Paper-IX-Social-Work-for-Rural-Development-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
वयंसेवी संथा
घटक रचना
१.० उिे
१.१ तावना
१.२ वयंसेवी काया ची संकपना , वयंसेवक
१.३ वयंसेवी संथां आिण याच े िविवध कार
१.४ सारांश
१.५ परभािषक शद
१.६ अिधक मािहतीकरता
१.७ संच
१.० उि े
तुत करणामय े आपण व यंसेवी काया ची स ंकपना , वयंसेवकाची स ंकपना ,
वयंसेवी संथां व या ंया िविवध करणा ंचा अयास करणार आहोत .
 वयंसेवी काया ची संकपना , वयंसेवक ा स ंकपना अयासण े.
 वयंसेवी सथा ंया याय ेसह िविवध कार अयासण े.
१.१ तावना
वातंयपूव काळापासून संतांनी लोका ंना जाग ृत करयाच े काय केले. संत महाया ंनी
'जनसेवा ही ईर स ेवा आह े' अशी िशकवण िदली . मानवत ेची स ेवा या भ ूिमकेतून रोगी ,
याधीता ंना औषध े, भुकेलेयांना अन , तहानल ेयांना पाणी , िनररा ंना िशण ,
अपगा ंना संरण इयादी काय िविवध यनी आिण स ेवाभावी स ंथांनी केली आह ेत.
वैयिक पात ळीवर महामा योतीराव फ ुले, महामा गा ंधी, कमवीर भाऊराव पाटील
इयादी अन ेक समाजध ुरणांनी समाज िवकासाची काम े केली. तर रामक ृण िमशन , िान
िमशनरी , इलामी - असोिसएशन , िथऑसॉ िफकल सोसायटी इयादी स ेवाभावी स ंथांनी
ामीण भागात स ेवेचे काय केले आहे. महामा गाधनी १९४१ साली समाजस ेवा काय म
कायकयाना िदला . यामय े ामवछता , ामोोग , खादी िनिम ती, ौढ िशण ,
िया ंया दजा त सुधारणा , मूलभूत िशण , अपृयता िनवारण , नशाब ंदी, सय अिह ंसेवर munotes.in

Page 2


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
2 आधारत कामगार स ंघटना , शेतकरी हक स ंघटना , ादेिशक भाषा िवतार , आिदवासी
सुधारणा , िवाथ कयाण इयादी चौदा काय म यात होत े. महामा गा ंधीजचा
रचनामक काय म हा राीय पात ळीवरील ामिवकासाचा पिहला कायम होता . सय,
अिहंसा, मिता , समता , सेवाभाव या म ुावर आधारल ेली शोषणम ु समाजयवथा ही
यांची आदश समाजाची स ंकपना होती . महामा गा ंधीकडून ेरणा व फ ूत घ ेऊन
असंय काय कत व सेवाभावी स ंथां ामीण भागात काय क लागया .
देशाला वात ंय िम ळायानंतर देशाया िवकासाची जबाबदारी शासकय य ंणेवर येऊन
पडली . ामीण िवकासासाठी समाज िवकास कप , पंचायती राज , सहकारी स ंथां अशा
वपाच े योग स ु केले. मा शासन यवथ ेला हणाव े तसे यश ा होईना . यातूनच
पुढे िवका साया काया त वय ंसेवी सथा ंनी सहभाग घ ेतला. शासनाबरोबरच आज
वयंसेवी संथां िवकास काया त सहभागी होऊन काय करीत आह ेत.
बाबा आमट े यांचे आनंदवन, ीमती गोद ूताई प ळेकर या ंचे आिदवासी कयाण काय म,
ीमती ताराबाई मोडक व ीमती अन ुताई वाघ या ंचे आिदवा सी िशण कप , डॉ.
रजनीका ंत आिण म ॅखेल आरो ळे यांचे ामीण आरोय कप (जामख ेड, िज. अहमदनगर )
ी. अणा हजार े यांचा ामिवकासाचा कप (राळेगणिसी , िज. अहमदनगर ), इसाम ुिन
बायदानी या ंया मागासवगय व आिदवासी कयाण आम (वधा), कमवीर भा ऊराव
पाटील या ंचे वंिचत वगा साठीच े शैिणक काय , डॉ. पंजाबराव द ेशमुख, भाऊसाह ेब िहर े
यांनी ामीण िशणात क ेलेले काय नद घ ेयासारख े आहे.
महारा राय वय ंसेवी काय कयाची मा ंिदयाळीच आह े. महारा रायात ून िशण ,
समाजपरवत न, ामोो ग, उोग िवकास , अपृयता िनम ुलनासारया समाज
परवत नाया काया ला स ुवात झाली आिण या काया चा सार स ंपूण देशभर झाला अशा
कार े सामािजक काय कयानी वय ंफूतने समाजकाया ला वत :ला वाहन द ेऊन
नवसमाज िनिम ती करयाचा यन स ु केला. आजही ह े काय संपूण देशभर चाल ू आहे.
१.२ वयंसेवी काया ची संकपना
'वयंसेवी काय ही मानवाया दयात ून येणारी फ ूितदायी घटना आह े. अनेक य
आपल े जीवन जगत असताना समाजातील िविवध समया सोडवयासाठी एखाा
अनुभवात ून, वयंफूतने िकंवा एखाा यया ेरणेने मानव कयाणासाठी वत :चे
आयुय समिप त करतात . आपया जीवन जगयाच े येय मानतात आिण काय करीत
राहतात . वंिचत मानवाया च ेहयावरील हाय , आनंद, समाधान यातच आपया जीवनाचा
आनंद मान ून जी माणस े अथवा या य िक ंवा यच े गट काय करतात या काया ला
वयंसेवी काय असे हणतात .'
वयंसेवी काया त मोबदयाची अप ेा नसत े. या यसाठी अथवा गटासाठी वय ंसेवी
कायकत काय करतात याया जीवनातील 'आनंद' हीच वय ंसेवी काय कयाया
जीवनातील कमाई असत े असे ते मानतात . munotes.in

Page 3


वयंसेवी संथा
3 भारता त अन ेक कारणा ंमुळे ामीण समाजामय े िवकासाच े आिण जगयाच े असंय
होते. या ा ंया सोडवण ुकसाठी द ेशात अस ंय काय कयानी वय ंसेवी वृीने आिण
िवशेषत: ामािणकपण े काय केले आह े. अशा काया मुळे आज भारतीय समाजात बदल
िदसून येत आह े.
१.२.१ वयंसेवक :
वयंसेवक हा शद अम ेरकेत सैयात वत :हन भरती हो णाया सैिनकांसाठी वापरयात
आला . याचबरोबर १९३० साली स ैया यितर वय ंसेवा कर णाया यसाठी
वयंसेवक ही स ंा वापरयात आली . पुढे हा शद स ैिनकांसाठी वग ळयात आला . कारण
सैिनक पगार घेऊन काम क लागल े. या य वय ंफूत आिण मोफत स ेवा देऊ
लागया या ंयासाठी प ुढे कायकता हा शद ढ झाला . पुढे िवाथ वग यांया िशण
घेयाया का ळात समाजासाठी मोफत काम क लागल े यांयासाठी वय ंसेवक हा शद
वापरयात य ेऊ लागला .
१.२.२ वयंसेवकाची व ैिश्ये :
१) पूणपणे सेवा हा िवचार धन काम करण े.
२) वत:या क ुटुंबाबरोबर समाजाची बा ंिधलक माय कन आपया द ैनंिदन व ेळेतील
काही व ेळ देणे.
३) िवािथ दशेत असताना क ेले जाणार े वय ंसेवी काय उदा . राीय स ेवा योजना ,
एन.सी.सी.
४) देश कायासाठी वय ंफूतने आपया यत कामामध ून काही व ेळ देणे.
५) गावया म ंडळाया काया साठी काही व ेळ खच करण े.
६) वत:कडील ान इतरा ंपयत पोहचवयासाठी वय ंफूतने यन करण े.
१.२.३ वयंसेवी काया चे वप :
१) पयावरण :
आपया काया लयातील आिण िनवास परसरातील नागरका ंना पया वरणाया
संवधनासाठी जाग ृत करण े. वनसंवधनाचे महव पटव ून देणे, परसबाग िनिम तीचा िवचार
नागरका ंना सा ंगणे.
२) िशण :
वंिचतांया व म ुलया िशणासाठी यन करण े, शाळा सु करण े, शैिणक सािहयाच े
वाटप, ामीण दुगम भागात िशणाची यवथा स ु करण े.
munotes.in

Page 4


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
4 ३) आरोय :
आरोयास ंबंधी नागरका ंचे बोधन , गरबा ंना मोफत आरोय स ेवा, आरोय िशिबर े
आयोिजत करण े.
४) तंानाया सारासाठी मदत :
सया मािहती त ंानाया वापरावर सव च पात ळीवर जात भर िदला जात आ हे. या
ेातील त म ंडळी वयंसेवी वृीने अशा वपाया ानाचा िविवध ेातील
वापरासाठी माग दशन क शकतात .
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी काया ची संकपना िलहा .
२) वयंसेवक : संकपना व याखा .
वयंसेवक वत :या आम ेरणेने समा ज उपयोगी काय करणारा असतो अशा
वयंसेवकावर काया साठी कोणत ेही बंधन नसत े. कोणयाही कारचा भ ेदभाव न करणारा
हा वय ंसेवक असतो . धम, जात इ . कोणताही भ ेदभाव याया मनामय े नसतो .
वयंसेवक वत :या काया मये झोकून देणारा असतो . समाजाया कयाणाचा िवचार
करत असतो . कोणयाही काया या मोबदयात कोणयाही फायाचा िवचार न करणारा
वयंसेवक असतो . समाजाची स ेवा हेच याच े उि असत े. अशा वय ंसेवकांना याया
उदरिनवा हासाठी काही िठकाणी मानधन िदल े जाते. हे मानधन याचा उदरिनवा ह हावा
हाच िवचार कन तो वीकारत असतो . अशा कार े कुठयाही कारची अप ेा न
बाळगता समाजउपयोगी काय करणाया यस वय ंसेवक अस े हणतात .
१८५१ साली य ंग मॅन िान असोिसएशनच े काय अमेरकेया काही रायात स ु झाल े.
या काया त अस ंय तण वय ंफूतने वय ंसेवक झाल े आिण समाजासाठी िविवध
वपाची काय करायला लागत े. या काया त या ंनी वत :ला झोक ून िदल े होते. कालांतराने
वाय.एम.सी.चे काम भारतात 'िनलोख ेरी' या खेड्यात स ु झाल े. या काया त अस ंय य ुवक
वयंसेवेने काम करयास प ुढे आल े.
भारतात िवश ेषत: संत कालावधी , वातंयपूव काळातील सामािजक बदलाया च ळवळी
'वयंसेवक' या संेची सा द ेतात. देशातील अन ेक संतमंडळनी समाजात स ुसंकृतता
नांदावी याकरता वय ंफूतने नागरका ंचे बोधन क ेले. वयंसेवी काय कयानी आपल े
आयुय समाजाया स ेवेसाठी वय ंफूतने समिप त केले.
वयंसेवकाची स ंकपना :
१) जी य समाजाया िविवध काया साठी व ेळेचे दान द ेते. या यया ानाचा
समाजाया िविवध समया सोडिवयासाठी उपयोग होतो . हा उपयोग होत असताना
सदर य कोणयाही मानधनाची अप ेा न करता वय ंफूतने काय करते य ा
संकपन ेला वय ंसेवक अस े हणतात . munotes.in

Page 5


वयंसेवी संथा
5 २) आपल े वैयिक , यावसाियक जीवन जगत असताना आपया ानाचा , वेळेचा
उपयोग समाजाया िविवध काया साठी कर णाया यला व ह े काय करताना
कोणयाही मानधनाची अप ेा न कर णाया यला वय ंसेवक हटल े जाते.
३) कागदप े तयार करयासाठी मदत -
काही स ंथांना िविवध कपाकरता कागदप े तयार करयासाठी मोफत माग दशन करण े,
आिथक्या कमक ुवत स ंथांना या मायमात ून उभ े करयास सहकाय करण े.
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवकाची स ंकपना प करा .
१.३ वयंसेवी संथां आिण याच े िविवध कार
वयंसेवी संथांना भारतात ऐितहािसक स ंदभ आहे. वयंसेवी संथांना सेवाभावी स ंथां
असेही हणतात . वयंसेवक ज ेहा व ैयिक पात ळीवर समाजाच े काय करतो . यावेळी
याला अन ेक समया ंना तड ाव े लागत े. यामुळे िवकास काया त अनेक अडचणी िनमा ण
होतात . हे लात आयान ेच अिधक भावीरीया सामािजक काय करणाया अशा
कायकयानी एकित य ेऊन थापन क ेलेया स ंथेस वय ंसेवी संघटना अस े हणतात .

https://www.facebook.com
वयंसेवी संथां आपल े काय वतं पतीन े करत आह ेत. यांनी वायता वीकारल ेली
आहे. वयंसेवी सथा ंना िबगर शासकय स ंथां असेही हणतात . ा स ंथां आपया
कायपतीन े व आवयक अस ेल तेथे बदल करयाची शासनान े यांना िदली आह े. मा
यांनीसुा योय पती ने काय कराव े यासाठी काही िनय ंणे आह ेत. या िनय ंणाम ुळे
िवकासाला अडचणीच े असत े.
अलीकडया का ळात िवकास काय व स ंशोधन काया मये (Non Profit Sector ) हा
शदयोग वापरला जात आह े. कारण वय ंसेवी संथां ा समाजाला स ेवा देणाया संथां
हणून ओ ळखया जातात . यामुळे यांनी या स ेवांया मोबदयात कोणताही मोबदला
वीकारावा ह े अपेित नाही . munotes.in

Page 6


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
6 वयंसेवी संथांना Non Political Party Formation हणज ेच िबगर पीय क ृितशील
गट अस ेही संबोधतात . कारण अशा स ंथां िकंवा संघटना िबगर राजकय वपाया
असतात . या कोणयाही राजकय ा ंशी स ंबंिधत नसतात िक ंवा या ंनी कोणयाही
राजकय पाशी स ंबंिधत राह नय े हे वयंसेवी ेाचे तव आह े.
समाजाकरता स ेवेया भावन ेने काम करण े. समयात अथवा अडचणीतील समाजाया
समया ंचे िनराकरण कन या समाजाला आन ंदी बनवयाचा यन करण े हणज े
वयंसेवी काय होय.
वयंसेवी संथांची संकपना :
१) दु:खी िक ंवा असहाय लोका ंना सा व स ंरण करयाया उ ेशाने लोका ंया
पुढाकारान े काम करणारी व या ंया िनय ंणाखाली असल ेली स ंथां हणज े संथां
होय.
२) तळागाळातील लोकांना साहाय करयासाठी िक ंवा वावल ंबी बनिवयासाठी
िन:वाथ बुीने काम कर णाया लोकांकडून चालणारी स ंथां हणज े सेवाभावी स ंथां
होय.
३) ा. स. ह. देशपांडे - सवसामाय जनत ेचे िवश ेषत: अित गरब , गरजू आिण
मागासल ेया वगा चे िनकडीच े हातात घ ेऊन त े सोडिवयाचा यन कर णाया
शासकय िक ंवा िनमशासकय ेाबाह ेरया नफा ह ेतू नसणाया हणज ेच समाजस ेवा
हा धानह ेतू असल ेया बा िनयमावलीया अधीन नसल ेया स ंथां हणज े
वयंसेवी संथां होय.
४) वसंत देसाई - वयंसेवी संथां ही अशी एक यापक स ंकपना आह े क ा स ंथां
धमादाय कायाखाली नदया ग ेलेया असतात अथवा िबगर नदणीक ृतही अस ू
शकतात . या संथां अथवा गट शासनाकड ून मदत न घ ेता ामीण िवकासाच े काम
करतात . यामय े युवा स ंघटना , मिहला म ंडळ नागरका ंया स ंथां, लाभाया या
संथां, कामगा रांया स ंथां, कामगार स ंघटना , धािमक संथां, यावसाियक स ंघटना
सहभागी होतात . या संघटना ंची नदणी झाल ेली असत े. अगर या अनौपचारक काय
करत असतात .
५) लॉड बेहरज - वयंसेवी संथां हणज े अशी स ंथां क िजच े कायकत मोबदला घ ेता
अथवा न घ ेता सिय करतात . जी स ंथां ितया सभासदामाफ त चालवली जात े.
िजयावर बाह ेरील कोणाचा दबाव अथवा हक नसतो . अशा स ंथेला वय ंसेवी
संथां हणतात .
वरील स ंकपना व याया ंचा अयास करता अस े लात य ेते क, वयंसेवी स ंथां
वाय आह ेत. या वत :चा िनण य वत : घेऊ शकतात . वत:या काय पतीच े काय
क शकतात . हणूनच िवकासाला चालना िम ळाली आह े. शासनान े वय ंसेवी संथांची
िविवध िवकास कामात मदत घ ेतलेली िदस ून येते. munotes.in

Page 7


वयंसेवी संथा
7 आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी संथांची संकपना प करा .
१.३.१ वयंसेवी संथांचे िविवध कार :
१) ना नफा े (Non Profut Sector ) :
सामािजक काया त िन:वाथ सेवा ही भारतीय स ंकृतीची ेरणा मानली जात े. भारतीय
संकृतीने िन:वाथ सेवेला ईराची स ेवा मानली आह े. या संदभानुसार ामीण आिण शहरी
भागात अन ेक मंडळी वैयिक पात ळीवर अथवा आप ले संघटन िनमा ण कन समाजाची
सेवा करयाचा यन करतात .
ना नफा स ंघटन हणज े कोणयाही फायाची अप ेा न करता िक ंवा कोणयाही लाभाची
अपेा न धरता क ेलेले सामािजक काय .
ामीण आिण शहरी भागात व ंिचत गट मोठ ्या माणात असतो . या वगा ला िनवारा नसतो .
दोन वेळेचे पुरेसे अनही िम ळत नाही . साहिजकच रोजगाराचा अभाव असतो जर िनवारा
असेल तर परसर अवछ असतो . अथवा िनवारा प ुरेसा नसतो . अशा यसाठी काही
य आिण स ंघटना कोणयाही लाभाची अप ेा न धरता या म ंडळचे जीवन आन ंदी
बनिवयाचा यन करतात . याकरता का ही सामािजक स ंथां अथवा धमा दाय ट अप
िकमतीत कायम वपाच े अनछ चालवीतात . या अनासाठी जो य खच येतो
तेवढाच खच घेतला जातो . मोफत अनछ चालिवयासाठी काही सामािजक स ंथां
आहेत. यात काही उोगा ंचे मालकस ुा अशा वपाच े काम करतात . उदा. जैन
समाजाया स ंथां, तीथथान असणारी धािम क संथांने अशा वपाच े काम करतात .
काही सामािजक स ंथां आरोय स ेवेचे काम करतात . ा स ंथां णालय े चालवतात .
सवसामाय लोका ंकडून नप Ìयाची अप ेा न धरता फ जो खच येतो तेवढाच खच घेतला
जातो िकंवा धमा दाय स ंथांकडून आिथ क मदत घ ेऊन गरबा ंना आरोय स ुिवधा प ुरवतात .
अशा कार े कोणयाही नप Ìयाची अप ेा न धरता क ेवळ सामािजक भावन ेने या स ंघटना
काम करतात .
२) अशासकय स ंथां अथवा वय ंसेवी स ंथां (Non Governmental
Organisation – N.G.O.) :
वयंसेवी संथां अशासकय स ंथां हणून देखील ओ ळखया जातात . कारण या स ंथां
आिण काय कत शासकय य ंणेचा भाग नसतात . या संथां वेगळया असतात . या आपली
वायता जोपासयाचा यन करतात . यांया कोणयाही कामात शासन हत ेप क
शकत नाही . अलीकडया का ळात शासन आपल े िविवध काय म वय ंसेवी संथांया
मायमान े राबवीत आह े.
युरोपमय े चचया मायमात ून िाती धमा चा चार करयासाठी मानवतावादी काय
करणाया संथां होया . या वय ंसेवी संथांच होया . यांना लागणार े पैसे धमसंथेमाफत
िदले जात munotes.in

Page 8


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
8 वयंसेवी संथां शासकय िनयमा ंया चौकटीत राहन काम करत असत े. यामय े संथेची
नदणी , आिथक यवहार , परकय अथ साहाय , अनुदान या ंसारया बाबी आह ेत.
भारतातील अशासकय स ंथांची पूवची भ ूिमका आता बदलत चालल ेया िदस ून येत
आहेत.
३) समुदाय िवकास स ंथां (Community Development Organisation ) :
वयंसेवी संथां भारतातील ामीण भागात िवकासाया ेात मोठ ्या माणावर काम
करीत आह ेत. ामीण सम ुदायाया काय ेात काय करणाया संथां हणून समाज िवकास
संथां असे हटल े जाते. ा स ंथां गाव, तालुका, िजामय े काय करीत आह ेत. ामीण
भागातील दार ्य, अंधा , शेती, िशण , पाणी, आरोय , िया ंचे इयादी अन ेक
आहेत. हे िविवध सोडिवयासाठी वय ंसेवी संथां शासकय य ंणेबरोबर िवकासाच े
कायम राबवीत आह ेत. यामाग चा उ ेश असा क , समाजाचा िवकास आिण ामीण
भागाचा िवकास हा होय .
यासाठी शासनय ंणा अप ुरी पड ू लागली आह े. शासनयवथा लोका ंपयत पोहच ू शकत
नाही. लोकस ंघटनस ुा योय पतीन े शासन क शकत नाही . यासाठी वय ंसेवी संथांना
िविवध ा ंची सोडवण ूक करयासा ठी काम े कराव े लागत आह े. यासाठी शासनाच े
अनुदानस ुा उपलध होत आह े. वयंसेवी स ंथां िवकास िय ेतील सव घटका ंवर
कायम राबिवयासाठी यन करीत आह ेत.
४) पिवरिहत राजकय स ंघटन (Non Parti Political Formation ) :
ामीण िवकासाची िया सव समावेशक असली पािहज े. याबाबत सवा चे एकमत आह े,
ामीण िवकासाचा िवचार करत असताना राजकय पा ंनी आपली राजकारणाची भ ूिमका
सोडून पिवरिहत िवकासाची िया िवश ेषत: गावपात ळीवर राबिवण े आवयक असत े.
गावपात ळीवर पीय राजकारण आयास व ेगवेगळया पा ंया, राजकारणा मुळे िवकासाला
खीळ बसते. हे आजपय तया िवकासाया िय ेत िदस ून आल े आहे.
वयंसेवी संथांना ा . रजनी कोठारी या ंनी िबगर राजकय प स ंघटना असा उल ेख
केला आह े. वयंसेवी संथांनी राजकय पाशी स ंबंिधत राह नय ेत. िकंबहना राजकय
पाशी स ंबंिधत य ही स ंघटनेमये नसावी याम ुळे संघटनेची वायता अबािधत
राहते. अयथा राजकय लोक आपया वाथा साठी आपया मनामाण े या वय ंसेवी
संथांवर बंधने टाकतात .
वयंसेवी संथां कोणयाही राजकय प िक ंवा संघटनेशी स ंलन नसतात . मा काही
वयंसेवी संघटना ंची िना िविश राजकय िवचारसरणी सायवाद , समाजवाद , गांधीवाद
िकंवा िह ंदुव या ंयाशी असत े; ा िवचारसरणीया लोका ंनी आपली िवचारधारा
समाजामय े जिवयासाठी अन ेक वय ंसेवी संथां थापन क ेया आह ेत.
वयंसेवी संथां राजकारणापास ून तटथ असया पािहज ेत. वयंसेवी संथांनी िवकासाच े
काम करत असताना सव पाया म ुखांना आपया कामात सहभागी कन घ ेतले
पािहज े. पीय भ ेद वय ंसेवी संथांया काया त असता कामा नय े. असा िवचार य munotes.in

Page 9


वयंसेवी संथा
9 कृतीत आयास सव पाची म ंडळी अशा कामा ंना सहकाय करतात अस े आढळून आल े
आहे. बयाच वेळा वयंसेवी संथांया कामात मतलबी राजकय प ुढायाची म ेदारी वाढत े
हे पुढारी इतर पाया यना वय ंसेवी काया त सहभागी कन घ ेत नाहीत याम ुळे या
संथेया कामावर अय ंत िवपरीत परणाम होतो .
वयंसेवी स ंघटन ह े पिव रिहत असायला हव े. पिवरिहत वय ंसेवी स ंघटनेमुळेच
िवकासाच े काम उम कार े करता य ेते.
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी संथेचे िविवध कार सा ंगा.
१.४ सारांश
कयाणकारी यवथ ेत लोका ंया कयाणाची सव जबाबदारी ही रायस ंथां आिण ितया
िविवध स ंथांवर असत े. नवीन आिथ क धोरणाया का ळात रायस ंथां कयाणकारी
भूिमकेतून आिण काय ेातून बाह ेर पडत असली तरी ितथ े िनवात पोक ळी िनमाण झाली
नाही. रायस ंथेची कयाणकारी भ ूिमका िबगर शासकय िक ंवा वय ंसेवी स ंथांनी
(NGO’s ) जबाबदारी घ ेतलेली िदसत े. वयंसेवी स ंथांची बा ंिधलक , िवासाह ता,
यापकता आिण ग ुणवा याबाबत बरीच व ेगवेगळी आिण िवरोधी मत -मतांतरे असली तरी
कयाणकारी काय माया अ ंमलबजावणीत वय ंसेवी संथांचे थान महवाच े आहे.
१.५ पारभािषक शद आिण अथ
१) Non Profit Sector (NPS) : 'ना नफा ना तोटा ' या तवावर काय रत असणार े े
२) Non Political Party Formation (NPPF ) : िबगर राजकय प स ंघटन हणज ेच
कोणयाही राजकय पाशी स ंबंिधत नसल ेली संथां अथवा गट .
३) Company Development Organization (SDO ) : समुदाय िवकास स ंथां
हणज े समाजातील द ुबल व द ुलित घटका ंसाठी काय रत स ंथां.
१.६ अिधक मािहतीकरता स ंदभ
१) पानस े रमेश, सेवाभावी स ंघटना आिण ामीण िवकास , मराठी अथ शा परषद .
२) मानवी हक , तुकाराम जाधव , महेश िशराप ुरकर, युिनक काशन .
१.७ वायाय
१) वयंसेवी काया ची संकपना प क न वय ंसेवी काया चे वप सा ंगा.
२) वयंसेवकाची स ंकपना िवशद कन वय ंसेवकाकड े आवयक अस णाया गुणांची
चचा करा.
३) वयंसेवी संथांची संकपना प कन याच े िविवध कार सा ंगा.
munotes.in

Page 10

10 २
वयंसेवी संथांचे वप आिण व ैिश्ये
घटक रचना :
२.० उिे
२.१ तावना
२.२ वयंसेवी संथांचे वप
२.३ वयंसेवी संथांची वैिश्ये
२.४ सारांश
२.५ वायाय
२.६ संदभंथ
२.० उि े
वयंसेवी स ंथांचे वप आिण व ैिश्ये या करणाया अया सातून पुढील बाबी
समजतील .
 वयंसेवी ेाचे वप अयासण े.
 वयंसेवी संथांची िविवध व ैिश्ये अयासण े.
२.१ तावना
वयंसेवी े िविवध िवचारा ंनी आिण ेाने यापल ेले आहे. संथांया काया त िविवधता
आलेली आह े. वातंयोर का ळात महवप ूण बदल घड ून आल े. िविवध िवचारा ंची
कायकत म ंडळी आपया व ैचारकत ेया वपावन मानव कयाणाच े काय करत
असतात . िवचार आिण ेे जरी अन ेक असली तरी अ ंितमत : समयात मानवाया
समया सोडिवण े व याच े जीवन अिधक आन ंदी करयाचा यन करण े हा यामागचा
महवाचा िवचार असतो .
भारतातील बहस ंय यशवी वय ंसेवी िकंवा िबगरशासकय स ंथां ामीण िवकासाया
ेात काय रत आह ेत. गांधीजया रचनामक काय माच े उि ामीण िवकास ह े होते.
वातंयपूव कालख ंडात अस ंय गा ंधीवादी काय कयानी ामीण भागात रचनामक
हणज ेच िवकासाच े अनेक उपम राबिवल े. याचाच अथ ामीण िवकास हा भारतातील
िवकास िय ेचा वैचारक आिण काया मक किबंदू आहे.
२.२ वयंसेवी संथांचे वप
२.२.१ िविवध िवचारा ंची बा ंिधलक वीकान वय ंसेवी काय -
मानवी समाज िविवध िवचारा ंया मायमात ून ेरत असतो . ही िवचारा ंची शृखंला जागितक
पातळीवर मायताा असत े. सदर िवचारा ंना योय अशी स ैांितक ब ैठक असत े. सदर
िवचार वाहातील तािवक ब ैठक प असत े. यानुसार मानव आपल े अितव मानवी
समाजात िस कर त असतो . munotes.in

Page 11


वयंसेवी संथांचे वप आिण व ैिशय े
11 जागितक पात ळीवर समाजवाद , मास वाद, गांधीवाद , िमशनरी िवचार , िहंदूवाद, आंबेडकर
वाद अथवा परवत नवादी िवचार , मदरस े आिण िवोही िवचार अशा वपाया िवचारा ंनी
संपूण जगामय े वयंसेवी काय करत असत . भारतात या सव च िवचारा ंनी वय ंसेवी काय
केले जाते. वयंसेवी चळवळीत जात भाव गा ंधीवादी िवचार , समाजवादी , मास वादी,
िहंदुववादी आिण िमशनरी िवचारा ंचा आह े. गांधीवादी , समाजवादी िमशनरी आिण
िहंदुववादी िवचारा ंची मंडळी ामुयान े रचनामक काया वर जात भर द ेतात. संगी
समाजवादी म ंडळी संघषही यन करतात .
मास वादी, आंबेडकरवादी आिण िवोही िवचारा ंची म ंडळी संघषािशवाय थािपत
यवथा बदलता य ेणार नाही . या िवचारा ंवर ठाम राहतात आिण अयायािव सातयान े
रयावर उतन स ंघष करत राहतात . अशा कार े वरीलमाण े िविवध िवचारा ंनी
वयंसेवी कायात काय कत अथवा स ंथां सहभागी होतात .
२.२.२ वयंसेवी काया ला िविश सीमार ेषा असत े :
वयंसेवी काय कायद ेशीर आधार घ ेऊन करायच े असेल तर या काया या ेाची िनिती
करावी लागत े. समाजकाय करयासाठी जो गट अथवा स ंथां वयंसेवी काय करयासा ठी
थापन होत े. असे लोक आपल े काये पिहया ंदा सभ ेत िनित करतात . १९५० या
मुंबई साव जिनक िवत स ंथां नदणी कायान ुसार स ंथेचे काय े गाव , तालुका,
िजहा , राय, देश अस े असू शकत े. संबंिधत गट अस े े वय ंफूतने िनित करत
असतो . एकदा िनित झाल ेले काये बदलता य ेते. यासाठी स ंथेया घटन ेत दुती
करावी लागत े.
काही स ंथांचा आकार लहान असतो अशा स ंथां थािनक पात ळीवर काम करतात तर
काही स ंथांकडे कायकत आिण आिथ क पाठब ळ पुरेसे असत े. या संथां अनेक राय े
आिण द ेशभर काम क शकतात .
२.२.३ वयंसेवी काया चे वप ितह ेरी असत े :
अ) रचनामक :
रचनामक काया त समाजाया ा ंचा शोध घ ेऊन त े लोकसहभागाया मायमात ून
सोडिवयाचा यन क ेला जातो . या िय ेत समयात नागरका ंया समया ंचा
अयास कन मानिसकता बदलण े आिण य काय माची अ ंमलबजावणी , मूयमापन
कन प ुढे ुटची द ुती अस े वप असत े.
शासनाच े िविवध िवकासाच े काय म अिधक काय मपण े राबव ून संबंिधत लाभाया ना
कायमाचा लाभ उपलध कन िदला जातो .
ब) संघषामक :
संघषामक काया त अयायत समाजाला समया सोडिवयासाठी स ंघष करयास
वयंसेवी संथां वृ करतात . या िवचारात कोणतीही समया स ंघषािशवाय सोडिवता
येत नाही , असा काय कयाचा िवचार असतो . या ीन े ते संघष वत: करतात . munotes.in

Page 12


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
12 काही स ंगात रचनामक िवचा रांचा उपयोग होत नाही . अशा व ेळी संघष हाच पया य
असतो . उदा. िविवध कपा ंसाठी भ ूसंपादन करतात . यामय े नागरका ंया योय
पुनवसनाचा यन सरकारकड ून होत नाही . काही व ेळा सबळ समाज गटाकड ून दुबल
समाजगटावर अयाय आिण अयाचार होतो . दूषणकारी िवकास क पामुळे पयावरण
आिण मानवी समाजावरील वाईट परणामा ंया िव समाजाला स ंघष करावा लागतो .
अनेक सामािजक ा ंची तड लावयासाठी स ंघष करावा लागतो .
क) यायालयीन लढाई :
बयाच वेळा संघषामक काय सातयान े सु ठेवणे शय नसत े. शासन स ंघष करणाया
कायकयाना कोणया ना कोणया कारणान े ास द ेऊन नामोहरम करयाचा यन करत े.
कायकयावर खोट ्या तारी पोिलसा ंमये दाखल कन या ंना सातयान े यायालयाया
पायया िझजवायला लागतात . यामुळे चळवळीवर याचा अितशय िवपरीत परणाम होत े.
कधी कधी च ळवळ मोडून टाकली जात े.
संघषामक काया ला यायालयीन िय ेची मदत घ ेतयास स ंघषाची च ळवळ
कायद ेशीर ्या यशवी करता य ेणे शय होत े. यामुळे शासनालाही नरमाईची भ ूिमका
यावी लागत े हण ून संघष आिण यायालयीन लढाई या एकाच नायाया दोन बाज ू
आहेत. केवळ संघषातून कधीच यश िम ळत नाही . यासाठी यायालयीन लढाईचाही
उपयोग करावा लागतो . संघषामक काया त अन ेक वेळा कायकयाचे मानिसक खचीकरण
होऊ शकत े. कायकयाला शारीरक इजाही पोहचिवली जाऊ शकत े. या सव कारात
चळवळीची हानी होऊ शकत े. अनेक वेळा चळवळी संपतात. कायकत पराग ंदा होतात .
यासाठी यायालयीन लढाई महवाची ठरत े.
२.२.४ काही स ंथां धमादाय काय करतात :
काही स ंथां धमादाय वपाच े काम करतात . यातून केवळ मानिसक समाधान िम ळणे
एवढीच अप ेा असत े. उदा. अनाथ म ुलांचे पुनवसन, यािधत य अथवा गट दक
घेणे, गरबी िनम ुलनासाठी काय , अनछ चालिवण े इयादी . अशा वपाया काया मुळे
कुटुंबात समाजात या ंची टेहाळणी होत े. यांना माणसाच े जीवन द ेयाचे काम वय ंसेवी
संथां करतात .
काही वय ंसेवी संथां आरोयाच े काम करतात . अगदी अप खचा त दवाखान े, णालय े
चालवीतात िक ंवा पीिडता ंसाठी णालय े चालवीतात . वृांसाठी व ृाम स ु करतात .
२.२.५ बोधन आिण िशणाच े काय :
समाजाया बदलासाठी बोधन आिण िशण होण े गरज ेचे असत े. अनेक संथां अशा
वपाच े काम सातयान े करत असतात . या संथां गरज भासली तर स ंघषाचे कामही
करतात . िशणाया काया मुळे असंय अपिशिता ंना कौशयाच े िशण िम ळते
यामुळे ते रोजगार , यवसाय कन या ंया आिथ क िथतीत स ुधारणा होत े. बोधनाम ुळे
समाजात बदल हायला चालना िम ळते. उदा. महारा अ ंधा िनम ुलन सिमती
समाजातील अ ंध ेया िवषयी सातयान े समाज बोधन करत असत े. िनसगा त munotes.in

Page 13


वयंसेवी संथांचे वप आिण व ैिशय े
13 घडणाया येक घटन ेला काय कारणभाव असतो . याची जाणीव समाजाला सातयान े
कन द ेयाचा यन क ेला जातो . यामुळे िवशेषत: ामीण गरब समाजामय े या
अंधा आह ेत या न करता य ेतात.
२.२.६ शासनाच े िवकास काय म ग ुणामक पतीन े राबिवयासाठी सहकाय :
शासन अन ेक वपाच े िवकास काय म सातयान े राबवत असत े. हे कायम शासकय
यंणा ग ुणामक पतीन े समाजापय त पोहचव ू शकत नाहीत . यांया ख ूप मया दा अस तात.
याकरता सातया प ंचवािष क योजन ेपासून वय ंसेवी संथांची मदत यायला स ुवात
झाली. यामुळे अनेक गरबा ंसाठीया काय माचा बया पैक लाभ लाभाया ना िम ळयाची
संधी ा झाली . उदा. सुवणजयंती ामवरोजगार योजन ेया अिधक गितशील
अंमलबजावणीसाठी व यंसेवी संथां शासनाला चा ंगले सहकाय करतात .
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी संथांचे वप िवशद करा .
२.३ वयंसेवी संथांची वैिश्ये
२.३.१ थािपता ंया परवत नवादी स ंथां :
बहसंय वय ंसेवी संथां थािपता ंया असतात , तर फारच थोड ्या संथां परवत नवादी
असतात . थािपता ंया स ंथां िशणसार , अपंग संगोपन, धमादाय वपाच े काय
करतात . अशा कारया बहस ंय स ंथांचे काय व अितव शासकय अन ुदानावर
अवल ंबून असत े िकंवा परकय मदतीवर या चालतात . अशा कारया स ंथांकडून समा ज
बोधन िक ंवा परवत नाची अप ेा बा ळगता य ेत नाही . परवत नवादी वय ंसेवी संथा या
कृितशील आिण य ेयवादी काय कयाची स ंघटना असत े. यांचे काय आंदोलनाया ,
लोकिशण िक ंवा लोकजाग ृतीया पात ळीवर चालत े. समाज बोधन आिण समाज
परवत न हे यांचे मुख य ेय असत े. सरकारी अन ुदान िक ंवा परकय मदतीऐवजी लोका ंना
सामोर े जाऊन या ंना आपया काया चे महव पटव ून देऊन जमा झाल ेया लोक वग णीवर
यांचे काय चालत े. थािपत राजकय िहतस ंबंधांना लोकच ळवळीया य क ृतीारा
आहान द ेऊन परवत न घडव ून आणया चे यांचे उि असत े.
२.३.२ मयािदत काय े :
उपेित आिण शोिषत समाजात काम कर णाया अनेक वय ंसेवी संथां आहेत. यातील
बयाच वयंसेवी स ंथां एका िविश काय मावर सव ल कित करतात . आिण
परवत नाया इतर बाज ूंकडे दुल करतात .
२.३.३ नेतृव :
वयंसेवी संथांचे नेतृव बहता ंशी बाह ेरचे असयाच े िदसून येते. थािनक न ेतृवापेा
शहरी भागात ून आल ेले नेतृव अिधक अन ुभव स ंपन असत े. ितकूल परिथती लढताना
या अन ुभवाचा फायदा होतो . शासनाशी थािपत व स ंघिटत य ंणांशी स ंघष करताना ह े munotes.in

Page 14


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
14 नेतृव दब ून जात नाही व या ग ुणांचा जनमानसावर भार मोठा भाव पडतो . संथेया
िनणयिय ेवर भाव टाकणार े बहता ंशी म ुख काय कत बाहेन आल ेले असतात .
यांयामय े लोका ंना आकष ून घेयाची श असत े व लोका ंना स ंघिटत करयासाठी
यांचा फार मोठा उपयोग होतो .
२.३.४ कायपती :
वयंसेवी संथांया काय पतीम ुळे काही यना अिधक वाव िम ळतो. यशाच े अिधक ेय
िमळते. एकदा यशाची िवभागणी झायान ंतर माची िवभागणी य े-किन अस े संबंध,
येांची अिधक सोय ह े आपोआपच घडत े. या िवभागणीला या बदला ंना संथेतील काही
य िवरोध करतात . पण तो िवरोध स ंथेवर एकािधकारशाही िनमा ण कर णाया गटाशी
असतो व या िवरोधान े संथेया काय पतीत काही फार मोठ े बदल घडत नाही . परंतु
कायकयाया स ंदभात मा कट ुता येते. िवरोध कर णाया य ह ळूहळू संथेपासून दूर
होऊ लागतात व ह े संथेवर िनय ंण िम ळवलेया यया ीन े अितशय सोईकर
असत े. संथेमये वेळोवेळी अनेक काय कत य ांयात य े-किन अस े संबंध िनमा ण
होतात . संथेवर िनय ंण असल ेले कायकत व नव े कायकत यांयात य े-किनच नाही
तर अन ेक वेळा मालक -नोकर अस े संबंध असयाचा आभास िनमा ण होतो .
२.३.५ लोकसहभाग :
सामािजक काय सु करताना आपण लोका ंबरोबर काम कराव े. परवत नासाठी हो णाया
संघषाया िय ेतून थािनक न ेतृव उभ े राहील व परवत नाची लढाई प ुढे घेऊन जा ईल.
असा एक आशावाद मनात असतो . या िय ेतून थािनक न ेतृव उभ े राहत असत े. एखाद े
काम हाती घ ेयाया िनण य िय ेपासून या कामाची अ ंमलबजावणी व कामाया
पूणावथेपयत अन ेक टप े.
येक टयात लोका ंना िवासात घ ेतले. यांचा उफ ूत सहभाग िम ळवला तर फार व ेगाने
कामे पूण होतात . यावर वय ंसेवी संघटना ंचा िवास असतो .
२.३.६ येयवादी काय कया ची अयप उपलधता :
धम आिण जाती यवथ ेया ेणीबंध पर ंपरागत िना आिण याम ुळे िनमाण होणारी
संकुिचत मानिसकता याम ुळे िनखळ मानवतावादी िको न असल ेले काय कत िमळणे
दुरापात झाल े आह े. परवत नाया आिण कपना ंचा िवचारद ेखील जातीिन आिण
धमिन भ ूिमकेतून केला जातो . जातीिन व धम िन मानिसकता आिण अस ंतुिलतपण े होत
गेलेला भा ंडवली िवकास याया परणामात ून घडवल े जाणार े यमव याच े परणाम
कायकयाया िनावर होतात . परणामी परवत नाचा िवचार मा ंडणारे आिण यवथ ेला
धका द ेणारे वयंसेवी संथांचे काय परणामकारकरीया उभ े राह शकत नाही .
२.३.७ िनधी स ंकलनाचा आक ृितबंध :
यामाण े वय ंसेवी स ंथांया काया त िविवधता असत े. याचमाण े यांया िनधी
संकलनाच े ोतद ेखील िविभन असतात . संथेचे काय जसेजसे वाढू लागत े. तसेतसे munotes.in

Page 15


वयंसेवी संथांचे वप आिण व ैिशय े
15 संथांना अिधक िनधीची गरज भास ू शकत े. अिधक िनधीची गरज प ूण करयाकरता या
लोकांबरोबर काम करीत असतो . या जनसम ूहातून िनधी उभा करण े आिण द ेशी-परदेशी
संथांकडून िनधी िम ळिवणे हे दोन पया य असतात . जनसामाया ंकडून िनधी उभारण े
दुरापात असयान े बहस ंय स ंथां शासकय अन ुदान िक ंवा परद ेशी स ंथांकडून िनधी
िमळवयाचा माग वीकारतात . जन जागरणाया कामासाठी िनधी द ेणाया देशी-परदेशी
संथां भारतात काम करतात . सवच व यंसेवी संथांचे एक समान व ैिश्य हणज े या
सवानाच उपलध असणारा िनधी अप ुरा असतो कदािचत हाच या ंया काय म
कायणालीतील महवाचा अथ आह े. वयंसेवी संथांना ाी आिण खचा चे सिवतर
िववरण शासनाला िनधी धारका ंना सादर करावा लागतो .
२.३.८ वायता :
अशासकय स ंथां काही िविश बाबतीत वाय असतात . जसे काय ेाची िनवड ,
कायपती आिण अ ंमलबजावणी इयादी . मा याचा अथ असा नह े क या ंयावर
कोणतीही ब ंधने नसतात , यांचे कोणयाही कार े िनयमन क ेले जात नाही . सेवाभावी
संथांसाठीही नदणी कायदा िवत आिण धमा दायी स ंथां संबंधीचे कायद े आिण िनयम
आहेत. यांचे पालन करण े या स ंघटना ंसाठी ब ंधनकारक असत े. मा या
औपचारकत ेखेरीज अशासकय स ंघटना ंना आिथ क शासकय वायता आिण काय
पती आपया इछ ेनुसार ठरिवयाच े वात ंय अ सते.
२.३.९ लविचकता :
बदलया परिथतीशी ज ुळवून घेयाची मता हणज े लविचकता होय . परिथती न ेहमी
बदलती असत े. बदलया परिथतीन ुसार काय माया आखणीत आिण अ ंमलबजावणीत
या संघटना बदल क शकतात . आपया काय माची काय मता आिण उपय ुता वाढव ू
शकतात .
उदा. िपयाया पायाया प ुरवठ्याचा हा थािनक गरज भागिवयाचा आह े. मूळ
योजन ेनुसार गावाया मयवत िठकाणी हातप ंप बसवायच े होते. जवळपास एका मोठ ्या
धरणाच े काम प ूण होते याम ुळे संपूण गावाला न ळाारे घरोघर पाणी प ुरिवणे शय आह े.
अशासक य संघटना ताका ळ हात प ंपाची योजना र कन न ळ योजना हाती घ ेते.
यालाच आपण लविचकता हणतो . जर अशासकय स ंथां आपया धोरणात अशी
लविचकता आण ू शकया तर ामीण िवकासाची काम े जलद आिण भावीपण े पूण होतील .
२.३.१० आदश आिण उिा ंशी बा ंिधलक :
अशासकय स ंघटना आपल े वत ं अितव जपयाचा यन करतात . येक संथेचे
आपल े वत:चे आदश , उिे असतात . हे आदश आिण उि े अशासकय स ंघटना ंचे खरे
सामय असत े. सामायपण े य ांचे आदश आिण उि राीय आदश आिण उिा ंशी
सुसंगत असतात . उिांची मवारीद ेखील राीय मवारीन ुसार असत े. ामीण
िवकासाया स ंदभात बेकारी आिण दार ्य िनम ुलन यासारया काय मांना अथा तच
अम असतो . munotes.in

Page 16


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
16 ढोबळ समया ंचा येथे उल ेख केला आह े. अनंत समया आह ेत आिण या सव या सव
सोडिवण े अय ंत गरज ेचे आहे. परंतु यासाठी हाती असल ेली साधनस ंपीद ेखील अमया द
हवी पण भारतासारया िवकसनशील द ेशात ती मया िदत आह े. हणून िवकासाची उि े
थम िनित करावी लागतात . नंतर याया महवान ुसार मवारी लावावी लागत े. मयािदत
साधनस ंपीत उच मा ंकाची उि े साय क ेली जातात . पुढे जशीजशी साधनस ंपी
उपलध होईल . तशी तशी खालया मवारीची उि े साधली जातात . वरील
आकृतीमधील समया ंचीदेखील आपण मवारी लाव ू शकतो . केवळ साधना ंया मया देमुळे
िवकासाच े सव एकाच व ेळी सोडवता य ेत नाही . हे शासन आिण अशा सकय स ंघटना या
दोहया बाबतीत खरी असत े. अशासकय स ंघटना ंनी आपली ल गटासाठी एकदा उि े
वीकारली क ती प ूण करण े या आपली बा ंिधलक मानतात .
२.३.११ अथकारण :
वयंसेवी संथेया स ुवातीया का ळात कामाच े वप व भौगोिलक े लहान असत े.
याच माणे आिथ क गरजाद ेखील कमी असतात . संथेचे काय वाढ ू लागयावर
अिधकािधक िनधीची गरज भास ू लागत े. काही स ंघटना सदय वग णी स ेवाखच लोक
वगणीार े जमा होणारा िनधी उोगपती व यावसाियका ंकडून िमळणाया देणया, क
िकंवा राय सरकारच े अनुदान, िवदेशी दान शूर य व स ंथांकडून ा होणारी मदत
इयादी साधना ंारे िनधी उभारतात . भारतात िनधी द ेणाया देशी-परदेशी स ंथां काम
करताह ेत. या संथांना या ंची वत :ची य ेय धोरण े व काय पती आह े. या संथां कालब
कायमासाठी व ेगवेगळया कपासाठी िनधी देतात. अशा कारच े कप िम ळिवणे हे
संथेचे मुय काम होत े.
२.३.१२ लोका ंचा ऐिछक सहभाग :
अशासकय स ंघटना ंचे आणखी एक व ैिश्य हणज े या या लोका ंसाठी िवकासाच े
कायम राबवायच े असतात . या लोका ंचा अ ंमलबजावणीत सिय सहभाग असला
पािहज े. याबाबत आही असतात . शासकय काय मांसारख े एखाा िवकासाच े काम
लाभाथ वर लाद ून या ंचा सहभाग ग ृहीत धन या काय करीत नाहीत . एखाद े काम हाती
घेयाया िनण य िय ेपासून ते पूण अवथ ेपयत लोका ंना िवासात घ ेतात. लोकांचा
ऐिछक सहभाग िम ळिवला तर काम े चांगली होतात . यावर अशासकय स ंघटना ंचा िवास
असतो . अशासकय स ंघटना या िवासान ुसार वागतात . हणून कोणयाही कारया
कायमात लोका ंचा अिधक ितसाद िम ळवू शकतात .
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी संथांची िविवध व ैिश्यांवर चचा करा.
२.४ सारांश
गतका ळामये अनेक सेवाभावी स ंथांनी धािम क अिभम ुखता वीकान अनौपचारक
वातावरणामय े िशण , औषध े (आरोय ) आिण सामािजक स ुधारणा याबाबतया क ृती
कायमावर भर िदला . या स ंथांया सदया ंकडून लाभाया ना समानप ूवक आिण munotes.in

Page 17


वयंसेवी संथांचे वप आिण व ैिशय े
17 िवनाम ूय स ेवा पुरिवया जायची . आता या संथांनी रावादािभम ुख सम ूह िकोनाचा
औपचारक वातावरणामय े वीकार क ेला आह े. वेतनावर , पूणवेळ आिण चाकरीब
औपचारक िशण घ ेतलेया िशित कम चायाारे समया बािधता ंया सामािजक आिण
आिथक िवकासाच े उि अलीकडील वय ंसेवी संथांनी वीकारल ेले आहे. जनतेसाठी
कायरत अस णाया सेवाभावी स ंथां जनत ेमाफत आपला िनधी उभा करतात . अनेक संथां
या शासकय व आ ंतरराीय स ंथांकडून मदत वीकारतात .
१९७० या दशकात एकािमक ामीण िवकासाया काय मांया अ ंतगत अन ेक िवकास
कपा ंची अ ंमलबजावणी करयासाठी अन ेक वय ंसेवी स ंथां थापन झाया .
िबगरशासकय स ंथांया मायमात ून स ुिशित य ुवकांनी ामीण आिण आिदवासी
ेातील लोका ंना संघिटत करायला स ुवात क ेली आह े. सामािजक कयाण , पाणलोट
े िवकास , ामीण िवकास , आरोय , िशण या ंसारया ेात काय रत अस णाया
वयंसेवी संथां (NGO’s ) अनेक अशा व ैिश्यांनी यु आह ेत.
२.५ वाधाय
१) वयंसेवी संथांचे वप प करा .
२) वयंसेवी संथांची िविवध व ैिश्ये प करा .
२.६ संदभंथ
 नंदा पांगुळ - बारहात े - समुदाय स ंघटन.
 भारती शहा - समाजकाय परचय .
 स. मा. गग - भारतीय समाजिवान कोश , समाजिवान म ंडळ पुणे.
 ाजा टा ंकसाळे - एकािमक समाजकाय .
 नीलभा लकावार (केळकर) - समाजकाया ची पर ेखा.
 डॉ. डोळे, वा.म., डॉ. कुलकण न . - ामीण िवकासास ंबंधी िबनसरकारी स ेवाभावी
संथांचा िकोन , नािशक , य.च.म.मु.िव.
 पानस े रमेश, सेवाभावी स ंघटना आिण ामीण िवकास , मराठी अथ शा परषद .
 डॉ. िदलीप पाटील , रव घागस , सुभाष साव ंत, लेिमटाईन य ु. िटबेले वय ंसेवी
संघटना व याच े यवथापन .


munotes.in

Page 18

18 ३
वयंसेवी संथा, उगम आिण िवकास
घटक रचना :
३.० उिे
३.१ तावना
३.२ भारतातील वय ंसेवी संथा उगम आिण िवकास
३.३ वयंसेवी संथांचा उगम आिण िवकास महारााया स ंदभात
३.४ सारांश
३.५ वायाय
३.६ अिधक मािहतीकरता
३.० उि े
वयंसेवी स ंथा, उगम आिण िवकास या करणाया अयासाची उि े पुढीलमाण े
आहेत.
 वयंसेवी संथांचा उगम अयासण े.
 भारतातील वय ंसेवी संथांचा िवकास अयासण े.
 महाराातील वय ंसेवी संथांचा उगम आिण िवकास या ंची मािहती िम ळिवणे.
३.१ तावना
भारतावर अन ेक आ मणे झाली . अनेक छोटी छोटी राय े या आमणाम ुळे बदलली ग ेली.
भारतात अन ेक धम असूनही समाजात समाजस ेवा स ु रािहली . भारतीय समाज हा
भारतीय स ंकृती, धम, परंपरा यान े जखडला होता . भारतीय समाज व ेगवेगळया जाती
वगात िवभागला ग ेलेला असला तरी एकची , परपर ेमाची पूरकतेची सहअितवाची
भावना ब ळ होती. हडपा स ंकृतीपास ून ते मुघल का ळापयत समाजस ेवेचे अितव
समाजात होत े. समाज कयाणाची बीज े भारतीय समाजातील धािम क सेवेत व पर ंपरागत
सेवेत आह ेत.
एकोिणसाया शतकाप ूव समाजाची स ेवा व बोधन करयाच े काम स ंतांनी केलेले िदसून
येते. संत रामदास , तुकाराम , एकनाथ , सावता मा ळी, ानेर या स ंतांना समाजाला मानवी
वभावाचा अयास कन जीवनाचा माग सांिगतला . munotes.in

Page 19


वयंसेवी संथा उगम आिण िवकास
19 एकोिणसाया शतकात समाज स ुधारणा करयासाठी च ळवळी घडून आया . यातून
समाजाया बदलया गरजा प ूण करयाया उ ेशाने यन क ेले गेले. समाजातील
परिथती बदलयासाठी , समाजातील शोिषत -उपेित लोका ंना या ंचे संरण करयास ,
िविवध ढी व पर ंपरांना दूर करयास व समाजाचा िवकास घडवयास िविवध च ळवळनी
योगदान िदल े. यातून िशण सार , िवधवा िववाहा ंना संमती, बाल िववाहास व सतीया
थेला ितब ंध, दिलता ंची गती ही काय झाली .
अनेक ऐिछक स ंथांची िनिम ती भारतात झाली . या स ंथांनी समाजाया गरजा प ूण
करयासाठी यन क ेले. यामय े िविवध दानश ूर समाजस ेवी य व स ंथांनी फार मोठ े
काम क ेले आहे.
भारतात समाजस ेवेची एक उवल पर ंपरा आह े. समाजस ेवेबरोबरच दान -धमाला नेहमीच
अनयसाधारण महव िदल े आह े. दानाम ुळे पुढील जमात चा ंगले जीवन िम ळेल. ही
धमभावनाद ेखील समाजाला जातक होती . यामुळे समाजात ब ंधुभावशा ंतता व स ुयवथा
नांदत आह े.
भारतातील िह ंदू धमामये दान करणारा म नुय े समजला जात होता . ही भावना सव च
धमामये आढळून येते. दानामय े िवादान , अभयदान , धनदान अस े तीन दान समजल े
जात असत . धमशाळा मंिदर या सव काय करणाया मुख संथां होया . िभकाया ना भीक ,
भुकेलेयांना अन आिण िनराित लोका ंना आय ह े या का ळी समाज काया चे वप
होते. देशातील राज े जमीनदार या ंयावर समाज काया ची जबाबदारी होती . मंिदराची
थापना करण े, रते बांधणे, तलाव बा ंधणे, िविहरी खोदण े, धमशाळा बांधणे अशा वपाच े
काम िविवध राज े करत असत . यािशवाय क ुटुंब संथां, जातीस ंथां, ामपंचायत या
समाजकाय करणाया संथां होया .
ाचीन का ळी बौ धम देखील मोठा धम होता. या धमा नुसार व ैयिक मदतीवर भर िदला
जात अस े. बौ धमा नुसार िभ ूक मठाार े समाजकाय करीत अस े.
मुिलम धमा नुसार असाहाय आिण िनध न लोका ंना मदत करण े हे धमाचे मूलभूत अंग
समजल े जात अस े. रोयांना मदत करण े, शाळा, दवाखान े, मिशदी तयार करण े हे धमकाय
समजल े जात अस े. या का ळातील समाज काय हे धम आिण िशण या ेात झाल े.
पारशी धमा माण ेदेखील धम शाळा बांधणे, तलाव बा ंधणे, िविहरी बा ंधणे, गरबा ंया
िशणाची सोय करण े अशा वपाच े समाजकाय केले जात अस े.
िान धमा मयेदेखील ा दया आिण धम या दोन भावना ंया आधार े समाजकाय केले
जात अस े.
ाचीन का ळात समाजकाय हे दानावर आधारत क ेले जात होत े. तर आध ुिनक का ळातील
समाज काया मये गरजूंया गरजा ंचा िवचार क ेला जात आह े.
munotes.in

Page 20


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
20 ३.२ भारतातील वय ंसेवी संथां उगम आिण िवकास
भारत द ेशात वय ंसेवी संथांया काया ला िनित वपाचा इितहास आह े. देशातील
सवच धमा नी अडचणीतील यची स ेवा ही ईराची स ेवा मानली होती . िहंदू धमाया
तवानात समाजकाया ला दैवी काय मानयात आल े.
देशात व ैयिक आिण साव जिनक अशा दोही वपात सामािजक काया ची स ुवात
झालेली िदसत े. पिम ब ंगालमय े राजा राममोहन रॉय यांनी सती थ ेया िनम ूलनासाठी
िवशेष यन कन १८२९ साली सती था ितब ंधक कायदा इ ंज सरकारन े पारत
लावला . ईरच ंद िवासागर या ंनी िवधवा प ूनिववाहाचा प ुरकार कन मिहला ंया
िशणाची च ळवळ उभी क ेली. बहपनीव पतीचा कडाड ून िवरोध क ेला.
ििटश काळात खेड्यांया झाल ेया द ुरवथ ेतून खेड्यांना बाह ेर काढयासाठी च ळवळ
उभी क ेली. आिथक दुरवथ ेमुळे खेड्यात दार ्य आिण आिथ क िवषमता ती झाली .
अशा कार े देशात िान िमशनया नी िवषमता कमी करयासाठी आिण समता थािपत
करयासाठी िशणाची स ुवात क ेली. भारतात काही म ंडळी िशकून इंलंड, अमेरकेत
पुढील िशण घ ेयासाठी ग ेले. तेथील समता पा हन आपया द ेशात अशा वपाची
समानता िनमा ण हावी , असा िवचार िनमा ण झाला .
भारतात यावसाियक समाजकाया ला साधारण १९ या शतकात स ुवात झाली .
मुंबईमय े सोशल सिह स िलगन े अप कालावधीच े समाजकाया चे िशण द ेणारे िशण
वग सु केले. १९३६ साली िव फोड माशल यांनी क ूल ऑफ सोशलवक ची नागपाडा
येथे थापना क ेली. तो भारतात १९२५ साली आला . यात भारत समाजकाया ला शाीय
प याव े असे वाटल े. यानंतर िदली , कलका , हेरनो, वरनसई , बडोदा , आा, अदलाप ूर
या िठकाणी यावसाियक समाजकाया चे िशण द ेणाया शाळांची सुवात झाली .
वातंयानंतर भारताया स ंिवधानान े समाजकयाणाची स ंकपना वीकारली यान ुसार
क आिण राय सरकार रायतरावर समाजकयाण बोडा ची िनिम ती करयात आली .
भारतात वात ंयपूव आिण वात ंयोर का ळात झाल ेया समाजकाया चे वप
पुढीलमाण े आहे.
३.२.१ गांधीजया ामप ुनरचनेचा काय म :
१९३८ साली वधा येथील स ेवााम आमात या काय माची गा ंधीजनी स ुवात क ेली.
हा गांधीजचा १८ कलमी काय म होता . यात खादी , ामीण उोग स ुधारणा , मूलभूत
िशण , ौढ िश ण, ामीण वछता , अपृयता िनम ुलन, मागासवगया ंची स ुधारणा ,
मिहला ंचे कयाण साव जिनक आिण वछता , दाब ंदी, मातृभाषेचा पुरकार आिण
आिथक समानता इयादी घटका ंचा समाव ेश होता .
गांधीजचा रचनामक िवकासाचा काय म मानवाया िविवध ेांया िवकासात ून ामीण
भागाया आिथ क िवकासावर आधारत होता . गांधीजया या काय माच े मूळ तवान munotes.in

Page 21


वयंसेवी संथा उगम आिण िवकास
21 सवाचे कयाण ह े होते. यात गा ंधीजनी सवदय अस े नामकरण क ेले होते. सवदय या
संेचा अथ सवाचा आिण िवश ेषत: समाजातील अ ंितम घटकाचा उदय होय .
गांधीजचे हणण े असे होते क, ामीण भागात उोगा ंचे थला ंतर हायला हव े. देशातील
सात लाख ख ेड्यात उोग उभ े राहायला हव ेत. गांधीजी ामीण भागातील भागाला काम
देणाया उोगा ंचा पुरकार करतात . गांधीजनी ामीण भागात कारािगराच े उोग तस ेच
सूतकमाई आिण िवणाई चे उोग स ु होयावर भर द ेतात. भारतातील ामीण जनत ेला
ामीण उोग प ूव रोजगार द ेऊ शकतात . गांधीजनी आपया रचनामक कामाया ेरणेचा
हा महवाचा भाग मानत होत े. ामीण भागातील जीवनमान स ुधारणे, सुिवधा गा ंधीजचा हा
महवाका ंी काय म होता .
गांधीजचा ामीण प ुनरचनेचा काय म सय आिण अिह ंसेया तवावर आधारत होता .
गांधीजनी सरकारला अशा वपाचा काय म हाती यावा अशा वपाची भावना य
केली होती . सरकारन े खादी आिण ामोोगा ंया िवकासासाठी यन कराव ेत. असे
झायास ख ेडी वय ंपूण बनतील . यासाठी प ंचायतीराज आिण सरकारचा िवकास हावा ,
असेही महामा गा ंधीजना वाटत होत े.
महामा गा ंधी ामीण िवकासाच े िवचार मा ंडून था ंबले नाहीत . यांनी िवचाराची क ृती
करयाचा यन क ेला. १९३७ साली गा ंधीजनी एक महवाचा िवचार मा ंडला तो िवचार
हणज े, 'मुळोोग िशणाचा योग ' होय. या योगाला नवी तालीम , जुनीयादी तालीम
असेही हटल े गेले आहे.
गांधीजच े ामीण िवकासाच े मूलभूत िवचार या स ंकपन ेतून प होतात . मु ाथिमक
शाळेतच म ुधामाच े िशण यायला हव े. या वयात म ुलाला एखादा यवसाय िशकवावा
जेणेकन याची यावसाियक मानिसकता तयार होईल . पुढे याला िशकायच े नसेल तरी
ते मूल मोठ े झायावर आपला यवसाय स ु कन आपला वावल ंबी जीवन जग ू शकेल.
ामीण भागातील म ुलाया अितवातील यवसायाच े ायिकासिहत ान ाव े. मुलाला
पुढे िशकायच े असेल तर त े पुढील िशण घ ेऊ शक ेल.
अशा कार े हाताला कौशय े येईल आिण कौशयाच े िशण ाथिमक थरावर िदयाप ुढे
मुलांमये यावसाियक व ृी िवकिसत होयास चालना िम ळेल. वावल ंबन यात ूनच शय
आहे. या िशणास महामा गा ंधीजनी जीवन िशण अस ेही संबोधल े होते.
दुदवाने यथािक ंिचत भारतीय िशण ता ंनी गा ंधीजया िवचारा ंची िखली उडवली .
गांधीजच े िवचार य क ृतीत आणण े शय होणार नाही . अशा वपात मत दश न
कन वत ंता का ळात इंज गहन र मेकॉले य ांनी देशात स ु केलेली पुतक िशण
पती द ेशात स ु केली. गांधीजया िवचाराप ुढे दुल झाल े. याचे कल आजया
िवाया ना भोगाव े लागत आह े.
१९६६ साली क सरकारन े या. कोठारी या ंया अयत ेखाली िशण आयोग िनय ु
केला होता . या िशण आयोगान े काया नुभवावर आधारत िश ण ायला हव े असे आही
मत मा ंडले होते आिण महामा गा ंधीजच े िवचार िकती महवाच े आहेत याची जाणीव होत े. munotes.in

Page 22


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
22 ३.२.२ गुदेव रवनाथ टागोर या ंचा ी िनक ेतन कप :
१९२७ साली स ुरत या गावी शा ंतीिनक ेतनपास ून २० मैलाया अ ंतरावर ी िनक ेतनची
थापना करया त आली ? ी िनक ेतनया मायमात ून शेती आिण श ेतीपूरक यवसाया ंचे
ान द ेयाची यवथा रवनाथा ंनी केली. ामीण सहकारी आरोय स ंथां िनमा ण
करयाचा यन या ंनी केला.

https://www.alamy.com
रवनाथा ंया मत े िवकास िय ेमये माकड े, माणस े आिण मल ेरया या तीन अडचणी
होया. हे तीन श ेतकया या जीवनात अडचणी िनमा ण करतात . माकडापास ून नासाडी होत े.
मलेरयापास ून ाणहानी होत े. तर माणस े बयाच वेळा एकमेकांशी अिवासान े वागतात .
आपयातील गटबाजम ुळे एकमेकांया िवकासामय े अडथ ळे िनमाण करता त.
अशा कार े ी िनक ेतनमय े शेतीसुधारणेत ाधाय िदल े होते. याचबरोबर श ेतीपूरक
यवसाय हण ून पश ुसंवधन दुध यवसाय , कुकुटपालन आिण हत यवसायात स ुवात
केली. अशाकार े रवनाथा ंचा वात ंयपूव काळातील ामीण िवकासात ेरणा द ेणारा हा
महवाका ंी कप होता .
यांनी आठ गावा ंसाठी सम ूह िवकास काय म स ु केले. परंतु बाजारप ेठेची प ुरेशी
उपलधता नसत े. यावसाियक माग दशनाचा अभाव , अंमलबजावणी य ंणेतील समवयाचा
अभाव आिण कम चायाला योय लाभ न िम ळणे यामुळे या कपावर मया दा पडया .
ी िनक ेतन कपाम ुळे ामीण नागरका ंची वय ंपूणता ामीण स ंकॄती समीकरण ,
वअितवाची जाणीव , देशातील स ंकृतीचे जतन , आधुिनक साधनस ंपीचा योय वापर
ामीण भागातील नागरका ंची शारीरक , बौिक आिण आिथ क श उ ंचवावी हास ुा ी
िनकेतनचा महवाचा उ ेश होता . जरी या कपा ंना पुरेसे यश ा झाल े नाही तरीही
ामीण प ुनरचनेया ीन े हा एक महवाचा कप होता .
३.२.३ मातडन कप (१९२२ ) :
यंग इंिडया िान असोिसएशन या स ंथेने ावणकोर िक ंिचत स ंथांनात हाती घेतलेया
हा महवाका ंी दार ्य िनम ुलनाचा कप होता . या िवकास कपात अम ेरकेत ामीण
िवकासाचा अन ुभव असल ेले डॉ. पसर हॅच व या ंची पनी रािमबी या ंचे योगदान महवाच े
होते. munotes.in

Page 23


वयंसेवी संथा उगम आिण िवकास
23 ावणकोर कोिचत स ंथांनातील मात डम परसरातील तीन म ैलांया पर सरात ४०
अिवकिसत ख ेड्यांचा गट या कपासाठी िनवडत . या भागात दार ्य मोठ ्या माणात
होत. शेतजमीन लागवडीया ीन े फारशी स ुपीक नहती . अशा परिथतीत लोक बोधन
कन ामीण िवकासाचा योग मा ंडयास लोका ंया सहभागाया माणाची शयता
जात होती .
या तीन म ैलाया परसरातील लोकस ंया ४५ हजार होती . यातील ३० हजार िह ंदू, १०
हजार िाती व उव रत इतर धमय होत े. येक सात यप ैक एकच य िनरर
होती.
परसरात ३६ ाथिमक शा ळेत १८६ िशक जव ळपास हजार िवाया ना िशण द ेत
होते. िशण मोफत नहत े. यामुळे गरबा ंना िशण घ ेणे, शय होत नहत े.
अशा परिथतीत या परसरातील नागरका ंची िथती स ुधारयासाठी स ंघटनेने पिहया ंदा
िशित काय कत तयार करयाचा यन क ेला. कपाची तािवक िनित करयात
आली . शारीरक , बौिक, आयािमक , आिथक व सामािजक अशा कारचा प ंचसूी
िवकास काय म तयार क ेला आिण य कामाला स ुवात क ेली.
लोकांकडे उपलध असणारी साधनसामी वापन लोकसहभागाार े, आमिनभ रता आिण
तांिक साधना ंया आधार े, सवसमाव ेशक आिण कमक ुवत घटका ंना आधार देणारा यापक
वपाचा , आयािमक ब ैठक असल ेला हा कप ावणकोर कोिचत स ंथांनात यशवी
करयात आला .
या कपात काम करणार े कायकत साधी राहणी आिण िनवा ह वेतन घ ेऊन काम करत
होते. अयंत ामािणकपण े कायकयानी हा कप यशवी करयाचा य न केला. या
कपाला उम यश िम ळाले. या कपाचा काचा उक ेरण रीडर डायज ेट या िनयत
कािलकान े Seven Dollars University असा क ेला होता .
३.२.४ गुरगाव योग :
१९२७ साली प ंजाब रायातील ग ुरगाव िजाच े सह-आयु एफ .एल.यन या ंनी हा
योग स ु केला. या काय माचा महवाचा उ ेश शेती सुधारणा , िशण , आरोय आिण
वछत ेया सोयी स ुिवधा, सहकार आिण मायमात ून अितशय व ेगाने समाज िवकासाच े
येय िनित करयात आल े होते. या महवाका ंी यना ंया मायमात ून दार ्य
िनमुलनाची साव िक च ळवळ या कपाया मायमात ून एफ .एल.यन या ंनी हाती घ ेतली
होती. यांनी या कपा ंया मायमात ून कामगारा ंना ेव द ेयाचा यन क ेला.
वयंिनभरता िनमा ण करयासाठी लोकबोधनावर ाधाय मान े भर िदला . यामय े
िचपट लघ ुनाट्य आिण िविवध ख ेड्यांचा उपयोग करयात आला . येक गावात गाव
मागदशक (Village Guide ) िनयु करयात आल े. या गाव माग दशकांया मायमात ून
िवकासाया नवनवीन स ंकपना गावकया या पय त पोहचवयाचा यन करयात आला .
या काय मात नागरका ंचा सहभाग योय कार े िमळत नाही . आिहर े आिण नािहर े
वगामधील िवचारा ंची दरी ह े याचे मुख कारण होत े. munotes.in

Page 24


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
24 ३.२.५ ामीण प ुनरचनेचा बडोदा - योग :
१९३२ साली महाराजा सयाजीराव गायकवाड या ंनी आपया बडोदा स ंथांनात हा योग
सु केला. सयाजीराव गायकवाड ह े गतीत ोसाहन द ेणारे आिण समाजातील अान द ूर
हायला पािहज े. या िवचाराच े राजे होते. या काय माच े मूळ उि जीवनमान स ुधारयाची
श नागरका ंयात िनमा ण करण े आिण या ंयात वय ंिनभरता आिण वय ंश िनमा ण
करणे हे या काय मात प ुढील घटका ंचा समाव ेश करयात आला होता .
१) दळणवळण सुधारणा
२) िपयाया पायासाठी िविहरी खोदण े
३) मलेरया ितब ंधक उपाययोजना करण े
४) कुरण िवकास
५) सुधारत िबयाणा ंचे िवतरण
६) गृह उोगा ंचे िशण
७) येक गावात प ंचायत राज आिण सहकारी स ंथां िनमाण करण े
८) ामीण शा ळांचा िवकास करण े, नागरका ंचे जीवनमान उ ंचावया साठी शा ळांमधून
शेतीचे िशण द ेणे
या काय मात शासनाच े पूण कायद ेशीर आिण आिथ क सहकाय िमळावे. ामीण िवकासाचा
बडोदा स ंथांनाचा हा महवाका ंी कप कोस ंबा हण ून परिचत आह े. हा कप वत :
राजे साहेबांनी ल घातयाम ुळे खूप चांगया का रे यशवी झाला .
३.२.६ िफरका िवकास कप (१९५६ ) मास राय :
१९४६ साली चवत राजगोपाल यारी या ंया न ेतृवाखाली का ँेस पाच े मंिमंडळ
सेत आल े होते. या राजगोपालचारी म ंिमंडळाने ामीण िवकासाचा 'िफरका िवकास '
कप हा योग मा ंडला. या योगात ८ ते १० गावांचा एक गट अथवा िफरका तयार
करयात आला . या िफरयासाठी एक ामस ेवक (VLW ) िनयु करयात आला . ८ ते
१० िफरया ंचा िम ळून एक िवकास गट तयार करयात आला . अशा कार े
लोकसहभागावर आधारत हा िफरका िवकास कप होता . लोकबोधन कन
लोकसहभाग िम ळवयात आला . थािनक काय कयाया सहभागान े िफरका िवकास
कप राबिवयाचा यन करयात आला . याही कपात िम ळवणे. कायकयाचा गट
थापन करयात आला होता . कायकत मंडळनी लोकसहभाग उम िम ळतील. याच
िफरका िवकास कपाची प ुढील ितक ृती हणज े पंचायत राज होय .
१९५३ -५४ साली प ुढे हा काय म साम ुदाियक िवकास काय मात समािव करयात
आला .
munotes.in

Page 25


वयंसेवी संथा उगम आिण िवकास
25 ३.२.७ वात ंयानंतरचे ामीण िवकासाच े योग :
१) इयवा ायिक कप उर द ेश राय (१९४८) :
इ.स. १९३७ मये गोिवंद वलभ प ंत यांया न ेतृवाखाली का ँेस पाच े मंिमंडळ U.P.
या स ेवर आल े होत े. या म ंडळाने ामिवकासिवषयक योजना ंची आखणी आिण
अंमलबजावणी करयाया उ ेशाने ामीण िवकासाचा वत ं िवभाग थािपत क ेला.
दुसया महायुानंतर का ँेस पाच े ामीण िवकास खायाच े सिचव ी . अबट मेयर
(मायस ) यांयाकड े ामीण िवकासाचा तपशीलवार काय म आखयाची जबाबदारी
सोपिवली . मेयर या ंनी याप ूवया ामीण िवकासाया योगाची तपासणी क ेली. यातील
ामीण िवकासाशी उपय ु काय माशी सा ंगड घालयाचा यन क ेला.
ामीण िवकासासाठी ामीण जा , सरकारी य ंणा स ेवाभावी स ंघटना या ंचा परपर
सहभाग , ामीण सहकाय आवयक आह े. अशा कार े योजना ंचे मूयमापन कन उर
देश रायासाठी काय म तयार करावा अशा वपाची स ूचना रा य आिण क शासनान े
केली होती .
उर द ेशाया इयवा िजात हा कप एक महवाका ंी कप होता . १९४८ रोजी
आजूबाजूया ६४ खेड्यांत या कपाची अ ंमलबजावणी स ु झाली होती .
या कपात ामीण िवकासाकरता ामीण जनत ेचा सहभाग आवयक आह े. हे तव माय
करयात आल े होते. जनतेची इछाश तयार करण े. आिथक व मदानाया पात
गावक यांचे सहकाय अिभ ेत होत े.
या काय माची िनिती करताना ामिवकास हा महवाचा भाग मानयात आला होता .
यात,
१) ामिवकास लोका ंची चळवळ झाली पािहज े, लोकांनी लोकांयाकरता लोका ंयासाठी
आखल ेली चळवळ आहे आिण शासकय य ंणेचा तो भाग आह े.
२) लोकांया गरजान ुप स ूचकांचा िवचार कनच काय मांची आखणी क ेली जावी .
३) ामीण भागाच े परवत न घडव ून आणण े.
वातंयोर का ळातील ामीण िवकास काय माची प ूवतयारी ह णजे इयवा ायोिगक
कप होय . या कपात अम ेरकन सरकारन े आिथ क आिण ता ंिक सहकाय उपलध
कन द ेयाचे माय क ेले होते.
अबट मेयर या ंनी या काय माची चाचणी करताना काही िनकष िनित क ेले होते.
१) सवागीण िवकास ही आिथ क िवकास
२) आिथक बदल क व ैचारक बदल
३) राय सरकारचा सहभाग
४) थािनक गरजा आिण न ेतृवात ाधाय munotes.in

Page 26


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
26 ५) ामीण परसराया िवकासाची यापक योजना
६) उिे िनित साय करयाकरता कठोर परम
७) लोकांबरोबर ामीण भागातील य ेक संथां व संघटना या ंचाही सहभाग आवयक
अशा कार े राय पात ळीवर वा कपासाठी वत ं यंणा िनित करयात आली . या
कपाला चा ंगया कारच े यश ा झाल े. काही काय माया बाबतीत मया दा आया .
परंतु योग हण ून हा कप ामीण िवकासाया ीन े अय ंत महवाचा असतो .
२) एस.के.डे. यांचा मजद ूर मंिझल कप (योग ) :
भारत द ेश वत ं होताना भारत आिण पािकतान ह े दोन द ेश िनमा ण झाल े. देशाची
फाळणी झाली . फाळणीपूव पािकतानात ून िस ंधी समाजाची म ंडळी मोठ्या स ंयेने
िवथािपत होताना भारताया आयाला आली . या नागरका ंची स ंया एक कोटीया
आसपास होती .
िदलीपास ून १० मैल अंतरावर असल ेया मजद ूर मंिझल ख ेड्याया परसरात ह े नागरक
िथरावल े होते. या नागरका ंया छावया तयार करयात आया होया . यांना आिथ क
मदत द ेऊन पा ंगळे करयाप ेा या ंया असल ेया उपजत यावसाियक ग ुणांना पूणप
देऊन या ंना यांया पायावर उभ े करण े ही S.K.Dey यांयासमोर म ुख जबाबदारी होती .
एस.के.डे य ांनी िनवा िचत म ंडळीचा सह े केला. या सह ेत या नागरका ंकडे काही
यावसाियक कौशय असल ेले आठवल े. या कौशयावर आधारत िशण आिण
यवसाय व ृीसाठी यन करयाच े ठरवून एस .के.डे. आिण या ंया सहकाया नी कप
तयार क ेला. िनवािसतांना वावल ंबी बनिवयाचा यशवी यन क ेला. याही कपाला
उम यश िम ळाले. आजया िथतीत िस ंधी िनवा िसत म ंडळी यावसाियक िवकासात
आघाडीवर िदसतात . याचे मूळ मजदूर मंिझल कपात आह े.
कपाया मया दा साम ुदाियक िवकास कपात कमी करयाया यन करयात आला .
या कपान े शेती उोगाया थािनक वराजाच े हक असल ेया ामीण िवकासाया
मूळ थापनाची िदशा िम ळावी, हणज े ामीण भागात श ेती उोगाया मायमात ून िवकास
साधन े शय आह े, हे या िकोनान े दाखव ून िदल े. या कपावर आधारत पिहया
पंचवािष क योजन ेत ५२ सामुदाियक कप राबिवयात आल े. कप ह े गतीच े तीक
होते. या कपाची वत ं काय पती होती . या काय पतीन ुसार जोडोग स ु झाल े.
यांना पधा मक पात ळीवर थोडा ास सहन करावा लागला . परंतू हा पंचायत राज आिण
ामीण िवकास काया या िशणाच े महवाच े क होत े.
३) आचाय िवनोबा भाव े यांची भूदान च ळवळ :
आचाय िवनोबा या ंनी भ ूदान च ळवळीचा योग थम द ेशात मा ंडला. देशातील गरब
भूिमहीना ंया ीने ही महवाची च ळवळ होती. आजया िथतीत माण ूस वावल ंबी िवचार
करायला लागला आह े. परंतु भूदानाया िवचारान े मानवास समोरया यया समया ंचा
िवचार करायला लावला . भूदान हणज े जिमनीच े िवतरण होय . यांयाकड े जात जमीन munotes.in

Page 27


वयंसेवी संथा उगम आिण िवकास
27 आहे. या म ंडळीनी आपयाकडी ल जिमनीचा काही िहसा या ंना जमीन नाही या ंना देणे
या मायमात ून ामीण भागातील आिथ क सोडिवयासाठी यन करायचा होता .
१९५१ साली िवनोबा भाव े य ांनी हैाबाद मधील त ेलगंणा िजात ून भूदान य
चळवळीस सुवात क ेली. जिमनीच े मानवत ेया ना याने आिण शा ंततेने सोडवाव ेत ही
या मागची िवनोबा ंची स ंकपना होती . जमीन स ुधारणा च ळवळीसाठी योय कारच े
वातावरण िवनोबा ंना करायच े होते.
िवनोबा भाव े य ांनी मोठ ्या माणात जमीनदारा ंया मायमात ून मतपरवत न केले. यातून
लाखो ह ेटर जमीन िवनोबा ंनी िमळिवली. यांया पात मा ही च ळवळ योय प घ ेऊन
शकली नाही . भूदानात िम ळालेया जिमनीची योय कार े वाटणी झाली नाही .
िवनोबा भाव े यांनी ामदानाची आिण यात ून िनमा णाची स ंकपना मा ंडली. महाराात २८
ामदानी गाव े आहेत. ामदानी गावातील जिमनीची मागणी स ंपूण गावाची असत े. िवनोबा
भावे याची ामदानी गावाची स ंकपना महवाची होती . परंतु शासनान े या स ंकपन ेकडे
योय ल िदल े नाही.
अशा कार े भूदान आ ंदोलनाया मायमात ून िवनोबा ंनी केलेली च ळवळ जरी अपयशी
ठरली असली तरी या च ळवळीतून अस ंय भ ूिमहीना ंना जिमनी िम ळाया ह े नाकान
चालणार नाही .
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी संथांचा उगम कसा झाला त े िलहा .
२) भारतातील वय ंसेवी संथांचा िवकास कसा होत ग ेला ते प करा .
३.३ वयंसेवी संथांचा उगम आिण िवकास महारााया स ंदभात
महारा रायात १९ या शतकात पा ाय िशणाया साराम ुळे सामािजक च ळवळीत
गती िम ळाली. मुंबई पुयातील म ंडळीनी पााय िशण घ ेतले. पााय िशणाप ुढे येथील
िवषय सामािजक रचन ेिवषयी ह े िशण घ ेतलेया समाज स ुधारांया मनात चीड िनमा ण
झाली.
महारााया सामािजक काया या ऐितहािसक स ंदभाचा आढावा घ ेता य ेथील स ंत
परंपरेपासून समाजातील वाईट व ृीवर अथवा िवषमत ेवर कोरड े ओढयाचा यन
झाला. या िवषमत ेत सुधारणा हावी याकरता सता ंनी आपया परीन े यन क ेले. ानेर,
एकनाथ , चधर , तुकाराम इयादी सता ंचा यात प ुढाकार होता. िशवाजी महाराजा ंनी या
िवषमत ेिव आपया रायात कायद े करयाचा यन क ेला. सव समाजाया लोका ंना
आपया रायकारभारात सहभागी कन घ ेयाचा यन क ेला.
१९ या शतकात धािम क ढी पर ंपरेया ग ुंतागुंतीमध ून सव सामाय दिलत , पीिडत वगा त
राजक य याय िम ळायला हवा . या ीन े यन स ु झाल े. पुराणमतवादी लोका ंया िव
कोरड े ओढयाचा यन झाला . munotes.in

Page 28


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
28 आचाय बाळशाी जा ंभेकर :
यांनी सतीया चालीरीती िव आिण लहान म ुलया हय ेिव आपया दप ण या
वृपामध ून कोरड े ओढयाचा यन केला.
गोपाळ हरी द ेशमुख (१८२३ - १८९२ ) :
यांनी आपया मायमात ून पुराणमतवादी णा ंयावर व ैचारक हला चढवला .
जोितराव गोिव ंद फुले तथा म . फुले (१८२७ ते १८९० ) :
यांनी जातीयत ेिव लढा िदला . १८४८ साली प ुयासारया कम ठ शहरात गोयाया
वाड्यात सव सामाय वगा या म ुलसाठी शा ळा सु केली. मुलना िश कयासाठी वत :
सािवीबा ईना िश किवल े. आिण शा ळेया िशिका बनिवल े. यामुळे बहजनात नह े तर सव च
समाजाया म ुलना िशणाची स ंधी िदली . बालिवधवा ग ृहाची थापना कन बालिवधवा ंना
िशण द ेयाचा यन म हामा फ ुले आिण सािवीबाइन क ेला.
महामा फ ुलेया या यना ंमुळे आज मोठ ्या माणात मिहला िशण घ ेऊन प ुढे येत आह े.
सव ेांत पुषांया बरोबरीन े िया ंया वगा ने भरारी घ ेतली आह े. महामा फ ुले य ांनी
सयशोधक समाजाची यापना क ेली.
रामकृण गोपा ळ भांडारकर (१८३७ ते १९२५ ) आिण या . महाद ेव गोिव ंद रानड े
(१८४२ ते १९०१ ) :
यांनी ाथ ना समाजाची थापना कन सामािजक आिण आिथ क सुधारणा करयाचा
यन क ेला.
गोपाळ गणेश आगरकर (१८५६ ते १८९५ ) :
यांनी ाम ुयान े सव समाजाया सामािजक परवत नासाठी यन क ेले.
महष धडो क ेशव कव (१८५८ ते १९६२ ) :
यांनी मिहला ंया िशणासाठी आपल े आयुय सम िपत क ेले. यांनी मिहला ंना उच िशण
िमळावे याकरता नािसबाई ठाकरसी मिहला िवापीठाची थापना क ेली. आज अस ंय
मिहला ंना यावसाियक िशण द ेऊन वावल ंबी होयाची स ंधी ा झाली आह े.
बेहरामजी मलवारी (१८५३ ते १९१२ ) :
सव समाजाया मिहला ंया आिण िवश ेषत: िवधवा मिहला ंया प ुनवसनासाठी म ुंबई य ेथे
सेवासदन सोसायटीची थापना क ेली.
पंिडता रमाबाई (१८५८ ते १९२२ ) :
उच समाजातील िवधवा ंया प ुनवसनासाठी १८९० साली शारदा सदनाची थापना
केली. यामुळे समाजातील िवधवा ंना समानान े जीवन िम ळयास मदत झाली . munotes.in

Page 29


वयंसेवी संथा उगम आिण िवकास
29 िवल रामजी िश ंदे (१८७३ ते १९४४ ) :
िडेड लास िमशनची थापना कन समाजातील अप ृयतेिव लढा उभारला .
अपृय वगा ला सामािजक , आिथक समानता िम ळायला हवी. यासाठी सामािजक बोधन
करयास स ुवात क ेली. अपृय वगा चे बोधन कन या ंयातील माण ूस जागा
करयाचा यन क ेला.
कमवीर भाऊराव पाटील :
वंिचतांया िशणासाठी स ंपूण आय ुय समिप त केले. महाराातील लोका ंस आिण
शेतकरी गरब समाजाया म ुलांसाठी िशणाची सोय क ेली. याकरता रयत िशण स ंथेची
थापना क ेली. सामािजक , आिथक िवषमता िशणाया मायमात ून न करता य ेईल.
यावर या ंचा िवास होता .
गरब म ुलांना आिथ क पाठब ळ िमळावे याकरता या ंनी 'कमवा व िशका ' योजना स ु केली.
आिशया ख ंडातील एक अगय िशण स ंथां हण ून नावापास आणली . बहजन
समाजातील हजारो म ुले कमवीर भाऊराव पाटलाया ेरणेने आज उच िशण घ ेऊन
उच पदाया नोकया िमळवून आपल े दार ्य संपवले आहे.
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर (१८९२ ते १९५६ ) :
बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ंनी दिलत समाजा या थानासाठी आपल े संपूण काय समिप त
केले. दिलत समाजात िशका - संघिटत हा आिण स ंघष करा. हा िवकासाचा म ूलमं िदला .
अपृयता िनम ूलनासाठी सामािजक लढा उभारला . यामय े चवदार त ळयाचा सयाह ,
काळाराम म ंिदर सयाह मन ुमृतीचे दहन अशा वपाया सयाहाया मायमात ून
अपृय वगा तला माण ूस जागा करयाचा यन क ेला.
मिहला वगा ला सामािजक याय ा हावा , यांना जगयाचा कायद ेशीर हक िम ळावा.
याकरता वत ं भारताया पिहया म ंिमंडळात कायद ेमंी असताना 'िहंदू कोडिबल '
मांडणे. वतं भारताया रायघटन ेचे िलखाण क ेले. घटनेत देशातील य ेक मानवाला
सामािजक -आिथक व राजन ैितक वात ंय आिण ब ंधुता कायान े बहाल करयाचा हक
केला. अपृय वगा ला भीक नको , हक हवा आिण तोही कायद ेशीर असा आह धरला .
िहंदू धमातील अप ृयता घाल वावी याकरता ख ूप यन क ेले. अपृयता न होयाची
िथती िदस ेना याची जाणीव आयाम ुळे १९५६ साली आपया लाखो अन ुयायांसह िह ंदू
धमाचा याग कन भारतात जमास आल ेया पर ंतु भारतातच लोप पावल ेया गौतम
बुाया ब ु धमा ची दीा घ ेतली. देशातील दिलता ंना माण ूस हण ून जगयाची स ंधी
उपलध कन िदली .
भारतीय रायघटन ेत १७ वे कलम समािव कन या कलमान ुसार अप ृयता पा ळणे हा
गुहा ठरिवला . अनेक सामािजक आिण आिथ क समत ेची कलम े घटन ेने समािव क ेली.
munotes.in

Page 30


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
30 छ. शाह महाराज :
छ. शाह महाराजा ंनी आपया कोहाप ूर संथांनात सव समाजाया म ुलांकरता वत ं
वसितग ृहाची सोय स ु कन मागासवगया ंना आिण इतर द ुबल घटका ंया म ुलांना
िशणाची सोय उपलध कन िदली .
१९०१ साली मागासवगया ंसाठी नोकया मये खास आरणाची सोय क ेली. यामुळे
मागासवगया ंना उच पदावर काम करया ची संधी ा झाली .
अपासाह ेब पटवध न (१८६४ ते १९७७ ) :
कोकण गा ंधी पू. अपासाह ेब पटवध न यांनी संपूण देशभर 'भंगीमु' चळवळ उभी क ेली.
भंगी समाजाला गिलछ कामापास ून मु करयाची या ंचे धोरण होत े.
ण भ ंगी भाई भाई ,
अपनी अपनी करो सफाई ,
ण भंगी भ ू संतात,
सफाई प ूजा एक समान।।
या कवनाया मायमात ून समाजाला आपआपली सफाई आपण करावी अस े आवाहन
केले.
येपलीया शौचालयाम ुळे भंगी समाजाला होणारा ास घालवयासाठी स ुधारत गोप ुरी
शौचालय , सोण शौचालय , हरो ख ेत तयार होणारी म ुतारी, आिण गोबरग ॅसचा महा राात
पिहला योग १९५३ साली यशवी क ेला.
मागासवगय नागरका ंना म ृत जनावर े शोधयाम ुळे भोगावी लागणारी अप ृयता
घालवयासाठी वत : मृत जनावरा ंची कातड े काढायला स ुवात क ेली.
१९४४ साली कणकवली य ेथील वागद े गावात गोप ुरी आम या स ंथेची थापना कन
ामोोग , शेती, गोशाळा उपम सु कन ामीण भागाया िवकासासाठी व ेगळी िदशा
देयाचा यन क ेला.
बाबा आमट े, रावसाह ेब पटवध न, गोिवंदराव िश ंदे :

https://www.yo ळtळbe.com munotes.in

Page 31


वयंसेवी संथा उगम आिण िवकास
31 या समाज काय कयानी कुरोग िनम ुलनाच े काय महाराात उभ े केले. महाराातील
कुरोया ंना माणसाची जीवन उपलध कन द ेयाचा यन क ेला.
हाच महारााया वय ंसेवी काया चा वारसा आजही स ु आह े. आज अस ंय काय कत
ामीण िवकासाया िविवध ेांत सामािजक काया त सहभाग घ ेत आह ेत. यात रचनामक
आिण स ंघषामक असा दोही वपात महाराातील काय कत सहभागी आह ेत.
ीमती म ेधा पाटकर , अणा हजार े, डॉ. भारत पाटणकर , जयवंत मय ेकर, अका महाजन ,
अँड सुरेखा द ळवी, कै. िवलासराव सा ळुंखे, जवाहर गा ंधी, िवजय बोराड े, ारकादास
लोिहया , डॉ. आनंद केनी, डॉ. तुगन दंठ, िवलास आिण काश आमट े, डॉ. अभय ब ंग व
डॉ. राणी ब ंग, मोहन िहराबाई िहरालाल , िवणू भुदेसाई, जी. जी. पारीख , भाऊ नारकर ,
शांता वारकर , राजन इ ंदुरकर, आमदार िवव ेक पंिडत अशी िकय ेक नाव े सांगता य ेतील.
३.४ सारांश
वातंयपूव काळात ामीण िवकासाच े जे िविवध योग मा ंडयात आल े. यापैक बहता ंश
योग चा ंगले यशवी झाल े. कारण या योगामय े वत:या मनान े वाहन घ ेतलेले कायकत
ामािणक म ुख मंडळी. िविश तवा ंची बांिधलक हा या मागचा महवाचा भाग होता .
वातंयोर का ळात यातील काही कप शासनामाफ त संयोिजत करयास स ुवात
झायान ंतर सदर कप शासनाया अिधकारी वगा या हातात आह े. अिधकारी वगा ने या
कपा ंचा मूळ साचाच बदलला . यामुळे एकंदर मूळ कारचा व ेगळे काही वात ंयपूव
काळातील ामीण िवकासाया कपाच े अितव बदलल े.
वर कपा ंचा बराचसा सकारामक अन ुभव वात ंयोर ामीण िवकासाची िदशा
िनित करयासाठी उपयोगी ठरत . यातून पिहया प ंचवािष क योजन ेया का ळात
सामुदाियक िवकास काय माची म ुहतमेढ रोवली ग ेली. ामीण िवकासाची िया प ुढे
होयाचा यन करयात आला .
३.५ वायाय
१) वयंसेवी संथांचा उगम कसा झाला त े प करा .
२) भारतातील वय ंसेवी संथांचा िवकास कसा होत ग ेला ते प करा .
३) वयंसेवी संथांचा उगम आिण िवकास महारााया स ंदभात िलहा .
३.६ अिधक मािहतीकरता
१) नंदा पांगुळ - बारहात े - समुदाय स ंघटन.
२) ाजा टाकसा ळे - एकािमक समाजकाय .
munotes.in

Page 32

32 ४
वयंसेवी संथांची ामीण िवकासातील
भूिमका आिण महव
घटक रचना :
४.० उिे
४.१ तावना
४.२ वयंसेवी संथांची संकपना
४.३ ामीण िवकासाची स ंकपना
४.४ वयंसेवी संथांची ामीण िवकासातील भ ूिमका
४.५ वयंसेवी संथांचे ामीण िवकासातील महव
४.६ सारांश
४.७ संच
४.८ अिधक मािहतीकरता
४.० उि े
वयंसेवी स ंथांची ामीण िवकासातील भ ूिमका आिण महवाया करणाची उि े
खालीलमाण े आहेत.
१) वयंसेवी संथेची आिण ामीण िवकासाची स ंकपना समज ून घेणे.
२) वयंसेवी संथांया िविवध काय ेाची मािहती कन घ ेणे.
३) महाराातील िविवध ेांत काय रत असणाया वयंसेवी संथांया काया चा आढावा
घेणे.
४) वयंसेवी संथेया ामीण िवकासाबाबतया भ ूिमकेबाबत मािहती िम ळिवणे.
५) वयंसेवी संथांचे ामीण िवकासातील महव समज ून घेणे.
४.१ तावना
देशाला वात ंय िम ळायानंतर देशाया िवकासाची जबाबदारी शासन यवथ ेवर येऊन
पडली . मा शासन यवथ ेला हव े तसे यश ा होईना . यातूनच प ुढे िवकासाची जबाबदारी munotes.in

Page 33


वयंसेवी संथांची ामीण िवकासातील भूिमका आिण महव
33 वयंसेवी संथांनी वीकारल ेली िदस ून येते. शासनाबरो बर वय ंसेवी संथांदेखील मोठ ्या
माणावर िवकास िय ेत सहभागी आह ेत.
पूव गरब आिण गरज ू, अपंग व कमक ुवत घटका ंची का ळजी संयु कुटुंबात घ ेतली जायची .
पुढे काळामाण े कुटुंबाचे िवभाजन होत ग ेले आिण िवभ क ुटुंबपत अितवात आली .
या िय ेत गरज ूंची का ळजी घ ेणे कठीण होऊ लागल े. औोिगककरण , शहरीकरण ,
यामुळे एकूणच सामािजक स ुरा यवथ ेचेही वप बदलत ग ेले. य, कुटुंब आणी गट
या एक ूण वातावरणातच अकाय मता आिण अिथरता िनमा ण झाली अशा अन ेक ा ंया
सोडवण ुकसाठी कयाणकारी स ंथांची थापना करणे समाजाची गरज होऊन बसली .
यातूनच या ा ंची सोडवण ूक करयासाठी शाीय िकोनाची गरज प ुढे आली आिण
शाीय काय पती आधार असल ेया वय ंसेवी संथां या अितवात आया .
अलीकडया काही वषा त महाराात आिण भारतातही िविवध ेांत िविश उिा ंसाठी
वयंसेवी स ंथांची स ंया लणीयरीया वाढत चालली आह े. या स ंथांमये िविवध
समया ंबाबत उदा . िया ंया समया , अंधा िनम ुलन, िनररता , मानवी हक ,
आरोय इ . ेांत काय रत असणाया संथांचा समाव ेश होतो . ामीण भागा ंया िवकासाया
संदभात काही ुटी िदसतात या भन आवयक जनमत तयार करण े, वातावरण तयार
करणे आिण लोकजाग ृती करण े वयंसेवी संथांना शय आह े.
भारतातील वय ंसेवी संथांचा िवचार करताना वय ंसेवी संथांची पूवची भ ूिमका आिण
आजची भ ूिमका यात फार मोठ े बदल झा ले आह ेत. संथांया काय ेात आिण
कायपतीत अन ेक बदल घड ून आल े आह ेत. ामीण भागातील अन ेक समया द ूर
करायला वय ंसेवी संथांचा मोठ ्या माणावर हातभार लागत आह े. वयंसेवी संथांचे
ामीण िवकासाया ीन े असल ेले महव िदवस िदवस वाढत आह े.
यामुळे तुत करणामय े वय ंसेवी संथांचे काये, ामीण िवकासाबाबत वय ंसेवी
संथेची भूिमका आिण ामीण िवकासातील वय ंसेवी संथांचे महव अधोर ेिखत करयात
आले आहे.
४.२ वयंसेवी संथांची संकपना
'वयंसेवी संथां' ही संकपना 'वयंफूत काय आिण काय कता' यांयाशी िनगिडत आह े.
वयंसेवी संथां या 'िबगर शासकय स ंथां' (Non Governmental Organisation )
हणून ओळखया जातात .
'वयंसेवी स ंथांना' 'समुदाय िवकास स ंथां' - (Community Development
Organisation ) तसेच िबगर पीय क ृितशील गट (Non Political Party Formation )
असेही हणतात .
सवसामायपण े सेवाभावी िक ंवा वय ंसेवी संथां हणज े दु:खी िक ंवा असहाय लोका ंना
संरण करयाया उ ेशाने, लोकांया प ुढाकारान े काम करणारी व लोका ंयाच
िनयंणाखाली असल ेली स ंथां होय. वयंसेवी संथांया याया अन ेक अयासका ंनी
आिण िवचारव ंतांनी केया आह ेत. munotes.in

Page 34


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
34 १) ा. स. ह. देशपांडे : ’सवसामाय जनत ेचे िवश ेषत: अितगरबी , गरजू आिण
मागासल ेया वगा चे िनकडीच े हातात घ ेऊन त े सोडिवयाचा यन करणाया
शासकय िक ंवा िनमशासकय ेाबाह ेरया, नफा ह ेतू नसल ेया हणज ेच समाजस ेवा
हा धानह ेतू असल ेया आिण बा िनयमावलीया अधीन नसल ेया स ंथां हणज े
वयंसेवी संथां होय.“
२) लॉड बेहरीज : ’या स ंघटनेमये कामगार वावल ंबी तवान े काम करतात त े
मोबदला , वेतन िक ंवा मानधन घ ेतील अथवा न घ ेतील ह े यांया इछ ेवर अवल ंबून
असत े अशी स ंघटना वत :या सभासदा ंनी थापन क ेलेली व ितयावर बाह ेरील
कुणाचेही िनय ंण नसत े, अशा स ंघटनेला 'वयंसेवी संथां' हणतात .“
३) “A Non Governmentalm Organisation (NGO ) is a citizen based
association that aperates indepen dantly of government , uselly to
deliver resources or serve some social or political purpose . .”
उपरो याया ंचा िवचार करता लात य ेते क, वयंसेवी संथां या वाय आह ेत. या
वत:चा िनण य वत : घेऊ शकतात . वत:या काय पतीन े काय क शकतात . हणून
यांया िवकासाला चालना िम ळाली आह े.
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी संथांया याया सा ंगा.
४.३ ामीण िवकासाची स ंकपना
'भारत' हा ख ेड्यांचा देश आह े. भारतामय े आजही ६ लाखा ंपेा अिधक ख ेडी आह ेत
हणूनच आजही भारताच े वणन खेडेधान ाम धान द ेश हण ून कराव े लागत े. भारताची
अथयवथा आजही ामीण अथ यवथा ंची आह े. हणूनच भारताया िवकासाच े ितिब ंब
ामीण िवकासात बघावयास िम ळते.
'ामीण िवकास ' या याय ेत 'ामीण ' आिण 'िवकास ' या दोन स ंकपना समािव आह ेत.
ामीण िवकासाया अ नेक िवचारव ंतांनी आिण अयासका ंनी याया क ेया आह ेत.
ामीण िवकासाया याया प ुढीलमाण े सांगता य ेतील.
१) ी. रॉबट मॅकनामारा : ’ामीण भागातील द ुबल घटक हणज े छोटे शेतकरी , भूिमहीन
शेतमजूर आिण ामीण कारागीर या ंया िवकासावर भर द ेऊन ामीण भा गाचा सवा गीण
िवकास करण े हणज े ामीण िवकास होय .“
२) डॉ. वािमनाथन : ’ामीण भागातील द ुबल घटका ंना सम करयाची िया हणज े
ामीण िवकास होय .“
याचाच अथ ामीण िवकास ही ामीण भागातील द ुबल घटका ंचा िवकास करयाची िया
होय. munotes.in

Page 35


वयंसेवी संथांची ामीण िवकासातील भूिमका आिण महव
35 ४.४ वयंसेवी संथांची ामीण िवकासातील भ ूिमका
भारताया आिथ क, सामािजक , सांकृितक िवकासात ामीण भागाया िवकासाला िवश ेष
महव आह े. ामीण भागातील दार ्य, बेरोजगारी , ाथिमक िशण , आरोय , िपयाच े
पाणी, वाहतुकया सोयी , रते, वीज, यांसारया म ूलभूत सोयी ा कन द ेयासाठी
शासनाला अन ेक योजना ंया मायमात ून यन कराव े लागतात . ामिवकासाया या
कायात शासनाला मदत करणाया सेवाभावी य ंणेची आवयकता आह े.
सेवाभावी ीन े आिण सामािजक बा ंिधलकया िकोनात ून काय करणाया सेवाभावी
िकंवा व यंसेवी संथां शासनाला मदत करत असतात . यासाठी िशणािवषयीची जाग ृती,
अंधा िनम ुलन, कुटुंब िनयोजन , ौढ िशण , सावजिनक आरोय , वृांची का ळजी,
पयावरण रण , कायद ेिवषयक सारता , ामवछता या ंसारया अन ेक ेांत वय ंसेवी
संथांचे संपूण देशात शासनाला य व अय मदत करयाच े िवशाल जा ळे िनमाण
झाले आहे.
भारतातील वय ंसेवी संथां या वाय अस ून या शहरी भागाबरोबरच ामीण भागातील
असहाय , दु:खी, िनराधार , गरब लोका ंना वावल ंबी बनिवयासाठी या स ंथां नेहमीच
तयार असतात . भारतात वात ंयपूण काळात रामक ृण िमशन , िान िमशनरी ,
यासारया अन ेक संथांचे सामािजक काया चे योगदान आपयाला िवसरता न य ेयासारख े
आहे. बोधन आिण जाणीव जाग ृतीया काया त ामीण भागातील लोका ंची मनोव ृी
बदलयासाठी , अिन ढी , परंपरा, अपृयता, जातीयता न करयासाठी वय ंसेवी
संथां शासनाया पाठीमाग े भकमपण े उया राहताना िदसत आह ेत.
वयंसेवी संथांची ामीण िवकासाबाबत असल ेली भ ूिमका प ुढील म ुांया आधार े प
करता य ेईल.
१) ऐिछक क ृती : ऐिछक क ृती वीकारणारा पिहला िकोन असे मानतो , क शासनाची
िवकासाची क ृती केवळ बया िथतीत असल ेया लोका ंचीच परिथती स ुधा शकत े. मा
तळागाळातील गोरगरबा ंया कयाणासाठी काय म राबिवल े गेले. यांया द ु:खात आिण
िपळवणुकत भरच पडली . अथात अस े शासकय काय म म ुळात जनत ेया िवषयी
असल ेया सावन ेतूनच आखल े जातात . परंतु यात िवकासाचा भरीव पाया मा
घातला जात नाही . अशा व ेळी िवकासाया स ंधीपास ून वंिचत रािहल ेला गोरगरबा ंना मदत
करयात शासकय य ंणेला अपयश आयान े लोका ंची ऐिछक क ृती अशासकय
संघटनाार े केया जातात . िवकसनशील द ेशातील अन ेक समया ंवर ऐिछक क ृती हे
िबनतोड उर असयाच े मतवाह हा य ुिवाद मानतो . हणून ऐिछक क ृती हा
िवकासाचा पया यी िकोन समजला जातो . अलीकड े अशासकय स ंघटना ंचे महव राीय
आिण आ ंतरराीय पात ळीवर वाढत आह े.
िवकासाची आहान े वीकारयात अशासकय स ंघटना ंकडून अप ेा वाढत आह ेत.
भारतामय े आजही मोठ ्या माणावर दार ्य, बेकारी, आिथक आिण सामािजक िवषमता
अितवात आह े. या सव आहाना ंवर मात कन समाजाच े सामािजक आिण आिथ क
िथय ंतर घडव ून आणयात वय ंसेवी संथां फार मोठी भ ूिमका बजावत आह ेत. munotes.in

Page 36


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
36 २) शासकय य ंणेस पूरक : ऐिछक क ृतीया बाबतीतील द ुसरा िकोन अशासकय
वयंसेवी संथांना दुयम भ ूिमका द ेणारा आह े. या िकोनावर शासकय कामा ंना डावल ून
अशासकय स ंथां मागासल ेया समाजाच े सामािजक आिण आिथ क िथय ंतर घडव ू
शकणार नाही . काही अ ंशी हा िकोन यवहाय आिण बरोबर आह े. अशासकय स ंघटना
फार तर शासकय य ंणेला पूरक हण ून काय क शकतील , असा या िकोनाचा अथ
आहे.
सरकारची आिथ क मदत आिण िवकास कामा ंना सरकारची ता ंिक आिण शासकय
मायता असयािशवाय अशासकय स ंघटना काही क शकत ना ही. ामीण भागातील
समया या अन ेक कारया , गंभीर, आिण ग ुंतागुंतीया वपाया अस ून या ंची याी
मोठी असत े. समया ंची याी मोठी असया कारणान े शासकय पािठ ंयािशवाय
अशासकय स ंघटना ंचे काय अपूणच राहत े.
३) पधा व प ूरकता : ऐिछक कृतीया िवकासातील सहभागािवषयी ितसरा आिण
शेवटचा िकोन असा क , िवकासिय ेत सेवाभावी स ंथां आिण शासकय स ंथां,
यंणा या ंनी एकाच व ेळी परपर पध क आिण परपर प ूरक हण ून काय केले पािहज े.
शासनाकड े िवीय आिण शासकय सामय असत े. िवकास ि येतून शासकय य ंणा
वेगळीच जाऊ शकत नाही . अशासकय स ंघटना ंकडे लोका ंशी संवाद साध ून या ंचा िवास
संपादन करयाची आिण या ंचा िवकासिय ेत सहभाग िम ळवयाची अफाट मता
असत े. अशासकय स ंघटना ंची ही मता ओ ळखून सरकारन े िवकासिय ेत अशासकय
सेवाभावी स ंघटना ंना अिधकािधक सहभागी कन याव े असा या िकोनाचा मतवाह
आहे. पधक या अथा ने क एखादा कप प ूण करयाचा कालावधी व खचा त काटकसर
या िनकषावर ऐिछक आिण शासकय याप ैक कोणती क ृती अिधक काय म ठरत े.
याबाबत पध चे वातावरण असत े.
४) मयथा ंची भूिमका : िवकास आिण सामािजक क ृतीकरता स ंेषण कौशय महवाच े
असत े. वयंसेवी संथां थािनक लोक त े अिधकारी , ितिनधी वा स ंवादाया िविभन
पातळयांवर मयथची (Mediatory ) भूिमका बजावत े.
५) सलागारामक भ ूिमका : समथनाचे दतऐवजीकरण , मािहती सार आिण तता
फार महवाची असत े. तेहा सलागारामक भ ूिमका म ुख ठरत े. अशा व ेळी थािनक
पातळीवरील त / यावसाियक / मागदशक य महवाची भ ूिमका बजावतात .
६) पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास आिण काय चलन : वयंसेवी स ंथां जमीन ा ,
िवभािजत आिण िवकिसत क शकतात . गृहिनमा ण क शकतात , पायाभ ूत सुिवधा प ुरवू
शकतात . याचबरोबर िविहरी , सावजिनक शौचालय े बांधणे, घनकचरा गो ळा करणे, इ.
बाबतीत काय चलन (Operate ) क शकतात .
७) संशोधन , पयवेण आिण म ूयमापन : अनेक वय ंसेवी संथां महवाया सामािज क
ांवर स ंशोधन , योजना व कपाया पय वेण आिण म ूयमापन या िविवध टया ंवर
कायरत असल ेया िदसतात .
munotes.in

Page 37


वयंसेवी संथांची ामीण िवकासातील भूिमका आिण महव
37 वयंसेवी संथां या ाम ुयान े दोन भ ूिमका बजावतात .
१) वयंसेवी संथां आपया पर ेात य ेणाया रायस ंथेया क ृतना प ूरक ठर ेल अशी
काय पार पाडतात .
२) रायस ंथेया अन ुपिथतीम ुळे िकंवा ितची भ ूिमका द ुलित रािहली अस ेल, अशा
संदभातील काय वयंसेवी संथां पार पाडतात .
१९९३ साली ऑियातील िहएना य ेथे 'मानवी हका ंवर जागितक परषद ' पार पाडली .
या परषद ेचा उ ेश हणज े मानवी हका ंया ेात क ेलेया गतीचा आढावा घ ेणे आिण
मूयमापन करण े होय. या परषद ेया घोषणापातील ठराव . ३८ नुसार मानवी
हका ंवरील जागितक परषद ेने सव कारया मानवी हक आिण मानवतावादाया
संवधनातील िबगर शासकय स ंथांया भ ूिमकेचे महव अधोर ेिखत केले आहे.
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी संथांची भूिमका िवशद करा .
४.५ वयंसेवी संथांचे ामीण िवकासातील महव
िदवस िदवस वय ंसेवी स ंथांचे महव मोठ ्या माणावर वाढत आह े. कयाणकारी
रायाया स ंकपन ेमये लोका ंना फार मोठ ्या माणावर िवकासाया वाहामय े सामाव ून
घेयासाठी जागकत ेने हालचाली कराया लागतात . ामीण , शहरी तस ेच िनमशहरी
भागातील अन ेक कारया समया द ूर करयासाठी सरकार अकाय म ठरत आह े.
सरकारया काय मातील ुटी द ूर करयासाठी अन ेक वय ंसेवी स ंथां सरकारच े
िवतारक घटक हण ून काय रत आह ेत.
वयंसेवी संथांया काया चे महव प ुढील म ुांवन प होत े.
१) ामीण िवकास : िवकसनशील द ेशात ामीण िवकास जलद होयाची आवयकता
असत े. शासनामाफ त ामीण भागाचा िवकास घडव ून आणयासाठी अन ेक
महवाका ंी योजना आिण कप राबिवल े जातात . परंतु शासनाया कम चायाची
कामािवषयी असल ेली अनाथा आिण सामाय लोका ंमये असल ेला मािहतीचा अभाव
या कारणातव अन ेक चा ंगया योजना या िनफ ळ ठरतात . आज अन ेक वय ंसेवी
संथां ामीण भागात सियपण े काय करत आह ेत. वयंसेवी संथां या तळागाळात
(grass root level ) कायरत असयाम ुळे ते लोका ंना कामामय े सहभागी कन
अनेक कारच े कायम व योजना यशवीरीया पार पाडतात . योजन ेचे व काय माच े
लोकांया ीन े असल ेले महव लोका ंना पटव ून देयात वय ंसेवी संथां यशवी होत
असयाम ुळे अनेक जण वावल ंबीपणे आिण व ेछेने िवकास काया त सहभागी होत
आहेत व ामीण िवकासाला चालना िम ळत आह े.
२) िवकास िय ेत लोक सहभाग : वयंसेवी काया मुळे लोकांचा सहभाग िम ळिवयास
मदत होत े. जगातील िवकिसत राा ंचा िवकास जलदगतीन े होयाकरता वय ंसेवी
संघटनांचे योगदान ह े अय ंत महवाच े आहे. िवकसनशील राा ंना देखील वय ंसेवी munotes.in

Page 38


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
38 िया करयाची गरज आह े. लोकांना िवकास िय ेमये सामाव ून घेयासाठी , यांची
अंधा द ूर करयासाठी , िवकास काय मांची अ ंमलबजावणी त ळागाळात
करयासाठी शासनय ंणा अप ुरी पडत आह े. या सव कारणा ंसाठी वय ंसेवी संथां
आवयक आह ेत. वयंसेवी स ंथांवर जर लोका ंचा सहभाग िम ळिवया साठी
जबाबदारी टाकली तर भारता सारया िवकसनशील द ेशाचा िवकास जलद गतीन े
होयास मदत होईल .

https://loksatta.com
३) कया णकारी रायाया थापन ेत सहकाय : भारतान े 'कयाणकारी राय ' या
संकपन ेचा वीकार क ेला आह े. कयाणकारी राय या कपन ेत रायाच े काये
वाढत आह े. परंतु राय सव लोका ंचे कयाण करयासाठी कमी पडत आह े.
अलीकडया का ळात कयाणकारी रायाया जबाबदा या मोठ्या माणावर वाढत
आहेत. या सव जबाबदाया कयाणकारी रायाला पार पाडता य ेत नाहीत .
कयाणकारी रायाची स ंकपना राबिवयासाठी शासनाला वय ंसेवी स ंथांचा
भकम आधार िम ळत आह े. िशण , आरोय , अंधा िनम ुलन, वयंरोजगार ,
कुटुंबिनयोजन , इ. काय वयंसेवी संथां जबाबदारीन े पार पाडत आह ेत. कुशल न ेतृव,
काम करयाची अिभनव पत , उम त ंे, भावी जनस ंपक या सव बाबम ुळे
वयंसेवी संथां शासनाया अन ुपिथतीत भावीपण े काम करत आह ेत.
वयंसेवी संथांना शासनाकड ून केवळ अनुदानाचीच अप ेा अ सते. वयंसेवी संथां या
'समांतरत वपाच े' आिण 'िवतारत ' वपाच े अशा दोन कारच े काय कन
शासनाला कयाणकारी रायाया थापन ेत सहकाय करत असत े.
४) ामीण आिण शहरी भागातील िवकासाच े अंतर कमी करयासाठी : भारतामधील
ामीण भागाचा आिण शहरी भागाचा िवचार करता अस े लात य ेते क ामीण आिण
शहरी या दोही भागा ंतील िवकासा ंमये मोठ्या माणावर तफावत दश नास य ेते 'शहरे'
ही िशण , आरोय , संरचनामक सोयी स ुिवधा या ंसारया अन ेक सोयी स ुिवधांनी
संपन आह ेत तर ामीण भाग हणज ेच 'खेडी' आजद ेखील िशण , आरोय, शु
िपयाच े पाणी या ंसारया म ूलभूत सोयीस ुिवधांपासून वंिचत असयाच े िच आपणा ंस
पाहावयास िम ळते. परणामत : 'दुबल ख ेडी' आिण 'सबळ शहरे' अशा िवभािजत
वपाचा िवकास िदसतो . ामीण भागातील िशण , आरोय , रते, यांसारया
मूलभूत गरजा ंची पूतता करया साठी अन ेक वय ंसेवी संथां उफ ूतपणे पुढाकार घ ेत
आहेत. ामीण भागातील अन ेक कारया समया ंवर मात कन ामीण भागाचा व
ामीण भागातील द ुबल घटका ंचा िवकास करयासाठी वय ंसेवी संथां या सहायभ ूत munotes.in

Page 39


वयंसेवी संथांची ामीण िवकासातील भूिमका आिण महव
39 ठरत आह ेत. अशा कार े ामीण आिण शहरी भागातील िव कासाच े अंतर कमी
करयाच े महवप ूण काय वयंसेवी संथां करतात .
५) लोकशाहीची जोपासना : लोकांना न ैितक म ूये, राीय अिमता , राीयव
िशकवयाची योय जबाबदारी वय ंसेवी संथां पार पाड ू शकत े. वयंसेवी संथांचा
मूळ हेतू राीय िहत जोपासयाचा असतो . वयंसेवी स ंथांमुळे लोकशाहीया
िहताची जोपासना करता य ेते. वयंसेवी संथांमुळे खया अथाने देशातील लोकशाही
िटकवता य ेते. राीय एकामता पाठवयाचा , देशातील िवषमता न करयाचा यन
वयंसेवी संथांकडून केला जातो . अशा कार े देशातील लोक शाही जोपासयासाठी
वयंसेवी संथांचे काय महवप ूण ठरते.
६) कायाची नवीन िितज े : वयंसेवी संथांया काया चा याप जसाजसा वाढत जातो .
तसतशा लोका ंया तारी कमी होत जातात . वयंसेवी स ंथांया कामाम ुळे
शासनावरील कामाचा ताण बया पैक कमी होतो . वयंसेवी संथांचे काय जनत ेया
िहतासाठीच असयाम ुळे अनेक बुिवंत व िवचारव ंत वय ंसेवी संथेया काया कडे
वळतात. वयंसेवी संथांया काया मुळे वयंसेवी संथां जनत ेचा मोठ ्या माणावर
िवास स ंपादन करतात . याचा उपयोग या स ंथांया वाढया काया साठी होऊ
शकतो . यासाठी अन ेक िवचारव ंत संशोधन कन काया ची नवीन नवीन िितज े
शोधतात .
७) सामािजक परवत न : सामािजक , आिथक, राजकय परवत नाया ीन े िवचार
करता आजची परिथती ही फार िनराशाजनक आह े. समाजातील अन ेक जण
सामािजक गतीिवषयी उदासीन आह ेत. आिथक, सामािजक व राजकय
परवत नाया ीन े शासन आिण राजकय प ठोस पावल े नजीकया का ळात
उचलतील अस े िदसत नाही . अनेक वय ंसेवी स ंथां या समाजातील उप ेित व
अयायत लोका ंया हका ंसाठी लढत आह ेत. वयंसेवी संथांया या यनात ून
सामािजक परवत नाया िय ेला गती िम ळत आह े.
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी संथांचे महव सा ंगा.
४.६ सारांश
वयंफूतने काय करणाया वय ंसेवी संथां या आज समाजस ुधारणेचे महवप ूण काय
करत आह ेत. वेगवेगळया िवषया ंया मायमात ून ामीण भागात आिथ क, सामािजक ,
राजकय , शैिणक , आरोयामक , पयावरण स ंरण या ंसारया बाबमय े वयंसेवी संथां
महवप ूण काय पार पाडत आह ेत.
munotes.in

Page 40


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
40 ४.८ स ंच
१) वयंसेवी संथांची संकपना सा ंगून ामीण िवकासातील भ ूिमका सा ंगा.
२) ामीण िवकासाची स ंकपना सा ंगून वय ंसेवी संथांचे ामीण िवकासातील महव
सांगा.
४.९ अिधक मािहतीकरता
१) मानवी हक , तुकाराम जाधव , महेश िशराप ूरकर, युिनक काशन
२) यावसाियक समाजकाय , ा. ाजा टाकसा ळे, के सागर काशन


munotes.in

Page 41

41 ५
वयंसेवी संथांया यवथापनाची तव े
घटक रचना :
५.० उिे
५.१ तावना
५.२ यवथापनाचा अथ व याया
५.३ यवथापनाच े वप
५.४ यवथापनाची व ैिश्ये
५.५ यवथापनाच े महव
५.६ सारांश
५.७ संच
५.८ संदभसूची
५.० उि े
तुत करणामय े आपण वय ंसेवी े यवथापनातील तव े आिण यवहार या बल
अयास करणार आहोत . या अयासाची उि े पुढीलमाण े आहेत.
 यवथापन हणज े काय व याची याया समज ून घेणार आहोत .
 यवथापनाच े वप , वैिश्ये व महव या बदल अयास करणार आहोत .
 हेी फेयॉलची यवथापनातील तव े कोणती याचाही अयास करणार आहोत .
५.१ तावना
वयंसेवी ेाचा िवचार करता ा ेाचा िवतार आज िवकिसत राापास ून ते
अिवकिसत राापय त हणज ेच जगाया कानाकोपया त आला आह े. भारता तसुा
वयंसेवी े िवकासाला मोठ ्या माणात चालना िम ळालेली िदस ून येते. िकंबहना
शासनाया अन ेक काया मये शासनाला प ूरक िक ंवा शासनाची एजसी हण ून अन ेक
वयंसेवी संथां कायरत आह ेत. या वय ंसेवी ेाया िवकासासाठी मागील म ुय कारण
हणज े यांचे वतं यवथापन होय . munotes.in

Page 42


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
42 एखाद े उि साय करयासाठी अन ेक यच े यन िक ंवा म यायात एकस ूता
आणू. यासाठी यवथापनाची आवयकता असत े. यामय े उि े िनित क ेली जातात .
याचे पृथकरण क ेले जात े. यया कौशयाचा व ब ुीचा वापर क ेला जातो .
याचमाण े उपलध अस णाया इतर साधनसामीचा योय िविनयोग क ेला जातो .
यवथापत पतीचा उपयोग य ेक य , संथां व यवहार इ . मये केला जातो . उदा.
शाळा, कारखान े, बँका, सहकारी स ंथां, वयंसेवी संथां इ. ेांत यवथापना चा वापर
केला जातो . यवथापनाया पती , य िक ंवा संथां यानुसार बदलत असतात . परंतु
यामय े महवाया दोन गोी क ेया जातात . पिहली हणज े, यवथापन स ंथेची उि े
िनित करण े. ही उि े वेगवेगळया समया ंया न ेमया व स ंि िवधाना ारे य क ेली
जातात व द ुसरी हणज े, उिे साय करयासाठी य ेणाया अडचणी व मया दा याबाबतच े
मागदशन यवथापन क ेले जाते.
संथेने ठरवून िदल ेया धोरणाया अन ुषंगाने कायमाची रचना व िनयोजन या अन ुप
संघटना बा ंधणी, कायाची िवभागणी कन संघटनेया व ेगवेगळया पात ळयांवर काय होत
असताना यामय े समवय आिण सहकार काय योय िदश ेने चालवयासाठी माग दशन
आिण िनय ंण व काय िसी ह े यवथापनाच े काय आहे.
वयंसेवी े यवथापनामय े धोरणिनिती , िनणयिया , िनयोजन , समवय , संरचना
िनयंण द ेखरेख आिण लोकस ंपक ही यवथापनाची तव े आह ेत. कोणयाही स ंथेचे
यवथापन ह े ती स ंथां िकती काय मतेने काय पार पाडत े यावर त े चांगले का वाईट ह े
ठरिवता य ेते.
५.२ यवथापनाचा अथ व याया
यवथापन हणज े संथेची पूविनयोिज त उि े साय करयासाठी आवयक अस णाया
गोीच े िनयोजन व स ंघटन करण े, मागदशन करण े, समया सोडिवयासाठी आवयक
असणारी मदत करण े व संथतगत िविवध घटका ंमये एकस ूता, एकसंधता िनमा ण करण े.
यवथापन ह े एक काय आहे. यवथापन ही एक वत ं ानशाखा आह े. परंतु िविश
य िक ंवा यचा सम ूह हणज े यवथापन अस े नाही. तर यामय े एकूण यवथापन
पतीचा िवचार क ेलेला असतो . या य यवथापकाच े काम करतात या ंना
यवथापक िक ंवा शासक अस े संबोधल े जाते. इतर यया सहकाया ने काम कन
घेणे हणज ेच यवथापन .
हणज ेच संथेया अितवािशवाय यवथापनाच े अितव अस ूच शकत नाही . एखाा
यची यवथापक हण ून िनय ु करताना क ेवळ या यया काया तील िनप ुणता
िवचार घ ेऊन चालत नाही तर या यची इतरा ंकडून काम क न घ ेयाची मता
िवचारात यावी लागत े. यवथापनात यमाण ेच कपनाही िततयाच महवाया
असतात . नवीन कपना ंया साहायान ेच उिप ूत करण े यवथापकास शय होत े.

munotes.in

Page 43


वयंसेवी संथांया यवथापनाची तव े
43 ५.२.१ याया :
 हेी फेयॉल - अंदाज िनयोजन , संघटन, समवय व िनय ंण ही सव काय हणज ेच
संघटन होय . या याय ेतून यवथापनाची काय प होतात .
 जे. एल्. लँडी - यांया मतान ुसार यवसाय स ंघटनेचे िविश ह ेतू अगर उि े साय
करयासाठी स ंघटनेतील यसम ूहाकड ून काम कन घ ेणे. एकंदर, मनुयबळाचे
संयोजन व स ंघटन कर णे, काम करणा यांस ेरणा द ेणे व कामावर िनय ंण ठ ेवणे
हणज े यवथापन होय .
 िमलवड - यवथापन ही एक अशी िया व मायम आह े क, या माफ त यवसाय
संघटनेने ठरिवल ेया धोरणा ंची अंमलबजावणी करयासाठी िनयोजन क ेले जाते आिण
धोरणाची अ ंमलबजावणी होत असता ना यावर द ेखरेख व िनय ंण ठेवले जाते.
वरील सव याया ंचा एकित िवचार क ेयास यवथापन हणज े िविश ह ेतू िकंवा उि े
साय करयासाठी िनयोजन करण े आिण धोरणाया अ ंमलबजावणीबरोबर द ेखरेख व
िनयंण ठ ेवणे होय.
आपली गती तपासा :
१) यवथापना ची याया व अथ प करा .
५.३ यवथापनाच े वप
१) यवथापन ह े एक आिथ क साधन आह े :
वयंसेवी स ंथांमये उपलध साधना ंचा पया वापर करण े गरज ेचे असत े. उपलध
साधनाचा समवय साध ून यावर भावी िनय ंण ठ ेवणे हे यवथापनाच े कतय आह े.
संथेची उि े पार पाडयासाठी या आिथ क साधना ंचा पया उपयोग करण े आवयक
असत े.
२) यवथापन ही अिधकार पती असत े :
यवथापनाला आपल े काय करयासाठी आवयक त े अिधकार असल े पािहज ेत.
िनयोजन , संघटन, िनदशन, िनणय घेणे, समवय व िनय ंण या बाबत आवयक त े
अिधकार सोपिवल े जातात . या अिधकाराम ुळे यवथापनाला स ंथेचे यवथापन करता
येते हणूनच यवथापन ही एक अिधकार पती आह े. या अिधकार पतीमय े हकूमत व
िनयंण या ंची अिधसा अ ंतभूत असत े.
३) यवथापन ही एक साम ूिहक िया आह े :
यवथाप नात इतरा ंकडून काय कन घ ेयाचे कौशय अिभ ेत असत े. यवसायातील
कायाया िबनच ूक व काय म अ ंमलबजावणीसाठी पा लोका ंची िनय ु करण े आिण
यांयाकड ून काय कन घ ेणे यात यवथापनाच े कतय आह े. कारण कम चारी वग हा munotes.in

Page 44


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
44 घटक सजीव ियाशील असतो . म आिण साधन े यात हाच म ूलभूत फरक आह े.
कमचायांकडून सहकाय व क ृितशील ितसाद िम ळिवणे आवयक असत े. यािशवाय
संथेला लाभदायक िथती य ेणार नाही . पुढाकार घ ेऊन िविवध िया ंचे संघटन करण े
आिण स ंबंिधत िया ंमये सातय कायम राखण े महवाच े असत े. इतरांकडून कौशयान े
काय कन घ ेतले तर त े शय होत े. यवथापकान े कमचायांया यना ंना िशत व योय
िदशा लावली पािहज े.
आपली गती तपासा :
१) यवथापनाच े वप िवशद करा .
५.४ यवथापनाची व ैिश्ये
१) यवथापन ही एक िया आह े :
यवथापन ा िय ेत िनयोजन , संघटन, समवय , अिभ ेरण, िनयंण, इ. अनेक
िया ंचा समाव ेश होतो . संथांचालक , नोकरवग इ. या िय ेचे घटक असतात . या
िय ेचे मुख काय हणज े साधनसामीचा पया उपयोग समाजासाठी करण े, असा अथ
लागतो . संथेया काया ला आवयक अस णाया साधनसामीचा पया वापर करयाच े
काय यवथापन िय ेारे चालत े.
२) यवथापन ह े चांगया कामाच े फळ आहे :
यवथापन करण े हे चांगया कामाच े फळ आहे. यवथापन ह े नेहमी काही तरी साय
करयाया माग े असत े. यवथापनाला ठरािव क उि े पार पाडायची असतात . उदा.
िविवध कप राबिवण े, िविवध काय म करण े इ. उिे गाठयाच े काम यवथापन करीत
असत े.
३) यवथापन हणज े इतरा ंकडून काय कन घ ेणे :
यवथापकाला आपया स ंथेची काय पार पाडयासाठी , आपया हाताखालील
कमचायांकडून काय कन यावयाची असतात . ही काय कन घ ेत असताना याला
आपया सहका यांना सला द ेणे, मागदशन करण े, अिभ ेरत करण े, सहकाय करण े व
काय करावी लागतात . थोडयात यवथापकाला आपया सहका यांकडून कुशलतेने
काय कन यावी लागतात .
४) यवथापन ह े एक साम ूिहक काय आहे :
यवथापन ही एक साम ुदाियक िया आह े. कोणयाही स ंथेची उि े सामूिहक यना ंनी
लवकर साय होतात . यगत यना ंना यवथापन हणता य ेणार नाही . यवथापनाचा
संबंध साम ूिहक यना ंशी य ेतो. संथेचा उ ेश सफल हावा हण ून संथेचे कमचारी
समूहाने यन करतात याला यवथापन हणता य ेईल.
munotes.in

Page 45


वयंसेवी संथांया यवथापनाची तव े
45 ५) यवथापन ह े अय वपाच े असत े :
यवथापन ही न िदसणारी अय श होय . यवथापन ह े एक शासनामाण े असत े.
आपण य यवथापन पाह शकत नाही . परंतु यवथापनाच े चांगले-वाईट परणाम पाह
शकतो . हणज ेच कम चायांचा उसाह , यांची काय मता व यश अिधक िम ळाले असेल,
तर या स ंथेचे यवथापन चा ंगले आहे असे आपणास हणता य ेईल.
६) यवथापनाला पया य नाही :
यवथापनाची काय करयासाठी स ंगणकाचा वा पर मोठ ्या माणावर होऊ लागला आह े.
यामुळे यवथापकाया काम करयाया मत ेमये भर घातली आह े. जरी अस े असल े
तरी यवथापन िय ेला पया य नाही . यवथापक हा या स ंथेमये आवयक असतो .
७) यवथापन ही एक कला आह े :
यवथापन ही कला आह े, कारण यवथापकय कौशय ही यिगत बाब आह े.
वातिवक यवथापन ह े एक शा आह े. तथािप शाा ंचा अवल ंब करत े वेळी यात
वैयिक कौशयाम ुळे फरक पडतो . हणून यवथापन ही एक कला आह े. यवथापनाला
अनेक िनण य याव े लागतात . यासाठी यायाकड े चांगले कौशय असण े आवयक आह े
याला अन ेक , समया सोडवाया लागतात . या सोडिवयाची कला यवथापका ंया
अंगी असत े.
८) यवथापन ह े एक शा आह े :
यवथापन करत असताना यवथापक याया ानाचा वापर करतो . यवथापनामय े
तवाचा समाव ेश होतो . यवथापनाया ानामय े तकसंगत सातय आढ ळते.
यवथापनास ंबधी काही िसा ंत तव े आहेत. शाीय योगाया कसोटीवर तपासणी व
िवेषण कन यवथापनाच े ान स ंपादन क ेलेले असत े. या सव कारणा ंमुळे यवथापन
शा आह े.
९) यवथापन हा एक यवसा य िकंवा पेशा आह े :
यवथापकास चौफ ेर ानाची गरज असयान े यास काही श ैिणक , यावसाियक व
िशणामक िशण याव े लागत े हणून यवथापन हा एक प ेशा आह े.
१०) यवथापन सव यापी िया आह े :
यवथापन मानवी ाची सोडवण ूक करत े क याम ुळे यवसाय उि े साय होतात .
यवथापक य ेक ेासाठी आवयक असत े. उदा. शैिणक स ंथां, धािमक संथां,
सहकारी स ंथां इ. हणून यवथापन सव यापी िया आह े.
११) यवथापन ह े गितमान आह े :
यवथापन ही एक गितमान िया आह े. यवथा पन ही सा िवकिसत होणारी एक
गितमान िया होय . यवथापनाची याी वप , तवे, िसांत यामय े काळानुसार munotes.in

Page 46


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
46 अनेक परवत ने झाल ेली िदस ून येतात. यवथापनाच े प रंपरागत वप आज प ूणत:
बदलल ेले आहे. भिवयातस ुा ही परवत नाची िया अशीच स ु राहणा र आह े.
१२) यवथापन अन ेक तवा ंचा अवल ंब करत े :
यवथापन करीत असताना यवथापानाया तवा ंया अवल ंब करावा लागतो . उदा.
(हेी) फेयॉलने सांिगतल ेली चौदा तव े काय िवभाजन , अिधकार व जबाबदारी , िशत ,
आदेशातील एकवायता , िनदशनातील एकवायता इ . तवांचा अवल ंब करावा लागतो .
हणून यवथापनामय े अनेक तवा ंचा समाव ेश होतो .
१३) यवथापन सव तरावर असत े :
यवथापनाचा अवल ंब हा सव तरा ंवर क ेला जातो . उदा. उच यवथापन (Top
Managment ), मयम यवथापन (Middle Level Management ) आिण किन
यवथापन (Lower Level Management ) या सव तरा ंसाठी यवथापका ंना
यवथापन कराव े लागत े. यामय े उच यवथापनावर यवथापकाला अिधक महवाची
कामे करावी लागतात . किन यवथापनावर रोजची असणारी काम े करावी लागतात .
१४) यवथापन सतत चालणारी िया आह े :
यवथापन ही सतत चालणारी अशी िया आह े. यवथापनाला आपली काय
अखंडपणे करावी लागतात . यवथापन था ंबयास यवसायातील सव च िया था ंबतात.
हणून यवथापनाला आपल े काम सतत स ु ठेवावे लागत े.
१५) यवथापन सामािजक िया आह े :
यवथापनाचा स ंबंध मानवाशी य ेतो. उोग स ंथेतील य ेय पूण करयासाठी
कामगारा ंमये समवय साधण े, यांना माग दशन करण े, ोसाहन द ेणे, यांया समया
सोडिवण े, यायावर द ेखरेख व िनय ंण करण े हणज े यवथापन , हणज ेच यिवकास
होय.
आपली गती तपासा :
१) यवथापनाया िविवध व ैिश्यांची चचा करा.
५.५ यवथापनाच े महव
आधुिनककरणामय े यवथापनाया महवात सतत वाढ होत आह े. जागितक
परिथतीमय े यवसाय स ंथांना आपया अितवासाठी व भिवयासाठी झगडाव े लागत
आहे. या सव परिथ तीमुळे यवथापनाला कधी नह े, इतके महव ा झाल े आहे. अशा
यवथापनाच े महव खालीलमाण े आहे.

munotes.in

Page 47


वयंसेवी संथांया यवथापनाची तव े
47 १) साधनसाम ुीचा महम उपयोग :
यवसायातील उपलध साधना ंचा योय व महम उपयोग करण े हे काय म
यवथापनावर अवल ंबून असत े. कोणयाही यवसाया साठी अन ेक साधनसाम ुीची
जोडणी करावी लागत े. याचबरोबर या साधना ंचा काटकसरीन े व योय उपयोग करण े
आवयक असत े. िनयोजन , िनयंण व िनद शक कन साधना ंचा महम उपयोग
करयासाठी यवथापन यनशील असत े.
२) पधा श वाढत े :
यवथापनाम ुळे संघटनेची पधाश वाढत े. आधुिनक का ळात लोका ंया गरजा लात
घेऊन अन ेक उपादन े घेतली जातात . यामुळे बाजारप ेठेत ती पधा िनमा ण झाल ेली
िदसत े. या पध ला तड द ेयासाठी यवथापन महवाची भ ूिमका बजावत े.
३) कायमता वाढत े :
यवथापन चा ंगया कारे केयामुळे यवसायाची काय मता वाढत े. यवथापनाम ुळे
साधनसामीचा पया वापर क ेला जातो . यामुळे कमीत कमी उपादन खचा त सेवा
िमळते. साहिजकच सव यवसायाची काय मता यवसायाम ुळे वाढते.
४) कमचायांना ेरणा िम ळते :
संथेतील कम चायांना ेरणा द ेणे हे यवथापनाच े मुय काय आहे. कमचायांना ेरणा
दोन कार े िदली जात े. आिथक ेरणा आिण आिथ केतर ेरणा. कमचायांना या दोही
मायमा ंतून नेहमी समाधानी ठ ेवयाच े काम यवथापन करत े.
५) पुढाकारासाठी उ ेजन िम ळते :
यशवी य वथापक आपया कम चायांना पुढाकार द ेत असतो . यामुळे सांिघक भावना
वाढते. वैयिक कौशयात भर पडत े याम ुळे संघटना काय म बनत े.
६) सांिघक भावना वाढीस लागत े :
यवथापक आपया कम चायांना आप ुलकया भावन ेने काय करयास भाग पाडतो .
याचबरोबर सवा ना सहकाया या भावन ेने काय करयासाठी ोसािहत क ेले जात े. ही
सांिघक भावना यवथापनाम ुळे िवकिसत होत े.
७) नवीन बदल करण े शय :
आधुिनक यवथापन ह े गितशील आह े. यामय े सातयान े नवीन समय ेनुसार नवीन बदल
हे अपेित असतात . नवीन यवथापकय कपन ेतून अशा समया सोडिवयासाठी नवीन
बदल वीकारल े जातात . यातून संथेला अिधक फायद े होतात .

munotes.in

Page 48


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
48 ८) तंानातील गती :
आधुिनक जगात नवनवीन शोध व ता ंिक बदल होत असतात . या नवीन त ंानाचा
उपयोग यवथापनाकड ून चांगया कार े होतो . यासाठीच े यवथा पन यवथापकच
क शकतो .
९) वाढ आिण िवतार करण े शय :
कायम यवथापनाम ुळे संथेची वाढ आिण िवतार करता य ेते. संथां िवकिसत
करयासाठी यवथापक यनशील असतो . तो आपया कम चारी वगा ला ोसािहत
कन स ंथेबल या ंयामय े आप ुलक िनमा ण करतो . यातूनच स ंथेची वाढ आिण
िवतार होतो .
१०) कामगारा ंया जीवनमानाचा दजा सुधारतो :
आधुिनक का ळात यवथापकाला आिथ क गतीचा आधार अस े संबोधल े जात े.
यवथापन काय मतेवर कामगारा ंचे जीवनमान अवल ंबून असत े. कायम
यवथापनाम ुळे उपादन काया स चालना िम ळते. आवयक व च ैनीया वत ूचे मोठ्या
माणावर उपादन करता य ेते. असंय लोका ंना रोजगार उपलध कन द ेता येतो.
११) समाजाची मदत िम ळते :
यवसायाच े कायम यवथापन करण े ही यवथापनाची सामािजक जबाबदारी समजली
जाते. या सामािजक जबाबदारीबरोबर भा गधारका ंचे िहत जपण े. कमचायांना योय म ंजुरी
वतूंची िक ंमत िकफायतशीर ठ ेवणे इ. गोचा समाव ेश होतो . साहिजकच याम ुळे
यवथापनद ेखील एक कारची समाजाची मदत िम ळयास साय होत े.
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी संथांया काया त यवथापनाची महवा ची चचा करा.
५.६ सारांश
वयंसेवी ेाया वाढीमागील व िवकासामागील म ुख कारण हणज े वय ंसेवी संथांचे
यवथापन होय . वयंसेवी स ंथांना आपली उि े साय करयासाठी अन ेकांया
यना ंची व मदतीची आवयकता असत े. या यना ंना स ुंसघिटत व प द ेयासाठी
यवथापनाची आवयकता असत े. संथेने ठरवून िदल ेया काय मांया अन ुषंगाने रचना ,
िनयोजन , कायाची िवभागणी , भांडवल उभारणी , यांसारया स ंघटनेया िविवध पात ळयांवर
काय होत असताना यामय े समवय , सहकार , काय योय िदश ेने चालयासाठी माग दशन
करणे व िनय ंण ठेवणे हे यवथापनाच े मुख काय असत े.
संथेया काया चा बर ेवाईटपणा स ंथेया यवथापनावर अवल ंबून असतो .
munotes.in

Page 49


वयंसेवी संथांया यवथापनाची तव े
49 ५.७ स ंच
१. यवथापनाची स ंकपना प कन यवथापनाची व ैिश्ये िवशद करा .
२. यवथापनाचा अथ व याया सा ंगून यवथापनाच े वप प करा .
३. यवथापनाया महवावर िटपण िलहा .
४. वयंसेवी संथांया काया त यवथापनाया महवावर चचा करा.
५.८ संदभसूची
१. यवथापनाची तव े आिण काय
लेिखका : १) ा. पाली श ेठ, २) ा. िवदुला क ुलकण , ३) ा.नेहापुरािणक , ४) ा. अिमता क ुलकण
काशन : डायम ंड काशन
२. यवथापन स ंकपना (Management Concept )
लेखक : डॉ. एम. के. गावडे
काशन : अथव पिलक ेशन


munotes.in

Page 50

50 ६
वयंसेवी संथांचे उपम
घटक रचना :
६.० उिे
६.१ ातािवक
६.२ आरोयिवषयक काय म
६.३ शैिणक काय म
६.४ जलयवथापन काय
६.५ यसनम ु् काय म
६.६ रोजगार िनिम ती काय म
६.७ वयंसेवी संथांसमोरील समया
६.८ सेवाभावी स ंथांया समया ंवरील उपाय
६.९ सारांश
६.१० वायाय
६.११ संदभ सूची
६.० उि े
तुत करणामय े आपण वय ंसेवी संथांचे कायम आिण या ंया म ुख समया ंचा
अयास करणार आहोत . या करणाया अयासाची उि े खालीलमाण े आहेत.
 वयंसेवी संथांचे मुख काय म समज ून घेणे.
 वयंसेवी संथांया समया िवशद करण े.
 वयंसेवी संथांया समय ेवरील उपाय जाणण े.
६.१ तावना
भारताया आा |थक, सामािजक िवकासात ामीण भागाया िवकासाला िवश ेष महव आह े.
ामीण भागातील दार ्य, बेरोजगारी , ाथिम क िशण , आरोय , िपयाच े पाणी , munotes.in

Page 51


वयंसेवी संथांचे उपम
51 वाहतुकया सोयी , रते, वीज या ंसारया म ूलभूत सुिवधा ा कन द ेयासाठी
शासनाला अन ेक योजना ंया मायमात ून यन कराव े लागतात . ामिवकासाया काया त
शासनाला मदत कर णाया सेवाभावी य ंणेची आवयकता आह े. सेवाभावी ीने आिण
सामािजक बा ंिधलकया िकोनात ून काय करणाया सेवाभावी स ंथां शासनाला मदत
करीत असतात . यासाठी िशणािवषयीची जाग ृती, अंधा िनम ुलन, कुटुंब िनयोजन , ौढ
िशण , सावजिनक आरोय , वृांची का ळजी, पयावरण रण , कायद ेिवषयक सारता ,
ाम वछता या ंसारया अन ेक ेांत सेवाभावी स ंथांचे संपूण देशात शासनाला य
व अय मदत करयाच े िवशाल जा ळे िनमाण झाल े आहे.
भारतातील स ेवाभावी स ंथां या वाय स ंथां असून या शहरी भागाबरोबरच ामीण
भागातील सहाय , िनराधार आिण िव शेषतः गरब लोका ंना वावल ंबी बनिवयासाठी या
संथां नेहमीच तपर असतात . भारतात वात ंयपूव काळात रामक ृण िमशन , िान
िमशनरी या ंसारया अन ेक संथांचे सामािजक काया चे योगदान आपणास िवसरता य ेणार
नाही. बोधन आिण जाणीव जाग ृतीया काया त भारतातील ामीण भागातील लोका ंची
पारंपरक मनोव ृी बदलयासाठी अिन ढी , परंपरा, अपृयता, जातीयता न
करयासाठी स ेवाभावी स ंथां शासनाया पाठीमाग े भकमपण े उया राहताना िदस ून
येतात.
वयंसेवी संथांचे कायम ामीण समाजाया आिथ क आिण सामािजक िवका सासाठी
महवाच े असयाम ुळे िविवध िवभागा ंत वेगवेगळया वपाच े काय म वय ंसेवी
संथांमाफत राबवल े जात आह ेत.
महवाच े कायम प ुढील माण ेसांगता य ेतील.
६.२ आरोयिवषयक काय म
ामीण भागात ढी , परंपरा, अंधा आिण अिन चालीरीती याम ुळे आरोयाची समया
फार िबकट आह े. िनररता व आिथ क दुबलता याम ुळे आरोयाया समया व ेळीच
सोडवया जात नाहीत हण ून अशा समया सोडवयासाठी वय ंसेवी स ंथां
आरोयिवषयक काय म हाती घ ेते ते पुढीलमाण े :
६.२.१ कुरोग िनम ुलन काय म :
ामीण स माजात क ुरोगाकड े पाहयाचा िकोन फार व ेगळा आहे. कुरोगाला महारोग
हणूनही ओ ळखला जातो . पूव एखााया घरी क ुरोगी आढ ळला तर या घरावर
बिहकार टाकला जात अस े. या भीतीपोटी आपया घरामय े कुरोगी आह े हे सांगत
नहत े. कुरोगाबाबत अन ेक गैरसमज आह ेत हण ून कुरोगाची समया िदवस िदवस वाढत
आहे.
या रोगाच े िनमुलन करयासाठी महाराातील अन ेक वय ंसेवी संथां काय करीत आह ेत.
पनवेल येथे असणारी बाबा आमट या आन ंदवनापास ून ेरणा घ ेऊन थापन झाल ेली
कुरोग िनवारण सिमती शा ंतीवन ह े याच े मूितमंत उदाहरण द ेता येईल. या स ंथेया munotes.in

Page 52


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
52 मायमात ून अन ेक कुरोया ंना पूणपणे बरे करयात आल े व या लोका ंया प ुनवसनाच े
काय देखील पार पाडल े.
६.२.२ यरोग िनम ूलन काय म :
आपया द ेशात काही वय ंसेवी संथां एका िविश उ ेशाने थापन झाल ेया आहेत. अशा
संथांमये यरोग िनम ूलनाच े काय करणाया संथां अनेक आह ेत. यरोगावरील उपचार
िया दीघ कालीन असयाम ुळे यरोग झाल ेया णा ंना मोफत आरोय स ुिवधा
वयंसेवी संथांमाफत पुरिवया जात आह ेत.
६.२.३ एड्सिवषयक काय म :
वातंयोर का ळात एड ्स ही आरोयाची नवीन समया िनमा ण झाली आह े. शासकय
तरांवर जनजाग ृतीचे कायम घ ेतले जात आह ेत. आज वय ंसेवी संथां शहरी आिण
ामीण भागात अन ेक मायमा ंतून जनजाग ृतीचे कायम राबवीत आह ेत. काही वय ंसेवी
संथां एड्सत णा ंसाठी आरोय स ुिवधा द ेयाचे महवप ूण काय करताना िदसत
आहेत.
६.२.४ कुटुंब कयाण काय म :
कुटुंब कयाण काय मामय े पाळणा ला ंबिवयासाठी व था ंबिवयासाठी आवयक
असणाया सुिवधा प ुरवयाच े काय यामय े गभिनरोधक गो ळयांचा पुरवठा करण े, मोफत
शिया करण े तसेच लहान क ुटुंबाचे महव लोका ंना पटव ून सा ंगणे अशा कार े
लोकस ंया वाढीची समया लात घ ेऊन लोकस ंया िनय ंणासाठी व सामािजक
जनजाग ृतीसाठी वय ंसेवी संथांनी कुटुंब कयाण काय मावर भर िदला आह े.
६.२.५ नेिचिकसा व मोतीिब ंदू श िया :
ामीण भागातील गरब आिण गरज ूंसाठी न ेिचिकसा हणज ेच डोळयांची तपासणी कन
देणे आिण मोतीिब ंदू शिया मोफत करण े कायमाला काही वय ंसेवी संथेने आिथ क
महव िदल े आहे. याचे मूितमंत उदाहरण आपण पनव ेल ताल ुयातील तारा या गावातील
युसुफ सटर या वय ंसेवी स ंथेचे घेऊ शकतो . या वय ंसेवी स ंथेने नेिचिकसा व
मोतीिब ंदू शिया स ंदभात एवढ े काय केले क लोक सया तारा या गावाला डो ळयांया
ऑपरेशनचे गाव हण ून ओ ळखू लागल े. काही वय ंसेवी संथेमये या स ुिवधा अितशय
अपदरात उपलध कन िदया जात आह ेत. हणून नेिचिकसा व मोतीिब ंदू शिया
हे एक वय ंसेवी संथेचे महवाच े काय आहे.
६.२.६ इतर आरोयिवषयक काय म :
दैनंिदन जीवनात भ ेडसाव णाया आरोयाया समया सोडिवयासाठी आरोय स ुिवधांचा
पुरवठा वय ंसेवी संथां करीत आह ेत. मोफत आरोय तपासणी करण े, औषध प ुरवठा
करणे, िकरको ळ वपाच े आजार आिण यावरील उपचार यासाठी आरोय क चालवण े
असे इतर आरोयाच े कायम वय ंसेवी संथां राबवीत आह े. munotes.in

Page 53


वयंसेवी संथांचे उपम
53 आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी संथांया आरोयिवषयक काय मांचा आढा वा या .
६.३ शैिणक काय म
ामीण भागात िशणाचा सार करयासाठी व गरब गरजूंना दज दार िशण द ेयासाठी
अनेक वय ंसेवी संथां शैिणक काय माची अ ंमलबजावणी करीत आह ेत. औपचारक
िशणाबरोबरच जीवनम ूयाच े िशण द ेणे. मूलभूत िशण द ेणे िकंवा िशणाला
यावसाियक जोड द ेणे या ीन े शैिणक काय माची अ ंमलबजावणी क ेली जात आह े.
६.३.१ आिदवासी आमशा ळा चालिवण े :
आिदवासी समाजाला श ैिणक वाहात आणयासाठी अितद ुगम भागा ंत अन ेक वय ंसेवी
संथां आमशा ळा चालवीत आह ेत. काही आमशा ळा शासना या अन ुदानावर चालवया
जातात . तर काही आमशा ळा वयंसेवी संथां वेछेने व वखचा ने चालवीत आह ेत.
६.३.२ शैिणक स ुिवधा िनमा ण करण े :
महाराातील अन ेक वय ंसेवी संथांनी दुबल घटका ंना िकंवा बहजन समाजाला िशण
देयासाठी श ैिणक स ंथां सु केया आह ेत. या संथांमये मोफत िशणाची स ुिवधा
उपलध कन िदली जात े. याचबरोबर द ुगम भागात अ ंगणवाड ्या चालिवण े, राीच े वग
चालिवण े, िशयव ृी द ेणे, शैिणक सािहयाचा प ुरवठा करण े इयादी िशणिवषयक
कायम राबवल े जात आह ेत.
६.४ जलयवथापन काय
संथांचे जलयवथापन ह े एक महवाच े काय आह े. जलस ंपीच े संरण करण े,
जलसारता करण े आिण पायाच े साठे िनमाण करण े यासाठी कड ्या व प ्या वपाच े
बंधारे बांधयाच े काम वय ंसेवी स ंथां करीत आह े. लोक सहभागात ून पाणलोट े
िवकास काय म वय ंसेवी स ंथांमाफत राबिवल े जात आह ेत. काही वय ंसेवी संथां
जलयवथापनाया उ ेशाने थापन क ेलेले आह ेत. हणून जलयवथापन हा एक
महवाचा काय म वय ंसेवी संथांचा आह े.
६.५ यसनम ु काय म
ामीण भागात व िवश ेषतः द ुगम भागा ंत यसनाधीनता अिधक माणात आढ ळून येते या
यसनाधीनत ेमुळे ामीण भागात दार ्याचे माण िदवस िदवस वाढत असताना आपणास
िदसत आह े. आिदवासी िवभागात तर याच े माण अिधक आह े. हणून यसनम ु
कायमाची अ ंमलबजावणी कन यसनाधीन क ुटुंबाचे पुनवसन करण े, वेगवेगळया
यसना ंपासून या ंना दूर करण े तसेच यसना ंपासून दूर राहयासाठी जनजाग ृती करण े अशा
वपाया काय मांची अंमलबजावणी वय ंसेवी संथां करताना िदसत आह ेत. munotes.in

Page 54


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
54 ६.६ रोजगार िनिम ती काय म
बेरोजगारी ही एक मोठी समया बनत असयाम ुळे शासनामाफ त रोजगा र िनिम तीया
कायमांची आखणी व अ ंमलबजावणी क ेली जात आह े. या उ ेशाने रोजगार िनिम तीचे
कायम शासनान े सु केले आहेत. ते उेश साय करयासाठी ामीण भागात अिधक
रोजगार िनिम ती करयासाठी य काय मांची अ ंमलबजावणी वय ंसेवी संथां करीत
आहेत.
६.७ वयंसेवी संथांसमोरील समया
तावना :
वयंसेवी संथां सामािजक परवत नासाठी व ेगवेगळया वपाची काय अिवरतपण े करत
आहेत या काया ची िवभागणी कयाणकारी काय िवकासामक काय व बोधनामक काय
या गटा ंमये केली जात े. तशा िविवध व पाच े काय करत असताना व ेगवेगळया बाबना
िकंवा समया ंना वय ंसेवी स ंथां तड द ेत असतात . यांया काया ला अन ुकूल अस े
वातावरण िक ंवा परिथती नसयाम ुळे अनेक समयामध ून वय ंसेवी संथां वाटचाल
करीत आह ेत. यामधील महवाया समया िक ंवा म ुख बाबी प ुढीलमाण े.
६.७.१ असंघिटत े :
वयंसेवी स ंथां ामीण भागा ंत व शहरी भागा ंत िवख ुरलेया आह ेत. येक संथेचे
काये व उि े िभन िभन वपाच े आह ेत. मा बहता ंशी वय ंसेवी स ंथांना
भेडसाव णाया समया सव साधारण समान आह ेत. या सम या सोडिवयासाठी वय ंसेवी
संथांचे थािनक पात ळीवर िक ंवा ाद ेिशक तरावर स ंघन असण े आवयक आह े. मा
तशा कारया स ंघटना वय ंसेवी स ंथांना िदस ून येत नाही . यामुळे या स ंथांया
िवकासाला पोषक वातावरण िनमा ण होत नाही .
६.७.२ अपुरा िनधी :
वयंसेवी संथा समाज परवत नाचे काय करयासाठी आवयक असणारा िनधी
वेगवेगळया मागा ने िमळवीत आह ेत. काही वय ंसेवी संथां िविश काया साठी शासनाकड ून
अनुदान घ ेतात. मा स ंथेचा स ंपूण कारभार चालिवयासाठी ठरल ेली उि े साय
करयासाठी द ेणगी पान े ि मळणारा िनधी व शासकय अन ुदान अप ुरा असयाम ुळे
आपया काया ची याी वाढिवता य ेत नाही . िनधी उभारयासाठी अन ेक काय कयाना
अिधक व ेळ ावा लागतो . भांडवलाया कमतरत ेमुळे आिथक समया वय ंसेवी
संथांमये असल ेया िदस ून येतात.
६.७.३ राजकय न ेयांचे वचव :
भारतामय े ामीण भागा ंतील व ेगवेगळया वय ंसेवी संथांमये राजकय न ेयांचे व चव
आहे. वाथ वय ंसेवी संथांमये राजकय न ेयांनी थान िम ळवलेले असत े. वयंसेवी
संथांना थोड े आिथ क साहाय कन आपल े वचव िनमा ण केलेले असत े याच बरोबर munotes.in

Page 55


वयंसेवी संथांचे उपम
55 राजकय पाचा फायदा घ ेऊन िक ंवा स ेचा फायदा घ ेऊन च ुकया मागा ने शासकय
िनधी व सवलती िम ळिवया जातात मा अशा स ंथां िविश न ेयांया दबावाखाली काय
करत असतात . सामािजक काय करत असताना समाजामय े दुजाभाव य क ेला जातो .
अशा स ंथां खया अथाने लोकिहताया न राहता राजकय न ेयांची मज सा ंभाळयाचे
काम करत असतात . यामुळे गरब व गरज ू घटका ंपयत अशा स ंथांचे उपम पोहोचत
नाही.
६.७.४ शासकय अिधका यांचा हत ेप :
वयंसेवी संथां आिण शासकय य ंणा या ंयामय े सलोयाच े संबंध असल ेले िदसून येत
नाहीत . शासकय य ंणेमये असल ेया ुटी वय ंसेवी संथांमधील काय कत समाजासमोर
आणत असतात . तसेच शासकय योजना य लाभाथपय त पोहचिवयासाठी शासकय
अिधका यांवर दबाव आणत असतात . यासंबंधी शासकय अिधकारी वय ंसेवी संथांया
कायकयावर रोष ठ ेवतात आिण याचा राग अयरीया काढयाचा यन क ेला जातो
अशा कार े शासकय अिधकारी व वय ंसेवी संथांचे कायकत य ांयामय े सलोयाच े
संबंध नसयाम ुळे राजकय न ेयांचा आधार घ ेऊन शासकय अिधका यांमये हत ेप
कन काय कयाना ास द ेतात, कायकयाची छळवणूक करतात . काय करयास नाउम ेद
करतात अशी व ृी शासकय अिधका यांमये आढळून येते.
६.७.५ िशित काय कया चा अभाव :
वयंसेवी संथांमये काय करणार े कायकत वेछेने तयार झाल ेले असतात . यामय े फार
थोडे काय कत बेरोजगाराम ुळे वयंसेवी स ंथांमये काय करीत असतात . अशा
कायकयामये काय करयाच े कोणत ेही अन ुभव िक ंवा िवश ेष िशण घ ेतलेले नसत े.
सुवातीला या काय कयामये जनत ेबल आप ुलक िक ंवा आमीयता नसत े अशा
कायकयाकडून जनत ेचा सहभाग िम ळिवयासाठी िवश ेष यन होत नाही . काही काय कत
सामािजक िता िम ळिवयासाठी वय ंसेवी संथांना जोडल ेले असतात . या काय कयाना
कोणत ेही अन ुभव नसयाम ुळे योयरीया सामािजक काय केले जात नाही .
६.७.६ कायपतीतील दोष :
अनेक वय ंसेवी स ंथांची उि े प नसतात . यांया काया त पूविनयोजन नसत े
िकंबहना स ंयोजन कौशयाचा अभाव असतो . संथेचे कायकारी म ंडळ आिण काय कत
यांयामय े समवयाचा अभाव असतो िक ंवा मालक व नोकर या ंसारख े संबंध िनमा ण
झालेले असतात . काही स ंथांमये घराण ेशाहीचे वचव असत े अशा कार े कायपतीत
दोष असयाम ुळे िविश यकड ून संथेचे सव िनणय घेतले जातात . िनणय घेताना
कायकयाया मता ंचा आदर क ेला जातोय अस े नाही याम ुळे वयंसेवी संथांचे िनणय
सदोष पतीच े असतात ही समयाद ेखील अन ेक वय ंसेवी संथांमये असल ेली िदस ून
येते. तसेच शासकय िनधी व ेळेवर उपलध कन िदला जात नाही . याचा िवपरीत परणाम
वयंसेवी संथांया काय पतीवर होतो .
munotes.in

Page 56


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
56 ६.७.७ सा िटकिवयाच े मायम :
आपया स ेला धोका पोहोच ू नये हण ून काही िनःवाथ काय कयाना पुढे कन
सेवाभावी स ंथांचा आधार घ ेतात. यामुळे सेवाभावी स ंथांची आिण काय कयाची ितमा
मलीन होत े अशा यची स ंया वय ंसेवी स ंथां थापन कन काय कयाया
मायमात ून आिण वय ंसेवी संथेया नावान े आपली ितमा उज ळयाचे काम करतात
आिण स ंथेया मायमात ून िकंवा स ंथेचा द ुपयोग कन राजकय ेात सा
िटकिवयाच े यन करीत असतात . यामुळे वयंसेवी संथांया िन :वाथ काय पतीम ुळे
मयादा येतात. हणूनच वय ंसेवी ेात ही एक समया िनमा ण झाली आह े.
६.७.८ शासनाच े िवतारत िवकास घटक / शासनाया अन ुदानावर अवल ंबून
असणाया संथां :
अनेक वय ंसेवी संथां वतःया उपनाच े साधन शोधायच े सोडून फ शासनाया
अनुदानावर चाल णाया आहेत. अशा स ंथांना वतःच े अितव नाही . शासन आपल े
िविवध िवकासाच े काय म या स ंथांमाफत राबवीताना िदस ून येतो अशा काय माची
अंमलबजावणी करताना शासनाया नोकरशाहीच े आद ेश पाळावे लागतात . शासनाया
िनयमा ंना बा ंधील राहन आपल े काय कराव े लागत े याम ुळे समाजाया गरजा ओ ळखून
उि ठरिवयाप ेा शासनान े ठरवून िदल ेले कायम राबिवण े एवढ्यापुरते मयािदत काय
असल ेले िदसून येते. अशा वय ंसेवी संथां वायता धोयात य ेते. शासनाच े कायम
बंद पडयास िक ंवा योजन ेत गैरयवहार झायास स ंथांची ितमा मलीन होत े.
६.७.९ उिप ूतला महव :
काही वय ंसेवी स ंथां सामािजक काय करत असताना व ेगवेगळया मागा ने िनधी
िमळवयासाठी िक ंवा शासनाकड ून अन ुदान िम ळवयासाठी आपया उिप ूतला अिधक
महव द ेतात. आपया काया चा खया अथा ने समाजाला िकती फायदा होतो या गोचा
िवचार न करता ीम ंताकड ून देणया िम ळिवणे आिण प ैशांची उध ळपी क रणे िकंवा
िनधीचा ग ैरयवहार करण े या गोीला ाधाय द ेतात आिण अशा वय ंसेवी संथां मूळ
हेतूपासून दूर जातात .
६.७.१० नेतृवांया भावी िपढचा अभाव :
वातंयोर का ळात सामािजक बा ंिधलकया नायान े व वय ंेरणेने य सम ूहाने
वयंसेवी स ंथांची थापना क ेली. एका िविश उ ेशाने ेरत होऊन आय ुयभर
सामािजक काय केले मा अशा स ंथांचे िकंवा समाजस ुधारका ंचे वारस योय माणात
िनमाण झाल े नाहीत . यामुळे अशा स ंथांचे िकंवा समाजस ुधारका ंचे वारस योय माणात
िनमाण झाल े नाहीत . यामुळे अशा संथां पुढे िनःवाथ पणे काय क शकया नाहीत .
सपरिथतीत समाज काय करयाच े नेतृव लोप पावत असयाम ुळे वयंसेवी
संथांमये भावी न ेतृवाची िक ंवा नवीन न ेतृवाची समया िनमा ण झाली आह े.
munotes.in

Page 57


वयंसेवी संथांचे उपम
57 आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी संथांना भेडसाव णाया मुख समया सा ंगा.
६.८ सेवाभावी स ंथांया समया ंवरील उपाय
सेवाभावी स ंथांना भेडसाव णाया िविवध समया ंवर पुढीलमाण े काही उपाय स ुचिवयात
येतात.
१) संसाधनाची उभारणी :
सेवाभावी स ंथांनी वावल ंबी होयासाठी क ेवळ देणया व अन ुदान यावर फारस े अवल ंबून
राह नय े. लाभाथकड ून नाममा श ुक याव े. वतःची उपनाची साधन े उभी करावी .
२) कायकया ची िनवड :
सेवाभावी स ंथेतील काय कयाची िनवड करताना या ंची ेरणा व ृी, ामीण भाग व
ामीण िवकास कामािवषयी आवड , यांचे िशण व िशण , अयास या ंचा िवचार होण े
आवयक आह े. थािनक वय ंसेवक काय कयाची ाधायान े िनवड करावी .
३) िवकास काय मांस िसी :
शासनात फ देशातील ामीण िवकास काय मास ंबंधी सिवतर तपिशलासह प ुितका ,
मागदिशका, पिका , िनयिमतपण े िस करावी . थािनक वत मानपात या ंना िसी
ावी.
४) संथेची कुवत व योय काया ची िनवड :
सेवाभावी स ंथेने वतःजव ळील काय कत, साधन े, आिथक कुवत, आवड इयादी गोी
लात घ ेऊन िवकास काय , कयाणकाय व परवत न, कायात सातय असाव े.
वयंसेवकांनी दैनंिदनी ठ ेवावी. अनुभव माग दशक ठरत े.
५) समवय सिमती :
ाम पात ळीवर स ंबंिधत अिधकारी , िशक , ामस ेवक, सरपंच, थािनक व ंदनीय य व
युवक-युवती या ंचे ितिनधी ा ंचा समाव ेश असल ेली एक समवय सिमती थापावी . यांत
लाभाथ गट , कामाच े उि व या ी िनित करावी .
६) कायाबाबतचा िकोन :
सेवाभावी स ंथेने सेवा काय करताना ामीण लोका ंकडे पालक हण ून िकंवा माग दशक
हणून जाऊ नय े, तर िम हण ून जाव े. ामीण लोका ंना आमिनभ र करण े हेच आपल े
अंितम लय आह े हे सेवाभावी स ंथांनी सतत ल ात ठ ेवावे. मासे िवनाम ूय द ेयापेा
मासे पकडयास िशकवाव े अशी एक हण आह े. कायकयानी यातील गिभ ताथ सतत
लात ठ ेवावा. munotes.in

Page 58


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
58 आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी संथांया समया ंवर उपाय स ुचवा.
६.९ सारांश
िविश द ेशाची िक ंवा लोका ंची सेवा िवनाम ूय करयाया ह ेतूने वयंफूतपणे थापयात
आलेली संथां हणज े सेवाभावी स ंथां होय. सेवा हे सेवाभावी स ंथेचे मुख य ेय असत े.
सेवाभावी स ंथां ामीण िवकास काय मात प ुरातन का ळापासून आपल े योगदान द ेत
आहेत. कयाणकारी काया त अ ंध, िवधवा , िनरपरा धी या ंना अम द ेणे, नैसिगक
आपीया स ंगी सहाय करण े, िशणाची सोय उपलध करण े, इयादी काया चा समाव ेश
होतो. िवकास काया त ामीण लोका ंना शेती, ामोोग , कुटीरोोग ा ंचे िशण द ेणे,
सरकार रोजगार िनिम तीसाठी राबवीत असल ेया िविवध यो जनांची मािहती द ेणे,
लोकस ंया िनय ंणाच े महव पटव ून देऊन लोकस ंया िनय ंणाया काया त लोका ंचा
सहभाग वाढिवण े, ामीण लोक , जनता व योजना राबिवणार े अिधकारी ा ंयात स ंवाद
थािपत करण े, लाभाथया अडचणी अिधका यांपुढे म ांडणे, रते बांधणे, वनीक रण,
शाळा, समाज म ंिदर बा ंधणे इयादी काम े हाती घ ेतली जातात .
सेवाभावी स ंथांना अन ेक समया ंना सामोर े जावे लागत े, परंतु सेवाभावी स ंथांनी केवळ
देणया, अनुदान ा ंवर अवल ंबून न राहता वतः स ंसाधनाची उभारणी करण े आवयक
आहे. तसेच काय कत िनवडताना ामीण िवकास काया ची आवड असणार े काय कत
िनवडाव ेत. असे असल े तरीही ामीण भागातील लोका ंना हवी ती सव मदत द ेयाचे आपल े
उि नाही , तर या ंना आमिनभ र बनिवयाच े उि आह े. हे सेवाभावी स ंथांनी यानात
ठेवणे आवयक आह े.
६.१० वायाय
१. वयंसेवी संथांचे मुख काय म िवशद करा .
२. सेवाभावी स ंथांना भेडसाव णाया समया प करा .
३. वयंसेवी संथांया समया ंवर उपाय स ुचवा.
६.११ संदभसूची
१. ा. डॉ. पानस े रमेश सेवाभावी स ंघटना आिण ामीण िवकास , मुंबई मराठी अथ शा
परषद .
२. देसाई वस ंत रल ड ेहलपमट १ के ३ मुंबई िहमालय पिलिश ंग हाऊस .
३. Mishra S .K.Puri, V.K.Indian Economy Its Development Experience ,
Mumbai H .P.House . munotes.in

Page 59


वयंसेवी संथांचे उपम
59 ४. डॉ. डोळे वा म. डॉ. कुलकण स . ना ामीण िवकासास ंबंधी िबनसरकारी , सेवाभावी
संथांचा िकोनच नािशक , य. च. म. मु. िव.
५. कामत गो . रा. सहकार तव आिण यवहार , पुणे, समाज बोधन स ंथां.
६. ा. डॉ. देसाई रा . मु. डॉ. जोशी श . शं., भारतीय अथ यवथा
७. “योजना मािसक नोह बर २०११ ”
८. “ामीण िवकासास ंबंधी िबनसरकारी , सेवाभावी स ंथांचा िकोन ”, यशवंतराव चहाण
महारा म ु िवापीठ .



munotes.in

Page 60

60 ७
वयंसेवी संथा व लोकसहभाग
घटक रचना :
७.० उिे
७.१ तावना
७.२ िवकास काया त लोक सहभाग
७.३ आिथक सहभाग
७.४ माया मायमात ून सहभाग
७.५ मानिसक सहभाग
७.६ सारांश
७.७ वायाय
७.८ संदभ सूची
७.० उि े
वयंसेवी संथां व लोकसहभाग या कर णाया अयासाची उि े खालीलमाण े आहेत.
 वयंसेवी संथेमये लोकसहभागाच े महव जाण ून घेणे.
 िवकास काया तील लोकसहभाग समज ून घेणे.
 आिथक घटका ंतील लोकसहभाग जाण ून घेणे.
 माया मायमात ून िमळवलेला लोकसहभाग जाणण े.
 मानिसक लोकसहभागाच े महव जाण ून घेणे.
७.१ तावना
वातंयपूव काळापासून वय ंसेवी काया त लोक सहभागा ंची एक महवाची पर ंपरा आह े.
समाज स ुधारका ंनी जे समाज िवकासाच े काय सु केले या काया मये लोकसहभाग सतत
लढत होता . लोकांया लोकसहभागाम ुळे ििटशांना आपल े काही िनण य बदलाव े लागल े.
यामय े महामा गा ंधीजया िमठाचा सयाह ह े ए क उम उदाहरण आह े. munotes.in

Page 61


वयंसेवी संथा व लोकसहभाग
61 लोकसहभागाची पर ंपरा आपया द ेशात ाचीन का ळापासून असयाम ुळे सया द ेखील
वयंसेवी काया ला लोकसहभागा ंचे महव कमी झाल ेले नाहीत .
लोक सहभाग याचा अथ या समाजाकरता िवकास काया ची आख णी वय ंसेवी संथां
करतात या िवकास कामामय े जनत ेला सहभागी कन घ ेणे आिण जनत ेया सहकाया ने
िवकास कामा ंची पूतता करण े याच गोीला लोकसहभाग अस े हणतात .
िवकास कामाचा खया अथा ने समाज लाभाथ असतो . या काया ची समाजाला जाणीव
हावी, िवकास काया चे महव क ळावे यासाठी लोकसहभाग िवकास काया त महवाचा
मानला जातो . शासकय काय मामय े सुवातीला लोकसहभाग या घटकाला महव
देयात आल े नहत े. यामुळे अनेक योजना अपयशी ठरया . मोठ्या माणात ाचार
वाढत ग ेला हण ून नंतरया का ळात िवकास काया त लोक सहभाग वाढिवयाच े िवशेष
यन स ु झाल े मा लोकसहभागाची वय ंसेवी संथांची पर ंपरा फार ज ुनी आह े.
७.२ िवकास काया त लोकसहभाग
आपया द ेशात बहस ंय वय ंसेवी संथां िवख ुरलेया वपात काय करत असल ेया
िदसून येतात. शहरी भागात , ामीण भागात व अितद ुगम भागात समाज िवकासाच े काय या
संथांमाफत केले जाते. थािनक भागात काय करत असताना थािनक समाजाया गरजा
ओळखून िवकास काय माची आखणी क ेली जात े आिण या ंची अंमलबजावणी स ंथेतील
कायकत करीत असतात . समाजातील वल ंत समया सोडिवयाच े काय वयंसेवी संथां
करत असयाम ुळे जनतेचा चा ंगला ितसाद िवकास काया ला िम ळत आह े. समाजाया
सहभागात ून दज दार काम े पूण करता य ेतात. यांची जाणीव वय ंसेवी ेात असयाम ुळे
अनेक वय ंसेवी संथांनी लोकसहभागात ून यशवी िवकास काय केली आह ेत.

https://www.myhindistat us.com/
७.३ आिथ क सहभाग
लोकसहभागामय े आिथ क सहभाग आिण माया मायमात ून सहयोग ह े घटक अय ंत
महवाच े आहेत. आिथक पाठब ळ असयािशवाय कोणत ेही िवकास काय योयरीया प ूण
करता य ेत नाही . हणून वय ंसेवी संथां आिथ क सहभाग िम ळवयाच े िवशेष यन करीत
आहेत. आिथक सहभाग िम ळिवताना समाजातील ीम ंत व धिनक वगा कडून देणगी munotes.in

Page 62


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
62 वपान े सहभाग िम ळवला जातो . तर िवकास काया तील लाभाथ घटका ंकडून या ंया
आिथक परिथतीन ुसार सहभाग िम ळिवयाचा यन केला जातो .
वयंसेवी संथां वतःचा िनधी उभारयासाठी व ेगवेगळया मागा ने यन करीत असतात .
यामय े शासकय अन ुदान ा कन घ ेणे हा एक भाग असला तरी इतर िवकास
कामासाठी द ेणगी पान े िनधी हण ून आवयक तो खच केला जातो . समाज उपयोगी काय
या संथांकडून केला जात असयाम ुळे वयंसेवी संथांना आिथ क सहभागद ेखील चा ंगला
िमळत आह े.
७.४ माया मायमात ून सहभाग
िवकास काया त लोकसहभाग िम ळिवयाच े दुसरे मायम हणज े माया मायमात ून
िमळवलेला समाजाचा सहभाग होय . सया महाराामय े पाणी फाऊ ंडेशनने चालिव लेले
काय हे लोकसहभागाच े मूितमंत उदाहरण आह े. िवकास काय म एकाक वपाच े होऊ
नये हण ून माया मायमात ून लोकसहभाग िम ळवून लाभाथसाठी काय केले जात े.
वेगवेगळया िवकास काय माची अ ंमलबजावणी करताना समाजान े माचा सहभाग ावा ह े
अपेित असत े. जल-यवथापनाच े काय करताना लोका ंया सहकाया ने कामे पूण करण े,
वृ लागवड करताना माया मायमात ून सहभाग कन घ ेणे हे अपेित असत े.
जलयवथापनाच े काय करताना लोका ंया सहकाया ने काम े पूण करण े, वृ लागवड
करताना माया मायमात ून सहभाग िम ळवणे, वछत ेची काम े पूण करताना ामथा ंया
माचा सहभाग कन घ ेणे हे अपेित असत े. सामूिहक िवकासाया योजना ंमये संपूण
लाभाथ समाजाला सहभागी कन घ ेणे अशी अन ेक काम े वय ंसेवी स ंथां माया
मायमात ून लोकसहभाग िम ळिवयासाठी यशवी ठरया आहेत.
७.५ मानिसक सहभाग
ामीण भागात काय करीत असताना समाजाचा िवकास काया त मानिसक सहभाग असावा
या ीन ेदेखील यन असतात . िवकास कामात समाजाची सकारामक मानिसकता तयार
करणे आिण समाजाचा उफ ूत ितसाद िम ळिवणे हे मानिसक सहभागात अय ंत महवाच े
असत े. वयंसेवी स ंथांचे काय कत याव ेळी समाजात जातात याव ेळी ते अनो ळखी
असतात . अशा व ेळी थािनक लोका ंचा मानिसक सहभाग लग ेच िमळत नाही . मानिसक
सहभागाची पिहली पायरी हणज े आपण मा ंडलेया िवचारा ंना लोका ंकडून सहमती िम ळवणे
िकंवा आपण मा ंडलेले िवचार लोका ंनी वीकारण े हीच आपण क ेलेया आहाना ंना िवरोध न
करता या ंचा वीकार करण े यालाच मानिसक सहभाग अस े हणतात .
जनतेचा मानिसक सहभाग अस ेल तर िवकास कामा ंना अडथ ळा िनमाण होत नाही .
समाजाया मानिसक सहभागाम ुळे वयंसेवी संथांबलची आप ुलक व स ंथांवर वाढत
असल ेला िव ास ह े मानिसक सहभागा ंचे उम उदाहरण आह े. एखाा उपम
समाजासमोर मा ंडला अस ेल आिण या उपमाला िवरोध होत अस ेल तर या व ेळी
समाजाचा मानिसक सहभाग योय माणात नाही अस े िदसून येते मा वय ंसेवी संथां
ामीण समाजाचा मानिसक सहभाग िम ळिवयामय े यशवी झाला. यामुळे
अयाचारिव आवाज उठवयाच े महवाच े काय वयंसेवी संथां करीत आह े. munotes.in

Page 63


वयंसेवी संथा व लोकसहभाग
63 एकंदरीत वय ंसेवी स ंथां आिण लोकसहभाग हा घटक अय ंत महवाचा आह े मा
शासनाला िवकास काया त फार मोठ ्या माणात लोकसहभाग िम ळिवता आल े नाहीत
हणून शासनाया अन ेक योजना अयशवी ठरया आह ेत.
७.६ सारांश
संघटनमय े लोकसहभाग अितशय महवाचा आह े. जोपय त कोणयाही सम ुदायात
लोकसहभाग ा होत नाही . तोपयत या सम ुदायाची समया सोडिवली जाऊ शकत
नाही. लोकसहभाग कसा ा करायचा ? ही सव च सम ुदाय स ंघटन काय कयापुढील
समया आह े. कोणयाही काय कयाला शय नाही क सम ुदायातील सव च लोका ंचा
सहभाग िम ळिवता य ेईल मा जातीत जात लोका ंचा सहभाग िम ळिवणे आवयक आह े.
येक सम ुदायातील लोक लहान -मोठ्या सम ूहात िवभागल े असतात आिण य ेक
समुदायात एक वा अिधक न ेतादेखील असता त. जे वैयिकरीया आपया सम ुदायाचा
िवकास करयासाठी ितिनिधव करतात . यासाठी सम ुदाय स ंघटनसाठी आवयक आह े
क सम ुदाय स ंघटन काय कयाने थम अशा सम ूहाला शोधाव े याच े समुदायात िवश ेष
महव आह े आिण सम ूहाया न ेयाचीस ुा ओ ळख कन यावी . अशा सव नेयांना जर
एकाच म ंचावर एकित कन शकल े आिण सम ुदायाित आिण कत याित जागकता
िनमाण क शकल े तर सव समुदायातील सव लोका ंचे ितिनिधव होऊ शक ेल आिण
यांना काय करयासाठी ेरत क ेले जाऊ शक ेल.
समुदाय स ंघटनमय े ही बाब िततक महवप ूण नाही क कोणकोणत े काय पूण केले गेले.
परंतु हे अिधक महवप ूण आह े क सम ुदायातील लोका ंमये सोबत काय करयाची
कुशलता , सामुदाियक भावना , समया समज ून घेयाची पाता व द ूरदिशता कोणया
तरापय त िनमा ण झाली आह े आिण लोका ंशी आपल े मतभ ेद कोणया तरापय त
रचनामकरीया उपयोगात आणल े आहे.
सामुदाियक स ंघटनमय े लोकसहभागात लोका ंमधील आपसी मतभ ेद, तणाव , संघष यामुळे
अडथ ळे िनमाण होतात . परंतु लोका ंसोबत िम ळून परपर सहकाया ने काय करयाचा हा
अथ नाही क सम ुदायातील मतभ ेद व तणाव स ंघष पूणपणेच समा होईल . वातिवक
पाहता ह े सामुदाियक जीवनाच े अिभन अ ंग आह े आिण ह े असे तव आह ेत जे सामुदाियक
जीवनाला श दान करतात .
७.७ वायाय
 वयंसेवी संथां व लोकसहभाग या ंचा सहस ंबंध प करा .
 वयंसेवी संथेमये लोकसहभागाच े महव िवशद करा .
munotes.in

Page 64


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
64 ७.८ संदभ सूची
 Kaonta Prasad : NGO’s and Socia – Economic Development
Opportunities” . Deep and deep Publication , New Delhi .
 डॉ. डोळे वा म. डॉ. कुलकण स . ना ामीण िवकासास ंबंधी िबनसरकारी , सेवाभावी
संथांचा िकोनच नािशक , य. च. म. मु. िव.
 कामत गो . रा. सहकार तव आिण यवहार , पुणे, समाज बोधन स ंथां.
 Ravi Shankar Kumar Singh (2003 ) : Role of NGOs in Developing
Countries Deep and deep Publication , New Delhi .
 ा. डॉ. पानस े रमेश सेवाभावी स ंघटना आिण ामीण िवकास , मराठी अथ शा
परषद .
 “योजना मािसक नोह बर २०११ ”
 “ामीण िवकासास ंबंधी िबनसरकारी , सेवाभावी स ंथांचा िकोन ”, यशवंतराव चहाण
महारा म ु िवापीठ .



munotes.in

Page 65

65 ८
वयंसेवी संथा नदणी
घटक रचना :
८.० पाठाची उि े
८.१ तावना
८.२ संथा नदणी अिधिनयम १८६०
८.३ वयंसेवी संथांची नदणी िया
८.४ वयंसेवी संथा नदणी साठी आवयक कागदप े
८.४ सारांश
८.५ वायाय
८.५ संदभ सूची
८.० उिे
 वयंसेवी संथा नदणीची िया समज ून घेणे.
 वयंसेवी संथा नदणीसाठी आवयक असणाया कागदपा ंया यादीचा अयास
करणे.
 वयंसेवी संथा नदणीसाठी ताव तयार करयाची िया समज ून घेणे.
८.१ तावना
वातंयाीन ंतर द ेशात वयंसेवी संथांचा िवकास मोठ ्या माणावर झायान े िविवध
ेात वयंसेवी संथा थापन होऊ लागया . ामीण तस ेच शहरी भागातस ुा वयंसेवी
संथांचा िवतार झायाच े िदस ून येते. ारंभी िवणकर आिण कारागीरा ंना मदत
करयासाठी वयंसेवी संथा थापन झाल ेया होया . अशा िविवध कारया स ंथांचे
वप व काय वेगवेगळी असतात . वयंसेवी संथांची थापना कोण आिण कशा पतीन े
करतात यासाठी वयंसेवी संथेया नदणीची काय पती समजाव ून घेणे महवाच े असत े.
ामीण िवकास िवषयाअ ंतगत असणाया ामीण िवका सासाठी समाजकाय या
अयासमात आपण वय ंसेवी स ंथांची स ंकपना , वैिश्ये, काये, वयंसेवी
संथांया समया आिण यावरील उपाययोजना या ंसारया बाबची स ैांितक मा ंडणी
केली आह े. munotes.in

Page 66


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
66 वयंसेवी संथा नदणीची िया , वयंसेवी संथा नदणीसाठी आवयक कागदपा ंची
यादी, संथांया नदणीसाठी अितवात असणार े कायद े याबलया मािहतीचा अभाव
सवसामाया ंमये असतो .
परणामत : वयंसेवी संथा नदणी क इिछणाया यना व समाजकाया चे िशण
घेणाया िवाया ना अन ेक अडचणीना सामोर े जावे लागत े. संथा नदणीया िय ेची
मािहती नसयाम ुळे बयाचदा स ंथेया नदणीसाठी विकला ंची अथवा दलाला ंची मदत
घेतली जात े. या नदणी य े मये मयथा ंचा समाव ेश झायान े कमी खिच क असल ेली
ही िया अिधक खिच क होव ून जात े. तसेच संथेचा आमा असणारी स ंथेची उि े
देखील स ंथाचालकामाफ त न तयार झायाम ुळे संथेची उि े संथाचालका ंना प
नसतात परणामत : यांचे काम चाचपडताना िदसत े व वय ंसेवी संथाया काया ला अन ेक
मयादा येतात.
नयान े सुधारणा होणाया या अयासमात वर नम ूद केलेया “वयंसेवी संथांची नदणी
िया ” या घटकाचा समाव ेश केयास वय ंसेवी ेात काय क इिछणाया व
वयंसेवी संथा स ु/ थापू इिछणाया िवाया ना या ेातील कायद े आिण नदणी
िया या बाबची मािहती होईल . वयंसेवी स ंथांचे काय े अलीकडया काळात
ंदावत आह े. तंान , वैकय अशा शाखा ंशी िनगिडत , वािणय - यवसाय ेातील
नया स ंधीमुळे, जागितककारणाम ुळे आिण सामािजक िवकासाम ुळे िनमाण झाया आह ेत.
यवसायातील , वयंरोजगारातील , बदलया काळाया गरज ेवर आधारत अयासमाची
मािहती िवाया सोबत या ंया पालका ंना देखील माग दशक ठर ेल. शहरी व ामीण
भागातील िवाया ना अशा काया ंची व स ंथानदणीया िय ेची मािहती िमळत नाही .
या सव िवाया ना ‘वयंसेवी संथांची नदणी िकया ’ करण मा गदशक ठर ेल.

https://alotmarathi.com

८.२ संथा नदणी अिधिनयम १८६०
वयंसेवी संथा रिज ेशन/ नवीन संथा सु करण े सेवाभावी संथा/ मंडळ/ शैिणक
मंडळ/ ाम िवकास म ंडळ अथवा संथा सु करावयाची असयास िज हा पातळीवर
धमदायु काया लयात स ंबंिधत स ंथेची नदणी , संथा नदणी अिधिनयम , १८६०
अंतगत कन माणप िमळवण े आवयक असत े. munotes.in

Page 67


वयंसेवी संथा नदणी
67 संथा नदणी अिधिनयम , १८६० महवाया बाबी :
जी संथा स ु करावयाची आह े तीचे नाव इतर स ंथेया नावामाण े नसाव े.
संथेया जर यच े िकंवा घरायाच े नाव ावयाच े असयास या ंया क ुटुंबाचे अथवा
वारसा ंचे संथेला नाव द ेयाबाबतच े ना हरकत माणप व नाव द ेयास सम ंती प घ ेणे
आवयक आह े.
 संथेचे यवथापकय म ंडळ या ंचे वय १८ वष पूण असाव े.
 यवथापक / सदया ंची संया िवषम असावी उदा .७, ९, ११.
 संथा थापन े नंतर स ंथेया नावान े राीयक ृत बँकेत खात े सु कराव े.
 जातीत जात यवहार च ेकने करावा .
 दरवष स ंथेचे ऑिडत कन याव े.
८.३ वयंसेवी संथांची नदणी िया
संथा नदणी कशी करावी ?
वयंसेवी संथा ( NGO ) तुमया िजयातील धमा दाय आय ुांकडे ( charity office )
ला वय ंसेवी संथा (NGO ) ची नद क ेली जात े. वयंसेवी संथेची नद िह १९५० व
१८६० या कायाखाली क ेली जात े याचमाण े तुहाला १९५० व १८६० अशी दोन
कारची नदणी माणप े िदली जातात .सुवातीपास ून वय ंसेवी संथेची नदनी िह थ ेट
धमादाय काया लयात क ेली जात होती ,परंतु फेुवारी २०१७ पासून सुवातीला वय ंसेवी
संथेची नद िह ऑनलाईन पतीन े करण े आवयक क ेली आह े व यान ंतरच धमा दाय
आयुांकडे नदणी क ेली जात े.
८.२.१ वयंसेवी संथा नदणी साठी आवयक कागदप े
अेषण प – परिश ‘अ’
ापन – परिश ‘ब’
संथेचे िनयम आिण िनयमावली – परिश ‘क’
संमती प , १८६० – परिश ‘ड’
अिधकारप – परिश ‘ई’
वयंघोषणा प – प ‘अ’
परिश १, २, व ६
ठरावाची त
कायालयाया पयाबाबत ना हरकत माणप
कायालयाया पयाबाबत प ुरावा
सव सदया ंचे ओळख प . munotes.in

Page 68


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
68 अेषण प – परिश ‘अ’
संथेची नदणी स ंथा नदणी अिधिनयम १८६० अवय े करयाकरीता स ंथा नदणी
क इिछणाया यना स ंथा नदणीसाठी रीतसर अज संबिधत शासकय िवभागाया
धमादाय आय ु काया लयतील सहायक स ंथा िनब ंधक या ंना करावा लागतो . या
अजालाच परिश ‘अ’ िकंवा अ ेषण प अस े हणतात . या अ ेषण पामय े संथेचे नाव
व संथा नदणी साठी सादर करयात य ेणाया कागदपा ंिवषयी मािहती द ेयात य ेते.तसेच
या अ ेषण पाार े संथा नदणी करणारी य स ंथा नदणीसाठी आवयक असणार े
नदणी श ुक भरयास आपण तयार आहोत अशी हमी सहायक स ंथा िनब ंधकास द ेते
तसेच या नावान े संबिधत य स ंथेची नदणी क इिछत े या नावा ने ही स ंथा
संथा , अिधिनयम १८६० अवय े वरीत नदवावी अशी िवन ंती या अ ेषण पात ून
सहायक स ंथा िनब ंधकास करयात य ेते.
परिश ‘अ’ िकंवा अ ेषण पाचा नम ुना पुढील माण े असतो .
िदनांक :
परिश ‘अ’
ित,
सहायक स ंथा िनब ंधक ,
िवभाग ,
िवषय : संथा नदणी अिधिनयम , १८६० अवय े नदणीबाबत .
संथेचे नाव :
महोदय ,
िनवेदन करयात य ेते क, िवषयात नम ूद केलेया स ंथेची नदणी स ंथा
अिधिनयम , १८६० माण े करावयाची आह े. सबब आपणाकड े खालील माणे कागदप
सादर करयात य ेत आह ेत :
 िवधानप (ापन ) (मेमोरडम ऑफ असोिसएशन ).
 िनयम व िनयमावलीची सयत .
 संथा नदणी स ंदभात काय कारी म ंडळाया सव सभासदा ंचे संमतीप .
 संथा नदणी स ंदभात काय कारी म ंडळाया सव सभासदा ंया सहीिनशी अिधकार प.
 संथेया पयाबाबत व मालम ेबाबत अय व सिचव या ंचे तीाप .१०० या
टॅपपेपर वर .१०० कोट फ ट ॅपसह .
पुढे असेही िनव ेदन करयात य ेते क, वरील स ंथेचे सव उेश सन १८६० या
संथा अिधिनयमाया कलम २० अवय े असून वरील स ंथेया नावाची वा नामसय
असल ेली संथा माया मािहती माण े अितवात नाही . नदणी . ५०/-(.पनास फ )
भरयास तयार आह े. तरी वरील स ंथा, संथा नदणी अिधिनयम , १८६० अवय े वरीत
नदवावी अशी िवन ंती आह े.
कळाव े,
आपला िवास ू ,
(अजदाराच े नाव व पा ) munotes.in

Page 69


वयंसेवी संथा नदणी
69 ापन – परिश ‘ब’
परिश ‘ब’ ला स ंथेचे ापन िक ंवा मेमोरड ्म ऑफ असोिसएशन अस े हणतात . या
परिशामय े संथेचे नाव, संथेया काया लयाचा पा, संथेचे येय व उ ेश यांचा
समाव ेश असतो . या सोबतच स ंथेया िनयम आिण िनयमावलीमाण े या काय कारी
मंडळावर सदर स ंथेची जबाबदारी , यवथा व कारभार सोपिवयात आला आह े अशा
पिहया काय कारी म ंडळाया सभासदा ंची स ंपूण नावे, पे, वय, यवसाय व राीयव
याची मािहती या परिशामय े ावी लागत े.
या सोबतच स ंथा नदणी अिधिनयम , १८६० अवय े अिभ ेत केलेली संथा अितवात
आणयाची आपली इछा य कन वर नम ूद केलेया उ ेशाने एक येऊन ही स ंथा
(संथेचे नाव) केली अस ून ही स ंथा, संथा नदणी अिधिनयम १८६० अवय े नदणी
करयासाठी कायकारी म ंडळाया सभासदा ंना िवधानपावर िवशेष काय कारी द ंडािधकारी /
वकल / सनदी ल ेखापाल / नोटरी या ंया सम िवधानपावर सा कराया लागतात .
या िवधानपाया य ेक पा नावर कमीत कमी तीन सभासदा ंया (अय, सिचव ,
खिजनदार ) यांया सा अिनवाय असतात .
परिश ‘ब’ िकंवा ापन / मेमोरड ्म ऑफ असोिसएशन चा नम ुना पुढील माण े असतो .
परिश ‘ब’
------------------------------------------------------------------------------------------- ----
या संथेचे (ापन ----------------------------------------------------------------------------
(मेमोरडम ऑफ असोिसएशन )
संथेचे नाव :--------------------------------------------------- -------------------------------
संथेया काया लयाचा पा : ------------------- ----------------- -----------------------------
संथेचे येय व उ ेश :------------------------------------------- -----------------------------
(संथेचे नाव ________________________________ ) या स ंथेया िनयम व
िनयमावलीमाण े या काय कारी म ंडळावर सदर ह स ंथेची यवथा व कारभार
सोपिवयात आल ेला आह े अशा पिहया काय कारी म ंडळाया सभासदा ंची संपूण नावे व
पे, वय, यवसाय व राीयव खालीलमाण े आहे :
__________________________________________________________
अनुमांक संपूण नाव पा हा वय राीयव यवसाय
(िनयम/ िनयमावलीत िजतया पदािधकारी व सदया ंची संया असेल या सवा ची
मािहती ) munotes.in

Page 70


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
70 आही खालील सा करणार े (संथेचे नाव ) चे सदय जाहीर करतो क , संथा नदणी
अिधिनयम ,१८६० अवय े अिभ ेत केलेली संथा अितवात आणयाची आमची इछा
असून वरील उ ेशाने आही एक य ेऊन (संथेचे नाव) ही संथा आज िदना ंक / /
रोजी थापन क ेली अस ून ती स ंथा नदणी अिधिनयम ,१८६० अवय े नदणी
करयासाठी आही या िवधानपावर सा क ेया आह ेत.
अनुमांक सभासदा ंचे संपूण नाव व पा सही
______________________________________________________
______________________________________________________
________________________ _____________________ ______

कायकारी म ंडळाची सभा सद स ंया ७ पेा जात असयास सव सभासदा ंची नाव े, पे,
व सा या िठकाणी हयात .
थळ : िदनांक :
वरील सा करणाया इसमा ंना मी ओळखतो व या ंनी माया सम या िवधानपावर सा
केया आह ेत.

सही/ िवशेष काय कारी द ंडािधकारी / वकल /
संनदी ल ेखापाल / नोटरी .
तारख ेसह

संपूण नाव, पा व िशका
या िवधानपाया य ेक पानावर क मीत कमी तीन सभासदा ंया सा हयात .
संथेचे िनयम आिण िनयमावली – परिश ‘क’
परिश ‘क’ (संथेचे िनयम आिण िनयमावली ) : परिश ‘क’ मये संथेया िनयम
आिण िनयमावलीचा समाव ेश असतो . संथेचे कामकाज यविथतरीया चालाव े या
कायामये कोणयाही का रचा अडथळा य ेऊ नय े या करीता िनयिमत व िलिखत अशा
वपाया िनयमा ंची आवयकता असत े. संथेचे कामकाज योय िदश ेने हाव े याकरता
संथा थापन करणाया काय कारी म ंडळातील सदया ंनी संथेसाठी काही िनयम आिण
िनयमावली तयार करण े आवयक असत े.
सभासदा ंनी थापन क ेलेली व कोणयाही बा िनयमाया अधीन न राहता वत :या
िनयमावर आधारल ेली काय णाली असण े हे वय ंसेवी संथेचे महवाच े वैिश्य आह े. munotes.in

Page 71


वयंसेवी संथा नदणी
71 संथा नदणी अिधिनयम , १८६० अवय े संथा नदणी करयासाठी असल ेया परिश
‘क’ मये एकूण २६ बाबचा समाव ेश होतो .
या बाबना अन ुसनच स ंथेचे िनयम आिण स ंथेसाठीची िनयमावली तयार करण े
कायकारी म ंडळावर ब ंधनकारक असत े.
या िनयमा ंया बाबमय े पुढील म ुद्यांचा समाव ेश आह े.
परिश “क”
(संथेचे नाव) या संथेचे : ------------------------------------------
िनयम आिण िनयमा वली :
िनयमावलीतील स ंदभय शदा ंची याया .
संथेचे काये.
िहशोबाच े वष.
सभासदव व या ंया नदणीची पत .
सभासदा ंचे कार .
सभासदव र होण े.
सवसाधारण सभा , ितचे अिधकार आिण काय .
सवसाधारण सभ ेची सुचना व गणस ंया.
िवशेष सवसाधारण सभा व ितची काय .
संथेचे कायकारी म ंडळ, पदािधकारी या ंची रचना .
कायकारी म ंडळाचा काय काळ व िनवडण ुकची पत .
कायकारी म ंडळाच े पदािधकारी व या ंची काम े.
कायकारी म ंडळाची सभा व मागणीची सभा .
कायकारी म ंडळाची सभ ेची सूचना व गणस ंया.
कायकारी म ंडळाया िनवड णुकचे िनयम .
कायकारी म ंडळातील र पद भरयाबाबत .
कायकारी म ंडळाच े अिधकार व कत ये.
संथची िनधी , िमळकत व िविनयोग . munotes.in

Page 72


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
72 उि िनहाय खचा ची तरत ूद (टकेवारी माण े)
कज िकंवा ठेवी संबंधी तरत ूद.
थावर मालमा िव करण े बाबतची तरत ूद.
बँक खात े.
सभास दांची यादी ठ ेवयाची पत .
िनयम आिण िनयमावलीत बदल करयाबाबतची तरत ूद.
संथेया नावात व उ ेशात बदल करयाची तरत ूद.
सन १९७१ या स ंथा नदणी (महारा ) िनयमामय े उल ेख केलेले अनुसूची १,२ व ६
चे वत ंय नम ुने अजदाराच े सहीिनशी असाव े व याबाबत िनयमावलीत तरत ूद केलेली
असावी .
िवसज न
दाखला
मािणत करयात य ेते क , ______________________________ ( संथेचे नाव)
या संथेया िनयम आिण िनयमावलीची सय त आह े.

पदािधकारी या ंचे संपूण नाव व हा सही
__________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________
थळ :
िदनांक :
टीप : िनयम आिण िनयमावली कमीत कमी तीन पदािधकारी या ंनी मािणत करावयास
हवी.


munotes.in

Page 73


वयंसेवी संथा नदणी
73 संमती प , १८६० – परिश ‘ड’
परिश ‘ड’ (संमती प ) : परिश ‘ड’ हे संमती प हण ून ओळखल े जात े. या
परिशाया मायमात ून संथेची नदणी क इिछणाया य सहायक स ंथा
िनबंधकांना संथेया नदणीसाठी रीतसर अज करतात . या अजा या हणज ेच परिश
‘ड’ या मायमात ून पिहया काय कारी म ंडळाच े सभासद आपण स ंथेया य ेय, उेश व
िनयमावलीमाण े काम करयास आपली स ंमती असयाच े सहायक स ंथा िनब ंधकास
कळिवतात .. तसेच सदर स ंथेची नदणी स ंथा नदणी अिधिनयम , १८६० अवय े
होयास आपली स ंमती हण ून पिहया काय कारी म ंडळाच े सभा सद िवश ेष काय कारी
दंडािधकारी / वकल / सनदी ल ेखापाल / नोटरी या ंया सम स ंमतीपावर सा करतात ..
संमतीपामय े पिहया काय कारी म ंडळाया सव पदािधकारी व सभासदा ंया नावा ंचा व
वारीचा (सही) समाव ेश असतो .
परिश ‘ड’ िकंवा संमतीपाचा नम ुना पुढील माण े असतो .
परिश ‘ड’
संमती प
ित,
सहायक स ंथा िनब ंधक ,
िवभाग

िवषय : संथा नदणी अिधिनयम , १८६० अवय े
(संथेचे नाव)
या संथेची नदणी .
महोदय ,
आही खालील सा करणार े _____________________________ (संथेचे नाव)
या संथेया पिहया काय कारी म ंडळाच े सभासद अस ून सदर स ंथेया य ेय, उेश व
िनयमावलीमाण े काम करयास आमची स ंमती आह े. तसेच संथा नदणी अिधिनयम ,
१८६० अवय े सदर स ंथेची नदणी होयास आमची स ंमती अस ून याच े ितक हण ून
आही आमया वाया या स ंमतीपावर क ेया आह ेत.

आपल े िवास ू,


munotes.in

Page 74


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
74 अनुमांक नाव सही
__________________________________________________________
__________ ________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
______________________________ ____________________________
__________________________________________________________
( कायकारी म ंडळातील पदािधकारी व सभासद या ंची नाव े व सा )
थळ :
िदनांक :
वरील सा करणार े यांना मी ओळखतो . यांनी माया सम सा क ेया आह ेत .
_________________________________________________________

सही व तारीख (िवशेष काय कारी दंडािधकारी/ वकल / सनदी ल ेखापाल / नोटरी )

परिश ‘ई’(अिधकारप ) : परिश ‘ई’ ला अिधकारप अस े संबोधल े जाते. अिधकार
प हणज े संथेया पिहया काय कारी म ंडळातील सभासदा ंपैक कोणयाही एका
सभासदाला स ंथेया नदणी कागदपात भिवयामय े आवयक त े बदल करयासाठी
सव सभासदा ंनी िमळ ून दान क ेलेले अिधकार होय .
या साठी स ंथा नदणी करणार े कायकारी म ंडळाच े सभासद सहायक स ंथा िनब ंधकांना
अिधकारदानास ंबंधी अज सादर करतात . या अजा मये या पदािधकारी / सभासदाला
अिधकार दान कर यात य ेणार आह ेत या सभासदाच े / पदािधकायाच े नाव असत े व
याला अन ुमोदन हण ून इतर पदािधकारी व सभासद आपली वारी द ेतात.
बयाचदा स ंथेया बाबतीतील कागदपात आवयक त े बदल करयाच े अिधकार
संथेया अया ंकडे असयाच े िनदश नास य ेते.



munotes.in

Page 75


वयंसेवी संथा नदणी
75 अिधकारप – परिश ‘ई’
परिश ‘ई’ िकंवा अिधकार पाचा नम ुना पुढील माण े असतो .
परिश ‘ई’
अिधकारप
ित,
सहायक स ंथा िनब ंधक,
िवभाग ,
महोदय ,
आही खालील सा करणार ______________________ (संथेचे नाव ) या
संथेया काय कारी म ंडळाचे सभासद नम ूद करीत आहोत क , या संथेया वतीन े ी
/ीमती . _________________ (सभासद / पदािधकारी या ंचे नाव) यांना सदरह स ंथा
नदणी बाबतच े कागदपात आवयक त े बदल करयाच े अिधकार या पान े दान करीत
आहोत .
अनुमांक सभासदाच े नाव सही
__________________________________________________________
__________________________________________________________
____________________________ ______________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
________________________________________________ __________
वरील अिधकारप वीकारल े
______________________
अिधकार हण करणाया सभासदाची सही व तारीख


munotes.in

Page 76


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
76 वयंघोषणा प – प ‘अ’
प – अ ( वयंघोषणाप ) : प –अ हे वयंघोषणा प हण ून ओळखल े जाते. यापूव
प – अ ला परिश ‘फ’ - िताप अस े संबोधल े जात होत े.
प – अ हणज ेच वय ंघोषणा पाार े संथा नदणी करणारा म ुख सभासद प ुढील
बाबी घोिषत करतो .
संथेया िवधानापावर (संथापन समयाल ेख ) सा करणाया सभासदा ंना तो िक ंवा ती
ओळखतो /ते.
आजपय त या ंया स ंथेया नदणी करणातील मजक ुरात काहीही बदल झझाल ेला
नाही.
वरील नावाची िक ंवा नामासय असल ेली स ंथा याया / ितया मािहतीमाण े
अितवात वा नद झाल ेली नाही .
संथा नदणी करयाया तारख ेपयत संथेत असल ेली थावर व ज ंगम मालम ेचा
तपशील .
संथेया ापानात स ंथेया काया लयाचा िदल ेला पा िक ंवा संथेया पयवहाराचा
पा याकरता िदल ेली जागा ही कोणाया मालकची आह े.
तसेच या स ंथेया पयाबाबत काही वाद िनमा ण झायास स ंपूण जबाबदारी आपली व
संथेचे इतर पदािधकारी या ंची राहील .
वर नमूद केलेली मािहती खोटी आढळयास भारतीत द ंड संिहता अवय े आिण िक ंवा
संबंिधत कायान ुसार मायावर खटला भरला जाईल याची मला प ूण जाणीव आह े.

वयंघोषणा पाया अख ेरीस अज दाराच े नाव व वारी असत े.

प – अ िकंवा वय ंघोषणापाचा नम ुना पुढील माणे असतो .





munotes.in

Page 77


वयंसेवी संथा नदणी
77 प – अ
वयंघोषणाप



मी,_____________________ ी ________ ______ ______ यांचा
मुलगा/ मुलगी/ पती/ पनी, वय ________ वष, आधार मा ंक _______________
यवसाय ____________ राहणार ___________________________________
(पा ) याारे घोिषत करतो / करते क, मी, “ ___________________________ ”
(संथेचे नाव) या स ंथेचा ___________ (पद) असून संथा नदणी अिधिनयम
१८६० अवय े सदर स ंथा नदणी करीता सहायक िनब ंधक, _____ िवभाग या ंया
कायालयात िदना ंक - / / २० रोजी ताव दाखल क ेलेला आह े. सदर
संथेया ापनातील िनयम व िनयमावली तस ेच तावासोबत जोडल ेले इतर
कागदपातील मजक ूर व िवधान े बरोबर व सय आह ेत.
वरील स ंथा ही धमा दाय वपाया उ ेशाकरीता थापन क ेलेली अस ुन ितच े येय व
उेश संथा नदणी अिधिनयम १८६० या कलम २० माण े आहेत.
मी अस ेही सा ंगतो क ,
या स ंथेया िवधानपावर (संथापन सामायाल ेख) सा करणाया सभासदा ंना मी
ओळखतो .
आज तारख ेपयत नदणी करणातील मजक ुरात काहीही बदल झाल ेला नाही .
वरील नावाची िक ंवा नामसय असल ेली स ंथा माया मािहती माण े अितवात वा
नद झाल ेली नाही .
आज तारख ेपयत संथेस कोणयाही कारची थावर मालमा नाही . जंगम मालमा
हणून रोख रकम . ____________ /- ( पये ________________ फ ) आहे
व ती _____________ यांयाकड े संथेया नाव े बँकेत / पोटात ज मा आह े.
या संथेया ापनात स ंथेया काया लयाचा पा िक ंवा संथेया पयवहाराचा पा
________________________________________________ या सदरा त
िदलेली पयाची जागा ही ी .__________________________________ यांया
मालकची आह े. या ीयथ लाईट बील व ना - हरकत माणप या दतऐवजाची खरीत
सादर क ेली आह े. या बाबतीत काही कमी जात झायास अथवा काही वाद िनमा ण
झायास याची स ंपूण जबाबदारी माझी वत :ची तस ेच संथेचे इतर पदािधकारी या ंची
राहील . संथेया पयात काही बदल झायास तो रीतसर आ पयाकड े कळिवयाची
जबाबदारी माझी राहील .



munotes.in

Page 78


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
78 वरील सव मािहती माया यगत मािहती व समज ुतीनुसार खरी आह े . सदर मािहती
खोटी आढळ ून आयास भारतीय द ंड संिहता अवय े आिण / िकंवा संबंिधत कायान ुसार
मायावर खटला भरला जाईल व यान ुसार मी िश ेस पा राहीन याची मला प ूण जाणीव
आहे.
िठकाण : ________________
अजदाराची सही : ______________
िदनांक : _________________
अजदाराच े नाव : ______________
परिश – एक : परिश – एक मय े संथा नदणी अिधिनयम १८६० या कलम ४
माण े कायकारी म ंडळाची यािद िनब ंधकांकडे दाखल करयात य ेते. ही सभासदा ंची यादी
कमीत कमी तीन पदािधकारी या ंनी मािणत करावयास हवी .
परिश १, २, व ६
परिश – एक चा नम ुना पुढील माण े असतो .
परिश – एक
संथा नदणी अिधिनयम १८६० या कलम ४ माण े कायकारी म ंडळाची यादी
संथेचे नाव : ____________________________________
संथेचा पा : _________________________________ __

थळ :
िदनांक :

अय सिचव खिजनदार
अनु. मांक सभासदाच े नाव व पा वय हा यवसाय राीयव





munotes.in

Page 79


वयंसेवी संथा नदणी
79 परिश – दोन : परिश –दोन मय े संथेने नोकरीला लाव ेलेया यया
नोकरीस ंबंधीया अटची मािहती असत े. या परिशा मये संथेचे नाव, संथेचा पूण पा,
संथा नदणी अिधिन यम १८६० माण े नदणी मा ंक, कमचाया ंचे संपूण नाव , पा व
हा, सयाची व ेतन ेणी, सयाच े मािसक व ेतन, मािसक महागाई भा , इतर िवश ेष
वेतन, इतर द ुसरे भ े कोणत ेही असयास (घरभाड े, -औषधोपचाराकरीता ,
वाहनाकरीता ), भिवय िनवा ह िनधीचा फायदा , संथेने कमचाया ंना उपलध कन
िदलेले इतर कोणत ेही फायद े आिण श ेरा अशा १० बाबचा समाव ेश पारीिश – दोन मय े
होतो.
थोडयात सा ंगायच े झायास परिश – दोन मय े संथेने कामाला लावल ेया क मचारी
वगाचा व या ंया व ेतन ेणीचा तपशील असतो . परिश – दोन चा नम ुना पुढील माण े
असतो .
परिश – दोन
संथेने नोकरीस लावल ेया यया नोकरी स ंबंधाया अती िववरण पक ३१ माच
२०___ रोजी स ंपणाया वषा करता .
संथेचे नाव : ___________ __________________________
संथेचा पा : ________________________________ ____
सोसायटी रिज ेशन Act १८६० माण े नदणी मा ंक


अय सिचव खिजनदार

अनु.
मांक कमचायाच े
नाव , पा
व हा सयाची
अथाई
वेतन ेणी अथाई िक ंवा कायम आह े आिण
पूणकालीन िक ंवा अंशकालीन
आहे सयाच े मािसक
वेतन मािसक
महागाई
१. २. ३. ४. ५. ६.
----- िनरंक ---------- -------- --------
िवशेष वेतन
इतर कोणत ेही इतर द ुसरे भे कोणत ेही असयास (घरभाड े),
औषधोपचाराकरीता , वाहनाकरीता , इयादी भिवय
िनवाह संथेने उपलध क ेलेले फायद े
इतर कोणत ेही असयास शेरा
७ ८ ९ १० ११
----- िनरंक ------ ------- ----
--- munotes.in

Page 80


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
80 परिश – सहा (िनयम १५) : परिश – सहा मय े संथेया काय कारी म ंडळान े
ठेवावयाची सभासदा ंची यादी असत े. परिश –सहा चा नम ुना खालील माण े असतो .
परिश – सहा
(िनयम १५)
संथेया काय कारी म ंडळान े ठेवावयाची सभासदा ंची यादी .
संथेचे नाव व पा : __________________________________________ अनु.मांक सभासदा ंचे नाव व पा वेश तारीख सही







थळ :
िदनांक :

अय सिचव खिजनदार
ठरावाची त
ठराव : संथा नदणी करत असताना नदणी तावासोबत तीन कारच े ठराव
(ोिसिड ंग) रिजटर मय े यविथत नद कन मा . सहायक धमा दाय आय ु िक ंवा
सहायक स ंथा िनब ंधक या ंयाकड े सादर करावयाच े असतात .
या ठरावा ंमये ामुयान े संथेया नावाचा ठराव , संथेया काय कारी म ंडळांची िनवड , व
संथेया कागदपात बदल करयाचा तस ेच संथेचे नदणीप वीकारयाचा अिधकार
याबाबत ठराव करायच े असतात .
ठरावा ंचा नम ुना खालीलमाण े असतो .
ठराव
आज िदना ंक __________________ रोजी ठीक _____________ वाजता ी /
ीमती _____ ________________ यांया अयत ेखाली __________________
तर चचा करयात आली आह े. खालील माण े नावाची स ंथा थापन करयात यावी ,
असे सवानुमते ठरले. तसेच संथेसंबंधीचे इतर सव ठराव सवा नुमते मंजूर करयात आल े. munotes.in

Page 81


वयंसेवी संथा नदणी
81 िवषय मा ंक १ : संथेया नावाबाबत
ठराव मा ंक १ : वरील िवषयी पदािधकारी व सभासदात चचा करयात आली व यात
संथेचे नाव __________________________________ असे ठेवयात याव े
असे सवानुमते ठरले व ठराव मा ंक १ सवानुमते मंजूर करयात आला .
सूचक : __________________ (सभासद /पदािधकारी या ंचे नाव )

अनुमोदक :_______________ (सभासद /पदािधकारी या ंचे नाव )
ठराव सवा नुमते मंजूर
िवषय मा ंक २ : कायकारी म ंडळाया िनवडीबाबत
ठराव मा ंक २ : ________________________________ (संथेचे नाव) या
संथेया काय करी म ंडळाची िनवड खालीलमाण े करयात आल ेली आह े. हे कायकारी
मंडळ ____ वषासाठी काय रत राहील , असे सवानुमते ठरल े व ठराव मा ंक २ सवानुमते
मंजूर करयात आला . अनु. मांक सदया ंची नाव े पद सही






सूचक : ___________ (सभासद /पदािधकारी या ंचे नाव )
अनुमोदक :________ (सभासद /पदािधकारी या ंचे नाव )
ठराव सवा नुमते मंजूर
िवषय मा ंक ३: िनयम व िनयमावलीया म ंजुरीबाबत
ठराव मा ंक ३ : _____________________________________ यांनी
असा ठराव मा ंडला क , _____________________________ (संथेचे नाव) या
संथेचे उेश, िनयम व िनयमावली तयार कन या ंचे वाचन करयात आल े. सव
सदया ंया मता ने चचा कन िनयामावलीला अिधक ृत मंजुरी देऊन िनयमावलीया
चौकटीत राहन सव पदािधकारी व सदय या ंनी कामकाज करयाच े ठरिवल े व ठराव
मांक ३ सवानुमते मंजुर करयात आला . munotes.in

Page 82


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
82 घटनेत िकंवा कागदपात खाडोखोड िक ंवा दुती करण े व यात काहीही स ुधारणा
करणे असयास द ुतीचा अिधकार ी ./ ीमती _________________________
यांना देयात आला आह े .

सूचक : ____________________ (सभासद /पदािधकारी या ंचे नाव )
अनुमोदक : _____________________ (सभासद /पदािधकारी या ंचे नाव )
ठराव सवा नुमते मंजूर
अया ंनी सव उपिथत यच े , पदािधकारी व सभासदा ंचे आभार मानल े व सभा
संपयाच े जाहीर करयात आल े.
िदनांक :
थळ :
सही :
ठरावाची सयत
कायालयाया पयाबाब त ना हरकत माणप .

ना हरकत माणप (No Objection Certificate) :
संथा नदणी करयासाठी सव थम स ंथेला काया लय असण े आवयक
असत े.संथेचा पा िक ंवा काया लीयीन कामकाजासाठी स ंथेचा िनित पा असण े
आवयक असत े . बयाचदा स ंथा नदणी करत असताना स ंथेला उपनाचा ोत
नसयान े काय कारी म ंडळातील सदया ंचे िनवासथान ह े संथेचे काया लय हण ून
दाखिवल े जाते िकंवा एखादी जागा भाड ेतवावर घ ेऊन ितथ े संथेचे काया लय स ु केले
जाते,
संथेचे काया लय पदािधकारी िक ंवा सभासद या ंया घ री सु करायला िक ंवा
एखाा भाड ्याया िठकाणी स ु करयासाठी या सभासदाची िक ंवा या काया लयाया
िठकाणया म ूळ मालकाची परवानगी असण े आवयक असत े. संथेचे काया लय या
िठकाणी चाल ू करयास परवानगी द ेताना , संथेया काया लयाला आपली कोणतीही
हरकत नाही अस े मूळ मालकाला सहायक स ंथा िनब ंधक या ंना लेखी वपात िलहन
ावे लागत े. यालाच ना हरकत माणप (No Objection Certificate) असे संबोधतात .
ना हरकत माणपाचा नम ुना खालील माण े असतो .
िदनांक : / / munotes.in

Page 83


वयंसेवी संथा नदणी
83 ित,
मा.सहायक स ंथा िनब ंधक ,
िवभाग
िवषय : ना हरकत माणप
महोदय ,
मी खालील सही करणार __________________________ (ना हरकत
माणप िलहन द ेणाया यच े नाव ) ना हरकत माणप िलहन द ेतो क ,
____________________________ (संथेचे नाव ) या स ंथेया ापन मय े
िदलेला स ंथेया काया लयाचा पा _____________________________ हा
माया मालकचा अस ून ही जागा सदर स ंथेस काया लयीन वापर तसेच पयवहारासाठी
वापरयास माझी कसलीही हरकत नाही .
सदर जाग ेवर संथेचा कुठयाही कारचा मालक हक राहणार नाही .
थळ:
िदनांक:
आपला िवास ू,
(ना हरकत माणप िलहन द ेणायाच े नाव व सही )
कायालयाया पयाबाबत प ुरावा
वयंसेवी संथेया काया लयाया पयासाठीचा प ुरावा हण ून खालील का गदपा ंचा
समाव ेश होतो .
संथेया पा पडताळणीसाठी अलीकडील वीज द ेयकाया (लाईट िबलाया ) दोन
वसारीत छाया ंिकत ती .
इतर कागदप े :
सव सभासदा ंचे पासपोट आकाराच े फोटो
सव सभासदा ंचे ईमेल आयडी , मोबाईल मा ंक, पण मा ंक.
वयंसेवी संथा नद णी करयासाठी स ंथा नदणी क इिछणाया यला धमा दाय
आयुालयात सहायक स ंथा िनब ंधकाकड े अज ताव करावा लागतो . यामय े परिश
‘अ’ (अेषण प ) , परिश ‘ब’ (ापन ), परिश ‘क’ (िनयम आिण िनयमावली ) , परिश
‘ड’ (संमतीप ), परिश ‘ई’ (अिधकारप ) , प ‘अ’(वयंघोषणा प ) , परिश - एक ,
परिश – दोन व परिश - सहा, ठरावाची त , संथेया काया लयाया पयाबाबत ना
हरकत माणप , कायालयाया पयाबाबत प ुरावा आिण स ंथेया सव सदया ंचे
ओळखप या कागदपा ंचा समाव ेश होतो . munotes.in

Page 84


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
84 १८ वषावरील कोणयाही सात िक ंवा याहन अिधक य एक य ेऊन वय ंसेवी संथा
थापन क शकतात .वयंसेवी स ंथेमधील काय कारी म ंडळामय े अय , सिचव व
खिजनदार ही पद े आवयक असतात . संथेमये सामािव सदया ंची ओळख िस
करया साठी खालील कागदपा ंची आवयकता असत े .
 सव सदया ंचे ओळख प .
 आधार काड
 पॅन काड .
 मतदार ओळख प
 जे नागरक ओळखप .
 पासपोट .
 वाहन चालिवयाचा परवाना .
 उपरो नम ूद कागदपातील कोणयाही एका कागदपाया दोन ववारीत
छायांिकत ती आवयक आह ेत.
वयंसेवी ेात काय रत असणाया िक ंवा काय क इिछणाया यना स ुचना :
१. संथेत आिण स ंथेया कामात राजकारण आण ू नका .
२. संथेचे िवत पदािधकारी आिण सभासद या ंयात मतभ ेद नको .
३. पदािधकाया ंनी िक ंवा सभासदा ंनी वत :या फायासाठी अथवा आपया
नातेवाईका ंया फायासाठी योजना राबव ू नये.
४. लोकांमये संथेची पतमा मलीन होणार नाही िक ंवा संथेया ित ेला बाधा य ेणार
नाही याची काळजी घ ेणे आवयक आह े.
५. संथेचे आिथ क संतुलन सा ंभाळण े आवयक आह े.
६. यवथापन . कमचारी व स ंबंिधत काय कत यांयात स ुसंवाद हवा .
७. एखाा िवभागात एखादी स ंथा काय रत अस ेल तर या िवभागात याच वपाच े
कायम घ ेऊ नका .
८. संथेचे िहशेब आिण िहश ेबाचे पुतके अयावत ठ ेवा.
९. अंदाज पक आिण य जमा – खच यांचे ठरािव क कालावधीत त ुलना कन ठ ेवा.
तीन/ सहा मिहया ंनी कामाच े, कायकयाचे मुयांकन कन च ुका शोधा , उपाय
शोधून दुया करा .
१०. सुरवातीला वय ंसेवी संथेमये िनधीची कमतरता असत े, परणामात : संथेमये
कायकत अितशय त ुटपुंया पगारावर काम करत असतात अशाव ेळेस कमी व ेतनाची munotes.in

Page 85


वयंसेवी संथा नदणी
85 भर काय कयाना इतर फायद े देऊन जस े क रजा ,कामाच े कमी तास , पी.एफ भन
काढता य ेते.
११. कमचाया ंचे – कायकयाचे ान अयावत ठ ेवयासाठी काय कयाना वेळोवेळी
िशण द ेणे आवयक आह े.,
१२. आपयाकड े असल ेया मन ुयबळाचा व इतर सािहया ंचा अिधकािधक योय रीतीन े
वापर करावा .
८.३ सारांश
ामीण व शहरी भागात सया अन ेक वय ंसेवी संथा, बहउ ेशीय स ंथा, फाउंडेशन अशा
अनेक कारया स ंथा काय रत असतात . एखादी आपी आयान ंतर मदतीसाठी स ंथा
पुढाकार घ ेतात. गणेशोसव , नवराोसवासह रदान िशिबर , डा पधा , िशण द ेणे,
वाचनालय े अस े अन ेक उपम राबिवयासाठी स ंथा प ुढे येतात. अशI संथेला
कायद ेशीररीया धमा दाय आय ु काया लयात नदणी करण े आव य क असत े.
८.४ वायाय
१. वयंसेवी संथा नदणीची िया सिवतर सा ंगा
२. वयंसेवी संथा नदणीसाठी आवयक असणा या कागदपा ं ची माहीती ा .
३. वयंसेवी संथा नदणीसाठी ताव तयार करयाची िया प करा

८.५ संदभ सूची
१. सेवाभावी व वय ंसेवी संथासाठी अथ सहायाया ३०० योजना , लेखक- मोहन व ै,
काशन िव , सी- २ हषदा गद न, महागण ेश कॉलोनी , पुणे.
२. खरीख ुरी टीम इ ंिडया य ुिनक फचस , सुहास क ुलकण , याम द ेशपांडे समकालीन
काशन , ८. अिमत कोपल ेस, सदािशव प ेठ, पुणे.
३. कोकणातील अरीथावर उपाय थािनका ंया नजर ेतून, संसाधन े व उपजीिवका गट
यास , मंगेश पुष,१३ वामी िवव ेकानंद सोसायटी , पुणे.
४. मिहला वय ंसहायता बचत गट , ा. एम. यू. मुलाणी, डायम ंड काशन , १६९२ ,
सदािशव प ेठ, पुणे.
५. िवकासाया वाटा महारा iया अन ुभवात ून, सु. गो. तपवी , ंथाली काशन , इंिडयन
एयु. सोसा. महामा फ ुले कयाशाळा गोखल े रोड दादर , मुंबई.




munotes.in

Page 86

87 ९
वयंसेवी संथाच े यवहार
घटक रचना :
९.० पाठाची उि े
९.१ तावना
९.२ वयंसेवी संथांया उपनाया बाबी
९.३ वयंसेवी संथांया खचा या बाबी
९.४ पदािधकारी व काय कयानी आिथ क यवथापनाबाबत यावयाची काळजी व
जबाबदारी
९.५ सारांश
९.६ वायाय
९.७ संदभ सूची
९.० पाठाची उि े
१. वयंसेवी संथांया उपनाच े माग अयासण े.
२. वयंसेवी संथांया खचा या बाबी समज ून घेणे.
३. वयंसेवी स ंथांया आिथ क यवथापनाबाबत पदािधकारी व काय कत य ांची
जबाबदारी व भ ूिमका या ंचा अया स करण े.

https://mr.quora.com

munotes.in

Page 87


वयंसेवी संथांचे यवहार
87 ९.१ तावना
यापूवया करणात आपण वय ंसेवी संथेची याया , वैिश्ये, वयंसेवी संथांया
यवथापनाची तव े अयासली आह ेत. तुत करणात आपण वय ंसेवी स ंथेची
नदणी करयासाठी आवयक असणाया कागदपा ंिवषयी मािहती घ ेणार आहोत .
वयंसेवी स ंथांची िक ंवा अशासकय स ंथांची नदणी करयासाठी वय ंसेवी िक ंवा
अशासकय स ंथांची नदणी क इिछणाया यना या कायाअ ंतगत या ंना संथा
नदणी करायची आह े या काया ंतगत धमा दाय काया लयात सहायक स ंथा िनब ंधक
यांना अज करावा लागतो . या अजा मये अनेक परिशा ंचा समाव ेश आह े.या परिशा ंचा
समाव ेश असयान े अनेकांना ही स ंथा नदणीची िया िल व ग ुंतागुंतीची वाटत े.
परणामत : या नदणीया िय ेमये अनेक मयथा ंचा समाव ेश झाला आह े. या
मयथा ंमाफत नदणीसाठी प ैशाची आकारणी मोठ ्या माणावर क ेली जात े याम ुळे अप
खिचक असल ेली ही स ंथा नदणीची िया खिच क वपाची होऊन जात े.तसेच
मयथा ंमाफत स ंथा नदणी क ेली जात असताना स ंबंिधत स ंथेची उि े ही
मयथा ंमाफतच िनित क ेली जात असयान े संथा नदणी करणारया य या
संथेया उिा ंबाबत अनिभ असतात . या बाबीम ुळे संथेचे काय हे यशवीरीया पार
पाडयात अन ेक अडथळ े िनमा ण होतात . या सवा चा परणाम एकितपण े संथेया
कायमतेवर होतो .
ामीण िवकासाया िय ेत काय क इिछणाया िवाया ना अिधक भावीपण े काय
करता याव े याकरीता या ंना वय ंसेवी स ंथा नदणीची िया समजावी या उ ेशाने
आपण या करणात आपण वय ंसेवी संथा नदणी अिधिनयम १८६० अंतगत वय ंसेवी
संथा नदणीसाठी आवयक कागदपा ंची मािहती घ ेणार आहोत .
वयंसेवी संथा या लोका ंसाठी लोका ंमाफत काय करत असतात . वयंसेवी संथांना
आपल े काय पार पाडयासाठी भकम अशा वपाया आिथ क पाठबळाची आवयकता
असत े. बयाचदा वय ंसेवी संथा या आिथक्या कमक ुवत असतात . िनधी स ंकलनाच े
योय माग माहीत नसयाम ुळे वयंसेवी संथांचे काय आिथ क िनधी अभावी चाचपडताना
िदसत े. अनेक वय ंसेवी संथा या िनधी स ंकलनासाठी राजकय पा ंचा आधार घ ेतात.
राजकय पाचा वय ंसेवी स ंथेया काया त हत ेप वाढयान े वय ंसेवी स ंथा या
राजकय पा ंया मा ंडिलक होतात व या ंया कामाच े वप ह े एका िविश पाया
चाराच े होऊन जात े. परणामत : लोककयाण , समाजस ेवक या स ंथेया उ ेशालाच
हरताळ फासली जात े.
आिथक िनधीया हणज ेच उपनाया अभावाम ुळे वयंसेवी स ंथेया काया वर व
कायेावर मोठ ्या माणावर मया दा येतात. भारतातील अन ेक वय ंसेवी संथाच े काय हे
िनधीया अभावाम ुळे थांबलेले िदसत े. आिथक िनधीया कमतरत ेमुळे वयंसेवी संथा या
भावहीन होऊ लागल े आह ेत. या आिथ क समय ेमुळेच भारता त वयंसेवी संथांची
संयामक वाढ झाल ेली िदसत े. पण गुणामक वाढ ख ुंटलेली िदसत े. munotes.in

Page 88


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
88 सदर करणात आपण वय ंसेवी संथांना उपलध असणार े उपनाच े माग, वयंसेवी
संथांना करावा लागणारा खच तसेच पदािधकारी व सभासद या ंची स ंथेया आिथ क
यवथापनात भ ूिमका अयासणार आहोत .
९.२ वयंसेवी संथांया उपनाया बाबी
वयंसेवी संथांना उपनाच े अनेक माग उपलध आह ेत. उपनाच े मुख माग हणज े
सभासद वग णी, लोकवग णी आिण शासकय अन ुदान होय . यासोबतच इतर स ंथाकड ून
ा होणारी मदत , परदेशातील स ंथाकडून िमळणारा परकय िनधी व कापर ेट सोशल
रपॉिसिबिलटी ह े संथेया उपनाच े इतर माग आहेत. वयंसेवी संथांया उपनाच े
माग पुढीलमाण े आहेत.
सभासद वग णी -
वयंसेवी स ंथांची नदणी करताना स ंथेचे िनयम आिण िनयमावली मय े संथेया
सभासदांसाठी एक वग णी िनधा रत क ेलेले असत े. वयंसेवी संथेचा सभासद होयासाठी
यला स ंथेकडे रीतसर अज सादर करावा लागतो . या अजा ला काय कारी म ंडळान े
मंजुरी िदयावर सभासदवाची िनधा रत वग णी स ंथेत जमा क ेयावर यला स ंथेचे
सभासदव ा होते. सभासदा ंचे देखील आजीव सभासद व साधारण सभासद अस े दोन
कार पडतात . आजीव सभासदा ंना िनधा रत क ेलेया वग णीची रकम ही साधारण
सभासदा ंया वग णीया रकम ेपेा जात असत े. कोणयाही स ंथेचा उपनाचा हकाचा
व ाथिमक माग हणज े सभासद वग णी हो य. परंतु सभासदा ंची जमा होणारी वग णी ही
अप वपाची असयाम ुळे कोणयाही मोठ ्या कामासाठी या रकम ेचा भावीपण े
िविनयोग करता य ेत नाही .
लोकवग णी व द ेणगी -
लोकवग णी िकंवा लोका ंची व ेछा द ेणगी हा वय ंसेवी संथेया उपनाचा महवाचा भाग
आहे. वयंसेवी स ंथा या लोककयाणाच े काय लोका ंमाफत करत असतात हण ून
वयंसेवी स ंथांया काया तील लोकसहभागाच े माण मोठ े असत े. वयंसेवी स ंथाच े
सदय ह े तळागाळात काम करत असयान े यांचे लोका ंशी संबंध हे ाथिमक वपाची व
िजहायाच े असतात . वयंसेवी संथांचे काय खरोखरच चा ंगया वपाच े असेल तर
संथांना लोका ंचा पािठ ंबा मोठ ्या माणावर िमळतो . अनेक जण स ेवाभावी व ृीने सढळ
हते वय ंसेवी स ंथांना मदत करत असतात . लोकवग णी हा वय ंसेवी स ंथांया
उपनाचा महवाचा माग आहे. लोक जरी स ंथेया कायाला मदत हण ून वगणी अथवा
देणगी द ेत असल े तरी िमळाल ेया वग णीचा व या वग णीया क ेलेया वापराचा अहवाल
लोकांना सादर करण े आवयक असत े. जर िमळाल ेया वग णीचा िविनयोग योय कार े होत
नाही अस े िनदश नास आयास स ंथेची िता व नावलौिकक जातो . व पुढे देणगी व
अनुदान िमळ ेपयत कठीण होऊन जात े.

munotes.in

Page 89


वयंसेवी संथांचे यवहार
89 शासकय अन ुदान -
वयंसेवी संथा या शासनाच े िवतारक घटक हण ून काम करत असतात . शासनाया
कयाणकारी रायाया भ ूिमकेस पूरक अशी वय ंसेवी स ंथांची भ ूिमका असयान े
वयंसेवी संथांया काया स शासनाचा मोठ ्या माणावर पािठ ंबा िमळतो . एखादी वय ंसेवी
संथा सलग तीन वष यशवीरीया काय करत अस ून या स ंथेचा तीन वषा चा ऑिडट
रपोट असेल तर अशा स ंथा या शासकय अन ुदान ा होतात .
कापर ेट सोशल र ेपिसिबिलटी -
कापर ेट सोशल र ेपिसिबिलटी फ ंड हा द ेखील वय ंसेवी संथांया उपनाचा महवाचा
माग आह े. कापर ेट सोशल रपॉिसिबिलटी अ ंतगत वय ंसेवी अथवा अशासकय
संथांना िनधी तस ेच अन ुदान यासारखी आिथ क मदत व इतर सहाय ा होत े. कंपनी
कायदा २०१३ नुसार क ंपनीला आपला एक ूण सरासरी नयाया २% रकम सामािजक
दाियव हण ून वापराव े लागत े. कंपनी कायान ुसार सीएसआर ची तरत ूद ही या क ंपनीची
एकूण िकंमत ही ५०० कोटी िक ंवा याप ेा जात आह े. अशा क ंपनीला िक ंवा या
कंपनीचा टन ओहर १००० कोटी िक ंवा याप ेा जात आह े. िकंवा कंपनीला एखाा
आिथक वषा त पाच कोटीप ेा िनवळ नफा ा झाला आह े. अशा क ंपनीला लाग ू पडतो .
सीएसआर अ ंतगत सामािजक िवकासासाठी तस ेच लोका ंचा आिथ क्या गरबा ंचा
राहणीमानाचा दजा सुधारयासाठी व या ंया राहणीमानाची पातळी उ ंचावयासाठी
िनधीचा प ुरवठा क ेला जातो . सीएसआर अ ंतगत िशणाचा सार , आरोय , पयावरण,
रोजगार िनिम ती, बालकयाण , मिहला कयाण यासारखी समाज कयाणची काय पार
पाडली जातात .
परकय मदत -
अनेक वय ंसेवी स ंथांना परद ेशातील य अथवा स ंथेकडून मदत ा होत े.
परदेशातून िमळाल ेया द ेणगीचा उपयोग हावा व याचा ग ैरवापर होऊ नय े या ह ेतूने
भारतात सरकारन े १९७६ मये एफ. सी. आर. ए. (फोरेन कंिबशन र ेगुलेशन अ ॅट) हा
कायदा स ंमत कन घ ेतला. कोणयाही चलनात (परदेशी िक ंवा भारतीय ) िमळाल ेया
देणया, वतुप द ेणया, य िक ंवा अय अथवा परद ेशी स ंथा िकंवा यया
एजंट संथा याारा िमळाल ेली मदत हणज ेच परकय मदत होय . राजकय पा ंना व
संथांना परद ेशी मदत िमळवयासाठी भारतात सरकारची प ूवपरवानगी असण े आवयक
आहे.
इतर वय ंसेवी संथा -
अनेक वय ंसेवी संथा या इतर लहान स ंथांना देणगी अथवा अन ुदानाया वपात मदत
करत असतात . यामुळे इतर वय ंसेवी संथांकडून िमळणारी मदत ही द ेखील वय ंसेवी
संथांया उपनाचा महवाचा माग आहे.
munotes.in

Page 90


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
90 संथेचे वतःया उपनाच े ोत -
वर नम ूद केलेले संथेचे उपनाचे ोत ह े ताप ुरया वपाची असतात तस ेच संथेला
सुवातीया काळात िमळणार े असतात . परंतु नंतर स ंथेला आपल े काय भावीपण े
करावयाच े असेल तर स ंथेला वतःया उपनाच े ोत उभारण े आवयक आह े. संथेचे
उपनाच े वतःच े ोत असतील तर स ंथेचे इतरा ंवरील अवल ंबव कमी होत े व संथेचे
काम परणामकारक होत े. पनवेल येथील य ुसुफ मेहेर अली स टर, तारा या वय ंसेवी
संथेने अनेक ामोोग व लघ ुउोग या ंया मायमात ून संथेसाठी उपनाच े ोत उभ े
केले आहेत. अशा कार े उपय ु माग हे संथेचे उपनाच े मुख सु आह ेत.
९.३ वयंसेवी संथांया खचा या बाबी
वयंसेवी संथा या लोककयाणासाठी काय रत असतात . समाजकाय करीत असताना
संथांना अन ेक कारया खचा ना सामोर े जाव े लागत े. यामय े ामुयान े संथेया
नदणीचा खच , टेशनरीचा खच, संथेचे काया लय जर भाड ्याया जाग ेत अस ेल तर
जागेया भाड ्याचा खच , लाईट िबल , कमचारी वग यांचा पगार यासारया बाबचा समाव ेश
होतो.
संथेया नदणीचा खच -
संथा नदणीक ृत करीत असताना बयाचव ेळा स ंथेचे ापन , संथेचे िनयम आिण
िनयमावली या ंसारखी कागदप तयार करावी लागतात . ही कागदप तयार करयासाठी
वयंसेवी संथेला खच करावा लागतो . वयंसेवी स ंथेया नदणीचा खच हा पिहया
कायकारी म ंडळाया सभासदाया वग णीतून केला जातो .
टेशनरीचा खच -
संथा नदणीक ृत झायान ंतर स ंथेचे लेटरहेड, िशका , िसीपक े यांसारया बाबवर
तसेच संथेया कामासाठी आवयक असणाया गोीवरवय ंसेवी संथांना खच करावा
लागतो .
संथेया काया लयाच े भाडे -
सुवातीया काळात अन ेक स ंथाच े काया लय ह े भाड ्याया जाग ेतअसत े. यामुळे
संथेया का यालयाया जाग ेचे भाडे दरमहा जाग ेया मालकाला ाव े लागत े.
कमचारी वगा चा पगार -
संथेमये काम करणाया कम चाया ंना मािसक व ेतन द ेणे आवयक असत े. यामुळे
संथांना कम चारी वगा या पगारावर द ेखील खच करावा लागतो .
munotes.in

Page 91


वयंसेवी संथांचे यवहार
91 ९.४ पदािधकारी व काय कया नी आिथ क यवथापनाबाबत यावयाची
काळजी व जबाबदारी
१. िहशेबाची प ुतके वेळया व ेळी िलहावीत .
२. पुतका ंमये खाडाखोड क नय े.
३. पुतके काळजीप ूवक व स ुवाय अरात िलहाव े.
४. पावती िक ंवा हाउचर वर खाडाखोड नसावी .
५. देणगीदारा ंना वेळयाव ेळी पावया पाठव ून आभाराच े प पाठवाव े, तसेच देणगीदारा ंना
संथेया काया ची मध ून मध ून मािहती कळवत जाण े क, जेणेकन या ंचे संथेबल
मत चा ंगले होऊन स ंथेशी भिवयकाळात द ेणया िमळयाची शयता असत े.
६. पावती प ुतकात ून अिधक ृत यनाच पावती द ेणे.
७. संथेया एक ंदर रोख यवहारा ची गरज लात घ ेता कमीत कमी यवहार रोखीन े
करावे आवयक त ेवढेच कॅश हातात असावी . कमीत कमी खच रोखीन े व मोठ े खच
चेकने कराव े.
८. बँकेचे यवहार एकाच यया वारीन े करयात य ेऊ नय ेत ते कमीत कमी दोन
यया स ंयु सा ंनी करयात याव े.
९. कायालयातील ट ेलीफोन रिजटर , वास रिजटर , टपाल रिजटर , मटेनेस
रिजटर , भाडे रिजटर , चाल व अचल मालमा रिजटर , सभासद फ रिजटर
इयादमय े वेळयाव ेळी नदी कन अावत ठ ेवणे.
१०. लेखा प ुतके, हाउचर , पासब ुक, चेक बुक, लीप ब ुक, गुंतवणूक पक े, संथा
नदणीची कागदप े िकंवा अशा कारची महवाची कागदप े सुरित िठकाणी
ठेवावीत .
११. येणे रकामासाठी मरणप े पाठवाव े.
१२. देणी वेळयाव ेळी िदयान े संथेची पत चा ंगली राहत े.
१३. कमचाया ंना पगार व ेळया व ेळी ावा .
१४. कायकयाकडे कायमासाठी रकम िदया नंतर याचा िहशोब िनयोिजत व ेळी सदर
करणे आवयक तो ल ंिबत होता कामा नय े.
१५. अंदाजपक तयार कन यामाण े खच होत आह े ना याची खबरदारी यावी .
१६. ितमाही अ ंदाजपक तयार कन आवयक त ेवढी रकम काढ ून बाकची रकम
बँकेत ठेवावी.
१७. वषभर बरीच काम े करावयाची असता त परंतु सव कामा ंचे तारीखवार मिहयामाण े
अगोदर व ेळापक तयार कन ठ ेवावे.
munotes.in

Page 92


ामीण िवकासासाठी समाजकाय
92 ९.५ सारांश
वयंसेवी स ंथा ही लोका ंसाठी काम करत असतात . काय यविथतरीया पार
पाडयासाठी वय ंसेवी स ंथा ही िनधी स ंकलनान े योयरया वापर कन स ंथेया
खचाचा, यवथापन , उपनाच े ोत यािवषयी योय काळजी व जबाबदारी घ ेतात.
सामािजक , आिथक, धािमक, राजकय , बौिक इ . ेांत लोककयाणाथ काय रत
असल ेया स ेवाभावी स ंथा. या संथांची संघटना एका िविश ह ेतूने व उिासाठी क ेलेली
असत े आिण या ंत काम करणार े वय ंसेवक व ेछेने व िनःवाथपण े कोणत ेही काम व
मदत करयास तपर असतात . या संघटना ाम ुयान े नैसिगक व मानविनिम त आपत
सापडल ेयांना साहाय करतात ; संगोपा आिथ क मदतही द ेतात. यांिशवाय लोका ंना
मूलभूत हका ंची जाणीव कन द ेणे, नागरी सुिवधांबल जागक करण े, बेरोजगारा ंना
रोजगार िमळव ून देयास साहाय करण े तसेच अय अन ेक समया ंची सोडवण ूक
करयासाठी सहकाय करयाच े काम या करतात . या स ंघटना वाय अस ून या ंची
विनिम त घटना व आचारस ंिहता असत े. या िनयमावलीत या वावरत असतात . यांची
नदणी ‘इंिडयन सोसायटीज रिज ेशन अ ॅ ट’, १८६० ; मुंबई साव जिनक याय अिधिनयम ,
१९५० या कायान े होणे आवयक असत े. यांचा रायस ंथेशी दूरावयान े संबंध येतो.
९.६ वायाय
१. वयंसेवी संथांया उपनाया बाबी यािवषयी थोडयात चचा करा.
२. वयंसेवी संथांया उपनाच े माग सांगून वय ंसेवी स ंथेया खचा या बाबी
यािवषयी मािहती सा ंगा.
३. वयंसेवी संथांया आिथ क यवथापनाबाबत पदािधकारी व काय कत यांची भूिमका
प करा .
९.७ संदभ सूची
१. Strategic management and policy issues of NGO’s O. P.GoelIsha
Books D -43,prithwira road Aadarsh Nagar, Delhi -110033
२. The dynamics of NGO’s Robin lall Dominant publisher and
distributers 116 -A, south anarkali, Delhi 110051 Ph:22415687
३. Administration and Management of NGO’s text and case studies
S.L.goelR.kum ar Deep and deep publication private ltd F -159
Rajouri garden, New delhi -110027.
४. Rural empowerment through self help groups (SHG’s) non -
govtorganization(NGO’ s) and panchayati raj institutions munotes.in

Page 93


वयंसेवी संथांचे यवहार
93 S.B.vermaY.T.Pawar Deep and deep publication private ltd F -159
Rajouri garden, New delhi -110027
५. Human right activism and role of NGO’s Ashish Chandra Rajat
publication 4675/12,ansarroad,daryaganj, Delhi 110002
६. NGO’s and rural poverty M.L.narayn Discovery publishing house
new Delhi 483/24, Prahlas street, anasari ro ad, daryagunj, New
Delhi 110002
७. NGO’s and Development B.K.PrasadAmol Publication pvt.ltd
4374/4B Ansari road, Darya gunj, New Delhi110002
८. NGO’s and child labour M.L.Naraslah Discovery Publishing House
4831/24, Prahlad street, Ansari road, Dayraganj, New D elhi 11002
Ph:2327924
९. NGO’s for Rural Development Rajib Lochan Danigrahy Mohit
publication 4675/21, Ansari road, Darya ganj, New Delhi.110002.
१०. Handbook for NGO’s an encyclopedia for non - govt organisation’s
and voluntary agencies Incorporating project prop osal and
implementation funding agencies, day work and all govt. aid
schemes and facilities Abhnav publication V.K.Puri Managing editor
Nabhi publication p.o.box.no.37 New Delhi -1100
११. सेवाभावी व वय ंसेवी संथासाठी अथ सहायाया ३०० योजना , लेखक- मोहन
वै, काशन िव , सी- १२, हषदा गद न, महागण ेश कॉलोनी , पुणे.
१२. कोकणातील अरीथावर उपाय थािनका ंया नजर ेतून, संसाधन े व उपजीिवका गट
यास , मंगेश पुष,१३३ वामी िवव ेकानंद सोसायटी , पुणे.
१३. खरीख ुरी टीम इ ंिडया य ुिनक फचस , सुहास क ुलकण , याम द ेशपांडे समका लीन
काशन , ८. अिमत कोपल ेस, सदािशव प ेठ, पुणे.
१४. मिहला वय ंसहायता बचत गट , ा. एम. यू. मुलाणी, डायम ंड काशन , १६९२ ,
सदािशव प ेठ, पुणे.
१५. िवकासाया वाटा महारा iया अन ुभवात ून, सु. गो. तपवी , ंथाली काशन ,
इंिडयन एय ु. सोसा. महामा फ ुले कया शाळा गोखल े रोड दादर , मुंबई.

munotes.in