Page 1
1 १इतिहास– अर्थ, व्याप्ती व स्वरूप घटक रचना १.० उद्दिष्टे १.१ प्रस्तावना १.२ इद्दतहासाचा अर्थ व व्याख्या १.३ इद्दतहासाची व्याप्ती १.४ इद्दतहासाचे स्वरूप १.५ साराांश १.६ प्रश्न १.७ सांदर्थ १.० उतिष्टे • इद्दतहास म्हणजे काय ते साांगून त्याचा अर्थ व व्याख्या सांदर्ाथत चचाथ करणे. • इद्दतहासाची व्याप्ती समजून घेवून त्याच्या प्रासांद्दगकतेवर र्ाष्य करणे. • इद्दतहास द्दवषयाचे स्वरूप समजून घेणे. १. १ प्रस्िावना “इद्दतहासातील सांशोधन पद्धती आद्दण त्याची साधने”जाणून घेण्याआधी इद्दतहास म्हणजे काय? इद्दतहास शब्दाचा अर्थ काय,इद्दतहासाची व्याप्ती द्दकती? इद्दतहासाचेस्वरूप कसे आहे? याांचा आढावा घेणे क्रमप्राप्त ठरते. इद्दतहासकाराांनी द्दर्न्नद्दर्न्न दृद्दष्टकोनातून ऐद्दतहाद्दसक घटनाांचा अर्थ लावण्याचा प्रयत्न केला. त्यातून इद्दतहासासांदर्ाथत अनेक द्दसद्धाांत व व्याख्या प्रद्दतपादन केल्या. तसेच सुरुवातीला राजकीय व लष्करी घटनाांपुरते मयाथद्ददत असलेल्या इद्दतहास अध्ययनाच्या कक्षा वाढत गेल्या. राजकीय घटनाांबरोबर इद्दतहासकाराांना सामाद्दजक,आद्दर्थक,साांस्कृद्दतक घटकाांचे ऐद्दतहाद्दसक मूल्य कळाले. यामुळे त्या अनुषांगाने इद्दतहासातील सांशोधन करण्याचे व अन्वयार्थ लावण्याचे प्रयत्न वाढू लागले. अशा प्रकारे टप्याटप्याने इद्दतहासाची व्याप्ती वाढत गेली. इद्दतहासाचा सांबांध मानवी जीवनाच्या सवथ घटकाांशी असतो. त्यावरून इद्दतहासाच्या व्यापक स्वरूपाची आपणास कल्पना येण्यास हरकत नाही. इतिहासाची संकल्पना प्रामुख्याने िीन गोष्टीवर साकारलेली आहे. (१) र्ूतकाळातील पररद्दस्र्ती व त्या काळात मानवाने केलेली प्रगती. munotes.in
Page 2
सांशोधन पद्धती आद्दण इद्दतहासाची साधने
2 (२) त्याने र्ूतकाळात केलेल्या प्रगतीबिलची नोंद असणाऱ्या व पुरावा म्हणून असणाऱ्या गोष्टी. (३) मानवी प्रगतीची नोंद करणारी पध्दती व ती नोंद करण्यासाठी वापरलेले तांत्रज्ञान. आिा आपण र्ोडक्याि इतिहासाचा अर्थ आतण व्याख्या पुढीलप्रमाणे समजावून घेवूया. १.२ इतिहासाचा अर्थ व व्याख्या इद्दतहास म्हणजे'र्ूतकाळ आद्दण र्ूतकाळात घडलेल्या घटना' हा अर्थ होतो. र्ूतकाळातील घटनाांचे दप्तर आद्दण तोंडी द्दनवेदन असाही त्याचा ढोबळमानाने त्याचा अर्थ घेतात. सांस्कृत र्ाषेतील शब्द 'इद्दतहास' याचा“असे असे घडले द्दकांवा अशा प्रकारे घडले”असा होतो. इद्दतहास हा शब्द “इद्दत+हा+आस”सांयोगातून बनलेला आहे. म्हणजे र्ूतकाळात जे काही घडले ते सवथ इद्दतहासाचा र्ाग आहे. दुगाथचायाथने आपल्या द्दनरुक्त र्ाष्य वृत्तीत इद्दतहास या सांज्ञेचीव्याख्या करताना म्हांटले आहे की,‘इद्दत हैवमाद्दसद्ददती यत् कथ्यते तत् इद्दतहास:'ज्याचा अर्थ आहे,‘ हे द्दनद्दितरूपाने अशा प्रकारे झाले होते. इांग्रजी र्ाषेतील History या शब्दाचे मूळ Istoria या ग्रीक शब्दात सापडते. या शब्दाचा अर्थ 'द्दजज्ञासेने केले जाणारे सांशोधन' व त्या द्वारा नव्या माद्दहतीचा शोध असा आहे. जमथन र्ाषेतील इद्दतहास वाचक शब्द Geschichte (गेिीते)असून त्याचा अर्थ गतकालीन घटनाांचे तकथशुद्ध वअर्थपूणथ द्दववेचन असा आहे. ह्या तीन शब्दाांच्या अनुरोधाने इद्दतहासाची व्याख्या स्र्ूलमानाने“र्ूतकाळातील माद्दहतीचा शोध घेऊन जे घडले त्याचे तसेच्या तसे वणथन तकथशुद्ध व अर्थपूणथररत्या करणे”अशी करणे समपथक ठरेल. तसेच इद्दतहास ही मानवाची कर्ा आहे. 'History म्हणजे His-story’ मानव जातीची कर्ा म्हणजे इद्दतहास. असा ही ढोबळमानाने इद्दतहासाचा अर्थ स्पष्ट करता येतो. 'एनसायक्लोपीद्दडया द्दिटाद्दनका'मध्ये इद्दतहासाची व्याख्या पुढीलप्रमाणे द्ददली आहे:“इद्दतहास या शब्दाचा वापर दोन प्रकारे करण्यात येतो. याचा अर्थ घटनाांची जांत्री द्दकांवा खुि घटना असाही करतात. या सांज्ञेचा मूलर्ूत अर्थ चौकशी करणे व द्दवधान करणे एवढ्या पुरता मयाथद्ददत होता. तौलद्दनकदृष्ट्या आधुद्दनक काळात हल्ली इद्दतहास म्हणजे ही सांकल्पना आहे द्दतचा त्यात समावेश होऊ लागला. ” जागद्दतक इद्दतहासलेखनाला प्रदीघथ परांपरा आहे. जस जसेकाळ आधुद्दनकतेकडे सरकत होते. तसतसे इद्दतहासाची व्याप्ती व स्वरूपात वाढ होत होती. त्याप्रमाणे द्दर्न्न द्दर्न्न द्दवचारवांत व इद्दतहासकार याांचा इद्दतहासाकडे बघण्याच्या दृद्दष्टकोनात बदल झालेला द्ददसून येतो. म्हणून जागद्दतक स्तरावर प्राचीन कालखांडापासून समकालीन इद्दतहासापयंत इद्दतहास सबांद्दधत व्याख्याांचा वसांकल्पनेचा आढावा घेणे क्रमप्राप्त ठरते. इद्दतहास लेखनाला ग्रीस मध्ये इसवीसन पूवथ सहाव्या शतकात प्रारांर् झाला हे सवथमान्य आहे. ग्रीकाांचा इद्दतहास लेखन साधारणपणे इसवी सन पूवथ ६व्या शतकापासून ते इसवी सन २ऱ्या शतकापयंत चालू होते. या दरम्यान ग्रीक इद्दतहास लेखक आले,त्यात द्दहकाटीअस,डायोद्दनसस,थ्युसीडाईड्स,याांची नावे महत्वाची आहेत. द्दहकाटीअस हा,परांपरागत द्दमर्काांचा अांतर्ाथव नसावा जे प्रत्यक्ष घडले त्याचेच वणथन लेखकाने करावे, munotes.in
Page 3
इद्दतहास– अर्थ,
व्याप्ती व स्वरूप
3 असे म्हणतो. इद्दतहास प्रत्यक्ष जीवनातील उदाहरणे पुढे माांडून धडे द्दशकद्दवतो, म्हणजे इद्दतहास हे मौल्यवान ज्ञानर्ाांडार असून त्यातून माणसाला अनेक महत्त्वाच्या बाबी द्दशकता येतात, असे मत डायोनीसस याने माांडलेले द्ददसते. (History is philosophy teaching by examples). थ्युद्दसडाईडस् इद्दतहासाचा द्दवषय काय असावा, ह्याद्दवषयी साांगताना "इद्दतहास म्हणजे सांस्मरणीय घटनाांचे द्दनवेदन" असे प्रद्दतपादन करतो. (History is a story of things worthy to be remembered). तर अॅररस्टॉटल हा प्रख्यात ग्रीक तत्त्वज्ञ "इद्दतहास हा न बदलणाऱ्या र्ूतकाळाची कर्ा आहे," असे म्हणतो हेरोडोटस च्या मते इद्दतहास म्हणजे,“मनोरांजक व अद्दवस्मरणीय अशा र्ूतकालीन घटनाांचा शोध होय. ” (History means an enquiry into interesting and memorable past evevnt. ”) हा ग्रीक इद्दतहासकार इद्दतहासलेखनाच्या उद्दिष्टाचे स्पष्टीकरण देताना, 'घडून गेलेल्या महत्त्वाच्या घटनाांची माद्दहती पुढील द्दपढ्याांसाठी जतन करून ठेवणे, हा हेतू असल्याचे मत माांडतो. ग्रीक इद्दतहासकाराांनांतर आलेल्या रोमन इद्दतहासकाराांचीही इद्दतहासाकडे पाहण्याची दृष्टी सामान्यतः ग्रीकाांशी द्दमळतीजुळती असल्याचे आढळून येते, कारण रोमन इद्दतहासलेखन ग्रीकाांनी प्रर्ाद्दवत झालेले होते. युरोपमध्ये पुनरुज्जीवनाची लाट पसरल्यानांतर धमथद्दनष्ठाची मानवी पकड द्दशद्दर्ल झाली. दैववादाचा पगडा ओसरू लागला. नवे ज्ञान प्राप्त करण्याची द्दजज्ञासा, स्वतांत्र द्दवचार शक्ती जागृत झाली. मानव हा द्दवचाराांचा केंद्रद्दबांदू बनला आद्दण मानवी जीवनाकडे पाहण्याची नवीन दृष्टी प्रादुर्ूथत झाली. या सवांचा पररणाम इद्दतहास लेखनावर झाला. इद्दतहासात मानवी कतुथत्वाला स्र्ान द्दमळाले. इद्दतहास हे मानवाला उपयुक्त ठरणारे ज्ञान र्ांडारा आहे असा द्दवचार व्यक्त होऊ लागला. ह्या पार्श्थर्ूमीवर इ. स. १७व्या शतकातील प्रद्दसद्ध इद्दतहासलेखक व द्दवचारवांत फ्राद्दन्सस बेकन “इद्दतहास ही मानवाला सुज्ञ बनद्दवणारी ज्ञानशाखा आहे,” अशी इद्दतहासाची व्याख्या करतो. तसेच लौद्दकक जीवनात कतृथत्व गाजवणारा आद्दण बौद्दद्धक पातळीवरून लेखन करणारा सर वॉल्टर रॅले “गतकाळातील उदाहरणे देऊन माणसाला शहाणपण द्दशकद्दवणे व मागथदशथन करणे, हे इद्दतहासाचे उद्दिष्ट असल्याचे मत माांडतो. ” (The end and purpose of all history is to teach us by examples of times past such wisdom as may guide our desires and actions.) युरोपमध्ये प्रबोधनाची सुरुवात झाल्यानांतर त्या अवधीत व त्यानांतर झालेल्या बौद्दद्धक वैज्ञाद्दनक द्दवकासाबरोबर मानवी जीवनाकडे पाहण्याचे द्दर्न्न दृद्दष्टकोन प्रचद्दलत होऊ लागले. अर्थशास्त्र, समाजशास्त्र अशा मानवी जीवनाशी सांलग्न असलेल्या ज्ञानशाखा द्दवकद्दसत झाल्या. त्या क्षेत्रात माांडल्या जाऊ लागलेल्या नवनव्या प्रमेयाांचा कायथपद्धतीचा प्रर्ाव इद्दतहासाच्या अध्ययनावर पडू लागला. यामुळे द्दर्न्न वैचाररक र्ूद्दमकाांतून ऐद्दतहाद्दसक सत्यशोधनाचे द्दर्न्नद्दर्न्न अर्ाथतूनअन्वयार्थ लावण्याचे प्रयत्न द्दवचारवांत करू लागले. अशा अनेक द्दवचारवांत वा इद्दतहासकराांनी इद्दतहासव्याख्या वसांकल्पनायाबाबत द्दर्न्न द्दर्न्न र्ाष्य केले. त्याचा खालीलप्रमाणे आढावा : कालाथईल :याांच्यामते "इद्दतहास म्हणजे श्रेष्ठ व्यक्तीची चररत्रे व त्याांनी बजावलेली कामद्दगरी होय. " कालाथईलच्या व्याख्येचा एकच अर्थ असा घेता येणे शक्य आहे की काही श्रेष्ठ व्यक्ती आपल्या सामथ्याथच्या प्रद्दतमेच्या जोरावर सांपूणथ समाजाची द्ददशा बदलून टाकतात. देशाला munotes.in
Page 4
सांशोधन पद्धती आद्दण इद्दतहासाची साधने
4 / राष्राला उच्च स्र्ानी नेतात. उदा. नेपोद्दलयनचा पराक्रम, फ्रान्सला त्याने अत्यांत समर्थ व प्रर्ावी राष्र बनद्दवले. रॉबटथ तसले: ‘गतकालीन राजकारण म्हणजे इद्दतहास तर वतथमान कालीन राजकारण म्हणजे र्द्दवष्यकालीन इद्दतहास’अशी इद्दतहासाची व्याख्या करतो. (History is a past Politics) रेतनयर: याने, 'सभ्य मानव समाजात राहणाऱ्याांच्या अनुर्वाांच्या गोष्टीस इद्दतहास म्हणतात. '(History is the story of men livling in Societies) अशी व्याख्या केली. प्रा. इल्टन: याांच्यादृष्टीने "इद्दतहास म्हणजे मानवी जीवनात र्ूतकाळात घडलेल्या सवथ घटना त्याच्यातून उदयास आलेले द्दवचार, सुख, दुःख, र्ोग, चाांगल्या वाईट गोष्टी वतथमानकाळात देखील आपला ठसा उमटवून जातात व ज्याच्यामुळे पुढे मानवाची र्ौद्दतक प्रगती, सामाद्दजक बदल याबिल आपल्याला काही अटकळ बाांधता येते. " सर चालथस द्दप्रर्: "इद्दतहास म्हणजे गतकाळातील मानवी समाजाच्याबिलचा आढावा आहे. यात त्याकाळातील समाजात कसकसा बदल होत गेला, त्यावेळी समाजात कोणत्या द्दनराळ्या सांकल्पनाांचा उदय झाला, त्यावेळची र्ौद्दतक पररद्दस्र्ती कशी होती आद्दण अनेक अडचणींवर मात करून मानवाने प्रगती कशी घडवून आणली त्याचा आढावा म्हणजे इद्दतहास होय. " लॉडथअॅक्टन: "मानवाची मुद्दक्तगार्ा म्हणजे इद्दतहास" (History is the unfolding story of human freedom) अशी अत्यांत सुटसुटीत व्याख्या केलेली आहे. मानवाने अनेक अडीअडचणींवर केलेली मात त्याचा आढावा म्हणजे इद्दतहास. असा त्याचा अर्थ आहे. प्रा. ए. एल. रौस: “इद्दतहास म्हणजे र्ूगोल व प्राकृद्दतक द्दस्र्ती ह्यातून जडणघडण होत गेलेले मानवी जीवन व समाजजीवन याांचे आलेखन”याव्याख्येचा अर्थ मानवी जीवनाच्या प्रगतीचाआढावा,असा आहे. प्रा. लेकी: इद्दतहास म्हणजे नैद्दतक कल्पनाांचा सांग्रह स्पष्टीकरण होय. इ. एच. कार: सुप्रद्दसध्द आधुद्दनक इद्दतहासकार म्हणून इ. एच. कार याांनी इद्दतहासाची व्याख्या करताांना “इद्दतहास म्हणजे वतथमानकाळ व र्ूतकाळ या मधील कधीही न सांपणारा सांवाद होय. ” असे म्हटले आहे. (History is an unending dialogue between the present and the past) प्रा. नेतव्हन्स: याांच्या मते, “इद्दतहास म्हणजे र्ूतकाळाला वतथमानकाळाशी जोडणारा पूल आहे व तो र्द्दवष्यकाळाचा मागथदशथक आहे. ” कॉतलंगवूड: याने,इद्दतहासाची व्याख्या करताांना म्हटले आहे, ‘र्ूतकालीन ज्ञान आद्दण अनुर्व ज्यास इद्दतहासकार स्वबुद्धीने द्दजवांत आद्दण उठावदार करून वतथमानकाळात सादर करतो ते ज्ञान म्हणजे इद्दतहास. कालथ माक्सथ: १९ व्या शतकातील क्राांतीकारी, श्रेष्ठ जमथन तत्वज्ञ याने इद्दतहासाचा सखोल असा अभ्यास करून आपले क्राांतीकारी तत्वज्ञान जगासमोर माांडले. त्याच्यामते “इद्दतहास munotes.in
Page 5
इद्दतहास– अर्थ,
व्याप्ती व स्वरूप
5 म्हणजे वगथकलहाचा इद्दतहास होय” अशी व्याख्या माांडून त्याांनी इद्दतहासाचे र्ौद्दतकवादी र्ाष्य प्रद्दतपादन केले. इद्दतहासातील सातत्याने द्ददसणाऱ्या सांघषाथचा धागा कालथमाक्सथने नेमका धरून हा सांघषथ श्रीमांत आद्दण गरीब, जमीनदार आद्दण र्ूदास, सरांजामदार आद्दण तळागाळातील सामान्यजन याांच्या सांघषाथचा इद्दतहास कालथ माक्सथला अद्दर्प्रेत आहे. अनाथल्ड टॉयन्बी: सुप्रद्दसध्द इांग्रज इद्दतहासकार याने जगातील सवथ सांस्कृत्याांचा अभ्यास करून इद्दतहासाची व्याख्या अशी केली आहे की “मानवी सांस्कृतीचा उदय व अस्तम्हणजे इद्दतहास. ” त्याचप्रमाणे काही र्ारतीय इद्दतहास सांशोधक वा इद्दतहासकार याांचे इद्दतहासाचे आकलन व्याख्याांच्या स्वरूपात जाणून घेणे महत्वाचे आहे. यामध्ये,धमाथनांद कोसांबी याांच्या मते,“इद्दतहास म्हणजे साधन व उत्पादन याांच्या परस्पर सांबांधातील एक अनुक्रमवारआधाररत अशी घटना होय. ”कोसांबी याांनी र्ारतीय इद्दतहासाचे र्ौद्दतकवादी र्ाष्य करून साधन व उत्पादनावरील परस्पर सांबांधाांना इद्दतहासामध्ये महत्वपूणथ स्र्ान आहे हे द्दसद्ध केले. रमेशचांद्र मुजुमदार याांनी इद्दतहासाची व्याख्या द्दवशद करताना म्हटले आहे, ‘इद्दतहासाचा सांबांध आांतररक सत्याच्या प्रती असणाऱ्या द्दजज्ञासेच्या प्रती आहेत. म्हणून ‘ सत्याचा शोध म्हणजे इद्दतहास’ होय. त्याचप्रमाणें द्दव. का. राजवाडे याांच्या मते, 'द्ददव्यकालाांच्या आवरणाखाली मानवकुलाांच्या हालचालींची द्दवर्श्सनीय हकीकत म्हणजे इद्दतहास होय. 'अशी इद्दतहासाची व्याख्या करतात. अशा रीतीने इद्दतहासाच्या अनेकद्दवद्वान, अभ्यासकाांनी व तज्ञाांनी व्यक्त केलेल्या इद्दतहास द्दवषयकद्दवचाराांचा केलेल्या व्याख्याांचा धावता आढावा घेतल्यास इद्दतहास ज्ञानशाखेबाबत एकवाक्यता आढळून येत नाही. त्याांच्या र्ूद्दमका बऱ्याच कालसापेक्षी व व्यक्तीसापेक्षी होत्या असे आढळून येते. आपली प्रगिी िपासा १. इद्दतहासाचा अर्थ आद्दण व्याख्या स्पष्ट करा. ____________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ १.३ इतिहासाची व्याप्ती ऐद्दतहाद्दसकची व्याख्या व स्वरूप याप्रमाणे इद्दतहासाची व्याप्ती सतत बदलणारी व द्दवकद्दसत होणारी आहे. र्ूतकाळाचे अध्ययन करत असताना ज्या प्रमाणेमानवी समाज,व्यवस्र्ा, मूल्ये,द्दशक्षण,अर्थव्यवस्र्ा याांमध्ये पररवतथन होत गेले त्यामुळे या सवथ घटकाांचा प्रर्ाव कालानुक्रमे इद्दतहासावर होत गेला व इद्दतहास सांकल्पनेचा द्दवकास होत गेला. इद्दतहास अध्ययनाची पद्धत वत्याांचे स्वरूप बदलत गेले. प्राचीन कालखांडातील इद्दतहास सांकल्पना आद्दण २१व्या शतकातील इद्दतहास सांकल्पना याांमध्ये खूप मोठे अांतर द्दनमाथण झाले आहे. सुरवातीला राजकीय घटना,र्ोर व्यक्तींची चररत्र,लोककर्ा,लढाया,युद्धे वमानवी जीवनाची munotes.in
Page 6
सांशोधन पद्धती आद्दण इद्दतहासाची साधने
6 उत्क्राांतीयेवढ्या पुरता इद्दतहास मयाथद्ददत होता. इद्दतहासाची व्याप्ती मानली जात असे. कलाईल ने म्हटल्या प्रमाणे इद्दतहास म्हणजे र्ोर व्यक्तींचे चररत्रे. त्यामध्ये सामान्य व्यक्तीच्या कतुथत्वाला स्र्ान नव्हते. पुढे कालाईल ची सांकल्पना मागे पडली आद्दण इद्दतहासात सामान्य व्यक्तीच्या त्यामध्ये शेतकरी,कामगार,द्दस्त्रया,आद्ददवासी याांच्या जाद्दणवेची व योगदानाची चचाथ होऊ लागली. १९ व्या शतकापासून या व्याप्तीत हळूहळू पण द्दनद्दित स्वरूपाचा बदल होऊ लागला. आधुद्दनक काळात इद्दतहासाने तीन वैद्दशष्टयाांवर द्दवशेष र्र द्ददला आहे, ती पुढीलप्रमाणे : i. काय घडले याचे वणथन करणे. ii. ते कसे घडले याची चचाथ करणे iii. त्या घटनाांचे शास्त्रशुद्ध दृद्दष्टकोणातून पृर्क्करण ही आधुद्दनक पद्धत शास्त्रशुद्ध आहे. पूवीपासून असा एक समज होता की, इद्दतहास हा द्दवषय स्वतांत्र द्दवषय नसून ( Independent branch of knowledge) साद्दहत्य, राज्यशास्त्र व तत्त्वज्ञान याांचीच एक शाखा आहे. वरील बदलत्या पद्धतीमुळे या द्दवचारसरणीत मोठा बदल झाला आहे. त्यामुळे इद्दतहासाला शास्त्राचा दजाथ प्राप्त झाला आहे. इद्दतहासाकडून दोन गोष्टींची अपेक्षा असते, त्यापुढीलप्रमाणे १. सांदर्थसाधने गोळा करणे. २. मूलर्ूत इद्दतहासद्दवषयक दृद्दष्टकोणातून त्याचा अन्वयार्थ लावणे. याांपैकी पद्दहल्या गोष्टीमुळे वस्तुद्दनष्ठता व शास्त्रशुद्ध दृद्दष्टकोण अद्दस्तत्वात येतो व दुसऱ्या गोष्टीमुळे व्यद्दक्तद्दनष्ठता येण्याची शक्यता असते. इद्दतहासाची व्याप्ती वाढण्यापाठीमागे अनेक घटक जबाबदार आहेत. इद्दतहास हा र्ूतकालीन मानवी जीवनाचाआरसा आहे. इद्दतहासाच्या केंद्रस्र्ानी व्यक्ती असल्यामुळे व्यक्तीच्या द्दनगद्दडत सवथ घटकाांचा अभ्यास इद्दतहासामध्ये अनस्युत आहे. मानव समाजात राहतो. त्यामुळे मानवी जीवनाच्या धाद्दमथक,साांस्कृतीक, आद्दर्थक, कलात्मक, वाड्मयीन, सामाद्दजक, राजकीय, पयाथवरणीय, र्ौगोद्दलक अांगाांचा अभ्यास महत्वाचा वअत्यावश्यकआहे,कारण या सवथ घटकाांचाव्यक्ती वर पररणाम होत असतो. तसेच आधुद्दनककाळात इद्दतहासामध्ये जे नवीन सांशोधन केले गेले यामधून काही नवीन गोष्टी उजेडात आल्या. त्यामध्ये प्रामुख्याने प्राचीन सांस्कृतींचा शोध, वेगवेगळ्या मानववांशाचा शोध, नवीन द्दलपीचे वाचन, नाणकशास्त्राच्या सांशोधनाांमुळे सुद्धा इद्दतहासाची व्याप्ती वाढत गेली. पुरातत्त्वीय व वाङ्मयीन साधनाांमुळे सुद्धा इद्दतहासाची व्याप्ती वाढलेली द्ददसून येते. पुरातत्त्वशास्त्राच्या सांशोधनामुळे व प्रगतीमुळे नवनवीन माद्दहती उजेडात आली. त्याचप्रमाणे आधुद्दनककाळात 'सबाल्टनथस्टडी' यासारखा द्दवचारप्रवाह इद्दतहासामध्ये रूढ झाला. या द्दवचारप्रवाहाने सवथसामान्याांच्या योगदानाला व कायाथला महत्त्वपूणथ मानून प्रत्येक ऐद्दतहाद्दसक घटनेमागे सवथसामान्याांच्या योगदानाला प्रद्दतपाद्ददत केले. प्रारांद्दर्क काळात इद्दतहास हा साद्दहत्य सबांद्दधत द्दवषय मानला जात असे. परांतु इद्दतहास लेखनाची वैज्ञाद्दनक पद्धतीवर आधाररत द्दवद्दशष्ट शास्त्रशुद्ध पद्धत द्दवकद्दसत झाल्यामुळेइद्दतहासात वस्तुद्दनष्ठता (द्दवर्श्सनीयता)व सत्यता याांची पडताळणी होऊ लागली. त्यामुळे इद्दतहास सांशोधनाला बळकटी प्राप्त होऊन द्दवद्दवध ऐद्दतहाद्दसक सांशोधनाला चालना द्दमळाली. अशा अनेकद्दवध कारणाांमुळे इद्दतहासाची व्याप्ती वाढलेली द्ददसून येते. munotes.in
Page 7
इद्दतहास– अर्थ,
व्याप्ती व स्वरूप
7 प्रारंभीचा राजकीय इतिहास: जागद्दतक पातळीवर इ. स पूवथ सहाव्या शतकातपद्दिमात्य देशात औपचाररक ररत्या इद्दतहास लेखनाची सुरुवात ग्रीकाांपासून सुरू झाली. ग्रीकाांनी प्रामुख्याने राजकीय घटना, लढाया, युद्धे हे द्दवषय द्दनवडले, कारण ह्या घटना लक्षवेधी होत्या. राजकीय घटनाांत लोकाांना रूची असे व त्या द्दवषयी माद्दहती सहजपणे द्दमळत असे. पररणामी हेरोडोटस, थ्यूद्दसडाईडस् आद्दण रोमन इद्दतहासलेखकाांनी नजीकच्या र्ूतकाळातील राजकीय घटनाांचे द्दनवेदन केलेले आढळते. द्दशवाय त्याकाळी दळणवळणाची साधने व सांपकथ माध्यमे अगदीच तोकडी असल्यामुळे समकालीन अर्वा द्दनकटच्या र्ूतकाळातील घटना हा त्याांनी आपला वण्यथद्दवषय बनद्दवला. उदा. द्दहरोडोटस ने ग्रीक-इराण याांच्यात झालेल्या सांघषाथचा इद्दतहास द्दलद्दहला. थ्यू द्दसडाईडस्हयातीत पेलोपोनेद्दशयन युद्ध-अर्ेन्स व स्पाटाथ याांच्यातील सांघषथ इ. स. पूवथ ४५९-४०६ सुरू झाले. थ्युद्दसडाईडस्ने ह्या युद्धातील दैनांद्ददन घटनाांची नोंदकरून ठेवली आद्दण पुढे त्या माद्दहतीच्या आधारे 'History of the Pelopponesian War हा ग्रांर् द्दलद्दहला. ग्रीक परांपरेतील पॉद्दलद्दबयस याने ‘Histories’ हा ग्रांर् द्दलहून रोमच्या राज्यद्दवस्ताराची माद्दहती द्ददली. त्याचप्रमाणें कॅटो याने Origines, द्दलव्ही याने History of Rome, ज्युद्दलयस सीझर याचे Commentries on the Gallic War आद्दण Commentries of the Civil War, इ. हे राजकीय घटकावर आधाररत इद्दतहास ग्रांर् साांगता येतील. ईश्वरवादी इतिहास इ. स. च्या द्दतसऱ्या शतकापासून सुमारे पांधराव्या शतकापयंतचा काळ हा द्दिस्ती जगातील धमथद्दनष्ठ इद्दतहासलेखनाचा काळ होता. त्या कालावधीत राजकीय द्दवषय पूणथतः मागे पडले. सवथ द्दवर्श्ाचा गाडा ईर्श्राच्या मजीनुसार चालतो. मानवाच्या द्दठकाणी स्वतांत्र कतुथत्वशक्ती नाही. अशा द्दवचाराांचे समाजात प्रस्र्ान वाढले. त्यामुळे द्दवर्श्ातील ईर्श्राचे कायथ, त्याच्या लीला आद्दण सांत महात्म्य, त्याांचे जीवनकायथ व चमत्कार हे इद्दतहासाचे द्दवषय बनले. त्यामध्ये मानवी कतृथत्वाला त्यात स्र्ान द्दमळाले नाही. उदा. सेक्सटस ज्युद्दलयस आद्दफ्रकानस या द्दिस्ती इद्दतहासकाराने Chronographia हा ग्रांर् द्दलहला. युसीद्दबयस याने रोमन ग्रांर्ालययेर्े उपलब्ध असलेल्या मौद्दलक ग्रांर्ाांचा सखोल अभ्यास करून चार प्रद्दसद्ध ग्रांर् द्दलद्दहले. तसेच सेंट ऑगस्टीन याचे The Confessions, The City of God असे ग्रांर् द्दलद्दहले. त्याचप्रमाणे अरबाांच्या इद्दतहासलेखनाचे द्दवषय ही बहुताांशी असेच आहेत. सोळाव्या शतकात युरोपात झालेल्या प्राचीन द्दवद्येच्या पुनरुज्जीवनानांतर जी वैचाररक क्राांती तेर्े घडून आली, त्यामुळे मानवी जीवनाकडे पाहण्याची नवी मानववादी दृष्टी द्दवकद्दसत झाली. मानवाच्या कतृथत्वाद्दवषयी द्दजज्ञासा द्दनमाथण झाली. त्यामुळे परमेर्श्र व त्यासांबांधी द्दवषय बाजूला सारले गेले आद्दण राजेरजवाडे, सरदार, अमीर उमराव याांचे जीवन, तसेच साहसी वीराांच्या कतृथत्व व शौयथ कर्ा, असे मानवाच्या कायाथशी द्दनगद्दडत लौद्दकक द्दवषय इद्दतहासलेखक द्दनवडू लागले. या दृष्टीने द्दवलीयम कॅमडन याचा 'द्दहस्री ऑफ एद्दलझाबेर्' तसेच फ्राद्दन्सस बेकनचा 'द रेन ऑफ द्दकांग हेन्नी द सेवांर्' हे ग्रांर् वाचनीय ठरतात. munotes.in
Page 8
सांशोधन पद्धती आद्दण इद्दतहासाची साधने
8 बुद्धीवादी इतिहासलेखनाला सुरुवाि अज्ञात प्रदेश शोधण्याची द्दजज्ञासा युरोद्दपयन लोकाांमध्ये उत्पन्न झाल्यामुळे साहसी लोक जलपयथटनाला द्दनघाले. त्याांच्या प्रवासा वणथनामुळे मानवी ज्ञानाच्या कक्षा द्दवस्तारल्या. वॉल्टर रॅलीसारखे बुद्दद्धमान मुसिी व धडाडीचे प्रवासी जगाचा इद्दतहास द्दलहू लागले. हे इद्दतहासाची कक्षा द्दवस्तारण्याचे द्योतक होते. अठराव्या शतकात वाहतुकीची साधने वाढली. तसा लाांबचा प्रवास शक्य झाला युरोपातील द्दजज्ञासू इद्दतहासकार प्राचीन इद्दतहासाचा मागोवा घेऊ लागले. सांबांद्दधत साद्दहत्याचा गतकाळातील कागदपत्राांचा अभ्यास गांर्ीरपणे करू लागले. त्याचबरोबर केवळ घटनाांचा अभ्यास हा इद्दतहासाचा द्दवषय न राहता दीघथकाळातील घडामोडींचा अभ्यास होऊ लागला. या सांदर्ाथत एडवडथ द्दगबन चा Decline and fall of the Roman Empire या ग्रांर्ाचा उल्लेख करावा लागतो. इद्दतहासाची व्याप्ती वाढण्याला महत्वाचा घटक म्हणजे इद्दतहासाचे ताद्दत्वक द्दववेचन. अठरावे व एकोद्दणसावे शतक बुद्दद्धवादाचा काळ असल्यामुळे अनेक इद्दतहासकार इद्दतहास द्दवषयाची सैद्धाांद्दतक माांडणी करून इद्दतहासाचे तत्वज्ञान माांडू लागले. यामध्ये बेकन, व्होलटेअर, द्दवको, हडथन, हेगेल, कालथ माक्सथ, हबथट स्पेंसर, स्पेंगलर, इ. उल्लेख महत्वाचा ठरतो. इद्दतहास म्हणजे काय ? त्याची कायथपद्धती कोणती ? त्याच्या प्रद्दक्रयेचे स्वरूप काय ? त्याांचा द्दवषय कोणता? ऐद्दतहाद्दसक घद्दटते म्हणजे काय? त्यावर आधाररत असतात का ऐद्दतहाद्दसक सत्याचे स्वरूप कसे असते. ? घद्दटताांमधून काही तकथ सांगत अर्थ काढता येतो का?असे नानाद्दवध प्रश्न या कालखांडात द्दवचारले जाऊ लागले. तसेच बौद्दद्धक व वैज्ञाद्दनक द्दवकासाबरोबर मानवी जीवनाकडे पाहण्याचे द्दर्न्न दृद्दष्टकोन प्रचद्दलत होऊ लागले. अर्थशास्त्र, राज्यशास्त्र, समाजशास्त्र मानवी जीवनाशी सांलग्न असलेल्या ज्ञानशाखा स्वतांत्रपणे द्दवकद्दसत झाल्या. त्या क्षेत्रात मानल्या जाऊ लागलेल्या नवनव्या प्रमेयांचा पडू लागला. यामुळे द्दर्न्न वैचाररक र्ूद्दमकाांतून ऐद्दतहाद्दसक सत्यशोधनाचे, इद्दतहासाचा द्दर्न्न र्ूद्दमकाांतून अन्वयार्थ लावण्याचे प्रयत्न द्दवचारवांत करू लागले. इद्दतहासाच्या स्वरूपाबाबत नवनवे द्दसद्धाांत माांडले जाऊ लागले या प्रद्दक्रयेतून इद्दतहासाचे तत्त्वज्ञान द्दवकद्दसत होत गेले व इद्दतहासाच्या तत्त्वज्ञानाची कक्षा व्यापक होत गेली. वरील प्रमाणे इद्दतहासकार इद्दतहासलेखनाची प्रद्दक्रया ही पूणथतः शास्त्रीय आहे असे ठासून प्रद्दतपादन करीत, इद्दतहास ही साद्दहत्याची शाखा आहे ह्या तत्कालीन र्ूद्दमकेद्दवरुद्ध द्दनबूर, व राांके याांनी प्रखर प्रद्दतद्दक्रया व्यक्त केली व इद्दतहासलेखानाला शास्त्रीय अद्दधष्ठान देण्याचा कसोशीने प्रयत्न केला. राांकेने ऐद्दतहाद्दसक साधनाांच्या परीक्षणाची शास्त्रीय पद्धत द्दवकद्दसत करून ऐद्दतहाद्दसक साधनाांच्या द्दवर्श्सनीयतेचे महत्त्व अधोरेद्दखत केले. कालाथइल, हेगेल,कालथ माक्सथसारख्या इद्दतहासकाराांनी मानवी जीवनातील द्दस्र्त्यतराांमागे अर्वा द्दवकासात्मक प्रद्दक्रयेत तत्व द्दकांवा द्दसद्धाांत शोधण्याचा प्रयत्न केला. उदा. जमथन तत्त्वज्ञ हेगेल याने एक द्दचतशक्ती द्दवर्श्ाचे सांचलन करीत असते आद्दण मानवी जीवनातील घडामोडी म्हणजे या द्दचत्शक्तीचाच आत्माद्दवष्कार आहे. असे र्ाष्य केले; तर करून कालथ माक्सथ व एांजल्स याांनी द्वांद्वात्मक द्दवकासाच्या द्दसद्धाांताचा वापर मानवी समाजाच्या वाटचालीचे द्दवश्लेषण करण्यासाठीवापरला. सवथ मानवी व्यवहाराांची घडण आद्दर्थक व्यवहार द्दनधाथररत करतात असे ठाम मत माांडून आद्दर्थक हेतुमूलकतेचा द्दसद्धाांत प्रद्दतपाद्ददत केला. स्पेंगलर आद्दण टॉयांबी याांनी एखाद्या मोठया ऐद्दतहाद्दसक घटनेचा अगर देशाच्या इद्दतहासाचा नव्हेतर मानवी सांस्कृतींचा अभ्यास केला. त्यात त्याांना चक्राकारगतीचे सूत्र आढळले. तसेच इद्दतहासाच्या घद्दटताांसांबांधी व ऐद्दतहाद्दसक सत्यासांबांधी देखील अशीच द्दर्न्न प्रमेये इद्दतहासाच्या तज्ज्ञाांनी माांडली. munotes.in
Page 9
इद्दतहास– अर्थ,
व्याप्ती व स्वरूप
9 इद्दतहासाच्या व्याप्तीत र्र पडण्यासाठीची आणखी एक महत्त्वाची घटना द्दवसाव्या शतकाच्या प्रारांर्ी घडली. १९०३मध्ये द्दिद्दटश इद्दतहासकार प्रा जी. बी. बरीयाांनी इद्दतहासाच्या स्वरूपाबाबत मोठे द्दवधान करून इद्दतहास क्षेत्रात मोठी खळबळ माजवली. अठराव्या शतकापासून इद्दतहासाला शास्त्रीय ज्ञान शाखाांच्या नजीक नेऊन बसद्दवण्यासाठी प्रयत्न काही इद्दतहासकार करीत होते. बरीने त्या पुढची पायरी गाठली आद्दण “इद्दतहास हे केवळ एक शास्त्रच आहे” असे ठाम प्रद्दतपादन केले. तर त्याचे खांडन करून “इद्दतहास हे शास्त्र आहे तसेच कलाही आहे” असे प्रमेय जी. एम. रॅव्हद्दलयन याांनी माांडले. अशाप्रकारे अठराव्या शतकापासून आज पावेतो इद्दतहासाच्या व्यासांगी अभ्यासकाांनी इद्दतहासाबाबत नानाद्दवध द्दसद्धाांत माांडले वइद्दतहास द्दवषयक्षेत्राच्या कक्षा वाढद्दवण्याचे महत्वाचे कायथकेले. इतिहासाि सामातजक, आतर्थक व इिर घटकांचा अभ्यास एकोद्दणसाव्या शतकात तर इद्दतहासाच्या द्दवषयात मूलगामी बदल घडून आले. त्या मानवी जीवनाचा अद्दधकाद्दधक व्यापक दृष्टीने द्दवचार होऊ लागला. माणूस हा एकाकी प्राणी नसून तो समाजाचा अद्दवर्ाज्य घटक आहे, त्याच्या घडणीत समाजाचा मोठा वाटा आहे, म्हणून माणसाच्या कृतीबरोबरच तो राहातो त्या समाजाचा अभ्यास महत्त्वाचा ठरला. राऊसे म्हणतो, "History is essentially a record of the life of men in societies, in their geographical and physical environment. " तसेच सामाद्दजक पररद्दस्र्ती र्ौगोद्दलक द्दस्र्तीने बऱ्याच अांशी द्दनधाथररत होत असते, म्हणून इद्दतहासात कालगणने इतकेच र्ूगोल शास्त्राच्याअध्ययनाचे महत्व प्रद्दतपाद्ददत केले जाऊ लागले. (Chronology and geography are the two eyes of history). याबरोबरच राजकीय जीवन हा मानवी जीवनाचा केवळ एक पैलू आहे, समग्र मानवी जीवन नाही, इद्दतहास म्हणजे गतकालीन मानवी जीवनाचा अभ्यास असेल तर राजकीय घटनाबरोबरच आद्दर्थक, सामाद्दजक व साांस्कृद्दतक घटकाांचाही द्दवचार इद्दतहासकाराने करावा, त्याखेरीज मानवी जीवनाचे यर्ार्थ आकलन होणार नाही, असे मत माांडले गेले. या र्ूद्दमकेतून सामाद्दजक, साांस्कृद्दतक व आद्दर्थक इद्दतहासाांची नवी दालने खुली झाली. उदा. कालथ माक्सथने मानवी जीवनाचे र्ौद्दतक वादी र्ाष्यकरून आद्दर्थक व्यवहाराांकडे पाहण्याची नवी दृष्टी द्ददली. युरोप, अमेररका व र्ारत या देशाांमध्ये आद्दर्थक दृद्दष्टकोनातून इद्दतहास द्दलद्दहण्यासाठी प्रयत्न होऊ लागले. यामध्ये दामोदर धमाथनांद कोसांबी याांनी प्राचीन इद्दतहासाचे र्ौद्दतकवादी र्ाष्य केले. डॉ आर. एस. शमाथ याांनी र्ारतातील सरांजामशाहीचा अभ्यास केला. डॉ हबीब याांनी र्ारतीय कृषी व्यवस्र्ेचा व महसूल व्यवस्र्ेचा अभ्यास केला. मानवी जीवनाच्या सामाद्दजक क्षेत्रासांबांधी सुद्धा इद्दतहासकाराांनी मोठ्या प्रमाणात इद्दतहास लेखनाला चालना द्ददली. इांग्लांडचा सहा शतकाांचा सामाद्दजक इद्दतहास द्दलद्दहणाऱ्या प्रा जी. एम. द्दरव्हेद्दलयन याांनी त्याांच्या ग्रांर्ाच्या प्रस्तावनेत राजकीय अांगाला फाटा देऊन द्दलद्दहलेला समाजाचा इद्दतहास म्हणजे सामाद्दजक इद्दतहास होय. अशी सामाद्दजक इद्दतहासाची व्याख्या केलेली आढळून येते. इतकेच नव्हे तर सामाद्दजक इद्दतहासाचे महत्त्व प्रद्दतपादन करताना “सामाद्दजक इद्दतहासाद्दशवाय आद्दर्थक इद्दतहास द्दनष्फळ व राजकीय इद्दतहास अनाकलीय ठरतो” असेही ठाम द्दवधान त्याांनी केले. munotes.in
Page 10
सांशोधन पद्धती आद्दण इद्दतहासाची साधने
10 मानवी जीवनाच्या सामाद्दजक,आद्दर्थक,साांस्कृद्दतक, घटकाांबरोबरच इद्दतहासात वैचाररक घटकाला सुद्धा महत्व प्राप्त झाले. मानवी जीवनातील प्रत्येक अवस्र्ेतील वैचाररक धारणा द्दर्न्न असतात म्हणजेच मानवी जीवनात वैचाररक पररवतथन ही घडत असते. या दृष्टीने द्दर्न्न कालखांडातील सांकल्पना, द्दवचार प्रणाली, वैचाररक पररवतथन या सवांचा इद्दतहास वैचाररक इद्दतहासाचा द्दवषय ठरतो. याच दृष्टीने“मानवाचा खरा अर्थपूणथ इद्दतहास हा सांकल्पनाांचा इद्दतहास आहे कारण तो मानवी कृतीला जन्म देतो. ”असे शीलर म्हणतात. कॉद्दलांगवूड याांनी ही, 'सवथ इद्दतहास हा द्दवचाराांचा इद्दतहास आहे असे द्दवधान करून वैचाररक इद्दतहासाचे महत्त्व प्रद्दतपाद्ददले आहे. 'बेनेद्दडट क्रोसे याने 'इद्दतहास म्हणजे गतकाळाचा सजीव द्दवचार आहे. ' (History is a living thought of the past ) असे म्हटले आहे. तर प्रा. मेटलांड याांनीही इद्दतहासात माणसाची कृती, शब्द व द्दवचार हे सवथ महत्वाचे असल्याचे मत माांडले. (History is what men have done, said and above all what they have thought). राष्ट्रीय इतिहास अठराव्या शतकाच्या अखेरच्या पवाथत व एकोद्दणसाव्या शतकाच्या पूवाथधाथत राष्र राज्याची सांकल्पना दृढमूल होऊ लागल्यानांतर इद्दतहासकार राष्राांच्या इद्दतहासात रस घेऊ लागले. एकोद्दणसाव्या शतकातही हा प्रकार इद्दतहासकाराांचा आवडीचा द्दवषय होता. राजकीय क्षेत्र राष्रवादी द्दवचारप्रवाह ह्या कालावधीत प्रर्ावी बनल्याचाही हा पररणाम होता. मेकॉलेचा इांग्लांडचा इद्दतहास, द्दलओपोल्ड राांकेचा जमथनीचा इद्दतहास,फ्रान्सचा इद्दतहास इत्यादी. हे लक्षणीय ग्रांर् ठरतात. जगाचा इतिहास एकोद्दणसाव्या शतकापयंत इद्दतहासकार एका राष्राचा इद्दतहासाचा मागोवा घेत. परांतु दळणवळणाची साधने, देश देशाांत व्यापार वाढला. त्यामुळे इद्दतहासकाराची दृष्टी व्यापक होऊन खांडाांचे इद्दतहास येऊ लागले. उदा. युरोपचा इद्दतहास, आद्दशयाचा इद्दतहास, आद्दफ्रकेचा इद्दतहास,इ. द्दवसाव्या शतकात ही प्रद्दक्रया अद्दधक द्दवकद्दसत झाली. द्दवज्ञान व तांत्रज्ञानाच्या झपाट्याने होणाऱ्या प्रगतीने द्दर्न्नखांड ही जवळ आले. अशा जागद्दतक इद्दतहास लेखनाचे प्रयत्न काही व्यापक दृष्टीच्या लेखकाांनी द्दवसाव्या शतकातही केलेले आढळून येते. एच. जी. वेल्स याांचा जगाच्या इद्दतहासावरील ग्रांर् प्रद्दसद्ध आहे. द्दवल ड्युरांटयाांचा सांस्कृतीचा इद्दतहास हा द्दकत्येक खांडात प्रकाद्दशत झालेला जागद्दतक इद्दतहासाचे उत्तम उदाहरण आहे. अलीकडे जागद्दतक इद्दतहासाची कक्षा इतकी रुांदावली आहे की, या द्दवषयाला पूणथ न्याय देणे हे एका व्यक्तीच्या आटोक्याबाहेरचे काम झाले आहे. त्यासाठी सामूद्दहक कायाथची गरज ध्यानात आल्याने सांस्र्ात्मक पातळीवर असे सामूद्दहक प्रयत्न होत आहेत. प्रादेतिक व स्र्ातनक इतिहास राष्रीय पातळीच्या इद्दतहासलेखनानांतर राष्रातील एक द्दवद्दशष्ट घटक म्हणून प्रदेशाचा इद्दतहास पुढे येवू लागला, या हेतू त्या प्रदेशातील वास्तव्य करणारे लोक, तेर्ील द्दर्न्न समाज गट, त्याांची जीवन पद्धती, उदरद्दनवाथहाची साधने,व्यापार,उद्योग, धाद्दमथक व राजकीय धारणा,सांस्र्ा,कला व स्र्ापत्य इत्यादींची सवांगीण व सखोल माद्दहती प्राप्त करून घेणे. या इद्दतहास लेखनाच्या कक्षेला Micro Study असे म्हणतात. उदा. द्दव. गो. खोबरेकर द्दलद्दखत munotes.in
Page 11
इद्दतहास– अर्थ,
व्याप्ती व स्वरूप
11 'कोकणचा इद्दतहास’. द्दवसाव्या शतकाच्या मध्यानांतर प्रादेद्दशक इद्दतहासाचा अद्दधक सूक्ष्म प्रकार म्हणजे स्र्ाद्दनक इद्दतहास होय. उदाहरणार्थ अमरावती शहराचा इद्दतहास हा स्र्ाद्दनक इद्दतहासाचा र्ाग होऊ शकतो. सवथसामान्यांचा इतिहास द्दवसाव्या शतकाच्या उत्तराधाथमध्ये दुलथद्दक्षत व वांद्दचत गटाांचा इद्दतहास द्दलद्दहण्याची प्रेरणा द्दमळाली. वांद्दचताांच्या कायाथची, सांस्कृतीची, मानद्दसकतेची, प्रेरणाांची दखल घेणे,त्याचे इद्दतहासातील योगदान आद्दण त्यासाठी पारांपररक साधनसामग्रीबरोबर लोककर्ा, द्दमर्के, दांतकर्ाांचाही वापर होऊ शकतो, असे प्रद्दतपादन करणारा इद्दतहासकाराांचा एक गट पुढे आला. यामुळे इद्दतहासाला नवे द्दवषय द्दमळाले. द्दवसाव्या शतकात द्दवषयाची व्याप्ती फार मोठ्या प्रमाणात वृद्दद्धांगत झाली. गतकालीन मानवी जीवनावर प्रकाश टाकू शकणाऱ्या अनेक ज्ञानशाखाांच्या अध्ययनाला ह्या काळात चालना द्दमळाल्यामुळे इद्दतहासलेखनासाठी नवे द्दवषय, नवी सामग्री उपलब्ध होऊ लागली. पुरातत्वशास्त्र, नाणेशास्त्र, कोरीव लेखशास्त्र ह्या इद्दतहासाच्या सहाय्यक शास्त्राांनी इद्दतहासाला र्रपूर माद्दहती पुरद्दवली व त्या माद्दहतीच्या आधारे इद्दतहासकार तोवर अज्ञात असलेले नवे द्दवषय हाताळू लागले. इद्दतहासाच्या केंद्रस्र्ानी असलेला मानव जाऊन त्या जागीद्दवज्ञान-तांत्रज्ञान, पररवतथन, खेळ, शहर, स्र्ळे, वास्तु, कला, दुद्दमथळ वस्तू, औषधे, खाद्यपदार्थ, इ. घटकाांचा इद्दतहास द्दलद्दहला जावू लागला. यामुळे इद्दतहास द्दवषयाची व्याप्ती प्रचांड प्रमाणात वाढली. तसेच इतर ज्ञानशाखाांत जेव्हा नवनवे द्दसद्धाांत माांडले जाऊ लागले, उदाहरणार्थ, आइनस्टीनचा सापेक्षतावादाचा द्दसद्धाांत, साद्दहत्याच्या क्षेत्रातील सांरचनावादाचा द्दसद्धाांत, उत्तरसांरचनावादाचा द्दसद्धाांत तेव्हा त्याांचे प्रद्दतध्वनी इद्दतहासाच्या क्षेत्रातही उमटले आद्दण नवेदृद्दष्टकोण इद्दतहासाच्या क्षेत्रात प्रचद्दलत होऊन इद्दतहासलेखनाचे नवे प्रयोग होऊ लागले, व्यापक द्दवषयाांबरोबर दुलथद्दक्षत लहान द्दवषय मायकेल फूकोसारखे इद्दतहासकार हाताळताना आढळतात. इद्दतहासाच्या व्याप्ती सांबांधी र्ाष्य करीत असता, प्रो. रॉद्दबन जी. कॉद्दलांगवूड म्हणतात, “इद्दतहासाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. इद्दतहासाची द्दशकवण मानवी जीवनाला उपयोगी आहे. सध्याच्या मानवी जीवनातील गतगोष्टी व त्याांचे होणारे समान पररणाम यामुळे त्यातील नाद हा पूवीप्रमाणे बदलण्याची शक्यता आहे. महत्त्वपूणथ घटना लक्षात ठेवल्याने र्द्दवष्यकाळात द्दनणथय घेण्याच्या दृष्टीने सोईचे ठरते. काय होऊ शकेल व सध्याच्या सुसांगत कालक्रमणेमध्ये कोणता धोका होऊ शकेल याचे मागथदशथन इद्दतहासामुळे होऊ शकते. प्रो. सद्दलकीने इद्दतहासाची व्याप्ती अशी साांद्दगतले आहे. “जी व्यक्ती गतकालीन घटनाांचे वैद्दशष्ट्य जाणण्यात द्दनष्णात असते, ती व्यक्ती स्वतःच्या समकालीन घटनाांचे मूल्यमापन करण्यास फारशी चूक करणार नाही. ” म्हणजेच इद्दतहासाची व्याप्ती अशा प्रकारे व्यक्तीचे मूल्यमापन करण्यास पात्र असते. इद्दतहासाच्या व्याप्तीची तीन वैद्दशष्ट्ये प्रो. बॉडीनने खालीलप्रमाणे साांद्दगतली आहेत. munotes.in
Page 12
सांशोधन पद्धती आद्दण इद्दतहासाची साधने
12 i. ज्या शार्श्त तत्त्वाांवर मानवी स्वर्ावाची बैठक आधाररत असते त्या तत्त्वाांची ओळख इद्दतहासामुळे आपल्याला होते. उदा. मानवी स्वर्ावातील राग, लोर्, मोह, क्रौयथ, हांसा, महत्त्वाकाांक्षा या गुणाांची ओळख आपल्याला इद्दतहासामधून होते. मोगल इद्दतहासामध्ये जागोजागी क्रौयथ आपल्याला द्ददसते. उदा. मोगल राज्यकते आपल्या द्दवरोधकाांचे डोळे काढीत असत. आपल्या द्दवरोधकाांचा नायनाट करण्याची प्रवृत्ती मोगलाांमध्ये आपणास द्ददसते. द्दहांदू लोकाांमधील धरसोड वृत्ती, द्दवनाकारण शत्रूला आदराने वागवणे व हीच मांडळी वेळ आल्यावर द्दहांदूांच्यावर उलटतात. उदा. पृथ्वीराज चौहानने महांमद घोरीला आपल्या हाती सापडला असता सोडून द्ददले, परांतु महांमद घोरीला सांधी द्दमळाल्यावर त्याने पृथ्वीराज चौहानचे डोळे काढले. मराठ्याांच्या इद्दतहासामध्ये, प्रतापराव गुजराने बहलोलखान हाती सापडल्यावर त्याला सोडून द्ददले पण पुढे नेसरीच्या द्दखांडीत प्रतापराव सापडल्यावर बहलोलखानाने त्याला ठार मारले. ऐद्दतहाद्दसक घटना वाचूनसुद्धा समाजामध्ये समज द्दनमाथण होत नाही. हा एका अर्ाथने इद्दतहासाचा परार्व मानावा लागेल. ii. ऐद्दतहाद्दसक घटनाांच्या अभ्यासावरून एका ठरावीक मयाथदेपयंत र्ावी घटना वतथद्दवता येतात. या व्याप्तीचे स्वरूप असे की, प्रत्येक राष्राची, समाजाची, द्दवद्दशष्ट जडणघडण असते. एकदा वा जडणघडणीचा अभ्यास केला म्हणजे त्या समाजासांबांधी, राष्रासांबांधी आपल्याला र्द्दवतव्यता काही प्रमाणात वतथद्दवता येईल. इद्दतहासाच्या अभ्यासाने ज्याप्रमाणे र्द्दवतव्यता वतथद्दवणे काही प्रमाणात शक्य आहे, त्याचप्रमाणे वतथमानकाळाचा अभ्यास करून आपल्याला ऐद्दतहाद्दसक घटनाांच्या आधारे र्ूतकाळाचे द्दचत्र उर्े करणे शक्य आहे. iii. मानवी इद्दतहासाच्या अभ्यासाद्वारे शार्श्त जीवनाची मूल्ये जागता येतात. मानवी जीवनाची शार्श्त मूल्ये म्हणजे प्रेम, दया, शाांती, माणुसकी मानवतावाद इ. प्राचीन र्ारताच्या अभ्यासापासून या गुणाांचा पररपोष झालेला आपल्याला द्ददसतो. आधुद्दनक जगामध्ये याच मूलर्ूत सत्याच्या मागे सवथ जग धावते आहे असे आपल्याला द्ददसते. अशा प्रकारे ग्रीक इद्दतहास लेखनाच्या काळापासून आजपयंत इद्दतहासद्दवषयाची व्याप्ती वाढत गेली; द्दवषयाांचे द्दक्षद्दतज द्दवस्तारत गेले. या दृष्टीने “इद्दतहास म्हणजे स्र्ूलमानाने गतकाळच” असे द्दवधान हेन्री जॉन्सन करतो. (History in the broadest sense is everything that ever happened it is the past itself). इद्दतहास ही या दृष्टीने सतत द्दवकद्दसत व व्यापक होत जाणारी गद्दतशील ज्ञानशाखा आहे, असे म्हणणे वास्तवाला धरूनच होईल. आपली प्रगिी िपासा १. प्रादेद्दशक व राष्रीय इद्दतहासमाधील फरक स्पष्ट करा . ____________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in
Page 13
इद्दतहास– अर्थ,
व्याप्ती व स्वरूप
13 प्रो. बॉडीनने साांद्दगतलेले इद्दतहासाच्या व्याप्तीचे तीन वैद्दशष्ट्ये वणथन करा. ____________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ १.४ इतिहासाचे स्वरूप इद्दतहासाचा सांबांध मानवी जीवनाच्या सवथ घटकाांशी असतो. त्यावरून इद्दतहासाच्या व्यापक स्वरूपाची आपणास कल्पना येण्यास हरकत नाही. परांतु गतकालीन मानवी जीवन हा इद्दतहासाचा द्दवषय असला तरी दैनांद्ददन मानवी जीवनातील सवथ द्दशल्लक बाबींचे वणथन इद्दतहासात अपेद्दक्षत नसते. फार पूवी इद्दतहासाकडे पाहण्याचा दृद्दष्टकोन वेगळा होता घटनाांची एक जांत्री म्हणजे इद्दतहास. प्रगतीया सांकल्पनेचा इद्दतहासाशी सांबांध आहे असे कोणालाच वाटत नव्हते परांतु कालाांतराने दृद्दष्टकोन बदलला गतकाळाच्या अभ्यासावरून वतथमान समजून घेतले पाद्दहजे अशी र्ावना इद्दतहास सांशोधकाांमध्ये द्दनमाथण झाली. १९ व्या शतकाच्या सुरुवातीपासून इद्दतहासाकडे पाहण्याच्या र्ूद्दमकेमध्ये फरक पडू लागला. इद्दतहासात घटना व्यक्तीद्दनष्ठतेनुसार न पाहता वस्तुद्दनष्ठतेमधून पाद्दहल्या पाद्दहजेत अशी धारणा सांशोधकाांमध्ये द्दनमाथण झाली. घटनाांचे फक्त वणथन करून चालणार नाही त्याचे मूल्यमापन करून अन्वयार्थ लावला पाद्दहजे त्याचे स्पष्टीकरण केले पाद्दहजे इतकेच नव्हे तर त्या घटनाांचे द्दवद्दवध स्तरावर लोकाांना महत्त्व साांद्दगतले पाद्दहजे अशा सांकल्पना अद्दस्तत्वात आल्या. एकांदरीत इद्दतहासाचे पूवीचे कर्ा हे स्वरूप जाऊन त्याला एक प्रकारचा आकार येऊ लागला. १९०३ मध्ये इद्दतहास हे एक शास्त्र आहे अशी सांकल्पना उदयास आली. तसेच इद्दतहासाचे तत्वज्ञान ही सांकल्पना रूढ झाली. इद्दतहास सांशोधकाने तीन बाबींवर र्र द्यावा असे मानले जाऊ लागले. त्या िीन बाबी अिा : १. सत्याचा शोध घेतला पाद्दहजे. २. गतकाळात ज्या घटना घडल्या त्या जशाच्या तशा लोकाांच्या पुढे माांडल्या पाद्दहजेत. ३. प्राप्त झालेल्या घटनाांचा अन्वयार्थ लावून त्याांचे स्पष्टीकरण केले पाद्दहजे व या घटना समाजापुढे आकषथक र्ाषेत माांडल्या पाद्दहजेत. १९ व्या शतकात जमथन तत्त्वज्ञ हेगेल व माक्सथ याांनी इद्दतहास प्रद्दक्रयेचे स्वरूप आपल्या दृद्दष्टकोणानुसार माांडले. हेगेलच्या मते, इद्दतहास प्रद्दक्रयेमध्ये एखादी कल्पना महत्त्वाची असते तर माक्सने र्ौद्दतक वादावर जोर देऊन इद्दतहासाचे स्वरूपच पालटून टाकले. १९ व्या शतकाच्या शेवटी जमथन इद्दतहासकार राांकेयाने इद्दतहासामध्ये नवीन कल्पना शोधून काढल्या व इद्दतहासलेखन शास्त्राचा पाया घातला. त्यालाच आधुद्दनक इद्दतहासलेखन शास्त्राचा (Historiography) जनक मानतात. munotes.in
Page 14
सांशोधन पद्धती आद्दण इद्दतहासाची साधने
14 इतिहासाचे नेमके स्वरूप कसे असावे हे आपणास पुढील मुद्ांवरून लक्षाि येईल. १) मानवी जीवनाचा आलेख म्हणजे इद्दतहास होय. २) इद्दतहासात पारलौद्दकक घटनाांना स्र्ान नाही. ३) गतकाळातील सांस्मरणीय घटनाांची द्दनवड व त्याांचे स्पष्टीकरण. ४) वास्तवाचे वणथन ५) सत्यशोधन व सत्यकर्न ६) काळ व स्र्ळ ७) सातत्य व पररवतथन ८) इद्दतहास लेखनातील वस्तुद्दनष्ठता ९) इद्दतहास लेखनासाठी द्दनवडलेला वण्यथद्दवषय १०) कालपरत्वे बदलणारे घटक माणसाच्या जीवनातील लक्षवेधी सांस्मरणीय घटना इद्दतहासाचा द्दवषय असतात. म्हणून इद्दतहास ही मानव्य शास्त्राची अद्दवर्ाज्य शाखा आहे. गतकालीन मानवी जीवनाचा आलेख म्हणजे इद्दतहास; हे इद्दतहासाच्या स्वरूपाचे पद्दहले वैद्दशष्ट्य होय. तसेच मानवी जीवनाच्या लौद्दकक बाजूचा द्दवचार इद्दतहासाचा कक्षेत येतो लोकगीत जीवनातील कल्पना सदृश्य घटकाांना इद्दतहासात स्र्ान नसते. त्याचप्रमाणे काळ आद्दण स्र्ळ हे इद्दतहासाचे दोन आयाम आहेत आद्दण त्या मयाथदाांसाठी इद्दतहासाचे कायथ चालते. गतकालीन मानवी जीवन हा इद्दतहासाचा द्दवषय असला तरी दैनांद्ददन जीवनातील सवथ द्दशल्लक बाबींचे वणथन इद्दतहासात अपेद्दक्षत नाही माणसाच्या जीवनातील सांस्मरणीय लक्षवेधी घटना इद्दतहासाचा द्दवषय असतात. म्हणजेच द्दनवड हा इद्दतहासाचे स्वरूप आहे. परांतु फक्त घटनेचे वणथन महत्त्वाचे नसून ती घटना अर्थपूणथ होण्यासाठी त्याचे अन्वयार्थ लावणे इद्दतहासाला आवश्यक असते यासांदर्ाथत इ. एच कार याांचे द्दवधान महत्त्वाचे आहे. ते म्हणतात,“घटना बोलत नाहीत तर इद्दतहासकार त्याांना बोलके करतो” इद्दतहास हा सांपूणथता पुराव्याांवर आधाररत असल्यामुळे काल्पद्दनकव द्दमर्केया घटकाांना त्याच स्र्ान नाही. म्हणून वास्तवाचे वणथन करणे हे इद्दतहासाचे अत्यांत महत्त्वाचे स्वरूप आहे. त्याचप्रमाणे मानवी जीवन गद्दतमान असल्यानेत्यातील सातत्य व पररवतथन उलगडून दाखवणेमहत्त्वाचे आहे हे इद्दतहासाचे स्वरूप साांगता येते. यासोबतच गतकालीन घटनाांचे सत्य वास्तव दशथन घडद्दवण्यासाठी वस्तुद्दनष्ठ र्ूद्दमका महत्त्वाचीअसते. इद्दतहासकाराला तटस्र् राहून घटनाांचे वणथन करावे लागते. परांतु इद्दतहासकार हा वतथमान काळात राहणारा असल्याने त्यात तो काही अांशी डोकावणे अपररहायथ असते. असा द्दवचार एडवडथ कार या इद्दतहासकाराने माांडला आहे. शास्त्रशुद्ध पद्धतीने द्दलद्दहलेला इद्दतहास रटाळ वाटू न देता प्रर्ावी पररणामकारक व रांजकरीत्या माांडणे. हा देखील इद्दतहासाच्या स्वरूपाचा महत्त्वाचा र्ाग आहे. यासांदर्ाथत फाईनबगथ हा इद्दतहासकार म्हणतो, “गतकाळातील मृत माद्दहती तशाच रताळ पद्धतीने माांडणे हे इद्दतहास लेखनाचे वैद्दशष्ट्य नसावे तर त्या माद्दहतीचा अन्वयार्थ लावून त्या ऐद्दतहाद्दसक प्रसांगाांचे वणथन रोचक पद्धतीने करून सजीव करणे हे इद्दतहासाचे स्वरूप असावे. ” munotes.in
Page 15
इद्दतहास– अर्थ,
व्याप्ती व स्वरूप
15 तसेच इद्दतहास लेखनासाठी द्दनवडले गेलेल्या द्दवषयाचे स्वरूपही काळानुसार बदलते पूवी केवळ राजकीय घटना व महान व्यक्तींचे कायथकतृथत्व याांनाच इद्दतहासात स्र्ान द्दमळत असे. अलीकडे मात्र सवांचे मानवी जीवन इद्दतहासाचे स्वरूप बनले आहे. इद्दतहासाच्या स्वरूपावर र्ाष्य करत असताना आपल्याला पुढील सांकल्पना समजावून घेतल्या पाद्दहजेत म्हणजे इद्दतहासाच्या स्वरूपाचीद्दवद्दवधता समजू शकेल. १. बदल हा इतिहासाचा गाभा असा एक समज आहे की इद्दतहासाची पुनरावृत्ती होत असते. काही इद्दतहासकार या द्दवधानाला द्दवरोध करतात; परांतु हे द्दवधान अधथसत्य आहे. इद्दतहासाची पुनरावृत्ती होते याचा अर्थ एवढाच मयाथद्ददत स्वरूपात घ्यावयाचा की घडणाऱ्या सवथ घटना सारख्याच असतात; परांतु त्या घडण्याचे मागथ मात्र वेगळे असतात. ज्या दोन घटनाांमध्ये आपण साम्य शोधण्याचा प्रयत्न करतो त्यामधून एक सूत्र द्दमळते काय हे आपण पाहत असतो. (Cause and effect relation) ऐद्दतहाद्दसक घटना ह्या स्र्ल व काल या बाबतीत कधीही एकाच द्दठकाणी घडत नाहीत, तरीसुद्धा त्यामध्ये मूलर्ूत एकात्मता असते. अशा मूलर्ूत एकात्मतेमुळेच इद्दतहासातील द्दनयम ( Laws of history ) अद्दस्तत्वात आले. मनुष्य प्राणी द्दनसगथचक्रात गुरफटलेलाआहे. पररणामी त्याच्या हातून ठराद्दवक पररद्दस्र्तीत ठराद्दवक कृती होते उदा. पद्दहल्या महायुद्धानांतर राष्रसांघाची स्र्ापना झाली व दुसऱ्या महायुद्धानांतर सांयुक्त राष्रसांघटनेची स्र्ापना झाली. इद्दतहासामध्ये काही श्रेष्ठ द्दवजेते होऊन गेले. उदा. जुद्दलयस सीझर, नेपोद्दलयन, बुल्यम डेवर द्दहटलर परांतु त्याांचे यश हे क्षणकाल द्दटकले. र्ोडक्यात म्हणजे इद्दतहासाची पुनरावृत्ती होते असे द्ददसून येते. इद्दतहासाच्या स्वरूपात द्दवधानाला द्दवरोध करणारे सांशोधक असे म्हणतात की, इद्दतहासाची पुनरावृत्ती होत नाही. कारण बदल (Change ) हा द्दनसगथद्दनयम आहे. त्यामुळे जरी दोन घटना सारख्या वाटल्या तरी त्याांमध्ये साम्य नसते. इद्दतहासाचा मुख्य उिेश अांतगथत सुसांगती जोडणे हा आहे व या सांदर्ाथत दोन ऐद्दतहाद्दसक घटना कधीही सारख्या असत नाहीत. बदल हा इद्दतहासाचा गार्ा आहे हे लक्षात ठेवावे. २. सवथ इतिहास हा समकालीन इतिहास असिो इद्दतहासाच्या स्वरूपाबिल इटाद्दलयन तत्त्ववेत्ता बेनेटो क्रोसे (Croce) म्हणतो की, "सवथ इद्दतहास हा समकालीन इद्दतहास असतो. " त्याच्या मते र्ूतकाळ व वतथमान काळ हे दोन्हीही एका द्दवद्दशष्ट घटनाक्रमाने जोडलेले असतात. अशा या साखळीमुळे गतकाळातील घटनासुद्धा समकालीनच वाटते. क्रोसेच्या या द्दवधानाचे प्रो. आर. जी. कॉद्दलांगवूड (Collingwood) याांनी समर्थनच केले आहे त्याांच्या मते इद्दतहास म्हणजे दुसरे द्दतसरे काही नसून गतकाळातील घटना नव्याने साांद्दगतलेल्या असतात. कॉद्दलांगवूडच्या या द्दवधानाला ग्रीक इद्दतहासकार यूसीडीडस् (Thucydides) याने पुष्टी द्ददली आहे. तो म्हणतो, “सवथ ऐद्दतहाद्दसक घटना या एकमेकाांशी बुद्दद्धवादी पातळीवर व कायमच्या जोडल्या गेलेल्या असतात. " कोसेच्या वरील द्दवधानाचा अन्वयार्थ असा की, प्रत्येक घटनेचा समकालीन र्ाषेमध्ये अन्वयार्थ लावता येतो. काही गोष्टी कलात्मक दृष्ट्या, काही नीद्दतशास्त्राच्या आधारे, काही तकाथच्या आधारे, munotes.in
Page 16
सांशोधन पद्धती आद्दण इद्दतहासाची साधने
16 तर काही अर्थशास्त्राच्या आधारे द्दसद्ध करता येतात. इद्दतहासातील प्रत्येक घटना याांपैकी कमीत कमी एकाने तरी प्रर्ाद्दवत असते. या सवथ घटना समकालीन असतात म्हणून सवथ इद्दतहास हा समकालीन इद्दतहास असतो. ३. इतिहास म्हणजे भूिकाळ व विथमानकाळ यांच्यािील कधीही न संपणारा संवाद होय. प्रो. इ. एच्. कार याांनी 'What is History ?' या ग्रांर्ात वरील कल्पना माांडली आहे. त्याांच्या मते इद्दतहासकाराला सोडद्दवण्यासाठी काही समस्या आवश्यक आहेत. जर अशा समस्या नसतील तर ते इद्दतहासाचे पुस्तक म्हणजे एक बखर होईल. इद्दतहासामध्ये जर अशी द्दस्र्ती येऊ द्यावयाची नसेल तर इद्दतहासकाराने स्वतःच्या हुशारीने काही समस्या द्दनमाथण करून त्याांना उत्तर शोधण्याचा प्रयत्न केला पाद्दहजे. इद्दतहासकाराांचे खरे महत्त्व तो द्दकती समस्या सोडद्दवतो यावर अवलांबून आहे. इद्दतहासकाराला सवथच्या सवथ र्ूतकाळ माहीत असणे शक्य नाही, म्हणून तो वास्तवतेच्या (Reality) द्दकती जवळ तो याच्यावर त्याचे स्र्ान अवलांबून आहे. अशा प्रयत्नाांमध्येच र्ूतकाळ व वतथमानकाळ याांच्यात सांवाद साधला जातो. र्ूतकाळ हा कधीही न सांपणारा असल्यामुळे र्ूतकाळ व वतथमानकाळ याांच्यातील हा सांवाद अखांड चालतो. ४. इतिहासाि मूल्यमापन करणे आवश्यक इद्दतहासामध्ये स्वतःची काही मते असावीत द्दकांवा नसावीत याबिलच्या वादावर लॉडथ अॅक्टन याने असे मत प्रद्दतपादन केले आहे की, इद्दतहासामध्ये नुसतेच काय आवश्यक व काय अनावश्यक याची चचाथ करणेही गैर आहे. तर प्रत्येक इद्दतहासामध्ये मूल्यमापन चचाथ व काही द्दनणथय देणे हे त्या इद्दतहास सांशोधनाचे अद्दवर्ाज्य र्ाग आहेत. रँक व ब्यूरी (Bury) याांना हा द्दवचार मान्य नाही. त्याांना असे वाटते की, इद्दतहासकाराने गतकालावे द्दचत्रण करावे व त्यावर कोणत्याही प्रकारचे द्दवधान न करता जशा घटना द्ददसल्या तर्ा लोकाांच्यापुढे ठेवाव्यात. कोणत्याही प्रकारे तत्त्व शोधण्याचा प्रयत्न करू नये. अशा तऱ्हेचे द्दवधान हे सांपूणथपणे गैर आहे. ब्यूरीच्या मते राष्रवाद व इद्दतहासाचे तत्त्वज्ञान याांमुळे काही द्दनणथय देण्याची चुकीची पद्धत द्दनमाथण झाली. म्हणून इद्दतहासकाराने द्दनणथय न देता नुसत्या घटना जशाच्या तशा माांडाव्यात; अर्ाथत् रँक व ब्यूरी याांची ही द्दवचार सरणी आधुद्दनक काळात समर्थनीय नाही. या सांदर्ाथत अॅक्टन म्हणतो की, “इद्दतहासाची सवांत मोठी कामद्दगरी कोणती असेल तर त्याने माणसाची सदसद्दद्ववेक बुद्धी ही वस्त्रा सारखी सतेज केली. ” प्रो इरफान हबीब याांनी Indus Civilization नावाच्या सांशोधनपर ग्रांर्ात त्याांनी द्दसांधू सांस्कृतीच्या नाशाच्या कारणाची मीमाांसा माक्सथवादी तत्त्वज्ञानाप्रमाणे केली आहे. अद्दतररक्त धान्य खपद्दवण्याची योजना नसल्यामुळे द्दसांधू सांस्कृतीचा ऱ्हास झाला असा द्दसद्धाांत त्याांनी माांडला. ५. इतिहासामध्ये समकालीन ित्त्व असावे प्राचीन काळापासून ग्रीक लोकाांनी इद्दतहासाचा अन्वयार्थ लावत असताना बुद्दद्धवादी कसोट्याांचा वापर केला. रोमन लोकाांनी त्याला राजकीय स्वरूप द्ददले, तर munotes.in
Page 17
इद्दतहास– अर्थ,
व्याप्ती व स्वरूप
17 मध्ययुगातील धमथसांस्र्ेने इद्दतहासामध्ये देव असतो असे मत माांडले. जमथन तत्त्ववेत्त्याांनी इद्दतहासाला ताद्दत्त्वक बैठक द्ददली. माक्सथने र्ौद्दतकवादाला प्राधान्य द्ददले. फ्रेंच लोकाांनी समाजवाद पाद्दहला, तर द्दिद्दटशाांना इद्दतहासामध्ये साम्राज्यवाद द्ददसू लागला. अरब, द्दचनी, द्दहांदी, जपानी लोकाांनी इद्दतहासाकडे आपापल्या दृद्दष्टकोणाांतून पाद्दहले. प्रत्येक युगाचा इद्दतहासाच्या तत्त्वज्ञानावर पररणाम होत गेला. प्रत्येक युगात होणारे बदल हे र्ावी काळात टीकास्पद बनले. त्यामुळेच जसजशा कल्पना बदलतील तसतसे इद्दतहासाचे पुनलेखन होण्याची आवश्यकता र्ासू लागली. जॉन सीलीच्या मते इद्दतहास म्हणजे गतकाळातील राजकारण. या व्याख्येला इद्दतहासाचायथ राजवाडे याांनी याच र्ूद्दमकेतून द्दवरोध केला. र्ोडक्यातइद्दतहासात समकालीन द्दवचाराांचा प्रर्ाव असतो व तो अपररहायथ आहे. ६. भतविव्य विथवण्याची क्षमिा इद्दतहास प्रद्दक्रयेमध्ये २० व्या शतकाच्या सुरुवातीपासून अशी एक प्रद्दक्रया सुरू झाली की, इद्दतहासाला शास्त्राचा दजाथ असावा असे सांशोधक म्हणू लागले. ज्याप्रमाणे शास्त्रामध्ये र्द्दवतव्यता वतथवता येते, त्याचप्रमाणे इद्दतहासामध्येसुद्धा अशीच प्रद्दक्रया झाली पाद्दहजे. ऐद्दतहाद्दसक घटना स्र्ल, काल व मानवी प्रवृत्ती याांनी बद्धअसतात. मानवी प्रवृत्तीवर जर र्द्दवतव्यता वतथवता येत नसेल तर इद्दतहासामध्ये हे का शक्य होऊ नये ? समाजशास्त्रामध्ये ज्याप्रमाणे गॅलप पोल (Gallup Poll) द्वारे र्द्दवष्य वतथवता येते तशा तन्हेची प्रद्दक्रया इद्दतहासामध्ये का होऊ शकणार नाही? अर्ाथत् जर समाज शास्त्रातील शास्त्रीय पद्धत इद्दतहासाला लागू केली तर र्द्दवतव्यता वतथवता येईल. ७. इतिहासाची पिी सरळ रेषेि की चक्राकार ? इद्दतहासाची प्रगती कोणत्या द्ददशेने होते याबिल द्दवद्वानाांच्यामध्ये दोन द्दर्न्न द्दववार प्रवाह आहेत. पद्दहल्या गटाच्या द्दवचारप्रवाहानुसार इद्दतहासाची प्रगती ही अज्ञात र्ूतकाळापासून ज्ञात वतथमानकाळातून अज्ञात र्द्दवष्यकाळात एका सरळ रेषेत होत असते; यामध्ये कोठेही बदल होत नाही. म्हणून र्ूत, वतथमान व र्द्दवष्यकाळ याांमध्ये एक सुसांगती असते व त्याला आपण प्रगती असे म्हणतो. दुसन्या गटाच्या द्दवचारप्रवाहानुसार इद्दतहासाची प्रगती चक्राकार पद्धतीने होत असते. ज्या द्दठकाणाहून ती प्रद्दक्रया सुरू होते त्याच द्दठकाणी ती पुन्हा येऊन द्दमळते. अशा तन्हेचा दृद्दष्टकोण इद्दजद्दप्शयन, बॉद्दबलोद्दनयन, र्ारतीय, द्दचनी, ग्रीक, रोमन व मुद्दस्लम इद्दतहासकाराांनी व्यक्त केला आहे. ८. इतिहास हा अनन्यसाधारण आहे. इद्दतहास हे एक स्वयांपूणथ शास्त्र आहे, असा द्दवचार पॅद्दरक गाद्दडथनर याांनी The Nature of Historical Explanation' या ग्रांर्ात माांडला आहे. गाद्दडथनर याांच्या म्हणण्याचा अर्थ असा की, इद्दतहासामध्ये दोन द्दवचार प्रस्र्ाद्दपत केले आहेत. त्यानुसार कारण-परांपराांचे महत्त्व व ऐद्दतहाद्दसक घटनाांचे स्पष्टीकरण या दोन्हीही बाबींचा द्दवचार केला पाद्दहजे. इद्दतहासाचा वण्यथ द्दवषय हा नैसद्दगथक शास्त्राांच्यापेक्षा वेगळा आहे. इद्दतहासाची अद्दर्व्यक्ती ही सांपूणथपणे वेगळीच आहे. पॅद्दरक गाद्दडनर म्हणतात, इद्दतहास हा अद्दर्व्यक्तीचा व अनुर्वाचा एक वेगळा असा प्रकार आहे munotes.in
Page 18
सांशोधन पद्धती आद्दण इद्दतहासाची साधने
18 आद्दण इद्दतहासकाराने नैसद्दगथक शास्त्राच्या शास्त्रज्ञापेक्षा वेगळयाच मागाथने याकडे पाद्दहले पाद्दहजे. " ("History is a different mode of experience and the histo rian must in consequence approach it with methods entirely distinct from the methods of the scientist." २ ) अशा सांदर्ाथत इद्दतहास हा स्वयांपूणथ आहे. इांग्रज इद्दतहासकार आर. जी. कॉद्दलांगवूड याांच्या मते "इद्दतहासकार हा पूवी घडलेल्या घटना पुन्हा नव्याने तयार करून लोकाांना साांगत असतो" ("History is re-enactment of past experience.") इद्दतहासाचे ज्ञान हे अशा स्वरूपाचे आहे की गतकाळात मानवप्राण्याने काय केले हे साांद्दगतले जाते व या सांदर्ाथत या द्दवषयाचा इतर सांबांध नाही. म्हणून ते स्वयांपूणथ शास्त्र आहे. ९. इतिहास स्वायत्त आहे इद्दतहासाची स्वयांपूणथता आद्दण इद्दतहासाची स्वायत्तता या दोन्हीही कल्पनाांमध्ये प्रकाराचा फरक नसून गुणात्मक फरक आहे. (There is a difference not of kind but of degree) इद्दतहासाची स्वायत्तता ही इद्दतहासकाराच्या प्रद्दतमेवर अवलांबून राहते म्हणून प्रो. ओक्सहॉट (Oakeshoot) म्हणतो की, इद्दतहासातील घटना या वतथमानकाळातीलघटना असतात आद्दण त्या सांदर्ाथत ऐद्दतहाद्दसक घटना या समकालीन असतात. ऐद्दतहाद्दसक घटनाांमध्ये एक द्दवचार असतो; म्हणून कॉद्दलांगवूड म्हणतो की, All History is the History of Thoughts”प्रो. कॉद्दलांगवूडच्या मते कोणतीही ऐद्दतहाद्दसक घटना ही नुसतीच असत नाही तर तीमध्ये काही कारणपरांपरा असते. तसेच, प्रत्येक घटनेमध्ये काही ना काही तत्त्व द्दकांवा द्दवचार असतो. जगाच्या दृष्टीने ज्या घटनेमध्ये तत्त्व नाही ती उपयुक्त ठरू शकत नाही. मानवी समाजाची जी रचना व जो द्दवकास झाला आहे त्याच्या मुळाशी काही द्दवचार असतो. म्हणून इद्दतहास म्हणजे द्दवचाराांचा इद्दतहास असे कॉद्दलांगवूड म्हणतो. आपली प्रगिी िपासा – १. “इद्दतहास म्हणजे र्ूतकाळ व वतथमानकाळ याांच्यातील कधीही न सांपणारा सांवाद होय”. र्ाष्य करा. ____________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. इद्दतहासाचे स्वरूप व त्याचे महत्त्व अधोरेद्दखत करा. ____________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in
Page 19
इद्दतहास– अर्थ,
व्याप्ती व स्वरूप
19 १.५ सारांि एकांदरीत,इद्दतहासाचे अर्थ,व्याख्या, स्वरूप व व्याप्ती याचे पूणथ आकलन करून घेतल्यानांतर असे लक्षात येते की, इद्दतहास ही एक पररवतथनशील ज्ञानशाखा आहेत. इद्दतहासाचे स्वरूप हे काळानुरूप बदलत जाते. समकालीन मानवी जीवनातील राजकीय, सामाद्दजक, आद्दर्थकव साांस्कृद्दतक घटकाांचा अर्वा रूढ द्दवचाराांचा प्रर्ाव इद्दतहासलेखनावर होत असतो त्यामुळे इद्दतहासाचे वण्यथ द्दवषय बदलत असतात. इद्दतहासाच्या द्दवषय सांकल्पने बिलक्रमाक्रमाने जे बदल होत गेले. त्याने इद्दतहासाची कक्षा वाढत गेली, मानवी जीवनाचा द्दवद्दवध अांगाांनी द्दवचार होऊ लागला. गतकाळाच्या वैज्ञाद्दनक पद्धतीच्या अध्ययना वरून व्यक्तीच्या अर्वा राष्राच्याद्दवद्दशष्ट काळातील घटनाांवरून र्द्दवष्य वतथद्दवले जावू लागले. आधुद्दनक कालखांडातील इद्दतहासकार मानवी जीवनातील घटनाांचे अध्ययनकरून द्दचरकालीन व तात्काद्दलक स्वरूपाचे द्दसद्धाांत प्रद्दतपादन करू लागले. अशा अनेक कारणाांमुळे इद्दतहासाचे महत्व वाढत गेले. तसेच इद्दतहास द्दवषयाची व्याप्ती वाढत गेली. १.६ प्रश्न- १. इद्दतहासाची व्याख्या व अर्थ साांगून त्याची व्याप्ती स्पष्ट करा. २. इद्दतहासाचे अर्थ स्पष्ट करून त्याच्या स्वरूपावर र्ाष्य करा. ३. इद्दतहासाचे अर्थ, व्याख्या, व्याप्ती व स्वरूप स्पष्ट करा. १.७ संदभथ १. कोठेकर शाांता, इद्दतहास तांत्र आद्दण तत्वज्ञान, पाचवी आवृत्ती, साईनार् प्रकाशन, नागपूर, २०१६. २. सरदेसाई, बी. एन, इद्दतहास लेखन शास्त्र, द्दतसरी आवृत्ती, फडके प्रकाशन, कोल्हापूर, १९९७. ३. म्हैसकर प्रदीप, इद्दतहास तत्वज्ञान (व्याप्ती व द्दचांतन ), औरांगाबाद, २०१५. ४. सरदेसाई बी. एन. गायकवाड, हनुमाने, इद्दतहास लेखनशास्त्र, फडके प्रकाशन, कोल्हापूर, २०११ ५. सातर्ाई श्रीद्दनवास, इद्दतहास लेखनशास्त्र, प्रर्मवृत्ती, द्दवद्या बुक्स पद्दब्लशसथ, औरांगाबाद, २०११. ६. देव प्रर्ाकर, इद्दतहासलेखनशास्त्र, प्रर्मावृत्ती, कल्पना प्रकाशन, नाांदेड, १९९७. munotes.in
Page 20
संशोधन पद्धती आणि इणतहासाची साधने
20 २ इितहासाचे महßव घटक रचना २.१ उणिष्टे २.२ प्रस्तावना २.३ इणतहासाचे महत्व २.४ सारांश २.५ प्रश्न २.६ संदर्भ २.१ उिĥĶे • मानवी जीवनाच्या संदर्ाभत इणतहासाचे महत्त्व अभ्यासिे • इणतहासाच्या प्रासंणिकतेवर र्ाष्य करिे. • सामाणजक उपयोणिता म्हिून इणतहासाचे महत्व अधोरेणित करिे. २.२ ÿÖतावना २१ व्या शतकामध्ये इणतहास ही संकल्पना झपाट्याने बदलत आहे. प्राचीन, मध्ययुिीन कालिंडातील इणतहास वसंकल्पना व प्रबोधनानंतरच्या काळातील इणतहासाच्या पारंपाररक तत्त्वज्ञानामध्ये अथवा संकल्पनेमध्ये अत्यंत मूलिामी पररवतभन घडून आले. अठरावे व एकोणिसावे शतक बुणद्धवादाचा काळ असल्यामुळे अनेक इणतहासकार इणतहास णवषयाची सैद्धांणतक मांडिी करून इणतहासाचे तत्वज्ञान मांडू लािले. इणतहासाचे संशोधक व अभ्यासक यांनी१८ व्या १९ व्या शतकाच्या बुणद्धवादी कालिंडात इणतहास णवषयाचे ताणत्वक णववेचन करून सैद्धांणतक मांडिी करू लािले. इणतहास म्हिजे काय ? त्याची कायभपद्धती कोिती ? त्याच्या प्रणियेचे स्वरूप काय ? त्यांचा णवषय कोिता? ऐणतहाणसक घणटते म्हिजे काय? त्यावर आधाररत असतात का ऐणतहाणसक सत्याचे स्वरूप कसे असते? घणटतांमधून काही तकभसंित अथभ काढता येतो का? असे नानाणवध प्रश्न या कालिंडात णवचारले जाऊ लािले. इणतहास ही साणहत्याची शािा आहे ह्या तत्कालीन र्ूणमकेणवरुद्ध प्रिर प्रणतणिया व्यक्त केली व इणतहासलेिानाला शास्त्रीय अणधष्ठान देण्याचा कसोशीने प्रयत्न केला. रांकेने ऐणतहाणसक साधनांच्या परीक्षिाची शास्त्रीय पद्धत णवकणसत करून ऐणतहाणसक साधनांच्या णवश्वसनीयतेचे महत्त्व अधोरेणित केले. कालाभइल, हेिेल, कालभ मार्कसभ सारख्या इणतहासकारांनी मानवी जीवनातील णस्थत्यतरांमािे अथवा णवकासात्मक प्रणियेत तत्व णकंवा णसद्धांत शोधण्याचा प्रयत्न केला. इणतहासात र्णवष्य वतभवण्याची क्षमता आहेवा मूल्यमापन करिे शर्कय आहे असे मत इणतहासकार मांडू लािले. आधुणनक काळातील इणतहासकारांनी munotes.in
Page 21
इणतहासाचे महत्त्व
21 िालील चार िोष्टींवर र्र णदल्याचे णदसून येते ज्यामुळे इणतहासाला वैज्ञाणनक स्वरूप प्राप्त झाले. इणतहासात सत्य कथन करिे, णवश्वसनीय पुरावे देिे, त्या पुराव्यांची णचणकत्सा करिे व माणहतीचे रोचक व आकषभक र्ाषेत अन्वयाथभ लाविे. अशा प्रकारे एकंदरीत इणतहासाचे आधुणनक कालिंडात बदललेल्या स्वरूपामुळे इणतहासाला अनन्य साधारि महत्त्व प्राप्त झाले. इणतहासाचे महत्त्व सांिताना णवणलयम बेकन म्हितो की, “इणतहास मनुष्याला बुणद्धमान बनवतो” इणतहासाचे महत्त्व फक्त परािम, युद्धे, लढाया, राजकीय घटना यांचे विभन करिे येवढे मयाभणदत नसून त्यांचे कायभकारि संबंध स्पष्ट करिे, पररिामांवर र्ाष्य करिे व सवभ घटनांचे अनुर्व वतभमान कालिंडात र्ेडसाविाऱ्या समस्या सोडणवण्यासाठी णकंवा णनयोजन करण्यासाठी मािभदशभक म्हिून स्वीकारिे िरजेचे असते. या संदर्ाभत इणतहासकार णबणपन चंद्र म्हितात, “वतभमान काळामध्ये असिाऱ्या संस्था संकल्पना व घटक यांचे मूळ अथवा उिमस्थान हे र्ूतकाळात दडलेले असते त्यामुळे वतभमानकालीन बाबींचे णनयोजन व धोरिे ठरवत असताना इणतहासाचे ज्ञान िमप्राप्त ठरते. ”इणतहासाच्या वाचनाने व्यक्तीला, समाजाला व राष्राला काय णमळते कोिता फायदा होतो हा सवभच णवषय णचंतनीय व णवचारप्रवतभक आहे. २.३. इितहासाचे महÂव १. वाÖतवतेची जािणव इणतहासकाराला ितकालीन घटना णकंवा घडामोडी मांडत असताना वास्तवतेची जािं ठेवून णलणहिे णकंवा णन:पक्षपाती इणतहास लेिन करिे िरजेचे असते. कारि संबंणधत इणतहास ग्रंथ समाजाचा णदशादशभक असतो. अनैणतहाणसक इणतहास णलणहल्यामुळे समाज णदशाहीन बनू शकतो. समाजात कलह उत्पन्न होऊ शकतात. त्यामुळे ऐणतहाणसक सत्य मांडताना इणतहासकारांनी आपली णनिःपक्षपाती र्ूमीका बजाविे आवश्यक आहे. ितकाळातील घटनांचे मूल्यमापन करताना होऊन िेलेल्या घटनांची मांडिी वस्तुणनष्ठतेच्या आधारावर करावी. त्यातील कूट प्रश्न, वादग्रस्त प्रसंि, स्थळे आणि व्यक्ती यांचे मूल्यमापन करताना वाईट दृणष्टकोि बाळिू नये. आत्मप्रौढी पासून दूर असावे. ितकालीनएिाद्या व्यक्तीने केलेली िोष्ट, एिादा प्रसंि, अथवा घटना बरोबर का चूक ते ठरणवण्याचा अणधकार आणि योग्यता इणतहासकाराला आहे. परंतु वरील बाबतीत अंणतम णनिभय घेण्यापूवी स्थळ आणि काळ सापेक्षता, त्याची णचणकत्सा णनिःपक्षपातीपिाने करिे आवश्यक आहे. इणतहासकाराला एिाद्या घटनेचे विभन मात्र स्वत:च्या दृष्टीने करता येते. ती घटना तीच राहाते. उदा. १८५७ मध्ये देशात घडलेली िांती णकंवा उठाव या घटनेकडे णनरणनराळ्या इणतहासकाचे णनरणनराळे दृष्टीकोन आहेत. कोिी या घटनेला स्वातंत्र्याचा उठाव जसे म्हितात तर कोिी या घटनेला णशपायाचे बंड असे म्हितात. यात प्रत्येकानी आपल्या पसंतीचा णनदेश केला आहे. कारि इंग्रजांनी त्या राज्यद्रोहाच्या दृष्टीकोनातून पाहीले. र्ारतीय इणतहासकारांनी या घटनेकडे स्वातंत्र्य युध्दाच्या दृष्टीकोनातून पाहीले. म्हिून ब-याच वेळेस ऐणतहाणसक घटना सत्य स्वरूपात असली तरी त्यावर स्वतंत्रपिे र्ाष्य करण्याचा अणधकार इणतहासकाराला आहे. munotes.in
Page 22
संशोधन पद्धती आणि इणतहासाची साधने
22 २. सामािजक उपयोिगता इणतहास हा मानव केंद्री असल्यामुळे आणि मानव हा समाजात राहत असल्यामुळे ितकाळातील अनेक घटना, रूढी परंपरा, धाणमभक परंपरा, समज-िैरसमज, नीणतमूल्य, नैणतक मूल्ये इत्यादी बाबतचे ज्ञान णकंवा त्यातील दोष व उणिवा दािणवण्याचे काम इणतहास करत असतो. त्यामुळे इणतहास हा समाजाचा णदशादशभक असतो. सामाणजक व्यवस्थे मध्ये ितकाळात जे काही पररवतभन झाले त्या पररवतभनाचा अभ्यास देिील इणतहास करतो. समाज व्यवस्थेतील णवणवधता व सातत्य यांचा आढावा तसेच णवणवध पंथ, धमभ, जातीयांची उिमस्थाने व त्यांचा णवकास हे ऐणतहाणसक संशोधनामाफभत प्राप्त करता येते. समाज व्यवस्थेबाबत धोरिे ठरवत असताना त्या संदर्ाभतील अनेक ितकालीन माणहती प्राप्त करावी लािते. ऐणतहाणसक अनुर्वांच्या आधारे त्यातील उणिवा व दोष दूर करता येतात. उदा. राष्रीय चळवळीने प्रणतिामीणहंदू अथवा मुणस्लम णवचार प्रिालीचा स्वीकार न करता धमभणनरपेक्षतेची बांधिी केली व लोकशाही समाज णनमाभि केले. र्ारतीय समाजातील अनेक दुबभल समुदायांचे शेकडो वषभ िच्चीकरि केले िेले. त्यांची ही ऐणतहाणसक सामाणजक पाश्वभर्ूमी लक्षात घेऊन स्वतंत्र र्ारतात त्यांच्या उन्नतीसाठीचे प्रयत्न केले िेले. समाजाची णवचारधाराव णवचार प्रिाली दूणषत होऊन ती संपूिभ समाजासाठी णकंवा समाजातील एका िटाकररता घातक होऊ नये यासाठी इणतहास स्वतिः जवळचे दािले देऊन असे होण्यास पायाबंद घालत असतो. समाजात असे अनेक घटक अणस्तत्वमान असतात जे समाजात राहूनही कधी एकरूप होतच नाही. या णवपरीत आपले अणस्तत्व समाजात कायम ठेवून ते समाजास दुरुस्त करण्याचा प्रयत्न करीत असतात. अशा घटक तत्वांना णनयंत्रिात आिण्यासाठी काय करायला हवे हेही इणतहास आपल्या माध्यमातून समाजास सांित असतो प्रसंिी त्याचे णनमूभलन कसे करावे हे सुणचत करत असतो. इणतहासाची साथभकता यातच असते की समाजाकडून इणतहासात र्णवष्यकाळाचा मािभदशभक हे स्वरूप प्राप्त व्हावे. इणतहासाच्या अध्ययनामुळे प्राप्त होिारे ज्ञान हे बहुआयामी असते. इणतहासाच्या अध्ययनामुळे वैयणक्तक ज्ञानात वृध्दी तर होतेच पि णवणवध मािभ आणि उपायांच्या साधने हे ज्ञान समाजास सहाय्यर्ुत ठरते. ऐणतहाणसक वस्तू व अणर्लेि संग्रहालये आणि ऐणतहाणसक स्थळांचे पयभटन हे दोन व्यवसाय तर इणतहासाच्या साह्यानेच उर्े राहतात. साणहत्य णनणमभती आणि मनोरंजन यासाठी देिील साह्यर्ूत होत असते. ३. राÕůीय Öमृती ‘इणतहासाची उपेक्षा करिाऱ्या राष्रास कोितेही र्णवतव्य असत नाही. असे बी शेि अली यांनी म्हटले आहे. इणतहास हा राष्राचे अिर समृद्धीचे र्ांडार असते. आपल्या स्मृतीच्या साह्याने मानव अनुर्वांचे जतन करीत असतो आणि जतन केलेल्या अनुर्वाच्या सहाय्याने र्णवष्यकालीन आयुष्य सुिी आणि सुलर् कसे होईल यासाठी प्रयत्न करीत असतो. एिाद्या राष्राला णमळालेले स्वातंत्र्य हे राष्रासाठी बणलदान केलेल्या हजारो नायकांमुळे प्राप्त झालेले असते. त्यामािे त्यांचे णवचार व कृती दडलेल्या असतात व ते संबंणधत राष्राची प्रेरिा ठरत असते. एिाद्या राष्राची सामाणजक, सांस्कृणतक, राजकीय प्रिती ही त्याराष्राच्या ितकाळावर अवलंबून munotes.in
Page 23
इणतहासाचे महत्त्व
23 असते. त्यामुळे राष्रातील ऐणतहाणसक स्थळे व सांस्कृणतक ठेवा जतन होिे िरजेचे आहे. सबंणधत इणतहास व स्मृणत त्याची जपविूक करिे हे देशाचे कतभव्य असते. फक्त देशात स्मारके बांधून राष्रीय स्मृती जतन करता येत नाही तर संबंणधत नेत्याचे राष्रीय णवचार, स्वातंत्र्यासाठीचे योिदान, सामाणजक जािीव, इ. संदर्ाभतील माणहती इणतहासबद्ध करून समाजात त्याचे प्रसार प्रचार करिे महत्त्वाचे ठरते. हेन्री स्टील कॉमेजर म्हितो, “जर समाजाला इणतहास नसेल तर स्मृती नसलेल्या मािसाच्या अवस्थेसारिी त्याची र्यानक पररणस्थती होते.” ४. ²ानवृĦी इणतहास मानवाला ज्ञानसंपन्न बनवतो. इणतहासातील प्रत्येक प्रसंि, घटना, णवचार, टप्पा मानवी ज्ञानामध्ये र्र घालत असतो. कारि इणतहासामध्ये ितकाळातील इणतहासाची नोंद असते. ज्या घटना आपल्याला माणहती नसतात त्या घटनांची माणहती इणतहासा द्वारे झाल्याने ज्ञानात र्र पडते. पुढच्याला ठेच आणि मािचा शहािा या न्यायाने इणतहासाचे अध्ययन करिारे व्यक्तीचे व समाजाचे ज्ञान र्ंडार समृद्ध व पररपर्कव बनते आणि अनुर्व णवश्व अप्रत्यक्षपिे समृद्ध बनते. इणतहासाचे मानवकेंद्रीस्वरूप जाऊन इणतहास सवभव्यापी बनला आहे. वनस्पती, पुरातत्त्व, पयाभवरि, पररवतभन, समुदाय, औषधे, संस्था, संघटना संकल्पना इ. घटकाचा सवभ इणतहास आज आपिाला अभ्यासता येतो. त्यामुळे संबंणधत णवषयाचे ज्ञानप्राप्त होते. समकालीन जिातील लोकांचे आंतरराष्रीय ते स्थाणनक पातळी वरचे स्थलांतराचे प्रमाि वाढल्यामुळे संबंधीत देशातील लोकांची संस्कृती, इणतहास, राहिीमान, समाज, रूढी परंपरा, धमभ, पंथ, इ माहीती असिे आवश्यक ठरते. त्याचप्रमािेअनेक देशांना प्राचीन इणतहास आहे. इणतहासाच्या अध्ययनाने इतर देशातील संस्कृत्यात्याचा उदय, णवकास, अस्तयांची माहीती होते. उदा. चीन, र्ारत, इराि, इ. त्याचप्रमािे एिाद्या णवषयाबाबत ऐणतहाणसक संशोधन केले असता त्याणवषयीची माणहती जािून घेतल्यावर त्या संदर्ाभतील इतर अनेक अंिांचा णवचार अथवा त्याबिल माणहती जािून घेण्याची उत्सुकता संशोधकास लािते. या संदर्ाभतप्रो. आथभर मावी आपल्या ‘The Nature of History’ या ग्रंथात म्हितात की “ इणतहास नसलेले लोक अथवा इणतहासाची जाि नसलेला समाज हा स्मृणतभ्रंश झालेल्या मािसासारिा असतो. प्रत्येक व्यक्तीस आपल्या घरण्याचा, वंशाचा, देशाचा, राज्याचा, िावाचा, शहराचा र्ूतकाळ जािून घेण्याची उत्सुकता असते. त्यामुळे इणतहासाचे अध्ययन व संशोधन कधीच संपत नाही. काळ जसजसे पुढे सरकत जाते तसे ते इणतहास जमा होत असते. म्हिून इ. एच. कार हे इणतहासकार म्हितात, “इणतहास हा र्ूतकाळ आणि वतभमानकाळ यांतील न संपिारा संवाद आहे. ” इणतहासाबाबत अनणर्ज्ञ असिाऱ्या लोकांबिल रोमनणसनेटर णससरो याने यासंदर्ाभत मोठे माणमभक णवधान केले आहे, तो म्हितो, “ज्या व्यक्तीला त्याच्या जन्मापूवी घडलेल्या िोष्टींचे ज्ञान नाही त्यांची बाल्यावस्था संपली नाही असे समजावे. ”(To be ignorant of what happened before you wear born it’s to be ever a child) munotes.in
Page 24
संशोधन पद्धती आणि इणतहासाची साधने
24 ५. मागªदशªक इणतहासाचे मािभदशभक म्हिून काय महत्व आहे हे प्रो. लेकीने (Lecky) सांिताना म्हटले आहे की, “जी व्यक्ती ितकालातील घटनांचे वैणशष्ट्य जािण्यात णनष्िात आहे ती व्यक्ती स्वतिःच्या समकालीन घटनांचे मूल्यमापन करण्यात फारशी चूक करिार नाही. ” (“He who has learned to understand to turn character and tendency”) मानवी जीवनाबाबतची माणहती इणतहासाद्वारे प्राप्तहोते. रानटी अवस्थेपासून मानवाने िमािमाने प्रिती कशी केली याची माणहती इणतहासातून णमळाली की उत्िांतीच्या तत्त्वाचा बोध होतो आणि मानवी जीवनाच्या उणिष्टाचाही अथभबोध होतो. पूवीच्या लोकांनी केलेल्या प्रशंसनीय साहसी कायाभतून प्रेरिा णमळते. चांिले कायभ करण्यास प्रोत्साहन णमळते तर पूवी केलेल्या चुका कळाल्या की ते कसे टाळायचे हे ही कळते. इणतहास अशाप्रकारे मािसाला दीपस्तंर् प्रमािे मािभदशभन ठरतो. आधुणनक काळातील अणस्तत्वात असिाऱ्या संकल्पना, संस्था, घटक, वास्तु, वस्तू, एिादी िोष्ट या सवाांचे उिमस्थान अथवा मूळ इणतहासात दडलेले असते त्यामुळे आधुणनक काळात या संदर्ाभतील धोरिे व णनयोजन ठरवत असताना सबंणधत संस्था व संकल्पना कधी उदयास आली?णतचा णवकास कसा झाला, त्याचे दोष कोिते? िुि कोिते? या सवाांचा आढावा घेण्यासाठी इणतहासाची पाने चाळावी लाितात. उदा. एिाद्या पररसरात नवीन महाणवद्यालय बांधावयाचे असेल तर त्याणठकािी असिारे महाणवद्यालय तेथील णवद्यार्थयाांचे प्रमाि, शैक्षणिक दजाभ, सोयी सुणवधा, राजकीय व सामाणजक पाश्वभर्ूमी माणहती असिे िरजेचे असते. छ. णशवाजी महाराजांनी िणनमी युद्ध तंत्र पद्धतीने आपल्या शत्रूस जेर केले, कमी सैन्यबळासोबत मोठ्या शत्रूशी कसे लढावे याचे उत्तम उदाहरि णशवाजी महाराजांनी जिाला घालून णदले. हा इणतहास अभ्यासूनच णव्हएतनाम सारिा देश अमेररका या बलाढ्य देशासोबत िणनमी युद्धतंत्र पद्धतीने प्रदीघभ काळ युद्ध लढला आणि णजंकला. तसेच काही नकारात्मक घटना सुद्धा इणतहासात घडलेल्या णदसून येतात. ज्याप्रमािे नेपोणलयन ने रणशयावर कडार्कयाच्या थंडी मध्ये आिमि केले. थंडी मूळे लािो सैन्य िारठून मरि पावले. ही घटना प्रणसद्ध असून सुद्धा त्याचे अचूक आकलन करून न घेतल्यामुळे णद्वतीय महायुद्धात जमभन सैन्य रणशया वर चढाई करत असताना मारले िेले. त्याचप्रमािे इणतहासाचे अध्ययन केल्याने व्यक्तीच्या दृणष्टकोनात देिील बदल होतो. एिाद्या घटनेचा सांिोपांिाने अभ्यास केल्यानंतर, त्याचे पररिाम समजून घेतल्यानंतर एिादी योजना कायाभणन्वत करावी की नाही या बिल पुनणवभचार करता येतो. अशाच पद्धतीने एिाद्या िोष्टीचे णनयोजन बिल मते जािून घ्यावयाचे असेल तर अनेक व्यक्ती सबंणधत णनयोजन त्यांच्या दृष्टीकोनातून सांिण्याचा प्रयत्न करतील. त्याला पूवभग्रहदूणषतेचे िालबोट लािण्याची शर्कयता असते. परंतु संबंणधत िोष्टीची ऐणतहाणसक पाश्वभर्ूमी जािून घेतल्यानंतर त्याबिल णनिःपक्ष पिे मते देता येतील. प्रो. िुस्टावसन (Gustavson) आपल्या ‘A Preface to History’ या ग्रंथात म्हितात की, “ एिादा मनोवैज्ञाणनक सुद्धा औषध सुचणवण्यापूवी ितकालाकडे जातो. ज्या वेळी त्याला एिादी वैयणक्तक समस्या सोडवायची असते, तेव्हा त्याला णनदान करण्यासाठी व्यणक्तित माणहती असिे आवश्यक असते. ज्याप्रमािे एिाद्या व्यक्तीचे व्यणक्तमत्त्व munotes.in
Page 25
इणतहासाचे महत्त्व
25 म्हिजे णतच्या अनुर्वांची िोळाबेरीज, त्याचप्रमािे एिादे राष्र णकंवा संस्था याने दृश्य स्वरूप त्यांच्या पाश्वभर्ूमीवर प्रकाश टाकतात” (“Even the Psychiatrist goes into the Past before he dares to Prescribe a remedy. When he is asked to solve a personal problem he invariably wants a case history. Just as an individuals Personality represents the sum total of his experience. So the present appearance and conduct of nations and institutions reflect the formative circumstances of their background”. ६. िशकवण इणतहास जी णशकवि देतो ती रुक्ष, नीरस उपदेशपर मािाभने नव्हे तर जीवंत उदाहरिे वाचकांच्या पुढे मांडून इणतहास रंजक पद्धतीने अप्रत्यक्ष णशकवि देतो. त्यामुळे तो रटाळ वाटत नाही. इणतहासाने समाजाला सहीष्िूपिाची जाि होते. र्ारतीयांना सणहष्िुता णशकणवण्याची िरज नाही. प्राचीन काळापासून र्ारतामध्ये सणहष्िुता आहें. णवणवध संस्कृती, धमभ, णवचार, संकल्पना, णनष्ठा इत्यादी बाबी आपल्याला माहीतच आहेत. इतर राष्रांनी या िुिांचा णवकास केला पाणहजे. ते काम र्ारतीय इणतहास वाचून इतर राष्रांनी करावे. तसेच इणतहासानेअनेक शहानपि प्राप्त होते आपल्याला आपले शत्रू कोि, णमत्र कोि याची जािीव होते तेव्हा समाजाला शहािपिा णशकणवण्याचे काम इणतहास करत असतो अथाभत इणतहासापासून णमळिारे शहािपि हे ज्यात्या समाजाच्या नेतृत्वावर प्रामुख्याने अवलंबून असते. समाजाचे नेतृत्व दुबळे स्वाथी असेल तर इणतहासापासून काही धडा घेिार नाही व णचनी म्हिीप्रमािे “थोर व्यक्ती” हे राष्राचे दुदैव ठरते. रॉबटभसनच्यामते, समाजात जािृतता णनमाभि करण्याचे काम इणतहास करीत असतो. इणतहासाच्या अभ्यासाने मािसाला आपला बुणद्धवादी दृणष्टकोि (Rational attitude) व तकभबुद्धी (reasoning) वाढणवता येते. प्रो. आर. जी. कॉणलंिवूड (R. G. Collingwood) यांनी ‘The Idea of History’ या ग्रंथात इणतहासाचे महत्त्व पुढीलप्रमािे सांणितले आहे: “इणतहासाला अणतशय महत्त्व आहे. त्याची णशकवि. मानवी जीवनाला अणतशय उपयोिी आहे. कारि; सध्याच्या मानवी जीवनातील ितिोष्टी व त्यांचे होिारे समान पररिाम यांमुळे त्यांतील वाद हा पूवीप्रमािेच बदलण्याची शर्कयता आहे. महत्त्वपूिभ घटना लक्षात ठेवल्याने र्णवष्यकाळात णनिभय घेण्याच्या दृष्टीने उपयुक्त ठरतात. असे हे णनिभय दृश्य स्वरूपात दािणवता येत नाहीत; परंतु काय होऊ शकेल व सध्याच्या सुसंित कालिमिेमध्ये कोिता धोका होऊ शकेल याचे णदग्दशभन करता येईल” (“History has a value; its teaching are useful for human life; simply because the rhythm of its changes is likely to repeat itself, similar autecedents leadings to similar consequents; the history of notable events is worth remembering in order to surve as a basis for Prognostic judgements, not demonstrable but probable laying dowh not what will happen but what is likely to happen, ladicating the points of danger in rhythms now going on. ” munotes.in
Page 26
संशोधन पद्धती आणि इणतहासाची साधने
26 इणतहासराष्राला संस्कृतीक वारसा णशकणवत असतो. राष्राला वेळोवेळी आलेले अनुर्व इणतहासामधून समाजाला समजतात त्या मधुन राष्राच्या णठकािी स्वार्ीमान, आत्मसन्मान व राष्रप्रेम णनमीि होते. ७. वेळ व काळ यांचे महÂव इणतहासामुळे समाजाला वेळ व काळ याचे महत्त्व समजले. उदाहरिाथभ इसवी सन १७६१ पाणनपत च्या युद्धावेळी र्ाऊसाहेबास वेळीच मदत पोहोचली असती तर र्ारताचा इणतहास बदलला असता असे म्हिण्यास आपल्याला वाव आहे. १७६१ च्या पणनपत युद्धापुवी नजीब िान रोणहल्याच्या णवधायक कारवाया आपल्याला रोिता आल्या असत्या तर मराठ्यांना परार्वास सामोरे जावे लािले नसते. काळाची पाऊले ओळिण्याची क्षमता आपल्यामध्ये इणतहास वचनाने णनमाभि होते. काल व वेळ यांचा अभ्यास करून वतभमान काळात सुणनयोणजत णनयोजन करून िोष्टी व्यवस्थीत मािी लावता येतात. तसेच र्णवष्य काळातील घटना संबंधी अंदाज बांधता येतो. ८. ÓयिĉमÂव िवकास इणतहासाचे अध्ययन मानवास णववेकी, समतोल बनणवते. मनोवृत्ती णस्थर होतात. मानवी व्यवहार आणि कायाभचे अथभ प्राप्त होते. जीवनातील इष्ट अणनष्ट िोष्टी कळाल्यामुळे बुध्दी प्रिल्र् होते. समाजाला नव्या बौणद्धक सवयी लावून नवी णशस्त लावण्याचे काम इणतहास करत असतो. इणतहासामध्ये शास्त्रीय संशोधन पद्धतीचा अवलंब केल्या कारिाने एक प्रकारचा शास्त्रीय दृणष्टकोन व्यक्तीमध्ये, समाजामध्ये णनमाभि होतो. इणतहासातूनच प्रेरिा घेवून व्यक्ती आपल्या आयुष्यात सकारात्मक पररवतभन घडवून आिू शकतो. अशा अनेक थोर व्यक्तीचे कतृभत्व इणतहासबद्ध झाले आहेत. ज्या व्यणक्तमत्त्वांनी आपल्या कतृभत्वाच्या जोरावर मानवजातीच्या वाटचालीत महत्त्वपूिभ ठसा उमटवला त्या व्यणक्तमत्त्वांच्या कायाभचा, शौयाभचा, णवचारांचा अभ्यास इणतहासा मधूनच होत असतो. अशा व्यक्तींच्या जीवनकायाभची प्रेरिा आपल्याला णमळत राहते. त्यामुळे प्रत्यक्ष णकंवा अप्रत्यक्षरीत्या इणतहासाच्या अध्ययनाने व्यक्तीच्या व्यणक्तमत्त्वामध्ये, स्वर्ावात, णवचारांत महत्त्वपूिभ बदलहोतात. उदा. महात्मा िांधी, पंणडत जवाहरलाल नेहरू, सुर्ाषचंद्र बोस, र्ित णसंि, छत्रपती णशवाजी महाराज, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर इत्यादींच्या चररत्र अध्ययनाने अध्ययनकत्याांच्या व्यणक्तमत्त्वांचा णवकास होतो. ९. भिवÕयाचा वेध प्रत्येक जीणवत प्रािी हा वतभमानात जित असतो. मानव हा बुध्दी प्रधान असल्याने वतभमानात जित असतानाच तो वतभमानीय आयुष्य सुिमय आणि सुरणक्षत करण्याचा प्रयत्न करीत असतो. त्याच वेळी तो आपले र्णवष्यही पूिभतया सुिमय झाले नाही तरी कमीत कमी हे त्रासदायक होऊ नये याकररता सातत्याने प्रयत्नरत असतो. असे असले तरीही या कररता आपि र्ूतकाळाच्या इणतहासाच्या िुहेत उपाय व साधनांचा शोध घेत असतो. र्णवष्यकाळाचा वेध घेिाऱ्या मानवाचे पाय र्णवष्यकाळाच्या दृष्टीने munotes.in
Page 27
इणतहासाचे महत्त्व
27 र्ूतकाळातच असतात. वतभमान काळातील मािसाचे तर असतातच. यामुळे असे म्हटले जाते की ‘इणतहास णवश्वाच्या वतभमान स्वरूपाच्या पाश्वभर्ूमीचे ज्ञान प्रदन करतो. इणतहासाच्या अभ्यासाने मािसाची अनुर्वकक्षा वाढते. अनेक घटनांतील परस्परसंबंध त्याला समजून येतात. प्रो. एल्टन (Alton) आपल्या ‘The Practice of History’ या ग्रंथात म्हितात, “इणतहासाच्या ज्ञानाने वतभमानकाळाच्या अनुर्ूतीला र्र्ककमपिा येतो व र्णवष्यकाळासाठी काही मािभदशभन होऊ शकते. (“Historical knowledge gives solidity to the understanding of the present and may suggest guiding lines for the future. ” १०. िवĵबंधुÂवाची भावना आधुणनक काळात णवज्ञानाच्या प्रितीमुळे जि इतके जवळ आले आहे की, जिाच्या पटलावर होिाऱ्या बदलांचा पररिाम हा सवभ मानव जातीवर होत आहे. त्यामधूनच 'वसुधैव कुटुंबकम्' हा णवचार पुढे आला. जिातील सवभ देशांबिल सद्भावना व सहानुर्ूती असली पाणहजे, हे उणदष्ट ठेवले. स्वराष्र प्रेमाचा जर अणतरेक झाला तर काय होऊ शकते याची णशकवि इणतहासाने आपल्याला पणहल्या व दुसऱ्या महायुद्धाने करून णदली. यामधूनच युनेस्कोसारिी संघटना स्थापून णवश्वबंधुत्व व शांततापूिभ सहकायाभची र्ावना वाढणवण्याचा प्रयत्न केला. या सवाांचा अभ्यास इणतहासामधून होत असतो. ११. पåरवतªवाचा अËयास णहंदी जॉन्सन यांच्या मते समाजामध्ये राष्रांमध्ये होिारे बदल यांचा मािोवा घेण्याचे काम इणतहास करीत असतो राष्रांमध्ये णवणवध प्रकारचे र्ेद असतात याचा अभ्यास करिे हा इणतहास चा हेतू असिे आवश्यक आहे. बदलांचा अभ्यास करिे हा इणतहासचा प्रधान हेतू असला पाणहजे सवभ बदलांमध्ये एक प्रकारचे सातत्य असते हे शोधून काढण्याचे काम इणतहासाने केले पाणहजे बिल म्हिजे णवकास असे िृहीत धरून संशोधन केले पाणहजे. त्याचप्रमािे, इणतहासवाचनाने नैणतक णवचार, राजकीय णवचारांची एक िास बैठक तयार होते. इतरांच्या अनुर्वावरून समाज सुधारतो. राष्राला र्ेडसविारे प्रश्न कसे सोडवावेत यासंबंधी जान इणतहास वाचनाने प्राप्त होऊ शकते. वादग्रस्त मुिे सोडणवण्यासाठी इणतहासाचा उपयोि होतो. प्रा. बॉडीन यांच्यामते इणतहासाचे महत्व उपयोिाचे तीन प्रकारे विभन करता येईल. i. ज्या शाश्वत तत्वावर मानवी स्वर्ावाची बैठक आधारीत आहे अशा तत्वाची ओळि समाजाला करून देण्याचे काम इणतहास करीत असतो. ii. णवणशष्टमयाभदेपयभत र्ावी घटनांसंबंधी र्णवतव्यता वतभणवता येते. iii. इणतहासाच्या अभ्यासाद्वारे शाश्वत जीवनमूल्य ओळिता येतात. munotes.in
Page 28
संशोधन पद्धती आणि इणतहासाची साधने
28 १२. िज²ासा मानवाला नवे ज्ञान प्राप्त करण्याची णजज्ञासा असते. ही मानवाची उपजत प्रवृत्ती आहे. माझे पूवभज कसे राहत होते, त्यांची जीवनपद्धती के होती हे जािून घेण्याची णजज्ञासा प्रत्येक व्यणक्तला, समाजाला, व राष्राला असते. हा पररचय इणतहासदवारे होतो. त्यामुळे प्रत्येक णजज्ञासा पूतीचा अनानंद णमळतो. इणतहास ितकालीन संस्कृतीचा वारसा जपतो; त्याद्वारे प्राचीन संपन्न परंपरेची जािीव करून देतो आणि अशा प्रकारे आत्मज्ञान देतो. हा णवचार आर. जी. कोणलंिवूड हया णवसाव्या शतकातील इंग्रज इणतहासकाराने प्रर्ावीपिे मांडला आहे. आपल्या Idea of History हया ग्रंथात ते म्हितात, “आत्मज्ञानासाठी इणतहास उपयुक्त आहे. इणतहास मौल्यवान आहे. त्याची णशकवि मानवी जीवनासाठी लार्दायक आहे. (History is for humanSelf-Knowledge---History has a Value, Its teaching are useful for human life) १३. नैितक मूÐयांची जोपासना इणतहासाद्वारे नैणतक मूल्यांची जोपासना व संवधभन केले जाते. इणतहास हा समाज मानव जीवनात नैणतक मूल्यांचे महत्व प्रणतपादन करत असतो. तसेच त्याला सुरणक्षतता ही प्रदान करत असतो. िरेतर इणतहासामध्ये मानवाच्या ज्या संघषाभची, प्रितीची नोंद केली जाते. ती नैणतकतेने अनैणतकतेवर केलेल्या णवजयाची असते. उदा. णशवाजी महाराजांचा संघषभ, रािा प्रतापचे लढा, णहटलरचे अधपतन, महात्मा िांधींचा संघषभ, रामायि, महार्ारत इ. या संदर्ाभत थॉमस मनरो म्हितात, “हजार पानांच्या धाणमभक ग्रंथांच्या वाचनापेक्षा इणतहासाची चार दोन पानांचे वाचन केव्हा ही चांिले”. इणतहासाच्या शैक्षणिक मूल्यांवर सुप्रणसद्ध अमेररकन इणतहासकार व णवचारवंत णवल डयूरंट हे देिील णवशेष र्र देतात. ते म्हितात, ‘णशक्षि म्हिजे संस्कृतींचा वारसा पुढील णपढीच्या हाती देिे आणि यात इणतहास मोलाची र्ूणमका बाजवतो. १४. गतकालीन संकÐपनांचे मुळ वतभमानकाळात प्रचणलत असलेल्या अनेक णवचारप्रवाहांचे मूळ ितकाळात आढळते. वसाहतवाद, व्यापारवाद, साम्राज्यवाद, जािणतकीकरि इत्यादी िहन वाटिाऱ्या णसद्धांतांचा उिम कसा व कोित्या पररणस्थतीत झाला, याची माणहती कळली की त्यांचे ममभही सहजपिे ध्यानात येते. व्यक्तीपुढे, समाजापुढे अिर राष्रापुढे उभ्या असलेल्या अनेक कठीि समस्यांची बीजे ितकाळात रुजलेली असतात. ती बीजे कशी व कोित्या पररणस्थतीत रुजली, कोिी व का रुजणवली याचे स्पष्टीकरि इणतहासाद्वारा णमळाले की त्यांचे णनराकरि करिे सुकर होते. इणतहासातूनच, ज्यू समाज जिर्र का णविुरला, त्यांच्यात व अरबांच्यात संघषभ का णनमाभि झाला, णकंवा र्ारतात जमातवादाला ितपािी कोिी घातले हे कळले तर त्याकडे पाहण्याची णनकोप दृष्टी णमळते, अणतरेकी णनिभयाचा धोका टळतो. आणि आपल्या पुढील समस्यांना णववेकीपिे आत्मणवश्वासाने सामोरे जाण्याची शक्ती णमळते. समस्या केवळ माझ्याच वाट्याला आलेल्या नाहीत, त्या पूवीही ितकाळात अनेकांनी अशाच समस्यांना तोंड munotes.in
Page 29
इणतहासाचे महत्त्व
29 णदले आहे ही जािीव इणतहास णनमाभि करतो. यामुळे मािसाची संकुणचत, कूपमण्डुक वृत्ती नष्ट होऊन दृष्टी व्यापक बनते. १५. जागितक घडामोडéचे ²ान इणतहासाच्या अध्ययनामुळे आजच्या काळातील जािणतक घडामोडींचे ममभही सहजपिे उलिडते. र्ारत-पाणकस्तान तिावाची मूळ कारिे ध्यानात येतात. इंग्लंडमधील लोकशाहीच्या णवकासाचे ममभ कळते, आणि आज आतंकवादाणवरुद्ध कंठशोष करीत दण्ड थोपटिाऱ्या अमेररकेनेच पणिम आणशयातच नव्हे तर जिर्र मूल्यहीन राजनीतीला व आतंकवादाला कसे ितपािी घातले या वतभमानावर इणतहास प्रकाशझोत टाकतो. यामुळेच राजकीय मुत्सद्यांना इणतहासाचे अध्ययन आवश्यक ठरते. आपली ÿगती तपासा – १. इणतहासात वेळ व काळाचे महत्त्व अधोरेणित करा. ____________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ २. व्यणक्तमत्त्व णवकास व नैणतक मुल्यांची जोपासना यात इणतहासाची र्ूणमका सांिा. ____________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ २.४ सारांश एकंदरीत वरील प्रमािे इणतहासाचे महत्व णवशद करता येईल. इणतहास हा फक्त शैक्षणिक णवषय राणहला नाही. तर ितकालीन मानवी जीवनाचा सिोल स्वरूपाचा अभ्यास आहे आणि त्याद्वारे वतभमान समाजाला मािभदशभन व र्णवष्याला णदशा देण्याचा काम इणतहास करत असतो. इणतहासाचे अध्ययन अथभहीन नसून मानवी मन प्रिल्र् करण्यासाठी त्यांचे व्यणक्तमत्व णवकणसत करण्यासाठी आणि एकूि जीवनाचा मािभ सुिकर कायाभसाठी उपयुक्त व उपकारक ठरते. तसेच इणतहास या ज्ञानशािेमुळे पुरातत्व शास्त्र, वस्तु संग्रहालय शास्त्र, दफ्तर शास्त्र, पयभटन अशा णवणवध क्षेत्रात नोकरी व रोजिार प्राप्त होतो. २.५ ÿij १. सामाणजक उपयोणिता या संदर्ाभत इणतहासाचे महत्व प्रणतपादन करा २. मानवी जीवनात इणतहास हा णवषय कसा सहाय्यक ठरतो यावर णचणकत्सा करा. ३. र्ारतीय इणतहासाच्या संदर्ाभत इणतहासाची उपयोणिता स्पष्ट करा munotes.in
Page 30
संशोधन पद्धती आणि इणतहासाची साधने
30 २.६. संदभª 1. कोठेकर शांता, इणतहास तंत्र आणि तत्वज्ञान, पाचवी आवृत्ती, साईनाथ प्रकाशन, नािपूर, २०१६. 2. सरदेसाई, बी. एन, इणतहास लेिन शास्त्र, णतसरी आवृत्ती, फडके प्रकाशन, कोल्हापूर, १९९७. 3. म्हैसकर प्रदीप, इणतहास तत्वज्ञान (व्याप्ती व णचंतन), औरंिाबाद, २०१५. 4. सरदेसाई बी. एन. िायकवाड, हनुमाने, इणतहास लेिनशास्त्र, फडके प्रकाशन, कोल्हापूर, २०११ 5. सातर्ाई श्रीणनवास, इणतहास लेिनशास्त्र, प्रथमवृत्ती, णवद्या बुर्कस पणललशसभ, औरंिाबाद, २०११. 6. देव प्रर्ाकर, इणतहासलेिनशास्त्र, प्रथमावृत्ती, कल्पना प्रकाशन, नांदेड, १९९७. munotes.in
Page 31
31 ३ इितहासाची साĻकारी शाľे (Auxiliary Sciences of History) घटक रचना ३.१ उिĥĶे ३.२ ÿÖतावना ३.३ साĻकारी शाľ अÅययनाची सुŁवात ३.४ इितहासाची साĻकारी शाľे ३.५ सारांश ३.६ ÿij ३.७ संदभª ३.१ उिĥĶे वै²ािनक व समाजशाľीय शाखा िवषयांचे इितहासा¸या कायª±ेýातील उपयोिगता जाणून घेणे इितहासा¸या सहाÍयभूत शाľांचे इितहास अÅययनातील महÂव अËयासणे . साĻकारी शाľिवषयांचे ±ेý व Âया¸या कायªपĦतीचा अËयास करणे. ३.२ ÿÖतावना इितहास Ìहणजे भूतकालीन मानवी जीवनाची समú वाटचाल होय. या संकÐपने¸या Æयायाने मानवी आयुÕयाशी िनगिडत सवªच घटकांचा अËयास इितहासामÅये अÆनÖयुत होतो. तसेच राजकìय घडामोडी घडÁयामागे आिथªक, भौगोिलक, सामािजक, मानिसक कारणे िततकìच महÂवपूणª असतात. माणूस हा समाजिÿय असÐयाने Âयाचा समाजाशी िकंवा समाजातील इतर घटकांशी, łढी, परंपरा इ. संबंध येतो तसेच मानव हा समाजामÅये उदरिनवाªहसाठी आिथªक Óयवहार सुĦा करत असतो. Âयाचÿमाणे Óयĉì¸या जीवनावर भौगोिलक, पåरिÖथतीचा पåरणाम व मानिसक पåरणाम होत असतो. Âयामुळे समाजरचना, अथªÓयवÖथा व हवामान, वातावरण, मानिसकता यांचे इितहासासंदभाªतील आकलन होÁयासाठी Âया शाखांचे ²ान असणे आवÔयक आहे. भूतकालीन मानवाने Âया¸या संबंिधत घटनांचे वणªन तÂकालीन पåरिÖथतीमÅये उपलÊध असणाöया भाषा व िलपीचा वापर कłन िलिहÁयाचा ÿयÂन केला. Ļा िलखाणामÅये व आ°ा¸या भाषा आिण िलपी मÅये खूप मोठी तफावत असलेली िदसून येते Âयामुळे तÂकालीन भाषा व िलपी यांचे आकलन होÁयासाठी हÖता±र शाľ, आलेख शाľ, अिधकृत कागदपýांचा अËयास करणारे munotes.in
Page 32
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
32 शाľ, भाषाशाľ, मुþांचा अËयास करणारे शाľ इÂयादé शाľाचा उपयोग इितहासा¸या अËयासासाठी होतो. इितहासाला पूरक Ìहणून नाणकशाľ, सं´याशाľ, संदभªúंथशाľ, मूतêशाľ व पुरातßवशाľ हे देखील महßवाचे सहाÍयकारी शाľ Ìहणून ओळखले जातात. Ļा सवª साĻकारी शाľा¸या अËयासामुळे इितहासातील कोणÂयाही घटने संबंधी पåरपूणª ²ान ÿाĮ होÁयास मोठी मदत होते. Ìहणून या संदभाªत ÿो. मॅबले Ìहणतात, “असे काही साहाÍयकारी िवषय आहेत कì जे इितहासकाराला टाळता येणे श³य नाही.” ३.३ साĻकारीशाľ अÅययनाची सुŁवात १९ Óया शतकामÅये इितहासलेखन ÿिøयेसंबंधी अनेक िवचार नÓयाने मांडÁयांत येऊ लागले. इितहास िलहीत असताना Âयाला शाľीय दजाª ÿाĮ Óहावा यासाठी अनेक ÿयÂन जाणीवपूवªक होऊ लागले. अशा ÿयÂनांमधूनच एक समÖया अशी िनमाªण झाली. कì, इितहास हे एक शाľ आहे कì कला ? यामधूनच ºया गटाला इितहास हा वाđयाचाच एक भाग आहे असे वाटत असे Âयांनी History as an Art या ŀिĶकोणातूनच िलखाण केले. अशा िलखाणामÅये बुिĦवादापे±ासुĦा बöयाच वेळा ÿितभेकडे ल± देÁयात आले परंतु दुसरा गट हा जाÖत ÿभावी ठरÐयाने History as a Science या ŀिĶकोणातूनच Âया¸याकडे पािहले जाऊ लागले. २० Óया शतकापूवê इितहासलेखन करत असताना इतर काही शाľांची इितहासाला मदत होऊ शकते अशी कÐपनाच “नÓहती. १९०३ मÅये History is a science, no more and no less असे ÌहटÐयामुळे इितहास लेखनात अनेक शाľांचा संबंध येतो याची पिहÐयांदा कÐपना आली. इितहासलेखन ÿिøयमÅये जी अनेक शाľे येतात, Âयांना Auxiliary Sciences िकंवा Anciliary Disciplines असे Ìहणतात. ÿो. लॅजीलॉस आिण सेनबॉस आपÐया Introduction to the Study of History ‘ या úंथात Ìहणतात,” या बाबतीत एखादा िवĬान गृहÖथ िकंवा इितहासकार यांचे कायª इतर शाľांÿमाणेच आहे. तांिýक ²ानाची मािहती असÂयािशवाय िकंवा िनिIJत Öवłपाची साधनसामúी असÐयािशवाय ही गोĶ साÅय होणार नाही. मग असे आहे तर िवĬान गृहÖथांची िकंवा संशोधकाची उमेदवारी कोणÂया गोĶीमÅये समािवĶ असते ? िकंवा जर अÿÖतुत भाषा वापरली तरीसुĦा या ²ाना¸या जोडीला इतर शाľांचा जो साठा वापरला जातो Âयाला 'इितहासाची साहाÍयकारी शाľे' असे Ìहणतात. असे जरी असले तरी मानवी ²ाना¸या सवªच शाखा सार´याच उपयोगा¸या असतात असे नÓहे. तर Âयांपैकì काही शाľे ही इितहासाला जाÖत पूरक असतात. काही शाľे इितहासाला इतकì जवळची असतात कì Âयां¸या मदतीिशवाय इितहासलेखन श³यच होत नाही. उदा. भू-गभªशाľा¸या मािहतीिशवाय उÂखननही श³य नाही व इितहासलेखनही श³य नाही. Ìहणून इितहासकाराला भू-गभªशाľ माहीत असणे आवÔयक आहे. munotes.in
Page 33
इितहासाची साĻकारी शाľे
33 ३.४ इितहासाची साĻकारी शाľे १. भूगोल (Geography) इितहास व भूगोल या दोन शाľांचा एकमेकांशी अÂयंत िनकटचा संबंध आहे. भूगोलािशवाय इितहासाचा िवचार करता येत नाही. भूगोला¸या रंगमंचावर इितहासाचे नाट्य घडत असते. भूगोल आिण कालøम हे इितहासाचे दोन डोळे आहेत. काळ आिण Öथानामुळे इितहासाला योµय संदभª िमळतो. जॉÆसन¸या मते, भूगोल िशवाय इितहास व इितहासािशवाय भूगोलाची कÐपना करणे अश³य आहे. इितहास मानवी कायाªचा िहशोब आहे तर भूगोल नैसिगªक वातावरणात माणसा¸या कामाची Óया´या करतो. कारण मानवाची ÿÂयेक िøया नैसिगªक वातावरणा¸या संदभाªतच होत असते. मानवा¸या कायाªसाठी भूगोल एक पाĵªभूमी आहे. इितहासा¸या नाÂयासाठी भूगोल एक रंगमंच आहे. भौगोिलक घटक अÂयंत महßवाचे असतात. कारण वातावरणा¸या ÿेरणे¸या अभावी देश िकती ही ÿाचीन असला तरी तो उ¸च सांÖकृितक Öतरावर पोहोचू शकत नाही. ÿो. िमचलेट (Michelet) यां¸या मते “भौगोिलक पåरिÖथतीची मािहती असÐयािशवाय इितहासाचा जो कताª तो मानवÿाणी िचनी िचýातील Óयĉìÿमाणे अधांतरीच चाललेला िदसेल. Ìहणून जिमनीकडे (भूगोलाकडे) नुसतेच एक घटना क¤þ Ìहणून पाहó नये तर अÆन व हवामान यांचा जसा ÿभाव पडतो तसाच जिमनीचासुĦा शतगुणाने ÿभाव पडतो. इितहास संशोधन करत असताना ºया वेळी ®ेķ दजाªची कागदपýे उपलÊध नसतात तेÓहा भौगोिलक पåरिÖथतीचा अËयास कłन, िनरी±ण कłन एक िचý तयार केले जाते व Âया¸या आधारेच एक संभाÓय वणªन तयार करणे सोपे जाते. इितहासा¸या अËयासासाठी भौगोिलक रचना समजणे आवÔयक आहे. भारता¸या उ°रेला पवªतमाला व देशा¸या समुþिकनाöयांनी भारता¸या इितहासाला एक िविशĶ Öवłप िदले आहे. या नैसिगªक सीमा मुळे बाĻ घटनांचा भारतावरील ÿभाव कमी आहे पण वायÓय सीमे¸या पवªतातील िखंडी व Óयापारी मागª व समुþिकनाöयांमुळे िनरिनराÑया समाजा¸या लोकांना देशात ÿवेश करÁयाची सोय झाली. दुÕकाळआदी आप°ीमुळे मÅय आिशयातील अनेक जाती भारतात आÐया. Âयापैकì कुशाण, मुघल, अफगान तुकª वगैरे लोकांनी भारतात आपले िवÖतृत साăाºय Öथापन केले. इितहासकारास भूतकाळातील भौगोिलक संकÐपनांचा अËयास करावा लागतो व ऐितहासीक अिभलेखातील भौगोिलक वणªन व Öथानां¸या उÐलेखाची आधुिनक भौगोिलक वणªन व Öथानांशी संगती बसवावी लागते. Âयामुळे भूगोलाचे अÅययन इितहासाची महßवपूणª ठरते. कोणÂयाही देशा¸या इितहासावर भूगोलाचा ÿभाव पडÐयािशवाय राहत नाही. भारता¸या संदभाªत भारतातील सवª ÿमुख शेतीचे ÿदेश ÿादेिशक राजकìय स°ेचे क¤þ झाले झाली. उदाहरणाथª मगध िकंवा पंजाब, कावेरीचा िýभुज ÿदेश हे तीन ÿदेश भारता¸या इितहासात नेहमी महßवाचे होते. या भागातील Óयापारी मागाªची िवशेष munotes.in
Page 34
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
34 भूिमका होती. सवª शहरे या खोöयातील Óयापारी मागाªशी संलµन होती. कोशंबी, मथुरा, त±िशला, वैशाली वगैरे ÿमुख शहरे Óयापारी मागा«¸या शाखा िनघाÐयामुळे भरभराटीस आली. दि±णी समुþिकनारा Óयापारा¸या ŀĶीने मोठा उपयोग होता. Âयामुळे केरळ, तािमळनाडू, आंňÿदेशा¸या िकनाöयावर अनेक बंदरांचा िवकास झाला. दि±ण भारतातील सागरी हालचालीमुळे चोल साăाºय मलाया, इंडोनेिशया, ®ीलंका पय«त पसł शकले. Ìहणून इितहासकराचे भूगोलाचे ²ान आवÔयक आहे. भौगोिलक पåरिÖथती Âया देशा¸या इितहासाची łपरेखा ठरवीत असते. भूगोलामुळे नैसिगªक पåरिÖथती, वातावरण, खिनज, पाÁयाची साधने, वÖती व वÖतीचे ÿदेश नīा, पवªतरांगा, वनÖपती वगैरे ठरतात. याचा देशाचा राजकारणावर समाजावर, धमª, सागåरक महßव, राजÖव ÓयवÖथा, व आिथªक ÓयवÖथेवर ÿÂय± व अÿÂय± ÿभाव पडतो. या भौगोिलक वैिशĶ्यांमुळेच Âया देशाची संÖकृतीक ÿितमा बनते. भौगोिलक पåरिÖथतीनुसार माणसाÓया आवडी-िनवडी व चाली-रीती बनत असतात. डŌगराळ व खडकाळ ÿदेशातील मांणसे शरीराने िधÈपाड व काटक असतात. उदा. मराठे. Âयांची आवड साधी असते. Âयांचा चालीरीती भपकेबाज असत नाही. तसेच कोणÂयाही संकटाला तŌड देÁयाचे सामÃयं Âयां¸यामÅये असते. या¸या उलट चांगली सुपीक जमीन िवपुल पाणी, समशीतोÕण हवामान अशी िÖथती असेल तर ती माणसे वातुळ शरीराची आळशी, मंद व िनŁÂसाही Öवभावाची असतात. úीक तßववे°ा िहÈपोøेिटस याने नैसिगªक पåरिÖथती व मानवी जीवनपĦती यांमÅये समÆवय दाखवून िदला आहे. úीक तßववे°ा Èलेटो Ìहणतो कì, माणसां¸या िविवध ÿकार¸या शारीåरक ठेवणी, Âयां¸या कतृªÂवाची ±ेýे, Âयां¸या सामÃयाª¸या मयाªदा, Âयांची ÖवभाववैिशĶ्ये आिण Âयां¸या बöयावाईट सवयी हे सगळे Âयांना िमळणारा सूयªÿकाश, Âयां¸या अंगावर वाहणारे वारे, Âयां¸या पोटात जाणारे अÆनपाणी आिण Âयांना नेहमी िदसणारा िनसगª यावर अवलंबून असते. ÿिसĦ िवचारवंत माँटेÖ³यूने भौगोिलक पåरिÖथती¸या बाबतीत िवचार मांडले आहेत. मानवी इितहासा¸या घडणीत माणसाचे कतृªÂव फारसे महßवाचे नाही. मोठमोठे पराøम करणारे महापुŁष इितहास घडवत नाहीत. िकतीही ÿचंड लढाई होऊन गेली तरी समाजाचे जीवन फार बदलत नाहीत. राÕůा¸या भरभराटीची िकंवा अधोगतीची ती कारणे नÓहेत, तर तेथील भूमी व हवामान यांचा मानवी इितहासावर दीघªकाळ िटकणारा पåरणाम होत असतो. याचा अथª असा नÓहे कì भूगोलािशवाय इतर कशालाच महßव नाही तर मानवी इितहास घडत असताना भूगोल हा ÂयामÅये एक महßवाचा घटक आहे. एवढाच होय. २. अथªशाľ (Economics) इितहासाला अिधक जवळची असलेली अथªशाľ ²ान शाखा अÂयंितक उपयोगाची आहे. ऐितहािसक घटनांचा कोणताही भाग असा नाही ºयाचा अथªशाľाशी संबंध येत नाही. मानवाचा िवकास Âया¸या आिथªक ÿगती व महßवकां±ापासून सुł होतो. रानटी अवÖथेत राहणाöया मानवापासून तो आजपय«त मानवी जीवन भौितक ŀĶ्या अिधकािधक ÿगत करÁयाचे सतत ÿयास मानवाने केले आहेत. यामुळे शेती, उīोग, Óयापार, दळणवळण व वाहतुकìची साधने, उÂपादन िवतरण पĦती, अिधकोषांची कायªÿणाली, बाजार ÓयवÖथा व कर ÓयवÖथा इÂयादी आिथªक बाबéना मानवी जीवनात महßवपूणª Öथान आहे. यामुळे कॉÆडरसेट, बकल, कालª मा³सª, एंजÐस munotes.in
Page 35
इितहासाची साĻकारी शाľे
35 इÂयादी अËयासकाने आिथªक Óयवहारांवर िवशेष भर देऊन व गतकालीन मानवी जीवनाचा अÆवयाथª लावला आहे. माशªल¸या मते, जीवना¸या सामाÆय Óयवहारात गुंतलेÐया लोकांचा अËयास Ìहणजे अथªशाľ होय. यात सुख समृĦी भौितक कजाªची ÿाĮी व Âयां¸या Óयापारशी घािनķपणे संलµन अशा Óयिĉगत व सामािजक Óयवहारांची तपासणी होते दुसöया शÊदात सुखी जीवना¸या आवÔयकता िमळवÁयासाठी व Âया¸या सदुपयोग यासाठी खाजगी संबंिधत खाजगी व सामािजक ±ेýाचा अËयास करतो. अथªशाľाचे िसĦांत समजÁयासाठी व Âयाची Óया´या करताना आिथªक इितहासाची मदत होते. सामािजक Óयवहार हा मागील आिथªक हेतूमूलकता समजÁयासाठी अथªकारणाची जाण इितहासकाराला असणे आवÔयक असते. Óयापाराचे समतोल, मुĉ Óयापार, िनयंिýत अथªÓयवÖथा, मुĉ बाजार ÓयवÖथा अशा संकÐपनांचे योµय आकलन होÁयासाठी अथªशाľीय िसĦांत जाणून घेणे गरजेचे असते. सर िवÐयम यां¸यामते आिथªक िवचार Öवतःची ऐितहािसक तÃय असतात. मानवाचे उपजीिवके¸या साधनां¸या उÂपादनात अिधकतम संतोष ÿाĮ करÁयासाठी काय केले हा आिथªक इितहास आहे. आिथªक इितहासा¸या ±ेýात मानवास ÿभािवत करणारे िवचार समाजाचा उĥेश िविवध समाज घटकांचे परÖपरांशी संबंध व Óयवहारांचा अËयास आिथªक इितहासाचा िवषय असतो. अथªशाľ हे जरी एक Öवतंý शाľ असले तरी इितहासा¸या अËयासकाला Âयाचा मागोवा घेणे आवÔयक ठरते. कोणÂयाही Óयĉì¸या हालचाली या Öवतंýपणे होऊ शकत नाहीत. समाजातील अनेक Óयĉì एकमेकांशी आिथªक िहतसंबंधाने जोडलेÐया असतात. • इितहासकाराला या आिथªक संबंधाची थोडीशी तरी का होईना मािहती असणे आवÔयक असते. उदा. ÿाचीन भारतातील Óयापार व नाणेपĦती यांची मािहती घेतÐयािशवाय तÂकालीन समाजाचे आिथªक व सामािजक िववेचन करता येत नाहीत. आधुिनक काळात अथªशाľ हे िदवसेिदवस गुंतागुंतीचे व िकचकट होऊ लागले आहे; परंतु याचा सुĦा काही ÿमाणात ऐितहािसक घटनांवर पåरणाम होत असतो ही गोĶ ल±ात ठेवली पािहजे. १८ Óया शतकात इंµलंडमÅये औīोिगक øांती झाली आिण मग या आिथªक ÿijांना मानवी समÖयांचे Öवłप ÿाĮ झाले. ÿा. सदािशव आठवले आपÐया ‘इितहासाचे तÂव²ान या úंथात Ìहणतात, “इितहासाला, मानवी घडामोडéना, भौितक बाजू असतात; माणसां¸या कृती Âयां¸या आिथªक गरजांतून आिण िहतसंबंधांतून िनमाªण होत असतात हा – िवचार १९ Óया शतकात एकदम नÓयाने आिण ÿथमच सांगÁयात आला असे मुळीच नाही; परंतु एवढे िनिIJत कì जीवना¸या आिथªक बाजूचा बराच खोलवर िवचार कłन तपशीलवार िववेचनाने इितहासाचा हा अथª ÿथम १९ Óया शतकात जमªन तßव² कालª मा³सª यानेच िदला”. ÿाचीन आिण मÅययुगात राजे लोकांनी परÖपरांवर केलेली आøमणे ही काही उदा° हेतू ठेवून केलेली नÓहती. िजंकलेला ÿदेश आपÐया राºयास जोडÁयाचे काम देखील Âयांनी Âया ÿदेशातील लोकांना सुख-सोयी īाय¸या हे आपले नैितक उ°रदाियÂव आहे Ìहणून केलेले असते असेही नाही. अथाªजªन करणे, अथª समृÅदी वाढिवणे हाच Âयांचा हेतू असायचा. िविवध कालखंडांत घडलेÐया आिथªक घडामŌडीचा जेÓहा munotes.in
Page 36
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
36 आपण अËयास कł लागतो Âयावेळी Âया घडÁयामागची कारणमीमांसा पािहली Ìहणजे तÂकालीन इितहासच उलगडला जात असतो. अथªशाľाचा इितहास जेÓहा मांडला जातो Âयावेळी अपåरहायªपणे अथªशाľा¸या िवकासा¸या ÿÂयेक टÈÈयात समाजात काय होत होते, राजÓयवÖथा कशी होती, ÿणाली कोणती होती याचा उÐलेख हा होतच जातो. इितहासाचा अËयास करतांना जसे अथªशाľात सामील होणाöया घटकांचा जसे कर, कर ÿणाली, शेतसारा, वसूल करÁयाची पÅदत यांचा अËयास होतो तसेच अथªशाľाचा करताना इितहासाचा होतो. यामुळेच इितहास व अथªशाľ हे एकाच नाÁया¸या दोन बाजू आहेत असे Ìहटले जाते. आधुिनक काळात देखील जेÓहा आिथªक ÿijांना जेÓहा िवचार केला जातो, Âयावेळी इितहासाचे साĻ ¶यावे लागते. ३. मानसशाľ (Psychology) मानसशाľ व इितहास ही दोÆहीही शाľे एकमेकांना अितशय जवळची आहेत. कारण इितहासात हा मानव क¤þ असतो तर मानसशाľामÅये मानवी मनाचा आिण वतªनाचा सवªच ŀिĶकोनातून अËयास केला जातो. ऐितहािसक घटना घडवणारी Óयĉì एका िविशĶ मानसशाľीय ÿिøयेमधून जात असते. मानवी Öवभावातील माया, मोह, लोभ, मद, मÂसर, हषª, युयुÂसु ÿवृ°ी या सवा«ची मािहती इितहासकाराला असणे आवÔयक असते. गतकाळातील घटना ही जशी¸या तशी उभी करÁयाचे काम कागदपýे करत असतात; परंतु Âयातील Óयĉìची मनोवृ°ी सा±ात् उभी करÁयाचे काम मानसशाľा¸या मदतीिशवाय होणे श³य नाही. इंúज इितहासकार आर. जी. कॉिलंगवुड (R. G. Collingwood) यांनी Inside Outside Theory ही याच संदभाªत मांडली आहे. उदा. िशवाजी व अफजलखान यां¸या भेटी¸या वेळी Âयांची मनःिÖथती कशी होती हे समजÁयासाठी इितहासकाराने दोÆहीही Óयĉéची Öवतःच कÐपना कłन Âयावłन िनÕकषª काढÐयास दोघांचीही मनःिÖथती Âयाला समजू शकेल. माणसाचे वैयिĉक जीवन व भोवतालची पåरिÖथती यांचा एकमेकांवर ÿभाव असतो. तेÓहा जर Âयां¸यातील संबंध जाणून घेतला तर मानसशाľीय िनÕकषª काढता येतात. मानसशाľाचा अगदी अिलकडील काळात चांगला वापर सुł झाला आहे. “इितहास Ìहणजे केवळ घटनांची जंýी नाही तर तो िवचारांचा इितहास आहे” अशी भूिमका बेिनडीटो øोचे, कॉिलंगवुड यांनी ठामपणे मांडÐयापासून मानसशाľा¸या अËयासाचे इितहास लेखना¸या ŀĶीने महßव वाढले आहे. अँनÐस नावाने ओळखÐया जाणाöया माकª Êलॉच व लुिसयन Āावे या इितहासकारांनी याच दोन अËयासाशाखांचे परÖपरवलंिबÂव आúहाने मांडले आहे. पूवê इितहास कार एखाīा युĦाची कारणे शोधत असताना आिथªक, सामािजक व राजकìय बाबéवर भर देत असत. अिलकडील काळात युĦा¸या पाठीमागे असणारे मानसशाľीय कारण शोधले जाते. उदा. दुसöया महायुĦास िहटलर कारणीभूत ठरला. Âयासाठी Âया¸यातील मनोिवकृती हेच मु´य कारण गृहीत धरले आहे. मानसशाľा¸या ÿभावामुळे ऐितहािसक घटनेकडे पाहÁयाचा ŀिĶकोण बदलला ही गोĶ िसĦ होते. ÿो. बानªस (Barnes) आपÐया ‘A History of Historical Writing’ या úंथात Ìहणतात, “मानसशाľा¸या आधाराने इितहास अनेक महßवा¸या गोĶी जाणू munotes.in
Page 37
इितहासाची साĻकारी शाľे
37 शकेल. एखादी िøया करÁयामागची ÿेरणा, तसेच जडण-घडण व िनयंýक, मानवी ®Ħा या सवा«ची इितहास काराला मािहती घेता येईल” भूतकाळातील ऐितहािसक पाýांनी घेतलेले िनणªयच केवळ मानसशाľा¸या िभंगातून पाहायचे असे नाही तर इितहासाचा अËयास करणाöया अËयासकाची मानिसकता देखील मानसशाľा¸या िभंगातून पाहणे आवÔयक असते. कोणतीही Óयĉì ित¸या मनावर ºया िवचारांचे िबंबण झालेले असते Âयाच िवचारां¸या चौकटीत कोणÂयाही घटनेचे िवĴेषण करीत असते. इितहासाचा अËयास करणारी Óयĉì कोणÂया वातावरणात राहात होती, ित¸यावर कोणÂया ÿकारचे िवचारांचे िबंबण झाले आहे याचा पåरणाम इितहासा¸या अËयासावर झाला नसता तर एकाच घटनेचे िवĴेषण वेगवेगÑया पÅदतीने झाले नसते. यासाठी १५८७ ¸या ÖवातंÞययुÅदा¸या घटनेचा िवचार कł. इितहासाचा अËयास करणाöया अËयासकांत या घटने¸या संबंधात िविवध मते आहेत. काही इितहासकारां¸या ŀĶीने हे िशपायांचे बंड होते. आपÐया या िवचारां¸या समथªनाथª ते ÿितपादन करतात कì यात केवळ िशपायांचा सहभाग होता, सवªसामाÆय ÿजेचा नाही. तर काही अËयासकांनी यास ÖवातंÞययुÅद असे Ìहटले आहे. आपला मुĥा ÖपĶ करताना ते Ìहणतात कì इंúजांपासून मुĉ होÁयासाठी हा लढा लढला गेला. कोण लढले हे महßवाचे नाही पण का लढले हे महßवाचे आहे. Ìहणून हे ÖवातंÞययुÅद आहे. तसेच एखादे वणªन परÖपर हेतू ÿाĮी साठी पूवªúह असÁयाची श³यता असते. उदा. मराठ्यां¸या इितहासात मÐहार रामराव िचटणीस या बखरकाराने संभाजी महाराजांवर असलेÐया रागामुळे Âयांचे चुकìचे व िवकृत वणªन केले. मानसशाľामुळे इितहासा¸या अËयासा¸या पĦतीत िनिIJतच पåरवतªन झाले. केवळ घटनेची मािहती व चåरýाची मािहती इत³यापुरताच अËयास मयाªिदत रािहला नाही घटने¸या मागील मानिसकता देखील अËयासनीय झाली. सामािजक चळवळéचा इितहास िलिहÁयासाठी देखील मानसशाľाची मदत घेतली जाते. जॉजª Łड यांनी øांितकारी उठाव मागील जमावाची मानिसकता अËयासली आहे. तर कारखाÆयातील कायªपĦतीचा मजुरां¸या मानिसकतेवरील पåरणाम हा देखील इितहासकारां¸या अËयासाचा िवषय झाला आहे. ४. समाजशाľ (Sociology) इितहास व समाजशाľ या एकाच नाÁया¸या दोन बाजू आहेत. मानव हा समाज िÿय ÿाणी आहे. तो समाजात राहत असताना अनेक कृती करीत असतो. इितहास व समाजशाľ ही दोÆहीही शाľे मानवाचाच अËयास करतात. Âयामुळे Âयांचा िनÕकषª जरी वेगळा असला तरी कायªपĦती सारखीच असते. इितहास संशोधनातील अनेक िवĬान हे ÿथमतः समाजशाľ²च होते. पूवê इितहास व समाजशाľ हे दोÆही िवषय एकýच असत; परंतु Âयां¸यात ÿÂय± संबंध ÿÖथािपत करÁयाचे काम एिमल डकªम Emile Durkheim) याने केले. २० Óया शतकात मॅ³स वेबर (Max Waber) याने अनेक बाबतéत संशोधन कłन इितहास व समाजशाľ या दोघां¸यामधील जवळचा संबंध दाखवून िदला. ÿो. ई. एच्. कार यांनी समाजशाľा¸या अËयासाला ÿोÂसाहन munotes.in
Page 38
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
38 िदले आहे. ते Ìहणतात, “जर समाजशाľाला इितहासासारखे उपयोगी बनवावयाचे असेल तर Âयाने वैिशĶ्यपूणª घटना व सामाÆय घटना यां¸यातील संबंधांचा अËयास केला पािहजे. समाजशाľाने आøमक बनले पािहजे व अशा वेळी वतªमानकाळातील समाजाचा अËयास न करता समाजातील बदल व िवकास या संदभाªत अËयास केला पािहजे”. समाजशाľ व इितहास यांतील घिनķ संबंध असा आहे कì समाजशाľाची संबंिधत एखाīा िवषयाचा अËयास इितहासा¸या सहाÍयिशवाय करता येत नाही आिण इितहासातील एखाīा घटनेचा मागोवा घेताना समाजशाľाचे सहाÍय ¶यावे लागते. इितहास आिण समाजशाľ यां¸या मांडणीची अËयासाची पĦत िभÆन असली तरीही Âयां¸यातील संलµनता इतकì िवल±ण आहे कì Âयामुळे राजवाडे यांनी Ìहटले आहे कì, 'मानव समाजा¸या चåरýाचा जो वृ°ांत तो इितहास होय व Âया मानव समाजा¸या गती िÖथती¸या कायªकारणांशी जी िनयम परंपरा ितला मानव समाजशाľ Ìहणतात.' इितहास ही मानवाची िनिमªती असली तरीही ती एकट्या, एकाकì मानवाची िनिमªती असत नाही. टोळी, गट, समाज अशा łपाने जेÓहा मानव हा एकý येतो तेÓहाच इितहासाची िनिमªतीही श³य असते आिण Âयाच वेळी समाजशाľाची िनिमªती होत असते. इितहास हा समाजाचा िवकासाचे, पåरवतªनाचे असा आलेख आहे कì ºयाचा ÿÂयेक िबंदू परÖपरांशी संबंिधत असतो. मानवा¸या िøया कलापांचे अÅययन इितहास आिण समाजशाľ दोघेही करतात. दोÆही शाľांचा अËयास हा िभÆन पĦतीने होत असला तरी दोघांनी एकमेकांची ±ेýे Óयापलेली आहेत. या संदभाªत ÿो. इ. जी. हॉवाडª Ìहणतात कì, इितहास Ìहणजे भूतकालीन समाजशाľ तर समाजशाľ Ìहणजे वतªमानकालीन इितहास होय. सुÿिसĦ िāिटश इितहास संशोधक अनाªÐड टॉयÆबी यांचा 'The Study of History हा úंथ इितहासाइतकाच समाजशाľाला जवळ आहे. ÿो. बकªहथª सार´या इितहासकारांनी मानवाचे सामािजक सबंध, लोकłढी व िशĶाचार, संÖथा, समाजरचना इÂयादीचा अËयास करÁयावर भर िदला आहे. िसµमंड बेÐहा या समाजशाľ²ाने ऐितहािसक समाजशाľाला माÆयता िदली आहे. ÿो. बॉल हॅबेट यांचा 'Social policy and social change in Western India, १८१७ १८३०' हा ÿबंध िकंवा डॉ. सुधा देसाईचा 'Social Life in Maharashtra Under the Peshwas.' हा ÿबंध यामÅये समाजाचे ऐितहािसक ŀिĶकोणातून वणªन केलेले आहे. ÿो. जी. एम. िůÓहेलीन यांनी “Social History of England" हा इंµलंडचा सहा शतकांचा इितहास िलिहला. या úंथा¸या ÿÖतावनेत Âयांनी राजकìय अंगाला फाटा देऊन िलिहलेÐया समाजाचा इितहास Ìहणजे सामािजक इितहास होय असे नमूद केले आहे. समाजशाľ आिण इितहास यांचा संबंध जरी िनकटचा असला तरी या दोÆही शाľांत खालील बाबतीत िभÆनता िदसून येते. १. समाजशाľ िवĴेषणाÂमक शाľ आहे, तर इितहास हे ÿामु´याने वणªनाÂमक शाľ आहे. munotes.in
Page 39
इितहासाची साĻकारी शाľे
39 २. समाजशाľामÅये वतªमानकालीन मानवी समाजात घडणाöया सामािजक आंतरिøयांचा अËयास केला जातो, तर इितहासामÅये भूतकाळात मानव समाजात घडलेÐया घटनांचा मागोवा घेतला जातो. ३. समाजशाľामÅये िविशĶ ŀिĶकोणातून Óयĉìचे महßव सांगतात तर इितहासामÅये असामाÆय Óयĉì¸या चåरýावर भर िदला जातो. असे असले तरी या दोÆही शाľांचा िनकटचा संबंध आहे. ५. राºयशाľ 'इितहास Ìहणजे गतकालीन राजकारण' ही सीले यांनी केलेली इितहासाची Óया´या ÿिसĦ आहे. एकोिणसाÓया शतकापय«त राजकìय िवषयांना इितहासात ÿामु´याने Öथान असे. एक काळ असा होता कì जेÓहा राºयशाľाचा अËयास हा इितहासा¸या अंतगªतच समािवĶ होता. कारण ÿाचीन व मÅययुगात इितहासात राजा आिण Âयाची राजनीित या भोवतीच इितहास िफरत असतो. परंतु आता राºयशाľ आिण इितहास हे दोÆही पृथक असे िवषय झाले आहेत. राजकìय िवषयांचा शाľीय ŀĶीने अÅययन करणारी अËयासशाखा हे राºयशाľाचे Öवłप असÐयामुळे िभÆन राजकìय िवचारÿणाली, राजकìय घडामोडी, ÿशासकìय पĦती व यंýणा यांची मािहती ते शाľ कłन देते. एकािधकारशाही, हòकुमशाही, लोकशाही, ®ेķीस°ा, वसाहतवाद, िनमवसाहतवाद अशा इितहासात वारंवार वापरÁयात येणाöया संकÐपना राºयशाľ ÖपĶ करते. शासनाने पाåरत केलेले कायदे, अंमलात येणारे संिवधान हे िवषय देखील दोÆही अËयासशाखांना महßवाचे आहेत. तसेच लोको°र शासकां¸या, युगÿवतªक िवभूतé¸या कायाªचे राजकìय पैलू, Âयांची युĦनीती, राजनैितक संबंधांचे तािßवक अिधķान, आंतरराÕůीय राजकìय संÖथांची जडण घडण व कायªपĦती इÂयादी िवषयांची राºयशाľ देत असलेली मािहती इितहासकाराला उपयुĉ ठरते. अनेक ऐितहािसक घडामोडéची व समÖयांची उ°रे राºयशाľातून सापडतात. राºयशाľात माणसां¸या राजकìय िवचारांचा, ÿणालीचा अËयास होतो तर इितहासात Âया¸या पाĵªभूमीचा अËयास मांडला जातो. वेगवेगÑया राजकìय संकÐपना, राजकìय व शासकìय संÖथा काळा¸या ओघात कशा उÂøांत झाÐया, गतकालीन राजकìय संÖथांचे Öवłप काय होते, युĦनीती काय होती ही मािहती इितहासातून राºयशाľ² िमळिवतो. यामुळे राजनीित²ांना इितहासाचे अÅययन िनकडीचे ठरते. पंिडत जवाहरलाल नेहł, िवÆÖटन चिचªल, ĀॅाÆकिलन łझवेÐट यांसारखे महान जागितक मुÂसĥी इितहासाचे गाढे अËयासक होते. यावłन राºयशाľ व इितहासाचा िनकटचा संबंध ÖपĶ होतो. 'राजकारणाची कला आÂमसात करÁयास इितहासाची मदत होते' असे úीक इितहासकार पॉिलिबअस Ìहणतो. 'ÿÂय± घडलेÐया सÂयािधिķत राजकारणाकडे दुलª± झाÐयास इितहासाला कÐपनािधिķत सािहÂयाचे Öवłप ÿाĮ होते आिण इितहासा¸या Óयापक munotes.in
Page 40
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
40 ŀĶीखेरीज राजकारणाला गंभीर łप येत नाही' असे सर सीले यांचे िवधान दोहोतील परÖपरपूरकता व िनकटता दाखिवÁयास पुरेसे बोलके आहे. राजकारण इितहासाला िवषय पुरिवते तर इितहास गतराजकारणाला उजाळा देतो. यामुळे दोÆही अËयासशाखा परÖपरांवर आधाåरत आहेत. ६. कालøमशाľ (Chronology) इितहास संशोधकाला सुŁवातीला जर कोणÂया गोĶीची मािहती आवÔयक असेल तर ती Ìहणजे कालøमाची होय. हे शाľ भूतकाळातील कोणती घटना कधी झाली होती. आिण दोन घटनांमÅये िकती अवधीचे अंतर होते हे िनिIJत करते. िलहीत असताना घटनांची सुसंगती लावून एकामागोमाग एक घटना जर िदÐया नाहीत तर Âया िलखाणाला कादंबरीचे Öवłप ÿाĮ होते. कालøमाचे महßव सांगताना सुÿिसĦ भारतीय इितहास संशोधक नीळकंठ शाľी Ìहणतात, “ Chronology is the eye of history, ‘आता ÿij िनमाªण होतो तो असा कì कालøम ही कÐपना कशामुळे अिÖतÂवात आली ? पूवê धािमªक कृÂये व शेतीची कामे यांचे वार ितथी ठरिवÁयासाठी अनेक घटनांची नŌद ठेवावी लागत असे. Âयामुळे एकापाठोपाठ एक घटना नमूद करÁयाची पĦती सुł झाली व ही पĦती इितहास लेखनासाठी अितशय आवÔयक आहे. कालøम नसेल तर Âया घटनांना काही अथªच राहणार नाही, कालिवपयाªसाचा दोष िनमाªण होतो. उदा. सातवाहन राजा हाल याने ‘गाथासĮशती’ हा ÿाकृत úंथ िलिहला असे मानले जाते. अथाªत् कालøमाचा कोठेही उÐलेख नसÐयामुळे ‘हा हाल कोणता? यापासून ते हा संúह हालानेच िलिहला काय? ‘इथपय«त अनेक मतभेद िनमाªण होतात. भारतात ÿाचीन काळापासून एक समान कालगणनापĦती अिÖतÂवात नÓहती. येथे शक, संवत, िहजरी, फसली अशा वेगवेगÑया कालगणना पĦती ÿचारात असÐयामुळे आज¸या इसवी सना¸या चौकटीत पूवê¸या घटना बसिवणे व Âयासाठी िभÆन कालगणना पĦती अËयासणे व कालगणना शाľाचा उपयोग करणे िनकडीचे ठरते. िविशĶ्य एका राºयाची कालगणनेला राजा¸या स°ाúहणा¸या िदवसापासून ÿारंभ होत असे. भारतीय इितहासातील काही कालगणना खालीलÿमाणे : १. िवøम संवत २. शक सवंत ३. गुĮ शक ४. कलचुरी शक ५. गंग शक ६. चालु³य – िवøम शक ७. फसली सन ८. िवलायती सन munotes.in
Page 41
इितहासाची साĻकारी शाľे
41 ९. िýपुरा शक १०. मगी शक ११. मÐल शक १२. इलाही शक (कालगणना) १३. राºयिभषेक शक १४. मावलुदी शक घटनेची ÿामािणकता िसÅद होÁयासाठी तÂसंबंधी कालगणना ल±ांत घेऊन िवचार करावा लागतो. वर सांिगतÐयाÿमाणे काही कालगणना या लोप पावलेÐया आहेत तर काही संशयाÖपद, कृिýम अशा आहेत. या सवा«ची मािहती अËयासकास असणे अÂयावÔयक असते. Âयािशवाय घटनेची ÿामािणकता िसÅद होत नाही. ७. हÖता±राचे शाľ (Paleography) पॅिलओúॉफì Ìहणजे जुÆया हÖता±रांचा अËयास करणारे शाľ होय. अनेक अ±रे कसकशी िवकिसत होत गेली याचा अËयास केला जातो. ÿÂयेक शÊद िकंवा अ±र हे ÿÂयेक Óयĉì¸या हÖता±रामÅये कालांतराने बदलत जाते. या शाľामÅये Öथळ व काल यांमÅये ÿÂयेक शÊदाचा कसा िवकास झाला यांचा अËयास केला जातो. हÖता±रतº² (Paleographer) ही जुनी कागदपýे व िशलालेख नुसतेच वाचतो असे नÓहे तर ÿÂयेक अ±राचा िवकास कसा झाला याची मािहती देतो. िश±णøमामÅये ÿÂयेक अ±र ठरावीक कालखंडामÅये बदलत असते. उदा. पूवê ल’ हे अ±र असे काढत असत तर हÐली हेच अ±र ‘ल’ असे काढले जाते. पूवê ‘काही’ यापैकì दोÆही अ±रांवर अनुÖवार देत असत तर हÐली दोÆही अनुÖवार काढून टाकलेले आहेत. ºयाÿमाणे एखादी भाषा एकाच जमातीचे लोक अनेक ÿकारांनी िलिहतात तसेच एखादी भाषा अनेक जमातीतील लोक अनेक ÿकारांनी िलिहतात. तेÓहा हÖता±रतº²ाला नुसते अ±र पाहóनसुĦा तो शÊद कोणी िलिहला असेल याची कÐपता येऊ शकते. हÖता±रतº² हा अनेक संि±Į łपांचा (Abbreviation) अËयास करत असतो. हÖता±रशाľा¸या अËयासाने संशोधकाची बुĦी जाÖत तीàण बनते. तसेच अनेक गूढ ÿij सुटतात. या शाľामुळेच अनेक गूढ ÿij सुटू शकतील. उदा. तंजावर येथील बहदीĵर मंिदरा¸या िशलालेखावłन मराठ्यांची अिधक मािहती समजते. मानव जसा जसा िवकिसत होऊ लागला तसे Âया¸या अ±र रचनेत देखील पåरवतªन होत गेले. हे पåरवतªन वेगाने आिण सवªý सार´याच पÅदतीने झाले असे माý नाही. यामुळे अ±रां¸या रचनेवłन ते कोणÂया ÿदेशातील असेल हे Âया¸या अËयासावłन िनिIJत होऊ लागले. यामुळे संबंिधत काळ कोणता होता आिण तÂकालीन समाजाची िÖथती कशी होती हे िनिIJत करणे सोपे जाऊ लागले. नाणी, िश³के, िशलालेख, आिण अिभलेख व úंथ यात असलेÐया अ±रां¸या समाजातील सांÖकृितक, धािमªक बाबéचाही उलगडा करÁयाचा ÿयÂन करता येतो. िलिपशाľात केवळ िलिपचाच अËयास होतो माý नाही. लेखकाने उपयोगात आणलेÐया सांकेितक शÊदांचाही munotes.in
Page 42
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
42 अËयास हÖता±र शाľात होतो. ÿÂयेक िलिपत कोणते ना कोणते सांकेितक शÊद असतातच. जसे इंúजीत i.e. यासारखे सांकेितक शÊद आहेत. सांकेितक शÊद कोणÂया काळात िनमाªण झाले आहेत हे िनिIJत कłन िलिपशाľा¸या साहाÍयाने तÂकालीन लेखन िवकासाची िÖथती ल±ांत घेता येते. िलिपशाľ हे इितहासातील समाजाची बौिĦक, शै±िणक, व लेखन िनिIJत करÁया¸या िवकास ŀĶीने अÂयंत महßवाचे शाľ आहे हे िन:संशय! ८. आलेखशाľ (Graphology) या शाľामÅये Óयĉì¸या हÖता±रावłन ितचा Öवभावधमª समजू शकतो. एखाīा Óयĉì¸या अनेक पýांचा संúह तपासला असता Âया Óयĉìचा Öवभाव िनिIJत समजू शकतो. उदा. एखाīा Óयĉìचे हÖता±र शÊदा¸या शेवटी जर वर वर जाणारे असेल तर ती Óयĉì महßवाकां±ी असते असा िनÕकषª िनघतो. अथाªत् िनÕकषª ढोबळ मानाने काढलेले असतात. Ìहणून वापरलेला कागद, Âया Óयĉìचे वय, Âयाचे िलंग व मनोवृ°ी यांचा अËयास केला पािहजे. काही वेळां हेतुपूवªक िदशाभूल करÁया¸या ŀĶीने वेगवेगÑया ÿकारची अ±रे काढली जातात. बöयाच वेळां अितशय कामात Óयú असणाöया माणसाचे हÖता±र अितशय खराब असते. उदा. पýकार व डॉ³टर. एकंदरीत या शाľा¸या अËयासावłन एवढे िनिIJत समजू शकेल कì तो मनुÕय सावधान िच°ाने िलहीत होता कì घाईने िलहीत होता. ९. अिधकृत कागदपýांचा अËयास करणारे शाľ / (Diplomatics) अिधकृत कागदपýे ही राÕůाराÕůामधील पýÓयवहारात समािवĶ होतात . अिधकृत कागदपýांचा अËयास करणारी ही शाखा एक Öवतंý शाखा आहे. Diplomatics शÊद Diploma या शÊदावłन आला आहे. Diplomatics या ÿकारामÅये कोणी कोणाला पý िलहावे Âयाचा मायना ठरलेला असतो. Âयावłन Âया पýलेखकाचा व पý ÖवीकारणाÆयाचा दजाª समजतो. अिधकृत कागदपýांमÅयेसुĦा मायने कालानुłप बदलत असतात. उदा. पेशवे – दĮरात अनेक पýांची सुŁवात ‘Öवामी’, ‘गोसावी’ अशा शÊदाने होते. अिलकडील काळात हे शÊदÿयोग हाÖयकारक वाटतात. Diplomatics हे अशा बदलांचा अËयास करते. Paleography व Diplomatics या दोÆहोही शाľांचे िनÕकषª जर बरोबर ठरले तर संशोधकाचे काम सुलभ होते. मÅययुगीन कालखंडातील राºयकत¥ सरदार अिधकारी या वगाªची मोठ्या ÿमाणात पýे आढळून येतात. पýांमधील मायना व मजकूर समजÁयासाठी या शाľाचा उपयोग होतो उदा. छýपती िशवाजी महाराजां¸या सुŁवाती¸या पýांत “अजर´तखाने राजे®ी िसवाजीराजे दामदौलतहó बजािनब करकूनान हाळ व इÖÂकबाळ व देशमुखानी प|| पुणे िबदानद के सुहóर सन….” अशा ÿकारचा मायना िदसून येतो. परंतु राºयिभषेक नंतर Ļा मायÆया मÅये बदल झालेला िदसून येतो. munotes.in
Page 43
इितहासाची साĻकारी शाľे
43 १०. मुþाशाľ (Sigillography) Sigillography या शÊदाचा उगम Sigil Ìहणजे Seal िकंवा मुþा िकंवा Signature Ìहणजे Öवा±री यापासून झाला. यालाच Sphiragistic (िÖफरािगिÖटक) असेही Ìहणतात. या शाľामÅये अनेक अिधकारी, राजे-महाराजे यां¸या मुþांचा अËयास केला जातो. Âयात उपयोगात आणलेÐया मुþांचा आकार, Öवłप आिण वैिशĶ्ये यांचाच अËयास होतो असे नाही तर ºया पÅदतीने ही मुþा कागदपýांवर उमटवलेली असते आिण ती कोणÂया धातूची बनलेली असते याचाही यात अËयास होतो. मुþेत असणारी अ±रे, ÿितमा आिण Âया अ±र व ÿितमेची सुबकता, अकुशलता यावłन ºयाÿमाणे तÂकालीन राजा¸या िवचारांची, ÿवृ°ीची आिण ®Åदेची ओळख पटते. Âयाचÿमाणे तÂकालीन समाजा¸या आिथªक सुब°ेची, कौशÐय संपÆनते¸या ÿमाणाची सा± पटते. ऐितहािसक कागदपýांमÅये अनेक लोकां¸या अनेक मुþा उठवलेÐया असतात Âयावłन Âया Óयĉìचा उĥेश समजतो. उदा. िशवाजी महाराजांची राजमुþा. ÿितपIJंþलेखेव विधªÕणुिवªĵवंिदता । शाहसुनोः िशवÖयैषा मुþा भþाय राजते।। अशा मुþांमधून जो आशय असतो तो अनेक संशोधकांचा अनेक वष¥ संशोधनाचा िवषय बनतो. राजमुþांचा वापर करीत असताना संबंिधत िठकाण¸या हवामानानुसार मेण ‘ िकंवा ‘ िशसे ‘ यांचा वापर केला जातो. मुþेवłन जसे धोरण समजते तसेच Âयाचा ŀिĶकोणही समजतो, बöयाच वेळां राºयाची आिथªक पåरिÖथती समजते. मुसलमानी आमदानीत ÿÂयेक कागदपýावर मुþा उठवत असत Âयामुळे कागदपýांची सुसंगती लावणे श³य होते. तसेच, Âया राºयाचा सांÖकृितक दजाªसुĦा ÖपĶ होतो. भारतीय उपखंडात िनमाªण झालेली आिण िवकिसत पावलेली संÖकृित Ìहणून िसंधू संÖकृितचा उÐलेख हा अपåरहायªच आहे. या संÖकृित¸या संबंधाने जेÓहा िविवध Öथानी उÂखनन झाले Âयावेळी अनेक मुþा अथाªत िश³के ÿाĮ झाले. यावर असणाöया आकृÂया व शÊद यांचा अथª लावÁयाचा अनेक तº²ांनी ÿयÂन केला हे िनिIJत परंतु Âयांना Âयात यश ÿाĮ झालेच आहे असे Ìहणता येत नाही. िसंधू संÖकृिततील समाजजीवन कशा ÿकारे िनयंिýत होत होते हे अजूनही उलगडले नाही. तरीही ितथे ÿाĮ झालेÐया मुþा या राजÓयवÖथेशी संबंिधत नसून तेथील िभÆन िभÆन Óयापारी लोकां¸या असाÓयात असा तकª केला जातो. तो योµय यामुळे वाटतो कì िसंधू संÖकृितशी संबंिधत असलेÐया उÂखननात राजस°ा असÐयाची सा± देणारा कोणताही पुरावा अजूनही हाती लागला नाही असे ÌहणÁयापे±ा ÿाĮ पुराÓयांवłन ²ात होऊ शकले नाही हे सÂय आहे. कागदपýांना अिधकृत करÁयासाठी ºयाÿमाणे मुþा उमटिवÐया जात होÂया Âयाचÿमाणे ताăपट देखील िवĵासनीय Óहावेत, यासाठी Âया¸यावर राजमुþा बसवÐया जात होÂया. राजमुþांचे आकार-ÿकार िविवध असले तरीही लहान, मÅयम आिण मोठ्या आकारात मोडणाöया या राजमुþा या सामाÆयतः वतुªळाकार िकंवा लंबवतुळकार असते. असे असले तरीही यास काही अपवाद आहेत. राजमुþांचा munotes.in
Page 44
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
44 उपयोग केवळ कागदपýांना अिधकृत करÁयासाठी होत होता असे माý नाही. जी दानपýे िदली जात होती Âयांनाही अिधकृत करÁयासाठी राजमुþांचा उपयोग होत होता. दानपýांची पĦत माý िभÆन िभÆन होती. काही राजघराणी एकेरी पýावर दानपý िलहीत असत तर काहéचे दानपý हे अनेक पýांवर असे. दानपýांशी संबंिधत असणाöया राजमुþांवर कोणÂया ÿितमा आहेत हा देखील अËयासाचा िवषय आहे. Âया िचÆहांवłन िकंवा Âयावरील शÊदांवłन संबंिधत राजा¸या िवचारांचा, ®Åदेचा वा परंपरांचा मागोवा घेणे सहज होते. राजेलोक, शासकìय अिधकारी, खासगी Óयĉì, Óयापारी िकंवा धािमªक संÖथा यां¸या माती¸या वा इतर ÿकार¸या मुþा उ°र भारता¸या िविवध ÿदेशांत ÿाĮ झालेÐया आहेत. वसई, किसया, सहेत- महेत, भीटा, नालंदा, राजघाट आिण कौशंबी येथे शेकडो मुþा सापडÐया आहेत. या राजमुþांवłन अनेक िवषयांवर ÿकाश पडतो. राजमुþां¸या साĻाने भूतकालीन राजकìय, सामािजक, धािमªक आिण आिथªक सवª बाबéचा उलगडा होÁयास मदत होते. ११. भाषाशाľ (Philology) भाषाशाľ हे अनेक भाषांचा तौलिनक अËयास करणारे शाľ आहे. आत वापरात असलेली भाषा, शÊद, वा³यरचना यांचा िवकास कसा झाला, Âया िवकासाचे टÈपे कोणते यांचा अËयास करणारे हे शाľ समाजा¸या िवकासावरही ÿकाश टाकते. No document No History या अनुषंगाने इितहास हा कागदपýािशवाय श³य नाही परंतु कागदपýे असून देखील कागदपýांतील भाषा अवगत होत नसेल तर Âयातील मािहती इितहासासाठी िनŁपयोगी ठरते. ही सवªच कागदपýे एकाच Óयĉìची िकंवा एकाच भाषेतील असणे श³य नाही. Ìहणून संशोधकांना अनेक भाषा अवगत असणे आवÔयक आहे. तसेच Âया भाषांतील Âया काळातील शÊदÿयोग माहीत असणे आवÔयक आहे. ÿो. रेिनयर Ìहणतात कì, “इितहास संशोधना¸या पĦती भाषाशाľ²ांनीच शोधून काढÐया आहेत.” इितहास िलहीत असताना अनेक नावे, गावे इ. ¸या बाबतीत गुंतागुंत होत असते. अशा वेळी जर भाषेचे सखोल ²ान असेल तर हा गŌधळ होणार नाही. अनेक भाषा बोलणारे लोक एकमेकां¸या सहवासात आÐयानंतर Âयांचा एकमेकांवर पåरणाम होत असतो. उदा. इंिµलश भाषेवर Ā¤च भाषेचा फार ÿभाव पडलेला आहे. Parliament हा शÊद Ā¤च भाषेतून इंúजी भाषेत आलेला आहे तसेच अनेक इंúजी शÊदांचे मूळ संÖकृत भाषेमÅये सुĦा आहे. Mother हा शÊद ‘मातृ ‘ या शÊदापासून तयार झाला आहे. Father हा शÊद ‘ िपतृ ‘ या शÊदापासून तयार झालेला आहे. ÿो. के. मीना±ी यांनी भाषाशाľाचा इितहासावर असा पåरणाम सांिगतला आहे. “अनेक वष¥ भाषा भिगनी एकý रािहÐयावर Âयापासून सवयीने िĬभािषकांबĥल आÖथा िनमाªण होते. सहवासाने एका भाषेतून दुसöया भाषेमÅये शÊदांचे देवाण-घेवाण होते व सांÖकृितक संबंध वाढतात. या भािषक संपकाªमुळे सामािजक उÂøांती होÁयास मदत िमळते. सामािजक अिभसरण मोठ्या ÿमाणावर सुł होते. आंतरजातीय िववाहास munotes.in
Page 45
इितहासाची साĻकारी शाľे
45 चालना िमळते. वेगवेगळे Óयावसाियक गट एकý रािहÐयाने एकमेकांचे Óयवसाय Öवीकारतात.” इितहास हा जसा राजाचा, माणसांचा, घटनेचा िकंवा एखाīा वÖतूचा असू शकतो Âयाचÿमाणे तो भाषेचाही असतो. भाषेचा जÆम कधी झाला? ितचे ÿाथिमक Öवłप कसे होते? ितचा िवकास कसा होत गेला? िविभÆन काळांत भाषा कशी होती? िकती भाषां¸या िलपी तयार झाÐया? िकती अिÖतÂवात रािहÐया? या सवा«चा अËयास भाषाशाľात केला जातो. भाषा ही ÿवाही असÐयाने सतत बदलणारी असते. हे ÖपĶ कłन सांगायचे झाले तर यादवकालीन मराठी भाषा, बहामनीकालीन मराठी भाषा, िशवकालीन मराठी भाषा या सवª भाषां¸या Öवłपात भेद आहे, िविभÆनता आहे. भाषे¸या Öवłपावłन तÂकालीन समाजाची राजकìय आिण सांÖकृितक िÖथती कशी होती हे ल±ांत येते. कारण राजनीितत उपयोगात येणारे िविशĶ शÊद हे तÂकालीन भाषेत ÿवाहबÅद होत असतात. भारतीय मÅययुगीन इितहासातील इÖलामी आøमणामुळे Öवदेशीय भाषेवर पåरणाम झाला व भाषेचे खरे Öवłप नाहीसे होत गेले. Âयाचÿमाणे एखाīा ±ेýातील राºयातील भािषक पåरवतªन कसे होत गेले याचा देखील अËयास भाषा शाľात केला जातो. आज वापरात असलेली भाषा, शÊद, वा³यरचना यांचा िवकास कसा झाला, Âया िवकासाचे टÈपे कोणते यांचा अËयास करणारे हे शाľ समाजा¸या िवकासावरही ÿकाश कते. यामळे गतकालीन मानवी समाजा¸या बौिĦक उÂøांतीचा आलेख तयार करÁयास भाषा शाľ उपयुĉ ठरते. १२. नाणकशाľ (Numismatics) नाणकशाľ हा एक Öवतंý िवषय आहे. ºयाÿमाणे इितहास िलिहÁयांसाठी ‘कागदपýांची आवÔयकता असते तसेच नाÁयांची सुĦा आवÔयकता असते. गतकालीन घडामोडéवर ÿकाश टाकÁयासाठी नाणेशाľाचा उपयोग होतो. पूवê¸या काळी राºयारोहण, युĦिवजय अशा महßवा¸या ÿसंगा¸या वेळी नवी नाणी तयार केली बात. Âयावर काही शÊद िकंवा ÿितमा कोरलेÐया असत. Âयावłन Âया काळातील िलपी, तसेच धािमªक संकÐपनांची मािहती िमळते. तसेच नाÁयासाठी वापरलेÐया धातूवłन उÂकालीन आिथªक पåरिÖथतीचा अंदाज बांधता येतो. या ŀिĶकोणातून सăाट अशोका¸या काळातील नाÁयांचा िचिकÂसक अËयास डॉ. रोमीला थापर या िवदुषीने केलेला आहे. अलीकडील काळात कागदी नोटा आÐयामुळे नाणी दुÍयम ठरली परंतु जेÓहा कागदी नोटा नÓहÂया तेÓहा नाणी अथªÓयवÖथेचा एकमेव आधार होता. नाÁया¸या धातुवłन Âया राºयातील आिथªक पåरिÖथतीही समजत असे. तसेच Âया राºयाचा िवचार व ŀिĶकोणही समजत असे. राºयाचा कालखंड ठरिवणे हेही काम ÿामु´याने होत असे. बöयाच वेळा Âया राºयाचा ‘ÿदेशिवÖतार िकंवा Óयापारी संबंध ठरिवÁयासाठी नाÁयाची मदत होत असे. उदा. ÿाचीन ‘भारतीय नाणी रोममÅये सापडली. यावłन ÿाचीन भारतीयांचा Óयापार रोमशी होत होता है िसĦ होते. भूमÅय समुþात तसेच इतरý अनेक िठकाणé úीकांची अनेक नाणी सापडली Âयावłन úीकाचा राºयिवÖतार समजणे श³य होते. नाÁयासाठी जो धातू वापरला असेल munotes.in
Page 46
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
46 Âयावłन आिथªक समृĦता िदसून येते. उदा.सोÆयाचे नाणे हे आिथªक समृĦता दाखवते तर āाँझचे नाणे हे आिथªक ÓयवÖथा ढासळत आहे याचे īोतक ठरते. ºयाÿमाणे आिथªक िÖथती समजते Âयाÿमाणे Âया राजाची मनोवृ°ीसुĦा समजते. उदा. भारतीय नेपोिलयन Ìहणून ओळखला जाणारा समुþगुĮ या¸या नाÁयावर एका बाजूला तराजूचे िचý व दुसöया बाजूला वीणावािदनीचे िचý कोरले आहे यावłन Âयांचा Æयायीपणा व िवīेची आवड िसĦ होते. ÿाचीन भारताने आपली मुþा ÓयवÖथा खूप पूवê िनमाªण केली होती. वेदात िनÕक, शतमान आिण सुवणª हे िनिIJत वजन असणारे सोÆयाचे तुकडे असावेत. यातील िनÕक हे वैिदक काळातील सोÆयाची मुþा होती जशी मनुÖमृती¸या काळात होती. नाÁयाची िनिमªती जर इ.स. पूवª ७०० ते ६५० या काळात झालेली असली तरीही नाÁयाचा शाľ Ìहणून अËयास हा खूप उिशरा Ìहणजे आधुिनक काळातच सुł झाला. नाÁयांशी संबंिधत असणारे पिहले पुÖतक हे Ā¤च भाषेत Guillaume Bude याने De Asseet Partibus या नावाचे १५१४ मÅये िलिहले. असे असले तरीही नाÁयांचा पुरातßवीय साधन या ŀĶीने अËयास हा िवसाÓया शतकातच सुł झाला. नाÁयांचा शाľ Ìहणून अËयास हा िवसाÓया शतकात सुł झालेला असला तरीही Âया अËयासाने इितहासाचा पाया मजबूत करÁयास, Âयास सुÖपĶता ÿदान करÁयास साĻच केलेले आहे. आपÐया काळा¸या धािमªक, आिथªक, सांÖकृितक इितहासाचे ÿितिनिधÂव नाणी करीत असतात. १३. पुरातÂवशाľ (Archaeology) पुरातÂवशाľ हा िवषय इितहासा¸या अËयासास मदत करणारा साĻकारी शाľ आहे. ÿागैितहािसक व इितहासपूवª काळा¸या इितहासलेखनासाठी मािहती पुरिवणारे शाľ Ìहणून पुरातßवशाľाला अितशय महßव आहे. इितहासाची साधने भूपृķा¸या आत दडलेली असतात. भूपृķावर ºया हालचाली होतात Âयामुळे पृÃवीवर सतत िÖथÂयंतरे होत असतात. आज भूपृķावर िदसणारी नागर संÖकृती वा úामीण संÖकृती भूकंप वा जलÿलय यांनी एका ±णात भूमाते¸या उदरात गडप होत असते. कालांतराने या संÖकृतीचा शोध घेÁयाचे कायª पुराणवÖतू शाľ² करीत असतात. पुराणवÖतूचा शोध घेÁयाचे कायª करणारी जी िवīाशाखा आहे ितला पुरातÂवशाľ असे Ìहणतात. पुरातÂवशाľाचा उगम úीक शÊदांमÅये आहे. या िवīाशाखेला इंúजीमÅये Archaeology Ìहणतात. इितहास आिण पुरातÂव शाľ यां¸या संबंधाची Óया´या करताना úॅहॅम ³लाकª Âयां¸या Archaeology of Society या úंथात Ìहणतात, “भूतकालीन मानवी जीवनाची घडण जाणÁयासाठी केलेला अवशेषांचा पĦतशीर व शाľीय अËयास Ìहणजे पुरातßव होय.” करत असताना िलिखत व अिलिखत संदभªसाधनाचा वापर करावा लागतो. अिलिखत संदभªसाधनांतील सवा«त महßवाचे साधन पुरातÂवशाľ िकंवा पुराणवÖतु संशोधन शाľ होय. Ìहणूनच ÿिसĦ अमेåरकन मानववंश शाľ² डॉ. अÐĀेड øोबर यां¸या मते, ‘पुरातÂव िवīा Ìहणजे अिलिखत इितहास होय.’ munotes.in
Page 47
इितहासाची साĻकारी शाľे
47 आज जगामधील अनेक संÖकृÂयांचा अËयास करत असताना अनेक शाľांचा अËयास केला जातो. िसंधू संÖकृती हे पुरातßव शाľातील एक वैिशĶ्यपूणª संशोधन आहे. उÂखननामुळे अनेक गोĶéवर ÿकाश पडतो व अपूणª ÿij सुटू लागतात. Ìहणून पुरातßव िवषय हा इितहासा¸या संशोधनाचा एक अितशय महßवाचा असा साĻकारी िवषय आहे. अित ÿाचीन संÖकृतéची िलिखत मािहती उपलÊध नसÐयामुळे Âया काळातील वÖतूंचा, अवशेषांचा शोध Ļा शाľा¸या मदतीने घेता येतो. ÿाचीन संÖकृतé¸या ÿदेशांचा शोध घेणे, तेथे उÂखनन कłन पुरातन वÖतूंचे अवशेष गोळा करणे, शाľीय पĦतीने Âयां¸यावर ÿिøया कłन Âयांचा काळ ठरिवणे ही पुरातßवशाľाची कायªक±ा आहे. पुरातßवीय वÖतूंवर शाľीय ÿिøया कłन Âया कोणÂया कालखंडातील असाÓयात, Âयांचा वापर कशासाठी केला जात असावा, तशाच वÖतू इतरý सापडतात कां या ÿijांची उ°रे शाľीय पĦतीने शोधून ÿाचीन काळातील मानवी जीवनाचे िचý रेखाटÁयास वÖतू बोल³या ठरतात. तसेच मंिदरे, ÿाचीन इमारती, लेणी, Öतूप, गढ्या इÂयादी भूपातळीवरील उÅवÖत अवशेषांचा अËयासही Ļा शाľा¸या क±ेत मोडतो. Âयावłन गतकालीन जीवनपĦती िवषयी मािहती िमळते. भारतासार´या देशात िजथे ÿाचीन कालखंडात ऐितहािसक लेखन फारच दुिमªळ होते तेथे संÖकृितक इितहास िलिहÁयासाठी पुरातßविवīाची मदत मोठ्या ÿमाणात ¶यावीच. ÿÂयेक देशातील लोकांना आपला इितहास संÖकृती वारसा जाणून घेÁयासाठी ची इ¸छा असते. हा ÿाचीन इितहास व संÖकृतीचा वारसा जाणून घेÁयासाठी पुरातÂव शाľ हे अÂयंत उपयोगी पडते. भारतात १८८१ मÅये पुराण वÖतू संशोधन खाÂयाची Öथापना झाली. अले³झांडर कॅिनंगहम अनेक वष¥ Âया खाÂयाचा ÿमुख होता. Âयाने ÿामु´याने वायÓय सरहĥ ÿांत, पंजाब, उ°र भारतावर आपले ल± क¤िþत केले. Âयाचे उÂखनन हे ÿामु´याने बौĦ ±ेýा पुरते मयाªिदत होते. Âया¸या संशोधन कायाªचा वृ°ांत २१ खंडात ÿकािशत केला आहे. लॉडª कझªन याने पुराण वÖतू संशोधन खाÂयाला शाľीय Öवłप िदले तर जॉन माशªल यां¸या नेतृÂवाखाली ®ावÖती कुशीनगर सांची त±िशला या ±ेýांचे संशोधन सुł केले पुढे िसंधू संÖकृती उजेडात आली. अशा पĦतीने भारतातील अनेक िठकाणांचे उÂखनन केले. Âयामुळे भारतीय संÖकृत व इितहास यांवर ÿकाश पडला. िलिखत úंथ हे ÿाचीनकाळी फारसे उपलÊध नÓहते व ते होते ते ÿामु´याने धािमªक Öवłपाचे होते. उÂखननात सापडलेÐया वÖतू ÿामु´याने सवªसामाÆय माणसां¸या तÂकालीन जीवनावर ÿकाश टाकतात Ìहणून ÿाचीन भारत असो कì ÿाचीन काळातील िविवध देशातील इितहास व संÖकृतीचा अËयास यासाठी पुरातÂवशाľ िनिIJतच शाľ हे िनिIJतच उपयोगाची शाľ आहे. पुरातÂविवīा ही मानवी जीवनाचा अËयास असÐयाने इितहास काळातील सामाÆय माणसा¸या जीवनाचे सूसंगत िचý उभे करÁयासाठी पुरातÂव शाľाचे सहाÍय ¶यावे लागते. इितहासातील घटनांचा लेखी पुरावा उपलÊध असला तरी िकÂयेक वेळा Âया घटना िसĦ करÁयासाठी केवळ पुरातÂवीय पुराÓयांवर अवलंबून राहावे लागते. इसवी सन पिहÐया दुसöया शतकात भारताचा रोम साăाºयाशी फार मोठ्या ÿमाणात Óयापार होत असÐयाचा उÐलेख munotes.in
Page 48
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
48 úीक व रोमन लेखकांनी केला आहे. परंतु Âयांची सÂयता ही केवळ उÂखननातील पुराÓयांमुळे पटते. पुरातÂव शाľा¸या आधारा¸या सहाÍयाने भारता¸या इितहासाचा शोध अित ÿाचीन काळापय«त नेऊन पोहोचवता येतो आिण Âयासाठी ÿाचीन वाडमयामधील दंतकथेवर अवलंबून राहÁयाची गरज राहत नाही. पुरातßव शाľा¸या आधाराने अनेक ÿाचीन संÖकृती या पुराÓया¸या आधारे रेखाटता येतात. पुरातÂवीय पुराÓयांचा उपयोग वाड्मयीन मािहतीला आधार Ìहणून िकंवा ती मािहती खोडून काढÁयासाठी Ìहणून होऊ शकतो. उदाहरणाथª हÖतीनापुर येथे झालेÐया उÂखननामधून पुरामुळे झालेला िवÅवसा¸या खुणा िदसतात. १४. िशलालेखशाľ (Epigraphy) Epigraphy Ìहणजे िशलालेखशाľ होय. हे शाľ भाषाशाľ (Philology) व हÖता±रशाľ (Palaeography) यांना अितशय जवळचे आहे. या शाľां¸या आधारे अनेक िशलालेख वाचता येतात व Âयां¸या आधारे नवीन मािहती िमळू शकते. िशलालेख व ताăपट ही इितहासासाठी अितशय उपयुĉ अशी िवĵसनीय साधने मानली जातात. महßवा¸या घटना पूवê िशलालेखांत नमूद केÐया जात. हे लेख संि±Į Öवłपाचे असले, तरी Âयावरील नŌदी ÖपĶपणे व िनःसंिदµधपणे, कोणतीही खाडाखोड न करता केलेÐया असतात. Âयावर घटनेÿमाणे काळाचीही नŌद असते. यामुळे व हा पुरावा समकालीन असÐयामुळे िवĵसनीय मानला जातो. िशलालेख हे एकाच Óयĉìने िलिहलेले नसतात. Âयामुळे Âयांनी वापरलेले शÊदÿयोग, वा³ÿचार िभÆन Öवłपाचे असू शकतात. या शाľाचा उपयोग सांगतांना ÿो. रेिनयर (Renier) Ìहणतात, “ ऐितहािसक घटनांचा शोध लावÁयासाठी संशोधकाला सदरचे पुरावे ºया भाषेत िलिहले आहेत ितची सखोल मािहती आवÔयक आहे. तसेच (िशलालेख) िलहीत असताना ºया संि±Į łपांचा वापर केला आहे ती पĦती माहीत असणे आवÔयक आहे.” Ļा िशलालेखावरील व ताăपटावरील कोरलेले शÊद āाÌही, खरोĶी अशा ÿाचीन िलपीत असतात. Ļा िलपéचा उलगडा झाÐयािशवाय Âयांचा अथª लागत नाही. āाÌही िलपीची उकल इंिµलश ईÖट इंिडया¸या शासनकाळातील िāिटश अिधकारी जेÌस िÿÆसेप Ļा िशलालेखतº²ाने पåर®मपूवªक केली. १५. ÖथापÂयशाľ ‘मानवाने जे काही बांधून काढले आहे िकंवा खोदून काढले आहे Âयाचा सवाªिगण अËयास करणारे शाľ Ìहणजे ÖथापÂयशाľ’ असे Ìहणता येईल. ÖथापÂयशाľामुळे इितहासास आधार तर िमळाला तसेच घडलेÐया घटनांची िवĵासाहªता अिधक वृिÅदंगत झाली. ÖथापÂयशाľामुळे इितहास हा िवÖताåरत झाला हे माÆय करावे लागते. ÖथापÂय या शÊदाचा अथªच मुळात बांधकाम असा आहे. यामुळे बांधकामासाठी कोणते घटक उपयोगात आणले आहेत? Âया ÖथापÂयाचा काळ कोणता? Âयाची शैली कोणती ? उपयोगात आणलेले घटक Öथािनक आहेत कì बाहेłन आणलेले आहेत? बांधकामाचा उĥेश काय? बांधकाम हे अनुकरणाÂमक आहे कì नवीन संकÐपनेवर आधाåरत आहे? बांधकामावर कोÁया धािमªक िवचारांचा ÿभाव munotes.in
Page 49
इितहासाची साĻकारी शाľे
49 आहे काय? या ÿमाणेच खोदÁयात आलेली लेणी वा गुहा यांचा िवचार करावा लागतो.. ÖथापÂयशाľात अशाच ÿमाणांचा, िनकषा«चा आधार घेतला जातो. इितहासात घडलेÐया घटनांचा, ÿगट केलेÐया िवचारांचा जरी िवचार होत असला तरीही घडलेली घटना ºयां¸यांशी संबंिधत आहे असे लोक कोठे राहत होते? घटनेतील विणªत वाÖतू ही तशीच आहे का वा ितचे Öवłप वेगळे आहे. हेही इितहासा¸या िवĵासाहªततेसाठी िनिIJत होणे आवÔयक असते. कारण úंथातील वणªनात अनेकदा अितरंजीत वणªने केलेले आढळतात. यामुळे ÖथापÂयाचे योµय आिण वाÖतव वणªन इितहासास वाÖतवतेचा आधार ÿाĮ कłन देत असते. ÖथापÂयशाľात ÿाधाÆयाने होतो तो बांधणी¸या शैलीचा अËयास. úीक शैली, रोमन शैली, इरािणयन शैली, इिजिÈशयन शैली, मुिÖलम शैली, िहंदू शैली, हेमांडपंती शैली अशा अनेक बांधकाम शैलीचा अËयास ÖथापÂयशाľात होतो. हा अËयास अÂयंत महßवाचा आहे. यातील कोणती शैली कधी िनमाªण झाली आिण ती अÖतंगत कधी व कशी झाली हा अËयास मांडताना इितहासा¸या अËयासात नकळतच भर पडत जाते. अनेक दोन शैलé¸या िम®णानेही एक ÖथापÂय उभे राहते. जसे भारतात िहंदू-मुिÖलम, िहंदू úीक, िहंदू-इरािणयन अशा िम® शैलीची ÖथापÂये िनमाªण झाली आहेत. ही अशी का िनमाªण झाली आिण ती पुढे अिÖतÂवात रािहली का हाही अËयासाचाच िवषय आहे. ÖथापÂयशाľ हा केवळ इमारतीचा अËयास नाही तर तÂकालीन समाज, Âयाची सांÖकृितक बौिÅदक-आिथªक िÖथतीचे ²ान ÿाितचे साधन आहे. ÖथापÂयशाľ हा Öवतंý िवषय असला तरीही इितहासा¸या िवकासास व ÓयाĮीस साĻ करणारे शाľ आहे. १६. संदभªúंथसूची (Bibliography) संदभªúंथसूची हे एक Öवतंý शाľ आहे. या शाľामÅये ºया संदभªसाधनां¸या आधारावर जे संशोधन केलेले असते Âयांची समú यादी िदलेली असते. इितहाससंशोधन िकती ®ेķ दजाªचे आहे हे Âया¸या पाठीमागे िदलेÐया संदभªसूचीवłन ठरिवÁयात येते. संदभªúंथसूचीसंबंधी डॉ. के. एन. िचटणीस Ìहणतात, “संदभªúंथसूचीमÅये ºया संदभाªचा संशोधकाने वापर केलेला असतो. Âयांचा समावेश केलेला असतो. पण काही वेळा संशोधकाने काही संदभªसाधनांचा वापर केलेला असतो परंतु Âयांचा उÐलेख केलेला नसतो. काही संशोधक जी संदभªसाधने उÐलेखलेली नसतात िकंवा वापरलेलीही नसतात अशांची यादी देतात. या यादीचा उपयोग संशोधकाला आपÐया िवषयाची पाĵªभूमी Ìहणून करता येतो.” संदभªúंथसूची-शाľामÅये पुढील चार ÿकार िदसून येतात : १. असे संदभª कì ºयांमÅये जाÖतीत जाÖत उपयुĉ मािहती असते. २. अशी संदभªसाधने कì, ºयामÅये कोणते úंथ वापरले आहेत Âयांची यादी िदलेली असते. munotes.in
Page 50
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
50 ३. अशा संदभा«ची यादी कì, ºयामÅये कोणÂया úंथांचा मागोवा घेतला आहे Âयाची यादी िदलेली असते. ४. संशोधना¸या िवषयासंबंधी आवÔयक असणाöया úंथांची यादी. वरील चार ÿकारांपैकì पिहÐया ÿकार¸या यादीला Select bibliography असे • Ìहणतात तर चौÃया ÿकाराला Exhaustive bibliography असे Ìहणतात. वरील चारी ÿकारांचे दोन ÿकारे उपिवभाग पडतात ते असे : १. सवªसामाÆय संदभª (Ordinary bibliography) २. टीपा – िटÈपणीसह संदभª (Annotated bibliography) १७. तÂव²ान गतकालीन घटनांचे िनÓवळ वणªन करणे Ìहणजे चांगला इितहास नाही, इितहासाल शै±िणक मूÐय आहे. गतकालीन घटनांतून, घडामोडéतून काही सारभूत तßवे, काही िसĦा मांडता येतात. जीवनदशªन घडिवता येते. असे मानवी जीवनाचे सैĦांितक दशªन घडिवण शाľ Ìहणजे तßव²ान होय. Ā¤च तßव² ÓहोÐटेअसª ‘इितहासाचे तßव²ान’ असा शÊदÿयोग ÿथम केला. आिण अठराÓया शतकापासून इितहासा¸या ±ेýातील िवचारवंत तßव²ानाकडे आकिषªत झाले. गतकालीन समाज जीवनांचा Óयापकपणे अËयास कłन Âयातून काही सावªकालीन िसĦांत Öप¤गलर, अनाªÐड टॉयÆबी, िवल ड्यूरंद यासार´या इितहास±ेýातील िवचारवंतानी मांडले. तर øोसे, कोिलंगवूड, बरी यांनी तािßवक भूिमकेतून इितहासाबाबतचे िसĦांत मांडलेले िदसतात. तसेच इितहासात भारतीय तßव²ानाची खूप मोठी परंपरा लाभलेले िदसून येत. ÿाचीन वेद उपिनषदे āाĺण úंथ आरÁयक वेदांगे बौĦ धमाªतील úंथ जैन धमाªतील úंथ गीता या सवª धमाªतील धािमªक úंथांमÅये मोठ्या ÿमाणात तßव²ानिवषयक चचाª केली आहे हे तßव²ान मानवी जीवनातील धािमªक परंपरा, िनती, मूÐय, सामािजक िनयम, ÿथा, देव, िनसगª, या घटकांशी संबंिधत आहेत. इितहासा¸या अÅययवरी वरील घटका संदभाªत केलेले िचंतन जाणून घेणे महßवाचे ठरते Âयासाठी तßव²ान िवषयाचा अËयास महßवाचा ठरतो. १८. सािहÂय सािहÂय व इितहास यांचा िनकट संबंध सवªमाÆय आहे. अठराÓया शतकापय«त इितहास हे सािहÂयाचे अंग मानले जाई. मानवी जीवन हा Ļा दोÆही ²ानशाखांचा अËयासिवषय आहे. सािहिÂयक मानवी जीवनाचे कÐपनािधिķत िचý रेखाटतो. तर इितहासकार मानवी जीवनाचे सÂयदशªन घडिवतो. Ļा दोहोतील दुसरा भेद Ìहणजे इितहासकाराचा अËयासिवषय. गतकाळातील मानवी जीवन आहे. सािहिÂयक माý भूतकाळाÿमाणे वतªमानालाही आपÐया क±ेत घेतो. इितहास सािहÂयाला वÁयªिवषय देतो; गतकाळातील महान Óयĉéची चåरýे, ऐितहािसक ÿसंगावर आधाåरत कादंबöया, लघुकथा, नाटके, हे लोकिÿय सािहÂय ÿकार आहेत. इितहासकाराला काही munotes.in
Page 51
इितहासाची साĻकारी शाľे
51 सािहिÂयक गुणांची गरज असते. इितहास Ìहणजे ‘िनखळ शाľ’ असे Ìहणणाöया ÿा. बरी यांनीही इितहासकाराला गतकाळाचा अथª लावताना 'सहानुभूतीपूणª कÐपनाशĉì' वापरावी लागते असे Ìहटलेले िदसते. िलओपोÐड रांके हा शाľीय पĦती¸या इितहासलेखनाचा खंदा पुरÖकताª खरा, परंतु Âया¸या िलखाणातही कÐपनेचा वापर िदसतो, काही अंशी आÂमिनķाही डोकावते. सािहिÂयकात असणारे भाषाÿभुÂव इितहासलेखकात असणे उपयुĉ ठरते. ऐितहािसक सÂयकथन रंजक पĦतीने केÐयास ते िवशेष पåरणामकारक ठरते. इितहासकाराचे भाषाÿभुÂव, शÊदाथा«¸या सूàम छटांची जाण हे गुण लेखन ÿभावी करÁयासाठी आवÔयक ठरतात. थॉमस कालाªइल याचा Ā¤च राºयøांतीवरील úंथ िकंवा यदुनाथ सरकारांचा औरंगजेबावरील अËयासपूणª úंथ Âयां¸या भाषाÿभुÂवामुळे रोचक ठरतात. एरवी इितहासúंथ िकतीही िवĬ°ापूणª असले तरी ते वाचकांपय«त पोचत नाहीत. याच ŀĶीने 'इितहास हे शाľ आहे व कलाही' असे िवधान जी.एम. िůÓहेिलयन यांनी केलेले आढळते. १९. मानवशाľ काळातील अÖथéचा अËयास कłन मानवा¸या शारीåरक रचनेत कसकसे पåरवतªन होत गेले याचा अËयास करणारे शाľ Ìहणजे मानववंशशाľ होय. हे बदल पåरिÖथतीनुłप होतात आिण Ìहणून असे शारीåरक बदल होÁयास कोणती पåरिÖथती कारणीभूत झाली असावी याबĥल कयास बांधता येतात. माणसा¸या कवटीचा आकार, कपाळाची ठेवण, डोÑयांचा व नाकां¸या हाडांचा आकार यांचे परी±ण कłन हे शाľ मानवा¸या शारीåरक उÂøांतीचे सवªसाधारण िनÕकषª काढते. मानवाचे वेगवेगळे वंश कोणते होते, Âयांची शारीåरक वैिशĶ्ये कोणती याचा अËयास वंशशाľ करते. याच आधारे गोिबन (Gobineau) सार´या लेखकाने आयाª¸या तथाकिथत वांिशक ®े्ठÂवाचा िसĦांत मांडला. Âयाचे दुÕपåरणाम जगाला भोगावे लागले याखेरीज जीवशाľ, पदाथªिव²ान, रसायनशाľ इÂयादी शाľांचाही उपयोग इितहास कłन घेतो. उÂखननासाठी जागा िनवास पदाथªिव²ानाची मदत होते; अÖथी, लाकूड, दगड यां¸या वरील रासायिनक ÿिøयेसाठी रसायनशाľ उपयुĉ ठरते. ÖथापÂय शाľ, मूतêकलाशाľ, छायािचýांचे शाľ इÂयादी शाľांचाही वापर अËयासिवषयानुसार करणे इितहासकाराला आवÔयक ठरते. एकूण, इितहासा¸या अËयासाची ऐितहािसक सामúी संकिलत करÁयाची इतकì िविवध साधने व शाľे आज उपलÊध आहेत कì Âयामुळे इितहास अÅययनाची क±ा सतत Óयापक होत आहे आिण िभÆन शाखां¸या मदतीखेरीज िबनचूक व अथªपूणª इितहास िलिहणे दुरापाÖत झाले आहे. २०. सं´याशाľ (Statistics) सं´याशाľ हे इितहाससंशोधका¸या ŀĶीने एक नवीनच शाľ आहे. पूवê जेÓहा सं´याशाľ िवकिसत झालेले नÓहते तेÓहा Âया¸या आधाराने इितहास संशोधकाला काही मदत िमळू शकेल अशी कÐपनाच नÓहती. आधुिनक काळात इतर अनेक शाľे munotes.in
Page 52
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
52 वेगवेगÑया शाľां¸या आधाराने आपले ²ान पूणªÂवाला नेत आहेत. उदा० एखादा समाजशाľ² िकंवा अथªशाľ² आपला मुĥा ÖपĶ करताना सं´याशाľाचा आधार घेतो. मग अशाच शाľामÅये असणाöया इितहासाने सं´याशाľाचा वापर केÐयास कोणतीही हरकत नसावी. यामुळे सं´याशाľाचा उपयोग कłन घेÁयाची पĦत सुł झाली. पूवê इितहासकार ढोबळ मानाने िवधाने करीत असे तर आता इितहासकार सं´याशाľ व गणकयंýा¸या साहाÍयाने आपला िनÕकषª शंभर ट³के तंतोतंत कसा होईल या हेतूने सं´याशाľाचा वापर कł लागला. आपली ÿगती तपासा १.इितहास ,राºयशाľ आिण समाजशाľ यातील संबंध ÖपĶ करा. २. नानकशाľ , भाषाशाľ, सं´याशाľ Ļा साĻकारी शाľाचा इितहासाशी असलेला संबंधाचा मागोवा ¶या. ३.५ सारांश अशा ÿकारे साहयकारीशľांचे इितहास िवषय ±ेýातील कायª व उपयोिगता सांगता येईल. ही सवªच शाľे इितहासाला कमी अिधक ÿमाणात महÂवाची आहेत. इितहासातील सामािजक सांÖकृितक, राजकìय, आिथªक, भौितक, भौगोिलक संकÐपना व संÖथा यांचे आकलनहोÁयासाठी या शľांची इितहासाला मोलाची मदत होते.तसेच Âया Âया संबंिधत िवषय शाखांमÅये इितहास िवषयाची उपयोिगत सुĦा महÂवपूणª आहे. ३.६ ÿij १. इितहासातील साĻकारी शाľे ÖपĶ करा २. इितहासाचे भूगोल, समाजशाľ, अथªशाľ या िवषय शाखासोबत असणाö या संबंधाचे परी±ण करा ३. इितहासा¸या साĻकारी शाľंचे महÂव िवशद करा. munotes.in
Page 53
इितहासाची साĻकारी शाľे
53 ३.७ संदभª १. कोठेकर शांता, इितहास तंý आिण तÂव²ान, पाचवी आवृ°ी, साईनाथ ÿकाशन, नागपूर, २०१६. २. सरदेसाई, बी. एन, इितहास लेखन शाľ, ितसरी आवृ°ी, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, १९९७. ३. गþे ÿभाकर, इितहास लेखना¸या परंपरा, ®ी मंगेश ÿकाशन, नागपूर, २००४. ४. Ìहैसकर ÿदीप, इितहास तÂव²ान (ÓयाĮी व िचंतन), औरंगाबाद, २०१५. ५. सरदेसाई बी. एन. गायकवाड, हनुमाने, इितहास लेखनशाľ, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २०११ ६. सातभाई ®ीिनवास, इितहास लेखनशाľ, ÿथमवृ°ी, िवīा बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद, २०११. ७. देव ÿभाकर, इितहासलेखनशाľ, ÿथमावृ°ी, कÐपना ÿकाशन, नांदेड, १९९७. ८. गाठाळ . एस एस, इितहासलेखन शाľ, कैलास पिÊलकेशन, औरंगाबाद, २०१८. munotes.in
Page 54
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
54 ४ इितहासाचे ąोत / साधने Öवłप आिण ÿकार घटक रचना ४ . ० उ ण ि ष्ट े ४. १ प रिचय ४. २ प्र ाथणिक स्रोत - साण हणययक/ वा ङ्मय ीन ४ . ३ प्र ा थ ण ि क प ु ि ा ण ि ल ेख ी य स्र ो त ४ . ४ द ु य् य ि स्र ो त - साण हणययक/ वा ङ्मय ीन स्त्र ोत ४. ५ त ोंडी स्त्रो त ४. ६ णडणिट ल स्रोत ४ . ७ स ा ि ा ंश ४. ८ प्र श्न ४ . ९ स ंद ि भ ४.० उĥीĶे य ा य ु ण न ट ि ध ून ग ेल् य ा न ंत ि ण व द्य ा थ ी स क्ष ि ह ो ऊ श क े ल १) प्र ाच ीन, ि ध् य य ु ग ी न आ ण ि आ ध ु ण न क इ ण त ह ा स ा स ा ठ ी स्त्र ो त ा ंच े स् व रू प आ ण ि प्र क ा ि स ि ि ून घ् य ा २) प्र ा च ी न ि ा ि त ी य इ ण त ह ा स ा च ी प्र ा थ ण ि क व द ु य् य ि स्त्र ो त स ि ि ा व ू न स ा ंग ा ३) ऐ ण त ह ा ण स क स्त्र ो त ा ंच े ण व ण व ध प्र क ा ि स ा ंग ा . ४.१ पåरचय इ ण त ह ा स ल ेख न ा च ा स्त्र ो त स ा ण ह य य ह ा आ व श् य क ि ा ग आ ह े. इ ण त ह ा स ा च े स ा ध न म् ह ि ि े ज् य ा च् य ा स ा ह ा य् य ा न े आ प ि ा ल ा इ ण त ह ा स ा च् य ा ए ख ा द्य ा प ैल ू च े ण क ं व ा प्र य य क्ष इ ण त ह ा स ा च े ज्ञ ा न ह ो त े य य ा ल ा इ ण त ह ा स ाच े स ा ध न म् ह ि त ा त . इ ण त ह ा स ल ेख न ा त स ा ध न ा ंच े ि ह त्त् व स् प ष्ट क ि त ा न ा आ थ भ ि ि ा ण व भ क य ा ंन ी म् ह ट ल े ह ो त े क ी, " क े व ळ स ा ध न ा ंच ा अ भ् य ा स इ ण त ह ा स - ल ेख न ा स ा ठ ी प ु ि े स ा न ा ह ी, ि ा त्र य य ा ख ेि ी ि इ ण त ह ा स आ क ा ि घ ेत न ा ह ी ह ेह ी ण त त क े च स य य आ ह े ." इ ण त ह ा स ा ल ा श ा स्त्र ा च ा द ि ा भ प्र ा प्त क रू न द ेण् य ास ा ठ ी ऐ ण त ह ा ण स क स ा ध न े इ ण त ह ा स ल ेख न ा स ा ठ ी ि ह त्त् व ा च ी आ ह ेत . ण व श्व स न ी य स ंद ि भ स ा ध न े व य य ा स ा ध न ा ंस ा ठ ी व ा प ि ा त आ ि ल ेल ी श ा स्त्र श ु द्ध ि ू ल् य ि ा प न प द्ध त ी य ा द ो न ब ा ब ी इ ण त ह ा स ल ेख न ा स ा ठ ी ि ह त्त् व ा च् य ा आ ह ेत. य ा व रू न स ा ध न ा ं च े ि ह त्त् व ल क्ष ा त य ेत े. थ् य ु ण स ड ा ई ड ी ि य ा न े स ंद ि भ स ा ध न ा ंच े ि ह त्त् व स् प ष्ट क ि त ा न ा अ स े म् ह ट ल े आ ह े क ी, "ऐणतह ाणस क घ ट न ा ंच े ख ि े ख ु ि े, त ंत ो त ं त व ि भ न क ि ि े ि ह त्त् व ा च े आ ह े. य य ा स ा ठ ी य ो ग् य स ा ध न े ि ि ण व ि े munotes.in
Page 55
इ ण त ह ा स ा च े स्रोत / स ा ध न े
स्व रूप आ णि प्रक ाि
55 आ व श् य क आ ह े, अ श ा घ ट न ा ि ि ण व ल् य ा प ा ण ह ि ेत क ी, य य ा प ा स ू न ि ण व ष् य क ा ळ ा त ि ा न व ा ल ा क ा ह ी ध ड ा ण ि ळ ू श क े ल ." ऐणतह ाणस क स्त्र ोत ण वण व ध प्र क ा ि च े आ ह ेत . य य ा ंच् य ा स् व रू प ा प्र ि ा ि े य य ा ंच े व ग ी क ि ि क े ल े ि ा ऊ श क त े. इ ण त ह ा स ल ेख न ा त स्त्र ो त ि ह य व ा च ी ि ू ण ि क ा ब ि ा व त ा त . म् ह ि ून इ ण त ह ा स क ा ि प ु ि ा ण ि ल ेख ा ग ा ि, व स् त ु स ंग्र ह ा ल य े आ ण ि स ंस् थ ा अ श ा व ेग व ेग ळ् य ा ण ठ क ा ि ी श ो ध घ ेत ो . इ ण त ह ा स क ा ि ऐ ण त ह ा ण स क स्त्र ो त ा ंच् य ा ि द त ी न े ि ू त क ा ळ ात ी ल घ ट न ेच े प द्ध त श ी ि व ग ी क ि ि क ि त ो . य य ा ंच े ण व स् त ृ त प्र क ा ि ा त ख ा ल ी ल प्र क ा ि े व ग ी क ि ि क े ल े ि ा ऊ श क त े. १. प ु ि ा त य व स्र ो त २. स ा ण ह ण य य क ण क ं व ा व ा ङ्म य ी न स्त्र ो त ३. त ों ड ी प ि ं प ि ा ४. णडणिट ल स्त्र ोत या ľोतांचे दोन ÿकारात वगêकरण देखील केले जाऊ शकते ÿाथिमक ľोत - घ ट न ा घ ड त अ स त ा न ा ण न ि ा भ ि झ ा ल ेल ी स ा ध न े ह ी प्र थ ि द ि ा भ च ी स ा ध न े ि ा न ल ी ि ा त ा त . ग ो य श ॅ ल् क य ा ंन ी प्र ा थ ण ि क ड े ट ा स्त्र ो त म् ह ि ून प र ि ि ा ण ि त क े ल े आ ह े क ी “क ो ि य य ा ह ी इ ंण ि य व ल ेख क ा ंच ी न ेत्र स ा क्ष”. द ु स र् य ा श ब द ा ंत प्र ा थ ण ि क स्र ो त ि ूत भ स ा ि ग्र ी आ ह ेत, िी ऐ ण त ह ा ण स क घ ट न ेच े व ि भ न प्र द ा न क ि त ा त आ ण ि घ ट न ा घ ड ल् य ा न ंत ि ल व क ि च त य ा ि क े ल ी िात ात. न वी न कागद अह वा ल, अ क्ष ि े, स ा व भ ि ण न क द स् त ऐ व ि, क ो ट ा भ च े ण न ि भ य, व ैय ण ि क डाय िी, आय िचरित्र, क ल ा क ृ त ी आ ण ि प्र य य क्ष द श ी ं च् य ा त ों ड ी स ा ण ह य य ा च ा स ि ा व ेश ह ो त ो . ि ू ण ि प ू ि न ण क ं व ा उ द्घ ा ट न ा च् य ा क ा य भ क्र ि ा ल ा व ेळ े स ि ी क ो न ण श ल ा ब स व त ा त त े स ु द्ध ा प्र ा थ ण ि क स ा ध न ि ा न ल े ि ा त े. ए ख ा द्य ा ि ह ा प ु रु ि ा च् य ा स ि क्ष च य य ा च् य ा ह य ा त ी त य य ा च े च र ि त्र ण ल ण ह ल े ि ा त े त ेस ु द्ध ा प्र थ ि द ि ा भ च े स ा ध न ठ ि त े. उ द ा ह ि ि ा थ भ ब ा ि ि ट्ट ा च े ह ि भ च र ि त . प्र ा थ ण ि क स्त्र ो त ख ा ल ी ल प्र ि ा ि े द ो न ण व स् त ृ त श्र ेि ीं ि ध् य े ण व ि ा ग ल े ि ा ऊ श क त ा त . १) ण द ल ेल् य ा ऐ ण त ह ा ण स क क ा ल ा व ध ी च े अ व श ेि य ा ि ध् य े छ ा य ा ण च त्र े, क ो ि ी व स ा प ळ े, िीवा श् ि स ा ध न े, श स्त्र े, ि ा ंड ी, फ ण न भ च ि आ ण ि इ ि ा ि त ीं च ा स ि ा व े श अ स ू श क त ो . ह े ि ू ल त ः ि ा व ी ण प ढ य ा ंप य ं त ि ा ण ह त ी प ो ह ो च ण व ण् य ा क र ि त ा न स ल े त ि ी ि ू त क ा ळ ा ण व ि य ी ण व श्व स न ी य आणि य ो ग् य प ु ि ा व े द ेण् य ा स ा ठ ी त े ख ू प उ प य ु ि स्त्र ो त ण स द्ध क ि त ी ल . य ा अ व श ेि ा द्व ा ि े ि ौ ण ख क न स ल ेल ी ि ा ण ह त ी प्र द ा न क ि त ा त . २) ज् य ा व स् त ू ंच ा प्र य य क्ष श ा ि ी र ि क स ंब ंध आ ल ा आ ह े अ श ा व स् त ू ं च ा य ा त स ि ा व ेश ह ो त ो . य ा त क ा य द े, फा इ ल्स, प त्र े, ह स् त ण ल ण ख त े, सिकािी ठिाव, स् ि ि ि प त्र े, व त भ ि ा न प त्र े, ि ा ण स क े, ि न भ ल् स, फा इ ल्स, स ि क ा ि ी ण क ं व ा इ त ि अ ण ध क ृ त प्र क ा श न े, न क ा श े, त ि े, प ु स् त क े, क ॅ ट ल ॉ ग, स ंश ो ध न अ ह व ा ल, ब ैठ क अ ह व ा ल न ों द अ श ा क ा ग द प त्र ा ंच ा स ि ा व ेश आ ह े. ण श ल ा ल ेख, ण ल प् य ंत ि ि व ग ैि े ि े क ॉ ण ड ं ग च् य ा ब ैठ क ा इ . स ा ध न े munotes.in
Page 56
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
56 प्र ा थ ण ि क स ा ध न ा ं न ा इ ण त ह ा स ल े ख न ा त ि ह त्त् व ण द ल े ि ा त े य ा च ी क ा ि ि े प्र ि ा क ि द ेव य ा ंन ी प ु ढ ी ल प्र ि ा ि े ण द ल े ह ो त ी . १ ) प्र ा थ ण ि क स ा ध न े ह ी स ि क ा ल ी न अ स त ा त . २ ) स ि क ा ल ी न अ स ल् य ा ि ु ळ े त ी अ ण ध क ण व श्व स न ी य अ स त ा त . ३ ) स ि क ा ल ी न अ स ल् य ा ि ु ळ े व ा स् त व ा च ा ण व प य ा भ स ह ो ण् य ा च ी श क् य त ा अ स त े. ४ ) प्र ा थ ण ि क स ा ध न े ह ी प ू ि ा व् य ा च् य ा स् वरूपातील अ स ल् य ा ि ु ळ े स य य श ो ध न ा त उ प य ु ि ठ ि त ा त . ५ ) ण श ल ा ल ेख ा स ा ि ख् य ा स ा ध न ा ंत ख ा ड ा ख ो ड श क् य न स त े. प्र ा थ ण ि क ण क ं व ा ि ू ळ स ा ध न ा ंच े व ग ी क ि ि द ो न प्र क ा ि े क े ल े ि ा त े . अ ) ण ल ण ख त स ा ध न े ब) अिलिखत िकंवा भौितक साधने ब) द ु य् य ि स्त्र ो त / स ा ध न े: घ ट न ा घ ड ु न ग ेल् य ा न ंत ि य य ा घ टन ेण व ि य ी क ु ि ा ल ा त ि ी ि ा ण ह त ी क ळ त े, क ु ि ा क ड ू न त ि ी ि ा ण ह त ी ऐ क ल ी ि ा त े त ी न ों द ण व ल ी ि ा त े. अ श ा न ों द ी, ि ा ह ी त ी म् ह ि ि े द ु य् य ि द ि ा भ च े स ा ध न ह ो य . द ु य् य ि स्त्र ो त अ स ा आ ह े ज् य ा ि ध् य े प्र य य क्ष द श ी ण क ं व ा स ह ि ा ग ी म् ह ि ि ेच ज् य ा घ ट न ेच े व ि भ न क ि ि ा ि े व् य ि ी प्र य य क्ष ा त उ प ण स् थ त न व् ह त े प ि ं त ु ज् य ा न े द ु स र् य ा व् य ि ी क ड ू न ण क ं व ा स्त्र ो त ा ंक ड ू न व ि भ न ण क ं व ा व ि भ न प्र ा प्त क े ल े. द ु य् य ि स ा ध न ा ं च ा व ा प ि स ंश ो ध क प ु ढ ी ल क ा ि ि ा ंस ा ठ ी क ि त ो- १ ) अ भ् य ा स ण व ि य ा च े स ा क ल् य ा न े ज्ञान होण् य ास ाठी व णव िय ाच ी प्र ाथणिक चौ कट त य ाि किण्य ाच ी, २) णव ि य ाच् य ा उप लब ध ि ा ण ह त ी त अ स ल ेल् य ा उ ि ी व ा ं च ी प ू त भ त ा क ि ण् य ा स ा ठ ी ३ ) द ु य् य ि ग्र ंथ ा च् य ा व ा च न ा ि ु ळ े अ ण ध क ा ण ध क स ंद ि भ ण ि ळ ण् य ा स ि द त ह ो त े ४ ) ण व ि य ा च ी ि ा ंड ि ी क ि ण् य ा स ा ठ ी द ु य् य ि स्त्र ो त ा ंच ा, य ा घ ट न े च ा अ भ् य ा स अ स ण् य ा श ी प्र य य क्ष श ा ि ी र ि क स ंब ंध न स त ा त . ि ि क ू ि प ु स् त क े, च र ि त्र े, णव श्वकोश, स ंद ि भ प ु स् त क े इ य य ा द ीं च ा स ि ा व ेश आ ह े. ह े श क् य आ ह े क ी द ु य् य ि स्त्र ो त ा ंि ध् य े ए क ा स्त्र ो त ा क ड ू न द ु स र् य ा स्त्र ो त ा क ड े ि ा ण ह त ी प ु ि ण व ल् य ा ि ु ळ े त्र ु ट ी य ेऊ श क त ा त . अ श ा प्र क ा ि े, ण ि थ े श क् य अ स ेल त ेथ े स ंश ो ध क ा न े ड े ट ा च े प्र ा थ ण ि क स्त्र ो त व ा प ि ण् य ा च ा प्र य य न क े ल ा प ा ण ह ि े. त थ ा ण प, याि ु ळ े द ु य् य ि स्र ो त ा ंच े ि ू ल् य क ि ी ह ो त न ा ह ी . आ थ भ ि ि ा ण व भ क य ा ंन ी म् ह ट ल े ह ो त े क ी, " प्र ा थ ण ि क स ा ध न ह ा क च् च ा ि ा ल अ स ू न स ा ि ा न् य व ा च क ा प े क्ष ा स ंश ो ध क ा ल ा अ ण ध क ि ो ल ा च ा अ स त ो . द ु य् य ि स ा ध न ह े ि ू ळ स ा ध न ा व ि आ ध ा ि ल ेल े अ स ल े त ि ी अ स े ग्र ंथ स ु स ंग त ि ा ण ह त ी द ेि ा ि े अ स ल् य ा ि ु ळ े ब ु ण द्ध ि ा न स ा ि ा न् य व ा च क ा ल ा त स ेच स ंश ो ध क ा ल ा ह ी ि ो ल ा च े ठ ि त ा त . " ए ख ा द्य ा ण व ि य ा व ि न व े ि ा ष् य, न व्या दृ ष्ट ी न े स् प ष्ट ी क ि ि ण क ं व ा न व ी क ा ि ि ि ी ि ा ंस ा क ि ि ा ि ा ग्र ं थ अ स ल् य ा स द ु य् य ि स ा ध न ा ं च ा उ प य ो ग अ ण ध क प्र ि ा ि ा त ह ो त ो . प्र ा थ ण ि क स्त्र ो त स ा ण ह य य आ ण ि प ु ि ा त य व स्त्र ो त ा ंि ध् य े ण व ि ा ग ल े ि ा ऊ श क त ात. ४.२ ÿाथिमक ąोत - िलिखत साधन सािहिÂयक/ वाđयीन ण ल ण ख त स ा ध न ा ि ध् य े स ि क ा ल ी न व ा ङ्म य ा च ा स ि ा व ेश ह ो त ो . ण ल ण ख त स ा ध न ा च े प्र क ा ण श त अ प्र क ा ण श त स ा ध न े अ स े द ो न प्र क ा ि प ड त ा त. व ा ङ्म य अ न ेक प्र क ा ि च े अ स ू श क त े. उदा. ध ा ण ि भ क, लौणकक, लणलत, इ ण त व ृ त्त ा च् य ा स् व रू प ा च े, प्र व ा स व ि भ न े इ . प ु ि ा ि े, चर ित्र, बखिी, काव्य, न ाटक, क थ ा य ा ंच ा ह ी स ि ा व ेश ण ल ण ख त स ा ध न ा ि ध् य े ह ो त ो. ि ेव् ह ा ल ेख न ा स ा ठ ी क ा ग द उ प ल ब ध न व् ह त ा त ेव् ह ा त ा ड प त्र े, ि ू ि भ प त्र े, णशला, त ा म्र प ट य ा ंच ा ह ी व ा प ि क े ल ा ि ा ई . munotes.in
Page 57
इ ण त ह ा स ा च े स्रोत / स ा ध न े
स्व रूप आ णि प्रक ाि
57 क ा ग द ा च ा श ो ध ल ा ग ल् य ा न ंत ि व ा ङ्म य ी न स ा ध न ा ं च ी व् य ा प्त ी व ा ढ ल ी . िध्यय ु ग ी न क ा ल ख ंड ा त ि ा ि ा च े आ द ेश, त ह न ा ि े, क ै ण फ य त ी, ख ा ि ग ी प त्र े, ि ि ा ख च भ, ध ा ण ि भ क स न द ा इ . स ंब ंध ी च ी क ा ग द प त्र े त स ेच त व ा ि ी ख न ा ि े, व ंश ा व ळ ी, ि ो ण ह ि ा ंच ी ण ट प ि े, शकाव ल्य ा, िहिि, क ि ी न े, प ो व ा ड े, काव्य, ऐणतह ाणस क म् हिी इ य य ादींच ा ण ल ण ख त स ा ध न ा त स ि ा व ेश ह ो त ो. आ ध ु ण न क क ा ळ ा त घ ड ल ेल् य ा घ ट न ा ंच् य ा ण च त्र ण फ त ी, छ ा य ा ण च त्र े, ध् व ण न ण फ त ी य ा ं च ा प ु ि ा व ा म् ह ि ून उ प य ो ग क े ल ा ि ा त ो. स व भ स ा ध ा ि ि प ि े अ व् व ल द ि ा भ च ी ि ा न ल ी ि ा ि ा ि ी क ा ह ी स ि क ा ल ी न प ू ि भ प ि े ण व श्व स न ी य अ स त ी ल च अ स े न ा ह ी. उ दा. आ य ि च र ि त्र ह े स ा ि ा न् य त ः अ व् व ल द ि ा भ च े ि ा न ल े ि ा त े प ि ं त ु त े स् ि ृ त ी च् य ा आध ा ि े ण ल ण ह ल े ग ेल े अ स ल् य ा ि ु ळ े य य ा त ी ल स व भ त प श ी ल स य य म् ह ि ून स् व ी क ा ि ि े ध ो क् य ा च े ठ ि त े. त स ेच व ृ त्त प त्र ा ंच े आ ह े, व ृ त्त प त्र ा त ू न स ि क ा ल ी न घ ट न ा च े व ृ त्त प्र क ा ण श त ह ो त अ स ल े त ि ी इ त ि व ृ त्त प त्र ा त क ा ह ी प्र ि ा ि ा त ि ेद आढ ळ त ो. ि ू त क ा ळ ा त ी ल ल ो क, घ ट न ा आ ण ि द ैन ंण द न ि ी व न ा ब ि ल ि ा ण ह त ी घ ेण् य ा स ा ठ ी, णशकण्य ासा ठी इ ण त ह ा स क ा ि प ु ि ा व ा व ा प ि त ा त . ग ु प्त ह ेि ा ंप्र ि ा ि ेच इ ण त ह ा स क ा ि प ु ि ा व् य ा ंक ड े प ा ह त ा त आ ण ि ण न ष् क ि ा भ प य ं त प ो ह ो च त ा त . ड ा य ि ी, प त्र े, िन्ि-ि ृ य य ू ण क ं व ा ल ग् न ा च ी प्र ि ा ि प त्र े, किाि, िाज्यघ ट न ा, क ा य द े, क ो ट ा भ च् य ा न ों द ी, क ि ि े क ॉ ड भ, िनगिना ची न ोंद, किाि, अ ह व ा ल क ा ड भ, व ैद्य क ी य न ों द ी, प्र वा सी य ाद्या, प ा स प ो ट भ, ण व् ह स ा आ ण ि स ैन् य ि ि त ी ण क ं व ा ण ड स् च ा ि भ प ेप स भ ह े प्र ा थ ण ि क स्त्र ो त ि ा न ल े ि ा ऊ श क त े. पýे - स ि क ा ल ी न प त्र ा ं च ा उ प य ो ग प्र ा थ ण ि क स ा ध न म् ह ि ून क े ल ा ि ा त ो य ा ि ध् य े व ै य ण ि क प त्र े ख ा ि ग ी स् वरूपातील व सिकािी स् वरूप ातील असत ात. क ा य भ क्र ि, ि ा व न ा ण क ं व ा क थ ा ंच् य ा ल ो क ा ंि ध ी ल प त्र व् य व ह ा ि ा च ा ए क प्र क ा ि आ ह े . प त्र े ब ह ु त ेक द ा व ैय ण ि क स् व रू प ा च ी अ स त ा त प ि त ी अ ण ध क औ प च ा र ि क द ेख ी ल अ स ू श क त ा त . स ि क ा ि ी आ ण ि ख ा ि ग ी प त्र े ह ी स ि क ा ल ी न घ ट न ा ं च े ज्ञ ा न प्र ा प्त क ि ण् य ा स ा ठ ी ि ह त्त् व प ू ि भ स्त्र ो त आ ह ेत. आठवणी - स ि क ा ल ी न व् य ि ी न े ण ल ण ह ल ेल् य ा आ ठ व ि ी प्र ा थ ण ि क स ा ध न म् ह ि ून व ा प ि त ा य ेत े. ि ु घ ल स ा म्र ा ज् य ा च े स ंस् थ ा प क ब ा ब ि य ा ंच् य ा स् ि ृ त ीं न ा ब ा ब ि न ा ि ा ह े न ा व द ेण् य ा त आ ल े आ ह े. ह े ब ा ब ि च े स् व रू प आ ण ि व् य ण ि ि त्त् व प्र ण त ण ब ंण ब त क ि त े. त ु ि ु क-ए-ि ह ा ंग ी ि ी ण क ं व ा त ु झ ु क-ए-ि ह ा ंग ीिी हे ि ु घ ल स म्र ा ट ि ह ा ंग ी ि (१५६९-१६२७) य ा ंच े आ य ि च र ि त्र आ ह े. त स ेच ि ह ा ंग ी ि न ा ि ा म् ह ि ून ह ी स ंब ो ध ल े ि ा त े, त ु स् क-ए-ि ह ा ंग ी ि ी प ण श भ य न ि ा ि ेत ण ल ण ह ल ेल े आ ह े. ि ह ा य ि ा ग ा ंध ीं च् य ा 'ि ा झ े सययाच े प्र य ो ग' य य ा ंच् य ा आ य ु ष् य ा त ी ल ि ह त्त् व ा च् य ा घ ट न ा आ ण ि ब ा ल प ि ा प ा स ू न च ग ा ं ध ीं च् य ा च ा र ि त्र् य ण न ण ि भ त ी च ी ि ा ण ह त ी द ेत ा त . य ा ंच ा उ प य ो ग प्र ा थ ण ि क स ा ध न म् ह ि ून क े ल ा ि ा त ो . कोटाªचे लेखन: न् य ा य ा ल य ी न क ा ग द प त्र ा ंच ा उ प य ो ग ह ी स ा ध न ा ं स ा ठ ी क े ल ा ि ा त ो . प ि ं त ु ह ी स ा ध न े य ो ग् य प द्ध त ी न े त प ा स ू न प ा ह ा व े ल ा ग त ा त क ा ि ि क ो ट ा भ त ी ल ण न क ा ल आ प ल् य ा ब ा ि ून े ल ा ग ा व ा य ा स ा ठ ी ख ो ट य ा munotes.in
Page 58
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
58 स ा क्ष ी स ु द्ध ा स ा द ि क े ल ेल् य ा अ स त ा त . ह ी स ा ध न े स ि क ा ल ी न अ स ल् य ा न े ि ह त्त् व प ू ि भ अ स त ा त . अ ब ु ल फ ि ल ण ल ण खत ऐ न-ए-अ क ब ि ी ि ध् य े स व भ ण व ि य ा ं व ि ी ल स व भ ण व ि ा ग ा ंि ध ी ल ण न य ि आ ह ेत आ ण ि य य ा त क ा ह ी ब ा ह्य ग ो ष्ट ीं च ा स ि ा व ेश आ ह े. ऐ ण त ह ा ण स क आ ण ि इ त ि ि ा ह ी त ी स ह य य ा च् य ा स ा म्र ा ज् य ा च े ह े ि ौ ल् य व ा न आ ण ि ब ैठ क ा ंच े स ा ंण ख् य क ी य ि ा ह ी त ी अ स ि ा ि े स ा ध न आ ह े. य ा त ि ो ग ल प्र श ा स न आ ण ि ि ा ज् य ध ो ि ि ा ं च ी ि ा ण ह त ी द ेण् य ा त आ ल ी आ ह े. ह े य य ा व ेळ च् य ा इ ण त ह ा स ा च् य ा प्र य य ेक प ैल ू च ा अ ं त ि ा भ व क ि त े. ण त स र् य ा ख ंड ा त आ प ल् य ा ल ा अ ब ु ल फ ि ल च् य ा व ंश ि आ ण ि च र ि त्र ा ब ि ल ि ा ण ह त ी ण ि ळ त े. अ ब ब ा स ख ा न स ि व ा ि ी य ा ं न ी 'त ारिक-ए-श ेि श ा ह ी' ण ल ण ह ल े. त े श ेि श ह ा श ी स ंब ंण ध त ह ो त े आ ण ि अक बिच्य ा कािणकदीत ५०० चा िनसब द ा ि म् ह ि ू न क ा ि क ि त ह ो त ा . ह े आ य ि क थ न ा च् य ा स् व रू प ा त अ ण ध क आ ह े. त े ि ु ग ल क ा ळ ा त ी ल इ ंड ो-ि ु ण स् ल ि स ि ा ि ा च े ण च त्र द ेत ा त . अ ह ि द य ादगि त ारिक-ए-श ा ह ी ण क ं व ा त ा र ि क-ए-सलाणटन-ए-अ फ ग ी न ा य ा ंच े ल ेख क ह ो त े. ह ा ि ा ि त ा त ी ल अ फ ग ा ि व ंश ा त ी ल श ेव ट च ा ि ा ि क ु ि ा ि ह ो त ा . खाजगी नŌदी ख ा ि ग ी अ ण ि ल ेख ाग ा ि ण व ि ा ग ा च् य ा त ा ब य ा त ि ा ि त ा त ी ल स ा व भ ि ण न क ि ी व न ा च् य ा ण व ण व ध क्ष ेत्र ा त ि ह त्त् व प ू ि भ य ो ग द ा न द ेि ा र् य ा न ा ि ा ंण क त व् य ि ीं च् य ा ख ा स ग ी क ा ग द प त्र ा ंच ा स ि ृ द्ध स ंग्र ह आ ह े. ह े क ा ग द प त्र े ि ु ख् य य व े ि ग ि ि ा त ी ल व् य ि ी आ ण ि स ंस् थ ा ंक ड ू न ण ि ळ ा ल ेल् य ा द ेि ग् य ा आ ण ि ि ेट व स् त ू ंच् य ा ि ा ध् यि ा त ू न ण ि ळ ण व ल् य ा ग ेल् य ा आ ह ेत . स ा व भ ि ण न क न ों द ीं ि ध ी ल ि ा ण ह त ी च ी प ू त भ त ा क ि ण् य ा स ा ठ ी त े ए क ि ह त्त् व प ू ि भ स्त्र ो त आ ह ेत . अ ण ि ल ेख ा ि ध ी ल क ा ह ी ख ा स ख ा ि ग ी क ा ग द प त्र े म् ह ि ि े ि ह ा य ि ा ग ा ंध ी, ि ा ि ेंि प्र स ा द, दादाि ाई न ौिोि ी, प ी . ड ी . ट ं ड न, िौलाना आ झाद, ण ि न ु िसान ी, स ि द ा ि प ट े ल, क े . ड ी . ि ा ल व ी य इ य य ा द ी च े ह े स व भ ख ा स ग ी क ा ग द प त्र े ण न य ि ा न ु स ा ि व अ ट ीं न ु स ा ि उ प ल ब ध आ ह ेत . डायरी: ड ा य ि ी ए क प्र ा थ ण ि क स्त्र ो त आ ह े. ल ंड न ि ध ी ल ण ि ट ी श ग्र ंथ ा ल य ा त ‘िाि दिम् य ान प्र य य क्षदशी ख ा त ी ड ा य ि ी आ ण ि स ंब ंण ध त न ों द ी’ य ा ण ि ट ी श अ ण ध क ा र् य ा ंच् य ा ड ा य ि ीं न ी स ि क ा ल ी न ण व ि य ा ं व ि च ा ंग ल े प ु ि ा व े ण द ल े आ ह ेत . १८ ५७ ण व ि ो ह ा न े ि ा ि त ा त ण व श ेि त : उ त्त ि आ ण ि ि ध् य ि ा ग ी ण ि ण ट श स त्त ा क श ा प्र ि ा ि ा त ह ा ल ा व ल ी ह े त े प्र क ट क ि त ा त . न ा ग ि ी स ेव ा, व् ह ा य स ि ॉ य आ ण ि ग व् ह न भ स भ य ा ंच् य ा स ह ण ि ट न न े ि ण ट ल स ि क ा ि च् य ा अ ण ध क ि ण ट ल रू ढ ी व ा द ी य ंत्र ि ेत ज् य ा प्र क ा ि े य ो ग द ा न ण द ल े य य ा ब ि ल अ ंत दृ भ ष्ट ी प्र द ा न क ि ि े, ह े स्त्र ो त स ा ण ह य य ण व द्व ा न ा ं न ा ह ी प्र ण क्र य ा क श ी प्र ा प्त झ ा ल ी आ ण ि ण क त ी य श स् व ी र ि य य ा अ ंि ल ा त आ ि ल ी ग ेल ी य ा च ा अ भ् य ा स क ि ण् य ा स अ न ु ि त ी, िाणहत ी द ेत े. शासन दÖतऐवज: िाितात ील त ु क ो-अ फ ग ा ि आ ण ि ि ो ग ल श ा स न ा च् य ा इ ण त ह ा स ा श ी स ंब ंण ध त अ ण ध क ृ त न ों द ी आ ढ ळ ल् य ा आ ह ेत . य ा क ा ल ा व ध ी स ा ठ ी ह ी स व ा भ त ि ू ल् य व ा न आ ण ि ण व श्व ा स ा ह भ स्त्र ो त स ा ि ग्र ी आ ह े. प ि ं त ु य ो ग् य द ेख ि ा ल न क े ल् य ा ि ु ळ े आ ण ि इ त ि अ न ेक क ा ि ि ा ि ु ळ े य य ा न ा ह ी श ा झ ा ल् य ा आ ह ेत . फ ॅ क् ट ि ी ि े क ॉ ड भ स, ि स े क ी न ाव ा व रू न ह े स ू ण च त ह ो त े, प ण ि ि ेक ड ी ल ई स् ट इ ंण ड य ा क ं प न ी च् य ा उ त्त ि े क ड ी ल ण स ंध त े ि ल ा ब ा ि क ो स् ट व ि ी ल ट ेण ल च ेि ी प य ं त च् य ा व् य ा व स ा ण य क munotes.in
Page 59
इ ण त ह ा स ा च े स्रोत / स ा ध न े
स्व रूप आ णि प्रक ाि
59 आ स् थ ा प न ा ंच् य ा न ों द ी आ ह ेत . फ ॅ क् ट ि ी ि ध् य े क ि ण श भ य ल ि े ण स ड े न् स ी, इ य य ा द ीं च ा स ि ा व ेश ह ो त ा . फ ॅ क् ट ि ी आ ण ि ि े ण स ड े न् स ी ि े क ॉ ड भ स ि ु ख् य त : क ं प न ी च् य ा व् य व स ा य ा च े व् य व ह ा ि न ों द व त ा त, प ि ं त ु य ो ग ा य ो ग ा न े द ेश ा त ी ल ि ा ि क ी य घ ट न ा ंच ा स ं द ि भ घ ेत ा त . ि ा ि त ी य ि ा ज् य घ ट न ा ह ी स ि क ा ि च् य ा क ा ग द प त्र ा ंच े उ द ा ह ि ि आ ह े. वृ°पý लेख: व त भ ि ा न प त्र े ण क ं व ा ि ा ण स क े स् थ ा ण न क, प्र ा द ेण श क ण क ं व ा ि ा ष् र ी य प्र च ण ल त अ स ू श क त ा त, म् ह ि ून व त भ ि ा न प त्र ा त ील ल ेख ण क त ी व ा च क ा ंप य ं त प ो ह ो च ल ा अ स ेल आ ण ि ल ेख ा त ण द ल ेल् य ा ि ा ण ह त ी स ा ठ ी स ंप ा द क ा ंच ा ह ेत ू क ो ि त ा ह ो त ा ह े ल क्ष ा त ठ े व ि े ि ह य व ा च े आ ह े. व त भ ि ा न प त्र ा च ा सािाण िक, आ ण थ भ क, स ा ंस् क ृ ण त क, प्र बोध न ायि क, िािकीय परििाि कसा झाला य ाच ाह ी उप य ोग होत ो. ऐितहािसक कुटुंबांची नŌद आिण खासगी कागदपýे: ि ह ा ि ा ष् र ि ा ज् य अ ण ि ल ेख ा ग ा ि स ा ण ह य य ा न े, क ा ग द प त्र ा न े स ि ृद्ध आ ह े. प ु ष् क ळ ऐ ण त ह ा ण स क क ु ट ू ं ब ा त य य ा ंच् य ा प ू व भ ि ा ंच् य ा व ेळ ी च े व ि भ न क ि ि ा ि े ण व प ु ल क ा ग द प त्र े आ ह ेत . क ौ ट ु ं ण ब क आख्या णय क ा, श ा ह ी क ा ि क ी द भ, स ा व भ ि ण न क व ख ा ि ग ी प त्र व् य व ह ा ि आ ण ि क ा य द ा, द ा व े आ ण ि क ा य द ेण व ि य क ण न ि भ य, ल ेख ा च ी क ा ग द प त्र े आ ण ि प ण श भ य न ि ा ि ेत ी ल व ि ो ड ी ण ल प ी त ी ल प्र य य ेक व ि भ न ा च ी ह स् त ण ल ण ख त े य ा स व ा ं च् य ा त ा ब य ा त अ स ल ेल् य ा ल ो क ा ंच् य ा त ा ब य ा त अ स ल ेल े ि ा ज् य क ा ग द प त्र े अ ज्ञ ा त घ ट न ा अ स त ा त . त े ि त न क रू न ठ े व ल ेल े अ स त े. त े स ंश ो ध क आ ण ि ण व द्य ा थ् य ा ं न ा स ंश ो ध न ा स ा ठ ी उ प ल ब ध आ ह ेत . मुलाखत: ए ख ा द्य ा घ ट न ेब ि ल ण क ं व ा य य ा व् य ि ी च् य ा आ य ु ष् य ा ण व ि य ी आ ण ि ण न ि भ य ा ब ि ल अ ण ध क ि ा ण ह त ी णिळ णव ण्य ास ाठी एखाद्याच ी ि ु ल ा ख त घ ेत ल ी ि ा त े. ि ु ल ा ख त ी ए क ा न ंत ि ए क घ ेत ल् य ा ि ा ऊ श क त ा त ण क ं व ा य य ा प त्र क ा ि प र ि ि द स् व रू प ा त घ ेत ा य ेत ी ल . ऑ ण ड ओ स् व रू प ा त ल ेख ी ि े क ॉ ड भ त य ा ि क ि ण् य ा स ा ठ ी ि ु ल ा ख त ि ेक ॉ ड भ क े ल ी ि ा ऊ श क त े आ ण ि न ंत ि ण ल प् य ंत ि ि क े ल े ि ा ऊ श क त े. ÿijावली: प्र श्न ा व ल ी ह े ए क स ंश ो ध नस ा ध न आ ह े ि े प्र ण त स ा द क य य ा ं क ड ू न िाणहत ी एकणत्रत किण्याच् य ा उ ि ेश ा न े प्र श्न ा ंच् य ा ि ा ण ल क े च ा स ि ा व ेश क ि त े. प्र श्न ा व ल ी ि ध् य े प्र श्न ा ंच ा ए क स ंच अ सत ो. स ा ध ा ि ि प ि े ड े ट ा ग ो ळ ा क ि ण् य ा च् य ा प्र ण त स ा द क ा ंन ा ह े ि ेल ण क ं व ा प ो ष्ट ा न े प ा ठ व ल े ि ा त े. ि ेव् ह ा अ भ् य ा स ा च े क्ष ेत्र ण व स् त ृ त अ स ेल आ ण ि ण व ि य व् य ा प क अ स ेल त ेव् ह ा ह े क ा ि क े ल े ि ा त े. य ा प द्ध त ी त स ंश ो ध क स् व त : ह ून प्र य य क्ष प द्ध त ी न े ि ा ह ी त ी ग ो ळ ा क ि त न ा ह ी . नकाशे आिण फोटो ÿती: ब ॉ म् ब े प्र ेण स ड े न् स ी व इ त ि प्र ा ंत ा ंश ी स ंब ंण ध त स ु ि ा ि े २ ०,० ० ० ि ु न े न क ा श े आ ह ेत . १ ८ २ ० प ा स ू न य ा प्र ा ंत ा त स व् ह े ऑ प ि े श न ि ो ि द ा ि प ि े स ु रू झ ा ल े ह ो त े . ब ॉ म् ब े प्र ेण स ड े न् स ी, आसपासच्य ा ि ा ग ा त ी ल आ ण ि ि ु ंब ई ब ेट ा च् य ा ण ि ल् ह्य ा ंच् य ा य य ा क ा ळ ा प ा स ू न आ ि प य ं त त य ा ि क े ल ेल् य ा munotes.in
Page 60
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
60 न काश ा ंच् य ा प्र त ी य ा स ंग्र ह ा त स ा प ड ल् य ा आ ह ेत . ब ह ु त ेक न क ा श े ि ा ि त ी य स व े क्ष ि स ंस् थ ेन े त य ा ि क े ल े आ ह ेत . ि ा ि त ा त ी ल ि े ल् व े स ु रू झ ा ल् य ा प ा स ू न ि ा ि त ी य ि े ल् व े ल ा ई न् स च् य ा य ो ि न ा य ा स ंग्र ह ा त ि ो ड ल् य ा ग ेल् य ा आ ह ेत . आपली ÿगती तपासा १. प्र ा थ ण ि क व द ु य् य ि स ा ध न ा त ी ल फ ि क स् पष्ट किा. ____________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ २. प्र ा थ ण ि क स ा ध न े म् ह ि ि े क ा य ? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३. प्र ा थ ण ि क स ा ध न ा ं च् य ा प्र क ा ि ा व ि ट ी प ण ल ह ा . __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ४.३ ÿाथिमक पुरातÂवीय साधने / अिलिखत िकंवा भौितक साधने ि ौ ण त क स ा ध न ा ं न ा अ ण ल ण ख त ण क ं व ा व स् त ु रू प स ा ध न े म् ह ट ल े ि ा त े. ि ौ ण त क स ा ध न म् ह ि ि े अ श ी स ा ध न े क ी आ ि ह ी आ प ि त य क ा ल ी न घ ट न ा ंच ी स ा क्ष म् ह ि ून ह ा त ा ळ ू श क त ो ण क ं व ा प ा ह ू शकत ो. य ा त ी ल ब ह ु त ा ंश स ा ध न े घ ट न ा स् थ ळ ा च् य ा ि ा ग े व ि अ स त ा त. य य ा ि ु ळ े ण ल ण ख त ण क ं व ा व ा ङ्म य ी न स ा ध न ा ंच् य ा त ु ल न ेत अ ण ध क ण व श्व स न ी य अ स त ा त . ि ौ ण त क स ा ध न ा ं न ा प ु ि ा त य व ी य स ा ध न ेम् ह ि ून ह ी ओ ळ ख ल े ि ा त े. ह ी स ा ध न े म् ह ि ि े ग त क ा ल ी न व ा ट च ा ल ी च ा त ो प्र य य क्ष द श ी प ु ि ा व ा अ स त ो . इ ण त ह ा स प ू व भ व प्र ा ग ैण त ह ा ण स क क ा ळ ा त ी ल व ा ट च ा ल ि े ख ा ट ण् य ा स ा ठ ी प ु ि ा त त्त् व ी य स ा ध न े च उ प य ु ि ठ ि त ा त. स व भ स ा ि ा न् य स ि ा ि ा च े ण च त्र स् प ष्ट ह ो ण् य ा स ा ठ ी प ु ि ा त य व ी य स ा ध न ा ं च ा उ प य ो ग ि ो ठ य ा प्र ि ा ि ा त ह ो त ो. ह ी स ा ध न े उ य ख न न ा त ण क ं व ा ि ण ि न ी व ि, न दीच् य ा काठी आढ ळ त ात. ि ौ ण त क स ा ध न ा ंन ा स ा ि ा न् य प ि े स् ि ा ि क े, अ ण ि ल े ख, न ाि ी, अ व श ेि, उ य ख न न े य ा प्र क ा ि ा त ण व ि ा ग ल े ि ा त े. व स् त ु रू प स ा ध न ा त ि ा न व ी अ थ व ा प्र ा ण् य ा ंच े अ स् थ ी, अ व श ेि, िात ीच ी ि ा ंड ी, ख ा प ि े, द ैन ंण द न व ा प ि ा च् य ा व स् त ू, न ाि ी, ण श ल ा ल ेख - त ाम्रपट, ण श ल् प ा व श ेि, स् थापय य अ व श ेि, अ न् य क ल ा व श ेि इ . च ा स ि ा व ेश ह ो त ो . य ा स ा ध न ा ंच ा इ ण त ह ा स ल ेख न ा त क स ा उ प य ो ग ह ो त ो त े आ प ि प ा ह ू य ा . munotes.in
Page 61
इ ण त ह ा स ा च े स्रोत / स ा ध न े
स्व रूप आ णि प्रक ाि
61 Öमारके: य ा स् ि ा ि क ा ंि ध् य े ि ंण द ि े, स् त ू प, िठ (णवहाि), ि ा ि व ा ड े, ण क ल् ल े इ य य ा द ीं च ा स ि ा व े श आ ह े. व ैय ण ि क स् ि ा ि क ा ंव् य ण त र ि ि प्र ा च ी न श ह ि े ह ी ण व प ु ल आ ह े त . ि ो ह ेंि ो द ा ि ो आ ण ि ह ड प् प ा श ह ि ा ंि ध् य े य ा प्र क ा ि च े स्त्र ो त ण द स ू न य ेत ा त . स ा ण ह ण य य क न ों द ी न स त ा न ा ह ी स् ि ा ि क इ ण त ह ा स ल ेख न ा त ि ह त्त् वप ू ि भ ि ू ण ि क ा ब ि ा व त ा त . प्र ा च ी न ि ा ि व ंश ा ंस ा ि ख् य ा क ु श ा ि आ ण ि प ा ि ा य य य ा ंच ी ि ा ण ह त ी य ा ण ठ क ा ि ी उ य ख न न क रू न आ ण ि उ य ख न न क े ल ेल् य ा ऐ ण त ह ा ण स क ण ठ क ा ि ी स ा प ड ल ेल् य ा स् ि ा ि क ा ंच ा अ भ् य ा स क रू न ग ो ळ ा क े ल ी ि ा ऊ श क त े. स् ि ा ि क े आ ण ि य य ा ंच े अ व श ेि य ा ण श व ा य ण श ल् प, प ेंण ट ं ग् ि, क ु ं ि ा ि क ा ि आ ण ि इ त ि क ल ा क ृ त ी आ प ल् य ा ल ा प्र ा च ी न ि ा ि त ा च ा इ ण त ह ा स आ ण ि स ंस् क ृ त ी च ी प ु न ि भ च न ा क ि ण् य ा त ि द त क ि त ा त . अ ण ि ंठ ा च् य ा ग ु ंफ ा व ि ी ल ण च त्र े, स ा ंच ी, ि ा रू त इ य य ा द ी त ी ल ब ौ द्ध स् त ू प ा ंव ि ी ल प्र ा ण् य ा ंच् य ा ण श ल् प े, ब ु द्ध ा ंच् य ा ि ी व न ा त ी ल दृ श् य े द श भ ण व त ा त आ ण ि ि ा त क क थ ा द श भ ण व त ा त . प ल् ल व, चोल, च ा ल ु क् य आ ण ि प ा ंड य क ा ळ ा त ी ल द ण क्ष ि ि ा ि त ी य ि ंण द ि े ण श ल् प ा ंन ी ि ि ल ेल ी आ ह ेत, िी आप ल्य ाला प्र ा च ी न ि ा ि त ी य ण श ल् प क ा ि आ ण ि क ल ा क ा ि ा ंच् य ा क ल ा य ि क क ा ि ण ग ि ी स ि ि ून घ ेण् य ा त ि द त कित ात. प्र ाच ीन, ि ध् य य ु ग ी न आ ण ि आ ध ु ण न क ि ा ि त ा च ा इ ण त ह ा स आ ण ि स ंस् क ृ त ी च ी प ु न ि भ च न ा किण्यात आप ल्य ाला णवण व ध प्र क ा ि च ी क ल ा क ृ त ी ि द त क ि त ा त. प¤िटंµज: ग ु ि ि ा त आ ण ि ि ा ळ व ा स ा ि ख् य ा क ा ह ी प्र द ेश ा ंव् य ण त र ि ि स ु ल त ा न ा ंच् य ा क ा ळ ा त अ न ेक स ण च त्र ह स् त ण ल ण ख त े न व् ह त ी . ल घ ु ण च त्र क ल ेच ी प ण श भ य न प्र थ ा प्र थ ि य ा प्र ा द ेण श क ि ा ज् य क य य ा ं न ी स ु रू क े ल ी ह ो त ी . ि ेथ े ग ु ि ि ा त व ि ा ळ व ा स ा ि ख े प्र द ेश ा त ी ल ि ा ि त ण व ण व ध ि ा ग ा ंि ध् य े ण व श ेि त : ऑ थ ो ड ॉ क् स ध ा ण ि भ क न ेय य ा ं च ा आ क्ष ेप, णच त्रकला इ स् लाणिक िान िा र् य ा, ि ो ग ल स म्र ा ट ा ंन ी य ा क ल ेच े ि क्ष ि क े ल े. ण च त्र क ा ि ा ं न ी य ु द्ध, ण श क ा ि आ ण ि इ त ि स ा व भ ि ण न क उ प क्र ि ा ंस ा ि ख् य ा न ेह ि ी च् य ा दृ श् य ा ंच े व ि भ न क ि ण् य ा ब ि ो ब ि च प ो र े ट प ेंण ट ं ग् ि ि ध् य ेह ी ण व श ेि त ा आ ि ण् य ा स स ु रु व ा त क े ल ी . ि ा ि स् थ ा न ा त ण ह ंद ू प ौ ि ा ण ि क थ ी ि व ा प रु न अ श ी च प ेंण ट ं ग च ी श ैल ी ण व क ण स त क े ल ी ग ेल ी . नाणी: न ाि ीं य ा व ि ी ल प ौ ि ा ण ि क क थ ा आ ण ि प ु त ळ े इ ण त ह ा स ा ल ा य य ा क ा ळ ा त ी ल ध ा ण ि भ क इ ण त ह ा स ा च ी प ु न ि भ च न ा क ि ण् य ा स ि द त क ि त ा त . श क, प ह ल व आ ण ि क ु श ा ि य ा प िद ेश ी आ क्र ि ि क य य ा ं च े ह ळ ू ह ळ ू ि ा ि त ी य क ि ि य य ा ंच् य ा न ा ण् य ा ं व रू न स ि ि ू श क त े. य ा प ि क ी य आ क्र ि ि क य य ा ं न ी ण ह ंद ू ण क ं व ा ब ौ द्ध अ स े ि ा ि त ी य ध ि भ स् व ी क ा ि ल े आ ण ि ि ा ि त ी य न ा व ेह ी स् व ी क ा ि ल ी . न ा ि ी आ प ल् य ा ल ा प ु ि ा त न ि ा ि त ा त ी ल प्र ि ा स त्त ा क आ ण ि ि ा ि ेश ा ह ी स ि क ा ि ब ि ल ब ि ी च ि ा ण ह त ी प ु ि व त ा त. ब ह ु त ेक प्र ा च ी न ि ा ज् य ा ंच ी न ा ि ी ह ो त ी . य य ा न ा ण् य ा ंव ि द ंत क थ ा क ो ि ल ेल ी ह ो त ी . न ा ि ीं व ि ी ल आ ख् य ा ण य क ा इ ण त ह ा स क ा ि ा ंन ा य य ा क ा ळ ा त ी ल ध ा ण ि भ क इ ण त ह ा स ा च ी प ु न ि भ च न ा क ि ण् य ा स ि द त क ि त े. िशलालेख ए ख ा द्य ा प्र द ेश ा च ा इ ण त ह ा स ण ल ण ह ण् य ा स ा ठ ी ण क ं व ा प ु न ि भ च न ा क ि ण् य ा स प ु ि ा त य व स्त्र ो त ा ंनी ि ह त्त् व प ू ि भ ि ू ण ि क ा ब ि ा व ल ी . प ु ि ा त य व स्त्र ो त ा न े आ प ल् य ा ि ू त क ा ळ ा ब ि ल ि ह त्त् व ा च ी स ा ि ग्र ी munotes.in
Page 62
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
62 प ु ि ण व ल ी, ि ी आ प ल् य ा ल ा अ न् य थ ा ण ि ळ ू श क ल ी न ा ह ी . इ ण प ग्र ा फ ी आ ण ि न् य ू ण ि स ि ॅ ण ट क् स ह ी इ ण त ह ा स ा च् य ा अ भ् य ा स ा च ी ि ह त्त् व ा च ी श ा ख ा आ ह े, ज् य ा न े ि ा ि त ा च् य ा ि ू त क ा ळ ा च ी स ि ि व ा ढ ण व ल ी आ ह े. प्र ाच ी न ि ा ि त ा च् य ा ि ा ि क ी य इ ण त ह ा स ा च् य ा प ुन ब ा ं ध ि ी स ा ठ ी ण श ल ा ल ेख ख ू प ि ो ल ा च े आ ह ेत . द ग ड ण क ं व ा ध ा त ू ंव ि क ो ि ल ेल ी ह ी ण श ल ा ल ेख प्र ा ि ा ण ि क आ ह ेत क ा ि ि त े छ े ड छ ा ड क ि ण् य ा प ा स ू न ि ु ि आ ह ेत . ण श ल ा ल ेख ा ंि ध् य े ण व ण व ध ण व ि य आ ह ेत . य य ा ि ध् य े ध ा ण ि भ क बाबी, ि ा ज् य क य य ा ं च े ह ु क ू ि, णव िय ा च्य ा न ोंदी, व् य ि ी ण क ं व ा ध ा ण ि भ क स ंस् थ ा य ा ंन ा ण व ण व ध श ा स क ा ंन ी ि ि ी न ण व क ि े ण क ं व ा ि ि ी न द ा न, क त ृ भ य व ा च े व ि भ न इ . ब ा ब ी आ ह ेत . अिभलेखीय कागदपýे: ि ु ंब ई आ क ा भ इ व् ् ि ि ध् य े ख ंड आ ण ि प ु स् त क ा ंच् य ा रू प ा त छ ा प ी ल ि े क ॉ ड भ च ी च ा ंग ल ी स ंख् य ा आ ह े. ि ु न् य ा प्र क ा श न ा ंि ध् य े छ ा प ी ल अ ॅब स् र ॅक्ट ऑफ प्र ोणस डींग्ि, श ा स क ी य ि ा ि प त्र े, णव णव ध ण व ि ा ग ा ंच े अ ह व ा ल, क ा य ा भ ल य े, आयोग आणि सणियया, अणधण न य ि, ण न य ि व श ा स न ा न े ि ा ि ी क े ल ेल े आ द ेश, न ा ग ि ी य ा द्य ा व व ेळ ो व ेळ ी प्र ण स द्ध क े ल ेल ी अ स ंख् य स ि क ा ि ी प्र क ा श न े य ा ंच ा स ि ा व ेश आ ह े. ि ा ज् य स ि क ा ि च् य ा प्र य य ेक प्र क ा श न ा च् य ा त ी न प्र त ी ि ु ंब ई अ ण ि ल ेख ा ग ा ि ा त स ंव ध भ न ा स ा ठ ी प ा ठ ण व ल् य ा ि ा त ा त . स ा व भ ि ण न क न ों द ी आ ण ि ख ा ि ग ी प ेप स भ च् य ा ि ो ठ य ा प्र िािा व्यण त रिि, ि ा ष् र ी य अ ण ि ल ेख ा ग ा ि ा त ग्र ंथ ा ल य ा च ा स ि ृद्ध आ ण ि व ा ढ ि ा ि ा स ंग्र ह आ ह े . य ा त स ि क ा ल ी न प्र क ा ण श त स ा ि ग्र ी व् य ण त र ि ि ण व ण व ध ण व ि य ा ंव ि च ी क ा ह ी ि ुन ी आ ण ि द ु ण ि भ ळ प्र क ा श न े आ ह ेत . आप ली प्र गत ी त पासा १. प्र ा थ ण ि क स ा ध न म् ह ि ून प ु ि ा त त्त् व ी य स ा ध न ा च े ि ह त्त् व व प्र क ा ि स ा ंग ा . __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. अ ण ि ल ेख ी य स ा ध न ा ं च ी ि ा ण ह त ी स ा ंग ा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ४.४ दुÍयम वाđयीन ľोत प्र ा च ी न ि ा ि त ी य इ ण त ह ा स ा च ी प ु न ि भ च न ा क ि ण् य ा स ा ठ ी व ा ङ्म य ी न स्त्र ो त ा ंच े द ो न व् य ा प क प्र क ा ि ा त व ग ी क ि ि क े ल े ि ा ऊ श क त े १) ध ा ण ि भ क स ा ण ह य य आ ण ि २) ध ि भ ण न ि प ेक्ष स ा ण ह य य . इ ण त ह ा स ा च् य ा स ा ध न ा ंच े व ग ी क ि ि क ि ण् य ा च् य ा दृ ष्ट ी न े प्र ा थ ण ि क व द ु य् य ि अ स े द ो न ि ु ख् य प्र क ा ि स ा ध न ा ंच े क ि ण् य ा त आ ल े आ ह ेत. य ा ि ध् य े प्र ा थ ण ि क म् ह ि ि े अ ण ध क द ि ेद ा ि व ' द ु य् य ि ' म् ह ि ि े munotes.in
Page 63
इ ण त ह ा स ा च े स्रोत / स ा ध न े
स्व रूप आ णि प्रक ाि
63 क ि ी द ि ा भ च े अ थ व ा क ि ी ि ह त्त् व ा च ी स ा ध न े अ स े न व् ह े. इ ण त ह ा स ल ेख न ा च् य ा दृ ण ष्ट क ो न ा त ू न प्र ा थ ण ि क स ा ध न ा ंइ त क े च द ु य् य ि स ा ध न ा स ह ी ि ह त्त् व आ ह े. द ु य् य ि स ा ध न ा ंन ा ' द ु य् य ि ' म् ह ि ण् य ा च े क ा ि ि म् ह ि ि े य ा ि ध् य े प्र य य क्ष द श ी क ो ि ी ह ी न स ल े त ि ी ज् य ा ंन ी घ ट न ा प ा ण ह ल ेल ी आ ह े य य ा न े क ा ह ी क ा ळ ा न े त ी द ु स र् य ा ल ा स ा ं ण ग त ल ी आ ह े व य य ा ंन ी त ी ल ग ेच च ण ल ह ून क ा ढ ल ी आ ह े. घ ट न ा घ ड ू न ग ेल् य ा न ंत ि ब ि ा च क ा ळ उ ल ट ू न ग ेल् य ा व ि स् ि ृ त ी च् य ा आ ध ा ि े ण ल ख ा ि क े ल् य ा स य य ा त च ु क ा ह ो ण् य ा च ी श क् य त ा ब ि ी च अ सत े. एखाद्या व्यिी ची स् िििशि ी णकतीही च ा ंग ल ी अ स ल ी त ि ी क े व ळ ऐ क ी व ि ा ण ह त ी च् य ा आ ध ा ि े क े ल ेल् य ा ण ल ख ा ि ा त त ी प ू ि भ प ि े स य य य ेण् य ा च ी श क् य त ा क ि ी च अ स त े. य ा ि ु ळ े अ श ा स ा ध न ा ंन ा द ु य् य ि म् ह ि त ा त . ख ि े म् ह ि ि े प्र ा थ ण ि क स ा ध न ा ंव ि च द ु य् य ि स ा ध न े अ व ल ंब ू न अ स त ा त, य य ा ि ु ळ े द ि ा भ च् य ा दृ ण ष्ट क ो न ा त ू न त ी द ु य् य ि ठ ि त अ स ल ी त ि ी क ध ी क ध ी य य ा च ी ह ी ण व श्व ा स ा ह भ त ा प्र ा थ ण ि क स ा ध न ा ंए व ढ ी च अ स त े. घ ट न ा घ ड ू न ग ेल् य ा न ंत ि च् य ा ि ा ण ह त ी व ि द ु य् य ि स ा ध न े अ व ल ं ब ू न अ स त ा त. ि ू ळ स ा ध न ा ंच् य ा आ ध ा ि े ण ल ण ह ण् य ा त य ेि ा ि े स ं श ो ध न प ि ग्र ंथ, बखिी, शक ाव ल्य ा, प ो व ा ड े, क ि ी न े इ य य ा द ीं न ा द ु य् यि स ा ध न े म् ह ट ल े ि ा त े. य ा स ा ध न ा ंन ा द ु य् य ि स ा ध न े म् ह ि ण् य ा च ी प्र ि ु ख त ी न क ा ि ि े आ ह ेत . १) अ श ा स ा ध न ा ंि ध ून स ंब ंण ध त ल ेख क ा च े स् व त ः च े ि त ड ो क ा व ण् य ा च ी श क् य त ा अ स त े. २) इ ण त ह ा स क ा ि ि ू ळ स ा ध न ा ंच ा अ थ भ आ प ल् य ा ि त ा न ु स ा ि व ा ण व च ा ि स ि ि ी न ुस ा ि ल ा व ण् य ा च ी श क् य त ा अ स त े आ ण ि ३) इ . ए च . क ा ि य ा ंच् य ा म् ह ि ण् य ा न ुस ा ि, ' घ ण ट त े स् व त ः ब ो ल त न ा ह ी त, त ि य य ा ंन ा ब ो ल त े क ि ि ा ि ा इ ण त ह ा स क ा ि अ स त ो . य ा प्र ि ु ख क ा ि ि ा ंि ु ळ े अ श ा स ा ध न ा ं न ा द ु य् य ि य व प्र ा प्त ह ो त े. उ द ा . क ाण ल द ा स ा च े ि ा ल ण व क ा ण ग् न ण ि त्र ' ह े न ा ट क घ ट न ा घ ड ू न ग ेल् य ा न ंत ि स ा ध ा ि ि त ः स ह ा श त क ा ंन ी ण ल ण ह ल ेल े आ ह े. अ स े अ स ल े त ि ी, द ु य् य ि स ा ध न े स ा ि ा न् य अ भ् य ा स क ा ंच् य ा दृ ष्ट ी न े ि ह त्त् व ा च ी अ स त ा त क ा ि ि द ु य् य ि स ा ध न ा ंच े स् व रू प ह े त ु ल न ा य ि क दृ ण ष्ट क ो न ा त ू न क ि ी ण व श्व ा स ा ह भ अ स ल े त ि ी य य ा ि ध् य े घ ट न ा ं च ी स ण व स् त ि ि ा ण ह त ी ण द ल ेल ी अ स त े. प्र ा थ ण ि क स ा ध न ा ं च ी ण व श्व ा स ा ह भ त ा प ड त ा ळ ू न प ा ह ण् य ा स ा ठ ी ह ी द ु य् य ि स ा ध न ा ंच ा उ प य ो ग क े ल ा ि ा त ो. द ि ा भ च् य ा दृ ष्ट ी न े स ा ध न ा ंन ा द ु य् य ि स ंब ो ध ल े ि ा त अ स ल े त ि ी क ध ी क ध ी य ा स ा ध न ा ंच ी ण व श्व ा स ा ह भ त ा प्र ा थ ण ि क स ा ध न ा ंए व ढ ी च अ स त े. स ा ि ा न् य व ा च क ा ंना अ स े द ु य् य ि ग्र ंथ ि ू ळ स ा ध न ा ंप ेक्ष ा अ ण ध क उ प य ु ि व ा ट त ा त . वंशावळी: ि ध् य य ु ग ी न क ा ळ ा त न ा ि ा ंण क त व् य ि ीं च् य ा क ु ट ू ं ब ा च ी व ंश ा व ळ त य ा ि क ि ण् य ा च ी प ि ं प ि ा ह ो त ी . अ श ा व ंश ा व ळ ी त श ौ य भ, स ैन् य ि ो ह ी ि ण क ं व ा क ु ट ु ं ब ा त ी ल व ेग व ेग ळ् य ा स द स् य ा ंच् य ा इ त ि क ृ य य ा ंच ा उ ल् ल ेख अ स त . अ श ी ि ा ण ह त ी स ा ि ा न् य त : अ ण ध क ृ त न ों द ीं व ि आ ध ा र ि त अ स त े आ ण ि म् ह ि ून च इ ण त ह ा स ा च े स्र ो त म् ह ि ून उ प य ुि आ ह े. munotes.in
Page 64
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
64 पोवाडे आिण किवता: प ो व ा ड ा ह ा ए क प्र क ा ि च ा न ृ य य आ ह े ि ो ए क ा ि ो ि ा ंच क श ैल ी न े ण ल ण ह ल ेल ा आ ह े आ ण ि ऐ ण त ह ा ण स क घ ट न ा प्र ेि ि ा द ा य क ि ा ग ा भ न े व ि भ न क ि त ो . प ो व ा ड य ा च े स ंग ी त क ा ि आ ण ि गायक श ा ह ी ि म् ह ि ून ओ ळ ख ल े ि ा त ा त . प्र ा ि ं ि ी च े प ो व ा ड े ि ु ख् य त : य ा ब ॅ ल ड ि ध् य े स ा ि ि े क े ल ेल् य ा ि ह ा न क ा य भ क्र ि ा ं च् य ा प्र य य क्ष द श ी ं न ी ब न ण व ल ा आ ह े. स व ा भ त अ ग ो द ि च ा उ ल् ल ेख न ी य प ो व ा ड ा म् ह ि ि े अ फ ग ा ल ख ा न च ा व ध ( द ण क ण ल ंग ऑ फ अ फ झ ल खा न ) (१६५९) आ ण ग् न द ा स य ा न े ब न ण व ल ा . ज् य ा न े णश वा िी ची अ फ ि ल ख ा न श ी झ ा ल ेल् य ा च क ि क ी च ी न ों द क े ल ी. य य ा न ंत ि च ा उ ल् ल ेख न ी य प ो व ा ड ा म् ह ि ि े त ुल स ी द ा स य ा ंच ा त ा न ा ि ी ि ा ल ु स ि े, ज् य ा ि ध् य े त ा न ा ि ीं न ी ण स ंह ग ड ण क ल् ल ा त ा ब य ा त घ ेत ल ा य ा च ा अ ह व ा ल ण द ल ा आ ह े. चåरý : प्र ा च ी न ि ा ि त ी य ा ंि ध ी ल क ा ह ी ल ेख क ा ंन ी य य ा ंच् य ा स ा ण ह ण य य क क ृ त ीं च ा ण व ि य म् ह ि ून आ प ल् य ा श ा ह ी स ंि क्ष क ा ंच े ि ी व न स् व ी क ा ि ल े. ध ि भ ण न ि प ेक्ष स ा ण ह य य ा च् य ा य ा श्र ेि ी ि ध् य े ग ौ त ि ब ु द्ध ा ंच् य ा ि ी व न ा च ी आ ण ि ण श क व ि ु क ी च ा ल ेख ा ि ो ख ा द ेि ा ि ी अ श्व घ ो ि ा न े ण ल ण ह ल ेल् य ा ब ु द्ध च र ि त ा च ा स ि ा व ेश आ ह े. स ंस् क ृ त ग द्य ा त ी ल श्र ेष्ठ ग ु रु ब ा न ि ट्ट य ा ंन ी ह ि भ च र ि त ण ल ण ह ल े. स ल् त न त क ा ळ ा त ण फ ि ो ि श ा ह त ु घ ल क य ा ंन ी फ त ुह ा त-ए-ण फ ि ो ि स ा ह ी ह े य य ा ंच े च र ि त्र ण ल ण ह ल े. स ु ल त ा न ि ह ि ू द आ ण ि त ैि ू ि य ा ंच ी स् व त ः च ी च र ि त्र े ह ो त ी . आ ण ि च ा ंद ब ा ि द ो ई य य ा ंच्य ा ‘प ृ थ् व ी ि ा ि ि ा स ो’ या ग ी त ा य ि क ग ा ण् य ा ि ु ळ े प्र ण स द्ध झ ा ल े. ि ु घ ल ि ा ि त ा त ी ल स व ा भ त ि ह य व ा च् य ा आ ठ व ि ी आ ण ि च र ि त्र े म् ह ि ि े ब ा ब ि आ ण ि ि ह ा ंग ी ि य ा ंच् य ा स् ि ृ त ी आ ण ि ग ु ल ब द न ब ेग ि य ा ंच े ह ु ि ा य ू ंच े च र ि त्र ि े ख ा ट न होय . वणªनाÂमक लेखन: तारीख-ए-िहंद :- (अल-बेŁनी) अल-ब ेरु न ी ि ा ि त ा त य ेऊ न ग झ न ी च् य ा ि ह ि ू द च् य ा अ ध ी न ि ा ण ह ल े. त े अ ि ब ी, प ण श भ य न ि ा ि ेत च ा ंग ल े प र ि ण च त ह ो त े आ ण ि औ ि ध, त क भ श ा स्त्र, गणि त, त य वज्ञ ान, ि ह्म ज्ञ ा न आ ण ि ध ि भ श ा स्त्र ा त य य ा ंच ी उ य क ृ ष्ट ब ु ण द्ध ि त्त ा ह ो त ी . ि ा ि त ा त व ा स् त व् य ा च् य ा व ेळ ी य य ा ं न ी स ंस् क ृ त ि ा ि ा ण श क ल े आ ण ि ण ह ंद ू ध ि भ आ ण ि त त्त् व ज्ञ ा न ा च ा अ भ् य ा स क े ल ा . य य ा ंन ी द ो न स ंस् क ृ त ग्र ंथ ा च े अ ि ब ी ि ा ि ेत ि ा ि ा ंत ि ह ी क े ल े. य य ा च् य ा स व ा भ त ि ह त्त् व ा च े स ा ण ह य य य ो ग द ा न म् ह ि ि े त ा र ि ख-उल-ण ह ंद ह ो य . ि ह ा न अ च ू क त ा आ ण ि ण व द्व त्त ा प ू ि भ स ा द ि ी क ि ि उ य क ृ ष्ट अ ि ब ी ण ल ण ह ल े ि ा त . ११ व्या शत कात ण ह ंद ू स ा ण ह य य, ण व ज्ञ ा न आ ण ि ध ि भ ख ा त े य ा व ि ल ेख न क े ल े. ग झ न ी च् य ा ि ा ि त ह ल् ल् य ा च् य ा ि ह ि ू द च् य ा व ेळ ी च ा य ा प ु स् त क ा त ि ा ि त ा च ा ल ेख ा ि ो ख ा द ेण् य ा त आ ल ा आ ह े . इतर लेखन - सल्तनत आणि िोगल काळाण विय ी बर् य ाच प्र ि ा ि ा त ल ेख न आ ह े. ण ि न् ह ि-उस-णसिािच ा "त ाबाकत-ए-न णसिी" ह ा ए क ि ह त्त् व ा च ा स ि क ा ल ी न स्र ो त आ ह े. ि ो ि ह ंि द घ ो ि ी च् य ा ण व ि य ा च ा आणि १२६० प य ं त ण ि ंि-उस-ण स ि ा ि प य ं त च ा ि ा ि त ा त ी ल त ु क ी स ा म्र ा ज् य ा च ा इ ण त ह ा स ा च ा िाणहत ी द ेि ा ि ा ि ह त्त् व प ू ि भ स ि क ा ल ी न स्त्र ो त आ ह े. स ु ल त ा न न ा ण स ि-उद-द ी न ि ह ि ू द य ा ंच े न ेत ृ य व त ेव् ह ा ह ो त े. " त ारिख-ए-अ ल ई ण क ं व ा ख ि ैन-उल-फ ु त ु ह" प ण श भ य न ि ा ि ेत अ ि ी ि ख ु स्र ा न े munotes.in
Page 65
इ ण त ह ा स ा च े स्रोत / स ा ध न े
स्व रूप आ णि प्रक ाि
65 ण ल ण ह ल े ह ो त े. ण द ल् ल ी च् य ा क ै क ु ब ा द, िलाल-उद-णदन णखलि ी, अल ाउिीन णखलिी अश ा अ न ेक स ु ल त ा न ा ंच् य ा स ंि क्ष ि ा च ा य य ा ंन ा आ न ंद झ ा ल ा . क ु त ु ब-उद-ण द न ि ु ब ा ि क श ा ह ण ख ल ि ी आणि णघ य ास-उद-ण द न त ु ग ल क . अ ि ी ि ख ु स ि ा व ह े ग द्य आ ण ि क ण व त ा ंच े प्र ख् य ा त ल ेख क ह ो त े. १२९० ि ध् य े त े क व ी प ु ि स् क ा ि ण व ि ेत े ह ो त े. ख ि ैन-उल-फ ु त ु ह ह े त ा र ि ख-ए-अ ल ई म् ह ि ून ओ ळ ख ल े ि ा त . ह ा अल ाउिीन णखलिीच्या कािणकदीच् य ा पणहल्य ा स ो ळ ा व ि ा ं च ा द ि ब ा ि आ ह े. य ा ि ध् य े ि ण ल क क ा फ ू ि ड े क् क न ि ो ण ह ि ेच ा त प श ी ल द ेण् य ा त आ ल ा आ ह े क ी, ि लाल-उद-दीन ची ह य य ा ण क ं व ा ि ंग ो ल ल ो क ा ंन ी स ु ल त ा न च् य ा प ि ा ि व ा च ा उ ल् ल े ख क े ल ा न ा ह ी . अ ि ी ि ख ु स ि ा व य ा ंच् य ा न ा व ा व ि इ त ि ह ी अ न ेक ल ेख न आ ह े. य ा ि ध् य े १ २९१ ि ध् य े ण ल ण ह ल ेल् य ा "णिफ्त ाह-उल-फ ु त ु ह" िलाल-उद-ण ख न ण ख ल ि ी च् य ा स ैन् य ि ो ण ह ि ेच े व ि भ न आ ह े त ु घ ल क न ा ि ा य ा ि ध् य े ण घ य ा स ु ि ी न त ु घ ल क च् य ा ि ा ज् य ा ि ो ह न ा स ंद ि ा भ त ी ल घ ट न ा ंच ा ि ा ग भ स ा प ड त ो . त ारिख-ए-ण फ ि ो ि श ा ह ी ण ि य ा उ ि ी न ब ि न ी य ा ंन ी ण ल ण ह ल ी ह ो त ी . त ा र ि ख-ए-णफ िोिशाही १३५८ च् य ा स ु ि ा ि ा स ण ल ण ह ल े ग ेल े ह ो त े. य य ा त आ प ल् य ाल ा ब ल ब न प ा स ू न ि ु ह म् ि द-णबन त ु ग ल क आ ण ि ण द ल् ल ी ण फ ि ो ि श ह ा च् य ा क ा ि ण क द ी च् य ा प ण ह ल् य ा स ह ा व ि ा ं च् य ा ण द ल् ल ी च् य ा स ु ल त ा न ा ंब ि ल ि ा ण ह त ी द ेण् य ा त आ ल ी आ ह े . त ा ि ख ा ंण व ि य ी त ो फ ा ि स ा अ च ू क न व् ह त ा . य य ा ंन ी घ ट न ा ंच् य ा क ा ल क्र ि ा न ु स ा ि व ि भ न क े ल े न ा ह ी . ण झ य ा-उद-ण द न ब ि न ी य ा ंन ी ण ल ण ह ल ेल े फ त व ा-ए-ि ह ा ंद ा ि ी १४ व् य ा श त क ा च् य ा स ु रू व ा त ी स ि च ल े ग ेल े ह ो त े. स ि क ा ि च् य ा ध ो ि ि ा ंव ि आ ण ि ि ु ण स् ल ि ि ा ि ा न े प ा ळ ल ी प ा ण ह ि े अ श ी आ द श भ आ च ा ि स ंण ह त ा य ा व ि ब ि न ी य ा ंन ी आ प ल े ण व च ा ि ण ल ण ह ल े ह ो त े. शि-ए-ण स ि ा ि आ ण फ फ य ा ंन ी ण ल ण ह ल ेल े त ा र ि ख-ए-ण फ ि ो ि श ा ह ी ब ह ु ध ा प ंध ि ा व् य ा श त क ा च् य ा प ण ह ल् य ा द श क ा त ि च ल े ग ेल े ह ो त े. ल ेख क स ु ल त ा न ण फ ि ो ि श ह ा य ा ंच े आ व ड त े ह ो त े. य य ा ंन ी स ु ल त ा न ा च् य ा द ी घ भ क ा ि ण क द ी च ा इ ण त ह ा स व ि भ न क े ल ा आ ह े. य ा क ा ळ ा त ी ल स ंस् क ृ त ी ब ि ल ह ी य य ा ंन ी ण ल ण ह ल े आ ह े. स ु ल त ा न ण फ ि ो ि त ु घ ल क य ा ंच् य ा इ ण त ह ा स ा स ा ठ ी य य ा च् य ा ल ेख ा ल ा ख ू प ि ह त्त् व आ ह े. अ ब द ु ल क ा ण द ि ब द ा य ू न ी य ा ंन ी ि ु न् त ा ख-उल-त व ा ि ी ख ण क ं व ा त ा र ि क-ए-ब द ा य ू न ी ण ल ण ह ल े ह ो त े. प ण ह ल ा ख ंड ब ा ब ि आ ण ि ह ु ि ा य ू ंच् य ा क ा ि ि ा ि ा ब ि ल आ ह े. ि ु ंत ख ब-उल-ल ु ब ा ब ह ा ग्र ंथ ि ु ह म् ि द ह ा ण श ि उ फ भख ा फ ी ख ा न य ा ं न ी ण ल ण ह ल े ह ो त े. इ ण त ह ा स ा च् य ा ल े ख न ा व ि ब ंद ी अ स ल् य ा न े ख ा फ ी ख ा न न े त े ग ु प्त प ि े ण ल ण हल े. ब ा ब ि च् य ा क ा ि ण क द ी प ा स ू न इ . स. १७ ३३ प य ं त च् य ा ि ो ग ल ा ंच ा प्र ा ि ं ि ह ो ण् य ा च ा ह ा स ंप ू ि भ इ ण त ह ा स आ ह े. औ ि ं ग ि ेब ा च् य ा क ा ि ि ा ि ा च् य ा स व भ ब ा ब ीं च ा य य ा ं न ी प ा ण ह ल् य ा होयया. िनयतकािलके आिण वतªमानपýे स ि क ा ल ी न ण न य त क ा ण ल क े आ ण ि व त भ ि ा न प त्र आ प ल् य ा ल ा स ा ि ा ण ि क, िािकीय णस्थ त ीबिल ण व ण व ध प्र क ा ि च ी ि ा ण ह त ी द ेत ा त . ब ॉ म् ब े क्र ॉ ण न क ल (१८२५ त े १९५९)), ब ॉ म् ब े क ु र ि य ि (१७९७ त े १८४६), ब ॉ म् ब े ट े ण ल ग्र ा फ आ ण ि क ु र ि य ि (१८४७ त े१८६१), ब ॉ म् ब े ट ा ई म् स (१८३८ त े१८५९), ब ॉ म् ब े ग ॅ झ े ट (१८०९ त े १९१४), ब ॉ म् ब े द प भ ि ( ि ि ा ठ ी ) (१८३२ आणि १८३४), ििाठा (१९१३ त े १९२५), प ू न ा ऑ ब झ व् ह भ ि (१८५२ - ५३, १८६१-६२, १८७६-१९१५)), क े स ि ी ( ि ि ा ठ ी ) (१९०० त े १९३ १, १९६२ त े१९७३), न विीव न (१९१९ त े १९३ २), य ंग इ ंण ड य ा (१९१५ त े १९३ २), इ ंण ड य न ए क् स प्र ेस (१९५५ त े ण ड स ेंब ि munotes.in
Page 66
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
66 २००८), ण ब ल ट ि (१९५७ त े १९६४), फा य न ाणन् शय ल ए क् स प्र ेस (१९६१ त े १९६४) ल ंड न ट ाइम् स, ट ा ई म् स ऑ फ इ ंण ड य ा (१८६१ अप-ट ू-ड े ट ), िहािाष्र ट ाइम् स (ि िाठी) (१९६२ अप-ट ू-ड े ट ), लोकसत्ता (ि िाठी) (१९६० त े ण ड स ेंब ि २००८), सकाळ (ि िाठी) (१९६५ त े१९६८) आणि बर् य ाच स ि क ा ल ी न ण न य त क ा ण ल क ि स े ए ण श य ा ण ट क ि न भ ल ए ण श य ा ण ट क ि न भ ल न् य ू ण सिीि, ब ंग ा ल ऑ ण ब च ु अ ि ी ( क ल क त्त ा, १८४८) ब ं ग ा ल आ ण ि आ ग्र ा प्र ेस ी ड ें स ी च् य ा ण व ण व ध ि ा ग ा ंि ध ून स् ि ा ि क ा ंच् य ा ण श ल ा ल ेख ा ंच े स ंक ल न . १८ व् य ा श त क ा प ा स ू न त े १८४८ च्य ा स ु रु व ा त ी च् य ा क ा ळ ा त ी ल ण ि ण ट श ि ा ि त ा त ी ल न ा ि व ंत व् य ि ीं च् य ा च र ि त्र ा य ि क स् क े च आ ण ि स् ि ृ त ीं च ा द ेख ी ल य ा त स ि ा व ेश आ ह े. जनगणना अहवाल िनगिना अह वा ल (१८७१ न ंत ि) ल ो क स ंख् य ा श ा स्त्र ी य अ भ् य ा स ा च े ए क ि ौ ल् य व ा न आ ण ि ि ू ल ि ू त स्त्र ो त आ ह ेत आ ण ि य य ा त ल ो क स ंख् य ा, िात ी, ििात ी, व्यव सा य इ य य ादीं चा अभ्य ासक आ ण ि इ त ि व ा प ि क य य ा ं च् य ा व ा प ि ा स ा ठ ी ि ा ह ी त ी ( ड े ट ा ) आ ह े. ४.५ मौिखक साधने (ľोत) त ों ड ी इ ण त ह ा स म् ह ि ि े य य ा ंच् य ा स् व त : च् य ा श ब द ा त ल े अ क ा उ ंट स आ ण ि प ू व ी च े स् प ष्ट ी क ि ि स ंग्र ह . ए ख ा द्य ा व् य ि ी च् य ा थ ेट ि ा व न ा ण क ं व ा त ी ज् य ा घ ट न ा ंि ध् य े स ह ि ा ग ी ह ो त ी य य ा ब ि ल ि त े न ों द व त ा त . ि ौ ण ख क इ ण त ह ा स अ श ा ि ह त्त् व प ू ि भ घ ट न ा ंब ि ल ि ा ण ह त ी प्र द ा न क ि त े ज् य ा त अ न् य त्र ल ेख ी ण क ं व ा स ं ग्र ह अ ण ि ल ेख ा ंि ध् य े क ा ग द प त्र ा ं च ी क ि त ि त ा अ स ू श क त े. त ों ड ी इ ण त ह ा स ा च ी स ा ध न े ि ु ल ा ख त ीं द्व ा ि े प्र ा प्त क े ल् य ा ि ा त ा त आ ण ि ऑ ण ड ओ आ ण ि ण व् ह ण ड ओ ि े क ॉ ण ड ं ग व ि, ण च त्र प ट ा ंि ध् य े आ ण ि ल ेख ी उ त ा र् य ाि ध् य े ि त न क े ल् य ा ि ा त ा त . ि ौ ण ख क इ ण त ह ा स ा च ा प्र ा थ ण ि क स्त्र ो त म् ह ि ून उ प य ो ग होत ो. स्त्र ो त स ा ि ग्र ी म् ह ि ू न य य ा ंच े क ो ि त े फ ा य द े आ ह ेत . ब र् य ाच व ेळ ा त ों ड ी इ ण त ह ा स ा त अ श ा व् य ि ीं च े अ न ु ि व न ों द व ल े ि ा त ा त ि े अ श क् य आ ह ेत ण क ं व ा ज् य ा ंन ा व ेळ न व् ह त ा य य ा ंच ी ल ेख ी ख ा त ी, क ा ग द प त्र े न ा ह ी त . ि ु ल ा ख त द ा ि ा च े प्र श्न स ह स ा उ य स् फ ू त भ त ा आ ण ि प्र ेि ळ प ि ा त य ा ि क ि त ा त ि े क द ा ण च त व ैय ण ि क र ि य य ा ण ल ण ह ल े ल् य ा ख ा य य ा त न स त ी ल . ण श व ा य, ि े क ॉ ड भ क े ल ेल् य ा ि ु ल ा ख त ी त, ि ा ण ह त ी द ेि ा र् य ाच ा आ व ा ि इ त ि अ ण द्व त ी य स्त्र ो त ि ध् य े प क ड ल ा ि ा ऊ श क त न ा ह ी अ श ा अ ण द्व त ी य ि ा ि ि ा च ी व ैण श ष्ट य े आ ण ि ट ो न प्र क ट क रू श क त ो . त ों ड ी इ ण त ह ा स य य ा च् य ा ण व श्ल ेि ि ा ि ध ी ल आ व् ह ा न े स ा द ि क ि त ो . ि ा ण ह त ी द ेि ा र् य ाच् य ा िा णहत ीच ी ण व श्व ा स ा ह भ त ा प्र श्न अ स ू श क त े. च ु क ी च् य ा ण क ं व ा अ प ू ि भ ि े क ॉ ड भ च ा प र ि ि ा ि म् ह ि ून क ा ह ी ण व ि य ा ं व ि ि ा ण ह त ी द ेण् य ा स ि ा ण ह त ी द ेि ा ि े क द ा ण च त ट ा ळ ा ट ा ळ क ि त ा त . स व भ स्त्र ो त ा ंप्र ि ा ि ेच, िौणखक इ ण त ह ा स ा च े ि ू ल् य ि ा प न इ त ि द स् त ऐ व ि ी क ि ि ा स ह क ि ि े आ व श् य क आ ह े क ी त े अ प व ा द ा य ि क ण क ं व ा प ू व ी स् थ ा ण प त अ स ल ेल् य ा अ न ु रु प ि ा ण ह त ी स ा द ि क ि त ा त क ी न ा ह ी . आपली ÿगती तपासा १. द ु य् य ि स ा ण ह ण य य क स ा ध न े म् ह ि ि े क ा य ? __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in
Page 67
इ ण त ह ा स ा च े स्रोत / स ा ध न े
स्व रूप आ णि प्रक ाि
67 २. इ ण त ह ा स ा त ी ल स ा ध न म् ह ि ून व ि भ न ा य ि क ण ल ख ा ि ा व ि च च ा भ क ि ा . __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३. ि ौ ण ख क स्त्र ो त म् ह ि ि े क ा य ? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ४.६ िडिजटल ąोत ण ड ण ि ट ल ा य झ ेश न ि ु ळ े ग्र ंथ ा ल य े, अ ण ि ल ेख ा ग ा ि, ऐ ण त ह ा ण स क स ं स् थ ा, स ंग्र ह ा ल य े आ ण ि व् य ि ीं न ी य य ा ंच े स ंग्र ह ि ग ा ब ि ो ब ि स ह ि प ि े सािाण य क (share) क ि ि े श क् य क े ल े आ ह े. आ ि स ंश ो ध क ा ंक ड े व ि भ न ा य ि क ड े ट ा अ स ल ेल् य ा प्र ा थ ण ि क स्त्र ो त स ा ि ग्र ी च् य ा प्र ण त ि ा ंव ि अ ि ू त प ू व भ प्र व ेश आ ह े, िो प्र ी-ण ड ण ि ट ल य ु ग ा त क े व ळ अ श ा च ल ो क ा ं स ा ठ ी उ प ल ब ध ह ो त ा ज् य ा ं न ा व ैय ण ि क र ि य य ा ए ख ा द्य ा स ंग्र ह ा त ि ेट ण द ल ी ि ा ऊ श क त े. १) इंटरनेट संúहणे (Archives) व ेब स ंग्र ह ि(Archives)स ा ि ा ण ि क व ैज्ञ ा ण न क आणि णडणिट ल िान व्यण वदया अ भ् य ा स क ा ं न ा ड े ट ा स्र ो त प्र द ा न क ि त े. ि े ऐ ण त ह ा ण स क घ ट न े च् य ा स ंप त्त ी च ा अ भ् य ा स स क्ष ि क ि त े. व ल् ड भ व ा इ ड व ेब च ा इ ण त ह ा स ि े क ॉ ड भ क ि ण् य ा च ा स व ा भ त उ ल् ल ेख न ी य प्र य य न ा ंप ैक ी ए क म् ह ि ि े इ ं ट ि न ेट आ क ा भ इ व् ह ( आ य ए ) प्र क ल् प, ि ो ि ग ा त ी ल स ंग्र ण ह त ड े ट ा च ा स व ा भत ि ो ठ ा ि े प ॉ ण ि ट ि ी ठ े व त ो . स ंग्र ण ह त ड े ट ा च ी ग ु ि व त्त ा आ ण ि ए क ा च व ेब स ा इ ट च् य ा प्र य य ेक ि े क ॉ ड भ च ी प ू ि भ त ा स ि ि ून घ ेि े ह ी अ भ् य ा स ू स ंश ो ध न ा स ा ठ ी क ें ि ी य स ि स् य ा आ ह े आ ण ि अ द्य ा प ण ड ण ि ट ल आ क ा भ इ व् ह ि च् य ा श ो ध ा च ी क ो ि त ी ह ी ि ा न क न ों द न ा ह ी . ख ि ं त ि, आ ि क ा ल च् य ा न ों द ी अ ग द ी अ च ू क अ स ल् य ा त िी, व ेळ ो व ेळ ी स ंग्र ण ह त क े ल् य ा ि ु ळ े स ंग्र ण ह त व ेब स ा ि ग्र ी ख ि ा ब ह ो त े. व ेब आ क ा भ इ व् ् ि फ ॉ ि ण ह स् ट ो र ि क ल र ि स च भ ( ड ब ल् य ू ए ए च आ ि ) ग ट ा च े इ ण त ह ा स आ ण ि व ेब ड े ट ा स ं ग्र ह ा त ू न ण ड ण ि ट ल स्र ो त श ो ध ण् य ा स ा ठ ी आ ण ि स् प ष्ट ी क ि ि द ेण् य ा स ा ठ ी इ ण त ह ा स क ा ि ा ंन ा आ व श् य क स ा ध न े प्र द ा न क ि ण् य ा स ा ठ ी ि ो ठ ा ड े ट ा ि ो ड ण् य ा च े उ ि ी ष्ट आ ह े. आ ि च े स ंश ो ध न द ो न् ह ी व ेब इ ण त ह ा स ा व ि ल क्ष क ें ण ि त क ि त े - व ेब अ ण ि ल ेख ा ि ध् य े प्र ण त ण ब ंण ब त क े ल ेल् य ा अ ल ी क ड ी ल काळाबि ल णलणहत ो - त स ेच य ा ि े प ॉ ण ि ट ि ी ि स ि ि ून घ े ण् य ा स ा ठ ी प द्ध त ी न ुस ा ि दृण ष्ट कोन अ सतो. munotes.in
Page 68
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
68 २) शÊद भंडार िगििात १०,००० ग्र ंथ ा ल य ा ंि ध ून प ु स् त क े, डीव्हीडी, स ी ड ी आ ण ि ल ेख ा ंस ह ि ा ह ी त ी ि ेट त े. आ प ि ा स व ल् ड भ क े स च् य ा स ा ध न ा ंस ह स व ा भ त ि व ळ च े ग्र ंथ ा ल य द ेख ी ल स ा प ड े ल . ३) गूगल बु³स ग ू ग ल ब ु क् स ( य ा प ू व ी ग ु ग ल ब ु क स च भ आ ण ि ग ु ग ल ण प्र ंट म् ह ि ून ओ ळ ख ल े ि ा ि ा ि े आ ण ि य य ा च् य ा क ो ड न ेि प्र ो ि ेक् ट ओ श न द्व ा ि ेग ू ग ल इ न् क .)च ी ए क स े व ा आ ह े ि ी Google न े स् क ॅ न क े ल ेल् य ा प ु स् त क े आ ण ि ि ा ण स क ें च ा स ंप ू ि भ ि ि क ू ि श ो ध ूनऑ ण प् ट क ल क ॅ ि े क् ट ि रिकणग्न शन (ओ स ी आ ि ) व ा प रू न ि ि क ू ि ा त रू प ा ंत र ि त क े ल ी, प ुस् त क े ए क त ि Google Book Partner प्र ो ग्र ा ि द्व ा ि े ण क ं व ा Google च् य ा ल ा य ि ि ी ि ा ग ी द ा ि ा ंद्व ा ि े, लाय ििी प्र ो ि ेक् ट च् य ा ि ा ध् य ि ा त ू न प ु स् त क े प्र क ा श क आ ण ि ल ेख क ा ंद्व ा ि े उ प ल ब ध क े ल ी ि ा त ा त . य ाव्य णतरिि, Google न े य य ा ंच े स ंग्र ह ि ण ड ि ी ट ल क ि ण् य ा स ा ठ ी अ न ेक ि ा ण स क प्र क ा श क ा ंस ह ि ा ग ी द ा ि ी क े ल ी आ ह े. ४) ÿाचीन भारत - िāटीश संúहालय ण ि ट ी श स ंग्र ह ा ल य ा च् य ा ऑ न ल ा इ न ऑ फ ि स भ प्र ि ा व ी आ ह ेत . प्र ा च ी न स भ् य त ा व ेब स ा इ ट स क ा ह ी उ ल् ल ेख न ी य ि ा ग ण त क स भ् य त ा ंच् य ा उ प ल ब ध ीं व ि प्र क ा श ट ा क त ा त आ ण ि ि ा न व ी णव कासा च्य ा क्र ॉस-स ा ंस् क ृ ण त क थ ी ि च ी ए क् स प् ल ो ि क ि त ा त . ण ि ट ी श स ंग्र ह ा ल य ा च् य ा स ंग्र ह ा त ी ल अ ॅण न ि ेश न, थ्र ी ड ी ि ॉ ड े ल् स आ ण ि ऑ ब ि ेक् ट स व ा प रु न प्र ा च ी न ल ो क ा ं च े लोक-स ंस् क ृ त ी, ण व श्व ा स आ ण ि इ ण त ह ा स ि ा ि ून घ ेत ल ा ि ा त ो . ५) ÿाचीन जागितक संÖकृतéचा शोध लावणे: भारत क ा ह ी द ु व े त ु ट ल ेल े अ स ल े त ि ी प्र ा च ी न ि ा ि त ा च ी आ ि ख ी ए क च ा ंग ल ी ओ ळ ख आ ह े. स व ा भ त ि न ो ि ं ि क व ैण श ष्ट य े म् ह ि ि े “ि ग व द्ग ी त ेच ा ऐ ण त ह ा ण स क स ंद ि भ आ ण ि ि ा ि त ी य ध ा ण ि भ क ि त ा ंश ी य य ा च ा स ंब ं ध,” आ ण ि ि ग व द्ग ी त ेच ा ऑ न ल ा इ न अ न ु व ा द . आ प ि ा स हिािप्पाच्य ा बर् य ाप ैक ी प्र ण त ि ा स ा प ड त ी ल . ६) ÿाचीन भारतातील दैिनक जीवन य ा ल ो क ण प्र य स ा इ ट व ि उ प ल ब ध अ स ंख् य ध ड े य ो ि न ा आ ण ि स ंस ा ध न े श्र ी ड ॉ न आ ण ि इ त ि य ो ग द ा न क य य ा ं न ी ण व क ण स त क े ल् य ा आ ह ेत . ि ह स् य ि य ण स ंध ू स भ् य त ा ३०००-१५०० बीसी ई, आ य भ स भ् य त ा द ैण न क ि ी व न १५००-५०० ब ीसी ई, व ैण द क क ा ल ख ंड १५००-१००० बीसी ई, िहा काव्य कालाव ध ी १०० ० - ५०० बीसी ई, आणि स ा म्र ा ज् य ा ं च े ड े ल ी ल ा इ फ ५०० बीसी ई -७०० स ी . ई . आ ह ेत ऑिडओ िÓहºयुअल ąोत ऑ ण ड ओ ि े क ॉ ड भ ि ध् य े उ य क ृ ष्ट व् य ण ि ि त्त् व े छ ा य ा ण च त्र े, णच त्रपट, णव्हणडओ, प ेंण ट ं ग् ि, ि े ख ा ण च त्र े, व् य ंग ण च त्र, ण प्र ंट स, ण ड झ ा ई न् स आ ण ि ण श ल् प क ल ा आ ण ि आ ण क भ ट े क् च ि य ा स ा ि ख् य ा ण त्र-आया िी क ल ा ंच ी ि ा ि ि े स ि ा ण व ष्ट आ ह ेत आ ण ि ल ण ल त क ल ा ण क ं व ा ि ा ण ह त ी प ट ि े क ॉ ड भ म् ह ि ून व ग ी क ृ त munotes.in
Page 69
इ ण त ह ा स ा च े स्रोत / स ा ध न े
स्व रूप आ णि प्रक ाि
69 क े ल् य ा ि ा ऊ श क त ा त . क ा ह ी दृ श् य स ंस ा ध न े ह ी ए क प्र क ा ि च ी अ स त ा त त ि क ा ह ीं च ी प ु न रु य प ा द न े ( प ु स् त क े आ ण ि ि ा ण स क ा ंि ध ी ल ि ु ि ि े ण क ं व ा ण च त्र े य ा स ा ि ख ी ) अ स त ा त . िचýपट क थ ा इ ण त ह ा स ा प ा स ू न द ूि ग ेल् य ा व ि स ा ि ा ण ि क व ा स् त व ा च े व ि भ न क ि ि ा र् य ा प्र ा य ोणगक ण च त्र प ट ा च् य ा ण द श े न े आ प ि स ह ि प ि े अ न ु क ू ल दृ ष्ट ी क ो न स् व ी क ा रू श कत ो . उ द ा ह ि ि ा थ भ प्र िा लीगत पद्धत शीि शोिि, अ ंड ि व ल् ड भ, व ेत न ग ु ल ा ि ी, ि ण ह ल ा ंच ा ि ा व ण न क आ घ ा त ण क ं व ा स् थ ल ा ंत र ि त क ा ि ग ा ि आ ण ि ब ेि ो ि ग ा ि य ा ंच् य ा स ि स् य ा य ा व ि प्र क ा श ट ा क ि ा ि े ण च त्र प ट इ ण त ह ा स ा च े क ा ल् प ण न क क थ ा ब न व ण् य ा च ी ग ि ि न ा ह ी - ह ेच स् ट ो अ ि ण ह स् र ी क ो ि य य ा ह ी प र ि ण स् थ त ी त ब न ल ेल े आ ह े. य य ा ंन ी ण ल ण ह ल ेल् य ा इ ण त ह ा स ा क ड े द ु ल भ क्ष क ि त ा त ण क ं व ा व् य ि क रू शकत न ाहीत अश ा बर् य ाच ि ा व न ा ंक ड े आ प ल े ल क्ष व ेध ू न घ ेि े आ व श् य क आ ह े. उ द ा ह ि ि ा थ भ, श् य ा ि ब ेन ेग ल य ा ंच् य ा 'अ ंक ु ि' सािखा णच त्रपट दणक्ष ि िाितात ील ग्रािीि िागा त ी ल स ि ं ि ा ि श ा ह ी आ ण ि स ा द ि ीकि िा त ील सािाण िक-स ा ंस् क ृ ण त क य ा व ि ल क्ष क ें ण ि त क ि ि ा ि ी ए क े क ा ळ ी ऐ ण त ह ा ण स क आ ह े. ग ो ण व ंद ण न ह ल ा न ीं च् य ा 'आक्र ोश' ण व ि य ी ह ी ह ेच आ ह े, ि े ि ा ि त ा त ी ल स त्त ा ध ा ि ी आ ण ि य य ा ंच् य ा ए ि ंट ा ंद्व ा ि े आ ण द व ा स ीं च े श ो ि ि अ ध ो ि ेण ख त क ि त े. आपली ÿगती तपासा १. ड ी ि ी ट ल स्त्र ो त म् ह ि ि े क ा य ? व य य ाच े प्र क ा ि स ा ंग ा ४.७ सारांश ि ा न व ा च् य ा प्र ग त ी च् य ा प्र व ा स ा त ब ह ु ण व ध स ा ध न े ण न ि ा भ ि झ ा ल ी . इ ण त ह ा स ा च े स ु स ंग त व ा ि ल ेख न क ि ण् य ा स ा ठ ी स ा ध न ा ं च ी आ व श् य क त ा आ ह े. ह ी स ा ध न े ब ह ु ण व ध अ स ू न य य ा ंच े स् व रू प प ि स् प ि ा ंप ा स ू न ण ि न् न आ ह े. त स ेच ह ी स ा ध न े क े व ळ इ ण त ह ा स स ि ा ि ा व ा म् ह ि ून ण न ि ा भ ि क े ल ी ग ेल ी न ा ह ी त त ि य य ा ंच ा ह ेत ू अ न् य ह ो त ा; प ि ं त ु य ा उ प ल ब ध स ा ध न ा ं च् य ा ि द त ी न े च आ प ि ा स आ प ल ा इ ण त ह ा स ल ेख न ा च ा ह ेत ू स ा ध् य क ि त ा य ेत ो. ि ा न व ी इ ण त ह ा स ा च ा आ ढ ा व ा घ ेि े य ा स ा ठ ी च स ा ध न ा ंच ी आ व श् य क त ा अ स त े. क ा ग द प त्र े अ थ व ा स ंद ि भ स ा ध न े य ा ंच् य ा ण श व ा य इ ण त ह ा स ए क प ि ी क थ ा ठ ि े ल. ग त क ा ळ ा त ी ल घ ट न ा व त भ ि ा न ा त स ा ंग त ा ंन ा य य ा स स ंद ि भ ण क ं व ा आ ध ा ि ा च ी ग ि ि आ ह े. क ा ळ ा न ु रू प स ा ध न े ब द ल ल ी त ि ी स ा ध न ा ंच े ि ह त्त् व अ ब ा ण ध त च आ ह े. ि ौ ण त क स ा ध न ा ंच् य ा दृ ण ष्ट क ो न ा त ू न ण व च ा ि क े ल् य ा स ण श ल ा ल ेख, ि ू त ी, न ाि ी, उ य ख न न ा त ी ल व स् त ू य ा ंच ी ण व श्व ा स ा ह भ त ा १ ० ० ट क् क े अ स त े. त थ ा ण प य य ा ंच ी क ा ल स ा प ेक्ष त ा ठ ि ण व ि े ह ा व ा द ा च ा ि ु ि ा अ स त ो . य ाउलट ण ल ण ख त स ा ध न ा ं च े ि ह त्त् व ह े य य ा त ी ल व स् त ु ण न ष्ठ त ेव ि अ व ल ंब ू न अ स त े. बौणद्ध क पात ळ ीव ि स ा ध न ा ंच ी ण च ण क य स ा क रू न इ ण त ह ा स ण ल ण ह ण् य ा च ा ण व च ा ि क े ल ा त ि य य ा त ू न स् प ष्ट ह ो ि ा ि ा इ ण त ह ा स ह ा व स् त ु ण स् थ त ी त ी ल ण व च ा ि ा ं च् य ा ि व ळ च ा ठ िि ा ि ा आ ह े. इ ण त ह ा स क ा ि ा च ी ब ैठ क ि ि ण व च ा ि प्र ध ा न न स ेल त ि इ ण त ह ा स ा च् य ा ि ा ध् य ि ा त ू न उ ि ट ल े ि ा ि ा ि े ण च त्र ण त त क े स े प्र ि ा व ी असिाि ना ही. munotes.in
Page 70
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
70 क ा ळ ा च् य ा ओ घ ा त न व न व ी न स ा ध न े उ प ल ब ध ह ो त आ ह े. ण च त्र फ ी त ी, ध्व ण न फी त ी, छ ा य ा ण च त्र े य ा ंच ा ह ी व ा प ि क े ल ा ि ा त ो. ल ो क व ा ङ ि य ा च ा आ ध ा ि स ुध् द ा इ ण त ह ा स ल ेखन ा त क ा ळ ि ी प ू व भ क घ ेत ल ा ि ा त ो . ण ड ि ी ट ल स ा ध न े, ई - स ा ध न े व ा प ि ल ी ि ा त ा त. ४.८ ÿij १) ऐ ण त ह ा ण स क स्त्र ो त ा ंच े स् व रू प व प्र क ा ि य ा ंच े व ि भ न क ि ा . २) ऐ ण त ह ा ण स क स्त्र ो त ा ंच े प्र क ा ि क ा य आ ह ेत? य य ा च े स् व रू प स ि ि ा व ू न स ा ंग ा . ३) द ु य् य ि स ा ण ह ण य य क स्र ो त ा ंच् य ा ि ह त्त् व ण व ि य ी च च ा भ क ि ा ४.९ संदभª १) ग ॅ ि ा घ न ि ी . ए स ., ग ा इ ड ट ू ण ह स् ट ो र ि क ल ि ेथ ड, न् य ू य ॉ क भ, फ ो ड भ ह ॅि य ु ण न व् ह ण स भ ट ी प्र ेस, १९९ ६. २) ग ॉ ट स् ट े क, एल., अ ंड ि स् ट ँण ड ंग ण ह स् र ी, न् य ू य ॉ क भ, अ ल् र े ड ए . न ॉ फ, १९५१. ३) ि ॅ क ण ि ल न ि े. ए च . आ ण ि श ु ि ं द ि ए स ., र ि स च भ इ न ए ज् य ु क े श न : अ क न् स प् च् य ु अ ल इ ंत्र ो ड क् श न ब ो स् ट न ए ि ए : ण ल ट ल ि ा उ न आ ण ि क ं प न ी, १९८४. ४) श ेफ ि आ ि . ि े., ग ा ई ड त ू ण ह स् ट ो र ि क ल ि ेथ ड, इ ण ल य न् स : ड ो स ी प्र ेस, १९७४. ५) श ा ंत ा क ो ठ े क ि, इ ण त ह ा स त ंत्र आ ण ि त त्त् व ज्ञ ा न, श्र ी स ा ई न ा थ प्र क ा श न न ा ग प ू ि, णतसिी आ व ृ त्त ी, २०११. ६) श्रीण न वा स स ातिाई, इ ण त ह ा स ल ेख न श ा स्त्र, ण व द य ा ब ु क् स प ण ब ल श स भ, औ ि ं ग ा ब ा द, २०११. ७) प्र ि ा क ि द ेव, इ णतह ास एक शा स्त्र, कल्पना प्र काशन, न ा ंद ेड, १९९ ७. ८) स ि द ेस ा ई ब ी . ए न ., इ ण त ह ा स ल ेख न प द्ध त ी, फ ड क े प्र क ा श न, क ो ल् ह ा प ू ि, २००४. munotes.in
Page 71
71 ५ साधनांची सÂयता आिण िवĵसनीयता घटक रचना ५.१ उिĥĶे ५.२ ÿÖतावना ५.३ साधनांची सÂयता पडताळणी (बाĻांग परी±ण) ५.४ साधनांची िवĵसनीयता तपासणे (अंतरंग परी±ण) ५.४.१ सकाराÂमक परी±ण ५.४.२ नकाराÂमक परी±ण ५.४.३ लेखकाचा ÿामािणकपणा ५.४.४ िलखाणातील चुकां¸या कारणांचा शोध ५.५ सारांश ५.६ ÿij ५.७ संदभª ५.१ उिĥĶे या घटका¸या अÅययनानंतर िवīाÃया«ना खालील गोĶी ल±ात येतील. १) ÿाचीन, मÅययुगीन आिण आधुिनक इितहासासाठी ľोतांचे Öवłप आिण ÿकार समजून ¶या २) ÿाचीन भारतीय इितहासाची ÿाथिमक व दुÍयम ľोत समजावून सांगा ३) ऐितहािसक ľोतांचे िविवध ÿकार सांगा. ५.२ ÿÖतावना ऐितहािसक संशोधन ही एक शाľीय पĦत आहे. संशोधना¸या िवषयिनवडीपासून ते अहवाल लेखन या पायरीपय«त पĦतशीर शाľीय पĦतीने संशोधन ÿिøया पार पाडावी लागते. यासंपूणª ÿिøयेतील सांधनां¸या संकलन कłन वगêकरण केÐयानंतरचा अÂयंत महÂवाचा टÈपा Ìहणजे "साधनांची सÂयासÂयता व िवĵसनीयता तपासणे. या दोन टÈÈयांिशवाय संशोधन पूणªपणे अपूणª आहे. संशोिधत केलेÐया तÃयांची Âया¸या खरेपणाबाबत कोणितही हमी देता येणार नाही. इितहास संशोधकाला गतकालीन िलिखत साधनांचा वापर बöयाच मोठ्या ÿमाणावर करावयाचा असतो. Âयामुळे ऐितहािसक िलिखत सामुúी कोठे उपलÊध असेल याचा शोध संशोधकाला ÿथम ¶यावा लागतो. केवळ ऐितहािसक मािहती¸या आधारे इितहासाला आकार येत नाही हे जरी सÂय असले तरी Âया खेरीजही इितहासúंथाची इमारत उभी होत नाही हे ही िततकेच सÂय आहे. munotes.in
Page 72
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
72 मूळ ऐितहािसक सामुúी¸या संकलनानंतरचा दुसरा महßवाचा टÈपा Ìहणजे मूळ साधनांची सÂयासÂयता पडताळून पाहणे हा होय.NO DOCUMENT NO HISTORY या इितहास संशोधनातील िसĦांताÿमाणे इितहास हा संपूणªपणे उपलबध होÁयाöया कागदपýांवर अवलंबून आहे. गतकाळात काय घडले, कसे घडले ही मािहती देÁयाचे काम मूळ कागदपýे करतात.गतकालीन सापडलेÐया कागदपýांची घटनेसंदभाªत शहिनशा करणे अथवा Âयांची खातरजमा करणे महÂवाचे असते. इितहास Ìहणजे गतकाळाची कपोलकिÐपत कथा नÓहे, तर जे ÿÂय± घडले Âयाचे िनवेदन इितहासलेखात अपेि±त असते. परंतु Âयातून िमळणाöया मािहतीचे परी±ण आवÔयक असते. वतªमानकाळात घडणाöया घटनां¸या वणªनात खöयाखोट्याची जशी सरिमसळ झालेली अनेकदा आढळते तशीच ती गतकाळाची मािहती देणाöया मूळ कागदपýांत झालेली असÁयाची श³यता नाकारता येत नाही. Ìहणून ती मूळ साधने तÂकालीन आहेत कì नाही. आिण Âयातून िमळणारी मािहती िवĵासाहª आहे कì नाही याची खातरजमा कłन घेणे िनकडीचे ठरते. मािहती¸या सÂयतेिवषयी पूणª खाýी पटÐयाखेरीज Âयाचा वापर ऐितहािसक पुरावा Ìहणून करता येत नाही. ऐितहािसक कागदपýां¸या परी±णाचा टÈपा िचिकÂसाÂमक व िवĴेषणाÂमक Öवłपाचा असतो. Ļा टÈÈया¸या दरÌयान संशोधकाची भूिमका तपासनीसाची असते. ºयाÿमाणे गुĮहेर खाÂयातील तपासनीस डोळे व कान उघडेठेऊन पडलेÐया घटनेचा सूàमपणे तपास करतो, तसेच काम यावेळी संशोधकाला करावयाचे असते. यासाठी Âयाला कुशाú, तÐलख बुĦी, नीर±ीर िववेक आिण कायम शंकेखोर वृ°ी असावी लागते. ºया घटना घडÐया आिण जशा घडÐया असे ऐकतो अगर वाचतो, Âया खरोखर घडÐया का? आिण जसे वाचतो तशाच घडÐया का? याची शहािनशा करणे अगÂयाचे असते; कारण िवĵासाहªते¸या िनकषावर पारखून खöया ठरलेÐया मािहतीलाच पुराÓयाचे Öवłप ÿाĮ होते. व Âयाचा उपयोग इितहास लेखनात करता येतो. घिटते (facts) हा इितहासलेखनाचा मूळ आधार असतो. या संदभाªत "घटनािनिIJती हा परी±णाचा मु´य उĥेश असतो, कारण पुढील सवª ÿिøयांचा मूळ आधार Ļा पåरि±त घटना असतात." हे हॉकेट यांचे िवधान Ļा महßवा¸या मुīावर नेमके बोट ठेवणारे आहे. संकिलत कागदपýांतील मािहती पुराÓयादाखल वापरता येईल कì नाही याची िनिIJती करÁयासाठी संशोधकाला Âयावर परी±णाची ÿिøया करावी लागते. िवĵसनीयता िनधाªåरत करÁयासाठी कागदपýांवर दोन ÿकारचे संÖकार करावे लागतात. ते Ìहणजे कागदपýांचे बाĻांग परी±ण आिण Âयांचे अंतरंग परी±ण हे होत. यालाच इंúजीत अनुøमे heuristics आिण hermeneutics असे Ìहणतात. ५.३ साधनांची सÂयता पडताळणी (बाĻांग परी±ण) साधनांची सÂयता पडताळणे याला बाĻांग परी±ण देखील Ìहणतात. बाĻांग परी±णाला इंúजीत ĻुåरिÖटकस असे Ìहणतात. ही कागदपýां¸या तपासणीची ÿाथिमक ÿिøया होय. ऐितहािसक कागदपýे हाती आÐयानंतर Âयांची सÂयता पारखून घेÁयासाठी सुŁवातीला Âया कागदपýािवषयी Öवतःलाच काही ÿij िवचारावे लागतात. Âया कागदपýा¸या खरेपणािवषयी शंका उपिÖथत कłन तपासणीला ÿारंभ करावयाचा असतो. ते ÿij पुढीलÿमाणे - munotes.in
Page 73
साधनांची सÂयता आिण
िवĵसनीयता
73 १) संशोधनासाठी िनवडलेÐया िवषयासंबंधी तो कागद आहे कì नाही? २) कागद मूळ Öवłपात आहे कì न³कल आहे खरा आहे कì बनावट ? ३) कागदाचा लेखक संशोधन िवषया¸या काळाशी िनगडीत आहे का? ४) कागदात आलेला िवषय संशोधनिवषया¸या काळाशी सुसंगत आहे कì नाही? ५) कागदात Öथळाचा उÐलेख आहे का? असÐयास तो संशोधन िवषया¸या Öथलमयिदशी जुळतो का? Ļा ÿijांचा हेतू मूळ कागदपýाचा लेखक, Öथळ व काळ िनिIJत करणे हा असतो. यालाच साधनांची सÂयता पडताळणे Ìहणतात. काही इितहासकार साधनांचीसÂयता परी±णाचेही लेखिचिकÂसा (textual Criticism) व लेखकाचा िचिकÂसक तपास (critical investigation of authorship) असे दोन भाग मानतात. काही इितहासकार बाĻांग परी±णाला गौण मानतात. हॉकेट देखील बाĻांग परी±णाला ÿाथिमक Öवłपाची अपåरप³क ÿिøया मानतात. परंतु याचा अथª Ļा ÿिøयेचे महßव गीण आहे असा माý नाही. फĉ ती परी±ण ÿिøयेची पिहली पायरी आहे. िकÐÐयात ÿवेश करावयाचा असÐयास ÿथम ÿवेशĬार उघडावे लागते. Âयाखेरीज आत ÿवेश िमळत नाही, तसेच कागदपýाचा लेखक कोण? Âयाचा काळ कोणता व Öथळ कोणते याची खातरजमा केÐयाखेरीज परी±णाची पिहली पायरी ओलांडून पुढे पाऊल टाकता येत नाही. कागद जर संशोधन िवषयाशी संबंिधत नसेल, लेखक समकालीन नसेल आिण कागद जर बनावट वाटत असेल तर तो Âयाºय ठरतो आिण पुढील परी±णाची गरजच उरत नाही. १) बाĻांग परी±णासाठी पिहला मुĥा िवचारात ¶यावयाचा तो िवषया¸या Öवłपाचा! संशोधनाचा िवषय पेशवेकालीन असेल आिण कागदपý िशवकालीन असेल तर तो ÿथमदशªनीच Âयाºय मानावा लागेल. (२) दुसरा मुĥा Ìहणजे हाती आलेला कागद अगर हÖतिलिखत मूळ Öवłपात आहे. कì Âयाची न³कल आहे? याचा िवचार करावा लागतो. कागद मूळ आहे कì न³कल आहे Âयाची शहािनशा करÁयाचे तंý आहे. ÿÂयेक कालखंडात िलखाणाची पĦत वेगवेगळी असते. अ±राचे वळण वेगळे असते, िविशĶ शÊद ÿचारात असतात, यावłन कागद िविशĶ काळाचा आहे कì नाही याची शहािनशा करता येते. तसेच यािशवाय पूवê दरबारी कागदपýांवर िविशĶ िठकाणी िश³कामोतªब केले जात असे. यावłनही काळ िनिIJत करÁयास मदत होते. तसेच एखाīा मूळ कागदाची/हÖतिलिखताची न³कल करत असताना काही चुका अभािवतपणे होतात. मुळातले काही शÊद नकल करताना गळतात, काही मुळात नसलेले शÊद घातले जातात; यावłन कागद मूळ Öवłपात आहे कì न³कल याचा अंदाज करता येतो. हÖतिलिखताची एक ÿत हाती पडÐयानंतर Âया¸या आणखी काही ÿती उपलÊध आहेत का याचा शोध घेऊन, एका पे±ा अिधक ÿती सापडÐयास Âया एकमेकाशी ताडून पाहाÓया लागतात. Âयावर ºया लेखकाचे नाव असेल, Âया¸या इतर िलखाणाची मािहती िमळवून Âयाचा तौलिनक अËयास करावा लागतो व Âयामधील अ±राचे वळण munotes.in
Page 74
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
74 जुळते कì नाही? वापरलेÐया शÊदात साÌय आढळते का? याची उ°रे िमळवावी लागतात. उदाहरणाथª, जुÆया पोÃयां¸या तसेच बखरé¸या दोन तीन ÿती सापडÐया तर कागदाचा पोत, अ±राचे वळण, शÊदांचा वापर यावłन मूळ ÿत कोणती याचा छडा लावता येतो. कधी मुळात असलेÐया चुका सुधारÁयाचा न³कलकाराचा ÿयÂन असतो. Âयावłन देखील मूळ व न³कल यामधील भेद ल±ात येतो. ३) तसेच एखादा मूळ कागद हाती आला, तर ºयाचे नाव लेखक Ìहणून िनिदªĶ आहे, तोच Âयाचा खरा लेखक आहे कì दुसöयाच एखाīा Óयĉìने खöया लेखका¸या नावाखाली तो िलिहला आहे याचा शोधही ¶यावा लागतो. कधी कधी लेखाला महßव िमळÁयासाठी, एखादी Óयĉì एखाīा ÿितिķत ÿ´यात Óयĉì¸या नावाचा वापर कłन लेख िलिहते. अशा वेळी Âयातील मजकुराचा आशय, वापरलेले शÊद पाहóन खöया खोट्याचा िनणªय करावा लागतो. ४) मÅययुगात शासकां¸या दरबारातून चालणाöया शासकìय पýÓयवहारावर, उदाहरणाथª, आ²ापýे, दानपýे, इतर शासकांशी होणारा पýÓयवहार इÂयादी, ठरािवक िठकाणी िश³का मारÁयाची पĦत असे. असा िश³का न िदसÐयास Âया कागदा¸या खरेपणािवषयी ÿथमदशªनीच शंका िनमाªण होते. िकंवा ठरािवक जागेऐवजी वेगÑया जागी िश³का मारलेला आढळला. तरी शंकेला जागा िशÐलक राहाते. तसेच िशवकालीन अगर पेशवेकालीन कागदपýात पýातील मायना आिण पýाची अखेर िविशĶ ÿकारे, िविशĶ शÊदात होई. तशी न आढळÐयास तपासणीची गरज आहे हे Åयानात येते. ५) लेखाचा व लेखकाचा काळ ठरिवÁयासाठी कालगणना शाľ, भाषाशाľ, िलपीशाľ, हÖतलेखाशाľ, िशकाशाľ इÂयादी इितहासा¸या सहाÍयकारी शाľांची मदत घेणे लाभदायक ठरते. एखाīा कागदावर काळिनद¥श नसÐयास, Âयात िनिदªĶ केलेÐया घटना, अगर Óयĉéचे नामोÐलेख यावłन कागदाचा काळ ठरिवता येतो. मु´य Ìहणजे कागदातील उÐलेख समकालीन लेखनÿवाहात चपखलपणे बसतात कì नाही याची खातरजमा कłन घेणे आवÔयक ठरते. लेखात ºया काळाचा िनद¥श असेल Âया¸याशी Âयातील घटनांचे, Óयĉéचे उÐलेख जुळत असतील तरच तो कागद कामाचा मानावा. िशवकाळातील एखाīा कागदपýात जर पेशवेकालीन Óयĉìचा, अगर घटनेचा उÐलेख सापडला तर तो िनिIJत बनावट समजावा. पýाचा एकूण सूर Âया काळाशी सुसंगत असणे महßवाचे असते. ६) लेखकाचा व काळाचा शोध घेतÐयानंतर Âया कागदातील Öथळाचा उÐलेखही तपासायचा असतो. संशोधनाचा िवषय ºया ÿदेशासंबंधी असेल, Âया ÿदेशाचा उÐलेख Âयात आहे कì Âयाहóन अगदीच वेगÑया ÿदेशाचा आहे याचा शोध घेणे अिनवायª असते. उदाहरणाथª, रघुनाथरावा¸या उ°रेकडील मोिहमांचा अËयास करताना नमªदे¸या उ°रेकडील Öथळांचा उÐलेख अपåरहायª ठरतो, तसे उÐलेख नसून दि±णेकडील गावां¸या नावांचे, नīा, पवªतांचे उÐलेख असÐयास तो कागद खरा नाही असे मानÁयास हरकत नाही. कधी कधी Öथळांचे ÖपĶ उÐलेख कागदात सापडत नाहीत, अशावेळी मु´य Öथळानजीक¸या काही भौगोिलक बाबéचे नīा, munotes.in
Page 75
साधनांची सÂयता आिण
िवĵसनीयता
75 पवªत, उīोग, मागª, नजीकचे गाव यांचे उÐलेखही बोलतात. ÿदेशानुसार कधी कधी शÊदांचा वापर बदलत असÐयाचेही Åयानात येते; तसेच अ±रा¸या घाटणीत बदल असतो िकंवा एकच शÊद परंतु वेगÑया अथाªने वापरतात. Âयामुळे िभÆन ÿदेशातील भािषक बदलांची मािहती संशोधकाला असावी लागते. Âया आधारे कागदाचे Öथळ िकंवा Öथूलमानाने ÿदेश िनिIJत करता येतो. सारांश असा कì बाĻांग परी±णाचा उĥेश मूळ कागदपýाची सÂयासÂयता तपासÁयाचा असतो. कागदाचा लेखक कोण? कागदाचा काळ कोणता? आिण Âयाचे Öथळ कोणते? यािवषयी खातरजमा झाली, Ļा तीन गोĶी सुसंगत आहेत याची खाýी झाली कì बाĻांग परी±णा¸या कसोटीला तो कागद उतरला असे मानावे. बाĻांग परी±णाबरोबर परी±णाचा पिहला टÈपा संपतो. Âयानंतर संशोधकाने मूळ कागदपýा¸या अंतरंग परी±णाकडे वळावयाचे असते. बाĻांग व अंतरंग परी±णा¸या संदभाªत डॉ. शेख अली यांनी िदलेले उदाहरण बोलके आहे. ते Ìहणतात पोÖटाने एखादे पाकìट आपÐया हाती आÐयानंतर आपली िज²ासा जागृत होते आिण सा±ेपी Óयĉì Âया पािकटावरील नाव आपलेच आहे कì नाही? पý आपÐयाच नावाने आले आहे कì नाही, हे पाहातो. नंतर ते कोणाकडून आले आहे? पाठवणारा कोण आहे ते पाहातो, Âया¸या Öथळाचा उÐलेख पाहातो आिण ते पý कोणÂया िदवशी पोÖटात टाकले आिण कोणÂया िदवशी िमळाले हे दाखिवणारे पोÖटाचे िश³के तपासतो हे बाĻांग परी±ण असते. या तीन गोĶीिवषयी खाýी झाÐयानंतर ते पý उघडून Âयातील मजकूर वाचतो व Âयात काय Ìहटले आहे, Âयाचा आशय काय आहे याची छाननी करतो. हे अंतरंग परी±ण असते. हाच अथª डॉ. के. एन्. िचटणीस यांनी अगदी थोड³यात परंतु समपªक शÊदात सांिगतला आहे. 'बिहरंग परी±णात कागदाची सÂयासÂयता तपासायची असते, तर अंतरंग परी±णात Âयाची िवĵासाहªता ठरवावयाची असते', Ļा Âयां¸या िवधानात मूळ कागदपýां¸या परी±णाचे सार Óयĉ झाले आहे. आपली ÿगती तपासा – बाĻांग परी±ण Ìहणजे काय? ते सांगा . ____________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ ५.४ साधनांची िवĵसनीयता तपासणे (अंतरंग परी±ण) कागदपýांचा सखोल अËयास कłन Âयाआधारे िवĴेषण करणे व कागदपýांतील घटनेचा अथª, ÓयाĮी. व सÂय जगापुढे आणणे Ìहणजे अंतगªत परी±णहोय. अंतरंग परी±णाला इंúजीत हेरमेÆयूटी³स असेÌहणतात. मूळ कागदपýांची िवĵासाहªता व Öवीकाराहªता ठरिवÁया¸या ŀĶीने बाĻांग परी±णापे±ा अंतरंग परी±णाची ÿिøया अिधक महßवाची आहे. कागदाचा लेखक, काळ व Öथळ याबाबत बाĻांग परी±णाने खातरजमा कłन घेतÐयानंतर, Âयातील आशयाची िवĵासाहªता ठरिवणे हा अंतरंग परी±णाचा उĥेश असतो. पýातील मजकुराची munotes.in
Page 76
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
76 िचिकÂसक छाननी करायची Ìहणजे पýात लेखकाने काय Ìहटले आहे? Âयात कोणकोणते मुĥे आले आहेत? कोणकोणÂया Óयĉéचे अगर घटनांचे उÐलेख आहेत? कोणािवषयी काय मत Óयĉ केले आहे? Âयामागील हेतू काय असावा? लेखकाची मानिसकता, वैचाåरक भूिमका काय असेल? मजकुरात शÊदाथा«ÿमाणे काही गिभªताथª आढळतो का? अशा नानािवध ÿijांची उ°रे शोधणे Ìहणजे अंतरंग परी±ण होय. ही संपूणª परी±ण ÿिøया नकाराÂमक Öवłपाची असते. Ìहणजे जे हाती पडते ते तसेच सÂय Ìहणून Öवीकार न करता सतत शंका उपिÖथत कłन, ते खोटे असÁयाची श³यता आहे हे गृहीत धłन Âयाची सÂया¸या िनकषावर तपासणी करणे. उपिÖथत केलेÐया सवª शंकांचे िनरसन झाले कì हाती रािहलेली मािहती हा ऐितहािसक पåरते अगर पुरावा Ìहणून संशोधक लेखनात वापरतो. अंतरंग परी±णाचे १) सकाराÂमक परी±ण २) नकाराÂमक परी±ण असे दोन भाग असतात. सकाराÂमक परी±ण सकाराÂमक परी±णाचा हेतू लेखातील आशय समजून घेणे हा असतो. लेखात लेखकाने कोणती िवधाने केली आहेत व Âयांचा अथª काय? याचा शोध संशोधकाला ¶यावयाचा असतो. तो मजकूर िवĵासाहª आहे कì नाही हा िवचार सकाराÂमक परी±णा¸या टÈÈयात अपेि±त नसतो. कागदातील आशयाचे आकलन कłन घेÁयासाठी कागदातील संपूणª मजकुराचे एकिýत िवĴेषण कłन चालत नाही. कारण एकापे±ा अिधक िवधाने केलेली असतील तर ती सगळीच खरी अगर सवª खोटी असÁयाची श³यता कमी असते. Âयातील काही खरी अगर काही संिदµध Öवłपाची Ìहणून साशंकता िनमाªण करणारी असू शकतात. Ìहणून सकाराÂमक परी±णा¸या वेळी लेखातील ÿÂयेक िवधान सुटे कłन, Âयाची एकेकशः ÿÂयेकì Öवतंýरणे तपासणी करणे ®ेयÖकर ठरते. यामुळे यातील ÿÂयेक िवधानात शंका उपिÖथत कłन Âया¸या सÂयासÂयतेची शहािनशा करता येते. तसेच लेखाचा संपूणª व खरा अथª समजून घेÁयासाठी Âयात वा¸याथाªÿमाणेच गिभªताथª आहे का याची तपासणी करावी लागते. वा¸याथाªचे समपªक आकलन कłन घेÁयासाठी, कागद ºया काळातील असेल, Âया काळातील भाषेचे ²ान असणे आवÔयक असते. कारण भाषेचा वापर लविचक असतो. भाषेचा वापर काळानुसार व ÿदेशानुसार बदलत असतो. एकच शÊद वेगवेगÑया काळात अगर ÿदेशात वेगÑया अथाªने वापरला गेÐयाची उदाहरणे िदसतात. िकंवा एखाīा काळी ÿचारात असलेला शÊद नंतर¸या काळात लुĮ झालेला िदसतो. तसेच नागरी व úामीण भाषेतही भेद असतो. हे सवª भाषाभेद संशोधका¸या पåरचयाचे असले तर लेखाचा वा¸याथª लावणे सुकर होते. कधी कधी लेखाची भाषा वाचताना वा¸याथª सुसंगत वाटत नाही. काहीसा िविचý, वाटतो. अशा वेळी Âयाला आहे. सÆदशªनी वापरलेÐया शÊदां¸या अथाªपे±ा लेखकाला वेगळे काही तरी सुचवावयाचे आहे हे Åयानात येते. असे झाÐयास िवधानाचा संदभª ल±ात घेऊन Âयाचा आंतील अथª, Âयाचा गिभªताथª शोधून काढावयाचा असतो. उदाहरणाथª, सरदार पटेल यां¸या संदभाªत नेहेमी 'पोलादी पुŁष' असा शÊदÿयोग केला जातो. Âयाचा वा¸याथª पािहÐयास तो munotes.in
Page 77
साधनांची सÂयता आिण
िवĵसनीयता
77 चमÂकाåरक वाटतो. Ìहणून Âयाचा गिभªताथª पाहावा लागतो आिण Âयांचे िनणªय व कृती पोलादाÿमाणे अचल व सामÃयªशाली असÐयामुळे Âयांना पोलादी पुŁष Ìहटले जाते हा अथª Åयानात येतो. तसेच ®ीमती इंिदरा गांधी यांचे वणªन एका लेखकाने 'the only man in the Cabinet' असे केले आहे. याचा शÊदशः अथª साहिजकच िविचý वाटतो. परंतु मंिýमंडळात धाडसी िनणªय केवळ Âया एकट्याच घेत, असा man Ļा शÊदाचा गिभªताथª Åयानात घेतला कì Âयाचा संदभª लागतो आिण ÅवÆयथª कळतो. िकंवा १७०७ साली महाराÕůात परत आलेÐया शाहó महाराजां¸या वाटेला आलेले राजपद Ìहणजे 'काटेरी मुकुट' होता, हे िवधान Âयांना राजपद सुखाचे नÓहते, तर काट्याÿमाणे टोचणारे होते असे सूिचत करणारे आहे. सारांश असा कì लेखा¸या सकाराÂमक परी±णात संशोधकाने फĉ मजकुरातील ÿÂयेक िवधानाचा खरा अथª समजून ¶यावयाचा असतो, Âयासाठी आवÔयक तेÆहा वा¸याथाªवरोवर सूिचत अथªही असÐयास लेखा¸या एकूण सुरा¸या संदभाªत Âयाचा अथª लावावा लागतो. नकाराÂमक परी±ण : नकाराÂमक परी±ण हे लेखातील मजकुराची िवĵासाहªता ÿÖथािपत करÁया¸या ŀĶीने अितशय महßवाचा टÈपा आहे. तसेच हे काम अितशय िजिकरीचे असते. या टÈÈयात लेखातील िवधाने कोणÂया पåरिÖथतीत लेखकाने केली? Âयांचा संदभª काय? िविशĶ िवधाने करÁयामागे Âयाचा काही हेतू िदसतो का? इÂयादéची शहािनशा करावयाची असते. या टÈÈयातही लेखातील ÿÂयेक िवधानामागील संदभª व लेखकाची भूिमका तपासÁयासाठी ÿÂयेक िवधानासंबंधी पĦतशीरपणे शंका उपिÖथत कłनच सÂयाचा शोध लावावा लागतो. या ŀĶीने नकाराÂमक परी±णाचे दोन पैलू मानले जातात. पिहला Ìहणजे लेखका¸या हेतूची, ÿामािणकपणाची तपासणी याला इंúजीत Good faith असा शÊद वापरतात आिण दुसरा पैलू Ìहणजे िवधाने िबनचूक आहेत का? नसÐयास Âयाची कारणे कोणती? याचा तपास. याला इंúजीत Errors of Accuracy असे Ìहणतात. एखाīा लेखाचा लेखक कोण आिण Âयाने जी िवधाने केली Âयाचा आशय समजÐयानंतर लेखाचे नकाराÂमक परी±ण करावे लागते. यात ÿथम लेखामागील Âयाचा हेतू काय िदसतो? तो ÿामािणकपणे िवधाने करतो कì काही लपवून ठेवÁयाचा ÿयÂन िदसतो? Âयातून काही पूवªúह आढळतात का? असे ÿij लेखका¸या ÓयिĉमÂवासंबंधी, मानिसकता, बाĻ पåरिÖथती, वैचाåरक बैठक इÂयादी िवषयी िवचारावे लागते. Ļा परी±णासाठी संशोधकाला तÐलख बुĦी, सूàम िचिकÂसक वृ°ी आिण िववेकबुĦी व तीàण आकलनशĉìची गरज असते. लेखकाचा ÿामािणकपणा : ºया लेखाचे परी±ण संशोधकाला करावयाचे असते Âया¸या लेखका¸या Óयिĉमßवाची, Âया¸या भोवताल¸या पåरिÖथतीची, बौिĦक व वैचाåरक पातळीची व मानिसकतेची मािहती िमळवावी लागते. ती िमळाÐयानंतरच Âयाने Óयĉ केलेÐया मतांची, अगर िवधानाची सÂयता जोखता येते. या ŀĶीने लेखकािवषयी पुढील मािहती आवÔयक ठरते. १) लेखकाची िवधाने Óयिĉिनķ िदसÐयास तो राजदरबारी असलेला अथवा राजा®य असलेला, शासकìय सेवेत असलेला अगर एखाīा राजकìय प±ाचा सदÖय िकंवा munotes.in
Page 78
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
78 ÿितिनधी आहे का याची मािहती काढावी लागते. Âयाला राजा®य असÐयास अगर शासकìय सेवेत असÐयास तो मोकळेपणाने आपली मते Óयĉ करणार नाही. राजािवषयी ÿशंसापर िवधाने करील िकंवा राजा¸या िवरोधकांिवषयी िकंवा िवरोधी गटािवषयी हेटाळणी¸या िकंवा ितरÖकारा¸या, अवहेलने¸या सुरात िलहील. २) लेखक िविशĶ धमाªचा ÿचारक अथवा आúही पुरÖकताª असÐयास Âया¸या िलखाणात बहòधा इतर धमाªिवषयी अनुदारपणाची िवधाने आढळतील. ३) लेखक समाजातील कोणÂया वगाªचा अगर कोणÂया आिथªक Öतरातील उ¸चĂू वगाªतील िकंवा िविशĶ जात अगर जमातीचा असÐयास Âयाचे ÿितिबंब लेखात पडू शकते. ४) लेखक बुिĦवादी आहे, कÐपनावादी आहे, राÕůीय वृ°ीचा िकंवा अितरेकì राÕůीय वृ°ीचा आहे? याची मािहती असÐयास िवधानांची सÂयता पारखणे सोपे होते. ५) लेखक िलिहताना काही हातचे राखून िलिहतो आहे, सÂय लपवीत आहे िकंवा सÂयासÂयाची सरिमसळ करीत आहे का? तो सÂय जाणतो, पण ते लपिवÁया¸या Âयाचा ÿयÂन िदसत असेल तर ते तो Öवाथाªपोटी िकंवा काही िविशĶ पåरिÖथती¸या अगर Óयĉì¸या दडपणाखाली करतो आहे का? हे शोधावे लागते. ६) लेखक जी िवधाने करतो Âयामागे Âयाचा काही हेतू आहे का? अवाजवी, िवधाने असतील तर आपले मोठेपण दाखवावे, Öवतःला मोठेपणा िमळवावा, इतरावर आपली छाप पाडावी या हेतूने तर तो िलहीत नाही ना? हे तपासावे लागते. लेखक ºया घटनेिवषयी अगर Óयĉìिवषयी िलिहतो, ते तो Öवतः¸या भूिमकेतून िलिहतो. Âयात Âयाचे ÓयिĉमÂव ÿितिबंिबत होते. एखादी घटना ÿÂय± पािहÐयानंतर ितचे वणªन लेखक जसे¸या तसे करेल असे नाही िकंवा Âयाला जे िदसते Âयाहóन वाÖतव वेगळे असÁयाची श³यताही नाकारता येत नाही. कदािचत ऐकìव मािहतीवłन लेखक आपÐया बुĦी व भाषा कौशÐयाने एखाīा घटनेचे वाÖतव वाटेल असे वणªन कł शकेल. परंतु अशा िलखाणात तपशीलाचा गŌधळ होतो. Ìहणून िलखाणात लेखक जो ÿामािणकपणाचा, वाÖतव सांगÁयाचा दावा करतो तो खरा आहे कì नाही? Âया¸या लेखातील मािहतीशी Âयाचा ÿÂय± संबंध आला होता का? ती मािहती Öवतः िमळवलेली होती कì ऐकìव? ती िबनचुक समजÁयाइतका तो सुबुĦ होता का? तो समंजस व िववेकì िदसतो कì पूवªúह दुिषत वृ°ीचा ? अशा अनेक ÿijां¸या मदतीने लेखा¸या लेखकाची पाĵªभूमी तपासली Ìहणजे Âयाने केलेली िवधाने िवĵासाहª आहेत कì नाही ते ठरिवता येते. आपली ÿगती तपासा – १. अंतरंग परी±णाचा अथª सांगून Âयाचे दोन ÿकार वणªन करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in
Page 79
साधनांची सÂयता आिण
िवĵसनीयता
79 िलखाणातील चुकां¸या कारणांचा शोध (Errors of Accuracy) : िलखाणाची अचुकता तपासणे हा अंतरंग परी±णाचा अखेरचा टÈपा होय. Ļा टÈÈयाकडे वळÁयापूवê संशोधकाने लेखकाचा ÿामािणकपणा तपासलेला असतो. लेखक ÿामािणक आहे तरीही िलखाणात चुका असÁयाची श³यता असते. अशा चुका लेखका¸या अजाणतेपणे, न कळत झालेÐया असतात. परंतु अशा चुकांचा शोध घेणे पुरावा िनदōष असÁयासाठी आवÔयक ठरते. अशा िÖथतीत सामाÆयपणे पुढील बाबéचा तपास करावा लागतो. १) लेखकाने जे िलिहले आहे ते Âयाने ÿÂय± पािहले आहे का? कì ऐकìव मािहती¸या आधारे िलिहले आहे? ÿÂय± पािहलेÐया घटनांचे वणªन, Âया¸या नŌदी अिधक ÿÂययकारी व िवĵासाहª असतात. अनेकदा लÕकरी मोिहमांचे वणªन ऐकìव मािहती¸या आधारे केलेलेअसते. Âयामुळे मोिहमातील मु³कामाची िठकाणे, िकंवा सैिनकांची सं´या, वापरलेली शľाľे,मृतांची जखमéची सं´या इÂयादी तपशील सÂय असÁयाची श³यता कमी असते. (२) जे लेखकाने िलिहले ते सामाÆय पåरिÖथतीत िकंवा िविशĶ पåरिÖथतीत िलिहले आहे का? उदाहरणाथª, एखाīा धािमªक समारंभाला, शासकìय समारंभाला िकंवा राजकìय Öवłपा¸या सावªजिनक समेला िकती ®ोते उपिÖथत होते, अगर कोण कोण उपिÖथत होते याचा तपशील खाýीलायक नसतो. कारण अशा सावªजिनक घटनांची वृ°पýात मािहती देणारे वाताªहर िकÂयेकदा घटनाÖथळी असले तरी मोठ्या जमावाचा तपशील अचुक देणे कठीण असते Ìहणून तपशीलात चुका होणे Öवाभािवक असते. ३) िलखाणात दीघª कालावधीत घडलेÐया घटनांची िकंवा Óयापक ÿदेशात घडणाöया घटनांची नŌद असÐयास Âयात चुका होऊ शकतात. उदाहरणाथª, Ten Days that Shook the World Ļा úंथात रिशयात झालेÐया समाजवादी øांती¸या दहा िदवसातील घटनांचे वणªन अितशय ÿÂययकारी केले आहे. परंतु रिशया सार´या िवÖतीणª देशातील दहा िदवसातील घटना नेम³या िटपणे एका Óयĉìला अश³य आहे. Âयामुळे अशा िलखाणातील तपशीलात अजाणता चुका होऊ शकतात. लेखक ÿामािणक असला तरी हे काम Âया¸या आवा³याबाहेरचे असते. सॅिलसबरी Ļा अमेåरकन वाताªहराने िÓहएतनाम मधील अमेåरकन लÕकर व िÓहएतनामी लोक यां¸यातील लढ्याचे केलेले वणªन िकंवा आज अमेåरकन व िāिटश सैÆया¸या इराकमधील लÕकरी कायªवाहीची वृ°पýातून येणारी वणªने याच गटात मोडतात. ४) िलखाण करताना लेखका¸या मनावर काही िवचारांचा ÿभाव होता का? लेखकाला ºया िवचारात रस असेल, िवषय आवडीचा असेल Âयाचे वणªन तो मनापासून करेल, नावडीचा िवषय असÐयास वणªनात चुका होÁयाची श³यता असते. काÓयाÂम ÿवृ°ीचा लेखक ÿशासकìय बाबéसार´या नीरस िवषयावर यथातÃय िलखाण कł शकणार नाही. ५) घटनांची सÂय मािहती देÁयाचा अनुभव व Âयासाठी लागणारी बुĦी लेखकाजवळ आहे का? हे पाहणे िनकडीचे असते. एखाīा सामाÆय बुĦी¸या वाताªहराला तांिýक अगर वैīकìय िवषयावरील चचाªसýाची मािहती िमळिवÁयाचे काम सोपिवÐयास, ते तो munotes.in
Page 80
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
80 योµयरीÂया कł शकणार नाही. कारण Âया िवषयाचे ²ान Âयाला नसते, तसा अनुभव नसतो, बौिĦक पाýता नसते. Âयामुळे अशा अहवालात चुकांची श³यता अिधक असते. ६) घटना घडÁयात आिण Âयाची नŌद करÁयात जर बराच काळाचे अंतर असेल तर वणªनात सÂयासÂयाची सरिमसळ अजाणतेपणी होऊ शकते. Ìहणून घटना घडÐयानंतर Âयाबाबत तÂकाळ केलेले िलखाण अिधक िवĵासाहª ठरते. यामुळे बहòतेक बखर वाđय िवĵासाहª साधन मानले जात नाही. आÂमकथनात सुĦा अनेक वषाªपूवê घडलेÐया घटनांचे वणªन Öमृती¸या आधारे होत असÐयाने Âयात चुका होऊ शकतात. ७) लेखकाची एकूण ÿवृ°ी आळशीपणाची, िनÕकाळजीपणाची चालढकल करÁयाची असÐयास वणªनात चुकांची श³यता बरीच असते. ८) अनेकदा लेखक काही महßवा¸या ÿसंगािवषयी िलिहतो, Âयावेळी Âयाला Âया घटनेमागील हालचालéची, आंतरराÕůीय नेÂयां¸या बैठकì¸या वेळी Âयां¸या अंतवªतुªळातील चचाª वाताªहराला माहीत होत नाहीत. Âयाची मािहती तो देऊ लागÐयास Âयात चुकांची श³यता बरीच असते. ९) अनेकदा लेखक घटनाÖथळी ÿÂय± उपिÖथत असला तरी डोÑयाला कमी िदसणे, कानाला कमी ऐकू येणे अशा शारीåरक वैगुÁयामुळे वृ°ांत िलिहताना अभािवतपणे चुका होऊ शकतात. अशा ÿकारे लेखक ÿामािणक असला तरी Âया¸या नकळत Âया¸या िलखाणात चुका कोणकोणÂया कारणामुळे होऊ शकतात याचा अंदाज संशोधकाने घेऊन लेखाची तपासणी करणे िनकडीचे उरते. ही ÿिøया पूणª झाली कì मूळ कागदां¸या सवा«गीण, सवªकष परी±णाची ÿिøया पूणª होते आिण फोलपटातून धाÆयाचे कण वेगळे कłन गोळा करावे तसे ऐितहािसक पुराने हाती येतात. मूळ ऐितहािसक कागदपýां¸या परी±णाचा सारांशłपाने आढावा घेतÐयास लेखाचे ÿथमतः बाĻांग परी±ण करावयाचे व ÂयाĬारा लेखाचे Öथळ, काळ व लेखक यांची िनिIJती करावयाची, आिण अंतरंग परी±णा¸या वेळी सकाराÂमक परी±णाने लेखाचा वा¸याथª व असÐयास लàयाथª समजून ¶यावयाचा आिण नकाराÂमक परी±णाने लेख िलिहÁयामागील लेखकाचा ÿामािणकपणा तपासायचा आिण लेखक ÿामािणक असूनही लेखात काही चुका आढळत असÐयास Âयाची कारणे शोधायची असे Öथूलमानाने संपूणª परी±ण ÿिøयेचे Öवłप आहे. मूळ कागदपýा¸या परी±णÿिøयेचे टÈपे १) बाĻांग परी±ण लेखाची िनिIJती, Öथळ, काळ, लेखक िनिIJती
munotes.in
Page 81
साधनांची सÂयता आिण
िवĵसनीयता
81 २) अंतरंग परी±ण सकाराÂमक नकाराÂमक लेखा¸या वा¸याथाªचा व लेखका¸या अचूकपणाचा मािहती¸या ÿामािणकपणाचा ÅवÆयथाªचा शोध शोध शोध इितहास संशोधन ÿिøयेतील टÈपे िवषयाची िनवड गुिहताचा िनणªय ऐितहािसक मािहती संकलन ąोतसाधने मूळ/ ÿाथिमक दुÍयम िलिखत अिलिखत/ वÖतूłप अÿकािशत ÿकािशत ľोत साधनां¸या सÂयासÂयतेचा िनणªय कारणमीमांसा : कारणांचा शोध व मांडणी घिटतांची तकªशुĦ मूý मांडणी (ऐितहािसक घिटतांचा अÆवयाथª ) úंथ लेखन
munotes.in
Page 82
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
82 १) घिटतांची कालगणनेनुसार / मुīानुसार ÿकरणात िवभागणी २) घिटतांचे सारłप िनÕकषª ३) तळटीपा ४) संदभª úंथ सूची úंथनामाची सं±ेप सूची ५) िवषय सूची आपली ÿगती तपासा- १. मूळ कागदपýा¸या परी±णाची टÈपे सांगा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ५.५ सारांश वरीलÿमाणे थोड³यात, कागदपýांची सÂयता पडताळून पाहÁयासाठी बिहगªत परी±ण केले जाते. कागदाचा लेखक, काळ, Öथळ या¸या सÂयतेिवषयी खाýी झाली िक तो कागद बिहगªत परी±णा¸या कसोटीला उतरला जातो असे मानावे. ऐितहािसक संशोधनातअंतगªत परी±णाला महÂव ÿाĮ झाले आहे. अंतगªतपरी±णामुळे संशोधका¸या संकÐपना ÖपĶ जाÁयास मदत होते आिण Âयामुळे संशोधनाचे िनÕकषª अचूक येतात. याखेरीज कागदपýांची िवĵासाहताª देखील परी±णĬारे तपासली जाते. ५.६ ÿij १. ऐितहािसक संशोधनपĦतीतील साधनांची सÂयसÂयता व िवĵसनीयता यापायरीचे Öवłप ÖपĶ करा २. ऐितहािसक साधनांची सÂयसÂयता व िवĵसनीयता परी±णाचे महÂव ÖपĶ करा ३. ऐितहािसक साधनांचे बिहगªत परी±ण व अंतगªतपरी±ण यावर भाÕय करा ५.७ संदभª १. िब.शेख अली, िहÖůी :इट्स थेअरी अॅड मेथड , लàमी ÿकाशन Æयू िदÐली,१९८१ munotes.in
Page 83
83 ६ पुरािभलेखीय साधनांचे महßव घटक रचना ६.० उिĥĶे ६.१ ÿÖतावना ६.२ पुरािभलेखीय साधने ६.३ पुरािभलेखीय साधनांचे ÿकार ६.४ भारतातील अिभलेखागारे व Âयांची जडणघडण ६.५ मुंबईचे शासकìय अिभलेखागार ६.६ पुÁयाचे शासकìय अिभलेखागार ६.७ भारत इितहास संशोधक मंडळाचा दÉतरखाना ६.८ कोÐहापूर येथील पुरािभलेख ६.९ डे³कन कॉलेजमधील संúहालय व अिभलेखागार ६.१० सारांश ६.११ ÿij ६.१२ संदभª ६.० उĥीĶे या घटका¸या अÅययनानंतर िवīाÃया«ना खालील गोĶी ल±ात येतील. १. पुरािभलेखीय साधने Ìहणजे काय? २. पुरािभलेखीय साधनांचे ÿकार ३. भारतातील अिभलेखागारे व Âयांची जडणघडण ४. मुंबईचे पुरािभलेखागार ५. पुÁयाचे शासकìय अिभलेखागार ६. भारत इितहास संशोधक मंडळ ७. कोÐहापूर येथील पुरािभलेख ८. डे³कन कॉलेजमधील संúहालय व अिभलेखागार munotes.in
Page 84
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
84 ६.१ ÿÖतावना इितहास लेखन ÿिøयेत साधनांचे महßव अनÆयसाधारण आहे. Âयामुळे No Documents No History असे सेनबॉस यांनी Ìहटले होते. काळानुसार साधनांचे Öवłप बदलते परंतु साधनांचे महßव आबािधत आहे. पुरािभलेखागारात साधने जतन कłन ठेवली जातात. कागद वापरात आÐयापासून पुरािभलेखीय Ìहणजे कागदपýावरील िलिखत पुरावे उपलÊध होऊ लागले. हे पुरावे हÖतिलिखत ÖवŁपातले, छापील Öवłपातले आहेत, कागद वापरÁयात येÁयाअगोदर तर झाडा¸या सालीपासून तालपý बनवली जात. वनÖपतीपासून शाई व वेळूपासून बोŁ बनवला जाई व Âयानंतर िलिहले जाई. अगदी ²ानेĵरी सारखा úंथही िकंवा तुकारामांची गाथाही एखाīा ÿतीत असे. या¸या दोन चार िपढ्यांनंतर Âया िलखाणाची आणखी एखादी न³कल कुणीतरी करीत असे. Âयामुळे अशी जुनी हÖतिलिखते, पोÃया, पुराणे, कथाúंथ, महाÂÌय úंथ िकंवा इतर ÿकारची वाङमयीन िनिमªती अÂयंत मोलाची व दुिमªळ मानली जातात. पुरािभलेखशाľाला इंúजी भाषेत ' आकाªईÓहज ' Ìहणतात. अशा दुिमªळ हÖतिलिखतांचा संúह िदÐली¸या राÕůीय अिभलेखागार या úंथालयात तसाच राºयातÐया िनरिनराÑया अिभलेखागारात केलेला असतो. मुंबईला एलिफÖटन महािवīालया¸या पåरसरात मुंबई पुरािभलेखागार आहे. ६.२ पुरािभलेखीय साधने – सामाÆयपणे पुरािभलेख Ìहणजे जुने हाताने िलिहलेले कागदावरील िलखाण (पुरातन). कागद वापरात येÁयापूवê झाडा¸या सालीपासून िवशेषत : शाळवृ±ा¸या सालीपासून बनलेले 'तालपý' अशा िलखाणासाठी वापरले जात असे. अशी तालपý िमळिवणे मोठे िजकìरीचे काम असे. Âयावर वेळू¸या तुकड्यांनी Ìहणजे बोłने नैसिगªक रंगापासून िलहले जात असे. ताÂपयª कागदाचा शोध लागÁया अगोदर िलिहणे िह गोĶ अÂयंत दुिमªळ होती. कागदाचा वापर सुŁ झाÐयानंतर िलिहणे थोडेसे सुलभ झाले. हÖतलेखन असÐयामुळे Âया¸या खुप कमी ÿती असत. धािमªक úंथ िलिहला जरी गेला तरी Âयाची एकमेव ÿत असे तीच ÿत अÂयंत ®Ħेने Âया लेखकाचे कुटुंिबय सांभाळून ठेवीत. दोन पाच िपढ्यानंतर Âया ÿितवłन एखादा कुणीतरी दुसरी न³कल कŁन ठेवी. अशा åरतीने एखाīा úंथा¸या कादंबरी¸या काÓया¸या महाकाÓया¸या एखाद दुसöया ÿती उपलÊध होत. साहिजकच ही अिभÓयĉì, हे िलखाण कौशÐय आिण धमª²ान, तÂव²ान, कमª²ान, अÂयंत मयाªिदत ÖवŁपात व Óयĉì¸या पातळीवरच मयाªिदत रािहले, Ìहणूनच या सवª हÖतिलिखत úंथांना अनÆयसाधारण महÂव ÿाĮ झाले. पुरािभलेखीय पुरावे Ìहणून अशी हÖतिलिखते जतन कŁन ठेवÁयाची परंपरा जगभर िनमाªण झाली. आपÐयाकडे कागद फार उशीरा Ìहणजे १२Óया शतकात वापरात आला. चीनमÅये कागद सवाªत ÿथम वापरात आला. कागदाचा वापर सुŁ झाÐयानंतरही िलखाण दुिमªळच होते. आधुिनक जगात छापखाÆयाचा शोध लागÐयानंतर िलखाणाचे ÖवŁप बदलले. िलिहलेले úंथ अनेक ÿतीत िनघू लागले. भारतात ²ाना¸या सावªिýकरणाची ÿिøया १९Óया शतकात सुł झाली. Âयामुळे तोपय«तची पुरावे हÖतिलिखत Öवłपात आहेत. संत वांङमय हÖतिलिखत Öवłपातच उपलÊध आहे. या हÖतिलिखत कागदपýातूनच अनेक अ²ात munotes.in
Page 85
पुरािभलेखीय साधनांचे महßव
85 ÿितभावंत कवéचा लेखकांचा शोध लागला. वाड्मयीन हÖतिलिखते जशी उपलÊध आहेत तसेच दरबारी कागदपýेही उपलÊध आहेत. ६.३ पुरािभलेखीय साधनांचे ÿकार - १. Óयĉìगत संúह मठमंिदर िवहारातील संúह २. जहागीरदार वतनदारां¸या लादÆयातील संúह ३. धािमªक úंथ, ÿवासवणªने आÂमचåरýे ÖथानपोÃया ४. सरकारी दरबारी असलेला संúह - नागपूर, कोÐहापूर, इंदोर, हैþाबाद, झाशी अशा संÖथानातील कागदपýे ५. नाटक, कथा, बखरी तवाåरखा Óयĉìगत कादंबरी करीने पýÓयवहार सरकारी कंपनीचा कागदपýे पýÓयवहार समकालीन लेखन : - पुरािभलेखीय पुराÓयांमÅये समकालीन िलखाण िवĵासिनय ठरते आिण Ìहणूनच अÓवल दजाªचा पुरावा Ìहणून Âयाचा उÐलेख होतो. चीन मÅये इ.स. पूवª १८६६ ¸या दरÌयान चीनी लेखन कलेची उÂøांती झाली. फुÂसी याने िचýिलपी ÿचारात आणली. इितहास िलहीला जाÁयाची पĦतही Łढ झाली. समकालीन इितहास नŌदवले गेले. समकािलन नŌदी इितहासाचा महÂवपूणª पुरावा मानला जातो. आपÐयाकडेही अशा समकालीन नŌदी आढळतात. मौयª कालखंडातील कौिटÐयाचे अथªशाľ असेच समकािलन Ìहणून महÂवाचे ठरते. सातवाहन काळातील गाथा सĮशती तÂकािलन समाजाचे िचýण करणारा महÂवाचा समकालीन पुरावा आहे. चøधरÖवामéचे िलळाचåरý असेच समकालीन िलखाण व यादव काळाचे महÂवपूणª पुरावा Ìहणून संबोधला जातो. मÅययुगात अशा ÿकारचे समकालीन िलखाण मोठ्या ÿमाणात झाले. ÿाचीन व मÅययुगातील परिकय ÿवाÔयांनी िलिहलेली भारताची ÿवासवणªनेही समकालीन िलखाण Ìहणूनच िवĵासनीय पुरावा ठरतो. इ.स.पूवª ४ Ãया शतकातला मॅगÖथनीज, Âयानंतर इ.स.पूवª १ Ðया शतकातला एक अनािमक úीक ÿवासी पेåरÈलस ऑफ िद युरेिŇएन सी या úंथाचा लेखक, Âयानंतर इ.स.¸या २ या शतकातील टॉलेमी हे सवª युरोपीय ÿवासी Âया Âया काळातील भारतीय पåरिÖथतीचे िचý रेखाटतात. सातवाहनांचा Óयापार Âया साăाºयातील Óयापारी मागª, Óयापारी शहरे यांची सिवÖतर नŌद पेåरÈलस ऑफ िद युरेिŇयन सी या úंथात येते. Âयात महाराÕů, गुजराथ समुþ िकनाöयावरील बंदरे, भृगुक¸छ, सुरपारक, किलयाण यांचा उÐलेख येतो. Ìहणूनच ही ÿवास वणªनेही समकालीन िवĵासनीय पुरावा ठरतो. तीच अवÖथा चीनी व अरब ÿवाÔयां¸या ÿवासवणªनाची आहे. फाहीयान, ĻुएनÂसंग, इÂसéग हे चीनी ÿवासी अÐबेŁनी इÊन बतुता, इÊन खÐदून सारखे अरब ÿवासी यांची ÿवास वणªनही महÂवाचा पुरावा ठरतो कारण ते िलखाण समकालीन असते Ìहणून. मÅययुगातील बातमीपýे, अखबार व आÂमवृ°े यांचाही समावेश समकालीन कागदपýांमÅये होतो. रोजिनशी, अखबार नामा, मृÂयुपýे, पýÓयवहार, सावªजिनक कागदपýे, वृ°पýे, munotes.in
Page 86
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
86 आठवणी यांचा समावेश होतो. सावªजिनक कागदपýे ही सवा«साठी असतात, Âयात राºयशासन व संबंिधत घटकाची मािहती असते. पý ÓयवहारांमÅये राºयकारभागाची पýे, शासनाची Óयावहारीक पýे, खाजगी पýे यांचा समावेश होतो. तसेच जमाखचाªचा पैसा येणे व जाणे, मोिहमांचा खचª, राज कुटुंबांचा खचª इÂयादीचा समावेश होतो. अशीच समकालीन िलिहली गेलेली चåरýे ही महÂवाची ठरतात. िशवाजी महाराजां¸या काळातले परमानंद रिचत ' िशवभारत ' िकंवा सăाट अकबरा¸या हयातीत रचलेले अबुल फजलचे 'अकबरनामा ' समकालीन Ìहणूनच िवĵसनीय मानले जाते. १) धािमªक úंथ : - पुरािभलेखीय साधनां¸यामÅये सवाªत ÿाचीन िलखाण Ìहणून धािमªक úंथाचा उÐलेख करावा लागेल. वैिदक वाđय, पुराणे व महाकाÓये, बौĦ व जैन वांµमय असे धािमªक úंथ आहेत. ऋµवेद हा तर सवाªत ÿाचीन úंथ आहे. भारतातील वेद वाङमय, ऋµवेद, यजुव¥द, अथवªवेद आिण सामवेद, रामायण व महाभारत ही महाकाÓये, उपिनषद, āाÌहण आिण आरÁयके हे úंथ तसेच िदपवंश, महावंश ही बौĦ महाकाÓये, महापåरिनवाªण सूý हा úंथ महÂवपूणª असे पुरािभलेखीय साधने आहेत. या úंथाÿमाणेच इसवीसना¸या सहाÓया-सातÓया शतकापासून ते सतराÓया-आठराÓया शतकापय«त िनमाªण झालेले अनेक धािमªक úंथही पुरािभलेखीय पुरावेच आहेत. या úंथरचनेतून शैवपंथ, वैÕणवपंथ, शाĉपंथ यांची वाटचाल रेखाटली गेली. Óदैत-अÓदैतािवषयीचे िचंतन चालू झाले. भĉì पंथाने संतवाङमयाला ÿेरणा िदली. हे सारे वाङमय हÖतिलिखत ÖवŁपात उपलÊध झाले. अजूनही हजारो úंथ मठा - मंिदरातील लादÆयामधून धुळ खात पडले आहेत. Âया सवा«मधून अ²ात मािहतीचा शोध घेतला गेला पािहजे. गतकालीन िवचार िवĵाचा हा पुरावा या पुरािभलेखातून उपलÊध होतो. Âया ŀĶीने साöयाच धमाªचे हे धमªúंथ इितहासाचा पुरावा ठरतात. २) चåरý úंथ : - हÖतिलिखत ÖवŁपात उपलÊध झालेला पुरािभलेखीय पुरावा Ìहणजे चåरýúंथ होत. ÿाचीन काळी चåरýलेखनाची परंपरा आपÐयाकडे फारशी ÿचिलत नÓहती. िवशाखाद°ाने रचलेले ‘ बुĦचåरý ' आिण बाणभĘाचे ' हषªचåरý ' हे दोनच चåरýúंथ सुŁवाती¸या काळातले Ìहणून उÐलेखनीय आहेत. पुढे िवøमांकदेव चåरý रचीले गेले. अशा ÿकारचे चåरý लेखन मÅययुगात अिधक झाले. नंतर अरेिबक व पिशªयन भाषेत चåरý िलिहली जाऊ लागली. गुलबदन बानु बेगम या मोगल राजकÆयेने आपÐया भावाचे हòमायुनाचे चåरý हòमायुननामा िलिहले. अकबराचे चåरý िलिहले गेले. जहांगीर नामा, शहाजहाननामा िलिहला गेला. पुढे िहच परंपरा चालू रािहली. िशवाजी महाराजांचे चåरý िलिहले गेले. परमानंदाचे ' िशवभारत ' Ìहणून ते ÿिसĦ आहे. या चåरýúंथाÿमाणेच आÂमचåरý ही उÐलेखनीय ठरते ' तुझुक - ई - बाबरी िकंवा बाबरनामा हे एकमेव आÂमचåरý. या चåरý आÂमचåरýातून इितहासाला उपयुĉ अशी माहीती िमळते Ìहणूनच हे úंथ उÐलेखनीय पुरािभलेखीय पुरावा ठरतात. ३) ÿवासवणªने : - भारतात येवून गेलेÐया परकìय ÿवाÔयांनी िलिहलेली ÿवास वणªनेही मुळात हÖतिलिखतां¸या Łपात ितकडे युरोपात, चीनमÅये व मÅय आिशयात पुरािभलेखां¸या ÖवŁपात सापडली. नंतर munotes.in
Page 87
पुरािभलेखीय साधनांचे महßव
87 अलीकडे ती ÿकािशत झाली. ही ÿवासवणªने इितहासाचा अÂयंत मोलाचा पुरावा होय. मेगॅÖथनीज, पेåरÊलस, टॉलेमी हे सुŁवातीचे तीÆही परकìय ÿवासी युरोपातून भारतात आले होते. Âयाची ÿवासवणªने उपलÊध झाÐयानंतर भारता¸या गतकालीन वाटचालीचे, मौयª सातवाहन काळातले िचý ÖपĶ झाले. Âया काळा¸या अËयासाचा िवĵासनीय पुरावा वरील ÿवास वणªनातून उपलÊध झाला. सेलूकस िनकटरचा राजदूत मेगॅÖथेनीस हा चंþगुĮ मौयाª¸या दरबारात होता. Âयाचा इंिडका हा úंथ साधन Ìहणून उपयोगी मानला जातो. गुĮ काळापासून भारताचा रोमशी असलेला Óयापार थोडासा मंदावला. युरोपीय संबंधापे±ा चीनशी संबंध वाढले. फाहीयान हा चीनी बौĦ िभ±ू भारतात आला. Âयाचे ÿवासवणªन चीनमÅये हÖतिलिखत ÖवŁपातच उपलÊध झाले आिण भारतातील गुĮकालीन समाजािवषयी, बरीचशी मािहती उजेडात आली. यानंतर भारतात आलेले दोÆहीही परकìय ÿवासी चीनी बौĦ िभ±ूच होते. सातÓया शतकात यूएनÂसंग हा बौĦ िभ±ू भारतात आला. Âयां¸या ÿवासवणªनातुन भारतातील बौĦ िवīापीठे, तेथील ²ान परंपरा, úंथालये, िवīापीठातील ÿवेशपĦती या सवा«िवषयी अÂयंत महÂवपूणª मािहती नŌदवलेली आढळते. हे ÿवासवणªन तसेच इÂसéग या बौĦिभ±ूचे ÿवासवणªनही ितकडे चीनमÅये हÖतिलिखत ÖवŁपात सापडले. Âयांनी िलहóन ठेवलेÐया मािहतीवłन भारता¸या तÂकालीन धािमªक व सामािजक पåरिÖथतीचे ²ान होते. मÅययुगात इÊन बतुता, इÊन खÐदून, माकō पोला या सारखे अनेक ÿवासी भारतात येवून गेले. Âयां¸या नŌदी ही महÂवाचा पुरावा ठरतात. इसवी सना¸या १५ Óया शतका¸या अखेरीस वाÖको - द - गामा हा ÿवासी समुþमाग¥ भारतात कलीकतला येवून पोहचला. Âयाने भारताला येणाöया समुþमागाªचा लावलेला हा शोध हÖतिलिखत ÖवŁपातच ÿवासवणªना¸या पĦतीने नŌदवून ठेवलेला होता. ताÂपयª ही सारीच ÿवासवणªने Ìहणजे िवĵसनीय पुरािभलेखीय पुरावा होय. ४) नाटक, कथा, कादंबरी : - कथा, काÓय िकंवा कादंबरी या वाङमयीन अिभÓयĉì जरी असÐया तरी इितहासा¸या Âया पुरावाही ठŁ शकतात. माý इितहासाचे हे साधन Ìहणून वापरताना इितहासकाराला ते काळजीपूवªक वापरावे लागते. या साधनांमधील खरेपणा तपासून पहावा लागतो. मूळ साधने उपलÊध नसतात तेÓहा या साधनांचे महßव खूप असते. िकÂयेकदा या वाङमयीन अिभÓयĉéनी हाताळलेले िवषय ऐितहािसक, ÿÂय± घडलेÐया राजिकय घटनाशी संबंिधत असतात. त¤Óहा तर ते िलखाण इितहासाचा पुरावा ठरतेच. परंतु िनखळ वाङमयीन अिभÓयĉì जरी असली, पूणªपणे काÐपिनक कथानक जरी असले तरी कथानका¸या मांडणीवर वणªनावर, तÂकािलन समाजाचा ÿभाव पडलेला असतो पोषाखाचे वणªन असेल, चालÁया-वागÁया-बोलÁया¸या पĦती असतील. खाÁया-िपÁयाचे संदभª असतील या ÿÂयेक िठकाणी लेखक ºया वातावरणात राहतो, ºया काळात वावरतो, Âयाचे ÿितबéब उमटतेच Ìहणूनच हे वाङमय ÿकारही इितहासाचे पुरावे ठरतात. जातक कथा, पंचतंý कथा, गाथा सĮशती या कथा असोत कì मेघदूतासारखे महाकाÓये असो अथवा कालीदास, भाÖत, भवभूतीची नाटके असोत, तÂकािलन समाजाचे ÿितिबंब घेऊनच या साöया वाङमयीन अिभÓयĉì साकारतात Ìहणूनच हे सारे पुरािभलेखीय िलखाण इितहासाचा पुरावा ठरतात. माý ते जसे¸या तसे वापरता येत नाही. Âयातील घटनांची योµय परी±ण कłन इितहासकाराला वापरावे लागते. munotes.in
Page 88
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
88 ५) बखर वाङमय : - १८ Óया शतकात आिण १ ९ Óया शतका¸या पूवाªधाªत मराठेशाही¸या पराøमाची नŌद करणारे िलखाण बखर वाङमया¸या ÖवŁपात िलिहले गेले. मराठ्यां¸या इितहासातील अनेक महÂवपूणª ÿसंगा¸या हकìगती या बखरीतून नŌदवÐया गेÐया. ९१ कलमी बखर, सभासद बखर अशा काही महÂवा¸या बखरी उÐलेखनीय. या बखरीतून कांही ÿसंगाची मािहती उपलÊध झाली पण ती ही अितशयोĉ ÖवŁपात असते. बखरéचे ÖवŁप बरेचसे चåरý रेखाटनाचे असते. कÐपनािवलास, अितशयोĉì, भाषेचा फुलोरा घेऊनच बखरी साकारÐया गेलेÐया आहेत. बखरकारांची वृती िनखळ वÖतुिनķ नाहीच. तर Âया पूवªúहदुिषत आहेत. असे असले तरी एका िविशĶ मयाªिदपय«त बखरीतून इितहासाला पूरक अशी मािहती िमळते. Âया ŀĶीने बखरी¸या ÖवŁपातला पुरािभलेखीय पुरावा महÂवाचा ठरतो. ६) तवाåरखा, कåरने, शकावÐया : - इसवीसना¸या १२ Óया शतकानंतर अरेिबक आिण पािशªयन भाषेतून ताåरख तवाåरखा आिण करीने िलिहÁयाची ÿथा Łढ झाली. कåरना Ìहणजे हिककत होय. अनेक सरदारांनी आपÐया जहािगरीमधील घडामोडéचे वृ°ांत िलहóन ठेवलेले आहेत. िदÐली सÐतनतीतील दरबारी लोकांनी अशा तारीखा तवाåरखा Ìहणजे इितहास Öवतः¸या हÖता±रात िलहóन ठेवले. मोगल काळातही असे इितहास िलिहले गेले. यांना इितहास Ìहणून जरी संबोधले जात असले तरी आधुिनक काळातली वÖतुिनķता Âया िलखाणात नÓहती. बखरी सारखेच हेही िलखाण आपÐया मालकाचे Ìहणजे बादशाहचे राजाचे गुणवणªन करÁयासाठी,पराøम सांगÁयासाठी िलिहले गेले. येथेही कÐपनािवलास, अितशयोĉì, वÖतूिÖथतीचा िवपयाªस या साöया गोĶी होÂयाच. मोगलांनी तर खाफìखानासारखे इितहासकारच नेमले होते. या काळातले छोटे-मोठे सरदार जहागीरदारही करीने Ìहणजे हिकगती¸या नŌदी ठेवीत. शकावÐयां¸या ÖवŁपात हे िलखाण असे. मÅययुगीन काळात पौरािणक परंपरा असलेÐया शकावÐया व संबंिधत घराÁया¸या राजकìय घडामŌडीचा तपशील असलेÐया शकावÐया असे दोन ÿकार पडतात. शकावÐयांमÅये तारीखवार नŌदी असतात. Âयामुळे अिधक िवĵासाहª मानÐया जातात. उदा - जेधे शकावली. या तवाåरखा, करीने, शकावÐया हÖतिलिखत ÖवŁपातच सापडÐया व Âया पुरािभलेखागारात सांभाळून ठेवÐया आहेत. इितहासाचा पुरावा Ìहणून Âयाचा उपयोग होतो. मजहर Ìहणजे Æयाय िमळिवÁयासाठी केलेली कैिफयत होय. यात दोÆही बाजुंची मते नŌदलेली असतात. Âयाचाही उपयोग होता. माý खोट्या सा±ी तपासून ¶याÓया लागतात. कूळकटी - आपÐया वंशाची वंशावळ तयार कłन घेणे हे मÅययुगात ÿितķेचे मानले जाई. Âयालाच कुळकटी असे Ìहणतात. सामाÆयपणे वेगवेगÑया राज घराÁया¸या वंशा¸या वंशवेली व Âयातील बदल दाखवलेले आहेत. वंशावळीमÅये अनेक िपढ्यांची मािहती िदली गेलेली असून जÆममृÂयू¸या नŌदी माý यात नसतात. कतªबगार Óयĉì¸या बाबत काही मािहती िदलेली असते. िविवध राजघराÁयांची मािहती िमळवÁयासाठी कुळकटी अिधक उपयोगी पडतात. munotes.in
Page 89
पुरािभलेखीय साधनांचे महßव
89 ७) Óयĉìगत पýÓयवहारः- िदÐली सÐतनत, मोगल दरबार, िवजापूर, गोवळकŌडा, अहमदनगर, बीदर व वöहाड या िठकाण¸या सुलतानशाĻा, यां¸या नोकरीत असणाöया असं´य जहागीरदार, वतनदारा¸या कडून बादशहाशी झालेला पýÓयवहार हÖतिलिखत ÖतŁपातला सगÑयात िवĵसनीय पुरािभलेखीय पुरावा होय. असं´य मराठा, रजपूत सरदारां¸या वाड्यात, िकÐयात, गढ्यावर हा पýसंúह उपलÊध झाला व अजूनही उपलÊध होऊ शकतो. यातूनच िकÂयेक लढायांची मािहती ÿकाशात येते. िकÂयेका¸या संúही लढायांची कागदपýे सापडू शकतात. हा पýÓयवहार िकÂयेकदा सामाÆय िशपाया¸या Óयĉìगत संúहातही उपलÊध होऊ शकतो. Âया¸याकडे एखाद-दुसरेच महÂवाचे पý असेल तर जहागीरदार-वतनदाराकडचा पýÓयवहार मोठा असेल. या बरोबरच बादशाहाचा पýÓयवहारही महÂवाचा पुरावा ठरतो. छýपती िशवाजी महाराजांची पýे इितहासाचा अनमोल पुरािभलेखीय पुरावा आहे. जो राºय पुरािभलेखय पुरावा होय. इंúजी अमदानीतील िनरिनराÑया गÓहनªर जनरलसचा पýÓयवहार, Óहॉईसरॉयचा पýÓयवहार, लंडन¸या इंिडया ऑफìस úंथालयात संरि±त ठेवलेला आहे. भारतीय Öवातंý चळवळीचे अनेक धागेदोरे, पंडीत जवाहरलाल नेहŁ, महाÂमा गांधी, सरदार वÐलभभाई पटेल, लोकमाÆय िटळक यां¸या पýÓयवहारातून ÖपĶ होतात. हा सारा पýÓयवहार इितहासाचा अनमोल पुरावा होय. भारतीय ÖवातंÞय चळवळीसंबंधी व हैþाबाद¸या मुĉì संúामासंबधीची असं´य कागदपýे, वैयिĉक संúहातही असÁयाची श³यता आहे. ही कागदपýे, पýÓयवहारा¸या ÖवŁपात, गुĮ व भूिमगत चळवळी संबंधात, आपÐया पåरसरात घडलेÐया एखाīा ÿसंगा संबंधात, सÂयाúहासंबंधात िकंवा सशľ कारवाई संबंधात असू शकतात. अशी हजारो कागदपýे अËयासÐयानंतर गतकालीन वाटचाल अिधकािधक ÖपĶ होत जाते. सवª बारकाÓयासह सवªकश, सवªसमावेशक इितहास रेखाटला जाऊ शकतो. मोठमोठ्या नेÂयांची पýे राÕůीय पुरािभलेखागारात अËयासायला िमळतात परंतू सामाÆय माणसांचे चळवळीतील योगदान हे Âयां¸या Öवतः¸या संúही असलेÐया कागदपýातूनच ÖपĶ होणार. Ìहणून Âयांचा शोध घेणे हा इितहास संशोधनाचा लेखनाचा महÂवपूणª भाग ठरतो. हैþाबाद¸या काँúेस कायाªलयाने, औरंगाबाद¸या Öवामी रामानंद तीथª संशोधन संÖथेने अशी काही कागदपýे संकलीत केली आहेत. वैयिĉक कागदपýांमÅये आÂमचåरý, रोजिनशी व इतर खाजगी पýांचा समावेश होतो. रोजिनशी हे वैयिĉक लेखन असते. ÂयामÅये लेखकाने Öवतःशीच केलेला एक संवाद असतो तर खाजगी पýांमधून Óयĉì¸या भावभावनांचे मोकळे दशªन घडते. ८) ÖथानपोÃया व आ´याने वगैरे : - मराठेशाहीतील काही महÂवा¸या घटनांवर आ´याने रिचली गेली होती. 'पणाªल पवªतगृहण अ´यान ' असेच एक अ´यान आहे. पÆहाळगडा¸या वेढ्याचा ÿसंग वणªन करणारे अशी आ´याने व ÖथानपोÃया १२ Óया शतकापासून आपÐयाकडे रिचÐया जाÁयाची परंपरा िनमाªण झाली होती. या पोÃयांना महÂव ÿाĮ होÁयासाठी हे अ´यान कुठÐया तरी पुराणावर आधारलेले असÐयाचा दाखला उÐलेखीला जायचा. िनरिनराÑया Öथानांचे महाÂÌय ÿितपादÆया¸या ŀĶीने Öथान पोÃया रिचÐया गेÐया. इितहासाचा तो ही महÂवपूणª पुरावा ठरतो. munotes.in
Page 90
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
90 ९) सरकारी कागदपýे : - इंúजी अमदानीत ईÖट इंिडया कंपनी¸या काळात िकंवा नंतर िāटीश राºयकारभारात भारतात ÿशासन ÓयवÖथा िनमाªण झाली. Âयापूवê ही मोगल काळात ÿशासनात काही ÿमाणात एकसूýीपणा आला होता. परंतु िāटीशांनी सरकारी दÉतर ÓयविÖथतपणे सांभाळले. ÿशासनातली कागदपýे ÓयवÖथीतपणे रेकाडªŁममÅये ठेवली. क¤þीय पुरािभलेखागार उभारले. कागदपýां¸या गुĮतेिवषयीचा कायदा केला. या कायīानुसार सरकारी कागदपýे ३० वष¥ पय«त गुĮ व सरकारी मालकìची मानली जातात. ३० वषाªनंतर या कागदपýांची छाननी होते. महÂवाची ऐितहािसक कागदपýे ÿÂयेक िजÐहािधकारी कायाªलयातून, जेलमधून, िड.एस.पी. कायाªलयातून, राºया¸या सिचवालयातून क¤þीय अिभलेखागारात पाठवीली जातात. तेथे ती अËयासकांसाठी उपलÊध होतात. भारतीय ÖवातंÞय संúामा¸या काळातील महÂवपूणª सरकारी कागदपýे, इंúज सरकारचे िनणªय, वाटाघाटी, योजना या संबंधी¸या मूळ हÖतिलिखत फाईÐस, िदÐली¸या राÕůीय पुरािभलेखागारात व लंडन येथील इंडीया ऑफìस संúहालयात संरि±त आहेत. हैþाबाद मुĉì संúामासंबंधी¸या असं´य फाईÐस येथेच सापडतात. अलीकड¸या इितहासासंबंधीची कागदपýे जशी या पुरािभलेखागारात संर±ीत आहेत तशीच १७ Óया शतकापासून ते १ ९ Óया शतकापय«त¸या भारतातील वाटचाली संबंधातील असं´य कागदपýेही तेथे आहेत. वा. िस.ब¤þे यांनी लंडनमधील कागदपýा¸या अËयास कłन संभाजी महाराजां¸या चåरýाचे पुनªमुÐयांकन केले आहे. हे अिभलेखागार व Âयातील सरकारी दÖतऐवज इितहासाचा सवाªत जाÖत पुरावा आहे. इितहासातील मोठमोठ्या िवभुतé¸या हÖता±रातली पýे, Âयां¸या हÖता±रातÐया नŌदी, िनणªय या फाईÐस मधून आढळतात. लंडन, िदÐली िशवाय भारतातÐया ÿÂयेक राºयातÐया राजधानीत पुरािभलेखागार आहेत व पुरािभलेख संचलनालय नावाचे Öवतंý खाते आहे. मुंबईचे राºय पुरािभलेखागार, मþास व कलक°ा येथील पुरािभलेखागार आधुिनक इितहासा¸या ŀĶीने अÂयंत महÂवाची आहेत. हैþाबाद¸या राºय पुरािभलेखागारात कंपनी सरकारचा पýÓयवहार आढळतो. क¤þ सरकार, राºय सरकार, िजÐहा पåरषदा, महानगरपािलका या सावªजिनक संÖथा मधून काही ÿकािशत मािहती होत असते. िविवध अहवाल ÿकािशत होत असतात. सहकारी संÖथा, खाजगी संÖथा याही आपली ÿकाशने, ताळेबंद व वािषªक अहवाल ÿकािशत करतात. वतªमानपýे ही ÿकािशत झालेली आहेत. ते सुĦा पुरािभलेखागारात सुरि±तपणे जतन कłन ठेवलेली असतात. Âयाचा उपयोग इितहास लेखनासाठी होतो. आपली ÿगती तपासा - १.पुरािभलेखीय साधनांचे ÿकार सांगा. munotes.in
Page 91
पुरािभलेखीय साधनांचे महßव
91 संशोधन संÖथाचे पुरािभलेख संúह :- िदÐलीचे राÕůीय पुरािभलेखागार व राºयाराºयामधील राºय पुरािभलेखागारांिशवाय आपÐया देशात संशोधन संÖथांचे Öवतंý हÖतिलिखत कागदपýांचे संúह आहेत. तंजावरचा सरÖवती महाल संúह असाच अÂयंत समृĦ आहे. मराठ्यां¸या इितहासाशी संबंधीत अशी मोडी िलपीतील हजारो कागदपýे या संúहात संरि±त आहेत. मþास, कलक°ा, िýव¤þम इथे असे संúह आहेत. महाराÕůात धुÑयाला राजवाडे संशोधन मंडळ, पुÁयाला भारत इितहास संशोधन मंडळ व पेशवा दÉतर, कोÐहापूरला राजिष शाहó संशोधन संÖथा, नागपूरला िवदभª संशोधन मंडळ, नांदेडला गोदावरी संशोधन मंडळ आिण औरंगाबादला एकनाथ संशोधन मंडळ, अहमदनगरचे इितहास संशोधन मंडळ या संशोधन संÖथां¸या संúहातही हÖतिलिखतांचा मोठा संúह आहे. Âयािशवाय डॉ. आंबेडकर मराठवाडा िवīापीठा¸या मराठी िवभागा¸या संúही देखील काही हÖतिलिखत आहेत. गेÐया पÆनास पंचाह°र वषाª¸या काळात महाराÕůातील संशोधकांनी इितहासाचायª राजवाड¤ची परंपरा काही ÿमाणात चालू ठेवली. खेडीपाडी धुंडाळली. मठा मंिदरातील संúह तपासले. जहागीरदार-वतनदारां¸या लादÆया शोधÐया व Âयातून हा हÖतिलिखतांचा संúह उभा रािहला. पुÁयाचे महामहोपाÅयाय द°ो वामन पोतदार, ग.ह. खरे, नागपूरचे महामहोपाÅयाय िव.वा. िमराशी, नांदेडचे िव.अं. कानोले यांनी सारे आयुÕय हÖतिलिखतां¸या शोधात घालवले. Âयातून हाती आला तो महÂवपूणª इितहासाचा पुरावा. ६.४ भारतातील अिभलेखागारे व Âयांची जडणघडण : युरोपीय देशामÅये अिभलेखागार या संकÐपनेचा उदय झाÐयानंतर भारतातही अिभलेखागार िकंवा दÉतरखाने सुł झाली. मÅययुगीन काळात भारतामÅये अिभलेखागार आढळतात. मोगलकाळातही कागदपýांचे जतन केले जात असे. जतनासाठी दÉतरखाने होती. Âयानंतर िāिटशां¸या काळात व Âयां¸यानंतरही भारतात दÉतरखाÆयांचे जतन भारतातील अिभलेखागारे व Âयांची जडणघडण : भारतातील अिभलेखागारे व Âयांची जडणघडण पुढीलÿमाणे पाहता येईल : १) मÅययुगीन कालखंड २) मोगल कालखंड ३) िāिटश कालखंड ४) ÖवातंÞयो°र कालखंड १) मÅययुगीन कालखंड : भारतात अिभलेखागारे मÅययुगामÅयेही असÐयाचे आढळून येतात. मÅययुगात व Âया अगोदर¸या काळामÅये राजघराÁयांकडून Âयां¸या शासकìय कागदपýांचे जतन करÁयाची पĦत होती. शासकìय िवभागांमÅये दÉतरखाने होते व ÿÂयेक खाÂयाची Öवतंý दÉतरे असत. २) मोगल कालखंड : मोगल काळातही ही पĦती तशीच चालू रािहली ; परंतु मोगल राºयकÂया«नी Âयास सुरि±ततेची जोड िदली. या काळात शासकìय दÉतरां¸या जोडीला खासगी संÖथा, Óयĉìही Öवतःची दÉतरखाने चालिवत असत ; परंतु Âयास सामुदाियक िशÖतपĦती नÓहती. munotes.in
Page 92
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
92 ३) िāिटश कालखंड : िāिटशां¸या शासन ÓयवÖथेअगोदर ईÖट इंिडया कंपनीचा अंमल असताना Âयांनी दÉतरखाÆयात वाढ केली होती. माऊंट Öटुअटª एलिफÆÖटन यांनी दुसöया बाजीरावाकडून इ.स. १८१८ मÅये मराठी राºयाची सूýे हाती घेतली. Âयावेळी Âयांनी पेशÓयांची कागदपýे व दÉतरखाना िमळिवला होता. एलिफÆÖटन यांनी आपले सहकारी कॅÈटन जॉन मॅकलोड यां¸याकडे हे काम सोपिवले होते. नाना फडणवीस यांनी मराठ्यांचे दÉतर अÂयंत ÓयविÖथतपणे जोपासलेले होते ; परंतु कंपनी सरकारला Âयातील फĉ महसुलाशीच घेणे असÐयाने Âयांचा अहवाल Âया अनुषंगाने तयार करÁयात आला होता ; परंतु तो करताना भारतीय जीवनाचा जवळून मागोवा घेÁयासाठी Âयांनी िविवध भागांत िवखुरलेले मराठ्यांचे दÉतर एकý आणÁयास सुŁवात केली. Âयासाठी जहागीरदार, सरदार यांचे सहकायª घेÁयात आले. अथाªत Âयातील महßवाचा भाग आधीच काढून घेÁयात आÐयाने उवªåरत भाग जाळून टाकÁयाचाही सÐला देÁयात आला होता. तसेच दÉतरखाने हे अÂयंत खिचªक असÐयाने शासनाला Âयावर खचª करÁयाचा इरादा नसÐयाने िजÐĻा¸या संदभाªतील दÉतरे Âया िवभागाकडे देऊन सवªसामाÆय सूची पुणे - मुंबई येथे ठेवÁयात यावी असे सुचिवÁयात आले व Âयाच वेळी कागदपýांची सूची तयार करÁयाचे काम सुł करÁयात आले. १८५१ ते १८६० याकाळात या Öवłपा¸या िविवध याīा करÁयात आÐया व या याīा ÿकािशत करÁयाबाबत भारतीय िāिटश शासनाची सूचना असूनही ÿकाशनात िदरंगाई करÁयात येत असे. िवशेष Ìहणजे हे दÉतरखाने पाहÁयाची भारतीयांवर मनाई करÁयात आली. Âयामुळे दÉतरखाने सुł Óहावे, कागदपýांची सूची ÿकािशत Óहावी यासंदभाªत चळवळ उदयास आली. Æया. म. गो. रानडे यांनी Deccan Vernacular Society चे अÅय± या नाÂयाने पेशÓयांकडे रोजिनशा ÿकािशत करÁयाचा आúह धरला. पåरणामी Âयां¸या पिहÐया खंडात Âयांनी िवÖतृत ÿÖतावना देऊन दÉतरखाÆयात असलेÐया कागदपýांची, दÉतरांची ओळख सवªसामाÆय मराठी जनतेला कłन िदली. १९०७ मÅये नािशकचे कले³टर ए.एम.टी. जॅ³सन यांनी दÉतरांतील कागदपýांचे महßव िवशद करणारा अहवाल शासनास सु कłन Âया संदभाªतील सूचीबाबत ÿÖताव मांडला. याच दरÌयान दÉतरखाने भारतीयांना संशोधनाथª िमळावे यासाठी चळवळ उदयास आली व भारतीय राÕůीय सभे¸या Öथापनेतून Âयास रचनाÂमक आकार िमळाला. माचª १९१९ मÅये ' भारतीय ऐितहािसक पुरािभलेख ' आयोगाची Öथापना करÁयात आली या आयोगा¸या वेगवेगÑया बैठकांमधून सर जदुनाथ सरकार, रशÊāुक िवÐयÌस, बी. के. ठाकूर यांसार´य सदÖयांनी अिभलेखागारे खुली ठेवÁयाबाबत वारंवार मागणी केÐयामुळे १९२९ पासून या संदभाªतील धोरण ÖवीकारÁयात आले. भारतीय इितहास पåरषदे¸या Öथापनेनंतर Âयास िशÖतबĦ वळण लागले. ४) ÖवातंÞयो°र कालखंड : ÖवातंÞयÿाĮीनंतर भारत सरकारने दÉतरखाने जतन करÁयावर, Âयांची देखभाल करÁयावर िवशेष ल± िदले. सīिÖथतीत ÿÂयेक राºयातून िविवध शासकìय, िनमशासकìय, खासगी दÉतरखाने असून Âयां¸या खचाªची तरतूद शासना¸या अंदाजपýकात केली जाते. आयोगाची दरवषê बैठक बोलवÁयात येऊन Âया कामावर देखरेख ठेवून मागªदशªन केले जाते. िदÐली येथे 'राजकìय अिभलेखागार' ही सवाªत मोठी संÖथा असून तेथील िविवध ÿकारची कागदपýे अÂयंत मोलाची आहेत. munotes.in
Page 93
पुरािभलेखीय साधनांचे महßव
93 सारांश : अशाÿकारे भारतात िविवध अिभलेखागारे आहेत. ÿाचीन काळापासून ते आधुिनक इितहासा¸या कागदपýे या अिभलेखागारांमÅये जतन कłन ठेवÁयात आली आहेत. गतकाळातील मािहती जाणून घेÁयासाठी या कागदपýांचा उपयोग होतो. आपली ÿगती तपासा - १.भारतातील अिभलेखागारे व Âयांची जडणघडणाची मािहती īा. ६.५ मुंबईचे शासकìय पुरािभलेखागार माऊंट Öटुअटª एलिफÆÖटन यांनी मुंबईत कागदपýे, दÉतरे यांची योµय ÓयवÖथा करÁया¸या ŀĶीने पुढाकार घेऊन शासकìय कागदपýांसाठी दÉतरखाÆयांची ÓयवÖथा ठेवलेली होती. सÅया एलिफÖटन¸या कॉलेज¸या आवारात शासकìय अिभलेखागार उभारÁयात आहे. येथे ईĶ कंपनी सरकार¸या राजवटीपासून ÖवातंÞयÿाĮीपय«तची महßवाची शासकìय कागदपýे सुरि±त ठेवÁयात आलेली आहेत. Âयात अजूनही भर पडत आहे. हा दÉतरखाना Ìहणजे पिIJम भारता¸या सव«कष इितहासास अÂयंत उपयुĉ असा अनमोल खिजना आहे. महाराÕů शासनाची या दÉतरखाÆयास राºयातील ÿमुख दÉतरखाना Ìहणून माÆयता ÿाĮ झालेली आहे. अ) मुंबई पुरािभलेखागाराची िनिमªती : Óयापार करÁया¸या िनिम°ाने िāिटशांनी भारतात आगमन केले आिण हळूहळू संपूणª भारतावर आपले राºय ÿÖथािपत केले. भारतात आÐयावर Âयांनी सवªÿथम सुरत येथे आपली वखार Öथापन केली होती. Óयापार वाढीसाठी Âयांना भारतात इतर िठकाणी पýÓयवहार करावा लागत असे. हा पýÓयवहार Âयां¸या Óयापारासाठी आिण भारतात आपले पाय रोवÁयासाठी िāिटशांना उपुयĉ होता. Ìहणूनच Âयांनी हा पýÓयवहार, अÆय कागदपýे जपून ठेवÁयासाठी मुंबई पुरािभलेखाची Öथापना १८२१ मÅये केली. एलिफÆÖटने या इंúज अिधकाöयाने पýÓयवहार जपून ठेवÁयासाठी ‘सचªर रेकॉडª कìपर’ या पदाची िनिमªती केली. िवÐयम िवसेन øाÉट या अिधकाöयाची नेमणूक या पदासाठी केली. सÅया मुंबई¸या एलिफÆÖटने कॉलेज¸या आवारात शासकìय अिभलेखागार उभारÁयात आला आहे. ब) मुंबई पुरािभलेखागारातील िविवध िवभाग : कागदपýे ÓयविÖथत जतन केले जावेत, Âयांना नीट हाताळता यावे यासाठी अिभलेखांचे िवभाग करÁयात आलेले आहेत. िवभागाचे नाव १) पिÊलक िडपाटªम¤ट २) िसøेट अॅÆड पोिलिटकल िडपाटªम¤ट ३) रेÓहेÆयू िडपाटªम¤ट ४) कमिशªयल िडपाटªम¤ट ५) िमिलटरी िडपाटªम¤ट ६) ºयुिडिशयल िडपाटªम¤ट ७) सेपरेट िडपाटªम¤ट ८) फायनािÆशयल िडपाटªम¤ट ९) ए³सेल िसअॅिÖटकल िडपाटªम¤ट १०) मरीन िडपाटªम¤ट ११) िमÆट िडपाटªम¤ट munotes.in
Page 94
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
94 क) मुंबई शासकìय अिभलेखागारातील कागदपýे : मुंबई शासकìय अिभलेखागारात पुढील कागदपýांचा समावेश होतो : १) वखार व रेिसड¤ट कागदपýे, २) सिचवालयातील शासकìय कागदपýे, ३) िकरकोळ दÉतर, ४) खासगी दÉतर, ५) छापील दÉतर १) वखार व रेिसड¤ट कागदपýे : वखार व रेिसड¤ट कागदपýांमÅये अ) इ.स. १६५ ९ ते इ.स. १७८६ या कालखंडातील रोजिनशा (सं´या ५१३). ब) मुंबई¸या शासकìय कायाªलयाकडे आलेली सवª पýे िकंवा आवक टपाल (सं´या ६४). क) मुंबई शासनाĬारे बाहेर पाठिवलेली पýे / जावक टपाल (४३ खंड) ड) इतर िविवध खाÂयांचे कागद १२३५ फाइÐसमÅये ठेवÁयात आले व याच िवभागात २७ मािलकांमधून बखारी व रेिसड¤टचा संपूणª पýÓयवहार आहे. Âयात पुणे, बाणकोट, सुरत, कारवार, भडोच, बेलापूर, ठाणा, करंजा, िसंध, बुशीर, बसरा, कोÐहापूर, रेवा, कांटा, जंिजरा, राजिपपला, बडोदा येथील वखारी व रेिसड¤ट¸या कागदपýांचा समवेश होतो. २) सिचवालयातील शासकìय कागदपýे : यात भाग २, ४, ५, ३ ९ दैनंिदÆया, ११३५ आवक, १२१६ जावक, १ ९ ५ सभावृ°ांत पुिÖतका २, ९ ५, ६४४ फाईÐस यांचा समावेश आहे Âयांची मांडणी २५ मािलकांमÅये करÁयात आलेली आहे. यात साधारणतः गोपनीय व राजकìय िवभाग, Æयाय ÿशासन िवभाग, िकनारा व जंगल खाते, पुनबा«धणी व शेतीखाते, दुÕकाळ खाते, Öवतंý खातेिवभाग, धािमªक बाबéचे खाते, टांकसाळ, परकìय संबंध खाते, िश±ण, कायदा, तारायंý िवभाग इÂयादी ÿÂयेक मािलकेमÅये दैनंिदÆया, सभावृ°ांत, कामकाजाचे ठराव, आवक / जावक इÂयादी भाग आढळतात. ३) िकरकोळ दÉतर : या िवभागात ५८ मािलका असून Âयात िविवध िवभागांचा व दÉतरांचा समावेश आहे. मुंबईमÅये गÓहनªरांचे दौरे, Âयां¸या खासगी सिचवाचे दÉतर, िविवध िठकाण¸या पाहणीचे अहवाल, परकìय स°ांबाबत अहवाल, वॉड¥न यांचे सेले³शÆस, पुÁयातील विकलाती कागदपýे (१७५ ९ -१७७ ९), पिशªयन आखातातील मोिहमा, मॅलेट यां¸या कलक°ा दौöयाचा वृ°ांत (१७८५-८६), बगदाद मोहीम (१८०१-१८०७), गोÓयाची वकालत, अरेिबया व मोरवा मोहीम, अबकारी कर पुनआकारणी सिमती, पोतुªगीज भाषेतील १७१७-१७४१ अखेरचे दÉतराचे ६ खंड, रÂनािगरी दैनंिदनी, पावडर हाऊस सिमतीचा अहवाल, धारवाड¸या िजÐहािधकाöयां¸या दैनंिदÆया, मुंबई ÿवेश बँिकंग व वľोīोग कामगार चौकशी सिमतीचा अहवाल, इंिडया ऑिफसकडून आलेÐया कागदपýांचे १६६० ते १६८ ९ या काळातील १८ खंड, दि±णापुरÖकार सिमतीचे अहवाल, सावªजिनक िश±णखाते १८५१ ते १८६८ मधील कागदपýे, उ¸च Æयायालयाचे दÉतर इÂयादी. ४) खासगी दÉतर : मुंबई अिभलेखागारा¸या ४ Ãया िवभागात पूवê¸या राºयकÂया«ची Âयांची राºये हÖतगत करÁयाबरोबर िमळिवलेली दÉतरे असून ÂयामÅये ९ ११ łमालांची ३१ दÉतरे आहेत, ९ १ लाख कागदपýे आहेत. यातील ÿमुख दÉतरे Ìहणजे अहमदनगर, नाना फडणवीसांचे बनारसकडील दÉतर, मेणवली, जयराम Öवामी, पाटणकर, हेरवाडकर, munotes.in
Page 95
पुरािभलेखीय साधनांचे महßव
95 कोÐहापूरचे िशक¥, रिहमतपूरचे माने, चालु³य, रा. ब. पारसनीस यांनी जमिवलेले दÉतर, सांगली, चांदवड, सावंतवाडी इÂयादéचा समावेश होतो. ५) छापील दÉतर : छापील दÉतरात वृ°पýे, गॅझेटस्, छापील ÿकािशत úंथ, िविवध ÿकारचे िवभागांचे नकाशे, वृ°पýांमÅये िद बॉÌबे øॉिनकल, फोटª स¤ट जॉजª गॅझेट, बॉÌबे गॅझेट, टाईÌस ऑफ इंिडया, सरकारी वािषªक अहवाल, ७०४० ऐितहािसक नकाशे असून या िवभागातील एकूण छापील कागदपýां¸या खंडांची सं´या साडेआठ • लाखांवर जाते. मुंबई दÉतरखाÆया¸या पिशªयन िवभागात खुतूहाते िशवाजी, फु°ूहाते अलमिगरी, हĮ अंजुमन, सावंतवाडी Ĭैभािषक फमाªन, िफरोजशहा बहामनी, पिहला अली आिदलशहा, दुसरा इāािहम आिदलशहा, महंमद आिदलशहा यांची फमाªने इÂयादी बाबत कागदपýे आहेत. साराश : अशाÿकारे १८२१ मÅये Öथापन झालेÐया मुंबई अिभलेखागारामÅये िविवध ÿकार¸या कागदपýांचे जतन केलेले आहे. िāिटशां¸या Óयापारापासून, Âयां¸या राजवटीपासून ते ÖवातंÞयÿाĮी पय«तची सवª कागदपýे येथे जतन करÁयात आली आहे. िāिटशकालीन इितहास जाणून घेÁयासाठी ही कागदपýे अितशय उपयुĉ ठरतात. आपली ÿगती तपासा- १.मुंबईचे शासकìय पुरािभलेखागाराची मािहती अधोरेिखत करा. ६.६ पुÁयाचे शासकìय अिभलेखागार: पेशवेकालीन कागदपýांची तसेच िāिटशां¸या ÿशासन ÓयवÖथेतील िविवध ÿकार¸या कागदपýांची जोपासना करÁयासाठी १८८१ मÅये पुणे अिभलेखागाराची िनिमªती करÁयात आली. जवळजवळ दोनशे ते अडीचशे वषा«चा इितहास जाणून घेता येईल एवढ्या कागदपýांचे जतन या अिभलेखागारात केलेले आहे. पुÁयाचे शासकìय अिभलेखागार हे पेशवे दÉतर, एिलनेशन ऑिफस व आता िवभागीय अिभलेखागार या नावांनी ओळखले जाते. पुÁयाचे शासकìय अिभलेखागार : पुÁया¸या शासकìय अिभलेखागारात कागदपýांची पुढीलÿमाणे िवभागणी केलेली आहे : १) कागदपýे, मागªदशªन पिýका, खंड ÿकाशन २) िविवध भाषांमधील कागदपýे ३) मराठी िवभागात िविवध दÉतरांचा समावेश १) कागदपýे, मागªदशªन पिýका, खंड ÿकाशन : Æया. रानडे यांनी कागदपýांची िवÖतृत सूची ÿकािशत करÁयाबाबत ÿयÂन केले व åरयासतकार गो. स. सरदेसाई यांनी पुढे 'मागªदशªन पिýका’ ÿकािशत केली. Âयानंतर Âयांनी ४५ खंड संपािदत कłन ÿकािशत केले. पुÁया¸या रेिसडेÆसी कागदपýांचे १५ खंड सर जदुनाथ सरकार यां¸या मागªदशªनाखाली व संपादकßवाखाली ÿकािशत झाले. डॉ. पी. एम. जोशी, डॉ. िव.गो. खोबरेकर यांनी पेशवे दÉतरातील कागदपýां¸या नÓया मािलका ÿकािशत केÐया. munotes.in
Page 96
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
96 २) िविवध भाषांमधील कागदपýे : पुÁयातील अिभलेखागारांमÅये पेशÓयां¸या कालखंडातील कागद व िāिटश राजवटीतील कागद हे मराठी, इंúजी, कानडी, गुजराथी, पिशªयन भाषेमÅये आहेत. तसेच मोडी िलपीतील ही काही कागदपýे आहेत. जवळजवळ ४ कोटी कागदपýांचे एकूण ३९,००० łमाल आहेत. Âयात मराठीचे २९,५००, पिशªयन ७०, गुजराथी ६५०, इंúजी कागदपýां¸या १०,५०० फाईÐस व łमाल आहेत. ३) मराठी िवभागात िविवध दÉतरांचा समावेश : मराठी िवभागाची १२ भागांत िवभागणी केलेली असून Âयात शाहóदÉतर, आंúेदÉतर, सातारा महाराजांचे जमाव दÉतर, कनाªटक दÉतर, सोलापूर दÉतर, इनाम किमशन¸या चौकशीसंबंधीची कागदपýे, िāिटशपूवª काळातील कागदपýे, िāिटश काळातील कागदपýे, ह³क आयोग कागदपýे, सĉ कागदपýे यांचा समावेश आहे. तसेच जमावा¸या łमालांचे ÿमाण मोठे असून Âयात ७५०० łमाल आहेत. अ) शाहó महाराजांचे दÉतर ब) पेशÓयांचे ८ दÉतर क) सातारा महाराजांचे दÉतर, ड) आंúे दÉतर, इ) जमाव िवभाग अ) शाहó महाराजांचे दÉतर : हे फĉ ५६ łमालांचे छोटेखानी आहे. शाहó महाराजां¸या मृÂयूपय«तचे Ìहणजे १७४९ पय«तचे कागद Âयात आहेत. Âयानंतरची कागदपýे सातारा महाराजां¸या दÉतरात समािवĶ करÁयात आली. इ.स. १८६५ अखेरपय«तची मराठी कागदपýे या िवभागात आहेत. या अिभलेखागारात २५० वषा«ची कागदपýे आहेत. साधारणतः शाहó महाराजां¸या दÉतरात रोजचे िहशेब, रोखीचे िहशेब, úामीण भागाचे वृ°ांत, देणµयां¸या कìदê, वतन इनाम, दानधमाªचे िहशेब, शासकìय सेनािधकाöयांचे अहवाल पýÓयवहार, िकÐÐया¸या संदभाªत अहवाल, खासगी व घरगुतीसंबंधी कागदपýे, सनदा, पýां¸या नकला, मंÞयांचे अहवाल आिण इतर िकरकोळ पýÓयवहार यांचा समावेश आहे. ब) पेशÓयांचे दÉतर : पेशवे दÉतराची आठ भागात िवभागणी केलेली आहे. १) रोजकìदª- ही दैनंिदनी Ìहणून ओळखली जाते. हòजूर रोजिकदêत ३ ÿकारचे िहशेब असतात. २) घडणी दÉतर- रोजिकदéची सिवÖतर मािहती घडणी दÉतरातून िमळते. ३) जाबसाली - जाबसालीमÅये पýÓयवहारांची कागदपýे आहेत. ४) आजमास - या कागदपýांमÅये राºया¸या िविवध ÿांतां¸या व ÿशासकìय िवभागां¸या महसुलासंबंधी अंदाज देणाöया कागदपýांचे łमाल असून ते पेशÓयां¸या क¤þीय कायाªलयाकडून तयार होत असत. सालवार व ÿांतवार अशी Âयांची रचना आहे. सातारा, नगर, पुणे, उ°र कोकण, गुजरात, मोगलाई िहंदुÖथान या िवभागांमÅये आजमास कागद आहे. munotes.in
Page 97
पुरािभलेखीय साधनांचे महßव
97 ' जमाव ' िवभागातील कागद िāिटशांनी आपÐया वेगवेगÑया िवभागािधकाöयांकडून मागिवलेले महसुलाचे अंदाज सांगणारे आहेत. या ÿकारची जवळजवड सÓवा पाच हजार दÉतरे आहेत. ५) पागा - दÉतरातून घोडे व Âयासाठीचे तबेले यांवरील खचाªची व अÆय मािहती िमळते. ६) पथक - या दÉतरात पलटणी, घोडदळ, शľगारासंबंधी खचª, नोकरांचे पगार यासंदभाªत असलेले पथक दÉतरात िमळतात. ७) िचटणीसांचे दÉतर- या दÉतरात राजकìय Öवłपाची कागदपýे ठेवÁयात आली आहेत. ८) सुटी असलेली कागदपýे : िवखुरलेले कागद कोणÂयाही िविशĶ िवषयावरील नाहीत. क) सातारा महाराजांचे दÉतर : या दÉतरातून साताöयाचे छýपती ÿतापिसंह महाराज व शहाजी राजे यां¸या कारिकदêची मािहती िमळते. ड) आंúे दÉतर : पिIJम िकनारपĘीवरील आंúे यांचे नािवक आरमार ताÊयात घेतÐयानंतर (१८४०) एकिýत केले िविवध कागदपýे जतन केली आहेत. यामÅये रोजिकदª वेगवेगÑया िकनारी िजÐĻांची बंदरांची चौल, नागोठणे, कुडाळ, मािणकगड, अविचतगड, रेवदंडा, सुवणªदुगª या बंदरांची मािहती आहे. इ) जमाव िवभाग : पुणे अिभलेखागारामधील ' जमाव ' िवभाग हा अÂयंत महßवपूणª आहे. तसेच इ.स. १८४३ मÅये गोÐडिÖमथ यां¸याकडे इनामांची चौकशी करÁयासाठी नेमÁयात आलेÐया आयोगाकडे नागåरक, úामÓयवÖथेतील िविवध वंशपरंपरागत अिधकारी, देशमुख, सरदेशमुख, पाटील, कुलकणê यांनी कागदपýे सादर केली व वतनदार, सनदाÿाĮ Óयĉì यांनी दÖतऐवज सादर केले. यात साधारणतः सनदा, िनवाडापýे, मझहर, कैिफयती, िहंदुÖथान, कोकण भागातील िहशेबाची कागदपý इÂयादéचा समावेश आहे. या आयोगाचे कामकाज इ. स. १८६३ पय«त चालू होते. वरील कागदपýे ही मराठ्यां¸या इितहासातील अनेक महßवपूणª िवषयांवर ÿकाश टाकणारी आहेत. उदा. गावचे िहशेब, कुटुंबा¸या जिमनी, इतर िमळकती, Âयांचे िहशेब यांचा समावेश होतो. तसेच दÖतऐवजांचे नगर, नािशक, पुणे, खानदेश कोकण, गुजरात, सातारा, मोगलाई असे िवभाग केलेले होते. या कागदपýांतून संशोधकांना मराठी राºयाचा िवÖतार, दळणवळणाची साधने, वजने, मापे, िविवध ÿकारचे कर, िविवध शासकìय अिधकार पदे, सामािजक व आिथªक िÖथती बĥलचे अनेक पुरावे िमळतात. यािशवाय येथील काही कागद िशवकालाचे व िवजापूर¸या आिदलशाहीचेही आहेत. दहाÓया िवभागात िāिटश राजवटी¸या ÿशासनाची सवª कागदपýे आहेत. जिमनी¸या पाहणीचे अहवाल व तÂसंबंधी कागदपýे द´खन¸या किमशनर¸या कायाªलयातील पýÓयवहार सरदार संÖथािनक यां¸याकडील विकलांचे अहवाल, पýÓयवहार व अमानतदारां¸या नŌदवĻा, पुणे, नगर व खानदेश, दि±ण कनाªटक येथील िजÐहािधकाöयांकडून आलेले अहवाल, िहशेब, पýे यांचे येथे एकिýकरण करÁयात आलेले आहे. एलिफÆÖटन यां¸या सूचनेनुसार िविवध ÿकारची मािहती गोळा करÁयात आलेली होती. या कागदपýांमधून १९ Óया भारता¸या पिIJम शतका¸या munotes.in
Page 98
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
98 इितहासाबĥल महßवपूणª मािहती िमळते. पुणे अिभलेखागारातील अकराÓया िवभागात ह³क आयोगा¸या मराठी कागदपýांचे łमाल आहेत. पिशªयन िवभागातील łमालांमधून पेशÓयां¸या िविवध विकलांकडून आलेले अहवाल व पýÓयवहार आहेत. जमाव िवभागात बरेच łमाल गुजरातकडील मुंबई इला³याचे आहेत. इंúजी िवभागातील सवª कागदपýे फाईÐसमÅये ठेवलेली असून Âया¸या सोळा याīा आहेत. Âयातील १ ते ४ याīांमÅये इनाम आयोग, ५ Óया यादीत सातारा रेिसडेÆसीचे पýÓयवहार, Óया यादीत पुÁया¸या विकलातीचे कागद, छापील पुÖतके, ७ Óया यादीत उतारे व यादी, ८ वी कायाªलयासंबंधी, ९ वी यादी सरदारांकडील वकìल, १० वी द´खन किमशनर, ११ वी यादी उ°रेकडील ÿशासन, १२ व १३ वी यादी गॉडªन व िúिफथ या इनाम आयुĉांची १४ मÅये पुÆहा इनाम आयोग, शेवट¸या १५ व १६ Óया यादीत कोकण िवभागांची कागदपýे आहेत. सारांश : अशाÿकारे इितहासकालीन कोट्यावधी कागदपýांचे जतन पुÁया¸या अिभलेखागारामÅये केलेले आहे. भारतीय इितहासकारांना तसेच संशोधकांना इितहास लेखनासाठी हा अिभलेखागार अितशय उपयुĉ ठरला आहे. आपली ÿगती तपासा – १.पुÁयाचे शासकìय अिभलेखागारावर टीप िलहा. ६.७ भारत इितहास संशोधक मंडळाचा दÉतरखाना : िāिटशांना भारतात आपले साăाºय बळकट करÁयासाठी येथील सामािजक, सांÖकृितक, राजकìय, आिथªक पåरिÖथती समजावून घेÁयाची गरज िनमाªण झाली. यातून साăाºयवाīांनी भारतीय इितहास लेखनाला ÿारंभ केला. माý या इितहासलेखनातून Âयांनी Âयां¸या संÖकृतीिवषयीचा अिभमान आिण भारतीय संÖकृतीबĥलचा दुरािभमान Óयĉ होत होता. या इितहासलेखनामुळे भारतीयांना सुĦा आपला इितहास जगासमोर मांडÁयाची ÿेरणा िमळाली आिण Âयातून राÕůवादी लेखनाला सुŁवात झाली. भारतीय इितहास जगासमोर मांडला जावा, यासाठी भारतीय इितहासिवषयक कागदपýांची जमवाजमव करणे आिण Âयांचे जतन करणे असे ÿयÂन होऊ लागले. अ) भारत इितहास संशोधक मंडळाची Öथापना : िāिटशांनी साăाºयवादी ŀिĶकोनातून इितहास लेखनाला ÿारंभ केला तसा भारतीयांनी लोकांमÅये राÕůीय भावना जागृत करÁयासाठी लेखनास ÿारंभ केला. या इितहासकारां¸या ÿयÂनांना संÖथाÂमक łप ÿाĮ झाले. ७ जुलै, १९१० रोजी िवĵनाथ काशीनाथ राजवाडे यांनी भारत इितहास संशोधक मंडळाची Öथापना केली. munotes.in
Page 99
पुरािभलेखीय साधनांचे महßव
99 ब) भारत इितहास संशोधक मंडळाचे उĥेश : िव. का. राजवाडे यांनी भारत इितहास संशोधक मंडळाची Öथापना कłन Âयाची उिĥĶे पुढीलÿमाणे ठरिवÁयात आली : १) भारतीय इितहासा¸या साधनांचा शोध घेणे, Âयांचा संúह आिण जतन करणे. २) भारतीय ऐितहािसक साधनांचा अËयास करणे आिण Âयांचे ÿकाशन करणे. ३) भारतीय इितहास व संÖकृतीचे अÅययन व संशोधन करणे. क) भारत इितहास संशोधक मंडळातील कागदपýे : भारत इितहास संशोधक मंडळात िविवध ÿकारची कागदपýे, हÖतिलिखते, िविवध भाषांमधील कागदपýे आहेत. िविवध िवषयांवरील ३३,००० पे±ा अिधक हÖतिलिखते, úंथ उपलÊध आहेत. जुनी हÂयारे, वÖतू, नकाशे, आलेख अशी िविवध साधने देखील येथे उपलÊध आहेत. ÿशासकìय, आिथªक, राजकìय, धािमªक, सामािजक अशा िविवध ÿकारची कागदपýे येथे आहेत. िविवध ÿकार¸या, दÉतरांचे जतन कłन ÂयामÅये िविशĶ ÿकार¸या úंथांचे कागदपýांचे जतन केले आहे. १) ग. ह. खरे यांचे दÉतर २) ओतुरकर दÉतर ३) काळे - दाभोळकर दÉतर, ४) मेह¤दळे दÉतर ५) केळकरांचे दÉतर ६) चंþचुडांचे दÉतर ७) तुळशीबागवाले यांचे दÉतर १) ग. ह. खरे यांचे दÉतर : या दÉतरामÅये वाईकर देशपांडे, जुÆनरकर - देशपांडे, लàमेĵर देसाई अशा इितहासकालीन अनेक घराÁयांिवषयीची मािहती जतन कłन ठेवली आहे. २) ओतुरकर दÉतर : ओतुरकरांनी जमा केलेÐया दÉतरात मोडी व पिशªयन भाषेतील कागदपýे उपलÊध आहेत. ३) काळे - दाभोळकर दÉतर : काळे- दाभोळकर यांनी µवाÐहेर येथील िशंदे यां¸या लÕकरासंबंधीचे िहशेब व अÆय मािहतीिवषय कागदपýे जतन केली आहेत ४) मेह¤दळे दÉतर : भाऊसाहेबां¸या बखरीतील काही भाग, हनुमंत Öवामी बखर, शकावÐया व जंýी अशी अनेक कागदपýे या दÉतरात आढळतात. ५) केळकरांचे दÉतर : Öवामी िचदंबर दीि±त व बापू गोखले यांचा पýÓयवहार, पुरंदर व वûगड, िवजयदुगª, जंिजरा येथील ह³कासंबंधीचे कागदपýे केळकरांनी जमा केले आहे. ६) चंþचुडांचे दÉतर : या दÉतरात ३० हजार कागदपýे आहेत. उ°रेकडील मराठ्यां¸या राजकारणासंबंधी हे सवª कागदपýे आहेत. ७) तुळशीबागवाले यांचे दÉतर : यामÅये ५० हजारांहóन अिधक कागदपýे उपलÊध आहेत. वैयिĉक दैनंिदनी, रोजचे िहशेब, रोजकìदª याÿकार¸या कागदपýांचा समावेश यामÅये आहे. munotes.in
Page 100
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
100 सारांश : अशाÿकारे अनेक कागदपýे, हÖतिलिखते, úंथांचा समावेश भारत इितहास संशोधक मंडळामÅये आहे. भारता¸या भÓय इितहासाचा अËयास करÁयासाठी येथील साधने अितशय उपयुĉ ठरतात. िव. का. राजवाडे यांनी या मंडळाची Öथापना कłन भारतीय इितहासाचा अनमोल ठेवा भारताला ÿाĮ कłन िदला आहे. ६.८ कोÐहापूर येथील पुरािभलेख : िāिटशपूवª काळात रायगडावर मराठ्यांचा दÉतरखाना तयार केला गेला होता. मराठ्यां¸या राºय ÓयवÖथेिवषयी, तसेच िनरिनराळे Óयवहारासंदभाªत कागदपýे या दÉतरखाÆयात होती. माý मोगलांनी हा दÉतरखाना जाळून तÂकालीन सवª कागदपýे नĶ केली. Âयानंतर राजषê शाहó महाराज व पेशवे काळातील पýÓयवहार, कागदपýे तसेच इतर साधनांचे जतन कोÐहापूर येथील पुरािभलेखनात केलेले आहे. इ.स. १६६४ ते १८८४ या काळातील कागदपýे या पुरािभलेखागारात आहेत. कोÐहापूर येथील पुरािभलेखांची सूची पुढीलÿमाणे आहे : १) गावानुसार दÉतरता २) सर लÕकरी जबाबी ३) अठरा ४) पागा ५) हòजुर खिजना ६) हòजूर जमेिनसी ७) कागल जमाबंदी ८) कागल नगदी ९) बावडा दÉतर १०) िवशाळगड नगदी ११) गुŁ महाराज १२) इचलकरंजी जबाबी कारखाना १३) िचटणीस दÉतर १) गावानुसार दÉतरता : १८४४-१८६० या दरÌयान महसूलाशी संबंिधत कागदपýांचे जतन या संúहामÅये केलेले आहे २) सर लÕकरी जबाबी : १८४०-१८६० या काळातील लÕकरातील आिथªक बाबéशी संबंिधत कागदपýांचा समावेश या संúहामÅये आहे. ३) अठरा कारखाना : १८४०-१८६० या काळातील इनाम Ìहणून ÿाĮ झालेÐया जिमनी¸या कागदपýांचा समावेश या संúहात आहे. ४) पागा : १८४०-१८६० या काळातील पागांिवषयक कागदपýे १९८ łमालांमÅये जतन कłन ठेवली आहेत. ५) हòजुर खिजना : १८४०-१८६० मधील कोÐहापूर संÖथानां¸या आिथªकबाबéिवषयी तसेच खिजÆयािवषयीची मािहती या संúहात जतन कłन ठेवली आहे. ६) हòजूर जमेिनसी : कोÐहापूर संÖथान¸या िविवध िवभागां¸या आिथªक Óयवहारांिवषयीचे कागदपý ३१० łमालांमÅये जतन कłन ठेवली आहे. ७) कागल जमाबंदी : १८४०-१८६० या काळातील संÖथािनकांचा मािसक खचª यािवषयी मािहती १०४ łमालांमÅये जतन कłन ठेवली आहे. ८) कागल नगदी : िकरकोळ खचाªिवषयी मािहती १२२ łमालांमÅये जतन कłन ठेवले आहे. ९) बावडा - दÉतर : या दÉतरामÅये २९९ Łमाल आहेत. यामÅये िशवकाळासंबंधीची मािहती जतन केलेली आहे. munotes.in
Page 101
पुरािभलेखीय साधनांचे महßव
101 १०) िवशाळगड नगदी : १७६०-१८४८ मधील जमाबंदीिवषयीची मािहती १९९ łमालांमÅये जतन कłन ठेवली आहे ११) गुŁ महाराज : १८७०-१९९५ मधील संÖथािनक व पोिलिटकल एजंट यां¸यातील पýÓयवहार या संúहामÅये आहेत १२) इचलकरंजी जबाबी : हा संúह ६० łमालांमÅये असून याĬारे कोÐहापूरचे छýपती व इचलकरंजीचे जहािगरदार यां¸या संबंधािवषयीची मािहती िमळते. १३) िचटणीस दÉतर : १७५०-१८६० दरÌयानचे संÖथािनक आिण जहािगरदार यांचा पýÓयवहार १०० łमालांमÅये जतन केला आहे. सारांश : कोÐहापूर पुरािभलेखागारामÅये िविवध भाषांवर आधाåरत ५,७३३ úंथ आहेत. १६००-१९ ६० या दरÌयानचा महाराÕůाचा इितहास जाणून घेÁयास हे úंथ अितशय उपयुĉ ठरतात. अशाÿकारे इितहास संशोधना¸या ŀĶीने हा पुरािभलेखागार अितशय उपयुĉ आहे. आपली ÿगती तपासा- १. भारत इितहास संशोधन मंडळातील ऐितहािसक कागदपýाची मािहती īा. ____________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ २. कोÐहापूर अिभलेखागाराचे वणªन करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ६.९ डे³कन कॉलेजमधील संúहालय व अिभलेखागार िāिटशां¸या कालखंडात पुणे येथे डे³कन कॉलेजची Öथापना झाली. इ.स. १९२५ मÅये सातारा येथे रा. ब. पारसनीस यांनी ऐितहािसक कागदपýांचा जो संúह केला तो संúह पारसनीस दÉतर Ìहणून जतन कłन ठेवला आहे. पुढे या दÉतरामÅये अनेक ऐितहािसक कागदपýांचे जतन केले जाऊ लागले. Âयामुळे हा दÉतरखाना ÿचंड झाला. मुंबई शासनाने हा दÉतरखाना िवकत घेतला आिण साताöयातून या दÉतरखाÆयाचे पुÁयातील डे³कन कॉलेजमÅये Öथलांतर करÁयात आले. १७५० ते १८५० मधील इितहासावर ÿकाश टाकणारी िविवध संदभाªतील कागदपýे, भूजªपýे, हÖतिलिखते, ताăपट, úंथ, नकाशे, आराखडे अशा िविवध साधनांचा समावेश आहे. munotes.in
Page 102
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
102 डे³कन कॉलेजमधील संúहालय व अिभलेखागार िवषयी मािहती पुढीलÿमाणे सांगता येईल. १) कागदपýांची वगªवारी २) खासगी कागदपýे ३) हÖतिलिखते ४) नकाशे आिण िचýसंúह १) कागदपýांची वगªवारी: डे³कन कॉलेजमधील संúहालयात २५ हजार कागदपýे आहेत. Âयांची वगªवारी पुढीलÿमाणे केलेली आहे. अ) छýपतéचे चाळीस कागद ब) पेशÓयांचे दीड हजार क) पेशवे दरबारातील इतर सरदारांचे बारा हजार ड) हैदराबाद¸या िनजामाशी झालेÐया पýÓयहारांचे चार हजार इ) Ìहैसूर¸या हैदर - िटपूबरोबर¸या पýÓयवहारांचे तीनशे फ) पोतुªगीज, Ā¤च व िāिटश यां¸याशी झालेÐया पýÓयवहारांचे नऊशे ग) िहंगÁयांबरोबर झालेÐया पýÓयवहारांचे साडेसातशे ह) खचाª¸या लढाईचे साडेसहाशे कागद ळ) िक°ुरची लढाई जंिजरा मोिहम व पिहÐया इंúज मराठा युĦासंबंधी बाराशेपे±ा अिधक कागदपýे. २) खासगी कागदपýे: या दÉतरखाÆयात काही खासगी ÖवłपाचीसुĦा कागदपýे आहेत. िनंबाळकर, खेमकर - सावंत, िचटणीस, केसकर, मोिहते, घाडगे, महािडक, देशमुख, होळकर, नागपूरकर, भोसले, िशवापूरचे देशपांडे, नेवाळकर, रायरीकर, िबवलकर, जगताप, देसाई, िनपाणीचे देसाई, रायरीकर, नेवाळकर इÂयादéचे खासगी Öवłपाची कागदपýे उपलÊध आहेत. ३) हÖतिलिखते: डे³कन कॉलेज¸या अिभलेखागारात कागदपýांबरोबर िविवध ÿकारची हÖतिलिखतांचेसुĦा जतन केलेले आहे. इकबाल नामा - ए - जहांिगरी ' हे हÖतिलिखत ' इÆशा - ए - अबु फझल ' हा अबुल फझल यां¸या पýÓयवहारांचा संúह, सुलसत - उल - तवåरख हा भारता¸या इितहासावर िलिहलेला úंथ, महाभारताचे पिशªयन भाषेत झालेले भाषांतर ' यझÌनामा ' हा úंथ, ऐने - अकबरी, िनमत खान - ए - अली यांचा समú लेखसंúह, ' मीरत - ए - िसकंदरी ' हा गुजरातचा इितहास, ' भूपती िकरत ' हे सूरदासांचे िहंदीतील काÓय, िशवाय भूजªपýे, ताăपट अशी साधने सुĦा या अिभलेखागारात आहेत. ४) नकाशे आिण िचýसंúह: िविवध ÿकार¸या नकाशांचा समावेशही या अिभलेखागारात केला आहे. खडाª, ®ीरंगपĘण, तळेगाव, वॉटªलू या युĦाची Óयूहरचना दाखिवणारे नकाशे आहेत. मुघल साăाºयाचा नकाशा, िशवाय मुंबई, कोलकाता, मþास, Èलासीची लढाई, परकìय देश अशा िविवध नकाशांचे जतन येथे केलेले आहे. नकाशांबरोबर िविवध ÿकार¸या िचýांचे देखील संúह येथे केलेले आहेत. ÂयामÅये फोटª िवÐयम, वखार, तापी तीरावłन िदसणारे सुरत शहर, नागपूर, मुंबई या शहरांची िचýे आहेत. अशाÿकारे डे³कन कॉलेज येथील संúहालयात शासकìय, िनमशासकìय तसेच खासगी ÿकार¸या कागदपýांचे जतन कłन ठेवÁयात आले आहे. िविवध ÿकारची हÖतिलिखते, नकाशे, िचýांचे संúह देखील केलेले आहेत. इितहास संशोधका¸या ŀĶीने या अिभलेखागाराला अितशय महßव ÿाĮ झालेले आहे. munotes.in
Page 103
पुरािभलेखीय साधनांचे महßव
103 आपली ÿगती तपासा- पुरातÂवीय अवशेषा¸या संदभाªत डे³कन कॉलेज येथील अिभलेखागाराचे महßव अधोरेिखत करा. ६.१० सारांश इितहासलेखनात संदभª साधने खुप महÂवाची असतात. साधनांिशवाय इितहास लेखन अथªहीन आहे. लेखनकला अवगत झाÐयानंतर सालपýावर कागदावर हÖतिलिखत व टाईपराईचा व मुþण कलेचा शोध लावÐयानंतर कागदावर अनेक ÿतीत छापले जाऊ लागले. मÅययुगीन व आधुिनक काळात इितहासाची हे िलिखत पुरावे इितहास लेखनासाठी साधने Ìहणून वापरले जाऊ लागले. ही साधने िविवध भागा नील अिभलेखागारात जतन कłन ठेवलेली असतात. िलिखत साधने सापडÐयानंतर ती या अिभलेखागारात िदली जातात. राÕůीय अिभलेखागारे राºय अिभलेखागारे िवīापीठांची अिभलेखागारे िजÐहा अिभलेखागारे खासगी अिभलेखागारे असतात.उदाहरणाथª िदÐली अिभलेखागार िबकानेर अिभलेखागार मुंबई पुरािभलेगार भारत इितहास संशोधक मंडळ अिभलेखागार पुणे दÉतरखाना अिभलेखागार कोÐहापूर येथील अिभलेखागार असे अिभलेखागारे असून तेथील कागदपýे इितहास लेखना¸या ŀĶीने अितशय महßवाची आहेत. तेथे िविवध ÿकार¸या फाईÐस व Łमालां मÅये कागदपýे जतन कłन ठेवलेली असतात. तसेच गतकालातील वतªमानपýे सुĦा असतात. बदलÂया काळानुसार साधनांचे Öवłप बदलत आहे. आज फोटो, ऑिडओ व िÓहिडओ रेकॉिडªग ही साधने सुĦा वापरली जातात. िविवध अिभलेखागारे तंý²ानाचा वापर कłन ई Öवłपात आपÐया पोटªलĬारे साधने उपलÊध कłन देतात. ते पीडीएफ Öवłपात असतात. ६.११ ÿij ÿ. १ भारतातील अिभलेखागारे व Âयांची जडणघडण यावर मािहती िलहा. ÿ. २ पुÁया¸या शासकìय अिभलेखागाराची मािहती īा. ÿ. ३. भारत इितहास संशोधक मंडळाचा दÉतरखाना यावर थोड³यात मािहती िलहा. ÿ. ४. कोÐहापूर येथील पुरािभलेखासंदभाªत मािहती िलहा. ÿ. ५. डे³कन कॉलेजमधील संúहालय व अिभलेखागार यािवषयी मािहती िलहा. munotes.in
Page 104
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
104 ६.१२ संदभª १) गॅराघन जीएस, गाइड टू िहÖटोåरकल मेथड, Æयूयॉकª, फोडªहॅम युिनÓहिसªटी ÿेस, १९९६. २) गॉटÖटेक, एल., अंडरÖटँिडंग िहÖůी, Æयूयॉकª, अÐĀेड ए. नॉफ, १९५१. ३) मॅकिमलन जे.एच. आिण शुमंदर एस., åरसचª इन एºयुकेशन: अ कÆसȸयुअल इंýोड³शन बोÖटन एमए: िलटल āाउन आिण कंपनी, १९८४. ४) शेफर आर.जे., गाईड तू िहÖटोåरकल मेथड, इिलयÆस: डोसê ÿेस, १९७४. ५) शांता कोठेकर, इितहास तंý आिण तßव²ान, ®ी साईनाथ ÿकाशन नागपूर, ितसरी आवृ°ी, २०११. ६) ®ीिनवास सातभाई, इितहास लेखन शाľ, िवदया बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद, २०११. ७) ÿभाकर देव, इितहास एक शाľ, कÐपना ÿकाशन, नांदेड, १९९७. ८) सरदेसाई बी. एन., इितहास लेखनपĦती, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००४ ९) गोखले शोभना, पुरािभलेख िवīा, १०) गायकवाड, डॉ सरदेसाई, हनुमाने - इितहास लेखन शाľ, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००१ munotes.in
Page 105
105 ७तÃय संकलन पĦती घटक रचना ७.१ उिĥĶे ७.२ ÿÖतावना ७.३ इितहासाचे साधन Ìहणजे काय? ७.४ ऐितहािसक साधनांचे महÂव व Öवłप ७.५ ऐितहािसक साधनांचे ÿकार ७.६ ऐितहािसक साधनसामुúी संकलन पĦती ७.७ सारांश ७.८ ÿij ७.९ संदभª ७.१ उिĥĶे या ÿकरणा¸या अËयासातून आपणास – १) ऐितहािसक साधनसामुúी Ìहणजे काय समजेल. २) ऐितहािसक साधनांचे महÂव समजेल . ३) ऐितहािसक मािहती संकलना¸या साधनांची मािहती होईल. ४) ऐितहािसक मािहती गोळा करÁया¸या पĦती समजतील. ५) ऐितहािसक मािहती संकलनाची ÿिøया समजेल . ६) ऐितहािसक मािहती गोळा करतांना येणाöया अडचणी समजतील . ७.२ ÿÖतावना संशोधकाने संशोधन समÖयेची व संशोधनाचा ŀĶीकोन िनिIJती केÐयानंतर कोणÂया पĦतीने संशोधन करायचे आहे? हे िनिIJत करायचे असते. संशोधकाला आपÐया संशोधन समÖये¸या संदभाªत िविवध िवĵसनीय मािहती गोळा करावी लागते. ÿाĮ झालेÐया िवĵसनीय मािहती¸या आधारावर िनÕकषª काढावे लागतात. ऐितहािसक साधनांिशवाय इितहास इितहास लेखन करता येत नाही. ऐितहािसक साधने ही इितहास लेखनाचा मूळ आधार आहेत. गोळा केलेÐया ऐितहािसक साधनां¸या आधारेच इितहास लेखन करता येते. Ìहणूनच ‘Introduction of munotes.in
Page 106
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
106 the study of History’ या úंथात ‘No Document, No History’ असे ÿो. लॉजीलॉस व सेनबॉस यांनी Ìहटले आहे. संशोधकांनी संशोधनाची समÖया व संशोधांचा ŀĶीकोन िनिIJत केÐयानंतर संशोधन करÁयाकåरता कोणती साधने वापरावी लागतील? संशोधां¸या अनुषंगानी आवशक साधने कुठे सापडतील? संशोधनासाठी मािहती गोळा करÁया¸या कोणÂया पĦती आहेत? मािहती गोळा करÁयासाठी कोणÂया पĦतीचा वापर करायचा? संशोधन सुŁ करÁयापूवê अशा िविवध ÿijांची उ°रे संशोधकाला शोधायची असतात. ७.३ इितहासाचे साधन Ìहणजे काय? ऐितहािसक संशोधनात साधनांचे साधनांचे महÂवपूणª Öथान आहे. साधनांिशवाय इितहास लेखन करता येत नाही. साधन या शÊदाला इंúजीत Source Ìहणतात. ÿो. लॉजीलॉस व सेनबॉस यांनी Source याऐवजी Document या शÊदाचा उपयोग केला आहे. ‘Introduction of the study of History’ या úंथात ‘No Document, No History’ असे ÿो. लॉजीलॉस व सेनबॉस यांनी Ìहटले आहे, यावłन इितहास व साधने यातील सबंध ल±ात येतो. इितहासाचे साधन Ìहणजे इितहास संशोधन करीत असतांना पुरावा Ìहणून वापरÁयात येणाöया वÖतू व दÖताऐवज, िकवा ºयाĬारे घटनेची मािहती िमळते, Âयास इितहासाची साधने Ìहणतात. ÿाचीन काळापासून इितहास लेखन िविवध पĦतीने व वेगवेगÑया ÖवŁपात झाले आहे. "केवळ साधनांचा अËयास इितहास-लेखनासाठीपुरेसा नाही, माý Âयाखेरीज इितहास आकार घेत नाही हेही िततकेच सÂय आहे." असे आथªर मािवªक इितहास लेखनात साधनांचे महßव ÖपĶ करताना Ìहणतात. इितहास एक शाľ आहे. शाľामÅये पुरावा आवÔयक असतो. ‘साधन’ हे शाľाचा मु´य आधार असतो. शाľामÅये कोणतीही बाब पुराÓयािशवाय िसĦ करता येत नाही. हाच िनयम इितहासालाही लागू होतो. इितहासालाशाľाचा दजाª ÿाĮ कłन देÁयासाठी ऐितहािसक साधने इितहास लेखनासाठी महßवाची आहेत .यावłन साधनांचे महßव ल±ातयेते. ऐितहािसक साधनांचा अËयास करतांना इितहासकाराकडे ऐितहािसक ŀĶीकोन असायला पािहजे. Âयासोबतच इितहासकारा¸या मनामÅये साधनांिवषयी संशय िनमाªण करता आल पािहजे. सÂय घटनांचा शोध घेÁया¸या ±मतेसोबतच साधनांचे परी±ण करÁयाची ŀĶी असणे आवशक आहे. भूतकाळातील घटना, समाज जीवन व संÖकृतीचे पुरावे Ìहणजेच इितहासाची साधने आहेत. इितहासाचे साधन Ìहणजे ºया¸या साहाÍयाने आपणाला इितहासा¸या एखाīापैलूचे िकंवा ÿÂय± इितहासाचे ²ान होते Âयाला साधन Ìहणतात. ७.४ ऐितहािसक साधनांचे महÂव व Öवłप इितहासात भूतकाळात घडून गेलेÐया मानवी जीवनातील घटना व घडामोडéचा अËयास केला जातो. भूतकाळात घडून गेलेÐया मानवी जीवनातील घटनांचा व पåरवतªनाचा आलेख इितहासात आढळतो. ऐितहािसक साधनांिशवाय इितहास लेखन होऊ शकत नाही. इितहास लेखनाकåरता ऐितहािसक साधन सामुúी कागदपýे, इमारती, मंिदरे, कलाकृती, कलावÖतू इÂयादी ÖवŁपात उपलÊध असते. संशोधकाला भूतकाळातील ²ान तÂकालीन कागदपýे व वÖतूं¸या माÅयमातून ÿाĮ करावे लागते. ऐितहािसक साधन सामुúी ही इितहास लेखनाचा munotes.in
Page 107
तÃय संकलन पĦती
107 मु´य आधार असतो. ऐितहािसक साधन सामुúी¸या आधारे संशोधकाला भूतकाळातील घटनांची पुनिनªिमªती करावयाची असते. ऐितहािसक साधनाचे महÂव “No document, no history” सवªपåरिचत िवधानातून ÖपĶ होते. भूतकाळातील घटनांची पुनबा«धणी करÁयासाठी संशोधकाला आवशक ऐितहािसक साधने िविवध िठकाणाहóन गोळा करावी लागतात. िविवध िठकाणाहóन गोळा केलेÐया साधनांमधून िवÖवसायª साधनांची िनवड संशोधकाला करावी लागते. संशोधकाला ऐितहािसक मािहती िविवध िठकाणाहóन गोळा कłन ऐितहािसक मािहती देणाöया पुराÓयांची, कागदपýांची िवÖवसनीयता तपासणे हा संशोधकासमोरचा ÿij असतो. या सवª ÿijांना उ°रे शोधत संशोधकाला पुरावे गोळा करावी लागतात. History in a Changing World या úंथात जाĀे बॅर³ला यांनी संशोधकाला सापडणाöया पुराÓयांचे वणªन अपूणª, सदोष व तुटपुंजे असे केले आहे, संशोधक या ÿाĮ पुराÓयामधून भूतकाळातील महÂवा¸या घटनांचा शोध घेÁयाचा ÿयÂन करतो असे Ìहणतात. आथªर मािवªक यांनीही The Nature of History या úंथात ऐितहािसक साधनां¸या संदभाªत सखोल चचाª केली आहे, संशोधकांनी ऐितहािसक साधने कुठे शोधायची? ऐितहािसक साधनांचे Öवłप काय असते? ऐितहािसक साधनािशवाय इितहास िलिहता येत नाही काय? असे अनेक ÿij आथªर मािवªक यांनी उपिÖथत केले आहे. आथªर मािवªक Ìहणतात िक, इितहास लेखनाकåरता फĉ साधनांचा अËयास पुरेसा नाही, माý साधनांिशवाय इितहास आकारही घेत नाही. एकोिणसाÓया शतकापासूनच इितहाचा अËयास शाľीय पĦतीने करÁयावर इितहासकारांनी भर िदला आहे. Âया अनुषांगणी ऐितहािसक साधनांची वगªवारी, ऐितहािसक साधनांचा वापर कसा करायचा, ऐितहािसक साधनांमधून सÂय कसे शोधायचे याचे काही िनयम ठरवून देले आहे. इितहासा¸या ÓयाĮी बरोबरच संदभª साधनांचीही ÓयाĮी वाढत आहे. संशोधकाला संशोधन िवषया¸या अनुषंगानी व काळानुसार साधनांची िनवडकरावी लागते.काळानुसार साधनांचे Öवłप बदलत जाते. जसे इितहास पूवª काळातील संशोधन करायचे असÐयास पुरातािÂवक साधनांचाच वापर करावा लागेल. पुराÓयां¸या Ìहणजे साधनां¸या Öवłपात काळानुसार बदल होत जातो. िवसाÓया शतकात संदभª साधनांची ÓयाĮी वाढली आहे.कोणतीही घटना घडत असताना ितचे Öवłप ऐितहािसक असेलच असे नाही. ७.५ ऐितहािसक साधनांचे ÿकार इितहास हे शाľ आहे व शाľात पुराÓयािशवाय कोणतीही बाब िसĦ करता येत नाही. साधने िह इितहास लेखनाचा आÂमा आहेत. इितहास लेखनासाठी उपलÊध साधनांची वगªवारी करणे उपयुĉ ठरते. ऐितहािसक साधनां¸या वगêकरणा¸या ÿामु´याने तीन ÿमुख पĦतéचा अवलंब केला जातो. ÂयामÅये साधनां¸या िनिमªतीचा काळ, िलिखत साधनांचा आशय व िनिमªतीमागचा हेतू ल±ात घेऊन इितहासकारांनी ऐितहािसक साधनांचे दोन भागात वगêकरण केले आहे. १) ÿाथिमक साधने २) दुÍयम साधने या दोन साधनांचेही अनेक उप ÿकार आहेत. munotes.in
Page 108
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
108 ÿाथिमक साधने :- ÿाथिमक साधने इितहास संशोधना¸या ŀĶीने अितशय महÂवाची आहेत. ÿाथिमक साधनांना मूळ साधने Ìहणूनही ओळखले जाते. घटना घडत असतांना िकंवा घटने¸या जवळ¸या कालखंडात िलिहÐया गेलेली हÖतलीखे िकवा वÖतुłप पुरावे यांना ÿाथिमक साधने Ìहटले जाते. ÿाथिमक साधनािशवाय इितहासाला मूतª łप येत नाही. संशोधक अËयास करीत असलेÐया काळातील समकालीन साधने ही ÿाथिमक साधने आहेत. संशोधक एखाīा घटनेचा िकंवा ÿसंगाचा अËयासकरीत असेल तर, घटनेत सहभागी असलेÐया Óयĉéची घटनेसंबंधीची कागदपýे ÿाथिमक साधनांत मोडतात. Âयािशवाय Âया घटनेत सहभागी नसलेली, परंतु ती घटना ÿÂय± डोÑयांनीपािहलेÐया Óयĉéनी Âयाच वेळी िलहóन ठेवलेली कागदपýे ही ÿाथिमक साधने आहेत. संशोधन िवषया¸या काळातील एखाīा Óयĉìने िलहóन ठेवलेले आÂमवृ°, िदनवृ° हे ÿाथिमक साधनआहेत. एखाīा Óयĉìने समकालीन Óयĉìसंबंधी केलेलेिलखाणही ÿाथिमक साधन मानले जाते. िलिखत साधनांिशवाय संशोधन काळातील इमारती, ÖथापÂय, मंिदरे, पुरावषेस, मूतê, नाणी यांचाही ÿाथिमक साधनात समावेश होतो. ÿा. कालª गुÖतावसन यांनी The Preface to history या úंथात “एका िठकाणी सापडणारी, Âयािशवाय इतरý न सापडणारी, मूळ Öवłपातील, Âयात कोणताही बदल न झालेली, िकवा Âयावर कोणतीही ÿिøया न झालेली समकालीन साधने” अशी ÿाथिमक साधनांची Óया´या केली आहे. डॉ. शांता कोठेकर यांनी इितहास तंý व तÂव²ान या úंथात ÿाथिमक साधने कशाला Ìहणायची याबĦल पुढील ÿमाणे मािहती सांिगतली आहे. १) संशोधन िवषया¸या काळातील समकालीन साधने . २) संशोधन िवषयाचा घटनेत सहभाग असलेÐया Óयĉéची Âयासबंधीची कागदपýे. ३) ÿÂय± घटनेत सहभागी नसलेलीपरंतु ÿÂय± घटना डोÑयांनी पािहलेÐया यिĉने िलहóन ठेवलेली कागद पýे. ४) एखाīा Óयĉìचे आÂमवृ°, िदनवृ°. ५) एखाīा Óयĉìने समकालीन Óयĉì सबंधी िलिहलेले िलखाण. ६) समकालीन वÖतुłप साधने . दुÍयम साधने:- इितहासा¸या साधनांचे वगêकरण करÁया¸या ŀĶीने ÿाथिमक व दुÍयम या दोन मु´य भागात िवभागले आहेत. संशोधना¸या ŀĶीकोनातून ÿाथिमक साधनाइतकेच दुÍयम साधनांना महÂव आहे. एखादी घटना घडून गेÐयानंतर Öमरण शĉì¸या आधारावर िलिहलेले úंथ, Âयाच ÿमाणे भूतकाळातील घटनेबाबत केवळ ऐकìव मािहती¸या आधारे िलिहलेले úंथांचा दुÍयम साधनांमÅये समावेश होतो. ÿाथिमक साधनावरच दुÍयम साधने अवलंबून असतात, Âयामुळे साधने दुÍयम असली तरी Âयांची िवÖवसायªता ÿाथिमक साधनाएवढीच असते. munotes.in
Page 109
तÃय संकलन पĦती
109 दुÍयम साधने ही संशोधन िवषयाचे साकÐयाने ²ान होÁयासाठी आिण Âया िवषयाची ÿाथिमक चौकट तयार करÁयासाठीसंशोधकाला ÿथम दुÍयम साधने अËयासायची असतात. Âयाच ÿमाणे संशोधन िवषया¸या उपलÊध मािहतीतील उणीवा शोधÁयासाठी दुÍयम साधने उपयोगी ठरतात. दुÍयम साधनामुळे संशोधन कायाªला नवी िदशा िमळू शकते. ७.६ ऐितहािसक साधनसामुúी संकलन पĦती ऐितहािसक मािहती ही इितहास लेखनाचा मु´य आधार आहे. संकिलतकेलेÐया मािहती¸या आधारेच इितहास िलहला जातो. संशोधनाचा िवषय ÓयविÖथत समजून घेतÐयानंतर संशोधनासाठी आवशक साधने गोळा करणे महÂवाचे असते. ऐितहािसक मािहतीवरच संशोधांची चौकट उभी राहते. संशोधना¸या अनुषांगणी साधनसामुúी गोळा करÁयासाठी कोणÂया साधनांचा वापर संशोधकांनी करायचा व कोणÂया पĦतीने करायचा हे िनिIJत झाÐयानंतर संशोधनासाठी आवशक साधनसामुúी कशी गोळा करायची? असे ÿij उपिÖथत होतात. संशोधनाकåरता ऐितहािसक साधन सामुúी गोळा करÁयासाठी साधारणपणे चार पĦतéचा वापर केला जातो. १) सव¥±ण िकवा िनरी±ण पĦती. २) ÿijावली पĦती ३) मुलाखत पĦती ४) िटपणे तयार करÁयाची पĦती. संशोधकाला संशोधनाकåरता साधनसामुúी गोळा करÁयासाठी आवÔयकतेनुसार साधन सामुúी गोळा करÁया¸या पĦतéचा वापर करावा लागतो. कोणÂया पĦती वापरावया¸या हा िनणªय संशोधन िवषया¸या Öवłपानुसार संशोधकांनी ¶यावयाचा असतो. सव¥±ण िकवा िनरी±ण पĦती :- िनरी±ण Ìहणजे काळजीपूवªक पाहणे. आपÐया दैनिदन जीवनात आपण अनेक गोĶी पाहत असतो, आपÐया Âया पाहÁयामागे कोणताही हेतू नसतो, ते पाहन ÿासंिगक असते Âयामागे कोणताही उĥेश नसतो. मािहती गोळा करÁया¸या सव¥±ण िकवा िनरी±ण पĦतीमÅये िनरी±ण हे ÿासंिगक पाहÁयापे±ा वेगळे आहे. यात एका िनिIJत उĥेशांनी पĦतशीरपणे सव¥±ण केले जाते. सव¥±ण िकवा िनरी±ण पĦतीमÅये संशोधक Âया¸या सवª ²ान¤िþयांचा एकािÂमक पĦतीने वापर करतो. संशोधनासाठी मािहती गोळा करÁयासाठी हे सवō°म वै²ािनक साधनांपैकì एक आहे. संशोधनासाठी मािहती गोळा करीत असतांना िनरी±ण काळजीपूवªक आिण पĦतशीरपणे केले पािहजे. िनरी±णा¸या आधारे डेटा संकिलत केला जातो, Âयाचे िवĴेषण केले जाते, ÿिøया केली जाते आिण संशोधनासाठी वापरली जाते. सवाªत महßवाचे Ìहणजे िनःप±पाती िनरी±णाची गरज. िनरी±काचा अनुभव Öवतःसाठी अनोखा आिण िवल±ण असतो. सामािजक िव²ानातील संशोधनासाठी डेटा संकलनाची ही सवाªत उपयुĉ पĦत आहे. मािहती गोळा करÁयाची िनरी±ण पĦत सवाªत जुनी आहे.सव¥±णाचे िकवा िनरी±णाचे तंý munotes.in
Page 110
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
110 शाľ² आिण सामािजक शाľ² दोघेही वापरतात. िनरी±ण पĦत अिवĵसनीय आहे अशी टीका केली जाते, परंतु ती अिधक शाľोĉ पĦतीने केÐयास मयाªदांवर मात करता येते.डेटा संकलनाची ही पĦत सवाªत जुÆया पĦतéपैकì एक आहे. जेÓहा वÖतुिनķता, प±पातीपणापासून मुĉ, िवĵासाहªता आिण पĦतशीरता यांसारखे िनकष पाळणे आवशक आहे. ÿाचीन, मÅययुगीन व आधुिनक कालखंडांतील िवषयांचे संशोधन करताना सव¥±ण िकवा िनरी±ण पĦतीचा वापर केला जातो. संशोधन िवषया¸या अनुषंगाने ºया ºया िठकाणी मािहती िमळेल Âया Öथळांना भेटी देऊन आवशक मािहती संशोधक गोळा करीत असतो. ÿाचीन व मÅययुगीन इितहास संशोधनासाठी सव¥±ण िकवा िनरी±ण पĦत उपयोगाची आहे. सव¥±ण पĦतीचा अवलंब करीत असतांना, सव¥±णाचे तंý अवगत असावे लागते. ÿÂयेक मनुÕय आपÐया सभोवताल¸या गोĶéचे िनरी±ण करतो, बöयाच वेळा ते ÿासंिगक आिण कोणÂयाही हेतूिशवाय असते. माý संशोधनासाठी मािहती गोळा करीत असतांना सव¥±ण िकवा िनरी±ण एका िविशķ हेतूने केले जाते, आिण तपशीलवार डेटा संकिलत केला जातो. एखादी घटना िकंवा वतªन िनरी±णाĬारे रेकॉडª केले जाते. Âयासाठी िनयोजन करावे लागते सोबतच सवª ²ान¤िþयांचा वापर करावा लागतो. सव¥±ण िकवा िनरी±ण पĦतीĬारे संकिलत केलेÐया मािहतीमुळे िव²ान आिण सामािजक िव²ानांसह अनेक िवषय िवकिसत झाले आहेत. मानववंशशाľ²ांनी िनरी±णा¸या आधारे अनेक िसĦांत तयार केले आहे. सव¥±ण पĦतीचा वापर करतांना संशोधकांनी खालील बाबी ल±ात घेणे आवÔयक आहे, असे डॉ. ®ीिनवास सातभाई यांनी आपÐया इितहास लेखनशाľ या úंथात सांिगतले आहे. १) संशोधन िवषयासंदभाªत Öथळांना ÿÂय± भेट देऊन मािहती गोळा करावी. २) सव¥±ण करतांना सबंिधत Öथळांची वैिशĶे, कालखंड, Öथािनक महÂव इÂयादी सूàम नŌदी ¶याÓयात. ३) सव¥±णातून हाती आलेÐया मािहतीचे िचिकÂसक पĦतीने िवÖलेषण करणे. ४) ÿाĮ झालेÐया मािहतीची इतर पुराÓयां¸या आधारे िवĵसनीयता तपासून पहावी. ५) संशोधन िवषयासंदभाªत काही नवीन मािहती िमळते का? याची नŌद ¶यावी. ६) सव¥±णातून िमळणारी मािहती कुठÐया मािहतीशी साÌय दशªिवणारी आहे?ते पाहावे. ७) संकिलत केलेÐया मािहती¸या आधारे अचूक िनÕकषª काढावेत. सव¥±ण िकवा िनरी±ण पĦती¸या माÅयमातून िमळणाöया मािहतीचा उपयोग संशोधनात ÿाथिमक साधने Ìहणून केला जातो. ÿijावली पĦती:- आधुिनक िकवा समकालीन इितहास संशोधनाकåरता मािहती संकलनासाठी ÿामु´याने ÿijावली पĦतीचा अवलंब केला जातो. ÿijावली पĦतीĬारे संशोधनाकåरता अÿÂय± åरÂया मािहती संकिलत केÐया जाते. ÿijावली पĦतीने िमळालेÐया मािहतीचे िवĴेषण व वगêकरण कłन िवĵासाहª िनÕकषª काढून Âयांचा वापर पुरावा Ìहणून संशोधक कł शकतो. सामािजक, आिथªक व राजकìय इितहासा¸या संशोधनाकåरता मािहती गोळा करÁयासाठी ÿijावली munotes.in
Page 111
तÃय संकलन पĦती
111 पĦतीचा उपयोग केला जातो. ÿijावली पĦतीमुळे वेगवेगÑया िठकाणी असलेÐया अनेक Óयĉéकडून संशोधनाशी सबंिधत मािहती गोळा करता येते. ÿijावली पĦती¸या माÅयमातून गोळा केलेÐया मािहती¸या आधारे इितहास लेखन करतांना तटÖथपणे मांडणी करणे आवÔयक असते. ÿijावली पĦतीĬारे िवषया¸या संदभाªत मािहती गोळा करÁयासाठी ÿijावली अचूक व काळजीपूवªक तयार करावी लागते. ÿijावली पĦतीमÅये संशोधकाला संशोधन िवषया¸या अनुषंगाने मािहती गोळा करÁयासाठी िविवध Öथळांना भेटी न देता वेगवेगÑया Óयĉéकडून मािहती िमळिवणे हा ÿijावली पĦतीचा उĥेश असतो. ÿijावली पĦतीĬारे मािहती संकिलत करीत असतांना संशोधना¸या संदभाªत कोणÂया मुīांची मािहती गोळा करायची व ती मािहती कोणाकडून गोळा करायची या बाबéचा िवचार संशोधकाला करावा लागतो. ÿijावली तयार करतांना ¶यावयाची काळजी:- ÿijावली कशी तयार करायची या संदभाªत डॉ. शांता कोटेकर यांनी Âयां¸या इितहास संशोधन : Öवłप व तंý या úंथात पुढील ÿमाणे सांिगतले आहे. १) ÿijावलीची िवभागणी दोन भागात करावी, पिहÐया भागात उ°रे देणाöया Óयĉìची वैयिĉक मािहत, Âयाचे नाव, प°ा, वय, Óयवसाय,िश±ण इÂयादी ÿij असावेत, या मािहतीवłन मािहती देणाöयाची पाýता कळते. २) ÿijावली¸या दुसöया भागात िवषयासंबंधीचे ÿij असावेत. ३) ÿijाचे Öवłप वÖतुिनķ व ÖपĶ असावे. ४) ÿijां¸या øमात मुīांची सरिमसळ होणार नाही याची द±ता संशोधकांनी ¶यावे. ५) संशोधना¸या संदभाªत वेगवेगÑया मुīांची मािहती हवी असÐयास ÿijांची वेगवेगÑया भागात वगªवारी करावी. ६) संशोधक िमळालेÐया मािहतीचा दुŁपयोग करणार नाही याचा िवÖवास संशोधकाने उ°रदाÂयाला देणे आवÔयक आहे, कारण Âयामुळे उ°र मनमोकळे पणे िमळू शकतील. ÿijावली पĦतीĬारे माहीती गोळा करतांना ÿijांची उ°रे दोन पĦतीने संशोधक ÿाĮ कł शकतो. एक उ°रे कशी īायची याचे ÖवातंÞय उ°रदाÂयाला देणे. दुसरे ÿijांची उ°रे ÿijावलीत नमूद करणे. संशोधकाला एखाīा घटनेिवषयी मत जाणून ¶यायचे असेल तर ÿijाचे पयाªय देणे सोयीचे ठरते. संशोधकाला िवÖतृत मािहती हवी असेल तर उ°रदाÂयाकडून खुÐया ÖवŁपात उ°र मागिवणे आवÔयक असते. ÿijावली पĦतीĬारे मािहती गोळा करतांना येणाöया अडचणी:- संशोधकाला ÿijावली पĦतीĬारे मािहती गोळा करतांना साधारणत: पुढील ÿमाणे अडचणी येतात. १) ÿijावली िदलेÐया सवª उ°रदाÂयांकडून मािहती भłन येईल याची श³यता कमी असते. २) कधी कधी पूणª ÿijावÐया भłन येत नाही. ३) काही ÿijांची उ°रे संिदµध असतात, उ°रे मुīाला धłन नसतात. ÿijावली पĦतीĬारे िमळालेÐया मािहतीमधून संशोधकाला आवÔयक ती मािहती िनवडावी लागते, Âया मािहतीचे पृथकरण कłन वगêकरण व िवĴेषण करावी लागते. Âयातून िनÕकषª काढून उपलÊध मािहतीचा पुरावा Ìहणून संशोधक आपÐया संशोधनात कł शकतो. मुलाखत पĦती :- संशोधनासाठी मािहती गोळा करतांना मािहती गोळा करÁया¸या इतर साधनांÿमाणेच गतकालीन घटनेसंदभाªत समकालीन Óयĉìची ÿÂय± मुलाखत घेऊन संशोधनासाठी munotes.in
Page 112
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
112 आवÔयक मािहती गोळा करता येते. समकालीन िवषयासाठी संशोधन करतांना मािहती गोळा करÁयाची मुलाखत पĦती उ°म साधन आहे. मुलाखत पĦतीमुळे संशोधन िवषयाशी सबंिधत Óयĉéकडून जाÖतीत जाÖत मािहती िमळिवता येते. संशोधकांनी मुलाखत पĦतीचा वापर करतांना मुलाखतीची उिĥĶे,Öवłप व ÓयाĮी याचा िवचार करणे आवशक असते. मुलाखत पĦती हा ÿijावली पĦतीचा ŀÕय ÿकार आहे. मुलाखत पĦतीमÅये ÿijकताª व उ°रदाता यांचा ÿÂय± संपकª येत असतो. Âयामुळे जाÖतीत जाÖत मािहती संशोधकाला िमळू शकते. मुलाखत पĦती¸या मयाªदा:- डॉ. ®ीिनवास सातभाई यांनी Âयां¸या इितहास लेखनशाľ या úंथात मुलाखत पĦती¸या काही मयाªदा पुढीलÿमाणे सांिगतली आहे. १) समकालीन इितहास लेखनाकåरताच मुलाखत पĦतीचा उपयोग होतो. २) मुलाखत पĦतीĬारे िमळालेली मािहती अचूक असेलच याची खाýी नसते. ३) मुलाखतीमधून िमळालेली मािहती पूवªúहदुिषत असू शकते. ४) संशोधकाला अपेि±त असलेलीचं मािहती िमळेल असे नाही. ५) मुलाखत ही जीवंत Óयाĉìचीच घेता येते. मुलाखत पĦतीचे फायदे:- समकालीन संशोधन िवषयासाठी मािहती गोळा करÁयाची मुलाखत पÅदती हे उ°म साधन आहे. मुलाखत पĦतीचे फायदे पुढील ÿमाणे सांगता येतील. १) मुलाखत पĦतीमÅये संशोधक व मुलाखतदार यां¸यात ÿÂय± संवाद होत असÐयामुळे मुलाखतदाराची मानिसकता पाहòन संशोधकाला हवी ती मािहती िवचारता येते. २) मुलाखत पĦतीĬारे ÿÂय± संवाद होत असÐयामुळे संशोधन िवषया¸या संदभाªत नवीन मुदे, नवीन पैलू समोर येतात, Âयामुळे संशोधनाला एक नवीन िदशा िमळते. ३) मुलाखत ही Åवनीिफती¸या ÖवŁपात जतन कłन ठेवता येते, मुलाखत Åवनी मुिþत अथवा मुलाखतीचे िचýीकरण केÐयास पुÆहा पुÆहा अËयासासाठी संशोधकाला उपयुĉ ठł शकते. मुलाखत घेतांना ¶यावयाची काळजी:- संशोधकाला मुलाखतीमधून िमळणारी मािहती पुरावा Ìहणून वापरायची असÐयामुळे िमळालेÐया मािहतीची िवÖवसिनयता पडताळून पाहणे गरजेचे आहे. डॉ. शांता कोटेकर यांनी मुलाखत घेतांना संशोधकांनी पुढील ÿमाणे मुलाखतीची पूवª तयारी करावी असे सांिगतले आहे. १) संशोधकाला मुलाखतदाराची संपूणª मािहती असायला पािहजे. २) मुलाखत घेतांना मुलाखत घेणारा व देणारा यां¸यात सुसंवाद िनमाªण Óहायला पािहजे. ३) मुलाखतदाराची मानिसकता, Âया¸या आवडी िनवडी, िवचार ÿणाली तसेच मुलाखत दाराला सोयीची वेळ असेल तीच वेळ मुलाखतीसाठी िनधाåरत केली पािहजे. munotes.in
Page 113
तÃय संकलन पĦती
113 ४) संशोधन िवषयासाठी अपेि±त मािहतीची पूवªकÐपना मुलाखतदाराला संशोधकाने िदÐयास जाÖतीत जाÖत मािहती िमळिवता येईल. ५) मुलाखतीपूवê िवचारावाया¸या ÿijांची िनिIJती करावी. संशोधनाकåरता मािहती गोळा करÁयासाठी मुलाखत घेणे हे एक तंý आहे, Âयाचा कौशÐयाने वापर करणे आवÔयक आहे. मुलाखतीĬारे िमळणारी मािहती ही संशोधक पुरावा Ìहणून वापरत असÐयामुळे मुलाखतीĬारे िमळालेÐया मािहतीची िवÖवसिनयता तपासून पाहणे आवशक आहे. संशोधनासाठी मािहती गोळा करÁयाची मुलाखत पĦत उपयुĉ असली तरी यातील मयाªदा ल±ात घेऊन संशोधकांनी मुलाखत पĦतीचा उपयोग करणे उिचत ठरेल. आपली ÿगती तपासा- १. ऐितहािसक संशोधनातील ÿijावली पĦतीचे महßव वणªन करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. मुलाखत पĦतीतील तंýे ÖपĶ करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ७.७ सारांश संशोधकाने संशोधन समÖया ŀĶीकोन िनिIJती केÐयानंतर संशोधकाला आपÐया संशोधन िवषया¸या संदभाªत िविवध िवĵसनीय मािहती गोळा करावी लागते. ऐितहािसक साधनांिशवाय इितहास इितहास लेखन करता येत नाही. ऐितहािसक मािहती िमळिवÁयासाठी कोणÂया ľोत साधनांचा वापर संशोधकाने करावयाचा कोणÂया पĦतीने करायचा याचा िवचार संशोधकांनी करायचा असते. संशोधनाकåरता सव¥±ण िकवा िनरी±ण पĦती, ÿijावली पĦती, मुलाखत पĦती¸या माÅयमातून साधन सामुúी गोळा केÐया जाते. मािहती गोळा करÁया¸या या सवª पĦती¸या मयाªदा व फायदेही आहेत. संशोधक संशोधन िवषया¸या अनुषंगानी मािहती गोळा करÁयाकåरता एक िकवा सवªच मािहती संकलना¸या पĦतéचा उपयोग करणे उिचत ठरेल. munotes.in
Page 114
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
114 ७.८ ÿij अ) पुढील ÿijांची सिवÖतर उ°रे िलहा. १) इितहासाचे साधन Ìहणजे काय? २) ऐितहािसक साधनांचे ÿकार सांगा? ३) ऐितहािसक साधन सामुúी संकलन पĦतéची मािहती िलहा? ब) टीप िलहा १) ÿाथिमक साधने २) दुÍयम साधने ७.९ संदभª १) डॉ. शांता कोठेकर, इितहास तंý आिण तÂव²ान, ®ी. साईनाथ ÿकाशन, नागपूर,२००५. २) डॉ. ®ीिनवास सातभाई, इितहास लेखनशाľ, शिशकांत िपंपळापुरे, िवīा बु³स पिÊलशसª औरंगाबाद, २०११. ३) ÿभाकर देव, इितहास - एक शाľ, कÐपना ÿकाशन नांदेड, २००२. ४) ÿशाÆत देशमुख, इितहासाचे तÂव²ान, िवīा बु³स पिÊलशसª औरंगाबाद, २००५. munotes.in
Page 115
115 ८ľोतांचे िवĴेषण आिण सामाÆयीकरण घटक रचना ८.० उिĥĶे ८.१ ÿÖतावना ८.२ सामाÆयीकरण ८.३ ऐितहािसक ŀिĶकोण आिण सामाÆयीकरण ८.४ सामाÆयीकरणाची उपयुĉता ८.५ सामाÆयीकरणातील अडचणी ८.६ ऐितहािसक घटनांचे िवĴेषण ८.७ सारांश ८.८ ÿij ८.९ संदभª ८.० उिĥĶे हे ÿकरण वाचÐयानंतर • सामाÆयीकरण आिण Âयाची संशोधनातील अपåरहायªता समजून येईल • मािहती ľोत आिण Âयां¸यापासून िमळालेÐया मािहतीचे सामाÆयीकरण याची मािहती िमळेल • ऐितहािसक घटनांचे ÖपĶीकरण व िवĴेषणासाठी उपयुĉ बाबी समजतील ८.१ ÿÖतावना इितहास वÖतुिÖथतीने मांडला जातो आिण वÖतुिÖथतीचे संकलन करÁया¸या माÅयमाला सामाÆयीकरण असे Ìहणतात. ऐितहािसक तÃये सादर करÁया¸या संपूणª ÓयवÖथेमÅये सामाÆयीकरण मूळ आहे. इितहासकार भूतकाळाची मािहती गोळा करतात आिण कालøमानुसार øमबĦ करतात. Âयानंतर Âयाचा अथª ÿकट होतो. ऐितहािसक सामाÆयीकरण Ìहणजे तÃयांमधील संबंध होय. ही सरलीकरणाची एक नैसिगªक ÿिøया आहे. संशोधक सवª घटनांमधील एकमेकांशी संबंधीत अशी सामाÆय वैिशĶ्ये शोधून काढतो. सामाÆयीकरण या कÐपनेत ऐितहािसक बाबी एकमेकांना सŀश असतात. या साधनाĬारे इितहासकारांना Âयांची संशोधन सामúी समजते आिण इतरांना Âयांची तÃये समजून देÁयाचा ÿयÂन ते करतात. घटना इÂयादéचे िवĴेषण आिण ÖपĶीकरण नेहमीच सामाÆयीकरणाĬारे केले जाते. munotes.in
Page 116
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
116 ८.२ सामाÆयीकरण सामाÆयीकरण करणे ही खूप गुंतागुंतीची ÿिøया आहे, ºयात इितहास लेखनातÐया सवª महÂवा¸या िठकाणांची ÖपĶ मािहती असते. ऐितहािसक मािहती काळजीपूवªक गोळा केली जाते, तपासली जाते आिण छाननी केली जाते, गटबĦ केली जाते, नंतर िविवध वेगÑया ÿकार¸या ÿिøयेतून ती मािहती जात असते. याकåरता िभÆन कौशÐय आवÔयक आहे, िजथे ऐितहािसक संĴेषण सादर करÁयासाठी बरेच िनरी±ण आवÔयक आहे. ही ÿिøया आपÐयाला असं´य तÃयांमधील कोणÂया ÿकारचे नातेसंबंध अिÖतßवात आहे हे सांगते. हे िवĴेषणाचे उ¸च Öवłप आहे. सामाÆयीकरणातून तयार केलेÐया सूýाने काही ÖवीकारलेÐया मानकांची पुĶी करता येते. ऐितहािसक तÃये गोळा करताना नवीन नŌदी शोधÁयासाठी सखोल शोध घेऊन पåरिÖथतीशी सामोरे जावे लागते ºयायोगे मािहतीतील कमतरता दूर करता येते. सामाÆयीकरणामÅये नावे व तारखा वगळता संपूणª कालावधीसाठी एकसमानता िमळवून तयार केलेली सूýे वापरली जातात. सूýात वापरलेली भाषा फĉ वणªनाÂमक शÊदांचा वापर कłन सोपी, अचूक आिण ÖपĶ असणे आवÔयक आहे. सामाÆय तÃये आिण अिĬतीय तÃयांमधील फरक असणे आवÔयक आहे. सामाÆय तÃये अशा घटना असतात ºयांची वारंवार पुनरावृ°ी होते. आपÐयाला ÓयाĮी आिण कालावधी िनिIJत करावा लागतो. समान सूýानुसार सवª वैयिĉक ÿकरणे एकिýत कłन समावेशक तÃये एकý केली जातात व अखेर जुळणारे िनÕकषª कढले जातात. एखादी िविशĶ ÿथा िकंवा सवय कशी िवकिसत झाली आहे, याबĥल आपण एखादे सूý तयार करणार असÐयास, Âयातून पुढे गेलेÐया िविवध गोĶी आपण ल±ात घेतÐया पािहजेत. सवयीतील सवª बदलांची तुलना केÐयास, उÂøांतीचा सामाÆय मागª िनिIJत करणे श³य होईल. सवª िनÕकषª एका ठरािवक सा¸या¸या घटने¸या पुनरावतêची पुĶी करतात आिण Âया घटनेतील सामाÆय वैिशĶ्ये दशªिवतात. बी. शेख अली यां¸या मते, जेÓहा ठरिवक कृतéचे इतर अनुकरण करतात तेÓहा तो पिहला टÈपा आहे. दुसöया टÈÈयामÅये अनुकरण व माÆयता यानंतर निवन िवचार Łजतो. वापर परंपरा बनते आिण Âयाचे Łपांतर अिनवायª रीती िकंवा िनयमात होते. ही परंपरा आिण अिधकाराची शेवटची अवÖथा आहे. शेवटी काही समाजामÅये या िनयमावर टीका केली जाते आिण तकªसंगत बदलावर पåरणाम होतो. सुधारणांचा हा टÈपा आहे. एखाīा इितहासास टÈÈयाटÈÈयाने अËयास करÁयास, िनसगाªचा शोध घेÁयास आिण योµय शÊदांत वणªन करÁयास स±म असणे आवÔयक आहे. हे वेळ आिण åरĉ ÖथानांमÅये अिÖतßवात असलेÐया सामाÆय तÃयांचा संदभª देते. येथे न³कì काय केले जाते ते Ìहणजे ÿÂयेक टÈÈयावर सवयीतील बदलाची पĦत काळजीपूवªक पाळणे आिण इतर भागातÐया सवयी¸या संदभाªत हे तपासून पहाणे आिण Âया पĦतीमÅये समानता अिÖतßवात असÐयाचे शोधून काढणे. जर उ°र सकाराÂमक असेल तर असा िनÕकषª काढू शकतो कì बहòतेक ÿÂयेक बाबतीत वतªणुकìची पĦत समान आहे. जर आपÐयाला युĦासाठी जबाबदार घटक जाणून ¶यायचे असतील तर आपÐयाला खोल मानवी हेतू, महßवाकां±ा, लोभ याची चौकशी करÁयाची गरज आहे. munotes.in
Page 117
ľोतांचे िवĴेषण
आिण सामाÆयीकरण
117 जर आपÐयाला एखाīा वणªनाचे आकलन करÁयासाठी सूýाची आवÔयकता असेल तर दोन नैसिगªक ÿलोभन आहेत ºयाचा आपण काळजीपूवªक अËयास केला पािहजे. जेÓहा एखादी Óयĉì Öवत:ची Öतुती करते तेÓहा आपण Âया¸या सवª दाÓयांवर िवĵास ठेवÁयापूवê आपण सावधिगरी बाळगली पािहजे. दुसरे Ìहणजे काÐपिनक बाबéचा वापर करÁयाचा धोका टाळला पािहजे. ८.३ ऐितहािसक ŀिĶकोण आिण सामाÆयीकरण सामाÆयीकरणे हाती घेतलेÐया काही इितहासकार आिण समाजशाľ² Ìहणजे- कालª मा³सª, मॅ³स वेबर, माकª Êलॉच, फना«ड āूडेल, एåरक हॉÊसबॉम, इमॅÆयुएल वालरÖटाईन, कॉÌत यांनी घटनांचे वगêकरण, िवĴेषण व सामाÆयीकरण केले आहे. Âयानंतर ²ानामÅये ÿगती झाली. टÈÈयाटÈÈयाने सवª संकÐपना आिण ²ान ÿकट होते Âयासाठी मुलभूत अËयासाची गरज आहे. या ऐितहािसक ²ानाचे काही ÿकार आहेत. सÂय िकंवा काÐपिनक; मूतª िकंवा अमूतª; आिण वै²ािनक िकंवा सकाराÂमक. अखेरचा टÈपा अथाªत पॉिझिटÓह Öटेज Ìहणजेच ÿÂय±वादी ŀिĶकोनाचा आहे. कॉÌत यांनी मापन केले कì या टÈÈयात िव²ान आिण उīोग यांचे वचªÖव आहे. Ìहणूनच मÅयकालीन काळा¸या इितहासावरील ईĵरी संकÐपनेचा धािमªक ÿभाव Âया¸याĬारे नाकारला गेला. कॉÌतने हा वै²ािनक आगमनाÂमक मागª, ºयायोगे तÃयांचे िनरी±ण, ÿयोग आिण नंतर सामाÆय कायīांची िनिमªती यांचा समावेश होता, Âयास इितहासा¸या लेखनातही लागू केला. अनुभववाīां¸या मते परंपरा, अनुमान, सैĦांितक तकª िकंवा कÐपनाशĉìĬारे िमळिवलेले ²ान हे ²ानाचे योµय łप नाही. तसेच धािमªक ÿणाली, तािकªक अनुमान, नैितक उपदेश आिण सािहÂय यां¸याĬारे िमळिवलेले ²ानाचे शरीर सÂयािपत आिण िवĵसनीय नाहीत. Âयां¸या मते अनुभवाने िमळालेले िकंवा अनुभवजÆय ²ान अिधक उपयुĉ व िवĵसनीय असते. सकाराÂमकवादी िकंवा ÿÂय±वादी इितहासकार असे मानत होते कì ²ानाचे एकमाý वैध ÖवŁप Ìहणजे ºयाचे सÂय ÿÖथािपत केले जाऊ शकते. सकाराÂमकवादी आिण अनुभववादी इितहासकार दोघेही ²ानाचे अÓयवहायª आिण सÂय न समजणारेअसे अनुमान नाकारतात. जॉन लॉक, जॉजª बकªले, डेिÓहड Ļूम आिण जॉन Öटुअटª िमल हे महßवाचे अनुभवजÆय इितहासकार होते. Âयां¸या तÂव²ानाचा मु´य गाभा असा आहे कì सवª ²ानात केवळ अनुभव आिण अनुभवां¸या माÅयमाने ÿाĮ झालेÐया तÃयांचा समावेश असतो. तर, अतéिþय शĉìने जगािवषयी कोणतेही केलेला दावा अथवा तािकªक अनुमानांना वाÖतिवकतेचा पाया नसतो. इितहासत²ांनी अनुभववादी तÂवानुसार भूतकाळातील संबंधात असलेÐया पुराÓयांवर भरवसा ठेवला पािहजे. समकालीनांनी भावनां¸या आधारे अËयास न करता वÖतुिÖथतीदशªक ŀĶीकोणातून जर इितहासकारांनी या ľोतांकडे बारकाईने पािहले तर ते भूतकाळाचे खरे िचý सादर कł शकतात. रांके¸या मते भूतकाळाचे िवĴेषण वतªमानकाळातील परीÖथीतीनुसार न करता भूतकाळातील ÿचिलत समाजÓयवÖथे¸या मापदंडानुसार Óहायला हवी. मागील काळातील लोकांची मनोवृ°ी व वागणूक Âया युगा¸या मानिसक व ÿचिलत मापदंडाĬारे समजली पािहजे. इितहासकारां¸या समकालीन मापदंडाने याकडे पािहले जाऊ नये. रांके ऐितहािसक ľोतां¸या उपयुĉेतेबाबत बाबतीत गंभीर असला तरी Âयां¸यावर Âयाचा आंधळा िवĵास नाही. ऐितहािसक ľोत हे िवĵसनीय असले पािहजे हे Âयाला माÆय होते. munotes.in
Page 118
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
118 भांडवलशाही सामािजक िनिमªती¸या िवरोधाभासाचे ÖपĶीकरण करणे ही मा³सªची ÿाथिमकता होती. भांडवल िनिमªतीची आिथªक Óया´या आिण Âयाचे मानवी जीवनातील करी हा मा³सªने Âयांचे जीवनकायª असÐयाचे मानले. एखाīा वÖतूचे मूÐय हे उÂपादन करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया सामािजकåरÂया आवÔयक ®म वेळेĬारे िनिIJत केले जाते. कामगार शĉì ही एक वÖतू आहे व Âयाचबरोबर वेतनाचीही देवाणघेवाण होते. कामगार शĉìचे मूÐय कामगार आिण Âया¸या कुटुंबाचे अिÖतÂव आिण देखभाल करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया मूÐया¸या समान असते. शेतीवर काम करणाöया शेतमजुराला िदÐया जाणाöया वेतनापे±ा Âया¸या øयशĉìचे मूÐय अिधक असते. सबÐटनª हा ऐितहािसक लेखनÿवाह अलीकडील काळात िवकिसत होऊ लागला आहे. सबÐटनª अËयासानुसार समाजातील िनÌन वगाªतील लोकांना ÿकाशात आणले. सबÐटनª हा शÊद िनÌन वगª आिण दुलªि±त असणाöया सामािजक गटांचे वणªन करतो आिण Âयांचा इितहास जाणून घेÁयात Łची दशªवतो. गायýी िÖपवाक यांनी सबÐटनª इितहासलेखना¸या मयाªदा दाखवताना हे ÖपĶ केले िक वंिचत घटकाबĥल इितहास लेखन करणाöया इितहासलेखकाना ÿÖथािपत ऐितहािसक परीभाषेतच बोलावे लागते. Âयांना Öवताची वेगळी पåरभाषा तयार करता येत नाही. Âयामुळे नवीन अनुभव िकंवा नव िनिमªती जुÆयाच भाषेत मांडÐयामुळे Âयां¸या लेखनाला मयाªदा येतात. शोिषत िकंवा वंिचत ÿवगाª¸या समÖया आिण Âया िवषयी भारतीय मिहलां¸या पåरिÖथतीकडे ल± वेधून घेत आहे, कारण वसाहतवादी व ÿÖथािपत इितहासलेखना¸या पुŁषवाचक स²ांचा वापर असÐयामुळे मिहलां¸या समÖयांना वÖतुिÖथतीदशªक लेखन करणे अवघड जाते. अशा ÿकार¸या इितहास लेखनात दुलªि±त अशा घटकांचा कोणताही इितहास नसतो आिण Âयांना बोलताही येत नाही Ìहणून मिहलावाचक इितहास लेखनाला सबलटनªला ऐितहािसक खाÂयांमÅये खरे ÿितिनिधÂव होऊ शकत नाही. डेिÓहड अनōÐड यांनी आिदवासé¸या बंडखोरी आिण मþास दुÕकाळ (१८७६-७८) यासार´या आिदवासी बंडखोरांसार´या आ°ापय«त दुलªि±त िवषयांची िनवड केली आहे. ते समकालीन सामािजक-राजकìय पåरिÖथतीत शेतकö यां¸या चेतना आिण कृती यावर देखील िलिहत आहेत. µयान पांडे यांनी १९१९-१९२२ मÅये अयोÅया येथील शेतक-यां¸या बंडखोरीचा आिण भारतीय राÕůवादावर होणाöया पåरणामांची मािहती िदली आहे. Öटीफन हेिमंगहॅमने १९४२ ¸या भारत छोडो चळवळीत बंडखोरीचे Ĭैत Öवłप दशªिवले. िमशेल फुको (१९२७-८४) उ°र आधुिनक इितहासाचा एक वेगळाŀĶीकोन देतो. ऑडªर ऑफ िथंµज, द आिकªऑलॉजी ऑफ नॉलेज, Âयां¸या लेखनात सामािजक जीवनातील अथª, सामÃयª आिण सामािजक वतªन यां¸यातील संबंध ÖपĶ करÁयासाठी Âयांनी 'िडसचिÓहªÓह रेिजÓहम', 'एिपसिटम' आिण 'वंशावळी' या संकÐपना मांडÐया. ८.४ सामाÆयीकरणाची उपयुĉता इितहासकारांचे कायª मािहती¸या वैधतेची चाचणी करणे िकंवा Âयांची सÂयता ÿमािणत करणे आिण Âयाचे ÖपĶीकरण देणे Ìहणजेच Âयासंदभाªत सामाÆयीकरण करणे आहे. एखाīा िविशĶ िवषयाची िनवड करणे िकंवा एखाīा िविशĶ िवषयावर जोर देणे हे संशोधना¸या ऐितहािसक Öवłपा¸या अनुसार Öवयंचिलतपणे िकंवा हेतुपुरÖसर अनुसरण केले जाते. ऐितहािसक शोध घेÁया¸या ÿिøयेमÅये इितहासकार काही वेळेस पåरिÖथतीनुसार तर कधी आपÐया munotes.in
Page 119
ľोतांचे िवĴेषण
आिण सामाÆयीकरण
119 आवडीनुसार िवषयाची िनवड करतात. Âयानुसार इितहासकार कधी आपÐयाला साÅय कराय¸या उिĥĶानुसार सामúीची िनवड करतो तर कधी िमळालेÐया ऐितहािसक सामúीनुसार नवीन िवषयाची मांडणी करतो. काही वेळेस काही गृहीतके मनाशी बांधूनच Âयानुसार अपेि±त पåरणाम साÅय करÁयाचा ÿयÂन केला जातो. काही वेळेस िमळालेÐया मािहतीस सÂय समजून ितचे सामाÆयीकरण केले जाते तर काही वेळेस िमळालेÐया मािहतीचे िवĴेषण कłन मगच सामाÆयीकरण केले जाते. एकिýत तÃये ÓयविÖथत करणे आिण गटबĦ करणे आवÔयक आहे. ÖपĶीकरण आिण कायªकारण, ÿेरणा आिण ÿभाव या दोÆही गोĶéचा समावेश आहे. इतर भाषांमÅये, िवĴेषण इितहासासाठी एक िशÖत Ìहणून महßवपूणª आहे. जमीनदार, शेतकरी, गुलाम िकंवा भांडवलदार एखाīा मािहतीपटाÿमाणे यांचे वणªन इितहासलेखनात येते पण ÿÂय±ात तो सामाÆयीकरणाचा पåरणाम आहे. िāिटशांनी मÅययुगीन काळाला मुÖलीम राजवटीचा काळ तर ÿाचीन भारत हा िहंदू राजवटीचा काळ Ìहणून संबोिधत केले. परंतु Âयांनी आपÐया राजवटीचे वणªन माý िùIJन राजवट असे वणªन केले नाही कारण हा संदेश Âयां¸या िलिहलेÐया आधारे अÿÂय±पणे इितहासा¸या धमाª¸या आधारे िवभागÐया गेलेÐया सामाÆयीकरणाĬारे थेट पसरतो. संसदीय भाषणावरील व संसदे¸या कायाªलयीन पुराÓयांवर आधाåरक इितहास Ìहणजे राजकारण आिण सरकार¸या धोरणांचे मु´य िनद¥शक असते. सरकार¸या कायाªचे सामाÆयीकरण Âयातून िदसून येते. आजही वृ°पýांĬारे ÿसूत गेलेले तÃय िकंवा बातÌया अथवा लेख हे पýकार, संपादक आिण वतªमानपýांचे मालक यां¸या सामाÆय िवचारांचे पåरणाम आहेत. Âयां¸या आधी¸या धारणे¸या ÿभावानेच हे सवª घडत असते िकंबहòना Âयांनी िदलेÐया लेखातून Âयां¸या िवचारांचा ÿभावाने िविशĶ घटकाबĥल अथवा समूहाबĥल सामाÆयीकरण िदसून येते. १) सामाÆयीकरणामुळे इितहासकारांना अनुमान काढÁयास मदत होते आिण कारण आिण पåरणाम िकंवा पåरणामांची साखळी तयार करतात. ते Âयाला तारखेचे िवĴेषण, अथª लावणे आिण ÖपĶीकरण करÁयास स±म करते. २) सामाÆयीकरण इितहासकारांना नवीन तÃये आिण ľोत शोधÁयासाठी उīुĉ करते. बö याचदा नवीन ąोतांना फĉ नवीन सामाÆयीकरणांĬारे योµयÿकारे आकलन केले जाऊ शकते. ३) सामाÆयीकरण इितहासा¸या िवīाÃयाªला िनबंध, अÅयायन, संशोधन पेपर याबाबतीत मदत करते. सामाÆयीकरण देखील Âयाने गोळा केलेली तÃये Âया¸या संशोधना¸या िवषयाशी संबंिधत आहे िक नाही हे शोधÁयात स±म करते. ४) सामाÆयीकरण इितहासकारांना चच¥साठी आिण Âयातून फलदायी िनÕकषाªची ÿिøया सुł करÁयास ÿवृ° करते. दुसö या इितहासकाराने केलेय कामात सादर केलेÐया सामाÆयीकरणाशी काहीजण सहमत असतील आिण ÂयामÅये संशोधन आिण िवचार करÁयासाठी नवीन मागªदशªक शोधतील. munotes.in
Page 120
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
120 ८.५ सामाÆयीकरणातील अडचणी १) इितहासात ÿÂयेक घटना एकपरीने अनोखी असते. परंतु काहीवेळेस असे िदसून येते िक Âयां¸यात काही समानता असूनही वेगळे वैिशĶ्य असते. Âयामुळे Âयांची एकमेकासोबत तुलना होते. जोपय«त अ²ात गोĶीची आपÐयाला मािहती असलेÐया गोĶीशी तुलना केली जात नाही तोपय«त आपण आकलन कł शकत नाही. एखादी घटना अिĬतीय िकंवा िविशķ आहे िक नाही हे दुसöया घटनासोबत तुलना केÐयािशवाय आपÐयाला समजत नाही. आहे. अशा पåरिÖथतीत इितहासकार अिĬतीय आिण सामाÆय यां¸यातील संबंधांचा अËयास करतो. उदाहरणाथª, भारतीय राÕůीय øांती ही अिĬतीय आहे परंतु Âयाची िविशĶता इतर øांतéशी तुलना कłनच समजली जाऊ शकते. २) पुÕकळ िवचारवंतांचे असे मत आहे कì अनेक सामाÆयीकरणांची अपुरी चाचणी केली जाते. इतर राÕůवादी øांतéनी िहंसाचार केला Ìहणून भारतीय राÕůीय øांती िहंसकही झाली पािहजे. हे एक चुकìचे सामाÆयीकरण होवू शकते. जागितकìकरणामुळे काही देशांमÅये ÿगती झाली Âयामुळे सवª देशांमÅये तशीच ÿगती होÁयाची श³यता आहे, हे एक सामाÆयीकरणाचे उदाहरण आहे. ३) मोजमाप ही एक अचूक वै²ािनक ÿिøया आहे. परंतु केवळ ठोस गोĶéसहच हे लागू केले जाऊ शकते. अमूतª गोĶी िकंवा कÐपना कोणÂयाही पåरमाणामÅये मोजÐया जाऊ शकत नाहीत. हे मनोवै²ािनक ÖवŁपा¸या तÃयांबĥल देखील उपयुĉ नाही. आपली ÿगती तपासा – १. इितहास संशोधनातील साधनांचे सामाÆयकरणाची ÿिøया Ìहणजे काय? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. सामाÆयीकरणाची उपयुĉता सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 121
ľोतांचे िवĴेषण
आिण सामाÆयीकरण
121 ८.६ ऐितहािसक घटनांचे िवĴेषण इितहासा¸या इितहासातील ÿितमांचे ÿितिबंिबत केलेÐया ÿितमांची चलत रचना तयार करÁयासाठी इितहासकारांना ऐितहािसक सामúीचा अथª लावणे आवÔयक आहे. यामुळेच समान ऐितहािसक दÖतऐवज अËयासूनही िनÕकषª वेगवेगळे असतात. Âयां¸या धरणांचा Âयां¸या इितहासलेखानावर व सामÆयीकरण ÿिøयेवर पडत असतो. ८.६.१ साăाºयवादी िवचारसरणीतून भारताचे इितहासलेखन साăाºयवादी िवचारसरणीतून भारताचे इितहासलेखन हे भारतीय संÖकृतीवर हÐला करते. जेÌस िमल¸या पुÖतकात ÖपĶपणे िदसून येतो. Âयांनी आपÐया इितहासात आिण िहंदू सËयते¸या अहवालात िलिहले आहे कì भारतीय गुणांमÅये उĦट आिण किनķ आहेत. Âयाचÿमाणे, अले³झांडरने केलेले भारतावरील आøमणाचे समथªन करतांना दुसरे िāटीश इितहासकार िÓहसेट िÖमथ याने हे िसĦ करÁयाचा ÿयÂन केला कì युरोिपयन लोक भारतीयांपे±ा युĦामÅये ®ेķ होते. तो पुढे Ìहणतो कì भारतातील कायम राजकìय अराजक, एकý येÁयाची आिण Öवतःवर योµयåरÂया राºय करÁयाची Âयांची असमथªता यामुळे भारतीयांना नेहमीच परकìय आøमकांची पयाªयाने बाहेरील लोकांची शासक Ìहणून गरज होती. याचमुळे िāटीशांचे शासन भारतात ÿÖथािपत झाले. माउंट Öतुअतª एिÐफÆÖटÆस नमूद करतो कì भारतात परदेशी Óयापार हा ÿामु´याने úीक आिण अरब करत आलेले होते आिण अरबांनी भारतावर मात केली. िāिटश इितहासकारांनी अनेकदा भारतीय संÖकृतीला कमी लेखÁयाचा ÿयÂन केला. भारतीय लोकांनी úीक लोकांकडून आपली संÖकृती घेतली असावी असा Âयांनी अंदाज वतªवला परंतु ते िसĦ करणारा कोणताही पुरावा माý िदला नाही. खभारतातील अंध®Ħा व वाईट चालीरीती यां¸यावर टीका कłन Âयांनी आपÐया राजकìय वचªÖवाचे समथªन केले. भारतीय समाजातील अपराधी आिण सती ÿथेवर Âयांनी टीकाľ सोडले परंतु Âयासोबतच पĦतशीरपणे युरोपमÅये समाजातील गुलामी ÿथा व धािमªक पगडा याकडे दुलª± केले. यामुळे भारतीय इितहासकार आिण तÂव²ानी Âयां¸या संÖकृती आिण संÖकृतीवरील हÐÐयाचा बचाव करÁयासाठी Öवतःच तयार झाले ºयामुळे जे ऐितहािसक लेखन घडले, याला भारतीय इितहासलेखनाचा राÕůवादी ÿवाह Ìहणून ओळखले जाऊ लागले. अशाåरतीने वेगवेगÑया लोकांमÅये ऐितहािसक सािहÂयाचे Öवłप, गुणव°ा आिण ÿमाणात फरक आहेत. ८.६.२ भारतीय राÕůवादी इितहासकारांचा मतÿवाह िāिटश साăाºयवादी इितहासलेखना¸या भारतािवłĦ¸या पूवªúहां¸या ÿितिøयेत भारतीय इितहासकारांचा मतÿवाह अिÖतÂवात आला. इितहासा¸या शोधात राÕůीय अिÖमता शोधणे आिण भारताला राÕůवादी राºय िसĦ करणे या उĥेशाने भारतीय राÕůवादी इितहासलेखन केले गेले. भारतीय राÕůवादी इितहासकारां¸या नवीन िपढीने राÕůीय अिभमानाने इितहासलेखन केले आिण Âयांची राÕůीय संÖकृती युरोिपयन लोकां¸या िवशेषत: िāटीश इितहासकारां¸या भारतीय राÕů आिण राÕůवादािवरोधात घडणाöया बदलां¸या िवरोधात उंचावÁयाचा ÿयÂन केला. आर.सी.मजुमदार Ìहणतात कì युरोिपयन इितहासकारांनी भारतीय राÕůीय समÖयातील अनेक मुद्īांचा गैरसमज केला आिण Âयां¸या लेखनात सवªý munotes.in
Page 122
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
122 Âयांची चुकìची मािहती िदली. ºया भारतीय इितहासकारांनी Âयांची दुŁÖती केली आिण ÿसंगी असे करताना भारतीय राÕůवादी ÿेरणा Łजतील असे लेखन देखील केले Âयांना भारतीय राÕůवादी इितहासकार Ìहणून ओळखले जाऊ लागले. राजनारायण, बंिकमचंþ चटजê यासार´या भारतीय राÕůवादी इितहासकारांनी Âयां¸या िलखाणात भारतीय धमª आिण समाजाचा बचाव केला. भारतीयांनी तसेच युरोिपयन संशोधन िवĬानांनी केलेÐया पुरातÂव संशोधनाने भारतीय संÖकृतीवरील आघात परतवून लावले. ÿाचीन भारतीय युरोिपयन संÖकृतीपे±ा िकतीतरी पुढे असÐयाचे दाखले Âयां¸या लेखनात येत असत, पयाªयाने आतादेखील भारतीय पुढे असÐयाचे ÿितिबंिबत केले गेले. िāिटश इितहासकारांनी भारतातील राजकìय आिण ÿशासकìय ÓयवÖथेला ÿÂयेक टÈÈयावर कमी लेखÁयाचा ÿयÂन केला. ते Ìहणाले कì भारतात अनेक पंथ आिण पंथ आहेत. Ìहणूनच, ते एक राÕů होÁयासाठी पाý होऊ शकले नाही. परंतु इितहासकार आर. के. मुखजê यांनी Âयां¸या ‘भारतीय मूलभूत एकता’ या अËयासपूणª ÿबंधात िहंदूंमÅये धािमªक एकता, अÅयािÂमक सहवास आिण अिखल भारतीय साăाºयाचा Âयांचा आदशª यापूवê भारतीय राÕůवादाचा पाया िनमाªण केÐयाचा उÐलेख केला आहे. ८.६.३ १८५७ चे बंड इ.स. १८५७ ¸या बंडखोरीिवषयी इितहासकारांनी वेगळी मते िदलेली आहेत. उठाव पूवªिनयोिजत आिण संघिटत िनयोजनाचा पåरणाम, िकंवा तो एक उÂÖफूतª उदय होता, तर चरबीयुĉ काडतुसे जारी केÐयाने संतĮ झालेÐया िशपाई यांचा उठाव होता इÂयादी मते Óयĉ केली. बö याच लेखकांची उठावा¸या Öवłपािवषयी िभÆन आिण िवरोधाभासी मते देखील आहेत. हा िवþोह होता कì राÕůीय ÖवातंÞयाचा युĦ यावłन बरीच मते पुढे आली आहे. एस.बी. चौधरी यांनी, १८५७ ¸या बंडाचा िवचार केला कì ‘परकìय स°ेला आÓहान देÁयाचा अनेक वगाªतील लोकांचा पिहला संयुĉ ÿयÂन, असे वणªन केले आहे. आर.सी. मुझुमदार सार´या िवĬान इितहासकाराने, सवªसामाÆयांनीही यात भाग घेतला असला तरी हे बंड मु´यÂवे िशपायांचे काम असÐयाचे मत Óयĉ केले आहे. पुढे आणखी एक मत होते कì िवदेशी स°ाधीशांना देशाबाहेर घालवÁयासाठी आिण ते पूणªपणे Öवतंý करÁयासाठी हा बंड हा ÖवातंÞयाचा राÕůीय युĦ आहे. िāिटशां¸या भारतावरील हÐÐयाचा ÿितकार करÁयासाठी, भारतीय इितहासकारांनी Âयां¸या इितहासाचा पुनवाªपर करायला सुŁवात केली आिण देशाबाहेर राÕůवादाला ओढायला सुŁवात केली. िवनायक दामोदर सावरकर यांनी १८५७ ¸या उठावा¸या इितहासाचे पुनल¥खन कłन Âयाला भारतीय ÖवातंÞयाचे पिहले युĦ Ìहटले. एस.बी.चौधरी यां¸या ‘भारतीय सैÆयात मÅये नागरी बंड’ Ìहणून हा उठाव हे राÕůीय ÖवातंÞय युĦ Ìहणून दशªिवले. िāटीशां¸या िवखारी ÿचाराला रोखÁयासाठी िहंदू-मुिÖलम यां¸यात एकì नसणे हा एक मोठा अडथळा होता. भारतीय इितहासा¸या पुनÓयाª´याणाची ÿिøया पुढे ताराचंद यांनी पुढे केली. Âयां¸या या पुÖतकात, “भारतीय संÖकृतीवरील इÖलामचा ÿभाव” या पुÖतकात, िहंदू-मुिÖलम संÖकृती एकिýतपणे Âयांना भारतीय राÕůात एकिýत केÐयाचा दावा आहे. अशाÿकारे, भारतीय इितहासाचे पुनल¥खन हा भारतीय राÕůवादी ÿवाहाचा ÿमुख िवषय बनला. munotes.in
Page 123
ľोतांचे िवĴेषण
आिण सामाÆयीकरण
123 ८.६.४ मा³सªवादी ÖपĶीकरण भारतीय इितहासलेखना¸या मा³सªवादी इितहास लेखनÿवाहात कथालेखन व वणªनाÂमक पासून ÖपĶीकरणाÂमक व अथª लावणा-या या इितहासा¸या लेखनात बदल घडवून आणÁयासाठी जाणीवपूवªक ÿयÂन केले गेले. पåरवतªना¸या या ÿिøयेत या इितहासकारांनी वÖतुिÖथतीचे वणªन करÁयाकरता, इितहास आहे हे िसĦ करÁयासाठी घटनांवर नÓहे तर घटनेमागील आिथªक व राजकìय हालचालéवर अिधक जोर िदला. Âयांनी फĉ घटनांचे वणªनच केले नाही. Âया इितहासकारांचे ÖपĶीकरण कालª मा³सª¸या ऐितहािसक तÂव²ानापासून Ìहणजेच ĬंĬाÂमक भौितकवादातून आले आहे. या नवीन ŀिĶकोनचे सार हे सामािजक आिण आिथªक संÖथा यां¸यातील संबंध आिण ऐितहािसक घटनांवरील पåरणामा¸या अËयासामÅये आहे. उदाहरणाथª, मनातील वेगवेगÑया ÿijां¸या संचासह ľोतांचे पुÆहा वाचन हे यात अपेि±त आहे. डी. डी. कोसंबी यांनी मृत भूतकाळाचा अËयास करÁयासाठी तुलनाÂमक पĦत आिण अÆवेषणचे अंतःिवषय तंý अवलंिबले. या¸या मदतीने भूतकाळाची पुनरªचना करÁयाचा ÿयÂन केला पुरातÂव ľोतांचा तसेच Âयांनी संÖकृत आिण ÓयुÂप°ी िवषयक िवĴेषणाचा वापर आयª व गैर-आयª घटकांचा अËयास करÁयासाठी केला. िबपन चंþा यांनी आपÐया ‘इंिडअन Öůगल फॉर इंडीप¤डÆस’ मÅये क¤िāज Öकूल आिण भारतीय राÕůवादी¸या साăाºयवादी ŀिĶकोनापे±ा िभÆन असÐयाचे मत मांडले आिण असे मत मांडले कì भारतीय राÕůीय चळवळ ही ती काळाची गरज असÐयाचे ÿितपादन केले. ते पुढे नमूद करतात कì भारतीय राÕůीय चळवळीस संरिचत बुºवाª चळवळ Ìहणून संबोधतात. आपÐया ‘आधुिनक भारतातील जातीयवाद’ मÅये, िबपन चंþा यांनी हे नाकारले, कì जातीयवाद हा केवळ ऐितहािसक अपघात िकंवा ĬंĬाÂमक षड्यंýांचे उÂपादन आहे . ते वसाहतवादा¸या उपज उÂपादनांपैकì एक होते. जमातवाद हा बö याचदा िवकृत ÖवŁपात पुढे येतो. Âयाचे सामािजक तणाव िकंवा वगª संघषª Ìहणून चुकìचे वणªन केले जाते. जातीयवादाचे िवĴेषण करताना ते Ìहणतात कì ते १८५७ ते १९३७ या काळात जातीयवादाचे Öवłप काहीसे मवाळ होते. पुढे १९३७ नंतर जमातवाद Ĭेष, भीती मानसशाľाचे आिण असमंजसपणा¸या राजकारणावर आधाåरत फासीवादी बनले, िāटीशांनी जातीय रंगवला आिण मुिÖलम लीगला मुिÖलमांचा एकमेव अिधवĉा Ìहणून माÆयता िदली . ८.६.५ अिहंसे¸या तßवाचे आिथªक िवĴेषण भारतीय मा³सªवादी इितहासशाľ²ांनी, इसवीसनपूवª सहाÓया शतकामÅये बौĦ आिण जैन धमाª¸या अिहंसे¸या तÂवाचा पुरÖकार केला, Âयामागे एक आिथªक कारण असÐयाचे ÖपĶीकरण िदले. डी.डी.कोसंबी Ìहणतात कì पाली कथां¸या आधारे हे ÖपĶ होते िक ÿाणी आहòती िदÐया जाणारी य²ांमÅये वैिदक िवधी नुसार मोठ्या ÿमाणात जनावरांची क°ल केली गेली, ºयामुळे गंगा खो-यातील नवीन कृषीसंÖकृतीला शेतीवर गुरेढोरांची अिवĵसनीय टंचाई िनमाªण झाली. वÖतुतः या कृषीसंÖकृतीला लोकसं´या पोसÁयासाठी शेतीतून शेती िमळÁयासाठी पशुधन संप°ीची जपणूक व वृिĦंगत करणे आवÔयक होते. कोसंबी पुढे Ìहणतात कì, य², जैन आिण बौĦ धमाªसाठी िवनामुÐय ÿाÁयांची सं´या वाढवून िनयिमत शेतीवर येणारा ताण टाळÁयासाठी, इसवीसनपूवª सहाÓया शतकामÅये पशुपालन, गोवंश हÂयाबंदीची व मधमाÔया पाळÁयाची ÿथा तयार केली गेली. munotes.in
Page 124
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
124 ८.६.६ जातीचा अथª इरफान हबीब यांनी आपÐया ‘इंटरिÿटéग ऑफ इंिडअन िहÖटरी’ मÅये इितहासा¸या वणªनावर नÓहे तर अथª लावÁयावर भर िदला. ते Ìहणतात कì भूतकाळाचे ÖपĶीकरण करणे आवÔयक आहे कारण इितहासकार ºया गोĶéना भूतकाळाचा पुरावा मानतात Âया गोĶी Âया घटना पुÆहा घडवून आणू शकत नाहीत.इितहासात काही संदभª åरĉ असतात. समाज कसा चालतो,एखादी गोĶ करÁयासाठी लोक कशा ÿकारे ÿवृ° होतात आिण िविवध पåरिÖथतीत िविवध गोĶी करÁयास ते कसे स±म आहेत हे समजून या åरĉ जागा भरÐया जाऊ शकतात. अशा ÿकारे इितहासकारां¸या वैयिĉक िनणªयामुळे आिण चुकां¸या मदतीने केलेले ÖपĶीकरण इितहास अिधक चांगÐया ÿकारे समजÁयास मदत करते. Âयाच कायाªत ते Ìहणतात कì मÅययुगीन भारतीय अथªÓयवÖथाही सरंजामी अथªÓयवÖथेपे±ा वेगळी सामािजक रचना होती. कामगार ÿिøये¸या आधारे, अितåरĉ मूÐयाचे िनÕकषª काढून आिण अितåरĉ उÂपादन िवतरणा¸या आधारावर ते असे सांगतात. इरफान हबीब यांनी ‘भारतीय इितहासातील जात आिण पैसा’ या दुसö या कामात असे Ìहटले आहे कì, ®म िवभागून जात हा सवाªत कठोर ÿकार होता, तो भाग आिण उÂपादनाशी संबंिधत होता. या कठोर ÿकार¸या वगाª¸या शोषणाचे मु´य लाभाथê वैīकìय समाजातील कुलीन आिण जमीनदार यांचे शासक वगª होते. ८.६.७ अकबरा¸या धोरणांचे िवĴेषण १५८९-९० मÅये अकबरने अबुल फजलला Âया¸या कारिकदêचा इितहास तयार करÁयाचे आदेश िदले. अबुल फजलला मदत करÁयासाठी स±म लोक िनयुĉ करÁयात आले होते. अबूल फझल अकबराला वैिĵक मनुÕय Ìहणून सादर करतो. अकबराचे Åयेय असे होते कì तो लोकांना łढीवादी बाबéपासून मुĉì देइल आिण Âयांना सÂयाकडे घेऊन जाईल आिण समरसतेचे वातावरण तयार करेल, जेणेकłन िभÆन पंथांचे लोक शांतता व सौहादाªने जगू शकतील. अकबर याने बदायुनीला महाभारतचे संÖकृत भाषांतर पिशªयन भाषेत करÁयासाठी िनयुĉ केले. बदायुनी हा इितहासाचा आिण सािहÂयाचाही िवīाथê होता. अकबरा¸या कारिकदêची योµय जाणीव होÁयासाठी हे अबुल फजल¸या अकबरनामाबरोबरच बदायनéचे दुसरे खंड अËयासणे गरजेचे आहे. अबुल फजल अकबराची Öतुती करÁयास उदार आहे तर बदायुनी अकबर¸या धािमªक धोरणावर कडक टीका करतो. ८.६.८ छýपती िशवाजी महाराजां¸या िहंदवी Öवराºयाचा अथª छýपती िशवाजी महाराजांनी Öथापन केलेÐया िहंदवी Öवराºयािवषयी िविवध सांÖकृितक अथª आहेत. िहंदवी Öवराज ही सामािजक-राजकìय चळवळéकåरता, देशािभमान वाढवÁयासही आिण इतर संदभाªत वापरली जाणारी सं²ा आहे. सतराÓया शतकापासून महाराÕůाची राजकìय िøयाशीलता, राजा िशवाजéचा आदशª आिण आधुिनक िश±णाचा ÿभाव महाराÕůातील िविशĶ राÕůवादी भावने¸या ŀĶीने अनुकूल होता. जोितराव फुले, बाळ गंगाधर िटळक, िव. दा. सावरकर, िव. का. राजवाडे आिण इतर अनेक िवचारवंतांनी आिण इितहासकारांनी राजा िशवाजीने ÖथापलेÐया Öवराºयािवषयीचे आपले भाषांतर सादर केले. munotes.in
Page 125
ľोतांचे िवĴेषण
आिण सामाÆयीकरण
125 जोितराव फुले यांनी राजा िशवाजी यांचे कुळवािडभूषण असे वणªन केले, Ìहणजे शेती करणारे आिण सामाÆय लोकांसाठी काम करणारा राजा. जोितरावांनी जून १८६९ मÅये िशवाजीराजांवर पोवाडा ÿकािशत केला. गायी आिण āाĺणांचे र±क Ìहणून िशवाजीची िवīमान ÿितमा जोितरावांनी नाकारली. फुले यां¸या ÌहणÁयानुसार िशवाजी बहòजनांचे राजा होते. ÿ´यात इितहासकार जदुनाथ सरकार यांनी आपÐया ‘िशवाजी अंड िहज टाईÌस’ मÅये Ìहटले आहे, राजा िशवाजी यांचे धािमªक धोरण अितशय उदारमतवादी होते. नरहर कुłंदकर यांनी ®ीमान योगी या कादंबरी¸या ÿÖतावनेत िशवाजी महाराज यांना धािमªक Ìहणून संबोधले आहे,पण ते धमा«ध नÓहते असे देखील Ìहटले आहे. िव. दा. सावरकर यांचे लेखन िशवाजी राजांना िहंदूंचा राÕůीय नायक Ìहणून ÿ±ेिपत करणारे होते. समकालीन पाIJाÂय लेखकांनी आिण ÿवाशांनी िशवाजी महाराजांचा सजगपणा, धाडस, सवª धमा«चा आदर करÁयाचे धोरण यािवषयी संदभª नमूद केले आहेत. आपली ÿगती तपासा- १. ऐितहािसक संशोधनात िवĴेषणा¸या पĦतीचे महßव सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ८.७ सारांश ऐितहािसक ľोतांचे सामाÆयीकरण आिण अथª लावणे हे ऐितहािसक िलखाणातील ÿमुख घटक आहेत. सामाÆयीकरण Âयां¸यासंदभाªत नवीन समथªन देÁयास िकंवा ÿितवाद करणाö या पुराÓयां¸या शोधास ÿोÂसािहत करते. इितहासकारां¸या शÊदात भूतकाळाचा अथª लावणे, हे पूवê काय घडले याचे अËयासपूणª िववेचन असते. इितहासकारांचे मु´य काम Ìहणजे भूतकाळा¸या वणªनांवर आधाåरत मािहती आिण तÃये नŌदवणे आिण प±पातीपणा न घेता घटनांचा संपूणª øम लावणे हे आहे. ८.८ ÿij १) इितहास लेखनात सामाÆयीकरणाचे महßव सांगा. २) इितहासातील ÖपĶीकरण आिण सामाÆयीकरणाची भूिमका सपĶ करा. ३) इितहासा¸या ľोतां¸या ÖपĶीकरणासाठी जबाबदार असलेÐया घटकांची थोड³यात मािहती īा. munotes.in
Page 126
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
126 ८.९ संदभª १) आर. जी. कोिलंगवुड, इितहास आिण तßव²ानातील इितहासातील इतर लेखांची तßवे (संपादन. िवÐयम एच. űे आिण डÊÐयू. जे. Óहॅन डर ड्यूसेन), २००१. २) बी. शेक अली, इितहास: इट्स िथयरी आिण मेथड्स, मॅकिमलन पब. िदÐली, १९८८. ३) जे. एन. सरकार, िशवाजी अँड िहज टाईÌस ४) ए. आर. कुलकणê, िशवाजी¸या युगातील महाराÕů, डायमंड ÿकाशन, पुणे. munotes.in
Page 127
127 ९तळटीपा आिण úंथसूची घटक रचना ९.१ उिĥĶे ९.२ ÿÖतावना ९.३ तळटीपांचे महÂव ९.४ तळटीपा देÁयाचे उĥेश ९.५ तळटीपांचा वापर ९.६ तळटीपांचे ÿकार ९.७ तळटीपा देÁया¸या पĦती ९.८ तळटीपा देÁयाचे सामाÆय तंý ९.९ तळटीपा कुठे īाÓयात ९.१० तळटीपांचा दुŁपयोग ९.११ तळटीपांचे फायदे ९.१२ úंथसूची ९.१३ सारांश ९.१४ ÿij ९.१५ संदभª ९.१ उिĥĶे या घटका¸या अËयासानंतर िवīाथê स±म होतील. १) तळटीपांचे तकª समजून घेÁया° िवīाथê स±म होतील. २) संशोधन कायाªत तळटीपांचा वापर िवīाथê समजून घेतील. 3) तळटीपांचे िविवध ÿकार आिण Âयांचे वापर िवÅयाथê समजतील. ४) तळटीपांचे तोटे आिण तळटीपांचे गैरवापर िवīाÃया«ना समजेल. ५) úंथसूची¸या िविवध पĦती िवīाथा«ना समजेल. ९.२ ÿÖतावना संशोधनकायª करीत असतांना तळटीपा हा इितहास लेखनाचा अिनवायª भाग आहे. संशोधनात तळटीपा या तंýाला िवशेष महÂव आहे. संशोधन कायª कåरत असतांना संशोधक संशोधन िवषया¸या अनुषंगानी अनेक ÿाथिमक व दुÍयम साधनांमधून मािहती संकिलत munotes.in
Page 128
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
128 करीत असतो. संशोधनाकåरता संकिलत केलेÐया मािहतीमधून संशोधना¸या अनुषंगानी नवीन मुĥा, िवषय िमळत असतो, Âयासोबत िवषया¸या अनुषंगानी अ²ात असलेली मािहती समोर येते, तर काही साधनांमधून संशोधका¸या िवचारांना पुĶी देणारे संदभª सापडतात. संशोधनाÂमक इितहास लेखन करीत असतांना संशोधनाकåरता संकिलत केलेÐया मािहतीचा उपयोग संशोधक करीत असतो. इितहास लेखन करीत असतांना संशोधकानी वापरत असलेली ऐितहािसक मािहती कोठून ÿाĮ केली याचा उÐलेख लेखनात करणे अÂयावÔयक असते. संशोधकांनी ऐितहािसक पुराÓयांचे संदभª ÖपĶपणे नŌद केÐयािशवाय संशोधनाÂमक िलखाणाला िवĵसिनयता ÿाĮ होत नाही. संशोधनाला िवÖविÖनयता ÿाĮ कłन देÁयाचे कायª तळटीपा करीत असतात. ९.३ तळटीपांचे महÂव संशोधकांनी तळटीप व úंथसूची देÁयामागील संशोधकाचा उĥेश हा संशोधन कायाªत वापरलेÐया मािहतीचा ľोत सांगणे आहे. लेखकांनी संशोधनाÂमक िलखाणामÅये तळटीप िदÐयामुळे वाचकांना संशोधन िवषयाची अिधक मािहती हवी असÐयास तळटीपानंमÅये िनिदªĶ केलेÐया पुÖतकांचा आधार घेऊ शकतो, Âयाच ÿमाणे तळटीपांमुळे संशोधन िवÖविÖनयात ÿाĮ होऊन पुढील संशोधन कायाªसाठी ÿारंिभक िबंदू Ìहणून काम करतात. तळटीपांना ²ाना¸या मंिदरा¸या वाटेवर चढÁया¸या पायöया मानÐया जाऊ शकतात.पाठ्यपुÖतकांमÅये अशा तळटीपा ³विचतच आढळतात. पाठ्यपुÖतकांमÅये लेखकांनी वापरलेÐया पुÖतकांची यादी शेवटी िदलेली असते, माý Âयामुळे वाचकाला संशोधनातील िवधानाची पडताळणी करता येत नाही. तळटीपांमुळे वाचकांना संशोधनातील िवधानांची, मािहतीची पडताळणी करता येते. उदा. भारतातील जाितÓयवÖथेला वैिदक वाđयात माÆयता िदली आहे, असा सरळ उÐलेख केला तर वाचकाला एक अÖपĶ कÐपना येते. याच वा³याला ऋµवेदा¸या दहाÓया "मंडला" मधील पुŁषसूĉ जातé¸या िनिमªतीचा संदभª देते अशी तळटीप िदली तर Âया िवधानाला िवÖविÖनयता ÿाĮ होते, Âयाचÿमाणे संशोधकांना Öवतःहóन अिधक संशोधन करÁयास ÿवृ° केले जाऊ शकते, Âयामुळे संशोधनाला एक नवीन िदशा िमळू शकते. तळटीप देत असतांना लेखक पूणª ²ानाचा दावा कåरत नाही तर लेखकाने केलेÐया िवधानाची िवĵासाहªता सुिनिIJत करीत असतो व संशोधकांनासंशोधन कायª करÁयास ÿोÂसािहत करीत असतो. संशोधनात काही तांिýक सं²ा िकंवा इतर भाषेतून भाषांतåरत केलेले शÊद असू शकतात ºयांचे ÖपĶीकरण आवÔयक असते. वाचकां¸या या अडचणéचा अंदाज घेऊन तळटीप िदली तर वाचकांना िवषय समजÁयात मदत िमळत असते. तळटीपांमुळे वाचकाला िवĵास होतो िक, लेखकाला िवषयाची चांगली मािहती आहे. जर वाचकाला या िवषयाबĥल अिधक जाणून ¶यायचे असेल िकंवा िवधानां¸या वैधतेबĥल शंका असेल तर तो तळटीपांमुळे ÿाथिमक ľोताकडे जाऊ शकतो आिण िवषयात ÖवारÖय असलेÐया लोकांना ÿबोधन कł शकतो. ९.४ तळटीपा देÁयाचे उĥेश संशोधन कायाªत तळटीपा देÁयाचे चार उĥेश असतात असे डॉ. शांता कोठेकर यांनी Âयां¸या इितहास संशोधन: Öवłप व तंý या úंथात खालील ÿमाणे सांिगतले आहे. munotes.in
Page 129
तळटीप आिण úंथसूची
129 १) संशोधनाकåरता ºया ľोत साधनांमधून मािहती िमळाली असेल, Âयांचा ऋणिनद¥श करणे. २) संशोधनात केलेÐया िवधानांची पुĶी करणे. ३) संशोधनात उपिÖथत होणारे मुदे व Âयात उÐलेख केलेÐया Óयĉì िकवा ÿसंगाबाबत अिधक मािहती देणे. ४) संशोधनात पूवê येऊन गेलेÐया संदभाªचा पुÆहा िनद¥श करणे आवशक असÐयास पूवê¸या संदभाªचा उÐलेख करणे. संशोधकांनी संशोधनात नवीन मािहती िदली आहे व ती िवĵसनीय आहे हे पटवून देÁयासाठी ती मािहती कोणÂया साधनांमधून घेतली Âयाचा उÐलेख करणे आवशक असते. तळटीपा िदÐयामुळे संशोधन कायाªला भ³कम आधार िमळत असतो, संशोधन कायाªची िवĵसिनयता वाढत असते. तळटीपांमुळे संशोधकाला आपÐया मातांना पुĶी देता येते. संशोधन कåरता असतांना अनेक वेळा संशोधन िवषया¸या अनुषंगानी घटना िकवा Óयĉéची बरीच मािहती िमळत असते, ती सवªच मािहती संशोधनाकåरता आवÔयक असते असे नाही, माý सदर मािहती िदÐयास Âया िवषयावर नवीन ÿकाश पडत असतो. माý अशी मािहती अितशय लांबलचक नसावी. मािहती ÿाथिमक ÖवŁपाची असÐयास ती पåरिशķा¸या ÖवŁपात īावी. संशोधकांनी तळटीपां¸या माÅयमातून संदभª साधनांचा पुरावा िदÐयामुळे तो पुरावा इतर संशोधकांना तपासून पाहता येतो. संशोधकांनी एखादा िवचार जरी एखाīा úंथातून घेतला असेल तरीही Âयाचा उÐलेख तळटीपांमÅये करणे आवÔयक आहे. तळटीपा देÁयामागचा दुसरा उĥेश असा कì, वाचकाला सबंिधत िवषयावर अनेक संदभª देऊन Âयां¸या ²ानात भर घालणे असतो. तळटीपा िदÐयामुळे अनेक िवचार ÿवाह वाचकाला समजू शकतात. Âयामुळे Âयाची िवचारसरणी तयार होत असते. संशोधाकालाही तळटीपांमुळे एखाīा िवषयावर िकती संशोधन झाले आहे याची जाणीव होते. ९.५ तळटीपांचा वापर संशोधन कायाªत तळटीपा देणे अÂयंत आवशक आहे. संशोधन कåरता असतांना तळटीपा केÓहा व कÔया ÿकारे īायचे याचेही एक िविशĶ पĦत आहे. संशोधनात नवीन मािहती देणाöया िवधानांना Âयाचÿमाणे महÂवा¸या िवधानांना तळटीपा देणे आवÔयक असते. सवªसाधारण व सवाªना ²ात असलेÐया मािहतीसाठी तळटीपा देणे आवÔयक नाही. संशोधनात काही वाद्úÖथ मुīा असेल तर Âयास तळटीप देणे आवÔयक आहे, एका वा³यात िकवा पåर¸छेदात एकच मुīा असेल तर Âयाकåरता एकच तळटीप देणे आवÔयक असते. Âयाचÿमाणे संशोधकाची Öवताची िवचार, िवधाने व इतरांची िवधाने यातील भेद ÖपĶ करÁयाकåरता तळटीप देणे आवÔयक असते. तळटीपा या ÖपĶीकरना करीता तयार केलेÐया नोट्सपे±ा वेगÑया असतात. तळटीपा संशोधकाला संशोधना¸या संदभाªत नवीन मािहती िमळिवÁयाकåरता मागªदशªक Ìहणून काम करतात. Âयाचÿमाणे संशोधक ÿितकूल टीका टाळÁयासाठी तळटीपा देत असतो. munotes.in
Page 130
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
130 ९.६ तळटीपांचे ÿकार संशोधनात सामाÆयता तळटीपा देÁया¸या दोन पĦती आहेत. १) संशोधकाला एखादा मुīा ÖपĶ करावयाचा असतो Âयावेळेस तो मÅयेच तळटीप देऊन आपला मुīा ÖपĶ करीत असतो, यामागे संशोधकाचा उĥेश आपÐया िवचाराची पुĶी करणे हा असतो. २) संशोधक तळटीपेचा दुसöया ÿकारात आपÐया िवचारा¸या समथªनाथª अÖसल पुरावा देत असतो. अÔया पुराÓयामुळे वाचका¸या ²ानामÅये भर पडत असते. संशोधकांनी दोÆही ÿकार¸या तळटीपा अवधान राखून īाय¸या असतात. ९.७ तळटीपा देÁया¸या पĦती तळटीपा देÁया¸या िविवध पĦती आहेत. काही िवĬानांना तळटीपा एकाच पाना¸या खाल¸या भागात असाÓयात असे वाटते. Ìहणजे पाना¸या खाल¸या बाजूला तळटीपा īाÓयात कारण वाचकां¸या ŀĶीने ही पĦत सोयीचे असते. पृĶा¸या खाल¸या बाजूला आवÔयक Âया िठकाणी øमश: १., २., ३., असे आकडे देऊन Âया आकड्यानुसार खाल¸या बाजूला तळटीप देत असतात. या पĦतीत कधी तळटीपांचे øमांक पृķानुसार बदलत असतात. एका पृķावर जेवढी आकडे आले असतील तेवढीच असतात. Âया समोरील आकडे नंतर¸या पृķावर ÿकरणा¸या शेवटीपय«त िदले जातात. तळटीपा देÁया¸या दुसöया पĦतीत तळटीपा पृķा¸या खाली न देता ÿकरणा¸या सेवटी सलगपणे िदÐया जातात. या पĦतीमÅये øमांक ÿकरणाÿमाणे िदले जातात. मुþणा¸या ŀĶीने िह पĦत सोयीची आहे. तळटीपा देÁयाची ही पĦत मोठ्या úंथांमÅये वापरली जाते. या पĦतीमÅये वाचकाला वाचत असतांना अडथळा येत नाही. ९.८ तळटीपा देÁयाचे सामाÆय तंý तळटीपा देÁयासंदभाªत अमेåरकेतील मॉडनª लँµवेज असोिसएशन व िशकागो युिनÓहिसªटी ÌयॅÆयूअल यांनी तळटीपा देÁयाची जी पĦत Öवीकारली आहे, सामÆयत: तीच पĦत तळटीपा देÁयाकåरता वापरली जाते. तळटीपा देÁयाचे एक सामाÆय तंý आहे, तळटीपा देÁयाचा øम ठरिवलेला असतो. संदभª देतांना तळटीपानंमÅये सुरवातीला लेखकाचे नाव, संपादकांचे नाव, आīा±रासह आडनाव,Âयानंतर ÖवÐपिवराम देऊन úंथाचे शीषªक,खंड øमांक, ÿकाशक व ÿकाशन वषª आिण शेवटी पृĶ øमांक असा तळटीपा देÁयाचा øम असतो. एखाīा úंथ ÿथम वापरात असतांना úंथाचे पूणª शीषªक िलहावे, दुसöयांदा Âयाच úंथाचा उÐलेख येत असेल तर úंथाचे नाव सं±ेपामÅये िलहावे. तळटीपा देÁयासाठी इंúजीमÅये काही शÊद वापरले जातात. उदा. Ibid, Ocpit, Loc cit, P. एखाīा úंथाचा िदÐया नंतर लगेच Âयाच úंथाचा संदभª येत असेल तर Ibid या शÊदाचा उपयोग केला जातो. मराठीमÅये Âयासाठी िक°ा हा शÊद िलहला जातो. पृĶ øमांक वेगळा असÐयास पृĶ øमांक िलिहला जातो. Op Cit Ìहणजे Opera Citato या लॅिटन शÊदाचा अथª In the work cited असा होतो. एखाīा संदभª úंथाचा उÐलेख पूवê येऊन गेला असेल व Âयाचा पुÆहा उÐलेख करायचा munotes.in
Page 131
तळटीप आिण úंथसूची
131 असेल व Âया दोहŌ¸या मÅये दोन तीन तळटीपा आÐया असतील तर Op Cit िलिहतात. Op Cit चा वापर करतांना úंथाचे नाव न िलहता फĉ लेखकाचे नाव व पृĶ øमांक िलिहत असतात. Âयाच úंथाचा उÐलेख एक दोन पृĶापूवê आलेला असेल तेÓहा माý úंथाचे नाव िलहÐया जाते. Loc Cit चा वापर करतांना केवळ úंथा¸या लेखकाचे नाव िलहÐया जाते, Loc Cit चा वापर पूवê येऊन गेलेÐया संदभª úंथ व पृĶ øमांक िलहÁयासाठी केला जातो. या दोÆही शÊदासाठी मराठी मÅये उपरोĉ व तýैव या शÊदांचा वापर करतात. वरील तळटीपांचे तंý खालील उदाहरणावłन समजून येईल. १) इ.एच.कार , Óहाट इज िहÖůी, १९८३, पृ. ११०. २) िक°ा. पृ. ११५. ३) िक°ा. पृ. ११६. ४) िब.एस.अÐली, िहÖůी: इट्स थेरी अँड मेथड, १९७९, पृ. १२०. ५) सदािशव आठवले, इितहासाचे तÂव²ान, १९६७, पृ. ५०. ६) इ.एच.कार, तýैव ९.९ तळटीपा कुठे īाÓयात तळटीपा देÁयाचे काही संकेत िनमाªण झाले आहेत, Âयानुसार डॉ. बी. एस. सरदेसाई यांनी आपÐया इितहास लेखन पåरचय या úंथात पुढील ÿमाणे तळटीपा िदÐया जातात असे सांिगतले आहे. १) छापील रेषेवरच तळटीप िनदशªनाचा आकडा िलहावा. २) िनदशªनाचे आकडे उजÓया बाजूला िलहावे. ३) ºया िठकाणी िनदशªनाचा आकडा िलहावयाचा आहे, तेथील शÊद व आकडा यात अंतर नसावे. ४) तळटीपा ÿÂयेक पानावर īाÓयात जर तसे श³य नसेल तर ÿकणा¸या शेवटी तळटीपा īाÓयात हेही जर श³य नसेल तर úंथा¸या शेवटी ÿÂयेक ÿकरणानुसार तळटीपा īाÓयात. ५) तळटीपाना īावयाचे आकडे एका िविशĶ पĦतीनुसारच īावेत, हीच पĦत संपूणª úंथात वापरावी. ६) कोणÂयाही शीषªकाला तळटीप देऊ नये. ९.१० तळटीपांचा दुŁपयोग संशोधना¸या ±ेýात तळटीपांचे महÂव अनÆय साधारण आहे. माý तळटीपां¸या चुका व गैरवापर अनेक ÿकार¸या असतात, Âयामुळे वाचकांमÅये गŌधळ िनमाªण होत असतो. सामाÆय munotes.in
Page 132
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
132 वाचकांना तळटीपांचा फायदा होत नसतो. काहीवेळा तळटीपा या नंतर िदÐया जातात, Âयामुळे संशोधकाची िवधाने व तळटीप यात समÆवय राहत नाही. काही संशोधक आपले पांिडÂय दाखिवÁयासाठी एकाच पानावर अनेक तळटीपा देत असतात. संशोधक संशोधनात चचाª केलेÐया मुīाबाबत गŌधळ लपिवÁयाकåरता तळटीप देत असतात. संशोधक बöयाचदा एकाच िवधानाकåरता अनेक तळटीपा देत असतात. संशोधक बöयाचदा एकाच वा³याकåरता अनेक पुÖतकांचा संदभª देत असतात. बöयाचदा तळटीपामÅये असबंधता असते, लेखकाचे नाव, पुÖतकाचे शीषªक बरोबर िदलेले असते, माý पुÖतकात समािवĶ असलेÐया गोĶéचा संशोधन िवषयाशी फारसा सबंध नसतो. अÔया वेळेस वाचकाची िदशाभूल होत असते. संशोधकांनी संशोधनामÅये चुकìचा संदभª िदÐयास वाचकांची िनराÔया होत असते. ९.११ तळटीपांचे फायदे संशोधन करीत असतांना तळटीपा úंथा¸या शेवटी न देता बöयाचदा तळटीपा ÿÂयेक पानावर िदÐया जातात. Âयामुळे वाचकाला तळटीपांचा सहजासहजी अथª समजत असतो. ºया वेळेस ÿकरणा¸या शेवटी तळटीपा िदÐया जातात, Âयावेळेस Âया संशोधका¸या ŀĶीने फायīा¸या नसतात. सामाÆय वाचक माý Âया¸या वाचÁया¸या ओघात खंड पळत नसÐयामुळे आनंदात असतो. आपली ÿगती तपासा १. इितहास संशोधनातील तळटीपेचे महßव सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. तळटीप देÁयाचे समान तंý Ìहणजे काय? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ९.१२ úंथसूची काही अËयासकां¸या मते एखाīा संशोधन कायाªचे महÂव संशोधकांनी संशोधना¸या शेवटी िदलेÐया संदभª úंथावłन कळत असते. úंथसूची ही संशोधकांनी संशोधन करीत असतांना वापरलेÐया पुÖतकांची यादी असते. संदभª úंथांची यादी अितशय काटेकोरपणे तयार करावी लागते. तळटीपांÿमाणेच संदभª úंथांची यादी देÁयाची िविशĶ पĦत आहे. संदभª úंथ सूची तयार करÁयाचे िविवध ÿकार आहेत. काही संशोधक संदभª सूचीमÅये फĉ वाचलेÐया munotes.in
Page 133
तळटीप आिण úंथसूची
133 úंथांचाच संदभª सूचीमÅये समावेश कåरता असतात, तर काही संशोधक वाचलेÐया संदभª úंथाबरोबरच न वाचलेÐया माý संशोधन िवषयाशी सबंिधत úंथांचाही समावेश संदभª सूचीमÅये करीत असतात. काही संशोधक संशोधन लेखन कायाªत वापरलेÐया úंथांचाच संदभª सूचीमÅये समावेश कåरता असतात. संदभª úंथांची यादी तयार करीत असतांना मूळ साधने:- मूळ साधनांचे अ) ÿकािशत ब) अÿकािशत या दोन भागात वगêकरण करावे. Âयाच ÿमाणे भाषेÿमाणेही साधनांचे वगêकरण करायचे असते. मुळ साधने - ÿकािशत – मराठी, िहंदी, इंúजी याÿमाणे, अÿकािशत साधनांचे भाषेनुसार – मराठी, िहंदी, इंúजी याÿमाणे वगêकरण करावे. Âयानंतर दुÍयम साधनांचीही भाषेनुसार वगêकरण मराठी, िहंदी व इंúजी याÿमाणे करावे. संदभª úंथ सूची तयार करीत असतांना लेखका¸या आडनावाचा वणªøम लàयात घेऊन संदभª úंथसूची तयार करावी. यात लेखकाचे आडनाव ÿथम, Âयानंतर नावाची सुरवातीची अ±रे, úंथाचे शीषªक, úंथाचा खंड øमांक, आवृ°ी, ÿकाशक, ÿकाशन Öथळ, ÿकाशन वषª या ÿमाणे संदभª úंथ सूची तयार करावी, Âयानंतर संदभª úंथ सूचीमÅये वृ°पý, िनयतकािलके व मुलाखतéचा समावेश असतो. १) कुलकणê अ.रा., मराठ्यांचे इितहासकार (इितहास लेखन पĦती), डायमंड पिÊलकेशन, पुणे, २००७. २) कोठेकर शांता., इितहास तंý आिण तÂव²ान, ®ी. साईनाथ ÿकाशन, नागपूर, २००५. ३) सरदेसाई बी.एन., इितहास लेखन पĦती,फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, 2004. आपली ÿगती तपासा – १. इितहास संशोधनातील संदभªúंथ सूची देÁयाची पĦती सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ९.१३ सारांश ऐितहािसक संशोधनामÅये तळटीपा व संदभª úंथसूची यांना िवशेष महÂव आहे. तळटीपा या अितशय महßवा¸या आहेत कारण कोणतेही संशोधन तळटीपांिशवाय पूणª होऊ शकत नाही. संशोधक व वाचक या दोघानाही तळटीपांचा फायदा होत असतो.तळटीपा संशोधकाला संशोधना¸या संदभाªत नवीन मािहती िमळिवÁयाकåरता मागªदशªक Ìहणून काम करतात.संशोधकांनी तळटीपां¸या माÅयमातून संदभª साधनांचा पुरावा िदÐयामुळे तो पुरावा इतर संशोधकांना तपासून पाहता येतो.संशोधकांनी ऐितहािसक पुराÓयांचे संदभª ÖपĶपणे नŌद केÐयािशवाय संशोधनाÂमक िलखाणाला िवĵसिनयता ÿाĮ होत नाही. संशोधनाला munotes.in
Page 134
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
134 िवĵसिनयता ÿाĮ कłन देÁयाचे कायª तळटीपा करीत असतात. úंथसूची ही संशोधकांनी संशोधन करीत असतांना वापरलेÐया पुÖतकांची यादी असते. úंथ सूचीमÅये गुणव°ा पूणª ÿाथिमक व दुÍयम úंथांचा समावेश केला पािहजे. संदभª úंथ आिण तळटीपांिशवाय संशोधन कायाªशी सबंिधत इतर महÂवाची मािहती असते, Âयांचा समावेश परीिशĶामÅये केला पािहजे. एकंदरीत तळटीपा व úंथ सुचीवłन संशोधन कायाªची गुणव°ा लàयात येते. ९.१४ ÿij अ) पुढील ÿijांची सिवÖतर उ°रे िलहा. १) संशोधन कायाªत तळटीपांचे महÂव िवषद करा. २) तळटीपांचे फायदे व तोटे सांगा. ३) तळटीपा देÁयाचे तंý समजावून सांगा. ब) टीप िलहा १) úंथ सूची २) तळटीपांचा उĥेश ३) तळटीपांचे ÿकार ९.१५ संदभª १. कोठेकर शांता., इितहास तंý आिण तÂव²ान, ®ी. साईनाथ ÿकाशन, नागपूर, २००५ २. सरदेसाई बी.ए, इितहास लेखन पĦती,फडके ÿकाशन, २००४ ३. ÿभाकर देव, इितहास - एक शाľ, कÐपना ÿकाशन, नांदेड, २००२. ४. इ.एच.कार, Óहाट इज िहÖůी, लंडन, एच १९७१. munotes.in
Page 135
135 १०ÿाचीन भारतीय इितहासाचे ąोत / साधने घटक रचना १०.० उिĥĶे १०.१ ÿÖतावना १०.२ पुरातßवीय ąोत १०.३ िलिखत साधने १०.४ इतर साधने १०.५ परकìय ÿवाशांचे वृ°ाÆत १०.६ सारांश १०.७ ÿij १०.८ संदभª १०.० उिĥĶे या युिनटचा अËयास केÐयावर िवīाथê पुढील बाबी समजÁयास स±म होऊ शकेल १) ÿाचीन इितहासा¸या ąोतांचे Öवłप व ÿकार समजून घेणे २) ÿाचीन भारतीय इितहासाचे पुरातßवीय व वाđयीन ąोत ÖपĶ होणे ३) ÿाचीन भारतीय इितहासा¸या ąोतांचे Öवłप ÖपĶ उमगणे १०.१ ÿÖतावना इितहास िलिहÁयासाठी साधनांची िनतांत आवÔयकता असते Âयालाच ऐितहािसक पुरावा असेही Ìहणतात. ऐितहािसक पुराÓयामुळे सािहÂयापे±ा इितहास वेगळा गणला जातो. उपलÊध पुराÓयाचे पुरातÂव साधने व िलिखत साधने या ÿकारात वगêकरण होते. पुरातßव साधनांचे िशलालेख, नाणी, Öमारके इÂयादी ÿकारात वगêकरण करता येते. या ऐितहािसक ľोतांमधून भूतकाळात काय घडले असावे याचा अंदाज घेता येतो. भारत देश हा ÿाचीन असून Âयाचा इितहास जाणून घेÁयासाठी साधनľोतांचा अËयास आवÔयक ठरतो. १०.२ पुरातßवीय ąोत िशलालेख ÿाचीन भारतीय इितहासाचे एक महßवाचे साधन Ìहणून िशलालेखांचा िवचार केला जातो. असे आलेख िशलाखंड, Öतंभ, गुहां¸या िभंती यावर कोरलेले िदसून येतात. हे munotes.in
Page 136
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
136 करÁयासाठी िशला, लोखंड, तांबे इÂयादéचा उपयोग होतो. िशलालेख संÖकृत, ÿाकृत, पाली, तिमळ, कÆनड इÂयादी भाषांमÅये आढळून येतात. िशला लेख िलिहÁयासाठी āाĺी व खरोĶी या िलपीचा उपयोग केला गेला आहे. िशलालेखांमÅये फेरफार करणे श³य नसÐयामुळे समकालीन ऐितहािसक पुरावा Ìहणून Âयांचे महßव अनÆयसाधारण आहे. भारतीय िशलालेखांची सुŁवात अशोकापासून होते. जेÌस िÿÆसेप याने āाĺी िलपी चे वाचन केÐयापासून िशलालेखांवर िलिहलेÐया मजकुराचे वाचन श³य झाले आहे. लेखामÅये िलिहलेÐया मजकुरावłन Âयाचे वगêकरण करता येते. राज घराÁयाची मािहती देÁयासाठी, धािमªक, ÿशासकìय, उĥेश, आÂम ÿशÖती पर, दान िवषयक, वांडµमयीन मजकूर िदसून येतो. अशोका¸या आलेखात Âया¸या धािमªक व ÿशासकìय सूचना आढळतात. Âयातील मजकूर युĉ, रजू व ÿादेिशक अिधकाöयांना उĥेशून िलिहलेला आहे. आÂमÿशÖतीपर लेखांमÅये राजाची Öतुती केलेली आढळून येते. Âयाने केलेली कामिगरी िशलालेखावर कोरली जाते. किलंग देशाचा राजा खारवेल याचा हाथीगुंफा येथील आलेख, समुþगुĮाचा अलाहाबाद येथील आलेख, चंþगुĮाचा जुनागढ येथील आलेख, पुलकेशी दुसरा याचा ऐहोळ येथील आलेख हे आÂमÿशÖतीपर िशलालेखांची उदाहरणे आहेत. अनेक िशलालेखांमÅये राजेरजवाड्यांनी िहंदू,बौĦ व जैन यांना िदलेÐया दानाचा उÐलेख आहे. आपण केलेÐया दानाचे Öमरण रहावे यासाठी हे आलेख ताăपटांवर करÁयात येत. अशा ÿकार¸या महßवा¸या शीलालेखांमुळे इितहासाचे आकलन होÁयास फार मदत होते. यािशवाय राºयािभषेक, िववाह व अÆय महßवा¸या घटना Ļा देखील िशलालेखांवर कोरÐया जात. िशलाहार, चालु³य व राÕůकूट या राºयांनी असे आलेख कłन ठेवलेले आहेत. फािहआन या बौĦ िचनी ÿवाशाला अशा ÿकारचे िशलालेख देशांमÅये ठीक िठकाणी आढळले आहेत. भारतात आढळणाöया अनेक िशलालेखांतून काही महßवाचे आलेख पुढीलÿमाणे आहेत. १) अशोकाचे िशलालेख- अशोकाने संपूणª देशामÅये िशलालेख कोरलेले िदसून येतात. जेÌस िÿÆसेप याने āाĺी िलपीचा उलगडा केÐयानंतर आपÐयाला Âयाचे िशलालेख वाचणे श³य झाले आहे. या लेखांमधून अशोका¸या जीवनातील महßवा¸या घडामोडéचा अËयास श³य झाला आहे. अशोकाची किलंग देशावरील Öवारी व नंतर Âयाने ÖवीकारलेÐया बौĦ धमª याबाबत मािहती यामधून िमळते. या िशलालेखांचा उपयोग आपÐया अिधकाöयांना सूचना देÁयासाठी अशोकाने केलेला आहे. यािशवाय काही िशलालेखांमÅये धमªिवषयक आ²ा देखील िदसून येतात अशोक बौĦ धमाªचा अनुयायी असला तरी सवª धमाªÿती Âयाने समान भाव बाळगÐयाचे शीला लेखांमधून िदसून येते. सवª लोकांनी संयम बाळगÁयाची आवÔयकता आहे, Ąत वैकÐयांचा फोलपणा, ÿािणहÂयेवर घातलेली बंदी इÂयादéचा उÐलेख िशलालेखांवर आहे. अफगािणÖतान ते िबहार, काÔमीर ते दि±ण भारतापय«त हे िशलालेख आढळतात. यावłन Âयाचा साăाºय िवÖतारही ल±ात येतो. २) हाथी गुंफा आलेख- किलंगचा राजा खारवेल यांनीही आपÐया जीवना¸या महßवा¸या घडामोडी हाथी गुंफा येथील िशलालेखांवर कोरलेÐया आहेत. यामÅये Âयाने केलेÐया संभाजी िवÖतार,सैिनकì मोिहमा,Âयाचा पराøम, Âयांचे Óयिĉगत जीवन व Âयाने केलेले जनिहताचे कामे याचा उÐलेख आहे. munotes.in
Page 137
ÿाचीन भारतीय इितहासाचे
ąोत / साधने
137 ३) गुĮकालीन आलेख- गुĮकाळातील पुÕकळ आलेख उपलÊध आहेत. Âयांचे राºय िवÖताराचे धोरण, Âयां¸या सैिनकì मोिहमा, Âयांनी पराभूत केलेÐया राजांची नावे,Âयां¸या घराÁयाचा तपशील या लेखांमÅये आढळतो. अलाहाबाद येथील एका Öतंभलेखन समुþगुĮाचे जीवन चåरý कोरलेले िदसून येते. उदयिगåर येथील िशलालेखांवłन चंþगुĮा¸या सिहÕणू धािमªक धोरणाचा अंदाज येतो. जुनागढ येथील िशलालेखांवłन भारतावर गुणांनी केलेÐया आøमणाची कÐपना येते. ४) ऐहोळ येथे पुलकेिशन दुसरा या चालु³य राजाचा िशलालेख आहे. पुलकेशीने सăाट हषªवधªनाचा पराभव केÐयाची मािहती या िशलालेखांवłन आत येते. यामÅये पुलकेिसनचे वणªन परमेĵर असे करÁयात आले आहे. नाणी नाणेशाľ इितहासलेखनात महßवाची भूिमका बजावते. नाणीशाľाचा अËयास अनेक बाबéवर ÿकाश टाकतो. नाणी हा एक महßवाचा ÿाथिमक ऐितहािसक ľोत आहे. वÖतूंची अदलाबदल करÁया¸या पĦती नंतर देवाणघेवाणी मÅये यांनी महßवाची भूिमका बजावली. चांदी, सोने, तांबे Âयातून पासून नाणी बनवली जात असत. नाणी पĦतीमुळे व Óयापारी वगाªला Óयापार करÁयास सोपे गेले. Âयामधूनच अनेक नाणी पाडली गेली. यां¸या अËयासामधून राजकìय, भौगोिलक व धािमªक पåरिÖथती जाणून घेता येते. ÿाचीन भारतीय राजे, इंडो úीक, शक, कुशाण इÂयादी राजांनी अनेक नाणी पाडÐयामुळे आपÐयाला Âयां¸यािवषयी मािहती िमळाली. नाÁयांवर राजांची मािहती असÐयामुळे आपÐयाला आतापय«त मािहत नसलेÐया अनेक राजांची मािहती िमळाली. काही नाÁयांवर एका बाजूला राजाचे नाव तर दुसö या बाजूला Âयां¸या धमªिवषयक ÿितका िवषयी मािहती िदसते. यावłन तू कोणÂया धमाªचे पालन करत होता हे देखील िदसते. कुशाण राजांपैकì सुŁवातीचे शासक िशवपूजन असÐयाचे Âया¸या नाÁयांवłन िदसते. नंतर¸या काळात स°ेवर आलेला किनÕक याने नाÁया¸या एका बाजूला बुĦांची ÿितमा कोरली. यावłन बौĦ धमाªचा अनुयायी असÐयाचे िदसून येते. सăाट चंþगुĮ या¸या नाÁयावर एका बाजूला चंþगुĮ व कुमारी देवी यांचे िचý आहे. तर दुसö या बाजूला िल¸छवय अशी अ±रे िदसून येतात. यावłन संशोधकांनी असा िनÕकषª काढला कì राºय िवÖतारामÅये Âयाला िल¸छवéचे मदत झाली असावी. नाÁयांचा अËयास केÐयानंतर राजकìय व आिथªक ÿभावाचा आवाका ल±ात येतो. नाणी उपलÊध झालेÐया ÿदेशावłन तÂकालीन राºयÓयवÖथा िकतपत पसरली असावी याचा अंदाज येतो. काही नाÁयांवर एका बाजूला शासनाचे नाव तर दुसö या बाजूला तो शासक ºयाचा मांडिलक आहे Âयाचे नाव आढळून येते. नाÁयां¸या अËयासावłन तÂकालीन धातु शाľ िकतपत ÿगत होते याची मािहती देखील िमळते. Öमारके या ÿकार¸या ऐितहािसक साधनांमÅये ÿाथªना Öथळे, Öतूप, िवहार, राजवाडे, िकÐले इÂयादéचा समावेश होतो. या िशवाय उÂखननात सापडलेले पुरातßवीय अवशेष यांचाही समावेश करता येतो. िलिखत साधनां¸या अभावी इितहासलेखन अश³य बनÐयास पुरातÂवीय साधने महßवाची भूिमका बजावतात. िसंधू संÖकृतीमÅये िलिखत साधने िमळाली असून देखील Âयावरील िलपीचा उलगडा न झाÐयामुळे Âया संÖकृती िवषयीची मािहती munotes.in
Page 138
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
138 उपलÊध िशÐपे, Öमारके, भांडी, खेळांची साधने, व इतर अवशेष यां¸या आधारे आपण घेत आलेलो आहोत. ÿाचीन राजघराÁयां¸या अËयासातही पुरातÂवीय अवशेष महßवाची भूिमका बजावतात. अनेक उÂखननामधून ÿाचीन शहरांची मािहती िमळाली आहे. अिजंठा व वेłळ येथील िभ°ीिचýे गौतम बुĦां¸या जीवनावर आधाåरत आहेत. दि±ण भारतातील िविवध िशÐपे व मंिदरे यामधून पÐलव, चोळ, चालु³य यांचे िवषयी धागेदोरे हाती लागतात. ÿÖतुत ÖथापÂयांवर तÂकालीन राजांची व देणगीदारांची नावे कोरलेली आहेत Âयावłन तÂकालीन राजघराÁयांची मािहती िमळते. उÂखननात सापडलेÐया भांड्यांवर तÂकालीन कलाकुसरीचा ÿभाव िदसून येतो. Âयावłन ती भांडी कोणÂया कालखंडात व कोणÂया राजवटीत तयार झाली असावीत याचा अंदाज बांधता येतो. ÿाचीन, मÅययुगीन व अवाªचीन कालखंडात अनेक ÿकार¸या ÖथापÂयकला मूितªकला यांचा िवकास झाला. Âयां¸यावर कोणÂया संÖकृतीचा िकती ÿभाव होता हेदेखील तुलनाÂमक अËयास आिण िदसून येते. आपली ÿगती तपासा – १. पुरातßवीय ľोत Ìहणजे काय? व Âयाची मािहती īा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १०.३ िलिखत साधने ÿाचीन काळामÅये भारतीयांनी मौिखक परंपरेत Ĭारे सािहÂय िनमाªण केले. पुढे लेखनकला अवगत झाÐयानंतर ते िलिहले गेले. या साधनांचे वगêकरण ÿामु´याने धािमªक व ऐिहक या दोन ÿकार करता येते. धािमªक िलिखत साधने धािमªक िलिखत साधनांचे िहंदू सािहÂय, बौĦ सािहÂय वजन सािहÂय इÂयादी ÿकारात िवभागणी करता येते. िहंदू साधने १) वेद- वेदांमÅये ÿाचीन समाज व धमª यांची िवÖतृत मािहती िदली आहे. िहंदू धमª व तßव²ान यांचे उगमÖथान Ìहणून वेदांकडे पािहले जाते. ऋµवेद हा सवाªत ÿाचीन वेद मानला जातो. यजुव¥द, सामवेद, अथवªवेद इÂयादी वेदांमÅये आया«¸या जीवनािवषयी मािहती िमळते. यजुव¥दामÅये अनेक ÿकारचे मंý संकिलत केलेले आहेत. िविवध ÿसंगी केÐया जाणाöया य²ांचा उÐलेख यामÅये आहे. ÿाथªना पĦतीचा आरंभ, वाढ व िवकास याबĥल मािहती आहे. य²ामुळे दैवी शĉì व मानव ÿाणी यां¸यात सहकायª िनमाªण होऊन Âया¸या इ¸छा पूणª होतात असा िवचार मांडला आहे. साम वेदांमÅये munotes.in
Page 139
ÿाचीन भारतीय इितहासाचे
ąोत / साधने
139 य²ा¸या वेळेस Ìहणावया¸या ऋचांचा संúह आहे. य²कमª व भारतीय संगीत यांचा इितहास समजÁयासाठी सामवेद उपयोगी आहे. अथवªवेदामÅये पुरोिहत वगाªसाठी उपयोगी अशा संिहता िदलेÐया आहेत अिनĶ शांती पूतê हे Âयाचे मु´य हेतू आहेत राºयािभषेक व युĦात जय िमळवÁयाचे मंý अथवªवेदामÅये िदसतात. २) āाĺणे- वेदांमÅये असलेले वैिदक मंýाचा अथª कालांतराने अÖपĶ वाटू लागला. Âयासाठी य²िवधीतील Ìहणावया¸या मंýांचा योµय उपयोग होÁयासाठी ऋषéनी िववेचन संúह केला आहे. Âयालाच āाĺण असे Ìहटले आहे. ÿÂयेक शाखेचे वेगळे āाĺण úंथ आहेत. ऋµवेदाचे ऐतरेय, सामवेदाचे तांड्य , अथवªवेदाचे गोिमळ हे āाĺण úंथ ÿिसĦ आहे. ३) उपिनषदे- उपिनषदे अÅयािÂमक िवचारांसोबत तािÂवक िवचार साठी ÿिसĦ आहेत. ÂयामÅये िवĵ व जीव यां¸या परÖपर संबंधांचा अËयास केलेला आहे. १०८ उपिनषदांचा उÐलेख असून Âयापैकì केन, कठ, मुंडक, ऐतरेय, छांदोµय इÂयादी उपिनषदे जुनी व महßवाचे मानले जातात मो±ÿाĮी हे अंितम Åयेय मानून ÂयाŀĶीने योगसाधना करणे अशा ÿकारचे मागª यामÅये सुचिवले आहेत. उपिनषदांनी भारतीय तßव²ानाचा पाया घातला असून पुढील धािमªक व आÅयािÂमक सुधारणांना Âयांना खाī पुरवले आहे. ४) वेदांगे- वेदां¸या अËयासासाठी काही नवीन परंपरा उदयाला आÐया. Âयालाच वेदांगे Ìहटले आहे. िश±ा, कÐप, Óयाकरण, छंद, ºयोितÕय अशी वेदांगे आहेत. वैयिĉक व सामािजक नीितिनयम यांचा संúह यामÅये आहे. ५) महाकाÓय- रामायण व महाभारत ही महाकाÓये पूणªतः ऐितहािसक नसली तरी या महाकाÓयांचा समाजÓयवÖथा समजून घेÁयासाठी उपयोग होऊ शकतो. पुरोिहत वगाªचे वचªÖव व किनķ जातीतील लोकांनां नाकारले जाणारे ह³क, याची जाणकारी या महाकाÓयातून घडते. या महाकाÓयात इितहास, दंतकथा, िमथक कथा यांचे बेमालूम िम®ण आढळते. यािशवाय भारतीय तßव²ान, धमªशाľ, नीितशाľ, अथªशाľ व सामाÆय लोकांचे जीवन यांची मािहती िमळते. परकìय आøमणे, अंतगªत कलह, ÿादेिशक िवभागणी इÂयादéचे दशªन Âयातून घडते. या महाकाÓयातून उ°रेकडे असलेले अनेक राºय व Âयांचा राºयकारभार यांची मािहती िमळते. चातुवªÁयª संघटनेचे जातीÓयवÖथेत झालेले łपांतर याची मािहती आपÐयाला समजते. याÓयितåरĉ पुराणे, Öमृितúंथ व इतर वैिदक सािहÂय यामधूनही तÂकालीन सामािजक, आिथªक, व राजकìय पåरिÖथतीचे आकलन होते. ६) संगम सािहÂय- दि±ण भारता¸या इितहासाची मािहती संगम सािहÂयातून होते. या सािहÂयामÅये तिमळ भाषेतील कवéची कवने, बोधकथा, इÂयादéचा समावेश आहे. बौĦ साधने बौĦ सािहÂयामधून इसवी सन सहाÓया शतकापूवêपासूनची राजकìय व धािमªक मािहती िमळते. मगध राºया¸या Öथापने¸या आधीपासूनची मािहती बौĦ सािहÂयात संकिलत आहे. बौĦ सािहÂयाचे िवनयिपटक, सु°िपटक, व अिभधÌमिपटक असे तीन भाग munotes.in
Page 140
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
140 पडतात. िवनयिपटक मÅये बौĦ िभ³खूं¸या जीवन िवषयक िनयम सांिगतले आहेत. सु°िपटक मÅये बुĦांची िशकवण सारांश Łपात सांिगतले आहे. अिभधÌम िपटक मÅये बुÅदां¸या िशकवणीचे तािÂवक िववेचन आढळते. यािशवाय ®ीलंकेमÅये दीपवंश व महावंश या úंथांमÅये ®ीलंकेतील बौĦ धमाªिवषयी तपशीलवार मािहती आहे. जातक कथांमधून तÂकालीन सामािजक व आिथªक बाबéवर ÿकाश पडतो. िदÓयवदन या नेपाळी बौĦ úंथांमधून मौयª ते शुंग शासन कालापय«त मािहती िमळते. ‘िमिलंद पÆह’ या úंथामधून बौĦ िभ³खू नागसेन व इंडो-úीक राजा िमिलंद यां¸यातील ÿijो°राचे वणªन आहे. जैन साधने जैन सािहÂय िवपुल ÿमाणात उपलÊध आहे. महावीर व Âयांचे पूवªज यां¸याबĥल आ´याियका व दंतकथा समावेश ÂयामÅये आहे. भþबाहó चåरý या úंथात चंþगुĮ मौयª यां¸या जीवना बĥल िलिहले गेले आहे. मेŁतुंग याचे ÿबंध िचंतामणी व राजशेखर याचे ÿबंधकोश हे úंथही महßवाचे आहेत. िनधमê िलिखत साधने ऐिहक िकंवा िनधमê सािहÂयाचे चåरý, नाटक, काÓय इÂयादी ÿकारात िवभागणी करता येते. १) चåरý- ÿाचीन भारतातील अनेक लेखकांनी आपÐया आ®यदाÂया राजांचे चåरý लेखन केलेले आहे. यािशवाय काही ÿिसĦ Óयĉéचे जीवन िचýłपात मांडलेले आहेत. अĵघोष याने िलिहलेले बुĦ चåरý ÿिसĦ आहे. हषªवधªन¸या दरबारी असलेÐया बाणभĘ याने हषª¸या जीवनावर आधाåरत हषªचåरत हा úंथ िलिहला आहे. २) नाट्य- िवशाखाद° याचे मुþारा±स हे नाटक चंþगुĮ व नंद राजे यां¸यातील संघषª दाखवते. यािशवाय कािलदासाची अिभजात शाकुंतलम सारखी नाट्यकृती तÂकालीन सामािजक जीवनावर ÿकाश टाकते. भवभूित, भास व शूþक यां¸या नाटकांमधूनही तÂकालीन भाषा, चालीरीती, वेशभूषा इÂयादéबĥल मािहती िमळते. मुþा-रा±स हे िवशाखाद°ाने िलिहले आहे. हे नाटक चाण³य (चंþगुĮ मौयाªचा पंतÿधान) आिण रा±स (धनानंदाचा अमाÂय) यां¸याशी संबंिधत एका घटनेशी संबंिधत आहे.मालिवका-अिµनिमý नाटक गुĮ काळात कािलदास या थोर कवी व नाटककाराने िलिहले होते. शुंग घराÁयाचा शूर राजा एक मालिवका आिण अिµनिमý यां¸यातील ÿेम हा या नाटकाचा िवषय आहे. नांगनादा, रÂनावली, िÿयदिशªका ही नाटके राजा हषªवधªनाने िलिहली होती. हे Âया¸या राजवटीतील सामािजक-आिथªक िÖथती आिण धािमªक ŀिĶकोनावर ÿितिबंिबत करतात. ३) कÐहण याचे राजतरंिगणी- कÐहण याने आपÐया लेखनातून काÔमीरमधील समाज जीवन व राजकìय जीवन रेखाटले आहे. काÔमीरचे िचýण करताना तो सवªदूर िफłन आला व Âयाने ÿÂय± मािहती गोळा केली. Âयामुळे Âयां¸या िलखाणाला अनÆयसाधारण महßव आहे. munotes.in
Page 141
ÿाचीन भारतीय इितहासाचे
ąोत / साधने
141 आपली ÿगती तपासा- १. ÿाचीन काळातील धािमªक सािहÂयावर चचाª करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. अधािमªक सािहÂय Ìहणजे काय? ते सांगून Âयाचे वणªन करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १०.४ इतर साधने कौिटÐयाचे अथªशाľ हे एक महßवाचे ऐितहािसक साधन आहे. या पुÖतकांमधून तÂकालीन समाज जीवन, राºयशाľ व अथªशाľ या सवा«ची मािहती होते. चंþगुĮ मौयª या¸या ÿशासनािवषयी हे पुÖतक महßवाची मािहती देते. राजाने पार पाडावयाची कतªÓय, लोकांनी करावयाची कामे या पुÖतकात नमूद केलेली आहेत. यािशवाय तÂकालीन राºयÓयवÖथेतील कर ÿणाली, कायदे, िश±ा, जुगार, Óयापार, इÂयादी िवषयक मािहती यामÅये आहे. पािणणी या¸या अĶाÅयायी या úंथामधून चौÃया शतकातील समाज जीवनाचे दशªन घडते. Âयाने िलिहलेÐया पुÖतकातून भाषे¸या Óयाकरण िवषयक अंगावर ÿकाश पडतो. चरक संिहता व सु®ुत संिहता या úंथांमÅये ÿाचीन भारतातील वैīकशाľ बĥल मािहती िमळते. १०.५ परकìय ÿवाशांचे वृतांत परकìय ÿवाशांनी केलेले वणªन हे िनरपे± असÁयाचा संभव असतो. कारण Âयांनी केलेले लेखन हे िज²ासेपोटी केलेले असते. Âयांना कोणालाही खुश करायचे होते.Âयामुळे Âयां¸या लेखनात वÖतुिनķ ŀिĶकोन आढळतो. भारतीय इितहासकार आपÐया देशाचे इितहास िलिहताना अितशयोĉ वणªन कł शकतात माý परकìय ÿवासी असे करत नाहीत. भारतात येवून वृ°ांत िलिहणारे पिहले ÿवासी Ìहणून úीक लोकांचा उÐलेख होईल. हेरोडोटस या úीक इितहासकारांनी देखील भारताबĥल उÐलेख केलेला आहे. अले³झांडर सोबत अनेक इितहासकार भारतात आले व Âयांनी तपशीलवार इितहास िलिहलेला आहे. अले³झांडर भारतातून गेÐयानंतर सेÐयुकस िनकेटर यांनी वायÓय सरहĥीवर राºय Öथापन केले. Âयाने आपला ÿितिनधी मेगॅÖथेनीस याला चंþगुĮा¸या दरबारी नेमले. Âयांनी िलिहलेÐया इंिडका या úंथातून अनेक महßवा¸या बाबéचा उलगडा होतो. चंþगुĮ मौयाª¸या वैयिĉक आयुÕयाबĥल व Âया¸या ÿशासकìय बाबéबĥल पुÕकळ महßवाची मािहती या úंथातून िमळते. munotes.in
Page 142
संशोधन पĦती आिण इितहासाची साधने
142 सăाट अशोक व किनÕक यांनी बौĦ धमाªचा पूव¥कडील देशात पसार केÐयामुळे तेथील लोकांना भारताबĥल कुतूहल िनमाªण झाले. Âया कुतूहलापोटी व बौĦ धमाªचा अËयास करÁयासाठी अनेक िचनी ÿवासी भारतामÅये आले Âयापैकì हòएन् Âसंग, फाहीयान, व इिÂसंग आहेत. फा-िहएन (इ.स. ३३७-४२२) : या िचनी ÿवाशाने गुĮ काळात भारताला भेट िदली. तो बौĦ िभ³खू होता, देव-भूमी (Ìहणजे भारत) यां¸याकडून ²ान िमळवÁयासाठी आिण बौĦ तीथª±ेýांना भेट देÁयासाठी Âयाने भारताला भेट िदली होती. आपÐया तीन वषा«¸या ÿवासा¸या आधारे Âयाने आपÐया 'रेकॉड्ªस ऑफ बुिĦिÖटक िकंµडÌस' या इितवृ°ात उ°र भारतातील समाज आिण संÖकृती, यािशवाय गुĮ ÿशासनातील िविवध घटकांवरही िलिहले आहे. Âयाने आपले अनुभव सिवÖतरपणे मांडले आहेत. Âया¸या वृ°ांतामधील कालगणना अचूक असÐयामुळे इितहासामÅये Âयाचा फार उपयोग होतो. िचनी ÿवासी हे मु´यÂवे बौĦ िभ±ु होते. बौĦ धमाªचा अËयास करÁयासाठी ते भारतामÅये आले होते. Âयामुळे धािमªक िवषयांवर Âयां¸या लेखनाबĥल मÅये जाÖत मािहती िमळते. असे असूनही ऐितहािसक घडामोडी जाणून घेÁया¸या ŀĶीने Âयांचे लेखन अितशय महßवाचे आहे. हòएन् Âसंग (युवान Öवांग) (इ.स. ६०२-६६४) हा िचनी बौĦ िभ±ू, सवª ÿितकूल पåरिÖथतीला सामोरे जावून हषªवधªना¸या कारिकदêत भारताला भेट देऊन गेला. Âयाने बौĦ तीथª±ेýांना भेट िदली, नालंदा िवīापीठात राहóन बौĦ धमाªचा अËयास केला, मूळ बौĦ úंथांचा अËयास केला, मौिलक हÖतिलिखते व ÖमृितिचÆहे गोळा केली, ÿती तयार केÐया, हषाª¸या संमेलनाला हजेरी लावली आिण १५ वषा«¸या भारतभर ÿवासानंतर इ.स. ६४५ मÅये चीनमÅये परतला.नालंदा िवīापीठात भिवÕय अËयास करीत होता. Âयाला हषªवधªनचा आ®य देखील िमळाला.चीनमÅये Âयाने आपला लेखा 'सी-यू-कì' (úेट टँग रेकॉड्ªस ऑन द वेÖटनª åरजÆस) या नावाने िलिहला. या इितवृ°ात Âयाने भारतात जे काही पािहले होते Âयाचे ÖपĶ वणªन केले आहे. तो राजांची िवशेषत: हषाªची आिण Âयाची उदारता, भारतातील िविवध ÿदेशांतील लोक व चालीरीती, जीवन-मागª इÂयादéची मािहती देतो. महाराÕůीय लोकां¸या सवयी आिण ÿकृतीवर Âयांनी आपÐया लेखनातून ÿकाश टाकला आहे. आपली ÿगती तपासा- १. परकìय ÿवाशांचे ÿवास वणªनाची मािहतीचे िवĴेषण करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 143
ÿाचीन भारतीय इितहासाचे
ąोत / साधने
143 १०.६ सारांश इितहासलेखनात उपलÊध साधने महÂवाची भूिमका बजावतात. साधनांमुळे इितहास हा िमथके व कथा कादंबरी यापे±ा वेगळा गणला जातो. िलिखत साधनां¸या अभावी पुरातÂवीय साधने महÂवाची आहेत. िशलालेख, नाणी, Öमारके, िचýे यांचा पुरातÂवीय साधनामÅये समावेश होतो. ÿाचीन भारतामÅये मुबलक ÿमाणावर िलिखत सािहÂय उपलÊध आहे. Âयाचेही धािमªक व ऐिहक या ÿकारात िवभाजन करता येते. ÿाचीन भारतीयांना इितहास लेखन कला अवगत नसली तरी Âयांनी िनमाªण केलेÐया िलिखत साधनांमधून इितहासाचे दशªन घडते. परकìय ÿवाशांनी िलिहलेÐया इितवृ°ामधुनही आपÐयाला ऐितहािसक घटना व ÿसंग ²ात होतात. १०.७ ÿij १) ÿाचीन भारतीय इितहासाची पुरातÂवीय साधने कोणती? २) िशलालेख व नाणी यांचे ÿाचीन भारतीय इितहासा¸या अËयासात महÂव ÖपĶ करा. ३) इितहासा¸या अËयासात साधनांचे पåर±ण करा. ४) ÿाचीन भारता¸या इितहासातील धािमªक आिण ऐिहक सािहÂयाचे महßव कोणते? १०.८ संदभª १) सरदेसाई बी. एन., इितहास लेखनशाľ, , फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२. २) µयारेगन जी. एस, अ गाईड टू िहÖटोåरकल मेथड,फोथªम युिनविसªटी ÿेस, १९५१. ३) सातभाई ®ीिनवास, इितहास लेखनशाľ, िवīा बु³स, औरंगाबाद. ४) ए. एल. बाशम, द वंडर दाट वाज इंिडया, ५) झा ,डी. एन, एनिशयंट इंिडया, मनोहर पिÊलकेशन,िदÐली, २००८. munotes.in
Page 144
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
144 ११मÅययुगीन भारत आिण मराठ्यां¸या इितहासाची साधने घटक रचना ११. ० उ ण ि ष्ट े ११. १ प्र स् त ाव न ा ११. २ स ु ल त ा न श ा ह ी क ा ल ख ंड ा त ी ल ण ल ण ख त स ा ध न े ११. ३ म ु घ ल क ा ल ख ंड ा त ी ल ण ल ण ख त स ा ध न े ११. ४ प र क ी य प्र व ा श ा ंच े व ृत्त ा न् त ११. ५ प ु र ा त त् व स ा ध न े ११. ६ णलणखत स ा ध न े ११. ७ शासकी य व ख ाजगी क ा ग द प त्र े ११. ८ प ण श ि य न स ा ध न े ११. ९ य ु र ो ण प य न स ा ध न े ११. १० स ा र ा ंश ११. ११ प्र श्न ११. १२ स ंद र् ि ११.० उिĥĶे प्र स् त ु त घ ट क ा च े अ ध् य य न क े ल् य ा न ंत र ण व द्य ा र्थ य ा ां न ा प ु ढ ी ल ब ा ब ी अ व ग त होत ील १) म ध् य य ु ग ी न र् ा र त ी य इ ण त ह ा स ा च ी स ा ध न ा ंच े स् व रू प व प्र क ा र २) म ध् य य ु ग ी न र् ा र त ी य इ ण त ह ा स ा च ी प ु र ा त त्त् व व ण ल ण ख त स ा ध न े य ा ं च े आ क ल न ३) म र ा ठ ा इ ण त ह ा स ा च ी स ा ध न ा ंच े स् व रू प व स्त्र ो त ४) म ध् य य ु ग ी न र् ा र त ी य इ ण त ह ा स ल ेख न ा च ी स ा ध न े ११.१ ÿÖतावना म ध् य य ु ग ी न क ा ल ख ंड ा त र् ा र त ा म ध् य े म ु ण स् ल म ा ंच े स ा म्र ा ज् य स् थ ा प न झ ा ल े. त ु क ी व अ र ब म ु ण स् ल म ा ंम ध् य े इ ण त ह ा स ल ेख न क ल ा आ ध ी प ा स ू न च ा ल त आ ल ेल ी ह ो त ी . र् ा र त ा म ध् य े र ा ज् य स् थ ा प न क े ल् य ा न ंत र इ ण त ह ा स ल े ख न ा ल ा ग त ी ण म ळ ा ल ी . त् य ा ंच् य ा दर ब ा र ा त अ न ेक इ ण त ह ा स क ा र munotes.in
Page 145
म ध् य य ु ग ी न र् ारत आ णि
म र ा ठ य ा ंच् य ा इणतह ासाच ी
स ा ध न े
145 ह ो त े. क ा ह ी ज ि ा ंन ी र ा ज ा श्र य ा न े इ ण त ह ा स ल ेख न क े ल े त र क ा ह ी ज ि ा ंन ी आ प ल् य ा अ ण ध क ा र ा त व ैय ण ि क र र त् य ा इ ण त ह ा स ण ल ण ह ल ा . ण ल ण ख त स ा ण ह त् य ा ण श व ा य ण श ल ा ल ेख, न ाि ी, स् म ा र क े व इ म ा र त ी प ु र ा त त् व ी य स ा ध न ा द े ख ी ल उ प य ो ग ल ेख न ा म ध् य े ह ो त ो . म ध् य य ु ग ी न क ा ल ख ंड य ा ब ा ब त दोन् ह ी प्र क ा र च ी स ा ध न े उ प ल ब् ध क रू न द ेत ो . ११.२ सुलतानशाही कालखंडातील िलिखत साधने ण स ंध प्र ा ंत ा व र अ र ब ा ंन ी स् व ा र ी क े ल् य ा न ंत र झ ा ल ेल् य ा ऐ ण त ह ा ण स क घ ड ा म ो ड ीं च े व ि ि न ‘ छ च न ा म ा ’ य ा ग्र ंथ ा त स ा प ड त े. ह ा ग्र ंथ अ र े ण ब क र् ा ष ेत अ स ू न त् य ा च े प ण श ि य न र् ा ष ा ंत र म ो ह म् म द अ ल ी ण ब न अ ब ू ब क र य ा न े क े ल े. य ा ग्र ंथ ा व र आ ध ा र र त प ु ढ े ‘ त ा र ी ख ए ण स ं ध ’ ह े प ु स् त क ण ल ण ह ण् य ा त आ ल े. ह स न ण न ज ा म ी य ा ं न ी ण ल ण ह ल ेल् य ा ‘ त ा ज ु ल म ा स ी र ’ य ा ग्र ंथ ा त क ु त् ब ु ि ी न-ऐबक आणि अल्त मश य ा ग ु ल ा म घ र ा ण् य ा त ी ल स ु ल त ा न च ा इ ण त ह ा स ण ल ण ह ल ेल ा आ ह े. मोहम्म द घो री सोब त र् ा र त ा म ध् य े आ ल ा व र् ा र त ाम ध् य े स् थ ा ण य क झ ा ल ा . ण म न् ह ा ज-उस-ण स र ा ज य ा ंन े ‘ त ब क ा त-इ- न ा ण स र ी ’ य ा ग्र ंथ ा त स ु ल् त ा न र ण ज य ा व स ु ल त ा न न स ी रु ि ी न त् य ा ब ि ल म ा ण ह त ी ण द ल ेल ी आ ह े. इ त र द ेश ा त ी ल म ु ण स् ल म द ेश ा ंच ा इ ण त ह ा स ह ी त् य ा न े य ा प ु स् त क ा त ण ल ण ह ल ा आ ह े. अ ण म र ख ु स र ो ह ा ण द ल् ल ी स ु ल त ा न श ा ह ी च् य ा क ा ळ ा त ी ल प्र ण स द्ध साण हणत्य क होत ा. बल्बन त े ण ग य ा स ु ि ी न त ु घ ल क अ श ा अ न ेक स ु ल त ा न ा ंच् य ा द र ब ा र ा त त ो र ा ज क व ी ह ो त ा . त ो स् व त ः इ ण त ह ा स क ा र न व् ह त ा प ि त् य ा न े इ ण त ह ा स ा व र आ ध ा र र त अ न ेक ग्र ंथ ण ल ण ह ल े. खजाइन-उ ल फ ु त ू र य ा ग्र ंथ ा त अ ल् ल ा उ ि ी न ण ख ल ज ी च् य ा प ण ह ल् य ा स ो ळ ा व ष ा ि च े व ि ि न आ ह े. य ा ण श व ा य त् य ा न े त ु ग ल क न ा म ा य ा ग्र ंथ ा त ण ग य ा स ु ि ी न त ु घ ल क न े स त्त ा क श ी ण म ळ व ल ी य ा च े व ि ि न क े ल े आ ह े. ण झ य ा उ ि ी न ब र ा ि ी य ा न े ‘ त ा र ी ख- ए- ण फ र ो ज श ा ह ी ’ य ा ग्र ंथ ा त ब ल् ब न प ा स ू न ण फ र ो ज त ु ग ल क प य ां त च ा इ ण त ह ा स ण ल ण ह ल ेल ा आ ह े. ह ा द र ब ा र ी इ ण त ह ा स क ा र अ स ल् य ा न े अ न ेक घ ट न ा त् य ा ंन ी ज व ळ ू न प ा ण ह ल े आ ह ेत . अ स े अ स ू न ह ी त् य ा ंन ी क ा ह ी च ु क ा क े ल् य ा आ ह ेत . घ ट न ा व त ा र ख ा य ा म ध् य े च ु क ा आ ढ ळ त ा त . श म् स-ए-ण स र ा ज अ फ ी फ य ा न े ब र ण न च् य ा च ‘ त ा र ी ख- ए- ण फ र ो ज श ा ह ी ’ य ा ग्र ंथ ा च े न ा व घ ेऊ न इ ण त ह ा स ल ेख न क े ल े. ण फ र ो ज त ु घ ल क ा च् य ा र ा ज व ट ी च े स ंप ू ि ि व ि ि न त् य ा न े क े ल े आ ह े. स ु ल त ा न ण फ र ो ज श ा ह त ु घ ल क य ा न े स् व त ः ‘ फ ु त ु ह त े ण फ र ो ज श ा ह ी ’ ह ा ग्र ंथ र च ल ा व त् य ा त स् व त ा च् य ा क ा र ण क द ी ण व ष य ी म ा ण ह त ी ण ल ण ह ल ी . इ स व ी स न १ ३ ५ ० म ध् य े इ स ा म ी य ा ंन ी ‘ फ ु त ु ह-उल-स ल ा त ी न ’ ह ा इ ण त ह ा स ग्र ंथ ण ल ण ह ल ा . त् य ा म ध् य े म ह ंम द ग झ न ी च् य ा आ क्र म ि ा प ा स ू न म ो ह म् म द ण ब न त ु ग ल क प य ां त च ा इ ण त ह ा स ण ल ण ह ल ा आ ह े. म ो ह म् म द ण ब न त ु ग ल क स ो ब त ण ब न स ल् य ा म ु ळ े त ो प ु ढ े द ण ि ि ेस ज ा ऊ न र ा ण ह ल ा . ‘त ा र ी ख ए म ु ब ा र क श ा ह ी ’ ह ा ग्र ंथ य ा ह्य ा ण ब न अ ह म द त् य ा न े ण ल ण ह ल ा . इ . स . १ ४ ० ० त े १ ४ ३ ४ प य ां त स य् य द घ र ा ण् य ा त घ ड ल ेल् य ा घ ड ा म ो ड ी ज ा ि ून घ ेण् य ा स ा ठ ी ह ा ग्र ंथ म् ह ि ज े ए क ण व श्व स न ी य स ा ध न आ ह े. न ंत र च् य ा क ा ळ ा त ी ल ण न ज ा म ु ि ी न अ ह म द, ब द ा य ु न ी य ा इ ण त ह ा स क ा र ा ंन ी द ेख ी ल य ा ग्र ंथ ा च ा उ प य ो ग क े ल ा आ ह े . य ा ण श व ा य स ु ल त ा न क ा ल ख ं ड ा त इ त र र ा ज व ट ीं च ी म ा ण ह त ी द ेि ा र े द ेख ी ल ग्र ंथ उ प ल ब् ध आ ह ेत . ग ु ज र ा त च ी म ा ण ह त ी ण स क ं द र ण ब न म ो ह म् म द य ा च् य ा ‘ म ी र त इ ण स क्न न् द ा र ी ’ य ा ग्र ंथ ा त स ा प ड त े. बहामनी आणि अह मदनगरच्य ा णन जामशाह ीच ी माणहत ी द ेि ा र ा स य् य द अ ल ी त ब ा त ब ा य ा च ा ‘ ब ु ह ा ि ि इ म ा स ी र ’ ह ा ग्र ं थ उ प ल ब् ध आ ह े. र ा ण फ उ ण ि न ण स र ा ज ी य ा न े आ प ल् य ा ‘ त ा ज ी क ी र ा त उ ल म ु ल् क ’ य ा ग्र ंथ ा त ण व ज ा प ू र च् य ा आ ण द ल श ह ा च ी माणहत ी ण द ल ेल ी आ ह े. munotes.in
Page 146
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
146 ११.३ मुघल कालखंडातील िलिखत साधने म ु घ ल क ा ल ख ंड ा त ण व प ु ल प्र म ा ि ा त ण ल ण ख त स ा ण ह त् य आ ढ ळ ू न य ेत े. आत् मचररत्र, चर रत्र, प्र ा द ेण श क इ ण त ह ा स, द र ब ा र ा त ी ल न ों द ी अ श ा ण व ण व ध प्र क ा र े इ ण त ह ा स ल ेख न क े ल े ग ेल े आ ह े. ब ा ब र व ज ह ा ंग ी र य ा ंच े आ त् म च र र त्र ण व श ेष क रू न प्र ण स द्ध आ ह ेत . ‘त ु झ ु क ए ब ा ब र ी ’ ण क ं व ा ‘ ब ा ब र न ा म ा ’ य ा न ा व ान े ब ा ब र च े आ त् म च र र त्र प्र ण स द्ध आ ह े. फा रसी र्ाषा म ध् य े त् य ा च ी च ा र र् ा ष ा ंत र े झ ा ल ी . ब ा ब र च ी ल ेख न श ैल ी स ा ध ी व स र ळ आ ह े . त् य ा न े स् व त ः च् य ा च ु क ा व व् य स न े य ा ब ि ल म ो क ळ े प ि ा न े ण ल ण ह ल े आ ह े. त् य ा च ी ब ल स् थ ा न े व ल ष् क र ी ड ा व प ेच य ा ब ि ल ह ी म ा ण ह त ी ण द ल ेल ी आ ह े. र् ा र त ा म ध ी ल र् ौ ग ो ण लक पररणस् थत ी, प्र ाि ी, पिी, व र् ा र त ी य ल ो क य ा ब ि ल प ु स् त क ा त त् य ा न े न म ू द क े ल ेल े आ ह े. इ थ ल् य ा ल ो क ा ंण व ष य ी क ा ह ी प ू व ि ग्र ह त् य ा च् य ा म न ा त ण द स ू न य ेत ा त . त् य ा च् य ा म त े, र् ा र त ा त ी ल ल ो क स ु ंद र न ा ह ी त, त् य ा ं न ा ण श ष्ट ा च ा र अवगत न ाहीत, त ेथ े च ा ंग ल े घ ो ड े, च ा ंग ल् य ा प्र क ा र च ी फ ळ े, थ ंड प ा ि ी व च ा ंग ल े अ न् न उ प ल ब् ध न ाही, क ा ब ु ल स ा र ख े प्र श स् त ब ा ज ा र, स ा व ि ज ण न क स् न ा न ग ृ ह े, म ेि ब त्त ी व ा च न ा ल य र् ा र त ा म ध् य े न ा ह ी त . ण ह ंद ु स् थ ा न ा त प ा ण् य ा च ा अ र् ा व आ ह े. य ेथ ी ल घ र े स ु ंद र न ा ह ी त म ा त्र ण ह ंद ु स् थ ा न ा त च ा ंद ी व स ो न े ण व प ुल स ा प ड त े व त ेथ ी ल ह व ा ह े च ा ंग ल ी आह े. र् ा र त ा म ध् य े ल ो क जात ी-ज ा त ी त ण व र् ा ग ल ेल े आ ह ेत ह ेद ेख ी ल त ो आ प ल् य ा प ु स् त क ा त ण ल ण ह त ो . ब ा ब र च् य ा म् ह ि ण् य ा त प ू ि ि प ि े स त् य ा ंश न ा ह ी क ा र ि त ो थ ो ड े च ण द व स र् ा र त ा त र ा ण ह ल ा व त् य ा च् य ा अ न ु र् व उ त्त र र् ा र त ा त य ा ण व ण श ष्ट प्र द ेश ा श ी स ंब ंण ध त आ ह ेत . अ स े अ स ू न ह ी त त् क ा ल ी न इ ण त ह ा स समजण्यास ा ठ ी त् य ा ंच े आ त् म च र र त्र ए क म ौ ण ल क स ा ध न आ ह े. ‘त ु झ ु क इ ज ह ा ंण ग र ी ’ ह े ज ह ा ंग ी र य ा म ु घ ल स म्र ा ट ा च े आ त् म च र र त्र आ ह े. ज ह ा ंग ी र च् य ा आ त् म च र र त्र ब ऱ् य ा च अ ंश ी ण व श्व स न ी य आ ह े. त् य ा न े स् व त ः च् य ा क ा र ण क द ी च् य ा स त र ा व ष ा ि च ी ह क ी क त स् व त ः ण ल ण ह ल ी आ ह े. ज ह ा ंग ी र व् य ण ि म त्त् व स म जण् य ा स ा ठ ी ह े प ु स् त क उ प य ु ि आ ह े. त् य ा च् य ा व ण ड ल ा ंब ि ल म् ह ि ज े अ क ब र ा ब ि ल म ा ण ह त ी ण ल ण ह ल ी आ ह े. अ स े अ स ू न ह ी त् य ा ंन ी अ क ब र ा ण व रु द्ध क े ल ेल े ब ं ड व न ु र ज ा ह ा स ो ब त त् य ा न े क े ल ेल ा ण व व ा ह य ा ब ि ल त ो फ ा र स े ण ल ण ह त न ा ह ी . य ा आ त् म च र र त्र ा ंव् य ण त र र ि म ु घ ल क ा ल ख ंड ा त द र ब ा र ा त ी ल व् यिींनी मोगल ब ा द श ह ा च ी च र र त्र ण ल ण ह ल ेल ी आ ह ेत . त र क ा ह ीं न ी म ु ग ल क ा ल ख ंड ा त ी ल इ ण त ह ा स श ब् द ब द्ध क े ल ेल ा आ ह े. ब ा ब र च ी म ु ल ग ी व ह ु म ा य ू न च ी ब ह ी ि, ग ु ल ब द न ब ेग म ण ह न े ह ु म ा य ू न च् य ा ज ी व न ा व र आधार रत प ु स् त क ‘ ह ु म ा य ु न न ा म ा ’ ण ल ण ह ल े आ ह े . ब ा ब र व ह ुम ा य ू न य ा ं च ी व ै य ण ि क म ा ण ह त ी जाि ून घ ेण् य ा स ा ठ ी ह े प ु स् त क अ त् य ंत उ प य ु ि आ ह े. ग ु ल ब द न ब े ग म न े क ु ट ु ं ब ा त ी ल इ त र व् य ि ीं च ी क स े स ंब ंध आ ह ेत य ा च ी ण व स् त ृ त ण व व ेच न प ु स् त क ा त क े ल ेल े आ ह े. ब ा ब र च ा म ा व स र् ा ऊ म ह ं म द ह ैद र य ा न े ‘ त ा र ी ख े र ण श द ी ’ ह ा ग्र ंथ ण ल ण ह ल ा . त् य ा न े ब ा ब र च् य ा प र ा क्र म ा च ी प्र स ंग क े ल ी आ ह े . त् य ाच् य ा प ु स् त क ा त ब ा ब र च् य ा ल ढ ा य ा, ह ु म ा य ु न श ेर श ा ह स ंघ ष ि, ह ु म ा य ु न च े प ल ा य न व क ा श् म ी र म ध ी ल घ ड ा म ो ड ी इ त् य ा द ीं च े व ि ि न आ ह े. य ा प ैक ी अ न ेक ण ठ क ा ि ी त र स् व त ः ह ज र अ स ल् य ा म ु ळ े त् य ा ंच् य ा ण ल ख ा ि ा ल ा म ह त्त् व आ ह े. ह ु म ा य ु न ण व श्व ा स ू न ो क र ी ज ो ह र य ा न े ‘ त ा ज् क ी र ा त इ व ा क ा इ त ’ ह ा ग्र ंथ ण ल ण ह ल ा अ स ू न त् य ा त ह ु म ा य ु न न े स ह न क े ल ेल् य ा ह ा ल-अ प ेष्ट ा ंच े व ि ि न आ ह े. म ा त्र व य ा च् य ा ऐ ं श ी व् य ा व ष ी क े व ळ स् म र ि श ि ी व र अ व ल ंब ू न र ा ह ून ह ा ग्र ंथ ण ल ण ह ल् य ा न े त ा र ख ा ंम ध् य े त् य ा न े ग ड ब ड क े ल ी आ ह े. munotes.in
Page 147
म ध् य य ु ग ी न र् ारत आ णि
म र ा ठ य ा ंच् य ा इणतह ासाच ी
स ा ध न े
147 अ क ब र ा च् य ा क ा र ण क द ी च ी म ा ण ह त ी द ेि ा र ा ग्र ंथ ‘ त ा र ी ख े अ क ब र श ा ह ी ’ ह ा ज ी म ो ह म् म द क ं द ा र ी त् य ा न े १ ५ ७ ८ त े १ ५ ८ ० य ा क ा ळ ा त ण ल ण ह ल ा . त् य ा न े अ क ब र ा च् य ा ध ण म ि क म त ा ं च ी फ ा र श ी द ख ल घ ेत ल ी न ा ह ी . पि अक बराच्य ा व्यण िमत्त् वा व र व शासन पद्धत ीव र प्र काश ट ा क ल ा आ ह े. ण न ज ा म ु ि ी न अ ह म द त् य ा न े ‘ त ब ा क त ई अ क ब र ी ’ य ा ग्र ंथ ा त म ु ण स् ल म स त्त ेच् य ा स ु रु व ा त ी प ा स ू न अ क ब र ा च् य ा क ा र ण क द ी च् य ा ३ ९ व् य ा व ष ा ि प य ां त इ ण त ह ा स ण द ल ा आ ह े. म ु ग ल क ा र ण क द ी ब ि ल ण व श ेष म ा ण ह त ी द ेि ा र ा ग्र ंथ म् ह ि ज े ‘ अ क ब र न ा म ा ’ ह ो य . अ ब ु ल फ ज ल ह ा अ क ब र ा च ा क े व ळ द र ब ा र ी न स ू न ण म त्र ह ी ह ो त ा . त् य ा न े त ी न ख ंड ा ंम ध् य े ह ा ग्र ंथ ण ल ण ह ल ा आ ह े त् य ा न े क े व ळ घ ट न ा च न व् ह े त र घ ट न ा ंम ा ग ी ल उ ि ेश न म ू द क े ल ा आ ह े. ‘ ऐन-ए--अक बरी’ य ा ग्र ंथ ा ंम ध् य े अ ब ु ल फ ज ल न े ण न र ण न र ा ळ् य ा ख ा त् य ा ंस ा ठ ी क े ल ेल् य ा ण न य म ा ं च ा त प श ी ल ण द ल ा आ ह े. प्र त् य ेक ख ा त् य ा ंच ी आ क ड े व ा र ी ण द ल ी आ ह े. ल ेख क ा न े स् व त ः च ी व ंश ा व ळ द ेख ी ल न म ू द क े ल ी आ ह े. य ा ण श व ा य स र क ा र ी क ा ग द प त्र े व अ क ब र ा च ा प त्र व् य व ह ा र ह ा द ेख ी ल अ ब ु ल फ ज ल य ा न े ग्र ंथ ा ंम ध् य े ण दल ा आ ह े. प्र श ा स न ा च ी ख ा स क रू न अ क ब र ा च् य ा म न स ब द ा र ी प द्ध त ी च ी स ंप ू ि ि म ा ण ह त ी अ ब ु ल फ ज ल न े ण द ल ेल ी आ ह े. अ क ब र ा न े आ ख ू न ण द ल ेल् य ा न व ी न ज म ी न म ह स ू ल प द्ध त ी च ी ह ी म ा ण ह त ी त् य ा च् य ा ग्र ं थ ा त ू न ण म ळ त े. अ ब ु ल फ ज ल अ क ब र ा ब ि ल प्र श ंस ो द्ग ा र क ा ढ त ो . त् य ा च ा च स म क ा ल ी न इ ण त ह ा स क ा र ब द ा य ु न ी ह ा म ात्र आ प ल् य ा ग्र ंथ ा त अ क ब र ा व र ट ी क ा करत ो. अ क ब र ा च े स ण ह ष् ि ू ध ो र ि त् य ा ल ा म ा न् य न ा ह ी . आ प ल् य ा ‘ म ु न् त ख ा ब उ ल त व ा र ी ख ’ य ा प ु स् त क ा म ध् य े ब ा ब र प ा स ू न आ ग म न ा प य ां त स ा ण ह त् य ा त ण द ल ेल ा आ ह े. म ो ह म् म द क ा ण स म श ा ह य ा न े ण ल ण ह ल ेल् य ा ‘ ग ु ल श न इ इ ब्र ा ण ह म ी ’ य ा ग्र ंथ ा म ध् य े ज ह ा ंग ी र ग ा द ी व र ब स े प य ां त च ा इ ण त ह ा स न म ू द क े ल ेल ा आ ह े. अ न ेक र ा ज क ी य घ ट न ा घ ड त अ स त ा न ा त ो स् व त ः ह ज र अ स ल् य ा म ु ळ े त् य ा न े क े ल े इ ण त ह ा स ल ेख न ण व श्व स न ी य आ ह े. अ क ब र ा च् य ा आ ज्ञ ेन े अ ब् ब ा स ख ा न श ेर व ा न ी य ा न े ‘ त ा र ी ख इ श ेर श ा ह ी ’ ह ा ग्र ंथ ण ल ण ह ल ा . य ा ग्र ंथ ा त श ेर श ह ा ण व ष य ी म ा ण ह त ी ण द ल ेल ी आ ह े. खाफ ीख ान य ा न े ‘ म ु न् त ख ा ब-उल-ल ु ब ा ब' य ा ग्र ंथ ा त १ ५ १ ९ प ा स ू न १ ७ ३ ४ प य ां त च ा इ ण त ह ा स ण ल ण ह ल ा आ ह े. ख ा फ ी ख ा न ह ा औ र ं ग ज ेब ा च् य ा द र ब ा र ा त ह ो त ा . अ न ेक ऐ ण त ह ा ण स क घ ट न ा ंच ा ख ा फ ी ख ा न ह ा स ा ि ी द ा र ह ो त ा . औ र ं ग ज ेब ा न े इ ण त ह ा स ण ल ण ह ण् य ा स ब ंद ी घ ा त ल् य ा म ु ळ े त् य ा न े औ र ं ग ज ेब ा च् य ा न क ळ त इ ण त ह ा स ल ेख न क े ल े. त् य ा म ु ळ े त् य ा ंच् य ा इ ण त ह ा स ल ेख न ा म ध् य े प ि प ा त ी प ि ा अ स ण् य ा च ा स ंर् व क म ी आ ह े. म ु घ ल म र ा ठ ा स ंब ंध स म ज ू न घ ेण् य ा स ा ठ ी ह ा ग्र ंथ अ ण त श य उ प य ु ि आ ह े. य ा ग्र ंथ ा च े इ त र र् ा ष ा ंम ध् य े र् ा ष ा ंत र झ ा ल े आ ह े. औ र ं ग ज ेब ा च् य ा प द र ी अ स ल ेल ा ण ह ंद ू अ ण ध क ा र ी र् ी म स ेन स क्न स ेन ा य ा ं न े ‘ त ा र ी ख इ ण द ल् ख ु श ा ’ ह ा ग्र ंथ ण ल ण ह ल ा . य ा ण श व ा य ई श्व र द ा स न ग र य ा च ा फ ु त ु ह ा त आ ल म ण ग र ी ह ा ग्र ंथ म ु घ ल ा ंच् य ा र ा ज स् थ ा न ा त ी ल क ा र व ा य ा स म ज ून घ ेण् य ा स ा ठ ी उ प य ु ि आ ह े. ११.४ परकìय ÿवाशांचे वृ°ाÆत र् ा र त ा म ध् य े म ध् य य ु ग ी न क ा ल ख ंड ा म ध् य े अ न ेक प र क ी य प्र व ा स ी य ेत अ स त . त् य ा ंन ी द ेख ी ल र्ारताबि ल प ु ष् क ळ म ा ण ह त ी आ ह े. म ो ह म् म द ग ज न ी स ो ब त आ ल ेल ा अ ल् ब रू न ी य ा न े ‘ त ा र ी ख ए ण ह ंद ’ य ा ग्र ंथ ा त र् ा र त ा ब ि ल ण व प ु ल म ा ण ह त ी ण ल ण ह ल ी आ ह े. त ो अ र े ण ब क व प ण श ि य न र् ा ष ा ं च ा ण व द्व ा न ह ो त ा . र् ा र त ा म ध् य े य े ऊ न त् य ा ं न ी स ंस् क ृ त र् ा ष ेच े अ ध् य य न क े ल े. औष ध शास्त्र, munotes.in
Page 148
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
148 त त्त्व ज्ञा न, गणि त, ध म िशास्त्र, त क ि श ा स्त्र इ त् य ा द ीं च ा अ भ् य ा स त् य ा न े क े ल ा . र् ा र त ी य ल ो क ा ंच े त् य ा न े व ि ि न आ प ल् य ा प ु स् त क ा त क े ल े आ ह े. म ो र ो क्न क ो द ेश ा च ा प्र व ा स ी इ ब् न ब त ु त ा ह ा म ो ह म् म द त ु घ ल क च् य ा क ा र ण क द ी त र् ा र त ा त आल ा. १ ३ ३ ३ त े १ ३ ४ ७ य ा क ा ल ा व ध ी त र् ा र त ा म ध् य े र ा ह ू न त् य ा न े म ु ख् य क ा ज ी म् ह ि ून ही क ा म प ा ण ह ल े. त् य ा न े ‘ ण क त ा ब उ ल र ह ेल ा ’ ह े प ु स् त क ण ल ण ह ल े. य ा प ु स् त क ा त र् ा र त ा त ी ल ण व ण व ध घ ट न ा ंच ी म ा ण ह त ी त् य ा ंन ी ण द ल ी . य ाणश वा य र्ारतामधील न्य ाय ण वषय क व राजकीय पररणस् थ त ी न म ू द क े ल ी आ ह े. त् य ा क ा ळ ा त ी ल ट प ा ल व् य व स् थ ा,र स् त े, ह ेर ख ा त े,इ त् य ा द ी अ न ेक ण व ष य ा ं व र त् य ा ंन ी ण व स् त ृ त व ि ि न क े ल ेल े आ ह े. त ु घ ल क क ा ळ ा त ी ल म ा ण ह त ी ण म ळ व ण् य ा स ा ठ ी ह े प ु स् त क अ ण त श य ण व श्व स न ी य आ ह े. प र क ी य प्र व ा स ी अ स ल् य ा म ु ळ े त् य ा च् य ा व र स ु ल त ा न ा च् य ा ब ा ज ू न े ण ल ण ह ण् य ा च े द ड प ि न व् ह त े. ण व ज य न ग र च ा स ा म्र ा ज् य ा म ध् य े द े श ो द ेश ी च े प य ि ट क य ेत अ स त . त् य ा ंन ी ण व ज य न ग र ब ि ल ण व प ुल म ा ण ह त ी ण ल ह ून ठ े व ल ी आ ह े . अ ब् द ु ल र झ ा क य ा प ण श ि य न र ा ज द ूत ा न े ण व ज य न ग र ल ा १ ४ ४ २ म ध् य े र् ेट ण द ल ी ह ो त ी . ण न क ो ल ो क ौं ट ी य ा इ ट ा ण ल य न प्र व ा श ा ंन े ण व ज य न ग र ब ि ल आ प ल् य ा प ु स् त क ा त म ा ण ह त ी ण द ल ी आ ह े. द ो ण म न ग ो प ेस ह ा प ो त ु ि ग ी ज प्र व ा स ी ण व ज य न ग र ल ा ग ेल ा ह ो त ा . ब ह ा म न ी र ा ज् य ा ब िल र ण श य न प्र व ा स ी ण न क ी त ी न य ा न े ण ल ण ह ल े आ ह े. म ु घ ल क ा ळ ा म ध् य े अ न ेक प र क ी य प्र व ा स ी र् ा र त ा म ध् य े आ ल े. ज ह ा ंग ी र च् य ा क ा ळ ा त क ॅ प् ट न ह ॉ ण क न् स र् ा र त ा म ध् य े आ ल ा . त ो त ी न व ष ि म ु घ ल द र ब ा र ा त र ा ण ह ल ा . त् य ा न े ब र ी च म ा ण ह त ी ण ल ह ून ठ े व ल े आ ह े. म ु ल ा ंच् य ा श ा स न व् य व स् थ ेण व ष य ी त् य ा ंन ी थ ो ड ीफा र माणहत ी णदली आ ह े . थ ो म ा स र ो त् य ा ल ा इ ंग् ल ं ड च ा र ा ज ा प ण ह ल ा ज ेम् स य ा ंन े १ ६ १ ५ म ध् य े ज ह ा ंग ी र च् य ा द ब ा व ा त प ा ठ व ल े ह ो त े. त् य ा न े ज ह ा ंग ी र च् य ा क ा र ण क द ी च ा त प श ी ल ण द ल ा आ ह े. भ्र ष्ट ा च ा र, श ेत क ऱ् य ा ंच े द ा र र द्र य, व ण श ल ेब ा ज ी इ त् य ा द ीं च े व ि ि न क े ल े आ ह े. फ्र ा ण न् स स ब ण न ि अ र ह ा फ्र ें च ड ॉ क्न ट र श ह ा ज ह ा न च् य ा क ा ळ ा त र् ा र त ा त आ ल ा ह ो त ा . त् य ा न े र् ा र त भ्र म ि क े ल े व त् य ा च ा व ृ त्त ा ंत ण ल ण ह ल ा . र्ारताच्य ा सामाण जक, र ा ज क ी य व आ ण थ ि क प र र ण स् थ त ी व र त् य ा न े प्र क ा श ट ा क ल ा . औ र ं ग ज ेब ा न े द ा र ा ण श क ो ह य ा ल ा क स े म ा र ल े य ा च े व ि ि न ह ी त् य ा ंन ी क े ल े. ण न क ो ल ा य म न ु च ी ह ा इ ट ाणलय न प्र वा सी १६५६ म ध् य े र् ा र त ा त आ ल ा . त् य ा न े र् ा र त र् र भ्र म ि क े ल े. क ा ह ी क ा ळ द ा र ा ज व ळ व न ंत र ण म झ ा ि र ा ज ा ज य ण स ंग क ड े त ो न ो क र ी स राणहला. घ ड ल ेल् य ा घ ट न ा ंच ा त ो प्र त् य ि स ा ि ी द ा र ह ो त ा . त् य ा न े स् त ो र ी य ा ड ी म ो ग ो र य ा ग्र ंथ ा त आ प ल े अ न ु र् व न म ू द क े ल े आ ह ेत ह ा ग्र ंथ प ो त ु ि ग ीज र् ा ष ेत आ ह े. त् य ा च े न ंत र इ ंग्र ज ी म ध् य े र् ा ष ा ंत र क े ल े ग ेल े. आपली ÿगती तपासा- १. म ध् य य ु ग ी न क ा ल ख ंड ा त ी ल प र क ी य प्र व ा श ा ंच े व ृ त्त ा न् त व ि ि न क र ा . __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 149
म ध् य य ु ग ी न र् ारत आ णि
म र ा ठ य ा ंच् य ा इणतह ासाच ी
स ा ध न े
149 ११.५ पुरातÂवीय साधने म ु घ ल क ा ळ ा त ी ल प ु र ा त त् व ी य स ा ध न ा ंम ध् य े स् म ा र क े, व ा स् त ु, न ा ि ी इ त् य ा द ीं च ा स म ा व े श ह ो त ो . म ु घ ल क ा ल ख ंड ा त व ा स् त ू ब ा ंध ल् य ा ग े ल् य ा . त् य ा आ ज ह ी च ा ं ग ल् य ा अ व स् थ ेत आ ह ेत . ण द ल् ल ी व आ ग्र ा य ेथ ी ल ण क ल् ल े, ब ा द श ह ा ंच् य ा क ब र ी आ ज ह ी श ा ब ू त आ ह ेत . य ा ण श व ा य व ेग व ेग ळ् य ा ण ठ क ा ि ी ब ा ं ध ल ेल े म ण श द ी व क ल ा प ू ि ि व ा स् त ु क ा ळ ा त ी ल इ ण त ह ा स ा च ी स ा ि द ेत ा त . ण द ल् ल ी व आग्रा, य ा व् य ण त र र ि ब ु ऱ् ह ा ि प ू र, स ु ल त ा न प ू र इ त् य ा द ी ण ठ क ा ि ी त् य ा ंन ी ब ा ंध ल े ल ी स् म ा र क े इ ण त ह ा स ा च ा ए क स्त्र ो त म् ह ि ून म ा ण ह त ी द ेत ा त . य ा ण श व ा य आणदल शहा, णन जामशहा य ा द ण ि ि ेक ड ी ल र ा ज ा ंन ी ब ा ंध ल ेल् य ा व ा स् त ू द ेख ी ल आ ह ेत . म ह ा र ा ष् र ा म ध् य े य ा च क ा ल ख ंड ा म ध् य े ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ं न ी ब ा ंध ल ेल े ण क ल् ल े म ध् य य ु ग ी न इ ण त ह ा स ा ब ि ल आ व श् य क त ी म ा ण ह त ी प ु र व त ा त . स् म ा र क ा म ध् य े उ प ल ब् ध अ स ल ेल ी ण च त्र े द ेख ी ल इ ण त ह ा स क ा ल ी न घ ट न ा ंन व र प्रकाश ट ाकतात . म ध् य य ु ग ी न क ा ल ख ंड ा त ी ल अ न े क न ा ि ी आ ज ह ी उ प ल ब् ध आ ह े त . म ु ंब ई ण व द्य ा प ी ठ, कणलना व न ा ण श क य ेथ ी ल अ ंज न ेर ी य ेथ ी ल स ंग्र ह ा ल य ा त म ध् य य ु ग ा त ी ल न ा ि ी प ा ह त ा य ेत ा त . श ेर श ह ा च् य ा न ा ण् य ा ं व रू न त् य ा क ा ळ ा त व् य ा प ा र-उ द ी म र् र र् र ा ट ी स आ ल ा ह ो त ा ह े ण न द श ि न ा स य ेत े. अ क ब र ा च् य ा न ा ण् य ा ंव र र ा म स ी त ेच े ण च त्र ण द स ू न य ेत े. य ा व रू न त् य ा च ा ध म ि ण व ष य क उ द ा र दृ ष्ट ी क ो ि ण द स ू न य ेत ो . द ी न ए इ ल ा ह ी प ंथ स् थ ा प न क े ल् य ा न ंत र अ क ब र ा न े इ ल ा ह ी न ा ि ी ज ा र ी क े ल े ह ो त े. ज ह ा ंग ी र च् य ा न ा ण् य ा ं व र न ु र ज ा ह ा च ी प्र ण त म ा ण द स त े. य ा व रू न ज ह ा ंग ी र व र ी ल ण त च ा प्र र् ा व ण द स ू न य ेत ो . य ा व् य ण तर र ि म ु ग ल क ा ल ी न व स ु ल त ा न क ा ल ी न र् ा ंड ी,ख ेळ ा च ी स ा ध न े व व स् त ु स ंग्र ह ा ल य ा त ी ल स ा ध न े य ा व रू न ह ी इ ण त ह ा स ा च् य ा आ क ल न ा स म द त ह ो त े. अ) मराठ्यां¸या इितहासाची साधने इ ंग्र ज ा ंन ी अ ठ र ा व् य ा श त क ा त र् ा र त ी य उ प ख ंड ा त र ा ज क ी य स त्त ा प्र स् थ ा ण प त क र ण् य ा स स ु रु व ा त क े ल ी . त् य ा प ैक ी स व ा ि त श ेव ट ी म र ा ठ ी स त्त ेव र त् य ा ंन ी व च ि स् व ण म ळ व ल े. म र ा ठ ी स त्त ेच ा उ द य आ ण ि अ स् त स म ज ून घ ेण् य ा स ा ठ ी स त र ा व् य ा व अ ठ र ा व् य ा श त क ा त ी ल इ णतह ासा चा अभ्य ास करा वा लागत ो. म र ा ठ ी स त्त ेच ा क ा ळ ण श व क ा ल ी न क ा ल ख ंड व प ेश व ेक ा ल ी न क ा ल ख ंड य ा म ध् य े ण व र् ा ग त ा य ेत ो . म र ा ठ य ा ंच ा इ ण त ह ा स अभ्यासण्यासाठी आत् मचररत्र, चर रत्र,श ा स क ी य क ा ग द प त्र े, व े ळ ो व ेळ ी ज ा ह ी र क े ल ेल ी फ म ा ि न े,इ त् य ा द ी अ भ् य ा स ा व े ल ा ग त ा त . त् य ा ण श व ा य य ु र ो ण प य न प्र व ा श ा ं न ी व इ ण त ह ा स क ा र ा ंन ी द ेख ी ल म र ा ठ य ा ंच् य ा इ ण त ह ा स ा व र ण ल ण ह ल ेल े आ ह े. ११.६ िलिखत साधने म ध् य य ु ग ी न क ा ल ख ंड ा म ध् य े इ ण त ह ा स ल ेख न ा क ड े श ा स्त्रश ु द्ध प ि े प ा ण ह ल े ज ा त न व् ह त े. मराठा श ा स क र ा ज् य क ा र र् ा र ा क ड े क ा ट े क ो र प ि े ल ि द ेत अ स ल े त र ी इ ण त ह ा स ल ेख न ा क ड े स म ा ज ा त औदाणसन् य व अनास्था होत ी. त् य ा म ु ळ े म र ा ठ ा क ा ल ख ंड ा त इ ण त ह ा स ल ेख न क े ल े ग ेल े न ा ह ी . त थ ा ण प ऐ ण त ह ा ण स क स ा ध न े म ा त्र त य ा र क े ल ी ग ेल ी आ ह े त . त् य ा क ा ळ ा त ी ल ण ल ण ख त पत्र, श ा स क ी य क ा ग द प त्र े व ब ख र ी इ त् य ा द ीं च् य ा स ा ह्य ा न े इ ण त ह ा स ल ेख न क र त ा य े ऊ श क त े. त् य ा प ैक ी म र ा ठ ी त म र ा ठ य ा ंच् य ा ऐ ण त ह ा ण स क ब ख र ह े ए क स ा ध न उ प ल ब् ध आ ह े . र ा ज क ी य दृ ष्ट य ा म ह त्त् व ा च् य ा व् य ि ी च े च र र त्र अ थ व ा त् य ा च् य ा ज ी व न ा त ी ल म ह त्त् व ा च् य ा ग ो ष्ट ी व् य ा व स ा ण य क munotes.in
Page 150
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
150 ल ेख क ा क ड ू न ण ल ह ून घ ेण् य ा त य ेत . त् य ा ल ा च ब ख र अ स े म् ह ि त . म ा ण ह त ी द ेि े य ा श ब् द ा व रू न बखर हा शब् द त य ार झाला होत ा. बखर छ. णशव ाजी महार ा ज ा ंच् य ा क ा य ा ि ण व ष य ी व प ेश व े क ा ल ख ंड ा त ी ल र ा ज क ी य इ ण त ह ा स ा ण व ष य ी म ा ण ह त ी द ेि ा ऱ् य ा प ु ष् क ळ ब ख र ी ण ल ण ह ल् य ा ग ेल् य ा आ ह ेत . त् य ा म ध् य े ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच् य ा ज ी व न ा त ी ल अ न ेक प्र स ंग ा च े ण च त्र ि ण द स ू न य ेत े. य ा म ध् य े इ ण त ह ा स ल ेख न ा च ा आ ध ु ण न क दृ ण ष्ट क ो न ण द स ू न य ेत न ा ह ी . क्न व ण च त प्र स ंग ी अ ण त श य ो ि ी प ू ि ि व ि ि न ह ी आ ढ ळ त े. प्र ण स द्ध इ ण त ह ा स क ा र ण व . क ा . र ा ज व ा ड े य ा ंच् य ा म त ा न ु स ा र ब ख र ी म ध् य े म ध् य े प ु ढ ी ल द ो ष आ ढ ळ त ा त . क ा ल ग ि न ेत ी ल च ू क, स् थ ळ ण व ष य क च ू क आ ण ि व् य ण ि ण व ष य क च ू क . ब ख र ीं म ध् य े आ ढ ळ ू न य ेि ा ऱ् य ा च ु क ा ंच ी क ा ह ी क ा र ि े आ ह ेत . ब ह ु त ेक व ेळ ा ल ेख क स् व प् न र ं ज न क रू न ल ेख न क र त त र क ा ह ी व ेळ े स घ ट न ा घ ड ू न ग ेल् य ा न ंत र प ु ष् क ळ क ा ल ा व ध ी ल ो ट ल् य ा स क े व ळ स् म र ि ा च् य ा स ा ह ा य् य ा न े ह े ण ल ख ा ि क े ल े ज ा त अ स े. इ ण त ह ास क ा र ज द ु न ा थ स र क ा र ब ख र ी ल ा इ ण त ह ा स ा च ा ण व श्व ा स ा ह ि स्त्र ो त म ा न त न ा ह ी त क ा र ि त् य ा ंच् य ा म त े ह े ण ल ख ा ि ऐ ण त ह ा ण स क दृ ण ष्ट क ो न ब ा ळ ग ू न झ ा ल ेल े न ा ह ी . ब ख र ी म ध् य े प ु ष् क ळ च ु क ा व प र स् प र ण व र ो ध ी र च न ा अ स ल् य ा त र ी ह ी म र ा ठ य ा ंच ा इ ण त ह ा स स म ज ून घ ेण् य ा च् य ा दृ ष्ट ी न े प ु ढ ी ल क ा ह ी बखरी आ वश् य क र् ू ण म क ा ब ज ा व त ा त . सभासद बखर क ृ ष् ि ा ज ी अ न ंत स र् ा स द य ा न े १ ६ ९ ४ म ध् य े ह ी ब ख र ण ल ण ह ल ी . म ा ल ो ज ी र् ो स ल े य ा ंच् य ा प ा स ू न त े ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंप य ां त ऐ ण त ह ा ण स क व ृ त्त ा न् त य ा म ध् य े आ ल ेल ा आ ह े . १ ६ ३ ० त े १ ६ ४ २ ह ा क ा ल ख ंड व ग ळ त ा, अ फ ज ल ख ा न ा च ा व ध व इ त र म ह त्त् व ा च् य ा घ ड ा म ो ड ी य ा म ध् य े न म ू द क े ल ेल् य ा आ ह ेत . ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच् य ा म ृ त् य ू न ंत र 1 4 व ष ा ां न ी ह ी ब ा त म ी ण ल ण ह ल ी ग ेल ी आ ह े. उ प ल ब् ध ब ख र ी प ैक ी स र् ा स द ब ख र ह ी स व ा ि त ण व श्व स न ी य उ प य ु ि म ा न ल ी ज ा त े. िचटणीस बखर १ ८ १ १ म ध् य े श ा ह ू ण द्व त ी य य ा ंच् य ा आ द ेश ा व रू न म ल् ह ा र र ा व ण च ट ि ी स य ा न ेह ी ब ख र णलणहली. य ा ब ख र ी च े स ा त र् ा ग प ड त ा त . प ण ह ल् य ा र् ा ग ा त र् ो स ल े घ र ा ण् य ा च ी व ंश ा व ळ ण द ल ेल ी आ ह े. प ु ढ ी ल र् ा ग ा ंम ध् य े ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच े प्र श ा स न, स ैन् य व ल ष् क र ी य ा च ी म ा ण ह त ी ण ल ण ह ल ी आ ह े. स ह ा व् य ा र् ा ग ा म ध् य े क न ा ि ट क म ो ह ी म त र स ा त व् य ा र् ा ग ा त ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच ा र ा ज् य ण र् ष ेक स ो ह ळ ा य ा ब ि ल म ा ण ह त ी ण द ल ेल ी आ ह े. िचýगुĮ बखर स र् ा स द ब ख र म ध ू न प ु ष् क ळ श ी म ा ण ह त ी ज श ी च् य ा त श ी घ े ऊ न ण च त्र ग ु प्त ब ख र त य ा र क र ण् य ा त आल ी. ब ा ळ ा ज ी आ व ज ी ण च ट ि ी स य ा च ा ज व ळ च ा न ा त ेव ा ई क ण च त्र ग ु प्त य ा ंन े क ो ल् ह ा प ू र च े स ंर् ा ज ी म ह ा र ा ज य ा ंच् य ा आ द े श ा व रू न १ ७ ६ ० त े १ ७ ७ ० य ा काळात ही बखर णलणहली . य ा म ध् य े र् ा ष ेच े ल ा ण ल त् य आ ढ ळ ू न य ेत े प ि ऐ ण त ह ा ण स क दृ ष्ट य ा म ज क ू र फ ा र स ा उ प य ु ि आढ ळत न ाही. munotes.in
Page 151
म ध् य य ु ग ी न र् ारत आ णि
म र ा ठ य ा ंच् य ा इणतह ासाच ी
स ा ध न े
151 पेशवे कालखंडातील बखरी प ेश व े क ा ल ख ंड ा ण व ष य ी म ा ण ह त ी द ेि ा ऱ् य ा बखर ी प ु ष् क ळ ण ल ण ह ल् य ा आ ह ेत . त् य ा प ैक ी स ा ष्ट ी च ी ब ख र प्र ण स द्ध आ ह े . प ण ह ल् य ा ब ा ज ी र ा व प ेश व े च ा र् ा ऊ ण च म ा ज ी आ प् प ा य ा न े१ ७ ३ ७ म ध् य े स ा ष्ट ी ब ेट ा व र ह ल् ल ा क े ल ा ह ो त ा व त े ण ज ंक ू न घ ेत ल े ह ो त े. य ा ण व ष य ी स ंप ू ि ि म ा ण ह त ी य ा ब ख र ी म ध् य े ण द ल ेल ी आ ह े. श ा ह ू ब ख र ी म ध् य े श ा ह ू म ो ग ल ा ंच् य ा क ै द ेत अ स त ा न ा त् य ा त त् य ा ं न ी व् य त ी त क े ल ेल् य ा आ य ु ष् य य ा ब ि ल म ा ण ह त ी ण द ल ेल ी आ ह े. प ा ण न प त ब ख र प ेश व ा ब ा ळ ा ज ी ब ा ज ी र ा व त् य ाच ी णव धव ा प त् न ी ग ो ण प क ा ब ा ई ण त च् य ा आ ज्ञ ेव रू न र घ ु न ा थ य ा द व य ा न े १ ७ ६ ३ म ध् य े ण ल ण ह ल ी . प ा ण न प त च े ण त स र े य ुद्ध झ ा ल् य ा न ंत र ह ी ब ख र ण ल ण ह ल े ग ेल ी . प ा ण न प त च् य ा य ु द्ध ा त ध ा र ा त ी थ ी प ड ल ेल् य ा म र ा ठ ा स र द ा र ा ंण व ष य ी य ा त म ा ण ह त ी आ ह े. आपली ÿगती तपासा- १. म र ा ठ ा स ा म्र ा ज् य ा च े म ह त्त् व ा च े ऐ ण त ह ा ण स क स ा ध न म् ह ि ू न ब ख र ी च े व ि ि न क र ा . __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ११.७ शासकìय व खाजगी कागदपýे म र ा ठ ा क ा ल ख ंड ा त अ न ेक स ा व ि ज ण न क, प्र शासकी य व खाजगी पत्रव्यव हार उप लब् ध आ ह े. प्र श ा स क ी य प त्र व् य व ह ा र ा ंम ध ून व ेळ ो व ेळ ी प्र ण स द्ध झ ा ल ेल् य ा आ ज्ञ ा व आद ेश ण न द श ि न ा स य ेत ा त त स ेच श ा स क ी य क ा ग द प त्र ा त ू न ज म ा ख च ि ण ह श ो ब व म र ा ठ ा स ैन् य व् य व स् थ ा इ त् य ा द ीं च ी म ा ण ह त ी उ प ल ब् ध आ ह े . ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच् य ा प त्र ा ंच े स ंक ल न अ . र ा . क ु ल क ि ी य ा ंन ी क े ल ेल े आ ह े. य ा प त्र ा ंम ध ून ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच ा म ा ण ह त ी ण व ष य ी दृ ण ष्ट क ो न व त् य ा ंच ी न् य ा य द ान प द्धती य ा ण व ष य ी ण व प ु ल म ा ण ह त ी ण म ळ त े. राजघराण्य ातम ध ील व्यिीं च् य ा व ंश ा व ळ ी च ी म ा ण ह त ी द ेख ी ल उ प ल ब् ध आ ह े. अश ा व ंश ा व ळ ी म ध ू न य ा र ा ज घ र ा ण् य ा त ी ल म ह त्त् व ा च े व् य ि ी, स ंस् थ ा प क इ त् य ा द ीं च ी म ा ण ह त ी ण म ळ त े. श क ा व ल् य ा म ध ू न प्र स ंग ा ंच े द ेख ी ल व ि ि न अ स त े. श क ा व ल् य ा ं च े म ु ख् य द ो न र्ाग पडत ात. एका र् ा ग ा व र प ौ र ा ण ि क प र ं प र े च ा प्र र् ा व प ड ल ेल ा अ स त ो त र द ु स ऱ् य ा र् ा ग ा व र र ा ज क ी य घ ड ा म ो ड ीं च ा उ ल् ल ेख अ स त ो . श क ा व ल् य ा म ध् य े द र र ो ज च् य ा ख च ा ि प ा स ू न त े र ा ज् य व् य व स् थ ा प य ां त च् य ा अ न ेक ग ो ष्ट ीं च ा उ ल् ल ेख अ स त ो . य ा म ा ण ह त ी च ा प ड त ा ळ ा द ु स ऱ् य ा स ा ध न ा ं स ो ब त घ ेत ा य ेत ो . स ंत त ु क ा र ा म व स ंत र ा म द ा स ह े ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच े स म क ा ल ी न ह ो त े. त् य ा ंच् य ा अ र् ंग व श्ल ो क ा ंम ध ू न न ह ी त त् क ा ल ी न स म ा ज ज ी व न ण न द श ि न ा स य ेत े. त् य ा ंच् य ा ल ेख न ा त ू न प ु र े श ी र ा ज क ी य प र र ण स् थ त ी च े आ क ल न ह ो त न स ल े त र ी त त् क ा ल ी न स ा म ा ण ज क व आ ण थ ि क ब ा ब ीं च े द श ि न घ ड त े. इ ण त ह ा स ा च े स ा ध न म् ह ि ून ह े द ेख ी ल म ह त्त् व ा च े स ा ध न ठ रू श क त े. प ो व ा ड े ह े म ू ल त ः क ा व् य र च न ा त् म क व ा ट त अ स ल े त र ी त् य ा म ध ी ल व ि ि न ब र े च द ा ऐ ण त ह ा ण स क स त् य ा ल ा ध रू न अ स त े. क्न व ण च त प्र स ंग ी त े ण ल ह ून ठ े व ल ेल े अ स त ा त . प ो व ा ड े ग ा ि ा र े श ा ह ी र ह े ब ऱ् य ा च munotes.in
Page 152
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
152 व ेळ े स ण ल ण ख त स् व रू प ा त न ों द क रू न ठ े व ण् य ा ऐ व ज ी म ौ ण ख क स् व रूप ा त च त् य ा ंच ा उ प य ो ग करत ात. ब ऱ् य ा च व ेळ े स य ा म ु ळ े म ू ळ क व न े ब द ल ल ी ज ा ऊ न त् य ा ज ा ग ी न व ी न क व न े य ेत ा त . अ ण ध क ृ त क ा ग द प त्र म् ह ि ून स न द ा ंन ा फ ा र म ो ठ े म ह त्त् व आ ह े. य ा म ध ू न र ा ज क ी य म ा ण ह त ी ण म ळ ू श क त े. इ . स . १ ७ १ ९ ण द ल् ल ी च् य ा ब ा द श ा ह ा न े न ा न ा स ा ह ेब प ेश व् य ा न ा ए क र ा ज क ी य स न द णदली. या स न द ेत अ ब् द ा ल ी प ा स ू न ण द ल् ल ी च् य ा ब ा द श ह ा च् य ा स ंर ि ि क र ा व े अ स े ए क क ल म आ ह े. य ा व रू न ण द ल् ल ी च् य ा ब ा द श ह ा ल ा अ ब् द ा ल ी च् य ा ह ल् ल् य ा च ी र् ी त ी आ ध ी प ा स ू न ह ो त ी ह े ण द स ू न य ेत े. स ध् य ा र ा ज क ी य क ा र ि ा प्र म ा ि े ए ख ा द्य ा घ र ा ण् य ा ल ा स ु द्ध ा द ेत अ स त . प्र ा थ ण म क क ा ग द प त्र ा ंम ध ी ल ज म ा ख च ि ह े द ेख ी ल ए क म ह त्त् व ा च े स ा ध न आ ह े. ण श व क ा ळ ा त व प ेश व े क ा ल ख ंड ा त अ स ेच ज म ा ख च ा ि च े त प श ी ल आ ढ ळ ू न य ेत ा त . त् य ा च ा इ ण त ह ा स ल ेख न ा म ध् य े उप य ोग होऊ शकत ो. ११.८ पिशªयन साधने प ण श ि य न र् ा ष ा र ा ज् य क ा र र् ा र ा त म ो ठ य ा प्र म ा ि ा त व ा प र ल ी ज ा त अ स े. म र ा ठ य ा ंच ा इ त र र ा ज् य क त् य ा ां श ी स ंब ंध आ ल ा त् य ाच े उ ल् ल ेख प ण श ि य न र् ा ष ेत अ न ेक क ा ग द प त्र ा ंम ध् य े व द स् त ऐ व ज ा ंम ध् य े स ा प ड त ा त . म र ा ठ य ा ंच ा इ ण त ह ा स ण व ष य ी ब र ी च श ी म ा ण ह त ी क ा ह ी स ा ध न ा ंम ध् य े आ ढ ळ त े. १) साकी म ु श् त ा द ख ा न य ा च्या ‘ मासीर इ अल ामणगरी’ य ा ग्र ंथ ा म ध् य े म ो ग ल स ैन् य ा च् य ा म ो ण ह म ा ंण व ष य ी त प श ी ल व ा र म ा ण ह त ी आ ढ ळ त े. म ु घ ल स ैन् य द ण ि ि ेक ड े च ा ल क रू न ग ेल े अ स त ा त् य ा ंच् य ा स ो ब त ल ेख क ग े ल ा ह ो त ा . त् य ा म ु ळ े त् य ा च े ल ेख न ह े प्र त् य ि स् व रू प ा त ी ल आ ह े. म ा त्र म ु घ ल व म र ा ठ े य ा ंच ी स ंघ ष ा ि च े म ू ल र् ू त क ा र ि ण द ल े न ा ह ी व औ र ं ग ज ेब ा च ा च ा ह त ा अ स ल् य ा न े त् य ा न े ए क त फ ी ण ल ख ा ि क े ल े आ ह े. २) स र क ा र ी अ ण ध क ा र ी र् ी म स ेन ब ऱ् ह ा ि प ू र ी य ा न े ‘ न ु क्न श ा इ ण द ल ख ष ा ’ य ा न ा व ा च े प ु स् त क ण ल ण ह ल े. ह े क ु ि ा च े स ा ंग ण् य ा व रू न आ ण ि य ा म ु ळ े त् य ा च् य ा प ु स् त क ा त फ ा र श ी अ ण त श य ो ि ी आढ ळ त न ाही. य ा ग्र ंथ ा त म ु घ ल म र ा ठ ी य ा ंच् य ा त ी ल स ंघ ष ि व म ह ा र ा ि ी त ा र ा ब ा ई य ा ंच े न ेत ृ त् व ग ु ि य ा ण व ष य ी प ु ष् क ळ म ा ण ह त ी ण म ळ त े. ३) ल ेख क ई श्व र द ा स न ा ग र य ा न े ‘ फ त ु ह ा त इ अ ल म ण ग र ी ’ ह े प ु स् त क ण ल ण ह ल े . त् य ा च् य ा प ु स् त क ा त र ज प ूत स र द ा र य ा ंच् य ा प र ा क्र म ा ं च् य ा घ ट न ा य े त ा त . त् य ा अ न ु ष ंग ा न े औ र ंग ज ेब ा न े स ंर् ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच ी क े ल ेल ी ह त् य ा, र ा ज ा र ा म म ह ा र ा ज ा ंच् य ा ण ज ंज ी य ेथ े प्र य ा ि इ त् य ा द ी ग ो ष्ट ीं च ा उ ल् ल ेख य ेत ो . ४) खाफ ीख ान य ा इ ण त ह ा स क ा र ा न े ‘ म ु न् त ख ा ब इ ल ु ब ा ब ’ ह ा ग्र ंथ ण ल ण ह ल ा अ स ू न त् य ा म ध् य े म ो ग ल म र ा ठ े य ा ंच् य ा त ी ल य ा च े त प श ी ल व ा र व ि ि न आ ल े आ ह े. औ र ं ग ज ेब ा न े इ ण त ह ा स ल ेख न ा ल ा ब ंद ी घ ा त ल ी अ स ल् य ा म ु ळ े ख ा फ ी ख ा न य ा न े स् व त ंत्र प ि े इ ण त ह ा स ल ेख न क र त ह ो त ा . munotes.in
Page 153
म ध् य य ु ग ी न र् ारत आ णि
म र ा ठ य ा ंच् य ा इणतह ासाच ी
स ा ध न े
153 ११.९ युरोिपयन साधने सतर ाव्य ा शत काम ध् य े प ो त ु ि ग ी ज, फ्र ें च, डच, इ ंग्र ज इ त् य ा द ी य ुर ो ण प य न ल ो क ा ंन ी र् ा र त ा म ध् य े व् य ा प ा र ा स ा ठ ी आ ग म न क े ल े ह ो त े. क ा ह ी ण ठ क ा ि ी त् य ा ंन ी आ प ल् य ा व ख ा र ी द ेख ी ल ब ा ंध ल् य ा ह ो त् य ा . त त् क ा ल ी न र ा ज क ी य प र र ण स् थ त ी व र त् य ा ंच े ल ि ह ो त े. त स ेच ए क म ेक ा ंस ो ब त क े ल ेल ा प त्र व् य व ह ा र ह ी उ प ल ब् ध आ ह े. य ा व रू न म र ा ठ य ा ंच् य ा इ ण त ह ा स ा व र प्र क ा श प ड त ो . पोतुªगीज साधने प ो त ु ि ग ी ज स व ा ि त प्र थ म र् ा र त ा म ध् य े आ ल े ह ो त े. गोव ा दीव, द म ि व स ा ष्ट ी य ेथ े त् य ा ंन ी र ा ज क ी य व च ि स् व प्र स् थ ा ण प त क े ल े ह ो त े. र् ा र त ा त ी ल व स ा ह त क र ि ा ऱ् य ा ं न ी ण ल स् ब न य ेथ ी ल प ो त ु ि ग ी ज श ा स क ा ंस ो ब त प त्र व् य व ह ा र क े ल ा होत ा. त् य ा द्व ा र े ह ी इ ण त ह ा स स म ज ण् य ा स म द त ह ो त े. य ा ण श व ा य क ा ह ी ल ेख क ा ंन ी ह ी म र ा ठ ा इ ण त ह ा स ा ण व ष य ी न ों द ी क रू न ठ े व ल े आ ह ेत . क ा स् म ो द ी ग ा ड ा ि य ा ल ेख क ा न े म र ा ठ य ा ंच् य ा इ ण त ह ा स ण व ष य क ग्र ंथ प्र ण स द्ध क े ल ा ह ो त ा . आ त ा च् य ा ग्र ंथ ा ंम ध् य े ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच् य ा आ य ु ष् य ा त ी ल अ न ेक घ टन ा ंच ा उ ल् ल ेख आ ह े. त ो ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच ा च ा ह त ा अ स ल् य ा च े ण द स ू न य ेत े. म ा त्र त् य ा त् य ा च् य ा ग्र ंथ ा त ी ल म ा ण ह त ी अ प ु र ी आ ह े. इटािलयन साधने इ ट ा ण ल य न प्र व ा स ी ण न क ो ल ो म न ू च ी य ा न े ‘ स् ट ो र ी य ो द ा म ो ग ो र ’ य ा प ु स् त क ा त म ु घ ल प्र श ा स न ा ण व ष य ी व म ु घ ल द र ब ा र ण व ष य ी म ा ण ह त ी ण द ल ेल ी आ ह े. राज ा ज य ण स ंग च् य ा प द र ी ह ी त् य ा ंन ी क ा ह ी क ा ळ क ा म क े ल े ह ो त े व त् य ा ंच् य ा स ो ब त त ो द ण ि ि ेक ड े आ ल ा ह ो त ा . द ण ि ि ेत त् य ा च ा स ंब ंध ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच ी आ ल ा त् य ा ब ि ल त् य ा ंन ी प ु स् त क ा त ण ल ण ह ल े आ ह े. Ā¤च साधने फ्र ें च प्र व ा स ी ब ण न ि ए र व थ ेव ेन ो ट य ा ंन ी आ प ल् य ा प्र व ा स व ि ि न ा त ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच् य ा प र ा क्र म ा ण व ष य ी ण ल ह ून ठ े व ल े आ ह े. थ ेव ेन ो ट य ा न े स ु र त ेच ी ल ूट व श ह ा ज ी र ा ज ा ंच ा म ृ त् य ू य ा दोन घ ट न ा ंम ध् य े क ा ल ख ंड ा ब ा ब त त् य ा ंन ी च ू क क े ल ी आ ह े. ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंन ी ण द ल ेल् य ा आ ग्र ह ा च े र् ेट ी च ा त प श ी ल व ा र व ृ त्त ा ंत त् य ा ं न ी ण द ल ेल ा आ ह े. ब थ ो म ो ल ो क ा र े फ्र ें च १ ६ ६ ८ म ध् य े र् ा र त ा त आ ल ा . त् य ा च् य ा ण ल ख ा ि ा त स ुर त ेव र ी ल द ो न् ह ी स् व ा ऱ् य ा व य ुर ो ण प य न ल ो क ा ंब ि ल च े व् य ा प ा र ी ध ो र ि य ा च ा उ ल् ल ेख आ ह े. त् य ा ंन ी ण द ल ेल् य ा घ ट न ा ं च ा क्र म अ च ू क आ ह े. त् य ा च् य ा ण ल ख ा ि ा त ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंब ि ल आ द र ज ा त ो . त् य ा च े व ि ि न ण न ष् प ि प ा त ी आ ह े. फ्र ा न् क ो य म ा ण ट ि न ह ा फ्र ें च इ ंस् ट इ ंण ड य ा य ा क ं प न ी च ा ल ो क र ह ो त ा . १ ६ ६ ५ म ध् य े त ो र् ा र त ा त आ ल ा . प ों ड ी च ेर ी त ेथ ेह ी त् य ा ंन ी क ा ह ी क ा ळ क ा म क े ल े . य ेथ े र ा ज ा र ा म य ा ंच् य ा श ी त् य ा च ा स ंब ंध आ ल ा . र ा ज ा र ा म च े प्र श ा स न व द र ब ा र य ा ण व ष य ी च ी म ा ण ह त ी त् य ा च् य ा ल ेख न ा त आ ढ ळ त े. झ ु ण ल् फ क ा र ख ा न च् य ा णकल्ल्य ाबिल म ा ण ह त ी द ेत ो . अ ब े क ा र े ह ा फ्र ें च क ं प न ी च ा म ु ख् य ा ण ध क ा र ी ह ो त ा . त् य ा न ेद ेख ी ल ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ं च े च र र त्र ण ल ण ह ल े अ स ू न म र ा ठ य ा ंच ा अ भ् य ा स क र ण् य ा च् य ा दृ ष्ट ी न े त े म ह त्त् व ा च े आ ह े. munotes.in
Page 154
स ंश ो ध न प द्ध ती आ णि इ णतह ास ाच ी स ा ध न े
154 इंúजी साधने स त र ा व् य ा श त क ा म ध् य े ई स् ट इ ंण ड य ा क ं प न ी न े र् ा र त ा म ध् य े ठ ी क ण ठ क ा ि ी व ख ा र ी स् थ ाप न क े ल् य ा होत्या. ई स् ट इ ंण ड य ा क ं प न ी ह ी म ु ळ ा त व् य ा प ा र ी क ं प न ी अ स ल् य ा म ु ळ े प्र त् य ेक व ख ा र ी म ध् य े त् य ा ंन ी क ा म क ा ज ा च ी व स व ि व् य व ह ा र ा ं च ी त प श ी ल व ा र न ों द क े ल ी ह ो त ी . इ ंण ग् ल श फ ॅ क्न ट र ी र े क ॉ ड ि य ा त प श ी ल ा ख ा ल ी त ी म ा ण ह त ी उ प ल ब् ध आ ह े. र् ा र त ा म ध् य े अ स ल ेल् य ा अ न ेक व ख ा र ी म ध् य े परस् पर ा ंश ी प त्र व् य व ह ा र ह ी च ा ल त अ स े. त् य ा च् य ा द ेख ी ल न ों द ी ठ े व ल् य ा ग ेल े आ ह ेत . य ा स ा ठ ी र े क ॉ ड ि स म ध् य े ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ं च् य ा आ य ु ष् य ा त ी ल घ ट न ा ब ि ल म ा ण ह त ी ण म ळ त े. स ु र त ल ु ट ी च् य ा व ेळ े स च े त प श ी ल व ा र व ि ि न य ा र े क ॉ ड ि स म ध् य े ण द स ू न य ेत े. य ा स व ि क ा ग द प त्र ा ंच े स ंप ा द न क रू न ‘ इ ंण ग् ल श र े क ॉ ड ि ऑ फ ण श व ा ज ी ’ य ा ग्र ंथ ा त न म ू द क े ल ेल े आ ह ेत . य ा ण श व ा य ह ेन्र ी ओ क्न स ेंड े न त् य ा च ी र ो ज ण न श ी य ा च ी म ा ण ह त ी द ेत ो . १ ६ ७ ४ म ध् य े र ा ज् य ा ण र् ष ेक स ो ह ळ ा उ प ण स् थ त अ स ल् य ा न े त् य ा च् य ा न ों द ी ण व श ेष म ह त्त् व आ ह े. ड ॉ . ज ॉ न फ्र े य र य ा ंन ी ण ल ण ह ल ेल् य ा ‘ र व ेल् स इ न इ ंण ड य ा इ न स ेव ेन णट न स ेंच ु र ी ’ य ा प ु स् त क ा त ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच् य ा क ा य ा ि च ी द ख ल घ ेत ल ी आ ह े . पुरातÂवीय साधने ण ल ण ख त स ा ण ह त् य व् य ण त र र ि म र ा ठ ा क ा ळ ा त ी ल प ु र ा त त्त् व ी य स ा ध न े अ द्य ा प ह ी श ा ब ू त आ ह ेत . ण श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंन ी ब ा ंध ल ेल े व ेग व ेग ळ े ण क ल् ल े व त् य ा ंन ी प ा ड ल ेल ी न ा ि ी त् य ा ंच् य ा क ा य ा ि ब ि ल ण व प ु ल म ा ण ह त ी द ेत ा त . म ध् य य ु ग ी न इ ण त ह ा स ा त ग ड-ण क ल् ल् य ा ं न ा ण व श ेष म ह त् व ह ो त े. त् य ा म ु ळ े त् य ा क ा ळ च ा इ ण त ह ा स अ भ् य ा स ण् य ा स ा ठ ी आ ज ह ी ग ड ण क ल् ल् य ा ं च् य ा र च न ेच ा अ भ् य ा स क े ल ा ज ा त ो . त् य ा क ा ळ ा त ी ल र् ा ंड ी, श स्त्र व अ व ज ा र े व स् त ु स ंग्र ह ा ल य ा म ध् य े आ ढ ळ त ा त . इ ण त ह ा स ल ेख न ा म ध् य े त े द ेख ी ल म ह त्त् व ा च ी र् ू ण म क ा ब ज ा व त ा त . आपली ÿगती तपासा- १. प ण श ि य न स ा ध न ा ं व र ट ी प ण ल ह ा . __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. ण ब्र ट ी श व फ्र ें च स ा ध न ा ं व र च च ा ि क र ा . __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 155
म ध् य य ु ग ी न र् ारत आ णि
म र ा ठ य ा ंच् य ा इणतह ासाच ी
स ा ध न े
155 ११.१० सारांश ऐ ण त ह ा ण स क प ु र ा व् य ा म ु ळ े स ा ण ह त् य ा प ेि ा इ ण त ह ा स व ेग ळ ा ग ि ल ा ज ा त ो . इ णतह ास अवगत करून घ ेण् य ा स ा ठ ी प ु र ा त त्त् व स ा ध न े र् ू ण म क ा ब ज ा व त ा त . य ा स ा ध न ा ंम ु ळ े आ प ल े र् ू त क ा ळ ा ण व ष य ी च े ज्ञ ा न व ा ढ ल े आ ह े. प ु र ा त त्त् व स ा ध न ा ंम ध् य े ण श ल ा ल ेख, न ाि ी,र् ा ंड ी,इ त् य ा द ीं च ा स म ा व ेश ह ो त ो . स ु ल त ा न व म ु घ ल क ा ल ख ंड ा त ण व प ु ल प्र म ा ि ा त ण ल ण ख त स ा ण ह त् य आ ढ ळ ू न य ेत े. आ त् म च र र त्र, चर रत्र, प्र ा द ेण श क इ ण त ह ा स, द र ब ा र ा त ी ल न ों द ी अ श ा ण व ण व ध प्र क ा र े इ ण त ह ा स ल ेख न क े ल े ग े ल े आ ह े. र् ा र त ा म ध् य े म ध् य य ु ग ी न क ा ल ख ंड ा म ध् य े अ न ेक प र क ी य प्र व ा स ी य ेत अ स त . त् य ा ं न ी द ेख ी ल र् ा र त ा ब ि ल प ु ष् क ळ म ा ण ह त ी ण द ल ी आ ह े. स त र ा व् य ा श त क ा म ध् य े प ो त ु ि ग ी ज, फ्र ें च, डच, इ ंग्र ज इ त् य ा द ी य ु र ो ण प य न ल ो क ा ं न ी र् ा र त ा म ध् य े व् य ा प ा र ा स ा ठ ी आ ग म न क े ल े ह ो त े. त त् क ा ल ी न र ा ज क ी य प र र ण स् थ त ी व र त् य ा ं च े ल ि ह ो त े. त स ेच त् य ा ंन ी ए क म े क ा ंस ो ब त क े ल ेल ा प त्रव्यव हारह ी उ प ल ब् ध आ ह े. य ा व रू न ह ी म र ा ठ य ा ंच् य ा इ ण त ह ा स ा व र प्र क ा श प ड त ो . ११.११ ÿij १) म ध् य य ु ग ी न र् ा र त ा च् य ा इ ण त ह ा स ा च् य ा स ा ध न ा ंच े स् व रू प स् प ष्ट क र ा . २) म ध् य य ु ग ी न र् ा र त ी य इ ण त ह ा स ा च ी ण ल ण ख त व प ु र ा त त्त् व ी य स ा ध न े क ो ि त ी? ३) म र ा ठ य ा ंच् य ा इ ण त ह ा स ा च ी क ो ि क ो ि त ी स ा ध न े उ प ल ब् ध आ ह ेत? ४) म र ा ठ ा इ ण त ह ा स ा च ी ण ल ण ख त स ा ध न े स् प ष्ट क र ा . ११.१२ संदभª १) स र द ेस ा ई ब ी . ए न ., इ ण त ह ा स ल े ख न श ा स्त्र, फ ड क े प्र क ा श न, क ो ल् ह ा प ू र, २००२. २) य ु ज ी न ण ड स ो झ ा , म ेड ी व ल इ ंण ड य ा, म न न प्र क ा श न , म ु ंब ई ३) राय चौ ध री, इर फ ा न ह ब ी ब , ण द क े ण म् ब्र ज इ क ॉ न ॉ ण म क ण ह स् र ी ऑ फ ऑ फ इ ंण ड य ा, ल ंड न . ४) प ेड ि ेक र आ ण ि म ु क ा द म , ण ह स् र ी ऑ फ म र ा ठ ा, ,मनन प्र काशन, म ु ंब ई १ ९ ९ ६ . ५) स् त ेव ा ट ग ा ड ि न, द ी न ी व क े ण म् ब्र ज ण ह स् र ी ऑ फ : द म र ा ठ ा स १ ६ ० ०-१८१८, ऑ क्न स फ ड ि य ु ण न प्र ेस . munotes.in
Page 156
संशोधन पद्धती आणि इणतहासाची साधने
156 १२आधुिनक व समकालीन इितहासाची साधने घटक रचना १२.० उणिष्टे १२.१ प्रस्तावना १२.२ मुंबई येथील पुराणिलेखागार १२.३ ईस्ट इंणिया कंपनीची कागदपत्रे १२.४ पत्रव्यवहार १२.५ वृत्तपत्र १२.६ प्राथणमक स्त्रोत १२.७ आधुणनक व समकालीन कालखंिातील इणतहास लेखन १२.८ सारांश १२.९ प्रश्न १२.१० संदिभ १२.० उिĥĶे या युणनटचा अभ्यास केल्यावर णवद्याथी पुढील बाबी समजण्यास सक्षम होऊ शकेल १) आधुणनक व समकालीन इणतहासाच्या स्रोतांचे स्वरूप समजून घेिे २) आधुणनक व समकालीन इणतहासाचे पुराणिलेखागारातीलस्रोत समजिे ३) आधुणनक व समकालीन इणतहासाच्या स्रोतांचे प्रकार स्पष्ट उमगिे १२.१ ÿÖतावना आधुणनकिारतातीलराजकीय, सामाणजक-आणथभक आणि सांस्कृणतक घिामोिींवर पुष्कळमाणहती उपलब्ध आहे. ईस्ट इंणिया कंपनीच्या नोंदी १८ व १९ व्या शतकातील राजकीय व व्यापारी पररणस्थतीची तपशीलवार माणहती देतात. णिटीशप्रशासनाने मोठ्या प्रमािात णवणवधता आणि अणधकृत नोंदी ठेवल्या. सतराव्या आणि अठराव्या शतकातील इणतहास रचण्यासाठी पोतुभगीज, िच आणि फ्रेंच कंपनयांच्या नोंदी उपयुक्त आहेत. याणशवाय पाश्चात्य व िारतीय इणतहासकारांचे लेखन यांच्याद्वारे देखील महत्वाची माणहती णमळते.प्राथणमक स्त्रोतांचे खालील श्रेिींमध्ये वगीकरि केले जाऊ शकते: समकालीन रेकॉिभ, गोपनीय अहवाल, सावभजणनक अहवाल आणि सरकारी दस्तऐवज. अशा प्रकारच्या नोंदी संग्रहात आढळू शकतात तर इणतहासकारांनी प्राथणमक नोंदींच्या मदतीने णलणहलेले ग्रंथ हेदेखील उपयुक्त आहेत. munotes.in
Page 157
आधुणनक व समकालीन
इणतहासाची साधने
157 १२.२ मुंबई येथील पुरािभलेखागार मराठीत पुरा म्हिजे जुने व प्राचीन, अणिलेख म्हिजे कागदपत्र, तर आगार म्हिजे साठविुकीची जागा होय. या शब्दांवरून "जुनया कागदपत्रांच्या साठविुकीचे आगार" अशा अथाभचा पुराणिलेखागार हा शब्द तयार झाला आहे. इंग्रजीत याला अकाभयव्हज् असा शब्द असून महाराष्रातील या णविागाची स्थापना १८२१ मध्ये इंग्रजांनीच केली आहे. महाराष्र पुराणिलेखागार मुंबईच्या फोटभ िागातील एलणफनस्टन महाणवद्यालयाच्या इमारतीत आहे. त्यात मराठा साम्राज्य, इ.स. १८५७ चा उठाव, िारतातील णिणटश राजवट ते िारतीय स्वातंत्र्यचळवळीचा संपूिभ इणतहास आहे. या पुराणिलेखागारातला पणहला कागद इ.स. १६३० सालचा आहे. महाराष्र शासनाच्या पुराणिलेखागार णविागाने णठकणठकािची दप्तरे (णवणवध सरदार घरािी, महाराष्रातील णवणवध संस्थानांकिे असलेले कागदपत्रांचे रुमाल) आपल्याकिे घेतली. त्यामुळेच आज केवळ णिणटश आमदनीतलाच दस्तऐवज महाराष्र पुराणिलेखागाराकिे आहेत. यात प्रामुख्याने मोिी णलपीतील दस्तऐवज आहेत. मुंबई अणिलेखागाराची खासीयत म्हिजे या अणिलेखागारात १८५७ च्या बंिासबंधीची पत्र, रािीच्या जाणहरनाम्याची प्रत, वासुदेव बळवंत फिके, णशवाय गांधीजींचा मीठाचा सत्याग्रह, १९४२ चलेजाव आंदोलन ते मुंबई सात बेटांची असल्यापासूनचे मुंबई आणि महाराष्र-गुजरात-मध्यपप्रदेश पररसरातील णवणवध शहर-गावांचे तब्बल पंधरा हजार नकाशे आहेत. यातील णविागांची माणहती पुढीलप्रमािे आहे. सावªजिनक (सामाÆय) िवभाग १) सावªजिनक िवभाग या णविागाने सावभजणनक णहताचे णवषय हाताळले - रस्त्यांचे बांधकाम, सावभजणनक इमारती, औषधे, वजने आणि उपाययोजना इत्यादी. १८०५ मध्ये णविक्त होण्यापूवी लष्करी आणि व्यावसाणयक णविागांनी या णविागाचा एक िाग तयार केला. तसेच सप्टेंबर १८६० मध्ये धमोपदेशक णविागाला लष्करी णविागाच्या सणचवाच्या अणधपत्याखाली णनयुक्त करेपयंत धमोपदेशक प्रकरिांशीही ते व्यवहार करत असे. २) सामाÆय िवभाग १८२१ मध्ये सावभजणनक णविागाला अनेक महत्त्वाची काये दाखणवल्यामुळे त्याचे नाव बदलून "सामानय णविाग" असे करण्यात आले व स्थाणनक स्वराज्य संस्था, वैज्ञाणनक, वैद्यकीय व स्वच्छताणवषयक बाबी, लोकसेवकांचे वतभन इ. णवषय णविाग हाताळत असे. "सावभजणनक बांधकाम" हे १८६० साली णविक्त होईपयंत सामानय णविागाचा िाग राणहले. १८४४ ते १८४८ दरम्यान या णविागात रेल्वे योजनेचा णवचार केला गेला. या णविागाच्या सामानय णविागाच्या नोंदींच्या कायभवाहीत १९१० नंतरच्या प्लेगशी संबंणधत कायभवाही, िाग बनलेल्या प्रगती अहवाल आणि बुबोणनक प्लेगच्या मृत्यूचे ररटनभ, समुद्र, रेल्वे णकंवा रस्त्याने मुंबईत येिाऱ्या व्यक्तींची वैद्यकीय तपासिी,रेल्वे स्थानकांवर वैद्यकीय तपासिी बुबोणनक प्लेगसाठी, सूचना, प्लेग आयुक्तांचे अहवाल, लसीकरिामुळे प्लेग आणि इतर जंतूजनय रोगांणवरुद्ध प्रणतकारशक्ती णमळते का, असे प्रश्न, मुंबई सोिून इतर बंदरांवर समुद्रमागे येिाऱ्या munotes.in
Page 158
संशोधन पद्धती आणि इणतहासाची साधने
158 व्यक्तींची तपासिी करण्याचे णनयम, स्थाणनक हस्तकांनी णकनारपट्टीवरील बंदरांवर प्लेगचा प्रवेश रोखण्यासाठी उपाययोजना , णजल्हा दंिाणधकाऱ् यांनी जारी केलेले आदेश यांचा समावेश आहे. ३) गुĮ आिण राजकìय िवभाग गुĮ आिण राजकìय िवभाग (आता सामाÆय ÿशासन िवभाग Ìहणून ओळखला जातो) ५ एणप्रल १७५४मध्ये इस्ट इंणिया कंपनीच्या संचालक मंिळाच्या आदेशानुसार स्थापन करण्यात आला. या णविागाची कायभवाही १० माचभ १७५५ पासून सुरू झाली. याद्वारे हाताळलेले णवषय णविाग बहुतेक राजकीय स्वरूपाचे होते, उदा. परदेशी नयायालयातील रणहवाशांसोबतचा पत्रव्यवहार, परदेशी राष्रे आणि देशांच्या अणधकारांसोबतचे व्यवहार, लष्करी घिामोिी इ. गुप्त आणि राजकीय णविाग माणलकेचा (१७५५ ते १८२०) विभनात्मक कॅटलॉग १९५४ मध्ये प्रकाणशत करण्यात आला आहे आणि तोच संशोधन णवद्वानांसाठी उपयुक्त आहे. ४) महसूल िवभाग महसूल णविाग हा णविाग मुख्यत्वे सवेक्षि सेटलमेंट्स, जमीन वेगळे करिे, खोती आणि खोती गावे, सीमा णववाद, जंगले इत्यादी बाबी हाताळतो. णनरीक्षिांमध्ये महसूल प्रशासनाची संपूिभ जमीन, देशातील णवणवध कायभकाळ, सरकारचे अणधकार यांचा समावेश होतो. जणमनीचे उत्पादन, प्राचीन ग्राम अणधकारी आणि लोकांशी त्यांचे संबंध, सवेक्षि आणि मूल्यांकन आणि सामानय ग्राम अथभव्यवस्था. ते अध्यक्षपदाच्या महसूल प्रशासनावर मौल्यवान िाष्य करतात. ५) Æयाियक िवभाग कायदा आणि णनयमांशी संबंणधत बाबी या णविागामध्ये हाताळल्या जात होत्या. त्यातील काही णवषय १९२० पयंत राजकीय आणि णवधान णविागाचा िाग बनले होते, जरी १९०७ मध्ये णवधान णविाग राजकीय णविागापासून वेगळे करण्यात आले. गृह णविाग आता पोलीस णदवािी आणि फौजदारी नयाय, शांतता व सुव्यवस्था राखिे, तुरुंग इत्यादींबरोबरच राजकीय णियाकलाप, सावभजणनक सुरक्षा, सांप्रदाणयक संघटना, अश्लील साणहत्य, लष्करी आणि राजकीय बाबी यांच्याशी संबंणधत बाबी यामध्ये आढळून येतात. ६) आिथªक िवभाग हा िवभाग (आता िव° िवभाग Ìहणून ओळखला जातो) व्यापार, वाणिज्य, बँणकंग, टांकसाळ, सावभजणनक प्राप्ती आणि खचभ इत्यादीसारख्या आणथभक णहतसंबंधांच्या बाबी हाताळत असे. मुंबई टांकसाळशी संबंणधत बाबी आणथभक णविागाचा िाग बनल्या; १८३० पासून णमंटशी संबंणधत कायभवाही १८३७ मध्ये पुनहा त्याच्या मूळ णविागात समाणवष्ट होईपयंत स्वतंत्रपिे ठेवली गेली. १८४९ ते १८६० च्या दरम्यान “रेल्वे” हा णविागाचा िाग बनला. munotes.in
Page 159
आधुणनक व समकालीन
इणतहासाची साधने
159 ७) सागरी व वन िवभाग सावभजणनक णविागात णवणवध स्वरूपाच्या व्यवसायाची मोठी वाढ झाल्यामुळे मुंबई सरकारने सागरी आणि वनांचे णनयंत्रि यांच्याशी संबंणधत पत्रव्यवहाराला एका वेगळ्या णविागात णविागले. २ जानेवारी १८१८ पासून कायभवाही सुरू झाली. ८) टांकसाळ िवभाग मुंबई टांकसाळशी संबंणधत बाबी हा ‘णवत्तीय णविाग’ या णवषयांपैकी एक बनला. १८३० मध्ये, नवीन मुंबई टांकसाळीच्या प्रगतीचा अहवाल इस्ट इंणिया कंपनीच्यासंचालकांच्या देखरेखीखाली होता मात्र नंतर णवत्त णविागाच्या सणचवांच्या सूचनेनुसार १ जानेवारी १८३७ पासून णवत्त णविागाच्या कायभवाहीमध्ये समाणवष्ट करण्याची कायभवाही सुरू करण्यात आली. १८७६ मध्ये िारत सरकारने बॉम्बे णमंटचा कायभिार स्वीकारला. ९) सावªजिनक बांधकाम िवभाग १८५५ पयंत, सावभजणनक बांधकामांशी संबंणधत कायभवाही सामानय णविागाच्या कायभवाहीचा िाग बनली. १८६० मध्ये सावभजणनक बांधकाम णविाग एक वेगळा णविाग बनला आणि मुख्य अणियंता त्याचे सणचव होते. हा णविाग रस्ते व पूल बांधिे, सरकारी इमारतींची देखिाल, रुग्िालये शाळा, णसंचन इत्यादी बाबींचा णनगिीत होता. १०) सिचवालय िवभाग हा णविाग पाटबंधारे आणि उजाभ णविािगतील पुढील बाबींशी संबंणधत आहे: (अ) णसंचन आणि कालवे णनचरा आणि तटबंध, पािी साठवि आणि पािीसाठा आणि णसंचन हेतूंसाठी कूपनणलका, (ब) णसंचनाची तपासिी, तयारी आणि अंमलबजाविी , हायड्रो-इलेणररक आणि बहुउिेशीय प्रकल्प, (c) सरकारी एजनसीद्वारे करिे आवश्यक असताना पािीपुरवठा आणि ड्रेनेजसाठी प्रकल्पांची तयारी, अंमलबजाविी आणि ऑपरेशन, (d) पूिभ झालेल्या णसंचन प्रकल्पांचे व्यवस्थापन. ११) शै±िणक िवभाग शैक्षणिक णविाग १८६० मध्ये तयार करण्यात आला आणि जुनया जनरलचा एक िाग बनला. शैक्षणिक आणि सागरी णविाग हे प्राथणमक णशक्षि आणि माध्यणमक आणि महाणवद्यालयीन णशक्षिाशी संबंणधत होते. णविागाचे काम जसजसे वाढत गेले तसतसे 1947 मध्ये सामानय आणि शैक्षणिक णविागाचे णशक्षि आणि उद्योग णविाग आणि आरोग्य आणि स्थाणनक स्वराज्य णविाग असे णविाजन करण्यात आले. १२) संकìणª िवभाग फॅरटरी अँि रेणसिेनसी रेकॉि्भस आणि सणचवालय (णविागीय) नोंदी अंतगभत समाणवष्ट नसलेल्या नोंदी 'णवणवध नोंदी' म्हिून मानल्या जाऊ शकतात. या नोंदींमध्ये अनेक मनोरंजक जुनया संस्था व संस्था, राजकीय णमशन, प्रशासकीय बाबींसाठी नेमलेल्या munotes.in
Page 160
संशोधन पद्धती आणि इणतहासाची साधने
160 सणमत्या, कणनष्ठ अणधकाऱ्यांच्या नोंदी आणि काही णकरकोळ नोंदी व णववरिपत्रे यांचा समावेश होतो. आपली ÿगती तपासा- १. आधुणनक िारताच्या इणतहासाच्या कागदपत्राच्या संदिाभत मुंबई येथील पुराणिलेखागाराचे महत्त्व णवषद करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ कोÐहापूर अिभलेखागार कोल्हापूर अणिलेखागारात कोल्हापूर संस्थान व राजषी शाह ंच्या कारकीदीसंबंधीची सवभ कागदपत्रं जतन करुन ठेवण्यात आली आहेत. मराठवािा आणि णवदिभ, महाराष्राच्या णनणमभतीनंतर महाराष्रात आले. या दोन णठकािी शासनाची पुराणिलेखागारं नव्हती म्हिून शासनाने १९७१ ला मराठवाि्यासाठी औरंगाबाद येथे आणि णवदिाभसाठी नागपूर या णठकािी पुरालेखागाराची स्थापना केली. या सवभ णठकािी अणतशय महत्त्वाची अशी कागदपत्रे ठेवण्यात आली आहेत. िदÐली येथील राÕůीय पुरािभलेखागार णदल्ली येठील राष्रीय पुराणिलेखागर म्हिजे राष्रीय चळवळीचा चालताबोलता इणतहासच आहे. णवणवध व्यक्तींचा पत्रव्यवहार, शासकीय कागदपत्रे, णचत्रे, णफल्म्स यांचा अमाप साठा यात आहे. आधुणनक व समकालीन इणतहास जािून घेण्याच्या दृष्टीने तो फार उपयुक्त आहे. शासकीय कागदपत्रांणशवाय इणतहासावरील दुणमभळ व महत्वाची पुस्तकेदेखील येथे उपलब्ध आहेत. १२.३ ईÖट इंिडया कंपनीची कागदपýे १६३० मध्ये ईस्ट इंणिया कंपनीने िारतातली आपली पणहली वखार पणश्चम णकनाऱ्यावर सुरतला सुरू केली. या वखारीच्या माध्यमातूनच तेव्हा त्यांचा िारतातील व्यवसाय आणि इतर राजनैणतक हालचाली चालायच्या. मात्र १६६१मध्ये मुंबई बेटाचा ताबा त्यांच्याकिे गेला आणि १६८५ मध्ये कंपनीने आपलं मुख्यालय सुरतेह न मुंबईला हलवलं. त्यानंतरच्या काळात िारतात केलेल्या प्रत्येक हालचालींची-कारवायांची नोंद कंपनीने आपल्या िायरीत ठेवली. केवळ व्यापारी णकंवा ऐणतहाणसकच नाही, तर नंतर णिणटश आमदनीत मुंबई-िारतात ज्या दळिवळिाच्या सोयी होत गेल्या णकंवा पोस्ट, टेणलग्राफ सुरू झालं, रेल्वे आली, णवद्यापीठे सुरु झाली अशा सवभ बदलांसंबंधीची, सुधारिेसंबंधीची कागदपत्रं, पत्रव्यवहार जपून ठेवला गेला आहे. ईस्ट इंणिया कंपनीने जेव्हा पूवेकिे आपला व्यवसाय सुरू केला, तेव्हा त्यांच्या व्यवसायाची णठकािे 'फॅरटरीज' म्हिून ओळखली जात होती. सुरत हे त्यांचे पणश्चम munotes.in
Page 161
आधुणनक व समकालीन
इणतहासाची साधने
161 िारतातील मुख्यालय णकंवा मुख्य कारखाना होते. फॅरटरीमध्ये कमणशभअल रेणसिेनसीचाही समावेश होता. रेणसिेनसी रेकॉिभमध्ये प्रामुख्याने कंपनीच्या व्यावसाणयक व्यवहारांची नोंद असते, परंतु योगायोगाने देशातील राजकीय घटनांचा संदिभ णदला जातो. १२.४ पýÓयवहार खाजगी आणि गुप्त पत्रव्यवहार यांना इणतहासाच्या साधनांमध्ये फार महत्त्व आहे. कोित्याही दबावाणशवाय पत्र व्यवहार होत असल्याने त्यातील मजकुराच्या णवश्वासणनयते णवषयी फारसी शंका नसते. तसेच पत्रव्यवहारामुळे तत्कालीन राज्यव्यवस्थेची व पत्र णलणहिारा याणवषयी पुष्कळ माणहती णमळते. मध्ययुगीन कालखंिात अनेक राज्यकत्यांनी णलणहलेली पत्रे, ईस्ट इंणिया कंपनीच्या अणधकाऱ्यांनी केलेला पत्र व्यवहारांमधून अठराशे सत्तावनचे बंि व इतर तत्कालीन राजकीय घिामोिी यावर प्रकाश पितो., काँग्रेसच्या स्थापनेस णिणटश अणधकारी ऍलन ह्यूम यांनी पुढाकार घेतला असला तरी काँग्रेस बाबत णिणटश शासन आधीपासूनच साशंक होते. िणवष्यात काँग्रेसकिून राजसत्तेला धोका उत्पनन होऊ शकतो हे जािून तत्कालीन गव्हनभर लॉिभ िफरीन यांनी व्यक्त केलेली मते त्यांच्या खाजगी पत्रात णदसून येतात. एणल्फनस्टन यांचे िारतातील णवशेष करून मुंबई प्रांतातील णवषयीचे मत त्यांच्या राज्यकारिाराणवषयीच्या िावना त्यांच्या लेखनात णदसून येतात. आधुणनक कालखंिात महात्मा फुले, साणवत्रीबाई फुले व मामा परमानंद यांच्या पत्रव्यवहारातून सत्यशोधक चळवळीवर प्रकाश पितो. स्वातंत्र्यकाळात महात्मा गांधी, पंणित नेहरू, अबुल कलाम आजाद, गोपाळकृष्ि गोखले इत्यादींच्या पत्रांचा इणतहास लेखनात उपयोग होतो. फाळिी सारख्या संवेदनशील णवषयात समकालीन नेत्यांच्या पत्रव्यवहारावरूनही त्यावेळेसच्या राजकीय पररणस्थतीचे दशभन घिते. सवाभत महत्त्वाच्या कागदपत्राचा उल्लेख करायचाच तर १८५८ ला रािीने जो जाहीरनामा केला तो आमच्या मुंबई पुरालेखा णविागामध्येच आहे. महात्मा गांधी यांच्या हस्ताक्षरांपासून पंिीत जवाहरलाल नेहरु यांनी अहमदनगरच्या णकल्ल्यातून इंणदरा गांधींना जी पत्रं णलणहली आणि ज्याचा उल्लेख 'णिस्कव्हरी ऑफ इंणिया'मध्ये केला. ती कागदपत्रं आपल्याकिे आहेत. सेनापती बापट, सुिाषचंद्र बोस, स्वातंत्र्यवीर सावरकर इतकंच नव्हे तर िॉ. बाबासाहेब आंबेिकरांनी जी िारतीय राज्यघटना णलणहली त्याचे सवभ मसुद्याची कागदपत्रं येथे आहेत. चवदार तळ्याचा त्यांनी जो दावा केला ज्याला आपि संगर म्हितो त्याचा सुरुवातीचा दावा मोिीणलपीत आहे. हायकोटाभतून ते णजंकल्यानंतर म्हिजे सुरुवातीपासून शेवटपयंत चवदार तळ्याचा इणतहास सांगिारी कागदपत्रं काही मोिी णलपीतील, काही इंग्रजीमधील आपल्या मुंबई पुराणिलेखागारांमध्ये आहेत. राजश्री शाह महाराज आणि िॉ. बाबासाहेब आंबेिकर यांच्यामध्ये झालेल्या पत्रव्यवहारही आपल्या मुंबई पुरालेखागारामध्ये आहे. आद्य िांतीकारक वासुदेव बळवंत फिके यांचे सवभ पेपसभ येथे आहेत. अनेक िांतीकारकांचे, स्वातंत्र्य सैणनकांचे पेपसभ आहेत. काँग्रेसच्या स्थापनेची सुध्दा कागदपत्रे आहेत. त्याच्या अगोदर १८४४ ला मुंबई असोणसएशन म्हिून एक संस्था स्थापन झाली होती. ती काँग्रेसची पूवभणपठीका होती. णतथपासून लोकमानय णटळक, आगरकर महात्मा गांधी णकंवा त्यांचे अनुयायी या सवांनी णदलेला लढा णवशेषत: चले जाव चळवळीची सवभ महत्त्वाची कागदपत्रे उपलब्ध आहेत. munotes.in
Page 162
संशोधन पद्धती आणि इणतहासाची साधने
162 १२.५ वृ°पý मुंबई पुरालेखागारात नुसती ऐणतहाणसक कागदपत्रं नाहीत. तर त्या णठकािी वृत्तपत्रे सुध्दा आहेत. १८९७ ला बॉम्बे िॉणनकल नावाचं एक वृत्तपत्र सुरु झाले होते. त्याचा पणहला अंक उपलब्ध आहे. पणहलं वुत्तपत्र सुरु झालं ते बाळशास्त्री जांिेकर याचं दपभि. त्याचीही पणहली प्रत येथे आहे. त्याचा अधाभ िाग मराठीत व अधाभ िाग इंग्रजीत आहे. त्यामध्ये जाणहरातीही आहेत. हा पणहला अंक सुध्दा पहाण्यासारखा आहे. नंतर लोकमानयांचा केसरी, मराठा त्याणठकािी आहे. महात्मा गांधी यांनी सुरु केलेला हररजनचा अंक ठेवलेला आहे. िारतात आगमन झाल्यानंतर त्यांनी गोवा येथे मुद्रिालय सुरू केले. त्यांचाच णकत्ता णगरवत णिणटशांनी काही णनयतकाणलके वतभमानपत्रे सुरू केली. त्यामधूनच तत्कालीन राज्यव्यवस्था व समाजव्यवस्था याणवषयी पुष्कळ माणहती णमळते. त्या काळातील बॉम्बे गॅझेट, मुंबई दपभि, मुंबापुर समाचार, प्रिाकर इत्यादी णनयतकाणलकात वतभमान ऐणतहाणसक घिामोिींचे ज्ञान होते. इतर शासकìय कागदपýे जुनी राजपत्रे, केंद्र सरकारची आणि महाराष्र शासनाची. त्यांनी सुरु केलेल्या जनगिनाचे सवभ ररपोटभ येथे आहेत. इतकेच नव्हे तर िूगिभ शास्त्राचा त्यांनी केलेला अभ्यास आहे, पाण्याचा स्त्रोत कसा आहे कुठून कुठली नदी वाहते, पाण्याचे झरे कुठून वाहतात त्याचा सवभ सायंटीणफक अभ्यास करुन ठेवला आहे. मुंबईतल्या ज्या प्रणसध्द णिटीशकालीन इमारती आहेत, या सवांचे आराखिे, रेल्वेचे नकाशे हे आपल्याकिे जवळजवळ ४० हजार आहेत. सवभ प्रकारची अणतशय दुणमभळ कागदपत्रे उपलब्ध आहेत. आपली ÿगती तपासा- १. आधुणनक िारताच्या इणतहासाच्या कागदपत्राच्या संदिाभत कोल्हापूर येथील पुराणिलेखागाराचे विभन करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १२.६ ÿाथिमक ľोत दैनंिदनी णिणटश कालीन अणधकारी दैनंणदनी मध्ये प्रत्येक णदवशी घिलेल्या महत्त्वाच्या घटनांची नोंद ठेवत असत. दैनंणदनी अथवा रोजणनशी हा एक महत्त्वाचा ऐणतहाणसक स्त्रोत आहे. अशा प्रकारच्या दैनंणदनी व्यणक्तगत ररत्या अथवा वाचनालयात आढळून येतात. णिणटश गव्हनभर जनरल व अनेक अणधकारी णलणहलेल्या दैनंणदनीत तत्कालीन राजकीय पररणस्थतीचे णचत्रि munotes.in
Page 163
आधुणनक व समकालीन
इणतहासाची साधने
163 आढळते. अठराशे सत्तावनचा उठाव, कायदेिंग चळवळ, चलेजाव चळवळ इत्यादी घटनांचे समाजात पिलेले पिसाद व त्याबाबतचा णिणटश दृणष्टकोन या रोजणनशीत णदसून येतो. मुलाखत आधुणनक अथवा समकालीन इणतहास लेखनामध्ये मुलाखतींचे महत्त्व अननयसाधारि आहे. मुलाखतींद्वारे घिलेल्या घटनांचे प्रत्यक्ष ज्ञान होते. १९४२ ची चले जाव चळवळ, गोवा मुणक्तसंग्राम, संयुक्त महाराष्र चळवळ इत्यादी ऐणतहाणसक बाबींची माणहती त्यामध्ये िाग घेतलेल्या व्यक्तींची मुलाखत घेऊन णमळवली तर ते जास्त प्रत्ययकारी ठरते. म्हिूनच मुलाखत हा एक महत्त्वाचा प्राथणमक स्त्रोत आहे. ÿijावली समकालीन इणतहासाचे आकलन होण्यासाठी प्रश्नावली महत्वाचे साधन आहे. साधने गोळा करण्यासाठी प्रस्तावनेचा उपयोग होतो. यामध्ये काही प्रश्नांची माणलका णदलेली असते. संबंणधत व्यक्तींकिून ती िरून घेिे अपेणक्षत असते. प्रश्नावलीत व्यक्तींना णनणश्चत स्वरूपाचे प्रश्न णवचारलेले असतात. अणतशय कमी वेळात अनेक व्यक्तींना प्रश्न णवचारण्यात येतात. याचे स्वरूप मौणखक नसून णलणखत असते. त्यामुळे एकाच वेळेस हजारो व्यक्तींकिून प्रश्नावली िरून घेता येते. प्रश्नावलीत णनरीक्षकाचा कोिताही प्रिाव पित नाही त्यामुळे हा एक वस्तुणनष्ठ पयाभय आहे. शासनाला आपले धोरि ठरवण्यासाठी लोकमत णवचारात घेिे आवश्यक असते. लोकमत जािून घेण्यासाठी प्रश्नावली हा एक महत्त्वाचा घटक असू शकतो. अठराशे अठरा मध्ये मराठी सत्तेचा पािाव झाल्यानंतर नवीन प्रदेशात कशा प्रकारचे धोरि आखावे यासाठी एलणफस्टनने आपल्या अणधकाऱ्यांना प्रश्नावली पाठवली. व त्याच्याआधारेच राज्यकारिार सुरू केला. आपली ÿगती तपासा- १. प्राथणमक स्त्रोत म्हिून मुलाखत व प्रश्नावलीचे महत्त्व सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १२.७ आधुिनक व समकालीन कालखंडातील इितहास लेखन आधुणनक कालखंिात इणतहासलेखनाला शास्त्रशुद्ध आधार णमळाला असून पूिभ अभ्यास करून, पुरावे गोळा करून इणतहास णलणहला जातो. अशा प्रकारच्या इणतहासलेखनाला संदिभ ग्रंथाचे स्वरूप प्राप्त होते. अशा प्रकारचे लेखन केले. जेम्स णमल, एणल्फनस्टन, आर. सी. दत्त, जदुनाथ सरकार, इरफान हबीब, आर. एस. शमाभ, रोणमला थापर इत्यादींनी णवणवध पुराव्यांचा अभ्यास करून आपापल्या णवचारधारेनुसार इणतहास लेखन केले आहे. munotes.in
Page 164
संशोधन पद्धती आणि इणतहासाची साधने
164 णिटीश कालखंिात अनेक णिटीश इणतहासकारांनी इणतहास लेखनाचे कायभ हाती घेतले. अथाभत त्यांनी केलेल्या साम्राज्यणवस्ताराचे समथभन करण्याचा त्यांचा हेतू त्यांच्या लेखनातून उघि होतो. जेम्स णमल याने ‘णहस्टरी ऑफ णिटीश इंणिया' या पुस्तकात िारतीयांच्या मागासलेपिाचा उल्लेख करून णिटीश राजवटीची िलामि केली. माउंट स्तुअतभ एणल्फनस्टन याने १८८७ मध्ये‘द राईज ऑफ णिटीश पॉवर इन इंणिया' तर आधुणनक कालखंिात सुणमत सरकार यांनी मारसभवादी दृष्टीकोनातून इणतहास लेखन केले आहे. आधुणनक िारताचा इणतहास हा त्यांच्या अभ्यासचा णवषय राणहला आहे. ‘स्वदेशी मुवमेंट इन बेंगाल व मोिनभ इंणिया’ हे त्यांचे प्रणसद्ध ग्रंथ आहेत. िारतीय इणतहासाची णहंदू आणि मुस्लीम अशी णविागिी अमानय करून त्यांनी शेतकरी, कामगार यांच्या चळवळीला णवशेष महत्व णदले आहे. तळागाळातील शोणषतांचा इणतहास मांिण्याचे कायभ त्यांनी केले आहे. १२.८ सारांश इणतहास णलणहण्यासाठी साधनांची णनतांत आवश्यकता असते त्यालाच ऐणतहाणसक पुरावा असेही म्हितात. ऐणतहाणसक पुराव्यामुळे साणहत्यापेक्षा इणतहास वेगळा गिला जातो. मराठ्यांचा इणतहास अभ्यासण्यासाठी आत्मचररत्र, चररत्र, शासकीय कागदपत्रे, वेळोवेळी जाहीर केलेली फमाभने, इत्यादी उपलब्ध आहेत. त्याणशवाय युरोणपयन प्रवाशांनी व इणतहासकारांनी देखील मराठ्यांच्या इणतहासावर णलणहलेले साणहत्य आजणमतीस अभ्यासकांसाठी खुले आहे. आधुणनक कालखंिात इणतहासलेखनाला शास्त्रशुद्ध आधार देऊन जेम्स णमल, एणल्फनस्टन, आर. सी. दत्त, जदुनाथ सरकार, इरफान हबीब, आर. एस. शमाभ, रोणमला थापर इत्यादींनी णवणवध पुराव्यांचा अभ्यास करून आपापल्या णवचारधारेनुसार इणतहास लेखन केले आहे. १२.९ ÿij १) आधुणनक आणि समकालीन िारताच्या इणतहासाची पुराणिलेखागारामधील व णलणखत साधने कोिती? २) आधुणनक िारताचा इणतहास जािून घेण्यासाठी शासकीय कागदपत्रे कशा प्रकारे महत्वाची िूणमका बजावतात? १२.१० संदभª १) http://maharashtraarchives.org २) hhtp//nationalarchives.nic.in ३) ग्रोवर अंि ग्रोवर ,अ नयू लूक अट इंणिअन णहस्टरी, एस. चांद, २००१. ४) णबपीन चंद्र ,णहस्टरी ऑफ मॉिनभ इंणिया, , ओरीनतल ब्लारस्वान, २००९. munotes.in