Page 1
1 १
प रमाणा मक / सं या मक स ंशोधन – व प ,
वैिश ्ये, मह व , िचिक सा
घटक स ंरचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ व प
१.३ वैिश ्ये
१.४ मह व
१.५ िचिक सा / टीका
१.६ सारांश
१.७
१.८ संदभ आिण अिधक वाचनासाठी
१.० उि े
िव ा या ना प रमाणा मक स ंशोधना या व पाची ओळख क न द ेणे
याची व ैिश ्ये आिण मह व या या समालोचना ंसह प करण े
१.१ तावना
प रमाणा मक स ंशोधन हा नम ुना प त ार े मािहती स ंकिलत कर याचा प तशीर
ि कोन आह े, उदाहरणाथ , ावली , ऑनलाइन मतदान आिण ऑनलाइन सव ण. हे
संभा य आिण िव मान दो ही िवषया ंमधून एकि त क ेले जात े आिण स ं या मक ीन े
सादर क ेले जाते.
रा यशा , िलंगभाव अ यास , समुदाय आरो य , िवपणन , समाजशा , अथ शा ,
मानसशा , लोकस ं याशा आिण िश ण यासार या े ांम ये सामा यतः
प रमाणा मक स ंशोधन वापरल े जाते. घटने या स ंबंधात गिणतीय िस ा ंत वापरण े हे याच े
उि आह े. ि या गिणतीय अिभ य आिण अन ुभवज य िनरी ण या ं यातील स ंबंध
दान करत े. munotes.in
Page 2
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
2 प रमाणा मक स ंशोधन ही ह े रएब स चला ंना मोज याची , यांचे िव ेषण कर याची
आिण अ यास क ेले या चला ंमधील स ंबंधांची सं या मक णाली ार े अहवाल द े याची एक
प त आह े. याचे उि समज ून घेणे, िव ेषण करण े, वण न करण े आिण भिव यातील
अंदाज करण े िकंवा यो य बदल करण े हे आहे. हे व त ुिन , तक शा आिण स ं यांम ये
यवहार करत े आिण अिभसरण तक आिण तपशीलवार आिण अप रवित त साम ीवर ल
क ि त करत े.
प रमाणवाचक स ंशोधनातील साम ी स ंरिचत स ंशोधना ार े संकिलत क ेला जातो आिण
प रणाम मोठ ्या आकारा या नम ु यांवर आधा रत असतात ज े लोकस ं येचे ितिनिध व
करतात िक ंवा िनवडतात . या कार या स ंशोधनािवषयी एक मह वाची व त ुि थती अशी
आहे क याची प ुनरावृ ी आिण प ुनरावृ ी क ेली जाऊ शकत े. सं या मक स ंशोधक
सं या मक साम ी एकि त कर यासाठी अन ेक साधन े वापरतो जो आकड ेवारी आिण
सं यां या व पात अ सतो आिण आक ृ या, त े आिण सार या ंसार या ग ैर-मजकूर
व पात मा ंडलेला असतो .
काही सामा य प रमाणा मक स ंशोधना या साम ी स ंकलन प त च े येथे वण न केले आहे.
१. िवरोधी -िवभागीय अ यास :
िवरोधी -िवभागीय अ यास ह े कॅमे याने घेतले या छायािच ा माण े एका वेळी क ेलेले
सव ण आह ेत. याच िक ंवा त सम सव णाची प ुनरावृ ी झा यास समाज कसा बदलत
आहे याचे चांगले फायद े िमळू शकतात .
२ . अनुदै य अ यास :
अनुदै य अ यास िव ता रत कालावधीसाठी समान ितसादक या चे अनुसरण करतात . ते
गुणा मक आिण प रमाणा म क संशोधन प ती दो ही वाप शकतात आिण त े काला ंतराने
लोकां या समान गटाच े अनुसरण करतात .
३. ओिपिनयन पोल / मतांचा अंदाज :
ओिपिनयन पोल हा एखा ा म ुद् ाब ल लि यत लोकस ं येची मत े मोज यासाठी िनिम त
केलेला सव णाचा एक कार आह े, जसे क राजक य प ा ंना पािठ ंबा आिण ग ु हेगारी
आिण याय , अथ यव था िक ंवा पया वरण यािवषयीची मत े.
४. ावली :
ावली माणब प तीन े साम ी स ंकिलत करतात , जेणेक न ितसादक या या मोठ ्या
गटांब ल उपय ु सारा ंश तयार क ेला जाऊ शकतो , जसे क िदल े या वयोगटाती ल सव
त ण लोका ंचे माण अिधकआह े यांना े रतकेलेजाते. सहसा बह त ेक 'बंद ितसाद '
असतात , िजथे ितसादक या ना िनवड यासाठी अन ेक पया य िदल े जातात . संशोधका ंना
काळजी यावी लाग ेल क 'अ णी ' नाहीत , पया य सव समाव ेशक आह ेत (ते येक
संभा य उ र समािव करतात ) आिण पर पर अन य आह ेत, जेणेक न कोण याही
ितसादक या साठी फ एकच उ र बरोबर अस ेल. munotes.in
Page 3
प रमाणा मक / सं या मक
संशोधन – व प , वैिश ्ये, मह व, िचिक सा
3 ५. सामािजक व ृ ी सव ण :
सामािजक ीकोन सव णे िव ास आिण वागण ुक ब ल अिधक सामा य िवचारतात ,
उदाहरणाथ , लोक िकती व ेळा चच म ये जातात , यांचा पोिलस दलावर िकती िव ास आह े,
मुलांना कठोर स ंगोपनाची गरज आह े का,लोक या ं या जीवनात िकती समाधानी आह ेत.
६.सव ण आिण जनगणना :
जनगणना हणज े लोकस ं येतील य ेकाचे सव ण. मोठ्या सं येने ितसादक या मुळे, ते
आयोिजत क रणे खूप खिच कआह े. सरकार आता नम ुना सव ण आिण शासक य न दीवर
जा त अवल ंबून आह े, उदाहरणाथ हॉि पटलम य े राह न िक ंवा टॅ स रटन ारे तयार
केलेले. सव णे नमु यातील उ रदा या ंचा शोध घ े यासाठी ावली वापरतात . नमुने
अशा कार े िनवडल े जाता त क त े खूप मोठ ्या लोकस ं येचे ितिनिध व क शकतात .
कोण याही नम ु यातील मािहती िकती अच ूक अस याची श यता आह े याची अच ूक गणना
केली जाऊ शकत े. जनगणना ार े उपयु मािहती िमळव ून याचा वापर िविवध योजना ं या
िनयोजनासाठी वापरत े.
१.२ व प
यु प न ी कोन वाप न , प रमाणवाचक स ंशोधन त य े थािपत कर याचा , अंदाज
बांध याचा आिण आधीच सा ंिगतल े या ग ृिहतका ंची चाचणी घ े याचा य न करत े.
प रमाणा मक स ंशोधना या साम ी िव ेषणाचा एक मोठा भाग सा ंि यक य आह े, जगाकड े
एका वा तवा या ीन े पािहल े जाऊ शकत े हे दश िव याचा य न करतो ; हे वा तव , जे हा
संदभा म ये वेगळे केले जाते, ते हा मोजल े जाऊ शकत े आिण समजल े जाऊ शकत े, एक
ीकोन याला सकारा मकतावाद हण ून ओळखल े जाते.
प रमाणा मक स ंशोधनाची काही व ैिश ्ये आह ेत जी या ि कोनासाठी वाभािवकपण े
आव य क आह ेत. प रमाणवाचक स ंशोधकान े हे करण े आव यक आह े: अ यास क ेले या
गृहीतके आिण स ंशोधन काय प ती दो ही सा ंगणे याचा अ यास कर याप ूव अ ंमलात
आणला जाईल , संकिलत क ेले या साम ीम य े अडथळ े आण ू शकतील अशा स ंदिभ त
घटका ंवर िनय ं ण ठ ेवणे, सांि यक य ्या अथ पूण साम ी दान कर यासाठी सहभाग च े
पुरेसे मोठे नमुने वापरण े आिण सा ंि यक य ि य ेवर अवल ंबून असल े या साम ी िव ेषण
िनयु करण ेआव यकठरत े.
प रमाणवाचक स ंशोधन हणज े प रमाणवाचक साम ी स ंकिलत क न आिण सा ंि यक य ,
गिणतीय िक ंवा संगणक य त ं े वाप न घटना ंची प तशीर तपासणी . हे नमुना प ती आिण
सव णे िकंवा ावली वाप न िव मान आिण स ंभा य ितसादक या कडून मािहती
संकिलत करत े; याच े प रणाम स ं या मक म ू यां या व पात िचि त क ेले जाऊ
शकतात . सम य ेचे माण ठरव याचा य न क न िन कष काढण े िकंवा मोठ ्या
लोकस ं येसाठी ेिपत प रणाम शोध ून ती िकती चिलत आह े हे समज ून घेणे हा याचा
उ ेश आह े. munotes.in
Page 4
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
4 मानसशा , अथ शा , लोकस ं याशा , िवपणन , रा यशा आिण श ै िणक
अ यासा ंम ये प रमाणा मक स ंशोधन मोठ ्या माणावर वा परले जात े. अ यासा या
व पावर अवल ंबून, संशोधक खालील चार म ु य कारा ंपैक कोणत ेही प रमाणा मक
संशोधन वाप शकतो , हणज े: वण ना मक स ंशोधन , सहसंबंधा मक स ंशोधन , कारण -
तुलना मक स ंशोधन िक ंवा अध - ायोिगक स ंशोधन आिण ायोिगक स ंशोधन .
तुमची गती तपासा :
१ . प रमाणा मक सामािजक स ंशोधनाच े व प प करा .
१.३ वैिश ्ये
प रमाणवाचक आयोिजत कर याच े उि हणज े लोकस ं येतील एका गो ीचा द ुस याशी
संबंध िनि त करण े. हे वण ना मक , सहसंबंधा मक , अध - ायोिगक िक ंवा ायोिगक
व पाच े आह े. वण ना मक आिण सहस ंबंध संशोधन अ यासाधीन गो मधील स ंबंध
थािपत करतात तर अध - ायोिगक आिण ायोिगक अ यास काय कारणभाव थािपत
करतात .
संशोधक हण ून, आपणास खाली स ूचीब क ेले या प रमाणा मक स ंशोधनाची व ैिश ्ये
मािहत असली पािहज ेत .
१ . साम ी सहसा स ंरिचत स ंशोधन साधना ंचा वापर क न स ंकिलत क ेली जात े .
साम ी स ंकलन कर याप ूव , संशोधकान े याच े संशोधन साधन त ा ंकडून मािणत करण े
आव यक आह े. संरिचत स ंशोधन साधना ंसाठी ही माणीकरण ि या प रणामा ंची
िव ासाह ता आिण व ैधता स ुिनि त कर यासाठी आव यक आह े.
२ .प रणाम मोठ ्या नम ु या या आकारा ंवर आधा रत आह ेत जे लोकस ं येचे ितिनधी
आहेत.
संशोधकान े लोकस ं येचे पूण पणे ितिनिध व कर यासाठी आयोिजत क ेले या
संशोधनातील ितसादक या ची सं या यो य र या िनधा रत करण े आव यक आह े.
३ . उ च िव ासाह ता ल ात घ ेता, संशोधन अ यासाची ितक ृती िक ंवा पुनरावृ ी
केली जाऊ शकत े.
गुणा मक आिण प रमाणवाचक स ंशोधनादर यान , पूव या त ुलनेत नंतरचे ितक ृती तयार
करणे सोपे आहे. कारण , प रमाणा मक स ंशोधन स ंरिचत स ंशोधन साधन वापरत े आिण
सं या आिण प तशीर ि या हाताळत े; ते िनसगा त अ य ंत ितक ृती आह े. मागील
िनकाला ंची वैधता मोज यासाठी प रमाणा मक स ंशोधनात वापरल ेली ि या वार ंवार क ेली
जाऊ शकत े.
munotes.in
Page 5
प रमाणा मक / सं या मक
संशोधन – व प , वैिश ्ये, मह व, िचिक सा
5 ४ .संशोधकाकड े एक प पण े प रभािषत स ंशोधन आह े याची व त ुिन उ र े
शोधली जातात .
हे संशोधन स ंशोधनाचा कणा ह णून काम करतात . हे िवकिसत आिण मािणत
केले या स ंरिचत स ंशोधन ा ंचे आधार आह ेत.
५. साम ी स ं या आिण आकड ेवारी या व पात असतो , बह तेक वेळा सारणी , त े,
आकृ या िक ंवा इतर ग ैर-मजकूर व पात मा ंडलेला असतो .
गुणा मक स ंशोधना या िवपरीत ज ेथे साम ी आिण ितसाद मजक ूर व पात असतात ,
िकंवा स ं या मक नसल े या साम ी म य े, प रमाणा मक स ंशोधन साम ी िनि तपण े
सं या असतात याचा अथ लाव यासाठी आिण िन कष काढ यासाठी सा ंि यक य
उपचारा ं या अधीन असतात .
६. क पाचा वापर स ंक पना अिधक यापकपण े सामा यी करण कर यासाठी ,
भिव यातील प रणामा ंचा अ ंदाज लाव यासाठी िक ंवा काय कारण स ंबंधांची तपासणी
कर यासाठी क ेला जाऊ शकतो .
नमूद के या माण े, प रमाणवाचक स ंशोधनाच े प रणाम मोठ ्या नम ु या या आकारा ंवर
आधा रत अस यान े याचा उपयोग लोकस ं येचा िन कष काढ यासाठी क ेला जाऊ
शकतो .
७. संशोधक स ं या मक साम ी गोळा कर यासाठी ावली िक ंवा स ंगणक
सॉ टव ेअरसार या साधना ंचा वापर करतो .
याची उदाहरण े ावली , सव ण अज सारखीच आह ेत जी अ यासाप ूव मािणत क ेली
जातात .
आता, आयोिजत क ेले या प रमाणवाचक स ंशोधना या प र णामांचा अहवाल द ेताना,
संशोधकान े काही िटपण े ल ात ठ ेवणे आव यक आह े. संशोधकान े संकिलत क ेलेला साम ी
कसा गोळा क ेला जातो आिण यावर कसा उपचार क ेला जातो ह े प क ेले पािहज े.
अ यासाधीन स ंशोधन ा ंम ये सव संबंिधत प रणाम समािव करण े देखील उिचत आह े.
वाचका ंम ये प रणामा ंची वैधता आिण िव ासाह ता थािपत कर यासाठी साम ी स ंकलनात
वापर या जाणा या सव ि य ेचा अहवाल द ेणे देखील आव यक आह े. साम ीची
िव ासाह ता ह े येय आह े. सांि यक य उपचार द ेखील यो य असल े पािहज े आिण
काळजीप ूव क प क ेले पािहज े. सारणी िक ंवा कोणत ेही मजक ूर नसल ेले सादरीकरण
वापरता ना, ते प त ेने सादर कर याची खा ी करा .
तुमची गती तपासा :
१ . प रमाणा मक सामािजक स ंशोधनाची व ैिश ्यपूण वैिश ्ये कोणती आह ेत?
munotes.in
Page 6
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
6 १.४ मह व
प रमाणा मक स ंशोधनाच े मह व ह े आह े क त े नमुने आिण लोकस ं येचा अ यास
कर यासाठी च ंड मदत करत े. हे तपशी लवार स ंबंिधत ा ंची चचा करत े, उदाहरणाथ ,
साम ी क ुठून आला , िव मानसाम ीम य े अंतर कोठ े आहे, ते िकती मजब ूत आह े आिण
साम ी स ंशोधनाम य े काय अपवाद होत े, यां या िनवडीची ि या ल ात घ ेणे आिण
मािहती स ंकिलत कर यासाठी स ंशोधका ार े वापर या जा णा या प ती आिण साधना ंचे
वण न करण े आव यक आह े.
चार म ु य कारच े संशोधन आह ेत या ंचे उ र शोध यासाठी प रमाणा मक स ंशोधन
िवशेषतः उपय ु आह े:
१. संशोधन ाचा पिहला कार हणज े प रमाणवाचक उ राची मागणी करण े. उदाहरण े
आहेत: ‘िकती िव ाथ िश णासाठी िविश िवषयिनवडतात ?’ िकंवा ‘आ हाला िकती
गिणत िश का ंची गरज आह े आिण आ हाला आम या शाळ ेसाठी िकती िमळाल े
आहेत?’ या ाच े उ र द े यासाठी आ हाला प रमाणा मक स ंशोधन वापर याची
आव यकता आह े हे प आह े. गुणा मक , सं या मक नसल े या प त मुळे आ हाला
हवे असल ेले (सं या मक ) उ र न क च िमळणार नाही .
२. सं या मक बदलाचा अच ूक अ यास क ेवळ प रमाणा मक प ती वाप न क ेला जाऊ
शकतो . आप या िव ापीठातील िव ा या ची सं या वाढत आह े क कमी होत आह े?
यश वर जात आह े क खाली ? हे शोध यासाठी आ हाला प रमाणा मक अ यास
करावा लाग ेल.
३. तसेच एखा ा गो ीची िक ंवा इतर ि थतीब ल जाण ून यायची इ छा असत े, आ हाला
अनेकदा घटना प कराय या असतात . कोणत े घटक गिणत िश का ं या भरतीचा
अंदाज लावतात ? िव ा या या यशाम य े काला ंतराने होणा या बदला ंशी कोणत े घटक
संबंिधत आह ेत?
४. अंितम ि याकलाप यासाठी प रमाणवाचक स ंशोधन िवश ेषतः अन ुकूल आह े ती
गृिहतका ंची चाचणी आह े. आ हाला काहीतरी समजाव ून सांगायचे आहे - उदाहरणाथ ,
ग रबीची पातळी आिण आरो य आिण औषधा ंची उपल धी या ं यात स ंबंध आह े का
हेजाणूनघेणे.
हे तपशीलवार स ंबंिधत ा ंची चचा करत े, उदाहरणाथ , साम ी क ुठून आला , साम ीम य े
िव मान फरक कोठ े आहे, ते िकती मजब ूत आह े आिण साम ी स ंशोधनाम य े काय अपवाद
होते. यां या िनवडीची ि या ल ात घ ेणे आिण मािहती स ंकिलत कर यासाठी
संशोधका ार े वापर या जाणा या प ती आिण साधना ंचे वण न करण े आव यक आह े.
प रमाणा मक स ंशोधन ओळख चल याच े मोजमाप क ेले जात आह े, ते संबंिधत साम ी
ा कर यासाठी वापर या जाणा या लाग ू प तीच े तपशीलवार वण न देते, साम ी
आधीपास ूनच अि त वात होता िक ंवा स ंशोधकान े वतः गोळा क ेला होता या
व तुि थतीब ल मह वप ूण िनकष न दवतात . हे मु य व े सांि यक ब ल अस यान े, munotes.in
Page 7
प रमाणा मक / सं या मक
संशोधन – व प , वैिश ्ये, मह व, िचिक सा
7 गुणा मक स ंशोधन ह े सामािजक शा ात द ेखील कोण याही घटन ेब ल स ं या मक साम ी
संकिलतकर यासाठी अ य ंत संसाधना मक आह े.
तुमची गती तपासा :
१ . प रमाणा मक सामािजक संशोधन मह वप ूण आहे का? का?
१.५ िचिक सा / टीका
साँडस एट अल या ं या मत े. संशोधन प ती ही स ंशोधन अ यासाचा कणा हण ून काम
करते. प रमाणा मक स ंशोधनाचा म ु य उ ेश साम ीच े माणीकरण आह े. हे नमुना
लोकस ं येची य े आिण ितसाद मोज ून प रणामा ंचे सामा यीकरण कर यास अन ुमती
देते. येक संशोधन प तीम य े िनयोजन आिण अ ंमलबजावणी या दोन मोठ ्या ट या ंचा
समाव ेश होतो . यामुळे, हे प आह े क या दोन ट या ंम ये, काही मया दा अस ू शकतात
या आप या िनय ं णाबाह ेर आह ेत.
प रमाणा मक सामािजक स ंशोधना या मुख टीका /मया दा खालील माण े आहेत:
१. लि यत लोकस ं येचे अयो य ितिनिध व :
लि यत लोकस ं येचे अयो य ितिनिध व स ंशोधकाला याची इि छत उि े आिण उि े
सा य कर यात अडथळा आण ू शकत े. यो य नम ुना योजना लाग ू क नही िवषया ंचे
ितिनिध व िन री ण क ेले या ड ेटा या स ंभा यत े या िवतरणावर अवल ंबून असत े. यामुळे
संभा यता िवतरणाची च ुक ची गणना होऊ शकत े आिण तावात खोट ेपणा य ेऊ शकतो .
२. साम ी स ंकलनासाठी स ंसाधना ंचा अभाव :
प रमाणा मक स ंशोधन प तीसाठी सामा यत : मोठ्या नम ुना आकाराची आव यकता
असत े. तथािप , संसाधना ं या कमतरत ेमुळे हे मोठ्या माणावर स ंशोधन अश य होत े.
अनेक िवकसनशील द ेशांम ये, वार य असल े या प ा ंना (उदा. सरकारी िक ंवा गैर-
सरकारी स ं था, साव जिनक स ेवा दात े, शै िणक स ं था इ .) ान आिण िवश ेषत: सखोल
प रमाणा मक स ंशोधन कर यासा ठी आव यक स ंसाधना ंची कमतरता अस ू शकत े.
३. पया वरणावर िनय ं ण ठ ेव यास असमथ ता :
काहीव ेळा स ंशोधका ंना पया वरणावर िनय ं ण ठ ेव यासाठी सम या ंना सामोर े जावे लागत े
जेथे सव णातील ा ंची उ र े देतात ितसाद अन ेकदा िविश व ेळेवर अवल ंबून असतात
जे पु हा या िविश कालावधी दर यान उ वणा या प रि थतीवर अवल ंबून असतात .
४. मया िदत प रणाम :
प रमाणा मक स ंशोधन प तीम य े बंद ा ंसह स ंरिचत ावली समािव असत े. हे
संशोधन तावात नम ूद केलेले मया िदत प रणाम ठरत े. हणून, प रणाम न ेहमी
सामा यी कृत व पात , वा तिवक घडणार े ितिनिध व क शकत नाहीत . तसेच, munotes.in
Page 8
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
8 संशोधकान े केले या िनवडीवर आधा रत ितसादक या कडे ितसादा ंचे मया िदत पया य
आहेत.
५. महाग आिण व ेळ घेणारे :
प रमाणा मक स ंशोधन कठीण , महाग आह े आिण िव ेषण कर यासाठी बराच व ेळ लागतो .
संपूण या ि छक करण आिण िनय ं ण गटा ंचे यो य पदनाम स ुिनि त कर यासाठी या
कार या स ंशोधनाच े काळजीप ूव क िनयोजन क ेले आह े. लि यत लोकस ं ये या
ितिनिध वासाठी उ रदा या ंचा मोठा भाग यो य आह े. यामुळे, एखा ा सम य ेवर सखोल
ितसाद िमळिव यासाठी , गुणा मक ि कोना या िव प रमाणा मक स ंशोधन
प तीम य े साम ी स ं ह करण े खूप महाग असत े.
६. साम ी िव ेषणात अडचण :
प रमाणा मक अ यासासाठी िव त ृत सा ंि यक य िव ेषण आव यक आह े, जे गैर-
सांि यक य पा भूमीतील स ंशोधका ंसाठी करण े कठीण अस ू शकत े. सांि यक य िव ेषण
हे वै ािनक िश तीवर आधा रत आह े आिण याम ुळे गैर-गिणत ा ंना करण े कठीण आह े.
सामािजक िव ान , िश ण , मानवव ंशशा आिण मानसशा ासाठी प रमाणा मक स ंशोधन
हे खूपच ग ुंतागुंतीचे आह े. प रणामकारक ितसाद हा साधा होय िक ंवा नाही ितसा द
दे यापे ा संशोधना या सम य ेवर अवल ंबून असावा .
तुमची गती तपासा :
१ . प रमाणा मक स ंशोधनाची म ुख टीका कोणती ?
१.६ सारांश
प रमाणवाचक स ंशोधन ह े प रमाणवाचक साम ी गोळा क न आिण सा ंि यक य , गिणतीय
िकंवा स ंगणक य त ं े क न घटना ंचे प तशीर अ व ेषण हण ून प रभािषत क ेले जात े.
प रमाणा मक स ंशोधन नम ुना प ती वाप न िव मान आिण स ंभा य ाहका ंकडून मािहती
गोळा करत े आिण ऑनलाइन सव ण, ऑनलाइन मतदान , ावली इ . पाठवत े, याच े
प रणाम स ं या मक व पात िचि त क ेले जाऊ शकतात . उ पादन िक ंवा स ेवे या
भिव या चा अंदाज घ े यासाठी आिण यान ुसार बदल कर यासाठी ह े आकड े काळजीप ूव क
समजून घेत यान ंतर.
प रमाणवाचक प रणाम स ंशोधन ह े मु यतः सामािजक िव ाना ंम ये संशोधन अ यासात ून
प रमाणवाचक साम ी गोळा कर यासाठी वर वापरल े या सा ंि यक य प ती वाप न
आयोिजत क ेले जाते. या संशोधन प तीम य े, संशोधक आिण सा ंि यक शा गिणतीय
ेमवक आिण िस ा ंत तैनात करतात ज े ाधीन माणाशी स ंबंिधत असतात .
प रमाणवाचक स ंशोधनाचसाचा व त ुिन , िव तृत आिण अन ेक वेळा तपास यायो य
असतात . या स ंशोधन प तीत ून ा झाल ेले प रणाम तािक क, सांि यक य आिण
िनःप पाती आह ेत. साम ी स ंकलन स ंरिचत प तीचा वापर क न झाल े आिण स ंपूण
लोकस ं येचे ितिनिध व करणा या मोठ ्या नम ु यांवर केले गेले. munotes.in
Page 9
प रमाणा मक / सं या मक
संशोधन – व प , वैिश ्ये, मह व, िचिक सा
9 प रमाणा मक स ंशोधन ह े गुणा मक स ंशोधना या िवरोधात असत े. ब याच करणा ंम ये, हे
ितमा नयु ाम य े('पॅराडाइम वॉर ')बदलत े, जे प त या अ ंतिन िहत वरवर पाहता िवस ंगत
जागितक या ंमुळे िदसून येते. जे हा त ु ही स ंशोधका ं या वा तिवक िव ासा ंकडे बारकाईन े
पाहता त े हा अस े िदसत े क तथाकिथत िवषयवादी (गुणा मक ) िव वा तववादी
(प रमाणवाचक ) िवभाजन इतक े प नाही .
१.७
सामािजक िव ानातील प रमाणा मक स ंशोधन हणज े काय?
प रमाणवाचक स ंशोधना या मह वा या व ैिश ्यांची यादी करा .
प रमाणा मक स ंशोधनात साम ी स ंकलनासाठी कोण या प ती वापर या जातात ?
पा रभािषक श द :
प रमाणा मक : सं या म क, य मोजदाद सं या मक आधारावर करता येते या अथा ने
वापरला आहे.
१.८ संदभ आिण अिधक वाचनासाठी
REFERENCES AND FURTHER READINGS
Singh, K. (2007). Quantitative social research methods . SAGE
Publications India Pvt Ltd https://dx.doi.org/10.4135/97893 51507741.
Black, T. R. 1999. Introduction to Research Design. In: Black, T. R.
(eds). Doing Quantitative Research in the Social Sciences . London:
Sage.
Burns, R. 2000. Introduction to Research Methods. London: Sage.
Hughes, C. 2006. Qualitative and Quantit ative Approaches to Social
Research . UK: University of Warwick.
Punch, K. 1998. Introduction to Social Research: Quantitative and
Qualitative Approaches. London: Sage.
Tashakkori, A. and Teddlie, C. 2010. Integrating Qualitative and
Quantitative Approaches to Research. In: Bickman, L. and Rog, D. J.
(2nd ed). The Sage handbook of Applied Social Research Methods .
UK: Sage.
Tashakkori, A. and Teddlie, C. 2010. Integrating Qualitative and
Quantitative Approaches to Research. In: Bickman, L. and Rog, D. J.
(2nd ed). The Sage handbook of Applied Social Research Methods . UK:
Sage
munotes.in
Page 10
10 २
डेटाचे कार - ाथिमक आिण मा यिमक ,
लहान आिण मोठे
घटक स ंरचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ डेटाचा अथ
१.३ डेटाचे मह व
१.४ ाथिमक डेटाचा अथ
१.५ दु यम डेटाचा अथ
१.६ ाथिमक आिण मा यिमक डेटामधील फरक
१.७ िबग डेटा
१.८ लहान डेटा
१.९ मोठा आिण लहान डेटामधील फरक
१.१० सारांश
१.११
१.१२ संदभ
१.० उि े
● ाथिमक आिण मा यिमक - डेटा संकलना या ोता ंब ल जाणून घेणे
● लहान आिण मोठ्या डेटाब ल जाणून घेणे
१.१ तावना
हा धडा तु हाला डेटा: ाथिमक आिण मा यिमक , लहान आिण मोठा याब ल िशकव ेल. या
करणात वण न केले या संक पना संशोधन प तीम य े वापर या जाणार ्या काही मूलभूत
संक पना आहेत. दुस या श दांत, ते संशोधन आयोिजत कर यासाठी पाया आहेत,
िवशेषत: ाथिमक आिण मा यिमक डेटा या संक पना . संशोधन करता ना हे श द तु हाला munotes.in
Page 11
डेटाचे कार- ाथिमक आिण
मा यिमक , लहान आिण मोठे
11 पु हा पु हा भेटतील . तुमचा पद य ु र अ यास मअसो वा पीएच.डी. काय म.डेटाचे
िविवध कार जाणून घे यापूव आपण थम डेटा प रभािषत क या .
१.२ डेटाचा अथ
क ि ज श दकोशान ुसार, डेटा हणज े गोळा केलेली मािहती , जी त ये िकंवा सं या असू
शकतात . या डेटाचा नंतर अ यास केला जातो, याचे िव ेषण केले जाते आिण िनण य
घे यास मदत कर यासाठी वापरली जाते. संगणक वाप न मािहती िडिजटल व पात
से ह आिण ऍ सेस करता येते.
१.३ डेटाचे मह व
ब याच कंप या आज केवळ वैयि क डेटावर ल क ि त करतात आिण याचा प रणाम
हणून भरभराट करतात . मॅिक स े सार या मोठ्या बह रा ीय कंप या देखील आहेत, जे
ाहक बाजार डेटासह काय करतात . जर एखा ा कंपनीला एखाद े उ पादन िवकायच े
असेल तर ितला स याची मागणी , ड, वयोगट , भाविनक घटक या ार े उ पादन िवकले
जाऊ शकते इ यादी डेटाची आव यकता असत े. य , गट आिण समाज समजून
घे यासाठी सामािजक िव ानाम य े डेटा देखील मह वाचा आहे. धोरणाची अंमलबजावणी
आिण पुरेशा उपाययोजना ंसह िविवध कारणा ंसाठी हे आव यक आहे. उदाहरणाथ , कोिवड
महामारीदर यान , रा ये डेटाचा वापर क न कोण या भागात सवा िधक कोिवड करण े
आहेत हे िनधा रत क शकतात आिण यांना रेड झोन घोिषत क शकतात , बाहेरील
लोकांना वेश कर यापास ून िकंवा अिनवाय सामािजक अंतर िनमा ण कर यापास ून
ितबंिधत करते. डेटा संकलनाच े ोत दोन ेण म य े िवभागल े गेले आहेत: ाथिमक डेटा
आिण दु यम डेटा. थम ाथिमक डेटाब ल जाणून घेऊ.
१.४ ाथिमक डेटाचा अथ
ाथिमक डेटा हणज े संशोधकान े थमच वतः या य नात ून आिण कौश या ार े,
िवशेषत: संशोधन सम या अिधक चांग या कार े समजून घे यासाठी तयार केलेली
मािहती. ाथिमक डेटाला क चा डेटा िकंवा थम-हात मािहती हणून देखील संबोधल े
जाते. कारण ाथिमक डेटा संकलन सं थे ारे िकंवा य ार े केले जाते. या कारच े डेटा
संकलन काहीव ेळा देखरेखीखाली देखील केले जाते. िवशेषत: जे हा मोठ्या माणात डेटा
संकिलत करणे आव यक असत े, ते हा एकट्या य ऐवजी एक संघ गुंतलेला असतो .
वारंवार, ाथिमक डेटा मुलाखती आिण ावली ार े गोळा केला जातो. ाथिमक डेटा
मान या जाणार ्या इतर मह वा या कागदप ा ंम ये प े, ईमेल, डायरी , छायािच े आिण
दैनंिदन वेळाप क यांचा समाव ेश होतो. चालकाच े परवान े आिण िव ाथ ओळखप ही
वैयि क न द ची उदाहरण े आहेत. इ ह टचे सा ीदार िकंवा भाग घेतलेले लोक वैयि क
नोट्स ठेवू शकतात , जो ाथिमक डेटाचा दुसरा कार आहे. ज म आिण मृ यू माणप े,
िववाह परवाना आिण इतर मह वप ूण कायद ेशीर न दी साव जिनक सं थांम ये दीघ काळ
ठेव या जातात आिण वंशावळी संशोधन (कुटुंब इितहास संशोधन ) आिण इतर संशोधन
क पा ंसाठी वापर या जातात . मालम ा शीष क, ज म िकंवा िववाह माणप , सामािजक munotes.in
Page 12
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
12 सुर ा काड , िड लोमा िकंवा दीघ कालीन आिण मह वप ूण मू य असल ेले इतर कोणत ेही
द तऐवज देखील ाथिमक डेटा मानल े जातात .
ाथिमक डेटा आिण मुलाखती :
मुलाखती डेटा संकलनाचा ाथिमक ोत हणून काम करतात . नवीन, अ सल आिण
संवेदनशील मािहती िकंवा अंत ी गोळा कर यासाठी मुलाखतीचा वापर केला जाऊ
शकतो . उदाहरणाथ , मुलाखती ही एक यो य रणनीती आहे जे हा िहंसाचार , संघष े जसे
क जातीय िहंसाचार े इ यादी िवषया ंवर चचा केली जाते. तथािप , मुलाखतीप ूव पुरेसा
संबंध िनमा ण करणे आव यक आहे. मुलाखती सहभागी आिण संशोधक यां यातील अंतर
कमी कर यास मदत करता त.
एथनो ाफ आिण ाथिमक डेटा :
गुणा मक अ यासाम य े ाथिमक डेटा अिधक वारंवार वापरला जातो. एथनो ाफ सार या
संशोधन प ती आहेत, यांचा वापर मानवशा ा या िवषयात आिण काही वेळा
समाजशा ातही केला जातो आिण ाथिमक डेटावर मोठ्या माणावर अवल ंबून असतो .
संशोधक आधुिनक समाज आिण सुिवधांपासून दूर असल े या गावात जातो आिण नंतर
समाजा या घटना ंचे िनरी ण , रेकॉिड ग आिण यात सहभागी हो यात मिहने िकंवा वष
घालवतो , याच े तो िकंवा ती नंतर द तऐवजीकरण करतात . एथनो ाफ हा ाथिमक डेटा
संकलनाचा एक कार आहे याम य े संशोधक लोकांची भाषा िशकतो . थािनक भाषेत
िवचार करता यावा हणून तो िकंवा ती असे करतात . ाथिमक प तीचा वापर क न डेटा
संकिलत करताना , वांिशकशा दैनंिदन जीवनातील येक िमिनटा या तपिशला ंचे
िनरी ण करतो आिण यावर नोट्स घेतो. अनेक िव ान आहेत यांनी वतः समाजाचा
शोध लावला आहे, जसे क मािलनॉ क , यां या िस कृत म य े जादू आिण धम ,
सामोआमधील किमंग ऑफ एज आिण भारतीय लेखक जसे क एम.एन. ीिनवास , यांचा
कू स मधील धमा चा अ यास , द रमे बड ि हलेज. ि लफड गीट् झ बाली, इंडोनेिशया येथे
क बड ्यांचा अ यास करत आहे.
पी. साईनाथ यांचे ए हरीवन ल हज अ गुड ॉट सारख े प का रत ेतील लेखन ाथिमक
डेटा संकलनाची उदाहरण े आहेत. या पु तकात साईनाथ भारतातील िविवध गावांम ये
िफ न दु काळ त लोकां या जीवनािवषयी िलिहतात . येक करण शेतक या या
अडचणी , शेतकरी िवधवा आिण ामीण जीवनािवषयी कथा सांगतो. वाचकाशी नातं
जोडणा या सो या भाषेत हे पु तकाच ं वैिश ्य आहे. ाथिमक डेटा संकलन समजून
घे यासाठी पी साईनाथ यांचे काय वाच याची िशफारस केली जाते. उपेि त गटां या,
िवशेषत: ि यां या अनुभवांचे द तऐवजीकरण कर यासाठी ीवादी ाथिमक डेटाला
मह वाचा ोत मानतात .
munotes.in
Page 13
डेटाचे कार- ाथिमक आिण
मा यिमक , लहान आिण मोठे
13 ाथिमक डेटा आिण वसाहत करणार े
वसाहतवा ा ंनी अनेक िव ान , संशोधक , समाजशा आिण भाषात ा ं या वसाहती या
े ांब ल या लेखनासाठी िनधी िदला. यामुळे यांनी या समाजा ंवर रा य केले ते अिधक
चांग या कार े समज यास मदत झाली. प रणामी थािनक भाषांमधील अनेक भारतीय
ंथांचे इं जीत भाषांतर झाले. सराव, िवधी, खा पदाथ , आिदवासी सं कृती इ याद च े
द तऐवजीकरण कर यावर भर होता. साम ीचा कार - उ पािदत साम ीची गुणव ा िकंवा
वा तिवकता याब ल अ ाप वादिववाद आहे. ेणीब ीकोनात ून मजकूराचे
द तऐवजीकरण करणार े संशोधक हणून अनेक लेखन पािहल े जाऊ शकते.
१.५ दु यम डेटाचा अथ
दु यम डेटा हा डेटा आहे जो िव मान ोता ंकडून संकिलत आिण गोळा केला गेला आहे.
संशोधका ंनी सांि यक य दावे आिण यां या तपासणीसाठी अहवाल तयार कर यासाठी
वापर या जाणार ्या सहज उपल ध मािहती दु यम ोत असतात . दु यम डेटाम य े
अ कािशत सािह य जसे क पीएचडी बंध आिण रेकॉड देखील समािव असू शकतात .
दु यम डेटा फायद ेशीर आहे कारण ते आधीच ऑनलाइन आिण लाय रीम य े उपल ध
आहेत. दु यम ोत देखील वेळ आिण थाना या ीने अिनब ध आहेत. संशोधकान े
सहभागी कधी आिण कोठे एक केले जातात ते उपि थत असण े आव यक नाही.
प रणामी , ते िकफायतशीर देखील आहे.
जनगणना अहवाल , वािष क अहवाल , कंपनीचे आिथ क िववरण , सांि यक टेटम ट,
सरकारी अहवाल िवभाग , आिण असेच काही दु यम डेटाची उदाहरण े आहेत.
बह तेक करणा ंम ये, ाथिमक डेटा आिण दु यम डेटा िवरोधाभास आहेत. नंतरचे सव ण,
िनरी ण े, फोकस गट िकंवा सखोल मुलाखत ार े थेट य ोतांकडून घेतले जाते,
पूव या तुलनेत, जी वापरक या िशवाय इतर ोता ंकडून गोळा केलेली मािहती आहे.
आधीपास ून वेग या उ ेशाने िमळवल ेला डेटा दु यम डेटा हणून ओळखला जातो, तो
दुसर्या मागा ने मांडला जातो. तथािप , अशी मािहती एखा ा या संशोधनासाठी खूप
फायद ेशीर असू शकते.
क चा आिण संकिलत डेटाम य े फरक कर याचा य न करणार े दु यम डेटा वग करण ,
सािह य संशोधनात वापरल े जातात . जर पूव या कारची ि या झाली असेल, तर ती
फारच कमी माणात (क चा डेटा) झाली आहे. नंतर या ेणी या बाबतीत , काही कारची
िनवड िकंवा सारांश (संकिलत डेटा) झाला आहे.
दु यम डेटाचे मह व
दु यम डेटा वेळ आिण संसाधन े वाचव यापास ून सुलभतेपय त अनेक मागा साठी उपयु
आहे. चला इतर काही मागा चा िवचार क या याम य े ते उपयु आहे.
munotes.in
Page 14
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
14 युि वाद िवकिसत करणे
ाथिमक डेटाला समथ न दे यासाठी , दु यम डेटा वारंवार वापरला जातो िकंवा एक पया य
आहे. क पना करा, उदाहरणाथ , तु ही जंक फूड या संदभा त िकशोरवयीन खा या या
प त वर संशोधन करत आहात . १०० नमु यांपैक , तु हाला तुम या अ यासात असे
आढळ ून आले आहे क जवळपास ८५% नमुने मॅगी पसंत करतात . वेग या शहरात
वेग या संशोधकान े केलेला हाच अ यास , याच िन कषा वर आला. मा या अ यासाच े
िन कष आिण X लेखका या अ यासाच े िन कष सारख ेच आहेत, यामुळे तु ही या
उदाहरणात असे क शकता . अशा कार े, असे के याने, आ ही आमच े संशोधन
सामा यी कृत क शकलो , िकशोरवयीन मुलांचे खा या या प ती ओळख ू शकलो आिण
आव यक ती खबरदारी घेऊ शकलो आिण यां या खा या या प ती पु हा तयार
कर यासाठी जाग कता वाढवू शकलो .
सािह याच े पुनरावलोकन
बंध, संशोधन पेपर, अहवाल आिण कोण याही कार या पुरा याम य े सािह य
पुनरावलोकन िवकिसत कर यासाठी दु यम डेटाचा वारंवार वापर केला जातो. उदाहरण
हणून मोबाईल ऍि लक ेशन आिण डेटा लीकचा समाव ेश असल ेले यायालयीन करण
या. तु ही कदािचत िच पटा ंम ये पािहल े असेल क वक ल यायालयात यां या ि थतीच े
समथ न कर यासाठी संबंिधत करणावरील मागील िनण याचा कसा वापर करेल.
उदाहरणाथ , चे नई उ च यायालयात या सम य ेवर (केस) चचा केली जाईल , परंतु वक ल
एखा ा मुद् ा या समथ नाथ केरळ उ च यायालया या िनण याचा हवाला देऊ शकतात .
अशा कार े, दु यम डेटा े ातील पूव या संशोधना या मु य भागाब ल एक कथा दान
करतो , जे नंतर सािह याच े पुनरावलोकन हणून सादर केले जाते. हणूनच, एखादा
संशोधक /िव ाथ पिह या ंदा या या अ यासाची सु वात करत असतानाही –
िश क /पय वे कान े िदलेला पिहला स ला हा िवषयावर वाच याचा असतो – हणज े सव
दु यम ोत गोळा करा. दु यम डेटा िजथून संकिलत केला जाऊ शकतो अशा संसाधना ंची
यादी खालील माण े आहे :
OECD ( ऑग नायझ ेशन फॉर इकॉनॉिमक को-ऑपर ेशन अँड डे हलपम ट)
(आिथ क सहकाय आिण िवकास संगठना )
डेटा संकलनात यो य गुंतवणूक क न , युिनसेफ २० वषा ह न अिधक काळ डेटा
वातावरणा या उ ा ंतीचा एक भाग आहे. या प तीचा मु य घटक म टीपल इंिडकेटर
ल टर स ह (MICS) ो ाम आहे. अज िटना, भूतान, डेमो ॅिटक रपि लक ऑफ द
कॉ ं गो आिण इराक सार या वैिव यप ूण देशांम ये, युिनसेफ सरकारा ंना प तशी र
संशोधन आिण तांि क सहा या या जागितक काय मा ार े घरगुती सव ण कर यात
मदत करते. जगभरातील मुले आिण मिहला ंचा समाव ेश असल े या मुद् ांवर, MICS
िनकाला ंनी अनेकदा धोरण िनवडी , काय माच े य न आिण मतदारा ंचे मन
वळव याचा पाया हणून काम केले आहे. mics.unicef.org वर, तु ही सव MICS
डेटासेट आिण िन कषा म ये वेश क शकता . munotes.in
Page 15
डेटाचे कार- ाथिमक आिण
मा यिमक , लहान आिण मोठे
15 NSSO ( नॅशनल सॅ पल सव ऑिफस ) डेटा: रा ीय नमुना सव ण हे भारता या
धोरण-िनधा रण ि य ेसाठी एक मह वप ूण साधन आहे. NSSO फेरीम य े मश ,
बांधकाम , उ ोग , उ पादन , घरांची प रि थती , देशांतग त पय टन, िप याच े पाणी,
व छता , जमीन आिण ाणी धारण, सामािजक उपभोग , आरो य आिण देशांतग त
पय टन खचा ची मािहती समािव आहे.
वािष क उ ोग सव ण: न दणीक ृत े ा या उ पादन सुिवधांचा वािष क उ ोग
सव णाम य े समाव ेश केला जातो. यात न दणीक ृत कारखा या ंची संसाधन े, उ पादन े,
अित र मू य, कम चारी, संसाधन े आिण इतर घटका ंब ल संपूण मािहती असत े.
घराम य े ाहक खच : हे सव ण कुटुंब िविवध व तूंवर दरवष िकती पैसे खच करतात
यावर ल ठेवतात. दरवष आिण दर पाच वषा नी सव ण केले जाते.
यवसाय सव ण हे असे अ यास आहेत जे यापार , उ पादन आिण सेवा यांसार या
असंघिटत उ ोगा ंमधील इनपुट, आउटप ुट, मू यविध त, रोजगार आिण इतर
घटका ंब ल मािहती देतात.
अंदाजे दर दहा वषा नी, ामीण भागातील सि य जमीन आिण पशुधन धारणाची
मािहती गोळा कर यासाठी जमीन आिण पशुधन धारक सव ण केले जाते.
१.६ ाथिमक आिण मा यिमक डेटामधील फरक
खालील तपशील ाथिमक आिण दु यम डेटामधील मूलभूत फरक हायलाइट करतात :
१. " ाथिमक डेटा" हणज े संशोधकान े थमच गोळा केलेली मािहती . दु यम डेटा ही
अशी मािहती आहे जी आधीच इतर लोक िकंवा सं थांनी गोळा केली आहे.
२. ाथिमक डेटा हे वत मान मािहतीच े तुकडे आहेत, तर दु यम डेटा हे मािहतीच े जुने भाग
आहेत.
३. ाथिमक डेटा हा सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी गोळा केला जातो, तर दु यम डेटा
स या या प रि थ तीला संबोिधत कर या यित र िविवध कारणा ंसाठी गोळा केला
जातो.
४. ाथिमक डेटा गोळा कर यासाठी बराच वेळ लागतो . दु यम डेटा, दुसरीकड े, जलद
आिण सहज िमळवता येतो.
५. ाथिमक डेटा संकलन तं ाम य े सव ण, िनरी ण े, योग, ावली आिण वैयि क
मुलाखती यांचा समाव ेश होतो. दु यम डेटा संकलन ोता ंम ये अिधक ृत द तऐवज ,
वेबसाइट , पु तके, जन ल लेख, अंतग त रेकॉड आिण इतर सािह य समािव आहे.
६. ाथिमक डेटा गोळा कर यासाठी बराच वेळ, पैसा आिण म आव यक आहेत. दु यम
डेटा, दुसरीकड े, िवनाम ू य आिण वाजवी िकंमत दो ही आहे. munotes.in
Page 16
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
16 ७. संशोधका या गरजा पूण कर यासाठी ाथिमक डेटा सतत सुधा रत केला जातो आिण
संशोधन उ च दजा चे आहे याची खा ी कर याची जबाबदारी मुख संशोधकाकड े
असत े. तथािप , संशोधकाच े दु यम डेटा या गुणव ेवर कोणत ेही िनयं ण नसते आिण
ते या या गरजेनुसार तयार केलेले नसते.
८. ि या न केलेला ाथिमक डेटा उपल ध आहे, तर दु यम डेटा ही ाथिमक डेटाची
पॉिलश आवृ ी आहे. जे हा सांि यक साधन े वापरली जातात , ते हा दु यम डेटा
यु प न केला जातो.
तुमची गती तपासा
१. ाथिमक डेटा कोणा ार े संकिलत केला जातो?
२. तु हाला ाथिमक डेटा आिण दु यम डेटा समान वाटतो का?
१.७ िबग डेटा
िबग डेटा हा संरिचत, अध संरिचत आिण असंरिचत डेटाचा सं ह आहे जो यवसाय
संकिलत करतात आिण मशीन लिन ग आिण ेिडि टव मॉडेिलंग सार या गत िव ेषण
अनु योगा ंम ये वापर यासाठी मािहती िमळवतात .
िबग डेटा हा मोठ्या माणात डेटा असतो जो एकािधक समांतर संगणका ंवर सं िहत केला
जातो. लोक पूव पे ा अिधक तं ान वापरत आहेत आिण पूव पे ा अिधक कने ट केलेली
उपकरण े आहेत. भौितक जगाला िडिजटल मीिडयाशी जोडणा या कंप या ाहका ंना
आकिष त कर या साठी सतत नवनवीन माग शोधत असतात . हे दाखवत े क िडिजटल
जगात आता आिण भिव यात िकती अिधक डेटा आिण मािहती सा रत होईल.
भिव यातील यवसाया ंना अिधक डेटा ि या , िव ेषण आिण वापरावी लागेल.
िबग डेटाचा वापर
भूिव ान , सोशल मीिडया , बँिकंग, ई-कॉमस , आरो यस ेवा, पया वरण आिण हवामान
अ यास , जीवन िव ान आिण औषध िवकास , ई-लाय री आिण शै िणक काशन े,
सायबरस ुर ा आिण शासन यासह िविवध े ांम ये आिण उ ोगा ंम ये िबग डेटाचा वापर
केला जातो.
जे हा यवसाय मालका ंनी वाढीसाठी मह वाच े िनण य घेणे आव यक असत े ते हा िबग डेटा
उपयु ठरतो. ते िबग डेटा अॅनािलिट समध ून यो य डेटा काढ यासाठी त ांना िनयु
करतात , याम ुळे सं थेला फायदा होऊ शकतो . मह वाच े िनण य घे यासाठी आिण पुढे
जा यासाठी , मोठ्या डेटा ोफेशनल ार े दान केले या अंत चा यवसा यांना बराच
फायदा होऊ शकतो .
िविवधता , वेग आिण हॉ य ूम हे िबग डेटाचे तीन V ( ही) आहेत.
डेटा हॉ य ूम: भरपूर डेटा आहे. munotes.in
Page 17
डेटाचे कार- ाथिमक आिण
मा यिमक , लहान आिण मोठे
17 हिस टलीटी (अ पैलु व): डेटा कारा ंचा िविवध संच असतो .
हेलॉिसटी (वेग): मोठ्या माणात वािहत डेटाची रअल -टाइम ि या .
१.८ लहान डेटा
लहान डेटासेटचा सं ह जो वत मान वत नावर भाव टाकू शकतो याला लहान डेटा
हणतात . ए सेल ेडशीटम य े बसू शकणारी कोणतीही गो लहान डेटाचा अ प
कालावधीत थोडासा भाव पाड याचा हेतू आहे, परंतु तरीही तो िनण य घे याम य े उपयु
ठ शकतो . लहान डेटा मोठ्या माणात डेटा ार े मवारी लाव यान ंतर उ पािदत
केले या िवशेष डेटासेटचा संदभ देते. कॉप र ेशनम य े अनेक सम या आहेत याकड े
व रत ल देणे आव यक आहे. या प रि थतीत िबग डेटा िव ेषण प ती आव यक
नाहीत .
थोड्या माणात डेटा गोळा केला जातो आिण याचे िव ेषण केले जाते. हा डेटा
सायंिट टन े िविश ाच े उ र दे यासाठी िनवडल ेला नमुना आकार आहे. लहान डेटा
डेटावर अिधक िनयं ण ठेव याची परवानगी देतो. तयार केलेला डेटा काही काळ
िव ेषणासाठी तयार आहे. यात वेगळे डेटासेट गुण आहेत जे समज या स सोपे आहेत
आिण वत मान घटना ंचे िव ेषण कर यासाठी वापरल े जाऊ शकतात .
१.९ मोठा आिण लहान डेटामधील फरक
उ ेश : थोड्या माणात डेटाचे िव ेषण क न , एकच काय पूण केले जाऊ शकते.
दुसरीकड े, िबग डेटाचे येय िव तारत आहे आिण अनपेि त प रणामा ंकडे नेत आहे. आपण
एका येयाने सु वात क शकतो , परंतु ते कालांतराने बदलत जाईल . लाउडच े अनेक
स ह र मोठ्या माणात डेटा शेअर कर यासाठी वापरल े जातात . दुसरीकड े, लहान डेटा हा
एक कारचा डेटा आहे जो एका संगणकाम य े सं िहत केला जातो. िबग डेटा टोरेज
टेराबाइट ्स आिण टेटाबाइट ्सम य े मोजल े जाते. लहान डेटा मेगाबाईटस िकंवा
गीगाबाईटसम य े मोजला जातो.
थान : लहान डेटा सामा यत : थािनक संगणकावर िकंवा डेटाबेसम य े एकल फाइल
हणून सं िहत केला जातो. दुसरीकड े, मोठा डेटा लाउड ार े िविवध िठकाणी असल े या
असं य स ह रवर िवखुरला जातो.
रचना : एका टेबलम य े दान केले या संघिटत लहान डेटा या िवपरीत , मोठा डेटा अनेक
ोता ंम ये अध -संरिचत िकंवा असंरिचत असू शकतो . अंितम वापरकत वारंवार यां या
वतः या िविश गरजांसाठी लहान माणात डेटा तयार करतात . प रणामी , डेटा िव
करणाया य ला ते कसे वापराव े आिण यातून काय अपे ा करावी हे समजत े. दुसरीकड े,
मोठा डेटा लोकां या गटा ार े तयार केला जातो जे अंितम वापरकत असू शकतात िकंवा
नसू शकतात . प रणामी , डेटा यव थािपत कर यासाठी आव यक सहकाय काहीस े
गुंतागुंतीचे आहे.
munotes.in
Page 18
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
18 दीघा यु य : अ प-मुदतीचा डेटा केवळ अ प कालावधीसाठी िकंवा काय पूण होईपय त
ठेवला जाऊ शकतो . दुसरीकड े, िबग डेटासाठी दीघ कालीन टोरेज आव यक आहे.
पुन पादन : जर काही माणात डेटा चुकून गमावला िकंवा दूिषत झाला, तर तो पु हा
तयार करणे श य आहे; तथािप, मोठ्या माणात डेटाची ितकृती तयार केली जाऊ शकत
नाही. प रणामी , कोणतीही संभा य धोकादायक साम ी काढून टाक याप ूव याची कसून
तपासणी आिण मू यमापन केले पािहज े.
टे सचा धोका : लहान डेटामधील जोखीम अ यंत कमी आहेत. दुसरीकड े, मोठा डेटा
धोकादायक आहे कारण यासाठी रोख, म, सािह य आिण वेळेची मोठी गुंतवणूक
आव यक आहे.
आ मिनरी ण : लहान माणात डेटा हाताळताना , आ हाला सु यवि थत , वेग या डेटाचे
तुकडे िदले जातात जे शोध यास सोपे असतात आिण सव तंभांचे प ीकरण देणारा प
मेटाडेटा असतो . दर या न, मोठ्या डेटा या बाबतीत िविवध व पातील अनेक फायली
शोधण े कठीण होऊ शकते. अपया पणे रेकॉड केलेला डेटा समजण े कठीण होऊ शकते.
िव ेषण : िविवध डेटा वाप न िविवध कारच े िव ेषण केले जाऊ शकते.
एकाच ि य ेत एका णालीवर थोड्या माणात डेटाचे िव ेषण केले जाऊ शकते.
िवखुरले या प रि थत म य े, मोठ्या माणात डेटा िवभािजत करणे आिण िविवध ि कोन
वाप न ट याट यान े तपासण े आव यक असू शकते.
तुमची गती तपासा :
१. िबग डेटा या काही उपयोगा ंची यादी करा
२. लहान आिण मोठ्या डेटा या संदभा त दोन तुलनांची चचा करा
१.१० सारांश
ाथिमक डेटा ही मािहती आहे जी संशोधक थमच वतं पणे िवकिसत करतो , सामा यत :
संशोधन सम या अिधक चांग या कार े समजून घे या या उ ेशाने. ाथिमक डेटाला
क चा डेटा िकंवा ोताकडील डेटा असेही संबोधल े जाते. कारण ाथिमक डेटा गोळा
करणारी सं था िकंवा य असे करते. याउलट , िव मान ोता ंकडून संकिलत केलेला
आिण गोळा केलेला डेटा दु यम डेटा हणून ओळखला जातो. सांि यक य दावे आिण
यां या तपासणीसाठी अहवाल तयार कर यासाठी संशोधक वारंवार दु यम ोता ंकडून
सहज उपल ध डेटा वापरतात. दु यम डेटाम य े पीएचडी बंध आिण रेकॉड सार या पूव
अ कािशत साम ी देखील समािव असू शकते. दु यम डेटा फायद ेशीर आहे कारण ते
आधीच ऑनलाइन आिण लाय रीम य े उपल ध आहेत. दु यम ोत देखील वेळ आिण
थाना या ीने अिनब ध आहेत. संशोधकान े सहभागी कधी आिण कोठे एक केले
जातात ते उपि थत असण े आव यक नाही. प रणामी , ते िकफायतशीर देखील आहे.
जनगणना अहवाल , वािष क अहवाल , कंपनीचे आिथ क िववरण , सांि यक टेटम ट,
सरकारी अहवाल िवभाग , आिण असेच काही दु यम डेटाची उदाहरण े आहेत. लहान munotes.in
Page 19
डेटाचे कार- ाथिमक आिण
मा यिमक , लहान आिण मोठे
19 डेटासेटचा सं ह जो वत मान वत नावर भाव टाकू शकतो याला लहान डेटा हणतात .
ए सेल ेडशीटम य े बसू शकणारी कोणतीही गो टेराबाइट ्स आिण टेटाबाइट ्स ही िबग
डेटा या मोजमापाची एकके आहेत. लहान डेटा मेगाबाइट ्स िकंवा गीगाबाइट ्सम य े मोजला
जातो. िबग डेटा हा मोठ्या माणात डेटा असतो जो अनेक समांतर संगणका ंवर सं िहत
केला जातो. आज अिधक लोक तं ान वापरत आहेत आिण आता पूव पे ा अिधक
कने ट केलेली उपकरण े आहेत.
१.११
१. मोठा आिण लहान डेटाम य े फरक करा
२. दु यम डेटाची थोड यात न द िलहा आिण काही उदाहरणा ंवर चचा करा
३. ाथिम क डेटा आिण ते गोळा कर या या काही प त ची चचा करा.
१.१२ संदभ
1) https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/data
2) https://researchguides.ben.edu/c.php?g=282050&p=7037030
3) Kothari, C. R. (2004). Research methodology: Methods and
techniques . New A ge International.
4) Krishnaswamy O.R. (2010), Methodology of Research in Social
Science, Himalaya Publishing House.
5) http://microdata.gov.in/nada43/index.php/catalog/central
6) https://www.techtarget.com/searchdatamanagement/definition/big -
data
7) https://www.scien cedirect.com/journal/big -data-research/about/aims -
and-scope
8) https://medium.com/analytics -vidhya/small -data-vs-big-data-
30a38f129074
munotes.in
Page 20
20 ३
सै ांितक िवचार – सकारा मकता / य वाद
घटक स ंरचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ 'सकारा मकता ' - पा भूमी
३.३ सकारा मकत ेची च परंपरा
३.४ सकारा मकत ेचे क ीय िस ा ंत
३.५ सारांश - ‘सकारा मकता ’ आिण समाजशा
३.६
३.७ संदभ आिण अिधक वाचनासाठी
३.० उि े
िव ा या ना सकारा मकतावादी स ै ांितक ितमाना ंशी प रिचत करण े.
‘सकारा मकता ’ हा तक आिण तक शा ा या न ैसिग क िव ानावर आधा रत एक
ताि वक नम ुना आह े हे समज ून घेणे.
३.१ तावना
सकारा मकतावाद ह े ि व ानाच े एक त व ान आह े जे मानवी स ंवेदनांचा वापर क न
प तशीर िनरी णा या बाज ूने आिधभौितक अन ुमान नाकारत े. जगाच े "सकारा मक " ान
अशा िन र णा ं या सामा यीकरणावर आधा रत आह े क , पुरेशी स ं या आिण स ुसंगतता
िद यास , घटना कोण याप तीन ेएकसंघ राहतात िक ंवा अन ु मातकोण याप तीन े घडतात
याचे िनयम तयार करणार े मानल े जातात .
सकारा मकतावादाचा िस ा ंत च त व ऑग ट कॉ ट या ंनी तयार क ेला होता , यांना
समाजशा ा या स ं थापका ंपैक एक हण ून ओळखल े जाते. सकारा मकता ही समाजाची
वै ािनक समज हण ून ओळ खली जात े. जरी सकारा मकता , एक स ंशोधन नम ुना हण ून,
वतःला सामािजक िव ानाशी स ंबंिधत असल े तरी, ते नैसिग क िव ानापास ून खूप जा त
जवळीकता साधत े. सकारा मकतावाद , नैसिग क िव ाना या त वा ंवर आधा रत अस यान े,
वै ािनक तपासणी आिण ानान े े रत समाजा या अ यासासाठी य ुि वाद क ेला. munotes.in
Page 21
सै ांितक िवचार – सकारा मकता/ य वाद
21 तथािप , ायंट यांनीनमूद के या माण े,सकारा मकता ('पॉिझिटि हझम ')आिण समाजशा
('सोिशयोलॉजी ')या दो ही श दा ंची उ प ी कॉ ट या ं या काळापास ून झाली असावी अस े
मानल े जाते आिण िवश ेषत: याचे कोस डी िफलॉसॉफ पॉिझिट ह या ंथात उ ल ेख केला
गेला आह े हे जरी खर े असल े तरी द ुसरे, हे पिह या पदा या स ंदभा त िदशाभ ूल करणार े आहे
कारण कॉ ट या ंनी 'सकारा मकता ' ब ल नाही तर 'सकारा मक त व ान ' आिण
'सकारा मक प ती ' ब ल िलिहल े आहे आिण या ं या आधी स ट-सायमन या ंनी देखील
सकारा मक त व ानाचा प ुर कार क ेला होता .
३.२ ‘सकारा मकता ’ – पा भूमी
नैसिग क शा ा ं या त वा ंचे पालन क न सामािजक जीवनातील सम या सोडवण े, याची
गती करण े हे सकारा मकत ेचे त व ान होत े. सकारा मकतावादा या सामा य यात च
त व ऑग ट कॉ ट यांनी (1798 -1857) सकारा मकतावाद हण ून ओळख या
जाणा या यां या सामािजक त व ानाच े प रप ूण िव ेषण िदल े. च रा य ा ंतीने ऑग ट
कॉ ट या ं या िवचारसरणीवर खोलवर प रणाम क ेला, यांनी ‘मानवत ेचा धम ’ हणणारा धम
नाकारला . कॉ टया ंना अस े ठामपण े वाटल े क समाजाचा व ै ािनक अ यास हाच या ं या
सम या सोडव याचा एकम ेव माग आहे आिण हण ून याला ‘समाजशा ’ असे नाव िदल े.
वै ािनक त वा ं या आधार े, कॉ ट या ंनी 'सकारा मकतावाद ' ची िशकवण िक ंवा त व ान ,
मु य व े यां या सहा ख ंडां या कोस ऑफ पॉिझिट ह िफलॉसॉफ ार े तयार क ेले. नैसिग क
िव ाना या त वा ंचे पालन क न , कॉ टया ंनी भौितक िव ाना ं माण ेच समाजाकड े
वतः या िनयमा ं ारे शािसत हण ून पाह याचा ताव मा ंडला. अशा कार े यांनी
समाजा या व ै ािनक अ यासाचा पाया रचला , तो ‘समाजशा ’ हणून लोकि य झाला .
सामािजक जीवनातील अिनि तता आिण अराजकता या व ै ािनक त वा ंचा वापर क न
सोडवायची होती . त व ानातील सकारा मकता ानशा ाशी स ंबंिधत आह े याम ुळे
अनुभव हा सव ानाचा पाया आह े. आिण या ं या प ूरक त व िममा ंसा ारा ज े
िनरी णासाठी व ेशयो य असल े या व त ू आिण नसल े या व त ूंम ये िवभागणी तािवत
करतात .
कॉ ट या ं यावर स ु वाती या बौि का ंचाही ल णीय भाव होता . डेि हड ूम आिण
इमॅ युएल का ँट या ं याकड ून या ंची ययवादाची स ंक पना यु प न झाली - हणज ेच
िस ांत क धम शा आिण ताि वकभाषण ह े पूव या अप ूण ान प ती आह ेत आिण
सकारा मक ान ह े ायोिगक िव ाना ार े स यािपत क े यानुसार न ैसिग क घटना आिण
यांचे गुणधम आिण स ंबंधांवर आधा रत आह े. सु वातीपास ूनच, सकारा म कतावादाचा
िव ास होता क वा तिवकता आप या इ ंि यां ारे उपल ध आह े. वा तवाच े ान
िमळव यात मानवी अन ुभव मह वाची भ ूिमका बजावतो . अशा कार े, सकारा मक
ि कोनासाठी अन ुभवाची व ैधता मह वाची राहत े. सकारा मकत ेम ये, वै ािनक ान
मानवी अन ुभवा ा रे स यािपत करण े आव यक आह े.
munotes.in
Page 22
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
22 कॉ ट या ंचे सकारा मक त व ानातील म ु य योगदान पाच भागा ंम ये येते :
(अ) वै ािनक प तीचा कठोर अवल ंब;
(ब) तीन रा या ंचा कायदा िक ंवा बौि क िवकासाच े ट पे;
(क) िव ानाच े वग करण ;
(ड) समाजशा ा या आधी या या य ेक िव ाना या अप ूण त व ानाची स ंक पना ;
आिण
(ई) सकारा मक सामािजक त व ानाच े एकि त व पात स ं ेषण.
कॉ ट या ं या तीन ट या ंचा िनयम - एक धम शा ीय अव था , आिधभौितक अव था
आिण सकारा मक अव था - समाजा या इितहासातील मानवी बौ ि क िवकासा या
ि य ेची पर ेषा दश वते.
तुमची गती तपासा :
१ . सकारा मकता हणज े काय?
३.३ सकारा मकत ेची च परंपरा
हे सव ात आह े क कॉ ट या ंनी केवळ ‘समाजशा ’ हा श दच तयार क ेला नाही तर
सामािजक िव ानाम य े सकारा मक त व ानाचा प र चय आिण प तशीशा द ेखील
िनमा ण द ेखील क ेली. खरेतर स ट-सायमन , कॉ ट या ं यापे ा च पर ंपरे या
सकारा मकत े या िव ेषणासाठी दोन कारणा ंसाठी एक चा ंगला ार ंिभक िब ंदू दान
करतात : (अ) यांनी शतका या स ु वातीस सकारा मक िव ाना या िनिम तीचा
एकोिणसा या शतकातील महान क पाची घोषणा क ेली. , (ब) यांनी मा स आिण डक हेम
यांचेकडून ेरणाघेऊन, यां या काया पासून आकिष त होऊन असे केले.
स ट-सायमन , कॉ ट आिण डक हेम या ंची काय या ं या िवचार आिण क पना ंम ये
पर परस ंबंध दश वतात. ायंट (1985) यांनी बारा िस ा ंतांची यादी क ेली आह े, जे
सकारा मकत े या च परंपरेची मूलभूत वैिश ्ये दश वतात:
१) फ एक जग आह े आिण याच े व तुिन अि त व आह े.
२) जगाच े घटक आिण या ं या हालचाल वर िनय ं ण करणार े कायद े केवळ िव ाना ार ेच
शोधता य ेतात, िव ान हे ानाच े एकम ेव व प आह े. हणून जे शा ो प तीन े
जाणता य ेत नाही त े जाणता य ेत नाही .
३) िव ान ह े कारण आिण िनरी णा या स ंयोजनावर अवल ंबून असत े.
४) िव ान जगातील सव घटक आिण या ंना िनय ंि त करणार े सव िनयम शोध ू शकत
नाही, कारण मानवी तक श आ िण िनरी णाची श मया िदत आह े. ा झाल े या
बौि क िवकासा या पातळीन ुसार आिण िव ाना या सामािजक स ंघटनेत गती
कर यासाठी व ै ािनक ान कायमच े राहील . munotes.in
Page 23
सै ांितक िवचार – सकारा मकता/ य वाद
23 ५) माणूस जगािवषयी ज े शोध ू पाहतो त े या या यावहा रक आवडी आिण
प रि थतीव न स ुचवले जाते.
६) ऐितहा िसक िवकासाच े असे िनयम आह ेत या ं या शोधाम ुळे भूतकाळाच े प ीकरण
करणे, वत मान समजण े आिण भिव याचा अ ंदाज घ ेणे श य होईल .
७) असे सामािजक कायद े आहेत जे िविवध स ं था मक आिण सा ं कृितक व पा ंमधील
पर परस ंबंध िनय ंि त करतात .
८) समाज ही एक वा तिवकता आह े.
९) समाज य व था ही समाजाची न ैसिग क ि थती आह े.
१०) नैितक आिण राजक य िनवड क ेवळ व ै ािनक आधारावर थािपत क ेली पािहज े.
११) इितहासा या आिण समाजा या न ैसिग क िनयमा ंसमोर मन ु या या अधीनता या
काय ा ं या अन ु पतेिशवाय इतर कोण याही अट म य े सं था मक आिण सा ं कृितक
व पा ंचे मू यांकन ितब ंिधत करत े.
१२) सकारा मक , रचना मक , नकारा मक , िचिक सा माग े टाकत े. सकारा मक , सापे ,
ान आिण आिधभौितक , िनरपे यांना देखील माग े टाकत े.
तुमची गती तपासा :
१ . सकारा मकत े या च परंपरेची वैिश ्ये काय आह ेत?
३.४ सकारा मकत ेचे क ीय िस ा ंत
'सकारा मकता ' वरील सािह या या ताि वक -िव ेषणा ार े, सकारा मकत ेची वैिश ्ये िकंवा
याचे क ीय िस ा ंत हण ून अंतभू त कर यासाठी काही स ंि म ु े मांडले आहेत. आहेत:
अपूव ता : हा िनयम क ेवळ मानवी अन ुभवा ार े वै ािनक ानाच े संपादन कर याचा
दावा करतो . वै ािनक ान हणज े इंि यां या जािणव ेिशवाय , ‘शु अन ुभव’,
कोण याही स ं ाना मक ह त ेपािशवाय .
नामवाद : वै ािनक प ीकरणात वापर या जाणा या कोण याही अम ूत संक पना
देखील अन ुभवात ून घेतले या असा यात; आिधभौितक क पना या ं याब ल
कोणतीही िनरी ण े करण े श य नाही या ंना नाव े िकंवा श दा ंिशवाय कोणत ेही वैध
अि त व नाही . हणून, िनरी णा ंचे वण न कर यासाठी वापरली जाणारी भाषा
कोण याही स ै ांितक क पना ंनी दूिषत नसावी . 'वा तव ' िकंवा 'स य' हे एखा ा या
इंि यां ारे िनरी ण करता य ेते असे मानल े जात अस यान े, 'ई र' सार या कोण याही
सै ांितक स ं ा, याच े िनरी ण करता य ेत नाही , ते िनरथ क मानल े पािहज े.
अणुवाद : अनुभवा या व त ू, िनरी णा या , घटना ंचे वतं , वतं अण ू, ठसे मानल े
जातात , जे जगाच े अंितम आिण म ूलभूत घटक बनवतात . या अण ु ठसा
सामा यीकरणात तयार झा याम ुळे, ते जगातील अम ूत व त ूंचा स ंदभ देत नाहीत ,
केवळ व ेग या घटना ंमधील िनयिमतता . munotes.in
Page 24
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
24 सामा य कायद े : वै ािनक िस ा ंत हे अ यंत सामा य काय ासार या िवधाना ंचा संच
मानल े जाता त; असे सामा य कायद े थािपत करण े हे िव ानाच े उि आह े. हे कायद े
साधे संबंध िकंवा घटना ंमधील ि थर स ंयोग िनिद क न िनरी णा ंचा सारा ंश देतात.
यो य काय ा ंतग त वैयि क करणा ंचा समाव ेश क न प ीकरण ा क ेले जाते. हे
कायद े या ीम य े सामा य आह ेत, याम य े ते िनरी णा ंची िव त ृत ेणी यापतात ,
आिण साव ि क व पाच े आहेत, कारण त े अपवाद न करता , वेळ आिण थानावर
लागू होतात .
मू य िनण य आिण मानक िवधान े : मू यांना ानाचा दजा नस याम ुळे "त य" आिण
"मू ये" वेगळे करण े आव यक आह े. मू य िवधाना ंम ये कोणतीही ायोिगक साम ी
नाही जी या ंना िनरी णा ंवर आधा रत या ं या व ैधते या कोण याही चाच या ंसाठी
संवेदना म बनवत े.
पडताळणी : कोण याही व ै ािनक िवधानाच े स य िक ंवा अस य ह े िनरी ण
कर यायो य ि थती या स ंदभा त सेटल क ेले जाऊ शकत े. वै ािनक कायद े पु ी
करणार े पुरावे जमा क न पडताळल े जातात .
काय कारण : िनसगा त कोणत ेही काय कारणभाव नाही , केवळ घटना ंमधील िनयिमतता
िकंवा ि थर स ंयोग, जसे क एका कार या घटना ंनंतर द ुस या कार या घटना
घडतात हण ूनच, जर आप याकड े असल े या सव घटना ं या कारा ंम ये िनयिमतता
असेल, तर प ीकरण ह े एका िव त ृत ेणी या िनयिमतत ेम ये घटनाशोध याप े ा
अिधक काही नाही .
तुमची गती तपासा :
१ . ‘सकारा मकता ’ चे म यवत िस ा ंत काय आह ेत?
३.५ सारांश - 'सकारा मकता ' आिण समाजशा
समाजशा ा तील सकारा मकता ही सामािजक शा ा या क पन ेशी आिण समाजशा ाला
वै ािनक बनव या या शोधाशी स ंबंिधत आह े. सकारा मकतावादी सामािजक वा तवाकड े
वै ािनक ्या स यािपत आिण मोज यायो य हण ून पाहतात . या माण े भौितक जग
काय ा ार े िनयंि त क ेले जाते, याच माण े मानवी अि त व द ेखील काही िनयमा ं ारे
िनयंि त क ेले जाते यांचा शोध लावला पािहज े, असे सकारा मकतावादी मानतातआिण
हणूनच, समाजशा , सकारा मक ीकोनात ून, नैसिग क िव ाना या िनयमा ंवर आधा रत
आहे, याम य े तक आिण तक यांचा समा वेश असण े आव यक आह े.
समाजशा समाजा या व ै ािनक अ यासाशी स ंबंिधत अस यान े, सकारा मकतावाद
सामािजक घटना ंचे वै ािनक प ीकरण - याच े िनरी ण , स यािपत आिण तािक कपणे
सांिगतल े जात े - सुिनि त करत े, कारण त े धम शा ीय िक ंवा अलौिकक ग ृिहतके आिण
प ीकरण प ूण पणे नाकारत े. सामािजक घटना ंम ये सामािजक कत मह वाच े राहतात ,
तथािप , सकारा मकतावादी त व ान , समाजशा ात , घटने या त या मक प ैलूंकडे पाहत े, munotes.in
Page 25
सै ांितक िवचार – सकारा मकता/ य वाद
25 कत िक ंवा स ंशोधका ं या कोण याही आ मीयता आिण म ू या मक िनण यांिशवाय
हेव तुिन प तीनेकेलेजाते.
रॉम या ं या(1991), िव मान सािह या या ताि वक -िव ेषणा ार े, िव ानाचा सकारा मक
िस ांत हा एकम ेव िस ा ंत नाही जो समाजशा ीय उप मात अ ंतभू त झाला आह े अ से
नाही, तर िव ानाचा हा िस ा ंत आिण यात ून ेरणा द ेणारी स ंशोधन था आह े.
समाजशा ात बळ थान धारण क ेले. अशा कार े समाजा या समाजशा ीय
आकलनाचा सकारा मक य न हा समाज कसा चालतो ह े समज ून घे यासाठी मानवी
वत नाचे कारणा मक प ैलू समज ून घेणे आव यक आह े.
समाजशा ातील सकारा मकता एक िविच स ंबंध सामाियक करत े. काहीव ेळा,
सकारा मकतावादी हो याचा अथ वै ािनक अस याप े ा जा त नाही , जरी तो
सकारा मकतावाद आिण इतर सव समाजशा ा ंम ये भेदभाव कर यात अयश वी ठरतो
यांनी कदािचत िभ न मागा नी वै ािनक अस याचा दावा क ेला आह े, जसे क मा स वाद,
काया मकता , संरचनावाद आिण अस ेच; आिण काहीव ेळा, अनेक समाजशा ीय स ंशोधन
अहवाल आिण प ती पाठ ्यपु तका ं माण े, सकारा मकतावादी समाजशा ह े सांि यक य
िव ेषणाचा समानाथ आह े; तरीही काही व ेळा, सकारा मक समाजशा ाचा वापर करण े
हणज े कारणा मक प ीकरण थािपत करण े िकंवा मानवी वत न िकंवा ऐितहािसक
बदलाच े मूलभूत िनयम शोधण े िकंवा ग ृिहतके िनमा ण कर यासाठी िक ंवा चाचणी
कर यासाठी प तशीरपण े आयोिजत व त ुिन अन ुभवज य मािहतीचा आ ह धरण े होय.
अशा कार े, सकारा मक समाजशा ीय तपासणीसाठी , आप याला ानाचा अन ुभवज य
आधार ,आव यक आह े, जेथे थेट िनरी ण ह ेआपणासिस ा ंताकड े नेते. 'िस ांत' आिण
'िनरी ण ' जोड याम य े कमतरता आिण ेरणदे याचीजागा ,एक ग ृहीतक तयार
करणे,वै ािनक िवधाना ंचे ता प ुरते वण न,िव ान आिण ग ैर-िव ान या ं यातील
सीमांकन,व तुिन ताआिण काय कारणभा व थािपत करण े असेआहे.
३.६
१) समाजशा ामधील सकारा मक स ंशोधन प तीच े तपशीलवार वण न करा .
२) शा ीय प तशा ीय ीकोन हण ून ‘सकारा मकता ’ वर िव त ृत करा .
३) सकारा मकतावादा या च परंपरेब ल िव त ृत करा .
४) सकारा मकतावादा या त व ानात कॉ ट या ंचे योगदान काय आह े?
५) समाजशा ात ‘सकारा मकता ’ कसा अ ंतभू त केला जातो ?
munotes.in
Page 26
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
26 ३.७ संदभ आिण अिधक वाचनासाठी
REFERENCES AND FURTHER READINGS
Anand, S. (1997). Understanding Religion: Theories and
Methodology . New Delhi: Vision and Venture.
Blaikie, N. (2007). Approaches to Social Enquiry . United Kingdom:
Polity Press.
Brennan, J. F., & Houde, K. A. (2017). Sensationalism and
Positivism: The French Tradition History and Systems of
Psychology (7 ed., pp. 123 -136). Cambridge: Cambridge University
Press.
Bryant, C. G. A. (1985). Positivism in Social Theory and Research .
London: Macmillan Publishers Limited.
Comte, A. ([2009] 1848). A General View of Positivism (J. H.
Bridges, Trans.). USA: Cambridge University Press.
Halfpenny, P. (2014). Positivism and Soci ology: Explaining Social
Life. London: Taylor & Francis.
Mill, J. S. (2009). Auguste Comte and Positivism . New York:
Cosimo Classics.
munotes.in
Page 27
27 ४
संशोधन तावल ेखन
घटक स ंरचना :
१.१ उि े
१.१ तावना
१.२ संशोधन तावाचा अथ
१.३ लेखन ि या
१.४ प रमाणवाचक तावाच े व प
१.५ िम प त या तावासाठी व प
१.६ गुणा मक स ंशोधन ताव
१.७ सारांश
१.८
१.९ संदभ
१.० उि े
१. संशोधन तावाचा अथ आिण याच े उपयोग समज ून घेणे.
२. िव मान तावा ं या काही उदाहरणा ंव न ताव ल ेखन िशकण े.
१.१ तावना
या करणात आपण स ंशोधन तावाचा अथ , संशोधन ताव िलिह यामागील उ ेश,
िविवध कारच े संशोधन ताव यािवषयी जाण ून घेणार आहोत . सामा य द ैनंिदन
संभाषणा ंम ये, आपण ताव हा श द ऐकला अस ेल जस े िववाह ताव , यवसाय
ताव . मुळात, याचा अथ एक क पना सामाियक क ेली गेली आह े आिण ती वीकारण े
िकंवा नाकारण े हे दुस या य वर आह े. तर, संशोधना या बाबतीतही अशाच कार े,
एखादी क पना / सम या माग दश क/ सिमती / सं थेकडे मांडली जात े आिण ती
वीकार यान ंतर िक ंवा नाकार यान ंतर िक ंवा काही स ुधारणा स ुचिव या जातात . संशोधन
ताव भावीपण े िलिह याच े कौश य आ मसातक ेलेतर िवकास े , संशोधन स ं थांम ये
नोकरी िमळण े सोपे होईल . यामुळे क रअर या ि कोनात ूनही हा अ याय मह वाचा आह े.
अशा अन ेक सं था आह ेत, या िठकाणी अनुदान देणारे यव थापक , जनसंपक अिधकारी , munotes.in
Page 28
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
28 गैर-सरकारी स ं था आह ेत, संशोधन ताव कौश य एखा ा य ला व रत नोकरी
िमळ या स मदत करतात .
१.२ संशोधन तावाचा अथ
संशोधन ताव हणज े एखा ा िविश सम य ेवर ल ठ ेव यासाठी तािवत क ेले या
अ यासाच े सखोल वण न आह े. बंध िकंवा संशोधन क पाचा तपशीलवार सारा ंश देखील
तावात असतो . हे अ यासाची रचना आिण प ती दिश त करत े.संशोधन तावाच े
उि ह े आहे क हा ताव एक फायद ेशीर अ यास आह े, िवषय आिण स ंशोधकाकड े ते
पार पाड यासाठी आव यक असल ेले िश ण आिण अन ुभव आह े याची क पना वाचका ंना
पटवून देणे. संशोधन तावाला सामा यत : खालील म ुद् ांसार या ा ंची उ रे ावी
लागतात : संशोधक काय कर याची योजना आखत आह े, तो/ती/ ते पूण कर याची योजना
कोण या कार े आखत आह े.
संशोधन ताव िलिहण े ही आज या जगात एक आ हाना मक ि या आह े कारण
संशोधन आराखड ्याचे कल सतत बदलत आह ेत आिण त ं ानाम य े वै ािनक गती
समािव कर याची आव यकता आह े. संशोधन ि य ेचा सवा त मह वाचा ट पा हणज े
एक प , िवचारप ूव क ताव तयार करण े जे संशोधनासाठी आधार हण ून काम कर ेल.
अ यास ताव िलिहण े अनुदानासाठी अज कर यासाठी आिण न ैितक सिमतीसह अन ेक
सं थांकडून मा यता िमळिव यासाठी क ेले जाते. उ च-गुणव ेचे संशोधन ताव तयार
कर या या गरजा िनधी आ थापना िक ंवा सं थे या गरजा ंवर आधा रत बदलतात कारण
कोणताही साव ि क मानक माग अवल ंबला जात नाही .सवा त मह वाची गो हणज े
तावाच े मू यांकन करणा या पुनरावलो कन त सद या ंना पटव ून दे यास स म
असण े आव यक आह े. अ यासा या आराखड ्याची व ैधता, यवहाय ता, यावहा रकता
आिण सामा यीकरणाचा अ यास स ंशोधन आयोिजत कर या या ि य ेम ये अनेक ट प े
आिण कागदप ा ंचा वाह समािव असतो . अंितम अहवाला या ग ुणव ेवर आिण साम ीवर
आिण य ेक तरावर तयार क ेले या स ंशोधन साम ीवर य प रणाम करणा या
ि य ेचा म आिण ट प े. संशोधन तावात नम ूद केलेली चार कागदप े हणज े संशोधन
सारांश, संशोधन गोषवारा आिण स ंशोधन अहवाल ज े येक संशोधन /अ यासाची यो य ता,
गुणव ा आिण व ैधता या ंचे मू यांकन कर यासाठी वापरल े जातात .
तावाची ला ंबी –
ताव पाठवला जात असल े या स ं था/सं थेशी स ंपक साधण े ेय कर आह े. वेळ
वाचव यासाठी , ताव िलिह याप ूव ही पायरी प ूण केली पािहज े. तावात सामा यतः
१० ते २० पृ े असतात . संशोधन तावा या श ेवटी स ंदभ आिण वाचन स ूची देखील
समािव क ेली जात े.
संशोधन ताव प पण े िनयोिजत करण े आव यक आह े. हे िवषय आिण उपिवषया ंसह
प र छ ेदांम ये िवभागल े गेले पािहज े. िवषयातील बदल िशष क आिण प र छ ेदांसह न दवल े
जाऊ शकतात . चच ची िदशा शीष कां ारे दश िवली जात े. िनबंध, का पिनक कथा आिण
किवता यासह इतर श ै िणक ल ेखनासाठी स ंशोधन ताव व ेग या प तीन े िलिहण े munotes.in
Page 29
संशोधन तावल ेखन
29 आव यक आह े. तथािप , संशोधन अहवाल औपचा रक तरावर िलहायला हव ेत, कारण त े
एखा ा सम य ेचे औपचा रक सादरीकरण आह ेत.
आव य क वेळ -
ताव तयार कर याप ूव , िवषय प रभािषत करण े आव यक आह े. कारण अस े के याने
वेळेची बचत होईल आिण स ंशोधक य ला एकाच म ुद् ावर ल क ि त कर यास स म
होईल. ताव िलिहताना यात अन ेक बदल होतात . िवशेषतः यािठकाणीमाग दश क
उपि थतअसतातत ेथे बदल क ेले जातात , नवीन म ु े जोडल े जातात आिणम ुि तशोधन क ेले
जातात . हणून, तयारी पिह या िदवसापास ून सु करण े आव यक आह े; दररोज थोड ेसे
लेखन काय पूण कर यास मदत कर ेल.
मह वाच े
मॅ सवेल यां या मत े, काही मह वाच े ज े एखा ा य न े वतःला ताव िलिह याप ूव
हे िवचारल े पािहज ेत
िवषय अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यासाठी वाचका ंना काय मािहत असण े आव यक
आहे?
िवषयाच े कोणत े पैलू वाचका ंना अप रिचत आह ेत ?
िवचार कर या या आधी या गो ी जस े क एखा ाला स ंशोधनात ून काय हव े आहे ?
प रि थ ती, संदभ काय आह े आिण अ यासाच े िवषय कोण असतील ?
साम ी स ंकलन आिण िव ेषणाची ि या काय आह े ?
साम ी पडताळणीसाठी कर यासाठी कोणती ि या वापरली जाईल ?
कोणता िस ा ंत वापरला जाईल ?
अ यासाम ुळे कोणती न ैितक द ुिवधा िनमा ण होईल ?
सु वातीच े िन क ष लागू कर याबाबत काय स ूिचत करतात ?
संशोधन ताव का वापरला जातो ह े समज ून घेत यािशवाय त े समजण े कठीण आह े.
१. िफलॉसॉफ ऑफ डॉ टर ेट (पीएच .डी.) िव ावाच पती पदवी व ेशासाठी
पीएच.डी.साठी नावन दणी कर यासाठी थमतः एखा ा य कड े पद य ु र पदवी असण े
आव यक आह े, यानंतर याला /ितने रा ीय पा ता परी ा , रा य पा ता चाचणी िक ंवा
पीईटी (पीएचडी व ेश परी ा ) यापैक कोणतीही एक व ेश परी ा उ ीण करण े आव यक
आहे. जे हा िव ा या ला पीएचडी काय मासाठी अज कर याची इ छा अस ेल ते हा munotes.in
Page 30
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
30 पद य ु र पदवी ही य सव थम स ंशोधन सम या /िवषय शोध ून काढत े आिण यान ंतर
यावर आधा रत स ंशोधन ताव तयार करत े. हा ताव उम ेदवार व ैयि क र या िक ंवा
काही िश का ं या मदतीन े तयार करतो .
२. अशासक य स ं था
ताव िलिहण े िकंवा संशोधन ताव क ेवळ उ च िश णाप ुरते मया िदत नाही तर िनधी
िमळिव यासाठी अशा ग ैर-सरकारी स ं थांसार या िवकास े ातही याचा वापर क ेला
जातो. एनजीओ सरकारकड े क प राबिव यासाठी , सव ण कर यासाठी , संशोधन
कर यासाठी िनधी िमळिव यासाठी ताव द ेतात. कॉप र ेट्स, रा ीय आिण बह रा ीय
कंप या, ट, WHO, UNESCO, IMF, जागितक ब ँक इ यादी आ ंतररा ीय स ं थांनाही
ताव सादर क ेले जातात . िमळिवल े या िनधी या आधार े ते पुढे खेड्यापाड ्यात कारवाई
करतात आिण काम करतात . तथािप , या करणातील कल श ै िणक ल ेखनाकड े अिधक
आहे.
तुमची गती तपासा
१ . संशोधन ताव का तयार क ेला जातो ?
२ . संशोधन तावा या ला ंबीची चचा करा.
१.३ लेखन ि या
अनेक य साठी वतःच ल ेखन ह े आ हाना मक काम अस ू शकत े. तं ान आिण यात
वेशाचे आ हान अिधक आह े. लेखन ह े वतः एक सज नशील काय आहे हणून एखा ाला
िविश माणात समप ण, सात य आव यक आह े. भूतकाळातील ल ेखनावरील टीका
हाताळण े आिण वतः या भीतीचा सामना करण े यासार या अ य सम या आह ेत.
िव ा या चा सहसा परी े या प ेपरसाठी परी े या व ेळीच म ु य व े िलिह याचा कल अ सतो.
एक कार े, आपण ज े अ यासल े आहे िकंवा जे वाचल े आहे ते िलिह याकड े आपला कल
असतो . तथािप , संशोधन ताव ह े वतं लेखना या िदश ेने एक पाऊल आह े आिण या
िवषयावर त ु ही काम करायच े आहे. आपण अन ेकदा फोनवर िक ंवा वैयि क स ंभाषणात
बरेच तास बोलतो याम य े आपले वतःच े म त, टीका असत े. तरीही स ंपादकाला प
िलिहण े िकंवा िवधायक ल ेखन करण े कमी झाल े आहे. यामुळे संशोधन ताव िलहायला
सु वात करताना थोडी मानिसक तयारी करावी लाग ेल.
वाचनालयात बस ून िलिहण े सोपे होईल कारण हातात क ेवळपु तके असतील . फोन या
िठकाणी पोहोच ू शकत नाही अशा िठकाणी अ यकाम ेबाजूला ठ ेव यास ल ेखन सात य
राख यास मदत होईल आिण िवषयाचाद ुवा आिण स ंबंध तयार कर यात मदत होईल .
सव क ृ ा यापका ंनाही ल ेखनासाठी स ंघष करावा लागतो , यामुळे आ म -शंका ही एक
नैसिग क ि या आह े, ही बाब वीकारण ेही आव य क आह े. पय वे काचा अिभ ाय
रचना मकपण े यावा लाग ेल, िति यािहकाया वरआह े, य वर नाही ह े ल ात ठ ेवावे
लागेल. munotes.in
Page 31
संशोधन तावल ेखन
31 संशोधन ताव तयार करणा या य न े बंध जमा कर याप ूव संशोधन क पाचा उ ेश
आिण काय प ती प करणार े अनेक मस ुदे आिण स ंि ताव िक ंवा योजना तयार
करणे अपेि त असत े. तुम या अ यासासाठी तयार हो याची ही एक भावी प त आह े
आिण ती त ु हाला प ुढील भागात नम ूद केले या अन ेक िवषया ंवर िवचार कर यास व ृ
करेल. ताव त ु हाला त ुम या िनवडल े या े ातील सािह याच े काही ान दिश त
कर यास सा ंगेलउदाहरणाथ , अनेक म ुख लेखकांची नाव े देऊन िक ंवा मह वप ूण संशोधन
अ यास आपली तािवत स ंशोधन रचना आिण प त ची पर ेषा यित र ,तुमचा
अ यास या िवषयात होणार आह े आिण या स ंशोधनाच े त ु हाला स ंबोिधत करायच े
आहेत.
या मािहती या आधार े, एक पय वे क जो त ुम या आवडी या अ यास े ातील जाणकार
आहे िकंवा याला त ुम या स ुचवले या स ंशोधन प तीचा अन ुभव आह े तो त ु हाला िदला
जाऊ शकतो . तुम या स ंशोधन िवषयाब ल त ुम या पय वे कांशी चचा कर यासाठी हा
ताव एक मौ यवान ार ंिभक िब ंदू हणून काम क शकतो आिण जर यात क पाच े
वेळाप क समािव अस ेल, तर तुम या गतीवर चचा कर यासाठी वार ंवार ब ैठका स ूचीब
कर यासाठी याचा वापर क ेला जाऊ शकतो . तु हाला या िदश ेने काय कर यासाठी सतत
उि ा ंची मािलका देऊन आिण स ंपूण संशोधन ि य े या िविवध भागा ंचा िवचार कर यास
भाग पाड ून, जसे क त ुम या स ंशोधनाच े िविवध ट प े आिण या ंचा वेळ, एक काळर ेषा तयार
करणे खूप उपय ु ठ शकत े.
आपणास स ंशोधन ताव तयार कर याची आव यकता नसली तरीही , तरीही आप या
अ यासासा ठी एक काळर ेषा तयार करण े आिण त े तुम या पय वे काला दाखवण े उिचत
आहे जेणेक न त ुमची उि े िकती वा तववादी आह ेत आिण त ु ही य ेक ट यासाठी
पुरेसा वेळ देत आहात क नाही याच े तु ही स ंशोधन ि याम ू यांकन क शकता . तुम या
संशोधनाचा िवषय काय आह े, िकंवा वैकि पक र या , तुम या स ंशोधनाची उि े कोणती
आहेत यासारख े संशोधन ताव तयार करताना त ु हाला िविवध िवषया ंवर ल ाव े
लागेल?
तुम या अ यासाचा िवषय (िकंवा तुम या अ यासाची उि े) मह वाची का आह े?
तुमचा स ंशोधन काय आह े िकंवा तु हाला कोणत े आह ेत?
संशोधनाचा म ु य भाग त ुम या अ यासाचा िवषय , उि े आिण स ंशोधन ास ंदभा त
याब ल काय स ूिचत करतो ?
तु ही त ुम या स ंशोधन ा ंशी संबंिधत मािहती कशी गोळा कराल ? दुस या श दा ंत,
तु ही कोणती स ंशोधन त ं े वापर याची योजना आखत आहात ?
तु ही त ुम या स ंशोधन ासाठी िनवडल ेले ोत आिण स ंशोधन प ती सवा त यो य
का आह ेत? munotes.in
Page 32
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
32 तुम या स ंशोधनासाठी त ु हाला कोणती उपकरण े (जसे क टपाल , वास खच िकंवा
सॉ टव ेअर) आव यक आह ेत आिण त ु ही कस े पे. यासाठी ?
क पा या िविवध ट या ंसाठी त ुम याकड े कोणत े वेळाप क आह े?
संशोधन आयोिजत कर यात त ु हाला कोण या अडचणी य ेतात (उदाहरणाथ ,
सं थांम ये वेश िमळवण े)?
तुम या स ंशोधनात ून कोणत े संभा य न ैितक म ु े उ व ू शकतात ?
तु ही त ुम या साम ीच े िव ेषण कस े कराल ?
ताव िलिहण े प रणामी त ुमचा स ंशोधन क प जिमनीपास ून दूर ठेव यासाठी आिण
तु हाला वाजवी उि े थािपत कर यास व ृ कर यासाठी उपय ु आह े. संशोधन
ताव हा ब ंधा या एक ूण मू यमापनाचा एक माफक भाग बनव ू शकतो िक ंवा िविवध उ च
िश ण स ं थांमधील क पा या प रणामी अहवाल द ेऊ शकतो . हे ल ात ठ ेवणे
अ याव यक आह े क , जरी स ंशोधन ताव हा एक काय रत द तऐवज आह े आिण त ु ही
यात दान क ेले या स ंक पना त ुम या अ यासा या गतीन ुसार िनद षक े याजातात
आिण िवकिसत क े या जाऊ शकतात , असे के याने तुमचा मौ यवान व ेळ खच होईल जो
बंध पूण कर यासाठीअ ंितम म ुदतीनुसार वापरला जाऊ शकतो ..
शेवटी, वाचकांना आकिष त कर यासाठी स ंशोधन ताव तयार क ेला जाऊ शकतो .
लोकि य स ंशोधन ताव काही छोट ्या मागा नी वाचका ं या ानाचा िव तार कर यास
स म असाव ेत, वाचका ंना तावा या आत आव यक असल ेली मािहती शोध यात मदत
करतात . या यित र , लि यत े कां या िकमान काही ाधा या ंब ल जाग क रहा आिण
िवचारप ूव क संशोधन िडझाइन ार े या ाधा या ंना सामाव ून या . लेखकाला काही वार ंवार
होणा या च ुकांची जाणीव असण े आिण यापास ून दूर राहण े आव यक आह े. पुढील माण े:
श द्जालाचा अितवापर टाळा
- िनरथ कलेखन कमी करा
- लेखनात व ैयि क प ूवा ह आण ूनका
- त यांमधील कोण याही च ुक ची जाणीव ठ ेवा
- याकरणातील च ुका कमी कर यासाठी तयारी करा
- अतािक क िवधान े टाळा
- एक म ठ ेव याचा य न करा
- यो य स ंदभ समािव करा munotes.in
Page 33
संशोधन तावल ेखन
33 तावाच े िवभाग तयार करताना खालील िवभागात चचा केले या काही स ंशोधन स ूचनांचा
उपयोग तावाच े एकूण व प तयार करताना करता य ेईल.
लेखन त ं आिण न ैितक सम या
एका िवभागावर काम करताना अन ेकदा अित र े ां या क पना मनात य ेतात. थम
एक बा र ेखा तयार करा आिण न ंतर कागदावर िवचार उतरव यासाठी य ेक
भागासाठी पटकन काहीतरी िलहा . िवभाग न ंतर स ुधारल े जाऊ शकतात . तथािप ,
आपण बा र ेखा िलिह यात िक ंवा तयार कर यात अयश वी झा यास , ि या व ेळ
घेणारी होऊ शकत े. इतर तावातील क पना शोधा आिण म ु े तयार करा आिण
यांचे काळजीप ूव क पुनरावलोकन करा . तुम या स लागार /पय वे कान े िवचार क ेले या
तावा ं या त ची िवन ंती करा ज े िवशेषतः मजब ूत आिण सिम या ंकडून िवचारात
घे यास पा आह ेत. समािव िवषय , ते या मान े संबोिधत क ेले जातात आिण
ताव तयार कर यासाठी वापरल े या मािहतीची पातळी तपासा .
तुमचा का य म िक ंवा शाळा िवकसनशील ताव िक ंवा स ंबंिधत िवषयावर
अ यास म द ेते क नाही ह े तपासा . असा वग तुम या क पासाठी
सहा यक यव था हण ून आिण त ुम या तावा या क पना ंना ितसाद द ेऊ शकतील
अशा लोका ंचा ोत हण ून फायद ेशीर ठर ेल.
तुम या स लागा राशी पस ंती या तावा या व पाची चचा करा. हे श य आह े क
तुमचे स लागार िक ंवा पदवीधर सिमती कािशत स ंशोधनपि क ेतसमािव असल े या
भागांम ये ते शोधत असल ेली साम ी शोधणार नाहीत .
१.४ प रमाणा मक तावाच े व प
या व पाच े अन ेक प रमाणा मक अ या सांचे पालन क ेले जात े आिण प रणाम
संशोधनपि क ेत काशना ंम ये न दवल े जातात . रचनाम य े सामा यत : प रचय , संबंिधत
सािह याच े पुनरावलोकन , यानंतर प ती , प रणाम आिण चचा असत े. बंध ताव तयार
कर यासाठी आिण प रमाणा मक अ यास तयार कर यासाठी , अ यासाची उि े आिण
सीमा स ै ांितक म ु े, चौकशी -आधा रत िवधान े िकंवा गृिहतके, लेखन त ं आिण न ैितक
सम या िवचारात या . सािह य , प ती , संशोधन काय प ती सहभागी , नमुना आिण
लोकस ं या साधन े, चल आिण साम ीस ंकिलतकर याच े तं , साम ी िव ेषण, तपासणी
करताना येणा या न ैितक सम या ंचे िव ेषण देखील समािव करण े आव यक आह े.
संशोधन तावाच े सामा य व प
तावा या पिह या पानावर मािहती समािव करावी जस े -
तुमचे नाव
पा ता munotes.in
Page 34
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
34 तावाचा िवषय
अंतग त माग दश नासाठी शोधत आह े (जर मािहत अस ेल आिण या ंची पु ी करा)
िव ापीठाच े नाव
वष मिहना
तावाचा िवषय अ यासाधीन म ूळ सम य ेवर ल क ि त करण े आव यक आह े.
तावा या प रचय भागाम य े अ यासाधीन सम या िव त ृत ीकोनात ून प करण े
आव यक आह े. धे य आिण उि े देखील समािव आह ेत. सािह या या
पुनरावलोकनाम य े िवषयावर उपल ध असल े या द ु यम साम ीचा समाव ेश होतो जस े क
बंध, पु तके, संशोधनपि क ेतीलल ेख, िवषयाशी स ंबंिधत इतर कोण याही स ंदभ साम ीचा
अहवाल . पुढील भाग स ंशोधन प तीवर ल क ि त करतो याम य े साम ी , िविश िवषय
िनवड यामा गील तक , मया दा, िवषया ंची स ं या यावर चचा केली जात े. पुढील िवभागात
वेळ, संसाधन े समािव आह ेत. खच ताळम ेळ समािव करा (जर स ं थांना ताव सादर
केला जात अस ेल).
१.५ िम प त या तावासाठी व प
िम प त च े आराखड े वापरताना , संशोधक प रमा णवाचक आिण ग ुणा मक अशा दो ही
प ती एक करतो एखा ाला आधी या स ंशोधनातील उणीवा ंकडे ल ाव े लागत े, तसेच
दो ही माणा ंशी संबंिधत मािहती गोळा करावी लागत े.
सि य आिण ग ुणा मक साम ी स ंशोधनासाठी आव यक असल े या लि यत े क,
क पाच े उि आिण िम प त चा अ यास वापर याच े औिच य याब ल मािहती द ेखील
द तऐवजीकरण क ेली पािहज े. तावाम य े संशोधन ताव आिण (प रमाणा मक
िकंवा ग ृिहतके, गुणा मक , िम प त च े , िम प त या स ंशोधना या
त व ाना या आधार े असल ेले सािह य द ेखील समािव क ेले जावे.
िम -प त या िव ेषणाच े प ीकरण , वापर यात आल ेली आराखडा श ैली आिण
यातील स ंक पना , हा ि कोन वीकारताना उ व ू शकणा या सम या आिण सम या
सोडव यासाठी या ंचा वापर कसा करता य ेईल याच े प ीकरण िदले पािहज े. सािह य ,
िश ाचार , या मकस ंदभ आिण प रिश द ेखील श ेवटी समािव करण े आव यक आह े.
१.६ गुणा मक स ंशोधन ताव
गुणा मक स ंशोधन तावासाठी खालील पाय या वापर या जातात .
तावना
सम य ेचे वण न (सम या , सम य ेचे मह व ) munotes.in
Page 35
संशोधन तावल ेखन
35 अ यासाची उि े आिण सीमा
सै ांितक सोयीचा म ु ा
चौकशी -आधा रत िवधान े िकंवा गृिहतके
लेखन त ं आिण न ैितक सम या
सािह याच े िव ेषण
प ती
संशोधन काय णाली
सहभागी , नमुना आिण लोकस ं या
साम ी स ंकिलत कर यासाठी उपकरण े, चल आिण सािह य
साम ी िव ेषणासाठी त ं
नैितक सम या या तपासात य ेऊ शकतात .
ारंिभक स ंशोधन िक ंवा पायलट ( पूव चाचणी ) चाच या
प रिश : साधन े, वेळाप क आिण बज ेट ताव
नैितकता आिण वाड ् ःमयचौय
संशोधकान े नैितक जबाबदा या ंचे पालन क ेले जाईल याची खा ी कर यासाठी अित र
य न क ेले पािहजेत. सहभाग या अिधकारा ंचे संर ण, यात या ंचा मािहतीप ूण संमती
िमळ याचा अिधकार , सं था मक प ुनरावलोकन ि या , यांचा वाय त ेचा अिधकार ,
यांचा गोपनीयत ेचा अिधकार , यांचा गोपनीयत ेचा अिधकार , यांचा या य वागण ूक
िमळ याचा ह क आिण अ व थत ेपासून मु हो याचा अिधकार या ंचा समाव ेश होतो .
हानी, सव नैितक म ु े मानल े जातात (नैितक मा यता ). संशोधकान े पुरेसे तपशील िदल े
पािहज ेत.
सहभागी , संशोधन स ंकेत थळ आिण यो य अिधकारी या सवा नी या ंची मािहतीप ूण संमती
देणे आव यक आह े.
ताव तयार करताना ल ात ठ ेव याचा आणखी एक मह वाचा म ु ा हणज े क पना ,
सािह य , उ रण , प र छ ेद, ओळी या ोता ंमधून घेत या आह ेत या सव ोता ंचा
उ लेख केला पािहज े. जर एखा ान े साम ी उ ृत केली नाही तर वाचकाला ती त ुमची
हणून िदस ेल आिण ती अयो य आह े. हणून, इतरां या कामाची कब ुली देणे खूप मह वाच े munotes.in
Page 36
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
36 आहे. हे एकि त काय करत े जेथे उ ा त ुमचे काम कािशत झा यावर इतर य त ुम या
कामाची पोचपावतीद ेईल. तावा या म ु य मजक ुरात वापर यास प ूव कािशत क ेले या
कामाचाही उ ल ेख करावा लाग ेल. तसे न के याने आ म-सािह यचोरी होऊ शकत े याला
अनैितक माग हणून देखील पािहल े जाते.
तुमची गती तपासा
१ . संशोधन ताव िलिहताना न ैितकता प करा
२ . संशोधन तावातवाड ् ःमयचौय सरावावर चचा करा
१.७ सारांश
संशोधन तावाचा अथ समज ून घेऊन आपण अ याय स ु केला. संशोधन ताव
हणज े एखा ा िविश सम य ेचा शोध घ े यासाठी तािवत अ यासाच े सखोल वण न.
बंध िकंवा संशोधन क पाचा तपशीलवार सारा ंश देखील तावात आह े. हे अ यासाची
रचना आिण प ती दिश त करत े.
संशोधन तावाच े उि ह े आहे क हा ताव एक फायद ेशीर अ यास आह े, िवषय आिण
संशोधकाकड े ते पूण कर यासाठी आव यक असल ेले िश ण आिण अन ुभव आह े या
क पन ेने वाचका ंचे मन वळवण े. संशोधन तावाला सामा यत : खालील म ुद् ांसार या
ांची उ र े ावी लागतात : संशोधक काय कर याची योजना आखत आ हे, तो/ती ते कसे
पूण कर याची योजना आखत आह े. सामा यतः उ च िश णासाठी िव ापीठ े, िवभागा ंना
संशोधन ताव सादर क ेला जातो . एखा ा स ं थेला स ंशोधन क प लाग ू करताना
देखील याचा वापर क ेला जातो . संशोधन तावाचा वापर ग ैर-सरकारी स ं थां ारे देखील
केला जातो .
तावाचा िवषय अ यासाधीन म ूळ सम य ेवर ल क ि त करण े आव यक आह े.
तावा या प रचय भागाम य े अ यासाधीन सम या िव त ृत ीकोनात ून प करण े
आव यक आह े. धे य आिण उि े देखील समािव आह ेत. सािह या या
पुनरावलोकनाम य े िवषयावर उप ल ध असल े या द ु यम साम ीचा समाव ेश होतो जस े क
बंध, पु तके, जन ल लेख, िवषयाशी स ंबंिधत इतर कोण याही स ंदभ साम ीचा अहवाल .
पुढील भाग स ंशोधन प तीवर ल क ि त करतो यात साम ी िनवड यामागील तक यावर
चचा केली जात े.
िविश िवषय , मया दा, िवषयांची सं या. पुढील िवभागात व ेळ, संसाधन े समािव आह ेत.
बजेट समािव करा (जर स ं थांना ताव सादर क ेला जात अस ेल). नीितम ा , संमती
यावरही तावात चचा हायला हवी . ताव िलिहताना वापरल े या सािह याचा दाखला
ावा लाग ेल. संशोधन ताव िलिहता ना भाषा औपचा रक असण े आव यक आह े.
कोणत ेही अनाव यक श द वापरता कामा नय े. िलिखत मजक ूर त या ंवर आधा रत असावा
आिण तक आिण अन ु िमक मान े सादर क ेला गेला पािहज े. सदरअ याय िम प ती या
तावावर , प रमाणवाचक आिण ग ुणा मक तावावर द ेखील चचा करतो ज े मूळ
मुद् ांम ये समान आह ेत परंतु यातएकम ेकांम ये थोडासा फरक आह े. munotes.in
Page 37
संशोधन तावल ेखन
37 १.८
१. संशोधन तावा या अथा ची चचा करा आिण िम प ती स ंशोधन तावाब ल
िलहा.
२. संशोधन तावात समािव असल ेली लेखन ि या प करा
३. प रमाणा मक आिण ग ुणा मक स ंशोधन तावा या व पावर चचा करा
१.९ संदभ आिण अिधक वाचनासाठी
1) 1Traenkel JR, Wallen NE. How to design and evaluate research in
education. On line learning center with power web. Available
at www.highered.mcgraw -
hill.com/sites/0072981369/student_view0/chapter24/key_terms.html
2) 1Walliman, N. (2006). Writing a research proposal. In Social research
methods (pp. 186 -192). SAGE Publications, Ltd ,
https://dx.doi.org/10.4135/9781849209939
3) 1Wong P. How to write research proposal. International network on
Personal meaning. Available at www.meaning.ca/archives
4) Al-Riyami A. (2008). How to prepare a Research Proposal. Oman
medical journal , 23(2), 66 –69.
5) 1Sudheesh, K., Duggappa, D. R., &Nethra, S. S. (2016). How to write
a research proposal?. Indian journal of anaesthesia , 60(9), 631 –634.
https://doi.org/10.4103/0019 -5049.190617
munotes.in
Page 38
38 ५
सं या मक स ंशोधनातील म ु य ट प े
घटक संरचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ ेरक आिण य ु प न ीकोन
५.३ सं या मक स ंशोधनातील म ु य ट प े / पाय या
५.४ सारांश
५.५
५.६ संदभ
५.० उि े
१. सं या मक स ंशोधनाम य े समािव असल े या िविवध पाय या समज ून घे यासाठी
२. या पाय याम य े समािव असल े या न ैितकत ेब ल जाण ून घे यासाठी
५.१ तावना
बाजारातील आध ुिनक स ंशोधन ह े एक स ंघ हण ून वाढ या माणात आयोिजत क ेले जात
आहे, येक काय संघ सद य क पाला या ंचे िवशेष ान द ेतात. हणून, संशोधन
ि याकलाप बदलल े आहेत आिण अगदी पधा मक बनल े आहेत. सं था, यवसाय आिण
उ ोग स ं थे या सम या ंमधील सम या सोडव यासाठी आिण स ंशोधन अ यासा ार े
गिणतीय आिण व ै ािनक त ं ांचा वापर क न सहकाय करतात आिण काय करतात .
यावसाियक स ं था द ेखील उ पादकता , यव थापन िव ान स ंशोधन (OR) आिण
गुणव ा स ुधार यासाठी आिण खच कमी कर यासाठी स ंशोधन काय अिधकािधक
अवल ंबत आह ेत. ते िनयोजन , रणनीती आिण स ंसाधना ंचे िवतरण , सुिवधा आराखडा , शोध
यव थापन , कम चारी व ेळाप क आिण िवतरण त ं ांसह सम या ंचे िनराकर ण कर यासाठी
सं या मक स ंशोधन वापरतात . तथािप , िव ाथ या ना यान े तु ही िश का ं या माग दश नाने
अनेक वेळा वत ं संशोधन करत असाल .
सं या मक स ंशोधन स ं या मक साम ी गोळा कर यावर आिण िविश घटना समज ून
घे यासाठी िक ंवा य या गटा ंम ये सामा यीकरण कर यासाठी याचा वापर कर यावर
ल क ि त करत े. प रमाणवाचक प ती अच ूक मोजमापा ंवर आिण सव णे, मतदान आिण munotes.in
Page 39
सं या मक स ंशोधनातील म ु य ट प े
39 इतर कार या स ंशोधना ं ारे एकि त क ेले या साम ीच े सांि यक य , गिणतीय िक ंवा
सं या मक िव ेषण तस ेच संगणक य प ती वाप न आधीच ा झाल े या सा ंि यक य
साम ी या फ ेरफारवर भर द ेतात.
या करणात , तु ही स ं या मक स ंशोधनाम य े वापर या जाणा या मह वा या पाय या ंब ल
जाणून याल . या पाय या िशक यान े तु हाला वत ं अ यास कर यासाठी माग दश क त व े,
आधार , िदशा िमळ ेल. हा अ याय स ंशोधन प तीचा पाया हण ून काम कर ेल कारण य ेथे
हाताळल ेले िवषय या स ंपूण िवषयाम य े सा रत होतील . काही िवषय या अ यास िवषयात
अगदी सामा य असतील आिण त ु हाला त े पुढील स ेिम टर या अ यास मात , हणज े
गुणा मक स ंशोधन या िवषयातही िमळतील . तु ही कोणताही स ंशोधन क प हाती घ ेत
असाल िक ंवा पीएचडी सार या उ च िश णासाठी जात असाल तर काही पाय या अगदी
सामा य आह ेत.
५.२ ेरक आिण य ु प न ीकोन
मु य ट प े तपशीलवार समज ून घे याआधी , आपण थम , ेरक आिण य ु प न ि कोन
समजून घेणे आव यक आह े. सं या मक स ंशोधनाम य े ब या च वेळा वजावटी प तीचा
वापर क ेला जातो . गुणा मक स ंशोधनात असताना हा ेरक ीकोन वापरला जातो .
आगमना मक ीकोन
जे हा स ंशोधक एक ेरक त ं घेतो, ते हा त े यां या अ यासा या िवषयाशी स ंबंिधत
मािहती गोळा क न स ु वात करतात . येथे संशोधक साम ी स ंकिलत करण े थांबवतो एकदा
एक मह वप ूण घटक एकि त क े यावर परत य े यासाठी आिण या ं या साम ीच े
िवहंगावलोकन िमळव यासाठी स ंशोधककामकरतो .सामािजक कल या ंचा िवचार
कर यासाठी िस ा ंताचा वापर क ेला जातो , संशोधक साम ीमधील नम ुने शोध याचा
देखील य न करतो . अनुभवां या िविश स ंचापास ून अन ुभवांब ल या अिधक सामा य
तावा ंकडे जा यासाठी , संशोधक एक ेरक ीकोन वापरतात . दुस या मागा ने सांगायचे
तर, संशोधक व त ुि थतीपास ून िस ा ंताकड े िकंवा िविश त ेपासून सामा यापय त गती
करतो .
साम ीस ंकलन नमुनापाहणी िस ा ंतिवकास
ल क ि त कर याची िविश पातळीिव ेषणल क ि त कर याची सामा यपातळी munotes.in
Page 40
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
40 कपाती ीकोन
एक िव ासाह सामािजक िस ा ंत थम िस ा ंताचा वापर करणा या कपाती स ंशोधका ंसाठी
ारंिभक िब ंदू हण ून काम कर ेल. दुस या श दा ंत, ते ेरक स ंशोधनासार याच ि या
वापरतात पर ंतु या ि य ेला माग े टाकून, िव तृत ते अिधक अच ूक तरा ंवर जातात .
वै ािनक अ यास बह त ेक वेळा वजावटी स ंशोधन ि कोनाशी जोडल ेला असतो . संशोधक
घटने या िव मान िस ा ंतांचे िव ेषण करतो आिण न ंतर तपास याचा य न करतो ,
इतरांनी काय क ेले आहे ते तपासतो आिण न ंतर या िस ा ंतांवर आधा रत ग ृिहतका ंची
चाचणी घ ेतो.
तुमची गती तपासा
१. ेरक ीकोन हणज े काय
२. कपाती ि कोन काय आह े
वै ािनक स ंशोधनात ग ुंतलेली पावल े
सं या मक स ंशोधन चरणा ं या तपशीलात जा याप ूव आपण थम व ै ािनक स ंशोधना या
पाय या पाह या . वै ािनक ि य ेचे ट पे आहेत:
अ यासाचा िवषय िनवडण े
अ यासासाठी िनवडल े या िवषयातील प ूव या कामाच े मू यमापन कर यासाठी
समप क सािह याच े पुनरावलोकन ;
अ यासा या िवषयाब ल आधीच ात असल े या आकड ेवारी आिण त या ंचे संकलन ;
एक स ुिवचा रत ग ृहीतक तयार करण े;
काळजीप ूव क अ या स योजन ेनुसार क पना मािणत करण े;
िव ेषणासाठी िमळिवल े या साम ीची प त आिण स ंघटना ;
िनण य आिण िन कषा पय त पोहोचण े; /
munotes.in
Page 41
सं या मक स ंशोधनातील म ु य ट प े
41 सामा यीकरण , साम ी समथ न दान ;
संशोधनाच े िन कष एक करण े आिण सादर करण े;
पीअर र ू जन सम य े काशन
५.३सं या मक संशोधनातील म ु य ट प े
१. िस ा ंत
पूव पािह या माण े संखा मक संशोधन वजावट प तीचा वापर करत े. हणून,
संशोधनाला माग दश न कर यासाठी िव मान िस ा ंत वापरला जातो . मे रयम िड शनरी
िस ांताची या या एक श ंसनीय िक ंवा वै ािनक ्या वीकाय सामा य त व िक ंवा
घटना प कर यासाठी ऑफर क ेले या त वा ंचा मु य भाग हण ून करत े. बायम न या
मते, "िस ांत" या श दाच े अनेक अथ आहेत, याचा सवा त सामा य वापर हणज े िनरी ण
कर यायो य कारा ं या प ीकरणाचा स ंदभ देणे, जसे क गरीब लो क ीम ंत लोका ंपे ा
अिधक आजारी का पडतात िक ंवा तं ाना ार े नोकरीची अिल ता का व ेगळी आह े. ँड
िथअरी , िमडल र ज िथअरी , माय ो िथअरी यासारख े अन ेक िस ा ंत सामािजक
िव ानाम य े अि त वात आह ेत. ँड िथअरी ह े असे िस ा ंत आह ेत जे बह धा साव ि कपण े
लागू होतात आिण मोठ ्या माणात सामा यीकरण कर यायो य असतात . उदाहरणाथ –
वग संघषा चा मा स वादी िस ा ंत, परकेपणासार या स ंक पना . हे िस ा ंत आिण स ंक पना
जगा या य ेक भागात लाग ू आह ेत कारण अज ूनही उ ोग अि त वात आह ेत आिण
भांडवलदार आिण कामगार वग खूप उपि थत आह ेत, िशवाय य ेक समाजात स ंघष
देखील चाल ू आहेत. दुसरे उदाहरण हणज े काय वादाच े. म यम ेणीचे िस ा ंत हे रॉबट
मट न या ं याकाया सारख े आह ेत, सू म िस ा ंत हे लोका वयप ती , तीका मक
पर परस ंवाद, घटनाशा ासारख े आहेत.
स या या अ यासात , सािह यात िस ा ंत शोधता य ेतात हण ून एखा ाला वतः या
संशोधना माण ेच केले या अ यासाकड े ल ाव े लागत े. संशोधक िदल े या अ यासात
एक िक ंवा अिधक िस ा ंत वाप शकतो . वाचताना खालील काही म ु े ल ात ठ ेवा-
अनेक िति त , समप क पुनरावलोकन े वाचा.
अ यासाच े चल ओळखा
समानाथ िक ंवा बदली श दा ंची सूची तयार करा
वाचताना त ु ही ह ेन आक ृतीम य ेचल जोड ू शकता .
उ रण स ंकिलत िक ंवा अम ूता सह ि थत ठ ेवा
गोषवारा वाचा आिण उपय ु नसल ेली कोणतीही काशन े काढून टाका . munotes.in
Page 42
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
42 तु हाला त ुम या प ुनरावलोकनावर अिधक ल क ि त करायच े आह े क अिधक
खोलवर जाव े लागेल हे ठरवा .
तुम या समप क वाचनाचा प तशीरपण े मागोवा ठ ेवा
येक समप क घटकावर वाचा आिण भा य े बनवा
तुमची भा य े यव थािपत करा आिण मवारी लावा .
तुम या तािवत िस ा ंतांचा मस ुदा तयार क ेला
हेतू पूव क िलहा
तु ही त ुम या दा या ंचे समथ न कर यासाठी सािह य वाप शकता .
यो य उ चार आिण श द वापरा .
िवषय आिण िस ा ंतांवरील सािह याच े प आकलन स ंशोधनातील अ ंतर शोध यात मदत
करते आिण त े अ यासासाठी स ंशोधन सम या बन ू शकत े. हणूनच स ंशोधन सम या तयार
करणे ही देखील एक म ु य पायरी आह े आिण स ं या मक स ंशोधन कर याची पिहली पायरी
आहे. एक प स ंशोधन सम या शोधक या ला सम या काय आह े आिण याला /ितला
सम य ेब ल काय शोधायच े आह े हे समज यास मदत होत े. हणूनच, ंथालया ंना भेट
देऊन, याच िवषयावरील स या या शोधिनब ंधांचा अ यास क न , इंटरनेटवरील ल ेखांचा
संदभ घेऊन, समान िवषयावरील अन ेक ब ंध वाच ून, याच े ात काम करणा या लोका ंशी
चचा क न सािह य सव ण करता य ेईल.
२. गृहीतक
कॉिल स िड शनरीन ुसार - एक ग ृहीतक ही एक क पना आह े जी एखा ा िविश
प रि थ ती िकंवा ि थतीसाठी स ंभा य प ीकरण हण ून सुचिवली जात े, परंतु जी अ ाप
बरोबर अस याच े िस झाल े नाही . सं या मक तपासणीम य े, एक ग ृिहतक सामा यत :
अ यासाप ूव मा ंडले जात े आिण न ंतर चाचणी क ेली जात े. पूव िनि त ग ृहीतके असण े
संशोधका ंना या ं या तपा सावर ल क ि त कर यास आिण प ूव -अि त वात असल े या
सै ांितक ेमवक या काशात िन कषा चा अथ लाव यास मदत करत े. अि त वातील
ानावर आधा रत एक ग ृहीतक िवकिसत क ेले जाते जे संशोधन तपासादर यान ानाची
चाचणी क न आिण िविश िवषयाब ल ान िमळव ून ानाची गती कर याच े साधन
आहे. अ यासादर यान एखादी िविश ग ृिहतक खोटी अस याच े आढळ ून आ यास , तरीही
प रणाम हा ानातील गती मानला जातो कारण आ हाला मािहती आह े क तपासणी या
संदभा त, सूचीब घटका ंचा स ंबंध आह े क नाही . याचा फायदा इतर िव ा नांना देखील
होऊ शकतो ज े भिव यात अशाच अ यासाचा अ यास करत असतील . munotes.in
Page 43
सं या मक स ंशोधनातील म ु य ट प े
43
३. संशोधन आराखडा
संशोधन आराखडा ही अ यासाची ल ू ि ंट आह े. संशोधन आराखडाम य े बरेच िनण य घेणे
आव यक आह े. ते तुम या स ंशोधनाला एक चौकट आिण िदशा द ेते. तुम या िवषया या
िनवडीन ंतर, संशोधनात वापर या जाणा या प तीबाबत िनण य यावा लाग ेल. यात
गृहीतके तयार कर यापास ून ते साम ी िव ेषणापय त सव ट या ंचा समाव ेश असल ेली
रणनीती िवकिसत करण े आव यक आह े येथे संशोधन आराखडा मदत करत े. केिल गर या
मते संशोधन आराखडा ही एक रणनीती , काय चौकट आिण तपासणीसाठी य ू ि ंट आह े
तसेच अ यासातील सम या िक ंवा आ हाना ंवर उपाय शोधण े आहे. यात स ंशोधक घ ेतील
वेगवेग या पावला ंची पर ेषा समािव आह े, याची स ु वात क न ग ृिहतके तयार करण े
आिण या ंचे काया मक प रणाम श ेवटी साम ी िव ेषणापय त आह े. थायर या मत े,
संशोधन रचना ही अ यासात चालणा या चला ं याअ यासासाठी अच ूक रणनीती िक ंवा
यूि ंट आह े जेणेक न त े प रमाण ठरवल े जाऊ शकतात , अ यासाचा नम ुना िनवडण े,
िस ांत चाचणीसाठी पाया हण ून वापर यासाठी मािहती गोळा करण े आिण श ेवटी,
प रणामा ंचे पुनरावलोकन कर णे. वण ना मक , ायोिगक , अ वेषण इ यादी स ंशोधन
आराखडाच े िविवध कार आह ेत.
संशोधन ही एक चौकशी आह े जी स ंशोधकाला िवश ेषतः काय जाण ून यायच े आहे हे
प करत े. एक स ंशोधन स ंशोधकाला काय तपासायच े आहे याब ल अिधक िविश सं या मक स ंशोधनातील म ु य ट पे िस ा ंत गृहीतक संशोधनआराखडा काया मकस ंक पना उ रदा या ंचीिनवड साम ीस ंकलन साम ी ि या साम ीिव े षण िन कष संशोधन िस ी munotes.in
Page 44
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
44 हो यास भाग पाडतो . संशोधनाचा उ ेश िवधान हण ून सांिगतला जाऊ शकतो , जसे क
"मला ह े शोधायच े आह े क (िकंवा का ). संशोधन या या श ेवटी िच ह
अस यािशवाय अि त वात अस ू शकत नाही . दुस या श दा ंत तो असला पािहज े.
डे सकॉ ब े याअ यासका ार े िविवध कार या स ंशोधन ांची यादी तािवत क ेली आह े.
ही यादी थम हाईटन े अ यावत क ेले या ज ु या आव ृ ीत िदसली (2009 ). डे सकॉ ब े
अ यास ा ं या खालील ेणी सुचवतात :
१. अंदाज बा ंधणे (x अ आिण ब प रि थतीत घडत े का?).
२. घटनेची कारण े आिण प रणाम प रभािषत करण े (y हा x चा प रणाम आह े क x चा
प रणाम आह े?).
३. एखा ा घटन ेचे मू यांकन करण े (ते अि त वात अस याच े ितपादन क ेलेले फायद े
दिश त करत े का?).
४. घटनेचे वण न करा (ते कसे िदसत े िकंवा कस े घेते?).
५. सकारा मक सवयी लावण े (आ ही चा ंगले कसे क शकतो ?).
६. सश करण ( यां या जीवनाचा आपण अ यास करतो या ंना आपण कस े चांगले
बनवू शकतो ?).
४. संक पना
संक पना हा एक अम ूत श द आह े जो िविवध अथा ना एक करतो . संक पना अध ूनमधून
अ ययन े ात िदसतात . अ यासल े या सम य ेतून संशोधकान े मु य स ंक पना िनवड या
पािहज ेत. िवशेषतः वापरल े या संक पना प पण े प रभािषत क े या पािहज ेत. कारण
याचा स ंदभा बाहेरही व ेगळा अथ आहे.
५. संशोधन अ यास थळ े िनवडण े
संशोधन थळ हणज े संशोधन या िठकाणी क ेले जाणार आह े. यासाठी व ेळ आिण
मेहनतही लागत े. िनवडल ेली साइट अ यासासाठी उपय ु आह े क नाही ह े समज यास
ायोिगक अ यास मदत करतो . संशोधन थळ ेिनवडताना व ेळ आिण प ैसा दो ही ल ात
ठेवावे लागत े.
६. ितसादक या ची िनवड
ितसादक या ची िनवड ही स ंशोधन सम या , िवषयावर आधा रत असावी . नमु याचे यो य
ितिनिध व असाव े. अहवालिनिम तीनम ुना सहजपण े िनवड या त मदत करत े.
ितसादक या ना वयोगट , वग , थान , जात, िलंग यांचे यो य ितिनिध व करण े आव यक
आहे.
munotes.in
Page 45
सं या मक स ंशोधनातील म ु य ट प े
45 ७. साम ी स ंकलन
साम ी स ंकलन व ेगवेग या ट या ंवर िक ंवा एकाच व ेळी केले जाऊ शकत े. सव णासारखी
साधन े ऑनलाइन ार े अ यास कर यास मदत करतात . तथािप , ला ंब अस यास
ऑनलाइन सव णाचा ितसाद दर िवश ेषत: िभ न अस ू शकतो . तथािप , जनगणन ेसार या
मोठ्या माणावरील अ यासाम य े घरोघरी स ंकलनाचा समाव ेश होतो आिण त े पूण
हो यासाठी अन ेक वष लागतात आिण मोठ ्या माणात े ीय तपासका ंचीही आव यकता
असत े. कोणत ेही संशोधन करताना िव ासाह ता आिण व ैधता ख ूप मह वाची असत े. ि थर,
िव ासाह आिण िव ासाह संशोधन प ती , साधन े, साम ी िक ंवा प रणाम िव सनीयत े ारे
वैिश ्यीकृत आह ेत. िविवध प ैलू मोज यासाठी वापर या जाणा या घटका ंची, ि या ंची
िकंवा साध नांची मह वाची ग ुणव ा हणज े वैधता. व तुिन ता आिण स ज ेि टि हटी ही
वैिश ्ये आहेत जी स ंशोधना या िन कषा वर प रणाम करतात हण ून एखा ान े याब ल
सावधिगरी बाळगली पािहज े. यि िन व ैयि क प ूवा ह स ंशोधन िन कष खराब क
शकतो . यामुळे अ यंत सावध राहाव े लागत े.
नमुना गोळा करताना वतःचा प पात प ूण पणे टाळला पािहज े. हे यु प न क ेले या
साम ीची जा तीत जा त अच ूकता आिण अच ूकता िमळिव यात मदत कर ेल.
या ि छक /संभा यता /िम /नॉन या ि छक नम ुने य ांसार या स ॅ पिलंग प ती द ेखील
वापर या जाऊ शकतात .
८. साम ी ि या
साम ी यव थापन - साम ी यो य सॉ टव ेअरम य े सं िहत क ेला जाऊ शकतो .
तथािप , िनयिमतपण े लॉग इन करण े आिण आपला साम ी तपासण े, ो ामम य े
साम ी िव करण े आिण श ेवटी आपला साम ी "साफ करण े" यासार या इतर
पाय या आ हेत.
चलांचे कार समज ून घेणे - िभ न साम ी कार व ेग या उपचारा ंसाठी हणतात ,
हणून चल या ं या मापन प ती आिण या ंची कारण े आिण प रणाम (आि त िक ंवा
वतं ) (नाममा , िमक , म यांतर आिण ग ुणो र ) या दो ही ार े पाहण े मह वाच े
आहे.
साम ी स ंकलनाची म ुख वैिश ्ये ओळख यासाठी वण ना मक आकड ेवारी द ेखील
चालवावी लागत े. या आकड ेवारीम य े म यवत व ृ ी (म यांक, बह लक , आिण
म य), िव थापन ( ेणी, चतुथा श, िभ नता आिण मानक िवचलन ) आिण िवतरण
( युनेस आिण कट िसस ) या उपाया ंचा समाव ेश आह े.
हाती असल े या साम ी या पलीकड े जाऊन िन कष काढ यासाठी स ंशोधका ं या
मतेचे मू यमापन कर यासाठी यो य अन ुमाना मक आकड ेवारी असण े आव यक
आहे. लोकस ं येचे ितिनिध व करणारा नम ुना, दोन िक ंवा अिधक गटा ंमधील फरक ,
वेळेनुसार बदल िक ंवा दोन िक ंवा अिधक चला ंमधील संबंध देखील मदत करतात . munotes.in
Page 46
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
46 तु ही यो य सा ंि यक य चाचणी वापरत अस याची खा ी करा - हे तुम या
हे रएब सच े व प , यांचे मोजमाप , यांचे िवतरण आकार आिण त ु ही कोणत े
िवचा इि छता ह े समज ून घे यावर अवल ंबून आह े.
सांि यक य मह व शोधत रहा . हे सामा यत: "पी- हॅ यू" (पी-मू य) ारे दश िवले जाते,
जे तुमचे िन कष केवळ योगायोग नस याची श यता िनधा रत करत े. संशोधक अिधक
खा ी बाळग ू शकतात क पी -मू य िजतक े कमी िततक े प रणाम वा तिवक असतील .
९. साम ी िव ेषण
एक चल द ुस यावर ल णीय र या भािव त करत े क नाही ह े िनधा रत कर यासाठी ,
संशोधक चलामधील मह वप ूण सहस ंबंध शोध यासाठी िविवध सा ंि यक य ि कोन
वापरतात . चलांमधीलस ंबंध आल ेख, वतु ळालेख आिण त ंभालेखम य े यवि थत करण े हे
सवा त सोप े तं आह े. ही साधन े एखा ा या स ं या मकसाम ी िव ेषणाच े िन कष
इतरांपय त पोहोचव यासाठी आव यक आह ेत आिण एक मह वप ूण संबंध आह े क नाही
याची व रत , "अंत ा नी" य छाप दान करतात . िव ेषण सोप े कर यासाठी अगदी
संकेतीकरण वापरल े जातात . साम ी िव ेषणासाठी साम ी स ंकलनाप े ा काही व ेळा जा त
वेळ लागतो . लेखन ही एक कला आह े जी काळाबरोबर आकार घ ेते.
१०. िन कष
संशोधकान े साम ी िव ेषणा या काशात िव ेषणा या िन कषा चे मू यमापन क ेले
पािहज े. प रक पना मािणत क ेली गेली होती यासह , या ट यावर प रणाम प होतील .
संशोधनाचा पाया हण ून काम करणा या स ै ांितक स ंक पना ंवर िन कषा चे काय प रणाम
होतात ? हे यानात ठ ेवावे लागेल. ब याचदा शा वार ंवार एकम ेकांशी सहयोग करतात
आिण या ं या शोधा ंवर चचा करतात . प रणामी , गृहीतके वारंवार अ यावत , सुधा रत िक ंवा
पुनि थ त केली जातात . प रणामी, िव ाना या काही े ांम ये दर पाच त े दहा वषा नी ान
दु पट होत े. नवीन गो ी शोध यासाठी िव ान ह े उपय ु साधन आह े याचा प ुरावा
संशोधनात ून िदस ून येतो. आप या आज ूबाजूला, ानाचा िव तार होत आह े. प रणामा ंचे
प ीकरण ही द ेखील एक मह वाची गो आह े जी िन कषा चा अहवाल द ेताना पार पाडावी
लागत े.
काही िवषया ंम ये आिण काही िव ापीठा ंम ये काही स ंशोधन े स या या अ यासा या
िशफारशी आिण स ूचना आिण मया दा देखील दान करतात आिण स या या िन कषा चा
अहवाल द ेताना आणखी वाव आह े याम य े अ यास क ेला जाऊ शकतो . इतर स ंशोधन
स या या स ंशोधनाचा िव तार हण ून क शकतील अशा तपास न क ेले या े ांवरही
िन कष काश टाकतात . शेवटी स ंशोधन ह े सामूिहक य न आिण िश यव ृ ी आह े.
११. प रणाम कािशत करण े
एकदा अ यास प ूण झा यान ंतर, साम ी सारा ंिशत क ेला जाऊ शकतो आिण
संशोधनपि का ल ेख, पु तके हणून कािशत क ेला जाऊ शकतो . काही व ेळा स ंशोधन
प रषद ेतही मा ंडले जाते. हे इतर िव ाना ंनी देखील उ ृत केले आहे आिण उ ृत केले आहे. munotes.in
Page 47
सं या मक स ंशोधनातील म ु य ट प े
47 जर प ेपर सामािजक बदल घडव ून आणत अस ेल िक ंवा सम या सोडवत अस ेल तर
धोरणकत देखील अशा संशोधनाचा उपयोग करतात . संशोधक या िवषया ंवर स ंशोधन
केले गेले होते यांना भेट देऊ शकतात आिण िन कष सामाियक क शकतात . हा देखील
ान सामाियकरण ि य ेचा एक भाग आह े याम ुळे िव ास िवकिसत कर यात मदत होईल
आिण सम ुदायाला द ेखील त ृतीय य या ीको नातून या ंचे वतःच े जीवन समज ून
घे यात मदत होईल . तथािप , हे िवशेषत: िलंग, जात, िहंसा इ यादी िवषया ंम ये काही
माणात सावधिगरीन े केले पािहज े.
नैितकता आिण कायद ेशीर आव यकता
कायद े सवा ना लाग ू होतात , अगदी स ंशोधका ंनाही. संशोधका ंना आिण स ंशोधन िवषया ंना
असे काहीही कर यास मनाई आह े जी सामा य लोका ं या आरो यासाठी िक ंवा हानीसाठी
िनिष आह े. तथािप , संशोधक या ंना: (अ) बेकायद ेशीर ि याकलापा ंचा शोध घ े याची
इ छा आह े; िकंवा (ब) गु हेगारी क ृ यांम ये आढळ ून येतात आिण तपास करताना या ंना
अिधक िविश कायद ेशीर अडथ याचा सामना करावा लागतो . बह तेक रा ा ंम ये
यायालय े तुमचा साम ी आिण फाइ सची मागणी क शकतात , तु हाला ब ेकायद ेशीर
ि याकलाप उघड करण े आव यक आह े. कायद ेशीर अ मान ुसार, गु तेचे संशोधक
आ ासन यायालयात मा य क ेले जाऊ शकत नाही . तु हाला अन ेक देशांतील स ंशोधक
हणून वक ल , डॉ टर िक ंवा धम गु या ं यासारख े अिधकार नाहीत , यामुळे सावधिगरी
बाळगण े आव यक आह े.
नैितक जबाबदा या
संशोधन करताना काही न ैितक घटक िवचारात घ ेतले पािहज ेत:
ितसादक या या िक ंवा सहभाग या गरजा ाधा य द े यासाठी जाग क अस ले पािहज े.
अ यास करताना इि वटी असण े आव यक आह े आिण काही लोकस ं याशा ीय गटा ंना
संशोधनात सहभागी हो यास सा ंगताना इतर गटा ंना मया दा सोड ून देणे आव यक आह े.
ामािणकपणा ही काळाची गरज आह े आिण स ंशोधक ामािणक आिण स यवादी असण े
आव यक आह े तसेच संशोधन ि येचे तपशील पारदश क बनवायला हव ेत.
संशोधन आचरणासाठी यावसाियक स ंिहता, िश त आिण स ं था या सवा ची नैितक मानक े
िभ न असतील , शंका अस यास या ंचा स ला घ ेणे आव यक आह े.
एखा ा सहभागीला स ंशोधन अ यासात सहभागी हो यासाठी क ेवळ "मािहतीक ृत संमती"
देऊ शकत े जर यांना वेळेची बा ंिधलक , ि याकलापाचा कार , क हर क ेले जाणार े िवषय
आिण स ंभा य शारी रक आिण भाविनक धोक े यासह या ं या य तत ेची िवन ंती पूण पणे
समजली अस ेल. सहभागी स म , वाय , वे छेने सहभागी हो यास इ छ ुक असल े
पािहज ेत, यांना माघार घ े या या अिधकाराची जाणीव असण े आव यक आह े, फसवण ूक
होणार नाही , दबाव आण ू नये आिण या ंना सूिचत स ंमती द े यासाठी े रत क ेले जाऊ नय े. munotes.in
Page 48
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
48 ितसादक या ना कोणतीही शारी रक , भाविनक िक ंवा मानिसक हानी होणार नाही याची
खा ी करावी लाग ेल.
संशोधन साम ी दान करणाया य या ओळखीच े संर ण करण े; सव ओळखणारी
मािहती एकट ्या संशोधकाची आह े; गोपनीयत ेची खा ी करण े आिण आव यक अस यास ,
िननावीपणा . गोपनीयत े या पलीकड े, िननावीपणाचा स ंदभ संशोधका ार े ओळख यापास ून
संर ण कर यासाठी आह े. हे िवशेष संवेदनशील िवषया ंवर कराव े लागेल.
तुमची गती तपासा
१. गृहीतके थोड यात प करा .
२. ितसादक या ची िनवड करताना करावया या उपाययोजना ंवर चचा करा
५.४ सारांश
सं या मक स ंशोधन स ं या मक साम ी गोळा कर यावर ल क ि त करत े आिण याचा
उपयोग िविश घटना समज ून घे यासाठी िक ंवा य या गटा ंम ये सामा यीकरण
कर यासाठी क ेला जातो . प रमाणवाचक प ती अच ूक मोजमापा ंवर आिण सव णे, मतदान
आिण इतर कार या स ंशोधना ं ारे एकि त क ेले या साम ीच े सांि यक य , गिणतीय िक ंवा
सं या मक िव ेषण तस ेच संगणक य प ती वाप न आधीच ा झाले या सा ंि यक य
साम ी या फ ेरफारवर भर द ेतात. पुढे, करणाम य े आपण स ं या मक स ंशोधनाशी
संबंिधत म ु य पाय या ंब ल द ेखील िशकलो . िस ांत - गृहीतक , संशोधन रचना , काया मक
संक पना , संशोधन थळा ंची िनवड , ितसादका ंची िनवड , साम ी स ंकलन , साम ी
ि या, साम ी िव ेषण, िन कष / िन कष , िनकाल कािशत करण े या म ु य पाय या
आहेत. आ ही स ंशोधनात वापर या जाणा या ेरक आिण वजावटी प तीब ल द ेखील
िशकलो . गुणा मक स ंशोधनाम य े ेरक ीकोन बह त ेकदा वापरला जातो तर स ं या मक
संशोधनात वजावटी ीकोन वापरला जातो . ेरक ि कोनाम य े साम ी गोळा क ेला
जातो आिण न ंतर नम ुने तयार होतात आिण यान ंतर िस ा ंत वापरल े जातात . दुसरीकड े,
वजावट प दतीम य े िस ा ंतांचा थम वापर क ेला जातो आिण या ार े संशोधनाच े
माग दश न आिण आयोजन क ेले जाते आिण या नुसार स ंशोधनात ग ृहीतका ंची चाचणी क ेली
जाते. स या या काळात स ं या मक िक ंवा गुणा मक स ंशोधन करताना एक मह वाची
पायरी हणज े संशोधन करताना न ैितकता ल ात ठ ेवणे. अगदी स ंशोधन न ैितक सिम या
देखील आह ेत या स ंशोधन स ु हो याप ूव तावाचा अ यास करतात .
५.५
१. सं या मक स ंशोधनाम य े गुंतले या म ु य पाय या ंवर चचा करा
२. सं या मक स ंशोधन करताना न ैितकता आिण कायद ेशीर आव यकता प करा
२. प रमाणवाचक स ंशोधनातील ेरक आिण वजावटी प तीची चचा करा.
munotes.in
Page 49
सं या मक स ंशोधनातील म ु य ट प े
49 ५.६ संदभ
1Babbie, Earl R. The Practice of Social Research . 12th ed.
Belmont, CA: Wadsworth Cengage, 2010; Muijs, Daniel. Doing
Quantitative Research in Education with SPSS . 2nd edition.
London: SAGE Publications, 2010.
1 https://scientificinquiryinsocialwork.pressbooks.com/chapter/6 -3-
inductive -and-dedu ctive-reasoning/
1 https://www.merriam -webster.com/dictionary/theory
1 https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/hypothesis
1http://epgp.inflibnet.ac.in/epgpdata/uploads/epgp_content/social_wor
k_education/05._research_methodology_and_statistics/ 08._hypothes
is_and_research_questions/et/6056_et_et.pdf
1Bryman, A. (2016). Social research methods . Oxford university
press.
1 https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/11204/1/Unit -1.pdf
1https://study.sagepub.com/oleary3e/student -resources/analysing -
data/steps -in-quantitative -analysis
1L Mitchell, M., & M Jolley, J. (2010). Research design explained .
Creswell, J. W., & Creswell, J. (2003). Research design (pp. 155 -
179). Thousand Oaks, CA: Sage publications.
1Babbie, Earl R. The Practice of Social Research . 12th ed.
Belmont, CA: Wadsworth Cengage, 2010; Muijs, Daniel. Doing
Quantitative Research in Education with SPSS . 2nd edition.
London: SAG E Publications, 2010.
munotes.in
Page 50
50 ६
संशोधन अहवाल ल ेखन
घटक रचना :
६.० उ ेश
६.१ तावना
६.२ संशोधन अहवालाचा उ ेश
६.३ संशोधन अहवालाच े घटक
६.४ अहवाल तयार करताना य ेणा या सम या
६.५ आदश अहवालाचीव ैिश ्ये
६.६ अहवाल ल ेखनाच े मह व
६.७ सारांश
६.८
६.९ संदभ आिण अिधक वाचनासा ठी
६.० उ ेश
संशोधन अहवाल उ ेश समज ून घेणे
संशोधन अहवालाच े घटक समज ून घेणे
संशोधन अहवाल तयार करीत असताना या सम या आिण द ता समज ून घेणे .
६.१ तावना
सामािजकशा अ यासका ंनी सादर केलेला संशोधन अहवाल सदर करताना सामािजक
संशोधनात शा ीय प ती आिण त ं ाचा उपयोग क न त या ंचे संकलन क ेलेले असत े
आिण या स ंकिलत त या ंचे िव ेषण आिण िनव चन क ेले जात े. याव न त या ं या
आधारावर िन कष काढला जातो . अशा कार े सव संशोधन क े यानंतर त े संशोधन
िलिखत व पात त ुत करण े आव यक असत े. अ यथा स ंशोधनक या ने केलेले संशोधन
इतरांना माहीत होणार नाही . हणून संशोधनाचा यवि थत आिण मब अहवाल तयार
केला जातो . अहवाल ल ेखन ही स ंशोधनाची श ेवटची पायरी आह े तरीही ती अ यंत
जबाबदारीची व मह वप ूण पायरी मानली जाते. munotes.in
Page 51
संशोधन अहवाल ल ेखन
51 संशोधनाचा अहवाल तयार क े यामुळे संशोधकान े कोण या िवषया ंबाबत कशा कार े
संशोधन क ेले, कोणत े िन कष मांडले, यासंबंधीची मािहती ा होत े. या िवषया या
संबंधात द ुसरा कोणताही स ंशोधक स ंशोधन क न या िन कषा ची पुनप री ा क शकतो .
कायम व पीद त ऐवज हण ून याकड ेपाहताय ेते.
संशोधन ह े एक य िकंवा काही य क रता असल े तरी या ंनी केलेले संशोधन
लोकांपुढे येणे आव यक असत े. अ यथा त े संशोधन स ंशोधक िक ंवा स ंशोधका ंपुरतेच
मया िदत राहील . या स ंशोधनाचा समाजाला आिण इतर स ंशोधका ंना कोणताही फायदा
होणार नाही . यामुळे संशोधनाचा स ंशोधन अहवाल िलिखत व पात त ुत करण े
अिनवाय असत े. हे लेखन करीत असताना यािवषयाची शा ीयता कायम ठेवणे आव यक
ठरते.
६.२ संशोधन अहवालाचा उ ेश (AIMS OF REPORT WRITING )
संशोधनाचा अहवाल तयार करण े हा स ंशोधन ि य ेतील अ ंितम ट पा आह े. संशोधन काय
संप यावर याचा िव त ृत अहवाल तयार करण े आव यक आह े. हे 'अमे रकन माक िटंग
सोसायटी 'ने नमूद केले आह े. 'अहवालाचा उ ेश हा अ ययन िक ंवा संशोधनाचा स ंपूण
िनकाल िक ंवा प रणामा ंिवषयी ची ठ ेवणा या य प ुढे अहवाल सिव तर त ुत करण े
आिण स ंशोधना या प रणामास यवि थतपण े मांडणे. याम ुळे तो अहवाल वाचणारी
येक य त या ंना समज यास आिण िन कषा ची वैधता वतः िनधा रत कर यास
समथ होऊ शक ेल."
संशोधनाचा अहवाल तयार करण े आव यक आह े. संशोधन अहवालाची उि े ही
पुढील माण े आहे.
१) संशोधनाचा द तऐवज त ुत करण े (Presentatio n &ResearchRecord) :
संशोधनक या ने आपल े संशोधन क ेवळ आप याप ुरतेच मया िदत ठ ेवले, ते संशोधन
अहवाला या व पात त ुत केले नाही तर या स ंशोधनाच े कोणत ेच मह व राहणार नाही .
इतरांना या स ंशोधनाचा उपयोग होणार नाही . हणून संशोधनास एका मब िलिखत
व पात त ुत करण े आव यक असत े. अहवाला ार े एक कार े संशोधनाचा द तऐवज
तुत केला जातो .
२) ाना या व ृ ीसाठी आव यक (Essential for Knowled ge Development) :
संशोधन अहवालात स ंशोधनकता आप या स ंशोधनािवषयी मािहती द ेतो. तसेच इतर
अनेक नवीन सम या , आिण िवषया ं या स ंबंधात अिधक स ंशोधन कर याची
आव यकता प करतो . हणून संशोधन अहवाला ार े नवीन िवषया ंबाबत स ंशोधन
कर याची ेरणा िमळ ून ानव ृ ी केली जात े.
munotes.in
Page 52
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
52 ३) संशोधन िवषयाची वा तिवक प रि थती प करण े (To Clear the actual
atmosphere of Res earch Subject) :
संशोधन िवषया ं या िविवध प ैलूंची वा तिवकता प हावी . याम ुळे तो अहवाल
वाचणा या य ेक य ला या िवषयाम य े अंतभू त असणारी वा तिवक प रि थती आिण
अंतः संबंध समज ू शकेल.
संशोधनास ंबंधीची मािहती वतःला कळा यान ंतर ती द ुस याला द ेखील कळाली पािहज े.
ही खरी स ंशोधनाची साथ कता होय .
४) इतरां या मािहतीक रता स ंशोधनाच े प रणाम त ुत करण े ( To Present the
impact Research) :
संशोधनाच े प रणाम इतर लोका ं या मािहतीक रता त ुत करण े हा स ंशोधन अहवालाचा
एक अितशय मह वाचा उ ेश आह े. संशोधनातून काढ यात आल ेले िन कष , या िवषयी
संबंिधत लोक आिण स ंशोधनात ची ठ ेवणा या लोका ंसमोर मा ंडणे आव यक असत े.
संशोधनकता अितशय प र मप ूव क संशोधन करतो आिण या स ंशोधनात ून काही िन कष
मांडतो. से टीज ज ेहोडा या ं या मत े, "संशोधन अहवालाचा उ ेश हा व तः क रता नाही
तर लोका ंना संशोधनाची मािहती द ेणे हा आह े. "
५) साव जिनक उपयोगाक रता (Useful for General Public ) :
शासक य योजना तयार करण े. सामािजक धोरण ठरिवण े याक रता द ेखील स ंशोधनाचा
उपयोग होतो . समाजात िविवध सम या असतात . सम या सोडिव यासाठी स ंशोधनाचा
उपयोग केला जातो . संशोधनाचा साव जिनक काया क रता उपयोग हावा हण ून संशोधन
अहवाल त ुत करण े आव यक असत े.
६) संशोधनाची व ैधता िक ंवा ामा याच े परी ण करण े (Evaluation Of Research
Validity and Suitability) :
संशोधनक या ने केलेले संशोधन यो य आह े िकंवा नाही याचे परी ण करण े आव यक
असत े. जे हा स ंशोधन अहवाला या पात लोका ंसमोर मा ंडतो, ते हा या अहवालाच े
अ ययन क न मा ंड यात आल ेले िन कष यो य आह े ि कंवा नाही . जर कोणाला या
संशोधना या ामा याबाबत श ंका अस ेल तर स ंशोधन क न या स ंशोधना या िन कषा चे
पु हा परी ण क ेले जाते. या आधारावर िन कष स य िक ंवा अस य ठरिवण े श य होत े.
६.३ संशोधन अहवालाच े घटक (FACTORS OF RESEARCH
REPORTS )
अहवालाव न स ंशोधनास ंबंधीची स ंपूण मािहती ा होत े. अहवालात स ंशोधनािवषय या
सव गो चा समाव ेश असतो . अहवाल स ंतुिलत असण े आव यक असत े. संशोधन
अहवालात प ुढील गो चा समाव ेश असतो . munotes.in
Page 53
संशोधन अहवाल ल ेखन
53 १) तावना (Introduction ) :
संशोधन अहवालात स ु वातीला स ंशोधनाची तावना िदली जात े. तावन ेम ये
संशोधनाचा िवचार कसा स ुचला, योजना , मह व आिण स ंघटन इ याद बाबत थोड यात
मािहती िदली जात े. संशोधनकाय करणा या य िक ंवा संघटनेचा प रचय , काय क या ची
िनवड आिण िश ण , िनरी ण इ यादी बाब चा द ेखील तावन ेत उ ल ेख असतो .
२) सम या ंचे िकंवा िवषया ंचे त ुतीकरण (Presentation of Problems) :
तावन ेनंतर स ंशोधन सम या िक ंवा िवषयाची मािहती त ुत केली जात े. सम या िक ंवा
िवषयाची पा भूमी आिण या स ंबंधात स ंशोधन कर याची आव यकता कोणती ? याचे
वण न केले जाते.
३) संशोधनाचा उ ेश (Objects of Research) :
कोण याही स ंशोधनाचा उ ेश हा ानाची व ृ ी करण े िकंवा यावहा रक लाभ ा करण े हा
असतो . संशोधनाचा उ ेश नवीन ानाची ा ी करण े. िस ा ताची परी ा करण े य ा
संबंधीचा प उ ल ेख अहवालात क ेला जातो . संशोधनाचा उ ेश कोणता आह े हे प
करणे आव यक आह े.
४) संशोधन े (Research Sector) :
संशोधनाच े े कोण ते आह े या िवषयीची मािहती अहवालात नम ूद जात े. हे भौगोिलक
देश, सामािजक वग , वगा या सामािजक लोकस ं या मक आिण आिथ क वैिश ्यांचे
प ीकरण क न स ंशोधन े ा या िनि तीबाबतची मािहती त ुत केली जात े.
५) त यस ंकलना या प ती (Method of Data Col lection ) :
त यस ंकलनाच े ामु यान े ाथिमक आिण ि तीयक ह े दोन ोत आह ेत. तसेच िनरी ण ,
मुलाखत , ावली ह े ाथिमक त या ंचे ोत आह ेत. तुत स ंशोधनात
त यस ंकलनासाठी कोण या प तीचा उपयोग क ेला आिण या प ती ार ेच त या ंचे
संकलन कर याची कार णे कोणती ? या संबंधीचा प उ ल ेख संशोधन अहवालात क ेला
जातो.
६) नमुना िनवड प त (Selection of Sampling ) :
तुत संशोधनात कोण या कार या नम ुना िनवड प तीचा उपयोग कर यात आला . ती
नमुना िनवड प ती त ुत संशोधनाक रता कशी उपय ु आह े इ यादी गो चे प ीकरण
संशोधन अहवालात िदल े जात े. नमुना कोण या आधारावर िनवडला गेला आहे याचेही
उ लेख मह वप ूण ठरतात .
७) संशोधन काया चे संघटन (Collection of Research Work) :
संशोधन काया चे कोण या प तीन े यवि थत स ंघटन कर यात आल े, या िवषयीच े िववेचन
संशोधन अहवालात िदल े जात े. अ ययन थळ , काय क या ची िनवड , याचे िश ण , munotes.in
Page 54
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
54 या या काया चे िवभाजन इ यादी बाबी स ंशोधनक या ला यवि थतपण े करा या लागतात .
या सव गो च े अथा त संशोधन काया चे संघटन कस े केले याची मािहती स ंशोधन अहवालात
ावी लागत े.
८) िव ेषण आिण िनव चन (Analysis and Interpretation) :
संशोधनात त या ंचे संकलन क े यानंतर या त या ंना यवि थत प ाव े लागत े.
याक रता वग करण , संकेतीकरण , सारणीकरण क न िव ेषण क ेले जात े. त यां या
िव ेषणात या ंचे काय कारण स ंबंध प क ेले जाता त. संशोधना या वण ना मक िनव चनात
यां या िन कषा ना त ुत केले जाते.
९) त या ंची उ ल ेखनीय व ैिश ्ये (Salient Features of Facts) :
संशोधन अहवालात िव ेषण आिण िनव चनान ंतर एका वत ं करणात स ंशोधनातील
संकिलत त या ंचे िवशेष िकंवा उ ल ेखनीय व ैिश ्ये आिण या या आधारावर काढल े या
िन कषा ना एका मात मा ंडले जाते. अहवालाच े वाचन करणा या वाचका ंना अ ययना या
िन कषा चे सार एकाच करणात उपल ध होत े. अहवालातील या करणाम ुळे संशोधनाच े
प रणाम आिण िन कषा चे सार एकाच करणात उपल ध होत े. अहवालातील या
करणाम ुळे संशोधनाच े प रणाम आिण िन कष एकदम प पण े वाचका ं या ल ात य ेतात.
१०) सूचना आिण उपाययोजना (Suggestions and Implementation) :
संशोधन ह े ान िमळिव या या उ ेशाने केले जाते. याचबरोबर सामािजक स ंशोधनाचा
उ ेश यावहा रक लाभ हा देखील असतो . कोणत ेही सामािजक स ंशोधन ह े सामािजक
जीवनाशी मह वप ूण सूचना आिण उपाययोजना स ंशोधन अहवालात नम ूद के या जातात .
११) प रिश े (Appendix ) :
संशोधन अहवालात स ूचना आिण उपाययोजना िद यान ंतर अहवाल प ूण होतो ; परंतु या
अहवाला या श ेवटी स ंशोधनास ंबंधीची का ही प रिश े अितशय मह वाची असतात .
संशोधनाशी स ंबंिधत मह वाची कागदप े, प े, चाट , आलेख, िच े, प रिश ात द ेतात.
याच माण े ावली , े ीय नकाश े, अनुसूची, संदभ ंथसूची इ याद चा प रिश ात
समाव ेश केला जातो .
६.४ अहवाल तयार करताना य ेणा या सम या
(Problems of Research Report Formation) :
संशोधनाचा अहवाल तयार करण े अितशय सोप े काय मानल े जाते. कारण स ंशोधनक या ने
या कार े संशोधन क ेलेले असत े, याचा अहवाल तयार करायचा असतो . अहवाल तयार
करणे ही सोपी बाब वाटत असली तरी ती वाटत े िततक सोपी बाब नाही . अहवाल तयार
करणे अितशय मह वाच े काय आह े. अहवाल सादर करीत असताना िविवध कार या
सम या िनमा ण होतात . अहवाल िलिहत असताना प ुढील काही सम या िनमा ण होतात . munotes.in
Page 55
संशोधन अहवाल ल ेखन
55 १) भाषेची सम या (Language Problem) :
संशोधन अहवाल तयार करीत असताना एक मह वाची सम या िनमा ण होत े. ती सम या
हणज े भाषेची सम या होय . संशोधन अहवाल सव सामा य लोका ंना समजला पािहज े, हा
िवचार क न सो या भाष ेत िलिहला तर अहवालाचा दजा खालाव याची भीती असत े.
उलट अहवालाचा दजा चांगला राहावा हणून शा ीय श दा ंचा वापर क न िलिहला तर
अहवाल ि ल आिण ता ंि क व पाचा हो याची श यता असत े. अहवाल हा सव सामा य
लोकांना समज यासारखा असावा . यामुळे अहवालाचा दजा वाढेल.
२) पा रभािषक श दा ंची सम या (Problem of Conceptual Words) :
संशोधनात िव िवध कार या पा रभािषक श द आिण स ंक पना ंचा उपयोग क ेला जातो .
िवशेषतः भौितकशा ात पा रभािषक श द आिण स ंक पना ंचा मोठ ्या माणावर उपयोग
केला जातो . या पा रभािषक श द आिण स ंक पना ंचा अथ हा समान असतो ; परंतु
सामािजक शा ात मा पा रभािषक स ंक पना ं या संबंधात एकवा यता आढळ ून येत
नाही.
३) सामा य लोका ं या ाना या तराची सम या (Problem Of People's
Knowledge Level) :
सामा य लोका ंचा श ै िणक िक ंवा ानाचा तर हा साधारण असतो . यामुळे साधारण
ानाचा तर असणा या लोका ं या ीन े संशोधन अहवाल मांडणे आव यक असत े. े
दजा चे संशोधन अहवाल असल े तर त े लोका ंना कळल े नाही तर तो अहवाल मया िदत
लोकांपुरताच राहील . सामा य लोका ं या ानाचा िन न तर ल ात घ ेऊन या ीन े
संशोधन अहवाल मा ंडणे ही स ंशोधनक या समोरील एक सम या आह े.
४) संक पना ंची सम या (Problem Of Concept) :
सामािजक शा ात स ंक पना ंचा िवश ेष िवकास झाला नाही . यामुळे सव साधारण
प रि थती ल ात घ े यासाठी अनाव यक िव त ृत िवव ेचन कराव े लागत े. यासाठी बर ेच
प र म याव े लागतात . संशोधन अहवालात िव त ृत िवव ेचनाक रता स ंक पना ंचा उपयोग
करणे श य नसत े.
५) व तुिन त ेची सम या (Problems of Objectivity) :
संशोधन व त ुिन असण े अिनवाय आहे. संशोधन व त ुिन प तीन े मांडले पािहज े. परतु
सामािजक शा ा या स ंबंधात व त ुिन त ेची सम या िनमा ण होत े. कारण स ंशोधनकता हा
समाजाचा एक घटक अस तो. यामुळे समाजातील प ैलूंचे तो अ ययन करतो . आपल े
िवचार , भावना , मू य या ंचा स ंशोधनावर प रणाम हो याची श यता असत े. संशोधनाचा
अहवाल त ुत करताना व त ुिन ता राखण े कठीण असत े.
munotes.in
Page 56
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
56 ६) स य कट कर याची सम या (Problem of Truth Presentation ) :
कोण याही िव षया या स ंबंधात स ंशोधन करताना नवनवीन त य े ा होतात . या
िवषयाबाबतची स य मािहती अहवालात मा ंडली तर स ंबंिधत लोक आप यािव जातील ,
लोक आप यावर टीका करतील अशी स ंशोधनक या ला भीती वाटत े. हणून संशोधन
अहवालात स य गो ी मा ंड याबाबतची सम या िनमा ण होत े.
६.५ आदश अहवालाची व ैिश ्ये (CHARACTERISTICS OF A
GOOD REPORT )
संशोधन अहवाल तयार करताना कोण या सम या िक ंवा अडचणी िनमा ण होतात , याचा
आपण िवचार क ेला आह े. सम या िनमा ण झा या तरी स ंशोधनक या ने घाब न न जाता
संशोधन अहवालाच े लेखन प ूण कराव े. अहवाल चा ंगला कसा िलिहता य ेईल याचा
संशोधनक या ने य न करावा . आदश अहवालाची व ैिश ्ये पुढील माण े नमूद करता
येतील.
१) प आिण स ंतुिलत भाषा (Clear and Balanced Language) :
संशोधन अहवालाची भाषा प आिण स ंतुिलत असावी . अहवालात आव यकत ेनुसार
पा रभा िषक श दा ंचा उपयोग करण े अिनवाय आहे. अहवालाची भाषा अल ंका रक नसावी .
अहवाल हा भाषा आिण श ैली या ीन े सुंदर असावा . या सव गो चा िवचार क न
संशोधनक या ने संतुिलत भाष ेत संशोधन अहवाल तयार करावा .
२) त या ंची मवार आिण म ु ेसूद मांडणी (Chronological and Point wise
Design and Facts) :
त यांची मवार आिण म ु ेसूद मांडणी करण े हे आदश अहवालाच े एक मह वाच े वैिश ्य
आहे. एकाच त याचा वार ंवार उ ल ेख के यामुळे वाचणा याला क ंटाळा य ेतो. त ये
मांडताना उगीच पा हाळपणा लाव ू नये. त ये मु ेसूदपणे मांडावीत.
३) त या ंचे शा ीय िव ेषण व िनव चन (Scientific Analysis and
Interpretation of Facts) :
आदश अहवालाम य े त या ंचे िव ेषण व िनव चन शा ीय प तीन े केले जाते. संशोधन
अहवाल वाचताना िव ेषण का पिनक नस ून िव ेषण शा ीय अस याचा वाचका ंना
िव ास वाटला पािहज े.
४ ) अिधक लोका ंना फायदा (Useful for Maximum People) :
आदश संशोधन अहवाल वाच ून जा तीत जा त लोका ंना याचा फायदा झाला पािहज े.
अहवालाम ुळे ानाची व ृ ी होत नाही , तर याचा यावहा रक फायदाद ेखील होतो .
munotes.in
Page 57
संशोधन अहवाल ल ेखन
57 ५) शा ीय िवकासाकरता िन कषा ची उपय ु ता :
आदश अहवालात िन कष हे ामािणक िवकासासाठी उपय ु असतात . अहवालात य ेक
िन कष हे पुरा यासह त ुत जातात . िव सनीय आिण शा ीय क ेले
(६) संशोधना या आदशा सह वा अ ंतग त संशोधन प ती , तं े नम ुना इ याद च े
प िववर ण (Clear Division Of Research Ideals, Methods, Sectors
etc.) :
आदश अहवालात प ती , तं े, संशोधनाच े े , नमुना इ यादीबाबत प आिण िव त ृत
िववरण क ेले जाते. यामुळे वाचका ंना संशोधनास ंबंधीची प ूण क पना य ेते. यां या मनात
संशोधनािवषयीची कोणतीच शंका िनमा ण होत नाही .
७) आदश संशोधन अहवालात स ंशोधनातील सम या ंचा उ ल ेख (Presentation
Research Problems In Ideal Research Report) :
संशोधन करताना स ंशोधनक या ने आल े या अडचणी िक ंवा सम या ंचा प उ ल ेख
आदश अहवालात क ेला जातो . यामुळे आल े या अडचण ची जाणीव वाचका ंना होत े.
भिव यात स ंशोधन करणा या ंना सम या ंची मािहती िमळत े. सम य ेिवषयी सावध होऊन
याचे िनराकरण कस े करता य ेईल, या संबंधीचा िवचार कर याची या ंना संधी िमळत े.
८) संक पना आिण िस ा त िवकिसत कर याचा य न (Attempt To Develop
Concepts A nd Theory) :
आदश संशोधन अहवालात मह वा या स ंक पना आिण िस ा त िवकिसत कर याचा
य न क ेला जातो . याच माण े संशोधनाच े कोणकोणत े नवीन िवषय , े अस ू शकतात या
संबंधीचा उ ल ेखदेखील क ेला जातो .
९) अहवालाच े आकष क व प (Attractive Nature Of Report ) :
आदश संशोधन अहवालाच े व प आकष क असत े. अहवालासाठी वापरल ेला कागद
चांग या कारचा असतो . अहवाल हातान े िलिह याप े ा िक ंवा टंकिलिखत कर याप े ा
संगणकावर तयार क ेला जातो . यामुळे अहवाल वाचताना ास होत नाही . अहवाल अिधक
आकष क कर याकरता आकष क शीष क, िच े, फाँट, इ याद चा उपयोग क ेला जातो .
६.६ अहवाल ल ेखनाच े मह व (IMPORTANCE OF REPORT
WRITING )
संपूण संशोधनाच े िलिखत व प हणज े संशोधन अहवाल होय . यामुळे संशोधन
अहवालाच े िवशेष मह व आह े. संशोधन अहवाला ंचे पुढील माण े मह व सा ंगता य ेईल.
munotes.in
Page 58
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
58 १) ानाचा सार कर यास मदत (Helpful To Expansion Of Knowledge) :
संशोधन अहवालाम ुळे संशोधनास ंबंधीची मािहती वाचका ंना होत े. अहवालात स ंशोधन
िवषया ंबरोबर ब याच इतर गो ची मािहती असत े. हणून संशोधन अहवालाम ुळे ानाचा
सार कर यास मदत होत े.
२ ) नवीन अ ययनाकरता , गृहीतक ृ यांचा आधार (Help Of Hypothesis For
New Study) :
संशोधन अहवाल वाच यान ंतर अन ेक नवनवीन क पना स ुचतात . या स ंशोधना या
आधारावर नवीन ग ृहीतकृ यांची िनिम ती करण े श य होत े.
३) संशोधनप ती व त ं ाचे ान (Knowledge Of Research Method And
Techniques) :
संशोधन अहवालात कोणकोण या प ती आिण त ं ांचा वापर क ेला जातो याची मािहती
िदली जात े. यामुळे वाचका ंना संशोधनप ती व त ं ांचे ान िमळत े. नवीन स ंशोधका ंना
आप या स ंशोधन काया क रता स ंशोधन प ती आिण त ं ांची िनवड कर यास मदत होत े.
४) सामािजक योजना आिण सामािजक िवकासासाठी मदत (Help For Social
Planning And Social Development) :
संशोधन अहवालाम ुळे सामािजक िवषय , सम या इ याद च े ान ा होत े. सामािजक
िवकास आिण सामािजक योजना तस ेच सामािजक सम या सोडिव या या ीन े या
संशोधनाचा उपयोग होतो .
५) सामा य लोका ंना उपय ु (Useful For Common People) :
संशोधन अहवाल सव सामा य लोका ं या ीन ेदेखील उपय ु असतो . सामािजक स ंशोधन
हे समाजाशी िनगिडत असत े. अहवालाम य े सामािजक स ूचना व उपाय िदल ेले असतात .
या स ूचना िक ंवा उपाया ंचा उपयोग सामािजक स ं थांना होऊ शकतो . याच माण े
सव सामा य लोका ंना देखील या अहवालाचा उपयोग होतो .
अशा कार े संशोधन अहवालाच े िवशेष मह व आह े. संशोधनक या ने केलेले हे संशोधन
केवळ स ंशोधकाप ुरतेच मया िदत राहत नाही . अहवालाम ुळे संशोधनाचीमािहती सव लोका ंना
ा होत े. यामुळे या संशोधनावर लोक चचा करतात . अनेकदा टीका क ेली जात े. काही
संशोधक त ुत संशोधन तपास ून बघतात . यामुळे ानाची व ृ ी हो यात मदत होत े.
गुड आिण ह ॅट यांनी अम े रकन माक िटंग सोसायटी या स ंदभा त िलिहल े आहे क , 'अहवाल
तयार करण े ही स ंशोधनाची श ेवटची पायरी आ हे व याचा उ ेश संशोधनात ची आवड
असणा या लोका ंसाठी अ ययना या प रणामाला पया िव तारासाठी मान े अवगत करण े
हा आह े. याम ुळे येक वाचक वतःला त याला समजतो आिण वतःसाठी िन कषा ची,
ामािणकत ेची िनि ती कर यास यो य बनिवतो .' munotes.in
Page 59
संशोधन अहवाल ल ेखन
59 ६.७ सारांश
संशोधन काया चे अहवाल ल ेखन ही अ य ंत मह व प ूण आिण जबाबदारीची बाब अस ून
यामाग े शा ीय आधार आह े. अहवाल ल ेखन ही स ंशोधनाची श ेवटची पायरी
आहे.संशोधनाचा अहवाल तयार क े यामुळे संशोधकान े कोण या िवषया ंबाबत कशा कार े
संशोधन क ेले, कोणत े िन कष मांडले, यासंबंधीची मािहती ा होत े. या िवषया या
संबंधात द ुसरा कोणताही स ंशोधक स ंशोधन क न या िन कषा ची पुनप री ा क शकतो .
अहवालातील दोष प ुढील स ंशोधनास घातक ठ शकतात . संशोधकान े यासाठी
काळजीप ूव क आपला अहवाल सदर क ेला पािहज े. संशोधन अहवाल सव काळ उपय ु
अस यान े याच े मह व स ंशोधना इतक ेच आह े.
६.८
१. संशोधन अहवाल ल ेखनाचा उ ेश व मह व प करा
२. संशोधन अहवाल ल ेखना या पाय यासिव तरिवषदकरा .
६.९ संदभ आिणअिधक वाचनासाठी
१. Borwankar P.V. – Research Methodology Seth Publisher 1995.
२. C.R. Kothari Resea rch Methodology New Age International (P)
Limited, Publisher
३. मायी सुनील सामािजक संशोधन प ती डायम ंड प लीक ेशन पुणे
४. बोधनकर सुधीर, अलोणी िववेक, कुलकण मृणाल सामािजक संशोधन प ती ी
साईनाथ काशन नागपूर.
५. खैरनार िदलीप गत सामािजक संशोधनप ती व सां यक , डायम ंड प लीक ेशन प ुणे
munotes.in
Page 60
60 ७
सामािजक सव ण प ती
पाठ संरचना :
७.० उ ेश
७.१ तावना
७.२ सामािजक सव णाचा अथ आिण या या
७.३ सामािजक सव णाची वैिश ्ये
७.४ सामािजक सव णाच े उ ेश िकंवा काय
७.५ सामािजक सव णाच े कार
७.६ सामािजक सव णाच े िनयोजन
७.७ समाजशा ीय संशोधनात सव णाचा उपयोग
७.८ सव ण प तीच े गुण आिण दोष िकंवा मया दा
७.९ सामािजक सव ण व सामािजक संशोधनाचा पार पा रक संबंध
७.१० भारतात सामािजक सव णाचा िवकास
७.११ सारांश
७.१२
७.१३ संदभ
७.० उ ेश
१. सामािजक सव णाचा अथ , या या आिण वैिश ्ये यांची ओळख क न द ेणे.
२. सामािजक सव णाच े िनयोजन आिण उपयोगासह ग ुण आिण दोष िकंवा मया दाची
मािहती सांगणे.
३. सामािजक सव ण व सामािजक संशोधनाचा पार पा रक संबंध समजाव ुन देणे.
४. भारतातील सामािजक सव णाचा िवकासाच े प रि ण करण े.
munotes.in
Page 61
सामािजक सव ण प ती
61 ७.१ तावना
एखा ा लोकसमाजािवषयी अथवा यातील िववि त िवभागािवषयी िनरी ण क न अथवा
य , सं था इ. संबंिधतांकडून श य िततक प रमाणा मक व आकड ेवारी या व पात
मािहती गोळा करणे, याला ‘सामािजक सव ण’ हणतात आिण समाजजीवना या
अ यासा या या प तीला ‘सामािजक सव ण प ती ’ हणतात . थूलमानान े असे हणता
येईल क , सामािजक सव ण हणज े समाजजीवनाच े िविश उि मनात ध न केलेले
िनरी ण . सव णाची उि े अनेक कारची असू शकतात .
सामािजक सव ण सव णास सामािजक िव ाना या अ ययनाची एक प ती मानली जाते.
सामािजक संशोधन व सामािजक सव ण ा दो ही सं ा वेगवेग या आहेत . सामािजक
सव णा ार े केवळ सामािजक सम या ंचेच अ ययन केले जात नाही तर सामािजक
सम या ंचे िनराकरण करणे हा देखील याचा उ ेश आहे. हणून सामािजक सम या ंचा शोध
घेणे आिण यां या िनराकरणाच े य न करणे ा उ ेशाने िनमा ण झालेली वै ािनक प त
हणज े सामािजक सव ण होय. सामािजक सव हे वा तिवक िनरी ण व परी णावर
आधारीत असतात . यामुळे सामािजक सव ण हा वै ािनक प ित या य न युसेव
सामािजक सुधारणेम आहे सव ण संबंधी समयसमािजक अथ आहे.
७.२ सामािजक सव णाचा अथ आिण या या
अ) सामािजक सव णाचा अथ ( Meaning of Social Survey ) सव ण हा एक िवशेष
चिलत श द आहे . हा एक सामूिहक यास सामािजक या या दर े घटना आिण त यांचा
शोध घेतला जातो . सामा यतः सव ण हणज ेच घटने या िवषयाबाबत बघून मािहती ा
करणे होय. Survey या इं जी श दाच े मराठी पांतर सव ण होय . Survey हा श द
Sur+Vry या दोन श दापास ुन तयार क ेला आहे . Sur हा श द Sor पासून आिण Vey
श द ' Veeir ' पासून िनमा ण झाला आहे. Sor चा अथ Ouer आिण Veeir चा अथ To
Look हा आहे. अशा कार े Survey संपूण अथ ' व न बघन े ' िकंवा ' बा पात ून पाहणे
हा आहे. सव ण हणज े कोण याही व तू िकंवा घटनेचे िनरी ण व परी ण करणे होय. जर
हे िनरी ण - परी ण सामािजक जीवन िकंवा सामािजक घटना ंशी संबंिधत असेल तर
ढोबळमानान े यास सामािजक सव ण हटल े जाते. सामािजक सव णाचा संबंध हा
कोण याही सामािजक अव था ि थती व प रि थती िकंवा सम या ंशी असतो .
ब) सामािजक सव णाची या या (Definition )
१. िड श नरी ऑफ सोिशयोलॉजी ( Dictionary of Sociology ) म ये प पण े नमूद
केले क , "एका समुदाया या संपूण जीवन िकंवा या या कोण याही एका पैलूबाबत
उदा. आरो य , िश ण , मनोरंजना या संबंधात त यांचे अ यास या या माणात
यवि थत व िव तृत संकलन व िव ेषगास डोबळमानान े सव ण हणतात ."
२. वेब टर या श दकोशान ुसार : "सव ण हणज े एक शासक य िटका मक िनरी ण
होय. याचा उ ेश एका े ा या कोण याही एक ि थती िकंवा या या चलना या
संबंधात यथाथ सूचना ा होतात . जसे शाळेचे सव ण." ( A survey is a critical , munotes.in
Page 62
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
62 inspection , often officia l to provide exact infor mation , often a study of
an area and with respect to a certain condition , or its preva lence a
survey of the schools. " - Webster's Dictionary )
३. ए.फ.वे स : "साधारणपण े कोण याही े ात राहणा या एका मानवसम ूहा या
सामािजक सं था व ि यां या अ ययना या पात सामािजक सव णाची या या
होय.” (The Social survey may generally be defined as a study of the
social Institutions and activities of a group persons living in particular
locality. -A.F. Wells )
४. हिसन पाओ यंग : "सामािजक सव ण हणज े िविश लोकसम ूहाची रचना, ि या,
राहणीमान ा संबंधात केलेली िचिक सा होय." ( A social survey is usually an
enquiry into the composition, activities and living conditions of a
group of people. - HSin Pao Young )
५. ीमती पॉलीन ही यंग : “सामा यपण े सामािजक सव ण हे पुढील गोटीशी संबंिधत
आहे. (i) सामािजक सुधारणे या रचना मक काय माची िनिम ती कर याबाबत (ii)
िनि त भौगोिलक सीमेतील िनि त सामािजक प रणाम व सामािजक मह व असणारी
कोणतीही चिलत िकंवा ता कािलक यािधक य अव था या सुधारणेशी संबंिधत (iii)
या प रि थतीच े माप वा तुलना कोण या अशा प रि थतीबरोबर होऊ शकेल याचा
आदश पात वीकार केला जाऊ शकेल . " (In general, soci al surveys are
concerned with (i ) the formulation of a constru ctive pro gramme of
social reform and (ii ) amelioration of current of Immediate conditions
of a social pathological nature, which have definite geographic limits
and definite social implications and social significance, (iii) These
conditions can be measure d and compared with situations which can
be accepted as a model. - Pauline V. Young )
६. बज स : "एका समुदायाच े सव ण सामािजक िवकासाचा एक रचना मक काय म
तुत कर या या उ ेशाने या समुदायाची प रि थती आिण आव यक कर यात
आलेले वै ािनक अ ययन होय. " (A survey of a community has been
defined also as the scientific study of its c onditions and needs for the
purpose of presenting a construc tive programme of social advance .
- E. W. Burges )
७. मोस : "थोड यात सामािजक सव ण ही कोण याही तुत सामािजक प रि थती ,
सम या िकंवा लोकस ं ये या िविश उ ेशाक रता वै ािनक आिण यवि थत पात
िव ेषण करणारी एक प ती आहे. " (The social survey is , in brief , simply a
method of analysis in scientific and orderly form , and far defined
purposes of a given social situation or problem or population. H. N.
Morse ) munotes.in
Page 63
सामािजक सव ण प ती
63 सामािजक सव णा या वरील या या ंचा अ यास के यास असे आढळ ून येते क , या
िव ानाम य े या या ं या संदभा त एकमत नाही. कारण िवचारव ंता या ि कोनाम य े फरक
आहे. वरील सव या या ंचे िव ेषण पुढील माण े केले जाऊ शकते.
सामािजक सव ण सामािजक घटना या एका अ ययना या पात सामािजक सव ण हे
सामा य सामािजक घटना ंचे अ ययन आहे. यावर वे स आिण हिसन पाओ यंग यांनी िवशेष
भर िदला आहे. सामािजक सव ण, यािधक य सम या व समाज सुधारणा संबंिधत
अ ययना या पात हे सामािजक सम या ंचे अ ययन सामािजक सुधारणा या उ ेशाने
केले जाते असे मत काही िव ाना ंचे आहे. ीमती पॉलीन यंग आिण बज स यांनी आप या
या याम य े सामािजक सम या ंचे अ ययन हे सामािजक सुधारणा ं या संदभा त केले जाते,
असे ितपादन केले आहे. सामािजक सव ण एका वै ािनक प ती या पात सामािजक
सव ण ही एक वै ािनक प त आहे. कारण कोण याही सामािजक समूह िकंवा सामािजक
जीवना या कोण याही प िकंवा घटना या संबंधात सामािजक सव णा ार े वै ािनक
अ ययन केले जाते. मोस यांनी आप या या य ेत सामािजक सव णाचा एक वै ािनक
प त हणून उ लेख केला आहे.
आपली गती तपासा
. 1. सामािजक सव णाची या या ा.
7.3. सामािजक सव णाची वैिश ्ये (CHARACTERISTICS OF
SOCIAL SURVEY )
वरील माण े सामािजक सव णा या या या ंचा अ यास के यास सव समा यपण े
सामािजक सव णाची काही मह वप ूण वैिश ्ये िविवध ीकोनात ुन पुढील माण े सांगता
येतात.
(१) सामािजक सव णात कोण याही समुदायाची रचना आिण ि यां या सामािजक पैलूंचे
अ ययन केले जाते.
(२) सामािजक सव णात िववि त भौगोिलक े ाचा अथवा थानाचा अ यास केला
जातो .
(३) सामािजक सव णा ारा कोण याही गंभीर आिण िवघटनकारी घटना , प रि थतीच े
अ ययन केले जाते.
(४) सव ण प तीचा योग कोण याही एका य ार े केला जात नाही. तर अनेक य
िकंवा समूहा ार े केला जातो. हणून सव ण हे सहकारी अ ययन आहे.
(५) सव णाची अ ययन प ती वै ािनक आहे. यामुळे या प तीत प पाता ंची श यता
नसते.
(६) सव णा ारा एकि त कर यात आलेली त ये, मािहती , आकड ेवारी ही पुढे कोण याही
कर यासाठी उपयोगता आणली जाऊ शकते. munotes.in
Page 64
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
64 (७) सव णात सांि यक आिण ायोिगक प त चा योग देखील केला जातो.
(८) सामािजक सव ण हे समुदाय िकंवा सामािजक जीवनाच े य आिण मूत अ ययन
होय. वत मान प रि थतीच े अ ययन हे याचे मुख े आहे.
(९) सामािजक सव णाचा उपयोग सामािजक आिण सामािजक गतीक रता देखील केला
जातो .
(१०) सव णात अ ययनकता घटना थळावर य जाऊन उ रदा या ं या संपका त
येतो. यामुळे अ ययनकता उ रदा या या भावना , िवचार आिण आव यक गो च े
अ ययन सहजत ेने क शकतो .
सी. ए. मोझर (C. A. Moser) यांनी सामािजक सव णा या अ ययन सामु ीस पया
अशा घटना पुढील चार भागाल िवभािजत केले आहे.
(१) लोकसं या मक वैिश ्ये (Demographic Characteristics) : सामािजक
सव ण े ा या अंतग त कोण याही समूह िकंवा समुदाय िवशेषा या लोकस ं या मक
वैिश ्यां या अ ययनाचा समाव ेश होतो. लोकस ं या मक वैिश ्यां या अंतग त
कुटुंबाची रचना , वैवािहक प रि थती , ज म व मृ यूदर, आयू संरचना, ी - पु षाच े
माण , ज म िनयं णा या घटना इ यादी अ ययनाचा समाव ेश होतो .
(२) सामािजक पया वरण (Social Environment) : सामािजक सव णा या अ ययन
िवषयाम य े सामािजक पया वरणाचा समाव ेश होतो. या अंतग त सामािजक आिण
आिथ क असे कारवाही भािवत करीत असतात . समूहामधी उप घरांची यव था ,
िश ण , आरो य अदी मािहती सव णा या सहा यान े ा केली जाते. राहणीमान
आिण िवषय आहे.
(३) सामािजक िकया (Social Activities) : सामािजक ि याम य े यवसाया या जागा
या अ य सामािजक ि यांचा समाव ेश केला जातो. उदा. उपयोजनास ंबंधी या ि या,
रेिडओ ऐकणे, वृ प े वाचण े, या ेसंबंधी या वी, सामुदाियक भोजन , नाच-गाणे,
खेळणे, सण इ यादी िवषय शकते . सामािजक जीवनातील सामा य सवयी , यवह
(Behaviour Pattern) सामािजक वृ ी, दैिनक जीवनाच े सामा य ितमान इ यादी
सव णा या अ ययन े ाअंतग त येतात.
(४) िवचार आिण मनोव ृ ी (Opinion and Altitudes) : येक समाजातील
लोकां या िविभ न सामािजक प रि थती व घटना ंकडे अप याचा एक िववि त
ि कोन असतो . लोकां या िजबात िवचार आिण मनोवृ ीचे अ ययन सामािजक
सव णा या उदा. अ पृ यता िवधवा िववाह , आंतरजातीय िववाह , राजक य प
इ याद या िवचार आिण मनोवृ ीचे अ ययन सामािजक सव णा ारा केले जाते.
वा तिवक अथा ने सामािजक सव णा या अ ययन िवषय आिण े ासंबंधी कोणतीही
कारण सामािजक अ ययन व संशोधनाच े े समाज जाते. हणून कोण याही अंितम
े ाचे िनधा रण सव णाची अ ययन आहे. munotes.in
Page 65
सामािजक सव ण प ती
65 आपली गती तपासा
१) सामािजक सव णाची मह वप ूण वैिश ्ये सांगा
७.४ सामािजक सव णाच े उ ेश िकंवा काय (OBJECTS OR
FUNCTIONS OF SOCIAL SU RVEYS)
सामािजक सव णाच े व पाचा िवचार के यास असे आढळ ून येते क ही मया दीत नाहीत .
डोबळमानान े ान ा ी सम या ंचे उ र आिण समाज काय हे सामािजक सव णाच े तीन
मुख उ ेश आहेत. या यि इतर काही िविश उ ेश आहेत. सी. ए. मोझर (C. A.
Moser) यांनी सामािजक सव णाचा उपयोग कोण या काया साठी केला जातो, यािवषयी
आपल े िवचार प करताना िलिहल े क , सव ण समाजजीवना या कोण याही पैलूवरील
शासनास ंबंधी या त यांना जाणून आव यकत े या पूत क रता िकंवा कोण याही
काय कारण संबंधाचा शोध घे यासाठी िकंवा समाजशा ीय िस ांता या कोण याही पैलूवर
नवीन काश टाक यासाठी केले जाऊ शकते. " (A Survey may be conducted
simply by a need for administrative facts on some aspects of public life,
or be designed to investigate some cause effect relati onship or to throw
fresh lignt on some aspect of sociological theory. - C. A. Moser " )
याव न हे ल ात येते क , सामािजक सव णाच े िविवध उ ेश िकंवा काय आहेत. हे उ ेश
काय हणज ेच सव णाच े मह व होय. सव णाच े हे मह व पुढील माण े सांगता येईल.
(१) सामािजक त या ंचे संकलन (Collection of Social Facts) : सामािजक
सव ण वै ािनक प त आहे. या प तीचा मूलभूत उ ेश सामािजक घटना िकंवा
सम या ं या बाबत मह वा या त यांना एकि त करणे हा आहे. साव जिनक जीवना या
संबंिधत िविवध िण यवहारा ं या संबंधात सं या मक आकड ्यांचे संकलन करणे हा
सामािजक सव णाचा देश आहे. औ ोिगक िवकासाच े व प व प रणाम , सामािजक
सुर ा, धािम क ि या, मनोरंजना या प ती , आिथ क प रि थती , राहणीमानाची
अव था कुटूंबाची रचना, येचे व प , वैवािहक प रि थती इ यादी िवषया या
संबंधात सूचना संकिलत कर याच े मािजक सव णा ार े सतत केले जाते. आिथ क
आिण यापार े ामधील सामािजक चे मह व आज सव च लोक मा य करतात .
बाजार सव णा ार े यापारी सं थांना हे क न घेता येते क , यां या माला या
िव ची श यता कोण या बाजारात िकती आहे. हे उ पादनास ंबंधी या
काय मतेिवषयीची मािहती सव ण प ती ार े िमळिवता येते.
(२) सामािजक सम या ंचे अ ययन (Study of Social Problems) : मानव
समाजातील सम या ंचे अ ययन करणे हा सामािजक सव णाचा एक अितशय
मह वाचा उ ेश नव समाजात गरीबी , बेकारी, गु हेगारी व बालग ु हेगारी,
वे या यवसाय , िभकारी , घट फोट , अ ान , सामािजक संघष व तणाव इ यादी िविवध
सामािजक सम या मािजक सव णा ार े या सम या ंम ये अंतभू त असल े या
कारणा ंचा शोध घेतला जातो. सम या ं या कारणा ंचा शोध घेत यानंतर या सम या
सोडिव यासाठी अितशय तक उपाय करणे श य होते. munotes.in
Page 66
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
66 (३) िमक प रि थतीच े अ ययन (Study of the Conditions of Works) :
िजजाशी संबंिधत अिधका ंश गंभीर सम या या ामु यान े िमक वगा या प रि थती
व सम याच े अ ययन कर यावर सामािजक सव णाचा भर असतो . या सम या ं या
अ ययनाची मुख दोन कारण े आहेत. ( अ ) िमक वगा या प रि थती या
अ ययनाबरोबरच उ च वगा चे अ ययन देिखल आव यक असत े. कारण यािशवाय
तुलना मक प तीन े िमका ंची प रि थती प करणे श य नाही. हणून िमक
वगा या प रि थती या अ ययनात समुदायाच े अ ययन कर यात येते. ( ब ) दुसरे
कारण हणज े िमक वगा या जीवना या प रि थतीशी इतर सव कार या सम या
संबंिधत आहेत. उदा . िमक वगा त बेकारीची सम या असत े. आपण असे हणू
शकतो क आहे, तेथे गरीबी असेल, यांचे आरो य खालाव लेले असेल, िश णाच े
अ प माणाम ुळे बालग ु हेगारीची श यता अिधक असत े. हणून सामािजक
सव णात िमक वग सम या ं या मा यमात ून सामािजक सम या ंचे अ ययन
कर याचा य न केला जातो.
(४) काय -कारण संबंधाचा शोध (Search for Casual Relationship) : सामािजक
संशोधनातील सव णात सामािजक घटना ंचे अ ययन क न या घटना ंम ये अंतभू त
त याना अ ययन केले जाते. कारण याची पिहली मा यता ही आहे क , येक
सामािजक घटनेचे कारण अव यक असत े. सामािजक घटना आकि मक िकंवा
अचानक घडुन अंतभू त असल े या कारणा ंना शोधल े जाते. हणूनच काय -कारण
संबंधांना शोधण े हा िविश कारणा या प रणाम व प घटना घडतात . याम य े
िनयिमतपणा असतो हणून या घटना सव ण प तीचा एक मह वाचा उ ेश आहे.
काय कारण संबंधािशवाय कोण याही अ ययनास यथाथ ा होत नाही.
(५) सामािजक िस ा ंताचे पुनप री ण (Verification of Social Theories) :
सामािजक सव णाचा आणखी एक मह वाचा उ ेश हणज े िव मान सामािजक
िस ांताचे पुनप री ण करणे होय. सामािजक िस ांताचा संबंध हा सामािजक घटना ंशी
असतो आिण या सामािजक घटना सामािजक प रि थतीशी संबंिधत असतात .
सामािजक प रि थती ही वतः प रवत नशील आिण िवकासशील असत े. हणून
सामािजक प रि थतीम य े प रवत न झा याम ुळे सामािजक घटना या व पात बदल
होतो. आिण सामािजक घटना या व पातील बदलाम ुळे सामािजक िस ांताम य े
आव यक ते प रवत न करणे अितशय आव यक असत े. िव मान प रि थती या
संदभा त वा तिवक त यांचे संकलन क न एका घटने या संबंधात पुनप री ण केले
जाते. सामािजक िस ांत बदलल े या प रि थतीला देखील यो य आहे िकंवा नाही
याचे परी ण केले जाते.
(६) गृहीतक ृ याची िनिम ती व परी ा (Formulation and Testing of
Hypo thesis) : गृहीतकृ याची िनिम ती कर या या संबंधात पूव सव ण (Pilot
Survey) अितशय उपयोगी आहे. या समूहाचे अ ययन करायच े आहे या
िवषयाबाबत सामा य ान ा कर यासाठी पूव सव ण केले जाते. अशा कार े ा
सामा य ान हे गृहीतकृ या या िनिम ती कर याबाबत िवशेष उपयु आहे. कारण या
ाना या आधारावर गृहीतकृ याची िनिम ती आिण ते गृहीतकृ य यो य आहे िकंवा munotes.in
Page 67
सामािजक सव ण प ती
67 नाही याचे परी ण केले जाते. सव णापास ून ा ाना या आधारावरच
गृहीतकृ याचे व तूिन परी ण होऊ शकेल. सामािजक सव णात अशाच त यांना
संकिलत केले जाते क , या या आधारावर परी ण केले जाते.
(७) सामािजक सम या ंवरील उपाययोजना आिण सामािजक सुधारणा (Solution of
Social Problems and Social Reforms) : सामािजक सव णा या
सै ांितक उि ा ं या यित र यावहा रक व क या णकारी उ ेश देखील असतात .
सामािजक सम या ंशी संबंिधत त यां या आधारावर यां या कारणा ंचा देखील शोध
घेतला जातो, याम ुळे सामािजक सम य े या संदभा त योजना करता येईल. हणूनच
सम या ंबाबत उपाययोजना ंचा शोध घेणे हा सामािजक एक मह वाचा उ ेश आहे.
सामािजक सव णा ार े िमळिवल े या ाना या आधारावर क याणाची योजना करणे
हा देखील सव णाचा एक उ ेश आहे. या िठकाणी एक गो ल ात ठेवणे आव यक
आहे ती हणज े सामािजक सव ण कोणतीही योजना बनिवत नाही. तर सव णात ून
िमळाल े या ाना या आधारावर सामािजक योजना बनिव यासाठी आव यक
िस ांताचे ितपादन केले जाते. सामािजक योजना ंना य ात ि याि वत कर याच े
काय शासक य अिधकारी , समाजस ुधारक आिण ने याचे असत े. सामािजक
सव णा या सम या सोडिवण े आिण समाज क याणा या संबंधात जे िस ांत व
सूचना तूत के या सव गो चा उपयोग सामािजक संशोधनक या क रता होतो.
कारण या िस ांतामुळे सामािजक घटना ं या संबंधात संशोधनक या ं या ानात
अिधक मोलाची भर टाकली जाते.
आपली गती तपासा
१) सामािजक सव णाची उ ेशपूण काय सांगा.
७.५ सामािजक सव णाच े कार (TYPES OF SOCIAL SURVEY )
आज सामािजक सव णाच े े हे सतत िवकिसत होत आहे. याचबरोबर सव णा या
कारात देखील सुधारणा होत आहे. िवषयव त ु, व प , वेळ, उ ेश इ यादी या
आधारावर वेगवेग या िव ाना ंनी सव णाच े िविवध कार सांिगतल े आहेत. सव णा या
िविवध कारा ंचा थोड यात िवचार पुढील माण े करता येईल.
अ) ए. एफ. वे स यांनी चार सव ण आिण त य संकलन सव ण या दोन कारचा
उ लेख केला आहे.
(१) चार सव ण (Publicity or Sensational Survey) : या सव णाचा मुख
उ ेश लोकांम ये जागृती करणे िकंवा कोण याही भौितक वा अभौितक गो चा चार
करणे हा आहे. शासक य योजना ंना यश वी कर यासाठी अशा कारच े सव ण अिधक
लाभदायक असत े. कारण या सव णा ार े लोकांची मनोवृ ी िकंवा समाजाची
मानिसकता यासंबंधीचे ान ा होते. या ाना या आधारावर योजन ेचे व प
िनि त केले जाऊ शकते. munotes.in
Page 68
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
68 त य संकलन सव ण (Fact Collecting Survey) : जे हा कोण याही सामािजक
घटना िकंवा सम या ं या संबंधात केवळ त यांना एकि त कर या या उ ेशाने सव ण
केले जाते यास त य संकलन सव ण असे हणतात . या कार या सव णाच े दोन
उप कार आहेत.
(i) वै ािनक सव ण (Scientific Surveys) : या कार या सव णात या
त यांचे केले जाते, याचा उ ेश हा वै ािनक अ ययन करणे हा असतो . हे सव ण
ाना या आिण िस ांता या परी णा या अ ययनासाठी केले जाते.
(ii) यावहा रक सव ण (Practical Survey) : या सव णाम य े कोण याही
त यांचे के यानंतर याचा उपयोग सम या ंचे िनराकरण कर या या उ ेशाने
यावहा रक पात या सव णाचा िवषय हा समाजातील गरीबी या सम या ंशी
संबंिधत िकवा िवकसनशील देशात सतत वेगवेग या आिथ क, राजक य , करत
यां या कारणा ंची मािहती असण े आव यक असत े आिण अ य अडचणी दूर
कर याच े य न केले जातात . हणून या अडचण ना दूर कारणा ंची मािहती असण े
आव यक असत े. या कारणा ंचा शोध केवळ सव णा ार े घेणे श य आहे.
ब) हिसन पाओ यंग (Hsin Pao Young) यांनी सामािजक सव णाच े संगा मक
सव ण आिण सामा य सव ण हे दोन कार सांिगतल े आहेत.
(१) संगा मक सव ण (Topical Surveys) : अशा कारच े सव ण सामािजक
जीवना या एका ि या संग अ ययन कर यापे ा सा य करणे आप या देशात िश
१९६६ को िश ण किमशवर े एक सव ण या सव ण कामात पूव कडील चार देशा या
आरो य आिण लोकस ं येसंबंधीचे सव Demographic Survey in Four
Countries of the far East), आरो य सव ण (Health Survey in India, 1 946)
आिण १९५४ ‘ ामीण ओ रसामधील जातीय यावसय आिण Occupation in
Rural Orissa इ यादी .
(२) सामा य सव ण (General Surveys or Comprehensive Surveya) :
सव ण िव तृत अ ययन केले जाते. या सव ण िवषयव त ु म ये सामािजक
प रि थती या अनेक बाजू अशा सव ण रा ीय सं था िकया काया या सव णाचा
अंतभा व होतो. अशा सव णाच े भारतासार या देशांक रता िवशेष मह व आहे. ामीण
व नागरी पु ष, शेतमजूर आिण िविभ न देश समजून घे याकरता अशा लोकां या
सामा य जीवन होतो. अज ि टना येथे १९४८ म ये केलेले 'आज टीना’ ामीण
जीवनाच े सव ण (Study of Rural Life in Argentina) आिण १९५० म ये ' यूबा'
येथील ामीण जीवनाच े सव ण ( Study of Rural Life in Cuba ) ही दो ही सव
सामा य सव णाची उदाहरण े आहेत.
munotes.in
Page 69
सामािजक सव ण प ती
69 क) हरबट हाइमनन े (Herbert Hyman) सव णाच े िववरणा मक सव ण आिण
या या मक सव ण असे कार सांिगतल े आहेत.
(१) िववरणा मक सव ण (Descriptive Surveys) अशा कारच े सव ण हे कोण याही
घटना सामािजक प रि थती सामािजक ि या ंचे िववरणा मक अ ययन
कर याक रता केले जाते. हे अ यय न वै ािनक अ ययन असत े. िव तृत वग िकंवा
िनवडक वगा ला घेऊन याचे कोणत ेही त व िकंवा यास भािवत करणा या प रवत न
करका ंचे अ ययन केले जाते.
(२) या या मक , सै ांितक िकंवा योगा मक सव ण (Explanatory, Theoretical or
Experimental Survey) कोण याही सामािजक घटना िकंवा सम या ंम ये अंतभू त
काया ची या या कर याक रता िकंवा िस ांताचे ितपादन कर याकरीता अ ययन
करणार े हे कार े सव ण होय. अशा कार या सव णाच े चार उप कार आहेत.
(i) मु या मक िकंवा काय मा मक सव ण (Evalua tive or Programmative
Survey) मु या मक आले या कारका ं या आधारावर सामािजक , राजक य सुधार या
क रता योजना मक ि या काय म आखण े अशा सव णास मु या मक िकंवा
काय मा मक सव ण असे हणतात .
(ii) िनदाना मक सव ण (Diagnostic Surveys ) कोण याही सम य ेचे िनदाना मकत ेवर
भरदेऊन सव ण केलेजाते या सव णास िनदाना मक सव ण हणतात .
िनदाना मक अथ या हेतूने या सम य े या कारणा ंचा शोध घे यासाठी हे सव ण केले
जाते.
(iii) भिव य िनद शक सव ण (Prediction Surveys ) हे सव ण कोण या िविश नधा रण
कर यासाठी केले जाते. या सव णाचा उ ेश हा एका सामािजक भिव यातील
गितिवधी या संबंधात अनुमान करणे हा आहे.
(iv) ि दितक िव ेषण सव ण (Secondary Analysis Surveys) सव णकता हा
अ ययन िवषयावर काश टाक या या त यांचे संकलन कर या साठी पूव कर यात
सव णातील मािहतीचा उपयोग करतो आिण या आधारावर नवीन िनयमा ंचा शोध
घेतला जातो याला ि दितक िव ेषण सव ण असे हणतात .
ड) अशा कार े सामािजक सव णाच े िव ाना ंनी वेगवेगळे कार सांिगतल े आहेत.
सव णा या या कारा य ित र काही मह वाच े कार हे पुढील माण े आहेत.
(१) जनगणना सव ण (Census Survey) : दर दहा वषा नंतर देशातील संपूण
लोकांशी संपक थापन क न या यास ंबंधीची मािहती एकि त केली जाते. जनगणना
सव णात देखील िवषय िकया संबंिधत सव य शी हणज ेच संपूण लोकांशी संपक
थापन क न मािहती ा केली जाते. या कार या सव णात लोकस ं येमधून काही
नमूना िनवडून याचेच अ ययन केले जात नाही. तर सवा नाच अ ययनाच े एकक
मानून यां याकड ून त ये संकिलत केली जातात आिण नंतर िन कष काढल े जातात .
एखा ा लहान िकंवा मया दीत समूहाचे अ ययन केले जाते. परंतु अशा कार े मोठ्या munotes.in
Page 70
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
70 समुदायाच े अ ययन करणे श य अिधक पैसा, वेळ आिण काय क या ची आव यकता
असत े. हा सव खच मोठी सं थाच क शकते. येक रा ात होणारी जनगणना ही या
सव णाच े होय. जनगणन े अंतग त येक य आिण कुटुंबा या संबंधात अितशय
मह वाची मािहती संकलीत केली जाते.
(२) नमुना सव ण (Sample Survey) : हे सव ण जनगणना सव णा या अगदी उलट
आहे. या सव णाम य े सव च एककाच े अ ययन केले जात नाही. सव च एककाच े
अ ययन करणे गणप त होय. परंतु सव च एककाच े िकंवा जनगणना प तीन े अ ययन
करणे श य नसते. अशाव ेळी अ ययन े ातील संपूण लोकस ं येचे यो य ितिनिध व
क शकेल अशा नमु याची िनवड क न या नमु यातील एककाच ेच अ ययन क न
िन कष मांडले जाते. परंतु हे िन कष केवळ नमु याती ल एककाप ुरतेच मया दीत
नसतात . तर ते िन कष संपूण अ ययन सम ाला हणज ेच लोकस ं येला लागू केले
जाते. आधुिनक काळात अितशय िवशाल आिण जिटल समुदायाच े अ ययन करताना
नमुना सव णाचा अवल ंब केला जातो. कारण फार मोठ्या े ां या सव य िकंवा
एककाच े अ ययन करणे श य नसते. हणून संपूण लोकस ं येमधून काही ट के
एकका ंची नमुना हणून िनवड केली जाते. आिण केवळ नमु यातील एकका ंचे सव ण
क न संबंिधत िन कष काढल े जातात . अशा सव णाला 'नमुना सव ण' असे
हणतात .
(३) िनयिमत सव ण (Regular Survey) : जे हा कोण याही थायी िवभाग िकंवा
सं था ार े काही िवषया ंवर िनयिमत पात सव ण केले जाते. यास िनयिमत सव ण
हणतात . उदा. भारत शासनाची जनगणना , रझव ब क ारा केलेले लोकस ं या आिण
कज फेड याची मता , बँकांची संप ी इ याद या संबंधात वेळोवेळी िनयिमत पात
सबै केले जाते.
(४) काय वाहक सव ण (Adhoc Survey) : जे हा एखा ा े ाम य े अचानक को
सम यास ंबंधी त यांची मािहती ा कर याची आव यकता असत े. अशाव ेळी
कोण याह व पाचा बंध न करता अ थायी व पात कोण याही अ ययन दलाची
िनयु क न ता कािल व पाच े सव ण केले जाते. अशा कार या ता कािलक
आव यकता ंची पूत करणा या सव ण 'काय वाहक सव ण' हणतात . भारता या
लोकसभा , रा यसभा , िवधानसभा आिण िवधानप रषद ेतील लोक ितिनधी अनेकदा
शासनाला िविवध िवषयावरील मािहती िवचारतात. अशाव े वेळेवर एखा ा सिमतीची
िनयु क न मािहती संकिलत केली जाते.
(५) अंितम सव ण (Final Survey) : अनेकदा केवळ एकदा अ ययन क न ऑन
िनण य घेतला जातो. याचे पु हा अ ययन कर याची आव यकता नसते. यावेळी
एखादी सम या खूपच लहान असेल आिण याचे अ ययन े हे फारच मया िदत
असेल तर एकदा सव ण के यानंतर पु हा सव ण कर याची आव यकता नसते.
अशा सव णास 'अंितम सव ण’ हणतात .
(६) पुनरावृ सव ण (Repetitive Survey) : हे सव ण अंितम सव णा या उलट
आहे. अंितम सव ण हे एकदा च केले जाते. यात पु हा अ ययनाची आव यकता munotes.in
Page 71
सामािजक सव ण प ती
71 नसते. परंतु पुनरावृ सव णात वेळोवेळी मािहती ा केली जाते. राजक य
प रि थती , आिथ क ि थती , िश ण यव था ही सतत प रवत नशील असत े . हणून
या िवषया या संबंधात एकदा िनण य घेतला जात नाही तर वारंवार सव ण केले जाते.
यामुळे यास पुनरावृ सव ण असे हणतात .
(७) गुणा मक सव ण (Qualitative Survey) : जे हा एखादी सम या िकंवा संबंिधत
त ये गुणा मक आिण अनुभवाशी संबंिधत असतात . ते हा आकड ्यांना एकि त
कर याऐ यां या िवशेषतांचे संकलन केले जाऊन याचेच अ ययन केले जाते यास
'गुणा मक सव ण' असे हणतात . उदा. वभाव , लोकमत , था, सं कार, इ यादी
िवषयीच े अ ययन हे गुणा मक सव ण असत े.
(८) प रमाणा मक सव ण (Quantitative Survey) : यावेळी सव णाचा िवष
गणना मक असतो . हणज ेच िवषया संबंधीची मािहती आकड ्याम य े ा केली जाते
यास प रमाणा मक सव ण असे हणतात . िश णाचा िव तार , िश णाचा तर, जाती
संरचना, आिथ क तर, घट फोटा ंचा दर इ यादी असे िवषय आहेत क , यां याबाबत
सं या मक त यांचे संकलन केले जाते. अशा सव णास प रमाणा मक िकंवा
सं या मक सव ण हणतात
(९) गोपनीय सव ण (Secret Survey) : काही िवषयाबाबतच े सव ण के यानंतर
संबंधीची मािहती आकड ेवारी ही कािशत केली जात नाही. अशी मािहती कािशत
िहता या ीने यो य नसते. हणून अशा सव णाचा अहवाल हा गोपनीय ठेवला
जातो. राजक य , शासक य िकंवा पोिलस इ यादी संबंिधत केलेले सव ण हे सहसा
कािशत केले जात नाही.
(१०) साव जिनक सव ण (Public Survey) : या सव णातील त ये ही लोकांपासून
वेगळी ठेवली जात नाही. संपूण सव ण हे कोण याही कारची गोपनीयता न बाळगता
पार पाडल े जाते. सव णात ून िमळाल ेली मािहती अहवाला या पात लोकांसमोर
ठेवली जाते. याबाबत लोकां या सूचना सु ा मागिव या जातात . िश णाचा सार,
रा ीय बचत योजना , कुटुंब िनयोजन इ यादी संबंधीचे सव ण हे साव जिनक सव ण
होय.
इ) सामािजक सव णांचे िवषय सामा यपण े पाच कारच े असतात
(१) जनांिकक सव णे : याम य े समाजातील घटका ंिवषयी (अथवा जनांिवषयी ) िलंग,
वय, वैवािहक ि थती , धम , भाषा इ. मािहती िमळिव याक रता केलेली सव णे येतात.
दर दहा वषा नी होणारी जनगणना ही सु ा सव णच आहे.
(२) राहणीिवषयक सव णे : लोक कोठे राहतात , कसे राहतात , कोणता उ ोग अथवा
यवसाय करतात , यांची घरे, इतर सुखसोयी इ. मािहती िमळिव याक रता केलेली
सव णे या कारात मोडतात . munotes.in
Page 72
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
72 (३) यवहार , वत णूक आिण सवयी यांिवषयीची सव णे : लोक आपली कमाई कशी
खच करतात , रकामा वेळ कसा घालिवतात , यांचे पर परस ंबंध इ. या कार या
सव णांचे अ यासिवषय असतात .
(४) जनस ंघटनािवषयक सव णे : कारखान े, सहकारी सं था, कामगार संघ, शासन ,
राजक य प इ. अनेक कार े जनिवभाग संघिटत होतात . हेही सव णांचे मह वा चे
अ यासिवषय आहेत.
(५) समज व क पना यांसंबंधीची सव णे : िवक साठी असल े या व तूंब लची
िग हाइका ंची मते, रेिडओवरील काय मांसंबंधी या आवडीिनवडी , चिलत
सामािजक व राजक य ांिवषयी मते, िनवडण ुक संबंधीचे अंदाज इ. िवषया ंचा या
कारात समाव ेश होतो.
आपली गती तपासा
१) सामािजक सव णा या काराची चचा करा.
७.६ सामािजक सव णाच े िनयोजन (PLANNING OF SOCIAL
SURVEY )
सामािजक सव ण कर याप ूव सव ण कशा प तीन े कर यात येईल या संबंधीचे िनयोजन
करणे आव यक आहे. िनयोजना या अभावी सव ण आपला उ ेश सा य क शकत
नाही. सव णाच े काळजीप ूव क आयोजन क न अितशय िव ासप ूव क वा तिवक िन कष
ा करता येईल. सामािजक सव णा या िनयोजनास सामािजक ि या देखील हणतात .
कारण कोण याही एका िनि त ि य ेतून जावे लागत े. पाट न (Parten) यांनी सामािजक
सव णास एक यापार मारला आहे. यां या मते, सव णा या ारंभापूव आिण ारंभ
के यानंतर तसेच य कर यापय त िनरंतर एका िनि त योजन ेसोबत काय करावे लागत े.
याव न हे प होते क , जे हा सव ण एका िनि त योजन ेनुसार केले जाते. ते हाच ते
यश वी होऊ शकेल. हणुनच सव णाच े िनयोजन करणे आव यक आहे. सामािजक
सव णा या िनयोजन िकंवा सामािजक ि याबाबत िव ाना ंनी काही उपाय िकवा अव था
सांिगत या आहेत.
सव णाची पूव तयारी :
कोण याही मोठ्या सामािजक सव णाच े य काम सु हो याप ूव बरीच पूव तयारी
करावी लागत े. थम सव णाच े मु य उि िनि त करावे. नंतर या िवषयावरील मह वाच े
ंथ, लेख आिण या अथवा त संबंिधत िवषयावर पूव झाले या सव णांचे वृ ांत वाचाव े.
यांनी पूव ची सव णे केली यां याशी य चचा करता आ यास संधी दवडू नये. या
सवा ची अिभ ेत उि ाचा तपशील व क ा िनि त कर यास मदत होते आिण य
कामातील संभा य अडचणी समजतात . यानंतर सव णाची या ी आिण सीमा े ठरवावे.
सव णासाठी कोणता भौगोिलक अथवा शासक य िवभाग यावयाचा , कोणता लोकसम ुदाय
यावयाचा (शहरी, ामीण क दो ही ) इ. सीमा िनि त के या पािहज ेत. तसेच
लोकसम ुदायातील कोण या थरांचे सव ण करावयाच े हे ठरिवल े पािहज े. उदा., munotes.in
Page 73
सामािजक सव ण प ती
73 शेतमजुरांची पाहणी करावयाची अस या स सव णात इतर यवसाय करणा या ंचा समाव ेश
होणार नाही. याचबरोबर िनरी णासाठी कोणता अंितम घटक यावयाचा हेही ठरिवल े
पािहज े. काही सव णांना घर, तर काह ना कुटुंब आिण अ य काह साठी वयात आलेला
येक ी-पु ष हा अनु प अंितम घटक असतो . उदा., आिथ क कमाई हा िवषय
अस यास कौटुंिबक क वैयि क कमाई यावर अंितम घटक कुटुंब क य हे अवल ंबून
राहील . पु कळशी सामािजक सव णे कुटुंबवार सव णे असतात .
७.७ समाजशा ीय संशोधनात सव णाचा उपयोग
संशोधन प ती हणून, एक सव ण अशा िवषया ंचा मािहती संकिलत करते जे वत न आिण
मतांब ल या ां या मािलक ेला ितसाद देतात, बह तेकदा ावली या व पात , परंतु
सव ण हे खु या ांसह मुलाखतीच े व प देखील घेऊ शकतात आिण/िकंवा बंद-
संपले. सव ण ही समाजशा ात सवा िधक वापरली जाणारी वै ािनक संशोधन प त
आहे. मानक सव ण व प य ना िननावीपणा या पातळीला अनुमती देते. याम य े ते
वैयि क क पना य क शकतात . सव ण िन प वी वाटू शकते. सव णात एखा ाला
कसे नुकसान होऊ शकते? तथािप , सवा माण ेच समाजशा ीय संशोधनाच े कार ,
संशोधनासाठी वापरायच े अस यास समाजशा ीय सव णाचा कोणताही कार सु
कर याप ूव समाजशा ा ंनी पुनरावलोकन मंडळाकड ून (कधीकधी अंतग त पुनरावलोकन
मंडळ िकंवा IRB हटल े जाते) मा यता घेणे आव यक आहे.
१) िव ा या चे पूव चे ान समजून घे या या उ ेशाने एखा ा ा यापकान े िव ा या ना
ऑनलाइन वगा तील मागील अनुभवाब ल िवचारणार े सव ण पूण कर यास सांिगतल े
तर ते संशोधन मानल े जाणार नाही आिण याला IRB ची मंजुरी आव यक नाही.
एखा ा िव ाशाखा सद याला संशोधना चे प रणाम शै िणक काशनासाठी वापरायच े
अस यास , यासाठी IRB ची मा यता तसेच काही अित र खबरदारी ( हणज े
तपशीलवार मािहती असल ेली संमती) आव यक आहे कारण ा यापक सद य
स या या िव ा या चा संशोधनासाठी वापर करत आहेत.
२) युनायटेड टेट्समधील बह तेक लोक काही कार या सव णास ितसाद देतात.
यूएस जनगणना हे समाजशा ीय मािहती एकि त कर या या उ ेशाने मोठ्या
माणात सव णाच े उ कृ उदाहरण आहे. तथािप , सव सव णांना समाजशा ीय
संशोधन मानल े जात नाही, आिण आ हाला आढळणारी अनेक सव णे एखा ा
गृहीतकाची चाचणी घे याऐवजी िकंवा सामािजक िव ान ानाम य े योगदान
दे याऐवजी िवपणन गरजा आिण धोरणे ओळख यावर ल क ि त करतात . जसे
क , "तु ही एका मिह यात िकती हॉट डॉग खाता?" िकंवा "कम चारी उपयु होते का?"
सहसा वै ािनक संशोधन हणून िडझाइन केलेले नाही. बर्याचदा , टेिलि हजनवरील
मतदान सामा य लोकस ं येला ितिब ंिबत करत नाही, परंतु केवळ िविश शो या
े कांकडून उ रे असतात . अमे रकन आयडॉल िकंवा सो यू िथंक, यू कॅन डा स
सार या काय मां ारे आयोिजत केलेले मतदानचाह या ं या मतांचे ितिनिध व
करतात , परंतु िवशेषतः वै ािनक नाहीत . िन सन रेिटं स यापैक एक चांगला munotes.in
Page 74
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
74 िवरोधाभास आहे, जे व तुिन वै ािनक बाजार संशोधना ार े टेिलि हजन ो ािम ंगची
लोकि यता िनधा रत करतात .
३) समाजशा िविश हेतूंसाठी िनयंि त प रि थ तीत सव ण करतात . सव णे
लोकांकडून िविवध कारची मािहती गोळा करतात . सामािजक प रि थत म य े लोक
खरोखर कसे वागतात ते कॅ चर कर यासाठी सव णे उ म नसली तरी, लोकांना कसे
वाटते आिण कसे वाटते हे शोध यासाठी ते एक भावी प त आहेत—िकंवा िकमान ते
कसे हणतात आिण यांना कसे वाटते आिण िवचार करतात . सव णे राजक य
ाधा य े, िकंवा न दवल े या वैयि क वत णुक तील नमुने (जसे क झोपण े, वाहन
चालवण े िकंवा मजकूर पाठव या या सवयी ) ॅक क शकतात िकंवा रोजगार ि थती ,
उ प न आिण िश ण पातळी यासार या िवषया ंवर त या मक मािहती गोळा क
शकतात .
४) एक सव ण िविश लोकस ं येला ल य करते, जे लोक अ यासाच े क िबंदू आहेत,
जसे क महािव ालयीन खेळाडू, आंतररा ीय िव ाथ िकंवा टाइप 1 (िकशोर -
सु वात ) मधुमेह असल ेले िकशोरवयीन . बह तेक संशोधक लोकस ं ये या छोट्या
े ाचे िकंवा नमुनाचे सव ण करणे िनवडतात , हणज े मोठ्या लोकस ं येचे
ितिनिध व करणार ्या िवषया ंची आटोपशीर सं या नमु या ार े लोकस ं येचे िकती
चांगले ितिनिध व केले जाते यावर अ यासाच े यश अवल ंबून असत े. या ि छक नमुना
म ये, लोकस ं येतील येक य ला अ यासासाठी िनवडल े जा याची समान संधी
असत े. संभा यत े या िनयमा ंनुसार, या ि छक नमुने संपूण लोकस ं येचे ितिनिध व
करतात . उदाहरणाथ , देश यापी या ि छक सॅ पिलंग हणून Gallup पोल आयोिजत
के यास , तुलनेने लहान नमुना वाप न जनमताचा अचूक अंदाज दान कर यात
स म असाव े. यूएस सम या ंवर ल क ि त केले या सव णांसाठी, 1,000 चा
या ि छक नमुना 4 ट के अचूकतेसह 230 दशल ौढां या मतांचे ितिनधी आहे.
जागितक मतदानासाठी , 180 देश आिण 160 िभ न भाषांचा समाव ेश असल ेले समान
नमुना आकार वापरतात . हे आ य कारक आहे, नाही का?
५) िवषय िनवड यान ंतर, संशोधक िवचार यासाठी आिण ितसाद रेकॉड
कर यासाठी एक िविश योजना िवकिसत करतो . अ यासाच े व प आिण हेतू या
िवषया ंची मािहती समोर देणे मह वाच े आहे. ते सहभागी हो यास सहमत अस या स,
संशोधक िवषया ंचे आभार मानतात आिण यांना वार य अस यास अ यासाच े
प रणाम पाह याची संधी देतात. संशोधक एका साधनासह िवषय सादर करतो , जे
मािहती गोळा कर याच े एक साधन आहे. एक सामा य साधन एक ावली आहे,
याम य े िवषय अनेक ांची उ रे देतात. काही िवषया ंसाठी, संशोधक हो-िकंवा-
नाही िकंवा बह -िनवडीच े िवचा शकतो , याम ुळे िवषया ंना येक ाच े संभा य
ितसाद िनवडता येतात. हे प रमाणवाचक डेटा-संि यक व पात गोळा केलेले
संशोधन जे मोजल े जाऊ शकते - सारणीब करणे सोपे आहे. फ "होय" आिण
"नाही" ितसादा ंची िकंवा बरोबर /चुक ची उ रे मोजा आिण यांना ट केवारीत चाट
करा. munotes.in
Page 75
सामािजक सव ण प ती
75 ६) ावली अिधक जिटल उ रा ंसह अिधक जिटल देखील िवचा शकतात . ते
"होय" आिण "नाही" या पलीकड े जाऊ शकतात िकंवा चेकबॉ स या पुढे अनेक
पया य देऊ शकतात . अशा करणा ंम ये, उ रे यि परक असतात आिण य पर व े
बदलतात . तुमचे महािव ालयीन िश ण कसे वापरायच े आहे? तु ही िजमी बफेला
देशभर का फॉलो करता आिण यां या येक मैिफलीला का हजेरी लावता ?अशा
कार या ांना लहान िनबंध ितसादा ंची आव यकता असत े आिण ती उ रे
िलिह यासाठी वेळ काढ यास इ छुक असल ेले सहभागी धािम क ा, राजक य
िवचार आिण नैितकता याब ल वैयि क मािहती सांगतील . अंतग त िवचार ितिब ंिबत
करणार े काही िवषय थेट िनरी ण करणे अश य आहे आिण साव जिनक मंचावर
ामािणकपण े चचा करणे कठीण आहे. लोक िननावीपण े ांना उ र देऊ शकत
अस यास ामािणक उ रे सामाियक कर याची अिधक श यता असत े. या कारची
मािहती गुणा मक डेटा आहे —प रणाम जे यि िन असतात आिण अनेकदा नैसिग क
सेिटंगम य े जे िदसत े यावर आधा रत असतात . गुणा मक मािहती यवि थत करणे
आिण सारणी करणे कठीण आहे. संशोधक ितसादा ं या िव तृत ेणीसह समा
करेल, यापैक काही आ य कारक असू शकतात . िलिखत मतांचा फायदा , तथािप , ते
दान केले या साम ीची संप ी आहे.
७) मुलाखत हणज े संशोधक आिण िवषय यां यातील एक -एक संभाषण आिण एखा ा
िवषया वर सव ण कर याचा हा एक माग आहे. मुलाखती सव णांवरील लहान -
उ रा ं या ां माण ेच असतात यात संशोधक ांची मािलका िवचारतो . तथािप ,
पूव िनधा रत िनवड ार े मया िदत न राहता , सहभागी यां या इ छेनुसार ितसाद
दे यास मोकळ े आहेत. मुलाखती या पुढे-पुढे संभाषणात , संशोधक प ीकरण िवचा
शकतो , उपिवषयावर अिधक वेळ घालव ू शकतो िकंवा अित र िवचा शकतो .
मुलाखतीत , एखादा िवषय मोकळ ेपणान े उघडतो आिण ांची उ रे देतो जे सहसा
अिधक जिटल असतात . कोणतीही बरोबर िकंवा चुक ची उ रे नाहीत . ांची
ामािणकपण े उ रे कशी ायची हे कदािचत िवषयालाही माहीत नसेल.
८) "अ कोहोल िप याब ल या समाजा या ि कोनाचा तुम या िनण यावर कसा भाव
पडला क दा ची पिहली घोट यायची क नाही?" यासारख े . िकंवा "तुम या
पालका ं या घट फोटाम ुळे तुम या कुटुंबावर सामािजक कलंक लागेल असे तु हाला
वाटल े आहे का?" इतके घटक समािव करतात क उ रे वग कृत करणे कठीण आहे.
एखा ा संशोधकान े िवषयाला िविश प तीन े ितसाद दे यासाठी सुकाणू िकंवा
ॉ ट करणे टाळण े आव यक आहे; अ यथा , प रणाम अिव सनीय अस याच े िस
होईल. आिण, अथा तच, समाजशा ीय मुलाखत ही चौकशी नाही. संशोधकाला
एखा ा िवषयाचा िव ास संपादन करणे, एखा ा िवषयाब ल सहान ुभूती दाखवण े
िकंवा दयाळ ूपणा करणे आिण िनण य न घेता ऐकणे याचा फायदा होईल.
आपली गती तपासा
१) सामािजक सव णा या उपयोगाची चचा करा.
munotes.in
Page 76
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
76 ७.८ सव ण प तीच े गुण आिण दोष िकंवा मया दा (MERITS
DEMERITS OR LIMITATIONS OF SURVEY METHOD )
सव ण प तीच े गुण (Merits of Survey Method )
सामािजक संशोधना या काया त एकापे ा अिधक प तीचा उपयोग केला जातो, यापैक
सव ण ही एक प ती आहे. दुस या प ती या तुलनेत सव ण प तीत का ंही िवशेष गुण
आहेत. सव ण प तीच े गुण पुढील माण े सांगतात:
(१) अ ययन िवषयाशी य संबंध : सव ण प तीम य े संशोधनकता आप या
अ ययन िवषया या य संपका त येतो. कारण या प तीम य े िवषयास ंबंधीची त ये
ा कर याक रता संबंिधत प रि थती आिण य शी संपक थापन क न त यांचे
संकलन करावे लागत े. अिधक चांगली त ये ा कर यासाठी संशोधनक या ला
िवषयास ंबंिधत परि थती आिण य शी घिन संबंध थािपत करावा लागतो .
संशोधनकता आप या अ ययन िवषयाशी संबंिधत प रि थती आिण य शी सरळ
संपक थापन कर याम य े िकती यश वी होऊ शकला यावरच सव ण प तीच े यश
अवल ंबून असत े.
(२) व तूिन अ ययन : सव ण प तीम य े कोण याही िवषयाती िविश कल अस या ची
गरज सव णात संशोधनकता आप या िवषयाशी संबंिधत आिण संकिलत कर याचा
य न करतो . व तूिन सव णा िशवाय संशोधन मह व नसते. यामुळे सामािजक
सव ख या अथा ने व तूिन असावा लागतो .
(३) सामािजक प रवत न व या या प रणामाच े ान : समाज हा प रवत नशील आहे
समाजात िविवध कारणा ंमुळे सतत प रवत न होत असत े. या प रवत नाचा
समाजजीवनावर होत समाजात पडून येणा या सामािजक प रवत नाचे व तूिन ान हे
सव णा या आ येते. उदा. जाित यव था , िववाहस ं था इ यादीम य े कोणत े प रवत न
पडून आहे िव ान सामािजक सव णापास ून िमळिवल े जाते. याच माण े सामािजक
प रवत न िश ण धम , िववाह , कुटुंब सं था इ याद वर कोणता प रणाम झाला याचे
अ ययन होतो.
(४) वै ािनकता ा कर यास यश : वै ािनक प रि थतीला ा कर याम य े सव ण
आहे. नैसिग क िव ानात उपयोगात आण या जाणा-या प ती या अनु प सव ण
प तीम य े देखील अशा णाल चा िवकास केला जातो. याम ुळे आव यकत ेनुसार
सामािजक संशोधनकता आपला अ ययन िवषय िकंवा घटना जशी आहे याच पात
बघ याचा यो य य न करतो . याम य े घटनेचे खरे प हे जसे या तसेच घटना या
संबंधात िटकून राहते.
(५) ान ा ीच े एक साधन : सव ण प त ही एक ान ा ीच े मह वाच े साधन आहे.
सव णात संशोधनकता य अ ययन िवषया ंशी संपक थापन करतो . संपक
थािपत झा याम ुळे का पिनक िवचारा ंना अ ययन े ात येऊ पण का पिनक
गो ना कोणत ेच मह व िदले जात नाही. उदा. भूमीहीन शेतमजुरांम ये ामीण munotes.in
Page 77
सामािजक सव ण प ती
77 समाज यव थ ेतील जाित यव था इ यादी कोण याही िवषयावरील तर सव ण प ती
ही ान ा ीच े एक मह वाच े साधन आहे. सव ण प तीच े ही ान ा ीच े एक मह वाच े
साधन आहे.
सव ण प तीच े दोष िकंवा मया दा ( Demerits or Limitations of Survey
Method )
सव ण प तीच े गुणांचा आपण िवचार केला आहे. सव ण प ती या गुणांबरोबर दोषांचा
िवचार करणे अव यक आहे. या प तीच े काही गुण आहेत याच माण े काही दोष सु ा
आहेत तसेच कांही मया दा पुढील माण े आहेत.
(१) सामािजक सव णात फ अशाच घटना ंचे अ ययन केले जाते या य व पात
आहेत . भावा मक िकंवा अमूत गो ना कोणत ेच मह व िदले जात नाही . अमूत आिण
भावा मक घटना ंचे अ ययन सव ण प ती ा रे श य नसते. येक सामािजक
घटने या थळावर जाऊन य घटना ंचे य िनरी ण करणे हे संशोधका ंस श य
नसते . यामुळे सामािजक सव णाच े मह व कमी होते.
(२) सामािजक सव णात अिधक पैसा खच होते. सव णा या अनुसूचीय दश न काय हे
आिथ क यापायी होती. सव णास जात अस याम ुळे वास होते. अशा कार या
ीने अिधक खच क प त आहे.
(३) सव ण ही एक पूव िनयोिजत काय म ि या आहे. साव ण कशासाठी , कुठे, संबंधी
सुिनि ती पूव िनयोिजत काय मान ुसार केले जाते. सतत पूव िनयोिजत काय माची
पार चालत असत े. संशोधनवा आप या बु ीचा वतं पणे योग केला जातो .
(४) सव ण ा मािहती आधारीत िन कषा या िव सनीयत ेवर शंका घेतली जाते. कारण
सव णा या दर यान यि आवड प पात , तसेच पूव हापास ून वतःला दुर ठेवणे
संशोधनकाला अपयश येऊ शकतो . सव णाच े यश हे संशोधनक या या ामािणकता ,
कौश य , त यांची आिण सव ण तं ा या उपयोगट ेवर अवल ंबून असत े. परंतु या सव
गो ची एक मािहती ा करणे कठीण आहे.
(५) िनि त िस ांत मांडणे कठीण सामािजक घटना या अमूत आिण इतर िवखुरले या
असतात . हणून एका सव णा ार े या सव घटना ंना एका सू ात बांधने अितशय आहे.
हणून सव ण हे वतः असंबं आिण खुरलेले असत े या एका बाजून िनि त
िस ांताची िनिम ती ही वतःच एक सम या आहे. या सम या समाधान सामािजक
वै ािनका ंनी िवशेष जाग क असल े पािहज े. कारण या या िव ाना या गतीचा माग
हा अिधक श त होईल. सामािजक अशा कारच े काही दोष सामािजक सव णात
आढळ ून येतात.
सामािजक सव ण प दती संबंधी वरील काही मया दा अस या तरी सामािजक घटना ,
सम या आिण इतर मह वप ूण िवषय मािहती संकिलत कर यासाठी सव णासारखी दुसरी
व तुिन प दत नाही. हणून आधुिनक काळातही सव ण प त िवशेष लोकि य ठरत
आहे. munotes.in
Page 78
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
78 ७.९ सामािजक सव ण व सामािजक संशोधनाचा पार पा रक संबंध
(Inter - Relationship Between Social Su rvey and Research)
सव ण आिण सामािजक संशोधन हे पूण तः एक दुस-यापास ून वेगळे आहे. गरेको यां या
मते, सामािजक सव ण व सामािजक संशोधन ांचा पर पर िनकटचा संबंध एक दुस-याना
पूरक व सहा यक आहेत. सामािजक सव णात सामािजक त यां या आधारावर घटना ं या
काय -कारण संबंधाचा शोध घेतला जातो. सामािजक िस दा ंताचे पुनप री ण केले जाते.
सामािजक सव णातील या सव गो ी सामािजक संशोधनातील आव यक अंग आहे.
यािशवाय सामािजक संशोधनाची क पना करता येत नाही. सहा यान ेच सामािजक
संशोधनकता आपल े गृहीतकृ य तपास तो. या आिण सामािजक संशोधनाचा संबंध अितशय
घिन अस याच े त या या संकलनासाठी अनेक नवीन तं ाचा शोध घेऊन, िमळाल े या
ानास अिधक िव तृत केले जाते. अशा कार े सामािजक सव ण आिण संशोधन
पर परा ंना पूरक असे काय करतात . यामुळेच घटना ं या अ ययनास य कर यासाठी
सामािजक सव ण िकंवा सामािजक संशोधन यापैक कोणताही श द आपण वापरत
असतो .
सामािजक सव ण आिण संशोधनामधील पार पा रक संबंध िकंवा सा य :
(१) सामािजक सव ण आिण सामािजक संशोधनात या दो ही प तीत सामािजक घटना ंशी
संबंिधत त यांचे अ ययन केले जाते.
(२) सामािजक सव ण आिण सामािजक संशोधन या दो ही प तीचा उ ेश सामािजक
घटना व सम या ंशी संबंिधत ान िमळिवण े हा आहे . या ार े यां यावर अिधकािधक
मानवी िनयं ण ठेवता येणे श ये होईल.
(३) सामािजक सव ण आिण सामािजक संशोधन या दो ही प तीत वै ािनक प तीचा
उपयोग केला जातो. या दो हीम य े िनरी ण , मुलाखत ावली अनुसूची, नमुना
िनवड इ यादी गो चा अवल ंब केला जातो .
(४) सामािजक सव ण आिण सामािजक संशोधन या दो ही प ती ार े नवीन त यांचा शोध
घेऊन, नवीन ान िमळिव याचा य न केला जातो .
अशा कार े सामािजक सव ण आिण सामािजक संशोधन यां यात सा य आहे . ा
सा याम ुळेच अमे रकन समाजशा सामािजक सव णाला 'सव ण संशोधन ' (Survey
Research ) असे हणतात .
सामािजक सव ण आिण सामािजक संशोधनातील फरक (Distinction betw een
Social Survey and Social Research)
सव ण प तीम य े व रल कार या सामािजक सव ण आिण सामािजक संशोधन याम य े
आढळणारी समानता असली , तरी याम य े काही फरक आहे ीमती पी. ही. यंग यां या
मते या दो ही प तीम य े पुढील कारचा फरक आढळ ून येतो." munotes.in
Page 79
सामािजक सव ण प ती
79 (१) सामािजक सव णाचा संबंध िविश समूह, िविश भौगोिलक े , िविश सम या
आिण प रि थतीशी असतो . याउलट सामािजक संशोधनाच े े हे अिधक सामा य
आिण अिधक अमूत सम या ंशी संबंिधत असत े.
(२) सामािजक सव णाचा उ ेश कोण याही सम या ं या संबंधात मािहती ा करणे
आिण सम या सोडिव यासाठी उपाययोजना शोधून ता कािलक आव यकता ंची पूत
करणे हा आहे. या उ ेशा या पूत क रता िव मान ानाचा पूण फायदा घेतला जातो.
याउलट सामािजक संशोधनाचा उ ेश हा दीघ कालीन असतो . संशोधनकता आप या
अ ययन िवषया या संबंधात अिधक िव तृत व सखोल ान ा कर याचा य न
करतो . याम ुळे यो य िस ांताचे ितपादन केले जाते.
(३) सामािजक सव ण आिण सामािजक संशोधनाच े व प हे सै ांितक आहे. याव न हे
प होते क , सामािजक सव णाच े व प यावहा रक आहे. सव णान े मािहती
एकि त केली जाते. याम ुळे या सम य ेमधील अंतभू त कारणा ंचा शोध घेता येतो.
त यांचे अशा कार े संकलन कर यासाठी गृहीतकृ याची आव यकता नसते. याउलट
सामािजक संशोधनात गृतकृ य आव यक असत े . याम य े घटना िकंवा सम य े या
संबंिधत गृहीतकृ याची िनिम ती केली जाते. यो य त यांचे संकलन के यानंतर या
गृहीतकृ या या स यत ेबाबतची पडताळणी केली जाते. कोण याही िवषयास ंबंधीचे
गृहीतकृ य स य िकंवा अस य आहेत याबाबतच े परी ण केवळ सामािजक
संशोधनातच होते. सामािजक सव णात संकिलत त यां या आधारावर सम येची
या या तुत केली जाते. यासंबंधात पाक (Park) हणतो क , "सवा िधक मया दीत
अथा ने असे हटल े पािहज े क , सव ण हे कधीही संशोधन नसते. ती केवळ या या
असत े हे गृहीतकृ यांचे परी ण कर या या थानाऐवजी केवळ सम या ंची या या
करतात .
(४) सामािजक सव णात सामािजक घटना िकंवा सम या ं या संबंधात त यांचे संकलन
समाज सुधारणा िकंवा समाज क याणा या उ ेशाने केले जाते. याम ुळे मानव
जीवना या गतीचा माग अिधक प होऊ शकेल. याउलट सामािजक संशोधनाचा
उ ेश मानवा या संबंधात आप या ानाची वृ ी करणे आिण अ ययन तं ाना अिधक
गत करणे हा आहे. सामािजक संशोधनात ून िमळिवल े या ानाचा फायदा सामािजक
योजना तयार कर या या ीने होऊ शकतो .
(५) सामािजक सव णाचा संबंध हा ामु यान े वै क य सामािजक सम या ंशी असतो .
सामािजक सव णाचा उ ेश समाजस ुधारणा िकंवा समाज क याणाशी असतो .
यामुळे सामािजक सव णात फ अशाच सामािजक घटना ंचे अ ययन केले जाते क ,
या घटना सामािजक क याणा या मागा त अडथळ े िनमा ण करणा या असतात .
याउलट सामािजक संशोधन हे येक सामािजक घटना ंशी संबंिधत आहे. संशोधनाचा
उ ेश हा मया िदत नसतो . याचा उ ेश हा ानाची ा ी आिण िव तार हा आहे.
हणून कोण याही सामािजक घटने या संबंधात ान िमळिवता येते. याव न हे प
होते क , सामािजक संशोधनाच े े सामािजक सव णाप े ा अिधक िव तृत, यापक
आिण सखोल असत े. munotes.in
Page 80
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
80 (६) सामािजक सव णात सम या ंशी संबंिधत येक संभा य सूचनांना एकि त केले जाते.
परंतु याचे सू म अ ययन केले जात नाही. कारण सम या समजून याचे समाधान
शोध यासाठी सू म अ ययनाची आव यकता नसते. परंतु सामािजक संशोधनात
िविश त यांचे अिधक सू म अ ययन करणे आव यक आहे. कारण यािशवाय
यथाथ ान ा करणे श य नसते. हणून सामािजक सव णात थूल अ ययन (
Extensive Study ) आिण सामािजक संशोधनात सू म अ ययन ( Intensive
Study ) असा फरक आढळ ून येतो.
(७) सामािजक सव ण हे यावसाियक आधारावर संप न केले जाऊ शकते. कारण
शासन , अनेक सं था हे सव णाच े काय कम चा या ंकडून करवून घेतात. अलीकड े
अनेक उ पादन े आप या व तूं या संबंधात लोकांची मते जाणून घे यासाठी सव ण
करतात . याउलट सामािजक संशोधन हे यावसाियक आधाराव र केले जात नाही.
संशोधनाची आवड असल ेली िज ास ू य संशोधन काय करीत असत े.
(८) सव णाच े अ ययन े हे अिधक िव तृत असत े. िव तृत े ातील सव मह वप ूण
त यांचे संकलन करणे एका य ला श य नसते. हणून सव ण हे एका
अ ययना ार े केले जाते. सामािजक सव ण हे अनेक य चा एक सामूिहक य न
असतो . याउलट सामािजक संशोधन हे यि गत तरावर केले जाते. सव णासारख े
अनेक लोक संशोधन काय करीत नाही. संशोधनाम य े एक य ान
िमळिव या या हेतूने संशोधन काय यि गत तरावर करते.
अशा कारचा फरक सामािजक सव ण आिण सामािजक संशोधनात आहे. यातील फरक
प करताना गलेन एस. िफशर ( Galen S. Fisher ) यांनी िलिहल े क , "सामािजक
संशोधन हे सामािजक सव णाप े ा अिधक सखोल व सू म असत े आिण ते सामा य
िस ांता या शोधाशी अिधक संबंिधत असते." (Social Research differs from social
survey in beings more intensive and precise more concerned with the
discovery of general principles.) िफशर याचे मत यो य आहे. कारण सव णाचा
उ ेश हा यावहा रक असतो . सामािजक सव म हे ामु यान े सामािजक सम या ंशी
संबंिधत असून ते यावहा रक व पाच े आहे. यामुळे या िवषयाच े सू म आिण सखोल
अ ययन सव णात केले जात नाही. परंतु सामािजक असला तरी या दो ही प ती
पर परा ंना पूरक आिण सहा यक आहेत. संशोधनात मा सू म अ ययन केले जाते.
अशा कार े सव ण आिण संशोधन याम य े फरक आहे.
आपली गती तपासा :
१) सामािजक सव ण आिण सामािजक संशोधनाच े व पाची चचा करा.
munotes.in
Page 81
सामािजक सव ण प ती
81 ७.१० भारतात सामािजक सव णाचा िवकास (DEVELOPMENT OF
SOCIAL SURVEY IN INDIA )
भारतात सामािजक सव णाचा िवकास इतर गत देशा या तुलनेत अितशय मंद गतीने
होत आहे. आज देखील सामािजक सव णक या ना अनेक अडचण ना सामना क नच
सव ण करावे लागत आहे. आिथ क सम या आिण लोकांची उदासीनता सामािजक
सव णा या िवकासातील मु य अडथळ े आहेत. सामािजक सव ण काया ची सु वात
कर यासाठी आव यक असल ेले आिथ क प रि थतीच े िवशेष ान सव णक या ना नसते.
आप या देशात अनेक आहेत. या सामािजक सं थाम ुळे िविवध जिटल सम या िनमा ण
झा या आहेत. परंपरावरील िव ास इ यादी कारणा ंमुळे सूचनांना एकि त या िवकासाच े
दोन भागात िववेश एक आहे. या सव कारणाम ुळे भारतातील सव णाचा िवकास अितशय
मंद आहे. भारतातील सव णा या िवकासाच े दोन भागात िववेचन केले जाते.
अ) ि टीश काळातील सामािजक सव ण (Social Survey During British
period) :
िकतीही दोष िदले तरी िवकासा या संदभा त यांचे फार मोठे योगदान आहे. ि िटश काळात
भारतात सामािजक सव णाचा अितशय मंद गतीने का होईना प हो यास सु वात झाली.
दु काळ , मजूरां या सम या , बेकारी, आरो य इ यादी िवषयाबाबत आव यकता भासली
हणून ि िटश शासनान े वेळोवेळी शासक य आयोगाची (Royal Commission) यु
केली. यांनी शासना या िनद शानुसार सूचना एकि त क न आपला आिथ क, राजक य
इ यादी िवषया ंबाबत सूचना एकि त क न वेगवेगळे 'गॅजेिटअस ' (Gazetters) केले.
१८५० म ये सांि यक य सिचवालय ' थापन कर यात आले. १८९१ पासून दर दहा
वषा नंतर जनगण क न या संबंधीचा अहवाल कािशत केला जातो. जनगणन ेचे
सव णा या ीने िवशेष मह व आहे. जनगणना अहवालाम य े केवळ देशातील
लोकस ं येचीच मािहती नसते. तर या िशवाय अनेक सामािजक , सां कृितक व इतर
त यांची मािहती देखील असत े. काही यि गत य ना ार े सामािजक सव णा या
िवकासात िवशेष योगदान दे यात आले. १९१३ म ये सर टी. मोरीसन (Sir T. Morison)
यांनी ' Economics Transition in India ' या पु तकात अशी सूचना केली होती क ,
'म ास रा या या काही गावात समाजशा ीय आिण सांि यक य सव ण कर यात यावे.'
१९१२ म ये जी. क िटंग (G. Kent inge) यांनी "Rural Economy in Bombay
Deccan' या पु तकाबाबत असे मत य केले होते क , याचे हे काय भिव यात होणा य
संशोधनासाठी सहा यक ठरेल. या सूचनां या आधारावर म ास रा यात डॉ. िगलबट
लेटर (Dr. Gilbert Slater) यांनी तर मुंबई रा यात डॉ . एच . एच . मनन (Dr. H. H.
Mann) यांनी गावाच े सामािजक आिथ क सव ण केले. हे दो ही सव ण या काळातील
िवशेष मह वाच े होते. पंजाब रा यातील 'आिथ क संशोधन बोड ' (Board of Economic
Enquiry ) या संशोधन बोडा चे सव ण े ातील योगदान उ लेखनीय आहे. सव थम
१९२१ म ये लाहोरम य े दुधाची पूत कर याबाबत या एका सव णापास ून सु वात केली.
नंतर पंजाब रा या या येक िज ातील एका - एका गावाची िनवड क न २९ गावाच े
सखोल अ ययन कर यात आले. या अ ययनात छापील २० पृ ाची एक व तूिन व munotes.in
Page 82
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
82 िव तृत ावली या सहा यान े ामीण जीवना या शेती, कज बाजारीपणा , बाजार इ यादी
ामीण जीवना या िविवध पैलू संबंिधत सूचना एकि त कर यात आ या हो या . १९२८
या भारतीय कृषी या शाही आयोगान े (Royal Commission on Indian Agriculture)
या गो ीवर िवशेष भर िदला क , आिथ क प रवत नाचे व प आिण मा ा जाणून घे यासाठी
जेथे कुठे श य असेल तेथे सामािजक - आिथ क सव ण कर यात यावे. १९२९ -३० म ये
हैदराबाद म ये ा. एस. केशव अयंगार (Prof. S. Keshav Ayengar) यांनी मोठ्या
माणात चार िज ातील येक १२ गावांचे सव ण केले. या सव णाम य े मुलाखत
प तीचा अवल ंब कर यात आला होता. १९३७ म ये ा. डी. आर. गाडगीळ (Prof. D.
R. Gadgil) पु याचे नागरी सव ण (Urban Survey of Poona) केले . भरातील िविवध
जमातीच े सव ण वेगवेग या मानवशा ा ंनी केले. सर रजल े (Sir Ray) यांनी १९०६
म ये 'तोडा', एस. सी. रॉय (S. C. Roy ) यांनी 'मुंडा' आिण िम स ' अ ययन केले.
( ब ) वतं भारतातील सामािजक सव ण ( Social Survey in Independent) :
भारताला वतं िमळा यान ंतर सामािजक सव णा या िवकासाला िवशेष चालनािमळाली .
भारतातील िवकास कर यासाठी िविवध योजना आख या आहेत. याक रता शासनान े
िविवध भागात सव ण कर यासाठी िविवध सव ण योजना तयार क न सव णास
ो साहन िदले. वतं भारतात खालील सं थाच े सामािजक िवशेष उ लेख सव णा या
े ात आहेत.
(१) नॅशनल सॅ पल सव (National Sample Survey) िह सव थम भारत शासना ार े
१९५० म ये नॅशनल स पिनद श (Director of National Sample Survey) ची
थापना कर यात आलीय संपूण देशातील आिथ क व सामािजक प रि थती आिण
तरा या संबंधात सूचना एकि त करत आ या हो या. या सव णाच े काय ऑ टोबर
१९५० म ये सु झाले आिण माच १९५१ मा पूण झाले. पंचवािष क योजना तयार
कर यासाठी आव यक सूचना व यांना एकि त करने हे या िनद शाचे मुख काय आहे.
या सं थेने समाजजीवना या कुटुंबाचा आकार उ प न आिण चचा चे व प, बेकाशी,
ामीण शेतमजूर इ यादी संबंिधत मह वप ूण त यांचे संकलन केले आहे. या सं थेने
आता असे ठरिवल े क , अिखल भारतीय तरावर सव ण कर याप े ा थािनक
सव णो अिधक यो यता ंचे संकलन कर याच े य न कर यात येतील.
(२) संशोधन काय म सिमती ( Research Programme Committee ) आयोगा या
संशोधन काय म सिमतीच े सव णा या संबंधात मह वाच े योगदान आहे. िवध
कार या सव णांना ो साहन देणे, यांना आिथ क मदत देणे इ यादी अनेक
मह वप ूण काया सिमतीन े केले. िविवध सव ण योजना ंना वीकृती दे याचे काय या
सिमती ार े केले आहे. पुणे, हैयाबाद , िद ली , म ास आिण मुंबईचे सामािजक आिथ क
सव ण, सुरादाबाद के येथील लघु उ ोगा ंचे सव ण आिण शेतीवरील
अिधकारास ंबंधी काय ा या सामािजक , आिथ क अ ययन इ यादी बाबत सव ण या
सिमतीतफ कर यात आले िवशेष ची आहे. संरचना सामािजक गतीशीलता मजूर
आिण िमल मालका ं या पार प रक संबंध सुधार यासा अशा काही िवषयावर अ यास
केला जातो . munotes.in
Page 83
सामािजक सव ण प ती
83 (३) कौि सल ऑफ अ लाइड इकॉनॉिमक रसच ( National Coun cil of Appled
Economic Research , NCAER ) या सं थेने अनेक मह वप ूण सव ण केलीत.
बचत संबंधी सव ण तसेच मुंबई, िद ली , म ास , कानप ूर इ यादी मोठ्या कामािजक
आिथ क प रि थतीच े सव ण इ यादी अनेक सव ण मुख आहेत. या सं थे ारे
कर यात भारतात आिथ क संशोधनाचा एक नवीन अ याय सु झाला. अमे रकन
महल माणेच ही सं था आप या सव णात रसायनशा , इलेि कल इंजीिनयर ,
वन, वाहतूक, आिण सांि यक िवशेषणा या संशोधनाचा आिण तांि क ानाचा
सम वय कर याचा य न करते. येक िवशेष सव ण कर यात येणा या िवषया या
स प रि थती आिण या या िवशेषणा या संबंधात सूचना देतात. या सव सूचनां या
आधारावर आिण इतर त यांना िमळव ूनअंितम अहवाल तयार केला जातो. याम ुळे
स ि थती आिण िवकासा या संभा य िदशे बाबत अ यास केला जातो .
(४) लोकमत सव ण (Public Opinion Survey) : लोकमता या संबंधी या सव णाम
सािहत कर यासाठी " Indian Institute of Public Opinion' या सं थेची थापना
कर यात या सं थे ारे Public Opinion Surveys हे मािसक कािशत केले जाते.
या मािसकात जातात . िविभ न सामािजक , आिथ क आिण राजक य िवषयावर ,
भारतीय लोकमतावर काश टाकणार े छापल े जाते.
(५) िव िव ालया ारा सव ण (University's Surveys) : अनेक िव ापीठात
सामािजक सव ण काय माचा अंतभा व कर यात आला आहे. एम.फ ल. ( M.Phil ),
एम.ए. चे ोजे ट वक िकंवा लघुशोध बंध, पीएच.डी. ( Ph.D. ) चे संशोधन काय
केले जाते . या संशोधन काया त सव ण प तीचा अवल ंब केला जातो. याच माण े
िव ापीठ अनुदान आयोगा या मदतीन े िविवध िवषयावरील सव ण िव ापीठ करीत
असत े.
वरील सं था यित र काही इतर सं था या सव ण काया शी संबंिधत आहेत. 'इंिडयन
इि टट ्यूट ऑफ क युिनटी डे हलप म ट' (Indian Institute of Community
Development), ' गोखल े इि टट ्यूट ऑफ पॉिलिट स अँड इकॉनॉिम स ' (Gokhale
Institute of Politics and Economics), ट िट टीकल इि टट ्यूट, कोलकाता
(Statistical Institute, Kolkata) ' टाटा इि टट ्यूट ऑफ सोशल साय स ेस' (Ta ta
Institute of Social Sciences), आ ा इि टट ्यूट ऑफ सोशल साय स ेस' (Agra
Institute of Social Sciences) आिण 'िद ली कूल ऑफ सोशल वक ' (Delhi
School of Social Work) या सं थांचे सामािजक सव ण काया संबंधी िवशेष योगदान
आहे.
आपली गती तपासा
१) भारतातील सामािजक सव ण िवकासची मािहती िलहा .
munotes.in
Page 84
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
84 ७.११ सारांश
आज सामािजक सव णाच े िवशेष मह व वाढल े आहे. सामािजक संशोधना या काया त
एकापे ा अिधक प तीचा उपयोग केला जातो, यापैक सव ण ही एक प ती आहे.
दुस या प ती या तुलनेत सव ण प तीच े िवशेष गुण आहेत. याच माण े सव णा या
अ ययन े ाची देखील वृ ी होत आहे. भारतातील अनेक सव ण हे गरीबी आिण ामीण
लोकांवर कर यात आले आहे. असे कोणत ेही े नाही क , जेथे सव णाची आव यकता
नाही. नवीन ि थती आिण सम या या संदभा त देखील सव ण केले जाते. भारतात
पंचवािष क योजना ार े केला जातो. या पंचवािष क योजना ंक रता सव णाच े अन य साधारण
मह व आहे. तसेच िविवध सम या ंची कारण े शोध यासाठी सव णाचा उपयोग केला जातो.
याव न हे हो क , आधुिनक काळात संशोधनाच े मह व वाढल े आहे. तसेच सव णाच े े
हे झाले आहे.
भारताला वतं िमळा यान ंतर सामािजक सव णा या िवकासाला िवशेष चालना िमळाली
आहे. भारतातील िवकास कर यासाठी िविवध योजना आख या आहेत. याक रता
शासनान े िविवध भागात सव ण कर यासा ठी िविवध योजनात सव णास ो साहन िदले हे
सव णासाठी िवशेष उ लेख आहेत.
७.१२
(१) सामािजक सव णाचा अथ सांगुण सामािजक सव णा या वैिश ्यांची चच करा.
(२) सामािजक सव णाची या या ा. सामािजक सव णा या कारा ंची मािहती िलहा .
(३) सामािजक सव णाच े िविवध उ ेश िकंवा काय आिण मह व प करा .
(४) सामािजक सव ण आिण सामािजक संशोधनाच े व पाची सिव तर चचा करा.
(५) सव ण प तीच े गुण आिण दोष िकंवा मया दाचे मु् यमापना मकिव ेषण करा .
(६) भारतातील सामािजक सव ण िवकासची सिव त र मािहती िलहा .
७.१३ संदभ
Wale , A. E The Local Social Survey in Britain , 1960 , P.7 .
Young , Hain Pao : Fact Finding with Rural People , 1955 , P.3 .
Pun Paulina & House , Bomhary , 1960 , PP17 -18 Scientific Social
Surveys and Research , Asia Publish ing
munotes.in
Page 85
85 ८
ावलीवर प ती
घटक स ंरचना :
८.० उ ्दी ्ये
८.१ तावना
८.२ चांग या ावलीची वैिश ्ये
८.३ ावली , संक पना , ांचे कार , ाच े व प आिण ांचा म तयार करणे
८.४ ावलीच े कार
८.५ ावलीच े तोटे
८.६ फायद े
८.७
८.८ संदभ
८.० उ ्दी ्ये
● ावली प ती समजून घेणे
८.१ तावना
ावली िव तृत आिण िव ता रत े ात िवखुरले या य या गटांब ल डेटा गोळा
कर याच े सवा त जलद आिण सोपे तं दान करते. या प तीत , ावलीचा फॉम ,
सामा यत: पो टान े, ांची उ रे दे याची आिण ावली परत कर याची िवनंती संबंिधत
य ना पाठिवली जाते. गुड आिण हॅट यां या मते, " ितवादीन े भरलेला फॉम वाप न
ांची उ रे िमळव यासाठी हे एक साधन आहे." यानुसार जी.ए. लुंडबग , "मूलभूतपणे,
ावली हा उ ेजनांचा एक संच आहे याम य े िनर र लोक या उ ेजनां या अंतग त
यां या शाि दक वत नाचे िनरी ण कर यासाठी उघड होतात ."
अनेकदा, " ावली " आिण "शेड्यूल" या श दांना समानाथ श द मानल े जातात .
तांि क ्या, तथािप , या दोन सं ांम ये फरक आहे. ावलीम य े फॉम िकंवा फॉम या
सेटवर प तशीर मान े मुि त िकंवा टाइप केले या ांचा संच असतो . हे फॉम िकंवा
फॉम सामा यत : पो ट ार े ितसादक या ना पाठवल े जातात , यांनी वाचून समजून
घेणे आिण यांना िदले या फॉम िकंवा फॉम वर िदले या जागेवर िलिखत व पात उ र
देणे अपेि त आहे. येथे, ितसादक या ना वतः या ांची उ रे ावी लागतील . munotes.in
Page 86
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
86 दुसरीकड े, शेड्यूल हा एक फॉम िकंवा फॉम चा संच असतो याम य े अनेक असतात .
परंतु येथे, संशोधक िकंवा फ ड वक र उ रदा याला समोरासमोर मांडतात , यां या
शंकांचे प ीकरण देतात, आव यक प ीकरण देतात आिण सवा त मह वाच े हणज े,
उ ेशासाठी दान केले या संबंिधत जागेत यांची उ रे भरतात .
ावली काही िनवडक य ना पाठवली जात अस यान े, ितची या ी मया िदत आहे,
परंतु ित या मया िदत काय े ात ती मािहती िमळव याच े सवा त भावी मा यम अस याच े
िस होऊ शकते, जर ती उ म कार े तयार केली गेली असेल आिण ितसादक या ने ती
यो य र या भरली असेल.
यो य र या तयार केलेली आिण शािसत ावली सवा त यो य आिण उपयु डेटा-
संकलन साधन हणून काम क शकते.
८.२ चांग या ावलीची वैिश ्ये
(१) ितसादक या ना िवनाम ू य आिण उ फ ूत ितसाद दे यासाठी वृ कर यासाठी
एखा ा मह वा या िकंवा संबंिधत िवषयाला संबोिधत केले पािहज े. ावलीवर
िकंवा या या आवरण प ात याचे मह व काळजीप ूव क नमूद केले पािहज े.
(२) याने फ असा डेटा काढला पािहज े जो इतर ोता ंकडून ा केला जाऊ शकत
नाही जसे क पु तके, अहवाल आिण रेकॉड .
(३) ावली श य िततक संि ठेवा. आव यक मािहती गोळा कर यासाठी ती खूप
लांब असावी , ितसादाची गुणव ा खराब असेल. लांबलचक ावली वारंवार
टाकाऊ कागदा या टोपलीत टाक या जातात .
(४) कोणतीही संबंिधत आिण गंभीर मािहती न सोडता ती श य िततक यापक असावी .
(५) ते श य िततके य ्या आकष क, प तशीरपण े मांडलेले आिण प पण े छापल ेले
असाव े.
(६) िदशा प आिण पूण असावी , मह वा या अटी प के या पािहज ेत, येक ान े
एकच क पना िदली पािहज े आिण सोपे, अचूक आिण अ प ितसाद
िमळ यासाठी श य ितत या सो या आिण प पण े श दब केले पािहज ेत.
(७) व तुिन असाव ेत, आिण संशोधकान े इि छत ितसाद िमळिव यासाठी
कोणत ेही संकेत िकंवा सूचना देऊ नयेत.
(८) चांग या मानिसक मान े मांडले जावेत, सामा य ते अिधक िविश
ितसादा ंकडे जा. हा तािक क आिण व तुिन म ितसादक या ला वतःचा िवचार
यवि थ त कर यास मदत करेल जेणेक न याची उ रे तािक क आिण व तुिन
असतील .
munotes.in
Page 87
ावलीवर प ती
87 (९) अिधक नाजूक िकंवा िज हा या या ांकडे जा याप ूव सु वाती या ान े
सकारा मक ि कोन िनमा ण केला पािहज े.
(१०) ावलीम य े समािव केलेले उ र देण्याच्या ितवादीच ्या बौि क
मतेमध्ये असल े पािहज ेत.
(११) ावलीतील िविवध अिधक यवि थत , मनोरंजक आिण िनरंतर हो यासाठी
यो य मान े िवचारल े पािहज ेत.
(१२) आ ेपाह , लािजरवाण े, संिद ध, दुहेरी, अ प , सूचक, वैयि क , का पिनक ,
संवेदनशील आिण खूप लांब टाळाव ेत.
(१३) भाषेचा संबंध आहे तोपय त, िविवध सं ेप, मू य-भा रत श द, मूळ िकंवा असामा य
श द, बह -अथ श द इ यादी टाळाव े.
(१४) ावली या सु वातीस , तपासक या ने साधे समािव केले पािहज ेत जे
उ रक या ला आरामात ठेवतात आिण तपासक आिण उ रदा या ला िनरोगी संबंध
िनमा ण कर यास मदत करतात .
(१५) ावली या सु वातीला उ रदा याचा स ला घेणारे िदले जाऊ शकतात .
(१६) ावलीची सामा य मांडणी िकंवा भौितक व प हे खूप मह वाच े आहे. िशवाय
चांगली मांडणी आिण यो य िनयोजनाम ुळे वारंवार ितसादा या सम या उ वू
शकतात . यामुळे ावली या छपाईसाठी वापरल ेला कागद चांग या दजा चा
असावा . ते यो य मािज न दान केले पािहज े. िविवध , शीष के आिण तंभांम ये,
वाजवी जागा असण े आव यक आहे.
(१७) ुत आिण अचूक ितसाद सुिनि त कर यासाठी आिण एका वेळी िदले या
कोण याही ेणीला याय दे यास ितसादक या ला मदत कर यासाठी आयटम
वेग या ेण म य े आयोिजत केले पािहज ेत.
(१८) वण ना मक िवशेषण आिण ि यािवश ेषणे वापरण े टाळा यांचा कोणताही सहमत
अथ नाही (उदाहरणाथ , वारंवार, अधूनमधून, विचत , आिण असे श द).
(१९) दुहेरी नकारा मक टाळा, जसे क "तु ही स ची िश त नाकारत नाही का?"
(२०) ांम ये पुरेसे पया य असल े पािहज ेत. पया यी श दांची अपुरी सं या असल ेले ,
उदाहरणाथ , "तु ही िववािहत आहात का?" "होय/नाही" टाळाव े.
(२१) चांग या ावलीन े डेटाचे टॅ युलेशन, सारांश आिण या या करणे सुलभ केले
पािहज े. ावली या अंितम व पावर िनण य घे यापूव , डेटा सारणीब आिण
अथ कसा लावला जाईल याचा अंदाज घेणारी सारणी प क तयार करणे चांगले
आहे.
munotes.in
Page 88
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
88
हे ावलीतील संिद धता टाळ यास मदत करेल.
८.३ ावली , संक पना , ांचे कार , ाच े व प आिण ांचा म
तयार करणे
ावली या बाबतीत , सवा त मोठी सम या ही ितसादाची असत े, जी ावलीतील
प त े या सम य ेमुळे उ वत े.
एका मुलाखतीत िकंवा शेतात िनयोिजत
शेड्यूलम य े िदले या ांचे आिण वेगवेग या अट च े यो य प ीकरण िकंवा अथ
दे यासाठी काय कता वैयि क र या उपि थत असतो . उ रदात े यां या शंकांब ल
िवचा शकतात आिण शेड्यूल प तीन े श दाचा अथ यो य र या समजू शकतात . सहसा ,
ते मुलाखतकारान े िवचारल े या ांची उ रे दे यास नकार देत नाहीत . परंतु ावली या
बाबतीत ही सुिवधा उपल ध नाही. ाचा अथ लाव यासाठी िकंवा यात वापरल े या
काही मह वा या सं ांचा अथ प कर यासाठी उ रदा याला मदत कर यासाठी कोणीही
नाही.
ावली तयार करताना , ांची बांधणी आिण वापरा यची भाषा याम य े खूप काळजी
यावी लागत े. ावली अंितमत : ितसादक या ना पाठव याप ूव याची संपूण चाचणी
आव यक आहे. ावली तयार करताना , संशोधकान े हे ल ात ठेवले पािहज े क ते उ च
िकंवा सरासरी बुि म े या ितसादक या साठी नसून िकमान बुि म े या
ितसादक या साठी आहे. यामुळे ावली , ितचा सामा य भौितक ीकोन आिण यात
िदलेले ांचे कार तयार करताना खूप काळजी घेणे आव यक आहे, जेणेक न याला
एक िवशेष वेळाप क हणून या य ठरवता येईल, हणज े संशोधक उ रदा या ंसमोर
उपि थत नसला तरी ावली . तसेच उ रक या ना िवषय सो या आिण प पण े
समजाव ून सांगेल आिण यां याकड ून मोठ्या ितसादाची सोय करेल. दुस या श दांत,
ावली वयं- प ीकरणा मक असेल.
तथािप , या संदभा त, संशोधकान े खालील मह वाच े मु े िवचारात घेतले पािहज ेत:
(१) िवचाराधीन सम य ेचे मह व , तसेच याच े सू ीकरण :
सम य ेचे सू ीकरण ावली िवकिसत कर यासाठी ारंिभक िबंदू बनवत े. जर
अ यासाधीन सम या मह वाची असेल, तर उ च ितसाद अपेि त आहे, परंतु जर ती
सामा य सम या असेल आिण याचा ितसादक या या जीवनाशी कोणताही सामािजक
संबंध नसेल, तर ितसाद कमी अस याची श यता आहे. अ यासासाठी तयार केलेली
सम या उ रदा या ंशी संबंिधत असावी . जर तपासाधीन सम या थेट ितसादक या या
सम य ेवर क ि त असेल तर संशोधक उ च ितसादाची अपे ा क शकतो . munotes.in
Page 89
ावलीवर प ती
89 ावली या वापरा ार े डेटाचा खूप िव तृत भाग सहसा सुरि त केला जाऊ शकत नाही.
संशोधकान े थम कािशत अहवाला ंम ये इि छत डेटा िकती माणात उपल ध आहे हे
शोधून काढल े पािहज े आिण सव क काही भाग आहेत हे ठरवाव े.
सव आव यक डेटा औपचा रक ावली ार े ा केला जाऊ शकतो . थोड यात ,
औपचा रक ावली ार े एखा ा िविश अ यासात सम य ेचे कोणत े पैलू हाताळल े जावेत
हे तपासक या ने ठरवल े पािहज े
(२) संबंिधत अनुभव असल े या लोका ंकडून मदत घेणे :
संशोधकान े या या ावलीच े िनयोजन आिण बांधणीत श य ती सव मदत िमळवावी .
याने इतर ावल चा अ यास केला पािहज े आिण या या संशोधन सं थे या इतर
सद या ंना िकंवा या या सहका या ंकडे, िवशेषत: यांना ावली बांध याचा अनुभव आहे
यां याकड े गंभीर िव ेषणासाठी वत:चे सबिमट केले पािहज े.
(३) या या गृहीतकाची संपूण मािहती :
वतःची ावली तयार कर यासाठी याने आपल े गृिहतक , अनुभव, संबंिधत िवषयावर
उपल ध सािह य आिण इतर संबंिधत े ांचा सखोल अ यास केला पािहज े. हे याला
या या संशोधन सम य े या गंभीर मुद् ांचा कसून तपास कर यास मदत करेल.
(४) अ यासा या येयाची प समज :
याला या े ाचे सखोल ान आिण तपासाच े उि आिण तपासासाठी आव यक
असल े या डेटा या व पाची प समज असण े आव यक आहे.
(५) कसून तपासणी :
तांि क दोष येऊ नयेत यासाठी वैयि क मू यांमुळे उ वणार े पूवा ह यािशवा य. ावली
यो य र या तपासली पािहज े.
(६) असं य पुनरावृ ी िकंवा पूव -चाचणी :
ावली तयार करताना अनेक पुनरावृ ची आव यकता असत े याम य े एकाच ा या
िभ नत ेची ायोिगक चाचणी िदली जावी. एकच वेगवेग या कार े िवचारला गेला तर
वारंवार वेगवेगळे ितसाद येऊ शकतात . ही चाचणी पूव चाचणी िकंवा पायलट
अ यासा ार े केली जाऊ शकते. ावली कशी काय करते आिण वा तिवक ावली लागू
कर याप ूव बदल आव यक आहेत का हे शोध यासाठी पूव चाचणी आव यक आहे.
घटका ंची पूव -चाचणी े ातील यां या शासनातील अनपेि त सम या सोडव याच े
साधन दान करते. हे जोड याची िकंवा हटव याची गरज देखील सूिचत क शकते.
कधीकधी पुनरावृ ी आिण पूव -चाचणीची मािलका आव यक असत े. पूव चाचणीन ंतर,
येक घटकाची छाननी झाली आहे याची खा ी कर यासाठी अंितम संपादन करावे munotes.in
Page 90
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
90 लागेल. ावली श य िततक प आिण वापर यास सुलभ कर यासाठी संपादन करणे
आव यक आहे.
(७) ितसादक या ची इ छा :
ावली केवळ ते हाच भावी ठरते जे हा ितसादकता या या िति या प पण े य
कर यास स म िकंवा इ छुक असतो . ितसादक या ची िनवड काळजीप ूव क करावी .
ावली फ यांनाच पाठवली पािहज े यां याकड े इि छत मािहती आहे आिण यांना
ितसाद दे यास पुरेसा रस आहे. गुड आिण हॅट हणतात , " ितवादी सामा यपण े एखा ा
िवषयाशी संबंिधत ावलीच े उ र देणार नाही याशी तो अप रिचत आहे, जसे क हवाई
वास , येऊ घातल ेला कायदा िकंवा सरकार या िविश शाखेचा िकंवा यवसायाचा
अनुभव."
(८) गृहीतका ंची अचूकता :
ावली बह धा उपयोगी ठरते जे हा मोठ्या माणावर अ वेषणा मक काया ने उ रे
ावयाच े संकुिचत केले जातात. इथे अिधक मह वाची गो हणज े गृहीतकाची
ती णता . गृिहतकावर िजतक े ल क ि त केले जाईल िततक ावली अिधक भावी
होईल.
(९) ावलीची लांबी :
ावली श य िततक लहान असावी . आव यक डेटा िमळिव यासाठी ते पुरेसे लांब
असाव े. ावली खूप लांब अस यास , ितसाद खराब अस याची श यता आहे.
(१०) अपील प :
एक क हर लेटर जवळजवळ नेहमीच ावली सोबत असत े, याम य े ितवादीला याचे
सहकाय दे याची िवनंती केली जाते. या करणात , संशोधकान े तो काय करणार आहे, तो
का करत आहे आिण तो कोणासाठी करत आहे हे प केले पािहज े. या अपील प ाम य े
सामा यत : संशोधन करणा या संशोधन सं थेचे नाव, संशोधनाच े उि आिण
ितसादक या ना िकंवा सव साधारणपण े लोकांना होणारा लाभ यांचा समाव ेश असतो .
तथािप , आवाहन संि , यो य श दांत आिण भावी असाव े. बह तेक ितसादक त एखाद े
मोठे प वाच यास तयार नसतात आिण लांबलचक अपील प याचा भाव न करते.
(११) संशोधन सं थेची ित ा :
ावली या यशासाठी , संशोधन सं थेची ित ा खूप मह वाची आहे. सहसा , अ यास
करणारी संशोधन सं था सु िस , जबाबदार आिण एका वै ािनक गटाशी संबंिधत
अस यास , ितसाद जा त अस याची श यता असत े. अ यासाला मंजुरी देणारी सं था munotes.in
Page 91
ावलीवर प ती
91 ात, िति त िकंवा संशया पद सचोटीची नस यास लोक ितसाद दे यास सहसा
वार य दाखवत नाहीत आिण या करणात ितसाद कमी अस याची श यता असत े.
ावली प तीम य े, क हर लेटरने संशोधन सं थेचे वैिश ्य आिण याचे उि काही
वा या ंम ये प केले पािहज े. हे वै ािनक स मत ेची छाप आिण संशोधन सं थेचा प ा
आिण दूर वनी मांक देखील दान करेल. कोणतीही गो लपलेली, अ प िकंवा
संशया पद वाटू नये.
(१२) अ यासाचा उ ेश :
संशोधक या या ा तािवक िट प या ंम ये अ यासाचा उ ेश समािव क शकतो .
ावली या क हर लेटरम य े, संशोधन सं थेला ितसादक या कडून या कारची मािहती
का आव यक आहे हे प करणे आव यक आहे. तथािप , गुड आिण हॅट हणतात ,
" ावली या उ ेशाचे वण न उ रदा यान े प ीकरण मािगत यािशवाय सोडल े पािहज े."
(१३) ावलीच े व प िकंवा सामा य मांडणी :
ावली तयार करताना , ावलीची सामा य मांडणी िकंवा व प यावर ल णीय ल
देणे आव यक आहे. येथे, वेळाप कान ुसार, फ ड वक र ितसादक या या शंका दूर
कर यासाठी वैयि क र या फ डम य े उपि थत नाही. यामुळे हे काय ावली याच
प रपूण व पान े पार पाडाव े लागत े.
(a) कागदाची गुणव ा : ावली या छपाईसाठी वापरल ेला कागद उ च दजा चा असावा .
जेणेक न ते िटकाऊ असेल आिण यावर छापल ेली अ रे प पण े िदसतील . कागदाचा
दजा कमी अस यास यावरील छपाई िदसणार नाही आिण यावर शाई पस शकते.
यामुळे पेपर दज दार असावा . अ यथा , ावली या ितसादात सम या ंची मािलका होऊ
शकते.
(b) अंतर : , इतर शीष के आिण उपशीष के यां याम य े यो य जागा असण े आव यक
आहे, जेणेक न ितसादकता प पण े आिण मु पणे याचे ितसाद िलह शकेल आिण ते
संशोधकालाही यवि थत िदसेल.
(c) समास : यो य मािज न ावली फॉम साठी अिधक चांगले व प दान करते.
यािशवाय , न दी प तशीरपण े ठेव यासाठी , संशोधकान े ावली या फॉम ला पंच आिण
टेपल करणे आव यक आहे. परंतु ावलीम य े यो य जागा न िद यास पंिचंगमुळे
यातील काही िलिखत श द न होतात .
चांगली छपाई साहिजकच अिधक इ असत े कारण ती ितसादक या ला आकिष त करते,
प रणा मी चांगला ितसाद िमळतो . ावली फॉम काळजीप ूव क टाईप िकंवा मुि त केला
पािहज े.
छापल ेली अ रे सुवा य, नीटनेटक आिण ओ हरराईिट ंगमु असावीत . अ यथा ,
ितसादक या ला नीट समजणार नाही आिण बह तेक उ र न देता सोडून देतात. munotes.in
Page 92
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
92 (e) िच ांचा वापर : अनेकदा, ावलीम य े जे हा श य असेल ते हा िविवध संबंिधत िच े
ितवादीला आकिष त कर यासाठी आिण चांगला ितसाद िमळावा हणून टाकली
पािहज ेत. कमी िशकल े या य ला िलिखत समजू शकत नाही, परंतु िच ाच े िनरी ण
क न , तो ते समजू शकतो आिण याला ितसाद देऊ शकतो .
(१४) ाची भाषा :
ांची भाषा वापरताना खूप काळजी घेणे आव यक आहे. िविवध अ ात सं ेप आिण बह -
अथ श द संशोधकान े टाळाव ेत, कारण ते संशोधकाला माहीत असतील पण
ितसादक या ला ते समजू शकत नाहीत . पु हा, ावलीम य े, संशोधक े ात उपि थत
नाही. यामुळे येथे ितवादीला या या शंकाचे प ीकरण कर याची संधी िमळत नाही.
जर याला काही समज यात अडचण येत असेल तर तो या ांची उ रे देऊ
शकणार नाही. यामुळे ावलीची भाषा सोपी आिण अ प असावी .
(१५) िविवध कारच े :
संशोधकान े संिद ध, दुहेरी, गुंतागुंतीचे, सूचक, अ प , संवेदनशील , मानक , का पिनक ,
वैयि क आिण जा त लांब श य िततके टाळल े पािहज ेत, कारण हे
उ रक या कडून यो य ितसाद िमळव ू शकत नाहीत . यांची उ रे देऊ शकतात .
इतर ोता ंकडून अिधक अचूकपणे सुरि त करणे वगळल े जाऊ शकते.
(१६) ांचा म :
कोण या मान े िवचारल े जातील हे तपासण े आव यक आहे. तयार करताना ,
संशोधकान े ावलीतील िवषया ं या सव म माचा काळजीप ूव क िवचार केला पािहज े.
ांची मांडणी तािक क प तीन े करावी जेणेक न ितसादा ंची िदशा ठरवता येईल. सो या ,
सामा य , िनःसंिद ध आिण िववािदत ापास ून सु वात करणे आिण नंतर अिधक जिटल ,
िविश आिण वैयि क ांकडे जाणे के हाही चांगले.
ितवादीला लाजव ेल असे िकंवा गु मािहती शोधणारे शेवटी टाकाव ेत. सुसंगतता
मोज यासाठी आिण ितसादा ंची िव ासाह ता तपास यासाठी संशोधकान े काही जवळून
संबंिधत देखील िदले पािहज ेत.
काही प ती आहेत या ार े संशोधक ितसादातील सम या तपास ू शकतो . या खाली चचा
के या आहेत.
(१७) मरणप पाठवणे :
उ रदात े सहसा पूण केले या ावली परत कर यास मंद असतात . रट स ची सं या
वाढव यासाठी एक जोरदार फॉलो -अप ि या आव यक आहे. काही करणा ंम ये, एक
मरणप पुरेसे असू शकते, परंतु अ यंत करणा ंम ये, टेिल ाम , फोन कॉल िकंवा
वैयि क भेट जलद ितसाद आणू शकते
(१८) लोभन े : munotes.in
Page 93
ावलीवर प ती
93 काही संशोधका ंचे असे मत आहे क यो य ितसाद िमळिव यासाठी , काही कारच े
लोभन नेहमीच आव यक असत े. लोभन े मोठ्या माणावर दोन कारा ंम ये िवभागली
जातात :
दोन कारच े लोभन आहेत: आिथ क आिण गैर-मौि क .
(a) आिथ क लोभन :
इि विझशननायर पैसे व पात लोभन कर याची काही प त ितसादक या ना िदली
जाऊ शकते. बह तेक करणा ंम ये, र कम नग य असत े. ावली फॉम माण ेच
उ रदा या ंकडे ती पाठवली जाऊ शकते िकंवा ावली यश वी र या परत आ यान ंतर
संशोधक ते दे याचे वचन देऊ शकतो . वचन दे यापे ा पैसे आगाऊ पाठवण े नेहमीच
चांगले. ावली परत के यावर पेम ट.
आिथ क लोभनाची दुसरी प त हणज े लॉटरी ार े बि स े देणे. उदाहरणाथ , संशोधक
लॉटरी या आधार े सव अचूक आिण पूण केले या फॉम साठी काही बि स े देऊ शकतात .
(b) गैर-मौि क लोभन :
गैर-मौि क लोभन े उ रदा या ंकडून यो य ितसाद िमळिव यासाठी आिथ क लोभन े
वारंवार अिधक भावी असतात . याम य े उ रदा याला अ यासा या िन कषा मधून िमळू
शकणारा फायदा समािव असू शकतो . अ यासाचा यांना फायदा होईल असा िव ास
अस यास उ रदात े अिधक ितसाद देतात. काहीव ेळा संशोधकाच े ो साहन आिण ेरणा
ितसादक या साठी गैर-आिथ क लोभन े हणून काम करतात .
"तुमची मािहती आज या सम य ेचे िनराकरण कर याचा य न करणा या हजारो िव ाना ंना
आव यक आहे," "िव ाना या गतीत तुमचा हातभार लागेल," "तुमचे िश ण सुधार यास
मदत होईल, असे सांगून संशोधकान े ितसादक या चे यां या मौ यवान ितसादा ंब ल
कौतुक केले पािहज े. हजारो िव ाथ ," इ यादी . यामुळे याला अिधक मौ यवान मािहती
दे यास ो साहन िमळेल.
(१९) म य था ंमाफ त ावली
काहीव ेळा, ावली , थेट ितसादक या ना पाठव याऐवजी , गावा या मुखाला िकंवा
सं थे या भारी अिधका याला पाठव या जातात . तो ते भ न संशोधकाकड े परत करतो .
असे आढळ ून आले आहे क जे हा ते म य थ िकंवा ितसादक या या ने या ार े भरले
जातात ते हा ितसादा ंची ट केवारी खूप जा त असत े. परंतु याचे काही नकारा मक
प रणाम देखील आहेत कारण ितसादक या ला नाराजी वाटू शकते आिण ते अनिधक ृत
उ र देऊ शकतात .
(२०) ावली पाठव यासाठी यो य वेळ munotes.in
Page 94
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
94 संशोधकान े ावली अशा वेळी पाठवावी क ती आठवड ्या या शेवटी उ रदा यापय त
पोहोच ेल. सहसा , य त ितसादकता जे हा मोकळा असतो ते हा उ र देतो. यामुळे
शिनवार व रिववारच े िदवस ावलीला उ र दे यासाठी वापर यासाठी सव म िदवस
आहेत. परंतु जर ावली आठवड ्या या सु वाती या िदवसा ंपय त पोहोचली तर ती
आठवड ्या या शेवटी चुक ची असू शकते. हणून, उ च ितसाद िमळिव यासाठी ,
शेवट या आठवड ्या या शेवटी ावली पाठिवली पािहज े.
(२१) ितसादकता या यो य प याब ल मािहती
ावली न िमळा यान े काहीव ेळा ितसादक या ना उ रे पाठवता येत नाहीत . जर
संशोधकान े चुक या प यावर ावली पाठवली तर ती उ रदा यापय त पोहोच ू शकत
नाही. यामुळे, यो य ितसाद िमळ यासाठी ितसादक या या प याब ल यो य मािहती
असण े अ यंत आव यक आहे.
तपासासाठी िकती ट के ितसाद पुरेसे मानल े जाऊ शकतात याचा अंदाज लावण े कठीण
आहे. क पाच े मह व, ावलीची गुणव ा , क पाच े व प , िनवडल े या
ितसादक या या गटाचे व प , कालावधी आिण इतर अनेक घटक ितसादा ंचे माण
िनधा रत करतात जे पुरेसे मानल े जाऊ शकत नाहीत .
मुलाखत िकंवा मुलाखती या वेळाप का या बाबतीत , तो शोधकता असतो जो
ितसादक या ना चांग या ितसादासाठी े रत करतो . परंतु ावलीम य े, फ डम य े
कोणीही उपि थत नाही आिण केवळ कागदाची काही पाने ितसादाचा माग ठरवतात .
गुड आिण हॅट यां या हण यान ुसार, " याची बाजू मांड यासाठी फ कागदप े आहेत
आिण ितवादी िलफाफा उघडतो ते हा संशोधक कोण याही वैयि क आकष ण िकंवा
सामािजक कौश यावर िव ास ठेवू शकत नाही."
यामुळे, ावली िनमा याने पुरेसा ितसाद िमळिव यासाठी श य िततके भावी
सादरीकरण िदले पािहज े. ावली पाठव याप ूव याने काळजीप ूव क िनयोजन केले पािहज े
आिण यावसाियक मदत यावी .
वरील सव चचा केलेली खबरदारी िवचारात घेत यास , ावलीचा एक िवशेष वेळाप क
हणून िवचार केला जाऊ शकतो , याचा उपयोग े ाम य े अ वेषक नसतानाही जा तीत
जा त संभा य ितसाद िमळिव यासाठी केला जाऊ शकतो .
८.५ ावलीच े कार
ावलीच े िविवध कार आहेत यांचे अनेक कार े वग करण केले गेले आहे. पी.वाय.
यंगने सव मुख कार या ावली तीन कारा ंम ये बंिद त के या आहेत, उदा.,
संरिचत, असंरिचत आिण िच मय .
यानुसार पी. ही. त ण, संरिचत ावली अशा आहेत या िनि त , ठोस आिण पूव िनि त
िवचारतात , हणज े, ते आगाऊ तयार केले जातात आिण ो र कालावधी दर यान
जागेवर तयार केलेले नाहीत . munotes.in
Page 95
ावलीवर प ती
95 ही ावली उ च मािणत तं े आिण पूव -िनधा रत ांचा संच वापरत े. यात लोज -एंड
आिण ओपन -एंडेड दो ही ांचा समाव ेश आहे. जे हा वग कृत डेटा आव यक असतो
िकंवा जे हा संशोधकाला या या अ यासासाठी िविवध वग करण करायच े असत े ते हा बंद
वापरल े जातात . बंद ाच े एक साधे उदाहरण आहे: "तुम या कुटुंबातील िकती जण
िशि त आहेत?" फ एक, दोन, तीन, चार, पाच िकंवा पाचपे ा जा त . ितसादकता या
सव ितसादा ंमधून जातो आिण या या प रि थतीसाठी यो य असल ेली एक िनवडतो .
ओपन एंडेड उ रदा याला उ र दे यासाठी यो य जागा देतात. यानुसार पी. ही. यंग,
"ओपन -एंडेड ितसाद हे मािहती देणा या या बाजूने मु आिण उ फ ूत अिभ य आहेत
जे याला िवचारल े या िविश ा या उ रा ंम ये मया िदत नाहीत ." संशोधका या
कोण याही ह त ेपािशवाय हा िवषय इथे मोकळ ेपणाने आिण मोकळ ेपणान े य हो यास
मोकळा आहे. ती असेही हणत े क "खुले-खुले ितसाद मु यतः मया िदत करणा ं या
गहन अ यासासाठी िकंवा नवीन सम या आिण प रि थत या ाथिमक शोधासाठी
वापरल े जातात . ." काही वेळा, ितसादक या ला वण ना मक िनबंध िलिह यास आिण याचे
मत य कर यास , याचे नातेसंबंध आिण वृ ीचे वण न कर यास , या या सम या
दश िव यास आिण बंद ां माण ेच िनब ध न लावता घटना ंचा अहवाल दे यास सांिगतल े
जाते. ओपन एंडेड ाच े उदाहरण हणज े- "तुम या कुटुंबातील सद या ं या शै िणक
पा तेब ल तु ही काय िवचार करता ?"
शोधा मक संशोधन , ायोिगक अ यास आिण संकिलत केले जाणार े ितसाद गुणा मक
व पाच े असतात अशा प रि थतीत खुले गंभीर असतात .
ओपन एंडेड ांचे यांचे तोटेही आहेत. उ रक या ना उ र दे यासाठी कोणतीही िदशा
आिण िनब ध देत नस याम ुळे, उ रा ंची िव तृत ेणी िदली जाते, काही अथ पूण आिण
काही अथ हीन, आिण प पण े ती िनरथ क, िदशाहीन आिण असंब उ रे वग करण आिण
िव ेषणा या काही सम या िनमा ण करतात . तथािप , असे असूनही, संरिचत ावली
ाथिमक डेटाचे संकलन सु कर यासाठी िकंवा पूव गोळा केलेला डेटा जोड यासाठी
आिण स यािपत कर यासाठी दो ही कार या संशोधन ि याकलापा ंम ये वापरली जाते.
असंरिचत ावली :
पी. ही. यंग हणतात , "असंरिचत ावल ना वारंवार "मुलाखत माग दश क" हणून संबोधल े
जाते, यांचे उि अचूकतेवर असत े आिण यात िनि त िवषया ंचे े असतात , याच े
क हर ेज मुलाखतीदर यान आव यक असत े." उ रदा या ंना िवचार या या
ीकोनातील अिधक लविचकत े ारे हे वैिश ्यीकृत आहे. हे नॉन-िडरेि ट ह काराच े
आहे, याम य े तं आिण ऑपर ेश सच े तुलनेने थोडे माणीकरण समािव आहे.
ितसादकत यां यासाठी मह वाची वाटणारी कोणतीही घटना य कर यास , एखादी
घटना िकंवा प रि थती प रभािषत कर यासाठी आिण यां या जीवनातील कोण याही
िविश घटनेची पुनरावृ ी कर यासाठी वतं आहेत. असंरिचत ावलीम य े,
संशोधकाला ितसादक या ना अित र िवचार याच े अिधक वातं य आहे.
अशा कारची ावली सखोल अ यासासाठी अितशय उपयु आहे आिण ती मािहती
संकिलत कर याच े मुख तं हणून वापरल े जाऊ शकते. पण याच वेळी, या या munotes.in
Page 96
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
96 वतः या मया दा देखील आहेत. अशी लविचकता तुलना मक अ यास कर यासाठी िकंवा
वेगवेगळे वग करण कर यासाठी उपयु नाही आिण या गैर-िनद शक ितसादा ंचे िव ेषण
करणे वारंवार अिधक कठीण आिण वेळखाऊ असत े.
िच मय ावली : उ रदा या ंची वार य वाढव यासाठी आिण ांची उ रे दे यासाठी
ेरणा वाढव यासाठी काही ावल म य े िच े वापर यात आली आहेत. जे उ रदा य
कमी िशकल ेले आहेत यां यासाठी हे उपयु आहे. पी. ही. यंग हणतात क मुलांमधील
सामािजक ि कोन आिण पूव हां या अ यासा साठी िच मय तं ांचा मोठ्या माणावर
वापर केला गेला आहे.
८.६ ावलीच े तोटे
ावली हे बह धा सवा िधक वापरल ेले आिण सवा िधक गैरवापर केले जाणार े डेटा गोळा
करणार े साधन आहे. मािहती गोळा कर याचा आळशी माणसाचा माग हणून याचा
उ लेख केला जातो. डेटा संकलनाची प त हणून, यातही अनेक मया दा आहेत. आता
संशोधनासाठी डेटा गोळा कर या या इतर मुख प त या तुलनेत ावलीच े िविश
तोटे िकंवा मया दा यावर चचा क या
(१) मया िदत ितसाद :
ावली या मुख मया दांपैक एक हणज े ती फ अशाच उ रदा या ंसाठी लागू होऊ
शकते यां याकड े मोठ्या माणात िश ण आहे. ते िनर र िकंवा अध -सा र लोकांसाठी
वापरल े जाऊ शकत नाही.
ावली उ रदा या ंमधील खूप य त आिण य त लोकांना समािव कर यात अयश वी
ठरते; आळशी आिण उदासीन कारच े लोक; ितसादक या चे कार यांना वतःब ल
बरेच काही लपवाव े लागत े; उ रदा या ंम ये सहजत ेने जाणार े आिण िशक स ; संशोधन
आिण सुधारणा ंब ल अवा तव ितर कार करणार े लोक; आिण जे लोक संशोधन
कम चार्यां या हेतूवर, ामािणकपणावर , िन ा आिण वचनब त ेवर िवनाका रण शंका
घेतात. हे असे लोक आहेत जे डेटा या संकलनाम य े क हर कर यासाठी ितसादक या चा
एक अितशय मह वाचा भाग बनवतात , परंतु यांना विचतच पकडल े जाऊ शकते. अशा
कार े, या कार या लोकस ं ये या मोठ्या भागासाठी ावली विचतच यो य आहे.
(२) अपुरा वैयि क संपक :
ावली या बाबतीत , जर संशोधक फ डवर गेला नाही, तर तो ितसादक या सोबत
यो य वैयि क संबंध थािपत क शकत नाही. ितसादक या ला काही तांि क अटी
समज यात अयश वी झा यास िकंवा याला काही शंका अस यास , या तांि क अटी िकंवा
शंकांचे प ीकरण दे यासाठी कोणीही नाही. जरी संशोधक ावली सोपी, नेमक आिण
सोयी कर बनव याचा सव म य न करत असला तरी, ावलीच े उि आिण उि
इतर कोण याही मा यमा ंपे ा वैयि क अनुभवा ार े अिधक चांग या कार े प केले जाऊ
शकते. यो य वैयि क संपका िशवाय , उ रदा याला ावली भर यासाठी वृ करणे फार
कठीण आहे. munotes.in
Page 97
ावलीवर प ती
97 (३) खराब ितसाद :
मेल केले या ावली प ती या बाबतीत , परता याच े माण सामा यतः कमी असत े.
परता यावर प रणाम हो याची श यता असल ेले घटक हे आहेत: ावलीची मांडणी, ितचा
आकार , संशोधन काय करणारी सं था, अपीलच े व प , िनवडल े या ितसादक या चे
कार
संशोधनासाठी , ितसादासाठी लोभन , इ. खराब ितसादाची कारण े या करणा या
सु वाती या भागात िव तृतपणे चचा केली आहेत.
(४) अिव सनी यता :
ावली ार े गोळा केलेली मािहती फारशी िव ासाह िकंवा वैध आहे असे हणता येणार
नाही. जर िवषयान े एखा ा ाचा चुक चा अथ लावला िकंवा अपूण िकंवा अिनि त
ितसाद िदला तर अशा ितसादाला जोड यासाठी फारच थोडे केले जाऊ शकते. या या
िव , मुलाखतीत पुढील प ीकरणासाठी ांची पुनर चना कर याची श यता नेहमीच
असत े. आव यक अस यास पुरेशा िव तारान े ांची पुनरावृ ी केली जाऊ शकते. परंतु
ावली प तीत , ांची पुनरावृ ी करणे, यांचे प ीकरण देणे िकंवा एखा ा िविश
ितसादाब ल शंकांचे प ीकरण कर याची संधी नाही. यामुळे, याम य े, ितवादी या
ितसादाची वैधता विचतच तपासली जाऊ शकते. येथे तपासकता ितसादक या चे
हावभाव आिण अिभ य पाह या या ि थतीत नाही. तो उ रा ंमधील िवसंगती िकंवा
चुक चे वण न तपास ू शकत नाही. यामुळे ावली प तीत , ितसादा ंची िव ासाह ता
खूपच कमी आहे.
(५) अयो यता :
ितसादक या चे अयो य ह तल ेखन काहीव ेळा संशोधकाला ितसाद समजून घे यात
अडचण िनमा ण करते. काहीव ेळा ितसादकत पुसून टाकतात आिण खूप अिधिलिखत
करतात . यामुळे उ रे वाच यात अनेक अडचणी िनमा ण होतात .
(६) अपूण न दी :
बह तेकदा, बह तेक उ रदात े ावली फॉम अ यंत खराब प तीन े भरतात . ते कधीकधी
बरेच पूण पणे सोडून देतात िकंवा अशा कार े भरतात क या ितसादा ंचे अनुसरण
करणे तपासक या साठी खूप कठीण होते. यािशवाय , भाषेची सम या , सं ेप वापरण े, अ प
सं ा इ यादी असू शकतात . या सवा मुळे ावली अपूण आहे.
(७) छेडछाड केले या न द ची श यता :
मुलाखती या बाबतीत , अ वेषक य पण े उ रदा या ंशी य पण े आिण
समोरासमोर या प रि थतीत संवाद साधतो . तो ितसादक या ला या या वृ ीने ठरवू
शकतो , munotes.in
Page 98
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
98 संशोधन िवषयाची समज आिण आव यक अस यास , िविवध ुटी सुधार यासाठी काही
ॉस िवचा शकतात . यामुळे, सहसा ितसादकता या या उ रात फेरफार क
शकत नाही. परंतु ावलीम य े उ रदा या ं या चुका शोधण े फार कठीण असत े. येथे,
तपासक या कडे मािहतीची वैधता आिण िव ासाह ता तपास याचा कोणताही माग नाही.
संशोधका या अनुपि थतीत , ितसादकत फेरफार मािहती पुरवू शकतात .
(८) सखोल अ यास िन पयोगी आहे :
ावली प तीत , संशोधकाक डून ितसादक या या भावना , िति या आिण भावना
यांचा गहन िकंवा सखोल अ यास करणे श य नसते. या सवा साठी संशोधक आिण
ितसादक यां यात िनरोगी संवाद आव यक आहे. परंतु ावली प तीत , अ वेषक
े ाम य े उपि थत नसतो , यामुळे उ रदा याशी संबंध थािपत कर यासाठी काहीही
करता येत नाही. ितसादक या शी संवाद नस याम ुळे, संशोधक ितसादक या या
जीवना या तपशीलात जाऊ शकत नाही. हणून, ावली प ती ार े, सखोल अ यास
करता येत नाही.
(९) लोका ं या अयो य ितिनधी वगा समोर ितसाद :
ावली परत करणार े उ रदात े संपूण गटाचा ितिनधी िवभाग बनवू शकत नाहीत . केवळ
सवा त जबाबदार , संशोधन मनाच े िकंवा सम य े या बाजूने ितसाद देणे पसंत क
शकतात . गटातील काही मह वाच े िवभाग पूण पणे शांत राह शकतात . हे अंितम िन कष
आिण िन कष िव क ळीत करते.
(१०) िवषयाशी कने ट हो यास असमथ ता :
असे बरेच लोक आहेत यांना अ यासा या तका ने आिण अ वेषका या यि म वान े
भािवत झा यािशवाय कोणतीही मह वाची मािहती शेअर करायला आवडणार नाही.
ावली अ वेषकाला िवषयाशी संबंध थािपत कर याची कोणतीही संधी दान करत
नाही आिण केवळ हेच उ रदा याला चांग या ितसादासाठी आकिष त क शकत नाही.
(११) संवेदनशील सम या ंसाठी यो य नाही :
काही संशोधन े े इतक नाजूक, संवेदनशील , गुंतागुंतीची आिण गोपनीय व पाची
आहेत क यां याब ल तयार करणे कठीण होते. काही नाजूक मु े िलिखत व पात
मांडणे अश य आहे.
८.७ फायद े
वर नमूद केले या मया दांमुळे, ावली प त अनेक सामािजक सम या ं या अ यासासाठी
अनुपयु आहे. याचा वापर हा अ यंत अिव सनीय अस याचा िन कष काढू शकतो . परंतु
या या मया दा असूनही, ावली हे संशोधनाच े सवा त उपयु साधन मानल े जाते.
िव ानाच े साधन हणून, ावलीचा यो य वापर के यावर यात मोठी मता असत े. जर ते
काढून टाकल े गेले तर संशोधना या अनेक े ातील गती मोठ्या माणात अपंग होईल.
मेल केले या ावलीच े खालील मु य फायद े आहेत: munotes.in
Page 99
ावलीवर प ती
99 १) मािहती गोळा कर याची ही एक िकफायतशीर प त आहे. ती ेषक आिण
ा क या साठी वेळ, मेहनत आिण खचा या ीने िकफायतशीर आहे. ावली
प तीचा वापर क न अ यास कर यासाठी खच खूपच कमी आहे. ावली ,
संशोधकाला फ कागद छपाई आिण टपालावर खच करावा लागतो . येक
ितसादक या ला वैयि क भेट दे याची गरज नाही. प रणामी , संशोधन जा त खचा त
येत नाही.
२) िव तृत क हर ेज: जे हा नमुना लोकस ं या मोठ्या देशात पसरल ेली असत े, ते हा
मुलाखती िकंवा िनरी णासार या इतर प त या तुलनेत मािहती गोळा कर याची ही
कदािचत सव म प त असत े. ती देश यापी िकंवा अगदी आंतररा ीय क हर ेजला
परवानगी देते.
ावलीम ुळे अनेक लोकांशी संपक साधण े श य होते यां याशी अ यथा संपक
साधता येत नाही. हे एकाच वेळी मोठ्या गटाला क हर क शकते. गुड आिण हॅट
हणतात क जे हा संशोधकाला मोठ्या माणात िवखुरले या ितसादक या चा समूह
क हर करावा लागतो ते हा तो खच कमी कर यासाठी ावली वाप शकतो .
उदाहरणाथ , जर संशोधकाला अमे रकन सोिशयोलॉिजकल सोसायटी या
सद य वासाठी मतदान कराय चे असेल तर, मुलाखतीसाठी वाहतूक खच जा त
असेल, पैसा आिण वेळ या दो ही बाबतीत . आव यक मुलाखती घे यासाठी पुरेसा वेळ
असू शकत नाही. तथािप , या सव सद या ंना ावली िवत रत केली जाऊ शकते
आिण यां याकड ून मािहती गोळा केली जाऊ शकते. हे एका संशोधका ार े मोठ्या
िनधीिशवाय केले जाऊ शकते अ यथा मुलाखत घे यासाठी मुलाखत घेणारा कम चारी
िनयु करणे आव यक आहे.
३) वेगवानता : ावली प तीन े उ रे फार लवकर ा होतात . या करणात ,
ितसादक या ला वैयि क र या भेट दे याची िकंवा िव ता रत कालावधीसाठी
अ या स कर याची आव यकता नाही. इतर प त या तुलनेत, मेल ावली ही
सवा त जलद प त आहे.
४) िविश कार या ितसादा ंसाठी यो य: काही वैयि क , िननावी ितसादकत आिण
गोपनीय बाब ची मािहती िमळव यासाठी ावली प त सव म आहे. उदाहरणाथ ,
ल िगक संबंध, वैवािहक संबंध, गु इ छा इ याद ची नावे ठेवून सहज िमळवता येतात.
५) पुनरावृ ी मािहती : वेळाप क , मुलाखत िकंवा िनरी णासार या इतर प त या
तुलनेत, ावली प त अिधक उपयु आिण व त मानली जाते, िजथे पुनरावृ ी
मािहती िनयिमत अंतराने गोळा करावी लागत े.
६) एक सोपी प त: ावली ही योजना , रचना आिण शासनासाठी एक सोपी प त
आहे. यासाठी खूप तांि क कौश य िकंवा ानाची आव यकता नाही.
७) हे ितसादक या वर कमी दबाव टाकत े: हे ितसादक या वर लगेच ितसाद दे यासाठी
कमी दबाव टाकत े. वतः या फुरसतीन ुसार उ र देऊ शकतात , तर मुलाखत िकंवा
िनरी ण वेळ आिण प रि थतीच े िविश िनधा रण आव यक आहे. munotes.in
Page 100
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
100 ८) एक पता : हे सव मह वप ूण बाब वर ितसादक या चे ल क ि त कर यात मदत
करते. हे िलिखत व पात शािसत केले जात अस यान े, ितसाद रेकॉड
कर यासाठी या या मािणत सूचना काही एकसमानता सुिनि त करतात . ावली
जा त फरक कर यास परवानगी देत नाही.
९) उपयु ाथिमक साधन : ावलीचा उपयोग नंतर इतर कोण याही प तीचा वापर
क न सखोल अ यास कर यासाठी ाथिमक साधन हणून केला जाऊ शकतो.
१०) अिधक वैधता: मािहती या वैधते या संदभा त ावलीम य े काही िविश गुण
असतात . मुलाखती आिण िनरी ण यांसार या प त म य े, ितसादा ंची िव ासाह ता
तपासक या ने ती न दवल े या प त वर अवल ंबून असत े. येथे ते वतःची प पाती
िकंवा पूव हदूिषत मािहती सादर क शकतात . परंतु ावली प तीत िवषया ंनी
िदलेले ितसाद यां याच भाषेत आिण आवृ ीत उपल ध असतात . यामुळे
संशोधकाकड ून याचा चुक चा अथ लावता येणार नाही.
११) िननावीपणा : उ रदा या ंसाठी ावली उ रदा या ंचा अिधक िव ास आहे क यांना
िविश ि कोन िकंवा मत य कर यासाठी ओळखल े जाणार नाही. या प तीचा
वापर क न यांना वतःला य कर यास अिधक सहज आिण मोकळ े वाटते.
१२) सवा त अनुकूल डेटा संकलन साधन : ावली हे िनःसंशयपण े प रमाणवाचक आिण
गुणा मक डेटा एकि त कर यासाठी सवा त अनुकूल साधन आहे.
८.८
१. ावलीवर एक संि टीप िलहा.
२. आपण ावली कशी तयार क ?
३. ावलीच े फायद े काय आहेत?
४. ावली या कारा ंवर एक टीप िलहा.
५. ावली या तोट्यांवर एक टीप िलहा.
८.९ संदभ
१. कॅ टन आिण मोझर, सामािजक संशोधनातील सव ण प ती
२. गुड आिण हॅट, सामािजक संशोधना या प ती
३. त ण, पी. ही., "सामािजक सव ण आिण सामािजक संशोधन
४. G. Sjoberg आिण N. Roger, Methodology of Social Research
५. ड य ूजी कोचाराम , सॅ पिलंग तं
६. सामािजक संशोधन , लुंडेबग
७. गा टुंग, जॉन, सामािजक संशोधनाच े िस ांत आिण प ती
munotes.in
Page 101
109 १०
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची मापके, सहस ंबंध
घटक संरचना :
१०.० उि
१०.१ तावना
१०.२ या या
१०.३ सांि यक ची काय
१०.४ समाजशा ात सा ंि यक चा उपयोग
१०.५ क ीय व ृ ीचे मापन
१०.६ सांि यक य म या या / म यमाना या या या
१०.७ म यांक (Median)
१०.८ बह लक (Mode)
१०.९ म य म यमान , म यांक व बह लकातील स ंबंध
१०.१० अपिकरण (Dispersion)
१०.११ िव तार (Range)
१०.१२ चतुथ क िवचलन (Quartile Deviation)
१०.१३ म य िवचलन (Mean Deviation) –
१०.१४ माप मानक िवचलन (Standard D eviation)
१०.१५ सहचया चे, सहसंबंधाचे मापन
१०.१६ सहसंबंध मापना या प ती
१०.१७ सहसंबंधाचे नामस ूचक मापन
१०.१८ समारोप
१०.१९ संदभ
munotes.in
Page 102
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
110 १०.० उि
१. क ीय वृ ीची मापके समजून घेणे.
२. िवचालानाची मापके समजून घेणे.
३. सहसंबंध मापन समजून घेणे.
१०.१ तावना
सामािजक शा ा ंतग त संशोधन करताना स ंशोधकास सा ंि यक च े ान असण े आव यक
आहे. कारण आशय िव ेषणातील सा ंि यक िव ेषण ही एक मह वाची अव था आह े.
व तुि थतीिवषयक ान अवगत कर यासाठी व याचा वापर कर यासाठी सा ंि यक य
प तीचा उपयोग क ेला जातो . या वेळेस यावहा रक प रि थती अिनि त व पाची
असत े, यावेळेस स ंशोधकास िन कषा त पोहोच यासाठी त या ंचे संकलन िव ेषण
करणा या सा ंि यक य प तीचा आधार यावा लागतो .
सामािजक शा ा या स ंशोधनास आज सा ंि यक चा उपयोग अिनवाय व पाचा झाल ेला
आहे. संशोधनाअ ंतग त उ रदा याकड ून िमळाल ेली मािहती िक ंवा उपय ु व पा या
आकड ेवारीच े एक ीकरण व िव ेषण करावयाच े असेल तर सा ंि यक य प तीचा अवल ंब
करणे उपय ु तेचे ठरत े. उदा. बारावी परी े या िनकालान ंतर न ैरा य य ेऊन आ मह या
केले या िव ा या चा समाज शा ीय अ यास करावयाचा झा यास मागील पाच वषा त
कर यात आल े या आ मह या ंची आकड ेवारी, याची कारण े सारांश पात मा ंड याक रता
सारणीकरण ही थम पायरी आह े. सारणीकरण व िव सनीयत े या चाचणी या ीन े
सांि यक य प तीचा अवल ंब करण े उपय ु ठरत े. संकिलत कर यात आल े या त या ंना
सारांश पात मा ंड या तव या सा ंि यक प तीचा उपयोग कर यात य ेतो, यांना
वण ना मक सा ंि यक हण ून स ंबोधल े जात े. तर नम ु या ार े कर यात आल े या
अ यासाव न ा झाल े या त या ं या आधार े सामा य िवधानात या िक ंवा िन क षा या
मांडणी व म ू यांकनासाठी या सा ंि यक प तीचा वापर क ेला जातो या ंना नम ुना चाचणी
सांि यक हणतात .
सांि यक म ुळे जिटल व पा या त या ंना स ु यवि थत प द ेता य ेऊन त या ंचे
तुलना मक व पाच े अ ययन करता य ेणे श य होऊ शकत े व या ारा िन कष काढता
येऊन भिव याबाबतच े पूवा नुमान करता य ेणे श य होत े. यामुळे समाजाअ ंतग त असल े या
सामािजक सम या ंची सोडवण ूक कर या तव सा ंि यक साहा य करत े. याचबरोबर
त यांना सं या मक प िदल े गे यामुळे संशोधनासाठी यो य ग ृहीतकृ यांची िनिम ती करता
येऊ शकत े. संकिलत क ेले गेले या त या ंचे वण न कर यासाठी व या ंना सारा ंश पान े
मांड यासाठी सा ंि यक प तीचा कसा उपयोग क ेला जातो ह े खालील माण े पाहता य ेऊ
शकेल.
वत मान कालख ंडात सा ंि यक च े े िदवस िदवस अितशय यापक झाल े आह े. सव च
े ात सा ंि यक ह े शा साहा यकारी शा हण ून काय करत े. संशोधनातील त य
संकलन कोण याही प तीन े ( ावली , अनुसूची आिण सव ण) केलेले असल े तरी,
संशोधन साम ी आकारान े िव त ृत गुंतागुंतीची असली तरी या साम ीला यवि थत प munotes.in
Page 103
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
111 दे यासाठी अ यासात अच ूकता व व त ुिन ता आण यासाठी , सामािजक शा ा या
अ यासात सा ंि यक त ं मोठ ्या माणात उपय ु ठरत े. कोण याही शा ाची गती ही
या शा ात अिनि त व ग ुणा मक व पाची मािहती जमा कर याऐवजी सा ंि यक
व पाची मािहती व व ै ािनक त ं ाचा वापर िकती माणात होतो , यावर अवल ंबून असतो .
हणूनच स ंशोधन िवषयाचा अ यास जा तीतजा त काट ेकोर, िनि त व व त ुिन करता
यावा यासाठी सामािजक शा ात सा ंि यक प तीचा अवल ंब केला जातो .
इं जीत Statistics हा श द दोन अथा ने वापरला जातो . यावेळी तो एकवचनी वापरला
जातो याव ेळी याचा अथ 'सं याशा ' हणज े सांि यक असा होतो ; यात स ं या मक
त यांचे संकलन , सादरीकरण , वग करण , सारणीकरण , िव ेषण आिण िनव चन इ . त वे
समािव होतात . परंतु हाच श द अन ेकवचनी वापरला असता याचा अथ सं या, अंक,
सं यांचे संकलन , त यांचे सं या मक सादरीकरण (सं या मक त य ) हणज ेच 'समंक'
असा होतो . सांि यक ह े सामािजक िव ान आिण न ैसिग क िव ानात अ यास या
जाणा या कोण याही घटना ं या स ंदभा तील स ं यांशी स ंबंिधत असत े. त य आिण स ं या
मग ती लोकस ं या, उ पादन , रा ीय उ प न , नफा, कुटुंबाचा आकार , वन पती जीवन ,
जीवाण ू इ. व पात असल े या बाबी सा ंि यक ार े गणना कर यात य ेतात.
जम न िवचारव ंत गॉट ाईड एकनवाल (Gottfried Achenwall) यांनी सव थम
सांि यक चा उपयोग क ेला. हणूनच गॉट ाईड या ंना सा ंि यक चा उ ाता मानल े जाते.
सांि यक चा उपयोग स ंशोधनात मोठ ्या माणात क ेला जातो . सांि यक या काही
या या ंचा परामश येथे घेता येऊ शक ेल.
१०.२ सांि यक या या या (DEFINITIONS OF STATISTIC )
१) डॉ. बाऊल े (Dr. Bowley A.L. ) - "सांि यक ह े एका अथा ने सं या मक मोजणीच े
शा आहे, जे त या ं या स ंकलनावरच भर द ेते असे नसून ते सरासरीच ेही िव ान
आहे."
२) बॉडी ट ंन (Boddington) - "सांि यक ह े अनुमान व स ंभा यत ेचे शा अस ून याचा
आिथ क गतीशी घिन असा स ंबंध आह े."
३) सेलीगम ॅन (Seligman) - "सांि यक ह े असे िव ान आह े क स ंशोधना या एखा ा
े ावर काश टाकणा या आकड ेवारीच े संकलन त ुतीकरण व त ुलना मक
िववेचना या प तीशी स ंबंिधत असत े.'
४) लॉवीट (Lovitt) - "सांि यक िव ानाचा स ंबंध त य स ंकलनाशी अस ून सं या मक
त यांचे वग करण , सारणीकरण , प ीकरण सादरीकरण आिण त यांचे िनव चन
याचबरोबर यापक े ाची चौकशी कर याशी स ंबंिधत आह े, जे संमक िक ंवा
आकड ्याचे अिभ य प असत े.'
उपरो या या ंव न प होत े क , सांि यक ारा त या ंचे प रणामा मक अ ययन करता
येते. याचबरोबर स ंशोधना या काही व ैिश ्यांना सं या मक पात ह े तुत कर यासाठी munotes.in
Page 104
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
112 सांि यक साहा यभ ूत ठरत े. सांि यक स ंशोधनाशी स ंबंिधत त या ंचे एक ीकरण ,
वग करण , तुलना, तुतीकरण करणार े सांि यक ह े एक िव ान आह े.
१०.३ सांि यक ची काय (FUNCTION OF STATISTICS )
१) िव त ृत मािहतीला स ंि व सुलभ प द ेणे :
येक स ंशोधनाचा ह ेतू सखोल व स ू म अ यास करण े हा असतो . सांि यक या
साहा यान े अ ययन सखोल व स ू मरी या करता य ेऊ शकत े. कोणत ेही िन कष
काढ यासाठी जी आकड ेवारी स ंकिलत क ेली जात े, या ारा कोणताही अथ बोध होत नाही .
हणून अशा मािहती चे वग करण क न , सारणी , क ीय व ृ ी आल ेख इ. मा यमात ून
िव तृत व िवख ुरले या मािहतीला स ंि व स ुलभ प द े याचे काय सांि यक करत े.
२) त या ंना सं या मक व पात त ुत करण े :
सामािजक शा ातील स ंशोधनात मोठ ्या माणात ग ुणा मक आकड ेवारीचे संकलन क ेले
जाते. या ग ुणा मक आकड ेवारीच े िनव चन क न िन कष काढ यासाठी या ंना
प रणामा मक आकड ेवारीत बदल करण े आव यक असत े. हे काय सांि यक या
मा यमात ून श य होत े व या आकड ेवारीव न शा ीय अ यासा या स या या
पडताळणीन ंतर भिव यकथन करता य ेऊ शकते.
३) तुलना मक अ ययनासाठी उपय ु :
एकापे ा अिधक एकका ंमधील सहस ंबंधांना तुलना मक व पात त ुत कर याच े काम
सांि यक ार े श य होत अस यान े िविभ न एकका ंमधील पर परस ंबंध म य , म यांक,
िवचलन इ . ारा समज ून घेता येतात.
४) पूवा नुमान लाव यासाठी साहा यभ ूत :
सांि यक ारा वत मानकाळात उपल ध असल े या आकड ेवारी या / त या याआधार े
पूवा नुमान लावण े श य होत े. पूवा नुमाना या आधारावरच सामािजक , आिथ क, राजक य
योजना ंचे िनधा रण करता य ेते. भारतातील प ंचवािष क योजना याच आधारावर िनि त
के या जातात सांि यक म य े हे काय अंतर गणन व बा गणन (Interpolation and
extrapolation) प ती या साहा यान े केले जाते.
५) यि गत िवकासात साहा यभ ूत :
सं याशा िहपल या ं या मत े, सांि यक ारा य या अन ुभव व ानाचा िव तार
होतो. कारण य ेक य सा ंि यक या साहा यान े आपला वत मान प रप क बनव ून
ानव ृ ीचा माग श त करत असतो . उदा. एखादा स ंशोधक बालकामगारा ंचे अ ययन
करत अस ेल तर तो या बालकामगारा ं या भ ेटी घेऊन या स ंबंिधत त य साम ी ा कर ेल,
या त य साम ीम ुळे या या अन ुभव व ानात आपोआपच व ृ ी होईल .
munotes.in
Page 105
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
113 ६) िस ा ताची पडताळणी व प ुनिन िम ती :
शा ातील मा ंड यात आल े या िस ा ताची पडताळणी सा ंि यक प ती ारा करता य ेऊ
शकते. या िस ा ता ंची सा ंि यक ारा स ंशोधन क न प ुनिन िम तीही करता य ेऊ शकत े.
याचबरोबर नवीन व पा या िस ा ताचीही मा ंडणी करता य ेते.
१०.४ समाजशा ात सा ंि यक चा उपयोग (USE OF STATISTICS
IN SOCIOLOGY )
समाजशा ात सा ंि यक चा आज मोठ ्या माणात वापर कर यात य ेऊ लागला आह े.
समाजशा ह े सामािजक शा ातील एक मह वप ूण शा आह े, यात मानवी समाजा या
मूलभूत संरचनांचा शोध घ ेतला जातो व सम ूहां या म ु य साधना ंना िनि त क न
सामािजक जीवना या प रवित त ि थत च े आकलन क ेले जाते. समाजशा ह े िवशेषतः
सामािजक स ंघष जे हा नागरी तणाव , दहशतवाद , गु हेगारी या सामािजक सम या ंचा
दा र ्य, बेरोजगारी या ं याशी सहस ंबंध जोडतात , ते हा समाजशा ीय स ंशोधन
कर यासाठी सा ंि यक त य आिण स ं या मक प ती या ंची या ंना अ य ंत गरज भासत े.
हणूनच समाजशा ात स ंशोधन प तीशा आिण सामािजक सव ण प तीबरोबरच
सांि यक वरही भर िदला जातो . समाजशा सा ंि यक साधना ंचा अवल ंब क न
कुटुंबाचा आक ृतीबंध, गु हेगारी, वे या यवसाय , मूलत ववाद , िभ ाव ृ ी तस ेच समाजातील
सां कृितक प रवत नाचा अ यास करत असतो . हणूनच सा ंि यक ह े समाजशा ीय
अ यासात अ य ंत उपय ु व पाच े साधन ठरत े. या संदभा त ॉ सटन , ाऊडन व
लीन (Croxtone, Cowden and Klein) हणतात क , "सांि यक या ानािशवाय
सामािजक शा ातील स ंशोधनकता हा अ ंधा या खोलीतील का या मा ंजराला शोध याचा
य न करणा या य सारखा आह े." समाजशा ात सा ंि यक चाउपयोग व मह व प
कर यासाठी खालील म ु ांचा िवचार करता य ेईल.
१) समाजशा ीय स ंशोधनाला सा ंि यक ारा व ै ािनक प ा होत े :
समाजशा ाअ ंतग त िवशाल व पी समाजातील सामािजक सम या ंचा अ यास क ेला
जातो. या सम या ंचे वै ािनक अ ययन कर यासाठी सा ंि यक चा वा पर समाजशा ात
अ यंत उपय ु ठरतो . समाजशा ातील स ंशोधनाक रता या ट यान े अ ययन कराव े
लागत े, या सव ट या ं या व ै ािनकप ूत चे मा यम सा ंि यक असत े.
२) सम ाच े ितिनिध व करणा या नम ुनािनवडीसाठी सा ंि यक उपय ु ठरत े :
समाजशा ातील संशोधनात सम ाचा अ यास कर याऐवजी सम ाच े ितिनिध व
करणा या नम ु याचा अ यास क ेला जातो . या नम ु याची यावहा रक पातळीवरील िनवड
िकंवा सम ाच े ितिनिध व करणारा नम ुना िनवड यासाठी सा ंि यक प तीचा वापर क ेला
जातो.
munotes.in
Page 106
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
114 ३) गुणा मक त या ंना सं या म क प द े यासाठी सा ंि यक उपय ु ठरत े :
समाजशा ात सामािजक सम यास ंबंिधत स ंशोधकान े जमा क ेलेली सामािजक त य
सामु ी गुणा मक व पाची असत े. या गुणा मक सामािजक त या ंना स ं या मक प
देऊन जिटल त या ंना सरळ स ुलभ बनव याची ि या सा ंि यक या मा य मातून केली
जाते. यासाठी वग करण , सारणीकरण , सांकेतीकरण , आलेखीय त ुतीकरण यासार या
सांि यक य प त चा आधार घ ेऊन त य े सरळ , सुलभ समज यायो य बनवली जातात .
४) त यातील सहस ंबंध ात कर यासाठी सा ंि यक उपय ु ठरत े :
समाजशा ात त यातील पार पा र क सहस ंबंध जाण ून घेऊन िन कषा पय त पोहच याचा
य न क ेला जातो . याक रता सामािजक त या ंचे तुलना मक अ ययन क न त या ंमधील
सहसंबंध सा ंि यक चा आधार घ ेऊन प क ेली जातात . यासाठी म य , सहसंबंध,
िवचलन , सूचकांक, ितगमन िव ेषण या ंचा वापर क ेला जातो .
५) सांि यक ारा व ै ािनक िस ा ताच े प र ण व प ुनमा डणी श य :
समाजशा ात सा ंि यक या उपयोगाम ुळे केवळ नवीन िस ा ताची मा ंडणी क ेली जात
नाही तर ज ु या िस ा ताच े परी ण क न ह े िस ा त काळा या व िव ाना या कसोटीस
उतरतात िक ंवा नाही ह े देखील पडताळता य ेते. यासाठी िनगमन प तीचा वापर क ेला
जातो. िस ा त कसोटीस उतरत नस ेल तर याची प ुनमा डणी क ेली जात े.
६) योजना ंचे िनधा रण कर यासाठी उपय ु :
समाजशा ा या मा यमात ून िविवध सामािजक सम या ंचे अ ययन क न या सम या
सोडव यासाठी उपाययोजना ंची िमती सा ंिगतली जात े. याचा आधार घ ेऊनशासनाला
समाज स ुधारा मक काय कर यासाठी योजना मक आखणी कर यासाठी ही सा ंि यक य
आकड ेवारी उपय ु ठरत े.
उपरो व पा या बाब बरोबरच समाजशा सा ंिखक चा आधार घ ेऊन भिव यकथन
क शकत े. यामुळे समाजशा ीय स ंशोधनात सा ंि यक चा उपयोग मोठ ्या माणात क ेला
जाऊ लागला आह े. सामािजक स ंशोधनात त य साम ु ीचे सांि यक य िव ेषण कर या या
अनेक प त चा अवल ंब केला जातो . यातील काही मह वप ूण प ती प ुढील माण े आहेत -
सामा य प ती (सं या मक मािहती सादर कर या या प ती ) :
१) आकड ेवार च े (सांि यक मािहती ) संकलन (Collection of Statistical Data)
२) गणना (Counting)
३) त यांचे संपादन (Editing)
४) वग करण (Classification)
५) संकेतीकरण (Codification) munotes.in
Page 107
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
115 ६) सारणीकरण (Tabulation)
७) त यांचे िच ा मक त ुतीकरण (Diagrammatic Presentation of data)
८) त यांचे िनव चन (Interpretation of data)
९) सामा यीकरण (Generalization)
सांि यक त याच े िव ेषण कर या या प ती :
१) क ीय व ृ ची प रमाण े (Measures of Central Tendency)
i) म यमान म य (Mean)
ii) म यांक / म यमा ( Median)
iii) बह लक / भुिय क (Mode)
२) िवचलनाची प रमाण े (Measures of Dispersion)
i) िव तार (Range)
ii) अंतर चत ुथ क िव तार (Interquartile Range)
iii) चतुथ क िवचलन (Quartile Deriation)
iv )म य िवचलन (Mean Deviation)
v) माण िवचलन (Stand ard Deviation)
३) साहचया ची प रणाम े (Measures of Assocation)
i) युलचा ग ुणांक (Yule's Q)
ii) फाई सहस ंबंध गुणांक (Phi coefficient)
iii) संभा यता सहस ंबंध गुणांक (Contingency Coefficient (C)
iv) ेमर गुणांक (Crammers V)
v) गॅमा गुणांक (Gamma (G))
vi) रो-गुणांक (Rho Correlation (rs))
vii) काल िपअस नची सहस ंबंध गुणांक प ती (Karl Pearson's coefficient of
correlation (r))
viii) ि पअरमन या ंची कोटी अ ंतर सहस ंबंध गुणांक प ती (spearman's rank
coefficient of correlation method) munotes.in
Page 108
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
116 ४. देशनांक वा स ूचकांक (Index numbers)
५. मह व मापनाच े परी ण (Test of significance )
६. ितगमन िव ेषण (Regression analysis)
७. आंतरगणन (Interpolation)
सांि यक ेणी (Series)
सरासरीच े ान क न घ े यासाठी सा ंि यक वा सम ंकां या ेणीची (आकड े ) आव यकता
असत े. आकड्यांना मब पात सादरीकरण कर यासाठी सा ंि यक ेणीचा अवल ंब
केला जातो . सांि यक ेणीचे खालील कार े िवभाजन करता य ेईल. I) सामा य पात
सांि यक ेणीचे तीन कार करता य ेतील.
i) काळान ुसार ेणी ( Time Series) उदा. वय, िदवस , मिहना , वष इ.
ii) थानान ुसार ( थळ) ेणी (Spatial Series) उदा. रा य, देश, खंड (भौगोिलक ) इ.
iii) प रि थतीन ुसार ेणी (Condition Series) उदा. मत, वृ ी, ि कोन इ . II)
रचने या आधारावर सा ंि यक ेणीचे तीन भाग करता य ेतील. समाजशा ाम य े
सामा यपण े तीन ेण चा अवल ंब केला जातो .
i) यि गत ेणी (Individual Series)
यि गत ेणीम य े येक सं या वा अ ंकाचे अलग -अलग माप िदल े जाते. अथा त य ेक
सं या वा अ ंकाचे मू य जर एकच य ेत अस ेल तर यास यि गत ेणी अस े हणता य ेईल.
उदा.
िव ाथ गुण
A 8
B 9
C 10
D 5
वरील उदाहरणाम य े िव ा या ची गणना क ेलेली आह े. येक िव ा या नी गणना व ेगवेगळी
केली आह े.
ii) खंिडत ेणी (Discrete Series)
खंिडत ेणीला प ृथक-पृथक वा अस ंतत अस ेही हटल े जात े. या ेणीम य े मू यांची
वारंवारता िजत या व ेळा येते िततक स ं या या म ू या या समोर िलिहली जात े.
munotes.in
Page 109
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
117 मुले कुटुंबाची स ं या
2 20
3 40
4 30
5 10
वरील उदाहरणाम य े कुटुंबाची गणना क ेली आह े. 20 कुटुंबे अशी आह ेत यात य ेक
कुटुंबाम य े 2 मुले आहे. हणज ेच दोन म ुले असणा या पालका ंची वार ंवारता (सं या) ही 20
आहे. याम य े एकूण मुलांची सं या ही 40 ( 2 × 20) आहे. अशा कार े 3 मुले असणा या
कुटुंबाची वार ंवारता 40 आहे तर या ंना 4 मुले आहेत अशो 30 कुटुंबे आहेत. यािठकाणी 2
आिण 3 यां याम य े खंड आह े. अथा त येथे एक न ंतर आिण 2 अगोदर अ य कोणतीही
वारंवारता नाही , हणून ती ख ंिडत ेणी सारणी आह े.
iii) अखंिडत सात य ेणी (Continuous Series)
या कार या ेणीत िविभ न घटका ंचे मू य िनि त स ं याम य े न द ेता ते वगा तरात
(class interval/c.i.) िदले जात े. घटक म ू य जर िव त ृत सं याम य े असतील तर
खंिडत ेणी सा रणीम य े समािव करण े श य होत नाही . अशा व ेळी अख ंिडत ेणी या
मापाचा वापर क ेला जातो . याम य े अनेक अंक सं यांचा एक स ू म वग वा वगा तर बनिवल े
जाते व यात अ ंकांना मोजल े जाते. या कारच े माप अथवा म ू य िनि त स ं यां या पात
नसून सम ूह पात असत े. जसे वय, वजन व उ ंची अस े मू य घटक या वगा तराम य े
समािव क ेले जातात . उदा.
वय नाग रक
18-20 50
21-23 300
24-26 500
27-29 150
वरील उदाहरणाम य े नाग रका ंचे वय मोजल ेले आहे. येथे वयाच े वगा तर त ुत केले आहे.
18 ते 20 वष वय असणार े 50 नाग रक आह ेत. 21-23 वय वष असणार े ३00 नाग रक
आहेत. 24-26 वय असणार े 500 नाग रक , तर 27-29 वय असणार े 150 गग रक आह ेत.
या सारणीत एका यि गत नाग रकाच े वय िनि त मािहत होत नाही . कारण 18,19 व 20
अशा वयाच े 50 नाग रक आह ेत. याम य े एकूण 50 नाग रका ंचे पृथक प ृथक वय ल ात य ेत
नाही. हणज ेच याची अख ंडता (continuity) िदसून येते हणज ेच एका वगा म ये अखंडता
िदसून येते. पिहला वग 20 वर स ंपतो त े हाच द ुसरा वग 21 वर ार ंभ होतो . शेवटी या
वगा त खंड नाही हण ून ही अख ंिडत सारणी तयार होत े. munotes.in
Page 110
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
118 अखंिडत ेणी दोन कार े िलिह याची प ती आहे. असि मिलत आिण सि मिलत
अखंिडत ेणी सारणी होय .
i) असि मिलत (Exclusive) -असि मिलत स ंतत (अखंिडत) ेणीची ओळख
हणज े ही ार ंभी या वगा तराची वरची सीमा व या या प ुढ या वगा तराची खालची सीमा
(lower limit) या दो ही एकच असतात , जसे –
ii) सि मिलत (Inclusive) -सि मिलत ेणी ही अख ंिडत ेणी अस ून यात मागील
वगा तरा या वरची सीमा व आिण या या प ुढ या वगा तराची खालची सीमा (lower limit)
यात एक सारख ेपणा नसतो , जसे - वगा तर वारंवारता वगा तर वारंवारता
0-9
10-19
20-29
30-39
40-49 30
40
50
32
10 1-5
6-10
11-15
16-20
21-25 30
40
50
32
10
आपणाला ल ात याव े लागेल क , एखा ा सम य ेचे उपाय सा ंगताना अशा कार या
असि मिलत आिण सि मलीत अशा दो ही अख ंिडत ेणीचा वा पर करता य ेईल. वगा तर वारंवारता वगा तर वारंवारता
0.5-4.5
4.5-9.5
9.5-14.5
14.5-19.5
19.5-24.5 30
40
50
32
50 1.5-9.5
9.5-19.5
19.5-29.5
29.5-39.5
39.5-49.5 30
40
50
32
10
वरील ेणी या साहा यान े सरासरी वा म यवत व ृ ीचे मापन क ेले जाते. म यवत व ृ ी
मापना या प ती ेणीनुसार अलग अलग असतात . हणून ेणीला मापन प तीत मह व
देणे आव यक आह े. सामािजक िव ान आिण िवश ेषत: समाजशा ात वरील तीन ेणी
प त चा वापर क न म यवत व ृ ी शोध या जातात . गुण वारंवारता 0-10 वरची सीमा
खालची सीमा 10-20
20-30
30-40
40-45 30
40
50
32
10
munotes.in
Page 111
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
119 सांि यक िव ेषणा या उपरो प त वर प ुढील करणात आपण िव तारान े िवचार
करणार आहोत .
या स ंशोधनात स ंकिलत क ेलेले त य क ेवळ स ंशोधना या क या साम ी या पात
असतात . या ारा िन कष काढ याकरता या त या ंना िनि त मब व स ू मतम ् व पाच े
प दान करण े आव यक असत े. याचबरोबर जर ग ुणा मक आकड ेवारी स ंशोधकान े
संकिलत क ेलेली अस ेल तर या आकड ेवारीला प रणामा मक आकड ेवारीत पा ंतर क न
सारणी या मा यमात ून मब क न सा ंि यक य प ती ारा याच े िव ेषण क ेले जाऊ
शकते. या कार े म या ारा क ीय व ृ ीचे मापन करण े श य होऊ शकत े. क ीय व ृ ीचे
मापन म य , म यांक व बह लका या आधार े केले जाते. म य ह े एक गिणतीय मापन अस ून
म यांक आिण बह लक ह े ि थतीय मापन आह े. या मापनाआधार ेआकड ेवारीची त ुलना व
िव ेषण क न िन कषा पय त पोहोच या तव स ंशोधकाला मदत होत े.
१०.५ क ीय व ृ ीचे मापन (MEASURES OF CENTRAL
TENDENCY )
सामािजक स ंशोधना ंतग त क ीय व ृ ीचे मापन कर या तव सा ंि यक य प तीचा मोठ ्या
माणात वापर कर यात य ेतो. क ीय व ृ ी या मापनात ून संशोधक अशा क ीय घटकाची
मािहती ा करतो क या या सव बाजूने या घटकाशी ज ुळ याची व ृ ी सम ूहातील
इतर सव घटका ंची असत े. संशोधनात ज े हा हाती आल े या साम ु ीचे संि पण े पांतर
करणे आव यक असत े ते हा यास स ंकुिचत क न एक िक ंवा काही त वात िक ंवा
िच हा ंम ये त ुत केले जाते यालाच सरासरी अ से हणतात . ही सरासरी स ंबंिधत चला ंचे
िवशेष मू य कट करत असत े. हणून सांि यक चा उ ल ेख सरासरीच े िव ान असाही
केला जातो .
क ीय व ृ ीचे मापन याचा सव साधारण अथ सरासरी हा होय . कारण सरासरी ही
मा यमान दश िवते ती सम ाची ाितिनिधक स ं या असत े. कारण ही स ं या सामा यपण े
सम ा या जवळ जवळ क थानी असत े. या सरासरीम ुळे क िठकाणी असणा या
िकमतीची व ृ ी ल ात य ेते. हणूनच या सरासरीत क ीय व ृ ीचे मापन अस े संबोिधल े
जाते.
एलहा स या या मत े, "क ीय व ृ ीचे मापन हणज े अशी स ं या जी स ंपूण ेणीचे
ितिनिध व करत े. ती ेणीतील िन नतम िक ंवा उ चतम म ू यांऐवजी दो ही म ू यां या
म यावर असत े व ेणीतील इतर स ं या या म य िब ंदूवर असणा या स ं येभोवती
एकवटतात .
१०.६ सांि यक य म या या / म यमाना या या या (DEFINITION OF
STATISTICAL MEAN)
सांि यक य म य ही अशी एक सा ंि यक य प ती आह े क या ारा या स ंशोधनात
उपल ध त य िक ंवा आकड ेवारीची क ीय व ृ ी प रवत नाची िदशा माहीत क न घ ेतली
जाऊ शकत े. परी णा मक अ ययनात जमा झाल ेली त य े िवशाल व पात ा झाल ेली munotes.in
Page 112
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
120 असतात. अशा त या ंना स ंि व त ुलना मक प द े याक रता सा ंि यक य म याचा
उपयोग क ेला जातो . व या आधार े जे प रणाम हाती य ेतात त े सव एकका ंचे ितिनिध व
करणार े असतात , याला म य अस े संबोधल े जाते.
१) लाक आिण श ेकाडे (Clark and Schkade) म य हा स ंपूण सं यांचे िववरण त ुत
कर याकरता एकमा स ं या ा कर याचा य न आह े.
२) चौधरी व घोष (Chaudhari and Ghosh) -म य ही अशी एक सरळअिभ य आह े
क या ारा एका जिटल सम ूहाचे िकंवा िवशालतम आकड ेवारीच े वा तिवक प रणाम
क ि त होतात .
३) डॉ. बाऊल े (Dr. Bowley) - म य ह े एक गिणतीय ग ृहीतक अस ून या ारा स ंि
पात गिणतीय प रणाम य क ेले जातात .
४) ॉ सटॉन आिण काऊडन (Coxton and Cowden) - म य ह े आकड ेवारी या
िव ताराअ ंतग त ि थतीच े असे एकमा म ू य आह े क याचा उपयोग ेण या सम त
मू यांचे ितिनिध व कर याक रता क ेला जातो . कारण म य आकड ेवारी या
िव ताराअ ंतग तच अ ंतभू त असतो . यामुळे कधी -कधी यासच क ीय म ू याच े मापन
असेही संबोधल े जाते.
उपरो या या ंव न प होत े क , म य ह े संपूण ेणीचे ितिनिध व करणारा क ीय
मू य गट करणारा एक अ ंक अस ून तो अ ंक ेणी या य ूनतम व अिधकतम ् मू यां या
मधोमध अ ंतभू त असतो . या कार े म या ारा क ीय म ू य प क ेले जाते.
म याची व ैिश ्ये (Characteristics of Mean)
१) ेणीचे ितिनिध व (Representativeness of Series)
म य ह े ेण या वैिश ्यांचे म य ितिनिध व करत असत े.
२) िनि त व प (Definite Nature)
म या अ ंतग त एक िनि त स ं या असावयास हवी असत े. जेणेक न या आधार े एककाला
समजून घे याक रता कोण याही कारच े अनुमान लाव याची गरज पडावयास नको .
म या या मा यमात ून एककाच े व प ल ात यावयास हव े.
३) नमु या ारा कमीत कमी वाह (Less Affected By Samples )
नमु याअंतग त होणा या चढ -उतारा ंचा भाव म यावर कमीत कमी पडण े आव यक समजल े
जाते.
४) सरलता (Simplicity)
म य ह े सरळ व प असावयास हव े. या म या ारा ेणीची स रासरी सहजग या काढली
जाते अशा म याला े म य हण ून संबोधल े जाते. munotes.in
Page 113
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
121 ५) यावहा रकता (Applicability)
म या ारा क ेवळ म ूळ प रवत नाचेच िनद शन होण े आव यक आह े असे नाही तर आकि मक
प रवत नही िनद िशत होण े आव यक ठरत े. परंतु म यावर आकि मक प रवत नाचा जा त
भाव अस ू नये.
म याची उि ्ये (Objectives of Mean)
सामािजक स ंशोधनात त य िव ेषणासाठी मोठ ्या माणात सा ंि यक यम याचा उपयोग
केला जातो . संशोधनात म याचा वापर कर यामागील उि ्य खालील माण े प करता
येऊ शकतील .
१) िव ेषणात साहा यभ ूत
म या या मा यमात ून उपल ध त या ंना संि प िदल े जाते. यां यातील पार प रक
तुलने या आधारावर स ंशोधक ा त या ंना िव ेषणा या ि थतीत आणतो व ह े िव ेषण
म याधार े क न सामा यीकरण क ेले जात े. हणूनच मोठ ्या माणात ह े हाती आल े या
त यांना संि पात मा ंडून याच े िव ेषण कर याच े उि म याच े असत े.
२) त या ं या त ुलनेत साहा यक
संशोधना ारा िविभ न े ातून ा झाल े या त या ंना मान े वेगवेग या म या या
साहा यान े आकड ेवारी या पात स ंि प द ेऊन पर पर त ुलना करण े श य होत े.
३) बह गुणीय त या ंना सार व पात त ुत करण े
मोठ्या माणात हाती आल े या आकड ेवारी या म याधार े क ीय म ू य ा क न या
त यांना स ंि पा ंत त ुत केले जात े. साधनसाम ीला सरळ प दान करण े हा
म याचा म ुख उ ेश आह े, या ारा िविवध स ं याम य े असल ेले बह ग ुणीय त य सार
व पात त ुत कर याच े काय म या ार े केले जात असत े.
४) संपूण सम ाच े ितिनिध व करण े
म य ह े अंक व पात असा िन कष असतो क , जो स ंपूण त या ंचे ितिनिध व करत
असतो . कारण स ंपूण त या ंचे मू य या या आज ूबाजूस िवत रत झाल ेले अस यान े तो
सम सम ूहाचा एक कार े िन कष च असतो .
म याचा उ ेश जिटल त या ंचे सरळ व स ंि पात ितिनिध व करण े हा असतो . मोरोन े
यां या मत े, 'म या या उ ेश वैयि क म ू यां या सम ूहांची एक स ं या िक ंवा संि पात
अशा कारच े ितिनिध व करण े क , या ार े एक साधारण य द ेखील सम ूहा या
वैयि क एकका ं या समान आकारा ंना सहजपण े समज ून घेऊ शक ेल.
munotes.in
Page 114
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
122 म याच े गुण (Merits of Mean)
१) सु प आकलन
म य काढण े व समज ून घेणे हे इतर सा ंि यक य प ती या त ुलनेत अ यंत सोप े असत े.
म य गिणत स ू ा या आधार े काढला जातो . यात िवश ेष जिटलता तस ेच बुि योगाची
आव यकता पडत नाही . अशा म याला 'आदश म य' असे संबोधल े जाते.
२) सांि यक य िव ेषणाचा आधार
म या ारा सा ंि यक य िव ेषणा या बह ता ंश ि या पार पाड या जाता त. सहसंबंध
कालख ंड ेणीचे िव ेषण स ूचकांक अपिकरण इ . िववेचनाचा आधार म यच असतो .
३) त या ंचे संि ीकरण
म याचा मह वाचा ग ुण हणज े म या ारा िवशाल स ंकेत असणा या त या ंना िक ंवा
आकड ेवारीला स ंि प दान क ेले जाते. यामुळे जिटल आकड ेवारीला स ंि पात
सहजपण े तुत करता य ेते.
४) बीजगिणतीय िवव ेचनसंभव
त यांची तुलना करताना सम ूह ेणी या म या ंना बीजगिणतीय प ती ारा प ूण िव ेिषत
क न दो ही सम ूहाचा म य ात करता य ेतो व या ं या पर पर स ंबंधा या आधार े िन कष
काढला जातो .
५) माग दश क
म या ारा उ पादना या तरात िक ंवा िकमत या तरात होणार े प रवत न ात क ेले
जातात . या आधारावरच भिव यकालीन योजना ंचे िनधा रण होऊ शकत े.
६) तुलना मक काय
म या ारा दोन सम ूहातील चला ंची िकंवा सम ूहाचीच त ुलना करता य ेणे श य होत े. म य या
समूहाला स ंि पा ंत त ुत करतो . या आधार े सांि यक य िव ेषण करण े
सुिवधाजनक बनत े.
म या या मया दा (Limitations of Mean)
त य िव ेषणात म याची भ ूिमका मह वप ूण असली तरी म या या काही मया दा देखील
असतात . या खालील माण े प करता य ेतील.
१) यि गत एकका ंचे अ ययन अश य
म या ारा एक ूण एकका ं या सरासरीच े अ ययन होऊ शकत े. परंतु या अ ंतग त यि गत
एककाला कोणत ेही मह व िदल े जात नाही . कारण म य एकका ंची वेगवेगळी वण ने िकंवा munotes.in
Page 115
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
123 या या करत नाही , तर या ारा स ंपूण समूहा या एकका ंचे ितिनिध व क ेले जात े.
यामुळेच यि गत एकका ंचे अ ययन करण े श य नसत े.
२) िनि त त ुलना करण े अश य
जे हा दोन सम ूहांचे तुलना मक अ ययन म या ारा क ेले जात े, ते हा ब याच व ेळेस
समूहाअंतग त प रवत ने घडूनही म या या म ू यांवर कोणताही भाव पडत नाही . हणून
म या या ती अिव ास िनमा ण होतो व िनि त व पाची त ुलना करण े अश य ाय बनत े.
३) अनुपयु सं यांची ा ी
म याच े काही कार अस े आहेत क , या आधार े म याच े आकलन क े यानंतर अन ुपयु
सं या हाती य ेतात. साधारणतः ही बाब काही एकका ं या अ यय नात घड ून येते. उदा.
िलंग. एक ी िक ंवा दोन ि या ं या थानावर दीड िक ंवा अडीच प ु ष असा म य आ यास
तो म य अन ुपयु ठरतो .
४) अिव सनीय िन कषा ची ा ी
जे हा सम ूहांतग त असल े या एकका ंचे मू य मोठ ्या माणात िविभ नता असल ेले असत ,
ते हा अशा एकका ं या ेणीतून म या ारा यो य कारच े िन कष हाती य ेऊ शकत नाहीत
असे िन कष अ ययनाला अिव सनीय बनिवतात .
संशोधनाअ ंतग त क ीय व ृ ी जाण ून घे याकरता म य उपय ु व व ै ािनक व पाची
प ती अस ून या ारा िव सनीय िन कष िमळू शकतात . केवळ उ च तरीय सा ंि यक य
योगातच उपरो व पा या मया दा म या या वापरात य ेऊ शकतात .
म याच े कार (Types of Mean Average)
संशोधनातील आकड ेवारीच े सांि यक य िव ेषण कर यासाठी अन ेक कार या म या ंचा
उपयोग क ेला जातो . साधारणतः म या ंना दोन ेणीम ये िवभािजत क ेले जाऊ शकत े.
पिह या कार या म याच े िनधा रण ाथिमक आकड ेवारी या आधार े केले जाते. दुस या
मांका या म या ंतग त अशा आकड ेवारीचा उपयोग क ेला जातो , क जी आकड ेवारी
ाथिमक आकड ेवारी या साहा यान े बनिवली जात े. म य, म यांक, बह लक इ . पिह या
ेणीत य ेतात, तर दुस या ेणीत अ ंतग त चल िक ंवा गितशील म य , गतीशील म य इ .
याचे उदाहरण ठरतात .
सामा यतः सामािजक स ंशोधनात तीन कार या म या ंचा उपयोग क ेला जातअसतो .
यात गिणतीय म य , म यांक व बह लक या म या ंचा वापर स ंशोधक करतो . याचा
खाली ल माण े आढावा घ ेता येऊ शक ेल.
गिणतीय म य / म यमान (Arithmetic Average of Mean )
गिणतीय म याला समा ंतर म य , म यमान , साधारण म यक िक ंवा सरासरी अस ेही
संबोधल े जात े. गिणतीय म या ंतग त यास म ुख स ंबोधल े जात े. समांतर म य पदा ं या
मू यां या ब ेरजेला पदा ं या सं येने भाग िद यास ा होतो . हणज ेच समा ंतर म य munotes.in
Page 116
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
124 काढ यासाठी सव पदांचा उपयोग क ेला जातो . याम ुळे या या ितिनिध वात वाढ होत े.
से ट (Secrist) यां या मत े, एकूण पदा ं या म ू यां या एकि त ब ेरजेला पदा ं या स ं येने
भािगल े असता जी स ं या ा होत े यास म य अस े संबोधल े जाते.
समाजशा ाअ ंतग त गिणतीय म याचा सव साधारणत : उपयोग क ेला जातो . गिणतीय म य
हणज े एक 'शेकडा म ू य' होय. गिणतीय म य काढ याकरता सम ातील सव सं यांची
आव यकता असत े. सम ात कमी स ं या अस ेल तर ही प ती स ुलभतेने लागू करता य ेऊ
शकते.
समांतर / गिणतीय म याची व ैिश ्ये (Characteristics of Arithmetic Mean)
१) एखा ा ेणी या म ू यां या एक ूण बेरजे या स ं येला पद ेणी या स ं येने भाग
िद यान ंतर ा होणारी समा ंतर ेणी क ीय व ृ ी या मापनाची एक सरळ सा धी
प ती आह े.
२) समांतर म या ंतग त ेणी या सव मू यांना एक सारख े मह व द े यात य ेते.
३) आदश म याच े सव गुण समा ंतर म या ंतग त िदस ून येतात.
४) समांतर म य एक ूण ेणी या सव पदांचे सार या माणात ितिनिध व करत े.
५) समांतर म याला एक ूण पदा या स ं येने गुण यान ंतर पदा ं या म ू यांची बेरीज ा
केली जाऊ शकत े.
६) समांतर म याच े गिणतीय िव ेषण करता य ेणे श य असत े.
समांतर म याच े गुण (Merits of Arithmetic Mean)
१) समांतर म य सहज ा करता य ेणे श य होत े.
२) समांतर म या ंतग त सव पदां या म ू यांचा उपयो ग होतो .
३) समांतर म या ारा क ीय व ृ ी िनि त व पात माहीत क न घ ेता येते.
४) समांतर म य अ ंकगिणत व बीजगिणत या दो ही प त ारा सहज काढण े श य होत े.
५) समांतर म या या गणन ेम ये प पात हो याची स ंभावना कमी असत े. ) समांतर
म या या प रणामाची पड ताळणी करण े सहज श य आह े.
६) पद ेणीतील सव पदांचा िवचार क न समा ंतर म य काढल े जात अस यान े याच े
व प ाितिनिधक असत े.
munotes.in
Page 117
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
125 समांतर म याच े दोष (Demerits of Arithmetic Mean)
१) समांतर म या ंतग त यूनतम व अिधकतम अशा दो ही स ं यांना एकसारख े मह व िदल े
जात अस यान े ब याचदा या ारा क ेलेली तुलना अिव सनीय ठरत े.
२) समांतर म य क ेवळ स ं या मक साम ीसाठीच उपयोगी ठरत े. गुणा मक साम ीसाठी
याचा उपयोग होऊ शकत नाही .
३) म य हण ून आधी य ेणारे पद पद ेणी या अ ंतग त अस ेलच ह े सांगता य ेत नाही .
४) जर पद ेणीतून एखाद े पद सुटून गेले असेल तर या पदाची मािहती समा ंतर म या ारा
िमळू शकत नाही .
५) समांतर म य आल ेखा ारा ा करण े श य नसत े.
समांतर म य काढ या या प ती (Methods of Calculating Arithmetic
Mean)
समांतर म या ारा दोन प तीन े म य काढता य ेतो.
१) य प ती (Direct Method)
२) संि प ती (Short -Cut Method)
समांतर म याची गणना , यि गत ेणी, खंिडत ेणी आिण सात य ेणी ारा य व
संि प त चा वापर क न कर यात य ेते.
यि गत म ू यां या ेणी अ ंतग त म याची गणना (Calculation Of Mean In
Individual Series)
१) य प ती (Direct Method) यि गत ेणी अंतग त म य काढताना ेणी या सव
पदांना एकि त क न याला एक ूण पदा या स ं येने भािगल े असता ा झाल ेली स ं या
समांतर म य असत े, याला खालील स ू ा ारा ा क न घ ेतले जाते.
सू X=
X = समांतर म य (Arithmetic Mean)
Σ × = एकूण (Total)
X = पदाचे मू य (Value of Items)
N = पदांची एक ूण सं या (Number of Items) =
उदा. देविगरी महािव ालयात एम .ए. समाजशा ा या िव ा या ना िमळणार े गुण
खालील माण े होते. munotes.in
Page 118
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
126 िव ाथ A B C D EF
गुण 50 57 60 62 52 55
िव ाथ गुण
1.
2.
3.
4.
5.
6. A
B
C
D
E
F 50
57
60
62
52
55
N=5 Σ × 336
x =
=56
हणज ेच िव ा या या ग ुणांचा समा ंतर म य ५६ गुण आह े. मािणत ज मदर िक ंवा मृ युदर
काढताना या कार या म याचा उपयोग क ेला जातो .
२) संि प ती (Short -Cut Method)
संि प ती ारा म य त े हा काढला जातो ज े हा पदा ंची स ं या अिधक असत े. जे हा
पद ेणी मोठी असत े ते हा या ेणीला एकि त करण े अवघड असत े. ते हा स ंि प तीचा
वापर क ेला जातो. संि प ती अ ंतग त थमतः पद ेणीतील एखा ा पदाला कि पत
म य मानल े जाते व या कि पत म या या पदा ंपासून इतर पदा ंचे अंतर ात क ेले जाते. या
अंतरालाच 'िवचलन ' असे हणतात . पदाचे मू य कि पत म याप े ा ज ेवढ्या अ ंतराने
जा त अस ेल, तेवढे ते िवचलन धना मक (Positive) असत े, तर पदाच े अंतर कि पत
म याप े ा ज ेवढे कमी असत े, तेवढे ते िवचलन ऋणा मक (Negative) असत े. या
िवचलना ंचा आधार घ ेऊनच समा ंतर म य काढला जातो . य व स ंि प तीन े
काढल ेले समांतर म य सारख ेच असतात .
समांतर म यस ंि प ती ारा खालील स ू ाने ात करता य ेतो.
x = A +
X = समांतर म य (Arithmetic Mean)
A = कि पत म य (Assumed Mean)
N = पदाची स ं या (Number of Items)
D = िवचलन (कि पत म या ारा पद म ू याचे िवचलन )
(Diviation From Assumed Mean) munotes.in
Page 119
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
127 X = पदमू य (Size)
Σdx = िवचलन ारा ा पद म ू यांची एक ूण सं या
(Total diviation From Assumed Mean)
Σ = एकूण (Summation / Total )
उदा.
िव ाथ
N गुण
X A = 62
(x-A) dx
1.
2.
3.
4.
5.
6 A
B
C
D
E
F 50
57
60
62
52
55 50-62
57-62
60-62
62-62
52-62
55-62 -12
-5
-2
0
-10
-7
एकूण = 6-36
N = 6 Σd× = -36
सू _ x = A =±
= 62 ±
= 62-6
=-56 गुण
हणज ेच िव ाथा या ग ुणांचा समा ंतर म य 56 गुण आह े.
सात य ेणीअंतग त म याची गणना (Calculation of Mean in Continuous
Series)
काही वेळेस सं या प ूण पात न द ेता अप ूण पात दश िव यात य ेते. ते हा य ेक
सं ये या म यिब ंदूची गणना क न या म यिब ंदूला िवश ेष सं येने गुणून गुणांक ात क ेला
जातो. या ेणी अंतग तही म याची गणना तीन प ती अ ंतग त केली जात े.
१) य प ती (Direct Method)
सात य ेणी अंतग त य प ती ारा समा ंतर म य ा कर याक रता सव थम सात य
ेण चे म य िब ंदू ात क न या ंना ख ंिडत ेणीत प रवित त केले जात े. म य िब ंदूला
या या स ंबंिधत आव ृ ीने गुण यात य ेते. या गुणांकाव न एकूण गुणांक ात क ेला जातो .
या ारा ा झाल ेला गुणांकच समा ंतर म य हण ून गुण यात य ेतो. सात य ेणी अ ंतग त munotes.in
Page 120
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
128 समांतर म य काढ यासाठी य िवधीचा वापर कर या तव खालील स ू ाचा वापर क ेला
जातो.
X = समांतर म य (Mean)
N = एकूण पद ेणी (Total o f Frequencies)
Σf× = पदाचे म य म ू य तस ेच पद ेणी या ग ुणाकाराचा ग ुणांक
उदा :औरंगाबाद शहरात अस ंघिटत े ाअंतग त काम करणा या बाल कामगारा ं या
उ प नाआधार े सात य ेणी ारा म य ा करा . बाल कामगारा ंचे उ प न बालकामगारा ंची सं या
10 - 20
20 - 30
30 - 40
40 - 50
50 - 60
60 - 70
70 – 80 य प ती ारा समा ंतर म य 15
8
5
9
7
6
4
बालकामगारा ंचे
उ प न बालकामगारा ंची
सं या उ प नाधा रत
समूहाचा म यिब ंदू म यिब ंदूआवृ ी
वारंवारता ग ुणांक
10 - 20
20-30
30-40
40-50
50-60
60-70
70-80 15
8
5
9
7
6
4 15
25
35
45
55
65
75 225
200
175
405
385
390
300
N = 54 Σf× = 2080
x =
=
=38.52 munotes.in
Page 121
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
129 हणज ेच बालकामगारा ं या उ प नाचा समा ंतर म य 38.52 आहे.
२) खंिडत ेणी ार े समा ंतर म याची गणना (Calculation of Mean In T he
Discrete Series) –
खंिडत ेणीव न समा ंतर म याची गणना दोन प त ारा क ेली जात े.
अ) य प ती (Direct Method) -
य प ती ारा ख ंिडत ेणीव न समा ंतर म य काढताना सव थम य ेक पदम ू यास
या या आव ृ ीने गुणून fx ात क ेला जा तो. यानंतर सव पदां या ग ुणांका या ब ेरजेला
पदा या आव ृ ीने भािगल े असता समा ंतर म य हाती य ेतो. यासाठी खालील स ू ाचा वापर
केला जातो .
सू x =
X = समांतर म य (Arithmetic Mean)
N = एकूण पदा ं या स ं यांची बेरीज (Number of Items)
f = पदांची आव ृ ी / वारंवारता (Frequency of Items)
Efx = पदाचे मू य आिण आव ृ ी या /वारंवारते या ग ुणाकारात ून ा ग ुणांक
उदा:
एम.ए. थम वषा या िव ा या ना परी ेत िमळाल े या ग ुणांचा ख ंिडत ेणीनुसार य
प ती ारा समा ंतर म य ा करा.
िव ाथ 4 5 7 2 4 8 3 2 9
गुण 32 25 20 16 14 12 30 28 24
गुण िव ाथ स ं या मु यां या आव ृ ीचा वार ंवारतेचा गुणांक ( गुण x िव ाथ स ं या) (f X x)
32
25
20
16
14
12
30
28
24 4
5
7
2
4
8
3
2
9 32 X 4 = 128
25 x 5 = 1 25
20 x 7 = 140
16 x 2 = 32
14 x 4 = 56
12x8 = 96
30 X 3 = 90
28 x 2 = 56
24 x 9 = 216
N = 44 Efx = 939
munotes.in
Page 122
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
130 सू x =
=
= 21.3
हणज ेच िव ा या या ग ुणांचा समा ंतर म य 21.3 हा आह े.
ब) संि प ती (Short Cut Method) -
खंिडत ेणीव न स ंि प तीन े समांतर म य काढ यासाठी पदम ू यांमधून कोण याही
एका पदम ू यास कि पत म य (A) मान यात य ेते. कि पत म या ारा य ेक पद म ू याच े
िवचलन िक ंवा अंतर (Z-A) ात क ेले जाते. येक िवचलनाला स ंबंिधत आव ृ ीशी गुणून
याआधार े एकूण िवचलन म ू य (fdx) ात क ेले जात े व या आधार े Efdx ात होतो .
यासाठी खालील स ू वापरल े जाते.
सू x = A +
X समांतर म य (Arithmetic mean)
A कि पत म य (Assumed mean)
N पदांची सं या (Total of frequencies)
fपदांची आवृ ी / वारंवारता (Frequency)
dxिवचलन (deviation from assumed mean)
xपदमू य ( value of items)
आवृ ी आिण िवचिलत म ू या या आधार े गुणाकाराचा ग ुणांक
गुण वार ंवा रता
X िव ाथ स ं या
f िवचलन
A = 30
d x ( dx = x - A) िवचलीत म ु य व
आवृ ीचा ग ुणांक
f x dx = fdx
32
25
20
16
14
12
30
28
24 4
5
7
2
4
8
3
2
9 32-30=+2
25-30= -5
20-30 = -10
16-30=-14
14-30- =16
12-30 =-18
30-30=0
28-30=-2
24-30 = -6 4 x 2 = +8
5 x 5 = -25
7 x - 10 = - 70
2 x -14 = - 28
4 x -16 = -64
8 x - 18 = -144
3 X 0 = 0
2 x 2 = -4
9x-6= 54
N = 44
= -69
=-390 munotes.in
Page 123
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
131 सू x = A +
सू = 30 +
= 30-8.86 21.3 =
हणज ेच िव ा या या ग ुणांचा समा ंतर म य 21.34 हा आह े.
१०.७ म यांक (MEDIAN )
म यांक ही मह वप ूण सांि यक य साधारणमान मोज याची एक प ती आह े. म यांक हे
एखा ा ेणीचे म यपद असत े जे पद ेणीला बरोबर दोन भागा ंम ये िवभािजत करत े. या
प ती अ ंतग त घटक ेणीला यवि थत पान े चढ या िक ंवा उतर या मान े मांडणी
क न म या ंक काढला जातो . म यांकाची एक बाज ू अंक ेणीने कमी व द ुसरी बाज ू अंक
ेणीने जा त असत े, जसे 10, 13, 5, 8,7,25,23 या अंकांना उतर या मान े िलिह यास
25,23,13,10,8,75 या ेणीचा म या ंक 10 हा अस ेल, कारण हा अ ंक ेणीला दोन
भागात िवभािजत करतो .
कोनर (Connor) यां या मत े, म यांक हे घटक ेणीम ये असे पदम ू य आह े. जे घटक
ेणीला बरोबर दोन भागा ंम ये िवभािजत करत े क , एका भागातील सव मू य म या ंकापे ा
अिधक असत े. तर दुस या भागातील सव मू य म या ंकापे ा कमी असत े,
ो. डी. एल. एलहा स (Prof. D.L. Elhance) Fundamentals of Statis tics या
ंथात नम ूद करतात क , जे हा एखादी घटक ेणी चढ या िक ंवा उतर या मान े
सु यवि थत असत े, ते हा या घटक ेणीला बरोबर दोन भागात िवभािजत करणा या
म यम ू यास म या ंक अस े हटल े जाते.
सेि ट (Secrist) यां या मत े, घटक ेणीचा म या ंक हा वा तिवक िक ंवा अनुमािनत
असतो जो घटक ेणीची यवि थत मा ंडणी क े यावर ितला बरोबर दोन भागा ंत िवभािजत
करतो .
म यांकाची व ैिश ्ये (Characteristics of Median)
१) म यांक हे घटक ेणी या क थानी असल ेले एक िविश पदम ू य आह े.
२) म यांक संपूण घटक ेणीला बरोब र दोन भागा ंम ये िवभािजत करत असतो .
३) म यांकाला ात कर याकरता घटक ेणीची चढ या िक ंवा उतर या मान े
यवि थत मा ंडणी करण े आव यक असत े.
४) म यांक हे केवळ एका िविश म ू यांकडे संकेत करत असत े. हे मू य जी स ं या
िकंवा वैिश ्याशी स ंबंिधत असत े यालाच म या ंक मान यात य ेतो. munotes.in
Page 124
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
132 म यांकाचे गुण (Merits of Median)
१) म यांकाची मा ंडणी कर याच े िकंवा गणना कर याची प ती अितशय सरळ सोपी
आहे.
२) म यांकाचे िनधा रण रेखािच ा आधार े िकंवा िबंदूरेखेआधार े केले जाऊ शकत े.
३) जर चढ या िक ंवा उतर या मान े घटक ेणी िदल ेली अस ेल, तर या ेणीचे केवळ
िनरी ण क न म या ंक काढता य ेतो.
४) गुणा मक त या ं या अ ययनासाठी म या ंक उपय ु ठरतो .
५) सामािजक सम या ं या अ ययनाक रताही म या ंकाचा उपयोग क ेला जाऊ शकतो .
६) म यांकाची गणना य ेक पद ेणी या आधार े केली जात अस यान े म या ंक पद
ेणीचे यो य ितिनिध व करत े.
म यांकाचे दोष (Demerits of Median)
१) घटक ेणी या चढ या िक ंवा उतर या मान ेच म या ंकाची गणना करण े श य होत े.
जर असा म नस ेल तर म या ंक ात करण े श य नसत े.
२) पद ेण ची स ं या कमी असेल तर म या ंकाचे ितिनिध व यो य राहतनाही .
३) िविभ न पदा ं या म ू यां या आधारावर म या ंकाला ात करता य ेणे श य नाही .
४) म यांकाचे बीजगिणतीय िवव ेचन करण े श य होऊ शकत नाही .
५) म यांक घटक ेणी या म यपदा ं ारा िनधा रत क ेले जात अस यान े, के हा क े हा
घटक ेणीचे इतर म ू य म या ंकापे ा एकदम िभ न अस यान े म या ंक अवा तव
भासतो .
६) म यांक सव पदांवर आधा रत नसतो तर तो घटक ेणी या म य पदा ंवर आधा रत
अस यान े, या ारा घटक ेणीचे यो य ितिनिध व होण े ही बाब व ै ािनक ठ
शकत नाही .
म यांक काढ या या प ती (Methods Of Calculation Of Median)
यि गत ेणी, खंिडत ेणी व सात य ेणी अ ंतग त म या ंक खालील प ती ारा काढता
येतो.
यि गत ेणीअंतग त म या ंकाची गणना (Calculation Of Median In
Individual Series)
यि गत ेणी अंतग त म या ंक काढण े अ य ंत सरळ सोप े आहे. य गत ेणी या पदा ंना
सव थम चढ या िक ंवा उतर या मान े यवि थत क न खालील स ू ांआधार े म या ंक
काढला जातो . munotes.in
Page 125
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
133 Md =
वे पद
Md िकंवा X िकंवा M = म यांक (Median)
N = पदांची सं या (Total of Frequency)
उदा. एका कारखा यातील मज ुरांचे पगार मशः 50, 32, 48, 30, 45, 60, 65, 40, 70
आहेत. या आधार े म या ंक ात करा .
सव थम द े यात आल े या पद ेणीची चढ या मान े मांडणी करावी लाग ेल.
30,32,40,45,48,50,60,65,70
यात एक ूण पदा ंची सं या ९ आहे हणून
Md = (
) वे पद
Md =
वे पद 2
Md = 5 वे पद
Md = 48
उदा. िव ा या या ग ुणां या घटक ेणी अंतग त म या ंक ात करा .
िव ाथ - 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8
गुण-40, 35, 50, 45, 55, 37, 60, 62
सव थम द े यात आल े या पद ेणीची उतर या मान े मांडणी करावी लाग ेल
िव ाथ गुण
1
2
3
4
5
6
7
8 40
35
50
45
55
37
60
62
या पद ेणी अंतग त प ती पदाची स ं या N = 8 आहे. अथा त ही स ं या सम आह े.
munotes.in
Page 126
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
134 Md =
(
वे पद =
+1 वे पद )
=
- (
वेपद
+ 1 वेपद )
=
(4वे पद + 5 वे पद)
=
x 100 2
= 50 हणज ेच म या ंक गुण 50
खंडीत ेणी अ ंतग त म याका ंची गणना
(Calculation Of Median In Discrete Series)
या ेणी अ ंतग त म या ंक काढता ना सव थम ेणी या पदा ंची चढ या िक ंवा उतर या
मान े यवि थत मा ंडणी क ेली जात े. यानंतर ेणी या आव ृ ची स ंचयी आव ृ ी ात
क न खालील स ू ाआधार े म या ंक काढला जातो .
Md =
वे पद
N = आवृ ीची अ ंितम स ंचयी आव ृ ी / वारंवा रता
उदा. मोलमज ुरी करणा या मज ुरां या द ैनंिदन उ पादनाआधार े म या ंक ा करा .
दैनंिदन उ प न 38,35,30,48,45,50,55,60,65,95,85
मजुरांची सं या 15,25,11,9,13,10,16,12,2,7,1
सव थम द े यात आल े या पद ेणीची चढ या मान े मांडणी करावी लाग ेल. दैनंिदन उ प न मजुरांची सं या मजुरां या सं येची संचयी आवृ ी/ वारंवारता
30 11 11 = 11
35 25 (11+25)=36
38 15 (36+15) = 51
45 13 (51 +13) = 64
48 9 (64 + 9) = 73
50 10 (73 + 10) = 83
55 16 (83 + 16) = 99
60 12 (99+12) = 111
65 2 (111+2) = 113
85 1 (113 +1) = 114
95 7 (114+7)= 121
munotes.in
Page 127
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
135 Md = (
) वे पद
Md = (
) वे पद
Md=
वे पद
Md = 61 वे पद
संचयी आव ृ ी या रका याकड े पािह यास 61 वे पद ह े 51 या संचयी आव ृनी नंतर या
आवृ ीत िदसत े. जे क 45 . आहे. हणज ेच मोजमज ुरी करणा या मज ुरा या उ प नाचा
म यांक 45 . आहे.
सात य ेणी अ ंतग त म या ंकाची गणना (Calculation of Median in
Continuous Series)
सात य ेणी अंतग त म या ंकाची गणना करताना सव थम स ंचयी आव ृ ी ात क ेली जात े.
N या सू ांआधार े म या ंकाचा वग ात क न खालील स ू ाचा म या ंक काढ याक रता
उपयोग क ेला जातो .
Md = L, +
(m-c)
िकंवा
Md = 1, +
(
- c)
िकंवा
Md = L +
Xi
Md = म यांक (Median)
L1 = म यांक वग िव ताराची िन नतम सीमा (Lower limit of median class)
L2 = म यांक वग िव ताराची उ चतर सीमा (Uppar limit of median class)
F= म यांक वग िव ताराची वार ंवा रता (Frequency of median class)
M =
ने काढ यात आल ेले पद (Median Numbers or Midpoint or N/2)
C = म यांक वगा या अगोदर या वगा ची स ंचयी आव ृ ी / वारंवारता (Cumulative
frequency of the class preceding the median class) munotes.in
Page 128
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
136 i = L2-L1ने काढल े गेलेले वगा तर (Magnitude of median class interval) pcf =
म यांक वगा या अगोदर या वगा ची स ंचयी आव ृ ी (cumulative frequency of the
previous group of median class)
उदा. खालील ेणी आधार े म या ंक ात करा .
मजुरी 50-100, 100 -150, 150 -200, 200 -250, 250 -300
मजुरांची सं या 10,12,15, 25, 40 मजुरी मजुरांची सं या संचयी आव ृ ी / वारंवारता
50-100
100-150
150-200
200-250
250-300 10
12
15
25
40 10 = 10
(10+12)=22
(22+15)=37
(37+25)=62
(62+40)=102
Md =
वे पद
Md =
Md = 51 वे पद
51 वे पद स ंचयी आव ृ ी या 62 या पदी ि थत आह े. याच े वगा तर 200-250 आहे.
यालाच वगा तर म या ंक हटल े जाते.
सू
Md = L1 +
(m-c)
= 200 +
x (51 -37)
= 200 +
X ( 14 )
= 200 + 2 x 14
= 200 + 28
= 228 पये
म यांकाची गणना खालील स ू ाचा वापर क नही करता य ेईल.
munotes.in
Page 129
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
137 Md = L1 +
- C
N = 102
=
= 51
51 वे पद म या ंकाचे आहे तर याच े वगा तर 200-250 आहे यात म या ंकपद ि थत आह े.
पये म या ंकाची गणन ेचे ितसर े सू वाप न म या ंक गणना करता य ेईल.
१०.८ बह लक (MODE )
घटक ेणी अंतग त जे घटक वार ंवार आल ेले िदसून येतात या घटका या म ू यास बह लक
असे हणतात . बह लक ह े सांि यक य म याचा एक कार आह े. संशोधना ंतग त त या ं या
िव ेषणाक रता बह लकाचा िवश ेषतः उपयोग होत असतो . बह लक हा म ू यां या अिधकतम
क ीकरणाचा िब ंदू अस ून याची सवा िधक घन वाची ि थती असत े. घटक ेणीत
सवा िधक य ेणा या पदाच े बह लक ह े मू य असत े.
केनली व िकिप ंग (Kennly and Keeping) यांनी (Mathematics of Statistics) या
ंथात नम ूद केले आहे क , 'पद ेणी अ ंतग त सवा िधक य ेणा या पदा या म ू यास बह लक
असे हणतात .'
ॉ सटन व काउड ेन (Croxton and Cowden) बह लक ह े घटक ेणीचे असे मू य आह े
क या या आसपास ेण चे अिधकािधक पदम ू य क ि त होत असत े. ो. एलहा स
(Elhance) यांनी (Principles of Statistics ंथात नम ूद केले क बह लक ह े घटक
ेणीचे असे पद आह े क , जे या ेणी अंतग त सवा त अिधक व ेळेस येते, तसेच हे ेणी या
बह मू याचे सव े ितिनिध व करत े.
उपरो या य ेव न प होत े क , बह लक ह े घटक ेण मधील अशा पदाच े मू य आह े
क याची आव ृ ी सवा त अिधक असत े. उदा. िव ा या या वािष क प र ेचे गुण मश :
50, 45, 50, 50, 55, 60, 40, 50, 55, 65, 50 असतात तर याम य े 50 बह लक मानल े
जाईल कारण ही स ं या सवा त अिधक जा त व ेळेस ा होत े. हणज ेच बह लक ात करण े
अ यंत सोप े आहे. जर अ ंक ेणी अ ंतग त ेणीमधील अ ंतर सामा य अस ेल तर बह लक
मू य सहज ात करता य ेते.
बह लकाची व ैिश ्ये (Characteristics of Mode)
१) बह लक घटक ेणीचे असे मू य आह े क ज े सवा िधक व ेळेस पुनरावृ ी करत े.
२) बह लक ात कर यासाठी पद ेणीला चढ या िक ंवा उतर या मान े यवि थत
करणे आव यक ठरत े.
३) बह लकाच े मू य केवळ एक स ंभािवत म ू य असत े. जे नेहमी अि थर व पी राहत े. munotes.in
Page 130
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
138 ४) बह लक घटक ेणी या सव पदां या म ू यांचे ितिनिध व करत े.
५) घटक ेणी अ ंतग त कधीकधी एकाप े ा अिधक पदम ू यां या आव ृ ीची प ुनरावृ ी
होते अशा ि थतीत एकाप े ा अिधक बह लक अस ू शकतात.
६) बह लकाची गणना सरळ सोपी तस ेच एका िनरी णान े ात होणारी असत े.
७) बह लकात अिधकतम िक ंवा य ूनतम म ू याला कोणत ेही मह व नसत े.
बह लकाच े गुण (Merits Of Mode)
१) सा या िनरी णान े बह लक िनि त करता य ेतो.
२) घटक ेणी या स ंपूण मू यांचे बह लक यो य ितिनिध व क शकतो .
३) बह लकाच े िनधा रण आव ृ या म ू या या आधारावर आल ेखा ार े करता य ेते.
४) घटक ेणीतील लहान मोठ ्या सं यांचा बह लका ंवर कोणताही प रणाम होत नाही .
५) घटक ेण या अिधकतम घन व असणा या आव ृ ीला बह लक दिश त कर तो.
६) कारखा यात उ पािदत होणा या उ पादनाच े प रमाण िनि त कर यासाठी
बह लकाची मदत होत े. कारण बह लकाची गणना आल ेखा या साहा यान े सहज
सो या प तीन े करता य ेते.
७) घटक ेणी पदा ंची स ं या कमी जा त क ेली तरी बह लका या ि थतीवर याचा
प रणाम होत नाही .
बह लकाच े दोष (Demerits of Mode)
१) बह लकाची गणना कर याकरता वापरली जाणारी प ती अ य ंत जिटल आह े.
२) बह लकाअ ंतग त सीमा ंत पदा ंना कोणत ेही मह व नसत े.
३) बह लक सव पदांवर आधा रत नस यान े याचा न ंतर या प तीत फार कमी उपयोग
होतो.
४) बह लका या म ू यांना बीजगिणतीय िस ा ता ारा िनि त करता य ेत नाही .
५) घटक ेणीचे संपूण ितिनिध व बह लक क शकत नाही . तर केवळ या घटक
ेणी अ ंतग त या म ू यांची वार ंवारता सवा त जा त आह े, याचेच बह लक
ितिनिध व करत े.
६) यावहा रक पातळीवर बह लकाच े िनि त अन ुमान लावण े श य नाही .
७) एकाच घटक ेणी अ ंतग त एकाप े ा जा त बह लक असतील तर अशा ि थतीत
वा तिवक बह लक शोधण े किठण बनत े. munotes.in
Page 131
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
139 बह लक काढ या या प ती (Methods Of Calculation of Mode)
यि गत ेणी, खंिडत ेणी, सात य ेणी व स ंचयी आव ृ ी ेणीअंतग त बह लक
काढ या या प त चा खालील माण े मागोवा घ ेता येईल.
यि गत ेणी अ ंतग त बह लकाची गणना (Calculation Of Mode In Individual
Series) -
यि गत ेणी अ ंतग त बह लकाची गणना करण े हे सरळ सोप े काय आहे. कारण क ेवळ
िनरी णा ाराच बह ल काला ात करता य ेऊ शकत े. घटक ेणीतील या पदाची आव ृ ी
सवा त जा त आह े, हणज ेच जी स ं या सवा त अिधक व ेळेस पद ेणीत य ेते ती स ं या
बह लक हण ून गण यात य ेते.
उदा: एम. ए. समाजशा ा या सामािजक स ंशोधन प ती या प ेपरम य े िव ा या ना ा
झाले या ग ुणांआधार े बह लक ात करा .
T: 40,41,40,45,41,40,45,47,37,41,38,40,45
बह लक िनि त कर याकरता पद ेणीला एका मान े यवि थत कराव े लागेल.
37,38,40,40,40,40,41,41,41,45,45,45,47
पद ेणीची यवि थत मा ंडणी क े यानंतर प होत े क , ४० ही आव ृ ी सवा िधक हणज ेच
४ वेळेस आल ेली अस यान े १३ िव ा या या ग ुणांचा बह लक ४० हा आह े.
खंिडत ेणी अ ंतग त बह लकाची गणना (Calculation Of Mode In Discrete
Series)
खंिडत ेणी अंतग त बह लक ात कर या या दोन प ती आह ेत.
अ) िनरी णा ारा बह लकाच े िनधा रण -
खंिडत ेणी अ ंतग त िनरी णा ारा बह लक ात करता य ेते. याक रता पद ेणी यो य
प तीन े मांडणी क ेलेली असावी . पद ेणीतील सव पदे सजातीय असावीत याचबरोबर
पद ेणीअंतग त एकाप े ा अिधक पदा ंची आव ृ ी सवा त अिधक असावयास नको . असे
असेल तर िनरी णा ा रा बह लक ात करण े श य होत े.
उदा: खाली िदल े या िव ा या या ग ुणांचा बह लक ात करा .
गुण -40,45,50,55,60,65,70
िव ाथ स ं या 4,6, 7,12,8,5,6
munotes.in
Page 132
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
140 गुण िव ाथ स ं या
40
45
55
55
60
65
70 4
6
7
12
8
5
6
वरील आव ृ ीचे िनरी ण क ेले असता सवा त मोठी आव ृ ी १२ ही आह े. यानुसार ५५ गुण
हा िव ा या या ग ुणाचा बह लक ठरतो .
ब) सामूहीकरणा ारा बह लकाच े िनधा रण
सामूहीकरणा ारा बह लकाची गणना करण े ही एक जिटल व पाची ि या आह े. जे हा
आवृ ीचे िवतरण अिनयिमत असत े, अिधकतम आव ृ ी क थानी न राहता ार ंभी िक ंवा
शेवटी असतात , ते हा िनरी णा ारा बह लक ात करण े किठण जात े. अशा व ेळेस बह लक
ात कर याक रता साम ूहीकरण प तीचा वापर क ेला जातो .
सामूहीकरण प तीचा वापर करताना थमत : आवृ ीचे सामूहीकरण क ेले जाते. याक रता
साधारणत : एक सारणी तयार क न यात सहा रकान े तयार क ेले जातात व या
रका याअ ंतग त आव ृ ीचे स ा म ूहीकरण क ेले जात े. पिह या रका यात द े यात आल े या
आवृ ीला िलिहल े जाते. दुस या रका यात दोन दोन आव ृ ी जोड या जातात . ितस या
रका यात पिह या आव ृ ीला सोड ून उव रत दोन दोन आवृ ी जोड या जातात . चौ या
रका यात तीन तीन आव ृ ी जोड या जातात . पाच या रका यात पिहली आव ृ ी सोड ून
तीन-तीन आव ृ ना जोड यात य ेते तर श ेवट या सहा या रका यात पिहली आिण द ुसरी
या दोन आव ृ ी सोड ून तीन -तीन आव ृ ना जोडल े जाते. या कार े सामूहीकरण सारणी
एक-एक, दोन-दोन, तसेच तीन -तीन आव ृ या स ं यांना जोड ून या या ब ेरजेतून तयार
केली जात े व या ारा एक दो आिण तीन आव ृ चे समूह पृथक-पृथक बनिवल े जातात .
समूह सारणी क े यानंतर एक िव ेषण सारणी तयार क ेली जात े. सामूहीकरण सारणी या
िविभ न रका याची अिधकतम आव ृ ीची सारणी तयार क न िव ेषण केले जाते.
उदा : खाली ल पद ेणी ार े बह लक ात करा .
पदाचा आकार 2345678910 11 12 13
आवृ ी वार ंवा रता 38 10 12 16 14 10 8 17532
उदा : खालील पद ेणी ार े बह लक ात करा .
munotes.in
Page 133
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
141 रका याची
सं या अिधकतम आव ृ ी या पदा ंचे मू य
4 5 6 7 8 10
1
2
3
4
5
6 -
-
-
-
-
4 -
-
5
5
-
5 -
6
6
6
6
6 -
7
-
7
7
- -
-
-
-
8
- 10
-
-
-
-
- एकूण 1 3 5 3 1 1
पदाचा आकार 2345678910 11 12 13
आवृ ी वार ंवा रता 3810 12 16 14 10 8 17 5 32
समुह सारणी
िव ेषण सारणी
अिधकतम आव ृ ी १७, ३०, २८,४२, ४० व ३८ म ये ४ थे पद १ वेळेस ५ वे पद ३
वेळेस, ६ वे पद ५ वेळेस, ७ वे पद ३ वेळेस, ८ वे व १० वे पद एक व ेळेस येतात. हणज ेच
६ वे पद अिधकतम आव ृ ीचे अस यान े हे बह लक ठरत े.
सात य ेणी अ ंतग त बह लकाची गणना –
सात य ेणी अंतग त साम ूिहक सारणी व िव ेषण सारणी ारा ह े माहीत क न घ ेतले जाते
क बह लक कोण या वगा म ये आहे. िनि त अस े बह लक काढ याक रता खालील स ू ाचा
वापर क ेला जातो .
Mode = M0= L +
Xi
M0 = बह लक
L= बह लक वगा ची िन नतम पातळी
D1= बह लक अथ व या या अगोदर य ेणा या वगा तील वार ंवारतेचे अंतर
D2 = बह लक वग आिण या या न ंतर येणा या वगा तील वार ंवारतेचे अंतर
i = वगा तर
munotes.in
Page 134
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
142 उदा. खालील पद ेणी ार े बह लक ात करा .
ेणी 0-20 21-30 31-40 41-50 51-60
आवृ ी वार ंवारता -5 9 15 28 25
वारंवारता िवतरणा ंचे िनरी ण क ेले असता ल ात य ेते क , बह लक ४१-५० या
वगा तरा या सम ूहात ि थ त आह े. याक रता साम ूिहक सारणी िक ंवा िव ेषण सारणी तयार
कर याची आव यकता नाही . परंतु खालील स ू ाचा वापर क न बह लक ात करता य ेऊ
शकते.
सू
Mo = L +
Xi
Mo = 40 +
X 9
Mo = 40 +
X 9
Mo = 7.32
Mo = 47.32
हणज ेच वार ंवारता िवतरणात बह लक ४१-५० या वगा तरा या सम ूहात ि थत आह े. असे
असल े तरी वार ंवारतेतील न ेमका बह लक ४१ ते ५० या वगा तरात ४७.३२ आहे. हे
नेमकेपणान े सदर स ू ा ार े सांगता य ेते.
१०.९ म य म यमान , म यांक व बह लकातील स ंबंध (RELATIONSHIP
AMONG MEAN MEDI AN & MODE )
जर एखा ा मापना या िवतरणाम य े म य, म यांक व बह लक एक सारख े येत असतील तर
अशा िवतरणाला समिमती िवतरण हणतात . जर याच े िवतरण असमान अस ेल तर िनि त
पान े म य , म यांक आिण बह लका ंत आ य कारक स ंबंध िदस ून येतो अशा मापना या
िवतरणाम य े म य आिण म यांका या मधील अ ंतरावर म य आिण बह लका या अ ंतरातील
अंतर १/३ इतके असत े. अशा व पाचा स ंबंध खालीलस ू ा ारा प करता य ेतो.
सू - म य - म यांक =
( म य - बह लक )
िकंवा
बह लक ३ म यांक - २ म य munotes.in
Page 135
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
143 Mo= 3M - 2X
िकंवा M=
( Mo-2X )
िकंवा
M =
( 3M- Mo )
उदा. जर एखा ा िवतरणाच े म य आिण म या ंक मशः 30.2 आिण 32.3असेल तर
बह लकाच े मू य ात करा .
सू बह लक = 3 म यांक - 2X म य
Mo= 3M - 2X
M = 3 x 32.3 - 2 x 30.2
M = 96.9 - 60.4
Mo = 36.5
हणज ेच बह लक 36.5 हा आह े.
म य, म यांक व बह लक या ंची त ुलना म उपयोिगता (Comparative Utility Of
Mean, Median And Mode)
म य, म यांक आिण बह लक या ंचे आपल े वैिश ्ये, ल ण े तसेच गणना कर या या प ती
िविभ न अस ून यान ुसार या ंची उपयोिगताही िविभ न आह े. कोण या कार या अ ययनात
कोण या म या या कार उपय ु ठर ेल हे अ ययन त य , साम ी , आकड ेवारी तस ेच
वग करणावर िनभ र असत े. सामािजक स ंशोधनात म य , म यांक व बह लक या तीनही
मापना या प तीला िवश ेष मह व आह े. कारण तीनही मापन प ती त या ं या िन कषा चे
सार व पात तुतीकरण करतात .
तीनही मापनाचा उपयोग त या या स ंि ीकरणाक रता क ेला जातो . जर ित ही प ैक
कोणत े मा यम सवा त उपय ु ठर ेल असा िनण य यावयाचा अस ेल तर समा ंतर म याची
िनवड करावयास हवी कारण या अ ंतग त य ेक पद म ू यांना समान व पाच े ितिनिध व
िदले जाते.
वारंवारतेचे िवतरण ज े हा असीिमत असत े तसेच वार ंवारतेचे िवतरण मब नसत े. ते हा
म यांकाचा उपयोग करावयास हवा .
ब याच व ेळेस अ ययना ंतग त एकाप े ा अिधक ेणीचे िम ण होत े. अशा त या ंचे िनधा रण
कर याक रता बह लका ंचा उपयोग सव े ठरतो . अशा कार या सम ात समा ंतर म य
िकंवा म या ंक उपय ु ठरत नाही . ब याच व ेळेस पद ेणी अंतग त बह लक एकाप े ा अिधक munotes.in
Page 136
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
144 ा होतात . अशा ि थतीत बह लकाची गणना करण े समा ंतर म य तस ेच म या ंका या
तुलनेत अिधक उपय ु ठरत े.
साधारणतः कोण या कारच े क ीय वृ ीचे मापनाच े साधन अिधक उपय ु ठर ेल हे
संशोधनक या या त य , आकड ेवारीच े व प , सांि यक या उपयोिगत े या ि थर
त या या वग करणाच े आधार , अ ययनाच े उ ेश इ. आधारावर िनि त होत े.
१०.१० अपिकरण (DISPERSION )
मागील करणात क ीय व ृ ी या मापनास ंबंधी चचा आपण क ेली. पद ेणीतील सव
पदांना म य काढ याम ुळे समानता ा होत े. कारण पदमाल ेतील सव च पदा ंचे म या या
पान े एकच स ं या ितिनिध व करत े. परंतु ही सव च पदे या व ृ ीशी एक प असतीलच
असे नाही . क ीय व ृ ीची िविभ नता पद ेणी या म ू यांवर आधा रत असत े. यालाच
थम ेणीचे म य अस े संबोिधल े जात े. तर अपिकरणाची माप े ि तीयक ेणीची माप े
संबोिधली जातात , कारण अपिकरणाच े माप ात करताना अगोदर पद ेणीचे म य ात
केले जाते व नंतर या म यापास ून िविभ न पदम ू यां या िवचलनाच े म य ात क ेले जाते.
अपिकरण हणज े पदांमधील ग ुणा या व आकारमाना या ीन े असल ेली िभ नता िक ंवा
फरकाच े प रणाम मोज याच े तं होय . पद ेणीतील सव पदे सांि यक य म यापास ून िकती
िभ न आह ेत हे अपिकरण प ती ार े माप यात य ेते. या ीन े पदमाल े या सा पे व िनरप े
मापनासाठी या प तीचा अवल ंब केला जातो . अपिकरणाच े मापन कर यासाठी सा ंि यक य
म य व यापास ून होणार े य पदाच े िवचलन ल ात घ ेणे आव यक ठरत े. हे करताना या
सव िवचलना ंना एकि त स ंबोधण े आव यक आह े. यामुळे तुलना व अिभ य सहज
सुलभ होते.
अपिकरणा या या या
अपिकरण श द साधारणतः दोन अथा ने वापरला जातो . अपिकरण हणज े पद ेणी या
सीमांत मू यांतील अ ंतर िक ंवा सीमा िव तार , तर द ुसरा अथ अपिकरण हणज े
पद ेणी या म यापास ून िविभ न पदा ं या िवचलनाच े म य असा होतो . या दोन बाब नाच
समोर ठेवून िवचारव ंतांनी अपिकरणा या स ंदभा त या या ंची मा ंडणी क ेली आह े.
बाऊल े (Bowley) - पद ेणीतील िविवध पदम ू यांतील िवचलनाच े माप हणज ेच
अपिकरण .
ु स आिण डीक (Books and Dick) क ीय म ू या या दो ही बाज ूलाअसणा या
पदमू यांचे िवचलन िक ंवा सार सी मा हणज ेच अपिकरण होय .
ि ंगेल (Springel) - अपिकरणा ंमुळे ेणीतील पदा ंची म यम ू यांपासून दो ही बाज ूंकडे
पसर याची व ृ ी प होत े.
कॉनर एल .आर. (Connor C.R.) - यांनी या ंथात नम ूद केले क , या सीम ेपय त
यि गत पदम ू यांम ये िभ नता असत े, या या मापनालाच अपिकरण अस े संबोिधल े
जाते. munotes.in
Page 137
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
145 अपिकरण मापना या प ती (Methods of Computing Dispersion)
अपिकरणाच े मापन व ेगवेग या प तीन े करता य ेते.
१) सीमा िव तार प ती
अ) सीमा िव तार (Range)
ब) चतुथ कांतर िव तार (Inter Quartile Range)
२) िवचलन म या ंक प ती -
अ) चतुथ क िवचलन (Quartile Deviation)
ब) म य िवचलन (Mean Deviation) hamalon S
क) माण िवचलन (Standard Deviation)
३) िबंदू रेखीय प ती िक ंवा लॉर ज व (Lorenz Curve)
उपरो व पाची अपिकरणाची िनरप े अशी मापन े असून याक रता ग ुणक का ढून
सापे मापन ा करता य ेऊ शकत े. या प त च े िव तारान े िववेचन करता य ेऊ शक ेल.
मसीज
२१.१० िव तार (RANGE)
अपिकरण मोज याची सवा त साधी व सोपी प ती हण ून या िव ताराकड े पािहल े जाते.
पद ेणीतील सव पदमू यांना चढ या िक ंवा उतर या मान े थम मांडणी क न यातील
सवा त मोठ े पद व सवा त लहान पद यातील अ ंतर शोध ून काढ यास िव तार प होतो .
िव ताराच े गुण (Merits Of Range )
१) अपिकरण मापना या प तीप ैक िव तार ही प ती अ य ंत सरळ व सो या व पाची
आहे.
२) नमु यातील कमी -जा त बाब चा भाव या गती अ ंतग त अ य ंत यूनतम व पाचा
असतो .
३) सार मापनाम य े क ीय व ृ ी या मापनाक रता लागणारी सव वैिश ्ये समािव
असतात .
४) अपिकरणाचा ढोबळ मानान े अ यास कर यासाठी ही प ती अ य ंत उपय ु आह े.
िव ताराच े दोष (Demerits Of Range)
१) िव ताराच े मू य ि थर व िनि त नसत े. कारण पद ेणी या आकारात बदल
झा यास यात मोठ ्या माणावर बदल होतो . munotes.in
Page 138
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
146 २) िव तार मापनात पद ेणीतील सव पदांचा िवचार क ेला जात नस यान े ते सव पदांचे
ितिनिध व करत नाही .
३) पद ेणीत घडणा या ि थ य ंतराची क पना सीमा िव ता रामुळे येऊ शकत नाही .
४) पद ेणीतील श ेवट या व पिह या पदा ंना अवा तव मह व िद यान े आ य ंितक
पद ेणीतील व ेश व िनग मनामुळे पद ेणी या घटन ेत िवश ेष बदल झाला
नसतानाही िव तारात मोठी तफावत य ेते.
५) मु िवतरण असणा या पद ेणीम य े िव तार काढण े श य नसत े.
असे असल े तरी डोनॉ ड स ॅडस आप या Statistics ंथात नम ूद करतात क , ' सारा या
मापनाची दोन कारण े आहेत. ती हणज े सार मापना ंमुळे म य कोण या सीम ेपय त सम ूहाचे
ितिनिध व करत े यासंबंधी िनण य घेतला जाऊ शकतो व द ुसरे कारण हणज े पद ेणी
िवतरणाअ ंतग त ेणीतील पद े म यापास ून िकती द ूर आह ेत हे समज ून घे यासाठी साराचा
उपयोग होतो .
गुण िनय ं ण प ती म य े सीमा िव तारास िवश ेष मह व आह े. िविश व त ू अंतग त िकंवा
िविश य अ ंतग त या यातील िविश ग ुणांमुळे जा तीत जा त िकती िव चलन असाव े हे
िव तारा ार े नमूद करता य ेते.
सीमा िव तार खालील स ू ाने काढता य ेतो.
Range = (R) = L2- L1
L2 = (Largest Value) अिधकतम म ू य
L1 = (Smallest Value) यूनतम म ू य
उदा. महािव ालयातील ा यापका ं या व ेतनावरील खच सहा मिह यात खालील माण े
राहीला यान ुसार िव तार ात करा .
महािव ालयात ा यापका ं या व ेतनावरील खच
जून 6,20,340
जुलै 6,25,222
ऑग ट 6,35,720
स ट बर 6,57,840
ऑ टोबर 6,77,220
नो ह बर 6,89,101
सू = R = L2– L1 munotes.in
Page 139
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
147 R = 6,89,101 - 6,20,340
R = 68,761 Rs.
याव न ल ा त येते क , महािव ालया ं या व ेतनावरील खचा चे अिधकतम म ू य 68.761
इतके आहे. परंतु तुलना मक बाबीन े पाह याक रता या म ू याला साप े मू यांत प रवित त
करणे गरजेचे आहे. यासाठी खालील स ू वापरल े जाते.
R =
=
=
= 0.053
सीमा िव तार ह े अपिकरणाच े िनरप े माप आह े. परंतु याव ेळेला दोन पद ेण ची त ुलना
करावयाची अस ेल तर या ेणी वेगवेग या एककान े मािपत क े या असतील तर सीमा
िव ताराच े सापे माप िक ंवा सीमा िव तार ग ुणक काढण े आव यक ठरत े. सात य ेणीत
सीमा िव ता र काढताना लहान ेणीची िकमान मया दा व मोठ ्या ेणीची कमाल मया दा
ल ात घ ेतलेली अस याम ुळेच सात य ेणी या वार ंवारतेचा िवचार कर याची आव यकता
येथे नसत े.
चतुथ कांतर िव तार / आंतरचत ुथ क िव तार
िव तारा माण ेच चत ुथ कांतर िव ताराम य े पद ेणीतील दोन पदा ं या म ू यांचा िव तार
केला जातो . चतुथ कांतर िव तारात क ेवळ दोन चत ुथ कांचा िवचार क ेलेला असतो .
पद ेणीतील साधारणतः दो ही टोका ंना असणारी पद े आ य ंितक असतात व पद ेणी या
म यभागी असणारी पद े ाितिनिधक व पाची असतात . चतुथ कांतर िव ताराम य े पिहल े
व ितसर े चतुथ क िवचारात घ ेतले जात े हणज े पद ेणीतील ाितिनिधक भागाचा यात
िवचार क ेला जातो .
चतुथ कांतर िव ताराच े गुण (Merits Of Inter Quartile Range)
१) चतुथ कांतर िव ताराम य े आ य ंितक पदाला अवा तव मह व िदल े जात नाही .
२) अपिकरण मापनाची चतुथ कांतर िव तार ही अ य ंत सोपी प ती आह े.
३) पद ेणीतील ाितिनिधक भागाचा अ यास या अ ंतग त केला जातो .
४) चतुथ कांतर िव तारात अितटोका ं या पदाचा िवचार न झा याम ुळे याचा भाव
अपिकरण मापनवर पडत नाही .
munotes.in
Page 140
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
148 चतुथ कांतर िव ताराच े दोष (Demerits Of In ter Quartile Range)
१) चतुथ कांतर िव ताराच े हे मापन क ेवळ पद ेणीतील पदा ं या थानावरच अवल ंबून
अस याम ुळे नमुना ि थ य ंतराने हे मापन भािवत होत े.
२) पद ेणीतील क ेवळ दोनच पदा ंचा िवचार यात क ेला जातो . हणज ेच इतर पद े यापास ून
दुल ि त राहतात .
३) पद ेणीतील घटना चत ुथ कांतर िव तारात ल ात घ ेतली जात नाही .
४) पद ेणी या एक ूण व पाब लाच े ान ा होऊ शकत नाही .
उपरो व पाच े दोष चत ुथ कांतर िव तारात िदस ून येत असल े तरी ही प ती िवचलन
मोज यासाठी उपय ु व पाची प ती हण ून गण यात य ेते. यासाठी खालील स ू ाचा
वापर क ेला जातो .
सू - चतुथ कांतर िव तार = Q3–Q1
Q1 = थम चत ुथ क
Q3 = तृतीय चत ुथ क
१०.११ चतुथ क िवचलन (QUARTILE DEVIATION)
चतुथ कांतर िव ताराला दोनन े भाग द ेऊन जी स ं या हाती य ेते ितलाच चत ुथ क िवचलन
असे हणतात . यामुळेच चत ुथ क िवचलनाला अध अंतर चत ुथ क िव तार हण ून संबोधल े
जाते. चतुथ क िवचलन काढ यासाठी य पण े कोण याही म याचा उपयोग क ेला जात
नाही. पद ेणी िवतरणाला तीन भागा ंम ये िवभािजत क न Q1 (25%), Q2 (50%), Q3
(75% ) अशी िवतरणाची िवभागणी क ेली जात े. म यांक पद ेणीचे दोन सारख े भाग करत े.
म यांकापे ा लहान असल े या पदम ू याची म या ंक हणज े थम चत ुथ क व म या ंकापे ा
मोठ्या पदम ू याचे म या ंक हणज े तृतीय चत ुथ क व या दो हीमधील अ ंतराला दोनन े भाग
िद याम ुळे म या ंकापास ून दो ही बाज ूचे अंतर प हो ते. चतुथ क अ ंतराला दोन
चतुथ का या ब ेरजेने भाग द ेऊन चत ुथ क िवचलन ग ुणक शोध ून काढल े जाते. या गुणकाचा
दोन िक ंवा याप े ा जा त पद ेण चा िवचलना ंची त ुलना कर याक रता उपयोग होत
असतो .
सीमा िव तार व चत ुथ कांतर सीमा िव तारात पद ेणीतील सा ंि यक य म या ंना िव ासात
घेतले जात नाही . परंतु चतुथ क िवचलनात पिहल े चतुथ क, ितसर े चतुथ क म या ंक व
चतुथ क िवचलन या ंचा यो य असा िवचार क ेलेला आढळतो . हणूनच अपिकरण
मापनामधील सा ंि यक य म या ंना िव तारात घ ेणारी प ती हण ून चत ुथ क िवचलनाला
िवशेष मह व आह े. चतुथ क िवचलनात ून िवषमता मोजता य ेणे सहज श य होत े.
munotes.in
Page 141
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
149 चतुथ क िवचलनाच े गुण (Merits of Quartile Deviation) -
१) चतुथ क िवचलनाच े मापन करण े सोपे असत े.
२) चतुथ क िवचलनावर पद ेणीतील अितटोका या पदा ंचा कमीत -कमी भाव पडतो .
३) पद ेणीतील म य व ृ ी जाण ून घे यासाठी चत ुथ क िवचलन उ म साधन आह े.
४) चतुथ क िवचलनान े पद ेणीतील िवषमता मोजता य ेणे श य होत े.
चतुथ क िवचलनाच े दोष (Demerts of Quartile Deviation)
१) चतुथ क िवचलना अ ंतग त ५०% पद ेणीतील पदा ंचा िवचार क ेलेलाअस यान े इतर
५०% भाग द ुल ि त होत अस यान े िवचलनाचा प ूण अ यास होऊ शकत नाही .
२) चतुथ क िवचलना ार े बीजगिणतीय प तीन े सांि यक य िव ेषण करण े श य होत
नाही.
३) पद ेणी या आकारमानात बदल झाला तर चत ुथ क िवचलन मापनाम य ेही फरक
पडतो .
४) चतुथ क िवचलन पद ेणी या िवभागणी स ंबंिधत अस ून अपिकरणाच े मापन या ा रा
होत नाही अशी मा ंडणी िवचारवता ंकडून होत े.
५) या पद ेणीत िवचलनाच े माण अिधक आह े अशा िठकाणी चत ुथ क िवचलन
समाधानकारक ठरत नाही .
६) पद ेणीतील थम व श ेवट या पदास ज े हा मह व असत े ते हा चत ुथ क िवचलन
उपयु ठरत नाही , यामुळे याच े यावहा रक मह व कमी आह े.
चतुथ क िवचलन हा िवचलनाचा एक कार आह े. यास अध आंतर चत ुथ क िव तार
असेही संबोिधल े जाते. चतुथ क िवचलनाअ ंतग त साम ी िवतरणातील पिहल े २५% घटक
व शेवटचे २५% घटक द ूर क न मध या ५०% घटका ंचा िव तार काढ ून यास २ ने
भागल े जाते. मापनाअ ंतग त दो ही टोका ंमधील घटकावर िवस ंबून न राहता मध या घटका ंचे
मापन क ेले जात अस यान े चतुथ क िवचलन सीमा ंत मू यांपासून अ भािवत राहतो . हणून
चतुथ क िवचलन िवचलनाच े एक समतोल मापन आह े.
उदा. िव ा या चे शेकड़ा ग ुण (X) 4045505560 65 70
िव ाथ स ं या (F) 9 14 16 21 12 10 05
munotes.in
Page 142
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
150 चतुथ कांचे संगणन
अ. . X F CF
1
2
3
4
5
6
7 40
45
50
55
60
65
70 09
14
16
21
12
10
05 09
23
39
60
72
82
87
पिहल े चतुथ क Q1 =
मांका या घटका ंची बेरीज
=
मांका या घटका ंची बेरीज
= 22 या घ टकांची िकंमत
= 45 गुण ( सारणीव न )
ितसर े चतुथ क Q3 = 3
= 66 या घटका ंची िकंमत
= 60 गुण (सारणीव न )
चतुथ क िवचलन QD =
=
= 7.5
चतुथ क िवचलन अिधक प हो या तव खालील स ू ाचा अवल ंब करताय ेईल.
आवृ ी िवतरण यो य अस ेल तर चत ुथ क िवचलनात (QD) खालच े चतुथ क (Q ) ला
जोडल े गेले. (QD+Q1 ) तर म य ा (MD) होतो. याच कार े वर या चत ुथा तून (Q3)
चतुथ क िवचलन (QD वजा क ेले) (Q3-QD) व आ हास म य ा झाला तर िवतरण यो य
जर दो होत अ ंतर रािहल े तर आव ृ ी िवतरण यो य नाही .
उपरो उदाहरणात Q, = 45,Q, = 60 व QD = 7.5
म यांक MD = Q, + QD = 45 + 7.5 = 52.5
MD = Q3 - QD = 60 -7.5 = 52.5
परंतु गिणतम या या स ू ाने गणना क े यास munotes.in
Page 143
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
151 MD =
मांका या घटका ंची बेरीज
=
मांका या घटका ंची बेरीज
= 44 मांका या घटका ंची बेरीज
= 55 (44 वे पद मा ंक 4 वर आह े )
हणज ेच म या या दो ही कारान े ा झाल ेले मू य 52.5 व 55 याम य े अंतर
अस याकारणान े िवतरण सार या माणात नाही .
चतुथ क िवचलनावर खाल या व वर या दो ही टोका ं या िक ंमतीचा प रणाम होत नाही ;
परंतु हे िवचलन साम ीतील सव िकमतीवर आधा रत नाही . हा याचा दोष आह े. यामुळे
चतुथ क िवचलन ह े िवचलनाच े समाधानकारक माप नाही . काही िवतरण कारा ं या
संदभा त हे माप अिनि त व ाितिनिधक व पाच े ठरते.
खंिडत ेणीचे चतुथ क िवचलन
(Calculation of Quartile Deviation In The Discrete Series) –
खंडीत ेणी अ ंतग त थम व त ृतीयक चत ुथ क काढ ून चत ुथ क िवचलन काढता य ेते. उदा.
कारखा यात काम करणा या कामगारा ंचे मािसक उ प ना या ेणीव न चत ुथ क िवचलन
काढा.
मािसक उ प न १०००२०००३००० ४०००५००० ६००० ७००० ८०००
कामगारा ंची सं या १० १५ १७ २० १२ 8 6 5
अ. . मािसक उ प न
X वारंवारता आव ृ ी
F संचयी वार ंवारता आव ृ ी
CF
1
2
3
4
5
6
7
8 1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000 10
15
17
20
12
8
6
5 10
25
42
62
74
82
88
93
Q1 =
Q1 =
=
= 23.5 4 munotes.in
Page 144
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
152 4 या पदाच े मू य
2000 ( कारण 23.5 वे पद . 2 वर आह े.)
Q3 = ( 3x
)
= 70.5 या पदाच े मू य
= 5000 ( कारण 70.5 वे पद . 5 वर आह े.)
चतुथ क िवचलन ,
Qd =
=
= 1500
चतुथ क िवचलन अिधक प हो यासाठी खालील स ू ाचा वापर करता य ेईल.
Md = Q1+QD
Md = O3 -QD
उपरो उदाहरणात Q = 2000, Q3 = 5000, QD = 1500
MD = Q1 + QD = 2000 + 1500 = 3500
MD = Q3 - QD = 5000 -1500 = 3500
दो ही िवतरणात अ ंतर नस याकारणान े वारंवारता िवतरण यो य आह े. गिणत म या या
सू ाने गणना क े यास
Md =
मांका या घटकाची ब ेरीज
=
मांका या घटकाची ब ेरीज
= 47 या माका या घटकाची ब ेरीजद .४ वर आह े.)
हणज ेच म या या दो ही कारा ंनी ा झाल ेले मू य ३५०० व ४००० याम य े अंतर
अस याकारणान े िवतरण सार या माणात नाही .
munotes.in
Page 145
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
153 १०.१२ म य िवचलन (MEAN DEVIATION)
अपिकरण मापना या सीमा िव तार व चत ुथ किवचलन प ती अ ंतग त पद ेणीतील क ेवळ
दोनच पदा ंचा वापर क न इतर पदा ंकडे दुल केले जात अस यान े अपिकरण काट ेकोर
मापन होण े श य नाही . कारण सव च पद ेणी या अ यासावर ह े मापन आधा रत नसत े.
यामुळेच सव च सा ंि यक य पद ेणीतील िवचलन मापनाक रता पद ेणीचे सांि यक य
म य ह े यो य अस े ितिनिध व करत अ स यान े सांि यक य म या ारा पद ेणीची
म यवत व ृ ी कळ ून येते. यातूनच पद ेणीतील य ेक पद या पद ेणीतील म यवत
वृ ीशी सहमत आह े िकंवा नाही ह े पाहण े आव यक ठरत े. यासाठी सा ंि यक य म य व
पद ेणीतील य ेक पदाची त ुलना क न सा ंि यक य म यापास ून पद े कशी िवचलीत
झालेली आह ेत हे माहीत क न घ ेतले जाते. सांि यक य म यापास ून िवचलनाच े जे मापन
केले जाते, या िवचलन मापना या प तीसच िवचलन म य अस े हणतात .
िवचलन मापन करताना एखाद े पद सा ंि यक य म याप े ा कमी िक ंवा जा त आह े हे
मह वा चे न सून या दो हीमधील फरक जा त मह वाचा आह े. म य िवचलनात सव
िवचलना ंना घना मक मानल े जाते. हणज ेच िवचलनाच े बीजगिणतीय िच ह (+) तसेच (-)
ला िवचारात घ ेतले जात नाही . याचाच अथ िनरप े िवचलन ात क ेले जाते. म य िवचलन
ात करताना खालील बाबी िवचारात घ ेणे आव यक ठरत े.
१) सै ाि तक ्या म य िवचलन कोण याही म या ारा काढल े जात असल े तरी
यावहा रक ्या समा ंतर म य तस ेच म या ंका ाराच िवचलनाच े माप ात क ेले जाते.
२) म य िवचलन ात करताना बीजगिणतीय िच हा ंकडे दुल क न सव िवचलना ंना
घना मक (+) मानल े जाते.
३) सव िनरप े िवचलना ं या ब ेरजे या पदा ं या स ं येने (N) भाग िद यावर म य िवचलन
ात होत े.
म यिवचलनाची गणना - (Calculation of Mean Diviation)
म यिवचलनाची गणना खालील स ू ा ारा क ेली जात े.
साधी सरळ ेणी (Simple Series) –
=
म य िवचलन
म या ारा पदम ू यां या िवचलनाची ब ेरीज
N पदांची एक ूण सं या
सा या / सरळ ेणीचे म य िवचलन काढताना सव थम म या ंची गणना करावी लागत े.
यानंतर य ेक पदा या म ू या ारा समा ंतर म य , म यांक िकंवा बह लका ंचे िवचलन माहीत munotes.in
Page 146
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
154 क न घ ेतले जाते. नंतर िवचलनाची एक ूण बेरीज ात क ेली जात े. यानंतर एक ूण पदा ंची
सं या ल ात घ ेऊन,
या सू ा ारा म य िवचलनाची गणना क ेली जात े.
उदा. कारखा यात काम करणा या कामगारा ं या मािसक व ेतनांव न समा ंतर म य , म यांक
तसेच बह लकाला आधार मान ून म य िवचलन व ेगवेग या व पात ात करा .
मजुरांचे मािसक उ प न 430, 446,455,460,418,425, 446,457,410
अ) समांतर म यास आधार मान ून म य िवचलन काढ याक रता सव थम समा ंतर म य
काढावा लाग ेल.
मािसक व ेतनाची एक ूण बेरीज
= 430 + 446 + 455 + 460 + 418 + 425 + 446
+ 457 + 410 =
3947
N = 9 ( मजुरांची सं या)
समांतर म य -(M)
=
= 438.56
M = 438.56
सदर समा ंतर म य ल ात घ ेऊन या ारा िवचलन ात कर याक रता खालील सारणी
तयार कर ता येईल.
मजुरी समांतर म य (X-M)
(X) (M) =D
430 438.56 430-438.56=8.56
446 438.56 446-438.56=06.44
455 438.56 455-438.56=016.44
460 438.56 460-438.56=21.44
418 438.56 418-438.56=20.56
425 438.56 425-438.55=13.56
446 438.56 446-438.56=7.44
457 438.56 457-438.56=18.44
410 438.56 410-438.56=28.56
म य िवचलना या स ू ाचा वापर क न म य िवचलन ात करता य ेऊ शक ेल.
म यिवचलन (Md) िकंवा 8 =
d = 141.44
N =9 मजुरांची munotes.in
Page 147
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
155
= 15.72
हणज ेच म य िवचलन 8 = 15.72 पये
ब) म यांकास आधार मान ून म य िवचलन ात कर याक रता थमतः म या ंक ात
करावा लाग ेल.
मजुरां या मािसक व ेतनाचा म थमतः चढ या िदश ेने लावावा लाग ेल.
410,418,425,430,446,446,455,457,460
म यांक (Md) =
N = 0
=
=
= 5 या पदाचे मू य
पद ेणीत पाच या पदाच े मू य = 446
हणज ेच म या ंक (Md) = 446 –सदर म या ंक ल ात घ ेऊन म य िवचलन ात
कर याक रता खालील सारणी तयार करता य ेईल.
मािसक मजुरी म यांक
410 446 (410-446) = 36
418 446 (418-446) = 28
425 446 (425-446) = 21
430 446 (430-446) = 16
446 446 (446-446) = 0
446 446 (446-446) = 0
455 446 (455-446) = 11
457 446 (457-446) = 11
460 446 (460-446) = 14
N = 9
= 137
म य िवचलनाच े सू वाप न म य िवचलन ात करता य ेऊ शक ेल.
=
=
हणज ेच म य िवचलन
= 15.22 munotes.in
Page 148
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
156 क) बह लकाला आधार मान ून म य िवचलन ात कर याक रता सव थम बह लक ात
करावा लाग ेल.
मािसक मजुरी 410,418,425,430,446,446,455,457,460
उपरो ेणीचे िनरी ण क ेले असता प होत े क , 446 असे उ प न आह े क ज े ेणी
अंतग त सवा त अिधक व ेळेस हणज ेच दोन व ेळेस आल े अस यान े 446 बह लक होईल .
बह लक Mo = 446
सदर बह लक ल ात घ ेऊन म य िवचलन ात कर यासाठी खालील सारणी तयार करता
येईल.
मािसक मजुरी म यांक
410
418
425
430
446
446
455
457
460 446
446
446
446
446
446
446
446
446 (410-446) = 36
(418-446) = 28
(425-446) = 21
(430-446) = 16
(446-446) = 0
(446-446) = 0
(455-446) = 11
(457-446) = 11
(460-446) = 14
N = 9
= 137
म य िवचलनाच े सू वाप न म य िवचलन ात करता य ेऊ शक ेल. बह लक म ू य
=
=
=15.52
हणज ेच म य िवचलन 15.52
समांतर म य , म यांक िकंवा बह लक आधार मान ून िवचलन का ढला जात अस ेल
तर हे आव यक नाही क य ेक प रि थतीत सवा चे उ र एकसारख े असेलच अस े नाही.
कदािचत उ र एकसारख े येऊ शक ेल िकंवा वेगवेगळे देखील य ेऊ शक ेल.
१०.१३ माप मानक िवचलन (STANDARD DEVIATION)
माप िवचलना मक मानक िवचलन अस ेही संबोिधल े जाते. िवचलन मोज याच े हे सू म व
सुधा रत अस े माप आह े. यामुळे या मापना या आधार े पुढील सा ंि यक य िव ेषण करण े
सोपे जात े. घटका या िक ंमतीवर ह े मापन आधा रत आह े. या मापनाला सा ंकेितक
व पात SD िकंवा 8 या िच हा ंनी दश िवले जाते. काल िपयस न यांनी सव थम १८९३ munotes.in
Page 149
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
157 म ये िवचलन मापनातील ुटी दूर कर याक रता माप िवचलन प ती ितपादीत क ेली.
िवचलन म य काढताना बीजगिणतीय िच हाकड े (+) व (-) दुल ि तक ेले जात े. ही बाब
अशा ीय आह े. िवचलन म यातील हा दोष माप िवचलनाम य े दूर कर यात आला आह े.
या अंतग त गिणत म या पासून घटका या िक ंमतीच े अंतर या अ ंतरा या वगा ची बेरीज क ेली
जाते. या बेरजेला घटका या स ं येने भागल े जात े. या गुणो रा या वग मूळासच माप
िवचलन अस े संबोधल े जात े. िवचलन म या माण ेच माप िवचलनही सव पदां या
िनरी णावर आधा रत असत े. माप िवचलन समांतर म यापास ून काढल े जात े. कारण
समांतर म यापास ून काढल ेला सव िवचलन वग हा सवा त कमी असतो . अपिकरण मापनात
माप िवचलनाला अ य ंत मह वाच े थान आह े.
माप िवचलनाच े गुण (Merits of Standard Deviation)
१) पद ेणीतील य ेक पदा या िनरी णावर माप िवचलन आधा रत असत े.
२) माप िवचलना या अथ बोधनात कोणताही स ंशय राहत नाही . कारण त े अितशय प
व पात असत े.
३) एकाच सम ूहातील व ेगवेगळी पद े घेऊन व ेगवेगळी माप िवचलन े काढताना
यां यामधील फरक द ुल ि त कर यासारखा असतो . हणज ेच नम ुना ि थ य ंतराचा या
मापनाव र अ य प प रणाम होतो .
४) सांि यक य िव ेषणा या ि कोनात ून माप िवचलन अ य ंत मह वाच े साधन आह े.
५) माप िवचलनात समा ंतर म यापास ून ा क ेले या िवचलना ंची बेरीज कर याप ूव
याचा वग काढ याम ुळे बीजगिणतीय िच हा ंचा सोडव याकारणान े िवचलन
म यात असणारा दोष माप िवचलनात टाळला जातो .
६) गिणतीय व ैिश ्यामुळे उ च अ यासासाठी माप िवचलन प ती उपय ु ठरत े.
माप िवचलनाच े दोष (Demerits of Standard Deviation)
१) माप िवचलनात आ य ंितक पदा ंना जा त मह व िदल े जाते. समांतर म या या जवळ
असणा या पदांचे िवचलन कमी अस यान े यांचा िवचलन वग ही कमी य ेतो. परंतु
या या िवप रत ि थतीत जा त िवचलन असणा या पदा ंबाबत असत े. यामुळे यां या
िवचलनाच े माण अिधकािधक य त बनत जात े.
२) िवचलन मोज या या इतर साधना ंपे ा माप िवचलना ंतग त सांि यक य आकड ेमोड
अिधक करावी लागत े.
माप िवचलन प तीत या या दोषा ंपे ा अिधकािधक फायदा अस यान े तसेच अच ूक
मापन करण े श य अस यान े ही प ती शा ो हण ून मोठ ्या माणात वीकारली जात े.
munotes.in
Page 150
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
158 माप िवचलनाची गणना (Calculation of Standard Deviation)
माप िवचलन ात क र याक रता सव थम समा ंतर म या ारा ा िवचलना ंचा वग
ात क ेला जातो . यानंतर िवचलन वगा ची एक ूण बेरीज ात क ेली जाऊन
याला
पदां या स ं येने (N) भागील े जाते.
या ारा ा उ राच े वग मुळात ात केले जाते.
माप मानक िवचलन (Standard Deviation)
माप िक ंवा मानक िवचलन प तीच े सव थम ितपादन माल िपयस न यांनी १८९३ म ये
क न िवचलन मापनातील ब याचशा ुटी या प ती ार े दूर के या.
खालील स ू ा माण े माप िवचलन काढता य ेते.
अ) यि गत ेणी ( Individual Series)
य प ती = SD =
माप िवचलन = अंतरा या वगा ची बेरीज
घटकाची स ं या
संि प ती = SD =
--(X2)
उदा. एम.ए. थम वषा तील ८ िव ा या ना संशोधन प ती या प ेपरम य े ा झाल े या
गुणांचे माप िवचलन व या ंचा गुणांक ात करावयाचा झा यास
िव ाथ ा ग ुण म या ार े ा
झालेले िवचलन िवचलनाचा वग गुणांचा वग
X d d2 X2
अ
ब
क
ड
इ
ई
उ
ऊ 47
50
65
70
62
23
43
16 +00
+03
+18
+23
+15
-24
+04
-31 00
09
324
529
225
576
16
961 2209
2500
4225
4900
3844
529
1849
256 एकूण
=376
2640
20392
म यमान x =
munotes.in
Page 151
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
159 =
=47
माप िवचलन -
य प ती िकंवासंि प ती
S. D. =
S. D. =
- (47)2
= 330 = 2539 - 2209
= 18.16 = 330
= 18.16
माप िवचलनाचा ग ुणांक :
= 0.38
अ) सतत ेणी
य प ती = S.D
संि प ती = S.D.
उदा. कारखा यात काम करणा या कामगारा ं या मािसक व ेतनाच े माप िवचलन सतत
ेणी ार े काढावयाचा झा यास दैनंिदन व ेतन कामगारा ंची सं या
20 ते 30
30 ते 40
40 ते 50
50 ते 60
60 ते 70
70 ते 80 05
08
13
19
42
07
सतत ेणीअंतग त माप िवचलन ( य प ती ारा )
munotes.in
Page 152
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
160 दैनंिदन
वेतन
१ म यिब ंदू
X
२ कामगार सं या
F
३
FX
४ म य ारा
िवचलन
d
५ िवचलनाचा वग
d2
६ रकाना ३ व
६ चा
गुणाकार
Fd²
७
20/30 30/40
40/50
50/60
60/70
70/80 25
35
45
55
65
75 05
08
13
19
42
07 125
280
585
1045
2730
525 -31.27
-21.27
-11.27
-1.27
+8+73
+18.73 977.81
452.41
127.01
1.61
76.21
350.81 4889.05
3619.28
1651.13
30.59
3200.82
2455.67
= 94
= 5290
= 15846.54
म यमानX =
= 3335.63 -3166.31
= 169.32
= 13.0
िवचलन ग ुणांक :
=
=
= 0.138
१०.१४ लॉर ज व ( LORENZ CURVE )
अपिकरण मापना या प तीप ैक सीमा िव तार चत ुथ कांतर िव तार चत ुथ क िवचलन म य
व माप िवचलन या सव प ती गिण तीय प ती आह ेत. परंतु लॉर ज व ही अपिकरण
मापनाची प ती आल ेख व पाची आह े. या प तीचा सव थम उपयोग डॉ . नॅ स लॉर ज
यांनी केला अस यान े या प तीला लॉर ज व प ती अस े संबोधल े जाते. लॉर ज व ही
एक आल ेखीय प त अस ून हा आल ेख संचयी ट क ेवारीन े काढला जातो . आलेखा या
िविवध प त चा अ यास प ुढे िव तारान े येणार आह े. लॉर ज व काढताना थमतः
पदमू या या वार ंवारतेची स ंचयी ब ेरीज क ेली जाऊन न ंतर स ंचयी म ू याची श ेकडा
ट केवारी काढली जात े. xअ ावर पदम ू याची स ंचयी ट क ेवारी घ ेतली व Y अ ांवर
वारंवारतेची संचयी ट क ेवारी घ ेतली जात े. X अ ांवरील मोजणीला श ंभर पास ून सु वात
होऊन ती गणना Y अ ा या घना मक बाज ूला शू यपय त िलिहली जात े. munotes.in
Page 153
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
161 लॉर ज व ाच े गुण (Merits of Lorenz Curve)
१) लॉर ज व काढ याची प ती सरळ व सोपी आह े.
२) लॉर ज व ह े िवचलनाच े य साधन आह े.
३) आलेखीय प तीन े िवचलन दश िवता य ेत अस यान े िवचलनाचा अथ बोध सव सामा य
य लाही होऊ शकतो .
लॉर ज व ाच े दोष (Demerits of Lorenz Curve)
१) अचूक अथ बोध होण े श य नाही .
२) दोन सम ूहा या िवचलनाची त ुलना लॉर ज व ा या साहा यान े करण े कठीण त बाब
आहे.
३) िवचलना या स ंदभा या ीन े हे माप यो य व पाच े नाही.
४) िवचलनाच े सं ेपण होऊ शकत नाही .
उपरो व पाच े दोष लॉर ज व ा या स ंदभा त असल े तरी गिणतीय आकड ेवारीन े िवचलन
मािहत क न घ े यापे ा आल ेखा या साहा यान े िवचलन माहीत क न घ ेणे अिधक सोपी
व अथ बोधना या स ंदभा त अिधक सरळ व पाची प ती आह े.
खालील उदाहरणा ारा लॉर ज व कसा काढावा ह े समज ून घेता येऊ शक ेल.
उदा. गरवार े व बजाज कारखा यात काम करणा या कामगारा ंचे मािसक उ प नाव न
लॉर ज व काढा . कामगारा ंची सं या 000 म ये
उ प न गरवार े बजाज
000 . (अ) (ब)
5
10
15
20
25
30
35 5
4
3
3
2
1
1 9
7
5
5
4
3
3
उपरो मािहतीव न लॉर ज व काढ याक रता थमतः पदम ू य व वार ंवा रता या ंची
संचयी ब ेरीज करावी लाग ेल ही एक ूण बेरीज १०० गृहीत ध न याची श ेकडा ट क ेवारी
काढावी लाग ेल. munotes.in
Page 154
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
162
उ प न गरवार े बजाज
उ प न
०००
(I) संचयी
(II) संचयी
(%) कामगारा ंची
सं या
(f) कामगारा ंची
संचयीस ं या
संचयी
ट केवारी
(%) कामगारा ंची
सं या०००
म ये
(f) कामगारा ंची
संचयीस ं या संचयी
ट केवारी
(%)
5
10
15
20
25
30
35 5
15
30
50
75
105
140 3.57
10.71
21.43
35.71
53.57
75
100 5
4
3
3
2
1
1 (cf)
5
9
12
15
17
18 26.31
47.37
63.16
78.95
89.47
94.74
100 9
7
5
5
4
3
3 (cf)
9
16
21
26
30
33 25
44.44
58.33
72.22
83.33
91.67
100
१०.१५ सहचया चे, सहस ंबंधाचे मापन (MEASURES OF
CORRELATION ASSOCIATION)
सहचय मापना ारा पद ेणीतील पद े सांि यक य म यापास ून िकती िभ न आह ेत, ही बाब
ल ात य ेते. याचबरोबर आतापय त अ यासल े या सा ंि यक य साधना ं ारे केवळ
पद ेणीतील एकाच ल णाचा वत ं री या अ यास कर यासाठी उपयोग होऊ शकतो .
परंतु समाजजीवनातील काही बाब चा प ृथकपण े अ यास करण े यो य ठरत नाही . कारण या
बाबी इतर घटका ंनी भािवत झाल ेली असतात िक ंवा या ंचा एकम ेकांशी सहस ंबंध असतो .
हणूनच सामािजक स ंशोधन करताना दोन चला ंतील सहस ंबंध तपासत असताना
संशोधकाला दोन ग ुणधम िकंवा ल ण े यातील सहस ंबंध तपासण ेदेखील उपय ु ठरत े.
जे हा दोन िक ंवा दोनप े ा जा त चला ंत सहचया मक स ंबंध िदस ून येतात त े हा अशा
पार प रक स ंबंधाला सहस ंबंध िक ंवा सहचय अस े संबोधल े जात े. साधारणतः एका
व तुि थती या ि थ य ंतराबरोबरच द ुस याही व त ुि थतीत बदल होण े हणज े सहस ंबंध
होय.
२२.१ सहस ंबंधाची या या (DEFINITIONS OF CORRELATION)
१) ट्यूटल - यां या मत े, 'दोन िक ंवा याप े ा अिधक व त ुि थती या चला ंचे िव ेषण
हणज े सहस ंबंध होय .'
२) कॉनर 'जे हा दोन िक ंवा दोनप े ा जा त घटका ंम ये जवळीक िनमा ण होत े, ते हा
एका घटका ंत झाल े या प रवत नामुळे दुस या घटका ंतही प रवत न घड ून येते. ते हा
यास सहस ंबंध हटल े जाते. ' munotes.in
Page 155
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
163 ३) बॉड टन - 'जे हा दोन िक ंवा दोनप े ा अिधक सम ूहातील वगा म ये िकंवा सं यां या
ेणीम य े एक िनि त व पाचा स ंबंध असतो त े हा यास सहस ंबंध अस े
हणतात .
४) िकंग 'दोन पद ेणी अ ंतग त िकंवा सम ूहांतग त िदस ून येणा या काय कारण स ंबंधाला
सहसंबंध अस े संबोधल े जाते.
उपरो या या ंव न अस े हणता य ेईल क , सहसंबंध हणज े दोन िक ंवा अन ेक घटका ंचे
पर परावल ंिब व .सहसंबंध साधारणतः चार कारच े असतात . धना मक ,
ऋणा मक , शू य व व र ेषीय.
जे हा दोन चला ंमधील एका चलाची मा ा वाढली िक ंवा घटली तर द ुस या चला या
मा ेतही या माण े बदल घड ून येतो. ते हा अशा सहचया मक स ंबंधालाच धना मक
सहसंबंध हणतात . या या अगदी उलट ि थतीत ज े हा एका चला या मा ेत घट होत े ते हा
या बरोबरच द ुस या चलाची मा ा वाढत े ते हा अशा िवपरीत सहचया मक स ंबंधाला
ऋणा मक सहस ंबंध अस े हणतात . जे हा दो ही चला ंमधील एका चला या मा ेत वाढ
झाली िक ंवा घट झाली तर द ुस या चला ंवर याचा कोणताही भाव पडत नाही त े हा अशा
ि थतीत श ू य सहस ंबंध असतात . या बरोबरच दोन चला ंअंतग त धना मक सहस ंबंध तस ेच
ऋणा मक सहस ंबंध िदस ून येतात त े हा अशा दोन चला ंतील सहस ंबंधाला व र ेखीय
सहसंबंध अस े हटल े जाते.
१०.१६ सहस ंबंधा या अ यासाची गरज (NEEDS OF CO -
RELATION STUDY)
१) दोन घटका ंतील पर परावल ंिब व समज ून घे यासाठी :
समाजजीवनात अन ेक बाब चा पर पर सहस ंबंध अस याच े िदस ून येते; परंतु या
घटका ंमधील पर परावल ंिब व िकती माणात आह े, हे सा या िनरी णान े ल ात य ेत नाही .
हणून सहस ंबंधाचे िनि त मापन हो याची आव यकता असत े. या मापना ंमुळे दोन
घटका ंतील पर पर परावल ंिब वाची िनि त अशी क पना स ंशोधकास य ेऊ शकत े.
२) िनि त अ ंदाज य कर यासाठी :
दोन घटका ंतील पर परस ंबंध ज े हा स ंशोधकास माहीत होतात याचबरोबर या
सहसंबंधाचा ग ुणकही माहीत होतो . ते हा एका बाब व न द ुस या बाबीचा अ ंदाज लावण े
श य होत े. उदा. गृहकजा चे याजदर कमी क े याने गृहकज घे यात िकती वाढ होईल , हे
सांगता य ेऊ शकत े.
३) योजना मक आखणी कर या तव :
अनेक घटका ंतील सहस ंबंधाची प क पना अस यास योजना ंची आखणी व
अंमलबजावणी करण े सहज श य होऊ शकत े. उदा. शेतक या या आ मह यावाढीस
कोणता घटक कारणीभ ूत आह े िकंवा कोण या घटकाचा सहस ंबंध आ मह य ेशी आह े, हे munotes.in
Page 156
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
164 कळ यास आ मह या रोख या तव पाऊल उचलण े सोपे जाते. याच स ंदभा त दख म या ंनी
आ मह य ेचा दर आिण सम ूहातील एकता या ंचा सहस ंबंध शोध ून आ मह य े या
िस ा ताची मा ंडणी क ेली.
सहसंबंधा या बाबतीत एक बाब ल ात घ ेणे आव यक आह े, क सहस ंबंध हणजे सव च
बाबतीत काय कारण स ंबंधाचे िव ेषण न ह े, तसेच तो दोन व त ुि थतीमधील सहस ंबंध हा
कारणा ंचा अ यासही न ह े. दोन बाब तील सहस ंबंधामाग े यापे ा वेगळी कारण ेही अस ू
शकतात . दोन बाब मधील प ूरक बदलाला ितसर े कारणही अस ू शकत े. एखादी बाब अन ेक
बाब वर प रणा म क शकत े व सहस ंबंध अ यास या या या दोन बाबी जर एकाच
व तुि थतीवर अवल ंबून असतील तर या दोघा ंमधील बदलही एकम ेकांस पूरक असतात .
ब याचदा दोन बाबी पर परावल ंबन इत या मोठ ्या व पात असत े क , यापैक काय
कोणत े व कारण कोणत े, हे प होऊ शकत नाही . हणज ेच सहसंबंध हा क ेवळ काय कारण
संबंधाचा अ यास नाही , तर तो सहिवचलनाचा अ यास आह े. हणून केवळ काय कारण
संबंध सहस ंबंधा या अ यासाचा म ूळ क िबंदू ठ शकत नाही तर दोन िक ंवा दोनप े ा
जा त बाब म य े सहचय आहे िकंवा नाही , हे सहस ंबंधा या साहा यान े पडताळ ून पाहता
येते.
दोन ल णा ंतग त धना मक सहस ंबंध आह े क ऋणा मक सहस ंबंध आह े, हे
आलेखा ार ेदेखील दश िवता य ेऊ शकत े. सहसंबंध अ यास या या या प तीला सरण
आकृती अस े हणतात . सहसंबंध अ यास याची सरण आक ृती (Scattered Diagram)
ही सवा त सोपी प ती आह े. आलेख कागदा ंवर दो ही चला या िक ंमती X व Y अ ांवर
िलिह या जातात . या आल ेखप ा ंवर िलिह या असता आपणास ज े िबंदू िमळतात त े
सामा यतः पसरल ेले Scattered असतात हण ून यास सरण आक ृती अस े हणतात . या
िबंदू या सरणाव नच सहस ंबंध धना मक आह े क ऋणा मक त े उ य आह े क कमी ह े
ठरिवता य ेते. सहसंबंधाचे माण 'r' या इं जी अ रान े, तर धना मक व ऋणा मक ग ुणधम
(+) (-) या िच हा ंनी दश िवला जातो .
सरण आक ृतीतील सव िबंदू जर एका चढ या सरळ र ेषेत असतील तर या चला ंम ये पूण
धना मक सहस ंबंध आह े, असे मानल े जाते तर आक ृतीतील सव िबंदू उतर या सरळ र ेषेत
असतील तर चलाअ ंतग त पूण ऋण सहस ंबंध आह े (r = + 1 ) असे हटल े जाते. जर सव
िबंदू एका चढ या अ ंद रेषेत असतील तर सहस ंबंध धना मक व उ च आह े व जर सव िबंदू
एका उतर या अ ंद रेषेत असतील तर सहस ंबंध ऋण (r = - 1) व उ च आह े असे हटल े
जाते; परंतु जर आक ृतीतील िब ंदू चढ या पर ंतु पसरट अशा र ेषेत पसरल ेले असतील तर
याव न चला ंतील सहस ंबंध धना मक पण कमी आह े. या िवपरीत ि थतीत जर िब ंदू
उतर या व पसरट र ेषेत असतील तर सहस ंबंध ऋण पर ंतु कमी आह े असे हणता य ेते.
आकृतीतील िब ंदू संपूण आकृतीत इत ततः पसरल ेले असतील तर सहस ंबंध 0 (r = 0)
असे हणता य ेते.
सरण आक ृती सहस ंबंध अ यासाची सोपी प त अस ून कमी व ेळेत सहस ंबंधाचे व प
थूलपणे अ यासता य ेणे श य होत े, परंतु या आक ृती या साहा यान े सहस ंबंध गुणांकाचे
मापन करता य ेऊ शकत नाही , ही या प तीची मया दा आह े. munotes.in
Page 157
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
165 १०.१७ सहस ंबंध मापना या प ती (METHODS OF
MEASUREMENT OF CORRELATION)
सामािजक स ंशोधनात िविवध चला ंमधील सहस ंबंध पाह या या ीन े अ नेक प ती
िवकिसत झाल े या आह ेत. यातील नामस ूचक सहस ंबंध मापन तर मस ूचक सहस ंबंध
मापन तर व अंतराल सहस ंबंधी मापन तरा ंअंतग त सहस ंबंधाचे मापन कर यासाठी
वापर यात य ेणा या प त चा मागोवा य ेथे आपण घ ेणार आहोत .
१०.१८ सहस ंबंधाचे नामस ूचक मापन (NOMINAL/ MEASURES OF
CORRELATION)
नामस ूचक सहस ंबंध मापना ंतग त साधारणतः ि मािजत सम ूहाचे मापन क ेले जात े. उदा.
ामीण -शहरी, िशि त - अिशि त , िवधवा -िवधुर, िववािहत - अिववािहत , शासक य -
अशासक य , ी प ु ष इ यादीच े मापन सरळ सा या प तीन े होते. कारण या ंचा गुणांक
केवळ ० ते १ याम य ेच दश िवला जातो . धना मक सहचया साठी हाती य ेणारे मू य १.००
या जवळ असत े जसे (०.७०, ०.८०, ०.९०) तर ० या जवळ असणार े मू य जस े
(०.३०, ०.२०, ०.१०) ऋणा मक असत े. नामस ूचक सहस ंबंध अंतग त युलचा ग ुणांक
फाईचा ग ुणांक संभा यता ग ुणांक व ेमरचा ही ची चचा करणार आहोत .
युलचा ग ुणांक (Yule's Coefficient)Q
िस सा ंि यक त य ुटलेर या नावाव न सदर सहस ंबंध मापनाची प त
ओळख यात य ेते. सहसंबंध मोज याची य ुलची प ती शा श ु आह े. युल या सहस ंबंध
गुणांकाव न सहस ंबंध धना मक आह े क ऋणा मक आह े, हे ल ात य ेते. युलचा ग ुणांक Q
ने दश िवला जातो . या गुणांकाची िक ंमत न ेहमी +1 व 1 याम य े असत े.
Q काढ यासाठी प ुढील स ू वापरल े जाते.
=
D = ( दो ही ल ण े असणा या घटका ंची सं या
दो ही ल ण े नसणा या घटका ंची सं या)
S = ( पिहल े ल ण असणा या पर ंतु दुसरे ल ण नसणा या घटकाची स ं या+ पिहल े ल ण
नसणा या पर ंतु दुसरे ल ण असणा या घटका ंची सं या)
Q ची िक ंमत +1 (पूण धना मक सहस ंबंध) िकंवा Q ची िक ंमत - 1 (पूण ऋणा मक
सहसंबंध) असे सहस ंबंध य ात विचतच आढळत े. सामा यतः Q ची िकंमत +1 व -1
या म य े कुठेतरी असत े (-) ची िकंमत अस ेल तर ल णात सहस ंबंध नाहीत , असे हटल े
जाते. munotes.in
Page 158
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
166 उदा. एका ामात काही श ेतक या ंना कृषीसाठी उ च दजा ची रासायनी खत े देऊन क ृषी
उ प नात वाढ घड ून येते काय , ते पाह यासाठी सव ण क ेले गेले याची आकड ेवारी
खालील माण े आहे.
१) रासायिनक खत े िदली उ प न वाढल े - ८४०
२) रासायिनक खत े िदली उ प नात वाढ झाली ना ही १६०
४) रासायिनक खत े िदली नाही उ प न वाढल े २३० 1
५) रासायिनक खत े िदली नाही उ प न वाढल े नाही - ७७० उपरो आकड ेवारीव न
रासायिनक खत े उ पादनवाढीस उपयोगी ठरल े िकंवा नाही त े ठरवा .
सदर उदाहरणात रासायिनक खत द ेणे व उ प न वाढण े ही दोन ल ण े आहेत. D
= (दो ही ल ण े असणा या घटकाची स ं या x दो ही ल ण े नसणा या घटकाची स ं या)
D = 840 x 770 = 646800 =
s = ( पिहल े ल ण असणा या पर ंतु दुसरे नसणा या घटकाची स ं या पिहल े ल ण
नसणा या पर ंतु दुसरे असणा या घटकाची स ं या)
S = 160
230 = 36800
=
=
= 0.89
हणज ेच सहस ंबंध धना मक व जा त आह े. याचाच अथ असा होतो , क रासायिनक खत े
िदले तर उ पादन वाढ याची श यता जा त आह े.
ि पअर म ॅनचा सहस ंबंध गुणांक (Spearman's Coefficient) ि पअर म ॅनचा सहस ंबंध
गुणांक (P) कोटी अ ंतर प ती ारा (Rank Difference Method) ात क ेला जातो .
ते हा िनरी णा ंची सं या कमी असत े िकंवा ही स ं या दहाप े ा कमी असत े अशा व ेळेस
कोटी अ ंतर प ती चलातील सहस ंबंध जाण ून घे यासाठी वापरली जात े, सहसंबंध
गुणाकांची श ु ता अिधकािधक माणात जाण ून घे याची आव यकता नसत े. ते हा
सहसंबंध गुणांक कमी व ेळेत जाण ून घे यासाठी कोटी अ ंतर प तीचा उपयोग क ेला जातो
या कार या सहस ंबंध गुणांका ारा क ेवळ दोन चला ंतील सहस ंबंधाचा शोध घ ेता येतो.
कारणा मक स ंबंध या ग ुणांकाने शोधता य ेत नाही याचबरोबर कधी कधी उ च कोटीच े
सहसंबंधदेखील िव सनीय होऊ शकत नाही , िवशेषतः ज े हा िनरी णाची स ं या ख ूप कमी
असत े असे असतानाही कधीकधी िन न व पाच े सहस ंबंधही साथ क ठ शकतात .
िवशेषतः ज े हा िनरी णाची स ं याअ यािधक असत े. साधारणतः िश णशा व munotes.in
Page 159
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
167 मानसशा ा ंतग त अ यास करताना िविभ न चला ंमधील सह संबंध जाण ून घ ेऊन
भिव यकथन कर यासाठी या सहस ंबंध गुणाकांचा उपयोग होऊ शकतो .
ि पअरम ॅन सहस ंबंध गुणांक काढ यासाठी खालील स ु ाचा वापर क ेला जातो ,
P = 1 -6 Σ D2
N(N2 -1)
ΣD2= कोटी म अ ंतरा या वगा ची बेरीज
N = पदांची सं या
N2 = पदां या स ं येचा वग
उदा. महािव ालयातील ा यापका ंची िव ाथ ि यत े या आधार व िव ा या चा ते िशकवत
असल े या िवषया ंकडे असल ेला कल या दोन चला ंअंतग त असल ेला सहस ंबंध प करा .
ा यापक - K N S P J M B D T
िव ाथ ि यता - 12 9 3 7 5 11 9 13 6
िवषयाकड े कल 14 8 1 9 4 13 8 5 6
ा यापक िव ाथ ि यता िवषयाकड ेकल कोटी मातील अंतर कोटी म अंतराचा वग
K
N
S
P
J
M B
D T 12
9
3
7
5
11
9
13
6 14
8
1
9
4
13
8
5
6 -2
1
2
-2
-1
-2
1
8
0 4
1
4
4
1
4
1
64
0
83
P=1
= 1-
= 1-
= 1-
munotes.in
Page 160
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
168 = 1-
=1-0.691
=0.31
P या कोटी सहस ंबंधानुसार प होत े क ा यापका ंची िव ाथ ि यता आिण
िव ा या चा िवषया ंकडील कल याम य े िन न व पाचा ऋणा मक सहस ंबंध आह े.
काल िपयस नचा सहस ंबंध (Karl Pearson's Cofficient)
या प ती अ ंतग त सहस ंबंधाची मा ंडणी स ं था मक व पात करता य ेणे श य आह े. या
प ती अ ंतग त सहस ंबंध गुणांक दोन चला ंअंतग त असल े या सहस ंबंधाचा अ यास
कर या तव मोठ ्या माणात उपयोगात आणला जातो . दोन ेणी अ ंतग त असल े या
सहसंबंधाचा प रणाम मािहत क न घ े याक रता िस जीव शा ी काल िपयस न
यांनी सा ंिगतल ेले सू सहस ंबंध मापनासाठी मह वाच े मानल े जात े. या स ू ा ारा क ेवळ
सहसंबंधाची िदशाच ेच अन ुमान लावता य ेत नाही तर याच े सं या मक मापन करण े देखील
श य होत े. याचबरोबर समा ंतर म य व माप िवचलना ंवर ही प ती आधारीत अस यान े
ही प ती प ूण ताः श ु शा ीय व पाची समजली जात े.
काल िपयस न या सहस ंबंध ग ुणाकाची व ैिश ्ये (Characteristics of Carl
Pearsons Cofficient of Correlation) :
१) काल िपयस नचा सहस ंबंध गुणक स ं या मक अस याम ुळे दोन चला ंमधील
सहसंबंधाची िनि त क पना य ेऊ शकत े.
२) या प ती अ ंतग त सव पदांमधील व ृ ी ल ात घ ेतली जात अस याम ुळे संबंध गुणांक
ाितिनधीक ठरतो .
३) या प ती या सहस ंबंध गुणांकामुळे दोन चला ंमधील सहस ंबंधा या ती त ेबरोबरच दोन
चलांमधील पदा ं या व ृ ीचीही क पना य ेते.
४) सहसंबंधाची मा ंडणी स ं या मक करता य ेत अस यान े दोन घटका ंतील सहस ंबंध
काळाची थान व प रि थतीपर व े तुलना करण े श य होत े.
५) हा गुणांक समा ंतर म य व माप िवचलना ंवर आधा रत अस यान े हे गुणांक
सहसंबंधाचे आदश माप ठरत े.
६) सहसंबंध मापना या प तीप ैक काल िपयस नची सहस ंबंध मापनाची प ती
अ यासका ंत लोकि य प ती आह े.
काल िपयस न या सहस ंबंध मापनातील दोषमया दा (Demerits Karl Pearsons
Coefficient of Correlation) :
१) पद ेणीतील आ य ंितक पदाचा प रणाम सहस ंबंध गुणांकावर हो तो. munotes.in
Page 161
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
169 २) या प ती अ ंतग त कठीण गिणतीय ि या वापरावी लागत अस यान े ही प ती
अितशय िकचकट व व ेळखाऊ आह े.
३) या सहस ंबंध गुणाकांचा आधार र ेखीव स ंबंध अस याम ुळे दोन घटका ंम ये रेखीव स ंबंध
असोत िक ंवा नसोत , यांचा सहस ंबंध गुणांक या ं याम य े रेखीव स ंबंध आह ेत, हे
गृहीत ध नच काढला जातो .
४) या मापना या स ू ामुळे सहस ंबंधाचे सं या मक मापन क ेले जात असल ेतरी प रि थती
ल ात घ ेऊनच याचा अथ बोध ल ात यावा लागतो . उपरो व पाच े दोष काल
िपयस न या सहस ंबंध मापनात असल े तरी ही प ती सहस ंबंध मापनातील सव म
प ती हणूनच गण यात य ेते.
काल िपयस न या सहस ंबंध मापना या स ू ानुसार सहस ंबंधाचा ग ुणांक ा कर याक रता
य प ती व स ंि प तीचा उपयोग क ेला जातो . या प ती अ ंतग त वेगवेगळी स ू े
वाप न ग ुणांक ा करता य ेतो. समजा दोन पद ेणी X आिण Y दे यात आल ेली अस ेल
तर िपयस न या सहस ंबंध गुणाकाच े सू खालील माण े देता येईल.
1) मूळ सू r=
r = सहसंबंध गुणांक
dx = X ेणी या एखा ा पदाची या ेणी या म याबरोबर असल ेले िवचलन (X-mx )
dy = y ेणी या एखा ा पदाची या ेणी या म याबरोबर असल ेले िवचलन (y-my)
N = पद ेणी या पदा ंची सं या
xआिण
y = x ेणी व Y ेणीचे माप िवचलन –
उपरो स ू ामधील
x व
y ल ात घ ेऊन या स ू ाची मा ंडणी खालील माण े करता
येईल.
कारण
y =
2)r =
वरील स ू ाला सरळ प द ेऊन, =
उपरो स ू ां ारा काढल े या ग ुणाकाला य प ती ारा सहस ंबंध गुणांक काढण े असे
हटल े जात े. य प ती ारा सहस ंबंध गुणांक काढ याक रता द ुस या कार या munotes.in
Page 162
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
170 सू ाचाही वापर करता य ेतो. या प ती अ ंतग त ेणीचा म य माहीत क न यावयाची
आव यकता नसत े, हे सू खालील माण े
r =
dx = x = Mx
Mx = X Series
My = Y Series
=
=
=
=
=
=
=
y =
–
3)
4) r =
य प ती ारा सहस ंबंध गुणांक ात कर याक रता स ू (ii) चा अिधक माणात वापर
केला जातो , तर दुस या प ती ारा सहस ंबंध गुणांक ात कर याक रता साधारणतः (IV)
चे सू वापरल े जाते. सू (i) व (ii) ारा सहस ंबंध गुणांक याच व ेळेस ात करा वयास हवा .
या व ेळेस ेणीअंतग त म य प ूण सं येत अस ेल जर म याचा योग न करता सहस ंबंध
गुणांक ात करावयाचा अस ेल तर स ू (iii) व सू (iv) चा उपयोग क ेला जातो .
या व ेळी द े यात आल े या दो ही पद ेण चे समा ंतर म य प ूणा कांत असत े या व ेळी
िदले या पद ेण ना X व Y असे नाव द ेऊन दो ही पद ेणीचे समांतर म य शोध ून काढाव े
लागतात . दो ही पद ेण क रता या ं या समा ंतर म यापास ून िवचलन X वY शोधून काढ ून
यांचा वग क न वगा ची बेरीज करण े व
शोधावा लागतो . यानंतर X व Y munotes.in
Page 163
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
171 िवचलनाचा ग ुणाकार क न आल े या स ं यांची बीजगिणतीय ब ेरीज क न काढला जातो .
तसेच दोन पद ेणीतील माप िवचलन (Sdx) व (Sdy) शोधून काढला जातो . सू ाचा
उपयोग क न खालील उदाहरण प करता य ेईल. उदा. िव ा या या समाजशा व
अथ शा िवषया या ग ुणांधारे काल िपयस न या सहस ंबंध मापना या प ती ारा या दोन
िवषया ंअंतग त असल ेला सहस ंबंधगुणांक ात करा .
समाजशा 16 24 20 20 26 10 12 6 4 12
अथ शा 18 28 22 14 22 14 11 12 2 6
य प ती
अ.
. समाजशा
(x) अथ शा
(y) म य ाराच े
x चे िवचलन
(dx ) ( x -mx ) म य ारा च े चे
िवचलन (dx2) (my)
= 16 Dy2 dxdy
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 16
24
20
20
26
10
12
6
4
12 18
28
22
14
22
14
22
12
2
6 1
9
5
5
11
-5
-3
-9
-11
-3 +2
+12
+6
-2
+6
-2
+6
-4
-14
-10 1
18
25
25
121
25
9
18
121
9 4
144
100
4
36
4
36
16
196
100 2
108
30
-10
66
10
-18
36
154
30
150
160
372
640
408
म य (MX ) =
= 15
म य (MV) =
= 16
r =
= 408
= 372
= 640
r =
r =
munotes.in
Page 164
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
172 r =
= 0.868
हणज ेच सहस ंबंध +.86
संि प ती (Shortcut - Method)
या व ेळेस दो ही पद ेण चे समांतर म य अप ूणा कात असत े ते हा सहस ंबंधगुणकाच े गणन
सोपेकर यासाठी स ंि प तीचा वापर कर यात य ेतो.
संि प तीन े गुणांक काढ यासाठी थमतः पद ेण चा X व Y नाव द ेऊन दो ही
पद ेणीचा समा ंतर म य घ ेऊन या या पदम ू याचे िवचलन (dx) व (dy) काढून या ंची
येक बीजगिणतीय ब ेरीज काढ ून (
) व (
) शोधून काढा वा लागतो . ा
कर यात आल े या िवचलना ंचा वग क न या ंची बेरीज क ेली जाऊन (
2) व
(
2) शोधून काढ ून दो ही पद ेणी या िवचलनाचा ग ुणाकार क न ा स ं यांची
बेरीज क न Edxdy शोधला जातो . गुणांक काढ यासाठी खालील स ू ांचा वापर केला
जातो.
िकंवा r =
वरील स ू ांपैक शेवटचे सू गणणा या ीन े सोपे असून यात आल े या स ं यांचा वग मूळ
काढून भागाकार करण े तर य गणना िक ंवा लघ ु गणक व ितलघ ुगणका या साहा यान े
सहसंबंध गुणक शोध ून काढला जातो .
उदा. भारतातील घटकरा यात जननदर व ि या ंचे सरासरी िववाह वय या आधार े काल
िपयस न या सहस ंबंध मापना या स ंि प तीन े सहस ंबंध ात करा .
r =
उपरो गणनाव न ह े िस होत े, क ज मदर व ि या ंचा िववाहदर याम य े िन न ेणीचा
सहसंबंध आह े.
munotes.in
Page 165
क ीय वृ ीची मापके, िवचलनाची
मापके, सहसंबंध
173 ज मदर कि पतम य २१ ने
िवचलन
(dx) dx2
ि या ंचेिववाह
वय
(y)
कि पत
म यिवचलन Dy = 24 Dy2 Dxdy
(dx x
dy)
K
T
AP
M
KN
P6
P
O
G
H
B
MP
R
UP 18
19
22
20
23
21
25
24
26
27
32
31
34
33 -3
-2
1
-1
2
0
4
3
5
6
11
10
13
12 9
4
1
1
4
0
16
9
25
36
121 100 169 144 22
20
18
19
23
21
24
25
16
17
19
19
18
20 -2
-4
-6
-5
-1
-3
0
1
-8
-7
-5
-5
-6
-4 4
8
36
25
1
9
0
1
64
49
25
25
36
16 6
8
-6
5
-2
0
0
3
-40
-42
-55
-50
-78
-48
Edx = +67Edx x2 Edx Edx xy2 Edx x dy
N = 14
=639 N = 14 +01 =299 +22
सू १ वाप न
r =
10 =
=
=
=
R = 0.29 munotes.in
Page 166
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
174 १०.१८ समारोप
सांि यक म ुळे जिटल व पा या त या ंना स ु यवि थत प द ेता य ेऊन त या ंचे
तुलना मक व पाच े अ ययन करता य ेणे श य होऊ शकत े व या ारा िन कष काढता
येऊन भिव याबाबतच े पूवा नुमान करता य ेणे श य होत े. यामुळे समाजाअ ंतग त असल े या
सामािजक सम या ंची सोडवण ूक कर या तव सा ंि यक साहा य करते. याचबरोबर
त यांना सं या मक प िदल े गे यामुळे संशोधनासाठी यो य ग ृहीतकृ यांची िनिम ती करता
येऊ शकत े
सं याक य चलांमधील आंतर संबंधां या अ ययानासाठी आिण िनि छत अशा
िन कषा त पोहोच यासाठी सांि यक य मापान े उपयु ठरतात . सात य सराव आिण
य नान े िह साधन े समजून घेणे अिधक सोपे होते. संगणका या वापरान े िह साधन े वापरण े
अिधक सुलभ झाले आहे.
१०.१९ संदभ
1Babbie, Earl R. The Practice of Social Research . 12th ed. Belmont,
CA: Wadsworth Cengage, 2010; Muijs, Daniel. Doing Quantitative
Research in Education with SPSS . 2nd edition. London: SAGE
Publications, 2010.
1https://scientificinquiryinsocialwork.pressbooks.com/chapter/6 -3-
inductive -and-deductive -reasoning/
1 https://www.merriam -webster.com/dictionary/theory
1 https://www.collinsdictionary.c om/dictionary/english/hypothesis
1http://epgp.inflibnet.ac.in/epgpdata/uploads/epgp_content/social_work_e
ducation/05._research_methodology_and_statistics/08._hypothesis_and
_research_questions/et/6056_et_et.pdf
1Bryman, A. (2016). Social research methods . Oxford university press.
1 https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/11204/1/Unit -1.pdf
1https://study.sagepub.com/oleary3e/student -resources/a nalysing -
data/steps -in-quantitative -analysis
1L Mitchell, M., & M Jolley, J. (2010). Research design explained .
Creswell, J. W., & Creswell, J. (2003). Research design (pp. 155 -179).
Thousand Oaks, CA: Sage publications.
1Babbie, Earl R. The Practice of S ocial Research . 12th ed. Belmont,
CA: Wadsworth Cengage, 2010; Muijs, Daniel. Doing Quantitative
Research in Education with SPSS . 2nd edition. London: SAGE
Publications, 2010.
munotes.in
Page 167
175 ११
पर परस ंबंधा मक िकंवा सहस ंबंधा मक संशोधन
घटक स ंरचना :
११.० उि
११.१ प रचय
११.२ पर परस ंबंधा मक िकंवा सहसंबंधा मक संशोधन
११.३ पर परस ंबंिधत संशोधनाच े कार
११.४ सहसंबंिधत संशोधनातील डेटा संकलन प ती
११.५ पर परस ंबंधा मक संशोधनाची वैिश ्ये
११.६ सहसंबंध गुणांक (Correlation Coefficient)
११.७ सहसंबंधा मक संशोधनाच े फायद े
११.८ सहसंबंधा मक संशोधनाच े तोटे
११.९ ायोिगक आिण सहसंबंिधत संशोधनातील फरक
११.१० सारांश
११.११
११.१२ संदभ
११.० उि
● पर परस ंबंधा मक संशोधन यासंबंधी िव ा या ना मािहती उपल ध क न देणे आिण
यां यात जाग कता िनमा ण करणे.
११.२ प रचय
मानवी मन हे एक साम य वान साधन आहे जे तु हाला अशा गो ची मवारी लावू देते या
एक जाताना िदसत नाहीत आिण िविश िवषयाचा दुवा शोधू देते. जे हा आपण
पर प रसंबंधा मक संशोधनाब ल बोलतो ते हा हे कौश य काया त येते.
munotes.in
Page 168
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
176 पर परस ंबंधा मक संशोधन हे आपण दररोज करत असतो . उदाहरणाथ , एका िविश वेळी
दाराची बेल वाजण े आिण दूधवाला येणारा यां यातील दुवा तु ही कसा शोधू शकता याचा
िवचार करा. प रणामी , िविवध कारच े पर प रसंबंिधत संशोधन समजून घेणे आिण अिधक
मह वाच े हणज े ते कसे करावे हे समजून घेणे उपयु ठरते.
११.३ पर परस ंबंधा मक िकंवा सहस ंबंधा मक संशोधन
पर परस ंबंधा मक िकंवा सहसंबंधा मक अ यास हा संशोधन िडझाइनचा एक कार आहे
जो दोन िकंवा अिधक चलांमधील संबंध पाहतो. सहसंबंधा मक अ यास हे योग नाहीत ,
याचा अथ असा क अ यास करणारी य कोणत ेही चल बदलत नाही िकंवा िनयंि त
करत नाही.
पर परस ंबंध िकंवा सहसंबंध हणज े दोन चलांमधील संबंध. सहसंबंध मजबूत िकंवा
कमकुवत, सकारा मक िकंवा नकारा मक असू शकतात . काहीव ेळा, कोणत ेही कने शन
नसते.
पर परस ंबंध िकंवा सहसंबंध अ यासाच े तीन संभा य प रणाम आहेत: एक सकारा मक
सहसंबंध, एक नकारा मक सहसंबंध, िकंवा कोणताही सहसंबंध नाही. संशोधक सहसंबंध
गुणांक नावा या सं ये या मू याचा वापर क न प रणाम दश वू शकतात .
११.४ पर परस ंबंिधत संशोधनाच े कार
मुळात, सहसंबंधा मक संशोधनाच े तीन कार आहेत: सकारा मक सहसंबंधा मक
संशोधन , नकारा मक सहसंबंधा मक संशोधन आिण कोणत ेही पर परस ंबंधा मक संशोधन
नाही. यापैक येक कार या या वतः या वैिश ्यां ारे प रभािषत केला जातो.
● सकारा मक सहस ंबंिधत संशोधन
सकारा मक सहसंबंधा मक संशोधन हा संशोधनाचा एक कार आहे जो सांि यक य ्या
जोडल े या दोन चलांमधील संबंध पाहतो , जेणेक न एका हे रएबलम य े वाढ िकंवा घट
झा याम ुळे दुस याम य े समान बदल होतो. याचे उदाहरण हणज े जे हा कामगारा ंची भरपाई
वाढते, याम ुळे व तू आिण सेवांची िकंमत वाढते.
● नकारा मक सहस ंबंधा मक संशोधन
नकारा मक सहसंबंधा मक संशोधन दोन हे रएब स वापरतात जे सांि यक य ्या
एकमेकां या िव असतात . जे हा एक हे रएबल वर जाते ते हा ते दुसरे हे रएबल खाली
जाते िकंवा याचा उलट प रणाम होतो. नकारा मक सहसंबंधाचे एक उदाहरण हणज े
जे हा व तू आिण सेवां या िकंमती वाढतात आिण यांना पािहज े असल े या लोकांची
सं या कमी होते आिण याउलट .
munotes.in
Page 169
पर परस ंबंधा मक िकंवा
सहसंबंधा मक संशोधन
177 ● पर परस ंबंधा मक संशोधन नाही
शू य सहसंबंधा मक संशोधन हा एक कारचा पर परस ंबंधा मक संशोधन आहे जो दोन
गो मधील संबंध पाहतो यांचा सांि यक य ्या दुवा साधावा लागत नाही. या करणात ,
जर हे रएबलप ैक एक बदलला , तर तो कदािचत इतर हे रएबलम य े याच कार े िकंवा
वेग या कार े बदल क शकत नाही.
अ प सांि यक य कने शन असल ेले चल हे शू य सहसंबंधा मक संशोधनाच े क िबंदू
आहेत. उदाहरणाथ , संप ी आिण संयम यांचा उपयोग शू य सहसंबंधा मक संशोधनाम य े
हे रएब स हणून केला जाऊ शकतो कारण ते सांि यक य ्या वतं आहेत.
शू य सहसंबंध असल े या हे रएब समधील पॅटन बदलण े सहसा योगायो गाने घडते आिण
ते पर परस ंबंिधत िकंवा पर पर समाव ेशक अस याम ुळे नाही.
डेटा कसा गोळा केला गेला यावर आधा रत पर परस ंबंधा मक संशोधन देखील गटांम ये
ठेवले जाऊ शकते. यावर आधा रत , पर परस ंबंिधत संशोधनाच े तीन कार आहेत:
नैसिग क िनरी ण संशोधन , सव ण संशोधन आिण अिभल ेखीय संशोधन .
११.५ सहस ंबंिधत संशोधनातील डेटा संकलन प ती
सहसंबंिधत संशोधनाच े तीन कार आहेत: नैसिग क िनरी ण , सव ण प त आिण
सं हणातील संशोधन . येक कार वेगळा उ ेश पूण करतो आिण याचे वतःच े फायद े
आिण तोटे आहेत.
नैसिग क िनरी ण (जगाच े जसे आहे तसे िनरी ण करणे)
नैसिग क िनरी ण ही एक पर परस ंबंिधत संशोधन प त आहे याम य े लोक यां या
नैसिग क वातावरणात दीघ कालावधीत कसे वागतात हे पाहणे समािव आहे. ही एक
कारची े ीय संशोधन प त आहे याम य े संशोधक अ यास करत असल ेले लोक
यां या दैनंिदन जीवनात कसे काय करतात यावर बारकाईन े ल देतात.
ही प त खूप अवघड आहे कारण संशोधकाला अिधक काळजी यावी लागत े क ते िवषय
पािहल े जात आहेत हे कळणार नाही. जर यांनी तसे केले तर ते सामा यपण े वागतील
यापे ा वेगळे वागू शकतात . गोपनीयत ेचा भंग टाळ यासाठी , यां याकड े पािहल े जात
आहे अशा येकासाठी िननावी राहणे उ म.
नैसिग क िनरी ण प तीचा मु य फायदा हा आहे क ते संशोधकाला िवषय (चल) यां या
नैसिग क ि थतीत पाह देते. परंतु ही ि या खूप महाग आहे आिण बराच वेळ लागतो ,
आिण लोक कधीही या कृतीब ल शोधू शकतात आिण यािव जातील अशा गो ी क
शकतात .
munotes.in
Page 170
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
178 फायद े
● तु हाला अिधक संशोधन कर यासाठी क पना देऊ शकता .
● तु ही योगशाळ ेत योग क शकत नस यास , तु ही हे क न पाह शकता .
● वा तिवक जगात हे रएब स कसे काय करतात ते पहा.
तोटे
● यास खूप वेळ लागू शकतो आिण खूप पैसे खच होऊ शकतात .
● आव यक नसलेले चल िनयंि त केले जाऊ शकत नाहीत .
● हे रएब सचा मागोवा ठेव याचा कोणताही वै ािनक माग नाही
● जर िवषया ंना मािहत असेल क ते पािहल े जात आहेत, तर ते वेग या प तीन े वागू
शकतात .
सव ण
मानसशा ीय िकंवा मानवशाख े या संशोधनात , सव ण आिण ावली या दोन सवा त
चिलत प ती आहेत. य या या ि छक नमु याला (रँडम सॅ पिलंग) सव ण प तीचा
भाग हणून वार या या चलांसंबंधी सव ण, चाचणी िकंवा ावली पूण कर यास
सांिगतल े जाते.
सव णा या िन कषा या सामा यीकरणासाठी या ि छक नमुना (रँडम सॅ पिलंग) घेणे
अप रहाय आहे. जर संशोधका ंना वरीत मोठ्या माणात डेटा गोळा कर याची
आव यकता असेल, तर सव ण हा सवा त जलद, सोपा आिण व त पया य असू शकतो .
ही एक लविच क प त देखील आहे कारण संशोधक यांना आव यक असल ेली मािहती
(सव ण ितसाद ) यांना वाप इि छत असल े या सव ोता ंकडून (सव ण घेणार्या
सहभाग चा या ि छक नमुना) िमळतील याची खा ी कर यासाठी साधन े बनवू शकतात .
सव ण डेटा िमळण े सोपे आिण व त असू शकते, परंतु यात काही सम या देखील
आहेत. एक तर, डेटा नेहमीच िव ासाह नसतो , िवशेषत: जर सव णाच े चुक चे
िलिहल ेले असतील िकंवा संपूण सव णाची रचना िकंवा िवतरण खराब असेल. जे नमुने
िदसत नाहीत िकंवा पुरेशा माणात िदसत नाहीत अशा गो मुळे डेटा देखील ग धळला
जाऊ शकतो .
काही लोकांना समजण े कठीण जाऊ शकते, उदाहरणाथ . संशोधका ंना खूश कर याचा
य न कर यासाठी िकंवा संशोधक यांना कसे पाहतात यावर िनयं ण ठेव याचा य न
कर यासाठी एखादी य िविश मागा ने उ र देऊ शकते (जसे क वतःला "चांगले
िदस याचा य न करणे").
munotes.in
Page 171
पर परस ंबंधा मक िकंवा
सहसंबंधा मक संशोधन
179 चुक या आठवण म ुळे, कधीकधी लोकांना यांची उ रे चुक ची िकंवा िदशाभ ूल करणारी
आहेत हे देखील समजत नाही.
फायद े
● हे सोपे, व त आिण जलद आहे.
● कमी कालावधीत भरपूर मािहती गोळा क शकते.
● लविचक
तोटे
● खराब सव ण प रणाम बदलू शकतात .
● एक अ त ुत नमुना प रणाम बदलू शकतो .
● सहभाग चा प रणामा ंवर प रणाम होऊ शकतो .
अिभल ेखीय संशोधन
मानसशा ीय संशोधना या अनेक े ांम ये, जुने अ यास , ऐितहािसक न दी आिण केस
टडी पाहणे उपयु ठरते.
उदाहरणाथ , "द इ रटेबल हाट " नावा या योगात , संशोधका ंनी पो ट- ॉमॅिटक ेस
िडसऑड र (PTSD) ब ल अिधक जाणून घे यासाठी अमे रकन िसि हल वॉर या
िद गजा ं या मािहतीसह िडिजटल केले या रेकॉड चा वापर केला.
या संशोधका ंकडे यां या संशोधनावर खच कर यासाठी जा त पैसा नाही ते लोकांसाठी
खुले असल े या िकंवा यां या सं थे ारे उपल ध असल े या रेकॉड , डेटाबेस आिण
ंथालया ंची मदत घेऊ शकतात .
आणखी एक संभा य फायदा असा आहे क या ोता ंम ये बर्याचदा बराच वेळ गोळा
केलेला डेटा असतो . हे संशोधका ंना यां या संशोधनाशी संबंिधत ड, संबंध आिण
प रणाम पाह यास मदत क शकते.
जरी हे रएब स बदल यात स म नसणे हा काही प त चा दोष असू शकतो , तो
अिभल ेखीय संशोधनाचा फायदा होऊ शकतो . तरीही , ऐितहािसक न दी िकंवा फार पूव
गोळा केले या मािहतीचा वापर करणे कठीण होऊ शकते. एक तर, मह वाची मािहती
कदािचत गहाळ आहे िकंवा फ काही माणात आहे. तसेच, जु या अ यासाच े काही भाग
आज संशोधका ंसाठी उपयु नसतील .
अिभल ेखीय संशोधनाची मु य सम या ही आहे क ते नेहमीच खरे नसते. जुने संशोधन
पाहताना , संशोधन कोणी केले, अ यास कसा सेट केला गेला, कोणी भाग घेतला िकंवा
डेटा कसा गोळा केला आिण याचे िव ेषण केले हे शोधण े कठीण होऊ शकते. munotes.in
Page 172
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
180
संशोधका ंसाठी नैितक सम या देखील असू शकतात . उदाहरणाथ , आधुिनक संशोधका ंनी
अनैितक िकंवा शंका पद प तीन े केले या अ यासातील डेटा वापरायचा का?
११.६ पर परस ंबंधा मक संशोधनाची वैिश ्ये
● पर परस ंबंिधत संशोधन गैर- ायोिगक आहे.
सहसंबंधा मक संशोधन ायोिगक नाही कारण ते प रक पना िस कर यासाठी िकंवा
खोटे ठरव यासाठी हे रएब स बदल यासाठी वै ािनक प ती वापरत नाही.
पर परस ंबंधा मक संशोधनाम य े, संशोधक फ दोन चलांमधील नैसिग क संबंध पाहतो
आिण याचे मोजमाप करतो . संशोधका ार े कोणत ेही चल बदलल ेले नाही.
● पर परस ंबंिधत संशोधन हे मागासल ेले आहे
सहसंबंधा मक संशोधन भिव याचा िवचार करत नाही कारण ते फ अलीकडील
भूतकाळातील दोन चलांमधील संबंध पाहते आिण मोजत े. अशा कार े, सहसंबंिधत
संशोधनात ून बाहेर आलेला सांि यक य नमुना मागास -िदसणारा आहे आिण पुढे जाऊन
कधीही संपू शकतो .
सहसंबंधा मक संशोधन दोन चलांमधील ऐितहािसक संबंध पाहते आिण मोजत े, जसे क
उ च उ प न असल े या लोकांमधील संबंध आिण कर भरणे. सहसंबंधा मक संशोधन वर
नमूद केले या चलांमधील सकारा मक संबंध दश वू शकते, परंतु हे भिव यात कधीही बदलू
शकते.
● पर परस ंबंधांवर संशोधन नेहमीच बदलत असत े
पर परस ंबंधा मक संशोधन असे दश िवते क दोन चलांमधील सांि यक य नमुने नेहमीच
बदलत असतात . दोन हे रएब समधील संबंध दररोज बदलतात , यामुळे ते अिधक
संशोधनासाठी डेटाचा ि थर िबंदू हणून वापरला जाऊ शकत नाही.
उदाहरणाथ , दोन हे रएब सम य े ठरािवक कालावधीसाठी नकारा मक सहसंबंध असू
शकतो , उदाहरणाथ ५ वष हणा. या वेळेनंतर, बाँड आिण टॉक यां यातील
पर परस ंबंधा माण े यां यातील पर परस ंबंध सकारा मक होऊ शकतो .
पर परस ंबंधा मक संशोधनाम ुळे ा होणारा डेटा ि थर नसतो आिण पुढील
संशोधनासाठी मानक चल हणून वापरला जाऊ शकत नाही.
munotes.in
Page 173
पर परस ंबंधा मक िकंवा
सहसंबंधा मक संशोधन
181 ११.७ सहस ंबंध गुणांक (CORRELATION COEFFICIENT)
सहसंबंधा मक संशोधनाम य े, सहसंबंध गुणांक दश िवतो क दोन चलांम ये सकारा मक ,
नकारा मक िकंवा कोणताही संबंध नाही.
हे सहसा [r] िच हान े दाखवल े जाते आिण सहसंबंध गुणांक -१.० ते +१.० पय त कुठेही
असू शकतात .
िपअस नचे सहसंबंध गुणांक (Pearson’s Correlation Coefficient) ( िकंवा Pearson's
r) नावाची सांि यक सहसा दोन प रमाणवाचक चल एकमेकांशी िकती मजबूतपणे संबंिधत
आहेत हे मोज यासाठी वापरली जाते. १.० चे मू य हणज े एक प रपूण सकारा मक
सहसंबंध आहे, -१.० चे मू य हणज े एक प रपूण नकारा मक सहसंबंध आहे, आिण ०.०
चे मू य हणज े कोणताही पर परस ंबंध नाही.
हे ल ात ठेवणे मह वाच े आहे क एक सहसंबंध गुणांक फ दोन हे रएब सचा कसा संबंध
आहे हे दश िवते. हे अरेखीय संबंध िवचारात घेत नाही िकंवा अवल ंबून आिण वतं
चलांमधील फरक सांगत नाही. सांि यक य ि कोनात ून, सहसंबंध गुणांक तु हाला दोन
चल िकती जवळून जोडल ेले आहेत हे सांगते.
११.८ सहस ंबंधा मक संशोधनाच े फायद े
जे हा ायोिगक संशोधन करणे अनैितक असेल, ते हा दोन हे रएब स कसे संबंिधत
आहेत हे शोध यासाठी पर परस ंबंधा मक संशोधन वापरल े जाऊ शकते. उदाहरणाथ ,
लोकांचा अ यास करताना , योग करणे सुरि त िकंवा यो य असू शकत नाही, यामुळे
पर परस ंबंिधत संशोधन हा सव म पया य असेल.
सहसंबंधा मक संशोधनासह , दोन हे रएब स सांि यक य ्या कसे संबंिधत आहेत हे
शोधण े सोपे आहे.
ायोिगक संशोधना या तुलनेत, पर परस ंबंिधत संशोधनाला कमी वेळ लागतो आिण
यासाठी कमी पैसा लागतो . जे हा बरेच संशोधक िकंवा िनधी उपल ध नसतात िकंवा जे हा
अ यासाम य े बरेच िभ न घटक नसतात ते हा हे एक मोठे लस आहे.
पर परस ंबंधा मक संशोधन संशोधकाला उथळ माणात डेटा गोळा कर यासाठी लहान
सव णासार या िविवध प त चा वापर क देते. एक लहान सव ण संशोधकान े
वैयि क र या दे याची आव यकता नाही, यामुळे संशोधक एकापे ा जा त य सोबत
काम क शकतो .
munotes.in
Page 174
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
182 ११.९ सहस ंबंधा मक संशोधनाच े तोटे
पर परस ंबंधा मक संशोधन मया िदत आहे कारण ते फ दोन हे रएब स
सांि यक य ्या कसे जोडल ेले आहेत हे शोध यासाठी वापरल े जाऊ शकतात . दोनपे ा
जा त गो ी कशा संबंिधत आहेत हे शोध यासाठी याचा वापर केला जाऊ शकत नाही.
पािह या गेले या सांि यक य पॅटन साठी दोन हे रएबल कोणत े जबाबदार आहे हे दाखवत
नाही. याचा अथ ते दोन चलांमधील कारण आिण प रणाम दश वत नाही. उदाहरणाथ ,
िश ण आिण शाकाहा री असण ं या दो ही गो ी एक आ यान े िश णाम ुळे लोक शाकाहारी
होतात क नाही हे सांगता येत नाही क शाकाहाराम ुळे लोक अिधक िश ण घेतात.
दो हीप ैक एक का घडले याचा तु ही अंदाज लावू शकता , परंतु जोपय त अिधक संशोधन
केले जात नाही तोपय त, तु हाला खा ी असू शकत नाही क कोण या कारणाम ुळे दुसरे
झाले. तसेच, या दो ही गो ी ितस या , अ ात घटकाम ुळे होऊ शकतात . उदाहरणाथ ,
डे ॉईट रा यात राह याम ुळे िश ण आिण शाकाहारी बनणे या दो ही गो ी होऊ शकतात .
सहसंबंधा मक संशोधन दोन चल कसे संबंिधत आहेत हे शोध यासाठी भूतकाळातील
सांि यक य नमुने वापरतात . यामुळे, याचा डेटा पुढील संशोधनाला पूण पणे माग दश न
कर यासाठी वापरला जाऊ शकत नाही.
पर परस ंबंधा मक संशोधनात , चल संशोधका या हाताबाह ेर असतात . ायोिगक
संशोधना या िवपरीत , सहसंबंिधत संशोधनाम य े उ ेरक समािव नाही. याऐवजी , ते
सांि यक य नमुने कसे जोडतात हे पाह यासाठी संशोधक फ हे रएब सकड े पाहतो .
पर परस ंबंधा मक संशोधन आप याला जा त मािहती देत नाही. पर परस ंबंधा मक
संशोधन केवळ दोन चल एकमेकांशी कसे संबंिधत आहेत हे दश िवते. हे िस होत नाही क
एका हे रएबलम ुळे दुसरे झाले.
१०.१० ायोिगक आिण सहस ंबंिधत संशोधनातील फरक
● काय प ती
सहसंबंधा मक आिण ायोिगक संशोधनातील मु य फरक ही प त आहे.
पर परस ंबंधा मक संशोधनाम य े, संशोधक दोन नैसिग क र या उ वणा या चलांमधील
सांि यक य नमुना शोधतो . ायोिगक संशोधनात , संशोधक एक उ ेरक जोडतो आिण ते
हे रएब सवर कसा प रणाम करतो ते पाहतो .
● िनरी ण
पर परस ंबंधा मक संशोधनात , संशोधक फ घडणा या गो ी पाहतो आिण यां यातील
कोणत ेही कने शन शोधतो . दुसरीकड े, ायोिगक संशोधनात , संशोधक सि यपण े बदल
घडवून आण या नंतर घडणा या गो ी पाहतो .
munotes.in
Page 175
पर परस ंबंधा मक िकंवा
सहसंबंधा मक संशोधन
183 ● काय कारणभाव
ायोिगक संशोधनात , संशोधक एक "उ ेरक" जोडतो आिण नंतर हे रएब सच े प रणाम
हणून काय होते हे पाहतो . याला "कारण आिण प रणाम " हणतात . पर परस ंबंधा मक
संशोधनात , संशोधक कारण आिण प रणामाची पवा करत नाही. याऐवजी , तो िकंवा ती
सांि यक य नमुने शोधतो जे संशोधनातील हे रएब स कसे संबंिधत आहेत हे दश िवतात .
● चलांची सं या
संशोधन िकतीही घटक िवचारात घेऊ शकते. दुसरीकड े, सहसंबंिधत संशोधन फ दोन
गो कड े पाहते.
● ायोिगक संशोधन हे कशाम ुळे घडते याब ल आहे, तर पर परस ंबंिधत संशोधन गो ी
कशा संबंिधत आहेत याब ल आहे.
● सहसंबंधा मक संशोधन ही एक ारंिभक पायरी आहे जी सहसा ायोिगक
संशोधनाप ूव येते.
● ायोिगक संशोधन हे पर परस ंबंिधत संशोधनाप े ा वेगळे आहे याम य े संशोधक
हे रएब स िनयंि त क शकतो .
११.११ सारांश
पर प रसंबंधा मक संशोधन हे तपासत े क दोन िकंवा अिधक चल एकमेकांशी कसे संबंिधत
आहेत. पर परस ंबंधा मक अ यास हे योग नाहीत , हणून संशोधकाच े कोण याही चलांवर
िनयं ण नसते. एक सहसंबंध अ यास एकतर सकारा मक िकंवा नकारा मक सहसंबंध
कट क शकतो , िकंवा कोणताही सहसंबंध नाही. डेटा कसा संकिलत केला गेला यावर
आधा रत पर परस ंबंधा मक संशोधन अनेक ेण म य े िवभागल े जाऊ शकते. नैसिग क
िनरी ण , सव ण आिण जु या न द चा शोध या पर परस ंबंधा मक संशोधना या तीन
प ती आहेत.
येक कार एका िविश कारणासाठी तयार केला गेला होता आिण याचे वतःच े फायद े
आिण तोटे आहेत. संशोधका ंना यां या वतः या पूवा हांची जाणीव असण े आव यक
आहे, याम ुळे ते यां या िवषया ंचे वत न कसे िनरी ण आिण समजून घेतात यावर भाव
टाकू शकतात . सव ण डेटा ा करणे सोपे आिण व त आहे. ही एक बह मुखी प त
देखील आहे कारण मािहती िविवध ोता ंकडून येऊ शकते. काही प ती अवांिछत आहेत
कारण हे रएब स बदलता येत नाहीत .
सहसंबंधा मक संशोधन ायोिगक नाही कारण ते एक गृिहतक िस कर यासाठी िकंवा
खोटे ठरव यासाठी हे रएब सम य े फेरफार कर यासाठी वै ािनक प ती वापरत नाही.
या कार या संशोधनात ून समोर येणारा सांि यक य नमुना मागे िदसतो आिण भिव यात
कधीही संपु ात येऊ शकतो . दोन िवषम गो ी कशा संबंिधत आहेत हे िनधा रत
कर यासाठी पर परस ंबंधा मक संशोधन वापरल े जाऊ शकते. लोकांचा अ या स करताना ,
उदाहरणाथ , योग करणे सुरि त िकंवा नैितक असू शकत नाही, हणून पर परस ंबंिधत munotes.in
Page 176
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
184 संशोधन हा सव म पया य आहे. सहसंबंध गुणांक सांगते क दोन हे रएब सचा
सांि यक य ्या िकती जवळचा संबंध आहे.
संशोधन असीम सं येतील चलांचा िवचार करते आिण एका गो ीमुळे दुसरी गो घडली
असे सूिचत करत नाही. सहसंबंधा मक संशोधन ही एक ाथिमक पायरी आहे जी
सामा यतः ायोिगक संशोधना या आधी असत े. ायोिगक संशोधनात , संशोधक
हे रएब सम य े फेरफार करतो आिण नंतर काय होते ते पाहतो .
११.१२
१. पर परस ंबंधा मक संशोधन हणज े काय?
२. पर परस ंबंधा मक संशोधनाच े कार याब ल सिव तर मािहती सांगा.
३. पर परस ंबंधा मक संशोधनाच े फायद े यावर संि टीप िलहा.
४. पर परस ंबंधा मक संशोधनाच े तोटे यावर संि टीप िलहा.
११.१३ संदभ
● https://www.cliffsnotes.com/study -guides/sociology/sociological -
research -methods/sociological -research -designs -
methods#:~:text=Correlational%20research%20attempts%20to%20d
etermine,observational%20research%20to%20discover%20correlatio
ns.
● https://www.verywellmind.com/correlational -research -2795774
● https://www.voxco.com/blog/correlational -research/
munotes.in
Page 177
185 १२
SPSS ची ओळख
घटक स ंरचना :
१२.० उि े
१२.१ तावना
१२.२ SPSS संक पना
१२.३ SPSS वैिश ्ये
१२.४ SPSS काय
१२.५ SPSS सांि यक य प ती ो ाम
१२.६ SPSS ची वैिश ्ये
१२.७ SPSS एक सा ंि यक प ती
१२.८ SPSS वापर याच े फायद े
१२.९ SPSS चे उपयोग
१२.१० SPSS ची सु वात
१२.११ SPSS मया दा
१२.१२ सारांश
१२.१३
१२.१४ संदभ
१२.० उि े
● SPSS सॉ टव ेअरब ल याच े उपयोग , फायद े जाणून घेणे.
● याचा अन ु योग समज ून घे यासाठी .
munotes.in
Page 178
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
186 १२.१ तावना
संगणक ही स ंशोधन ि य ेतील सवा त अलीकडील जोड आह े. संगणक ह े संशोधनासाठी
आव यक साधन आह े जे शै िणक िक ंवा यावसाियक ह ेतूंसाठी वापरल े जाऊ शकत े.
जनुक य अिभया ंि क पासून ते खगोल भौितकशा स ंशोधनापय त िव ाना या जवळपास
सव च े ात स ंगणकाचा वापर क ेला जातो . यामुळे व ड वाइड व ेब या बह रा ीय मािहती
यासपीठाचा माग मोकळा झाला आह े. संशोधक स ंगणका या मदतीन े मोठ्या माणावर
अ यास क शकतात .
संगणकान े प रचय झा यापास ून मानवा ंना भेडसावणा या सम या ंचे िनराकरण कर यात
नेहमीच मदत क ेली आह े. संगणक खोली या आकारापास ून मानवी हाता या तळहा तावर
बसू शकणा या आकारमानात लहान झाल े आहेत. आज स ंगणक िक ंवा मशीन आपोआप
गणना करत े. हे अिव सनीय गती आिण काय मतेसह िव त ृत काय करत े. आजकाल लोक
यां या जीवनातील जवळजवळ य ेक पैलूम ये संगणकाचा वापर करतात . सव वै ािनक
य ना ंम ये संगणक मह वा ची भ ूिमका बजावतात . स या या काळात स ंशोधन ि या
सुलभ कर यासाठी व ेगवेगळी साधन े आिण सॉ टव ेअर मदत करत आह ेत. िविवध
सॉ टव ेअर ो ा स आतात य गोळा करण े, िव ेषण करण े आिण यासार या गो ना
मदत करत आह ेत. असेच एक सा ंि यक य सॉ टव ेअर हणज े SPSS – सामािजक
िव ाना ंसाठी सा ंि यक य प ॅकेज.
या करणात ,त यच े िव ेषण कर यासाठी वापर या जाणा या सांि यक य प ॅकेज SPSS
ब ल जाण ून घे याचा य न क . तु ही सॉ टव ेअरचा म ूलभूत प रचय , याचे उपयोग ,
फायद े, मया दा या ंची अप े ा क शकता . सॉ टव ेअर य ात कस े काय करत े या या
िचि त ितमा ंसह काही चरणा ंब ल द ेखील त ु ही जाण ून या . SPSS हे सॉ टव ेअर
अलीकड या काळात स ंशोधनात मोठ ्या माणावर वापरल े जात अस यान े हा अ याय
तुम या अ यास मात समािव आह े. SPSS , R (दुस या सांि यक सॉ टव ेअरचे नाव)
इ यादी सॉ टव ेअर िशक ूनही एखादी य उदरिनवा ह क शकत े. अनेक संशोधन स ं था
या सॉ टव ेअस म ये उ क ृ काम करणा या य ना कामावर ठ ेवतात. भिव यात , या
धड्या या प रचयान े, यावहा रक ्या य न क शकता आिण त ु हाला वार य
अस यास या धत वर क रअर द ेखील तयार क शकता .
१२.२ SPSS संक पना
SPSS ची सु वात सवा त थम 1968 म ये झाले याच े पूण नाव Statistical Package
for the Social Sciences .2009 म ये IBM ारे याच े अिध हण क े यापास ून, SPSS
चे नाव बदल ून IBM SPSS टॅिटि ट स अस े ठेव यात आल े आह े, तथािप बह त ेक
वापरकत अजूनही याचा उ ल ेख "SPSS " हणून करतात . हे सॉ टव ेअर ाम ु यान े
सं या मक त या ंचे िव ेषण कर यासाठी वापरल े जाते.
SPSS , एक शि शाली आिण सव समाव ेशकत य िव ेषण साधन /सॉ टव ेअर आह े,
याम य े सांि यक य अ या सा या िव त ृत ेणीची अ ंमलबजावणी स ुलभ कर यासाठी
अनेक वैिश ्ये आहेत. हे सामािजक िव ानातीलत य िव ेषणासाठी तयार क ेले गेले आहे munotes.in
Page 179
SPSS ची ओळख
187 कारण SPSS हणज े Statistical Package for the Social Sciences (सामािजक
िव ानासाठी सा ंि यक य प ॅकेज). सव ण आिणत यब ेसमधीलत यच े मू यमापन
कर यासाठी ह े अ य ंत यो य आह े. SPSS हे संशोधका ं ारे वापर या जाणा या
सॉ टव ेअरचा म ूळ गाभा भाग आह े जो या ंना मह वाचात य स ुलभ आिण जलद मागा नी
हाताळ ू देतो.त यसह काय करण े हे एक कठीण आिण व ेळ घेणारे ऑपर ेशन आह े, परंतु
िविश धो रणां या मदतीन े, हा ो ाम त य हाताळ ू शकतो आिण ऑपर ेट क शकतो .
िविवधत य ह े रएब सच े परी ण कर यासाठी आिण एक िविश नम ुना तयार कर यासाठी
वेगवेग या प ती वापर या जातात . िशवाय , आउटप ुट ािफकल ितिनिध व वाप न
पुन ा केले जाऊ शकत े, यामुळे वापरक या ला प रणाम लवकर समज ू शकतो.
SPSS हे सामािजक िव ान िव ेषणा मक सॉ टव ेअर आह े. सांि यक यत य िव ेषण
आिण स ंगणनासाठी हा सव म काय मांपैक एक आह े. हे गिणत , आरो य िव ान आिण
अगदी माक िटंगसार या इतर े ांम ये मोठ्या माणाव र वापरल े जात े. हे ता काळ
िव ेषण दान कर यात मदत करत े, िव ेषण, गृहीतक चाचणी ,त य यव थापन आिण
अहवाल िनिम तीची िनवड तयार कर यात मदत करत े. हे असं य त य िव ेषण प ती
देखील दान करत े.
SPSS हे Windows साठी िव ेषणा मक सॉ टव ेअर साध न आह े. हे त य ए ं ी,
िव ेषण, टेबल आिण आल ेखां या सादरीकरणासाठी वापरल े जाऊ शकत े. SPSS एकाच
वेळी मोठ ्या माणातत य हाताळ यास स म आह े. क चात य उपय ु मािहतीम य े
पांत रत करण े हे SPSS चे उि आह े. SPSS त य र ेकॉिड ग वैिश ्ये, ि ह य ुअल
मूलभूत संपादकावरील म ॅ ो ो ामर आिण एकि तता प ूण कर यासाठी जिटल त य स ेट
यासार या िविवध त य यव थापन मता दान करत े.
SPSS हे सांि यक य िव ेषण साधन आह े जे सामािजक िव ाना या े ात वार ंवार
वापरल े जाते, जसे क बाजार स ंशोधन , सव णे, ित पध िव ेषण आिण इतर .
हे एक जलद आिण ज ुळवून घेणारे सांि यक य िव ेषण आिण त य यव थापन साधन
आहे. हे एक लोकि य सा ंि यक य साधन आह े जे अ य ंत ि ल त य हाताळणी आिण
िव ेषण सहजपण े काया ि वत क शकत े. हे य त आिण िनि य अशा दो ही
वापरक या साठी आह े.
हे वण ना मक आकड ेवारी, सं या मक प रणाम अ ंदाज आिण गट ओळख यासाठी ड ेटाचे
िव ेषण करत े. या ो ामम य े काय म ड ेटा यव थापनासाठी ड ेटा ोस ेिसंग, चािट ग
आिण थ ेट िवपणन काय देखील समािव आह ेत..
● SPSS काय क शकत े?
SPSS आता काय सा य क शकते ते पाह या क त े कसे काय करत े याची
आप याला म ूलभूत मािहती आह े. सामा य ोज े ट वक लो फॉलो कर यासाठी
SPSS आदश आहे. munotes.in
Page 180
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
188 ● SPSS या म ूळ व पात िक ंवा िविवध व पात ड ेटा फायली उघडण ेडेटा फाइ स
उघडण े,;
● SPSS म ये अिधक अ याध ुिनक ि य ेसाठी उ क ृ साधन े देखील समािव आह ेत.
● उदाहरण े आिण ह े रएब ससाठी वार ंवारता गणना िक ंवा सारा ंश आकड ेवारीसह
सार या आिण आल ेख य ु प न करण े
● ANOVA , ितगमन आिण घटक िव ेषणासाठी वार ंवारता स ं या
● डेटा आिण आउटप ुट फाईल अन ेक फॉरम ॅटम य े से ह केले जाऊ शकतात .
१२.३ SPSS ची वैिश ्ये
SPSS हा एक ो ाम आह े जो त ु हाला अन ेक कार या त यम य े बदल आिण िव ेषण
कर यास अन ुमती द ेतो. हा त य व ै ािनक अ यास , ाहक ड ेटाबेस, Google Analytics
िकंवा वेबसाइट या स ह र लॉग फायल सह िविवध िठकाणा ंव न उ व ू शकतो . SPSS ची
िविश ता अशी आह े क त े MS Excel िकंवा OpenOffice ेडशीट ्स सार या
संरिचतत यसाठी वापर या जाणा या कोण याही फाइल कार उघड ू शकत े. (.txt
िकंवा.csv) सा या मजक ूर फाइ स , रलेशनल ड ेटाबेस (SQL); SAS आिण Stata .
१२.४ SPSS काय
SPSS या ाथिमक काय . SPSS कडे संशोधका ंना या ं या अ याध ुिनकत य िव ेषण
आव यकता ंम ये मदत कर यासाठी चार ऍि लक ेश स आह ेत जस े-
● सांि यक वरील काय म - SPSS मधील सा ंि यक मॉड ्यूल ि व े सी, ॉस-
टे युलेशन आिण ि िवभाजन आकड ेवारीसह िविवध म ूलभूत सांि यक य ऑपर ेश स
ऑफर करत े.
● मॉडेिलंग सॉ टव ेअर - संशोधक SPSS मधील मॉड ेलर सॉ टव ेअरचा वापर गत
सांि यक य ि या वाप न अ ंदाज मॉड ेल तयार कर यासाठी आिण म ू यांकन
कर यासाठी क शकतात .
● सव णांम ये मजक ूर िव ेषणासाठी काय म - SPSS कडील सव णासाठी मजक ूर
िव ेषण साधन सव ण शासका ंना ओपन -एंडेड सव ण ितसादा ंमधून मौ यवान
अंत ी िमळिव यात मदत करत े.
● ि ह य ुअलायझ ेशन िडझायनर - SPSS या ि ह य ुअलायझ ेशन िडझायनर
ऍि लक ेशनसह , संशोधक या ं या सव णत यमध ून सहजपण े ािफ सची ेणी तयार
क शकतात , जसे क घनता चाट आिण र ेिडयल बॉ स लॉट . munotes.in
Page 181
SPSS ची ओळख
189 ● वारंवारता , ॉस-टॅ युलेशन आिण वण ना मक ग ुणो र आकड ेवारी ही वण ना मक
आकड ेवारीची उदाहरण े आहेत.
● ल टर िव ेषण आिण घटक िव ेषण यासार या अ ंदाज त ं ांचा वापर गट
ओळख यासाठी क ेला जातो .
● डेटा ा सफॉम शन: ही प त त यच े व प बदल यासाठी वापरली जात े. हे त य
कार बदल यान ंतर एकाच िठकाणी एकाच कारच े त य एक करत े, याम ुळे
हाताळण े सोपे होते. तु ही SPSS म ये कोण याही कारचा त य टाक ू शकता आिण
ते िस टम या व ैिश ्यांनुसार याची रचना अन ुकूल कर ेल. याचा अथ असा आह े क
तु ही ऑपर ेिटंग िस टीम बदलल े तरीही , SPSS पूव या त य ला सामोर े जा यास
स म आह े..
● रेखीय ितगमन हा एक कारचा स ं या मक प रणाम अ ंदाज आह े.
● ितगमन िव ेषण (Regression Analysis ) हे त य स ंकलनाच े आि त आिण
पर परावल ंबी ह े रएब समधील स ंबंध िनि त कर यासाठी एक त ं आह े.
पर परावल ंबी ह े रएबल या म ू यातील बदलाम ुळे अवल ंबून असल े या त य वर
कसा प रणाम होऊ शकतो ह े देखील त े दश वते. ितगमन िव ेषणाच े मूलभूत उि
िविवध चला ंम ये कोण या कारच े संबंध अि त वात आह ेत हे शोधण े आहे.
● ANOVA (Analysis of Variance ) ही घटना , गट िक ंवा ि या ंची त ुलना
कर यासाठी आिण या ं यातील फरक िनि त कर यासाठी एक सा ंि यक य प त
आहे. एखाद े काय पूण कर यासाठी कोणती रणनीती सव म आह े हे िनधा रत
कर यात त े तु हाला मदत क शकत े. प रणाम पाह न ि य ेची यवहाय ता आिण
प रणामकारकता िनि त क ेली जाऊ शकत े.
● MANOVA (म टी ह े रएट अ ॅनािलिसस ऑफ ह े रए स ): हा ि कोन या ि छक
हे रएब समधील त यची अ ात म ू यांसह त ुलना करतो . MANOVA प तीचा
वापर िविवध कार या लोकस ं येची आिण या ं या िनण यांवर भाव टाकणा या
घटका ंची तपासणी कर यासाठी द ेखील क ेला जाऊ शकतो .
● टी-चाच या : हा ि कोन दोन नम ु या या कारा ंमधील फरक िनधा रत कर यासाठी
वापरला जातो आिण स ंशोधक दोन गटा ं या वार या ंमधील फरक िनधा रत
कर यासाठी वापरतात . ही चाचणी आउटप ुट िन पयोगी िक ंवा फायद ेशीर आह े क
नाही ह े देखील ठरव ू शकत े.
munotes.in
Page 182
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
190 १२.५ सांि यक मधील काय म
SPSS सांि यक ऍि लक ेशन अन ेक मूलभूत सांि यक य व ैिश ्ये दान करत े, याम य े
ि व े सी, ॉस ट ॅ युलेशन, आिण ि व े रएट आकड ेवारी या ंचा समाव ेश आह े.
● मॉडेलस साठी काय म- आधुिनक सा ंि यक य ि या ंचा वापर क न , संशोधक
अंदाज मॉड ेल तयार आिण मािणत क शकतात .
● सव णांसाठी मजक ूर िव ेषणाचा काय म- हे िव सनीय अिभ ाय िव ेषण दान
करते. याचा प रणाम वा तिवक योजन ेसाठी ीस होतो
● ि ह य ुअलाय झेशन िडझायनर - संशोधका ंनी हा ि ह य ुअल िडझायनर त य शोध ून
काढला आिण घनता त े आिण र ेिडयल बॉ स लॉट ्स सार या िव त ृत ेणीचे
ािफ स तयार कर यासाठी याचा वापर क ेला.
१२.६ SPSS ची वैिश ट्ये
येक सव ण िड हाइसमधील ड ेटा सखोल आिण तपशीलवार िव ेषणासाठी
SPSS म ये सहज ए सपोट केला जाऊ शकतो .
SPSS मधील त य SAV फॉरम ॅटम य े से ह केला जातो . यातील बह ता ंश
मािहती सव णात ून िमळत े. हे त यवर ि या , िव ेषण ि या स ुलभ करत े.
SPSS ला अन ेक हे रएबल कारा ंसह त यम य े सहज व ेश आह े. हा हे रएबल
त य समज यास सोपा आह े. SPSS संशोधका ंना मॉड ेल तयार करण े सोपे जात े
कारण बह ता ंश ि या वय ंचिलत आह े.
एकदा त य SPSS म ये आला क , जादू सु होत े. या त यसह काय क
शकतो याला मया दा नाही
SPSS म ये मोठ्या त य स ेटमधून िविश त य िमळिव यासाठी एक अि तीय
प त द ेखील समािव आह े. SPSS वैिश ्यांम ये ड िव ेषण, गृहीतके आिण
अंदाज मॉड ेल समािव आह ेत.
SPSS िशकण े, वापरण े आिण लाग ू करण े सोपे आहे.
हे त य यव थापन णाली आिण स ंपादन साधन े संपादन कर यात मदत करत े.
SPSS वा तिवक प रणाम तपास या साठी िव त ृत सा ंि यक य साधन े दान
करते. munotes.in
Page 183
SPSS ची ओळख
191 SPSS िडझाइन , आलेख, अहवाल आिण सादरीकरण व ैिश ्यांची प ता
सुधार यात मदत करत े.
१२.७ SPSS सांि यक य प ती
SPSS िविवध सा ंि यक य ि या ंना समथ न देते, यात खालील गो चा समाव ेश आह े :
समूह ओळखीसाठी त य या ेणीसाठी अ ंदाज, ल टर िव ेषण, घटक िव ेषण
आिण यासार या ि कोना ंसह.
वारंवारता , ॉस ट ॅ युलेशन आिण वण ना मक ग ुणो र आकड ेवारीसाठी वण ना मक
आकड ेवारी िवश ेषत: एसपीएसएस त ं मह वप ूण आहे.
िवचलनाच े िव ेषण ( ANOVA ) हणज े, पर परस ंबंध आिण नॉनप ॅरामेि क चाच या
यासार या ि य ेचा समाव ेश असल े या ि प ीय आकड ेवारीम य े
सं या मक प रणामा ंचा अंदाज, जसे क रेखीय ितगमन .
ही एक वय ं-वण ना मक उपय ु ता आह े जी आपोआप ग ृहीत धरत े क त ु हाला अि त वात
असल ेली फाइल उघडायची आह े आिण त ु हाला कोणती फाइल उघडायची आह े हे
िवचारणारा स ंवाद बॉ स दाखवतो . SPSS ची काय प ती वापरक या या अन ुभवावर
नेि हगेट करण े तुलनेने सोपे करत े.
सांि यक यत य िव ेषणा यित र , SPSS ो ामम य ेत य यव थापन साधन े देखील
आहेत, जसे क त य िनवड याची मता , यु प न त य तयार करण े आिण फाइ सचा
आकार बदलण े, इतर गो सह .त य द तऐवजीकरण ह े आणखी एक व ैिश ्य आह े.त य
फाइलसह ,डेटा फाईलसह ह े वैिश ्य मेटाडेटा श दकोश ठ ेवते.
तुमची गती तपासा
१) SPSS या त य यव थापन साधनावर चचा करा.
२) SPSS बह तेकदा वापरल े जाते कोण या कारची स ंशोधन प ती .
१२.८ SPSS वापर याच े फायद े
SPSS वापर याच े अनेक फायद े आहेत या ंपैक काही खाली चचा के या आह ेत -
● इतर ऍि लक ेश समधील त य फाइ स सा ंि यक य िव ेषण साधन वाप न इ पोट
आिण ए सपोट के या जाऊ शकतात . याची काही त य ोस ेिसंग तं े खूप उपय ु
आहेत, जसे क फाइ स एक कर याची मता , यात समान िवषय आिण िभ न
हे रएब स िक ंवा समान ह े रएब ससह व ेगळे िवषय समािव असल े तरीही . munotes.in
Page 184
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
192 ● वापरकत SPSS म ये िसंटॅ ससह काय कर यास बा ंधील नाहीत , जरी िसंटॅ स
फाइ स आव यकत ेनुसार स ं िहत आिण स ंपािदत क े या जाऊ शकतात . जे हा
िसंटॅ स फायली जतन क े या जातात , ते हा त े द तऐवजीकरणास मोठ ्या माणात
मदत करत े आिण नवीन ह े रएब सची गणना कशी क ेली गेली आिण गहाळ म ू ये
कशी हाताळली ग ेली याब ल अ ंत ी देखील दान करत े.
● हे अचूक आिण व ेळेवर ितसाद द ेते.
● हे पर परस ंवादी आह े आिण यात मािहतीप ूण सार या आिण आल ेखांचा समाव ेश
आहे.
● अनेक लोक त े वाप शकतात कारण त े भाषां या िव त ृत ेणीस समथ न देते.
● हे चांगले त य यव थापन दान करत े
● ो ामसह ार ंभ करणे कठीण नाही .
● प रमाणवाचक आिण ग ुणा मक दो ही त य वापरला जाऊ शकतो .
● SPSS सह, चूक हो याची श यता कमी आह े.
● डेटा िव ेषणासाठी सवा त सो या सा ंि यक य प त प ैक एक
● SPSS चे वापरकत यां यात य िवतरणा या गरज ेनुसार सवा त यो य असा आल ेख
कार िनवड ू शकतात.
१२.९ SPSS चे उपयोग
SPSS चा वापर फ सामािजक िव ान स ंशोधनाप ुरता मया िदत नाही तर याचा यापक
वापर आह े. SPSS सांि यक ह े कॉप र ेट े ात मोठ ्या माणावर वापरल े जाणार े
सांि यक य िव ेषण साधन आह े. वापरकत त य यव थािपत क शकतात आिण या चे
िव ेषण क शकतात आिण या या उ क ृ वैिश ्यांमुळे आिण मजब ूतपणाम ुळे ते
यमानपण े आकष क ािफकल व पा ंम ये दश वू शकतात . यात ािफकल य ूजर
इंटरफेस आिण कमा ंड-लाइन इ ंटरफेस आह े, याम ुळे ो ाम अिधक वापरकता -अनुकूल
बनतो. SPSS ि ल त य ि या स ुलभ करत े. अशात यसह काय करण े सोपे नाही
आिण ही एक व ेळ घेणारी ि या द ेखील आह े.
चला चार सवा त सामा य े े पाह यात SPSS मोठ्या माणात वापरला ग ेला आह े -
● बाजार िव ेषण
यवसाया ंना कठीण आिण भावी यवसाय िनवडी कर यात मदत कर यासाठी कृतीयो य
मािहती हवी असत े. यवसाय मोठ ्या माणातत य तयार करतात आिण त े मॅ युअली क ॅन munotes.in
Page 185
SPSS ची ओळख
193 करणे हे यांचे परी ण कर याचा सव म माग नाही. अशा प रि थतीत , SPSS खूप मदत
करते.
SPSS हे माक ट संशोधका ंसाठी या ं या त यच े आकलन , डचे मू यांकन, अंदाज,
योजना आिण िन कष काढ यात मदत कर यासाठी िव ासाह उपाय शोधणार े सव म
साधन आह े.
SPSS गत सा ंि यक य िव ेषणे वाप न ाहकत यमध ून अथ पूण अंत ी काढ यात
बाजार स ंशोधका ंना मदत करत े. सश सव ण त य िव ेषण त ं ानाम ुळे माक ट
डब ल अच ूक मािहती िमळवण े श य आह े.
SPSS या ऍि लक ेशन ार े सायको ािफक स ेगम टेशन, ेफर स क ेिलंग, ेिडि टव
अॅनािलिसस , टॅिटि टकल लिन ग आिण इतर अन ेक अ याध ुिनक त ं े देखील उपल ध
आहेत याम य े तरीक ृत, ल टर आिण म टी ट ेज सॅ पिलंग समािव आह े.
● िश ण
दरवष , शै िणक स ं थांना िव ा या ची न दणी आिण ठ ेव याच े आ हान असत े. यांनी
दरवष नवीन िव ा या ची भरती करण े आव यक आह े. SPSS चा येथे मोठा उपयोग आह े.
SPSS सॉ टव ेअर स या य ुनायटेड ट ेट्समधील सव शै िणक स ं थांम ये 80%
यापे ाही जा त माणाम य े वापर होत आह े
नवीन डवर ल क ि त कर याची SPSS सॉ टव ेअरची मता या ंना िव ा या या
भिव यातील यशाचा अ ंदाज लाव ू देते. जोखीम असल े या िव ा या ना ओळख यासाठी ह े
अनेक संकेतकांचा वापर करत े.
लपलेले नमुने उघड कर यासाठी िव ापीठ SPSS सॉ टव ेअरचा वापर क न ि ल त य
सेट या िव त ृत ेणीचे िव ेषण क शकत े.
● हे थकेअर
उ कृ आरो यस ेवा दे यासाठी , आपण अन ेक सम या ंचे िनराकरण क ेले पािहज े.आरो य
सेवा सं थांमधील काही अ य ंत गंभीर िच ंता हणज े अ चिलत ण िवतरण त ं आिण
काळजीवाह ंसाठी अस ंतुिलत ो साहन य ेथे िव ेषण अ रशः लाखो जीवन वाचव ू शकत े.
आरो यस ेवा िवतरणाम य े SPSS सांि यक य िव ेषण वापर यासाठी अन ेक अन ु योग
आहेत.
जे हा हे थकेअर उ ोगाचा िवचार क ेला जातो त े हा णा ंचा त य ख ूप मह वा चा असतो .
ते वेळेवर, संवेदनशील आिण जलद द ेखील असतात .
आरो य स ेवा यवसायत यवर आधा रत ण िवतरण काय म िवकिसत कर यासाठी
SPSS वाप शकतात . हे केवळ णा ंचे प रणाम स ुधारणार नाही तर खच देखील munotes.in
Page 186
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
194 वाचवेल. ि ल कन े शन सह त य स ेटसाठी य ुिन हे रएट आिण म टी ह े रएट िव ेषण
वापरल े जातात .
● रटेल
ारंिभक टॉक ल ॅिनंगपासून भिव यातील डची अप े ा कर यासाठी य ेक गो ीसाठी
िकरकोळ यवसायात िव ेषकांचा वार ंवार वापर क ेला जातो . आता सोशल मीिडया , मंच
आिण प ुनरावलोकन साइट ्स उदयास आ यान े िकरकोळ यापारा या बाबतीत ाहका ंकडे
बरेच पया य आह ेत.
ाहक ँडब ल इ ंटरनेट पुनरावलोकना ंवर आधा रत खर ेदीची िनवड करतात . प रणामी ,
िकरकोळ क ंप यांनी श य िततक उ क ृ सेवा दान करण े मह वाच े आह े. सुदैवाने,
सांि यक य िव ेषण रट ेल यवसाय वाचव ू शकत े.
िकरकोळ उप मां ारे यु प न क ेलेला त य एकि त करण े, मू यमापन करण े आिण
अथ पूण अंत ीम य े अन ुवािदत करण े आव यक आह े. यवसाया ंनी SPSS
सॉ टव ेअरसह त य यश वी र या वापर यास ाहका ंना अपवादा मक अन ुभव िमळ ेल.
SPSS िव ेषण यापा या ंना या ं या ा हकांना अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यास,
यांना सव म उपाय दान कर यास आिण सवा त भावी मा यमा ं ारे यांचे िवतरण
कर यास स म करत े.
SPSS िव ेषण िविवध लाय ंट गट कशा कार े काय करतात यापास ून ते िविश खर ेदीचे
िनण य का घ ेतात त े समज ून घे यास मदत क शकत े.
SPSS आकड ेवारी ऐितहािसक खच आिण वत ना या डवर आधा रत लाय ंटचे ोफाइल
करेल. हे ाहका ंची ाधा य े यु प न कर ेल आिण यात यचा वापर क न ाहक
अनौपचा रक अ यागता ंकडून खर ेदीदार या ंम ये पांतर हो यास कारणीभ ूत ठरतील याचा
अ यास दान कर ेल.
१२.१० SPSS
● SPSS इ टॉल ेशन गाइडन े सु वात करा -
ारंभ करा - सव ो ा स - SPSS Inc - SPSS 16.0, नंतर SPSS लाँच कर यासाठी
आयकॉनवर डबल -ि लक करा .
थम आिण सवा त मह वाच े हणज े SPSS सांि यक णाली आव यकता ंम ये
कमीतकमी िस टम आव यकता ंचे पुनरावलोकन क ेले पािहज े.
िनवड न ंतर आप या मशीनवर थािपत ऑपर ेिटंग िस टम तपासण े आिण प ूव -आव यकता
िनधा रत करत े.
ाउझर उघडा आिण SPSS वेबसाइटवर न ेि हगेट करा , यामुळे सॉ टव ेअर अ ॅि लकेशन
डाउनलोड होईल . SPSS या िवनाम ू य चाचणी आव ृ ीसह ार ंभ करा . munotes.in
Page 187
SPSS ची ओळख
195 डेटा ू आिण ह े रएबल ू असल ेली त य एिडटर िव ंडो डीफॉ टन ुसार उघड ेल. जे हा
आपण SPSS उघडतो त े हा पिहली गो हणज े त य एिडटर िजथ े आपण त य जोडतो ,
संपािदत करतो , बदल करतो , से ह करतो , इ यािद द ेखील प रभािषत क शकतो . ए सेल
शीट माण े आप याकड े एक िड ल े िवंडो असत े. समजून घे याची द ुसरी गो हणज े
आउटप ुट ूअर िजथ े कोणी आउटप ुट िफिनिश ंग पाह शकतो . तेथे नमुना पॅक उपल ध
आहेत जेथे तु ही िशक याचा सराव क शकता .
● हे रएबल ू
1. नाव: हे एक कॉलम फ ड आह े जे युिनक आयडी वीका रते. हे त य मवारीत
कर यास मदत करत े. उदाहरणाथ ,त य मवारी लाव यासाठी नाव , िलंग, वय आिण
शै िणक पदवी यासारखी िभ न लोकस ं याशा ीय व ैिश ्ये वापरली जाऊ शकतात .
एकमेव िनब ध हणज े या कारात िवश ेष वणा ना परवानगी नाही .
2. लेबल: नावा माण ेच ते लेबल दान करत े. हे िवशेष वण जोड यासाठी द ेखील अन ुमती
देते.
3. कार : िविवध कारच े डेटा समािव करताना ह े िवशेषतः मह वाच े आहे.
4. ंदी: लांबी मोजली जाऊ शकत े.
5. दशांश: ट केवारी आक ृती इनप ुट करताना , हा कार आप याला दशा ंशानंतर िकती
अंक आव यक आह ेत हे िनधा रत कर यात मदत करतो .
6. मू य: हे वापरक या ला मू य िव कर यात मदत करत े.
7. गहाळ : हे वापरक या ला िव ेषण दर यान अनाव यक त य वगळ याची अन ुमती द ेते.
8. संरेिखत करा : नावा माण ेच, संरेखन डा या िक ंवा उज या स ंरेखनात मदत करत े.
उदाहरणाथ , डावीकड े संरेिखत करा .
9. मापन: हे ऑिड नल, कािड नल आिण नाममा सार या साधना ंम ये िव क ेले या
त य या मोजमापासाठी मदत करत े. ( ितमा 1 पहा)
munotes.in
Page 188
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
196 ितमा 1 - वर िदल ेली ितमा ह े रएबल प ृ ाचा नशॉट दश वते.
डेटा " हे रएबल ू" पृ ाम य े िव करण े आव यक आह े. हे आ हाला िव ेषणासाठी
आव यकत ेनुसारत य कार ज ुळवून घे यास स म करत े.
थोड यात ,त यच े मू यमापन कर यासाठी , नाव, लेबल, कार , ंदी, दशांश, मू ये,
गहाळ , तंभ, संरेिखत आिण मोजमाप यासारख े िविवध त ंभ शीष लेख भरा .
हे शीष लेखत य व ैिश ्यीकृत कर यात मदत करणा या अन ेक पैलूंचे ितिनिध व करतात .
● डेटा पाहण े -
डेटा दश न पं आिण त ंभांम ये आयोिजत क ेले जाते. आ ही फाइल आयात क न
िकंवा मॅ युअलीत य िव क न SPSS सह ऑपर ेट क शकतो .
● SPSS मधील EXCEL फाइ स इ पोट कर याची ि या
पिहली पायरी हणज े फाइल िनवडण े.
=> उघड यासाठी ि लक करा
=>त य िनवडा
=> डायलॉग बॉ स
=> फाई स टाइप करा
.xls ेडशीट
डेटा िव ेषणासाठी इ पोट कर यासाठी ए स ेल फाइल िनवड यान ंतर, डायलॉग
बॉ सम य े"डेटा या पिह या रा ंगेतील ह े रएबलची नाव े वाचा" हा पया य अस याच े
तपासल े केले पािहज े.
शेवटी, ओके बटण दाबा . SPSS ने आता त ुमची फाईल इ ंपोट केली आह े.
ितमा 2 - SPSS म ये ए स ेल फाईलची फ ड ि या दश िवते munotes.in
Page 189
SPSS ची ओळख
197 ● त य िव ेषण
एकदा ,त य स ेट SPSS सॉ टव ेअरम य े फ ड क ेले जातात या िविश कमा ंडस ा या
लागतात आिण यावर अवल ंबून त य तयार क ेला जातो . एखा ाला ािफकल कारच े
त य जस े क त े, वतु ळ आल ेख इ. देखील िमळ ू शकतो . खालील काही ितमा आह ेत
या आप याला िच ा या व पात समज ून घे यास मदत करतील . अ याया या श ेवटी
एक YouTube ि हिडओ िल ंक देखील दान क ेली आह े िजथे आपणत य िव ेषण कस े
करावे याचा ि हिडओ पाह शकता . ( ितमा 2 पहा) ां या मािलक े या आव यक
आउटप ुटवर आिण िवषयाची य ु प न उ र े यावर अवल ंबून.त य आव यक व पात
तयार क ेला जाऊ शकतो जस े क पाई चाट , बार चाट इ. आिण आ उटपुट ूअरम य े
पािहल े जाऊ शकत े.
ितमा 3 - ितमा ंम ये वरील िदल े या ि य ेम येत य िव ेषण ि या प क ेली आह े. munotes.in
Page 190
परीमाणा मक सामािजक संशोधन
198 १२.११ SPSS या मया दा
इतर कोण याही स ंशोधन साधना माण े SPSS लाही काही मया दा आह ेत जस े -
जर स ंशोधका ंनी चुक ची िक ंवा प पाती ि या वाप नत य गोळा क ेला, तर प रणाम
देणारे सांि यक य िव ेषण अच ूक प रणाम द ेणार नाही . नमुना आिण वा तिवक
लोकस ं या या ं यातील फरक ु लक अस यास कोणतीही अडचण नाही . तथािप ,
िवसंगती मह वप ूण अस यास प रणाम ामक असतील .
संशोधका ंनी या िविश गो ीच े मू यांकन करायच े आहे याच े मोजमाप न क े यास SPSS
िव ेषण अयश वी होणार नाही . SPSS सार या सा ंि यक य िव ेषण काय माचा वापर
करताना आणखी एक सम या अशी आह े क आपण ि ल सम या ंची सोपी उ र े
िमळवता .
तुमची गती तपासा
१) SPSS चे दोन उपयोग स ूचीब करा
२) SPSS या मया देची चचा करा.
१२.१२ सारांश
संगणक आिण सॉ टव ेअर या वापराम ुळे सामािजक िव ानात प ूव पे ा स ंशोधन व ेगवान
झाले आहे.या अ यायात आ ही SPSS नावा या अशा एका सॉ टव ेअरब ल िशकलो ज े
आकड ेवारीच े िव ेषण अगदी व ेगाने िवशेषत: मोठ्या माणात ड ेटावर क शकत े.अनेकदा
SPSS प रमाणा मक स ंशोधन -आधा रत अ यासा ंम ये वापरल े जात े.त य स ं थेसाठी
ए सेल उपय ु आह े, तर सखोलत य िव ेषणासाठी SPSS अिधक यो य आह े.त य
िव ेषण आिण ि ह य ुअलायझ ेशनसाठी ह े साधन ख ूपच स ुलभ आह े. आ ही ह े देखील
पािहल े, आ ही औषध , रटेल इ यादी अन ेक े ात SPSS चा वापर द ेखील पािहला .
आ ही ड ेटा स ंकलन िब ंदूवर ुटी अस यास आउटप ुट िभ न अस ू शकत े अशा काही
मया देब ल द ेखील चचा केली.
१२.१३
१) SPSS वापर आिण या या मया दांची चचा करा.
२) SPSS या काया ची चचा करा.
munotes.in
Page 191
SPSS ची ओळख
199 १२.१४ संदभ
1. https ://johnnoels .medium .com/what -is-spss-and-its-importance -in-
research -data-analysis -5f109ab90da1
2. https ://www .spss-tutorials .com/spss-what -is -it/
3. https ://lo.unisa.edu.au/mod/book /view.php?id=646443 &chapterid =10
6606 https ://www .alchemer .com/resources /blog/what -is-spss/
4. https :/surveysparrow .com/blog/what -is-spss/
5. https ://johnnoels .medium .com/what -is-spss-and-its-importance -in-
research -data-analysis -5f109ab90da1
munotes.in