Page 1
1 १
समुपदेशनाचा प रचय - I
घटक स ंरचना
१.० उि ्ये
१.१ तावना : मदत आिण औपचा रक आिण अनौपचा रक सहा यका ंची ाथिमक
मािहती
१.१.१ औपचा रक आिण अनौपचा रक सहा यका ंची भूिमका
१.१.२ यश वी मदतीच े मु य घटक
१.१.३ अशील आिण स ंदभ य ांवर ल क ि त करा - अशील स ा ंम ये काय
आणतो /आणत े
१.१.४ अशीलासाठी जीवन सम ृ करणा या भावासह फिलता ं या व पात यश
प रभािषत करण े
१.१.५ भावी सहा यकाच े गुणधम
१.२ मदत ि य ेत िव ास , मू ये, िनयम आिण न ैितक त व े यांची भूिमका
१.२.१ अशीलाला िनक ृ िनण यांसाठी पुनिन ण य घे यास आिण जीवन सम ृ
करणार े िनण य घे यास आिण अ ंमलात आण यास मदत करण े
१.३ सारांश
१.४
१.५ संदभ
१.० उि ्ये
औपचा रक आिण अनौपचा रक मदतीचा प रचय द ेणे.
यवसाय हण ून मदती या िविश व ैिश ्यांचा प रचय द ेणे.
यश वी सहा याच े मह वाच े घटक जाण ून घे यासाठी मदत करण े.
मदतीम य े समािव असणा या िविवध घटका ंिवषयी ाथिमक क पना दान करण े.
munotes.in
Page 2
समुपदेशन मानसशा
2 १.१ तावना : मदत आिण औपचा रक आिण अनौपचा रक सहा यका ंची
भूिमका (HELPING AND ROLE OF FORMAL AND INFORMAL
HELPERS )
मदत करण े ही मानवी वृ ी आह े. ही एक सामा य धारणा आह े, क यो य प रि थतीत
काही लोक इतरा ंना या ं या जीवनातील सम या हाताळ यास मदत कर यास स म
असतात . मदत कर याची ही क पना िविवध स ं कृत म य े अि त वात आह े. आप याप ैक
बरेच जण चा ंगले, अिधक भावी िक ंवा ‘नैसिग क सहा य क’ असतात , यां याशी इतर
लोक अडचणी या व ेळी मदतीसाठी स ंपक साधतात . हे नैसिग क सहा यक द ैनंिदन
जीवनात िक ंवा जग या या सम या ंम ये मदत करतात . हा आप या जीवनाचा एक सामा य
भाग अस यान े आपण मदत द े याचे मू य ओळखत नाही िक ंवा कमी ल ेखत नाही .
नैसिग क आिण थािनक सहा यका ं या अ यासात अस े आढळ ून आल े आहे, क नैसिग क
सहा यक मदत कर याच े भावी कौश य वापरतात . यां या प रणामकारकत ेचे ेय
अंशत: असे ान , जे मदतीचा शोध घ ेणा या ंसाठी उपय ु असत े, यावरील
ि याकरणाला िदल े जाऊ जात े. यां याकड े हे ान समान भाषा आिण सा ं कृितक
मू यांसह स ंवाद साध याची मता आह े.
एक व ेळ आठवा , जे हा त ु हाला एखा ा य कड ून मदत िमळाली , िज याकड े तु ही
अनेकदा स ंकटात वळता . या सहा यकान े तुम या सम या ऐक ून तु हाला मदत क ेली
असेल, तु हाला त ुम या य ेयांचा पाठप ुरावा कर यासाठी ो सािहत क ेले असेल िकंवा
इतर गो बरोबरच त ुम या साम या ची आठवण क न िदली अस ेल. यांनी भौितक मदत
दे यासारखा अिधक ग ुंतलेला ि कोनद ेखील घ ेतला असावा िक ंवा या दो ही गो च े िम ण
असू शकत े. नैसिग क सहा यक या ं या िव ह ेवाटीसाठी यांपैक एक माग वापरतात .
तु हाला कदािचत असा पड ेल, क जर मदत करण े ही एक सामा य अशी अप ूव
संक पना आह े, तर सम ुपदेशक हण ून आप याला मदत कर या या ाथिमक
कौश या ंम ये िशि त कर याची आव यकता का आह े? भावी , यश वी मदत द ेणे हे
मदतीसाठी अ भावी य ना ंपे ा वेगळे काय आह े? यावसाियक आिण ग ैर- यावसाियक
मदत द े यात काय फरक आह े? या ा ंची उ र े आपण या पाठात शोध ू.
१.१.१ औपचा रक आिण अनौपचा रक सहा यका ंची भ ूिमका (Role of Formal
and Informal Helpers )
मदत कर याची स ंक पना िविवध कार या मदत यवसाया ं या व पात स ं था मक
आहे. या यवसाया ंची औपचा रक भ ूिमका, हणज े लोका ंना जीवनातील मानिसक
ासदायक सम या िक ंवा 'जग यािवषयक सम या ' यव थािपत कर यात मदत करण े.
पा ा य स ं कृत म य े, या यावसाियका ंम ये सम ुपदेशक, मानसोपचारत ,
मानसशा , सामािजक काय कत आिण इतर धम मं यांचा समाव ेश होतो . त सम मदत
करणा या स ं था आिण िविवध यावसाियक सहा यक आप या स ं कृतीतही अि त वात
आहेत. परंतु, या स ेवांचा वापर आिण या स ं थांकडे पाह याचा ि कोन पि म ेकडील munotes.in
Page 3
समुपदेशनाचा प रचय - I
3 लोकांपे ा आप या स ं कृतीतील लोका ंम ये िभ न अस ू शकतो . हेदेखील ल ात
घे यासारख े आहे, क सम ुपदेशक आिण उपचारकत यां यात काही फरक असल े तरी, या
सं ा या स ंपूण पाठात 'सहा यक ' बरोबर बदल क ेला जातो .
वर उ ल ेख केले या यावसाियका ंना मदत कर या यित र , यावसाियका ंचा आणखी एक
संच आह े, जे औपचा रक सहा यक नसतील , परंतु संकटा या आिण मानिसक ासा या
वेळी लोका ंना मदत करतात . िचिक सक , श यिवशारद , वक ल , प रचा रका , िश क ,
यव थापक , पय वे क, पोलीस अिधकारी आिण इतर स ेवा उ ोगातील यावसाियक या ंचा
िवचार करा . ते यां या वतः या यवसायातील िवश ेष आह ेत आिण स ेवांचा संच दान
कर यात त आह ेत, जसे क िश ण , यव थापन िक ंवा कायद ेशीर स ला . या
सहा यका ंकडून िकमान अ य पण े आणखी एक अप े ा ही आह े, क त े या लोका ंना
सेवा देतात, यांना संकटा या व ेळी िक ंवा सम या ं या प रि थतीत मदत करतील . हणून
यांना अ य सहा यक मानल े जाऊ शकत े. इगॅन आिण रीझ (२०१९ ) यांचे हे उदाहरण
िवचारात या : ‘शारी रक , बौि क , सामािजक आिण भाविनक ्या वाढणा या आिण
िवकासा मक काय आिण स ंकटांशी स ंघष करणा या िव ा या ना िश क इ ं जी, इितहास
आिण िव ान िशकवतात . यामुळे िश क या ं या िव ा या ना य आिण अ य
मागा नी मदत कर या या ि थतीत असतात , वाढ या सम या ंचा वेध घेतात, या सम या
समजून घेतात आिण या हाताळतात .’
सहा यका ं या श ेवट या ेणीम य े कोणीही आिण इतरांना मदत करणार े सव लोक
राहतात : नातेवाईक , िम , प रिचत , वग िम , समवय क आिण काही व ेळा अगदी अनोळखी
य ! हे अनौपचा रक सहा यक आह ेत. िकंबह ना, आप याला द ैनंिदन आधारावर
िमळणारी बह त ेक मदत या अनौपचा रक ोता ंकडून िमळत े आिण त े आप या जीवनात
खूप योगदान द ेतात. अडचणी या काळात आपण िम ा ंची मदत घ ेतो. वत: या व ैवािहक
सम या िक ंवा आिथ क संकटांतून माग काढ यासाठी तार ेवरची कसरत करत असताना
पालक या ं या म ुलांना वाढ यासाठी आिण िवकिसत हो यासाठी मदत करतात .
दैनंिदन जीवनातील सम या आिण स ंकटांना त ड द े यासाठी आपण वतःला मदत
कर यासद ेखील िशकतो . आता आप याला व ेगवेग या कारच े सहा यक माहीत
अस यान े आपण यावसाियक सहा यक , यांची ाथिमक भ ूिमका जीवना या सम या
असणा या लोका ंना मदत करण े आहे, ते अनौपचा रक सहा यका ंपे ा कस े वेगळे आहेत ते
पाह .
िनःसंशयपण े, यावसाियक आिण ग ैर- यावसाियक भ ेट म य े मदत कर यािवषयीच े काही
सामा य घटक आह ेत. भाविनक ासा या व ेळी तु ही एखा ा िम ाला मदत क ेली अस ेल,
या व ेळेचा िवचार करा . ग धळल े या िम ान े तुम याशी स ंपक साधला असावा , कारण
यांचे तुम याशी िव ासा चे नाते आह े. तुम या िम ान ेसु ा व े छेने यांची गो आिण
यांना प रि थतीत ून काय हव े आ हे, हे तुम याबरोबर सामाियक क ेली अस ेल. तुम या
िम ाला त ु ही चा ंगले ओळखत अस या ने तु ही कदािचत या ंनी काय सामाियक क ेले
केवळ ह ेच ऐकल े नसेल, तर तो काय स ूिचत करत होता , हेदेखील त ु हांला समजल े असेल. munotes.in
Page 4
समुपदेशन मानसशा
4 हे घटक सव यावसाियका ंम ये सामा य आह ेत. तथािप , यावसाियक मदतीम य े इतर
घटका ंचा समाव ेश होतो .
यावसाियक सहा यक िक ंवा सम ुपदेशक जाणीवप ूव क या ं या अशीला ंसह मदत ि या
(helping process ) तयार करतात . हे एका स हा यका या या ं या िम ा ंबरोबर या
संभाषणाप े ा चार आयामा ंम ये वेगळे आह े: (१) मदत कर याची औपचा रकता , (२)
यावसाियक मदतीची िव ता रत उि ्ये, (३) मदत कर याची ि या , आिण (४)
सहा यकाची व ैिश ्ये (पास न आिण झा ंग, २०१४ ). आता या य ेकाचा अ थ काय त े
आपण समज ून घेऊ.
या यावसाियका ंकडून मदत करण े, हा या अथा ने एक औपचा रक य न आह े, क सव
यावसाियक सम ुपदेशकांनी िविवध यावसाियक स ं थांनी (उदाहरणाथ , अमे रकन
काऊंसेिलंग असोिसएशन [ACA] ची मानक े आिण माग दश क त व े) थािपत क ेले या
नैितक मानका ंचे आिण माग दश क त वा ंचे पालन करण े आव यक आह े. समुपदेशक
यावसाियक मदतीच े व प , ि या आिण अिधकार , आिण जबाबदा या जाणतात . यांचे
पालन कर यात अयश वी झा यास कायद ेशीर आिण यावसाियक प रणाम होऊ
शकतात . मदत ि य ेची औपचा रकता स ंरचने ारे ओळखली जात े, याम य े िनयोिजत
भेट िनि त करण े, संदिभ त य ना उपयोगात आणण े ( हणज े आव यक अस यास
अशीलाला द ुस या यावसाियकाकड े िनद िशत करण े), स ांचे द तऐवजीकरण िक ंवा न द
ठेवणे आिण श ु क वस ूल कर या या ि य ेचा समाव ेश होतो . जरी या काहीच गो ी आह ेत,
या सहा यकारी स ंबंधाची (helping relationship ) औपचा रकता िटकव ून ठेव यास
मदत करतात , समुपदेशन य न िक ंवा स े य ांि क व पाची नसतात . सहा यकारी
संबंधातील सवा त मह वाचा घटक , हणज े समुपदेशक सहा यकाची (helper ) भूिमका पार
पाडतो , तर अशी ल हा सहा यी - helpee (िकंवा याला मदत क ेली जात आह े) राहतो , जे
िम िक ंवा नात ेवाईका ंबरोबर या अनौपचा रक सहा यकारी स ंबंधांत नसत े. या मदती या
य ना ं या क थानी स े, केवळ अशील आिण या ं या गरजा ह े असतात . या यित र ,
समुपदेशक ह ेतुपुर सर स ंवाद साधतात . हणज ेच, जरी वर -वर स ंभाषण े मु पणे चाल ू
असली , तरीही समुपदेशक अशीला ं या गरजा प ूण कर यासाठी काय आव यक आह े, यावर
चचा कर यावर ल क ि त करतात आिण वत : या व ैयि क गरजा नाही .
सामा य य बरोबर सामा य मदत शोधणा या भ ेट म य े एखा ा य ला भ ेडसावत
असणा या सम या ंचे िनराकरण , स ला िक ंवा उ र े दान करण े समािव अस ू शकत े.
समुपदेशनाची उि ्ये अिधक िव त ृत आह ेत. समुपदेशक अशीलाची सम या स ंदभ िबंदू
हणून या ं या अन ुभवात ून काढल े या व त ुिन ि कोनात ून समज ून घे याचा य न
करतात . अशीलाची प रि थती समज ून घे यासाठी त े समान व ैयि क अन ुभव वाप
शकतात ; उदाहरणाथ , मह वाची म ै ी गमावण े. तथािप , ते ओळखतात क य ेक य च े
अनुभव अि तीय असतात आिण या ं या व ैयि क अन ुभवांना अशीला ं या ीकोनाला
झाकोळ ू देत नाही त. समुपदेशनाच े ल य अशीला ं या प रि थतीत सकारा मक बदल
घडवून आणण े हे असत े. समुपदेशकाच े ाथिमक य ेय, हणज े अशीलाला जीवनातील
प रि थती आिण माग या या ंना भावीपण े सामोर े जा यास स म बनवण े. यांचा उ ेश
अशीला ंना ‘दु त करणे’ हा नाही , तर या ंचे येय सा य कर यासाठी व ैयि क स ंसाधन े munotes.in
Page 5
समुपदेशनाचा प रचय - I
5 िवकिसत कर यात या ंना मदत करण े हे आहे. बदल हा मदतीचा एक आव यक प ैलू आहे.
समुपदेशक अशीलाला क ेवळ स ंकटापास ून दूर जा यात मदत करत नाही , तर तो मानिसक
ास प ूव पदावर य ेऊ नय े, हणून आव यक कौश य े िनमा ण कर यास मदत कर तो. अशा
कार े, समुपदेशना या िव ता रत उि ्यांम ये अशीलाला अिधक वत ं िक ंवा
जीवनातील आ हान े यव थािपत कर यास स म बन यास मदत करण े समािव आह े.
अशीला ंना मदत कर यासाठी सम ुपदेशक मानसशा ा या िव ानावर आिण मानवी
िवकासा या त वा ंवर अव लंबून असतो . ते मदतीची य ूहतं े तयार कर यासाठी मानवी
िवकासाच े ान, योगदान द ेणारे घटक आिण िनरोगीपणा या चारासाठी आिण ास द ूर
कर यासाठी भावी प ती वापरतात . समुपदेशक प ुरा यावर आधा रत सरावावर अवल ंबून
असतात , हणज ेच ते संशोधनात ून िमळाल े या ा नाचा उपयोग या ंचा सराव बळ
कर यासाठी करतात . हे ान य ेक अशीला या प रि थतीशी ज ुळवून घे यासाठी
समुपदेशक क ुशलदेखील असावा . समुपदेशक अशीलासाठी यो य यवधानाची
(interventions ) रचना कर यासाठी िविवध िस ा ंत आिण उपचारप त चा द ेखील
आधार घ ेतात. या यित र , वैिश ्ये आिण ग ुणांची ेणी एक भावी सम ुपदेशकांना वेगळे
करते.
आता आपण ह े जाणून घेतले, क यावसाियक मदत द ेणे/करणे हे काय आह े, आता आपण
समुपदेशनाची या या पाह या . ‘समुपदेशन ह े एक यावसाियक नात े आहे, जे वैिव यप ूण
य , कुटुंबे, आिण गट या ंना मानिसक आरो य , वा य , िश ण आिण यावसाियक
कारिकद िवषयक य ेये (career goals ) सा य कर यास स म करत े’ (इगॅन आिण रीझ ,
२०१९ , पृ. ४). हे या या तीन घटक ठळक करत े: अशीला ं या गरजा आिण इ छा या ंचे
क ीकरण ; अशील ह े सहा यकारक ि य े ारे (helping process ) यां यासाठी एक
अिधक चा ंगले जीवन सा य कर यास स म होण े अ याव यक आह े, ही व त ुि थती ; आिण
हे क यश ह े जीवन -समृ करणा या फिलत े, हणज ेच भावी फिलता ं या व पात
प रभािषत क ेले जाणे अ याव यक आह े.
१.१.२ यश वी मदतीच े मु य साम ी (Key Ingredients of Successful
Helping ):
बोधिनक वात िनक उपचारप ती (cognitive behavioural therapy ), वात िनक
उपचारप ती (behaviour therapy ), य -क ि त उपचारप ती (person -centred
therapy ), मनोगितक य उपचारप ती (psychodynamic therapy ), तािक क-भाविनक -
वत न उपचारप ती (rational -emotive -behaviour therapy ) आिण अशा अन ेक
उपचारप त िवषयी त ु ही ऐकल े अस ेल. येक उपचारप तीचा ि कोन हा मदत
कर या या प ती आिण त ं े यांचे िविवध स ंच िनिद करतो . या िभ न उपचारप त म य े
काही घटक सामा य आ हेत. येथे चचा केलेले मु य घटक हणज े कौश य े आहेत, याची
गरज कोण याही सहा यक /समुपदेशक मानसशा ाची कोणती शाखा िक ंवा ि कोन
िनवडतात , हे मह वाच े नाही.
हे उदाहरणा या मदतीन े समज ून घेऊ. असे दहा िभ न उपचारकत आह ेत, जे
उपचारप तीसाठी खालीलप ैक एका प तीचा चार क शकतात : वात िनक munotes.in
Page 6
समुपदेशन मानसशा
6 उपचारप ती , तािक क-भाविनक -वत न उपचारप ती , कथना मक उपचारप ती
(narrative therapy ), भावना -क ि त उपचारप ती (emotion -focused therapy ),
वा तिवकता उपचारप ती (reality therapy ), य -क ि त उपचारप ती , संि
गितक य उपचारप ती (brief dynamic therapy ), बोधिनक वात िनक उपचारप ती
(cognitive behavioural therapy ), अि त ववादी -मानवतावादी उपचारप ती
(existential -humanistic therapy ), आिण सब ंधिवषयक –सां कृितक उपचारप ती
(relational -cultural therapy ). आता िवचार करा , क या दहा उपचारक या पैक
येकाकड े दहा अशील आह ेत. दहा अशीला ं या य ेक संचाम य े ती त े या पातळी या
समान ेणीसह समान सम या आह ेत. हणज ेच दहा गट त ुलना मक आह ेत. हे उपचारकत
सामाियक करत असणार े सामा य व ैिश ्य हणज े सव दहा उपचा रकत िततक ेच यश वी
आहेत; सव शंभर अशील या ं या जीवनातील सम या प रि थती कारण -अंतग त
यव थािपत कर यात यश वी आह ेत. सव उपचारा मक भ ेटी (therapeutic
encounters ) अशीला ंसाठी जीवन सम ृ करणार े प रणाम द ेतात. जर अस े असेल, तर
असे हणता य ेणार नाही , क यशाच े मुख वाहन उपचाराचा ि कोन होता , कारण दहा
िभ न ि कोन होत े. यामुळे असे उ व ू शकतात (इगॅन आिण रीझ , २०१९ ) जसे: या
यश वी सहा यका ंम ये काय सा य आह े? कोणत े मूळ ( ाथिमक ) घटक या ंना यश वी
करतात ? यां या अशीला ं या गरजा प ूण कर या साठी या ंचे पसंतीचे ा प िक ंवा ि कोन
वापर याची या ंची मता ही ाथिमक गो प ैक एक आह े, परंतु केवळ एक . इतर घटक
कोणत े आहेत?
हे सामा य घटक हण ून काय समािव क ेले जावे, यावर अ यासक आिण स ंशोधका ंची
िभ न मत े आह ेत. हे ही व त ुि थतीद ेखील अधोर ेिखत करत े, क घटका ंचा कोणताही
'यो य' संच नाही िक ंवा त ु हाला त ुम या अशीलाबरोबर करावया या गो ची िनि त
परी ण -सूची (checklist ) नाही. यश वी मदतीच े घटक िक ंवा साम ी सतत बदलत
असतात . हणज ेच, प रि थतीन ुसार सहा यक हण ून तु ही त ुम या अशीला या गरजा
आिण प रि थती या ं या मागणीन ुसार या घटका ंचा वापर करण े आव यक आह े.
खालील िवभागा ंम ये भावी सहा यक हो यासाठी उपय ु काही म ुख घटक िक ंवा
ाथिमक कौश य े पाह .
१.१.३ अशील आिण स ंदभा वर ल क ि त करा - अशील स ा ंम ये काय
आणतो /आणत े (Focus on Cli ent and Context – What Client Brings in
Sessions )
आपण मदत शोधणा या ला अशील (client ) हणून संबोधतो , याला जीवनातील सम या
हाताळ यासाठी मदतीची आव यकता असत े. उपचारप तीतील सवा त मह वाचा ‘घटक’
हणज े अशील . असे आढळ ून आल े आहे, क कोण याही उपचारा मक य नाच े यश िक ंवा
अपयश ह े मु य व े अशीलावर आिण त े उपचार घ े यायो य स ा ंम ये काय आणतात , यावर
अवल ंबून असत े. हणूनच उपचारक या ने हे मह वाच े घटक ओळखण े आिण या ंचे
िनराकरण कर यात स म असण े आव यक आह े. munotes.in
Page 7
समुपदेशनाचा प रचय - I
7 अशील ह े स ांम ये मानवत े या आव ृ ीसह य ेतात, जे सोपे आिण जिटल दो ही अस ू
शकतात . ते सम या प रि थती , आिण िच ंता मक बाबी या ंसाठी मदत घ ेतात, जे सौ य
ासदायक त े गंभीरपण े िवचिलत करणार े अस ू शकतात . ते यां याबरोबर सम या
प रि थती हाताळ याच े मागील यश वी िक ंवा अयश वी य न िक ंवा न वापरल े या
संधीसह व ैयि क योग आणतात . ते गत काळातील अन ुभव या ंना या माणात
सकारा मक िक ंवा नकारा मक र या भािवत करत आह ेत, यासह उपचारप तीसाठी
येतात. उदाहरणाथ , एखा ा अशीलाला प ूव या वाईट अन ुभवांमुळे लोका ंवर िव ास
ठेव यास अडचण य ेऊ शकत े. अशीला या जीवनाकड ून सामा य अप े ा आिण
आका ं ादेखील असतात . या वा तववादी िक ंवा िव िपत अस ू शकतात आिण हण ूनच
या बरोबर िनराशा घ ेऊन य ेतात. सवा त मह वाच े, हणज े अशीलाकड े काही साम य ,
कौश य े आिण स ंसाधन े असतात . ही वैयि क स ंसाधन े असू शकतात , जसे क लविचकता
(resilience ) िकंवा आधारप ूण कुटुंबासारखी (supportive family ) सामािजक स ंसाधन े.
अशील या ं या सामा य भाविनक अव था ंसह स ा ंम ये येतात. भावना हा आप या
जीवनाचा अिवभा य भाग आह े आिण य ेक अशील आप याबरोबर िविश प रि थती ,
िवषय आिण सामा य मा ग िकंवा काय आिण या ंचे यव थापन कर या या प ती
यांिवषयी या भाविनक िति या आणतो . अशीलासाठी उपचारप ती हा एक नवीन य न
असतो . यां या काही आशा अस ू शकतील , उदाहरणाथ , मानिसक ास , भीती, जसे क
अ ात य शी स ंपक साधण े िकंवा काही अ व थ िवषया ंवर चचा करण े, यांचे शमन
आिण प रणाम िक ंवा उपचारप तीचा कालावधी इ याद िवषयी अप े ा. जे अशील
याअगोदर उपचारप ती घ ेत आह ेत, तेदेखील या ं या गत काळातील मदतीच े अनुभव
आिण काही नवीन आशा , भीती आिण अप े ा घेऊन य ेतील. जरी उपचारा मक य न
बदलाकड े िनद िशत क ेले गेले असल े, तरी मोकळ ेपणा िक ंवा बदल या ंिवषयीची अशीलाची
तयारी बदल ू शकत े. ल ात ठ ेवा क बदल कधीकधी भीतीदायकद ेखील अस ू शकतो .
बदला या व ेळी काम कर या या या ं या इ छ ेम येही अशील िभ न असतात . अशील
काही िविश अिन छ ेने िकंवा ितकारासह स ा ंना येतात. उपचारा मक य न हा सहयोगी
व पाचा असतो . या सहयोगी य ना ंम ये गुंत याची मता द ेखील अशीलान ुसार िभ न
असत े.
येक य ला यो य आिण अयो य , यांना काय वीकाय िकंवा अ वीकाय वाटत े, यांची
वैयि क न ैितकता आिण न ैितकत ेकडे पाह या चा या ंचा वतःचा माग आहे. अशील ही सव
वैयि क नीितम ा आिण त व े आणतात , जी स ा ंम ये पाळली जाऊ शकतात .
याच माण े, सं कृती ही य या जीवनात ख ूप मह वाची भ ूिमका बजावत े. अशील
यां या बरोबर या ं या िविभ न सा ं कृितक धारणा , मू ये आिण वत ना मक मानद ंड घेऊन
येतात. माण /िनयम (norm ) हणज े 'सामािजक िनयम , मू य िक ंवा मानक , जे एखा ा
सं कृतीत वीकारल ेले आिण यो य वत नाचे वण न करत े' (ए.पी.ए. िड शनरी ऑफ
सायकॉलॉजी ).
इतर लोका ंबरोबरच े नाते, हे आप या जीवनातील एक मह वाच े आिण अ य ंत भावशाली
पैलू बनवत े. पालक , समवय क , भावंड, िम , ेमरंिजत जोडीदार िक ंवा या ं यासाठी
मह वाच े असणार े कोणत ेही नात े य ांसार या स ंपूण ेणीतील नात ेसंबंधांसह अशील munotes.in
Page 8
समुपदेशन मानसशा
8 उपचारप तीसाठी य ेतात. हे नात ेसंबंध या ं या सम य े या ती त े या चढ -उतारा ंसह
आहेत आिण िवश ेषतः स ंबंिधत सम या प रि थतीशी स ंबंिधत आह ेत. उदाहरणाथ , एखादा
अशील या या पालका ंकडून मोठ ्या अप े ांमुळे यिथत होऊ शकतो . अशील या ं याकड े
असणा या आ ंतरवैयि क स ंवाद कौश या ं या पातळीम य े आिण िविवधत ेम ये देखील
िभ न असतात .
अशीलाला माहीत नसल ेले काही घटक अस ू शकतात िक ंवा अशीलावर काही भाव अस ू
शकतात , जे यांना अ ात अस ू शकतात . यां या यि म वा या िक ंवा वत ना या काही
े ांिवषयी अ ंत ीचा अभाव (lack of insight ) देखील अस ू शकतो . काही बा भाव
आहेत, जे एकतर अशीला या गतीम ये योगदान द ेतात िक ंवा अडथळा आणतात .
हणज ेच, अशीला या िनय ं णाबाह ेरील काही प रि थतीज य घटक ज े एकतर
िवधायक /सकारा मक बदला ंना समथ न देतात िक ंवा या ं या गती या मागा वर अडथळ े
हणून उभ े असतात . हणूनच, अशील या ं याबरोबर उपचारा मक य ना ंम ये ात,
अ ात , वैयि क , सामािजक , मनोवृ ी, सां कृितक, संबंधा मक आिण प रि थतीज य
घटक या ं याबरोबर आणतात . अशील सम ुपदेशकाकड े अनेक ि ल सम या आणत
अस यान े, अशीलासाठी कोण या घटका ंवर ल क ि त करण े आव यक आह े, हे ओळखण े
मह वाच े आहे. समुपदेशकाने अशीला ंना या ं या सम या प रि थतीवर प रणाम करणार े
मु य घटक वतःसाठी शोध यात मदत कर याचा य न क ेला पािहज े. उपचारप तीचा
प रणाम ठरव यासाठी अशीलाचा उपचारा मक य ना ंम ये सहभाग अ य ंत मह वाचा
आहे. अशीला ंनी या ं या वतः या जीवनातील प रणा मांचे ‘चालक ’ असण े आव यक आह े.
हणज ेच उपचारा मक य न अशीलाभोवती िफरतात ; शेवटी, यां या जीवनात ज े बदल
घडवून आणतात , ते वत : अशील असतात . समुपदेशक ह े केवळ या या ं या बदलाचा
सू धार असतात .
अशीला ंना मदत का यायची आह े, ते िनधा रत करा (Determine why clients
seek help ):
मदतीच े सार समज ून घे यासाठी दोन ा ंचा िवचार क ेला पािहज े: (१) लोक थम मदत
का शोधतात - िकंवा ती िमळिव यासाठी या ंना का पाठवल े जात े, आिण (२) मदत
ि य ेची मु य उि ्ये काय आह ेत (इगॅन आिण रीझ , २०१९ , पृ. ९). बरेच लोक मदत
घेतात, कारण वतः या िक ंवा इतरा ं या मत े, लोक एखा ा सम य े या प रि थतीत
गुंतलेले असतात , जे ते चांग या कार े हाताळ ू शकत नाहीत . असे काही लोक आह ेत, जे
मदतीसाठी य न करतात , कारण या ंना वाटत े, क ते श य िततक े पूण पणे जगत नाहीत .
हणज ेच या ं याकड े काही न वापरल ेली स ंधी आह े. तर काही इतर या दोघा ं या िम णान े
मदत मागायला य ेतील. चला या य ेकाचा तपशीलवार िवचार क या .
सम या प रि थती (Problem situations ): अशील स ंकट, अडचणी , शंका िक ंवा
यांना भेडसावणा या सम या ंबाबत मदत घ े यासाठी य ेतात. आप या जीवनाती ल सम या
नेहमीच सरळ नसतात आिण यावर प उपाय अस ू शकत नाहीत . ते गुंतागुंतीचे असतात ,
याम ुळे खूप भाविनक ास होतो . अशील ‘सम या प रि थती ’, जग या या ि ल
सम या , या या ंना चा ंग या कार े हाताळता य ेत नाहीत , यांसह उपचारप तीसाठी munotes.in
Page 9
समुपदेशनाचा प रचय - I
9 येतात. कधीकधी अशीला या सम या चा ंग या कार े प रभािषत क े या जाऊ शकत
नाहीत , हणज ेच प पण े समज या जात नाहीत िक ंवा अस े असू शकत े, क जरी सम या
चांग या कार े प रभािषत क े या ग े या अस या , तरीही अशीला ंना या कशा
हाताळाय या , हे माहीत नसाव े. अशीला ंना अस े वाटू शकत े, क या ं या सम या ंना
पया पणे हाताळ यासाठी या ं याकड े पुरेशी संसाधन े नाहीत . असे अशील अस ू शकतात ,
यांनी काही उपाया ंचा य न क ेला अस ेल, जे कदािचत या ं यासाठी यश वी ठरल े नसेल.
यामुळे, अशा ि ल , भाविनक ्या ासदायक सम या आिण अशीला ची समज ,
सम या ंना सामोर े जा याची मता , संसाधन े आिण भ ूतकाळातील अन ुभव अशीलाला मदत
घे यास भािवत क शकतात .
सम या प रि थती आपला वतःशी असणारा पर परस ंवाद यात ून उ व ू शकत े, जसे क
वत:ची श ंका, भीती िक ंवा आजाराचा ताण , समवय का ंशी मतभ ेद, अयश वी िववा ह,
कौटुंिबक शोषण िक ंवा काया लयीन मतभ ेद व राजकारण , कामा या िठकाणी सम या
यांसार या इतर लोका ंबरोबर या आप या स ंवादात ूनही सम या उ व ू शकतात . आिथ क
संकट, जात, िलंग िक ंवा अप ंग वा या प रणामी भ ेदभाव करण े, इ याद सार या
जीवनिवषयक सम या ंम ये मोठ े सामा िजक वातावरण , सं था िक ंवा स ंघटनाद ेखील
योगदान द ेतात. जरी या आिण इतर सम या अशीलान े अनुभव या असतील , तरीही या
सम या हाताळणारी य न ेहमीच मदत घ ेते असे नाही. काही व ेळा अशीला ंना संदिभ त
केले जाऊ शकत े - िकंवा िश क , पय वे क आिण यायालया ंकडून मदत िमळव या साठी
पाठवल े जाऊ शकत े. उदाहरणाथ , शाळेत जुळवून घे यास स म नसणा या म ुलाला
शाळे या सम ुपदेशकाला भ ेटायला पाठवल े जाऊ शकत े. हे ल ात घ ेणेदेखील मह वाच े
आहे, क मदत करण े हणज े नेहमीच सम या सोडवण े असा होत नाही . सम या
अनुभवणा या य ला या ंचे अिध क भावीपण े यव थापन कर यात मदत करण े हे
मह वाच े आहे. वर नम ूद के या माण े, सम या प रि थती ि ल अस यान े आिण न ेहमीच
'उपाय' नस यान े एखा ान े ते श य ितत या चा ंग या कार े यव थािपत कर यास स म
असण े आव यक आह े. कधी कधी आपण आप या सम या ं या पलीकड े जाऊ शकतो
आिण जीवनातील नवीन स ंध चा उपयोग क शकतो .
गमावल े या स ंधी आिण न वापरल ेली मता (Missed opportunities and
unused potential ): सव च अशील मदतीसाठी य ेत नाहीत , यांना या ं या सम या
यव थािपत कर यासाठी िक ंवा स ंकटाचा सामना कर यासाठी मदतीची आव यकता
असत े. काही अशील मदत घ ेतात, कारण या ंना वाटत े ते िततक े भावी नाहीत , िजतक े
यांना असायला आवडत े. यांना उपल ध स ंध चा िक ंवा संसाधना ंचा वापर क न अिधक
पूण पणे जगायच े असत े आिण वतःसाठी चा ंगले जीवन िनमा ण करायच े असत े. अशा
करणा ंम ये िचंता मक बाब ही ‘काय च ूक होत आह े’, हे शोध याची नसत े; तर याऐवजी ,
'काय चा ंगले असू शकत े'. वतःला , आप या प रि थतीशी आिण नात ेसंबंधांशी अिधक
भावीपण े वाग यास स म अस ूनही आपण न ेहमी आप या प ूण मत ेनुसार जगत नाही ,
असे अनेकदा सा ंिगतल े गेले आहे. या उदा हरणावर एक नजर टाका :
munotes.in
Page 10
समुपदेशन मानसशा
10 उदाहरण १.१
दहा वष अनेक मानिसक आरो य क ांम ये सहा यक हण ून काम क े यानंतर क ॅरोल
आ यंितक तणाव अन ुभवत होती . ित या सम ुपदेशकान े ित या कारिकद िवषयी आिण
ितला वतःिवषयी सव म वाटणारा व ेळ यािवषयी अिधक जाण ून घे याचा य न केला.
कॅरोलसाठी अस े होते जे हा ितला इतर मानिसक आरो य क ांसाठी मदत कर यास
सांिगतल े गेले होत े, यांना सम या य ेत हो या िक ंवा या ंची प ुनर चना होत होती .
समुपदेशकान े ितला मानव -सेवा संघटना ंसाठी सम ुपदेशक हण ून ितची मता शोध यात
आिण यावसाियक समायो जन कर यास मदत क ेली. कॅरोलने थािनक िव ापीठात
संघटना िवकास काय मात व ेश घेतला. या काय मात ती क ेवळ स ं था कशा कार े
काम करतात (िकंवा काम कर यात अयश वी होतात ), इतकेच नाही , तर ितच े कौश य
संघटना मक े ांम ये कस े जुळवून याव े, यािवषयीद ेखील िशकल े. कॅरोल मदत
कर या या े ात रािहली , परंतु नवीन ल क ि त क न आिण नवीन कौश या ंसह.
{ ोत: Egan, G., Reese, R. J., ( २०१९ ) The Skilled Helper: A Problem -
Management and Opportunity -Development Approach to Helping ( 11th
Edition ), Cengage Learning, Boston}
या उदाहरणात , समुपदेशक क ॅरोलला ितचा आ य ंितक तणाव (burnout ) आिण
अपराधीपणा या सम या या ंचा सामना कर यासाठी ितला एक नवीन स ंधी ओळख यात ,
ितचा शोध घ े यात आिण िवकिसत कर यात मदत क शकला – हणज ेच एक नवीन
यावसाियक कारक द , िजथे ती ितची कौ श ये जुळवून घेऊ शक ेल, हणज ेच ती न
वापरल े या स ंध वर ल क ि त कर यासाठी सकारा मक मानसशा स ु पणे वाप
शकेल.
न वापरल े या स ंध वर ल क ि त कर यासाठी सकारा मक मानसशा क ुशलत ेने
वापरण े (Using positive psychology wisely to focus on unu sed
opportunities ):
अशीला ंना नवीन स ंधी िवकिसत कर यात मदत करण े, हे 'सकारा मक मानसशा ल य '
(positive psychology goal ) हणून पािहल े जाऊ शकत े. सकारा मक मानसशा ाच े
सं थापक , सेिल मन आिण िझ झ स टिमहा यी ह े असे मत मा ंडतात , क “मानसशा
हणजे केवळ िवक ृतीिव ान (pathology ), दुब लता, आिण हानी या ंचा अ यास नाही ; तर
अशीलाच े साम य आिण स ुण यांचा अ यासद ेखील आह े. उपचार हणज े ‘काय त ुटले
आहे ते दु त करण े न हे; तर सव म काय आह े, ते जोपासत जाण े होय.” सहा यकारी
संबंधा या य ना ंनी केवळ सम या ंवर िक ंवा अशीला या जीवनात ‘काय च ूक होत आह े, ते
सुधारणे’ यावर ल क ि त क नय े, तर या ंना या ंची मता ओळख यात , यांचे साम य
जोपास यात , यांची म ू ये, धारणा आिण लविचकता या ंचा वापर कर यात आिण
अशीला ंना या ं या जीवनाची ‘रचना आिण प ुनर चना’ कर यात मदत कर यासाठी या ंना
िनद िशत क ेले जाणे आव यक आह े. 'साम ी ' िकंवा जीवनाची प ुनर चना कर याच े आव यक
घटक ह े अशीलामधील द ुल ि त स ंसाधन े आह ेत. काही व ेळा, अशीलाला या ं या munotes.in
Page 11
समुपदेशनाचा प रचय - I
11 सम या ं या पलीकड े जा याप े ा या सम या ंवर काम क न या ं याशी लढ ून पुढे जाण े
अिधक उपय ु ठरत े. शेवटी, हे ल ात ठ ेवणेदेखील मह वाच े आह े, क सकारा मक
मानसशा वापरण े हणज े सम या ंचे िनराकरण कर यावर काम कर याइतक े साम य
मोजण े आिण अशीलाला ‘सकारा मक ’ िकंवा ‘सव काही ठीक होईल ’ या ि कोनाची स
न करणे.
१.१.४ अशीलासाठी जीवन सम ृ करणा या भावासह फिलता ं या व पात यश
प रभािषत करण े (Defining Success in Terms of Outcomes with Life
Enhancing Impact for the Client )
यश वी मदतीम य े अशीलासाठी जीवन सम ृ करणार े प रणाम /फिलत े असण े आव यक
आहे. अनेक संशोधक आिण यावसाियक 'अशील -िनद िशत आिण स ूिचत-फिलत े' (client -
directed and outcome -informed - CDOI /सी.डी.ओ.आय.) मदतीिवषयी बोलत
आहेत. वरील िवभागात आपण सम या यव थापन आिण स ंध या िवकासावर ल क ि त
कर यािवषयी बोललो . या े ांम ये बदल घडव ून आणण े हणजे जीवन सम ृ करणा या
फिलता ंसाठी काय करण े होय. हणज ेच अशीला ंना या ंची प रि थती स ुधार यास आिण
चांगले जीवन जग यास मदत करणार े प रणाम . समुपदेशकान े/सहा यकान े य ां या
अशीला ंना वतःसाठी 'बदलाच े मा यम ' (agents of change ) बन यास मदत क ेली
पािहज े. समुपदेशकाना /सहा यका ंना स ा ंम ये काही िवषया ंवर चचा करण े नेहमीच सोयीच े
वाटत नाही . वॉ टस आिण प लर (२०१६ ) यांनी उपचारप तीमधील काही िवषया ंसह
समुपदेशका या /सहा यका ं या अ व थत ेचे पुनरावलोकन क ेले आह े. या अ व थत ेमुळे
समुपदेशकांकडून होणा या काही संभा य च ुकांवरदेखील त े चचा करतात . तथािप , जर त े
अशीलाला या ं या ासाला भावीपण े सामोर े जा यास मदत कर यासाठी स ज
असतील , तर सम ुपदेशकांना या ंचे वैयि क िवचार बाज ूला ठेवून या ं यासाठी सव म
काय आह े, हे ठरव यात अशीलाला मदत करावी लाग ेल. जीवन सम ृ करणा या
फिलता ं या उि ावर काम कर याबरोबरच भावी सम ुपदेशनाचा उपयोग अशीलाला
वत:ला मदत कर यात आिण या ं या जीवनात क ृती देणारी ितब ंधा मक मानिसकता
िवकिसत कर यात मदत कर यासाठीद ेखील क ेला जाऊ शकतो . या तीन य ेयांपैक
येकाचा अथ काय ते पाह .
पिहल े येय: जीवन सम ृ करणारी फिलत े (Goal One: Life -Enhancing
Outcomes ): अशीलाला या ं या सम या अिधक भावीपण े यव थािपत कर यात
आिण न वापरल ेली िक ंवा कमी वापरल ेली स ंसाधन े आिण जीवन सम ृ करणारी फिलत े
िनमा ण कर या या स ेवेसाठी स ंधी िवकिस त कर यात मदत करा . अशील -
समुपदेशक/सहा यक पर परस ंवादा ार े सम या प रि थती यव थािपत कर याची आिण
संधी िवकिसत कर याची गरज अशीलाला िकती माणात आह े, याव न मदती या
य ना ंचे यश िनि त क ेले जाऊ शकत े. इगॅन आिण रीझ (२०१९ ) यांनी सा ंिगत या माण े,
मदत करत आह े (helping ) हे चालू ि या दश िवणार े ('-ing') श द प आह े. हणज ेच, हे
कृतीिभम ुख आह े आिण यात अशील -समुपदेशक/सहा यक करत असणा या अन ेक
िकया ंचा समाव ेश आह े. मदत कर या या य ना ंना श ेवटी अशीलासाठी भावी
जीवनमानात भाषा ंत रत करण े आव यक आह े. अशील या ं या भीतीच े यव थापन munotes.in
Page 12
समुपदेशन मानसशा
12 कर यास िशक ू शकतात , एखादी य जी वतःवर स ंशय घ ेत राहत े, ती वत :वर अिधक
िव ास ठ ेवणारी बन ू शकत े, अशील काही यसना ंवर िनय ं ण िमळव ू शकतात , चांग या
नोक या िमळव ू शकतात , घरगुती िह ंसाचाराचा सामना करणा या य आव यक मदत
आिण स ंसाधना ंसह या ंचे अपमाना पद स ंबंध सोड याचा िनण य घेऊ शकतात , िकंवा
सं था मक व ंशवादाचा बळी ठरल े या य या ंचा वािभमान परत िमळव ू शकतात .
हे बदल अशील िक ंवा या ंचे िम , कुटुंब, समवय क , यां याशी दररोज स ंवाद साधणार े
इतर या ं ारे पािह ले जाऊ शकतात . हे बदल क ेवळ 'सांि यक य ्या ल णीय '
(statistically significant ) प रणामा ंऐवजी वत ना या ीन े पािहल े जाणे आव यक आह े.
उदाहरणाथ , आचरण िवक ृती (conduct disorder ) असणार े बालक ह े पालक , िश क
िकंवा भाव ंडांबरोबर आ मकपण े वागण े थांबवू शकत े, घरातून पळ ून जाण े थांबवू शकत े
आिण रागा या भरात क ेवळ सौ य पातळीवर आ ताळ ेपणा क शकत े. हणूनच
समुपदेशन क ेवळ ‘चांगली स े’ ठेव यावर क ि त नस ून अशीलासाठी प रणामकारक फिलत
िनमा ण कर यावर क ि त असल े पािहज े.
दुसरे येय: वतःला कशी मदत करावी ह े िशकण े (Goal Two: Learning How to
Help Oneself ): अशीलाला या ं या द ैनंिदन जीवनात वत :ला अिधक चा ंगले बन यास
मदत करा . अशील न ेहमी सम या सोडव यासाठी त नसतात . कधी कधी संकटा या
वेळी या ं याकड े असणा या सम या सोडव या या कौश याचा त े भावीपण े वापर क
शकत नाहीत . दैनंिदन प रि थत म य े आपण सामा यतः जीवनात जसजशा सम या
येतात, तसतस े यांना सामोर े जातो . जे हा सम य ेची उकल कर यासाठी एखाद े िविश
यूहतं अपयशी ठरत े, ते हा आपण िवचार करण े थांबवत नाही . तथािप , संकटकालीन
प रि थत म य े आप याकड े पुढे जा याचा , मागे जा याचा , आपण वत : लादून घेतलेली
मानके कमी कर याचा िक ंवा मदत माग याचा पया य अस ू शकत नाही . एक सामा य य
सम य ेची उकल कर यासाठी न ेहमी प तशीर ि कोन घ ेऊ शकत नाही , जोपय त तस े
कर यास िशि त होत नाही . तथािप , ही कौश य े सहसा िश कवली जात नाहीत . हणून
अशीलाला प ुढे जा यास मदत कर यासाठी सम ुपदेशकांना/सहा यका ंना या कौश या ंचे
काय कारी ान द ेणे आव यक आह े. 'समुपदेशक क ेवळ िततक े कुशल असतात , िजतक े ते
अशीलाला कौश य दान कर यात यश वी होऊ शकतात ' (ने सन-जो स , २००५ ).
हणूनच यश वी मदत ही अशीलाला भावी ‘ व-सहा यक ’ (self-helpers ) हो यासाठी
सुस ज करत े.
ितसर े येय: ितब ंधा मक मानिसकता (Goal Three: A Prevention Mentality ):
अशीलाला या ं या जीवनात क ृतीिभम ुख ितब ंधक मानिसकता िवकिसत कर यात मदत
करा. येक आरो य शा ाम ये ितब ंधा मक उपाया ंना मह व िदल े जात े. रोग
टाळ यासाठी डॉ टरा ंना या ं या णा ंनी आरो य स ुधारेल आिण चा ंगले पोषण िमळ ेल
अशा ि या ंचा सराव करावा अस े वाटत े िकंवा दंतिचिक सक मौिखक व छत ेसाठी
आरो यदायी सरावा ंचा स ला द ेतात. याच माण े, कुशल स मुपदेशकांना/सहा यका ंना
यां या अशीलान े यव थापन कर याऐवजी अप ेि त प रि थत म य े अिधक चा ंगले हाव े
असे वाटत े. आरो यस ेवा, िववाह आिण इतर नात ेसंबंध, िश ण आिण इतर अन ेक े ांम ये
ितबंधाचे फायद े पािहल े जाऊ शकतात . अनेकदा ितब ंधाचे अवम ू यन क ेले जाते, कारण munotes.in
Page 13
समुपदेशनाचा प रचय - I
13 उपचारा मक क ृत माण े ितब ंधा मक क ृत चे प रणाम आप याला न ेहमीच िदसत नाहीत
िकंवा सहज ल ात य ेत नाहीत . यामुळे अशीलासाठी त े ल व ेधक बनवण े अ याव यक
आहे. उदाहरणाथ , बरेच लोक यानधारणा िक ंवा यायामाचा आन ंद घेतात आिण त े
यां या िदन माचा एक भाग बनवतात .
समुपदेशना या प रि थतीत ितब ंध अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यासाठी संकटात
सापडल े या जोड याच े उदाहरण घ ेऊ. ना यातील य ेक जोडीदाराला एकम ेकांिवषयी
आवडणा या िक ंवा आवडत नसणा या काही गो ी अस ू शकतात . परंतु ते यांना आवडत
नसणा या गो कड े दुल करण े िकंवा 'नंतर या कालावधीसाठी राख ून ठेवू' शकतात . या
छोट्या ासदायक गो ी ज े ‘िचमटे’ (pinches ) हणून पािहल े जाऊ शकतात , ते यांना
‘कुरकुरी’ (crunches ), हणज ेच रागाचा िव फोट िक ंवा भांडणे या व पात उ ेक
हो यापास ून वाच वू शकतात . येथे समुपदेशक या ं या व ैयि क स ंभाषण कौश या ंचा वापर
क न दो ही जोडीदारा ंमधील पर परस ंवाद क ुशलतेने यव थािपत कर यासाठी या ंना
िचमटे ओळख यास मदत क शकतात , जे भिव यात या ं या स ंवादात ून य होऊ
शकतात .
१.१.५ भावी सहा यकाच े गुणधम (Qualities of an Effective Helper ):
सहा यक आिण सहा यकारी स ंबंध हे उपचारा या प तीप े ाही सम ुपदेशन ि य ेचा एक
मह वाचा भाग आह े. इतर यावसाियका ं माण े काही उपचारकत इतरा ंपे ा चा ंगले असतात .
पण या ंना काय चा ंगले बनवत े? इतर उपचारक या पे ा या ंना कोण या गो ी अिधक
भावी बनवतात , ते पाह या :
भावी सहा यका ंकडे आंतरवैयि क कौश या ंचा बळ स ंच असतो , यांचा वापर त े
अशीला ित वीक ृती, नेहपूण ता आिण समान ुभूती य कर यासाठी करतात .
भावी उपचारकत अशीलाबरोबर िव ास िनमा ण कर या या मागा ने काय करतात , जे
उपचाराचा एक मह वाचा घटक आह े.
सहा यकारी स ंबंधांसाठी सहयोगाची आव य कता असत े आिण भावी सहा यक ह े
सुिनि त कर या साठी या ंचा वाटा उचलतात . पर पर सहमतीवर आधा रत उि ्ये
िवकिसत कर यासाठी त े अशीलाबरोबर काम करता त.
उपचारकत अशीलाची ि थती समज ून घेतात आिण अशीला या मानिसक ासा या
ोतासाठी एक श ंसनीय प ीकरण द ेऊ शकतो . हे गत अन ुभव आिण अ ययन
यांव न काढल े जाऊ शकत े.
भावी सहा यका ंची एक आव यक ग ुणव ा ही आह े क त े येक – सां कृितक,
सामािजक , आिथ क, राजक य आिण इतर अशा स ंबंिधत स ंदभा त अशीला ंना आिण
यां या सम या दो ह ना समज ून घेतात. जे हा अशीलाला अशा प रि थतीज य
घटका ंमुळे मानिसक ास होतो , ते हा याच े कारण अशीलाम य े शोधल े जाऊ नय े,
याची काळजी त े घेतात. munotes.in
Page 14
समुपदेशन मानसशा
14 भावी उपचारक या कडे सहा यकारी ि कोन असतो , जो अशीला या गरजा प ूण
करतो आिण अशीलाला यािवषयी िशि त करतो .
ते यां या अशीला या वाय त ेचा आदर करतात आिण िव ासाह , मन वळवणार े
आिण सकारा मक बदल घडव ून आण यासाठी या ंना खा ी द ेताना या ं याशी
स मानान े वाग याची खा ी करतात .
समुपदेशन ि य े या क थानी अशीलाला ठ ेवून सहा यक अशीला या गतीवर
आिण सहा यकारी ि य ेिवषयी या या ं या मता ंवर द ेखरेख ठेव यासाठी सहयोग
करतो .
भावी उपचारकत औपचा रक िक ंवा अनौपचा रक अिभ ाय णाली (feedback
system ) थािपत करतात . अशीला या उपादाना या (inputs ) आधारावर
उपचारक या नी या ंचा ि कोन तयार करण े अ याव यक आह े.
ते कठोर नसतात आिण उपचारा मक ि य ेत अशीलाची सम या प रि थती , अशील
अिभ ाय आिण अिन छ ेची िक ंवा ितकाराची िच ह े िवकिसत होत असणा या
आकलना या आधारावर ज ुळवून घेतात.
उपचारकत अशीलाला श यता , आशा आिण आशावादाची वा तववादी जाणीव
िवकिसत कर यासद ेखील मदत करतात .
अशीला या सम या िक ंवा अशील -सहा यक स ंबंधांशी संबंिधत चचा कर यास कठीण
अशा बाबी टाळत नाहीत . कुशल सहा यक ही स ंभाषण े कौश यान े हाताळतात .
यां याकड े पुरेशी व -जाग कता असत े आिण त े उपचारा मक स ंवादादर यान
वतःिवषयी चचा कर यात इतपतच ग ुंततात , िजतपत त े सहा यकारी ठरत े आिण
अशीला ंचे ल िवचिलत करत नाही िक ंवा अशीलाव न स ंक दूर होत नाही .
सहा यक या ं या वतः या साम या िवषयी आिण व ैयि क आिण या वसाियक
मया दांिवषयी जाग क असतात . उपचारकत उपचारादर यान उ वणा या य ेक
सम य ेम ये त नसतो . ते समुपदेशक या ंना या ं या सरावा या यावसाियक मया दा
माहीत आह ेत, ते आव यक त े हा यो य स ंदभ देतील.
व-जाग कत ेसह भावी सहा यक या ं या व ैयि क ेरणा, मू ये, जगािवषयीची मत े,
पूव ह आिण यावसाियक िनण यांवर होणा या या ं या स ंभा य भावािवषयी जाग क
असतो .
पुरा यावर आधा रत सराव लाग ू कर यासाठी कुशल उपचारक या ना अशीलाशी
संबंिधत: अशीलाच े यि म व , यां या सम या , सामािजक स ंदभ आिण स ंभा य
उपचार , यांिवषयी सव म स ंशोधन माहीत असत े. munotes.in
Page 15
समुपदेशनाचा प रचय - I
15 मानसशा ह े सतत िवकिसत होत असणार े े आह े आिण हण ूनच काय म
उपचारक या नी यावसाियक व -सुधारणा कर यासाठी वचनब असण े अ याव यक
आहे आिण े ातील चाल ू घडामोड वर आधा रत ान अ यावत कर यासाठी
सि यपण े काय केले पािहज े.
भावी सहा यका ंना त कालीन प रि थतीत कर यास आव यक क ृत चे पुरेसे
ि या मक ानद ेखील असत े. उदाहरणाथ , एक सम ुपदेशक जी सहसा ित या
अशीला ंना ह ता ंदोलन क न या ंचे वागत करत े, ित या ल ात य ेते क नवीन
अशील प पण े अ व थ िदसत आह े, या या आवाजात क ंप आह े, याला न े -संपक
(eye contact ) साधण े अवघड जात आह े आिण हातात माल आह े. समुपदेशक
कदािचत िवचार क शक ेल, क याला घाम य ेत अस ेल आिण ह ता ंदोलन
कर यासाठी याचा ओलसर हात प ुढे करण े या यासा ठी लािजरवाण े असू शकत े
आिण याम ुळे ती श यतो याच े वागत कर यासाठी ग ैर-करारब माग वापर याचा
िनण य घेऊ शकत े.
भावी सहा यका ंना यश वी उपचारप ती या म ु य घटका ंिवषयी ठोस
आकलनद ेखील असत े आिण अशीला ंना सेवा दे यासाठी त े घटक कस े तयार कराव े हे
यांना माहीत असत े.
हे काही आव यक ग ुण आह ेत, जे उपचारक या कडे असण े आव यक आह े. तथािप , अशी
कोणतीही ‘िनि त यादी ’ िकंवा ‘यो य’ िकंवा ‘प रपूण ’ वैिश ्यांचा संच नाही . कोणीतरी एक
चांगला उपचारकता आहे क नाही याचा िनण य अशीला या ाधा या ंवरदेखील अवल ंबून
असतो. उपचारक या ची काय मता क ेवळ या ं या िविश िस ा ंतां या ानान े िनधा रत
केली जात नाही , तर ती अशीला ं या गरजा प ूण कर याशीद ेखील स ंबंिधत आह े. एका
काय म उपचारक या नी हेदेखील ओळखण े आव यक आह े, क अशीलाला काही ल ण े
जाणवत आह ेत, परंतु यांची ल णा ंना या ंची ओळख हण ून या ंचे चुक चे अथ बोधन क ेले
जाऊ नय े, याची काळजी घ ेणे आव यक आह े. समुपदेशक असण े ही एक भावी भ ूिमका
आहे आिण ती िविवध जबाबदा या ंसह य ेते. एक काय म सम ुपदेशक ही व त ुि थती
जाणतो .
१.२ सहा य ि य ेत धारणा , मू ये, िनयम आिण न ैितक त वा ंची भूिमका
(ROLE OF BELIEFS, VALUES, NORMS, AND MORAL
PRINCIPLES IN THE HELPING PROCESS )
भावी सहा यक हो यासाठी एक आव यक घटक हणज े हे व- ान (self-
knowledge ), क अशील आिण अशीला ं या सम या ह े जगािवषयी या व ैयि क
ि को नामुळे/मतांमुळे भािवत होतात . आपली म ू ये ही आपली म ूळ धारणा आह े, जी
आपण आप या व ैयि क आिण यावसाियक जीवनात कस े वागतो , ते भािवत करत े.
आपण आप या अशीलाशी कसा स ंवाद साधतो आिण सम ुपदेशन ि या कशी पाहतो ,
हेदेखील ही म ू ये भािवत करतात . मू यांकनाकड े पाह याचा ि कोन , समुपदेशनाची munotes.in
Page 16
समुपदेशन मानसशा
16 उि ्ये, समुपदेशन यवधाना ंची (counselling interventions ) िनवड, स ांम ये चचा
कर यासाठी आपण काय िनवडतो , आपण गती कशी प रभािषत करतो आिण समज ून
घेतो आिण अशीला या जीवन प रि थत च े अथ बोधन कस े करतो , यांसह सम ुपदेशन
ि य ेवरही म ू यांचा भाव पडतो .
मू ये सव यापी आह ेत आिण सम ुपदेशन ह े पूण पणे व त ुिन आिण म ू यरिहत (value -
free) असाव े, असा ि कोन वा तववादी अस ू शकत नाही . एकूण व त ुिन ता उपि थत
राहणे श य होणार नाही , परंतु समुपदेशकांनी जगािवषयी या या ं या वत : या मता ंपुरते
मया िदत न राह याचा य न करण े आव यक आह े. एखा ा य ची सा ं कृितक चौकट ,
यांचे पूव ह, ि कोन , मू ये आिण जगािवषयीचा ि कोन या ंचा मदत ि य ेवर भाव
असतो . जर ते पडताळल े गेले नाही, तर याचा सम ुपदेशन ि य ेवर नकारा मक प रणाम
होऊ शकतो . समुपदेशन ि य ेम ये समुपदेशका या धारणा आिण म ू ये अशीलावर
लाद यासाठी या ं या भावश चा वापर क ेला जाणार नाही , याची काळजी घ ेणे
आव यक आह े. काय म सम ुपदेशकांना या व त ुि थतीची जाणीव असत े आिण त े
अशीलावर आप या धार णा व म ू ये लादली जाणार नाहीत , याची खा ी कर यासाठी काय
करतात . समुपदेशक हण ून तुमची भ ूिमका ही अस े पया वरण तयार करण े आहे, जेथे अशील
यांचे िवचार , भावना आिण क ृती या ंचा शोध घ ेऊ शकतील आिण या ं या म ू यांशी सुसंगत
समाधानापय त पोहोच ू शकतील .
तु ही नेहमीच त ुम या अशीला ं या म ू यांशी आिण जगािवषयी या मता ंशी जोडल े जाऊ
शकत नाही िक ंवा सहमत अस ू शकत नाही , िवशेषतः जर त ुम या सं कृती आिण त ुमचा
अनुभव अशीला ंपे ा िभ न अस ेल तर . तथािप , समुपदेशक हण ून तुम याप े ा िभ न म ू ये
धारण कर या या अशीला ं या ह काचा आदर करण े हे तुम यासाठी आव यक आह े.
समुपदेशक हण ून अशीला ंना या ं यासाठी मह वा या असणा या म ू यां या स ंदभा त
यां या वत नाचा शोध घ े यासाठी या ंना सुरि त जागा दान करण े ही त ुमची भ ूिमका
आहे. समुपदेशन ि य ेवर व ैयि क म ू यांचा स ंभा य प रणाम टाळ यासाठी या ंचे
यव थापन करण े याला ‘कंसब करण े’ (bracketing ) असे संबोधतात . अशील
तुम याकड े िविवध अन ुभव घ ेऊन य ेतील आिण त ुम यासाठी ह े अनुभव वीकारण े आिण
समजून घेणे आव यक आह े. काही अशीलाला भ ेदभावाम ुळे नाकार यासारख े वाटल े
असेल; यांना पुढे यां या उपचारक या ारे हेतूपुर सरपण े िकंवा िनह तुकपणे अवैध मानल े
जाऊ नय े िकंवा या ं यासह भ ेदभाव क ेला जाऊ नय े. उदाहरणाथ , अपंग व असणा या
अशीलाला िवचारण े - ‘तु ही त ुम या कामा या वातावरणाशी ज ुळवून घे याचा य न क ेला
आहे का?’ जे हा यांचे कामाच े वातावरण या ं या गरजा प ूण कर यासाठी स ुस ज नसत े,
ते हा त े अवैध अस ू शकत े. असे अशीला ंना या ं या अन ुभवासाठी दोषद ेखील द ेते.
अपंग य ला नोकरी िमळ याचा ाथिमक अिधकार आह े. वेशयो यता िक ंवा सहा यक
उपकरणा ं या गरजा 'समायोजना ' ारे पूण के या जाऊ शकत नाहीत .
समुपदेशक य िक ंवा अ य पण े यांची मू ये अशीला ंवर लाद ू शकतात . अशीला ंची
मू ये, अिभव ृ ी, धारणा आिण वत न यांना प रभािषत कर याचा थ ेट य न , याला 'मू य
लादण े' (value imposition ) असे संबोधल े जाते, तो अन ैितक आह े. येक सम ुपदेशकान े
मू याचा शोध घ े या या ि य ेत गुंतले पािहज े. वैयि क उपचारप त ची स े ही त ुमची munotes.in
Page 17
समुपदेशनाचा प रचय - I
17 मू ये आिण ेरणा सामाियक कर यासाठी ती समज ून घे याची उ म स ंधी अस ू शकतात .
समुपदेशन स ंबंध (counselling relationship ) िव ासावर आधा रत आहे आिण मदत
घे यासाठी य ेणारे अशील कदािचत अस ुरि त ि थतीत असतील . येक अशीलाला
समजून घे याची आिण आधाराची गरज असत े आिण या ंना या ं यािवषयी मत े बनवली
जात आह ेत, असे वाटू नये. अशा प रि थती , यांम ये तुमची म ू ये तुम या अशीला ं या
मू यांपे ा िभ न असतात िक ंवा तु ही अशीला ं या म ू यांशी सहमती दश िव यास असमथ
असता , ते हा पय वे ण ा करण े आिण अशीला ं या अन ुभवांिवषयी वतःला िशि त
करणे आव यक आह े. अगोदर उ ल ेख के या माण े, समुपदेशन हा अशील -क ि त य न
आहे आिण या ं या गरजा आिण य ेये ही या ं या म ू यांसह उपचारप ती या क थानी
असण े अ याव यक आह े.
अशीलावर ल क ि त कर यासाठी उपचारप ती या प रणामा ंिवषयी सम ुपदेशकाची
सामा य उि ्ये अशीला या व ैयि क उि ्यांशी स ुसंगत असण े आव यक आह े. येय
िनधा रण (Goal se tting) ही मू य आधा रत ि या आह े. हणूनच सम ुपदेशकान े
अशीला या जगािवषयी या ि कोना या चौकटीत काम करण े आव यक आह े.
अशीला या अप े ा आिण उि ्ये य ांचा पया शोध घ ेणे आव यक आह े. येक
अशीला या सम ुपदेशकाकड ून िभ न अप े ा अस ू शकतात . यांना काय हव े आहे, याची
यांना अ प क पना अस ू शकत े, काहीजण उपाय शोधत असतील आिण इतरा ंना
मानिसक ास कमी करायचा अस ेल िकंवा या ंना वतःला बदलायच े असेल, जेणे क न
यां या आय ु यातील इतर लोक या ंचा वीकार क शकतील . काही अशीला ंचे कोणत ेही
येय नसत े आिण ते पालक , िश क िक ंवा यव थापका ंसार या इतरा ं ारे समुपदेशनासाठी
पाठवल े जाऊ शकतात . ारंिभक म ुलाखतीचा उपयोग क ेला जाऊ शकतो . अशीला ंची
उि ्ये, अपे ा िक ंवा या ंची कमतरता या ंवर ल क ि त करा . उदाहरणाथ , यांना
स ांमधून काय हव े आहे? ते काय सोड याची आशा करतात ? यांना या ं या प रि थतीच े
कोणत े पैलू बदलायला आवडतील ? अशा कार े, अशीला ंचा या ं या वत : या
उपचाराम य े सि य सहभाग असण े आव यक आह े.
सहा यकारी त (Helping professionals ) सात यान े याचे ा यि क द े याचा य न
करतात , क यांचा सराव व ै ािनक प त वर आधा रत आह े. धारणा , मू ये, नीतीम ू ये
(ethics ) आिण नीतीिनयम (morals ) यांसार या अम ूत घटका ंची वैधता िस करण े हे
त ांसाठी एक बौि क आ हान आह े. तथािप , हे िनिव वाद आह े, क त े मह वाच े आहेत
आिण ही आ हान े शा ा ंना या ंचा अ यास कर यापास ून थांबवत नाहीत . अमे रकन
सायकोलॉिजकल असोिसएशन ह े कठोर न ैितक स ंिहतेसह िव ान आधा रत सराव
वापर यास ो साहन द ेते. धम आिण नीितशा काही लोका ंसाठी नीतीम ू ये आिण
नैितकता या ंचा आधार दान करतात . सव धमा म ये नैितक स ंकेत आिण त व े आहेत.
दुसरीकड े सं कृतीची या या 'सामाियक धारणा आिण म ू ये यां यातील आ ंतरि या ’ अशी
केली जाऊ शकत े, याम ुळे वत नाचे सामाियक मानद ंड िनमा ण होतात याम ुळे
सं कृती या सद या ंमधील वत नाचे सामाियक आक ृितबंध िनमा ण होतात . हणज ेच िभ न
मू ये आिण धारणा या ंची आ ंतरि या इि छत आिण अवा ंिछत वत नां या मानका ंम ये
भाषांत रत होतात . हे लोका ंमधील वत नाचे सामाईक आक ृितबंध भािवत क शकतात .
काही िव ान मानवी न ैितकत ेची उ प ी स ं कृती आिण धमा या पलीकड े आिण ज ैव-munotes.in
Page 18
समुपदेशन मानसशा
18 सामािजक -उ ा ंतीवादी अप ूव स ंक पना ंमधून (bio-social -evolutionary
phenomena ) होते, असे मानतात . येक समाजात काही िनयम असतात , यांचे पालन
करणे अपेि त असत े आिण ज े यांचे पालन कर यास अयश वी ठरतात , यांना िनय ं णात
ठेव यासाठी िनयम असतात . हॅंडे झमान , नॅप आिण गॉटिलब (२००९ ) यांनी ‘सकारा मक
नीितशा ’ (positive ethics ) या िवषयावरील कामाचा आढावा घ ेतला आह े. सकारा मक
नीितशा सम ुपदेशकांना केवळ िनयमा ंचे पालन करण े आिण तथाकिथत 'िश ा' टाळण े ते
उ च न ैितक मानका ंसाठी य न करण े, यासाठी ो सािहत करत े. एखा ा उपचारक या ने
अशीला या सव म िहतासाठी ज े करण े आव यक आह े, ते कर यासाठी 'कोणतीही हानी
न करण े' या ाथिमक गो या पलीकड े जाण े अ याव यक आह े. अगोदरच े 'अिनवाय '
नीितशा (’mandatory’ ethics ) आिण न ंतरचे 'आका ं ी नीितशा ' (aspirational
ethics ) यांत फरक आह े. त सम िटप ेवर, काही स ंशोधका ंनी नैितक िनण य घे या या 'गैर-
तािक क' (non-rational ) ि या ंिवषयी द ेखील िलिहल े आह े. ल ात या , क हा तो
'अतािक क' (irrational ) मधील तो भाग आह े, जो तक शा ीय त वा ं या िव आह े. येथे
वण न केले या ग ैर-तािक क (non-rational or arational ) ि या या तािक क िक ंवा
तक शा ीय ा पा ं ारे दुल ि ले या मानवी घटका ंिवषयी बोलतात . हणज ेच, िनण य
घे याचे संदभ , लोकां या धारणा , यांचे नातेसंबंध आिण भावना , जे अनेकदा िनण य
घे या या तािक क ा पा ं ारे िवचारात घ ेतले जात नाहीत , परंतु ते िनण यांना च ंड
भािवत करतात . हणून गैर-तािक कता (Arationality ) हणज े तािक कते या पलीकड े
जात आह े. पुढील भागात आपण ह े अिधक तपशीलवार पाह .
शेवटी, हे ल ात ठ ेवणे मह वाच े आह े क मदत करण े हणज े सम या प रि थतीच े
यव थापन करण े आिण न वापरल े या स ंधी िवकिसत करण े, यि म व प रवत न नाही .
येक य ला वतः या जीवनािवषयी कोण याही भावी उपचारक या पे ा अिधक
मािहती असत े. हणज ेच, अशील या ं या वतः या जीवनातील सामा य त आह े. हणून
भावी मदत ही नैितक चौकट (ethical framework ) वाप न अशीलासाठी काय काय
करते, हे िनधा रत कर यािवषयी असण े अ याव यक आह े.
१.२.१ अशीलाला िनक ृ िनण यांसाठी प ुनिन ण य घे यास आिण जीवन सम ृ करणार े
िनण य घे यास आिण अ ंमलात आण यास मदत करण े (Helping Clients Redo
Poor Decisions and Make and Execute Life -Enhancing Decisions ):
िनण य घेणे हा आप या द ैनंिदन जीवनाचा एक िनि त भाग आह े. आप या आय ु यातील
कोण याही िदवशी आप याला अन ेक िनण यांना सामोर े जावे लागत े. ना यासाठी काय
खावे, वगा त जाव े क नाही , शाळेत सम या य ेत असणा या म ुलाशी कस े बोलाव े, यांसारख े
लहान िक ंवा म यवत िनण य हे मह वाच े असू शकतात . असेही काही िनण य आह ेत, जे
आप या जीवनाला मोठ ्या माणात भािवत करतात . मी असमाधानकारक नोकरी
सोडावी का ? मी िववाह करावा का ? मला अप य े असावीत का ? मी कक रोगासाठी अ सा
िविश उपचार िनवडावा का , याच े काही अित र /गौण भाव (side effects ) आहेत?
मी घर खर ेदी कर यासाठी कज याव े का? यांसारख े िनण य िकंवा िवचार करा , जे हा
तु हाला हा अ यास म घ े याबाबत िनण य यावा लागला अस ेल. येथे प आह े, क munotes.in
Page 19
समुपदेशनाचा प रचय - I
19 िनण य हे लहाना पासून ते जीवन बदल यापय त अशा सात यकावर (continuum )
काया ि वत असतात .
िनण य घेणे हा आप या द ैनंिदन जीवनाचा एक भाग अस यान े ते उपचारप तीम य ेही
क थानी असत े. अशील आप याकड े येतात त े हा य ेतात, जे हा या ं यासमोर कठीण
िनण य घे याचे आ हान असत े. कधी कधी या ंना भूतकाळातील िनण यां या अडचण ना
त ड द े यासाठी मदतीची आव यकता असत े िकंवा इतर काही स ंगी अशील िनण य
घे यास घाबरत असतील . आपण सव िनण य घेणारे आहोत ; काही त े इतरा ंपे ा अिधक
भावीपण े क शकतात . ही कौश य े अंगीकृत केली जाऊ शकतात आ िण ते कर यासाठी
उपचारप ती ही एक उ म स ुिवधा द ेणारी ि या आह े.
सम या यव थापन (problem management ) आिण स ंधी िवकास (opportunity
development ) ही दो ही काम े िनण य घे या या बरोबरीन ेच असतात . या दो ही
प रि थती आप याला पया य देतात आिण या पया यांतून िनवड करण े हणज े िनण य घेणे.
जसे तु ही प ुढे वाचत जाल , तसे तुम या ल ात य ेईल, क उपचारप ती ही एक िनण य
समृ करणारी ि या आह े, हणज ेच िनण य घेणे ही उपचारप ती या क थानी असत े.
• अशीला ंनी िनण य घेणे (Client decision -making )
उपचारप ती या स ा ंम ये असताना िक ंवा अगदी उपचार घ े यासाठी य े याअगोदरद ेखील
अशीला ंना अन ेक िनण यांना सामोर े जाव े लागत े. उपचारासाठी य े याचा िनण य घेणे,
उदाहरणाथ , (कोटा ने तसे करण े बंधनकारक क ेले नस यास ) समुपदेशकाशी एखा ा
िविश सम य ेिवषयी बोलायच े क ना ही हे ठरवण े, यां या भिव यातील उि ा ंचे घटक
िनि त करण े, ही उि ्ये सा य कर यासाठी योजना आखण े आिण काय करण े,
उपचारा मक ि या या ं यासाठी काय करत आह े िकंवा नाही ह े समुपदेशकांना सा ंगणे,
आिण ही उि ्ये सा य होईपय त उपचार ि येत राह याच े िनवडण े. यामुळे अशीलाला
केवळ या ं या आय ु याबाबतच न ह े, तर उपचारप ती या घटका ंबाबतही अन ेक िनण य
यावे लागतात . अशीला या या िनण यांचा वीकार करण े आिण काही व ेळा या ंचे कौतुक
करणेदेखील आव यक आह े. अशीलाला या ं या आय ु यातील सम या ंचे िनराकरण
कर यात अिधक चा ंगले बनव यासाठी , यांना अिधक चा ंगले िनण य घेणारे बन यास मदत
करणे आव यक आह े.
उपचारप तीसाठी य ेणारे अशील या ं याबरोबर व ेगवेग या िनण य घे या या श ैली घेऊन
येतील. अशीला ं या जीवनात बदल घडव ून आण यासाठी या िनण य घे या या शैली
समजून घेणे आव यक आह े. हे ल ात ठ ेवणे मह वाच े आहे, क सहा यक हण ून तु ही
यां यासाठी अशीला ं या िनण याची अ ंमलबजावणी क शकत नाही िक ंवा त ु ही
अशीला ंसाठी िनण य घेत नाही . भावी सहा यक या ं या अशीला ंना या ं यासाठी जीवन
समृ करणारी फिल ते कशाम ुळे ा होतील , यािवषयी िनण य घे यात मदत करतात .
• सहा यका ंनी िनण य घेणे (Helper decision making )
अशीला ं माण ेच सहा यकद ेखील सम ुपदेशन ि य ेदर यान सतत िनण य घे या या
ि थतीत असतात . सहा यक ह े उपचारप तीसाठी एक ि कोन िनवडतात , उदाहर णाथ , munotes.in
Page 20
समुपदेशन मानसशा
20 वात िनक उपचारप ती , आिण या ं या अशीला ं या सम या प रि थत या (problem
situations ) आधारावर या ि कोनात बस यासाठी सतत िनण य घेतात. दैनंिदन
जीवना माण े उपचारा मक ि या आप याला अन ेक पया य सादर करत े. तु ही
यां यापैक एक कस े िनवडता आिण तो िनण य घे यासाठी त ु हांला काय भािवत करत े हे
समजून घेणे हा सहा यका या व - ानाचा एक मह वाचा प ैलू आहे. तुम या अशीला ंना
यां यासाठी फायद ेशीर ठरणार े िनण य घे यात मदत करायची आिण ज े मया िदत अस ू
शकतात त े टाळण े, यांसार या अन ेक पया यांचा तु हाला सामना करावा लाग ू शकतो . ते
टाळत असणा या काही िनण यांना सामोर े जा यास त ु ही या ंना मदत क शकता . यांनी
घेतले या िक ंवा अंमलात आण याचा य न करत असणा या िनण यांचे संभा य फायद ेशीर
आिण हािनकारक प रणाम शोध ून काढाव ेत, अशी त ुमची इ छा अस ेल. तथािप , आपण
आप या अशीला ंसाठी िनण य न घ ेतादेखील ह े सव क इि छत असाल . हणज ेच, यां या
वतः या जीवनाचा िनण य घेणारे हणून या ं या अिधकारास कमी न ल ेखता.
वे झेल (२०१३ ) सहा यक हण ून ' यूहतं ा मक ' िनण य घेणे (‘strategic’ decision
making ) यािवषयी बोलतात , जे यां या मत े, 'उपचार प ुढे ने यासाठी िनण या या
मुद् ांवर काम कर याचा एक लविचक , परंतु पुरा यावर आधा रत ि कोन आह े.' येथे
धोरणा मक हणज े नंतर घ ेतलेले िनण य अशील आिण उपचारकत यांनी िनि त क ेले या
अशीला ं या प रि थतीची तपशीलवा र मािहती घ ेत यान े अशीला ंना स ात काहीतरी नवीन
िशकता य ेते आिण या ं या प रणामकारकत ेचे मू यांकन कर याप ूव काळजीप ूव क िवचार
केला जातो . या यित र , काही 'िनण य िबंदू' (decision points ) असे असतात , यांत
अशा व ेळा समािव असतात , जसे क एखादा ि को न जे हा काय करत नाही , अशीला ंना
यवधानामागील तक समजत नाहीत िक ंवा ते वीकारत नाहीत िक ंवा संकटाम ुळे संक
हलवावा लागतो . सहा यक लविचक असण े आिण ज े हा गो ी योजना क े या माण े काय
करत नाहीत , ते हा पया यी िवक प िनवड यास तयार असण े आव यक आह े.
अशीला ंना ितसाद द ेताना उपचारक या या बाज ूने घेत या जाणा या िनण यांची एक
िव तार ेणी आव यक असत े. असे भावीपण े कर यासाठी समुपदेशक क ुशल असण े
आव यक आह े आिण मदत कर या या ि य ेचा याला प ुरेसा अन ुभव असण े आव यक
आहे. शेवटी, िनण य घे याची ि या न ेहमीच अिनि तत ेने िच हा ंिकत होईल . आप या
िनण यां या प रणामा ंिवषयी आपण न ेहमी खा ी बाळग ू शकत नाही , असे काही घटक अस ू
शकतात , यांचा आपण अ ंदाज क ेला नस ेल िकंवा अस े काही भाव अस ू शकतात , यांची
आप याला क पना नसत े. िनण य घेणारे हणून तु ही अशा ि ल ता आिण प रि थती या
अ प त ेसाठी तयार असण े आव यक आह े.
• थेट िनण य घे या या कटपण े आव यक गो ी (The bare essentials of direct
decision making )
या िवभागात ‘तािक क’ िकंवा ‘तक शा ीय ’ िनण य घे या या ाथिमक बाब वर चचा
समािव आहे. तथािप , हे दखल घ े यायो य आह े, क जीवनातील ग ुंतागुंत म य े िनण य घेणे
नेहमीच इतक े सरळ िक ंवा सोप े नसत े. चला, या पैलू पाह या : munotes.in
Page 21
समुपदेशनाचा प रचय - I
21 सम या ओळखण े आिण मािहती गोळा करण े (Problem Identification and
Information Gathering ): अशील आप या जीवनातील सम या ंचे यव था पन
कर यासाठी मदतीसाठी स ंपक साधत अस यान े या सम या उपचारप तीचा आर ंभ िबंदू
आहेत. या सम या अच ूकपणे 'चौकटब करण े' (Framing ) हणज े सम य ेचे प िच
ा करण े आिण याची अच ूक या या करण े, ही पुढची मह वाची पायरी आह े. खालील
उदाहरणाचा िवचार करा:
उदाहरण १.२
काल ला अस े वाटत े, क सम ुदायापास ून िवलग होण े आिण एकट े राहण े हा या या
स या या सम या प रि थतीला हातभार लावणारा घटक आह े. याला इि छत सामािजक
जीवनाबाबत िनण य घेणे आव यक आह े. सै यात ज ू हो याप ूव याला िम आिण
कुटुंिबयांबरोबर वेळ यतीत करायला आवडत अस े. काल एक अ ंतमु ख य द ेखील आह े
आिण काय म िक ंवा रा ी या भोजनासाठी ख ूप आम ं णे वीकारण े य ांसार या अित -
सामािजक करणािवषयी यान े आन ंद अन ुभवला नाही . यालाही जाणवल े, क
समाजीकारण करताना तो त ुलनेने िनि य होता . याचा प रणाम असा झाला , क इतरा ंनी
सामािजक भ ेटीची जबाबदारी घ ेतली - जसे क , ते कोण या िवषया ंवर चचा करतील , कुठे
जायच े हे ठरवण े िकंवा या ंनी एक िकती व ेळ घालवायचा इ यादी . काल ने या या
सामािजक जीवना या िविवध प ैलूंिवषयी मािहती गोळा क ेली, यात याला एकट े राहणे –
िकंवा लोका ंशी संबंध न जोडण े आवडत नाही . तो एक अ ंतमु ख आह े आिण काही स ंवादांना
ाधा य द ेतो, परंतु एकंदरपण े याला प ूण पणे िवलग सामािजक जीवन नको आह े.
{ ोत: Egan, G., Reese, R. J., ( 2019 ) The Skilled Helper: A Problem -
Management and Opportunity -Development Approach to Helping ( 11th
Edition ), Cengage Learning, Boston} पासून पा ंत रत.
िव ेषण (Analysis ): एकदा त ु हाला आव यक असल ेली सव मािहती ा झा यावर
तु हाला िनण य घे यात मदत कर यासाठी ही मािहती स ंघिटत करावी लाग ेल. याम य े
गोळा क ेले या मािहतीवर ि या करण े समािव आह े. हे तु ही गोळा क ेले या
मािहतीिवषयी िवचार कर यासारख े िकंवा िव ासाह औपचा रक िक ंवा अनौपचा रक
संसाधना ंसह िक ंवा तुम या पस ंती या कोण याही मागा ने चचा कर यासारख े िदसत े.
तुम याकड े असणा या स ंभा य िनवड ची ेणी प कर यात मदत कर यासाठी ही एक
मह वाची पायरी आह े. उदाहरणाथ , 'यांपैक कोण याही पया याचा वापर क न मला कोणत े
फायद े िकंवा तोट े होतील ?' याच माण े, वरील उदाहरणातील काल एखा ा सामािजक
प रि थतीत िनि य राह या या स ंभा य चढ -उतारा ंिवषयी िवचार क शकतो - लोकांनी
या या जाग ेवर आ मण क ेले नाही िक ंवा तो इि छतो , ते हा सोड यास मोकळा होता .
दुसरीकड े हे काल ला व -क ि त अस यासारख े वाटल े. संभाषणा ंम ये ह शार योगदान द ेणे
ही अिधक य त िक ंवा सामािजक अस याची जम ेची बाज ू ही होती . हणून काल
या यासाठी सव क ृ र या काय अन ु प आह े, यावर आधा रत क ृतीचा माग ठरव ू
शकतो . munotes.in
Page 22
समुपदेशन मानसशा
22 िनवड करण े (Making a choice ): िनवड करण े हणज े वतःला अ ंतग त िकंवा बा
कृतीसाठी वचनब करण े. यात क ृत या स ंभा य प रणामा ंचा िवचार करण े समािव आह े.
पया यांचे िव ेषण कर यात म ू येदेखील मह वाची भ ूिमका बजावतात , कारण त े िनण य
घे यासाठी िनकष आिण ो साहन असतात . वरील उदाहरणात , व-क ि त वत न काय
आहे, यािवषयी काल ची मू येदेखील याला अिधक इतर -अिभम ुखीत पया य िनवड यात
योगदान करतात .
अनुसरण करा (Follow through ): कृती ही भावी िनण य घे याची श ेवटची पायरी
आहे. याचा अथ , उपचारप तीतील यश वी जीवन सम ृ करणारी फिलत े. कृतीिशवाय
िनण य घेणे हणज े केवळ इ छाप ूरक िवचार करण े होय. िनण य अंमलात आण यासाठी
िजतका जा त व ेळ लाग ेल िततक काहीही न कर याची श यता जा त अस ेल. समुपदेशक
अशीलाला काहीही न क े याने िकंवा हार मान या या प रणामा ंिवषयी बोल यास मदत क
शकतात . िनण याची अ ंमलबजावणी कर या या या ं या ि य े ारे अशीला ंना समथ न देणे
आव यक आह े. उदाहरणाथ , काल या यासारख ेच अन ुभव सामाियक कर यासाठी
सै यातील िम ा ंशी बोल ून सामािजक ्या अिधक सि य हो याच े आपल े ल य लाग ू क
शकतो . याला वरवर या पातळीवर िम आिण क ुटूंिबयांशी एक य े याची इ छा न हती .
यामुळे याला तो ‘सामा यीकरण ’ (normalization ) हणतो , या ि य ेपासून तो
लहानपणापा सून सु वात क शकतो , परंतु या या पस ंती या मागा ने.
वर नम ूद केले या या पाय या 'थेट' िकंवा तािक क ि कोनाचा अवल ंब करतात . के
(२०११ ) असा दावा करतात , क मानवी यवहारा ंम ये बह त ेक वेळा 'अ य ' ि कोन
आिण सम या यव थापनाच े पालन करण े चांगले असत े.
• िनण य घे याची ग ैर-तािक कता (The Arationality of Decision Making )
मागील िवभागात चचा के या माण े आपण न ेहमीच पया यांमधून िनवड कर या या तािक क
ि य ेचे पालन क शकत नाही . यात अन ेक तोट े आहेत आिण त े दैनंिदन िनण याची
साम ी अस ू शकत नाही त. तरीही , यांपैक बर ेच िनण य भावी ठरतात . सामािजक आिण
भाविनक सम या न ेहमीच सरळ नसतात आिण या ंचे प रणाम िक ंवा संभा यता िनि त
करणे अनेकदा कठीण असत े. के (२०१३ ) हे अशा प रि थत म य े समािव असणा या
अिनि तत ेमुळे व िक ंवा अ य िनण य घे यािवषयी चचा करतात . के (२०१३ ) यां या
मते, ानाची उ च ेणी भावी िनण य घेणा या ंना वेगळे करत नाही . याऐवजी , ते असा
दावा करतात , क ही या या मया दांची जाणीव आह े. भावी सम या सोडवण े थेट
अस याऐवजी प ुनरावृ आिण अन ुकूल आह े (के, २०१३ ). अगोदर उ ल ेख के या माण े
धारणा आिण म ू येदेखील िनण य ि या भािवत करतात . आपण अन ेकदा आप या
धारणा ं ित स ंर कद ेखील असतो . िनण य संशोधका ंना अस े आढळ ून आल े आह े, क
वैयि क र या आयोिजत क ेले या िव ासा ंिवषयी कोणतीही पर परिवरोधी मािहती
‘प तशीरपण े दुल ि त’ केली जात े, िवरोधी प ुरावे नाकारल े जातात आिण त या ंचे अनेकदा
आप या धारणा ं या बाज ूने अथ बोधन क ेले जाते. तक शा ीय िक ंवा तािक क ि कोन त े
घटक िवचारात घ ेत नाही , जे येक तथाकिथत व त ुिन िनण याला अधोर ेिखत करतात .
या यित र , िनण य घेणे हे सरळ नाही आिण त े अिनि तता आिण अ ात आ हाना ंसह munotes.in
Page 23
समुपदेशनाचा प रचय - I
23 एकि त आह े. हणून ते अनुकूल असण े आव यक आह े - जे प रि थतीतील बदला ंना
भावीपण े िति याशील आह े. इगॅन आिण रीझ या ं या मत े, िनण य घेणे हे सव समाव ेशक
असण े आव यक आह े - हणज े, तािक क तस ेच अन ुकूली. गतीवर द ेखरेख ठेव यासाठी
आिण आव यक समायोजन कर यासाठी अिभ ाय िनयिमतपण े वापरला जाण े आव यक
आहे.
• िनण य घे याची श ैली (Decision making styles )
नोबेल पा रतोिषक िवज ेते डॅिनयल का ेमन या ंनी या ं या “िथंिकंग, फा ट आिण लो ” या
पु तकात दोन कार या िवचार ि या ंचे वण न केले आहे. पिहला , हणज े णाली एक
(System one ) िकंवा िनण य घे याचा जलद , अंत ी आिण भाविनक ि कोन आह े. तो
जलद िवचारा ंची मता , दोष आिण प ूव ह या ंचे वण न करतो . णाली दोन (System two )
ही अिधक िवचारप ूव क, तक शा ी य आिण म ंदगती िवचार आह े. यामुळे जीवन सम ृ
करणारी फिलत े ा होऊ शकतात . तथािप , मंदगती िवचारा ं या अितवापर हा सम या
यव थापनास िवराम द ेऊ शकतो . भावी मदतीसाठी अशील वापरत असणा या िविवध
शैली आिण या श ैली कशा कार े यांना मदत करतात िक ंवा सम या य व थापनात
अडथळा आणतात , हे समज ून घेणे मह वाच े आहे. समुपदेशकाच े यािवषयीच े वतःच े ान
हेदेखील मह वाच े आहे. वेगवान आिण म ंदगती िवचार या दो ह म य े सात यक असत े आिण
अशीला ं या श ैली या दो ह च े िम ण असत े. अशील आिण सम ुपदेशक वापरत असणा या
िनण य घे या या श ैली या कारा यित र िनण य हे सहा यकारी स ंबंध आिण या
संदभा त िनण य घेतले जातात , यांसह या ं या अन ेक अ ंतग त आिण बा घटका ं ारे
भािवत होतात . उदाहरणाथ , अथ यव था , सम या प रि थतीच े आकलन , उपल ध
पया यांची ेणी, वेळेची मया दा, काही िविश िनण यांतील खाच -खळग े िकंवा अडचणी ,
गमावल े या स ंध शी स ंबंिधत न ुकसान आिण 'मा या िनय ं णात नाही ' हा बोध आिण अस े
अनेक घटक (इगॅन आिण रीझ , २०१९ यातून पा ंत रत).
हणूनच, उपचारा मक य ना ंम ये अशील आिण उपचारकत या दोघा ंसाठी बह िवध
िनण य, िनण य शैली, भाव आिण फिलत े यांचा समाव ेश असतो .
१.३ सारांश
मदत करण े हा मानवी वभावाचा ाथिमक भाग आह े. काही लोक अिधक न ैसिग क िकंवा
भावी सहा यक असतात , यां याकड े आपण गरज े या व ेळी वळतो . मदत करण े हे एक
औपचा रक यवसाय हण ूनदेखील स ं थागत कर यात आल े आहे. सहा यक यावसाियक
असू शकतात , जे एकतर लोका ं या जीवनातील सम या यव थािपत कर यात मदत
कर यात थ ेट सहभागी असतात िक ंवा जे िविभ न यवसाया ंम ये य त असतात , परंतु
संकटा या प रि थतीत मदत करतात . शेवटी, अनौपचा रक सहा यक ह े आप या
जीवनातील लोक असतात - कुटुंब, िम , समवय क , सहकारी , यां याकड े आपण
दैनंिदन आधारावर मदतीसाठी स ंपक साधतो . आप या जीवनात आप याला िमळणा या
मदतीचा एक मोठा भाग या अनौपचा रक ोता ंकडून िमळतो . munotes.in
Page 24
समुपदेशन मानसशा
24 सहा यक यावसाियक ह े मदतीची औपचा रकता , यावसाियक मदतीची िव ता रत
उि ्ये आिण मदत कर याची ि या आिण सहा यकाची व ैिश ्ये या प ैलूं या आधारावर
अनौपचा रक सहा यका ंपे ा वेगळे असतात .
काही म ुख साम ु ीघटक यश वी मदतीसाठी योगदान करतात . समुपदेशकाची
उपचारा मक अिभम ुखता कोणतीही असली , तरीही मदत ि य ेमधील ह े साम ु ीघटक
सामा य आह ेत. यांना य ेक अशीला या गरज ेनुसार अन ुकूल करण े आव यक आह े.
अशील हा उपचारप तीचा सवा त मह वाचा 'सामु ीघटक ' आहे आिण उपचारा मक य न
अशील -क ि त असण े आव यक आह े. अशील या ं याबरोबर उपचारप तीसाठी ात
आिण अ ात व ैयि क , सामािजक , वृ ीिवषयक , सां कृितक, संबंधा मक आिण
प रि थतीज य घटका ंची िव तार - ेणी घ ेऊन य ेतात. सम या प रि थती िक ंवा न
वापरल े या स ंधी या ंमुळे अशील मदत घ ेऊ शकतात .
जीवन सम ृ करणारी फिलत े मदत कर या या य ना ंचे यश िनि त करतात . अशीला ंनी
वतःला मदत कर यासाठी या ंना अिधक चा ंगले बनवण े आिण क ृती-अिभम ुखीत
ितबंधा मक मानिसकता िवकिसत करण े, यांसह सम ुपदेशक या उि ा ंवर काम क
शकतात .
काही कौश य े भावी सहा यका ंना इतरा ंपे ा िभ न थािपत करतात . यांम ये
आंतरवैयि क कौश य े, अशीला ंबरोबर सहयोगा ने काम करण े, स ान असण े, िविवध
संदभा तील भ ूिमका समज ून घेणे, अशीला ं या वाय त ेचा आदर करण े, अिभ ाय आिण
इतरांमधील व -जाग कता या ंना आम ंि त करण े, यांचा समाव ेश होतो .
आपण अशीला ंशी कसा स ंवाद साधतो आिण सम ुपदेशन ि य ेिवषयीचा आपला ि कोन
यांवर म ू यांचा भाव पडतो . समुपदेशकान े व-जाग कत े या िदश ेने आिण म ू यांचा
समुपदेशन ि य ेवर प रणाम होऊ नय े यासाठी य न करण े अ याव यक आह े.
समुपदेशकान े अशीला ंना या ंची मू ये आिण धारणा या ंचा शोध घ े यासाठी स ुरि त जागा
दान करण े अ याव यक आह े. अशीला ंसाठी मह वप ूण असणा या म ू यांचा िवचार क न
उपचारप तीची उि ्ये िनि त करण े अ याव यक आह े,
िनण य घेणे हा आप या जीवनाचा आिण सम ुपदेशन ि य ेचा एक िनणा यक भाग आह े.
अशील आिण सम ुपदेशकान े उपचारप ती या स ंपूण ि य ेदर यान काही िनण य घेणे
आव यक असत े. िनण य घे या या तािक क ि कोनाम य े सम या ओळखण े आिण मािहती
गोळा करण े, िव ेषण करण े, िनवड करण े आिण याच े अनुसरण करण े समािव आह े.
िनण य घे या या श ैली य न ुसार िभ न अस ू शकतात आिण या िनण यांसह िनण य
घे या या श ैली कशा का रे गतीवर प रणाम करतात िक ंवा गतीत योगदान करतात ,
याचा शोध घ ेणे अ याव यक आह े.
इगॅन आिण रीझ या ंनी अच ूकतेने मांड या माण े समुपदेशन ह े एक िव ान आिण कला आह े.
या िव ानाचा सज नशीलपण े सराव कर यासाठी सम ुपदेशकांकडे यो य अिभव ृ सह अन ेक
कौश य े आिण ा न असण े अ याव यक आह े. munotes.in
Page 25
समुपदेशनाचा प रचय - I
25
१.४
१. यावसाियक मदत द ेणे हे गैर- यावसाियक मदतीप े ा वेगळे कसे आहे?
२. यश वी मदतीच े मु य साम ीघटक कोणत े आहेत? यांपैक कोणत ेही दोन प करा .
३. मदत ि य ेत धारणा , मू ये, िनयम आिण न ैितक त वा ंची भूिमका प करा
४. अशीलाला िनक ृ िनण यांसाठी प ुनिन ण य घे यास आिण जीवन सम ृ करणार े िनण य
लागू कर यात मदत करण े यात काय समािव आह े?
१.५ संदभ
१. Egan, G., & Reese, R. J., (2019) The Skilled Helper: A Problem -
Management and Opportunity -Development Appr oach to Helping (11th
Edition), Cengage Learning, Boston
२. Parsons, R. D., & Zhang, N., (2014) Becoming a Skilled Counselor,
Sage, USA. p. 3 -30
३. Corey, G., (2017) Theory and Practice of Counselling and
Psychotherapy (10th Edition) Cengage learning, Boston. p. 22-24.
munotes.in
Page 26
26 २
समुपदेशनाचा प रचय - II
घटक स ंरचना
२.० उि ्ये
२.१ सहा यकारी नात े
२.१.१ ना याच े मू य
२.१.२ गरजेचे साधन हण ून नात े
२.२ काया मक य ुती िवकिसत करण े
२.२.१ मू ये िविनमयाची साधन े कशा कार े होतात ?
२.२.२ यश वी मदतीची मह वाची म ू ये िनधा रत क रणे
२.३ काया मक य ुतीला चालना द ेणारी म ुख मू ये
२.४ ाथिमक म ू य हण ून "आदर "
२.४.१ अनादर दश िवणार े वत न
२.४.२ आदर दश िवणार े वत न
२.५ सं कृती, वैयि क स ं कृती आिण म ू ये यांची यो यता ओळखण े
२.६ अशीला ंचे वैिव य आिण स ं कृती यां याशी स ंबंिधत काय मता
२.६.१ वैिव य समज ून घेणे आिण याची यो यता ओळखण े
२.६.२ वैिव याशी स ंबंिधत वत :चे अंध-िबंदू अस यास त े ओळखण े आिण या ंना आ हान
देणे
२.६.३ आपल े यवधान श य िततक े वैिव यप ूण बनवण े
२.६.४ वैयि क ृत काय
२.६.५ िविश बह सा ं कृितक काय मता
२.७ अशीला ंना िवकिसत करण े आिण व -गुणका रता वाढिवण े यासाठी मदत क न व -
जबाबदारीस ो सािहत करण े
२.८ सारांश
२.९
२.१० संदभ
munotes.in
Page 27
समुपदेशनाचा प रचय - II
27 २.० उि ्ये
सहा यकारी /मदत कर याची ि या िशकण े आिण समज ून घेणे
सहा यकारी नात े िवकिसत करणारी म ू ये िशकण े आिण समज ून घेणे
आदरप ूण आिण अनादरप ूण मानल े जाणार े वत न िशकण े आिण समज ून घेणे
समुपदेशकां या काय मतेिवषयी जाण ून घेणे आिण समज ून घेणे
२.१ सहा यकारी नात े (THE HELPING RELATIONSHIP )
अशील -समुपदेशक नात े मह वप ूण आहे, यावर िस ा ंतकार , संशोधक , यावसाियक आिण
अशील ह े सव जरी सहमत असल े, तरी या ना याच े ितिनिध व कशा कार े केले जावे
आिण सहा यकारी ि या (helping process ) कशी पार पाडली जावी , या बाबतीत
यां या मता ंम ये ल णीय िभ नता आह े. काहीजण क ेवळ भागीदारीवर ल क ि त
करतात , तर काही जण ना याम ुळे या ना याच े फिलत हण ून सा य होणा या कामावर भर
देतात. काही लोक याला "भागीदारी " (partnership ) हणतात , तर इतर याला
"काया मक य ुती" (working alliance ) हणतात .
२.१.१ ना याच े मू य (The Value Of The Relationship )
आप या स ंपूण आयु यात आपण सव जण कोण या ना कोण या कारच े नातेसंबंध िनमा ण
करतो . येक य सम ुपदेशन स ा ंत जस े होते तसे काय आणत े, आिण ह े ताव
उपयु नात ेसंबंधांसिहत कोण याही स ंबंधात कशा कार े संवाद साधतात , याचा िवचार
करा. समुपदेशक आिण अशील या दोघा ंचेही य ि म व ग ुण आिण स ं कृती हे ते दोघे नाते
कसे तयार करतात आिण िटकवतात या ंवर प रणाम करतात . जर सम ुपदेशक आिण अशील
उपचारप ती स ु कर याप ूव एखा ा स ंमेलनात िक ंवा प रषद ेत भेटले, तर या ंचे संबंध
यावर आधा रत असतील , क या ं यापैक य ेकाने "संमेलनात काय आणल े". हणज ेच,
दो हीप ैक कोणीही मदत िक ंवा अशील अशा थाना ंव न ि या करणार नाही . मु ा असा
आहे, क अशा मानवी घटका ंचा संच, जो य ेक य सहा यकारी भ ेटीत घ ेऊन य ेतात,
तो कदािचत सहा यकारी ना यावर प रणाम क शकत े.
२.१.२ गरजेचे साधन हण ून नातेसंबंध (AS A MEANS TO AN END: THE
RELATIONSHIP )
काही लोक उपय ु नात ेसंबंधांना मह वप ूण मानतात , परंतु केवळ एका य ेयाचे साधन
हणून. हे अथ पूण आहे, कारण मदत कर याच े उि हणज े इतरा ं या जीवनात स ुधारणा
आणण े. तुस आिण कोचरन या ंनी सूिचत क े या मा णे सहा यकारी ि य े या बोधिनक -
वात िनक ि या या य -क ि त नात ेसंबंधा या चौकटीत पार पाड या जातात . या
ि कोनात ून एक िनरोगी सब ंध यावहा रक आह े, कारण तो अशील आिण सम ुपदेशक
यांना िविश सहा यकारी प ती ार े आव यक काय पूण कर यास अन ुमती देते.
नातेसंबंधां या िच ंतेिवषयी स ंवेदनशील अस ूनही समुपदेशक आिण अशील दोघ ेही गरज ेचे
साधन (means -to-end) या ि कोनाला ाधा य द ेतात. तुस आिण कोचरन असा munotes.in
Page 28
समुपदेशन मानसशा
28 युि वाद करतात , क ना यावर जा त ताण द ेणे ही एक च ूक आह े, कारण याम ुळे मदत
कर याचा अ ंितम ह ेतू अ प होतो .
२.२ काया मक/काय कारी य ुती िवकिसत करण े (DEVELOPING
WORKING ALLIANCE )
युती-वत नासाठी (alliance behaviour ) माग दश क त व े खालील माण े आह ेत, कारण
"काया मक य ुती" ही एक अप ूव संक पना , अमूत ता आिण वात िनक घटक आह े, जे या
ना याला वा तव बनवतात , यात िजव ंतपणा आिण उपचारा मक अथ आणतात . येथे युती
करताना िवचारात घ े यायो य काही त व े येथे आहेत:
अशीला या बदल या माग या आिण बळ इ छा या ंचा मागोवा ठ ेवा: अशीला ंचे ाधा य
जाणून घे याचा य न करा आिण यान ुसार आपल े वत न समायोिज त करा . ल ात ठ ेवा,
क आपण दोघ ेही एक यो य ना याचा शोध घ ेत आहात . जे हा अज ु न मदत ि या आिण
फिलत े य ांवर देखरेख ठेव यासाठी सव ण त ं नाकारतो , ते हा सीमा हा िवषय दडपत
नाही.
उपादान ा कर यासाठी िविवध पया यी माग आहेत आिण जस े यांना जाणवत े, तसे इतर
अशीला ंना "अित र " जोड याप ूव संबंध सरावाच े होईपय त वेळ आव यक असतो .
उपल ध स ंसाधना ंवर ल क ि त करा: याची खा ी करा , क त ु ही क ेवळ अशीला ं या
सम या आिण िच ंता या ंिवषयीच नाही , तर त े युती या य ना ंसाठी घ ेऊन य ेत असणारी
संसाधन े आिण या ं या अप े ा या ंिवषयीद ेखील त ु ही जाग क आहात . प रणामकारकता
ही अशीला या साम या वर ल क ि त क न ताबडतोब ार ंभ कर यास मदत करत े.
ना यािवषयी िविभ न लोका ंचे िविभ न ीकोन अस यास थ क होऊ नका : िवशेषत:
जोडणी या स ु वाती या काळात संबंध कस े िवकिसत होत आह ेत, यािवषयीचा आपला
ीकोन अशीलप े ा वेगळा अस ू शकतो . मदत कर या या य नात नातेसंबंधाची ि थती
ितिब ंिबत करणार े िनद शक शोधा .
चढ-उतार य ेतील. तुम या ना यात चढ -उतार य ेत अस यास आ य चिकत होऊ नका :
ही अशी गो आह े, जी द ैनंिदन आधारावर घडत े. उदाहरणाथ , एखा ा अशीलाला
ासदायक जाणीव होऊ शकत े ("मी मा या कौट ुंिबक जीवनात एखादा ध का
लाग या माण े वागत आह े"). एखा ा य ची कदािचत अशी धारणा होऊ शकत े, क ितन े
चूक केली आह े. जरी ती एखा ा वाईट िति य ेचा ोत अस ेल, तरीही त े आव यक र या
धो यात असणार े संबंध स ूिचत करत नाही . उदाहरणाथ , सीमा ज े हा अज ु नला
"समुदायाबाह ेर" अस या या प रणामा ंचा िवचार कर यास सा ंगते, ते हा अज ु न शा ंत
असतो . या दोघा ंनीही समतोल प ुन ा कर यासाठी य न करण े अ याव यक आह े.
होवाथ आिण या ंचे सहकारी या ं या मत े, हे चढ-उतार ह े " वाभािवक " बदल आह ेत,
यांकडे "ल िदल े गेले आिण या ंचे िनराकरण क ेले गेले, तर ते सकारा मक उपचारा ं या
प रणामा ंशी संबंिधत आह ेत." munotes.in
Page 29
समुपदेशनाचा प रचय - II
29 अशीला ं या नकारा मक अिभ ायाची अप े ा करा आिण याला ितसाद ा :
अशीला ंनी उपचारा त बर ेच य न करतात . जे हा त े िवफल होतात , ते हा त े यां या
उपचारक या ची वार ंवार िन ंदा करतात . उदाहरणाथ , अजु न सीमाला था ंबवतो, जे हा तो या
व तुि थतीम ुळे िवचिलत होतो क याच े िम या ह यात ठार मारल े गेले होते यािवषयी
व न पाहत राहतो , "तु हांला यु ािवषयी काहीच मािहती नाही आिण त ु हांला यािवषयी
कधी काही कळणारद ेखील नाही . यामुळे समुपदेशक कोणीतरी व ेगळे असतात , अशा
कार े वागण े सोडून ा." सीमा अज ु न या श दा ंना समान ुभूतीपूव क ितसाद द ेत आली
आहे, पण ित या समान ुभूतीचा अथ अ ा न असा च ुक चा लावला जातो . मा , यांचे
सहा यकारी नात े ढ होत अस यान े ती अज ु न या िट प या अ ंगीकारत नाही . याऐवजी
ती या याकड ून िशक याचा य न करत े.
२.२.१ मू ये िविनमयाची साधन े कशी होतात ? (How Values are the tools of
the trade? ) कृतीतील /कृतीशील म ू ये (Values -in-action ) ही केवळ मानिसक
अव था ंपे ा अिधक असतात . ती अशी साधन े आहेत, जी लोका ंना चा ंगले िनण य घे यास
मदत करतात . ते अशीला ंना फायद ेशीर ठरणा या वत नास मदत कर यास ो सािहत
करतात .
उदाहरण २.१
एका आ हाना मक अशीलासह स ु असणा या स ा दर यान एक सहा यक वत :ला अस े
काहीतरी सा ंगू शकतो :
या अशीलान े "मी नेहमीच बरोबर असत े", या ित या गिव मानिसकत ेचा सामना कर याची
गरज आह े. ितची ही मानिसकता ित या मता ंना असमिमत करत े आिण ितच े संबंध दूिषत
करते. हे ितला ित या सम या ंम ये त लीन ठ ेवते. मी ितला कसा अिभ ाय द ेतो िक ंवा
कदािचत याह नही मह वाच े, हणज े मी ितला वत :ला आ हान द े यासाठी कस े ो सािहत
करतो , हे मह वाच े आहे. एक कड े मला आमच े नाते धो यात आणायच े नाही; दुसरीकड े, मी
ामािणकपणा आिण पारदश कतेचे कौतुक करतो . मी ितचा हास क इि छत नाही , परंतु
इतरां या नजर ेतून वत :ला पाह यास ितला मदत करण े, हा माझा अिधकार आह े. पण
मला त े यो य प तीन े आिण यो य णी करायलाच हव ं. ित या यि म वा या या प ैलूचा
"शोध घ े यात" मी ितला कशी मदत क शकतो ?
ि या प ुढे कशी न ेता येईल, यािवष यी िनण य घे यासाठी सम ुपदेशक म ू यांचा वापर
करतात . या सहा यका ंकडे काय कारी म ू यांचा (working values ) संच नसतो , ते
तोट्यात असतात . यां याकड े मू यांचा कट स ंच (explicit set ) नसतो , यां याकड े
मू यांचा एक अ कट (implicit ) िकंवा "िवना-दोष" संच (default set ) असतो , जो
उपयु अस ू शकतो िक ंवा अस ू शकत नाही . प रणामी , सहा यक हण ून सम ुपदेशकां या
कृत ना माग दश न करणा या म ू यांचा आढावा घ ेणे, हे अनाव यक नाही .
munotes.in
Page 30
समुपदेशन मानसशा
30 २.२.२ यश वी मदतीची आव यक म ू ये िनधा रत करण े (Determining the
essential values of suc cessful helping ):
समुपदेशकांनी अंिगकारल े या धारणा , मू ये आिण िनयम ह े समुपदेशन स ातील या ं या
सहा यकारी आचरणाम य े िभ नता आणतील . आपण पर ंपरेने िशकलो आहोत , जी उपय ु
यवसाया ं या दीघ वारशावर आधा रत म ू य-घडणीची (value formation ) मह वाची बाब
आहे. हणून सहा यकारी यवसाया ं या पर ंपरेची पाच मह वाची म ू ये - आदर (respect ),
समान ुभूती (empathy ), अिधक सि य वीक ृतीतील िविवधता (a proactive
appreciation of variety ), अशील -सबली करणाबरोबर (client empowerment )
संयोिगत व -जबाबदारी (self-responsibility ), आिण क ृती ित व ृ ी (tendency
toward action ) - ही पुढील पाना ंवर प क ेले या िनयमा ं या स ंचात पा ंत रत क ेलेली
आहेत; कृतीिवषयीचा प ूव ह हे प रणाम -क ि त म ू य आह े. आदर ह े ाथिमक म ू य आह े;
समान ुभूती हे अस े मू य आह े, जे सहा यका ंना या ं या अशीला ंशी य ेक स ंवादात
माग दश न करत े; िविवधत ेची/वैिव याची वीक ृती हे असे मू य आह े, जे आप याला जग
जसे आह े तसे खुले करत े; अशीला ंचे सबलीकरण ह े व-जबाबदारीवर जोर द ेते. या
मू यांचा वापर मदत ि य ेस माग दश न करणा या म ू यांिवषयी िवचार कर यासा ठी झेप
घे याची जागा (jumping off point ) हणून केला जाऊ शकतो .
२.३ काया मक य ुतीला चालना द ेणारी म ुख मू ये (KEY VALUES
THAT DRIVE THE WORKING ALLIANCE )
सहा यकारी नात े संतृ करणारी आिण या ंना चालना द ेणारी त व े ही त े नाते वैिश ्यीकृत
कर या या अनेक भ य मागा पैक एक आह े. हे नाते ते म यम आह े, या ार े मू ये जीवनात
येतात. मू ये ही सहा यकारी ि य ेतील मह वाचा भाग असतात , जे हा ती काया मक
युती ार े ठोसपण े य क ेली जातात . तथािप , िवचार , मू ये, मानदंड, नीितशा आिण
नैितकता यां याशी स ंबंिधत अिनि तताद ेखील आह ेत.
अगा यरीस या ं या मत े, मू यांचा िवचार "मानिसक नकाश े" (mental maps ) हणून केला
जाऊ शकतो , जे िविश प रि थतीत कस े वागाव े हे ठरवत े. लोकांकडे मू ये (वात िनक
नकाश े - behavioural maps ) असूनही लोक त े नेहमीच लाग ू करत ना हीत. अशीला ंकडे
(आप या इतरा ं माण ेच) दो ही "अंिगकारल ेली" मू ये (adopted values ) आहेत, जी
आदश आहेत, आिण "वापरातील म ू ये " (values -in-use) आहेत, जी वात िनक नकाशा -
रेखन आह ेत, जे लोक कमी -अिधक माणात स ुसंगत आधारावर िनण य घे यासाठी आिण
वत नाला िदशा द े यासाठी वापरतात . सहा यक िक ंवा अशील या दोघा ं याही बाज ूने घोिषत
मू ये (proclaimed values ) आिण क ृती या दोघा ंमधील स ंबंध वार ंवार ख ंिडत होतो , जे
सहा यकारी ि य ेत अिनि तत ेचा एक थर जोडत े. िशवाय , काही वापरातील म ू यांचे
जीवन सम ृ करणार े प रणाम हो याऐ वजी या ंचे जीवनात मया दा आणणार े प रणाम
असतात .
munotes.in
Page 31
समुपदेशनाचा प रचय - II
31 २.४ ाथिमक म ू य हण ून "आदर " (RESPECT AS A BASIC
VALUE )
सव सहा यकारी यवधान (helping interventions ) अशीला ं ित आदरा या पायावर
िनमा ण केले गेले आहेत. आदर ही इतर अन ेक क पना ं माण े इतक ाथिमक क पना
आहे, क याची या या करण े कठीण आह े. र पे ट (respect ) हा श द ल ॅिटन
मुळापास ून तयार झाला आह े, याचा अथ "पाहणे" (to see ) िकंवा " याहाळण े" (to view )
असा आह े. आदर हणज े वत:कडे आिण इतरा ंकडे पाह याचा एक िविश माग . आदर हा
केवळ एक अिभव ृ ी िकंवा इतरा ंचे िनरी ण कर याचा एक माग हणून राहण े अ याव यक
आहे. सहा यका ंनी आिण या ं या अशीला ंनी त वतः "एकमेकांसाठी मह वाच े" असल े
पािहज े. काल रॉजस य ांनी आदराच े मू य स ु वाती या काळातच ओळखल े आिण
अशीला ं ित ग ैर-ह कदश क आप ुलक (non-poss essive warmth ) आिण या ंचे समथ न
(affirmation ) यांचे वण न कर यासाठी "सकारा मक आदर " (positive regard ) हा श द
तयार क ेला. अलीकडील अ यासान े या ि या ंना अशीला ं या सकारा मक प रणामा ंशी
जोडल े आह े. एखा ा य या ित ेवरील िव ास आिण आदराच े मू य यां यातील
संबंधाचे पया वसान खालील िनयमा ंम ये होतो.
२.४.१ अनादर दश िवणार े वत न (Behaviour showing Disrespect ):
आपण आप या अशीलाचा अपमान क इि छत नस यास आपण या गो ी टाळण े
आव यक आह े, अशा काही गो ी य ेथे आहेत:
हानी/गैरवत न क नका (Don’t Harm /Mistreat ): हा सम ुपदेशकाचा / सहा यकाचा
पिहला िनयम आह े. परंतु, काही सहा यक त वहीन िक ंवा अक ुशल अस याम ुळे हानी
िनमा ण करतात . मदत करण े ही तट थ ि या नाही , ती कोण याही मागा ने जाऊ शकत े.
या जगात बाल -शोषण (child abuse ), पती/प नीला मारहाण (spousal battering )
आिण कामगारा ंचे शोषण (worker exploitation ) या गो ी आपण िव ास ठ ेवू इि छतो ,
यापे ा िकतीतरी पटीन े अिधक यापक आह ेत, अशा जगात अशीला ं या स ंगोपनासाठी
एक अिवभा य आिण नग य ि कोन ठळकपण े अधोर ेिखत करण े मह वाच े आहे.
िनण यावर ताबडतोब उडी मारण े टाळा (Avoid immediate jumping to
Judgement ): समुपदेशक अशीला ंिवषयी मत े बनव यासाठी िक ंवा या ं यावर आपली
मू ये लाद यासाठी नाही . ते अशीला ंनी िनवडल े या म ू यांचे प रणाम ओळखण े, यांचा
शोध घ ेणे, पुनरावलोकन करण े आिण या ंना आ हान द े यात मदत कर यासा ठी असतात .
आपण प ुढील उदाहरण पाह या :
munotes.in
Page 32
समुपदेशन मानसशा
32 उदाहरण २.२
एखादा अशील पिह या स ात उ टपण े काहीतरी बोलतो : "मला ज े हवं असेल ते मी
बोलतो , मला हव ं ते हा, जे हा ज े हा मी इतर लोका ंशी यवहार करत असतो . जर इतरा ंना
ते आवडत नस ेल, तर तो या ंचा या ंनी सोडवावा . मी अशी य आह े, क माझी
ाथिमक जबाबदारी ही माझीसाठीच आह े."
समुपदेशक अ (अशीला या वत नामुळे िचडतो आिण िट पणी करतो ): आपण फ
आप या सम य ेचा ोत िनि त क ेला आह े! अशा कार या व -क ी त व ानाम ुळे तु ही
इतरांशी जुळवून घे याची अप े ा कशी क शकता ?
समुपदेशक ब : तर, तुमचे वत :चे असण े हे तुम यासाठी सव च ाधा य आह े, आिण
पूण पणे ामािणक असण ं हा याचाच एक भाग आह े.
समुपदेशक अ हा िनण यावर उडी मारतो , तर समुपदेशक ब यापैक काहीही करत नाही ,
तर तो क ेवळ अशीलाचा ि कोन समज ून घे याचा य न करतो आिण याच े आकलन
य करतो , जरी या या ह े ल ात य ेते, क त व ाना या स ंभा य अिनधा रत द ूरगामी
प रणामा ंचा शोध घ ेणे, हे अशीलाला फायद ेकारक होईल .
२.४.२ आदर दश िवणार े वत न (Behaviour showing Respect )
वत नांचे खालील कार त े आ हेत, जे अशीला ंना दश िवतात क या ंचा आदर क ेला जात
आहे आिण या ं यािवषयी काळजी घ ेतली जात आह े.
जाणकार आिण समिप त हा (Become knowledgeable and dedicated ):
समुपदेशक ज े कोणत ेही युती- ा प (model of alliance ) वापरतात , यात या ंनी
िन णात हायला हव े. या पु तकात चचा केले या सम या -िनराकरण (problem -solving )
आिण स ंधी-िवकास (opportunity -development ) यां या चौकटी , तसेच या ंना काम
कर यासाठी आव यक असणा या मता या ंनी जाण ून घेणे आव यक आह े. "अकाय म
काळजीवाह " (caring incompetent ) अशा य ना सहा य कारी यवसायात कोणत ेही
थान नाही . हे सांगणे अ य ु म ठर ेल, क य ेक य , या कोण या ना कोण या
कारचा सहा यकारी िश ण काय म (helping training programme ) पूण करत े,
या क ेवळ काय मच होत नाहीत , तर या ं या काय मतेत काला ंतराने वाढ होत े. परंतु,
खेदजनक र या अस े होत नाही .
अशीला ंची य ेये ल ात ठ ेवा (Keep the client's Goals in mind ): सहा यका ंनी
वत: या गरजा ंपे ा आप या अशीला ं या गरजा ंवर ल क ि त क ेले पािहज े. सेवा
दा या ंची तीन उदाहरण े येथे आह ेत, यांतून सम ुपदेशक िक ंवा सहा यक या ं या
काया वली या आकलना या अभावाम ुळे यांचे अशील गमाव ू शक याची श यता वत िवली
आहे. जे हा िक ंवा जर १) ते अशीला ं या अि य मानिसक अव थ ेऐवजी अशीला ं या
सम या ंशी िनगडीत िस ा ंतांम ये अित -पूव या (too preoccupied ) असतील , २)
यांनी अशीला ं या प रि थतीचा ु लक िक ंवा अस ंब या अथा ने अनादर क ेला, याचा munotes.in
Page 33
समुपदेशनाचा प रचय - II
33 कदािचत ितक ूल प रणाम उ व ू शकेल, जसे क अशीलाचा स ंभा य व -ह येचा य न ,
३) यांनी सम ुपदेशनात बह सा ं कृितक स ंक (multicultural focus ) अवल ंब याऐवजी
वत:ची सं कृती, धम इ याद िवषयी गवा चे दश न केले. समुपदेशक िक ंवा सहा यका ं या
अशा कार या वत नामुळे अशील गमव याची श यता स ंभवते.
कृती करा / ामािणक राहा (Act /Be Genuine ): ामािणक राह न "वा तिवक "
भागीदारी आिण अगोदर उ ल ेिखत क ेलेली युती या ंत भेद करा . जे सो यां या मत े, यथाथ
नाते हे "दोन िक ंवा अिधक य म य े अि त वात असणार े वैयि क नात े, जे येक जण
एकमेकांबरोबर िकतपत ामािणक आह े यातून िस होत े आिण य ेक जण द ुस-या
य स यो य ठर ेल, अशा कार े दुस-या य ला पाहत े आिण अन ुभवते". हणजे ते नाते
ामािणक आह े आिण त े खोट े नाही , िजतपत त े समान ुभूतीपूण आह े. मा तारण ेचे
(deception ) अनेक कार आह ेत. समुपदेशक ह े अ ामािणक िदस ू शकतात , जर या ंना
खरोखर एखा ाची श ंसा करायची नसतानाही त े तसे कर याचा आिवभा व आणतात .
तुम या यावसाियक कामावर अ यािधक जोर द ेणे हा तारण ेचा आणखी एक कार आह े.
जे हा सम ुपदेशक एखा ा अशीलाबरोबर काम करत असतात , ते हा त े सुगमकत
(facilitator ), उ ेरक (catalyst ), ेरक (motivator ), सहयोगी (collaborator ), आिण
अशा अन ेक भूिमकांम ये काम करतात . ते ामु यान े यां या यवसायाच े ितिनिध व
करणे, त होण े, उपाय दान करण े, आिण त सम कारणा ंसाठी त ेथे नसतात . अशीला ंचे
यश ह े यांचे यश असत े.
अशीला ंची स ावना ग ृहीत धरा (Assume the client's goodwill ): असे समजा क
अशीला ंना या ंचे जीवनाव यक कौश य े सुधार या ची इ छा आह े, िनदान जोपय त ते
गृहीतक अमा य होत नाही . जसे क आपण न ंतर पाहणार आहोत , काही अशीला ंची
अिन छा आिण ितकार , िवशेषत: अ- वयं फुत अशील (involuntary clients ) हे
नेहमीच ेषाचे सूचक नसतात . आदर करण े याम य े अशीला ंची भीती समज ून घे यासाठी
यां या पया वरणात व ेश करण े आिण या भीतीवर मात कर यास या ंना मदत कर याची
तयारी या ंचा समाव ेश असतो .
हे प करा , क सम ुपदेशक अशीला ं"साठी" काम करत आह ेत: आपण अशीला ंशी या
कार े संवाद साधतो , ते समुपदेशकांची अशीला ंिवषयीची अिभव ृ ी कट करत े.
समुपदेशका या वत णूक ार े हे सूिचत होण े आव यक आह े, क ते अशीला ं'साठी' आहेत,
क सम ुपदेशकांना या ं यािवषयी भावना मकहीन र या (non-sentimental ) आिण िवन
(down -to-earth ) प तीन े काळजी घ ेतात. समुपदेशक अशीलाला अस े सूिचत क
शकतात , "एखा ाबरोबर काम करण े माझी वेळ आिण ऊजा यां या इतक ेच मह वाच े आहे”.
आदर हा दयाळ ू आिण सात यप ूण असतो . अशीलाची बाज ू घेणे िकंवा अशीलाच े समथ क
हणून काम करण े हे अशीला ंसाठी अस यासारख े नाही. अशीला ं या ि कोनाचा गा ंभीया ने
िवचार करण े, अगदी त े हाही ज े हा या ंना िवचार याची गरज भासत े, या”साठी असण े"
याची गरज िनमा ण करत े. आदर हा लोका ंना वत :साठी उि ्ये िनधा रत कर यात मदत
कर याची वार ंवार मागणी करतो . तथािप , या कारच े "कठोर ेम" अशीला ं ती यो य
कोमलता वगळत नाही . munotes.in
Page 34
समुपदेशन मानसशा
34 २.५ सं कृती, वैयि क स ं कृती आिण म ू ये यांची यो यता ओळखण े
(APPRECIATING THE ROLE OF CULTURE, PERSONAL
CULTURE AND VALUES )
आकलन आिण स ंवेदनशीलता या ंसह िविवधता /वैिव य हाताळण े, िवशेषत: वैिव याचा जो
कार बह स ं कृतीवाद (multiculturalism ) हणून ओळखला जातो , हा आदर आिण
समान ुभूती या दो ह चा एक प ैलू आह े आिण तो अशीला ं या सबलीकरणाशी जोडल ेला
आहे. दुसरीकड े, समाजा या सव पैलूंम ये िविवधत ेची स ंब ता आिण यावरील वत मान
भर (current emphasis ) यांमुळे या िठकाणी िविवधत ेवर िवश ेष ल क ि त क ेले आहे.
िविवधता आिण बह स ं कृितवाद या ंवर भर द े याचा सवा त मह वाचा प ैलू हणज े यश वी
उपचारप तीचा एक मह वाचा घटक हण ून अशीला ंना िवचारात घ ेणे या या मह वावर त े
भर देते. हे िविवधत े या अन ेक कारा ंिवषयी नाही . याचा स ं कृतीशी काहीही स ंबंध नाही .
हे सव अशीला ंिवषयी आह े.
सं कृती हे सवा िधक ल व ेधून घेणारे िविवधत ेचे व प आह े, हणून या श दाचा अथ
समजून घेणे मह वाच े आह े. वैयि क आिण सामािजक अशा दो ही पात या ंवर
ॉनफेन ेनर या ंनी याच े वण न " णाल च े सवा त मोठ े आिण सवा िधक िनय ं ण" असे केले
आहे. सं कृती या अन ेक पया यी या या आहेत, परंतु सहा यका ंसाठी या े ात
वापर या जाणा या या या आव यक असतात . सं कृती ही म ू यां ारे प रभािषत क ेली
जाते, पण ती याह नही अिधक असत े. थोड यात , सं कृतीची यापक स ंक पना
पुढील माण े आहे: सामाियक क पना आिण ग ृिहतके हे वत न आक ृितबंधांना (behaviour
patterns ) माग दश न करणार े सामाियक िनकष तयार कर यासाठी सामाियक म ू यांशी
संयोिगत होतात . सं कृतीचे ेय य ऐवजी समाज , सं था, कंप या, यवसाय , समूह,
कुटुंबे आिण त सम गो ना िदल े जात े. दुसरीकड े, समुपदेशक स यत ेऐवजी
(civilizations ) लोक आिण य च े लहान गट , जसे क क ुटुंब, यांसह काम करतात .
हणून जर आपण ही ाथिमक सा ं कृितक चौकट एकाच य ला लाग ू केली, तर ह े
खालील माण े असेल:
लोक या ं या जीवना या काळात वत :िवषयी , इतर लोक आिण सभोवतालच े
वातावरण या ंिवषयी ग ृिहतके आिण धारणा िन मा ण करतात . उदाहरणाथ , आप या
भागातील टोळी या कारवाया ंमुळे आिण एका भय ंकर ह याम ुळे आघात -प ात तणाव
िवकृती असणारा अशील , इसाईया , याचा असा िव ास िनमा ण झाला आह े, क हे जग
एक ूर िठकाण आह े.
या यित र , लोक या म ू यांना मह व द ेतात, ती मू ये एखा ा या जीवन वासात
अंिगकारली जातात िक ंवा जवली जातात . िशरीषला या या श ेजारी याला सामोर े
जावे लागणा या धम या ंचा प रणाम हण ून तो व ैयि क स ुरि तत ेला मह व िक ंवा मू य
देतो.
गृिहतके आिण धारणा , मू यांबरोबर स ंयोिगत होऊन वात िनक िनकष (behaviou ral
norms ), िकंवा आपण वत :बरोबर घ ेऊन जात असणा या "काय कराव े" आिण "क munotes.in
Page 35
समुपदेशनाचा प रचय - II
35 नये" हे दान करतात . उदाहरणाथ , िशरीष या मत े, यांपैक एक हणज े, “कोणावरही
िव ास ठ ेवू नका".
या िनयमा ंमुळे अंतग त आिण बा वत नाला आकार ा होतो आिण ह े वत न एका
अथा ने वैयि क िक ंवा वत ं सं कृती (individual culture ) - " या कार े मी जीवन
जगतो /जगते" - याचे "आधार -वा य" आहे. िशरीष या मत े, याचा अथ असा होतो , क
जे हा तो लोका ंम ये असतो , ते हा तो न ेहमी बचावा मक पिव ा घ ेत असतो . यात
इतरांसोबत जोखीम न घ ेणेदेखील समािव आह े. एकाक पड याची याची व ृ ी
असत े.
वतं सं कृती ही पोकळीत उदयास य ेत नाही , कारण कोणतीही य ब ेट नाही . लोक
या स ंघटना ंशी स ंबंिधत असतात , यांचा य या क पना , मू ये आिण स ंकेत णाली
(conventions ) यांवर मोठा भाव असतो . येक सं कृतीतील य या समाजात
राहतात , या समाजा या धारणा , मू ये आिण चालीरीती व ैयि क ृत क शकतात आिण
करतात . या धारणा , मू ये आिण ढी एकाच समाजातील लोक व ेगवेग या कार े तयार
करतात . सं कृती या बाबतीत य एकम ेकांचे ित प (clones ) नसतात . एकाच
सामािजक स ं कृतीतील लोका ं या व ैयि क स ं कृती (Personal cultures ) खूप वेग या
असू शकतात . प रणामकारकता या ं या अशीला ं या सा ं कृितक पा भूमीिवषयी तस ेच
यां या व ैयि क स ं कृत िवषयी सखोल मािहती िमळिव यात मदत करत े. उदाहरणाथ ,
िशरीषन े याच े कुटुंब, वांिशक गट , शेजार, शाळा, आिण सामािजक -आिथ क वग या सवा चे
सां कृितक ग ुण अंिगकारल े आहेत, परंतु तो या ंपैक कोण याही गटाची ितक ृती नाही .
याचे िम ण एक वत ं कार आह े.
वत नाचे आकृितबंध हे सं कृतीची "तळ-रेखा" अस याम ुळे “आपण या कार े येथे गो ी
करतो ", ही सामािजक , सं था मक आिण कौट ुंिबक स ं कृतीची िनयिमत या या आह े. "मी
या कार े माझ े जीवन जगण े िनवडतो /िनवडत े” ही अट िविश अशीलाला लाग ू होते.
अनेक सहा यकारी यवसाया ं या स ं कृत ार े भािवत होत अस ूनही सहा यक हण ून
सहा य कां यादेखील "मी या कार े मदत करतो /करते" अशा वत : या िविश स ं कृती
असतात . चांगले िकंवा वाईट , समुपदेशकांची सामािजक -वैयि क - यावसाियक स ं कृती
नेहमीच अशीला ं या स ं कृतीशी ित छ ेद करेल.
२.६ अशीला ंचे वैिव य आिण स ं कृती या ं याशी स ंबंिधत काय मता
(COMPETENCIES RELATED TO CLIENTS’ DIVERSITY AND
CULTURE )
िविवधत ेशी स ंबंिधत काय मता (Diversity competency ) हे आप याप े ा
ल णीय र या िभ न असणा या लोका ंशी भावीपण े जोडल े जा यासाठी आिण या ं याशी
संवाद साध यासाठी आव यक ान आिण कौश य े यांना स ंदिभ त करत े. जरी छ ेद-
सां कृितक काय मतेवर (cross -cultural competency ) सवा िधक भर िदला जात
असला , तरी िविवधत ेचे इतर कारही िततक ेच मह वाच े आहेत. लोकांनी वषा नुवष काही
िविश छ ेद-सां कृितक काय मता प रभािषत करणा या अनेक या ा तयार क े या आह ेत.
"आंतरसा ं कृितक काय मता (intercultural competency ) ा कर यासाठी munotes.in
Page 36
समुपदेशन मानसशा
36 आव यक ताि वक आधार , यावहा रक ान आिण िश ण प ती " दान करणारी अन ेक
ह तप ु तके िलिहली जात आह ेत. शेकडो नस यास अ य ंत तपशीलवार अशा डझनभर
संशोधन अ यासा ं या मत े, बह सा ं कृितक सम ुपदेशन काय मता (Multicultural
counselling competence ) ही “सामा यतः वत : या स ं कृतीची जाणीव , प :पात
आिण म ू ये, य वरील सामािजक आिण सा ं कृितक भावा ंिवषयीच े ान , आिण
समुपदेशनात या ानाचा वापर कर या ची कौश य े, यांचा समाव ेश करण े अशा कार े
संकि पत क ेली जात े”. तथािप , असे िदसून येते, क "यो य" आंतरसा ं कृितक मता
संचाम य े समािव असणार े घटक कोणत े आह ेत, यावर एकमत नाही . िविवधत े या
सव म प ैलूंना, िवशेषत: बह सा ं कृितक िविवधत ेला मह व द ेणारी समुपदेशन श ैली तयार
कर यासाठी काही सामा य िशफारसी य ेथे आहेत.
२.६.१ वैिव य समज ून या आिण याची यो यता ओळखा (Understand and
Appreciate the Diversity )
अशील एकम ेकांपासून मता , उ चारणाची लकब (accents ), वय, आकष कता, रंग,
िवकासाचा ट पा , अपंग व, आिथ क ि थती , िश ण , वांिशकता , तंदु ती , िलंग, गट
सं कृती, आरो य , रा ीय म ूळ, यवसाय , वैयि क स ं कृती, यि म व प रवत के,
राजकारण , सम य ेचे कार , धम , ल िगक अिभम ुखता आिण सामािजक ि थती या ंसह
िविवध मागा नी िभ न असतात . उपचारक या ना िविवधता आिण बह सा ं कृितकवाद ह े
बह आयामी मागा ने ओळख यास , समज यास आिण स ंबोिधत कर यात मदत कर यासाठी
हेझ यांनी “संबोधना मक ” चौकट (“addressing” framework ) तािवत क ेली, जी वय,
िवकासा मक आिण अिज त अप ंग व (acquired disabilities ), धम , वांिशकता ,
सामािजक -आिथ क ि थती , ल िगक अिभम ुखता, थािनक वारसा , आिण िल ंग, यांना लाग ू
होते. शेवटी, असे शेकडो माग आह ेत, यांम ये आपण एकम ेकांपासून िभ न आहोत .
प रणामी , समुपदेशकांना अन ेक अडचण ना सामोर े जावे लागत े. हणून सु वात करणा या
सहा यका ंनी अशील आिण या ंची सम या प रि थती या ंिवषयी स ंदिभ त आकलन
(contextual understanding ) करणे अ याव यक आह े. उदाहरणाथ , ाणघातक
आजारपणाचा अन ुभव हा २० वष वया या य साठी ८० वष वया या य या त ुलनेत
पूण पणे वेगळा अस ू शकतो .
जरी ह े खरे असल े, क काला ंतराने समुपदेशक या ं याबरोबर काम करतात या
लोकस ं ये या व ैिश ्यांिवषयी बर ेच काही िशक ू शकतात - उदाहरणाथ , ते एखा ा
य या स ंपूण जीवनात उ वणा या िविवध िवकासा मक काया िवषयी आिण
आ हाना ंिवषयी िशक ू शकतात आिण या ंनी िशकायला हव े, आिण जर त े वृ ांसह काय
करत असतील , तर ते वृ ांना सामोर े जावे लागत असणारी आ हान े, गरजा, सम या आिण
संधी या ंिवषयी जाण ून घेऊ शकतात आिण या ंनी ते जाणून घेणे आव यक आह े.
२.६.२ वैिव याशी स ंबंिधत वत :चे अंध-िबंदू अस यास त े ओळखा आिण या ंना
आ हान ा (Identify and challenge any di versity blind spots one may
have )
सहा यक आिण अशील अन ेकदा िविवध मागा नी िभ न अस याम ुळे िविवधत ेशी स ंबंिधत
अंध-िबंदू (blind spots ) उ व यापास ून टाळण े कठीण होऊ शकत े, याम ुळे मदत munotes.in
Page 37
समुपदेशनाचा प रचय - II
37 ि य ेदर यान अ भावी स ंवाद आिण यवधान होऊ शकतात . उदाहरणाथ , शारी रक ्या
आकष क आिण बिहम ु ख सहा यक एखा ा शारी रक ्या अनाकष क आिण अ ंतमु ख
अशीलाची सामािजक लविचकता आिण व -आदर या ंबाबतीत अ ंध अस ू शकतो . िविवधता
आिण बह सा ं कृितकवादावरील ब याच सािह यात अशा अ ंध-िबंदूंना स ंबोिधत क ेले गेले
आहे. समुपदेशकांना या ं या वत: या सा ं कृितक धारणा आिण या ंचे पूव ह या ंिवषयी
अिधक जाग क होण े उपय ु ठ शकत े. यांनी या ं या अशीला ंचा जगािवषायीचा
ि कोन समज ून घे याचा य ेक य न करण े आव यक आह े. िविवधत ेसंबंिधत अ ंध-िबंदू
असणा या सहा यका ंचे नुकसान होत े. वाहातील एक बाब हण ून सहा यक या ं या
अशीला ंपे ा कोण या मह वा या मागा नी िभ न आह ेत, यािवषयी सहा यका ंनी जाग क
असण े आिण या फरका ंिवषयी स ंवेदनशील राह याची च ंड काळजी घ ेणे आव यक आह े.
२.६.३ आपल े यवधान श य िततक े वैिव यप ूण बनवा (Make Your
interventions as diverse as possible )
िविवधत ेचे यावहा रक आकलन तस ेच व -जाग कता याच े भावी उपाया ंम ये पांतर
करणे अ याव यक आह े. एखा ा त ण अशीलाबरोबर वत :चे अन ुभव सामाियक
कर याचा त ण सम ुपदेशकाचा ीकोन ठीक अस ू शकतो , परंतु वृ अशीला या बाब तीत
अयो य अस ू शकतो आिण याच माण े उलट . अशा प रि थतीत अशा अशीला ार े
आपुलक प ूण व- कटीकरणाची (intimate self -disclosure ) आव यकता असल ेले
यवधान अयो य मानल े जाऊ शकतात .
जर सम ुपदेशक आिथ क ्या गरीब अशीला ंना मदत करणार े म यमवग य वय ंसेवक
असती ल, तर या ंनी ग रबीिवषयी या या ं या क पना द ुपटीने तपासण े आव यक आह े.
जर सम ुपदेशक एखा ा अप ंग अशीला ंबरोबर काम करत असतील , तर या ं यािवषयी
समुपदेशकांनी वाईट वाट ून घेऊ नय े. याऐवजी , एकाच सामािजक स ं कृतीतस ु ा वत ं
िकंवा वैयि क स ं कृती िभ न अ सतात , हे ल ात ठ ेवून या ंनी गो ी अशीला ं या
ि कोनात ून पाह याचा य न करावा .
थोड यात सा ंगायचे, तर समुपदेशकांनी लोका ं या गटा ंिवषयी या या ं या सव पूव कि पत
क पना दाराबाह ेर ठेवा यात . एखा ा समिल ंगी य स या या िक ंवा ित या ल िगक
अिभम ुखतेचा (sexual orientation ) अिभमान अस ू शकतो , तर द ुस या एखा ा
समिल ंगकाम ुक पु षाला यासाठी लािजरवाण े िकंवा अपराधी वाट ू शकत े. आप या
अशीला ंना अि तीय य हण ून िवचारात या .
२.६.४ वैयि क ृत काय (Individualised work )
िविवधत ेचे त व सड ेतोड आ हे. अिधक स ुस ज सहा यका ंनी ते या ं याबरोबर काम
करतात या ं याशी - आि कन अम े रकन , कॉकेिशयन , मधुमेही, वृ , अंमली पदाथा चे
यसनी , िनवा िसत - यां यासाठी ह े यापक मापद ंड आिण सम ुपदेशनाची ि या
अनुकुलीत करावी - आिण िततक े अिधक या ंना ते यां याबरोबर काम करतात , या
लोकस ं येची यापक व ैिश ्ये, गरजा आिण वत न यांचे आकलन या ंना होईल . दुसरीकड े,
समुपदेशक अशीला ंबरोबर य हण ून वत णूक करतात , तर िविवधता ही आ ंतरगट munotes.in
Page 38
समुपदेशन मानसशा
38 (between groups ) आिण अ ंतग ट (within groups ) फरका ंवर ल क ि त करत े.
"मानसो पचारप ती ही वा ंिशक िविवधत ेचे कौतुक कर यािवषयी कधीच अस ू शकत नाही ,
कारण ती गटा ंिवषयी नाही ; ती य आिण या ं या अन ंत ि ल त ेिवषयी आह े”, कारण
सं कृती, उपसं कृती िकंवा गट नाही , तर य या आपल े अशील आह ेत. समुपदेशकांनी
हे ल ात ठ ेवावे, क वगा संबंिधत व ैिश ्ये (categorical features ) सूचना द ेणे आिण
समजून घे यास ो सािहत करण े, हे दो ही क शकतात . शेवटी, यांनी या अशीला ं या
गरजांशी संबंिधत असणा या िविवधत ेचे कार आिण सा ं कृितक घटक या ंकडे ल ायला
हवे. अथा तच, य म य े गट-वैिश ्ये असतात , परंतु ते एकिजनसी गटाच े सद य हण ून
येत नाहीत .
२.६.५ िविश बह सां कृितक काय मता (Specific Multicultural
Competencies )
ॉस आिण या ं या सहका या ंनी मदतीसाठी थापन क ेलेली एक सा ं कृितक चौकट
जॉज टाऊन य ुिन हिस टी या न ॅशनल स टर फॉर क चरल कॉि पट सन े वीकारली आह े.
सां कृितक िव व ंसकता (Cultural destructiveness ), सां कृितक असमथ ता
(cultural incapacity ), सां कृितक अ ंध व (cultural blindness ), सां कृितक प ूव -
काय मता (cultural pre -competence ), सां कृितक काय मता (cultural
competence ) आिण सा ं कृितक ािव य (cultural proficiency ), हे सां कृितक
काय मता सात यकाच े (Cultural Competence Continuum ) सहा ट प े आह ेत.
"िविवधत ेचा वीकार आिण आदर , अिवरत व -मू यांकन (ongoing self -
assessment ), फरका या गितशीलत ेकडे काळजीप ूव क अव धान, ान आिण स ंसाधन े
यांचा सतत िव तार आिण िविवध लोकस ं ये या गरजा अिधक चा ंग या कार े पूण
कर यासाठी स ेवांम ये बदल करण े" ही सा ं कृितक काय मतेची काही व ैिश ्ये आहेत.
हॅ सेन, पेिपटोन -ए रओला -रॉकवेल आिण ीन या ंनी आ ंतरसा ं कृितक काय मता ंची
(intercultural competencies ) यादी िवकिसत क ेली आिण प क ेली. ही सा ं कृितक
काय मतेवरील या ि छकपण े िनवड या ग ेले या अन ेक ि कोना ंपैक एक आह े. प :पात
ते हा उ वतो , जे हा अन ेक लेखकांनी तािवत क ेले या पा रभािषक श दा ंम ये बदल
केले जातात , हणज ेच लेखकांनी गटब क ेले या स ंक पना व ेग या करण े, यांनी वेग या
केले या स ंक पना गटब करण े, अशा कार े अनेक लेखकां या स ंक पना वीका न
यांत वत:चे िवचार जोडण े, अशा मागा नी प :पाताचा प रचय होतो . एक स ंभा य प :पात
असा आह े, क िविवधता , िवशेषत: वैयि क स ं कृती या व पात य क े या माण े ही
मु य क पना आह े आिण असा , क सं कृती मह वाची असली , तरी ती िविवधत े या अन ेक
मह वा या घटका ंपैक क ेवळ एक आह े. एक सहा यक हण ून सम ुपदेशकांनी य ेक
अशीलाची स ं कृती िवचारात यायला हवी :
तुम या सा ं कृितक वारशासह त ुम या वत : या व ैयि क स ं कृतीिवषयी आिण त ु ही
सां कृितक ्या आिण इतर व ैिव यप ूण मागा नी त ुम याप े ा व ेग या असणा या
य ना त ु ही कस े कट हाल , यािवषयी जाग क राहा . munotes.in
Page 39
समुपदेशनाचा प रचय - II
39 जे लोक आिण गट त ुम या वत : या स ं कृतीमध ून नाहीत , यां या ित त ुम या
मनात असणा या कोण याही व ैयि क -सां कृितक प :पातांिवषयी (personal -
cultural biases ) सजग राहा .
तु ही आिण कोणतीही य दोघा ंम ये कोण या कार े सा य आिण िभ नता आह े,
यािवषयी सजग राहा . इतरांना मदत कर या या काया त दोघ ेही एकम ेकांना मदत क
शकतात िक ंवा एकम ेकां या काया त अडथळा आण ू शकतात .
तु ही या लोका ंबरोबर आिण गटा ंबरोबर काम करता या ंची मू ये, धारणा आिण
जगािवषयीच े ि कोन जाण ून या .
येक अशीला ं या गितशील रचन ेम ये वांिशक आिण अ यथा िकती का रचे वैिव य
योगदान द ेतात त े जाणून या .
दा र य ,जुलूम,मा य ितमाकरण (stereotyping ), कलंक करण (stigmatisation ),
भेदभाव, पूव ह (prejudice ) आिण उप े ा (marginalisation ) यांसह सामािजक -
राजक य घटका ंचा तु ही या ं याबरोबर काम करता या गटा ंवर आिण य वर कसा
प रणाम झाला आह े, यािवषयी जाग क राहा . अशा कार या भावा ं या अन ेक
ल या ंपैक एक हणज े सं कृती. हे अि य भाव सव वयोगटातील , शै िणक
तरांवरील आिण अप ंग लोका ंवर िनद िशत क ेले जाऊ शकत े.
पारंपा रक पा ा य मानसशा िस ा ंत, संशोधना या प ती , िनदान ेणी,
मू यमापन ि या आिण यावसाियक सराव ह े इतर स ं कृत साठी यो य नसतील
िकंवा या ं यासाठी अन ुकूलन आव यक अस ू शकेल, हे ल ात या . सं कृतीबाह ेरील
अंतग त-सां कृितक प रवत नशीलता (within -cultural variability ) आिण इतर
िविवधत ेशी स ंबंिधत ा ंमुळे यांपैक काही िनकष पाि मा य स ं कृतीतील लोका ंना
कदािचत चा ंग या कार े अनु प होणारही नाहीत , यािवषयी जाग क राहा .
आपण या स ंघटना ंबरोबर सहयोग करता , यांमधील कौट ुंिबक स ंरचनेची ाथिमक
त वे आिण समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत भूिमका जाण ून या . हे ल ात ठ ेवा, क
कोण याही िविश स ं कृतीम य े ल णीय चरण (significant variances ) असू
शकतात . सं कृती नेहमीच एक पता स ूिचत क शकत नाही .
िविवध स ं कृत तील लोक ह े आजार , िवशेषत: मानिसक आजार , यांकडे कसे पाहतात
आिण त े कसे हाताळतात , याच माण े उपचार घ े या ित या ंचा ि कोन कसा आह े,
यािवषयी जाग कता िवकिसत करा . हेदेखील ल ात ठ ेवा, क यां या व ैयि क
सं कृतीमुळे एकाच स ं कृतीतील य च े यावरील ि कोन ख ूप िभ न अस ू शकतात .
अशीला ंशी सा ं कृितक ्या स ंवेदनशील स ंवाद था िपत करा आिण या ं या ित
समान ुभूती दश वा. अशा कारच े ल सव अशीला ं या व ैयि क स ं कृत ित
िव ता रत करा . आप या वत : या समाजातील य ेकजण सारखाच आह े, या
िवचारसरणीबाबत िवश ेष द राहा . सं कृती िक ंवा िविवधत ेचे इतर कार नाही , तर
या य आह ेत, यां याबरोबर त ु ही स ंवाद थापना करत आहात आिण
समान ुभूती दश िवत आहात . munotes.in
Page 40
समुपदेशन मानसशा
40 अ-शाि दक स ंवादासिहत (nonverbal communication ) आपण वत : आिण
आपल े अशील या ंची स ंभाषण श ैली (interaction styles ) आिण भाषा या ंतील
फरका ंत असणार े सां कृितक आिण व ैयि क -सं कृती चरण (personal -culture
variances ) ओळखा आिण याचा वीकार करा . हे ल ात ठ ेवणे मह वाच े आहे क
एकाच स ं कृतीतील लोक िविवध मागा नी संवाद साधतात आिण य त असतात .
जसजस े अशील या ं या कथा ंचे वण न करतात , तसतस े कोण या अडचणी
सां कृितक ्या िविश आहेत आिण कोण या साव ि क मानवी अन ुभवाशी अिधक
संबंिधत आह ेत हे ओळखा . जर एखा ा य ला या या आईविडला ं या बाबतीत
सम या असतील , तर ल ात ठ ेवा क ही जवळजवळ साव ि क प रि थती आह े.
पालक ह े दोषरिहत नसतात . दुसरीकड े, पालक -बालक /अप य नात ेसंबंध
सं कृत पर वे मोठ्या माणात िभ न अस याम ुळे सम य ेचे िविश छटा वार ंवार
सां कृितक ्या अिभस ंिधत क ेले जातात . दुसरीकड े, सं कृती-अंतग त िभ नत ेचा/
भेदाचा एक मह वप ूण भाव अस ू शकतो .
अशीला ंसाठी मह वप ूण सां कृितक आिण व ैयि क -सं कृती घटक िवचारात घ ेणारे
गैर-प पाती उपचारप ती यवधान आिण योजना तयार करा .
जे हा अन ु प अस ेल, ते हा आपण वत : आिण आपल े अशील दोघा ंमधील
िभ नत ेिवषयी स ंभाषण स ु करा . हे ल ात ठ ेवा, क स ं कृती अन ेक भेदांपैक एक
आहे. शेवटी, अशीला ंशी आपल े संवाद हा व ैयि क स ं कृती िव वैयि क
सं कृतीचा िवषय आह े.
तुमची वत :ची छेद-सां कृितक आिण व ैयि क -सां कृितक या काय मतेचे परी ण
करा आिण नम ूद केले या सव े ांम ये सुधारणा कर यासाठी काम करा .
दुस या श दा ंत सांगायचे, तर आप या अशीला ंसह त े जसे आहेत तस े काय करा, परंतु
आपण कोण आहात यािवषयी िदलिगरी य क नका . सरळमाग ि कोन ठ ेवा, जे हा
आपण मानसशा ा या सािह यात शोधल े या सव सां कृितक काय मता त व े (cultural
competency principles ) एकि त करतो .
येकजण अन ेक गट , रा , े , िलंग, धम , वय, संदभ -गट (cohort ) आिण यवसाय
यांचा सद य आह े, या य ेक गटातील काहीजणा ंचा एक व ेगळा सा ं कृितक भाव आह े,
जो इतरा ंशी प ूरक, िवरोधाभासी िक ंवा एक प अस ू शकतो . येक य य ेक
प रणामाच े अथ बोधन करत े आिण या ंतील य ेक भावाला व ैयि क धा रणांनी ितसाद
ावा का आिण कशा कार े ावा , हे िनधा रत करत े. प रणामी , येक य ही िविवध
भावा ंचे एक अि तीय िम ण आह े. वैयि क धारणा ही य या मनाची उ पादन े आहेत,
तर स ं कृती ही सा ं दाियक जीवनाच े िनयमन कर यास मदत करत े. या ि ल तेमुळे एखादी
य या गटाशी स ंबंिधत आह े अस े मानल े जात े, या कोण याही गटािवषयी या
मािहतीव न या य या सा ं कृितक अिभम ुखतेिवषयी अन ुमान करण े ही कधीही
सुरि त प ैज नसत े.
munotes.in
Page 41
समुपदेशनाचा प रचय - II
41 २.७ अशीलाला िवकिसत हो यासाठी आिण व -काय मता
वापर यासाठी मदत क न व -जबाबदारी ो सािहत करण े
(PROMOTING SELF -RESPONSIBILITY BY HELPING
CLIENTS DEVELOP AND USE SELF -EFFICACY )
भावी सम ुपदेशक अशीला ंना या ं या वत : या स ु मत ेचा शोध घ े यास, या िवकिसत
कर यात आिण या ंचा वापर कर यात मदत करतात . यासाठी य ेथे काही माग दश क त व े
िदली आह ेत:
अशीला ंची बळ इ छा अस यास त े यांचे िवचार बदल ू शकतात , या गृहीतकापास ून
सु वात करा (Begin with the assumption that clients can change their
minds if they so desire ): दैनंिदन जीवनातील सम या ंना सामोर े जा यासाठी आिण
संधी शोध यासाठी , अशील आिण कधीकधी या ंचे सहा यक िवचार करतात याप े ा,
अिधक स ंसाधन े अशीला ंकडे असतात . समुपदेशकांची ाथिमक अिभव ृ ी अशी असायला
हवी, क अशीला ंकडे मदत कर या या ि य ेत सहकाया ने सहभागी हो यासाठी आिण
यांचे जीवन अिधक चा ंग या कारे यव थािपत कर यासाठी स ंसाधन े असतात . ही
संसाधन े अनेक मागा नी अवरोिधत क ेली जाऊ शकतात , िकंवा ती वापरली जाऊ शकत
नाहीत . समुपदेशकाची भ ूिमका ही स ंसाधन े ओळखण े, मु करण े आिण या ंची जोपासना
करणे यांसाठी अशीला ंना मदत करण े ही आह े. समुपदेशक अशीला ंना या ं या संसाधना ंचे
यो य म ू यांकन कर यात मदत करतात , जेणे क न या ंची मह वाका ं ा या ं या मता ंपे ा
अिधक होणार नाहीत .
अशीला ंचा असहा य िपडीत /बळी हण ून िवचार क ेला जाऊ नय े, जरी या ंना सं थांनी
िकंवा य नी ग ैरवत न केले असल े तरीही (Clients shoul d not be thought of
as helpless victims , even if they have been mistreated by
institutions or persons ): आज या समाजात िपडीताव थ ेतील वग अगोदरच
िचंताजनक दरान े िव तारत चालला आह े. जरी बळी पड या या प रि थत म ुळे अशीला या
वातं य-पातळीत घट झाली असली , तरीही सम ुपदेशकांनी उव रत वात ं यासह काम
करावे (उदाहरणाथ , घातक स ंबंध सोड यास अ याचारीत जोडीदाराची असमथ ता).
बाहेर या पा ार े फसल े जाऊ नका (Don't be deceived by outward looks ):
उदाहरणाथ , आप या सहका या ंबरोबर या ब ैठक त एका सम ुपदेशक िश काने एका
राखीव , व-िनंदा करणा या िश णाथ ला अशा श दा ंत सेवेतून कमी क ेले, “ती हे करणार
नाही. िश णाथ प े ा ती अशील अिधक िदसत े." सुदैवाने या या सहका -यांनी तीच च ूक
केली नाही . ही ी या िश ण काय मातील सव क ृ िव ा या पैक एक बनली . ितला
एका िस मानिसक -आरो य स ं थेत अ ंतवा िसत िव ािथ नी (intern ) हणून
वीकार यात आल े आिण पदवीन ंतर ितला क ाने कामावर घ ेतले.
अशीला ंना मदत कर या या ि य ेिवषयी या ंना मािहती िदली जावी (Clients
should be informed about the p rocess of helping them ): दो ही अ य
आिण य करार िविवध स ंदभा म ये लोका ंमधील यवहारा ंवर िनय ं ण ठ ेवतात, यात munotes.in
Page 42
समुपदेशन मानसशा
42 िववाह ( यात करारा या सव च अटी नाही , परंतु काही अटी य असतात ) आिण म ै ी
( याम य े करारा या सव च तरत ुदी नाही , परंतु काही तरत ुदी प असतात , याम य े
सामा यतः तरत ुदी अ य असतात ). जर मदत करण े हा एक सहयोगी य न अस ेल, तर
दो ही प ा ंना आपाप या भ ूिमकेची जाणीव असण े आव यक आह े. कदािचत "काय कारी
सनद" (working charter ) हा "कराराप े ा" एक चा ंगला स ंघ आह े. हे नंतर या वा या ंशाचे
कायद ेशीर प रणाम टाळत े आिण सहयोगी य नद ेखील स ूिचत करत े.
अशीला ंना सम ुपदेशन स ा ंचा कामाची स े हण ून िवचार कर यास ो सािहत करा
(Encourage clients to think of counselling sessions as work
sessions ): मदत करण े हणज े अशीलासाठी सकारा मक प रवत न सुलभ करण े.
प रणामी , उपचारप ती स ा ंम ये बदलाची आव यकता तपासण े, आव यक बदला ंचे
कार िनि त करण े, संरचना मक बदल काय म िवकिसत करण े, बदला या " ायोिगक
क पा "म ये (pilot projects ) भाग घ ेणे आिण बदलातील अडथ या ंवर मात करण े,
यांवर ल क ि त क ेले जात े. हे ाथिमक आिण सरळ म आह े. उ रा ंचा शोध आिण
अंमलबजावणी थकवणारी , अगदी चिकत करणारीही अस ू शकत े, पण ती कमालीची
प रपूण , थरारकही अस ू शकत े. सहा यकासाठी सवा त कठीण सम या हणज े अशीला ंना
"काय नीितम ा " (work ethic ) थािपत कर यात मदत करण े, जे यांना मदत कर या या
ि य ेत भागीदार बनवत े. काही सम ुपदेशक तर अशील "काम कर यास तयार " होईपय त
बैठका प ुढे ढकलतील . अथा त, अशीला ंना काम कर याची ेरणा शोध यात मदत करण े, हे
कमी न े दीपक आिण कठीण आह े.
अशीला ंचे िश क िक ंवा स लागार हा (Become a client coach or
consultant ): सहा यक वत :ला िश क िक ंवा "त स लागार " हणून समज ू
शकतात , जे अशीला ंनी (िकंवा तृतीय प ) यां या द ैनंिदन जीवनातील आ हाना ंना सामोर े
जा यासाठी मदत कर यासाठी िनय ु केले आह ेत. यावसाियक स ं था मक /कॉप र ेट
वाताव रणात िश क आिण स लागार अन ेक काय बजावतात . ते ऐकतात , िनरी ण
करतात , मािहती गोळा करतात , िनरी ण े न दवतात , िशकवतात , िश ण द ेतात,
ो साहन द ेतात, आ हान द ेतात, स ला द ेतात आिण अगदी िविश पदा ंसाठी पटाईत
बनतात . तथािप , अजूनही स लागाराला य त ठेवणा या य क ंपनी चालिव यासाठी
जबाबदार आह ेत. यामुळे िश क िक ंवा स लागारा ंची काही काम े अवघड वाटत असली ,
तरी िनण य घ े याची जबाबदारी अज ूनही यव थापका ंवरच असत े. तर मग ,
िश ण /कोिचंग आिण स लामसलत ही सामािजक - भावाच े आचरण आह े, जे सहयोगी
आहे.
मदत करण े ही एक वाभािवक आिण ि माग ि या आह े, हे वीकारा (Accept
that helping is a natural and two -way process ): मदत करण े हा एक द ुहेरी
माग आहे, याम य े अशील आिण उपचारकत दोघेही या ं या पर परस ंवादा या प रणामी
बदलतात . अगदी मदत कर याची जलद तपासणीद ेखील अस े ा यि क दश िवते, क
अशील या ंना मदत करणा या सहा यका ंना िविवध कार े भािवत करतात . munotes.in
Page 43
समुपदेशनाचा प रचय - II
43 मदत कर याऐवजी अ ययनावर ल क ि त करा (Focus on learning rather
than helping ): बरेच लोक मदत करण े हा िश णाचा एक कार मानत असल े, तरीही
अ ययनाचा एक कार हण ून याच े अिधक अच ूकपणे वण न केले जाते. भावी सम ुपदेशन
अशीला ंना या ं या अ यासासह मागा वर परत य े यास मदत करत े. िशकण े, न िशकण े आिण
पु हा िशकण े या दो ही स ा ंम ये आिण या ं यातील कालावधीदर यान होत े.
अशीला ंकडे अनाव यक र या अस ुरि त हण ून पािहल े जाऊ नय े (Clients should
not be viewed as unduly vulnerable ): अशीला ंचे सव म िहत या ंचे लाड
पुरिवणे िकंवा या ंचे शोषण करण े या दो ह प ैक कोण याही मागा ने पूण केले जात नाही .
दुसरीकड े, बरेच अशील , यांचे काळजीवाह या ंना िचि त करतात िततक े नाजूक नसतात .
जे सहा यक सतत आप या अशीला ंना अस ुरि त समजतात , ते व-संर णाथ काम करत
असतील . ि कॉल यां या हण यान ुसार, मदत ि य े या स ु वातीस बर ेचसे सहा यक
ऐक याप े ा अिधक काही कर यास स ंकोचतात . उपचारक या वर टीका कर याची भीती ,
यांची स ंदभ -चौकट (frame of reference ) समजून घेणे, यां या किथत अप े ा पूण
करणे आिण या ं यािवषयी ऋणान ुबंध दिश त करण े, जे अ नेक अशील मदत ि य े या
सु वातीस दिश त करतात , ते सहा यका ंना चुक चे संदेश पाठव ू शकतात . सु वातीला
अशीला ंना अप रवत नीय च ूक कर याची िच ंता अस ू शकत े. याचा अथ असा नाही , क ते
नाजूक आह ेत. सहा यक हण ून तु ही यो य सावधिगरी बाळगली पािहज े, पण त ु ही व रत
अितसावध होऊ शकता . ि कॉल या ं या हण यान ुसार, सहा यका ंनी अशीला ंची
िवचारसरणी आिण वत न यांना यो य कार े आ हान द ेऊन आिण या ंना काय हव े आहे,
याचे वण न कर यास ार ंभ करायला लाव ून खूप सु वातीला ह त ेप केला पािहज े आिण
या िदश ेने काय कर यास तयार राहाव े.
२.८ सारांश
समुपदेशनाच े े हे जवळजवळ मदतीच े समानाथ आह े, समुपदेशक आिण सम ुपदेशनाथ
यां यातील स ंबंधांना याच कारणासाठी मदतीच े/सहा यकारी नात े हणतात .
समुपदेशना या श ेवट या य ेया यित र , भिव यातील स ंकटा या प रि थतीसाठी
अशीलाला मदत कर यासाठी दोघांनी पर परा ंिवषयी आदर बाळगण े आिण नात ेसंबंधांना
मह व द ेणे अ य ंत मह वाच े आहे, तसेच या ं या व ैयि क म ू यां या व ैिश ्यांमधून आिण
सं कृत मध ून एकम ेकांिवषयी अिधक समज ून घेणे अ य ंत मह वाच े आह े, कारण ह े स व
घटक िव ास िनमा ण कर यात आिण दोघा ंम ये एक समतल स ंवाद- थापना िनमा ण
कर यात योगदान द ेतात, जे केवळ स ंबंध बळ करतात .
आपण ि य े ारे काय करत असताना अशीला ं या गरजा ंवर ल क ि त करण ेदेखील
आ यंितक मह वाच े आह े, हणूनच सम ुपदेशन ि या ही लोकि यपण े काया मक य ुती
हणून संबोधली जात े, हणून सम ुपदेशकांनी या गो वर ल क ि त करायला हव े: १)
अशीला या बदल या माग या आिण इ छा ंचा मागोवा ठ ेवणे, २) उपल ध स ंसाधना ंवर ल
क ि त करण े, ३) ना यािवषयी व ेगवेग या लोका ंचे ि कोन िभ न अस यास थ क न
होणे, ४) अशीलाबरोबर या ना यात चढ -उतार आ यास चिकत न होण े, आिण ५)
अशीलाकड ून नकारा मक अिभ ायाची अपे ा करण े आिण यास ितसाद द ेणे. munotes.in
Page 44
समुपदेशन मानसशा
44 नातेसंबंधाचे मू य आिण आदर कर यासाठी सम ुपदेशकांनी ाथिमक म ू ये समज ून घेणे,
तसेच नात ेसंबंधांसाठी अ वा यकारी मानल े जाणार े वत न, जे टाळल े जायला हव े, यांवर
ल क ि त करण े यांम ये गुंतवणूक करण े आव यक आह े. यांनी अशीला ंना हानी क नय े
िकंवा या ंना चुक ची वत णूक देऊ नय े. िशवाय , यांनी ताबडतोब मत बनवण े टाळाव े.
िनरोगी आिण आदर िनमा ण करणा या वत नांत सात य राखत समुपदेशकांनी १) जाणकार
आिण एकिन हाव े, २) अशीला ंची य ेये ल ात ठ ेवावीत , ३) कृती करावी / ामािणक
असाव े, ४) अशीला ंची स ावना ग ृहीत धरावी , आिण ५) आपण अशीला ं"साठी" काम करीत
आहात ह े कृतीतून प करा .
समुपदेशकांनी य ेक ट यावर अशीलाला मदत करण े अ याव यक असल े, तरीही
अशीला ंनी कोणत ेही अवल ंिब व िवकिसत क नय े, हे आ य कारक र या मह वाच े ठरते.
समुपदेशकांनी अशीला ंना या ं या जबाबदारीिवषयी जाग क करण े आिण व -गुणका रता
ो सािहत करण े, यांसाठी य न करण े अ याव यक आह े.
२.९
१. काया मक य ुती कशी िवकिसत करावी ?
२. समुपदेशकाची काय मता प करा .
३. समुपदेशक अशीला ंम ये व-गुणका रता कस े िवकिसत आिण ो सािहत करतात ?
४. आदर आिण अनादर दश िवणार े वत न प करा .
२.१० संदभ
१. Egan, G. & Reese, R. J. (2019).The Skilled Counselor: A Problem -
Management and Opportunity -Development Approach to Helping.
(11th Edition) Cengage Lear ning.
२. Gladding, S. T. (2014). Counselling: A Comprehensive Profession.
(7thEd.). Pearson Education. New Delhi: Indian subcontinent version
by Dorling Kindersley India
३. Nelson -Jones, R. (2012). Basic Counselling Skills: A counselor’s
manual (3rd ed.), Sage South Asia edition.
munotes.in
Page 45
45 ३
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक , अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत - I
घटक स ंरचना
३.० उि ्ये
३.१ मनोिव ेषणा मक िस ा ंत
३.२ अॅडल रयन िस ांत
३.३ मानवतावादी िस ा ंत
३.३.१ य -क ि त िस ा ंत
३.३.२ अि त ववादी ि कोन
३.३.३सम ीवादी / गे टा ट िस ांत
३.४ सारांश
३.५
३.६ संदभ
३.० उि ्ये
िविवध िस ा ंत आिण यांची वैिश ्ये जाणून घेणे.
येक िस ा ंता या स ं थापकांिवषयी जाण ून घेणे.
येक िस ा ंताची य ेये, बल थान े आिण मया दा यांिवषयी जाण ून घेणे. ३.१ मनोिव ेषणा मक िस ा ंत (PSYCHOANALYTIC THEORIES)
मनोिव ेषणा मक िस ा ंत हा यि म व जाणून घे याचा एक मह वाचा आिण अिभजात
िस ांत िस मंड ॉइड या ंनी िवकिसत केला.
सं थापक : मनोिव ेषणाच े सं थापक मानल े जाणार े िस मंड ॉइड (१८५६-१९३९ ) हे
ऑि यन च ेताशा होत े. ॉइड यांचे कुटुंब, िवशेषत: यांचे वडील , हे यां या
िस ांता या िवकासातील एक म ुख घटक होत े, असे मानल े जाते. यांनी वत : िविवध
मानसशा ीय िवक ृती, तसेच मानिसक भीतीचा सामना क ेला. यामुळे यां या िस ा ंताचा munotes.in
Page 46
समुपदेशन मानसशा
46 िवकास झाला आिण या िस ा ंतामुळे यि म व गितका ंचा (personality dynamics )
िवकास समज ून घे यात या ंनी हातभार लावला .
मानवी वभावा िवषयी चा ि कोन (View of human nature ): ॉइड यां या मते,
मानवी वत नाला अबोध ह ेतू (motives ), चोदना (drives ) इ यादी , जे बालपणा या
सु वाती या काळा तील मनोल िगक िवकास अव थ ेतून िवकिसत होतात , यां ारे आकार
िदला जातो . मनोिव ेषण िस ा ंताम य े अंतः ेरणा (Instinct ) मह वाची मानली ग ेली आह े.
या अंतः ेरणेलाच िस मंड ॉइड यांनी "कामवासना " (Libido ) हणज े ल िगक ऊजा असे
संबोधल े आहे. नंतर यांनी जीवन व ृ ी/जीवन -अंतः ेरणा (life Instinct ) या स ं ा
वापर या . ॉइड यांनी सुचिवल े क , जीवनाच े येय हे आनंद ा करण े आिण व ेदनेचे
माण कमी करण े, हे असत े. ॉइड या ंनी वण न के या माण े जीवन व ृ ी ही मा नवा या
अि त वाची ाथिमक गरज आह े. ही गरज िवकासा या िदश ेने क ि त होत े, हणून आपण
असे हणू शकतो , क कामवासना हा ल िगक ऊज भोवती िफरणा या ेरणेचा ोत आह े
आिण ॉइड या ं या मत े आनंद हा जीवना या अ ंतः ेरणेचा एक भाग आह े.
ॉइड या ंनी म ृ यूिवषयक अंतः ेरणेचाही उ ल ेख केला आह े, याच े वण न मरणाचा
अबोध /अबोध िवचार हण ून केले जाऊ शकत े. मृ यूची व ृ ी आ मकत ेवर आधा रत
असत े आिण ॉइड या ं या मत े ल िगक ऊजा , तसेच आ मकता लोका ंचे वत न िनि त
कर यास मदत करत े िकंवा सो या श दा ंत सा ंगायचे, तर त े "लोक िविश कार े का
वागतात " याचे उ र द ेऊ शकतात .
यि म वाची रचना (Structure of personality ): िस मंड ॉइड यां या मते,
य या वत नात तीन यि म व घटक असतात , जे इड, अहम आिण परा-अहम हण ून
ओळखल े जातात .
इड (Id): यि म वा चा इड हा घटक आनंद त वा ंवर (pleasure principals )
आधा रत आहे. इड हा घटक य या यि म वाम य े ज मापास ूनच उपि थत असतो
आिण तो अबोधाव थ ेवर आधा रत असतो . इडकड े आवेग (impulses ), िवशेषत: ल िगक
इ छा आिण आ मकता हण ून पािहल े जाऊ शकत े. एखा ा य ने आप या समाजान े
घालून िदल े या िनयमा ंचे पालन करण े आव यक आह े, हणून या आवेगां या व रत
समाधानास ितसाद द ेणे कठीण आह े. वेदना टाळण े आिण आन ंद िमळवण े, हे इडच े उि
अस यान े तो तािक क नसतो . हणून या घटका या ाब याम ुळे एखा ा य स क ेवळ
अंतः ेरणेची गरज प ूण कर याची ती इ छा वाटत े.
अहम (Ego): इड हा घटक एका िबघडल े या बालका सारखा अस यान े हा घटक
कोण याही तका िशवाय क ेवळ आप या इ छ ेवर ल क ि त करतो . अहम हा घटक इड या
माग या ंचे िनयमन िक ंवा िनय ं ण कर याच े काम करतो . अहम हा घट क वा तिव कता
त वावर (reality principle ) आधा रत आहे. अहम हा घटक एका यव थापका माण े
आहे, जो इड या माग या प ूण करतो . परंतु, अशा कार या माग या तो सामािजक
मू यांना अन ुस न प ूण करतो . हणून यि म वातील अहम या घटकाला तािक क आिण
तक संगत मान ले जाते. munotes.in
Page 47
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत - I
47 परमअहम (Superego ): यि म वातील परमअहम हा घटक नैितकता त वावर
(morality principle ) काय करतो . याम य े एखा ा य ची म ू ये आिण पर ंपरा
इ याद चा समाव ेश होतो . परा-अहम या घटका ार े िविश वत न यो य िक ंवा अयो य आहे,
याचा िनण य घेतला जातो. ही नीितम ू ये सव साधारणपण े वडीलधा या ंकडून आिण
िश का ंकडून वीकारली जाता त. जर आपण परा-अहम या ीन े यो य मागा ने वाग यात
अपयशी ठरलो , तर परा-अहम आप याला अपराधीपणाची जाणीव िनमा ण करतो . अशी
क पना करा , क एखा ा प रि थतीत ज े हा त ु ही त ुम या आई-विडला ंशी खोट ं बोललात
आिण त ु हाला यािवषयी वाईट वाटल ं असेल, कारण त ु हाला न ेहमी ामािणक राहायला
िशकव ले जाते. हा आपला परा-अहम आहे, या ार े आप याला वाईट वाटत े. परा-अहम
आप यावर कठोर होऊ नय े, हणून अहम हा इड आिण परा -अहम यांदर यान म य थीची
भूिमका पार पडत असतो .
मनोल िगक अव था (Psychosexual stages ): िस मंड ॉइड या ं या क पना आिण
िवचार िनि तच ा ंितकारक होते. यांनी १९ या शतकात मनोल िगक अव था मांड या.
यांम ये यांनी बालपणातील अन ुभवांवर मुले ल िगक ्या कशी प रप व होतात , यावर
ल क ि त केले.
मौिखक अव था - Oral stage (ज मापास ून एक वष ): मौिखक अव था हा
मनोल िगक िवकास अव थ ेचा पिहला ट पा आह े, जो ज मापास ून सु होतो आिण याचा
कालावधी एक वष इतका असतो . या अव थ ेम ये बालकाच े संपूण ल त डावर क ि त
असते. या अव थेम ये बालक तनपाना ार े ल िगक स ुखाचा अन ुभव घ ेते. मौिखक
अव थ ेम ये बाळाच े सुख क मुखाम य े क ि त झाल ेले आढळत े. जर म ूल/अभ क या
अव थ ेपासून वंिचत रािहल े, तर न ंतर याचा प रणाम ौढ हणून ती य अ कोहोलच े
सेवन, धू पान इ याद सार या वत नात सहभागी होऊ शकत े. इतर लोका ंवर िव ास
ठेव यात अडचण , एखा ावर ेम कर याची भीती िक ंवा नात ेसंबंधात असण े, ही अशा
य या यि म वाची कमतरताद ेखील अस ू शकत े.
गुदाअव था - Anal stage (१ वष ते ३ वष ): गुदाअव था हा मनोल िगक िवकास
अव थ ेचा दुसरा ट पा आह े. या ट या म ये गुद ारास ंबंधीचे े मह वाची भ ूिमका बजावत े.
या ट यात म ूल पालका ं या अप े ा िशकत असत े. या अव थ ेम ये अहम हा इडची जागा
घेऊन थाियक होतो , परंतु तरीही स ंघषा चा प रणाम म ुला या अप े ा आिण आव ेग
यां यात होऊ शकतो . उदाहरणाथ , जे हा एखा ा बालका स आवेग रोख ून ठेवायचा असतो,
ते हा स ंघष उ व ू शकतो . परंतु, याच व ेळी पालका ं या अप े ा पूण कर याची इ छा असत े.
हे सहसा "शौच िश ण " (toilet training ) या दुस या मह वा या ट यात पािहल े जाते.
या सवय ना पालका ंकडून बि स े आिण िश ा प त वाप न चा ंगले िशकवल े जाऊ
शकते. ल ात घ े यासारखी एक गो , हणज े, या ट यावर पालका ंची िश त
ौढाव थ ेतील वाढीवर ल णीय प रणाम क शकत े.
शैि क अव था - Phallic stage (३ वष ते ६ वष ): या अव थ ेम ये बालका चे
ल जन न ि याकड े असत े आिण मनोिव ेषण िस ांतानुसार शैि क अव था पु ष आिण munotes.in
Page 48
समुपदेशन मानसशा
48 ी दोघांसाठीही िवभागला जाऊ शकतो . पु ष शैि क अव थ ेला इडीपस -गंड (Oedipus
complex ) हणतात , जेथे मुले यां या आईकड े आकिष त होतात , तर विडला ंिवषयी
यांना म सर वाटत असतो . इिडपस रे स (Oedipus Rex ) नावाची एक ीक शोका ंितका;
याम य े आईशी ल न कर यासाठी िपतृभावगंड त य न े आप या विडला ंची ह या
केली, या घटन ेमुळे ॉइड चंड भाव झाले होते. ी शैि क अव था इले ा-गंड
(Electra complex ) हणून ओळख ली जाते, िजथे मुली आप या विडला ं या आप ुलक चा
शोध घ ेतात, वाभािवकपण े यांना या ं या आईिवषयी ह ेवा वाटतो आिण "िलंग ई या "
(penis envy ) अनुभवते, यात म ुल ना व ंिचत आिण म सर वाटतो , कारण या ंना अस े
वाटते, क या ंना िल ंग नसत े, जे यांना वाटत े क त े आईम ुळे आहे. बालकां या अशा
चोदना अबोध असतात आिण पालक या ंचे खंडन कसे करतात , यावर या अवल ंबून
असतात आिण यां या ल िगक िवकासा ला, हणज ेच ौढ हणून या ं या भावना इ यादी .
ल िगक स ु ाव था - Latency period (६ वष ते १२ वष ): सु ल िगक
अव थ ेम ये बालका चे संपूण ल शालेय िश ण , खेळ इ याद वर क ि त क न सामािजक
कौश य े, बौि क मता िनमा ण कर यावर बालकाचा भर असतो . येथे ल िगक भावना िकंवा
आवेगांची जागा इतर सामािजक ि यां ारे घेतली जात े. या अव थ ेम ये, िवशेषत:
समिल ंगी सम ूहाबरोबर म ै ीचे संबंध तयार कर यावर ल क ि त केले जाते.
िलंगिन अव था - Genital stage (१२ ते १८ वष ): या अव थ ेची सु वात
सं ेरक य बदला ंपासून होत े. मुला-मुल म य े पौगंडाव था स ु होत े. या अव थ ेदर यान
पौगंडाव थ ेतील म ुले यांची शारी रकता समज यास स ु वात करतात आिण िव िल ंगी
य िवषयी ेम आिण आप ुलक वर आधा रत अिधक प रप व नात ेसंबंध िनमा ण क न
ल िगक आवेगाला पया य िनमा ण केला जातो .
सुर ा/बचाव यं णा (Defense mechanism ): सुर ा यं णा ही य अन ुभवत
असणा या कठोर वा तवा ंम ये यांना मद त करणा या सामना कर या या य ं णेसार या
आहेत. सुर ा यं णा या य या अबोध पातळीवर काय करतात आिण एखा ा य न े
यां यावर प ूण पणे अवल ंबून राह नय े, तर जीवनातील वा तिवक प रि थतीचा वीकार
करावा . आता आपण य ेक सुर ा य ं णेची मािहती पाह या .
नकार (Denial ): जे हा य ना कठोर वा तवाचा सामना करावा लागतो ,
उदाहरणाथ , एखा ा ग ंभीर आजाराच े िनदान झा यान ंतर, ती य ती व तुि थती
नाका शकत े. नकार आप याला िच ंता कमी कर यास मदत क शकतो , कारण आपण
वा तिवक सम या वीकारत नाही . परंतु असे हट यास , वा तिवक सम या ंचा सामना न
करणे िकंवा सामोर े जाण े अखेरीस िव मान सम य ेची ती ता वाढव ू शकत े. तसेच अि य
वा तवाचा वीकार न क े याने यांना उ व या पासून रोखता य ेत नाही .
िति या िनिम ती (Reaction formation ): या स ुर ा य ं णेचे वैिश ्य अस े
आहे, क तु हाला ज े वाटत े या या िव वत न करण े. उदाहरणाथ , तु ही एखा ा
य ला नापस ंत करता , परंतु यां यासमोर ख ूप चांग या कार े वागता , हणून याला
िति या िनिम ती अस े हणतात . हणून जर एखादी य काम कर यास उशी र munotes.in
Page 49
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत - I
49 कर या या सवयीिवषयी बोलत अस ेल, तर अशी श यता आह े क या ंना वत :ला व शीर
असण े कठीण जात अस ेल.
ितगमन (Regression ): अशी प रि थती आठव याचा य न करा , िजथे
आपण एखा ा म ुलासारख े वागलात , िवशेषत: एखा ा आजाराला सामोर े जाताना िक ंवा
काही व ै क य उ पचारा ं या व ेळी, जे हा आपण कदािचत िनि तपण े एका स ुर ा य ं णेचा
वापर क ेला अस ेल. ितगमन हणज े मूलत: आप या िवकासा या अगोदर या ट यावर
परत जाण े; उदाहरणाथ , बालपण . हे आप याला आप या काळजीवाहका ंकडून िकंवा
वै क य पय वे कांकडून अित र काळजी आ िण िच ंता िमळिव यात मदत क शकत े,
परंतु आपण आप या क ृत ची जबाबदारी घ ेणे आव यक असणा या िठकाणी समान वत न
लागू कर यास ार ंभ के यास ते ितगमन होऊ शकत े.
िव थापन (Displacement ): य सहसा या ं या आय ु यातील अिधकारा या
य िवषयी राग िक ंवा ना पसंतीचा अन ुभव घ ेतात, परंतु वाभािवकपण े यां यासमोर
आप या ख या भावना य करण े कठीण असत े, ते हा लोक या ं या वा तिवक भावना
एखा ा किन िक ंवा कमी धोकादायक य कड े य करण े िनवडतात . एक उदाहरण
पाह या . राकेश या या यव थापकावर रागावला आह े, कारण यान े याला न ेमून िदल े या
क पात याला कोणत ेही वात ं य िदल े नाही, याम ुळे कमी नावी य िनमा ण झाल े आिण
ये या काही मिह या ंत या या म ू यांकनावर याचा प रणाम होऊ शकतो . राकेश शेवटी
उ टपण े वागतो आिण िव मान क पात आप या इ ंट स ना सहकाय करत नाही . हे
िव थापन असत े, जे हा आपण कमी धोका असणा या िक ंवा ािधकरण नसल े या एखा ा
य समोर आपल े आवेग य करता .
दडपशाही (Repression ): दडपशाही ही सवा म ये ाथिमक स ुर ा य ं णा आह े.
जे हा य व ेदनां या आठवणी िवसरतात िक ंवा फेकून दे याचा य न करतात , ते हा
यां या च ेतनेतून होणारा आघात दडपशाही हण ून ओळखला जातो . सो या श दा ंत
सांगायचे, तर वेदनादायक असणा या कोण याही गो ीवर दडपण आणण े आिण त े आप या
जाग क िवचारात नसण े. उदाहरणाथ , मुल वर होणा या अ याचारा या करणा िवषयी
वत मानप वाचणारी एखादी ी कदािचत ती बातमी इतर कोण याही बातमी माण े
सहज र या घ ेऊ शकत े, हे ल ात न घ ेता क ती वत :च काही माणात बाल
अ याचारात ून गेली आह े, कारण या आठवणी ित या मनात नाहीत . फ एकच म ु ा आह े,
क दडपल े या आठवणी आिण िवचा र नेहमीच आप या अबोध मनात असतात आिण या
गो ी व नाम य े ितिब ंिबत होऊ शकतात िकंवा यामुळे आपण िचंता / तणावाचा अनुभवू
शकतो .
ेपण (Projection ): नावा माण ेच, ेपण ही एक स ुर ा य ं णा आह े, याम य े
एखादी य ितचे आवेग ेिपत करत े, जे बह त ेकदा दुस या य िवषयी अ वीकाराह
असतात . दांिभकत ेचेच उदाहरण या . जो माण ूस कोण या ना कोण या कारची लाच
वीकारतो , तो आप या हाताखाल या लोका ंना ामािणकपण े काम कर यासाठी या यान
देत असतो , कारण याला िक ंवा अ ामािणक वागण े आवड त नाही . munotes.in
Page 50
समुपदेशन मानसशा
50 िम यासमथ न (Rationalization ): " ा े आंबट होती " या उ िवषयी आप या
सवा ना मािहती आह े. तक संगतीकरण ही एक स ुर ा य ं णा आह े, िजथे एखादी य ित या
िनराश ेचे समथ न कर यासाठी तक संगत िवचारा ंचा वापर करत े. जे हा एखादी य
नोकरीसा ठी िनवडली जात नाही , ते हा ितला सं थेची सं कृती आवडली नाही आिण जरी
िनवड झाली असती , तरी ती सं थेम ये सामील झाली नसती , असे सांगून याच े
प ीकरण द ेऊ शकत े.
उदा ीकरण (Sublimation ): हे ल िगक िक ंवा आ मक ऊजा इतर मागा कडे
वळिवण े, याला उ ल ेिखत करत े. ही सुर ा य ं णा वाप न ऊजा ही सामािजक ्या
वीकाराह आिण काही व ेळा अगदी कौत ुकपा मागा कडे/वािह या ंकडे वळवली जात े.
उदाहरणाथ , असे आ मक आव ेग हे ि डा मक ि या , या य ला ित या आ मक
भावना य कर याचा एक माग शोध यास आिण एक अित र फायदा हण ून या ं या
ि डा मक ि या ंसाठी कौत ुकपा ठर यास स म क शकतात , अशा ि या ंकडे वळिवल े
जाऊ शकतात .
अंत: ेपण (Introjection ) – अंत: ेपण हे इतरा ंची मू ये आिण मानक अ ंिगकारण े
आिण “िगळंकृत करण े”/सामाव ून घेणे, याला स ंदिभ त करत े. या या सकारा मक पा ंत
पालका ंची मू ये िकंवा उपचारक या चे गुणधम आिण म ू ये हण करण े याचा समाव ेश
असतो . अंत: ेपणाच े नकारा मक उदाहरण हणज े संघात छावणी (concentration
camps ), जेथे काही क ै ांनी आ मक य या तादाि मकरणा ार े श ूची म ू ये
वीका न अित या द ुि ंतेला सामोर े गेले.
तादाि मकरण (Identification ) – हे उपय ु हण ून वत :ची ओळख िनमा ण
कर या या आश ेतून यश वी कारण े, संघटना िक ंवा लोक या ं याशी सा य /तादा य
थापन करण े, याला स ंदिभ त करत े. अशा कार े तादाि मकरण ह े व-मू य सम ृ क
शकते आिण एखा ा य च े अपयशी अस या या जािणव ेपासून संर ण क शकत े.
िवकासा मक ि य ेचा भाग हण ून बालका ं ारे अंिगकारल े जाणार े िलंग-आधा रत वत न
(Gender -roles behaviours ) हे तादाि मकरणाच े उदाहरण आह े. तर द ुसरीकड े,
तादाि म करण ही बचावा मक िति याद ेखील (defensive reaction ) असू शकत े, जी
वत:ला मुळात द ु यम हण ून अन ुभवणा या लोका ंकडून वापरली जाऊ शकत े.
ितप ुत (Compensation ) – ही शेवटची स ुर ा य ं णा अन ुभवलेली दुब लता
आ छािदत करण े िकंवा काही मया दा भ न काढ यासा ठी िविश ग ुणधम िवकिसत करण े,
याला स ंदिभ त करत े. याला थ ेट समायोिजत म ू य (direct adjustive value ) असू शकत े
आिण इतर लोका ंना ते जसे आह ेत िकंवा दु यम अस ू शकतात या ीन े वत :कडे
पाह याप े ा वत : या यश -संपादनावर ल क ि त कर यासाठी े रत कर या चा हा
य कड ून केला जाणारा असा एक य नद ेखील अस ू शकतो .
समुपदेशकाची भ ूिमका (Role of Counselor ): मनोिव ेषण िस ा ंतातील
समुपदेशकाची भ ूिमका आिण िविवध त ं े समज ून घेऊया. ॉइड -वादी मनोिव ेषण आिण
या या त ं ांचा अ यास करणा या सम ुपदेशकांची दो न म ुख उि ्ये आहेत. उदाहरणाथ , munotes.in
Page 51
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत - I
51 अशीलाला अहम भूिमका असल ेले वा तव समज ून घे यास आिण वीकार यास मदत
करणे. याचा अथ असा आह े, क वत न तक हीन िवचारा ंवर नाही, तर वा तव -आधा रत
असल े पािहज े. दुसरे असे क , बालपणी या अन ुभवांची िकंवा अबोध जािणवा ंची चचा करणे
आिण या ंचे अथ बोधन करण े, जसे ॉइड या ंना संबोधेल, जेणे क न अशील सम या ंना
केवळ अबोध मनात ठ ेव याऐवजी या सोडव यावर काम क शकतात आिण नवीन वत न
िशकू शकतात . समुपदेशक सामा यत : अशीला ंना आसनावर िशिथल हो यास सा ंगतो,
याम ुळे यांना अंत ी ा करण े, हणज ेच यां या प ूव या अन ुभवांिवषयी िवश ेषत:
बालपणातील अन ुभवांिवषयी सखोल आकलन होऊ शक ेल. समुपदेशक अिशला ंना यां या
अबोध अनुभवांिवषयी िक ंवा आठवण िवषयी जाग क क न आिण यास सामोर े
जा यासाठी , िनराकरण कर यासाठी मदत कर तात.
येये आिण त ं े (Goals and Techniques ): येक अशीलासाठी उि ्ये िभ न
असतात , परंतु बह त ेक करणा ंम ये अशीला ंना अबोधाव थ ेतून बाहेर पड यास आिण
वत मान वा तवािवषयी जाग क राह यास मदत कर णे क थानी अस ते. सु वाती या
काळात या स ंघषा चा सामना करावा ला गला नस ेल िकंवा यास सामोर े जावे लागल े
नसेल, अशा स ंघषा मुळे झाल े या बदला ंशी ज ुळवून घेणे ब याच अशीला ंना कठीण जात े.
यांना मानिसक ग ुं यातून मु करणे आिण वत न बदलण े, हेदेखील एक य ेय आह े. या
यित र मनोिव ेषणा मक ि कोन अशीला ंना, िवशेषत: सामािजक िक ंवा कामा या
वातावरणात अशीला या वातावरणा या गरजा हाताळ यास मदत करतो . ही उि ्ये सा य
कर यासाठी सम ुपदेशक अन ेक तं े वापरतो , यातील य ेक तं आपण वत ं पणे पाह ,
परंतु समुपदेशक त े सहसा एक िक ंवा आव यकत ेनुसार यातील काही लागू करतो .
बल थान े आिण मया दा (Strengths and limitations ): मनोिव ेषण ि कोन
अशीला या बालपणा या आठवण वर िवशेषत: बालपणातील ल िगकत ेवर ल क ि त
करतो . ॉइड या ंनी आप ला ि कोन मा ंडून िदल े या योगदानाम ुळे मोठ्या माणात
संशोधन झाल े आह े. यांचा हा िस ांत रोशाक य ांची शाई -डाग चाचणी (Rorschach
inkblot test ), यांसार या अन ेक मनोिमतीय साधना ंचा आधार अस याच ेही िस झाल े
आहे. तरीही या ि कोनाला काही मया दा आह ेत, जसे क अिधक वेळ घेणारा असण े. हा
ि कोन मोठ ्या माणात मानसोपचार े ात कायम आह े आिण सम ुपदेशक आिण
मानसशा ा ंना यासाठी िश ण िमळवण े कठीण जाईल . हा िस ा ंत पा रभािषक
सं ांची िनवड करतो , जे कोणालाही यि म वाची रचना समजण े कठीण अस ू शकत े.
३.२ अॅडल रयन िस ा ंत (ADLERIAN THEORY )
आप याला माहीतच आह े, क ॉइड या ंचा मनोिव ेषणा मक िस ा ंत हा ॉइड या ं या
काही अन ुयायांकडून आल े या इतर अन ेक िस ा ंतांचा पाया आह े, यांना यां याशी
संलि नत हायच े होते, परंतु यां या िस ा ंतां या सव े ांवर या ंचे एकमत न हत े.
अॅडल रयन ि कोनाला अ ॅडलर यांचे य -मानसशा (individual psychology )
असेही हटल े जात े, जे एखा ा य ला या या सम ुदायात ून वाटणा या आपल ेपणावर
आिण ही व त ुि थती , क आप या भावना , वत न इ यादी आप या अन ुभवांव न जाणून
घेत या जाऊ शकतात , यांवर ल क ि त करत े. munotes.in
Page 52
समुपदेशन मानसशा
52 सं थापक : आ ेड अॅडलर (१८७० -१९३७ ) हे वै क य यावसाियक होत े, १९ या
शतका या प ूवा धा पय त ते ॉइड या ं या समूहाचे सद य बनल े, ते हा त े ने िव ाना या
े ात काय रत होत े. परंतु, ॉइड या ं या िस ा ंता या काही प ैलूंवर यांनी िवचार यास
सु वात क ेली आिण कालांतराने ि हए ना मनोिव ेषणा मक समाज सोडला . यांनी
१९१२ साली य -मानसशा ासाठी एक समाज थापन क ेला. ल िगक आिण अबोध
मनावर ल क ि त करणा या ॉइिडयन िस ा ंताशी अ ॅडलर सहमत न हत े, तर यांचा
असा िव ास होता , क एखा ा य या वत नास, ितचा सभोवताल चा प रसर ,
उदाहरणाथ , कौटुंिबक िक ंवा सामािजक घटक ह े हातभार लावतात .
मानवी वभावा िवषयी चा ि कोन (View of human nature ): अॅडल रयन
ि कोना म ये य ना या ं या समाजाशी कशा कार े जोडल ेले वाटत े आिण मानवाला त े
या सामािजक सम ुदायाचा भाग आह ेत, या या सवा गीण क याणात योगदान ायच े आहे,
ही व त ुि थती िवचारात घ ेतली जात े. उदाहरणाथ , "सामािजक वार य " (Social
Interest ) ही संक पना या व त ुि थतीभोवती िफरत े क य इतरा ंम ये वार य घ ेतात
आिण अिधक सहभागी हो याची यांची इ छा असत े. जे अॅडलर या ंनी आप या
अ यासात ून िवश ेषत: िव ता रत लोका ंसह राहणा या ंम ये नमूद केले आह े. येथे आपण
शा ीय ॉइिडयन ि कोनातील फरक ल ात घ ेऊ शकतो , क अ ॅडलर या ं या मत े,
वैयि क भावना आिण वत न हे केवळ अबोध आव ेगांपे ा (unconscious impul ses)
िकतीतरी पटीन े अिधक आह ेत.
अॅडलर या ं या िस ांताची आणखी एक मह वाची स ंक पना याला यांनी "प रपूण तेसाठी
य न करण े" (striving for perfection ) असे हटल े आहे. याचे वण न केले आहे, क
य कशा कार े वत :ला सव क ृ बनवू इि छतात आिण नेहमीच यश वी हो या या
य नात असतात , परंतु अॅडलर या ं या मत े बह तेक य ना अस े वाटत े, क ते इतरा ं या
तुलनेत कमी आह ेत, परंतु ही भावना बह त ेक करणा ंम ये थोड्या काळासाठी मया िदत
असत े, परंतु जर ती व ृ ी हण ून िवकिसत झाली , तर याच े पांतर अशा भावन ेत होऊ
शकेल, याला या ंनी यूनता गंड (inferiority complex ) हटल े आहे.
उदाहरणाथ , एखा ा म ुलास मानिसक िक ंवा शारी रक वाढी या बाबतीत वाढणा या
मया दांचा अन ुभव आला , तर त े इतरा ंसाठी काही मागा नी कमी आह ेत, अशी भावना
िवकिसत करतात . याउलट , या िन कृ भावना ंची भरपाई कर यासाठी काही लोक अ ॅडलर
यांनी िदल ेली आणखी एक स ंक पना िवकिसत करतात याला " े व गंड" (superiority
complex ) हणतात . जवळपास ॉइिडयन स ुर ा य ं णे माण े असणा या े व गंडाचा
वापर य ार े या भावना ंचा सामना कर या साठी क ेला जाऊ शकतो , िजथे लोका ंना
वाटते, क ते कमी दजा चे आहेत.
अॅडल रयन िस ा ंतातील आणखी एक मह वाच े े हणज े ज म- माची (birth order )
संक पना . उदाहरणाथ , ये मुले िकंवा म यमवयीन िक ंवा केवळ एकल म ुले अशी म ुले.
आता आप याला ह े समजल े आहे, क अ ॅडल रयन िस ा ंत सामािजक स ंवादावर जोर द ेतो,
िवशेषत: सु वाती या काही वषा तील, जे आप या वत :िवषयी या , तसेच आप या
सम या ंिवषयी या आप या समज ुतीला आकार द ेतात. ज म माचा वत:चा असा प रणाम munotes.in
Page 53
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत - I
53 होत नाही ; तो ज म- मातून येणारा अनुभव असतो , याम ुळे फरक पडतो . एक उदाहरण
पाह या , जर ज म- मात पाच वष वयाच े अंतर असणा या दोन म ुले असतील , तर य े
मुलाम य े कुटुंबािवषयी िभ न स ंवाद आिण समज असत े, िवशेषत: या पाच वषा म ये जे हा
तो / ती एकल बालक होत े. याच माण े, कुटुंबातील दुस या मान े ज मल ेले आिण सवा त
लहान मूल हणून याचे संवाद आिण क ुटुंबािवषयीची समज वेगळे असेल.
एखादी य वतः चे आिण क ुटुंबातील ित या थाना चे अथ बोधन कस े करते, हे या
य या ौढ वाला , हणज ेच ही य ौढ हण ून इतरा ंशी कस े वागेल िकंवा या ं याशी
संवाद साध ेल, याला आकार द ेते. अॅडल रयन िस ा ंता या आणखी एका स ंक पन ेला
"जीवनश ैली" (lifestyle ) हणतात , याच े वण न अॅडलर यांनी ‘एखा ा य न े थािपत
केलेला जग याचा माग ’ हणून केले आहे. यूनगंड िकंवा े व गंड ही अशी काही त ं े
आहेत, जी जीवनश ैली तयार कर यास मदत क शकतात , उदाहरणाथ , एक म ूल जे
आजारी अस या या व पात े वाचा वापर क शकत े, जे याला /ितला इतरांचे ल
ा क न देते आिण इतरा ंकडून गो ी या ं या मागा ने पूण कर याचा एक माग देखील द ेते.
अॅडलर या ंनी वण न के या माणे कुटुंबातील वातावरण हे जीवनश ैली तयार कर यात
मह वप ूण भूिमका बजावत े, कारण सकारा मक वातावरणाम ुळे यवहार कर या या िक ंवा
मागा या सकारा मक मागा ची वाढ होईल आिण याउलट नकारा मक वातावरण अस ेल.
शेवटी अ ॅडल रयन िस ा ंत "जीवनातील िविश काय " (life tasks ) हणून नेमकेपणान े
सांगायचे तर, तीन गो िवषयी बोलतात . थमतः , जे इतरा ंशी संबंध जोड याशी स ंबंिधत
आहे, याला यांनी "सामािजक काय " (social task ) हणून संबोधल े होते. दुसरे हणज े
ल िगकता िक ंवा िज हा याची भावना थािपत करण े आिण समज ून घेणे, हणज े " ेम काय "
(love task ) आिण श ेवटी " यावसाियक काय " (occupational tasks ), जे आप या
समाजासाठी योगदान द े याशी स ंबंिधत आह े.
समुपदेशकाची भ ूिमका: आ ेड अॅडलर या ं या िस ांताचे अनुसरण करणार े समुपदेशक
िकंवा उपचारकत अशीला ं या सभोवताल या िक ंवा वत :िवषयी असणा या च ुका िक ंवा
चुक या ग ृिहतका ंकडे ल द ेतात आिण या ंना या च ुका ओळख यास आिण श ेवटी द ु त
कर यास ो सािहत करतात . उदाहरणाथ , जो अशील आप या कामा या वाढीिवषयी
असमाधानी वाटतो , हणून नाख ूष असतो , तो अवा तव य ेयांचा प रणाम अस ू शकतो ,
याच े समाधान कर यासाठी त े दु त करण े आव यक आह े. समुपदेशकान े आणखी एक
मह वाच े काय केले पािहज े, ते हणज े अशीला या मािहतीचा स ं ह, कुटुंब, भावंडे आिण
एकंदर जीवन िवषयक ि कोना पासून सु वात करण े. अशीला या मािहती चे अथ बोधन
के यानंतर समुपदेशकाला अशीला ंना भेडसावणा या सम या , तसेच सम या े आिण
चांग या कार े हाताळ या गेलेले िकंवा अिधक चा ंग या कार े पार पाड या गेलेले पैलू
यांिवषयी अिधक चांगले आकलन करता य ेते.
उपचारकत सामा यत : मू यांकनासाठी एक प त वापर तात, यास " ारंिभक पुन म रण"
(Early recollection ) हणून ओळखल े जात े, जे िविश व ेळी िक ंवा कालावधी तील
जीवनकथा ंसारख े काहीतरी असत े. ारंिभक पुन म रणािवषयीची मह वाची गो अशी आह े,
क या अशीला ं या अशा िविश घटना ंचे पुन म रण असत े, या पु हा एकदा अ शीलां या munotes.in
Page 54
समुपदेशन मानसशा
54 सु वाती या वषा त अनुभवले या भावना ंसह पु हा एकदा उ वतात . हे मरण सम या ,
तसेच य ची बल थान े समज यास मदत करते. ही स ंपूण ि या "जीवनश ैली
मू यांकन" (lifestyle assessment ) हणून ओळख या जाणा या गो ीचा एक भाग आह े.
अॅडल रयन समुपदेशकांचा अशीला ंशी समान स ंबंध अस यावर िव ास आह े. हे
जवळजवळ दोन समान भागांसारख े आहे, जे सहकाय करीत आह ेत आिण स ुिनयोजीत
ल या या िदश ेने वाटचाल करीत आहेत. समुपदेशक क ेवळ अशीला ंना अंतरच नाही, तर
यांना वत:चे अंितम य ेय ओळख यात देखील मदत कर तात, हणजेच या ंना
वत:मधील सव म सा य कर या स मदत करतात .
येये: आपण आता ह े जाणतो, क अ ॅडल रयन िस ा ंताचे / उपचारप तीच े सवा त मह वाच े
उि हणज े य ना वत :िवषयी आिण इतरा ंिवषयी जाणीवप ूव क िवचार क न िनरोगी
जीवन जग यास मदत करण े, याम ये सभोवताल या पया वरणाचाद ेखील समाव ेश अस ेल.
यािशवाय , सदोष जीवनश ैलीवर मात कर यासाठी य ना मदत करण े, हेदेखील द ुसरे
येय आह े. याचा अथ असा , क य न े अवा तव य ेये, वत:ची व इतरा ंिवषयी च ुक ची
समज िक ंवा अगदी कोणाप े ा किन िक ंवा े असण े, या समज ुत सह जगू नये. तसेच,
अॅडल रयन सम ुपदेशनाच े एक ाथिमक त व हण ून ते दुभा याची (interpreter ) भूिमका
बजाव यासाठी येय गाठत े, परंतु शेवटी अशील ही भारी य असत े.
तं े: अॅडल रयन सम ुपदेशक आधारप ूण , सहयोगी ची भूिमका बजावतात . ते अशील
य शी समतावादी स ंबंध िनमा ण करतात . या ि कोनातील सम ुपदेशन ह े समान य ेय
िनि त कर यासारख े आिण सा य कर यासारख े आहे. यांिशवाय , अशी िविवध त ं े आहेत,
जी अॅडल रयन िस ा ंतात मुख आह ेत:
ो साहन (Encouragements ): समुपदेशकाची आशावादी प ंदने जगाम ये बदल
घडवून आण ू शकतात , िवशेषत: अशा या अशीला ं या बाबतीत , यांनी वत:िवषयी
नकारा मक ि कोन अन ुभवले आहेत िकंवा सामा यत : यां याम य े वत :िवषयीचा
िव ास कमी आह े.
“जणू काही ” या माण े कृती करण े (Acting “as ifs” ): हे हॅ स वेिहंगर यांचे मूळ
काय आहे, यां याकड ून अॅडलर यांनी, अिशला ंना ते व न वा तवात उतराव े, अशा
कार े यांना अच ूकपणे अनुभववयास लाव याची , ही संक पना घ ेतली.
अशीला ंचे वत न सूिचत करण े (Spitting in the client's soup ): हा अशीला ंचे
अशा कारच े वत न सूिचत कर याचा िक ंवा या ंना यि त कर याचा माग आहे, जे
अशील वाभािवकपण े कोण याही बि सािशवाय प ुनरावृ कर यास िनवड ू शकतील .
वत:ला पकडण े (Catching oneself ): समुपदेशकांऐवजी वत :िवषयी जाग क
असण े आिण वत :चे हािनकारक वत न, भावना इ यादी िटपण े, हे अशीला ंचे काय आहे.
िविश काय योजण े (Task setting ): सु वातीस अ पकालीन आिण न ंतर
दीघ कालीन य ेये िनयोिजत करण े, जी ज े हा प ुनस रचीत वत नासह सा य क ेली
जातील , ते हा उपचारप ती समा होईल . munotes.in
Page 55
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत - I
55 कळ दाबण े (Push button ): ही कोण याही िनवडक य वर िक ंवा व त ूवर ल
क ि त कर यासाठी िक ंवा या ंना मह व द े यासाठी अशीला ार े अंिगकारल ेली िनवड
आहे, हणून ितला कळ दाबण े, असे संबोधल े जाते.
बल थान े (Strength ): या ि कोनाचा फायदा अन ेक कार या े ांम ये होऊ शकतो .
उदाहरणाथ , यांना नात ेसंबंधांत सम या आह ेत िकंवा अगदी यसनाधीन लोकांनादेखील
या ि कोनाचा फायदा होऊ शकतो .
अॅडलर यां या िव त ृत गट-काया तून, िवशेषतः म ुलांबरोबर , पािहल े गे या माण े हा ि कोन
गटांसाठी, गट-अ ययनासाठी सव म अन ु प आहे. या ि कोनाच े अनुसरण करणा या
समुपदेशकाकड े सव साधारणपण े जीवनाकड े पाह याचा अिधक सकारा मक ि कोन
असतो , जो अशीलासाठी उपयु आह े आिण अशीला ंना यातून ो साहन िमळत े. अगोदर
चचा के या माण े, हा ि कोन समाजातील िविवध गटा ंना लाग ू आहे, यात म ुले, वृ ौढ
आिण अगदी कुटुंबांचा समाव ेश अस ेल.
िविवध िवका रांवर उपचार कर यासाठी हा ि कोन माग दश क ठ शकतो . अॅडल रयन
िस ांत यापक व पाचा आह े आिण वय , सं कृती, ल िगक अिभम ुखता आिण इतर अन ेक
घटका ंवर आपण चचा क शकतो आिण जर सम या ओळख या ग े या, तर या ंचे
िनराकरण क ेले जाऊ शकत े. या ि कोनाम ुळे अशीला या सा ं कृितक, तसेच
सव साधारणपण े जगािवषयी या या ं या आकलनास अनुकूल असणा या उपचारप ती या
मदतीन े सम या ंचे िनराकरण कर याची म ुभा अशीला ंना िमळत े, यामुळे अशीला ंना
पूव िनधा रत क पना िक ंवा िनयमा ंपुरते मया िदत ठेवत नाही.
मया दा (Limitations ): पिहली गो , हणज े जरी िस ा ंताची च ंड उपय ु ता आहे, तरी
यात स ंशोधना या बाबतीत कमतरता आह े. अनेकांचा असा िव ास आह े, क हा ि कोन
केवळ जीवनातील सकारा मक घटका ंभोवती िफरतो आिण इतर घटका ंकडे िवश ेषत:
अबोध िवचारा ंकडे यात कमी ल व ेधले गेले आहे. जर आ पण अस े हणू शकलो , तर हा
िस ांत बु ी आिण तक शा ावर आधा रत आह े आिण ज े लोक फारस े अंत ीपूण नाहीत ,
यां यासाठी मया िदत आह े. कौटुंिबक स ं कृती िकंवा अशीलाचा वैयि क ि कोन वतःच
एक अडथळा ठ शकतो , कारण त े अशील अॅडल रयन उपचारप तीम य े मह वप ूण
असणा या व ैयि क आिण कौट ुंिबक तपशील सामाियक कर यास तयार नसतील . या
िस ांताचे काही प ैलू कुटुंबातून आल े या लोका ंसाठी िक ंवा िव ता रत स ंयु कौट ुंिबक
पा भूमीसाठी असंब असू शकतात .
३.३ मानवतावादी िस ा ंत (HUMANISTIC THEORIES )
मानवता वादी ि कोन य वर आिण य या स ंभा यत े या पलीकड े जा या या
उ ेशाने य आिण ित या अंतिन िहत/आंत रक चोदना या ंवर ल क ि त करतात .
िवसा या दशका या म यात मानवतावादी ि कोनाकड े कुठेतरी ल व ेधले गेले होते, तर
मनोिव ेषणा मक आिण वत नवाद या ंसारख े शा ीय ि कोन ठळकपण े िदस ून येत
असल े, तरी मोठ ्या फरकात या व त ुि थतीचा समाव ेश होतो , क मानवतावादी ि कोन
हा ज ैिवक बाज ूवर नाही , तर य या अ ंतिन िहत मता ंवर अिधक आधा रत आह े. munotes.in
Page 56
समुपदेशन मानसशा
56 मानवतावादी िस ा ंतांतग त समािव असणा या िविवध ि कोना ंकडे आपण पाहणार
आहोत – याम य े य -क ि त, अि त ववादी आिण सम ीवादीवादी िस ांत यांचा
समाव ेश होतो .
३.३.१ य -क ि त िस ा ंत (Person -Centred Theory ):
सं थापक : काल रॉजस (१९०२ - १९८७ ) हे अितशय ह शार होत े आिण या ंना अनेक
े ांत आवड होती . यांनी शेती, इितहास आिण अगदी धम यांसार या े ांम येही आपल े
िश ण घ े यास स ु वात क ेली. कोलंिबया िव ापीठात असताना यांनी मानसशा ाचा एक
छोटासा अ यास म घ ेतला, याम ुळे यांना अिधक अ ंत ी िमळाली , याम ुळे यांनी
िचिक सा मानसशा ात डॉ टर ेटचा (िव ापीठातील सव च पदवीचा ) अ यास स ु
ठेव याचा िनण य घेतला. यांनी आपला ि कोन िवकिसत क ेला, सु वातीला यास
"अिनद ेशीत उपचारप ती " (non-directive therapy ) असे नाव िदल े, कारण उपचारकत
एखा ा सुलभ-क या सारखे असतात , जे स ांना िनद िशत करत नाही त, हणूनच न ंतर
यास य -क ि त सम ुपदेशन हण ून संबोधल े गेले.
मानवी वभावा िवषयी चा ि कोन (View of human nature ): जर एखादी य
एखा ा य या गा यापय त पोहोच ू शकली , तर एखा ाला िव ासाह , सकारा मक क
सापडत े (सी. रॉजस , १९८७ अ). रॉजस यांनी हट या माण े, य क ि त ि कोन या
व तुि थतीभोवती िफरतो , क पुढे वाटचाल कर या या ीने अशीलावर आिण या या
मता ंवर िव ास ठेवणे अ याव यक आह े. मानवतावादी ि कोनान ुसार, रॉजस यांचाही
असा िव ास होता , क लोकांवर िव ास ठेवणे अ याव यक आह े, ते वत :ला समज ून
घे यास आिण वत :ला िनद िशत कर यास स म आह ेत आिण सवा त मह वाच े हणज े,
लोक िनरोगी जीवन जग यासाठी बदल घडव ून आण यास स म आह ेत. हणूनच रॉजस
यां या मत े, उपचार क या नी अशीलािवषयी कोणतीही मत े न बनवता याला /ितला समजून
घेणे, यांनी अशा आधार णाली माण े असण े आव यक आह े, जी काळजी घ ेते परंतु
वा तिवकत ेिवषयी बोल यात ामािणक आह े. हे सव एकि तपण े अस यास अशीलाम य े
आव यक तो बदल घडव ून आण यात यश वी होईल .
रॉजस यां या मत े, समुपदेशक समुपदेशन कर यात मदत कर यासाठी काही ग ुणधम य
कर यास स म असण े आव यक आह े. अ) एक पता (Congruence ), हणज े
वा तवात राहणे, ब) िबनशत सकारा मक आदर (Unconditional positive
regard ), हणज े ेम, आदर आिण मह वाच े हणज े वीकृती दश िवली ग ेली, तर अशील
वत:ची िक ंमत िवकिसत क शकतो /शकते, क) अचूक स मानुभूतीपूण आकलन
(Accurate empathetic understanding ) हणज े अशीला या ख या भावना आिण
भावना समज ून घेणे, आकलन करण े.
मानवतावादी िस ा ंतातील आणखी एक मह वाची स ंक पना हणज े ‘आदश व’ (Ideal
self) - एखादी य आय ु यात काय बन याचा य न करत े आिण ‘वा तिवक व ’ (Real
self) - ती य स या वा तवात काय आह े, जर आदश आिण वा तिवक व
एकमेकांपासून दूर असतील , तर ती य पर परिवरोधी प रि थतीपय त पोहोचत े िकंवा
ितला अ प रवत नीय हण ून पािहल े जाते. munotes.in
Page 57
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत - I
57 समुपदेशकाची भ ूिमका: समुपदेशक आिण अशील या ंचा समान स ंबंध असण े आव यक
आहे, जसे क अगोदर चचा के या माण े समुपदेशकाला अशीलािवषयी सकारा मक आदर
असण े, जे यांना आदर , काळजी सूिचत करत े, आिण यां या ित वीका राह असण े
अ याव यक आहे. मानवतावादी ि कोन ही एक अशी गो आह े, याला "सामाियक
वास " (shared journey ) असेही हटल े जाते, जेथे समुपदेशक आिण अशील दोघेही
वतःच े ान आिण आकलन वाढवतात . समुपदेशन स ांदर यान आप या भावना , िवचार ,
अंत ी अशीलापय त य कर या म ये समुपदेशकान े ामािणक असण े आव यक आह े.
येये/ तं े (Goals / Techniques ): रॉजस (१९७७ ) यांनी प रि थतीचा सामना कसा
करावा , हे िशक यासाठी लोका ंना मदत करण े आव यक आह े, यावर भर िदला आह े.
मानवतावादी ि कोनाच े येय हण ून या य स िनरोगी प तीने कोणतीही मदत न
करता द ैनंिदन ा ंना सामोर े जा यास स म असण े आव यक आह े. आणखी एक य ेय
हणज े अशील य ला वावल ंबी बनवण े आिण या ं या भावना ंवर आिण समज ुत वर
िव ास ठ ेवणे. जे हा एखादी य वतःवर िव ास ठ ेवते, ते हा य ची िनण य मताही
सुधारते.
या तं ा या बाबतीत , रॉजस (१९५७ ) यांचा असा िव ास होता , क सम ुपदेशन, एक पता ,
सहान ुभूती आिण िबनशत सकारा मक आदर या तीन आव यक आिण प ुरेशा ( हणज े
मु य) अटी आह ेत.
नातेसंबंधांची ग ुणव ा , वैयि क अ ंत ी आिण वाढ यांवर अिधक भर िदला जात
अस यान े मानवतावादी ि कोनात अशी कोणतीही त ं े वापरली जात नाहीत .
बल थान े: तणाव , िचंता, अपराधीपणाचा सामना करणा या य साठी हा ि कोन अ य ंत
यो य आह े. य -क ि त उपचारप ती या मदतीन े व-स मान शोध यात स म आह े.
रॉजर या ंनी एखा ा य स ण नाही , तर िक ंवा अशील असे संबोधल े, कारण यांचा
िव ास नाही, क ती य आजारी असत े आिण बर े हो यासाठी उपचारप ती शोधत
असत े. याऐवजी , आ हाना मक प रि थतीत यान े िवकासाची भावना िक ंवा मदत
मािगत या या भावना ंना चालना िदली . रॉजर या ं या य क ी सम ुपदेशनाम ुळे मोठ्या
माणावर स ंशोधन आिण अ यास झाला , हे िवस न चालणार नाही .
मया दा: हा िस ा ंत ब याप ैक आशावादी व पाचा आह े आिण या ंना सतत माग दश नाची
आव यकता असत े, यां यासाठी तो कमी उपयु असू शकेल. जे लोक मानिसक ्या
अवल ंबून आह ेत िकंवा कमी अ ंत ीचे आहेत आिण म ुलांसाठीद ेखील हा ि कोन िनि तच
मया िदत आह े. हा ि कोन अ ंतग त घटका ंवर िकंवा अबोध पातळीचा िवचार करीत नाही या
व तुि थती मुळे या िस ा ंताचे काही माणात टीकाकार आह ेत.
३.३.२ अि त ववादी ि कोन (Existential approach )
अि त ववादी ि कोन हा या िस ा ंताचे ा प नाही , याउलट त े मानवा ंचे व प आिण
भेडसावणा या सम या यांवर िवचार याचा य न करत े, हे एखा ा अिभवृ ीसारख े
आहे. एखादी य यास समुपदेशकान े घेतलेला त व ाना मक ि कोन हण ू शकत े. munotes.in
Page 58
समुपदेशन मानसशा
58 सं थापक : जे हा अि त ववादी ि कोनाचा िवचार क ेला जातो , ते हा रोलो म े आिण
ि ह टर ँकल या ंना सवा त भावी िस ा ंतकार मानल े जात े. मे य ांनी दुि ंता आिण
वत: या जीवनातील अन ुभवांिवषयी च ंड अ यास क ेला आह े, तर ँकल या ंनी दुस या
महायु ा या व ेळी नाझी छाव या ंम ये असताना या काळात "जीवनाचा अथ " यावर
ामु यान े चचा केली आह े.
मानवी वभावा िवषयी चा ि कोन (View of human nature ): अि त ववादी
ि कोन हा य या वाय त ेला मह व द ेतो आिण प रि थती कशीही असली , तरी
लोकांना जीवनात िनवड करावीच लागत े, या व त ुि थतीवर भर द ेतो. या ि कोनात अस े
हटल े आहे, क एखादी य या ंनी घेतले या िनण यांसाठी प ूण पणे जबाबदार असत े.
उदाहरणाथ , धो या या प रि थतीत गुंतलेली य च लढावी क हार मानावी , हे ठरवत े.
ँकल (१९६२ ) यां या मत े, "जीवनाचा अथ नेहमीच बदलतो , पण तो कधीही स ंपत नाही "
(पृ. ११३). ँकल या ंनी िदल ेली लोगो उपचारप ती असे िवधान करत े, क अथ तीन
तरांवर अि त वात असतो :
● अंितम अथ , जो संपूण िव ाला स ूिचत करतो
● चळवळीचा अथ , असे काहीतरी ज े स या उपि थत आहे
● सामा य िक ंवा दैनंिदन अथ .
जे हा आपण एखा ा य ेयापय त पोहोचतो , ते हा एखादी य जीवनाच े हे अथ ओळख ू
शकते. जे हा आपण ेम शोध यासारख े काहीतरी यि िन अन ुभवतो िक ंवा जे हा आपण
अ व थत ेचा अन ुभव घ ेतो आिण एखा ा कठीण काळात ून जातो , ते हा काहीतरी सा य
क शकतो .
समुपदेशकाची भ ूिमका: अि त ववादी सम ुपदेशक अशीला ंसह कसे काय करेल, याचे
कोणत ेही िनि त माग नाहीत . असे जवळच े संबंध तयार कर यावर ल क ि त क ेले जाते,
जे जीवनातील अन ुभवांचे तपशील सहजपण े सामाियक कर यासाठी आरामदायक , खुले
आिण वा तिवक अस ू शकत े आिण सम ुपदेशक आिण अशीलादर यान सखोल , संवेदनशील
वैयि क संवाददेखील आण ू शकेल. तथािप , काही सामा य गो म य े अशीला ंना भावना ंचा
अनुभव घ े यास , गत काळात न राहता वत मानात िवधायक मागा ने जग यास मदत करण े
समािव आह े.
येये/ तं े: अशीला ंना अथ , वाय ता आिण या ंची मता शोध यात मदत करताना
उपचारप तीच े उि ह े आहे, क “ णाला याच े अि त व वा तिवक हण ून अन ुभवावे"
(मे, एंजल, आिण एल ेनबग र, १९५८ , पृ. ८५). जोपय त त ं ाचा आह े,
अि त ववादाम य े कोण याही िविश तं ाचा िक ंवा उपचारा मक ि य ेचा समाव ेश नसतो .
उपचारकत कोण याही कार या सम ुपदेशन कौश या ंचा वापर क शक तात िकंवा दुस या
िवचारसरणीचे तं देखील लाग ू क शक तात. तं े िकंवा हाताळणी या वापरास ो सािहत
केले जात नाही , याऐवजी सम ुपदेशक अशीला या यां या भावना ंचा सामना क शकतो . munotes.in
Page 59
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत - I
59 बल थान े: हा ि कोन य ेक अशीलाला आिण या ं या जीवना या क पन ेला ो सािहत
करतो . ही व त ुि थती आह े, क हा ि कोन आप याला हे िशकवतो , क िचंता
सकारा मक अस ू शकत े आिण य ना मया दे या पलीकड े जा यासा ठी व ृ करत े. हा
ि कोन बह सा ं कृितक सम ुपदेशन प रि थतीत भावी आह े, कारण मानवी
अि त वािवषयीचा याचा जागितक ि कोन सम ुपदेशकांना वा ंिशक िक ंवा सामािजक
पा भूमीचा िवचार न करता "मी-तु ही" प तीन े अशीला या य वर ल क ि त कर यास
अनुमती द ेते (एप, १९९८ ; जॅ सन, १९८७ ). अि त ववादी ि कोन लोका ंना
भेडसावणा या साव ि क सम या ंना पश करतो आिण हण ूनच याची यापक उपय ु ता
आहे.
मया दा: अि त ववादी सम ुपदेशनाच े कोणत ेही ा प िक ंवा संरचना नाही . याम य े इतर
बह तेक उपगमा ंम ये असत े, तशा प तीशा ाचा अभाव आह े आिण सवा त शेवटी, बह तेक
अशील ह े यां या सम या ंसाठी स ंरिचत आिण स ु थािपत अशा यावहा रक उकलीचा शोध
घेत असतात आिण अि त ववादी ि कोन उकल दान कर याप े ा केवळ ताि वक िदसत े
आिण भासत े.
३.३.३ सम ीवादी / गे टा ट िस ा ंत (Gestalt Theory )
गे टा ट या स ं ेचा अथ संपूण आकृती असा होतो आिण सम ीवादी /गे टा ट ि कोन
लोकांना संपूण िकंवा पूण हणून पाहतो आिण व ेगवेग या प ैलू, घटक इ याद च े भाग हण ून
नाही.
सं थापक : ेड रक (ि ट्झ) प स (१८९३ –१९७० ) हे य ा मानसशा ीय ि कोना चे
िवकासक आह े. यां या यित र यांची प नी लॉरा प स , तसेच पॉल ग ुडमन, जोएन
फेगन आिण इतर अन ेक जणही या ा पा या िवकासाशी आिण प ुढील वाढीशी स ंबंिधत
आहेत.
मानवी वभावा िवषयी चा ि कोन (View of human nature ): सम ीवादी /गे टा ट
ि कोन लोका ंना अि त वा या त व ाना या ि कोनात ून पाहतो , हा ि कोन य ना
व-जाग कता ा कर यास मदत करतोच , पण यांना आंत रक िकंवा बा जगा या
सभोवताल या प रसराशी जोड यातद ेखील उपय ु ठरतो. येथे आिण आता ह े या
िस ांतामागील त व ान आह े, सव काही आप या सभोवताली आह े आिण गत काळात
नाही, तर आता द ेखील आह े. सम ीवादी /गे टा ट ि कोनान ुसार, एखा ा य न े
वत: या अन ुभवां ारे वत :चा शोध घेणे आव यक आह े आिण श ेवटी आपण काय
िव ेषण करतो िक ंवा जीवना िवषयीचा आपला ि कोन काय आह े; ते मह वा चे आहे.
सम ीवादी /गे टा ट ि कोन सम या ंचे िनराकरण कर याचा य न करतो , जसे क
“अपूण गो ी/कामकाज ” (unfinished business ), असे याला अस े हटल े जात े, जे
भावना िक ंवा िवचारा ंमुळे जीवना या वत मान कामकाजा त य यय आण ू शकतात /
आणतात . हणूनच, य अप ूण कामकाज , आप या वातावरणा िवषयी जाग क नसणे,
आिण सवा त मह वाच े हणज े आप याला काय क ेले पािहज े, असे आप याला वाटत े आिण
आपण य ात क इि छत असणा या गो ी यांम ये दरी अन ुभवणे, आिण श ेवटी एखादी munotes.in
Page 60
समुपदेशन मानसशा
60 य आप या जीवनातील ि भाजना ं या स ंदभा त या सम या ंना सामोर े जात े,
यांसार या िविवध सम या ंनी त अस ू शकतात
समुपदेशकाची भ ूिमका: एक सम ीवादी समुपदेशक ख ूप उ साही आिण िज ास ू
अस याच े मानल े जात े आिण यांनी उपचार क या या मदतीन े यांनी अशीला ला
वत:िवषयी अिधक शोध घ े यासाठी व ैयि क वातावरण दान करण े आव यक आह े.
कारण सम ीवादी उपचारा म ये िविवध त ं े वापरली जात अस यान े उपचारक या ने
यां यािवषयी प ूव क पना िदली पािहज े आिण अशील आिण सम ुपदेशक, या दोघा ंम ये खूप
िव ासाह संबंध असण े आव यक आह े.
येये/ तं े: प स (१९६९ ) यांनी श दाच े सार य करणार े एक स ू िवकिसत क ेले :
"आता = अनुभव = जाग कता = वा तव . गतकाळ आता उरल ेला नाही आिण
भिव यकाळही अज ून आलेला नाही . फ आता अि त वात आह े" ( लॅिडंग, पृ. १६८).
‘येथे आिण आता ’ (here and now) वर ल क ि त करण े, या त डी आिण अशाि दक
अिभ य या आकलनासह अशीलाला एकंदरपण े भूतकाळातील सम या ंचे िनराकरण
कर यास मदत करण े, हे एक म ुख येय आहे. मनो-नाट्य/सायको ामा , भूिमका
वठिवण े/भूिमका िनव हन/नाट्य-पा (role playing ) यांसारखी तं े सम ीवादी
उपचारप तीचा एक भाग आह ेत, जे अशीलाकड ून ितसाद उ प न करतात . याम य े
सरावा िभमुख तं े आहेत, उदाहरणाथ व न -काय (dream work ), याम य े अशीलाला
ते याचा एक भाग अस या माण े ते अनुभव यास सांिगतल े जाते. आणखी एक त ं , हणज े
याम य े अशीलासमोर एक " र खुच " (“Empty Chair” ) असेल आिण त े वत : या
एखा ा भागाशी बोलत अस यासारख े ित याशी बोलतील , यामुळे अशीलाच े तक संगत
आिण तक हीन िवचार समज यास मदत होत े.
यां यित र संमुखीकरण (confrontations ) एक सरावत ं आहे, जे "काय" आिण "कसे"
िवचा न अशीलासह वापर ले जाते. गट तं ांसह (group techniques ), जसे क म-
अनुसरण - Making the rounds (सव सद या ंसमोर य होण े), मी जबाबदारी घ ेतो/घेते
(वत न िकंवा अनुभवाची जबाबदारी घ ेणे), अितशयो ( यां या वत नाकड े ल व ेधून घेणे),
मी तु हाला एखाद े वा य खाऊ घाल ू शकतो का ? (समुपदेशक अशीलाला एक वा य
बोलायला लावतो , जे प िवचारा ंना व ृ कर ेल).
बल थान े: या लोका ंना मनोव ै ािनक सम या ंनी ासल े आह े, यांना सम ीवादी /
गे टा ट ि कोना चा फायदा होऊ शकतो . लोक या ं या भावना ंिवषयी अिधक अ ंत ी
ा क शकतात आिण या ि कोनात ून वत :चा ख ूप शोध घ ेऊ शकतात . ही
उपचारप ती क ुटुंबांसाठी िक ंवा अगदी त णांसह व ैवािहक सम या ंसाठीद ेखील लाग ू आहे.
हा ि कोन ख ूप अ प ैलू आह े, कारण तो अन ेक वेगवेग या गटा ंसाठी आिण िविवध
सम या ंसाठी उपयु ठ शकतो .
मया दा: कोण याही कारच े िनदान टाळ याबरोबरच सम ीवादी /गे टा ट िस ा ंताम य े
ामु यान े सै ांितक पा भूमीचा अभाव आह े. हा ि कोन काही त ं ेदेखील वापरतो , जी
कमी िशि त सम ुपदेशकां ारेदेखील वापरली जातात , जी अशीलासाठी फारशी उपय ु munotes.in
Page 61
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत - I
61 नसतील . या ि कोनाची आणखी एक मया दा ही व तुि थती आहे, क अशीला या भावना
ब याच माणात क ि त आह ेत.
३.४ सारांश
वरील पाठाम य े समुपदेशनात वापर या जाणा या उपचारा ंची सै ांितक पा भूमी समािव
आहे. येक िस ा ंताचा अशा कारे उ ल ेख केला आह े क , यात िस ा ंताचे व प
आिण याची उपचारा मक उपयोजनाशी असल ेली स ंब ता या ंचा समाव ेश आह े. वर
उ लेख केले या िस ा ंतांम ये हेदेखील प क ेले आह े, क सम ुपदेशक ते िस ा ंत
वा तिवक जीवना या े ाम य े कसे लागू क शकतात आिण कसे करतात , हणज ेच
एखादी य िस ा ंतािवषयीच े अ ययनाची यावहा रकत ेम ये अंमलबजावणी कशी क
शकते.
िस ांतां यित र , येक िस ा ंताम य े वापर ली जाणारी त ं े यांची उि ्ये आिण अ ंितम
येये यांसह प केली ग ेली आह ेत, जी उपचारप ती ार े िस ांता या यावहा रक
उपयोजनासह सा य क ेली जातात .
या पाठात तीन सम ुपदेशन प त वर ल क ि त क ेले आहे: मनोिव ेषणा मक , अॅडलरीयन
आिण मानवतावादी ि कोन . समुपदेशन क इि छणा या य ना भ ेडसावणा या
सम या ंचे िव ेषण आिण िनराकरण कर याची येक िस ांताची वेगळी व ैिश ्ये आिण
प त असली , तरी य ेक ि कोन यि म वा या कोण या ना कोण या प ैलूवर क ि त
अस यान े या िस ा ंतांचा गाभा एकसारखाच राहतो .
३.५
१. मनोिव ेषणा मक िस ा ंताचे मनोल िगक ट पे प करा .
२. मनोिव ेषणा मक िस ांतातील सुर ा य ं णेचे तपशीलवार वण न करा .
३. अॅडलरीयन िस ा ंताम य े वापरली जाणारी िविवध त ं े कोणती आह ेत?
४. मानवतावादी िस ा ंताची उि ्ये प करा .
५. सम ीवादीवादी / गे टा ट िस ा ंताची बल थान े आिण मया दा यांचे वण न करा .
३.६ संदभ
१. Egan, G. & Reese, R. J. (2019). The Skilled Helper: A Problem -
Management and Opportunity -Development Approach to Helping.
(11th Edition) Cengage Learning.
munotes.in
Page 62
समुपदेशन मानसशा
62 २. Gladding, S. T. (2014). Counselling: A Comprehensive Profession.
(7thEd.). Pearson Educ ation. New Delhi: Indian subcontinent version
by Dorling Kindersley India.
३. Nelson -Jones, R. (2012). Basic Counselling Skills: A helper’s manual.
3nd ed., Sage South Asia edition.
४. Corey, G. (2013). Theory and practice of counselling and
psychotherapy (9th Edition). Australia: Brooks/Cole Cengage Learning.
munotes.in
Page 63
63 ४
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक , अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ा ंत – II
घटक स ंरचना
४.० उि ्ये
४.१ वात िनक समुपदेशन
४.१.१ वात िनक उपचारप ती
४.२ बोधिनक आिण बोधिनक – वात िनक समुपदेशन
४.२.१ तािक क भाविनक वात िनक उपचारप ती
४.२.२ बोधिनक उपचारप ती
४.२.३ वा तववादी उपचारप ती
४.३ सारांश
४.४
४.५ संदभ
४.० उि ्ये
वात िनक उपचारप ती समज ून घेणे.
उपचारप तीची लाग ू करताना िविवध त ं े समज ून घेणे.
उि ्ये, बल थान े आिण मया दा समज ून घेणे.
सै ांितक पा भूमी िशकण े आिण समज ून घेणे.
४.१ वात िनक सम ुपदेशन (BEHAVIOURAL COUNSELLING)
समुपदेशना या वत नवादी िस ांताचा वापर करणार े समुपदेशक अशीला या वत ना या
िव तृत ेणीवर ल क ि त करतात . अनेकदा एखा ा य तील कमतरता िक ंवा ितचे
अितर ेक वत न यांमुळे य या वत नाम य े संघष िनमा ण होतो . या उपचारप तीम य े
समुपदेशक एका वत नवादी ि कोनाचा अवल ंब करतात , या ार े अशीला ंना कृती munotes.in
Page 64
समुपदेशन मानसशा
64 कर याच े नवीन आिण यो य माग िशक यास मदत कर याचा िक ंवा अ यािधक वत न
सुधारणे िकंवा याचे िनमू लन करणे, यासाठी मदत कर याचा य न करतात . अशा
करणा ंम ये, समायोिजत वत न अयो य वत नाची जागा घ ेते आिण सम ुपदेशक अशीला ंसाठी
अ ययन त (learning expert ) हणून काम करतात .
वात िनक सम ुपदेशन उपगम / ि कोन ह े िवश ेषतः सं था मक े ांम ये, जसे क
मानसोपचार इि प तळे िकंवा आि त काय शाळा (sheltered workshops ), अशा
िठकाणी सामा य आह े. िविश सम या , जसे क अ न - हण िवकृती (eating
disorders ), अंमली पदाथा चे सेवन (substance abuse ) आिण मानिसक अपकाय दोष
(psychological dysfunction ), यांनी त असणा या अशीला ंबरोबर काय कर यासाठी
हे ाधा यीक ृत ि कोन आह ेत. दुि ंता (anxiety ), ताण-तणाव , पालक व आिण
सामािजक स ंवाद या ं याशी स ंबंिधत अडचण ना सामोर े जा यासाठीद ेखील वत नवादी
ि कोन उपय ु आह ेत.
४.१.१ वात िनक उपचारप ती (BEHAVIOURAL THERAPY )
वात िनक उप चारप तीच े सं थापक :
वात िनक उपचार लोकि य कर यासाठी बी . एफ. (बुह स ेड रक ) ि कनर (१९०४ -
१९९० ) हे ामु यान े मह वाची य होते. उपयोिजत वत न िव ेषण (Applied
behaviour analysis ) हे ि कनर या ं या ांितकारी वत नवादाचा थ ेट िव तार आह े, जे
काया मक अिभस ंधानावर (operant conditioning ) आधा रत आह े. वात िनक
उपचारप तीशी स ंबंिधत इतर य ऐितहािसक य आह ेत, जसे क इ हान पावलो ह ,
जॉन बी . वॉटसन आिण म ेरी क हर जो स . अ बट बॅंड्युरा, जॉन ु बॉ ट ्झ, नील
जेकबसन , टी हन ह ेस आिण माशा िलनहान अशा समकालीन य नी देखील
अशीला ंबरोबर काम कर या या या प तीत मोठ े योगदान िदल े आहे.
मानवी वभावा िवषयी चा ि कोन (View of human nature ): वत नवादी
मानसशा एक गट हण ून मानवी वभावािवषयी खालील क पना करतात :
● वत न ि य ेवर ल क ि त करण े. या ि य ेचा बा वत नाशी जवळचा स ंबंध आहे
(बोधिनक वत न वगळता )
● वात िनक उपचारप ती “ते हा आिण तेथे” (“then and there” ) वत नािव “इथे
आिण आ ा ” (“here and now” ) यावर ल क ि त करते.
● समायोिजत कराव े िकंवा क नय े, परंतु सव वत न िशकल े जाते, असे गृहीत धरते.
● अशी धारणा , क िनकृ समायोिजत वत न बदल यासाठी अ ययन भावी ठरत े.
● यां या अशीला ंबरोबर स ुप रभािषत उपचारा मक उि ्ये थािपत कर यावर ल
क ि त करण े.
● यि म व ह े गुणधम /गुणवैिश ्यांनी बनल ेले असत े, ही क प ना नाकारण े. munotes.in
Page 65
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत -II
65 या यित र , वत नवादी मानसशा ते वापरत असणा या सव तं ांना योगिस पुरावे
आिण व ै ािनक समथ न गोळा कर या या मह वावर जोर देतात. सामािजक बोधिनक
अ ययन (social cognitive learning ) अवल ंबणारे काही वत नवादी असे दश िवतात , क
लोक इतर लोका ंचे आिण घटना ंचे िनरी ण क न , या वत नात सहभागी न होता आिण
यांचे कोणत ेही थेट प रणाम होऊ न देता ( ितकृती अन ुसरण/मॉडेिलंग) नवीन ान आिण
वत न ा करतात . या कार या िश णासाठी सि य सहभागाची आव यकता नसत े.
समुपदेशकाची भ ूिमका (Role o f the Counselor ): समुपदेशक या ं या वात िनक
अिभम ुखतेवर (behaviour al orientation ) आिण अशीलाची येये यांवर आधा रत अनेक
भूिमका धारण क शकतो . तथािप , सामा यत : वात िनक सम ुपदेशक सम ुपदेशन स ांत
सि य असतील . एक भावी वात िनक सम ुपदेशक यापक ि कोनात ून काय करतो आिण
समुपदेशना या य ेक ट यावर अशीला ंना सहभागी क न घ ेतो.
येय (Goals ): वात िनक उपचारक या ची येये इतर अन ेक सम ुपदेशकांसारखीच
असतात . मूलत: वत नवादी समुपदेशकांना अशीला ंना या ं या जीवनातील प रि थतीशी
चांग या कार े समायोजन कर या त आिण या ंची वैयि क आिण यावसाियक उि ्ये
सा य कर यात यांची मदत करायची असत े. हणूनच, िनरोगी आिण संरचना मक प तीन े
कृती कशी करावी , हे िशक यास ते अशीला ंना मदत करत असताना अशील दिश त करत
असणा या अयो य वत नात बदल करणे िकंवा याचे िनम ू लन करण े, यावर
उपचारप तीम य े ल क ि त क ेले जाते. तरीही क ेवळ अयो य वत न दूर करण े पुरेसे नाही,
तर िन पयोगी कृत ची जागा प रणामकारक ितसादा ंनी घ ेतली पािहज े. वत नवादी
ि कोनातील सम ुपदेशक आिण अशील यां यासाठी एक मह वाची पायरी हणज े यांनी
पर पर सहमतीन े मा य क ेलेली उि ्ये सा य करण े.
तं े (Techniques ): वत नवादी समुपदेशक काही सवा त भावी आिण चा ंग या कार े
संशोधन केले या समुपदेशन तं ांचा वापर करतात . ती तं े खालील माण े आहेत:
● सामा य वात िनक तं े (General Behaviour al Te chniques ): सामा य त ं े
सव वत नवादी िस ांतांम ये लाग ू होतात . ही तं े एखा ा िविश व ेळी िक ंवा िविश
प रि थतीत एखा ा िविश ि कोनास अिधक लाग ू होतात . येथे काही अिधक सामा य
वत न तं े थोड यात प क ेली आह ेत.
बलका चा उपयोग (Uses o f Reinforcers ): बलीकरण या अशा घटना
आहेत, या ज े हा एखा ा वत नाचा पाठपुरावा करतात , ते हा या वत नाची प ुनरावृ ी
हो याची श यता वाढत े. बलन सकारा मक िक ंवा नकारा मक अस ू शकत े.
बलकाच े वेळाप क (Schedules of Reinforcements ): यावेळी एखाद े
नवीन वत न थम िशकल े जाते, येक वेळी जे हा ते उ वत े, ते हा सतत बलका ार े
बळकट करण े आव यक असत े. तथािप , एकदा वत न थािपत झाल े क , ते कमी व ेळा,
हणज े, अधूनमधून बलका ार े बिलत करणे आव यक असत े. बलीकरण काय म
ितसादा ंची सं या (दर) िकंवा मजब ुतीकरण काय मांमधील व ेळ (अंतर) यांवर आधा रत munotes.in
Page 66
समुपदेशन मानसशा
66 काय करतात . अहवाल द ेणारे काय म आिण कालावधी िनि त िक ंवा प रवत नीय अस ू
शकतात .
आकार ण (Shaping ): वत न हे आकार ण हणून ओळख या जाणा या अंदाजांसह
यश वी होऊन ट या ंम ये हळूहळू िशकल े जाते. अशील नवीन कौश य े िशकत असताना
समुपदेशक यव थािपत कर यायो य लहान घटका ंम ये वत न जोड यास मदत क
शकतात .
सामा यीकरण (Generalization ): सामा यीकरणा म ये मूलतः जे वत न बा
वातावरणात िशकल ेले होते (उदाहरणाथ , घरी, कामा या िठकाणी ) असे वत न दिश त
करणे समािव असत े. हे सूिचत करत े, क दुस या संमांडणीत (installation ) सं मण
झाले आहे.
संधारण (Maintenance ): कोणावरही अवल ंबून न राहता इि छत क ृती कर यात
सुसंगत असण े, अशी संधारणाची या या क ेली जात े. संधारणाम य े अशीलाच े व-िनयं ण
आिण व - यव थापन वा ढिव यावर ल क ि त क ेले जाते. हे कर याचा एक माग हणज े
वत:चे िनरी ण करण े आिण यावरील न दी ठ ेवणे आिण यावर वत :ह न काय करण े.
िवलोपन (Extinction ): िवलोिपत होणे हणज े एखा ा वत नाचे बलीकरण मागे
घेत याम ुळे याचे िनमू लन होण े होय. कमी लोक िन पयोगी अस े काहीतरी करणे सु
ठेवतील.
िश ा (Punishment ): िश ेम ये वत न रोख यासाठी िक ंवा काढ ून
टाक यासाठी एखा ा प रि थतीिवषयी ितक ूल उ ीपक य करण े समािव आह े.
● िविश वात िनक तं े (Specific Behaviour al Techniques ): िविश
वात िनक तं े ही सुिवकिसत वात िनक प ती आह ेत, या सामा य तं े नेमकेपणान े
संयोिजत करतात . ती वेगवेग या वात िनक ि कोना ंम ये आढळतात .
वत न सराव (Behaviour al Rehearsal ): वत न सराव हा अशीला या
इ छे माण े जोपय त या कार े इि छत वत न केले जात नाही , तोपय त याचा सराव करणे
(लॅझॅरस, १९८५ ).
पया वरणीय िनयोजन (Environmental Planning ): एखा ा वत नावर
िनयं ण ठ ेव यासाठी िक ंवा ते ो सा िहत कर यासाठी अशीलाला अन ु प वातावरणाची
थापना करण े, याला ायोिगक िनयोजन हण ून संबोधल े जाते.
प तशी र िवसंवेदनीकरण (Systematic Desensitization ): प तशीर
िवसंवेदनीकरण या तं ाचे उि अशीला ंना िविश प रि थत म य े भीतीवर मात कर यास
मदत करण े आहे. एखा ा अशीलाला भीती उ प न करणा या प रि थतीच े वण न कर यास
सांिगतल े जात े आिण न ंतर या प रि थतीला आिण या याशी स ंबंिधत घटना ंना, गैर-
िचंताजनक (०) पासून ते सवा त कठीण (१००), या माण े ेणीब माणात म दे यास
सांिगतल े जात े. अशीलाला भीती टाळ या साठी आिण याचा सामना कर यास मदत
कर यासाठी समुपदेशक अशीलाला शारी रक िक ंवा मानिसक ्या िशिथल हो यास
िशकवतो . यानंतर ेणीब ता तपासली जात े, कमी भीती या घटकापास ून सु वात केली
जाते. जे हा अशीलाची िचंता वाढ ू लागत े, ते हा अशीलाला पु हा िशिथल हो यास मदत munotes.in
Page 67
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत -II
67 केली जात े आिण अशील शांत होईपय त ि या प ु हा स ु होत े, अगदी तोपय त, जोपय त
अशील या घटन ेिवषयी िवचार करतात िकंवा क पना करतात क याचा वापर सवा त मोठी
भीती िनमा ण कर यासाठी क ेला गेला होता.
ढ-िन यत ेचे अ ययन (Assertiveness Training ): ढ-िन यत े या
िश णाच े मु य त व अस े आहे, क एखा ा य न े अनाव यक िच ंता न करता आपल े
िवचार आिण भावना यो य र या य कर यास मोकळ े असल े पािहज े (अ बट आिण
एमॉ स , २००८ ). या तं ात िच ंतेशी लढा द ेणे आिण ढीकरण बळ करण े समािव आह े.
अशीला ंना माहीत असत े, क य ेकाला बोल याचा (कोणताही स ंकोच न करता ) अिधकार
आहे. यानंतर अशील आ मक , िन य आिण ढ-िन यी कृत मधील फरक
िशकतो /िशकत े.
आकि मक करार (Contingency contract ): आकि मक करार कर यायो य
वत न, सुधारणायो य वत न िकंवा य यय आण याजोग े वत न प करतो . ही य ेये सा य
कर याशी स ंलि नत असणारी बि स े आिण या अट वर ती बि स े िमळतील या अटी ा
होतील .
िचंता लय (Flooding ): हे एक गत त ं आह े, याम य े अशीलाला एखा ा
प रि थतीिवषयी स ंवेदनशील बनिवण े समािव आह े याम य े यांना िच ंता िनमा ण
करणा या प रि थतीची क पना कर यास भाग पाडल े जाते. याच े िवना शकारी प रणाम
होऊ शकतात . अशीलाला थम िशिथल हो यास िशकवल े जात नाही (जसे क , प तशीर
िवसंवेदीकरणा दर यान ). िचंता लय कमी ल ेशकारक असतात , कारण का पिनक
भीतीदायक या ंचे गंभीर प रणाम होत नाहीत .
काल-समा ी (Time out ): काल-समा ी हे एक सौ य समुपदेशन तं आह े,
याम ये अशील सकारा मक बलन िमळ या या श यत ेपासून दूर असतो . हे तं जे हा
कमी कालावधीसाठी वापरल े जाते, ते हा हे सवा त भावी असत े, जसे क ५ िमिनट े.
अितस ुधारणा (Overcorrection ): अितस ुधारणा हे एक त ं आह े, याम ये
अशील थम पया वरणाला या या न ैसिग क ि थतीत प ुनस चियत करतो आिण न ंतर यास
"नेहमीपे ा अिधक चांगले" बनवतो .
सु संवेदीकरण (Covert sensitization ): गु संवेदीकरणामध े अशा त ं ाचा
समाव ेश केला जातो याम य े अिन वत न, गैरसोयी आिण अि य प रि थतीशी जोड ून
काढून टाकल े जाते.
बल थान े आिण योगदान (Strengths And Contributions ): वात िनक
उपचारप तीची बल थान े खालील माण े आहेत:
● वत नवादी ि कोन िविवध वात िनक ल णा ंवर उपचार करतात . बह तेक अशील
िविश सम या ंसाठी मदत घ ेतात, हणून ल णा ंवर थेट काय करणार े समुपदेशक अन ेकदा
अशीला ंना व रत मदत क शकतात .
● हा ि कोन अशीला या “येथे आिण आता ”वर ल क ि त करतो . अशीला या
वत नात मदत िमळव यासाठी गत काळाकड े पाह याची गरज नाही , या कारच े त व या munotes.in
Page 68
समुपदेशन मानसशा
68 िस ांता ार े वीकारल े जाते. वत नवादी िस ांता ार े अशीलाची वेळ आिण पैसे यांची बचत
होते.
● असोिसएशन फॉर कॉि निट ह अ ँड िबह ेिवयरल उपचारप तीज (ए.बी.सी.टी.) ारे
या उपचारप तीला वीकार यात आल े आहे.
● वत नवादी तं े समुपदेशन ि य ेवर कसा प रणाम करतात , यावर अपवादा मक
चांग या स ंशोधना ार े या ि कोनाच े समथ न केले जाते.
मया दा (Limitations ): वात िनक उपचारप ती या मया दा पुढील माण े आहेत:
● वत नवादी ि कोना चा उ ेश संपूण य चा अ यास करण े नाही, तर फ य च े
वत न प करण े आहे. टीकाकारा ं या असा य ुि वाद करतात , क अनेक वत नवादी
मानसशा ा ंनी ‘ य ’ला या ं या यि म वात ून काढ ून टाकल े आहे.
● ही प त काही व ेळा यांि क प तीन े लागू केली जात े.
● ही प त िनय ंि त प रि थतीत उ म कार े दश िवली ग ेली आह े आिण सामा य
समुपदेशन प रि थतीत ितची पुनरावृ ी करण े कठीण अस ू शकत े.
● हा ि कोन अशीलाचा प रसर आिण अबोध श यांकडे दुल करतो .
● या ि कोना म ये िवकासाच े ट पे िवचारात घ ेतले जात नाहीत .
४.२ बोधिनक आिण बोधिनक – वात िनक समुपदेशन (COGNITIVE
AND COGNITIVE - BEHAVIOUR AL COUNSELLING )
बोधिनक सम ुपदेशन िस ा ंत मानिसक ि या , आिण मा निसक आरो य आिण वत न
यांवरील यांचा भाव , यांवर ल क ि त करतात . हा ि कोन लाग ू कर यासाठी िनकष
असणा या य खालील माण े आहेत:
● या य कड े सरासरी त े सरासरीप े ा जा त ब ुि म ा असत े.
● या य ना म यम त े उ च माणात काया मक अडचण आह े.
● या य या ंचे िवचार आिण भावना ओळख ू शकतात .
● चालू घडामोड म ुळे मानिसक आजार नसल े या िक ंवा अप ंग नसल े या य .
● या य आप या दैनंिदन ि या प तशीरपण े कर यास इ छ ुक आिण स म
आहेत.
● या य य आिण वण पातळीवर ि या कर यास स म आह ेत. munotes.in
Page 69
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत -II
69 ामु यान े तीन बोधिनक उपचारप ती आह ेत, या एकामागोमाग एक य ेणा या िवभागा ंत
आपण तपशीलवार पाहणार आहोत :
४.२.१ तािक क भाविनक वात िनक उपचारप ती (RATIONAL EMOTIVE
BEHAVIOUR AL THERAPY - REBT):
सं थापक आिण िवकासक (Founders And Develop ers): तािक क भाविनक
वात िनक उपचारप ती चे सं थापक अ बट एिलस (१९१३ -२००७ ) होते. या या
िस ांताम य े अॅरॉन ब ेक यां या बोधिनक उपचारप ती ( याच स ुमारास बा ंधले या) आिण
डेि हड ब स य ां या नूतन भावि थती उपचारप तीबरोबर (New Mood Therapy )
सा य आहे. तािक क भाविनक वात िनक उपचारप ती चा एक मनोर ंजक फरक हणज े
तािक क वात िनक उपचारप ती (आरबीटी ), जी मॅ सी मॉ ट बीन े सादर क ेली होती आिण
ती अिधक वात िनक व पाची आह े.
मानवी वभावा िवषयी चा ि कोन : अ बट एिलस यांचा असा िव ास आह े, क लोका ंचे
वैयि क आिण सामािजक दो ही फायद े आह ेत. तथािप , तािक क भाविनक वात िनक
उपचारप ती देखील अस े गृहीत धरत े, क लोक "मुळातच तक संगत आिण तक हीन,
समजदार आिण व ेडे" आहेत. एिलस या ंनी प रभािषत करतात , क तक हीन धारणा ंम ये
(irrational beliefs ) अि य आिण ासदायक िवचारा ंचा शोध घेणे समािव अस ू शकत े.
एिलस जरी िवकासा या व ैयि क ट या ंवर चचा करत नस ले, तरी यांचा असा िव ास
आहे, क ौढा ंपे ा मुले ही बा भाव आिण तक हीन िवचारसरणी ित अिधक हणशील
असतात . यांचा असा िव ास होता क , लोक वभावतःच भो या भाबड्या असतात , सहज
भािवत होतात आिण सहज चिकत होतात . सव साधारणपण े लोका ंना आपल े िवचार ,
भावना आिण क ृती या ंवर िनय ं ण ठ ेव याच े आंत रक साधन असत े, परंतु आप या
जीवनावर िनय ं ण ठ ेव यासाठी त े वत :शी ( वतःिवषयी ) काय बोलत आह ेत, हे यांनी
आधी समज ून घेतले पािहज े. हा वैयि क जािणव ेचा िवषय आह े. हा वैयि क अन ुभव आिण
बोधावा थ ेचा मु ा आह े. एिलस या ं या मानवी वभावा या स ंक पन ेत ‘अबोध ’ अनुपि थत
होते. या यित र , एिलस या ंनी असा य ुि वाद क ेला, क लोकांनी वत :िवषयी मत े बनवण े
िकंवा अशी क पना करण े, क येकजण सदोष आहे, हे चुक चे आहे.
समुपदेशकाची भ ूिमका: आर.ई.बी.टी. ि कोनाम य े माग दश क सि य आिण थ ेट
असतात . ते असे िश क असतात , जे िशकवतात अशीलाच े समज द ु त करतात .
यामुळे समुपदेशकांनी अशीलाकड ून अतािक क िकंवा खोटी िवधान े काळजीप ूव क ऐक ून
यावीत आिण या ं या धारणा ंवर िच ह उपि थत कराव े. ते ह शार , समजदार ,
समानुभूतीशील , आदरणीय , ामािणक , िविश , िचकाटीच े, वै ािनक , इतरांना आिण
आरईबीटी वापर कता /कत हण ून वत:ला मदत कर यात वार य असणार े असण े
अ याव यक आहे.
येये: आर.ई.बी.टी. ही येयािभम ुख उपचार प ती आहे. हे ामु यान े िव ास आिण कमी
कर या या ल णा ंमधील बदला ंवर ल क ि त करत े. हे य ना या ंचे िवचार , भावना
आिण वत नांिवषयी अिधक जाग क हो यास मदत करत े, ही उपचारप ती य स munotes.in
Page 70
समुपदेशन मानसशा
70 तािक क िवचारा ंना ो सािहत करणारी बोधिनक कौश य े िशक यास िक ंवा ते िवचार
सुधार यास मदत करत े, याचे पया वसान अिधक आन ंद आिण वत :ची वीक ृती यांत
होते.
उपचारप तीच े ा प (Model of Therapy ):
( वित त - Trigger ) घटना (एखा ास िक ंवा या या /ित या आसपास घडणार े
काहीतरी ) सि य करण े (A - Activating Trigger )
िव ास (अशी घटना , जी एखा ाला िव ास ठ ेव यास कारणीभ ूत ठरत े, मग ती वा तव
असो िकंवा अवा तव ) (B - Belief )
प रणाम (िव ास ) प रणामा ंना कारणीभ ूत ठरतो , तक संगत समज ुत मुळे िनरोगी
प रणाम होतात आिण तक हीन समज ुत मुळे अ वा यकर प रणाम होतात ) (C -
Consequences )
िववाद (जर एखा ा या धारणा तक हीन असतील , तर याच े अ वा य कारी प रणाम
होतात , यांना या िव ासाला आ हान ाव े लागत े आिण याच े तक संगत िव ासात
पांतर कराव े लागत े) (D - Disputes )
नवीन प रणाम (तक -िवतका मुळे तक हीन धारणा ंचे तक शु धारणा ंम ये झालेले
पांतर आिण या य च े आता मा या िव ासा ंमुळे अिधक िनरोगी प रणाम होतात )
(E – [New] Effect ).
या ि य े ारे, आर.ई.बी.टी. लोकांना भाविनक चौकट ओळख यास िशक यास मदत
करते. हणज ेच, भावना ंचा िवचारा ंशी कसा स ंबंध आह े, हे िशक यास मदत करत े.
अनुभवांिवषयीच े िवचार चार कार े मांडता य ेतात: सकारा मक , नकारा मक , तट थ िक ंवा
िम .
आर.ई.बी.टी. अशीला ंना वत:िवषयी आिण इतरा ंिवषयी अिधक सहनशील
राह यासद ेखील ो सािहत करत े आिण या ंचे वैयि क उि ्ये सा य कर यासा ठी उ ु
करते. ही उि ्ये लोका ंना व -िव वंसक वत न बदल यासाठी तक संगत िवचार कर यास
िशकव ून आिण प रि थतीला ितसाद द े याचे नवीन माग िशक यास मदत क न सा य
केली जातात .
तं े (Techniques ): आर.ई.बी.टी. उपचारक या ना अशीलाच े बोधन , िव ास आ िण
वत न यांकडे ल ाव े लागेल, जेणे क न अशीलाला वत:ह न भावीपण े प रि थतीचा
सामना कर यास मदत होईल . यासाठी तीन त ं े यां या वण नासह खालील माण े आहेत:
● सम या िनराकरणाची त ं े (Problem solving techniques ) – हे यूहतं े
सि य घटना (ए) हाताळ यास मदत करतात .
● बोधिनक पुनस रचना मक त ं े (Cognitive restructuring techniques ) - ही
यूहतं े अशीलाला तक हीन िव ास (बी) बदल यास मदत करतात . munotes.in
Page 71
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत -II
71 ● सामना कर याची त ं े (Coping techniques )- अशीलाला तक हीन िवचारा ंचे
भाविनक प रणाम (सी) यव थािपत कर या स मदत करणारी ही तं े आहेत.
उपचारकत जे काही त ं वापरतात , याम य े ते अशीलाला दोन स ां या दर यान
कर यासाठी काही ग ृहपाठ दे याची श यता असत े. हे अशीला ंना वगा त िशकल ेली रोजची
खोटे बोल याची कौश ये लागू कर याची स ंधी देते. उदाहरणाथ , ते अशीला ंना सामा यत :
िचंता त बनवणा या एखा ा गो ीचा अन ुभव घ ेत यान ंतर यांना कसे वाटत े, हे
िलिह यास आिण यां या िति य ेमुळे यांना वत :ला, कसे वाटल े यािवषयी िवचार य
कर यास सा ंगू शकतात .
आर.ई.बी.टी.म ये तक हीन धारणा ंवर िववाद कर यासाठी खाली ल िविवध त ं ांचा समाव ेश
आहे:
तािक क िववाद (Logical disputes ): या प तीम ुळे तक शा ाला चालना
िमळत े. उदाहरणाथ , जर त ुमचा भाऊ थोडासा ब ेिफक र वाटत अस ेल िकंवा पाट त शा ंत
असेल, तर याचा तािक क अथ असा नाही , क तो त ुम याशी जवळच े संबंध नाकारत आह े.
योगिस िववाद (Empirical disputes ): ही प त प ुरावा गोळा कर यावर
ल क ि त करत े. उदाहरणाथ , "आप या मैि णीन े आप याला भ ेट िदली आिण एका
आठवड ्यात प ु हा ितला भ ेटायला सा ंिगतल े". जे हा आपण या प ुरा याच े परी ण करतो ,
ते हा ती आप याला टाळत आह े, यावर िव ास ठ ेव याची द ुिम ळ श यता आह े. खरे तर
पुरा यां या आधार े असे िदसत े, क ती आप याला प ु हा भ ेट यास वार य दाखवत आह े.
काया मक िववाद (Functional disputes ): ही प त य या धारणा ं या
प रणामा ंवर ल क ि त करत े आिण या य यासाठी आशावादी आह ेत, ते य ात
ा कर या या धारणा ंिवषयी देखील एक िच तयार करत े. उदाहरणाथ , तुमची म ै ी छान
असावी , असं जर त ु हाला वाटत अस ेल, तर या करणात ती य तु हाला टाळत आह े,
असं वत :च गृहीत ध न त ु हीही ितला टाळ ू लागता आिण त ु हीही ितला टाळ ू लागत
असाल , तर श ेवटी ितला त ुम यात या वाईट आठवणी आठवत असतील . हे अशा कार े
संपेल, जे आपण इि छत नाही .
तािक क वैकि पक धारणा (Rational alternative beliefs ): हा ि कोन
पया यां ारे तक संगत िवचार कर यास मदत करतो . उदाहरणाथ , तुमचा भाऊ पाट त शा ंत
होता, याचं भांडण हे आणखी एक कारण अस ू शकत ं, जसं क आ ाच तु ही या या
यावसाियक संबंधांतील अपयशािवषयी सा ंिगतल ं होतं.
सॉ ेिटक प त (Socratic method ): ही प त आर .ई.बी.टी. म ये सवा त
लोकि य आह े. उदाहरणाथ , या आठवड ्यात आप या िम ां या सहली या योजन ेिवषयी
तुमचे काय मत आह े? यामाग े यांचा काही िवश ेष हेतू आहे का?
उपदेशा मक प त (Didactic method ): या प तीम य े संवादा यित र
अ ययन द ेऊन प ीकरण द ेऊन मािहती द ेणे समािव आह े, क कदािचत आपण एखा ा
पाट त भाऊ शा ंत रािह याव न या या िवषयी ख ूप लवकर िन कष काढत आहात . परंतु, munotes.in
Page 72
समुपदेशन मानसशा
72 आपण ह ेदेखील ल ात घेतले पािहज े, क तो अ ाप प ूण पणे दयिवकारा या ध यात ून
बाहेर पडल ेला नाही .
िवनोदी श ैली (Humorous style ): या प तीत वाद हल याफ ुल या प तीन े
होतो. उदाहरणाथ , तु ही असा िव ास ठ ेवताना िदसता , क एखादी य िजतक
तुम याशी जा त बोलत े, िततक ती य त ु हांला जा त पस ंत करत े. तर आपण
उ ा या य ेक य या स ंभाषणावर िवस ंबून राह या . जी य तुम याशी जा त श दांत
बोलेल, तीच तु हाला सवा त जा त पस ंत कर ते.
पक (Metaphor ): या प ती म ये तक हीन िवचारा ंवर वाद घाल यासाठी
पका ंचा वापर क ेला जातो आिण ती पक े बह धा अशीला या वत: या जीवना ार े
वापरली जातात . उदाहरणाथ , तुमचा भाऊ एका पाट त शा ंत होता , यामुळे मला त ु या
आयु यातील आणखी एका स ंगाची आठवण झा ली, याने मला आठवण क न िदली , क
तुमचे काका िनराश झाले होते आिण हण ूनच ते तुम याशी बोलले नाहीत, पण न ंतर
तु हांला समजल े, क यां या त येती या सम य ेमुळे ते आजारी आह ेत.
बल थान े आिण योगदान (Strengths and Contributions ): हा ि कोन प ,
िशक यास सोपा आिण भावी आह े. अनेक अशीला ंना आर.ई.बी.टी. ची त वे िकंवा
पा रभािषक श द समज यास फारसा ास होत नाही .
● या ि कोनान ुसार इतर वात िनक त ं ांसह सहजपण े एकि त क ेला जाऊ शकतो , जेणे
क न अशीला ंना ते जे अिधक प ूण पणे िशकत आह ेत, याचा अन ुभव घ े यास म दत
होईल.
● ही प त त ुलनेने अ पकालीन आह े आिण अशील वत: या मदती या आधारावर
याचा वापर स ु ठेवू शकतो .
● तं े प रपूण झा याम ुळे हा ि कोन वषा नुवष िवकिसत होत रािहला आह े.
मया दा (Limitations ):
● िविश िनदान गटा ंसह आिण िविवध सा ं कृितक, धािम क आिण वा ंिशक पा भूमी या
लोकांसह आर .ई.बी.टी.वापरासाठी प ुढील स ंशोधन आव यक आह े.
● आर.ई.बी.टी.कधीकधी अशीला या इितहासाकड े फारच कमी ल द ेते .
● समुपदेशकान े िवनोदाचा वापर क ेला पािहज े. या यित र , तक हीन धारणा क ेवळ मा य
करता य ेत नाहीत िक ंवा य करता य ेत नाहीत . अंत ी पुरेशी नाही . याऐवजी ,
अत य धारणा बदल यासाठी आव यक त े काम अशीलान े केले पािहज े.
● मानिसक सम या असणा या िक ंवा गंभीर िवचारा ंचे िवकार असणा या लोका ंसह ही
प त भावीपण े वापरली जाऊ शकत नाही . munotes.in
Page 73
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत -II
73 ● मानिसकता बदल या या ि कोना या क थानी अशीला ंना यां या भावना ंम ये
बदल घडवून आण यासाठी मदत कर याचा हा सवा त सोपा माग असू शकत नाही .
● आर.ई.बी.टी. वर नेहमीच स लागारा ंकडून गंभीर हण ून टीका क ेली जात े.
● आर.ई.बी.टी. काय कर यासाठी काळजी स ंबंध अि त वात असण े आव यक नाही .
● शाळांम ये काम करताना आर.ई.बी.टी. खूप आ हाना मक अस ू शकत े, कारण
अनेकदा िव ा या कडे यश वी हो यासाठी आव यक भाविनक िक ंवा बोधिनक पातळी
नसते.
● आणखी एक नकारा मक बाज ू अशी आह े, क अशीला ंना यां या सम या
सोडिव यासाठी तयार रहाव े लागेल. सामा यत : आर.ई.बी.टी. ला गृहपाठाचा वापर
आव यक असतो , हणून जर एखादा अशीला स ादर यान ग ृहपाठ कर यास तयार
नसेल, तर ते कोण याही कारचा ग ृहपाठ करणार नाहीत , अशी श यता आह े.
● काही भाविनक त ं े शि शाली आिण ती असतात .
४.२.२ बोधिनक उपचारप ती (COGNITIVE THERAPY - CT)
सं थाप क आिण िवकसक : मानसोपचारत अॅरॉन ब ेक यांना बोधिनक उपचारप तीच े
(सी.टी.) सं थापक मानल े जाते. यांची क या युिडथ ब ेक आज सी .टी.ची मु य वत क
आहे. बेक या ं या स ु वाती या काया ला एिलस या ं याच स ुमारास स ु वात झाली .
एिलस माण ेच या ंनीही स ु वातीला मनोिव ेषणवादी हण ून अ ययन घ ेतले आिण
उपचारप तीत मनोिव ेषणा मक िस ा ंतांचा वापर कर या या प रणामकारकत ेवर
संशोधन क नच या ंनी आप या क पना बोधिनक उपचारप ती म ये बांध या .
मानवी वभावा िवषयी चा ि कोन : बेक या ंनी असा ताव मा ंडला, क धा रणा आिण
अनुभव ही "एक सि य ि या आह े, याम य े चाचणी ची मािहती आिण वपरी ण या
दो ह चा समाव ेश आह े". या यित र , एखादी य एखा ा प रि थतीकड े या कार े
पाहते, ते यां या आकलनात ून अन ेकदा प होत े. यामुळे वत णुक तील िबघाड हा
िवचारा ं या अकाय मतेमुळे होतो. जर धारणा बदल या नाहीत , तर एखा ा य च े वत न
िकंवा ल ण े सुधारणार नाहीत . धारणा ंम ये बदल आणाव े लागतात , ल ण े आिण वत न
बदलाव े लागत े.
समुपदेशकाची भ ूिमका: समुपदेशन स ांम ये सि य सी .टी. समुपदेशका या अबोध
मनातील िवचार अिधक यमान कर यासाठी अशीलाबरोबर काय करतात . ही ि या
िवशेषत: वयंचिलत झाल े या धारणा तपास यासाठी मह वप ूण आहे, जसे क " येकाला
वाटते क मी एक मनोर ंजक य नाही ."
munotes.in
Page 74
समुपदेशन मानसशा
74 येये (Goals ):
● सी.टी. ारे नकारा मक आिण िनराकरण न झाल े या िवचा रांची तपासणी आिण
दु ती कर यावर ल क ि त केले जाते.
● समुपदेशक अशीला ंसह यां या ेरणे या कमतरत ेवर मात कर यासाठी काय करतात ,
जे बह तेकदा अशीला ं या सम या ंचे िनराकरण न झाल ेले हणून पाह या या व ृ ीशी
संबंिधत असत े.
● अशीला ंना यां या भाव ना 'वाच यास ' िशकव ून आिण िनरोगी भावना ंना अ व थकारक
भावना ंपासून वेगळे क न व -जाग कता आिण भाविनक ब ुि म ेला ो साहन द ेणे.
● समजदारपणा आिण ग ैरसमज व ेदनांम ये कसा हातभार लावतात , हे समज यास
अशीला ंना मदत करणे.
● वत मान प रि थतीकड े ल क ि त क न आिण वत मान सम या सोडिव यावर ल
क ि त क न ल ण े वरीत द ूर करणे.
● िवकृत िवचार ओळख यास आिण या ंना आ हान द े यास स म असणा या
अशीला ं या िविश त ं ांना िशकव ून व-िनयं ण िवकिसत करण े.
● भाविनक ासाच े भिव यातील भाग ठेऊन अशीला ंना यां या द ुःखा या क थानी
असणा या ाथिमक धारणा बदल यास मदत क न व ैयि क वाढ िवकिसत करणे.
तं े (Techniques ):
● संवाद कौश य वाढवण े.
● य या िवचार ि य ेत आ हान / सुधारणा करण े.
● वत:साठी सकारा मक िवधान े तयार कर यात आिण यावर वार ंवार काय कर यास
मदत करणे.
● वत:ला पाह यास स म हो यासाठी व -देखरेख तं े आिण नकारा मकत ेवर काय
कर यास मदत करणे.
● अतािक क िवचारा ंवर िनय ं ण तािपत करण े.
बल थान े आिण योगदान :
● बोधिनक उपचार नैरा य आिण दुि ंता यांसह अन ेक िवकारा ंशी संबंिधत आह े.
● सी.टी. काही सा ं कृितक संदभा त लाग ू केले जाऊ शकत े. munotes.in
Page 75
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत -II
75 ● बोधिनक उपचार ही एक चा ंग या कार े संशोधन क ेलेली, पुरावा-आधा रत
उपचारप ती आहे, जी िविवध पा भूमी या अशीला ंसाठी भावी अस याच े दश िवले
गेले आहे.
● बोधिनक उपचारप तीन े बेक एं झायटी इ ह टरी, बेक होपल ेसनेस क ेल आिण बेक
िड ेशन क ेल यांसह अन ेक उपय ु आिण मह वप ूण िचिक सा साधना ंची िनिम ती
केली आह े.
मया दा (Limitations ):
● सी.टी. संरिचत आह े आिण अशील सि य अस याची आव यक ता दश िवते, याचा
अथ सहसा ग ृहपाठ करण े असा होतो .
● जे लोक अिधक सखोल आिण अस ंरिचत ि को न शोधत आह ेत, यां यासाठी
बोधिनक उपचारप ती ही यो य उपचारप ती नाही, यास या ं या बळ
सहभागाची आव यकता नाही .
● बोधिनक उपचारप ती ामु यान े बोधिनक व पाची असत े आिण बौि क मया दा
असणा या िक ंवा या ंना बदल यास व ृ केले जात नाही , अशा लो कांसाठी
सामा यत : हा सव म ि कोन नसतो .
● िचिक सक तस ेच अशील गितशील आिण सज नशील असण े आव यक आह े. हा
ि कोन पिह या ि ेपात वाटतो , यापे ा अिधक ग ुंतागुंतीचा आह े.
४.२.३ वा तववादी उपचारप ती (REALITY THERAPY -RT) सं थापक आिण
िवकसक :
िव यम लेझर (१९२५ -२०१३ ) यांनी १९६० या दशका या म यात यावहा रक
उपचारप ती (practical therapy ) िवकिसत क ेली. रॉबट वु बोि ड ंग यांनी आप या
प ीकरणात ून आिण या या अ यासा ार े हा ि कोन िव ता रत क ेला.
मानवी वभावा िवषयी चा ि कोन : वा तववा दी उपचारप तीत ॉइड या ं या
णाली माण े मानवी िवकासाच े संपूण प ीकरण समािव नाही . तथािप , हे अ यासका ंना
मानवी जीवना या आिण मानवी वभावा या काही मह वप ूण पैलूंकडे ल क ि त करत े.
वा तववादी उपचारप तीचा एक मह वाचा िस ा ंत हणज े बोधाव थ ेवर भर द ेणे. लोक
जाग क पातळीवर काय करतात ; ते अबोध श िक ंवा अंतः ेरणे ारे िनयंि त क ेले जात
नाहीत .
मानवी वभावािवषयीचा द ुसरा िव ास असा आह े, क येकाकड े आरो य /िवकासाची
श असत े, िजचे शारी रक आिण मानिसक असे दोन तर आहेत. शारी रक ्या अ न ,
पाणी, िनवारा अशा ाथिमक गरजा ा क न घ ेणे व वापरण े आव यक आह े. लेझर
यां या मत े, मानवी वत न एकदा शारी रक गरजा ं ारे िनयंि त क ेले जात होते (उदाहरणाथ , munotes.in
Page 76
समुपदेशन मानसशा
76 ासो वास , पचन आिण घाम य ेणे यांसारख े वत न). हे या वत नांना शारी रक गरजा ंशी
जोडत े, कारण त े आपोआप शरीरा ार े िनयंि त क ेले जातात .
आधुिनक य ुगात मानसशा ाशी िनगिडत मह वा या चार वत न-संबंिधत ाथिमक मानिसक
गरजा प ुढील माण े आहेत :
आपल ेपणा (Belonging )- िम ांची, कुटुंबाची आिण ेमाची गरज .
श (Power )- व-स मान , ओळख व पधा यांची गरज .
वात ं य (Freedom ) - िनवड व िनण य घे याची गरज .
मौजमजा (Fun) - खेळ याची , हस याची , िशक याची व करमण ुक ची गरज .
िनभाव (Survival ): जीवनाव यक गो ची गरज , जसे क चा ंगले आरो य , अ न, हवा,
आ य , सुरि तता , आिण शारी रक व थता , इ यादी .
व- वाची गरज (need for identity ) ही मानिसक गरजा ं या समाधानाशी , वत: या
िनरोगी मानिसक जािणव े या िवकासाशी िनगिडत असत े. व- वाची गरज इतरा ंकडून
य हण ून वीकार यान े पूण होते.
वा तिवकता उपचारप ती तािवत करत े, क मानवी अ ययन ही िनवड िस ा ंतावर
आधा रत एक िनर ंतर ि या आह े. या ि य ेत लोक यांचे व- व आिण वत न बदल ू
शकतात .
समुपदेशकाची भ ूिमका: समुपदेशक हे अशीलाला आप ुलक न े आिण संब पणे समजून
घे याचा य न क न आिण सम ुपदेशन होऊ शकेल असे वातावरण तयार क न
ामु यान े एक िश क आिण आदश ितक ृती (role model ) हणून काय करतात .
समुपदेशक व रत िम व , ढता आिण िन प ता या ं ारे िव ास िनमा ण क न अशीलाशी
संबंध थािपत कर याचा य न करतात . समुपदेशक एखा ा अशीला या िवचारा ंचे
आिण क ृत चे वण न कर यासाठी रागा वलेले िकंवा धमकावण े यांसार या ि यापदा ंचा वापर
करतात . यामुळे अशील काय करतो (अंतग त िनय ं ण, वैयि क जबाबदारी ) या अन ुषंगाने
िनवड ही क थानी असत े. समुपदेशक-अशील संवाद हा अशील कोण या वत नात बदल
क इि छतो ते वत न आिण ते इि छत बदल घडव ून आण या चे माग यांवर ल क ि त
करतो . यात सकारा मक आिण संरिचत कृत वर भर द े यात आला आह े. अशील त डी
वापरत असल ेली पक े यांकडे िवशेष ल िदले जाते.
येये (Goals ): वा तिवकता उपचारप तीच े ाथिमक उि हणज े लोका ंना अिधक
चांगली िनवड क न या ं या जीवनावर अिधक िनय ं ण ठ ेव यास स म बनिवण े. सुजाण
िनवड ही या तीन िनकषा ंची पूत ता करणारी िनवड मानली जात े: हे पया य इतरां या
चांग या िनयोजन ह का ंसह वा तववादी आिण सा य कर यायो य आहेत आिण ते
मािहतीप ूण िनवडी कर या या या ं या य ना ंना हातभार ला वतात . munotes.in
Page 77
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत -II
77 जबाबदारीन े िनवड करतात - ते केवळ या य लाच िनवड कर यास मदत करत
नाहीत , तर दज दार जगाचा आदर करतात .
ते लोका ंना या ं या ज मजात गरजा आिण िविश इ छा प ूण कर यास मदत करतात ,
जे यां या वतः या ितम ेत ितिब ंिबत होतात .
यांना प प णे िवचार कर यास , आनंद आिण इतर सकारा मक भावना ंचा अन ुभव
घे यास आिण या ंचे शारी रक आरो य िटकव ून ठेव यासाठी क ृती कर यास मदत
क न या ंचे एकूण वत न सुधार यासाठी िनरोगी क ृत चा एक स ुसंगत स ंच आह े.
अपयशाची ओळख िवकिसत कर याप े ा ते यशाची ओळख िवकिसत करता त.
लोक सकारा मक , पर परा ंना सम ृ करणार े आिण आदरणीय नात ेसंबंध िनमा ण
करतात आिण िटकव ून ठेवतात.
तं े (Techniques ): उपचारकत यावहा रक ्या एकम ेकांची सज नशील ता, तसेच
एकमेकांचे य ेक िवषयातील आकलन , पारख आिण ेरणा या ंचा आदर करतात .
प रणामी , यांनी उपचारा ंम ये अशीला ं या सहभागास चालना द े यासाठी आिण स ा ंम ये
ऊजा आिण उ साह आण यासाठी अन ेक यवधान (interventions ) तयार क ेले.
● पक (Metaphors )- यावहा रक उपचारकत सज नशील मागा ने अशीला ंना एक
शि शाली स ंदेश दे यासाठी पक , तुलना, ितमा , उपमा आिण िक स े वापरतात
(वु बोि ड ंग, २०११). उदाहरणाथ , एका उपचारक या ने मासेमारीचा छ ंद असणा या एका
अशीलाला सांिगतल े, क आपल े येय सा य कर याचा याचा य न काही मास े
असणा या तलावात आिमषा यित र मास ेमारी करीत अस याच े िदसत े.
● नातेसंबंध (Rela tionships ) – उपचारकत यावहा रक ्या प रप ूण
जीवनासाठी आव यक असणा या नात ेसंबंधांना मानतात . ते अशीला ंना नातेसंबंध तयार
कर यास ो सािहत करतात आिण या ंना उपय ु बनिव याच े माग िशकवतात .
वु बोि ड ंग या मत े, बळ नात ेसंबंधाचा पाया हणून या वैिश ्यांवर वेळ/ कालावधी
यतीत क ेला जातो , ती अशी : ते य नप ूव क, शंिसत, सहमती -यो य, आिण
सकारा मकत ेवर क ि त, ुवीय, अिनणा यक आिण अिववा , वारंवार आिण प ुनरावृ , परंतु
मया िदत कालावधी असणार े आिण पर पर साम ंज यास ो साहन देणारे असतात .
● (Questions ): जरी उपचारकत खरोखरच स ंपूण वत न मू यांकनाच े समथ न
करत असल े, तरीही ते मू यांकन अशीलाकड ून हावे अशी या ंची इ छा असत े.
यावहा रक उपचारकत लोकांना या ं यासाठी काय यो य नाही िक ंवा या ंनी कस े बदलल े
पािहज े, हे सांगणे टाळतात . याऐवजी , ते लोका ंना या ं या जीवनात अ ंत ी ा कर यात
मदत कर यासाठी काळजीप ूव क संरिचत ा ंचा वापर करतात आिण काय आव यक आह े
आिण बदलत नाही , हे ओळख यास मदत करतात (वु बोि ड ंग, २०११). अशा ा ं या
उदाहरणा ंम ये हे समािव आह े क , “काल तु ही त ुमची वतःची गरज पूण कर यासाठी
काय क ेले?” “तु ही जे करताय , ते तु हांला मदत करत ंय का?”, “तु ही िवकिसत क ेलेली
योजना ही सवा त प रणामकारक योजना होती का ?” बदल या भाषा आिण श दा ं ारे,
िविवध स ं कृत या लोका ंशी यावहा रक उपचारप ती सहजपण े जुळवून घेता येते. munotes.in
Page 78
समुपदेशन मानसशा
78 ● सकारा मक यसन (Positive addictions ): लेझर असे िवधान करतात , क
लोक सकारा मक वत न वाढव ून / िवकिसत क न नकारा मक वत न कमी क शकतात .
जसे क , जगणे िकंवा इ तम िनरोगी उपयु सूचना/िट स पाळण े, यायाम , चांगली झोप ,
म य थी , संगीत वाजिवण े. या सकारा मक वत नाशी ज ुळवून घे यासाठी एका व ेळी ६
मिहने ते २ वष िनयिमत सराव आिण ४५-६० िमिनट े लागतात . या वत नांचे पालनपोषण
कर या या माग दश क त वा ंम ये कोणतीही पधा असू नये, आिण त े एकट ्याने कर यास
स म असण े, वत:ला मू यविध त करण े आव यक आह े, अ ययना या ि य ेत कोणतीही
व-टीका न करता य नी यात सहभागी असण े आव यक आह े.
● वत नाची उपि थती दश िवणारी ि यापद े आिण यांची प वापरण े (Using
verbs indicating the presence of behaviour ): वा तिवकता उपचार प त ना
लोकांनी हे जाणून घेणे आव यक वाटत े, क वत न अज ूनही सु आहे िकंवा या ं यात
उपि थत आहे आिण यावर काय क न त े बदलल े जाऊ शकतात . उदाहरणाथ - इं जी
भाषेत वरी (worry ), केअर (scare ), आिण िड े ड (depressed ) याऐवजी त े व रंग
(worrying ), केअ रंग (scaring ), आिण िड ेिसंग (depressing ) अशा "इंग" (“ing”)
यय जोडल े या पांचा वापर करतात . याच माण े, मराठी भाष ेतदेखील काळजी , भीती
आिण िनराश या ंऐवजी काळजी करतो / करते/ करतात , िभतो/िभते/िभतात -घाबरतो /
घाबरत े/घाबरतात आिण िनराश होतो /होते/होतात अशी ि यापदा ंची प े वापरली जाऊ
शकतात , जी वत नाची उपि थती दश वू शकेल. याच माण े, इतर भाषा ंम येदेखील हा
िनयम लाग ू करण े श य होईल .
● वाजवी प रणाम (Reasonable Consequences ): वा तिवकता
उपचार प त चा अशीला ं या वत नाचा वीकार कर यावर िव ास आह े आिण अशीला ंम ये
प रणामा ंसाठी जबा बदारीची जाणीव असण े आव यक आह े. या उपचारप ती काय चुक चे
घडले यावर अशीला ंनी ल क िदत कराव े, अशी अपे ा अशीला ंकडून करत नाहीत िक ंवा
यावर ल क ि त करत नाहीत , परंतु या यावर ल क ि त करतात , क या प रि थतीत
लोक ब ेजबाबदारपणाम ुळे होणा रे नकारा म क प रणाम भोग यासाठी नाही , तर वेग या
कार े काही कर यासाठी त े कोणत े काय िनवडू शकतात .
● ड य ू.डी.ई.पी. आिण एस .ए.एम.आय.२सी.३/सामी२सी.३ (WDEP and
SAMI 2C3 ): ड य ू.डी.ई.पी. (WDEP ) हणज े गरजा (wants ), िदशा (direction ),
मू यमापन करणे (evaluating ) आिण योजना (plan). उ च यश दरासह य ेयापय त
पोहोच यासाठी घटका ंना सामी २सी३ चे अनुसरण कराव े लागेल – सोपे (Simple ), ा
कर यायो य (attainable ), मापन कर यायो य (Measurable ) व रत (immediate ),
समािव होणार े (involving ), िनयंि त (controlled ), सुसंगत (consistent ) आिण
वचनब (committed ).
munotes.in
Page 79
समुपदेशनाच े मनोिव ेषणा मक, अॅडल रयन , मानवतावादी ,
वात िनक, आिण बोधिनक िस ांत -II
79 बल थान े आिण योगदान :
● हा ि कोन कोण याही द ेशा या लोकस ं येला लाग ू होतो.
● येयांवर काय मतेने काय कर यासाठी सम ुपदेशक आिण अशील या दोघा ंचेही या
ि कोनाच े समान योगदान आह े.
● ही उपचारप ती काही स ा ंपुरती मया िदत अस ेल, कारण ती क ेवळ स या या
वत णुक वर काय करत े.
● ही उपचारप ती संघषा या िनराकरणा ंना सामोर े जा यास मदत करत े.
मया दा (Limitations ):
● हा ि कोन ाम ु यान े वत मान ि थतीकड े िकंवा वत नाकडे ल द ेतो आिण
इितहासाकड े व प रि थती या अबोध कारणा ंकडे दुल करतो .
● हा ि कोन िवकासा मक सम या हाताळत नाही.
● या ि कोना या यशाच े मू यन/रेिटंग िकंवा प रणाम सम ुपदेशक आिण अशील
यां यातील चा ंग या स ंबंधांवर अवल ंबून असतात .
४.३ सारांश
या पाठान े समुपदेशना या वात िनक उपचारा ंचा समाव ेश केला आह े, यात बी . एफ. ि कनर
यांनी थापन क ेलेली वात िनक उपचारप ती जी “येथे आिण आता ” या कार या वत नावर
ल क ि त करत े. ही उपचारप ती वत न िशकल े जाते, असे गृहीत धरत े आिण यि म व
हे वैिश ्यांनी बनल ेले आह े, या क पन ेस नकार द ेते. वात िनक उपचारप ती यित र
बोधिनक आिण वात िनक सम ुपदेशन त ं ांवर ल क ि त करत े. याम य े तीन उप -घटका ंचा
समाव ेश होतो : तािक क भाविनक वात िनक उपचारप ती , वा तववादी उपचारप ती , आिण
बोधिनक उपचारप ती .
एकि तपण े या उपचारा ंम ये मानिसक ि या आिण यांचा मानिसक आरो य आिण
वत नावर होणारा प रणाम यावर ल क ि त क ेले जात े. समुपदेशकाकड ून अशीला ं या
िविवध गरजा असणा या अन ु योगा या ीन े या सव उपचारप ती अ य ंत यावहा रक
आहेत.
४.४
१. वात िनक/वत न उपचारप ती म ये वापरली जाणारी िविवध त ं े कोणती आह ेत?
२. तािक क भाविनक वात िनक उपचारप तीमधील (आर.ई.बी.टी.) उपचारा मक त ं े
प करा .
३. बोधिनक वात िनक उपचारप तीची येये कोणती आहेत?
४. वा तववादी उपचारप तीचा ि कोन प करा .
munotes.in
Page 80
समुपदेशन मानसशा
80 ४.५ संदभ
१. Egan,G.& Reese,R.J. ( २०१9).The Skilled Helper: A Problem -
Management and Opportunity -Development Approach to
Helping.( ११th Edition) Cengage Learning.
२. Gladding,S. T. ( २०१४ ). Counselling: A Comprehensive Profession .
(7thEd.). Pearson Education. New Delhi: Indian subcontinent version
by Dorling Kindersley India
३. Nelson -Jones, R. ( २०१२ ). Basic Counselling Skills: A helper’s
manual . ३nd ed., Sage South Asia edition
munotes.in
Page 81
81 ५
णालीज य , संि , संकटकालीन िस ा ंत आिण गट
समुपदेशन - I
घटक स ंरचना
५.० उि ्ये
५.१ णाली िस ा ंताचा स ंि प रचय
५.१.१ बोवेन यांचा णाली िस ा ंत
५.१.२ संरचना मक क ुटुंब सम ुपदेशन
५.१.३ यूहतं ा मक सम ुपदेशन
५.२ संि सम ुपदेशन ि कोन
५.२.१ उकल -क ि त सम ुपदेशन
५.२.२ कथना मक सम ुपदेशन
५.३ आघात आिण स ंकटकालीन सम ुपदेशन ि कोन
५.३.१ संकटकालीन सम ुपदेशन
५.४ सारांश
५.५
५.६ संदभ
५.० उि ्ये
हा पाठ अ यास यान ंतर आपण ह े समज या स स म हाल :
• णाली िस ा ंत हणज े काय?
• समुपदेशन ि कोनासाठी िविवध णाली िस ा ंत कोणत े?
• संि सम ुपदेशन हणज े काय?
• कथना मक आिण उकल -क ि त सम ुपदेशन हणज े काय?
• संकटकालीन सम ुपदेशन हणज े काय? munotes.in
Page 82
समुपदेशन मानसशा
82 ५.१ णाली िस ा ंताचा स ंि प र चय (BRIEF INTRODUCTION
TO SYSTEM THEORY )
जीवशा ल ुडिवग फॉन बट लॅ फ (१९६८ ) हे सामा य णाली िस ा ंताचे (general
system theory ) सं थापक होत े. णाली िस ा ंतानुसार, येक णालीच े घटक ेणीब
मान े संघिटत असतात आिण णालीमधील घटक एकमेकांशी अशा रीतीन े जोडल ेले
असतात , क एक घटक इतरा ं या मदतीिशवाय काय क शकत नाही . णाली िस ा ंताचा
उ ेश िनसगा तील गितमान असल े या आ ंतरि या मक आक ृितबंधांचा शोध घ ेणे आिण
यांचे प ीकरण करण े हा आह े. हा िस ा ंत संघटना आिण पया वरण स ंबंधांमधील िविवध
घटका ंमधील आ ंतरि या मक आक ृितबंधदेखील (interaction patterns ) प करतो .
णाली िस ा ंताम य े िनरी णाच े तीन तर ख ूप मह वाच े मानल े जातात : १) पया वरण
(environment ), २) सामािजक स ंघटना आिण स ंरचना (social organization and
structure ) आिण ३) संघटनेतील ख ेळाडू हणून मानवी जीव . हणून सामा य णाली
िस ांताचा जोर आ ंतरि या मक आक ृितबंधावर आह े आिण ह े आंतरि या -आकृितबंध
एकंदर णालीच े काय कसे भािवत करतात या ंवर आह े.
णाली िस ा ंताम य े समुपदेशनािवषयी जी काही ग ृिहतके आह ेत, ती इतर सम ुपदेशन
आिण मानसोपचार प त पास ून णाली िस ा ंतास व ेगळे करतात . स टॉ स (१९९४ ) यांनी
खालील ग ृिहतके सुचिवली आह ेत:
१. आंतरवैयि क काय कारणभाव - Interpersonal causality (काय कारणभाव
आंतरवैयि क आह े)
२. आंतरवैयि क आ ंतरि य े या (interpersonal interacti on) पुनरावृ आक ृितबंधांचे
आकलन ह े मनो-सामािजक णाली (psychosocial systems ) हणून अिधक
चांग या कार े होते.
३. ल णा मक वत न आंतरि य े या ि कोनात ून पाहण े अ याव यक आह े.
चि य काय कारणभाव (Circular causality ):
दोन घटना ंमधील आ ंतरि या ही च ि य काय कारणभावाचा क िबंदू मानली जात े.
“अ यो य /पार पा रक आंतरि या " (reciprocal interactions ) हा श द स ंदेशन
िव ाना या (cybernetics ) ित ानात ून उ वला आह े. तो जे हा एखा ा णालीचा एक
भाग हण ून दुस यावर भाव पाडतो , ते हा होणा या िनयामक ि या ंना तो स ूिचत करत
असतो . अ यो य ि कोन णाली या य परक (यांि क - mechanical )
ि कोनापास ून (individualistic view) संबंधपरक ि कोन (relational view ), जो
आंतरि या मक आक ृतीबंधांवर जोर द ेतो, याकड े िव थािपत होतो .
समुपदेशनाच े असे काही िविवध उपगम आह ेत, यांचा पाया णाली िस ा ंतांम ये आहे.
उदाहरणाथ , बोवेन यांचा णाली िस ा ंत (Bowen systems theory ), संरचना मक munotes.in
Page 83
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - I
83 कुटुंब उपचारप ती (structural family therapy ) आिण य ूहतं ा मक उपचारप ती
(strategic therapy ). यांपैक येक ि कोन हा इतरा ंपे ा वेगळा आह े.
५.१.१ बोवेन यांचा णाली िस ा ंत: (Bowen’s System Theory )
सं थापक / िवकासक (Founder/Developers ): मुर बोवेन (१९१३ -१९९० ) हे एक
मानसोपचारत होत े, जे णा ंवर औषधोपचार करत असत . यांनी सामािजक प ैलूंिवषयी
आकष ण असणा या ह ॅरी ट ॅक सिल हन या ं या माग दश नाखाली अ यास क ेला. बोवेन
यांना सिल हन या भावाम ुळे पया वरण (नैसिग क जग ) आिण लोका ंम ये अि त वात
असल े या स ंबंधांम ये वार य िनमा ण झाला आिण त े सामािजक घटना आिण न ैसिग क
जगािवषयी अिधक उ स ुक झाले.
मायकेल केर यांनीही बोव ेन यां या णाली िस ा ंता या कामात मोठ े योगदान िदल े. तसेच,
एडिवन डमन या ंनी बोव ेन यां या णाली या कामात आणखी एक मह वप ूण योगदान
िदले, ते हे क या य ला वतः या म ूळ कुटुंबात कोण याही कारची व ैयि क िक ंवा
आंतरवैयि क अडचण आली अस ेल आिण जर अशी य मागील िपढीतील कठीण
आकृितबंध ओळख यात अ म अस ेल, तर अशी य वत : या क ुटुंबातदेखील याच
प तीन े पु हा पु हा वाग याची श यता अिधक असत े.
मानवी वभावािवषयीचा ि कोन (Views of human nature ): बोवेन यांनी असा
िवचार क ेला, क य ेकजण या ं या जीवनात कधीतरी - भाविनक आिण शारी रक अशा
कार या दो ही - ती िच ंता अन ुभवतो . या िच ंतेचा काही लोका ंवर इतरा ं या त ुलनेत
जा त प रणाम होतो "कारण या ं या क ुटुंबातील मागील िपढ ्यांनी या ं या बाबतीत त े
सा रत क ेले आहे".
कमी िच ंता असल े या य िक ंवा कुटुंबांना काही अडचण चा सामना करावा लागतो .
जे हा लोका ं या िच ंतेची पातळी ख ूप जा त होत े, ते हा त े अिधक "आजारी " होतात आिण
दीघ कालीन अपकाय दोष (chronic dysfunction ) िवकिसत क शकतात . प रणामी ,
एखा ाच े िवचार भावना ंपासून वेगळे करण े िकंवा िवभ ेदन (differentiation ), तसेच
वत:ला इतरा ंपासून वेगळे करण े मह वाच े आहे आिण ह े बोवेन यां या णाली िस ा ंताचे
क आह े. उदाहरणाथ , भाविनक िवकासा या एकाच ट यावर िववाह करणा या जोड या ंना
यां या व ैवािहक भागीदारीत आयु यात न ंतर िववाह करणा या ंपे ा मोठ ्या आ हाना ंना त ड
ावे लागत े.
काही उदाहरणा ंत, यांम ये य न े ि थर व -संक पना िनमा ण केलेली नाही िक ंवा
आप या म ूळ कुटुंबापास ून िनरोगी िवयोजन (healthy separation ) राखू शकत नाही
आिण ज े हा िववाहात बर ेच संघष िनमा ण होतात , ते हा कमी ग भ जोडीदार एक करण
(fusion ) िकंवा िवभाजन - cutoff (शारी रक िक ंवा मानिसक टाळाटाळ ) दश वू शकतात .
असे लोक ज े हा य हण ून वैवािहक आय ु यात तणाव त होतात , ते हा या ंची
ि कोणाक ृती िनमा ण कर याची (ितस या प ावर ल क ि त करण े) वृ ी असत े. हा
ितसरा प हणज े िववाहद ेखील/िववाहास ंबंिधत अस ू शकतो , अप य िक ंवा िविवध स ं थ
(उदाहरणाथ , शाळा, महािव ालय , िकंवा चच ), िकंवा शारी रक द ुखणी/आजार , जसे क munotes.in
Page 84
समुपदेशन मानसशा
84 अध -िशशी (migraine ) ि नवा घणाघाती डोक ेदुखी. प रणामी , जोड या ंमधील
पर परस ंवाद सम याप ूण िकंवा अकाय म होतात .
समुपदेशकांची भ ूिमका (Role of the Counselors ): बोवेन या ं या णाली
िस ांतानुसार उपचारकत िकंवा सम ुपदेशकांचे काय हणज े भाविनक ि कोणापास ून दूर
राहणे (तट थ असण े), व तुिन आिण भावनाश ू य असण े आिण िश क हण ून
ओळखल े जाणे. या णालीतील सम ुपदेशक "अंत ा नावर/अंत ीवर जोर द ेतात, परंतु मूळ
कुटुंबातील सद या ंसोबत व ेग या प तीन े सहभागी हो या या व पातील क ृती मह वप ूण
आहे." अशा कार े, समुपदेशकांचे काय अशीला ंना माग दश न करण े आिण इतरा ंशी या ं या
पर परस ंवादात अिधक जाग क कस े असाव े, हे िशकवण े आह े. या ि य ेत मदत
कर यासाठी , समुपदेशक अशीलाबरोबर या या बह िपढीय व पाचा एक व ंशालेख
(genogram ) तयार क शकतात .
येय (Goals ): या सम ुपदेशन प ती या उि ्यांम ये १) अशीलाला िपढ्यानिपढ ्या
सुपूद कर यात आल े या ताण -तणाव हाताळ या या प ती आिण प ती समज ून घेणे
आिण यात बदल करण े, २) अशीला ं या द ैनंिदन जीवनातील िच ंता कमी करण े आिण ३)
अिधक चा ंगले ल क ि त करण े, यांचे िवचार आिण भावना या ंम ये, तसेच वतः आिण
इतरांम ये फरक करण े यांसाठी या ंना स म बनवण े या बाब चा समाव ेश असतो .
तं े (Techniques ): बोवेन यां या णाली िस ा ंताम य े वापरल ेली य ूहतं े य म य े
सकारा मक व -संक पना (positive self -concept ) िवकिसत कर यावर ल क ि त
करते, जेणे क न अशी य जे हा स ंवाद कठीण होतो , ते हा अिधक िच ंता न करता
लोकांशी संवाद साध ू शकत े. अशी काही त ं े िकंवा यूहतं े खाली प क ेले आहेत:
वंशालेख रेखाटण े (Drawing a genogram ): अनेक िपढ ्यांचा िव तार करणारा
वंशालेख (genogram ) रेखाटण े, हे या त ं ांपैक एक आह े, जे एका बह िपढीय त ं ाने हे
ल य सा य कर यासारख े आहे, हणज े वतःच े आिण क ुटुंबाचे िविवध मागा नी िव ेषण
कर याची ि या याम य े समािव असत े.
वंशालेख तयार करण े (Creating a genogram ): या ि य ेत अशा प तीन े एक
वंशालेख तयार क ेला जातो , जो िप ढ्यानिपढ ्या श द , िच हे आिण र ेषा या ंसार या
य या क ुटुंब वृ ाचे भौिमतीय प ुनसा दरीकरण याम य े केले जाते.
वंशालेख हणज े कुटुंबातील आिण या या सद या ंमधील नात ेसंबंधांिवषयी या िकमान
तीन िपढ ्यांमधील मािहतीचा स ं ह असतो . गत काळातील आिण समकालीन घटना ं या
संदभा त, एक व ंशालेख लोका ंना ान गोळा कर यात , गृिहतके काढ यात आिण
जोडणीमधील बदला ंचा मागोवा घ े यात मदत करतो .
बोधिनक ि य ेवर ल क ि त करण े (Focusing on the cognitive
process ): या तं ाम य े बोधिनक ि य ेवर ल क ि त क ेले जाते, जसे क कुटुंबातील
सद या ंना साम ी -संबंिधत िवचारण े, हे दुसरी य ूहतं आह े. अशीला या क ुटुंबात काय
घडले आहे हे प पण े समज ून घेणे, हे मु य य ेय आह े. अशा त ं ामुळे अं यसं कार, ज म munotes.in
Page 85
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - I
85 आिण िववाह या ंसार या क ुटुंबा या जीवनातील मह वा या घटना ंसंबंधी िवचार यास
आिण स ंवाद साध यास ो साहन िमळत े. बोवेन यां या ि कोनात िवचारण े, हे एक
अितशय उपय ु साधन आह े.
िव-ि भुजन (Detriangulation ): याम य े काया चे दोन तर असतात . एक हणज े
वत: या भावना इतरा ंवर ेिपत करण े िकंवा इतरा ंकडे थाना ंतरीत कर याऐवजी
कौटुंिबक प रि थत िवषयी या काळजी हाताळण े. दुसरे उि ह े, क बळीचा बकरा हण ून
वत:चा वापर होऊ न द ेणे िकंवा जे दुि ंतीत आह ेत या ंचे ल य होऊ नय े. शेवटी, वतःच े
िवभेदन/ व-िवभेदन (differentiation of self ), जे यि िन आिण व त ुिन तक
यां यात भ ेद कर याची य ची मता स ंदिभ त करत े. अगोदर चचा केले या
ि कोना ंपैक , जर सव नसतील , तर बह त ेक ि कोन , तसेच अशील आिण सम ुपदेशक
यां यातील काही स ंघष यांम ये फरक /िवभेदन करण े आव यक आह े.
बल थान े आिण योगदान ( Strengths and Contribution ): बोवेन यां या णाली
िस ांताची उि ्ये हणज े कुटुंबांना, ते आज कोण आह ेत या व पात या ं या गत
काळान े कसा आकार घ ेतला आह े, हे समज ून घे यात मदत करण े, तसेच अशीलाला ह े च
खंिडत होऊ शकत े आिण हािनकारक सवयी कायम ठ ेव याची गरज नाही , याबाबत िशि त
कर यास मदत करण े, ही आह ेत.
वंशालेखाचा वापर करण े हे या िस ा ंताचे बल थान आह े. वंशालेख ह े कौट ुंिबक
उपचाराम य े वापरल े जाणार े मह वप ूण साधन आह े, जे कौटुंिबक इितहास अिधक प पण े
दश वते. हे साधन अशील आिण त ा ंना अशीला या गत काळािवषयी चचा कर यास आिण
पूण पणे समज ून घे यास अन ुमती द ेते.
यां या वतः या कौट ुंिबक इितहासावर ितिब ंिबत क न , त ांना कौट ुंिबक प रि थत ना
कसे सामोर े जावे, हेदेखील िशकवल े जात े. त याव ेळी कौट ुंिबक प रि थतीचा सामना
कसा करावा ह े िशकतात , याम य े कौटुंिबक कला ंचे िनरी ण करण े आिण कौट ुंिबक
वंशालेख कस े वाचायच े हे िशकण े, हा यामागचा ि कोन आहे.
हा ि कोन बोधिनक ि य ेवर जोर द ेत अस याम ुळे इतरांपे ा वेगळा समजला जातो
आिण वत :ची िभ नता व व ंशालेखावर ल क ि त करतो .
मया दा (Limitations ): बोवेन यां या णाली िस ा ंताला खालील माण े काही मया दा
आहेत:
गत काळात डोकाव ून पािह यान े अशीला ंना या ं या द ुराव थ ेची अिधक मािहती ा
हो यास मदत होऊ शकत े. तथािप , ते नेहमी या ंना वत मान सम या आिण भिव यातील
आ हाना ंना सामोर े जा या साठी आव यक असल े या स ंसाधना ंसह स ुस ज करत नाही .
काही अशील गत काळावर िच ंतन कर यास स म आह ेत, कारण ि या प ूण हो यास
वेळ लागतो . जीवनातील घटना , जसे क आिथ क सम या , वेळ िकंवा हालचाली इ यादी
या ि य ेत य यय आण ू शकतात . munotes.in
Page 86
समुपदेशन मानसशा
86
बोवेन यांचे काय , िवशेषतः अशा अशीलसाठी उपय ु आह े, जे अ य ंत अ यवि थत
आहेत िक ंवा या ं याम य े व-िवभेदनाची कमी जाणीव (low sense of self -
differentiation ) आहे.
हा ि कोन यापक आिण जिटल आह े.
५.१.२ संरचना मक क ुटुंब उपचारप ती (Structural Family Therapy )
सं थापक / िवकासक (Founder/Developers ): संरचना मक क ुटुंब उपचारप ती
प तीची थापना स ॅ वाडोर िमन ुिचन या ंनी केली होती . िफलाड ेि फया चाइ ड गाईड स
ि लिनकच े मुख हण ून काम करत असताना िमन ुिचन या ंना १९६० म ये या तं ािवषयी
क पना स ुचली. ौिलओ म टा हो आिण जे हॅले य ां या योगदानान ेही या त ं ाला मदत
केली आह े.
मानवी वभावािवषयीचा ि कोन (Views of human nature ): १९७४ म ये,
िमनुिचन या ंनी अस े सांिगतल े क , “ येक कुटुंबाची एक स ंरचना आिण आक ृितबंध असतो .
कुटुंब या प तीन े वतःला स ंघिटत क न आिण अनौपचा र क प तीन े संवाद साधत े,
याला स ंरचना हणतात ". या स ंरचनेचा कुटुंबांवर चा ंगला िक ंवा वाईट असा दो हीही
प रणाम होतो . जर पदान ु िमत चौकट (hierarchical framework ) उपि थत अस ेल,
तर य एकमेकांशी चांग या कार े जुळवून घेतात.
दुसरीकड े, िवकासा मक िक ंवा प रि थतीज य घटना ंमुळे कौटुंिबक तणाव , कडवटपणा ,
अकाय मता , अशांतता, कोणतीही िक ंवा थोडीशी रचना अि त वात नस यास क ुटुंबाला
धोका िनमा ण होतो . जे हा कुटुंबातील काही िविश सद य (ितस या ) सद या या िवरोधात
असतात , ते हा याला य ुती (coalition ) हणतात . जे हा दोन व ेगवेग या िपढ ्यांमधील
कुटुंबातील सद या ंम ये युती होत े, ते हा याला छ ेद-िपढीय य ुती (cross -generational
alliances ) हणतात .
समुपदेशकांची भ ूिमका: (Counselors’ Roles ): संरचना मक क ुटुंब उपचारप ती
असा य ुि वाद आह े, क कुटुंबात एक घटक हणून संरचना मक बदल घडव ून आणण े
आव यक आह े, याम य े िववाहासार या कौट ुंिबक उप णाल म य े आंतरि या मक
आकृितबंध सुधार यावर ल क ि त क ेले पािहज े.
संरचना मक उपचारप तीच े यावसाियक ह े त आिण बदलणा या क ुटुंबा या ाथिमक
रचनेतील िनरी क आह ेत. यां या खालील भ ूिमका आह ेत:
कुटुंबातील सद या ंम ये प सीमा थािपत करण े.
कुटुंबांसोबत काम करताना क ुटुंबात न ेतृ वाची भ ूिमका घ ेणे.
कुटुंबा या स ंरचनेचा मानिसक नकाशा (mental map ) तयार करण े, कुटुंब
अपकाया मक च ात िक ंवा आक ृितबंधात का अडकल े आह े हे समजून घेणे, जेणे munotes.in
Page 87
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - I
87 क न सम ुपदेशक कौट ुंिबक काया म ये सुधारणा कर यास न क च मदत क
शकतील .
येय (Goals ): संरचना मक क ुटुंब उपचारप ती प तीच े उि कौट ुंिबक घटकाला
अिधक उ पादन म आिण काय म घटकाम य े पुनर िचत करण े हे आहे. कौटुंिबक िनयम ह े
संरचना म क कुटुंब उपचारप तीच े मह वाच े घटक आह ेत. समुपदेशन स ा ंम ये, जु या
िनयमा ं या जागी नवीन िनयमा ंवर ल क ि त क ेले जाते, जे कुटुंबा या वत मान प रि थतीस
अिधक अन ु प आह ेत. यां या म ुलांवरील पालका ं या िनय ं णावर ल क ि त क न उप -
णालीती ल िविभ नत ेची आव यकता आिण िविभ नता या ंवर जोर द े यात आला आह े.
सव काही स ुरळीत रािह यास कुटुंबाचे सां कृितक वातावरण िनि तच बदलून जाईल .
तं े (Techniques ): रचना मक क ुटुंब उपचारप ती प तीम य े वापरली जाणारी म ुख
तं े खालील माण े आहेत:
अिधिनय मन (Enactment ) अिधिनयमन ह े अस े एक त ं आह े, जे यां या
(कुटुंबा या ) सम या धान सवयी क ुटुंबास अ याद ेशा ार े दाखवत े, जसे क िनण य घेणे, जे
कुटुंब सम ुपदेशन स ा ंम ये आणल े जाते. या ि य ेदर यान समुपदेशक क ुटुंबा या वत मान
प ती आिण िनयमा ंवर िवचारतात आिण क ुटुंबाने कसे काय कराव े, यािवषयी अिधक
जाग कता िनमा ण करतात .
सीमा बनवण े (Making boundaries ) : य िक ंवा उप णाली या ं यात गट
आिण व ैयि क गट िवकास व काय णाली वाढव यासाठी र ेषा काढ याची सीमा बनवण े ही
एक मनोव ै ािनक ि या आहे.
असंतुलन (Unbalancing ) : असंतुलन ह े असे एक त ं आह े, या ार े समुपदेशक
कुटुंबातील सद या ं या सीमा आिण ेणीब नात ेसंबंधातील बदला ंना ो साहन द ेतात. हे
तं कुटुंबातील सद या ंना कुटुंबातील नवीन भ ूिमका आजमाव याची स ंधी देते.
पुनर चना (Restructuring ) : ही प ती सम या प ुनरावृ ी हो यापास ून
रोख यासाठी वत मान पदान ु म िक ंवा पर परस ंवाद प त म य े बदल क न क ुटुंबा या
संरचनेची पुनर चना कर याची ि या आह े.
बल थान े आिण योगदान (Strengths and Contributions ) : या उपचारप तीची
काही बल थान े आिण योगदान खाली नम ूद केले आहे:
ही उपचारप ती ख ूप अन ुकूल मानली जात आह े, कारण ही अशी एक ि या आह े
जी कमी -उ प न आिण उ च -उ प न असल े या दो हीही क ुटुंबांसाठी वापरली जाऊ
शकते. (िमनुिचन, कोलािप ंटो, आिण िमन ुिचन, १९९९ ).
या उपचारप तीचा उपयोग बाल गु हेगार, म पी आिण अ न - हण िवक ृती या ंवर
उपचार कर यासाठी क ेला गेला व तो खूप उपय ु अस याच ेदेखील िस झाल े आहे
(िफशमन , १९८८ ). munotes.in
Page 88
समुपदेशन मानसशा
88 ही उपचारप ती सा ं कृितक स ंवेदनशीलताद ेखील मानत े आिण बह सा ं कृितक
संदभा म येदेखील ख ूप उपय ु मानली जाते.
ही उपचारप ती श द आिण काय प ती प पण े प रभािषत करत े आिण याम ुळे
ितची अ ंमलबजावणी करण ेदेखील ख ूप सोप े आहे.
ही उपचारप ती ल ण े िनमू लन आिण क ुटुंबाची यावहा रक प ुनर चना या ंवरदेखील
भर देते.
मया दा: (Limitations ): या उपचारप ती याही काही मया दा आह ेत. समी कांनी असा
दावा क ेला आह े, क या उपचारप तीच े संरचना मक काय खूप सोप े आहे, काही व ेळा तो
ल िगकतावादीद ेखील होऊ शकतो . यूहतं ा मक कौट ुंिबक उपचारा ंमुळे संरचना मक
उपचारा ंवर इतका प रणाम झाला आह े, क फरक सा ंगणेदेखील कधीकधी कठीण होऊन
जाते. काही व ेळा सम ुपदेशकांनी संपूण बदल ि य ेची जबाबदारी घ ेत यास क ुटुंबांना पुरेसे
सश वाट ू शकत नाही , जे भिव यातील या ं या समायोजन आिण गतीला िनि तच
मया दा िनमा ण क शकते.
५.१.३ यूहतं ा मक सम ुपदेशन (Strategic Counse lling)
सं थापक /िवकासक : (Founder/Dev elopers ): पॉल व ॅट लॉिवक , जे हेली, जॉन
वीकल ँड आिण लो म ेडे स सम ुपदेशना या ह े यूहतं ा मक शाळ ेचे नेतृ व करतात . या
समुपदेशनात ि कोन समथ काम य े फॅिमली उपचारप ती इि टट ्यूट (वॉिशं टन, डीसी)
आिण म टल रसच इि टट ्यूट (कॅिलफोिन या) समािव आहे.
मानवी वभावािवषयीचा ि कोन (Views of human nature ): यूहतं ा मक
िस ांतामागील स ंक पना अशी आह े, क ज े हा लोक अपकाया मक ल ण े दश िवतात ,
ते हा त े जीवनात ज ुळवून घे यास मदत कर याचा य न करत असताना िदसतात . या
ि कोनाम य े, कौटुंिबक जीवन च ा या िवकासा मक चौकटी या स ंदभा त सम या
उ वल े या िदसतात . उदाहरणाथ , जोड या या व ैवािहक सम या त े या च ुक या
यव थ ेत आह ेत, या यव थ ेमुळेच उ वतात . प रणामी , जोड या या नात ेसंबंधात कट
होणारी िच ह े आिण ल ण े यांना वैवािहक णाली िटकव ून ठेव यास मदत करतात .
एक गट हण ून यूहतं ा मक सम ुपदेशक कौट ुंिबक जीवना या अन ेक पैलूंवर ल क ि त
करतात , जे िवकासा या ीन े मह वप ूण आहेत, जसे क :
वतःवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी क ुटुंबे या उघड आिण छ ु या िनयमा ंचा अवल ंब
करतात , यांना कौट ुंिबक िनयम (family rules ) हणून ओळखल े जाते.
कौटुंिबक समि थती (Family homeostasis ), जी कुटुंबा या काय प ती या समान
काय प तीत राह या या व ृ ीला स ूिचत करत े.
कौटुंिबक सद या ंना एकम ेकांकडून या कार े वत णूक ा होत े ( हणज े, एखा ा
गो ीसाठी काहीतरी ), अशा कार या ितसादा मकत ेला (responsiveness ) याला
नुकसान भरपाई हणून संबोधल े जाते. munotes.in
Page 89
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - I
89 चि य काय कारणभाव (Circular causality )– कुटुंबातील ‘अ’ सद याच े वत न हे ‘ब’
सद याच े वत न उ प न करत े आिण याला िति या हण ून ‘ब’ कडून होणार े वत न
पु हा ‘अ’ चे िति या मक वत न घडव ून आणत े.
समुपदेशकांची भ ूिमका (Role of the counselors ): यूहतं ा मक सम ुपदेशक
सि य , थेट आिण या ं या बदला या ि कोनाम य े येय-क ि त असतात , तसेच सम या -
क ि त, यावहा रक आिण स ंि देखील असतात . प रणामी , अंत ी जाग ृत कर याकड े
दुल करताना त े व रत सम या ंचे िनराकरण कर यावर ल क ि त करतात . ते
णालीज य ि कोनात ून सम या -वत न हाताळतात , साम ी या ऐवजी अपकाया मक
पर परस ंवाद (dysfunctional interactions ) ि येवर ल क ि त करतात . जे हा
अशीलाच े जुने वत न काय करत नाही , ते हा य ूहतं ा मक सम ुपदेशकांची भूिमका या ंना
नवीन वत न वाप न पाह यासाठी उ ु करण े ही असत े. िविश वत न बदलण े हे येय
आहे. जर ह े वत न बदलल े जाऊ शकत े, तर प रणामा ंवर वार ंवार आिध य भाव
(spillover effect ) होतो, यामुळे य ना िन कषा या प रणामी अिधक वत ना मक
बदल कर याची परवानगी िमळत े.
येय (Goals ): यूहतं ा मक ि कोनाचा उ ेश सम ुपदेशनात आणल े या सम य ेचे वत न
सोडवण े, दूर करण े िकंवा सुधारणे हा आह े. या ि येचा प रणाम हण ून नवीन भावी वत न
उदयास य ेते जी क ुटुंबांना, जोड या ंना आिण य ना िविश उि प ूण कर यात मदत
करेल. उपल ध उपचारप ती स ा ंची स ं या मया िदत क न एखा ा य ला आिथ क
बचत करता य ेऊ शकत े. यूहतं ा मक सम ुपदेशकांना अशीलाचा ढिन य आिण यश वी
हो यासाठी ेरणा वाढवायची असत े. या उपचारा मक प दतीचा आणखी एक उ ेश अशा
लोकासाठी आह े, जे भिव याशी स ंबंिधत स ंघषा ना सामोर े जा यासाठी नवीन कौश य े
िशक यात भाग घ ेतात.
तं े (Techniques ): यूहतं ा मक क ुटुंब सम ुपदेशक, एक गट हण ून, अ यंत गतीवादी
िवचारसरणीच े असतात . लोक आिण या ं या सम या ंशी संबंिधत यातील य ेक ह त ेप
हा अि तीय आह े. अशा व ैयि करणाचा (personalization ) प रणाम हण ून यूहतं ा मक
समुपदेशन हा णाली िस ा ंता या सवा त तं -चािलत ि कोनांपैक (technique -driven
approaches ) एक मानला जात आह े. यूहतं ा मक कौट ुंिबक सम ुपदेशक
िववेक /धारणाहीन (nonjudgmental ) असतात , मनोिवक ृतीचे नामकरण /िनद शन
(labelling ) टाळतात , कुटुंबां या वत मान सम या ंचा वीकार करतात आिण स ंवादाम य े
चांगली भ ूिमका बजावणारी ल ण े पाहतात व अशील य त सकारा मक धारणा िनमा ण
कर याचा य न करतात .
पुनिन द शन (Relabeling ) हा एक सामा य घात आह े. उदाहरणाथ , अिमत या
वत नाचे वण न "अस य " ऐवजी " ढिन यी " असे केले जाऊ शकत े, जे हा तो सतत
दुस याना मदतीची याचना करतो .
िवरोधाभासी ह त ेप (Paradoxical intervention ), याम य े समुपदेशक
अशील ज े क इि छतात िक ंवा जे सा य क इि छतात , या या अगदी उलट क ृती
यांना कर यास सा ंगतात आिण (भागीदार िक ंवा कुटुंबातील सद याला ) यांनी munotes.in
Page 90
समुपदेशन मानसशा
90 अगोदरच अजाणत ेपणी क ेलेले काहीतरी दाखव यास भाग पाडतात (जसे क ,
िकरकोळ गो वरील भा ंडणे).
उपचारा मक ि य ेदर यान कुटुंबांना िक ंवा य ना कधीकधी वासासार या
परी ा ंमधून जा यास सा ंिगतल े जाऊ शकत े. यामागच े गृहीतक अस े आह े, क जर
अशीला ंना िनरोगी हो यासाठी काही गो चा याग क रावा लागला , तर उपचाराच े
प रणाम दीघ काळात न क च चा ंगले असतील .
स ादर यान करावया या मूळ गृहपाठ ि या - original homework activities
(कधीकधी स ूचना िक ंवा िविहतप ा या - prescriptions व पात ) िनयु करण े हे
यूहतं ा मक कौट ुंिबक उपचाराचा एक मोठा भा ग मानला जातो .
बल थान े आिण योगदान (Strengths and contributions ): अनेक य ूहतं ा मक
उपचारक ह े गटांम ये काम करत असतात . समुपदेशनाची ही प त यावहा रक आिण
अनुकूल अशा कारची समजली जात े व अ यासका ंचे ल आिव कार आिण
सज नशीलत ेवर क ि त आह . िम टन ए र सन ह े आप या अशीलाला मदत कर यासाठी
सज नशील माग शोध यासाठी िस होत े, यां या पर ंपरेलाच अन ुस न या त वाच े पालन
केले जाते. ही य ूहतं े नवीन क ृत ना ो साहन द े यासाठी लोका ं या धारणा बदल यावर
जोरदार भर द ेते. एका व ेळी एका सम य ेवर ल क ि त कर याचा आिण बदल कर यासाठी
ल आिण ेरणा स ुधार यासाठी उपचार स ा ंची सं या मया िदत कर याचा जाणीवप ूव क
य न क ेला जातो . अशा कार े, हे तं शाळा ंसह िविवध िठकाणी वीकारल े जाऊ शकत े
िकंवा वापरल े जाऊ शकत े. िजथे ते संपूण लोकस ं येसाठी, तसेच वैयि क क ुटुंबे आिण
िव ा या ना सेवा दे यासाठीही वापरल े जाऊ शकत े.
मया दा (Limitation ): सु वातीला , याची काही म ुख त व े आिण प ती इतर
णाल ार े वापर या जाणा या आिण स ंि उपचारा मक स ंक पना ंशी त ुलना करता
येतील. दुसरे, सु िस यूहतं ा मक अ यासका ंनी गत क ेलेले काही ि कोन , जसे क
जे हेली या ंची धारणा , क मनो -िवकृत सारखी ि थती , जसे क िछ नमन कता
(schizophrenia ) जैिवक दोषाम ुळे होत नाही , ही वाद त आह े. शेवटी, यूहतं ा मक
िशिबर े समुपदेशकां या ानाची आिण भावाची कदर करत असताना अशीलाला कदािचत
समान पातळीवरील वात ं य िक ंवा मता ा होणार नाही .
५.२ संि सम ुपदेशन ि कोन (BRIEF COUNSEL LING
APPROACHES )
संि उपचारप ती , िजला "अ पकालीन उपचारप ती " (short -term therapy ) िकंवा
"काल-मया िदत उपचारप ती " (time-limited therapy ) देखील हणतात , ही अशी एक
उपचारप ती आह े, िजचा कालावधी ख ूपच मया िदत आह े. अशीला ंना या ंचे उि अिधक
यावहा रक आिण भावी प तीन े सा य कर यात मदत कर यासाठी स ंि सम ुपदेशन
तयार क ेले आहे. संि सम ुपदेशन प त च े ल आिण व ेळेची मया दा हेच या ंना इतर
ि कोना ंपे ा िनि तच व ेगळे करत े. बह तांश संि सम ुपदेशन प ती या प ूण नाहीत . munotes.in
Page 91
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - I
91 दुसरीकड े, यूहतं ा मक सम ुपदेशन ि कोन , अगोदर सा ंिगत या माण े, वेळे या बाबतीत
मया िदत आिण प ूण अशा दो ही व पा या आह ेत.
संि उपचाराची त ं े येयािभम ुख आिण ठोस अशा कारची आह ेत. अशीलाम य े
जोपासना आिण बदल घडव ून आण या या ि य ेत सम ुपदेशकांचाही सहभाग असतो .
कारणमीमा ंसा/कारण -िचिक सा (aetiology / etiology ), आजारपण िक ंवा अपकाय दोष
यांवर ल क ि त कर याऐवजी संि उपचारप ती उपाय आिण स ंसाधन े ओळख यावर
ल क ि त करत े. प रणामी , अशीलाच े ल आिण ेरणा स ुधार यासाठी आयोिजत स ा ंची
सं या याम य े मया िदत आह ेत. कथना मक उपचार (narrative therapy ) आिण उकल -
क ि त सम ुपदेशन (solution -focused counselling ) यांसारख े समुपदेशन ि कोन ,
उपचार -क ि त आिण जलद हो यासाठी ह ेतुपुर सर िवकिसत क ेले गेले आह ेत. संि
उपचारा ंचा वापर िवश ेषतः अशा व ेळी केला जातो , जे हा य आिण स ं था वतःम य े
जलद बदल करत असतात , तसेच जलद आिण भावी मानिसक आरो य -सेवेची अप े ा
करतात . या ि कोना ंम ये वापरल ेली सम ुपदेशन कौश य े आिण मता साव जिनक
िठकाणी काम करणा या स मुपदेशकांना, यांना कमी व ेळेत अिधक काय कर यास
सांिगतल े जाते, यांना सहा यकारक ठरतात .
५.२.१ उकल -क ि त सम ुपदेशन Solution -Focused Counsel ling
सं थापक /िवकासक (Founder/Developers ): उकल -क ि त स ंि उपचारप ती
(एस.एफ.बी.टी.) ची मुळे १९८० या दशका या स ु वातीस आह ेत. टी ह डी श ेझर,
इनसू िकम बग आिण सहका या ंनी यूएसए या ंनी िमलवॉक य ेथील क ुटुंब उपचार क ाम य े
लोकां या जीवनात बदल घडवून आण यासाठी भावीपण े मदत कशी करावी , याचा शोध
घेतला. उकल -क ि त सम ुपदेशन िक ंवा उकल -क ि त स ंि उपचारप ती हण ूनदेखील
ओळखल े जाते. या सम ुपदेशन प तीम य े, सम य ेवर िविवध उपाय शोध यावर भर िदला
जातो. १९८० या दशकात टी ह डीश ेझर (१९४० -२००५ ) आिण िबल ओ 'हॅनलॉन
यांनी उकल -क ि त स ंि उपचारप ती वत मान व पात तयार क ेली होती , १९४० या
दशकात संि उपचारप तीच े णेते िम टन ए र सन या ंचा या दो ही य वर थ ेट
भाव होता .
मानवी वभावािवषयीचा ि कोन (Views of Human Nature ): उकल-क ि त
समुपदेशन ि कोन मानवी वभावाचा यापक ि कोनात ून िवचार करत नाही , याऐवजी
ते अशीलाच े आरो य आिण साम य अिधक ल क ि त करत े. तसेच ए र सन या ंनी
सांिगतल े, क "एखा ा या आचरणात िकरकोळ फ ेरबदल करण े, ही सम या प रि थतीत
अिधक सखोल स ुधारणा घडव ून आण यासाठी आव यक असत े". या या ए र सिनयन
मुळां यित र , उकल -क ि त सम ुपदेशन या ि कोनाला मह व द ेते, क य िनसगा या
ीने संरचना मक असतात आिण वा तव िनरी ण आिण अन ुभवा ार े ितिब ंिबत होत
असतात . शेवटी, उकल -क ि त सम ुपदेशनात अस े गृहीत धरल े जाते, क लोका ंना खरोखर
बदल याची इ छा आह े आिण असा बदल होण ेदेखील अटळ आह े.
समुपदेशकाची भ ूिमका (Role of the Counselor ): उकल -क ि त सम ुपदेशकाच े
पिहल े काय हणज े प रवत न ि य ेत अशील िकती य त आिण समिप त आह ेत, हे munotes.in
Page 92
समुपदेशन मानसशा
92 थािपत करणे. लेिमंग आिण रकॉड (१९९७ ) यां या मत े, अशीला ंना तीन गटा ंम ये
िवभागल े जाते: १) अ यागत (visitors ), २) त ारकत (complainants ) आिण ३) ाहक
(customers ). या य िक ंवा लोक या सम य ेचा भाग नाहीत िक ंवा सम य ेम ये
गुंतलेले नाहीत आिण सम य े या िनराकरणातद ेखील सहभागी नाहीत , यांना अ यागत
हणून संबोधल े जाते. जे लोक अ ाप गो िवषयी त ार करतात , ते संवेदना म असतात
आिण सम या ंचे िनराकरण कर यात या ंना रस नसला , तरीही त े वण न क शकतात ,
यांना त ारदार हण ून संबोधल े जात े. जे लोक उपाय शोध यासाठी काम कर यास
इ छुक आह ेत, परंतु जे सम य ेचे वण न कर यास स म नाहीत आिण त े याम य े कसे
गुंतलेले आहेत, हे प कर यास स म नाहीत , यांना ाहक हणतात .
वचनब त ेचे मू यमापन कर या यित र , उकल -क ि त सम ुपदेशक ह े बदल स ुिवधा द ेणारे
हणून काम करतात . अशीला ंना या ं याकड े अगोदरपास ून असल ेली कौश य े आिण ग ुण
िमळव यात त े मदत करत असतात . परंतु त ांना कामाची मािहती नसत े िकंवा जे काम
करत नाहीत , यांना ेरणा द ेतात, आ हान द ेतात आिण बदलासाठी म ंच तयार करतात . ते
सूिचत करत नाहीत िक ंवा िवचारत द ेखील नाहीत , "का?" सम या कशी िनमा ण झाली ,
यावर त े जा त जोर द ेत नाही . याऐवजी , ते सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी अशीला ंशी
सहयोग कर यावर ल क ि त करतात . मूलत: ते अशीला ंना या ं या वतः या जीवनात
त बन याची स ंधी देतात.
येय (Goals ): समाधान द ेणारे काय याची या या काय कर याची एक प त हण ून
केली जाऊ शकत े, जी पूण पणे िकंवा ाम ु यान े दोन गो वर ल क ि त करत े: अ)
लोकांना या ं या इि छत निशबाचा पाठप ुरावा कर यात मदत करण े, ब) या इि छत
भिव याच े पैलू के हा, कोठे, कोणासोबत आिण कस े आहेत, याचा तपास करण े. उकल -
क ि त सम ुपदेशन प त ची काही उि ्ये खालील माण े आहेत:
अशीला ंना या ं या अ ंतग त संसाधना ंम ये वेश करण े आिण या ंचे दुःख ओळख यात
मदत करण े, हे उकल -क ि त सम ुपदेशनाच े मु य उि आह े. स या अि त वात
असल े या सम यां या उ रा ं या िदश ेने यांना िनद िशत कर याचा िवचार करावयास
लावण े हा आह े.
सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी एक सहयोगी य न तयार करण े.
अिधक चा ंग यासाठी बदल या या मत ेवर िव ास ठ ेव याचा पाया हण ून
अशीलाची ताकद ओळखण े.
सि य , वैिव यप ूण समुपदेशन आिण ह त ेप यु या वापरण े.
अशा कार े, गतीच े मू यांकन कर यासाठी प , मूत आिण प रमाण कर यायो य उि ्ये
थािपत करण े आव यक आह े.
तं े (Techniques ):
१. अपवाद शोधण े (Looking for Exceptions ): सम या नसतानाद ेखील
अपवादासारखी उदाहरण े पाह या साठी अशीलाला आ ह क ेला जातो . उदाहरणाथ , ही munotes.in
Page 93
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - I
93 घटना कधी , कुठे आिण कशी घडत े, याचे िव ेषण क ेले जात े आिण यावर आधा रत
उपाय तयार क ेले जातात . अपवाद ा ंम ये पुढील गो चा समाव ेश होतो :
जे हा त ु ही रागावल ेले न हत े अशा व ेळेचे वण न करा .
मला त ुम या सवा त आन ंदी णा ंिवषयी सा ंगा.
तुमचा िदवस चा ंगला ग ेला, असे तु हाला ग े या व ेळी आठवत े का?
तुम या ना यात कधी असा स ंग आला आह े का, जे हा त ु हाला आन ंद वाटला
असेल?
या िदवसािवषयी त ुम या ल ात आल े, क ते चांगले झाले?
तुम या आय ु यात ही सम या अि त वा त न हती , असा काळ त ु हाला आठवता य ेईल
का?
२. चम का रक /आ य जनक (The Miracle Question ): िश क , उपचारक
िकंवा सम ुपदेशक सम य ेचे िनराकरण क े यानंतर भिव यात कसा फरक पड ेल, हे
पाह यासाठी अशीलाला मदत कर यासाठी या ा ंची य ूहतं े वापरतात . उदाहरणाथ ,
"तु ही उ ा उठलात आिण एक चम कार घडला , याम ुळे तु ही आता त ुम या रागावरील
िनयं ण गमावल े नाही , तर त ु ही व ेगळे काय पहाल ? चम कार घड याची पिहली िच ह े
कोणती असतील ?”
अशा कार े, समुपदेशक अशीला ंना संसाधन े शोध यात मदत कर यासाठी अशीला ंबरोबर
बोल यासाठी उपाय वापरतात . नकारा मक आिण सम या धान काय आह े, यापे ा
सकारा मक आिण उपय ु काय आह े, यावर अिधक ल क ि त करतात , जेणे क न
प रणामी , लोक सम या ंिवषयी बोल याऐवजी उपाया ंिवषयी बोलतात .
३. मापन : (Scaling Questions ) मापन प ती ही आणखी ए क य ूहतं आह े,
याम य े अशीलाला एक त े दहा या ेणीवर सम य े या ती त ेचे मू यन कर यास
सांिगतल े जाते. मापन अशीलाला एखा ा सम य े या स ंदभा त ते कोठे आहेत आिण या ंना
यांचे येय सा य कर यासाठी कोठ े जाण े आव यक आह े, हे िनधा रत कर यात मदत
करते. मापन ाच े उदाहरण :
"१-१० या ेणीवर, १० हे ‘सव क ृ ’ जे काही अस ू शकत े, याचे ितिनिध व करत े
आिण एक ज े ‘सवा त वाईट ’ असू शकत े, याचे. असे अस यास तुम या मत े, तु ही आज
कुठे आहात अस े हणाल ?"
अशीलाबरोबर वापरली जाणारी इतर त ं े आिण य ूह तं े खालील माण े आहेत:
शंसा (Compliment ): जे हा सम ुपदेशक स ंदेश िलिहतात , याचा उ ेश
अशीला ंना या ंची उपल धी आिण ितभा , तसेच या ंची मता आिण कौश य े य ांचे
बारकाईन े परी ण करण े आहे, ते हा याला श ंसा हण ून संबोधल े जाते. अशा त ं ामुळे
अशीलास व -िव ास आिण िव ास िमळ ू शकतो , क त े सम या ंना यश वीपण े सामोर े
जाऊ शकतात . या तं ातील सम ुपदेशकांची भूिमका हणज े अशीला ंना दैनंिदन जीवनासाठी
कोणत ेही काय िकंवा काम द े या या काही काळाप ूव या ंचे कौतुक करण े.
munotes.in
Page 94
समुपदेशन मानसशा
94 संकेत: (Clues ) अशीलाला त े या वत नात सहभागी आह ेत, यातील काही वत न
कायम राह याची श यता जा त असत े आिण हण ून अशीलान े यां यािवषयी अिधक
काळजी क नय े, या ि कोनािवषयी अशीलाला जाग क आिण सतक करण े हा स ंकेताचा
उ ेश आह े.
ा पीय स ंकेत सूची (Skeletal keys ) : या प तीत अशी यूहतं े आहेत, या गत
काळात काय कर यासाठी दिश त के या ग े या आह ेत आिण िविवध सम या ंसाठी
वापर या जाऊ शकतात .
बल थान े आिण योगदान (Strengths and Contributions ): उकल -क ि त
समुपदेशनाची काही बल थान े आिण योगदान खालील माण े आहेतः
हे तं नावा माणेच लहान आिण कमी खिच क आह े, कारण याम य े कमी स ा ंची
आव यकता असत े.
हे कृती-क ि त त ं आह े.
या य ूहतं ांम ये समुपदेशकांना त काळ अशीला ंना सहभागी क न घ ेऊन आिण
यांना या ंची उि ्ये व ाधा य म या ंवर ल क ि त क न व ेळेचा काय म वापर
कर यास िशकिवण े, यास अन ुमती द ेते.
उकल -क ि त स ंि उपचार (एस.एफ.बी.टी.) श -आधा रत आह े. याम य े
मालम ा , मता आिण स ंसाधना ंवर ल क ि त क ेले जाते.
एस.एफ.बी.टी. ि य ेत प उि ्ये थािपत क ेली जातात . प रणामी , अशील आिण
समुपदेशक दोघ ेही यश कस े अस ेल, यािवषयी जाग क असतात आिण याप ुढे
समुपदेशन कधी आव यक नाही , याचीद ेखील दखल त े वरीत घ ेऊ शकतात .
या य ूहतं ांम ये अशीला या काय मतेचा आिण प रणामकारकत ेचा आधार
घे यासाठी अन ुकूलता तस ेच बळ स ंशोधन प ुरावे दश िवले जातात .
मया दा (Limitations ): उकल -क ि त स ंि उपचारप ती या (एस.एफ.बी.टी.) काही
मया दा खालील माण े आहेत:
हे तं अशीला या पा भूमीकड े जवळजवळ काहीच ल द ेत नाही .
या तं ाम य े अंत ीवर ल क ि त कर याची कमतरता आह े.
िकमान काही यावसाियक ही यूहतं े वापरताना स ंघ िनय ु करतात , याम ुळे
उपचाराचा खच वाढतो .
५.२.२ कथना मक सम ुपदेशन ( Narrative Counse lling)
सं थापक /िवकासक (Founder/Developers ): ऑ ेिलयातील मायक ेल हाईट
(१९४८ -२००८ ) आिण य ूझीलंडमधील ड ेि हड एप टन (१९९० ) यांनी
कथना मक /कथना मक सम ुपदेशन आिण मानसोपचार िवकिसत क ेले आहेत. कथना मक
समुपदेशनाला काही व ेळा उ र -आधुिनक (postmodern ) आिण सामािजक स ंरचना मक
(social constructionist ) ि कोन हण ून संबोधल े जात े. इतर यावसाियक आिण munotes.in
Page 95
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - I
95 मानसोपचारत या ंनी कथना मक सम ुपदेशनात मह वप ूण योगदान िदल े, ते हणज े
मायकेल ड्युरंट आिण ज ेरा ड म क .
मानवी वभावािवषयीचा ि कोन (Views of human nature ): कथना मक
समुपदेशकां या मत े, अथ िकंवा ान सामािजक स ंवादात ून िनमा ण होत े. कोणत ेही प रप ूण
हे वा तव नाही आिण सामािजक उ पादन हण ून या ला काही अपवादद ेखील अस ू
शकतात , यावर कथना मक सम ुपदेशक भर द ेतात. समाजातील काही लोक अस े आहेत, जे
यां या वत : या जीवनातील िविवध कथा तयार क न वतःच े मू यमापन आिण
अंतिन िहत कर यात सतत य त असतात आिण अशा अन ेक कथा ंम ये कधी -कधी
यां या जीवनातील य िकंवा घटना ंिवषयी नकारा मक ग ुणदेखील अस ू शकतात .
यामुळे या घटना ख ूपच ासदायक वेदनादायक िनराशाजनक असतात . याम य े असे
गृहीत धरल े जाते, क उपचारा ं या मदतीन े अशील प ु हा ल ेखक आिण या ंचे जीवन पाह
शकतात . यां या धारणा व ि कोन अिधक सकारा मक आिण संरचना मक मागा ने बदल ू
शकतात .
समुपदेशकांची भूिमका (Role of the Counselors ): अशील ह े या ाथिमक स ंबंध
कौश या ंम ये गुंतलेले असतात , जी कथना मक ि कोन अवल ंबणारे वापरतात .
समुपदेशक कथना मक िवचारसरणी (narrative thinking ), िजची या या कथा -कथन
(storyt elling ), अथ (meaning ) आिण च ैत य (vibrancy ) यां ारे केली जात े, ितचा
वापर अशीला ंना नवीन कथना ार े यांचे जीवन आिण नात ेसंबंध पु हा न यान े शोध यात
मदत कर यासाठी करतात . याम य े समुपदेशकांकडे बदलासाठी असणा या कथना मक
ि कोनातील सहयोगी आिण क ुशल कत हणून पािहल े जाते.
येये (Goals ): कथना मक ि कोनान ुसार लोक या ंचे जीवन कथा ं ारे जगतात (कु झ
आिण ट ँडी, १९९५ ). प रणामी , या प तीच े ि कोन जगाला समज ून घे या या आिण
या या कर या या कथना मक श ैलीकड े वळला जात आह े, जो अिधक िव त ृत आिण
श यता ंनी प रप ूण आहे. यश वी कथना मक उपचारप तीच े उि ्ये आहेत i) अशीला ंना
यां या वतः या जीवनातील अन ुभव आिण कथा ंचे कौत ुक कर यास िशक यास स म
करणे ii) अशीला ंना या ं या जीवनात नवीन कथा आिण मह व कस े तयार कराव े हे
िशकायला लावण े, तसेच नवीन ि य ेत वतःसाठी नवीन वा तव प रि थतीचा िवचार
करावयास िशकिवण े असा आह े.
तं े (Techniques ): कथना मक सम ुपदेशनात वापरल ेली तं े खालील माण े आहेत:
वतःची कथा सा ंग यास स म असण े (एक कथा एक ठ ेवणे) पु हा कथा िलिहण े
िकंवा प ुनल खन करण े: (Being able to tell one's own story (Putting
together a narrative) re -storing or re -authoring ): अशील या ं या कथ ेतील
बदल शोध यासाठी िक ंवा नवीन कथा तयार कर यासाठी या ं या अन ुभवांची तपासणी
कर यासाठी याच ि थतीच े "पुनल खन" (re-authoring ) िकंवा "पुनक थन" (re-
storying ) हणून संबोध या जाणा या प तीचा वापर करतात िक ंवा कथा ही िविभ न
शंभर कथा य क शकत े, कारण लोक या ंचे अनुभवांचे वेगवेग या कार े अथ बोधन
करतात . munotes.in
Page 96
समुपदेशन मानसशा
96
बा ीकरणाच े तं (Technique of externalization ): बा करण प तीम ुळे
अशीला ंना यां या सम या िक ंवा सवयी यि म वाचा एक िनि त प ैलू न पाहता
यां यासाठी काहीतरी बा हण ून पाह यास मदत होत े. प रि थतीचा य वर कसा
प रणाम होतो आिण य सम य ेवर कसा प रणाम करत े, यािवषयी चौकशी क े याने
जाग कता आिण व त ुिन ता वाढत े. मु य मनोव ै ािनक व ैिश ्य बदल याप े ा वत न
बदलण े सोपे आहे, या क पन ेवर हे तं आधा रत आह े.
िवघटन त ं (Deconstructing technique ): हे तं सम या अिधक िविश करत े
आिण अितसामा यीकरणाच े (overgeneralization ) िनमू लन करत े. खरी/ख या सम या
काय आह ेत, हेदेखील त े प करत े. उदाहरणाथ , "माझा जोडीदार आता मा या स ंपका त
रहात नाही ", यासारखी िट पणी वीकार याऐवजी एक उपचारकता या अशीलास कशाम ुळे
ास होत आह े, यािवषयी अिधक प हो यास सा ंगून या या सम य ेचे िनराकरण क
शकतो . ही प त अशीलाला सम य े या खोलात जा यासाठी आिण या ं या जीवनातील
तणावप ूण घटन ेचे िकंवा आक ृितबंधाचे ोत समज ून घे यास मदत कर यासाठी एक उ क ृ
साधन आह े.
यािशवाय , कुटुंबांना सम ुपदेशकांकडून या ं या गतीची मािहती द ेणारी प ेदेखील य ेतात.
समुपदेशक सहसा उपचारा ं या श ेवटी अिधक ृत आन ंदो सव आयोिजत करतात आिण
यांनी उदासीनता िक ंवा नैरा य या ंसार या बा सम य ेवर िवजय िमळवला आह े, अशा
य ना कत ृ वाचे माणप द ेखील दान करतात .
बल थान े आिण योगदान (Strengths and contributions ): कथना मक सम ुपदेशन
तं ाची काही बल थान े आिण योगदान खालील माण े आहेतः
दोघेही - समुपदेशक आिण अशील - कथना मक सम ुपदेशक सामा य सम या
सोडव यासाठी काम करत आह ेत, याम य े अशीलाचा दोष कमी क ेला जातो व यावर
चचा देखील िनमा ण केली जात े.
अशील य नवीन कथा आिण नवीन क ृती पया य याम य े तयार करत अ सतात .
अगदी ाथिमक शाळ ेतील सम ुपदेशन तरावरील कथाही वापर या जाऊ शकतात
(ए पलर , ओ स ेन, आिण िहडानो , २००९ ).
समुपदेशकां या ा ं ारे अशील व ेळेपूव अडचणी िक ंवा सम या ंसाठी तयार होतात .
मया दा (Limitations ): या प ती या काही मया दा खालील माण े आहेत
ही प त अ य ंत म दूशी स ंबंिधत (cerebral ) आहे, आिण ती फारशी त ेज वी
नसले या अशीला ंसाठी चा ंगले काम करत नाही .
अशीला ंनी कोण हाव े, यािवषयी कोणतीही प ूव क पना नसतात .
सम य ेचा इितहास अिजबात स ंबोिधत क ेला जात नाही .
munotes.in
Page 97
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - I
97 ५.३ आघात आिण स ंकटकालीन सम ुपदेशन स ंपक (TRAUMA AND
CRISIS COUNSELLING APPROACHES )
जे स आिण िगलील ँड (२०१३ ) यां या मतान ुसार “पेच संग हणज े य ची धारणा /
आकलन िक ंवा एखा ा घटन ेचा व प रि थतीचा अन ुभव, जो या ं या वत मान
संसाधाना ंपे ा आिण सामना कर या या प तीप े ा जा त भार सहन क शकत नाही ”,
अशा कार े संकटकाळ प रभािषत क ेला आह े. अशीलास वतःमधील स ंसाधन े
ओळख यात िक ंवा बाह े न आल े या स ंकटांचा सामना कर यासाठी यावहा रक र या
मदत कर यासाठी थ ेट आिण क ृती-क ि त मागा या ेणीचा वापर स ंकटकालीन सम ुपदेशन
हणून ओळखला जातो . सव कार या स ंकटकालीन उपचारप तीत समतोल
राख यासाठी अशीलाला मदत कर यासाठी जलद आिण काय म स ेवा उपल ध क न
दे यासाठी या िवश ेष प ती िवतरीत क े या जातात .
अमे रकन सायिकयाि क असोिसएशनन े (२०१३ ) आघात हणज े “असा अन ुभव,
याम य े एखादी य वा तिवक िक ंवा सूिचत म ृ यू (real or threatened death ),
मोठी द ुखापत िक ंवा वत : या िक ंवा इतरा ं या शारी रक वा यास धोका , यांना संमुख
होतो.
५.३.१ संकटकालीन सम ुपदेशन:( Crisis Counselling )
सं थापक /िवकासक (Founder/Developers ): संकटकालीन सम ुपदेशन े ातील
दोन सवा त िस य हणज े ए रक िल ंडमन (१९४४ , १९५६ ) आिण ज ेरा ड क ॅ लान
(१९६४ ). िलंडमन या ंनी सामा य द ुःख व याच े प रणाम ओळख यासाठी तस ेच लोक
दु:ख करताना या ट या ंतून जातात , ते ओळख यात त ा ंना मदत क ेली.
मानवी वभावािवषयीचा ि कोन (Views of human nature ): एखा ा ि य
य च े नुकसान हा जीवनाचा एक अप रहाय पैलू आहे. िनरोगी लोक या ं या िवकासात
आिण प रि थतीत वाढतात आिण प ुढे जातात . काही गो ी िक ंवा साम ी कदािचत
जाणीवप ूव क िकंवा अपघातान े िकंवा वाढीचा प रणाम हण ून माग े ठेवतात. लोक िविव ध
कार या या स ंकटांचा अन ुभव घ ेतात, या बाबतीत खालील चार स ंकटांचे सवा त
वैिश ्यपूण कार मानल े जात आह ेत:
िवकासा मक स ंकट:(Developmental Crisis ): सामा य प रि थतीत एखा ा
य या वाढीचा आिण िवकासाचा भाग हण ून िवकासा मक स ंकट न ैसिग क र या
उ वत े (उदाहरणाथ , सेवािनव ृ ी आिण म ुलाचा ज म ).
प रि थतीज य स ंकट: (Situational Crisis ): जे हा एखा ा य कड े िविच
आिण अनप ेि त घटना ंचा अ ंदाज िक ंवा िनयमन कर याचा कोणताही माग नसतो ,
ते हा अशा कारच े संकट उ वत े (उदाहरणाथ , कार अपघात , अपहरण आिण नोकरी
गमावण े). munotes.in
Page 98
समुपदेशन मानसशा
98 अि त विवषयक स ंकट: (Existential Crisis ): अि त ववा ा ं या मत े, िचंता
आिण अ ंतग त संघष हे "आंत रक स ंघष आिण िच ंता आह ेत जे उ ेश, जबाबदारी ,
वातं य आिण वचनब त े या आव यक मानवी आ हाना ंचे पालन करतात .
प रस ं था मक स ंकट:(Eco-systemic Crisis ): जे हा एखादी न ैसिग क िक ंवा
मानविनिम त आप ी य ेते, ते हा ती एखा ा य ला िक ंवा य या सम ूहाला व ेढून
टाकत े, जे या घटन ेनंतर वतःला या घटन े या द ु प रणामा ंत वेढलेले आढळतात ,
याम य े या ं या नजीक या प रसरातील /पया वरणातील जवळजवळ य ेक
सद याला हानी पोहोचव याची मता िनमा ण झाल ेली असत े.
येये (Goals ): संकटकालीन सम ुपदेशनाच े उि आह े, जसे क i) लोकांना ते कोण या
प रि थतीत ून जात आह ेत आिण काय अन ुभवत आह ेत, हे समज ून घे यात मदत करण े, ii)
यांना कस े सामोर े जावे, हे शोध यात मदत करण े, iii) दीघ कालीन मानिसक आरो य
सम या टाळ याचा य न करण े. लोकांना ताबडतोब आप ीप ूव कामकाजा या पातळीवर
परत आणण े, iv) लोकां या िति या अिधक सामा य कर यासाठी , v) भाविनक व ेदना
कमी क न आिण भाविनक आधार द ेऊन स ंकटात असल े या य ची स ुर ा स ुिनि त
कर यासाठी , vi) लोकां या िति या ंचे माणीकरण आिण प ु ी कर यासाठी , आिण vii)
एखा ा य ला अित र सम ुदाय िक ंवा आरो य स ेवांशी जोडण े, जेणे क न त े
दीघ कालीन समथ न देऊ शकतात , हे कधीकधी ि य ेचा एक भाग असत े.
समुपदेशकांची भ ूिमका (Role of the Counselors ): संकटात काम करणार े
समुपदेशक िक ंवा उपचारकत हे ौढ असल े पािहज ेत आिण या ंनी जीवनातील िविवध
आ हाना ंचा यश वीपण े सामना क ेलेला असावा . उ च-दबावा या प रि थतीत यां याकड े
संतुिलत, शांत, सज नशील आिण लविचक आव य क सहा यक ग ुण, उ च ऊजा आिण
जलद मानिसक ितसाद असण े आव यक आह े. संकटात समुपदेशक वार ंवार थ ेट आिण
य त असतात . ही ि थती पार ंपा रक सम ुपदेशनाप े ा ख ूप वेगळी आह े. संकटकालीन
समुपदेशनातील सहभाग ना स ंकटपूव िनयोजन , आप कालीन क ृती आिण स ंकटान ंतरची
पुन ा ी या तीन ट या ंिवषयी मािहती असण े आिण या ंची उपचारास सद ैव तयारी असण े
आव यक आह े.
तं े (Techniques ): संकटकालीन सम ुपदेशनाम य े वापरल ेली त ं े संकटाच े व प
आिण अगोदर चचा के या माण े हानीची जोखीम या ंवर अवल ंबून असतात . तथािप , संकट
यावसाियक काय करतात आिण त े के हा करतात , हे संकटाचा सामना करणा या
लोकां या सतत आिण वाही म ू यांकनावर अवल ंबून असत े. मू यांकनान ंतर, ऐक या या
काया ची तीन मह वप ूण काय कृतीत आणली पािहज ेत:
१. सम या ओळखण े, िवशेषत: अशीला या ि कोनात ून अशीला या सम या सम जून
घेणे, हे येथे मह वाच े आहे.
२. अशीलाची स ुरि तता स ुिनि त करण े आिण या ंचे संर ण करण े, याम य े अशील
आिण इतरा ंना शारी रक आिण मानिसक तरावर होणारी हानी कमी करण े, या ि या
समािव आह ेत. munotes.in
Page 99
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - I
99 ३. या अशीला ंना खरी आिण िबनशत सहान ुभूती य करण े आव यक आह े, यांना
सहा य आिण समथ न दान करण े.
ऐक या या कौश या या म यभागी िक ंवा कधीकधी स ादर यान िविवध धोरण े आिण त ं े
वापरली जातात . यापैक काही त ं े पया यांचे परी ण करण े, योजना तयार करण े आिण
वचनब ता ा करण े ही आह ेत:
पया यांचे परी ण करण े: (Examining alternatives ): अशीला ंना उपल ध
असल ेले िविवध पया य ओळख यात आिण इतर पया यांपे ा अिधक चा ंग या
पया यांवर िवचारम ंथन करण े अपेि त आह े, याची जाणीव क न द ेणे.
योजना बनवण े (Making plans ): अशीला ंना िनय ं ण आिण वाय त ेची भावना
िवकिस त कर यास स म करण े, जेणे क न त े इतरा ंवर अवल ंबून राह नय ेत.
वचनब ता ा करण े (Obtaining commitment ): अशील य कड ून िवचार
करणे मह वाच े आह े, जेणे क न काही अशील सम ुपदेशन स ा ंम ये िनयोिजत
केले या क ृती िनि तच क शकतील .
संकटाशी िनगिडत ताण संकट िनघ ून गे यावर यव थापन करण े आव यक आह े, तसेच
समुपदेशकांनी चचा करण ेदेखील आव यक आह े. खाली वण न के या माण े अशीलाच े
संि वण न कर यासाठी तीन त ं े उपय ु आह ेत:
िनणा यक घटन ेसंबंिधत तणावाच े संि वण न – सी.एस.आय.डी. (Critical
Incide nt Stress Debriefing - CISD ): या प तीत प रचय , िवचार , िच हे आिण
ल ण े, िशकवण े, पु हा कथा आिण त य े यांना मह व िदल े जाते. यामुळे या घटका ंवर भर
देऊन सम ुपदेशन स ाची गती साधली जात े. सी.एस.आय.डी. उपचारप ती याला
सामा यतः मानसशा ीय भाष ेत थमोपचार हण ून संबोधल े जाते, ती सहसा एक त े तीन
तास िटकत े आिण ती स ंकटान ंतर एक त े दहा िदवस िदली जात े.
िवयोगीकरण (Defusing ): िवयोगीकरण ही सी .एस.आय.डी. ची कमी औपचा रक
आिण कमी व ेळ घेणारी िभ नता आह े. हे तं सहसा तीस त े साठ िमिनट े िटकत े. यामुळे
एखादी मो ठी घटना घड यान ंतर एक त े चार तासा ं या आत ही ि या सि य करण े
आव यक आह े. सी.एस.आय.डी. माण े िवयोगीकरणाम ुळे अशीलाला तणावािवषयी ान
िमळू शकत े आिण या ं या िति या व ितसाद एखा ा अन ुभवावर सामाियक कर यास
मदत िमळ ू शकत े. कोण याही प रि थती िकंवा घटना ंमुळे भािवत झाल े या य िक ंवा
य च े समतोल (ि थरता ) ा करण े, हे ाथिमक उि या त ं ाचे आहे, जेणे क न या
य अनाव यक तणावािशवाय या ंची द ैनंिदन िदनचया पु हा स ु क शकतील .
आव यक अस यास सी.एस.आय.डी. नंतर आयोिजत केले जाऊ शकत े.
एका न ंतर एक स ंकटकालीन उपचारप ती (One-on-One Crisis Therapy ):
ही उपचारप ती अशीला या ि कोनात ून िवयोगीकरण आिण सी .एस.आय.डी. सारखी
आहे, परंतु पंधरा िमिनटा ंपासून दोन तासा ंपय त चालणारी ही स े तुलनेने कमी आह ेत. munotes.in
Page 100
समुपदेशन मानसशा
100 आव यक अस यास अित र उपचारासाठी स ंदिभ त य या पया यासह एक त े तीन स े
लागू शकतात .
बल थान े आिण योगदान (Strengths and Contributions ): संकटकालीन
समुपदेशन ह े एक व ेगळे िवशेषीकृत कार आह े, याने समुपदेशन यवसायाला खालील
कार े योगदान िदल े आहे, जे याची बल थान े दश िवतात:
संकटकालीन सम ुपदेशन हा अिधक स ंि आिण िदशादश क आह े.
संकटां या आकि मक िक ंवा वेदनादायक व पाम ुळे हा ि कोन माफक उि ा ंवर
जोर द ेतो.
ही प त व त ुि थतीवर आधा रत अस ून याम य े पारंपा रक सम ुपदेशनाप े ा अिधक
ती ता आह े.
या प तीम य े अिधक सं मणकालीन ि कोन वापरला जातो .
मया दा ( Limitation ): या सम ुपदेशन प तीची मया दा अशी आह े, क िजथ े सम य ेकडे
व रत ल िदल े जाणे गरज ेचे आहे, अशाच प रि थतीत ही उपचारप ती वापरली जात े.
समुपदेशना या बह त ेक प ती ज े हा िनराकरण कर यासाठी य ेतात, ते हा य ूहतं ां या
तपिशलात जात नाहीत . बह तेक उपचारप ती या त ं ापे ा अिधक व ेळ-मया िदत आिण
आघात -क ि त असतात . णाली मानसशा हण ून ओळखल े जाणार े मानसशा ाच े े
मानवी वत न आिण जिटल णाल मधील अन ुभव सतत शोधत े. हा णाली िस ा ंत
िवचारा ंवर आधा रत आह े. या घटकाम य े णालीज य िस ा ंतां ारे चालिवल े या बह त ेक
संक पना आिण ि कोन समािव क ेले आहेत.
५.४ सारांश
णाली िस ा ंताचा उ ेश िनसगा त गितमान असल े या आ ंतरि या मक आक ृितबंधांचा
शोध घ ेणे आिण या ंचे प ीकरण करण े असा आह े. हा िस ा ंत सं था आिण पया वरण
संबंधांमधील िविवध घटका ंमधील पर परावल ंबन आक ृितबंधदेखील (interdependence
patterns ) प करतो . समुपदेशना या या िविवध प दती आह ेत, यांचा पाया णाली
िस ांतांम ये आह े. उदाहरणाथ , बोवेन या ंचा णाली िस ा ंत, संरचना मक क ुटुंब
उपचारप ती आिण य ूहतं ा मक उपचारप ती , इ यादी . यांपैक य ेक ि कोन हा
इतरांपे ा वेगळा आह े. बोवेन यां या कौट ुंिबक णाली या िस ा ंतातील उपचारकत िकंवा
समुपदेशकांचे काय हणज े भाविनक ि कोणापास ून दूर राहण े (उव रत तट थ ), व तुिन
आिण भावनाश ू य असण े आिण िश क हण ून ओळखल े जाण े होय. या णालीतील
समुपदेशक "अंत ा नावर अिधक जोर द ेतात, परंतु मूळ कुटुंबातील सद या ंसोबत व ेग या
प तीन े सहभागी हो या या व पातील क ृती करण ेदेखील मह वप ूण आहे." समुपदेशकाचे
काय अशीला ंना माग दश न करण े आिण इतरा ंशी या ं या पर परस ंवादािवषयी अिधक
जाग क कस े राहाव े, यािवषयी िशि त करण े आह े. या ि य ेत अशीला ंना मदत
कर यासाठी सम ुपदेशक बह िपढीय व ंशालेख तयार क शकतात . यूहतं ा मक
उपचारप ती , एखा ा क ुटुंबाला अिधक काय म आिण उ पादक घटकाम य े पुनर चना munotes.in
Page 101
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - I
101 कर याप े ा समज ून घे या या क ृतीला अिधक ाधा य द ेते. यूहतं ा मक उपचारप ती
उपचारकत हे कुटुंबाची ाथिमक रचना स ुधार यासाठी िनरी क आिण यावसाियक अशा
दो हीही भ ूिमका पार पाडतात . यूहतं ा मक सम ुपदेश सम या वत णुक चे प तशीर
ि कोनात ून उपचार करतात व साम ीऐवजी अकाय म आ ंतरि य े या ि य ेवर त े
अिधक ल क ि त करतात . यूहतं ा मक सम ुपदेशक सि य , थेट आिण या ं या
बदला या ि कोनाम य े येय-क ि त तर असतातच , तसेच सम या -क ि त, यावहा रक
आिण स ंि द ेखील असतात . प रणामी य ूहतं ा मक सम ुपदेशक अ ंत ी जाग ृत
कर याकड े दुल क न व रत सम या ंचे िनराकरण कर यावर ल क ि त करतात .
संि उपचार , याला "अ पकालीन उपचारप ती " िकंवा "काल-मया िदत उपचार "
देखील हटल े जात े, ही मया िदत कालावधी असल ेली उपचारप ती आह े. अशीला ंना
यांची उि ्ये अिधक उपय ु आिण भावी प तीन े सा य कर यात मदत कर यासाठी
संि सम ुपदेशन ि या तयार क ेली आह े. उकल -क ि त सम ुपदेशन मानवी वभावाचा
यापक ि कोन वीकारत नाही. याऐवजी ते अशीला या आरो यावर आिण साम या वर
अिधक ल क ि त करतात . उकल -क ि त सम ुपदेशन अस े गृहीत धरत े, क लोका ंना
खरोखर बदल याची इ छा आह े आिण तो बदल करण ेदेखील अटळ आह े. उकल -क ि त
समुपदेशक बदलाच े सू धार हण ून काम करतात . अशीला ंना या ं याकड े अगोदरपास ून
असल ेली कौश य े आिण ग ुण िमळव यात मदत करतात , परंतु यांना मािहती नसत े, क
समाजातील लोका ंना अस े लोक हण ून पािहल े जाते, जे सतत या ं या कथा तयार क न
वतःच े मू यमापन आिण अ ंतिन िहत कर यात ग ुंतलेले असतात . वतःच े जीवन आिण
अशा अन ेक कथांम ये कधीकधी य िक ंवा या ं या जीवनातील घटना ंिवषयी नकारा मक
गुण अस ू शकतात आिण ख ूप ासदायक , वेदनादायक िक ंवा िनराशाजनक असतात .
प रणामी , या प तीच े क जगाला समज ून घे या या आिण या या कर या या
कथना मक श ैलीकड े वळवला जात आह े, जो अिधक िव त ृत आिण श यता ंनी प रप ूण
आहे. कथना मक उपचार यश वी झा यास अशील या ं या वतः या जीवनातील
अनुभव आिण कथा ंचे कौतुक कर यास िशकतात .
संकटाची या या एखा ा य ची धारणा िक ंवा अन ुभव आिण घटना िक ंवा ि थती अशी
केली जात े, जी सहन कर यास भय ंकर असत े, जी य या वत मान स ंसाधना ंपे ा आिण
सामना कर या या प त प े ा जा त असत े (जे स आिण िगलील ँड, २०१३ ). आघाताची
या या "एक अन ुभव याम य े एखा ा य ला वा तिवक िक ंवा सूिचत म ृ यू, मोठी
दुखापत िक ंवा एखा ा या िक ंवा इतरा ं या शारी रक आरो यास धो का असतो " असे केले
जाऊ शकत े. आघात उपचारप ती हा उपचाराचा असा कार आह े, यात लोका ंना
यां या जीवाला धोका आह े असे वाटत असत े. संकटांचे चार सवा त वैिश ्यपूण कार
हणज े िवकासा मक (उदाहरणाथ , सेवािनव ृ ीशी स ंबंिधत), प रि थतीज य (उदाहरणाथ ,
कार अपघात ), अि त वा मक (उदाहरणाथ , जबाबदारीशी स ंबंिधत), आिण प रस ं था मक
(उदाहरणाथ , मानविनिम त िकंवा नैसिग क आप ी ). संकटकालीन सम ुपदेशन स ा ंम ये
वापर यात य ेणारी त ं े संकटाच े व प आिण हानीचा धोका यावर आधा रत िभ न
व पाची असतात . पया यांचे परी ण करण े, योजना बनवण े आिण वचनब ता ा करण े
ही काही त ं े समुपदेशन स ा ंम ये वापरली जातात . दुसरीकड े, गंभीर घटना तणाव munotes.in
Page 102
समुपदेशन मानसशा
102 (सी.एस.आय.डी.), िवयोगीकरण , आिण एका न ंतर एक उपचार ही तीन त ं े अशीलाची
मािहती द े यासाठी उपय ु आह ेत.
५.५
१. संरचना मक कुटुंब सम ुपदेशन हणज े काय आिण संरचना मक कुटुंब सम ुपदेशनाम य े
वापर या जाणा या तं ांचे वण न करा ?
२. संकटकालीन सम ुपदेशन हणज े काय आिण स ंकटकालीन सम ुपदेशनात वापर या
जाणा या तं ांचे प ीकरण ा ?
३. संि सम ुपदेशन हणज े काय आिण स ंि सम ुपदेशन प त ची बल थान े आिण
मया दांचे वण न करा ?
४. कथना मक सम ुपदेशनाची बल थान े आिण मया दा काय आह ेत?
५. यावर लहान टीपा िलहा :
संरचना मक क ुटुंब सम ुपदेशनाम य े समुपदेशकांची भूिमका.
कथना मक सम ुपदेशन
यूहतं ा मक क ुटुंब सम ुपदेशनाची बल थान े आिण मया दा
णाली िस ा ंत
उकल -क ि त सम ुपदेशन ५.६ संदभ
१. Gladding, S. T. (2014). Counselling: A Comprehensive Profession.
(7thEd.). Pearson Education. New Delhi: Indian subcontinent version
by Dorling Kindersley India.
२. Corey, G. (2016). Theory and Practice of Counselling and
Psychotherapy. Cengage Learning, India.
munotes.in
Page 103
103 ६
णालीज य , संि , संकटकालीन िस ा ंत आिण गट -
समुपदेशन - II
घटक संरचना
६.० उि ्ये
६.१ गट-उपचारप तीचा प रचय
६.१.१ गट-उपचारप तीची य ेये
६.२ गट-उपचारप तीचा स ंि इितहास
६.३ गट-उपचारप तीच े फायद े
६.४ गट-उपचारप तीच े तोटे
६.५ गटांचे कार
६.५.१ गट स ुलभीकरणाच े ाथिमक घटक
६.६ गट संचािलत कर यातील स ै ांितक ि कोन
६.६.१ गट-समुपदेशनातील भावी कौश ये
६.७ गटां या पाय या
६.८ सारांश
६.९
६.१० संदभ
६.० उि ्ये
गट-समुपदेशन आिण मानसोपचा रािवषयी अिभम ुखता ा करण े
गट-समुपदेशनाच े फायद े आिण तोट े समज ून घेणे.
गट-समुपदेशन स ंचािलत कर या साठी सै ांितक ि कोन , तसेच गटा ंचे िविवध
कार , यांिवषयी जाणून घेणे.
गट-समुपदेशना या िविवध ट या ंशी प रिचत होण े.
munotes.in
Page 104
समुपदेशन मानसशा
104 ६.१ गट-उपचारप तीचा प रचय (INTRODUCTION TO GROU P
THERAPY)
गट-उपचारप ती िक ंवा गट मानसोपचारप ती (group psychotherapy ) हा
मानसोपचारप तीचा एक कार आह े, याम य े एक िक ंवा अिधक उपचारकत अशीला ं या
छोट्या गटासह काम करतात . या लोका ंना आ हाना ंचा सामना कर यासाठी या ंची मता
वाढवायची आह े, यांना गट मानसोपचार प ती चा फायदा होऊ शकतो . गट-उपचारप ती
त ां या देखरेखीखाली आंतरवैयि क संबंधांवर ल क ि त करत े आिण य ना इतरा ंशी
चांगले कस े वागाव े, हे िशक यास मदत करत े. जे िवल ण /अि तीय सम या िक ंवा
अडथ या ंना सामोर े जात आह ेत, यां यासा ठी गट-उपचारप ती एक आधार णाली
हणून काम करत े. गट िचिक सक काळजीप ूव क अशा य ची िनवड करतो (साधारण ५
ते १०), यांना गट अन ुभवाचा फायदा होईल आिण ज े अ ययन जोडीदार (learning
partners ) हणून एक काम क शकतात . बैठक/सभेदर यान लोका ंना एकम ेकांशी
खुलेपणान े आिण ामािणकपण े संभाषण कर यास ो सािहत क ेले जात े. चच चे नेतृ व
यावसाियक र या िशि त उपचारकत /त /उपचारकत करतात , जे य आिण गटावर
भाव टाकणा या िवषया ंचे िकंवा सम या ंचे अथ पूण मू यांकन करतात . हा गट
साधारणपण े आठवड ्यातून एकदा िक ंवा दोनदा तासाभरासाठी भ ेटतो.
स ादर यान य ेक सहभागी या या वतः या िच ंता, भावना , क पना आिण िति या
श य ितत या उघडपण े आिण ामािणकपण े सामाियक कर याचा य न करतो . प रणामी ,
गट-सद या ंना केवळ वतःिवषयी आिण या ं या व ैयि क सम यांिवषयीच न ह े, तर
गटातील इतर सद या ंना मदत कर याच े मह व जाण ून घे याची स ंधी आह े. अनेक
प रि थत म य े, गट एका खोलीत एक य ेतो, याम य े एका िवशाल जागेत वतु ळाकार
प तीन े बसिवल ेले असतात , जेणे क न गटातील य ेकजण एकम ेकांना पाह शकतील .
गटातील सद य वत :चा प रचय द ेऊन आिण त े गट-उपचारप ती म ये का आह ेत, हे
सांगून स स ु क शकतात . गट-उपचारप ती मुळे सुरि त आिण खाजगी वातावरणात
इतर लोका ंकडून िविवध ि कोन , समथ न, ो साहन आिण टीका ा कर याची एक
कारची स ंधी आह े. या आ ंतरवैयि क चच त गट-सद या ंना वतःिवषयी आिण त े इतरा ंशी
कसे जोडल े जातात , हे समज ून घे यास मदत क शकतात .
गट-उपचारप ती नवीन क पना आिण माग वाप न पाह यासाठी एक स ुरि त आिण
उ साहवध क वातावरण दान क शकत े. अनेक भाविनक आ हान े, मानिसक संघष आिण
महािव ालयीन िव ा या ना सामोर े जावे लागणा या नातेसंबंधातील सम या ंसाठी ही सवा त
भावी उपचार प ती आह े. ब याच लोका ंसाठी, गट-समुपदेशन हा सवा त भावी उपचार
पया य अस ू शकतो . तथािप , गट-काय भावी हो यासाठी यवसाियका ंकडे सै ांितक पाया ,
तसेच हे ान सज नशीलपण े यवहारात लाग ू कर याची मता असण े आव यक आह े.
munotes.in
Page 105
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - II
105 ६.१.१ गट-समुपदेशनाची उि ्ये (Goals of Group Counselling)
समुपदेशन गटा ंम ये सहभागी होणा या लोका ंना अन ेक कार े फायदा होतो . गट-समुपदेशन
आिण मानसोपचाराची काही उि ्ये खाली नम ूद केली आ हेत:
वैयि क सम या ंचे अिधक चा ंगले ान ा करण े आिण स ंभा य उपाया ंचा शोध
घेणे.
सहभाग ना ो साहन द े यासाठी अिभ ाय ा करण े.
समान आ हाना ंना त ड द ेत असणा या इतर गट -सद या ंशी जोडल े जाणे.
सुरि त गटात संवाद कौश याचा सराव करण े.
इतर त ु हाला कसे समजतात , यािवषयी अिधक जाण ून घे यासाठी .
तुम या भावना ओळख याची आिण स ंवाद साध याची त ुमची मता
सुधार यासाठी .
सामािजक िवलगीकरण कमी करण े.
६.२ गट-उपचारप ती चा संि इितहास (Brief History Of Group
Therapy)
गट मानसोपचारप ती आिण सम ुपदेशना या का ही मह वा या घटना आिण साल पाह या .
१९०० या दशका या स ु वाती या कालख ंडात गट मानसोपचारप ती िवकिसत झा ली
आहे. जे. एच. ॅट, जेसी बी . डेि हस आिण ज े. एल. मोरेनो या ंचे गट-उपचारप ती या
िवकासात मह वप ूण योगदान आह े.
जे. एच. ॅट आिण ज ेसी बी . डेि हस यांचे योगदान (Contribution of J. H.
Pratt and Jesse B. Davis): १९०५ म ये, जे.एच. ॅट यांनी मॅसॅ युसेट्स जनरल
हॉि पटलम य े यरोगा या णा ंना थम स ंघिटत आिण औपचा रक उपचारा मक गटा ंना
अनुभव दान क ेला. ँड रॅिपड्स (िमिशगन ) हाय क ूलचे ि ि स पल ज ेसी बी . डेि हस या ंनी
१९०७ म ये शाळा ंम ये " यावसाियक आिण न ैितक माग दश ना"साठी (Vocational and
Moral Guidance ) दर आठवड ्याला एक इ ं जी धडा ावा , असे आदेश देऊन पिहल े
गट-समुपदेशन य ूहतं बह धा वापरली ग ेली.
जे.एल. मोरेनो या ंचे योगदान (Contri bution of J. L. Moreno): १९१४
म ये, जे. एल. मोरेनो या ंनी ज े. एम. ले ही या नावान े गट प ती आिण काय प त वर
ताि वक काय कािशत क ेले. मोरेनो या ंनी “उ फ ुत तेची र ंगभूमी” ("Theatre of
Spontaneity ") तयार क ेली, जे मनो -नाट्याचे पूव - संकेतक (precur sor to
psychodrama ) आहे आिण १९३१ म ये गृप थेरपी हे सं ा प रिचत क ेली. यांनी "गृप
सायकोथ ेरपी" हा वा या ंशदेखील तयार क ेला. मोरेनो या ंनी मनो -नाट्य (psychodrama )
हा गट-उपचारप ती चा ार ंिभक कार शोध ून काढला . १९३२ म ये उदयास आल े या
गट-उपचारप ती आिण गट-समुपदेशनाचा माग तयार क ेला. अमे रकन सोसायटी ऑफ ग ृप munotes.in
Page 106
समुपदेशन मानसशा
106 सायकोथ ेरपी अ ँड सायको ामा (ए.एस.जी.पी.पी.) ची थापना मोर ेनो या ंनी १९४२ म ये
केली होती .
इतर ल णीय घटना (Other significant events): वरील उ ल ेिखत
ऐितहािसक घटना आिण काही मह वा या आ -संशोधका ं या योगदाना यित र आपण
गट मानसोपचारा या स ंदभा त आणखी काही मह वा या घटना ंवर एक ि ेप टाक ूया. या
घटना प ुढील माण े आहेत:
एस. आर. ला हसन या ंनी १९४२ म ये अम े रकन ग ृप सायकोथ ेरपी
असोिसएशनची थापना क ेली.
हेलन आय ाय हर यांनी १९५८ म ये गट का य या िवषयावर "काऊंसेिलंग ऍ ं ड
लिन ग ू मॉल गृप िड कशन " हे पिहल े पाठ्यपु तक तयार क ेले.
अमे रकन सायकोलॉिजकल असोिसएशनन े १९९७ म ये "गृप डायन ॅिम स : िथअरी ,
रसच अँड ॅि टस " नावाची ान -पि का (journal ) कािशत कर यास स ु वात
केली.
६.३ गट मा नसोपचारप ती प तीच े फायद े (Benefits Of Group
Psychotherapy)
गट मानसोपचारप ती काही फायद े खालील माण े आहेत:
१) गटाचा भाग असण े हे तु हाला त ुम या सम य ेशी प रिचत असणा या लोका ंकडून
ि कोन ा कर यात आिण त ुमची मत े सामाियक कर या त मदत क शकत े.
२) जे लोक गट-उपचारप ती म ये भाग घ ेतात, यांना इतरा ंशी मै ीपूण आिण स ुरि त
वातावरणात एक य े याची स ंधी असत े.
३) गट-उपचारप तीचा वापर व ैयि क उपचार प ती आिण औषधा ं या स ंयोगान े केला
जातो. हे लोका ंना दश वू शकत े, क त े यां या अडचण म य े एकट े नाहीत आिण
यांना नवीन लोका ंना भेट याची आिण समाजीक ृत हो याची स ंधी िमळत े, याची
अनेक लोका ं या द ैनंिदन जीवनात कमतरता असत े.
४) गट-उपचारप ती ार े सामािजक कौश य े वाढवता य ेतात. गट-उपचारप ती
तु हाला गटाम य े सहभागी हो यास अन ुमती द ेऊन इतरा ंशी संल न कर या त आिण
तुमचे संवाद कौश य स ुधार यात मदत क शकत े. हे सामािजक स ंपक फायद ेशीर,
जीवनसम ृ करणार े आिण अिधक एकाक पणान े ासल े या लोका ंसाठी
आनंददायक अस ू शकतात .
५) व-िचंतन आिण जाग कता : गट त ु हाला त ुम यािवषयी नवीन गो ी िशकव ू
शकतात या ंची तु हाला आगोदर मािहती न हती . गटातील अन ुभव ऐकण े तु हाला
ही व -जाग कता िवकिसत कर यात मदत क शकत े.
munotes.in
Page 107
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - II
107 ६) िविवध लोका ंकडून आधार आिण ो साहन : गट-उपचारप ती ार े य ना मोठ ्या
माणात लोका ंकडून आधार आिण ो साहन िमळ ू शकत े. गटातील इतर य
कोण या सम य ेतून जात आहेत, हेदेखील पाह शकतात आिण या ंची आ हान े िकंवा
सम या मा य क शकतात , यामुळे यांना वत : या सम या कमी वाट ू शकतात .
७) गट-सद य आदश ित प (role models ) हणून काम क शकतात : इतरांनी
यां या आ हाना ंचा भावीपण े कसा सामना क ेला, हे पािह याम ुळे गट-सद या ंना ते
वतः प ूव ि थतीत य े यािवषयी (recovery ) अिधक आशावादी आिण काही िविश
प रि थत म य े े रत वाटत े. जे लोक बर े हो यास स ु वात करतात , ते इतरा ंसाठी
आदश ित प हण ून कामी य ेऊ शकतात . हे आशा , ो साहन , आिण ेरणा या ंची
सं कृती िनमा ण कर यास मदत क शकत े.
८) वत नाचे िनरी ण करा : गट-उपचारप ती संचािलत क े याने हा फायदा होतो , क ही
उपचारप ती सम ुपदेशकांना/ उपचारक या ना गटातील य ेक सद य सामािजक
प रि थत म य े कशी िति या द ेतो आिण कस े वत न करतो , याचे िनरी ण
कर याची परवानगी द ेते. गट-उपचारप ती स े एकामागोमाग एक अशा स ं ांपे ा
सामािजक प रि थत म य े येक य कशी वागत े, पर परस ंवाद करत े, आिण
इतरांना कशी िति या द ेते, यािवषयी सम ुपदेशकांना िकंवा उपचारक या ना अिधक
चांगली पकड द ेऊ शकत े.
९) काही लोका ंना गटा त सुरि त आिण िनध क वाट ू लागत े आिण याम ुळे नैसिग क
वत न दिश त कर यात आिण वतःला य कर यात व -िव ास अिधक वाट ू
लागतो .
६.४ गट मानसोपचारप तीच े तोट े (Drawbacks of Group
Psychotherapy)
गट-समुपदेशनाच े काही तोट े आहेत, ते खालील माण े:
१) बरेच लोक गटात स ंवेदनशील िवचारा ंवर चचा करताना घाबरतात . इतरांशी
संवेदनशील िवचार आिण तपिशला ंवर चचा करण े, यांमुळे गट-उपचारप ती भीतीदायक
असू शकत े.
२) गट लोका ंना अ व थ क शकतो : गट-उपचारप तीची स े खूप ती होऊ
शकतात , याम ुळे काही सद या ंना अ व थता य ेऊ शकत े. प रणामी , काही लोक गट -
उपचारप ती या स ा ंम ये उपि थत राह याम ुळे खूप अ व थ होतात .
३) िव ास कमी होण े: उपचारा मक प रि थत म य े िव ास आव यक आह े. अशीला ंना
यां यािवषयी स ंवेदनशील िक ंवा िज हा याची मािहती उघड कर याप ूव सम ुपदेशकांवर/
त ांवर काही माणात िव ास असण े आव यक आह े. एकाच व ेळी गटातील सव
सद या ंबरोबर िव ास िनमा ण करण े अिधक कठीण अस ू शकत े, कारण य ना अशा munotes.in
Page 108
समुपदेशन मानसशा
108 अनेक लोका ंसोबत िव ास िनमा ण करावा लाग ेल, यां याशी या ंचे वैयि क स ंबंध
नसतात .
४) यि म वातील स ंघष : गटाम ये अनेकदा यि म वा ंचे िम ण अस ेल. काही
य म य े इतरा ंपे ा ल णीय िभ न कारची यि म व े असतात .
५) जे हा एखादा गट या ंची मत े सामाियक करतो , ते हा काही व ेळा मत आिण ि थतीत
फरक अस ू शकतो , याम ुळे एखा ा िवषयावर न ैितक िक ंवा नैितक ि कोनात ून िवरोध
करणा या गट सद या ंम ये मतभ ेद होऊ शकतात . एखा ा िवषयावरील काही लोका ंची मत े
गटातील इतरा ं या म ू यांपे ा िभ न अस ू शकतात .
६) गोपनीयत ेबाबत मया दा: गट-उपचारप तीम य े सहभागी हो यासाठी आम ंि त
केले या य ला अस े वाटू शकत े, क या ं या गोपनीयत ेवर आ मण क ेले जाईल . काही
लोक प ूव या िक ंवा वत मान प रि थती वैयि क िक ंवा संवेदनशील भावना , िवचार आिण
िव ास य करताना अ व थ होऊ शकतात . काही लोका ंना अशा अडचणी आिण
भावना ंिवषयी शा ंत खोली या एका ंतात या ं याशी चचा करण े अिधक आरामदायी वाटू
शकते, यां याशी या ंचा िव ास आिण ब ंध िनमा ण झाला आह े.
७) गटातील एखा ा य ला व ेदनादायक असणा या करणा ंिवषयी चचा के याने
आघात िक ंवा अ याचार अन ुभवले या लोका ंसाठी या घटन ेशी स ंबंिधत भावना आिण
क पना उ ेिजत होऊ शकतात . ६.५ गटांचे कार (Types of Groups)
बह धा आप याप ैक काह चा असा िव ास आह े, क "गट" हा श द फ ासल े या
लोकांसाठी सम ुपदेशन िक ंवा उपचारासाठी या गटाचा स ंदभ देतो. गटाची उि ्ये, वैिश ्ये
आिण न ेतृ व या ंवर आधा रत असोिसएशन फॉर प ेशिल ट इन ग ृप वक
(ए.एस.जी.ड य ू.) ने २००७ म ये चार िविश कारच े गट प रभािषत क ेले. काय , मनो-
शै िणक गट , समुपदेशन आिण मानसोपचारप ती या चार ेणी आह ेत.
१. िविश काय -गट (Task Group ): िविश काय -गट ाम ु यान े एखा ा गटाला ‘अ’
िठकाणापास ून ‘ब’ िठकाणापय त घेऊन जा या शी स ंबंिधत आह ेत. अनेक सं थांम ये गट
िविवध कारणा ंमुळे दुब ल होतात , या सवा चा उि ्ये सा य कर या या स ं थे या मत ेवर
नकारा मक भाव पडतो .
उ कृ िविश काय -गट एखा ा स ं थेची उि ्ये ओळख यासाठी आिण यशा या
मागा तील कोण याही अडथ या ंवर मात कर यासाठी गटासोबत काम क न स ं थेची
काय मता आिण उ पादकता स ुधा शकतात . वैयि क बाब वर काय -गटाम य े विचतच
चचा केली जात े. िविश काय -गटा या न े यांना पर पर व ैयि त क गितशीलत ेची जाणीव
असावी , जी काया त मदत क शकत े िकंवा अडथळा आण ू शकते (कोनाईन , २०१४ ). munotes.in
Page 109
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - II
109 घरातील सद या ंशी स ंबंिधत िविवध सम या हाताळण े आिण या ंचे िनराकरण करण े,
शाळांिवषयीच े िनयम , ल द ेणे आिण अशीला ं या मानिसक आरो याबाबत चचा करण े,
यांसारखी िविश काय पूण करण े हे िविश काय -गटाचे उि आह े. िविवध भागीदा रां या
बैठका आयोिजत करण े, हे एक िविश काय आह े. िविश काय -गटाम य े संघटना मक
बैठका, कम चारी ब ैठका, िनयोजन स े, ा यापका ं या ब ैठका आिण िनण य घे या या
बैठका ख ूप सामा य आह ेत. यावसाियक जगाम य े सामा यतः उ पादना या िनिम तीसाठी
आिण उ पा दनांचे मू यमापन कर यासाठी स ंक गट (focus group ) पािहला जातो .
िविश काय -गटाम य े ने याचे काम गटाला िनधा रत मागा वर ठेवणे, चचा आिण काया साठी
ो साहन द ेणे हे आहे. काय -गटाचे काही सद य न े या या थोड ्या सहा यान े ल क ि त
क शकतात , हणून ने याचे काम अिधक सोयीच े असत े.
२. मनो-शै िणक गट (Psycho -Educational Group ): मनो-शै िणक गटा ंचे व प
मु य व े ितब ंधा मक आह े. मनो-शै िणक गट अस ेही गृहीत धरतो , क गट -सद या ंम ये
कौश याची कमतरता अस ू शकत े. अशा गटा या उदाहरणा ंपैक एक हणज े पालक व गट
आहे. उदाहरणाथ , गट न ेते असे गृहीत ध शकतात िक ंवा िनरी ण क शकतात , क
काही सद या ंना पालक व कौश य सम या आह ेत. अशा गटात सहभागी होणार े गट-
सद य पालक वाशी स ंबंिधत नवीन कौश य े िशक याचा य न करतील .
मनो-शै िणक गटाम य े वापरल ेला अ यास म िविवध े ांशी संबंिधत कौश य कमतरता
दूर कर यासाठी आिण द ु त कर यासाठी तयार क ेला जातो आिण गट -सद य अशा
अ यास माच े अनुसरण करतो . मनो-शै िणक गटा ंना या ंची उि ्ये पूण कर यासाठी
दोन म ुख घटका ंची आव यकता असत े: मािहती सारण (informa tion
transmission ) आिण ि याकरण (processing ). नवीन मािहती पोहोचवण े ही गट
ने याची जबाबदारी असत े, कारण गटाच े सद य काहीतरी नवीन िशक यासाठीच असतात .
लघु या यान े, िस ीप क े/हँडआउट ्स, चलत-िच का ण /ि हिडओ ि लप आिण
अ यास या नवीन मता ंचा अ या सा मक िक ंवा अन ुभवा मक प तीन े संवाद
साध यासाठी वार ंवार क ेला जातो . अनेकदा गट न ेते केवळ ानाचा सार कर याशी
संबंिधत असतात आिण यावर ि या कर यात व ेळ घालव याकड े दुल करतात .
ि य ेकडे दुल के याने तुम या मनो -शै िणक गटा ंची प रणा मकारकता मोठ ्या माणात
कमी होऊ शकत े आिण त ुम या सद या ंची बदल याची मता मया िदत होऊ शकत े.
३. समुपदेशन गट (Counselling Group ): समुपदेशन गट व ेगळे आहेत, कारण त े
वत: िवषयी जाण ून घे यासाठी आिण बदला या श यता िनमा ण कर यासाठी गटा या
वत मान स ंवादांचा वापर कर यावर ल क ि त करतात . या गटाला सामा यतः "वैयि क
वृ ी गट " (personal growth group ) असेही संबोधल े जाते.
या गटाम य े, गटातील सद या ंमधील पर परस ंवादा ार े अशी उि ्ये सा य क ेली जातात ,
जी सहसा आ ंतर-वैयि क असतात . या गटाम य े गट-सद या ं या सामाियकरणावर आिण
स प रि थतीवर ल क ि त क ेले आहे. यामुळे ि या ख ूप मह वा या आह ेत आिण
समुपदेशकांची एक भ ूिमका हणज े गटाला बा सामाियक करणाकड ून अंतग त भागाकड े
जा यास मदत करण े. समुपदेशन गटा ंम ये सद या ंमधील स ंबंध बदलाच े ितिनधी ब नतात . munotes.in
Page 110
समुपदेशन मानसशा
110 ४. मानसोपचारप ती गट (Psychotherapy Group ): मानसोपचारप ती गट
सामा यतः मानिसक व पा या सम या आिण अयो य मानिसक समायोजन
(psychological maladjustment ), जे दैनंिदन कामकाजावर प रणाम क शकतात ,
यांना हाताळ यासाठी तयार क ेले जातात . मानसोपचारप ती गटाचे एक व ैिश ्य, हणज े ते
सहसा दीघ कालीन व पाच े असत े, कारण त े अिभजात मनोिव ेषण (classical
psychoanalysis ) आिण मनोगतीक य उपगमा ंवर (psychodynamic approaches )
आधा रत असतात .
५. आधार गट (Support Group ): यांना सामा य सम या िक ंवा अडचणी आह ेत,
यां यासाठी आधार गट तयार क ेले जातात . अशा गटाच े सद य सहसा एखा ा िविश
सम य ेवर एकम ेकांशी संवाद साधतात आिण एक कड े यां या भावना व िवचार सामाियक
कर याचा य न करतात आिण एक कड े सम या व द ुसरीकड े िविवध िच ंतािवषयक बाब चा
शोध घ ेऊन एकम ेकांना मदत कर याचा य न करतात .
आधार गटाम य े ने याचे काय लोका ंना सामाियक कर यासाठी ो सािहत करण े हे आहे.
एकमेकांशी थ ेट संवाद साधणा या सद या ंसह या ं यातील द ेवाणघ ेवाण ही आदश र या
वैयि क असावी . सामाियक करण े हे गटाच े उि आिण य ेय आह े, जे ल ात ठ ेवणे या
गट-ने यांसाठी मह वाच े आह े. नेता िक ंवा कोण याही एका सद याकड े अिधक साम य
असण े सा य करण े अश य आह े.
६. वयं-सहायता / व-मदत गट (Self-Help Group ): वयं-सहायता हा गट - कार
अिधकािधक लोकि य होत आह े. वयं-मदत गटा ंचे नेतृ व सामा यत : सभेतील
लोकांसारखेच सम या असल ेले सामा य लोक करतात .
िननावी म पी (Alcoholics Anonymous ) हा सवा त िस वय ं-मदत गट आह े. या
स ांना उपि थत राह यान े लाखो लोका ंचे जीवन स ुधा शकत े. इतर अन ेक वय ं-मदत
गट या ितमानाच े अनुसरण कर यासाठी बारा ट या ंचे अनुसरण करता त.
७. वृ ी गट (Growth Group ): वृ ी गट सामा यत : अशा सद या ंसाठी फायद ेशीर
असतात , यांना वतःिवषयी अिधक जाण ून यायच े आहे आिण गटात राह याचा अन ुभव
यायचा आह े. पिहल े टी-गट (T-groups ) िकंवा िश ण गट (training groups ) १९४७
म ये बेथेल, मेन येथे संचािलत कर यात आल े होते.
वृ ी गटा ंम ये संवेदनशीलता गट (sensitivity groups ), जाग कता गट (awareness
groups ) आिण अन ुभवी गट (encounter groups ) यांचा समाव ेश अस ेल. शाळा,
महािव ालय े, सामुदाियक /सं दाय क े आिण आ य स ुिवधा (retreat facilities ) या
िठकाणी व ृ ी गट स ंचािलत क ेले जातात .
या गटा ं या सद या ंना वैयि क उि ्ये शोधण े आिण िवकिसत करण े, तसेच वतःच े व
इतरांचे अिधक आकलन ा करण े यासाठी स ंधी ा होत े. जीवनश ैलीतील बदल ,
वतःिवषयी आिण इतरा ंिवषयी अिधक आकलन , सुधा रत पर परस ंवाद आिण म ू य
मू यमापन ही काही उि ्ये आहेत, जी सामाियक करणा या आिण ऐकणा या वातावरणात munotes.in
Page 111
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - II
111 सा य करता य ेतात. वृ ी गटा ंम ये िविवध अडचणी य ेत अस यान े अनेक उपचार प ती
वापरता य ेतील.
६.५.१ गट स ुलभीकरणाच े ाथिमक घटक (Basic Elements Of Group
Facilitation ):
गट स ुलभीकरणाच े काही मह वाच े घटक खालील माण े आहेत:
गटातील य ेक संघ सद या ंना ते मह वप ूण आिण म ू यवान अस याच े अनुभवणे
अ याव यक आह े.
गटातील य ेक य म य े इतर सद यासह वीक ृती आिण आप ुलक ची भावना
असण े आव यक आह े.
गट-सद या ंना स ुरि त वाटण े आिण गटा ा रे यांना समज ून घेत याची भावना
यां यात िनमा ण होण े आव यक आह े.
चच चा िवषय आिण गटाचा उ ेश प असावा आिण या ंना याची चा ंगली समज
असावी .
येक सद यान े िनण य सामाियक कर याम य े योगदान द ेणे आिण यात सहभागी
होणे आव यक आह े.
गट-सद याला अस े वाटण े आव यक आह े, क या िवषयावर चचा केली जात आह े
तो उपय ु आह े आिण य न करण े यो य आह े.
गटाची मा ंडणी अशी असावी , क य ेक सद य एकम ेकांकडे पाह शकतील .
६.६ गट स ंचािलत कर यामधील स ै ांितक ि कोन (Theoretical
Approaches in Conducting Groups)
१. संि बोधिनक गट -उपचारप ती (Brief Cognitive Group Therapy ):
बोधिनक उपचारा मक त ं े खूप उपय ु आह ेत आिण या गट -उपचारप तीम य े खूप
चांगले काय करतात . या कार या गट -उपचारप तीम य े गटाला बोधिनक ि कोना या
ाथिमक गो िवषयी िशि त केले जात े, या ार े य ेक सद य ओळख यास स म
असतो , याम ुळे कोण याही अ ंमली पदाथा या ग ैरवापरात ग ुंत याचा धोका वाढ ू शकतो .
येक सद य नकारा मक प रि थती आिण घटना सादर कर यासाठी एक वळण घ ेतो.
गटाचे सद य अशीला ंचे िवचार आिण ह े िवचार नकारा मक भावना ंम ये कशा कार े
भूिमका बजावत आह ेत, याम ुळे कदािचत अ ंमली पदाथा चा वापर सि य होऊ शकतो ,
यािवषयी अिधक मािहती शोध यात िक ंवा िवचार यात उपचारक या ना मदत करतात .
शेवटी, गटाचे सद य अशीला ंना प रि थती पाह यासाठी िविवध पया य उपल ध क न
दे याचा य न करतात .
२. बोधिनक -वात िनक गट -उपचारप ती (Cognitive -Behavioural Group
Therapy ): या गट -उपचारप तीम य े वत :ला पराभ ूत करणार े िवचार , धारणा आिण munotes.in
Page 112
समुपदेशन मानसशा
112 क पना या ंना अिधक मह व िदले जाते. येक गट -सद याला एकम ेकांमधील िवचार िक ंवा
धारणा ओळखाव े लागतात . मनोिच ण (visualization ) आिण ग ृहपाठ (homework )
यांसार या वात िनक उपचारप त ना उपचारकत या ारे ो साहन िदल े जाते, जेणे क न
गट-सद य िविवध प ूव वृ ीय िवचारसरणी , भावना आिण वत न ओळख यात सहभागी होऊ
शकतात .
३. उकल -क ि त उपचार प ती (Solution -Focused Group Therapy ):
यूहतं ा मक उपचारकत (strategic therapists ) येक गट -सद याला क ुटुंब
उपचारप तीम य े यूहतं ां माण ेच उपाया ंचा वापर क न अ भावी य न शोध याच े
आ हान द ेतात. उपचारकत ग ट-सद या ंना या तािवत उपाया ंचे परी ण आिण ि या
कर यास ो सािहत करतात , ते अ भावी आह ेत हे ओळख ून आिण न ंतर इतर पया यांवर
िवचारम ंथन कर यात गटाला ग ुंतवून ठेवतात. जेथे यो य अस ेल तेथे, उपचारकत गट-
सद या ंचे सम या ंकडे पाह याचा ि कोन बदल याचा आिण या ंना काय चालल े आहे ते
समजून घे यास मदत कर याचा य न करतात . उपचारकत सहसा ि या िनद िशत
करतात , तर सहभागी एकम ेकांना स ला आिण ो साहन द ेतात,कारण त े यो य उपाय
शोधतात आिण अ ंमलबजावणी करतात .
गट आिण व ैयि क दो ही उपचारा ंसाठी उकल -क ि त उपचारप ती या स ंक पना समान
राहतील . "चम का रक /आ य कारक " वाप न ाहकाची उि ्ये प रभािषत क ेली
जाऊ शकतात , ेणीय/ ेणीब ा ंचा वापर क न गतीचा मागोवा घ ेतला जाऊ शकतो
आिण य ेक अशीलासाठी काय करणार े यश वी िनराकरण ओळखल े जाऊ शकतात ,
ेणीब ा ंचा वापर क न गतीचा मागोवा घ ेतला जाऊ शकतो आिण य ेक
अशीला ंसाठी काय करणार े यश वी उपाय ओळखल े जाऊ शकतात . उपचारकत अशी गट -
सं कृती आिण गितक िवकिसत कर याचा य न करतात , जे गट-सद या ंना या ंचे कतृ व
ओळख ून आिण साजर े क न ो सािहत करत े आिण या ंना समथ न देते. याच बरोबर ,
उपचारकत अशीला ंचे िवषया ंतर आिण व ैयि क ह ल े िनयं णात ठ ेव याचा य न करतात .
उपचारकत गट-सद या ंना सकारा मक क ृती कर यासाठी व ृ कर याचा य न करतात .
४. संि गट - मानवतावादी आिण अि त ववादी उपचारप ती (Brief Group
Huma nistic and Existential Therapies): या ेणीम य े अनेक ि कोना ंचा
समाव ेश आह े. परा-वैयि क (transpersonal ) प त अ ंमली पदाथा या ग ैरवापर -िवषयक
सम या असणा या य साठी तयार क ेली जाऊ शकत े आिण ती यानधारणा
(meditation ), तणाव कमी करण े (stress reduc tion) आिण िशिथलीकरण
उपचारप ती (relaxation therapy ) गटांम ये फायद ेशीर आह े. धम िकंवा अ या मा या
बाबतीत इतर य नी या ं या मता ंिवषयी बोलताना ऐकण े फायद ेशीर आह े. अशा कार े,
भूतकाळातील अपमाना पद िक ंवा दंडा मक धािम क अन ुभव अिधक अथ पूण आिण
रचना मक स ंदभा त पु हा तयार क ेले जाऊ शकतात .
गटांम ये सम ीवादी /गे टा ट उपचारप तीचा वापर स ंपूण सम त ेस (thorough
integration ) अनुमती द ेतो, कारण य ेक गट -सद य व ैयि क अन ुभव छोट ्या-छोट्या
भागांत सा ंगू शकतो . येक सद य गटा या िनिम तीम य े य ोगदान द ेतो आिण बदल munotes.in
Page 113
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - II
113 करताना या ंचे सव ि कोन िवचारात घ ेतले पािहज ेत. भूिमका-वठवणी /नाट्य-पा (Role-
playing ) आिण गट - व न िव ेषण (group dream analysis ) हे उपय ु आिण
संबंिधत अन ुभव आह ेत, जे अशीला ंना वतःशी ज ुळवून घे यास मदत क शकतात .
६.६.१ गट-समुपदेशनातील भावी कौश य े (Effective skills in Group
Counselling ):
भावना ंचे ितिब ंब (Reflection of feeling ): हे एक अितशय मह वाच े कौश य
आहे, जे एकम ेकांकडून येणारे ितसाद समज यास आिण आकलन कर यास गटातील
अशीला ंना अन ुमती द ेते आिण अशीला ंना भावना ं या ितिबंबा ार े इतरा ंशी संबंध थािपत
कर याची स ंधी दान करत े, जेणे क न इतर गट -सद या ंना या ंना समज ून घेतले जात
अस याच े जाणव ेल.
सि य वण (Active Listening ): सि य वण कौश या ं ारे अशील गट
मांडणीत (group setting ) यां या वतः या वण -शैलीिवषयी अिधक जाग क होतात .
गटातील अशील अिधक ग ंभीर होतात , जे हा या ंना कळत े क या ंनी िदल ेले िकंवा
सामाियक क ेलेले अनुभव गा ंभीया ने घेतले जात आह ेत आिण इतर सद य सि यपण े यांचे
ऐकत आह ेत.
प ीकरण (Clarification ): हे कौश य इतर गट -सद यान े काय हटल े आहे ते
प नस यास गट -सद या ंना अच ूकता तपास यास मदत करत े. प ीकरण अम ूत संवाद
अितशय अच ूक बनवत े.
सारांशीकरण /सं ेपीकरण करण े (Summarizing ): गट स ा या श ेवटी सारा ंश
देणे उपय ु ठरत े आिण गटाम य े काय चचा झाली , याची स ंि मािहती द ेते. कधी कधी
स ा या म यभागी सारा ंश उपय ु ठरतो . गट-चच त अन ेक घटक असतात आिण
सारांशीकरण ह े घटक एक बा ंध यास मदत करत े. गटात चचा होत असणा या समान
िवषय िक ंवा घटना िक ंवा िवषयाच े आक ृितबंध ओळख यातद ेखील सारा ंशीकरण मदत
करते. शेवटी, गतीचा आढावा घ े यात मदत होत े.
दुवा (Linking ): दुवा असण े उपय ु आह े, कारण अशील द ु या ार े गटामधील
इतरांशी जोडल े जाऊ शकतात आिण ज े हा ते याच िच ंतेतून जात असतात , ते हा इतरा ंशी
जोडल े जाणे हे खूप उपय ु कौश य आह े.
िकमान ो साहक (Minimal encourager ): िकमान ो साहक गटातील
सद या ंना इतरा ंसोबत अिधक मोकळ ेपणान े वाग यास मदत करतात , जेणे क न व ैयि क
कथा आिण भावना सामाियक करण े सोपे होईल .
संक न करण े (Focusing ): ल क ि त कर याच े कौश य गट -सद या ंना
गटातील सम या ंकडे अिधक ल द े यास मदत करतात .
िवयोजन करण े (Cutting Off ): हे कौश य वाप न समुपदेशक गट -सद या ंना
िवषयावर ल क ि त कर यास मदत करतात आिण याचा प रणाम हण ून गटातील य ेक
सद याला या ं या सम या सा ंग याची स ंधी िमळत े.
munotes.in
Page 114
समुपदेशन मानसशा
114 ६.७ गटांतील ट पे (Stages in Groups)
भावी गट -समुपदेशक ह े जाणतात , क गट ह े पूव िनयोजन या ट या यित र पाच
ट या ंतून जातात : िव ास (reliance ), संघष (conflict ), संयोग (cohesion ),
पर परावल ंिब व (interdependence ) आिण समा ी (termination ). टकमन आिण
जे सन (१९७७ ) यांनी "घडवण े, िवचारम ंथन करण े, िनयमन / मािणत करण े, कृती
करणे आिण थिग त करण े" या अव था प रभािषत क े या आह ेत. समुपदेशक ह े गटांची
अव थ ओळख ून अन ु प न ेतृ वसंबंिधत यवधान (leadership interventions ) िनमा ण
क शकतात िक ंवा वाप शकतात .
१. घडवण े (Forming ): गट-िवकासा या या ार ंिभक अव थ ेला "िनिम ती" िकंवा
"अवल ंबन" असे नाव द े यात आल े आह े. या ट यावर सद या ंना वतःिवषयी फारशी
खा ी नसत े (अिनि त ) आिण त े या ट यावर न े यांकडून माग दश न घेऊ शकतात . ही
प त सद या ंना गटातील य हण ून ते कोण आह ेत, हे शोधू शकतात आिण िव ास
िनमा ण कर यास स ु वात करतात .
२. िवचारम ंथन करणे (Storming ): "संघष ", याला "िवचारम ंथन" हणून ओळखल े
जाते, हा गट -समुपदेशनाचा द ुसरा ट पा आह े. हे एकतर उघड िक ंवा गुिपत अस ू शकत े.
संघषा चे माण आिण िनमा ण होणारा स ंघषा चा कार पध या पातळीन ुसार िनधा रत
केला जातो .
३. मािणत करणे (Norming ): हा ितसरा ट पा आह े, जो ाम ु यान े " मािणत
करणे" िकंवा "संल नता " (cohesion ) वर क ि त आह े. काही व ेळा या अव थ ेचे वण न गट-
सद या ंम ये “आ ही -पणा”ची (We-ness ) भावना िवकिसत करणारा ट पा हण ून करता
येईल. याचा प रणाम हण ून सद य मानिसक ्या समीप आ िण शा ंत होतात . गटातील
येकाला सहभागी हो याची इ छा होत े आिण फलदायी सामायीक करण स ु होत े.
४. कृती करण े (Performing ): गटाचे मुख काम चौ या ट यात स ु होत े, याला
कृती करण े हणतात . या अव थ ेचा प रणाम हण ून पर परावल ंबन वाढत े. गटातील सद य
िविवध कार या उ पादक जबाबदा या घ ेऊ शकतात आिण व ैयि क अडचण वर काम
क शकतात . गटाची स ुगताव था (comfort ) देखील वाढत े. सम या िनराकरण
कर यासाठी हा एक चा ंगला ण आह े. जवळजवळ गटाचा िन मा व ेळ गटाला िदलासा
दे यासाठी घालवला जातो .
५. थिगत करण े (Adjourning ): हा पाचवा आिण अ ंितम ट पा आह े, जो
ि य े या समा ीशी स ंबंिधत आह े. संघटनेपासून वेगळे होणे या ट यात नकारा मक
िनमा ण करत े. हा ट पा प ूण झाले या उपल धी साजर े कर यावरही भर द ेतो.
समुदाय आिण समाज ह े संपूण पणे गट दान क ेले या स ंरचनेवर अवल ंबून असतात . याचे
कारण अस े, क लोक एका गटात ज माला य ेतात, गटाचे सद य हण ून िवकिसत होतात
आिण गटाच े सद य हण ून या ंचा म ृ यू होतो . प रणामी , गट-समुपदेशनाचा उपयोग
सद या ंना या ं या वतः या गरजा प ूण कर यासाठी , पर पर स ंघष सोडव यासाठी आिण munotes.in
Page 115
णालीज य , संि , संकटकालीन
िस ांत आिण गट सम ुपदेशन - II
115 यांची उि ्ये सा य कर यात मदत कर यासाठी क ेला जातो . या य ुिनटम य े गट-
समुपदेशना या सव बाब चा समाव ेश होतो .
६.८ सारांश
िविवध मानिसक आरो या या सम या असणा या य ना मदत कर याचा गट -
समुपदेशनाचा दीघ आिण गौरवशाली इितहास आह े. मानिसक आरो य सम या अ सणा या
य ना मदत कर यासाठी गट -समुपदेशन िविवध भावी प ती वापरत े. या प ती
उपचारा मक , ितबंधा मक आिण श ै िणक अस ू शकतात . काय -गट, मानसोपचारप ती
गट, समुपदेशन गट आिण मनो -शै िणक गट या सवा ची उि ्ये सा य करायची आह ेत
आिण िनयम / माण आ िण ि या ंचे पालन क ेले पािहज े.
गट-समुपदेशनात वापर या जाणा या सराव आिण स ै ांितक रचना व ैयि क कामात िक ंवा
समुपदेशनात वापर या जाणा या समान असतात . तथािप , िविनयोग आिण गट -समुपदेशन
ि य ेम ये काही िविश फरक आह ेत. गटासोबत काम करताना य शी य वहार
कर याप े ा ल णीय फरक असतो . गट-समुपदेशनाच े यश िक ंवा याची प रणामकारकता
गट- मुखांवर अवल ंबून असत े. हणूनच, ते लोका ंसोबतच िविवध सम या आिण िवषय
हाताळ यास स म असल े पािहज ेत.
अनेक नैितक आिण कायद ेशीर माग दश क त व े आह ेत, यांचे गट-समुपदेशनाती ल
उपचारक या ने पालन क ेले पािहज े आिण मोठ ्या माणात ही न ैितक, कायद ेशीर माग दश क
त वे आिण ि या मक आव यकता यावसाियक स ं थां ारे िनधा रत क े या जातात . गट-
समुपदेशन हा सद या ं या सवा गीण िहताशी स ंबंिधत आह े. सम या य े याआधी या
ओळख या जा तात आिण या ंचा अ ंदाज लावला जातो , जेणे क न या द ु त
कर यासाठी सि य पावल े उचलली जाऊ शकतात . गट स ंपु ात आ यान ंतर सहसा गट -
सद या ंसह पाठप ुरावा क ेला जातो .
गट-समुपदेशनाच े वेगवेगळे ट पे असतात आिण य ेक ट यात याची उि ्ये असतात . हे
गट व ैयि क आिण साम ूिहक उि ्ये सा य कर यासाठी लोका ंसोबत काम कर या या
िव ता रत मागा िशवाय काहीही नाहीत . हे गट यश वीपण े संचािलत कर यासाठी
यावसाियक सम ुपदेशकांनी आव यक कौश य े अंिगकारण े आव यक आह े.
६.९
१. मनो-शै िणक गट -समुपदेशन थोड यात सा ंगा आिण त े िविश काय -गटापे ा वेगळे
कसे आहे, ते प करा .
२. गट-समुपदेशनाच े व प थोड यात सा ंगा.
३. गट-समुपदेशनातील कमतरता प करा .
४. गट-समुपदेशना या फाय ा ंचे वण न करा .
munotes.in
Page 116
समुपदेशन मानसशा
116 ५. गट-समुपदेशनाच े कोणत ेही चार ट प े थोड यात प करा .
६. गट-समुपदेशन स ंचािलत कर यासाठी आव यक कौश य े प करा .
७. गट-समुपदेशनासाठी कोण याही तीन स ै ांितक ि कोनाच े वण न करा .
६.१० संदभ
१. Gladding, S. T. (2014). Counseling: A Comprehensive Profession.
(7thEd.). Pearson Education. NewDelhi: Indian subcontinent
version by Dor ling Kindersley India.
२. Corey, G (2016). Theory and Practice of Counseling and
Psychotherapy. Cengage Learning, India.
munotes.in
Page 117
117 ७
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
घटक संरचना
७.० उि ्ये
७.१ वैिव याचा प रचय
७.२ वृ लोकस ं येचे समुपदेशन
७.२.१ वृ व
७.२.२ वृ ां या गरजा
७.२.३ वृ ांचे समुपदेशन
७.३ िलंग-आधा रत सम ुपदेशन
७.३.१ ि या ंचे समुपदेशन करण े
७.३.२ ि यां या सम ुपदेशनातील बाबी
७.३.३ ि या ं या सम ुपदेशनातील आिण िस ा ंत
७.३.४ पु षांचे समुपदेशन करण े
७.३.५ पु षां या सम ुपदेशनातील बाबी
७.३.६ पु षां या सम ुपदेशनातील आिण िस ा ंत
७.४ समुपदेशन आिण ल िगक अिभम ुखता
७.४.१ समिल ंगकाम ुक पु ष, समिल ंगकाम ुक ि या , उभयिल ंगी, िलंग-प रवत त
य या ंचे समुपदेशन करण े
७.५ सारांश
७.६
७.७ संदभ
munotes.in
Page 118
समुपदेशन मानसशा
118 ७.० उि ्ये
िविवधत ेचा अथ काय आह े, ते प करण े आिण व ैिव यप ूण लोकस ं ये या
समुपदेशनाशी स ंबंिधत सम या ंचे िनराकरण करण े.
वृ ां या गरजा प करण े आिण या ंचे समुपदेशन.
ी-पु षांसाठी िल ंग-आधा रत सम ुपदेशन समज ून घेणे.
समिल ंगकाम ुक पु ष, समिल ंगकाम ुक ि या , उभयिल ंगी आिण िल ंग-प रवत त य
यांचे समुपदेशन समज ून घेणे.
७.१ वैिव याचा / िविवधत ेचा प रचय (INTRODUCTIO N TO
DIVERSITY )
एक िव ाशाखा हण ून मानसशा य -भेदा या (Individual Difference ) ाथिमक
आकलनावर काय करत े. तथािप , य ही क ेवळ व ैयि क व ैिश ्यां या आधारावरच िभ न
नसते, जसे क या ंची बुि म ा , अिभ मता / िवशेष मता (aptitude ) आिण यि म व
घटक; तर या ं याचील िभ नता ही मोठ ्या माणात सामािजक गटा ंवरदेखील आधा रत
असत े. मोठ्या सामािजक सम ूहा या स ंदभा तील फरका ं ारेच आपण वय िविवधता , िलंग,
धम , जात, वग , देश, भाषा िविवधता , ल िगक व ृ ी, अपंग व गट इ याद चा स ंदभ देत
आहोत . हे गट या ंतील लोका ंनी धारण क ेले या िभ न ओळख च े ितिनिध व करतात ,
जे हा लोक समाजात िविवध समाजीकरण ि या (socialization processes ) आिण
जीवनात काळा या ओघादर यान या ंना आल ेले अनुभव, यांसह त े समाजात आपल े काय
पार पाडत असतात . या सामािजक िभ नतेचा (social differences ) प रणाम हण ून
यांची िव ास णाली (belief systems ), मू य अिभम ुखता (value orientations ),
अिभव ृ ी (attitudes ) आिण वत न हे आकार घ ेत असतात .
सामािजक िभ नत ेचे ितिनिध व समाजातील साम य िभ नत े ारे (power differences )
देखील क ेले जाऊ शकत े, याम ुळे अस े काही गट िनमा ण होतात , जे अस ुरि त,
अ याचार त , उपेि त आिण शोिषत /िपडीत असतात . अशी साम य िभ नता आिण
सामािजक अिध ेणी (social hierarchies ), िकतीही कठोर िक ंवा लविचक असल े, तरीही
यांमुळे या सामािजक गटा ं या द ुब ल िवभागा ंतील लोका ंसह असमान आिण अ यायकारक
वत णूक िनमा ण होऊ शकत े. याम य े संसाधना ंपय त मया िदत व ेश, अपमाना पद अन ुभव,
उपहास , आिण अगदी अ याय , अ याचार , िहंसाचार आिण इतर कार या अ या य िक ंवा
कधीकधी अमानवी वागण ुक ला बळी पडण े य ांचादेखील समाव ेश अस ू शकतो . यामुळे
अशील सम ुपदेशन स ात क ेवळ या ंची िभ नता घ ेऊन य ेत नाहीत , तर त े यांचे वत :चे
अनुभव िक ंवा धारणा , जे यां या सम ुदायातील सद या ं या अन ुभवांनी आकार घ ेतात,
यांचे ओझ ेदेखील घ ेऊन य ेतात. समुपदेशकांनी केवळ िभ नत ेला मह व आिण आदर द ेऊ munotes.in
Page 119
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
119 नये, तर अशील य सामोर े जात असणा या अ यायकारकता आिण अ याचार या ंनी
ओळखण े आिण या ंचा वीकार करण े हेदेखील अ याव यक आह े.
अशील आिण सम ुपदेशक या ं यातील िव ास (trust), समान ुभूती (empathy ),
ामािणकपणा (genuineness ) आिण िबनशत /अटीिवरिहत सकारा मक आदर
(unconditional positive regard ) यांवर आधा रत असणार े नातेसंबंध हे वैिव यप ूण
अशीला ंबरोबर काम कर या या क थानी असतात . रॉजस यां या सम ुपदेशन-चौकटीम य े
लागू केले या या म ु य अटी आह ेत, परंतु या आ य ंितक मह वा या आह ेत, िवशेषत:
वैिव यप ूण अशीला ंबरोबर काम करताना . अशा व ैिव यप ूण अशीला ंबरोबर काम करताना
समुपदेशकांनी अशीला ंची जगािवषयीची िविभ न मत े आिण अन ुभव समज ून घे यासाठी
मोकळ ेपणा आिण िविश सामािजक गटाशी स ंबंिधत अस याचा प रणाम हण ून अशील
सामोर े जात असणा या आ हाना ं ित जाग कता दश िवणे आव यक आह े.
वतःला समज ून घेणे आिण वतःबरोबर काम करण े हा सम ुपदेशका या व ैिव य
िश णाचा (diversity training ) एक मह वाचा भाग आह े. वैिव यप ूण पा भूमी
असणा या अशीला ंबरोबर काम करताना सम ुपदेशकांनी या ं या वत : या प :पातावर ल
ठेवणे आिण सम ुपदेशन स ा ंत सहभागी हो याप ूव या ंचे िनराकरण कर याचा य न करण े
अ याव यक आह े. वैिव यप ूण गटा ंबरोबरच े यांचे वतःच े जगल ेले अन ुभव, यांची
अिभव ृ ी, धारणा , मा य ितमा आिण प ूव ह ह े समुपदेशनातील या ं या कामास ंबंधीचे
नातेसंबंध आिण स ंपूण समुपदेशन ि या या ंना नकारा मक र या भािवत क शकत े. या
पाठात आपण वय , िलंग आिण ल िगक अिभम ुखता या ंसार या व ैिव यप ूण गटांबरोबर काम
कसे कराव े, हे समज ून घे याचा य न क .
७.२ वृ लोकस ं येचे सम ुपदेशन (COUNSELLING AGED
POPULATION)
य या जीवनाची ि या ही या या ज मापास ून सु होत े व मृ यूनंतरच स ंपु ात य ेते.
जर आपण य या स ंपूण जीवन माचा िवचार क ेला, तर या या ं या जीवनात िविवध
प तशीर बदला ंमधून जात असतात , यालाच आपण मानवी िवकास (human
development ) िकंवा आय ुमा न िवकास (lifespan development ) हणतो . हे बदल
ामु यान े शारी रक , बोधिनक आिण मनो -सामािजक अशा िविवध तरा ंवर उ वतात .
या बदला ंबरोबर समायोजन सम याद ेखील असतात , या शारी रक आिण बोधिनक बदल
आिण शारी रक आिण सामािजक पया वरण, याम य े य काय रत असत े, यांसह या ंचे
पर परस ंवाद समज ून घ े याशी स ंबंिधत आह ेत. वयानुसार होणा या बदला ंबरोबर
प रप वता आिण अ ययन ि य ेचा (maturation and learning process ) एक भाग
हणून भाविनक बदलद ेखील होतात , जे य या आ याि मक िवकासासह (spiritual
development ) वय-िविश सा मािजक अप े ा आिण मानद ंड, तसेच य च े ‘ व’ आिण
मानवी काय प तीचा उ ेशपूण घटक या ं या िवकासाची प ूत तादेखील होत े. यातील मनो -
सामािजक िवकासा या गितका ंपैक य ेक गितक ह े वत :बरोबर समायोजनाची एक
अि तीय गरज घ ेऊन य ेते. munotes.in
Page 120
समुपदेशन मानसशा
120 या स ंपूण जीवना या काल वाहात जीवनादर यान उ वत असणा या या व ैयि क
बदला ंसह घटना -संबंिधत बदलद ेखील (काही अप ेि त आिण काही अनप ेि त) य या
संपूण जीवनादर यान उ व ू शकतात . अशा बदला ंम ये िश ण आिण श ै िणक स ं थां या
िविवध तरा ंत व ेश आिण या तरा ंशी य ण (exposure ), नोकरीतील बदल , िम -
मंडळातील बदल , घर आिण िनवास थानातील बदल , िववाह , अप य - ा ी, िभ न स ंकटे,
कुटुंबातील म ृ यू इ याद चा समाव ेश होऊ शकतो . आयुमा नातील िविभ न ट या ंवरील
समायोजना या आकलनाचा एक भाग हण ून िविभ न वया ंत य जीवनाती ल बदला ंशी
वत:ला कशा कार े जोडू शकेल, हेसु ा सम ुपदेशकांनी समज ून घेणे अ याव यक आह े.
वृ लोकस ं येचा स ंदभ दे यासाठी िविवध स ं ा वापर या जातात , जसे क व ृ
(elderly ), वय कर ौढ (older adults ), वृ य (older persons ), वृ लोक (old
people ), ये नाग रक (senior citizens ) इ यादी म ं ालय अ ंतग त सामािजक याय
आिण स मीकरण (Ministry of Social Justice and Empowerment ) रा ीय य े
नाग रक प रषद (National Council of Senior Citizens - NCSrC) , भारत सरकार ह े
कायद ेशीर वय वष ६० पूण झाल े या य ला ज े नाग रक हण ून ओळखत े. हे वय
देशानुसार बदल ू शकत े आिण साधारणपण े ६० ते ६५ वषा या दर यान अस ू शकत े,
याम ुळे या वयातील आिण यावरील वया या य या िविश द ेशात तयार क ेलेली
िविवध धोरण े, सुिवधा, सवलती इ याद च े लाभाथ बनता त.
भारतात २०११ या जनगणन ेनुसार, ही लोकस ं या एक ूण लोकस ं ये या ८.६% आहे.
भारतातील ६० वष (५८ ते ६५ पय त बदल ू शकतात ) हे काय रत लोकस ं येसाठी
सेवािनव ृ ीचे वयद ेखील हण ून िच हा ंिकत क ेले जाते, जोपय त ते नोकरीचा स ेतू अिवरत
सु ठेव याचा पया य िनव डतात , िकंवा ते उ ोजक आह ेत, िकंवा ते वय ं-रोजगारीत
आहेत. भारतीय समाजात अन ेक ि या या ग ृिहणी आह ेत, यांना िनव ृ ीनंतर य ेणारा
बदल अन ुभवू शकत नाहीत , कारण या या ं या आरो यात घट होईपय त िकंवा या या ं या
कुटुंबातील त ण य ना घरातील जबाब दारी सोपिवत नाही , तोपय त या घरातील
यांची वतःची भ ूिमका स ु च ठ ेवतात. िनवृ ीनंतर आिथ क िनयोजन िक ंवा अवल ंिब व,
कुटुंबातील भ ूिमका बदलण े, समवय क म ंडळे बदलण े, जीवनश ैली, जीवन िनयोजनातील
इतर बदलद ेखील सतत य ेतात.
भारतासार या साम ूिहक स ं कृतीत (collec tivistic cultures ), कुटुंबे आिण श ेजारी
वृ ांसाठी अिवभा य आधार णाली (support systems ) हणून िस झा या आह ेत.
तथािप , थला ंतराची बदलती सामािजक स ं कृती, बदलती कौट ुंिबक स ंरचना, शहरीकरण
आिण आध ुिनक करण या ंमुळे वृ ांना वतःची काळजी वत : घेणे आिण या ं या गरजा
यव थािपत करण े या गो ी करण े भाग आह े. अलीकड या काळात , िवशेषत: वृ ां या
मुलांची अन ुपि थती आिण व ृ ांची वत : या आरो याची काळजी घ े यातील असमथ ता
पाहता ‘वृ ा मात ’ जाणेदेखील सामा य बाब आह े.
७.२.१ वाध य (Old Age)
वाध य ही लोका ं या जीवनातील एक अव था मानली जाऊ शकत े. तथािप , वृ वाची ही
एक ि या आह े. ही ि या ज ैिवक, मानिसक आिण सामािजक -सां कृितक पातळीवरील munotes.in
Page 121
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
121 बदला ंसह घडत असत े. वृ लोका ंकडे अनेक वषा या अन ुभवांवर आधा रत भरप ूर
सुजाणता अस ू शकत े, परंतु काही िविश े ांमधील बोधिनक आिण मनो -गित ेरक
घटदेखील अन ुभवू शकतात . ग धळल े या अव थ ेत असण े यांसह बोधिनक आ हाना ंम ये
(Cognitive challenges ) मन एका ठ ेवणे, तक बांधणे, िवचार करण े िकंवा आठवण े या
मता ंम ये होणारी घट समािव अस ू शकत े; आिण या व ैिश ्यांचा संदभ बंधमु पणे दुब ळ
अस यासह जोडला जातो . समायोजना मक आ हान े (Adaptation challenges )
जीवनातील बदला ंमुळे उ वतात , जसे क स ेवािनव ृ ी, जोडीदार गमावण े, ि यजन गमावण े,
सामािजक स ंपक आिण म ै ीपूण संबंध गमावण े, थला ंतर िक ंवा अप या ंचे िववाह , िकंवा
अगदी वत: या म ृ यू या क पन ेने पूव - या असण े.
वयोवृ शरीरासह व ृ य या ं या आरो यावर प रणाम करणा या िविवध कार या
आरो य सम या ंना सामोर े जा याची श यता असत े. वृ वा या ज ैिवक ि य ेला जीण ता
(senescence ) हणतात , याम य े पेशीय िवघटन / हास (cellular degeneration )
आिण ऊत मधील अपकाय दोष (tissue dysfunction ) उ वत े, याम ुळे शारी रक
साम य , अनेक अवयवा ंची काय प ती आिण ितसाद मता या ंम ये हळूहळू घट होत े, तर
िविवध रोगा ं ती अस ुरि तता वाढत े. सामा य दीघ कालीन सम या , जसे क र दाब ,
दया या सम या , संिधवात आिण मध ुमेह यांचा वृ लोका ं या जीवन -गुणव ेवर (quality
of life ) हािनकारक प रणाम हो याची श यता असत े.
काही वयोव ृ य ना अन ेक कार या च ेताशा ीय िबघाडाचा (neurological
impairments ) सामना करावा लागतो , जसे क पािक स स , मृित ंश (dementia ),
अ झायमर , आघात (Stroke ) आिण ी व वणातील स ंवेदी िबघाड (sensory
impairments ), याम ुळे वृ ांची काय शीलता , कौटुंिबक आिण सामािजक स ंवाद या ंवर
प रणाम हो याची श यता असत े आिण याम ुळे यां या जीवनात मानिसक ास
(distress ) उ वू शकतो . वृ ापकाळात उ वणा या शारी रक आिण मानिसक सम या ंमुळे
लोकांचा जीवन वाह हा वत :ची काळजी घ े या या मता त े यां या काळजीसाठी
इतरांवर अवल ंबून राहण े, असा बदल ू शकतो . या ि थतीम ुळे यांना या ं या कौट ुंिबक
नातेसंबंधांम ये केवळ अस ुरि तच वाटत नाही , तर या ं या जीवना या म ु य भागाम य े
वाय ता आिण िनय ं ण गमाव याम ुळे यां यात य ूनगंडाची भावनाही िनमा ण होऊ
लागत े. नॉयगाट न (१९७८ ) यांनी वृ ापकाळाकड े तीन म ुख ट प े असणारा कालख ंड
हणून पािहल े:
त ण -वृ (Young-Old): जे वृ ६५ ते या ७५ वयोगटातील आह ेत आिण त े
िनवृ ीनंतरही शारी रक , मानिसक व सामािजक ्या सि य अस ू शकतात .
वृ (Old): जे वृ ७५ ते ८५ या वयोगटातील आह ेत, आिण 'त ण व ृ ां या'
तुलनेत कमी सि य मानल े जातात .
वय कर व ृ (Old Old ): यांचे वय ८५ आिण याह न अिधक आह े व ते शारी रक
आिण बोधिनक काया त घट हो या या िदश ेने वाटचाल करत आह ेत ( लॅिडंग, २०१८
पहा). munotes.in
Page 122
समुपदेशन मानसशा
122 तथािप , या ेणी मोठ ्या माणातील सामा यीकरणा ंवर आधा रत आह ेत. जरी आपण
वृ वाची ि या आिण एखा ा य या ि या आिण काय शीलता या ं यात एकर ेषीय
नकारा मक स ंबंध (linear negative relationship ) काढू शकत असलो , तरी आरो य
आिण व ृ ापकाळातील मानिसक समायोजन (psychological adjustment ) यांसारख े
घटक य पर व े िभ न अस ू शकतात , जे सरत े शेवटी जीवना या िविवध े ांत कोण
अिधक सि य आ हे, हे िनधा रत कर ेल. जागितक ब ँक (World Bank ), जागितक आरो य
संघटना (World Health Organization - WHO) आिण स ंयु रा े, यांसार या
िविवध ोता ंनुसार, भारतातील सरासरी आय ुमा न सुमारे ६९ ते ७० वष आहे. हे असे
सूिचत करत े, क सरासरी भारतीय व ृ या ं या व ृ वा या न ंतर या ट यात व ेश क
शकत नाहीत .
सकारा मक आिण यश वी व ृ व ि या समज ून घे यासाठी व ृ वा या मनोसामािजक
पैलूंची पर ेषा तयार कर यात मह वप ूण िस ा ंतांनी मदत क ेली आह े. ए रक ए र सन
यां या मनो -सामािजक िवकासा या िस ांताचा (psychosocial development ) शेवटचा
ट पा, हणज ेच अह ं सम ता (ego integrity ) िव िनराशा (despair ) ही वृ वाची
अव था दश वते. वयोवृ य या ं या जीवनातील या ं या कत ृ वाचा उ सव साजरा क
शकतात आिण या ंनी यतीत क ेले या जीवना तून समाधान िमळव ू शकतात िक ंवा
यां यात अपराधीपणाची भावना , कटुता आिण िनराश ेची भावनाद ेखील अस ू शकत े,
याम ुळे यां याम य े नैरा य िनमा ण हो यास वाव तयार होतो .
त ा ७.१ ए रक ए र सन या ंनी तािवत क ेलेले मनोसामािजक िवकासाच े आठ ट प े
अव था / वय आ हा न साम य / स ुण
१. अभ क - Infant (ज म त े
१८ मिहने) ाथिमक िव ास िव ाथिमक
अिव ास (Basic trust vs.
Basic Mistrust ) चोदना (Drive ),
आशा
२. शैशवाव था - Toddler
(१८ मिहने ते ३ वष ) वाय ता िव ल जा / संशय
(Autonomy vs.
Shame/D oubt) व-िनयं ण / धैय
३. पूव शालेय/खेळ याच े वय -
Preschooler/ Play Age
(३ ते ५ वष ) पुढाकार िव अपराधीपणा
(Initiative vs. Guilt ) उ ेश
४. शालेय वय - School Age
(६ ते १२ वष ) उ ोगशीलता िव य ूनता
(Industry vs. Inferiority ) प त / काय मता
५. िकशोराव था -
Adolescence (१२ ते १८
वष ) व-ओळख िव भ ूिमका स ं म
(Identity vs. Role
Confusion ) समप ण / िन ा munotes.in
Page 123
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
123
६. पूव - ौढाव था - Young
Adulthood (१८ ते ३५ वष ) जवळीकता िव अलगाव
(Intimacy vs. Isolation ) समप ण / ेम
७. म य- ौढाव था - Middle
Adulthood (३५ ते ५५/६५
वष ) उ पादकता िव िन लता
(Generativity vs.
Stagnation ) उ पादन / काळजी
८. उ र- ौढाव था - Late
Adulthood (५५ ते ६५ वष
मृ यू) अहं सम ता िव िनराशा (Ego
integrity vs. Despair ) सुजाणता
{ ोत: लॅिडंग, एस. टी. (२०१८ ). काऊंसेिलंगः अ कॉि ह िस ह ोफ ेशन (८ वी
आवृ ी). लंडन: पीअरसन ए य ुकेशन, इंक}.
ए र सन या ं या िवकासा मक िस ा ंता या श ेवट या ट यातील सम ता /अखंडतेची
जाणीव (sense of integrity ) ही या ं या जीवनात ज े काही घडल े, यािवषयी
वीकृती या भावन ेचे (feelings of acceptance ) ितिनिध व करत े, याम ुळे संपूण तेची
जाणीव (sense of wholeness ) आिण जीवनातील य ेयांची समा ी (closure to life
goals ) िनमा ण होत े. िनराश ेची भावना (sense of despair ) ते हा िनमा ण होत े, जे हा
एखादी य ित या गत काळाकड े अपयश आिण अप ूण इ छा या ंनी िच हा ंिकत असल ेला
हणून पाहत े, आिण ती व ेग या प तीन े काही क शकली असती , याबाबतीत ितला
प ा ाप होतो .
रॉबट ऍचल े य ांचा सात य िस ा ंत (Continuity theory) हा वृ वा या समायोिजत
ि या (adaptive process of ageing ), तसेच ि या ंमधील सात य , सामािजक
य तता (social engagement ) आिण अगोदर या जीवनाव था जग याच े इतर
आकृितबंध (बा सात य - external continuity ) यांसह लोक या ंचा व -आदर (self-
esteem ), काय मता (competency ), आिण यां या गत काळािवषयी वीक ृती
(acceptance of their past ) यां ारे अहं-सम त ेची जाणीव (अंतग त सात य - external
continuity ) अबािधत राख याचा कसा य न करतात , यांवर अिधक चचा करतो .
यासाठी व ृ ापकाळाम ुळे येणा या आ हाना ंशी ज ुळवून घे यासाठी या ंनी सि यपण े
योजना आखण े आिण धोरण े वापरण े आव यक आह े. याच माण े, ि या िस ा ंत
(activity theory ) हा सि य अस या या आिण सामािजक स ंबंध व पर परस ंवाद
राख या या मह वावर अिधक जोर द ेतो. सामुदाियक ि या , मनोरंजना मक ि या ,
सवडी या व ेळेतील ि या आिण इतर जबाबदारी -संबंिधत ि या , उदाहरणाथ - कौटुंिबक
भूिमका, यांम ये वृ य चा सि य सहभाग हा यां या वा यासाठी मह वप ूण आहे.
दुसरीकड े, अिल ता िस ा ंत (disengagement theory ) पूव या ि या , भूिमका
आिण सामािजक वत न यांतून माघार घे यािवषयी आिण जीवनाचा एक नवीन ट पा हण ून
वृ व वीकार या या ि य ेिवषयी बोलतो . भूिमका िस ा ंत (Role theory ) हा
जीवनात िनय ं ण आिण ित ेची जाणीव , जी य या वा यास योगदान करत े, ती
ा कर यासाठी लोक प ूव -अि त वात असणा या यां या या भ ूिमका वठिवतात , munotes.in
Page 124
समुपदेशन मानसशा
124 यां या भ ूिमकां या मह वावर जोर द ेतो. वाढ या वयासह जीवनातील भ ूिमकांचा हास
होतो. उदाहरणाथ , सेवािनव ृ ीमुळे कम चारी या भ ूिमकेचा हास होतो , जोडीदारा या म ृ यूने
पती/प नी या भ ूिमकेचा हास होतो आिण म ुले ौढ होत असताना एखादी य सि य
पालक वाची भ ूिमका गमाव ू शकत े, याम ुळे यां या जीवनात िनराश ेची भर पडत े.
वृ ाव थ ेतील लोक वयोवाद (ageism ) अनुभव याची श यता अिधक असत े. जागितक
आरो य स ंघटने या (ड य ू.एच.ओ.) मते, वयोवाद हा लोक या ं या वयावर आधा रत
यांना सामोर े जातात या मा य ितमा (stereotypes ), पूव ह (prejudice ) आिण
भेदभाव (discrimination ) यांचे ितिनिध व करतो ; आिण या य तो अन ुभवतात ,
यां या िनक ृ शारी रक आिण मानिसक आरो याशी तो स ंबंिधत आह े. वयोवाद हा
आंतरिपढीय पर परस ंवादाला (intergenerational interaction ) आकार द ेतो आिण
एकमेकांकडून लाभ घ े या या अ मत ेसह या ं या नात ेसंबंधांम ये अडथळा हण ून काय
करतो . वृ लोक वतःच या ंची वृ व ि या िनरोगी मागा ने वीका शकत नाहीत . ते
अशा अव थ ेतून जातात , याला डन (१९९३ ) वयाचा ग ूढवाद (mystique of age )
असेदेखील हणतात , कारण य या ं या आदश वादी ता यापास ून दूर जात
अस याम ुळे यांना वृ हो याची भीती वाटत े. यामुळे य अशा वत नात ग ुंतू शकतात ,
जे यांना वा तव िव िपत कर यास आिण त े नाकार यास मदत कर ेल, कारण वृ वाची
क पना ख ूप भयावह असत े.
७.२.२ वृ ां या गरजा (Needs of the Aged)
वृ ापकाळ अन ेक कार या सम या ंचा सामना कर याची आिण या ं याशी ज ुळवून
घे याची मागणीद ेखील िनमा ण करतो , िजला सम ुपदेशनात स ंबोिधत करण े आव यक आह े.
यांपैक काही सम या खा लील माण े:
• सेवािनव ृ ी हाताळण े (Dealing with retirement ): सेवािनव ृ ीचा काळ हा
य साठी आिथ क अ थ ैय आिण याचबरोबर , कामा या अन ुपि थतीम ुळे िनमा ण झाल ेली
मानिसक पोकळी हाताळ याची गरज उ प न करतो . ही गरज कामाशी स ंबंिधत ओळख
गमावण े या ार े दश िवली जात े. यातून हास पावल े या व -िवषयीची जाणीव उ प न होऊ
शकते, कारण ौढ वा या बह ता ंश भागा ंत काम करणा या य ची व -संक पना ही
कामाच े व प , यांची भ ूिमका, यां या कामाशी स ंबंिधत ि थती आिण म ू य
इ याद भोवती िफरत े. कामा या िठकाणी थािपत होणार े सामािजक स ंबंध िनव ृ ीमुळे
िनमा ण झाल े या मनोव ै ािनक पोकळीतही योगदान द ेऊ शकतात .
• अिल त ेचा आिण एकट ेपणा या जािणव ेचा सामना करण े (Coping with
Isolation and sense of Loneliness ): एकाक पणाची भावना ही अन ेक घटका ंमुळे
उ प न होऊ शकत े, जसे क आरो य आिण गितशीलतािवषयक सम या ंमुळे सामािजक
सहभागाचा अभाव , िम ां या म ृ यूमुळे यांना गमावण े, पुन था नांतरण (relocation )
इ यादी . आंतरिपढीय मा य ितमा (Inter-generational stereotypes ), वण हास ,
मृती हास , एका त ेचा अभाव , उि नता आिण िचडिच डेपणा या ंसारखी व ैिश ्ये वृ लोक
आिण या ं या क ुटुंबातील सद या ंमधील स ंवादात अडथळ े हण ून काम क शकतात . munotes.in
Page 125
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
125 या यित र , जोडीदाराचा म ृ यू, थला ंतर िक ंवा मुलांचे थला ंतर (बह तेकदा िववाहान ंतर)
देखील या ं या जीवनात र पणाची भावना वाढव ू शकत े.
• बदल या आरो य -ि थत च े यव थापन (Managing changing health
conditions ): शारी रक श , फूत /चपळता आिण जोम या ंम ये घट होण े, ही अशी
गो आह े, जी वीकारण े कठीण असत े. आरो यिवषयक सम या ंबरोबर जीवनश ैलीतील
बदल, राहणीमान यव था , आिथ क भार , यायाम आिण काट ेकोरपण े आहार पाळ याची
गरज, औषधा ंचे काट ेकोरपण े पालन करण े आिण इतर िशफारस क ेलेले उपचारा ंची
आव यकता या सव बाबीद ेखील य ेतात. ढासळल े या आरो याम ुळे काळजी घ े यासाठी
इतरांवर अवल ंबून राह याच े माणद ेखील वाढत े. अशा कार े, कमकुवत आिण अ म
अस याची भावना व ृ ांम ये िनमा ण होत े. गंभीर आजार आिण दीघ कालीन ि थती या व ृ
य या मानिसक ासाला हातभार लाव ू शकतात . या यित र , वत: या म ृ यूची
क पनाद ेखील ठळक होत े. हणून अशा िवचारा ंिवषयी द ुि ंता आिण प ूव - य तता ,
वत: या म ृ यूची योजना आिण तयारी ही सामा य व ैिश ्ये आहेत.
• बदल या भ ूिमकांशी ज ुळवून घेणे (Adjusting to changing roles ): एखादी
य जीवना या व ेगवेग या ट या ंवर पुढे जात असताना या भ ूिमकांचे व प आिण
संबंिधत अप े ा या सतत बदलत राहतात . याच माण े, वृ ापकाळात प ूव या भ ूिमका
सोडून कुटुंबात आिण समाजात मोठ ्या माणावर नवीन भ ूिमका वीकार याची मागणी
िनमा ण होत े. उदाहरणाथ , जरी पालक -मुलाचे नाते िनिद असल े, तरीही म ुले मोठी होतात
आिण पालक व ृ होतात . यामुळे पालका ंची भूिमका आिण स ंबंिधत वत न बदलण े अपेि त
आहे. िवशेष हणज े पालक आता आजी -आजोबा ंची भूिमका वठव ू शकतात आिण ि यकर
आता सहचरा ंची भ ूिमका बजाव ू शकतात . गृहीत धरल े या नवीन भ ूिमकांम ये साम य
गितकेदेखील बदल ू शकतात . सेवािनव ृ ीनंतर संरिचत भ ूिमका आिण प ूव या कामा या
िठकाणी असल े या अप े ांपासून जीवनातील अस ंरिचत आिण लविचक भ ूिमका
वीकार याकड े वळण े जीवनात स ंिद धता आिण ह ेतूची कमतरता िनमा ण क शकतात .
केवळ यो य िनयोजन , व-जाग कता आिण वा तववादी आकलन या ंसह व ृ या ं या
नवीन भ ूिमकांिवषयी िनण य घेऊ शकतात , व-िनधा रत बन ू शकतात व जीवनाचा अथ
आिण उ ेश शोधू शकतात . याच व ेळी, भरपूर मोक या व ेळेत सवडी या ि या ंम ये य त
हो याची नवीन भ ूिमका ग ृहीत धरण े आिण जबाबदा या ंमधून भारम ु होण े हेदेखील या ंचे
वा य सम ृ क शकत े. तथािप , अशी भ ूिमका ही िवप ुल माणात व ेळ, पैसा आिण
आधार णालीची आव यकता गृहीत धरत े.
• छळ/शोषण आिण द ुल या ंचा सामना करण े (Coping with abuse and
neglect ): अवल ंिब व आिण साम य गमावण े, यांसह शोिषत होण े व अ यायकारकपण े
वागिवल े जाण े, ाथिमक मानवी ह का ंचे उ ल ंघन इ यादी बाब या ीन े
असुरि ततास ु ा येते. कुटुंबातील बदल या भ ूिमका आिण साम य गितशीलता (power
dynamics ), हास होणार े वृ ांचे आरो य आिण त ंदु ती / व थता , यांचे आिथ क आिण
शारी रक काळजी अवल ंिब व या ंमुळे वृ लोक द ुल आिण छळ या ंचे सहज बळी होतात .
मालम ा आिण स ंप ीया ं या वारसाह का ंमुळे होणा रे संघष , कुटुंबातील तणावप ूण संबंध,
बदलती कौट ुंिबक रचना इ याद म ुळे छळ आिण द ुल हो याची श यता वाढत े. दुल munotes.in
Page 126
समुपदेशन मानसशा
126 ते हा उ वत े, जे हा कौट ुंिबक सद य िक ंवा काळजीवाह व ृ ां या गरजा िक ंवा आव यकता
पूण करत नाहीत , जसे क अ न , पाणी, औषध े इ यादी पुरवत नाहीत . तथािप , दुल हे
भाविनक िक ंवा सामािजक तरा ंवरदेखील होऊ शकत े, उदाहरणाथ , जे हा व ृ ांना
काहीतरी य कर याची गरज भासत े, ते हा या ंचे हणण े न ऐकण े िकंवा या ंना एखा ा
िम ाला भ ेटायला जा याची गरज भासल ेली असताना या ंना मदत न करण े इ यादी . वृ
लोक अन ुभवू शकतात , अशा छळा या /शोषणा या िविभ न कारा ंम ये शारी रक शोषण ,
शाि दक शोषण , ल िगक शोषण िक ंवा आिथ क शोषण या ंचा समाव ेश अस ू शकतो .
• इतर मानिसक आरो य सम या (Other mental health issues ): नैरा य आिण
शोक करण े आिण िवयोग , अि त वा तील एकट ेपणा आिण द ुि ंता, असुरि तत ेची भावना
आिण अिनि तता , मृित ंश, व-ह येचे िवचार , इ यादी सव बाबी व ृ ापकाळात
एकमेकांशी संबंिधत आिण सामा य असतात . वृ ापकाळात शारी रक , मानिसक , कौटुंिबक
आिण सामािजक प रि थत म य े आमूला बदल होत असताना वृ एकाक पणाची ती
भावना अन ुभवतात , जी सीमन (१९५९ ) यां या मत े, िनयमहीनता (normlessness ),
साम य हीनता (powerlessness ), िवलगीकरण (isolation ), अथ हीनता
(meaninglessness ) आिण व -िवलगीकरण (self-estrangement ) या जािणवा ंनी
िच हा ंिकत होत े. अिल त ेची भावना ही वृ लोका ंम ये असहायता आिण िनराशावाद ,
आिण न ैरा य आिण इतर िवक ृतीज य ि थतीद ेखील िनमा ण करत े. वृ अन ुभवत असणारी
जीवन -गुणव ाद ेखील (quality of life ) यां या मानिसक वा यास हातभार लावत े.
जागितक आरो य स ंघटने या (ड य ूएचओ ) मते, वृ ांची जी वन-गुणव ा बह िवध तरा ंवर
समजली जाऊ शकत े:
शारी रक आरो य (उदाहरणाथ , ऊजा , वेदनेचा अभाव िक ंवा यो य झोप )
मानिसक (उदाहरणाथ , सकारा मक भावना , कमी नकारा मक भावना , व-आदर
(self-esteem ), अबािधत िवचारसरणी आिण म ृती)
वात ं य पातळी (उदाहरणाथ गितशीलता , दैनंिदन जीवनातील ि या , कामाची
मता )
सामािजक स ंबंध (उदाहरणाथ , सामािजक आधार , वैयि क स ंबंध)
पया वरण (उदाहरणाथ , आिथ क संसाधन े, वातं य, शारी रक स ुरि तता , आरो य
सेवेची सुलभता , मनोरंजन/सवडीची व ेळ)
अ या म , धम , वैयि क धारणा आिण या ंचे फायद े
७.२.३ वृ ांचे समुपदेशन करण े (counseling the Aged)
वैिव यप ूण अशीला ंबरोबर काम करत असताना या ं या गरजा समज ून घे यासाठी िश ण
देणे आिण यान ुसार सम ुपदेशका या कौश या ंचा वापर सम ुपदेशक अशीला ंना अन ु प
बनव यासाठी करण े हे अ य ंत मह वाच े आह े. वृ ांबरोबर उपचारा मक काय सु
कर याप ूव सम ुपदेशकांनी वृ ांिवषयी या या ं या वतः या अिभव ृ ी आिण मा य ितमा munotes.in
Page 127
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
127 यांना स ंबोिधत करण े आव यक आह े. समुपदेशकां या नकारा मक व ृ ीचा अशील -
समुपदेशक स ंबंधांवर प रणाम होऊ शकतो , तसेच सम ुपदेशन ि य ेवरही याचा िवपरीत
प रणाम होऊ शकतो .
कोला ग ेलो आिण प ुि वनो (१९८० ) यांनी काही सम ुपदेशकांना ग ुंतवणूक ल ण -
मु चयाचा (investment syndrome ) कसा अन ुभव य ेतो हे दश िवले, याम य े यांना
वाटते, क वृ लोका ंऐवजी त ण लोक , जे पुढे जाऊन समाजासाठी व ृ ांपे ा न क च
योगदान द ेतील, यां याबरोबर काम कर यात व ेळ आिण साम य यतीत करण े अिधक
चांगले आहे. शोिफ ड (१९६४ ) यांनी सम ुपदेशकांम ये अशाच कारची व ृ ी ओळखली
आिण यािवस (YAVIS ) हे संि प तयार क ेले, जे आज ‘यािवस ल ण -समु चय’
(YAVIS syndrome ) हणूनही ओळखल े जाते. यािवस ह े संि प सम ुपदेशकां या
ाधा याच े ितिनिध व करत े - त ण (Young ), आकष क (Attractive ), शाि दक
(Verbal ), बुि मान (Intelligent ) आिण यश वी (Successful ) अशील आिण या
ाधा य प पाताम ुळे ते जु या अशीला ंबरोबर काम कर या स ाधा य द ेत नाहीत .
याच माण े, त ण सम ुपदेशक, जे वृ ां या स ंदभ चौकटीन ुसार अनन ुभवी असतात आिण
यां याम य े यां या मत े य ां या अडचणी समज ून घे या या िक ंवा या ंना मदत
कर या या मत ेचा अन ुभव आह े, यां याबरोबर काम करताना व ृ अशीला ंनीही
उपचारा मक य ुतीम य े ितकार आिण थाना ंतरण दश िवले आहे. आंतरिपढीय अन ुभव
आिण गत काळात या ं या क ुटुंबातील त ण सद या ंबरोबर झाल े या िविनयोगाची /
देवाणघ ेवाणीची क पना सम ुपदेशकांकडे थाना ंतरीत होऊ शकत े. समुपदेशकांनी ित -
थाना ंतरणा या श यता ंिवषयीद ेखील जाग क असण े आव यक आह े.
वयोवृ अशीला ंबरोबर सम ुपदेशनाच े काय आपण अगोदर चचा केले या गरजा ंवर ल
क ि त क शकत े. वृ अशीला ंबरोबर काम करताना िविवध मानसोपचारा ंची या ी आिण
काय प ती तीच राहत े. तथािप , वयोवृ अशीला ं या गरजा प ूण कर यासाठी स लागारा ंनी
तं े आिण उपचारा या ि या िशक यास आिण वीकार यासाठी ख ुले आिण सतत
लविचक असल े पािहज े. या लोकस ं येबरोबर काम करताना सम ुपदेशकांनी सामािजक -
सां कृितक स ंदभ आिण आ ंतरिपढीय फरक समज ून घे याचा य न करण े खूप आव यक
आहे. उदाहरणाथ , वृ ापकाळा या या अव थ ेत जीवनात अ या म आिण धािम कता या ंना
ाधा य ा होऊ शकत े. अशा कार े, समुपदेशक सम ुपदेशनात ि य ेत या गितकाचा
समाव ेश कर या या मागा चा िवचार क शकतात . परंतु याच व ेळी, य उपचार
ि य ेत य यय य ेणार नाही , याचीद ेखील काळजी घ ेणे िततक ेच मह वाच े आहे.
वृ अशीला ंबरोबर काम करताना यां याशी सामना कर या या धोरणा ंम ये सुधारणा
कर यावर , हणज ेच या ं या समायोजन आिण िहतासाठी आव यक असल ेली कौश य े
आिण या ंना यो य या िश ण कौश यान े सुस ज कर यावर ल क ि त केले जाऊ
शकते. अ य यवधान (Indirect interventions ), जसे क आधार -गट (support
groups ), मनोरंजना मक काया चे िनयोजन करण े, सामािजक सहभागाच े उप म
इ यादीद ेखील व ृ अशीला ंसाठी फायद ेशीर ठ शकतात . अनेक उपचारप दती , जसे क
बोधिनक -वात िनक उपचारप ती (cognitive -behaviour therapy ), मनोगितक य munotes.in
Page 128
समुपदेशन मानसशा
128 उपचारप ती (psychodynamic therapy ), अि त ववादी उपचारप ती (existential
therapy ), जीवन प ुनरावलोकन ि कोन (life review approaches ), गट-
उपचारप ती (group therapy ), कुटुंब आिण व ैवािहक जोडपी उपचारप ती (family
and couples therapy ) वृ अशीला ंबरोबर काम करताना उपय ु अस याच े आढळल े
आहे. यािशवाय , समुपदेशकांनी यावहा रक सम या ंना स ंबोिधत करण े, मनो-िश ण
(psycho -education ) दान करण े आिण अशीला ंना सम या -िनराकरणा या प ती
िशक यास मदत करण े इ यादी गो वर देखील ल क ि त करण े आव यक आह े.
समुपदेशनाचा उ ेश आिण याची ि या हा अशा व ृ अशीला ंसाठी प ूण पणे एक कारचा
नवीन अन ुभव अस ू शकतो , यां यात मदत कर या या या ि कोना या य णाचा
अभाव आह े. समुपदेशकांनी हे सुिनि त करण े आव यक आह े, क ते मानसोपचार
ि य ेसह अशीला ंची ओळख वाढवतील , अशील य या यो य अप े ा प करण े,
िवशेषत: उपचारप तीत या ं या सि य वचनब त ेिवषयी गोपनीयता ठ ेवणे गरज ेचे आहे.
अशा सम ुपदेशन मा ंडणी/रचनेम ये संवादिवषयक अडथळ े िनमा ण होण े सामा य आह े,
याम य े वृ अशील कोमल , मंद, अ प , एका त ेचा अभाव , इ यादी अस ू शकतात .
समुपदेशकांनी याची खा ी क न यावी , क त े वतः एक स ंयमी ोत े आह ेत आिण
अशीला ं या गरज ेनुसार आिण ितसादान ुसार स ंवादाची गती समायोिजत क ेली पािहज े.
उपचारप तीम य े अशीला ंमधील वात ं य, व-िनभ रता, वत:ची काळजी आिण व -
क णा वाढिव यावरद ेखील ल क ि त क ेले पािहज े. समुपदेशकांनी अशीला ं या जीवनाची
एकूण गुणव ा वाढव याच े उि ल ात घ ेऊन अिधक सम ि कोन िनमा ण क न
घे याचा य न क ेला पािहज े, जसे क क ुटुंबातील या ं या भूिमकेवर आिण काया वर ल
क ि त करण े, समुदायाचा सहभाग , आिथ क आिण आरो य स ेवा िनयोजन इ यादी . तथािप ,
असे करत असताना समुपदेशकांनी ते या े ात िशि त नाहीत आिण या सम या
यां या े ातच य ेत नाहीत , अशा े ातील कौश या ंचा िवनाकारण दा वा क नय े. या
त वाच े पालन सम ुपदेशकान े करायला हव े. उदाहरणाथ , यावसाियक सराव सम ुपदेशक हा
अशील य ला वतः या फाय ासाठी हणज ेच जे हा अशील य आिथ क बाज ूने
कमकुवत असतील , ते हा आिथ क िनयोजन त ा ंकडून अित र यावसाियक मदत
घे यास या ंना ो सािहत क ेले जाऊ शकत े.
७.३. िलंग-आधा रत सम ुपदेशन (GENDER -BASED
COUNSELLING )
या िवभागात आपण व ैिव यप ूण गटांचे समुपदेशन कर या या आणखी एका प ैलूवर, हणज े
िलंगावर ल द ेऊ. या भागात आपण फ प ु ष आिण ि या ं या सम ुपदेशनाशी स ंबंिधत
सम या ंचा िवचार क . जरी जरी िल ंग-प रवत त य शी स ंबंिधत म ुद् ांवर या िवभागात
तांि क ्या चचा केली जाऊ शकत े, तरीही आपण प ुढील भागात ही लोकस ं या सिव तर
हाताळ ू. अमे रकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन (ए.पी.ए.) िलंग या स ंक पन ेत दोन
तरांवर प पण े फरक करत े. जैिवक तरावर िल ंग (Sex) हे पु ष िक ंवा मादी
अस या या प ैलूचा संदभ देते, तर सामािजक तरावर िल ंग (gender ) हे जैिवक तरावर munotes.in
Page 129
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
129 आधा रत प ु ष आिण ी अस या या मानक प ैलूंना स ूिचत करत े, जे एखा ा या
सं कृती ार े आकार घ ेतात; जसे क अिभव ृ ी, वत न आिण भा वना. [यापुढे, या दोन
संक पना ंमधील िभ नता सहज अधोर ेिखत कर यासाठी आिण ‘िलंग’ या सं ेचा सरा स
केला जाणारा स ं मी वापर टाळ यासाठी आपण या दोन तरा ंवरील िल ंगाचा उ ल ेख
जैिवक िल ंग (Sex) आिण समाजािभम ुख िल ंग (gender ) अशा दोन िभ न स ं ा वापरणार
आहोत . या यित र , काही नवीन आिण न ेम या स ं ा तयार होऊ शक या , तर त े
न क च प ृहणीय ठर ेल.] जे हा एखा ाच े वत न या सा ं कृितक अप े ांशी स ुसंगत नसत े,
ते हा त े समाजािभम ुख िल ंग गैर-अनुसरण (gender non -conformity ) मानल े जाऊ
शकते.
समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत भ ूिमका (Gender roles ) आिण स ं कृती ार े आकार
िदले या अप े ा या तणावाच े कारण अस ू शकतात , िवशेषत: जे हा व ैयि क य ेये, इ छा
आिण जीवनाच े माग या िनयमा ंशी स ंघष करतात . सां कृितक म ू ये आिण मानक े येक
िलंगाचे समाजातील सामािजक साम य , वाय त ेची जाणीव िन धा रत करतात आिण
बह तेक समाजािभम ुख िल ंग-समानत े या (gender equality ) क पन ेचे ितिनधी व करत
नाहीत . अशीला या सम या आिण गरजा त े सामािजक अिभस ंधान (social
conditioning ) आिण सा ं कृितक आचार -संबंिधत म ू यां या (cultural ethos ) या
कारात वाढतात , यां ारे िनधा रत क ेले जातात . हणून एक ी आिण प ु ष असण े ही
एक ज ैव-मनो-सामािजक (biopsychosocial ) अपूव संक पना आह े.
येक समाजािभम ुख िल ंगाचा सा ं कृितक स ंदभ समुपदेशकांनी समज ून घेणे आव यक
आहे. सामािजक भ ेदभाव (social discrimination ), समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत
भूिमका (gender roles ), मा य ितमा प ु ीकरण बाबी (stereotype confirmation
concern ), इ याद चा अन ुभव हा लोका ं या िजव ंत वा तवाचा एक भाग आह े.
समाजािभम ुख िल ंगांमधील स ंबंध (Gender relations ), सां कृितक म ंजूरी (cultural
sanctions ) आिण ल िगकत ेिवषयी िनिष /विज त बाबी (taboo ) हेदेखील सा ं कृितक
िनयमा ंचे एक भाग आह ेत, यांचे पालन करण े अपेि त आह े. वैिव यप ूण देश असल े या
भारतात िलंग आिण याच े प रणाम समज ून घ ेताना आ ंतरिवभागीयता
(intersectionality ) क पनाद ेखील समज ून घेणे आव यक आह े. जात, अपंग व, वग
आिण समाजािभम ुख िल ंग यांसार या सामािजक ेणी एकम ेकांशी आ ंतरि य ेत कशा कार े
काय करतात , यावर आ ंतरिवभागीयता ि कोन काश टाकतात . उदाहरणाथ , अपंग व
नसले या ीप े ा अप ंग असणारी ी समाजात अिधक व ंिचत अस ेल. याच माण े, उ च
मान या जा णा या जातीतील ीप े ा किन मान या जाणा या जातीतील ीला शोषणाचा
सामना करावा लागतो .
७.३.१ ि या ंचे समुपदेशन करण े (Counselling Women )
बह तांश समाजात ि या ंना समान दजा िमळत नाही . समानता ही काही व ेळा एक िम या
घटना आह े, असे भास ू शकत े. िवशेषत: अिधक ढीवादी समाजात ि या ंना या ं या
आवडी -िनवडी आिण िनण य घे याचे ाथिमक वात ं य आिण वाय ता या ंपासून कायमच
वंिचत ठ ेवले जात े आिण अन ेकदा या ंना िश णासारखी स ंधीदेखील ा होत नाही . munotes.in
Page 130
समुपदेशन मानसशा
130 समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत ही ि थती /दजा आिण साम य य ांतील भ ेद कट आह ेत.
भारतातील व ैिव यप ूण प र य (landscape ) हे िविभ न स ं कृती आिण ि या ंसाठीच े
भेदा मक अन ुभव कथन करतात . ि या या िह ंसाचार , छळ/शोषण , बला कार आिण
अ याया या इतर कारा ंना बळी पडतात . समुपदेशन ि य ेत या ंना भाविनक ्या
सुरि त पया वरणात या ंचे वेदनादायक अन ुभव समोर आण याची म ुभा िदली जात े.
हणूनच वत:चे समाजािभम ुख िल ंग-संबंिधत प ूव हांचे िनराकरण करण े आिण वत :म ये
असणा या मा य ितमा ं या व पािवषयी व -जाग क असण े ही सम ुपदेशकाची
जबाबदारी असत े, कारण अशा मा य ितमा सम ुपदेशन ि या भािवत क शकतात
आिण समान ुभूती अवरोिधत क शकतात .
ि या ंसाठी ची आिण जीवनाशी स ंबंिधत द ेखील िभ न व पा या असतात . कुटुंब
आिण सम ुदायातील िविवध भ ूिमकांमधील या ंचा सहभाग , यांचे जवळीकत ेशी संबंिधत
(intimacy issues ), आंतरवैयि क (interpersonal ) आिण अ ंतव यि क
(intrapersonal ) संघष , यावसाियक कारिकद िवषयक पया य (career options ),
आिण समाजान े या ं या यावसाियक कारिकद िवषयक मह वाका ं ांवर (career
aspirations ) लादल े या मया दा, या सव समुपदेशनाम ये शोध घ े यायो य मह वा या
बाबी आह ेत. समुपदेशन आिण मानसोपचाराची ाथिमक कौश य े आिण त ं े एकसारखीच
राहतात , आिण मह वाच े हणज े ि या ंसंदभा त िविश असणा या सम या ं ित
समुपदेशकांचे ान आिण या ंिवषयीची स ंवेदनशीलता आिण यािवषयीची जाग कता , क
ि या या ा ंकडे कसे पाहतात आिण या ं या आ ंत रक आिण बा जगाशी कशा कार े
जोड या जातात , यािवषयीची सम ुपदेशकांची जाग कता आ य ंितक मह वाची आह े.
िवकासा मक अन ु म (developmental progression ), भाव आिण बदल , जैिवक
ि या , भाविनक गरजा , सामािजक अिभस ंधान इ याद सारख े िविवध घटक ि या ंसाठी
िभ न कार े काय करतात . या घटका ंचा मह वा या प ैलूं या स ंबंधात िविभ न भाव पडतो ,
जसे क त े पैलू य कर यासाठी , या उपचारा मक अिभ े ात (therapeutic space )
िटकून राह यासाठी , आिण खाजगी व- कटीकरणासह (private self -disclosure )
सखोल पातळीवर ग ुंत यासाठी या ंची व थता (comfort ). मह वाच े हणज े, हे
समुपदेशकां या िल ंग- कारावर ( ी/पु ष) देखील अवल ंबून अस ेल. लँडेस, बट न, िकंग
आिण स ुिल हन (२०१३ ) यांनी िनदश नास आण ून िदल े, क बह सं य ि या या
समुपदेिशकांना ( ी-समुपदेशकांना) ाधा य द ेतात. याचे कारण अस े, क या ंना
यां याशी बोल यात अिधक सोयी कर वाटत े, समुपदेिशका या ंचे अनुभव चा ंग या रीतीन े
समजू शकतात आिण अशा कार े प रणाम व पी या या ं याशी अिधक समान ुभूतीपूण
असतील . या सम या ंसाठी एखादी य सम ुपदेशन घ ेते, यांचे व पद ेखील प ु ष
िकंवा ी सम ुपदेशकांची िनवड भािवत क शकत े. उदाहरणाथ , ल िगक बाब -संबंिधत
काही सम या अस ेल, तर अशीला ंची िनवड सम ुपदेिशकांसाठी अस ेल. दुसरीकड े,
अ यासा ंनी दश िव या माणे ि या यावसाियक सम ुपदेशनासाठी सम ुपदेशकांना ाधा य
देतात. समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत मा य ितमाद ेखील (Gender -based
stereotypes ) या िनवडी भािवत करतात . उदाहरणाथ , ि या अिधक स ंवेदनशील आिण
आ थावाईक असण े अपेि त क ेले जाते, हणून ी अशील समुपदेिशकांशी वैयि क आिण
भावना - भा रत सम या ंिवषयी बोल यास ाधा य द ेऊ शकतात . munotes.in
Page 131
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
131 ७.३.२ ि या ं या सम ुपदेशनातील बाबी (Concerns in Counselling Women )
ि या ंचे समुपदेशन कर या या म ु य बाब प ैक एक , हणज े यांना वतःला आिण या ंचे
जीवन अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यात मदत या ंना मदत करण े होय. ि या ंम ये
जिवल े समिल ंगकाम ुक पु षलेले ारंिभक समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत समाजीकरण
(Early gender socialization ), समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत भ ूिमका अिभम ुखता
(gender role orientation ) आिण समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत मा य ितमाधारक
समज (gender -stereotypical understanding ) यांना केवळ या ं या जीवनाचा एका
िविश मागा ने िवचार कर यास व ृ करत असत े. िवशेषतः ज ैिवक िल ंग-वादा या
(sexism ) क पन े या स ंदभा त पािह यास ह े यथाथ आहे, क हे िकतीही अ या य असल े,
तरीही य या यथाथ अिभ ची आिण मता िवचारात न घ ेता या ं यासह या ं या
जैिवक िल ंगावर आधा रत वत णूक केली जावी ( लॅिडंग, २०१८ ). समाजािभम ुख िल ंग-
आधा रत समाजीकरण ह े ि या ंना ज ैिवक िल ंग-वादी क पना अशा कार े अंगीकृत
कर यास आिण वीकार यास भाग पाडतात , याम ुळे यां यासाठी स ंधी मया िदत होतात
आिण त े यांचे वा यही भािवत करत े. ि या ंवरील िह ंसाचार आिण अ याचाराच े
सामा यीकरण कर याची व ृ ीदेखील अि त वात आह े, जी िपडीत य ना या ं या
वत नासाठी असा िवचार क न दोष िदला जा तो, क या ंचे वत नच अशा अिन
प रणामा ंसाठी जबाबदार आह े; िकंवा हे वीका न क या ंना िमळणारी अ या य वत णूक
हा समाजा या रचन ेचा एक न ैसिग क भाग आह े.
मानसशा वतःला एक अ -राजक य आिण व त ुिन य मान ू शकतात , तथािप
यांचे संशोधन आिण िस ा ंत ते या सा ं कृितक-सामािजक -राजक य आचार -संबंिधत
मू यांम ये िवकिसत झाल े होत े या ंपासून मु नाहीत . उदाहरणाथ , सु वातीच े
मनोिव ेषणा मक िस ा ंत (psychoanalytical theories ) एक कार े प :पाती
अस याच े आढळ ून आल े, या अथ या ंनी ि या ंना आि त, िन य , चेतापदशी
(neurotic ), िववािदत (conflicted ) आिण प ु षांपे ा नैितक ्या किन दजा या अशा
कार े वैिश ्यीकृत केले. बरेच िस ा ंत हे पु षां ारे िवकिसत क ेले समिल ंगकाम ुक पु षले
अस याम ुळे ते पु ष- मािणत (male normative ) आहेत आिण ि या ंना यात ून वगळल े
आहे, हणूनच अशा िस ा ंतां या ि कोनात ून ि या ं या वत नांना समज ून घेणे आिण
यांचे अथ बोधन करण े ाथ क ठ शकत े. उदाहरणाथ , ‘भूिमका स ंघष ’ (role conflict )
ही स ंक पना अशा ग ृिहण नी अन ुभवलेला तणाव व ैिश ्यीकृत कर यासाठी वापरली
समिल ंगकाम ुक पु षली , यांनी पधा मक सव ेतन भ ूिमका (competitive paid role )
वीकार यासाठी घरग ुती भूिमकांमधून (domestic roles ) बाहेर पड या . ही संक पना या
क पन ेवर आधा रत होती , क कुटुंबातील घरग ुती भूिमका ही या ंची नैसिग क भूिमका आह े;
तर सव ेतन काम आिण घर या दो ह या माग या प ूण कर यासाठी बाह ेर पडण े, हे
यां यासाठी तणावाच े एक कारण मानल े समिल ंगकाम ुक प ु षले. याच व ेळी,
समुपदेशकांनी ि या ंसाठी काय यो य आह े, हे िविहत कर याऐवजी ी-अशील काय
इि छतात आिण काय इि छत नाहीत , याचा आदर करण े आव यक आह े.
हा ि कोन ि या ंना हे समज यास मदत करतो , क या वत ं ह क असणा या य
आहेत. याच व ेळी, या गितशील आिण िवकासा मक य आह ेत, आिण अशा य munotes.in
Page 132
समुपदेशन मानसशा
132 नाहीत , यांना समाजान े या कशा असा यात या ीन े प रभािषत क ेलेले आहे. यांना
यांचे वतःच े भाविनक जीवन , यावसाियक मह वाका ं ा आिण िनवडी , वैयि क गरजा
आिण या ं या शारी रक आिण ल िगक बाज ू आह ेत. हा ि कोन ह े जाणतो , क या
समाजात ि या ं या िहतासाठी अन ुकूल वातावरण नाही , ितथे वैयि क बाब च े राजकारण
केले जाते. यामुळे वैयि क बदल आिण व ृ ी या ंबरोबर ि या ंचा राजक य बोध आिण
यांचे स मीकरणद ेखील मह वाच े आहे.
७.३.३ ि या ं या सम ुपदेशनातील बाबी आिण िस ा ंत (Issues and Theories of
Counselling Women )
समुपदेशकांना ि या ंची अि तीयता आिण या ंना आजीवन या सम या ंना सामोर े जावे
लागत े, या िविश सम या समज ून घेणे खूप आव यक आह े. ि या ंबरोबर काम करणा या
समुपदेशकांनी सा ं कृितक, सामािजक आिण राजक य प ैलूंसह समाजािभम ुख िल ंग-संबंिधत
सम या ंिवषयी जा तीत जा त ान ा कर यासाठी िवश ेष य न करण े आव यक आह े.
समुपदेशकांनी हे समजण े आव यक आह े, क स ं कृती कशा कार े जाचक अस ू शकतात
आिण सामािजक यायाचा अथ काय आह े. अ याय आिण शोषणिवषयक अन ुभवांशी
संबंिधत आघात , मानिसक व ेदना आिण द ुि ंता समज ून घेणे आिण या ंचे अि त व मा य
करणे आव यक आह े. काराटो (१९७९ ) यांनी प तशीरपण े अशी काही सात े े
दश िवली, यात सम ुपदेशकांना ी - अशीला ंबरोबर काम करताना िविश ान ा करण े
आव यक आह े. ती े े खालील माण े आहेत:
१.जैिवक िल ंग-आधा रत भ ूिमकािवषयक मा य ितमाकरणाचा (sex-role stereotypi ng)
इितहास आिण समाजशा
२. ि या आिण प ु ष या ंचे मनो-शरीरशा
३. यि म व आिण ज ैिवक िल ंग-आधा रत भ ूिमकांचा िवकासाच े िस ा ंत
४. आयुमा न िवकास ,
५. िवशेष लोकस ं या
६. यावसाियक कारिकद चा िवकास
७. समुपदेशन/ मानसोपचार
यांतील श ेवटचे े हे पारंपा रक मानसोपचार प त च े वेगवेगळे पया य शोधत आह े, जे ी-
िविश सम या ंचे िनराकरण क शकतात ( लॅिडंग, २०१८ पहा).
ीवादी मनोिचिक सा ि कोन (Feminist psychotherapy approach ) हा असाच
एक पया य आह े, जो १९६० या दशकात उदयास आला . हा ि कोन सम ुपदेशकांना
समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत समाजीकरण ि य ेचा ि या ंवर कसा प रणाम होतो , हे
जाणून घे यास मदत करतो . हे ि या ंसाठी या स ंधी, यांना िमळाल ेली वात ं याची
पातळी , यांनी पालन करण े अपेि त असल े या पार ंपा रक भ ूिमका आिण ग ैर-अनु प munotes.in
Page 133
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
133 अस या चे सामािजक प रणाम इ यादी हा ि कोन कस े प रभािषत करतो , या व पात
समजून घेतले जाऊ शकत े. ही उपचारप तीच े व प प रवत नशीलद ेखील आह े, कारण
ती अशीला ंना या ंचे यि म व , यांचे ह क आिण समानत े या स ंक पना समज ून घे यास
ो सािहत करत े व अशीला ंसाठी इ अशी बदल ि या स ुलभ कर यासाठी नवनवीन
क पना ंचा वापर करत े. पारंपा रक मानसोपचारप ती , या मानिसक सम या ंना
अंतमा निसक अस याच े मानतात , यां या उलट हा ि कोन ि या ंना स करणार े आिण
यांना मया दा घालणार े समाज आिण स ं कृती या ं या बळाकड े ि या ंची ल ण े आिण
संबंिधत मानिसक ास या ंचे नैसिग क कारण हण ून पाहतो . अमे रकन सायकोलॉिजकल
असोिसएशन (ए.पी.ए.) ी-अशीला ंबरोबर मानसोपचारप ती वापरताना मानसोपचारकत
/समुपदेशकांना खालील माग दश क त व े दान करत े:
१. मानसोपचारक या नी यांचे समाजािभम ुख िल ंगािवषयी अन ुभव; समाजािभम ुख
िलंगािवषयी या ंची अिभव ृ ी, धारणा आिण ान ; आिण समाजािभम ुख िल ंग इतर
ओळख शी कशा कार े आंतरछेिदत होत े, याम ुळे मुली आिण ि या या ंचे आचरण
भािवत होत े, यावर िच ंतन कराव े.
२. मानसोपचारक या नी उपचारा म क सराव स ंविध त कर याचा य न करायला हवा ,
याम ुळे सं था, ांितक बोधाव था आिण म ुली आिण ि या ंसाठी िव ता रत िनवडी या ंना
ो साहन िमळ ेल.
३. मानसोपचारक या नी मुली आिण ि या ंसाठी अस े यवधान (interventions ) आिण
उपगम / ि कोन वापराव ेत, जे सकारा मक (affirmative ), िवकासा मक ्या यो य ,
समाजािभम ुख िल ंग आिण सा ं कृितक ्या संबंिधत आिण प रणामकारक असतील .
७.३.४ पु षांचे समुपदेशन करण े (Counselling Men )
पु षांनाही अि तीय अशा गरजा असतात आिण या ंना जैिवक िल ंग-वादा या वतः या
कारा ंना सा मोरे जाव े लागत े. संप ी, यश, साम य , स ा, काय दश न, संपादन
कर याचा , तसेच दाता आिण स ंर क अस याचा दबाव , इ यादी स यत ेचे आिण
भांडवलशाहीच े ओझ े पु षांवर लादल े समिल ंगकाम ुक पु षले आहे. जैिवक िल ंग-वाद हा
पु षांसाठीद ेखील अि त वात आह े, जो या ंना पूव ह आिण मा य ितमा ंचे ल य बनवत े.
समाजान े पु षांसमोरील िविश आ हान े समज ून घेणे खूप मह वाच े आह े. िववािहत
पु षदेखील ल िगक जोडीदाराकड ून िहंसाचार (intimate partner violence ), भाविनक
आिण आिथ क शोषण इ यादी प रि थत मध ून जातात . परंतु, बह तेक करण े समोर य ेत
नाहीत आिण इतरा ंबरोबर सामाियक क ेली जात नाहीत , कारण समाज प ु षांनी कमक ुवत
हणून समोर य े याची अप े ा या ं याकड ून करत नाही .
कमकुवत हण ून पािहल े जाण े आिण वत मान स ा /साम य गमावण े याबाबतची
असुरि तता ही प ु षांना ितप ूरक वत न िकंवा स ा आिण वच व दश िवणा या क ृती, जसे
क अ ंमली पदाथा चा गैरवापर , शारी रक िह ंसा, ल िगक िवचलन (sexual deviance )
आिण शोषण , समाज -िवघातक (anti-social ) व अपराधी वत न (delinquent
behaviours ) इ याद म य े गुंत यासाठी व ृ करतात . मा , पु ष ह े वत: या गरजा ंकडे munotes.in
Page 134
समुपदेशन मानसशा
134 दुल करतात , आिण वतःला बळ , वावल ंबी आिण वच ववादी दश िव या या व ृ ीचा
प रणाम हण ून ते कायम मानिसक आरो यिवषयक सम या अस याच े नाकारतात ,
याच ेदेखील या ं या आरो यावर हािनकारक प रणाम होऊ शकतात . उदाहरणाथ ,
दीघ कालीन ताण-तणाव य या रोग ितकारक णालीवर प रणाम क शकतो आिण
यांना इतर आरो य सम या , जसे क दयाशी स ंबंिधत सम या , र दाब , मधुमेह
इ याद ित अस ुरि त बनव ू शकतो . पु षांबरोबर काम करणा या समुपदेशकांना ही
अि तीय आ हान े आिण सम या , या प ु ष या ं या समाजीक ृत व -संक पन ेचा
(socialized self -concept ) एक भाग हण ून सम ुपदेशन स ात आण याची श यता
असत े, या समज ून घेऊन यावर काम करण े आव यक आह े.
७.३.५ पु षां या सम ुपदेशनातील बाबी (Concerns in Counselling Men )
पु ष वतःच े मू यांकन कर यास िकंवा इतरा ंसमोर वत :ला कमक ुवत हण ून िचि त
कर यास इि छत नसतात . पु ष उपचारप ती घ े यास स ंकोच का बाळगतात , यासाठी ह े
अनेक कारणा ंपैक एक कारण आह े. उपचारप ती प रणामकारक हो यासाठी अशीला ंनी
यां या द ुि ंता, तणाव , भीती, दुःख, नैरा य इ याद सार या यां या भावना ंिवषयी
मोकळ ेपणान े बोलण े आव यक आह े. याम य े अशीला ंनी या ंचे अपयश , अनुभवलेली
अ मता , िनयं णाचा अभाव , असहायता आिण कदािचत शोषणा या एखा ा काराला
बळी पडण े, यांिवषयी व - कटीकरण करण ेदेखील अप ेि त आह े. अशा भावना आिण
वयं- कटीकरणा ंम ये कमक ुवतपणाच े िच ण असत े आिण त े पु षां या प ु षी व -
प रचयासाठी धोकादायक ठ शकतात . ि ंगर आिण ब ेदी (२०२१ ) यांनी प ु ष
समुपदेशन का सोडत असाव ेत, याची कारण े शोध याचा य न क ेला. बह तेक पु षांनी
न दवल ेली कारण े हणज े १) ते आंतरवैयि क ्या समुपदेशन स ंबंधांसाठी पा न हत े,
२) यांना सम ुपदेशकांचा ि कोन यो य वाटला नाही , ३) यांना िव ास िनमा ण करण े
कठीण वाटल े, ४) उपचारप ती प ुढे सु ठेव यात असणा या स ंभा य खचा िवषयी िच ंतीत
होते, ५) यांना अस े वाटल े, क सम ुपदेशन स ेवांची पुढे यांना आव यकता न हती , आिण
६) यां याकड े वेळेची मया दा िकंवा काही सम या हो या , जे यांना या ंची सम ुपदेशन स े
सु ठेव यापास ून रोखत होत े.
पु ष सम ुपदेशकांशी ते हा स ंपक साधतात , जे हा एखादी आ य ंितक टोकाची प रि थती
िनमा ण होत े, िजथे मानिसक ा स िनय ंि त कर यायो य नसतो , उदाहरणाथ , आघात , व-
ह येचे िवचार /क पना इ यादी . शाय (१९९६ ) यां या मत े, पु ष ख ूप अिन छ ेने उपचार
ि य ेत वेश करतात आिण या ंना सामा यतः उपचारासाठी पालक , प नी, िनयो ा िक ंवा
प रवी ा अिधकारी या ं ारे पाठवल े समिलंगकाम ुक पु षलेले असत े. अशा कार े, पु कळ
वेळा, पु षां या बाबतीत , उपचार घ ेणे ऐि छक अस ू शकत नाही . याचे कारण हणज े
समुपदेशन ह े अंतरंग भावना कट करण े, वतःला य करण े, हे पु षांना अस ुरि त
वाटते, यासाठी प ु षांना तस े कर यास या ं या स ं कृतीम य े समाजीक ृत केलेले नसत े.
समाजािभम ुख िल ंग मानिसक पब ंध िस ा ंतानुसार (gender schema theory ),
पौ ष व ह े केवळ ख ेळाडू, वावल ंबी, वतं , बळ, बलवान , आ मक , खंबीर, नेता,
पधा मक आिण मह वाका ं ी अस याशी स ंबंिधत आह े. पु ष ‘भाविनक ’ न हो या साठी munotes.in
Page 135
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
135 आिण य न हो यासाठी समाजीकरण कर याची ि या पार पाडत असतात . पु षांना
सु वातीपास ूनच रडायच े नाही , दुःखासार या भावना य कराय या नाहीत , अशा
कारच े िश ण िदल े जात े. दुसरीकड े, साम य िचि त करणा या भावना , जसे क
आ मकता , या पु षांसाठी सामा य हण ून वीकाराह असतात . हणूनच, पु षांनी
यां या िवकासा मक अव था ंमधून जात असताना िकमान माफक माणात पौ ष वा या
या िनयमा ंचे पालन करण े अपेि त असत े. जे अ-सामा य व ैिश ्ये दश िवतात , यांना
यां याकड े समाजाकड ून तु छतेने पािहल े जाते आिण या ंना ‘अ म’, ’नपुंसक/
पौ ष वहीन ’ (unmanly ) इ यादी समजल े जाते.
पु षी व ैिश ्ये दश िवणा या ि या ंपे ा पु षांना ीस ुलभ व ैिश ्ये दश िव यासाठी कठोर
व पात नाउम ेद केले जाते. पु षांसाठी समाजािभम ुख िल ंग-समाजीकरण ि या अगदी
लहान वयापास ून स ु होत े. पु षांना या ं यासाठी िनवडल े या ख ेळ या ंम ये
साम य /स ेचा एक कारचा तीकवाद (symbolism ) असतो . उदाहरणाथ , खेळ या ं या
बंदुका, ि हिडओ -समिल ंगकाम ुक पु ष स ज े एकतर आ मक िक ंवा िखलाड ू असतात .
यांना िखलाड ू आिण फोटक खेळांम ये सहभागी हो यासाठी अिधक ो साहन िदल े
जाते. मुलांना भावना ंचा अभाव आिण सि य शारी रक ि या दश िव यासाठी सकारा मक
बलीकरण िमळत े. प रणामी , पु ष अशा यावसाियक िनवडी कर याची श यता अिधक
असत े, या पार ंपा रकपण े पु षां ारे िनवडल े या असता त आिण या ंवर मह वाका ं ा,
संप ी, वच व आिण न ेतृ व या ं या क पन ेची छाप असत े. यामुळे पु षांचे समुपदेशन
करताना सम ुपदेशकांनी सा ं कृितक स ंदभ , िपतृस ाक प ैलू आिण समाजािभम ुख िल ंग-
समाजीकरण , यांतून पु ष जातात , या स ंक पना समज ून घेणे आव यक आह े. यामुळे
समुपदेशन स ात आिण स ाबाह ेर दो हीही िठकाणी या ं या वत नाचे चांगले िव ेषण
कर यास मदत होईल .
७.३.६पु ष सम ुपदेशन सम या आिण िस ा ंत (Issues and Theories in
Counselling Men )
पु ष अशीला ंना सम ुपदेशन स ा ंचा चा ंगला फायदा हो यास मदत कर यासा ठी या ंना
पारंपा रक िव ास णालीत ून बाह ेर ये यास, तसेच या ं या गरजा आिण आका ं ा ओळख ून
वतःला वीकार यास मदत करण े आव यक आह े. समुपदेशकांनी पु ष अशीला ंना अगदी
अपार ंप रक भ ूिमकेचा शोध घ ेणे, यां या आवडीन ुसार अपार ंपा रक यवसाय -िनवड करण े,
मा य ितमा प ु ीकरणाच े खंडन करण े आिण या ंना कमी आ ंतरवैयि क स ंघष , वतःशी
अिधक एक पता अन ुभवणे यासाठी मदत करण े आव यक आह े.
ए गलर -काल सन आिण िकस ेिलका (२०१३ ) यांनी पु ष अशीला ंना सम ुपदेशनात मदत
कर यासाठी सकारा मक पौ ष व (positive masculinity ) हा ि कोन मा ंडला. हा
ि कोन पार ंपा रक पौ ष वाच े आरो यास हािनकारक अस े कठोर पालन नाकार यावर
ल क ि त करतो , तसेच पु षां या वाढ , उ कृ ता आिण चा ंगुलपणाशी िनगडीत
सकारा मक बल थाना ंकडे अिधक ल द ेतो. हा ि कोन प ु षांना वतःला प ुनप रभािषत
करणे आिण पौ ष वा या नवीन आकलनाचा शोध घ ेणे, यासाठी मदत कर याचा य न
करतो . जैिवक िल ंग-वाद (Sexism ), समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत भ ूिमकांचे समाजीकरण munotes.in
Page 136
समुपदेशन मानसशा
136 (gender role socialization ) आिण िपत ृस ाक समाज (patriarchy ), हे सव अगदी
पु षांसाठीद ेखील स ंधी आिण नवीन समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत भ ूिमकांचा शोध
मया िदत करतात . हा ि कोन , पौ ष वा या क पना प ु षांना या ंना कशा कार े
अनुकुिलत करतात , आिण ह े ाथिमक ्या कशा कार े पु षांवर मया दा आणत आह े,
याबाबतीत जाग कता िनमा ण करतो . हणून हा ि कोन प ु षांना पौ ष वा या या
संकुिचत कारा ंमधून बाह ेर पड यास मदत कर याचा य न करतो . सकारा मक पौ ष व
हा एक साम य -आधा रत ि कोन आह े, जो पु षांना या ंची मता शोध यात आिण
पारंपा रक प ु षी भ ूिमकांचे पालन कर या या ितब ंधा मक / मया दा घालणा या आिण
जैिवक िलंग-वादी मागा पासून दूर जा यास मदत करतो .
या ि कोनाची चौकट (framework ) पु षांना ते कोण आह ेत याचा शोध घ े यास आिण
ते कोण नाहीत िक ंवा समाजािभम ुख िल ंग-समाजीकरण या ं यामध ून काय घडव याचा
य न करत आह े, यापास ून या ंना वत :ला वेगळे कर यात मदत कर यासाठी मता
आिण कौश य े ओळखत े. तुत ि कोन हा प ु षांना या ं यातील सकारा मक ग ुण
ओळख यास स म कर याचा य न करतो , जेणे क न त े समाजात अस याच े नवीन माग
शोधू शकतील . हणूनच, या चौकटीचा वापर क न समुपदेशकांनी पु ष अशीला ंना या ंची
सज नशील, स म बाज ू शोध ून काढ यास मदत करण े आव यक आह े, जेणे क न
समाजासमोर िविश कार े वतःच े दश न कर या या तणावात अडकल े या प ु षांचे
दुःख कमी कर यासाठी याचा उपयोग होईल .
पु षांचे समुपदेशन कर यासाठी डफ आिण ह ॅबर ोह (२०१४ ) यांनी िवकासा मक
संबंधपरक /संबंधिवषयक सम ुपदेशन (Developmental Relational Counselling -
DRC ) नावाचा द ुसरा ि कोन स ुचवला . पु षांसाठी सां कृितक आिण जीवन स ंदभ ,
साम य आिण या ंचे यि म व या ंनुसार नात ेसंबंधांची या या ग ुंतागुंती या मागा नी केली
जाते. समुपदेशनाची ही चौकट प ु षांना तीन व ेगवेग या कार े मदत करत े:
१. इतरांिवषयी अिधक अच ूक जाणीव िवकिसत करण े.
२. यां या आचरणातील या ंचे साम य आिण भाव या ंची पातळी समज ून घेणे.
३. इतरांिवषयी क णा आिण व -क णा या ंचे अिधक खोल पातळी िवकिसत करण े.
जे हा पु ष वतःच े मू यांकन क शकतील आिण इतरा ंना प श दात समज ू शकतील ,
ते हा त े अिधक फलदायी स ंबंधांम ये सहभागी होऊ शकतात . पु षांना आपण अिधक
वावल ंबी आहोत , अशी धारणा अस याम ुळे यांना वाभािवक र या इतरा ंकडून पािठ ंबा
िमळवण े, इतरांची मदत घ ेणे आिण इतरा ंसमोर वतःला य करण े कठीण अवघड जात े.
प रणामी , केवळ त े आनंद घेत असणा या या ं या जवळीकत े या ग ुणव ेवरच प रणाम होत
नाही, तर या ं या एक ंदर वा यावर याचा प रणाम होतो . या चौकटी ार े समुपदेशक
अशीला ंना या ं या पौ ष वा या क पन ेला आकार द ेणारे सां कृितक बळ आ िण हे ब ळ
कशा कार े पु षांचे पर परस ंवाद आिण अन ुभव द ेखील प रभािषत करतात , हे समज ून
घे यास मदत करतात . जरी सम ुपदेशक अशीला ं या िनरोगी प ु षी आदश गुणांचा आदर
करत असल े, तरीही त े यांना या ंची अिधक स ंबंधिवषयक आिण िवचारशील बाज ू
िवकिसत कर याच े आ हानद ेखील करतात . अशा कार े, िवकासा मक स ंबंधिवषयक munotes.in
Page 137
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
137 समुपदेशन – डी.आर.सी. ि कोनाच े येय समान ुभूतीपूण (empathetic ) आिण पर पर
फलदायी स ंबंध (mutually rewarding relationships ) िवकिसत करण े, तसेच
वतःिवषयी आिण इतरा ंिवषयी अिधक स ंतुिलत आिण अच ूक ि कोन िवकिसत कर या चे
साम य दान करत े.
पु षांसाठी असणार े आधार गट , यांम ये गट-उपचारप तीचा समाव ेश अस ू शकतो ,
हेसु ा पु षांसाठी उपय ु ठरतात . हे गट प ु षांना या ंचा ितकार , बचाव या ंवर काम
करणे, यांचे संर ण कवच करण े आिण मोकळ ेपणान े य होण े यासाठी मदत क रतात.
इतर प ु षांना या ं या भावना ंशी जोडल े जाताना आिण इतरा ंशी आदरप ूण आिण
समान ुभूतीपूण संवाद िवकिसत करताना पाहण े हे पु षांना या ं या वत ना या मािणत
पैलूंवर मात करण े आिण इतरा ंबरोबर सम ुदाय हण ून य त होण े, यासाठी मदत करत े.
परंतु, आधार गट ह े सामा यतः िवश ेष गरजा आिण सामाईक कारण े असणा या लोका ंमधून
तयार क ेले जातात . अशा कार े, पु षांसाठी आधार गटा ंसारखी काही णाली असण े हे
दुिम ळ अस ू शकत े आिण हण ून याची यो य र या जािहरात करण े गरजेचे आहे, जेणे क न
वत:ला, यां या भ ूिमका आिण या ंचे वत न पुनप रभािषत कर यासाठी एक पाऊल
उचल यास इ छ ुक असणा या प ु षांना अशा मदतीचा लाभ घ ेता य ेईल. गटातील
एकसंधता वाढव यासाठी , सहभागाला ो साहन द े यासाठी , अशीला ंचे ‘कृती करण े’
हाताळण े, आिण स ंघष यव थापन (conflict management ) यांसाठी गट -
उपचारप तीती ल तं े ही प ु षांसाठी िनरोगीपण े काय करणार े गट िवकिसत कर यासाठी
मह वाची आह ेत.
७.४. समुपदेशन आिण ल िगक अिभम ुखता (Counselling and Sexual
Orientation )
इतर सव य भ ेदां माण े, काही लोका ं या ल िगक अिभम ुखतेम येदेखील फरक अस ू
शकतो . भारतात भारती य दंड संिहते या कलम ३७७ नुसार, समल िगक स ंबंधांना
गु हेगारीकृत केले आहे. तथािप , स ट बर २०१८ म ये अपूव -ल िगक लोकस ं येला (queer
population ) ेम कर याचा ह क दान क न या ंना अ-गु हेगारीकृत केले आहे. अपूव -
ल िगक (Queer ) ही एक सव समाव ेशक स ं ा आह े, जी ज ैिवक िल ंग- (sexual ) आिण
समाजािभम ुख िल ंग- (gender ) अ पस ं याका ंसाठी वापरली जात े. याम य े –
समिल ंगकाम ुक ि या - Lesbians , समिल ंगकाम ुक पु ष - Gays , उभयिल ंगी -
Bisexuals आिण िल ंग-प रवत त य - Transgender (LGBT ) यांचा समाव ेश होतो .
एल.जी.बी.टी. समुदाया या सम ुपदेशनाला “अपूव -ल िगक सकारा मक सम ुपदेशन” (queer
affirmative counselling ) असेही हणतात . अिलकड या काळात , अपूव -ल िगक
सकारा मक सम ुपदेशनाला बरीच मा यता िमळत आह े आिण या ंना िवश ेष िश णाच े माग
देखील ख ुले होत आह ेत. अपूव -ल िगक सकारा मक सम ुपदेशनात एल .जी.बी.टी. अशीला ंचे
जीवन आिण कथन या ंचा, यांचे राजकारण , संघष , जगलेले वा तव आिण अन ुभवलेले
अनुभव या व पा ंत समाव ेश होतो .
एल.जी.बी.टी. समुदायातील लोका ंना अ याचार /दडपशाही (oppression ), कलंक करण
(stigmatization ) आिण अगदी समा जातून बिह क ृत (exclusion ) होणे, या कारा ंचा munotes.in
Page 138
समुपदेशन मानसशा
138 सामना करावा लागतो . ते िवनयभ ंग करणार े, अिव ास ू, इ यादी हण ून या ंची ितमा ढ
आहे. समाजातील आिण इतर सद या ंमधील अि य द ेवाणघ ेवाणीचा प रणाम हण ून
बह सं य आिण अ पस ं याक अस े दोघेही एकम ेकां ित व ैरभावना िवकिसत क शकतात .
एल.जी.बी.टी. लोकांना केवळ स ंधीपास ून वंिचतच ठ ेवले जात नाही , तर या ंना काही व ेळा
वतः या क ुटुंबातील सद या ंकडूनही बिह क ृत केले जात े. यामुळे बिह कार ही
यां याबाबत एक सामा य घटना हण ून िनमा ण होत आह े. एल.जी.बी.टी. या या सव
गो चा एकि त अन ुभव अ पस ं याक तणाव (minority stress ) हणून ओळखला जाऊ
शकतो .
एल.जी.बी.टी. समुदायातील लोक या अशा सम या जीवनात ख ूप सु वातीपास ून
अनुभवतात . काही व ेळा ते जो स ं म िक ंवा संघष अनुभवतात , तो इतरा ंपे ा वेगळा अस ू
शकतो . अशा कार या ओळखी सह वाढण े, िवशेषत: जे हा कुटुंबदेखील या ंना आधार द ेत
नाही, िकंवा अशी ओळख लपिव यासाठी ताणतणाव अन ुभवणे आिण ती कट करण े ही
मानिसक ्या ख ूप ासदायक ि या असत े. ही मािहती समवय क या कार े
हाताळतात , तेदेखील ख ूप मह वाची भ ूिमका बजावत े. पालका ंबरोबरील अशा ंत
नातेसंबंधांसह अिल ता , कलंक करण आिण समवय का ंकडून मानहानी , हा बा याव था
आिण िकशोराव थ ेतील एक भयानक अन ुभव आह े. शाळा आिण महािव ालया या
नंतर या वषा म ये वतःची ओळख लपव यासाठी त े संघष क शकतात , समगंड
(homophobia ) अंिगका शकतात आिण िवषमिल ंगी अस याचा आिवभा व आण याचा
य न क शकतात .
यावसाियक िनयोजन (Career planning ) आिण िनण य घेणे हे एल.जी.बी.टी.
यां यासाठी अन ेकदा मया िदत असत े आिण अन ेकदा त े यां या अिभ च चा शोध
घे यासाठी यो य य न करत नाहीत , कारण त े केवळ सामािजक ्या मा य ितमाक ृत
अपे ांचा (socially stereotyped expectations ) िवचार क शकतात आिण या
आधार े यांचे यावसाियक िनयोजन क शकतात . ते हे जाणतात , क या यावसाियक
योजना ंची अंमलबजावणी करताना या ंना भेदभावाला सामोर े जावे लाग याची श यता आह े
आिण श ै िणक स ं था आिण कामा या िठकाणी या ंना वीक ृती िमळ ू शकणार नाही .
विचतच गो ी वाढीसाठी ख ूप अन ुकूल असतात , जोपय त पालक आिण समवय क ह े
आधारप ूण नसतात , परंतु ते हा िटकाव लाग यासाठी समाजाकड ून ‘एकटक नजर ’ आिण
टीका या ंना सामोर े जाव े लागत े. या नकारा मक प रि थ ती हाताळताना आिण
भिव यािवषयी सतत द ुि ंता अन ुभवणे याम ुळे नैरा य आिण अगदी व -ह येचा
िवचारद ेखील िनमा ण होऊ शकतो .
पूव ह (prejudice ), कलंक करण आिण ितर काराची भावना असणा या समाजात राहण े
खूप कठीण आह े. मानसशा द ेखील या समाजाचा एक भाग आह ेत, जे यावर िव ास
ठेव यासाठी खोलवर समाजीक ृत आह ेत, क िवषमिल ंगी संबंध यो य कारच े संबंध आह ेत
िकंवा समाजािभम ुख िल ंग हे ी आिण प ु ष अस े ि -घटक य आह े, आिण बाक सव काही
‘अनैसिग क’, ‘अपसामा य ’, ‘अनैितक’, ‘असमान ’ इ यादी आह े. हणून अनेक ार ंिभक
िश ण काय म िक ंवा मानसशा आिण मनोिचिक सक या ंचे िश ण , इ यादी
एल.जी.बी.टी. समुदायाला समज ून घे यासाठी आिण सम ुपदेशकां या एल .जी.बी.टी. munotes.in
Page 139
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
139 अशीला ं ित असणारी नकारा मक मानिसकता हाताळ यासाठी स ंभा य सम ुपदेशकांना
िश ण द े यावर ल क ि त करता त - या बाबत त , क ते कोण आह ेत, ते कसे जगतात
आिण त े काय अन ुभवतात .
हणून ामािणकपण े राहण े, समान ुभूती दश िवणे, इ यादी क न समल िगक, उभयिल ंगी
आिण िल ंग-प रवत त या ं यासह िव ास थािपत क न मानसोपचार करण े ही कठीण
ि या अस ू शकत े. ही ि या अशा सम ुपदेशकांसाठी अ व थताप ूण असू शकत े, जे
सू म-आ मक (micro -aggressors ) असतात , हणज े कोण या गो ी बोल यायो य अस ू
शकतात यािवषयी सजग राहण े आिण वीक ृतीचा अभाव या ंमुळे, जे यां या वत नात
ितिब ंिबत होऊ शकत े. हे सव नंतर अशीला ंकडे थाना ंत रत होत े. हणून सम ुपदेशकांनी
सखोल अप ूव -िलंग सकारा मक िश णात ून जाण े आव यक आह े, जेणे क न त े यां या
मा य ितमा , पूव ह आिण अ व थत ेचे िनराकरण क शकतील आिण अप ूव -िलंगी
लोकस ं येला समज ून घे यास आिण या ं यासह भावीपण े काय कर यास िशक ू शकतील .
७.४.१ समिल ंगकाम ुक ि या , समिल ंगकाम ुक पु ष, उभयिल ंगी, िलंग-प रवत त
(एल.जी.बी.टी.) यांचे समुपदेशन करण े (Counseling with Lesbian, Gays,
Bisexual, Transgender - LGBT) :
समिल ंगकाम ुक ि या , समिल ंगकाम ुक प ु ष, उभयिल ंगी आिण िल ंग-प रवत त
(एल.जी.बी.टी.) लोकांचे वैिव यप ूण नातेसंबंधांचे जाळे आिण व ैिव यप ूण जीवनश ैली या ंसह
वैिव यप ूण संदभ असतात , यात त े काय रत असतात . मानवी अि त वाची वा तिवकता
हणून अगदी व ैिव यप ूण लोकस ं या िक ंवा अ पस ं याक ज े या अ पस ं याकद ेखील या
लोकांबरोबर काही सम या सामाियक करतात , जे या गटा ंचे सद य नसतात . या
सम या ं यित र काही सम या नात ेसबंधांत अन ुभव या जातात , या सम ुपदेशन
संबंधांम ये कट होत असतात . उदाहरणाथ , कुणासमोर वत :ची अप ूव -िलंग ओळख
“बाहेर येणे’ िकंवा ती कट करण े, यातील अडचण अशा कारच े एक उदाहरण हण ून हे
पािहल े जाऊ शकत े, याम य े एल.जी.बी.टी. अशीला ंना या ं या ओळखीिवषयी उघडपण े
बोलण े अवघड जाऊ शकत े.
अपूव -िलंग ओळखीसह ‘ कट होण े’ यामुळे तणावप ूण न ा तेसंबंध िनमा ण होऊ शकतात
िकंवा नात ेसंबंधात अगदी बाधाद ेखील िनमा ण होऊ शकत े. इतर नात ेसंबंधांम ये पारखल े
जाणे, मा य ितमाक ृत आिण कल ंिकत हण ून पािहल े जाण े, यािवषयीची भीती ही
समुपदेशकाकड े थाना ंत रत होऊ शकत े. समुपदेशकांनी अशीला ंना ते समाजात अन ुभवत
असणार े कलंक, जे अशीला ंकडून अंिगकारल े जा याची श यता असत े, याम ुळे वत:ला
पराभूत करणार े िवचार, वत:वर टीका करण े, वत:चा ेष करण े, अपराधीपणा आिण भीती
िनमा ण होत े. अशी त ं े, जसे क इतरा ंनी या प रि थती कशा हाताळ या या ंिवषयी वाचन ,
आप या ओळखीिवषयी स ंवाद कसा साधावा यािवषयी मानिसक सराव (mental
rehearsal ), वत:ला िशिथल कर यासाठी वगत (self-talk), इ यादी सकारा मक भाव
उ प न करतात आिण उपय ु समायोिजत मानिसक चौकटीस िदशािनद शन करतात .
समुपदेशकांसह, इतरांसमोर आपली ओळख ‘ कट कर या ’साठी एखादी य थम
वतःची ल िगक िक ंवा िल ंग-प रवत त ओळख वीकारण े, संबंिधत स ंघषा चे िनराकरण munotes.in
Page 140
समुपदेशन मानसशा
140 करणे, वतःची ओळख ठामपण े सांग यास तयारी दश िवणे आिण काला ंतराने याबरोबर
व थ होण े हे आव यक आह े. व- वीकृतीची ही ि या या ंचा व -आदर आिण
यां यासाठी या ंनी या ं या ल िगक िक ंवा समाजािभम ुख िल ंग ओळखीिवषयी कोण याही
नातेसंबंधात, समुपदेशन स ंबंधांसिहत , व थ असण े खूप मह वाच े आहे, याम ुळे यांना
यांचे जीवन ामािणकपण े आिण एका मत ेने जग यास मदत होत े. हणून सम ुपदेशकांनी
यांना एक स ुरि त, अ-िनणा यक आिण समान ुभूतीपूण जागा दान क न या ं यामधील
व- वीकृतीला (self-acceptance ) ो साहन द ेणे आव यक आह े. यासाठी
समुपदेशकांनी या ं या वतः या अिभव ृ ी आिण प ूव ह या ंवर काम करण े, आिण
एल.जी.बी.टी. लोक सामोर े जात असणा या िविवध सम या आिण या ंिवषयी या ंचे
आंतरवैयि क ्या वत :चे आिण समाजातील ान वाढिवण े आव यक आह े.
समुपदेशकांनी या ं या अशीला ंवर होणार े सकल प रणाम जाण ून घ े यासाठी
आंतरिवभागीयत े या (intersectionality ) ि कोनात ून या ं या वत : या ल िगक आिण
समाजािभम ुख िल ंग-ओळखीसह इतर अ पस ं यांक ओळख ची होणारी आ ंतरि याद ेखील
िवचारात घ ेणे आव यक आह े.
ही ि या समज ून घे यासाठी अमे रकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन (ए.पी.ए.) ही
समिल ंगकाम ुक ि या , समिल ंगकाम ुक पु ष आिण उभयिल ंगी अशीला ंबरोबर काम
करणा या मानसोपचारक या कडे कोण या कारच े ान आिण अिभव ृ ी असण े आव यक
आहे, यािवषयी काही माग दश क त व े सांिगतली आह ेत. ती खालील माण े आहेत:
१. मानसोपचारक या नी समल िगकता (homosexuality ) आिण उभयल िगकता
(bisexuality ) यांना मानिसक आजार समज ू नये.
२. मानसोपचारक या ना यािवषयी जाग क राह यास ो सािहत करण े आव यक आह े,
क समिल ंगकाम ुक ि या , समिल ंगकाम ुक पु ष आिण उभयिल ंगी यां या सम या ं ित
यांची अिभव ृ ी आिण ान ह े मू यांकन व मानसोपचाराशी कस े संबंिधत अस ू शकत े.
यांनी समिल ंगकाम ुक ि या , समिल ंगकाम ुक पु ष आिण उभयिल ंगी स ंबंधां या
मह वाचा आदर करायला िशकण े अ याव यक आह े.
३. मानसोपचारक या नी ह े समज ून घे याचा य न करण े अ याव यक आह े, क
सामािजक कल ंक करण - social stigmatization ( हणज े, पूव ह, भेदभाव आिण
िहंसा) समिल ंगकाम ुक ि या , समिल ंगकाम ुक पु ष आिण उभयिल ंगी अशीला ं या
मानिसक आरो यावर (mental health ) आिण वा य (well-being ) यांवर कसा
प रणाम क शकता त. याच व ेळी, समल िगकता िक ंवा उभयल िगकता या ंिवषयीच े
चुक चे समज िक ंवा प ूव हदूिषत मत े हे उपचारा मक ि य ेतील अशीला ं या
सादरीकरणावर प रणाम क शकतात , हेदेखील समजण े अ याव यक आह े.
४. मानसोपचारक या नी समिल ंगकाम ुक ( ी-पु ष) आिण उभयिल ंगी पालका ंना सामना
करा या लागणा या प रि थती आिण आ हान े जाणून घे याचा य न करण े आव यक
आहे. munotes.in
Page 141
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
141 ५. मानसोपचारक या नी हे समज ून घे याचा य न क ेला पािहज े क एखा ा य या
समल िगक िक ंवा उभयिल ंगी अिभम ुखतेचा या या िक ंवा ित या म ूळ कुटुंबावर आिण
मूळ कुटुंबाशी असल े या स ंबंधांवर कसा भाव पडतो .
६. मानसोपचारक या ना वांिशक आिण वांिशक अ पस ं याका ं या समिल ंगकाम ुक ि या ,
समिल ंगकाम ुक पु ष आिण उभयिल ंगी सद य सामोर े जात असणा या बह िवध आिण
अनेकदा स ंघष मय सा ं कृितक िनयम , मू ये आिण धारणा या ं याशी स ंबंिधत िव िश
जीवनिवषयक सम या िक ंवा आ हान े ओळख यासाठी ो सािहत क ेले जाते.
७. मानसोपचारक या नी समिल ंगकाम ुक ि या , समिल ंगकाम ुक पु ष आिण उभयिल ंगी
लोकस ं येतील िपढी -भेद (generational differences ) व समिल ंगकाम ुक ि या ,
समिल ंगकाम ुक पु ष आिण उभयिल ंगी वृ ौढ अन ुभवू शकणारी िविश आ हान े
िवचारात घ ेणे आव यक आह े.
८. मानसोपचारक या नी समिल ंगकाम ुक ि या , समिल ंगकाम ुक पु ष आिण उभयिल ंगी
य शारी रक , संवेदी आिण बोधिनक -भाविनक अप ंग वासह अन ुभवत असणारी
िविश आ हान े ओळख याचाद ेखील य न करण े आव यक आह े.
सॅवेज आिण इतर (२००५ ) यांनी अस े सुचिवल े, क सम ुपदेशनात समिल ंगकाम ुक ी -
पु ष अशीला ंबरोबर सम ुपदेशनात सामािजक स मीकरण ा प (social
empowerment model – SEM ) वापरल े जावे. मा य ितमा आिण कल ंक यांचे ल य
अस यान े समिल ंगकाम ुक ि या आिण प ु ष या ं या जीवनातील सामािजक , मानिसक ,
राजक य आिण आिथ क प ैलूंम येही साम य हीनतेची जाणीव अन ुभवतात . व-
समथ न/पुर कार (Self-advocacy ) हा या ं या स मीकरणाचा एक माग होऊ शकतो .
या चौकटी ार े, समुपदेशक अशीला ंना सामािजक धोरण आिण या ं या जीवनावर होणा या
प रणामा ंिवषयी मािहती ठ ेव यास मदत करतात . भाषेचा वापर ह े दुसरे मह वाच े साधन
आहे, जे लोका ंना या ं यावरील अ याचार य करताना अन ुभव यो य र या मा ंड यासाठी
मदत करत े, याम ुळे कोण याही अिध वरािशवाय यो य अथ सूिचत क ेला जातो .
कोण याही सम ुपदेशन ि येचा एक मह वाचा भाग हण ून स मीकरणाची उि ्ये
प रभािषत करण े ही एक मह वाची पायरी आह े. समुपदेशक अशीला ंना या ं या जीवनावर
आिण नात ेसंबंधांवर होणारा िवषमप ु ष धानत ेचा (heteropatriarchy ) भाव आिण त े
याला कशा कार े आ हान द ेऊ शकतात , हे समज ून घे यास मदत करतात . यासाठी , भेद-
यािभ ान (recognition of difference ) मह वाच े आहे, या ार े आपण व - वीकृती
संपािदत क शकतो आिण इतरा ंचा वीकार क शकतो . िशवाय , सामािजक स मीकरण
ा प हे अशीला ंना अ ंतव यि क (intrapersonal ), आंतरवैयि क (interpersonal )
आिण वात िनक पातळीवर स मीकरण ा कर यास मदत करत े.
िलंग-प रवत त य बरोबर काम कर यासाठी व े टर आिण इतर (२०१० ) यांनी
समाजािभम ुख िल ंग-भूिमका स ंघष (GRC ) ा प स ुचिवतात . हे ा प या क पन ेवर
आधा रत आह े, क जर एखा ा य चे जैिवक िल ंग हे ित या समाजािभम ुख िल ंगािवषयी
असणा या मानिसक जाग कत ेशी सुसंगत नस ेल, तर याच े िलंग-प रवत त य वर कठोर munotes.in
Page 142
समुपदेशन मानसशा
142 आिण ितब ंधक समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत भ ूिमकांमुळे नकारा मक प रणाम होऊ
शकतात . समुपदेशक कोणालाही दोषी न ठरवता समाजीक ृत समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत
भूिमकांसह (socialized gender roles ) या संघषा मुळे िनमा ण होणारा मानिसक ास
समजून घे यास मदत करतात . समुपदेशना या या चौकटीत , िलंग-प रवत त य ची
वतः या िल ंग-प रवत त ओळखीिवषयी जाग कता आिण ितन े या ओळखीची वीक ृती
करणे हा पिहला ट पा आहे. इतर श दा ंत सांगायचे, तर वत : या समाजािभम ुख िल ंग-
आधा रत भ ूिमके या आकलनात समाजान े काय िविहत क ेले आह े, हे आव यक नाही ,
कारण हा एक ख ूप खोल अन ुभव आह े. बाहेरील जगाची मािहती ा करण े ही पुढील ट पा
आहे. येथे समुपदेशक अशीला ंना नकारा मक प रणाम , याचबरोबर समाजाकड ून आिण त े
या य शी स ंवाद साधतात या ं या िति या , या त े अनुभवू शकतात , या समज ून
घेणे आिण तस े अनुमािनत करण े यासाठी मदत करतात . ितस या ट यात य साठी िल ंग-
प रवत नवादाचा (transgenderism ) यि िन अथा चा शोध घ ेणे समािव आह े, याम ुळे
ते हे ओळख ू शकतात आिण एक अिधक खा ीप ूव क ‘ वा‘सह जग ू शकतात . चौ या
ट यात या ंना कुटुंबातील सद या ंसह इतरा ंसमोर कट कर यात मदत करण े समािव
आहे, परंतु याम ुळे यां या नात ेसंबंधां या ग ुणव ेवर िवपरीत प रणामद ेखील होऊ शकतो .
समुपदेशक सम ुपदेशन स ात इतर मह वा या य ना जोड याचाद ेखील य न करतात .
पाच या ट यात अशीला ंचे समाजातील एक करण समािव आह े, यात श ि या क न
यावी क नाही , आिण यान ंतर या ंचे वत न कस े असाव े, इ याद ची िनवड करतात .
७.५ सारांश
तुत पाठाम य े आपण वय , िलंग आिण ल िगक अिभम ुखता ल ात घ ेऊन य भ ेदा या
ीने िविवधत ेिवषयी िशकलो . वृ लोकस ं येला सवा िधक आ हाना ंचा सामना करावा
लागतो आिण या ंनी सम ुपदेशन ि य ेत सवा िधक ल व ेधून घेतले आह े, हेदेखील
आप या िनदश नास य ेते. यां यासमोर अन ेक कारची आ हान े असतात . या
आ हाना ंम ये िनवृ ीशी स ंबंिधत आिथ क सम या ं या समायोजना या माग या , बदल या
भूिमकांशी ज ुळवून घेणे, अवल ंिब व, समवय क म ंडळे बदलण े, जीवनश ैली, जीवन
िनयोजनातील इतर बदल या ंचा समाव ेश होतो . बु ी आिण अन ुभव अस ूनही गित ेरक
मता कमी झा याम ुळे ते गंभीर आ हान े अनुभव याची श यता िनमा ण होत े. आ हाना ंम ये
यां या वा यावर प रणाम करणा या आरो यिवषयक सम या ंचा समाव ेश होतो , याम ुळे
यां या सामािजक काया त घट होत े. प रणामी , यांना एकट ेपणाचा अन ुभव य ेतो. कुटुंबातही
काही व ेळा या ं याबरोबर ग ैरवत न आिण द ुल इ यादी कारच े अनुभव िनमा ण होऊ
शकतात . परंतु, या वयात या ं या जीवनात अ या माला मह व / ाधा य ा होऊ शकत े व
वृ ां या िहतासाठी त े योगदानद ेखील द ेऊ शकतात . वृ लोकस ं येबरोबर काम करणा या
समुपदेशकांनी सामािजक -सां कृितक स ंदभ आिण आ ंतरिपढीय फरक समज ून घे याचा
य न करण े आव यक आह े. यासाठी अन ेक उपचारा मक प दती आह ेत, जसे क
बोधिनक -वात िनक उपचारप ती , मनोिव ेषणवादी उपचारप ती , अि त ववादी
उपचारप ती , जीवन प ुनरावलोकन ि कोन , गट-उपचारप ती आिण क ुटुंब
उपचारप ती , इ यादी व ृ अशीला ंबरोबर काम करताना उपय ु अस याच े आढळल े आहे.
वृ लोका ंसह काम करताना स ंवादातील अडथळ े ही आणखी एक सामा य बाब आह े. अशा munotes.in
Page 143
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
143 करणा ंम ये, समुपदेशकांनी स ंयमी ोत े होऊन यान ुसार स ंवादाची गती समायोिजत
करणे या मागा ने संयोजन साधाव े. उपचारप तीन े अशीला ंमधील वात ं य, व-िनभ रता,
वत:ची काळजी आिण व -सहान ुभूती या वाढ या पातळीवरद ेखील ल क ि त क ेले
पािहज े.
बह तेक समाजात , िवशेषत: अिधक प ुराणमतवादी समाजात , िजथे ि या ंना या ं या
आवडी -िनवडीचा िनण य घे याचे ाथिमक वात ं य आिण वाय ता या ंपासून वंिचत क ेले
जाते, यांना िश णासार या स ंध म य े वेश िदला जात नाही , अशा समाजात अन ेकदा
या िह ंसा, अ याचार , बला कार आिण इतर कार या अ यायासारख े िविवध कारच े
भेदभाव आिण अ याचार या ं या बळीद ेखील असतात . ि या ंना समान दजा िदला जात
नाही. समुपदेशनात या ंना भाविनक ्या सुरि त पया वरणात या ंचे वेदनादायक अन ुभव
समोर आण याची ि या राबिवली जात े. या संदभा त, आपण ीवादी मानसोपचार हा
वतं ि कोन हण ून कसा िवकिसत झाला , याने ी समानता आिण ी म ु या
गरजेवर भर िदला , यािवषयी चचा केली. ि या ंबरोबर काम करणा या सम ुपदेशकांनी
सां कृितक, सामािजक आिण राजक य प ैलूंसह समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत
सम या ंिवषयी जा तीत जा त ान िमळिव यासाठी िवश ेष य न करण े आव यक आ हे,
जेणे क न ि या ंसाठी सामािजक याय हणज े काय आह े व या ं यासाठी स ं कृती कशी
जाचक अस ू शकत े, याची जाणीव या ंना होऊ शक ेल.
पु षांनादेखील अन यसाधारण गरजा असतात आिण या ंनादेखील ज ैिवक िल ंग-वादा या
िविभ न कारा ंचा सामना करावा लागतो , जसे क सम ृ ी, यश, साम य , स ा,
काय दश न, दाता आिण स ंर क असण े इ याद च े दबाव . जैिवक िल ंग-वाद आिण
समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत समाजीकरण या ंना पूव ह आिण मा या ितमा या ंचे ल य
बनिवतात . पु ष अन ेक कारणा ंमुळे समुपदेशन स ेवांचा लाभ घ े यास स ंकोच बाळगतात .
‘सकारा मक पौ ष व ’ यासारख े ि कोन प ु ष अशीला ंना पार ंपा रक पौ ष वाच े कठोर
पालन नाकार यासाठी आिण या ंची वाढ , उ कृ ता, चांगुलपणा , यां याशी स ंबंिधत
पु षां या सकारा मक साम या कडे ल द े यासाठी सम ुपदेशनासाठी उपय ु आह ेत.
िवकासा मक स ंबंधपरक/संबंधिवषयक सम ुपदेशन नावाची आणखी एक चौकट प ु षांना
वतःिवषयी आिण इतरा ंिवषयी अिधक अच ूक समज िवकिसत कर यात मदत करत े आिण
या बद यात वतःिवषयी व इतरा ंिवषयी सहान ुभूतीची खोल पातळी िवकिसत कर यास
मदत करत े.
ल िगक आिण समाजािभम ुख िल ंग-आधा रत अ पस ं याक [समिल ंगकाम ुक ि या ,
समिल ंगकाम ुक पु ष, उभयिल ंगी आिण िल ंग-प रवत त य (एल.जी.बी.टी.)] यांना
भेडसावणा या सम या आिण आ हान ेदेखील त ुत पाठात स ंबोिधत क ेली आह ेत. अपूव -
ल िगक सकारा मक सम ुपदेशनात राजकारण , संघष , जगलेले वा तव आिण अन ुभवलेले
अनुभव या ं ारे एल.जी.बी.टी. अशीला ंचे जीवन आिण कथा यांचा समाव ेश होतो . या
पाठाम य े आपण एल .जी.बी.टी. समुदायातील लोका ंना समाजात अ याचार , कलंक करण
आिण अगदी बिह काराचा सामना कसा करावा लागतो , यावर चचा केली. िवशेषत: जे हा
कुटुंब या ंना आधार द ेत नाही , ते हा त े ल िगक ओळख लपव याचा ताण ल िगक ओळख
उघड कर याची िच ंता, आिण या ओळखीबरोबरच स ं म आिण स ंघष देखील त े munotes.in
Page 144
समुपदेशन मानसशा
144 अनुभवतात . यांना भ ेडसावणा या सम या ंम ये िवलगीकरण , कलंक करण ,
समवय का ंकडून अपमान , पालका ंबरोबरच े अडचणीत आल ेले/अशांत नात े, यावसाियक
िनयोजन आिण िनण य घेणे, जे पूव ह, सामािजक बिह कार , आिण मा य ितमा या ं या
अनुभवांशी आह ेत, यांचा समाव ेश होतो . अपूव -ल िगक सकारा मक िश णा ार े
समुपदेशक या ं या मा य ितमा , पूव ह आिण अ व थता या ंचे िनराकरण क शकतात
आिण अप ूव -ल िगक लोकस ं येला समज ून घे यास आिण या ं यासह भावीपण े काय
कर यास िशक ू शकतात . ते एल.जी.बी.टी. लोकस ं या समाजात अन ुभवत असल े या
कलंकाचा सामना कर यास या ंना मदत क शकतात . ते एल.जी.बी.टी. समुदायातील
लोकांना ती कल ंिकत ि थती हाताळ यास मदत क शकतात , जी या ंना समाजात
अनुभवावी लाग ते आिण कदािचत या ं याकड ून वत :म ये अंिगकारलीद ेखील जात अस ेल,
याम ुळे यां याम य े वतःला पराभ ूत करणार े िवचार , वत:ची टीका , वत:चा ेष,
अपराधीपणा आिण भीती िनमा ण होऊ शकत े. समुपदेशन या ंना वतःची ल िगक िक ंवा
िलंग-प रवत त य ओळख वीकार या स आिण या ं या ओळखीिवषयी खा ी बाळग ून
संबंिधत स ंघषा चे िनवारण कर यास मदत करत े. आपण समिल ंगकाम ुक ि या आिण
समिल ंगकाम ुक पु ष या ं यासाठी सम ुपदेशनात वापरल े जाणार े सामािजक स मीकरण
ा प आिण िल ंग-प रवत त अशीला ंबरोबर काम कर यासाठी समाजािभम ुख िल ंग-
आधा रत भ ूिमका स ंघष ा पावरद ेखील आपण चचा केली.
अशा कार े, आपण सम ुपदेशकांची भ ूिमका य ेक स ंदभा त िशकलो . समुपदेशकांनी
फरका ंचा आदर करण े आिण अशीला ंना या अ याय आिण अ याचार या ंना सामोर े जावे
लागत े, ते ओळखण े आव यक आह े. समुपदेशकांनी या ं या िव िश गरजा ल ात घ ेऊन
एका िविश सामािजक गटाशी स ंबंिधत अस याम ुळे अशीला ंना सामोर े जावे लागणा या
आ हाना ंिवषयी जाग कताद ेखील दश िवणे अ याव यक आह े. अशा कार े, आपण
वैिव यप ूण गटांचे समुपदेशन कर या या व ैिव यप ूण ि कोना ंिवषयी िशकलो .
७.६
१. वाध य/वृ वावर चचा करा. वृ ां या मनो -सामािजक गरजा काय आह ेत?
२. समुपदेशन ि य ेत संबोिधत क े या जाणा या व ृ ां या िविवध सम या प करा .
३. ि या ं या सम ुपदेशनाशी स ंबंिधत बाब वर एक टीप िलहा .
४. पु षां या सम ुपदेशनाशी स ंबंिधत सम या आिण िस ांत यांवर चचा करा.
५. एल.जी.बी.टी. अशीला ंना सम ुपदेशन करण े यावर सिव तर टीप िलहा .
७.७ संदभ
१. Duffey, T., & Haberstroh, S. (2014). Developmental relational
counseling: Applications for counseling men. Journal of Counseling &
Development , 92(1), 104 -113.
२. Englar ‐Carlson, M., & Kiselica, M. S. (2013). Affirming the strengths
in men: A positive masculinity approach to assisting male
clients. Journal of Counseling & Development , 91(4), 399 -409. munotes.in
Page 145
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - I
145 ३. Englar ‐Carlson, M., & Kiselica, M. S. (2013). Affirming the st rengths
in men: A positive masculinity approach to assisting male
clients. Journal of Counseling & Development , 91(4), 399 -409.
४. Friedan, B. (1993). The fountain of age . New York: Simon and
Schuster
५. Gladding, S.T. (2018). Counseling: A Comprehensive Profess ion (8th
Ed). London: Pearson Education, Inc.
६. Landes, S. J., Burton, J. R., King, K. M., & Sullivan, B. F. (2013).
Women’s preference of therapist based on sex of therapist and
presenting problem: An analog study. Counselling psychology
quarterly , 26(3-4), 330-342.
७. Pulvino, C. J., & Colangelo, N. (1980). Counseling the Elderly: A
Developmental Perspective. Counseling and Values , 24(3), 139 -208.
८. Savage, T. A., Harley, D. A., & Nowak, T. M. (2005). Applying social
empowerment strategies as tools for self ‐advo cacy in counseling
lesbian and gay male clients. Journal of Counseling &
Development , 83(2), 131 -137.
९. Schofield, W. (1964). Psychotherapy: The purchase of friendship .
Englewood Cliffs, NJ: Prentice -Hall.
१०. Seeman, M. (1959). On the meaning of alienation. American
Sociological Review , 24 (6), 783 -791.
११. Shay, J. J. (1996). "Okay, I'm here, but I'm not talking!"
Psychotherapy with the reluctant male. Psychotherapy: Theory,
Research, Practice, Training , 33(3), 503.
१२. Springer, K. L., & Bedi, R. P. (2021). Why do men drop out of
counseling/ psychotherapy? An enhanced critical incident technique
analysis of male clients’ experiences. Psychology of Men &
Masculinities . Advance Online Publication.
१३. Wester, S. R., McDonough, T. A., White, M., Vogel, D. L., & Taylor, L.
(2010). Using gender role conflict theory in counseling
male ‐to‐female transgender individuals. Journal of Counseling &
Development , 88(2), 214 -219.
munotes.in
Page 146
146 ८
वैिव यपूण गटांतील समुपदेशन - II
घटक संरचना
८.० उ े
८.१ शोषणाचा प रचय
८.२ शोषण -च
८.३ आंतरवैयि क शोषण
८.३.१ बाल-शोषण
८.३.२ भावंडा चे शोषण
८.३.३ पती/प ी आिण जोडीदाराचे शोषण
८.३.४ वृ ौढांचे शोषण
८.३.५ आंतरवैयि क शोषण रोखणे आिण यावर उपचार करणे
८.४ अंतव यि क शोषण आिण सन
८.४.१ शारी रक शोषण आिण सन
८.४.२ पदाथा चा गैर -/अितवापर आिण सन यांचे सामा य व प
८.४.३ पदाथा चा गैर -/अितवापर आिण सन यांवर उपचार करणे
८.४.४ म ाचा गैर -/अितवापर / दु पयोग आिण सन यांवर उपचार करणे
८.४.५ िनको ट नचा गैर -/अितवापर आिण सन यांवर उपचार करणे
८.४.६ औषधी ांचा गैर -/अितवापर आिण सन यांवर उपचार करणे
८.५ या सन
८.५.१ स चा जुगार
८.५.२ स या जुगारावर उपचार करणे
८.५.३ काय - सन
८.५.४ काय - सना वर उपचार करणे
८.५.५ इंटरनेट सन munotes.in
Page 147
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
147 ८.५.६ इंटरनेट सनावर उपचार करणे
८.६ शोषण -िपडीत आिण सनी ि या आिण अ पसं याक सां कृ ितक गटांवर
उपचार करणे
८.७ सारांश
८.८
८.९ संदभ
८.० उ े
शोषणा चे व प आिण शोषणा चे कार प करणे .
पदाथा चा गैर -/अितवापर , सन आिण यांवरील उपचार जाणून घेणे .
स चे सन आिण याचे उपचार यांचे परी ण करणे .
सनातील इतर , जसे क सम या काय - सन , इंटरनेट सन आिण
सनातील वैिव यपूण सम या यांचा आढावा घेणे .
८.१ शोषणाचा प रचय (INTRODUCTION TO ABUSE )
शोषण (abuse ) ही संक पना एखा ा गो ी चा अितवापर , गैरवापर , कवा काही
ू र कवा अयो य वत नात अित त राहणे , यामुळे वतः ला आिण इतरां ना हानी
कर याची श यता असते, या याशी संबंिधत आहे . शोषणा या े ात काम
करणा या समुपदेशकांची भूिमका के वळ अपमाना पद वागणूक कमी कर यासाठी व
अशा कारचे वत न अखेरीस थांबव यासाठी ह त ेप करणे एवढीच नाही. यांचे
उ हे अशीलांना िनरोगी जीवनशैली अं िगकारणे, यां या दैनं दन ताण -तणावांचे
व थापन कर यास िशकणे आिण दीघ कालीन ता ण-तणावां चा अिधक समायोिजत
प तीने सामना करणे यांसाठी मदत करणे , आिण एकंदरीत अशीला या शारी रक
आिण मानिसक वा यास ो साहन देणे हेदेखील आहे . या े ांम ये काम
कर यासाठी िवशेष असणारे समुपदेशक सामा यत : सनमु क े , आरो य आिण
वा य क े, वैवािहक ांसाठी पूव बंधन समुपदेश न (pre-ligation counselling )
आिण अगदी वैवािहक समुपदेशन , गु हेगार आिण अ पवयीन पुनव सन समुपदेशन
(offender and juvenile rehabilitation counselling ) इ यादी े ात यां या
सेवा दान करतात .
तुत पाठात आपण - मधील शोषणावर चचा क , याला आपण
‘आंतरवैयि क शोषण ’ (interpersonal abuse ) असेदेखील हणतो . आपण
सना या क पनेसह पदाथा चे दु पयोग /गैरवापर यां वरदेखील चचा करणार
आहोत , यांमुळे आपला म दू आिण आपले वत न यांवर याचा प रणाम होतो आिण
एखा ा सन कारी पदाथा वर मानिसक तसेच शारी रक अवलंिब व उ प munotes.in
Page 148
समुपदेशन मानसशा
148
करते. या संदभा त , डी.एस.एम. ४ ने दु पयोगाकडे अवलंिब व िवकिसत
हो या अगोदर याचा ारंिभक ट पा हणून पािह ले. तथािप , हा अव थेवर आधा रत
फरक डी.एस.एम. ५ म ये पुढे ने या त आला नाही . डी.एस.एम. ४ नुसार, गैर-
/अितवापर या वारंवार वापरात द शत होते, याचे वर हािनकारक
प रणाम होतात , जसे क एखा ा या भूिमका आिण जबाबदा या पेल यात अयश वी
होणे, वतःला शारी रक धो या या प रि थती त टाकणे , सामािजक कवा
आंतरवैयि क सम या िनमा ण करणे , आिण काही बेकायदेशीर वत न आिण उ लंघन
यांमुळे कायदेिवषयक सम येला सामोरे जाणे . या पाठात पदाथा संबंिधत नसणारे ,
परंतु सनी वत नात गुंतून राह यासाठी स आिण ती इ छा यांनी प रभािषत
के ले जातात , या सनां या इतर कारांचा देखील शोध घेतला जाईल .
८.२ शोषण -च (THE CYCLE OF ABUSE )
लॅ डग (२०१८ ) यां या मतानुसार, शोषणा म ये लोक , ठकाणे , तसेच काही गो ी
यांचा समावेश होतो . यामुळे शोषण एखा ाला िश ा करणे कवा एखा ाकडे दुल
कर यासारखे िनि य देखील असू शकते . वतःला कवा अ याचाराला बळी पडले या
ला काही कारचे शारी रक कवा मानिसक नुकसान होते . शोषण हे शारी रक
कवा शाि दक अशा दो ही व पाचे असू शकते .
शोषणा ची अनेक अंत निहत कारणे असू शकतात , जसे क वतःचे साम य द शत
कर याची गर ज, राग आिण िनयं ण सम या , मानिसक ास कवा िवकार , सनी
कवा अपमाना पद भूिमका करणा या या संपका त येणे , यूनता कवा भीती यां ित
पूरक यं णा (compensatory mechanism ), व-ि तीवाद (narcissism ),
इ यादी . अंमली पदाथा चे सन हे कदािचत चांग या भावना े रत अनुभव यासाठी
या उ प कर याची गरज , ायोिगकता (experimentation ), समवय कांचा
दबाव (peer pressure ) कवा समाजीकरणा या सवयी (socialisation habits ),
जीवनशैली -संबंिधत सम या (lifestyle -related issues ) इ यादी कारणे असू
शकतात .
आकृ ती ८.१ शोषण -च
दलिगरी, सबबी, सुधारणा तणाव िनमा ण होतो
शोषण घडते munotes.in
Page 149
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
149
{ ोत: लॅ डग , एस. टी. (२०१८ ). काऊ ं से लग : अ कॉि ह िस ह ोफ े शन (८ वी
आवृ ी ). लंडन: िपयस न ए युके शन , इंक.}
शोषणा ची कारणे काहीही असो , वरील आकृती त दश िव या माणे शोषण हे च य
प तीने दाखवले जाऊ शकते , या ारे अनुभव आिण कृत ची मािलका दश व ली जाते
( लॅ डग , २०१८ ). तुत सम यांचे च खंिडत करणे आिण समुपदेशन ह त ेपां ारे
याची इतर मूळ कारणे ओळ खून यांचे िनराकरण करणे खूप मह वाचे आहे. अंतदृ ी
िनमा ण करणे (Insight building ), धारणांम ये प रवत न करणे (belief altering )
आिण वत न-सुधार णा मक तं े (behaviour modification techniques )
समुपदेशकाकडून सामा यतः वापरले जाते . समानुभूती (Empathy ), वीक ृ ती
(acceptance ) आिण आधार (support ) हेदेखील वाढलेला ताण मु कर यास
मदत क शकतात . परहार आिण इतर (२००८ ) यां या मते, शोषणक या ना
सुधारणा मक उपचारांसाठी (correctional treatment ) पाठिवले जाऊ शकते ,
आिण काही वेळा समुपदेशन येत सहभागी हो यात अयश वी झा यानंतर उ वू
शकणा या नकारा मक प रणामां या धो या या आधारावर यासाठी स देखील
के ली जाऊ शकते .
शोषण दोन कारांम ये वग कृ त के ले जाऊ शकते : १) आंतरवैयि क शोषण
(interpersonal abuse ), याम ये हानी ही बा -िनद िशत असते, हणजे ती
दुस या कोणालातरी के ली जाते , आिण या म ये बाल-शोषण (child abuse ),
िजवलग जोडीदाराकडून शोषण (intimate partner abuse ) कवा घरगुती शोषण
(domestic abuse ) कवा अगदी वृ ां चे शोषण (elderly abuse ) यांचा समावेश
असू शकतो आिण २) अंतव यि क शोषण (intrapersonal abuse ), िजथे
मु यतः वतःला हेतुपुर सर कवा अजाणतेपणी हानी के ली जाते , याम ये अंमली
पदाथा चा गैरवापर , कवा सनाचे इतर कार , जसे क जुगार , इंटरनेट कवा
अगदी काम कर याचे सन समािव असू शकतात ( लॅ डग , २०१८ ). नंतर या
सन - कारात , एखा ाने हे ल ात घेणे अ याव यक आहे , क जरी सन हे
मु यतः एखा ासाठी हानी आिण नकारा मक प रणाम उ प करते , तरी इतर
लोकदेखील या नकारा मक प रणामांना य कवा अ य पणे बळी पडू
शकतात . उदाहरणाथ , दा या सनामुळे जोडीदारा चे शोषण , बाल-शोषण उ वू
शकते कवा यामुळे कु टुंबावर आ थक ताण देखील येऊ शकतो .
८.३ आंतरवैयि क शोषण (INTERPERSONAL ABUSE )
जवळचे नातेसंबंध मुलांपासून भावंडांपय त , ेमी जोडी दारांपासून ते वैवािहक
जोडीदारापय त आिण अनेक दा घरातील वृ ांपय त देखील शोषणा या बाबतीत
असुरि त असू शकतात . िपडीत गंभीर आिण अगदी पुनरावृ अ याचारांना
शरण जाऊ शकते . शोषणा चे हे कार ती ता आिण कारानुसार िभ असू न
शोषणा पासून िपडीत ला होणारी हानी आिण याचा शोषण क या वर होणारा
प रणाम देखील यामुळे िनधा रत के ला जातो . आंतरवैयि क शोषणा म ये शाि दक
शोषण (verbal abuse ) समािव असू शकते , याम ये आ यंितक अपमान , सूचक munotes.in
Page 150
समुपदेशन मानसशा
150 श द वापरणे (labelling ), ओरडणे , शपथेचे श द वापरणे , ल ा पद वागिवणे आिण
अपमान , वैयि क र या िनद िशत िवनोद (personally -directed jokes ),
साव जिनक अपमान , सतत टीका , धम या देणे कवा अगदी भावनांशी सफाईदारपणे
छेडछाड करणे (emotional manipulation ) यांचादेखील समावेश होतो .
आंतरवैयि क शोषण हे शारी रकदेखील असू शकते , याम ये हसक कृ ये आिण
शारी रक वेदना कवा हानी होऊ शकते , अशा व पा या ती तेम ये िभ ता
असणा या कोण याही कृत चा समावेश होतो. िपडीत ला ल िगक शोषणाला
(sexual abuse ) देखील शरण जावे लागते , जे अयो य पश , गैर-सहमतीने ल िगक
कृ ये आिण बला कार इ याद पासून िभ कृ ती असू शकतात , जेथे लहान मुले आिण
वृ देखील या चे बळी होऊ शकतात . शोषणाम ये हेळसांड /आबाळ (neglect ) कवा
दुल करणे (ignoring ) याचादेखील समावेश असू शकतो .
आंतरवैयि क शोषणा या या सव कारां चे िपडीत वर मोठे मानिसक आिण
भाविनक प रणाम होऊ शकतात , जसे क व-आदर कमी होणे (lowered self -
esteem ), नैरा य (depression ), दु ता आिण भीती (anxiety and fear ),
दीघ कालीन आंतरवैयि क तणाव (chronic interpersonal stress ), असहायता
आिण वैफ य (helplessness and frustration ), आघात (trauma ) इ यादी . या
पाठात आपण आंतरवैयि क शोषणा या चार का रांवर चचा करणार आहोत : बाल-
शोषण , भावंडा चे शोषण , पती-प ी/िजवलग जोडीदारा चे शोषण आिण वय कर
ौढांचे शोषण .
८.३.१ बाल-शोषण (Child Abuse )
बालकांवरील अ याचार हे ाथिमक दृ ा दोन कारचे असू शकतात , यांपैक एक
हणजे कृ याथ या (acts of commission ), या शारी रक , ल िगक कवा अगदी
शाि दक शोषणासार या यां ारे काही कारचे मानिसक नुकसान यादेखील असू
शकतात . दुसरा कार , हणजे अक ृ याथ या (acts of omission ) समावेश के ला
जातो. जाणीवपूव क बालकाला काही आव यक गो ी न पुरिवणे , जसे क अ ,
खेळ यासा ठी काही वेळ न देणे इ यादी , कवा शारी रक गरजा , वै क य गरजा ,
शै िणक गरजा आिण अगदी भाविनक गरजा यांकडे दुल करणे या व पात
हेळसांड कर याची कृ ये . कमी-अिधक माणात बालकांबरोबर अयो य वत णूक करणे
कवा यांचा याग करणे , हेदेखील प रणामां या िभ ती तेसह एक कारचे शोषण
समजले जाऊ शकते . उदाहरणाथ , दुल के याचा भाव हा ल िगक शोषण , जे खूप
आघातपूण असू शकते , या तुलनेत कमी असेल . अशी काही कृ ये , जसे क भीती
िनमा ण करणे , सुर ा , ेम, संगोपन आिण बालका या ह ाशी संबंिधत गरजा ,
इ याद चा भंग करणे यामुळे मुलाला भाविनकदृ ा असुरि त वाटू शकते .
मनोगितक य िस ांतांनुसार (psychodynamic theories) या वेदनादायक
अनुभवांना समजून घे यास आिण यांचे िनराकरण कर यात बालकांची असमथ ता या
वेदनादायक आठवण ना दडपून टाक यास कारणीभूत ठ शक ते व याचा यां या
ि म व िवकासावर दीघ काळ प रणाम होऊ शकतो .
बाल-शोषणाचा बालकावर होणारा प रणाम हा खूप वैिव यपूण असतो . ओधायनी ,
वॉटसन आिण वॉटसन (२०१३ ) यां या मते , या मुलांना बाल -शोषण आिण दुल
यांचा सामना करावा लागतो , ती बालके िवचिलत भाविन क ितसाद आिण संल ता munotes.in
Page 151
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
151 आकृ ितबंध (attachment patterns) दश िव याची श यता अिधक असते . ते
आणखी काही संशोधनांचा संदभ देतात , जे ारंिभक बा याव थेतील िनकृ
िवकासाचा बालकांचा ारंिभक म दूचा िवकास , अ ययन , वत न आिण समायोजन
सम या , आिण व -संक पना , भाविनक िनयमन , सामािजक कौश ये आिण शै िणक
ेरणा यांवर होणारा प रणाम दश िवतात . कशोराव थेत वेश के यानंतर जसजशी
ही बालके वाढत जातात , तसतशी ती नैरा य , शै िणक अपयश अनुभव याची ,
आ मक वृ ी द शत कर याची , समवय कांशी संबंिधत अडचणी , पदाथा चा गैर -
/अितवापर आिण अगदी अपराधी वत न दश िव याची श यता असते .
एका िव तृत सािह य पुनरावलोकनात एलम आिण लाई ट (१९९९ ) बाल-
शोषणा या दीघ कालीन प रणामांचे परी ण करतात . संशोधनातून यांना असे दसून
आले, क बाल -शोषणाचे बळी हे ौढ वात िविवध वाढ या मनो -सामािजक सम या
अनुभवतात , जसे क भाविनक याकरणातील (emotional processing) सम या ,
इतरांशी जोडले जा यास असमथ ता , सामािजक याशीलते या (social
functioning) मतेतील घट , हसा आिण इतर आ मक वत न , असामािजक /
समाजिवघातक वत न (antisocial beh aviours) आिण आंतरवैयि क याशीलतेत
(interpersonal functioning) अडचणी , िजवलग नातेसंबंधातील (intimate
relationships) सम या . तसेच यांना िविवध मानिसक आरो याशी िनगडीत
सम यादेखील असू शकतात , जसे क नैरा य (depression) आिण भावि थती िवकृती
(mood disorder s), दु ता (anxiety), व-आदरिवषयक सम या (self-esteem
issues), असंल ीय वृ ी (dissociative tendencies), आघात -प ात तणाव
िवकृ ती (Post-Traumatic Stress Disorder), ल िगक सम या , इ यादी . बाल-
शोषणाला बळी पडले या या व -घातक वत न (self-destructive
behaviours), जसे क व -हानी (self-harm), व-ह या मक वत न (suicidal
behaviours), आ यंितक जोखीम घेणे (excessive risk -taking), अ - हण/सेवन
िवकृ ती (eating disorders), पदाथा चा गैर -/अितवापर (substance abuse) आिण
सनांचे इतर कार , यांम ये गुंत याची अिधक श यता असते .
सवा त िवचिलत करणारी व तुि थती ही आहे , क बालकांवरील शारी रक शोषणाचे
काही सवा त भयानक कार हे घरात कु टुंबातील सद यांकडून कवा यां या
जवळ या नातेवाईकांकडून घडतात . काही वेळा भारतीय घरांम ये छडी कवा
प ा ने मारणे , चापट मारणे कवा मारहाण करणे , या व पात बालकांना के लेली
‘शारी रक िश ा ’ हे शारी रक शोषण मानले जाऊ शकत नाही आिण याला
सामािजक मा यतादेखील िमळू शकते . यातील सामािजक धारणा ही ‘ पेअर द रॉड
ड पॉईल द चाई ड ’ हणजे ‘काठी वाचवा आिण बालक िबघडवा ’ या सु िस
हणीशी सा य दश वू शकते , िजचा अथ असा आहे , क मुलांकडून चूक झा यास
यांना काहीच शा ररीक िश ा दली गेली नाही , तर बालक कु णीतरी वाईट
वृ ी या म ये िवकिसत हो याचा धोका असतो . अशा कार या िश ा कवा
अ याचारा या कृ यांची भयंकरता हणजे बालकाला लाथ मारणे यापासून ते याला
बांधून मारहाण करणे , या यावर व तू फ े कणे , याचे डोक े पृ भागावर आपटणे ,
भाजणे , याचा ास क डणे , इ यादी कृ यांपय त िभ असू शकते . या कृ यांचे
प रणाम काप यापासून ते जखम , र ाव , ण, सूज, अि थभंजन , डो यावरील
आघात , इ याद पय त िभ असू शकतात . काही वेळा हे प रणाम इतके हािनकारक munotes.in
Page 152
समुपदेशन मानसशा
152 असू शकतात , क यामुळे बालकांचा मृ यूदेखील होऊ शकतो . अशा कार या
कृ यां या मानिसक प रणामाची आपण अगोदरच चचा क े ली आहे .
अगोदर चचा के या माणे , मुलांसाठी मानिसक दृ ा सवा त ासदायक
अनुभवांपैक एक हणजे ल िगक शोषण (sexual abuse ) असू शकते . अमे रकन
सायकोलॉिजकल असोिसएशन या मते , “ल िगक शोषण ही एक अवांिछत ल िगक
या आहे , याम ये गु हेगार हा बळाचा वापर क न धम या देतात कवा संमती
नसले या िपडीत चा फायदा घेतात .” गु हेगार हे ब तेकदा ौढ असतात , परंतु
ते कशोरवयीनदेखील असू शकतात . अनेकदा अशा व पाचे गु हे करणा या गु हेगार
या बालका या ओळखीचे असू शकतात , यां याबरोबर बालक वत :ला
एकटेपणा अनुभव याची जा त श यता असते कवा यां याबाबतीतील घटना
पालकांकडे कवा इतर अिधकारी कडे न दिवणे बालकांना अवघड वाटू शकते .
ब तेकदा असे िनदश नास आले आहे , क जेथे बालकाला सवा त अिधक सुरि त
वाटते, अशाच ठकाणी ल िगक शोषण घडताना दसते . उदाहरणाथ , घरी कवा
शाळेत . येथे बाल क कवा बािलका दो हीही बळी असू शकतात .
भारतात ोटे शन ऑफ िच न ॉम से शुअल ऑफ े सेस - पॉ सो (Protection of
Children from Sexual Offences – POCSO )/ ल िगक गु ांपासून मुलांचे
संर ण कायदा , २०१२ नुसार, ल िगक गु ांम ये खालील गो चा समावेश असू
शकतो :
भेदक ल िगक ह याम ये (Penetrative Sexual Assault ) िविभ भेदक ल िगक
या, जसे क अगदी यासाठी व तूंचा वापर करणे कवा मौिखक ल िगक या
(oral sexual acts) यांचा समावेश असू शकतो . याम ये अगदी बालकालादेखील
दुस या कोण याही बरोबर अशा कारचे कृ य कर यास स के ली जाऊ
शकते.
ल िगक ह याम ये बालकाला पश करणे कवा बालकाला यांना कवा इतर
कोणालातरी अयो य कारे पश कर यास सांगणे समािव असते .
ल िगक छळाम ये (harassment ) बालकाचा पु हा पु हा पाठलाग करणे , किचत
वत:चे गु ांग दाखवणे (flashing), इ यादी क न ल िगक ट प या , ल िगक
रंिजत (sexually coloured) हावभाव /ग गाट अशा कारचे कृ य करणे .
बाल-अ ील सािह य (Child Pornography )
ल िगक शोषणाचे आघातपूण (traumatic ) कवा मानिसक ासदायक (distressful )
प रणाम अ पकालीन / ता काळ आिण अगदी दीघ कालीनदेखील असू शकतात व हेच
प रणाम अगदी पुढे ौढ वातदेखील थानांत रत होऊ शकतात . कशोराव थेतील
आिण ौढाव थेत दसणारे यांपैक काही दीघ कालीन प रणाम हे साठी पुढील
सम या िनमा ण क शकतात . ल िगक िवचिलतता /अ व थता (sexual disturbance)
कवा अपकाय दोष (dysfunction), ल िगक याशीलतेत (sexual functioning)
कवा अगदी जवळीकतेचे संबंध थािपत कर यातही अडचणी येऊ शकतात .
मानिसक प रणामांम ये नैरा य , भीती, दु ता , व-ह येिवषयी िवचार (suicidal
ideation) आिण सीमांत ि म व (borderline personality) सम यांचा समावेश
असू शकतो (बाई चमान आिण इतर , १९९२ ). munotes.in
Page 153
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
153 ८.३.२ भावंडांचे शोषण (Sibling Abuse )
लॅ डग (२०१८ ) यां या मतानुसार , भावंडांचे शोषण हे मु यत : तीन कारचे असू
शकते, यात शारी रक , ल िगक आिण मानिसक शोषणाचा समावेश असतो , यांसाठी
भावंडातील इ या /हेवेदावे (sibling rivalry), स ा संघष (power struggles),
वच वाची गरज (need for dominance) आिण संसाधनांमुळे होणारा संघष
(conflict due to resources), इ यादी कारणे असू शकतात . अनेकदा , अशी भावंडे
शोषणा मक कौटुंिबक पया वरणात राहतात , िजथे सतत हसाचार आिण वेदनादायक
अनुभव येतात (कॅ फारो , जे. ही. आिण कॉन -कॅ फारो , २००५ ). ल िगक शोषणाम ये
(Sexual abuse) स या अनैितक कृ यांचा समावेश असतो , जो क येक वषा नुवष
वारंवार चालू रा शकतो , जसे क मारणे , चावणे , ओरबाडणे , इ यादी . शारी रक
शोषणाम ये (Physical abuse) वेगवेग या आ मक कृ यांचा , हािनकारक व तूंचा
कवा कधी कधी चाकूसार या श ांचादेखील समा वेश असू शकतो . मानिसक
शोषणाम ये (Psychological abuse), जे मु यतः शाि दक व पाचे असते , याम ये
पुनरावृ आिण ती व पाची थ ा -म करी आिण शाि दक शोषणाचे इतर
अपमाना पद कारदेखील समािव असू शकतात .
अनेकदा , भावंडांचे शोषण हे भावंडां या इ य ची कवा भावंडांमधील भांडणाची कृ ती
हणून न दवली जात नाही . कधी कधी अशा काराकडे दुल के ले जाते , यामुळे
यो य िश ा बालकांना िमळत नाही . जर पालकांनी कवा काळजीवा ंनी ही एक
ु लक सम या समजून याकडे दुल के ले , तर सवा त कठीण सम या िनमा ण होऊ
शकते. या कार या अ याचाराला बळी पडले या ला या या /ित या कु टुंबात
एकाच भावंडासोबत वाढावे लागते आिण सतत भीतीने , अ व थतेने आिण असुरि त
वातावरणात जगावे लागते . ितबंधा मक धोरण हणून पालकांनी भावंडांमधील
अवांिछत आिण अ वा यकारी तुलना टाळणे आव यक आहे , मुलांना भावंडां या
नातेसंबंधाबाहेर समवय क िम शोध यासाठी ो सािहत करायला हवे , मुलांना
यां या भावंडां या संबंधात यांचा व -आदर िवकिसत कर यासाठी िनरोगी माग
शोध यात मदत के ली पािहजे . पालक वाम ये िन प ता आिण समानतेची भावना
असणे हेदेखील अ याव यक आहे (कॅ फारो , जे. ही. आिण कॉन -कॅ फारो , २००५ ).
यांना संधी िमळेल ते हा भावनांना माग मोकळा कर यासाठी आिण या सम यांचे
िनराकरण कर यासाठी या सम यांची लवकर ओळख (Early identification),
कौटुंिबक आधार आिण मानिसक सहा य उपल ध असणे हे बालकांना /भावंडांना एक
सुसमायोिजत हणून वाढ यास मदत करणारी मह वाची बाब आहे .
८.३.३ पती/प ी आिण जोडीदाराचे शोषण (Spouse and Partner Abuse )
अनेकदा , शोषणाचा हा कार वेगवेग या अनेक नावांनी संद भत के ला जातो , जसे
क घरगुती हसा (domestic violence), िजवलग जोडीदाराची हसा (intimate
partner violence) इ यादी . येथे ‘जोडीदार ’ या श दाचा अथ आपण ेमरंिजत
जोडीदाराशी घिन संबंध (intimate relationships) कवा संके त -भेटी या संबंधांचा
(dating relationships) संदभ देतो , हणजे च यासाठी फ िववािहत असणे एवढेच
मह वाचे नाही . ब तेक करणांम ये ही शोषणाची कृ ये करत असताना
आ मक /शोषणा मक वत नाचे व प कट क न जोडीदारावर स ा आिण
िनयं णाची भावना द शत कर यासाठी याला /ितला ास दला जातो . परंतु अशा munotes.in
Page 154
समुपदेशन मानसशा
154 शोषणा मक सं बंधांची इतर काही कारणेदेखील असू शकतात , यांची मुळे ही सने ,
कमी व -आदर, ि म व िवकृ ती (personality disorders), भाविनक व थापन
आिण िनयमन सम या (emotional management and regulation issues), तणाव
कवा रागाचे िव थापन (displacement of stress or anger) इ याद या
प रणामांम ये तलेली असू शकतात .
भारतात द ोटे शन ऑफ वुमेन ॉम डोमेि टक वायोलंस ऍ ट , हणजेच घरगुती
हसाचारापासून ि यांचे संर ण कायदा - पी.ड यू.डी. ही.ए. (The Protection
of Women fr om Domestic Violence Act - PWDVA) २००५ , हा कौटुंिबक
हसाचारात नेमके काय समािव आहे , याची सव समावेशक संक पना देतो . या
काय ानुसार , घरगुती हसा उघड होते , जे हा अपराधी कृ याथ कवा अक ृ याथ
कवा खालीलपैक कोणताही वत न करतो :
हानी करतो कवा दुखा पत करतो कवा आरो य , सुरि तता , जीवन , अवयव
कवा मानिसक कवा शारी रक वा यास धोका िनमा ण करतो आिण याम ये
शारी रक शोषण , ल िगक शोषण , शाि दक आिण भाविनक शोषण आिण आ थक
शोषण हे उ व याचा समावेश होतो .
िपडीत ला कवा ित याशी संबंिधत इतर को ण याही वर दबाव
आण या या दृ ीने ंडा कवा इतर मालम ा कवा मौ यवान सुरि तता
यासाठी कोणतीही बेकायदेशीर मागणी पूण कर यासाठी ितचा छळ करतो , इजा
करतो, दुखापत करतो कवा या स धोका िनमा ण करतो .
उ लेख के ले या कोण याही वत ना ारे िपडीत ला कवा ित याशी संबंिधत
कोण याही ला धमकाव याचा भाव याम ये समािव आहे .
पी.ड यू.डी. ही.ए. कायदा (२००५ ) खालील काही गो ी प रभािषत करतो :
शारी रक शोषण हणजे असे कोणतेही कृ य कवा वत न , जे अशा व पाचे असेल ,
क यामुळे शारी रक वेदना, हानी, कवा जीवन , अवयव , कवा आरो य यांस धोका
िनमा ण करणे कवा िपडीत चे आरो य कवा िवकास यांत िबघाड घडवून
आणणे आिण याम ये ाणघातक ह ला , गु हेगारी धमक आिण गु हेगारी बळ यांचा
समावेश होतो.
ल िगक शोषणा म ये (Sexual abuse ) ल िगक वभावाचे असे कोणतेही वत न
समािव असते, जे िपडीत चे शोषण करते, ितला अपमा िनत करते , ितची
मानहानी करते कवा ित या ित ेचे उ लंघन करते .
शाि दक आिण भाविनक शोषणा म ये (Verbal and emotional abuse ) या
कृ यांचा समावेश होतो : (अ) अपमान , उपहास , नावे ठेवणे /िशवीगाळ करणे आिण
अप य नस या या संदभा त एखा ा चा अपमान करणे कवा उपहास करणे ,
िवशेषत : यांना पु ष अप य नाही , (ब) िपडीत स वार य या म ये
वार य आहे , अशा कोण याही ला शारी रक वेदना कर याबाबतीत (िपडीत
ला ) धम या देणे . munotes.in
Page 155
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
155 आ थक शोषणा म ये (Economic abuse ) या गो चा समावेश आहे: (अ)
कोणताही कायदा अथवा ढी यां नुसार िपडीत पा असणा या सव कार या
कवा कोण याही आ थक संसाधनां पासून ला वंिचत ठेवणे , (ब) घरगुती
प रणामांची िव हेवाट लावणे कवा िपडीत ला यांत वार य आहे कवा ती
जे वापर यास अिधकार पा आहे , अशी थानांतरणीय कवा अ थानांतरणीय
संप ी /ठेवा, मौ यवान व तू , आ थक योजनांमधील वाटा (shares ), ऋणाधार
(securities ), करार (bonds ) कवा इतर मालम ा यांपासून ला अिल
ठेवणे, (क) सामाियक गृहकुलाची (shared household ) उपल धता यासह िपडीत
जी संसाध ने कवा सुिव धा वापर या स कवा घरगुती संबंधां या नैितकते या
(virtue of the domestic relationship ) आधारावर उपभोग यास अिधकार पा
आहे, या या अखंिडत व पातील उपल धतेवर िपडीत साठी व जत करणे
कवा िनब ध घालणे .
नॅशनल स टर ऑन डोमेि टक अँड से शुअल हायोल स (NCDSV ), संयु रा े ,
यांचे स ा आिण िनयं ण च (power and control wheel ) िविवध कारचे
अपमाना पद संवाद आिण लोकांना पती-प ी कवा ेमरंिजत नातेसंबंधातील
अनुभवांचे तपशीलवार वण न देते . स ा आिण िनयं ण च ा नुसार, जोडीदारां या
शारी रक , ल िगक आिण भाविनक शोषणाचे वेगवेगळे कार , जे मुलांचा वापर क रणे,
एखा ा या कृ यासाठी दोष नाकारणे कवा जोडीदारां या सम या गांभीया ने न घेणे ,
अलगाव (isolation ), आ थक शोषण (economic abuse ), जोडीदाराला कमी
लेख यासाठी पु ष िवशेषािधकार वापरणे , बळ कवा धम या , आिण दहशतीचे इतर
कार यांचा वापर करणे , या मागा नी के ले जाऊ शकतात . जोडीदा रा या
हसाचारा या ब तांश करणांम ये िपडीत ही ी असते. तथािप ,
पु षदेखील अशा कार या शोषणाचे बळी ठरले आहेत, या घटना कधीही समोर
येत नाही , कारण ब तेकदा यांची न द के ली जात नाही . ेग- ॉस (२००२ ) यांनी
जोडीदारां मधील भाविनक शोषणा या (emotional abuse ) १२ ल णांवर चचा
के ली, यांम ये असुया (jealousy ) िनमा ण करणे , वत न िनयंि त करणे ,
जोडीदाराकडून अवा तव अपे ा ठेवणे , अलगाव , सम या आिण भावनांसाठी
जोडीदाराला दोष देणे, अितसंवेदनशीलता , शाि दक शोषण , कठोर ल िगक भूिमका ,
ि म व आिण भावि थतीत अचानक बदल , हसाचारा या धम या , व तू फोडणे
कवा मारणे , वादा या वेळी बळाचा वापर यांचा समावेश असू शकतो ( लॅ डग ,
२०१८ पहा). अशा कार चे शोषण हे जोडीदारा या मनात भीती िनमा ण करणे,
धमकाव णे, जोडीदारा या भावना धूत पणे हाताळ णे, िनयं ण ठेव णे, अपमािनत
करणे, िश ा करणे, दुखापत करणे कवा अगदी जोडीदारा या मनात दहशत िनमा ण
करणे, या कारणांसाठी केले जाऊ शकते.
अनेक सां कृ ितक घटकांमुळे जोडीदारा चे शोषण उघडक स येत नाहीत . उदाहरणाथ ,
िपतृस ाक कु टुंबातील मानिसकता ही भाविनक शोषणाची वीक ृ ती कवा ि यां या
शारी रक शोषणा ित सिह णुता दश वू शकते . ल िगक शोषणा या बाबतीतही
वैवािहक बला कार (marital rape ) हा भारतात कायदेशीर र या गु हा मानला
जात नाही . पु षां ना समाजात वावताना यांनी भाविनक होऊ नये , रडू नये अशा
कार या सूचना द या जातात , कारण असे वत न करणे हे यां या असमथ तेचे
समथ न दश िवते . अशा सामािजक संदेशांचा उ ेश पु षां मधील ‘पौ ष व ’िवषयक
क पनां चे समथ न कर यासाठी असतो , यामुळे पु ष शारी रक कवा भाविनक munotes.in
Page 156
समुपदेशन मानसशा
156 शोषणा िवषयी त ार क शकत नाहीत आिण यांनी त ार के ली , तरीदेखील
कोणीही यांना गांभीया ने घेत नाही .
८.३.४ वृ ौढांचे शोषण (Older Adult Abuse )
वृ ांम ये संपूण जगभरातील ६० ते ६५ वषा पे ा अिधक वया या चा समावेश
होतो. ढासळणारे आरो य आिण अश पणाची जाणीव , िवलगीकरण , कु टुंबातील
सद यां वरील अवलंब न आिण आ थक असुरि त ता (economic insecurity ), या
सव कारणांमुळे वृ असुरि त असतात . िन लता (immobility ) कवा मृित ंश
(dementia ) यांसार या ितकू ल शारी रक मानिसक ि थती असणा या
शोषणा स बळी पड याची श यता अिधक असते . इतर असुरि त लोकसं यां माणे ,
जसे क अपंग , वृ देखील ‘ह ला (assault ), चुक ची /अयो य वत णूक
(mistreatment ), भावनांची धूत हाताळणी (manipulation ), िपळवणूक
(exploitation ) आिण हेळसांड (neglect ) अशी हेतुपुर सर कृ ये ’, यांना आपण
शोषण हणून संबोधतो , अशा कृ यांचे बळी होऊ शकतात . यामुळे यां या शारी रक
आिण मानिसक आरो यावरच प रणाम होत नाही , तर आ थक आिण सामािजक
दूरगामी प रणाम देखील होऊ शकतात . उदाहरणाथ , वयोवृ ना यांची
आ थक मालम ा समप ण कर यासाठी धूत पणे हाताळले जाऊ शकते कवा
यां यावर दबाव आणला जाऊ शकतो , यांना जबरद तीने घरात कवा खोलीत
बं द त के ले जाऊ शकते , यांना िम ांना भेट यास िनब ध घातले जाऊ शकतात .
यामुळे अशा ना व-संक पना (self-concept ) िव िपत झा यासारखे वाटते ,
कारण ते कु टुंबावर एक कारचे ओझे, अवांिछत कवा िन पयोगी सद य अस याची
भावना यां यात िनमा ण केली जाते .
जागितक आरो य संघटने या (World Health Organization - WHO , २०२१ )
मते, वृ ांचे शोषण ही एकल कवा पुनरावृ कृ ती, कवा यो य कृतीचा अभाव
हणून पािहली जाऊ शकते , जी अशा नातेसंबंधांम ये उ वते , यांम ये िव ास
असणे अपेि त असते , परंतु यांम ये वृ ना मानिसक ास आिण हानी होते ,
तसेच यांचा वािभमान / ित ा आिण आदर यांचा हास होतो. ड यू.एच.ओ. या
मते, शारी रक , ल िगक , मानिसक आिण भाविनक शोषण , भौितक आिण आ थक
शोषण (material and financial abuse ), हेळसांड आिण यांचा प र याग
(abandonment ), यांसारखे वत न हे वृ ां या मानवी ह ांचे उ लंघन मानले जाऊ
शकते. वयोवृ लोक अनुभवत असणा या शोषणा मक आिण हािनकारक कृ यांची
एक िव तारक ा आहे , जसे क शारी रक ह ला आिण शारी रक शोषण , मानिसक
आिण भाविनक शोषण , ल िगक ह ला (sexual assault ), आिण भौितक िपळवणूक
- material exploitation (पैसा, मालम ा इ यादी ). वृ ना अमानवीय
ि थतीत , प र य आिण दुल ि त , अशा ि थतीत राह यास भाग पाडले जाऊ शकते ,
िजथे यां या ाथिमक गरजा देखील पूण होऊ शकत नाहीत , यां यावर जादूटोणा ,
काळी जादू , दु हेतू इ याद साठी आरोप के ला जाऊ शकतो . ब तेक वृ ांचे शोषण हे
घरातील वातावरणात के ले जाते, याला आपण घरगुती शोषण देखील (domestic
abuse ) संबोधतो . परंतु, शोषण हे णालये , शु ुषालय (nursing homes ),
वृ ा म इ याद म ये देखील होऊ शकते , याला सं था मक शोषण
(institutionalized abuse ) देखील हणतात (लॅ स आिण िपलेमर , २००४ ). munotes.in
Page 157
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
157 या ौढ मुलांवर यां या पालकां चे शोषण के याचा आरोप के ला जातो , यां या कडे
अनेकदा यां या वृ पालकां िवषयी सांग यासाठी वेगवेग या गो ी असतात . अशा
मुले यां या वृ पालकांना कू मशहा (authoritarian ), कठोर, अलविचक ,
घरातील शांतता भंग करणे, वैयि क बाब म ये ह त ेप कर णे, उ छाद मांडणे आिण
मो ा माणावर ल वेध यासाठी य करणे , यांत त असणारी
मानता त (जमुना , २००३ ). हणून अशा कार या न दवले या शोषणा ची ओळख
आिण यांचे मू यांकन हे अवघड होऊन बसते . यामुळे या सव कथा , संदभ आिण
िनधा रक घटक , नातेसंबंधातील गितशील ता, सहभागी लोकांचे ि म व /
मानसशा ीय परेखा (psychological profile ) यांचे यो य मू यांकन करणेदेखील
एक अ याव यक बाब बनत आहे.
८.३.५ आंतरवैयि क शोषण रोखणे आिण उपचार करणे (Preventing and
Treating Interpersonal Abuse )
वरील चच नुसार , शोषणाचे सव कार समाजात मो ा माणावर अि त वात
आहेत. तथािप , हे सव च कार शोषण हणून ओळखले जाऊ शकत नाहीत .
शोषणाचा कार ओळख यासाठी आिण यास ितबंध कर यासाठी एक शै िणक
आिण वत णूक दृि कोन अ याव यक आहे ( लॅ डग , २०१८ ). यासाठी संक हा
लोकांना यांचे वत न हे मानिसक दृ ा त ला संभा हानी िनमा ण करत
अस याची िच हे ओळख या स मदत करणे, तसेच मानिसक दृ ा त ला
होणारी हानी आिण मानिसक ास यांसह , या सव गो ी यां या नातेसंबंधांवर , एका
सौहाद पूण याशीलतेवर कसा प रणाम करते, याचे मू यांकन करणे यावर असतो .
वात िनक िश ण (Behavioural training ) हे इतरांशी वत न कर याचे आिण
यांना हाताळ याचे अ वा य कारी आिण हािनकारक माग बदल यासाठी नवीन
िनरोगी वत न िशकिवणे यावरसु ा ल क त क शकते . िथत (distressed )
ना देखील ख या अथा ने शोषण हणजे काय, यांचे ह आिण कायदेशीर उपाय
यांिवषयी मानिसक िश ण दले पािहजे . शोषण झाले या ना वतः या
भूिमकांवर ठाम अस या या गरजेवर भर देणे आिण ठाम ितपादना या तं ांचे
िश ण देखील उपयु ठ शकते . िथत ला जे घटक यां या सुरि तते या
गरजा पूण क शकतात व जीवनातील संर णा मक आकृ ती ओळख यास मदत
करतात , यां याकडे ल क त करावयास िशकिवले जाते . मा , या ये त सव
सहभागी प ांचे सहकाय आिण सहयोग िमळणे आव यक आहे .
वैयि क समुपदेशन आिण गट-उपचार प ती या दो ह चे वतं फायदे आहेत.
मानसोपचाराचे इतर कार, जे मूळ कारणे आिण शोषणा स कारणीभूत असणा या
नातेसंबंधातील गितशीलता हाताळ यासाठी उपयु ठ शकतात , ते हणजे च कु टु ं ब
णाली उपचार प ती (family systems therapy ), जोड यांसाठी उपचार प ती
(couples therapy ), राग व थापन िश ण (anger management
training ), ता कक भाविनक वत न उपचार प ती (rational emotive behaviour
therapy ), तणाव व थापन (stress management ) इ यादी . ीवादी
उपचार प ती (Feminist therapy ) देखील अशा ि या , या शोषणा या बळी
आहेत, यांना यांचे जगलेले अनुभव कर त करणे, यांचे अनुभव सामािजक -
सां कृ ितक संदभा त समजून घेणे , यांना स म झा याचे अनुभवणे आिण यां या munotes.in
Page 158
समुपदेशन मानसशा
158 मानवी ह ांचे समथ न करणे , यांम ये मदत कर यासाठी खूप उपयु असू शकते . ने
संचारण िवसंवेद नीकरण आिण पुन याकरण - ई.एम.डी.आर. (Eye movement
desensitization and reprocessing - EMDR ) देखील आघात अनुभव ले या
अशीलासाठी एक माण -आधा रत उपचार प ती (evidence -based therapy )
आहे आिण आघातपूण मृती (traumatic memories ) आिण शारी रक कवा
ल िगक शोषणा या संगांनंतरचे यांचे प रणाम यांचे िनवारण कर यासा ठी या
उपचार प तीचा उपयोग केला जातो . तथािप , सम येची संवेदनशीलता आिण िथत
साठी समािव असणा री जोखीम ल ात घेता शोषणा या करणांम ये
उपचार प ती चे िविश कार वापरताना सावधिगरी बाळगणे अ याव यक आहे .
उदाहरणाथ , शोषण - करणां त जोड यां या एकि त स ांमुळे संघष काया ि वत होऊ
शकतो कवा हसाचाराचा धोका वाढू शकतो ( लॅ डग , २०१८ ).
बालकांशी संबंिधत शोषण - करणे हाताळताना काही बाबी िवचारात घेणे आव यक
आहे:
भावंडां या शोषणा या बाबतीत पालकांचा सहभाग आिण पा लकां या
देखरेखीसाठी वचनब ता ही अ यंत मह वाची बाब आहे.
इतर मुलांवर झाले या हसे या प रणामां िवषयी मुलांना मनोिश ण
(psychoeducation ) देणे आव यक आहे . काह ना याम ये ल िगक
िश णाची देखील (sex education ) आव यकता असू शकते .
जर उपचार क या ना बाल-शोषण झालेले आढळले , तर याची त ार करणे देखील
आव यक आहे . अशा कारची कायदेशीर र या त ार कर यासाठी संर क
काळजीवाहक कवा पालकांकडून संमती व समथ न घेणे िनि तच आव यक आहे .
िवशेषत : मुलां या ल िग क शोषणा या बाबतीत पॉ सो - POCSO काय ावर
(२०१२ ) याअगोदर चचा के ली गेली , मुलांसोबत काम करणा या पालकांना
आिण ावसाियकांना (उदाहरणाथ , डॉ टर , शाळा अिधकारी ) हा कायदा खूप
अिनवाय असतो , बाल ल िगक शोषण करणांची त ार क रणे व तसे न के यास
कायदेशीर कारवाई लादेखील सामोरे जावे लागू शकते .
मुलांना अनेक दा हेदेखील समजत नाही , क ते शोषणाचे बळी झाले आहेत व
यामुळे काही वेळा ते वतःला च दोष देतात ( लॅ डग , २०१८ ). िश क , पालक ,
आिण इतर काळजीवा पालकांना शोषणा ची िच हे ओळख या िवषयी पुरेशी
मािहती दली पािहजे , जेणे क न पालक आिण बालक यां यात िनरोगी संवाद
साध यास ो साहन िनमा ण होईल .
बा याव थेत जर शोषण झाले असेल , तर उप चारप तीत याचे वेळेतच िनराकरण
के ले जाणे आव यक आहे . जर उपचारप तीत सम ये ला संबोध ले गेले नाही , तर नंतर
येणा या ौढ वा त आंतरवैयि क , पर पर आिण जवळीक ता िनमा ण कर यास अनेक
कार या संबंिधत सम या उ वू शकतात . यामुळे कला उपचार प ती (art
therapy ), खेळ उपचारप ती (play therapy ) आिण नृ य उपचारप ती ,
यांसार या अिभ उपचार प त या (expressive therapies ) िविवध
कारांचा वापर बाल-शोषणा या बळ साठी उपयु ठरला आहे . munotes.in
Page 159
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
159 शोषण -संबंिधत करणे हाताळताना अनेक कार या ज टल सम या येऊ शकतात ,
जसे क पालक कवा जे अ याचाराचे बळी पडले आहेत , तेदेखील शोषणा ची त ार
क इि छत नाहीत , कोण ाही कायदेशीर उपाय शोधू इि छत नाहीत , इ यादी .
भारतासार या सामुिहक सं क ृ त म ये (collectivistic cultures ) राहत असणा या
कु टुंबाम ये अशा कारचे वत न कु टुंबा या लाजेखातर एक खाजगी बाब हणून दडपले
जातात . शोषणकत , जे कु टुंबातील सद य कवा जोडीदार आहेत , ते िव ासघाताची
भावना अनुभवू शकतात आिण िपडीत ित ते अिधक नकारा मकता आिण राग
उपयोगात आणू शकतात . हणून शोषणक या सह काम करणे आ यंितक मह वाचे
आहे. तथािप , शोषण कत उपचारासाठी यायला इ छुक नसू शकतात , कवा उपचारात
सहकाय क शकणार नाहीत . जे हा कमाव या पु षा ला शोषण कर या साठी
कायदेशीर र या िश ा दली जाते , ते हा या यावर अवलंबून असले या वर
आ थक ओ या ित र या या बाजूने लढणे, नोकरी वीकारणे , इ याद चा भार
पडतो. शोषणाने त झाले या ना यांची सुरि तता आिण अिधकार कसे
आिण का अ यंत मह वाचे आहेत , हे समजावून सांगणे आव यक आहे , जेणे क न
यांना शोषणा ची त ार कर या या इतर प रणामांशी संबंिधत दु ते वर मात
कर यास याची मदत होईल.
८.४ अंतव यि क शोषण आिण सन (INTRAPERSONAL ABUSE
AND ADDICTION)
अंतव यि क शोषणाम ये शोषण कर या या कृतीचे काही कार व -िन द हानी
िनमा ण करते कवा मानिसक ास िनमा ण करते . जे हा आपण अशा कार या
शोषणा चा िवचार करतो , ते हा आप या मनात जी पिहली गो येते, ती हणजे
‘पदाथा चा गैर-/अितवापर ’ (substance abuse ) करणे, याम ये सु वाती ला शोध
घेणे (exploring ) कवा ायोिगकरण (experimentation ) याचा समावेश असतो ,
यानंतर अितवापर कवा अिवचारी वापर उ वतो , आिण नंतर िविभ पदाथ , जसे
क तंबाखू , म , बेकायदेशीर औषधी े कवा अगदी िविहत औषधे , यांसार या
िविभ पदाथा चा स चा वापर उ वतो , जसे क वेदनाशामक औषधे
(painkillers ) कवा अफ ू या सनकारी गुणधमा शी सा य असणारी संयुगे
(opioids ) यांचा अितवापर . पदाथा ित र , ही सने व तूंचा सु वाती चा
दु पयोग आिण नंतर यांचा अिनवाय /स चा वापर (उदाहरणाथ , चलत-िचि त
खेळ/ ि हिडओगे स ) कवा ( व रत ) मोबदला देणारे (rewarding ) कवा आनंददा यी
वत न (उदाहरणाथ , जुगार ) यां याशी संबंिधत असू शकते .
अित-आस (overindulgence ) कवा गैरवापरा या (abuse ) कृ त मुळे मानिसक
कवा शारी रक अवलंिब व िनमा ण होते , याला आपण सन हणू नदेखील
संबोधतो . शा ॉस (२०११ ) यां या मते , सनाचे तीन सी - C आहेत, जे सन
समजून घे यासाठी मह वाचे आहे, ते घटक खालील माणे :
सनकारी वत न थांबव याचा य करत असताना देखील िनयं ण
गमावणे (Loss of control ).
वत नात गुंत याची स (Compulsion ) munotes.in
Page 160
समुपदेशन मानसशा
160 आपण सना या काही भावी नकारा मक प रणामांचा अंदाज घेऊ शकत
असताना कवा वत मानात अनुभवत असताना देखील याचा सतत वापर
(Continued use ) चालू ठेवणे .
जर एखादे सन काही माणात फाय ाचे असले व याचा अितरेक के ला गेला , तर
सनी होऊ शकतात . उदाहरणाथ , लोकांना खरेदी करणे , अ ील सािह य
पाहणे , खाणे, इ याद सार या कृ त चे सन िनमा ण होऊ शकते . अशा कृ त या
अित-आस मुळे के वळ आरो य , आ थक आिण मानिसक आरो यावर च नकारा मक
प रणाम होत न सतात , तर एखा ा या िश णावरही हणजेच ावसाियक कारक द
आिण संबंध यांवरही याचा अित ा प रणाम होतो . पुढील भागात आपण
िनकोटीन चे सन , म /दा चे सन इ यादी , यांम ये शरीरशा ीय घटक आहेत,
अशा सनांची वतं पणे चचा क . नंतर आपण इतर सन कारी वत न, जसे क
जुगार , काय /काम इ याद वर देखील चचा क .
८.४.१ शरीर या मक शोषण आिण सन (Physiological Abuse and
Addiction )
जे हा आपण शरीर या मक शोषणा िवषयी बोलतो असतो , ते हा आपण अशा
पदाथा ना संद भत करतो , जे आपली शारी रक आिण मानिसक ि थती बदलतात
कवा कालांतराने एखा ा या काया वर देखील िवपरीत प रणाम घडवून
आणतात . अशा कार या सव पदाथा ना मानस -स यक पदाथ देखील
(psychoactive substances ) हटले जाते , कारण ते भावि थती बदलां या दृ ीने
क ीय चेतासं थे या काया वर आिण आकलन , िनण य , िवचार , तक , वत न, यांसार या
बोधिनक यांवर प रणाम करतात . अशा पदाथा मुळे म ये शारी रक
अवलंिब व देखील िनमा ण होऊ शकते . याचा अथ थमत : पदाथा साठी ‘सिह णुता ’
(tolerance ) िनमा ण होत असते, जे सनाचे प रणाम हो यासाठी अंमली
पदाथा या वाढ या सेवनाने िचि हत होते , आिण दुसरे हणजे , अंमली पदाथा चा
वापर थांबव यानंतर ‘िनल ता /माघार घेणे ’ (withdrawal ) होय. एखा ा म ये
िनल तेची ब िवध ल णे (multiple withdrawal symptoms ) िनमा ण होऊ
शकतात ; उदाहरणाथ , अ व थता , मळमळ , थरथर , एका तेचा अभाव , थकवा
इ यादी . काही माघार घे याची ल णे ही या पदाथा नुसार िभ असतात .
या येम ये बाहेरील एखादा पदाथ र वाहात वेश क न या शारी रक
आिण मानिसक ि थती त आिण वत नात बदल घडवून आणतो , ितला ‘ माद/उ म ता ’
(intoxication ) हणतात . उ म ते या पुनरावृ या कवा अंमली पदाथा चा
अितवापर , यामुळे एखा ा म ये शरीर या मक दृ ा या पदाथा वरील
अवलंबन िवकिसत होऊ लागते . काही वेळा अशा पदाथा ची अितमा ा (overdose )
हण करणे ाणघातक ठ शकते . उ म ता िनमा ण करणा या पदाथा चे ती आिण
दीघ कालीन असे दो ही प रणाम हािनकारक असू शकतात . िविवध कारचे असे काही
पदाथ याचे लोक अिधक सन करतात , ते हणजे म (alcohol ), औषधी े
(drugs ), िनकोटीन आिण अगदी िविहत औषधोपचार (prescriptive
medications ) देखील असू शकतात ( लॅ डग , २०१८ ). म यवत चेतासं थेवर या
पदाथा या भावा या आधारावर यांचे नैरा य ज य - depressants (उदाहरणाथ , munotes.in
Page 161
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
161 म ), उ ेजक /उ ेरक - stimulants (उदाहरणाथ , िनकोटीन ), संवेदन मकारक -
hallucinogens (उदाहरणाथ , गांजा - marijuana ) आिण उपशामक - opiates
(उदाहरणाथ , अफ ू िम ीत औषधी /हेरॉइन ) इ यादी कारांत वग करण केले
जाऊ शकते .
८.४.२ पदाथा चा गैर -/अितवापर आिण सन यांचे सामा य व प (The
General Nature of Substance Abuse and Addiction )
सरकार जािहरात वर आिण सना या दु प रणामां िवषयी लोकांना िशि त
कर यासाठी खूप खच करते . अशा य ांनंतरही लोक अजूनही एखा ा िविश
पदाथा चा गैर-/अितवापर करत अस याचे मो ा माणात दसून येते . अशा
कार या पदाथा वर अवलंबून राह याची कवा सनी हो याची नेमक कोणती
कारणे आहेत ? कारणे आिण अंत निहत ेरणा समजून घे यासाठी अंमली पदाथा चा
गैर-/अितवापर आिण सन समजून घेणे आव यक आहे . कशोर वयीन मुले -मुली
आिण त ण ौढ मौज-मजा, रोमांच आिण मनोरंजन ा कर या या हे तूने एखा ा
पदाथा चा शोध घे यास आिण योग कर यास इ छुक असतात , जे या पदाथा ची
उपल धता आिण ते पदाथ आ थक दृ ा कती परवड यायो य आहेत , यांवरदेखील
अवलंबून असते . सनी हो यासाठी इतर कारणे अशी असू शकतात : जीवनातील
सम या आिण तणावातून सुटके ची जाणीव आिण िशिथलीकरण ा करणे , काही
जण समाजीकरण कवा समवय कांची वीक ृ ती िमळिव याचा एक माग हणून
सनाची सु वात क शकतात आिण यानंतर हळूहळू या पदाथा चा अितवापर
कर यास सु वात क शकतात आिण यावर अवलंिबत होऊ शकतात ; इतर काही
दु ता कमी करणे आिण व -िव ास ा करणे यासाठी असे पदाथ वापर यास
इ छुक असू शकतात ; तर काही जण यांचे सृजनशील /क पक उ पादन समृ
कर यासाठी असे पदाथ शोधू शकतात .
डी.एस.एम.-५ हे सन (addiction ) ही सं ा वापरत नाही , परंतु पदाथ -
वापरासंबंधी िवकृ ती (subs tance use disorder ) अशी सं ा वापरते , जी अशा
पुनरावृ वापराचा आकृ ितबंध हणून समजली जाते , यामुळे काया मक िबघाड ,
मानिसक ास आिण इतर हािनकारक दूरगामी प रणाम होतात . अशा कार चे
हािनकारक प रणा म शारी रक , मानिस क आिण भाविनक , आिण सामािजक तरांवर
घडून येतात . तथािप , या हानीकारक प रणामांमुळे अनेकदा कु टुंबातील सद य आिण
ि यजन यां यासाठी मानिसक ास, लािजरवाणी भावना आिण वेदना उ वतात .
पदाथा या गैर-/अितवापरामुळे लोकांना अनेकदा काय ा िवषयक सम या देखील
येतात . उदाहरणाथ , औषधी ांचे (drug) सन ना चोरी कर या या
सनासाठी बा य क शकते, यामुळे ते काही माणात औषधी े खरेदी क
शकतील कवा म पान क न वाहन चालव याने या हातून अपघात देखील
होऊ शकतात जे ला गंभीर दुखापत क शकते कवा ित यासाठी दुद वी ठ
शकते. उ म ते या अव थेत कडून ल िगक छळ आिण बला का र यांसारखे गु हे
घडू शकतात. भारता तील थािनक मादके (local intoxicants ), जसे क तंबाखू ,
गुटखा , िवडी, थािनक पातळीवर तयार के लेली दा कवा अंमली पदाथा ना
व तात उपल ध असणारे रासायिनक पया य हे सनी या आरो यासाठी
अ यंत हािनकारक ठ शक ते. थािनक पातळीवर उपल ध असणारे हे पदाथ munotes.in
Page 162
समुपदेशन मानसशा
162 समवय कां या कवा लहान सामािजक मंडळां या सवय चा भाग देखील बनू शकतात
आिण जे या पदाथा ित काही सामा य वीकृ ती अस याचे दश िवते .
परंतु, सने ही यां या सादरीकरणात आपण ती कमी कर यासाठी करत असले या
य ां या तुलनेत अिधक ि ल असतात . सनी ना एकापे ा अिधक
पदाथा चे सन अस याची श यता असते , याला आपण ब -अंमली पदाथ गैर -
/अितवापर (polysubstance abuse ) संबोधतो . पुढे, अंमली पदाथ -वापरासंबंधी
िवकृ ती या सह -िवकृ ती (comorbid ) हणून इतर िवकृती , जसे क नैरा य , दु ता ,
आचरण िवकृ ती (conduct disorders ) इ याद सह आढळून येतात ( लॅ डग ,
२०१८ ). जीवनातील प रि थती या सह-िवकृ ती प रि थत ना अिधक माणात
अधोरेिखत क शक तात, जसे क ग रबी ही नैरा य आिण पदाथा चा गैरवापर
यांसाठी जबाबदार असू शकते , कवा ारंिभक बा याव थेतील सम या या दु ता
िवकृ ती आिण पदाथा चा गैर -/अितवापर इ याद साठी जबाबदार असू शकतात .
पदाथा चा गैर -/अितवापर करत असणा या वर उपचार करणे हे ि ल करणारी
कोणती प रि थती असेल , तर ती ही आहे , क पदाथा चा गैर -/अितवापर करणा या
यां या या ि थतीला सम या कवा िवकार हणून पाहत नाहीत . हणून
पदाथ गैर -/अितवापर ही ि थती नकार (denial ); बदल यास ेरणेचा अभाव ;
उपचार , पदाथा चा भाव िनि य करणे /िन वषीकरण (detoxification ) आिण
सनमु करणे (deaddiction ) यांसाठी या य ां ित ितकार ; असहयोगी वत न
आिण सम या पूव ि थतीत ये याची अिधक श यता यांनी िच हां कत होऊ शकते .
जे हा सन हा सम यांना सामोरे जा या साठी एकमेव माग वाटतो , ते हा तो
आनंदाचा सवा िधक जतन केलेला ोत आिण भाविनक वेदना हाताळ यासाठी एकच
माग असतो . यामुळे ही शृंखला तोड यासाठी मो ा माणावर य आिण यो य
उपचार िनयोजन करणे आव यक आहे .
८.४.३ अंमली पदाथा चा गैर -/अितवापर आिण सन यांवर उपचार करणे
(Treating Substance Abuse and Addiction )
पदाथा चा गैर-/अितवापर आिण सन यांवर उपचार हे वैयि क , कौटुंिबक आिण
सामािजक तरांवर पािहले जाऊ शकतात . वैयि क आिण कौटुंिबक तरावर अनेक
गैर-सरकारी / वयंसेवी सं था (NGOs ), सनमु क े , णालये आिण
मानसोपचार कत हे ितबंधा मक आिण उपचार या दो ही प त ारे काम करत
आहेत. सामािजक तरावर देखील अनेक कार या संघटना आपली भूिमका बजावत
आहेत. मा , सामािजक तरा वरील मह वाचा भाव हणजे बेकायदेशीर औषधी
ांची उपल धता आिण िवतरण यांवर िनयं ण कर यासाठी आिण कायदेशीर
सनकारक औषधे, जसे क वेदनाशामक औषधे , यावर देखरेख ठेव णारी णाली
िनमा ण कर यासाठी सरकारची के लेली कृती . सरकारी णालयांम ये सनमु
क े आिण सुिवधा चाल िव यासाठी देखील रा य जबाबदार असू शकते .
मेिडना-मोरा (२००५ ) यां या मता नुसार, अशा कारचा ितबंध हा के वळ अंमली
पदाथा चा गैर-/अितवापर नाही, तर याचे सामािजक आिण आरो य -संबंिधत
दूरगामी प रणाम कमी कर यासाठी देखील िनद िशत आहे . यासाठी रा य यं णे या
संबंिधत कृ ती या अंमली पदाथा चा घ टत पुरवठा (reduced supply ), घ टत
उपल धता (decreased availability ), आिण आरो य सार (health munotes.in
Page 163
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
163 promotion ) आिण रोग ितबंध (disease prevention ) यांसाठी या ूहतं ांवर
आधा रत घ टत मागणी (reduced demand ) यांवर क त आहेत . हणून
ितबंधा मक ह त ेप करत असताना उ -जोखीम असणा या ना ओळखणे
आिण यांना माग दश न करणे खूप गरजेचे आहे . उदाहरणाथ , िवघटन झाले या
कु टुंबातील मुलांना िवशेष काय मां ारे माग दश न करणे . िशवाय , वैयि क
तरावरील देखील संर णा मक ितबंध घटकांवर ल क त क न ‘पुनरावृ ी कवा
पूव ि थतीस ये यापासून रोखणे’ (prevention of recurrence or relapse ) यावर
ल क त कसे करावे , हे िशकिवणे गरजेचे आहे .
उपाय (Remediation ) हे िन वषीकरण आिण अवलंिब व यांवर उपचार ,
पूव ि थतीस ितबंध (relapse prevention ) आिण सामािजक एक करण (social
integration ) यांवर ल क त करतात (मेिडना -मोरा, २००५ ). उपाय आिण
पुनव सनाचे य करणे, हे संबंिधत कवा अशीलाकडून यो य सेवन आिण
अशील ची ाथिमक तपासणी , यांपासून सु होतात . अशा कारची या
राबवत असताना या या सनािवषयीचा आिण चा वैयि क इितहास
याची मािहती िमळणे खूप आव यक आहे . सनाची ा ी आिण याचे व प
िनि त कर यासाठी यो य नैदािनक साधनांचा वापर के ला जाऊ शकतो . िवशेषत :
म यम ते गंभीर पातळी या सनांम ये वापरली जाणारी एक मुख या ,
हणजेच अंमली पदाथा चा भाव िनि य करणे /िन वषीकरण होय. िन वषीकरण ही
एक वै क य या आहे , िजचे उ शरीरातून िविवध औषधी ां चे अंश काढून
टाकणे , जेणे क न या चे औषधी ां वरील अवलंिब व कमी होईल आिण
ची ल णे िन यंि त होतील . िन वषीकरण येनंतर औषधी े -आधा रत
उपचार देखील (drug-based treatment ) उपचार लागू के ले जाऊ शकतात .
मानसोपचार प ती (psychotherapy ), कु टु ं ब णाली उपचार (family systems
therapy ), जसे क योग आिण यान , कवा काही कारचे आ याि मक
माग दश न देखील अशीलांना मदत कर यासाठी वापरले जाऊ शकते . या वधानांचा
उ ेश अशीला ची इ छाश आिण औष धां या वापरा ित ितकार वाढिवणे, अंमली
पदाथा या गैर-/अितवापरा िवषयी यां या सदोष आिण िन पयोगी िव ास
णाल ना (belief systems ) संबोिधत करणे, मानिसक साम य आिण लविचकता
(resilience ) िवकिसत करणे , भाविनक ित या आिण आंतरवैयि क स यक
(interpersonal triggers ) व थािपत करणे , शरीरािवषयी अिधक चांगली
जाग कता आिण सजगता (mindfulness ) िवकिसत करणे , पूव अंमली पदाथा या
गैर-/अित-वापरा ारे अयो य र या हाताळले गेलेले ि त गत संघष आिण सम या
यांचे िनराकरण करणे , जीवनातील सम यां ना अिधक िनरोगी मागा ने संबोिधत
कर यासाठी मानिसक मता िवकिसत करणे आिण एकंदर मानिसक वा य आिण
इ तम काय णाली (optimal functioning ) वाढिवणे , हा आहे .
पदाथा चा गैर -/अितवापर करणा या णांसाठी वषा नुवष उपयु असणा या अनेक
उपगम / दृि कोन आढळून आले आहेत. असाच एक उपगम हणजे ेरक मुलाखत घेणे
(Motivational Interviewing - MI), जो रोलिनक आिण िमलर (१९९५ ) यांनी
िवकिसत के लेला आहे. या दृि को नाचा आधार -क त दृि कोन (person -
centred approach ) आहे. हणून हा उपगम समानुभूती (empathy ) अशील
आिण इतर स य वण-कौश ये, जसे क चतन (reflection ), प ीकरण munotes.in
Page 164
समुपदेशन मानसशा
164 (clarification ) आिण ित बिबत करणे (mirroring ), यांचा वापर करतो. मु य
प दतीम ये अशीला ला बदलांिवषयी बोल यात सहभागी करणे , अशीला ला बदल
िवचारात घेणे , यो य पया य िनवडणे , वत न बदल यास े रत होणे , आिण इि छत
बदल आिण संबंिधत यांसाठी जबाबदारी घेणे इ याद म ये मदत कर यासाठी
संबंिधत िवचारणे याचा समावेश आहे. हा दृि कोन िनवड येत अशीला या
वाय ते स अिधक ो सा िहत करतो , अशीला या बल थानां या /साम या या
संके तांम ये त राहणे आिण सहयोग पूण येय-िनधा रण (goal setting ),
वचनब ता (commitment ) आिण अशीलांकडून के या जा णा या य ां चे समथ न
करणे या दशेने दान करतो .
इतर उपयु उपचार प दती हणजे एखा ा या जीवनातील स य बदलांवर
ल क त करणारा उकल -क त उपचारप ती (solution -focused therapy ),
अशीला ला सन संबोिधत करणे आिण याचा सामना कर णे यांत मदत कर यासाठी
कथना मक उपचारप ती (narrative therapy ), ंथोपचारप ती
(bibliotherapy ), यांम ये पु तके आिण इतर मा यमां या सहा याने अशील
यां या अनुभवांशी जोडले जाऊ शकतात आिण यां या जीवना या दशेने संभा
पुनारािभमुखतेला सामोरे जाऊ शकतात ( लॅ डग , २०१८ ). बोधिनक वत न
उपचारप तीसु ा (Cognitive Behaviour Therapy - CBT) पदाथा या गैर -
/अितवापरा ित अशीलां या धारणा , िवचार आिण भाविनक ित या यांना
संबोिधत कर यासाठी पदाथा चा गैर -/अितवापर करत असणा या अशीलांबरोबर
वापर यासाठी एक मािणत दृि कोन (tested approach ) आहे. कु टुंबात वीक ृती
िमळवणे आिण नवीन कौटुंिबक जबाबदा या वीकारणे ; नवीन , िनरोगी
समाधानकारक सामािजक संपक , याम ये गरज -आधा रत सामािजक कौश यांचे
िश ण आिण कु टुंबातील सद य आिण िम ांना सामािजक आधाराची (social
support ) भूिमका, हािनकारक स यक (harmful triggers ) टाळणे , बंधा मक
अवरोधक दान करणे , यांवर मनो -िश ण देणे , यांचा समावेश होऊ शकतो , तो
ओळखणे या सवा चा समावेश सामािजक एका मतेम ये (Social integration ) होऊ
शकतो . एखा ा ची यो य तेची जाणीव (sense of worth ), हेतूची जाणीव
(sense of purpose ), आिण समाजाचा एक योगदान देणारा सद य अस याची
जाणीव आिण समाजात पु हा आदर पुनस चियत कर यासाठी ावसाियक
पुनव सना या दशेने रचना मक य देखील के ले जा ऊ शकतात .
८.४.४ म ाचा गैर -/अितवापर / अयो य वापर आिण सन यांवर उपचार
(Treatment of Alcohol
Abuse/Misuse and Addiction )
म ाचे सन (Alcohol addiction ) हे िजतके दसते , या नही अिधक सामा य
असू शकते ते या व तुि थती मुळे, क ते समाजीकृत होणारे वत न (socializing
behaviours ), वयानुसार यो य वत न (age-appropriate behaviour ),
समवय क या (peer activities ), दैनं दन ास कवा जीवनातील अिधक मुख
तणावकारक घटकांपासून मनोरंज ना मक (recreational ) कवा िशिथलीकरणा मक
पलायनवाद (relaxing escapism ) अशा सब बीखाली अि त वात येऊ शकते . म munotes.in
Page 165
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
165 हे या या प रणामां या आधारावर एक ‘औदािस यशामक ’ आहे, जे उ ेजना आिण
दु ता कमी करते, आिण चेतापेश ना शांत/िशिथल करतात. यामुळ काही वेळा
लोकांना हे प करणे कठीण होऊ शकते , क ते यां या आरो य आिण वा य यांना
कसे नुकसानकारक ठ शकते आिण या या सेवनातून लोकांना होणा या फाय ांचा
कसा अितरेक होतो . िशवाय , अवसादकारक (depressants ) हे सनाचे प रणाम
हणून उ होणारे भोवळ (dizziness ), दशािभमुखहीनता (disorientation ),
िनकृ एका ता (poor concentration ) आिण सम वय (coordination ) हे
लोकां या ावसाियक आिण वैयि क काय शीलतेवर प रणाम क शकतात ,
याच माणे ते या अनुमान /अंदाजात ुटी िनमा ण क शकतात , आिण ितला
अिधक अपघात - वण बनवू शकतात . यामुळे , लोकांना यां या सनाची ा ी
आिण याचे गंभीर प रणाम , जसे क गंभीर आरो यि थती , उदाहरणाथ , यकृत-
का ठ य (liver cirrhosis ) कवा अपघातामुळे िनमा ण झालेले ता पुरते कवा
कायमचे अपंग व , यांिवषयी जाणून घेत यानंतर सनमु हो याची गरज
यािवषयी बो ध होऊ शकतो . म पानाचा आणखी एक गंभीर प रणाम , हणजे
ला थेट म -सेवनाचा खच आिण संबंिधत वत नातून कवा अ य पणे आ थक
बंधातील ुट मुळे उ प होणारा आ थक नुकसान . कालांतराने लोकांना यां या
म पाना या वत नामुळे िनमा ण होणा या कु टुंबा या मानिसक ासािवषयी देखील
बोध होऊ शकतो .
बग लुंड आिण इतर (२००३ ) यां या मते , म - सना या उपचारा त िविवध
उपगमांचा समावेश के ला जाऊ शकतो . सव थम , अ यािधक म पानात गुंतले या
लोकांचा शोध घे या वर ल क त के ले जाऊ शकते, याम ये उपचारा िभमुखता
संि आिण ितबंधा मक व पाची असते . दुसरे हणजे , िनल ता / याहार
(withdrawal ) उपचार , जो माघार घे याशी संबंिधत म यम ते गंभीर सन पातळी
अिधक प करणारी ल णे कमी कर या या उ ेश असणारा एक वै क य औषधी
ांवर -आधा र त (medical drug -based ) उपचार आहे. ितसरे हणजे , ेरणा-
व धत वधान (motivation -enhancing interventions ), बोधिनक वात िनक
उपचार प ती (cognitive behavioural therapy ), संरिचत संवाद उपचार
(structured interaction therapy ), समुदाय -आधा रत बली करण
(community -based reinforcement ), १२ ट यांचा समावेश असणारे िननावी
म पी ारे (Alcoholics Anonymous - AA) उपचार , समथ न समुपदेशन
(supportive counselling ) आिण सामािजक काय वधान (social work
interventions ) यां या िवशेष मह वासिहत म िवषयक सम यांसा ठी मनो -
सामािजक उपचारांचा (psychosocial treatment ) अवलंब के ला जातो .
अंितमतः , म -सेवना ित ितकू ल ित या िनमा ण कर णारे ितकू ल मा यमांचा
वापर क न म -अवलंिब वावर औषधी शा ीय (pharmacological treatment )
उपचार , म पानाशी संबंिधत पूव चे आनंददायक अनुभव ित-अिभसंिधत
(counter conditioning ) करणे, यामुळे म ये म सेवनाची वृ ी कमी
हो याची श यता असते .
िननावी म पी गट हे म सेवनावर उपचार कर याचे काम करतात , जी संक पना
आज जगभर वापरली जात आहे आिण आधार गट ह त ेपां ारे या उपचाराने
म प ना यश वी र या मदत के ली आहे . पूव या सनी हणून ओळख या munotes.in
Page 166
समुपदेशन मानसशा
166 जात हो या , यादेखील आज या गटा ारे आपली सेवा देताना दसतात . िननावी
म पी गट काय मात नुकतेच सामील झाले या अशीलांना माग दश न कर यासाठी
यांचे वतःचे अनुभवदेखील वापरतात . सहकारी म प कडून सात यपूण आधार
आिण अ ययन , एक आजार हणून म पाना िवषयीचा वैयि क बोध आिण वतःला
बरे कर यासाठी वैयि क जबाबदारीची गरज, आिण अ या माकडे कल असणारे १२
ट यांचा हा उपचारा मक दृि कोन िननावी म पी काय माचा गाभा मानला जातो .
येथे ना यां या सनाचा सामना कर यासाठी , ामािणक राह यासाठी ,
असुरि त वाट यासाठी आिण ते म पाना कडे कशामुळे वळले, यां या सनामुळे
जीवनावर आिण ि यजनांवर कसा िवपरीत प रणाम झाला आिण शांत हो या या
दशेने यांचा वास यािवषयी यां या कथा सामाियक कर यासाठी ना
ो सािहत के ले जाते. आधार गट कवा आधार गटउपचारप तीत पािह या माणे हा
दृि कोन म प ना यां या ि थती िवषयी अंतदृ ी तसेच नवीन दृि कोन ा
कर यास आिण यां या बरे हो या या ये त आधार देणारे नवीन िम
बनिव यासाठी मदत करतो .
म पान करणा या वर उपचार यश वी हो यासाठी एखा ाने हे देखील
ओळखायला हवे , क म पान ही के वळ या ची वैयि क सम या नाही .
यामुळे ती सुलभ के ली जाऊ शकते , ितला चालना देखील दली जाऊ शकते , ती
अबािधत ठेवली जाऊ शकते , तसेच ती अशील या त कालीन सामािजक
जगावर प रणाम देखील क शकते . ओ’फॅरेल आिण फा स - ुअट (२००३ ) यां या
मतानुसार , वैवािहक आिण कु टु ं ब उपचारप ती - एम.एफ.टी. (Marital and
Family Therapy – MFT) म िवकार उपचारांम ये अ यंत मह वाची भूिमका
िनभावते . यां या मते , एम.एफ.टी. अशील ची वयं-िश त वाढव त अस याचे ,
तसेच कु टुंबातील सद यां मधील नातेसंबंधांची गुणव ा देखील वाढव त अस याचे
आढळते . म पाना या सनामुळे िनमा ण झाले या तणाव पूण पया वरणाचा अिधक
चांग या कारे सामना कर यासाठी कु टुंबातील सद यांना ती मदत करते . कु टुंबातील
सद य देखील म प ना उपचार घे यास आिण यां याशी वचनब राह यास
ो सािहत कर या या भूिमके त असतात . वात िनक जोडपी उपचारप ती
(Behavioural Couples Therap y – BCT) सारखे दृि कोन देखील जोड यां या
आिण यां या मुलां या भाविनक सम या कमी करताना , आिण घरगुती हसाचार ,
जो म पानाचा दूरगामी प रणाम असतो , तोदेखील कमी करताना दसून येतो .
८.४.५ िनकोटीनचा गैर -/अितवापर आिण सन यांवर उपचार करणे (Treating
Nicotine Abuse and Addiction )
िनकोटीन हा तंबाखूम ये आढळणारा एक रासायिनक उ ेजक पदाथ आहे , एक
उ ीपक आहे आिण तंबाखूज य पदाथ , जसे क िसगारेट , िसगार , पाईप, िवडी, िशशा
( ा), चघळ याचा तंबाखू (उदाहरणाथ , गुटखा ) हे स नकारक व पाचे का
आहेत, याचे कारण आहे . िनकोटीन हा उ ेजक पदाथ अस याने या या सेवनाने एक
‘चांगले वाट यास ’ (feel good ) मदत करणारा पदाथ आहे आिण अनेकांसाठी
काय दश न वाढवणारा आहे, कारण तो भावि थती सुधार तो, ऊजा आिण सतक ता
वाढवतो, आिण गुंगी कमी कर तो. आज सव कामा या ठकाणी ‘धु पा न अवकाश ’ munotes.in
Page 167
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
167 (smoking breaks ) ही एक सामा य था बनली आहे , कारण प
िवचारसरणी या आिण धू पान कर याचे वत न सहज हणून वीकारणा या
लोकां ारे बनवलेली एक िव ान लोकांची संघटना आहे . अशाच िव ानां या संघटना
आिण संदभ -िविश संके त - context -specific cues (उदाहरणाथ , काम कवा
कामाची जागा ) काही वेळा असे वत न अबािधत राखणारे घटक बनतात , जे नंतर
अवलंिब व वाढ वतात आिण सनी बनतात.
आज िनकोटीन -आधा रत डक (nicotine -based gum ), प ा (patches ) कवा
चौकोनी चुिषका व ा / लोझ ज (lozenges ) यांची उपल धता याला ‘िनकोटीन
ितयोजन उपचारप ती ’ (Nicotine Replacement Therapy ) असेही
संबोध तात, ती लोकांना तंबाखू -संबंिधत उ पादने सोड यास मदत करतात . तसेच
सनी ला तंबाखूचे उ पादन सोड याशी संबंिधत ल णांपासून मु
हो यास देखील मदत कर तात. यामुळे सनी ला उपचारप ती , दूर वनीत
समुपदेशन (telephonic counselling ) आिण ‘िननावी /अनािमक िनकोटीन ’
(Nicotine Anonymous - NicA ) सारखे वयं-मदत गट , यां ारे सना चे
मानिसक अवलंिब व संबंिधत पैलूंवर ल क त कर यासाठी मानिसक अवकाश
(mental space ) देखील ा होतो . कमी-अिधक माणात , िनकोटीन
सन समा ीचा संक हणून औषधीशा ीय वधान (pharmacological
intervention ) आिण आिण गट समुपदेशन (individual and group
counselling ), रा ीय सहा य - णाली - national helplines (मु - णाली -
quitlines ), गट जाग कता काय म (group awareness programmes ), आिण
संके त थळ आिण सामािजक मा यमांवर आधा रत पुढाकार (website and social
media -based initiatives ) यां या वापरा ारे मदत कर याचा य के ला जातो
( ोचा का आिण बेनोिव झ , २०१६ ). भारत सरकार हे रा ीय आरो य वेिशके या
(National Health Portal ) मा यमातून चिलत मंचाव न ‘एम-समा ी काय म ’
(‘mCessation Programme ’) नावाचा ई -मािहती आिण समथ न आधा रत
‘तंबाखू सोडा ’ (quit tobacco ) उप म चालवत आहे . या उप मात भारतातील
िनकोटीनवर अवलंबून असणा या लोकसं ये या मो ा भागापय त पोहोच याचे
उ आहे . ‘ व-मदत’ िडिजटल सािह य पुरवून ‘ व-मदत’ उप मां या दशेने हे एक
मह वाचे पाऊल हणून समजले जाऊ शकते .
मानसोपचा रात ामु याने कौश य िश णावर अिधक ल क त के ले जाते .
सनी ना बोधिनक , वात िनक आिण इतर सामना कौश ये िशक यास मदत
क न अशा कौश यांम ये नकारा मक आिण िन पयोगी िवचारां ची पुनर चना करणे,
तसेच वगताचा (self-talk) वापर क न िवचार थांबव याचे एक मह वाचे
तं देखील याम ये समािव के ले जाते . या उपचारप ती चा उपयोग भाविनक ,
बोधिनक आिण पया वरणीय घटकां या संबंधात केला जाऊ शकतो , यामुळे
सनकारक वत नात गुंत याची ची इ छा कमी होत जाते ( लॅ डग , २०१८ ).
िननावी िनकोटीन ही संक पना देखील याच दृि कोनावर आधा रत आहे , याम ये
‘िननावी म पी ’ हणून १२-चरण काय मांचा देखील सहभाग घेतला जातो . जे हा
आपण िनकोटीन समा ी येकडे (nicotine cessation process ) पाहतो , ते हा
कु टुंब आिण िम ांकडून िमळणारा आधार हा एक अितशय मह वाचा पैलू आहे . munotes.in
Page 168
समुपदेशन मानसशा
168 तंबाखूज य पदाथा या सनाशी संबंिधत असणारे नैरा य , दु ता , इ याद सार या
मानिसक आरो या या सम यांवरही वतं पणे ल देणे आव यक आहे .
८.४.६ औषधी ांचा गैर -/अितवापर आिण सन यांवर उपचार करणे
(Treating D rug Abuse and Addiction )
आपण अगोदर चचा के यानुसार , अंमली पदाथा या सनाची अनेक कारणे
असतात , परंतु स नी ना उ ेजक , नैरा यकारक आिण िव माव थेत जे
मानिसक फायदे होतात , ते मानिसकदृ ा वारंवार िनमा ण हावेत , अशी यांना
इ छा िनमा ण होऊ शकते . उदाहरणाथ , एल.एस.डी. कवा मा रजुआना सार या
िव मकारक े (hallucinogens ) लोकांना बदललेले संवेदी आिण बोधिनक
अनुभव दान करतात . आज मौज आिण आनंददायी अनुभवांसाठी (उ पातळी
अनुभव यासाठी) भरपूर मनोरंजक कारची औषधे घेतली जातात , तसेच यांची
उपल धता देखील सामािजक मंडळे आिण संमेलनां ारे सहज उपल ध होते. म कवा
िनकोटीन चा गैर -/अितवापर यां या तुलनेत औषधी ांचा गैर -/अितवापर हा एक
मोठा सामािजक िनिष कार मानला जातो . सनी कु टुंबातील इतर
सद यांकडून नकार , समाजातील सद यांकडू न लािजरवाणी वत णूक अनुभव याची
श यता असते आिण सनी वत नाशी संबंिधत अशा िविभ कार या
“दोषारोपा ”साठी यांना ल य के ले जाऊ शकते . हे सव घटक उपचार िनयोजन
करताना िवचारात घेणे फार मह वाचे आहेत.
उपचार , पुनव सन आिण बरे होणे यांना एक मोठे आ हान हणजे सनी या
काही कायदेशीर करणात देखील सामील असू शक तात. ही करणे औषधी ांची
खरेदी कवा िवतरण , कवा अगदी औषधी ां या खरेदीसाठी इतरांकडून पैसे
गोळा कर यासाठी के लेले कवा औषधी ां या भावाखाली के लेले गु हे या
व पात असू शकतात . औषधी ां या वापरामुळे उ वले या आरो य कवा
वै क य सम या औषधी ां या वापराशी संबंिधत वत न , उदाहरणाथ , ए स हे
उपचारासाठी अिधक ज टल करण सादर क शक ते.
औषधी ांचा गैर-/अितवापर हा जीवनातील दीघ कालीन तणावका रक घटक कवा
जीवनातील इतर अित ा घटना, िवशेषत : या याशी संबंिधत वैफ य , िनराशा
आिण असहाय ता, यांचा अयो य प तीने सामना कर याचा प रणाम असू शकतो .
उदाहरणाथ , ग रबी , आघात , शाळेतील अपयश , शोषण , इ याद सार या सम यांमुळे
लोक के वळ औषधी ांसंबंिधत वत नाकडे च वळत नाहीत , तर ते वत नात सात य
ठेवणारे घटक हणून देखील काय क शकतात . उपचारां या िनयोजनाम ये
पया वरणीय स यक (environmental triggers ), जे अशा कारची औषधी े
वापर याची जोखीम कवा वृ ी वाढवतात , आिण दुसरे, पया वरणीय घटक , जे
संर णा मक घटक (protective factors ) हणून काय क शकतात , ते
ओळख यावर ल क त करायला हवे . संर क घटक अनुभवले या तणावा ित
अवरोधक हणून काम क शकता त, तसेच या चे संर ण क न औषधी
ांचा वापर कमी कर यास मदत करतात ( लॅ डग , २०१८ ). पालक आिण
कु टुंबातील इतर सद य के वळ यो य सहा य दान कर यातच नाही, तर पदाथा या
वापरा या चेतावणी िच हे वाच यात , ती िच हे लवकर ओळख यात आिण मदत
ा कर यातही मह वाची भूिमका बजावू शकतात . munotes.in
Page 169
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
169 औषधी ांचा गैर-/अितवापर (Drug abuse ) ही िवशेषत : त णांना ल य
करणारी एक मोठी सामािजक सम या आहे. यामुळे , िवशेषत : जोखीम असणा या
त णांसाठी सरकारी आिण गैर -सरकारी सं थांनी समुदाय -आधा रत ितबंध काय म
(community -based prevention programmes ) हाती घेणे गरजेचे आहे.
भारत सरकार या आरो य आिण कु टुंब क याण मं ालय (Ministry of Health and
Family Welfare ) अंतग त औषधी ांपासून सनमु काय म डी.डी.ए.पी.
(Drug De -addiction Programme – DDAP ), सरकारी णालये आिण इतर
सरकारी े ांम ये तयार के ले या वेगवेग या औषधी ांपासून सनमु
क ां ारे - डी.ए.सी. (Drug De -addiction Centres - DACs ) पदाथा या गैर-
/अितवापरा या िवकारांवर उपचार कर यावर , आिण त ांचे िश ण आिण मता
वाढव यावर ल क त करतो . उदाहरणाथ , सामा य वै क य ावसाियकांना
सनमु या े ात काम कर यासाठी तयार करणे . डी.डी.ए.पी. ारे एक
मनोरंजक उप म हणजे ‘औषधी ांचा गैर -/अितवापरावर देखरेख करणारी
णाली ’ - डी.ए.एम.एस. (Drug Abuse Monitoring System – DAMS ) याने
औषधी ां या वापरा या आकृ ितबंधाचा मागोवा घेणे आिण सरकारने थापन
के ले या डी.ए.सी. म ये उपचार घेत असणा या सन चा पालेख (profile ) तयार
कर यावर ल क त के ले जाते (धवन, २०१७ ). औषधी ां या सनाची
सम या ठीक कर यासाठी कोणतीही मानसोपचार प ती पुरेशी नसली , तरीही
येक उपचारप ती ही सन ना यां यासाठी उपयु ठरणारी मू ये समजून
घे यास , यांना सामना कर या ची कौश ये (coping skills ) िशकव यास, उपयु
आिण अनुकू ल माग वाप न यां या पया वरणाशी यां या पर परसंवा दात बदल
कर यास आिण यां यात व -गुणका रतेिवषयी या (self-efficacy ) धारणा संव धत
कर यास मदत कर यात योगदान करते , यामुळे एकंदर बरे हो या या येस
हातभार लागू शकतो (पीले, २००९ ). ८.५ या- सन (PROCESS ADDICTIONS )
या सन हे वात िनक सन (behavioural addictions ) कवा गैर-पदाथ
संबंिधत सन ’ (non-substance related addiction ) हणून देखील ओळखले
जाते, यास िवशेषतः अलीकडे डी.एस.एम.- ५ मधील इतर पदाथ वापरासंबंधी या
िवकृ त या (substance use disorders ) वर या तरावरील सन हणून
मा यता ा झाली आहे . आज या -संबंिधत स ने, जसे क इंटरनेट सन ,
सामािजक मा यम सन , खरेदीचे सन , ल िगक सन , जुगाराचे सन ,
कामाचे /काय - सन , संगणक कवा ि हिडओ गेमचे सन इ याद वर बरेच सािह य
उपल ध आहे. या करणात आपण के वळ स चा/अिनवाय जुगार (compulsive
gambling ), इंटरनेट आिण काय - सन या तीन कारांवर ल क त करणार
आहोत .
वत न हे सनकारक ते हा होते , जे हा यां याम ये काही कारचे आनंद दे याची
कवा नकारा मक भावनांचा भाव कमी कर याची मता असते. यामुळे (अ) अशा
वत नात गुंतलेले लोक हे वत न िनयंि त कर यास कवा ते थांबव यास असमथ असू
शकतात , इतके क हे वत न स चे हो ते आिण िनयं णाबाहेर जाते , (ब) लोक या
वत नािवषयी कवा या या नकारा मक दूरगामी प रणामांिवषयी जाग क munotes.in
Page 170
समुपदेशन मानसशा
170 असूनदेखील ते सु ठेवतात ( लॅ डग , २०१८ पहा). ही वात िनक सने मुले-मुली
आिण ौढ , दोघांम ये सार याच माणात दसून येते , उदाहरणाथ , मुलांना ि हिडओ
गेमचे सन लाग याची श यता अिधक असते. तथािप , ौढदेखील अशा कारची
वृ ी दश वू शकतात . वात िनक कवा या सने दो ही पदाथा या गैर-
/अितवापराबरोबर सामाियक करत असणारे सा य हे आहे , क या वत नात
गुंत याची कवा पदाथ हण कर याची ितकार कर यास कठीण अशी बळ इ छा
असते, िजला आपण अिनवाय ता /स असे संबोधतो . प रणामी , या ती इ छा
भाविनक अ पिनयमन (emotional dysregulation ) िनमा ण होऊ शकते ,
उदाहरणाथ , एखा ा स ितला ती इ छा असणारी व तू /गो िमळत नाही ,
ते हा ती अवाजवी ािसक होते .
८.५.१ स चा जुगार (Compulsive Gambling )
जुगारी वत न (Gambling behaviours ) हे जुगारगृहात /कॅ िसनोम ये जुगार
खेळ यापासून ते र या या कोप यांवर जुगार खेळ णे, अशा कारे समाजातील
िविवध तरांम ये दसून आले आहे. एखादी गो , जी अगदी मौज आिण उ साहाने
सु होते , ती के वळ सनांवर थांबत नाही , तर याचे कज , गु हे आिण
कज बाजारीपणा यांसारखे गंभीर प रणाम देखील होतात . ितचे इतर नकारा मक
प रणाम , जसे क िवघ टत कु टुंबे, दीघ कालीन ताणतणाव , पदाथा चा गैर-/अितवापर ,
नैरा य इ यादी देखील असू शकतात . रोमांच आिण उ साह , समाजीकरण , बि साची
अपे ा यांमुळे जुगार खेळणे हे आनंददायी वत न होते आिण हळूहळू लोकांना िनयं ण
गमाव यास आिण स या सवयीम ये वेश कर यास भाग पाडते . हणजेच , जे
वत न अगदी उ साहाने सु होते , तेच वत न हळूहळू आ थक नुकसान कवा फसव णूक
यांिवषयी या अपराधीपणा , ती इ छेवर िनयं ण ठेव यास असमथ तेिवषयी
असहायता कवा वैफ य यांकडे घेऊन जाते. लेिझऑय र (१९९२ ) यां या मते , इतर
पदाथा या सनां माणे “उ साहाची इि छत पातळी िनमा ण कर यासाठी जे हा
जुगार खेळणा यां ना यां या पैजेची र म कवा या िव ची संभा ता वाढवा वी
लागते, ती ि थती ‘सहनश ची ’ देखील असते " (पृ. ४४).
लोक आ थकदृ ा असुरि त नसतात कवा आ थक संकटात असू शक तात, परंतु
तरीही ते मानिसक , भाविनकदृ ा सुदृढ देखील असू शक तात. हणून जीवना या
सव च े ांम ये , जसे क घर , सामािजक जीवन आिण वसाय , यांवर स या
जुगाराचा नकारा मक भाव पडतो , यामुळे जीवना या सव े ांम ये काय मतेने
काय कर यात सम या िनमा ण होतात . डी.एस.एम.- ५ म ये जुगारी िवकृ ती या
(gambling disorder ) िनकषाम ये सहनशीलतेची क पना देखील समािव के लेली
आहे, यावर आपण अगोदर च चचा के ली आहे . ते इतर िनकषां वरदेखील ल क त
करते, जसे क जुगा री वत न कमी खंिडत कर या या अ मतेमुळे अ व थता आिण
िचडिचड होणे, जुगारा या क पना आिण िवचारां नी पूव - ा असणे,
मानिसक र या त असताना कवा अगदी पैसे गमाव या नंतरदेखील जुगार
खेळ याची वृ ी , कौटुंिबक , िश ण , ावसाियक कारक द , इ यादी जीवना या
िविवध े ांत नुकसान होणे, आिण ने यां या आ थक गरजांसाठी इतरांवर
अवलंबून अस णे.
munotes.in
Page 171
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
171 ८.५.२ स या जुगारावर उपचार करणे (Treating compulsive Gambling )
‘रोमांच आिण अ यानंद (euphoria ) शोध या या ’ अव थेतील जुगा री म ये
सामा यतः यां या वत नाचे ता काळ आिण दीघ काळ दूरगामी प रणाम ताड यासाठी
अंतदृ ी चा अभाव असतो . यांना िशि त कर याचा य करणा या कोण याही
ित या ितरो धी असू शकतात . हा ितरोध कोण याही कार या
उपचारां या य ांम ये सवा त मुख अडथळा बनतो . या णी सनी हे
कबूल करतात , क ते यांचे वत न यां या िनयं णात नाही, या णी यांची व -
ीितवादी पूव - ा ी (narcissistic preoccupation ) आिण ‘ व’ची जाणीव
(sense of self ) यांना धोका िनमा ण होतो आिण हणूनच ते बचावा मक वृ ी
दश वू शकतात . अनािमक /िननावी जुगारी (Gamblers Anonymous ) हे
(www.gamblersanonymous.org ) िननावी म पी या संक पने या समान
धत वर ा िपत के लेले आहे, जे जुगारी ना वत :चे उपचार कर यास मदत
कर यासाठी सारखाच १२-चरणांचा /ट यांचा काय म दान कर तात ( लॅ डग ,
२०१८ ). या सम या-वत नासाठी (problem behaviour ) व-मदत गटांचा फायदा
असा आहे , क जुगा री मोकळे हो याची , आिण अशा सह-जुगार ित
हणशील हो याची आिण कमी ितरोधी श यता अिधक आहे , जे यां या सन -
कथा, वैयि क नुकसा नाची हक गत आिण इतर प रणाम , दृि कोन आिण अंतदृ ी
सामाियक कर तात.
मानसोपचाराम ये पुरावे असे दश िवतात , क स या जुगारी ना या
उपचारप त चा फायदा हो याची अिधक श यता असते : (अ) परावृि /िवमुखता
उपचारप ती (aversion therapy ), याम ये जुगारी वत न हे िवजे या
ध याबरोबर सांगड घातली जाते (िश ा), हणजेच जुगारातून ा होणारा आनंद
हा वेदनेबरोबर ित-अिभसंिधत (counter -conditioning ) के ला जातो , (ब)
वैवािहक उपचारप ती (marital therapy ) ही पती/प ी या जुगारी वत नामुळे
जोड या म ये उ व णा या सम या कमी कर यास मदत कर याशी संबंिधत आहे , (क)
मनोिव ेषणा मक उपचारप ती ही यांना हे समजून घे यास मदत कर यासाठी
मह वाची आहे, क यांचा व-आदर हा जुगार खेळणे , पैसा, भौितक व तूंची
मालक , यांवर कसा अवलंबून नसावा , आिण ते वतः या अि तीय मागा ने च कसे
िवशेष आहेत, (ड) आपण अगोदर चचा के या माणे , िननावी जुगारी यां सारखे व -
मदत गट उपयु आहेत (ले टर , १९८० ). स ने जुगार खेळणा या , या
सनांचे इतर कार , जसे क पदाथा चा गैर-/अितवापर (substance abuse )
कवा स ची खरेदी (compulsive shopping ) इ याद नीदेखील त आहेत ,
अशांना हाताळणे अिधक ि ल असते ( लॅ डग , २०१८ ).
८.५.३ काय - सन / काया स (Work Addiction / Workaholism )
भांडवल वाद (capitalism ) आिण उपभो ा-/ ाहक वाद (consumerism ) यां या
उदयासह काम आिण मह वाकां ा या लोकां या जीवनातील एक क ीय ेरक श
बन या आहेत. पधा मक ता (competitiveness ), कृ ती-आधा रत भरपाई / ितपूत
(performance -based compensation ) आिण वाढ , भिव याची अिनि तता ,
कामा या ठकाणी िमळाले या मह वा िवषयी व-भावाितरेक (self-obsession )
या संक पना लोकांना सतत यां या कामाचा िवचार कर यास कवा यात त munotes.in
Page 172
समुपदेशन मानसशा
172 राह यास भाग पाडतात . वैयि क तरावर ‘ कार अ’ ि म व आिण यांची
ि म व वैिश े , जसे क प रपूण ता (perfectionism ), भावाितरेक
अिनवाय ता (obsessive -compulsiveness ), कतृ व - थापने या /यशा या
गरजेची उ पातळी (high need for achievement ) हे सव काय -अिनवाय तेशी
(compulsive working ) संबंिधत आहे . लॅ डग (२०१८ ) यां या मते, काया स
साठी (workaholics ) काम हे यां या व- माणीकरणा चा एक मह वा चा
ोत असू शकते कवा ते आपली जीवनशैली यो य राख या या भावाितरेकाने
पछाडलेले दसतात , जे यांचा काया ित भावाितरेक प करतात . ‘वेळ हा पैसा
आहे’, अशा सामािजकदृ ा दृढ झाले या धारणासु ा लोकांना यांची पावले
सात याने पुढे टाक यास वृ करतात .
रॉिब सन , लॉवस आिण नग (२००६ ) यां या मते , काया स हा " वत: लादले या
माग या (self-imposed demands ), स ने जादा काम करणे (compulsive
overwo rking ), कामा या सवय चे िनयमन कर यास असमथ ता , आिण िजवलग
नातेसंबंध आिण मह वपूण जीवन - या यांचे अपवज न (exclusion ) कवा यांना
हानी पोहच याइतपत काया तील अित तता यांनी वैिश ीक ृ त असणारी एक
स ची आिण गतीशील , संभा घातक िवकृ ती आहे (पृ. २१३). काया स
असणा या काम करणे , कामात पूव - ा राहणे यांत अ यािधकपणे वेळ
तीत करतात , यामुळे ते यां या जीवनातील इतर े ांकडे दुल करतात . ते
यां या कामास सीमारेषा िनि त कर यास अ म असतात , यामुळे यांचे काम
यां या जीवनास ापून टाकते , याचे नकारा मक भाविनक , सामािजक आिण इतर
आरो यिवषयक दूरगामी प रणाम होतात (सुसमान , २०१२ ). उदाहरणाथ , कामात
स ने गुंतून राह या ची वृ ी दीघ काळ तणाव , दु ता आिण नैरा य यांचा अनुभव
िनमा ण क शकते ; आिण झोपेवर प रणाम क शकते ; िशवाय आ यंितक थकवा
(exhaustion ) कवा आ यंितक तणाव (burnout ), उ र दाब , दय-संबंिधत
रोग िनमा ण क शकते ; वैवािहक संबंध , कौटुंिबक बंध आिण ितसा दा मकता
(responsiveness ) यांवर प रणाम क शकते . आंतरवैयि क तरावर , संवाद
साधणे कवा संपका त राहणे यांम ये अपयश घेऊन येत, जे भिव यात मै ीसार या
मह वा या नातेसंबंधांवर प रणाम क शकते .
८.५.४ काय - सना वर उपचार करणे (Treating work addiction )
रॉिब सन (१९९५ ) यांनी काय - सन असणा या अशीलां सोबत काम कर यासाठी
काही मह वाचे ट पे सुचिवले आहेत, ते खालील माणे ( लॅ डग , २०१८ पहा):
अशीलांना ‘ यांची गती कमी कर यास ’ मदत करणे : यांना हे समजून
घे यास भाग पाडणे , क यां या जीवनातील िविभ े ांम ये गती कमी
कर यास जाणीवपूव क य करणे हे यां यासाठी कती मह वाचे आहे.
यांना िव ांती घे यास / िशिथल हो यास माग दश न करणे : यानधारणा ,
योग आिण इतर िशिथलीकर णाचे ायाम , िशिथलता उ प करणा या
सवडी या या , जसे क पु तक वाचणे , गरम घंगाळा म ये िभजणे , शांत
संगीत ऐकणे , इ याद म ये त राहणे , या तं ां ारे अशीलांना िशिथल
हो यास माग दश न करणे आव यक आहे . munotes.in
Page 173
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
173 अशीलांना ‘ यां या कौटुंिबक वातावरणाचे मू यमापन ’ कर यास मदत
करणे: यो य मागा नी वेळ तीत कर याचे आिण कु टुंबातील
सद यां बरोबरील सकारा मक संवा दात त राह याचे मह व यां नी जाणून
घे याची गरज आहे. यामुळे कौटुंिबक संबंध मजबूत होतात आिण जीवन
अिधक अथ पूण , आरामदायी बनते .
जीवनातील ‘उ सव आिण िवधी यां या समप कतेवर ’ भर देणे : अशा घटना
कु टुंबांतील िज हाळा वाढवतात आिण जीवनाला एक फलदायी अनुभव
बनवतात .
अशीलांचे यां या ‘सामािजक जीवनाकडे परतणे आिण यात नवचैत य मय
करणे’ यांचे संवध न करणे : याम ये अशीलांना यां या सामािजक जीवनाची
गुणव ा कशी वाढवता येईल आिण अथ पूण आिण फलदायी सामािजक वतु ळे
आिण मै ी कशी ा करता येईल , याचे िनयोजन समािव असते.
काय थळा या बाहेर देखील चांगला सामािजक संपक तयार कर यािवषयी
समजून घेणे मह वाचे आहे. या ूहतं ाम ये सामािजक जीवन आिण मै ी
िवकिसत कर यासाठी योजना तयार करणे समािव आहे . ही योजना
यश वी झा यास ती ‘कामा या बाहेर सामािजक संपक तयार कर या या
मागा चा शोध घेते ’.
लोकांना ‘येथे आिण आता जग या चे’ मह व जाणून घे यास मदत करणे :
याम ये भिव या तील गो नी पूव - ा राह याऐवजी सजगता वापरणे
आिण वत मानाचे मह व वीकारणे याचा समावेश होतो .
अशीलांना ‘ वतःचे संगोपन कर यास आिण काळजी घे यास ’ ो सािहत
करणे: याम ये िनरोगी जीवनशैली , वत:ची काळजी घे या या सवयी
यां या मह वा वर ल क त के ले जाते . शा ररीक तंदु तीसाठी चांगला
आहार , यो य िव ांती आिण ायामाम ये त राहणे, याची समप कता
जाणून घेणे मह वाचे आहे . शारी रक आिण भाविनकदृ ा वतःची
काळजी घे यावर देखील याम ये भर दला जातो .
लोकांना ‘ यां या बालपणातील सम यां ना संबोिधत कर या स आिण व-
आदराची अिधक दृढ क पना बाळग यास ’ मदत करणे : याम ये भूतकाळाशी
संबंिधत लाज , दुःख, नकार आिण न के लेला राग यां ना हाताळणे
समािव असते . यामुळे वत:चे अिधक िनरोगी मू यांकन करणे आिण
यां या जीवनातील सव े ां मधील यां या काय शीलतेला मह व देणे
यांम ये मदत होईल .
१२ चरणांचे काय म आिण िननावी काया स (workaholic
anonymous ) सार या वयं -मदत गट यां या उपल ध तेिवषयी अशीलांना
जाग क करणे . munotes.in
Page 174
समुपदेशन मानसशा
174 आं ेसन आिण पॅलेसेन (२०१६ ) यां या मते , कामा या ठकाणी सना वर तीन
वेगवेग या प त चा अवलंब क न उपचार के ला जाऊ शकतो : (अ) काय - सन
असणा या वर उपचार करताना ‘ व-मदत धोरणांवर ’ अिधक माणात ल
क त के ले जाते , जसे क वयं -मदत गटांम ये भाग घेणे , वयं-मदत पु तके वाचणे ,
सजगता (mindfulness ) कवा काय -जीवन संतुलन (work -life b alance ) राखणे
इ याद सारखे िवषय , कवा कामा तून िवराम घेणे, सुवहनीय संगणक /लॅपटॉप हा
कामा या ठकाणीच ठेवणे , घरी का म न करणे , िवचार आिण िव ास यांत बदल
करणे, काय -बा /काय तर यांसाठी (off-work activities ) वचनब होणे, कामात
वाजवी येये आिण मया दा िनि त करणे इ यादी , (ब) उपचारा मक वधान दान
करणे, जसे क वत न उपचारप ती , जी काय - सनी चे मू यांकन आिण
वात िनक येये आिण वधान यांचे िनयोजन यांवर ल क त करते. बोधिनक वत न
उपचारप ती चा ही काय -संबंिधत मानिसक यांचा शोध घे यासाठी , तसेच
अपकाया मक सदोष बोधनाला आ हा न देणे आिण यात बदल आणणे यासाठी के ला
जाऊ शकतो . आिण शेवटी , ेरक मुलाखतीचे तं वापरणे, याम ये अशीलांना
बदलासंबंिधत चच ारे काय आिण वैयि क जीवन यांतील तफावत दूर कर यास
मदत के ली जाते , (क) संघटना मक वधानाचे िविभ कार, उदाहरणाथ , काय -
संबंिधत यो य आदश - ित प (role models ) हणून काम करणा रे नेते देखील
उपयु ठ शकतात .
८.५.५ इंटरनेट सन (Internet Addiction )
डी.एस.एम. - ५ ने जरी इंटरनेट सनाला सन हणून मा यता दली नसली ,
तरीही असे अनेक संशोधक आिण ावसा ियक आहेत, यांनी या घटकावर अिधक
काम क न याचे मू यांकन कर यासाठी एक वतं मापणी देखील िवकिसत के या
आहेत. फोनवर इंटरनेट उपल ध अस याने संगणक आिण लॅपटॉपचा वापर वषा नुवष
वाढत चालला आहे. आज इंटरनेटचे सन के वळ सुिशि त आिण ीमंत लोकांपुरतेच
मया दत रािहलेले नाही , तर इंटरनेट सन हे िविवध या , जसे क ऑनलाइन
खेळ, ऑनलाइन ि हिडओ पाहणे , संवाद साध यासाठी इंटरनेट वापरणे , समाजीकरण
(socialising ), संके त थळांवरील यादृि छक उ ेशरिहत / ासंिगक दृि ेप
(random browsing of websites ), इंटरनेटचा मनोरंजना मक वापर , इतर
कोणताही आभासी वा तव अनुभव (virtual reality experi ence ) यांचा
अितवापर आिण याम ये तीत के ला जाणा या वेळेची उपल धता , यांव नदेखील
समजले जाऊ शकते ( लॅ डग , २०१८ ). याचा अनेकदा इतर ात तं ाना मक
वात िनक सने , जसे क संगणक सन , सामािजक मा यमांचे सन , माट फोन
सन , यां याशी जवळचा संबंध असू शकतो , जेथे हे सन - कार आिण इंटरनेट
सन यांम ये सांक पिनक आिण ावहा रक तरांवर मो ा माणात
पर पर ा ी असते . या गो ीची न द घेणे अ याव यक आहे, क ावसाियक आिण
काया मक हेतूं या आव यकतेनुसार इंटरनेट चा दीघ काळ वापर के ला जाऊ शक तो.
मा , सनकारक वत नाला इंटरनेट या िनयिमत कवा ावसाियक वापरा पासून
वेगळे करणारे घटक , हणजे इंटरनेट वाप न लोक वेगवेग या यांमधून लोक
िमळवतात तो आनंद, उ साह आिण समाधानदायी अनुभव , यामुळे ते व तुत :
सनी होतात. munotes.in
Page 175
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
175 इंटरनेट सन हे इतर सनांम ये आढळले या वैिश ां ारे देखील वैिश ीक ृ त
के ले जाते , जसे क याची पूव - ा ी (preoccupation ), या ित सहनशीलता
(tolerance ) आिण ते खंिडत कर यास असमथ ता , जे हा इंटरनेटचा वापर हा
अितरेक , अयो य कवा सम या पूण असतो (मुरली आिण जॉज , २००७ ). हा
अितवापर (गैरवापर) पुढे इंटरनेट वापर याची स ची गरज कवा ती इ छा ,
यां ारे वैिश ीक ृ त होते, इत या माणात क यासाठी दैनं दन कामकाजात
तडजोड के ली जाते , जसे क कौटुंिबक संवादात यय , उशीरा झोपणे कवा झो प
गमावणे , िवचिलत अ -सेवनाचे आकृ ितबंध , आिण वत:ची काळजी घेणे, ि म व
िवकास कवा वैयि क व छता इ यादी बाबती त हेळसांड . काया मक िवदारण
(Functio nal disruptions ) हेसु ा िततके च सामा य आहे , िजतके इंटरनेट संबंिधत
यांमधील पूव - ा ी कवा अखंिडत त राह णे हे ला काहीतरी मह वाची
गो िवसरणे , मह वाचे काम पुढे ढकलणे , सभेसाठी उशीरा जा णे, िविश काया वर
ल क त कर यास असमथ ता , इ यादी गो साठी भाग पाडू शकते . यामुळे
भाविनक बदल िनमा ण होऊ शकतात आिण एखा ा या संपूण आरो यावर
िवपरीत प रणाम होऊ शकतात .
८.५.६इंटरनेट सनावर उपचार करणे (Treating Internet Addiction )
इंटरनेट सनावर उपचार करणे श य आहे , परंतु खालील काही घटकांमुळे ते ि ल
होते: एक हणजे इंटरनेटचा वापर आज अनेक कारणांसाठी के ला जात अस याने
या या वापराचे पूण िनयं ण सा धणे श य होत नाही . यामुळे कोणतीही
के वळ याचे िनरी ण क न म यम कवा िनयंि त माणात वापर सा य कर याचा
फ य क शकतो (मुरली आिण जॉज , २००७ ). दुसरे, हणजे इंटरनेट सन हे
वयाशी संबंिधत घटकानुसार िनमा ण होते , अशी एक धारणा सामा य वत न हणून
समजली जाते. िवशेषत : कशोरा व थेतील मुले , अगदी त ण ौढदेखील , इ यादी .
हणून ते सम यापूण हणून ओळखले जाते , आिण यामुळे वधान -गरज अनेकदा
दुल ि त होते . ितसरे हणजे , आज इंटरनेटचा वेश फ एक वाइप करणे कवा
पश करणे इतका च दूर आहे , हणजेच अगदी तुम या माट फोनवरही इंटरनेट सहज
उपल ध होत आहे. हणून च सन आिण स न-संबंिधत संके त आिण स यक
यां यापासून वतःला दूर ठेवणे आ हाना मक वत न होते.
यंग (१९९९ ) यां या मतानुसार , लोकांना यां या इंटरनेट सनावर मात कर यास
मदत कर यासा ठी खालील वात िनक धोरणांचा वापर के ला जाऊ शकतो :
िव सराव करा (Practice the opposite ): याम ये इंटरनेट या वापराची
आव यकता नसणा या आिण यापे ा िभ अशा वत नात त रा न इंटरनेट
वापराशी संबंिधत या आिण वत न यांचे आकृ ितबंध खंिडत करणे समािव
आहे. उदाहरणाथ , जर एखा दी सकाळी झोपेतून उठ यानंतर करत
असणारी पिहली गो हणजे ित या सामािजक मा यम खा या म ये व न खाली
दृि ेप टाकणे ही असेल , तर ितला या वेळी इतर कोण याही मनोरंजक या,
जसे क वतःसाठी कॉफ बनवणे , याम ये त हो यास सांिगतले जाऊ शकते ,
जेणे क न ितची सवय िवदा रत होईल.
munotes.in
Page 176
समुपदेशन मानसशा
176 बा -अवरोधक वापरणे (Using external stoppers ): याम ये अशा काही
गो चा समावेश होतो , जसे क एका िविश वेळी ऑनलाईन कृ तीतून बाहेर
पाड यासाठी कवा ती बंद कर यासाठी गजर कवा मरिणका यांचा वापर
करणे, जेणे क न इंटरनेट वापरा वरील िनयं णाचा काही माणात सराव होईल .
उ े िनधा रत करणे (Setting goals ): इंटरनेट वापराचे मा यम हे सहज
उपल ध होत अस याने सुप रभािषत नसणारी उ े उपयु ठ शकत
नाहीत . हणून उ े ही अितशय प पणे मांडलेली असणे अ याव यक आहे .
इंटरनेट वापराचे एक वेळाप क तयार के ले जा वे, यानुसार एखादी
ित या साठी िनि त के ले या वेळेतच इंटरनेट वाप श के ल. सु वाती ला
वारंवार , परंतु संि वेळांपासून सु वात करणे अ याव यक आहे, जेणे क न
इंटरनेट वापरावर काही माणात देखरेख ठेवता येईल .
मरिणका प े (Reminder cards ): मरिणका प ांवर इंटरनेट वापराचे
नकारा मक प रणाम (उदाहरणाथ , वेळ वाया घालवणे ) आिण इंटरनेट वापराचा
वेळ मया दत कर याचे संभा फायदे (उदाहरणाथ , वत:चे काम वेळे त पूण क
शकणे) िलिहणे आिण ही प े जवळपास ठेवणे, यामुळे ती साठी एक सतत
मरिणका हणून काय क शकतील .
वैयि क शोिधका /शोध-सूची (Personal inventory ): इंटरनेट वापरात
सतत त राह या मुळे इतर मह वा ची काय , छंद कवा आवडी यांकडे दुल
होते. अशा आवड ची न द करणे आिण या व पात वत : या जीवना िवषयी
िवचार करणे हे ला अशा िव मरणात गेले या आवडी आिण छंद िवचारात
घे यास आिण यांवर अंमल क न यांना इंटरनेट यां या जागी ठेव यास मदत
क शकते .
संयम/ िनल ता (Abstinence /Withdrawal ): एखादी वारंवार
वापरले जाणारे काही िनि त यु मा यमे (applications ), खेळ/गेम कवा
संके त थळे ओळखू शकते आिण यां या वापरातून िन ल हो याची , आिण
यासाठी इंटरनेटवर तीत के ला जाणारा वेळ आिण यु मा यमाचा वापर
कर याची ती इ छा कमी कर याची िनवड क शकते .
इतर सनां या बाबतीत पािह या माणे , मानसोपचार प ती , जसे क बोधिनक
वात िनक उपचारप ती , कु टु ं ब उपचारप ती , वयं-मदत गट , यांचा वापर उपयु
अस याचे आढळ ते. मानसोपचार लोकांना यांचा इंटरनेट चा वापर कमी कर यास
आिण इंटरनेट रिहत यांम ये अिधक त हो यासाठी अिधक अनुकू ल सवयी
िवकिसत कर या साठी मदत करतात . ते कु टुंबातील सद यांमधील संवाद देखील
अिधक सुलभ करतात , जो प रणामी बरे हो या या येत एक चांगला आधार -
घटक बनतो .
munotes.in
Page 177
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
177 ८.६ शोषण-िपडीत आिण सनी ि या आिण अ पसं यांक सां क ृ ितक गतांवरील उपचार करणे (TREATING WOMEN AND
MINORITY CULTURAL GROUPS IN ABUSE AND
ADDICTION )
ि या , अ पसं यांक आिण समाजातील इतर दडपले गेलेले वग अनेकदा भेदभाव ,
सामािजक तणाव , िनकृ राहणीमा नाची ि थती आिण भिव या िवषयी दु ता
अनुभवतात . कठोर जीवनि थती , तणाव आिण दु ता हाताळ या या दशेने
अवलंबले या ितकू ल वृ ी हणून स ने ओळख ली जातात. यामुळे या सामािजक
गटांतील लोक पदाथा चा गैर -/अितवापर आिण स ने यांना बळी पड या या दृ ीने
अिधक असुरि त असतात . ि या या पु षां या तुलनेत पदाथा चा गैर -/अितवापर
कर या या बाबतीत अिधक कलंक आिण सामािजक उपहास अनुभवतात . यामुळे
ि या यांचे सन उघडपणे मांडतील का कवा उपचारासाठी यो य वेश घेतील
का, कवा यांना यो य कौटुंिबक आधार देखील िमळेल का, यावरदेखील प रणाम
होतो. ि या या शारी रक आिण ल िगक शोषणा या दृ ीनेदेखील अिधक असुरि त
असतात . अ याचा र त गट (Oppressed groups ) हे यां या जीवनातील
प रि थती आिण अनुभव यांमुळे मानिसक आरो य िवषयक सम यां नी त हो याची
अिधक श यता असते . वांिशक अ पसं याक (ethnic minorities ) आिण ि या
यां या उपचारांसाठी (अ) सं क ृ ती -िविश सन वत न, आकृ ितबंध आिण जीवनशैली
यांचे चांगले ान , आिण (ब) सां कृ ितकदृ ा वैिव यपूण अशीलांना अनु प
असणा या सां कृ ितक दृ ा -जाणकार उपचारप ती (culturally -informed
treatment approaches ) आिण वधान (interventions ) तयार करणे
आव यक आहे .
८.७ सारांश
शोषण ही संक पना एखा ा गो ीचा अित-वापर, अयो य वापर कवा काहीतरी ू र
कवा अयो य वत नात अित त हो णे, या याशी संबंिधत आहे , यामुळे वतः ला
आिण इतरां ना हानी हो याची श यता असते. या करणात , आपण शोषणाचे
व प , शोषण -च आिण याची मूळ कारणे ओळखून , समुपदेशन ह त ेपा ारे
यांचे िनराकरण क न हे च कसे खंिडत करावे , हे समजून घे यावर ल क त
के ले. शोषणा ची आपण दोन कारांम ये िव तृतपणे चचा के ली गेली आहे : १)
आंतरवैयि क शोषण , याम ये हानी दुस या कडे िनद िशत के ली जाते ,
याम ये बाल-शोषण , िजवलग जोडीदारा चे शोषण , घरगुती शोषण , कवा अगदी
वृ ांचे शोषण यांचा समावेश असू शकतो , आिण २) अंतव यि क शोषण , िजथे हानी
मु यतः वतःला जाणीवपूव क कवा अजाणतेपणी के ली जाते , याम ये पदाथा चा
गैर-/अितवापर , कवा जुगार , इंटरनेट कवा अगदी काम यां या शी संबंिधत
वत ना मक सन यांचा समावेश असू शकतो .
आंतरवैयि क शोषण , हणजेच - मधील शोषण , याम ये आपण बाल-
शोषण , भावंडाचे शोषण , जोडीदाराचे शोषण , वृ ांचे शोषण , यांसार या सम यां ना
संबोिधत केले. आपण शाि दक , शारी रक आिण ल िगक शोषण ; तसेच munotes.in
Page 178
समुपदेशन मानसशा
178 हेळसांड /आबाळ , यालादेखील एक शोषणा मक कृ ती मानले जाते , अशा येक
कार या शोषणा चे व प समजून घे याचा य केला . शोषणा चे आघातकारक
कवा ासदायक प रणाम अ पकालीन / ता काळ आिण दीघ कालीन अशा दो हीही
कारचे असू शकतात , हेदेखी ल आपण पािहले . शोषण ओळख णे आिण याचा ितबंध
करणे यासाठी एक शै िणक आिण वात िनक दृि कोन आव यक आहे .
अंतव यि क शोषणा म ये काही व पा या शोषणा ची कृ ती ही ला वत:ला
हानी करते कवा मानिसक ास िनमा ण करते . आपण सना या क पनेवर चचा
के ली, जी आप या म दूवर आिण वत नावर प रणाम करते . सनामुळे के वळ
मानिसकच नाही , तर एखा ा सकारक पदाथा वर शारी रक अवलंिब व देखील
िनमा ण होऊ शकते . शेवटी आपण याला ‘ या सन ’ कवा ‘वात िनक सन ’
संबोधतो , यािवषयी ही चचा के ली , जसे क स चा जुगार , काय - सन , इ यादी .
पदाथा चा गैर-/अितवापर याम ये वर शारी रक , मानिस क, भाविनक आिण
सामािजक तरावर हािनकारक प रणाम िनमा ण होऊ शकतात . तथािप , या
हािनकारक प रणामांमुळे कु टुंबातील सद य आिण ि यजन देखील मानिसक ास,
ल ा पद भावना आिण वेदना अनुभवतात . पदाथा या गैर-/अितवापरा मुळे काही
वेळा लोकांना काय देिवषयक सम या येऊ शकतात . सनमु क े , णालये आिण
मानसोपचारक वैयि क तरावर आिण कौटुंिबक तरावर अंमली पदाथा या गैर-
/अितवापरा चा सामना कर यासाठी अनेक वयंसेवी सं था, सनमु क े आिण
िच क सक ितबंधा मक उपाय या दो ही प त वर काम करत आहेत . सामािजक
तरावरही या कार या संघटना मह वा ची भूिमका बजावत आहेत . तथािप ,
सामािजक तरावर मु य भाव या रा या या कृतीचा आहे . या करणात आपण
पदाथा चा गैर-/अितवापर , म ाचा गैर-/अितवापर , िनकोटीन या गैर-/अितवापर
यां या व पाची आिण यांवरील उपचार प त ची चचा के ली आहे . उपचारासाठी
मह वा या बाबी , उपचारांपुढील आ हाने आिण औषधोपचार , उपचाराचा उ ेश
समजून घे या या दृ ीने उपचारांवर चचा के ली आहे . सवा त मह वाचे हणजे
मनोसामािजक ह त ेप , िश ण , वयं-मदत गट आिण मानसोपचा राचा वापर या
घटकावर देखील चचा कर यात आली आहे . ‘एम-समा ी काय म ’ आिण ‘औषधी
ांचे िन वषीकरण काय म ’ यांसार या भारत सरकारने घेतले या
पुढाकारां िवषयी देखील चचा के ली आहे.
या करणात आपण स चे जुगार, इंटरनेट आिण काय - सन या तीन कार या
या सनांवर ल क त के ले आहे . जे हा म ये काही कारचे आनंद
दे याची कवा नकारा मक भावनांचा भाव कमी कर याची मता िनमा ण होते ,
ते हा चे वत न हे सनी होते. वत ना मक सनां या या तीन कारांपैक
येकाम ये आपण वत न-संबंिधत सन हणजे काय आिण वत नाचे कोणते पैलू
आिण संबंिधत घटक िनसगा त ला सनी बनवतात , यावर ल क त के ले .
वत न कवा या सनां या उपचारांम ये औषधोपचार वधानांचा वापर के ला
जात नाही . यामुळे इतर दृि कोन जसे क परावृ ी/िवमुखता उपचार प ती ,
मानसोपचार प ती , कु टु ं ब- णाली उपचार प ती आिण वयं -मदत गट , यांवर चचा
के ली गेली आहे . तसेच, वत न आिण जीवनशैलीतील बदलांवरही भर दला गेला आहे .
munotes.in
Page 179
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
179 ८.८
१. शोषणा चे व प आिण च यांवर टीप िलहा .
२. िविवध कार चे आंतरवैयि क शोषण थोड यात प करा.
३. पदाथा चा गैर -/अितवापर व यावरील उपचार यांवर टीप िलहा .
४. म आिण िनकोटीन यां या सना चे व प , यासंबंिधत कारणे आिण घटक
प करा .
५. या सन हणजे काय ? या सनांचे िविवध कार प करा . ८.९ संदभ
१. Al Odhayani, A., Watson, W. J., & Watson, L. (2013). Behavioural
consequences of child abuse. Canadian Family Physician, 59(8), 831 -
836.
२. Andreassen, C. S., & Pallesen, S. (2016). Workaholism: An addiction
to work. In V.R. Preedy (Ed.), Neuropathology of drug addictions and
substance misuse (vol.3, pp. 972 -983). Academic Press.
३. Beitchman, J. H., Zucker, K. J., Hood, J. E., DaCosta, G. A., Akman,
D., & Cassavi a, E. (1992). A review of the long -term effects of child
sexual abuse. Child abuse & Neglect, 16(1), 101 -118.
४. Berglund, M., Thelander, S., Salaspuro, M., Franck, J., Andréasson, S.,
& Öjehagen, A. (2003). Treatment of alcohol abuse: an
evidence ‐based revie w. Alcoholism: Clinical and Experimental
Research, 27(10), 1645 -1656.
५. Caffaro, J. V., & Conn -Caffaro, A. (2005). Treating sibling abuse
families. Aggression and violent behaviour, 10(5), 604 -623.
६. Dhawan, A., Rao, R., Ambekar, A., Pusp, A., & Ray, R. (2017) .
Treatment of substance use disorders through the government health
facilities: Developments in the “Drug De -addiction Programme” of
Ministry of Health and Family Welfare, Government of India. Indian
journal of psychiatry, 59(3), 380.
७. Elam, G. A., & Kleis t, D. M. (1999). Research on the long -term effects
of child abuse. The Family Journal, 7(2), 154 -160.
८. Gladding, S.T. (2018). Counselling: A Comprehensive Profession (8th
Ed). London: Pearson Education, Inc.
munotes.in
Page 180
समुपदेशन मानसशा
180 ९. Jamuna, D. (2003). Issues of elder care and elder abuse in the Indian
context. Journal of aging & social policy, 15(2-3), 125 -142.
१०. Lachs, M. S., & Pillemer, K. (2004). Elder abuse. The
Lancet, 364(9441), 1263 -1272.
११. Lesieur, H. R. (1992). Compulsive gambling. Society, 29(4), 43 -50.
१२. Lester, D. (1980). The treatment of compulsive
gambling. International Journal of the Addictions, 15(2), 201 -206.
१३. Medina -Mora, M. E. (2005). Prevention of substance abuse: a brief
overview. World Psychiatry, 4(1), 25.
१४. Murali, V., & George, S. (2007). Lost online: an overview of internet
addiction. Advances in Psychiatric Treatment, 13(1), 24 -30.
१५. O'Farrell, T. J., & Fals ‐Stewart, W. (2003). Alcohol abuse. Journal of
Marital and Family Therapy, 29(1), 121 -146.
१६. Parhar, K. K., Wormith, J. S., Derkzen, D. M., & Beauregard, A. M.
(2008 ). Offender coercion in treatment: A meta -analysis of
effectiveness. Criminal Justice and Behaviour, 35(9), 1109 -1135.
१७. Peele, S. (1990). What works in addiction treatment and what doesn't:
is the best therapy no therapy? International Journal of the
Addic tions, 25(sup12), 1409 -1419.
१८. Prochaska, J. J., & Benowitz, N. L. (2016). The past, present, and
future of nicotine addiction therapy. Annual review of medicine, 67,
467-486.
१९. Robinson, B. E., Flowers, C., & Ng, K. M. (2006). The relationship
between workaho lism and marital disaffection: Husbands'
perspective. The Family Journal, 14(3), 213 -220.
२०. Rollnick, S., & Miller, W. R. (1995). What is motivational
interviewing?. Behavioural and Cognitive Psychotherapy, 23(4), 325 -
334.
२१. Shallcross, L. (2011). Don’t turn away. Counselling Today, 53(12),
30-38.
२२. Sussman, S. (2012). Workaholism: A review. Journal of addiction
research & therapy, 6 (1), 4120
munotes.in
Page 181
वैिव यप ूण गटांतील सम ुपदेशन - II
181 २३. Young, K. S. (1999) Internet addiction: symptoms, evaluation and
treatment. In L. VandeCreek & T. Jackson (Eds.), Innov ations in
Clinical Practice: A Source Book (vol. 17, pp. 19 –31). Professional
Resource Press.
२४. American Psychological Association on Sexual abuse:
https://www.apa.org/topics/sexual -assault -harassment
२५. National Centre on Domestic and Sexual Violence (NCDSV), USA on
power and control wheel:
www.ncdsv.org/images/powercontrolwheelnoshading.pdf
munotes.in