Page 1
1 १
सदूर संवेदन - १
या करणात ून जात असताना , आपण खालील गो ी समजून घेवू.
घटक रचना
१.१ उ ी े
१.२ प रचय
१.३ िवषय चचा
१.४. भू - अवकाशीय तं ान : संक पना , घटक आिण मह व.
१.५ प रभािषत आिण सदूर संवेदन ची संक पना आिण भारतीय सदूर संवेदन चा
इितहा स
१.६ ईएमआरची आिण इले ो-चुंबक य ऊजा संक पना ईएमआरची गुणधम वेवॉल िबल
आिण वेव ि व े सी-इले ो मेगनेिटक पे म-वातावरण आिण पृ भाग
यां याशी ईएमआरचा संवाद साधण े
१.७ रजो य ूशन- पेक य, टे परल , पे ल आिण रेिडओम ेि क
१.८ भूगोलाम य े सदूर संवेदनाचा वापर
१.९ ए लोर / ऍ सेस / ओपन भुवन वेबसाइट या मा यमात ून सदूर संवेदना ची
मािहती िमळिवण े
१.१० आपली गती तपासा
१.११ ांची उ रे
१.१२ तांि क श द आिण यांचे अथ
१.१३ काय
१.१४ पुढील अ यासासाठी संदभ
१.१ उ ी े
भौगोिलक तं ान : संक पना , घटक आिण मह व.
सदूर संवेदन ची संक पना आिण इितहास समजून घेणे
इएमआरची संक पना समजून घेणे
सदूर संवेदन या रझॉ य ूशन आिण अॅि लकेश ससार या संक पना जाणून घेणे munotes.in
Page 2
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
2 १.२ प रचय
भू - अवकाशीय तं ान हे तं ानाच े नवीन युग आहे ते भूगोलात , िवशेषतः भौगोिलक
मॅिपंग हेतूंसाठी पूण वापरल े जाऊ शकते. रमोट सेि संग हणज े व तूंशी य संपक न
ठेवता यां याशी संबंिधत मािहतीच े संकलन . अशा कार े, आपल े डोळे आिण कान हे
रमोट से सर आहेत आिण कॅमे यांसाठीही तेच खरे आहे. माय ोफोन आिण सव
कार या अनु योगा ंसाठी वापर या जाणा या अनेक उपकरणा ंसाठी. रमोट सेि संग
हणज े से सर या थेट संपका त नसले या व तू/पदाथा ब ल डेटा/मािहती िमळव याची
ि या , इले ोमॅ नेिटक रेिडएशन िकंवा वणिवषयक लहर चा वापर क न याचे
इनपुट एक क न , जे वार या या ल यात ून बाहेर पडतात . दूर थपण े अनुभवलेले
(कॅमेरा आिण िफ म िकंवा आता िडिजटल ) उ पादनाच े हवाई छायािच हे एक सामा य
उदाहरण आहे.
आपल े डोळे व कान हे एक कारच े रमोट स सर आहेत यां या दारे व यां याशी
संपका त येणा-या व तुंशी संबंिधतमािहतीच े संकलन आप याला होत असत े. तसेच
आपण आप या रोज या यवहारात वापरल े जाणार े कॅमेरे िकंवा माय ोफो स यासारखी
सव उपकरण े स सरचे काम करतात . तसेच इले ॉ म ॅ नेिटक िविकरण िकंवा वनी
आवाजाचा वापर क न मािहती गोळा केली जाते. तसेच ए रयल फोटो ाफ दूर थपण े
संवेदन म ितमे या व पात िमळवतात . कॅमेरा आिण िच पट , िकंवा आता िडिजटल
व तूही उ पादन े सव सामा य उदाहरण आहेत.
१.३ िवषय चचा
सदूर संवेदन यामुळे एखादया धोकादायक भागातील मािहतीच े संकलन करता येते. जसे
सदूर संवेदन या ऍि लक ेश स दार े आपण अॅमेझोनच े खोरे, िहमनदया यां या भू पांचा
अ यास क शकतो . िकंवा तसेच जगा या िविवध िकनारपटया महासागरा ंची खोली
जगातील वन संपदा, रोज होणारी जंगलतोड याची िनरी ण े सदूर सवेदना दार े घेतली
जातात . सदूर संवेदनामुळे जिमनीवर आप या बाजूला होणार े छोटे छोटे बदलही
अ यासता येतात.
१.४. भू - अवकाशीय तं ान : संक पना , घटक आिण मह व
भू - अवकाशीय तं ान ही एक सं ा आहे जी पृ वी आिण मानवी समाजा ं या
भौगोिलक मॅिपंग आिण िव ेषणाम य े योगदान देणा या आधुिनक साधना ं या ेणीचे
वण न करते. ागैितहािसक काळात पिहल े नकाश े तयार झा यापास ून ही तं ान े
कोण या ना कोण या व पात िवकिसत होत आहेत. 19 या शतकात , काट ाफ munotes.in
Page 3
सदूर संवेदन - १
3 आिण मॅपमेिकंग या लांब मह वा या शाळा हवाई छायािच णात सामील झा या कारण
सु वातीच े कॅमेरे फुगे आिण कबूतरांवर आिण नंतर 20 या शतकात िवमाना ंवर पाठवल े
गेले. दुस या महायु ा या काळात आिण शीतय ु ा या काळात उप ह आिण संगणका ं या
आगमनान े फोटो ािफक या या आिण नकाशा बनिव याच े िव ान आिण कला वेगवान
झाली. उप हा ंनी पृ वी या पृ भागा या ितमा आिण यातील मानवी ि याकलापा ंना
काही मया दांसह परवानगी िदली. संगणका ंनी एकि तपण े भौगोिलक मािहती णाली
(GIS) हट या जाणा या सामािजक -आिथ क आिण पया वरणीय घटना ंवरील संबंिधत
िडिजटल सॉ टव ेअर, नकाश े आिण डेटा सेट या िवकासासह ितमा सं िहत आिण
ह तांत रत कर याची परवानगी िदली. GIS चा एक मह वाचा पैलू हणज े भौगोिलक
डेटाची ेणी नकाशा ं या त रत संचाम य े एकि त कर याची मता आहे याम ुळे
जिटल थीमच े िव ेषण केले जाऊ शकते आिण नंतर यापक े कांना सं ेिषत केले
जाऊ शकते. हे 'लेय रंग' या व तुि थती ार े स म केले जाते क अशा सव डेटाम य े
पृ वी या पृ भागावरील या या अचूक थानाची मािहती समािव असत े, हणून ' भू -
अवकाशीय ' सं ा.
िवशेषत: गे या दशकात , ही तं ान े शि शाली डे कटॉप GIS ारे पूरक रा ीय
सुर ा, वै ािनक आिण यावसाियक र या संचािलत उप हा ं या नेटवक म ये िवकिसत
झाली आहेत. या यित र , मानवरिहत हवाई वाहना ंसह (उदा. लोबल हॉक टोपण
ोन) ए रयल रमोट सेि संग लॅटफॉम चा गैर-ल करी वापर देखील वाढल ेला िदसत
आहे. उ च दजा चे हाड वेअर आिण डेटा आता नवीन े कांसाठी उपल ध आहे जसे क
िव ापीठ े, कॉप र ेशन आिण गैर-सरकारी सं था. औ ोिगक अिभया ंि क , जैविविवधता
संवध न, जंगलातील आग दडपशाही , कृषी िनरी ण , मानवतावादी मदत आिण बरेच
काही यासार या िवषया ंवर िनण यक या ना मािहती देणारे हे तं ान उपयोिजत करणारी
े े आिण े े स या वेगाने वाढत आहेत.
आता िविवध कारच े भू - अवकाशीय तं ान मानवी ह का ंसाठी संभा यपण े लागू
आहेत, यात खालील गो चा समाव ेश आहे:
• रमोट सेि संग: पेस- िकंवा एअरबोन कॅमेरा आिण से सर लॅटफॉम व न संकिलत
केलेली ितमा आिण डेटा. काही यावसाियक उप ह ितमा दाते आता एक मीटर
िकंवा यापे ा लहान तपशील दश िवणारी ितमा ऑफर करतात , याम ुळे या ितमा
मानवतावादी गरजा आिण मानवी ह क उ लंघनांचे िनरी ण कर यासाठी यो य बनतात .
• भौगोिलक मािहती णाली (GIS): भौगोिलक संदिभ त (पृ वी या पृ भागावर एक
िविश थान िनयु केलेले, अ यथा भू थािनक डेटा हणून ओळखल े जाणार े) डेटा
मॅिपंग आिण िव ेषण कर यासाठी सॉ टव ेअर साधना ंचा एक संच. जीआयएसचा वापर munotes.in
Page 4
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
4 इतर डेटामधील भौगोिलक नमुने शोध यासाठी केला जाऊ शकतो , जसे क िवषारी
घटका ंमुळे उ वणा रे रोग ल टर , उप-इ तम पाणी वेश इ.
• लोबल पोिझशिन ंग िस टम (GPS): यूएस िडपाट म ट ऑफ िडफे स सॅटेलाइट्सचे
नेटवक जे नागरी आिण ल करी वापरक या ना यो य रसीि ह ंग उपकरणा ंसह अचूक
सम वय थान देऊ शकते (टीप: गॅिलिलओ नावाची त सम युरोपीय णाली पुढील
काही वषा म ये काया ि वत होईल . रिशयन णाली काय रत आहे परंतु ितबंिधत आहे).
• इंटरनेट मॅिपंग तं ान : Google Earth सारख े सॉ टव ेअर ो ाम आिण Microsoft
Virtual Earth सारखी वेब वैिश ्ये भौगोिलक डेटा पाह याची आिण सामाियक
कर याची प त बदलत आहेत. वापरकता इंटरफेसमधील घडामोडी देखील अशा
तं ानास मोठ्या े कांसाठी उपल ध क न देत आहेत तर पारंपा रक GIS िवशेष
आिण जिटल सॉ टव ेअर ो ाम िशक यात वेळ घालवणा या ंसाठी राखीव आहे.
१.५ सदूर संवेदनाची संक पना आिण परीणाम :
या या : सदूर संवेदन हणज े कोणताही भौितकस ंपक न घेता एखादया िवभागाची िकंवा
देशाची मािहती संपािदत क शकण े.
"सदूर संवेदन" हणज े सामा यत : उप हामाफ त िकंवा िवमाना या मा यमात ून
पृ वीवरील िविवध व तूंचा िकंवा देशांचा शोध घेणे व यांचे वग करण करणे होय जसे
पृ वीवरील वातावरणातील बदल असतील , िकंवा महासागराचा अ यास असेल, उप ह
जे चिलत िस न स िदले जातील याला इले ोमॅ नेिटक िकरण हटल े जाते, यां या
दारे यांचे िवभाजन होवून व िवमानान े िकंवा उप हान े उ सिज त केलेली िकरण े
ितब बीत होवून ते देश ओळखता येतात. थोड यात सूय काशान े तीिब ंबीत केलेली
सूय िकरण े से सरन े शोधली जातात .
इले ो-चुंबक य िकरण े ज हा एखादया व तूव न िकंवा एखादया देशाव न परावत त
होतात , बाहेर टाकली जातात त हा ती िविवध कारची मािहती गोळा करीत असतात .
एखादया देशाची मािहती िमळिव यासाठी ज हा इले ो-चुंबक य िवक रणाचा उपयोग
केला जातो त हा या साधनाला स सर असे हणतात .
सदूर संवेदन िह तांि क संक पना 1960 म ये थम अमे रकेत वापरली गेली. या
संक पन ेत फोटो जॉमे ी या संक पन ेतून काही भौगोलीक गो चा अ यास फोटो िकंवा
ितमे या सहा यान े केला जाऊ लागला साधारणतः 1972 म ये पिह या ंदा पृ वीव न
अवकाशात उप हाच े ेपण कर यात आले व या अवकाशीय उप हा या मा यमात ून
िव ुत चुंबक य िवक रणाचा वापर क न पया वरणाची िभ न परीि थती , िविवध देश
यांची ितमा / फोटो या या व पात ा होवू लागली . munotes.in
Page 5
सदूर संवेदन - १
5 सदूर संवेदन चा इितहास
सदूर संवेदन आप याप े ा अिधक काळ आप या सोबत आहे. 1600 म ये गॅिलिलयोन े
खगोलीय सव ण कर यासाठी ऑि टकल सुधारणा केली. तर 1890 म ये फोटो ाफर
गे पाड फेिल स यांनी फु यांचा वापर क न उंचाव न फोटो घेवून जमीनीच े सव ण
कर याचा य न केला.
भारतातील सदूर संवेदनाचा िवकास हा 1975 ते 2017 या काळात होत गेलेला
आहे.
1. आय भ उप ह 19 एि ल 1975 पासून सु झाला.
2. भा कर सेगल उप ह 7 जून 1979 म ये सु कर यात आला.
3. रोिहणी आरएस - 1 उप ह 18 जुलै 1980 म ये सु कर यात आला .
4. भा कर - ि तीय उप ह वष 20 नो ह बर म ये ेपीत झाला
5. INSAT -1B उप ह 30 ऑग ट 1987 पासून ेिपत केले गेले 6. रोिहणी उप ह
सेवा (एसआरएसओएस -1) उप ह 24 माच 1 9 87 म ये सु कर यात आला .
7. आयआरएस - आयए उप ह 17 माच 1988 ला ेिपत कर यात आले.
8. इ सॅट - आयसी उप ह 12 जून 1990 म ये सु कर यात आले होते.
9 आरएस -1 एन उप ह सन 29 ऑग ट 1992 म ये ेिपत झाला.
10. रोिहणी उप ह ृंखला (एसआरएसएस सी) 20 मे 1992म ये सु कर यात आली .
11. इ सॅट -2 बी उप ह 23 जुलै 1 99 3 पासून सु कर यात आला .
12. रोिहणी उप ह ृंखला (एसआरओएसएस - सी 2) 4 मे 1994 पासून सु झाली.
13. इनसेट - 2 डी उप ह 4 जून 1997 पासून सु केले.
14. INSAT -2E उप ह 3 एि ल 1999 पासून सु झाला.
15. इनसॅट -3 बी उप ह 22 माच 2000 साली सु कर यात आले.
16. जीएसएटी -1 सेटे शनची सु वात 18 एि ल 2001 म ये झाली.
17. एडीस ॅट उप ह 20 ऑ टोबर 2004 म ये सु कर यात आले. munotes.in
Page 6
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
6 18. ओसस ेट - 2 (आयआरएस - पी 4) उप ह 19 स ट बर 200 9 पासून सु
कर यात आला .
19. जीएसएटी 4 उप ह सन 15 एि ल 2010 म ये सु कर यात आले.
20. युथसेट उप ह 20 एि ल 2011 रोजी सु कर यात आला .
21. आयआरएनएसएस - 1 एफ उप ह वषा ला 10 माच 2016 म ये सु कर यात
आला .
22. काट स ॅट - 2 डी उप ह हा 15 फे ुवारी 2017 म ये सु कर यात आले.
23. भारतातील बह तेक े ात सदूर संवेदनाचा वापर केला जात आहे. जसे भू सव ण
भौितक , िव ान , सै य, यावसाियक , आिथ क िनयोजनासाठी इ. सदूर संवेदन
म ये सहभागी होणा या ि य ेमुळे एखा ा दूर अंतरावर असणा या घटकाची
मािहती िमळिवता येते. दूर थ हणज े दूर आिण मािहती िमळवण े हणज े संवेदन.
येथे से सस चा वापर व तूंना समज यासाठी केला जातो. से सर “िव ुतचुंबक य
लहर या मा यमात ून एनज ” मोजून एखा ा पृ वी या पृ भागावर व तूची मािहती
िमळिवतात .
१.६ इले ोम ॅ नेिटक रेिडएशन (ईएमआर ) चे संक पना
इले ोमॅ नेिटक िविकरण (ईएम िविकरण िकंवा ईएमआर असे यांना हणतात ), चाज
कणांचा वेगाने होणा-या वासान े इले ोमॅ नेिटक लहरी तयार होतात , आिण या
लहरी या लाटा तयार होवून याचा संबंध ईएम या लहर शी येतो.यात रेिडओ तरंग,
माय ोव े ह, इ ार ेड, ( यमान ) काश , अितनील , ए स, आिण गामा िविकरण यांचा
समाव ेश असतो .
तरंगलांबी आिण तरंग वारंवारीता
तरंगलांबी हणज े एखा ा िविश सू मजंतूसारखी असत े , तरंगाब ल िकंवा वारंवारीत ेचे
जे ेपण असत े याला पे म असे हटल े जाते.संपूण काश पे म चे संपूण
इले ोमॅ नेिटक वण म हा एक एक वनी पे म िकंवा कंप पे म कर यासाठी लागू
केले जाऊ शकते.तरंगलांबी सामा यतः ीक अ र लॅ डा(A) ारे िनदश त केलेली
आहे. तरंगा या लाटा या िन ीत वेगाने पुढे सरकत जा त वारंवारीता असल े या लाटा
यांची तरंग लांबीजा त तर कमी वारंवारीता असल े या तरंगाची लांबी कमी असत े या
तरंगलाटा म ये िनयतकािलक िव ुत िस नल असतात .
munotes.in
Page 7
सदूर संवेदन - १
7 इले ोम ॅ नेिटक पे म
सूय काशाम ुळे िनमा ण होणारी उ णता सूया पासून पृ वीपय त वास करते याला
िव ुतचुंबक य लहरी हणतात . या लाटामधील तरंगातील बदल मोठया माणात असू
शकतात . कारण सूय काशापास ून िनघाल े या िव ुतगमना मक लहरी पृ वीवर
िविवधत ेने येतात. अशा कार े या सव लाटांना िकंवा लहर ना इले ोमॅ नेिटक पे म
हटल े जाते.
या म ये रेड लाईट इ ोम ॅ नेिटक हा एक रेिडएशनचा कार आहे याला िव ुतचुंबक य
वण मान ुसार इ ार ेड असे हणतात . याचा काशाप े ा जा त वेग आहे.
नैसिग क र या येणा-या रेिडओ लहरी या रेिडओ ा सिमटस ारे तयार के या जातात
आिण या रेिडओ रसी हर ार े ा होतात . या लहर चा उपयोग मोबाइल , रेिडओ
क युिनकेशन, ॉडकाि ट ंग, रडार आिण इतर नेि हगेशन िस ट स , क युिनकेशन
उप ह , कॉ य ूटर नेटवक साठी केला जातो.
0.00-0.3 मीटर या ेणीतील िव ुततरंगलहरी यां या लांबीसह िव ुत चु बक य
असतात . या लहरी सामा य रेिडओ तरंगापे ा लहान असतात आिण इ ार ेड
रेिडएशनप े ा जा त असतात साधारणतः या लहरी माय ोव े ह ओ हनम य े वापर या
जातात तसेच िविवध कार या औ ोगीक ि या ंसाठी या लहर चा वापर होतो. तर
इ ारेड रेिडएशनकड े या लहरी या जा त लांबी या तरंग लहरी असतात सन 1800 या
वष खगोलशा सर ड य ू एच शक ल यांनी इं ारेड या लहरी शोध या .
यमान काश हणज े बह तेक मानवी डो या ं या िदसणार े तरंग आहेत. यांची
लांबी जा त आहे या लाटा इं धनु याचे रंग हणून पािहल े जातात . इं धनु यात असणा -
या येक रंगाची वेगळी लांबी असत े लाल रंगा या लहरी सवा त लांब आहे तर जांभळा
रंगा या लहरीसवा त कमी लांबी या आहेत.
िदसणा -या काशाप े ा अ ा हायल ेट लहर च े यमान कमी आहे परंतु ए स-रे लहरी
पे ा जा त आहे. या लहरी सूया या एकूण काशा या 10 ट के उ पादीत होतात या
लहरी िवशेषत: हणज े ओझोन भार असणा -या िकरणा ंना यू ही लहरी हणतात यांचा munotes.in
Page 8
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
8 वापर हॉि पट स म ये िनज तुक करणे तसेच श ि या कर यासाठी आिण यूवी िदवे
यासाठी केला जातो. ए स-रेज तरंगाची लांबी गामा िकरणा ंपे ा लहान आहेत. तर -
िकरण े हे वारंवारीत उ च असतात आिण बरीच ऊजा देतात. ही िकरण े बह तेक सव
पदाथा मधून जातात आिण या िकरणा ंचा मोठ्या माणात वै क य उ ोगात वापर
करतात .
गामा िकरणा ंम ये उ च वारंवारीता आिण उ च ऊजा असत े आिण ती लहान तरंगिकरण े
असतात . या िकरणात िकरणो सगा चे घटक असतात .
पृ वी या पृ भागाशी आिण वातावरणा ंशी असणार संबंध
सदूर संवेदना या दार े शोधल े जाणार े ोत िकरणा ं सगा या सहा यान े काही अंतर
अगोदर शोधल े जातात . वातावरणातील EMR या गुणधमा मुळे िवक रण व शोषण
ि या घडूनयेते.
वातावरणातील िवक रीकरण िह एक अशी ि या आहे क सव बाजूने िवक रण झा यान े
वातावरणातील लहान कण िवरघळतो . िवक रीकरण होत असताना कोणत ेही प रवत न
होत नाही परंतू िवखूरीत अव थ ेत
असल ेली ऊज चे व प थािनक िवतरणात बदलल े जाते.
खालील तीन वेगवेगळया कारात िवक रण ि या पहावयास िमळत े
1. रेलेइची िवक रण े: हे नाय ोजनच े तसेच धूळीचे लहान कण असतात तर ऑि सजनच े
रेणू या रेलेइची िवक रण तरंग लहरी या जा त िवखूरले या जात नाहीत .
munotes.in
Page 9
सदूर संवेदन - १
9
2. माई िवखूरण- हणज े समान आकारा या तरंग लहरी समान अंतरावर िवक रण
होतात याला माई िवखूरण असे हणतात . पराग कण, धुके यां या भावान े या माई
लहरी झुकतात जो रेलेइ या िवखूरणाचा भाव समजला जातो.
3. िनवड नसलेले िवक रण – ज हा लहरी या परावत नापे ा िकरण े ही खूपच लांब
असतात .
शोषण - ही अशी ि या आहे क या दार े वातावरणा या कणां दारे उजा ठेवली जाते.
या शोषणाम ुळे वातावरणात उज चा भावी तोटा होतो. शोषीत घटक हा एकूण उज पैक
सवा च उजा शोषत नाही. शोषल ेली काही उजा पु हा वातावरणात सोडली जाते. सवा त
जा त माण उजा चे शोषण जे पा याची वाफ, काब नडायऑ साईड आिण ओझोन इतर
वायु या घटका ं दारे होते.
१.७ रझो य ूशन: पेशल, टे पल, पे ाल आिण र ेिडओम ेि क
रझॉ य ूशन हणज े दोन वतं परंतु समीप ऑ ज े ट्स िकंवा लाइट चे ोत िकंवा दोन
जवळजवळ समान तरंगलांिबक दर यान फरक कर याची मता . रजो यूशन ितमा
िकंवा िच ाची ती णता आिण प ता वण न कर यासाठी वापरला जाणारा एक उपाय
आहे.
खालील माण े 4 कारच े रजो य ूशन आहेत:
• थािनक रेजो य ुशन
एका िडिजटल ितमेत िप सल या िड ल े/दश क असतात . येक िप स ेलम य े
जिमनी या पृ भागाव र असल े या छोट्या या घटका ंब लची मािहती असत े, जी एक
ऑ ज े ट मानली जाते. थािनक रझो य ूशन हे पृ वी या पृ भागावरील लहान
आकाराच े े िकंवा आकाराच े मोजमाप आहे. यावर स सरने एक वतं मापन केले
जाऊ शकते. हे मीटरम य े जिमनीवर िप स ेल या आकारान े य केले जाते. हे
थािनक रेजो य ूशनवर आधा रत , उप ह णालीला कमी- रजो य ूशन िस टम , म यम munotes.in
Page 10
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
10 रझो य ूशन िस टम , उ च रझॉ य ूशन िस टम आिण खूप उ च रझो य ूशन िस टम
हणून वग कृत केले जाऊ शकत े.
• टे पल रेझो य ूशन
ता पुरती रजो य ूशन हे याच जागी थान िमळा याब ल आिण डेटा ा कर यासाठी
लागणारा वेळ समजला जातो.हे रेझो य ूशन सदूर संवेदन साठी लागू के यावर , हे वेळ
स सर लॅटफॉम या तसेच स सर या वैिश ्यां या क ीय वैिश ्यांवर अवल ंबून असत े.
• पे टल रझो य ूशन
पे ाल रझो य ूशन हे िफ टरच े पे ल बँड ंदी आिण िडटे टरची संवेदनशीलता
दश िवते. पे ल रेझो य ूशनना लहरी तरंगलांबी अंतराळ प रभािषत कर यासाठी
से सरची मता िकंवा पृ वी या पृ भागाच े िविवध घटक दश िव यासाठी एक वण मान
बॅ डिवड ्थम य े ा केले या ऊजा चे िनराकरण कर यासाठी स सरची मता हणून
प रभािषत केले जाऊ शकत े.
पे ल रेझो य ूशनमधील सव म , रे हर िलि वड एका िविश चॅनेलसाठी िकंवा
बँडसाठी वापरला जाते.
सदूर संवेदन िस ट स मि ट- पे ाल आहेत, िविवध वण मान ुसार वेग वेग या
तरंगलांबीपव तावर रेकॉड ऊजा . सदूर संवेदन म ये वेगवेग या पे ॅ ट बॅ डवर यां या
ितसादाची तुलना क न िविवध वैिश ्यांची ितमा ओळखली जाते.उदा. वन पती
कार , वग करण इ यादीसाठी , अिधक सुधारीत तरंगलांबी आिण यामुळे सू म पे ल
रझॉ य ूशन आव यक आहेत.
• रेिडओम ेि क रझो य ूशन
िप स े सची यव था ितमा या थािनक संरचनाच े वण न करताना , रेिडयोध स ची
वैिश य े एका ितमेमधील वा तिवक मािहती साम ीच े वण न करतात . जे हा येकाने
िच पटावर िकंवा से सरवर एक ितमा ा के यानंतर िव ुत चु बक य ऊजा या
िवशालत ेला संवेदनशीलता radiometric रझो य ूशन ठरवत े. इमेिजंग िसि टमचा
रेिडओम ेि क रेझो य ूशन उजा मधील फरक थोडा दश िवला जा याची मता य
करतो .से सर या रेिडओम ेि क रझो य ूशनचा उ कृ ता, अिधक ितिब ंिबत िकंवा
उ सिज त उज म ये लहान फरक शोधण े हे जा त संवेदनशील असत े.
munotes.in
Page 11
सदूर संवेदन - १
11 १.८ भूगोलमधील सदूर संवेदनाची अंमलबजावणी
• वन या नकाशा : स स रंग डेटा या आधारावर वना छािदत बदला ंचे िनरी ण
कर यासाठी वन आ छादन नकाशा कर यात येतो, हे नकाश े भारता या वन सव णा
साठी केले आहेत.
पीक सरासरी आिण उ पादन परी ण : उप ह सदूर संवेदन आधा रत , पीक
सरासरीचा अंदाज आिण मुख िपकांसाठी उ पादन अंदाज घेता येतो कृषी िवभागासाठी
हे फार मह वाच े आहे.
• पुराचे नकाश े :. हे नकाश े तयार कर यासाठी उप हामाफ त मािहती िमळिवली जाते व
नुकसाना चे अंदाज घे यात येतात.
• खनीजा ंच शोध - सदूर संवेदनाचा उपयोग क न खिनज े ांचे देश अधोर ेखीत
कर यात येतात. व तसे नकाश े तयार करता येतात.
• धोका िनधा रण: िभ न कारच े धोके आणी जोखीम े े ओळख यासाठी ,
सदूरसंवेदनाचा मोठया माणावर वापर केला जातो. महासागर संसाधन : िकनारप ी या
देशाचे नकाश े सदूर संवेदन या मदतीन े तयार केले जातात .
सागरी संप ीच े ोत: उप ह मािहतीचा वापर क न म य यवसाय संभा य त े
तयार केले जातात .
• वॉटर वािलटी मॉिनट र ंग: औ ोगीक े ात जल दूषण एक गंभीर सम या बनली
आहे. सदूर संवेदन या सहा यान े वॉटर वािलटी मॉिनट र ंग करता येवू शकते. तसेच
समु ा या पृ भागाच े तपमान मोजता येवू शकते िहम द ेशाचे सव ण:उप हा या
सहा यान े िमळणारी मािहती व सदूर संवेदनाचा वाप क न िहम द ेशाचे सव ण करता
येते या म ये रोज िकती बफ िवतळत े याचे तापमान या सार या गो वर ल ठेवता येवू
शकते. माती नकाशा :सदूर संवेदन चा वापर क न मातीतील अ कधम यता खिनजा ंचे
माण यां या मािहती या आधार े नकाशा तयार करता येतो .
मातीवर पडणारा पया वरणीय भाव व याच े आकलन करता येते जसे (ईआयए ):
या मातीचा वातावरणात खिनज , शेती, उ ोग यांसार या िविवध उप मा ं या पडणारा
भावा ंपय त काय आहे हे पाह यासाठी उप ह सदूर संवेदन मािहतीचा वापर केला गेला
जातो.
शहरी अ यास : शहरी अ यासा ंम ये बरेच नवीन अनु योग उपल ध आहेत उप ह
मािहती या सहा यान े ते योग केले जात आहेत. munotes.in
Page 12
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
12 तेल फैलाव तपासणी : समु ा या पा या या पातळीवर मोठ मोठया जहाजा ंचामुळे
होणारा तेलाचा फैलाव याचे परी ण सदूर संवेदना या मा यमात ून करता येते.
बॅिथमे ीक सव ण: स या सदूर संवेदन चा उपयोग क न िविवध े ांचे िकंवा सागरी
तळाची सखोल मोजणी करता येते व तसे त े व नकाश े बनिवतात येतात.
वातावरणीय उ सज नांचे परी ण : अशी सॉ टव ेअर िवकिसत केली गेली आहेत.
जेणेक न नैसिग क आिण दूषणकारी उ सज नांचा अंदाज घे यासाठी उप ह ितमा ंचा
ताराखा ंनुसार उपयोग केला जाऊ शकेल.
१.९ सदूर संवेदन या खु या डेटा साइट ्स: ए स लोर / ऍ सेस करा
ाउन वेबसाइट उघडा मु दूर संवेदन मड ेटा दान करणा -या वेबसाइटला भेट ा
१.१० आपली गती तपासा
1. र जागा भरा:
अ. 1960 या दशकात _________ म ये तांि क सं ा "रीमोट स िसंग" थम
वापरली .
ब. ________ _ या ि य ेम ये कोण या घटनेची ऊजा , वातावरणात िदले या
कणां ारे िदले या तरंगलांबीवर ठेवली जाते
क) इले ोमॅ नेिटक वण मान ुसार इ ार ेड लाईटप े ा अिधक तरंगलांबीसह
इले ोमॅ नेिटक िविकरण _______________
ड. इ ार ेडचा खगोलशा __________ _ ारे 1800 म ये शोधला गेला.
ई. तरंगलांबीलहरी _ ____ _ या बाबतीत मािणत आहेत.
१.११ ांची उ रे
अ. संयु रा
ब. शोषण
क. रेिडओ लहरी
ड सर ड य ू हश ल
ई. वारंवारता
munotes.in
Page 13
सदूर संवेदन - १
13 १.१२ तांि क श द आिण यांचे अथ
• तरंगलांबी एका लाटा या िशखर े, िवशेषत: वनी लहर िकंवा इले ोमॅ नेिटक
लाई हमधील अंतर.
• पे म: रंगांचा एक समूह जसे इं धनु याम य े िदसतो , तरंगलांबी या अनुसार
अपवत नाने यां या वेगवेग या माणात काशा या घटका ार े वेगळे केले जाते.
• रेिडएशन : ऊजा उ सज न इले ोमॅ नेिटक लाईज , िवशेषत: उ च-ऊजा कण
याम ुळे होऊ शकते.
१.१३ TASK
Google Earth ला भेट ा आिण जगाचा नकाशाच े िनरी ण करा संबंिधत उपकरणाचा
वाप न आप या िनवडी या े ासाठी ऐितहािसक िकंवा भौगोलीक ितमा डाउनलोड
कर याचा य न करा. या थान बाबत झालेले बदल आिण संभा य कारण े यािवषयी
चचा करा.
१.१४ या अ यासासाठी संदभ
• जोसेफ, जॉज (2005): 'फंडाम ट स ऑफ सदूर संवेदन ', युिन हिस टी ेस, है ाबाद
• कॅ पबेल, जे स (2011): 'सदूर संवेदन, िग डफोड ेस, यू यॉक
• कुमार, एस (2005): 'बेिस स ऑफ सदूर संवेदन अँड जीआयएस ', ल मी काशन ,
नवी िद ली
munotes.in
Page 14
14 २
सदूर संवेदन - २
या अ यायात ून जात असताना आपण खालील गो ी समज ून घे यास स म असाल :
घटक रचना
२.१ उ ी े
२.२ प रचय
२..३ िवषय चचा
२.४ ितमेचे काय : वग करण , प रमाण व मोजमाप
२..५ ितमा ंचे वग करण सा ंगणारी मािहती : रंगछटा , पॅटन , आकार , छाया इ यादी
२.६ यमान ितमा ंचे वग करणः ितमा ंना मा यता घटक िनय ु करत असल े या कमीत
कमी चार उप ह ितमा ंचे अथ लावण े.
२.७. िवषयवार नकाशा बनिवण े : ेस पेपरचा वापर क न िवषयास ंबंधी नकाशा ंची िनिम ती
२.८ सारांश
२.१० आपली गती तपासा
२.११ ांची उ र े
२.११ तांि क श द आिण या ंचे अथ
२.१२ काय
२.१३ पुढील अ यासासाठी स ंदभ
२.१ उ ी े
ितमा अथ लावण े व िविवध काय जाणून घे यासाठी
ितमा िव ेषणा या घटका ंना समज यासाठी
यमान ितमा अथ लावण ेची ि या समज ून घेणे आिण यािवषयास ंबंधी
नकाशाची ि या जाण ून घे यासाठी
िवषयवार नकाशा बनिवण े : ेस पेपरचा वापर क न िवषयास ंबंधी नकाशा ंची िनिम ती
munotes.in
Page 15
सदूर संवेदन – २
15 २.२ प रचय
ितमा प ीकरण एक भावी त ं आह े. जो अ ंतराळामध ून घेतलेली छायािच हण ून
ओळखल े जात े यात छायािच ा ंची िविवध व ैिश ्यांचे ओळख यास आिण याचा िविवध
े ातील िविवध भागा ंचा िवषया ंचा अ यास कर यास मदत होत े.
छायािच ा ं या अ यासाम य े वन े , जलाशयाचा , शहरी वसाहत , शेती, नापीक जमीन इ .
सार या िविवध व ैिश ्यांची ओळख होत े. ितमा आिण छायािच ा ंमधून वैयि क व ैिश ्ये
ओळखता य ेतात व या ंची मािहती िमळिवता य ेते.
२.३ िवषय चचा
सदूर संवेदन ह े एखा ा घटका या क ृतीक स ंपका त येत नस ूनही एखा ा व त ु िकंवा
घटनेब ल मािहती काढ याची कला आह े. सदूर संवेदन ही एक अशी कला आह े क
या दार े पृ वीवरील िव िवध े ांची मािहती आपण िमळव ू शकतो .
आपण एखादया ाक ृितक िवभागाची िक ंवा एखादया व त ूची मािहती िमळिव यासाठी
य न क शकतो .उप हासाठी घ ेतले जाणार े छायािच ह े हवाई माउ ंट या क ॅमे-या दार े
घेतले जाते.
सदूर संवेदन यात ून िमळाल ेली मािहती दोन कारची असत े –एक हणज े उप हा दार े
घेतलेला छायािच आिण हवाई छायािच छायािच काढण े िह पिहली ि या आह े आिण
या छायािच ा या दार े मािहतीच े वग करण करण े सदर करणात म य े अंतराळात ून
िमळणा -या तीमा ंचा अ यास आपण पहाणार आहोत .
२.४ ितमा मािहतीच े उ ी , वग करण ,रेखािच े व मोजमाप े
ितमा ंचे वग करण क एक कला नस ून ते एक त ं आह े. जे शा श ु द र या वापरल े जाते.
याने ितमा ं या वग करणाची शा श ु दता वाढ ू शकत े.
A. वग करण – या उ ी ा ंम ये ितम ेचे िविवध घटक
व या ंचे वग करण ह े िविवध व ैिश यान ुसार तस ेच
िविवध त यान ुसार सा ंगीतल े जाते. तसेच
सोबत या आक ृतीत दश िव या माण े िविवध द ेशांना
वेगवेगळे नंबर िदल े जातात .
b) रेखािच े व तीची काय यांचा यात समाव ेश होतो .
रेखािच े िहमाक रचे वेगवेगळे रंगवाप न तसेच
वेगवेगळी िच ह े वाप न तयार क ेलेली असतात .
रेखािच ा दार े रेखाटल ेला नकाशा जमीनीचा वापर
दश वीतो हा नकाशा प े सील िक ंवा पेनाने कसा तयार
केला जातो ह े सोबतची आक ृती दश िवते.
munotes.in
Page 16
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
16 c) मापनः एखादया नकाशाच े े मोज यासाठी मापन
प दती वापरली जाते जी नकाशावरील िविवध कारची
अंतर मोज यासाठी उपयोगी ठरत े. जसे िच ाच े माप,
जमीनीवील अ ंतर (भौिमतीय आकार (सेमी.. िममी.. इ यादी )
या सहा यान े मोजल े या अ ंतरावर पा ंतर कर यास मदत
करते जसे (िकमी, मैल इ.). ािशवाय आक ृतीम य े अंतर
िकती माणा वर मोजता य ेईल याच े ितिनिध व करत े.
२.५ ितमा वग करणाच े घटक र ंगछटा , छायाप दतीची त ं े, आकार , े
आकार
a) रंगछटा : रंगां या िविवध छटा यार ंगाचा गडदपणा िक ंवा िफकटपणा या ितम ेची
गुणव ा िनदिश त करतो .
तसेच रंगांचीछाया व र ंगांचा गडदपणा या ितम ेतील दाखिवल ेली भू पे िकंवा इतर फरक
प करतो .
b) आकार (shape ): एखादया िविव भ ूभागाची बाहय िसमा हणज े आकार िनदश त
होतो. मनु यिनम त असणारी भ ू पेिह िनयोजीत आकाराची असतात तर िनसग िनम त
असणारी भ ू पे अिनयिमत आकाराची असतात . बह तेक भ ूपे यां या आकारान ुसार
ओळखली जातात .
c) आकार (Size): एका ितम ेमधील इतरा ंसह व ैिश ्या या आकाराची त ुलना एखा ा
ितमे या चा ंग या समज यात आिण अथ लाव यात मदत करत े. वैिश ्या या आकाराच े
अंदाज ितमा प कर याची ि या जलद आिण सोयी कर करत े.
munotes.in
Page 17
सदूर संवेदन – २
17 d) नमुना: नमुना हणज े ाकृतीक भ ू पाच े प दतशीर क ेलेले िनयोजन होय . वारंवार य ेणा-
या गो च े यो य प दतीन े केलेले िनयोजन होय . काही न ैसग क तस ेच मानव िनिम त
घटकात ह े िनयोजन त ुलना मक र या मा ंडता य ेते.
e) बनावट : एका ितम े या एका िनि त े ात होणा -या बदलाची वार ंवारता दश िवली
जाते. जी उ पादन े हणज े रंग छटा , आकार र ंगाची गडदता होय . तीमा िह खडबडीत
यमान िचञाची आह े क इतर परीणामा ंची आह े हे रंगां या िविवध र ंग छटा ं दारेिकंवा
गडदत े दारे बनवील े जाते िकंवा दाखिवल े जाते.
f) छाया: गडद र ंगाव न स ूया ची िकरण े िह परावत त होत नाही त तर िफकट र ंगाव न मा
सूया ची िकरण े परावत त होतात ितम ेवरील गडद र ंग िविवध कारची मािहती दश िवतात .
तसेच उठाव िह दश िवतात .
g) संघटना : इतरांशी स ंबंधात िविश व ैिश ्य ओळखली जातात यात ितम ेम ये
दाखिवल ेली एक ीत भ ू पांचा संबंध व या ंचा इतरा ंशी िविवध व ैिश े यां याशी असल ेला
संबंध दश िवला जातो व त ू िकंवा िविवध भ ू पे िह एकएकटी ओळखण े कठीण जात े िह प े
संघटना मक र या ओळखली जातात . तसेच हे वग करण आसपास या स ंबधान ुसार क ेले
जाते. उदा पाणीप ुरवठया या स ुिवधा. तसेच िवमाना या धावपटया इ यादी
h) रंगसंगती उप हा या दार े िमळणा -या ितमा ंचे दोन कार आह ेत. एक हणज े
False Colour Composite (FCC) आिण द ुसरी हणज े True Colour Composite
(TCC). होय FCC हणज े कृतीक भ ू पा या म ूळ रंगापे ा वेगळे रंगआिण TCC हणज े
भू पाच े मूळ रंग होय सदर स ंक पना खालील त या दार े आप याला समज ू शकत े.
२.६ यमान ितमा ंचे प ीकरण :
या कार े आ ही पया वरणाची क पना करतो आिण तस ेच पया वरणास समज ून घे याचा
य न करतो . याच माण े यमान ितमा समज ून घेणे मह वाच े आह े यमान
ितमा ंम ये िविश भ ू पांचे अथ समज ून घेणे मह वाचे आहे. या यमान ितमा ंचे वेगवेगळे
अथ काढल े जातात . ही िकया अ ंदाजे दोन तरा ंम ये िवभािजत क ेली जाऊ शकत े
यमान र या ंची, शेतात, न ा इ . सार या व त ूंची ओळख . मा यताची ग ुणव ा ितिब ंब
आिण ि ह य ुअल समजही त ा ंवर अवल ंबून असत े. munotes.in
Page 18
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
18 घटका ंची ओळख : यात र त े शेती, नदया इ यादी घटक या ंची ओळख ितमा वाचन
करणा -यांवर अवल ंबूनअसत े.
खरी िन कष हा (मागील ओळखी या घटकापास ून) प रि थती , पुन ा ी इ याद ार े
याचा शोधता य ेतो. यात िवषयाच े िविश ान आिण कौश य मह वाच े आह ेत.
आप याला ि या समज यास मदत कर यासाठी य ेथे यमान ितमा अथा चा एक
उदाहरण िदल े आहे.
अथ लावण े: वरील ब ृह मुंबईची ितमा िह उपरो उप ह दार े घेतलेली आह े. ही
ितमा फ े ुवारी 2014 म ये लँडसॅट 8 या उप हा दार े घेतलेली आह े. ही ितमा
बँड्स 5, 4 आिण 3 या ितमेचे ितिनिध व करत े.
ितमेम ये, हे ल ात य ेते क , तेथे भरपूर वन पती आह ेत या लाल र ंगात दश िवली ग े या
आहेत. समु िकना -यावरील खारफ ूटी या वन पती या लाल र ंग चे ितिनिध व करतात
आिण ितम ेचा पूव भागात लाल भाग ह े नैसिग क वन पत च े ितिनिध व करतात ज े संजय
गांधी रा ीय उ ानाचा भाग आह े. म यवत भागात एक िवमानतळ दाखिवल ेले आह े.
संजय गा ंधी रा ीय उ ाना या दि ण े या भागा ंम ये तीन तलाव िदसतात . पवई तलाव ,
तुलसी तलाव आिण िवहार तलाव . पि मेकडील आिण दि ण ेला अरबी सम ु आह े.तर
पूव स ठाण े खाडी आह े. या शहरा या भोवती एक मोठा जलमाग आहे. उ हास नदी या
म ये एका ब ेटाचे अि त व आह े. या द ेशात वसाहती घनदाट आह ेत.
२.७ थल दश क नकाशा : ेस पेपर वाप न थल दश क नकाशाची
िनम ती
ेिसंग ारे एक िवषयास ंबंधीचा नकाशा तयार कर या साठी अ याव यक नकाशा याला ब ेस
नकाशा अस े हणतात .
जो नकाशा यो य या माणान ुसार सादर क ेलेला असतो तस ेच या नकाशात
भौगोलीक थान यो य कार े सादर क ेलेले असत े
मूलभूत नकाशात िदल ेली सव मािहती र ंगां या िविवध छटा ंनुसार दश िवली जात े.
पायाभ ूत नकाशा खा ली माणान ुसार तयार क ेला जातो .
1: 50,000, 1: 100,000 िकंवा 1: 250,000 हे माणात असल ेले थलदश क
नकाश े उ चतर अशा र ेझो य ूशनचे असतात ह े नकाश े उप हा दार े िमळवील े जातात
अशा नकाशा ंची ितमा िव ेषणासाठी सव क ृ असत े.
ऑथ फोटो नकाश े अिधक सहजप णे वग क ृत मािहतीच े ह ता ंतरण कर यासाठी
वग करणा ार े वापरल े जातात , िवशेषत: वन वग करणा ं या बाबतीत .
NATMO नकाश े िवषयास ंबंधी मािहतीचा सव म ोत आह े ते सव अ याव यक
घटका ंसह िवषयास ंबंधी नकाश े वापर यास तयार आह ेत. िवषयास ंबंधीचा नकाशा ेस
कर याची ि या खालील माण े आहे: munotes.in
Page 19
सदूर संवेदन – २
19 बेस नकाशावर िक ंवा पायाभ ूत नकाशावर ेिसंग पेपर ठेवावा . कोप-यात िचमट े लावाव े
जेणेक न ेिसंग करताना प ेपर हलणार नाही . आव यक ती मािहती ल ात घ ेवून ेिसंग
कर यास ार ंभ करावा . शोधल े या मािहतीला एका कागदावर थाना ंत रत करा . बह तेक
क न ेिसंग टेबलचा वापर क न नकाशाची अ ंमलबजावणी क ेली पािहज े. ेिसंग
टेबलमधील काशासह , कागद आिण ुटी कमीत कमी करण े सोपे होईल . िविवध र ंग आिण
िच हा ं या मदतीन े मािहती सादर करावी .
२.८ सारांश
रमोट स ेि संग हे एखा ा ाक ृतीक स ंपका त येत नस यास एखा ा व त ु िकंवा
घटनेब ल मािहती काढ याची कला आह े. छायािच ा ं या अ यासाम य े वन े , जलाशय ,
शहरी वसाहत , शेती, नापीक जमीन इ . सार या िविवध व ैिश ्यांची ओळख करण े सोपे
जाते. ितमा आिण छायािच ा ंमधून वैयि क व ैिश ्ये ओळखण े हणज े या या आिण
मािहती काढ याच े एक मह वाच े साधन आह े. ितमा अथ लावण े व नकाशातील घटक
आकार , रंगा या छटा , जमीनीचा पोत , नमुना, संघटना आिण सावली या ंचा समाव ेश
कर यात य ेतो.
२.९ आपली गती तपासा
1. र जागा भरा
अ) __________ हे एक भावी त ं आह े जे आप याला िविवध व ैिश े ____
ओळख यास व व ेगळे कर यास मदत करत े
ब. ____________ या वैिश ्येचा थािनक यव थ ेचा उ ल ेख आह े
क. भौगोिलक सम वय णालीचा वापर ________________ थापन कर यासाठी
केला जातो .
ड. प पान े रेखाटल ेली वैिश ्ये आिण जमीन वापर ________ दश िवणारा एक नवीन
नकाशा तयार कर यात मदत करतो .
ई. एका व ैिश ्या या ______________ चे जलद अ ंदाज छायािच सा ंग याची ि या
जलद आिण स ुिवधा जनक बनवत े.
2. तंभजुळवाः
munotes.in
Page 20
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
20 3. चूक क बरोबर त े सांगा
अ. िवषयास ंबंधी या नकाशा ंची यो यिनिम ती कर यासाठी ेिसंग सारणी कागदा ार े
पहा यास मदत करत े
ब. ा सपोट ओळी FCC ितमा ंम ये लाल र ंगात दश िवली जातात .
क. मनु यिनिम त िवश ेषत: िनयिमत व पात , समिमत िक ंवा आकारान े ती ण आह े.
ड. NATMO नकाश े िवषयास ंबंधी मािहतीचा सव म ोत आह े
ई. टीसीसी सव फ चस िविवध र ंगात दश वते.
२.१० ांची उ र े
1.गाळल े या जागा भरा :
अ. ितमा या या
ब. नमुना
क. भौगोिलक स ंदभ
ड. रेखािच े ई. आकार
2. जोडया ज ुळवा: अ. iii ब.i
3. चूक क बरोबर त े सांगा
अ. बरोबर
ब. चूक
क. बरोबर
ड. बरोबर
ई. चूक
२.११ तांि क श द आिण या ं या मत े
• सदूर संवेदन: पृ वीब ल मािहती ा कर यासाठी उप ह िक ंवा िवमानाचा वापर क ेला
जातो.
• वायूशा ीय छायािच ण : वायूशा ीय छायािच ण हणज े जिमनी या छायािच ाच े
एकाउ ंच / फोटो घ ेणे. सहसा क ॅमेरा जिमनीवर आधा रत ठ ेवता य ेत नाही . munotes.in
Page 21
सदूर संवेदन – २
21 • उप ह ितमा : उप ह ितमा ंचे वग करण उप ह ितमा प ृ वी िक ंवा पृ वीवरील
सरकार आिण यवसाया ार े संचािलत इम ेिजंग उप ह ार े संकिलत क ेले या इतर
हां या ितमा आह ेत.
थमा िसक नकाशा : एक िवषयास ंबंधीचा नकाशा हा एक नकाशा अस ून यात एखा ा
िविश िवषयावर िक ंवा िवशेष िवषयावर जोर िदला जातो जस े े ातील सरासरी
पज य िवतरण . ते सामा य स ंदभ नकाशाप े ा वेगळे आह ेत कारण त े न ा , शहरे,
राजक य उपिवभाग आिण महामाग यांसार या न ैसिग क वैिश ्ये दश िवणार नाहीत .
२.१२ काय
• सां कृितक आिण ाक ृतीक दोन उप मा ंची मािहती
• कोण याही दोन छायािच ा ंचा अथ लावा
२.१३ या अ यासासाठी स ंदभ
• िललीस ँड, थॉमस ; Kiefer Ralph आिण िचपमन , जोनाथन (2015): ' रमोट स ेि संग
अँड इमेजइंटर ि ट ेशन', िवले पि लक ेश स, यूएसए.
• ायसन , नॉम न; होलीमायक ेल आिण मॉ सी , िकथइड ्स (1994): 'ि ह य ुअल क चर :
इमे सएंडइंटर ि ट ेशन', वे लेयन य ुिन हिस टी ेस, यूएसए.
• साह , कालीचरण (2008): ' टे टब ुक ऑफ रमोटस ेि संग अ ँड िजयो ािफकल
इ फॉम शन िस ट स ', अटला ंिटक पि लशस अँड िडि य ुटर, नवी िद ली .
munotes.in
Page 22
22 ३
लोबल पोिझिशिन ंग िस टीम (जीपीएस )
या करणात ून जात असताना , आपण खालील गो ी समज ून घे यास स म असाल :
घटक रचना
३.१ उ ी े
३.२ प रचय
३.३ िवषय चचा
३.४ या या आिण स ंक पना
३.५ घटक: वापरकता िवभाग , पेस सेगम ट आिण क ं ोल स ेगम ट
३.६ कार: हातातील जीपीएस आिण डीजीपीएस
३.७ अनु योग: भूगोल आिण सामा य वापरातील जीपीएस उपयोग
३.८ हातावर / यावहा रक : जीपीएस वाप न पॉईट , लाईन आिण बह भ ुज वैिश ्यांची
सीमार ेषा
३.९ सारांश
३.१० आपली गती तपासा
३.११ ांची उ र े
३.१२ तांि क श द आिण यांचे अथ
३.१३ काय
३.१४ पुढील अ यासाठी स ंदभ
३.१ उि े
जीपीएसची या या आिण स ंक पना समज ून घेणे.
जीपीएस घटक आिण कार समज ून घेणे.
जीपीएस या वापर कसा करावयाच े ते जाणून घेणे
munotes.in
Page 23
लोबल पोिझिशिन ंग िस टीम (जीपीएस)
23 ३.२ प रचय
ायोिगक त वावर अम े रकेने 1960 म ये लोबल पोिझशिन ंग िस टीमची िनिम ती केली.
1974 म ये अमे रके या स ै यदला या इतर शाखा ंनी या य नात सहभाग घ ेतला.
अमेरीकेने पिहला उप ह 1978 म ये अवकाशात ेिपत क ेला व एि ल 1995 म ये ही
णाली प ूण तः काया ि वत झाली . लोबल पोिझशिन ंग िसि टमम य े 24 उप ह असता त, जे
जगभरातील ि थती , वेळ आिण व ेग मािहती दान कर यासाठी जगभरात एकदा 12
तासांनी िफरतात . उप हा ार े अंतराळ मापन क न जीपीएस प ृ वीवरील थाना ंची अच ूक
ओळख करण े श य करत े. जीपीएस आप याला प ृ वीवरील थाना ंवरील िठकाण े रेकॉड
कर याची िक ंवा तयार कर या ची परवानगी द ेते. आिण या थाना ंवर आिण न ेि हगेट
कर यात मदत करत े. मूलतःजीपीएस णाली फ ल करी उपयोगासाठीच तयार क ेली
गेली होती . परंतू 1980 या दशकापय त ती नागरी वापरासाठी उपल ध क न िदली ग ेली
न हती .
३.३ िवषयचचा
लोबल पोिझशिन ंग िस टीम (जीपीएस ), मूलत: जीपीएस , एक प ेस-आधा रत र ेिडओ
नेि हगेशन णाली आह े. जी युनायटेड टेट्स(अमेरीका) सरकार या मालक ची आह े आिण
युनायटेड टेट्स वाय ुसेनेने ऑपर ेट केली आह े. ही एक जागितक न ेि हगेशन उप ह णाली
आहे जीचाओ .एस. (operating System) रसी हरला भौगोिलक था न आिण व ेळेची
मािहती प ुरवते.GPS णाली स ंपूण जगभरातील ल करी , नागरी आिण यावसाियक
वापरक या ना ि थती दान करत े. ही णाली य ुनायटेड ट ेट्स सरकारन े तयार क ेली,
आिण जीपीएस रसी हर असल े या कोणासही ती सहजपण े उपल ध क न िदली .
तं ानातील गती आिण स या या णालीवरील व आध ुिनक करणाम ुळे ही णाली
पूण त: बदलल ेली आह े.
रिशयन या द ेशाने लोबल न े हीगेशन स ेटेम िस टम (जी.एल.ओ.ए.एस.एस.) जीपीएस सह
समकालीनपण े िवकिसत क ेली गेली. परंतु सन 2000 या दशका या म यापय त जगा या
भाग अप ूण व पात क हर ेजने त होता . (जी.एल.ओ.ए.एस.एस.) GLONASS
हीप दती जीपीएस उपकरणा ंम ये जोडल े जाऊ शकत े, तसेच याप दती दार े अिधक
उप ह उपल ध क न द ेणे आिण दोन मीटर दर यान , ि थती अिधक जलद आिण
अचूकपणे िनि त करण े िकंवा याप दती दार े स मीकरण करता य ेते युरोिपयन य ुिनयन
यांनी केलेली जीपीएस प दती लाग ॅिलिलयो पोझीशिन ंग िस टीम अस े हणतात तर चीनची
जीपीएस प दती लाबीडॉ न ेिवगेशन स ेटे ट िस टम अस े हणतात . तर जीपीएस प दतीला
भारताची NAVIC असे हणतात आिण जपानची जीपीएस प दतीला व ॅसीिझिनथ उप ह
णाली अस े हणतात .
munotes.in
Page 24
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
24 ३.४ या या व सक पना
प रभाषा : जीपीएस हणज े " लोबल पोिजशिन ंग िस टम " आहे. एखा ा व त ूची जागा
िनि त कर यासाठी वापर यात य ेणारी उप ह न ेि हगेशन णाली अशी ितची या या क ेली
जाऊ शकत े. '
संक पना : जीपीएस या स ंक पन ेत रसी हस मधून उप हा ं दारे मािहती सा रत
केली जात े आिण वापरक या या अच ूक थानाची गणना कर यासाठी या स ंक पन ेत
ि कोणाचा प दतीचा वापर क ेला जातो . पृ वी या क ेत जवळ जवळ चोवीस जीपीएस
उप ह आह ेत. यामुळे जीपीएस ा कता वतःच े थान ड ेटा वाप न वतःच े थान सा ंगू
शकतात . मािहती िक ंवा डेटा यांची तुलना कर याकरीता 3 िकंवा जा त जीपीएस उप हाची
आव यकता लागत े. या ि य ेत य ेक उप हाला अ ंतर ा कर यासाठी , जीपीएस
येक उप हाक रता िस नल सा रत करत े. सारीत क ेलेले िस नल ात गतीकड े
जातात . यात जीपीएस िस टीम िस नल या ा सिमशन आिण िस नल रस े शन
दर यान या व ेळे या व ेळेचे माप करत े. या िस नलम य े उप हा ं या थानािवषयीची मािहती
असत े. थान िनम ती स ंदभा त ुटी कमी कर यासाठी , कमीतकमी तीन उप हा ंची ि थती
आव यक असत े आिण अशी ि थती जीपीएस िनधा रत करत े. ा कता trilater ation
वाप न ि थतीची गणना करत े.
जीपीएसची काय ः उप ह ह े जीपीएसच े आधार आह ेत. जे सतत प ृ वी या क ेत
परी मण करीत असतात . हे उप ह , आि वक घड ्याळा सह स ुस ज असतात , जे अचूक
थान , वेळ आिण अ य मािहती असल े या र ेिडओ िस नल सारीत करतात . आपण जर
िनयं ण क ां ारे या य ं णेचे परी ण क ेले असता आप याला अस े ल ात य ेते क ,
उप हा ंवरील र ेिडओ िस नल , जीपीएस रसी हर ार े उचलल े जातात . ही यं णा, 2D
थानाची आह े, जी ख ूप अच ूक नाही . तर 3D ि थती साकार यासाठी चार िक ंवा अिधक
उप ह आव यक आह ेत, जे अिधक अचूक आह े.
munotes.in
Page 25
लोबल पोिझिशिन ंग िस टीम (जीपीएस)
25 ३.५ जीपीएसच े घटक :
पेस सेगम टः पेस सेगम टम य े या स ंक पन ेत 2 उप ह ह े12 तासां या कालावधीत ून
िफरतात या अ ंतरानुसार असणार े एकूण 29 उप ह प ृ वी या क ेत, या उप हा या उ च
उंचीमुळे यापास ून िमळणार े िस नल मोठ ्या े ावर जा यास परवानगी द ेतात. उप ह
यां या क ाम य े यवि थत क ेले जातात , यामुळे पृ वीवरील जीपीएस ा कता
कोण याही व ेळी िकमान चार उप हा ंमधून िस नल िमळव ू शकतात . येक उप हात काही
आि वक घड ्याळे असतात . उप ह व ेगवेग या ि व े सीवर एक अनोख े कोडसह कमी
रेिडओ िस नल सा रत करता त, जीपीएस रसी हर िस नल ओळख ू देतात. या कोिडत
िस नलचा म ु य ह ेतू हणज े जीपीएस रसी हरला उप हा ंकडून ा क या ला र ेिडओ
िस नलचा वास व ेळ मोज याची अन ुमती द ेणे आहे. काशना या गतीन े गुणाकार क ेलेला
वासाचा व ेळ उप ह आिण जीपीएस ा क या पय त या अ ंतरावर असतो .
munotes.in
Page 26
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
26 िनयं ण िवभाग : उप हावर ल ठ ेवतो आिण न ंतर या ंना सुधा रत क ीय आिण व ेळेची
मािहती द ेतो. िनयं ण िवभागात पाच मानवरिहत मॉिनटर ट ेशन आिण एक मा टर क ं ोल
टेशन असत े. पाच मानवा या ट ेशनवर GPS उप ह िस नलच े िनरी ण क ेले जाते आिण
नंतर ती मािहती मा टर िनयं ण क ाकड े पाठवत े. िजथे ुटी सुधार या जातात आिण
नंतर ाउ ंड ऍ ट ेना ार े जीपीएस उप हा ंकडे परत पाठिवली जात े.
युजर स ेगम टः युजर स ेगम टम य े वापरकत आिण या ंचे जीपीएस रसी हर असतात . एकाच
वेळी अन ेक वापरकत असतात . वापरकता स रसी हस हातात ध न ठ ेवता य ेतात िक ंवा
वाहनात ठ ेवता य ेतात. सव जीपीएस रसी हस ना या ं या स ंगणकात ए काल ॅ ड ो ॅम िदल े
जाते, जे यांना सा ंगते क कोण या णी कोणता उप ह आह े.
३.६ जीपीएस कार : मनु य घोिशत जीपीएस आिण डीजीपीएस
१. जीपीएस : लोबल पोिझशिन ंग िस टीम (जीपीएस ) ही नॅि हगेशन िस टम आह े.
याम य े एक िक ंवा अिधक रसी हर असतात यात ा क या चे भौगोिलक थान िनधा रत
कर यासाठी उप ह ार े पाठिवल ेला िस नल वीकारतात व िव ेषण क ेले जात े. एक
जीपीएस रसी हर हातळ यात िक ंवा, माऊंट कर यायो य िक ंवा ए ब ेडेडिड हाइस आह े
यात अँ टेना, रेिडओ रसी हर आिण एक ोस ेसर आह ेत. ब-याच जीपीएसम य े एका
नवर दश न असत े जे नकाशावर एखा ा य च े थान दश िवते. काही जीपीएस ह े
पोट बल मीिडया ल ेअर हण ून काय करतात . माट फोन सार या ब -याच मोबाईल
िड हाईसम य े जीपीएस मता ऍड-ऑन व ैिश ्य हण ून तयार क ेली जातात . काही
उपयोगकत हाताळ याजोग े जीपीएस रसी हर घ ेऊन जातात ; काही जीपीएस ह े बोट,
िवमान यात बसिवल ेले असतात तर श ेती आिण बा ंधकाम या े ात वापरल े जातात . munotes.in
Page 27
लोबल पोिझिशिन ंग िस टीम (जीपीएस)
27 २. डीजीपीएस : डीजीपीएस हणज े लोबल पोिझशिन ंग िस टम याची स ू म प द त
आहे, ही जीपीएस य ं णा आह े जी अिधक थान अच ूकता दान कर यासाठी तयार क ेली
आहे. ही यं णा अ ंतराळात ून उप ह सहा यान े काशा या व ेगाने पृ वी या प ृ भागावर
संकेत देते परंतु कोण याही वातावरणातील बदलाम ुळे या य ं णे या काया त ुटी येऊ
शकते. आिण या ुटीमुळे, िवलंब होऊ शकतो , आिण या सव ुट साठी , डीजीपीएस तयार
केले आहे डीजीपीएस अच ूक थान दान कर यासाठी व ुटीचे समायोजीतासाठी क ेले
जाते. डीजीपीएस णालीम य े िनि त जिमनीवर आधा रत स ंदभ क ांचा वापर क ेला
जातो, जीपीएस उप ह णाली आिण डीजीपीएस यात ात िनि त पोिझश स या ं यातील
फरक सा रत करत े. डीजीपीएस हणज े एक सामा य त ं होय .
३.७ उपयोग : भूगोल आिण सामा य वापरासाठी जीपएसचा उपयोग
जीपीएस फ नाग रका ं ारे वापरल े जात नाही ; हे वैमािनक , बोट क ॅ टन, शेतकरी , सव क,
शा आिण ल करात द ेखील वापरल े जाते. जीपीएसच े खालील काही उपयोग आह ेत:
उड्डान: बह तेक सव आध ुिनक िवमान े एकािधक जीपीएस रसी हरसह बसवल ेले
असतात . हे वैमािनक (आिण काहीव ेळा वासी ) वा तिवक -वेळे या िवमानाची ि थती
आिण य ेक उड ्डाण या गतीचा नकाशा दाखिवतात . जीपीएसमुळे एअरलाइ स
ऑपर ेटस येक िठकाणासाठी स ुरि तता दाश िवतात , तसेच जलदमाग आिण अिधकतर
इंधन-काय म कमी लाग यासाठी माग िनवडतात . तसेच िवमान चाल ू असताना य ेक
मागा चे श य िततक े जवळ ून अन ुसरण क ेले जात अस याच े ही यं णा स ुर ीत आह े.
समु माग : समु ातील मागा ची जहाजा ंना अच ूकता अस यासाठी जीपीएस य ं णा बसिवली
जाते जी जहाजा या कम चा-यांना माग दश क ठरत े या य ं णे दारे अप रिचत ब ंदरे तसेच
समु ात य ेणा-या अडथळया ंना पार कर यासाठी ही य ं णा उपयोगी पडत े.
शेती: शेतकरी या ं या िपक िनिम तीला जा तीत जा त वाढव या या ह ंगामा न ंतर िपका ंची
पुनरावृ ी लागवडही ह ंगामावर अवल ंबून असत े. यात ॅ टस आिण इतर श ेती
साधना ंवरील जीपीएस रसी हस आपण लाव ू शकतो , तसेच शेतकरी या ंनी केले या
वृ ारोपणच े नकाश े आपण तयार क शकतो . आिण भिव यात याच िठ काणी िबयाण े
लावताना या ंना याच भागात परत पीकय े याची खा ी करता य ेवू शकत े. तसेच धुके आिण munotes.in
Page 28
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
28 अंधार ह े काम चाल ू ठेव यास जीपीएस या उपकरणाची मदत होत े कारण य ेक यं णे ारे
ि ह य ुअल स ंदभ ऐवजी या या जीपीएस ि थतीत माग दश न केले जाते. उ च अच ूकता
असणार े जीपीएस मातीच े येक िठकाणच े नमुना घेवून नकाश े तयार क ेले जातात .
िव ान : शा ातील ज ैवशा पास ून भौितक पास ून ते पृ वीपय त या िविवध कार या
योग आिण स ंशोधनासाठी जीपीएस त ं ानाचा वापर क ेला आह े काही उदाहरणाचा
िवचार करता श ेतात िक ंवा जमीनीवर िकती ाणी रव ंथ करतात या ं या हालचाली काय
आहेत याची मािहती हवी अस ेलतर आपण जीपीएसचा वापर क न या ा या ंवर ल ठ ेवू
शकतो याम ुळे जे दुम ळ ाणी आह ेत या ं यावर पण ल ठ ेवणे सोपे जाते. तसेच याम ुळे
ा या ंचे पुनव सन करण े सोपे जाते. तसेच िहमन ा िक ंवा भू खलनसार या भौितक गो ी
यािठकाणी घड ून येतात यािठकाणी या भौितक गो ी व आपण जीपीएस दार े ल ठ ेवू
शकतो . याच माण े जगभरातील ट े टोिनक ल ेट गतीम य े खूप कमी आिण अितशय म ंद
बदल समज यास मदत कर यासाठी जीपीएस रसी हर सखोल बा ंधकामावर थािपत क ेले
जाऊ शकतात .
सव ण: पृ वी या प ृ भागावरील आिण उ च अच ूकतेसह पा याखालील सव ण
कर यासाठी आिण याचा नकाशा तयार कर यासाठी सव क जबाबदार असतात . यात
जिमनीची सीमा ठरवण े, रचनां या आकारात बदल करण े िकंवा सम ु ां या तळाच े नकाश े
करणे य ासार या बाब चा समाव ेश आह े. अशा कामासाठी सव ण क या ना
ऐितहािसक ्या या ं या साधना ंमधील अ य ीची आव यकता आह े परंतु उ च
अचूकता जीपीएस रसी हस या उपल धत ेमुळे कमी झाली आह े. एक स ंदभ एखादया
िठकाणी ख ुणा थािपत कर यासाठी एकतर जीपीएस एकाच िठकाणी स ेट केली जाऊ
शकते िकंवा िविवध व ैिश ्यां या सीमा ंचा नकाशा कर यासाठी जीपीएसहलता ठ ेवून याचा
वापर क ेला जाऊ शकतो .या दार े िमळाल ेली मािहती न ंतर ाहका ंसाठी अितशय जलद
आिण तपशीलवार नकाश े तयार कर यासाठी नकाशा सॉ टव ेअरम य े ह ता ंतरीत क ेली
जाऊ शकते.
सै य: जीपीएस य ं णा ही अम े रके या ल करी वापरासाठी अम े रकेत संर ण म ं ालयान े
िवकिसत क ेली होती , परंतु नंतर ही य ं णा साव जिनक वापरासाठी उपल ध क न द े यात
आलीआह े. ते हापास ून ऑ ेिलयन िडफ े स फोस सह जगभरातील िविवध स ै याने
जीपीएस न ेि हगेशनचा वापर क ेला आह े. काही द ेशांनी यु दा या दर यान वापरासाठी
वतःच े उप ह न ेि हगेशन न ेटवक िवकिसत कर याचा िनण य घेतला आह े. आज,
जीजीपीएस वापरली जातात ती रअल टाईमम य े िविवध रणा ंगणांवर वाहना ंची आिण इतर
मालम ा ंची िठकाण े नकाशीत कर यासाठी , ही यं णा जिमनीवर स ैिनकांची साधन े आिण
संसाधना ंचे संर ण कर यास मदत करतात . जीपीएस त ं ानाचा वापर ल करी वाहन े
आिण िमसाईलसार या इतर हाड वेअरम य े देखील क ेला जातो .
munotes.in
Page 29
लोबल पोिझिशिन ंग िस टीम (जीपीएस)
29 ३.८ जीपीएसचा वापर करण े: पॉईट, लाईन आिण पॉिलग ॅनयाटू सची
वैिश ्ये
जीपीएस वाप न , सव ण क ेले जाते. हे सव ण झा यान ंतर त े नकाशात दश िव यासाठी
पॉईंट या ट ू सचा वापर क ेला जातो . या दार े, झाडे, िविहरी , ीट लाईट इ . सार या
वैिश ्यांचे थान दाखिवल े जात े. याच माण े र ता , माग , रे वे माग , नदी इ . िनवडली
जाऊ शकतात . ारंभ िबंदूची िठकाण े आिण समा ी िब ंदू रेकॉड केले जाऊ शकतात .
तसेच, एखा ी बाग , प रसर , मॉलच े पािक ग े इ यादीसार या व ैिश ्यां या प रघावरील
अनेक थान े रेकॉड केली जाऊ शकतात . सव ण स ंप यान ंतर आपण आव यक
सॉ टव ेअर असल े या जीपीएसला कन े ट क शकतो आिण िबंदू, ओळ आिण बह भ ुज
वैिश ्यांचे सीमा ंकन कर यासाठी थािनय मािहती थाना ंत रत क शकतो , िकंवा सव ण
केले या िठकाणा ंवरील थािनक मािहतीचा शोध घ े यासाठी एक नकाशा काढला जाऊ
शकतो . तसेच यो य आकार स ूचक िच ह े यात वापरली जातात .
३.९ सारांश
लोबल पोिझशिन ंग िस टीम (जीपीएस ), मूलत: नव टार जीपीएस , एक प ेस-आधा रत
रेिडओन ेि हगेशन णाली आह े जी य ुनायटेड टेट्स (अमेरीका) सरकार या मालक ची आह े
आिण य ुनायटेड ट ेट्स वाय ुसेनेने तयार क ेली आह े. जीपीएस हणज े " लोबल पोिझशिन ंग
िस टम ." एखा ा व त ूची जागा िनि त क र यासाठी उप ह न े हीगेशन य ं ाचा वापर क ेला
जाऊ शकतो . जीपीएस रसी हर उप हा ंमधून मािहती सारीत करतात आिण
वापरक या या अच ूक थानाची गणना कर यासाठी ि कोण वापरतात . यात तीन घटक
असतात उदा . पेससेगम ट, कं ोलस ेगम ट आिण य ुजरसेगम ट वापरतात . डीजीपीएस
हणज े िड ेशि शयल लोबल पोिझशिन ंग िस टीम , जीपीएसम य े वाढ आह े िजथे अिधक
थान अच ूकता द े यासाठी िनमा ण केली आह े. जीपीएस फ नाग रका ं ारे वापरली जात
नाही तर ह े वैमािनक , बोटकॅ टन, शेतकरी , सव क, शा आिण ल करी अिधकारी
देखील वापरतात . एकजीपीएस वाप नही , एक सव ण घ ेता य ेते. पॉईटसार या
टूल या दार े, झाडं, िविहरी , ीटलाईट इ . सार या व ैिश ्यांचे थान े रेकॉड केले जाऊ
शकतात .
३.१० आपली गती तपासा
1. र जागा भरा :
अ. लोबल पोिझशिन ंग िस टम (जीपीएस ) मूळतः _______ जीपीएस आह े.
ब. जीपीएसचा आधार हणज े _________ जे पृ वीचे पृ वीवरील मण करीत असतात .
क. नकाशा बनिव याक रता यो य __________ _ िच हे अ य ंत आव यक आह े.
ड. डीजीपीएस हणज े ____________ चे सव साधारण त ं होय .
ई. पृ वी या क ेत .................... व पा या जीपीएसय ं दोन डझन व पात आहेत
munotes.in
Page 30
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
30 2. खालील ना ंव ा:
अ. उप ह िनय ंि त करणारी स ेगम ट
ब. थान म ू याम य े फरक गणना कर यासाठी वापरल े जाणार े जीपीएस
क. जीपीएस ार े वापरल े या थानाची गणना कर याची प त ,
3. तंभ जुळवा:
३.११ ांची उ र े
1. र जागा भरा :
अ. Navistar
ब. उप हा ंचा न ी
क. काट ािफक
डी वाढ
ई. म यम
2. खालील नाव ा :
अ. िनयं ण िवभाग
ब. डीजीपीएस
क. चाचणी ि या
3. तंभ जुळवा:
अ. पॉइंट वैिश ्य
ब. वापरकता िवभाग
क. बह भुज वैिश ्य
डी ुटी सुधारणा munotes.in
Page 31
लोबल पोिझिशिन ंग िस टीम (जीपीएस)
31 ३.१२ तांि कश द आिण या ं या मत े
• उप हः मािहती गोळा कर यासाठी िक ंवा स ंवादासाठी प ृ वीभोवती िक ंवा दुस-या
हा या क ाम य े ठेवलेले एक क ृि म य ं .
• नेि हगेशन: एखा ा य च े थान िनि त करण े आिण िनयोजन करण े आिण मागा चे
पालन अच ूकपणे कर याची ि या .
• पॉईट, ओळ आिण बह भ ुज वैिश ्ये: वे टर ड ेटा या पात स ंगणकावर वा तिवक घटक
दश व यासाठी वापर या जाणारी व ैिश य े.
३.१३ TASK
आप या माट फोन िक ंवा कारम य े जीपीएस वाप न , वेगवेग या भागासाठी थािनक
मािहती न दव याचा य न करा आिण ती थळ े नकाशावर दाखवा
३.१४ या अ या साठी स ंदभ
• एल्-Rabbny, अहमद (2002): ' प रचय जीपीएस : लोबल पोिझशिन ंग िस टम , आट क
हाऊस , लंडन.
• यू, गुचांग (2007): ' जीपीएस : िथअरी , अ गो रदम आिण अ ॅि लकेश स', ि ंगर,
यूयॉक .
• न, डेि हड (2003): ' जीपीएस : द सो ट व े', िड क हरी वॉक ग ग ुड्स िलिमट ेड, इं लंड.
munotes.in
Page 32
32 ४
भौगोलीक मािहती त ं णाली (GIS) – १
या अ यायात ून जात असताना आपण खालील गो ी समज ून घे यास स म असाल :
घटक रचना
४.१ उ ी े
४.२ प रचय
४.३ िवषय चचा
४.४ प रभाषा , संक पना आिण जीआयएसच े घटक
४.५ सारांश
४.६ आपली गती तपासा
४.७ ांची उ र े
४.८ तांि क श द आिण या ंचे अथ
४.९ काय
४.१० पुढील अ यासासाठी स ंदभ
४.१ उि े
GIS चीसंक पना आिण घटक समज ून घेणे
GIS या अन ु योगा ंची मािहती समज ून घेणे
उपल ध िक ंवा मु सॉ टव ेअर वाप न Q. GIS याचा वापर करावयास िशकण े
४.२ प रचय
भौगोिलक मािहती णाली (जीआयएस ) पृ वीवरील प ृ भागावरील ि थतीशी स ंबंिधत
मािहती (डेटा) संकलन िक ंवा स ंचियत करण े, तपासण े आिण दिश त कर यासाठी
वापर यात य ेणारी स ंगणक णाली आह े. जीआयएस णाली ही य आिण स ं थांना
थािनक मािहती आिण या ंचा नात ेसंबंध समज ून घे यास मदत क शकत े. ही थािनक
मािहती (डेटा) इ ा चरचा मह वाचा भाग आह े. थानचा समाव ेश असल ेली कोणतीही
मािहती जी आयएस म य े वापरता य ेते.जी आयएस वाप न ब -याच व ेग या कार या munotes.in
Page 33
भौगोलीक मािहती त ं णाली (GIS) – १
33 मािहतीची त ुलना क ेली जाऊ शकत े. जीआयएस त ं ानासह , लोक एकम ेकांशी कस े
संबंिधत आह ेत हे शोध यासाठी िविवध गो या थाना ंची त ुलना क शकतात .
उदाहरणाथ , जीआयएसचा वापर क न , एखादया नकाशात द ूषणाचा समाव ेश असल े या
साइट्सचा समाव ेश अस ू शकतो , जसे क कारखान े आिण द ूषणास स ंवेदनशील अशा
साइट्स जस े क द ूिषत न ा . जीआयएस म य े तयार झाल ेला नकाशा पाणीप ुरवठा आिण
पा यापास ून असणार े धो याबाबत सा ंग यास मदत कर ेल.
४.३ िवषयचचा
तं ान न ेहमी मन ु याचा एक सहकारी आह े आिण त ं ानान े मानवा या िवकासास मदत
केली आह े. जीआयएसएक गत त ं ान आह े यान े मनु या या प ूव भूतकाळात घडल े या
बदला ंची जाणीव क न घ े यास स म क ेले आहे, तं ान ह े संगणक आधारीत आह े आिण
ते समज यास सोप े आहे.परंतु जी आयएस या त ं ानात ून िमळणार े अंदाज आिण प रणाम
यो य अस ू शकतात ज े त ांना आव यक असतात . तं ानास एक भौगोिलक पाया आह े.
जो य ेक े ाशी संबंधीतअस ून गतशील आह े.
४.४ प रभाषा , संक पना आिण घटक
प रभाषा : (जीआयएस ) एक भौगोिलक मािहती णाली जी थािनक िक ंवा भौगोिलक
मािहती िमळवत े, संचिलत करत े, हाताळत े, याचे िव ेषण करत े, ती मािहती यव थािपत
करते, आिण तयार झाल ेली मािहती सादर करत े अशा व पाची जी आयएस एक िडझाईन
णाली आह े
• संक पना : जीआयएस ह े नकाशा बनिव याच े तं ान आह े. हे वह त े आिण िडिजटली
केले जाऊ शकत े. हे अवकाशास ंबंधी उप हात ून िमळणारी मािहती आिण िवश ेषतः गोळा
केलेली मािहतीवर अवल ंबून आह े. हे िविवध तरा ंवर भौिमितक व ैिश ्यां या व पात
मािहती तयार कर यासाठी आिण ती मािहती स ंचिलत कर याची परवानगी द ेते. या
मािहतीत तयार होणा -या य ेक थराची वतःची ओळख आिण स ंपादन कर याची मता
असत े.या तं ानात सव तरा ंवर स ंपूण नकाशा िक ंवा डेटासेट तयार करतात . हे िविवध
उप हास ंबंधात असणा -या, तृटी आिण भौिमितक िव ेषणास स म करत े. अनु मे Arc
GIS आिण Q. GIS सार या अन ेक यावसाियक व ओपन सोस सॉ टव ेअस आहेत.
जीआयएस या भ ूमी या िव ेषणात मदत करत े.
• घटक: जीआयएसच े घटक खालील माण े आहेत:
a) सॉ टव ेअर: जीआयएस सॉ टव ेअर भौगोिलक मािहतीची साठवण , िव ेषण
दिश त कर यासाठी आव यक असल ेले फं श स आिण साधन े दान करते.
b भौगोिलक मािहतीच े इनपुट आिण क ुशलतेने हाताळ यासाठी
c) भौगोिलक व ेरी, िव ेषण आिण ि ह य ुअलायझ ेशन munotes.in
Page 34
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
34 d) ािफकलय ूजर इंटरफेस (जीयूआय) चे समथ न करणा या उपकरणा ंचे मु य सॉ टव ेअर
घटक आह े. e) डाटाब ेस मॅनेजम ट िस टम (डीबीएमएस ) व (बी) टू स आह ेत. जी आयएस
सॉ टव ेअर एकतर यावसाियक सॉ टव ेअर िक ंवा ओपनसोस डोमेनवर िवकिसत क ेलेले
सॉ टव ेअर आह े, जे िवनाम ू य उपल ध आह ेत.
2. हाड वेअर: हाड वेअर ह े संगणक मािहती साठवण ूक आिण गतीचा भाग आह े यावर जी
आयएस काय रत आह े. जीआयएस ह े हाड वेअर कार या िव त ृत कारा ंवर चालत े, क ीत
वापरल े जाणार े संगणक ह े स ह र पास ून ते ट डअलोन िक ंवा नेटवक कॉि फगर ेशनम य े
वापरल े जातात .
3. मािहती (डेटा): जीआयएसचा सवा त मह वाचा घटक हणज े मािहती (डेटा). भौगोिलक
डेटा िकंवा प ेिसअल मािहती आिण स ंबंिधत ट ॅबुलर मािहती ही थािनक व पात गोळा
केला जात े पण यावसाियक व पाची मािहती दा या ार े िवकत घ ेतली जाऊ शकतो .
थािनक मािहती नकाशा / रीमॉइल -संवेदना म मािहती तस ेच उप ह ितमा जीए रयल
छाया िच ण व पात ा होत े. ही मािहती एका व पात यो य र या georeferenced
असण े आव यक आह े हणज े (अ ांश । रेखांश) नुसार असण े आव यक आह े.
4. वापरकत : जी आयएस त ं ानाच े यव थापन करणा या काही णालीच े मू य जा त
तर काही मोफत उपल ध आह े. जी आयएस वापरकत जीआय एसचा वापर ता ंि करी या
क न रोज या कामात मदत कर यासाठी याचा वापर होतो . या तं ा दार े णालीची रचना
व देखभाल क ेली जात े जीआयएस सॉ टव ेअरचा वापरकता हा- डली इ ंटरफेस नॉन
टेि नकल याची तपशीलवार आ ा जाण ून घे यास आिण याची िव ेषणा मक मता
तपासून पाह यात य ेते.
४.५ सारांश
भौगोिलक मािहती णाली (जीआयएस ) पृ वीवरील प ृ भागावरील ि थतीशी स ंबंिधत
मािहती (डेटा) संकलन करण े , संचियत करण े, तपासण े आिण दिश त कर यासाठी ही munotes.in
Page 35
भौगोलीक मािहती त ं णाली (GIS) – १
35 संगणक णाली वापरली जात े. जीआयएस च े घटक हाड वेअर, सॉ टव ेअर, असे सांगीतल े
जातात तस ेच वापरकता आिण मािहती ह े ही जीआयएस च े घटक आह ेत. जीआयएसच े
नकाश े, आप ी यव थापन आिण आप ीचा , धोका कमी करण े, माती िव ेषण,
शेतीिवषयक िव ेषण, वाहतूक िव ेषण आिण बर ेच काही कर यासाठी होतो . जीआयजीच े
व ओपन सोस सॉ टव ेअस हे QGIS आहे. हे थािनक आिण
spatial िव ेषणकर यासभरप ूर मदत करत े. जीआयएस ची तीन म ु य व ैिश ्ये िबंदू ओळ
आिण बह भ ुज ही आह ेत.
४.६ आपली गती तपासा
1. र जागा भरा :
अ. जीआयएस एक म ुख ______________ तं ाना मक आह े
ब. ____________ जीआयएसचा जोखीम यव थापन व िव ेषणासाठी मदत क
शकतो .
क. ___________ अिधक ि ल व ैिश ्यांसह या ंना प ेिसअल िल ं स अस ू शकत े
ड. नैसिग क संसाधन े व पया वरण या ंचे संर ण कर यासाठी एक मह वप ूण धोरण ______
आहे.
ई. िस टमची यव था करणा -यास _____ असे हणतात याच े मू य मया िदत असत े.
2. खालील नाव ा :
अ. मािहती स ेट
ब. ओपन सोस ( ) जीआयएस सॉ टव ेअर
क. जीआयएसचा मानवी घटक
ड. शू य िमतीय व ैिश ्ये
ई. म टी-आयामी व ैिश ्ये
munotes.in
Page 36
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
36 ४.७ ांची उ र े
1. र जागा भरा :
अ. नकाशा
ब. नैसिग क िकंवा मानविनिम त आप ी
क. गुण
ड. EIA
ई. वापरकत
2. खालील नाव ा :
अ. डेटा/मािहती
ब. QGIS
क. वापरकता / लाई हव ेअर
ड. िबंदू
ई. बह भुज त ंभ जुळवा:
अ. ट्यूब वेल
ब. नदी
क. तलाव
ड. ितमा
ई. ए रयल छायािच
४.८ तांि कश द आिण या ं या मत े
डेटा: मािहती स ेट डेटा हणतात . येथे, हे दोन कारच े असू शकत े. पेिसक ड ेटा ( पेसशी
संबंिधत) आिण िवश ेषता िक ंवा अॅपसेट डेटा (संबंिधतग ैर- थािनक मािहती ).
munotes.in
Page 37
37 ५
भौगोलीक मािहती त ं णाली (GIS) – २
या अ यायात ून जात असताना आपण खालील गो ी समज ून घे यास स म असाल :
घटक रचना
५.१ उ ी े
५.२ प रचय
५.३ िवषय चचा
५.५ जीआयएसच े Application
५.६ उपल ध िक ंवा मु सॉ टव ेअर Q.GIS चा वापर
४.७ सारांश
५.८ आपली गती तपासा
५.९ ांची उ र े
५.१० तांि क श द आिण या ंचे अथ
५.११ काय
५.१२ पुढील अ यासासाठी स ंदभ
५.१ उि े
GIS या अन ु योगा ंची मािहती समज ून घेणे
उपल ध िक ंवा मु सॉ टव ेअर वाप न Q. GIS याचा वापर करावयास िशकण े
५.२ प रचय
भौगोिलक मािह ती णाली (जीआयएस ) पृ वीवरील प ृ भागावरील ि थतीशी स ंबंिधत
मािहती (डेटा) संकलन िक ंवा स ंचियत करण े, तपासण े आिण दिश त कर यासाठी
वापर यात य ेणारी स ंगणक णाली आह े. जीआयएस णाली ही य आिण स ं थांना
थािनक मािहती आिण या ंचा नात ेसंबंध समज ून घे यास मदत क शकत े. ही थािनक
मािहती (डेटा) इ ा चरचा मह वाचा भाग आह े. थानचा समाव ेश असल ेली कोणतीही
मािहती जी आयएस म य े वापरता य ेते.जी आयएस वाप न ब -याच व ेग या कार या
मािहतीची त ुलना क ेली जाऊ शकत े. जीआयएस त ं ानासह , लोक एकम ेकांशी कस े munotes.in
Page 38
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
38 संबंिधत आह ेत हे शोध यासाठी िविवध गो या थाना ंची त ुलना क शकतात .
उदाहरणाथ , जीआयएसचा वापर क न , एखादया नकाशात द ूषणाचा समाव ेश असल े या
साइट्सचा समाव ेश अस ू शकतो , जसे क कारखान े आिण द ूषणास स ंवेदनशील अशा
साइट्स जस े क द ूिषत न ा . जीआयएस म य े तयार झाल ेला नकाशा पाणीप ुरवठा आिण
पा यापास ून असणार े धो याबाबत सा ंग यास मदत कर ेल.
५.३ िवषयचचा
तं ान न ेहमी मन ु याचा एक सहकारी आह े आिण त ं ानान े मानवा या िवकासास मदत
केली आह े. जीआयएसएक गत त ं ान आह े यान े मनु या या प ूव भूतकाळात घडल े या
बदला ंची जाणीव क न घ े यास स म क ेले आहे, तं ान ह े संगणक आधारीत आह े आिण
ते समज यास सोप े आहे.परंतु जी आयएस या त ं ानात ून िमळणार े अंदाज आिण प रणाम
यो य अस ू शकतात ज े त ांना आव यक असतात .
५.५ भूगोल आिण स ंबंधीत े ांमधील जीआयएसची उपयोजना
1. नकाशा दार े : नकाशा बनिवण े हे भौगोिलक मािहती णालीच े क ि य काय आहे, जे
मािहतीचा य अथ दान करत े. िविवध यवसायातील लोक स ंवाद साध यासाठी नकाशा
वापरतात . नकाश े तयार कर यासाठी जीआयएस मदत करत े
2. टेिलकॉम आिण न ेटवक सेवाः दूरसंचार उ ोगा ंसाठी जीआयएस एक उ म िनयोजन
आिण िनण य यं णा आह े. या तं ानाम ुळे टेिलकॉम सार या िविवध कार या उपयोग
जसे अिभया ंि क उपयोग , ाहक स ंबंध यव थापन आिण थान आधा रत स ेवा
वाढिव याची परवानगी जीआयएस दार े िमळत े.
3. अपघात िव ेषण आिण हॉट पॉट िव ेषणः र यावर द ुघ टना रोख यासाठी
जीआयएस एक म ुख उपकरण हण ून वापरल े जाऊ शकत े, स याच े र ते नेटवक दारे
अनुकूल केले गेले पािहज े आिण र ता स ुर ा उपाय स ुधारल े तर यो यरी या रहदारी
यव थापन सा य करता य ेईल. तसेच दुघ टना िठकाण े ओळख ून , या िविवध भागातील
अपघातास कमी कर यासाठी िज हा शासना ार े उपचारा मक उपाय योजना करता
येतील.
4. शहरी िनयोजन : जीआयएस त ं ानाचा वापर शहरी िवकासाचा आिण िव ताराची
िदशािनद श िव ेिषत कर यासाठी क ेला जातो आिण प ुढील शहरी िवकासासाठी यो य
जागा शोध यासाठी क ेला जावू शकतो .
5. वाहत ूक िनयोजन : जीआयएस प रवहन आिण साम ुिहक सम या हाताळ यासाठी
वापरल े जाऊ शकत े. जीआयएस र े वे यव था आिण र ता प रि थतीच े परी ण कर यात
देखील मदत क शकत े.
6. पया वरणीय भाव िव ेषण (EIA – Environmental Impact Assessment) :
नैसिग क संसाधन े व पया वरण या ंचे संर ण कर यासाठी ईआयए एक मह वप ूण धोरण munotes.in
Page 39
भौगोलीक मािहती त ं णाली (GIS) – २
39 आहे. िविवध जीआयएस तरावर एक ीकरण क न जीआयएस या सहा यान े ईआयएच े
काय मतेने पालन क ेले जाऊ शकत े, नैसिग क वैिश ्यांचे मू यांकन क ेले जाऊ शकत े.
7. कृषी अन ु योगः अिधक भावी आिण काय म श ेती त ं तयार कर यासाठी
जीआयएसचा वापर क ेला जाऊ शकतो . शेतकर ना मदत करणा -या आिण पया वरण
संर णाच े काय म यव थािपत कर यासाठी सरकारी एज स ना मदत कर यासाठी ह े
पूण पणे एका आिण यापकपण े वीकारल े आह े. हे जगातील िविवध भागा ंम ये अ न
उ पादन वाढव ूशकते हणून जागितक अ न स ंकट टाळता य ेईल.
8. आप ी यव थापन व उपाय : आज स ु-िवकिसत जीआयएस य ं णा पया वरण
संर णासाठी वापरली जात आह े. हे आप ी यव थापन आिण क ेलेली उपाययोजना एक
एक कृत, िवकिसत आिण यश वी साधन बनल े आह े. जीआयएस दार े नैसिग क िकंवा
मानविनिम त आप साठी कोण या भागात वण हो याची श यता आह े हे दाखव ून,
जोखीम यव थापन व िव ेषणास मदत करता य ेते. अशा आप ची ओळख पट यावर ,
ितबंधा मक उपाय िवकिसत क ेले जाऊशकत े.
9. जिमनीचा वापर | जिमनी या स ंर णा या बदलाचा अ ंदाज : नािपक प ृ भागाच े
आ छादन असल े या जमीनीची व ैिश ्ये यान ुसार या जमीनीच े इतर वापर यात य ेणारा
पृ भागाचा अ यास यात भ ू-क हर अ ॅि लकेश सम य े जीआयएस त ं ानाची भ ूिमका
मह वाची आह े. या दार े आपण व ेगवेग या भागाम य े जिमनीचा वापर / जिमनीच े संर ण
बदलू शकतो . तसेच जिमनी या वापरातबाबत । जिमनी या स ंर णातील बदलाचाअ यास
करता य ेतो. जिमनी या वापरातील अचानक झाल ेले बदल हणज े नैसिग क श नी िक ंवा
जंगलतोडीसार या अ य उप मा ं ारे जमीन आवरण शोध यासाठी जीआयएस ही
यं णास म आह े.
10. नेि हगेशन ( िटंग आिण श ेड्युिलंग): वेबवर आधा रत न ेि हगेशन नकाश े उदा
जलमागा मधील स ुरि त दश िवणार े नकाश े नेि हगेशन या णालीला उ ेजन द ेतात. हा
िवभाग साव जिनक मािहती दान करीत आह े याम ुळे नाग रका ंना वेब टोअर या
मा यमात ून या जहाज थळा ंची मािहती िमळत े. ट कर आिण जोखीम कमी कर यासाठी
साव जिनक नौकािवहार , जनसामा या ंना या िकनारप ी या धो या ंब ल मािहती
दे याकरीता व ेब नकाशा िनयिमतपण े अपड ेट केला जातो .
५.६ हात- आधा रत / यावहारीक वापरास उपल ध असल ेला िवनाम ू य
सॉ टव ेअर - QGIS
QGIS हणज े वांटम जीआयएस . हे ॉस - लॅटफॉम असल ेले िवनाम ू य आिण ख ुले ोत
आहे जे डे कटॉप वरील भौगोिलक मािहती णाली (जीआयएस ) अॅि लकेशन आह े. जे
भू थािनक ड ेटाचे या ंचे, संपादन आिण िव ेषण कर यास समथ न देते. QGIS
भौगोिलक मािहती णाली (जीआयएस ) सॉ ट वेअर हण ून काम करत े, जी ािफकल
नकाश े तयार करत े आिण िनया त कर या या यित र वापरक या ना थािनक मािहतीच े
िव ेषण व स ंपादन कर यास परवानगी द ेते. QGIS दो ही रा टर आिण व े टर थरा ंना munotes.in
Page 40
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
40 समथ न देते; सिदश ड ेटा एकतर िब ंदू रेखा िक ंवा बह भ ुज वैिश य े हणून सं िहत क ेला
जातो. रा टर ितमा अन ेक व पनास समिथ त आह ेत आिण सॉ टव ेअर ितमा
भौगोिलक -संदभ क शकतात .
• भौगोिलक -संदभ : भू-संदभ हणज े ाकृतीक जागा असल े या थानासह काहीतरी
संब क ेले जातात . भौगोिलक मािहती णाली े ात सामा यतः श द ाकृतीक नकाशा
िकंवा थानीक थळा ंसह नकाशाच े रा टर ितमा जोड या या ि य ेचे व ण न
कर यासाठी वापरल े जाते.
भौगोिलक थान ,र ते, िविवधिठकाण े, पुल िकंवा इमारत या दश िव यासाठी िब ंदूसार या
भौगोिलक थानाशी स ंबंिधत अस ू शकणा -या व त ू िकंवा संरचनेवर Georeferencing
लागू केले जाऊ शकत े. भौगोिलक थान े िनद शक स ंदभ णाली वाप न सवा त
सामा यपण े दश िवले जातात , याला आपण ेपण अस े हणतो जीआयएस या
यं णेतआपण WGS -84 ेपण वापरतो
• िडिजटायझ ेशन: जीआयएसम य े िडिजिटिझ ंग ही एक हाड कॉपी िक ंवा कॅन केले या
ितमा ं ारे भौगोिलक ड ेटा पा ंत रत कर याची ि या आह े. िडिजटायिझ ंग
ि य ेदर यान , शोधल े या नकाशा िक ंवा इम ेज मधील व ैिश ्ये दो ही िब ंदू रेखा िक ंवा
बह भुज व पनात सम वय हण ून िन ीत क ेली जात े. िडिजटायिझ ंग ही या खालील
तीन ट ूल दार े पूण केली जाव ू शकत े.
1. पॉईट ल ेयर: पॉइंट्स शू य-डीमॅमेिनअल ऑ ज े ट असतात यात फ एक को -ऑर ज
जोड असतो . िवशेषतः िब ंदू इमारती , िविहरी , वीज पोल , नमुना थान े, इ यादी एकसारख े,
वेगळे वैिश ्य मॉड ेल कर यासाठी िब ंदू प दत िक ंवा ल ेयर वापरल े जातात . पॉईट
वैिश ्या या इतर कारा ंम ये नोड आिण िशर ेचा समाव ेश आह े. नकाशात जर अिधक
जिटल अस े भूभाग असतील तर त े भूभाग या ं या व ैिश ्यांसह िब ंदूंना मोकळ ेपणान े जोडल े
जाऊ शकतात .
2. लाइन तर िक ंवा रेषा थर होय : ओळी एकाप े ा जा त , प पण े जोडल ेले गुण
असल े या एक मी व ैिश ्ये हणज े रेषा थर आह े. रेषेचा माग , वाह, सीमा यासार या
रेखांकन व ैिश ्यांचे ितिनिध व कर यासाठी लाइ स थर िक ंवा रेषा थर वापरल े
जातात . या रेषा थाना दार े दाखिवल े या नोड ्सशी थ ेट जोडणा -या लाइ सला काहीव ेळा
चेन, कडा, िवभाग िक ंवा चाप हण ून सांगीत या जातात . 3 बह भुज रंगातील थर : बह भुज
थर हा दोन -िमतीय व ैिश ्ये असल ेला थर आह े या एक "बंद" गुणधम तयार कर यासाठी
लूप बॅक या अन ेक ओळी ार े िनम ती होत े. बह भुजां या बाबतीत , पिह या र ेषाखंडांवरील
पिहला सम वयक जोडी शेवट या र ेषा िवभागातील श ेवट या सम वयक जोडीसार या
आहेत. बह भुजांचा वापर शहरा ं या सीमार ेषा, भूगभ य स ंरचना, तलाव , माती थर ,
वन पती सम ुदायासाठी यासार या व ैिश ्यांचे ितिनिध व कर यासाठी क ेला जातो .
बह भुजांम ये े आिण प रिमतीच े गुणधम असता त.
munotes.in
Page 41
भौगोलीक मािहती त ं णाली (GIS) – २
41 ५.७ सारांश
भौगोिलक मािहती णाली (जीआयएस ) पृ वीवरील प ृ भागावरील ि थतीशी स ंबंिधत
मािहती (डेटा) संकलन करण े , संचियत करण े, तपासण े आिण दिश त कर यासाठी ही
संगणक णाली वापरली जात े. जीआयएस च े घटक हाड वेअर, सॉ टव ेअर, असे सांगीतल े
जातात तस ेच वापरक ता आिण मािहती ह े ही जीआयएस च े घटक आह ेत. जीआयएसच े
नकाश े, आप ी यव थापन आिण आप ीचा , धोका कमी करण े, माती िव ेषण,
शेतीिवषयक िव ेषण, वाहतूक िव ेषण आिण बर ेच काही कर यासाठी होतो . जीआयजीच े
व ओपन सोस सॉ टव ेअस हे QGIS आहे. हे थािनक आिण spatial िव ेषण
कर यास भरपूर मदत करत े. जीआयएस ची तीन म ु य व ैिश ्ये िबंदू ओळ आिण बह भ ुज ही
आहेत.
५.८ आपली गती तपासा
1. र जागा भरा :
अ. जीआयएस एक म ुख ______________ तं ाना मक आह े
ब. ____________ जीआयएसचा जोखीम यव थापन व िव ेषणासाठी मदत क
शकतो .
क. ___________ अिधक ि ल व ैिश ्यांसह या ंना प ेिसअल िल ं स अस ू शकत े
ड. नैसिग क संसाधन े व पया वरण या ंचे संर ण कर यासाठी एक मह वप ूण धोरण ______
आहे.
ई. िस टमची यव था करणा -यास _____ असे हणतात याच े मू य मया िदत असत े.
2. खालील नाव ा :
अ. मािहती स ेट
ब. ओपन सोस ( ) जीआयएस सॉ टव ेअर
क. जीआयएसचा मानवी घटक
ड. शू य िमतीय व ैिश ्ये
ई. म टी-आयामी व ैिश ्ये
munotes.in
Page 42
भू - अवकाशीय तं ान ( यि क भूगोल)
42 ५.९ ांची उ र े
1. र जागा भरा :
अ. नकाशा
ब. नैसिग क िकंवा मानविनिम त आप ी
क. गुण
ड. EIA
ई. वापरकत
2. खालील नाव ा :
अ. डेटा/मािहती
ब. QGIS
क. वापरकता / लाई हव ेअर
ड. िबंदू
ई. बह भुज त ंभ जुळवा:
अ. ट्यूब वेल
ब. नदी
क. तलाव
ड. ितमा
ई. ए रयल छायािच
५.१० तांि कश द आिण या ं या मत े
डेटा: मािहती स ेट डेटा हणतात . येथे, हे दोन कारच े असू शकत े. पेिसक ड ेटा ( पेसशी
संबंिधत) आिण िवश ेषता िक ंवा अॅपसेट डेटा (संबंिधतग ैर- थािनक मािहती ).
munotes.in