Page 1
1 १
क पना ंचे ऐितहािसक थान :
गती , िवकास आिण सामािजक प रवत न
HISTORICAL LOCATION OF THE IDEAS:
PROGRESS, GROWTH, EVOLUTION AND
SOCIAL CHANGE
घटक रचना
१.० उ ी े
१.१ तावना
१.२ बोधन य ुग
१.२.१ बोधनातील म ु य क पना
१.२.२ बोधनाचा भाव
१.३ सामािजक प रवत न , उ ा ंती , िवकास आिण गती या स ंक पना
१.३.१ सामािजक उ ा ंती
१.३.२ सामािजक प रवत न आिण गती
१.३.३ िवकास स ंक पना
१.३.४ िवकासाचा बौि क स ंदभ
१.४ िन कष
१.० उ ी े : OBJECTIVES
बोधना या य ुगाशी स ंबंिधत ऐितहािसक अ ंत ी दान करण े
िवकास , गती आिण उ ा ंती या संक पना ंचे परी ण करण े\
१.१ तावना : INTRODUCTION
िवकास ही अशी ि या आह े जी वाढ , गती, सकारा मक बदल िक ंवा भौितक , आिथ क,
पया वरणीय , सामािजक आिण लोकस ं याशा ीय घटका ंची भर घालत े. िवकासाच े उ ी
हणज े लोकस ं येची पातळी व जीवनदजा वाढिवण े, पया वरणा या ग ुणव ेशी तडजोड न munotes.in
Page 2
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
2 करता रोजगारा या स ंधी िनमा ण करण े.िवकास त काळ िदसत नाही िक ंवा तो उपय ु
असावयाची आव यक नाही , यात प रवत न स ु ठेव यासाठी ग ुणव ेत बदल आिण
प रि थती तयार कर या या िविवध पैलूंचा समाव ेश आह े.
१.२ बोधन कालख ंड / युग: THE AGE OF ENLIGHTENMENT
बोधन ही एक शि शाली ताि वक , बौि क आिण सा ं कृितक चळवळ होती िजन े
सतरा या शतका या म यापास ून अठरा या शतका या उ रा धा त युरोपमधील क पना ं या
(नव िवचारा ं या ) जगावर अिधरा य गाजवल े. याची म यवत क पना अशी अिधकार
आिण कायद ेशीरपणा च े ाथिमक ोत आह ेत. या चळवळीन े वात ं य, गती, सिह ण ुता,
बंधु व, घटना मक शासन , चच आिण रा य या यव थाना वेगळे करण े यासार या
आदशा ना चालना िदली . अंध ा आिण धािम क अंध ा पासून मु ता आिण व ै ािनक
परामश आिण िव ेषणवाद या चळवळीवर जोर द े यात आला आह े. यात गतीशील
अज ड्यावर िवचार कर याच े वात ं य आिण नाग रका ं या राजक य ह का ंचा समाव ेश
होता.
समकाली न जगावर बोधनाचा दीघ काळ प रणाम झाला आह े. नागरी समाज , मानवी व
नागरी ह क आिण अिधकारा ंचे पृथ करण यासह आध ुिनक लोकशाही ार े समिथ त
केले या म ूलभूत क पना ही बोधनाची िनिम ती आह ेत. सामािजक िव ान आिण
मानवशा े श ै िणक िव ाशाखा ; अनुभवा मक प त या आधारावर या ंची म ुळे
बोधना या य ुगात आह ेत. या सव घडामोडी य ुरोिपयन संशोधन आिण अम े रका, आिशया ,
आि का आिण ल ॅिटन अम े रके या वसाहतीकरणाशी स ंबंिधत आह ेत. काही
इितहासकारा ंनी बोधनाची या या जगा या इितहासातील य ुरोिपयन णाचा ार ंभ िबंदू
आिण उव रत जगावरील य ुरोिपयन वच वाचा दीघ काळ हण ून केली.
१.२.१ बोधनातील म ुख क पना : Major Enlightenment Ideas:
१८ या शतका या म यभागी , युरोपम य े त व ान आिण व ै ािनक ि या ंचा िव फोट
झाला. या ि याकलापा ंनी या व ेळी चिलत पार ंपा रक मत आिण मत वाहा ंना आ हान
िदले. त व ाना या चळवळीच े नेतृ व हो ट ेअर आिण जीन -जॅक सॉ या ंनी केले होते
यांनी ा आिण क ॅथॉिलक मता ंऐवजी कारणान ुसार समाजासाठी , नैसिग क काय ावर
आधा रत नवीन नागरी यव थ ेसाठीआिण योगा ंवर आिण िनरी णावर आधा र त
िव ानासाठी य ुि वाद क ेला. राजक य त वव े ा मॉ टे य ू यांनी शासनाम य े स ा
िवभाजन कर याची क पना आणली .
बोधन िवचार दोन व ेग या मागा नी अवल ंिबला ग ेला. मूलगामी बोधन ि पनोझा या
त व ानान े े रत क ेले होते. या िवचारसरणीन े लोकशाही , य वात ं य, अिभ य
वातं य आिण धािम क अिधकार िनम ू लनाच े समथ न केले. िवचारसरणीची द ुसरी
िवचारधारा अिधक मवाळ मानली जात अस े आिण र ेने डेकाट स, जॉन लॉक , ि न व ु फ,
इसाक य ूटन आिण इतरा ंनी याच े समथ न केले. याचा ह ेतू स ा आिण ा या ं या munotes.in
Page 3
क पना ंचे ऐितहािसक थान : गती, िवकास आिण सामािजक प रवत न
3 दर यान असल ेली पार ंपा रक िवचार णालीतील स ुधारणा कर या या जागा शोध या या
उ ेशाने आहे.
बोधन चचा िव ात आिण िवचारात अ ेसर भ ूिमका िनभावणारी आणखी एक िव ाशाखा
हणज े िव ान . बरेच बोधना मक ल ेखक आिण िवचारव ंत िव ानातील पा भूमी मानणार े
आहेत. यांनी मु भा य आिण िवचारा ं या िवकासा या मदतीन े धम आिण पार ंपा रक
अिधकारा या उ चाटनाशी व ै ािनक गती जोडली . मोकळ ेपणान े बोलण े, बोधन
िव ानान े अनुभववाद आिण तक संगत िवचारा ंना ख ूप मह व िदल े आिण गतीचा व
बोधनाचा आद श थािपत क ेला.
बोधन हा आध ुिनक पा ा य राजक य आिण बौि क स ं कृतीचा पाया मानला जात आह े.
पि मेकडील राजक य आध ुिनक करणान े लोकशाही म ू ये आिण स ं था आिण आध ुिनक,
उदारमतवादी लोकशाहीची िनिम ती केली. याच माण े धमा त, बोधना या काळातील
भा य ही युरोपमधील धािम क संघषा या मागील शतकाला िदलेली िति या होती. बोधन
िवचारव ंतांनी संघिटत धमा ची राजक य श कमी कर याचा य न क ेला आिण या ार े
असिह ण ु धािम क यु ा या द ुस या युगाला रोखल े. या दर यान , इं लंडम य े १७६० या
दशकात ता ंि क शोध , शहरीकरण आिण वाहत ूक आिण दळणवळणा या नवीन कारा ंमुळे
औ ोिगक ा ंती सु झाली . सु वातीला ही गती िव ानापास ून वत ं होती , परंतु १९
या शतका या श ेवटी अिभया ंि क आिण क ृषी तं ान आिण उपयोिजत िव ाना या
'वै ािनकरण ' या ब ेकोिनयन आदशा नुसार या ंचे उप म तयार कर यास िशकल े.
१.२.२ बोधनाचा भाव / प रणाम :Impact of Enlightenment:
इ.स. १७८९ म ये सु झाल े या च रा य ा ंतीला ेरणा द े या या िवचारा ंनी मु य
भूिमका बजावली आिण उ च ूं या िविश ह का ं या िवरोधात सामा य लोका ं या
ह का ंवर जोर िदला . बोधना मक ल ेखकांनी सरकार आिण समाज याब ल दीघ काळ
धारण क ेले या क पना ंना आ हान िदल े. यां या िस ा ंताने अखेरीस १८०० या दशकात
अमे रकन आिण च ांती आिण इतर ा ंितकारक चळवळ ना े रत क ेले.
ान ान ही एक चळवळ आिण मनाची ि थती होती . बोधन य ुगाने ‘सामािजक बदल ’,
‘उ ा ंती’, ‘िवकास ’ आिण ‘ गती’ या क पना ंना कोरल े व बळकटी िदली . पुढील िवभाग
या य ेक संक पन ेवर िवचार कर ेल.
१.३ सामािजक बदल , िवकास , िवकास आिण गतीची बाबी : THE
CONCEPTS OF SOCIAL CHANGE, E VOLUTION,
DEVELOPMENT AND PROGRESS:
समाजशा ीय िस ा ंतां या या ीत , सामािजक बदल , सामािजक उ ा ंती, सामािजक
िवकास आिण सामािजक गती यासारख े अनेकदा समानाथ हणून मानल े गेले आहेत. हे munotes.in
Page 4
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
4 िभ न कार े हाताळल े जाऊ शकत े, परंतु तािक क र या जोडल े या अटी आह ेत. हा िवभाग
या अट चा तपशीलवार िवचार करतो .
१.३.१ सामािजक उ ा ंती: Social Evolution:
जीवशा ीय ि कोनात ून समज या ग ेले या उ ा ंतीचा अथ असा होतो क याम य े
पदाथ एका सा या अव थ ेतून एका जिटल ि थतीत जातो. तथािप , असा िवकास न ेहमी
अशा जीवा ं या ज मजात ग ुणांमुळे होतो आिण कोण याही बा घटकाम ुळे नाही.
डािव नने तयार क ेलेली जात ची उ प ी ही सजीवा ं या िवकासा या घटन ेिवषयी
क पना ंना पारदश क कर यास मदत करत े. तथािप , यापूव ही काही िवचारव ंतां या
लेखनात ून िवकासाची स ंक पना ितिबंिबत झाली . हब ट पे सरन े स ीय सा यत ेचा
िस ांत मांडला. हे कायम ठ ेवते क जगातील सव सजीवा ंम ये उ ा ंती या िवकासा या
सामा य ि य ेचा सामािजक िवकास हा फ एक भाग आह े. सो या व पा तील समाज
जिटल व पात िवकिसत होतो . समाज या या िविवध जीवा ंम ये एक करण आिण
िभ नत ेची काय पूण करतो . याचा प रणाम असा होतो क समाजातील एकाच घटकात ून
िभ न सामािजक यव था िनमा ण होतात .
प सरने समाजा या उ ा ंतीत तीन ट या ंचे वण न केले; हणज ेः ार ंिभक ट पा
‘एक ीकरण ’ हणून ओळखला जा तो, दुसरा ट पा ‘भेदभाव’ हणून आिण अ ंितम ट यात
‘िनधा र’ हणून ओळखला जातो .
सामािजक िवकासा या ाथिमक ट यात , समाजातील िविवध घटका ंना एकि त क ेले जावे
आिण एक ‘ यव था ’ थापन करावी लाग ेल. उदाहरणाथ , कुटुंबातील स ं था ही एक
मूलभूत सामािजक एकक मान ली जात े. येथे सामािजक उ ा ंतीचा पिहला ट पा हणज े
कुटुंबे एक आणण े आिण समाज हण ून ओळख या जाणा या मोठ्या सामािजक
घटकाम य े यांचे एकि करण . िवकासा या द ुस या ट यात , भेदभाव कर याच े काय
सामािजक सम ूहांतून ितिब ंिबत झाल े आिण िविवध वग , जाती आिण जमाती उदयास
आ या . अंितम ट यात , समाजातील व ेगवेगळे िवभाग एक आल े आिण स ुसंवाद आधा रत
नवीन सामािजक रचना थापन क ेली. ढिन य कर याची ही अव था सामािजक
यव थ े ारे दश िवली जात े या ार े सुसंवाद आिण समतोल साधला जाऊ शकतो .
मॅक आय हर आिण प ेज यांनी सामािजक उ ा ंती या बाबतीत िभ नत े या ि य े या
मह वावर जोर िदला आह े. यां या मत े सामािजक उ ा ंती हणज े सामािजक
यव थ ेम येच अंतग त बदल आहे आिण अशा बदला या प रणामी यव थ ेम ये काय शील
फरक आणता य ेतील. आिदवासी समाज सा या एकते या आधारावर अि त वात होते
आिण यांचे म िवभाजन िलंग आिण य या वयान ुसारफारच पायाभ ूत होते.
मॅक आय हर आिण पेजनुसार आध ुिनक जिटल समाजाची ठळक व ैिश ्ये स या , सं था-
आधा रत आिदम समाजाप े ा वेग या आहेत. पारंपा रकपण े, मेसोपोट ेिमया, पिश या, भारत
आिण चीन या भौगोिलक द ेशातील सु वाती या स यत े या ार ंभापास ून संक पना ंचा munotes.in
Page 5
क पना ंचे ऐितहािसक थान : गती, िवकास आिण सामािजक प रवत न
5 सार कदािचत मानवी िवचारा ं या आिण मानवी समाजा या उ ा ंती या िवकासास
कारणीभ ूत अस ू शकतो .
आणखी एक समाजशा , िग सबग हणतात क उ ा ंती ही बदलाची ि या आहे जी
काहीतरी नवीन तयार करत े परंतु सं मणाम य े सु यवि थत सात य दश िवते. िगनसबग ची
उ ा ंतीची क पना अशी आह े क स ं मणा या ि य ेम ये काहीतरी नवीन प रचय होत े,
नवीन क पना क ेवळ काही सामािजक घटकाची िनर ंतरता असत े जी कायम व पी असत े.
यां या मते, उ ा ंतीचा अथ असा आह े क तो आत ून होणारा बदल आह े परंतु ते बा
घटका ंमुळे सामािजक उ ा ंतीचीही ि थती अस याच ेही जोरकसपण े िस करतात . जे हा
समाजातील िवषय हणज ेच सद या ंना िवचारात घ ेतले जाते ते हा समाजातील िवकासवादी
बदल चा ंग या कार े समज ून घेतले जातात .
१.३.२ सामािजक बदल आिण गती :Social Change and Progress:
यापक अथा ने सामािजक बदल हणज े सामािजक स ंबंधांमधील कोणताही बदल .
अशा कार े पािह यास , सामािजक बदल ही कोण याही समाजात िनयिमत घटना आह े.
सामािजक बदला ं या साव ि क मानवी मतेला जैिवक आधार आह े. हे मानवी जात या
लविचकता आिण अन ुकूलतेम ये आह े. मानवी घटन ेत श य त े बदल क ेले जातात ज े
जैिवक ्या (अनुवांिशक ्या) िनधा रत क ेलेले नाहीत . दुस या श दा ंत, सामािजक बदल
केवळ मानवी जात या ज ैिवक व ैिश ्यांमुळेच श य आह े, परंतु वा तिवक बदला ंचे
व प या जात या व ैिश ्यांपय त कमी क ेले जाऊ शकत नाही .
सामािजक बदला ं या अन ेक क पना िविवध स ं कृत म य े आिण ऐितहािसक काळात
िवकिसत क े या ग े या आह ेत. हे खालील माण े आह ेतः १) घट िकंवा अधोगतीची
क पना , २) च य बदलाची क पना , वाढ आिण घसरण नंतर या आिण आवत
अव था ंचा एक नम ुना आिण ३) सतत गतीची क पना . या तीन क पना ीक आिण रोमन
पुरातन काळात आधीपास ूनच यात हो या आिण या काळापास ून पा ा य सामािजक
िवचारसरणीच े वैिश ्य आह ेत. गतीची स ंक पना , िवशेषत: १७ या आिण १८ या
शतका या बोधन चळवळीपास ूनसवा त भावी क पना बनली आह े.
सामािजक यव थ े या रचन ेत आिण काया त कोण याही कार या बदला ंचा उ ल ेख
सामािजक बदल हण ून केला जातो . सव सामािजक बदला ंना गती मानल े जाऊ शकत
नाही, कारण गतीचा अथ एक पाऊल पुढे टाकण े असा आह े. उ ा ंती या े ाम य े
आप याकड े एक करण आिण िभ नत ेचे ट पे आहेत. या संदभा त, गती एका िविश िदश ेने
िवकासासाठी उभी राहील जी म ू य-िनण या या िनि त िनकषा ंनुसार एक पाऊल प ुढे जाते.
सामािजक प रवत नाची स ंक पना तट थ आह े, कारण ती प र वत नाची िदशा ितिब ंिबत
करीत नाही , मग ती नकारा मक (आ मकता ) िकंवा सकारा मक ( गती) िदशेने असेल.
उ ा ंतीकड े वत : म ये अंतिन िहत आिण अप रवत नीय अशी द ुसरी िदशा नसली तरी
काही िविश िस ा ंतानुसार काही मा य असल े या त वान ुसारऊभे राहण े आव यक आहे
जे याया या िविश त वा ार े तयार क ेले गेले आहे.
munotes.in
Page 6
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
6 िग सबग आपली गतीची क पना मांडतात आिण अस े हणतात क गती ही 'िवकास
िकंवा उ ा ंती अशा िदश ेने आहे जी म ू यातील तक संगत िनकष प ूण करत े'. जर आपण
गती मोजायची अस ेल तर समाजान े केले या न ैितक गतीची कसोटी लागू करण े
आव यक आह े.
कॉ ट आिण प सर सार या ल ेखकांनी अस े हटल े आह े क समाजा या कोण याही
िवकासा मक िवकासाचा अथ असा झाला पािहज े क यात गती आह े. हब ट पे सर
ठामपण े सांगतात क सामािजक उ ा ंतीचा एकच अथ असा आह े क याला गती आह े.
परंतु या मता ंना आध ुिनक ल ेखकांनी आ हान िदल े आहे. मॅक हर या ंनी या ं या प ु तक
‘सोसायटी ’ म ये असे हटल े आह े क ‘िवकास ’ ही एक व ै ािनक स ंक पना अस ूनही
‘ गती’ला नैितक अथ आहे.
हॉबहाउस गतीशी स ंबंिधत समान प ैलूचा देखील प ुन चार करतात . यांचे असे िनरी ण
आहे क कोण याही पातील उ ा ंतीचा अथ असा होत नाही क त े च ांग या पात
बदलत आह े; आिण हण ूनच आ ही असा िन कष काढू शकत नाही क उ ा ंतीकरणात ून
समाज गती होत आह े. यां या मत े, समाजातील एखादी य ज े हा न ैितक गतीसाठी
य न करत े ते हाच गती होऊ शकत े. सामािजक गती , हणूनच उ फ ूत तेने िच हा ंिकत
केलेली घटना नाही ; याऐवजी , ती समाजा या सद या ंनी केले या जाणीवप ूव क य ना ंचे
फिलत आहे.
गतीची स ंक पना एका आदश समाजाची क पना करते यात य ेक य ला याच े
ज मजात ग ुण िवकिसत कर याची स ंधी िमळ ेल याम य े सव सामािजक स ंबंध वात ं य
आिण समानत े या त वा ंवर आधा रत असतील आिण या स ं था एकि तपण े सामुिहक
क याण आिण क याण सा य कर यासाठी याचे सद य काय करतील . तथािप , या
ीकोनात ून पािहल े तर म ू यांची कसोटी लाग ू के यािशवाय गतीची स ंक पना समजली
जाऊ शकत नाही आिण ती म ू यिनधा रणांची बाब आह े. िवकास ही स ंक पना हण ून
उ ा ंती या मू यांवर अवल ंबून नाही .
िव ाना ंचे हणण े आहे क या समाजात व ै ािनक िवकासास अडथळा आहे तो समाज
गती करणार नाही , तर अशा िवकासास उ ेजन द ेणा या ला गती हो याची श यता आह े.
सामािजक गतीब ल ह े िनरी ण आतापय त वै ािनक राह शकते कारण त े केवळ
सामािजक िवचारा ंवर आधा रत आह े आिण क ेवळ न ैितक िवचारा ंवर आधा रत नाही .
अिलकड या काळात अशी मा यता आह े क ता ंि क ानाम य े गती क े याने सामािजक
आिण न ैितक गती स ुिनि त होऊ शकत नाही . अशी भीती आह े क व ै ािनक ानाचा
वापर िव वंसक ह ेतूंसाठी क ेला जाऊ शकतो आिण या या चांग या श ला अटकाव क
शकते.
munotes.in
Page 7
क पना ंचे ऐितहािसक थान : गती, िवकास आिण सामािजक प रवत न
7 अनेक कारणा ंमुळे सामािजक शा गती या क पनेशी सहमत नाहीत . थम, मू यां या
मानदंडांवर कोणत ेही साव ि क करार नाही , या या प रणाम गती आह े क नाही ह े सांगणे
कठीण आह े. िवकास िक ंवा बदल ही एक व त ुिन ि थती आह े. दुसरीकड े गती म ू य
िनणा यक ठरवत े कारण याचा अथ असा होतो “चांग यासाठी बदल”. दुसरे हणज े,
समाजातील सव घटका ंम ये पर परावल ंबन अस याम ुळे कोण याही णी होणार े बदल
इतर म ुद् ांवरील बदला ंची श यता असत े. यातील काही बदल अवा ंिछत अस ू शकतात .
हणूनच, सामािजक बदल हा आशीवा द िकंवा वरदान हण ून ठ शकतो . ितसर े असे िक
काळान ुसार म ू ये बदलतात . एका कालावधीत जगभरात प ुरोगामी हण ून ओळखल े जाणार े
इतर काळातील ित गामी, िवचिलत िक ंवा अिन हण ून मानल े जाऊ शकत े.
या कमतरता अस ूनही, गती या क पन ेने जोम गमावला नाही . हे आध ुिनक मनाम य े
इतके खोलवर जल ेले आह े क याच े समी क कधीही त े पूण पणे नाकारत नाहीत .
मॅक हरच े असे मत आह े क मानवी जीवनाचा अिवभा य भाग अस यान े गतीवरील
िव ास न क ेला जाऊ शकत नाही . गतीची वा तिवकता नाकार याच े आमच े अिधकार
आहेत, तथािप माण ूस हण ून आपण गती या स ंक पन ेपासून दूर राह शकत नाही .
१.३.३ िवकास स ंक पना : Concept of Development:
‘िवकास ’ हा द ुस या महाय ु ानंतर या काळापास ून जगभरात चच चा श द झाला .
सु वातीपास ूनच, सामािजक आिण आिथ क िवकासा या ि य ेस समाजासाठी अिवभा य
मानल े जात होत े. तथािप , स या वापर या जाणा या िवकासा या स ंक पन ेचा उदय ,
एकोणीसश े प नास या उ राधा तील आह े. दुस या िव य ु ानंतरचे शै िणक सािह यात
‘िवकास ’ या संक पन ेचे िवकृतीकरण आिण एकाच व ेळी वच व पाह याची ि या पािहली .
या काळात , यु त द ेशांना या ंची अथ यव था प ु हा उभार यास मदत कर यासाठी
आंतररा ीय एज सीची सि य भ ूिमका प पण े िदस ून आली . न यान े उदारीकरण
झाले या द ेशांनी सु केले या रा िनमा ण ि य ेमुळे िवकासा या स ंक पन ेला चालना
िमळाली . याच व ेळी १९६० चे दशक स ंयु रा स ंघाने ‘िवकास दशक ’ हणून घोिषत
केले. यामुळे िवका साला (वाढ) ‘ ोथ’ हणून संबोध या जाणा या स ंक पन ेवर सािह य
िस झाल े. गती, ‘दरडोई उ प नात वाढ ’ इ यादी . परंतु लवकरच ह े समजल े क
िवकासाची प ूव ची या या क ेवळ आिथ क प रणामाशी स ंबंिधत एक -आयामी होती . याचा
प रणाम समाजा या इतर बाब वर झाला आिण याम ुळे समाजशा ीय अिभ ची िनमा ण
झाली. एकंदरीत, िवकास ही एक सकारा मक ि या हण ून समजली ग ेली, जी समाजा या
फाय ासाठी आिण जीवनश ैली आिण जीवनश ैली या प रि थतीत स ुधारणा कर यात
योगदान द ेणारी होती .
या या िवकासा या स ंक पन ेस या या स ु वाती या व पात लप ेटणे िकंवा
गुंडाळ या या उलट स ंदिभ त केले जात े, जेणेक न उलगडण े िकंवा अनरोिल ंग करण े.
अठरा या शतकात त े ‘मानवी मनाची मता िवकिसत ’ कर या या भावन ेशी पका ंशी
जोडल े गेले. सामा य भाष ेत, िवकास अशा ि य ेचे वण न करत े या ार े एखा ा व त ूची
िकंवा जीवातील स ंभा यता सोडली जात े, जोपय त ती या या न ैसिग क, पूण , पूण -वाढी या munotes.in
Page 8
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
8 व पापय त पोहोचत नाही . या व पात , िवकास ही स ंक पना उ ा ंती या क पना ं या
िनकट या स ंबंधात जीवशा ा या ानाचा िव तार अस याच े िदसत े. या पका ार े
िवकासाच े येय आिण याचा काय म न ंतर दश िवणे श य झाल े.
अठरा या शतका या श ेवट या काळात सामािजक े ात ज ैिवक पक थाना ंत रत झाल े.
पुढे, िवकासाची स ंक पना प रवत ना या स ंक पन ेतून िवकिसत झाली जी अि त वा या
‘यो य’ व पा या िदश ेने ‘अिधक प रप ूण ’ व पा या िदश ेने जाणा या प रवत ना या
संक पन ेकडे गेली. १९ या शतका या म यास िनि त ‘उ ा ंतीवादी ’ ट यात ून जाणा या
एका समाजाची क पना ‘िवकास ’ हणून य क ेली जात होती - याची या या न ंतर या
काळात ‘संभा यत : त काली न घटका ंमधे अि त वात ’ अशी क ेली ग ेली. या क पन ेत
अंतभू त हणज े ‘ गती’ ही क पना होती . या काळात , उ ा ंितवाद आिण िवकास
शा ा ं ारे बदल यायो य स ं ा हण ून वापर यास स ुरवात क ेली.
िवकासास आिथ क आिण सामािजक प रवत नाची ि या हण ून प र भािषत क ेले जाऊ
शकते जे जिटल सा ं कृितक आिण पया वरणीय घटका ंवर आिण या ं या पर परस ंवादावर
आधा रत आह े. ा. योग िसंग या ंनी िवकासाची या या “िनयोिजत सामािजक
प रवत नाची रणनीती हण ून केली जी समाजातील सद या ं ारे घेणे िहतावह मानली जात े.”
थॉमस (२००० ) यांनी ‘िवकास ’ या श दाच े तीन अथ प केले आहेत.
एक ी हण ून िवकास : िवकास हणज े काय ह े मया िदत मत दश िवणे मह वाच े आहे.
िवकासाची ी इ समाज कसा असावा या वण नावर ल क ि त क ेले पािहज े.
ऐितहािसक ि या हण ून िवकासः अप रहाय ि येमुळे ब याच काळापास ून सामािजक
बदल. या प रि थतीत , भांडवलशाही आिण सा यवाद यासार या गती या अिनवाय
प रणामाचा िवकास होय .
कृती हण ून िवकास : गो ी चा ंग या कार े बदल यासाठी जाणीवप ूव क य न करण े उदा.
उपासमार , सामािजक प रि थती आिण जीवनाची गुणव ा स ुधार यासाठी अ नाची मदत
करणे इ.
१.३.४ िवकासाचा बौि क स ंदभ : The Intellectual Context of
Development:
समाजशा ा चे सं थापक या ं या वत : या मागा ने िवकासा या स ंक पन ेशी स ंबंिधत
होते. १९ या शतका या अख ेरीस, ‘िवकास ’ या श दाचा अथ िविवधअथा ने संचियत
होता.
िवकासाची स ंक पना प पण े वापरली ग ेली नसली तरी ऑग ट कॉ ट या ‘तीन ट या ंचा
िनयम" म ये याच े सार आढळत े. कॉ ट यां या सामािजक सां यंक आिण सामािजक
गितशीलत े या िस ा ंताने िवकासा या िव त ृत े ात काही उपि थ त केले.
समाजातील गतीब ल एिमल डखा इम या क पना या ंि क आिण स ि य एकता या munotes.in
Page 9
क पना ंचे ऐितहािसक थान : गती, िवकास आिण सामािजक प रवत न
9 क पन ेतून िदस ून आ या . हब ट पे सरचा उ ा ंती िस ांत आिण आध ुिनक
भांडवलशाही या वाढीवरील म ॅ स व ेबर या क पना िवकासा या स ंक पन ेशी स ंबंिधत
आहेत.
काल मा स य ांना समाजातील गतीची क पना व ेगवेग या कालावधीन ुसार समजून
घेतली तरी मा स ने सम या अिधक थ ेट प तीन े उभी क ेली आिण यान ंतर िवकास
िस ांता या वाढीवर आिण िविवधीकरणावर कायमचा भाव पडला आह े. खरं हणज े,
‘िवकास ’ हे मा स या कामा ंचे मु य आकष ण बनल े. िवकास एक ऐितहािसक ि या
हणून समजली ग ेली जी न ैसिग क काय ा या समान आव यक पा ासह उलगडत े.
इितहासाची ह ेगेिलयन स ंक पना आिण उ ा ंतीची डािव नवादी स ंक पना ही दो ही
‘िवकास ’ म ये िवणल ेली होती आिण या ंना मा स या व ै ािनक बु ीने पािठंबा दश िवला
होता.
या संदभा त, अिभ य , िवकास , प रप वता : अशािवशेषतः श दा ं या स ंचासह ‘िवकास ’
संक पन ेशीजोडल े गेलेले अिवभा य द ुवे समजण े आव यक आह े. िवकासान े नेहमीच
अनुकूल बदल घडव ून आणला , सा यापास ून जिटलत ेपय त, किन य पास ून
व र ा ंपय त या चळव ळीपास ून, वाईटपास ून चांग यापय तचे एक पाऊल हणून िवकास
ल ात घ ेतला ग ेला पािहज े. हा श द स ूिचत करतो क एक अप रहाय साव भौम कायदा
आिण इि छत य ेयासाठी गती आव यक आह े. शतकाप ूव पया वरण शा ा या िनमा याने,
हॅकेलने या श दाला समान अथ िदल ेला आहे. हॅकेल या ं या मत े, “िवकास हा या
णापास ून जादूचा श द आह े, या ार े आपण आप या सभोवताल या सव रह या ंचे
िनराकरण क िक ंवा कमीतकमी , जे यां या िनराकरणाकड े जा यास स म करणारा
आहे.”
कालांतराने, ‘िवकास ’ सव मानवी आद ेशांचे मूलभूत आिण अटळ निशब ह णून पािहल े
जाऊ लागल े. औ ोिगक उ पादनाची प त, जी सामािजक जीवनातील ब या च
कारा ंपैक एक होती, सामािजक उ ा ंती या एकसमान मागा या अ ंितम ट यातील
या या बनली . हणूनच, इितहासाची पा ा य भाष ेत सुधारणा क ेली गेली. िवकासा या
पकाम ुळे इितहासा या पा ा य व ंशावळीला जागितक वच व ा झाल े आिण िविवध
सं कृतीतील लोका ंना या ं या सामािजक जीवनाच े प प रभािषत कर याची स ंधी ा
झाली.
तथािप , या णी वत : ला ‘िवकास चचा िव ाच े’ युरोपक ी व पाच े मरण द ेणारे आहे.
अशा कार े, पृ वीवरील दोन त ृतीयांश लोका ंसाठी, जगा या िवकासातील ‘अथ ’ - या या
सामािजक संरचाना या दोन शतकान ंतर थािपत क ेलेला - हणज े ‘ते काय नाही त’ याची
आठवण क न द ेतात. हे एक अिन , अिनि त ि थती ची आठवण आह े. यातून
सुट यासाठी या ंना इतरा ं या अन ुभवांचे व व नांचे गुलाम बनणे आव यक आह े.
‘िवकास ’ आिण यास ंबंिधत अट ची या या काला ंतराने नेहमीच िववादा पद रािहली
आहे. थॉमस या ंनी असा य ुि वाद क ेला क , संक पना हण ून िवकास हा ‘ पधा मक,
जिटल आिण स ंिद ध’ आहे. १९९२ म ये थम कािशत झाल े या ‘डे हलपम ट munotes.in
Page 10
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
10 िड शनरी ’ मधील व ु फगँग सॅ सने गे या ४० वषा चे ‘िवकासाच े युग’ असे संबोधल े आिण
याचव ेळी अस े ितपादन क ेले क “हे युग संपु ात य ेत आह े आिण व ेळ आता प ुढे आली
आहे.”
१.४ िन कष :CONCLUSION:
िवकास , गती आिण यास ंबंिधत अटी ही सामािजक ि य ेचा भा ग आह ेत याचीपाळ ेमुळे
बोधन य ुगातील आह ेत. या ि य ेस जगभरात एकसमान ितमान े िमळाल ेले नाहीत
कारण मानवता या या आिथ क, भौगोिलक , तांि क आिण राजक य गती या ीन े
िविवध र या ि थत आह े. या घटका म ये आपण बोधन य ुग आिण या या िवकासा या
आिण गती या क पना ंवर होणा या भावािवषयी चचा केली आह े. आ ही उ ा ंती,
सामािजक बदल , गती आिण िवकासा या य ेक संक पन ेब ल तपशीलवार चचा केली
आहे. या घटकान े िवकासा या समाजशा ा या यापक पायाभरणी क ेली आह े, जी या
पाठ्य मातील यान ंतर या घटका ंम ये अिधक िव ेिषत केली जाईल .
१.५ सारांश :SUMMARY:
िवकास ही अशी ि या आह े जी वाढ , गती, सकारा मक बदल िक ंवा भौितक , आिथ क,
पया वरणीय , सामािजक आिण लोकस ं याशा ीय घटका ंची भर घालत े.
बोधन ही एक चळवळ आिण मनाची ि थती होती . बोधन य ुगाने ‘सामािजक बदल ’,
‘उ ा ंती’, ‘िवकास ’ आिण ‘ गती’ या क पना ंना कोरल े व बळकटी िदली .जीवशा ीय
ि कोनात ून समज या ग ेले या उ ा ंतीचा अथ असा होतो क याम य े घटकएका
सा या अव थ ेतून एका गुंतागुंती या ि थतीत जातात .
सामािजक यव थ े या संरचनेत आिण या या काय णालीतील कोण याही बदला ंना
सामािजक बदल हटल े जाते.
गती ची क पना अस े नमूद करत े क गती हणज े ‘िदशािनद शा मक िनकषा ंची पूत ता
करणारी िदशा िक ंवा िवकास ’.
िवकासास आिथ क आिण सामािजक प रवत नाची ि या हण ून प रभािषत क ेले जाऊ
शकते जे गुंतागुंती या सां कृितक आिण पया वरणीय घटका ंवर आिण या ं या
पर परस ंवादावर आधा रत आह े.
१.६ : QUESTIONS
१. बोधन य ुगा या म ु य क पना ंचे परी ण करा .
२. गती आिण िवकासा या स ंक पना बोधन कालावधीशी कशा स ंबंिधत आह ेत यावर
चचा करा.
munotes.in
Page 11
11 २
आधुिनकता आिण िवकास
MODERNIZATION AND DEVLOPMENT
करण रचना :
२.० उि ्ये
२.१ तावना
२.२ आधुिनकता
२.३ आधुिनकता ीकोन
२.३.१ आदश ा प ीकोन
२.३.२ सरणवादी ीकोन
२.३.३ मानसशा ीय ीकोन
२.३.४ जहालमतवादी सामािजक िवचारव ंतांचा ऐितहािसक ीकोन
२.३.५ मा स वादी ीकोन
२.४ आधुिनक करण िस ा ंतांचे मू यमापन
२.५ सारांश
२.६
२.७ संदभ सूची
२.० उि े
• आधुिनक करण या श दाचा अथ समज ून घेणे.
• आधुिनक करण िस ा ंताचे मूळ शोधण े आिण आध ुिनक करण िस ा ंता या म ु य
िस ांतांवर ल क ि त करण े.
• आधुिनक करण िस ा ंता या पाच म ुख प दत च े मू यमापन करण े.
• डॅिनयल लन र (१९५८ ) यांचे मह वाच े काम पार ंपा रक समाजाच े ि थ य ंतर समज ून
घेणे
• आधुिनक करण िस ा ंतां या साम य आिण कमक ुवत बाब च े मू यमापन करण े.
२.१ तावना
१ १९५० या पिह या िवकासा या दशकात , िवकास िस ा ंत, यवहार आिण धोरणावर
आधुिनक करणा या ि कोनाच े वच व होत े आिण ह े १९६० पय त चाल ू रािहल े. munotes.in
Page 12
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
12 आधुिनक करणा या ि कोनात ून तािवत व ैचा रक चौकट म ूलतः पा ा य आिण
भांडवलदार समथ क होती . िवकसनशील द ेशां या पा ा यीकरणा या ि य ेचा तो एक भाग
आहे. पुढे जा याप ूव , आपण आध ुिनक करणा या िस ा ंताची स ु वात पाह या .
संक पना मक ्या, आधुिनक करण िस ा ंत दोन िविश आिण तरीही पर परस ंबंिधत
िवषया ंवर आधा रत होत े:
अ. शा ीय उ ा ंती िस ा ंत
ब. काया मक िस ा ंत
(अ) - शा ीय उ ा ंती िस ा ंत (Comte, Durkheim) यांनी असे गृहीत धरल े : क ,
१. सामािजक बदल एकिदशा मक आह े, आिदम पास ून गत रा यापय त, अशा कार े
मानवी उ ा ंतीचे भिवत य प ूव िनि त आह े.
२. अंितम ट याकड े वाटचाल चा ंगली आह े कारण ती गती , मानवता आिण स यता या ंचे
ितिनिध व करत े, नंतर या तीन स ंक पना पि म य ुरोिपयन सा ं कृितक
मापदंडांनुसार प रभािषत क े या आह ेत.
३. सामािजक बदलाचा दर म ंद आिण हळ ूहळू आह े. सवा त मह वाच े हणज े, जैिवक
िवकासासाठी चा स डािव न या ि कोनान ुसार सामािजक बदल , ांितकारी न ह े तर
उ ा ंतीवादी होत े.
४. वरील ि या (आिदम त े जिटल आध ुिनक समाजा ंपय त) पूण हो यास शतक े लागतील .
(ब) टा कॉट पास स, १९५१ म ये सांिगत या माण े काय वादी िस ांत यांनी अस े गृहीत
धरले क ,
१. मानवी समाज हा ज ैिवक अवयवासारखा आह े, याच े वेगवेगळे भाग समाज बनवणा या
िविवध स ं थांशी संबंिधत आह ेत;
२. येक सं था स ंपूण िहतासाठी एक िविश काय करत े, अशा कार े चार मह वप ूण काय
आहेत जी य ेक सं थेने सामािजक रचना राख यासाठी करणे आव यक आह े:
(i) अनुकूलन - अथ यव थ े ारे केले जाते, परंतु कोणतीही आिथ क यव था नाही , केवळ
भांडवलशाही पया वरणाशी ज ुळवून घेऊ शकत े.
(ii) येय ा ी - शासनान े केले, इं जी आिण च िवचारव ंतांनी प रभािषत क े या माण े
उदार िभ ा माग ून.
(iii) एका मीकरण - (सं थांना एक जोडण े) - कायद ेशीर स ं था आिण धम यांनी केले. पण
कोणताही धम नाही. जुडेओ-ि न धमा या शाखा यो य हो या .
(iv) ताण-तणाव िनरसन - ऐितहािसक म ूलभूत मानवी स ं था, िश ण हण ून कुटुंबाने
िपढ्यान्-िपढ्या मू यांची देखभाल आिण सार करण े. munotes.in
Page 13
आधुिनकता आिण िवकास
13 काय वादी िस ांताने असे हटल े आहे क समाजाचा कल स ुसंवाद, ि थरता , समतोल
आिण यथाि थतीकड े आहे. या अट ना धोका पोहोचवणार े कोणत ेही वत न समाजिवघातक
मानल े जाईल आिण हण ून दंडनीय इ .
काय वाद, िकंवा याच े संरचना मक काय वाद (मािलनो क , टॉलकॉट पास स) आिण
यव था िस ा ंत सव सामािजक िव ान िस ा ंतांपैक एक आह े, केवळ मानवशा ातही
रा यशा आिण समाजशा ातच न ह े तर मानव शा ातही सवा त भावशाली आह े.
या या उ प ीचा बराचसा भाग ज ैिवक णाल शी साध य अवल ंबून आ हे आिण या
कार े जीवशा काही शारी रक प ैलू, पेश चा काही स ंच, जीवना या द ेखभाली या
भूिमकेचा अ यास क शकतो या माण े, आव यक काय समज ून घे याचा य न क ेला
आहे. कोण याही राजक य यव थ ेत जर त े या या पया वरणाशी सामना करण े आिण याच े
येय सा य करण े आव यक आह े आिण स ंरचना (राजक य प , चच स, कुटुंब इ यादी
सामािजक स ं था) शोधण े आव यक आह े जे कामकाज स ुलभ करत े.
टॉलकॉ ट पास स ार े (१९५१ ) दश िव या माण े काय वादी िस ांत:
१. मानवी समाज एक ज ैिवक जीवनासारख े आह े, जो व ेगवेग या भागा ंशी स ंबंिधत
वेगवेग या स ं थांशी संबंिधत आह े;
२. येक सं था स ंपूण चांग यासाठी िविश काय करत े, अशा कार े चार मह वप ूण काय
आहेत या सामािजक वीण राख यासाठी य ेक सं थांना काय करण े आव यक
आहे:
(i) पया वरणाला अन ुकूलता - अथ यव थ े ारे सादर , परंतु कोणतीही आिथ क यव था
न हे तर भा ंडवलशाही पया वरण वीका शकत े.
(ii) येय ा ी - इं जी आिण च िवचारव ंतां ारे प रभािषत उदारमतवादी िभ ुक
पाठपुरावा क न .
(iii) एक ीकरण - (एकि त स ं था एक जोडण े) - कायद ेशीर स ं था आिण धमा ारे सादर .
पण कोणताही धम नाही. जुदो-ि न धमा चे शाखा यो य होत े.
(iv) िवलंब - िपढीपास ून िपढीसाठी म ू यांचे मू यांकन आिण सार करण े, एक ऐितहािसक
मूलभूत मानवी स ंघटना हण ून कुटुंबा ार े तयार क ेले जाते.
काय वादी िस ांत सा ंग यात आल े क समाज स ुसंगत, ि थरता , समतोल आिण
ि थतीकड े वळतात . कोण याही वत नास या सम य ेचे धो यात आण यात य ेईल आिण
यामुळे दंडनीय , इ. काय मता , िकंवा संरचना मक काय वाद धम (मािलनोव क ,
टॉलकॉट पस स) आिण यव था िस ांतांनी क ेवळ राजक य िव ान आिण
समाजशा ाम य ेच न ह े तर मानवशा ाम य ेही सव सामािजक िव ान िस ा ंतांपैक
सवा त भावशाली आह े. याचे बरेच मूळ जैिवक णाल सह समानत ेवर अवल ंबून असत े
आिण जीवशा काही शारी रक ्या प ैलू या भ ूिमकेची अ यास क शकतात ,
जीवना या द ेखरेखीसा ठी, काही काय , काया ि वत क ेले या काय काय आह ेत हे समज ून
घे याचा य न क ेला आह े. कोण याही राजक य यव थ ेम ये याच े पया वरण सामना munotes.in
Page 14
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
14 करावा आिण याच े येय सा य करण े आव यक आह े आिण स ंरचना (राजक य प , चच ,
कुटुंब इ यादीसार या सामािजककरण एज सी ज) शोध यासाठी काय रत आह े. कमी
िवकिसत द ेशांम ये आिथ क िवकासाची क पना (बह तेकदा औ ोिगक करणाच े समानाथ
हणून ओळखल े जाते) ही एक पो ट - व ड वॉर पधा आहे. आि क ेत/ आिशया / लॅिटन
अमे रके या न या -उदयो म ुख देश-रा या ंम ये आिथ क िवकास आिण आध ुिनक करण
आिण ो साहन िदल े जाणार े धोरण शरीरा या आध ुिनक करण िस ा ंताम य े औपचा रक
ठरले. ि तीय िव य ु ानंतर, जग तीन म ुख गटा ंम ये िवभागली ग ेली:
(i) त कालीन य ू.एस. सारख े समाजवादी द ेश (िनयोिजत अथ यव थ ेसह) एस. एस., चीन,
मंगोिलया , उ र को रया , ि हएतनाम , यूबा आिण इतर .
(ii) यू.एस. ए., कॅनडा, पि म य ुरोप, जपान इ . साठी बाजारातील अथ यव थ ेसह
िवकिसत भा ंडवलशाही द ेश.
(iii) आिण अख ेरीस, अिवकिसत द ेश (तृतीय िव ) बाजार अथ यव थ ेवर आधा रत आिण
आि का , आिशया , दि ण अम े रका, लॅिटन अम े रका इ यादी (जे अलीकड ेच वत :
या िवघिटत होत े ते नवीन िवकास मॉड ेल या शोधात होत े). या िवकिसत
सोसायटीज अ ंतग त, दोन त ृतीयांश मानवत े या त ुलनेत, िविश व ैिश ्यां ारे
वैिश ्यीकृत केले जाते;
(i) िनज व श वर ाधा य आिण मानवी श च े ामु यान े उ पादनाच े आधार हण ून
वाफ, वीज िक ंवा आि वक ऊजा .
(ii) कमी ित यि उ प न , अथ यव थ े या ाथिमक े ावरील अवल ंिब व, पारंपा रक
तं ानाचा वापर आिण र ता , ऊजा क प , बंदर इ यादीसार या पायाभ ूत
सुिवधांचा अपया वाढ . ामीण भागातील मोठ ्या सं येने लोकस ं या आिण श ेतीवर
अवल ंबून असत े. शहरीकरण ख ूप कमी माणात आह े. सरासरी य च े माण मानक
पातळी ख ूपच कमी आह े. पौि क आहारातील कमतरता आह े, मूलभूत नागरी स ुिवधा
अनुपि थत आह ेत, य अिनय ंि त प रि थतीत राहतात आिण बया च रोगा ंना
संवेदनशील अस तात. िनर रता च ंड आह े आिण म ृ यूचा उ च दर आह े. य ना
जीवनासाठी पार ंपा रक , आिदम , अप रिमती , अ प ीकोन आह े. यामुळे
अंध ेत व ेश केला जातो , वर कामाच े अ नुशासन आिण यश अिभम ुखतेचा अथ
रहात नाही.
२.२ आधुिनक करण :
िव ाना ं या हण यान ुसार, आधुिनक करण ि य ेमुळे एक श ेतकरी िक ंवा अिवकिसत
सोसायटीला एक कमक ुवत रा य आह े जो त ुलनेने काय म, सि य सरकारसह कमक ुवत
रा यात पा ंतरीत करतो .
आधुिनक करण ि य ेस या औ ोिगक करण आिण शहरीकरणाम ुळे बदल घडव ून
आणतात . munotes.in
Page 15
आधुिनकता आिण िवकास
15
िव बट मूर यां या मत े, आधुिनक करण ह े एक पार ंपा रक िक ंवा पूव - आधुिनक समाजाच े
एकूण तं ानाच े एकूण पा ंतर आह े जे तं ाना या कारा ंम ये गत आिथ क ्या
समृ रा ा ंचे पा ा य जगा या त ुलनेत ि थर रा ा ंचे वण न करतात . याच माण े, डॅिनयल
लन र यांनी आध ुिनक करण सामािजक बदलाची ि या हण ून आिथ क घटक आह े. या
वेळी चिलत , आिथ क आिण सामािजक या या दो ही या आधार े, पूव या वासाहितक
सा ा या ं या द ेशांम ये दुहेरी अथ यव था हण ून पािहल े जाऊ शकत े, दोन े े, आधुिनक
े ाचा समाव ेश होता जो प रणामी होता . वसाहतवाद आिण एक पार ंपा रक े अ ाप
जातीय भ ूतकाळ आधा रत होता , या पार ंपा रक े ाम य े िवकासासाठी अडथळा हण ून
पािहल े गेले आिण अथ यव थ ेला वाढ यासाठी आिण साठी द ेशात घड यासाठी िवकास
करणे, ते बदलल े पािहज े आिण आध ुिनक क ेले पािहज े. आिथ क बदलासाठी घड यासाठी
असे मानल े गेले क थम सामािजक बदल असावा . हे असे मानल े जात होत े क पार ंपा रक
िकंवा अिवकिसत स ं थांचे मू य णाली , याने िकनिशप आिण क य ुिनटीवर आधा रत
सामूिहक आदश आिण काया वर जोर िदला , अडथळा आणला आिण भा ंडवलशाही या
बाजूने वैयि क य न आिण यशासाठी आव यक गितशीलता टाळली . िवचारा ं या या
ओळीवर आधा रत , आधुिनक करण िस ा ंत खालील माण े आहेत:
(i) ते उ च माणात स ंरचना मक िभ नता आिण िविश त ेवर भर द ेते.
(ii) हे उ पादना या प तीवर आधा रत आह े जे उ पादनाच े भांडवलवादी प त हणून
ओळखल े जाते. याब ल अस े हटल े आहे क सामािजक मान ुसार दोन मह वप ूण
वग - भांडवलवादी आह े, याच े उ पादन साधन आिण काय रत वग आहे, जे य ा
ि य ेत याच े म िवकतो .
(iii) हे अिनवाय पणे मजुरीची अथ यव था आह े. हे बाजार अथ यव थ े या वाढीवर ठळक
करते याम य े खरेदीदार आिण िव ेते ही तक संगत िनवडीम य े य त राह यास
आिण वय ंसेवकां या चौकटीत काय रत असल े या य हण ून पािहल े जातात .
(iv) मूलभूत अथा ने तक शु ते या त वा ंवर आिण भ ूिमके या त वा ंवर बनिवणा या
नोकरशाही स ं थां या वाढीच े माण कमी होत े, ही नोकरशाही स ं था आह े जी या
िस ांताचे पाया हण ून पािहल े जाते.
(V) िस ांतानुसार, रा या या आधारावर रा या या वाढी या आधारावर आिण स ंवैधािनक
त वां या स ंचा ार े म य थी ार े राजक य णाली या वाढीवर जोर िदला जा तो.
(vi) रा याच े साम य प रप ूण आहे आिण राजक य ितिनिध व आिण ौढ ँचाईजी या
त वावर आधा रत लोकशाही ि या आह े.
(vii) समाजा या लोकशाहीकरणा या या ि य ेने राजक य ि य ेत िविवध याज गटा ंचे
अि त व स ु केले आहे जे िविवध ित पध िवचारधाराच े ितिनिध व करतात ज े
रा याच े यवहार यव थािपत क ेले जातील अशा व ेगवेग या मागा ना ठळक करतात .
(viii) आधुिनक करण िस ा ंत वैयि कत े या वाढीवर जोर देतो, िजथे वैयि क आिण
वैयि क ह का ंम ये सव सामािजक , आिथ क आिण राजक य िवकासा या
म यभागी अस याच े िदसत े. munotes.in
Page 16
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
16 (ix) शेवटी, आधुिनक करण िस ा ंत सामािजक गती या क पना ंवर जोर द ेत आह ेत
आिण लोकशाही या ि य े ारे, समाजासाठी व ैयि क आिण सामािजक वात ं य
उ च पातळी ा करण े श य आह े.
२.३ आधुिनक करणा या ीकोनात ून
समाजा या ि कोनात ून, आधुिनक करणा या ि य ेस मोठ ्या माणावर ल ेखन िमळाल े
आहे. आधुिनक करण िस ा ंत एक य ुिनफाइड ि कोन नाही हण ून आज आपण भावी
असल े या पाच म ुख ि कोना ंचे िव त ृतपणे िव ेषण क .
(i) आदश -िविश ीकोन .
(ii) सारक ीकोन .
(iii) मानिसक ीकोन .
(iv) रेिडकल सोशल शा ा ंचा ऐितहािसक ीकोन .
(v) मा स वादी ीकोन
पिह या तीन ि कोना ंनी अम े रकन िवचारा ंवर भ ु व केले आहे आिण सव साधारणपण े
प नास आिण साठ म ये सव साधारण समथ न आिण स ंर ण ा क ेले आह े. या
ि कोनांवर भरप ूर सािह य उपल ध आह े. चौथा ीकोन इतर तीन ि कोना ंना आ हान
हणून उदयास आला आह े आिण या ं या म ु य ितपादनाची िचिक सा करतो .
याच माण े, मा स वादी ि कोनान े इतर चार ि कोना ंचाही िवरोध क ेला आह े. आदश
नमुना ि कोन :
हा ीकोन वतःला दोन म ुख कारा ंम ये कट झाला आह े;
(i) नमुना प रवत नीय ीकोन .
(ii) ऐितहािसक पातळी ीकोन .
२.३.१ नमुना प रवत नीय ीकोन :
हा ीकोन म ॅ स व ेबर या आदश कारा या स ंक पन ेतून ा झाला , जो नंतर टॉ लकॉट
पास न यां या ारे यवि थत क ेला गेला. या ि कोनान ुसार, िवकास आिण अ यवहारा ंचे
गुणधम ि थत असल े पािहज ेत आिण न ंतर िवकासा या काय म आिण योजना ंनी िवकिसत
केले यायोग े अिवकिसत द ेशांचे अिवकिसत वच व आिण िवकासाच े अवल ंब करतात .
१९५९ म ये नील मे सरन े िवकिसत क ेले या समाजशा िवषयक मॉड ेलला टॉ लकॉट
पास स या कामाम ुळे ेरणा िमळाली , यांचे सामािजक कारवाईच े काय संघ आह े पास स
अंडरली मे सर या भ ेदक मॉड ेल. उ सज नानुसार, आधुिनक करण ि या चार उप -
ि या ंचे बनल ेले हणून पािहल े गेले:
(अ) तं ाना चे आध ुिनक करण , वै ािनक ानान े सामा य पार ंपा रक त ं ानात ून बदल
घडवून आणत े; (ब) शेतीची यावसाियकता , जे कमिश यल श ेतीसाठी िनष ेधा ार े ओळखल े
जाते, ते रोख पीक / नगदी पीक उ पादन आिण मज ुरी- म िवकासाम य े एक िवश ेषीकरण
होते; (क) औ ोिगक करण , जे मानवी आिण ाणी श या मशीन पॉवर या वापरापास ून munotes.in
Page 17
आधुिनकता आिण िवकास
17 सं मण दश िवते; (ड) शहरीकरण , जे शेत आिण गावात ून मोठ ्या शहरी क ांमधून चळवळ
आणत े. ही ि या कधीकधी एकाच व ेळी आिण कधीकधी िभ न असतात ही ि या
कधीकधी एकाच व ेळी आिण कधीकधी िभ न असतात . अनेक वासाहितक प रि थतीत ,
शेती औ ोिगक करण न यावसाियक बनत े. तरीस ु ा, या चार ि या पार ंपा रक
समाजा या सामािजक स ंरचनेवर समान मागा नी भािवत करतात . थम, या बदला ं या
प रणामी एकाच व ेळी िक ंवा वेगवेग या दरान े, पारंपा रक समाज अिधक स ंरचना मक ्या
िवभ झाल े. िवकिसत अथ यव था आिण समाजाला एक अ य ंत वेगळा स ंरचनेने दश िवले
जाते, परंतु अिवकिसत य त ुलनेने िभ नता नसत े. ि या हणज े या ि य े ारे
अिधक खास आिण अिधक वाय सामािजक य ुिनट्सची थापना झाली .
अथ यव थ ेम ये, कुटुंब, राजक य यव थी करण आिण धािम क स ं थांम ये अन ेक
वेगवेग या े ात घड या माण े हे यान े पािहल े. उदाहरणाथ , रोख पीक हणून ओळखल े
जाते, यामुळे घरा या वापराच े आिण उ पादन ि याकलाप व ेगळे होते; वेतन म कौट ुंिबक
उ पादन णाली कमी करत े, जे यापुढे उ पादन म ूलभूत एक क नाही . अशा कार े
कुटुंबातील बदल आिण काय . कौटुंिबक घट झा याम ुळे अपर िटसिशप , िकिनप र ेषेसह
मां या भत िव दबाव िवकिसत झाला आह े, ािधकरणाच े व प बदलल े जाते कारण
विडला ंनी यायाम क ेले या िनय ं णास गमावल े आहे आिण क ुटुंब िव ता रत क ुटुंबापास ून
वेगळे होते. िववाह मानक द ेखील बदल ू शकतात कारण िववाह िनवड याम य े वैयि क
िनवडीसाठी अिधक जोर द े यात आला आहे आिण ि या आिथ क ्या आिण
राजक य ्या आिण सामािजक ्या वत ं होतात . वैयि क गितशीलता वाढत े कारण
लोकांना उपलि ध या आधारावर िविव ध यावसाियक , राजक य आिण धािम क ि थतीत
भरती क ेली जात े. बह सं य धािम क आिण राजक य भ ूिमका अिधक िविश स ंरचनां ारे
बदलली जातात . हणूनच संरचना मक आ ंतरि या ही ि या आह े याम य े एक
सामािजक भ ूिमका िक ंवा सं था नवीन ऐितहािसक प रि थतीत अिधक भावी पणे काय
करते जे अिधक भावीपण े काय करत े जे नवीन ऐितहािसक प रि थतीत अिधक भावीपण े
काय करत े. नवीन सामािजक एकक एकम ेकांपासून संरचना मक ्या वेगळे आहेत, परंतु
एकि तपण े मूळ युिनटच े काय मपण े समत ु य असतात . दुसरे हणज े, या िवभ य ुिनट
आधुिनक कार या नवीन नात ेसंबंधां या मोठ ्या य ुिनट्सम य े िवलीन होतात , जे
नातेसंबंधावर आधा रत नाहीत . हे मेलसर एक ीकरण ि य ेस करतात . उदाहरणाथ ,
पूव -आधुिनक राजक य स ंरचना, िजथे राजक य एक ीकरण नात ेसंबंधात जवळ ून बांधले
जाते, आिदवासी सद य व आिण म ूलभूत आिथ क ोता ंचे िनयं ण ब याचदा स ंल न
असल े या ग ूढ मा यत ेसह, िविश राजक य ्या अि त वा ार े दश िवले या ा प
कारासह प , दबाव गट आिण रा य नोकरशाही बनवतात याम य े देशातील िविवध
जातीय गटा ंचे ितिनिध व क ेले जाते. ितसर े हणज े, दशल ा ं ारे असे िदसून येते क अशा
कार या फरका ंमुळे, व तुमान िह टा रया , िहंसा, धािम क आिण राजक य हालचाली
यासार या सामािजक अडथ या ंना येऊ शकत े, जे बदला ंचे असमान ि या दश िवते.
यामुळे समाजा या ज ु या आिण नवीन आद ेशांमधील स ंघष होऊ शकतो . समाजातील
िवरोधाभासी मानद ंड आिण अस ंतोषांची स ं कृती हण ून ओळखल े जात े, जेथे लोक
यां या आका ं ा समज यास असमथ आह ेत आिण िह ंसाचार , गु हेगारी आिण इतर
सामािजक -सामािजक वत णूक िकंवा आ मह या हण ून वत : या िवनाशकारी क ृती होऊ
शकते. धािम क पातळीवर , धम िनरपे ते या ि य ेत, पधा िकंवा आ ंिशक जगातील munotes.in
Page 18
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
18 जगातील सामािजक आिण खाजगी जग दर यान िवख ंडन, सामािजक आिण खाजगी जग
अथ हीन होतात आिण िनराश आिण िनराशाची भावना असत े. आधुिनक करणा या
िति या ंपैक एक हणज े मूलभूत मू यांकडे दुल करणा या आिण पार ंपा रक लोका ंकडे
परत य ेणा या क रवादी हालचाल चा उदय झाला आह े.
ii) ऐितहािसक पातळी ि कोन :
या ि कोनम य े िवकास आिण अिवकिसतत े या व ैिश ्यांमधील अ ंतर
ओळख या यित र , ते दर यानच े ट पे आिण या ंची वैिश ्ये देखील िनिद करत े. हा
ि कोन ाम ु यान े रो टो आिण 1960 म ये िवकिसत झाल े या या या आिथ क
ा पा शी संबंिधत आह े.
वॉ ट रो टो ह े एक आिथ क इितहासकार होत े यांनी अम े रकन सरकारच े स लागार
हणून काम क ेले. १ 1960 in० म ये कािशत झाल े या द ट ेजेस ऑफ इकॉनॉिमक ोथ :
अ नॉन -क युिन ट म ॅिनफे टो नावाच े यांचे पु तक आध ुिनक करणा या ि कोनातील
भांडवल समथ क वैचा रक िदशा प पण े ितिब ंिबत करत े. याचे मॉडेल नव -उ ा ंती
व पाच े होते आिण प ूव या उ ा ंती िस ा ंतातील क पन ेतून आल ेले आहे क बदल
आिण िवकास मब अन ु मां या स ंचानुसार होतो . रो टोच े मॉडेल ि िटश औ ोिगक
ांतीवर आधा रत होत े.
रो टो या मत े, बदलाची ि या सोपी होती आिण वाढी या पाच ट या ं या प तीचा
अवल ंब क न वय ंपूण आिथ क वाढ सा य करता य ेते. यांनी सुचवले क 'सव समाजा ंना
पाच प ैक एका ेणीम य े िकंवा आिथ क वाढी या ट यात ठ ेवता य ेते'.
पिहला ट पा : पारंपा रक समाज
टेज 2: टेक-ऑफसाठी प ूव शत
टेज 3: टेक-ऑफ
टेज 4: प रप वताकड े
टेज 5: उ च वापर
पिहला ट पा : पारंपा रक समाज :
या समाजाच े अ याव यक व ैिश ्य हणज े िव ान आिण त ं ाना या द ुग मतेमुळे उ पादन
मया िदत आह े. मू ये सामा यतः " ाणघातक " असतात आिण राजक य श क ीकृत
नसते. मोठ्या स ं येने लोक श ेतीम य े काय रत आह ेत, याची वर उ ल ेख केले या
घटका ंमुळे उ पादकता ख ूप कमी आह े. अशा समाजात , सामािजक स ं थेत कुटुंब आिण
कुळ गटांवर भर िदला जातो .
दुसरा ट पा : टेक-ऑफसाठी प ूव शत :
वाढीचा हा द ुसरा ट पा स ं मणाचा आह े. पारंपा रक समाज औ ोिगक करणा या ि य ेत
सरळ सरळ जात नाही , थम काही प ूव ाथिमकता घ ेणे आव यक आह े.
आिथ क गतीस अन ुकूल असल े या नवीन क पना ंचे समूह आहेत, आिण हण ून िश ण ,
उ ोजकता आिण ब ँक इ यादी भा ंडवल जमा कर यास स म असल े या स ं थांचे नवीन munotes.in
Page 19
आधुिनकता आिण िवकास
19 तर ग ुंतवणूक वाढत े, िवशेषत: वाहतूक, दळणवळण आिण क या मालाम य े, यापारी
िव तारा या िदश ेने सामा य िदशा . परंतु, रो टो या अन ुषंगाने, पारंपा रक सामािजक
संरचना आिण उ पादन त ं राहत े. "दुहेरी समाज " ची उपि थती आह े.
ितसरा ट पा : उड्डाण:
या ट यात श ेवटी ज ु या, पारंपा रक म आिण ितकारा ंवर मात क ेली जात े. नवीन श ,
जी आिथ क वाढीला चालना द ेते, समाजात िव तार आिण वच व गाजवत े. शेतीचे
यापारीकरण झा ले आहे, उ पादकता वाढली आह े, कारण जर शहरी क ां या िव तारात ून
िनमा ण होणारी मागणी प ूण करायची अस ेल तर त े आव यक आह े. नवीन आिथ क गटा ंचे
ितिनिध व करणार े नवीन राजक य गट औ ोिगक अथ यव थ ेला नवीन उ ंचीवर न ेतात.
ि टन, कॅनडा आिण य ुनायटेड ट ेट्स म ये, टेक-ऑफ साठी जवळच े उ ेजन ाम ु यान े,
पूण पणे नसल े तरी, तांि क होत े. 1783 नंतर ि टनम य े, 1840 या आसपास ा स
आिण अम े रकेत, रिशयाम य े सुमारे 1890 म ये आिण 1950 या आसपास भारत आिण
चीन सार या द ेशांम ये टेक-ऑफ कालावधी स ु झाला .
चौथा ट पा: प रप वतासाठी मोहीम :
या ट यात , वाढणारी अथ यव था या या सव आिथ क उप मा ंम ये आध ुिनक
तं ानाचा िव तार कर यासाठी चालत े, एकूण देशांतग त उ पादना या 10 ते 20 ट के
गुंतवणूक केली जात े आिण अथ यव था आ ंतररा ीय मान े आपल े थान घेते. तं ान
अिधक ग ुंतागुंतीचे, प र क ृत होत े आिण जड उ ोगापास ून दूर जात आह े. आता उ पादन ह े
सामािजक गरज ेचे प रणाम नस ून पधा मक भा ंडवली बाजारात िटक यासाठी जा तीत
जा त नफा िमळव याची गरज आह े.
पाचवा ट पा : मोठ्या माणात उपभोग :
या अ ंितम ट या त, आघाडीच े आिथ क े िटकाऊ ाहक व त ू आिण स ेवांम ये त
आहेत. या सव ट यावर , आिथ क वाढ ह े सुिनि त करत े क म ूलभूत गरजा प ूण के या
जातात आिण सामािजक क याण आिण सामािजक स ुर ेसाठी अिधक स ंसाधन े वाटप
केली जातात . क याणकारी रा याचा उदय ह े एक उदाहरण आह े. िटकाऊ ाहक व त ू
आिण स ेवा मोठ ्या माणावर पसरव या जातात .
रो टोन े या या िस ा ंताचा एक गितशील ल े हणून िवचार क ेला ... "जे केवळ आिथ क
घटका ंशी संबंिधत नाही तर सामािजक िनण य आिण सरकारा ं या धोरणा ंशी देखील स ंबंिधत
आहे".
रो टो या योजन ेवर/ मांडणीवर आधा रत ग ृिहतका ंचा सारा ंश खालील माण े असू शकतो :
आधुिनक करण "ट पे" ारे दश िवले जाते, आिण या ि य ेतील ट प े सव समाजा ंम ये
समान आह ेत, या गृिहतकान े िस ा ंताला ऐितहािसक िवकासा या बाह ेर ठेवले.
आधुिनक करण ह े "ट पे" ारे दश िवले जात े आिण या ि य ेतील ट प े सव
समाजा ंम ये समान आह ेत, या गृिहतकान े िस ा ंताला ऐितहािसक िवकासा या बाह ेर
ठेवले. munotes.in
Page 20
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
20 आधुिनक करण ही एकस ंध ि या आह े. अशा कार े, समाजा ंचा अिभसरणाकड े कल
असतो : जो क ीय सा ा या ं ारे सां कृितक सा ा यवादाला याय द ेऊ शकतो .
आधुिनक करण ही एकस ंध ि या आह े. अशा कार े, समाजा ंचा अिभसरणाकड े कल
असतो : जो क ीय सा ा या ं ारे सां कृितक सा ा यवादाला याय द ेऊ शकतो .
आधुिनक करण य ुरोपीय /उ र अम े रकन म ू यांची/ ितकृती बनवत े, पि म य ुरोप
आिण य ुनायटेड टेट्सची रा े अशी मॉड ेल आह ेत जी अन ुकरण क इि छत आह ेत.
आधुिनक करण य ुरोिपयन /उ र अम े रकन म ू यांची/जागितक ि कोनाची ितक ृती
बनवत े. पि म य ुरोप आिण य ुनायटेड ट ेट्सची रा े अशी मॉड ेल आह ेत याच े
अनुकरण उशीरा य ेणा या ंना आवड ेल.
आधुिनक करण ही एक अप रवत नीय ि या आह े. इतर जगात , एकदा अिवकिसत
समाज पि म य ुरोपीय आिण उ र अम े रकन समाजा ं या स ंपका त आला क त े
"आधुिनक करणा या िदश ेने चालना " ला ितकार क शकणार नाहीत . उ पादन
भांडवली स ंबंध वीकार या या िदश ेने, हणज े.
आधुिनक करण ही एक गतीशील ि या आहे. आधुिनक करणाम ुळे अनेकांसाठी
वेदना आिण द ुःख िनमा ण होत े, परंतु ती "यो य िक ंमत" आहे.
आधुिनक करण ही एक दीघ ि या आह े. हा एक उ ा ंतीवादी बदल आह े, ांितकारी
बदल नाही .
आधुिनक करण ही एक प रवत नकारी ि या आह े, समाजा ंनी पार ंपा रक िवचार
कर या या प ती , मानवी स ंबंधां या पार ंपा रक मागा चा याग क ेला पािहज े. एका
श दात , समाजा ंनी पार ंपा रक रचना , सं कृती आिण म ू ये सोडली पािहज ेत आिण
आज पि म य ुरोप आिण उ र अम े रकन समाजा ंचा अवल ंब केला पािहज े.
रो टो या िस ा ंताचे मू यमापन :
(i) रो टोवर टेिलओलॉिजकल ि कोना या आधार े अन ेकांनी टीका क ेली आह े.
टेिलओलॉिजकल अ ॅ ोच हणज े िजथ े उ ेश, याचा प पण े कोणाकड ून हेतू नाही ,
तो पूण होतो , तर पूत तेची ि या घटना ंचा अप रहाय म हण ून सादर क ेली जात े.
रो टो या ा पा म ये, धोरणे िवकासा चा प रणाम आह ेत आिण उलट नाही , आिण ह े
अनेकांना अ वीकाय आह े, कारण रा याची धोरण े िनवडली पािहज ेत आिण क ेवळ
वीकारली जात नाहीत .
(ii) तसेच य ेक देशाचा भ ूतकाळ आिण भिव यकाळ सारखाच अस ेल अस े मानता य ेत
नाही. यामुळे कोण याही कारच े सामा यीकरण श य नाही ,
(iii) अनेक िव ाना ंना अस े वाटत े क ट या ंची वैिश ्ये इतर ट या ंम ये आ छािदत िकंवा
गळती होऊ शकतात , उदाहरणाथ , पूव -अटी ट ेज गो ी ट ेक-ऑफ ट यात चाल ू राह
शकतात आिण या ट ेज या प ुढे देखील प ुढे ने या जाऊ शकतात . munotes.in
Page 21
आधुिनकता आिण िवकास
21 (iv) टीकाकारा ंना अस े वाटत े क रो टो सव अडथळ े दूर करतो आिण कधीही चचा करत
नाही
यांना. हणूनच, अनेकांना अस े वाटत े क याचा ि कोन व ैचा रक ्या अ प
आिण अन ुभवज य वरवरचा आह े. टेक -ऑफ ट ेजम य े अस े वाटत े क क ेवळ
शेतीपास ून इतर े ांकडे जाण े पुरेसे नाही . उदाहरणाथ , डे माक , कॅनडा आिण
ा सन े हे िश ट गाठल े असताना , रिशया , वीडन , जम नी इ यादी द ेशांम ये रो टोन े
क पना क ेले या माणात त े घडल े नाही.
v) याच माण े, रो टो या या ट ेक-ऑफ ट यात 'अडथळ े, ॅश लँिडंग आिण सार या
इतर प ैलूंचा िवचार कर यात अयश वी झा याच े देखील प क ेले आ हे. तो चचा
कर यात अयश वी झाला :
* नेलेले टेक-ऑफ ( याम य े गती मया िदत आह े)
* सहाि यत ट ेक-ऑफ ( याम य े अथ यव थ ेला दुस-या कशाचा वापर करता य ेतो)
* से फ- ोपे ड ट ेक ऑफ ( याचे नाव स ुचवते, रॉकेटसारख े खूप शि शाली ट ेक-
ऑफ आह े).
(vi) रो टो ह े देखील िवचारात अयश वी झाल े क अथ यव था -सव ट या ंत िकंवा िविश
ट यात न जाता पाच या ट यापय त पोहोच ू शकत े. उदाहरणाथ , हे िनदश नास आण ून
दे यात आल े आह े क क ॅनडा आिण ऑ ेिलया सार या द ेशांनी प रप वता या
ट यावर पोहच याप ूव च मोठ ्या माणावर उपभोग या या ट यात व ेश केला.
अलीकड या काळात त ेल संप न द ेशांसोबतही ह े घडत होत े.
(vii) समान य ुि वादान ंतर, असा य ुि वाद द ेखील क ेला गेला आह े क व त ुमान वापराचा
शेवटचा ट पा अिजबात गाठला जाऊ शकत नाही . याचे कारण अस े असू शकत े क
महागाईम ुळे समाजातील वापराची पातळी कमी होऊ शकत े.
(viii) एका िविश द ेशा या वाढीला मया दा आह ेत, कारण ज े हा एखादा िविश द ेश 'पूण
िवकिसत ' हणून गणला जावा अशी उदाहरण े असू शकतात , जरी मी य ूएस ए इ या दी
पाि मा य द ेशां या मानका ंपय त पोहोचलो नसतो . कारण यान े आपली सव नैसिग क
संसाधन े, मनु यबळ आिण भा ंडवल स ंपवले आहे, जे वाढीची मया दा ठरवत े.
ix) शेवटी, कमी िवकिसत द ेशां या स ंदभा त, असे वाटत े क रो टोन े बेरोजगारी , कमी
रोजगार , दा र ्य, पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव , सरकारच े व प इ यादी मह वा या
घटका ंचा िवचार क ेला नाही .
२.३.२ सरणवादी ि कोन :
हा ि कोन िवकासाकड े एक ि या हण ून पाहतो यात िवकिसत घटका ंपासून अ प
िवकिसत द ेशांम ये सां कृितक घटका ंचा सार होतो . मूळ गृिहतक अस े आहे क िवकिसत
देशां या मदतीिशवाय अ प िवकिसत द ेश या ं या मागासल ेपणावर मात क शकत
नाहीत . भांडवल, तं ान , ान, कौश य े, मू यांसह स ं था इ याद चा सार आह े. हे
िव ान मागास आिण द ु: खी अिवकिसत द ेशां या िहतासाठी िवकिसत द ेशां या बिलदान munotes.in
Page 22
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
22 हणून ही मदत मानतात . जर अज ूनही समाजान े य ां या अ ंदाजान ुसार आध ुिनकत े या
आिण िवकासाची पातळी गाठली नाही तर याचा दोष म ूळ यावर आह े.
कमी िवकिसत -मागास समाजात अि त वात असल े या कमक ुवतपणा , जसे
लोकस ं याशा ीय घटक , पारंपा रक स ं थांची उपि थती , िव ास , मू ये इ. (आधी सादर
केले या अ प िवकिसत समाजा ंची वैिश ्ये पहा).
२.३.३ मानसशा ीय ि कोन :
हा ि कोन ाम ु यान े मॅ लेलँड, कुंकेल, हेगन आिण इतरा ंशी स ंबंिधत आह े.
मॅक ल ेलँड या मत े, उ च पातळीवरील कामिगरी असल ेला समाज उ साही उ ोजक
िनमा ण कर ेल जे यामध ून अिधक व ेगवान आिथ क िवकास घडव ेल. याचे कारण अस े क
लोकांम ये उ च पातळीवरील कामिगरी या ंना अशा कार े वाग यास मदत करत े याम ुळे
यांना या ं या उ ोजक भ ूिमका यश वीपण े पार पाड यास मदत होत े. हणूनच, आिथ क
आिण सा ं कृितक िवकासासाठी िनणा यक घटक , या ि कोनान ुसार, सद या ंम ये
कतृ वा या ेरणेची उपि थती आह े. यामुळे िनयोिजत आिण एका वाढ आिण िवकास
होतो.
२.३.४ सामािजक शा ाचा ऐितहािसक ि कोन :
हा ि कोन िवकिसत आिण िवकिसत दो ही समाजा ं या ठोस ऐितहािसक अ यासावर
क ि त आह े आिण ह े त य ओळखत े क िविवध कारच े संघष आिण तणाव दो ही
िवकिसत आिण अ प िवकिसत समाजा ंम ये आह ेत. या ि कोनात अन ेक प े आह ेत
आिण या ि कोनाच े मु य िवधान कधीकधी "नवीन समाजशा ", "मूलगामी
समाजशा ", "संघष समाजशा " इ यादी हण ून दश िवले जात े. हा ि कोन िवश ेषतः
सी.राइट िम सशी स ंबंिधत आह े. ( यांचे काय समाजशा ीय क पनाश ख ूप मह वाची
मानली जात े).
या ि कोनाची म ु य व ैिश ्ये खालील माण े सारांिशत क ेली जाऊ शकतात ,
* हे िवकिसत आिण िवकिसत दो ही समाजा ं या ऐितहािसक अ यासावर भर द ेते,
* हे या या ठोस िन कषा या आधार े िवकासाची धोरण े िवकिसत करत े आिण स ंघषा ची
सज नशील भ ूिमका ठळक क ेली आह े. जरी हा ि कोन व ेगळा आह े कारण य ेथे संघषा ची
भूिमका ओळखली ग ेली असली तरी वग संघष , म यवत मानल े जाते. पुढे, भांडवलदार
वग हा िवकिसत िक ंवा अिवकिसत समाजात स ाधारी वग मानला जात नाही .
हा ि कोन पिह या तीन प दत साठी ग ंभीरपण े गंभीर आह े. या ि कोनान े खालील टीका
केली आह े:
(i) या ि कोनान ुसार, इतर तीन ि कोन त वा ंवर आधा रत आह ेत जे अमूत आिण
औपचा रक असतात .
(ii) दुसरे हणज े, या िस ा ंतांना इितहासात जस े घडत े तसे बदल होत नाही तर एका
आदश कारा या एका समतोलाच े दुस या कार या समतोलाम य े पांतर होत े. ते munotes.in
Page 23
आधुिनकता आिण िवकास
23 वा तिवकत ेला अम ूत आदश - िविश सामािजक यव थ ेऐवजी सामािजक स ंरचना
िवकिसत कर याऐवजी स करतात .
(iii) हणून, प रणाम व प , असे वाटत े क या ीकोनात ून गंभीर भावना नाहीशी होत े.
(iv) अखेरीस, असा य ुि वाद क ेला जातो क या ि कोनान े कोण याही िविश समाजात
मानवी वत नाचे तपशील िमळव याचा य न क ेला आह े.
२.३.५ मा स वादी ि कोन : हा ि कोन मा स वादी ताि व क आिण समाजशा ीय
िवधाना ंची मूलभूत त व े वीकारतो . या ि कोनान ुसार, काही द ेशांचा अिवकिसत पणा
आिण इतरा ंचा िवकास हा जागितक पातळीवर आध ुिनक भा ंडवलशाही यव थ े या
उदयाशी जोडल ेला आह े. यामुळे िवकासाखालील कारण े आिण यात ून िनमा ण होणा या
सम या भा ंडवलशाही या वाढीला जबाबदार आह ेत.
या िस ा ंतानुसार, िवकिसत भा ंडवलदार द ेश आिण अिवकिसत द ेशांमधील स ंबंध सुसंवाद
आिण सहकाया पैक एक नाही , याऐवजी "मदत" या व ेषात न ंतरचे एक स ू म आिण
अ य वश आह े. असा य ुि वाद क ेला जातो क िवकिसत जग अिवकिसत समाजा ंना
यां या वसाहतवाद अवल ंबनांम ये बदलत आह े आिण "सहा य ", "सहा य " आिण समथ न
"आिण कौश य , तं , भांडवल आिण आध ुिनक क ृत सं था आिण म ू यांचा सार च ुक ची
आहे ामक मागासल ेपणावर मात कर यासाठी म ूलभूत अडथळा हण ून मदत वतःकड े
पािहल े जाते.
या ि कोनाच े अनुयायी प ुढे सांगतात क गत भा ंडवलदार द ेशां या शासक वगा या
िवकासासाठीची धोरण े आिण योजना िवकासा या िस ा ंतावर आधा रत आह ेत जे यो य
वगा चे आिण ीम ंतांचे िहत बळकट आिण प ुढे ने यावर अवल ंबून आह ेत.
हणूनच अस े मानल े जात े क , िवकासाच े धोरण क ेवळ त े हाच यश वी होईल ज े हा त े
कामगार वगा चे मू य ा कर यावर आधा रत अस ेल.
मा स वादी ि कोन इतर तीन प दत वर टीका द ेखील करतो ज े आहेत;
* इतर ि कोन अिवकिसत खरे चा र य आिण याची कारण े प कर यात अयश वी
झाले,
* यांनी िवकासा या मागा वरील ख या पया याचा िवचार क ेला नाही , तो हणज े समाजवाद .
डॅिनयल ल न र आिण या ंचे मह वाच े काम द पािस ंग ऑफ ेिडशनल सोसायटी (१९५८ )
सु वाती या आध ुिनक करणा या सवा त िस अ यासा ंपैक एक ड ॅिनयल लन र यांनी
चालवला होता . द पािस ंग ऑफ ॅिडशनल सोसायटी या यां या म ुख काया म ये यांनी
अनेक म य प ूव देशांतील आध ुिनक करणा या ि य ेचे परी ण क ेले, इतर िवकिसत
सोसायट ्यांम ये नमुना सव ण क ेले आिण या सव गो ना या ं या ामीण समाजा या
िनरी णासह क ेले. लन रचा आधार असा आह े क आध ुिनक करण ही एक व ैि क ि या munotes.in
Page 24
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
24 आहे जी जगभरात अशाच कार े घडत े आिण मास मीिडया , शहरीकरण , सा रत ेम ये वाढ
इ यादी िवकासा या िनद शांकांची भूिमका एखा ा या उदयाला जबाबदार आह े.
नवीन आिथ क यव था . लन र या मत े, आधुिनकता हा क ेवळ समाजातील स ं था मक
बदला ंचा प रणाम नाही तर लोका ं या यि म वातील बदला ंमुळे देखील होतो . याने
तुक म य े असल े या बालगट गावातील िकराणा आिण म ुख या ं या मािहती हे प क ेले
होते.
लन रसाठी आध ुिनक करणा या मह वा या प ैलूंपैक एक हणज े 'मोबाईल यि म वाचा
िवकास ' जो त क संगतता आिण सहान ुभूती ार े दश िवले जात े. सहान ुभूती ही वतःला
दुस या य या प रि थतीत पाह याची मता आह े आिण याम ुळे लोका ंना बदल या
जगात काय मतेने काय कर यास स म करत े. आधुिनक करण , नंतर उ च सा रता ,
शहरीकरण , मा यमा ंचा सहभाग आिण सहा नुभूती ार े दश िवले जाते.
वर नम ूद के या माण े, लन रने ावली क ेली होती आिण ितसादा ं या आधारावर यान े
ितसादक या चे पारंपा रक , सं मणकालीन िक ंवा आध ुिनक वग करण क ेले होते. याला
आढळल े क 'पारंपा रक ' य या त ुलनेत, 'आधुिनक' अिधक आ नंदी, अिधक मािहतीप ूण
आिण त ुलनेने त ण होत े, आिण 'सं मणकालीन ' ेणीतील लोक अस ंतोष आिण
अितर ेक पणाला जबाबदार असतात , िवशेषत: यांची गती रोखली ग ेली यो य राजक य
सं थां या अभावाम ुळे.
लन रला या गो ीची जाणीव होती क जरी 'आधुिनक' ेणीम य े ठेवलेले लोक आन ंदी
िदसत असल े तरी िवकासात अडचणी हो या , उदाहरणाथ , सरकारवर ताण य ेऊ शकतो ,
सामािजक िनय ं णाची सम या आह े, इ यादी . वैयि क पातळीवर सम या आह ेत,
उदाहरणाथ , 'सं मणकालीन ' ेणीम य े ठेवले या य ना पार ंपा रक अरब आिण म ुि लम
िव ासा ंना 'आधुिनक' यव थ ेम ये समायोिजत कराव े लागेल. ( यांचा अ यास म य प ूव
म ये आयोिजत कर यात आला होता ).
लन रचा म ूलभूत प र चय थोड यात सारा ंिशत क ेला जाऊ शकतो ;
* समाजाच े पारंपा रक , आधुिनक (इतर प दत माण े), तसेच म यवत ेणीम य े वग करण
आहे.
* शहरीकरण , सा रता, मास मीिडया इ यादी आध ुिनकत े या िनद शांकांवर ल क ि त
करा.
* आधुिनक करणा या ि य ेत िविश यि म व कारा ंना मह व िदल े जाते.
२.४ आधुिनक करण िस ा ंतांची बल थान े आिण कमतरता
आधुिनक करण िस ा ंता या मालम ेचे िव ेषण करताना , हे समजल े पािहज े क ही
िवचारसरणी १९५० या स ु वाती या वषा त उदयास आली आिण १९७० या दशकात
जे हा यावर िव ास कमी होऊ लागला त े हा ती लोप पाऊ लागली . या या काशात , असे munotes.in
Page 25
आधुिनकता आिण िवकास
25 मानल े जाऊ शकत े क कमक ुवतपणा श प े ा जा त आह े; अ यथा िस ा ंत आजही
संबंिधत असतील .
आधुिनक करणा या िस ा ंताचा म ु य ग ुणधम हा या या साध ेपणाचा आह े - हे ल य
पि म या ितम ेम ये आधीच यमान आह े, आिण अन ुसरण कर याचा माग पा ा य
उ ा ंती या इितहासान े मांडला आह े. बाक ज े काही आह े ते पारंपा रक समाजाला
आव यक आह े ते ओळख यासाठी , इतर 'टेक-ऑफ' या परी ेपासून ते आधुिनकत ेपय त,
यांची वतःची स ं कृती िवकिसत हो यासाठी . आधीच या ंचे येय सा य क े यामुळे,
आधुिनक समाज पार ंपा रक समाजा या उ ा ंतीम य े मदत क शकतात (जरी य ात
हे स यापास ून दूर आह े), यां या वतः या इितहासा या स ंदभा त, आिण म ूलत:
आधुिनक करण न कल कर याचा एक कार बनतो - एक करण ' यां यासाठी काय काय
करते - आम यासाठी काय करेल.' हीच स ंक पना 'पा ा यीकरण ' या श दाम य े आधीच
समािव क ेली ग ेली होती यात पाि मा यची न कल क ेली ग ेली होती ), परंतु
'आधुिनक करणा ' या श दाच े भौगोिलक अथ खूपच कमी आह े आिण प रणामी
िवकसनशील समाजा ंकडून अिधक ेम ा झाल े आहे. यां या वतः या इितहासाब ल .
तथािप , आधुिनक करण िस ा ंताची ताकद द ेखील या या कमक ुवतपणाकड े नेतात.
यातील काही खाली सादर केले आहेत:
(i) आंत रक ्या वतःच िवकिसत होत असल े या समाजाला प ुढे ने याचा सरळ
ि कोन , जरी त े आकलन करण े सोपे आहे आिण जस े क मजब ूत बा अपील , आज
आपण पाहत असल े या जागितक यव थ ेत समािव करण े फार म ूलभूत आह े.
'शोध यासाठी ' आधुिनक करण क ेले या समा जांम ये देखील ह े समािव आह े क उ र
आिण दि ण दर यान एक स ं ेषण आिण स ंभा य सहकाय आधीपास ून अि त वात आह े
आिण हण ूनच द ुवे आिण स ंबंध आधीच अि त वात आह ेत - अप रहाय ते या मया देपय त
आव यक नाही . उ रेचा गळा दाब यािशवाय दि ण वाढ ू शकत नाही , असा य ुि वाद क ेला
जाईल , परंतु तरीही समाजा या स ंघटनेत मह वप ूण संबंध आह ेत - याचा अथ असा क
लि यत समाजाला क ेवळ एक आ ंत रक घटक मानल े जाऊ शकत नाही ; आज या
जागितक गावात आ ंतररा ीय घटक टाळ याची फारशी आशा नाही . याचे िनराकरण
कर यासाठी , काही िवचारव ंतांनी सरणवादाचा िस ांत (पूव क हर क ेलेला) िवकिसत
केला आह े, याम य े आ ध ुिनक करणाची समान व ैिश ्ये आह ेत, परंतु आध ुिनक आिण
पारंपा रक दो ही समाजा ंमधील क पना , उ पादन आिण काय श चा सार वीकारतो .
एक स ं कृती उपजाऊ जाणीवप ूव क आिण खर ंच बदलली जाऊ शकते, याचा ह ेतू असू
शकत नाही िक ंवा िनयोिजत उ ा ंती या अन ुषंगाने. आधुिनक करण ा ंितकारी अस ू
शकते, कारण त े पारंपा रक आध ुिनकत े या जागी बदलत े, परंतु हे देखील िवचारात घ ेतले
पािहज े क ा ंतीला थोडा व ेळ लाग ू शकतो - ती ता कािलक घटना नाही .
(ii) पुढे मांडलेली आणखी एक टीका अशी आह े क िवकसनशील द ेश आपली सामािजक ,
राजक य आिण आिथ क संरचना िवकिसत द ेशासाठी अ यावत कर यासाठी धडपडत
असताना , अ याध ुिनक द ेश याच माण े िकंवा श यतो व ेगाने वाढ याची श यता आह े. ,
िवकसनशील द ेश आह े क र ेट, आिण पकडण े कठीण होईल . जरी जा गितक उ ा ंतीवादी munotes.in
Page 26
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
26 समानता ह े आध ुिनक करणा या िस ा ंताचे िविश य ेय नसल े तरी, हे िनि तपण े संपूण
िवकासा या उि ा ंपैक एक आह े आिण याचा पाठप ुरावा करण े यो य आह े. जर ह े 'अंतर
कमी करण े' एखा ा थािपत िस ा ंता या कामिगरीन े सहजपण े सा य करता येत नाही ,
जसे क आध ुिनक करणा या बाबतीत अस े िदसत े, तर ते प पण े िवकासा या सम य ेवर
यापक उपाय नाही .
(iii) असाही य ुि वाद क ेला जातो क आध ुिनक करणाचा िस ा ंत सामा यत : पाि मा य
घटना अस यान े याची म ुळे प पण े भांडवलशाही समाजाभोवती असावीत -िवकस नशील
जग ह े स यत ेचे ितिब ंब बनल े पािहज े, जे सामा यतः भा ंडवलशाहीला वीकारत े.
उदाहरणाथ , रो टो सार या िवचारव ंतांनी वय ंचिलतपण े अस े गृहीत धरल े आह े क
सवा साठी, अिवकिसत समाजा या िवकासासाठी हा यो य माग आहे.
आधुिनक करणा या िस ा ंतांवर सवा त सु िस िति या हणज े या या िवरोधी ,
िस ांताचा अवल ंब. अवल ंिब वाचा िस ा ंत याप े ा अिधक जागितक ि कोन घ ेतो क
िवकासातील अडचणी क ेवळ द ेशा या िक ंवा े ा या अ ंतग त कामकाजाम ुळेच उ वत
नाहीत , तर िवकिसत क ेले या अ प िवकिसत लोका ंवर लादल े या जागितक सम या ंशी
अिधक स ंबंिधत आह ेत. गुंडर ँकने उप हा या स ंबंधांची साखळी हण ून आ ंतररा ीय
संबंधांची संक पना उ म कार े प क ेली आह े. ँक (समाजवादी पर ंपरेचा) सुचवतो क
जागितक स ंबंधांना अ य ेणीब रचना आह े: साखळी पिह या मे ोपॉिलसपासून सु
होते (सामा यत : यूएसएला ेय िदल े जाते) यात प रघ नाहीत - हणज े इतर कोण याही
देशावर मजब ूत अवल ंिब व नाही - आिण खाल या िदश ेने चाल ू आह े ; पुढील तर
अजूनही मजब ूत महानगर आह ेत, परंतु तरीही य ूएसए िक ंवा इतर िवकिसत -िवकिसत
पा ा य समाजा ंना काही मागा ने आव यक आह े-, अगदी खाली जाईपय त आ ही अ ंितम
प रघा पय त पोहोचतो , जे अि त वासाठी वरील सव गो वर अवल ंबून आह े. ँक असा
युि वाद करतो क ह े अवल ंबन द ुवे मु य आिण सम या दो ही आह ेत जे हा िवकिसत
हो यास असमथ ता िनमा ण होत े. प रघ अवल ंबून असल े या महानगरा ं ारे, बह तेक वेळा
जाणीवप ूव क लादल ेले िनब ध, प रघ समाजा या उ ा ंती आिण वाढीच े वात ं य काढ ून
टाकतात , कारण या ंचे सव उ पादन उ च समाज भावीपण े वापरतो .
हा िस ा ंत य ात य ात यमान आह े, प रि थती ितस या जगा या मदतीभोवती
िफरत आह े, िजथे याज दर आिण अटी इत या कठोरपण े लाद या ग े या आह ेत क
ा कता देश नेहमीच दा या या दय ेवर राहील . ँकला अस े वाटत े क या अवल ंिब व
संबंधांचे व प न करण े हे िवकासा या सम य ेचे िनराकरण आह े: िवशेषतः, हा एक
अितशय समाज वादी ीकोन आह े, कारण अशा िनब धां या स ुटकेमुळे बरीच म ु आिण
संभा य व ैिव यप ूण जागितक यव थ ेची परवानगी िमळत े, जी पार ंपा रक भा ंडवलशाही
वैिश ्यांशी जुळत नाही .
आधुिनक करणा या िस ा ंताशी याचा स ंबंध सोपा आह े: दोघांम ये समान ग ुणधम आहेत,
जरी त े गुणधमा म ये पूण पणे िवरोध करत असल े तरी, कोणता सवा त यो य आह े हे
िनरी का ं या िव ासावर अवल ंबून आह े-भांडवलशा ही समाजात वाढल ेले आिण अडकल ेले, munotes.in
Page 27
आधुिनकता आिण िवकास
27 आिण ज े भांडवलशाही या फाय ा ंवर िव ास ठ ेवतात, ते कदािचत आध ुिनक करणा या
िस ांताला ाधा य द ेतील. दुसरीकड े, नव-मा स वादी जवळजवळ िनि तपण े
अवल ंबना या िस ा ंतांना िचकट ून राहतील . प पण े तो फ एक प ूण पणे िन प े क
आहे जो ख या अथा ने दोघांचे फायद े आिण तोट े, संक पना ंचा याय क शकतो .
(iv) शेवटी, हे िनदश नास आणल े गेले आहे क आध ुिनक करणा या िस ा ंताने वतःला
अ ाप य ात काहीही िदसत नाही . याचे कारण अस े नाही क ग े या 50 वषा त कोणताही
िवकास झाला नाही , िवचारा ं या दो ही े ांशी संबंिधत उ ा ंती झाली आह े, परंतु िस ा ंत
वतः इतक े अ प आह ेत: आधुिनक करण िस ा ंत कशाच े अगदी अच ूक िच र ंगवत
नाही. ेरक सहा य हण ून, हा िस ा ंत िवकसनशील समाजा या ेरणेला एक उ क ृ
ो साहन आह े, परंतु तो उपाय नाही .
२.५ सारांश:
आधुिनक करणाची स ंक पना द ुस या महाय ु ानंतर उदयास आली , जी ाम ु यान े
युरोिपयन सा ा या ं या जाग ितक िवघटनाम ुळे िव तारली आिण स ुमारे १५ वषा पासून
सवा त मौ यवान िवकास िस ा ंत हण ून यापकपण े पािहल े गेले. हे िवकिसत आिण
िवकिसत द ेशांमधील िवकासातील अ ंतर आिण ह े अंतर कस े कमी कराव े यासाठी स ंबंिधत
आहे जेणेक न ितसर े जग जलद आिण अिधक भावीपण े िवकिसत होऊ शकेल.
आधुिनक करण ही एक व ैचा रक चौकट आह े जी िवकिसत समाजा ं या वभावाब ल आिण
यां या भौितक आिण सा ं कृितक ्या कमतरता मान या जाणा या जगाच े पा ंतर
कर याची या ंची मता यािवषयी या ग ृिहतका ंचा एक सामा य स ंच मांडते. िवशेषतः,
आधुिनक करण िस ा ंतकारांनी पार ंपा रक (गरीब वाचा ) आिण आध ुिनक (पा ा य वाचा )
समाजा ंम ये एक प फरक मा ंडला. यांनी ते वीकारल े क पार ंपा रक त े आधुिनक असा
आिथ क िवकास एकाच सरळ , अ प र ेषेत पुढे गेला. आधुिनक करणा या समथ कांना?
अनुयायांना अपेि त होत े क मह वा या आध ुिनक समाजा ंशी स ंपक के याने ि थर
पारंपा रक समाजा ंम ये गती वाढ ेल.
आधुिनक करण िस ा ंत हा म ूलभूत ताव आह े क पार ंपा रक समाजातील लोका ंनी
यां या सामािजक , राजक य आिण आिथ क स ं थांचे आध ुिनक करण कर यासाठी
आधुिनक समाजा ंची वैिश ्ये वीकारली पािहज ेत. हे देखील ल ात घ ेतले पािहज े क या
वभावाच े िस ा ंत सामा यतः पा ा य िवचारव ंतांकडून येतात, वतः असल े या
समाजा ंकडून नाहीत आिण हण ून आपण ह े देखील ग ृहीत धरायला हव े क कमी िवकिसत
समाजा ंना आध ुिनक समाजात िवकिसत हो याची आका ं ा आह े. हे पूण पणे स च े गृिहतक
आहे क नाही याब ल श ंका आह े.
वाभािवकच , आधुिनक करणा या िस ा ंताची अन ेक प े आहेत, परंतु सवा त सामा यपण े
आयोिजत रो टो या िवचारा ंमुळे उ वली , जी १९६० या ख ंडात लोकि य झाली , द munotes.in
Page 28
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
28 टेजेस ऑफ इकॉनॉिमक ोथ : याम य े. रो टो समाजशा ी य वाढी या पाच म ु य
ट या ंची पर ेषा सा ंगतो, थम या योजन ेत जगातील घटक कोठ े उभे आह ेत हे
ठरव या या य नात आिण न ंतर िवकिसत द ेशांना िवकासाची िशडी चढण े िकती चा ंगले
आहे.
यापैक पिहला ट पा पार ंपा रक समाज आह े, जो १७ या शतका या आधी या सव
समाजा ंना सामाव ून घेतो अस े हटल े जाऊ शकत े, यात आज स ंरचना मक व ैिश ्ये कमी
आहेत. तांि क अडचणी या ट यात उ पादन मया िदत करतात .
िश णा ार े आिण द ुस या ट यावर म ू य यव थ ेतील बदला ंमुळे हे अडथळ े दूर होत
अस यान े, तक संगत वै ािनक क पना , पायाभ ूत सुिवधा आिण यवसायाकड े कल अिधक
मह व घ ेतात. हे बदल पि म य ुरोपम य े होते तसे अंतजा तपणे होत नाहीत , परंतु बा
घुसखोरीम ुळे, जे पारंपा रक समाजाला बदल यास भाग पाडतात . पुढचा ट पा रो टो ट ेक-
ऑफसाठी प ूव शत सा ंगतो, जो ितस या ट यासाठी , उड्डाण अव था बाबतीतच उ म
कार े प क ेला जातो . टेक-ऑफ हा असा कालावधी आह े या ार े समाज माण आिण
गुणव ेम ये ि थर दरान े वाढू लागतो . मूलभूतपणे, राजक य , सामािजक आिण उ पादन
े ांम ये सुधारणा क े या जातात याम ुळे देशा या सव पैलूंम ये वाढ होऊ शकत े आिण
समाज आध ुिनक, सामा यतः भा ंडवलदार , स यता हण ून उदयास य ेत अस याच े हटल े
जाऊ शकत े. यासाठी प ूव शत िविवध आह ेत, पण अस ू शकतात .
पारंपा रक त े आध ुिनक समाजाकड े सं मणा या िदश ेने, समाजातील सव तरा ं ारे िदशा
म ये सामा य बदल हण ून वग क ृत. अंितम दो न ट प े हणज े टेक-ऑफ पास ून नैसिग क
िव तार : प रप वताची वाटचाल हणज े नवीन िवकिसत क पना आिण त ं ानाचा
समाजातील इतर िवभागा ंम ये िव तार , गुंतवणूक १०-२०% पय त वाढत े आिण आध ुिनक
तं ान स ंपूण अथ यव थ ेत पसरल े आहे, आिण उ च व त ुमान वापराच े वय, अंितम ट पा
यायोग े पूव केलेली गती स ंपूण अथ यव था आिण स ं कृतीत प ूण पणे िफ टर क ेली गेली
आहे आिण म ूलत: अशा द ेशाची ि थती आह े िजथ े वतःला िटकव ून ठेव यासाठी कमी
िकंवा जा त वाढ आव यक नाही .
एक स ै ांितक ा प हणून, आधुिनक करणाब ल रो टोचा ीकोन उपय ु आह े कारण
तो हेतूपुर सर असो िक ंवा नसो , खूपच आिण सरलीक ृत आह े: एका स ं कृतीपास ून दुस या
सं कृतीशी ज ुळवून घे यासाठी थोड े पुनिन मा ण आव यक आह े, कारण स ुधार यासाठी
कोणताही वा तिवक नाही . िस ांताचा आधार असा आह े क अ ंितम य ेय आधी च
अि त वात आह े आिण त े सहजपण े तपासल े जाऊ शकत े आिण िवकसनशील द ेशाने
यासाठी य न क ेले पािहज ेत. रो टो व ैयि क करणा ंना वेगळे कर याचा आिण िस ा ंत
यां याशी ज ुळवून घे याचे वेगवेगळे माग शोध याचा कोणताही य न करत नाही , कारण
हा अ यासाचा ह ेतू नाही - याचा िस ा ंत, इतर नस यास , संरचनेऐवजी स ंरचना आिण
मूलभूत िनयम प ुरवतात , मे सर सामािजक िवकासावर आिथ क िवकासाच े प रणाम
( मे सरसाठी , आिथ क िवकासाचा आिथ क वाढीचा मया िदत अथ होता ) संबंिधत होता .
मे सरन े चार ि या ओळख या : munotes.in
Page 29
आधुिनकता आिण िवकास
29 १) सा यापास ून जिट ल तं ानाकड े वाटचाल झाली
२) िनवा ह शेती पास ून नगदी िपका ंम ये बदल झाला
३) ाणी आिण मानवी श कड ून यं श कड े जाणे होते
४) ामीण व ती पास ून शहरी वसाहतीकड े जाणे होते.
मे सरसाठी या ि या एकाच व ेळी होणार नाहीत आिण मह वाच े हणज े बदल एका
समाजात ून दुस या समाजात िभ न असतील . ते पुढे हणाल े क , पूव -आधुिनक ार ंिभक
िबंदूंची िविवधता होती आिण बदल याची ेरणा द ेखील िभ न अस ेल, परंपरेने मह वप ूण पणे
भािवत होऊन , यामुळे आ ध ुिनक करणा या िदश ेने िभ न माग िनमा ण होतात . रा ीय
फरक द ेखील मह वाच े आहेत, अगदी आध ुिनक करणा या सवा त गत ट यात , आिण
यु े आिण न ैसिग क आप ी , िवकासा या प तीवर मह वप ूण प रणाम क शकतात .
आधुिनक करणाच े इतर िस ा ंत हणज े सरण ीकोन , यात िवकासाला सा ं कृितक
घटका ंचे गत हण ून िवकिस त ते अ प िवकिसत जगाकड े पािहल े जाते. मानसशा ीय
ि कोन - मॅ लेलँड आिण इतरा ंशी स ंबंिधत, िजथे य या यि म वा या ग ुणधमा वर
कतृ वा या ेरणेला मह व िदल े जाते जे देशातील आिथ क वाढीस गती द ेते.
इतर दोन ि कोन , ऐितहािसक ि कोन आिण मा स वादी ि कोन इतर तीन ि कोना ंचा
समी क हण ून उदयास आला . यां या मत े, पूव चे तीन ि कोन वा तिवकत े या स ंदभा त
पािह यास अन ुभवज य ्या अव ैध आह ेत, सै ांितक ्या अप ुरे आिण धोरणिनहाय
आधुिनक करण आिण िवकासाला ो साहन द े या या घोिषत ह ेतूंचा पाठप ुरावा कर यात
अकाय म आह ेत.
यानंतर १९६० या दशकातील व ैचा रक , राजक य आिण आिथ क भूकंप आला आिण
सं कृती स ंक पना मकरी या बाज ूला ढकलली ग ेली कारण सामािजक िव ाना ंवर
संरचनावाद , सं था मकता , मा स वाद आिण अवल ंिब व िस ा ंताचा भाव नस याम ुळे
याचा जोरदार भाव पडला . "आधुिनक करण " िस ांतावर क ेवळ टीका क ेली गेली नाही ,
तर श ेवटी म ृत घोिषत क ेले गेले. आधुिनक करणा या िस ा ंता या य ु ानंतर या आव ृ ीने
वसाहतवाद आिण सा ा यवाद यासार या बा घटका ंकडे तसेच आिथ क आिण राजक य
वच वा या नवीन कारा ंकडे गंभीरपण े दुल केले. उदयो म ुख नव -मा स वादी आिण
जागितक - यव थ े या िस ांतकारा ंनी ीम ंत देशांनी गरीब द ेशांचे िकती माणात शोषण
केले यावर जोर िदला , यांना श हीनता आिण स ंरचना मक अवल ंबना या ि थतीत ब ंद
केले. "सं कृती" ला िवकास ि य ेत वग , वंश आिण िल ंगा या िविश त ेने बदलल े गेले, हे
सव अजूनही सामािजक शा ा ंम ये िव ेषणा मक रचना हण ून मुख आह ेत.
टीकाकारा ंनी लोका ंना या व त ुि थतीब ल सावध क ेले क औ ोगीकरण या ंना गैर-
औ ोिगक समाजा ंम ये आढळल े या बेिश तपणापास ून मु करत े असा या ंचा चिलत
िव ास म ु यतः एक िमथक हो ते. यामुळे आधुिनक करण िवचार वाहा या पा ा य ता ंि क
आिण न ैितक े ते या अ ंतभू त गृिहतका ंना आणखी एक उतारा िमळाला .
munotes.in
Page 30
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
30 २.६ :
(१) आधुिनक करण िस ा ंत काय आह े? या या म ु य िस ा ंतांवर चचा करा?
(२) डॅिनयल लन र या आध ुिनक करण िस ा ंताची चचा करा.
(३) आधुिनक करण िस ा ंता या पाच म ुख प दत च े िव त ृत िव ेषण करा .
(४) आदश िविश िनद शांक ीकोन वर टीकासह तपशीलवार चचा करा.
(५) रो टो या 'आिथ क वाढी या ट या ंचे' एक ग ंभीर िव ेषण सादर करा .
(६) मे सर या आध ुिनक करण िस ा ंतावर चचा करा.
(७) तुम या मत े आधुिनक करणा या िस ा ंतातील म ुख कमतरता काय आह ेत?
२.७ संदभ सूची:
Desai, A. R. (ed). Essays on Modernization of Underdeveloped Societies,
1971. Vol 1: Thacker and Co. Ltd., Number.
munotes.in
Page 31
31 ३अ
मानवी िवकास िनद शांक
कारणाची रचना
३अ.० उि े
३अ.१ तावना
३अ.२ संक पना
३अ.३ मानव िवकास िनद शांकांची त व े
३अ.४ मानव िवकास िनद शांकांचे मुख घटक
३अ.४.१ शा तता
३अ.४.२ उ पादकता
३अ.४.३ स मीकरण
३अ.५ कमी मानव िवकास िनद शांकांची कारण े
३अ.६ िन कष
३अ.७ सारांश
३अ.८
३अ.९
३अ.० उि े
मानव िवकास िनद शांक या स ंक पन ेची ओळख क न द ेणे
मानव िवकास िनद शकां या िनद शकािवषयीच े आकलन िवकिसत करण े
या प रि थतीचा प रणाम मानव िवकास िनद शांक कमी हो यात होतो या
प रि थतीच े िव ेषण करण े
एखा ा रा ाच े मानव िवकास िनद शांकाचा मा ंक सुधार यासाठी उपाय स ुचवणे
३अ.१ तावना
कोण याही द ेशाचा िवकास हो यासाठी याच े मानव स ंसाधन िवकिसत करण े मह वाच े
असत े. जर मानवी स ंसाधन े मागासल ेली रािहली िक ंवा संरि त क ेली गेली नाहीत , तर देश
िवकासा या अप ेि त पातळीवर पोहोच ू शकत नाही . यामुळे, अिलकड या वषा त आिथ क
िवकासाच े िचंतन ह े आिथ क वाढीपास ून मानवी िवकासाकड े वळल े आहे. या बदलाच े मु य
कारण हणज े िश ण आिण सा रता , आरो य , भौितक पया वरण, सव लोका ंसाठी या ं या munotes.in
Page 32
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
32 पा भूमीची पवा न करता स ंधीची समानता , उ प नाइतक ेच मह वाच े असू शकत े ही वाढती
मा यता .
३अ.२ संक पना
मानवी िवकासाची िविवध प रमाण े संपािदत क शकणा या स व समाव ेशक उपाया या
शोधात , संयु रा , िवकास काय म (UNDP) ने 1990 म ये कािशत क ेले या मानव
िवकास अहवालात मानव िवकास िनद शांक (HDI) ची या या आिण िनिम ती केली.
मानव िवकास िनद शांक हे एक सा ंि यक य साधन आह े याचा वापर द ेशा या सामािजक
आिण आिथ क प रमाणा ंम ये एकूण उपल धी मोज यासाठी क ेला जातो .
1. दीघ आिण िनरोगी आयु य, जे आयुमा नानुसार मोजल े जाते
2. िश णाचा व ेश, अपेि त शाल ेय िश णा या वषा नी मोजला जातो
3. दरडोई सकल रा ीय उ प ना ार े मोजल ेले जीवनमान
पािक तानी अथ शा , महबूब उल हक या ंनी 1990 म ये मानव िवकास िनद शांक
िनिम ती केली जी पुढे संयु रा िवकास काय मा ार े देशा या िवकासाच े मोजमाप
कर यासाठी वापरली ग ेली.
िनद शांकाची गणना चार म ुख िनद शकांना एकि त करत े: आरो यासाठी आय ुमा न, शालेय
िश णाची अप ेि त वष , शालेय िश णाची सरासरी वष आिण राहणीमानासाठी दर डोई
सकल रा ीय उ प न .
दरवष स ंयु रा िवकास काय म यां या वािष क अहवाला या आधार े देशांची मवारी
लावत े. मानव िवकास िनद शांक हे देशा या िवकासा या पातळीचा मागोवा घ े यासाठी
सव म साधना ंपैक एक आह े, कारण त े आिथ क िवकासासाठी जबा बदार असल े या
चारही म ुख सामािजक आिण आिथ क िनद शकांना एक करत े. या िनद शकांकडे अिधक
मजबूत आकष ण असत े आिण िनद शकां या ला ंबलचक यादीप े ा अिधक भावीपण े
लोकांचे ल व ेधले जाते.
मानव िवकास िनद शांक जीएनपी ची जागा घ ेत नाही पर ंतु अनेक बाबतीत समा जाची खरी
ि थती समज ून घे यात ल णीय भर घालत े. उ प ना यित र , मानव िवकास िनद शांक
िश ण आिण आरो य द ेखील मोजत े याम ुळे ते बह आयामी बनत े. हे धोरण िनमा यांचे ल
केवळ साधना ंवरच न ह े तर िवकासा या अ ंितम उि ावर क ि त करत े. आरो य स ेवा
सुधारणे, यो य िश ण स ुिवधांसह लोका ंचे जीवनमान उ ंचावत े.
मानव िवकास िनद शांकामधील कोण याही वर या हालचालीला स ुधारणा हण ून ओळखल े
जाऊ शकत े. काह साठी उ च उ प न इतरा ंसाठी साप े वंिचतांना कारणीभ ूत ठ शकत े,
हे मानवी िवकासासाठी खर े नाही.
munotes.in
Page 33
मानवी िवकास िनद शांक
33 ३अ.३ मानव िव कास िनद शांकाची त व े
संयु रा िवकास काय मा या अहवालान ुसार िडस बर 2019 म ये भारत 129 या
थानावर आह े. मानव िवकास िनद शांका या शोधासाठी माग दश क त व े खालील माण े
आहेत:
१. मानवी िवकासा या म ूलभूत संक पन ेचे मोजमाप करण े, अशा कारे लोका ंची िनवड
वाढवण े याम य े दीघ काळ जग याची , ान िमळव याची आिण नोकरी िमळव याची ,
व छ हव ेत ास घ े याची , मु राह याची आिण समाजात राह याची इ छा समािव
आहे. प तीशा ीय रीतीन े केवळ उ प न मोज या यित र इतर प रमाण े मोजण े ही
मूळ क पना होती .
२. िनद शांकाची साध ेपणा राख यासाठी , यात समािव असल े या चला ंची स ं या
मया िदत कर याचा िनण य घे यात आला .
३. िनद शांकांची अिधकता तयार कर याप े ा स ंिम िनद शांक तयार करण े. येक
चलासाठी कमाल आिण िकमान म ू ये 0 आिण 1 मधील क ेलवर कमी क ेली गेली
आिण सव िनवडी मह वा या आह ेत या सा या आधारावर समान भार दान क ेला.
४. मानव िवकास िनद शांकाने सामािजक आिण आिथ क दो ही प रमाण े समािव क ेले
पािहज ेत कारण आिथ क वाढीम ुळे संसाधन े वाढत े आिण सामािजक गती यासाठी
अनुकूल वातावरण िनमा ण करत े.
तुमची गती तपासा
१. मानव िवकास िनद शांक हणज े काय?
२. मानव िवकास िनद शांका या िकमान 2 त वांचा उ लेख करा.
३अ.४ मानव िवकास िनद शांकाचे मुख घटक
आयुमा न, िश णात व ेश आिण राहणीमानाचा समाव ेश असल े या म ु य िनद शकांसह,
मानव िवकास िनद शांकाचे खालील म ुख घटक आह ेत
३अ.४.१ शा तता
मानवी िवकास िनद शांकाचा एक अ याव यक घटक , शा तता हणज े पुढ या िपढ ्यांचा
आपण या क याणाचा आन ंद घेतो याचा आन ंद घे याचा अिधकार . महबूब उल हक
यांनी ठळकपण े सांिगत या माण े, मानवी स ंध ची शा तता ही आप या िच ंतना या
क थानी असली पािहज े यासाठी सव कारच े भांडवल - भौितक , आिथ क, मानवी
आिण पया वरणीय िटक ून राहण े आव यक आह े. थोड यात शा तता हणज े वत मान आिण
भिव यातील िपढ ्यांमधील स ंधी सामाियक करण े होय.
munotes.in
Page 34
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
34 हक या ं या मत े, शा तत ेचा अथ मानवी व ंिचतता , दा र ्य इ.ची स याची पातळी िटकव ून
ठेवणे असा होत नाही . जर ग रबी आिण व ंिचतता कायम रािहली तर ती बदल यासाठी
य न क ेले पािहज ेत. काय िटकवायच े आह े ही स ंधी आह े आिण मानवी व ंचन न ह े.
जीवनश ैलीतील िवषमता ओळख ून ती कमी कर यासाठी य न क ेले पािहज ेत. थोड यात ,
शा तता हणज े संसाधना ंचा आिथ क आिण तक शु वापर करण े हणज े याच े सव फायद े
भावी िपढ ्यांना घेता येतील.
३अ.४.२ उ पादकता
उ पादकता हा आणखी एक मह वाचा घटक आह े यासाठी लोका ंम ये गुंतवणूक आिण
यांची जा तीत जा त मता सा य कर यासाठी या ंना स म करणार े थूल-आिथ क
वातावरण आव यक आह े. िवकासाची अन ेक अलीकडील ा प े ाम ु यान े मानवी
भांडवलावर आधा रत आह ेत. असे असल े तरी, हक या ंनी नम ूद के या माण े, हा ि कोन
लोकांना केवळ िवकासाच े साधन मानतो .
यामुळे उ पादकत ेला मान वी िवकासा या उदाहरणाचा एक भाग मानण े चांगले.
३अ.४.३ स मीकरण
मानवी िवकास ितमान लोका ं या प ूण स मीकरणास समथ न देते. याचा अथ लोक
यां या वतः या इ छ ेचा वापर कर या या ि थतीत आह ेत. याचा अथ एक राजक य
लोकशाही आह े याम य े लोक या ं या जीवनाब ल या िनण यांवर भाव टाक ू शकतात .
याचा अथ स ेचे िवक ीकरण असा आह े जेणेक न वा तिवक शासन य ेक नाग रका या
दारापय त पोहोच ेल. याचा अथ नागरी समाजातील सव सद य िनण य ि य ेत सहभागी
होतात . लोकां या स मी करणासाठी िविवध आघाड ्यांवर कृती आव यक आह े. लोकां या
िश ण आिण आरो याम य े गुंतवणूक करण े आव यक आह े जेणेक न त े बाजारातील
संध चा फायदा घ ेऊ शकतील . येकाला पत आिण उ पादक मालम ेपय त व ेश देणारे
स म वातावरण स ुिनि त करण े आव यक आह े. यासाठी ित ही िलंगांना स म बनवण े
आव यक आह े, जेणेक न त े समान पातळीवर पधा क शकतील .
३अ.५ कमी मानव िवकास िनद शांकाची कारण े
जाित यव थ े या अि त वापास ून ते ीम ंत आिण गरीब या ं यातील वाढ या आिथ क
दरीपय त या अन ेक कारणा ंमुळे भारतात मानव िवकास िनद शांकाची पातळी कमी झाली
आहे. बह सं य लोकस ं या झोपडप ्यांम ये राहत े तर काही उ ंच टॉवरम य े राहतात .
याच माण े, एका टोकाला आपण उ चवग या ंसाठी उपल ध असल े या खाजगी
णालया ंचा उदय पाहतो , तर द ुस या टोकाला अस े लोक आह ेत या ंना अशा
णालया ंम ये पाऊल ठेवता य ेत नाही आिण त े मूलभूत आरो य स ुिवधांपासून वंिचत
आहेत. वरील प रमाण ल ात घ ेऊन, कमी मानवी िवकास िनद शांकासाठी य ेक
प रमाणातील काही घटक कस े जबाबदार आह ेत यावर चचा क या .
३अ.५.१ आरो य
भारतात डॉ टरा ंची कमी स ं या ही एक मोठी सम या आह े. इतर मुख सम या ंम ये
अ व छता , झोपडप ्यांम ये राहणा या बह स ं य लोका ंसाठी िनक ृ सुिवधा, ामीण munotes.in
Page 35
मानवी िवकास िनद शांक
35 भागात व छताग ृहांचा अभाव , िप या या व छ पा याचा अभाव , ड यू, मले रया,
यूमोिनया इ यादी आजारा ंम ये वाढ . लोकां या खा या या सवयी , वाढ या
खा यािप या या सवयी . ल पणाच े माण द ेखील नाग रका ं या खराब आरो यास
कारणीभ ूत ठरल े आह े. िशवाय , लोक आरो य आिण आरो यस ेवे या मह वाकड े दुल
करतात . तसेच, सरकार आरो य स ेवेसाठी जा त स ंसाधन े देखील द ेत नाही . धोरणे बनवली
जातात पण याची अ ंमलबजावणी होत नाही . खाल या वगा ला वंिचत ठ ेवून उ च वगा ला
सेवा देणा या खाजगी णालया ंना चालना िदली जात े.
३अ.५.२ िश ण
मानवी स ंसाधना या िवकासात िश णाची मोठी भ ूिमका आह े. आज आपण भारतात अन ेक
खाजगी शाळा , आंतररा ीय शाळा पाहतो , परंतु सरकारी शाळा ंची कमी होत चालल ेली
सं या आिण श ै िणक स ुिवधा नसण े िकंवा यो य पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव याब ल आपण
कधी िवचार क ेला आह े का? ामीण भागात शाळा भारतान े मुल या िश णाच े स मीकरण
केले आहे, परंतु तरीही , बह सं य म ुले मूलभूत िश ण स ुिवधांपासून वंिचत आह ेत. भारतान े
सा रत ेचा तर सुधार यासाठी , िश का ंची न दणी वाढव यासाठी , लोकांना मोफत आिण
स च े िश ण द े यासाठी िश णावर खच करण े आव यक आह े. , दूर थ िश ण स ेवांना
चालना द ेणे, ऑनलाइन िश ण णाली स ुधारणे इ.
३अ.५.३ राहणीमानाचा दजा
भारतातील लोका ं या राहणीमानात ती त फावत िदस ून येते. एका टोकाला आप याला
उंच हव ेली िदसतात , तर द ुस या टोकाला झोपडप ी भागात राहणार े लोक आह ेत िजथ े
यांना मूलभूत व छता स ुिवधांचा अभाव आह े. उ पादन े उपल ध आह ेत परंतु नाग रक ती
खरेदी क शकत नाहीत . ग रबी, बेरोजगारी आिण अनारो यदायी वातावरणाम ुळे अनेकांना
भयंकर प रि थतीचा सामना करावा लागतो .
मानव िवकास िनद शांक मवारी म ये भारताचा मा ंक खाली य े याची अन ेक कारण े
आहेत. िनरोगी वातावरण द े यासाठी आिण श ै िणक तर तस ेच लोका ंचे जीवनमान
उंचाव यासाठी सात यान े उपाययोजना क े या पािहज ेत.
तुमची गती तपासा
१. मानव िवकास िनद शांकाचे मुख घटक कोणत े आहेत?
२. कमी मानव िवकास िनद शांकामुळे भारतासमोरील आ हाना ंचा तु ही िवचार क शकता
का?
३ .एखा ा रा ा या मानव िवकास िनद शांक सुधार यासाठी कोणती पावल े उचलली
जाऊ शकतात ?
३अ.६ िन कष
िन कष काढ यासाठी अस े हणता य ेईल क एखा ा रा ा या िवकासाच े िव ेषण
कर यासाठी क ेवळ आिथ क प रमाणच मह वाच े नाही तर आरो य , िश ण , ल िगक स ंवेदना,
ल िगक समानता , पया वरण स ंतुलन यासारख े इतर सामािजक घटक द ेखील मह वप ूण
भूिमका बजावतात . उपल ध अ सले या स ंधी िटकव ून ठेवणे मह वाच े आहे आिण व ंिचत munotes.in
Page 36
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
36 आिण नकारा मक प ैलू नाही . येक द ेशाने देशा या स ंधी आिण उ पादकता
सुधार यासाठी य न क ेले पािहज ेत, एक सश मानव स ंसाधन , उ च राहणीमानासह ,
िविश रा ाचा मानवी िवकास िनद शांक सुधारतो .
३अ.७ सारांश
मानव िवकास िनद शांक (HDI) हे एक सा ंि यक य साधन आह े याचा उपयोग सामािजक
आिण आिथ क प रमाण ल ात घ ेऊन द ेशाची एक ूण उपल धी मोज यासाठी क ेला जातो . हे
केवळ आिथ क प रमाणा ंना मह व द ेत नाही पर ंतु आरो य , िश ण , राहणीमानाचा दजा
आिण यान ुसार मवा रीत समािव क न िविश द ेशा या िवकासा िवषयीच े य सादर
करते. यां या िवकासाच े मोजमाप कर यासाठी त े सामािजक आिण आिथ क प रमाणा ंचा
िवचार करत े. शा तता , उ पादकता आिण स मीकरण ह े मानव िवकास िनद शांक चे मुख
घटक आह ेत. शा तता हणज े सकारा मक प ैलू िटकव ून ठेव याची मता आिण ग रबी
आिण व ंिचतत े या नकारा मक गो चा नाही . उ पादकता वाढ या ग ुंतवणुक चा स ंदभ देते,
तर सश करण हणज े स ेचे िवक ीकरण क न आिण धोरण तयार करताना या ंचे
िनण य िवचारात घ ेऊन नाग रका ंना स म करण े. भारतात मानव िवका स िनद शांक कमी
अस याची कारण े हणज े जाित यव था , ीमंत आिण गरीब या ं यातील दरी , यो य
आरो यस ेवा आिण श ै िणक स ुिवधांचा अभाव याम ुळे राहणीमान खालावत े. आप या
देशा या िवकासाला चालना द े यासाठी या आ हाना ंवर मात कर यासाठी उपाययोजना
के या पािहज ेत.
३अ.८
१. मानव िवकास िनद शांक प करा . मानव िवकास िनद शांक चे िनद शक काय आह ेत?
२. मानव िवकास िनद शांक प करा आिण याची त व े प करा .
३. िवकासाच े िनद शक थोड यात प करा .
४. मानव िवकास िनद शांक हणज े काय? याची त व े आिण याच े मुख घटक िव त ृतपणे
प करा
५. मानव िवकास िनद शांक हणज े काय ? कमी मानव िवकास िनद शांकची कारण े प
करा.
६ मानव िवकास िनद शांक हणज े काय? कमी मानव िवकास िनद शांक मवारी ची कारण े
सांगा आिण यात स ुधारणा कर यासाठी ज े उपाय क ेले जाऊ शकतात त े सुचवा.
३अ.९ संदभ
1.http://hdr.undp.org/en/content/human -development -index -hdi
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Human_Development_Index
munotes.in
Page 37
37 ३ब
पया वरण आिण िवकास
करण रचना
३ब.० उि े
३ब.१ तावना
३ब.२ भारतीय प रि थती
३ब.३ भांडवलशाही : पया वरणीय स ंकटाच े कारण
३ब.४ भारतीय पया वरणीय चळवळी
३ब.५ आपला न ैसिग क वारसा धो यात
3ब.६ आपण काय क शकतो ?
३ब.७ सारांश
३ब.८
३ब.९ संदभ
३ब.० उि े
पया वरण आिण िवकास या ं यातील स ंबंध आिण अशा स ंबंधा या भावािवषयी अिधक
चांगले आकलन क न घ ेणे.
पया वरण आिण िवकास व ेगळे नाहीत या व त ुि थतीवर ल क ि त करण े.( ते
राजक य आिण आिथ क श स ंरचने या थािनक , ादेिशक, रा ीय आिण
आंतररा ीय पर परावल ंबनां या यापक यव थ ेचा भाग आह ेत.)
जगातील अिधक जबाबदार आिण स ुिशि त , नाग रक बन यासाठी जाणीवजाग ृत
आिण आशादायी बनण े.
३ब.१ तावना
ऐितहािसक ्या, पया वरण हा श द घ गावणारा श द आह े आिण सामािजक
वा तिवकत े या िविवध े ांना उ साहीत करतो . आपण सामािजक , वैयि क , सां कृितक,
आिथ क, राजक य आिण अथा तच, जैिवक आिण भौितक पया वरणाब ल बोलतो .
पया वरणान े, काही माणात , िनसग , समाज आिण सम ुदाय या श दा ंची जागा घ ेतली आह े.
प रि थितक चीची जागा िवचारसरणी -स यत ेने घेतली आह े.
एक राजक य स ंक पना हण ून पया वरणाचा िवकासा या स ंक पन ेशी जवळचा स ंबंध आह े.
सव कारची आिथ क वाढ आिण ता ंि क गती ही औ ोिगक क ृत समाजा ंची मूलभूत सोय
आहे. असे मानल े जाते क समाजाचा िवकास सामािजक -आिथ क प रि थती स ुधार यावर munotes.in
Page 38
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
38 अवल ंबून असतो . उदा आिथ क वाढ आिण िव मान स ुधारणा , आिण नवीन , तं ानाचा
शोध लावण े, उ पादन ि या आिण स ेवा होय . संशोधन आिण िवकास ही औ ोिगक
समाजा ंची म ुख आिथ क े े आहेत. ानाच े उ पादन आिण कौश य े िवकिसत करण े,
अंमलबजावणी करण े आिण िनय ं ण त ं ान या समाजा ं या क थानी आह े. पारंपा रक
समाज श ेतीवर आधा रत असताना , उ र-पारंपा रक समाज त ं ानावर आिण पर ंपरागत
समाजा ंवर आधा रत आह ेत जे यांना अ न , क चा माल आिण व त म दान करतात .
िवकासाचा स ंदभ दोन व ेगवेग या ि या ंशी आह े या एकाच व ेळी घडता त: औ ोिगक
देशांमधील सामािजक -आिथ क राहणीमानात स ुधारणा आिण पार ंपा रक समाजा ंम ये
राजक य , आिथ क, तं ान आिण ल करी िनय ं ण िवकास होय . औ ोिगक द ेशांचा िवकास
जगा या इतर भागा ंतील िवकासा या खाल या तरावर आधा रत आह े अिभजात
अथ शा ान ुसार, िवकास न ेहमीच आिथ क वाढीशी जोडला ग ेला आह े आिण न ंतर तो
सहकाया ऐवजी पध शी जोडला ग ेला आह े.
थम, मु य वाहातील अथ यव थ ेने ितस या जगासाठी आिथ क िवकासाच े सदोष
िस ांत तयार क ेले आहेत.
दुसरे हणज े, पाि मा य द ेशांतून आयात क ेलेले हे सदोष िस ा त यो य नाहीत , प रणामी
ितस या जगाचा िवकास अप ूण आिण प पाती झाला आह े.
ितसर े हणज े, पा ा य िस ा ंतकारा ंनी या ं या िस ा ंतांमधील म ूलभूत ुट कड े ह ीपणान े
दुल केले आह े, ते प रप ूण पधा िकंवा तक संगत ( हणज े पा ा य ) वत ना या आदश
रचनामाग े लपव ून ठेवले आहेत.
एकंदरीत, मु य वाहातील अथ शा ह े ल ात घ े यात अयश वी ठरल े आह ेत क
िवकासाधीन घटक या याशी (पुढील बाब शी ) संबंिधत अस ू शकतात :
i) म ेदारी नफा , बा ता , यवहार खच आिण इतर बाजारप ेठेतील अपयश '.
ii) लपलेली यि िन मू ये या िस ा ंतांम येच अंतभू त आह ेत.
ही ि थती आता अिधक मह वाची बनली आह े कारण द ूषण, अ यािधक लोकस ं या आिण
नैसिग क संसाधना ंचा अितवापर या ंमुळे औ ोिगक द ेशांमधील पया वरणाचा हास याम ुळे
पया वरण स ंर णाची क पना प ुढे आली आह े.
1960 आिण 1970 या दशकात , पया वरण स ंर ण औ ोिगक द ेशां या भौितक आिण
जैिवक प रि थतीचा स ंदभ देते. उ र-पारंपा रक समाज आिण रा रा या ंचे पया वरण
धो यात आल े आिण या ंची भौगोिलक जागा आिण पया वरणाची ग ुणव ा जप यासाठी
कारवाई करावी लागली . पया वरणीय धोरण े लागू करावी लागली कारण चा ंगले पया वरणीय
गुण असल ेले नवीन द ेश िमळवण े अश य होत े. शीतय ु ा या कालख ंडाने जागितक
राजक य यव था ि थर ठ ेव यास मदत क ेली जोपय त पार ंपा रक समाजाचा स ंबंध आह े
आिण या समाजा ंना या ं या स ंबंिधत द ेशांम ये पया वरणिवषयक धोरण े लागू कर यास
भाग पाडल े, munotes.in
Page 39
पया वरण आिण िवकास
39 शीतय ु ानंतर, प रि थती नाट ्यमय र या बदलली आह े. पया वणीय घातक उ पादन र ेषा,
िवषारी कच याची िनया त आिण भा ंडवलशाही अथ यव थ ेचा जगभर िव तार याम ुळे
पारंपा रको र समाजा ंसाठी च ंड मता ख ुली झाली आह े िकंवा पया वरण स ंर णाचा ख च
िवकसनशील द ेशांम ये ह ता ंत रत क न या ं या जग याची स ंधी स ुधारली आह े. या
देशांतील सामािजक -आिथ क िवकास स ुधारेल अशी बतावणी करण े. 1992 या रओ अथ
सिमटन े पया वरण आिण िवकासाचा ताळम ेळ साध याचा य न क ेला, तर वु फगँग सॅ सने
या या प रणामाच े मू यांकन याऐवजी स ंशया पदपण े केले जेथे ते हणतात क -
रओच े प रणाम थोड यात सा ंगायच े तर : रओ य ेथील सरकार े पया वरणाची ढासळणारी
ि थती ओळख ून पुढे आली , परंतु िवकास प ु हा स ु कर याचा आ ह धरला . िवकासा या
भोवती र ेन डा स क टने पर परिवरोधी प ा ंना एक आणल े आिण एक सामा य िवधी
सादर क ेला यान े पया वरणा या बाज ूने केले या एखा ा िक ंवा इतर यागासाठी या ंना
िदलासा िदला अस े हटल े तर अितशयो होणार नाही . शेवटी, रओ घोषण ेने
समारंभपूव क िवकासा या पािव यावर भर िदला आिण श य अस ेल त ेथे संपूण
द तऐवजात याच े मह व सा ंिगतल े. िवकासाचा अिधकार ' िनि च त के यावरच , द तऐवज
वत मान आिण भावी िपढ ्यां या िवकासा मक आिण पया वरणीय गरजा िवचारात घ ेतो.'
(सॅ स १९९३ , ३)
रओ य ेथे िवकसनशील द ेश होत े यांनी िवकिसत द ेशां माण ेच सामािजक -आिथ क िवकास
प ती था िपत कर या या या ं या अिधकारावर जोर िदला . िवकिसत द ेशां या गरज ेनुसार
यां या सामािजक -आिथ क िवकासावर िनय ं ण ठ ेव यास त े तयार नाहीत , असे यांनी
प पण े सांिगतल े. िवकिसत द ेशां या बाबतीत जसा िवकासाचा म ूळ आिथ क पॅटन
भांडवलशाही आह े, तसाच पया वरणाचाही िवचार करता य ेईल. िवकसनशील द ेशांम ये
पया वरणीय अवनती प ूव पे ा अिधक व ेगाने होईल आिण यान ुसार जागितक पया वरणीय
ि थती िबघड ेल.
या कार या िवकासाच े प रणाम होत े - आिण त े बह ता ंश भाग टॉप -डाउन , वांिशक ि त
आिण त ं शा ीय ीकोनासाठी होत े, याने लोक आिण स ं कृत ना अम ूत संक पना ,
गती या आल ेखामधील सा ंि यक य आकड े वर आिण खाली हलवल े जातील अस े मानल े
जाते. िवकासाची क पना सा ं कृितक ि या हण ून न हती (आधुिनक करणा या
गतीसह नाहीशी हो यासाठी स ं कृती ही एक अविश चल होती ,) परंतु याऐवजी काही
"खराब आव यक " व तू "ल य" पय त पोहोचव या या उ ेशाने कमी-अिधक साव ि कपण े
लागू होणा या तांि क ह त ेपांची एक यव था हण ून " लोकस ं या. लोकां या िहता या
नावाखाली िवकास हा ितस या जगातील द ेशांसाठी इतका िवनाशकारी ठरला यात आ य
वाट यासारख े नाही.
हे िवकिसत िक ंवा उ र -पारंपा रक समाजा ंना देखील लाग ू होते. पूण िवकिसत औ ोिगक
समाजा ं या मनोसामािजक आिण पया वरणीय खचा ची गणना करण े कठीण आह े.
munotes.in
Page 40
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
40 िवकास , पया वरण आिण आरो य : एक स ंि मागोवा
पारंपा रको र समाजा ंम ये पया वरण आिण आरो य या जवळजवळ बदल यायो य
संक पना बन या आह ेत. आ ही या ं याब ल जवळजवळ एक व ेड पाह यास स म
आहोत , जणू काही जीवना या प त म य े वैयि क बदल - य साठी मह वप ूण आिण
सं कृतीसाठी मह वप ूण , जरी या ं याकड े सं या मक वाढ कर या या उ ेशाने आिथ क
संबंधांची यव था मोड ून काढ याची श अस ू शकत े. िवकासा या ऐवजी अटी ,
समाजाला या या खाजगी आिण साव जिनक पर परस ंवादा या िविश प ती िटकव ून
ठेव यास स म करण े.
मानवी जीवन आता मोठ ्या माणात मन ु याने या या बा वाताव रणात आणल े या
बदला ंमुळे आिण शरीर आिण आ मा या ं यावर िनय ं ण ठ ेव या या या या य नाम ुळे
बनलेले आहे.
आरो याचा स ंदभ घेत यािशवाय पया वरणाब ल बोलण े आता श य नाही . पया वरण ह े
क याणाच े पक बनल े आहे - िकमान औ ोिगक द ेशांम ये "नैसिग क" पया वरणाचे मोठ्या
माणात न ुकसान होत आह े. दाट लोकव ती असल ेले हे देश आिण या ंचे लोक
पया वरणा ती या ं या द ुःखाची कारण े मांडतात . आ ही झाड े गमावतो , आ ही या ं यापैक
येकासाठी लढतो , आ हाला क ुरणातील गायी आिण आम या घराभोवती क बडीची
िनवड हवी असत े. जंगलांनी, िवशेषतः पावसा या ज ंगलांनी, मनोवै ािनक मत े या
मया देकडे आमच े ल व ेधून घेतले आहे क ज ंगले आधीच इत या मोठ ्या माणावर न
झा यान ंतर मानवी दयाळ ूपणाचा श ेवटचा बळी बन याचा धोका आह े.
वैयि क आिण साम ूिहक रोग तता आिण म ृ युदरा या स ंदभा त, आप याला पार ंपा रक
समाजा ंना फारस े ात नसल े या रोगा ंचा आिण ासाचा सामना करावा लागतो . ते बह ता ंशी
संसग ज य रोगा ंनी ासल ेले असताना , उ र-पारंपा रक समाजा ंनी अस ंसग ज य रोग जस े
क कक रोग, दय व र वािह यास ंबंधी रोग , ऍलज इ याद चा एक नवीन नवीन द ेखावा
िवकिसत क ेला आह े. सव िमळून, जागितक आरो य ि थती भयानक अस याच े िदसत े,
कारण जागितक आरो य स ं था (1992 ) हणत े:
गंभीर पया वरणीय आरो य सम या िवकिसत आिण िवकसनशील दो ही द ेशां ारे सामाियक
के या जातात , याम ुळे भािवत होतात : लाखो लोक या ंना ासो वास आिण इतर
रोगांमुळे ास होतो िक ंवा तंबाखू या ध ुरासह, जैव आिण रासायिनक घटका ंमुळे िकंवा
वाढतात , हवेत, घराम य े आिण बाह ेर दो ही ; लाखो लोक या ंना या ं या घरात , कामा या
िठकाणी िक ंवा िव तीण वातावरणात अनाव यक , रासायिनक आिण भौितक धो या ंचा
सामना करावा लागतो (दरवष र त े अपघातात जखमी झाल े या लाखो लोका ंसह
500,000 मृ यू होतात ).
लोकांना अ न , पाणी आिण िनवारा िमळ ेल क नाही यावरही आरो य अवल ंबून असत े. 100
दशल ाह न अिधक लोका ंकडे अशा म ूलभूत गरजा प ूण कर यासाठी उ प न िक ंवा जमीन
नाही. कोट्यवधी लोक कुपोिषत आहेत. munotes.in
Page 41
पया वरण आिण िवकास
41
आिथ क वाढ आिण ता ंि क तक शु ीकरणाम ुळे िवकासा या प रणामा ंमुळे भािवत होणा या
लोकांची स ं या, आपण या जीवनप तीच े नेतृ व करत आहोत या प रणामा ंब ल
आप याला असहा य वाट ू शकत े.
1996 या जागितक आरो य अहवालात , WHO ( 1996) ने जागितक आरो य ि थतीच े
िबघडत चालल ेले िच सादर क ेले आह े, िवशेषत: यरोग आिण कॉलरा सार या
संसग ज य रोगा ं या प ुनरावृ ीवर भर िदला आह े जे िवकिसत आिण िवकसनशील द ेशांना
सारख ेच भािवत करणार े जगभर पसरल ेले िदसत े. असे िदसत े क म ुं यावरील स ू मजंतू
औषध े आिण इतर एज ंट्सना रोग िनमा ण करणा या जीवा ंचा ितकार ही जगभरातील
साव जिनक आरो याची मोठी सम या बनली असताना प रि थती िनय ं णाबाह ेर जात आह े.
साराला कोणत ेही न ैसिग क अडथळ े नसतात ; अितद ुग म िठकाणी याचा िवकास
झपाट्याने जगभरात प रणाम घडव ून आण ू शकतो, आंतररा ीय हवाई वास ार े रोग
सं मणाला मदत क ेली जात े.
या आरो य सम या ं यित र , िवकसनशील द ेशांना अन ेक सामािजक , आिथ क, सां कृितक
आिण राजक य अडचण चा सामना करावा लागतो . यापैक बह त ेकांना अ पम ुदती या
िवकास काय मांम ये हाताळल े जाऊ शकत नाही. इतरांम ये, ते समािव आह ेत:
आरो य स ेवा यव था , शै िणक यव था , बेरोजगारी आिण अ प -रोजगार आ ंतर-
देशीय आिण द ेशातग त थला ंतर,
जलद शहरीकरण
साव जिनक आिण खाजगी वाहत ूक
पुरेस िनवारा
पाणी आिण व छता स ुिवधा
घनकचरा िव ह ेवाट
ऊजा पुरवठा
अ न प ुरवठा
लोकस ं येची वाढ
पया वरणीय द ूषण.
बह तेक िवकसनशील द ेशांची आिथ क प रि थती असमतोल आह े; रा ीय अथ संक प
कमी आह े, अनेकदा कर गोळा कर यात अडचणी , सरकारी महस ूलाचा अभाव आिण
वाढती िवद ेशी कज परतफ ेड यांमुळे; या देशां ारे वीकार क ेले या जवळजवळ सव क या
माला या िकमतीत घसरण ; आिण दरडोई कमी सरासरी उ प न . दुसरीकड े, गे या
दशका ंम ये ऊज ची िकंमत वाढली आह े याम ुळे अनेक देशांम ये औ ोिगक करण हळ ूहळू
सुधारत आह े.
munotes.in
Page 42
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
42 अनेक लोका ंम ये यावसाियक िश णा या अभावाम ुळे ही प रि थती वाढली आह े.
आिथ क वा ढ सुधार यासाठी आव यक असल े या पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव परद ेशी
गुंतवणूकदारा ंना देशात य े यास ितब ंध करतो . शेवटी, अनेक देशांना अि थर राजक य
आिण सामािजक प रि थतीचा सामना करावा लागतो .
जोखमीच े समाजशा आप याला सा ंगते, कदािचत नकळतपण े, आप या सव वै ािनक
संक पना आिण प ती आपण राहत असल े या पया वरणीय यव था आिण या ं यावरील
आप या त ं ाना मक यव था ंचा भाव समज ून घे यासाठी ख ूप सो या आह ेत. जोखीम
ही एक अम ूत ेणी आह े. वा तिवक जीवनात , आपण धम या आिण धो या ंब ल बोलतो ,
परंतु जे हा आपण तांि क गतीचा िवचार करतो त े हा ही भाषा अयो य वाटत े. तथािप ,
िवकिसत समाज खरोखरच धोकादायक बनल े आहेत. ते जागितक इको -िस टमला धोका
देतात आिण यान ंतर, ते मानवी जीवनासाठी एक मह वप ूण धोका आह ेत.
३ब.२ भारतीय प रि थती
समकालीन पया वरणीय स ंकटाच े मू यमापन हे िजतक े राजक य रिचत आह ेत िततक ेच ते
िनसगा या अि त वा या ि थती - "मानवत ेसाठी "अ यता " वरील घोषणा आह ेत.
कदािचत , या णी , भारतातील रा ीय आिण जागितक तरावर , पया वरणीय हासाचा दर
आिण िदशा िनि तपण े आिण म ूलभूतपणे भािवत करणा या राजकारण आ िण
िहतस ंबंधांपासून िनद ष राहण े, चुक चे नसल े तरी त े अपुरे ठरेल. िवशेषत: अिलकड या
वषा त, पया वरणिवषयक िच ंता राजक य वादिववाद आिण क ृती या म ु य वाहाचा
अिवभा य भाग बन या आह ेत. प रणामी , भारता या व ैिव यप ूण सामािजक आिण राजक य
अवकाशातील िभ न पया वरणीय काय मांम ये फरक कर या या त ुलनेने अिधक
अ याध ुिनक काया साठी अप रप व सम या -धोरण चौकटी या (यो य त ं ानावर चचा
करणे इ.) पुढे जाणे अ याव यक आह े.
भारतातील उज या प ंथीय पया वरणवादान े, धोरण आिण क ृती या े ात आधीच ल णीय
आकष ण आिण फायदा िमळवला आह े. याची सवा त भावी प े िनओ -मा थ ुिसयन ेन
आहेत जी स या लोकि य मा यमा ंना माट साउंड बाइट ्स या पॉप िव ेषणा या पात
संतृ करत े. िनओ-मा थ ुिसयन योजन ेम ये, पया वरणाचा हास हा लोकस ं ये या वाढीचा
िन वळ प रणाम आह े, हणजे, िविवध मागा नी असा तक केला जातो क , मानवी स ं येतील
िन वळ अितर ेक हा द ुिम ळ संसाधना ंवर ाथिमक आिण एकम ेव भार आह े.
हे यु वाद , जे पया वरणीय पदिच हा या ग ुणव ेऐवजी भावा या माणास िवश ेषािधकार
देते, जरी या या य ुि वादात खोलवर दोष असल े तरी, अनेक ितगामी सामािजक आिण
राजक य अज डांना वैधता दान करत े. उदाहरणाथ , 1975 -77 म ये आणीबाणी या
काळात स ंजय गा ंध चा नसब ंदी काय म, म यमवग य िनओ -मा थ ुिशयन े रत
पॅरानोईयाचा ार ंिभक भाग होता जो शहरी गरीबा ंवर िह ंसकपण े पसरला होता . नव-
मा थ ुिशयनवादाब लच े मोठे खोटे हणज े ते जाणीवप ूव क दुल करत े आिण स ंरचना मक munotes.in
Page 43
पया वरण आिण िवकास
43 असमानत े या प ैलूंशी स ंल न हो याच े टाळत े आिण पया वरणीय पातळी या राजक य
उ प ीला अ प कर याचा य न करत े.
जे हा लोकस ं ये या वाढीची आकड ेवारी उपभोगा या नम ु यां ारे सावलीत असत े, एक
पूण पणे िभ न िच उदयास य ेते. उदाहरणाथ मानव िवकास अहवाल 1998 मधील उपभोग
प त बाबत अस े नमूद केले आहे क जगातील 20% लोक सवा िधक उ प न असल े या
देशांतील 45% मांस आिण मास े य ांचा उपभोग घ ेतात ( यावेळी तर सवा त गरीब 20%
फ 5%उपभो ग घेतात), एकूण उज या 58% (सवा त गरीब 4%) पे ा कमी माणात
ऊज चा उपभोग घ ेतात, सव कागदा या 84%पैक (सवा त गरीब 1.1% उपभोग घ ेतात),
आिण वत : मालक या 87% वाहना ंपैक (सवा त गरीब 1% पे ा कमी वाहन े आहेत ).
जरी उ च ेणीतील म ुख देशांमधील ब रेच गरीब द ेखील त ुलनेने गंभीर िनराधार ि थतीत
राहतात , मानव िवकास अहवाल (1998 ) असे द श िवतो क िवकसनशील द ेशांम ये
ज मल े या 30-50 मुलांपे ा औ ोिगक जगात ज मल ेले मूल उपभोग आिण द ूषणात
अिधक भर घालत े. प पण े, ही सं यां या आकारमानाप े ा पया वरणावरी ल प रणामाची
गुणव ा आह े, हा दावा अिधक प आह े क व ेकेनेजेल आिण रीसच े 'पया वरणशा ीय
पाऊलख ुणा' लेखांकन वीकारल े जाते. इकोलॉिजकल फ ूटि ंट हे मूलत: एक ल ेखांकन
साधन आह े याची गणना 'कोण याही प रभािषत अथ यव थ ेतील ऊजा आिण पदाथा चे
वाह आिण या वाहा ंना समथ न दे यासाठी िनसगा कडून आव यक असल े या स ंबंिधत
जमीन /पाणी े ात पा ंत रत करत े.' रीस आिण व ॅकरनाग ेल या ं या अ यासात ून गरीब
(अनेकां या) उपभोगा या त ुलनेत ीम ंत (काही) लोकां या उपभोगात िकती अ ंतर आह े हे
सूिचत होत े.
Rees आिण Wacker nagel गणना करतात क , सरासरी , स या या वापरा या
दरानुसार, कॅनडा आिण य ूएसम य े या य ला या या /ित या जीवनश ैलीस सहा य
कर यासाठी अ ंदाजे 4.3 आिण 5.1 हे टर जमीन आव यक अस ेल, तर याव ेळी स ंबंिधत
आकड े 0.4 भारतासाठी आिण 1.8 जगासाठी असतील . वेगवेग या देशांमधील
उपभोगा या नम ु यांमधील ही असमानता , तथािप , रा ीय अथ यव थ े या राजक य
सीमांम ये देखील सवा त ती पण े पुन पािदत क ेली जात े. प रणामी , भारतीय उ च ू लोक
तथाकिथत थम िक ंवा िवकिसत जगातील या ं या समक ा ंइतकेच उपभो े आिण द ूषक
आहेत. िकंबह ना, भारतात लाखो लोका ं या हताश दा र ्यांम ये ीम ंत आिण
म यमवग या ंची अनाव यक फालत ू जीवनश ैली आिण उपभोगा या च ंड सवयी पाह न
उ ी न हायला होते.
दुसरीकड े, केवळ असा िन कष काढण े फसव ेपणाच े ठरेल क अप यय उपभोगाच े व प
आिण जीवनश ैलीची ाधा य े ही पया वरणा या हासाची ाथिमक कारण े आहेत. ते खरेतर
रोगापे ा जा त ल ण े आहेत. याऐवजी , दूषण आिण पया वरणीय िवघटनाच े स याच े दर
जगातील सवा त बळ सामािजक आिण आिथ क यव थ े या व ैिश ्यपूण वैिश ्यातून
उ वतात उदा . भांडवलशाही
munotes.in
Page 44
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
44 ३ब.३ भांडवलशाही : पया वरणीय स ंकटाच े कारण
तथािप , वरील िनरी णातील ठळकपणा , भांडवलशाही पया वरणाचा नाश करत े असे ठासून
सांग याम य े नाही , कारण प ूव युरोप आिण चीनमधील समाजवादी योग (िकंवा
समाजवादाच े य न ) यासार या इतर सामािजक कारा ंनी देखील या ं या पया वरणाचा
हास क ेला होता , परंतु अिधक ल णीय हणज े नैसिग क जगावरील भा ंडवलशाहीच े
वेगळेपण तपासण े, हणज े िनसगा वर भा ंडवलशाहीचा िविश आिण ठळक भाव ओळख ून
आिण र ेखाटूनच, वेडेपणातील प त , हणून बोलण े, उघड करण े आिण याची गती आिण
िदशा समकालीन पया वरणीय स ंकटाचा मागोवा या आिण समज ून या .
य ात , भांडवलशाहीचा िविनयोग आिण अित र म ू या या उ पादना ार े होणारा व -
िव तार हा एकाच व ेळी िनसगा तील पदाथ आिण या या िविवध ि या ंम ये मू य
संबंधांम ये अंतभू त कर याचा य न आह े, याम ये िविनमय म ू य वापरतात . हणज ेच,
िनसगा ची जिटलता आिण याच े असं य आ ंतरसंबंध तोडल े जातात , िवरघळल े जातात
आिण न ंतर भा ंडवली व त ू ि कंवा भा ंडवला या एकका ंचा साठा हण ून पुनि थ त केले
जातात िक ंवा मानल े जातात .
अलीकडील अन ेक अ यासा ंनी, खरं तर, भांडवलशाही स ंचया या अप रहाय च ा ंसह
लयीत क ूच कर यासाठी त ं ाना ार े िनसगा ची घटना कशी प ुनर चना आिण स ंकुिचत क ेली
जात आह े याचे वण न केले आहे.
एक य ुि वाद सा ंगतो क उदाहरणाथ , बायोट े नॉलॉजी , संकरीकरणा या िव ाना ार े
वन पत या जननाम य े भांडवल या प तीन े वेश करत े आिण धा य आिण
उ पादनाच े साधन हण ून िबया या ंचे पूव चे ऐ य भावीपण े तोडत े या प तीच े
तपशीलवार नकाशा तयार करत े. संपूण जैवतं ान ा ंती, सव संभा य धोकादायक
प रणामा ंसह, मूलत: बीजो पादनातील भा ंडवला या ितम ेचे ेपण आह े, असे हटल े तर
अितशयो होणार नाही .
उदाहरणाथ टिम नेटर िबया , जनुकावरील भा ंडवलदार वा रीच े उ कृ उदाहरण आह ेत.
येथे, ाथिमक उ पादकाला िबया यावरील मालक आिण िनय ं णापास ून दूर केले जाते, जे
आता याज , नफा आिण श ेवटी स ंचयन अिनवाय काय ा ार े िनयंि त क ेलेले इनपुट आह े.
याच माण े, संपूण काब न- यापार शासन काही म ेगा. औ ोिगक जगतातील कॉप र ेशन
स या हवामान बदलावर उपाय हण ून लेखन करत आह ेत, बाजाराची अ याव यक असली
तरी स ंपूण वातावरणाच े िनयमन कर या या त वावर आधा रत आह े. यांचे हेतू अंदाजे
हा या वातावरणाला श ेअस म ये िवभािजत कर या या इ छ ेम ये अनुवािदत करतात ज े
नंतर बाजारप ेठे ारे यापार क ेले जाऊ शकतात आिण या ार े अ रशः आकाश वतःच
बनवता य ेतात.
भांडवलशाही , तथािप , अन य मालम े या Et कारा ंवर मॅिपंग क न िनसगा ची िनिम ती
िकंवा पुनिन िम ती कर या या ि य ेत आिण याच े यव त ू हणून िनयमन कर याचा munotes.in
Page 45
पया वरण आिण िवकास
45 य न करत असताना , िविवध अ ंशांचे िवघटन घडव ून आणत े - अखंडता िक ंवा पया वरणीय
ि या ंम ये िवस ंगती आिण य यय . उदाहरणाथ , वाही यव थ ेचे जैिवक आ िण
रासायिनक समतोल , या या जिटल आिण िविवध आ ंतरसंबंधाम ये, धरणां या
मािलक े ारे िड कन े ट क ेले जाऊ शकत े. या या प ूव या अिभसरण शासना या
अखंडते या िव , ही धरण े आता क ृि म र या नदी या वाहात फ ेरफार क न सघन
शेतीसाठी िस ंचन आिण शहरी वापरासा ठी जलिव ुत या गरजा भागवतात , याम ुळे
जलचर , ओ या जिमनी आिण तस ेच बह त ेक वेळा पार ंपा रक म छीमार उपजीिवक ेचे
नुकसान होत े.
दुसरे उदाहरण हणज े या प तीन े, 'वै ािनक वनीकरण ' या अ ंतग त, भारतातील मोठ ्या
सं येने जंगले लाकूड काढ यासाठी पर परस ंबंिधत प या वरणीय कोनाड ्यांचे मोज़ेक बन ून
एकल-कृषीम य े बदलल े गेले. प रणामी , या जंगलांम ये केवळ जाती िविवधता ग ंभीरपण े
कमी झाली नाही तर पार ंपा रक सम ुदाय व ेश पूण पणे बंद झाला िक ंवा गंभीरपण े कमी
झाला.
प रणामतः , पया वरणीय ि या ंचे एक ीकरण आिण भा ंडवला ा रे पया वरणीय पा भूमीची
पुनर चना क े याने केवळ न ैसिग क जगावरच िवपरीत प रणाम झाला नाही तर एक ब ंिद त
कार हण ून देखील चालवला ग ेला यान े अस ं य कारच े परंपरागत ह क आिण
थािनक सम ुदायां या संपादन माण स ंपवले. , हणज े, संसाधना या वापराच े पारंपा रक
नमुने.तथािप , याचा अथ असा नाही क िवघटन ह े केवळ भा ंडवलशाहीच े वैिश ्य आह े.
याऐवजी , एक आव यक सावधिगरी हण ून, हे अधोर ेिखत करण े आव यक आह े क िभ न
सामािजक प े यां या पया वरणीय स ंदभा म ये िभ न दर आिण िवघटन कर याची ती ता
सहन करतात . असे असल े तरी, भांडवलशाहीसाठी व ैिश ्यपूण गो हणज े जागितक
तरावर आिण िवघटनाची अभ ूतपूव ती ता जी द ूषणाम ुळे आिण उ च दरा ं या
उ खननाम ुळे िनमा ण झाली . खरं तर, स या या भा ंडवला या य ुगात न ैसिग क जगा या
गुणा मक प रवत नाची या ी पाहता , पूव ात आिण अन ुभव या माण े िनसग संपला आह े
आिण याऐवजी नवीन वा तवात पा ंत रत झाला आह े, असे मानण े कदािचत
अितशयो प ूण िति या ठरणार नाही .
भांडवलशाहीन े, या या भावाच े वैिश ्य ल ात घ ेता, वतःच े िवल ण पया वरणीय स ंकट
िनमा ण केले आहे ही आ या ची गो नाही . एक स ंकट याला 'दुसरा िवरोधाभास ' हणून
संबोधल े गेले आह े, या ार े भांडवल वतःची सामािजक आिण पया वरणीय प रि थती
िबघडवत े आिण थकवत े आिण अशा कार े नफा आिण स ंचयासाठी आधार प ुन पािदत
कर याची मता धो यात आणत े. दुस या श दा ंत, आ ल पाऊस , हवामानातील बदल ,
अित-मासेमारी, व यजीवा ंचा नाश , जंगलतोड , आि वक कचरा तयार करण े, आिण
या माण े, केवळ मानवत ेसाठी एक सामा य धोका हण ून ओळखल े जात नाही तर म ूलत:
आिण म ूलभूतपणे भांडवलशाही प ुन पादनसाठी एक स ंकट हण ून ओळखल े जाते..
प रणामतः , संकट त भा ंडवल एका ख या 'िनसगा या ब ंडखोरी ' िव ट कर द ेते,
याला अन ेक नवीन सामािजक चळवळ म य े अिभ य िमळत े जी ज ंगलतोड , दूषण,
खाणकाम , आरो य आिण िल ंग यांसार या पया वरणीय हासा या थीमवर एकि त होत े. या munotes.in
Page 46
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
46 चळवळी वतःला 'सामािजक अडथळ े' हणून सादर करतात ज े भांडवला या िनसगा या
बेलगाम शोषणाचा सामना करतात .
भारतीय पया वरणवादाच े सवा त चांगले िव ेषण क ेले जाऊ शकत े, हे मु यतः या या
लोकस ं येवर लादल े या भा ंडवलशाही या मरणास न आिण अित -शोषणा मक आव ृ ीला
ितसाद हण ून चालिवल े जाते.
३ब.४ भारतीय पया वरणीय चळवळी
गे या अन ेक दशका ंम ये पया वरणीय चळवळ म य े आभासी फोट िक ंवा पया वरणीय
सारस ू लोकि य गतीशीलता , खरं तर, राजक य प र यावर अ य ंत यमान झाल े आहे.
तुलनेने मुखांम ये कदािचत यासार या स ंघषा चा समाव ेश अस ेल;
(अ) िचपको - िहमालयातील आ हाना मक ज ंगलतोड
(b) नम दा बचाव आ ंदोलन , िटहरी आिण कोएल करो - मोठ्या धरणा ंिव ितकार ;
(c) िचिलका बचाओ आ ंदोलन - टाटा कॉप र ेशन या कोळ ंबी शेती या िवरोधात ; नॅशनल
िफशवक स फेडरेशन - यांि क मास ेमारी या व ेशािव स ंघष , इ यादी .
तथािप , यािशवाय , ि मत ू कोठारी या राजक य काय क या आिण अ यासका ंनी 'दशल
िव ोह ' हणून कमी यमानत ेचे परंतु औ ोिगक द ूषण (िबछरी , राज थान ), खाणकाम
यांसार या म ुद् ांवर स ंघषा चा समाव ेश असल े या ल णीय ती त ेचा उ ल ेख केला आह े.
ामीण आिण वन आधा रत उपजीिवक ेला धोका ( ँडमद न, ओ रसा ; रायगडा , िबहार );
सामा य जिमन च े संर ण (कना टक), इतरांसह. या चळवळी , मुख आिण त ुलनेने कमी
िदसणा या अशा दो ही चळवळ नी म ूलत: उपेि त सम ुदायांना या ं या उपजीिवक े या
साधना ंपासून दूर ठेव याबाबत िनमा ण केला आह े.
खरे तर, १९९१ म ये अथ यव थ ेचे तथाकिथत उदारीकरण झा यापास ून, भारतातील
भांडवलशाही िवकासाचा एक ंदर जोर नाट ्यमय र या गरीब आिण अ पभ ूधारका ं या िनवा ह
अथ यव थ ेला या ं या स ंसाधना ंवर थ ेट क जा क न िक ंवा या ंचे वातावरण दूिषत
क न िह ंसकपण े न कर या या िदश ेने वळला आह े.
तथािप , या पया वरणीय चळवळ नी सव समाव ेशक राजक य स ुसंगततेऐवजी सम या
आधा रत स ुसंगततेवर ल क ि त क ेले आहे. हणज ेच, ते मु य व े ितकारािभम ुख रािहल े
आहेत आिण म ुि िवषयक अज डा िव यापक राजक य जोर स ंपादन कर याकड े
कचरत आह ेत. 1992 म ये नॅशनल अलाय स ऑफ पीप स म ू हम ट्स (NAPM) या
थापन ेने मा या श यत ेचा शोध घ े यास स ु वात क ेली आह े. असे असल े तरी,
वा तिवकत ेम ये या चळवळ मधील राजक य सम वयाचा अभाव हा एक सखोल
गुंतागुंतीमुळे उ वतो , उदा., केवळ सम या -आधा रत ीकोन हण ून काय रत असल े या
बह ेणी आघाडी या थापन ेमुळे िनमा ण झाल े या मया दा. इ.
munotes.in
Page 47
पया वरण आिण िवकास
47 उदाहरणाथ , नम दा बचाओ आ ंदोलांना या न ेतृ वाखाली नम दा नदीवरील धरणा ंिव च े
गाजल ेले आंदोलन , ीमंत शेतकरी आिण आिदवासी िक ंवा आिदवा सी (भूिमहीन आिण
उदरिनवा ह करणार े शेतकरी ) यां यातील य ुती क पकत ेने बांधली आह े, जरी कमी असली
तरी. याच माण े, िचलीका तलाव (ओ रसा ) म ये कोळ ंबी शेतीकड े जा या या टाटा
कॉप र ेशन या य नािव या स ंघषा चे नेतृ व गरीब पार ंपा रक म छीमार , ु लक
कं ाटदार आिण ओ रसा या नोकरशाही आिण राजक य उ च ूं या िविवध िवभागा ंतून
आलेले ब याप ैक ीम ंत आिण शि शाली स ेबाजां या यापक य ुतीने होते.
दुस या श दा ंत, ही उदाहरण े सुचवतात क य ुत ची सामािजक आिण वग रचना या
मुद् ापलीकड े िटकून राह शकत ना ही आिण हण ूनच, सव समाव ेशक राजक य अज डावर
एक य े यास विचतच स म आह ेत. अनपेि तपण े नाही तथािप , याचा अथ असा नाही
क ते सुसंगत राजकारण करतात ज ेवढ्या जोरावर वग बंधने चळवळीचा स ंघषा या िविवध
े ांम ये िव तार कर या या य ना ंना ओढतात , हणजेच भांडवलशाही या िवरोधात सव
वग आिण सामािजक गट समान उि े ठेवत नाहीत .
भारतीय राजक य प र या या िविश समाजशा ान े, िशवाय , आजवर दिलत आिण
आिदवासी सम ुदाय िवश ेषत: भांडवलशाही ह पारीसाठी अस ुरि त अस याम ुळे
पया वरणीय स ंघषा ना एक अनोखा आया म जोडला आह े. एक वल ंत उदाहरण हणज े
मोठ्या धरणा ंमुळे होणा या िव थापना या स ंदभा त
व ड किमशन ऑन ड ॅ स (इंिडया रपोट ) नुसार, उदाहरणाथ , दिलत आिण आिदवास ची
सं या एक ूण लोकस ं ये या अ ंदाजे 24.5% असली तरी , िव थािपत झाल े या एक ूण
लोकांपैक 62% लोक आह ेत. याच माण े, जंगलतोड आिण नदी -ना या ं या द ूषणाच े
प रणाम ामीण मिहला ंवर सवा त कठीण झाल े आह ेत, यातील बह स ं य य ात
भूिमहीन श ेतमजूर आह ेत, यांना इंधन, चारा आिण िप याच े पाणी स ुरि त कर यासाठी
बरेच तास खच कराव े लागतात .
पया वरणा या ि कमध ून ितकाराचा उ ेक! िनवा ह सुर ा, पया वरणाचा हास आिण
संसाधना ं या थ ेट िविनयोगासाठी वरील नम ूद केले या धो या ं या हालचाल म ुळे,
अनपेि तपण े नाही, भारतातील रा य आिण राजधानी या दोघा ंनाही या ं या शासन आिण
जमा कर या या धोरणा ंचे पुनरावलोकन कर यास भाग पाडल े आह े. शोषणासाठी
सामािजक तापमान समायोिजत कर यासाठी या ं या यान ंतर या य ु म य े मूलत: एक
िम ण समािव आह े, याम य े रा य िह ंसाचारात ता प ुरती िवराम िक ंवा पया वरणवादा या
अिधकारा ार े अिधक कठोर आ मणा या व पात साम र क माघार घ ेणे समािव आह े.
मु बाजार पया वरणवाद हण ून ओळखल े जाते, याचे समथ क स या न ैसिग क जगाला
वाचव याची एक वा तिवक जागितक ी हण ून जािहरात करत आह ेत. चुक या िक ंमती,
अपुरे ो साहन , रायडस , सबिसडी आिण अकाय मतेचे उ पादन हण ून पया वरणा या
िवनाशाचा स ंपूण इितहास ऐितहािसक ्या प ु हा िलिहला जात आह े. या बाजार
पया वरणवा ा ं या हण यान ुसार, उपाय हणज े वय ं-िनयमन करणा या बाजारा या munotes.in
Page 48
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
48 िनयमाला स ंसाधन वाटपासाठी अ ंितम लवाद हण ून परवान गी देणे आिण स म करण े (जे
पुरवठा आिण मागणी या ख या काय ा ं ारे िवनाअडथळा चालत े) रा यान े केवळ
मालम ेची अिधकार आिण करार अ ंमलबजावणी करण े आव यक आह े.
आधीच भारतात , जागितक ब ँक आिण आ ंतररा ीय नाण ेिनधी या ेरणेसह, या
ग धळल े या तका या काही मात बर क पना गत झा या आह ेत - अगदी अलीकड ेच,
जल े ात, नाग रका ं या जबाबदारीचा एक भाग हण ून सरकार ार े दीघ काळासाठी
सामािजक िहतासाठी िवत रत क ेले गेले आहे. रा ीय जलस ंसाधन प रषद े या ब ैठक त (१
एि ल २००२ ) पंत धाना ंनी नवीन रा ीय जल धोरण जाहीर क े यामुळे नाग रका ं या
उ रदािय वाच े पा ंतर ाहका ं या पस ंतीत होईल . नवीन धोरणा या बाबी 13 नुसार,
न या या आधारावर पा याच े खाजगीकरण आ ंतररा ीय कॉप र ेश स ार े केले जाईल .
आि क े या काही भागा ंम ये, खरं तर, िनसग िकंवा व यजीवा ंचे 'संवध न' कर यासाठी म ु
बाजार त व े अनेक वषा पासून काय रत आह ेत. िझ बा व े, झांिबया आिण टा ंझािनया सार या
िठकाणी अन ेक इकोट ूर ऑपर ेटर आिण िशकार करणा या कंप यांनी लविचक सरकारा ं या
सहकाया ने िनसग उ ान आिण अभयार या ंचे यश वी र या पा ंतर केले आहे जे आता
फ डॉलर ीम ंत पा ा य पय टक ॉफ िशकार सहलीसाठी य ेतात. या े ांचा आिण
यां या वनस ंप ीचा प ूव वापर करणा या थािनक सम ुदायांना एकतर ह पार कर यात
आले आहे, अनेकदा रा या या िह ंसाचाराम ुळे िकंवा तुटपुं या भरपाई द ेऊन िवकत घ ेतले
गेले आहे.
भारतात , तसेच, स या न ैसिग क उ ान े आिण व यजीव झोन हण ून पुनव ग कृत केलेले,
परंपरागत ह क आिण थािनक सम ुदायांना या ं या स ंसाधना ंम ये वेश या म ुद् ावर
स या ल णीय पधा सु आह े. नजीक या भिव यात भारत सरकार आि क े या मागा वर
जाणे दूरचे िदसत असल े तरी, बाजारातील पया वरणवादाच े उलगडणार े तक , तरीही ,
दीघ कालीन ग ंभीर धोका िनमा ण करतात .
३ब.५ आपला न ैसिग क वारसा धो यात
नॅशनल बोड फॉर वाइ डलाइफ (NBWL), ऑ टो बर 2003 म ये सुधा रत व यजीव
(संर ण) कायदा , 2002 या तरत ुद खाली आिण प ंत धाना ं या अ य त ेखाली तयार
कर यात आल ेली एक अ प ात व ैधािनक स ं था, तीन रा ीय उ ान े आिण
जैविविवधत ेचे संपूण िवभाग िडनोिटफाय कर याची योजना आखत आह े. हॉट पॉट एखा ा
े ाचे िडनोिटिफक ेशन स ूिचत करत े क त े यापुढे संरि त नाही आिण या चा यावसाियक
िवकासासाठी वापर क ेला जाऊ शकतो . राज थानमधील ज ैसलमेरजवळील वाळव ंट
रा ीय उ ान , अ णाचल द ेशातील खालची स ुबनिसरी नदीची खोरी आिण िपथौरागढ ,
उ रा ंचलमधील अ कोट क त ुरी मृग अभयार य ही रा ीय उ ान े र क ेली जातील . हे
वन पती आिण ाणी यां या िनद यी भेदभावाची घोषणा करत े. िहमालयीन प या ं या 150 munotes.in
Page 49
पया वरण आिण िवकास
49 ह न अिधक द ुिम ळ जात च े िनवास थान असल े या उ रकाही , उ रा ंचल य ेथील गोिव ंद
रा ीय उ ान , चौ या स ंरि त े ाचे भिव य अिनि त आह े.
इंिडया शायिन ंग या क पन ेने यांची घर े दलदलीत सापड यान े मृ यू या प ं वर असल े या
लु ाय जाती आिण नामश ेष हो या या मागा वर आह ेत; ेट इंिडयन ब टड , गंगेिटक
र हर डॉि फन , नो ल ेपड , वाघ, क तुरी हरण , काळा हरण , ढगाळ िबबट ्या, लो लॉ रस ,
िहमालयन थार , मोनल फ ज ंट, िस हेट मांजर, माब ड मा ंजर, कॅ ड लंगूर, गो डन महसीर ,
लॅक बेअर, वे टम ॅगोपन, दाढीच े िगधाड , सामा य स ँडपाइपर . इ.
नॅशनल बोड फॉर वाइ डलाइफ (NBWL), या या स ंक पन ेपासून, एक अज डा घेऊन
काम करत आह े: िवकास झोन आिण कॉप र ेट जगा या लहर ची प ूत ता कर या या
नावाखाली उ ान े आिण अभयार या ं या नोिटिफक ेशनला परवानगी द े यासाठी रबर ट ॅ प
असण े. आप या न ैसिग क वारशावर होणारा आघात हा अभ ूतपूव आहे आिण पडतो क
िवकास िकती प ुरेसा आह े? आिण िवकास कोणासाठी आह े?
डायनासोर मरण पाव यापास ून केवळ आ हीच िवल ु हो या या सवा त वाईट लाट ेला
थांबवू शकतो :
बाईजी ही एक स ुंदर, गोड्या पा यातील डॉि फन आह े जी एक ेकाळी या ंग झी नदी या
हजार म ैलांवर िवप ुल होती . हा आता जगातील सवा त धो यात असल ेला मोठा ाणी अस ू
शकतो . गे या शतकात वाढत े दूषण आिण बेसुमार मासेमारी या िवळ या त अडकल ेली,
याची लोकस ं या 1980 पय त केवळ 400, 1993 म ये 150 पय त घसरली आिण आता
100 या खाली आह े. ाणीशा ा ंना शंका आह े क जाती आणखी एक दशक ज ंगलात
िटकून राहतील . लवकर नामश ेष हो या या बाईजी या सवा त जवळ या ित प या म ये
सुमा न ग डा (कदािचत 500 पे ा कमी िजव ंत आह ेत) आिण चीनचा महाकाय पा ंडा
(1,000 पे ा कमी ) यांचा समाव ेश आह े.
या य ेक जातीतील श ेवटचा सद य मरण पाव यावर िक ंवा क ॅिलफोिन या या
कंडोर माण े, बंिद त जनन काय मात ठ ेव यासाठी ज ंगलात ून काढ ून टाकल े जाते ते हा
याची न द घ े यासाठी मीिडयावर िव ास ठ ेवला जाऊ शकतो . परंतु गायब झाल े या
येक ाणी स ेिल ेटीसाठी , जीवशा हजारो वन पती आिण लहान ा या ं या जाती
एकतर अलीकड ेच नामश ेष झाल े आहेत िकंवा नामश ेष हो या या काठावर आह ेत
जगातील सवा त दुिम ळ प ी Spix's macaw, ाझील या पाम आिण नदी -काठ या
जंगलात एक िक ंवा श यतो दोन पय त आढळतात . सवा त दुिम ळ वन पती हणज े कुकची
कोक ऑफ लॉई , िवपुल ना र ंगी-लाल फ ुले असल ेले एक लहान झाड यान े एकेकाळी
मोलोकाओई या कोरड ्या वालाम ुखी या उतारा ंना वेढले होते. आज त े फ काही अ या
वन पत या पात अि त वात आह े - संबंिधत जात या साठ ्यांवर रोपण क ेले या
शाखा. कूकचा कोक ओ आपल े शेवटचे िदवस या ज ैिवक अवयवा ंम ये घालव ू शकतो ; munotes.in
Page 50
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
50 बागायतदारा ंनी रोपाला मदत कर यासाठी सव तोपरी य न क नही , मातीत लावल े या
कोण याही फा ं ाला पालवी फ ुटलेली नाही .
जगभरात , जी सपास ून जाती िक ंवा प रस ं थेपय त जीवनाची स ंपूण िविवधता हण ून
प रभािषत क ेलेली, जैविविवधता संकटात आह े. सम य ेला ितसाद द ेताना, संवध न
त ांनी फ दोन दशका ंम ये यांचे ल व ैयि क जात पासून संपूण धो यात असल े या
अिधवासा ंकडे वळवल े आहे, यां या नाशाम ुळे अनेक जाती न होतील . U, S. मधील
अशा "हॉट पॉट ्स" िकंवा उदाहरणाथ , दि ण क ॅिलफोिन या या िकनारी , लो रडा या
वालुकामय उ ंच द ेशांचा समाव ेश होतो आिण यान े अलाबामा आिण इतर दि णी
रा या ं या नदी णाल ना धरण े आिण द ूिषत क ेले.
जगातील सवा िधक हॉट पॉट असल ेले देश हणज े इ वाडोर , मादागा कर आिण
िफलीिप स . येकाने दोन त ृतीयांश िकंवा याह न अिधक ज ैिवक ्या सम ृ पज य
जंगल गमावल े आहे आिण उव रत भाग यापक ह या खाली आह े.
त ांचे तक सोपे आहेत क , अशा े ांवर स ंवध नाचे य न क ि त क न , सवा त कमी
आिथ क खचा त जैविविवधत ेची सवा त मोठी मािहती जतन क ेली जाऊ शकत े. आिण
ादेिशक िनयोजनादर यान हा य न राजक य ि य ेचा भाग अस यास , जैविविवधत े या
बचावाला श य िततका यापक साव जिनक पािठ ंबा िमळ ेल.
जगभरातील हॉट पॉट ्सम य े, थािनक लोकस ं येचे मोठ्या माणात िवल ु होण े ही
सामा य गो आह े. यापैक :
मलेिशया ीपक पात क ेवळ गोड ्या पा यातील माशा ं या 266 जात प ैक अ या ह न
अिधक जाती .
िफलीिप समधील लानाओ सरोवरातील 18 पैक प ंधरा अि तीय मास े आिण स ेबू या
िफलीपीन ब ेटावरील अध 14 प ी.
सोसायटी ब ेटांमधील म ू रया या सव 11 मूळ झाड -गोगलगाय जाती . ते िकंवा जवळच े
तिहती , तसेच हवाईयन ब ेटांम ये, वेगाने नाहीस े होत आह ेत.
1978 आिण 1986 या दर यान ज ंगलाची साफ तोड क न इ वाडोरमधील एका
ड गरा या कड ्यावर 90 पे ा जा त वन पती जाती वाढ या .
ही चा ंग या-द तऐव जाची करण े असूनही, िवलु हो या या एक ूण दराचा अ ंदाज लावण े
अ यंत कठीण आह े. काही गट , जसे क मोठ े प ी आिण स तन ाणी , बह तेकांपे ा
नामश ेष हो याची अिधक श यता असत े. एक िक ंवा दोन गोड ्या पा या या वाहापय त
मया िदत असल े या माशा ं या बाबतीतही अस ेच आह े. बह तेक कारच े क टक आिण लहान
जीवांचे िनरी ण करण े इतक े अवघड आह े क अच ूक सं या अ ा य आह े. असे असल े munotes.in
Page 51
पया वरण आिण िवकास
51 तरी, िव ेषणा या अनेक अ य प ती वापरणार े जीवशा साधारणपण े सहमत
आहेत क जिमनीवर िकमान आिण जगभरातील जाती होमो स ेिपय स या आगमनाप ूव
100 पट वेगाने न होत आह ेत.
उ णकिटब ंधीय पावसाची ज ंगले बह त ेक ात न ुकसानीच े िठकाण आह ेत. जरी त े
जिमनी या प ृ भागा या फ 6% यापतात , तरीही याम य े संपूण जगा या वन पती
आिण ा या ं या अ या ह न अिधक जाती आह ेत. 1980 या दशकात पज य जंगले साफ
कर याचा आिण जाळ याचा दर दरवष सरासरी 1% होता, जो स ंपूण आयल ड देशा या
बरोबरीचा होता आिण आता िवनाशाचा व ेग वाढ ू शकतो . अिधवास न हो या या या
िवशालत ेमुळे हा या ज ैविविवधत े या जलाशयासाठी ास होतो . याचा अथ असा क
दरवष 0.25% िकंवा याह न अिधक वन जाती ता काळ िक ंवा लवकर न हो या या
नाशात आह ेत. दरा या िव िनरप े सं येत ते िकती आह े? जर काही शा ा ंना अस े
वाटते क अ ापही बह ता ंश अनप ेि त ज ंगलांम ये 10 दशल जाती असतील , तर
वािष क नुकसान हजार या घरात आह े. जरी "केवळ" 1 दशल जाती आह ेत, तरीही
नुकसान हजार म य े आहे.
हे अंदाज िदल े या न ैसिग क अिधवासाच े े फळ आिण या म ये राह यास स म
असल े या जात ची स ं या या ं यातील ात स ंबंधांवर आधा रत आह ेत. अंदाज खाल या
बाजूला अस ू शकतात . अिधवासाच े पूण पणे िनमू लन ह े नामश ेष हो याच े मुख कारण आह े.
परंतु आ मक िवद ेशी जात चा प रचय आिण या ंना होणार े रोग, वन पती आ िण
ा या ंची जा त िशकार करण े िकंवा जा त कापणी करण े यासह िवनाशकारीत े या माग े
आहे.
हे सव घटक एकि तपण े जिटल प तीन े काय करतात . कोणती जाती कोण या
कारणाम ुळे न झाली अस े िवचारल े असता , जीवशा ओ रए ंट ए स ेसवर पर पर
संहार देतील अशी श य ता आह े: यांनी ते सव केले. 1970 आिण 80 या दशकात
ाझील या अम ेझोिनयन रा य रॉ डोिनयाम य े काप या ग ेले या वाळव ंटात र त े
बांध यापास ून उ णकिटब ंधीय द ेशांम ये एक सामा य म स ु होतो . जमीन शोधणार े
थाियक य ेतात, र या या द ुतफा पावसाच े जंगल साफ करतात , नाले दूिषत करतात ,
परदेशी वन पती आिण ाणी ओळखतात आिण अित र अ नासाठी व यजीवा ंची िशकार
करतात . अनेक मूळ जाती द ुिम ळ होतात आिण काही प ूण पणे गायब होतात .
जगातील ाणी आिण वन पती मानवत े या लोकस ं या वाढीची िक ंमत मोजत आह ेत. जे
लोक ता का ळ मानवी िच ंतांना ाधा य द ेतात या ंना ले ही मा य अस ू शकत े.
परंतु हे ल ात घ ेतले पािहज े क आपण स ृ ी या समानत ेचा नाश करत आहोत , याम ुळे
आपण वत : जे काही िदल े होते यापास ून सव भावी िपढ ्यांना वंिचत ठ ेवतो. 65 दशल
वषा पूव मेसोझोइक य ुगा या समा ीन ंतर ज ैविविवधत ेम ये सतत होणार े नुकसान ह े सवा त
मोठे आह े. या व ेळी, स या या व ै ािनक सहमतीन ुसार, एक िक ंवा अिधक महाकाय
उ कािप ंडां या भावाम ुळे वातावरण गडद झाल े, पृ वीचे हवामान बदलल े आिण munotes.in
Page 52
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
52 डायनासोर लोप पावल े. अशा कार े उ ा ंतीचा प ुढचा ट पा, सेनोझोइक य ुग िकंवा
स तन ा या ंचे युग सु झाल े. आता आपण या िवल ु पणाचा ास द ेत आहोत त े
आपण िनवड यास िनय ंि त क ेले जाऊ शकत े. तसे न क े यास , पुढील शतकात
सेनोझोइक य ुगाचा अ ंत होईल आिण ज ैिवक द र त ेने वैिश ्यीकृत नवीन य ुगाची स ु वात
होईल. याला यो य र या इरेमोझोइक य ुग, एकटेपणाच े युग हटल े जाऊ शकत े.
जीवस ृ ीला कायम व पी हानी न होता 3 अ ज वषा ह न अिधक इितहासात ून न
हो या या तीन सलग ट या ंत व ेश क न लोक सामा यतः जाती न हो या या
पुरा याला ितसाद द ेतात. उ ा ंतीने नामश ेष झाल े या जात ची जागा न ेहमीच नवीन
जात नी घ ेतली आह े.
(i) ही सव िवधान े स य आह ेत, परंतु एक भयानक वळण घ ेऊन. मेसोझोइक
काळरव ंडामनंतर, आिण 400 दशल वषा ह न अिधक अ ंतरावर असल े या चार सवा त
मोठ्या मागील उबळा ंपैक य ेकानंतर, उ ा ंतीला िव िवधत े या प ूव -आप ी पातळी
पुनस चियत कर यासाठी स ुमारे 10 दशल वष लागतील . एवढ्या मोठ ्या ती ेला सामोर े
गेलेले, आिण आपण एकाच आय ु यात इतक े नुकसान क ेले याची जाणीव असताना , आपल े
वंशज होणार आह ेत- हे कसे हणायच े? - आम याबरोबर िचडल े. सवा त वाईट ह णजे, जर
नैसिग क वातावरण क ृि म वातावरणान े भरल ेले असेल तर ते उ ा ंती पूव या य ुगा माण े
काय क शकत नाही .
(ii) नकारा या द ुस या ट यात व ेश क न , लोक िवचारतात , तरीही आप याला इत या
जात ची गरज का आह े? काळजी का , िवशेषत: बह सं य िकड े , तण आिण ब ुरशी आह ेत?
हणून आधुिनक स ंवध न चळवळीचा उदय हो याप ूव शतकान ुशतके पूव , जगभरातील
थािनक प ी आिण स तन ा या ंना समान उदासीनत ेने वागवल े जात होत े हे िवस न ,
जगातील िभतीदायक व य व ृ ी काढून टाकण े सोप े आह े. नैसिग क जगाम य े छोट्या
छोट्या गो च े मू य नमन करण े अिनवाय पणे प झाल े आहे. संपूण इकोिस टमवरील
अलीकडील ायोिगक अ यास पया वरणशा ा ंना बया च काळापास ून संशियत असल े या
गो च े समथ न करतात : प रसं थेम ये िजत या जा त जाती राहतात , िततक याची
उ पादकता जा त असत े आिण द ु काळ आिण इतर कार या पया वरणीय ताणा ंना त ड
दे याची मता जा त असत े. आपण आपल े पाणी श ु कर यासाठी , आपली माती सम ृ
कर यासाठी आिण आपण ास घ ेत असल ेली हवा तयार कर यासाठी काय शील
प रसं थांवर अवल ंबून अस यान े, जैविविवधता प पण े िन काळजीपण े टाकून दे याची
गो नाही .
राह यायो य वातावरण तयार कर या यित र , व य जाती ही उ पादना ंचा ोत आह ेत
जी आप या खोट ्या गो ना िटकव ून ठेव यास मदत करतात . या सुिवधांपैक कमीत कमी
औषधी नाहीत . जगातील फाम स ार े िवतरीत क ेले या सव ि ि शनप ैक 40% पे ा
जा त म ूळतः वन पती , ाणी, बुरशी आिण स ू मजीवा ंपासून काढल ेले पदाथ आह ेत.
उदाहरणाथ , ऍि प रन , जगातील सवा त मोठ ्या माणावर वापरल े जाणार े औषध , munotes.in
Page 53
पया वरण आिण िवकास
53 सॅिलिसिलक ऍिसडपास ून बनवल े गेले होते, याचा शोध म ेडो सवीट या जातीम य े
झाला.
जाती िक ंवा जीवा ंचा फ एक िमिनटाचा अ ंश-कदािचत 1% पे ा कमी न ैसिग क
उ पादना ंसाठी तपासला ग ेला आह े जो औषध े हणून काम क शकतो . ितज ैिवक आिण
मले रयािवरोधी साधना ं या बाबतीत शोध दाब याची ग ंभीर गरज आह े. आज सामा यतः
वापरल े जाणार े पदाथ कमी भावी होत आह ेत कारण रोग जीव औषधा ंना अन ुवांिशक
ितकार ा करतात . उदाहरणाथ , टॅिफलोकोकस हा जीवाण ू अलीकड ेच संभा य
ाणघातक रोगकारक हण ून पु हा उदयास आला आह े आिण य ूमोिनयाला कारणीभ ूत
असल ेले सू मजीव हळ ूहळू अिधक धोकादायक वाढत आह ेत. ितज ैिवकांचे वय स ंपले
आहे, असे हटल े जात े. फारस े नाही , परंतु तरीही व ै क य स ंशोधक व ेगाने िवकिसत
होणा या रोगजनका ं या श ा ं या शय तीत अडकल े आहेत जे अिधक ग ंभीर हो याची खा ी
आहे. 21 या शतकातील औषधाची नवीन श े शोध यासाठी या ंना व य जात या
िव तृत ेणीकड े वळण े बंधनकारक आह े.
येक जाती ही उ ा ंतीचा उ कृ नम ुना आह े, जी उपय ु वै ािनक ानाचा अफाट
ोत दान करत े कारण ती या वातावरणात राहत े या वातावरणाशी ती प ूण पणे जुळवून
घेते. आज िजव ंत असल े या जाती हजारो त े लाखो वष जु या आह ेत. यां या जन ुकांची,
अनेक िपढ ्यांमधील ितक ूल प रि थत ार े च ा च ण ी क ेली गेली आह े, ते वाह न न ेणा या
जीवांचे अि त व आिण प ुन पादनास मदत कर यासाठी बायोक ेिमकल उपकरणा ंची एक
आ य कारक जिटल ेणी तयार करतात .
(iii) इतके िदले जात असतानाही , नकाराचा ितसरा ट पा आपोआप उ वतो : आ ाच सव
जाती वाचव याची घाई का ? आ हाला आणखी मह वा या गो ी कराय या आह ेत.
ाणीस ं हालय आिण बोट ॅिनकल गाड सम य े िजव ंत नम ुने बफा वर का ठ ेवू न येत, तर
बोल यासाठी आिण न ंतर त े जंगलात परत यासाठी का ? भयंकर स य हे आहे क आज
जगातील सव ाणीस ं हालय अि त वात असल े या स ुमारे 24,000 जात प ैक स तन
ाणी, प ी, सरपटणार े ाणी आिण उभयचर ाणी या ं या जा तीत जा त 2,000 जाती
िटकू शकतात . जगातील वन पित उ ान चत ुथा श दशल वन पत या जात नी अिधक
भाराव ून जातील . लु ाय जात ना वाचव यात मदत कर यासाठी ह े आ य थान अम ू य
आहेत. व नाय ोजनम य े गभ गोठव यासारख े आहे. परंतु असे उपाय स ंपूण पणे सम या
सोडव या या जवळ य ेऊ शकत नाहीत .
अडचणीत भर घाल यासाठी , क टक , बुरशी आिण इतर पया वरणीय ्या मह वप ूण लहान
जीवांचे सै य वाचव याची योजना कोणीही तयार क ेलेली नाही . आिण एकदा शा
जात ना वात ं य िमळव ून दे यास तयार झाल े क , या प रस ं थांम ये बरेच लोक राहत
होते या याप ुढे अि त वात राहणार नाहीत . हा मु ा प कर या साठी उदा वाघ आिण
ग डे, , धा य व त ृणधा या ंम ये िटकू शकत नाहीत
munotes.in
Page 54
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
54
३ब.६ आपण काय क शकतो ?
शा आिण स ंर का ंचा िन कष हण ून अ रशः एकमत आह े: व य जात ना
वाचव याचा एकम ेव माग हणज े यांना या ं या म ूळ िनवास थानात राखण े. अशा
अिधवासा ंची सं या िकती झपाट ्याने कमी होत आह े, याचा िवचार क ेला, तरी तो सरळ
उपाय शोधण े कठीण काम ठर ेल. अनेक प रस ं था आधीच न झा या आह ेत आिण इतर
निशब आजमावताना िदसत आह ेत.
या सव अडचणी अस ूनही, काही आशावादाच े कारण आह े. यो य उपाययोजना आिण
यांचा वापर कर या या इ छ ेने, र ाव कमी क ेला जाऊ शकतो , कदािचत श ेवटी
थांबवला जाऊ शकतो आिण बह त ेक िजव ंत जाती वाचव या जाऊ शकतात . रओ
डी जन े रयो येथे 1992 या प ृ वी िशखर प रषद ेत 156 रा ांनी आिण य ुरोिपयन
युिनयनन े वा री क ेले या ज ैिवक िविवधत े या अिधव ेशनात काही मह वा ची ता काळ
पावल े उचलली जाऊ शकतात . जागितक सम या हण ून जैविविवधत े या जाग ृतीसाठी
हे अिधव ेशन मह वाच े वळण ठरल े. याने संवध ना या य ना ंना गती द े यासाठी
उ ेरक हण ून काम क ेले आिण उ णकिटब ंधीय द ेशांना जाग ृत कर यासाठी िवश ेषतः
मह वाच े आहे, िजथे जैविविवधता सवा त ीम ंत आिण सवा त धो यात आह े.
नामश ेष होणा -या हॉट पॉट ्सची ओळख पटव यासाठी ज ैविविवधत ेचे, देशानुसार,
जवळून सव ण करण े हे सु असल े या ाथिमक हालचाल प ैक एक आह े. अशी
मािहती , जे हा उ ान े आिण राखीव जागा प ृथक् कर यासाठी वापरली जाते, ते हा
मोठ्या सं येने धो यात असल े या प रस ं था आिण जात चा बचाव होऊ शकतो .
कोण याही जीवसम ूहासाठी उपल ध सव म मािहती वाप न , आंतररा ीय प ी
संर ण प रषद ेने प ी िवतरणाचा आढावा घ ेत यान े अ स े िदस ून आल े आह े क
जगातील 20% जाती जिमनी या 2% े ात आढळतात . केवळ या भागातील
नैसिग क वातावरणाच े संर ण क े यास प ी नामश ेष हो याच े माण कमी हो यास
मदत होईल . हे याच िनवास थानाप ुरते मया िदत असल े या इतर ाणी आिण
वन पत च े मोठ्या सं येने संर ण कर ेल.
नैसिग क वातावरणातील श ेवटचे अवश ेष जतन करण े केवळ व ै ािनक मािहतीप े ा
अिधक आव यक आह े. तसेच आिथ क आिण राजक य सम या ंवर मात करायची आह े.
वाढ या लोकस ं येला नवीन जमीन आिण अ न उ पादन वाढव याची गरज आह े.
अ यंत गरीब लोका ं या ाधा या ंम ये यां या द ेशातील ाणी आिण वन पती वा चवणे
समािव नाही . खाजगी मालका ंकडून बरीचशी जमीन खर ेदी कर यासाठी आिण न ंतर
राखीव साठ ्या या स ंर णासाठी आिण यव थापनासाठी प ैसे जमा करण े आव यक
आहे. थािनक लोका ंचा पािठ ंबा िमळिव यासाठी , यां या वतः या पया वरणास
िनरोगी ि थतीत िटकव ून ठेव यासाठी जंगली जिमन च े मह व सा ंग यासाठी श ै िणक
काय मांची आव यकता आह े. गरीबा ंना या ंनी आधीच यापल े या जिमनीवर चा ंगले
जीवन जग यासाठी मदत करण े आव यक आह े munotes.in
Page 55
पया वरण आिण िवकास
55 पर परिवरोधी िहतस ंबंधां या या व ेढ्यातून एक नवीन कारचा पया वरणवाद िनमा ण
झाला आह े. याला जगाती ल ाणी आिण वन पत ना क ेवळ मानवत ेचा नैसिग क वारसा
हणून न ह े तर स ंप ी आिण आिथ क ि थरत ेचा ोत हण ून देखील मह व ा होत े.
अभ क जैविविवधता उ ोग आता अन ेक आघाड ्यांवर आकार घ ेत आह े. यूएस म य े
20 पे ा जा त फामा युिटकल क ंप यांनी पज य जंगले आिण इतर अिधवासा ंम ये
नवीन औषधा ंसाठी "रासायिनक प ूव ण" कर यासाठी खाजगी आिण रा ीय स ंशोधन
सं थांशी करार क ेला आह े.
इकोटू रझम, देय पय टकांसाठी सवा त न े दीपक व य भ ूमी उघडण े, अनेक
िवकसनशील द ेशांम ये उ प नाच े मुख ोत बनल े आह े. बा संरि त अवकाश
तयार कर यासाठी राखीव आिण आसपास या जिमनीची प ुनर चना क ेली जात आह े
िजथे थािनक लोका ंना शा त श ेती िवकिसत कर यास मदत क ेली जात े, याम य े
लु ाय जात या जा तीत जा त स ंर णासाठी अिवभा य कोर झोन समािव क ेला
जातो. पूव ि ल अर-किटंगसाठी योजना केलेले काही वन े आता िनवडकपण े लॉग
केले जातात िक ंवा एकाक ि त प ीन े कापल े जातात , नंतर प ु हा िनमा ण कर याची
परवानगी िदली जात े. कारण या प त म ुळे दीघ कालीन फायद े िमळतात , यांचा
यापकपण े अवल ंब केला जा याची अप े ा आह े.
जैविविवधत ेसाठी नवीन ीकोन , संवध न आिण आिथ क िवकास एक करण े, हे
प पण े प रप ूण तेपासून दूर आह े आिण त े अ ाप कोण याही द ेशात प ूण पणे चिलत
नाही िक ंवा यवहारात आल े नाही . पण ही एक आशादायक स ु वात आह े. काही
पथदश क प नाट ्यमय र या यश वी झा ले आहेत. ते एक माग देतात ज े अ यथा
जैिवक ्या गरीब भिव यात अस ेल.
जगाची लोकस ं या 5.7 अ ज आह े आिण प ुढ या शतकापय त वेगाने वाढ होत राह याची
खा ी आह े, मानवजाती एका धोकादायक पया वरणीय अडथ यात िशरली आह े. आ ही
आशा करतो ., िनि तपण े आपण िव ास ठ ेवला पािहज े क , जे हा आपण व ेश केला
ते हापे ा आप या जाती चा ंग या ि थतीत बाह ेर येतील. मानवी जीवनात िजतक े श य
आहे िततक े आप यासोबत घ ेऊन जा याच े येय आपण बनवल े पािहज े. पया वरणाचा हास
आिण लोकशाही या ं यातील ग ंभीर नात ेसंबंधात आपण गा ंभीया ने सहभागी हो याची व ेळ
आली आह े.
३ब.७ सारांश
पया वरणाचा िवकासा या स ंक पन ेशी जवळचा स ंबंध आह े. आिथ क वाढ आिण सव
कारची ता ंि क गती ह े औ ोिगक समाजाच े मूलभूत ि कोन आह ेत. अिभजात
अथ शा ान ुसार, िवकास न ेहमीच आिथ क वाढीशी जोडला ग ेला आह े आिण न ंतर
सहकाया पे ा पध ला पस ंत केले गेले आहे.
munotes.in
Page 56
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
56 आज, दूषण, अ यािधक लोकस ं या आिण न ैसिग क संसाधना ंचा अितवापर या ंमुळे
औ ोिगक द ेशांमधील पया वरणाचा हास याम ुळे पया वरण स ंर णाची स ंक पना प ुढे
आणली आह े,
पारंपा रक समाजात पया वरण आिण आरो य या जवळजवळ पर पर बदल यायो य
संक पना बन या आह ेत. मनु याने आप या बा वातावरणात ज े बदल घडव ून
आणल े आहेत आिण शरीर आिण आ मा या ं यावर िनय ं ण ठ ेव या या य ना ंमुळे
मानवी जीवन आता मोठ ्या माणात तयार झाल े आह े. आरो याचा स ंदभ
घेत यािशवाय पया वरणाब ल बोल णे आता श य नाही .
भारतात , िवशेषत: अिलकड या वषा त, पया वरणिवषयक िच ंता राजक य वादिववाद
आिण क ृती मु य वाहाचा अिवभा य भाग बन या आह ेत.
भांडवलशाहीला पया वरणीय स ंकटाच े मु य कारण हण ून पािहल े जात े. भांडवलशाही
संचया या अप रहाय च ा ंसह लयीत क ूच कर यासाठी त ं ाना ार े िनसगा या घटन ेचे
पुन थान आिण स ंकुिचत कस े केले जात आह े याचे वण न केले या अन ेक अ यासा ं ारे या
ि कोनाच े अनेक वषा पासून समथ न केले गेले आह े. बायोट े नॉलॉजी टिम नेटर िबयाण े
इ यादी काही उदाहरण े समोर ठ ेवली आह ेत. भांडवलशाही या भावाम ुळे उ वल े या
संकटाला 'दुसरा िवरोधाभास ' असे संबोधल े जाते, यायोग े भांडवल वतःची सामािजक
आिण पया वरणीय प रि थती िबघडवत े आिण थकवत े आिण याम ुळे नफा आिण
संचया या आधार े पुन पादन कर याची मता धो यात य ेते. दुस या श दा ंत, आ ल वषा ,
हवामानातील बदल , अित-मासेमारी, व यजीवा ंचा नाश , जंगलतोड , आि वक कचरा तयार
करणे, आिण या माण े, केवळ मानवत ेसाठी एक सामा य धोका हण ून ओळखल े जात नाही
तर म ूलत: आिण म ूलभूतपणे भांडवलशाही प ुन पादनाच े एक स ंकट हण ून ओळखल े
जाते.
गे या काही दशका ंम ये भारतातील आिण इतर राजक य भ ूभागावर पया वरणीय
चळवळ म य े िकंवा पया वरणीय सारस ू ावर लोकि य एक ीकरणाचा आभासी फोट
िदसून आला आह े. तुलनेने मुख लोका ंम ये कदािचत िचपको सार या स ंघषा चा -
िहमालयातील ज ंगलतोडीला आ हान , नम दा बचाव आ ंदोलन , िटहरी आिण कोएल करो
सारख े मोठ्या धरणा ंना िवरोध , िचिलका बचाओ आ ंदोलन - टाटा कॉप र ेशनचे कोळंबी शेती
िवरोधात ; नॅशनल िफशवक स फेडरेशन - यांि क मास ेमारी या व ेशािव स ंघष ,
इ यादी .
जगाची लोकस ं या ५.७ अ ज आह े आिण प ुढ या शतकापय त झपाट ्याने वाढत राह याची
खा ी अस यान े, मानवत ेने पया वरणा या धोकादायक अडथ यात व ेश केला आह े.
आ हा ला आशा आह े क आम या जाती आ ही वेश के यापे ा चा ंग या ि थतीत
जीवन जगतील . मानवी जीवनात िजतक े श य आह े िततक े आप यासोबत घ ेऊन जा याच े
येय आपण बनवल े पािहज े. पया वरणाचा हास आिण लोकशाही या ं यातील मह वा या
नातेसंबंधात आपण गा ंभीया ने सहभागी हो याची व ेळ आली आह े.
munotes.in
Page 57
पया वरण आिण िवकास
57 असे असल े तरी, , संक पना मक बदला ं या सव गरजा ं या पलीकड े हे आणखी कठीण
काम आह े; पया वरण आिण िवकास ह े राजक य वादाच े वेगळे आखाड े नाहीत . ते राजक य
आिण आिथ क श स ंरचनां या थािनक , ादेिशक, रा ीय आिण आ ंतररा ीय
पर परावल ंबनां या यापक यव थ ेचा भाग आह ेत. आ ही आता एकट े नाही, आ ही कधी
होते तर. या पृ वीतलावर क ुठेही काहीही झाल े तरी याचा प रणाम आप या व ैयि क
आिण जमातीवर होणारच .
हा वास आप याला क ुठे घेऊन जाईल ह े कोणालाही माहीत नसल े तरी आ ही आम या
मागा वर आहोत . तथािप , एक गो अगदी प आह े क एक जवळजवळ अप रहाय काय
हणज े इतरा ंची श िक ंवा आपली श हीनता आप याला म ूख बनिवणार नाही ही
काळजी घ ेणे.
३ब.८
Q.1 पया वरण आिण िवकास या ंचा पर पर स ंबंध कसा आह े? उदाहरणा ंसह प करा .
Q.2 पया वरण आिण िवकास या ं यातील स ंबंधांचे मह व काय आह े?
Q.3 आधुिनक जगाला कोण या पया वरणीय स ंकटाचा सामना करावा लागत आह े?
उदाहरणा ंसह प करा .
Q.4 पया वरणीय स ंकटाच े कारण भा ंडवलशाही आह े असे तु हाला वाटत े का? असेल तर
का?
Q.5 भारताला पया वरणीय िक ंवा िवकासा मक सम या भ ेडसावत आह ेत का? यावर उपाय
हणून काय स ुचवाल .
३ब.९ संदभ
1. Anupreeta Das. 'No One Asked the Musk Deer.' Outlook. February
9, 2004. Pg 30 -31.
2. Giddens, Anthony. Modernit y and self -identity. Self and society in
the late modern age. Polity, Cambridge, 1991.
3. Guha, Ramachandra. 'New Social Movements: The Problem'.
Seminar, No. 355, March, 1989.
4. Guha, Ramchandra. The Unquiet Woods: Ecological change and
Peasant Resistance in the Himalaya, Oxford University Press, Delhi,
1991.
5. Kothari, Smitu. 'A Million Mutinies', Humanscape, September 2001.
Sachs, Wolfgang. 'Global ecology and the shadow of 'development".
In Sachs, W. (ed.), Global ecology: A new arena of political conflict.
Zed Books, London. 1993. Pg. 3 -21
munotes.in
Page 58
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
58 6. Sangvai, Sanjay. The River and Life: People's Struggle in the
Narmada Valley, Earthcare, Mumbai, July 2000.
7. United Nations Development and William Rees, Our Ecological
Footprint: Reducing Human Impact on the Earth, New Society
Publishers, Philadelphia, 1996.
8. World Commission on Dams. Large Dams: India's Experience.
2000, pg. 101.
9. For the WCD report see www.dams.org
10. World Health Organization, Commission on Health and
Environment (1992) our planet, Our health.
11. World Health Organization, Geneva World Health Organization
(1996)
12. The world health report 1996. Fighting disease, Fostering
development. World Health Organization, Geneva
13. समाज बोधन पि का ,पया वरण आिण िवकास , अंक 176,ऑ टोबर -िडस बर
2006
14. कुलकण िदलीप , वेग या िवकासाच े वाटाड े, राजहंस काशन , पुणे, ऑ टोबर
2008
15. कुलकण िदलीप , िनसगा यन, राजहंस काशन , पुणे,ऑ टोबर 2009
16. आपट े मोहन, मला उ र हवंय, पया वरण, राजहंस काशन , पुणे, जुलै 2011
munotes.in
Page 59
59 ४
ड य ू ड य ू रो टो , पॉल बरन या ंचे योगदान
Contributions of W.W. Rostow, Paul
Baran
करण रचना ( Unit Structure )
४.० उि य े (Objectives )
४.१ थावना (Introduction)
४.२ िवकासाचा अथ (Meaning of Development )
४.३ िवकासावर अम य सेन (Amartya Sen on Development )
४.४ मह वा या स ंक पना (Important concepts )
४.५ िवकासा या स ंक पन ेशी स ंबंिधत भ ूराजनीती (Geopolitics associated with
the concept of Development )
४.६ वॉ ट ि हटम ॅन रो टो (Walt Whitman Rostow )
४.७ वृ ीचे ट पे (Stages o f Growth )
४.८ पॉल अल े झांडर बरान (Paul Alexander Baran )
४.९ िवकास ंिशलत ेचा िस ा ंत (Theory of Underdevelopment )
४.१० सारांश (Summary )
४.११ (Questions )
४.१२ संदभ (References )
४.० उि ये (Objectives)
१. या स ंदभा त िवकासाच े िस ांत तयार क ेले गेले आहेत ते समज ून घेणे.
२. ड य ू ड य ू रो टो या आिण याचा िस ा ंत योगदानाब ल जाण ून घे यासाठी
३. पॉल बरान आिण िवकासाच े समाजशा ातील या ंचे योगदान याब ल जाण ून घेणे.
४.१ ता वना (Introduction)
हा अ याय िवकासशा ा या समाजशा ा या े ात य ेतो, िक जो वतः एक वत ं िश त
आहे. येथे आपण दोन िवचारव ंतां या मह वा या काया ब ल जाण ून घेणार आहोत . आता
तु हाला हा पडत अस ेल क हा अ याय का आिण ह े दोन िविश िवचारव ंत हे समज ून
घेत असताना , हे समज ून याव े लागेल िक सन १९९१ म ये मािहती त ं ान ा ंती आिण munotes.in
Page 60
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
60 कॉल स टर सार या नवीन यवसायासह जागितक करणाचा च ंड फायदा झाल े या काही
देशांपैक भारत एक आह े. स या , महामारी या काळात अन ेक देश चीनमध ून आपला तळ
हलवत आह ेत आिण भारतासार या आिशयाई बाजारप ेठेत गुंतवणूक करत आह ेत कारण
याची द ुसरी सवा त मोठी कामगार श आिण जा त लोकस ं या आह े. हणूनच, स याची
प रि थती अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यासाठी , आप याला ह े िस ा ंतकार आिण
यांचे ि कोन िशक याची आव यकता आह े. िवकासाची स ंक पना समज ून घेणे मह वाच े
आहे. रो टो आिण पॉल बरान , आपण थम या या ऐितहािसक स ंदभा त जाण ून घेणे
आव यक आह े; तरच ह े िवचारक ज े समजाव ून सांग याचा य न करत आह ेत या याशी
तु ही जोड ून होऊ शकाल . िवकासाची स ंक पना समज ून घे यास स ु वात क या .
िवकास िस ा ंत समज ून घेणे िह आप याला आध ुिनक करणाची ि या समज ून घे यास
मदत कर ेल क मानवी म ू ये आिण न ैितकत ेपे ा अथ शा आिण आिथ क िवकास कस े
ाधा याच े आह े. पाि मा य िवचारव ंतांनी य िक ंवा अ य पण े बह ता ंश देशांवर
यां या धोरणा ंवर कसा भाव पाडला ह े देखील उघड होईल . हे सं था तयार करण े,
िवकासा या नावान े काय म ायोिजत करण े असू शकत े.
४.२ िवकासाचा अथ (Meaning of Development )
"िवकास " हा श द रा ीय आिथ क वाढीच े वण न कर यासाठी वापरला जातो . अमे रकन
पररा धोरण सादर कर यासाठी १९४० या दशका या स ु वाती ला अम े रकेत िवकास
हा श द थम वापरला ग ेला. अमे रकेने आप या सामािजक शा ा ंना िवकसनशील
देशांम ये भांडवलशाही आिथ क िवकास आिण राजक य ि थरत ेसाठी समथ न आिण धोरण े
िवकिसत कर याच े आवाहन क ेले. या धोरणा मक िनण याचा प रणाम हण ून, िवकास
िस ांताचा ज म झाला . िवकासावर अन ेक िभ न ीकोन आह ेत, परंतु याप ैक
जवळजवळ सव वाढ आिण शासन यावर ल क ि त करतात .
४.३ िवकासावर अम य सेन (Amartya Sen on Development )
सन १९९८ सालच े नोबेल पा रतोिषक िवज ेते अम य सेन यां या मत े “ वातं य ह े
िवकासाच े ाथिमक उि आिण िवकासाच े मु य साधन आह े. लोकशाही आिण
मानवािधकारा ं या स ंर णाम ुळे िवकास आणखी वाढला आह े. असे अिधकार , िवशेषत:
प कारा ंचे वात ं य, भाषण , संमेलन इ यादी , ामािणक , व छ , चांग या सरकारची
श यता वाढवतात . यांचा असा दावा आह े क "जगा या इितहासात काय शील लोकशाहीत
कधीही द ु काळ पडला नाही ." याचे कारण अस े क लोकशाही सरकारा ंना "िनवडण ुका
िजंका या लागतात आिण साव जिनक टीक ेला सामोर े जावे लागत े, याचसोबत द ु काळ
आिण इतर आप ी टाळ यासाठी उपाययोजना कर यासाठी जोरदार ो साहन िमळत े.’’
िवकास ही मानवी वात ं याचा िव तार कर याची ि या आह े. हे " वातं य वाढवण े आहे
जे लोका ंना जग यास कारणीभ ूत असल ेले जीवन जग यास अन ुमती द ेते." हणूनच, munotes.in
Page 61
ड य ू ड य ू रो टो , पॉल बरन या ंचे योगदान
61 िवकासासाठी वत ं तेचे मुख ोत काढ ून टाकण े आव यक आह े: ग रबी, अ याचार ,
गरीब आिथ क संधी, प तशीर सामािजक व ंिचतता , साव जिनक स ुिवधांकडे दुल , आिण
असिह ण ुता िक ंवा दमनकारी रा या ंचा ह त ेप. सेन पुढे असा य ुि वाद करतात क
राजक य पर पर वात ं य, आिथ क सुिवधा, सामािजक स ंधी, पारदश कता आिण स ुर ा
यासारखी पाच पर परस ंबंिधत वात ं ये आहेत. साव जिनक िश ण , आरो य स ेवा,
सामािजक स ुिवधा प ुरवून वात ं यांना समथ न दे याची रा याची भ ूिमका आह े. याम य े
सुर ा जाळ े, चांगली यापक आिथ क धोरण े, उ पादकता आिण पया वरणाच े संर ण
इ यादीशी स ंबिधत आह े.
४.४ मह वा या स ंक पना (Important con cepts )
आप याला या य ुिनटम य े आिण य ुिनट ५ म ये देखील या श दावल चा सामना करावा
लागेल, हणज े ँक, अमीन , वॉलर टीनवर ; हणून ते येथे प क ेले आहे. साधारणपण े,
पिह या तीन श दा ंचा िवकासा मक अ यासात वापर क ेला जातो .
पिहल े जग (Frist World)
पिहल े जग ("फ ट व ड ") या श दाचा अथ असा होतो क याला िवकिसत , भांडवलदार ,
औ ोिगक द ेश अस े हटल े जाते, साधारणपण े, दुस या महाय ु ानंतर अम े रकेशी संरेिखत
देशांचा एक गट , कमी -अिधक सामा य राजक य आिण आिथ क िहतस ंबंध: उ र
अमे रका, पि म य ुरोप, जपान आिण ऑ ेिलया इ यादीचा समाव ेश होतो .
दुसरे जग (Second World)
"दुसरे जग" हणज े पूव चे क य ुिन ट-समाजवादी , औ ोिगक रा य े (पूव चे पूव गट,
सोि हएत सोशिल ट रपि लक य ुिनयनचा द ेश आिण े ाचा भाव ): रिशया , पूव युरोप
(उदा. पोलंड) आिण काही त ुक रा ये (उदा. कझािक तान ) तसेच चीन यांचा समाव ेश
होतो.
ितसर े जग (Third World)
“ितसर े जग” हे इतर सव देश आह ेत; आज सहसा आि का , आिशया आिण ल ॅिटन
अमे रके या िवकसनशील द ेशांचे अंदाजे वण न कर यासाठी वापरल े जाते. थड व ड या
श दाम य े भांडवलदार (उदा., हेनेझुएला) आिण क य ुिन ट (उदा. उ र को रया ) देश
खूप ीम ंत (उदा. सौदी अर ेिबया) आिण अ य ंत गरीब (उदा., माली) देशांचा समाव ेश आह े.
चौथे जग (Fourth world)
“चौथे जग” हा श द थम १९७४ म ये शु वाप चीफ जॉज मॅ युएल या काशनान े
वापरात आला : चौथा जग : एक भार तीय वा तव (पु तकाचा अम ेझॉन द ुवा), हा श द
वदेश या रा ा ंना (सां कृितक स ं था, वांिशक गट ) संदिभ त करतो रा य सीमा ंम ये
िकंवा यापलीकड े राहणार े लोक (रा -रा य).
munotes.in
Page 62
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
62 तुमची गती तपासा (Check your Progress)
१. िवकासा या अथा ची चचा करा.
२. िवकासा या उदयाम य े समािव असल े या राजकारणाची चचा करा.
४.५ िवकासा या स ंक पन ेशी स ंबंिधत भ ूराजनीती (Geopolitics
associated with the concept of Development )
ि तीय िव य ु ानंतर उदयास आल े या िवकासा या म ुख ीकोनात ून िवकास शोधला
जाऊ शकतो , जसे क आध ुिनक करण आिण वाढ , अवल ंिब व आिण जागितक णाली
िस ांत, िनयो लािसकल िस ा ंताचे पुन थान आिण नवीन ग ंभीर ि कोना ंची ेणी
सबंिधत आह े. िवकासात आिथ क, सामािजक , राजक य , िलंग, सां कृितक, धािम क आिण
पया वरणीय घटका ंसह अस ं य चलना ंचा समाव ेश आह े. िवकासा या स ु वाती या
सै ांितक मॉड ेलने िवकासाला आिथ क वाढ आिण औ ोिगक करणाशी बरोबरी क ेली आिण
िस ांतकारा ंनी अस े देश पािहल े यांनी अ ाप ह े सा य क ेले नाही त े िवकासा या प ूव या
िकंवा खाल या ट यावर आह ेत.
दुसरे महाय ु झा यापास ून िवकासा बाबत ाथिमक ीकोन तयार क ेले गेले. िवकासा मक
अ यासाचा उदय आध ुिनक करण आिण वाढ , अवल ंिब व आिण जागितक णाली िस ा ंत,
िनयो लािसकल िस ा ंताचे पुन जीवन , आिण ग ंभीर ीकोन िवकिसत कर या या
ेणीवर शोधला जाऊ शकतो . हे ल ात घ े यासारख े आह े क िव कास आिथ क,
सामािजक , राजक य , िलंग, सां कृितक, धािम क आिण पया वरणीय सम या ंमुळे भािवत
होतो.
अनेक िव ाना ंनी िवकिसत क ेले या सव िवकासा मक मॉड े सने त कालीन आिण आजही
समाजावर प रणाम क ेला आह े. आजही जगभरात द ेशां या वाढीची गणना या या सकल
देशांतग त उ पादना ार े (GDP) केली जात े. भूतानसारख े काही द ेश आह ेत ज े
आिथ क ्या न ह े तर आनंद सुचकांकाने याची वाढ मोजतात . दुस या श दा ंत, ते
अथ शा ाप े ा आन ंदाला ाधा य द ेते.
तथािप , रो टोचा ीकोन आिण योगदान समज ून घे याचा य न क या .
४.६ वॉ ट ि हटम ॅन रो टो (Walt Whitman Rostow )
वॉ ट ि हटम ॅन रो टो ह े एक िश णत , अथ शा आिण सरकारी य होत े यांचा
ज म १९१६ म ये झाला . यांनी दुसरे महाय ु अन ुभवले. यांनी अन ेक महािव ालय े
आिण स ं थांम ये या यान ेही िदली . यांचे पिहल े पु तक, अमे रकन िड लोम ॅिटक
र हो य ूशन, नो ह बर १९४६ म ये ऑ सफड िव ापीठात या ं या उ ाटन या यानावर munotes.in
Page 63
ड य ू ड य ू रो टो , पॉल बरन या ंचे योगदान
63 आधा रत होत े आिण १९४७ म ये कािशत झाल े. दुसरे पु तक, ए सेज ऑन द ि िटश
इकॉनॉमी ऑफ द एकोिण थ स युरी, पुढील वष कािशत झा ले.
सन १९५० म ये यांना म ॅसे युसेट्स इि टट ्यूट ऑफ ट े नॉलॉजीम य े आिथ क
इितहासाच े ा यापक हण ून िनय ु कर यात आल े. पुढील वष या िव ापीठा या स टर
फॉर इ ंटरनॅशनल टडीज या कम चा या ंनाही या ंचे नाव द े यात आल े. रो टो या ंनी
१९६१ पय त दो ही पदा ंवर होत े. या काळात , रो टोन े िविवध िवषया ंवर पु तके, लेख
आिण प ुनरावलोकन े मोठ्या सं येने कािशत क ेली. यापैक काही खालील आह ेत :-
The Process of Economic Growth (1953, 2nd ed. 1960); The Growth and
Fluctuation of the British Economy, 179 0-1850 (with others, 1953, 2nd ed.
1975); The Dynamics of Soviet Society (with others, 1953); The Prospects
for Communist China (with others, 1954); An American Policy in Asia
(with R. W. Hatch, 1955); A Proposal: Key to an Effective Foreign Policy
(with M . F. Millikan, 1957); The Stages of Economic Growth: A Non -
Communist Manifesto (1960); The United States in the World Arena
(1960); Rich Countri es and Poor Countries: Reflections from the Past,
Lessons for the Future (1987); and Theorists of Economic Growth from
David Hume to the Present (1990). East-West Relations: Is Detente
Possible? (with William E.Griffith, 1969); Politics and the Stages of
Growth (1971); The Diffusion of Power (1972); How It All Began: Origins
of the Modern Economy (1975); The World Economy: History and
Prospect (1978); Getting from Here to There (1978); Why the Poor Get
Richer and the Rich Slow Down (1980); Pre-Invasion Bombing Strategy:
General Eisenhower's Decision of March 25, 1944 (1981); The Division of
Europe After World War II : 1946 (1981); Europe After Stalin:
Eisenhower's Three Decisions of March 11, 1953 (1982); Open Skies:
Eisenhower's Proposal of July 21, 1955 (1982); The Barbaric Counter -
Revolution: Cause and Cure (1983); The United States and the Regional
Organization of Asia and the Pacific, 1965 -1985 (1986); and Stages of
E.th: A Non -Communist Manifesto (1991).
रो टोची ित ा म ूळ आिण ल णीय आिथ क िस ा ंतकार हण ून होती , तसेच आध ुिनक
आंतररा ीय घडामोड चा उ स ुक िनरी क हण ूनही या काशना ंनी िसम ट केले होते.
conomic Grow ऑि टन य ेथील ट े सास िव ापीठात नोकरी घ ेऊन रो टो 1969 म ये
अ यापनाकड े परतला . ते 1980 या दशकात या िव ापीठात अथ शा आिण इितहास
िवभागातील राजक य अथ शा ाच े रे स जी . बेकर ा यापक होत े. सन १९९० म ये,
यांना सामािजक िव ानातील उ क ृ पु तकासाठी असोिसएशन ऑफ अम े रकन काशक
पुर कारान े स मािनत कर यात आल े. सन १९९२ म ये रो टोला म ंडळाच े अ य आिण
ऑि टन क पाच े मु य काय कारी अिधकारी हण ून िनय ु कर यात आल े. या गटाचा
उ ेश ऑि टन , टे सासपास ून सु झाल े या शहरी अम े रके या सम या सोडवण े हा
होता.
munotes.in
Page 64
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
64 ज मप ूव काळजी आिण गरीब म ुलांना मदत कर या या उ ेशाने सरकारी आिण खाजगी
काय मांचा िव तार करण े हे या क पाच े येय होत े. रो टोची स ंक पना त णा ंम ये
गुंतवणूक कर याची होती . " या कार े आ ही ि हएतनाम य ु लढल े ते मला शहरा ंशी कस े
वाग याचा य न करत आह ेत याची आठवण क न द ेते,” तो हणाला , “सव ल णांनंतर
जा आिण ोता या माग े जा याऐवजी या ं यावर ब ँड-एड्स लावा ." .या मताच े सवा त
भावी समथ क अम े रकन आिथ क इितहासकार वॉ ट ड य ू. रो टो होत े. यांचे १९६०
चे पु तक, The Stages of Economic Growth: A Non -Communist Manifest
मह वाच े आहे.
४.७ वृ ीचे ट पे (Stages of Growth )
पिहला ट पा पार ंपा रक समाज –( Stage 1 Traditional Society –)
हा िवकासाचा पिहला ट पा आह े. येथे अथ यव था जग याची ि याकलाप ार े वच व
आहे. उ पादक उ पादन वापरतात ; तो िवकला जात नाही . यापार हा एक सौदा आह े िजथे
इतर व त ूंसाठी थ ेट व त ूंची देवाणघ ेवाण क ेली जात े. शेती हा सवा त मह वाचा उ ोग आह े.
उ पादन मया िदत माणात भा ंडवल वाप न म -क ि त आह े. तं ान मया िदत आह े,
आिण स ंसाधना ंचे वाटप पार ंपा रक उ पादन प त ार े िनि त क ेले जाते.
दुस या ट यात सं मणकालीन ट पा (टेकऑफसाठी प ूव शत )–(Stage 2
Transitional Stage (Preconditions for Takeoff) –
दुस या ट यात , वाढल ेली प ेशलायझ ेशन यापारासाठी अिधश ेष िनमा ण करत े.
यापाराला आधार द े यासाठी वाहत ूक पायाभ ूत सुिवधांचा उदय झाला आह े. उ प न ,
बचत आिण ग ुंतवणूक वाढत असताना उ ोजक उदयास य ेतात. बा यापार द ेखील होतो ,
ाथिमक उ पादना ंवर ल क ि त करण े. एक मजब ूत क सरकार खाजगी उ ोगा ंना
ो साहन द ेते.
ितस या ं ट यात उठावणी / उड्डाण (Stage 3 Take Off )
कामगार हा क ृषी े ापास ून उ पादन े ाकड े वळ यान े औ ोिगक करण वाढत े. देशा या
काही े ांम ये आिण एक िक ंवा दोन उ पादन उ ोगा ंम ये वाढ क ि त आह े. गुंतवणुक ची
पातळी जीएनपी या १०% पे ा जा त पोहोचत े. लोक प ैसे वाचवतात . आिथ क ि थ य ंतरे
औ ोिगकरणाला समथ न देणा या नवीन राजक य आिण सामािजक स ं थां या उ ा ंतीसह
आहेत. वाढ वय ंपूण आह े कारण ग ुंतवणूक मुळे उ प न वाढत े, आिण पुढील
गुंतवणूक साठी अिधक बचत िनमा ण होत े.
चौ या ट यात प रप वताकड े जाणा\रे (Stage 4 Drive to Maturity )
अथ यव था नवीन े ात िविव धता आणत आह े. तांि क नवक पना िविवध कार या
गुंतवणूक या स ंधी दान करत े. अथ यव था व त ू आिण स ेवां या िव त ृत ेणीचे
उ पादन करत आह े आिण आयातीवर कमी अवल ंबून आह े. तं ानाचा अिधक वापर क ेला
जातो. munotes.in
Page 65
ड य ू ड य ू रो टो , पॉल बरन या ंचे योगदान
65 पाचवा ट यात मोठ्या माणात उपभोग (Stage 5 High Mass Consumption )
अथ यव था मोठ ्या माणावर वापरासाठी स ज आह े, िह आिथ क ि याकलापा ंची पातळी
खूप उ च आह े. तं ानाचा मोठ ्या माणावर वापर क ेला जातो पण याचा िव तार संथ
होतो. सेवा े अिधकािधक वरचढ झाल े आहे. शहरीकरण प ूण झाले आहे. आता, मोठ्या
सं येने य साठी बह रा ीय उदय म ूलभूत अ न , िनवारा आिण कपड ्यां या पलीकड े
यामुळे आहे. समाजक याणात ची वाढली .
याचा िस ा ंत, दुस या श दा ंत, एक र ेषीय-ट या -वाढीच े मॉडेल होता यान े िवकासाला
अशा ट या ंचा म हण ून प रभािष त केले या ार े सव समाजा ंनी पास होण े आव यक
आहे. िवकासा या िनसगा ची आिण ि य ेची ही स ंक पना आध ुिनक करणा या िस ा ंताची
मूलभूत पर ेषा बनली या या उपशीष कानुसार “एक क य ुिन ट घोषणाप ”- या या
काया ारे, रो टोन े भांडवली िवकास मॉड ेल या भावीत ेसाठी य ुि वाद क ेला, िवशेषत:
एक य ुि वाद ितस या जगातील नवीन िवकसनशील द ेशांम ये िदसून येते.
टीका (Criticism )
अनेक िव ाना ंनी आिथ क वाढी या रो टो मॉड ेलवर टीका क ेली. काह नी याला केवळ
योग हटल े. सरंजामशाही , समाजवाद , भांडवलशाही , बुजु आ आिण सा यवादा या काल
मा स या ट याऐवजी काह नी याला आिथ क िवकासाच े मॉडेल हण ून नाकारल े. काही
िव ाना ंचे हणण े आहे क या ंचे मॉडेल आिथ क वाढीपास ून राजकारणाकड े वळल े जे नऊ
मुख देशांनी राबवल े.
• समी क अस ेही सा ंगतात क ह े आव यक नाही क सव देश अिनवाय पणे सव ट यात ून
जातात , तेथे सार , गुंतवणूक, पया वरणीय कारण े िकंवा इतर अन ेक घटक अस ू शकतात ,
प रणामी , काही ट प े वगळल े जाऊ शकतात .
या मॉड ेलवर टीका द ेखील क ेली जात े कारण हा एक अधोगत ि कोन आह े िजथ े गत
देशांना पुरोगामी समाजाच े मानद ंड हण ून पािहल े जाते आिण इतर ज े यां या ट यावर
पोहोचल े नाहीत त े पारंपा रक आह ेत.
तुमची गती तपासा (Check your Progress)
१. रो टो कामाची तीन नाव े िलहा .
२. रो टो या वाढी या पाच ट या ंची यादी करा .
४.८ पॉल अल े झांडर बरान (Paul Alexander Baran )
पॉल अल े झांडर बरान १९६४ म ये दयिवकारा या झट यान े मृ यू होईपय त ते
टॅनफोड येथे अथ शा ाच े ा यापक होत े. पॉल एम . वीझी सह सहल ेखक द पॉिलिटकल
इकॉनॉमी ऑफ ोथ (१९५७ ) आिण मोनोपॉली क ॅिपटल (१९६५ ) ही या ंची सवा त
मह वाची प ु तके आहत , या पु तकाम य े भांडवलशाहीच े मह वाच े समी क . म ेदारी munotes.in
Page 66
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
66 भांडवल म ुळात भा ंडवलशाहीवर , िवशेषत: युनायटेड ट ेट्सवर टीका होत े. पॉल बरान ह े
तुलना मक आिथ क यव था (भांडवलशाही आिण समाजवाद ) म ये त होत े ते वतःला
मा स वादी मानत . बरान योगदाना ार े भांडवलशा हीचा इितहास आजमावत होत े. यांनी
वाचका ंना यांनी भांडवलशाही कधी मरणार अस े िवचार यास व ृ केले? ते यां या
काळातील या काही िव ाना ंपैक एक होत े जे भांडवलशाहीवर टीका कर यास तयार होत े.
या काळातील अम े रकन िश ण यव था भा ंडवलशाहीला ो सा हन द ेत होती , तथािप ,
बरन टीका करतात आिण इतरा ंनाही व ेगळा ि कोन पाह यासाठी े रत करतात . यांनी
अनेक मह वप ूण कामे कािशत क ेली आह ेत जस े क –
The Political Economy of Underdevelopment, (1952)
The Political Economy of Growth. (1957)
"Reflections on underconsumption," in Abramovitz, Moses; et al.
(eds.). (1959), The allocation of economic resources: essays in honor
of Bernard Francis Haley
Marxism and Psychoanalysis (1960), [pamphlet] Monthly Review
Press
The Commitment of the Intellectual, [pamp hlet] (1961), Monthly
Review Press
. Reflections on the Cuban Revolution, [pamphlet] (1961), Monthly
Review Press
Monopoly Capital: An essay on the American economic and social
order, (1966), Monthly Review Press, New York
The Longer View: Essays toward a critique of political economy
(1970),
The Political Economy of Neo -Colonialism (1975).
४.९ िवकस निशलत ेचा िस ा ंत (Theory of Underdevelopment )
पॉल बरान या ंचे मुख पु तक हणज े ‘अिवकिसत िवकासाची राजक य अथ यव था ’.
बरान या ंनी नम ूद केले क , आिथ क िवकासान े ऐितहािसक ्या न ेहमीच समाजाची
अथ यव था , समाज आिण राजकारणात प रवत न घडव ून आणल े आहे. याकड े दुल केले
जाऊ शकत नाही क आिथ क िवकासाच े नेतृ व वग आिण गटा ं ारे केले गेले आहे, यांना
नवीन आिथ क आिण सामािजक यव थ ेम ये रस आह े. या गटा ंना समाजातील या ंची
ि थती िटकव ून ठेव यातही रस आह े.
यांनी आिथ क वाढीची या या "भौितक व त ूं या दरडोई उ पादनाम य े काला ंतराने वाढ"
हणून केली (अथा त, म उ पादकता वाढ ); बरन िन वळ ग ुंतवणुक या गरज ेवर भर द ेते
(अिधश ेष मू याचे भांडवल). तो तीन कार या आिथ क अिधश ेषांची पर ेषा सा ंगतो:
थम, वा तिवक आिथ क अिधश ेष (खरोखर स ंिचत अिधश ेष मू य). दुसरे हणज े, संभा य
आिथ क अिधश ेष (संचयनीय अिधश ेष मू य) जे खालील गो ी काढ ून टाक यास तयार munotes.in
Page 67
ड य ू ड य ू रो टो , पॉल बरन या ंचे योगदान
67 केले जाऊ शकत े: (अ) समाजा या म यम आिण वर या तरा ं ारे अित र वापर ; (ब)
अनु पादक कामगार ; (क) अथ यव थ ेतील तक हीनता आिण कचरा ; आिण (ड)
बेरोजगारी . ितसर े, िनयोिजत आिथ क अिधश ेष (रा ीयीक ृत आिण िनयोिजत
अथ यव थ ेचे अित र उ पादन ). इ यादीचा समाव ेश होतो .
दुस या श दात , आिथ क यव थ ेम ये वगा या प दानु मा ार े दश िवले जाते जेथे आिथ क
आिण राजक य श शीष थानी क ि त असत े, उ पादन आिण उ प न ज े जा त लोक
वापरतात याप े ा जा त (अ न, व , िनवास , साव जिनक स ुर ा, िश ण , आिण चाल ू)
मु यतः सव च वगा त जा. या अित र भागाला यान े आिथ क अिधश ेष हटल े आहे, एक
कारची बचत िक ंवा उपभोगान ंतर उरल ेले उ प न . सरंजामशाही यव थ ेत, उ पादन
आिण उ प ना या अिधक उ पादनासाठी अिधक साधन े आिण उपकरण े खर ेदी
कर यासाठी या कार या अित र रकम ेचा वापर कर यासाठी थोड े ो साहन आह े. लॉड
िकंवा बॅरनला सुरि त वगा ला पैसे दे यास िक ंवा दे यास थोड े ो साहन आह े कारण
याला वाढीव उ पादकत ेचा फायदा होऊ शकत नाही . भांडवलशाहीम ुळेच उ पादनाम य े
पु हा ग ुंतवणूक कर यासाठी अशा ो साहना ंना मह व ा होत े. दुस या श दा ंत,
वसाहत म य े िवकिस त झाल ेला अित र उ पादन कमी िवकिसत द ेशांपे ा मूळ देशात
परत पाठवला ग ेला िजथ े य उ पादन झाल े.
यां या मत े, ितस या जगातील द ेशांम ये अि त वात असल ेला अित र कार
भांडवलशाहीवर अवल ंबून होता . येय हे अिवकिसत द ेशांना य ात िवकिसत
कर या पे ा खेचून काढण े होते. हे एक कार े, कमी िवकिसत द ेशाला वतःह न कोण याही
कार े वाढू िदले नाही. हे, गत भा ंडवलशाहीम य े, वसाहतीकरण स ंपले तरीही चाल ू आहे.
मु यापारा या नावाखाली क चा माल , म वापरल े गेले पण नफा काढ ून घेतला जातो .
यामुळे पुढे भांडवली उ पादन प ती िनमा ण झाली िजथ े ते यवसायात अिधक भरभराट
क शकल े आिण सतत इतर द ेशांम ये यांचा िव तार क शकल े.
ते हणतात क िवकिसत द ेश अिवकिसत द ेशांना अथ दाना ार े वेळोवेळी वाहात
आण याचा य न करतात ज ेणेक न दीघ कालावधीत थोडासा िवका स होईल . तथािप हा
बदल लोका ं या य िवकासासाठी िक ंवा क याणासाठी प ुरेसा नाही . कोण याही
गुंतवणूक मुळे परतावा िमळतो तस ेच एक कार े ते गुंतवणूकदारा ंना नफा द ेते आिण
नाग रका ंसाठी ितक ूल धोरण े आिण ाचाराम ुळे अिवकिसत द ेश कोण याही कार े
िवकिसत हो त नाहीत .
तुमची गती तपासा (Check your Progress)
१. बरनन े चचा केले या तीन अित र फॉम कोण या आह ेत?
२. अिवकिसत िस ा ंताची काही ओळ म य े चचा करा.
munotes.in
Page 68
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
68 ४.१० सारांश (Summary )
या अ यायात आ ही िवकासाचा अथ शोधून सु वात क ेली, िजथे रा ीय िवकास वाढीच े
वण न कर यासाठी "िवकास " वापरला जातो . अमे रकन पररा धोरणाची ओळख क न
दे यासाठी िवकास श द हा य ुनायटेड ट ेट्स म य े 1940 या स ु वातीला वापरला ग ेला.
अम य सेनसाठी , िवकास हणज े समाजातील य च े वात ं य. आ ही पिह या जागितक ,
ि तीय , तृतीय सार या द ेशांना िदल े या िभ न मवारीब ल द ेखील िशकलो . आ ही
या या वाढी या ट या ं या िस ा ंता ार े रो टो आिण याच े योगदान प ुढे पािहल े, िजथे
याने एक नॉनलाइनर मॉड ेल िवकिसत क ेले. हा अ याय पॉल बरन या ं या काया वर आिण
थािनका ं या िवकासा पे ा भा ंडवलदारा ंनी वतःचा आिण या ं या घराचा नफा
वाढव यासाठी अिवकिसत कसा बनवला यावरील या ं या िवचारा ंवर चचा क न स ंपतो.
४.११ (Questions )
१. अिवकिसतत ेचा िस ा ंत थोड यात प करा .
२. िवकासा या ट या ंचा रो टो िस ा ंत प करा .
३. िवकासाचा अथ आिण या या पर परस ंबंिधत स ंक पना थोड यात िलहा .
४.१२ संदभ (References )
1https://www.asiancenturyinstitute.com/development/333 -amartya -sen-on-
developmentas -freedom
1http://www.hartford -hwp.com/archives/10/150.html
1Halperin, S. (2018, December 17). Development theory . Encyclopedia
Britannica . https://www.britannica.com/topic/development -theory
1 "Walt Whitman Rostow ." Encyclopedia of World Biography. .
Retrieved July 30, 2021, from Encyclopedia.com:
https://www.encyclopedia.com/history /encyclopedias -almanacs -
transcripts -and-maps/walt -whitman -rostow
1http://www.uop.edu.pk/ocontents/Lecture%204%20a%20Unit%202%20
Lesson%206%20
Rostow.pdf
1Khan, Z., & Sl avador, M. (2017). Summarizing the Miscellaneous
Criticism on Rostow’s Model of Economic Growth: An
Overview. International Journal of Social Science & Economic
Research , 2(2), 2301 -12.
1 http://www.oac.cdlib.org/findaid/ark:/13030/c8xs5zkx/
1 Prof Wolff a bout Paul Baran his talk munotes.in
Page 69
ड य ू ड य ू रो टो , पॉल बरन या ंचे योगदान
69 1https://heinonline.org/HOL/LandingPage?collection=journals&handle=he
in.journals/ guild19&div=12&id=&page=
1https://www.marxists.org/hi story/etol/document/swp -us/misc -
1/edonbaran.htm
1 https://business.louisville.edu/faculty -research/research -publications/
paul-barans -economic -surplus -concept -the-baran -ratio-and-the-decline -of-
feudalism/
1Baran, P. A. (2019). Political Econ of Growth. United States: Monthly
Review Press.
munotes.in
Page 70
70 ५
आं े गुंडर ँक, समीर अमीन आिण इम ॅ युएल
वॉलर टाईन या ंचे योगदान
घटक रचना (Unit Structure )
५ .० उि े (Objectives )
५.१ तावना (Introduction )
५.२ आं े गुंडर ँक (Andre Gunder Frank )
५.२.१ च र (Biography )
५.२.२ िस ांत (Theory )
५.२.३ लॅिटन अम े रकेचा अ यास (Study of Latin America )
५.२.४ मृ यू (Death )
५.२.५ टीका (Criticism )
५.३ समीर अमीन (Samir Amin )
५.३.१ च र (Biography )
५.३.२ काय (Work )
५.३.३ िस ांत (Theory )
५.३.४ टीका (Criticism )
५.४ इमॅ युएल वॉलर टीन (Immanuel Waller stein )
५.४.१ च र (Biography )
५.४.२ जागितक णाली िस ा ंत (World System Theory )
५.४.३ टीका (Criticism )
५.५ सारांश (Summary )
५.६ (Questions )
५.७ संदभ (References )
munotes.in
Page 71
आं े गुंडर ँक, समीर अमीन आिण
इमॅ युएल
वॉलर टाईन या ंचे योगदान
71 ५.० उि (Objectives)
िवकास अ यासावरील म ूलभूत िवचारव ंतांब ल जा णून घेणे
या िवचारव ंतांनी िदल े या िविवध िस ा ंतांब ल जाण ून घेणे
हे िस ा ंत आप या समाजातील स प रि थतीसह समज ून घेणे.
५.१ तावना (Introduction )
या करणात , आपण तीन िवचारव ंतांब ल जाण ून याल या ंचा जगभरातील िवकास आिण
अिवकिसत िस ा ंतां या स माजशा ा या अ यासावर खोल भाव आह े. बलाढ्य िवकास
देशांवर आिण अिवकिसत द ेशांवर िनय ं ण ठ ेव या या या ं या रणनीत वर टीका करणा या
या िवचारव ंतांचा समाव ेश आह े. या समान धा यावर ह े िवचारव ंत एक आल े आहेत तो
हणज े अिवकिसत द ेशांचा वापर वसाहतवादा या काळात आिण वसाहतवादान ंतर या
काळातही झाला आह े. दुस या श दा ंत, िवकिसत द ेश आजही या ंचे शोषण चाल ू ठेवतात.
िवचारव ंतां ारे काही सामा य िवषया ंवर चचा होत अस याच े तु हाला आढळ ेल; तथािप , या
िवचारव ंतां या स ंक पना आिण स ं ा बदल या आह ेत.
५.२ आं े गुंडर ँक (Andre Gunder Frank )
५.२.१ च र (Biography )
आं े गुंडर ँक, जम न-अमे रकन अथ शा , २४ फे ुवारी १९२९ रोजी बिल न येथे
ज मल े. या या पालका ंनी १९३३ म ये ि व झल डम य े आिण न ंतर य ुनायटेड
टेट्सम य े (१९४१ ) नाझ कड ून सुरि तता मािगतली . ँकने १९५० म ये वाथ मोर
येथून बॅचलरची पदवी िमळवली आिण १९५७ म ये िशकागो िव ापीठात ून अथ शा ात
डॉ टर ेट िमळवली , िजथे यांनी िम टन डमन या ं या माग दश नाखाली िश ण घ ेतले.
याने िमिशगन ट ेट युिन हिस टी (१९५७ -१९६१ ) म ये सोि ह एत श ेती अथ शा ातील
त हण ून आप या कारक द ची स ु वात क ेली, परंतु यान े लॅिटन अम े रकेसाठी वरीत
अमे रका सोडली . यांनी ाझीलमधील िथओटोिनयो डॉस स ॅंटोस आिण फना डो हेि क
काड सो या ं यासह अन ेक अथ शा ा ंना ेरणा िदली . १९६४ म ये स ापालट
झा यान ंतर ते िचलीला ग ेले, िजथे यांनी िचली या क ूल ऑफ इकॉनॉिम स स टर फॉर
सोशल इकॉनॉिमक टडीजम य े काम क ेले. ँक िचलीम य े याची प नी माता फुएंटेसला
भेटला, िजथे यान े लॅिटन अम े रकन सामािजक -आिथ क प रि थतीवर प ु तका ंची पिहली
मािलका िल िहली या ं याबरोबर यान े अनेक काम े केली.
सन १९७३ म ये ल करान े रा पती सा वाडोर अल े डे यांचे समाजवादी शासन उलथ ून
टाक यान ंतर ँकला िचली सोड ून जा यास भाग पाडल े गेले. ँकने ई ट ए ंि लया
िव ापीठात (१९५७ -१९६१ ) सामािजक बदलातील िवकास अ यासा चे ा यापक आिण munotes.in
Page 72
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
72 िवकास अथ शा आिण सामािजक शा ाच े ा यापक हण ून पद े भूषिवली . अॅ टरड ॅम
िव ापीठ (१९८३ -१९९४ ) मॅ स ल ँक इि टट ्यूट (१९७३ -१९७८ ) म ये काम
कर यासाठी जम नीला परत यान ंतर. तो लोबल -िस टीम क ूलशी जोडला ग ेला आिण
इमॅ युअल वॉ लर टीन , समीर अमीन आिण इतरा ंसह जागितक स ंकटातील सामािजक
संकट आिण सामािजक हालचाल या गितशीलत ेवर िविवध कामा ंचे सहल ेखन क ेले.
५.२.२ अवल ंिब व िस ा ंत - महानगर आिण उप ह (Dependency theory –
Metropolis and Satellite )
'कॅिपटिलझम अ ँड अंडर ड े हलपम ट इन नॉथ अमे रका' या पु तकात या ंनी मे ोपोिलस -
सॅटेलाइट स ंबंध प क ेले. या पु तकात या ंनी स ुरवातीस वसाहतीम ुळे अिवकिसत
ि य ेचे व प स ु वाितला प क ेले. यां या मत े येथील महानगर हणज े िवकिसत
देशांचा उ ल ेख हण ून ओळखला जातो . दुसरीकड े, िवकसनशील देश हे िवकिसत द ेशांवर
अवल ंबून आह ेत. या देशांकडे पुरेसा क चा माल आह े. मे ोपोिलस उप ह द ेशांम ये
उपल ध क चा माल वापरतो आिण तयार माल तयार करतो . महानगर ह े पि म ेकडील
औ ोिगक िवकिसत द ेश आह ेत, तर िवकसनशील द ेश शेतीवर अवल ंबून आह ेत.
साधारणपण े, िवकसनशील द ेश शोषणाला सामोर े जात आह ेत. महानगरा ंमुळेच
िवकसनशील द ेश हे िवकिसत होऊ शकल ेले नाहीत .
१९७० या दशका या स ु वाती या काळात , ँकने वतःला अवल ंिब व िस ा ंता या
मु य य प ैक एक हण ून थािपत क ेले होते, याम य े असे हटल े होते क रा ीय
िवकास धोरणा ंवर बा भाव (जसे क राजक य , आिथ क आिण सा ं कृितक) हे ितसर े
जग, िवशेषतः ल ॅिटन अम े रकेत का होत े हे प क शकत े. पा ा य िहतस ंबंधां या अधीन
रािहल ेले पाह यास िमळत े (उदाहरणाथ , ँकचे जागितक स ंचय, १४९२ -१७८९ , १९७८
पहा). यां या मत े, गैर -भांडवलदार (समाजवादी ) रा ीय अथ यव थ ेची उभारणी हा
अवल ंबनातून बाह ेर पड याचा एकम ेव माग आहे असा दावाही या ंनी केला. ँक या मत े,
पाि मा य स ं कृत चा िवकास हा अ यथा आिशयाक ि त अथ यव थ ेत केवळ ऐितहािसक
झगमगाटा या व पात पाह यास िमळतो .
ँक आिण इतरा ंनी अवल ंिब वा या ऐितहािसक ि थतीचा उपयोग पि म ेकडील आिथ क
गती प रघातील आिथ क वाढीम य े का होत नाही ह े प कर यासाठी वापरला :
औपचा रक वात ं यानंतरही, वसाहती काय मांनी प रघाला कमोिडटी च ेन ारे
आंतररा ीय बाजाराशी जोडण े सु च ठ ेवले. एकल कमी म ू यविध त व त ूंची िनया त
(क चा माल ). वसाहती -वसाहत स ंबध ह े जागितक भा ंडवलशाही या गितशीलत ेचे वैिश ्य
होते, केवळ प ूव -भांडवलशाही सा ा यवादी इितहासच नाही , तर ह े संबंध औपचा रक
वातं यानंतरही ितस या जगाला अधोगती दान करत रािह ले कारण थािनक ल ु पेन
बुजु आमुळे पूव या वसाहत ना त े िमळवण े अश य होत े. वसाहतीकराना न ंतरचे हे न व-
वसाहतीकरण कजा या वापरा ार े ही यव था मजब ूत करत े.
ँकने १९९० या दशकात जागितक इितहासाकड े सुधा रत ीकोनान े पाह यास
सु वात क ेली, जागितक - णाली िस ा ंत आिण बह त ेक ऑथ डॉ स ऐितहािसक आिण munotes.in
Page 73
आं े गुंडर ँक, समीर अमीन आिण
इमॅ युएल
वॉलर टाईन या ंचे योगदान
73 सै ांितक या या ंना खोलवर य ुरोस ि क हण ून नाकारल े. ँकने ५,००० वष जु या
यापार णालीवर स ंशोधन क ेले, दीघ कालीन आिथ क च ा ंब ल या या या प ूव या
अ यासाच े िच काढल े आिण िन कष काढला , िवशेष हणज े या या Reorient ( १९९८ )
या पु तकात , जागितक अथ यव था हजारो वषा पासून आिशया -क ि त होती आिण आता
या िदश ेने परत जात होत े. ँकने या या उ राधा त अस े ितपादन क ेले क पि म ेचे
अलीकडील यश ही प ूव कडील णभ ंगुरतेमुळे घडल ेली एक णभ ंगुर घटना आह े आिण
भांडवलशाही या िव ेषणा मक क पनान े याची ास ंिगकता याने गमावली आह े.
५.२.३ लॅिटन अम े रकेचा अ यास (Study on Latin America )
ँकने यापकपण े भावशाली ऑथ डॉ स मा स वादी िस ा ंत- याने लॅिटन अम े रका
अध -सरंजामी अव थ ेत आह े असे वग क ृत केले- आिण पा ा य -क ि त आध ुिनक करण
िस ांत या दो ही िव य ुि वाद क ेला, याम ुळे तथाकिथत “ितसर े जग” म ये िवकासाचा
अभाव िदस ून आला . अपूण “आधुिनक करण ” आिण अप ुरे िकंवा मागास भा ंडवलशाही
सं थांचे या या अिभजात काया त लॅिटन अम े रकेतील भा ंडवलशाही आिण अिवकिसत
(१९६७ ). ँक या "अंडर-डे हलपम टचा िवकास " िस ांताम ये अस े हटल े गेले क
लॅिटन अम े रका स ु वातीपास ून अटला ंिटकम य े भांडवलशाही या िव तारा या चौकटीत
मोठ्या वसाहती श नी प रधीय श हणून वापर ला आहे.
५.२.४ याचा म ृ यू (His Death )
ँकने डझनभर भाषा ंम ये ३५ ह न अिधक प ु तके आिण श ेकडो ल ेख कािशत क े यानंतर
२३ एि ल २००५ रोजी ल झ बग म ये ँकचे िनधन झाल े. अवल ंिब व आिण जागितक -
णाली िस ा ंतातील या ं या योगदानाम ुळे मानवव ंशशा , समाजशा , राजक य
अथ शा आिण म ु धम शा ातील अन ेकांवर प रणाम झाला . यांचा अ ंितम
बह िव ाशाखीय अ यास काय म, जो या ं या म ृ यूमुळे कमी झाला होता , हा इितहास
आिण आध ुिनक सामािजक िस ा ंतातील य ुरोस ि झमच े िवघटन कर याचा मह वाका ं ी
य न होता . ँक हे एक सामािजक काय कत आिण िश णत होत े. यांना या ं या
पा तेची मा यता कधीच िमळाली नाही - तरीही या ंचे संशोधन अस ं य िववादा ंना ज म
देत राहील .
५.२.५ टीका (Criticism )
ँकवर टीका क ेली जा ते क , यांनी भा ंडवलशाहीची प या या िदली नाही. यांनी
औ ोिगक करण ही ि या हण ून प क ेली नाही , अशी टीकाही या ं यावर हो ते.
महानगर िवकिसत आिण िवकास ंशील संबंध प कर यात या ंनी वतःला मया िदत क ेले.
रा याची भ ूिमका आिण मह व यावरही या ंनी फारशी चचा केलेली नाही .
तुमची गती तपासा (Check Your Progress )
१. ए.जी . ँकचे अवल ंिब व िस ा ंत काही ओळ म य े प करा ?
२. ए.जी. ँक िस ा ंतावरील टीक ेची चचा करा?
munotes.in
Page 74
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
74 ५.३ समीर अमीन (Samir Amin )
५.३.१ च र (Biography )
समीर अमीनचा ज म इिज मधील क ैरो येथे दो ही डॉ टर , इिजि शय न वडील आिण च
आईसह झाला . उ र इिज या पोट सईडम य े, तो मोठा झाला िजथ े यान े च
लायसीम य े भाग घ ेतला, सन १९४७ म ये यांना पदवी ा झाली . यानंतर अमीनन े
गिणताचा अ यास कर यासाठी प ॅ रसमधील लाइसी ह ेनरी चत ुथ येथे आिण काय ाचा
अ यास कर यासाठी प ॅ रसमधील इि टट ्यूट डी'ट्यूड पॉिलिट सम य े वेश घेतला.
अथ शा ाचा तो मानक माग होता. यांनी पीएचडी कर याप ूव १९५२ म ये रा यशा ाच े
माणप आिण १९५३ म ये कायदा आिण अथ शा परवाना िमळवला . यांनी अथ शा
िवषयात १९५६ म ये Institut de Statistiques de l'Université de Paris कडून
सांि यक माणप िमळवल े. जून १९५७ अमीन यांनी अथ शा ात िवषयात पीएच .डी.
पदवी स ंपादन क ेली.
जून १९५७ म ये, अमीन या ंनी मॉ रस बाय या अ ंतग त आिण ँकोइस प ेरॉ स या ं या
अित र माग दश नाने अथ शा ात डॉ टर ेट िमळवली . एक िव ाथ हण ून, अमीनन े
आपला बराचसा व ेळ िविवध िव ाथ चळवळ म य े एक लढाऊ य हणून घालवला .
१९४९ ते १९५३ पय त, journal Étudiants Anticolonialistes हे कािशत
कर यास मदत क ेली. तो आि क े या ग हिन ग एिलट या भिव यातील अन ेक सद या ंना
भेटला.
१९५७ ते १९६० पय त, अमीन या ंनी इिजि शयन सरकारसाठी आिथ क िवकासा या
मुद् ांवर कैरोम य े काम क ेले, यानंतर त े माली या बामाको य ेथे गेले, िजथे ते मािलयन
िनयोजन म ं ालयाच े स लागार होत े (१९६० -१९६३ ). सन १९६३ म ये ते डाकार ,
सेनेगल य ेथे गेले, िजथे यांनी इि टट ्यूट आि कन डी ड े हलपम ट इकोनॉिमक एट डी
लॅिनिफक ेशन (IDEP) येथे फेलोिशप (१९६३ -१९७० ) घेतली. ते IDEP ( १९७० -
१९८० ) म ये संचालक बनल े आिण यान ंतर या ंना थड व ड फोरम (१९८० ) चे
संचालक हण ून िनय ु कर यात आल े. अमीन या ंनी अन ेक वेळा पॉिटयस , डाकार आिण
पॅ रसम य े ा यापक हण ून अ यापन काय केले.
५.३.२ काय (Works )
सा ा यवाद आिण असमान िवकास , भांडवलशाहीच े पे टस : स या या बौि क फ ॅशनची
टीका, अ चिलत भा ंडवलशाही : समकालीन राजकारण आिण जागितक िवकार , आिण
िलबरल हायरस ह े समीर अमीन या ं या काही ल ेखन आह ेत. ऑ टोबर २००६ म ये,
यांचे सं मरण कािशत झाल े. जागितक तरावर जमा करण े: अ ि िटक ऑफ द िथअरी
ऑफ अ ंडरडे हलपम ट हा या ंचा इं जीम य े १९७४ म ये कािशत झाल ेला ब ंध होता .
जगातील बह ता ंश अिवकिसतता थ ेट भा ंडवलशाही अथ यव थ े या काय प तीम ुळे
झा याचा दावा करणारा हा पिहला मोठा अ यास होता .
munotes.in
Page 75
आं े गुंडर ँक, समीर अमीन आिण
इमॅ युएल
वॉलर टाईन या ंचे योगदान
75 यांनी दावा क ेला क ह े ुवीकरण गरीबा ंकडून ीम ंत देशांपय त नफा ह ता ंतरणाचा
प रणाम आह े, जे औ ोिगक अथ यव थ ेतील स ंभा य अ प-उपभोग सम या दूर कर यास
मदत करत े जे औ ोिगक जगाला उ च पगार द े यास िक ंवा ाहका ंना कमी िक ंमती द ेऊ
कर याची परवानगी द ेते जर श य अस ेल तर कामा या म ू याचा म िस ा ंत केवळ
रा ीय तरावर लाग ू केला गेला.
५.३.३ अवल ंबन िस ा ंत - म बाजाराच े शोषण (Dependency Theory –
Exploitation of Labour Market )
अमीन या ंचे अ यासाच े एकक हण ून जागितक अथ यव थ ेवर ल क ि त क ेले हणज े
जागितक मज ुरी आिण िक ंमतीतील असमानता ंचे मू य मा स वादी कामगार िस ा ंता या
संदभा त प करण े. याची न ंतरची काशन े (जसे क अ च िलत भा ंडवलशाही आिण
अमे रकन वच वा या पलीकड े), ११ स ट बर २००१ नंतर सा ा यवादी य ेयांवर आिण
िवशेषत: अमे रके या वच ववादी आका ं ांवर टीका कर यासाठी या ितम ेवर आधा रत
आहेत. बँिकंग, नैसिग क संसाधन े, मीिडया आिण श े िनिम ती, जे िवकसनशील रा ा ंना
िवषमत ेने नुकसान करतात .
दीघ कालावधीत उ च प रघाची आयात , भांडवली आयात ह े जागितक यव थ ेतील
प रघा ं या भ ूिमके या आधीच अि त वात असल े या स ंरचना मक िवक ृतीचा प रणाम
आहे, हणज े अपुरे थािनक अ न उ पादन , थािनक नोकरशाह चा जा त खच ,
उ प ना या िवतरणातील बदला ंसह जलद शहरीकरण . थािनक अिभजात वगा चा फायदा
( दश न भाव ), अपुरी वाढ आिण जागितक अथ यव थ ेतील स ंरचना मक अस ंतुलन.
प रणामी , अिमन हणतात , प रधीय भा ंडवलशाहीचा इितहास अ पकालीन "चम कार "
तसेच दीघ कालीन अडथळ े, त धता आिण अगदी हा साने भरल ेला आह े.
समीर अमीन या ंनी 'सा ा यवाद आिण असमान िवकास ' या प ु तकात अवल ंिब व
िस ांताब ल िलिहल े आहे. क पना प कर यासाठी या ंनी दोन स ंक पना वापर या
आहेत हणज े, कोर (िवकिसत ) आिण प रघ (अवकिसत ). अिवकिसत द ेशांचा व त
क चा माल िवकिसत द ेश वापरत आह ेत. दुसरीकड े, पूण झाल ेले देश िवकिसत द ेशांकडून
उ च िकमतीत माल द ेत आह ेत. प रणामी , िवकिसत द ेशांम ये दरडोई उ प न अिधक
वाढते आिण अिवकिसत द ेशांम ये घटत े. तयार माल न ेहमी क या मालाप े ा जा त
िकमतीत िवकला जातो . लेज पॅकेटचे उदाहरण घ ेऊन ह े घेऊ. शेतकरी बटाट ्याचा एक
तुकडा १०० पया ं या िक ंमतीतही िवकत नाही . २५ पैसे, तथािप , एका प ॅकेटची िक ंमत
१० पया ंपे ा जा त आह े. दुसरे उदाहरण हणज े टोमॅटोपास ून बनवल े जाणार े केचप.
केचपची बाटली तयार कर यासाठी काही टोम ॅटो आव यक आह ेत; तथािप , ते १० . पे ा
जा त िवकल े जाते. १०० पीनट बटर सार या उ पादना ंसह आिण इतर अन ेक गो ी याची
उदाहरण े आह ेत. प रघीय द ेश नेहमीच परक य मदतीवर अवल ंबून असतात . प रघीय
देशांम ये वेतन न ेहमीच कमी असत े. प रघीय द ेशांनी आयोिजत क ेलेली सामािजक चळवळ
नेहमीच दाबली जात े. प रधीय व त ू नेहमी ा थिमक व त ूंची िनिम ती करत असतात आिण
ीमंत देश तयार झाल ेली वाढ िनमा ण करतात . संरचना मक असमतोल आिण
राजकारणाचा फायदा म ूळ देश घेतात. munotes.in
Page 76
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
76 ५.३.४ टीका (Criticism )
काही द ेशांनी वतः िवकिसत क ेले या मानवी , सामािजक आिण सा ं कृितक घटका ंवर
यांनी ल क ि त क ेले नाही, अशी टीका क ेली जात े. समी का ंनी अस ेही नम ूद केले आहे
क , प रघीय द ेशांनी या ं या स ंसाधना ंचा यो य वापर क ेला तर त े िवकिसत द ेश देखील
होऊ शकतात . तर, कुठेतरी त े वतः बळी हो याऐवजी यांचे उ थान होऊ शकत े. अशी
रचना िनमा ण करणा या ख ु या बाजार आिण मु यापारा या भ ूिमकेला िस ा ंतात दोष
देताना िदसत नाही .
अिमन या म िस ा ंतावर आिण उपभोगवादी िस ा ंतावर अवल ंबून रािह यान े याचा
िव ेषणा मक ि कोन मया िदत झाला आह े. यांनी सव समाव ेशक ऐितहािसक भौितकवादी
ीकोनाला अन ुमती द ेऊनही अिधक सा धे भिव यवाणी कर यास व ृ केले आह े.
तरीस ु ा, िनयो लािसकल समतोल ा प आिण सा ा यवादी क पा ंवरील या या
टीकेला ब याच काळापास ून अथ शा आिण सामािजक शा ा ंनी अन ेक िभ न
सै ांितक िवचारा ंना सामील क ेले आहे.
तुमची गती तपासा (Check Your Progress )
१. अमीन या ंनी चचा के या माण े िमक बाजारा या शोषणािवषयीची त ुमची समज प
करा?
२. अमीन या िस ा ंतावर टीक ेची चचा करा?
५.४ इमॅ युएल वॉलर टाईन ( Immanuel Wallerstein )
५.४.१ च र (Biography )
ि तीय िव य ु ानंतर या काळात (१९३९ - १९४५ ) इमॅ युएल वॉलर टीन ह े सवा त
मह वाच े आिण उ पादक अम े रकन समाजशा होत े. यांनी य ूयॉक शहरातील
कोलंिबया िव ापीठात ून बी.ए. 1951 १९५१ म ये, १९५४ म ये M.A. आिण Ph.D.
१९५९ म ये संपािदत क ेली. वॉलर टीन या ंनी याच िव ािपठात समा जशा ाच े सहा यक
ा यापक हण ून सु वाती या काळात म ु य व े राजक य समाजशा हण ून काय केले.
यांनी द ेशात े ीय काय करत असताना , आि कन वात ं य चळवळ मधील या या
अनुभवाम ुळे याला सामािजक िवचारव ंत ँट्झ फॅनॉन (१९२५ -१९६१ ) यांना भेटायला
िमळाल े. १९५० या दशका या उ राधा त आिण १९६० या दशका या स ु वाती या
काळात आि कन महा ीपला राजक य आिण ा ंितकारी क ृतीमुळे वॉलर टाईनला रा -
रा य िव ेषणाच े वैध एकक हण ून पुनिव चार कर यास भाग पाडल े, िवशेषत: या
देशांम ये अशा सं था दीघ कालीन वसाहतवाद आिण सा ा यवादाच े प उपउ पादन
होते. वॉलर टीनन े िव ा या ना १९६० या उ राधा त ि हएतनामिवरोधी य ु ात (१९५७ -
१९७५ ) िव ापीठ शासनािवरोधात िनदश ने केली, प रणामी या ंचे िव ापीठ य ुिन हिस टी
इन टम इल (१९६९ ) झाले आिण कोल ंिबया सोड याचा या ंचा िनण य मॉि यल या
मॅकिगल िव ापीठातील समाजशा िवभागात ा यापक हण ून अ यापन क ेले. तेथे
असताना , यांनी द मॉडन व ड -िस टम (१९७४ ) चे पिहल े पु तक िलिहल े, ते तेरा munotes.in
Page 77
आं े गुंडर ँक, समीर अमीन आिण
इमॅ युएल
वॉलर टाईन या ंचे योगदान
77 भाषांम ये अनुवािदत क ेले गेले. च आिथ क इितहासकार फना ड ॉड ेल यां या (१९०२ -
१९८५ ) ऐितहािसक ि य े या दीघ कालीन ीकोनान े भािवत झाल े.
५.४.२ जागितक णाली िस ा ंत ( World Systems Theory )
अकरा या शतकातील "जागितक - णाली " म ये Silk Route हा म ुख कळीचा म ु ा होता
आिण र ेशीम मागा वरील रा े आंतररा ीय उ ोग आिण यापारातील म ुख कलाकार
होते. आज या गत स ं ेषण आिण वाहत ूक तं ानाम ुळे, जवळजवळ य ेक सं कृती
आता क या मालाचा प ुरवठादार , उ पादक िक ंवा ाहक हण ून जागितक णालीचा
सद य आह े.
इमॅ युएल वॉलर टी न यांनी जागितक णाली िस ा ंत हा कोर , प रघ आिण अध -प रघ या
तीन- तरीय पदान ु मासह तयार क ेला होता . जागितक णाली िस ा ंतानुसार, एक
जागितक आिथ क यव था आह े, यात काही द ेश सम ृ होतात तर काही शोिषत
असतात . मु य द ेश भांडवलदार द ेशांवर वच व गाजव त आह ेत जे प रघ द ेशांमधून कामगार
आिण क ची संसाधन े ह पार करतात . प रघा बाह ेरील द ेश िवकिसत देशांकडून िनधीवर
अवल ंबून असतात तस ेच या या उधोगा ंची अव था िह अिवकिसत व पात असत े.
अध परीघाबाह ेरील द ेशांम ये कोर आिण प रघ दो हीची व ैिश ्ये आहेत. "कोर" हा श द
बळ भा ंडवलदार द ेशांना स ूिचत करतो ज े कामगार आिण क या प ुरवठ्यासाठी
प रघाबाह ेरील द ेशांचे शोषण करतात . अध परीघाबाह ेरील द ेशांम ये कोर आिण प रघ
दो हीच े गुणधम असतात यात ून जागितक यव थ ेचे व प समज ून घेता येते.
जागितक णाली िस ा ंत, अवल ंिब व िस ांता माण े, असे सूिचत करत े क ीम ंत देश
इतर द ेशां या लोकस ं येचा फायदा घ ेतात आिण या ंचे शोषण करतात . अवल ंिब व
िस ांता या उलट , हे मॉडेल जागितक यव थ ेतील िन न दजा या रा ा ंना िमळणार े
माफक फायद े मा य करत े. हा िस ा ंत समाजशा इम ॅ युएल वॉलर टीन या ंनी िवकिसत
केला होता , जो असा दावा करतो क , एखा ा द ेशाला भा ंडवलशाही जागितक यव थ ेत
कसे समाकिलत क ेले जाते, या द ेशा या अथ यव थ ेचा िवकास यावर कसा प रणाम होतो .
वॉलर टाईन या मत े, आंतररा ीय आिथ क णाली तीन कार या द ेशांम ये िवभागली
गेली आह े: कोर, अध प रघ आिण प रघ . मु य द ेश (उदा., युनायटेड टेट्स, जपान आिण
जम नी) हे औ ोिगक करण आिण शहरीकरणा या उ च पातळीसह शि शाली
भांडवलशाही रा े आहेत. मु य रा े भांडवल-क ि त आह ेत, उ च व ेतन आिण उ च -तं
उ पादन ि या आिण कामगारा ंचे शोषण आिण जबरद तीच े तर कमी आहेत. प रघीय
रा े (उदा., दि ण अम े रकेतील बह त ेक आि कन आिण कमी उ प न असल ेले देश) कमी
औ ोिगक आिण शहरीक ृत आह ेत आिण भा ंडवलासाठी म ु य द ेशांवर अवल ंबून असतात .
बह तांश प रघीय रा े कृषी धान आह ेत, िजथे सा रत ेचे माण कमी आह े याबरोबरच
िव सनीय इ ंटरनेट कन ेि टि हटीचा अभाव आह े. दि ण को रया , तैवान, मेि सको ,
ाझील , भारत, नायज े रया आिण दि ण आि का ह े अध प रघीय देश आह ेत जे कोर munotes.in
Page 78
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
78 देशांपे ा कमी िवकिसत आह ेत परंतु प रघीय द ेशांपे ा अिधक िवकिसत आहेत. ते कोर
आिण प रघामधील बफर हण ून काम करतात .
मु य िवकिसत रा े जगातील बह ता ंश पैसा आिण त ं ान आिण जागितक यापार आिण
आिथ क करारा ंवर िनय ं ण ठ ेवतात. ते सां कृितक क हण ून देखील काम करतात ,
कलाकार आिण िवचारव ंतांना आकिष त करतात . मु य िव किसत द ेश म आिण
पुरवठ्यासाठी प रघीय द ेशांवर अवल ंबून असतात . मु य रा े अध प रिघय आिण प रघीय
दो ही द ेश वापरतात , या माण े अध प रिघय द ेश अध प रिघय आिण प रघीय दो ही द ेश
वापरतात . कोर रा ा ंम ये कमी खचा त क च े खिनज काढल े जातात . ते प रघीय रा ा ं ारे
िनया त केले या क ृषी व त ूंची बाजारभावाप े ा वत ं िकंमत द ेखील िनि त क शकतात ,
याम ुळे लहान श ेतकरी म आिण खतासाठी िनधी या कमतरत ेमुळे यांची शेती सोड ून
देतात. प रिघय द ेशांतील ीम ंतांना गरीब कामगारा ं या माचा आिण म ु य द ेशा या
भांडवलदारा ंशी या ं या आिथ क संबंधांचा फायदा होतो .
५.४.३ टीका ( Criticism )
काही िव ाना ंनी टीका क ेली आह े कारण या िस ा ंताने सां कृितक बदलाकड े दुल केले
गेले आह े आिण आिथ क ि य ेला अिधक मह व िदल े गेले आह े. काहीजण याला
युरोसे ीझम (वसाहतक ी) ि कोन हण ून पाहतात . या िस ा ंताम य े समाजवादी
देशांकडे दुल केले गेले आहे तथािप , आधुिनक भा ंडवलशाहीत ून जात असल ेले देश केवळ
यांचे द तऐवजीकरण क ेले गेलेले आहेत.
५.५ सारांश (Summary )
हा अ याय अिवकिसत द ेशांब ल भ ेदभाव समज ून घे या या म ूलभूत िवषया ंपैक एक आह े.
या म य े ाम ु यान े क या मालाच े उ खनन , िवकिसत द ेशां ारे अनुकूल धोरण े
यासार या ि य े ारे यांचे शोषण क ेले जात आह े हे प करत े. ए जी ँक, वॉलर टीन
आिण समीर अमीन या तीन िवचारव ंतांची येथे चचा झाली आह े. या सव िवचारवंतांनी काही
संक पना वाप न या ंचा ीकोन प क ेला आह े. उदाहरणाथ - ँक महानगर
(िवकिसत द ेश) आिण उप ह (िवकिसत द ेशांतग त) वापरतो , समीर अमीन कोर प रघ
वापरतो आिण वॉलर टीन कोर (िवकिसत ), अध प रघ (म य) आिण प रघ (िवकिसत
अंतग त) देश वापरतो . एक कार े, या करणा ार े भूराजनीतीच े व प प क ेले गेले आहे
जे जागितक करणाम ुळे अिधक गत झाल े आहे.
तुमची गती तपासा (Check Your Progress )
१. जागितक णाली िस ा ंता या स ंदभा त मु य क पना प करा .
२. जागितक णाली िस ा ंतावरील टीक ेची चचा करा.
munotes.in
Page 79
आं े गुंडर ँक, समीर अमीन आिण
इमॅ युएल
वॉलर टाईन या ंचे योगदान
79 ५.६ (Questions )
१. वॉलर टीनचा िस ा ंत थोड यात प करा .
२. समीर अमीन या ंचे योगदान आिण या ं या िस ा ंताब ल िलहा .
३. ए.जी. ँकने िदलेला िस ा ंत प करा .
५.७ संदभ (References)
1 Oliverio, A., & Lauderdale, P. (2015). T he World System According
to Andre Gunder Frank: Hegemony and Domination. Journal of
World -Systems Research , 21(1), 184.
1 "Frank, Andre Gund er ." International Encyclopedia of the Social
Sciences . . Encyclopedia.com. September 23, 2021,
.
1 https://wapescholar.pure.elsevier.com/en/persons/samir -amin
1 Wallerstein, Imman uel ." International Encyclopedia of the Social
Sciences. . Retrieved September 22, 2021, from Encyclopedia.com
1 World -Systems Theory. (2021, February 20).
https://socialsci.lib retexts.org/@go/page/8190
munotes.in
Page 80
80 ६अ
िवकासो र िस ा ंत - शोध हणून िवकास –
POST DEVELOPMENT THEORY –
DEVELOPMENT AS DISCOURSE –
आटु रो ए कोबार (Arturo Escobar)
वु फगँग सचस (Wolfgang Sachs)
करण रचना (Unit Structure)
६अ .० उि े (Objectives)
६अ.१ िवकासो र िस ांत – प रचय (Post -development Theory - Introduction)
६अ.२ आटु रो ए कोबार (Arturo Escobar)
६अ.३ वु फगँग सॅ स (Wolfgang Sachs)
६अ.४ िन कष (Conclusion)
६अ.५ सारांश (Summary)
६अ.६ (Questions)
६अ.७ संदभ (References)
६अ.० उि े (Obje ctives)
िवकास िस ांताम य े िवचार वाह हणून िवकासो र संक पना समजून घेणे.
िवकासो र िस ांतकारा ंचे योगदान आिण यांचे 'िवकास ' यांचे समी ण तपासण े.
६अ.१ िवकासो र िस ा ंत – प रचय (Post -development Theory -
Introduction)
िवकासो र िस ांत हा समकालीन िवकास अ यासातील िवचारा ं या सवा त आकष क
आिण वाद त े ांपैक एक आहे. १९९० या दशकात सािह याचा हा भाग मुख झाला.
यानंतर याने भयंकर वाद िनमा ण केला आिण सकारा मक आिण नकारा मक मागा ने ल
वेधले. िवकास -नंतरची सं ा िवकास िस ांताम य े िवचारा ंचा पंथ/ वाह मानली जाते, जी
'िवकासा या ' क पन ेवर टीका दान करतो. या िस ांताचे एक वेगळे वैिश ्य हणज े यांनी munotes.in
Page 81
िवकासो र िस ांत –
शोध हणून िवकास
81 मागील िवकास िस ांत आिण सराव नाकारला आिण िवकास उप मा ंनी चांग याप े ा
जा त नुकसान केले असे यांचे मत आहे. या क पन े या पलीकड े िवचार आिण कृती
कर याच े पया यी माग दान करणे आिण ो साहन देणे आपस ूक घडत े. काही माणात ,
अवल ंिब व िस ांत हा िवकासो र िस ांताचा अ दूत मानला जाऊ शकतो . तथािप ,
परावल ंबन िस ांताला िवकासो र िस ांतापास ून वेगळे करणारी गो हणज े ती
आधुिनकत ेची टीका दान करते.
इ हान इिलच (१९७९ ), गु तावो ए टेवा (१९८७ ), वु फगॅंग सॅ स (१९९२ ), आटु रो
ए कोबार (१९९५ ) आिण मािजदराहन ेमा (१९९७ ) यांनी िदले या िवकास समी का ंसह
१९८० या दशकात िवकासो र िस ांत काय होईल याची पिहली उदाहरण े उदयास
आली. इतर यात िव ाना ंनाही पो ट-डे हलपम टचा भाग हणून पािहल े जाते, जसे क ,
वंदना िशवा (१९८९ ), िग बट र ट (१९९७ ), सज लातौच े (१९९३ ) आिण इतर. अनेक
पो ट डे हलपम ट लेखकांनी लोबल साउथमधील वदेशी आिण सामािजक चळवळ म य े
सहकाय केले आहे. करणातील एक मु ा हणज े ए कोबार याने ' ोसेसो डी
कॉमुिनडेडेस ने ास डी कोलंिबया' ( लॅक क युिनटी ऑफ कोलंिबया) वर काम केले आहे
आिण ए टेवा यांनी मेि सकोम य े झापािट टा आिण इतरांबरोबर काम केले आहे.
Zapatistas बंड मेि सको म ये वदेशी लोकां या ह का ंसाठी लढले.
िवकासो र िव ाना ंचे उ ी हणज े 'शीतय ु ात उ वल ेली िवचारधारा हणून िवकास
उघड करणे आिण अशा कार े पया यांचा माग मोकळा करणे. िवकासो र िस ांत हणज े
िवचारव ंतां या मते, पि मेकडून ि तीय िव य ु ानंतर या काळात 'अिवकिसत ' शोध
लावला गेला होता, जेणेक न जागितक दि ण ेला समाजवादा या धमक ची जािहरात
कर यासाठी आिण आिथ क िव ताराला कायद ेशीरपणा दे यासाठी भौितक सुधारणा ंचे
आ ासन िदले जाईल . पाि मा यांनी असा युि वाद केला क गरीब देश गुंतवणूक,
तं ानाच े ह तांतरण आिण पाि मा य देशां ारे दान केले या 'िवकास ' त ां ारे एकि त
येऊ शकतील . पो ट डे हलपम ट िस ांतवा ा ंनी या ि कोनाला युरोसे ीक हणून
नाकारल े, कारण यामुळे िविवध सं कृत म य े राह याच े असं य माग पाि मा य औ ोिगक
भांडवलदार देशां या पावलांवर पाऊल टाक या या िदश ेने कमी होतात . नॉन-वे टन 'इतर'
फ मागास आिण कमी िवकिसत हणून पािहल े गेले.
तथािप , काही दशका ंनंतर, िवसा या शतका या अखेरीस, िवकासो र िस ांतकारा ंनी असा
दावा केला क 'िवकासाच े' युग संपत आहे. हे अनेक कारणा ंमुळे असू शकते. िवकिसत
जीवनश ैलीने पया वरणीय िवनाशाची सम या आणली आहे. पया वरणीय संकटाम ुळे िवकास
क पा या वैधता आिण वांछनीयत ेवर शंका िनमा ण झाली आहे. िवकिसत जगान े
अनुभवलेली आणखी एक सम या िवकिसत े ां या सामािजक -सां कृितक वैिश ्यांशी
संबंिधत आहे. लॅटॉचन े पि मला 'एक अवैयि क मशीन व भावना , िवरिहत आ मा ' हणून
संबोधल े आहे कारण पि म आ याि मक उजाडपणा , िनरथ क काम, वृ ांकडे केलेले
दुल आिण असुरि तता यासार या सम या ंनी त आहे.
munotes.in
Page 82
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
82 िवकासा या आिण गती या पाि मा य िवचारा ं या या टीकेमुळे िवकासा या पया याचा
उदय झाला. िविवधता , िवकासो र िस ांतकारा ंसाठी, एक मालम ा आहे. जोपय त
िविवधता आहे तोपय त जग याच े पया यी माग प आहेत. हे िस ांतवादी वतःला
‘ थािनक ’ र क मानतात . यां या िविवधत े या बचावा या अनुषंगाने बरेच लोक 'जागितक
उपाय' ला िवरोध करतात कारण असे उपाय सामा यतः अधोगत ि कोन घेतात आिण
देशा या िविश त ेकडे दुल करतात .
उ र िवकास िस ांत या या टीकेिशवाय नाही. कॉि ज (१९९८ ), Nanda नंदा
(१९९९ ), नेदरवीन पीटरस े (2000) सार या िव ाना ंनी िविवध तरांव न िवकासो र
ि कोनाला आ हान िदले आहे. समी ेचे ठळक वैिश ्य हणज े िवकासान ंतरचा िस ांत
थािनक समुदाय आिण सां कृितक परंपरांना क पनार य करतो , सां कृितक
सापे तावादा ार े जाचक संरचनांना वैध बनवतो आिण पु हा जागितक दि ण ेतील लोकांना
राह याच े माग िलह न देतो.
उ र िवकास िस ांत भूतकाळातील िवकास िस ांत आिण अ यासाचा एक उपयु आिण
िवचार करायला लावणारी टीका दान करतो . या या कमकुवतपणा असूनही, िवकासो र
िस ांत केवळ िवकास िस ांताम य े रस घेणा या ंसाठीच नाही, तर भांडवलदार , औ ोिगक
जीवनप तीचा पया य िवचार कर यास इ छुक असणा या ंसाठी देखील यो य आहे, जो
आतापय त आदश आिण इ आहे आिण यासाठी सवा नी य न केले पािहज ेत.
खालील िवभाग दोन उ र िवकास िस ांत िव ाना ंशी संबंिधत आहे: आटु रो ए कोबार
आिण वु फगँग सॅ स.
६अ .२ आटु रो ए कोबार (Arturo Escobar)
ए कोबार या क पना यां या 'एनकाउ ंट रंग डे हलपम ट' (१९९५ ) या पु तकात चांग या
कार े मांड या गे या आहेत, यात मु य वाहातील िवकास अथ शा आिण िवकास
कलाकार आिण सं थांचे िव ेषण केले गेले. िवकासाला पािठंबा देणा या पा ा य िवचारा ंची
टीका हणून या पु तकाकड े पािहल े गेले. हे या िवचाराभोवती िवकिसत झाले क
"िवकासाच े वचन आिण धोरण या या उलट प रि थती िनमा ण करते जी मोठ्या
माणावर अिवकिसत , गरीब, शोषण आिण दडपशाही " अशी असत े. ए कोबार असा
युि वाद करतो क "िवकासाची या या करणार े तीन अ " आहेत: याचे ानाच े कार;
श ची णाली जी या या सरावाच े िनयमन करते; आिण या वचना ार े आ मिनभ रतेचे
व प प होते.
ए कोबार "दा र ्याचे सम यािनवारण " यावर ल क ि त करतो , याचा तो ि तीय
िव य ु ानंतर या सु वाती या काळापास ून आजपय त या िवकासा या वचना या
मजबुतीकरणाचा प रणाम आहे. िवकासाची क पना दोन मा यमा ं ारे वापर यात आली : 1)
िवकास ानाच े यावसाियकरण , 2) िवकास प त च े सं था मककरण . भांडवलशाही या munotes.in
Page 83
िवकासो र िस ांत –
शोध हणून िवकास
83 िनिम ती ार े प तशीरपण े कमकुवत करणे अप रहाय होते. अपु या उ प ना या सम य ेवर
एकमेव उपाय हणून आिथ क वाढ अपेि त होती. या सवा मुळे, लोक व, मानवी संसाधन े
समीकरणात ून वगळली गेली.
"िवकास होता - आिण बह तांश भागांसाठी चालू आहे - एक अधोगत , एथोस ेि क आिण
टे नो ॅिटक ि को न." यांनी नेपाळमधील समुदायांम ये आिण पापुआ यू िगनी या
गपुणांतील िवकासाची उदाहरण े िदली. िवकासाची चकमक दाखवली आिण प केले क
िवसंवादी सम पीकरण " ितिनधी वाच े हेजेमोिनक व प हणून या या यशाची
गु िक ली " कशी होती.
ए कोबार या मते, पि मेकडील ितस या जगातील ग रबी या सोयी कर "शोधा" या
तुलनेत िवकास थोडा अिधक आहे. यामुळे पि मेला वसाहतीन ंतर या काळात नैितक
आिण सां कृितक े ता पु हा मांडता येईल आिण चालू ठेवता येईल.
ए कोबारन े नमूद केले क , “कदािचत दुसरी कोणतीही क पना इतक कपटी न हती,‘
िवकास ’ या क पन ेइतक इतर कोणतीही क पना िततक असमथ नीय नाही. यां या मते
िवकास ही एक वैचा रक िनया त तसेच सां कृितक सा ा यवादाची कृती अटळ होती.
अ यंत तांि क भाषेचा वापर आिण िनकष आिण मूळ मू यांचा प वापर के याने,
िवकासान े सां कृितक सा ा यवादाच े प धारण केले जे गरीब देश क शकत न हत े,
िकंवा यां याकड े ितकार कर याच े साधन न हत े.
िमशेल फौकॉ ट ते एडवड सैद यां या भावा ंवर िट पणी क न , ए कोबारच े युि वाद
अ यंत अ याध ुिनक प तीन े िवकिसत झाले आहेत. या भावा ंपैक पिहला च त व
िमशेल फौकॉ ट होता याची क पना होती क श ही केवळ ीमंत, साम य वान य
इतरांवर िनयं ण ठेवणारी गो नाही, परंतु आपण या गो ी करतो या ार े आिण इतरां ारे
मदत केली जाते - अगदी इतरांना मदत वाढव यासार या गो ी. ए कोबा र ' ान
कारा ं ारे' िवकास कसा चालतो याब ल बोलतो . तो कोण या प तीन े िवकास काया ची
यं णा दाखवतो . हे ामीण आिण शा त िवकास आिण मिहला आिण िवकास यासार या
िविश े ात ान आिण श या प तशीर उ पादना ार े काय करते.
ए कोबारन े पॅलेि टनी सािहि यक िस ांतकार एडवड सैद आिण "ओ रए ंटिलझम " या
संक पन े या या या िव ेषणाव न देखील काढल े. सईदन े हे दाखव ून िदले होते क
पि म कसे ओ रए ंटला िवदेशी आिण मोहक बनवत े, जे याच वेळी धोकादायक आहे. हे
इतर लोक आिण िठकाणा ंचे केवळ िनि य वण न न हत े, परंतु या िठकाणा ं या
क पनार य उ पादनासाठी म यवत होते. हे ल िगकत ेशी संबंिधत अितर ेक थळे हणून
बांधले गेले होते, उदाहरणाथ , िकंवा याउलट स यत े या काही मूलभूत मू यांची कमतरता
हणून. प रि थती सुधार याचा एकमेव माग हणज े िवकास . हणूनच शेवटी पाि मा य
लोकांनी यां या वतः या वाथा साठी आिण फाय ासाठी उव रत जगाच े यव थापन
कर याचा माग ि वकारला , याम ुळे गरीब लोकांना यां या भिव यासाठी ीमंत लोक
क पना क शकल े. munotes.in
Page 84
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
84 िवकासो र िव ान अंशतः 'डे हलपम ट ॅगनला मार यात ' यश वी झाले आहेत, परंतु
ए कोबार कबूल करतो क िवकास न कर याची ि या "मंद आिण वेदनादायक आहे"
आिण "कोणत ेही सोपे उपाय नाहीत ". यांनी ितस या जगातील सामािजक चळवळ या
संदभा त पया यी प त चा अवल ंब कसा करायचा हे सांगताना ितिनिध व आिण
िवकासानंतर या राजवटीच े वण न केले आहे. यां या मते, लॅिटन अमे रकेत 'संक रत
सं कृती' हे सां कृितक पु ीकरणाच े एक कार आहेत. ते पारंपा रक सं कृत ना
आधुिनकत े या संकटा या दर यान यां या प रवत नशील य तत े ारे िटकून राह देतात.
तो भ य पया यी मॉडेल िकंवा रणनीती दान करत नाही. याऐवजी तो पुनिव चार, पया यी
प ती आिण थािनक सेिटं जम य े ितिनिध व पु हा शोध याची मागणी करतो . हे
संकरीतकरण , सामूिहक कृती आिण राजक य एक ीकरणा या संदभा त ितिब ंिबत होते.
"ए काऊ ंट रंग डे हलपम ट" ारे, ए कोबार यश वी र या एक वैचा रक ं तयार करते जे
िवकासाच े वचन तपासत े. हे उघड करते क िवकासान े शेवटी या सम या सोडव याचा
य न करीत होता या कशा िनमा ण के या. अडीच दशका ंपूव िलिहल ेले असल े तरी, हे
पु तक आज या काळाशी सुसंगत आहे कारण िवकासाचे बळ वचन अप रवित त
व पाच े आहे.
६अ.३ वु फगँग सचस (Wolfgang Sachs)
'द डे हलपम ट िड शनरी : ए गाईड टू नॉलेज अॅज पॉवर' हा जगातील सवा त यात
िवकासक वु फगँग सचस यांनी िलिहल े या लेखांचा एक उ कृ सं ह आहे. हे पु तक
ऐितहािसक आिण मानवव ंशशा ीय ि कोनात ून िवकासा या वचना या मु य
संक पना ंचे पुनरावलोकन करते, जे या या िविश पूवा हांवर काश टाकत े. लेखक
संक पना ंचे ऐितहािसक ्या अ चिलत आिण बौि क ्या िनज तुक करण हणून
मू यांकन करतात आिण हणूनच युरोसेि क व पा या संपूण िवकास क पन ेला िनरोप
दे याची िवनंती करतात . अशा कार े, या हावरील दोन तृतीयांश लोकांसाठी, 'िवकास '
श दाचा हा सकारा मक अथ - या या सामािजक बांधकामा या दोन शतका ंनंतर खोलवर
जल ेला आहे-'ते काहीही नाहीत ' याची भीषण आठवण आहे. ही एक अिन , अ य
ि थतीची आठवण आहे. यातून बाहेर पड यासाठी , यांना इतरां या अनुभवांचे आिण
व ना ंचे गुलाम बनणे आव यक आहे.
एका भयावह िनरी णान े हे पु तक सु होत े. वु फगॅंग सचसच े िनरी ण आहे क , “गे या
चाळीस वषा ना िवकासाच े वय हटल े जाऊ शकते. हे युग संपत आहे. याचा मृ यूलेख
िलिह याची वेळ आली आहे. ” हे पु तक िवकास हणून वग कृत केले या सव मानवी
ि याकलापा ंना आ हान देते. हा १९ िनबंधांचा एक अ ग य सं ह आहे, जो ि तीय
िव य ु ानंतर या िवकासा या वचना या मु य संक पना ंचा आढावा घेतो.
दुस या महायु ानंतर या काळात अमे रका आिथ क, ल करी आिण वैचा रक ्या सवा त
शि शाली रा य होते. इितहासात अभूतपूव अशी ही एक भयंकर आिण सतत उ पादक munotes.in
Page 85
िवकासो र िस ांत –
शोध हणून िवकास
85 मशीन होती. जग याची ितची े ि थती , तो उपिनव ेशिवरोधी वारसा आिण देशांतग त
तसेच आंतररा ी य संबंधांम ये उदारमतवादाची याची बांिधलक यामुळे याला जागितक
यासपीठावर एक आदश समाज सापडला . ते पिह या जगाच े िनिव वाद नेते होते आिण ते
िवकिसत समाजाच े मॉडेल बनले.
या या वैिश ्यपूण नाट्यमय मागा ने वु फगॅंग सॅ सने 20 जानेवारी१९४७ रोजी सु
झाले या या िविश ऐितहािसक कालावधीला "िवकासाच े युग" हण याचा ताव िदला,
जे हा अमे रकेचे त कालीन रा ा य हॅरी एस. मॅन यांनी आप या उ ाटना या
भाषणात घोिषत केले क आतापास ून दि ण गोलाध यांना "अिवकिसत े " हणून
संबोधल े जाईल - यां यासाठी , एक साहसी नवीन काय म, उपल ध कर यासाठी ,
आम या वै ािनक गतीच े फायद े आिण औ ोिगक गती केली जाईल . परदेशी न यासाठी
जु या सा ा यवाद -शोषण मॉडेलला आम या योजन ेत थान नाही, याचा यांनी पुन चार
केला. असे क न , याने िवकासाची पु हा या या केली आिण िवकास युग आिण
अमे रकन जागितक वच वा या युगाची सु वात केली आिण गिव उ र ह त ेप आिण
दि णी आ म-दया या दोह साठी सं ाना मक आधार दान केला.
मॅन या उ ाटनासह , दोन अ ज लोक अिवकिसत झाले आिण " यां या िविवधतेम ये ते
जे होते ते थांबले आिण इतरां या वा तवा या उलटे आरशात बदलल े गेले". ते हापास ून,
दि ण ेकडील देशांनी अिवकिसत नावा या अ य ि थतीत ून सुट याचा य न केला.
अथ शा आिण बाजारीकरणावर क ि त असल े या या अथा ने धोरणकत , योजनाकार ,
िश णत आिण तळागाळातील कामगारा ं या मनावर पकड घेतली.
जगा या दोन तृतीयांश लोकस ं येचा यूनगंड हणज े संघष , अधीनता आिण भेदभाव
जीवन . आंतररा ीय तरावरील नवीन मं हणज े 'संप ीच े पुनिव तरण' न करता
'जोखमीच े पुनिव तरण'. १९६० म ये उ रेकडील देश दि णेकडील देशांपे ा २० पट
आिण १९८० पय त ४६ पट ीमंत होते याव न हे िदसून येते.
हे पु तक 'लोकांचा सहभाग ' सार या गूढ श दांवर गंभीरपण े भा य करत े. हा श द
कधीकधी राजक य ्या यवहाय घोषवा य हणून वापरला जातो. इतर वेळी तो एक
आकष क िनधी उभारणी ची रणनीती हणून पािहल े जाते. जागितक बँकेनेही या श दाचा
पुन चार केला आहे, तो सव सम या ंवर रामबाण उपाय आहे. तसेच अथ यव थ ेला
पुन जीिवत कर याचा एक िनि त माग आहे.
पया वरणा या बाबतीत , पाि मा य समाजा ंना एक मुख आ हान - शासक य देखरेख
आिण िनयं णा या नवीन तरांकडे ल य आहे. पधा मक उ पादन आिण बेलगाम
वापराचा प प रणाम पाह यास तयार नसणे, जे हा या पया वरणीय संकटाच े मूळ कारण
आहे, याने पया वरणशा ाचे मह व केले आिण पाि मा य देशांनी सु केले या आिण
िनयंि त केले या यव थापक य धोरणा ं या संचाम य े कमी केले.
munotes.in
Page 86
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
86 पु तक "नवीन कॉम स तािवत करते जे लोकांना यां या वतः या अट वर जगू देते." हे
पु तक लोकशाही उपाय सूिचत करते जसे क - िवक ीकरण , समुदायाच े यां या
संसाधना ंवर िनयं ण ठेव याच े स मीकरण आिण वतःच े निशब िनवड याची श .
पु तकात सूचीब केले या सूचना कृतीत आण यासाठी चंड राजक य इ छाश ची
आव यकता असेल.
मानवत ेला सामोर े जाणा या पया वरणीय आिण नैितक आ हाना ंना धैया ने ितसाद
दे यासाठी - उ र आिण दि ण दो हीम य े - लोकां या मनाला मु कर यासाठी िवकास
क पन ेचे एक गंभीर िव ेषण तातडीन े आव यक आहे. त , िव ान , िव ाथ आिण
तळागाळातील चळवळ नी संपूण िवकास भाषणात िवकासा ार े केले या दा या ंचा पु हा
िवचार करणे आव यक आहे.
६अ.४ िन कष (Conclusion)
िवकासो र ीकोन 1990 या दशकात लोकि य झाला. ए कोबार आिण ड य ू. सचस
सार या या ि कोनात ून िस ांतवादी िवकासा या पा ा य मॉडे सवर टीका करतात ,
आिण असा युि वाद करतात क िवकास नेहमीच अ यायकारक होता, तो कधीच भावी
ठरत नाही आिण िवकसनशील देशांनी िवकासाच े वतःच े माग शोधल े पािहज ेत.
ए कोबारन े युि वाद केला क िवकासा या पा ा य मॉडेलने तक संगत आिण वै ािनक
आिण हणून तट थ आिण व तुिन अस याचा दावा क न वतःला याय िदला.
तथािप , य ात , आधुिनक करणाचा िस ांत हा एक अधोगत ि कोन होता याने लोक
आिण सं कृत ना गती या नावाखाली व तू आिण सांि यक य आकड े मानल े. ए कोबारन े
आधुिनक करणा या िस ांतावर वांिशकत ेवर टीका केली, याने िवकसनशील देशांतील
लोकांना यां या वत: या िनवडी आिण िनण य घे या या संधी नाकार या . वु फगॅंग
सचसन े डे हलपम ट िड शनरीवरील िलखाणात ून िवकासा या क पन ेवर टीका केली आहे.
हे पु तक वाचकाला वा तिवकत े या िवकासा मक मॉडेलचे पुनरावलोकन कर यासाठी
आिण चिलत िवकास वचनावर िवचार यासाठी आमंि त करते.
६अ.५ सारांश (Summary)
िवकासो र सं ा िवकास िस ांताम य े िवचारा ंचा वाह मानली जाते जी 'िवकासा या '
क पन ेवर टीका दान करते.
िवकासो र िव ाना ंचे उ ी हणज े ‘शीतय ु ात उ वल ेली िवचारधारा हणून िवकास
उघड करणे आिण अशा कार े पया यांचा माग मोकळा करणे.’
या िस ांता या समी ेचे ठळक वैिश ्य हणज े िवकासान ंतरचा िस ांत थािनक समुदाय
आिण सां कृितक परंपरांना क पनार य करतो , सां कृितक सापे तावादा ार े जाचक
संरचनांना वैध बनवतो आिण पु हा जागितक दि ण ेतील लोकांना जग याच े माग िलह न
देतो. munotes.in
Page 87
िवकासो र िस ांत –
शोध हणून िवकास
87 ए. ए कोबार यांचे 'ए काउ ंट रंग डे हलपम ट' (1995) हे पु तक या िवचाराभोवती िवकिसत
झाले क "िवकासाच े वचन आिण धोरण या या िवपरीत िनमा ण करते: मोठ्या माणावर
अिवकिसत , गरीब, शोषण आिण दडपशाही ".
'द डे हलपम ट िड शनरी : ए गाईड टू नॉलेज अॅज पॉवर' हा जगातील सवा त यात
िवकासक वु फगँग सॅ स यांनी िलिहल े या लेखांचा एक उ कृ सं ह आहे.
वु फगॅंग सचसच े िनरी ण आहे क , “गे या चाळीस वषा ना िवकासाच े वय हटल े जाऊ
शकते. हे युग संपत आहे. याचा मृ यूलेख िलिह याची वेळ आली आहे. ”
मानवत ेला सामोर े जाणा या पया वरणीय आिण नैितक आ हाना ंना धैया ने ितसाद
दे यासाठी - उ र आिण दि ण दो हीम य े - लोकां या मनाला मु कर यासाठी िवकास
क पन ेचे एक गंभीर िव ेषण तातडीन े आव यक आहे.
६अ.६ (Questions)
१. िवकासो र िस ांताची उ प ी आिण वाढ सांगा.
२. िवकासो र िस ांता या िवकासासाठी ए कोबार आिण सॅ स या योगदानाची चचा
करा.
६अ.७ संदभ (References)
Matthews, Sally (2020): Post development Theory, Oxford
Research Encyclopedia, International Studies, Oxford University
Press, USA
https://www.downtoearth.org.in/reviews/an -obituary -for-
development -30945
https://www.ethnosproject.org/book -review -encountering -
development -arturo -escobar/
https://newint.org/features/2019/12/09/long -read-age-development -
obituary
munotes.in
Page 88
88 ६ब
मॅ युअल कॅ टेल - जागितक करण आिण िवकास
MANUEL CASTELLS – Globalization
and Development
घटक रचना
६ब.१ तावना (Introduction)
६ब.२ मािहती आिण सं ेषण तं ान (Information and Communication
Technology (ICT))
६ब.३ जागितक करण (Globalization)
६ब.४ जाळे (Network)
६ब.५ समाजाच े जाळे (The Network Society)
६ब.६ चौथे जग (Fourth World)
६ब.७ िन कष (Conclusion)
६ब.८ सारांश (Summary)
६ब.९ (Questions)
६ब.१० संदभ (References)
६ब.१ तावना (Introduction)
मॅ युएल कॅ ट स हे एक पॅिनश समाजशा आहेत जे मािहती समाज , सं ेषण आिण
जागितक करणा या संशोधनाशी संबंिधत आहेत. तो ला मंचाम य े वाढला होता परंतु
बािस लोनाला गेला, िजथे याने कायदा आिण अथ शा ाचा अ यास केला. तो
राजक य ्या सि य िव ाथ होता आिण नंतर पेनमधून ा सला पळून गेला.
पॅ रसम य े यांनी अनेक िव ापीठा ंम ये ा यापक हणून काम केले. सण २००८ पासून ते
युरोिपयन इि टट ्यूट ऑफ इनो ह ेशन अँड टे नॉलॉजीच े सद य आहेत. या या काही
उ लेखनीय योगदानाम य े पुढील बाबी समािव आहेत: इ फम शन सोसायटी ,
लोबलायझ ेशन, ऑग नायझ ेशन िथअरी , नेटवक सोसायटी , अब न लॅिनंग अँड
सोिशयोलॉजी , फोथ व ड इ.
munotes.in
Page 89
मॅ युअल कॅ टेल - जागितक करण आिण
िवकास
89 ६ब.२ मािहती आिण सं ेषण तं ान (Information and
Communication Technology (ICT))
सन १९७० या दशकान ंतर संपूण जगात ह कूमशाही या पतनान ंतर भांडवलशाही उदयास
आली . इितहासात पिह या ंदाच संपूण ह भांडवलदार बनला आिण जागितक भांडवली
बाजाराशी संबंध जोडून काही भु वकारी अथ यव था िटक या िकंवा िवकिसत झा या .
भांडवलशाहीची क पना खूप जुनी आहे पण मूलभूतपणे नवीन आहे. हे जुने अस याच े
हटल े जाते कारण ते नफा िमळव यासाठी सतत पधा करते. हे मूलभूतपणे नवीन आहे
कारण ते नवीन मािहती आिण सं ेषण तं ाना ार े समिथ त आहे जे नवीन उ पादकता
ोत आिण जागितक अथ यव थ े या िनिम तीसाठी मुळे दान करते.
यां या सं कृती आिण सं थांम ये िविवधता असूनही, मािहती आिण सं ेषण तं ान सव
देशांनी सामाियक केले आहे. आप या जीवनात बदल मािहती आिण सं ेषण
तं ानािशवाय (ICT) श य होणार नाही. सन १९९० या दशकात संपूण ह मािहती
णाली आिण सं ेषण ि य ेसह दूरसंचार नेटवक भोवती आयोिजत केला गेला. तांि क
नवक पना ं या वेशामुळे सामा य लोक मािहती या श चा आनंद घेऊ शकतात .
सॉ टव ेअर डे हलपम टमुळे वापरकता अनुकूल संगणन श य होत आहे, जेणे क न लाखो
मुले, जे हा पुरेशी मािहती पुरवली जाते ते हा यां या ानात गती क शकतात , आिण
संप ी िनमा ण कर याची आिण बु ीने याचा आनंद घे या या यां या मतेम ये, मागील
कोण याही िपढीप े ा खूप वेगवान आहे. इंटरनेट हे साव ि क संवादाच े मा यम अस याच े
िस झाले आहे, जेथे सज नशील े ात वार य आिण मू ये एक राहतात .
तथािप , हे सव समाजांसाठी खरे असू शकत नाही. आयसीटीचा सार अ यंत असमान
आहे. एक कड े, हे देशांना यां या उ पादन णालीच े आधुिनक करण कर याची आिण
पूव पे ा वेगाने पधा मकता वाढिव याची परवानगी देते. दुसरीकड े, या अथ यव था
नवीन तं ानाशी जुळवून घे यास असमथ आहेत यांना मागासल ेपणाचा अनुभव येत
आहे.
अशा कार े, मािहती आिण दळणवळण तं ान हे आिथ क िवकासासाठी आव यक साधन
आहे आिण ते श , ान आिण सज नशीलता देते. सां कृितक आिण शै िणक िवकासाची
प रि थती तांि क िवकास , कोण या आिथ क िवकासाची प रि थ ती, कोण या सामािजक
िवकासाची प रि थती यासंबंधीचे उपि थत होतात . याचा प रणाम असा होतो क
यामुळे सां कृितक आिण शै िणक िवकासाला चालना िमळत े. कॅ ट स या मते, हे
िवकासाच े िवधायक च आहे.
munotes.in
Page 90
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
90 ६ब.३ जागितक करण (Globalization )
जागितक करणा या श दांचा वापर वग करणात वाढीव आंतरिव ासाची अथ यव था ,
सं कृती आिण लोकस ं ये ारे, ॉस-बॉड र ेिडंग गुड्स अँड सि ह सेस, तं ान , आिण
गुंतवणूक चा वाह, लोक आिण मािहती . जागितक करण बह आयामी असल े तरी आिथ क
प रमाण असल े तरी ते समजल े जाते. जागितक अथ यव था ही अशी अथ यव था आहे
याच े मु य काय जागितक तरावर रअल टाइमम य े एकक हणून काम करतात . याचा
अथ असा क भांडवली बाजार जगभरात एकमेकांशी जोडल ेले आहेत.
शतकान ुशतके तं ान गती आिण गतता आंतररा ीय सहकाय न व जागितकता
एकमेकांशी जोडल ेली आहे.
उ पादन सेवा आिण िव े ातील बह रा ीय कंप या जागितक अथ यव थ ेचा मु य भाग
आहेत. िशवाय , उ चतम तरावरील िव ान , जे संपूण तं ाना या िवकासास आकार देते
आिण आ ा देते, ते काही डझन संशोधन क े आिण जगभरातील नावी यप ूण युनायटेड
टेट्स, पि म युरोप आिण जपानम य े मोठ्या माणावर क ि त आहे. रिशया , भारत िकंवा
चीन सार या इतर देशांतील अिभय ंते केवळ या क ांशी संपक साधून काही िविश
वै ािनक िवकास साधू शकतात . अशा कार े अ यंत कुशल कामगारा ंचेही वाढ या माणात
जागितक करण होत आहे.
जागितक करण आिण मु रा रा य संपवत नाही, परंतु ते याची भूिमका पु हा
प रभािषत करतात आिण या या काया वर प रणाम करतात . ग धळा या काळात , रा ीय
सरकार े आंतररा ीय नाणेिनधी, ना टा िकंवा इतर यापार सं थांसार या सुपरनॅशनल
सं थांशी हातिमळवणी करतात यांना ते यांचे साव भौम व सोपवतात . हणून ते िटकून
राह यास यव थािपत करतात , परंतु रा या या एका नवीन व पा या अंतग त जे
पर परस ंवादाच े नेटवक आिण सामाियक िनण य घे या ार े वैिश ्यीकृत आहे जे मािहती
युगाचे मुख आिण चिलत राजक य व प बनते: ती हणज े : संजालीय रा य णाली
अशा कार े, जागितक करण हे एक नवीन ऐितहािसक वा तव आहे जे नाग रका ंना
बाजारप ेठांकडे शरण जा यास राजी करते. यात भांडवलशाही पुनर चना, नवक पना आिण
पधा या ि या ंचाही समाव ेश आहे, जे नवीन मािहती आिण सं ेषण तं ाना या
शि शाली मा यमा ार े तयार केले जातात .
६ब.४ जाळे (NETWORKING)
'मािहती युग' आिण यानंतर या अनेक काया म ये कॅ ट स नेटवक ला पर पर जोडल े या
नोड्सचा संच हणून प रभािषत करतात . नोड्समधील संबंध असमिमत आहे, परंतु ते सव
नेटवक म ये पैसे, मािहती , तं ान , व तू आिण सेवा िकंवा लोकां या संचलनासाठी
नेटवक या काया साठी आव यक आहेत. munotes.in
Page 91
मॅ युअल कॅ टेल - जागितक करण आिण
िवकास
91
कॅ ट स या मते, जर तु ही नेटवक शी जोडल ेले असाल तर तु ही मािहती शेअर क
आिण वाढवू शकता आिण अपडेट राह शकता . परंतु जर तु ही नेटवक या बाहेर असाल
िकंवा ि वच-ऑफ असाल तर, तु ही इंटरएि ट ंग नेटव स या जगभरातील वेब या
आसपास मोज या जाणा या येक गो ीला बाजूला सारल े जात आहात .
पर परस ंबंिधत जागितक अथ यव थ े ारे आव यक सतत अनुकूलन आिण अ यंत
लविचकत ेसाठी नेटवक ही यो य सं था आहे. नेटवक नेहमी मानवा ंम ये अि त वात होते
परंतु आता ते अिभ य ऐवजी वा यं णेचे सवा त शि शाली व प बनले आहेत.
नवीन मािहती आिण सं ेषण तं ाना मुळे नेटवक क ीकृत आिण िवक ीकृत आहे. हे
क ािशवाय सम वियत केले जाऊ शकते. सूचनांऐवजी आम यात संवाद आहे. उ च
पातळीवरील गुंतागुंत कोण याही मोठ्या य ययािशवाय हाताळली जाऊ शकते.
भांडवलाची एका ता सं थे या िवक ीकरणासह असत े, याम य े येक घटक घटकाला
बरीच वाय ता िदली जाते. या नेटव स चा येक घटक सहसा इतर नेटवक चा एक भाग
असतो , जो इतर मोठ्या कॉप र ेशनशी जोडला जातो यांचे अंितम उि नफा िमळवण े
आहे.
नेटवक म ये यांची रचना, सद य व आिण यांची कामे बदलून जुळवून घे याची , सुधारणा
आिण पुनर चना कर याची मता आहे. परंतु या मानवी घटका ंवर नेटवक राहत होते ते
इतके सहजपण े बदलू शकत नाही. तो अडकतो , िकंवा अवनत होतो िकंवा वाया जातो.
आिण यामुळे सामािजक अिवकिसतता येते, तंतोतंत मानवी पूत ते या संभा य सवा त
आशादायक युगा या उंबरठ्यावर आ याच े प होते.
६ब.५ समाजाच े जाळे (The Network Society)
समाजाच े जाळे (नेटवक सोसायटी ) हा श द सव थम १९८१ म ये नॉव िजयन
समाजशा आिण सामािजक मानसशा टीन ॅटन यांनी नेटवक मािहती आिण
सं ेषणान े समिथ त समाजाच े वण न कर यासाठी वापरला होता. ते हा पासून, कॅ ट सन े
नेटवक सोसायटी ब ल िव तृत िलिहल े आहे. यांचा युि वाद आहे क मानवी समाज
औ ोिगक युगातून मािहती युगात गेले हणून ते उदयास आले. या परंपरेत, भांडवलशाही
आता भौितक व तू आिण सेवां या उ पादनावर क ि त नसून मािहती आिण ानावर
क ि त आहे.
नेटवक सोसायटी हा श द या न या युगा या सामािजक रचनेला सूिचत करतो . कॅ ट सन े
याला आिथ क कटीकरण , जागितक मािहती अथ यव था आिण याची सां कृितक
अिभ य , वा तिवक आभासी सं कृती असे हटल े आहे. कॅ ट ससाठी नेटवक ही
नोड्सची िवक ीकृत णाली आहे या ार े सं ेषण होऊ शकते. नेटवक आता समाजाच े
नवीन आिक टे चर बनवतात , आिण ते सामािजक संबंध आयोिजत कर याच े मुख मा यम
आहे. munotes.in
Page 92
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
92 नेटवक ची खुली रचना आहे आिण ती आव यकत े नुसार िव तार आिण करार कर यास
स म आहेत. या नेटवक म ये होणारा संवाद नोड्स ारे होतो जो बह आयामी आिण बह -
िदशा म क आहे आिण वेळ आिण जागे ारे ितबंिधत नाही. नेटवक नवीन नसले तरी ते
सामािजक सं थे या मॉडे स या पात अि त वात आहेत, यांचे वत मान व प थेट
मािहती या काळाशी संबंिधत आहे.
नेटवक सोसायटीम य े, माय ोइल े ॉिनक आधा रत क युिनकेशन टे नॉलॉजीज
(इंटरनेट, मोबाईल टेिलफोन ) वाप न सोशल नेटवक म ये मािहती यव थािपत कर याची
ि या श य झाली आहे. हे भौगोिलक आिण थािनक गितशीलता स म करते प रणामी
सं ेषणाच े िवक ीकरण होते आिण याबरोबर नेटवक ची काय मता वाढते. आधी या
समाजा ंचा एक भाग असल े या ेणीब नोकरशाही संरचनांम ये हे श य न हत े. कॅ ट स
असा युि वाद करतात क नवीन सामािजक नेटवक अ यंत भावी , गितशील आिण
नािव यप ूण आहे आिण बदल या सामािजक प रि थतीशी झटपट जुळवून घे यास स म
आहे.
नेटवक सोसायटी या उदयाम ुळे सामािजक गितशीलता आिण पर पर संबंधांम ये तसेच
सं था आिण संघटना ंशी संबंिधत य म य े बदल घडला आहे. नेटवक वर एका शि शाली
सामािजक गटाचे वच व आहे. आिथ क ्या वंिचत गटांना िवशेषतः जागितक दि ण ेतील
गरीब लोकांम ये नवीन नेटवक वापरण े अवघड वाटत असल े तरी, जगभरातील जा तीत
जा त लोकांसाठी नेटवक वाढ या माणात उपल ध आहेत.
कॅ ट सचा असाही युि वाद आहे क समाजातील संरचना मक बदला ं या प रणामी ,
थान आिण वेळ हळूहळू सामािजक जीवनाशी कमी संबंिधत होत आहेत. याचे कारण असे
क नेटवक सोसायटी वेळ आिण जागे या नवीन कारा ंभोवती आयोिजत केली जाते:
कालातीत वेळ आिण वाहाची जागा. जवळीक आिण सामाियक मागा ारे िनि त केलेली
थािनक व पाची बंधने अजूनही अथ पूण मानली जात असली तरी, ते नवीन ओळख
आिण वाहा या जागेत तयार आिण देखरेख केले या जीवनश ैलीसह एक राहतात .
मािहती युगात थळ आिण वेळ ा वेग या संक पना आहेत. यातील काळ हणज े
सामािजक कृती आिण पर परस ंवादाची अ यव था . येथे, वेळेची धारणा अिधक संकुिचत
होते प रणामी जीवनाचा म घसरला आिण अगदी या ि छक झाला. कालातीत वेळ
लोकांना एकाच वेळी अनेक िठकाणी असण े आिण एकाच वेळी एकापे ा जा त
ि याकलापा ंम ये सहभागी होणे श य करते, जसे क इंटरनेटवर ाउझ करणे आिण संगीत
ऐकणे. कालातीत काळाचा अथ 'रेषीय काळाचा नाहीसा ' असा होत नाही, तर याचा अथ
'रेषीय वेळेचे मह व' असा होतो.
६ब.६ चौथे जग ( Fourth World)
मॅ युएल कॅ ट सन े चौ या जगाची संक पना मांडली जी तीन-जागितक मॉडेलचा िव तार
आहे. चौथे जग हा श द जागितक समाजात ून सामािजक ्या वगळल े या उप-munotes.in
Page 93
मॅ युअल कॅ टेल - जागितक करण आिण
िवकास
93 लोकस ं येचा संदभ घे यासाठी वापरला जातो, जसे क संपक न केलेले लोक-िशकारी ,
भट या , भट या , आिण काही िनवा ह शेती करणार े लोक आधुिनक औ ोिगक मानदंडा या
पलीकड े राहतात . या अनेक कारणा ंमुळे मािहती भांडवलशाहीतील भावशाली
वार या ंसाठी मू य गमावल े आहेत जसे क - ते आजारी िकंवा मानिसक ्या अयो य ,
मादक पदाथा चे यसन , अिशि त , बेघर आिण लोकस ं या इ यादी . सामािजक बिह का र ”,
िड कन े ट, अवमू यन आिण बिह क ृत हा. हे िस करते क मािहती आिण जागितक
भांडवलशाहीचा उदय आिण सामािजक बिह कार आिण मानवी हताश ेम ये िवल ण वाढ
यां यात थेट संबंध आहे.
६ब.७ िन कष (Conclusion)
जागितक नेटवक समाजात , ान आिण दळणवळण ही िवकासाची मुख संसाधन े आहेत.
कॅ ट स असा युि वाद करतात क आयसीटी समाजातील िविवध गटांना सश आिण
स म क शकतात हे समजून घेणे हे आ हान आहे. सं ेषणात समािव असल े या श
संबंधांचे आिण ते सं ेिषत केले या मािहती या कारावर कसा भाव पाडतात हे समजून
घेणे आव यक असेल. सव साधारणपण े, जे जागितक जागितक अथ यव थ ेम ये मोलाच े
ान आिण कौश य े िमळवतात आिण जे या संदभा त वंिचत आहेत यां याम य े खोल
सामािजक िवभाजन हे जागितक करणाच े मूलभूत वैिश ्य आहे आिण यातून असमान
िवकासासारख े याचे उपउ पादन होताना िदसून येते.
६ब.८ सारांश (Summary)
मॅ युएल कॅ ट स हे एक पॅिनश समाजशा आहेत जे मािहती समाज , सं ेषण आिण
जागितक करणा या संशोधनाशी संबंिधत आहेत.
भांडवलशाही या क पन ेला नवीन मािहती आिण दळणवळण तं ानाच े समथ न आहे जे
नवीन उ पादकता ोत आिण जागितक अथ यव थ े या िनिम तीसाठी मुळे पायाभ ूत ठरत े.
इंटरनेट हे साव ि क संवादाच े मा यम अस याच े िस झाले आहे जेथे सज नशील े ात
वार य आिण मू ये एक राहतात .
जागितक अथ यव था ही अशी अथ यव था आहे याच े मु य काय जागितक तरावर
रअल टाइमम य े एकक हणून काम करतात . याचा अथ असा क भांडवली बाजार
जगभरात एकमेकांशी जोडल ेले आहेत.
पर परस ंबंिधत जागितक अथ यव थ े ारे आव यक सतत अनुकूलन आिण अ यंत
लविचकत ेसाठी नेटवक ही यो य सं था आहे.
नेटवक सोसायटी हा श द सव थम 1981 म ये नॉव िजयन समाजशा आिण
सामािजक मानसशा टीन ॅटन यांनी नेटवक मािहती आिण सं ेषणान े समिथ त
समाजाच े वण न कर यासाठी वापरला होता.
munotes.in
Page 94
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
94 नेटवक सोसायटी या उदयाम ुळे सामािजक गितशीलता आिण पर पर संबंधांम ये तसेच
सं था आिण संघटना ंशी संबंिधत य म य े बदल घडला आहे.
चौथा जग हा श द जागितक समाजात ून सामािजक ्या वगळल े या उप-लोकस ं येचा
संदभ घे यासाठी वापरला जातो, जसे क संपक न केलेले लोक-िशकारी , भट या ,
भट या , आिण काही िनवा ह शेती करणार े लोक आधुिनक औ ोिगक मानदंडा या पलीकड े
राहतात .
६ब.९ (Questions)
1. नेटवक सोसायटी या समज ुतीम य े मॅ युएल कॅ ट स या योगदानाच े परी ण करा.
2. जागितक करण आिण िवकासावरील कॅ ट स िस ांता या मु य वैिश ्यांची चचा
करा
६ब.१० संदभ (References)
https://www.unrisd.org/80256B3C005BCCF9/(httpAuxPages)/F270E0
C066F3DE7780256B67005B728C/%24file/dp114.pdf
https://www.soas.ac.uk/cedep -demos/000_P523_MKD_K3637 -
Demo/unit1/page_10.htm#:~:text=according%20to%20Castells%3F -
,According%20to%20Castells%2C%20three%20processes%20led%2
0to%20the%20emergence%20of,in%20information%20and%20comm
unication%20technologies
.
munotes.in
Page 95
95 ७
डॉ. आंबेडकर आिण महा मा गा ंधी
(DR. AMBEDKAR AND MAHATMA GANDHI )
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ डॉ.आंबेडकर - महा मा गा ंधी आिण का ँ ेस
७.३ डॉ.आंबेडकर िव महा मा गा ंधी : सामािजक आिण राजक य स ुधारणा
७.४ िनयोजन आिण िव कास : िभ न ि कोन
७.५ िन कष
७.६ सारांश
७.७
७.८ संदभ
७.० उि े
डॉ.आंबेडकर आिण महा मा गा ंधी या ंचे आिथ क िवचाराम य े योगदान समज ून घेणे
डॉ.आंबेडकर आिण महा मा गा ंधी िवकास आिण रा उभारणीतील योगदान
तपासण े
७.१ तावना
दुस या महाय ु ानंतरचा काळ हा ग धळाचा होता . आिशया आिण आि क ेतील द ेशांचे नी
वसाहतीकरण झाल े आिण या ंना वतःचा बचाव कर यास सोडल े गेले. हे देश केवळ
सा ा यवादी शोषणाच े बळी पडल े नाहीत तर सामािजक अस ंतुलनालाही बळी पडल े
कारण सा ा यवादी श सोबत हात िमळवणी करणा या समाजातील एका वगा ने
समाजातील द ुब ल घटका ंचे अन ेक फायद े िहराव ून घेतले होत े. डॉ. आंबेडकर आिण
महा मा गा ंधी या ंनी समान उि ासाठी काय केले, परंतु सम य ेब लची या ंची धारणा
तसेच उपाययोजना शोध या या या ं या ीकोनात फरक होता .
या पा व भूमीवर, आिथ क िवचारा ं या इितहासाचा अ यास करण े आव यक आह े, याच े
फायद े पुढील माण े आह ेत: थम, ते सम या ंकडे पाह याच े नवीन माग वापरत े, कारण munotes.in
Page 96
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
96 अयश वी ितमाना ंचे िव ेषण अन ेक कार े फलदायी ठ शकत े. दुसरे हणज े, हे
आप याला आिथ क िव चारांची चा ंगली समज द ेते आिण ितसर े हणज े, िव ान आिण
संशोधक काला ंतराने संक पना ंचा अथ शोधू शकतात . आंबेडकरा ं या िवचारा ंचा शोध घ ेणे
आव यक आह े, िवशेषत: या वसाहती या काळात उ व या , या िनयोजन , सामािजक
सुधारणा आिण आिथ क िवकासास ंदभा त. डॉ.आंबेडकर, महा मा गा ंधी आिण इतर
सु वाती या रा वादी आिथ क िवचारव ंतांसोबतच े मतभ ेद या प तीन े मांडतात
याब लही अ ंतरंगाचे ान हा िवभाग द ेईल.
जागितक करणाम ुळे रा य आप या जबाबदा या ंपासून माग े हटल े आहे. सामािजक स ुर ा
आिण क याणकारी ग ुंतवणूक ार े दान केलेले सुर ा जाळ े आता अि त वात नाही . या
संदभा त आ ंबेडकरा ं या िवचारा ंकडे ल व ेधले जात े. दादाभाई नौरोजी ह े सु वाती या
भारतीय अथ त ा ंम ये सवा त मह वाच े आिण भारतीय आिथ क रा वादाच े तीक मानल े
जातात . तरीस ु ा, यांना अस े वाटल े क का ँ ेस केवळ िविश वगा या सामािजक स ुधारणा
क शकत नाही आिण या ंनी संपूण रा ा या स ंदभा तील सोडिवल े पािहज ेत.
सामािजक स ुधारणा िव राजक य स ुधारणा या म ुद् ासंदभा त का ँ ेसजना ंम ये दोन
िवचारसरण म य े वादिववाद स ु होता . नौरोज चा ‘आिथ क िनचरा ’ हा िस ा ंत परक य
वच वावर क ि त होता . नौरोज ना अस े वाटल े क भारतीय ीम ंत वग हे िवदेशी
भांडवलदारा ंइतकेच शोषणाच े साधन आह ेत. याउलट , आंबेडकरा ं या आिथ क िवकास
आिण िनयोजना या क पना ंनी सामािजक आिण कायद ेशीर स ुधारणा ंशी संबंिधत स ूचनांचा
समाव ेश कर या या गरज ेवर भर िदला , िवशेषत: भारतीय समाजा या एका िवभागा या
संदभा त – उदासीन / वंिचत वग . शोिषत वग
७.२ डॉ.आंबेडकर - महा मा गा ंधी आिण का ँ ेस
१९१७ म ये काँ ेसने वंिचत वगा वर एक ठराव म ंजूर केला. या ठरावात भारतातील
लोकांना शोिष त वगा वर थ े ारे लादल े या सव अपा ता द ूर कर यासाठी काय कर याच े
आवाहन कर यात आल े. यात अस े आढळ ून आल े क या अपा त ेचे व प जाचक आह े
आिण वगा ना अक पनीय ास आिण ग ैरसोय सहन करावी लागत े. गांध या िवधायक
काय मात (१९९२ ) शोिषत वगा ब लचा एक ठराव समािव होता : शोिषत वगा ना चा ंग या
जीवनासाठी स ंघिटत करण े आिण या ंना इतर नाग रका ंना या स ुिवधा लाभ द ेत आह ेत
या प ुरवणे. तथािप , आंबेडकरा ंचा असा य ुि वाद आह े क गा ंध नी अ प ृ य लोका ंसाठी
थोडे काय केले. काँ ेस या अिधव ेशनाच े नेतृ व ीमती अ ॅनी बेझंट यांनी केले होते आिण
आंबेडकरा ंनी या अिधव ेशनात शोिषत वगा साठी वत ं शाल ेय िश णाच े औिच य िस
करणार े यांचे पूव चे व य उ ृत केले.
डॉ. आंबेडकरा ंनी सा ंिगतल े क का ँ ेसने फ शोिषत वगा संबंधी ठराव म ंजूर केला कारण
यांना भारता या घटना मक रचन ेतील बदला ंवर का ँ ेस-मुि लम लीग योजन ेसाठी शोिषत
वगा चा पािठ ंबा हवा होता . १९१७ म ये, मुंबईतील शोिषत वगा नी वत ं मतदार , मोफत
आिण स च े िश ण आिण सव अपा ता द ूर कर याची मागणी क ेली. हा आधार या munotes.in
Page 97
डॉ. आंबेडकर आिण महा मा गा ंधी
97 अटीवर होता क शोिष त वग काँ ेस-लीग योजन ेला समथ न दे यास सहमत आह ेत.
काँ ेसचा ठराव हा िन वळ औपचा रकता मानला ग ेला आिण िड े ड लास ेससोबत या
कराराचा एक भाग हण ून का ँ ेसचे माजी अ य आिण िड े ड लास ेस िमशन
सोसायटीच े अ य नारायण च ंदावरकर या ं यामाफ त वाटा घाटी कर यात आ या .
७.३ डॉ. आंबेडकर िव महा मा गा ंधी : सामािजक , आिथ क आिण
राजक य स ुधारणा
डॉ. आंबेडकरा ंचे आिथ क िवकासाच े िवचार न ेहमीच सामािजक स ुधारणा ंशी िनगडीत होत े.
सीमाि तक गटा ंसाठी िवश ेष कायद ेशीर, सामािजक आिण आिथ क संर णावर या ंचा भर
होता. ते लि यत िवकासा या बाज ूने होते. आंबेडकरा ंचे िवचार या ंचे महा मा गा ंध ब ल चा
संदभ घेत यािशवाय समज ून घेणे कठीण आह े. रोवेना रॉिब सन या ंनी ‘काँ ेस आिण
गांध नी अ प ृ यांसाठी काय क ेले’ या शीष काखाली आ ंबेडकरा ं या भाषणा ंचा आिण
लेखनाचा स ंदभ िदला आह े आिण काही िनरी ण े न दवली आह ेत.
डॉ. आंबेडकरा ं या मत े, भारतीया ंनी नेहमीच भारतीय सामािजक आिण आिथ क जीवनाची
यि वाद िव साम ूिहकता , भांडवलशाही िव समाजवाद आिण पर ंपरावाद िव
क रतावाद या स ंदभा त पुनर चना समज ून घेतली होती . मा स वादाला पया य हण ून
ेिपत क ेले या गा ंधीवादा या पान े ‘वाद’ हा नवीन कार उदयास आला अस याच े
यांनी पिहल े होते. गांध जीनी , नौरोज नी मा ंडलेला आिथ क िनचरा िस ा ंत हाती घ ेतला.
१८६७ म ये दादाभाई नौरोज नी ‘संप ीचा िनचरा ’ (‘drain of wealth’ ) (एका देशा या
संप ीच े दुस या द ेशाकड ून शोषण होण े) िस ांत मांडला याम य े यांनी ि टन भारताचा
पूण पणे िनचरा करत अस याच े सांिगतल े. यामुळे दा र ्य हे वसाहतवादी राजवटीन े
िनमा ण झाल े होते जे भारताची स ंप ी आिण सम ृ ी िहराव ून घेत होत े. महा मा गा ंधी
वतःला एकोिणसा या शतकातील नौरोज या िवचाराच े वारसदार मानत होत े.
महा मा गा ंध नी अशा िवकासाची क पना क ेली जी वय ंपूण ाम, वरा य आिण
िव तत ेभोवती क ि त हो ती. यांचा असा िव ास होता क भारताला आध ुिनक अथा ने
औ ोिगक करण कर याची गरज ना ही, ही व त ुि थती िगर या आिण उ ोगा ंना या ं या
ती िवरोधात ून िदस ून येते. यांनी यं साम ीवर न ह े, तर य ं साम ी या अनाव यक
गरजेवर आ ेप घेतला, याचा या ंनी िहंसा आिण क ाशी स ंबंध जोडला . यांचे िवकासाच े
ितमान ख ेड्यातील सम ुदायां या पुन जीवना या भोवती िफरत होत े यात य ं ां या
िनबु ी िक ंवा शोषणा या िव ि याकलापा ं या क थानी ‘माणूस’ असतो . चर याच े
उदाहरण द ेऊन या ंनी हातान े काम क न उ पािदत क ेले या उ पादनाच े मू य सा ंिगतल े.
महा मा गा ंध नी िव तपद ही न ैितक जबाबदारी हण ून पािहल े. यां या मत े िव तपद
ऐि छक होत े. माकड े न याच े साधन हण ून न पाहता सामा य उ ोगातील समान
भागीदार हण ून पािहल े पािहज े. या धत वर औ ोिगक स ंबंध संघषा वर न ह े तर सहकाया वर
आधा रत असतील . रा याला भा ंडवलाची िव ह ेवाट लावू देऊ नय े असे यांना वाटत munotes.in
Page 98
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
98 होते. अिहंसक, असहकार िक ंवा जनमत एकि त क न शोषण करणा या भा ंडवलाचा
िनषेध केला जाऊ शकतो , परंतु जबरद तीन े संप ी िहराव ून घेऊन नाही .
महा मा गा ंध चे आिथ क िवकासाच े ितमान क ीकृत िनयोजनापास ून रिहत होत े.
िवकासाच े कोणतेही ितमान याम य े िनयोजन समािव असत े ते आपोआप क ीकृत
होते. िपतृस ाक रा याची क पना या ंना मा य न हती . यांना अस े वाटल े क गावकरी
केवळ रा य द ेखभालीच े िन य ा कत हणून कमी झाल े आहेत आिण वाय त ेची
आिण यो य िदश ेने चळवळीची सव भावना गमाव ून बसल े आहेत. यामुळे यांची ित ा ,
िवचार आिण अिभ य वात ं य िहराव ून घेतले जाईल . गांध रा याला अमया िदत श
दे याब ल साश ंक होत े. याउलट , लघु आिण यो य त ं ान लोका ंना वाय ता द ेईल
आिण लोका ंना मु य थानी थाना ंत रत कर यास मदत कर ेल.
दुसरीकड े, आंबेडकरा ंना वाटल े क गा ंधीवाद ह े एक सामािजक आिण आिथ क धोरण आह े
याचा िसमाि तक गटाला फारसा फायदा होत नाही . गांध या िवचारा ंनी पार ंपा रक
ि कोन तयार क ेला याला आ ंबेडकर आध ुिनक आिण लोकशाही िवरोधी अस े दो ही
मानतात . डॉ. आंबेडकरा ंचे वैिश ्य हणज े कायद ेशीर आिण आिथ क मागा चा वापर क न
सामािजक स ुधारणा आिण प रवत ना या िदश ेने वाटचाल कर यावर या ंचा िव ास होता .
हा माग इतर रा वा ा ंनीही अवल ंबला नाही , गांधीनीही िक ंवा नेह ंनीही. गांध या
यं साम ी या िवरोधा वरही आ ंबेडकर टीका करतात . गांध या चर या या आदश वादास
आिण आध ुिनक, पा ा य स ं कृतीब ल या या ं या मता ंना त े दु ्पाणाच े अस याच ं
आ हान द ेतात. आंबेडकरा ंचा असा य ुि वाद आह े क गा ंधीवादी अथ शा यो य आिण
यवहाय नाही आिण सामा य माणसाला वातं य आिण चा ंगले जीवन , आिण व न प ूण
कर यापास ून वंिचत ठ ेवेल.
रि कन , सो आिण टॉ टॉय या ं या िलखाणात य ं ां या द ुगु णांवर गा ंध चे मत ित वनीत
आहे. तथािप , आंबेडकरा ंचे िनरी ण आह े क आध ुिनकत ेने अनेक सम या िनमा ण के या
आहेत, परंतु असा युि वाद क ेला क आप याला या सम या ंवर काम करण े आव यक
आहे ते खाजगी मालम े या सम या आह ेत आिण व ैयि क नफा िमळव या या सम या
आहेत आिण आध ुिनक य ं णा िक ंवा स यत ेशी स ंबंिधत नाहीत . आधुिनकत े या बाज ूने
युि वाद करताना , डॉ. आंबेडकर हणतात क आध ुिनकतेम ये सामािजक स ं था
बदल याच े आिण य ात सवा चे फाय ाच े वचन आह े. ते पुढे हणतात क गा ंधीवाद
सामा य माणसाला जनावरासारख े क मय जीवन जगायला भाग पाड ेल. डॉ. आंबेडकरा ंना
वाटल े क स ं कृतीचे पोषण हो यासाठी फ ुरसतीची व ेळ आव यक आह े. हणून, क कमी
कर यासाठी आिण बदल यासाठी य ं ांची आव यकता आह े. डॉ. आंबेडकरा ं या मत े,
गांधीवादी अथ शा आिण सामािजक धोरण अप रहाय पणे गैर-लोकशाही व पाच े आहेत.
लोकशाही समाजान े यं ांचा वापर क ेला पािहज े आिण सवा साठी कमी म आिण अिधक
िव ांती सुिनि त क ेली पािहज े.
डॉ. आंबेडकरा ंनी महा मा गा ंधी वादािवरोधातील द ुस या टीक ेम ये शोिषत गटावर –
कामगारा ंवर ल क ि त क ेले आहे. गांध नी अिह ंसक मागा ने मालक आिण कम चारी आिण munotes.in
Page 99
डॉ. आंबेडकर आिण महा मा गा ंधी
99 जमीनदार आिण भाड ेक या ं यातील वग यु आिण वग संघष दूर कर याचा ताव
मांडला. भारतापुढे दोन माग खुले आहेत, असे यांना वाटल े; एकतर "बळी तो कान िपळी "
चे पा ा य त व वीकारण े ि कंवा 'केवळ िव ासान े िवजय िमळवण े' हे पूव कडील त व
वीकारण े. टीिशपची गा ंध ची स ंक पना िनयो या ं या स ावन ेवर क ि त आह े आिण
औ ोिगक े ात स ुसंवाद राख यासाठी ती सव प र उपयु आह े. व ो ोगातील कामगार
अशांततेचा स ंदभ देत गांध ना अस े वाटल े क अिह ंसक क ृती िक ंवा स या ह हा एकम ेव
वीकाय माग आहे. याला वाटल े क भा ंडवलदार क ेवळ आिथ क ताकदी या आधा रावर
गुंतत नाहीत िक ंवा लढत नाहीत . यां याकड े बुि म ा आिण चात ुय देखील आह े, जे
िमका ंकडे नसत े. यामुळे संप करणा या ंनी ूर श िक ंवा िहंसाचाराचा वापर टाळला
पािहज े आिण क ेवळ ख या त ारी आिण ख या माग या ंसाठी स ंप केला पािहज े, या समोर
मांड या आह ेत. ते िकसान (शेतकरी ) आिण जमीनदार या ं यातील सम या ंवर समान मत
मांडतात . ते हणतात क िकसान चळवळ फ िकसाना ंची ि थती स ुधारणे आिण
जमीनदार आिण वतःमधील स ंबंध सुधार यासाठी मया िदत असण े आव यक आह े. अगदी
अ याव यक अस ेल ते हाच श ेतकरी कर भरण े थिग त क शकतात . जमीनदारा ंचे िहत
जपले पािहज े; हणून आपण जमीनदारा ंना या ं या भाड ्यापास ून वंिचत ठ ेवू नये. गांध ना
संप ीधारक वगा ला दुखवायच े न हत े हे यातून उघड होत े.
महा मा गा ंध ची िव तः क पना व ैि छकता आिण आ याि मक ब ंधनावर अवल ंबून होती .
गांध नी वग रचन ेचा आ ह धरला आिण याला भारतीय सामािजक स ं थेचे कायम व पी
वैिश ्य मानल े. याला वाटल े क य ची कत ये आिण यवसाय िनि त अस यान े
जातीन े पधा आिण वग संघष टाळ यास मदत क ेली. दुसरीकड े आंबेडकरा ंचा असा
िव ास होता क समाजातील वगा चे िवभाजन र क ेले पािहज े. जाती ही एकम ेव यं णा नाही
या ार े सामािजक काय पूण करता य ेतात, याऐवजी ती ाचाराला ज म द ेते.
जाित यव थ ेची महा मा गा ंधीवादी धारणा प ूण आह े आिण आ ंतर-जेवण िक ंवा आ ंतर-
जातीय िववाहावरील िनब धांचे िनिव वाद आह े. आंबेडकरा ंना अस े िवचार ब ंडखोर वाटतात .
गांध साठी जात हा एक कारचा िनय ं ण आह े, जो भोगा ंवर मया दा घालतो . समाजाची
नैसिग क यव था हण ून तो याकड े पाहतो . डॉ.आंबेडकर जातीला बळ जबरीन े
चालवल ेली कायद ेशीर यव था हण ून पाहतात .
रा ा या यापक ी कोनात ून पािहल े असता , डॉ. आंबेडकरा ंना अस े वाटत े क आिथ क
िवकासात जातीप े ा मोठा अडथळा नाही . कोण याही तक संगत त वा ंिशवाय ,
जाित यव था कामगार आिण मज ूर या दोघा ंची िवभागणी कर यास भाग पाडत े आिण
कौश य , ान िक ंवा ितभ ेऐवजी ज मा या स ुणानुसार य वसाय िनय ु करत े. आिथ क
ि कोनात ून, भांडवलाची गितशीलता द ेखील ितब ंिधत आह े कारण ती जाती या सीमा ंनी
मया िदत आह े. अ पृ यता ही अख ंड आिण अिनय ंि त आिथ क शोषणाची यव था आह े.
डॉ. आंबेडकरा ंनी गा ंधीवादाकड े िवरोधाभास हण ून पािहल े. एक कड े परक य वच व न
कर याचा य न क ेला, तर दुसरीकड े एका वगा चे अंतग त वच व दुस या वगा वर िटकव ून
ठेव याचा य न क ेला. या तका नुसार, ह रजन क ेवळ इतरा ंची सेवा कर याची इ छा बाळग ू
शकतात आिण मालम ा बाळग ू शकत नाहीत . यामुळे शोिषत वगा वर होणा या मानिसक , munotes.in
Page 100
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
100 नैितक आिण सामािजक ्या हािनकारक प रणामा ंपासून डॉ. आंबेडकर सावध होत े. या
संदभा त, यांना अस े वाटल े क शोिषत वगा साठी नोकरभरती , वतं िनवडण ूक आिण
साव जिनक स ेवांम ये आर ण या बाबतीत कायद ेशीर तरत ुदी आिण आर ण असाव े.
अनुसूिचत जाती या उ च िश णासा ठी आिथ क वाटप यित र , अनुसूिचत जात ना
यां या वतः या गावात राह यासाठी जमीन द ेखील िनि त क ेली पािहज े. स ट बर
१९४४ या अिखल भारतीय अन ुसूिचत जाती महास ंघात डॉ . आंबेडकरा ंनी तािवत
केले क नवीन रा य घटन ेत अ प ृ यांसाठी स ुरि तता असावी असा िवचार मा ंडला.
याव न ह े प होत े क आ ंबेडकरा ंसाठी, सुधारणा आिण िवकासाचा म ु ा आिथ क
मुद् ांवर स ंपला नाही , तर याला सामािजक आिण राजक य प ैलू देखील होत े.
७.४ िनयोजन आिण िवकास : िभ न य े
आपण इितहासा या एका ट यावर पोहोचलो आहोत िजथ े जागितक करण अथ यव थ ेत
रा या या भ ूिमकेचे पुनमू यांकन कर याची आव यकता होती . जागितक करणाम ुळे
आंतररा ीय स ंबंध वाढल े आह ेत आिण याम ुळे रा -रा याचा नाश झाला आह े.
उदारीकरणा न ंतर या वषा म ये भारतीय रा यान े सामािजक े ातून माघार घ ेतली आह े,
आपणा स क ृषी स ंकटाचा सामना करावा लागत आह े तर बह ता ंश रा या ंम ये जमीन
सुधारणा अयश वी झा या आह ेत. ‘टॉप-बॉटम’ मॉडेल (वर या तरात ून तळाकड े
ितमान ) प पण े अयश वी झा याम ुळे, िवक ीकरण आिण लोकसहभागा या हातात
िवकास द े याचे आवाहन क ेले जात आह े. हे गांध या वय ंपूण ामीण सम ुदायां या
बांधणी या ि कोनासाठी एक भ कम उदाहरण आह े. िवकास आिण रा य , सामािजक
प रवत न आिण लोकशाही या ं यातील स ंबंधांचा पुनिव चार कर याची गरज आह े.
डॉ. आंबेडकरा ंचा िवचार या ं या अन ुभवात ून आिण शतकान ुशतके दिलता ंवर होत
असले या अ याचारा या आकलनात ून कट झाला होता . लोकां या अिभ ची आिण
सवयी बदल याचा महा मा गा ंध चा आ ह आ ंबेडकरा ंसाठी अिव सनीय आिण अक पनीय
आहे. आंबेडकरा ंना हे चांगले ठाऊक होत े क वतः या इ छ ेवर सोडल ेला समाज
विचतच आपला वग िकंवा जातीच े िवशेषािधकार सोड ेल. यामुळे शोिषत नाग रका ं या
संर णासाठी रा यान े कृितशील भ ूिमका बजाव याची गरज आह े, असे यांचे मत होत े. डॉ .
आंबेडकरा ंचे असे िनरी ण होत े क रा य आिण समाज दो ही अशा स ं था आह ेत यात
स ेचा ग ैरवापर िक ंवा गैरवापर कर याची मता आह े. या करणात महा मा गा ंधी
समाजावर िव ास ठ ेवतात , तर डॉ . आंबेडकर रा य यव थ ेवर.
डॉ. आंबेडकर ‘समाजवादी ’ अथ यव था िनमा ण कर या या बाज ूने होते आिण ीम ंत
वगा या ि थतीला बळकटी द ेत न हत े. भारतीय रा यघटन ेचे िनमा ते हणून आंबेडकरा ंनी
तािव त केले क :
munotes.in
Page 101
डॉ. आंबेडकर आिण महा मा गा ंधी
101 १ . मह वाच े उ ोग रा या या मालक च े आिण रा य यव थािपत असल े पािहज ेत.
२. मूलभूत आिण उप म ु यउ ोग ह े रा य िक ंवा रा यान े थापन क ेले या महाम ंडळां या
मालक च े आिण रा यान े चालवल े पािहज ेत.
३. िवमा रा ीयीक ृत आिण रा याची म ेदारी असा वी. येक ौढ नाग रकाला या ं या
वेतना माण े जीवन िवमा पॉिलसी असावी .
४. शेती हा रा याचा उ ोग असावा आिण रा यान े खालील धत वर याच े आयोजन क ेले
पािहज े:
i. रा य अिध िहत क ेले या जिमनीच े मािणत आकारा या श ेतात िवभाजन कर ेल जे
गावातील रिहवाशा ंना भाडेक हण ून लागवडीसाठी िदली जाऊ शकत े. शासनान े
जारी क ेले या िनयमा ंनुसार आिण िनद शांनुसार श ेताची साम ूिहक श ेती हण ून लागवड
केली जाईल आिण भाड ेक ंनी श ेतमालावर आकारल े जाणार े शु क भर यान ंतर
शेतमाल आपापसात वाट ून यावा .
ii. जाती या आधारावर भ ेदभाव न क रता ाम था ंना जमीन िवत रत क ेली जाईल . वाटप
अशा प तीन े होईल क कोणीही जमीनदार , भाडेक िक ंवा भूिमहीन मज ूर राहणार
नाही.
iii. पाणी, धनाद ेश, ाणी, अवजार े, खत, िबयाण े इ याद चा प ुरवठा क न साम ूिहक
शेती या लागवडीसाठी िव प ुरवठा कर याची जबाबदारी रा या ने घेणे आव यक आह े.
अशा कार े, दो ही े ांम ये; शेती आिण उ ोग , भांडवल आिण इतर तरत ुदी देणे हे
रा याच े कत य होत े. डॉ. आंबेडकरा ंनुसार, आप या नाग रका ंचे आिथ क शोषणापास ून
संर ण करण े हे रा याच े मूलभूत कत य आह े. संप ीच े या य िवतरण स ुिनि त करताना
अशा िनयोजनाम ुळे समाजाला जा तीत जा त उ पादकता आिण फायदा िमळायला हवा .
तथािप , हे ल ात घ े यासारख े आह े क डॉ . आंबेडकर खाजगी उ ोगा या िवरोधात
न हत े, परंतु रा यान े खाजगी य ना इतरा ंवर रा य कर यासाठी सोपवाव े अशी या ंची
इ छा न हती .
७.५ िन कष
डॉ. आंबेडकर आिण महा मा गा ंधी दोघा ंसाठी रा उभारणीचा माग वैिव य प ूण होता. डॉ.
आंबेडकरा ंचे आिथ क िवकासाच े आकलन हणज े ग रबी , असमानता आिण शोषण द ूर
करणे. यांनी आिथ क, सामािजक , धािम क आिण राजक य िवकास आिण शोषणा या
िविवध प ैलूंवर भर िदला . आप या रणनीत या बाबतीत , डॉ. आंबेडकर िवश ेषािधकार ा
भांडवलदार आिण उ च ू वगा कडून कामगार आिण शोिषत जाती या लोका ं या
शोषणाची या ी समोर आण यासाठी महा मा गा ंध पे ा जा त आ ही आह ेत. डॉ.
आंबेडकरा ंचा असा य ुि वाद आह े क ग रबी थ ेट शोषणाशी जोडल ेली आह े आिण आिथ क
िवकास आिण िनयोजनान े हे शोषण प पण े आिण लि यत उपाया ं ारे िमटवल े गेले munotes.in
Page 102
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
102 पािहज े. डॉ. आंबेडकरा ंनी असाही य ुि वाद क ेला क रा यासाठी 'से टी-नेट' िकंवा
गरीबा ंसाठी 'क याण -बा केट' तयार करण े पुरेसे नाही . या िदवसात आिण काळा त
रा या या अह त ेपवादी त व ानान े गरीब , भूिमहीन मज ूर, छोटे शेतकरी आिण
असंघिटत कामगारा ंना जागितक करणा या दय ेखाली सोडल े आहे. यामुळे आंबेडकरा ंनी
आपणास इशारा िदला होता ती उदारमतवादी ह क ूमशाही िनमा ण झाली आह े.
७.६ सारांश
डॉ.आंबेडकर आिण महा मा गांधी या ंनी समान उि ासाठी काय केले, परंतु
सम य ेब लची या ंची धारणा तस ेच पुरेसा उपाय शोध या या या ं या ीकोनात फरक
होता.
डॉ. आंबेडकरा ंचे आिथ क िवकासाच े िवचार न ेहमीच सामािजक स ुधारणा ंशी िनगडीत होत े.
उपेि त गटा ंसाठी िवश ेष कायद ेशीर, सामािजक आिण आिथ क संर णावर या ंचा भर होता .
महा मा गा ंध नी िवकासाची क पना क ेली जी ाम वय ंपूण ता, वराज आिण िव त
मंडळाभोवती क ि त होती . यांचा असा िव ास होता क भारताला आध ुिनक अथा ने
औ ोिगक करण कर याची गरज नाही , ही व त ुि थती िगर या आिण उ ोगा ंना या ं या
ती िवरोधात ून िदस ून येते.
डॉ. आंबेडकरा ंचे वैिश ्य हणज े कायद ेशीर आिण आिथ क मागा चा वापर क न सामािजक
सुधारणा आिण प रवत ना या िदश ेने वाटचाल कर याचा या ंचा िव ास होता .
रि कन , सो आिण टॉ टॉय या ं या िलखाणात य ं ां या द ुगु णांवर गा ंध चे मत ित वनीत
आहे.
िव थाची महा मा गा ंध ची स ंक पना िनयो या ं या स ावन ेवर क ि त आह े आिण
औ ोिगक े ात स ुसंवाद राख यासाठी त े सव प र मानत े.
डॉ. आंबेडकर मानिसक , नैितक आिण सामािजक ्या हािनकारक प रणामा ंपासून सावध
होते याम ुळे हा उप ेि त वगा वर पड ेल. हणून या ंनी शोिषत िवभागा ं या अिधकारा ंचे
र ण कर यासाठी िविवध तरत ुदी तािवत क े या.
भारतीय रा य उदारीकरणान ंतर या वषा त सामािजक े ातून माघार घ ेत आह े. िवकास
आिण रा य , सामािजक बदल आिण लोकशाही या ं यातील स ंबंधांचा पुनिव चार कर याची
गरज आह े.
munotes.in
Page 103
डॉ. आंबेडकर आिण महा मा गा ंधी
103 ७.७
डॉ. आंबेडकर आिण महा मा गा ंधी या ंनी मा ंडले या िवकासा या क पन ेचे परी ण
करा.
डॉ. आंबेडकर आिण महा मा गा ंध या िनयोजन आिण आिथ क िवकासाची क पना
यावर चचा करा.
७.८ संदभ REFERENCES
Rowena Robinson : Planning and Economic Development:
Ambedkar versus Gandhi, available at:
https://www.academia.edu/6890851/Ambedkar_Nehru_Gandhi_Pla
nning_and_Development
https://www.mkgandhi.org/articles/gandhian -perspective -of-
development.html
munotes.in
Page 104
104 ८
SOCIAL CAPITAL: BOURDIEU AND
PUTNAM
सामिजक भा ंडवल: बोद य ू आिण प ु नाम
घटक रचना
८ .० उ ी े:
८.१ सामिजक भा ंडवल- प रचय
८.१.१ या या - सामिजक भा ंडवल
८.२ सामिजक भा ंडवल िस ा ंत – िपअर बो ू
८.२.१ सै ांितक स ंक पना
८.२.२ प रवत न आिण पा ंतरण
८.३ टीका मक अ ययन
८.४ िन कष
८.५ सामिजक भा ंडवल िस ा ंत – पुतनाम
८.६ सामिजक भा ंडवलाच े वैिव य
८.७ टीका मक अ ययन
८.८ सारांश
८.९
८.१० संदभ ंथ
८.० उ ी े:
सामािजक भा ंडवल ही स ंक पना समज ून घेणे.
सामािजक भा ंडवल िस ा ंतिवषयक म ुख सम थ कांचे परी ण करण े.
८.१ सामािजक भांडवल - प रचय
सामािजक भा ंडवल हा िस ा ंत जे स कोलमन , रॉबट पुतनाम , िपअर बो ू या तीन म ु य
लेखकां या काया तून शोधला जाऊ शकतो .या भागाम य े आपण सामािजक भा ंडवल munotes.in
Page 105
सामिजक भा ंडवल: बोद य ू आिण प ु नाम
105 िस ांतावर थोड यात नजर टाक ू आिण यान ंतर प ुतनाम आिण िपअर बो ू य ां या
योगदानावर ल क ि त क . सामािजक भा ंडवल ही स ंक पनाअलीकड ेच शै िणक
े ाम य े यापक पाम य े वापरली ग ेली, परंतु ही स ं ा जवळजवळ एका शतकापास ून
वापरली जात आह े, तरीही यामागच े िवचार आिण क पना अज ूनच माग े जात आह ेत.
सामािजक भा ंडवल ही स ं ा थम य ुनायटेड ट ेट्स म य े 1916 म ये कािशत झाल े या
एका प ु तकाम य े िदसून आली होती . याम य े शेजारी असल े या शाळा ंवरती द ेखरेख
कर यासाठी एक काम कस े केले जाऊ शकत े या िवषयावरती चचा केली होती . लेिखका
िलडा हिनफन या ंनी सामािजक भा ंडवलाचा “अशा म ूत संप ी या ंचे लोका ं या द ैनंिदन
जीवनाम य े बह ता ंश मोजमाप क ेले जात े: हणज ेच सामािजक एकक बनवणा या य
आिण क ुटुंबांम ये स ावना , सहवास , सहान ुभूती आिण सामािजक स ंबंध” असा उ ल ेख
केला आह े. सामािजक भा ंडवल या स ंक पन ेला समाजामधील द ुवा, सामाियक म ू य आिण
समज या पातही समजल े जाऊ शकत े, जे य आिण सम ूहांना एकम ेकांवर िव ास
ठेव यास आिण एक िमळ ून काम कर यास स म बनवतात .
सामािजक भा ंडवलाम य े य च े क याण स ुरि त कर याची आिण सामािजक
संबंधांमधील सहभागा ार े गुंतागुंतीचे प ीकर ण तयार कर याची मता असत े.
सामािजक भा ंडवल ह े तीन तावा ंभोवती िफरत े:
१) य आिण सम ूह यां यामधील स ंबंधांचे पर परस ंबंध (सामािजक स ंबंध िक ंवा
सामािजक सहभाग ).
२) या संबंधांचे वैिश ्य असल ेले िव ासाच े तर.
३) संसाधन िक ंवा फायद े जे दो ह ारा सामािजक स ंबंध आिण सामािजक सहभागाआधार े
ह तांत रत क ेले जातात आिण िमळवल े जातात .
सामािजक भा ंडवलाची स ंक पना मानवी सामािजकता आिण सामािजक स ंबंधांचे भाव
आिण प रणाम आिण यि गत व सामािजक स ंरचनेसोबत असल े या या ं या स ंबंधावर
ल क ि त करत े.ही स ंक पना वा तवात नवीन नाही . सामािजक भा ंडवलाच े डख म ,
मा स , वेबर आिण टोनीज या ंनी िविवध पाम य े िस ा ंत तयार क ेले आह ेत. इतर
िवचारका ंनी या िवषयाला अन ुस न खा ीप ूव क अिधक अलीकडील आिण व ैिव यप ूण
िवचारसरणीचा शोध लावला आह े. बो ू ,पुतनाम आिण कोलमन या ं या ा रे सामािजक
भांडवल ही स ंक पना हाताळताना काही सामाईक स ू े वापरली ग ेली अस ू शकतात , परंतु
यां या िविभ न अ ंतिन िहत िवचारसरणीम ुळे संक पन ेचे एक ीकरण अवघड बनवतात .
ही स ंक पना स या लोकि य अस ूनही, ही स ं ा समाजशा ा ंसाठी प ूण पणे नवीन
असल े या अशा कोण याही िवचारसरणीला म ूत प द ेत नाही . समुहांमधीलयोगदान आिण
सहभागाच े य आिण सम ुहासाठी सकारा मक प रणाम होऊ शकतात ही एक ाथिमक
धारणा आह े.हा िवचार डख म या सम ुहजीवनातीलिवरोधाभास आिण आ मिवनाश
कर यासाठी व मा स या वतः या अण ुवगा म ये एक स ंघिटत आिण भावी वग
यां यातील फरक यावर जोर द ेतो.
munotes.in
Page 106
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
106 ८.१.१ सामािजक भा ंडवलाची या या :
कोलमनन े सामािजक भा ंडवलाची या या खालील माण े केली आह े:“ सामािजक स ं था
सामािजक भा ंडवल तयार करत े, जे येय सा य कर यास स ुलभ करत े जे या या
अनुपि थतीत सा य केले जाऊ शकत नाही िक ंवा केवळ उ च खचा त सा य करता य ेते.”
याच पा भूमीवर, पुतनाम , िलओनाड , आिण नान े ी (1993 ) एक समान व ैिश ्य दान
करतात , “सामािजक भा ंडवल हणज े सामािजक स ं थेची वैिश ्ये, जसे क िव ास , िनयम
आिण स ंबंध जे समाजाची काय मता स ुधा शकतात .”
सामािजक भा ंडवला या या य ेत, फुकुयामा (1997 ) असा तक करतात क क ेवळ काही
सामाियक िनकष आिण म ू ये ही सामािजक भांडवल हण ून मानली पािहज ेत: “सामािजक
भांडवलाची या या क ेवळ सहकाया ची मा यता असल े या सम ुहांमधील अनौपचा रक
िनयम व मानद ंड यां या िविश स ंचा या अि त वा या पात क ेली जाऊ शकत े. असा
समूह जो सहकाया ला मा यता द ेतो. मू य आिण िनयमा ंचे िवतरण वतःच सामािजक
भांडवल तयार करत नाही , कारण म ू ये चुक ची अस ू शकतात . सामािजक भा ंडवल िनमा ण
करणा या िनकषा ंम ये स यकथन , दािय वाची ब ैठक आिण पार पा रकता यासार या
गुणांचा समाव ेश असण े आव यक आह े.
शेवटी, अलीकडील प ु तक “ length treatment” िलन (2001 ) यामध े आढळत े.
“सामािजक भा ंडवल सामािजक स ंबंधांम ये अंतभू त स ंसाधन े हण ून काय शीलपण े
प रभािषत क ेले जाऊ शकत े. आिण क या ारेकृत साठी वापरली जाऊ शकत े.” अशा
कार े या स ंक पन ेचे दोन मह वाच े घटक आह ेत.
१) सामािजक भा ंडवल य प े ा सामािजक स ंबंधांम ये अंतभू त असल े या स ंसाधना ंचे
ितिनिध व करत े.
२) अशा स ंसाधना ंचा उपयोग कर याची स ंधी आिण वापर क या कडे राहतो .
या या या ंमधून आपण तीन म ु य अ ंतिन िहत िवचार व ेगळे क शकतो :
१) सामािजक भा ंडवल एका सम ूहा या सद या ंसाठी सकारा मक बा ता िनमा ण करत े.
२) ही बा ता सामाियक िव ास , िनकष आिण म ू ये व या ं या अप े ांवर आिण वत नावर
यां या प रणामी भावा ं या मा यमात ून ा क ेली जात े.
३) सामाियक िव ास , मानके आिण म ू ये ही सामािजक स ंबंध आिण स ंघटना ंवर आधा रत
सं थां या अनौपचा रक व पामध ून उ प न होतात .
सामािजक भा ंडवलाचा अ यास स ंबंधावर आधा रत ि य ेचा आह े जो मानद ंड आिण
िव ासा ार े लाभदायक प रणाम िनमा ण करतो .
८.२ सामािजक भा ंडवल िस ा ंत – िपयरबो ू
िपयर बो ू (1930 – 2002) एक च समाजशा आिण साव जिनक ब ुि जीवी होत े.
यांना म ु य व े समाजातील श ची , स ेची गितशीलता समज ून यायची
होती.सं कृती या समाजशा ावरील या ंचे काय अ य ंत भावी आह े. बो ू सं कृती या munotes.in
Page 107
सामिजक भा ंडवल: बोद य ू आिण प ु नाम
107 व पािवषयी िच ंितत होत े आिण ती कशी प ुन पादीत आिण पा ंत रत क ेली जात े.
यां या म ु य स ु ांपैक एक हणज े आिथ क, सामािजक , सां कृितक आिण तीका मक
अशा िविवध कार या भा ंडवला ंमधील स ंबंध होय .
बो ू यांची सामािजक भा ंडवलाची स ंक पना या मा यत ेवर आधा रत आह े क , भांडवल ह े
केवळ आिथ क नाही व सामािजक आदान दान ह े िवशु पात वाथ नस ून या ंना ‘
भांडवल व नफा ’ यां या सव पांम ये समािव क न घ े याची आव यकता आह े. बो ू
यांनी सामािजक प ुन पादन आिण तीका मक स े या िस ा ंतांमधून काही बाबी घ ेत या
आहेत. बो ू यांचा िस ा ंत आप याला काही मह वा या प तीशीर आिण व ैचा रक अ ंतर
भर यास मद त करतो . बो ू यांचा मु य फर काचा म ु ा हा आह े क , सामािजक भा ंडवल
सां कृितक प ुन पादनाच े साधन हण ून काय करत े.
बो ू या मत े सामािजक भा ंडवल ह े “ वा तिवक स ंभा य स ंसाधना ंचे एक ीकरण आह े जे
पर पर प रिचत असल े या कमी स ं था मक नात ेसंबंधां या अिधक िटकाऊ स ंबंधां या
मालक शी जोडल ेले आहे.” बो ू यां यासाठी सामािजक भा ंडवल ह े संबंधां या आकाराशी
संबंिधत आह े याचबरोबर ितिनधी ारा (agent) मािगतली ग ेलेली भ ूतकाळात एकि त
केलेली सामािजक भा ंडवलाची मा ा या ं याशी स ंबंिधत आह े.बो ू प लाभाला म ु य
उ ेशा या पात मानतो . कता एका सामािजक स ंबंधाम य े भाग घ ेतो आिण स ंघटना ंचे
अि त व राखतो .असा लाभ आिथ क ्या आव यक नाही . परंतु बो ू या मत े, अशा
लाभला आिथ क लाभासाठी कमी करता य ेऊ शकत े. सामािजक लाभ स ंचयीत
कर यासाठी आिण भा ंडवलावर िनय ं ण ठ ेव यासाठी क या ची मता व ेगवेग या प तीन े
सा रत क ेली जात े. मता आिण िनय ं णाच े हे िवभेदक प रस ंचरण बो ू या सामािजक
पुन पादन आिण सामािजक थाना ं या िस ा ंतामधील एक म ूलभूत संक पना आह े.
८.२.१ सै ांितक स ंक पना :
बो ू या सामािजक भा ंडवल या ीकोना यास ंबंधातील तीन म ुख सै ांितक स ंक पना
प करण े आव यक आह े.
१)हॅिबटस (सवयी )
२) भांडवल (Capita l)
३) काय े (field)
१) हॅिबटस (सवयी ):
व तुिन स ंरचना आिण य परक धारणा मानवी ि या ंवर कसा प रणाम करतात ह े प
कर यासाठी बो ू यांनी हॅिबटस ही स ंक पना वापरली आह े. या संक पन ेला िवचार आिण
ि ये या िनयामक योजना ंचा एक सम ूह या पात सम जून घेतले जाऊ शकत े. जे काही
माणात प ूव अनुभवांचा प रणाम आह े. हॅिबटसम य े िनिष व प रवत नीय वभावा ंचा एक
संच असतो जो मानिसक मानिसक ि याकलापा ंवर िनय ं ण आिण िनयमन करतो . जेथे
य ना ब याचदा नकळत या ं या भावाची जाणीव असत े. हॅिबटस स ंक पना सा मािजक
आिण सा ं कृितक स ंदेश ( वा तिवक आिण तीका मक दो ही ) य च े िवचार आिण
ि येला कसा आकार द ेतात ह े प कर याचा य न करत े. ही संक पना ि थर नाही munotes.in
Page 108
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
108 कारण ती य ना या स ंदेशाम य े म य थी िक ंवा वाटाघाटी कर याची अन ुमती द ेते,
अगदी अ ंगभूत दांचा ितकार कर यापय त. हॅिबटस सामािजक , सां कृितक आिण
ऐितहािसक स ंदभा नी भािवत आह े. उदा; काही सम ूह एखा ा म ुद् ावर या ं या सखोल
िव ासा ंना स ंघटीत कर यास अिधक स म असतात . ब याचदा अशा म ू यांना या ं या
ता कालीन वातावरणाम य े ि कोनां या एका सामा य सम ुहा ार े आकार िदला जातो . ही
मू ये जाग क तरावर काम करत नाहीत . परंतु ती िविश य या सा ं कृितक
आकृतीबंधाम ये खोलवर सामावली जाऊ शकतात . सामािजक वग घटक ( िकंवा इतर
घटक) म य थ िवचार आिण ि य ेला िनद िशत कर यासाठी एक भ कम भ ूिमका
बजावतात .बो ू याला ‘class habitus ’ हणून संदिभ त करतात .
२)भांडवल :
बो ू या िस ंतामधील द ुसरा मह वप ूण घटक आह े भांडवल. या े ात ह े काय करत े
आिण कमी अिधक खिच क प रवत ना या िक ंमतीवर अवल ंबून आह े जे संबंिधत े ातील
या या भावक रत ेसाठीची प ूव अट आह े. भांडवल वतःला तीन म ूलभूत पा ंम ये सादर
करते. आिथ क, सामािजक , सां कृितक आिण तीका मक .
आिथ क भांडवल हणज े उ प न आिण इतर आिथ क संसाधन े व मालम ा होय . हे सवा त
जा त व भा ंडवल आह े जे व रत आिण थ ेट पैशांम ये पांत रत होत े आिण स ंप ी या
अिधकारा ं या व पात स ं था मक क ेले जाऊ शकत े. आिथ क भांडवल क ेवळ पया नाही
कारण त े सामािजक दजा आिण थान खर ेदी क शकत नाही .याक रता त े भांडवला या
इतर पा ंसोबत आ ंतरि य ेवर िनभ र करत े.
सामािजक भा ंडवल सामािजक क त यापास ून ( सबंध ) बनले आहे, जे प रवत नीय आह े
आिण िविश प रि थतीम य े स यत े या एका शीष का या व पात स ं था मक होऊ
शकते. याम य े थािनक सामािजक स ंबंध आिण स ंपक यांचा एक सम ूह समािव आह े.
सां कृितक भा ंडवलाची तीन प े आहेत. व तुिन , अंगभूत, आिण स ं था मक . येक
व प तीका मक स ंप ी या िविनयोगासाठी एक साधन हण ून काय करत े यास
सामािजक ्या मागणी आिण ताबा िमळव यास यो य हण ून िनय ु केले जाते. व तूंम ये
सामािव हो यासाठी व त ुिन ज े य आह े, मूत प अम ूत पाशी स ंबंिधत आह े, तर
सं था मक प स ंबंिधत स ं थांचे ितिनिध व करत े.
बो ू तीका मक भा ंडवलाचा उपयोग काही कारा ंचे प ीकरण कर यासाठी करतो
याम य े सामािजक भा ंडवलाला व त ू, थान , दजा िकंवा मू यांशी स ंबंिधत असल ेली
मू ये समजल े जात े.भांडवला या स ंबंधात सव पे मुख घटक आह ेत जे कोण याही
े ातील ि थती आिण स ंभावना प रभािषत करतात . िशवाय ,भांडवली स ंचयना या
कोण याही व पा या स ंबंधात एक 'गुणक भाव ’ उदयास य ेतो. हणज े एक भा ंडवल
अनेकदा द ुस या भा ंडवलाची द ेवाणघ ेवाण करत े.
३) काय े ( field ) :
बो ू यन भाष ेत काय े ाचा स ंबंध सै या या आिण स ंघषा या एका स ंरिचत थानाशी आह े.
यामध े एक यवि थत णाली आिण नात ेसंबंधांचे एक जाळ े आह े जे य या munotes.in
Page 109
सामिजक भा ंडवल: बोद य ू आिण प ु नाम
109 जीवनप ती व सवय वर भाव पाडत े. बो ू या मत े स व कारची भा ंडवल सामािजक
थाना या प रि थतीशी उ रो र सब ंिधत राह न एकाच व ेळी दोन कार े काय करतात : ते
सव कार या भा ंडवलाच े पुन पादन करतात आिण या स ंसाधना ंचा उपयोग क या या
ि थतीला अिधक वेधक कर यासाठी करतात . क या ची ि थती ही भा ंडवलाची भ ूतकालीन
िनिम ती, मु य पात सामािजक भा ंडवला या सव पांचे कारण आिण प रणाम दो ही
आहे. बो ू य ांचा असा दावा आह े क जशा काही य म ैदानाम य े वेश करतात
(जाणीवप ूव क िकंवा नकळत ) ते हा त े खेळा या िनयमा ंिवषयी अिधक जाग क बनतात .
आिण हण ूनच या ं या थािपत भा ंडवली िविनयोगा ार े या िनयमा ंम ये फेरफार कर याची
मता अिधक असत े.
बो ू साठी सामािजक थान क या चा असल े या दजा या जटील सम ूहां ारे प रभािषत क ेले
जाते.पूव पा ता िक ंवा मजब ूत यावसाियक सामािजक ि थती असल ेले कता रणनीतीशी
संल न होतील .वा तिवक िक ंवा तीका मक पात रणनीती ही य ारा वतःला इतर
समुहापास ून वेगळे कर यासाठी आिण एका स ुिवधाजनक थानापय त पोहोचव यासाठी
िनयोिजत क ेली जात े. अशा रणनीती त े हाच साथ ठ शकतात ज े हा त े तीका मक
ासंिगकता दिश त करतात . तीका मक श या सामा य वीक ृतीम य े सवा त मोठे
गृहीतक आहे क , ’खेळाचे िनयम या य आह ेत’.
बो ू ‘ गैरसमज ’ हा श द ह े सूिचत कर यासाठी वापरतात क काही य ज े वंिचत
संदभा त आह ेत ‘ िनयमा ंवर न िवचारता ख ेळ ख ेळतात .’ हे बो ू य ां या मत े '
तीका मक िह ंसे’ सारख े आहे.
८.२.२ प रवत न आिण पा ंतरण :
िविवध कारच े भांडवल आिथ क भा ंडवलात ून िमळ ू शकत े, परंतु केवळ प रवत ना या
अिधक िक ंवा कमी य ना ं या िक ंमतीवर , जे संबंिधत े ात भावी अशा श या
िनिम तीसाठी आव यक आह े. उदा; काही व त ू आिण सेवा आह ेत या ंना आिथ क भांडवल
दु यम खचा िशवाय व रत उपकर द ेते. इतर व त ू आिण स ेवा केवळ सामािजक स ंबंध िकंवा
सामािजक दािय वा या भा ंडवलाम ुळे ा क ेले जाऊ शकतात . असे संबंध ठरािवक
कालाव धीसाठी आिण वतः या लाभासाठी (आिथ क लाभासाठी नाही ) जोपासल े जातात.
हे यो य णी व रत काय क शकत नाहीत जोपय त या ंची थापना आिण दीघ काळ
देखभाल क ेली जात नाही . उदा; वापरा या कालावधी बाह ेर हणज े सामािजकत ेम ये
गुंतवणुक या िक ंमतीवर . हे अप रहाय पणे दीघ कालीन आह े कारण श ु आिण सो या
कजा ला गैरिविश क जा या मा यत ेम ये पांत रत करताना व ेळ, िवलंब हा एक घटक
आहे याला क ृत ता हणतात . आिथ क द ेवाणघ ेवाणीचा िन ंदक पण आिथ क
पारदश कते या िवपरीत , याम य े समत ु य एकाच णी हात बदलतात , सामािजक
देवाणघ ेवाणीची आव यक अ प ता , जी चुक ची ओळख पटवत े, दुस या श दात िव ास
आिण वाईट दा ( वतःची फसवण ूक) काळाची सवा त अिधक स ू म अथ यव थ ेचा
अनुमान लावत े.उदा; असे िदस ून आल े आह े क , आिथ क भा ंडवलाच े सामािजक
भांडवलाम य े पा ंतर एका िविश माला िनधा रत करत े. यासाठी पया कालावधी ,
काळजी , िचंता, जतनाची आव यकता असत े. जे उदाहरणाथ , भेटव त ू वैयि क ृत munotes.in
Page 110
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
110 कर या या य नात पािहल े जाते. यासाठी मोठा खच आव यक आह े. संकुिचत आिथ क
ि कोनात ून या य नाला श ु अप यय हण ून पािहल े जाईल , परंतु सामािजक
देवाणघ ेवाणी या तक शा ीय ीन े, ही खूप गूढ गुंतवणूक आह े.नफा दीघ काळाम य े
आिथ क िकंवा इतर व पात िदस ेल. याच माण े, जर सा ं कृितक भा ंडवलाचा सव म
उपाय िनःस ंशयपण े ते ा कर यासाठी िदल ेला वेळ अस ेल, तर हे कारण आह े क आिथ क
भांडवलाच े सां कृितक भा ंडवलाम य े प रवत न हे आिथ क भा ंडवला या ता यात ून श य
होणा या व ेळेचा खच मानत े. याचे अिधक नेमके कारण अस े क सा ं कृितक भा ंडवल ह े
कुटुंबात भावीपण े सा रत होत े, हे केवळ सा ं कृितक भा ंडवला या माणावर िनभ र करत
नाही तर वतः व ेळ िद यान े जमा होत े.जी कुटुंब सम ूहाकड े असत े आिण वापर यायो य
वेळेवर (िवशेषतः व पात ) िनभ र असत े. (आई या उपल ध व ेळे या व पात ) या या
आिथ क भांडवला या आधार े जे य ला इतर य चा व ेळ खर ेदी कर यास स म करत े.
या भा ंडवलाच े सरण स ुिनि त कर यासाठी आिण दीघ कालीन शाल ेय िश णाम ुळे म
बाजारात व ेश कर यास िवल ंब कर ते यामुळे िव ास , दा या ंपासून दीघ काळासाठी
िवलग हाव े लागत े.
८.३ टीका मक अ ययन
आिथ क भांडवलाला अ य भा ंडवलाच े मह वप ूण ोत आिण अ ंितम िविनमय व पाम य े
लाभ िमळव ून दे या या क ृतीसाठी बो ू या िस ा ंताची Reductionist हणून टीका
केली आह े. बो ू यां या िस ा ंताम य े सामािजक भा ंडवल, सामािजक , सां कृितक, आिथ क
आिण तीका मक े ाम य े सापे तेचा सरळ प रणाम हण ून यापक व पात स ंदभ –
िविश िवकिसत होत े. यामुळे हे सामािजक भा ंडवला या कोण या ही वय ंचिलत स ंचयाला
आ हाना मक बनवत े.
८.४ िन कष
या रचन ेत सामािजक शा ा ं या व ेगवेग या शाखा ंचा उपयोग क ेला आह े आिण सामािजक
भांडवला या स ंक पन ेचे िव ेषण क ेले आह े. सामािजक भा ंडवल ह े एका मह वप ूण
संसाधना या पात पािहल े जात े, जे सामािजक स ंबंध, नातेसंबंध, सामािजक िक ंवा
संबंिधत स ंरचने या काही त वा ंसोबत जस े िव ास , सहभाग , सहकाय , मानदंड यांसोबत
अंतभू त होत े. काही घटका ंम ये भौितक आिण मानवी भा ंडवलाची मह वप ूण वैिश ्ये
असतात . लाभाथ ंचा तर आिण िविश त े या आधारावर याच े व प श ु यि गत
लाभापास ून यो य आिण साव जिनक लभापय त आह े.
munotes.in
Page 111
सामिजक भा ंडवल: बोद य ू आिण प ु नाम
111 ८.५ सामािजक भा ंडवल िस ा ंत – पुतनाम
पुतनाम या सामािजक भा ंडवला या िस ा ंताचे मूळ काया मक ीकोनातआह े. कारण
याचे मु य क हे सामािजक एक करण आह े. परंतु यां यावरती बह लतावाद आिण
सा यवाद या ंचा अिधक भाव जाणवतो . यांची मु य क पना अशी आह े क एका चा ंग या
कार े काय रत असल े या द ेशाची अथ यव थाही ; उ च पातळीवरील राजक य
एक ीकरणासह सामािजक भा ंडवल यश वीरी या जमा कर या या या द ेशा या मत ेचा
प रणाम आह े.
सामािजक भा ंडवलाच े तीन घटक आह ेत.
१) नैितक ब ंधने आिण िनकष
२) सामािजक म ू ये ( िव ासावर ल क ि त क न )
३) सामािजक स ंबंध ( वयंसेवी संघटना ंचे सद य व )
वरील व पातील सामािजक भा ंडवल नागरी सम ुदाय आिण नागरी समाजाची िनिम ती व
यांचे पालनपोषण कर यासाठी मह वाच े आह े. पुतनाम या ं यामत े, उ पादक मता ‘
पर पर लाभासाठी सम वय आिण सहकाय सुलभ कर या ’ या मत े ारे कट होत े.
तथािप , उ पादक मता धो यात य ेऊ शकत े. हा धोका सामािजक कल िक ंवा व ृ म य े
होणा या बदला ंमुळे िनमा ण होतो . यात ून ‘ सम व य आिण सहकाय ’ कमी होत आह े असे
दश वले जाते.
पुतनाम या मत े, आधुिनक समाजाम य े सामािजक भा ंडवल न होत चालल े आहे, िविवध
सं थांम ये कमी होत जाणा या सहभागासाठी या ंनी अम े रकेचे उदाहरण िदल े आहे. क ीय
सद य व , िन वळ धािम क सहभाग , पालक – िश क स ंघटना आिण सम ूह संघांम ये गे या
काही वषा म ये घट झाल ेली िदस ून आलीआह े. काही िवरोधी कल स ु ा अस ू शकतात , परंतु
सामा य िन र णात ून अस े िदसून आल े आहे क सामािजक भा ंडवल न होत चालल े आहे.
याचे िवनाशकारी प रणाम होऊ शकतात आिण क ुटुंबातील ब ंध कमी होण े, सामािज क
िव ास आिण सम ुदायांमधील नात ेसंबंधात घट होऊ शकत े.
अिलकड या वषा त सामािजक भा ंडवल हा श द 2000 म ये रॉबट पुतनाम या ंचे अ य ंत
लोकि य प ु तक, 'बॉिलंग अलोन : द कोल ॅ स अ ँड रवाइवल ऑफ अम े रकन क य ुिनटी’
या या काशनासोबत लोकि य झाला . पुतनाम या ंनी असा तक केला आह े क , अमे रकन
ीमंत झाल े असताना या ंची सम ुदायाची भावना स ंपु ात आली आहे. शहरे आिण
पारंप रक उपनगर ने ‘ िकनारी शहर े’ आिण बाह ेर जा यासाठी र त े उपल ध क ेले आहेत.
िव तीण आिण अ ात थान िजथ े लोक झोपतात , काम करतात आिण इतर काहीही करत
नाहीत.जसे लोक काया लयात ून अिधकािधक व ेळ घालवतात , कामावर जातात आिण एकट े
टी. ही पाहतात . यां याकड े समुदाय वय ंसेवी स ं था, शेजारी, िम आिण अगदी
कुटुंबासोबत सामील हो यासाठी , सामािजक हो यासाठी व ेळ कमी असतो िक ंवा नसतो .
munotes.in
Page 112
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
112 ही हानी दश िव यासाठी प ुतनाम या ंनी अमे रकन 10 – िपन बॉिल ंग खेळ या या प तीकड े
ल क ि त क ेले, युनायटेड ट ेट्स म य े खूप लोकि य असा हा ख ेळ आह े. यांना
आढळल े क , गोलंदाजी कधीही मोठी झाली नसली तरी अम े रकन आता एक ेकाळी
लोकि य असल े या थािनक पधा म ये एकम ेकांशी ित पधा करत नाहीत . याउलट त े
एकटेच गोल ंदाजी करतात . पुतनाम या ंनी असा य ुि वाद क ेला क , सामािजक स ंबंध या ंनी
अमे रकना ंना एक गोल ंदाजी कर यासाठी े रत क ेले होते ते न होत आल े आहेत आिण
हे सामिजक भा ंडवला या न ुकसानीच े ितिनिध व करत े.
पुतनाम या िव ेषणात सामा िजक भा ंडवल ह े थािनक सम ुदायातील य आिण लहान
गटां या व ैिश ्यापास ून मोठ ्या लोकस ं ये या लोका ं या व ैिश ्यापय त अ ग य आह े.
फुकूयामा या ं या मत े, सामािजक भा ंडवल ह े ि थर लोकशाहीच े वैिश ्य आह े. हणून जे
नाग रक मजब ूत सहयोगी योगदाना या मानद ंडाचे पालन करतात आिण ज े उ च सामािजक
भांडवलाच े मालक असतात , ते िनि त पात आिथ क आिण राजक य योजना ंवरती एक
काम कर यासाठी इ छ ुक असतात .
आणखी एक म ुख कारण आह े ते हे क . सामािजक भा ंडवल औपचा रक स ुसंवाद साधना ंचे
जोडल ेले यवहार खच कमी करत े. हणून सामािज क भा ंडवल ह े सामािजक स ंबंधांचे ‘
साव ि क न ेहक’ मानल े जात े.अनौपचा रकता ही सामािजक भा ंडवलाच े संबंध आिण
समकालीन अथ यव थ ेचे काम त ुलनेने सोपे करत े. या संदभा त सामािजक भा ंडवल एकतर
बंध िकंवा दुवे यां या पात काम क शकत े. पिह या कारच े भांडवल स ंबंध आिण द ुवे
वाढवत े तर द ुसरे यांचे पर परस ंबंध वाढवत े. अशा कार े एखा ा य न े संकेतक िक ंवा
सामािजक भा ंडवलाच े कार आिण नागरी ग ुंतवणूक, आिथ क सम ृ ी,वाढ, नाग रक वाची
पातळी (लोकशाही ) यासार या उ पादना दर यान सकारा मक स ंबंध गृहीत धरला पािहज े.
८.६ सामािजक भा ंडवलाची िविवधता :
सामािजक भा ंडवला या िविवध पा ंवर ख ूप वादिववाद आह ेत. परंतु एक सरळ ि कोन
सामािजक भा ंडवलाला तीन म ु य ेण म य े िवभाग तो.
१) बंध (bonds) :
सामा य ओळखी या भावन ेवर आधा रत लोका ंमधील द ुवे (“आम यासारख े लोक ”) – जसे
क कुटुंब, जवळच े िम आिण अस े लोक ज े यांची स ं कृती िक ंवा जातीयता सामाियक
करतात .
२) पुल (bridge) :
असे दुवे जे ओळखी या भावन ेवर पुढे वाढिवल े जातात . उदा; दूरचे िम , सहकारी .
३) दुवे (link) :
लोक िक ंवा सम ुहांसाठी असा एक द ुवा जो सामािजक उतर ंड खाली वरती करतो .
munotes.in
Page 113
सामिजक भा ंडवल: बोद य ू आिण प ु नाम
113 सामािज क बंधनात ून सामािजक भा ंडवला या स ंभा य लाभाकड े पािहल े जाऊ शकत े. िम
आिण क ुटुंब आप याला अन ेक कार े मदत क शकतात . जसे क भाविनक , सामािजक
आिण आिथ क ्या. उदा; युनायटेड िकंगडमम य े सरकारी सव णात अस े िदसून आल े
आहे क जािहरात प े ा जा त लोक व ैयि क स ंपका ारे नोक या स ुरि त करतात . जेथे
काय ाच े रा य कमक ुवत आह े, िकंवा जेथे काही सामािजक स ेवा िद या जातात त ेथे अशा
कारची मदत अिधक मह वाची अस ू शकत े. अशी अन ेक करण े आह ेत िजथ े एकाच
कुळातील सद य नात ेवाईका ं या िश णासाठी िनधी द ेतात आिण यां यासाठी काम े
शोधतात , अनाथ आिण व ृ ांची काळजी घ ेतात.पण ब ंधने लोका ंसाठी अडथळा िनमा ण
क शकतात . जवळजवळ या य ेनुसार, काही थला ंत रत सम ुहांसार या घ बा ंध या
गेले या सम ुदायांम ये मजब ूत सामािजक ब ंध असतात .
या य नात ेवाईका ंवर िक ंवा या ंची जा तीयता सामाियक करणा या लोका ंवर मोठ ्या
माणावर अवल ंबून अस ते. यां या सामािजक ब ंधांचा अभाव या ंना यापक समाजात ून
िचरंतन बाह ेरील लोका ंम ये बदल ू शकतो , कधीकधी या ं या आिथ क गतीम य े अडथळा
आणू शकतो . सामािजक बिह कार दो ही कार े काय करतो . घ िवणल ेले समूह वतःला
वगळू शकतात , परंतु यांना यापक सम ुदाया ार े वगळल े देखील जाऊ शकत े. जवळजवळ
कोण याही कार या भा ंडवला माण े सामािजक भा ंडवल द ेखील इतर लोका ंना हानी
पोहोचिवणा या टोकाला जाऊ शकत े. मादक पदाथा चा यापार आिण ग ु हेगारी टो या ंना
काम क र याची परवानगी द ेणारे दुवे आिण िव ास ह े सामािजक भा ंडवलाच े कार आह ेत.
जर या ं याकड े चुक या कारच े सामािजक भा ंडवल अस ेल तर क ंप या आिण स ं थांनाही
ास होऊ शकतो . सहका या ंमधील स ंबंध जे खूप अंतमु ख आह ेत आिण यापक जगात
काय चालल े आहे याचा िहशोब घ े यास अपयशी ठरतात . याउलट , सामािजक भा ंडवल
यवसाया ंना मदत क शकत े. बॉिलंग अलोनम य े, पुतनाम िसिलकॉन ह ॅली या
े ामधील टाट अप क ंप यां या मधील औपचा रक आिण अनौपचा रक सहकाय
कर यासाठी य ुनायटेड टेट अम े रकेम ये यशाचा एक मोठा भाग जबाबदार मानतात .
८.७ टीका मक अ ययन :
सामािजक भा ंडवला या स ंक पन ेचे काही समी क आह ेत. एक असा य ुि वाद क ेला जातो
क , सामािजक य तता न होत अस याच े पुतनाम या ंचे मत च ुक चे आहे. याऐवजी , ते
फ िवकिसत होत अस ेल, बॉिलंग लीगसार या आम या श ेजार या सम ूहांम ये सामील
हो या ऐवजी आता आ ही अशा सम ूहांम ये सामील होत आहोत ज े आम या िव ासाला
सहयोग द ेतात. आ ही आम या प रसराऐवजी पया वरणीय स ंर णासाठी िक ंवा समिल ंगी
ह का ंसाठी लढा द ेणा या लोका ं या सम ूहांम ये सामील होत आहोत . हे समूह जस े ीनपीस
िकंवा एमन े टी इ ंटरनॅशनल ची एक शाखा ‘वा तवात ’ जगात अि त वात अस ू शकतात .
परंतु जे केवळ इ ंटरनेटवर अि त वात अस ू शकतात . जे वादिववादान े अशा लोका ंचे संपूण
नवीन “समुदाय” तयार करत आह ेत जे शारी रक ्या कधीही भ ेटू शकत नाहीत . जे समान
मू य आिण समान िहत सामाियक करतात . तथािप , येक जण या याशी सहमत नाही क
समुदायाच े हे नवीन कारच े मू य अिधक पार ंप रक व पासारख े आहे. munotes.in
Page 114
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
114 टीकाकार असाही तक करतात क , “सामािजक भा ंडवल हा श द अ प आह े”, याचे
मापन करण े कठीण आह े. तो नीट प रभािषत नाही आिण भा ंडवलाच े एक िनि त व प
देखील नाही . अथ शा ांचे वादिववाद आह ेत क भा ंडवलाम य े वत मानात काही कारच े
याग करण े समािव आह े. जसे आपल े मानवी भा ंडवल वाढव यासाठी शाळ ेत िशकण े,
भिव यात नफा िमळव यासाठी बाह ेर खेळणे. अशा चच नंतरही सामािजक भा ंडवल ही
संक पना राजक य न ेते आिण धोरणक या म ये ची वाढवत े. याचे एक कारण हणज े
आप या समाजातील उप े ततेिवषयी वाढणारी िच ंता हे आहे.
िन कष :
The knowledge economy puts a premium on human capital and मािहतीची
अथ नीती मानवीय भा ंडवलावर वाढीव अप े ा लाद ू शकत े. मया िदत िक ंवा कमी िश ण
घेतले या वगा तील लोका ं या नोकरीची स ंभा यता न क शकत े. समाजातील हा वग
वारंवार स ुि थतीत य े यापास ून दूर जातो .काही िव ेषक िवकिसत द ेशांम ये 'किन
वगा या’ उदयाब ल बोलतात , एक सम ूह जो समाजा या म ु य वाहा या बाह ेर आह े आिण
पु हा समाजा या म ु य वाहाम य े वेश कर याची श यता कमी आह े. या दो ह च े कारण
सामिजक भा ंडवलाचा अभाव ह े आह े. आिण ‘अिधकार ’ हा सामािजक भा ंडवलाचा एक
कार आह े.
८.८ सारांश
सामािजक भा ंडवलाची स ंक पना मानवी सामािजकता आिण जोडणीच े प रणाम आिण
यां या प रणामा ंकडे ल व ेधते. व वैयि क आिण सामािजक स ंरचनेशी या ंचे संबंध
दश वते. बो ू ची सामािजक भा ंडवलाची स ंक पना ही क ेवळ आिथ क नस ून सामािजक
देवाणघ ेवाणीत प ूण पणे वार य नसणे व भांडवल आिण या ं या सव कारा ंम ये नफा
समािव करण े आव यक असण े या मा यत ेवर आधा रत आह े.
व तुिन रचना आिण य परक धारणा मानवी क ृत वर कसा प रणाम करतात ह े प
कर यासाठी बो ू हॅिबटस ही स ंक पना वापरतो . बो ू या िस ा ंतातील द ुसरा मह वाचा
घटक आह े भांडवल ज े वतःला तीन पा ंम ये सादर क शकत े. आिथ क, सामािजक ,
सां कृितक आिण तीका म क भांडवल.
पुतनाम या ंनी सामािजक भा ंडवलाच े तीन घटक सा ंिगतल े आह ेत: नैितक ब ंधने आिण
िनकष , सामािजक म ू ये आिण सामािजक स ंबंध. सामािजक भा ंडवला या िविवध पा ंवर
बरेच वादिववाद आह ेत. परंतु एक सरळ ि कोन याला तीन म ु य ेण म य ेिवभागातो .
बंध, पुल आिण द ुवा.
munotes.in
Page 115
सामिजक भा ंडवल: बोद य ू आिण प ु नाम
115 ८.९
१) सामािजक भा ंडवल ही स ंक पना िव त ृत करा .
२) बो ू यांनी तयार क ेले यासामािजक भा ंडवला या म ु य क पना ंचे परी ण करा .
३) सामािजक भा ंडवल ही स ंक पना समज ून घे यासाठी प ुतनाम या ं या ार े सांिगतल े या
सामुदाियक नात ेसंबंधां या मह वाची चचा करा.
८.१० संदभ ंथ
https://home.iitk.ac.in/~amman/soc748/bourdieu_forms_of_capital.pdf
https://www.socialcapitalresearch.com/bourdieu -on-social -capital -theory -of-
capital/
https://www.researchgate.net/publication/232978586_Bringing_in_Bourdieu’
s_theory_of_social_capital_Renewing_learning_partnership_approaches_to
_social_inclusion/link/53e4d3dd0cf25d674e94f203/ download
munotes.in
Page 116
116 ९
अम य सेन: मता ीकोन
AMARTYA SEN: CAPABILITY APPROACH
घटक रचना
९.० उि ्ये
९.१ मता ीकोन : तावना
९.२ मता ीकोन :मु य सं पना
९.२.१ काय आिण मता
९.२.२ मता आिण वा तिवक वातं य
९.२.३ पांतरण घटक
९.२.४ अथ भेद स पु ीकरण
९.२.५ मानवी िविवधता आिण सं था यांचे आकलन
९.२.६ आंतरवैयि क तुलनेचे मापक
९.३ िन कष
९.४ सारांश
९.५ सरावासाठीच े
९.६ संदभ सूची
९.० उि ्ये
िवकास िवषयक िवचारातील मता ि कोनाची ास ंिगकता समज ून घेणे
मता ि कोन या म ु य घटका ंचे परी ण करण े
९.१ मता ीकोन : तावना
१९८० या दशकात अम य सेन या ंनी कॅपॅिबिलटी अ ॅ ोच मा ंडला होता आिण त े
यां याशी जवळ ून संबंिधत आह ेत. हे मानवी िवकासा या स ंदभा त लाग ू केले गेले आ हे,
उदाहरणाथ , संयु रा िवकास काय मा ार ेआिण जीडीपी दरडोई वाढ यासार या
आिथ क मेि सचा एक यापक आिण सखोल पया य मानला जातो . सेन मानव िवकास
िनद शांक (HDI) या िनम म यवहाराबाबत िचंितत होत े, परंतु मानवी क याणा या स ंिम munotes.in
Page 117
अम य सेन: मता ीकोन
117 िनद शांकासाठी महब ूब उल हक या ं या य ुि वादावर सहमत होत े जे थेट ूड जीडीपी आिण
िवकास िवचारा ंवर या या भावाशी पधा क शकत े. गे या दशकात अम य सेनची
मता ीकोन ग रबी , असमानता आिण मानवी िवकास यासार या सम या ंवर िवचार
कर यासाठी मानक आिथ क चौकटीचा अ ग य पया य हण ून उदयास आला आह े.
मते या ि कोना या सव म वण नाब ल काही ताि वक मतभेद अस ू शकतात ; असे
असल े तरी, सामा यतः सामा य यायामा या ेणीसाठी एक व ैचा रक संरचना हणून
पािहल े जाते. मता ि कोन एक स ै ांितक चौकट आह े यात दोन मानक दाव े समािव
आहेत: १) वैयि क क याणाच े मू यांकन; २) सामािजक यव था ंचे मू यांकन आिण
मू यांकन; आिण ३) समाजातील सामािजक बदलाब ल धोरण े आिण तावा ंची रचना . हा
ि कोन इतर ि कोन जस े क उपयोिगतावाद िक ंवा रसोिस झमपे ा वेगळा आह े, जे
अनु मे िविश क याण िक ंवा साधना ं या उपल धत ेवर भर द ेते.
मते या ि कोनाची म ुळे ए र टॉटल , अॅडम ि मथ आिण काल मा स कडे शोधली जाऊ
शकतात , परंतु अलीकडील द ुवे ओळखण े श य आह े. अथ शा -त व अम य सेन यांनी
ि कोन आणला आिण त वव े ा माथा नु बाम आिण मानव ता आिण सामािजक
शा ा ंतील वाढ या स ं येने िव ाना ंनी माथा नु बाम, एिलझाब ेथ अ ँडरसन , जॉन
अले झांडर, सिबना अि कर े आिण इतरा ंसार या या या िवकासास हातभार लावला .
मता ि कोन अस े हणतो क क याण ा कर याच े वात ं य लोक काय क शकतात
आिण प रणाम व प त े कोण या कारच े जीवन जग यास स म आह ेत या याशी स ंबंिधत
आहे.
९.२ मता ीकोन : मु य स ंक पना
९.२.१ काय आिण मता :
मता ीकोना या क थानी मता आिण काय णाली या ीन े क याण समज ून
घे याची एक आदश बांिधलक आह े. काय हणज े 'कृ ये आिण ाणी ', हणज े, मनु या या
िविवध अव था आिण उप म याम य े एखादी य ग ुंतलेली असत े जसे क चा ंगले
पोषण, ल न करण े, िश ण घ ेणे आिण वास करण े. दुसरीकड े, मता ही वा तिवक िक ंवा
मूलभूत संधी आह े जी या ं याकड े या गो ी आिण ाणी सा य कर यासाठी (िकंवा
उपल ध ) आहेत. य ची ' मता -संच' ही मता ंचा संच दश वते यामध ून ती िक ंवा ती
िनवडू शकत े, तर 'मूलभूत मता ' या श दाच े दोन पया यी अथ आहेत: अ) "अिधक गत
मता िवकिसत कर यासाठी आव यक असल े या य ची उपजत उपकरण े" जसे क
भाषण आिण भाष ेची मता , जी नवजात म ुलाम य े असत े परंतु याच े पालनपोषण करण े
आव यक असत े; िकंवा ब) जग यासाठी आव यक समज या जाणा या काही म ूलभूत गो ी
कर याच े वात ं य आिण ग रबी िक ंवा इतर ग ंभीर व ंिचतता टाळ यासाठी िक ंवा यात ून
मु हो याच े वात ं य. अशा कार े, काय मता ही मता आह े जी साकारली ग ेली आह े.
अशा कार े, मता ि कोन ल यक ी मा यमा ंपासून (लोकांकडे असल ेली संसाधन े आिण
साव जिनक व त ू याम य े ते वेश क शकतात ) ते शेवटपय त (ते काय क शकतात munotes.in
Page 118
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
118 आिण या संसाधन े आिण व त ूंसह अस ू शकतात ) बदलतात . ि कोन म य े हे बदल व ैध
आहे कारण क ेवळ स ंसाधन े आिण व त ू हे सुिनि त क शकत नाहीत क लोक या ंचे
य यवहार आिण ा या ंम ये पांतर क शकतील .
मता ीकोन थ ेट जीवनातील ग ुणव ेवर ल क ि त करते जे य य ात सा य
कर यास स म असतात . जीवनश ैली या या ग ुणव ेचे िव ेषण 'काय मता ' आिण ' मता '
या मूलभूत संक पना ं या ीन े केले जाते.
काय हणज े 'असण े आिण करणे' अशी ि थती आहे जसे क चांगले पोषण, आ य असण े.
यांना सा य कर यासाठी िनयु केले या व तूंपासून वेगळे केले पािहज े (जसे 'सायकल
चालवण े' 'बाईक बाळग याप े ा वेगळे आहे).
मता हणज े एखा ा य ला भावी वेश असल े या मौ यवान कृत चा संच. अशा
कार े, एखा ा य ची मता एखा ा य या िविवध कामका जा या संयोजना ंमधून -
िविवध कार या जीवना ंमधील - िनवड याच े भावी वातं य दश वते - ितला मू य दे याचे
कारण आहे. (नंतर या कामात , सेन एका मते या संचाऐवजी बह वचन (िकंवा अगदी
' वातं य') म ये ' मता ' चा संदभ देते, आिण हे यापक मता सािह याम य े देखील
सामा य आहे. यामुळे िव ेषणास संबंिधत कामकाजा या संचांवर ल क ि त कर याची
परवानगी िमळत े. जीवनाच े िविश पैलू, उदाहरणाथ , सा रता , आरो य िकंवा राजक य
वातं याची मता .)
संसाधन े (जसे क सायकल ) इनपुट हणून मानली जातात , परंतु यांचे मू य य या
मौ यवान काया म ये (जसे क सायकिल ंग) पांत रत कर या या मतेवर अवल ंबून
असत े, जे उदाहरणाथ , यां या वैयि क शरीरिव ान (जसे क आरो य ), सामािजक
िनकष , आिण भौितक वातावरण (जसे र याची गुणव ा ). एखा ा य ची मता संच
हणज े मौ यवान कामकाजाचा संच याम य े एखा ा य ला वा तिवक वेश असतो .
सा य केलेले काय हणज े ते य ात िनवडतात . उदाहरणाथ , एखा ा य या
मते या संचात गितशीलत ेशी संबंिधत िविवध काया म ये वेश असू शकतो , जसे क
चालण े, सायकल चालवण े, साव जिनक बस वापरण े इ यादी . य ात कामावर ये यासाठी
यांनी िनवडल ेले काम साव जिनक बस असू शकते. युिटिलटी हे आउटप ुट आिण फं शिन ंग
दो ही मानल े जाते. उपयु ता हे एक उ पादन आहे कारण लोक काय करतात आिण
नैसिग क र या काय करतात याचा यां या यि पर वे क याण या भावन ेवर प रणाम होतो
(उदाहरणाथ , उ हा या िदवशी सायकल चालव याचा आनंद). तथािप , मता ि कोन
यि िन क याण -आनंदी वाटण े- वतः या अिधकारात एक मौ यवान काय णाली हणून
मानतो आिण मता चौकटीत समािव करतो .
९.२.२ मता आिण वा तिवक वात ं य:
सेन या ंनी ' वातं य' ही स ंक पना मा ंडली. अनेक कारची वात ं ये आह ेत (काही
मौ यवान , काही हािनकारक , काही ु लक) आिण ' वातं य' चा अथ वेगवेग या
लोकांसाठी िभ न अस ू शकतो . सेन या काया चे सखोल वाचन ह े प करत े क मता ंना munotes.in
Page 119
अम य सेन: मता ीकोन
119 वातं य आह े जर त े वा तिवक स ंधी हण ून समजल े गेले. वा तिवक वात ं य हणज े
एखा ाला हव े असल ेले 'करणे आिण असण े' सा य कर यासाठी सव आव यक साधन े
असण े. हे औपचा रक वात ं याचा स ंदभ देत नाही , परंतु ते सा य कर यासाठी य ,
भरीव स ंधी. उदाहरणाथ , एखा ा य ला िनवडण ुक त मतदान कर याच े औपचा रक
वातं य अस ू शकत े, कारण या य ला मतदानाचा अिधकार आह े. परंतु याला / ितला
मतदानाची प ुरेशी श यता कमी अस ू शकत े कारण काही िकलोमीटर द ूर असल े या मतदान
क ावर पोहोच यासाठी को णतीही वाहत ूक सुिवधा िक ंवा वाहन मालक नाही . याउलट ,
दुसरी य मतदान क ा या जवळ राह शकत े, परंतु सां कृितक िक ंवा सामािजक
िनब धांमुळे िकंवा िहंसाचारा या धमक म ुळे याला अ ाप मतदानाच े खरे वात ं य नस ेल.
मता या अथा ने वा तिवक वात ं य आ हेत क त े कोण याही स ंभा य अडथ या ंसाठी
दु त क ेले जातात . 'काय करण े' सहज र या हे दश वते क या मता ज े वख ुशीने िकंवा
बदलान े ा झा या आह ेत. उदाहरणाथ , एखा ा य ला मतदानाच े खरे वात ं य अस ू
शकते, परंतु ते न िनवडण े िनवड ू शकत े आिण अ शा कार े याला मतदानाच े कामकाज
नसते.
९.२.३ पांतरण घटक :
केवळ काहीतरी सा य कर याची मता असण े पुरेसे नाही. सेन याला ' पांतरण घटक '
हणतात यावर काया चे यश अवल ंबून असत े. िव यो य व त ू आिण स ेवां या व पात
संसाधना ंम ये काही ग ुण असतात ज े यांना लोका ंसाठी वार य िनमा ण करतात .
उदाहरणाथ , एखा ा य ला बाईकम य े वार य अस ू शकत े कारण ती िविश
साम ीपास ून बनवल ेली व त ू आहे, िविश र ंग, आकार िक ंवा आकार आह े, परंतु कारण ती
आपली गती वाढव ू शकत े आिण ती चाल याप े ा चा ंगली आिण व ेगवान आह े. चांग या/
व तूची ही व ैिश ्ये कामकाजात योगदान द े यास स म करतात . दुचाक काय मता िक ंवा
गितशीलता स म करत े, एखा ा य ला चाल याप े ा मु पणे आिण अिधक व ेगाने हलव ू
शकते.
एखाद े चांगले/ उ पादन आिण काही ‘ ाणी आिण क ृ ये’ यांची ा ी या ं यात जवळचा स ंबंध
असतो . हा संबंध ' पांतरण घटक ' हणून समजला जातो याला अस े समजल े जाते: या
पदवीम य े एखादी य स ंसाधनाच े काया म ये पांतर क शकत े. उदाहरणाथ , लहान
वयात सायकल चालवायला िशकल े या स म शरीरय ी य म य े उ च पा ंतरण घटक
असतो , याम ुळे तो उ पादन /सायकल काय मतेने िफर या या मत ेम ये बदल ू शकतो .
दुसरीकड े, शारी रक अप ंग व असल े या य ला िक ंवा याला कधीही बाईक चालवायला
िशकवल े गेले नाही या याकड े पांतरण घटक ख ूप कमी आह े. पांतरण घटक अशा
कार े दश वतात क एखादी व त ू िकंवा सेवेमधून िकती काय मता ा क न बाहेर पडू
शकते; आिण वरील उदाहरणा या बाबतीत , य सायकलमध ून िकती गितशीलत ेने बाहेर
पडू शकत े.
सेन िविवध पा ंतरण घटक मा ंडतो याच े तीन गटा ंम ये वग करण क ेले जाऊ शकत े. सव
पांतरण घटक एखा ा य वर कस े काय क शकतात िक ंवा संसाधना ंची वैिश ्ये
काय णालीम य े पांत रत कर यास म ु होऊ शकतात यावर भाव टाकतात , तरीही या
घटका ंचे ोत िभ न अस ू शकतात . munotes.in
Page 120
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
120 (१) वैयि क /वैयि क पा ंतरण घटक - य च े अंतग त घटक असतात , जसे क
चयापचय , शारी रक ि थती , आजारा ंशी संबंिधत िभ नता , अपंग व, वय आिण िल ंग, वाचन
कौश य िक ंवा बुि म ा . जर एखादी य अप ंग आह े िकंवा खराब शारी रक आरो यान े
त आह े, िकंवा यान े सायकल िशकली नाही , तर गितशीलत ेचे काय स म कर यात
बाईक मया िदत मदत कर ेल. समान काय णाली सा य कर यासाठी , लोकांना अ -मानक
व तूंसाठी िवश ेष गरजा अस ू शकतात -जसे अपंग वासाठी ो थ ेिट स -िकंवा या ंना अिधक
मािणत व त ूंची आव यकता अस ू शकत े-जसे क आतड ्यांसंबंधी परजीव या बाबतीत
अित र अ न . ल ात या क यातील काही तोट े, जसे क अ ंध व, अगदी यो य सहा यान े
देखील प ूण पणे 'सुधार यायो य ' असू शकत नाही .
(२) थािनक पया वरण िविवधता - भौितक िक ंवा अंगभूत वातावरणात ून उदयास य ेते
याम य े य राहत े. भौगोिलक घटक जस े थान आिण हवामान , महामारीिव ान आिण
दूषण आिण सम ु आिण महासागरा ंची उपि थती िक ंवा अन ुपि थती . बांधले या
पया वरणा या प ैलूंम ये इमारती ,र ते आिण प ूल, वाहतूक आिण दळणवळणाची साधन े
यांची ि थरता आह े. हे िविश खच लाव ू शकतात जस े क कमी िक ंवा जा त महाग
वातान ुकूलन उपकरण े िकंवा कपड ्यांची आव यकता .
(३) सामािजक प रि थतीतील बदल - समाजातील घटक आह ेत या ंचा एक सद य
आहे, जसे क साव जिनक स ेवांची तरत ूद, साव जिनक धोरण े, िश ण आिण स ुर ा,
सामािजक िनयम , सामुदाियक स ंबंधांचे व प , सामािजक पदान ु म, अ यायकार कपणे
भेदभाव करणा या प ती ., िकंवा जात , वग िकंवा वांिशक िवभागणीशी स ंबंिधत श स ंबंध.
वरील यित र , इतर पा ंतरण घटक आह ेत, जे खालील माण े आहेत:
संबंधा मक ीकोनात फरक - परंपरा आिण रीित रवाज वत न आिण वापरा या अप ेि त
मानका ं या सुिवधा आव यकता िनधा रत करतात , जेणेक न ीम ंत समाजातील साप े
उ प नाची दा र ्य मत े या प रप ूण दा र ्यात बदल ू शकत े. उदाहरणाथ , वीकाय
कपड्यां या ीन े 'लाज न बाळगता साव जिनकपण े िदस याची मता ' या थािनक
आव यकता मोठ ्या माणात बदल ू शकतात .कुटुंबात िवतरण -कुटुंबातील िवतरणाच े िनयम ,
उदाहरणाथ , मुले आिण ौढ , नर आिण मादी या ं यात अ न आिण आरो य -काळजीच े
वाटप.
मता अपयशाच े िनदान , िकंवा मत ेम ये ल णीय पर पर िभ नता , जबाबदार स ंबंिधत
कारक मागा कडे ल द ेते. ल ात या क यातील ब या च पर पर िभ नता य या
मतेवर द ेखील भाव टाकतील ज े सु वातीपास ून संसाधना ंम ये वेश करतात .
उदाहरणाथ , शारी रक ्या अप ंगांना गितशीलता सार या समान मता सा य
कर यासाठी अिधक महागड ्या आव यकता असतात , याच व ेळी या ंना पिह या थानावर
उ प न िमळवताना जा त अडचण य ेते.
सायकल या उदाहरणाचा स ंदभ देत; एखा ा य या गितशीलत ेसाठी सायकल िकती
योगदान द ेते हे या य या शारी रक ि थतीवर (वैयि क पा ंतरण घटक ), मिहला ंना munotes.in
Page 121
अम य सेन: मता ीकोन
121 सायकल चालव याची सामािजक परवानगी आह े क नाही यासह सामािजक िनयम आिण
ि कोन (सामािजक पा ंतरण घटक ) आिण स य र या ंची उपल धता यावर अवल ंबून
असत े. िकंवा दुचाक माग (पया वरणीय पा ंतरण घटक ) यश िनि त कर ेल.
मता ि कोन सहसा स ंसाधना ंचे वैयि क मता आिण काया म ये पांतर कर यावर
ल क ि त करतो . काही िव ा नांनी असा य ुि वाद क ेला आह े क ह े खूप यि वादी आह े.
यांचे िनरी ण आह े क अन ेक मता क ेवळ साम ूिहक क ृती ार े ठेव या जाऊ शकतात
िकंवा ा क े या जाऊ शकतात . यामुळे 'सामूिहक मता ' या क पन ेला ज म िमळाला
आहे. उदाहरणाथ , मै ी, सहकाय , संमेलनाची मता क ेवळ इतर य या स ंबंधातच
साकारली जाईल . सां कृितक स ंदभ देखील व ैयि क मागा नी मुल वर प रणाम करतात
आिण अशा कार े आ ही या मता ंचा पाठप ुरावा करतो यांनाही भािवत करतात . या
मागा नी, सामािजक स ंबंध, सामूिहक आिण मोठ े सामािजक , सां कृितक आिण आिथ क
सं था मक स ंदभ काही मता ंसाठी पा ंतर घटक हण ून काय करतात .
९.२.४ अथ भेद संपु ीकरण :
पांतरण घटका ं या स ंदभा या िव , मता ीकोन प पण े मु य िव ेषणा मक
भेदांवर अवल ंबून असतो : अथ -समा भ ेद. ि कोन या व त ुि थतीवर जोर द ेतो क आपण
एखा ा गो ीच े मू यमापन करताना न ेहमी प असल े पािहज े, मग आपण याला वतःला
एक अ ंत हण ून मोल द ेतो, िकंवा एक मौ यवान अंततः साधन हण ून. मते या
ीकोनात , पर पर व ैयि क त ुलनांची अ ंितम टोक े हणज े लोका ंची मता . याचा अथ
असा आह े क मता धोरण या धोरणा ंनी लोका ं या मत ेवर तस ेच या ं या काय णालीवर
िकती प रणाम क ेला आह े यान ुसार धोरण े आिण इतर बदला ंचे मू यांकन करत े. हे िवचारत े
क लोक िनरोगी राह यास स म आह ेत का आिण चा ंगले आरो य स ुिनि त कर यासाठी
आिण ो सा हन दे यासाठी सव संसाधन े आह ेत का ? हे या मत ेसाठी आव यक
संसाधना ं या साधना ंची चौकशी करत े जसे क व छ पाणी , पुरेसे व छता , आिण
औषधोपचार , डॉ टर , सं मणापास ून संर ण, रोगांचे मूलभूत ान आिण आरो यिवषयक
सम या आिण ह े उपि थत आह ेत क नाही याची तपा सणी. हे िवचारत े क लोका ंचे चांगले
पोषण झाल े आहे का, आिण या मत े या साकार यासाठी अट च े साधन , जसे क प ुरेसे
अ न प ुरवठा आिण अ न ह क प ूण केले जात आह ेत का. हे देखील िवचारत े क लोका ंना
उ च-गुणव ेची िश ण णाली , वा तिवक राजक य सहभाग , सां दाियक
ि याकलापा ंम ये वेश आह े जे काळजी आिण म ै ी वाढवतात आिण ज े यांना दैनंिदन
जीवनातील आ हाना ंचा सामना कर यास मदत करतात .
९.२.५ मानवी िविवधता आिण एज सीची क बूली:
मते या ि कोनातील एक मह वाची ठळक गो हणज े ती मानवी िविवधता समजत े.
मता ि कोन िवतरक याय ि कोन सार या इतर मानक प त साठी मह वाच े आहे;
या आधारावर क त े लोका ंम ये संपूण मानवी िविवधता मा य करत नाहीत . हे देखील प
करते क मता ि कोन अन ुकूल ीवादी िव ान िक ंवा त वव े ांकडून अन ुकूल का मानल े
जाते जे काळजी आिण अप ंग वा या सम या ंशी संबंिधत आह ेत. िव ान त ार करतात क
मु य वाहातील न ैितक आिण राजक य ीकोन अ य , उपेि त आिण व ंिचत गटा ं या munotes.in
Page 122
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
122 सम या ंब ल त ुलनेने उदासीन आह ेत. ते अस े िनरी ण करतात क या लोका ं या
भिवत याची साप े अ यता आह े जे भावी -वंशीय, वांिशक आिण धािम क गटा ंशी संबंिधत
लोकां या स म -नसले या, 'काळजी -मु ' गटांशी स ंबंिधत नाहीत . रंगाचे लोक , उपेि त
लोक, अपंग य आिण ि या ंसारख े अनेक सामािजक अप ंग गट या िच ा त बसत
नाहीत .
अशा कार े मता ि कोन मानवी िविव धतेचा तीन कार े िवचार करतो . सव थम, हे
मह वप ूण मू यांकना मक जागा हण ून काय मता आिण मता ं या बह लत ेवर ल क ि त
करतो. क याण आिण क याणकारी प रणामा ं या स ंक पना समज ून घे यात िव त ृत
प रमाण आह ेत. मू यांकनादर यान , काही गटासाठी काही प रमाण े िवशेष मह वाची असू
शकतात , परंतु इतरा ंसाठी कमी . दुसरे हणज े, मता ि कोन व ैयि क आिण सामािजक -
पया वरणीय पा ंतरण घटका ंवर ल क ि त क न मानवी िविवधत ेवर भर द ेतो याम ुळे
व तू आिण इतर स ंसाधना ंना काया म ये पा ंत रत करण े श य होत े. हे सामािजक ,
सं था मक आिण पया वरणीय पध वर देखील भर द ेते जे पा ंतरण घटक आिण थ ेट
िनधा रत केले या मत ेवर प रणाम करत े. ितसरे, मता ि कोन मानवी एज सी आिण
लोकां या जीवनात य ेयांची िविवधता मा य करत े, यामुळे मानवी िविवधता ितिब ंिबत
करतो.
९.२.६ आंतरवैयि क त ुलनेचे मापक :
मता ि कोन 'काय णाली ' आिण ' मता ' हे बह ता ंश कार या पर पर व ैयि क
मू यांकनांसाठी सव म मोजमाप मानतो . दुस या श दा ंत, ती पर पर व ैयि क म ू यमापन
लोकां या काय प ती आिण या ं या मत े या ीन े समजली पािहज े. ' ाणी आिण क ृ ये'
एक जीवन अिधक मौ यवान बनवतात . क याण (सा य ) या पर पर व ैयि क
तुलनांसाठी 'कामकाज ' ही तािवत स ंक पना आह े, तर ' मता ' ही क याण साध या या
वातं या या पर पर व ैयि क त ुलनांची संक पना आह े, याला स ेन 'क या ण वात ं य'
हणून संबोधतात .
९.३ िन कष
अशा कार े, मते या ि कोनान ुसार, संपूण क याण , वातं य, याय आिण िवकास ह े
लोकां या मत े या ीन े समज ून घेतले पािहज े. जे ास ंिगक आह े ते केवळ वतःच
कोण या स ंधी उपल ध आह ेत, हणूनच िव भागीय आिण त ुकड्यां या मागा ने नाही तर
याऐवजी स ंभा य कामकाजा या स ंचांचे संयोजन लोका ंसाठी ख ुले आहे. मता ीकोन
वतः या फाय ासाठी मािहती स ंकलनाशी स ंबंिधत नाही , परंतु मू यांकनासाठी
मािहती या यो य वापराशी स ंबंिधत आह े. मता स ंबंिधत मािहती प तशीरपण े आिथ क
मेि ससाठी िव ासाह पूरक हण ून वापरली जाऊ शकत े हे दिश त कर यात ि कोन
यश वी आह े. सेन कब ूल करतात क मता ि कोन हा यायाचा िस ा ंत नस ून भावी
वातं या या म ू यांकनाचा ि कोन आह े.
munotes.in
Page 123
अम य सेन: मता ीकोन
123 ९.४ सारांश
मता ि को न एक स ै ांितक चौकट आह े यात दोन मानक दाव े समािव आह ेत: १)
वैयि क क याणाच े मू यांकन; २) सामािजक यव था ंचे मू यांकन आिण म ू यांकन;
आिण ३) समाजातील सामािजक बदलाब ल धोरण े आिण तावा ंची रचना .
मता ीकोन थ ेट जीवनातील ग ुणव ेवर ल क ि त करत े जे य य ात सा य
कर यास स म असतात . जीवनश ैली या या ग ुणव ेचे िव ेषण 'कामकाज ' आिण ' मता '
या मूलभूत संक पना ं या ीन े केले जाते.
केवळ काहीतरी सा य कर याची मता असण े पुरेसे नाही . वैयि क , भौगोिलक ,
सामािजक , सां कृितक, राजक य , आरो य आिण क याण ह े सेन याला ' पांतरण घटक '
हणतात यावर कामाच े यश अवल ंबून असत े.
मता ि कोन सहसा स ंसाधना ंचे वैयि क मता आिण काय णालीम य े पा ंतर
कर यावर क ि त असतो .
मते या ि कोनातील एक मह वाची ठळक गो हणज े ती मानवी िविवधता समजत े.
सेन कब ूल करतात क मता ि कोन हा यायाचा िस ा ंत नस ून भावी वात ं या या
मू यांकनाचा ि कोन आह े.
९.५ सरावासाठीच े
१. मता ीकोनात अम य सेनचे योगदान तपासा .
२. मता ि कोना या स ंदभा त मता आिण काया चे मह व तपासा .
९.६ संदभ सूची
मता ीकोन :
संदभ ोत :https://plato.stanford.edu/entries/capability -approach/
Clark, D.A.(ed.): Economics and Social Research Coun cil. Retrieved from the
Capability Approach: Its Development, critiques and Recent Advances
http://www.gprg.org/
munotes.in
Page 124
124 ९ब
जीन ेझ – RIGHTS BASED APPROACH
जीन ेझ अिधकार आधा रत ीकोन
घटक रचना
९ब.१ उि ्ये:
९ब.२ अिधकार आधा रत ीकोन : तावना
९ब.२.१ संशोधन आिण क ृती
९ब.२.२ दा र ्य िनम ू लन
९ब.२.३ अ नाचा अिधकार
९ब.२.४ रोजगाराची हमी
९ब.३ िन कष
९ब.४ सारांश
९ब.५ सरावासाठीच े
९ब.६ संदभ सूची
९ब.१ उि ये
अिधकारा ंवर आधा रत ि कोनाच े मु य घटक तपासण े
अिधकारा ंवर आधा रत ि कोन आिण सामािजक प रवत न यां यातील स ंबंधांवर चचा
करणे
९ब.२ अिधकार आधा रत ीकोन : तावना
िविवध िवका स सं थांम ये स ा स ंबंधां या सकारा मक प रवत नावर प रणाम कर यासाठी
अनेक िवकास स ं थांनी अिधकारा ंवर आधा रत ि कोनाला ो साहन िदल े आह े.
ि कोन धोरण े आिण काय मांची रचना , अंमलबजावणी , देखरेख आिण म ू यमापनात
मानवािधकार आिण त वा ंशी स ंबंिधत मानदंड समाकिलत करतो . ितचा म यवत ब ंध
समानता आिण सव कार या भ ेदभावा ंपासून वतं आहे. अिधकारा ंवर आधा रत
ि कोन लाभा या ना 'ह कधारक ' हणून गुंतवतो , यांचे आवाज ऐक याचा माग तयार munotes.in
Page 125
जीन ेझ अिधकार आधा रत ीकोन
125 करतो आिण या ंना पुनबा धणी आिण िवकासात सि य भ ूिमका ब जाव यास स म करतो .
हे गरज आधा रत ि कोन या िव आह े जे लाभा या ना समथ न िकंवा सेवा दान करत े
यांना काय कारवाई करावी याब ल काहीच सा ंगता य ेत नाही . या िवभागात , आ ही जीन
ेझ या िलखाणा ं या त ुलनेत िवकासासाठी अिधकारा ंवर आधा रत ि कोन पा ह . आपण
ग रबी, अ न, रोजगार , संशोधन आिण क ृती यावर ल क ि त क .
गरजा-आधा रत ि कोन आिण अिधकार -आधा रत ि कोन यात म ूलभूत फरक आह े.
दोघेही सम या ं या कटीकरणावर ल क ि त करतात आिण सम या ंची व रत कारण े
शोधतात , गरजा-आधा रत ि कोन िन य असतो , प रणामा ं या ल या साठी काय
करतो , वैध दाव े या अथा ने गरजा ओळखतो . हे 'गरजा' पूण कर यावर ल क ि त करत े
परंतु स मीकरण कमी करत े. गरजा भागव याची ेरणा हण ून ते दान वीकारत े.
साधारणपण े, यात अ ंद े ीय क पा ंचा समाव ेश असतो आिण धोरणावर नग य भर
देऊन सामािजक स ंदभा वर ल क ि त क ेले जात े. दुसरीकड े अिधकारा ंवर आधा रत
ि कोन हा, प रणाम आिण ि या उि ा ं या िदश ेने काम कर याचा य न कर तो, तो
अिधकारा ं या ा ीवर भर द ेतो. हे देखील ओळखत े क अिधकार ह े नेहमीच रा याच े
दािय व दश वतात आिण त े अिधकार क ेवळ स मीकरणा ार े ा क ेले जाऊ शकतात . दान
हे समाधान आह े यावर िव ास ठ ेवत नाही ; याऐवजी , असे नमूद केले आहे क गरजा प ूण
कर यासाठी धमा दाय अप ुरी ेरणा आह े. या ीन े, यात आ ंतर े ीय, सम क प
आिण का य म समािव आह ेत. हे सम य े या िविवध सामािजक , आिथ क, सां कृितक,
नागरी आिण राजक य स ंदभा वर क ि त आह े आिण धोरणा मक आह े.
९ब.२.१ संशोधन आिण क ृती:
जीन ेझ या या िनब ंधात क ृती-आधा रत स ंशोधनावर ल क ि त करतात , िकंवा
"कृतीसाठी स ंशोधन ". 'से स अँड सॉिलड ॅ रटी: झोलावाला इकॉनॉिम स फॉर ए हरीवन '
नावाच े पु तक ज े ेझने िलिहल े आहे याच े संशोधनाच े उ ी यावहा रक बदलासाठी
योगदान आह े. तो युि वाद करतो क क ृतीसाठी स ंशोधन अ ाप न झालेले संशोधन आह े -
यात व ै ािनक प ती िक ंवा व त ुिन चौकशी शी तडजोड कर याची आव यकता नाही .
तथािप , शै िणक वत ु ळांम ये संशोधनासाठी पार ंपा रक ि कोनापास ून ते काही मह वप ूण
मागा नी िभ न आह े. “ऑन रसच अँड अॅ शन” नावा या ल ेखात, ेझ संशोधन आिण
कृती या प ूरकतेसाठी य ुि वाद करतात आिण पार ंपा रक ि कोनाला आ हान द ेतात
आिण अस े ितपादन करतात क कृतीम य े सहभाग व त ुिन चौकशीपास ून िवचिलत
होतो.
सव थम, कृती-आधा रत स ंशोधन ह े वत ं काय नाही, तर यात लोकशाही क ृती आह े,
हणज ेच लोकशाही माग आिण स ं थांवर आधा रत क ृती-साव जिनक वादिववाद , मीिडया ,
यायालय े, िनवडण ूक ि या आिण र यावरील कारवाई इ. यांनी कृती-आधा रत
संशोधना या एका उपय ु व पाच े उदाहरण उ ृत केले, जे मु य वाहातील
मा यमा ंम ये िदसणा या काही चाराचा ितकार कर यासाठी आह े. शै िणक स ंशोधन
विचतच क ृतीत ग ुंतलेले असत े. ते हे िस करत े क क ृती-क ि त स ंशोधनाची मह वाची
भूिमका आह े, आिण ित यात वतःच लोकशाही क ृतीचा एक कार बन याची मता आह े. munotes.in
Page 126
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
126 दुसरे हणज े, सामािजक शा ा ंनी "श दशः वा या ंशशा " या जा यात अडकण े
टाळल े पािहज े. संशोधन वाचक -अनुकूल प तीन े सादर करण े आव यक आह े आिण जर त े
कृतीत पा ंत रत करायच े असेल तर यापक माणात जनत ेला आकिष त करण े आव यक
आहे.
ितसर े, कृती-आधा रत स ंशोधन सरकारला बदलाच े मु य एज ंट हण ून िवचार कर या या
सामा य व ृ ीचा ितकार करत े आिण ह े "धोरणा मक प रणाम " हणून वग कृत केले या
शोधिनब ंधां या िन कषा म ये िदसून येते. हे असे गृहीत धरत े क साव जिनक धोरण ह े ही
मु य चलश आहे, परंतु ेझ असा य ुि वाद करतात क यावहा रक बदल घडव ून
आण याच े इतर माग देखील आह ेत. कृतीसाठी स ंशोधन क ेवळ सरकारलाच न ह े तर
मोठ्या मा णावर जनत ेला संबोिधत करत े.
चौथे, कृती-आधा रत स ंशोधन जे ि या आिण स ंशोधनाचा पार ंपा रक ीकोन
आ हाना मकपण े िवरोधी ि याकलाप हण ून आ हान द ेते. पारंपा रक ि कोन ज े शै िणक
मंडळांम ये लोकि य आह े ते असे आहे क क ृतीम य े सहभाग व त ुिन त ेपासून दूर होतो .
तथािप , व तुिन त ेसाठी बौि क ामािणकपणा आव यक आह े, ढिन या ंचा याग नाही .
आपण ह े ल ात ठ ेवले पािहज े क श ै िणक स ं था तट थ जागा नाहीत . येक सं था
सरकार , िनधी स ं था आिण कॉप र ेट े यासार या श या इतर स ं थांशी एकि त
आहे. एखादी कृती एक उ म डोळ े उघडणा री असू शकत े आिण अशा कार े अिधक
बोिधत स ंशोधनाम य े योगदान द ेते, यायोगे संशोधनाम ुळे अिधक भावी क ृती होऊ
शकते.
पाचवा , कृतीसाठी स ंशोधन द ेखील न ैितक मानका ंवर मागणी करत े. शै िणक
कागदप ा ंम ये नैितक ुटी चोरी , संधीसाधूपणा, फसवण ूक आिण प रणामा ंचे िनवडक
अहवाल वग ैरे व पात घडताना िदसतात . यांचे गंभीर प रणाम होऊ शकतात िक ंवा
नसतात . संशोधनाला वा तिवक जीवना या क ृतीशी जोड यास आ हान े खूप जा त
असतात . आणखी एक न ैितक म ु ा अिल पणा राख या या ीन े कृती-क ि त स ंशोधनाशी
संबंिधत आह े तो हणज े सामािजक िवकासा या े ातील स ंशोधन हे संशोधन अन ेकदा
आ हाला अशा लोका ंशी थेट संपका त आणत े जे गरीबी आिण शोषणा या अ य ंत कारा ंशी
झुंज देत आह ेत. अशा प रि थतीत सहभागी न होण े कठीण आह े, संशोधनाला क ृतीशी
जोड याच े माग शोध या चे हे आणखी एक चा ंगले कारण आह े.
सहावी , कृती-क ि त स ंशोधनाची स ंबंिधत मागणी हणज े िनधी द ेणा या एज सीज आिण
सं थांवरील ब ंधने टाळण े याम ुळे आम या अिभ य वात ं यावर गदा य ेऊ शकत े.
खरंच, फंिडंग एज सीजवर श ै िणक स ंशोधनाच े अवल ंबन ही एक ग ंभीर बाब आहे. काही
पीएच.डी. या कामासाठी आता जागितक ब ँक आिण कॉप र ेट े ाकड ून पैसे िदले जात
आहेत. काही फ ंिडंग एज सीज न ैितक मानका ंचे पालन करतात आिण वत ं आह ेत, परंतु
अनेक श या स ंरचनेचा अिवभा य भाग आह ेत, जे क पा या तट थत ेशी भावीपण े
तडजोड क शक तात. काही करणा ंम ये संशोधका ंना िनधीच े नैितक ोत शोधाव े munotes.in
Page 127
जीन ेझ अिधकार आधा रत ीकोन
127 लागतील जस े क क पाची भावना सामाियक िक ंवा समथ न देणा या लोका ंकडून वैयि क
देण या इ.
शेवटचे पण चचा , संवाद आिण वादिववाद ही क ृतीिभम ुख संशोधनाची आव यक व ैिश ्ये
आहेत. जे हा आपण ि य ेत सामील होतो , ते हा आपण अप रहाय पणे हातातील सम या ंवर
मसूर िवचार िवकिसत करतो . शै िणक वत ु ळांम ये - वेग या कारच े - यावसाियक
पूवा ह आिण दबाव द ेखील आह ेत. ही प रि थती काही स ुर ा उपाया ंचा अवल ंब क न
टाळता य ेऊ शकत े, मु य व े िविवध िवचारा ं या लोकांशी संवाद आिण वादिववादा ं ारे. ेझ
यांचे िनरी ण आह े क स ंशोधक , कृती-क ि त असोत अगर नसोत , जे हा त े वतःला
साव जिनक धोरण े तयार कर यास स म आह ेत अस े त समजतात त े हा त े धोकादायक
ठ शकतात .हे सांग याची गरज नाही , कृतीसाठी स ंशोधन ह े एकतर व ैध संशोधनाच े
व प अस ू शकत े िकंवा ते आ हाना मक अस ू शकत े - ते कोण या कार या क ृतीसाठी
तयार आह े यावर बर ेच काही अवल ंबून असत े. ेझ दावा करतात क क ृतीसाठी
संशोधना या असं य श यता आह ेत िवशेषत: भारतासार या द ेशात िजथ े तुलनेने
चांग या लोकशाही स ं था मोठ ्या सामािजक सम या ंसह एक आह ेत.
९ब.२.२ दा र ्यिनम ू लन:
भारतातील अन ेक सामािजक काय मां या स ंदभा त, सवा त मोठी अडचण हणज े पा
घरांची िनवड . १९९० आिण २००० या दशका या स ु वातीला , यांना
"दा र ्यरेषेखालील " (बीपीएल ) कुटुंबांपय त मया िदत ठ ेव याचा मानक ि कोन होता .
बीपीएल क ुटुंबांची ओळख करण े सोपे न हत े आिण अन ेक तांि क सम या हो या . िनयोजन
आयोगान े पुरवले या दा र ्या या अ ंदाजावर आधा रत रा यिनहाय बीपीएल क ुटुंबां या
सं येवर मया दा लाव यात आ या . या अ ंदाजांम ये रा ीय नम ुना सव ण (एनएसएस )
डेटा वाप न म ूलभूतपणे दरडोई यय (एमपीसीई ) पूव -िनिद सीमार ेषेखाली असल े या
दा र ्य रेषेखालील क ुटुंबांची म ुख गणना समािव आह े. ग रबीचा अ ंदाज लाव या या
आिण बीपीएल क ुटुंबांना ओळख या या मागा म ये येणा या या प मया दा आह ेत.
वैध डेटा या अन ुपि थतीत , यवसाय िक ंवा मालम ा मालक यासारख े ॉ सी स ंकेतक
वापरल े जातात . िव ासाह सव ण प त ार े एकि त क ेले या ॉ सी इ ंिडकेटस या
अ प व पाम ुळे, संपूण ि कोनात िहट -ऑर-िमस क ॅरे टर होत े. ही प त बिह का र
ुटी (पा घरा ंना वगळण े) तसेच समाव ेश ुटी (अपा क ुटुंबांना समािव करण े) यासार या
जोखम नी प रप ूण आहे. तुलनेने कमी दा र ्य रेषेवर आधा रत दा र ्य िनधा रणाचे कडक
व प , िनधा रण ि य ेला मदत करत नाही .
२००० या स ु वातीला , अनेक सामािजक काय मांनी बीपीएल क ुटुंबांना ल य क ेले. जर
क सरकारला माग िमळाला असता , तर एकाि मक बाल िवकास स ेवा (ICDS) आिण
रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा (NREGA) सारख े काय म BPL कुटुंबांसाठी
मया िदत रािहल े असत े. तथािप , या काळात , या सव सामािजक फाय ा ंना गरीब क ुटुंबांचा
ह क मानल े पािहज े, जर सव घरांना नाही , तर याला आधार िमळाला . बीपीएल munotes.in
Page 128
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
128 ल यीकरण ह का ं या ि कोनाशी त वतः सहमत नाही , कारण त े अनेक गरीब घरा ंना
वगळत े देते. हळूहळू, बीपीएल ल यीकरणान े तीन पया यांना माग िदला .
थम, काही अिधकारा ंचे साव ि क करण कर यात आल े. शालेय जेवण, उदाहरणाथ , सव
मुलांना, कमीतकमी सरकारी आिण सरकारी सहाि यत शाळा ंम ये पुरव यात आले. केवळ
बीपीएल म ुलांना ओळखण े कठीण झाल े असत े. दुसरे हणज े, काही काय म वय ं-
िनवडी या त वावर तयार क ेले गेले होते-लोकांना सहभागी हायच े क नाही ह े वतः
ठरिव याची परवानगी . नरेगा हे याचे एक म ुख उदाहरण आह े: येक ामीण क ुटुंब जॉब
काड साठी पा आह े, परंतु कामाची आव यकता ह े सुिनि त करत े क बह त ेक नर ेगा
कामगार लोकस ं ये या व ंिचत भागात ून येतात. आतापय त या अ यासा ंनी अस े सुचवले
आहे क ही वय ं-ल यीकरण ि या त ुलनेने चांगली काम करत े, िकमान नर ेगा या
बाबतीत . ितसर े, रा ीय अ न स ुर ा कायदा (NFSA) लागू कर या या स ंदभा त, काही
रा या ंनी "बिह क ृत ि कोन " वीकारला , यात या ंनी चा ंग या कुटुंबांना ओळखल े आिण
वगळल े आिण इतर सवा ना िकमान म ूळ िनकषा ंनुसार समािव क ेले. यांनी साध े, मूत ,
पारदश आिण पडताळणीयो य िनकष वापरल े जसे क : चार चाक वाहनाची मालक ,
जिमनीची मालक , प के घर इ . या ि कोनाचा म ु य फायदा असा आह े क गरीब घरा ंना
वगळ याचा धोका कमी आह े. वरील यित र , रा ीय आरो य िवमा योजना (आरो य
िवमा काय म) सार या काही क पुर कृत काय मांम ये बीपीएल ल यीकरण चाल ू
आहे.
९ब.२.३ अ नाचा अिधकार :
"अ न अिधकार करणात " सव च यायालया या पिह या आद ेशांपैक एक रा य
सरकारा ंना सव शासक य आिण सरकारी सहाि यत ाथिमक शाळा ंम ये िशजवल ेले
म या ह भोजन स ु कर याच े िनद श िदल े. २ order नो ह बर २००१ चा हा आद ेश,
य ात क सरकारन े 1995 म ये सु केले या ाथिमक िश णासाठी रा ीय पोषण
सहा य काय मा या (एनपीएनएसपीई ) अंतग त ज े आधीपास ून अप ेि त होत े ते
कर यासाठी य सरकारा ंपे ा अिधक काही क ेले नाही . एनपीएनएसपीईच े ाथिमक
शाळांम ये िशजवल ेले जेवण उि दान करण े, पण याऐवजी , कोरडा िशधा (गह िक ंवा
तांदळाचा मािसक कोटा ) तोपय त शाळकरी मुलांना िवत रत क ेले गेले होते, आिण त ेही
सशत होते; केवळ िनयिमत उपि थती असल े या िव ा या साठी. यायालया या आद ेशाने
सरकारला ज े करायच े होते ते कर यास व ृ केले गेले.
कालांतराने, दुपारचे जेवण भारतातील सवा त भावी सामािजक काय मांपैक एक ह णून
पािहल े जाऊ लागल े. अनेक अ यासा ंनी शाळ ेतील उपि थती , बाल पोषण आिण
िव ा या या यशावर या ंचा सकारा मक भाव दाखवला आह े. या योजन ेला य
अंमलबजावणीप ूव काही व ेळ लागला . सु वातीला शाळा ंम ये िकचन श ेड न हत े, मुलांना
लेट न ह या , व छत ेचा अभाव होता , आिण ज ेवण काटकसरीच े होते, तसेच अ न
िवषबाधा आिण जाितभ ेदाची काही करण े न दवली ग ेली. या योजन ेशी संबंिधत अवहेलना
आिण स मान हे से स आिण सॉिलड ॅ रटी प ु तकातील पिहल े तीन िनब ंध तयार करतात
हणज ेच 'हंगर इन द लास म ', 'इि विलटी आिण म या ह ज ेवणांसाठी अ न ' आिण 'द munotes.in
Page 129
जीन ेझ अिधकार आधा रत ीकोन
129 जॉय ऑफ लिन ग' हे लेखां या वाहाचा भाग आह ेत यान े य न क ेले या व ेळी दुपार या
जेवणातील यश आिण अपयशाच े अिधक स ंतुिलत िच य करण े हे उि सा य क ेले.
जीन ेझने मुलांचे पोषण , व छता , पर पर सहकाय , पया वरणीय जबा बदारी आिण बर ेच
काही िशकव याची स ंधी हण ून दुपारचे जेवण क पकत ेने कसे वापरल े जाऊ शकत े हे
देखील पािहल े आहे. जपान आिण या या शाळा ंचा संदभ आहे यात कधीकधी िश क
आिण म ुले शाळ े या म ैदानावर वाढवणार े पौि क अ न दोघा ंनीही खा ल े होते. यामुळे
ेझला याची जाणीव झाली क भारतात शाल ेय जेवणाच े पोषण , शै िणक आिण सामािजक
मू य वाढव यास अज ून च ंड वाव आह े. साव जिनक स ेवे या या महान उप माची ती ा
कर याच े येक कारण समथ नीय आहे.
९ब.२.४ रोजगाराची हमी :
भारताचा रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा , २००५ (NREGA) या सा या -सरळ
क पन ेवर आधा रत आह े क या ं याकड े उपजीिवक ेचे कोणत ेही चांगले साधन नाही अशा
लोकांना िकमान थािनक साव जिनक कामा ंवर नोकरी कर याचा अिधकार असावा . या
काय ान ुसार, लोकांना पंधरा िदवसा ं या आत प ेम ट, मूलभूत कामा या िठकाणी सुिवधा
आिण काम न िद यास ब ेरोजगारी भ ा िमळ याचा ह क आह े. या काय ाचा ह ेतू हा आहे:
आिथ क स ुर ा स ुधारणे, ामीण मिहला ंना स म बनवण े, ामसभा सि य करण े,
पया वरणाच े र ण करण े, संकट थला ंतर िनय ंि त करण े, उ पादक मालम ा िनमा ण करण े
आिण सामािजक समत ेला ो साहन द ेणे हे या काय ाच े हेतू आहेत.
तािवत रोजगार हमी काय ाला राजक य प , सामािजक चळवळी आिण मोठ ्या
माणात जनत ेने पािठ ंबा िदला आह े आिण ामिवकास थायी सिमती या अलीकडील
अहवालात ून ते िदस ून येते. तथािप , कॉप र ेट े ातील शि शाली भाग आिण
सरकारमधील या या सहयोग चा िवरोध आह े. हे सामािजक े ात रा या या भ ूिमके या
"िकमान " ि कोनात ून जल ेले आह े. हा युि वाद सहजासहजी फेटाळला जाऊ नय े.
भारतातील दा र ्यिवरोधी काय मांची न द उ साहवध क नाही . नॅशनल फ ूड फॉर वक
ो ाम (एनएफएफड य ूपी) वर अिभ ाय स ूिचत करतात क हा काय म ामीण
गरीबा ंसाठी स ंभा य जीवनर ेखा आह े आिण ामीण -शहरी थला ंतर कमी कर यापास ून ते
उपयु मालम े या िनिम तीपय त इतर अन ेक सकारा मक प रणाम आह ेत. तथािप , या
संभा यत ेचा बराचसा भाग यापक ाचाराम ुळे वाया ग ेला आह े जो म टर रोल या
नावाम य े खोटे फेरफार कर या या पात िदसतो .
या अन ुभवात ून बर ेच काही िशक यासारख े आह े. थम, ाचार ह े ामीण िवकास
काय मांचे अप रवत नीय व ैिश ्य नाही . दुसरे हणज े, साव जिनक कामात ाचारािव
लढ याचा सव म माग हणज े फसवण ूक आिण फसवण ुक या पीिडता ंना सश बनवण े -
मजुरांपासून सु वात करण े, यां यासाठी जीवन आिण म ृ यूची बाब आह े. ितसर े,
मािहतीचा अिधकार ह े स मीकरणाच े एक शि शाली साधन आह े. रा ीय मािहती
अिधकार कायदा , जो पुढील मिह यात अमलात य ेणार आह े, या संदभा त एक मोठी गती munotes.in
Page 130
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
130 आहे. चौथा, एक कायदा प ुरेसा नाही - कायद ेशीर अिधकारा ंना साव जिनक जमाव
ि य ेसह एक क ेले पािहज े जे लोका ंना या अिधकारा ंचा वापर कर यास स म करेल.
रोजगार हमी काय ाचा आधार हा आह े क य ेक ौढ य ला व ैधािनक िकमान व ेतनात
रोजगारा या म ूलभूत संध चा अिधकार आह े. कामा या अिधकाराच े संर ण कर याची
रा या या जबाबदा रीवर आधा रत ही एक राजक य प ुढाकाराने कर याची बाब आहे.
ाचाराच े अि त व ही जबाबदारी सोड यासाठी िनिम हण ून वाप नय े - या याशी
लढले जाऊ श कते आिण क ेले पािहज े.
९ब.३ िन कष
अिधकार आधा रत ि कोनाचा उ ेश असमानत े या सम या ंना हाताळण े आिण सव
कार या भ ेदभावा ंिवरोधात लढा द ेणे आह े. ेझ हा ि कोन िविवध े ां या स ंदभा त
वापरतो यावर सरकारी स ं था, वयंसेवी सं था आिण नागरी स माजाच े ल आव यक
आहे. सामािजक याया या ितब त ेसाठी त े िस आह ेत. यांनी भूक, दु काळ , िश ण ,
िलंग समानता , बालस ंगोपन, शालेय आहार , रोजगाराची हमी इ यादी िवकास अथ शा ाशी
संबंिधत अन ेक मुद् ांवर काम क ेले आहे. ते मानवशा ासह मानक आिथ क प ती एक
कर यासाठी ओळखल े जातात , यापक े काय आिण ग ुणा मक िव ेषणा ार े समिथ त
दैनंिदन जीवनाचा सहसंबंध डेझ प करतात .
९ब.४ सारांश
अिधकारा ंवर आधा रत ीकोन धोरण े आिण काय मांची रचना , अंमलबजावणी , देखरेख
आिण म ू यमापनात मानवािधकार आिण त वांशी संबंिधत मानद ंड समाकिलत करत े.
ेझ संशोधन आिण क ृती या प ूरकतेसाठी य ुि वाद करतात आिण पार ंपा रक ि कोनाला
आ हान द ेतात क क ृतीम य े सहभाग व त ुिन चौकशीपास ून िवचिलत होतो .
२००० या स ु वातीला , अनेक सामािजक काय मांनी बीपीएल क ुटुंबांना ल य क ेले. जर
क सरकारला माग िमळाला असता , तर एकाि मक बाल िवकास स ेवा (ICDS) आिण
रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा (NREGA) सारख े काय म BPL कुटुंबांसाठी
मया िदत रािहल े असत े.
अनेक अ यासा ंनी शाळ ेतील उपि थती , बाल पोषण आिण िव ा या या यशा वर या ंचा
सकारा मक भाव दाखवला आह े.
भारताचा रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा , २००५ (NREGA) या सा या क पन ेवर
आधा रत आह े क या ं याकड े उपजीिवक ेचे कोणत ेही चा ंगले साधन नाही अशा लोका ंना
िकमान थािनक साव जिनक कामा ंवर नोकरी कर याचा अिधकार असावा . munotes.in
Page 131
जीन ेझ अिधकार आधा रत ीकोन
131
९ब.५ सरावासाठीच े
१. अिधकार आधा रत ि कोना या म ु य व ैिश ्यांवर चचा करा.
२. अिधकारा ंवर आधा रत ि कोनात जीन ेझचे योगदान तपासा .
३. "अिधकारा ंवर आधा रत ि कोनाची क ीय क पना समानता आिण सव कार या भेदभावा ंपासून वात ं य आह े". चचा करा
९ब.६ संदभ सूची
Drèze, J. (2017). Sense and Solidarity: Jholawala Economics for
Everyone. United Kingdom: Oxford University Press.
(2017). Poverty, School Meals and Employment Guarantee . In J.
drèze, Sense and Solidarity: Jholawala Economics for Everyone.
United Kingdom: Oxford University Press .
munotes.in
Page 132
132 १०
िलंगभाव आिण िवकास
करणाची रचना
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ िस ांत: मिहला आिण िवकास
१०.२.१ सां कृितक ैतवाद
१०.२.२ सामािजक उ ा ंती िस ा ंत
१०.२.३ िवकासवाद
१०.२.४ परावल ंबन िस ा ंत
१०.३ मिहला आिण िवकास - इ टर बोझरप
१०.४ मिहला आिण िवकास - मै ेयी कृ णराज
१०.४.१ िवकास आिण मिहला ंचे अवल ंिब व
१०.५ मिहला ंचा िवकासाशी स ंबंध
१०.६ िवकास िनद शक आिण मिहला
१०.७ सारांश
१०.८
१०.९ संदभ
१०.० उि ्ये
१. मिहला आिण िवकास या ं या अ ययनातील िव िवध ीकोण अ यास णे.
२. मिहला आिण िवकासावरील बोझरप आिण म ै यी क ृ णराज या ं या िवचारा ंचा मागोवा
घेणे.
३. मानव िवकास िनद शांक यावर काश टाकण े.
१०.१ तावना
गे या काही दशका ंम ये मिहला आिण िवकासास ंदभा तील वादिववादास आिण चच ला वेग
आला आह े. या आशयास मह व ा झाल े आहे कारण मिहला ंची ि थती आिण आिथ क
िवकास ही स ंशोधनाची दोन म ुख े े संबंिधत आह ेत: अलीकड े, िवकासाकड े कमी
िवकिसत द ेशां या सम या ंवर उपाय हण ून पािहल े गेले आहे. एकवेळ आध ुिनक पायाभ ूत
सुिवधा िनमा ण झा या क अथ यव था िवकिसत होईल आिण सव आजारा ंवर तोडगा munotes.in
Page 133
िलंगभाव आिण िवकास
133 काढेल आिण लोका ंचे जीवन स ुधारेल. हे य अस ूनही, असे िदसून येते क बह त ेक
िवकसनशील द ेशांम ये आिण सव वगा म ये, िवकासाम ुळे ि या ं या प रि थतीम य े
थोडासा िदलासा िमळाला आह े, िवशेषत: पु षां या स ंबंधात हे आढळत े.
िवकासा या स ंबंधात मिहला ं या सम यास ंदभा त अन ेक संशोधन क प हाती घ े यात
आले आह ेत, रा ीय आिण आ ंतररा ीय तरावर चचा स े आिण प रषदा आयोिजत
के या जात आह ेत. या सवा नी िवकासा या बह आयामी या य े या गरज ेकडे ल व ेधले
आहे. याम य े िवकासा या आिथ क पैलूंसह राजक य , सामािजक आिण मानवी प ैलूंचा
समाव ेश असण े आव यक आह े, हे देखील पािहल े जात े क िवकासान े पु ष आिण
ि या ं या उ प नातील अ ंतर वाढवल े आहे आिण ि या ं या जीवनावर याचा नकारा मक
प रणाम झाला आह े. हे मु य व े ि या ं या द ुहेरी भ ूिमका ओळख यात िवकास
िनयोजका ंचा अभाव आिण िवकास योजना ंसाठी आधार हण ून जु या ढ चा सतत
एकसाची वापर याम ुळे असे झाले आहे.
मिहला आिण कामाची स ंक पना द ेखील अिधक यापकपण े समज ून घेणे आव यक आह े,
उदा िवशेषत: िवकास होत असताना मश तील मिहला ं या सहभागा चे बदलत े
व प .या करणात , मिहला आिण िवकासावरील काही िस ा ंत, इ टर बोझरप आिण
मै ेयी कृ णराज या ंचे या िवषयावरील पायाभ ूत िवचार , मिहला ंचा िवकासाशी स ंबंध आिण
िवकास िनद शक आिण मिहला यावर काश टाकला आह े.
१०.२ िस ा ंत: मिहला आिण िवकास
आधुिनक समाजात ि या ंना दु यम दजा आिण या ंचे पु षांकडून होणार े दु यमीकरण
याचा इितहास आिण स ं कृती या स ु वातीपास ून शोध लागला आह े. आज, जसे समाज
िवकासा या मागा वर चालत आह े, असे िदसून येते क ि या ं या ि थतीत प आिण
ल णीय स ुधारणा झाल ेली नाही . िवकासाच े फायद े समाजातील बह स ं य प ु ष
लोकस ं येला िमळाल े आहेत तर अस े िदसत े क ि या ंवर याचा िवप रत प रणाम झाला
आहे. िवकासात मिहला ंची भूिमका आिण ि या ंवर िवकासाचा प रणाम यावर ग ंभीरपण े
िवचार क ेला जात आह े. हे नवीन िस ा ंत, काय प ती आिण स ंशोधनाची गरज दश िवत
असताना , पूव या बौि क पर ंपरा आिण ीकोन समज ून घेणे आिण िव ेषण करण े
आव यक आह े. हणून िवकास आिण ि या ंशी असल े या या या स ंबंधांब ल काही
िस ांत थोड यात मा ंडले आहेत.
(i) मिहला ं या ि थतीकड े पाह यासाठी िसमोन दी ब ुहा या ंनी वापरल ेला सा ं कृितक
ैतवाद.
(ii) सामािजक उ ा ंती िस ा ंत यान े आधुिनक करणाचा िस ा ंत आिण भा ंडवलशाही या
िवकासातील ट या ंचे मा स वादी िव ेषण दो हीला ज म िदला ;
(iii) िवकासवाद , याने रा ीय िवकासात मिहला ं या सहभागाम य े अडथळ े ओळखल े.
(iv) परवल ंबन िस ांत यान े िवकास आिण अिवकिसतत ेचे व प तपासल े. munotes.in
Page 134
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
134 १०.२.१ सां कृितक ैतवाद
सां कृितक ैतवादा या िस ा ंताचे ेय िसमोन दी ब ुहा या ंना िदल े जाऊ शकत े या
समाजात ीची द ु यम ि थती प कर यासाठी याचा वापर करतात . यां या मत े,
ि यां या गौण ि थतीच े मूळ अ ंशतः ित या िनसगा शी आिण अ ंशतः िनसगा या
सं कृतीशी असल े या स ंबंधात आह े. मानवी समाजा ंचा आिण स ं कृतीचा साव ि क िवरोध
आहे. पु ष मा , या या सं कृती या मा यमात ून िनसगा या मया दा पार कर यासाठी मोठ े
य न करतात . िनसगा वर िनय ं ण ठ ेव या या य नात , पु ष ीप े ा अिधक म ु आह े
जी ित या प ुन पादन आिण जीवन िटकव या या काया ारे नैसिग क र या ितब ंिधत
आहे. याच व ेळी, पु ष ीिशवाय जग ू शकत नाही , या माण े तो िनसगा पासून दूर जाऊ
शकत नाही . प रणामी , पु ष ीला िवरोधाभासी आिण िवरोधी भावना ंनी मानतो . तो ितला
मागे खेचतो आिण ितचा अपमान करतो . तो ित यावर िनय ं ण ठ ेव याची इ छा करतो पर ंतु
ितची सज नशीलता प ूण पणे न कर यापास ून पराव ृ करतो . िहंदू सं कृतीसार या काही
सं कृत म य े, ही संिद धता स व चिलत आह े. काही इतर स ं कृतीम य े, ि या िनसग
आिण ल िगक वत नाचे िनयमन कर यात म ुख भूिमका बजावतात . अशा ैतवादी िस ा ंताचे
मू यमापन करताना , हे वीकारल े पािहज े क जवळजवळ सव ात समाजा ंम ये
मिहला ं या सामािजक आिण सा ं कृितक ि थतीम य े काही समान साव ि क घटक आह ेत.
तथािप , असा िस ा ंत मिहला आिण समाजा या ावर फारसा काश टाकत नाही , कारण
तो मानवी अि त वा या म ूलभूत व पा या फरका ंकडे फारस े ल द ेत नाही िक ंवा तो
बदलाशी स ंबंिधत नाही .
१०.२.२ सामािजक उ ा ंती िस ा ंत
सामािजक उ ा ंती िस ा ंताने लोकस ं ये या स ंतुलन आिण मा ंचे वाढत े िवभाजन आिण
भेदभाव याम ुळे समाजात गतीशील बदल होत अस याच े पािहल े आहे. ि या ंचा बदलता
दजा आिण भ ूिमका यािवषयीच े द ेखील सामािजक उ ा ंती िस ा ंता या मु ाव न
समजून घेतला ग ेला आह े.
या िस ा ंतानुसार, समाज सा यापास ून, जेथे काही य अन ेक काय करतात , अशा
जिटल समाजा ंपय त असतात िजथ े उ च पातळीच े तं ान , औपचा रक स ं था आिण
अिधक यावसाियक िवश ेष ता असत े. मां या िवभाजना या आधारावर समाजा ंची
वैिश ्ये अधोर ेिखत क न, सामािजक उ ा ंती िस ा ंताने समाजा - समाजा ंम ये आिण
समाजाअ ंतग त असमानता प कर याचा य न क ेला आह े. जसजस े िवशेषीकरण वाढत े,
येक िमक गट अिधक िवश ेिषकृत बनतो आिण उ पादकता द ेखील वाढत े. अशा कार े
िवशेषीकरणा या िदश ेने वाटचाल करणा या समाजा ंम ये उ च पातळीची उ पादकता असत े
आिण कमी िवशेषीकरण असल े या साध े समाज ह े कमी उ पादक आिण हण ून गरीब
राहतात . गुंतागुंती या समाजा ंम ये ते गट ज े कमी िवश ेष काय करतात त े देखील कमी
उ पादक असतात आिण हण ून ते वंिचत असतात . असमानता सामािजक उ ा ंती
िस ांता ार े अशा कार े प क ेली जात े. या युि वादाचा िव तार करण े आिण िल ंगांना
लागू करण े हे दश िवते क ि या सामा यतः अथ यव थ े या मागास े ाकड े ओढ या
गे या आह ेत, या असमानत ेला बळी पडतात . राजक य सहभागावर सामािजक भ ेदभावाचा
प रणाम प क र यासाठी हाच य ुि वाद वापरला ग ेला आह े. घरगुती कामा ंम ये आिण munotes.in
Page 135
िलंगभाव आिण िवकास
135 राजकारण आिण शासनातील वाढ या भ ेदभावान े, मिहला ंना घरग ुती कामात
अडकिव यात आले आिण साव जिनक िनण य घे यात भाग घ े यापास ून दूर ठेव यात आल े.
िवशेषीकृत रा य , यावसाियक स ै य आिण नोकरशाही या वाढीम ुळे समाज अिधक
गुंतागुंतीचा झा याम ुळे ि या ंचे दु यम व वाढल े .
१०.२.३ िवकासवाद
िवकासा मक ि कोनात ून अस े समजल े गेले आहे क आध ुिनक करणाम ुळे पु ष आिण
ि या ंवर वेगवेगळे प रणाम झाल े आह ेत आिण हा ीकोण ि या ंना िवकास ि य ेत
सहभागी हो यापास ून रोख याच े कारण शोध याचा य न करतात . िवकासा मक ि कोन
मुळात सामािजक बदला ंना आध ुिनक करणा या िस ा ंतांपे ा वेग या कार े पाहतो . हा
फरक तीन म ूलभूत क पना ंम ये आढळ ू शकतो :
१. समाजाला एक एकक हण ून पािहल े जात नाही ज ेणेक न एका े ात होणार े बदल इतर
े ात बदल घडवतील . हणून िवकास िनयोजनाचा एक भाग हण ून उ पादकता
वाढव यासाठी आणल े या त ं ानाचा ि या ंना पु षां माण े फायदा होत नाही .
२. सामािजक बदला या ि य ेम ये येथे िवरोधाभास आह ेत याम ुळे जरी क ेवळ रोजगारात
वाढ झाली तरी मज ुरी आिण कामा या प रि थतीत बदल झाला नाही तर मिहला ंचे शोषण
वाढू शकत े.
३. समाजाला एका िविश िदश ेने ने यासाठी जाग क धोरण े आव यक आह ेत. याम य े
बा श आिण रा ीय न ेते सकारा मक भ ूिमका बजावतात .
िवकास काय म राबव यात अपयश आ याम ुळे िवका सवा ा ंनी िवकासातील मिहला ं या
सम य ेवर स ुधा रत ि कोन वीकारला . यांना अस े वाटत े क ि या ंकडे तक शु िनण य
घेणारे हण ून पाहण े मह वाच े आह े. ते सांगतात क थ ूल रा ीय उ पादनाच े मू य
वाढव यावर ल क ि त क े याने, समाजाच े पूण उ पा दन कमी म ू यांिकत क ेले जाते आिण
िवतरणा या ाकड े दुल केले जात े. ि या ंचे योगदान हे एक लपलेले े आह े हे
िवचारात घ ेतले जात नाही . याम य े घरांतील अ -बाजारी काम , उदरिनवा ही शेती आिण
अनौपचा रक म बाजारात द ुल करण े समािव आह े, हे सव पु षांपे ा ि या अिधक
वेळा करतात . यामुळे याची उ पादकता बािधत करणारी धोरण े देखील िनमा ण झाली
आहेत. ि या ंची सामािजक भ ूिमका आिण उ प न िमळव याची मता कमी होत चालली
आहे कारण बाजारात नसल े या कामा ंना सुधा रत कर याकड े फारस े ल िदल े जात नाही .
इ टर बोझरप आिण इतरा ंनी थ ूल रा ीय उ पादना या खचा चा ताव मा ंडला आह े
जेणेक न मिहला ं या कामाचा समाव ेश िवकास धोरणा ं या िनिम तीम य े यां या खचा चे
मू यांकन समािव कर यासाठी धोरण हण ून केला जाईल .
१०.२.४ परावल ंबन िस ा ंत
ितस या जगातील द ेशांमधील ग रबी आिण मागासल ेपणा या िवकासवा ा ं या
प ीकरणा या अस ंतोषा या प रणाम व प परावल ंबन िस ा ंत िवकिसत झाला आह े. munotes.in
Page 136
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
136 यां या तपासात आ ंतररा ीय श म ुळे होणा या या द ेशां या िवकासातील अडथ या ंकडे
ल व ेध यात आल े. औपचा रक वसाहतवाद कमी झा यान ंतरही, पूव या वसाहतवादी
श नी नववसाहतवादा या नवीन व ेशात ितस या जागितक अथ यव थ ेवर िनय ं ण ठ ेवले,
औ ोिगक रा ा ंवरील आिथ क अवल ंबनामुळे या द ेशांचा मागासल ेपणा कायम रािहला .
ि या ं या बाबतीत , परावल ंबन िस ा ंत पुराणमतवादी मा स वा ांशी असहम ती दश िवतो.
पु ष आिण ि या ंमधील श स ंबंध उ पादन प ती या स ंदभा िशवाय समज ू शकत
नाहीत , परावल ंबन िस ा ंत दश िवतो क उ पादन प ती ितस या जगातील मिहला ंवर कसा
प रणाम करत े हे अवल ंिब वावर आधा रत आ ंतररा ीय णालीचा भाग आह े. घरगुती
अथ यव थ ेम ये ि या ं या िनवा सनाम ुळे आिण मोठ ्या समाजात द ेवाणघ ेवाणीसाठी
माला या उ पादनात सहभागी हो याची स ंधी नाकार याम ुळे ि या ंची गौणता आह े हे
अिभजात मा स वादी प ीकरण व ेगवेग या य ी अ ययना ार े नाकारल े गेले आह े.
परावल ंबन िस ा ंत प करतो क जर औ ोिगक भा ंडवलशाही ि या ंना अथ यव थ े या
काठावर ठ ेवते. तर ितस या जगातील भा ंडवलशाही या ंचे थान आणखी कठीण करत े.
आि त रा ा ंमधील भा ंडवलशाहीत क ृषी, घरगुती नोकर , र यावरील िव ेते आिण
वे या आिण अशा कार या थोड यात , अनौपचा रक म बाजारा या े ांम ये असमान
माणात नोक या करणा या ि या आढळतात . ि या ंसंबंधी परावल ंबन िस ा ंताचे मह वाच े
वैिश ्य हणज े ते सामािजक ्या उ पादक आिण घरग ुती कामा ंम ये फरक करत नाही ,
सव मिहला ंचे काम एक हण ून घेतले जाते आिण एकसारख े मानल े जाते. असे असल े तरी
संपूण समाजा या आिथ क ि थतीसाठी मिहला ं या भ ूिमकेला आिण ि थतीला अधोर ेिखत
करते जी श ेवटी आ ंतररा ीय णाली ार े िनि त क ेली जात े.
१०.३ मिहला आिण िवकास - इ टर बोझ रप
इ टर बोझरपचा मिहला आिण िवकासाचा अ या स इ टर बोझरपला ख ूप मोठा आह े याच े
या े ातील योगदान ख ूप ल णीय आह े. 'मिहला आिण िवकास ' या ित या अ ग य
काया ारे ितने थम ल व ेधले क िवकास आिण स ंबंिधत सामािजक बदला ंची ि या
मिहला ं या जीवनावर कसा प रणाम करत आह े. ती हणत े क ि या ंची ि थती आिण
आिथ क िवकास ही दोन ल णीय े े आहेत यात स ंशोधन आव यक आह े आिण ते
यो य र या आयोिजत क ेले जात आह े िवशेषतः ितस या जगात . या देशांतील मिहला ंवरील
अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे क मश तील मिहला ं या सम या िविच आह ेत.
ि या ंवर कामाच े ओझ े जा त असत े तर या ंचे य न अ ंशतः वाया जातात कारण
यां याकड े य ां या समाजातील प ु ष मश प े ा कमी िश ण आिण अगदी आिदम
उपकरण े असतात . यामुळे ितस या जगातील ि या ंची कामकाजाची प रि थती
सुधार यासाठी अिधक स ंशोधन कर याची गरज िनमा ण झाली आह े, िवशेषत: घरगुती
कामात आिण ामीण भागातील मिहला ंना आिण या ंना कामगार बाजारप ेठेत अिधक
चांग या कार े वेश दे यासाठी हे आव यक आह े. बोझरप असे हणत े क ि या आिण
िवकासा या अ यासावर आ ेप घे यात आला आह े कारण त े मु य व े म बाजार आ िण
उ पादकत े या सम या ंवर ताण द ेतात. याला ि या ंना भेडसावणारी मोठी सम या हण ून munotes.in
Page 137
िलंगभाव आिण िवकास
137 पािहल े जात नाही . अ यास दश िवतो क िवकसनशील द ेशांतील ि या श ेती, ह तकला ,
यापार िक ंवा बांधकाम े ात सि यपण े सहभागी आह ेत आिण अशा कामा ार े वतःला
आिण या ं या क ुटुंिबयांना आधार द ेतात. म काया त पूण पणे य त अस ूनही, यांची
सामािजक ि थती गौण रािहली आह े. तेथे, िवशेषत: पु षां या क ुटुंबातील सद या ं या
संबंधात ि या ं या ि थतीचा अ यास हा म ु य म ु ा आह े आिण म बाजारा या
अ यासाला ाधा य िद ले पािहज े.
तथािप , ितस या जगातील द ेशांम ये, ि या ंचे गौण थान कायद ेशीर िक ंवा थागत
िनयमा ंमधून ा होत े जे ि या बदल ू शकत नाहीत . प रणामी , आतील ि थतीसह आिथ क
वयं-आधार अि त वात आह े. काही द ेशांम ये मिहला ंना घट फोटाचा अिधकार ,
घट फोट िक ंवा िवधवापणा या बाबतीत ित या म ुलांचे पालक व द ेऊन मिहला ं या
कायद ेशीर ि थतीत मह वाच े बदल झाल े आह ेत. परंतु, यामुळे ि या ं या वा तिवक
कुटुंबातील ि थतीम य े बदल झाल े नाहीत . बह तांश िवकसनशील द ेशांम येही आिथ क
बदल होत आह ेत. या बदलाम ुळे मिहला ंना वतःच े समथ न करण े अिधक कठीण होत आह े.
ि या ंचे काम म ु यतः अनौपचा रक े ात िक ंवा घरात असत े. जर ि या ंना प ैसे
कमव याची स ंधी नस ेल तर या ंचे पु षांवरील अवल ंिब व वाढ ेल आिण यांची सामािजक
कौटुंिबक ि थती वाढ ेल -कायद ेशीर अवल ंबन अस ूनही त े वाढेल.
मिहला आिण िवकासावरील अ यास हा िवकास ि य े या अ यासाशी जोडला ग ेला
पािहज े. या ि य ेत, काही गटा ंना िवकासा या फाय ा ंचा मोठा वाटा िमळतो तर इतर
िवकासा या बळी ठ शकतात कारण यां या उ पादना ं या ि याकलाप िक ंवा कौश या ंची
जागा नवीन , अिधक उ पादक िक ंवा काय म उप मा ंनी घेतली जाऊ शकत े. पु ष आिण
ि या दोघ ेही िवकासाच े बळी ठ शकतात पर ंतु ब ह त ेक ि याच िवकासा या ितक ूल
प रणामा ंना बळी पडतात . हे अस े घडत े कारण ि यांना खालील कारणा ंमुळे नवीन
प रि थतीशी ज ुळवून घेणे अिधक कठीण वाटत े.
(i) कौटुंिबक जबाबदा या ंमुळे या पु षांपे ा कमी गितशील आह ेत;
(ii) पारंपा रकपण े यां या यवसाया ंची िनवड अिधक मया िदत आह े
(iii) यां याकड े सहसा कमी िश ण आिण िश ण असत े॰
(iv) यांना भरतीम य े ल िगक भ ेदभावाचा सामना करावा लागतो . तसेच, िवकसनशील
देशांम ये, मिहला मश ची बरीच मोठी ट क ेवारी पार ंपा रक यवसाया ंम ये सामील
आहे जी हळ ूहळू नवीन उ ोगा ंनी आिथ क िवकासात बदलली आह े. हे साधारणपण े
ितस या जगातील द ेशांतील मिहला ं या मोठ्या सं येने िवकासावर िवपरीत प रणाम
होत अस याच े दश वते.
ितस या जगातील िविवध द ेशांम ये आध ुिनक करण आिण आिथ क वाढीचा व ेग खूप िभ न
आहे. मिहला ंना उपल ध असल े या यावसाियक स ंधी नैसिग क संसाधना ंमधील फरक ,
मानवी आिण भौितक भा ंडवलाचा साठा , पररा स ंबंध आिण सरकारी धोरणा ंशी संबंिधत
आहेत. या द ेशांत आिथ क वाढ व ेगाने होते या घराबाह ेर मिहला ं या कामाकड े पाह याचा
ि कोनही झपाट ्याने बदलत आह े आिण ि या म बाजारात सामील होत आह ेत,
याउलट , या द ेशांम ये आिथ क वाढ म ंद आह े आिण लोकस ं या वाढ व ेगवान आहे, munotes.in
Page 138
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
138 आिथ क ्या दुब ल घटका ंमधील मिहला ंना या ं या मोठ ्या कुटुंबांना आधार द े यासाठी
हणून बाजारप ेठ, यापार आिण घरग ुती सेवा यासार या आधीच गद या यवसायाम य े
स क ेली जात े. अशा कार े, िवकसनशील द ेशांम ये ि या ंना या ंची ि थती स ुधार यास
मदत कर यासाठी , लागू कर या या िवकासाच े नमुने या िविश द ेशातील मिहला ं या
कामाची आिथ क प रि थती , सं था मक प ती आिण ि कोन िवचारात घ ेणे आव यक
आहे. िवकसनशील द ेशाला फ 'वे टन ' िकंवा 'पया यी' असे िवकास मॉड ेल लाग ू कर यात
काही अथ नाही.
१०.४ मिहला आिण िवकास म ै ेयी कृ णराज :
मिहला आिण िवकासाबाबत अज ून एक ीकोन म ै ेयी कृ णराज या ंनी मा ंडला आह े.
ित या मत े, अिवकिसत आिण िवकास ि य ेला मिहला ंसाठी ख ूप मह व आह े. ि या ं या
ि थतीवर िवकासाचा काय प रणाम होतो ह े ते हाच समजल े जाऊ शकते जे हा ि या ंवर
अ याचार प ूण पणे शोषक जागितक यव थ ेशी जोडला जातो याचा िवकास हा एक भाग
आहे. ती ठामपण े सांगते क वा तिवक घडामोडी हणज े शोषक यव था स ंपवणे आिण
ीमंत आिण गरीब रा ा ंमधील िवशाल अ ंतर कमी करण े. िवकासाचा ि या ंवर झाल ेला
िवप रत प रणाम क ेवळ िवकासाच े व प बदल यासच बदल ू शकतो .1980 म ये
कोपेनहेगन य ेथे मिहला ंसाठी य ू.एन. दशकातील जागितक प रषद ेने िवकासाची या या
खालील माण े केली आह े, "येथे िवकासाचा पुढील माण े अथ लावला जातो
“राजक य , आिथ क, सामािजक , सां कृितक आिण मानवी जी वनाचे इतर प रमाण तस ेच
आिथ क आिण इतर भौितक स ंसाधना ंचा िवकास आिण मानवी य ची शारी रक , नैितक,
बौि क आिण सा ं कृितक वाढ . मिहला ंची ि थती स ुधार यासाठी ी आिण प ु ष दोघा ं या
ि कोनात आिण भ ूिमकेत बदल आव यक आह े. मिहला ं या िवकासाकड े केवळ सामािजक
िवकासातील सम या हण ून पािहल े जाऊ नय े तर िवकासा या य ेक प रमाणात एक
आव यक घटक हण ून पािहल े पािहज े."
१०.४.१ िवकास आिण मिहला ंचे परावल ंिब व:
मै ेयी कृ णराज सा ंगतात क िवकासा या ि य ेत खर ं तर अिवकिसत आिण ि या ंचे
अिधक अवल ंिब व िनमा ण झाल े आहे. हे िवशेषतः भारतासार या िवकसनशील द ेशां या
बाबतीत आह े.पूव वसाहतीक आिण प ूव -औ ोिगक आिण भा ंडवलशाहीप ूव भारतात एक
गत त ं ान आिण प ुरेसे संसाधन यव थापन होत े यान े लोकांना सोपी जीवनश ैली
दान केली होती . पूव कडून पि म ेकडे मोठ्या मा णात त ं ान ह ता ंतरण द ेखील होत े जे
आज प ूण पणे उलट झाल े आहे. आज भारताकड े अथ यव थ ेचे एक छोट े आध ुिनक आिण
िवकिसत े आह े जे संघिटत े आह े तर मोठ े े अस ंघिटत े नावा या
उ पादना या छोट ्या युिनट्सम य े िवखुरलेले आहे. ि या , यां या गौण ि थतीम ुळे आिण
िवशेष सामािजक जबाबदा या ंमुळे बह तेक अस ंघिटत े ात ओढ या जातात . िवकासा मक
ि या ंनी िनसगा शी पूव चे संतुलनही न क ेले आहे, पया वरणा या हासावर भार टाक ून munotes.in
Page 139
िलंगभाव आिण िवकास
139 मिहला ंसाठी िवश ेष सम या िनमा ण के या आह ेत. परदेशी यापारा या दबावाम ुळे, ि या ंना
िनया त-क ि त उ ोगा ंम ये व त कामगार हण ून वापरल े जाते.
कृ णराज प ुढे सांगतात क , ि या ंची राजक य अथ यव था ही िपत ृस े या सतत या
िवचारसरणी या अधीन आह े. ही िवचारधारा िल ंगांमधील असमान , भेदभावप ूण आिण
जाचक स ंबंध कायम ठ ेवते. हे संबंध उ पादना या मा यमात ून भौितक आधारात ून या ंची
ताकद िमळवतात यायोग े म आिण क ुटुंबातील ीची भ ूिमका ितला परावल ंबी अव थ ेत
सोडत े. ि या ंवरील भ ेदभाव आिण या ं या अधीनत ेला भारताम य े समाजीकरण ,
रीती रवाज आिण प त ार े अिधक ो सािहत क ेले जात े. िवकासासाठी वापर या
जाणा या ा पान े या स ंरचना बदल याचा आिण ि या ंना िवकासा मक सहभागासाठी
आधार द े याचा य न क ेला नाही . पु ष वच वा या सतत स ंरचनांनी मिहला ंना िवकासाचा
कोणताही लाभ िमळ यापास ून रोखल े आह े. िशवाय , पारंपा रक मू यांवर लादल ेले
यापारीकर णाने मिहला ंसाठी द ुःखद प रणाम आणल े आह ेत. ि या ंवरील वाढती िह ंसा
आिण िविवध कार या शोषणा ार े मिहला ंचे सामा य अवम ू यन ह े या नवीन िवकारा ंचे
अिभ य आह ेत. सती, बालिववाह िक ंवा ी ूणह या यासार या ि या ंिव या जु या
समाजिवघातक प त ची जागा न यान े घेतली ग ेली आह े जसे क ह ंड्याची मागणी प ूण न
झा याम ुळे वधूस जाळण े आिण ी ूणह या , इ यादी .
ि या ंिव भ ेदभाव भयंकर आह े आिण िव कासामुळे सु ा याचा प रणाम सव वगा या
मिहला ंवर होतो , परंतु याप े ा जा त गरीब मिहला या ंना भावी मानवी अि त वासाठी
आव यक असल े या सामािजक स ंसाधना ंम ये कमी व ेश आह े उदा; िश ण , आरो य
आिण रोजगार . यांना स ा आिण अिधकारात व ेश नाकारला जातो आिण अशा कार े ते
वतःचा आवाज उठिव या या संधीपास ून वंिचत राहतात . िवकासान े आणल े या
बदला ंमुळे ि या ं या िवरोधाभासा ंम ये वाढ झाली आह े असे वाटत े क या ंचे व प
वेगवेग या वगा म ये आिण स ं कृतीम य े िभ न आह ेत.
आतापय त वीकारल े या ि या ं या ि थतीत स ुधारणा कर या या धोरणा ंचा फारसा
प रणाम झाला नाही कारण ते ि या ं या अधीनत ेला कारणीभ ूत असल े या प रि थती
बदल याचा य न करत नाहीत पर ंतु फ काही प नकारा मक अिभ य द ूर
कर याचा उ ेश आह े. देशातील ि या ंचे वाढत े िसम ंतीकरण आिण द ुब लीकरण आिण
मिहला ंवरील वाढ या िह ंसाचाराम ुळे हे िनमू लन भा वी ठरल े नाही.
१०.५ मिहला ंचा िवकासाशी स ंबंध
िवकास हा आज प रि थती चे अप य हणून वीकार ले जाते या ार े सव मानवा ंची मता
पूण केली जाऊ शकत े. यात अथा तच मिहला ंचा समाव ेश आह े. तथािप अस े िदसत े क
िवकासान े केवळ ि या ंनाच गमावल े नाही तर यान े यांना दुखिवल े आिण शोषण क ेले
आहे. मिहला अ ाप िवकास ि य ेत भागीदार बन या नाहीत . आिशया ,आि का आिण
दि ण अम े रकेतील िवकसनशील द ेशांतील िवकास सािह य दोन व ृ कड े िनद िशत
करते. munotes.in
Page 140
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
140
(१) पु ष आिण ि या ंमधील अि त वा या आिण वाढी या स ंध म य े असमानता
अि त वात आह े.
(२) िवकास दडपशाहीच े नवीन कार आणत आह े आिण ि या ं या अधीनता , मिहला ंचा
दजा अजूनही द ु यम आह े. िनण य घे यापास ून वगळ ून ित या यि म वाच े अवम ू यन
के याने ती म ूलतः एक आि त य आह े. ि या ं या म ु ला िपत ृस ा आिण वच व
िनिम तीमुळे अडथळा आला आह े. ि या ंचे योगदान आिण वत ं अि मत ेस मा यता
दे यास समाजान े नकार िद यान े हे घड याच े िदसून येते.
ि या घर आिण समाजातील स ेवां ारे जागितक अथ यव थ े या मोठ ्या भागाला आधार
देतात. मिहला ंनी नेहमीच काम क ेले आहे आिण अथ यव थ ेचा या एक भाग आह ेत जरी
यांचे बरेच काम कामा या या य ेत समािव नाही . मिहला ंचे काम, कमी दजा , कमी व ेतन
आिण कमी कौश या ंनी त आह े. सांि यक आिण व ैचा रक िव ेषणाम य े पूवा ह आिण
पूव हां या कारणा तव , ि या ंनी केलेले बरेचसे काम अिधक ृतपणे गैर-आिथ क ि या
हणून वण न केले गेले आहे.
ि या ा म ु य अ न उ पादक , अ न प ुरवठा करणा या आिण िवतरक अस या तरी
ि या ंपे ा जा त अ न िमळवणार े पु ष आह ेत, ि या ंना जिमनी या मालक पास ून व
तं ाना या िवकासा पासून वगळ यात आल े आहे या व त ुि थतीत एक प िवस ंगती
िदसून येते. िवकासान े अ ाप ि या ंना या ि य ेत समानत ेने समिव करण े बाक आह े.
१०.६ िवकास िनद शक आिण मिहला
ि या सामािजक -आिथ क, वाढी या ि य ेवर वेग या कार े प रणाम करतात आिण या
िवकासान े आणल े या बदला ंमुळे िभ न भािवत होतात . िवकासासाठी ि यांचे योगदान
तसेच िवकासाचा ि या ंवर होणारा प रणाम या दो ह च े पया पकड यात िक ंवा संपादन
कर यात पार ंपा रक उपाय आिण िनद शक प ुरेसे अपयशी ठरल े आह ेत. यामुळे िलंग
संवेदनशील िव कास िनद शक असण े आव यक आह े.
अिलकड या वषा त मानव िवकास िनद शांक हा िनवडीचा िवकास िनद शक बनला आह े.
मानव िवकास िनद शांकाम य े ौढ सा रता , आयुमा न आिण यश समानता अस े तीन
घटक आह ेत. तीन प ैक पिहल े दोन ग ैर-आिथ क संकेतक आह ेत. रँिकंग देशातील मानव
िवकास िनद शका या वापरान े सव , िवशेषत: िश णाम य े ी आिण प ु ष या ं याम य े
असल ेले चंड अंतर िदस ून आल े आह े. िश णा या सव तरा ंवर व ेशाची असमानता
( ाथिमक , मा यिमक ,िव ापीठ ) हा मिहला ंिव फ एक भ ेदभाव करणारा घटक आह े.
१. 1980 या स ु वातीला मिहला ंची काम े मोजली जावीत आिण सकल रा ीय
उ पादनाम य े समािव करावी अशी मागणी होती . कोपनह ेगनम य े आंतररा ीय तरावर munotes.in
Page 141
िलंगभाव आिण िवकास
141 मिहला ंसाठी या दशका या म यावधी म ू यांकनादर यान हा म ु ा उपि थत कर यात
आला . गे या वीस वषा म ये, िविवध देशां या सकल रा ीय उ पादना या गणन ेत
मिहला ं या कामाचा समाव ेश कर यासाठी अन ेक य न क ेले गेले आह ेत. तथािप , या
गणनेची प ूव अट "गैर-आिथ क ि याकलापा ंवर क ि त" होती यात अिधक ृत
आकड ेवारीम य े मा यता नसल े या मिहला ं या प ंचाह र ट क े कामा ंचा समाव ेश आह े.
जागितक ब ँके या 1991 या जागितक िवकास अहवालात आिथ क िवकासाला "भौितक
वापर, िश ण , आरो य आिण पया वरण या ंचा समाव ेश असल े या जीवनमानात शा त वाढ "
अशी या या क ेली आह े. या अहवालात सकल रा ीय उ पादनासह नऊ िनद शकही
कािशत कर यात आल े आहेत यात िल ंगाधार े मािहतीच े पृथ करण कर याचा य न
होता. इतर सव िवकास िनद शक हणज े, िश ण , मश चा सहभाग , आरो याच े संपादन,
संसदेतील जागा ंची सं या, मोठ्या सं येने देशांसाठी वीस वषा या कालावधीत िल ंगाधार े
मािहतीच े पृथ करण क ेले गेले. या िनद शकांचा वापर क न मिहला ंना पिह या ंदा
'िवकासा या मापद ंडांम ये' समािव कर यात आल े.
१०.७ सारांश
सामािजक उ ा ंती िस ा ंताने लोकस ं ये या स ंतुलन आिण मा ंचे वाढत े िवभाजन आिण
िवभेदीकरण याम ुळे समाजात गतीशील बदल होत अस याच े पािहल े आह े. ि यांची
ि थती आिण या ं या भ ूिमका बदल याचा द ेखील सामािजक उ ा ंती िस ा ंता या
मु ाव न समजला ग ेला आह े.
िवशेषीकृत रा य , यावसाियक स ै य आिण नोकरशाही या वाढीम ुळे समाज अिधक
गुंतागुंतीचा झा याम ुळे ि या ंची अधीनता वाढली .
पूव वसाहतीक आिण प ूव -औ ोिगक आिण भा ंडवलशाहीप ूव भारतात एक गत त ं ान
आिण प ुरेसे संसाधन यव थापन होत े याने लोकांना सोपी जीवनश ैली दान केली होती .
ि या ंसंबंधी अवल ंबन िस ा ंताचे मह व व ैिश ्य हणज े ते सामािजक ्या उ पादक आिण
घरगुती कामा ंम ये फरक करत नाही , सव मिहला ंचे काम एक हण ून िवचारात घ ेतले जाते
आिण एकसारख े मानल े जात े. 1980 या स ु वातीला मिहला ंची काम े मोजली जावीत
आिण सकल रा ीय उ पादनम य े समािव करावी अशी मागणी होती . कोपनह ेगनम य े
आंतररा ीय तरावर मिहला ंसाठी या दशका या म यावधी म ू यांकनादर यान हा म ु ा
उपि थत कर यात आला . जागितक ब ँके या 1991 या जागितक िवकास अहवालात
आिथ क िवकासाला "भौितक उपभोग , िश ण , आरो य आिण पया वरण या ंचा समाव ेश
असल े या जीवनमानात शा त वाढ " अशी या या क ेली आह े. या अहवालात सकल
रा ीय उ पा दनासह नऊ िनद शकही कािशत कर यात आल े आह ेत यात िल ंगाधार े
मािहतीच े पृथ करण कर याचा य न होता .
munotes.in
Page 142
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
142 १०.८
1. िवकासात मिहला ंची भूिमका प करा .
2. मिहला आिण िवकासाशी स ंबंिधत िविवध िस ा ंत प करा
3. मिहला ंचा िवकास आिण ीया ंचे पराव लंिब व या ं यातील स ंबंध प करा
१०.९ संदभ
1. भागवत िव ुत, पुन पादन : ं ा मक /सां कृितक, ांती योती सािव ीबाई फ ुले ी
अ यास क , पुणे िव ापीठ , पुणे, 2009 ।
2. भागवत िव ुत, िलंगभाव, सं कृती आिण िवकास , ांती योती सािव ी बाई फ ुले ी
अ यास क , पुणे िव ापीठ , पुणे,2010.
3. भागवत िव ुत, जागितक करण : िलंगभावा या ीकोनात ून, ांती योती सािव ीबाई
फुले ी अ यास क , पुणे िव ापीठ , पुणे, 2011.
4. भागवत िव ुत, िवकास : िलंगभाव प र े यातून, ांती योती सािव ीबाई फ ुले ी
अ यास क , पुणे िव ापीठ , पुणे, 2013.
munotes.in
Page 143
143 ११
िम अथ यव था मॉड ेल (१९४७ – १९६० ) क ीयकरण
आिण ध ुरीणी व (१९७० – १९८० )
घटक रचना
११.० उि य े
११.१ तावना
११.१.१ १९४७ – १९७० पय तचे आिथ क धोरण
११.१.२ िम अथ यव थ ेची संक पना
११.१.३ पंचवािष क योजना ंवर
११.२ क ीयकरण आिण धुरीणी व (१९७० – १९८० )
११.२.१ पंचवािष क योजना ंचा कालावधी
११.२.२ बँकांचे रा ीयकरण
११.२.३ िश लक भरणा सम या
११.२.४ परवाना राजचा अ ंत
११.३ उपसंहार
११.४ सारांश
११.५
११.६ संदभ
११.० उि े
वातं यो र काळात भारतीय अथ यव थ े या उ ा ंतीचे परी ण करण े
जागितक करणाप ूव या दशका ं या आ हाना ंचे मू यांकन करण े
११.१ तावना
वातं यापूव , भारताची राजक य आिण शासक य रचना एका सांि यक य मब
रचनेसारखी होती, िजथे सरंजामी यव था आिण िद लीच े ि िटश रा य , अ या दो ह या
अिधप याखाली अन ेक द ेश होत े. वातं यानंतर, पिहल े आ हान होत े ते हणज े वत ं
देशां या िवलीनीकरण क न भारताच े नवीन राजक य अि त व श य ितत या लवकर
थापन करण े. पंत धान जवाहरलाल न ेह आिण या ंचे उपप ंत धान व लभभाई पट ेल munotes.in
Page 144
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
144 यांनी ते आ हा न पेलले. िवभाजनाशी स ंबंिधत कोणताही िनण य घे यापूव , देशातील
आिथ क संसाधन े आिण उ पादक मत ेचे मू यांकन करण े, हे पिहल े आिथ क धोरण होत े.
वातं याने भारतातील य ेक य ला आिथ क, सामािजक आिण राजक य वात ं य
िदले. त हापास ूनच, भारता या अथ यव थ ेत आम ूला बदल झाल े आह ेत. न यान े
ज मल े या रा ा या आिथ क धोरणाला अन ेक घटका ंनी आकार िदला . १९४७ पासून
भारता या अथ यव थ ेचा इितहास जाण ून घेणे आव यक आह े, याच बरोबर आिण
समाजवाद , समाजो रता , उदारीकरण आिण न ंतरची याची उ ा ंती सु ा समज ून घेणे
आव यक आह े. गे या अन ेक दशका ंम ये भारत एक ि थर अथ यव था हण ून उदयास
आला आह े. भारत सरकार या आिथ क धोरणा ंनी भारता या अथ यव थ ेला स ंिम
अथ यव थ े पय त ने यास माग दशन क ेले आिण घडवल े. या िवभागात आपण िम
अथ यव थ ेची मॉड ेल (१९४७ – १९६० ) आिण क ीकरण आिण वच व (१९७० –
१९८० ) समजाव ून घेणार आहोत .
११.१.१ १९४७ ते १९७० पय तचे आिथ क धोरण
भारताच े वात ं य ह ेच मुळात या या आिथ क इितहासातील मह वाच े वळण आिण
मह वाचा ट पा होत े. ि िटशा ंनी हळ ूहळू भारतातल े औ ोगीकरण क मी के या म ुळे,
मुळातच गरीब भारत , आणखीन गरीब झाला होता . भारताच े अि त व आिण रा ीय
एका मता िकती काळ िटक ून राहील ही श ंका इथली िनर रता , घोर ग रबी आिण ती
सामािजक मतभ ेद यासार या सम या ंनी आणखीनच ढावली . माजी प ंत धान मनमोहन
िसंग यांनी नम ूद के या माण े २० या शतका या स ु वातीस , ि टीशा ं या म ुगुटातला सवा त
तेज वी हीरा , भारत, हा दरडोई उ प ना या बाबतीत जगातील सवा त गरीब द ेश होता .
वातं यानंतर स ु वाती या काळात दोन पधा मक िवचार होत े. एक ि कोन महा मा
गांध कड ून आला आिण द ुसरा प ंत धान जवाहरलाल न ेह ंकडून. गांध या मत े, माणस े,
सािह य आिण त ं ान असल े या थािनक , वदेशी स ंसाधना ंचा वापर क न भारताचा
िवकास झाला पािहज े. यामुळे शहरा ंकडे जाणारा थला ंतरीता ंचा ल ढा कमी होईल आिण
बेरोजगारी , बेघरपणा आिण ग ु हेगारी सार या सम या देखील कमी होतील . भारताच े
आदश औ ोिगक धोर ण, हणज े वावल ंबना या त वा ार े आधा रत केलेले लघु उ ोग
िनमा ण कर याची मता या ार े, भारत वय ंपूण बनू शकेल, हा गांध चा य ुि वाद होता.
या िदश ेने अनेक काय म व धोरण े िवकिसत क ेली गेली, परंतु यातून फारस े काही सा य
झाले नाही. भारत श ेती या आधार े, आप या आिथ क मागासल ेपणात ून बाह ेर पडू शकेल ही
आणखीन एक धारणा . परंतु नेह ंना जलद आिथ क गती हवी होती . यांना िश ण ,
िव ान आिण त ं ान ज े भारता या गतीला आिण वाढीला चालना द ेऊ शकतील , असा
भ कम पाया तयार करायचा होता .
भरताच े आिथ क िनयोजन होऊ शकत े हे नेह ंना कळल े. शेती आिण उ ोग , यावर
आधा रत , भारतीय गिणत , सांि यक शा आिण अथ शा ा ंनी आिथ क िनयोजनाच े
दोन े ीय मॉड ेल सादर क ेले. नेह ं या या िवकासा या मॉड ेलम य े सव यापी उ ोजक
आिण खाजगी यवसायाच े िव प ुरवठादार हण ून रा ाची म ुख भूिमका होती . १९४८ या
औ ोिगक धोरणात , िम अथ यव थ ेचा ठराव तािवत क ेला गेला. याआधी , जे.आर.डी. munotes.in
Page 145
िम अथ यव था मॉड ेल (१९४७ –
१९६० ) क ीयकरण आिण ध ुरीणी व (१९७० – १९८०)
145 टाटा आिण जी .डी. िबला सह, आठ भावशाली उ ोगपत नी , रा ा या ह त ेप आिण
िनयमा ंसकट एक मह वप ूण साव जिनक े “बॉ बे लॅन” ारे तािवत क ेले, याम ुळे
वदेशी उ ोगा ंचे संर ण पण होणार होत े. बाजारप ेठ असल े या अथ यव थ ेचे िनयोजन
होणे श य नाही , हे राजक य न ेतृ वाला कळ ून चुकले आिण द ेशा या आिथ क गतीम य े
रा ीय आिण साव जिनक े अप रहाय पणे अ णी भ ूिमका बजावतील , असे ठरले.
११.१.२. िम अथ यव थ ेची संक पना
भांडवलशाही आिण समाजवाद या ं या दो ही प ैलूंना एक क न काम करणा या
अथ यव थ ेला िम अथ यव था हणतात . िम अथ यव था खाजगी मालम ेचे संर ण
करते आिण भा ंडवला या वापरात आिथ क वात ं या या पातळीला परवानगी द ेते, परंतु
सामािजक उि े सा य कर यासाठी सरकारला आिथ क काया त ह त ेप कर याची
परवानगी पण द ेते. “िनयो लािसकल ” िस ांतानुसार िम अथ यव था श ु मु बाजार
अथ यव था ंपे ा कमी काय म असतात . परंतु, सरकारी ह त ेपाचे समथ क असा तक
करतात क म ु बाजारात काय मतेसाठी आव यक असल े या म ूलभूत अटी , उदा. समान
मािहती आिण तक संगत बाजार सहभाग , हे यावहा रक अन ु योगात सा य करता य ेत
नाहीत .
िम अ थ यव थ ेची वैिश ्ये:
िम अथ यव थ ेत काही म ु बाजार आिण काही समाजवादी घटका ंची एकि त
वैिश ्ये असतात . हे शु भांडवलशाही आिण श ु समाजवाद या ं या दर यान क ुठेतरी
सात य िटकव यावर अवल ंबून आह े.
िम अथ यव था ंम ये सामा यत :, उ पादन आिण साधना ंचे िनयं ण करणे हे खाजगी
मालक चे असत े, जे सरकारी िनयमा ं या अ ंतग त येते.
िम अथ यव था ंम ये, काही िनवडक उ ोगा ंचे सामािजक करण क ेले जात े. हे
अ याव यक उ ोग असतात िक ंवा हे उ ोग साव जिनक व त ूंचे उ पादन करतात .
सव ात ऐितहािसक आिण आ धुिनक अथ यव था , िम अथ यव थ ेची उ म
उदाहरण े मानली जातात . तथािप , काही अथ त िम अथ यव थ े या िविवध
कारा ं या आिथ क प रणामा ंवर टीका करतात .
११.१.३ पंचवािष क योजन ेचे मह व
वातं यानंतर लग ेचच, भारत गती या अगदी सु वाती या ट या त होता , आिण याला
गती द े यासाठी काय माच े िनयोजन , किमशन आिण अ ंमलबजावणी कर यासाठी य न
केले गेले. भारतान े, पंचवािष क योजना ंचे संसाधन वाटप आिण म ू यांकन, या ि य ेवर
देखरेख कर यासाठी १९५० म ये िनयोजन आयोगाची थापना क ेली. पंचवािष क योजना ,
ा क ि य आिथ क आिण सामािजक गतीच े काय म होत े जे, याकाळ या सोिवय ेत
रिशया या योजना ंवर आधा रत होत े.
munotes.in
Page 146
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
146 भारत त हा अ नधा या या आयातीवर , आपला बराचसा मौ यवान परक य साठा गमावत
होता. यासाठी पिहली प ंचवािष क योजना (१९५१ -५६) शेती उ पादन वाढ व यासाठी
आिण श ेती िस ंचनावर क ि त क ेली गेली. यात, वरील दो ही े ांम ये, समान ग ुंतवणुक चा
ताव ठ ेवला ग ेला. खाजगी श ेतक या ंना मािहती , अनुदािनत कज , िबयाण े आिण िस ंचन, हे
सव सरकार प ुरवणार अशी योजना होती . सुदैवाने, सामुिहक श ेतीची स ंक पना भारता त
कधीच आली नाही . ितस या प ंचवािष क योजन े या अख ेरीस (१९६१ -६६), उ ोगा या
बाजूने गुंतवणुक चे माण २ ते १ होते - साव जिनक े ातील मोठ ्या उ ोगा ंम ये सरकारी
औ ोिगक ग ुंतवणुक चा मोठा भाग होता . खाजगी े ासाठी , कोण या उ ोगा ंम ये गुंतवणूक
करावी, याम ुळे अथ यव थ ेची एक ूण उि े सा य होतील , ाची एक योजना तयार
केली. या उ ेशासाठी , िनयामक आिण परवाना द ेणारी रचना तयार क ेली गेली, याम ुळे
खाजगी ग ुंतवणूक ला इि छत े ांत होऊ लागली आिण इतर े ांम ये म य े गुंतवणूक
कर यास पराव ृ िकंवा ितब ंिधत क ेले जाऊ लागल े.
वयंपूण ता आिण वावल ंबन
वयंपूण ते या स ंक पन ेचा एक चा ंगला प रणाम असा होता क द ुिम ळ स ंसाधना ंना
गुंतवणुक कड े वळव यात आल े याम ुळे सग या ंचाच फायदा होणार होता . ीमंत
लोकां या काही गो या वापरावर , लायस स या अव यकत ेमुळे, अंकुश लागला िक ंवा
यावर ब ंदी घाल यात आली . उदाहरणाथ , चारचाक वाहन े िकंवा गाड ्यांना च ैनी या
व तूचा दजा िदला गेला आिण या ंचे उ पादन मया िदत कर यात आल े. हा िनण य राजक य
्या जरी बरोबर असला , तरी ऑटोमोबाईल उ ोगावर याचा िवप रीत प रणाम झाला , जो
४० वष िटकला . चांगले र त े बांध यात य ेत न हत े, यामुळे र या या वासापास ून
लोकांना परावृ केले जात अस े. अशा कार े वाहन उ ोग आिण याचा ग ुणक भाव
चाळीस वष िवलंिबत झाला .
वावल ंबनामुळे अनेक ाहकोपयोगी व त ूं या आया तीवर ब ंदी घाल यात आली होती िक ंवा
या गो ी अ य ंत महाग हो या . यामुळे औ ोिगक सािह य आिण य ं ां या आयातीवरही
प रणाम झाला . या आिथ क धोरणाच े दुहेरी उि होत े: देशांतग त आिथ क ि या ंना
ो साहन द ेणे; आिण िविवध मागा नी, दुिम ळ आिण मौ य वान अस े परक य चलन जा त
खच न करण े. हे परक य चलन , खाजगी आिण साव जिनक े ांसाठी, अ न आिण इतर
आव यक औ ोिगक व त ूं या आयातीसाठी वापरल े जाणार होत े.
दुस या महाय ु ानंतर इतर अन ेक देशां माण े परक य चलनावर कडक िनय ं ण होत े. भारत
हा ेटन व ूड्स करा रावर वा री करणा या द ेशांपैक एक होता , यायोग े IMF आिण WB
तयार झाल े. यां या ार े चलना ं या प रवत नाला आिण म ु हालचालीला ो साहन िदल े
गेले. आिथ क वाढी या दोन - े ीय मॉड ेलचा एक भाग हण ून, आयात ित थापनाच े
औ ोिगक धोरण तयार क ेले गेले; यामुळे अथ यव थ ेला फायदा हो या ऐवजी तोटा होऊ
लागला . या धोरणाचा प रणाम , हणज े भारतान े अनेक चा ंग या स ंधी गमाव या आिण
मोठ्या माणात आिथ क नुकसान झ ेलले.
याकाळी पोलाद , रसायन े, पे ोिलयम , वीजिनिम ती, दूर वनी , रेिडओ आिण टी ही
यांसारख े अवजड उ ो ग उभार यावर भर होता . याच माण े धरण, िसंचन णाली , munotes.in
Page 147
िम अथ यव था मॉड ेल (१९४७ –
१९६० ) क ीयकरण आिण ध ुरीणी व (१९७० – १९८०)
147 अणुऊजा क प बा ंधणे आिण ह े सरकारी य ं णे ारे चालवण े हे मुख उि होत े. हे सा य
कर यासाठी न ेह ंना जवळजवळ सव औ ोिगक द ेशांकडून आिथ क आिण ता ंि क सहा य
यावे लागल े. तसेच, मुलभूत सुिवधां या दीघ कालीन िवकासासाठी , जागितक ब ँकेकडून
कज घेतले जात होत े. भारताला अम े रका, ेट ि टन , ा स , जम नी आिण सोि हएत
युिनयनसार या अन ेक देशांकडून आिथ क मदत िमळाली , आिण याम ुळे चंड साव जिनक
े ाचा उदय झाला . भारतीय अथ यव थ ेत, साव जिनक े ातील ग ुंतवणूक, एकूण
गुंतवणुक या ५०% पे ा कमी होती , तरीही सोि हएत य ुिनयनशी भारता या घिन
संबंधांमुळे याला “समाजवादी अथ यव था ” हणून संबोध यात य ेऊ लागल े.
सरकारी उ ोगावर ल क ि त कर या या न ेह ं या धोरणाला इथ े समज ून घेणे मह वाच े
आहे. भारतातील खाजगी े कमक ुवत होत े; कारण याला औ ोिगक आधार न हता
िकंवा मोठ ्या माणात आिथ क भा ंडवल द ेखील न हत े. अथ यव थ ेतली सरकारी
गुंतवणूक, ही नेह वादी समाजवाद आिण आदश वादान े े रत नस ून, बाजारप ेठे या य
प रि थतीम ुळे आव यक होती . भारतात एक म ु समाज तयार क न , राजक य ि थरता
आणत , भारताला आध ुिनक जगात , श य ितत या लवकर प ुढे आणायच े, अशी न ेह ंची
क पना होती .
परदेशी मदतीवर अवल ंिब व
वातं यो र थम वीस वषा म ये, परक य मदत , भारता या अथ यव थ ेचे मह वप ूण घटक
बनले. बरीचशी मदत अ न आिण इतर आव यक व त ूं या आयातीसाठी वळवली ग ेली, जी
नवजात रा हण ून भारता या अि त वासाठी मह वप ूण होती. परक य मदतीम ुळेच 'ह रत
ांती' श य झाली . या सहा याम ुळे, कृषी-आिथ क संशोधनासाठी िव प ुरवठा, अिधक
उ प न द ेणारे हाय ीड िबयाण े, िसंचन आिण आयोवा आिण इिलनॉय मधील खता ंचा वापर
सु झाला . हाव ड , एमआयटी आिण इतर नामा ंिकत िव ापीठा ं या सहकाया ने, तांि क
आिण अिभया ंि क ानाच े ह ता ंतरण स ुलभ झाल े. काही िव ाना ं या मत े, ही परद ेशी
मदत, देणा या ंची (िवकिसत द ेश) भारताला वसाहत तयार कर या या अपराधीपणा या
भावन ेतून मु द े यासाठी क ेली गेली. परदेशी मदतीन े देशांतग त बचत कमी झाली ही
टीका अ ंशतः जरी खरी तरी , भारताला याचा फायदाच झाला , हे नाकारता य ेत नाही .
सरकारन े याच बरोबर , अनेक उ च ेणी या अिभया ंि क महािव ालय े, पॉिलट ेि नक
सं था, यव थापन स ं था, वै क य स ं था, तसेच उ ोगा ंम येही गुंतवणूक केली. तथािप ,
भारतात िश णासाठी भरीव र कम ग ुंतवली ग ेली असली , तरी उ च ेणी या स ं थांम ये
जागांची कमतरता आह े, असे िनयोजन आयोगान े (१९९२ ) नमूद केले आहे.
आिथ क िनयोजनाच े हे ी- े ीय मॉड ेल, अ यंत यावहा रक ीकोनात ून तयार क ेले होते,
याने, खाजगी आिण साव जिनक औ ोिगक े ांचे िम ण झाल े आिण क ृषी े हे एक
मजबूत खाजगी े हण ून पुढे आल े. १९५० आिण १९६० या दशका ंम ये घेतले या
िनण यांचे आज इ प रणाम िदस ून येत आह ेत. आज भारत अ न -धा य े ात क ेवळ
वावल ंबीच बनला आह े असे न हे, तर तो अित र धा य उ पादनाची िनया त देखील
करतो . अमे रके नंतर, सवा त जा त ता ंदूळ िनया त करणारा , हणून भारताचा जगात द ुसरा
मांक आह े. ही स (१९९२ ) यां या िनरी णान ुसार, भारत, जगातील सवा त जा त munotes.in
Page 148
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
148 औ ोिगक गती क ेलेला १२वा देश आह े. भारतान े मु यतः खाजगी े ात आिण यापक
उ ोगा ंम ये खूप गती क ेली आह े.
परवाना - राजच े युग
दुसरी प ंचवािष क योजना आिण १९५६ या औ ोिगक धोरण ठरावा न ंतर, साव जिनक
े ा या िवकासाचा माग मोकळा झाला आिण लायस स -राज सु झाल े. समाजाची
समाजवादी प तीन े थापन करावी , असे ठरावाम य े रा ीय उि हण ून ठरल े. मूलभूत
आिण धोरणा मक मह व असल ेले उ ोग ह े केवळ साव जिनक े ातच असणार होत े.
दुस या ग टाम य े रा ीय मालक या उ ोगा ंचा समाव ेश होता . ितसरा , याम य े मु यतः
ाहक उ ोगा ंचा समाव ेश होता , खाजगी े ासाठी मु सोडला ग ेला. परवाना णाली ार े
खाजगी े ावर मा कडक िनय ं ण ठेवले गेले.
११.२ क ीकरण आिण वच व (१९७० – १९८० )
क ीकरण , रा ाला िक ंवा सरकारला स ंघटीत कर याची क पना आह े. िवचार असा होता
क , एकाव ेळेस अन ेक थािनक सरकारी स ं थापे ा, एकाच स ं थे या अ ंतग त सव सं थांना
क ि त करायच े. एकस ाक रा य णालीम य े, काय ा ंची अ ंमलबजावणी आिण कायदा
मोडणा या ंना िश ा , हे सव ह क ; कुलीन, मं ी आिण ल करी अिधकारी या उ च ूं या
लहान वत ु ळातच असत . अशा रा या ंत या शि शाली णालीला आ हान द े याची मता
बह सं य लोकस ं येत कधीच न हती .
इथे वच व िक ंवा ध ुरीण वाचा अथ , एखा ा य ची अशी जबरद त मता, जी
कोण याही मागा ने िकंवा जबरद तीन े एका णालीला आकार द ेऊ शकत े. वच वा या
िविवध प रभाषा सा ंगतात क ही सवा त मजब ूत आिण सवा त शि शाली अस याची ि थती
आहे आिण हण ून इतरा ंवर िनय ं ण ठ ेव यास स म आह े. वच वाची चचा मु य व े दोन
मु य अथा भोवती िफरत े; वच व आिण न ेतृ व.
या भागात आपण क ीकरण आिण वच व, ा स ंक पना ंवर, “नेह राजव ंशा या ” १९७०
ते १९९० या कालख ंडात या , आिथ क धोरणा या आधार े भर द ेणार आहोत . इथे
१९६० या दशकातील राजक य प रि थती जाण ून घेणे अ य ंत मह वाच े आहे. १९६२
साली चीनन े भारतावर ह ला क े याने नेह ंना च ंड ध का बसला आिण अख ेरीस
१९६४ साली दयिवकारा या झट यान े यांचे िनधन झाल े. यांचे उ रािधकारी ,
पंत धान ी . लाल ब द ूर शा ी , ांना १९६५ या पािक तानी ह याला त ड द े याचे
कठीण काम कराव े लागले. ी शा ी या ंची मृ यू नंतर १९६६ साली ीमती इ ंिदरा गा ंधीनी
देशा या प ंत धान पदाची ध ुरा सांभाळली .
११.२.१ पंचवािष क योजना कालावधी
अि थर अथ यव थ ेने भारताला प ंचवािष क योजन े या ऐवजी वािष क योजना तयार
कर यास भाग पाडल े. पंचवािष क योजना ता पुरती थिगत क न , याऐवजी १९६६ ते munotes.in
Page 149
िम अथ यव था मॉड ेल (१९४७ –
१९६० ) क ीयकरण आिण ध ुरीणी व (१९७० – १९८०)
149 १९६९ या वषा त वािष क योजना आख याचा िनण य घे यात आला . अनेक कारणा ंमुळे देश
दीघ कालावधीसाठी स ंसाधन े िनिम त कर यास स म नस याम ुळे हे केले गेले.
चीनबरोबरच े यु , ितस या योजन े या सरासरीप े ा कमी वाढीच े प रमा ण आिण
पािक तानबरोबर या य ु ाला िव प ुरवठा कर यासाठी ितकड े वळल ेले भांडवल, यामुळे
भारता या अथ यव थ ेवर ग ंभीर प रणाम झाला . १९६६ -६७ म ये दु काळ पडला ,
अ नाचा त ुटवडा झाला , याम ुळे महागाई वाढली . अ नधा य आयात कर याची िक ंवा
परदेशी मदत घ े याची सतत ग रज, भारता या राजक य अथ यव थ ेला गंभीर धोका िनमा ण
करत होती .
चौथी प ंचवािष क योजना (१९६९ -१९७४ ) आिण यान ंतर या योजना ा १९६० या
दशकात या यश आिण अपयशात ून िवकिसत क े या ग े या. आिथ क धोरणाचा प रणाम
हणज े औ ोिगक िवकासावर भर आिण साव जिनक व खाज गी े ात आि वक उ ोगा ंची
िनिम ती. नवीन स ंक रत िबया या ंचा अिधक वापर क न , िसंचन मता वाढव ून आिण
खतांचा जा त वापर क न उ पादन वाढव यावर ल क ि त क ेले गेले.
१९६० चे दशक ह े भारतासाठी अन ेक राजक य आिण आिथ क आ हाना ंचे दशक ठरल े.
दोन दोन य ु ांमुळे जनता ासली होती . नेह आिण शा ी या ं या पाठोपाठ झाल े या
मृ यूमुळे राजक य अि थरता िनमा ण झाली होती . पया या अवम ु यनाम ुळे सव गो या
िकमती वाढ या . १९७० या दशकात , इंिदरा गा ंधी राजवटीन े, देशाची आिथ क मता
िविवध मागा नी मजब ूत कर या चा आिण ग ुंतवणूक वाढव याचा य न स ु केला. यां या
दीघ काय काळात , ीमती गा ंध नी, खाजगी उ ोग आिण ाहकोपयोगी उ ोगा ं या वाढीस
चालना िदली . यांनी पूव साव जिनक े ात असल ेले कृषी, अवजड आिण मोठ ्या
उ ोगातील ाधा य े ांचे खाज गीकरण स ु ठेवले. साव जिनक े ातील उ ोगा ंचे उ े य
खाजगी े ासाठी आव यक मुलभूत पाया तयार करण े होता , असे िनयोजन आयोगान े
(१९९२ ) हटल े आहे. गुंतवणुक साठी िव प ुरवठा स म कर याकरता रा ीय बचतीला
वाढवण े आिण याचा यवि थत िविनयोग करण े, हे अथ यव थ ेचे मुख उि होते.
बचतीला ो साहन द े यासाठी , बँका उघडण े आिण इतर बचत य ं णांना सु कर यासाठी
िव ीय े ाला जा त ाधा य द े यात आल े.
११.२.२ बँकांचे रा ीयीकरण
सव े ांना आिथ क पािठ ंबा दे यासाठी , इंिदरा गा ंधी सरकारन े, सु वातीसच , सव मुख
बँकांचे रा ीयीकरण क ेले. त काळ उपाय हण ून इंिदरा गा ंध नी १४ खाजगी ब ँकांचे
रा ीयीकरण क ेले. खाजगी ब ँकांवर मोठ्या औ ोिगक कंप यांचे िनयं ण होत े, हणून
केवळ या ं याच यवसाया ंना ाधा य िदल े जाईल आिण परत या ंनाच परद ेशी कज ,
अिधक आिण स ुलभतेने िमळेल, हणून ीमती गा ंध चा खाजगी बँकांवर िव ास न हता .
१९७० साली झाल े या बँकां या रा ीयीकरणाम ुळे सव बँकां या शाखा ंचा झपाट्याने
िव तार झाला . रा ीयक ृत बँकांम ये पधा िनमा ण कर यासाठी काही ब ँकांना यां या
े ाबाह ेर शाखा उघड याची परवानगी द े यात आली .
munotes.in
Page 150
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
150 या आिथ क िनण यातून इंिदरा गा ंध नी राजक य लाभ िमळव याचा य न क ेला. बँिकंग
े ाला समाजवादा या य ेयांशी जोड या या गा ंध या कठोर क ृतीमुळे यां या समथ कांना
आनंद झाला . बँक रा ी यीकरणान े कृषी पत आिण इतर ाधा य े ांना कज दे यास मदत
झाली. ामीण भागात शाखा उघड यासाठी ब ँका बनव या ग े याने आिथ क बचतीत वाढ
झाली. तथािप , कोणतीही पधा नसतानाही सावकार आ मस ंतु झाल े. कज दे या या
िनण यावर राजक य भाव काम क लागला आिण एक िविच भांडवलशाही ज माला
आली . क प म ू यांकनावर ल क ि त कर याऐवजी , या ब ँका यां या राजक य
मालका ंना ख ूश कर यासाठी पधा क लाग या , याच े दीघ कालीन प रणाम आज ही
िदसत आह ेत.
११.२.३ िश लक भरणा सम या
जून १९६६ म ये इंिदरा गा ंध नी भारतीय पयाच े ५७% एवढे जबरद त अवम ू यन
कर याच े कठोर पाऊल उचलल े. हे भारता या परतफ ेड िश लक सम य ेचा सामना
कर यासाठी क ेले गेले. भारताची , परदेशी ग ुंतवणुक ब ल उदासीनता आिण िनया त
े ाकड े दुल , यामुळे यापारात सतत त ूट होऊन न ुकसान सहन कराव े लागत होत े.
अवमू यनाचा उ ेश मया िदत परक य चलनात , िनया त वाढवण े हा होता . पण तस े न होता ,
महागाई अचानक वाढली , आिण यावर भरप ूर टीका झाली . भारता या या िनण याचा इतर
देशांवरही प रणाम झाला . ओमान , कतार आिण अरब एिमर ेत, जे भारतीय रझ ह बँकने
जारी क ेलेला ग फ पया वापरत असत , यांना वतःच े चलन िनमा ण कराव े लागल े.
भारताला “िश लक -भरणा” सम य े या त ुटीला भ न काढ याकरता , जगातील साव जिनक
िव प ुरवठा े जस े; IMF, जागितक ब ँक आिण आिशयाई िवकास ब ँक, यां याकड ून मोठ ्या
माणात कज याव े लागत होत े. भारताची अथ यव था , तोवर जागितक ब ँिकंग आिण इतर
यावसाियक पत बाजारात कज घे याइतक पा बनली न हती . हे एका त ह ेने भारतासाठी
चांगलेच झाल े; यामुळे १९८० या दशकात इतर द ेशांनी झ ेलले या कजा या सम या
भारताला टाळता आ या . वे ट स बँकेची कज दे याची ि या, इतर ितस या जागितक
बाजारप ेठेत संतृ झा याम ुळे, भारत कज घे यास पा ठ लागला . १९७० या दशकात
पोलंड, मेि सको , ाझील , अज िटना, हेनेझुएला, पे , बोिलि हया , तुक , नायज े रया
आिण इतर अन ेक देशांनी जस े कज घेतले होते, तसे आता भारत पण घ ेऊ लाग ला.
१९८० दशका या श ेवटपय त भारतावर एक ूण ७५ अ ज डॉलस चे परक य कज होते, जे
१९९४ पय त ९० अ जा ंपय त वाढल े आिण १९९६ पय त ९९ अ जा ंवर पोचल े. ही
आगामी कज -सेवा सम या यमान होती . भारताला गरज होती डीफॉ ट टाळ याची
आिण १९८० या अख ेरीस ती प ूण झाली होती.
११.२.४ परवाना राजचा अ ंत
आणीबाणीन ंतर, इंिदरा गा ंधी िनवडण ुका हार या , या क ेवळ १९८० म ये स ेत
परत यासाठी . १९७० पय त डा या मतांकडे झुकले या, लोकि यतावादी गा ंध नी,
आंतररा ीय नाण ेिनधीच े कज िमळव यासाठी मह वाका ं ी आिथ क सुधारणा स ु के या.
सहा या प ंचवािष क योजन ेत (१९८० -८५) अथ यव थ ेची पधा मकता वाढव या या
उ ेशाने उपाययोजना ंची एक माळच स ु केली. हणज ेच, िकंमतीवरच े िनयं ण काढ ून munotes.in
Page 151
िम अथ यव था मॉड ेल (१९४७ –
१९६० ) क ीयकरण आिण ध ुरीणी व (१९७० – १९८०)
151 टाक यात आल े, िव ीय व साव जिनक े ाची स ुधारणा कर यात आली , आयात श ु क
कमी कर यात आले आिण घरग ुती उ ोगाच े परवान े र कर यात आल े; थोड यात ,
परवाना राज समा कर यात आल े.
१९९१ मध या भारता या आिथ क संकटाची िच ह े पूव पास ूनच िदसत होती . २४०
दशल डॉलस चे कज िमळव यासाठी द ेशाला थमच ३० मे रोजी , गुंतवणूक बँक
यूबीएसला , २० टन सो ने िवकाव े लागल े होते. पुढे आणखीन तीन व ेळा सोन े गहाण ठ ेवले
गेले, आिण ब ँक ऑफ इ ं लंड आिण ब ँक ऑफ जपान कड ून ४०० दशल डॉलस चे कज
िमळव यासाठी ४६.८ दशल टन सोन े पाठव या ग ेले. हे सव सोने या वष िडस बरपय त
पु हा खर ेदी कर यात आल े. अथ मं ी मनमो हन िस ंग आिण नरिस ंहराव सरकार या
नेतृ वाखाली , आिथ क सुधारणा ंची भरभराट स ु झाली आिण परवाना राज स ंपु ात आल े.
यामुळे जागितक करण , उदारीकरण आिण खाजगीकरणा या ि या ंचा ट पा िनि त झाला .
११.३ उपसंहार
वातं या पास ूनच भारता या िवकास धोरणाच े उि , वावल ंबन, सामािजक याय , ग रबी
िनमू लन आिण आिथ क गती ार े, समाजवादी नम ुना थािपत करण े आहे हाच होता . ही
उि े; लोकशाही या राजक य चौकटीत , िम अथ यव थ ेत - िजथे साव जिनक आिण
खाजगी अशी दो ही े े अि त वात आह ेत; सा य करायची हो ती. भारतीय अथ यव था
िविवध आ हाना ंसह िवकिसत झाली , याने सरकारला जागितक करण , उदारीकरण आिण
खाजगीकरणा या वासाला स ु वात कर यास व ृ केले, याची चचा पुढील भागात
केली जाईल .
११.४ सारांश
वातं यापूव , भारताची राजक य आिण शासक य रचना ए का मॅि स सारखी होती ,
िजथे सर ंजामी यव था आिण िद लीच े ि िटश रा य , अ या दो ह या
अिधप याखाली अन ेक द ेश होत े.
भांडवलशाही आिण समाजवाद या ं या दो ही प ैलूंना एक क न काम करणा या
अथ यव थ ेला िम अथ यव था हणतात . िम अथ यव था खाजगी मालम ेचे
संर ण करत े आिण भा ंडवला या वापरात आिथ क वात ं या या पातळीला परवानगी
देते, परंतु याच व ेळी सामािजक उि े सा य कर यासाठी सरकारला आिथ क काया त
ह त ेप कर याची परवानगी पण द ेते.
भारतान े, पंचवािष क योजना ंचे संसाधन वाटप आिण मू यांकन, या ि य ेवर देखरेख
कर यासाठी १९५० म ये िनयोजन आयोगाची थापना क ेली. ािधकरण कोणाकड े
आहे, हे क ीकरण आिण वच वा या स ंक पना दाखव ून देतात. munotes.in
Page 152
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
152 आिथ क िनयोजनाच े हे ी- े ीय मॉड ेल, अ यंत यावहा रक ीकोनात ून तयार क ेले
होते, याने, खाजगी आिण साव जिनक औ ोिगक े ांचे िम ण झाल े आिण क ृषी े
हे एक मजब ूत खाजगी े हण ून पुढे आल े.
दुसरी प ंचवािष क योजना आिण १९५६ या औ ोिगक धोरण ठरावा न ंतर, साव जिनक
े ा या िवकासाचा माग मोकळा झाला आिण लायस स -राज सु झाल े.
१९६० चे दशक ह े भारतासाठी अन ेक राजक य आिण आिथ क आ हाना ंचे दशक
ठरले.
गुंतवणुक साठी िव प ुरवठा स म कर याकरता रा ीय बचतीला वाढवण े आिण याचा
यवि थत िविनयोग करण े, हे अथ यव थ ेचे मुख उि होते.
भारताला “िश लक -भरणा” सम य े या त ुटीला भ न काढ याकरता , जगातील
साव जिनक िव प ुरवठा े जस े; IMF, जागितक ब ँक आिण आिशयाई िवकास ब ँक,
यां याकड ून मोठ ्या माणात कज याव े लागत होत े.
भारतीय अथ यव था िविवध आ हाना ंसह िवकिसत झाली , याने सरकारला
जागितक करण , उदारीकरण आिण खाजगीकरणा या वासा ला स ु वात कर यास
वृ केले.
११.५
1. वातं यो र काळात भारत सरकारन े सु केले या धोरणा मक उपाया ंची चचा करा.
2. िविवध प ंचवािष क योजना ंअंतग त भारतीय समाजाची म ुख वैिश ्ये सांगा.
3. क ीकरण आिण वच वा या स ंदभा त भारता या धोरणा ंचे मू यांकन करा .
११.६ संदभ
Kaushik, S. (1997): ‘India’s Evolving Economic Model: A Perspective on
Economic and Financial Reforms’, In American Journal of Economics and
Sociology, Vol.56, No. 1
https://webpage.pace.edu/skaushik/India%E2%80%99s%20Evolving%20Eco
nomic%20Model.pdf
A Short History of Indian Economy 1947 -2019: Tryst with Destiny and other
stories, Available at:
https://www.livemint.com/news/india/a -short -history -of-indian -economy -1947 -
2019 -tryst-with-destiny -other -stories -1565801528109.html
munotes.in
Page 153
153 १२अ
संरचना मक समायोजन आिण उदारीकरण
(१९९० आिण प ुढे)
घटक रचना
१२अ.० उि े
१२अ.१ तावना
१२अ.१.१ १९९१ नंतर या भारतीय अथ यव थ ेतील स ुधारणा
१२अ.१.२ NEP आिण भारतासाठी भिव यातील स ंभावना
१२अ.१.३ नवउदारमतवाद आिण न ंतर
१२अ.२ िन कष
१२अ.३ सारांश
१२अ.४
१२अ.५ संदभ
१२अ .० उि े
नवीन आिथ क धोरणाची व ैिश ्ये समज ून घेणे
नवउदारवादी आिथ क धोरण राजवटी या प रणामा ंचे परी ण करण े
१२अ.१ तावना
भारताच े नवीन आिथ क धोरण १९९१ साली स ु कर यात आल े. आंतररा ीय नाण ेिनधी
आिण जागितक ब ँकेने समथ न क न जागितक तरावर लाग ू केलेला एक मानक
संरचना मक समायोजन उपाय , भारता या नवीन धोरणा मक काय मात ितिब ंिबत
झाला. दुस या श दा ंत आिथ क धोरणाकड े नवउदारमतवादी ीकोनात ून पिहल े गेले.
आिथ क उदारीकरणाच े हे उपाय भारतीय अथ यव थेचा कायापालट करतील आिण
आिथ क िवकासाला चालना द ेतील, या समज ुतीवर ह े कर यात आल े.
या नवीन आिथ क वाढी या फायदा कोणाला होतो आिण भारतातील कोट ्यवधी गरीब
लोकां या जीवनातील प रि थती स ुधार याची मता या धोरणात आह े का, असा
उ वतो . हे आंतररा ी य नवउदारमतवादी धोरण , भारत ग ंभीर आिथ क संकटांचा सामना
करत असता ंना वीकार यात आल े, हे समज ून घेणे आव यक आह े. या धोरणाची स ु वात munotes.in
Page 154
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
154 थोडी बळजबरी आिण अटी सकट कर यात आली , याम ुळे जागितक भा ंडवलशी या स ा
गिणतात एक दीघ कालीन स ंरचना मक बदल िनमा ण झाल े.
या भागात आपण , नवीन आिथ क धोरण आिण जागितक करण , उदारीकरण आिण
खाजगीकरण , या धोरणा ंचा, लोकांवर आिण समाजावर , होणा या प रणामा ंचा आढावा घ ेऊ.
भारता या अलीकडील िवकासाकड े गंभीरपण े पाह याची गरज आह े. १९८० या दशकात ,
नवउदार मतवादी आिथ क धोर णा या िदश ेने जा यासाठी , एक चळवळ स ु झाली होती .
१९९१ या भारतातील आिथ क आिण राजक य स ंकटा या प रणाम व प , ही चळवळ
अिधक मजब ूत आिण स ं था मक झाली. भारता या NEPची, आंतररा ीय आिण
देशांतग त उ प ी , याची रचना , याचा अन ु योग आिण प रणामा ंचा सिव तर अ यास
करणे आव यक आह े.
१२अ.१.१ १९९१ नंतर या भारतीय अथ यव थ ेतील स ुधारणा
भारता या अ ंतग त आिथ क वृ ीसाठी आव यक असल ेली, आिथ क उदारीकरण आिण
उव रत जगासाठी अथ यव था ख ुली करण े, या धोरणा ंचा अवल ंब कर यास स ु वात क ेली.
भिव यात कज -फेडाची, मोठी सम या टाळ यासाठी परक य चलन िमळण े आव यक होत े.
ाच स ुमारास भारताच े संर णा मक स ंबंध असल े या, सोिवय ेत रिशयाच े िवघटन झाल े
आिण याम ुळे िनया ती या ीन े परद ेशी बाजारप ेठांचे नुकसान होऊ लागल े, आिण
हणूनच भारतीय अथ यव था वाचव यासाठी कठोर , मूलगामी उपाय कराव े लागल े.
स ेवर आ यान ंतर लवकरच , ी नरिस ंहराव आिण या ंचे अथ मं ी डॉ . मनमोहन िस ंग
यांनी आिथ क उदारीकरणाचा काय म जाहीर क ेला. डॉ. िसंग हे आंतररा ीय यापार
आिण िनयो लािसकल अथ कारणात िवश ेष ता ा क ेलेले अथ शा आह ेत.
बाजारा या अथ यव थां या क पना आिण प ती तस ेच आिथ क िनयोजनाचा समाव ेश
असल े या राजवट शी ज ुळवून घे याची या ंची लविचकता ह े यांचे सवा त मोठ े वैिश ्य.
१९९१ साली जाहीर झाल े या य ू इकोनॉिमक पोिलसी (NEP), अथा त नवीन आिथ क
धोरणा म य े, खालील व ैिश ्ये समिव होती : आयात श ु कात ल णीय घट ; ाहक व त ू
वगळता आयात कोटा न करण े; परदेशी मालक वरील िनब ध काढ ून टाकण े िकंवा कमी
करणे; यापार खा या ंसाठी चलन प रवत नीयता ; परवाना आव यकता ंम ये घट; िनयम
आिण लाल िफतीच े िनयम थोड े सोपे करण े; सहा उ ोग वगळता सव उ ोगणना खाजगी
मालक साठी उघडण े; घरगुती अबकारी कर कमी करण े आिण अशी इतर अन ेक वैिश ्ये.
NEP ने आधी या रा धोरणात काही म ूलभूत बदल घडव ून आणल े, उदाहरणाथ , िविवध
े ात क ेलेली आिथ क मदत , पत यव था , कृषी े ातील िव तार स ेवा, हे सगळ े मागे
घे यात आल े आिण याजागी अन ेक मुलभूत सुिवधा आिण स ेवांचे खाजगीकरण कर यात
आले आिण द ेशांतग त बाजारप ेठ आंतररा ीय यापारासाठी ख ुली कर यात आली .
या सुधारणा ंचा प रणाम असा झाला क पे सी, जनरल मोटस , जनरल इल ेि क ,
इंटरनॅशनल िबिझन ेस मशी स , कोका-कोला, मॅकडोना ड ्स, एनरॉन सार या मोठ ्या
कंप यांकडून थेट िवद ेशी गुंतवणूक भारतात आली . याच बरोबर ि टन , जपान आिण
आिण जम नी मध या अन ेक कंप या, यु युअल फ ंड, गुंतवणूक बँका, िस य ु रटीज फम , munotes.in
Page 155
संरचना मक समायोजन आिण
उदारीकरण (१९७० – १९८०)
155 िवमा क ंप या, यावसाियक ब ँकां ा सग या ंनी, भारतीय रो या ंम ये गुंतवणूक सु केली.
सुधारणा ं सु झा यापास ूनच अन ेक भारतीय क ंप या जागितक भा ंडवली बाजारात िनधी
उभारत हो या , आिण याचबरोबर अन ेक कंप यांचे इतर भारतीय िक ंवा परद ेशी
कंप यांम ये िवलीनीकरण होत होत े. NEP ने महागाईवर िनय ं ण िमळवल े आह े आिण
अथ संक पातली तूट देखील कमी केली. या वातावरणात यवसाय करण े अजूनही कठीण
आहे, अ यात , तीन वषा या िव मी व ेळात, देशाचे “सकल द ेशांतग त उ पादन ” (GDP ) ५
ट या ंनी वाढ याच े िव ाना ंनी िनदश नास आण ून िदल े.
१९९१ या स ुधारणा यश वी ठर या , आिण याम ुळे ी. राव आिण डॉ . िसंग यांनी ती
ि या प ुढे चालू ठेवली. भारतात आिण बाह ेर सव सुधारणा ंचे कौतुक झाल े. या व ेळ या
अथ मं यांनी पािहल ं क १९९४ -९५ या अथ संक पात स ुधारणा ंचं खूप वागत झाल ं,
यात सीमाश ु कात कपात , कॉप र ेट करात कपात , आयकरात कपात आिण सरकारी
कजा साठी क ीय बँके या िव प ुरवठ्यावर मया दा आली आिण सरकारला बाजारात
उतराव े लागल े.
१२अ.१.२ NEP आिण भारतासाठी भिव यातील स ंभावना
जे हा NEP सादर कर यात आल े, ते हा भारताम य े यापक आिथ क ि थरता
आण या या ीन े अफाट मता आिण खा ी होती . या धोरणाम ुळे महागाई आिण
अथ संक पीय त ूट िनय ंि त कर यास मदत झाली , कजा चे काळजीप ूव क यव थापन
कर यास आिण आिथ क वाढीसाठी िव प ुरवठा कर यासाठी इि वटी माक टचा अिधक
वापर झाला . हे धोरण भारतासाठी फायद ेशीर ठरणार होत े, इतर द ेशांसोबत िव ता रत
यापाराला ो साहन देणारे, अथ यव थ ेत पधा वाढव णारे होत े. याच बरोबर
चलना बाबतीत आ मिव ास वाढवणार े आिण खास आिण खाजगी उप मा ंम ये बचत
आिण ग ुंतवणूक वाढवणार े होते.
नवीन आिथ क धोरणात साव जिनक उप मा ंचे खासगीकरण कर याची क पना होती .
साव जिनक े ातील उप मा ंशी िन गिडत धोरण े, मग ती श ेती, उ पादन िक ंवा स ेवा
े ातली असोत , सरकारी िनय ंि त िक ंमती असल े या द ेशात, जर बंद बाजार राख याची
था अस ेल, तर त े भारतात िक ंवा कोण याही द ेशात अपयशीच ठर याच े िदसून आल े
आहे. वाभािवक अकाय मता , कमी उ पादकता , नावी यप ूण तेचा अभाव आिण
साव जिनक े ातील उप मा ंम ये गतीचा अभाव ; ाचे मु य कारण वाय त ेचा अभाव
हे आहे. अशी णाली स ुधारणा आिण बदलासाठी क पना ं या अन ेक ोता ंना परवानगी
देत नाही , िकंवा नवीन क पना ंना पुढे आण यासाठी ो साहन द ेत नाहीत , िकंवा जो खीम
घे यास आिण काहीतरी नवीन कर यास पण ो सािहत करत नाहीत .
जागितक करणाप ूव भारतीय बाजारप ेठेत संसाधन े, व तू आिण स ेवा; भौगोिलक ्या देशी
िकंवा परद ेशी पध साठी ब ंद हो या . यामुळे एक कालबा आिथ क वातावरण तयार झाल े
आिण वद ेशी संसाधना ंचा आिण त ं ानाचा च ुक चा आिथ क वापर झाला . कोणताही ब ंद
बाजार , िवशेषीकरणाचा लाभ घ ेऊ शकत नाही . NEP आ या न ंतर, भारतान े, १९९३
म ये मंजूर केले या “जनरल ऍ ीम ट ऑन ट ॅरी स अ ँड ीटीज ” अथा त गॅट (GATT) munotes.in
Page 156
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
156 वरील नवीन सामा य करारातील माग दश क त वा ंचे पालन क न संसाधन े, उ पादन े आिण
सेवा या ित ही े ांम ये देशी – िवदेशी पध साठी आपली बाजारप ेठ वेगाने उघडली .
आज भारत बा पध ला त ड द े यात आिण महागाई ब याच माणात कमी कर यात
यश वी ठरला आह े. १९९१ नंतर, भारत द ेशांतग त िकमत म य े ि थरता आण ू शकला
आिण चलनवाढ , जी १९८० या दशकात १५ ट के होती , याव न क ेवळ ५ ते ७
ट या ंवर आली . ाझील , मेि सको , पे , अज िटना आिण ह ेनेझुएला या द ेशांनी
१९८० या दशकात अन ुभव या माण े, भारताला भा ंडवलाची सम या जाणवली नाही .
भारतान े थूल-आिथ क िश त राखली आह े. वयंचिलत िव प ुरवठा त ं हण ून १९९४ -
९५ या अथ संक पान े, साव जिनक कजा या म ु ीकरणाला मया दा घातली . या धोरणान े
भारतासाठी त ुटीचा िव प ुरवठा आिण चलनवाढ होऊ न द े याचे येय िनि त क ेले.
NEP ने आयकर , भांडवली नफा कर , आिण िविवध कार या व त ूंवर अ बकारी कर कमी
कर याची क पना मा ंडली होती . यामुळे आिथ क वातावरण तयार होणार होत े आिण बचत
आिण ग ुंतवणुक साठी ो साहन िमळणार होत े. ाहक उ ोगा ं या ऐवजी , साव जिनक उ ोग
िकंवा जड आिण मोठ ्या उ ोगात ग ुंतवणुक ला, ाधा य द े यात य ेत न हत े. परवाना आिण
इतर नोकरशाही सारखी जाच क बंधने, िशिथल क न आिथ क बाजारप ेठांना अथ यव थ ेत
गुंतवणुक कर यास ो साहन द े यात य ेत होत े.
भारता या ग रबीचा सामना कर यासाठी आव यक असल े या य ना ं या माणाच े मह व
महा मा गा ंध ना ठाऊक होत े. आिथ क वाढीला चालना द ेणे आिण लोकस ं या वाढ कमी
करणे, भारता या ग रबीवर मात कर यासाठी , NEP ने ही काम े सु केली. या आधी , ही
सम या कमी कर यासाठी सरकारकड े, मोठ्या लोकस ं येला अ न आिण इतर
जीवनाव यक व त ूं या खर ेदीसाठी अथ सहा य उपल ध क न द ेणे, हा एकम ेव माग होता.
आिथ क सुधारणा ंमुळे, सि सडी (आिथ क साहा य ) काढून टाक याची क पना प ुढे आली ,
यामुळे बाजार आप या परीन े काम क न उ पादका ंना िकमत आिण न यात उ ेजना
देणार होत े. या नवीन धोरणान े, भारतीय समाजा या घटक व ृ ीब ल या ग ैरसमजालाही
आ हान िदल े आहे. NEP या स ु वाती या वषा म ये भारत ल णीय वाढी या मागा वर
आला अस याच े िदसून येते. याआधी कधीही नसल ेले, भारताच े आिथ क भिव य , खु या
आिथ क धोरणा या मागा वर पुढे जात असताना , आ ासक िदसत होत े. नवीन क पना
आ मसात कर याची मता , भारता या अथ यव थ ेत आह े, हे अथ मं ालयाला (१९९५ )
आिण याम ुळे, ते अ य ंत आशावादी बनल े. भारतात आिथ क नूतनीकरणासाठी िनरोगी
राजक य आिण सामािजक वातावरण आह े. अथ मं ालयान े, भारत माग े न सरकता ,
आिथ क सुधारणे या मागा वर राहणार आह े, असे आ ासन िदल े.
१२अ.१.३ नव-उदारमतवा द आिण न ंतर
नवउदारमतवादी धोरण े सामािजक सम या ंना भावीपण े हाताळ यास स म आह ेत क
नाही ह े अजून प नाही कारण काही सम या वात ं यानंतर अन ेक दशक े िटकून आह ेत,
असे काही िव ाना ंनी क ेला आह े. लायस स राज या व पात काय रत असल े या,
रा य नोकर शाही या स ंदभा त भारताला नवउदारमतवादी यशाची यशोगाथा हण ून munotes.in
Page 157
संरचना मक समायोजन आिण
उदारीकरण (१९७० – १९८०)
157 ओळखल े जात े. एक अ जाह न अिधक लोकस ं येचा देश, हणज ेच च ंड मन ु यबळ
असल ेला देश अस याम ुळे, भारत न ेहमीच िवकासा या चच त एक अ य ंत मह वाचा द ेश
आहे. परंतु, भारत हा िवरोधाभासा ंचा देश आह े, इथे उपासमारी आिण ग रबी द ेखील ख ूप
आहे. भारतीय िवकासा या मॉड ेलचे परी ण करण े, हणज े अनेक गो ी िशकण े आिण इतर
िवकसनशील द ेशांमधील धोरणासाठी याच े ल णीय प रणाम समज ून घेणे.
वकार अहमद सार या िव ाना ंनी, जागितक नवउदारमतवादाला , भारता या िविश
करणाशी जोडल े आहे आिण अस े हटल े आहे क भारता या धोरण स ं मणाम य े, वग
आिण जातीवर प रणाम झाला आह े. भारतात ज े नवउदारमतवादी प रवत न होत े आहे, ते
केवळ “व न – खाली ” िकंवा “बाहे न – आत” अशी ि या नाही आह े. जागितक
तरावर या नवउदारमतवादी वच व धोरणात , उ च ू भारतीया ंना एक पाठ बा िमळतो .
यामुळे पुढे, उप-वच ववादी श -क े तयार होतात , आिण अिधक िविश कारची वग -
प पाती आिथ क वाढ तयार होत े. िव ुत श उ ोगाचा स ंदभ घेऊन, जागितक
सं थां या शासना ंची च ंड श , कशी थािनक उ च ूं या िहता या सहकाया ने, देशात
नवउदारमतवादी बदल घडव यासाठी काम करत े आह े, हे अहमद ा ंनी दाखव ून िदल े
आहे. आप याला आ ंतर-वग , वगा तग त आिण जातीय पधा समज ून घेणे आव यक आह े,
याचबरोबर या सवा चा, भारता या आिथ क आिण िव ुत श धोरणावर कसा प रणाम
होतो ह े देखील समज ून घेणे आव यक आह े.
नवउदारमतवादा सोबत शहरी उ च ूं या, राजक य आिण आिथ क श म य े माणाबाह ेर
झालेली वृ ी िदस ून आली आह े.
खेड्यांत आिण शहरी पसा याचा भाग असल े या ग रबा ंची उप े ा, या या सोबतच घडत े
आहे. याचबरोबर , भारतीय समाजातील व ग आिण जात ह े एकम ेकांला छेदून जातात . उ च
जातीय भारतीया ंना िश ण आिण आिथ क संधी सुलभतेने ा होतात आिण याम ुळे NEP
चा सवा त जा त फायदा या ंना िमळाला . NEP साठी भारतीय वग आिण जातीय स ेचे
पुनमू यांकन ही म ूलभूत गरज आह े. जागितक भा ंडवल बाजारा या अिनवाय तेमुळे
जागितक ब ँक, IMF आिण अम े रकेने नवउदारमतवाद भारतावर लादला . तथािप , जातीय
आिण वग य उ च ूंनी याच े सात य स ुिनि त क ेले आहे. दुस या श दा ंत सा ंगायचे तर,
जागितक स ं थां या शासना ं या बिहजा त श न े, थानीय उ च ूं या िहतासाठी ,
यां या हातात हात घाल ून काम क ेले आहे. ा याच म ुळे; याला ॅ सी, जबरद तीची
संमती, हणज ेच “वच व/ आिधप य ” हणतात , ते िनमा ण झाल े.
आिथ क वृ ी आिण िवकास , हे एक च हाव ेत, असा एक िनयम आह े. १९८० या
दशकात या खाजगी उ ोजकत ेचे सामािजक -आिथ क प रणाम आिण १९९० या
दशका या स ु वातीला वीकारल ेले नवउदारमतवाद धोरण ; हे काही म ुख आह ेत.
अथ यव थ ेचे दु यम आिण त ृतीयक े , याला "भारतीय चम कार " हणून संबोधल े
जाते, ते १९९१ पासून भारतीय अथ यव थ ेत बळ झाल े आहेत. आिण तरीही , ामीण
आिण शहरी भागातली िवषमता वाढत ेच आह े. एक कड े ामीण कज , वाढती ब ेरोजगारी
आिण न ैसिग क संसाधना ंचा गैरवापर वाढतो आह े आिण द ुसरीकड े नवउदारमतवादाची व ृ ी munotes.in
Page 158
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
158 होते आहे. यामुळे मोठ्या माणावर क ृषी संकटांना त ड फुटले आहे, जे सात यान े चालणार े
कुपोषण, िनर रता आिण ितब ंध कर याजोग े आजारा ं म ये ितिब ंिबत होत े.
सरकार , िवचारव ंत, यावसाियक आिण सारमा यमा ंनी असा दावा क ेला आह े क
नवउदारमतवादा या व ृ ी म ुळे भारतात आिण इतर िवकास हो याची मता आह े.
य ात नवीन आिथ क धोरण राजवटी अ ंतग त आिथ क वृ ीचा लाभ , सतत आिण कायम ,
केवळ एका लहान लोकसं येलाच झाला आह े. उंच काया लयीन इमारती , भ य घर े, उ च
पातळीवरील िविश वापर , "आधुिनक िदसणार े" त ण लोक , नवीन सा ं कृितक श ैली,
िव यापीकरण इ याद या िनिम तीम य े नवउदारमतवादी व ृ ीचे ने दीपक प रणाम
होताना िदसतात . यामुळे, िवकासाची ि या स ु आह े आिण भिव यात य ेकाला याचा
फायदा होईल , असे वाटत राहत े. हणून, जे हा आव यक अस ेल ते हा रा ीय स ेचा
िनद यपणे वापर क ेला पािहज े, कारण भावी लोका ंना लोका ंचे भिव य िदसत े आिण त े
मह वाच ेही आह े, मा ितकार कर यान े सग या ंचाच गतीचा माग खुंटतो.
अथा त, "दुस या बाज ूचा" ीकोन प ूण पणे वेगळा आह े. जे "मागे" रािहल े आह ेत आिण
नवउदारमतवादी व ृ ीमुळे उद ् व त झाल े आह ेत हा या ंचा ीकोन आह े.
नवउदारमतवादी िवकास हा बह स ं य लोका ं या अिवका साचे कारण अस याच े िनरी ण
अवल ंिब व िस ा ंत करतो . नवउदारमतवादाच े मु य सामािजक -आिथ क उ पादन
असमानता आह े हे दश िव यासाठी प ुरेसे सांि यक य प ुरावे आहेत, आिण हाच ा ि य ेचा
हेतू आहे. असमानत ेचा मु य प रणाम हणज े ग रबी . असमानता लोका ंचे शोषण क न,
यातून आप या त ुंबड्या भरणा या काही बळ लोका ंमुळेच, असमानता वाढीस लागत े
आिण शोषण वाढत े. दुस या श दा ंत, नवउदारमतवादच सामािजक सम यासाठी
कारणीभ ूत अस याम ुळे, याने कधीच सम या स ुटणार नाहीत .
१२अ.२ िन कष
वृ ी समज ून घे यासाठी , एक िवकासा म क ीकोन ठ ेवला पािहज े, हणज ेच बह स ं य
लोकां या राहणीमानावर आिण प रि थतीवर काही प रणाम झाला आह े क नाही या ीन े
धोरणा ंचे मु यांकन करण े. केवळ आिथ क वृ ी अस ून उपयोग नाही , वृ ीमुळे िवकास
देखील झाला पािहज े. नवउदारमतवादी धोरणा या शासनाम ुळे, दा र ्य आल े, भारतातील
रा ीय , ादेिशक आिण थािनक पातळीवर या दरा ंत नकारा मक भाव पडला , लोकांचे
नुकसान झाल े आिण राहणीमाना या अन ेक पैलूंम ये कमतरता िनमा ण झाली .
१२अ.३ सारांश
भारताच े नवीन आिथ क धोरण १९९१ साली स ु कर यात आल े. आंतररा ी य नाण ेिनधी
आिण जागितक ब ँकेने समथ न क न जागितक तरावर लाग ू केलेला एक मानक
संरचना मक समायोजन उपाय , भारता या नवीन धोरणा मक काय मात ितिब ंिबत
झाला. munotes.in
Page 159
संरचना मक समायोजन आिण
उदारीकरण (१९७० – १९८०)
159
NEP ने आधी या रा धोरणात काही म ूलभूत बदल घडव ून आणल े, उदाहरणाथ , िविवध
े ात क ेलेली आ िथ क मदत , पत यव था , कृषी े ातील िव तार स ेवा, हे सगळ े मागे
घे यात आल े आिण याजागी अन ेक मुलभूत सुिवधा आिण स ेवांचे खाजगीकरण कर यात
आले आिण द ेशांतग त बाजारप ेठ आंतररा ीय यापारासाठी ख ुली कर यात आली .
नवउदारमतवादी धोरण े सामािजक सम या ंना भा वीपणे हाताळ यास स म आह ेत क
नाही ह े अजून प नाही कारण काही सम या वात ं यानंतर अन ेक दशक े िटकून आह ेत,
असे काही िव ाना ंनी क ेला आह े.
एक कड े ामीण कज , वाढती ब ेरोजगारी आिण न ैसिग क संसाधना ंचा गैरवापर वाढतो आह े
आिण द ुसरीकड े नवउदारमतवादा ची वृ ी होत े आहे.
असमानता लोका ंचे शोषण क न , यातून आप या त ुंबड्या भरणा या काही बळ
लोकांमुळेच, असमानता वाढीस लागत े आिण शोषण वाढत े. दुस या श दा ंत,
नवउदारमतवादच सामािजक सम यासाठी कारणीभ ूत अस याम ुळे, याने कधीच सम या
सुटणार नाहीत .
१२अ.४
1. नवीन आिथ क धोरणा या व ैिश ्यांब ल सिव तरपण े सांगा.
2. जागितक करणाम ुळे िवकसनशील द ेशांत असमान आिण िवषम वाढ कशी झाली ावर
चचा करा.
3. नवउदारमतवाद आिथ क धोरणाम ुळे झाले या भावा ंचे मु यांकन करा.
१२अ.५ संदभ
India’s New Economic Policy – A Critical Analysis (ed) by Waquar Ahmed,
Amitabh Kundu, RicharPeet, Routledge Publisher, UK, 2011
Kaushik, S. (1997): ‘India’s Evolving Economic Model: A Perspective on
Economic and Financial Reforms’, In American Journal of Economics and
Sociology, Vo l.56, No. 1
https://webpage.pace.edu/skaushik/India%E2%80%99s%20Evolving%20Ec
onomic%20Model.pdf
A Short History of Indian Economy 1947 -2019: Tryst with Destin y and other
stories, Available at:
https://www.livemint.com/news/india/a -short -history -of-indian -economy -
1947 -2019-tryst-with-destiny -other -stories -1565801528109.html
munotes.in
Page 160
160 १२ ब
िवकास आिण सामािजक याय (जात – जमात )
घटक रचना
१२ब.० उि े
१२ब.१ तावना
१२ब.२ िवकास आिण सामािजक याय
१२ब.३ सामािजक यायाची धारणा समज ून घेणे
१२ब.४ डॉ आ ंबेडकर आिण सामािजक याय
१२ब.५ घटना मक स ुरि तता
१२ब.६ सामािजक याय आ िण मिहला म ु
१२ब.७ िन कष
१२ब.८ सारांश
१२ब.९
१२ब.१० संदभ
१२ब.० उि े
सामािजक यायासाठी डॉ .आंबेडकरा ंचे योगदान समज ून घेणे
िवकासा या स ंवादासाठी सामािजक यायाची ास ंिगकता तपासण े
१२ब.१ तावना
डॉ. आंबेडकर ह े ए क द ूरदश ह णून ओळखल े ज ा त ा त , यांनी आप या राजक य
लेखनात ून सामािजक याय आिण समतावादी समाजासाठी आपल े ज ी व न स म ि प त
केले. यांचे त व ान आिण या ं या िवचारा ंनी, रा ासाठी आिण लोका ंसाठी ' गती -
रोडमॅप' चा माग म ो क ळ ा क ेला. देशातील सामािजक बदला ं या ि य ेला गती द ेणे
आव यक आह े, असा या ंचा िव ास होता . आिण हण ून या ंनी मानवी ह क स ुरि त
कर या या िदश ेने क ा म क ेले आ ि ण म ा न व त ेला दडपणा या श ना आ हान िदल े.
यांनी क रप ंथी ि कोन वाप न , भारतीय समाजात या , दबले या वगा वर आिण
अ पृ यांवर जबरद ती ने लादल े या अमान ुषतेिव य ु पुकारल े. सामािजक आिण
राजक य म ु एकम ेकांवर िनभ र अस याचा य ुि वाद क न , डॉ. आंबेडकर हणतात , munotes.in
Page 161
िवकास आिण सामािजक याय
161 जोपय त सामािजक यायाचा रा स नाहीसा होत नाही तोपय त कोणतीही आिथ क
िकंवा राजक य स ुधारणा यश वी होणार नाही . यांनी भा रतीय राजकारण सामािजक
शोषणापास ून मु कर या या िदश ेने य न क ेले कारण सामािजक याया या
अनुपि थतीत राजक य याय श य नाही असा या ंचा ठाम िव ास होता . सामािजक
यायािशवाय कोणताही खरा िवकास होऊ शकत नाही असा या ंचा िव ास होता
आिण या ंचे िवचार या ं या ल ेखनात ून प होतात . या भागात थम आपण िवकास
आिण सामािजक यायामाध या स ंबधांवर िवचार करणार आहोत . या न ंतर सामािजक
यायाब ल डॉ . आंबेडकरा ंचे ि व च ा र आ ि ण भ ा र त ी य स म ा ज ा त ी ल श ो ि ष त घ ट क ा ं या
उ थानासाठी या ंचे य न समज ून घेणार आहोत .
१२ब.२ िवकास आिण सामािजक याय
सामािजक यायाची िच ंता गतीशील िवकास धोरणासाठी एक मह वाचा चालक आह े. एक
मू य हण ून आिण याचा प रणाम िवकास धोरण आिण काय मांवर कसा होतो ह े जाणून
घे यासाठी , सामािजक यायाच े अ व ेषण करण े आव यक आह े. सामािजक यायाची चार
मु भूत त व े आह ेत; समान नाग रक व , िकमान सामािजक ह क , समान स ंधी आिण
या य िवतरण . िवकासा या एका भाषणात , ी. अम य सेन ा ंनी, मानवी िवकास
नमु याचा प ुन चार क ेला. सेन ह क आिण वात ं या या क ीयतेवर भर द ेतात आिण
वैयि क अिधकारा ंना याया या यापक आकलना शी जोडतात . या लोलकात ून
पािह यावर , मानवी ह क दान करण े हे य आिण साम ूिहकत ेचे कत य बनत े. ही
िवचारसरणी सह क दी घोषणा , 2000 म येही िदस ून येते. ही घोषणा सामा यतः ,
“सह क िवकास य ेये” (MDGs ) हणून ल ात ठ ेवली जात े. परंतु ही येये अिधकार
आिण याया या सामा य चौकटीत ि थत आह ेत, जसे, वातं य, समानता , एकता ,
सिह ण ुता, िनसगा चा आदर आिण सामाियक जबाबदारी . इतर या या ंम ये मानवािधकार ,
लोकशाही , ि थरता आिण बह प ीयता यासार या बाब चा समाव ेश आह े. ही िविवध स ू े
िवकास आिण सामािजक यायावर चच साठी यासपीठ दान करतात .
१२ब.३ सामािजक यायाची धारणा समज ून घेणे
समाजात िक ंवा रा यात जमा होणारी स ंप ी, मालम ा , िवशेषािधकार आिण फायद े
यां या िवतरण या या या स ंक पन े या उपयोजन ेसाठी सामािजक यायाची गरज आह े.
कारण सामािजक यायाच े मुलत व एका य च े च ांगले ह ो ण े नसून समा जात या
येक य च े च ांगले क र ण े आ ह े आ ि ण द ो ह त फ र क आ ह े. आिथ क आिण
सामािजक यायाचा समाव ेश क न घ ेणारा, हा एक नवीन आिण ा ंितकारी आदश
आहे, जो सवा साठी िन प आिण या य सामािजक यव था िन मा ण कर याचा य न
करतो .
सामािजक यायाची स ंक पना गितशील अस याम ुळे समाजा या गरज ेनुसार बदलत े.
ही संक पना नवीन प रमाण घेत राहत े कारण यात नवीन नम ुने समािव होतात आिण
आतापय त अ ात भागात सु ा िव तारत राहतात . भारतीय समाजाच े वग करण जाती munotes.in
Page 162
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
162 आिण जमाती या आधार े केले जाते. जाित यव था ही समाजाची ेणीब िवभागणी
आहे, यात मया िदत िक ंवा कोणताही बदल होऊ शत नाही . जातीवर आधा रत
असमानता मानवी ह का ंसाठी ग ंभीर आ हान े उभी करत े त स ेच, भारतीय
लोकशाहीसाठी सु ा धोकादायक आह े. सामािजक याय हणज े; जात, पंथ, वंश,
वांिशकता इ याद या आधारावर कोण याही भ ेदभावािशवाय य या िवकासासाठी
समान वागण ूक आिण स ंध ची उपल धता . काय रत तरावर , सामािजक याय हणज े
सव तरातील य ना एक आण याची आिण या य आिण समान वागण ूक सुिनि त
कर याची ि या होय. याचा िव तार हण ून, सामािजक याय हा सामािजक
भ या या क पन ेशी िनगिडत आह े.
रा ा या सीम ेत याय थािपत क न तो राखण े आिण एका स ु यवि थत समाजाची
काय मता वाढवण े, ही कुठ याही रा ाची ाथिमक जबाबदारी ठरत े. समाजाच े
सद य हण ून आपणस ु ा अ य ा य ा प े ा यायालाच ाधा य द ेतो. याय हणज ेच
शहाणपणा , परोपकार , दया आिण स त न. िव ान आिण सामािजक िवचारव ंतांनी
यायाची स ंक पना िविवध कार े समजाव ून िदली आह े.
१२ब.४ डॉ. आंबेडकर आिण सामािजक याय
भारतीय स ंदभा त, सामािजक याय , समाजा तील बह ता ंश घटका ंसाठी आजही एक
व न च आहे. अनुसूिचत जाती , अनुसूिचत जमाती आिण िह ंदू ज ा त ी य ा
पदानु माखालील मिहला ंना शतकान ुशतके अ याय सहन करा वा लागला आहे, आिण
यामुळे ते सामािजक , आिथ क आिण राजक य ्या वंिचत रािहल े. उ च जातीया ंकडून
खाल या जात वर झाल े या ऐितहािसक अ यायाच े ि न र ा क र ण क र ण े, हा सामािजक
यायाचा ह ेतू आ ह े. सामािजक याय हा समाजातील व ंिचत घटका ंबरोबर झाल े या
संिचत अपमाना ंना भ न काढ यासाठी भरपाई द ेणारा याय आह े. सामािजक यायाचा
अभाव , सामािजक अस ंतुलन आिण तणावात ून कट होऊ शकतो याम ुळे अराजक
माजू शकत े आिण काय ा या िनयमा ंची अव ा होत े.
िहंदू स म ा ज य व थ े या वण य व थ ेत सवा त खाल या तरा वर असल े या िनराश ,
वंिचत आिण अ प ृ यां या स ंदभा त, आंबेडकरा ं या सामािजक यायाची स ंक पना
समजली जाऊ शकत े. सामािजक यायाब ल आ ंबेडकरा ंचे ि वचार िह ंदू स म ा ज ा य ा
जाित यव थ े या पीिडता ंशी संबंिधत आह ेत.
आंबेडकरा ंची ी
डॉ. आंबेडकरा ंसाठी सामािजक याय ; वातं य आिण सवा साठी समानता या
संक पना ंशी स ंबंिधत आह े, याम ुळे स व म ा न व ा ंचे भाविनक एक ीकरण होत े.
समाजातली िवषमता प ुसून टाक ून, सामािजक, आिथ क आिण राजक य स ंसाधना ंचे
समान िवतरण , हे सामािजक यायच े मु य उि आह े. समाजातील य ेक घटका ं या
वेगवेग या आका ं ा आह ेत, याम ुळे गटांम ये िहतस ंबंधांचा संघष होऊ शकतो , ाची
यांना पूण ज ा ण ी व ह ो त ी . यांनी एक माण ूस-एक म ू या या ी ने स ा म ा ि ज क य ा य
आिण सामािजक लोकशाही सा य कर याचा य न क ेला. यांनी सामािजक यायाला munotes.in
Page 163
िवकास आिण सामािजक याय
163 देशभ आिण रा वादाचा खरा आधार मानल े. येक मानविनिम त िवषमता ,
कायदा , नैितकता आिण साव जिनक िवव ेका ार े दूर करण े असे यांचे सामािजक याया
िवषयीच े मत हो ते. एका शा त समाजा या यायासाठी त े नेहमीच उभ े रािहल े.
सवा साठी समानत ेवर आधा रत समाजात ूनच लोकशाही श य होऊ शकत े, असा
यांचा िवशास होता . आंबेडकरा ं या ीन े ल ो क श ा ह ी ह ण ज े केवळ शासनाचा एक
कार नस ून, ती ाम ु यान े एक स ंबंिधत जीवनश ैली आह े. जाती यव था , लोकशाही
अकाय म िक ंवा अन ुपि थत अस याच े प क र त े. अशा समाज यव थ ेत वंिचत
घटका ंतील मोठ ्या वगा ना या ंचे मूलभूत मानवी ह क नाकारल े जातात . हे अिधकार
काय ान े न हे तर समाजा या सामािजक आिण न ैितक िवव ेकाने संरि त क ेले जातात
यावर या ंनी भर िदला . ते ह ण ा ल े क ि न र प े अथा ने स म ा न त ा श य न ा ह ी , परंतु
पु षांना समान वागण ूक श य आह े.
डॉ. आंबेडकरा ंनी अ प ृ यांसाठी सामािजक याय आिण मानवी ह का ंसाठी
ऐितहािसक आिण शा ंतताप ूण चळवळीच े नेतृ व केले. वातं यपूव आिण वात ं यो र
काळातील या या अथक स ंघषा मुळे, दिलत वगा ला सरकारकड ून अन ेक फायद े आिण
संर णे िदली ग ेली आह ेत. शतकान ुशतके च ा ल त आ ल े या अ पृ यते या वाईट
थेपासून अ प ृ यांना मु कर यासाठी या ंनी केले या य ना ंचे मरण न ेहमीच क ेले
जाईल . अ पृ यते या नावाखाली िह ंदू समाजात या एका िविश वगा ला अन ेक
मुलभूत ह क नाकारल े ज ा त अ स त . वग ेणीत या सवा त खाल या जातीतील
लोका ंना अ पृ य हंटले जात अस े कारण या ंना कोणालाही पश कर याची परवानगी
न हती , तसेच उ च वग य या ंना पश क र त न स त , यांना धािम क ्या दूिषत
देखील मानल े जात अस े. उ चवण य िह ंदू र ा ह त अ स ल े या भागात या ंना व ेश
नाकार यात येत अस े. यांना सव ह क आि ण अ ि ध क ा र ; ित ा हालचाल , वेश,
वातं य, समान ता, िश ण , धम इ यादी ; नाकार यात येत होत े.
याचा अथ असा होतो क मानवी आदर , जे मानवी ह क आिण सामािजक याया या
संक पन ेचे मूळ आह े आ ि ण एका अथा ने, जीिवत राह याचाच ह क ’, तोच या ंना
नाकार यात य ेत होता . १९५१ स ट बर म ये, डॉ. आंबेडकरा ंनी िहंदू कोड िवध ेयक न
वीकार या या म ुद् ावर , जवाहरलाल नेह ं या म ंि मंडळातील कायदा म ं ी पदाचा
राजीनामा िदला , यां या सामािजक यायाब लची बा ंिधलक याव नच िस होत े.
अ पृ यांम ये वतःसाठी अिभमान आिण वािभमान प ु हा जाग ृत केला पािहज े, असे
सामािजक याया या स ंदभा त, डॉ.आंबेडकरा ंचे मत होत े. हे सा य कर यासाठी या ंनी
अ पृ यतेचे प ा रंपा रक ब ंध झुगा न वतः म ये सुधारणा आणली पािहज े, असे ते
हणत .
आधुिनक स यत ेम ये य ो ग द ा न द े यासाठी वत : ला बदलण े आ व य क आ ह े आ ि ण
यासाठी यावसाियक ्या पा होणे आव यक आह े असे ते मानत . सरकार या सव
तरांत यांचे ितिनिध व असल े पािहज े आिण असे नेतेच यां या समाजा चे खरे िहत
बघतील अस े य ांना वाट े. यांनी काही िवशेष अिधकार िनमा ण क न , अशा
लोका ंसाठी शै िणक आिण आिथ क संधी द ेऊन यां या क याणाची जबाबदारी munotes.in
Page 164
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
164 वीकार याच े सरकारला आवाहन क ेले. सव कार या जाती र क न अ पृ यांना
यां या ह का ं या स ंर णासाठी कायद ेशीर मागा चा अवल ंब करता यायला हवा .
जाित यव था ही मानव िनिम त अस यान े, ती काढ ून टाक याची जबाबदारी पण
माणसाचीच आह े, असे ते ह ण त . यां या मत े, येक य च े क ौ श य , िश ण
आिण श ै िणक कामिगरी या ं या अन ुषंगाने स म ा ज ा त ी ल य ेक सद याची काय
तक शु आधारावर प रभािषत क ेली पािहज ेत.
१२ब.५ घटना मक / संवैधािनक सुरि तता
अ पृ यां या दयनीय प रि थतीच े व ण न करताना आ ंबेडकर हणतात , "सरकारन े
िनराश क ेले, िहंदूंनी दडपल े आिण म ुि लमा ंनी िनक ृ ठरवल े, आ हाला पूण पणे अस
ि थतीत ठ ेवले गेले य ा च ी त ुलना क ुठेही होऊ शकत नाही ,” समाजातील सवा त
खाल या वगा ला न ेहमीच परक ेपणान े व ा ग व ल े गेले, यांना अिधकार नाकारल े गेले
आिण या ं यात न ैरा या िनमा ण झाल े, असे आंबेडकर ह णतात . आंबेडकरा ं या ठोस
य ना ंमुळे अ प ृ यांना अन ेक िवश ेष ह क आिण अिधकार ा झाल े. भारतीय
संिवधाना या तावन ेचा उ ेश भारतातील लोका ंना सामािजक , आिथ क आिण
राजक य याय आिण या ंचे वात ं य समानता आिण ब ंधु व सुरि त ठ ेवणे, हा आह े.
यासा ठी केले या तरत ुदी खालील माण े आहेत:
वरील आदशा चा पाठप ुरावा क न , अ पृ यांना, नवीन घटना मक नाव; हणज े
अनुसूिचत जात , असे दे यात आल े. तावन ेत सामािजक , आिथ क आिण राजक य
याय स ुरि त ठेव याच े वचन आहे.
कलम १४: समानता दान करते आिण मानवी स मानाची हमी देते. हे घ ो ि ष त
करते क क ा य ा प ुढे स म ा न त ा आ ि ण क ा य ा ंचे स म ा न स ंर ण सवा ना उपल ध
असेल.
कलम १५(४): अनुसूिचत जात / ज ती साठी , भेदभाव झा यास , भरपाई
कलम १५: धम , वंश, जात, िलंग िकंवा ज म थाना या आधारावर भ ेदभाव होणार
नाही.
कलम १५(५): ा कलमान ुसार, रा याला , अनुदािनत िक ंवा िवनाअन ुदािनत
खाजगी शै िणक स ं थांम ये, मागासवग य िक ंवा अन ुसूिचत जाती जमात या
वेशासाठी िवश ेष तरत ूद कर याची परवानगी द ेते. हे कलम २००५ साली ९३ या
दु तीम य े जोडल े गेले.
कलम १६: सरकारी नोकरीत समान स ंधी.
कलम १६(४): साव जिनक स ेवेम ये पुरेसे ि त ि न ि ध व न स ल े या रा या ं या
सग या मागासवग या ंसाठी साव जिनक स ेवेतील र जागा राखीव ठ ेवणे.
कलम १६(४A): पदो नती या बाबतीत अनुसूिचत जात / जमात या लोका ंसाठी
आर ण लाग ू करण े रणे munotes.in
Page 165
िवकास आिण सामािजक याय
165 कलम १६(४B): मागासवग या ंसाठी राखीव अपूण र पदा ंचा एक वत ं वग
हणून िवचार क ेला जावा , जो ५०% आर णा या आधीन नसावा .
उपेि त/असुरि त गटाला घटना मक स ंर ण िद या जाव े.
कलम १७: कोण याही व पातली अ प ृ यता आिण याची सम ूळ न कर याच े
उि आह े. (नाग रक ह क संर ण अिधिनयम , 1955 , अनुसूिचत जाती / जमाती
अ याचार ितब ंधक अिधिनयम , १९८९ )
कलम २९ आिण ३०: सां कृितक आिण श ै िणक ह का ंची हमी .
या यित र , (कलम ३६ -५१) म ये आणखीन रा ीय धोरणा ंची िनद शक त व े
आहेत. यात सामािजक आिण आिथ क सनद , सामािजक स ुर ा, समुदाय क या णाचे
अिधकार यांचा समाव ेश आह े. याम ुळे खालील गो ना प ु ी िमळत े:
उदरिनवा हाचे पुरेसे साधन ; ३९(a)
पु ष आिण मिहला दोघा ंना समान कामासाठी समान व ेतन ३९(d)
मिहला , पु ष आिण बाल कामगारा ं या आरो याच े आिण साम या चे संर ण
कलम ४०: पंचायत म ये 1/3 जागांवर आर ण द ेते
कलम ४६: दुब ल घटका ं या, िवशेषतः अनुसूिचत जाती आिण जमाती ा ं या
शै िणक आिण आिथ क िहतस ंबंधांना ो साहन द े यासाठी आिण यांना संरि त
कर यासाठी रा ाला आ ा द ेते.
१२ब.६ सामािजक याय आिण ीम ु
आंबेडकरा ंची सामािजक यायाची स ंक पना मिहला ं या म ु िशवाय अप ूण ह ो त ी ,
िवशेषत: अनुसूिचत जाती आिण जमाती या मिहला , या िपत ृस े बरोबर जात आिण
वंश, अशा द ुहेरी ओ याखाली ग ेले या असतात . कमकुवत िल ंग हण ून दुल ि त के या
गेले या या मिहला , यांना कुठलाही ; सामािजक , आिथ क, राजक य आिण श ै िणक
याय; नाकार यात आला होता. ि या ंब लचा वािभमान आिण ि या ं या म ु साठी
संघष हे आंबेडकरा ं या जीवनातल े म यवत थान यापल े ह ो ते. यांनी पार ंपा रक
आिण प ुराणमतवादी म ू यांवर टीका क ेली यान े भ ा र त ा त ी ल म ि ह ल ा ंचा दजा आ ि ण
स मान खालाव याच े क ा म क ेले. मॅटिन टी बेिनिफट िबल आिण ज म िनय ं णावरील
यांची मत े म ि ह ल ा ंचे म ो ठेपण ओळखतात आिण या काळात हे ि व च ा र ांितकारी
समज यात य ेत.
१२ब.७ िन कष
आंबेडकरा ंची सामािजक यायाची स ंक पना कायद ेशीर चौकटी ार े स म ा न अिधकार
आिण मानवी ित ेवर आधा रत आह े. यां या िवचाराचा प रणाम हण ून, भारतीय
संिवधान सवा ना समान ह काची हमी द ेते. काही दशका ंम ये शतकान ुशतके भेदभाव
दूर करण े श य न स य ा न े यांनी सामािजक यायाचा एकम ेव माग ह ण ून वंिचत munotes.in
Page 166
िवकास आिण जागितक करणाच े सै ांितकरण
166 गटांसाठी सकारा मक क ृती तािवत क ेली. हणूनच, सामािजक यायाची
आंबेडकरा ंची स ंक पना घटना मक आिण कायद ेशीर प त या चौकटीत याय प ूण
कर यासाठी समकालीन भारतीय समाजात ास ंिगक आह े.
१२ब.८ सारांश
डॉ. आंबेडकर ह े एक द ूरदश हण ून ओळखल े जातात , यांनी आप या राजक य
लेखनात ून सामािजक याय आिण समतावादी समाजासाठी आपल े जीवन समिप त
केले.
एक म ू य हण ून आिण याचा प रणाम िवकास धोरण आिण काय मांवर कसा
होतो ह े जाणून घे यासाठी , सामािजक या याचे अ वेषण करण े आव यक आहे.
समाजात िक ंवा रा यात जमा होणारी स ंप ी, मालम ा , िवशेषािधकार आिण
फायद े यां या िवतरण या या या स ंक पन े या उपयोजन ेसाठी सामािजक यायाची
गरज आह े.
िहंदू समाज यव थ े या वण यव थ ेत सवा त खाल या तराला असल े या िनराश ,
वंिचत आिण अ प ृ यां या स ंदभा त, आंबेडकरा ं या सामािजक यायाची स ंक पना
समजली जाऊ शकत े. सामािजक यायाब ल आ ंबेडकरा ंचे िवचार िह ंदू समाजा या
जाित यव थ े या पीिडता ंशी संबंिधत आह ेत.
भारतीय स ंिवधाना या तावन ेचा उ ेश भारतातील लोका ंना सामािजक , आिथ क
आिण राजक य याय आिण या ंचे वात ं य समानता आिण ब ंधु व सुरि त ठ ेवणे,
हा आह े.
सामािजक यायाची आ ंबेडकरा ंची स ंक पना घटना मक आिण कायद ेशीर
प त या चौकटीत याय प ूण कर यासाठी समकालीन भारतीय समाजात
ासंिगक आह े.
१२ब.९
१. िवकास आिण सामािजक याय यावर थोड यात िलहा .
२. सामािजक याया या क पन ेवर चचा क र ा . भारतीय स ंदभा त सा मािजक
यायासाठी डॉ .आंबेडकरा ंचे योगदान िकती होत े ते सांगा.
munotes.in
Page 167
िवकास आिण सामािजक याय
167 १२ब.१० संदभ
Dr. B.R. Ambedkar’s Ideas on Social Justice in Indian Society,
available at:
https://journals.sagepub.c om/doi/10.1177/2455328X16628771
B.R. Ambedkar’s Vision on Social Justice in India, available at:
http://www.ijim.in/paper -34-b-r-ambedkars -vision -on-social -
justice -in-india/
Dr. B.R. Ambedkar as a Social Worker for the Marginalized
Sections,
https://www.researchgate.net/publication/32033791 7_Dr_B_R_Am
bedkar_as_a_Social_Worker_for_the_Marginalised_Sections
munotes.in