Page 1
1१
१८ Óया शतकातील भारत
घटक रचना :
१.० उिĥĶे
१.१ प्रÖतावना
१.२ मुघल साम्राºयाचा -हास व िवघटन
१.३ औरंगजेबाचे उ°रािधकारी
१.३.१ बहादूर शाह पिहला (१७०७-१७१२)
१.३.२ जहांदर शहा (१७१२-१७१३)
१.३.३ फŁर्ख-िसयर (१७१३-१७१९ )
१.३.४ रफी-उद-दराजत (२८ फेब्रुवारी ते ४ जून १७१९)
१.३.५ रफी-उĥ-दौला (६ जून ते १७ सÈट¤बर १७१९)
१.३.६ मुहÌमद शाह रंगीला (१७१९-१७४८)
१.३.७ नािदरशहाचे भारतावरील आक्रमण (१७३८-३९ )
१. कनार्लची लढाई
२. नािदरशहाचे िदÐलीवर आक्रमण
१.३.८ अहमदशहा अÊदलीची आक्रमणे (१७४८-१७६७)
१. पिहले आक्रमण (१७४८)
२. दुसरे आक्रमण (१७४९)
३. ितसरे आक्रमण (१७५१)
४. चौथे आक्रमण ( १७५६ )
५. पाचवे आक्रमण ( १७५९ )
१.३.९ अहमदशाह (१७४८-५४)
१.३.१० आलमगीर दुसरा (१७५४-५९)
१.३.११ शाह आलम दुसरा (१७५९-१८०६)
१.४ सारांश
१.५. प्रij
१.६. अितिरक्त वाचन
munotes.in
Page 2
2 १.० उĥीĶे:
हे युिनट पूणर् झाÐयानंतर िवद्याथीर् पुढील बाबतीत सक्षम होऊ शकेल.
१. १८ Óया शतकातील भारताची ऐितहािसक पाĵर्भूमी समजणे.
२. औरंगजेब¸या उ°रािधका-यांची कामिगरी समजून घेतील.
३. नािदरशहा¸या भारतावरील आक्रमणाची मािहती होईल.
४. अहमदशहा अÊदाली¸या भारतावरील आक्रमणाचे ज्ञान होईल.
१.१ प्रÖतावना :
आपला िवशाल प्रदेश, िवशाल सैÆय आिण सांÖकृितक कामिगरीने समकालीन
जगाला आIJयर्चकीत कłन सोडणारे मुगल साम्राºय अठराÓया शतका¸या प्रारंभी
पतनाकडे जात होते. औरंगजेबाचा कायर्काल Ìहणजे मुगल साम्राºयाची संÅयाकाळ होती.
लवकरच मुगल साम्राºयाचा तळपता सूयर् अÖताला जाणार होता. औरंगजेबा¸या मृÂयूनंतर
केवळ बावन वषार्त आठ सम्राट िदÐली¸या िसंहासनावर आłढ झालेत. यावłन मुगल
साम्राºया¸या राजकीय अिÖथरतेची कÐपना करता येते. या काळात भारता¸या िविभÆन
भागात देशी तसेच परकीय शक्तींनी आपली लहानमोठी राºये Öथािपत केली. बंगाल, अवध,
दिक्षण इ. या. प्रदेशांवर मुगलांचे िनयंत्रण रािहले नÓहते. वायÓय सीमेकडून परकीय आक्रमणे
सुł झाली तसेच परकीय Óयापारी कंपÆयांनी भारता¸या राजकारणात हÖतक्षेप करÁयास
सुłवात केली. मात्र; इतक्या अडचणी आिण संकटे असतानाही मुगल साम्राºयाचा दबदबा
इतका होता की Âयामुळे पतनाची गती अितशय कमी होती. १७३७ मधील थोरÐया
बाजीरावा¸या आिण १७३९ मधील नािदरशहा¸या िदÐली आक्रमणांमुळे मुगल साम्राºयाचा
पोकळ डोलारा ÖपĶ झाला व Âयामुळे लवकरच Âयाचे पतन होणार हे िनिIJत झाले.
अठरावे शतक भारता¸या इितहासाला नवे वळण देणारे ठरले. या काळात मुघल
साम्राºया¸या -हासाला वेगाने चालना िमळाली. या शतका¸या पूवार्धार्त पेशÓयां¸या
नेतृÂवाखाली मराठ्यांची स°ा झपाट्याने भारतात िवÖतारली व िशवाजी महाराजां¸या
Öवराºयाचे मराठा साम्राºयात łपांतर झाले; तर उ°राधार्त मराठ्यांची स°ा ढासळून
ित¸या शेवटाची लक्षणे ÖपĶपणे ŀिĶपथात येऊ लागली. याच शतका¸या मÅयकाळात
इंिग्लश ईÖट इंिडया कंपनीने फ्र¤चांसारख्या युरोपीय Öपधर्कांचे भारता¸या राजकीय क्षेत्रातून
उ¸चाटन कłन आपले पाय, एक राजकीय स°ा Ìहणून भारता¸या भूमीत पक्केपणाने
रोवले. या ŀĶीने हे शतक भारता¸या इितहासात महÂवाचे ठरते.
munotes.in
Page 3
3१.२ मुघल साम्राºयाचा -हास व िवघटन
१५२६ मÅये बाबर बादशहाने सुलतान इब्रािहम लोदीचा पराभव कłन भारतात
मुघल साम्राºयाची पायाभरणी केली. तेÓहापासून ते सतराÓया शतका¸या अखेरीपय«त मुघल
साम्राºय आिशयातील सवार्त वैभवशाली व सामÃयर्संपÆन असÐयाचे मानले जात होते.
भारतात बहुसंख्य असलेÐया िहंदूंचा पािठंबा मुघल स°े¸या Öथैयार्ला अÂयावÔयक आहे हे
ओळखून अकबर बादशहाने आपले धोरण ठरिवले. िहंदूंना जाचक होईल असे कोणतेही
अÆयाÍय पाऊल उचलू नये; जनते¸या धमर्®द्धा, łढी, परंपरा, जीवनपद्धती यात
ढवळाढवळ कł नये; आिथर्क, सामािजक व राजकीय क्षेत्रात िहंदू व मुसलमान यांत
कोणÂयाही प्रकारे भेदभाव कł नये; उलट Âया दोहोत सामंजÖय व सदभाव वृिद्धंगत Óहावा
याकिरता प्रयÂन करावे; राºयातील उ¸च पदेही पात्र िहंदूंकिरता खुली ठेवावी; िहंदू
समाजाचे अग्रणी असलेÐया राजपुतांशी जवळीकीचे संबंध प्रÖथािपत करावेत, असे डोळस
सिहÕणुतेचे धमर् - िनरपेक्ष धोरण अकबर बादशहाने राबिवले होते. मुघल साम्राºया¸या
ŀढीकरणाला ते िनिIJतच उपकारक ठरले. जहांगीर व शहाजहान या Âयां¸या
उ°रािधकार्या ंनीही सामाÆयतः तशाच धोरणाचा अवलंब Âयां¸या शासनकाळात केला.
मात्र औरंगजेब बादशहा¸या काळात या सिहÕणू नीतीला ितलांजली िमळाली
आिण Âयाबरोबर मुघल साम्राºया¸या मुळावरच आघात होऊ लागले. औरंगजेबाची
िहंदूिवरोधी नीती, Âयां¸यावर Âयाने लादलेला िजिझया कर, Âयां¸यावर घातलेले
मानहानीकारक सामािजक िनब«ध, Âया¸या राजवटीत िहंदूंची पिवत्र मंिदरे फोडÁयाचे झालेले
प्रकार, अशा अनेक कारणांमुळे िहंदू मने मुघल स°ेिवŁद्ध प्रक्षुÊध झाली व Âयाचा
आिवÕकार औरंगजेबा¸या कारिकदीर्¸या उ°राधार्त भारता¸या िनरिनराÑया भागात
उफाळून आलेÐया बंडां¸या łपाने िदसून आला. उ°रेत शीख, सतनामी, जाट, बुंदेले
मुघल स°ेिवŁद्ध उठले ; तर अकबरा¸या काळापासून ºया राजपुतांनी मुघल साम्राºया¸या
िवÖताराकिरता व ŀढीकरणाकिरता आपले रक्त िशंपडले होते, ते देखील मुघल
सम्राटािवŁद्ध उठले आिण औरंगजेबाला Âयां¸या संघिटत सशľ प्रितकाराला रणांगणात
तŌड द्यावे लागले.
दिक्षणेत तर मराठ्यांनी मुघलांना जबरदÖत आÓहान िदले. औरंगजेबाने छत्रपती
संभाजी¸या केलेÐया वधामुळे मराठे व मुघल यात सतराÓया शतका¸या अखेर¸या दोन
दशकात भडकलेला संघषर् १७०७ मÅये औरंगजेबा¸या मृÂयूबरोबरच संपला. मराठ्यांची
शक्ती व अिÖमता िचरडून टाकÁया¸या ŀढिनIJयाने १६८१ मÅये आपला बंडखोर पुत्र
अकबर या¸या पाठलागावर दिक्षणेत उतरलेला मुघल बादशहा औरंगजेब पुढे कधी
िदÐलीला परत जाऊ शकला नाही. १७०७ मÅये दिक्षणेतच, वैफÐय व िनराशा यांनी
ग्रासलेÐया औरंगजेबाचे िनधन झाले. तोपय«त मराठ्यांना िचरडून टाकÁयाचे Âयाचे उिĥĶ
पार धुळीला िमळाले होते. मराठे मुघलांपेक्षा िनिIJतच वरचढ बनले होते.
औरंगजेबाने Âया¸या जीवनाची अखेरची पंचवीस वषेर् Âया¸या िचवट शत्रूशी -
मराठ्यांशी झुंजÁयात घालिवली. राजधानीतील Âयाची ती प्रदीघर् अनुपिÖथती, Âयामुळे munotes.in
Page 4
4िवÖकळीत झालेली व Âयाचा वचक न रािहÐयाने दुबळी झालेली शासकीय यंत्रणा,
मराठ्यांना नामोहरम करÁयात Âया¸या पदरी आलेली नामुÕकी व Âयामुळे साम्राºयाची पार
घसरलेली प्रितķा, मराठ्यांिवŁद्ध¸या पंचवीस वषा«¸या युद्धात खचीर् पडलेले मनुÕयबळ व
झालेली अपिरिमत िव°हानी, सतत¸या युद्धामुळे माजलेले अराजक, उजाड पडलेला
मुलुख, कृषी, उद्योग, व Óयापार यावर झालेला िवघातक पिरणाम व Âयामुळे कोलमडलेली
आिथर्क ÓयवÖथा, या सवर् कारणांमुळे साम्राºया¸या शत्रूचा दुणावलेला आÂमिवĵास व
मुघलांवरील Âयांचे अिधकािधक प्रखर होऊ लागलेले हÐले, अशा अनेक कारणांनी मुघल
साम्राºया¸या -हासाला वेगाने गती िमळाली. औरंगजेबा¸या मृÂयूनंतर पेटलेÐया वारसा
युद्धामुळे तर Âया पिरिÖथतीचे गांभीयर् शतपटींनी वाढले. िशवाय, औरंगजेबा¸या
उ°रािधका-यांत राºयकÂयार्ला आवÔयक असलेला खंबीरपणा, कतर्बगारी िकंवा राजकीय
दूरŀĶी यांचा अभावच होता. Âयामुळे , प्रारंभी मराठे व नंतर इंग्रज यांचे धक्के बसताच दुबळे
मुघल साम्राºय कोसळले .
Âया मुघल साम्राºया¸या पतनातून अठराÓया शतकात बंगाल, अवध, हैद्राबाद,
Ìहैसूर ही प्रमुख राºये उदयाला आली. या राºयां¸या शासकांनी भारतात िÖथरावू पाहणा-
या िब्रिटश स°ेला आÓहान देÁयाचा प्रयÂन केला. पण Âयात ते अपयशी ठरले.
आपली प्रगती तपासा:
१८ Óया शतकातील भारता¸या ऐितहािसक पाĵर्भूमीचा मागोवा घ्या.
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
१.३ औरंगजेबाचे उ°रािधकारी :
औरंगजेबा¸या मृÂयूमुळे बलशाली मुघल सम्राटा¸या पतनाची पायाभरणी झाली व
Âयाचे तीन पुत्र मुअºजम, आझम आिण कम बक्ष यां¸यात उ°रािधकार युद्धामुळे हे सवर्
काही घडले. Âयांना प्रशासकीय उĥेशाने वेगवेगÑया प्रदेशात िनयुक्त केले गेले होते. मुअझम
यां¸याकडे काबूलचे अिधकार, गुजरातचे आझमं यांचेकडे आिण िवजापूरचे कमाबक्ष
यांचेकडे िदले गेले Âयामुळे Âयां¸यात मतभेद िनमार्ण झाले आिण ते वारसांवरील दुफळी
िनमार्ण करÁयास कारणीभूत ठरले. मुघल साम्राºया¸या अध:पतना¸या आकलनासाठी या
प्रकरणात औरंगजेबा¸या मृÂयूनंतर¸या मुघल वारसांची अकायर्क्षमता, Âयांचा दुबर्लपणा
आिण सदोष कामिगरी यांचे वणर्न केलेले आहे.
१.३.१ बहादूर शाह पिहला (१७०७-१७१२) :
फेब्रुवारी १७०७ रोजी वया¸या ८८ Óया वषीर् िनराश अवÖथेत औरंगजेबाचा मृÂयू
झाला. ताबडतोब Âयाची मुले मुअºजम उफर् आलम, आजम अिण कामबक्ष यां¸यात munotes.in
Page 5
5स°ेसाठी संघषर् सुł झाला. Âयात औरंगजेबाचा मोठा मुलगा मुअºजमने १८ जून १७०७
रोजी आग-याजवळ जजाऊ येथे आजमचा पराभव कłन Âयाला ठार केले. Âयानंतर
दिक्षणेत येऊन Âयाने कामबक्षशी संघषर् सुł केला. Âयात १३ जानेवारी १७० ९ रोजी
हैद्राबादजवळ कामबक्ष मारला गेला. मात्र Âयाआधीच Ìहणजे आजम मारला गेÐयानंतर
आपला मागर् िनÕकंटक झालेला पाहून मुअºजमने 'बहादुरशाह' पदवी घेऊन Öवतःला
बादशहा घोिषत केले व तो िदÐली¸या बादशहा Ìहणून गादीवर िवराजमान झाला. Âयावेळी
Âयाचे वय ६२ वषेर् होते आिण एवढ्या मोठ्या साम्राºयाचा डोलारा सावरÁयाची क्षमता
बहादुरशाहमधे नÓहती. Âयामुळेच की काय नÓया सम्राटाने शांतते¸या धोरणाचा अवलंब
केला. Âयाचे एक उदाहरण Ìहणजे १६८९ पासून मुगलां¸या कैदेत असलेÐया शाहूची
(संभाजीचा मुलगा) Âयाने सुटका केली व Âयाला दिक्षणेत जाÁयाची अनुमती िदली.
कदािचत मराठ्यांशी सलोखा प्रÖथािपत करÁयाचा सम्राटाचा प्रयÂन असावा.
राजपूतावरील मुघल प्रभाव पूणर्पणे नĶ करÁयासाठी अिजतिसंग, जयिसंग आिण
अमरिसंह यांनी एक संघराºय Öथापन केले. या मैत्रीपूणर् राजांनी जोधपूरला वेढा घातला
आिण Âया¸या फौजदारला िकÐला सोडÁयास भाग पाडले. बहादूरशहाने राजपूतांिवŁद्ध
सैÆय गोळा केले, बहादूर शहा राजपूतांवर कारवाई करÁयाची शक्यता होती पण पंजाब¸या
पिरिÖथतीमुळे Âयांना लवकर िनघून जावे लागले.
िशखांबरोबर देखील बहादुरशहाला संघषर् करावा लागला. कारण गुł
गोिवंदिसंह¸या हÂयेनंतर बंदा बैरागीने पंजाबमधे िशखांना एकत्र आणून मुगलांिवŁद्ध
जोरदार मोिहम सुł केली. या संघषार्त अखेर बंदा बैरागीचा पराभव झाला. Âयानंतर
मुगलांनी १७११ मÅये सरिहंद पुÆहा िजंकून घेतले. पण Âया सवर् प्रकारात बहादुरशाह
िशखांना िमत्रही बनवू शकला नाही िकंवा Âयांचे दमनही कł शकला नाही. २७ फेब्रुवारी
१७१२ रोजी सम्राट बहादुरशाहचा मृÂयू झाला. प्रिसद्ध लेखक सर िसडनी ओवन Ìहणतात,
ºया¸यािवषयी काही चांगले शÊद वापरता येतील असा हा शेवटचा मुगल सम्राट होता.
Âया¸यानंतर साम्राºयाचे झपाट्याने झालेले पतन Ìहणजे मुगल सम्राटां¸या राजकीय
अकमर्Áयतेचे व दुबर्लतेचे प्रितक होते."
१.३.२ जहांदर शहा (१७१२-१७१३) :
१७१२ मÅये बहादुरशाहचा मृÂयू झाÐयावर Âयाची मुले जहांदरशाह,
अजीमउÔशान, रफीउÔशान व जहानशाह यां¸यात गादीसाठी संघषर् सुł झाला. मुगलांमधे
स°ाप्राĮीची एवढी प्रचंड लालसा होती की Öवतः¸या िपÂयाचे प्रेत दफन करÁयाचेही भान
हया राजपूत्रांना रािहले नाही. अखेर या स°ासंघषार्त ईराणी गटाचा नेता झुिÐफकार
खान¸या मदतीने जहांदरशाह यशÖवी झाला व िदÐली¸या गादीवर बसला (१७१२).
यावेळी तो सुमारे ५२ वषा«चा होता.
नवीन नेमणुका कłन आिण समथर्कांना बिक्षसे देऊन Âयाने आपले यश साजरे
केले . झुिÐफकार खान पंतप्रधान झाला. Âयाचे वडील असद खान याना वकील ए-मुतलक
ही पदवी देÁयात आली. झुÐकीकर खान यां¸या िमत्राना इतर उ¸च पदे िदली गेली. नवीन
सरकारने िमत्रांना व समथर्कांनाच बिक्षसे िदली. नवीन वजीर यांनी आपÐया समथर्कांना munotes.in
Page 6
6चारी बाजूंनी एकत्र कłन Âयांची िÖथती मजबूत केली आिण शत्रूंचा नाश केला. नवीन
सम्राट लाहोरहून िदÐलीत दाखल झाला आिण पुढील काही मिहने राजधानीत उÂसव
साजरे करÁयात आले. काही काळ शहरात गŌधळ उडाला. मिहÆयातून तीन वेळा
िदवाळीसारखे शहर उजळले जात होते. धाÆय देखील खूपच महाग झाले.
िसडनी ओÓहनने Ìहटले आहे, "जहांदरशाह तैमूर, बाबर आिण अकबरा¸या
खानदानातील पूणर्पणे पितत प्रितिनधी होता. तो ितरÖकारणीय, िनķुर, चिरत्रहीन, िनदर्यी
आिण भेकड राजा लाल कुंवर या आवडÂया बाई¸या प्रेमात वेडा झाला होता. ित¸या
नातेवाईकाना उ¸च पदावर िनयुक्त कłन सÆमािनत कłन राºयातील जुÆया सरदाराना
आिण अनुभवी अिधकारी यांना नाराज केले. लवकरच तो कुप्रिसद्ध झाला. लोक Âयाची
घृणा कł लागले." लालकुंवर आिण ित¸या नातेवाईकांसमवेत राजाने सËयतेचा अभाव
दशर्िवला आिण दररोज रात्री राजवाड्यात बादशहा सोबत मद्य िपÁयासाठी एकत्र जमणा-या
संगीतकारांमुळे तीĄ संताप िनमार्ण झाला आिण बादशहाबĥल सवर् आदर िकंवा भीती
नाहीशी झाला. सरदार आिण चांगले लोक सम्राटापासून दूर राहणे पसंत कł लागले.
बादशहा¸या चािरÞया¸या वाईट प्रभावामुळे शाही दरबाराचा अिभमान नाहीसा
झाला. तो कठपुतली बनला. सवर् शक्ती वजीर झुिÐफकार खान आिण मंत्री यां¸या हाती
होती जे आपले काम इतरांवर ढकलत असत. स°ाधारी मंÞया¸या इ¸छेनुसार, जबाबदा-या
िवभागÐया गेÐया आिण एका Óयक्तीपासून दुस-या Óयक्तीकडे पदे बदलली गेली. ताÂपुरते
Öवłपात या पदांवर असणार्यांनी या संधींचा वापर फायदा कłन घेÁयासाठी केला. याचा
पिरणाम असा झाला की प्रशासनाकडे दुलर्क्ष झाले आिण अराजकता पसरली. िनķेची संपूणर्
भावना नाहीशी झाली. अकरा मिहÆयां¸या कारिकदीर्त, जहांदार शाहने आपÐया पूवर्जांनी
जमा केलेला बराच खिजना संपवला. बाबर¸या स°ेपासून गोळा केलेले सोनं, चांदी आिण
इतर मौÐयवान वÖतू खचर् करÁयात आÐया.
अनागŌदी आिण द्वेष पसरिवÁयात राजा एकटा नÓहता. झुिÐफकार यानेदेखील
असे केले आिण आपले बहुतेक सरकारी काम Âयां¸या एका आवडÂया अिधकारी सुभागचंद
यां¸याकडे सोडले, Âयांनी आपÐया घम¤डी Öवभावामुळे सवा«नाच नाराज केले. झुिÐफकार
आिण जहांदर शहाचा सावत्र भाऊ खानजहां कोकलताश यां¸यात भांडण सुł झाले. तो
झुिÐफकार यांना मंत्रीपदावłन काढून टाकÁयासाठी राजाचा वापर करत होता. हे सवर्
राजधानीत घडत होते, ºयामुळे क¤द्रीय स°ा अिधकािधक कमकुवत होत चालली होती.
राजधानीतील अशा पिरिÖथतीचा फायदा अजीम-उश-शानचा दुसरा मुलगा
फŁर्ख-िसयार याने घेतला. पटनाचे राºयपाल सÍयद हुसेन अली आिण अलाहाबादचे
राºयपाल सÍयद अÊदुÐला यांचे पाठबळ Âयांनी िमळवले. समथर्कां¸या गटासह, तो
काकां¸या िसंहासनावर आपला दावा ठेवू लागला. खजुआ नावा¸या िठकाणी मागर्
अडिवणारा आपला चुलत भाऊ अजीज-उद-दीन¸या प्रितकारांवर Âयाने िवजय िमळिवला.
पुढे Âयाचा सामना आग्र्याजवळ जहानदरशाह या¸याशी झाला. जहांदार शाह सैÆयदलातून
बाहेर पडला आिण लालकंवरसमवेत बैलगाडी¸या सहाÍयाने रणांगणातून िदÐलीला munotes.in
Page 7
7पळाला. झुिÐफकार खान आधीपासूनच जलदगितने राजधानीत पोहोचÁयाचा प्रयÂन करीत
होता. वकील ए-मुतलक असद खान या¸याकडे जहांदार शाहने आ®य घेतला परंतु Âयाने
िवĵासघात कłन जहांनदरशाहला शत्रू¸या Öवाधीन केले. अशा िवĵासघाता¸या
कृÂयाबĥल असद खान आिण Âयाचा मुलगा झुिÐफकार खान यांना फार िकंमत मोजावी
लागली. असद खान यांना अपमान सहन करावा लागला आिण झुिÐफकार खानला ठार
मारÁयात आले. मात्र यावेळी मुगल दरबार Ìहणजे कटकारÖथानांचा अड्डा बनला होता.
सवर्त्र अिÖथरतेचे, अिवĵासाचे व गŌधळाचे वातावरण होते. Âयामुळेच जहांदरशाहला फार
काळ स°ेचा उपभोग घेता आला नाही. Âया¸यािवŁद्ध एक वषार्¸या आतच कारÖथान
होऊन Âयात जहांदशाह मारला गेला. १२ फेब्रुवारी १८१३ रोजी जहांदर शाहला ठार
मारÁयात आले.
अिवनने िलिहले आहे की, "तैमूर¸या राजवंशातील जहांदर शाह हा पिहला
बादशहा होता ºयाने Öवत:चा क्रूर Öवभाव, Óयािभचार आिण Ëयाडपणामुळे राºय करÁयास
पूणर्पणे अपात्र असÐयाचे िसद्ध केले होते."
आपली प्रगती तपासा:
१. बहादूर शाह पिहला आिण जहांदर शहा यां¸या कामिगरीचे परीक्षण करा.
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
१.३.३ फŁर्ख-िसयर ( १७१३-१७१९ ) :
सÍयद बंधू¸या मदतीने अजीम-उश-शानचा मुलगा फ़Łर्खिसयर बादशहा बनला.
(१७१३) जेÓहा फाŁखिसयार िसंहासनावर बसला तेÓहा तो ३० वषा«चा तŁण होता. तो
खूप दुबर्ल, िववेकहीन आिण शािररीक व नैितक शक्तीिवरिहत होता. Âयाने सÍयद बांधवांशी
भांडणे सुł केली आिण आपली वैयिक्तक शक्ती वापरÁयाचा प्रयÂन केला. सैयद बांधवांनीच
Âयाला िसंहासनावर बसायला लावले असÐयाने Âयांनी सरकारवर िवशेषत: नेमणुका आिण
युद्धातील लूट वाटप या िवषयांवर सरकारवर पूणर् ताबा िमळवÁयाची मागणी केली.
िदवस¤िदवस संघषर् वाढत गेला. सÍयद बंधूंना काढून टाकÁयासाठी, फाŁखिसयर याने
गिल¸छ अशा कुट मागा«चा आधार घेतला.
जेÓहा फाŁखािसयार िसंहासनावर आला तेÓहा Âयांनी सÍयद अÊदुÐला यांना
कुßव-उल-मुÐक हे पद देऊन आपले पंतप्रधान Ìहणून नेमले. मीर बक्षी Ìहणून अमीर-उल-
उमरा या पदावर हुसेन अलीची नेमणूक केली. जवळपास सात वषा«¸या कारकीदीर्त
फाŁखिसयार आपÐया अिधकार व अिधकाराची अंमलबजावणी करÁया¸या इ¸छेमुळे
आिण Âयाचा फायदा घेत असलेÐया सÍयद बांधवां¸या भावना दुखावू नयेत या मानिसक
मनोवृ°ीमुळे नेहमीच दुःखी होता. Âया¸या इ¸छाशक्ती¸या कमकुवतपणामुळे Âयाने धैयार्ने munotes.in
Page 8
8िनणर्य घेÁयास आिण शत्रूंना दडपÁयास टाळले. Âयाने Öवत: ला बादशहा Ìहणून अयोग्य
असÐयाचे िसद्ध केले.
Âया¸या कारिकदीर्त उ°र भारतात बंडखोरीची भावना दडपÁयासाठी तीन सैिनक
कारवाई करÁयात आÐया. अजीत िसंगने पुÆहा मारवाडमÅये ÖवातंÞय घोिषत केले आिण
अजमेरचाही ताबा घेतला. हुसेन अलीने Âया¸यािवŁÅद आक्रमण कłन Âयाचा पाठलाग
केला. अखेर अिजतिसंग शरण आला. Âयामुळे अिजतिसंगला Âयाचा मुलगा बादशहा¸या
दरबारी पाठवावा लागला व Öवतःची मुलगी बादशहा¸या जनानखाÆयात द्यावी लागली.
बंदा बहादूर¸या नेतृÂवात असलेÐया शीखांचा पराभव हे फŁर्ख-िसयार यांचे
सवार्त मोठे यश होय. बंदा बहादूर¸या नेतृÂवात शीखांनी बहादूरशहा¸या मृÂयूनंतर¸या
अराजकांचा फायदा घेऊन आपली शक्ती वाढिवली होती. Âयांनी १७१४ मÅये अÊदुल
समद याला लाहोरचा राºयपाल Ìहणून िनयुक्त केले आिण Âयांनी शीखांना िचरडून
टाकÁया¸या ÖपĶ सूचना िदÐया. दरÌयान, शीखां¸या गटात मतभेद िनमार्ण झाले आिण
याचा पिरणाम असा झाला की मोठ्या संख्येने शीख सैिनकांनी बंदा बहादूरचा पािठंबा मागे
घेतला. मोगल राºयपालांनी या घटनेचा पुरेपूर फायदा उठिवला आिण बंदा बहादूरला
लोहगड िरकामे करÁयास व गुरदासपूरला परत जाÁयास भाग पाडले. तेथेही Âयाला
शांततेत जगÁयाची परवानगी नÓहती. या िठकाणी Âया¸यावर एक भयंकर हÐला झाला
आिण िडस¤बर १७१५ मÅये बंदा बहादूरला शरण जाÁयास भाग पाडले गेले. Âया¸या ७००
साथीदारांसह Âयाला कैद कłन िदÐली येथे नेÁयात आले आिण १७१६ मधे िदÐली येथे
Âयाला िनघृर्णपणे ठार मारÁयात आले.
ितस-या लÕकरी योजनेचा संबंध चुडामन¸या नेतृÂवात शिक्तशाली बनलेÐया
जाटांना दडपÁयाचा होता. चुडामनने बेकायदेशीर कर लादणे आिण Öथािनक रिहवाशांना
त्रास देणे सुł केले आिण थान नावा¸या िठकाणी एक मजबूत िकÐला बांधला. राजा
जयिसंहने Âया¸यावर मोठा दबाव आणला व जाटांचा पुढारी चूडामण यास मोगलांचे
मांडिलकÂव Öवीकारावयास भाग पाडÁयात आले.
फŁर्ख-िसयार याने सÍयद बंधू¸या िवरोधात तीन षडयंत्रे रचली. हुसेन अली यांना
राजपुताना येथील बंडखोरी रोखÁयासाठी शाही सैÆया¸या नेतृÂवात नेमणूक करÁयात
आली तेÓहा जोधपूरचा बंडखोर राजा अिजतिसंग राठोर यांना गुĮ पत्रे िलिहलेली होती, जर
Âयांनी हुसेन अलीचा काटा काढला तर Âयाला मोठे बक्षीस देÁयात येईल असे वचन िदले
होते. तथािप, हा कट अयशÖवी झाला. अिजतिसंगने समपर्ण कłन हुसेन अली यांना
फाŁख-िसयार यांची पत्रे सादर केली.
दिक्षणेचा Óहाईसरॉय िनजाम-उल-मुÐक याला परत बोलावले गेले आिण डेक्कन
प्रांत हुसेन अली¸या ताÊयात देÁयात आला. हुसेन अली दिक्षणेकडे जात असताना
बादशहाने डेक्कनचे डेÈयुटी गÓहनर्र दाऊद खान यांनी हुसेनला अडथळा आणÁयासाठी
गुĮपणे उद्युक्त केले. तथािप, दाऊद खान पराभूत झाला आिण ठार झाला. हा कट सुद्धा
अयशÖवी झाला. munotes.in
Page 9
9सÍयद अÊदुÐला खान या¸या हÂयेचाही प्रयÂन केला गेला. नौरोज समारंभात
वजीर अÊदुÐला खान यांना घेłन Âयांची हÂया करायची िकंवा तुŁंगात टाकायचे . तथािप,
हा कट सुद्धा अयशÖवी झाला. अÊदुÐला खानला कटािवषयी मािहती िमळाÐयामुळे Âयाने
अगोदरच िवशाल सैÆय गोळा कłन तो फłक-िसयार िवŁद्ध सºज झाला. बादशहा आिण
सÍयद ब्रदसर् यां¸यातील संबंध खूप तणावपूणर् झाले होते.
दुसरी महÂवाची घटना Ìहणजे बादशहाने १७१७ मधे िब्रटीश इÖट इंिडया
कंपनीला Óयापारात अनेक सवलती िदÐया. Âयातील महÂवाची Ìहणजे बंगालमÅये
िमळालेली करमुक्त Óयापाराची सवलत होय. मात्र, लवकरच बादशहा फŁर्खिसयर आिण
सÍयद बंधू Ļां¸यात मतभेद सुł झाले. िहंदुÖथानी गटाचे नेतृÂव सÍयद बंधूंकडे असÐयाने
ते अितशय शक्तीशाली होते. अशाप्रकारे सम्राट आिण सÍयद बंधू एकमेकांवर कुरघोडी
करÁयाचा प्रयÂन कł लागले. Âयात सÍयद बंधूंनी मराठ्यां¸या मदतीने अखेर
फŁर्खिसयरचा काटा काढला (१७१९).
फŁर्खिसयारिवषयी आिवर्नने िलिहले, "फाŁखिसयार कमकुवत, तु¸छ व डरपोक
होता. Âया¸याजवळ वाईट करÁयाची िकंवा चांगले करÁयाची शक्ती नÓहंती. Âया¸या
वैयिक्तक सामÃयार्वर दबाव आणÁया¸या प्रयÂनांमुळे Âयाचे शासन सतत तणावग्रÖत आिण
िचंताग्रÖत रािहले, ºयामुळे Âयाचा मृÂयू झाला."
डॉ. ए.एल. ®ीवाÖतव यांनी फŁर्खिसयार यां¸यािवषयी िलिहले आहे," बाबर¸या
घराÁयाने आतापय«त िदÐलीचे िसंहासन सुशोिभत केले होते, Âयात हा सवार्त अपात्र शासक
िसÅद झाला. "
हे लक्षात घेÁयासारखे आहे की फाŁखािसयारा ं¸या कारिकदीर्त, मोगल साम्राºय
लयास जाऊ लागले. सवर्त्र अनागŌदी पसरली. सरंजामशाही, जमीन मालक आिण
जमातींचे गट सरकार¸या शक्तीला आÓहान देऊ लागले. िविवध उमरावां¸या समथर्कामÅये
िदÐलीतील रÖÂयांवर संघषर् झाले आिण रÖते चारही बाजूंनी लुटाŁंनी भरलेले होते.
सरकारी आदेशांचे खुलेआम उÐलंघन होऊ लागले. अिधकार्यांनी आदेश न घेताच आपली
पदे सोडली. िनयम व कायद्यांकडे दुलर्क्ष केले गेले. भ्रĶाचार व अपात्रता सवर्त्र पसरली.
वेतन न िमळाÐयामुळे सैिनक बंडखोर झाले.
१.३.४ रफी-उद-दराजत (२८ फेब्रुवारी १७१९ ते ४ जून १७१९ ) :
औरंगजेबाचा वीस वषीर्य पणतू रफी-उद-दराजत २८ फेब्रुवारी १७१९ रोजी
पदाłढ झाला. िनकुिसिययार¸या बंडाळी¸या काळात Âयाने आग्र्या¸या िकÐला ताÊयात
घेतला आिण Öवत: ला शासक Ìहणून घोिषत केले. पण तो सÍयद बंधू¸या हातातील बाहुले
झाला होता. रोगामुळे Âयाची प्रकृती अितशय ढासळू लागताच सÍयद बंधूनी Âयास पद¸युत
केले. पद¸युतीनंतर एका आठवड्यातच तो मरण पावला. फक्त काही मिहÆयां¸या
अÐपकाळ राºय करणार्या मोगल शासकांपैकी तो एक होता.
munotes.in
Page 10
10१.३.५ रफी-उĥ-दौला (६ जून १७१९ ते १७ सÈट¤बर १७१९) :
तो ‘शाह जहाँ दुसरा' Ìहणून लोकिप्रय होता. Âया¸या कारिकदीर्त अिजतिसंग यांनी
आपली िवधवा मुलगी मोगल हराम यां¸याकडून परत घेतली आिण नंतर ती िहंदू बनली.
हाही सÍयद बंधू ¸या हातातील बाहूले होता. हा एक रोगी बादशहा असÐयामुळे लवकरच
मरण पावला
यानंतर रफीउĥराजत व रफीउĥौला यांना िसंहासनावर बसवून व लगेच उतरवून
अखेर सÈट¤बर १७१९ मÅये मुहÌमदशाहला बादशहा बनिवÁयात आले. केवळ १७१९ हया
वषार्त िदÐली¸या िसंहासनाने चार सम्राट पािहले. Ļावłन राजकीय अिÖथरता िकती
िशगेला पाहेचली होती हे प्रÂययास येते.
१.३.६ मुहÌमद शाह रंगीला (१७१९-१७४८ ) :
रफीउĥ-दौला¸या मृÂयूनंतर मोहÌमद शाहला सÍयद बंदूने िसंहासनावर बसवले.
तो बादशहा बहादूर शाह पिहलाचा चौथा मुलगा होता. Âया¸याबĥल असे Ìहटले जाते की
Âया¸यासारखा िदÐली¸या िसंहासनावर एखादा िनिIJंत व िनÕकाळजी बादशहा यापूवीर्
बसला नÓहता. तो एक १७ वषार्चा तŁण मुलगा होता. Âयाने आपला बहुतेक वेळ
राजवाड्या¸या चार िभंतींमÅये, जनानखाÆयात िहंजड्यांसमवेत आिण िľयांसमवेत
घालिवला. कोणीही Âया¸या िशक्षणाकडे लक्ष िदले नाही कारण तो िदÐली¸या िसंहासनावर
बसेल याची कुणाला कÐपनाही नÓहती. जरी तो हुशार असला तरी Âयाने कधीही आपÐया
बुद्धीचा उपयोग करÁयाचा प्रयÂन केला नाही. तो उदारमतवादी होता. Âयाने कधीही रक्त
सांडले नाही िकंवा प्राणीहÂया केली नाही. तो भेकड आिण अिÖथर मनाचा माणूस होता.
तो िवलासी, कंटाळवाणा आिण अशोभनीय सवयींचा Óयसनाधीन होता.
Öवतःहून काहीही िनणर्य न घेणे हा Âयाने आपÐया जीवनाचा िनयम बनिवला
होता. Âयाने हे काम आपÐया िप्रयजनांवर सोडले. Âया¸यात पुढाकार घेÁयाची क्षमता
नÓहती. राजकारणा¸या खेळा¸या सुŁवाती¸या िनयमांशी तो पूणर्पणे पिरिचत नÓहता आिण
खेदाची गोĶ Ìहणजे Âयांना Âया जाणून घेÁयाचीह उÂसुकताही नÓहती. ŁÖतम अली यांनी
िलिहले की, "मुहÌमद शहा यांनी आपÐया कतर्Óयांकडे लक्ष िदले नाही; Âयाऐवजी
आपÐयाला काही जबाबदार्या पार पाडाÓया लागतील हे Âयांना ठाऊक नÓहते."
मुहÌमद शहा देखील सÍयद बंधू ¸या हातचे बाहुले बनला. मुगल दरबारात
िनजामुÐमुÐक या तुरानी सरदारांचे सÍयद बंधूंशी जमत नसे. िनजामुÐमुÐक माळÓयाचा
सुभेदार होता. Âयाने मुहÌमद शहा िवŁद्ध बंड केले. बादशहाबरोबर सैÆय घेऊन सÍयद
हुसेन बंडाचा बंदोबÖत करÁयासाठी िनघाला असता मागार्त तोडाभीम या िठकाणी
िनजामुÐमुÐकने कपट कłन सÍयदला ठार केले. ही वातार् समजताच सÍयद अÊदुÐला
यांनी इब्रािहम नावा¸या मुलास बादशहा केले. मुहÌमद शहा लगेच उ°रेस गेला. Âयाचे व
सÍयद अÊदुÐला यांचे िवलोचपुर येथे १७२० ¸या नोÓह¤बर मÅये युद्ध होऊन Âयात सÍयद
अÊदुÐला पराभूत झाला. नंतर Âयास कैद करÁयात येऊन १७२२ मÅये Âयाचा वध
करÁयात आला. munotes.in
Page 11
11मुगल साम्राºया¸या ŀĶीने बादशहा मुहÌमदशाहची कारकीदर् महÂवाची ठरली.
आपÐया कायर्काळा¸या प्रारंभीच मुहÌमदशाहने डोईजड ठरलेÐया सÍयद बंधूंचा काटा
काढला असला तरी पिरिÖथतीवर तो िनयंत्रण ठेवू शकला नाही. मुहÌमद शाह याला
प्रशासनामÅये काहीच रस नÓहता. तो आपला वेळ आपÐया िप्रयजनांबरोबर Óयथर् कामात
Óयतीत करत असे. मीर मुहÌमद अमीन खान यांचा मुलगा वजीर कमरउĥीन खान
या¸याकडे Âयाने सवर् काही सोपिवले. दुदैर्वाने, वजीर देखील एक नीरस, कामे टाळणारा
आिण िवलासी माणूस होता. िदÐलीत अक्षरशः कोणतेही सरकार नÓहते. मुहÌमद शहा याने
आपला बहुतांश वेळ जनावरां¸या मारामारी पाहÁयात घालवला. सावर्जिनक कारभाराकडे
दुलर्क्ष केÐयामुळे आिण सुंदर मिहलां¸या Óयसनामुळे, Âयाला मुहÌमद शाह "रंगीला" असे
संबोधले गेले.
Âया¸या कारिकिदर्त गरजे¸या वेळी प्रांतीय सरकारांना क¤द्राकडून कोणतीही मदत
िमळत नÓहती. जेÓहा नािदरशाह अफगािणÖतानासाठी धोका बनला आिण काबूल¸या
मोगल राºयपालांनी मदतीची मागणी केली तेÓहा कोणीही Âया¸या िवनंतीकडे लक्ष िदले
नाही. Âयाचे पिरणाम भयानक झाले. मोगल साम्राºयाचे िवघटन होऊ लागले. बरेच प्रांत
अक्षरशः Öवतंत्र झाले. मुहÌमद शहा¸या कारिकदीर्त िनजाम उÐमुÐकने दिक्षणेत Öवतंत्र
राºय Öथापन केले. याच वेळी पिहला बाजीराव पेशवा यांनी माळवा, गुजरात, बुंदेलखंड हे
प्रदेश िजंकून साम्राºयिवÖतार केला. िनजामुÐमुÐकचा पिहÐया बाजीरावने अनेकदा
पराभव केला.
मुहÌमद शहा ¸या काळात मुघल साम्राºयाचे िवघटन होऊन माळवा, गुजरात,
महाराÕट्र व-हाड हे प्रांत मराठ्यां¸या ताÊयात गेले होते. िनजामुÐमुÐक दिक्षणेत Öवतंत्र
झाला होता तर सादखान अयोÅयेत आिण अलीवदीर्खान बंगाल, िबहार व ओिरसा या
प्रांतात Öवतंत्र झाले. जाट, रोिहले व रजपूत हेही Öवतंत्र झाले. मुहÌमदशाह¸याच
कारकीदीर्त १७३७ मÅये पेशवा थोरले बाजीरावने िदÐलीवर आिण १७३९ मÅये
अफगािणÖथानचा शासक नािदरशहाने भारतावर आक्रमण कłन मुगल साम्राºयाची
पाळेमुळे उखडून टाकली . याच वेळी नािदरशहा ने मुहÌमद शहा वर Öवारी कłन िसंधू¸या
पलीकडील प्रदेश िजंकले.
मुघल साम्राºयाचे िवघटन होऊन ते केवळ नावापुरतेच रािहले. बादशहा देखील
दुबर्ल व नामधारी बनला.
आपली प्रगती तपासा:
१. फŁर्ख-िसयर आिण मुहÌमद शाह रंगीला यां¸या कामिगरीचा आढावा घ्या.
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
munotes.in
Page 12
12१.३.७ नािदरशहाचे भारतावरील आक्रमण ( १७३८-३९ ) :
भारतासाठी वायÓय सीमा नेहमीच Öफोटक ठरली आहे . सीमेकडील टोÑया संधी
िमळताच भारतावर हÐले करीत, Ìहणूनच यशÖवी राºयकÂया«नी नेहमीच वायÓय सीमेवर
कडक सुरक्षा ÓयवÖथा ठेवली होती, औरंगजेबही Âयाला अपवाद नÓहता. Âया¸या
कारकीदीर्त सीमेवरील टोÑयामधे शांतता होती. Âयांना आिथर्क मदत ÓयविÖथत िमळत
होती. काबूलचे प्रशासन उ°म प्रकारे चालले होते आिण िदÐली व काबूलमधे प्रशासकीय
पत्रÓयवहार योग्य िरतीने सुł होता. परÖपर दळणवळणाचे मागर् खुले होते. परंतु
औरंगजेबा¸या मृÂयूनंतर पिरिÖथती झपाट्याने घसł लागली. काबूलवłन बहादुरशाह
िनघून आÐयावर व वारसायुद्धात ÓयÖत झाÐयावर काबूल व गझनीची घडी िवÖकटू
लागली. सवर्त्र Öवाथर्, भ्रĶाचार सुł झाला. Âयामुळे सीमा असुरिक्षत बनली. अशा
पिरिÖथतीत महÂवाकांक्षी Óयक्तींची महÂवाकांक्षा जागृत होणे Öवाभािवक होते. िसयार - उल
- मुÂखरीनचा लेखक गुलाम हुसेन Ìहणतो की राºयपालां¸या िनयुक्तीत पक्षपात होत असे.
Âयामुळे अयोग्य राºयपाल िनयुक्त केले जात. अशा िÖथतीत सीमेकडील टोÑयांना िदली
जाणारी आिथर्क मदत Âयां¸यापय«त न पोहचता मधÐयामÅये अिधकारी वगर् गडप करीत.
सैÆयालाही वेतन ÓयविÖथत िमळत नÓहते. एकूणच सीमा भागाची उपेक्षा होऊ लागली.
इतकी की परकीय आक्रमणाची शक्यता िदÐलीला कळिवÁयात आली तेÓहा ती वातार्
कळिवणा-या मुगल राºयपालाचीच थट्टा करÁयात आली.
नािदरशहाचा जÆम खुरासान¸या तुकर् वंशात १६८८ मÅये झाला. अफगाणांनी
फारसवर (ईराण) आक्रमण केले त¤Óहा फारसचा संरक्षक Ìहणून नािदरशहा नावाłपाला
आला. १७२२ मÅये अफगाणांनी कंदाहार िजंकून घेतले व फारसची राजधानी इÖपहानवर
कÊजा िमळिवला Âयावेळी प्रयÂनांची शथर् कłन नािदरशहाने अफगाणांना िपटाळून लावले
(१७२७). या Âया¸या कायार्वर प्रसÆन होऊन फारस सम्राट शहा तहमाÖपने नािदरशहाला
आपÐया राºयातील काही प्रदेश िदला. तेथे नािदरशहा Öवतंत्रपणे शासन करीत असे.
आपÐया नावाचे िशक्केही Âयाने प्रचिलत केले होते. १७३६ मधे नािदरशहाने संपूणर्
फारसवर आपला अिधकार प्रÖथािपत केला.
नािदरशहा अशाप्रकारे फारसचा ( ईराण िकंवा पिशर्या ) शासक बनला असला तरी
महÂवाचे कंदहार अफगाणां¸या ताÊयात होते. Ìहणून नािदरशहा राºयिवÖताराकड े वळला.
कंदहार¸या अफगाणांना एकटे पाडÁया¸या ŀĶीने Âयाने मुगल बादशहा मुहÌमदशाहला
िवनंती केली की, कंदहार¸या अफगाणांना काबूलमÅये आ®य िमळू नये. बादशहा
मुहÌमदशाहने तसे आĵासन नािदरशहाला िदले . परंतु प्रÂयक्षात १७३८ मÅये नािदरशहाने
कंदहारवर आक्रमण केले तेÓहा काही अफगाणांनी मुगल प्रदेशातील गझनी व काबूल येथे
आ®य घेतला. मात्र नािदरशहाचे सैिनक मुगल सीमेत िशरले नाही. अशा िÖथतीत
नािदरशहाने एक दूतमंडळ िदÐलीला पाठिवले. पण Ļा दूतमंडळातील सदÖयांची मुगल
सैिनकांनी हÂया केली. खरे तर फारस आिण भारत यां¸यात पूवीर्पासून दूतमंडळाचे येणे
जाणे सुł होते. पण नािदरशहाने पाठिवलेÐया दूतमंडळाला शासक मुहÌमदशाहने संमती
िदली नाही. एवढेच नÓहे तर दूतमंडळ मारले गेले. हा नािदरशहाला Öवतःचा भयानक
अपमान वाटला. Ìहणूनच Âयाने भारतावर आक्रमण करÁयाचे ठरिवले. munotes.in
Page 13
13
भारता¸या िÖथतीची नािदरशहाला चांगलीच कÐपना होती. मुगल साम्राºयाची
ढासळती िÖथती आिण लÕकरी दुबर्लता ÖपĶ िदसत होती. भारतात असलेÐया अमाप
संप°ीचेही नािदरशहाला आकषर्ण होते. महÂवाची गोĶ Ìहणजे अंतगर्त भांडणातून काही
मुगल दरबा-यांकडून नािदरशहाला भारतावर आक्रमण करÁयास उ°ेिजत केले जात होते.
यानंतर नािदरशहाची िवजयी घोडदौड सुł झाली. ११ जून १७३८ रोजी गझनी ताÊयात
घेतÐयावर २९ जूनला काबूलवर नािदरशहाचा अिधकार प्रÖथािपत झाला. प्रÂयक्षात
नािदरशहाचे आक्रमण होताच काबूलचा मुगल राºयपाल नािसरखाँने शरणागती पÂकरली.
तेÓहा Âया¸याकडून एकिनķ राहÁयाचे वचन घेऊन नािदरशहाने Âयालाच काबूल व
पेशावरचा राºयपाल बनिवले. Âयानंतर अटक येथे िसंधू नदी ओलांडून नािदरशहाने
लाहोर¸या मुगल राºयपालाला पराभूत केले. तेÓहा नािसरखाँप्रमाणेच तोही नािदरशहाला
सामील झाला.
१. कनार्लची लढाई :
एकामागोमाग िवजय िमळवून नािदरशहा वेगाने िदÐलीकडे वाटचाल करीत
असÐयाचे पाहून बादशहा मुहÌमदशाह घाबरला. आता Âयाला वÖतुिÖथतीची जाणीव होऊ
लागली. Ìहणून Âयाने आपÐया मदतीसाठी िनजाम, सादतखाँ, खानदौरान इ. ना घेतले व
८०,००० सैÆयासह िदÐलीहून कूच केले. मुगल सैÆय प्रचंड असले तरी Âयां¸याजवळ
कोणतीही िनिIJत अशी योजना नÓहती. नािदरशहाची िÖथती व नेमका ठाविठकाणा यांची
मुगलांना ÓयविÖथत मािहती नÓहती. अशा िÖथतीत कनार्ल¸या तळावłन मुगल सैÆयाने
नािदरशहावर हÐला केला पण बाजू Âयां¸यावरच उलटली. या लढाईत (२४ फेब्रुवारी
१७३९) मुगलांचे खूप नुकसान झाले. संघषार्त खान दौरान मारला गेला व सादतखाँला
बंदी बनिवÁयात आले. Âयाचवेळी बादशहाने तडजोडीची भूिमका घेतली. Âयाने
नािदरशहाला ५० लक्ष ł. देÁयाचे कबूल केले. प्रÂयक्षात बादशहा¸या वतीने हे कायर्
िनजामाने केले. Âयामुळे बादशहा इतका खुश झाला की, खानदौरान¸या मृÂयूनंतर िरकामे
झालेले मीरबक्षीचे पद Âयाने िनजामाला िदले.
२. नािदरशहाचे िदÐलीवर आक्रमण :
या तडजोडीत नािदरशहाने परत आपÐया देशात जावे असे ठरले होते. परंतु
कदािचत इितहासाला ते मंजूर नÓहते. देशिहतावर वैयिक्तक Öवाथार्ने व ईषेर्ने मात केली.
मुगल सरदारांमधील हेवेदोवे, रागलोभ उफाळून आले. मीरबक्षी पदावर सादतखाँचा डोळा
होता. परंतु ते पद बादशहाने िनजामाला िदÐयाने संतĮ झालेÐया सादतखाँने नािदरशहाची
भेट घेऊन Âयाला िदÐलीवर आक्रमण करÁयाची िचथावणी िदली व २० कोटी ł.
िमळÁयाचे आĵासन िदले. नािदरशाहला मुगल दरबारा¸या िÖथतीची पूणर् कÐपना होती.
िनजामाशी झालेÐया चचेर्त मराठ्यांनी मुगलांचा एवढा मोठा प्रदेश िजंकÁयाचे कारण Ìहणजे
मुगल दरबारातील गटबाजी हे Âयाला कळून चुकले. Ļाला कंटाळूनच आपण दिक्षणेत गेलो
असेही िनजामाने कबूल केले होते. Âयामुळेच सादतखाँचे िनमंत्रण Ìहणजे नािदरशहाला
सुवणर्संधी वाटली. Âयाने िदÐलीला जाÁयाचा िनणर्य घेतला. Âयानुसार २० माचर् १७३९
रोजी नािदरशहा आपÐया सैÆयासह िदÐलीला पोहचला. येथून जवळजवळ दोन मिहने
िदÐलीवर नािदरशाहाची स°ा होती. Âया¸या नावाने खुÂबा वाचणे सुł झाले व िशक्केही munotes.in
Page 14
14पाडÁयात आले. नािदरशहा िदÐलीलाच रािहला असता तर हीच मुगल साम्राºयाची समाĮी
ठरली असती.
आपÐया मुक्कामात नािदरशहाने िदÐलीची जाÖतीत जाÖत लूट करÁयाचा प्रयÂन
केला. या कायार्त अडथळा आणणा-यांची सरेआम क°ल करावी असा Âयाचा आदेश होता.
Âयामुळे झालेÐया नरसंहारात हजारŌचा बळी गेला. अमीरांनी व जनतेने Öवतःहून लूट
आणून द्यावी असाही हुकूम नािदरशहाने काढला. आĵासनाप्रमाण े सादतखाँ २० कोटी Ł.
देऊ शकला नाही. Âयामुळे शारीिरक यातनां¸या िभतीने Âयाने वीष घेऊन आपली
जीवनयात्रा संपिवली. िदÐलीत Âयावेळी नािदरशहाची िकती जबरदÖत दहशत होती हे
यावłन ÖपĶ होते. अशा प्रकारे जवळजवळ दोन मिहÆयानंतर नािदरशहा िदÐलीहून परत
िफरला. जातांना िकÂयेक कोटी Ł. रोख िशवाय सोने, चांदी, जडजवािहर आपÐया सोबत
आपÐया देशात घेऊन गेला. तसेच ह°ी, घोडे, ऊंट हजारŌ¸या संख्येने नेले. वेगवेगळे
कुशल कारागीरही Âयाने भारतातून नेले. शहाजहानचे प्रिसद्ध मयूरासन (तख्त-इ-ताऊस;
Peacock Throne) व जगप्रिसद्ध कोिहनूर िहरा यावेळी नािदरशहा आपÐया देशात घेऊन
गेला.
घाबरलेÐया बादशहाने आपÐया मुलीचा िववाह नािदरशहाचा मुलगा नािसłÐलाह
िमजार् हया¸याबरोबर कłन िदला. Âयाचबरोबर काÔमीर व िसंधू¸या पिIJमेकडील प्रदेश
नािदरशहाला िदला. काही बंदरेही िदली. पंजाब¸या मुगल राºयपालाने नािदरशहाला
दरवषीर् २० लक्ष Ł. कर देÁयाचे कबूल केले तसेच सीमेवर शांतता ठेवÁयाचे आĵासन िदले.
याऐवजी भारतातून जाताना नािदरशहाने मुहÌमदशाहला पुÆहा मुगल साम्राºयाचा सम्राट
घोिषत कłन Âयाला Âया¸या नावाने खुÂबा वाचÁयाचा व िशक्के पाडÁयाचा अिधकार परत
केला. जाताजाता नािदरशहाने मुहÌमदशाहला काही महÂवपूणर् सूचना केÐया व सम्राटाची
आज्ञा पाळावी असे आदेश िदÐली¸या जनतेला िदले. संकट समयी िदÐलीला लÕकरी मदत
देÁयाचेही नािदरशहाने कबूल केले
आपली प्रगती तपासा:
१. नािदरशहा¸या भारतावरील आक्रमणाचा आढावा घ्या.
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
munotes.in
Page 15
15१.३.८ अहमदशहा अÊदालीची आक्रमणे (१७४८-१७६७):
१. पिहले आक्रमण (१७४८) :
अहमदशहा अÊदाली नािदरशहा¸या लÕकरात एक अिधकारी होता. नािदरशहा¸या
भारत Öवारीत Âयाने भाग घेतला होता. लÕकराचा चांगला अनुभव असलेÐया अहमदशहा
अÊदालीने जून १७४७ मÅये नािदरशहाला ठार केले व तो Öवतः अफगािणÖथानचा शासक
बनला. नािदरशहाने भारतात िमळिवलेली प्रचंड संप°ी आता अहमदशहा अÊदाली¸या
ताÊयात आली. भारता¸या तÂकालीन राजकीय िÖथतीचे, दरबारातील गटांचे व परÖपर
संघषार्चे Âयाला चांगले ज्ञान होते. िवशेषतः रोिहÐयांशी अÊदालीचा संपकर् होता. अÊदालीची
नजर प्रामुख्याने Âया¸या राºया¸या पूवर् सीमेपलीकडील सुजलाम् सुफलाम् अशा पंजाबवर
होती. Ìहणून जानेवारी १७४८ मधे सीमा ओलांडून Âयाने पंजाबमÅये प्रवेश केला व
महÂवाचे लाहोर िजंकून घेतले. पण Âयाचा अÊदालीला फारसा लाभ िमळाला नाही. कारण
बादशहा मुहÌमदशाहने पाठिवलेÐया सैÆयाने सरिहंदजवळ मनुपूर येथे अÊदालीला पराभूत
केले . मात्र या लढाईत मुगल वजीर कमłĥीन मारला गेला.
२. दुसरे आक्रमण ( १७४९ ) :
मुगल बादशहा मुहÌमदशाह २५ एिप्रल १७४८ रोजी मृÂयू पावला. Âया¸यानंतर
Âयाचा मुलगा अहमदशाह बादशहा बनला. Âयाने वजीरपदी सफदरजंगची िनयुक्ती केली.
सफदरजंग अवधचा नबाबही होता. लवकरच सफदरजंग आिण दुआबमधील रोिहले
यां¸यात संघषर् उद्भवला. तेÓहा रोिहÐयांना मदत करÁयासाठी अÊदाली भारतावर चालून
आला (१७४९), परंतु पंजाब¸या मुगल सुभेदाराने काही रक्कम देऊन अÊदालीशी तह
केला व Âयाला परत पाठिवले.
३. ितसरे आक्रमण ( १७५१ ) :
अÊदाली अफगािणÖथानात परत गेला असला तरी सफदरजंग व रोिहले संघषर्
सुłच होता . राजकीय कारणाबरोबर Âयां¸यातील परÖपर संघषार्ला धािमर्क कारणही होते.
कारण सफदरजंग िशया पंथाचा तर रोिहले सुÆनी पंथाचे होते. यावेळी उ°र भारतात पेशवा
बाळाजी बाजीराव उफर् नानासाहेबा¸या नेतृÂवाखाली मराठ्यांची ताकद वाढत होती. Ìहणून
सफदरजंगने आपÐया मदतीसाठी मराठ्यांना पाचारण केले. पिरणामी दुआबमधे मराठे व
रोिहले संघषर् सुł झाला. Âयात रोिहÐयांना जबर हानी सहन करावी लागली. Ìहणून Âयांनी
अÊदालीला बोलािवले. Âयानुसार १७५१ ¸या अखेरीस अÊदाली पंजाबमधे दाखल झाला.
अÊदालीचे िदÐलीवर होणारे संभाÓय आक्रमण लक्षात घेऊन बादशहा अहमदशाहने
सफदरजंगला पुढे कłन मराठ्यांशी एक करार केला (१७५२). या करारानुसार
अÊदाली¸या आक्रमणाचा बंदोबÖत करÁयाची जबाबदारी मराठ्यांनी पÂकरली. Âयाऐवजी
Âयांना सम्राटाकडून दुआब, पंजाब व िसंध प्रदेशाचे चौथाईचे अिधकार िमळाले. मात्र
मराठ्यांशी करार करत असतानाच भयग्रÖत बादशहाने पंजाब अÊदालीला देऊन टाकला.
पिरणामी अहमदशहा अÊदाली आपÐया देशात िनघून गेला.
munotes.in
Page 16
16४. चौथे आक्रमण (१७५६) :
१ जून १७५४ रोजी वजीर गािजउĥीनने अहमदशाहला काढून Âया¸या जागी
आलमगीर िद्वतीयला बादशहा बनिवले. िदÐलीत Âयामुळे गŌधळाची पिरिÖथती होती.
अशीच पिरिÖथती पंजाबमÅये िनमार्ण झाली. पंजाबचा सुभेदार मीर मÆनू (मुईन-उल- मुÐक)
हया¸या मृÂयूनंतर Âया¸या लहान मुला¸या वतीने मीर मÆनूची पÂनी मुगलानी बेगम पंजाबचा
कारभार पहात असे. परंतु वजीर गािजउĥीनने पंजाबचा सुभेदार Ìहणून आिदना बेगमची ची
िनयुक्ती केली. Âयामुळे संतापलेÐया मुगलानी बेगमने अहमदशहा अÊदालीला पाचारण केले.
व िदÐलीत असलेÐया गुĮ धना¸या साठ्यांची मािहती पुरिवली. पिरणामी नोÓह¤बर १७५६
मधे अÊदाली पंजाबमÅये आला व तेथून िदÐली¸या रोखाने जाऊ लागला. २८ जानेवारी
१७५७ रोजी िदÐलीत प्रवेश केÐयापासून जवळजवळ १ मिहना अÊदालीचा मुक्काम
िदÐलीला होता. यावेळी धन िमळिवÁयासाठी अÊदालीने िदÐली¸या जनतेवर अनिÆवत
अÂयाचार केले. Âयात िहंदूंबरोबर जनानखाÆयातील िľयांचाही समावेश होता.
िदÐलीजवळील मथुरा व वृंदावन येथेही अÊदाली¸या सैिनकांनी िवÅवंस केला . िहंदूंची
क°ल, मंिदरांचा िवÅवंस, लूट असे प्रकार सरार्स चालत. शेवटी सैÆयात कॉल-याची साथ
पसरÐयाने अÊदालीने हे आक्रमण आटोपते घेतले व मायदेशीचा रÖता धरला. यावेळी
अÊदालीला कोट्यावधीची लूट िमळाली. िशवाय चांगÐया प्रितचे घोडे, ऊंट, ह°ी Âयाने
Öवतः बरोबर नेले. परत जाताना मीरबक्षी पदावर अÊदालीने रोिहÐयांचा नेता नजीबखान
रोिहÐयाची िनयुक्ती केली. नजीबखान मराठ्यांचा कट्टर शत्रू होता व िदÐली¸या गादीवर
Âयाचा डोळा होता.
५. पाचवे आक्रमण (१७५९) :
अहमदशहा अÊदाली िदÐलीची लूट करत असताना पेशवा बाळाजी बाजीरावने
आपला लहान भाऊ रघुनाथराव यांस उ°रेत पाठिवले. प्रÂयक्षात अÊदाली भारतातून
िनघून गेÐयावर रधुनाथराव िदÐलीस पोहोचला. Âयाने नजीबखान रोिहÐयास कैद केले. पण
मÐहारराव होळकराशी संधान बांधून नजीबखानने Öवत:ची सुटका करवून घेतली. Âयानंतर
रघुनाथरावने अटकेपय«त मोहीम काढून िदÐली ते अटक प्रदेश िजंकून घेतला. पण हा प्रदेश
मराठ्यां¸या ताÊयात राहील याचा कोणताही बदोबÖत केला नाही. अशा िÖथतीत म¤
१७५८ मÅये रघुनाथराव दिक्षणेत येÁयास िनघाला.
हयाच वेळी नजीबखान रोिहÐयाने पुÆहा अहमदशहा अÊदालीला भारतावर Öवारी
करÁयाचे आमंत्रण िदले. Âयानुसार १७५९ मधे अÊदाली भारतावर चालून आला. िदÐलीत
याच सुमारास स°ाबदल होत होता. बादशहा आलमगीर िद्वतीयचा खून होऊन राजपूत्र
अली गोहर 'शाह आलम' पदवी घेऊन बादशहा बनला. (२२ िडस¤बर १७५९), अÊदाली
पंजाबात होता. Âयाने साबाजी िशंदेचा पराभव कłन पंजाब मराठ्यांपासून िहसकावून
घेतला. Âयापाठोपाठ १० जानेवारी १७६० रोजी मराठ्यांचा शूर सरदार द°ाजी िशंदे
बरारीघाट¸या लढाईत मारला गेला. मराठ्यां¸या या पराभवाने पंजाब व िदÐली प्रदेश पुÆहा
अÊदाली¸या वचर्Öवाखाली आला. ही हकीकत कळताच पेशÓयाने सदािशवरावभाऊ¸या
नेतृÂवाखाली एक मोठे सैÆय उ°रेत पाठिवले. मराठ्यांचे हे सैÆय आिण अहमदशहा munotes.in
Page 17
17अÊदाली यां¸यात अनेक चकमकी होऊन अखेर १४ जानेवारी १७६१ रोजी पािनपत येथे
जोरदार युद्ध झाले. हेच पानीपतचे ितसरे युद्ध होय, Âयात मराठयांचा पराभव झाला.
पािनपतवरील िवजयानंतर अÊदाली २० माचर् १७६१ रोजी आपÐया देशात परत
जाÁयास िनघाला. जाताना शाह आलमला िदÐली¸या गादीवर बसिवले. वजीरपदी इमाद
उल मुÐकची तर मीरबक्षी Ìहणून नजीबखान रोिहÐयाची िनयुक्ती केली. या युद्धानंतर मुगल
साम्राºयाचे झपाट्याने पतन सुł झाले. अÊदालीने शाह आलमला िदÐली¸या गादीवर
बसिवÁयाची घोषणा केली असली तरी प्रÂयक्षात शाह आलम पािनपत¸या युद्धा¸या वेळी
िदÐली सोडून िनघून गेला होता. यावłन िदÐली राºयाची काय िÖथती असेल याची
कÐपना करता येते. यानंतर ११ वषेर् शाह आलम अवधचा नबाब शुजाउĥौला व इंग्रज
यां¸या आ®याने होता. पुढे महादजी िशंदे यांनी िदÐली िजंकली व शाह आलमला
इंग्रजांकडून िदÐलीला आणून गादीवर बसिवले.
आपली प्रगती तपासा:
१. अहमदशहा अबदाली¸या भारतावरील आक्रमणाचा उहापोह करा.
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ _____________________
१.३.९ अहमदशाह (१७४८-५४) :
एिप्रल १७४८ मÅये वडील मुहÌमद शाह रंगीला यां¸या िनधनानंतर अहमद
शाहला िदÐली¸या गादीवर बसिवÁयात आले. तो आपÐया विडलांचा एकुलता एक मुलगा
होता. तो एक "सुÖवभावी, मंदबुद्धी माणूस" होता. Âयाला युद्ध िकंवा प्रशासनाचे कोणतेही
प्रिशक्षण नÓहते. लहानपणापासून २१ Óया वषार्पय«त तो दुलर्क्ष आिण दािरद्र्यात
जनानखाÆया¸या िľयांमÅये वाढला. तŁणपणा¸या मौजमÖतीत तो मग्न असायचा.
राºयकतार् Ìहणून तो फारच नालायक, दुबर्ल, Óयसनी व Óयिभचारी होता. राºया¸या
प्रशासनाकडे Âयाचे मुळीच लक्ष नÓहते. या कारणाÖतव, अहमद शाह Âया¸या ताÊयात
असलेÐया साम्राºयावर राºय करÁयास अयोग्य होता.
प्रशासना¸या क्षेत्रात बादशहाने ब-यापैकी मूखर् गोĶी केÐया. Âयाने आपला अडीच
वषार्चा मुलगा महमूदला पंजाबचा राºयपाल Ìहणून नेमले आिण मुहÌमद अमीन नावा¸या
एका वषार्¸या मुलाला Âया¸या उपमहापौर Ìहणून नेमले. Âयाने सैयद शहा या एक वषार्¸या
मुलाला काÔमीरचे राºयपालपद िदले आिण १५ वषार्¸या मुलाला Âयाचे सहायक Ìहणून
िनयुक्त केले गेले. अफगाणी हÐÐयांचा धोका जाÖत असÁया¸या वेळी या नेमणुका करÁयात
आÐया.
munotes.in
Page 18
18सफदरजंग Âयाचा प्रधान होता तर जावेद खान हा एक महÂवाचा सरदार होता.
जावेद खान¸या सांगÁयावłन अहमदशहा वागे. जावेदखानास Âयाने ' नवा बहादुर 'ही पदवी
िदली. Âयाने सफदरजंग यास जावेद खानाकरवी ठार मारÁयाचे प्रयÂन केले. पण ते
अयशÖवी ठरले. सफदरजंगने अहमदखान बंगश याचा मराठ्यां¸या मदतीने पराभव केला व
रोिहलखंड प्रांत िजंकला. Âयाबĥल रोिहलखंडाचा काही प्रदेश मराठ्यांना बक्षीस Ìहणून
Âयांनी िदला.
१७४६ मÅये अहमद शाह अÊदालीने पंजाबवर आक्रमण केले परंतु भरपूर
नुकसानभरपाई घेतÐयानंतरही तो परत आला. १७५२ मÅये अÊदालीने पुÆहा पंजाबवर
आक्रमण केले. पंजाबचा राºयपाल पराभूत झाला आिण अÊदालीने िदÐलीकडे आगेकूच
केली. िदÐलीला िवनाशापासून वाचवÁयासाठी , मोगल बादशहाने पंजाब व मुÐतान अहमद
शाह अÊदालीला देऊन सलोखा केला.
िदÐली षडयंत्र आिण परकीय गटांचा अड्डा बनला. Âयावेळी दरबारातील सवार्त
महÂवाचे मंत्री अवधचे नवाब वजीर सफदरजंग होते. ते इतके गिवर्ķ झाले होते की Âयाने
बादशहाचा सÐला घेतÐयािशवाय आदेश देÁयास सुरवात केली. Âयाला उ°र Ìहणून
बादशहाने जािवद खान¸या नेतृÂवात दरबारी दल Öथापन केला. जािवद खानची हÂया
झाली तेÓहा बादशहाने िनजाम-उल-मुÐकचा नातू गाझीउĥीन इमान-उल-मुÐकला Âयाचा
वजीर Ìहणून िनवडले. इमाद-उल मुÐक आिण सफदरजंग यां¸यात स°ेसाठी संघषर् सुł
होता. गाझीउĥीनने मोगल दरबार बोलावून पुढील प्रÖताव िदला, "हा सम्राट
राºयकारभारासाठी अयोग्य आहे. मराठ्यांचा सामना करÁयास तो असमथर् आहे. तो खोटा
आिण आपÐया िमत्रांबĥल चंचल आहे. Âयाला गादीवłन काढून तैमूर¸या अिधक योग्य
सुपुत्राला िसंहासनावर बसवावे". हा प्रÖताव संमत कłन Âविरत Âयावर कायर्वाही करÁयात
आली. अहमद शाह यांना हĥपार आिण अंध केले गेले आिण सलीमगड¸या राºय
कारागृहात नेले गेले. आलमगीर दुसरा यांना गादीवर बसवले.
१.३.१० आलमगीर दुसरा (१७५४-५९) :
आलमगीर दुसरा हा जहांदार शाहचा दुसरा मुलगा होता. िसंहासनावर िवराजमान
झाला तेÓहा तो ५५ वषा«चा होता. Âयाने जवळजवळ संपूणर् आयुÕय तुłंगात घालवले
Ìहणून, प्रशासनाचा Óयावहािरक अनुभव Âयाला नÓहता. तो एक अÂयंत दुबर्ल Óयक्ती होता
आिण तो केवळ वजीर गाझी-उद-िदन इमाद-उल-मुÐक यां¸या हातातली कठपुतळी होता.
वजीर हा तßवहीन मनुÕय होता. तो अÂयंत Öवाथीर् होता. मोगल बादशहाचा मोठा मुलगा
अली गौहरचा Âयाने छळ केला. मराठ्यांना उ°र िहंदुÖथानातून हाकलून देÁया¸या उĥेशाने
Âयांनी मराठािवरोधी संयुक्त मोचार् बनवÁयाचा प्रयÂन केला पण तो अयशÖवी झाला.
आलमगीर दुसरा आिण इमाद-उल-मुÐक यां¸यातील संबंध समाधानकारक नÓहते आिण
१७५९ मÅये इमाद-उल-मुÐक यांनी Âयाचा खून केला. Âयाचा मृतदेह िखडकीबाहेर फेकला
गेला आिण तो यमुने¸या काठी नग्न अवÖथेत पडलेला आढळला.
munotes.in
Page 19
19१.३.११ शाह आलम दुसरा (१७५९-१८०६) :
अली गौहर हा आलमगीर दुसरा Ļाचा मुलगा होता. तो १७५९ मÅये मुघल
बादशहा बनला तेÓहा Âयाने शाह आलम दुसरा ही पदवी Öवीकारली. विडलां¸या मृÂयू¸या
वेळी तो िबहारमÅये होता. Âयाला मुघल बादशहा घोिषत करÁयात आले असले तरी तो
१२ वषेर् िदÐलीला गेला नाही. मराठ्यां¸या मदतीने जानेवारी १७७२ मÅये तो िदÐलीला
पोहचला. Âया काळात Âयांनी िबहार आिण बंगाल िजंकÁयाचा प्रयÂन केला पण तो यशÖवी
झाला नाही. १७६४ मÅये बक्सर¸या युद्धात Âयाचा पराभव झाला आिण अवधचे नवाब
वजीर या¸यासमवेत Âयाला तुŁंगवास भोगावा लागला. १७६५ मÅये Âयांनी बंगाल, िबहार
आिण ओिरसाची िदवाणी इंग्लंड¸या ईÖट इंिडया कंपनीला िदली आिण कंपनीने Âयांना
वािषर्क २६ लाख Łपये देÁयाचे वचन िदले.
आपÐया दीघर् आयुÕयात, शाह आलम िद्वतीय हा Âयांचे मंत्री, मराठे आिण
िब्रिटशां¸या हातातील कठपुतळी रािहला. िदÐलीत रोिहला नेता नजीब-उद-दौला आिण
नंतर Âयाचा मुलगा जिबता खान आिण नातू गुलाम कािदर यांनी Âयांची स°ा लागू केली.
१७८८ मÅये गुलाम कादीरने राजवाडा लुटला. शहरातील नवाब आिण उमराव यां¸या
घरांचे मजले खोदले गेले. शहजादींना बाहेर काढÁयात आले आिण गुलाम कािदरने
Âयां¸याकडून िहरे- मोती आिण दािगने काढून घेतले. गुलाम कादीरने शाह आलमचे डोळे
काढून Âयाला िसंहासनावŁन काढून िबदरबख्तला मोगल गादीवर बसवले. पण मराठ्यांनी
शाह आलमला कैदेतून बाहेर काढले आिण पुÆहा िसंहासनावर बसवले. गुलाम कािदरला
पराभूत कłन फाशी देÁयात आली. १८०३ मÅये िब्रटीशांनी िदÐली ताÊयात घेतली. शाह
आलम यांनी इंग्लंड¸या ईÖट इंिडया कंपनीकडून िनवृ°ीवेतन िमळिवÁयास सुŁवात केली
आिण १८०६ मÅये Âयांचे िनधन झाले.
शाह आलमबĥल असेही Ìहटले जाते की तो एक धािमर्क Óयक्ती होता. तो एक
प्रेमळ िपता आिण दयाळू Öवामी होता. राºयकतार् Ìहणून तो कमकुवत, कंटाळवाणा,
अिÖथर होता आिण Öवाथीर् लोकां¸या फसवणुकीला सहजपणे बळी पडणारा माणूस होता.
या कमकुवतपणांबरोबरच, Âया¸यात अंध®द्धा, दुलर्क्ष, सुÖतपणा होता. िदÐलीत परत
आÐयानंतर तो जाÖत वेळ जनानखाÆयात घालवू लागला. Âयांना कोणताही िनणर्य घेता
आला नाही आिण आपÐया योग्य मंÞयांवर Âयांचा भरवसा नÓहता. या दोषांमुळे पिरिÖथती
गंभीर झाली आिण मोगल साम्राºय वेगाने Âया¸या समाĮी¸या िदशेने गेले.
आपली प्रगती तपासा:
१. अहमदशाह, आलमगीर दुसरा आिण शाह आलम दुसरा यां¸या कामिगरीचे परीक्षण करा.
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
munotes.in
Page 20
20१.४ सारांश :
मुहÌदशाहनंतरचे मुगल सम्राट अहमदशाह (१७४८-५४) आिण आलमगीर िद्वतीय
(१७५४-५९) इतके दुबर्ल होते की, मुगल साम्राºयाला सावłन धरÁयाची Âयांची ताकदही
नÓहती, कुवतही नÓहती. Âयामुळे या काळात मुगल साम्राºय वेगाने पतनाकडे जात होते.
वायÓय सीमेकडून अफगािणÖथानचा शासक अहमदशाह अÊदाली हयाची आक्रमणे १७४८
पासून सुŁ झाली व तो िदवस¤िदवस शक्तीशाली बनत गेला. लवकरच अÂयंत महÂवा¸या
पंजाबवर पठाणांचा अिधकार प्रÖथािपत झाला. मराठयांनीही प्रदेश िवÖतारा¸या धोरणाचा
अवलंब कŁन माळवा, बुंदेलखंडवर िनयंत्रण प्रÖथािपत केले व इतर िठकाणी हÐले सुŁ
ठेवले. शाह आलम िद्वतीय (१७५९ -१८०६) व Âयाचे उ°रािधकारी नावाचेच सम्राट होते
ते कधी मराठयां¸या कधी इंग्रजां¸या तर कधी Öवतः¸याच सरदारां¸या हातचे खेळणे बनत.
िदÐलीवर इंग्रजांचा अिधकार १८०३ मÅये प्रÖथािपत झाला. पिरिÖथती पाहून इंग्रजांनी
मुगल साम्राºय कायम ठेवÁयाचे नाटक केले आिण अखेरचा मुगल सम्राट बहादुरशाह जफर
हयांस १८५८ मधे रंगूनला पाठवून मुगल साम्राºयाची इित®ी केली
१.५ प्रij :
१. बहादूर शाह पिहला आिण जहांदर शहा यां¸या कामिगरीचे परीक्षण करा.
2. नािदरशहा¸या भारतावरील आक्रमणाचा आढावा घ्या.
3. अहमदशहा अÊदली¸या भारतावरील आक्रमणाचा उहापोह करा.
4. अहमदशाह, आलमगीर दुसरा आिण शाह आलम दुसरा यां¸या कामिगरीचे परीक्षण करा.
5. औरंगजेब¸या उ°रािधका-यां¸या कामिगरींचे वणर्न करा.
१.६ अितिरक्त वाचन :
१. जावडेकर आचायर् शं. द., आधुिनक भारत, पुणे, १९६८.
२. डॉ . वैद्य सुमन, डॉ. कोठेकर शांता, आधुिनक भारताचा इितहास (१७५७ ते
१८५७, ®ी साईनाथ प्रकाशन, नागपूर, १९९८.
३. डॉ . देव प्रभाकर, आधुिनक भारत, लातूर , १९९८.
४. दीिक्षत नी.सी., आधुिनक भारत, नागपूर, २००३.
५. कुलकणीर् अ.रा. आिण खरे ग.ह., मराठ्यांचा इितहास, खंड ३, पुणे , १९८६.
६. प्रा. जाधव िव. के., आधुिनक भारताचा इितहास, (१७६५ ते १९६१), िवद्या
प्रकाशन, नागपूर, २००४. munotes.in
Page 21
21७. कदम य. ना., समग्र भारताचा इितहास, इ.स.पू. २,५०,००० ते इ.स. १९६४,
कोÐहापूर, २००३.
८. डॉ. ग्रोवर बी.एल., डॉ.बेÐहेकर एन. के., आधुिनक भारताचा इितहास : एक नवीन
मूÐयांकन (१७०७ पासून आधुिनक कालखंडापय«त), एस. चंद. आिण कंपनी, प्रा.
िल., नवी िदÐली, २००३.
९. प्रा. देशमुख मा.म., मÅययुगीन भारताचा इितहास, (१२०६ ते १७६१), िवĵभारती
प्रकाशन, नागपूर, १९६८.
१०. डॉ. सरदेसाई बी. एन., डॉ. नलावडे Óही. एन., आधुिनक भारताचा इितहास,
(१७५०-१९५०), फडके प्रकाशन, कोÐहापूर, २००७.
११. प्रा. व. झे. अरिवंद, मÅययुगा¸या उ°राधार्तील भारत, १५२६-१८१८, प्राची
प्रकाशन, मुंबई, १९८७.
१२. Âयागी एम. एस., आधुिनक भारत, (१७०७-१८५७).
१३. महाजन िवद्याधर, आधुिनक भारत का इितहास , १७०७ से आज तक (िहंदी ),एस.
चंद अँड कंपनी िल., २००१.
munotes.in
Page 22
22२
१८ Óया शतकातील भारताची राजकीय पाĵर्भूमी
घटक रचना :
२.० उिĥĶे
२.१ प्रÖतावना
२.२ दिक्षण भारतीय राºय
२.२.१ हैदराबाद
२.२.२ कनार्टक
२.२.३ Ìहैसूर
२.२.४ केरळ
२.३ उ°र भारतीय राºये
२.३.१ अवध
२.३.२ रोिहलखंड
२.३.३ फŁर्खाबाद
२.३.४ बुंदेलखंड
२.३.५ बंगाल
२.३.६ राजपूत
२.३.७ जाट
२.३.८ शीख
२.३.९ जÌमू-काÔमीर
२.४ मराठे
२.४.१ बाळाजी िवĵनाथ (१७११-१७२०)
२.४.२ बाजीराव पिहला (१७२०-१७४०)
२.४.३ बाळाजी बाजीराव (१७४०-१७६१)
२.५ माळवा
२.६ गुजरात
२.७ सारांश
२.८ प्रij
२.९ अितिरक्त वाचन munotes.in
Page 23
23२.० उĥीĶे:
हे युिनट पूणर् झाÐयानंतर िवद्याथीर् पुढील बाबतीत सक्षम होऊ शकेल.
१. १८ Óया शतकातील दिक्षण भारतीय राºयांची पिरिÖथती जाणून घेतील.
२.१८ Óया शतकातील उ°र भारतीय राºयांची राजकीय पिरिÖथती समजून घेतील.
३. १८ Óया शतकातील मराठां¸या राजकीय पिरिÖथतीिवषयी ज्ञान होईल.
४. १८ Óया शतकातील माळवा आिण गुजरातमधील राजकीय पिरिÖथतीची मािहती होईल
२.१ प्रÖतावना :
मुगल साम्राºयाचा पाया ढासळत गेÐयाने व Âयाची लÕकरी शक्ती िदवस¤िदवस
कमी होत चालÐयाने भारतात एक राजकीय पोकळीची िÖथती िनमार्ण झाली. Âयातून
महÂवाकांक्षी सरदारांना, सुभेदारांना, प्रादेिशक अिधकार्यांना Öवतःचे Öवतंत्र िकंवा
अधर्Öवतंत्र राºय िनमार्ण करÁयाची प्रेरणा िमळाली. तसेच वायÓय सीमेकडील लढाऊ
लोकांना भारतावर आक्रमण करÁयाची संधी िमळाली, अंतगर्त व बाĻ शत्रूमुळे अशाप्रकारे
भारताची िÖथती गंभीर झाली व Âयामुळे सवर्त्र राजकीय अÓयवÖथा िनमार्ण होऊन मुगल
साम्राºयाचे पतन झाले.
औरंगजेबा¸या मृÂयूनंतर केवळ बावन वषार्त आठ मुघल शासक िदÐली¸या
िसंहासनावर आłढ झालेत. यावłन मुगल साम्राºया¸या राजकीय अिÖथरतेची कÐपना
करता येते. या काळात भारता¸या िविभÆन भागात देशी तसेच परकीय शक्तींनी आपली
लहानमोठी राºये Öथािपत केली. बंगाल, अवध, दिक्षण इ. प्रदेशांवर मुगलांचे िनयंत्रण
रािहले नÓहते. वायÓय सीमेकडून परकीय आक्रमणे सुł झाली तसेच परकीय Óयापारी
कंपÆयांनी भारता¸या राजकारणात हÖतक्षेप करÁयास सुłवात केली. मात्र; इतक्या
अडचणी आिण संकटे असतानाही मुगल साम्राºयाचा दबदबा इतका होता की Âयामुळे
पतनाची गती अितशय कमी होती. १७३७ मधील थोरÐया बाजीरावा¸या आिण १७३९
मधील नािदरशहा¸या िदÐली आक्रमणांमुळे मुगल साम्राºयाचा पोकळ डोलारा ÖपĶ झाला
व Âयामुळे लवकरच Âयाचे पतन होणारे हे िनिIJत झाले.
या पाĵर्भूमीवर भारतात खालील नÓया राºयांचा उदय झाला.
२.२ दिक्षण भारतीय राºये :
१८ Óया शतकात दिक्षण भारतातील महßवपूणर् राºये पुढीलप्रमाणे:
२.२.१ हैद्राबाद :
मोगल बादशहा बहादुरशाह¸या कारकीदीर्त १७०८ मधे झुिÐफकारखाँ दिक्षणचा
सुभेदार बनला. दिक्षण भारतात मुगलांचे जे साम्राºय होते Âयाचे ब-हाणपूर, व-हाड, िवजापूर,
बीदर, हैद्राबाद व कनार्टक असे सहा प्रांत Ìहणजे सुभे होते. Âयांचा प्रमुख Ìहणजे दिक्षणचा
सुभेदार होय. झुिÐफकार खानानेच सवर्प्रथम दिक्षण¸या Öवतंत्र राºयाचे ÖवÈन पािहले. पण munotes.in
Page 24
24Âयाला यश येऊ शकले नाही. झुिÐफकार खान आपला नायब दाऊदखाँ¸या मदतीने
दिक्षणचा कारभार पाहत असे. पुढे १७१३ मधे झुिÐफकार खाना¸या मृÂयूनंतर सÍयद
बंधूंनी िनजमाला दिक्षण¸या सुभेदारीवर पाठिवले. हैद्राबाद¸या आसफजाही वंशाचा प्रवतर्क
Ìहणजे हाच िचनिकिलचखा ँ उफर् िनजाम-उल-मुÐक होय. अंतगर्त राजकारणातून १७१५
मÅये सम्राट फŁर्खिसयरने िनजामाला उ°रेत बोलावून Âया¸या जागी हुसेनअलीस
पाठिवले. पण पुढे हुसेनअली मारला गेÐयानंतर पुÆहा दिक्षणे¸या सुभेदारीवर िनजामाला
पाठिवÁयात आले (१७२०).
परंतु फेब्रुवारी १७२१ मÅये वजीर महमद अमीरखाँ या¸या मृÂयूनंतर बादशहा
मुहÌमदशाहने वजीरपदाचा भार सांभाळÁयासाठी िनजामाला दिक्षणेतून बोलावून घेतले.
खरे तर दिक्षणेतील Öवतंत्रपणा सोडून जाÁयाची िनजामाची इ¸छा नÓहती. पण सम्राटाची
आज्ञा पाळणेही भाग होते. Ìहणूनच १७२२ मÅये िनजामाने वजीरपदाचा काटेरी मुकूट
धारण केला. पण िदÐलीला काम करणे कठीण आहे हे लवकरच Âया¸या प्रÂययास आले.
िदÐली¸या राजकारणात िनजामाला यश िमळू शकले नाही. प्रशासन उÂकृĶ बनिवÁया¸या
Âया¸या प्रयÂनांना ना सम्राटाने साथ िदली ना जनतेने. Âयामुळे हताश झालेÐया िनजामाने
िदÐली सोडÁयाचा िनणर्य घेतला.
माळÓयात िशरलेÐया मराठ्यांना हाकलÁया¸या िनिम°ाने तो माळÓयात उतरला.
िनजामाचे हे धोरण पाहून बादशहा मुहÌमदशाहने Âयाला अवध¸या सुभेदारीवर जाÁयाचा
आदेश िदला. िनजामाची वाढती ताकद कमी करणे हा Âयामागील उĥेश होता. परंतु
सम्राटाचा आदेश झुगाłन िनजामाने थेट दिक्षणचा रÖता धरला . तेÓहा िनजामाचा बंदोबÖत
करावा असा संदेश सम्राटाने दिक्षणचा सुभेदार मुबािरझखानास िदला. Âयानुसार सÈट¤बर
१७२४ मÅये िनजाम व मुबािरझखान यां¸यात साखरखेडार् येथे (बुलढाणा िजÐहा- महाराÕट्र)
लढाई झाली. Âयात मुबािरझखान पराभूत होऊन मारला गेला. िनजामाला िमळालेÐया
िवजयामुळेच साखरखेडार् फ°ेखेडार् Ìहणून ओळखले जाऊ लागले. आता िनजामाचा मागर्
िनÕकंटक झालेला होता. प्राĮ पिरिÖथतीत सम्राटानेही िनजामाची िनयुक्ती दिक्षणचा सुभेदार
Ìहणून केली व Âयाला 'आसफजाह' अशी पदवी िदली. Âयाने १७२४ मÅये हैद्राबाद¸या
Öवतंत्र राºयाची पायाभरणी केली. िदÐली दरबारची स°ा बळकावून बसलेÐया सÍयद
बंधूंना नामोहरम करÁयात Âयाने महßवाची कामिगरी बजावली होती. Âयाची बिक्षसी Ìहणून
मुघलांचा दिक्षणेतील सुभेदार Ìहणून Âयाची नेमणूक करÁयात आली होती. मुघल सम्राटाचे
सावर्भौमÂव Âयाने उघडपणे कधीच अमाÆय केले नाही. पण िदÐलीची क¤द्रस°ा अंतगर्त
यादवी¸या भोवर्यात सापडून दुबळी झालेली असÐयाने ÓयावहािरकŀĶ्या तो हैद्राबाद
राºयाचा Öवतंत्र शासक बनला. महसूल पद्धतीत सुधारणा कłन Âया खाÂयातील भ्रĶाचार
Âयाने िनपटून काढला. सवर् िवरोध व बंडखोरी मोडून काढून Âयाने राºयात सक्षम शासन
राबिवले. Âयानंतर िनजाम कायमचा दिक्षणेत रािहला व Âया¸या वंशजांनी हैद्राबाद राºयावर
शासन केले. िदवस¤िदवस िनजामाची ताकद वाढत गेली व दिक्षणेवरील सम्राटाचे िनयंत्रण
नावापुरतेच रािहले.
munotes.in
Page 25
25िनजाम व मराठ्यांचे कधीच पटले नाही. दिक्षण भारतातील या दोन शक्ती
एकमेकांवर कुरघोडी करÁयाचा प्रयÂन करीत. Âयामुळे सतत परÖपर संघषर् चालत. मात्र
िनजाम उÐमुÐक िकतीही शक्तीशाली असला तरी पेशवा थोरला बाजीरावसमोर Âयाची डाळ
िशजली नाही. बाजीरावने िनजामाला १७२८ मÅये औरंगाबादजवळ पालखेड येथे पराभूत
कłन आपÐया िनयंत्रणात ठेवले. नंतर पेशÓयाने पुÆहा एकदा १७३७ मÅये भोपाळजवळ
िनजामाला धूळ चारली. १७३९ मÅये अफगाण शासक नािदरशहाचे भारतावर आक्रमण
झाले. Âयावेळी झालेÐया कनार्ल¸या लढाईत (फेब्रुवारी १७३९) िनजामाने सम्राटाबरोबर
भाग घेतला. पुढे िदÐली िजंकÐयावर नािदरशहा परत जाÁयास िनघाला तेÓहा Âयाने
सम्राटाला िनजामापासून सावध राहÁयाचा इशारा िदला. Âयानंतर िनजाम दिक्षणेत परतला
व आपली िÖथती सुŀढ करÁया¸या प्रयÂनाला लागला. लÕकरीŀĶ्या मात्र पेशÓयां¸या
सामÃयार्पुढे Âयाचा िनभाव लागला नाही. Âयामुळे परकीय स°ेला भारता¸या राजकीय
क्षेत्रात पायबंद घालÁयाचा प्रijच िनजामा¸या बाबतीत कधी उद्भवला नाही.१७४८ मÅये
वया¸या ७७ Óय वषीर् िनजाम - उल – मुÐक आसफ जहां चे िनधन झाले व Âयाबरोबर तेथे
अराजकाला सुŁवात झाली. Âयामुळे हैद्राबाद राºयाचे Öथान दिक्षणेत लÕकरीŀĶ्या दुÍयम
दजार्चेच रािहले.
Öवतंत्र राºय Öथापन करÁयास आवÔयक असलेले सवर् गुण िनजामात िवद्यमान
होते. तो यशÖवी राजकारणी, मुÂसदी व महÂवाकांक्षी होता. मुगल साम्राºयातील तÂकालीन
सवार्त बलाढ्य सरदार अशी Âयाची ख्याती होती. Öवतः बादशहा िनजामाला वचकून रहात
असे. िनजाम उÂकृĶ प्रशासक होता. आपÐया राºयात Âयाने कृषी व उद्योगांना चालना
देऊन शांतता व सुÓयवÖथेची Öथापना केली . Âयामुळे तो लोकिप्रय शासक बनला. िसडनी
ओवन Ìहणतात. "तो चालाख, कूटिनितज्ञ व संधीचा फायदा घेणारा होता. मुगल
साम्राºयाला मजबूत पायावर उभे करÁयाचा Âयाने पूणर् प्रयÂन केला. पण असे करणे
अशक्य आहे हे लक्षात आÐयावर Âयाने बुडÂया नावेतून Öवतःला अलगद बाजूला केले."
२.२.२ कनार्टक :
िनजामाचे राºय, नामधारी का होईना जसे िदÐली सरकार¸या सावर्भौमÂवाखाली
होते, तसे दिक्षणेतील कनार्टकाचे राºय िनजामा¸या प्रभुßवाखाली होते. पण ºयाप्रमाणे
िनजामाने िदÐली¸या क¤द्र स°ेचे ÖवािमÂव प्रÂयक्ष Óयवहारात झुगाłन िदले Âयाप्रमाणे
कनार्टकाचा नबाबही हैद्राबाद¸या िनजामाचे राजकीय प्रभुÂव झटकून टाकून Öवतंत्रपणे
शासन कł लागला. िनजामाला न िवचारताच कनार्टकचा नबाब सादुÐलाखान याने
आपला पुतÁया दोÖत अली याला आपला वारस घोिषत केले व ते पद वंशपरंपरा बनिवले.
१७४० पासून वारसा हक्का¸या कारणावłन कनार्टका¸या राजकारणात झगड्यांना व
अराजकाला प्रारंभ झाला व ती पिरिÖथती भारतात पाय पसł पाहणार्या इंग्रज व फ्र¤च या
परकीय स°ां¸या हÖतक्षेपाला उपकारक ठरली.
२.२. 3 Ìहैसूर :
हैद्राबाद¸या खालोखाल दिक्षणेतील एक महßवाचे राºय होते ते Ìहैसूरचे.
िवजयनगर साम्राºया¸या पतनानंतर Ìहैसूरचे राºय Öवतंत्र बनले होते. अठराÓया शतका¸या
प्रारंभी¸या काळात नंदराज व देवराज या Ìहैसूर¸या दोन मंÞयांनी राजा िचक्का कृÕणराज munotes.in
Page 26
26याला आपÐया हातातील बाहुले बनवून सवर् स°ा आपÐया हाती क¤िद्रत केली होती.
Âयावेळी हैदर अली हा Ìहैसूर¸या लÕकरात एक साधा किनķ Öतरावरील अिधकारी होता.
पाIJाÂय धतीर्चे लÕकरी प्रिशक्षण आपÐया हाताखालील सैिनकांना देऊन Âयाने Öवतः¸या
नेतृÂवाखाली चांगले सामÃयर्शाली लÕकर उभारले. फ्र¤च तºज्ञां¸या मदतीने Âयाने िडंिडगल
येथे मोठे शľागार उभाłन आपÐया सैÆयाला शľसºज केले.
१७६१ मÅये हैदर अलीने Ìहैसूरची स°ा बळकावून बसलेÐया नंदराज व देवराज
या मंÞयांना पराÖत कłन ÌहैसूरमÅये आपली स°ा प्रÖथािपत केली व िबदनूर, सुंदा, कॅनरा,
मलबार हे प्रदेश िजंकून घेऊन Ìहैसूर राºयाला जोडले. राºयिवÖतारा¸या प्रयÂनात
१७६५ नंतर Âयाचे मराठ्यांशी सतत संघषर् उद्भवले. परंतु भारतीय स°ाधीशांचा खरा शत्रू
इंग्रज आहे हे ओळखून Âयाने िब्रिटशांिवŁद्ध सतत संघषर् केला. १७६९ मÅये तर Âयाने तीन
वेळा िब्रिटश फौजांचा पराभव कłन Âयां¸या ताÊयातील मद्रासपय«त धडक मारली. पिहÐया
इंग्रज मराठा युद्धात इंग्रजांिवŁद्ध Âयाने मराठ्यांशी सहकायर् केले. हैदर अली सुिशिक्षत
नसला तरी अÂयंत कुशल सेनापती, संघटक व प्रशासक होता. Âयाची नीती धमर्िनरपेक्षतेची
होती. Âया¸या नेतृÂवाखाली Ìहैसूर प्रशासनात मुख्य िदवाण व अनेक उ¸च पदÖथ
अिधकारी िहंदू होते. हैदर अली¸या नेतृÂवाखाली दिक्षण भारतात Ìहैसूर हे एक शिक्तशाली
राºय बनले.
हैदर अली¸या मृÂयूनंतर १७८२ मÅये Âयाचा पुत्र िटपू सुलतान हा Ìहैसूर¸या
गादीवर आला . Âयाला उ°मो°म िशक्षण देÁयाची ÓयवÖथा हैदर अलीने केली होती. नवी
मुद्रा पद्धती, नवी मापे, वजने, अशा गोĶी Âयाने राºयात सुł केÐया. Âया¸या खाजगी
ग्रंथालयात धमर्, नीितशाľ, इितहास, युद्धतंत्र, औषधे, गिणत अशा िनरिनराÑया
िवषयांवरील महßवाचे ग्रंथ होते. फ्र¤च राºयक्रांतीत Âयाला िवशेष रस होता. ®ीरंगपट्टम येथे
तर Âयाने ÖवातंÞयाचे रोपटे लावले होते. ' जॅकोबीन क्लब 'चा तो सदÖयही होता.
िटपू सुलतान हा एक कुशल प्रशासक होता. जहािगरीची पद्धती बंद करÁयाचा,
सरकारी पदे वंशपरंपरा नÓहे तर पात्रतेनुसार देÁयाचा, पाळेगारांना िनयंत्रणाखाली ठेवÁयाचा
Âयाने प्रयÂन केला. Âयाचे लÕकर Âयाने युरोपीय पद्धतीवर प्रिशिक्षत व िशÖतबद्ध ठेवले होते.
१७९ ६ ¸या सुमारास Âयाने नौदल उभारÁयासही सुŁवात केली होती. Âयाकिरता दोन
गोद्यांची बांधणीही Âयाने केली.
िटपू िनधड्या छातीचा शूरवीर व कुशल सेनापती होता. Ìहणून Âयाला' Ìहैसूरचा
वाघ 'या नावाने गौरिवले जाते. इंग्रज हे भारतीयांचे खरे शत्रू आहेत अशीच Âया¸या
िपÂयाप्रमाणे Âयाचीही खात्री होती. Âयामुळे Âयाने इंग्रजांना सातÂयाने िवरोध केला.
इंग्रजांिवŁद्ध मराठ्यांची व फ्र¤चांचीही मदत िमळिवÁयाचे Âयाने प्रयÂन केले. Âयामुळे Âयाचा
काटा काढणे इंग्रजांना िनकडीचे वाटले. लाचलुचपत देऊन Âयाचे काही अिधकारी इंग्रजांनी
िफतवले. Âयामुळे अÂयाधुिनक शľाľांनी सुसºज अशा उदयोÆमुख िब्रिटशां¸या
लÕकरापुढे तो िनÕप्रभ ठरला. ÌहैसूरिवŁद्ध¸या अखेर¸या युद्धात िटपू मारला गेला, आिण
Âयाबरोबर भारतात िब्रिटशां¸या साम्राºयÖथापन े¸या मागार्तील एक मोठा अडसर नाहीसा
झाला. munotes.in
Page 27
27२.२.४ केरळ :
१८ Óया शतका¸या सुłवातीला केरळ मोठ्या संख्येने सरंजामी सरदार आिण
राजांमÅये िवभागले गेले. १८ Óया शतकातील अग्रगÁय राºयकÂया«पैकी एक, राजा मात«डा
वमार् यां¸या नेतृÂवात १७२९ नंतर त्रावणकोर राºयाचे महßव वाढले. मात«डा वमार् यांनी
युरोिपयन अिधका-या¸या मदतीने पिIJमाÂय धतीर्वर आधािरत एक मजबूत सैÆय संघिटत
केले आिण आधुिनक शľाľांनी सुसºज केले. Âयांनी आधुिनक शľागारही बांधले.
मात«डा वमार्ने आपÐया नवीन सैÆयाचा उपयोग उ°रेकडे वाढवÁयासाठी केला
आिण त्रावणकोर¸या सीमा लवकरच कÆयाकुमारीपासून कोचीन पय«त वाढवÐया. मात«डा
वमार् यांनी अनेक पाटबंधारे, दळणवळणासाठी रÖते व कालवे बांधले आिण परदेशी
Óयापारास सिक्रय प्रोÂसाहन िदले. १७६३ पय«त केरळमधील सवर् क्षुÐलक राºये कोचीन,
त्रावणकोर आिण कािलकत या तीन मोठ्या राºयांनी Âयां¸यात िवलीन केली.
हािदर्क अलीने १७६६ मÅये केरळवर आक्रमण करÁयास सुरवात केली आिण
शेवटी कालीकत¸या झामोरीन¸या प्रांतासह उ°र केरळचा कोिचनपय«त कÊजा केला.
त्रावणकोरची राजधानी ित्रव¤द्रम १८ Óया शतका¸या उ°राधार्त संÖकृत िशÕयवृ°ीचे एक
प्रिसद्ध क¤द्र बनले.
मात«डा वमार्चा उ°रािधकारी राम वमार् Öवत: कवी, अËयासक, संगीतकार,
नामांिकत अिभनेता आिण उ°म संÖकृतीचा माणूस होता. तो इंग्रजीमÅये अÖखिलतपणे
संभाषण करीत असे. तो िनयिमतपणे लंडन, कलक°ा आिण मद्रासमÅये प्रकािशत केलेली
वतर्मानपत्रे आिण िनयतकािलके वाचत असे.
आपली प्रगती तपासा:
१. १८ Óया शतकातील दिक्षण भारतातील राºयांची राजकीय पिरिÖथती सांगा.
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
२.३ उ°र भारतीय राºये :
१८ Óया शतकात उ°र भारतातील महßवपूणर् राºये पुढीलप्रमाणे आहेत.
२.३.१ अवध :
अवध¸या Öवतंत्र राºयाचा संÖथापक सादतखाँ होय. तो िशया पंथाचा होता आिण
िनशापूर¸या सÍयदांचा वंशज होता. १७२० मधे Âयाला बयानाचा फौजदार िनयुक्त
करÁयात आले. सÍयद बंधूं¸या िवरोधात कटकारÖथानात भाग घेतÐयामुळे सादतखाँवर munotes.in
Page 28
28बादशहाची कृपामजीर् झाली. Âयामुळेच Âयाला पंचहजारी व नंतर सĮहजारी मनसबदार
बनिवÁयात येऊन बुरहान-उल-मुÐक या पदवीने िवभूिषत करÁयात आले. Âयानंतर
सादतखौला िदÐलीजवळील महÂवा¸या आग्रा प्रदेशाचा शासक िनयुक्त करÁयात आले. पण
लवकरच सादतखाँवरील सम्राटाची मजीर् संपुĶात आली. Ìहणून िदÐलीपासून दूर
असलेÐया अवध प्रदेशाचा सुभेदार Ìहणून Âयाला पाठिवÁयात आले. लवकरच आपÐया
अक्कलहुशारीने व कतृर्Âवाने सादतखाँने अवधला Öवतंत्र मुिÖलम राºय बनिवले.
१७२२ मÅये मुघल बादशहाने िदÐली दरबाराचा एक नामवंत उमराव सादतखान
बुÆहाण उल् - मुÐक याची अवधचा सुभेदार Ìहणून नेमणूक केली. तोच अवध¸या राºयाचा
संÖथापक होय. तो मोठा धाडसी, पोलादी इ¸छाशक्तीचा, खंबीर, राजनीतीकुशल, बुिद्धवान
शासक होता. Âयाकाळी अवधमÅये बंडखोर जमीनदारांनी, िदÐलीची क¤द्रस°ा दुबळी
झालेली पाहून, सवर्त्र उठाव कłन धुमाकूळ घातला होता. Öवतःची खाजगी लÕकरे Âयानी
उभारली होती. िकÐले बांधले होते. िदÐली¸या स°ेला ते उघड आÓहान देत होते. Âयांना
वठणीवर आणून सादतखानाने सवर् अराजक मोडून काढले. बंडखोर जमीनदारांना शासन
करताना ते िहंदू आहेत की मुसलमान असा भेदभाव Âयाने कधी केला नाही. Âयाचे लÕकर
शľसºज व सामÃयर्शाली असावे याकडे Âयाचे कटाक्षाने लक्ष असे.
१७२३ मÅये Âयाने नÓयाने कर प्रणाली िवकिसत केली. Âयामुळे सरकारी
उÂपÆनात चांगली वृद्धी झाली. शेतकर्यांना सवर् प्रकारे मदत देऊन जमीनदारां¸या
जुलुमािवŁद्ध Âयांना संरक्षण िदले. शासकीय नोकर्या देÁयात Âयाने िहंदू - मुसलमान असा
भेद कधी केला नाही. अनेक सरकारी उ¸च पदांवर Âयाने पात्र िहंदूंची नेमणूक केली होती.
राजकारणात धमार्ची लुडबुड Âयाने कधी चालू िदली नाही . राºयात Âयाने उÂकृĶ Æयायदान
पद्धती प्रÖथािपत केली. एकंदरीत Âयाची कारकीदर् शांततेची व भरभराटीची ठरली; अवधची
उÐलेखनीय अशी आिथर्क व सांÖकृितक प्रगती झाली.
१७३९ मÅये Âयाचे िनधन झाले Âयावेळी अवध ÓयावहािरकŀĶ्या Öवतंत्र झाले
होते व शासकाचे पदही वंशपरंपरागत झाले होते. १७३९ मÅये नािदरशहाचे आक्रमण झाले
Âयावेळी आपÐया मदतीसाठी सम्राटाने सादतखाँला बोलावून घेतले. यावेळी सादतखाँने
शौयार्चे प्रदशर्न केले पण तो बंदी बनिवला गेला. Âयाने नािदरशहाला िदÐलीवर हÐला
करÁयास िचथावणी िदली व Âयासाठी २० कोटी Ł. देÁयाचे कबूल केले. नािदरशहाने
Âयाप्रमाणे िदÐलीवर आक्रमण कłन सादतखाँकडे रकमेची मागणी केली. तेÓहा वीष घेऊन
सादतखŌने आÂमहÂया केली.
सादतखाना¸या मृÂयूनंतर Âयाचा पुतÁया सफदरजंग हा अवधचा शासक बनला.
१७४८ मÅये िदÐली दरबारचा वजीर Ìहणून Âयाची नेमणूक मुघल बादशहाने केली. िशवाय
अलाहाबादचा सुभाही Âया¸या ÖवािमÂवाखाली िदला. बंगष, पठाण व रोिहले यां¸या
िवŁद्ध¸या Âया¸या मोिहमांकिरता Âयाने ५० लक्ष Łपये रोख व पंजाब आिण िसंध या व
अÆय काही प्रदेशातून चौथ गोळा करÁया¸या मोबदÐयात Âयाने मराठ्यांची मदत िमळवून
घेतली; व अहमदशहा अÊदाली¸या आक्रमणािवŁद्ध मराठ्यांनी मुघल साम्राºयाचे रक्षण munotes.in
Page 29
29करÁयाबाबत करारही Âयाने पेशÓयाशी केला. अशाप्रकारे सफदरजंगाने सन १७५२ मÅये
मराठ्यांशी करार कłन मोगल साम्राºयाचे अंतगर्त व बाĻ शत्रूपासून संरक्षण करÁयाची
जबाबदारी मराठ्यांकडे सोपिवली. सन १७५४ मÅये सफदरजंग मरण पावला. Âया¸या
मृÂयूनंतर Âयाचा मुलगा शुजाउĥौला याने अÊदालीचा पक्ष घेतला. पुढे १७६४ मÅये इंग्रज व
बंगालचा नबाब मीर कासीम यां¸यात झालेÐया बक्सार¸या लढाई¸या वेळी शुजाउĥौला
याने मीर कासीमचा पक्ष घेतला. Âयात मीरकासीम बरोबर Âयाचाही पराभव झाला. Âयामुळे
पुढील काळात अवध सुभा इंग्रजा¸या वचर्Öवाखाली गेला
२.३.२ रोिहलखंड :
िदÐली¸या पूवेर्ला महÂवा¸या दुआब प्रदेशात रोिहलखंड होता. रोिहलखंड Ìहणजे
रोिहÐयांचा प्रदेश होय. रोिहले आिण बंगश पठाण यांची या प्रदेशात स°ा चालत होती.
उ°रेला कुमायूँ टेकड्या आिण दिक्षणेला गंगा नदी हयामधील प्रदेशात प्रामुख्याने
रोिहÐयांचे वचर्Öव होते. तर पूवेर्कडील फŁर्खाबाद प्रदेशात बंगश पठाणांची स°ा होती.
Âयांचा पुढारी मुहंमद बंगश आिण रोिहÐयांचा पुढारी नजीबखान रोिहला हे दोघेही
िदÐली¸या राजकारणात सक्रीय होते. प्रामुख्याने िदÐली¸या गादीवर नजीबखान
रोिहÐयाचा डोळा होता. तसेच Âयां¸या राºयाची सीमा अवध राºयाला लागून असÐयाने
सतत परÖपर कटकटी चालत. मराठे उ°र भारतात वचर्Öव प्रÖथािपत करीत आहेत असे
पाहून रोिहÐयांचा नेता नजीबखान याने मराठ्यांिवŁद्ध अहमदशहा अÊदालीला भारतावर
Öवारी करÁयाचे िनमंत्रण िदले. Âयाचेच पयर्वसान शेवटी १७६१ ¸या ितसर्या पािनपत¸या
युद्धात झाले. या युद्धात मराठ्यांचा पराभव झाला. मोगल बादशहा अवध¸या आ®याला
िनघून गेला. अÊदालीही अफगािणÖथानला िनघून गेला. पिरणामी पािनपतनंतर १० वषेर्
िदÐलीवर निजबखान रोिहÐयांची स°ा रािहली.
२.३.३ फŁर्खाबाद :
अफगािनÖतान¸या साहसी मुहÌमद खान बंगाशने फाŁख-िसयार आिण महंमद
शाह यां¸या कारिकदीर्त अलीगड आिण कानपूर दरÌयान फŁर्खाबाद¸या आसपास¸या
प्रदेशावर आपले िनयंत्रण ठेवले. महÌमद खानने अफगाणांचा एक गट तयार केला ºयाद्वारे
Âयाने लूटमार करÁयाचे काम केले आिण पैशा¸या आधारे Öथािनक जागीरदारांची लढाई
लढली. १७१३ मÅये फाŁख िसयर याने Âयांना दरबारी Ìहणून नेमले. १७१४ मÅये Âयांनी
फाŁखाबाद शहराची Öथापना केली. Âयाने एक खूप मोठी जहांगीर िमळिवली ºयाचे
क्षेत्रफळ सुमारे ७५,००० चौरस मैल होते. Âयाचा प्रभाव इतका वाढला की Âयाला
अलाहाबाद व माळÓयाचा राºयपाल Ìहणून िनयुक्त करÁयात आले. तो बादशहाशी इतका
िनķावान होता की Âयाने कधीही ÖवातंÞयाचा िवचार केला नाही. १७४३ मÅये जेÓहा Âयाचा
मृÂयू झाला तेÓहा Âयाचा मुलगा कायम खान Âयाचा उ°रािधकारी बनला.
२.३.४ बुंदेलखंड :
बुंदेलखंडाचा राजपूत राजा छत्रसाल याचे िशवाजी महाराजां¸या काळापासून
मराठ्यांशी मैत्रीचे संबंध होते. १७२८ मÅये अलाहाबादचा सुभेदार मुहÌमद खान बंगाश
याने बुंदेलखंडावर Öवारी केली. छत्रसालने Âयाला बराच प्रितकार केला. परंतु बंगाशने munotes.in
Page 30
30छत्रसालची पूणर् कŌडी केली. शेवटी छत्रसालने जैतपूर¸या िकÐÐयात आ®य घेऊन
बाजीरावाला मदतीसाठी येÁयािवषयी कळिवले. बुंदेलखंडाचे संपूणर् राºय मोगलां¸या
ताÊयात जाणार असे िदसताच बाजीरावाने लढाईची तयारी कłन आपÐयाबरोबर २५
हजार सैÆय घेऊन बाजीराव बुंदेलखंडात दाखल झाला. जैतपूरजवळ येऊन महमदखान
बंगाशची रसद तोडून Âयाला बाजीरावाने कŌडीत पकडले. बादशहाकडून काहीच मदत न
आÐयाने शेवटी बंगाशने शरणागती पÂकरली. 'आपण पुÆहा बंगाशवर आक्रमण करणार नाही
'असे आĵासन Âयाने िदले. बाजीरावाने छत्रसालाला केलेÐया मदती¸या मोबदÐयात Âयाने
बाजीरावाला बुंदेलखंडाचा १/३ प्रदेश देऊन टाकला. तसेच काÐपी, सागर, झाशी, िसरोज
व हाडेर्नगर हा प्रदेशही बाजीरावाला िदला. िमळालेÐया प्रदेशाची ÓयवÖथा पाहÁयाचे काम
बाजीरावाने गोिवंदपंत बुंदेलेकडे सोपिवले. अशाप्रकारे बुंदेल खंडात मराठी स°ेचा िवÖतार
झाÐयाने दोआब¸या प्रदेशात मराठी राºयाचा िवÖतार करÁयाचा बाजीरावाचा मागर् मोकळा
झाला.
२.३.५ बंगाल :
मुगल बादशहाने १७१७ मÅये कतर्बगार उमराव मुशीर्दकुली खान याची नेमणूक
बंगालचा सुभेदार Ìहणून केली होती. िदÐली¸या क¤द्र स°े¸या दौबर्Ðयाचा फायदा घेऊन
Âयाने बंगाल िदÐली¸या िनयंत्रणापासून Öवतंत्र केले. अंतगर्त व बाĻ संकटांपासून बंगालचे
संरक्षण कłन Âयाने बंगालमÅये शांतता व सुÓयवÖथा प्रÖथािपत केली. बंडखोर
जमीनदारांना अंकुश लावला.
१७३९ मÅये अलीवदीर्खान बंगाल¸या नबाबा¸या गादीवर आला. Âया¸या
शासनाखाली बंगालमÅये उद्योग व Óयापार यांची चांगली भरभराट होऊन Âया प्रांताचा
आिथर्क िवकास झाला. Âयाने प्रशासन यंत्रणेतील उधळेपणाला आळा घातला. मोठमोठ्या
जहांगीराचे खालसा जिमनीत łपांतर कłन सुधािरत आयिनब«धन अंमलात आणले. गरीब
शेतकर्यांना तकावी कजेर्, चांगले बी िबयाणे, उपकरणे देऊन शेतीला उ°ेजन िदले.
िव°ÓयवÖथेचे पुनरायोजन केले. या सवर् गोĶींमुळे सरकारी उÂपÆनात चांगली वृद्धी झाली.
प्रजा समाधानी होऊन बंगालची भरभराट झाली. मात्र खंडाने जिमनी देÁया¸या Âया¸या
नीतीमुळे बरेच जुने जमीनदार Âयां¸या वाडविडलां¸या शेतीवłन बाहेर फेकले गेले. Âयामुळे
बंगालमÅये असंतुĶांचा एक गट िनमार्ण झाला व ते परकीयांना फावले.
बंगाल¸या शासकांनी सरकारी पदांवर िनयुक्ती करÁयाबाबत िहंदू - मुसलमानांत
कधी भेदभाव केला नाही. Ļा नेमणुकांचा िनकष पात्रता हाच असे. Óयापारवृद्धी जनतेला व
सरकारलाही पोषक ठरते याची जाणीव असÐयाने बंगाल¸या नबाबांनी केवळ भारतीयच
नÓहे तर परकीय Óयापार्यांनाही प्रोÂसाहन िदले. वाहतुकीकिरता रÖते व नद्या सुरिक्षत
राहतील याची चोख ÓयवÖथा केली. चोरांचा व लुटाłंचा बंदोबÖत करÁयाकिरता
िठकिठकाणी ठाणी व चौक्या उभारÐया. जकात वसुलीतील भ्रĶाचाराला आळा घातला.
परकीय Óयापारी कंपÆयांनी Âयांना देÁयात आलेÐया सवलतींचा गैरवापर कł नये. Âयांनी
राºयाचे कायदेकानून पाळावे, इतर Óयापार्यांप्रमाणे िनयमानुसार जकात द्यावी यांकडे
काटेकोरपणे लक्ष िदले.
munotes.in
Page 31
31एका बाबीकडे मात्र Âयांचे अक्षÌय दुलर्क्ष झाले. इंिग्लश ईÖट इंिडया कंपनी
िदवस¤िदवस अिधकािधक आक्रमक बनत आहे हे लक्षात घेऊन बंगाल¸या नबाबांनी वेळीच
Âया कंपनीची उĥाम पाऊले ख¸ची कłन टाकायला हवी होती. तसे करÁयाचे सामÃयर्
Âयाकाळी नबाबात होते, परंतु ती केवळ एक Óयापारी कंपनी नाही, तर अितशय आक्रमक,
िवÖतारवादी व वसाहतवादी राÕट्राची ती प्रितिनधी आहे हे बाĻ जगा¸या राजकारणा¸या
Âयां¸या अज्ञानामुळे Âयांना उमगले नाही. तसेच बंगाल¸या संरक्षणाकिरता बलशाली लÕकर
उभारÁयाकडेही Âयांनी लक्ष िदले नाही. या चुकांची बंगाल¸या नबाबाला जबर िकंमत द्यावी
लागली. Âयाने इंग्रजां¸या बंगालमधील हालचालींना पायबंद घालÁयाचा प्रयÂन केÐयाने
इंग्रज व िसराजुĥौला यां¸यात जून १७५७ मÅये Èलासी येथे युद्ध झाले. या युद्धात
िसराजुĥौला मारला गेला. तसेच सरकारी अिधकार्यांत बोकाळलेÐया भ्रĶाचारालाही तो
आळा घालू शकला नाही . Âयामुळे िफतुरी करÁयास परकीयांना फावले.
२.३.६ राजपूत :
औरंगजेबा¸या धािमर्क धोरणामुळे नाराज झालेÐया राजपुतांनी मुगल साम्राºया¸या
दुबर्लतेचा फायदा घेऊन पुÆहा आपापली Öवतंत्र राºये Öथापन कłन Âयां¸या िवÖताराचे
धोरण अवलंिबले. पण फुटीरतेमुळे व गटागटाने राहÁया¸या Âयां¸या प्रवृ°ीमुळे Âयां¸यात
ऐक्याचे बळ कधी आलेच नाही. उलट आपआपसात Âयांत सतत झगडे व युद्धे होत.
अंतगर्त यादवी, िवĵासघात, परÖपरांिवŁद्ध कटकारÖथाने यांमुळे बरीच राजपूत राºये
आतून पोखरली गेली होती.
पिरणामी सम्राट बहादुरशाहने १७०८ मÅये जोधपूरवर आक्रमण केले. Öवतःचा
िटकाव न लागÐयाने जोधपूरचा राजा अिजतिसंह राठोड याने शरणागती पÂकरली. पण
आपला अपमान धुवून काढÁयासाठी जयपूरचा राजा सवाई जयिसंह व दुगार्दास राठोड
यां¸याबरोबर मुगलांिवŁद्ध आघाडी उघडली. तेÓहा १७१४ मÅये सÍयद हुसेन अलीने पुÆहा
जोधपूरवर आक्रमण केले व अिजतिसंहला पराभूत केले. एवढेच नÓहे तर राजपूतांचा
तेजोभंग करÁयासाठी अिजतिसंहला आपली मुलगी इÆद्रकुमारी िहचा िववाह सम्राट
फŁर्खािसयरशी कłन देÁयास बाÅय केले.
िदÐलीचे राजकारण तापू लागले आिण फŁर्खिसयर व सÍयद बंधूंमÅये प्रचंड
शत्रूÂव िनमार्ण झाले तेÓहा जोधपूर व जयपूर या महÂवा¸या राजपूत राºयांनी अिलĮ
राहÁया¸या धोरणाचा अवलंब केला. मात्र अिजतिसंहास आपÐया बाजूला वळिवÁयासाठी
Âयाला सÍयद बंधूंनी अजमेर व गुजरातची सुभेदारी िदली . तेथे अिजतिसंह १७२१ पय«त
होता. याचवषीर् सÍयद बंधू िवरोधकांनी जयपूर शासक सवाई जयिसंहास आग-याचा
सुभेदार िनयुक्त केले. अठराÓया शतकातील एक प्रमुख राजपूत राºय होते ते अंबरचे. Âयाचा
राजा सवाई जयिसंह एक नामवंत मुÂसĥी व कुशल सुधारणावादी, प्रगतशील शासक होता.
Âयाही काळात िवज्ञानाचे महÂव Âयाने पुरेपूर ओळखले होते, जाटा¸याकडून िजंकून
घेतलेÐया प्रदेशात Âयाने जयपूर हे शहर वसिवले, आिण Âयाने जाणीवपूवर्क केलेÐया
प्रयÂनामुळे ते शहर लवकरच िवज्ञान व कला यांचे क¤द्र बनले.
munotes.in
Page 32
32जयिसंह हा फार मोठा खगोलशाľज्ञही होता. तÂकालीन तंत्रज्ञान व Âयाने Öवतः
तयार केलेली उपकरणे या¸या आधारे Âयाने िदÐली, जयपूर, उºजैन, वाराणसी व मथुरा
येथे वेधशाळा प्रÖथािपत केÐया. भूिमतीची मूलतßवे या युिक्लड¸या ग्रंथाचे,
ित्रकोणिमतीवरील काही ग्रंथांचे िशवाय घातांक गिणता¸या रचना व उपयोग यावरील
नेिपयर¸या ग्रंथाचे Âयाने संÖकृतमÅये भाषांतर करवून घेतले होते.
जयिसंह हा एक आघाडीचा समाज सुधारकही होता. जÆमतःच मुलींची हÂया
करणे, हुंडापद्धती, सतीप्रथा अशा अÂयंत अिनĶ व हािनकारक łढींना कायद्याने बंदी
घालÁयाचा Âयाने प्रयÂन केला. जवळजवळ ४४ वषेर् Âयाने जयपूरवर राºय केले. १७४३
मÅये Âयाचे िनधन झाले.
अशाप्रकारे एकेकाळी संपूणर् राजपुताÆयावर अिधस°ा गाजिवणारे राजपूत
आपसातील संघषार्मुळे व मतभेदांमुळे दुबर्ल बनले व Ìहणूनच मुगलां¸या मांडलीकÂवाखाली
आले . पुढे या राजपूत राजांना मराठ्यां¸या आक्रमणांचा व हÖतक्षेपाचा त्रास सहन करावा
लागला .
२.३.७ जाट :
जाटांचे वाÖतव िदÐलीजवळील आगरा, मथुरा प्रदेशात होते. ते शेतीचा Óयवसाय
करीत. परतु औरंगजेबा¸या धमार्ध नीितमुळे जाटांनी गोकुळ¸या नेतृÂवाखाली बंड पुकारले.
मुगलांशी झालेÐया संघषार्त गोकुळ मारला गेÐयावर जाटांचे नेतृÂव राजारामकडे आले. तो
१६८८ मÅये मारला गेÐयानंतर चुडामनकडे जाटांचे नेतृÂव आले.
चुडामन भरतपूर गादी¸या संÖथापक मानला जातो. Âयाने औरंगजेबा¸या
मृÂयूपय«त नेटाने संघषर् चालिवला. १७२१ मधे सवाई जयिसंहा¸या नेतृÂवाखाली मुगल
सैÆयाने चुडामनिवŁद्ध मोहीम उघडली. Âयात पराभूत झाÐयाने चुडामनने आÂमहÂया केली.
Âयानंतर जाटांचा नेता बनलेÐया बदनिसंहाने शक्तीशाली सैÆयाची उभारणी केली
तसेच डीग, कुंभेर, वेद आिण भरतपूर येथे चार िकÐले बांधले. नािदरशाह¸या
आक्रमणानंतर मुगल सामाºयात उडालेÐया गŌधळाचा फायदा घेऊन बदनिसंहाने आगरा
व मथुरेवर अिधकार प्रÖथािपत केला तसेच भरतपूरचे राºय सुŀढ बनिवले .
१७५६ मधे सूरजमल जाट भरतपूरचा राजा बनला. आपÐया बुिद्धम°ेने, दूरŀĶीने
व चातुयार्ने Âयाने भरतपूर राºयाला महÂवाचे Öथान प्राĮ कłन िदले. जाट लोक
सूरजमलला 'जाटांचा Èलेटो' मानतात. १७६३ मधे सूरजमलचा मृÂयू झाÐयावर जाट
राºयाचे पतन झाले.
२.३.८ शीख :
अठराÓया शतकात एक राजकीय स°ा Ìहणून िशखांचा उदय झाला. िहंदू धमर् व
इÖलाम यांतील धमर्वेड व दुराग्रह बाजूला साłन व Âयातील उ°मो°म तßवे एकित्रत कłन
पंधराÓया शतका¸या अखेरी गुł नानक यांनी शीख संप्रदायाची Öथापना केली. Âयावेळी munotes.in
Page 33
33भक्ती चळवळ ऐन भरात होती. रामानंद, कबीर, नामदेव, ित्रलोचन, चैतÆय हे समता,
मानवतावाद व परमेĵराप्रती प्रगाढ ®द्धा यांची िशकवण जनसामाÆयांना देत होते. मूितर्पूजा,
जाितÓयवÖथा यांचा िधक्कार कłन िहंदू - मुÖलीम ऐक्याचा व सामंजÖयाचा पुरÖकार ते
करीत होते. गुł नानक यांनी याच तßवांची िशकवण आपÐया शीख बांधवांना िदली. Âयांची
साधी रसाळ वाणी, शुद्ध चािरÞय, समिपर्त जीवन, प्रामािणकपणा व सचोटी यामुळे लोक
Âयां¸याकडे आकिषर्त झाले. Âयां¸या िशÕयांची संख्या झपाट्याने वाढली. Âयात िहंदू-
मुसलमान दोघेही, प्रामुख्याने िनÌन Öतरातील लोक होते. गुł नानक यांनीच गुŁद्वारा-
Ìहणजे िशखांचे प्राथर्नामंिदर आिण गुł का लंगर Ìहणजे सवर् अनुयायांनी, जातीची बंधने
तोडून टाकÁया¸या उिĥĶाने एकत्र भोजन करÁयासाठी तयार केलेले पाकगृह प्रÖथािपत
केले. गुł नानकांची िशकवण लोकांना देÁयाचे कायर् Âयां¸या िशÕयांनी पुढे चालू ठेवले.
लवकरच एक सुसंघिटत धािमर्क गट Ìहणून शीख उदयाला आले . शीख संप्रदायात िहंदू
धमार्ची, तßवज्ञानाची व कायद्याची अनेक वैिशĶ्ये समािवĶ केलेली असली तरी Âयांनी
िहंदू¸या देवदेवता, जाितÓयवÖथा व समाजातील ब्राĺणांचे वचर्Öव अमाÆय केले व
समानते¸या तßवाचा व सांिधक जीवनाचा पुरÖकार केला. गुł नानक यांचे वारस अंगद
यांनी गुŁमुखी िलपी तयार कłन Âयात गुł नानक यांची प्राथर्ना गीते संकिलत केली.
िशखांचे पांचवे गुł अजुर्नदेव यां¸या काळात सुवणर्मंिदराची उभारणी झाली,
Âया¸याभोवतीच अमृतसर शहर वसले. Âयाने िशखां¸या पिवत्र ग्रंथाचे आिद ग्रंथाचे संकलन
केले. हा ग्रंथ 'गुł ग्रंथसाहेब' Ìहणून ओळखला जाऊ लागला . सुवणर्मंिदर िशखांचे ®द्धा
Öथान बनले.
मुघल अिधस°े¸या काळात मुघल राºयकतेर् व शीख यां¸यात उघड शत्रुÂव
उद्भवले. जहांगीरने िशखांचा पाचवा गुł अजुर्निसंहाची हÂया केली तेÓहापासून शीख
मुगलांचे शत्रू बनले. िशखांचा दहावा गुł गोिवंदिसंहने िशखां¸या धािमर्क संप्रदायाला
लÕकरी Öवłप िदले. केश, क¸छ, कंगवा, कडा आिण कृपाण हया पाच गोĶी िशखांना
सांभाळाÓया लागत. औरंगजेबा¸या धमर्वेड्या जुलुमी नीतीला तŌड देÁयाकिरता शीखांचे
दहावे व शेवटले गुł, गुł गोिवंदिसंग यांनी शीख लÕकराची उभारणी कłन 'खालसा'
Ìहणजेच िवशुद्ध गटाची Öथापना केली. गोिवंदिसंह¸या नेतृÂवाखाली िशखांनी औरंगजेबाला
जबरदÖत टक्कर िदली. पण मुगलां¸या सैÆयसामÃयार्समोर Âयांचा िटकाव लागला नाही.
१७०८ मÅये नांदेडजवळ गोदावरी नदी¸या काठी एका पठाणाने गुł गोिवंदिसंहला ठार
केले .
िशखांची दहा गुłंची परंपरा येथे संपली असली तरी मुगलांिवŁद्धचा संघषर् थांबला
नाही. बंदा बैरागी¸या नेतृÂवाखाली हा लढा सुłच रािहला. अÐप साधनसामग्रीसह बंदा
बैरागीने जवळजवळ ८ वषर् मुगलांना टक्कर िदÐयानंतर तो िवĵासघाताने पकडला गेला.
१७१६ मÅये बंदा बैरागीला ठार करÁयात आले. Âयावेळी िशखांची अवÖथा अितशय वाईट
होती . नािदरशहा आिण Âयानंतर अहमदशाह अÊदाली¸या सतत आक्रमणांमुळे मुगलां¸या
क¤द्रीय स°ेला जोरदार धक्का बसला. Âयाचा फायदा घेऊन िशखांनी पंजाबमÅये लहान
लहान राºये Öथापन केली. या राºयांना 'िमसल' असे Ìहणत.
munotes.in
Page 34
34नािदरशहा व अहमदशहा अÊदाली यां¸या Öवार्यांमुळे पंजाबात यादवी व अराजक
यांचा एकच कÐलोळ उठला. Âया भयानक गŌधळा¸या काळात पंजाबातील मुघल स°ा
कोलमडून पडली. Âया Öवार्यांची वावटळ थंडावताच पंजाबातील राजकीय पोकळी भłन
काढÁयास शीख पुढे सरसावले. लवकरच िशखांत एका कतृर्Âववान नेÂयाचा रणजीतिसंगाचा
उदय झाला व धािमर्क बाबी शिक्तशाली राजकीय अिधस°ेखाली काहीशा दबून गेÐया.
महाराजा रणजीतिसंग हा एक धडाडीचा सेनानी, कुशल संघटक, प्रभावशाली
शासक व धूतर् राजनीतीज्ञ होता. पिIJमेकडील सवर् शीख गटांना Âयाने संघिटत केले.
पेशावर, मुलतान, कांग्रा या भागातील सवर् छोटी छोटी राºये Öवतः¸या अिधपÂयाखाली
आणून Âयाने Öवतंत्र शीख राºयाची उभारणी केली. गुरखा, उिडया, पठाण, डोग्रा, पंजाबी,
मुसलमान अशा िनरिनराÑया गटांतून सैिनक भरती कłन पािIJमाÂय धतीर्वर, फ्र¤च लÕकरी
तज्ञां¸या मागर्दशर्नाखाली Âयाने मोठे िशÖतबद्ध, प्रिशिक्षत व शिक्तशाली लÕकर उभारले.
फ्र¤च लÕकरी तºज्ञांची मदत Âया¸या लÕकरा¸या प्रिशक्षणापुरतीच मयार्िदत होती. लÕकराचे
नेतृÂव Âयाने कधी परकीयां¸या हाती िदले नाही. या लÕकराची रणजीतिसंगाप्रती
अिवचिलत िनķा होती. रणजीतिसंगाचे धोरण धमर्िनरपेक्षतेचेच होते. पंजाबची बहुसंख्य
जनता िहंदूच होती. Âयांना कोणÂयाही प्रकारे दुखावणे Âया¸या राºया¸या Öथैयार्ला व
ŀढतेला पोषक ठरणार नाही हे तो पूणर्पणे जाणून होता; Âयामुळे राजकीय, सामािजक,
धािमर्क िकंवा आिथर्क क्षेत्रात िहंदू , मुसलमान, शीख यां¸यात Âयाने कधीही भेदभाव केला
नाही.
रणजीतिसंगा¸या कतृर्Âवाची व लÕकरी सामÃयार्ची कÐपना असÐयामुळे Âया¸या
हयातीत ईÖट इंिडया कंपनीने पंजाबकडे आपली वक्र ŀĶी वळिवली नाही. िशवाय, Âया
काळात ते भारतातील अÆय स°ाधीशांना पराÖत कłन आपली स°ा िÖथर व ŀढ
करÁयात गुंतले होते. पण रणजीतिसंगा¸या मृÂयूनंतर पंजाबात अराजका¸या łपाने कली
िशरला. अंतगर्त कलहामुळे Âयाचे राºय िवÖकळीत झाले. Âया¸या उ°रािधकार्या ंत Âयाचे
कतृर्Âव नÓहते. िशवाय Âयाचे राºय सवर् िशखां¸या अभंग िनķेवर िवसावलेले नÓहते. सतलज
नदीपलीकडील िशखांचे रणजीतिसंगा¸या राºयात सामीलीकरण लÕकरी बळावर घडवून
आणलेले होते. रणजीतिसंगाचे अिधपÂय Âयांनी मनापासून िकंवा Öवे¸छेने Öवीकारलेले
नÓहते. Âयातील काही िब्रिटशांना िफतूर झाले, Âयामुळे िब्रिटशांनी आक्रमक पिवत्रा घेताच
Âयां¸या लÕकरी सामÃयार्पुढे रणजीतिसंगाने उभे केलेले राºय अÐपावधीतच कोसळले.
२.३.९ जÌमू-काÔमीर :
जÌमू हा ब-याच काळापासून िहंदू राजपूत घराÁया¸या राजवटीत होता. डŌगराळ
भागातून कर वसूल करÁयासाठी व तेथील कोणÂयाही बंडाला दडपÁयासाठी सम्राट
जÌमूमÅये मुिÖलम फौजदारला ठेवत असे. कर िमळेपय«त Âयाने Âयां¸या अंतगर्त कामांमÅये
हÖतक्षेप केला नाही.
मुघल साम्राºयाची अधोगती पाहून जÌमू¸या राजाने आपÐया ÖवातंÞयावर जोर
देÁयास सुरवात केली आिण िचनाब ते रावी दरÌयान¸या सवर् टेकड्यांवर आिण िचनाब¸या munotes.in
Page 35
35पिIJमेस काही टेकड्यांवर आपÐया स°ेचा िवÖतार केला. रणिजत देव अहमद शाह
अÊदालीचा िवĵासू सहकारी होता. Âयाने १७५२ मÅये आिण पुÆहा १७६२ मÅये काÔमीर
िजंकÁयासाठी Âयांना मदत केली. १ एिप्रल १७५७ रोजी अहमद शाह अÊदाली यांनी
Âयाला जफरवाल, संखातरा आिण औरंगाबाद हे तीन परगणे प्रदान केले. Âयाने आपÐया
वैयिक्तक नावाने नाणी जारी केली. Âया¸या कारिकदीर्त जÌमू शहर समृद्ध झाले आिण
Óयापाराचे क¤द्र बनले. लाहोर व िदÐलीतील अगदी ®ीमंत सावकार, Óयापारी आिण उ¸च
अिधकारी यांनी जÌमूमÅये आ®यास येÁयास सुरवात केली. अहमद शाह अÊदाली¸या
ितस-या Öवारी¸या काळात मीरमनूंनी आपÐया कुटुंबाचे आिण मौÐयवान िनधीचे रक्षण
करÁयासाठी राजा रणिजत देव या¸याकडे संरक्षणासाठी पाठवले. १७७० मÅये रणिजत
देव यांनी झंडा िसंह भंगी यां¸याकडे शरण गेले आिण Âयाला कर देÁयास माÆय केले.
१७८१ मÅये रणिजत देव यांचे िनधन झाले. Âयाचा मुलगा बृजराज देव Âया¸यानंतर
उ°रािधकारी झाला. Âया¸या कारिकदीर्त जÌमू राºय शीखां¸या ताÊयात गेले.
बहादूर शाह आिण जहांदारां¸या काळात अÊदुस समद खान काÔमीरचा राºयपाल
होता. फाŁख िसयर याने Âयाला पंजाबला पाठवले. औरंगजेबा¸या पIJात मोगल
साम्राºया¸या अवनीतीचा पिरणाम काÔमीरमधील राजकीय पिरिÖथतीवर झाला आिण तेथे
१७५२ पय«त अशांतता िनमार्ण झाली. औरंगजेब नंतर कोणीही मुघल सम्राट काÔमीरला
गेला नाही. १७५२ मÅये अहमद शाह अÊदाली यांनी काÔमीर िजंकले आिण १८१६ पय«त
तेथे अफगाणांचे ६७ वषेर् राºय होते. अफगाण राजांना प्रामुख्याने कर वसूल करÁयात रस
होता आिण जोपय«त ते िमळत रािहले तोपय«त राºयपालांकडे पूणर् अिधकार देत असत.
राºयपाल कारभाराची जबाबदारी योग्यरीÂया िकंवा जुलमीपणे करीत आहे की याची Âयाला
पवार् नÓहती. अफगाण राजवटीत २८ राºयपाल झाले आिण Âयापैकी फक्त एक िहंदू होता.
सुखजीवनने िरयासतची जबाबदारी Öवीकारली आिण अहमद शाह अÊदालीची गुलामी
जाहीर केली. अहमद शाह अÊदाली याने Âयां¸या िनयुक्तीची पुĶी केली आिण दुस-या
Óयक्तीला Âयाचे उप-िनयुक्त केले. सुख जीवन हे एक शूर योद्धा, बुिद्धमान प्रशासक, िवद्वान,
अनेक भाषांचे अËयासक आिण कवी देखील होते. काÔमीरचा इितहास तयार करÁयासाठी
Âयांनी पाच िवद्वानांची नेमणूक केली. प्रÂयेक लेखकाला दहा सहाÍयक िदले होते. Âयांचे
सरकार सवर् िहंदू आिण मुसलमान, शीया आिण सुÆनींसाठी सवार्त चांगले आिण कायर्क्षम
होते.
अहमद शाह अÊदाली यांनी सुख-जीवनाकडे देशा¸या महसुला¸या दहा पट
बरोबरीइतका भरपूर कर मािगतला. सुख जीवनाने या मागणीकडे दुलर्क्ष केले कारण ते
Âयां¸या क्षमते¸या पलीकडे होते. Âयांनी मोगल बादशाह आलमगीर दुसरा (१७५४-५६)
वर िनķा दशर्िवली, ºयांनी Âयाला राजाची पदवी िदली. जून १७६२ मÅये अहमद शाह
अÊदाली यांनी सुख जीवनािवłद्ध अफगाण सैÆय पाठिवले, पण ही मोहीम अयशÖवी ठरली.
दुसरा हÐला झाला आिण अफगाण सैÆयाने काÔमीरमÅये प्रवेश केला. सुख जीवन पकडला
गेला. Âयाचे डोळे बाहेर काढून Âयाला लाहोर येथे पाठवले. तेथे Âयाला घोड्यां¸या
पायाखाली िचरडले गेले.
munotes.in
Page 36
36 १७६३ मÅये मीर हज़ार खान याने िहंदू नेÂयांना पोÂयात िशवून Âयांना दल
तलावामÅये फेकले. तेथे ते बुडले आिण मरण पावले. अÊदुÐला खान (१७६६- १८००)
यांनी एक कोटी Łपयांची वैयिक्तक रक्कम जमा केली. अतामुहÌमद खानने आपÐया
कामवासना पूणर् करÁयासाठी सुंदर मुलींना जबरदÖतीने पकडले. प्रांतात खूप असंतोष
पसरला होता. १८१६ मÅये रणिजतिसंगने काÔमीर िजंकला.
आपली प्रगती तपासा:
१. १८ Óया शतकातील उ°र भारतातील राºयां¸या राजकीय पिरिÖथतीचा आढावा घ्या.
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
२.४ मराठे :
भारता¸या सावर्भौमÂवाकिरता ईÖट इंिडया कंपनीला सवार्त िचवट व प्रखर
आÓहान कोणी िदले असेल तर ते मराठ्यांनी. छत्रपती िशवाजी महाराजां¸या मृÂयूनंतर
Öवराºया¸या गादीवर आलेला Âयांचा पुत्र संभाजी यांनी औरंगजेबाला थांबिवÁयाचा प्रयÂन
केला. संभाजी बेसावध असता मुघलांनी Âयांना पकडले. मराठ्यांचे शिक्तÖथानच उलथून
टाकÁया¸या हेतूने औरंगजेबाने, संभाजी महाराजांचे अÂयंत हालहाल कłन Âयांना ठार
केले. व मराठ्यां¸या राजधानीला वेढा घालून संभाजीचा पुत्र - सहा वषा«चा शाहू व Âयाची
माता राणी येसूबाई यांना कैद केले.
मराठ्यांचा राजा व राजधानी नाहीशी झाÐयाने मराठ्यांचा प्रितकार थंडावेल अशी
औरंगजेबाची कÐपना होती. पण झाले उलटेच - संभाजी¸या मृÂयूमुळे संतĮ होऊन, सवर्त्र
मोहोळ उठावे तसे मराठे मुघलांिवŁद्ध उठले. सुमारे पंचवीस वषेर् चाललेÐया Âया
मराठ्यां¸या ÖवातंÞयसंग्रामात मराठ्यांनी मुघलांना सळो की पळो कłन सोडले . तो लढा
१७०७ मÅये औरंगजेबा¸या मृÂयूबरोबरच संपला. तोपय«त मराठे मुघलांपेक्षा िनिIJतच
वरचढ झाले होते.
औरंगजेबा¸या मृÂयूनंतर सुमारे अठरा वषेर् Âया¸या कैदेत रािहलेला संभाजीपुत्र
शाहू दिक्षणेत परत आला व सातारा येथे Âयाने आपली राजधानी Öथािपली. १७०० मÅये
छत्रपती िशवाजीचा दुसरा पुत्र राजाराम याचे िनधन झाÐयानंतर मराठ्यां¸या ÖवातंÞय
लढ्याचे नेतृÂव Âयाची राणी ताराबाई िहने केले होते. शाहू दिक्षणेत परत येताच छत्रपती
पदा¸या प्रijावłन ितने शाहूला िवरोध करÁयास प्रारंभ केला. युद्ध व यादवी टाळÁया¸या
हेतूने शाहूने ताराबाई¸या कोÐहापूर¸या राºयाला माÆयता िदली. परंतु Âयामुळे छत्रपतीप्रती
मराठा सरदारांची िनķा दुभंगली. पािठंबा शाहूला द्यावयाचा की ताराबाईपुत्र िशवाजीला हा
प्रij Öवाथार्¸या िनकषावर मराठा सरदार सोडवू लागले. munotes.in
Page 37
37२.४.१. बाळाजी िवĵनाथ (१७११-२०) :
छत्रपती शाहूने १७१३ मÅये बाळाजी िवĵनाथ भट याची पंतप्रधानपदी नेमणूक
केली. Âयाबरोबर मराठ्यां¸या इितहासातील पेशवापवार्ला प्रारंभ झाला. शाहूप्रती
अिवचिलत िनķा व राजनैितक कौशÐय या गुणां¸या बळावर Âयाने शाहू¸या शत्रूंना पराÖत
केले. प्रमुख मराठा सरदारांचा पािठंबा शाहू¸या स°ेला िमळवून देऊन Âया¸या स°ेला
ŀढता प्राĮ कłन िदली. अंतÖथ यादवीने ग्रासलेÐया िदÐली दरबारात Âयाकाळी सैÍयद
बंधूंचा प्रभाव होता. Âया गŌधळाचा फायदा घेऊन बाळाजी िवĵनाथने िदÐलीला जाऊन,
सैÍयद बंधूंशी वाटाघाटी कłन Âयां¸याशी करार केला व छत्रपती िशवाजी¸या
अिधपÂयाखाली असलेला Öवराºयाचा संपूणर् मुलुख छत्रपती Ìहणून शाहू¸या
ÖवािमÂवाखाली असावा व मुघलां¸या दिक्षणेकडील सहा सुËयांत मराठ्यांना चौथ व
सरदेशमुखी गोळा करÁयाचे अिधकार िमळावे तशी तरतूद कłन घेतली. या कराराने
शाहू¸या स°ेवर मुघलांकडून माÆयतेचे िशक्कामोतर्ब झाले. वतने, जहािगरी, चौथ व
सरदेशमुखी गोळा करÁयाचे परवाने याकिरता मराठे सरदार शाहूभोवती गोळा होऊ लागले.
२.४.२. बाजीराव पिहला (१७२०-४०) :
१७२० मÅये बाळाजी िवĵनाथ िदवंगत होताच शाहूने Âया¸या पुत्राला-
बाजीरावाला पेशवाईची वľे िदली. Âयावेळी बाजीराव अगदीच तŁण - जेमतेम वीस वषार्चा
असला तरी तो िनधड्या छातीचा उ°म सेनानायक होता. " वाजी महाराज वगळता गिनमी
युद्धात मराठ्यांत Âया¸याइतका पराक्रमी व िनÕणात सेनापती दुसरा नÓहता." हे
इितहासकारांनी Âयाचे केलेले मूÐयांकन सवर्Öवी साथर् आहे. Âया¸या नेतृßवाखाली
मुघलांिवŁद्ध मराठ्यांनी अनेक मोिहमा यशÖवीपणे चालवून दूरदूर¸या प्रदेशातून चौथ गोळा
करÁयाचे अिधकार राबिवले. माळवा, गुजराथ, बुंदेलखंड या नमर्दे¸या उ°रेकडील प्रदेशात
मराठ्यांचे प्रभुÂव प्रÖथािपत झाले. एवढेच नÓहे तर बाजीरावाने िदÐलीपय«त धडक मारली.
गायकवाड, होळकर, िशंदे, पवार असे शिक्तशाली सरदार Âयां¸या मदतीने, पेशÓयाचे
प्रितिनधी या नाÂयाने नमर्दे¸या उ°रेला शासक Ìहणून Öथाियक झाले.
िनजामािवŁद्धही बाजीरावाचा सतत संघषर् चालू होता. दिक्षणेतील सहा सुËयात
चौथ व सरदेशमुखी गोळा करÁया¸या मराठ्यांना िमळालेÐया हक्कांना माÆयता देÁयाची
िनजामाची तयारी नÓहती. Âयामुळे बाजीराव व िनजाम यांत संघषर् अटळ ठरला. पण
मराठ्यांपुढे िनजामाचा िनभाव लागला नाही. Âयां¸या Âया हक्कांना माÆयता देणे Âयाला भाग
पडले. पिIJम िकनार्यावरही बाजीरावाने जंिजर्या¸या िसिĥिवŁद्ध व तेथे ठाणी घालून
बसलेÐया पोतुर्गीजांिवŁद्ध मोिहमा चालिवÐया. Âयात साĶी व वसई मराठ्यांनी काबीज
केली. पोतुर्गीज मात्र पक्केपणाने िÖथर रािहले.
१७४० मÅये, वया¸या अवघ्या चाळीसाÓया वषीर् बाजीरावाचे िनधन झाले. पण
वीस वषार्¸या Âया¸या कायर्काळा¸या अÐपावधीत महाराÕट्रातील छोट्या Öवराºयाचे
łपांतर मराठा साम्राºयात झाले होते. मराठी स°ा उ°रेत गुजराथ, माळवा , बुंदेलखंड या
सवर् प्रदेशात िवÖतारली होती.
munotes.in
Page 38
38२.४.३. बाळाजी बाजीराव (१७४०-६१) :
बाजीरावानंतर Âया¸या एकोणीस वषेर् वया¸या पुत्राला-बाळाजीला शाहूने पेशवापदी
नेमले. Âयामुळे इतर पदांप्रमाणे पेशवेपदही वंशपरंपरा झाले. बाळाजी बाजीरावही आपÐया
िपÂयाप्रमाणे बुिद्धमान, महßवाकांक्षी व राजकीय दूरŀĶीचा मुÂसĥी होता. Âया¸या िपÂयाची
लÕकरी धडाडी व सेनापतीÂव मात्र Âया¸यात नÓहते. १७४९ मÅये मराठा राºयाची धुरा
कायदेशीरपणे पेशÓयांकडे सोपिवले. Âयामुळे पेशवे अिधकृतपणे छत्रपतीचे उ°रािधकारी
बनले यामुळे पुणे हे शहर ÓयावहािरकŀĶ्या मराठ्यांची राजधानी बनले.
िपÂया¸या पावलावर पाऊल टाकून पेशवा बाळाजी बाजीरावानेही मराठा
साम्राºयाचा िवÖतार केला . Âया¸या कारिकदीर्त मराठा साम्राºय केवळ प्रादेिशकच नÓहे
तर गौरवा¸या ŀĶीनेही कळसाला पोचले. संपूणर् िहंदुÖथानात िवजयी मराठा फौजा दौडत
होÂया. माळवा, गुजराथ, बुंदेलखंड यांवरील मराठी स°ा ŀढ झाली. बंगालवरही मराठ्यांची
आक्रमणे होऊन १७५१ मÅये ओिरसा मराठ्यां¸या ताÊयात देणे बंगाल¸या नबाबाला भाग
पडले. मराठ्यांचे घोडे वायÓयेला अटकेपय«त जाऊन पोहोचले. दिक्षणेत Ìहैसूर व अÆय
छोट्या मोठ्या शासकांनी मराठ्यांना खंडणी देÁयाचे कबूल केले. १७६० मÅये उदगीर येथे
मराठ्यांनी िनजामाचा दणदणीत पराभव केला. Âयानंतर झालेÐया करारानुसार ७५ लक्ष
Łपये खंडणी व ६२ लक्ष Łपये उÂपÆनाचा प्रदेश मराठ्यांना देÁयाचे िनजामाने कबूल केले.
िदÐली दरबार अंतस्थ कलहांनी व बाĻ आक्रमणांनी जजर्र झाÐयामुळे मुघल
बादशहा मदतीकिरता मराठ्यांकडे वळला. मराठ्यांनी मुघल साम्राºया¸या संरक्षणाची
जबाबदारी Öवीकारली. मुघल बादशहा¸या पाठीशी असलेली प्रबळ स°ा Ìहणून मराठ्यांचा
दबदबा सवर्त्र प्रÖथािपत झाला. िदÐली दरबारचा वजीर इमाद - उल - मुÐक हा मराठ्यां¸या
हातातील बाहुले बनला. पंजाबातून अहमदशहा अÊदाली¸या प्रितिनधीला हाकलून लावून
मराठ्यांनी तेथेही आपला प्रभाव प्रÖथािपत केला. पिIJमेला गुजराथ ते पूवेर्ला ओिरसा,
उ°रेला पंजाब ते दिक्षणेला Ìहैसूर असा संपूणर् प्रदेश मराठ्यां¸या प्रभावाखाली आला.
मुघल स°े¸या पतनामुळे िनमार्ण झालेली राजकीय पोकळी मराठे भłन काढणार अशी
लक्षणे िदसत होती.
परंतु पंजाबातून अÊदाली¸या प्रितिनधीला मराठ्यांनी हाकून लावÐयामुळे
अÊदालीशी Âयांचा संघषर् उद्भवला. Âयाने िहंदुÖथानवर पुÆहा Öवारी केली तेÓहा बादशहाशी
झालेÐया करारानुसार व उ°रे¸या ÖवािमÂवा¸या ŀĶीने आकाराला येत असलेÐया Âया
संघषार्चे महßव ओळखून पेशवा बाळाजी बाजीराव याने आपला ºयेķ पुत्र िवĵासराव व
कतर्बगार चुलत बंधू सदािशवराव यांना मोठी फौज देऊन अÊदाली¸या प्रितकाराथर् पाठिवले.
या संघषार्त, मराठ्यां¸या उ°रेतील प्रभावामुळे Âया¸यािवŁद्ध जळफळणारा रोिहला प्रमुख
नजीब उĥौला व अवधचा नबाब शुजाउĥौला हे मराठ्यांिवŁद्ध अÊदालीला जाऊन िमळाले,
तर मराठ्या¸या मुलुखिगरीने व Âया¸या राजकीय महßवाकांक्षेने नाराज झालेले राजपूत,
जाट, शीख यानी मराठ्यांना कोणतीही मदत केली नाही. प्रÂयक्ष मराठ्यांतही ऐक्य व िनķा
यांचा काहीसा अभावच होता. अशा पिरिÖथतीत १७६१ मÅये अÊदाली व मराठे यात
पािनपत येथे झालेÐया घनघोर लढाईत मराठ्यांचा पूणर्पणे पराभव झाला . अनेक मराठा munotes.in
Page 39
39प्रमुखांबरोबर खुĥ सदािशवराव व िवĵासराव धारातीथीर् पडले. मराठ्यांचे जवळजवळ
एकोणतीस हजार सैिनक पािनपतावर कामाला आले.
बरेच िदवसात सदािशवरावाकड ून बातमी न कळÐयाने पेशवा िचंितत झाला व
फौजेसह तो उ°रेकडे िनघाला. वाटेतच Âयाला पराभवाची, बंधू व पुत्र यां¸या मृÂयूची
बातमी कळली. अगोदरच प्रकृतीने खंगलेÐया पेशÓयाला तो धक्का सहन झाला नाही. जून
१७६१ मÅये Âयाचे िनधन झाले. Âया¸यानंतर Âयाचा दुसरा पुत्र सोळा वषा«चा माधवराव
पेशवेपदी आला. तो अÂयंत कतर्बगार होता . पण राºया¸या ŀढीकरणाकिरता Âयाला वेळच
िमळाला नाही. १७७२ मÅये वया¸या जेमतेम अठ्ठािवसाÓया वषीर् क्षया¸या िवकाराने Âयाचे
िनधन झाले. Âया¸या अकरा वषा«¸या कारिकदीर्त Âयाने दिक्षणेत िनजाम व हैदरअली यांना
जरब बसिवली व उ°रेतही मराठ्यां¸या सामÃयार्चा दबदबा व वचक पुÆहा प्रÖथािपत केला.
पेशवा माधवरावा¸या अकाली िनधनानंतर मराठा राजकारणात Öवाथर्, दुही,
बेिशÖती व यादवी यांचा बुजबुजाट झाला. औरंगजेबािवŁद्ध¸या संघषार्¸या काळातच, क¤द्र
स°ेचा प्रÂयक्षपणे वचक न रािहÐयाने मराठा सरदारांना Öवतंत्रपणे वागÁयाची सवय
झालेली होती व क¤द्रस°ेप्रती Âयां¸या िनķेचे धागे दुबळे झाले होते. हळूहळू मराठा
सरदारांनी - नागपूर क्षेत्रात भोसÐयांनी, गुजराथेत गायकवाड यांनी, पवार यांनी धार¸या
बाजूला आपली अधर्Öवाय° राºये Öथािपली. रघुनाथरावािवŁद्ध¸या पेशवा माधवरावा¸या
मोिहमेचे वेळी िनजामानेच नÓहे तर भोसÐयासारख्या ंनीही रघुनाथरावा¸या मदतीला जाणे,
रघुनाथरावा¸या पुढाकाराने पेशवा नारायणराव याची हÂया होणे, महादजी Âया¸या
कारिकदीर्¸या अखेरी उ°रेतून दिक्षणेत येताच, Âया¸या द्वेषाने व धाÖतीने नाना
फडिणसासारख्या मुÂसद्याने, सारासार िवचार सोडून Âया¸यािवŁद्ध इंग्रजाकडे मदत मागणे
िकंवा िशंद्यांिवŁद्ध होळकरांना िचथावणे अशा घटना मराठा राºयाला घातक ठरÐया.
मराठा सरदारांची कोती Öवाथीर् मनोवृ°ी व यादवी युद्धे यामुळे राºय पोखłन िनघाले व
क्षीण झाले. यामुळे १८१७-१८१८ मÅये इंग्रजांनी एक जबरदÖत धक्का देताच मराठा
राज्य कोसळले. मराठा साम्राºयाचा झालेला अÖत भारता¸या ŀĶीने अÂयंत घातक ठरला.
इंग्रजां¸या वाढÂया सामÃयार्ला आवर घालू शकेल अशी Âयाकाळी ती एकच स°ा भारतात
होती. ती नाहीशी होताच भारताचे सावर्भौमÂव िमळिवÁया¸या Âयां¸या मागार्तील तो एकमेव
अडसर नाहीसा झाला व ते िनिIJतपणे भारताचे स°ाधीश बनले.
आपली प्रगती तपासा:
१. १८ Óया शतकातील मराठां¸या राजकीय पिरिÖथतीिवषयी चचार् करा.
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
munotes.in
Page 40
40२.५ माळवा :
मोगलां¸या ताÊयातील माळवा हा प्रांत दिक्षण भारत व उ°र भारत यांना जोडणारा
दुवा होता. गुजरात व दख्खन¸या पठाराकडे जाणारे सवर् Óयापारी व लÕकरी मागर् माळवा
प्रांतातून जात होते. िशवाय िदÐलीपासून दूर असलेÐया माळवा प्रांताचे रक्षण करणे
बादशहाला अशक्य झाले होते. Ìहणूनच बाजीरावाने सन १७२० पासूनच माळवा प्रांतावर
आपला प्रभाव वाढिवÁयास सुŁवात केली. सन १७२३ व १७२४ मÅये बाजीरावाने
माळवा प्रांतावर Öवार्या कłन तेथून चौथाई व सरदेशमुखी वसूल केली.
दयाबहादूर व िगरीधर बहादूर हे मोगल सुभेदार यावेळी माळवा प्रांताचा
राºयकारभार पहात होते. माळवा प्रांतातील मराठ्यांचा प्रभाव कमी कłन मराठ्यांना तेथून
हुसकावून लावÁयाचे Âयांनी ठरिवले . तेÓहा बाजीरावाने राजपूत राजा सवाई जयिसंह याची
मदत घेऊन सन १७२८ मÅये माळवा प्रांतावर Öवारी केली. मराठा सैÆय व मोगल सैÆय
यां¸यात अमजेरा यािठकाणी मोठी लढाई झाली. या लढाईत दोघेही िगरीधर व दयाबहादूर
हे मोगल सुभेदार मारले गेले. मराठ्यांना िनणार्यक िवजय िमळाला.
या िवजयामुळे संपूणर् माळवा प्रांत मराठ्यां¸या ताÊयात आला. पुढील काळात
माळवा हा प्रांत मराठ्यां¸या उ°रेकडील हालचालीचे प्रमुख क¤द्र बनला. या िवजयाने
बाजीरावाची प्रितķा वाढली.
२.६ गुजरात :
गुजरातमधील मुघलांमधील अंतगर्त संघषार्मुळे मराठ्यांना Âया प्रांतात Öवतःला
िÖथरपणे उभे राहÁयाची संधी िमळाली. १७२४ मÅये सरबुलंद खान यांना िनजामा¸या
जागी गुजरातचा सुभेदार बनिवÁयात आले तेÓहा मुघलांमÅये गृहयुद्ध सुł झाले. Âयावेळी
िनजामाचे काका हमीद खान गुजरातमÅये िनजामचे नायब Ìहणून काम करत होते. सर
बुलंद खान Öवत: िदÐलीतच रािहले आिण Âयांनी आपले नायब शुजात खान यांना हमीद
खानचा ताबा घ्यायला पाठवला. हमीद खान यांनाही गुजरातचा राºयकतार् Óहायचे होते
आिण Âयांनी चौथ आिण सरदेश मुखी गोळा करÁयाचा अिधकार देऊन मराठ्यांचा पािठंबा
िमळिवला. कंठाजी¸या मदतीने हमीद खानने सूरतहून आलेÐया शुजात खान आिण Âयाचा
भाऊ ŁÖतम अली यांचा पराभव कłन Âयांची हÂया केली. सरबुलंद खान यांनी Öवत:
गुजरातवर आक्रमण केले आिण हमीद खानला तेथून हुसकावून लावले पण Âयांना
मराठ्यांना हुसकावून लावता आले नाही.
१७२७ मÅये, सरबुलंद खान यांनी गुजरातमÅये चौथ आिण सरदेशमुखी
मराठ्यांना देÁयाचे माÆय केले. मोगल बादशहाने हा करार Öवीकारला नाही. सरबुलंद खान
यांना परत बोलावÁयात आले आिण Âयांनी मराठ्यांना गुजरातमधून हाकलून लावÁयाचा
हुकूम िदला आिण राजा अभयिसंग यांना गुजरातचा राºयपाल Ìहणून पाठवले. मराठ्यांना munotes.in
Page 41
41भीती दाखवÁया¸या उĥेशाने Âयांनी मराठा नेता िपलाजी गायकवाड याला ठार केले.
यामुळे Öथािनक लोकांमÅये प्रचंड संताप Óयक्त झाला. िपलाजीचा मोठा मुलगा दमाजी यांनी
पुÆहा संघषर् सुł केला. बडोदा पुÆहा ताÊयात घेतले आिण अभयिसंगला इतका त्रास िदला
की तो यश न िमळता जोधपूरला गेला. दमाजींनी जोधपूरवरही हÐला केला. सरतेशेवटी,
१७३७ मÅये मोगल साम्राºया¸या हातून गुजरात िनघून गेला.
आपली प्रगती तपासा:
१. १८ Óया शतकात माळवा आिण गुजरात¸या राजकीय पिरिÖथतीिवषयी चचार् करा.
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
२.७ सारांश :
मोगल साम्राºया¸या इितहासात शेवटचा बलाढ्य बादशहा औरंगजेब इ.स.
१७०७ मÅये मरण पावÐयानंतर मोगल साम्राºयाला उतरती कळा लागली. Âया¸या
मृÂयूनंतर पिरिÖथती इतकी झपाट्याने बदलली की, पुढील ५० वषार्त आठ सम्राट
िदÐली¸या गादीवर आले. यापैकी एकही बादशहा कतृर्Âववान नÓहता. Âयामुळे मोगल
दरबारात अराजक िनमार्ण झाले. मोगल साम्राºया¸या वैभवा¸या काळात कतृर्Âववान
सरदारांची परंपरा िनमार्ण झाली होती. या कतृर्ÂवसंपÆन सरदारांनी एकेकाळी मोगल
साम्राºयाला यशोिशखरावर नेऊन बसिवले होते. परंतु उ°र काळात मोगल सरदाराकडून
कोणतीही महßवाची कामिगरी झाली नाही. या सरदारांचा बहुतेक वेळ कटकारÖथाने
करÁयात, चैन करÁयात खचर् होत असे. सम्राट कतृर्Âवहीन असÐयाने या सरदार मंडळींनी
राजकारणात हÖतक्षेप सुł केला. Âयामुळे पिरिÖथती अिधकच िबघडत गेली . एका
सम्राटाला स°ेवłन काढून टाकून िकंवा ठार कłन आपÐया मजीर्तील Óयक्तीला गादीवर
बसिवÁयात या सरदार मंडळींना धÆयता वाटू लागली. िदÐलीचे राजिनमार्ता ( K i n g
Makers) हे मोगल सरदार बनले. साम्राºया¸या ŀĶीने ही बाब फारशी प्रितķेची नÓहती.
इ.स. १७१९ मÅये जनतेने िदÐली¸या गादीवर चार मोगल शासक पािहले. Ļावłन
राजकीय िÖथती िकती िवकोपाला गेली होती हे ÖपĶ होते. औरंगजेबा¸या मृÂयूनंतर केवळ
१२ वषार्तच साम्राºय िकती ढासळले याचा हा पुरावा होय.
आणखी एक महßवाची गोĶ Ìहणजे सन १७१९ मधील स°ांतर मराठ्यां¸या
मदतीने झाले होते. Âयामुळे मराठ्यांचे िहंदुÖथान¸या राजकारणातील महßव वाढले.
मराठ्यांना िदÐली¸या राजकारणात प्रवेश िमळाला. ºया मराठ्यांना नेÖतनाबूत करÁयाचा
िवडा औरंगजेबाने उचलला होता Âयाच मराठ्यांची मदत घ्यावी लागावी ही मोगल
साम्राºयाची शोकांितका होती.
munotes.in
Page 42
42सर यदुनाथ सरकार Ìहणतात, "मुगल साम्राºय आिण Âयाचबरोबर मराठा
आिधपÂय यामुळे समाĮ झाले कारण मूलतः भारतीय समाज सडलेला होता. (The
Mughal Empire and with it the Ma ratha overlordship of Hindustan fell
because of the rottenness at the core of Indian society.) राजकीय व लÕकरी
दुबर्लतेमुळे देश Öवतःचे रक्षण करÁयास असमथर् होता. राजस°ा पूणर्तः भ्रĶ व अकमर्Áय
झाली होती. सरदार वगर् Öवाथीर्, अदूरदशीर्, भ्रĶ व बेसावध होता आिण सवर्त्र िवĵासघाताचे
वातावरण होते. अशा या क्षीण व संभ्रमावÖथेत आमचा सÂयधमर्, सािहÂय, कला यांचाही
लोप झाला. "
िसडनी ओवन Ìहणतात, " सामाÆयतः अशी समजूत आहे की, मुगल साम्राºयाचे
पतन शासका¸या भ्रĶतेमुळे झाले. (A Common impression is, that the decline
and the fall of the Mughal Empire were due to the degeneracy of the
sovereigns) परंतु हे साम्राºय औरंगजेबा¸याच कारकीदीर्त ÖपĶ łपाने िवÅवंसीत झाले
होते. औरंगजेब कतर्Óयपरायण असला तरी धािमर्क व मुÂसĥेिगरीत अदूरदशीर् होता.
अकबर¸या धमर् व जातीभेद नसलेÐया बुिद्धम°ापूणर् उदार नीितचा Âयाग कłन औरंगजेबने
पुÆहा िजिझया लावÐयाने प्रजा प्रामुख्याने िहंदू जनता असंतुĶ झाली आिण साम्राºयाचे
उ°म संरक्षक असलेले लढावू राजपूत िवरोधक बनले. िशवाजी व Âया¸या अनुयायांनी
Öवतंत्र िहंदू राºयाची Öथापना करत असतानाच मुगल साम्राºयावर घातक प्रहार केले.
मराठ्यांनी मुगलांचे प्रिसद्ध सैÆय नामशेष केले, खिजना िरकामा केला व दिक्षणेत दूरपय«त
अÓयवÖथा िनमार्ण केली. पिरणामी मुगल साम्राºय अशक्त होऊन क¤द्रस°ा जवळजवळ
समाĮ झाली. नािदरशहानेही मोगलाचा घोर अपमान कłन िसंधू नदी¸या पिIJमेकडील
प्रदेशावर आपला अिधकार प्रÖथािपत केला. Âयामुळे साम्राºयाचे िवघटन झाले."
२.८ प्रij :
१. १८ Óया शतकातील दिक्षण भारतातील राºयांची राजकीय पिरिÖथती िवशद करा.
२. १८ Óया शतकातील उ°र भारतातील राºयां¸या राजकीय पिरिÖथतीचा आढावा घ्या.
३. १८ Óया शतकातील मराठां¸या राजकीय पिरिÖथतीिवषयी चचार् करा.
४. १८ Óया शतकातील माळवा आिण गुजरात¸या राजकीय पिरिÖथतीची मािहती द्या.
२.९ अितिरक्त वाचन :
१. जावडेकर आचायर् शं. द., आधुिनक भारत, पुणे, १९६८.
२. डॉ . वैद्य सुमन, डॉ . कोठेकर शांता, आधुिनक भारताचा इितहास (१७५७ ते
१८५७, ®ी साईनाथ प्रकाशन, नागपूर, १९९८.
३. डॉ . देव प्रभाकर , आधुिनक भारत, लातूर , १९९८.
४. दीिक्षत नी.सी., आधुिनक भारत, नागपूर, २००३. munotes.in
Page 43
43५. कुलकणीर् अ.रा. आिण खरे ग.ह., मराठ्यांचा इितहास , खंड ३, पुणे , १९८६.
६. प्रा. जाधव िव. के., आधुिनक भारताचा इितहास, (१७६५ ते १९६१), िवद्या
प्रकाशन, नागपूर, २००४.
७. कदम य. ना., समग्र भारताचा इितहास, इ.स.पू. २,५०,००० ते इ.स. १९६४,
कोÐहापूर, २००३.
८. डॉ. ग्रोवर बी.एल., डॉ.बेÐहेकर एन. के., आधुिनक भारताचा इितहास: एक नवीन
मूÐयांकन (१७०७ पासून आधुिनक कालखंडापय«त), एस. चंद. आिण कंपनी, प्रा.
िल., नवी िदÐली, २००३.
९. प्रा. देशमुख मा.म., मÅययुगीन भारताचा इितहास, (१२०६ ते १७६१), िवĵभारती
प्रकाशन, नागपूर, १९६८.
१०. डॉ. सरदेसाई बी. एन., डॉ. नलावडे Óही. एन., आधुिनक भारताचा इितहास,
(१७५०-१९५०), फडके प्रकाशन, कोÐहापूर , २००७.
११. प्रा. व. झे. अरिवंद, मÅययुगा¸या उ°राधार्तील भारत, १५२६-१८१८, प्राची
प्रकाशन, मुंबई, १९८७.
१२. Âयागी एम. एस., आधुिनक भारत, (१७०७-१८५७).
१३. महाजन िवद्याधर, आधुिनक भारत का इितहास , १७०७ से आज तक (िहंदी ), एस.
चंद अँड कंपनी िल., २००१.
munotes.in
Page 44
44३
१८ Óया शतकातील भारताची सामािजक पाĵर्भूमी
घटक रचना :
३.० उिĥĶे
३.१ प्रÖतावना
३.२ अठराÓया शतकातील भारताची सामािजक पिरिÖथती
३.२.१ सामािजक वगीर्करण
३.२.२ जाितÓयवÖथा
३.२.३ Óयवसाय
३.२.४ िľयांची िÖथती
३.२.५ िववाह
३.२.६ सती पद्धत
३.२.७ हुंडा पद्धत
३.२.८ वľप्रावरणे व अलंकार
३.२.९ करमणूक - मनोरंजन
३.२..१० सण समारंभ - यात्रा
३.२.११ गुलाम प्रथा
३.२.१२ अÖपृÔयता
३.२.१३ िशक्षण
३.२.१४ कला
३.२.१५ िवज्ञान
३.२.१६ सािहÂय
३.२.१७ धािमर्क िÖथती
१. िहंदू
२. मुिÖलम
३.३ सारांश
३.४ प्रij
३.५ अितिरक्त वाचन
munotes.in
Page 45
45३.० उिĥĶे :
हे युिनट पूणर् झाÐयानंतर िवद्याथीर् पुढील बाबतीत सक्षम होऊ शकेल.
१. १८ Óया शतकातील भारताची सामािजक रचना जाणून घेतील.
२. १८ Óया शतकातील भारतातील मिहलांचा दजार् समजून घेतील.
३. १८ Óया शतकातील भारताचे िशक्षण आिण सािहÂय जाणून घेतील.
४. १८ Óया शतकातील भारताचे धािमर्क जीवनाचे ज्ञान होईल.
३.१ प्रÖतावना :
औरंगजेबा¸या िनधनानंतर देशातील राजकीय अिÖथरतेचा पिरणाम लोकां¸या
सामािजक, धािमर्क आिण आिथर्क िÖथतीवर झाला. ब-याच काळापासून, ÓयावहािरकिरÂया
कोणतेही अिधकार नÓहते, प्रशासन नÓहते, कायदा नÓहता आिण देशा¸या िवशाल भागात
कोणतीही सुरक्षा नÓहती. सवर्त्र अराजकता िनमार्ण झाली होती. बलवान लोक दुबर्ल
लोकांवर अिधकार गाजवत होते. भारतीयांसाठी हा काळ खूपच कसोटीचा होता.
अठराÓया शतकातील भारतीय समाज एकसंघी नÓहता. धमर्, जात, प्रदेश, भाषा
अशा अनेक कारणांनी तो फुटलेला होता. यािशवाय, समाजातील उ¸चÖतरीय लोक व
बहुसंख्य जनता यां¸यातही आिथर्क पिरिÖथती, राहणीमान, प्रितķा अशा अनेक कारणांनी
मोठी दरी िनमार्ण झाली होती.
३.२ अठराÓया शतकातील भारताची सामािजक पिरिÖथती :
३.२.१ सामािजक वगीर्करण :
सम्राटाचे Öथान सवार्त महÂवाचे होते. सम्राटाचे अनुकरण अमीर, सरदार वगर्
करीत असे. आिथर्क अडचणीची िÖथती असूनही हा वगर् अÂयंत ऐĵयर्संपÆन असे जीवन
जगत होता. Âयांचे जीवन प्रामुख्याने मिदरा, मिदराक्षी, नाचगाणे याभोवती गुंफलेले असे.
समाजा¸या सवार्त खाल¸या Öतरावर असलेले व खेड्यांमधून राहणारे शेतकरी व कारागीर
गिरबीमुळे अÂयंत कĶाचे जीवन जगत होते.
३.२.२ जाितÓयवÖथा :
१८ Óया शतकात िहंदू व मुिÖलम हे दोÆही समाज जाितजातीमÅय े िवभागले गेले
होते. िहंदू समाजात जाती प्रथेला अितशय महßव होते. िहंदूमÅये जातीप्रथा तीĄ होती.
िववाह, वľ , खानपान व Óयवसाय यामÅये जातीचे िनब«ध पाळले जात. यामुळे समाजात
सतत संघषर् होत असत. Öवतःची जात इतर जाती हून ®ेķ आहे अशी प्रÂयेकाची समजूत
असÐयाने िहंदू समाजात जाती, उपजाती अंतगर्त समÖयांना चालीरीती¸या नावाखाली
फाजील महßव प्राĮ झाले होते. िहंदु समाजात ब्राĺण, क्षित्रय - मराठा, रजपूत या जाती munotes.in
Page 46
46उ¸च समजÐया जात असत. Âयां¸यातही अनेक पोटजाती होÂया व Âयां¸यात उ¸चनीच
असे भेद होते. अÖपृÔय समाजात महार, मांग, चांभार व ढोर या जातींना समाजात अितशय
वाईट वागणूक िमळत असे. Âयांना समाजात कसलेही Öथान नÓहते. अÖपृÔयता सवर्त्र
पाळली जात असे. पण राजकीय व आिथर्क कारणांमुळे अनेकांनी परंपरागत Óयवसायाचा
Âयाग कłन इतर कामे करणे सुł केले.
जाितÓयवÖथा हे िहंदू समाजाचे िवघटन होÁयाचे एक महÂवाचे कारण होते.
उ¸चवणीर्य मानÐया गेलेÐया ब्राĺणांना सवर् प्रकारचे िवशेषािधकार िमळत. जातीची बंधने
कडक होती. लोकांचे Óयवसाय बहुधा जातीवłन ठरत. िनरिनराÑया जातीं¸या गटात
रोटीबेटी Óयवहार वºयर् असत.
ब्राĺण, क्षित्रय आिण वैÔय जाती आिण उप-जातींमÅये िवभागले होते. आिण
केवळ आपÐयाच समाजात एकत्र खानपान करायचे. प्रथा मोडणा-यांवर बिहÕकार
टाकÁयात येई. मात्र माफी मािगतÐयानंतर Âयाला पंचायत परत घेई. रक्ता¸या व वंशा¸या
शुद्धतेसाठी Öवतः¸याच जातींमÅये िववाह होत असत.
रोटी आिण बेटी याबातीत लोक गंभीर असत. वेगवेगÑया जातींचे लोक
आपापसात एकत्र खात नसत. फक्त शीख लंगर सवा«साठी खुले होते. वेगवेगÑया जातींचे
लोक एकाच दैवताची उपासना कł शकत होते आिण Âयाच प्रथांचे पालन कł शकत होते,
परंतु बिहÕकृत होÁया¸या भीतीने खाÁयािपÁयासाठी एकत्र जमणे शक्य नÓहते.
िविशĶ जाती¸या लोकांना काय खाÁयाची परवानगी आहे या प्रijाला बरेच महßव
देÁयात आले. ब्राĺण मांस व मद्यपान करत नÓहते. जातीनुसार रीितिरवाज बनले होते.
साधारणत: जैन धमार्¸या प्रभावाखाली येणारे लोक मांस खात नसत. क्षित्रय राजपूत आिण
जाट मांस खात असत.
िहंदू¸या जाितÓयवÖथेचा मुिÖलम समाजावरही पिरणाम झाला होता. Âयां¸यात
सÍयद , शेख, मुघल आिण पठाण असे चार िवभाग िनमार्ण झाले होते. सÍयद Öवतःला
महमद पैगंबरांचे वंशज समजत असत, शेख अरबांना आपले पूवर्ज मानीत होते, मुघल
मोगल वंशाचा आधार घेत होते; तर पठाण Öवतःची वेगळी भाषा ‘पुÔतू' मानून मुिÖलम
समाजात Âयांनी Öवतंत्र Öथान िनमार्ण केले होते. मुघलामÅये पिशर्यन व चुगताई असे
आणखी दोन गट िनमार्ण झाले होते . मुिÖलम स°ाधारी असले तरी धािमर्क कारणावłन
Âयां¸यातही संघषर् होत असत. प्रामुख्याने िशया व सुÆनी भेद तीĄ Öवłपाचा होता.
िहंदूंप्रमाणे मुसलमान समाजही, इÖलामने समानतेचा पुरÖकार केलेला असूनही जात, वंश,
प्रितķा अशा कारणांनी फुटलेला होता. Âयां¸यात िशया व सुÆनी हे भेद तर होतेच; पण
इराणी, अफगाण, तुराणी व िहंदुÖथानी मुसलमान एकमेकांत िमसळत नसत . धमार्तर
कłन मुसलमान बनलेले लोकही आपÐया पूवीर्¸या जाती¸या łढी व परंपरा यांची बंधने
घेऊनच नÓया धमार्त जात. उमराव, मुÐलामौलवी, लÕकरी अिधकारी, िवद्वान किनķ
Öतरावरील आपÐया धमर्बांधवांना कमी लेखत . munotes.in
Page 47
47
थोडक्यात , १८ Óया शतकातील भारतीय समाज - िहंदू व मुिÖलम - जाती व
पोटजातीत िवभागला होता. या समाजात एकसंधता नÓहती. उलट जाितअंतगर्त संघषार्ने
समाज आतून पोखरला गेÐयाने हा समाज इतर देशातील समाजा¸या मानाने मागासलेला
रािहला असÐयास नवल नÓहते.
३.२.३ Óयवसाय :
Óयवसायां¸या आधारे जाती तयार केÐया गेÐया. सामािजक बंधन असूनही, उ¸च
नीच ®ेणीतील लोक तसेच कारागीर आिण उÂकृĶ वगार्चे लोक एकमेकांशी संबंध ठेवत.
हिÖतदंत कामगार, Æहावी, िवणकर, रंगारी, माळी, कुंभार इÂयादी सवर्जण आपÐया
कामासाठी पगार घेत असत. Âयांना िनिIJत धाÆयही िमळायचे आिण पिरवाराना
उÂसवसमयी पैसे, कपडे िदले जायचे.
Óयापार, शेती आिण लÕकरी सेवा सवा«साठी खुले होते. जातीचे प्रमुख आिण
पंचायत दंड, प्रायिIJ° आिण बिहÕकार यांद्वारे िनयमांचे पालन करयचे. जाती समाजात
फूट पाडÁयाचे आिण िवघटनाचे कारण बनले. कधीकधी एका गावात राहणार्या िहंदूंमÅये
फूट पडत असे. पण, होळकरां¸या वंशजांप्रमाणे एखाद्या जातीला जर उ¸च Öथान आिण
सामÃयर् प्राĮ झाले तर समाजात उ¸च पदावर येÁयाचा अिधकार होता. बर्याच वेळा संपूणर्
जात सवō¸च Öथान िमळिवÁयात यशÖवी ठरायची.
आपली प्रगती तपासा:
१. १८ Óया शतकातील भारता¸या सामािजक रचनेचा आढावा घ्या.
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
३.२.४ िľयांची िÖथती :
१८ Óया शतकात िहंदू - मुिÖलम समाजात ľीकडे पाहÁयाचा ŀिĶकोन फारसा
उदार नÓहता , Âयामुळे ľीला कुटुंबात, समाजात व राजकारणात दुÍयम व गौण Öथान प्राĮ
झाले होते. सवर्त्र एकत्र कुटुंबपद्धती łढ व लोकिप्रय होती. समाजात व घरात िľयांना मान
असला तरी समानतेचा सामािजक दजार् नÓहता. काही अपवाद वगळता सवर्त्र िहंदू समाज
िपतृस°ाक पद्धतीचा असÐयाने घरात पुŁषाचे Öथान ®ेķ दजार्चे होते.
घरातील सवा«ची मनोभावे सेवा करणे हे ľीचे आद्य कतर्Óय समजले जाई.
काबाडकĶ व पतीची शÍयासोबत करणारी एक दासी यापिलकडे ितला कुटुंबात Öथान
नÓहते. सासू आपला सुनेचा छळ करÁयाचा हक्क बजावीत असे.
munotes.in
Page 48
48िľयांची पिरिÖथती दयनीय होती. घरात Âयांना काहीशी सÆमानाची वागणूक
िमळत असली तरी घराबाहेर समाजात ितला Öथान नÓहते. िपता, पती व पुत्र यां¸या तंत्राने,
Âयां¸या आज्ञेप्रमाणे ितने जीवन कंठावे अशी अपेक्षा असे. एखादी चांदबीबी, रिझया िकंवा
अिहÐयाबाई असे अपवाद वगळता ितला Öवतंत्र अिÖतÂव िकंवा कायर्क्षेत्र नÓहते.
बालिववाह, सतीप्रथा अशा घातक łढी िľयां¸या हालअपेĶात व समाजा¸या दौबर्Ðयात
भर घालीत होÂया.
समाजात िľयांना सवर् सामािजक, धािमर्क Óयवहारात पुŁषांपेक्षा दुÍयम Öथान
होते . Âयांना सवर्Öवी पुŁषांवर अवलंबून राहावे लागत असे. मुलगी, पÂनी िकंवा आई
असली तरी ľी पुŁषा¸या वचर्Öवास मान तुकवीत होती. मुली कुटुंबाला भार समजÐया
जाय¸या व मुलीचा जÆम Ìहणजे कुटुंबावर एक मोठे संकट मानले जायचे. Âयामुळे रजपूत
समाजातील लोक मुलीचा जÆम होताच ितची हÂया करावयाचे. मुलींना िशक्षण िदले जात
नÓहते. फक्त घरगुती कामात ितला तयार करणे एवढेच केले जायचे. उ¸च वगार्तील िľयांना
खाजगी िशकवणुकीतून थोडेफार िशक्षण िदले जात असे. मुलींचे िववाह बालपणीच वया¸या
सातÓया - आठÓया वषार्पय«त केले जात असत.
िहंदू समाजात िवधवा िववाहास माÆयता नसÐयाने िवधवेस एकांतवासाचे िजणे
िकंवा सती जाणे एवढाच मागर् उपलÊध होता. िवधवां¸या दुःखांना तर सीमा नÓहती.
पती¸या िनधनानंतर िवधवेचे जीवन हलाखीचे व कुटुंबातील हलकी - सलकी कामे
करÁयात जात असे. मुिÖलम समाजात िवधवा िववाह सवर्माÆय होता. माता Ìहणून मात्र
दोÆही समाजात ľीला मान व आदर होता. मुÖलीम िľयां¸या बुरखा पद्धतीचे िहंदू
समाजातील उ¸च वगार्तील िľयांनी अनुकरण केले होते.
राजकारण, प्रशासन व िवद्ये¸या क्षेत्रात काही िहंदू व मुसलमान िľयांनी अÂयंत
महÂवाची कामिगरी बजावलेली असली तरी Âयांना समाजात Æयायपूणर् उिचत Öथान िमळाले
नाही. िहंदू व मुसलमान िľया पडदा करीत. मात्र रोजंदारीचे काम करणा-या िľयांना ते
शक्य नÓहते. बाल िववाहाची प्रथा अिÖतÂवात होती. उ¸च वगार्मÅये हुंडा देÁयाची पद्धती
होती. राजघराणे, सरदार. मोठमोठे जमीनदार, ®ीमंत लोकांमÅये बहुपÂनीÂव पाळले जाई.
सवर्साधारण जनता मात्र एकपÂनीĄत पाळीत असे, अथार्त Âयामागे प्रामुख्याने आिथर्क
पिरिÖथती महÂवाचे कारण होते. उ°र प्रदेश व बंगालमÅये उ¸च कुळात बहुपÂनीÂवाने
भयानक łप धारण केले होते. सामाÆयतः िवधवा िववाह होत नसत.
३.२.५ िववाह :
िहंदू व मुिÖलम समाजात िववाहा¸या अनेक पद्धती व बहुपÂनीÂवाची चाल, सतीची
चाल अिÖतÂवात असÐयाने ľी जीवनावर मोठा आघात झाला होता. सवर्त्र बालिववाह,
िवषमिववाह, असूर िववाह व राक्षस िववाह असे प्रकार आढळत असत. दोÆही समाजातील
मुलींचे िववाह फार लहान वयात केले जात असत. १८ Óया शतकात िवषम िववाहाची प्रथा
सवर्माÆय झाÐयाचे िदसते. िवषम िववाहात वर वधूपेक्षा वयाने बराच मोठा असतो. वधू munotes.in
Page 49
49िवकत घेऊन लग्न करÁयाचा असूर िववाह प्रकार, वधूला जबरदÖतीने पळवून नेऊन
िववाह करÁयाचा राक्षस िववाह प्रकार समाजात अिÖतÂवात होते.
सवर्साधारणपणे िहंदू समाजात एक पÂनीĄत आचरले जात होते, फक्त ®ीमंत
पुłष, राºयकतेर्, सरदार, जहागीरदार व उमराव एकापेक्षा जाÖत िववाह करीत असत.
एकापेक्षा जाÖत िववाह Ìहणजे प्रितķेचे लक्षण मानले गेÐयाने पुŁष िकतीही वेळा आिण
कोणÂयाही वयात लग्न कł शकत असे. या बहुपÂनीßवा¸या प्रथेमुळे सवती मÂसर, द्वेष,
संघषर्, भांडणे इÂयादी प्रकार होत असÐयाने कुटुंबातील ÖवाÖÃय नĶ होऊन ľी¸या
वाट्याला दुःखािशवाय काहीही येत नÓहते. बहुपÂनीÂव उ°र प्रदेश आिण बंगालमधील
कुलीन कुटुंबात प्रचिलत होते.
िहंदू िवधवांची संख्या सहसा दयनीय होती. Âयांचे कपडे, आहार, हालचाली इ.
वर सवर् प्रकारचे िनब«ध होते. Âयांनी पृÃवीवरील सवर् सुख सोडून आपÐया पती¸या िकंवा
भावा¸या कुटूंबाची िन:Öवाथर् सेवा करावी अशी अपेक्षा होती. अंबर येथील राजा सवाई
जयिसंग आिण मराठा सरदार परशुराम भाऊ यांनी िवधवा पुनिवर्वाहासाठी प्रयÂन केले पण
ते अयशÖवी झाले.
िहंदू समाजात घटÖफोट अिÖतÂवात नÓहता, याउलट मुिÖलम समाजात तलाक
सरार्स होत असत. तलाकबाबत िľयांपेक्षा पुŁषांना वरचढ हक्क होते. तलाकनंतरही एकत्र
येÁयाची मुिÖलम ľी पुłषांना संधी होती.
३.२.६ सती पद्धत:
सती पद्धत राजपूत समाजात अिÖतÂवात होती. राजपूताना, बंगाल आिण उ°र
भारतातील इतर भागात सती प्रथा बहुधा प्रचिलत होती. िवशेषतः राजघराÁयातील िľया
पती िनधनानंतर सती जात. सती न जाणार्या ľीचा अवमान केला जात असे.
क्विचतप्रसंगी ľीवर सती जाÁयाची सक्ती केली जात असे. तसेच िľयांनी अिग्नप्रवेश
कłन प्राणापर्ण करÁयाची 'जौहार' ही प्रथा रजपूत समाजात होती. जेÓहा परकीय आक्रमणे
अटळ असत; आिण रजपूतवीर लढाईत प्राणाहुती देत Âयाचवेळी राजपूत राजघराÁयातील
िľयासह सवर् िľया शीलरक्षणाथर् सामुदाियकपणे अिग्नकुंड पेटवून Âयात 'जौहार'
(आÂमसमपर्ण) करीत असत.
सती प्रथेला आळा घालÁयाचे प्रयÂन पेशÓयांनी केले पण Âयांना Ìहणावे तसे यश
आले नाही. थोरले माधवराव पेशÓयां¸या मृÂयूनंतर खुĥ Âयांची पÂनी रमाबाई सती गेली
होती. सती प्रथा Ìहणजे पती¸या मृÂयूनंतर Âया¸या िचतेवर पÂनीने Öवतःला िजवंत जाळून
घेणे होय. या अमानवीय व दुĶ प्रथेला उदा° łप प्राĮ झाले होते. सती या प्रथा राजÖथान,
मÅयभारत व बंगालमÅये प्रकषार्ने अिÖतÂवात होती.
munotes.in
Page 50
50३.२.७ हुंडा पद्धत :
सामाÆयत: हुंडा Ìहणजे आपÐया पÂनीशी लग्न केÐयावर िमळणारी िमळकत. हुंडा
ही वर पक्षांनी प्राĮ केलेली रक्कम आहे . या ÓयवÖथेचे मुख्य वाईट Ìहणजे सक्तीने, Âयां¸या
क्षमता, इ¸छा आिण इ¸छे¸या िवłद्ध वधू¸या पक्षातून सोने नाणे, वÖतू या Öवłपात हुंडा
घेतला जाई.
३.२.८ वľप्रावरणे व अलंकार :
िहंदू पुłष सामाÆयत: कमरेभोवती एक धोतर व खांद्यावर एक उपरणे अशी दोन
वľे आिण डोक्यावर पगडी वापरत होते. उ¸च वगार्तील िहंदू पुŁष मुिÖलम सरदाराप्रमाणे
वेश धारण करीत. ब्राĺण बहुधा कमरे¸या वर¸या भागासाठी वľ न वापरता पािवत्र जानवे
घालत असत. मुिÖलम पुłष सरदारी िवजार व िशवलेला अंगरखा वापरत असत.
िहंदू िľया आज¸या साडीसारखे तलम कापड व चोळी वापरत असत. मुÖलीम
िľया घागरा जाकीट आिण डोक्यावर ओढणी वापरत असत. उ¸चवगीर्य िľया रेशमी व
िकंमती कापड वापरत असत.
पुŁष व िľया दोघेही अलंकार - आभूषणे वापरत असत. ®ीमंत वगार्तील लोक
प्रामुख्याने शरीरसौदयार्कडे जाÖत लक्ष देत असत. िहंदू पुłष कपाळावर िटळा , केसांना
सुगंधी तेले वापरत. तŌड रंगिवÁयासाठी िवडा खात असत. मुिÖलम सरदार उंची कपडे,
अ°र यांचा सरार्स वापर करीत असत. राजपूत व बिनये यांना अलंकार-दािगने घालÁयाची
आवड होती. राजपूत योद्धे गाल-िमशा ठेवत आिण कानात बाÑया, बोटात अंगठ्या घालत
असत.
िľया आपले शरीर सौķव आकषर्क करÁयासाठी अनेक प्रकारचे अलंकार,
दािगने वापरत असत. डोÑयात काजळ, भांगात िसंदूर व सौभाग्य लेणे वापरीत होÂया.
अबुल फजलने िहंदुÖथानातील िľया ३७ प्रकारचे दािगने वापरत असÐयाचा उÐलेख
केला आहे. सोने, चांदी , िहरे - माणके यांचा दािगÆयात वापर केला जात असे. उ¸च सरदार
वगार्¸या प्रसाधनगृहात मसाज तेल, चंदन साबण, मिणमोÂया¸या माळा, नथ, नथनी,
कमरपट्टा, प§जण, हातातील कंगन, आंगठ्या इÂयादी प्रकार¸या १६ वÖतूंची यादी अबुल
फजलने िदली आहे.
३.२.९ करमणूक - मनोरंजन :
करमणूक - मनोरंजन या गोĶीला समाज फार महßव देत होता व आपÐया
िरकाÌया वेळेचा उपयोग मनोरंजनासाठी करीत होता. शारीिरक व लÕकरी क्रीडाप्रकार
Âयाकाळात लोकिप्रय होते. सरदार ®ीमंतांचा िशकार हा देखील आवडता क्रीडाप्रकार होता.
बुिद्धबळ, सŌगट्या, द्यूत व प°े हे बैठे क्रीडाप्रकार लोकिप्रय होते. द्यूत िकंवा
बुद्धीबळ हा सवार्त लोकिप्रय प्रकार राजे - महाराजे पैसे, पैजा लावून खेळत. नदर् हा सŌगटी munotes.in
Page 51
51- पटासारखा प्रकार मुिÖलम राºयकÂया«नी िहंदुÖथानात लोकिप्रय केला होता. कबूतर
पालन व कŌबड्यां¸या झुंजी लोकां¸या मनोरंजनात भर घालत होते.
लोकनृÂये, गाणी, जादूचे खेळ, लावÁया व पोवाडे हे करमणुकीचे प्रकार
अनुभवÁयासाठी लोक चौफाÑयावर जमत. कृÕणलीला, रामलीला यांचे नाट्यप्रयोग
सावर्जिनक िठकाणी लोक आवडीने पाहात असत . कठपुतळी, दोरीवरील कसरती असे
करमणुकीचे प्रकार यात्रेमÅये पाहÁयासाठी लोकांची खूप गदीर् जमत असे. नृÂय, गायना¸या
मैिफली जमिवणे हा सधन ®ीमंतां¸या जीवनाचा भाग होता. लग्नसमयी पाहुÁयां¸या
करमणुकीसाठी नायकीणीचे गाणे ठेवले जात असे.
३.२.१० सण समारंभ - यात्रा :
समाजमन िनिमर्तीमÅये सणसमारंभ- यात्रा उÂसव यांचा मोठा वाटा असतो. १८
Óया शतकात या गोĶी सवर्त्र होत असत. यावेळी करमणुकीपेक्षा नातेवाईक, िमत्रमंडळी,
सगेसोयरे यांना एकत्र आणÁयासाठी या प्रसंगांचा उपयोग केला जात असे . िहंदूंचे सण वा
समारंभ पौरािणक, धािमर्क व सांÖकृितक घटनावर आधािरत आिण मुिÖलमांचे सण
इÖलामधमार्शी संबंिधत असत. वसंत पंचमी, िदवाळी, दसरा, िशवरात्री, रामनवमी,
जÆमाĶमी, रक्षाबंधन, गणेशचतुथीर्, रथसĮमी व गुढी पाडवा इÂयादी िहंदू सण साजरे केले
जात असत. मोहरम, ईद ई - िमलाद, ईद - उल - िफत्र, ईद - उल - जुहा, नवरोझ, बड़ा
वफत इÂयादी मुिÖलम सण मोठ्या ®द्धेने साजरे होत असत . होळी, तीज, भाईजज आिण
रक्षाबंधन सावर्जिनक िठकाणी साजरे करÁयाची प्रथा होती. िहंदू आिण मुिÖलम या
दोघांनीही होळी साजरी करायला आवडे. मथुरा आिण वृंदावनची होळी खूप प्रिसद्ध होती.
लोक वेगवेगÑया कालावधीत कठोर उपवास करायचे. िनजर्ला एकादशी हा कठोर
उपवास होता कारण Âयावेळी भक्ताने पाÁयाचा घोटसुद्धा घेऊ नये असा िवĵास होता.
जÆमाĶमी उपवास देखील लोकिप्रय होता. हा सण भगवान ®ीकृÕणा¸या जÆमाशी जोडला
गेला होता. नागपंचमी हा नागा¸या सÆमानाथर् उपवास करÁयाचा िदवस होता. िशवरात्र
साजरा करताना िशवाची पूजा करायचे. पौिणर्मे¸या िदवशी िवÕणू आिण सÂयनारायणाची
पूजा करायचे. काितर्क पौिणर्मे¸या िदवशी ित्रपुरासुरावरील िशवाचा िवजय साजरा
करÁयासाठी ते उपवास करत असत. नवरात्रात मिहला पूजा करत. दुगार् अĶमीला राम
नवमी साजरी करायची. तसेच मकर संक्रांती आिण ककर्संक्रांती देखील साजरी करÁयात
येई.
गावोगाव¸या यात्रांना १८ Óया शतकात फार महßव होते . यात्रे¸या िनिम°ाने अनेक
करमणुकीचे कायर्क्रम होत असत. या यात्रांना िवदूषक, नतर्की, सापवाले, गाłडी, जादुगार
असे लोक येऊन आपली कला दाखवून लोकांची करमणूक करीत असत . अशा यात्राप्रसंगी
गावोगावी बैलगाड्यां¸या शयर्ती, कुÖÂया आयोिजत केÐया जात असत . या यात्रांचे आणखी
एक आकषर्ण Ìहणजे तेथील बाजार. या बाजारात िविवध प्रकारची खेळणी, कपडे, मेवा -
िमठाई व इतर अनेक वÖतू िवकÁयासाठी येत असत. अशा यात्रा ग्रामदैवता¸या नावाने
वषार्तील एखादे िदवशी भरत असत. munotes.in
Page 52
52 इÖलाम धमर् हा चैनी¸या िवłद्ध होता, Ìहणून मुिÖलम फारच कमी उÂसव साजरे
करीत असत. ईद-उल-अजहा िकंवा ईद-उल-कुरबान आिण ईद-उल-िफतर साजरा
करÁयात येई. एका मिहÆया¸या उपवासानंतर ईद-उल-िफतर साजरा करायचे. या
मिहÆयाला रमजान Ìहणतात. तीन िदवस ईद साजरी करÁयात यायची. नवरोज आिण
मोहरर्म देखील साजरे केले जायचे. नवरोज इराणी लोकांसाठी नवीन वषार्चा िदवस होता.
Âयािदवशी बादशाह आपÐया सरंजामदारांकडून भेट घेत असे. मुख्यतः िशया लोक मोहरर्म
साजरे करायचे. शबे-बारात¸या िदवशी मुसलमान रोषणाई करत आिण फटाके व
फुलबाºया फोडत असत.
३.२.११ गुलाम प्रथा :
दुसरी एक वाईट सामािजक प्रथा Ìहणजे गुलामांची चालत आलेली प्रथा होय. यात
प्रामुख्याने दोन प्रकार होते. घरांमÅये काम करणारे नोकर व शेतांवर काम करणारे मजूर.
खरेदीिवक्रीमुळे शेतजमीनीचा ताबा दुसर्या मालकाकडे गेला की Âयाबरोबर तेथील मजुरही
नÓया मालका¸या ताÊयात जात. युरोिपयन पयर्टकांनी गुलामांचा उÐलेख िठकिठकाणी
केला आहे. गिरबी इतकी प्रचंड होती की पोटाची खळगी भरÁयासाठी पोट¸याच मुलांची
िवक्री केली जाई. काही प्रकरणांमÅये, आिथर्क संकटे, नैसिगर्क आप°ी, अÂयंत गरीबी
आिण दुÕकाळ यामुळे पालकांना Âयांची मुले िवकायला भाग पाडले. राजपूत, खत्री, कायÖथ
हे लोक घरातील कामे करÁयासाठी गुलाम ľी - पुŁष ठेवीत. मात्र अमेिरका व युरोप¸या
तुलनेत भारतातील गुलामांची िÖथती खूप चांगली होती. Âयां¸याशी चांगला Óयवहार केला
जाई. भारतात गुलामांना परंपरागत सेवक मानले जाई. Âयांना िववाहाचे पूणर् ÖवातंÞय होते
आिण Âयां¸या मुलामुलीवर गुलामिगरीचे कोणतेही बंधन रहात नÓहते.
युरोिपयन कंपÆयां¸या िवशेषतः पोतुर्गीज, डच, इंग्रज यां¸या आगमनामुळे
भारतातील गुलाम प्रथेला एक नवे łप प्राĮ झाले. १७५२ मधील कलकßया¸या एका
कायार्लयाचा उÐलेख आहे की, प्रÂयेक गुलामाचे पंजीयन करÁयासाठी ४ Ł. शुÐक पडत
असे. या गुलामांना बंगाल, आसाम, िबहारमधील बाजारातून िवकत घेऊन युरोिपयन
कंपÆया युरोप व आिफ्रकेत पाठिवत. Âयासाठी १० वषार्¸या मुलीकिरता ५ ते १५ ł., १६
वषार्¸या मुलासाठी १२ ते २० ł. आिण मोठ्या गुलामाचे १५ ते २० ł. अशी िकंमत
मानली जाई. सूरत, मद्रास व कलकßयाचे युरोिपयन आपÐया घरात हबशी गुलाम ठेवत.
(आिफ्रकेतील इिथओिपया िकंवा अॅिबिसिनया देशा¸या रिहवाशांना हबशी असे Ìहणत)
१७८९ मधील एका घोषणेनुसार गुलामांचा Óयापार बंद करÁयात आला असला तरी
शेतमजूरां¸या łपाने ही प्रथा अिÖतÂवात होती.
३.२.१२ अÖपृÔयता :
समाजात अÖपृÔयता प्रचिलत होती. अÖपृÔयांना जगÁयाचे मूलभूत अिधकार
नाकारले गेले. अÖपृÔयांना तलाव, िविहरी इ. िठकाणी प्रवेश नÓहता. तसेच शाळा,
पूजाÖथळे िकंवा सावर्जिनक संÖथा इथेही Âयांना मºजाव होता.
munotes.in
Page 53
53आपली प्रगती तपासा:
१. १८ Óया शतकातील भारतातील मिहलांचा दजार् यावर भाÕय करा.
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
____________________________________ ______________________
३.२.१३ िशक्षण :
िहंदू व मुसलमान दोघांतही िशक्षणाची आवड होती. परंतु भारतीय िशक्षण
प्रणालीचा उĥेश साक्षरता नसून संÖकृतीची जोपासना करÁयाचा होता . आपÐया वणर्, कुळ
इ. मयार्देनुसार Âया Âया िविशĶ Óयवसायांचे प्रिशक्षण घेतले जाई. िहंदू व मुसलमानांचे
िशक्षण Âयां¸या धमार्वर आधारलेले होते.
संÖकृत¸या उ¸च अÅययन क¤द्रांना बंगाल व िबहारमÅये ' चतुÕपाठी ' िकंवा ' तोल '
Ìहणत. यािशवाय निडया, काशी, िमिथला व उÂकल ही संÖकृत अÅययनाची क¤द्रे होती.
फ्र¤च प्रवासी बिनर्यर काशीचे वणर्न ' भारताचे अथेÆस ' असे करतो . उ¸च संÖकृत िशक्षण
घेÁयाची अिभलाषा बाळगणारे या क¤द्रांमधे िशकायला येत. फारसी व अरबीतील उ¸च
िशक्षण क¤द्राला ' मदरसा ' Ìहणत. तÂकालीन राजभाषा फारसी असÐयाने िहंदू व मुसलमान
फारसी िशकत. पूणर् भारतात पटना हे फारसीचे प्रिसद्ध क¤द्र होते. इÖलामचे धािमर्क िशक्षण
व कुरानाचे अÅययन करणारे अरबी िशकत.
प्राथिमक िशक्षणाचा बराच प्रसार झालेला होता. िहंदू शाळेला 'पाठशाळा' व
मुसलमान शाळेला ' मकतब ' Ìहणत . हया शाळा प्रामुख्याने अनुक्रमे मंिदर व मिशदींना
जोडलेÐया असत. तेथे िवद्याÃया«ना िलिहणे, वाचणे, अंकगिणत यांचे िशक्षण िदले जाई.
Âयाचबरोबर सÂयवचन, आज्ञापालन, प्रामािणकपणा, धमर्िनķा, Ļासारख्या मूÐयांची
िशकवण िदली जाई. िशक्षणाचे प्रमाण उ¸च वणार्त जाÖत असले तरी खाल¸या वणार्तील
मुलेही िशक्षण घेत. िľयांमÅये मात्र िशक्षणाचा िवशेष प्रसार झाला नव्हता.
अठराÓया शतकात भारताचे िशक्षणाकडे दुलर्क्ष होत होते असे नाही. देशात अनेक
िशक्षणक¤द्रे िवद्यादानाचे कायर् सातÂयाने करीत होती. राजेमहाराजे, नबाब, धनाढ्य मंडळी
यां¸याकडून Âयांना द्रÓयपुरवठा होत असे. वाचन, लेखन, गिणत यांचे िशक्षण सवर्त्र िदले
जाई . साक्षरतेचे प्रमाण पुढे िब्रिटश काळात होते Âयापेक्षा कमी नÓहते . िशक्षकांना समाजात
प्रितķा होती.
Âया काळाचे िशक्षण सवर्Öवी मागास अवÖथेत रािहले होते. पाIJाÂय जगात
शैक्षिणक क्षेत्रात झपाट्याने घडून येत असलेÐया प्रगतीचा, िनरीक्षण, िचिकÂसक चौकस
बुद्धी, शाľीय ŀिĶकोन, प्रयोगशाळा यांचा मागमूसही कोठे िदसत नÓहता. अकबराला
िनरिनराÑया धमार्बĥल िजज्ञासा असली तरी, Âया¸या दरबारी आलेÐया जेझुईट, पोतुर्गीज munotes.in
Page 54
54िकंवा इंग्रज यांकडून पािIJमाÂय तßवज्ञान, िवज्ञान िकंवा तंत्रज्ञान यांची मािहती िमळवून
घेÁयाचा प्रयÂन Âयाने केला नाही. भारता¸या पूवर् व पिIJम िकनार्यांवर वखारी घालून अनेक
पािIJमाÂय Öथाियक झाले होते. पण Âयां¸याकडून काही नवे िशकून घेÁयाची गरज
भारतीयांना वाटली नाही. एक प्रकारची आÂमसंतुĶता व Âयामुळे िनमार्ण झालेली
गितहीनता समाजात भłन रािहली होती.
नवनÓया गोĶींकडे िजज्ञासेने बघÁयाची गरजच Âयांना वाटली नाही ही एक
आIJयार्ची बाबच Ìहटली पािहजे. कारण मÅययुगीन अंधःकारातून युरोप बाहेर पडÁयापूवीर्
भारताने ज्ञानक्षेत्रात Öपृहणीय प्रगती केली होती. अंकगिणत, बीजगिणत, रेखागिणत, या
गिणता¸या िनरिनराÑया शाखांत, तसेच शूÆय व अनंत याबाबत कÐपना व िसद्धांत,
पदाथर्िवज्ञान, ºयोितिवर्ज्ञान, औषिधशाľ, शÐयिचिकÂसा, भौितकशाľ, वनÖपितशाľ
अशा अनेक ज्ञानशाखांतील Âयांची प्रगती अिभमानाÖपद होती . याबĥलचे Âयांचे िनÕकषर्
चौकसबुद्धी, िनरीक्षण, Óयव¸छेदन, आिण कारणे व पिरणाम यांचे परÖपर सापेक्षÂव यांवर
िवसावलेले होते. मुिÖलमांनीही शाľीय ज्ञानात चांगलीच प्रगती केली होती . गिणता¸या
सवर् शाखा, ºयोितिवर्ज्ञान, वेधशाळा, रसायनशाľ, औषिधशाľ अशा िनरिनराÑया
ज्ञानशाखांत Âयांचे ज्ञान चांगलेच प्रगतावÖथेत होते. इितहास लेखना¸या कलेत तर Âयांनी
िवशेष प्रावीÁय िमळवले होते. युरोपीय देशांचे अनेक िवद्याथीर् Âयां¸या िशक्षणक¤द्रात
अÅययनासाठी येत. िनरिनराÑया िवषयांवरील Âयां¸या अरेिबक ग्रंथांची लॅिटनमÅये भाषांतरे
युरोपीयनांना अÅययनाकिरता आधारभूत ठरली होती.
खेदाची गोĶ अशी की पंधराÓया शतकापासून युरोपात लागलेÐया शोधांबाबत
भारतीय पूणर्पणे अनिभज्ञ रािहले. भारतीयांचा िशक्षणाचा भर Óयाकरण, संÖकृत सािहÂय,
तकर्शाľ, तßवज्ञान, पुराणे, औषिधशाľ, ºयोितिवर्ज्ञान, रामायण, महाभारत, तर
मुिÖलमांकिरता पिशर्यन व अरेिबक भाषा, सािहÂय, काÓय, गिणत, ºयोितिवर्ज्ञान, कुराण
पाठांतर यापुरते मयार्िदत होते. अशा परंपरागत िशक्षणा¸या चौकटीत जखडलेली भारतीय
मने पाIJाßय िवज्ञान, Âयांचे नवनवे शोध व िसद्धांत यांना तŌड देÁयास सवर्Öवी असमथर्
ठरÐयास नवल नÓहते. औरंगजेबाने Âयाकाळी देÁयात येणार्या सदोष िशक्षणावर बरोबर
बोट ठेवले होते. जगातील िनरिनराÑया देशांची, Âयां¸या शिक्तसामÃयार्ची, Âयां¸या
शासनपद्धतीची , Âयां¸या धमार्ची, Âयां¸या प्रगतीची यिÂकंिचतही मािहती कłन न
िदÐयाबĥल Âयाचा िशक्षक मुÐला सालेह याला Âयाने चांगलाच दोष िदला होता. एकंदरीत
बाहेर¸या जगात चाललेÐया घडामोडींबाबत , पािIJमाÂयां¸या प्रगतीबाबत सवर्Öवी अनिभज्ञ
रािहÐयाने Âयांना तŌड देणे भारतीयांना शक्य झाले नाही यात आIJयर् नाही.
३.२.१४ कला :
कला व सािहÂयाला िदÐलीकडून िमळणारे संरक्षण बंद झाÐयावर या क्षेत्रातील
लोक हैद्राबाद, लखनौ, जयपूर, मुिशर्दाबाद इ. नवीन राºयां¸या आ®याला गेले. १७८४
मÅये अवधचा नबाब आसफउĥौलान े लखनौ येथे' इमामवाडा 'बांधला, Âयाचे वैिशĶ्य
Ìहणजे या बांधकामात Öतंभांचा प्रयोग करÁयात आला नाही . सवाई जयिसंहाने (१६८८-
१७४३) जयपूर व िदÐली, काशी येथे ५ वेधशाळा ( a s t r o n o m i c a l o b s e r v a t o r i e s ) munotes.in
Page 55
55बांधÐया. रणिजतिसंहाने अमृतसर¸या सुवणर् मंिदराला संगमरवर लावला तसेच कळसाला
सोÆयाचा पत्रा चढिवला. भरतपूर राºया¸या राजधानी डीग येथे सूरजमल जाटने
आगर्याप्रमाणेच इमारती बांधÁयाचा प्रयÂन केला. पण हे कायर् पूणर्Âवास जाऊ शकले नाही.
बर्याच मुघल कारािगरांनी कािÔमर, लखनऊ, हैदराबाद आिण पाटणा या िठकाणी
कलेची उÆनती केली. िचत्रकलेची नवी शैली प्रिसद्ध झाली. कांगडा आिण राजपूत िचत्रकारी
मÅये नवीन वैिशĶ्य होते. मुहÌमद शहा¸या कारिकदीर्त संगीत िवद्येचा प्रचार झाला.
३.२.१५ सािहÂय :
अठराÓया शतकात उदूर्, िहंदी, बांगला, आसामी, तेलगू , मराठी, पंजाबी, तामीळ
या भारतीय भाषांचा चांगलाच िवकास झाला. अठराÓया शतकात उदूर् भारता¸या
कानाकोपर्यात पसरली. भारतातील प्रÂयेक प्रांतात उदूर् सािहिÂयक मंडळे Öथापन केली
गेली. १८ Óया शतकातच िखIJन धमर्प्रचारकांनी भारतात छापखाना सुł केला व बायबलचे
भारतीय भाषांमधे łपांतर केले. या लोकांनी तामीळ कोशही प्रकािशत केला. बायबलचे
तामीळ łपांतर करÁयाचे कायर् डॅिनश धमर्प्रचारक िझगनबेÐग Ļाने केले. केरी, वॉडर् व
माशर्मेन Ļा धमर्प्रचारकांनी बंगालमÅये ®ीरामपूर येथे छापखाना सुł केला आिण
बायबलची एक बंगाली आवृ°ी प्रकािशत केली.
भाषा, जाती आिण ÓयवÖथेतील फरक असूनही, संपूणर् देश संÖकृती¸या ऐक्यात
बांधला गेला. वॉिरस शाह यांनी पंजाबमÅये 'हीर रांझा' किवता िलिहली. िसंधी भाषेचा हा
गौरवकाळ होता. शाह अÊदुल लतीफ, सचल िसंधी भाषेचे महान कवी होते. दयाराम
गुजराती कवी होते. तायमनावर तािमळ भाषेचे प्रख्यात कवी होते. अठराÓया शतकात
िसंधी सािहÂयाला बहर होता.
३.२.१६ िवज्ञान :
अठराÓया शतकात िवज्ञान आिण तंत्रज्ञाना¸या क्षेत्रात भारत पाIJाÂय देशांपेक्षा खूप
मागे रािहला. १८ Óया शतकातील भारतीय राºयकÂया«नी युद्धाची शľे आिण सैिनकी
प्रिशक्षण या तंत्रांÓयितिरक्त पिIJमेकडील िवज्ञान आिण तंत्रज्ञानातील घडामोडींमÅये रस
दाखिवला नाही.
आपली प्रगती तपासा
१. १८ Óया शतकातील भारता¸या िशक्षण व सािहÂयाची प्रगती सांगा.
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
___________________________ _______________________________
_______________________________ ___________________________
munotes.in
Page 56
56३.२.१७ धािमर्क िÖथती :
१. िहंदू :
िहंदूंचे, ब्रĺा, िवÕणू आिण महेश हे तीन प्रिसद्ध देव होते. Âयांना उÂप°ी, शक्ती
आिण संहार यांचे Öवłप िदले गेले. िहंदू धमार्तील लोक िशव आिण िवÕणूची Âयां¸या
पÂनींसह (पावर्ती आिण लàमी)पूजा करायचे. Âयां¸यात ®द्धा करणारे शैव, वैÕणव आिण
शक्ती हे तीन समुदाय होते. ितघेही िहंदू धमार्¸या अधीन होते.
बहुतेक सामाÆय लोक िशवपूजा करायचे. कारागीर, िशकारी, सुतार, लोहार आिण
धोबी हे सवर् Âयाचे भक्त होते. युद्धाचा नारा 'हर हर महादेव' असा असायचा. तो महान शक्ती
देणारा देव होता. तो उंच पवर्त, िनजर्न िठकाणी आिण घनदाट जंगलात राहत होता असा
सामाÆय समज होता. राजपूत मुख्यतः िशवभक्त होते. राजपुतांनी गुजरात आिण
बुदेलखंडामÅयेही िशवमंिदरांची बांधणी केली. िशविलंगला जलािभषेक करायचे.
िवÕणूची उपासना देखील केली जायची. १७४० ¸या राजÖथानी शैलीतील
प¤िटंगमÅये असे िदसून येते की बहुतेक लोक िवÕणूची पूजा करायचे. या िचत्रात िवÕणू
लàमीसमवेत Öवगार्तील िसंहासनावर िवराजमान आहेत आिण बाकीचे देवता Âया¸या सेवेत
उभे आहेत. िशव आिण गणेश देखील या देवतांमÅये आहेत. एकीकडे इंद्र आिण ब्रĺासुद्धा
आहेत. िशवाला हर आिण िवÕणूला हिर असे Ìहटले जायचे. प्रथेनुसार िवÕणूची पूजा केली
जात असे.
िहंदूंमÅये आणखी एक समुदाय Ìहणजे शाक्त होय. असा िवĵास होता की देवतांनी
Âयांचे अवघड प्रशासकीय काम Âयां¸या अधा«िगणीकडे सोपवले होते. एक महान देवी,
महादेवीची असंख्य नावे आिण प्रकारांनी पूजा केली जात होती.
उ°र भारतात देवीची पूजा अनेक प्रकारांनी केली जात होती. उ°र भारतामÅये
देवी-देवतांची पूजा महामाता Ìहणून केली जात असे. गौरी माता खूप दयाळू आिण वरदान
देणारी होती. योग्य पती आिण आनंदी जीवन िमळवÁयासाठी युवती ितची पूजा करायचे.
शक्ती, दुगार्, भवानी यां¸याकडून राजपूत लोक धैयर् व शक्ती प्राĮ करीत असत.
मुख्यतः िशवपूजा केली जात असे. Âया¸या देिवमातेचे नाव महामाया, कालीमाता, चामुंडा
आिण शीतला होते.
सूयर्, गणेश िकंवा गणपतीची पूजा केली जात असे. गणपतीला शुभ भाग्याचे देव
मानले जात असे. गणेशला िवघ्नहतार् मानायचे. Ìहणूनच सवर् कामांमÅये Âयाची प्रथम
उपासना केली जायची. राजÖथानमÅय े गणेशला िवनायक Ìहटले जात असे.
अठराÓया शतकात िहंदू सवर्शिक्तमान आिण अपार सुख देणार्या सूयार्ची पूजा
करायचे. ते सकाळी सूयार्ला वंदन करायचे. सूयर्ग्रहण वेळी Âयाला मुक्त करÁयासाठी प्राथर्ना
करायचे. सूयर्प्रकाश िमळÁयासाठी गायत्री मंत्र ®द्धापूवर्क गायले जायचे.
munotes.in
Page 57
57शेतकरी व जंगलात राहणा-या लोकांना खराब हवामान, उÆहाचा तडाखा, थंडी,
पाऊस आिण दुÕकाळाचा त्रास सहन करावा लागायचा Ìहणून िनसगर्पूजा केली जायची.
गंगा आिण यमुनाचीही महान मातांप्रमाणे पूजा केली जात असे. Âयां¸या दोÆही
िकनार्यांवर पिवत्र शहरे वसली होती. िपंपळ आिण तुळशीची झाडे पिवत्र मानली जात
होती. िहंदूंचा जादूवर िवĵास होता.
२. मुिÖलम :
अठराÓया शतकामÅये मुिÖलमांना प्रभािवत करणारी तीन कारणे होती. पिहले
साम्राºयाचे पतन, दुसरे वहादत-उल-वुजुद यांचे िसद्धांत आिण ितसरा िहंदू धमर्.
मुिÖलमांचे राºय इÖलामी होते आिण शरीयतचे पालन करणे Âयांचे कतर्Óय होते. खरं तर,
यावेळी Âयांनी शरीयतवर िवĵास ठेवला नाही.
वहादत-उल-वुजुदत िसद्धांताने नैितकतेवर भर िदला. कृतज्ञतेने वागावे हा Âयांचा
हेतू होता. िहंदू, मुिÖलम, इÖलाम आिण इतर धमर् सवर् एक आहेत असा Âयांचा िवĵास होता.
सरिहंद येथील शेख अहमद यांनी या तßवांचा िवरोध केला. ते Ìहणायचे की ही तßवे
शरीयतचे महßव कमी करतात. शाह वली उÐलाह (१७०३-१७६३) यांनी या दोÆही
मतांमÅये समतोल साधला. ते Ìहणत की आÅयािÂमक जागृती करÁयासाठी दोघांची तßवे
उपयुक्त आहेत. तो धािमर्क सुधारक होता. Âयाने कुराणचे पिशर्यन भाषांतर कłन
लोकांमÅये धैयार्ने प्रचार केला.
जुÆया कÐपनांचे लोक समाजात िवभागले गेले होते. मोगल दरबारात िशया-
सुÆनीचे मतभेद होते. िमझार् - मजहर - जानी - जानन (१७०२-१७८१) यांना िशया
लोकांनी ठार मारले कारण Âयाने इÖलामिवłद्ध काही शÊद बोलले होते.
गोगा - गोगा एक आदरणीय Óयक्ती होती. राजपूत Âयाला चौहान आिण मुिÖलम
पीर Ìहणत. पाÁयाचे देव ख्वाजा िखज यांचीही पूजा केली जात असे.
िबijोई पूवेर्कडे तŌड कłन िदवसातून पाच वेळा नमाज अपर्ण करायचे. या प्राथर्नेत
ते अÐलाह, देवदूत, प्रेिषत, इąाईल, मायकेल आिण मुहÌमद यांची नावे घ्यायची.
िवÕणूबरोबर िबिÖमÐलाही पुकारायचे. खानपान आपÐया भाऊबंदकी मÅयेच करायचे.
अÖपृÔयतेची दुÕप्रथा प्रचिलत होती
हुसेनी ब्राĺण Öवत: ला इमाम हुसेनचे संबंिधत मानायचे. ते फक्त मुिÖलमांकडून
देणग्या घेत असे. शÆवी यांनी िहंदू आिण मुिÖलम अशा दोÆही रीितिरवाजांचे पालन केले.
ते कालका¸या मूतीर्समोर नाचत असत आिण मथुरा - वृंदावनमधील आरती ऐकत असत.
मुिÖलमांमÅये िशवनारायणीं¸या समुदायावर िवĵास ठेवणारे बरेच लोक होते. मुिÖलम िमयां
- बीबी समुदायाचे सदÖय होते. िमयां - बीबी ही एक ľी होती जी देवी मानली जात असे.
लोक शाह दौला¸या दशर्नासाठी एकत्र येत असत. पंजाब आिण Âया¸या आसपास¸या
प्रदेशात पंजापीर यांची पूजा केली जायची.
munotes.in
Page 58
58रोग टाळÁयासाठी, चोरांना पकडÁयासाठी, पुत्राचा जÆम, मुलांचा जÆम
इÂयादींसाठी ताईत व जादूचा उपयोग केला जायचा.
लोक ºयोितषातही िवĵास ठेवत. प्रवासाला जाÁयापूवीर्, गुलाम खरेदी करताना,
आिण नवीन कपडे घालÁयाआधी ºयोितषींना िवचारले जायचे.
दान देÁयाने आजार आिण दु: ख दूर होतात असा िवĵास होता. राजा
िसंहासनावर िवराजमान होताना आिण कुटुंबातील एखादा सदÖय आजारी पडला तर
कैद्यांना मुक्त करÁयात येई.
आपली प्रगती तपासा:
१. १८ Óया शतकातील भारता¸या धािमर्क जीवनाचा िहशेब द्या.
___________________________ _______________________________
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
३.३ सारांश :
®ी .पी. एस .रघुवंशी यांनी िलिहले आहे की अÂयाचारांमुळे सुसंÖकृत जीवनाचा
िवकास शक्य नÓहता. १८ Óया शतकात माणसाची साथ देÁयाची आिण आिवÕकार क्षमता
नĶ झाली होती. मुघल घराÁया¸या िवघटनामुळे राजकीय अिÖथरता आिण अराजकता
वाढली होती. राÕट्रीय जीवन कोसळÁया¸या मागार्वर होते. युद्धानंतर, साथीचे रोग
पसरायचे आिण जनजीवन िवÖकिळत Óहायचे. युद्धांमुळे गौरव प्राĮ Óहायचा परंतु
अराजकता पसरली होती. सËयतेचा अंत होÁयाची भीती होती.
बंगाली इितहासकार गुलाम हुसेन या काळाबĥल याप्रकारे िलिहतात, "बुिद्धहीन,
नालायक राजपुत्र, खोटा अिभमान बाळगणा-या Óयक्ती आिण अज्ञानी लोकांचा एक गट
होता. भ्रĶ कारभारामुळे देशातील सवर् भाग नĶ झाले होते. शहरांमÅये राहणारे लोक दुःखी
व िनराश होते. भूतकाळा¸या आिण वतर्मानकाळा¸या तुलनेत असे िदसते की जग
अंधकारमय झाले आहे आिण पृÃवीवर कधीही न संपणारा अंधार पसरलेला होता. "
३.४ प्रij :
१. १८ Óया शतकातील भारता¸या सामािजक रचनेचा आढावा घ्या.
२. १८ Óया शतकात भारतातील मिहलांची िÖथती काय होती?
३. १८ Óया शतकातील भारता¸या िशक्षण व सािहÂयाची प्रगती सांगा.
४. १८ Óया शतकातील भारता¸या धािमर्क जीवनाचा आढावा द्या.
munotes.in
Page 59
59३.५ अितिरक्त वाचन :
१ जावडेकर आचायर् शं. द., आधुिनक भारत, पुणे, १९६८.
२ डॉ . वैद्य सुमन, डॉ . कोठेकर शांता, आधुिनक भारताचा इितहास १७५७ ते १८५७,
®ी साईनाथ प्रकाशन, नागपूर, १९९८.
३. डॉ . देव प्रभाकर, आधुिनक भारत, लातूर , १९९८.
४. दीिक्षत नी.सी., आधुिनक भारत, नागपूर, २००३.
५. कुलकणीर् अ.रा. आिण खरे ग.ह., मराठ्यांचा इितहास , खंड ३ , पुणे, १९८६.
६. प्रा. जाधव िव. के., आधुिनक भारताचा इितहास, (१७६५ ते १९६१), िवद्या प्रकाशन,
नागपूर, २००४.
७. कदम य. ना., समग्र भारताचा इितहास, इ.स.पू. २,५०,००० ते इ.स. १९६४,
कोÐहापूर, २००३.
८. डॉ. ग्रोवर बी.एल., डॉ.बेÐहेकर एन. के., आधुिनक भारताचा इितहास : एक नवीन
मूÐयांकन (१७०७ पासून आधुिनक कालखंडापय«त), एस. चंद. आिण कंपनी, प्रा. िल.,
नवी िदÐली, २००३.
९. प्रा. देशमुख मा.म., मÅययुगीन भारताचा इितहास, (१२०६ ते १७६१ ), िवĵभारती
प्रकाशन, नागपूर, १९६८.
१०. डॉ. सरदेसाई बी. एन., डॉ. नलावडे Óही. एन., आधुिनक भारताचा इितहास,
(१७५०-१९५०), फडके प्रकाशन, कोÐहापूर, २००७.
११. प्रा. व. झे. अरिवंद, मÅययुगा¸या उ°राधार्तील भारत,१५२६-१८१८, प्राची प्रकाशन,
मुंबई, १९८७.
१२. Âयागी एम. एस., आधुिनक भारत, (१७०७-१८५७).
१३. महाजन िवद्याधर, आधुिनक भारत का इितहास, १७०७ से आज तक (िहंदी), एस.
चंद अँड कंपनी िल., २००१.
munotes.in
Page 60
60४
१८ Óया शतकातील भारताची आिथर्क पाĵर्भूमी
घटक रचना :
४.० उिĥĶे
४.१ प्रÖतावना
४.२ अठराÓया शतकातील भारताची आिथर्क पिरिÖथती
४.२.१ खेड्यांची आिथर्क Öवयंपूणर्ता
४.२.२ शेती Óयवसाय
४.२.३ उद्योगधंदे व कारागीर
४.२.४ Óयापार - उदीम Óयवहार
४.३ सारांश
४.४ प्रij
४.५ अितिरक्त वाचन
४.० उिĥĶे :
हे युिनट पूणर् झाÐयानंतर िवद्याथीर् पुढील बाबतीत सक्षम होऊ शकेल.
१. १८ Óया शतकातील भारता¸या कृषी िवषयक ज्ञान होईल.
२. १८ Óया शतकातील भारता¸या Óयापाराची मािहती होईल.
३. १८ Óया शतकातील भारतीय उद्योगांचा आढावा घेतील.
४.१ प्रÖतावना :
अठराÓया शतकात भारत िविवधतेने पिरपूणर् होता. अितशय ®ीमंत आिण
िवलासी जीवनासह गिरबी सुद्धा होती. सरंजामशाही लोकांकडे ऐषाराम आिण िवलासी गोĶी
होÂया. मात्र शेतकरी खूप गरीब होते. ते अÂयाचाराखाली दबले गेले होते. सामाÆय लोकांचे
जीवन दुःखमय होते. वाढीव कर, अिधकार्यांचा जुलूम, जमीनदार व जमीनदार
कंत्राटदारांचा लोभ या मागणीने Âयांना शांततेत ĵास घेÁयास िमळत नÓहता. परकीय
आक्रमकाने केलेला नाश यामुळे इतर अडचणी वाढÐया. उद्योगांनी उभरभराटीस आलेली
शहरे आक्रमणामुळे नĶ झाली.
औरंगजेबा¸या कारिकदीर्¸या उ°राधार्त, आिथर्क अविनती झाली आिण उद्योग व
Óयापाराला उतरती कळा लागली. Âया¸या सतत झालेÐया युद्धांमुळे Óयापार आिण वािणºय
यां¸यासह शेती व सामाÆय आिथर्क जीवन उÅवÖत झाले. Âया¸या राºयातील सवार्त ®ीमंत
प्रांत बंगालला डेक्कन¸या युद्धां¸या खचार्चा फटका सहन करावा लागला. munotes.in
Page 61
61
४.२ अठराÓया शतकातील भारताची आिथर्क पिरिÖथती :
४.२.१ खेड्यांची आिथर्क Öवयंपूणर्ता :
प्राचीन काळापासून भारता¸या अथर्ÓयवÖथेचा आधार खेडे हाच होता. १८ Óया
शतकापय«त Âयात फारसा बदल झाला नाही. पोलाद, मीठ इ. वÖतूंचा अपवाद वगळता
गरजे¸या सवर् वÖतूंचे उÂपादन खेड्यातच होत असे. शेतकरी, सुतार, लोहार व चांभार इ.
Óयवसाय परÖपरांवर अवलंबून असत. शेतकरी सुतारापासून शेतीची अवजारे, मांगापासून
दोरखंडे बनवून घेत असत. शेतकरी Âयांना धाÆया¸या Öवłपात मोबदला देत असे.
सारा वसूली, शेतीचा िवकास, गावात शांतता व सुरिक्षतता राखणे ही कामे गावाचा
पाटील, कुलकणीर्, रामोशी, मांग इÂयादी वतनदार व बलुतेदार करीत असत. गावकर्यांना
लागणार्या इतर वÖतूही गावातच तयार होत असत. खेडेगावात असे कारागीर राहत असत.
मात्र धाÆयासह सवर् वÖतूंचे उÂपादन Âया गावा¸या गरजेपुरते केले जात असे. अिधक
उÂपादन कłन ते बाजारपेठेत िवकÁयाची कÐपना नÓहती. Âयामुळे ग्रामीण भागात
Óयापारवादाची नफा - तोटा ही संकÐपना नÓहती. गावातील लोकांत आÂमसंतुĶता होती.
Âयामुळे बाĻजगाशी गावाचा संबंध फारसा येत नसे . सरकारशीही गावाचा कर देÁयापुरता
संबंध येत असे. शासनात झालेÐया बदलांचाही ग्रामीण जीवनावर फारसा पिरणाम होत
नसे. अनेक वंश होऊन गेले. शासकही बदलले पण मजबूत ग्रामÓयवÖथा कायम रािहली. ही
अपिरवतर्नशील ग्रामÓयवÖथा युरोिपयन िनिरक्षकांना प्रभािवत करती झाली. Ìहणून Âयांनी
अशी िटÈपणी केली की, " ही ÓयवÖथा तेÓहाच समाĮ होईल ºयावेळी समाĮ होÁयासारखे
काहीच उरणार नाही." आिथर्क आिण सामािजक िÖथरता हा जसा ग्रािमण समाजÓयवÖथेचा
गुण होता तसेच आिथर्क अवłद्धता ( Ecomomic stagnation ) हा दोष होता .
थोडक्यात भारतातील ग्रामीण जीवन शांत व मंद गतीने चालणारे होते . परिकयांचे
भारतात आगमन होईपय«त खेडेगावातील आिथर्क िÖथतीमÅये कोणतेही पिरवतर्न घडून
आले नÓहते .
४.२.२ शेती Óयवसाय :
१८ Óया शतकापय«त ग्रामीण जनतेचा शेती हाच चिरताथार्चा प्रमुख Óयवसाय होता.
जिमनीची सुपीकता, पावसाचे प्रमाण, पाटबंधारे, कालÓयांची ÓयवÖथा मयार्िदत असली तरी
सामाÆय लोकां¸या गरजेपेक्षा बरेचसे जाÖत शेती उÂपादन होत असÐयामुळे लोक
सवर्साधारणपणे सुखी व समाधानी होते. अथार्त दुÕकाळ, अवषर्ण िकंवा नैसिगर्क आप°ी
वगळÐयास जनतेला पुरेसे अÆयधाÆय उÂपािदत होत असे.
शेती हा मुख्य Óयवसाय व राºया¸या उÂपÆनाचे प्रमुख साधन असले तरी मोगल व
तÂकालीन राºयकÂया«नी, मराठा राºयातील पेशÓयांचा अपवाद वगळता शेतीसाठी पाणी
पुरिवÁयाची कोणतीच सोय केली नÓहती. Âयामुळे शेती बहुतांश िजरायती व पावसा¸या
पाÁयावर अवलंबून होती. राºयकतेर् महसूल Ìहणून शेती¸या उÂपादनापकी २५ ते ४० %
उÂपादन शेतकर्याकडून वसूल करीत असत. दुÕकाळ, अवषर्ण यांसारख्या नैसिगर्क munotes.in
Page 62
62संकटकाळातही राºय नेहमीप्रमाणे महसूल वसूल करÁयात कुचराई करीत नसे. मोगलांनी
शेती उÂपादन वाढिवÁयासाठी कोणÂयाही प्रकारची कधीच तसदी घेतली नाही. शेती याच
प्रमुख Óयवसायावर रोजगार अवलंबून होता. शेतकर्याचे सवर् कुटुंबीय यात काम करीत
असले तरीही Âयात पुरेसे उÂपादन होत नसे; Âयामुळे शेतकर्यांची अवÖथा दयनीय झाली
होती. सरकारला कर łपाने शेती उÂपादन िदÐयानंतर शेतकर्यांस आपÐया कुटुंिबयांचा
िनवार्ह करणेदेखील कठीण जात असे.
शेतीचे मुख्य उÂपादन धाÆय होते. दिक्षणेत गहू, हरभरा, तांदूळ आिण मका पेरला
जायचा .खाफी खान Ìहणतो की दिक्षणेकडील लोकांचे मुख्य अÆन बाजरी आिण ºवारी
होते. उ°रेतही मका हे मुख्य उÂपादन होते. उ°र भारतात मुख्यतः कापूस आिण ऊस
पेरला जायचा. पैसे िमळवÁयासाठी तंबाखू, नीळ आिण अफूची पेरणी करीत.
१५९५ ते १७९२ पय«त २४ वेळा दुÕकाळ पडला. Âयावेळी वाहतुकीची साधने
चांगली नÓहती. उ°र भारतापेक्षा बंगालमÅये धाÆय ÖवÖत होते. गुजरातमÅये धाÆय महाग
होते. दैनंिदन वापरा¸या वÖतू ÖवÖत होÂया.
राºयकतेर् आिण शेतकरी यांचा प्रÂयक्ष संबंध कधीच येत नÓहता. राजा
आपÐयाकडे िवशेष कामिगरी करणार्या अिधकार्यांना वा सरदारांना जहािगरी बहाल करीत
असे व हे जहािगरदार कुळांना जिमनी कसÁयास देत असत. जहािगरदारांनी काही ठरािवक
िहÖसा राºयाकडे महसूल जमा केÐयानंतर ते आपले िवलासी जीवन जगÁयासाठी कुळांची
िपळवणूक कłन Âयांना जीवन नकोसे कłन टाकीत असत.
भारतीय गावे ही आिथर्क ŀĶ्या Öवयंपूणर् होती. उÂपादनाचा बराचसा भाग
जमीन महसुला¸या łपाने राजाकडे जाई. उद्योगांमÅये तयार केलेला माल खरेदी
करÁयासाठी शेतकर्यांकडे पैसे िशÐलक राहत नसत. खेडे व शहर यां¸यात आपापसात
खरेदी-िवक्री फारच कमी होती. Óयापार, Óयवसाय आिण बँकां¸या वाढीमुळे युरोपमधील
मÅयम ®ेणी मजबूत झाली. भारतातील मÅयम ®ेणी ही िनधीचा अभाव, जाती -पातीचे
कठोर बंधन आिण शहरे व खेड्यांमÅये Óयापार नसÐयामुळे युरोपमधील मÅयम ®ेणीसारखी
होऊ शकली नाही.
सतराÓया व अठराÓया शतकातील उद्योग Óयापार या क्षेत्रातील समृद्धी व प्रगती
कृिषक्षेत्रात मात्र िदसत नÓहती. शेती परंपरागत पद्धतीनेच केली जात होती. łढी व जुÆया
कÐपना यांनी शेतकर्यांची मने जखडलेली असÐयाने कृषी उÂपादना¸या तंत्रात सुधारणा
झाली नाही. वाढती महसूल मागणी, वसुलीकिरता होणारी जबरी, उमराव जमीनदारांचा
जुलूम, मोठमोठ्या लÕकरां¸या सतत होत असलेÐया मोिहमा, बंडखोर करीत असलेली
लुटालूट, यामुळेही कृषी उÂपादनावर िवपरीत पिरणाम होत असे. तरीही शेतजिमनीची
कमतरता नÓहती. आज¸या मानाने लोकसंख्या बरीच कमी होती व शेतकर्यांची िपळवणूक
नंतर िजतकी झाली िततकी Âयाकाळी होत नÓहती . Âयामुळे भारताचे कृषी उÂपादन िब्रिटश
काळा¸या तुलनेत अिधक होते व १८ Óया शतकातील लोक १९ Óया शतका¸या तुलनेत munotes.in
Page 63
63सुखी समाधानी होती. राहणीमान अिधक चांगले होते . सवर्साधारण जनता अÆनधाÆय, दूध
- तूप - लोणी यांबाबत एकोिणसाÓया शतका¸या तुलनेत सुखी समाधानी होती.
आपली प्रगती तपासा:
१. १८ Óया शतकातील भारता¸या शेतीची िÖथती ÖपĶ करा.
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
४.२.३ उद्योगधंदे व कारागीर :
युद्ध, आक्रमण आिण इतर आप°ींमुळे लाहोर, िदÐली, आग्रा, मथुरा आिण
दिक्षणेकडील िवशाल भागाला भयंकर अडचणींना सामोरे जावे लागले. भारता¸या िकना -
यावर पोहोचलेÐया युरोिपयन Óयापा-याना या अडचणी दूर कłन फायदा झाला. Âयांनी
सोने -चांदी देऊन भारतीय वÖतू िवकत घेतÐयामुळे उद्योगांची वाढ झाली. कारागीर आिण
इतर िवशेष कलेत कुशल कारागीर एकित्रत येऊन उ°म वÖतू तयार करत. प्रभुÂव
िमळवून भारता¸या कारागीरांनी जगातील इतर कारागीरांना मागे टाकले. उद्योगां¸या
तंत्रज्ञानात भारत पाIJाÂय देशांपेक्षा आधुिनक होता. भारतीय उद्योगांमधून तयार केलेÐया
वÖतूंनी आिशया, आिफ्रका आिण युरोपमधील बाजारपेठांची मागणी पूणर् केली. हा Óयापार
जमीन व जलमागार्वłन करÁयात येत होता.
भारतातील उच्च-®ेणी ऐषआरामी वÖतूंना मोठ्या प्रमाणात मागणी होती. Âयांना
चांगÐया प्रतीची मौÐयवान वÖतू हÓया होÂया. Ļा वÖतू कारागीरां¸या घरात व राºयातील
कारखाÆयांत बनिवÁयात येत होÂया. काही ग्रामीण भागातील कारागीरही कौशÐय िमळवून
अशा वÖतू बनवत असत.
कारािगर Âयां¸याकडे पैसे नसÐयामुळे Óयापार्यांकडून प्रथम पैसे घेत असत.
Âयांना तयार केलेÐया वÖतुंची िकंमत, माल आिण अवजारे इÂयादींसाठी पैसे िमळायचे.
मÅयÖथ Óयापारी बाजारात वÖतू पोचवायचे. काही सरंजामदारांचे कारागीरांशीही थेट संबंध
होते.
भारतातील कुशल कारागीर प्रामुख्याने नगरामÅये राहत असत. घरगुती
उद्योगधंद्यांखेरीज कापड, धातू , खडी - दगड, कातडी व कागद इÂयादी संबंधाचे उद्योग
भारतात िवकिसत झाले होते. १८ Óया शतकातील भारतातील कापड उद्योग िवशेष
भरभराटीला आला होता. सुती, लोकरी व रेशमी कापड मोठ्या प्रमाणावर मÅयपूवर् व केप
ऑफ गुड होप (दिक्षण आिफ्रका) या प्रदेशात िनयार्त केले जात होते. यासाठी लागणारा
क¸चा माल रेशीम वगळता िहंदुÖथानातच उपलÊध होत होता . कशीदा कारािगरी व रंगकाम
पाहून युरोिपयन Óयापारी देखील चिकत झाले होते. बंगाल, पंजाब व उ°रप्रदेश यािठकाणी munotes.in
Page 64
64कापड, जरीकाम अयोÅया, रेशीम कापड डाक्का, बंगाल व काÔमीरमÅये लोकरी कापड व
गािलचे तयार करÁयाचा उद्योग भरभराटीला आला होता . डाक्याची मलमल तर जगप्रिसद्ध
होती.
खांडसरी साखर, कागद व कातीव लोखंड इÂयादी उद्योग या काळात भरभराटीला
आले होते. कमावलेली कातडी व कातडी वÖतू िहंदुÖथानातून अरबÖथानात िनयार्त केÐया
जात असत. उ°म प्रतीचा कागद िहंदुÖथानात तयार होत असÐयाची नŌद पोतुर्गीज
िनकोलाय कŌती याने केली आहे. िसयालकोट, काÔमीर व गया ही कागदिनिमर्तीची प्रमुख
क¤द्रे होती. यािशवाय गुजरात व बंगालमÅये मोती - िशंपले तयार करÁयाचा उद्योग,
हÖतीदंती वÖतू व सुगंधी तेले तयार करÁयाचा उद्योग भरभराटीला आला होता.
पेराडर्ने भारतीय उद्योग आिण संÖकृती¸या महÂवाचे कौतुक केले आहे. Âयाला
कधीही भारतीय असËय आिण क्रूर आढळले नाही. ते सुसंÖकृत, योग्य आिण आचरणाने
उ¸च दजार्चे होते. ते मोती आिण मौÐयवान दगड अगदी सफाईदारपणे ओळखायचे.
भारताकडे Öवत: चे Öवावलंबी औद्योिगक व कृषी यंत्रे होती. ते बाहेłन क¸चे रेशीम,
हिÖतदंत, मोती आिण माशांची कातडी मागवत असत.
मÅययुगीन काळापासून चालत आलेला जहाजबांधणी उद्योगही बराच भरभराटीला
आला होता. जहाज बांधणी उद्योग मुख्यतः पिIJम िकनार्यावर व बंगालमÅये उभारÁयात
आला होता. जहाजबांधणी¸या तंत्रातही भारत युरोपीय राÕट्रांपेक्षा पुÕकळच आघाडीवर
होता. " जहाजबांधणी¸या तंत्राबाबत इंग्रजांकडून भारतीयांनी जेवढे काही उचलले Âयापेक्षा
इंग्रजच भारतीयांकडून Âया कलेबĥल पुÕकळच काही िशकले," असे पािकर्Æसन Ìहणतो.
युरोपीय कंपÆया Âयां¸या Óयापारी वाहतुकीकिरता अनेकदा भारतीय जहाजांचा वापर करीत.
बंदरांमधील Óयापार्यांची जहाजे भारतात ढाका, अलाहाबाद, लाहोर, थाटा,
म¸छÐलीपटम, कािलकत, सूरत, गोवा आिण वसई येथे बनवत असत. जहांजांची बांधणी
युरोपमधील देशांपेक्षा उ¸च होती.
धातूं¸या वÖतू तयार करÁयाचे कारखानेही जोमात होते. धातुकाम करणारे कुशल
कारागीर लोखंड, िपतळ, चांदी व जÖत इÂयादींपासून पातेली, भांडी चाकू, सुर्या व काÞया
इÂयादी वÖतू अितशय सुबक बनवीत असत. धातूवरील नक्षीकाम व कोरीव काम करÁयात
Âयांचा हातखंडा होता. धातूपासून युद्धप्रसंगी लागणार्या तलवारी, भाले अशी िविवध
प्रकारची हÂयारेही तयार होत असत, दगडापासून खडी तयार करÁयाचे कामही मोठ्या
प्रमाणावर चालत असे. सोने - चांदीची कारािगरी िदÐली, आग्रा, बनारस यािठकाणी चालत
असे.
आिथर्क क्षेत्रात Âया काळी संपूणर् जगात एक संपÆन राÕट्र Ìहणून भारताची गणना
होत होती. देशांतगर्त गरजा पुरिवणे व परदेशात मोठ्या प्रमाणावर माल िनयार्त करणे हे
औद्योिगक उÂपादनाचे प्रमुख उिĥĶ होते. भारतीय कारािगरां¸या कौशÐयाला संपूणर् जगात
तोड नÓहती. औद्योिगक संयोजन व उÂपादनाचे तंत्र याबाबत भारत पािIJमाÂयांपेक्षा munotes.in
Page 65
65चांगलाच प्रगतावÖथेत होता, उ°म कापूस, सुती, रेशमी व गरम कापड, तसेच लोह, तांबे,
सोने, Łपे या सवर् धातूंची िविवध प्रकारची जडावाची व कलाकुसरीची कामे केलेÐया वÖतू,
अ°रे, अलंकार भारतात तयार होत.
आपली प्रगती तपासा:
१. १८ Óया शतकातील भारतीय उद्योगां¸या प्रगतीचा आढावा घ्या.
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
४.२.४ Óयापार - उदीम Óयवहार :
१८ Óया शतकात भारताचा अंतगर्त व िवदेशी Óयापार भूमागार्बरोबर जलमागार्नेही
होत असे. याकाळात आग्रा ते िदÐली, िदÐली ते काबूलपय«तचा महामागर्, पट्टन व
नहरवालामागेर् खंबायत, ग्वाÐहेर ते ब - हाणपूर असे महामागर् अिÖतÂवात होते. हे महामागर्
Óयापाराने व दळणवळणाने गजबजलेले असत. मÅययुगीन काळापासून मुलतान, लाहोर,
िदÐली, आग्रा, अलाहाबाद, लखनौ, भक्कर, ब - हाणपूर, उºजैनी, कटक, बालासोर,
सोनारगाव व डाक्का इÂयादी शहरे Óयापारासाठी भरभराटीला आली होती. िसंधू , गंगा,
तापी, गोदावरी व कृÕणा या मोठ्या नद्यांतगर्तही Óयापार होत असे. या नद्यातून शेकडो
जहाजे ये - जा करीत असत.
गावोगाव भरणारे आठवड्यांचे बाजार, िठकिठकाणी भरणार्या यात्रा - जत्रा Ìहणजे
छोट्या बाजारपेठाच असत. शेतात िपकणार्या वÖतू, कापड, िकराणा, भुसार व खेळणी
अशा वÖतू या आठवड्या¸या बाजारात िवकावयास येत असत. तर घोडे, गाई, बैल, Ìहशी
व ऊंट इÂयादी पाळीव प्राÁयांचे बाजारही भरत असत .
सुरळीतपणे Óयापार Óयवहार चालू राहÁयासाठी पुरेशी संरक्षण ÓयवÖथाही
करÁयात आली होती. प्रवाशां¸या व Óयापार्यां¸या सोयीसाठी सराया -धमर्शाळा व
अÆनछत्रेही उघडÁयात आली होती.
आिथर्क Óयवहारासाठी Óयापार्यांना िनरिनराÑया िठकाणी असलेÐया सावकारी
पेढ्यांवर हुंड्या ( तÂकालीन चेक ) िदÐया जात असत. वÖतूं¸या िकमती देशभरात सारख्या
नसत . एकाच भागातील वÖतूंचे दर मागणी पुरवठ्यानुसार कमी जाÖत असत. दुÕकाळ -
टंचाई¸या काळात सवर्च वÖतूंचे दर चढे असत. इतर काळात धाÆय, फळे, दूध, तूप, मासे,
मांस, अंडी व कापड इÂयादी दैनंिदन गरजे¸या वÖतू ÖवÖत िमळत असत. मजुरीचे दरही
अगदी कमी होते तरीही तुलनेने बरीच ÖवÖताई असÐयाने िमळालेÐया मजुरीत मजूराचा
घरखचर् बर्यापैकी चालत असे.
munotes.in
Page 66
66भारताचा िवदेशी Óयापार िकफायतशीर होता. आयातीपेक्षा िनयार्तीचे प्रमाण जाÖत
असÐयाने भारतात मुबलक प्रमाणात सोनेचांदी येत होते. Âयामुळे भारत समृद्ध देश बनला
होता. भारतातून आखाती देश व तेथून युरोप, आिफ्रका असा Óयापार चालत असे. गोवा,
वसई, दीव, कोचीन, सुरत, भडोच, हुगळी व कािलकत ही या काळातील िनयार्त Óयापाराशी
संबंिधत असलेली सागरी िकनार्यावरील क¤द्रे होती. अफू, नीळ, खिनज, मीठ, कापड व
मखमली कापड इÂयादी वÖतू िहंदुÖथानातून िनयार्त केÐया जात असत. तर सोने, चांदी,
तांबे, घोडे, जÖत, िशसे, पारा, सुगंधी द्रÓये व दाł इÂयादी वÖतू परदेशातून िहंदुÖथानात
आयात केÐया जात असत. िवदेशी Óयापार बहुतांशी परकीय Óयापार्या¸या हाती होता.
उ°र भारतातील जगतसेठ व दिक्षण भारतातील चेट्टी, गुजराती याच जमाती थोड्याफार
प्रमाणात िवदेशी Óयापारात गुंतÐया होÂया. जुनाट łढी, धािमर्क समजूती व अंध®द्धा
यामुळे िहंदुÖथानातील Óयापारी वगर् िवदेशी Óयापारात उतरला नÓहता. नगरांमधून
हÖतकलेचा खूप िवकास झाला आिण भारतीय मालाला जागितक बाजारपेठेत चांगली
मागणी होती. ढाका, अहमदाबाद, म¸छलीपट्टम येथील सूती कापड; मुिशर्दाबाद, आग्रा,
लाहोर व गुजरातमधील रेशमी कापड व माल; काÔमीर, लाहोर, आग्रा येथील उनी शाली,
गालीचे, सोÆयाचांदीची आभूषणे, भांडी, ढाली, हÂयारे, धातू¸या वÖतू इ. ना. भारताबाहेर
प्रचंड बाजारपेठ होती.
Óयापारा¸या िवकासामुळे भारतात भांडवलशाहीला अनुकूल अशी पिरिÖथती
िनमार्ण झालेली होती. पण Âयात अनेक अडथळेही होते. धनाचा दुŁपयोग करणारे मोठे
जमीनदार, सरकारद्वारा सरदारांची संप°ी जĮ करणे, भारितयांमधे असलेला बचत
प्रवृतीचा अभाव, बचतीचा सदुपयोग न करणे, राजकीय िÖथरता नसणे इ. मुळे भारतात
Ìहणावा तसा आिथर्क िवकास झाला नाही. १८ Óया शतकात युरोिपयन कंपÆयां¸या
अिÖतÂवामुळे भारतावर राजकीय व आिथर्क सखोल पिरणाम झाले. Âयामुळे सवर्त्र
िनिÕक्रयतेचे वातावरण पसłन देशात अÓयवÖथा िनमार्ण झाली.
सतत चालणारी युद्धे, Óयापारी क¤द्रांची व Óयापारी मागार्वर होणारी लुटालूट,
प्रांितक स°ां¸या उदयाबरोबर िशरजोर झालेले Öथािनक लोक व Âयाची जुलुमी नीती,
िठकिठकाणी वसूल केला जात असलेला जकात कर या कारणांनी Óयापारावर अिनĶ
पिरणाम होत असूनही, जगा¸या Óयापारी क्षेत्रात भारताला अÓवल दजार्चे Öथान होते.
जगा¸या सवर् प्रमुख राÕट्रांत भारतातून उÂकृĶ सुती व रेशमी कापड, मसाले, नीळ, साखर,
औषधे, मौÐयवान खडे, पोलाद, अफू, िहंग, लाख, िनरिनराÑया प्रकार¸या कलाकुसरी¸या
वÖतू असा िविवध प्रकारचा माल िनयार्त होई व Âयाची िकंमत Ìहणून सोने व चांदी फार
मोठ्या प्रमाणात भारतात येई.
मासे वाळवून व खारवून जहाजांवर चढिवले जात. िसंध माशां¸या तेलाकिरता
प्रिसद्ध होते तर माशां¸या खताचा उपयोग भारतात सवर्त्र केला जाई. मोÂयांचा Óयापार
भरभराटीचा होता. भारता¸या तलवारी पिIJम आिशयात प्रिसद्ध होÂया. िहरे, मीठ यांचे
उÂपादनही भारतात भरपूर होई. " भारतीय कारागीर युरोिपयनां¸या तुलनेत अिधक कुशल
व प्रामािणक आहेत. औद्योिगक क्षेत्रात भारतीयांसारखी सुसंÖकृत व तºज्ञ माणसे मला munotes.in
Page 67
67इतरत्र कोठेही आढळली नाहीत " असा िनवार्ळा पेराडर् या युरोपीय इितहासकारान े िदला
आहे. उ°म दजार्¸या सुती व रेशमी कापडाचे उÂपादन भारतात सवर्त्र होई. ढाका, बनारस,
आग्रा, मुलतान, ब - हाणपूर, लाहोर, अहमदाबाद, पाटणा, बडोदा, भडोच ही शहरे
Âयाकिरता िवशेष प्रिसद्ध होती. आिशया, आिफ्रका व युरोप खंड यांत भारतीय मालाला
फार मोठी मागणी होती. इराणचे आखात व तांबड्या समुद्रावरील बंदरे, कंदहार, काबुल,
बाÐख, बदक्शान, िशराज, इÖपहान, बाकू, आľाखान, िनजनी नवगोरोद, अशा अनेक
िठकाणी भारतीय Óयापारी Öथाियक झाले होते व धनाढ्य Ìहणून प्रिसद्ध होते. “ भारताचा
Óयापार Ìहणजे सवर् जगाचा Óयापार आहे. जो देश भारतावर ताबा िमळवील तो युरोपचा
हुकूमशहा बनेल " असे भाÕय भारता¸या संपÆन°ेबĥल रिशयन सम्राट पीटर द ग्रेटने केले
होते.
उÂपादनाचे िनरिनराळे प्रकार व तंत्र याबाबत तÂकालीन युरोप¸या तुलनेत भारत हे
राÕट्र फार प्रगतावÖथेत होते असे मÅययुगीन सुप्रिसद्ध इितहासकार मोरलँड Ìहणतो.
भारताची ही संपÆनता अठराÓया शतका¸या अखेरपय«त िटकली. अथार्त् भारताची
सवार्त प्रिसद्ध असलेली िनयार्त होती ती अÂयंत उ¸च दजार्¸या सुती कापडाची . ढाक्याची
मलमल ग्रीक भाषेत गंगैितका या नावाने ओळखली जाई . वेबर हा इितहासकार Ìहणतो की-
“भारता¸या सुती कापडाचे सŏदयर् Âया¸या नाजुक, सुंदर िवणकरीत व उ°म रंगसंगतीत
साठवलेले आहे. तसेच धातुकामाची कलाकुसर, उ°म अ°रे व अÆय सवर् कलावÖतूंचे
तांित्रक ज्ञान याकिरता भारत सवर् जगात प्रिसद्ध आहे ."
मोरलँड सांगतो की सतराÓया शतकात दरवषीर् सुमारे ८००० गाठी सुती कापड
भारतातून िनयार्त होत होते. Âयापैकी ४७०० गाठी केवळ युरोपात जात.
परराÕट्र व आंतरदेशीय Óयापारही मोठ्या प्रमाणात जलमागार्ने चाले. Âयामुळे बोटी
व जहाजे बांधÁयाचा उद्योगही महßवाचा होता. ढाका, अलाहाबाद, लाहोर, ठठ्ठा,
मसलीपट्टम, पुलीकत, कािलकत, सुरत, वसई, गोवा ही िठकाणे जहाजबांधणी
उद्योगाकिरता प्रिसद्ध होती. सुमारे ४०,००० बोटी िसंधू नदीवर तर ४० ते ५० हजार बोटी
बंगालमधील नद्यांवर वाहतुकीकिरता वापरÐया जात. खंबायत ते गोवा यातील Óयापार
सुमारे ४०० जहाजाद्वारा चाले. यािशवाय भारता¸या सवर् बंदरांतून, मोठ्या नद्यांवरील
शहरांतून जहाजे वाहुकीकिरता वापरली जात. भारता¸या बंदरांतून मालाकिरता व
प्रवाशांकिरता वापरÐया जाणार्या बोटी अठराÓया शतकात सुमारे ३,४५,००० टना¸या
होÂया.
भारतीय नौका-Óयापार करणार्या समुदायात Óयापारी, बँकसर् आिण कजर् देणारे
®ीमंत Óयक्ती होते. ते Âयां¸या भांडवलांतून राजघराÁयातील लोकांना कजर् द्यायचे, परंतु
Âयांना प्रगती करÁयाची इ¸छा नÓहती.
munotes.in
Page 68
68 भारतीय उद्योग आपली गरज पूणर् करÁयाबरोबरच Âयांचा माल परदेशातही
पाठवत असत . भारत मौÐयवान वÖतुंचा संग्रह करीत असे. Óहॅन ट्िवÖट Ìहणतो की
भारतात सोने-चांदी¸या खाणी नÓहÂया Ìहणूनच हे धातू बाहेłन येत असत. हॉिकÆस
आिण टेरी हे Óहॅन ट्िवÖट¸या मताला पुĶी देतात.
भारत आपÐया उÂकृĶ सुती कापडासाठी शतकानुशतके प्रिसद्ध आहे. प्राचीन
काळापासून रोममÅये भारतीय कापडांचा वापर केला जात असे. भारताची भरभराट Âया¸या
रेशीम व सुती कापड्यांमुळे होत होती. Âया¸या प्रिसद्धीचे कारण कारागीरांची सूàमता
आिण कौशÐय होते.
नीळ प्रामुख्याने िनयार्त करÁयायोग्य वÖतूंमÅये होती. लोह आिण पोलाद
म¸छलीपटममध ून बाहेर पाठिवÁयात येई. कोरोमंडल¸या िकनारपट्टीवłन सूती कापड
बाहेर पाठिवÁयात येई. गुजरात बंदरातून मौÐयवान दगड, औषधे, संगमरवरी, अफू आिण
िहंग मािगतली जाई. भारतीय Óयापारी देशा¸या Óयापार आिण उद्योगांसाठी पैसे घेत
असत.
देशातील Óयापार मागा«वłन शहरा शहरांतून Óयापार केला जात असे.
पंजाबमधील मुलतान, उ°र-पिIJम भागातील तीन प्रिसद्ध शहरे, िसंधमधील बखर, सकखर
आिण रोहडी या शहरांतून Óयापार केला जात असे. तेथे खत्री, लोहान आिण भािटया
संप्रदायाचे खूप ®ीमंत Óयापारी होते. लाहोर, िदÐली आिण आग्रा ही मुख्य Óयापारी क¤द्रे
होती. बंगालमधील मालदा, रंगपूर आिण कािसम बाजार ही Óयापारी क¤द्रे होती.
राजÖथानातील प्राचीन शहरे, अजमेर, जोधपूर, पाली, जैसलमेर इÂयादी भागात Óयापार
होत असे. १७५० नंतर महाराÕट्रातील नागपूर, पूना आिण गुजरातमधील अहमदाबाद ही
प्रिसद्ध क¤द्रे होती. हैदराबाद, ब¤गळुł आिण तंजोर ही देखील Óयवसायासाठी समृद्ध अशी
िठकाणे होती.
Óयापार्यांसह लहान आिण मोठ्या सावकारांची ®ेणी भरभराटीस आली होती.
बंगालमधील जगतशेठ, गुजरातमधील नाथजी आिण दिक्षण भारतातील चेट्टी प्रिसद्ध होते.
सवार्त ®ीमंत नाथू कोठारी चेट्टी हे होते. Âयाचा Óयवसाय बमार्, मलाया आिण पूवर् बेटांवरही
पसरला होता. चैटी बँकर Ìहणून काम करायचे. ते िब्रटीश Óयापार्यांना रोख पैसे देत असत.
बँकसर् आिण Óयापा-यांनी आधुिनक बँकांची जागा घेतली. ते पैसे घेÁयाबरोबरच हुंडी देत
असत. गावोगाव सावकार गरजे¸या वेळी शेतकर्यांनाकजर् द्यायचे. भारतात अठराÓया
शतकात, बँकसर्, सावकार आिण ®ीमंत Óयापारी यां¸यासह योग्य पैशां¸या संसाधनांची
कमतरता नÓहती, परंतु ही संप°ी िवखुरलेली होती. डॉ. ताराचंद Ìहणतात की १८ Óया
शतकातील शेतकरी १९ Óया शतकातील शेतक-यांपेक्षा अिधक चांगÐया िÖथतीत होता.
Âया¸याकडे अिधक जमीन होती आिण जमीन उÂपादन क्षमताही जाÖत होती.
वÖतूंची ने-आण करÁयासाठी भारी आिण महागड्या गाड्या होÂया. वÖतूं¸या
िकंमतींमÅये बरीच चढउतार असायची. पगारदार Óयक्तीसाठी िकंमतीतील चढ-उतार फार
महÂवाचे होते. Âया काळातील पगारदार लोक शहरात राहत असत. सामाÆय आिण कुशल munotes.in
Page 69
69कामगारांना शहरांत वेतन िदले जात होते. सामाÆय मजुरांना प्रितिदन ६ पैसे आिण कुशल
कामगारांना प्रितिदन १० पैसे िमळायचे.
युरोिपयन प्रवासी आिण समकालीन लेखक यांनी भारतीय लोकां¸या गरीबपणाचा
उÐलेख केला आहे. कपड्यांचा अभाव, घरांची दयनीय अवÖथा, योग्य भांडी नसणे आिण
घरात चांगÐया वÖतूंचा अभाव यांतून Âयांची दािरद्रय़ता िदसून येत होती. Âया¸याकडे
पौिĶक खाद्यपदाथा«ची कमतरता नÓहती. िफच Ìहणतात की उ°र भारतात लोक फक्त
कपडा लपेटून िफरत असत. डॉ. ताराचंद Ìहणतात की लोकां¸या गरजा देशा¸या
उÂपादनांनी पूणर् केÐया जाय¸या. ते कठीण काळासाठी काहीही राखून ठेवत नÓहते.
Âयांना दुÕकाळािशवाय इतर कधीच कमतरता भासत नÓहती. ते साधे कपडे पिरधान
करायचे. जीवन साधे आिण समाधानी होते. जीवन जगणे कठीण असतानाही समाधानी
आिण साधेपणाचे गुण Âयां¸यात होते. सामाÆय लोकांनी Âयां¸या आिथर्क प्रगतीसाठी
कधीही संघषर् केला नाही.
डॉ. ताराचंद यांनी असे िलिहले आहे की उ¸च ®ेणीतील लोकांनी पैशाचा वापर
योग्यरीÂया न केÐयाने देशाची आिथर्क िÖथती चांगली होत नÓहती. प्रांतीय सरदारांचे
राहणीमान उ¸च आिण िवलासी होते. Âयांची संप°ी परदेशी फळे, नोकर, गुलाम, िववाह
आिण हुंडा यावर खचर् होत होती. Âयांची घरे िकÐÐयांसारखी होती. दागदािगने, वľ,
गुलाम, भेटी इÂयादींवर Óयथर् खचर् Óहायचा. सरंजामदारा¸या मृÂयूनंतर, मोगल
कायद्यानुसार (law of escheat) सवर् संप°ी राजां¸या ितजोरीत जात असे. Âयामुळे ते
Öवत: चे पैसे व उधार घेतलेले सवर् पैसे खचर् करीत असत. धनाचा उपयोग योग्य मागार्ने
केला जात नÓहता. तसेच उवर्िरत िनधीचा फायदा उद्योग आिण Óयवसायांना झाला नाही.
इंिग्लश ईÖट इंिडया कंपनी¸या कमर्चा-यांनी कारािगरांशी थेट संबंध प्रÖथािपत
केले. Âयांनी Âयां¸या िनणर्यासह एकािधकाराने वÖतूं¸या िकंमती िनिIJत केÐया. िवणकरांना
ईÖट इंिडया कंपनीबरोबर करार करÁयाचे आदेश देÁयात आले. आदेश नाकारÐयास Âयांना
िशक्षा, दंड, कैद, चाबकाचे फटके खावे लागत. कंपनीचे उ¸च अिधकारी खासगी
Óयवसायातून बरेच पैसे कमवत होते. Âयांनी हा पैसा छळ आिण क्रौयार्द्वारे कमावला.
कंपनी¸या संचालकांनीही ते माÆय केले. वॅिÆसटाटर् िलिहतात की िब्रटीशांनी भारतीयांना
िनिIJत दराने खरेदी-िवक्री करÁयास भाग पाडले. १७५७ ते १७६६ दरÌयान, भारतीयांनी
कंपनी आिण Âया¸या कमर्चा-यांना साठ लक्ष पŏड पैसे भेटी¸या łपाने िदले.
ही कंपनी राजनैितक भ्रĶाचार, Óयापारातील एकािधकार आिण उ¸च जमीन
महसूला¸या दराने वसूल केलेली संप°ी आपÐया सरकारला मोठ्या प्रमाणात पाठवत असे.
सर जॉन शोर यांनी १७९७ मÅये िलिहले की ही कंपनी राºय आिण Óयापार दोÆही करीत
असे. Óयापारातून पैसे िमळवÁयाबरोबरच Âयांनी कर देखील वसूल केला. या पैशातून ते
वÖतू खरेदी कłन युरोपला पाठवत असत. वसाहती दूर असÐयाने ही ÓयवÖथा चांगली
चालत नÓहती. अिधक गरजेची मागणी भागवावी लागत असÐयाने पिर®म कłन
देशवासीयांनी अिधक पैसे िमळवले. १७९० मÅये, कॉनर्वॉलीसनी िलिहले की करां¸या
उ¸च दरानुसार, बरेच पैसे गोळा कłन बाहेर पाठिवले गेले. कंपनीचा Óयापार आिण munotes.in
Page 70
70वैयिक्तक मालम°ेतून िमळणारा नफा, शेतीतील घट आिण सवर्साधारणपणे Óयापार्यांचे
नुकसान यामुळे देशातील सवर् पिरिÖथती िबघडली होती.
आपली प्रगती तपासा:
१. १८ Óया शतकातील भारता¸या Óयापारा¸या िवकासाचे ÖपĶीकरण करा.
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
_______________________________ ___________________________
४.३ सारांश :
Öवयंपूणर् व प्रगत शेतीबरोबरच िवकिसत Óयापार हे आिथर्क जीवनाचे प्रमुख
वैिशĶ्य होते. अठराÓया शतकापय«त भारतीयांनी बाहेर¸या जगाबरोबर मोठ्या प्रमाणामÅये
Óयापारी संबंध प्रÖथािपत केले होते. शेती, Óयापार, हÖतकला व लहान लहान उद्योग
इÂयादींमुळे अठराÓया शतकापय«त भारताची अथर्ÓयवÖथा पिरपूणर् होती.
४.४ प्रij :
१. १८ Óया शतकातील भारता¸या कृषी िवषयक प्रगतीचे अवलोकन करा.
२. १८ Óया शतकातील भारता¸या Óयापाराची प्रगती ÖपĶ करा.
३. १८ Óया शतकातील भारतीय उद्योगां¸या प्रगतीचा आढावा घ्या.
४. १८ Óया शतकातील भारता¸या आिथर्क जीवनाच◌े िवĴेषण करा.
४.५ अितिरक्त वाचन :
१ जावडेकर आचायर् शं. द., आधुिनक भारत , पुणे , १९६८.
२ डॉ. वैद्य सुमन, डॉ. कोठेकर शांता, आधुिनक भारताचा इितहास (१७५७ ते १८५७ ),
®ी साईनाथ प्रकाशन, नागपूर , १९९८.
३. डॉ . देव प्रभाकर, आधुिनक भारत , लातूर , १९९८.
४. दीिक्षत नी.सी., आधुिनक भारत, नागपूर, २००३.
५. कुलकणीर् अ.रा. आिण खरे ग.ह., मराठ्यांचा इितहास, खंड ३, पुणे, १९८६.
६. प्रा. जाधव िव. के., आधुिनक भारताचा इितहास, (१७६५ ते १९६१), िवद्या प्रकाशन,
नागपूर, २००४. munotes.in
Page 71
71७. कदम य. ना., समग्र भारताचा इितहास, इ.स.पू. २,५०,००० ते इ.स. १९६४,
कोÐहापूर, २००३.
८. डॉ. ग्रोवर बी.एल., डॉ.बेÐहेकर एन. के., आधुिनक भारताचा इितहास : एक नवीन
मूÐयांकन (१७०७ पासून आधुिनक कालखंडापय«त), एस. चंद. आिण कंपनी, प्रा.
िल., नवी िदÐली, २००३.
९. प्रा. देशमुख मा.म., मÅययुगीन भारताचा इितहास, (१२०६ ते १७६१), िवĵभारती
प्रकाशन, नागपूर, १९६८.
१०. डॉ. सरदेसाई बी. एन., डॉ. नलावडे Óही. एन., आधुिनक भारताचा इितहास,
(१७५०-१९५०), फडके प्रकाशन, कोÐहापूर , २००७.
११. प्रा. व. झे. अरिवंद, मÅययुगा¸या उ°राधार्तील भारत, १५२६-१८१८, प्राची
प्रकाशन, मुंबई, १९८७.
१२. Âयागी एम. एस., आधुिनक भारत, (१७०७-१८५७).
१३. महाजन िवद्याधर, आधुिनक भारत का इितहास , १७०७ से आज तक (िहंदी ),एस.
चंद अँड कंपनी िल., २००१.
munotes.in
Page 72
72५
िब्रटीश राºय प्रणालीची िवचारसरणी
घटक रचना
५.१ प्रÖतावना
५.२ पौवार्Âय देशाबĥलची संकÐपना: िब्रटीश साम्राºया¸या वसाहतवादी िवचारसरणीचे
मुळ
५.३ सुधारणावादी व मूलगामी प्रोटेÖतंट संÖकृती व सËयता प्रसार
५.४ सुख व समाधानाची उपयुक्ततावादी िवचारसरणी
५.५ Åयेयवादीिवचारधारा
५.६ उदारमतवादी िवचार : िब्रटन¸या धतीर्वर भारताचा िवकास
५.७ प्रÂयक्षवाद: वसाहतकाळातील इितहास आकलनाचे माÅयम
५.८ मानवतावाद आिण वसाहतवादी िवĵ
५.९ सारांश
५.१० प्रijो°रे
५.११ संदभर्
५.१ प्रÖतावना
िब्रिटश Óयापार्यां¸या आिथर्क व नंतर राजकीय उĥेशाने भारतात प्रादेिशक
संपादना¸या प्रिक्रयेने ईÖट इंिडया कंपनीला स°ाधारी बनिवले. मोठ्या संख्येने देशी
राºयकतेर् शक्तीहीन झाÐयाने वसाहतीकरनाची प्रिक्रया वेगात सुŁ झाली. Âयाच वेळी,
वसाहतकÂयार्¸या समाजातील सांÖकृितक घटकाचा पिरणाम या नवीन वसाहतींवर होणे
क्रमप्राĮ होते.वसाहतवाद्यांकडे उÂकृĶ तंत्रज्ञान आिण सैÆय शक्ती होती, ºयाचा उपयोग
कोणÂयाही प्रकार¸या िवरोध िचरडÁयासाठी केला जाऊ शकत होता. तथािप,
वसाहतवादाचे समथर्न करÁयासाठी वसाहती िनयमांचे वैचािरक औिचÂय देखील प्रदान
केले जाणे आवÔयक होते. नवीन िवचारसरणी आिण धोरण बनवÁया¸या उĥ्शामुळे
आणखी गुंतागुंत िनमार्ण झाली. सुŁवाती¸या काळात िब्रिटशांनी Âयां¸या राजवटी¸या भÓय
अशा आदशर् कÐपनांचा पाठपुरावा करÁयापेक्षा या देशातील प्रमुख घटकांची मािहती गोळा
करÁयात Âयां¸या उजेर्चा िविनयोग करणे अिधक पसंत केले. या घटकामÅये, वसाहतवादी
िवचारसरणीने भारतीय राजकीय क्षेत्र कसे प्रभािवत केले याचा शोध घेणे आवÔयक आहे.
munotes.in
Page 73
73५.२ पौवार्Âय देशाबĥलची संकÐपना: िब्रटीश साम्राºया¸या वसाहतवादी
िवचारसरणीच े मुळ
‘पूवेर्कडील देशांचे’ मÅययुगीन िख्रIJन समाजात चमÂकाराची भूमी Ìहणून वणर्न केले
गेले होते. बुिद्धम°े¸या तकर्वादी आिण धमर्िनरपेक्ष संकÐपनांनी पूवेर्कडील देशांचे काहीही
वणर्न केले असले तरी ही भूमी आिण लोक िवकास आिण सËयते¸या धमर्िनरपेक्ष
कÐपनांपेक्षा िभÆन असÐयाचे समजले गेले. Âयांना युरोिपयन समाजां¸या तुलनेत ‘िनकृĶ’
आिण ‘सांÖकृितकŀĶ्या’ मागासलेले Ìहणून पािहले गेले. ही धारणा वसाहतवादी तसेच
Âयां¸या वसाहती िवषयक िवषयांचे वगीर्करण करÁयाचा आधार बनली. थॉमस आर.
मेटकॅफ¸या ÌहणÁयानुसार, िब्रटीशांनी Öवत: ला ‘िब्रिटश’ Ìहणून पिरभािषत कłन
भारतीयांपेक्षा वेगळे ठेवÁयावर भर िदला. Âयानुसार Öवताला अिलĮ ठेवून भारतीयांना
वेगळे ठेवून Âयानुसार योजना आखÁयात आÐया.
अशा प्रकारे, िब्रटीशांनी Öवत: ला प्रामािणक, कĶकरी, तकर्संगत आिण प्रबुद्ध Ìहणून
पिरभािषत केले. एक नैसिगर्क उपहास Ìहणून भारतीयांना कपटी, आळशी, तकर्िवहीन,
अंध®द्ध वगैरे िचित्रत केले गेले.प्रारंिभक काळात आिणमोठ्या प्रमाणात हीपौवार्Âय प्रितमा
बर् याच िदवसांपासून कायम रािहली. अशा वेगÑया भूमीवर आिण तेथील राºय
करÁयासाठी व तेथील लोकांना वसाहती समाजाचे पुरेसे ज्ञान आवÔयक होते.याचा
पिरणाम Ìहणून वॉरेन हेिÖटंग्जने अशा िशक्षण संÖथा तयार करÁया¸या ŀĶीने बरीच शक्ती
आिण संसाधने िनदेर्िशत केÐया ºयामुळे भारताचा भूतकाळ समजून घेÁयात मदत
होईल.Âयांचा असा िवĵास होता की असे ज्ञान वसाहतीं¸या राºयासाठी अÂयंत उपयुक्त
ठरेल.भारतीय भाषांमÅये सक्षम व भारतीय परंपरांना प्रितसाद देणारे प्रा¸य अिभजात वगर्
िनमार्ण करणे हा यामागील हेतू होता.
अशा ŀĶीक्षेपाने प्रेिरत, िवÐयम जोÆस, एच.टी.कोलब्रुक, िवÐयम कॅरी, एच.एच.
िवÐसन आिण जेÌस िप्रÆसप यांनी मानवशाľ, पुरातÂव आिण इितहास या क्षेत्रांत आपले
योगदान िदले.Âयांनी भारताचे इितहासातील एक सुवणर्काळ िनिIJत केलाआिण तुलनेने
समकालीन भारतीय समाजा¸या अधोगती आिण िÖथरतेशी तुलना केली, सती, ľी-
बालहÂया, जाती-धमर्िनķा, मूितर्पूजा आिण सवर् प्रकार¸या अंध®द्धा यांचा मागोवा घेÁयात
आला.िवÐयम जोÆस यांनी िलिहलेले हे ÖपĶ आहे, “आतापय«त िहंदू िकती पितत व दुबर्ल
झाले आहेत मात्र काही वषार्पूवीर् ते कलेत व संÖकृतीमÅये िवधीज्ञ वप्रिसद्ध होते.” एतदेषीय
भाषा (पिशर्यन, अरबी, संÖकृत) िशकणे व आधुिनक ज्ञानासाठी इंग्रजीचा वापर या दोÆही
गोĶी इतर सवर् क्षेत्रात ज्ञान िमळवÁयाची एक पूवर्िÖथती बनली.बनार्डर् एस. कोह यां¸या मते
ही भािषक क्षमता “आदेश जारी करणे, कर जमा करणे, कायदा व सुÓयवÖथा राखणे आिण
Âयांनी राºय करत असलेÐया लोकांबĥल इतर प्रकारची ज्ञान िनमार्ण करणे यासाठी
आवÔयक होती. थोडक्यात, लोकां¸या इितहास आिण संÖकृतीचे वसाहती आकलन
भारतातील प्रशासन चालवÁयासाठी गरजेचे होते. बंगालमÅये Öथापन झालेÐया एिशयािटक
सोसायटीने (१८८४) भारतीय भाषाकृतींचे भाषांतर कłन आिण भारतीय समाज आिण
धमर् यावर संशोधन कłन या िदशेने मोठी झेप घेतली. िवÐयम जोÆस यांचे पिशर्यन भाषेचे
Óयाकरण (१८७१) वनॅिथएनेल हॅलेडचे बंगालीचे Óयाकरण (१७८८) याŀĶीनेप्रिसद्ध केले munotes.in
Page 74
74गेले. जॉन बी. िगलिख्रÖट हे वैद्यकीय अिधकारी फोटर् िवÐयम कॉलेजमÅये िहंदुÖथानी
सािहÂय आिण भाषा िवभागाचे प्राÅयापक झाले. हेिÖटंग्ज¸या कारभाराचे तßव असे होते
की, भारतीय समाजातील िनयमांवर िवशेषत: प्रचिलत कायद्या¸या संबंधात भारतात
राºयकारभार चालिवला जावा. िवÐयम जोÆस, एच.टी.कोलब्रूक, हॅलेड आिण इतर
कायदेशीर िवद्वानांनी सवर् भारतीय िवद्वानां¸या ज्ञानाबĥल शंका Óयक्त केली आिण अिधकृत
ग्रंथांचा थेट अथर् समजून घेÁयाची इ¸छा Óयक्त केली. Âयांचा असा िवĵास होता की हे
भारतीय कायद्याचे संिहताकरण िब्रिटश अिधकार्यांना भारता¸या कारभारा¸या कायार्त
सक्षम करÁयास मदत करेल. िब्रटीश अिधकारायां¸या अिधपÂयाखाली भारतीय परंपरेचे
ज्ञान प्रभावीपणे प्रशासनासाठी उपयुक्त होईल, असा Âयांचा िवĵास होता, ते भारतीय पंिडत
िकंवा मौलवी यां¸या कामावर लक्ष ठेवतील जेणेकŁन िब्रटीशांना योग्यरीतीने कामकाज
पाहता येईल . तथािप, िहंदू आिण मुिÖलम कायदेशीर सÐलागार १८६० पय«त िब्रटीश
भारतीय Æयायालयांशी संलग्न रािहले.भारतीय भाषे¸या ज्ञानामुळे िब्रिटशांना सामािजक
क्षेत्रात हÖतक्षेप करणे सुलभ होते.१८८९ मÅये तेथे बनारस मधील ľी-बालहÂया
थांबवायला उद्युक्त करणारे जोनाथन डंकन यां¸या कारकीदीर्वłन हे ÖपĶ होते, नंतर
Âया¸या भािषक प्रािवÁयामुळे ते मुंबई¸या राºयपालपदी (१७९५-१८११) पय«त होते. लॉडर्
वेलेÖली याने कलक°ा येथे फोटर् िवÐयम महािवद्यालयाची Öथापना (१८०६) केली आिण
अिधकार्यांना भारतीय भाषांमÅये कौशÐय प्रदान कłन आिण Âयांना भारतीय संÖकृती
आिण इितहासाबĥल मािहती देवून प्रिशिक्षत करÁयाचे काम केले.हा उपक्रम नंतर हॅलेबरी
महािवद्यालयान े हाती घेतला. पूवीर्¸या देशांतील राºये समजून घेÁयासाठी प्रा¸यवादी
लोकांकडून ‘पूवेर्कडील देशातील राजेशाही’ िकंवा‘पूवेर्कडील अिनयंित्रत राजस°ा’ या
प्रकारची शÊदरचना केली गेली होती.अलेक्झांडर डाऊ (िहंदुÖतानचा इितहास, १७७०)
आिण रॉबटर् ओरमे (सरकार आिण लोकल लॉंडोÖटन, १७५३) यांनी अशा प्रकार¸या
मतांचा उपयोग वसाहतपूवर् भारतीय राºय-संरचना समजून घेÁयासाठी केला. अशा
िवĴेषणाÂमक ®ेÁयां¸या वापराद्वारे िब्रटनला उपखंडात Âयां¸या Öवतः¸या हुकूमशाही
राजकारणाचे समथर्न करÁयाचे प्रमाण सापडले होते.
इÖलाम मधील अिनयंित्रत स°ा तÂवावर भर देवून िब्रिटशांनी भारतात Âयांचा प्रभाव
वाढिवÁयास सुŁवात केली. मुिÖलम राजवटीची ताकद तलवारीतून घेÁयात आली आिण
मुळ िहंदूंना प्रभावहीन, अधीनतावादी Ìहणून दशर्िवले गेले. ब्राĺण पंिडतां¸या मदतीने
संÖकृत ग्रंथांमधील अचूक कायदेशीर सूचना समजून घेÁयाचा प्रयÂन हाÐहेडने केला आिण
१७७६ ¸या ‘ज¤टू लॉज कोड’ Ìहणून प्रकािशत केले. प्राचीन कलाक्षेत्राला िहंदू िकंवा बौद्ध
कलेचा संगम आिण सवर् मÅययुगीन कला इÖलािमक कला Ìहणून वणर्न केÐया गेÐया.
कायद्या¸या क्षेत्रातही िहंदू आिण मुिÖलम कायद्यांचे Öवतंत्र असे क्षेत्र Öथािपत केले गेले.
५.३ सुधारणावादी व मूलगामी प्रोटेÖतंट संÖकृती व सËयता प्रसार
अठराÓया शतका¸या शेवट¸या दशकात, इंग्लंडमधील प्रोटेÖतंट चळवळी¸या
łपात िख्रIJन सुधारणावादी इवंगेलीÖट धमर् चळवळीचा उदय झाला.Âया चळवळीने
िब्रटनमधील समुदायां¸या नैितक मूÐयांमÅये सुधारणा करÁयावर भर िदला. हा प्रगतीशील
उद्योगवादाचे आिण इंग्लंडमÅये नवीन मÅयमवगार्¸या उदयाशी चांगले सूर जुळले. munotes.in
Page 75
75इÓहँजेिलकिलझम ही नैितकतावादी चळवळ बनली िजने Óयक्तीवादाला प्रेरणा िदली. Âयांनी
पृÃवीवरील देवाचे राºयप्रÖथािपत करÁयासाठी एक ठोस साधन Ìहणून काम, काटकसर
आिण िचकाटीवर देखील जोर िदला. धमर् पिरवतर्न आिण तारणासाठी पूवर्-आवÔयकता
Ìहणून इÓहाÆजेिलकिलझमने िशक्षणावर भर िदला. धािमर्क प्रसार व प्रचार यामÅये िशक्षण
महÂवाची भूिमका बजावणार होते.
इÖट इंिडया कंपनी¸या Öथापनेतील पिहले सदÖय जॉन शोअर आिण चाÐसर् ग्रँट
इंग्लंडला परतÐयानंतर क्लेफॅम पंथाची Öथापना केली. िवÐबरफोसर्, झाचेरी, मकाऊ, हेन्री
थॉटर्न आिण जॉन Óहेन यांनी याबाबत सहकायर् केले. इÓहँजेिलकल मतावर याचा मोठा
प्रभाव होता. क्लेफॅम संप्रदायाने गुलाम Óयापार संपुĶात आणून िमशनरी उद्योगासाठी
भारतीय बाजारपेठ खुली करÁयाची मागणी केली. डेिÓहड ब्राऊन, क्लॉिडयस बुकानन,
हेनरी माटीर् आिण थॉमस थॉÌपसन यासारख्या काही इÓहँजेिलकल िमशनरयांना भारतात
पाठवÁयात आले.१८१३ ¸या सनदी कायद्यात िमशनरी कायार्साठी मोठ्या प्रमाणात
ÖवातंÞय प्रदान केले गेले. इÓहँजेिलकल िमशनरयांनी िख्रIJन धमा«तिरत लोकांसाठी आिण
सती आिण ľी-बालमृÂयूं¸या िनमूर्लनासाठी कायदेशीर संरक्षणाची मागणी केली.Âयांनी
अशी मागणी केली की भारतातील िब्रटीश सरकारने िहंदू आिण मुिÖलम धमर्Öथळांना
पािठंबा देऊ नये.
चाÐसर् ग्रँटचा ‘ओÊजावेर्षणऑफ द Öटेट ऑफ सोसायटी अमŌग द एिशयािटक
सÊजेक्Âस ऑफ ग्रेट िब्रटेन’ हा ग्रंथ Ìहणजे भारतीय समाज आिण संÖकृतीचा तीĄ िनषेध
होता. भारतीय समाजाकडे अंध®द्धा, अिवकिसत आिण द्वेषपूणर् Ìहणून पािहले जात होते.
Âयाचा असा िवĵास होता की केवळ कायदे करणे शक्तीहीन ठरेल. ब्राĺणवादी पुरोिहता¸या
अÂयाचारापास ून भारतीयांना मुक्त करणे हे परम Åयेय होते. हे िशक्षणातून "इÓहँजेिलकिलंग्ज
िकंवा धमर्Âयागीकरण" प्रिक्रयेद्वारे साÅय केले जाऊ शकते. Âयांचा असा िवĵास होता की या
अडाणी लोकांना सुसंÖकृत केÐयाने Âयांची भौितक समृद्धी होईल आिण यामुळे Óयापार
िवÖतारा¸या मूळ िब्रिटश धोरणांची देखील पूतर्ता होईल. इÓहँजेिलकÐस सामाÆयत:
भारतीय धमर् आिण संÖकृतीशी वैरभाव दशर्वतात. २२ जून १८१३ रोजी िब्रिटश संसदेत
िवÐबरफोसर्¸या भाषणावłन हे ÖपĶ होते: "िहंदू धमर् हा वासना, अÆयाय, दुĶपणा आिण
क्रौयर् यांचे संपूणर् िम®ण होते. थोडक्यात, Âयांची धािमर्क ÓयवÖथा ही एक भयंकर घृणाÖपद
आहे. "(एिरक Öटोक्स, इंिग्लश यूिटिलटेिरयÆस अँड इंिडया, पृķ ३१ मÅये उद्धृत) कोÉफ
यांनादेखील (िब्रटीश ओिरएंटिलझम, पृķ. ५३) देखील भारतीय समाजातील "वतर्मान अध:
पतन" संपुĶात आणÁयाची इ¸छा होती ®ीरामपूर िमशनरयांना ते शांतपणे व मैत्रीपूणर्
ÓयवÖथेने करायचे होते.
भारतीय भाषा, चालीिरती, भावना आिण धमर् यांचे अवमूÐयन करÁयात
इÓहँजेिलकÐस एकटे नÓहते. िलबरÐस (उदारमतवादी) आिण युिटिलटेिरयन
(उपयुक्ततावादी) यांनीही भारतीयां¸या उÂकषार्ची गरज असÐयाचे मत Óयक्त केले. मुक्त
Óयापार, इतर वैचािरक प्रवाह आिण िख्रIJन धमर् यांची एक मजबूत युती, इंग्लंड¸या
प्रितŁपाने भारतीय समाजा¸या अंितम पिरवतर्नासाठी एकत्र आली. वॉरेन हेिÖटंग्ज आिण
लॉडर् कॉनर्वॉिलस यांचा भारतीयां¸या धािमर्क परंपरांमÅये हÖतक्षेप करÁयाचा हेतू नÓहता. munotes.in
Page 76
76तथािप, इÓहॅÆजेिलकÐसनी सतीिवłद्ध मोिहमेमÅये पुढाकार घेतला आिण Âयांनी
भारतातील िब्रटीशांना इÓह¤जेिलकलवादाला पािठंबा देÁयासाठी भाग पाडले. सती¸या
असंÖकृत आिण ‘अमानुष’ प्रथेचे दडपण िब्रटीशां¸या ®ेķतेची आिण Âयाद्वारे िख्रIJन
सËयतेची पुĶी देऊ शकते. सतीचा वैचािरक आधार Ìहणजे िľयांनी Öवत: ¸या मृतपती¸या
िचतेवर जाळून घेणे हा एक अÂयंत अमानुष प्रकार होता. इÓहॅÆजेिलकÐस आिण
िÓहक्टोिरयन िवचारधारेवर िवĵास ठेवणा्यांनी देखील मिहलांमÅये ‘Öव-Âयाग’ या समान
गुणांवर जोर िदला. नैितक शुद्धता आिण आÂम-Âयाग हेिब्रटीश िवचारसरणीचे दुहेरी गुण
होते. परंतु Âयां¸यासाठी, मेटकॅÐफने वणर्न केÐयानुसार आÂम-Âयागाचा योग्य प्रकार Ìहणजे
िजवंत िľयांना जाळणे हा नÓहता. िशवाय, हे लक्षात घेÁयाजोगे आहे की ब¤िटंकाने
भारतीयांना िख्रIJन बनवÁयासाठी उ°ेजन देÁयाचे नाकारले आिण ब्राĺण धमर्ग्रंथांमÅये
सती प्रथा बंद करÁयात संदभर् शोधÁयास सांिगतले. िब्रटीशांनी िविवध पंिडतांकडे संपकर्
साधला आिण Âयां¸याकडून काही िनवडक संÖकृत ग्रंथांचे ÖपĶीकरण प्राĮ झाले ºयायोगे हे
ÖपĶ झाले की सतीचा हीअतािकर्क प्रथा िहंदू सामािजक ÓयवÖथेचा अिवभाºय भाग
नÓहता. वÖतुतः वसाहतवादी राºयाने सामाÆयत: भारतीय िवषयां¸या धािमर्क प्रकरणात
तटÖथता कायम ठेवÁयाची आिण हÖतक्षेप न करÁयाचे धोरण अवलंबले. िख्रÖती िमशन
जातीकडे Âयां¸या धमर् पिरवतर्ना¸या कामात एक प्रमुख अडथळा Ìहणून पाहत. Ìहणूनच
Âयांनी आपÐया जातीÓयवÖथामोड ून काढÁयासाठी व Âयासंदभार्त हÖतक्षेप करÁयाची
मागणी केली तथािप१८५७चा उठाव घटना आिण Âया नंतर¸या काळात िब्रिटशांनी
सामािजक बाबतीत आपÐया हÖतक्षेप न करÁया¸या भूिमकेची पुÆहा पुĶी कłन जाती-भेद
संदभार्त लक्ष न देÁयाचे धोरण सुŁ ठेवले.१८६० आिण १८७० ¸या दशकात िमशनर्यांना
यश िमळाले जेÓहा तथाकिथत ‘अÖपृÔय’ जातींमÅये गट-धमा«तरणांमुळे धमा«तिरत
झालेÐयां¸या संख्येत वाढ झाली. दुÕकाळातÐया मोिहमेद्वारे धमा«तरासाठी प्रभावी प्रोÂसाहन
िमळाले. Âयांनी काही किनķ जातीतील लोकांना समान भावनेने वागवले आिण Âयां¸यात
Öवतःचे भिवÕय िनवडÁयाची क्षमता िनमार्ण केली. (डंकन बी. फॉरेÖटर, “द िडप्रेÖड
क्लासेस अँड कÆÓहशर्न टू िख्रIJन”, जी.ए. ऑडी, (एड.), दिक्षण आिशया मधील धमर्, पृķ.
६५-९४)
५.४ सुख व समाधानाची उपयुक्ततावादी िवचारसरणी
जेरेमी ब¤थम यांनी िवकिसत केलेली उपयुक्ततावादी िवचारसरणी Ìहणजे ºयायोगे
समाजाला सुख िकंवा आनंद आिण या मानिसक समाधान िमळेल अशी बाब. या
आनंदा¸या Óयाख्येने वैयिक्तक ÖवातंÞय, माÆयता प्राĮ अिधकारांची पूतर्ता िकंवा उÐलंघन
आिण आयुÕयाची गुणव°ा यासारख्या घटकांकडे दुलर्क्ष केले. Âयांनी एकूण उपयुक्ततां¸या
बेरजेवर भरिदला. युिटिलटेिरयन िकंवा उपयुक्ततावादी िवचारसरणी भारतीय घिनķतेशी
संबंिधत होती. जेÌस िमल आिण Âयाचा मुलगा जॉन Öटुअटर् िमल ईÖट इंिडया कंपनी¸या
Öथापनेपासून भारतातील घटनेशी संबिधत होते. इÓह¤जेिलकÐस प्रमाणेच, ते भारतीय
समाजावर टीका करीत होते.भारतातील समाजात Âयांना ‘आिदम असंकृतपणा’,
‘िनरंकुशता’ आिण एक अÂयाधुिनक धािमर्क जुलूम िदसत होता. तथािप, उपयुक्ततावादाने
बदलÂया समाजात िशक्षण आिण आÂम-प्रकटीकरणा¸या भूिमकेवर आिणकायदे, कायद्याचे munotes.in
Page 77
77बळयावर होता. जेÌस िमलने कायद्यांचे Öवłप, सरकारचे Öवłप आिण कर आकारÁया¸या
प्रकारांवर भारतीय लोकांचे सुख व समाधान अवलंबून असÁयाचे मत Óयक्त केले.
उपयुक्ततावादाने सवर्सामाÆय लोकां¸या मताप्रमाणे सुधारणा करÁयाचा अिधकार व इतर
उदार संकÐपना नाकारÐया. Æयायपािलका व कायर्कारी मंडळाला िविधमंडळासह
लोककÐयाणकारी संÖथा Ìहणून सावर्भौम संÖथा बनवायचे होते. चांगले सरकार आिण
कायदे हेलोकशाही िकंवा Öवयंशािसत Öथािनक संÖथांपेक्षा चांगला पयार्य होता.Âयांचा
असा िवĵास होता की प्राितिनिधक लोकशाही हा एक चांगला पयार्य आहे पण भारतीय
पिरिÖथतीत तो उपयुक्त नÓहता.
उपयुक्ततावाद्यांनी कॉनर्वािलसची कायमधारा पद्धतीवर टीकाľ सोडले.
शेतकर्यांचा मालकी हक्क पिरभािषत न केÐयाबĥल ते कॉनर्वािलसवर नाराज होते.
करपद्धती िनधार्रण करÁया¸या प्रिक्रयेचा एक भाग Ìहणून Âयांनी ‘हक्कां¸या नŌदी’ ¸या
Öवłपात जमीन आिण हक्कांचे तपशीलवार नŌदकरÁयास अनुकूलता दशर्िवली. यामुळे
Âयांचा असा िवĵास आहे की िवद्यमान अिलिखत, परंपरागत आिण अÖपĶ हक्कां¸या जागी
मालम°े¸या हक्कांना एक िनिIJत, लेखी आिण कायदेशीर दजार् िमळेल. शेतकर् याला
मालम°ेचे ÖपĶ शीषर्क िमळेल जे Âयाला मुक्तपणे िवक्री, तारण िकंवा वारसाद्वारे हÖतांतिरत
करता येईल. जिमनीतील या खासगी मालम°ेची सुरक्षा कायद्यानुसार लेखी ÖवŁपात
बनिवलेÐया कायद्याने तयार केली गेली होती. तथािप, हे केवळ रयतवारीसारख्या
प्रणालीतच घडू शकले जेथे शेतकर् यांशी थेट संबंध ठेवला. कारण महाराÕट्रात
उपयुक्ततावादी िवचारसरणीचे िब्रटीश अिधकारी होते. Âयां¸या िवचारसरणी प्रमाणे Âयांनी
मÅयÖत न ठेवता थेट शेतकरयानसोबत करार संमत केले.
५.५ Åयेयवादी (सŏदयर्वादी ŀĶीकोण) िवचारधारा
भारतातील रोमािÆटक्समÅय े (Åयेयवादी) थॉमस मुनरो, जॉन मालकॉम,
माउंट्सटाटर् अिÐफÆÖटन आिण चाÐसर् मेटकाफ यासारख्या प्रशासकांचा समावेश होता. ते
Óयिक्तिवरोधी कायदे आिण मयार्िदत सरकार¸या कॉनर्वॉिलस प्रणालीला िवरोध करीत होते.
Âयांनी वैयिक्तक Öवराºय पद्धतीवर भर िदला आिण भारता¸या भूतकाळातील दीघर्काळ
िटकणार् या सामािजक-संÖथां¸या संवधर्नावर िवĵास ठेवला. कॉनर्वॉिलसप्रणीत
Æयायाधीशां¸या जागी िजÐĻाचा कारभार पाहÁयासाठी कलेक्टर पद नेमून Âयानुसार
शेतकरी व इतर वगार्¸या समÖया सोडवणारा भारतीय प्रशासनातील प्रमुख
Óयक्तीबनवÁयाची Âयांची इ¸छा होती. याबाबतची मुख्य संकÐपना Ìहणजे राºय आिण
शेतकरी यां¸यात जमीन असलेÐया मÅयÖथांना नकार देणे. जुÆया संÖथा िटकवून
ठेवÁया¸या गरजेवर भर देताना मुनरो यांनी िलिहले: “ही वेळ आली आहे की देशाचा चेहरा,
Âयाचा मालम°ा िकंवा आपला समाज यापैकी कोणÂया गोĶी अचानक आपÐया
सुधारÁयाद्वारे सुधारÐया जाऊ शकतात, हे आपण िशकून घेतले पािहजे (उद्धृत – Öटोक्स,
पृķ १९)
रयतवारी पद्धतीसाठी अिधक तपशीलवार सवेर्क्षण, अिधक राºय अिधकारी आिण
थेट हÖतक्षेप करणारे सरकार आवÔयक होते. िशवाय Åयेयवादी िब्रिटश प्रशासकांप्रमाणेच munotes.in
Page 78
78कायद्याचे राºय, मालम°ा आिण सुधारणे¸या कÐपनेचे मूÐय मानÁयासही वचनबद्ध होते.
उदाहरणाथर् चाÐसर् मेटाकाफ यांनी आपÐया रोमँिटक कÐपनेतून उÂपÆन झालेÐया आदशर्
गाव समुदायाची वैिशĶ्ये िदÐलीभोवती जपÁयाचा प्रयÂन केला. १८३० मÅये, जमीनदार
िकंवा शेतकर् यांऐवजी खेड्यांतील समुदायांना िमळणारा महसूल गोळा करÁया¸या
पुरÖकाराचा बचाव करीत Âयांनी असे िलिहले: "ग्रामीण समुदाय थोडे प्रजास°ाक आहेत,
Âयां¸याजवळ Öवतःस पािहजे असलेÐया सवर् गोĶी आहेत िकंवा कोणÂयाही परदेशी
संबंधांपेक्षा ते Öवतंत्र आहेत. बाकीचे काहीच िटकत नाही असे िदसते. राजवंश खाली
पडÐयानंतर राजवंश पायउतार होतो; क्रांती यशÖवी होत असते,िहंदु, पठाण, मोगल,
मराठा, शीख, इंग्रजी हे सवर् बदलत असतात; परंतु गाव समुदाय मात्र आपली स°ा िटकवून
आहे." (मेटाकÐफेमÅये उद्धृत, पृķ २५). नंतर हेन्री मेनने आपÐया उÂक्रांती योजनेत एक
प्रकारचे िजवंत जीवाÔम Ìहणून िवद्यमान भारतीय ‘Öवावलंबी’ गावची ही प्रितमा वापरली.
‘अपिरवितर्त’ अशी Âयांची खेडी आिण Âयांचे जातीय जमाती आिण ‘जातीय जमीन-धारण’
अशी गावे उÂक्रांती प्रिक्रये¸या प्रारंभी¸या टÈÈयात दशर्िवली गेली.
५.६ उदारमतवादी िवचार: िब्रटन¸या धतीर्वर भारताचा िवकास
Öवतंत्र िजÐहा Æयायाधीश आिण िजÐहािधकारी यांची नेमणूक कॉनर्वालीस या¸या
एकहाती स°ा क¤िद्रत न करता स°ािवभाजन तÂवाची अिभÓयक्ती आहे. तथािप, बहुतेक
उदारमतवादींसाठी कायमÖवłपी सामािजक सुÓयवÖथेसाठी जिमनीतील खासगी मालम°ा
आवÔयक होती. Âयाने खाजगी मालम°ा सुरिक्षत करÁयाचा प्रयÂन केला, जमीनदारांना
जिमनीचे मालक मानÁयात आले. पूवीर्¸या काळात जमीनदार फक्त महसूल गोळा करणारे
मÅयÖथ होते. Âयांना उÂपादक गुंतवणूकीत गुंतवणूकी करणारे ‘पुरोगामी’ जमीनदार बनिवणे
हा होता. मात्र Âयाचा अगदी उलट पिरणाम झाला होता. जमीनदार शेतकरी वगार्कडून
अिधक कर आकाł लागले. अ ॅडम िÖमथ आिण जेमीर् ब¤थम या लोकां¸या बौिद्धक
प्रभावाखाली उदारमतवादान े इंग्रजी समाज सुधारला होता. तशाच प्रकारचे बदल ते भारता
आणू इि¸छत होते. Óयक्तींचे ‘ÖवातंÞय’ आिण मालम°ा आिण जीवनावरील Âयांचे मूलभूत
नैसिगर्क हक्क सुरिक्षत करणे हे Âयाचे मुख्य उĥीĶ होते. मुख्यतः लोकांना िनरंकुश
राºयकतेर् आिण सरंजाम अिभजात लोकां¸या गुलामिगरीतून मुक्त करायचे होते. हा
सामािजक बदल हळूहळू मुक्त Óयापाराची Öथापना, कायद्याचे शासन, िशक्षण आिण
प्रशासनात सुधारणा आिण िनवडक तßव आिण संसदीय लोकशाहीची Öथापना कłन
साÅय करावयाचे होते. Âयांना अशा समाजाचे łपांतर करायचे होते ºयांना जÆमा¸या
आधारावर संरक्षण आिण दजार् िमळालेला होता.इंग्रजी समाजात १८३२ आिण १८६७¸या
सुधारणा कायद्याद्वारे कामगार कायद्यात सुधारणा, महानगरपािलका आिण िनवडून
आलेÐया काऊÆटी काउिÆसलसारख्या नवीन Öथािनक प्रशासकीय संÖथांची Öथापना,
नागरी कायद्याची सुधारणा इÂयादीं¸या माÅयमातून उदारमतवादाची अिभÓयक्ती िदसून
आली.
जेÌस िमल¸या िहÕट्री ऑफ िब्रटीश इंिडया या पुÖतकात (१८१८) भारतीय
समाजा¸या उदारमतवादी ŀÔयाद्वारे Âयाची संपूणर् अिभÓयक्ती िदसून आली. या पुÖतकात
Âयाने भारताला िठकिठकाणी व िवनाशापासून मुक्त करÁयासाठी¸या कायर्क्रमाची łपरेषा munotes.in
Page 79
79आखून ती प्रगती¸या मागार्वर नेली. हे उिĥĶ ‘माफक कर आिण चांगले कायदे’ या
माÅयमातून साÅय करायचे होते. उदारमतवादी कायर्क्रम Ìहणजे इंग्रजी समाज आिण
संÖकृतीचे प्रितिनधीÂव असलेÐया अशा संÖथां¸या भारतीय भूमीवर उपयोजन. Âयापैकी
मुख्य Ìहणजे खाजगी मालम°ा, कायद्याचा िनयम, Óयक्तीचे ÖवातंÞय, पाIJाÂय वैज्ञािनक
ज्ञानाचे िशक्षण आिण Âया मुळात सवर् प्रितिनधी संÖथा आिण संघटनांचे आधुिनक
राजकारण होते. मॅकाले¸या कायदा आयोगाने प्रÖतािवत केलेÐया नागरी व गुÆहेगारी
प्रिक्रये¸या संिहतांमÅये ‘कायद्याचे िनयम’ या भावनेचे अिभÓयक्ती िदसून आले. प्रिक्रयाÂमक
कायद्या¸या िनयमावलीमुळे कायद्या¸या क्षेत्रात अंदाज आिण पारदशर्कता आणली.
उदारमतवादाची एकाÂम आदशर् (कायर्पद्धतीं¸या संिहतां¸या माÅयमातून) आिण भारतीय
वैयिक्तक कायद्यांमÅये (िहंदू िकंवा मुिÖलम समुदायाचा एक भाग होÁया¸या ŀĶीने पिरभािषत
केलेली) िभÆनता यावर आग्रह धरला गेला.
िशक्षणक्षेत्रात मॅकाले¸या कायदा आयोगाने (१८३५) जे इंग्रजांना प्रशासनात मदत
कł शकतील अशा भारतीयांना इंग्रजी संÖकारात łपांतिरत करÁयाचा िकंवा इंग्रज भाषेत
िशिक्षत करÁयाचा प्रयÂन केला. शरीराने ते भारतीय असतील मात्र मते, नैितकता आिण
बुद्धी नुसार ते िब्रटीश संकÐपनाचे पालन करतील. तथािप या प्रकÐपाला काही मयार्दा
होÂया. िशक्षणासाठी िनधीची कमतरता होती. वसाहती राºया¸या िव°ीय अडचणींचा अथर्
असा होता की केवळ काही िनवडक मूळ नागिरकच या िशक्षणाचा फायदा घेऊ शकतात
आिण असा िवĵास आहे की या उ¸चवगीर्य गटांमधून िशक्षण खाल¸या Öतरावर िझरपत
जाईल. नवीन िशक्षण देÁयाची प्रिक्रयावसाहती¸या काळात ‘िनवडक’ रािहली.
िÓहक्टोिरयन इंग्लंड¸या सुŁवातीला शालेय िशक्षण धािमर्क Öवłपाचे होते. िख्रIJन पंथ
सामाÆयत: शाळा चालवत असत, जरी Âयांना सरकारकडून अनुदान िदले जायचे. िब्रटीश
कालखंडात मात्र राºयाने समाजाततीĄ वैमनÖय िनमार्ण होÁया¸या भीतीमुळे शाळांमÅये
िख्रÖती धमार्ची िशकवण कधीच आणली नाही कारण. धमर्िनरपेक्षता आिण तटÖथतेचा
पुरÖकार केला. असे असले तरी आपÐया फायद्यानुसार वसाहतवादी राºयप्रणालीने
सांप्रदाियक आिण जातीय मतदारां¸या वापराद्वारे धािमर्क आिण जाती-ओळख पुÆहा िनमार्ण
करÁयात सिक्रय हÖतक्षेप सुŁ ठेवला.
अशा प्रकारे इंग्लंड¸या प्रितमेवर आधािरत भारताचे प्रितłप बनवÁयाचे प्रयÂन
कłनही साम्राºयवादी धोरण देशातील उदारमतवादी लोकांनी नाकारले. भारत आिण इतर
वसाहतींसाठी उदारमतवादी िवचारसरणीतील िवसंगती िदसू लागÐया. ÖवातंÞय हे अंितम
उिĥĶ नसून प्रजा आनंदी व सुखी होणे हे सरकारचे प्रमुख उिĥĶ असÐयाचे प्रितपादन
कłन जेÌस िमलने उपयोिगतावादी कारणावłन भारतला प्रितिनिधÂव नाकारले. जेÌस
िमलचा मुलगा जॉन Öटुअटर् िमल याने ÖवातंÞय िमळवÁयाचे मूलभूत मूÐय माÆय कłन
देखील ÖपĶ केले की प्रितिनधी सरकार सवर् लोकांसाठी योग्य नाही. िशवाय, वसाहतीत
आिण Âयां¸या कारभारामÅये सुÓयवÖथा सुरिक्षत करÁयासाठी एक मजबूत आिण िनणार्यक
कायर्कारी ÓयवÖथा आवÔयक होती. अनेक बंडखोरांना थोडक्यात गोÑया घालून ठार
मारÁयात आले, तोफांमधून उडवÁयात आले आिण पंजाबमÅये (१८७२) कुका उठावाला
िचरडून टाकÁयासाठी काहीजणांना फाशी देÁयात आली. कुख्यात अमृतसर हÂयाकांड
(१९१९) हे एक प्रकारची पूवर्सूचना होती. आयिरश पोिलस संघटने¸या (१९३६) munotes.in
Page 80
80मॉडेलवर १९४० ¸या दशकात सुÓयवÖथा राखÁयासाठी आिण एका नाजूक राजकीय
अिधकारासाठी सहाÍय करÁयासाठी भारतात पोिलसांचे एक सैÆयदल तैनात होते.सुलभ
गितशीलता, ÖपĶ पदानुक्रम, सैÆयाचा थेट संपकर् आिण उ¸च क¤द्रीकृत आज्ञापालन प्रणाली
या मुळे िलस संघटनेला बळ िमळाले.
वनार्क्युलर प्रेस कायदा(१८७८) हा भारतीय प्रेसचे ÖवातंÞय नĶ करÁयासाठीचा
दडपशाहीचा कायदा होता. Âयात ‘देशद्रोही कागदपत्रां’ िवłद्ध कारवाई करÁयाची तरतूद
होती. उदारमतवादी इंग्लंडमÅये असे कायदे कधीही संमत केले गेले नÓहते. िनवडक
सदÖयांसह नगरपािलका व िजÐहा मंडळांमÅये १८६० आिण १८७० ¸या दशकात
उदारमतवादी िवचारसरणीची संÖथा भारतात झाली. या Öथािनक संÖथांमधील काहीजागा
भारतीयांनादेÁयात आÐया. या Öथािनक Öवराºय संÖथांनी Öथािनक कर वाढवून
सरकार¸या महसुलात वाढ केली. इÐबतर् िबलाद्वारे भारतीय वंशा¸या Æयायाधीशाला
युरोिपअन नागिरकाला िशक्षा देÁयाची तरतूद होती. कायद्या¸या िवरोधकांचा असा युिक्तवाद
होता की भारताची सामािजक आिण कायदेशीर संÖथा युरोपपेक्षा वेगळी असÐयाने अशी
कायदेशीर समानता सुिनिIJत करता येणार नाही. या िबलाद्वारे िब्रटीशां¸या वंश®ेķÂव¸या
अिभमानाचा पुÆहा एकदा प्रÂयय आला.
५.७ प्रÂयक्षवाद: वसाहत काळातील इितहास आकलनाचे माÅयम
िब्रिटश सामाÆयत: भÓय राजकीय िसद्धांताचे ÖपĶीकरण अनुभववादी ŀĶीकोनातून
देतात. जॉन लॉकने प्रायोिगक तंत्राचा आग्रह धरला होता आिण िजंकलेÐया भूमींचा आिण
Âयां¸या लोकांचा शोध घेÁयात हे तंत्र वापरणे िब्रिटशांना सुलभ आिण सोयीचे झाले. अनुभव
आिण जीवनाचा अनुभव घेतांना अनुभव इंिद्रयां¸या वापराद्वारे ज्ञान प्राĮ करणे Ìहणजे
अनुभवजÆय ज्ञानप्राĮी होय. सामािजक जीवनाचे पैलूंचे असे िनरीक्षण आिण मोजमाप
अथार्तच कधीही तटÖथ असू शकत नाही कारण आपण आधीच अिÖतÂवात असलेÐया
कÐपना, संकÐपना आिण कÐपना उपयोिजत मािहतीवर मानिसक प्रिक्रया झालेली
असते.एकोिणसाÓया शतकातील युरोपमÅये जसा ज्ञानाचा िसद्धांत वाढीस लागले तसे
अनुभववादां¸या प्रÖथािपत कÐपनेचा िवÖतार झाला.
िब्रटीश अिधकारी बनार्डर् एस. कोहने भारतातील आधुिनक शोधद्धतीनुसार
भारतीय समाजाबĥलची आवÔयक असलेली मािहती िमळवÁयासाठी प्रयÂन केले. यामÅये
ही मािहती एकित्रत करÁया¸या प्रिक्रयेचा क्रम, Âयाचे वगीर्करण आिण Âयानंतर प्रकािशत
अहवाल, सांिख्यकीय सारÁया, इितहास, राजपत्र, कायदेशीर कोड आिण ज्ञानकोश
यासारख्या वापरÁयायोग्य Öवłपात Âयाचे łपांतर कसे होते. नंतर भू-वÖती अहवाल,
जमीन महसूल संबंिधत सीमाशुÐक आिण Öथािनक इितहासािवषयी मािहती देखील होती.
दुसर् या प्रकार¸या ऐितहािसक ÖवŁपामÅये भारतीय भूतकाळ आिण सËयता यावर िब्रिटश
लेखन, अलेक्झांडर डाऊ, रॉबटर् ऑमीर्, िवÐयम जोÆस, जेÌस टॉड इÂयादी लेखकांचा
समावेश होता. ितसर् या प्रकारचे िलखाण भारतातील िब्रिटशां¸या कारवायांिवषयी होती. जे
िनकाल लावले गेले Âयांचे खालीलप्रमाणे वगीर्करण केले जाऊ शकते:
१) भारतीय प्रितमा तयार करणे. munotes.in
Page 81
81२) भारता¸या नैसिगर्क आिण सामािजक ÓयवÖथेचा अËयास केला. Âयात भारताचा
नकाशा, जिमनीचे मोजमाप, वनÖपित नमुने गोळा करणे इÂयादींचा समावेश होता.
कॉिलन मॅकेÆझी, फ्रािÆसस बुकानन हॅिमÐटन आिण िवÐयम लॅÌÊटन यांनी भारतात
काही महßवपूणर् सवेर्क्षण केले.
३) उÂपादना¸या याद्या, उÂपादनां¸या िकंमती, कतर्Óये, वजन आिण मोजमापांमÅये असंख्य
संख्येने संग्रिहत होणारी भारत Ìहणून पाहÁयाची गिणती पद्धत. १८५७ नंतर िनयिमत
अंतराने जनगणने करÁयात आली आिण लोकसंख्या, Âयाचे लोकसंख्याशाľ आिण
सामािजक िनदेर्शांक, सवर् प्रकार¸या आिथर्क आकडेवारी आिण इतर बर्याच गोĶी
उघडकीस आणÁयासाठी गणÐया गेलेÐया या प्रकÐपातील महßवाची िवभागणी होती.
जनगणनेमुळे भारतीय लोकांमधील सामािजक, सांÖकृितक, धािमर्क आिण भािषक
नŌदवÁयात आले.
४) कॉिलन मॅकेÆझी यांनी दिक्षण भारता¸या सवेर्क्षणात मोठ्या प्रमाणात कलाकृती, ग्रंथ
आिण हÖतिलिखते गोळा केली. सैÆय अिभयंता अलेक्झांडर किनंघम यांनी लॉडर्
कॅिनंगला िवनंती केली की Âयांनी भारतीय पुरातÂव सवेर्क्षण संÖथा Öथापन करावी,
ºयात उÂखनन व जतन कłन पुरातÂव नमुने गोळा कłन भूतकाळाची नŌद केली
गेली.
५) सामूिहक-दरोडे आिण खूनां¸या चौकशीसाठी आिण िशक्षा देÁयासाठी १८३५ मÅये
ठगी व डकैत िवभाग Öथापन करÁयात आला. नंतर भारतातील भटक्याजमाती ,
समुदायांना ‘गुÆहेगार जमाती’ िकंवा Ìहणून कलंिकत केले गेले.
५.८ मानवतावाद आिण वसाहतवादी िवĵ
मानवतावादाने माणसाला प्रÂयेक गोĶी¸या क¤द्रÖथानी ठेवले. ही बौिद्धक प्रवृ°ी
युरोपमधील प्रबुद्धीची उपज होती आिण औद्योिगक भांडवलशाही आिण वैज्ञािनक शोधां¸या
उदयातून Âयाचा मागर् िनिIJत झाला. लोकिप्रय प्रितिनधी सरकार,संधीची समानता, मुक्त
बाजार आिण ज्ञाना¸या िनिमर्तीवर िनयंत्रण ठेवÁयाची क्षमता यामुळे तकर्संगत िवचारसरणी
उदयास आली. तßवज्ञान Ìहणून मानववाद िवकिसत झाला, Ìहणूनच, उदयोÆमुख
भांडवलशाही¸या संदभार्त, नवीन वगार्चे संबंध, वाÖतवा¸या आकलनासाठी एक नवीन
मानवी-क¤िद्रत चौकट तयार झाली. इमॅÆयुएल काÆट¸या शÊदांत मानवतावाद ’तकर्शुद्ध
Öवाय° िवषय’ होता. उदारमतवादी मानवतावादाने मनुÕय हाअिभयंता, इितहास िनमार्ण
करणारा, साम्राºयांचा िनमार्ता, आधुिनक राÕट्रांचा संÖथापक होता.सुŁवातीलाभारत हा
‘अबािधत गाव समुदाय’ आिण सरंजामशाहीं¸या भूिमके Ìहणून गणला जात होता. पाIJाÂय
तांित्रक वचर्Öवाची घोषणा केली गेली. भारता¸या प्रÖथािपत भूिमकेवर Âयामुळे ताण आला.
पुŁषांना मजबूत, सिक्रय, बौिद्धक Öवाय°ता आिण िशÖत याप्रमाणे िचत्रण केले गेले होते,
तर ľी-पुŁष नाजूक, िनÕक्रीय, भावनाप्रधान होते आिण िलंगभेदा¸या िब्रिटश
िवचारधारेनुसार भावनांचे प्रेमळपणा दशर्िवतात.
ऐितहािसक उÂक्रांती¸या प्रिक्रयेत Öथान नसÐयामुळे, भारतीय लोकांमÅये बदलती
वंशीय आिण एथनोग्रािफक संग्रहालय Ìहणून भारताचे िचत्रण करÁयात आले. जनगणना munotes.in
Page 82
82अहवाल, गॅझेिटअसर् आिण महसूल नŌदींमÅये अंतभूर्त असलेÐया या ®ेÁया वसाहतीं¸या
राºयातील प्रशासकीय समÖयांशी अिधक घट्ट बांधÐया गेÐया. िनिIJत आिण अपिरवतर्नीय
Ìहणून गणÐया जाणार् या जातींचे महßव ‘गुÆहेगार जमाती’ आिण ‘लढवू जमाती’या
संकÐपनेने घट्ट केले गेले. काही जमातींवर वंशपरंपरेने गुÆहेगार गणले गेले Âयां¸यवर वचर्Öव
कायम ठेवÁयासाठी व िनयंित्रत करÁयासाठी आÓहान देतील असे मानले जावून Âयां¸यावर
गुÆहेगारी जमाती Ìहणून िशक्का मारÁयात आला. Âयाचा अंितम पिरणाम फौजदारी जमाती
कायदा संमत करÁयात (१८७१)झाला. Âयाचप्रमाणे, ‘१८५७¸या बंडखोरी’ (१८५७)
नंतर काही वषा«त १८८० ¸या दशका पय«तभारतातील सैÆय जात आिण जातीवर आधािरत
गटांमÅये संघिटत करÁयात आले होते.
५.९ सारांश
आपण पािहले की िब्रिटश राजवटीचे औिचÂय िसद्ध करÁयासाठी आिण Âयाला
वैधता देÁयासाठी साम्राºयवादी िवचारसरणीचे अनेक मागर् कसे एकित्रत झाले. एडवडर्
डÊÐयू सैद यांनी या सामूिहक वैचािरक रचनेला ‘ओिरएंटिलझम’ असे नाव िदले आहे.
Âयां¸या मते, ‘पिIJमेस’ ŀÔयमान बनिवणारे आिण पिIJमेकडे अधीनÖथ बनिवÁया¸या
िविवध प्रितिनिधÂवाची िविवध सूàम िभÆनता असूनही काही सामाÆय वैिशĶ्ये होती. ºया
प्रकारे ‘पूवर् –देशांची’ प्रितमातयार केली गेली, ÂयामÅये सामÃयर्, वचर्Öव आिण वेगवेगÑया
प्रमाणात वचर्Öवाचे गुंतागुंत आहे. िब्रटीशांनी Öवत: ला प्रामािणक, कĶकरी, तकर्संगत आिण
प्रबुद्ध Ìहणून पिरभािषत केले.एक नैसिगर्क उपहास Ìहणून भारतीयांना कपटी, आळशी,
तकर्िवहीन, अंध®द्ध वगैरे िचित्रत केले गेले. प्रारंिभक काळात आिण मोठ्या प्रमाणात
हीपौवार्Âय प्रितमा बर् याच िदवसांपासून कायम रािहली.
५.१० प्रijो°रे
१) भारतातील िवकास धोरणांमधील उपयोिगतावादी ŀĶीकोन ÖपĶ करा.
२) भारताला िब्रटनची प्रितकृती बनवÁया¸या िब्रटीश इितहासकार आिण िवचारवंतां¸या
प्रयÂनांचा मागोवा घ्या.
३) भारतातील वसाहतीवादी समाज जाणून घेÁयाचे एक साधन Ìहणून प्रÂयक्षवादी इितहास
लेखन ŀिĶकोनाचे वणर्न करा.
५.११ संदभर्
१) द Æयू केिÌब्रज िहÕट्री ऑफ इंिडया. वोल. ४, आयडीयालोजीज ऑफ राज, थोमास
मेटकाफ, केिÌब्रज युिनविसर्टी प्रेस, १९९५
२) एिरक Öट्रोक्स, द इंिग्लश युटीलेटेिरयन अंड इंिडया.
३) द िहÕट्री ऑफ िब्रटीश इंिडया, जेÌस िमल, लंडन.
munotes.in
Page 83
83६
वसाहितक राºयप्रणालीची साधने:
सैÆय, पोलीस आिण कायदा
घटक रचना :
६.१ प्रÖतावना
६.२ वसाहितक राºयाचे Öवłप
६.३ वसाहती राºयातील राजकीय अथर्ÓयवÖथा
६.४ िनयंत्रणाची साधने
६.५ कायद्याचे ąोत
६.६ सारांश
६.७ या घटकावर आधािरत संभाÓय प्रij
६.८ संदभर्
६.१ प्रÖतावना
ईÖट इंिडया कंपनी¸या Óयापारिवषयक धोरणामुळे िब्रटीशां¸या अिधपÂयाखाली
भारतात िवकिसत झालेली राजकीय रचना नागरी Öवłपाची होती. तथािप, प्रादेिशक
साम्राºय Öथािपत करÁया¸या उĥेशाने लवकरच Âयांना Öथािनक स°ांसोबत युद्ध आिण
पाठोपाठ िवजय िमळू लागला. Âयामुळे१७७३ ते १८५७ या काळात िब्रटीशांनी िविवध
अिधिनयमांची सुłवात केली. १८५८ नंतर ईÖट इंिडया कंपनीचे प्रशासन बरखाÖत
करÁयात आले आिण िब्रटीश राजस°ेला थेट भारतीय प्रशासनावर िनयंत्रण ठेवÁयाचे
अिधकार देÁयात आले. वसाहितक राºया¸या राजकीय अिधकारावर Âयांची शक्ती िटकवून
ठेवÁयासाठी आिण Âयां¸या अंमलबजावणीसाठी अनेक पूवर्-अटी होÂया. वसाहती राºय
आिण धोरणा¸या वाढीसाठी, िवकासासाठी आिण सुरक्षेसाठी सीमारेखा व प्रादेिशक सीमा
िनिIJत करणे आवÔयक होते. िब्रटनमधील ठरािवक घडामोडी भारतात धोरण बनवताना
प्रभावशाली िदसून आÐया.
सरकार आिण क¤द्रीकरणा¸या संसदीय िनयंत्रणा¸या प्रगतीपथासाठी लेझेस फेयर
िवचारसरणी जबाबदार होती ºयामुळे भारतात राजकीय एकीकरण झाले. गÓहनर्र जनरल
िवÐयम ब¤िटक यां¸या प्रशासकीय आिण कायदेशीर प्रयÂनातून उदारमतवादी िवचारांचा
प्रभाव िदसून आला. िब्रटीश धोरण या टÈÈयात पारंपािरक भारतीय समाज आिण
कायद्या¸या आधारे िब्रटीश भांडवलशाही ÓयवÖथा यां¸यात संतुलन साधÁयाचा प्रयÂनकरत
होते. िब्रटनमÅये लेसेझ फेयर या िवचारसरणीने अथर्ÓयवÖथेतील औद्योिगक
भांडवलशाहीला आिण राजकारणामÅय े लोकशाहीला चालना िदली. १८३३ मÅये इÖट munotes.in
Page 84
84इंिडया कंपनी¸या Óयापारावर बंधने आली. इतर कंपÆयांना देखील भारतात Óयापार
करÁयास संधी िमळाली. यामुळे िब्रिटश औद्योिगक उÂपादनासाठी भारतीय बाजार उघडला
गेला. अशा प्रकारे वाढÂया प्रमाणात भारतात युरोिपयन Öथाियक झालेÐयाना बदललेÐया
पिरिÖथतीत प्रशासनात सुधारणा करणे आिण नवीन कायदे जाहीर करणे आवÔयक ठरले.
युरोिपयन उ¸च अिधकार्यांनी एक गट Öथापन केला ºयाने अÂयंत क¤द्रीकृत कायर्कारी
प्रशासनास नकार िदला. वेगÑया वैधािनक प्रािधकरणाद्वार े Âयांनी Âयां¸या िहतांचा प्रचार
करÁयाची इ¸छा Óयक्त केली ºयामुळे भारतातील प्रितिनधी सरकार¸या िवकासाचा मागर्
मोकळा झाला. १८६१ ¸या भारतीय पिरषद अिधिनयमाने प्रितिनधी सरकार आिण
कायर्कारी नोकरशाही प्रशासन यां¸यात परÖपर संबंध िनमार्ण करÁयाचा प्रयÂन केला.
सरकारचा आधार असणारा इंग्रजी िशिक्षत उ¸चवगार्तील नवीन भारतीय
मÅयमवगर् आिण नवीन जमीनदार अिभजात वगर् यांनी िब्रटीशसरकारवर दबाव आणून
भारतातील िब्रटीश कायर्कािरणीची शक्ती कमी करÁयासाठी थेट िब्रटीश संसदेशी िहतसंबंध
जोडले. प्रितिनधी सरकार Ìहणजे नोकरशाही आिण जनता यां¸यात दुवा Ìहणून काम
करणार् या सामािजकŀĶ्या वचर्Öव असणारी िनयंित्रत जबाबदारीची राजकीय ÓयवÖथा.
िवधानपिरषदांमÅये जमीनदार, मळेवाले बागायतदार शेतकरी आिण वकील यांनी Öवतःचे
िहत साधले. यामुळे शेतीिवषयक अÖवÖथता वाढली. Âयामुळे भारतातील िब्रटीश कायर्कारी
सरकारला रयते¸या िहताचे रक्षण करÁयासाठी कृषी सुधारणांची तरतूद करणे भाग पडले.
िब्रटीश धोरणा¸या कायद्या¸या संदभार्त मत देÁयासाठी राजकीय संघटनांची Öथापना
करÁयात आली आिण शहरी मÅयमवगीर्य वगार्ने या ÓयासपीठावŁन प्रितिनिधÂव करणारे
सरकार आणÁयासाठी दबाव आणला. १८९२ ¸या भारतीय िनयामक अिधिनयमाने िविवध
क्षेत्रात िशफारसी देÁयाचा अिधकार प्रितिनधीना िदला गेला. िवधानपिरषद िविवध
कायद्यांवरील लोकिप्रय प्रितिक्रयांबĥल मािहती िमळवÁयासाठी एक मंच होते.
मोलेर्-िमंटो सुधारणेने (१९०९ चा भारतीय अिधिनयम) वगार्¸या, जाती, समुदाय
आिण िहतसंबंधां¸या आधारे प्रितिनिधÂवाचे िनकष माÆय केले. मात्र नंतर Âयाचािहंदू आिण
मुिÖलम यां¸यात मतभेद िनमार्ण करÁयासाठी Öवतंत्र मतदारांचा वापर केला गेला.१९०६
मÅये िमंटो यांनी मुिÖलमांसाठी खास Öवतंत्र मतदारसंघाची मागणी माÆय केली. प्रितिनधी
संÖथांमÅये मÅयमवगीर्य Óयावसाियकांचा प्रभाव ओढवÁयासाठी हे केले गेले.िनवडणुकी¸या
तßवाची अंमलबजावणी सुिनिIJत करÁयासाठी िनवडणूक यंत्रणा तयार करावी लागेल.
भारतीय जनता Âयां¸या िनवडून आलेÐया प्रितिनधीं¸या माÅयमातून वैकिÐपक शासन
प्रणाली उभी करÁयास वसंवैधािनक ÓयवÖथे¸या वाढीस अप्रÂयक्षपणेकारणीभूत ठरली.
६.२ वसाहितक राºयाचे Öवłप
Èलासीची लढाई (१७५७) आधुिनक भारतीय इितहासातील महßवपूणर् घटना
आहे. ईÖट इंिडया कंपनी, िजचा मूळ उĥेश Óयावसाियक फायद्याचा होता, तीने
बंगालमधील स°ा कÊजात घेवून Öवतःला राजकीय प्रादेिशक स°ा Ìहणून łपांतिरत
केले. Âयांनी इतर कोणÂयाही सावर्भौम सामÃयार्प्रमाणे युद्ध छेडणे, शांतता प्रÖथािपत करणे,
कर वाढवणे आिण Æयाय यंत्रणा उभारÁयास सुŁवात केली. मात्र या स°े¸या सावर्भौमÂवाचा munotes.in
Page 85
85अंितम ąोत िब्रटीश संसद आिण िब्रटीश राजघराणे यां¸याकडे होता. १८५८ मÅये भारतीय
राजस°ेचा थेट कारभार घेÁयापूवीर्ही Âयांनी अप्रÂयक्षपणे कारभाराचे िनयमन केले. १८५८
मÅयेभारतातील प्रशासकीय यंत्रणेत काही बदल घडवून आणले गेले, परंतु मूलभूत राजकीय
रचनातशीच रािहली.
िब्रटीशांनी स°ा ÖवीकारÐयानंतर राºयकारभारात एतĥेशीय स°ांचा कोणताही
पुवर्प्रभाव ÖवीकारÁयास तीĄ नकार िदला.अप्रÂयक्षपणे वसाहतवादाने िवद्यमान Öवदेशी
राजकीय ÓयवÖथा, सामािजक संरचना आिण संबंधांचे गुणाÂमक मागार्ने पुनŁÂथान केले. हे
सवर् सामािजक-आिथर्क बदल घडवून आणÁयात वसाहती राºयाने महÂवाची भूिमका
वठवली. Ìहणून आता आपण वसाहतीं¸या राºयातील काही महßवपूणर् बाबीं¸या
िवĴेषणाकडे वळत आहोत.
िब्रटीश प्रभावांतगर्तचे वसाहितक राºय वसाहतपूवर् भारतीय राºयांपेक्षा
गुणाÂमकिरÂया िभÆन होते. िब्रिटशांनी भारताकडून संसाधनाचे वहन केले व िविवध
सामािजक गटांना खुश करÁयासाठी वेगवेगÑया प्रकारे Âयांचे समाधान करÁयाचा प्रयÂन
केला. िब्रटीश राजवट एकपरकीय शक्ती असÐयाने, भारतातील वसाहती िनयमां¸या
देखभालीसाठी मजबूत सैÆय ÓयवÖथा अपेिक्षत होती. वसाहतीतील राºयकÂया«चा िवĵास
होता की वसाहतींमÅये आिण Âयां¸या कारभारामÅये सुÓयवÖथा सुरिक्षत करÁयासाठी एक
कठोर आिण िनणार्यक कायर्कारी कायर्वाही आवÔयक होती. उदाहरणाथर्, पंजाबमÅये कुका
उठाव (१८७२) िचरडÁयासाठी अनेक बंडखोरांना गोÑया घालून ठार मारÁयात आले,
फाशी देÁयात आले. जिलनवाला बाग येथील अमृतसर हÂयाकांड आपÐया सवा«ना मािहत
आहे. दुसर्या शÊदात सांगायचे झाले तर वसाहत राºयाचे जबरदÖतीचे तंत्र कायम
राखÁयासाठी सैÆय हे एक साधन होते. तथािप, अगदी िनरंकुश राजवटींनाही काही
प्रमाणात कायदेशीरपणा अथवा कायद्याचा आधार आवÔयक असतो. िब्रिटशांनी आपÐया
राजवटीला भारतीय लोकां¸या ŀĶीने ÆयाÍय करÁयासाठी िविवध मागर् आिण वैचािरक
रणनीती वापरली. एका कायर्क्षम नोकरशहाने व भारतीय समाज व Âयासंदभार्तील
लोकांबĥल मोठ्या प्रमाणात मािहती िमळवूनही राºयाकडे एकट्या बळावर इतक्या
िवÖतीणर् देशावर राºय करÁयासाठी आिथर्क संसाधने व पुरेशी लÕकरी कमतरता होती.
वसाहितक राºय ऐितहािसक पिरिÖथतीनुसार तयार झाले होते आिण िब्रटीशां¸या
िवचारसरणीने Âयाला आकार िदला होता. आधुिनकीकरणाचे इंिजन Ìहणून िब्रटीशांनी
भारतात Öथापन केलेले राºय िब्रटीश िवचारधारांनी प्रक्षेिपत केले. कायद्याची
अंमलबजावणी, आधुिनक िशक्षण पद्धती आिण कायदेशीर व सुÓयवÖथा राखÁया¸या
कामात अिधक कायर्क्षम व कायर्क्षम अशी नोकरशाही अशा वसाहती करणा¸या मूळ
आधारभूत बाबींवर Âयांनी भर िदला.
वसाहितक राºया¸या काही उदारमतवादी िवचारवंतानी यावर जोर िदला की
राºयाने अथर्ÓयवÖथेला मुक्तपणे कायर् करÁयास सक्षम केले पािहजे आिण आवÔयक कायदे
आिण कायदेशीर संÖथा सादर कłन बाजाराचे संरक्षक Ìहणून काम केले पािहजे.
वसाहितक िवचारसरणीचा एक दुÕपिरणाम असाही होता की अिनयिमत बाजारपेठांमुळे
खेड्यातील समुदाय यासारख्या Öवदेशी संÖथांमÅये ÓयÂयय येईल. लोकांची संमती आिण munotes.in
Page 86
86भारतातील राºयाचे औिचÂय िसद्ध करÁयासाठी वसाहितक राºयाने िविवध मागा«नी
भारतीय लोकांची संमती घेÁयाचा प्रयÂन केला आिण Âया¸या राºयास कायदेशीरपणा
देÁयाचा प्रयÂन केला. उदाहरणाथर्, सामािजक-सुÓयवÖथा आिण Æयाय िटकवून
ठेवÁयासाठी जबाबदार असलेÐया शासकीय संÖथांची प्रितमा उंचावÁयाचा प्रयÂन
केला.परंतु, 'कायद्याचे राºय' आिण 'वैयिक्तक ÖवातंÞय' अशा प्रकार¸या संकÐपनांनी
कायदेशीरतेचे दावे मजबूत करÁयाचा प्रयÂन केला परंतु प्रÂयक्षात वसाहतींनी बळाचा वापर
व प्राÂयिक्षक दाखवून आपले वचर्Öव कायम ठेवले.
िब्रटीश राºयात कायद्यासमोर समानतेचे सैद्धांितक तÂव कायम होते. भारतीय
नागिरकां¸या वसाहतीपूवर् प्रशासकीय ÓयवÖथेत सवर् नागिरक कायदेशीर समानता अनुभवत
नÓहते.उदाहरणाथर्, पेशÓयांनी गुÆहेगारी¸या बाबतीत दंड आकारÁयाचे नेमके Öवłप
ठरवताना जातीय आिण जÆमा¸या अनुसार ®ेणीबद्धता आिण Âयानुसार िशक्षेचे प्रमाण
कायम ठेवले. िब्रिटश राजवटीने भारतीय दंड संिहते¸या अंमल बजावणीसाठी िहंदू आिण
मुिÖलमांसाठी Öवतंत्रपणे Öवतंत्र कायदा प्रमािणत केला. उ¸च जाती¸या प्रथांची नŌद
घेÁयात आली आिण Âयानुसार नवीन तरतुदी सवर् िहंदूंना लागू झाÐया. ºयात पोिलस
आिण कोटार्ने पालन केले जाणारे िनयम आिण कायर्पद्धतीची हमी होती असे वसाहितक
कायदेशीर समानतेवर आधािरत होते. Óहनार्क्युलर प्रेस अ ॅक्टने (१८७८) भारतीय प्रेसला
ताÊयात ठेवÁयासाठी अनेककायदे कłन दडपशाही केली. Æयाय क्षेत्रात इÐबटर् िबल तरतूद
(१८८२-८३) यांनी भारतातील युरोिपयन प्रशासकांचे वांिशक पूवार्ग्रह दाखवून िदले. हे
िवधेयक समानते¸या उदार तßवावर आधािरत होते आिण Âयात िब्रटीश अिधकार्यांना
भारतीय वंशा¸या Æयायाधींकडून िशक्षा देÁयाची ततूद होती. मात्र या िवधेयकाला जोरदार
िवरोध झाला.या िवधेयका¸या िब्रटीश िवरोधकांचा असा युिक्तवाद होता की भारताची
सामािजक आिण कायदेशीर संÖथा युरोपपेक्षा वेगळी आहेत, Ìहणून अशी कायदेशीर
समानता िदली जाऊ शकत नाही. Âयाचप्रमाणे प्रितिनधी व उ°रदायी सरकार Öथापन
करÁयासाठी भारतीय लोक सक्षम व बौिद्धकŀĶ्या पिरपक्व नसतात. वसाहती राºयाने
िनवडलेÐया सदÖयांसह नगरपािलका व िजÐहा मंडळां¸या िनिमर्तीद्वारे १८६० आिण
१८७० ¸या दशकात उदारमतवादी िवचारसरणी¸या प्रभावाखाली झाली.या Öथािनक
संÖथांमधील जागा िविशĶ धािमर्क समुदायाला िनिIJतपणे देÁयात आली. Öथािनक कर
वाढवून सरकारचा महसूल वाढिवणे आिण काही देशी गटांना कारभारामÅये समायोिजत
करणे हा होता. या 'सुधारणांचे' किथत उिĥĶ भारतीयांना 'Öवराºय' प्रिशक्षण देÁयाचे होते.
या कमतरता असूनही वसाहती राºयाने अप्रÂयकक्षपणे भारतीयां¸या चेतनेला आवाहन
केले ºयाचा उपयोग Öवराºय आिण ÖवातंÞयासाठी लढा देÁयासाठी भारतीयांनी केला.
िब्रटीश िसद्धांताना वैधता िमळवÁया¸या समÖयेचा संबंध 'भारतीय समाजातील
पारंपािरक रचनेत परकी संकÐपना आिण िसद्धांतांना’ सामावून घेÁया¸या मुĥयाशी देखील
होता.राजकीय िÖथरता राखÁयासाठी वसाहती¸या राºया¸या आवÔयकतेनुसार शिक्तशाली
एतĥेशीय सामािजक गटांना सामावून घेÁयाची Óयावहािरक गरज बर् याचदा वाढली.
वचर्Öववादी आिण सामÃयर्शाली सामािजक गटांना शांत करÁयासाठी वसाहती राºयातील
सामािजक धोरणे आखली गेली.
munotes.in
Page 87
87६.३ वसाहती राºयातील राजकीय अथर्ÓयवÖथा
सुŁवाती¸या िब्रटीश वसाहती राºयाची मुख्य िचंता Ìहणजे जमीन-महसूल
(Âया¸या उÂपÆनाचा मुख्य ľोत) Âयाचा िविनयोग आिण संकलन याची िनिIJती करणे ही
होती. हे उĥीĶ साÅय करÁयासाठी देशा¸या िविवध भागात िविवध प्रकार¸या वसाहती सुł
केÐया. कॉनर्वॉिलस¸या कायमÖवŁपी तोडग्याने (१७९३)) बंगाल¸या जमींदारांना
वसाहतीं¸या मालकीचा वारसा, हÖतांतरणीय हक्क Ìहणून महसूल गोळा करÁयाचा
अिधकार िदला. महसूल मागणी कायमÖवłपी िनिIJत केली गेली. जमीनदारांनी शेती-
लागवड करणार् यांकडून कर वसूल करणे आिण Âयातील काही भाग कंपनी¸या ितजोरीत
महसूल Ìहणून द्यावा अशी अपेक्षा होती. सुŁवाती¸या काळात महसूल मूÐयांकन खूपच
जाÖत होते. एकोिणसाÓया शतका¸या उ°राधार्त. Ìहणूनच, वसाहती राºयाने जमीनदारांना
शेतकर्यांना तुłंगात घालवायचा आिण हĥपार करÁयाचा अिधकार असे अितिरक् त
आिथर्क व राजकीय अिधकार िदले.
उपयोिगतावादी िवचारसरणीनेही शेतकर् यांकडून जाÖतीत जाÖत िनÓवळ
उÂपादनावर जोर िदला. मद्रास आिण बॉÌबे (मुंबई) प्रेसीड¤सीमÅये शेतीतील जवळपास दोन
तृितयांश जमीन रयतवारी प्रणालीखाली होती. नंतर¸या वसाहतींमÅये शासनाने
साधारणपणे तीस वषा«¸या अंतराने महसूल वाढिवÁयाचा अिधकार कायम ठेवला. भारतीय
उÂपािदत वÖतू िवशेषत: कापूस वľां¸या खरेदीमÅये या 'गुंतवणूकी' केÐया गेÐया व Âया
युरोिपयन बाजारात िवकÐया गेÐया. कंपनी¸या प्रादेिशक साम्राºया¸या िवÖतारामुळे,
महसूल देखील १७६५ मÅये सुमारे ३दशलक्ष वłन १८१८ मÅये २२ दशलक्षांवर
पोहोचला. शेतकरी आिण राºय कायद्याने मालम°ा मालकां¸या नवीन वगार्स मोठ्या
प्रमाणात मजबुती िदली. औद्योिगक संघटना आिण इंग्रजी कारखाÆयांमधील मशीनीकृत
उÂपादनां¸या िनिमर्तीमुळे भारतातील कापड उÂपादक जगातील बाजारपेठ गमावली.
लँकशायर आिण मँचेÖटर¸या िब्रटीश उद्योजकांनीही भारतीय Óयापारावरील इÖट इंिडया
कंपनीची मक्तेदारी रĥ करÁयाची मागणी केली. सन १८१३ ¸या सनदी कायद्यामुळे
कंपनीची भारतातील Óयापाराची मक्तेदारी संपली. चीन¸या चहा आिण रेशीम आता भारतीय
कापड कंपनी¸या Óयापारातील सवार्त फायदेशीर वÖतू Ìहणून बदलला. ईÖट इंिडया
कंपनीने भारतीय उÂपादकांना नीळ लागवडीस भाग पाडून आिण भारतात अफू¸या
लागवडीवर राºय मक्तेदारी Öथािपत कłन िब्रटीश-चीन Óयापाराला चालना िदली. मोठ्या
प्रमाणात भारतीय अफूची चीनमÅये तÖकरी होत होती.
एकोिणसाÓया शतका¸या सुłवातीपासूनच िब्रिटश औद्योिगक वÖतूंसाठी भारताची
बाजारपेठा उघडली गेली असली तरी शतका¸या उ°राधार्तच भारत कापूस, चहा, गहू
आिण तेलिबया यासारख्या प्राथिमक उÂपादनांची िनयार्त करणार्यावसाहितक
अथर्ÓयवÖथेमÅये पद्धतशीरपणे पिरवतीर्त झाला. वसाहतवादी राºयप्रणालीने गृह शुÐक
आकारणी पूणर् करÁयासाठी भारत व इंग्लंडमÅये एकतफीर् संसाधने हÖतांतिरत केली.
िनयार्ती¸या वाढÂया िशÐलक रकमे¸या बदÐयात भारताला वÖतू व सेवांचे कोणतेही समान
मूÐय िमळाले नाही. गृह शुÐकामÅये लंडनमÅये राºया¸या सिचवाचा पगार, देश-िवदेशात
युद्धाचा खचर्, लÕकरी तरतुदींची खरेदी, िब्रटीश लÕकरी आिण भारतातील नागरी munotes.in
Page 88
88नोकरशाही इÂयादी प¤शन इÂयादींचा समावेश होता. यातही िनिIJत असे ४ ते ४.५ वािषर्क
Óयाज समािवĶ होते. लंडन¸या मनी माकेर्टमÅये वसाहती असलेÐया राºयाने सावर्जिनक
कजार्वरील Óयाज देय देखील या ŀÔयमान संसाधन हÖतांतरणाचा एक भाग होता १८७२
मधील चांदीचे Łपया दोन िशिलंग¸या बरोबरीने होते परंतु १८९३मÅये तो एक Łपया १
िशिलंग व २ पेÆस¸या बरोबरीचा झाला. भारतीय चलना¸या मूÐयातील घसरणीचा अथर्
असा होता की भारता¸या खचार्¸या वाÖतिवक ओ»यात वाढ झाली आहे. की भारतातून
ľोतांचा कोणताही िनचरा होता हे िब्रिटशांनी नाकारले आिण Âयांनी असा दावा केला िक
भारतातील गुंतवणूकीवर भांडवल आिण भारता¸या वसाहतीिवषयक िवषयांना िदÐया
जाणार् या िविवध सेवां¸या देय पैशावर Âयांना फक्त 'योग्य' परतावा िमळाला. तथािप.
वसाहतवादा¸या या दाÓयावर उ°र देताना हे ÖपĶ करÁयात आले की भारताबाहेर
वाहनझालेली संप°ी जर ते देशातच रािहली असती तर भारता¸या आिथर्क िवकासास
हातभार लागला असता.
देशा¸या उÂपािदत उÂपादनांसाठी भारतातील बाजारपेठां¸या िवÖतारास चालना
देणे हे वसाहती राºयाचे मुख्य उĥीĶ होते. दरडोई उÂपÆना¸या अÂयÐप असÐयाने
भारतातील कृषी लोकसंख्येची कमी खरेदी शक्ती या िवÖतारात अडथळा होती. Ìहणूनच,
Óयावसाियक िपकांचे उÂपादन, ठरािवक क्षेत्रात िसंचन कालÓयाचे जाळे तयार करणे आिण
महसूल मागÁयां¸या िनयंत्रण यावर जोर देÁयात आला. अशा पिरिÖथतीत, कृषी क्षेत्र
िविनयोिजत करÁयाचे मुख्य साधन Ìहणजे पत यंत्रणा होती. Óयापारी कंपÆया व
सावकारांनी िनयार्त केलेÐया कंपÆयांनी िनयार्त केलेÐया Óयापारी िपका¸या उÂपादनासाठी
शेतकर्यांना पैसा कजर्łपाने पैसा िदला. यामुळे भारतीय शेती¸या Óयापारीकरणा¸या
िवÖताराने थोडासा वेग वाढला. अमेिरकन गृहयुद्धात १८६० ¸या दशका¸या सुŁवाती¸या
कापूस Óयापाराची भरभराट हे देखील भारतीय शेतकर् यांसाठी उपकारक ठरले. मात्र रोख
उÂपÆना¸या जाÖत लागवडीमुळे धाÆयाचे उÂपादन घटले व Âयाची पिरणीती अÆनधाÆया¸या
टंचाईत झाली व Âयाचा पिरणाम १८९० ¸यािवनाशकारी दुÕकाळात िदसून
आला.वसाहतवादी िहतसंबंध मुख्यतः वसाहती राºयातील आिथर्क आिण राजकीय गरजा
िनधार्िरत करत होते. भारतीय रेÐवे हीवसाहतवादाची आधुिनकतावादी शक्ती Ìहणून
उदयाला आली.ºयामुळे सामािजक गितशीलता आिण बाजारपेठेचे अंतगर्त एकीकरण होऊ
शकले आिण ते िब्रटीशां¸या आिथर्क आिण लÕकरी िहतसंबंधांची पूतर्ता करÁयासाठी तयार
केले गेले. Âयांनी लÕकराची हालचाल करणे, िब्रटीश औद्योिगक वÖतूं¸या िवखुरÐयामुळे
शेतीवर आधािरत प्राथिमक उÂपादने काढणे व भारतीय बाजारपेठांमधून बंदरांपय«त Âयांची
वाहतुकीची सोय केली. िब्रटीश भांडवलासाठी हा गुंतवणूकीचा फायदेशीर ľोत होता.
६.४ िनयंत्रणाची साधने
या िवभागात आपण वसाहतीं¸या राºयात वापरÐया जाणार् या िनयंत्रणा¸या मुख्य
साधनांिवषयी चचार् कł. वसाहितक सैÆय आिण पोिलस हे िब्रटीश राजस°ा कायम
ठेवÁयाचे साधन होते. ºयायोगे वसाहती राºया¸या राजकीय अिधकाराचा उपयोग केला
जात असताना ÆयायÓयवÖथा व नोकरशाही वसाहतवादी राºय धोरणकÂया«नी तयार केलेले
कायदे अंमलात आणले गेले.
munotes.in
Page 89
89वसाहितक सैÆय ÓयवÖथा
वसाहितक सैÆय ही आपली राºयÓयवÖथा िटकवÁयासाठी वसाहती राºयाने
वापरलेली यंत्रणा होती. कलक°ा प्रेसीड¤सी¸या आदेशानुसार बंगाल सैÆया¸या
Öथापनेपासून याचा उदय झाला. इÖट इंिडया कंपनीला आिथर्क शक्ती Óयापारावरील
मक्तेदारीपासून प्राĮ झाली आिण िदवाणी िकंवा कर वसूल करÁया¸या अिधकारामुळे ती
अिधक पूरक बनली. एतĥेशीय सरदारांमाफर्त सैिनक घेÁयाऐवजी Âयांना थेट भरती
करÁयास व पगार देÁयास कंपनीसक्षम होती. युरोिपयन लोकांनी कठोर आज्ञापालन आिण
प्रिशक्षण पद्धती¸या आधारे आयोिजत केलेÐया पायदळां¸या शक्तीचा उपयोग केला. परंतु
अशा सैÆया¸या िनिमर्तीसाठी Óयावसाियक प्रिशक्षण देणे आवÔयक होते Ìहणजेच सैिनकांना
प्रिशक्षणासाठी आिण िशÖतबद्ध होÁयासाठी Óयावसाियकांना िशÖतबद्ध होÁयासाठी दीघर्
काळासाठी नागरी समाजापासून वेगळे करावे लागले होते. सैÆय परेड आिण ऑडर्र िड्रल
केवळ रोजचे औपचािरक प्रिशक्षण नÓहते. ते Óयावसाियक सैिनक तयार करÁयासाठी
बांधील होते.या Óयावसाियकतेसाठी िनयिमत पगार, बिक्षस, सुरक्षा प्रणालीची-पदोÆनती
प्रणाली, सेवा आिण कामिगरी¸या लांबीशी आिण दीघर्-सेवा देणार्या सैिनकांसाठी
िनवृ°ीवेतनाची प्रणाली देखील आवÔयकता होती. भारतीय समाजातील भािषक आिण
जाती-िवभागांचा उपयोग िब्रिटशांनी केवळ Âयां¸या Öवत:¸या फायद्यानुसार िवचार केला.
ईÖट इंिडया कंपनी¸या सैÆयात बंगाल, मुंबई आिण मद्रास प्रेसीड¤सी¸या सैÆयांचा
समावेश होता. या प्रÂयेकाची अंतगर्त संघटना आिण Óयावसाियकतेची वेगळीपातळी होती.
बंगाल सैÆयातील िसपाही सामाÆयत: औध व िबहारमधील उ¸च-जाती¸या (ब्राĺण आिण
क्षित्रय) िहंदू कुटुंबातील होते. Âयांनी Âयां¸या 'लÕकरी खेड्यांमÅये' जातीपातीचे संबंध
कायमठेवले. मुंबई आिण मद्रास सैÆयात भरती ही पंजाब, औध आिण राजपुताना यामधून
होतीआिण ते वेगवेगÑया जातीचे होते. अँग्लो-मराठा युद्धानंतर मराठा सैिनकांची वदर्ळ
वाढली होती. या सैÆयात िविवध वंशीय गट आिण जाती यांचा समावेश होता आिण ते
Óयावसाियक आधारावर आयोिजत केले गेले होते, Âयांनी १८५७ ¸या बंडखोरी दरÌयान
एकिनķ Óयावसाियक सैिनक Ìहणून सामाÆयत: इंग्रजांना मदत केली. िब्रिटश सैÆयाने
नाशवंत नसणार्या वÖतूं¸या िनयिमत खरेदी व साठवणीद्वारे रसदांना Óयावसाियक केले
जेणेकŁन ľोतां¸या अडचणीिशवाय आिण लूट न करता लÕकरी हालचाल करता यावी.
भारतीय शासकांना मात्र अशा प्रकार¸या Óयावसाियक सैÆया¸या Öथापनेपासून
रोखÁयासाठी संसाधनां¸या प्रवेशापासून वंिचत राहÁयाचीही वसाहतवादी राºयाने िवशेष
काळजी घेतली.
१८५७ ¸या बंडामुळे वसाहतवादी सैÆय दला¸या संघटनेत काही सुधारणांची
आवÔयकता होती. रॉयल पील किमशनने (१८५९) िब्रटीश आिण भारतीय सैिनकां¸या
संख्येमÅये जे प्रमाण कायम ठेवले जायचे. हे प्रमाण१ िब्रिटश:२.५ भारतीय सैिनक
याप्रमाणे िनिIJत केले गेले होते. मोबाईल तोफखाना पूणर्पणे िब्रटीशांनी िनयंित्रत केला होता
आिण इतर घटकां¸या हातात शľे बाळगÁयास नकार देÁयासाठी शľ –बंदी कायदा पास
केला गेला.वसाहतीं¸या राºयाने िविशĶ जाती व वंशां¸या लÕकरीकरणाला चालना
िदली.माशर्ल-रेसची िवचारसरणी हा वसाहती¸या राºयाने शाही िहतसंबंधांना चालना
देÁयासाठी जातीचा वापर करÁयाचा प्रयÂन केला. शीख,जाट, मुिÖलम, पंजाब, पठाण munotes.in
Page 90
90आिण नेपाली गुरखा आिण डोग्रा या सैिनकांना घेवून बंगाल सैÆयाची पुÆहा बांधणी केली
गेली. १९१४ मÅये िब्रटीश सैÆय संघटनेत नेपाळी गोरखास सैिनकास महßव प्राĮ झाले.
१८०५ मÅये कंपनी¸या Öथायी सैÆयाची एकूण संख्या १,५५,००० होती आिण
हे भारतातील राºय संÖथां¸या वाढी¸या आिण िवकासा¸या इितहासामÅये महÂवाचे साधन
होते. वसाहितक राºयाने सावर्जिनक सुÓयवÖथेची देखभाल करणे ही सवर्साधारणपणे
पोिलसांची कतर्Óय असÐयाचे Ìहटले होते तरी सैÆयाला अडचणी¸या वेळेस बोलावले होते.
१९४७ पय«त सावर्जिनक सुÓयवÖथा राखÁयाची ही पोिलसी भूिमका वसाहितक सैÆयाने
बजावली. भारताची 'अंतगर्त सीमारेषा' सांभाळÁया Óयितिरक्त वसाहती सैÆयाने
साम्राºया¸या जागितक सामिरक िहतसंबंधांचे रक्षण केले. वसाहती सैÆयाचा वापर अनेक
िठकाणी ®ीलंका,जावा, लाल समुद्र, इिजĮ, चीन आिण अफगािणÖतानातÐया िब्रटीश
िहतसंबंध रक्षणासाठी केला गेला. पिहÐया महायुद्धा¸या काळात फारसी-आखाती देशां¸या
पुरवठ्यांसाठी अितशय महßवाची भूिमका असणार्यासुएझ कालवा आिण लाल समुद्रामागेर्
समुद्री मागार्¸या संरक्षणात महßवपूणर् भूिमका बजावली.
पोलीस यंत्रणा
वसाहती राºयाने Âया¸या सुŁवाती¸या काळात गुÆहेगारीवर िनयंत्रण ठेवÁयासाठी
Öवदेशी संÖथांचा वापर केला. उदाहरणाथर्, वॉरेन हेिÖटंग्जने फौजदारांचे पद कायम ठेवले
आिण कंपनी¸या स°े¸या सुŁवाती¸या काळात जमीनदारां¸या पोिलसी अिधकाराचा
उपयोग केला. ही ÓयवÖथा अपुरी असÐयाचे समजून Âयांनी िजÐĻांत दंडािधकारी नेमले
आिण प्रÂयेक िजÐहा लहान उप-तुकड्यांमÅये िवभागला गेला. प्रÂयेक दरोग्या¸या
कारभारात २०-३० सशľ पोिलसां¸या गटाचे प्रमुख होते आिण प्रभारी ग्रामपंचा¸या
देखरेखीखाली होते. दरोगा हे दंडािधकारी या¸या िनयंत्रणाखाली होते. कॉनर्वॉिलस याने
िवकिसत केलेÐया प्रशासकीय यंत्रणेत िजÐहािधकारी यांनी महसूल वसुलीची कामे आिण
दंडािधकारी Ìहणून पोिलस कतर्Óय एकत्र केले. बडर् सिमती¸या िशफारशीनुसार ही कामे
थोडक्यात िवभक्त केली गेली (१८०८-१८१२) जेÓहा Öवतंत्र िजÐहा अधीक्षकांची नेमणूक
केली गेली, तथािप १८४४ मÅये िजÐहािधकारी, दंडािधकारी व पोिलस यांची कायेर् पुÆहा
एकित्रत करÁयात आली.
१८४० ¸या दशकात उ°र-पिIJम-सीमांत प्रांतात वसाहती राºयाचे एक Öवाय°
अंग Ìहणून पोिलस संघटना उदयास आली आिण ÓयवÖथा िटकवून ठेवÁयासाठी आिण
राजकीय अिधकारांना सहाÍय करÁयासाठी अधर्-सैÆय साधन Ìहणून काम केले. सर चाÐसर्
नेिपयर यांनी आयिरश पोिलस संघटना (१८३६) ¸या धतीर्वर िसंध प्रांतातील पोिलस
यंत्रणेचे वगीर्करणकेले. सुलभ गितशीलता, ÖपĶ आिण ठाम ®ेणीरचना, आिण सैÆयासह
थेट आिण औपचािरक दुवे आिण एका उ¸च क¤द्रीकृत यंत्रणेने या पोिलस संघटनेला मजबुती
िदली. Âया¸या योजनेत, पोिलस अिधकारी आिण िजÐĻातील सहाÍयक अशी दोÆही पदे
िब्रटीश सैÆय अिधकार् यांनी सांभाळली होती. ठाणेदार िकंवा पोिलसांचे किमशनर अिधकारी
हे िजÐĻातील प्रÂयेक िवभागाचे प्रभारी होते. १८५९पय«त िसंध प्रांतात सुमारे ५३४५
ठाÁयांचे संपूणर् नेटवकर् होते. नंतर पोिलस किमशनने इतर िठकाणी (१८६०) या प्रकार¸या
पोिलस संघटनेची िशफारस केली आिण १८६१ ¸या पोिलस अिधिनयमात नŌद कłन हा
कायदा मुंबई आिण मद्रास वगळता इतर प्रांतांमÅये लागू करÁयात आला. तथािप, या दोÆही munotes.in
Page 91
91प्रांतांसाठी Öवतंत्र पोिलस कायदे तयार करÁयात आले. अशाप्रकारे पोिलस संघटना काही
िविशĶ लÕकरी िशÖतीसह सरकारचा एक वेगळा िवभाग Ìहणून उदयास आली. काही
प्रकरणांमÅये, िजÐहा दंडािधका्यांनी पोिलस दला¸या अिधकारांचा बडगा उगारÁया¸या
हालचालीचा सुŁवातीला िवरोध केला होता. पोिलसांमधील उ¸च पदांवर िब्रटीश
अिधका्यांचा बोलबाला होता. १८८७ मÅये, उ¸च नेमणुका पूणर्Âवाची प्रणाली सुł केली
गेली. अ ॅÆड्र्यू फ्रेझर पोिलस आयोगाने (१९०२-०३) िशफारस केली की पोलीसभरती
संपूणर्पणे भारतात केली जावी. परक्या नोकरशाही¸या भारतीयबĥल¸या ŀिĶकोनाचा मुĥा
Âयानंतर¸या पोिलस आयोगासमोर आला. गोखले आिण Æयायमूतीर् अÊदुर रहीम यांनी
पोिलस किमशनचे सदÖय Ìहणून (१९१२) भारतीय पोिलस अिधका-यांना बढती
देÁयाबाबत िवचार Óयक्त केले आिण परदेशी पोिलसांचे भारतीय लोकांसोबत¸या
संबद्धबाबत िचंता Óयक्त केली. िवसाÓया शतकात, भारतीयकरण हळूहळू वेगाने झाले.
१९२४ मÅये सहाÍयक पोिलस अधीक्षक आिण Âयापेक्षा जाÖत दजार्¸या भारतीय पोिलस
अिधकार्यांचे प्रमाण सुमारे १०% होते परंतु १९४६ पय«त ते ३०% पय«त पोचले.
कायदा आिण ÆयायÓयवÖथा
वसाहतीं¸या राºयाला कालबाĻ कायद्यांद्वारे शािसत एक िनरंकुश Æयायालयीन
ÓयवÖथा वारसा प्राĮ झाला होता. Öथािनक Æयायालयीन प्रणालीत गुÆहेगारांना Âयां¸या
जातीनुसारव समाजातील दजार्नुसार िशक्षा िदली जात असे. जात-®ेणीरचनाची प्रारंिभक
ओळख झाÐयानंतर वसाहितक राºयाने कायद्यासमोर समानता या तÂवाचाÓयवÖथ ेत
समावेश करÁयाचा प्रयÂन केला. तथािप, वसाहती राºयाने Łजू घातलेली कायदेशीर
समानता प्रणाली मयार्िदत आिण अÖपĶ होती. िब्रटीश राºयकतेर् वांिशक भेदभाव व
िवशेषािधकार या तßवाला वसाहती Æयायालयीन ÓयवÖथेचा आधार मानत. पूवीर्¸या
ÓयवÖथेत असणारी कायदेशीर असमानता िविवध सामािजक गटां¸या संदभार्त दूर
करÁयाचा प्रयÂन केला गेला परंतु वांिशक भेद िब्रटीश िवषयांकिरता िवशेषािधकार Ìहणून
जपला गेला. तथािप, १८३६ नंतर, नागरी प्रकरणात भारतीयांप्रमाणेच िब्रिटश िवषयांवरही
Æयायालयीन खटला चालला जाऊ शकत होता. १८३६ मÅये िब्रटीश िवषयांना देÁयात
आलेली इतर िवशेषािधकार रĥ केले गेले, परंतु भारतीय वंशाचे Æयायाधीश अजूनही
Âयां¸यावर फौजदारी खटÐयांमÅये खटला चालवू शकले नाहीत. इंग्रजी िवषयां¸या
कायदेशीर खटÐयांचा िनणर्य घेताना प्रारंभी¸या कंपनी कोटार्ने गÓहनर्र-इन-कौिÆसलकडे
कायर्कारी प्रमुखांद्वारे Æयाया¸या तßवाचे पालन केले. वॉरेन हेिÖटंग्जने िजÐहाÖतरीय िदवाण
Æयायालय (िदवाणी-Æयायालय) आिण िनजामत अदालत (फौजदारी खटÐयांसाठी
Æयायालये) येथे दोन प्रकारची Æयायालये Öथापन केली. िब्रटीश िजÐहािधका्यांनी
िजÐĻातील महसूल व Æयायालयीन दोÆही अिधकारांचा वापर केला. युरोपीय
Æयायाधीशांना मदत करÁयासाठी पंिडत आिण मौलवी या Æयायालयांशी संबंिधत होते.
गÓहनर्र-इन-कौिÆसलने गुÆहेगारी आिण िदवाणी दोÆही प्रकार¸यादाÓया ंसाठी खटÐयांमÅये
Æयायालय सुŁ केले.
भारतात िब्रटीशांना आढळून आले की येथे कायदे सामाÆयतः धमर्ग्रंथ-Öमृतीत
नŌदवलेÐया परंपरा आिण िविवध रीितिरवाजांवर आधािरत असतात. पंिडत आिण मौलवी
यांना परंपरेचे समथर्क व मÅयÖथ Ìहणून पािहले गेले आिण Ìहणूनच Âयांचा सÐला घेÁयात
येत असे. िब्रिटश मात्र Âयां¸या Öवत: ¸या वांिशक िवचारसरणीमुळे भारतीय लोकांवर munotes.in
Page 92
92पयार्याने Æयाय ÓयवÖथेवर अिवĵास दाखवून होते. भारतातील अिधकृत कायदेशीर ग्रंथांचे
संपूणर् ज्ञान िमळवावे अशी Âयांची इ¸छा होती. Âयांना भारतीय कायद्यांचे संहतीकरण
करायचे होते. हे मात्र भारतीय सहाÍयकां¸या मदतीनेच करता येत होते. िब्रिटश िवद्वानांना
अशी आशा होती की यामुळे भारतीय कायदेपंिडत यां¸यावरील भिवÕयातील िब्रटीश
अिधकार्यांचे अवलंबन दूर होईल. एन.बी. हॅÐहेडचा "ए कोड कोड ऑफ ज¤टू लॉ" (१७७६)
आिण एच.टी. कोलब्रूकचे "डायजेÖट ऑफ िहंदू लॉ ऑन कॉÆट्रॅक्ट-अँड सेिक्शयन"
(१७८९) यांनी मालम°ेसंदभार्तील कायद्यांचे संहतीकरण करÁयाचा प्रारंिभक प्रयÂन केला.
वारसाहक्क, िववाह, जाती आिण उ°रािधकार इÂयादी कायद्यांचे संहतीकरण करÁयाचा
प्रयÂन हा वसाहतवादी राºयकÂया«ची मूलभूत िचंता होती. उपयोिगतावादी िवचारसरणीने
भारतातील 'िनरंकुश' राजवटीची रचना उÅवÖत करÁयासाठी कायदेशीर पद्धतींमधील
अÖपĶता आिण िविवधता दूर करÁयाची आवÔयकता यावर जोर िदला. हे उĥीĶ साÅय
करÁयासाठी मेकाले यांची (१८३४)प्रथम कायदा आयोगा¸या अÅयक्षपदी िनयुक्ती
करÁयात आली. भारतीय दंड संिहता (१८६०) ने कायद्याचे संहतीकरण केले आिण
सामािजक िवषमता दूर करÁयाचा प्रयÂन केला. गुÆहेगारी प्रिक्रये¸या संिहता (१८७२) ने
गुÆĻांशी संबंिधत तÃय िसद्ध करÁयासाठी िकंवा ते नाकारÁयासाठी आवÔयक असलेÐया
पुराÓयांची गुणव°ा िनिIJत केली. भारतीय कायदे (Öवदेशी) अिÖथर आिण अपिरवतर्नीय
Ìहणून पािहले गेले. िहंदू कायद्या¸या बाबतीत रीितिरवाजांचे संहतीकरण केले गेले आिण
कायदेशीर समानते¸या तÂवानुसार सवर् जातींना समानरीÂया लागू केले गेले.
नोकरशाही: िब्रटीश राजवटीची पोलादी चौकट
सशľ सेना आिण पोिलसांÓयितिरक्त वसाहती राºयाने देखील आ°ापय«त
क¤द्रीयकृत नोकरशाही तयार केली होती.वसाहती नोकरशाहीने आपले वांिशक ®ेķÂव
कायम राखले तरी प्रशासना¸या खाल¸या भागात भारतीयांना नेमले होते. नोकरशाहीची
रचना व तकर् इंग्रजां¸या िनिवर्वाद वचर्Öवाची हमी देत होते. कॉनर्वािलसने कायर्कारी
िवभागांना मागर्दशर्न करÁयासाठी िनयमांची एक संिहता तयार केली. कंपनी¸या नागरी
सेवकांना एकूण महसूल वसुली¸या किमशन¸या Öवłपात पैसे देÁयात आले. संचालक
मंडळा¸या संरचनेवर आिण उमेदवारीवर आधािरत िनयुक्तीची ÓयवÖथा होती.कलक°ा
येथील फोटर् िवÐयम (१८००) कॉलेजची Öथापना कंपनी¸या नागरी नोकरदारांना प्रिशक्षण
देÁयासाठी केली गेली होती पण लवकरच बंद झाले. पुढे याच हेतूसाठी १८०५ मÅये
हटर्फोडर् येथे एक महािवद्यालय Öथापन केले गेले, जे १८०९ मÅये इंग्लंड¸या हॅलफोडर् येथे
हलिवÁयात आले. याने प्रा¸य भाषांचे सािहÂय आिण इितहासाचे प्रिशक्षण िदले.
१८५३ ¸या सनदी कायद्यानुसार सावर्जिनक परीक्षे¸या माÅयमातून अिधकारी
ÓयवÖथा आणÁयात आली. १८५८ मÅये नागरी सेवकांना प्रिशक्षण देÁयासाठी हेलेबरी
कॉलेज Öथापन करÁयात आले आिण नागरी सेवेत भरती होणार्यानािविवध िवद्यापीठे
आिण महािवद्यालये येथे प्रिशक्षणाची तरतूद केली गेली. १८९२ मÅये सनदी परीक्षा ही
िब्रटनमÅये होत होती Âयावर ऑक्सफोडर् आिण क¤िब्रज पदवीधरांचे वचर्Öव होते.तथािप,
आयिरश िवद्यापीठांमधूनही बर् यापैकी भरती करÁयात आÐया. राजशाहीला पािठंबा
देÁयासाठी नोकरशाहीने एक प्रबळ अशी पोलादी चौकटप्रदान केली. सुिशिक्षत भारतीयांनी
िब्रटन व भारतात एकाच वेळी परीक्षेची मागणी केली होती परंतु ही मागणी केवळ प्रथम munotes.in
Page 93
93महायुद्धानंतरच माÆय करÁयात आली. तरीही िनवडलेÐया भारतीय उमेदवारांना िवशेषत:
पदां¸या िविशĶ ®ेणीतून वगळÁयात आले. भारतीय नोकरभरतीतही Âयांना कमी वेतन
आिण भ°े िमळाले. अशा प्रकार¸या वांिशक भेदभावावर भारतीय राÕट्रवादी नेÂयांनी
नाराजी Óयक्त केली आिण नोकरशाहीचे भारतीयकरण ही Âयां¸या प्रमुख मागÁयांपैकी एक
होती. पिहÐया महायुद्धानंतर नोकरशाही¸या भारतीयतेचा वेग तीĄ झाला. भारत छोडो
आंदोलन होईपय«त जवळपास िनÌमे नागरी सेवक भारतीय होते. वसाहतवादी ÓयवÖथेतील
उ¸च िशक्षण भारतातील उ¸च जाती आिण मÅयम वगार्पुरते मयार्दीत असÐयाने
भारतीयकरणा¸या प्रिक्रयेत िब्रटीश नोकरशाही खर्या अथार्ने भारतीय बनू शकली नाही.
६.५ कायद्याचे ąोत
नामधारी मुघल सम्राटाशी िब्रटीश आदराने वागत होते. सम्राटा¸या नावावरही
नाणी िवतरीत गेली. इ.स. १८३५पय«त पिशर्यन ही अिधकृत भाषा Ìहणून कायम राखली
गेली. Æयायालयीन संÖथा व कायर्पद्धतींमÅये काही बदल करÁयात आले असले तरी मोगल
कायदेशीर ÓयवÖथा पूणर्पणे नĶ झाली नाही. काझी, मुÉती आिण पंिडत हे १८६१ पय«त
िब्रटीश ÆयायÓयवÖथेशी संबंिधत रािहले. Öथािनक Öवłपा¸या łढींमÅये खासकłन सती
िनमूर्लन (१८२९) प्रकरणात हÖतक्षेप केला गेला, तेÓहासुद्धा धमर्ग्रंथाची माÆयता मािगतली
गेली. हे सवर् प्रयÂन देशी संÖकृतीत प्रािधकरणाचे ąोत असलेÐया सांÖकृितक प्रतीक आिण
िचÆहकां¸या वैधतेचे प्रितिबंब Öथािपत करÁयासाठी होते. १८५७ ¸या "बंडखोरी" नंतर,
वसाहतीं¸या राºयाने संÖथानांना साम्राºयासाठी समथर्नीय आधार बनिवले. देशा¸या
सावर्भौमÂवा¸या औपचािरक पैलूंचे जतन करणे आिण भारतीय संÖथानांना अंतगर्त
Öवाय°तेची यंत्रणा राबवू देणे हे वसाहितक राºयाचे एक मोठे पाऊल होते. Âयाचप्रमाणे
वसाहती राºयाचे संभाÓय सहयोगी Ìहणून जमीनदार व तालुकादार यांचे पालन पोषण केले
गेले. १८८० ¸या दशकातÐया महानगरपािलका आिण Öथािनक मंडळांसारख्या
संÖथांमÅये भारतीय िमत्रपक्षांचा शोध घेÁयाचा हा प्रयÂन ÖपĶ झाला. िविवध गटांना
सामािजक संरक्षण देवून महसूल वाढिवÁयाचा हा प्रयÂन होता. वसाहितक राºयाने
कायद्याचा वापर आपÐया वैधतेचा सवार्त महÂवाचा ąोत Ìहणून केला. महसूल, वन आिण
नैसिगर्क संसाधनांचे िविनयोग अिनयंित्रत अÆयायकारक Ìहणून पािहले जाऊ नये तर
तोराºयाचा कायदेशीर हक्क Ìहणून दशर्िवला गेला. वसाहतीं¸या राºयात िविवध सामािजक
गटांमधील सामािजक संबंधांचे मÅयÖथ Ìहणून कायद्याचा वापर देखील केला गेला.
वसाहितकराºयाद्वार े वचर्Öव व शोषणाचे औिचÂय साधÁयासाठी वापरÁयात येणारी साधने
आता काही सामािजक गटांनी प्रशासना¸या रचनेत बदल केÐयावर Âयां¸या िविशĶ आवडी
ÖपĶ करÁयासाठी वापरÐया. भारतीय समाजात काही सुधारणांचा िनवड करÁयासाठी
नैितक, बौिद्धक आिण भौितक सुधारÁयाची िवचारसरणी वापरली जात होती आिण हे
वसाहतवादी राºयाद्वारे भारतातील राºय िटकवून ठेवÁयासाठी सामािजक क्षेत्रात युक्तीवाद
करÁयाचे एक शिक्तशाली वाहन बनले. पदानुक्रम आिण जातीभेद यांचे तÂव कायम ठेवत
असताना, बर् याच घटनांमÅये, वसाहती राºयाने िवज्ञान, तकर् आिण आधुिनकतेचे वैचािरक
प्रवाह देखील आपÐयाबरोबर आणले. वसाहितक राºयाद्वारे इंग्रजी¸या माÅयमाद्वारे पाIJाÂय
िशक्षणाची जािहरात (तपशीलांसाठी युिनट २ पहा) आिण भारतीय शहरी मÅयम वगार्ची
िनिमर्ती ही Âयां¸या राजवटीला आधार देÁया¸या हेतूने उद्भवली. munotes.in
Page 94
94तथािप, भारतीय िशिक्षत लोक नेहमीच वसाहती राºया¸या सुधारवादी वपुरोगामी
आवेशाचे समथर्न करीत नÓहते. वय व संमती िवधेयका¸या बाबतीत (१८९१) ºयामÅये
दहा ते बारा वषा«पय«त¸या मुलींसाठी लग्नाचे कायदेशीर वय वाढवÁयाचाप्रÖताव होता
तेÓहाभारतातील सुिशिक्षत प्रतीगाÌयानी भारतीय सामािजक प्रथांमÅये हÖतक्षेप करÁया¸या
वसाहती¸या राºया¸या अिधकारावर प्रijिचÆह उभे केले. १८९० ¸या उ°राधार्त Èलेग¸या
साथी¸या काळात पािIJमाÂय वैद्यकीय यंत्रणा लादÁयाचा प्रयÂन करणार्या वसाहती¸या
राºयात घुसखोरी¸या िवरोधातही िहंसक िनषेध नŌदिवला गेला. परंतु याचा अथर् वसाहती
पासून िमळणार्या पाIJाÂय िवज्ञान, औषध िकंवा तकर्संगतते¸या संभाÓय फायद्याला Âयांनी
नकार िदला नाही. आयर् वचर्Öव आिण वैिदक चौकटीत कायर् करणारे आयर् समाज
यासारख्या िहंदू धमार्तील सुधारवादी संÖथासुद्धा Âया¸या शाळांमÅये वसाहतीचा आधुिनक
असा वसाहतवादी अËयासक्रम Öवीकारला गेला होता.
६.६ सारांश
भारतातील िब्रटीश वसाहतवादी शक्तीचे िविवध पैलू आपणास समजून देणे हा या
घटकाचा हेतू होता.हे युिनट वाचÐयानंतर आपÐयाला वसाहितक राºयाचे ÖवŁप आिण
ितची आिथर्क सक्ती तसेच सैÆय, पोिलस, नोकरशाही इÂयादी िनयंत्रणाचे Öवłप समजावे
िह अपेक्षा आहे.शेवटी, आपÐयाला िब्रिटशांनी भारतातÐया Âयां¸या राजवटीचे औिचÂय
िसद्ध करÁयासाठी वापरलेÐया वैचािरक ®ेÁयांिवषयीही मािहती असायला हवीजेणेकłन
िब्रटीश राजवटीचे िसद्धांत, Âयांची राºयपद्धती व ितचा भारतावरील पिरणाम यांचे सवार्थार्ने
आपण परीक्षण कł शकू.
६.७ या घटकावर आधािरत संभाÓय प्रij
१) िब्रटीशां¸या काळात भारतातील वसाहितक राºयाचे Öवłप ÖपĶ करा.
२) वसाहती िनयमातील आिथर्क धोरण वणर्न जमीन महसूल योजनां¸या िवशेष संदभार्त
वणर्न करा.
३) िब्रटीश वसाहत काळातील प्रशासकीय चौकटीचा मागोवा घ्या.
६.८ संदभर्
१) एिरक Öट्रोक्स, द इंिग्लश युटीलेटेिरयन अंड इंिडया.
२) द िहÕट्री ऑफ िब्रटीश इंिडया, जेÌस िमल, लंडन.
३) सुिमत सरकार, मोडणर् इंिडया १८८५-१९४७, मकिमलन, मद्रास, १९९६
munotes.in
Page 95
95७
िशक्षणÓयवÖथा : ए°देशीय आिण आधुिनक
घटक रचना :
७.१ प्रÖतावना
७.२ वसाहतपूवर् काळातील िशक्षण ÓयवÖथा
७.३ सारांश
७.४ प्रij
७.५ संदभर्
७.१ प्रÖतावना
हे प्रकरण वसाहती¸या काळात भारतातील औपचािरक िशक्षणा¸या िवकासाची
आिण प्रसाराची łपरेषा देÁयाचा प्रयÂन करणार आहे. हा धडा दोन उपखंडांमÅये िवभागला
आहे. वसाहती कालावधीत मुख्य प्रवाहातील शैक्षिणक प्रणाली¸या िवकासावर लक्ष क¤िद्रत
करणे, पूवार्धार्त मÅये १८ Óया शतका¸या उ°राधर् ते २० Óया शतका¸या उ°राधार्पय«त
िब्रटीश शैक्षिणक धोरणाचा अËयास समािवĶ आहे. उ°राधार्त मÅये िब्रिटश राजवटीत (१९
Óया शतका¸या मÅयापासून ते २० Óया शतका¸या मÅयापय«त) िľयां¸या िशक्षणा¸या
िवÖतारावर लक्ष क¤िद्रत केले गेले आहे.
७.२ वसाहतपूवर् काळातील िशक्षण ÓयवÖथा
आजसारखे संÖथागत िशक्षण वसाहतपूवर् काळात आिण १९ Óया शतका¸या
सुŁवाती¸या काळात जवळजवळ नसÐयासारखे होते. उ¸च जातीतील िहंदू आिण
मुिÖलमांमÅये Öवदेशी िशक्षणावर काही प्रमाणावर भर होता. वाचन आिण लेखा¸या
धड्यांसाठी िहंदू मुले खेडेगावी असलेÐया पाठशाळेत जात असत. संÖकृत Óयाकरण,
शÊदकोष आिण सािहÂय या िवषयांत उ¸च िशक्षण घेÁयाचे मुख्य क¤द्र होते. मुिÖलमांसाठी
मदरसे होते. गुŁ िकंवा पंिडत आिण मौलवी यांना ज्ञान देÁयाची जबाबदारी सोपिवÁयात
आली होती. गृहिशक्षणाची एक समांतर ÓयवÖथा होती िजथे िशक्षक िवद्याÃयार्¸या घरी जात
असत िकंवा राहत असत. ľीिशक्षण मोठ्या प्रमाणात अनुपलÊध, क्विचत, जवळजवळ
नसÐयासारखे होते. काही उ¸चवगीर्य मिहलांना शाľीय िकंवा Öथािनक भाषेचे सािहÂय
आिण साÅया लेखाचे धडे िमळत. घरगुती कलािवषयक कला िशकवणे ही ľी िशक्षणाचा
अिवभाºय भाग होता. १७५७ ते १८५७ दरÌयान भारतातील िब्रटीश िशक्षणा¸या
िवकासा¸या तीन वेगÑया चरणांचे वणर्न केले गेले होते. िब्रटीशां¸या स°ेचा एकत्रीकरण munotes.in
Page 96
96आिण िवÖतार आिण िब्रिटश लोकांचे Óयापारी ते राºयकÂया«कडे Łपांतरणाचा हाच काळ
होता. सुŁवातीला िब्रिटश िशक्षणाकडे दुलर्क्ष कłन राजकीय वचर्Öवाकडे लक्ष देत होते.
Âयां¸याकडे भारतीय लोकांसाठी कोणतेही औपचािरक शैक्षिणक धोरण नÓहते.
तथािप पारंपािरक भारतीय संÖकृतीचे कौतुक वाटÐयाने काही िब्रिटशांनी प्रथम याबाबतीत
पुढाकार घेतला. Âयाचसोबत राजकीय-प्रशासकीय हेतू देखील होता. गÓहनर्र जनरल वॉरेन
हेिÖटंग्ज इंडो-पिशर्यन संÖकृतीचे वाखाणनी कłन १७८१ मÅये कलक°ा येथे मदरसा
िनमार्ण केला. सर िवÐयम जोÆस यां¸या पुढाकाराखाली बंगालमधील एिशयािटक
सोसायटीची Öथापना केली (१७८४ मÅये). याचा उĥेश Öवदेशी इितहास, िवज्ञान आिण
कला िशकणे हा होता. िहंदूंचे कायदे, सािहÂय आिण धमर्ग्रंथ जपÁया¸या व जोपासÁया¸या
उĥेशाने जोनाथन डंकन यांनी लॉडर् कॉनर्वािलस (तÂकालीन गÓहनर्र-जनरल) ¸या
परवानगीने बनारस येथे एक संÖकृत महािवद्यालय (१७९२ मÅये) उघडले. नंतर लॉडर्
वेलेÖली याने िब्रिटश नागिरकांना भारताचे प्रवीण प्रशासक Ìहणून प्रिशिक्षत करÁयासाठी
फोटर् िवÐयम कॉलेज (१८०० मÅये) कलक°ा येथे Öथापन केले. प्रा¸यज्ञान
िशकवÁयासाठी देशी पंिडत िकंवा िवद्वान नेमले गेले.
िब्रिटश अिधकार्यांचा असाही एक गटही होता जो भारतीय समाजा¸या अध:
पतनामुळे दुखी झाला होता. Âयां¸या ŀĶीने सती, बाल-हÂया, जाती िवषमता, धािमर्क
िवकृत िववेचन यामुळे सामािजक भ्रĶाचार आिण अधोगती यांना चालना िमळाली होती.
देतात. Âयांनी िमशनरी कायार्स प्रोÂसािहत केले. चाÐसर् ग्रांट Âयापैकी एक होता. सुŁवातीला
Âयांची कÐपना उ¸च अिधकार्यांनी झटकून टाकली होती, परंतु िवÐबरफोसर्¸या
सÐÐयानुसार इंग्लंड¸या भारतातील प्रजेचे नैितक आचरण सुधारÁया¸या ŀĶीने
करावया¸या उपाययोजनेचा पिहला मसुदा १७९२ मÅये िलिहला. राºयकारभाराची
अिधकृत पिशर्यन भाषा न वापरता Âयाने Öथािनक लोकांमÅये इंग्रजीचा सहजतेने प्रसार
केला. इंग्रजीतील सूचनांमुळे भारतीयांमÅये युरोिपयन ज्ञानाचा प्रवेश सुिनिIJत होईल असा
Âयाचा िवĵास होता. िवÐयम कॅबेल यांनी ग्रांट¸या प्रÖतावा¸या राजकीय फायद्याचे महÂव
प्रितपादन केले. िब्रटीश आिण भारतीय लोकांमÅये संवाद साधÁयास एक समान भाषा
उपलÊध होईल आिण Âयाच वेळी पाIJाÂय वैज्ञािनक ज्ञान यशÖवीिरÂया प्रसािरत होईल,
असे Âयांनी सांिगतले. तथािप ग्रांट¸या कÐपनांचे ÖपĶीकरण िमशनरी पाठवून Öवदेशी
लोकांना पिरवितर्त करÁयाचा प्रयÂन Ìहणून ईÖट इंिडया कंपनीने ते माÆय केले नाही.
युरोपमधील फ्र¤च राºयक्रांतीनंतर राजकीय अशांतता पसरÐयाने कंपनीला भारतात
कोणताही प्रितकूल राजकीय घडामोडी नको होÂया. Ìहणूनच सन १७९३ ¸या सनदी
कायद्यानुसार िमशनरयाना भारतात प्रवेश करÁयास मनाई होती. तथािप, १७९० ¸या
उ°राधार्त, डॅिनश बॅिÈटÖट िमशनरी, िवÐयम कॅरी यांनी दीनाजपूर येथे एक िवनामूÐय
बोिड«ग Öकूल उघडले. संÖकृत, पिशर्यन, बंगाली तसेच िख्रIJन धमार्ची िशकवण तेथे
देÁयात आली होती. पुढे १८०० मÅये जे. माशर्मन आिण डÊÐयू. वाडर् Âयांना सामील झाले.
Âयांनी एकत्र बंगालमधील रिहवाशांमÅये िशक्षण आिण िख्रIJनां¸या तßवांचा प्रसार munotes.in
Page 97
97करÁयासाठी काम केले. तथािप १७९३ ¸या सनदी कायद्यात सुधािरत आिण नूतनीकरण
१८१३ मÅये करÁयात आले. िवÐहेरफोसर्, झाचेरी, मेकाले, ग्रँट आिण इतर बर् याच
जणांनी युरोिपयन िमशनर् यांचे िनब«िधत प्रवेश पुÆहा सुŁ करÁयासाठी संसदेत असंख्य
यािचका सादर केÐया. Âयां¸या अनुभवा¸या अनुषंगाने सन १८१३¸या सनदी कायद्याने
काही िवशेषािधकार मंजूर केले. हा कायदा िवशेषत: कलम ४३ हा भारता¸या िशक्षणा¸या
इितहासात महßवपूणर् आहे. याने गÓहनर्र जनरलला जाÖती¸या महसुलातून दरवषीर् एक
लाखापेक्षा कमी रकमेची रक्कम िशक्षणासाठी खचर् करÁयाचे अिधकार िदले. पारंपिरक ज्ञान
आिण सािहÂयाचे पुनŁºजीवन करणे आिण भारतातील िशक्षणाला प्रोÂसाहन देणे हे Âयाचे
उĥीĶ होते. यात भारतीयांना पाIJाÂय िवज्ञान िशकÁयास प्रोÂसािहत केले. तथािप, Âयात
शैक्षिणक क्षेत्रातील जाÖतीत जाÖत खचार्ची रक्कम नमूद केलेली नाही. याÓयितिरक्त िनधी
िवतरणासाठी कोणताही िवभाग तयार केला नाही. तथािप सन १८१३ चा सनद कायदा
ईÖट इंिडया कंपनीचे पिहले औपचािरक शैक्षिणक धोरण Ìहणून ऐितहािसकŀĶ्या महßवपूणर्
आहे. या कायद्याद्वारे कंपनीने भारतात िशक्षणाचा प्रसार करÁयाचे काम हाती घेतले.
१८१३ मÅये हा कायदा मंजूर झाला असला तरी िशक्षणासाठीचा अितिरक्त
महसूल फक्त १८२३ मÅयेच िमळाला. िनधी¸या प्रसारासाठी दहा सदÖय असलेली
सावर्जिनक सूचना सिमतीची एक सवर्साधारण सिमती अिÖतÂवात आली. Âयापैकी बहुतेक
लोक पौवार्Âय िशक्षणास समथर्न देत होते आिण संÖकृत आिण अरबी सािहÂयास प्रोÂसाहन
देÁया¸या बाजूने होते. पाIJाÂय िशक्षणाची ओळख पुÖतके आिण प्रिशिक्षत िशक्षकां¸या
अभावामुळे साकारात नÓहती. परंतु या तुटपुंºया प्रयÂनांनादेखील काहीिब्रटीश अिधकारी
आिण नविशिक्षत भारतीयांनी Âयांचा िवरोध केला. जॉन िमल सारख्या उपयुक्ततावादी
अिधकार्याने १८१७ मÅये भारताचा इितहास प्रकािशत केला. Âयाला भारतीय समाज
आिण संÖकृतीमÅये कौतुकाÖपद असे काही आढळले नाही. भारतीय संÖकृती आिण
सािहÂय हे िवदारक, अतािकर्क आिण िÖथर असÐयाची टीका Âयाने केली. िमलने पाIJाÂय
नैितक ®ेķतेचे समथर्न केले. Âया¸या मते पाIJाÂय वैज्ञािनक ज्ञान हाच भारतीयां¸या
प्रगतीचा मागर् होता. नविशिक्षत प्रबुद्ध भारतीयांनीही पारंपािरक िशक्षणाला िनरथर्क मानले
आिण भारतातील पाIJाÂय िशक्षणा¸या प्रसाराचे समथर्न केले. राममोहन रॉय Âयापैकी एक
होते. डेिÓहड हेअर यां¸या सहकायार्ने Âयांनी कलक°ा येथे इंग्रजी शाळा Öथापन करÁयाची
योजना आखली. हेअर यांनी २० अËयासकांसह १८१७ मÅये शाळा उघडली.
महािवद्यालयाची Öथापना ही भारता¸या िशक्षणा¸या इितहासातील महßवाचे पवर् आहे.
१८२३ मÅये रॉय यांनी कलक°ामÅये संÖकृत महािवद्यालयाची Öथापना रĥ
करÁयाचे गÓहनर्र जनरलला आवाहन केले. Âयांनी Âयाएवजी पयार्यी अशा गिणत, नैसिगर्क
तÂवज्ञान, रसायनशाľ, शरीरशाľ आिण इतर उपयुक्त िवज्ञान िवषयांवर प्रबुद्ध िशक्षणाची
ÓयवÖथा करÁयास प्रवृ° केले. १८१३ पासून िख्रIJन िमशनर्यांनी केलेÐया अथक
प्रयÂनातून अनुक्रमे १८१७ आिण १८१९ मÅये कलक°ा Öकूल बुक सोसायटी आिण
कलक°ा Öकूल सोसायटीची Öथापना झाली. या संÖथांची Öथापना भारतातील
िशक्षणासाठी केली गेली. munotes.in
Page 98
98भारतीयांना देÁयात येणार्या िशक्षणाचे Öवłप िनिIJत करÁयासाठी एका सिमतीची
Öथापना झाली.जनरल इंÖट्रक्शन ऑफ पिÊलक किमटीचे अँिग्लÖटीक / आिण
ओिरएंिलÖट या दोन गटात िवभागणी झाÐयाने सवार्नुमते िनणर्य घेÁयास असमथर्ता
दशर्वली गेली. ओिरएंटिलÖट िकंवा पौवार्Âयवादी देशी पारंपािरक संÖकृती आिण
सËयतेमÅये अंतभूर्त असलेÐया Öथािनक भाषे¸या िशक्षणाला प्रोÂसाहन देत होते. इंग्रजी
माÅयमा¸या पाIJाÂय िशक्षणासाठी अँिग्लÖट्स मोहीम राबिवत होते. यांनतर लवकरच काही
जुने सदÖय िनवृ° झाले िकंवा मरण पावले आिण Âयां¸याऐवजी उपयोिगतावादी िवचारांनी
प्रेिरत झालेÐया नवीन सदÖय आले. अनेक वादिववाद आिण िवचारिविनमयान ंतर दोÆही
गटांनी आपला युिक्तवाद गÓहनर्र-जनरल यां¸यासमोर मांडÁयाचा िनणर्य घेतला. Âयावेळी
झाचेरी मेकाले यांचा मुलगा लॉडर् मेकाले हा सावर्जिनक सूचना सिमती¸या सवर्साधारण
सिमतीचा अÅयक्ष झाला. Âयाने अ ॅंिग्लÖट लोकांचा प्रÖताव Öवीकारला आिण अंमलात
आणला. मॅकॉले यांनी इंग्रजी िशक्षणास मदत करणारे एक संिहता तयार केली आिण गÓहनर्र
जनरल ब¤िटक यांना पाठवली. आधुिनक भारतातील िशक्षणाची उÂप°ी व प्रगती १८३५
¸या मॅकाले¸या संिहतेत आहे. “युरोिपयन वाचनालयातील एकच कपाट भारत आिण
अरब¸या संपूणर् सािहÂयापेक्षा उपयुक्त ठरेल” असे उद्गार काढून Âयाने ओिरएंिलÖट
(पौवार्Âय) गटावर ताशेरे ओढले. Âयाने भारतात पािIJमाÂय िशक्षणा¸या बाजूने िनकाल िदला
कारण याच प्रकारचे िशक्षण िब्रिटश राºयकÂया«ना आिण सामाÆय लोकांमÅये मÅयÖथी
कŁन सुिशिक्षत अिधकारी पुरवून सुलभ कारभार सुिनिIJत कłन मदत कł शकेल असा
Âयाला िवĵास होता. १८३० मÅये अलेक्झांडर डफ यांना जनरल अस¤Êली ऑफ द चचर्
ऑफ Öकॉटलंड इिÆÖटट्यूशन (नंतर Öकॉिटश चचर् कॉलेज असे नाव देÁयात आले)
कलक°ा येथे ÖथापÁयाची परवानगी िदली तेÓहा ब¤िटंकने भारतातील िशक्षणाकडे कल
ÖपĶ केला. फेब्रुवारी १८३५ मÅये मॅकाले¸या िमिनटापूवीर् बेिÆटंकने दोन महßवपूणर् िनणर्य
घेतले. Âयाने बंगाल, िबहार आिण ओिरसामधील Öथािनक भाषे¸या िशक्षणाबĥल मािहती
देÁयासाठी िवÐयम अ ॅडम यांची नेमणूक केली. तसेच युरोिपयन औषध व शľिक्रये¸या
अनुषंगाने Âयांनी कलक°ा येथे वैद्यकीय महािवद्यालय ÖथापÁयाचा िनधार्र केला. Âयांचा
हेतू युरोिपयन तसेच Öथािनक भाषेचा प्रसार जनतेत Óहावा. ब¤िटंकने नमूद केले आहे की
‘िब्रटीश सरकारचा हेतू भारतीयांमÅये युरोिपयन सािहÂय आिण िवज्ञानाचा प्रचार करÁयाचा
आहे. िशक्षणा¸या हेतूसाठी िविनयोिजत िनधी एकट्या इंग्रजी िशक्षणावर उ°म प्रकारे
वापरला जाईल. परंतु तो देशी िशक्षणािवषयी उदासीन नÓहता. मयार्िदत उपलÊध शैक्षिणक
फंड आिण सन १८३३¸या सनदी कायद्याने Âयाला अँिग्लिÖटÖट आिण मॅकाले यां¸या
बाजूने िनणर्य घेÁयास भाग पाडले. ईÖट इंिडया कंपनी¸या प्रशासकीय खचार्ला आळा
घालÁयासाठी सन १८३३ ¸या िनयामक कायद्यानुसार भारतीयांना जबाबदार अिधकृत
पदांवर नोकरी देणे बंधनकारक केले. िब्रटीशां¸या ŀĶीने इंग्रजी भाषा आिण िब्रटीश
िवचारधारा पिरिचत अिधकारी तयार होणे आवÔयक होते. ब¤िटंक¸या महßवा¸या िनणर्याने
‘इंग्रजीला सवार्त महÂवाची आिण सामÃयर्शाली भाषा Ìहणून उदयास येÁयाचा मागर् मोकळा
झाला’.
इंग्रजी िशक्षणामुळे पिIJम आिण पूवेर्चे िवचार एकत्र आले जेणेकłन सामािजक
आिण राजकीय कÐपनांना मूतर् Öवłप देÁयात करÁयात Âयाचा मोठा पिरणाम झाला. munotes.in
Page 99
99िमशनरी आिण काही समिपर्त भारतीयांना िशक्षणा¸या प्रसारात पिर®म घेतले. इंग्रजी
िशक्षण लोकिप्रय झाले आिण शहरांमÅये मागणी वाढली. इंग्रजी िब्रटीश प्रशासनात अिधकृत
भाषा कायदा १९३७ Ìहणून िनिIJत झाली. िशक्षण ही िब्रटीश प्रशासकीय नोकरींचे
प्रवेशद्वार होते. इंग्रजी जे वैयिक्तक सामािजक पाIJाÂय िशक्षणा¸या Óयापक प्रसाराने आिथर्क
प्रगतीचे साधन होते. िब्रटीश स°े¸या नैितक ®ेķतेची आिण भारतीयां¸या िनकृĶतेची
िमथके िनमार्ण झाली. पाIJाÂय िवज्ञान, तÂवज्ञान आिण तकर्संगतता भारतीय
पारंपािरकते¸या िवरोधात होती. उ¸च िशक्षण आिण िवद्यापीठा¸या िशक्षणाची मागणी
मोठ्या मÅये जनरल इंÖटक्शन कमेटीचे सेक्रेटरी एफ प्रमाणात वाढली. जेमऊत यांनी
िवद्यापीठा¸या िशक्षणाची योजना संचालक कोटार्कडे सादर केली. काही वषार्तच संपूणर्
भारतभर िशक्षणाचा वेगवान अनुभव घेताका. गÓहनर्र जनरल डलहौसी यांनी िब्रटीश
शैक्षिणक धोरणाला एक सुसंगत आिण पद्धतशीर łप िदले. मÅये (Âयाचे नाव बदलून
प्रेिसडेÆसी कॉलेज) कलक°ा मदरसा आिण िहंदू कॉलेज सुधारणा केÐया आिण तांित्रक
िशक्षण संÖथा Öथािपत करÁयाची योजना आखली. भारतातील ľी िशक्षणा¸या करणासाठी
अिधकृत सहाÍय करणारे पिहले गÓहनर्र जनरल Ìहणून Âयांची ओळख िनमार्ण झाली.
डलहौजी¸या कायर्िकदीर्त इÖट इंिडया कंपनी¸या चाटर्र¸या नुतिनकरणासाठी
तारीख जवळ येत होती. याचा पिरणाम Ìहणून भारतीय िशक्षणा¸या रचनेवर पुÆहा एकदा
िब्रटीश संसदेत चचार् सुŁ झाली. या चचेर्मुळे १८५४ मÅये वूड्स सिमतीचा पाठपुरावा सुŁ
झाला. भारतीय समाज आिण िब्रटीश प्रशानासाचे अनुकूल शैक्षिणक धोरण तयार करÁयाची
जबाबदारी चाÐसर् वुड यां¸यावर सोपिवÁयात आली. Âयात िब्रटीश संसदेचे वूड्स १
ऑक्टोबर १८५४ मÅये भारतात पोहोचले. इंग्रजी आिण Öथािनक भाषेद्वारे काला
शैक्षिणक धोरण साकारले गेले. तÂवज्ञान, सािहÂय आिण िवज्ञान या िवषयावरील युरोिपयन
देणे हे Åयेय मानले. यामÅये तीन गटांमÅये शैक्षिणक Öगोरण पिर¸छेदात वगीर्कृत केले.
१) िवभागा¸या ÓयवÖथापनासाठी यंत्रणािशक्षण
२) िवद्यापीठ Öथापन करणे.
३) संÖथाना अनुदान सहाÍय करणे.
या सिमती¸या सूचनेनुसार िवद्यापीठे Öथापन करÁयाची योजना तयार
करÁयासाठी Öवतंत्र सिमती Öथापन केली गेली. १९५७ मÅये िवद्यापीठांची Öथापन झाली.
पिरणामी, माÅयिमक िशक्षण ह Öवतंत्र बनला व िवद्यापीठां¸या िशक्षणाचे एक मÅयम Ìहणून
उदयाला आला. माÅयिमक िशक्षणा¸या गुणांवर तांित्रक आिण Óयावसाियक अËयासक्रम
आिण िवद्यापीठाचे िशक्षण िमळू लागले. िशक्षक प्रिशक्षण याची तरतूद मात्र तेथे नÓहती.
अद्याप मातृभाषेत िशक्षण १८८२ पय«त माÅयिमक िशक्षण िवशेषिरÂया िदले गेले नाही.
दुलर्िक्षतच रािहले. १८८२ हे भारारातील िशक्षणा¸या इितहासातील आणखी एक
उÐलेखनीय वषर् आहे. िवÐयम हंटर ¸या नेतृÂवात (हंटर किमशन) भारतीय िशक्षण आयोग
प्रथमच बैठक झाली. वूड्स ¸या खालीÂया¸या प्रभावी १८५४ लॉडर् िरपन यांनी
अंमलबजावणीचा आढावा घेÁयासाठी पूवीर्चे शैक्षिणक धोरण सुधारÁयासाठी आिण
प्राथिमक िशक्षण आिण मिहला िशक्षणासाठी अिधक तरतुद करÁयासाठी किमशनची
नेमणूक केली. आयोगाने उ¸च िशक्षण आिण माÅयिमक िशक्षण संÖथांना थेट मदत munotes.in
Page 100
100देÁयापासून व ÓयवÖथापनापास ून राºय सरकारने हळूहळू माघार घेÁयाची िशफारस केली.
माÅयिमक िशक्षणाचे सवेर्क्षण कłन िविवध Óयावसाियक, तांित्रक आिण शैक्षिणक
अËयासक्रमांची िशफारस केली गेली. वसाहतवाद्यां¸या हÖते िशक्षण हे स°ाधारी
िवचारसरणी Łजवणारे साधन होते. तÂकालीन सामािजकिरÂया राजकीय चौकटी¸या
बंधनात अनुłप िनयंित्रत आिण संक्रिमत ज्ञान तयार केले. िब्रटीश सावर्भौमÂव, युिक्तवाद,
®ेķता आिण उÆनतीची उिÈनवेश वसाहतवादी वचर्Öव िटकवून ठेवणे हे Âयाचे उिĥĶ होते.
भारतीय लोकांमÅये हळूहळू राÕट्रवादाची भावना िवकिसत झाली.
राÕट्रीय िशक्षण ही परदेशी राºयकÂया«¸या अधीन राहÁया¸या संÖकृतीला िवरोध
कłन भारतीय नागिरकांना राजकीय संÖकृती िशकÁयाची आिण देÁयाची प्रिक्रया आहे.
राÕट्रीय िशक्षणाने वचर्Öववादी अिधराºयवादी , वसाहतवादी व स°ाधारी यां¸यातील
असमान सामािजक संबंधांना आÓहान िदले. यात जाती आिण िलंग िवषमतांनवरही लक्ष
क¤िद्रत केले गेले. असमानता किनķ आिण या सामािजक िवशेषािधकािरत िवभागात िशक्षण
आिण शैक्षिणक सुिवधांमÅये प्रवेश प्रितबंिधत अरिवंद घोष यां¸या मतानुसार राÕट्रीय
िशक्षणाची सुŁवात करीत होते. भूतकाळातील घटनांपासून होते. आिण Âयाचा पुरेपूर वापर
कłन एक महान राÕट्र तयार होते. राÕट्रीय शैक्षिणक चळवळी¸या सवर्साधारण उपक्रम
Ìहणजे िशक्षणामधील िनणर्य घेÁया¸या प्रिक्रयेवर पिरणाम घडिवणे, Öथािनक प्रादेिशक
भाषेचा प्रसार Öथािनक भाषे¸या िशक्षणाद्वारे करणे आिण अËयास कायर्क्रमाद्वारे देशभक्ती
मुÐये वाढवणे, भारतीयां¸या अिधकाराची मागणी करणे. राÕट्रीय िशक्षणा¸या पुरÖकÂयार्चे
उिĥĶ Ìहणजे वसाहती िशक्षणाचा पयार्य तयार करणे. राÕट्रीय िशक्षण आिण जागितक
पातळीवर वचर्Öव असलेÐया वसाहितक िशक्षणप्रणाली सांÖकृितक पुनŁत-सामािजक
यां¸यात असमान Öपधार् होती. उÂपादनाचे माÅयम Ìहणून िशक्षणा¸या क्षेत्रात प्रवेश करणे
कठीण होते. इंग्रजी िशक्षण ही नोकरी Óयवसाय आिण सामािजक हालचालींची गुŁिकÐली
होती. आिण Âयाच वेळी वसाहती िशक्षणावर गुलामी प्रवृ°ीचे आिण प्रितगामी Ìहणून
गांधींनी टीका केली. िशक्षणाला वैयिक्तक Öवािभमान गहाण टाकणारे Ìहणून वणर्न करतात.
व Ìहणून Âयाचा िनषेध करतात. तथािप राÕट्रीय िशक्षणावरील मतप्रणाली एकसंध नÓहती.
सावर्जिनक सभेने धािमर्क िवĵात हÖतक्षेप न करÁया¸या िब्रटीश धोरणाचे कौतुक केले
आहे. तर बाल गंगाधर िटळक िविशĶ धािमर्क सूचनांना माÆयता देÁयास अनुकूल होते.
लाल लजपतराय यांनी िशक्षण क्षेत्रात संकुिचत आिण सांप्रदाियक अशा सूचनांचा िनषेध
केला. Âया¸या मते, अËयासक्रम लोकांचे सामाÆय सामािजक जीवन िचित्रत केले पािहजे.
इतर सवर् सरकारी खचार्मÅये िशक्षणास कमी प्राधाÆय देÁया¸या िब्रटीश धोरणामुळे राÕट्रीय
िशक्षणा¸या पुरÖकÂया«ना त्रास झाला. शैक्षिणक सेवांमÅये अिधकार्यांची नेमणूक याचा काही
अंशी िवपरीत पिरणाम िशक्षणावर झाला. िब्रटीश अिधकार्यांनी उ¸च पदांचा करÁया¸या
वणर्द्वेषा¸या प्रथेचा Âयांनी िवरोध केला. उपभोग घेतला आिण भारतीयांना खाल¸या
दजार्¸या पदांवर Öथान िदले. Öथािनक लोकांमधून मोठ्या प्रमाणात िशक्षण घेतÐयामुळे
लोकसंख्ये¸या वेगवेगÑया काही संघटनांनी देशी िशक्षणासाठी िवभागांकडे मोठ्या प्रमाणात
लक्ष वेधळे गेले. ÂयामÅये पंजाÊवरील आयर् समाज, आवाज उठिवला, ®ी गुŁिसंह संघटना,
ब्राÌहो समाज, होिशयारपुर िजÐĻातील भाषा सभा, अलीगड भाषा सुधार संÖथा, अलीगड
येथील सÂय धमर्लंिबनी सभा, अहमदाबादची गुजरात Óहनार्क्युलर सोसायटी, मेराठची munotes.in
Page 101
101मुहÌमदन असोिसयेशन यांचा समावेश होता. तथािप Âयां¸यातील काही सरकारी िनधी
िमळिवÁयासाठी दबाव आणला. पण िशक्षणामधील अंतगर्त वचर्Öव Âयांनी पिIJमेकडील
यावर प्रij िवचारÁयापासून परावृ° केले. (जाती आिण िलंगभेद) परंतु देशातील किनķ
जातींना मुख्य सांÖकृितक साम्राºयवादाला िवरोध केला. िशक्षण प्रवाहात आणÁयासाठी
िततकेसे प्रयÂन झाले नाहीत. वसाहती िशक्षणामुळे १९११ मÅये नोकरीची हमी देऊन
सामािजक गितशीलता वाढली. गोपालकृÕण गोखले यांनी अिनवायर् प्राथिमक िशक्षण
िवधेयक मांडले तेÓहा सामुिहक िशक्षणाचा मुĥा ह राÕट्रीय अज¤डा बनला. परंतु न्रीतीश
िवधानपिरषदेने Âयांचा प्रÖताव फेटाळून लावला. मोठ्या प्रमाणावर िशक्षणा¸या वाढÂया
मागणी¸या अनुषंगाने१९१३ मÅये तीन मुख्य तÂवांचा समावेश कłन एक शैक्षिणक ठराव
जरी केला.
१) िवद्यमान शैक्षिणक संÖथांची संख्या वाढिवÁया¸या जागी वाढिवणे.
२) प्राथिमक व माÅयिमक िशक्षणाचे अिधक Óयावहािरक हेतूकडे वळिवणे/
३) भारतामÅये उ¸च अËयास आिण संशोधनाची तरतूद करणे.
हा ठराव आĵासक होता पण पिहÐया महायुद्धा¸या धामधुमीत याची अंमलबजावणीत ठÈप
पडली. शैक्षिणक ठरवातील सामुिहक िशक्षण १९१३ कायर्क्रम आिण िनरक्षरता िनमूर्लन
बॉÌबे लेिजÖलेिटÓह कौिÆसलने १९१८ मÅये तÂसम िवधेयक मंजूर केले. पंजाब संयुक्त
प्रांत, िबहार आिण ओिरसामÅये अशीच िवधेयके यशÖवीपणे मंजूर झाली.
भारतीय िवद्यापीठां¸या िÖथती आिण प्रगतीचा आढावा घेÁयासाठी आिण
िवद्यापीठ प्रशासकाचे पुनगर्ठन करÁयासाठी िवद्यापीठ आयोग १९०२ मÅये Öथापन
करÁयात आला. आिण १९०४ मÅये भारतीय िवद्यापीठ कायदा संमत करÁयात आला.
आयोगा¸या अहवालामुळे माÅयिमक िशक्षणावर िवद्यापीठांचे िनयंत्रण वाढले. अËयासक्रम
तयार करÁयासाठी, परीक्षा आयोिजत करÁयासाठी आिण अËयासक्रम पूणर् झाÐयावर
िवद्याÃया«ना माÅयिमक शाळा सोडÐयाचा दाखला देÁयासाठी काही माÅयिमक िशक्षण
मंडळे िनिIJत केली गेली. सर मायकेल सॅडलर यां¸या अÅयक्षतेखाली सॅडलर किमशन
१९१७ मÅये Öथापन झाले. िवद्यापीठाचे िशक्षण िवकिसत करÁयासाठी माÅयिमक िशक्षण
सुधारÁयाचा प्रयÂन केला. यामÅये अशी िशफारस केली गेली की –
१) माÅयिमक आिण िवद्यापीठां¸या अËयासक्रमानंतगर्त योग्य ते समायोजन Óहायला
हवे.
२) िशक्षण देÁयासाठी सरकारने Öवतंत्र इंटरिमडीयट शैक्षिणक संÖथा िवकिसत
आट्र्स (कलाशाखा) कराÓयात. जसे, िवज्ञान, औषध, अिभयांित्रकी, अÅयापन इ.
३) प्रवेशासाठी िनकष Ìहणून इंटरिमडीयट परीक्षा उ°ीणर् असावी.
४) माÅयिमक व मÅयवतीर् िशक्षण एक Öवतंत्र बोडर् Öथापन केले जावे, जे माÅयिमक
िशक्षण घेÁयास व िनयंित्रत करावे.
Âयानंतर¸या वषा«त ग्रामीण आिण शहरी भागात दुÍयम िशक्षणाचा िवÖतार मोठ्या
प्रमाणात झाला. परंतु िशक्षक प्रिशक्षण , वेतन आिण तांित्रक िशक्षणा¸या तरतुदीशी संबंिधत munotes.in
Page 102
102समÖया कायम मंजूर रािहÐया. १९१९ भारत सरकार कायदा तेथे प्रत झाÐयामुळे िशक्षण
ही प्रांितक सरकारची हÖतांतिरत जबाबदारी बनली. प्रांतीय सरकारांवर शैक्षिणक प्रकÐपांचे
पयर्वेक्षण आिण सरकारला सूचना पुरिवणारे िशक्षणमंत्री नेमले गेले. देशातील िशक्षणा¸या
िवकासाचे आकलन करÁयासाठी हाटōग सिमतीने माÅयिमक शालेय अËयासक्रमामÅय े
अिÖतÂवात आली. १९२९ सिमती िविवधता आणÁयाचे ठरिवले. िवशेषत: मुले
Óयावसाियक, औद्योिगक आिण वािणºय अËयासक्रम िनवडÁयास भाग पडतील.
याÓयितिरक्त िशक्षकां¸या सेवेची िÖथती आिण Âयांचे प्रिशक्षण हे देखील Åयानात घेतले गेले.
बेरोजगारी¸या वाढÂया समÖयेमÅये सप्रू सिमती १९३४ कारणे जाणून घेÁयासाठी
सरकारने नेमली आहे. हे लक्षात आले. प्रचिलत सुिनिIJत करÁयात कुचकामी होते की
औपचािरक शाळा Óयवसाय िशक्षणास पदवी व प्रमाणपत्र िदले गेले. परंतु ते कायर्क्षेत्रात
अकायर्क्षम व अपुरे होते. Ìहणून सिमतीने सुचवले की माÅयिमक Öतरावरील वैिवÅयपूणर्
अËयासक्रम सुŁ करणे, Âयातील एक िवद्यािपठाकडे नेणे. रĥ करणे आिण दुÍयम मÅयवतीर्
टÈपा Öतराचे आणखी एक वषर् वाढिवणे. खाल¸या माÅयिमक Öतरा¸या शेवटी
Óयावसाियक प्रिशक्षण सुŁ करणे आिण िवद्यापीठांमÅये तीन वषार्चा पदवी अËयासक्रम सुŁ
करणे.
सन १९३५ मÅये भारत सरकारने शैक्षिणक िनयोजनाचा सहाÍय करÁयासाठी
क¤द्रीय सÐलागार िशक्षण मंडळ मÅये १९३६-३७ ची Öथापना केली . (सीएबीई) बॉट आिण
वुड या दोन तज्ञांना शैक्षिणक पुनरचना आिण Óयावसाियक िशक्षणा¸या समÖयेवर सÐला
देÁयासाठी आमंित्रत केले गेले होते. आवÔयक पात्रता असूनही मोठ्या संख्येने िवद्यापीठ
पदवीधर, Óयवसाय सुरिक्षत करÁयात अयशÖवी झाले होते. Ìहणूनच तज्ञांनी ®ेणीबद्ध
शैक्षिणक संÖथा समांतर ®ेणीबद्ध Óयावसाियक संÖथा वूड¸या नवीन प्रकार¸या तांित्रक
संÖथे¸या Öथापन करÁयाचे सुचिवले. अहवालाला उ°र Ìहणून अिभयांित्रकी िवद्यालय
अिÖतÂवात आले आिण सवर् प्रांतात िविवध तांित्रक, Óयावसाियक आिण कृषीशाळा Öथापन
झाÐया. १९३७ मÅये काँग्रेस मंत्रालयाने वधार् येथे अिखल भारतीय राÕट्रीय शैक्षिणक
पिरषद आयोिजत केली. पिरषदेने सात वषार्¸या कालावधीसाठी देशÓयापी सक्तीचे आिण
िवनामुÐय िशक्षण आिण मातृभाषेचा िशक्षणाचे मÅयम Ìहणून वापर यासारख्या घोषणा
केÐया. संमेलनाचे अÅयक्षÖथान असताना गांधींनी वातावरणात अंतभूर्त असलेÐया
अËयासक्रमाची आिण मॅÆयुअल आिण उÂपादक कामांची एकत्रीकरणातून िशफारस
पिरषदेने झाकीर हुसेन सिमती केली. Âयात सुचवले गेले की योजना तयार करÁयासाठी
नेमली.
१) मुलभूत िशÐप िशक्षणासह जे काही उद्योग िकंवा Óयवसायातून संपूणर् िशक्षण देत आहे.
२) िशक्षकां¸या पगाराची मािहती देणारी शैक्षिणक योजना आिण अËयासक्रम पूणर् झाÐयावर
िवद्याÃया«ना सहाÍय करणे.
३) Óयावसाियक िशक्षण जे मुलाला नंतर¸या आयुÕयात उपयोगी पडेल ते देणे.
४) पयार्वरण आिण ग्रामीण हÖतकलांबरोबरच बालिशक्षणाचा जवळचा समÆवय साधने.
munotes.in
Page 103
103७.३ सारांश
अधोगतीबĥल काही िब्रटीश अिधकारी भारतीय समाजा¸या िशक्षणाचा अभाव व
समाजातील िशक्षणाचा अभाव व समाजातील औदािसÆय याला मनात होते. Âयांना प्राचीन
भारता¸या प्रगतीबĥल आÖथा होती. व Âयांनी केलेÐया कामिगरीचे ते प्रशंसक होते. िशक्षण
िमळाले तर पुÆहा भारतीयांचे उÂथान होईल, असा Âयांचा िवĵास होता.
७.४ प्रij
१) िब्रटीश वसाहत पूवर् कालातील भारतीय िशक्षणपद्धती ÖपĶ करा
२) भारतात आधुिनक िशक्षण ŁजवÁयासाठी िब्रिटशां¸या प्रयÂनांचा मागोवा घ्या.
७.५ संदभर्
१) द िहÕट्री ऑफ िब्रटीश इंिडया , जेÌस िमल ,लंडन .
२) सुिमत सरकार, मोडणर् इंिडया १८८५-१९४७, मकिमलन, मद्रास, १९९६
३) िबपीन चंद्र, िहÕट्री ऑफ मोडणर् इंिडया, २००९.
munotes.in
Page 104
104८
िनरौद्योिगकीकरण आिण शेतीचे Óयापारीकरण
घटक रचना :
८.१ उĥीĶे
८.२ प्रÖतावना
८.३ भारतीय उद्योगांचे ख¸चीकरण िकंवा िनरौद्योगीकीकरण
८.४ एतĥेिशय उद्योगां¸या पीछेहाटीची कारणे
८.५ िनरौद्योगीकरणाच े पिरणाम
८.६ शेतीचे Óयापारीकरण/ कृषी Óयवसायीकरण
८.७ शेती¸या Óयापारीकरणा मागील कारणे
८.८ शेतीचे Óयापारीकरणाच े पिरणाम
८.९ Óयापारी िपके
८.१० सारांश
८.११ प्रij
८.१२संदभर्
८.१ उĥीĶे
या घटकाचा अËयास पूणर् झाÐयानंतर िवद्याथीर् ......
१. िनरौद्योगीकीकरण संकÐपना ÖपĶपणे समजतील
२. िनरौद्योगीकीकरणच े िविवध पिरणाम समजून घेतील
३. शेती¸या Óयापारीकरणाच े धोरण समजतील
४. Óयापारीकरणाचा शेतीवर होणारा पिरणाम समजून घेतील
८.२ प्रÖतावना
िब्रिटश राजवटीचा भारतीय अथर्ÓयवÖथेवर यापूवीर् कधीही झाला नाही असा
तीĄपिरणाम झाला. शेतीचे Óयापारीकरण, जाÖतीत जाÖत जमीन महसूल मागणी,
जमीनदार वगार्ची उदय,वाढता कजर्बाजारीपणा आिण शेतकर् यां¸या गिरबीमुळे भारतीय
अथर्ÓयवÖथा डबघाईला आली. िब्रिटश राजवटीचा भारता¸या राजकीय, सामािजक आिण
आिथर्क रचनेवर बराच पिरणाम झाला. Âयांनी घेतलेली िविवध आिथर्क धोरणे गिरबीमुळे munotes.in
Page 105
105आिण सवर्सामाÆयांचे हाल झाले. िब्रिटशांनी भारतातील Öवावलंबी ग्रामीण अथर्ÓयवÖथा
नामशेष करÁया¸या धोरणाचे अनुसरण केले. िब्रटीशपूवर् कालीन नेतृÂव असलेÐया
शेतकर्यां¸या आिथर्क समÖयां¸या िनराकरणासाठी उÂसुक होते. िब्रटीश नेतृÂव मात्र
िब्रटीश साम्राºयवादाम ुळे शेती करणारे आिण कामगारांचे साम्राºय वादी धोरणांतगर्त
आिथर्क शोषक करÁयास बांधील होते.
८.३ भारतीय उद्योगांचे ख¸चीकरण िकंवा िनरौद्योगीकीकरण
एकोिणसाÓया शतका¸या सुŁवाती¸या दशकात भारतीय औद्योिगक
उÂपादनां¸या उÂपादनात व िनयार्तीत मोठी घट झाली. एच. एच. िवÐसन यांचे Ìहणणे आहे
की िब्रिटशांनी राजकीय अÆयाय करÁयाचे काम केले आिण राजकीय वचर्Öवा¸या
प्रभावाखाली भारताला प्रितकूल व इंग्लंडला अनुकूल असे आिथर्क धोरण राबÁयाचे काम
केले Âयामुळे ए°देशीय लोक Âयांना समथर्पणे तŌड देऊ शकले नाहीत.बी.डी. बसु यांनी
Âयां¸या फायद्यासाठी िब्रिटश अिधकार्यांनी केलेÐया उपाययोजनांची यादी नमूद करते-
१) इंग्लंडमÅये भारतीय उÂपादनात भारी शुÐक लादणे २) भारतातून ÖवÖत दराने क¸¸या
मालाची िनयार्त ३) िब्रिटशांना भारतात िवशेष सुिवधा देणे ४) भारतीय कारागीरांना Âयांचे
Óयापार गुिपत उघड करÁयास भाग पाडणे.
डॉ.डी.आर. गाडगीळ यांनी १९Óया शतका¸या उ°राधार्त तीन मुख्य कारणांचा
उÐलेख केला ºयाने हÖतकला उद्योगा¸या घटÂया¸या िवशेष संदभार्सह भारतात वेगाने
िनरौद्योगीकीकरण धोरण राबवले- मूळ स°ाधारी शक्ती नामशेष होणे, परक्या राºयाची
Öथापना आिण िब्रटीशांची िवकिसत यंत्रसामग्री.
शासनाने अवलंबलेली धोरणे Öवदेशी उद्योगांसाठी अÂयंत हािनकारक होती.
उदाहरणाथर्,कोणतीही कर न देता अथवा कोणताही अडथळा न घालता िब्रिटश वÖतूंना
भारतात येÁयाची परवानगी होती. दुसरीकडे मात्र भारतीय उÂपािदत वÖतूं¸या िनयार्तीवर
भारी शुÐक भरावे लागत होते. िब्रिटश धोरणाची अशी अनेक उदाहरणे उद्धृत करता येतील.
या धोरणाचा फटका भारतीय उद्योगांना बसला. शेवटी Âयातील बरेच ए°देशीय Óयापार बंद
झाले. इंग्लंड आिण इतर पाIJाÂय देशांमÅये औद्योिगक क्रांती भरभराटीला आली. तथािप
Âयाच वेळी भारतातील उद्योगांचे प्रमाण कमी होऊ लागले. दुसर्या शÊदांत सांगायचे झाले
तर भारता¸या िनरौद्योगीकीकरणची प्रिक्रया सुł झाली. औद्योिगक कामगार बेरोजगार होते.
यामुळे जिमनीवरील दबाव वाढला. जमीन िवभागली गेली आिण छोट्या छोट्या
िवभांगांमÅये मÅये जमीन िवभागली गेली. कृषी उÂपादकता कमी झाली आिण शेती हा
मागासलेला उद्योग झाला. िब्रटीश राजवटीपूवीर् भारतात सुÓयविÖथत उद्योग होता.
िब्रटीशां¸या आगमनाने भारतीय उद्योग घसरÁयास सुŁवात झाली. १८Óया शतका¸या
अखेरीस अधोगतीची प्रिक्रया सुł झाली. १९Óया शतका¸या मÅयभागी ती कळसास
पोहोचली.
munotes.in
Page 106
106८.४ एतĥेिशय उद्योगां¸या पीछेहाटीची कारणे
१) शहरातील हÖतकला उद्योग िब्रिटशां¸या घातक धोरणामुळे कोसळला. मशीनवर तयार
झालेला व इंग्लंड मधून आलेला ÖवÖत आयात माल आिण िब्रिटश साम्राºयवादी
धोरणामुळे हे घडले. भारतीय कारागीर हे मूळात भारतीय राºयकतेर् यां¸यावर अवलंबून
होते. भारतातील संघिटत उद्योगाची अशी उÂपादने मुख्यतः कुलीन Óयक्तींव
राजघराÁयातील Óयक्ती िवकत घेत असत. भारतात िब्रटीश शासन Öथापन झाÐयावर मूळ
शासक व कारािगरांचे आधारÖतंभ नाहीसे होऊ लागले. भारतात िब्रटीश स°े¸या
िवÖतारा¸या प्रिक्रयेत ही मूळ राºये िब्रटीश साम्राºयाशी जोडली गेली. Ìहणूनच कारागीरांना
िमळालेले पूवीर्चे आ®यÖथान गमवावे लागले. Âयांचे दरबारातील आसरा घेणारे आिण
कारागीर बेरोजगार झाले. देशातील राजस°ा नाहीशी होणे Ìहणजे या उद्योगां¸या
उÂपादनां¸या मागणीचे मुख्य ľोत बंद होणे. िशÐप उद्योग, दागदािगने,भांडी आिण इतर
बर् याच वÖतूंसाठी भारतीय राजे आिण सरदार साधाल हÖते व उदारपणे नादात करत
असत.Âयां¸या उÂपादना¸या मागणीअभावी कारागीर बेरोजगार झाले वते शेतीकडे वळले.
२) िब्रिटश Óयावसाियक धोरणामुळे कारागीर उद्धवÖत झाले. िब्रिटशांनी भारतातील
शेतकर्यांना Âयां¸या उद्योगासाठीलागणारी नगदी िपके घेÁयास दबाव आणला. Ìहणूनच मूळ
कारािगरांना Âयां¸या उद्योगासाठी क¸चा माल िमळू शकला नाही. मूळ उद्योग नĶ
करÁयासाठी िब्रटीशांनी बर् याच तंत्राचा वापर केला. ते अनेक कारागीरांवर Âयांचे काम
थांबवÁयासाठी दबाव आणतात. भारताचा लघु उद्योग हा परदेशी Óयापारामुळे देशा¸या
भरभराटीचा आधारÖतंभ होता. बंगालमÅये कंपनीने आपली राजकीय वचर्Öव Öथािपत
करताच सुती आिण रेशीम कपड्यां¸या कारािगरांचे शोषण करÁयास सुरवात केली.
पिरणामी,कपड्यांचा Óयापार कारािगरां¸या फायद्याचा ąोत रािहला नाही आिण बंगालचा
कापड उद्योग िवखुरला. या प्रकार¸या शोषणाÂमक उपायांनी Öवत: ¸या फायद्यासाठी मूळ
उद्योगांवरदबाव आणÁयात आला
३) अठराÓया शतकात आधुिनक तंत्रज्ञानासह उद्योगांची वाढ इंग्लंडमÅये झाली. या
औद्योिगक क्रांतीला उÂपादनासाठी क¸चा माल आवÔयक होता. इंग्लंडने भारतातील
क¸¸या मालाचा वापर उद्योगांसाठी केला आिण भारतात तÍयार अशा उÂपािदत वÖतूंची
िवक्री केली. इंग्लंडने भारतातून िनयार्त होणार् या वÖतूंवर जबर शुÐक लादले. याने िब्रटीश
उद्योगाचे संरक्षण केले. दुसरीकडे,भारत सरकारने आयात केलेÐया वÖतूंवर कमीतकमी
शुÐक लादले जेणेकłन Âयांना भारतीय बाजारात सहज िवक्री करता येईल. िब्रिटशांनी
Âयावर कमी कर लावला Ìहणून औद्योिगक उÂपादन दजेर्दार व ÖवÖत होते. यामुळे भारतीय
उÂपादन महाग झाले आहे Ìहणूनच Âयांनी बाजारातील िहÖसा जलद गमावायला सुŁवात
केली. अशा प्रकारे याचा दोÆही बाजूंनी भारतीय Óयापार आिण उद्योगावर पिरणाम झाला
आिण Âयाचा पिरणाम Ìहणून भारतातील Óयापार व उद्योग नĶ झाला.
४) िब्रिटश राजवटीचा हÖतकला वइतर बाबींवरही पिरणाम झाला. पयर्वेक्षक उÂपादक
संघउÂपादनां¸या गुणव°ेवर देखरेख ठेवत असे. Âयांनी Óयापाराचे िनयमन देखील केले. munotes.in
Page 107
107िब्रटीश Óयापार्या¸या प्रवेशामुळे या संघटनांनी Âयांची शक्ती गमावली. पयर्वेक्षक संÖथा
नाहीशाहोताचअन ेक दुÕपिरणाम िदसू लागले. पिरणामी िब्रटीश उद्योगांच फावले.
५) युरोिपयन उÂपादकांकडून होणारी Öपधार् Öथािनक उद्योगा¸या िवनाशास कारणीभूत
ठरली. रÖते आिण रेÐवेमागार्¸या बांधकामामुळे देशा¸या कानाकोपर्यातबाह ेरीलवÖतूंचे
िवतरण करणे शक्य झाले. सुएझ कालवा सुŁ झाÐयामुळे इंग्लंड आिण भारत यां¸यातील
अंतर कमी झाले. इंग्रजी वÖतू मोठ्या प्रमाणात िवक्रीसाठी भारतात पाठिवÁयात आÐया. या
वÖतूंमÅये कापड ही सवार्त महÂवाची वÖतू होती. भारतीय कपड्यां¸या तुलनेत या
कपड्यांची गुणव°ा चांगली नÓहती. तथािप, ते ÖवÖत होते. ते अगदी गरीब माणसा¸या
आवाक्यातच होते. Âयामुळे हे आयात केलेले कपडे आिण इतर मशीन बनवलेÐया वÖतूंची
मोठ्या प्रमाणात मागणी होऊ लागली. Öथािनक हÖतकलेचीमागणी कमी होवू लागली.
८.५ िनरौद्योगीकीकरणाच े पिरणाम
इंग्लंडमÅये भारतातून आलेÐया संसाधनांमुळे आिण भांडवलामुळे
नैसिगर्किरÂया इंग्लंड¸या लोकांना अिधक चांगले जीवन जगÁयाची सुिवधा िमळाली.
१७५० नंतर इंग्रजी शेती व उद्योगात वाढती गुंतवणूक देखील शक्य झाली. अठराÓया
शतकात इंग्लंडमधील कृषीक्रांतीला आिण १७५० नंतर सुł झालेÐया औद्योिगक
क्रांतीलाही ही गुंतवणूक अंशतः जबाबदार होती. कालर् माक्सर् यांनी िनरौद्योगीकीकरण
प्रिक्रये¸या पिरणामाचा उÐलेख केला आहे. Âयां¸या मते िब्रिटश राºयकÂया«नीच भारतीय
हातमाग आिण वľोद्योग हÖतगत केले. इंग्लंडने भारतातील कापूस उद्योग नĶ केला आिण
नंतर इंग्लंडमÅये उÂपािदत कापसाची िनयार्त भारताला केली. हÖतकलांचे रक्षण करणारे
मूळ शासक नाहीसे झाले. उपरे शासक आिण मशीन उद्योगातील उ¸च िवकिसत
तंत्रज्ञानाची Öपधार् यामुळे हे घडले.
१) जुÆया शहरांमधून लोकांचे नवीन Óयापार क¤द्रात Öथलांतर होणे हा भारतातील िब्रटीश
राजवटीचा सवार्त महÂवाचा पिरणाम होता. ही Óयापार क¤द्रे शहरांमÅये वसलेली होती. अशा
प्रकारे बरीच नवीन शहरे िवकिसत झाली. तथािप Âयाच वेळी बरीच महÂवाची जुनी शहरे
नĶ होÁयास सुरवात झाली. या महßवा¸या शहरांपैकी िमजार्पूर देखील होते. िदÐली, मुंबई,
कलक°ा, मद्रास, ब¤गळुł, नागपूर आिण कराची, लाहोर, चटगांव रंगून, मुिशर्दाबाद, मालदा,
शांतीपूर, तंजोर, अमृतसर, ढाका इÂयादी िवकिसत झालेÐया महÂवा¸या शहरांमÅये
उदयाला आली होती. या शहरांना महßव प्राĮ झाले.
२) ए°देशीय शासक नाहीसे झाÐयाने व ग्रामीण हÖतकलेचा नाश होÁयामुळे जुÆया
भारतीय शहरातील कारािगरांची लोकसंख्या कमी झाली. कारागीरांचा Óयवसाय नĶ
झाÐयाने ते शेतीकडे वळले.
३) िब्रिटशांनी रेÐवेमागर् सुŁ कłन वाहतुकीला नवी िदशा िदली. काही जुनी शहरे संपÆनता
कायम ठेवून होती कारण ती काही महßवपूणर् Óयापार मागार्वर होती. उदाहरणाथर्, िमरजापूर munotes.in
Page 108
108हे एक महßवपूणर् Óयापार क¤द्र होते कारण ते गंगा नदीवर होते. रेÐवे सुł झाÐयामुळे जुने मागर्
आिण वाहतुकी¸या जुÆया साधनांचे महßव कमी झाले. अशा प्रकारे बरीच जुनी शहरांनी
Âयांचे महßव गमावले. तथािप, एकाच वेळी वािणºय आिण Óयापारामुळे नवीन शहरां¸या
वाढीस चालना िमळाली.
४) भारतीय कला आिण हÖतकला उद्योगा¸या नĶ होÁयाचा भारतातील कारागीर आिण
कारागीरांवर मोठा पिरणाम झाला. बेरोजगार कारागीर शेतीत काम करÁयािशवाय पयार्य
उरले नाहीत. Âयािवषयी¸या िब्रिटश Óयावसाियक धोरणामुळे कृषी क्षेत्र आधीच संपुĶात
आले आहे. कारािगरांना Âयात सामावून घेणे इतके सक्षम नÓहते. यामुळे छुपी बेरोजगारी
वाढली.
५) बरीच जुनी शहरे अÖव¸छ झाली होती. हे रोगांचे माहेरघर बनले. साथी¸या आजारात
Èलेग आिण कॉलराचा वारंवार उद्रेक होणे ही एक सामाÆय बाब झाली होती. अशा साथी¸या
आजारांमुळे शहरी लोकांचा मोठा त्रास झाला. आधीच नवीन शहरी भागातील लोकसंख्या
वाढली होती.
६) आधुिनक भारतात मोठ्या प्रमाणात उद्योगांची वाढ झाली आहे
१८५०¸या दशकात सुती कापड,जूट आिण कोळसा खाण उद्योग सुł
झाÐयावर भारतातील यंत्रयुगाची सुŁवात झाली. बरेच आधुिनक उद्योग िब्रिटश
भांडवलशाही वगार्¸या मालकीचे िकंवा िनयंित्रत होते. जाÖत नफा पाहून परदेशी
गुंतवणूकदार भारतीय उद्योगाकडे आकिषर्त झाले. कामगार ÖवÖत होते,क¸चा माल सहज
उपलÊध होता, भारत आिण शेजारी देश Âयां¸यासाठी तयार बाजारपेठ होती. वसाहती
सरकार गुंतवणूकदारांना मदत करÁयास तयार होते. वľोद्योगाने देशा¸या
औद्योिगकीकरणाचा पाया घातला. जवाहरलाल नेहł यां¸या मते, ‘कापूस आिण
वľोद्योगाचा इितहास हा केवळ भारतातील आधुिनक उद्योगा¸या वाढीचा इितहास नाही
तर एका अथार्ने तो भारताचा इितहास मानला जाऊ शकतो.’ मुंबई (Âयावेळी बॉÌबे Ìहणून
ओळखली जाणारी) वľोद्योगाचे क¤द्र बनली. एकोिणसाÓया शतका¸या उ°राधार्त मुंबईत
वľोद्योगाचा उदय झाला. एकोिणसाÓया शतकात नीळ,चहा आिण कॉफी अशा वृक्षारोपण
उद्योगां¸या वाढीचे प्रमाण होते. हे उद्योग युरोिपयन लोकां¸या मालकीचे होते. कापड
उÂपादनात डाई Ìहणून िनळेचा वापर केला जात असे. नीळ लावणी करणार्यांनी
शेतकर् यांवर अÂयाचार केले. कृित्रम रंगाचा शोध लागÐयावर उद्योगाला मोठा धक्का बसला.
चहा उद्योग १८५० नंतर आसाम, बंगाल आिण दिक्षण भारतात िवकिसत झाला. हा
परदेशी मालकीचा होता. िब्रटीश सरकारने Âयास आवÔयक अशी मदत व प्रेरणा िदली.
मात्रया उद्योगांमधील नफा इंग्लंडला गेला. १९२० ¸या सुमारास वाढÂया राÕट्रवादी
चळवळीचा दबाव व भारतीयातील जागłकता यामुळे भारतीय उद्योगांना अनुकूल
प्रोÂसाहन िमळाले. तथािप, िसम¤ट, लोह आिण Öटील यासारख्या भारतीय मालकी¸या
उद्योगांना वाव नाकारला गेला िकंवा Âयांना अपुरे संरक्षण िदले गेले. दुसरीकडे परदेशी
उद्योगांना इि¸छत प्रोÂसाहन आिण संरक्षण देÁयात आले.
munotes.in
Page 109
109८.६ शेतीचे Óयापारीकरण/ कृषी Óयवसायीकरण
नवीन जमीन महसूल धोरणाची अंमलबजावणी आिण शेतीचे Óयापारीकरण ही
भारतातील कृषी क्षेत्रािवषयी¸या िब्रिटश धोरणाची प्रमुख वैिशĶ्ये रािहली. शेतीचे
Óयापारीकरण हे िब्रटीश उद्योग व Óयापारा¸या गरजेनुसार होते. भारतीय शेतकर् यांशी याचा
काहीच संबंध नÓहता. िब्रिटशांनी अनुसरण केलेÐया िविवध आिथर्क धोरणांमुळे भारतीय
अथर्ÓयवÖथेचे वसाहती अथर्ÓयवÖथेचे वेगवान łपांतर झाले. ºयाचे Öवłप आिण रचना
िब्रिटश अथर्ÓयवÖथे¸या गरजेनुसार िनिIJत केली गेली. िब्रटीश¸या आिथर्क धोरणाची एक
महßवाची बाब Ìहणजे शेतीचे Óयापारीकरण. शेती¸या Óयापारीकरणाचा अथर् असा आहे की
िपके व वÖतू उÂपादक शेतकर् यांनी Öवत: ¸या वापरासाठी नÓहे तर बाजारात िवक्रीसाठी
तयार करावीत. िब्रिटशां¸या कारकीदीर्त भारतातील शेतीचे Óयापारीकरण सुł झाले. िब्रटन,
फ्राÆस आिण अठराÓया शतकातील इतर अनेक युरोपीय देशां¸या तुलनेत भारतीय
औद्योिगक िवकासा¸या बाबतीत भारत खूपच मागे रािहÐयामुळे भारतीय शेतीचे
Óयापारीकरण झाले नाही.
शेती¸या Óयापारीकरणाच े भारतावर अनेक पिरणाम झाले. क¸चा माल ÖवÖत
दरात िमळवून मोठ्या प्रमाणात नफा कमावÁयाची संधी उपलÊध कłन देÁयात आलेÐया
िब्रटीश गुंतवणूकदार, Óयापारी आिण उÂपादकांना Âयाचा फायदा झाला. भारतीय शेती¸या
Óयापारीकरणाम ुळे काही प्रमाणात भारतीय Óयापार्यांना आिण सावकारांनाही फायदा झाला
ºयांनी िब्रिटशांसाठी मÅयÖत Ìहणून काम कłन प्रचंड पैसाव समाजात प्राबÐय िमळवले.
८.७ शेती¸या Óयापारीकरणामागील कारणे
१) िब्रटीशांनी सुł केलेÐया करप्रणालीत अÆन धाÆयाएवजी रोख रकमेची मागणी करÁयात
आली. धाÆय सारख्या पारंपािरक िपकां¸या उÂपादनातून शेतकर्यांना पुरेसे पैसे िमळू शकले
नाहीत. कर भरणे, रोख िपकाची लागवड करणे आिण जाÖत कर भरÁयासाठी पैसे िमळिवणे
Âयासाठी नगदी िपके घेणे आवÔयक झाले.
२) भारतातील िब्रिटश औद्योिगक धोरणामुळे शेतीचे Óयापारीकरण अपिरहायर् होते. भारतीय
शेती उÂपादनांचा उपयोग रोजीरोटीसाठी करीत होते. अÆनधाÆय हे कृषी उÂपादनाचे मुख्य
भाग होते. भारतीय लघु उद्योगांनी कृषी क¸¸या मालाचा उपयोग केला परंतु Âयांचा वापर
मयार्िदत होता. शेती उÂपादनावर खाद्य उÂपादनाचे वचर्Öव होते. िब्रिटशांना भारतीय कृषी
उÂपादनांचा Âयां¸या उद्योगांसाठी उपयोग करायचा होता. Ìहणूनच,ते शेती¸या
Óयापारीकरणासाठी महßवाचा घटक बनले. कापूस, तंबाखू, नील, चहा या नवीन िपकांची
लागवड केली कारण ही िपके Âयां¸या उद्योगांना आवÔयक होती.
3) रेÐवे,जहाज बांधणी,रÖते यासारख्या पायाभूत िवकासामुळे Óयवसायांना अनुकूल
वातावरण िनमार्ण झाले. रोजगारा¸या बर् याच संधी उपलÊध झाÐया. िब्रिटशां¸या नवीन
जमीन महसूल धोरणामुळे बर् याच लोकांनी लागवडीचे पारंपािरक काम गमावले. मागणी
अिधक असÐयाने बाजारपेठेत िवक्रीसाठी Óयापारी िपके घेÁयाचा प्रयÂन केला. munotes.in
Page 110
110४) िब्रिटशांनी भारतात एक ®ीमंत वगर् िनमार्ण करÁयाचा प्रयÂन केला जे Âयांना
अडचणी¸या काळात मदत कł शकतील िकंवा कठीण काळात िनķावान राहू शकतील.
Âयांनी बंगालमÅये जमीनदार वगर् आिण पिIJम भारतातील सावकार तयार केले. हे ®ीमंत
सावकार शेतकर्यांना नगदी िपकासाठी कजर् देऊ लागले. पारंपािरक िपकाला मोठ्या
प्रमाणात अशा कजार्ची गरज नÓहती परंतु नगदी िपकाला गुंतवणूकीची गरज होती.
५) भारतातील शेती¸या Óयापारीकरणासाठी आणखी एक चालना देणारा घटक Ìहणजे
इंग्लंडमधील औद्योिगक क्रांतीचा वेग वाढणे. ही क्रांती Óयापारीकरणास कारणीभूत ठरली
कारण िब्रटीश उद्योगांद्वारे क¸¸या मालाची मागणी पूणर् करÁयासाठी अिधकािधक कृषी
मालाची िनिमर्ती केली गेली. आंतरराÕट्रीय Óयापार वाढिवणे आिण िवÖतार करणे आिण
िब्रिटश िव° भांडवला¸या प्रवेशामुळेही शेती¸या Óयापारीकरणाशी संबंिधत आहे.
६) सुएझ कालवा सुŁ होणे आिण अमेिरकन गृहयुद्ध यासारख्या जागितक घटनांमुळेही
शेती¸या Óयापारीकरणाला वेग आला. अमेिरके¸या गृहयुद्धांमुळे भारतात कापसाची मागणी
सुमारे १८५० ¸या आसपास वाढली. शेतकर्यांनी देखील ही संधी साधÁयाचा प्रयÂन
केला. गृहयुद्धातून अमेिरकेतून कापसाचा पुरवठा खंिडत झाला आिण Âयामुळे भारतीय
कापसाला मागणी वाढली Ìहणून बर् याच शेतकर् यांनी अÆनधाÆयाऐवजी कापसाची लागवड
केली. पुढे एकतफीर् मुक्त Óयापारा¸या िब्रिटश धोरणामुळे कापड, जूट इÂयादींमÅये तयार
केलेÐया वÖतू भारतीय बाजारात मुक्त प्रवेश िमळवू शकÐया.
८.८ शेतीचे Óयापारीकरणाच े पिरणाम
१) वाढÂया Óयापारीकरणाम ुळे सावकारांना शेतीचे शोषण करÁयात मदत झाली. हंगामानंतर
लगेचच शेतकर्यांनाआपले धाÆय िवकÁयास भाग पाडले जावे लागले व Âयाला ºया
िकंमतीला िमळेल Âया िकंमतीला सरकार,जमीनदार व सावकारा¸या मागÁया पूणर् कराÓया
लागÐया.
२) उ¸च महसूल मागÁयांमुळे भारतीय शेती उद्ÅवÖत झाली आिण यामुळे १९ Óया
शतकात दािरद्र्य वाढले आिण शेती ढासळली. यामुळे शेतकर् याला सावकारा¸या तावडीत
जाÁयास भाग पडले. याचा पिरणाम असा झाला की सावकारांनी Âयांना पैसे िदले व Âयांना
मोठा नफा िमळाला. जमीन जĮ केली गेलेली कजेर् परत करÁयास गरीब शेतकरी अपयशी
ठरले. Óयापारीकरण केवळ िब्रिटश उद्योगपती, Óयापार आिण सावकारांना फायदेशीर ठरले.
यात भारतीय जनतेचे िनदर्यपणे शोषण केले गेले. लागवडीचे क्षेत्र कमी झाÐयामुळे
अÆनधाÆयाचे दर वाढले आिण ते दुÕकाळाचे मुख्य कारण बनले.
३) शेतीचे Óयापारीकरण हे भारतातील दुÕकाळाचे एक कारण होते. उ°र प्रदेशात १८६०-
६१ मÅये दुÕकाळ पडला आिण Âयात २ लाखाहून अिधक लोकांचा जीव गेला. १८६५-
६६मÅये ओिरसा, बंगाल आिण िबहारमÅये अनेक लोकांचा मृÂयू झाला. सवार्त भयंकर
दुÕकाळ १८७६-७७मÅये मद्रास, Ìहैसूर, हैदराबाद आिण पिIJम उ°र प्रदेशात झाला
आिण Âयात बरेच लोक मरण पावले. िबिपनचंद्र यां¸या ÌहणÁयानुसार हे दुÕकाळ नैसिगर्क
नÓहते. ते मानविनिमर्त होते. भारता¸या नैसिगर्क ľोतांचे िनदर्यपणे शोषण केले. वाढÂया munotes.in
Page 111
111लोकसंख्येला शेती¸या Óयापारीकरणाचा पिरणाम Ìहणून िटकÁयासाठी पुरेसे अÆन िमळू
शकले नाही.
४) भारतीय सावकारांनी रोख पैसे देवून शेतकर्यांना Óयावसाियक िपके घेÁयास प्रवृ° केले
आिण जर शेतकर्यांनी Âयाला वेळीच पैसे िदले नाहीत तर शेतकर् यांची जमीन सावकारां¸या
मालकीची होत असे. दरवषीर् भारताची लोकसंख्या वाढत चालली होती,हे संकट आणखी
वाढवले, जिमनीचे तुकडे पडणे अथार्त ितची िवभागणी होणेसुŁ होते कारण जिमनीवर
दबाव वाढत होता. शेती उÂपादनाची आधुिनक तंत्रे भारतात आणली जात नÓहती. सरकार,
जमीनदार, सावकार आिण Âया¸या कुटुंबातील सदÖयां¸या मागÁया वेळेत पूणर् ÓहाÓया
Ìहणून गरीब शेतकर् याला कापणीनंतर धाÆय िवकÁयास भाग पाडले जात होते. अशाप्रकारे,
कृषी उÂपादनां¸या वाढÂया Óयापारा¸या फायद्याचा मोठा वाटा Óयापार्याने गावातील
सावकाराने घेतला.
५) भारतातील गरीब जनतेवर याचा वाईट पिरणाम झाला. Âयांना पुरेसे अÆन िमळणे कठीण
झाले. भारतीय शेती¸या Óयापारीकरणाचा िनÓवळ पिरणाम असा झाला की बहुतेक भारतीय
शेतकरी Âयांना िदवसाचे दोन जेवण उपलÊध कŁन देÁयाइतके अÆन धाÆय िपकिवÁयासही
अपयशी ठरले. सवार्त महßवाचे Ìहणजे भारतीय शेतकरी यांचे जीवन अÂयंत चढउतार
असलेÐया राÕट्रीय आिण आंतरराÕट्रीय बाजारपेठेशी जोडलेले होते. यापुढे तो कृषी
पद्धतींचा िनणर्य घेणारा घटक नÓहता. पुढे शेतजमीन एक Óयापारयोग्य वÖतू बनवून
शेतकर् याने आपÐया सुरिक्षततेची भावना गमावली. जाÖत जमीन महसूल मागणीमुळे Âयाला
सावकारांकडून जाÖत Óयाजदराने कजर् घेÁयास भाग पाडले. कजर् वेळेवर न भरणे Ìहणजे
सावकाराला जाÖत Óयाज दराने जमीन गमावणे. यामुळे जमीन िवलग झाली आिण
शेतमजुरांची संख्या वाढली.
६) भारतीय शेती¸या Óयापारीकरणा¸या िब्रिटश धोरणामुळे धाÆय िपकां¸या
लागवडीखालील क्षेत्र कमी झाले. या बदलाचा िनÓवळ पिरणाम Ìहणजे भारतीयांना इतके
अÆनधाÆय िपकिवÁयात यश आले नाही की जे लोकसंख्येला दोन वेळेचे जेवण देऊ शकेल.
िब्रटीशांनी सुł केलेÐया भारतीय कृषी िनतीमÅये शेतीचे Óयापारीकरण ही एक नवी घटना
होती. Óयापारीकरणाचा सवार्त वाईट पिरणाम Ìहणजे युरोिपयन लोकांकडून भारतीय
शेतकर् यांवर होणारा अÂयाचार. १८५९ मÅये नीळ प्रिसद्ध िवद्रोहात हीच भावना िदसून
आली. िशवाय,भारतीय शेती¸या Óयापारीकरणान े दुÕकाळ पडू लागला ºयाने बहुसंख्य
लोकांचा जीव घेतला.
८.९ Óयापारी िपके
िब्रिटशांनी Âयां¸या प्रÂयक्ष व अप्रÂयक्ष धोरणे व काया«द्वारे कृषी Óयवसायाचे
Óयावसायीकरण भारतात सुł केले. िब्रटनमधील औद्योिगक क्रांतीनंतर वेगाने वाढणार् या
िब्रटनमधील कापूस-कापड उद्योगांना क¸चा आिण चांगÐया प्रतीचा कापूस िमळावा यासाठी
भारतातील कापसाचे उÂपादन वाढिवÁयासाठी अनेक प्रयÂन केले गेले. Ìहणूनच, भारतात
कापूस उÂपादक क्षेत्रात वाढ होते आिण हळूहळू वेळोवेळी Âयाचे उÂपादन अनेक पटींनी
वाढते. नीळ आिण Âयाहीपेक्षा जाÖत Ìहणजे चहा आिण कॉफी¸या लागवडीस भारतात munotes.in
Page 112
112प्रोÂसाहन देÁयात आले कारण यामुळे परदेशात Óयापारी बाजारपेठ िमळू शकेल.
Óयावसाियक िपकांसाठी बहुतेक वृक्षारोपण इंग्रजां¸या िनयंत्रणाखाली होते.
जूट िकंवा ताग हे आणखी एक उÂपादन होते ºयात इंग्रजी कंपनीचे लक्ष वेधले
गेले कारण अमेिरका आिण युरोपमÅये बनवलेÐया जूट उÂपादनांना तयार बाजारपेठ
िमळाली. िशवाय, कापूस, ऊस, भुईमूग, तंबाखू इÂयादी िपकांची बाजारात जाÖत मागणी
होती. चहा, कॉफी, रबर, नीळ इÂयादी लागवडी¸या िपकां¸या सुłवातीस भारतातील कृषी
पद्धतींमÅये एक नवीन युग आहे. हे मूलत: बाजारपेठेसाठी होते आिण Ìहणूनच िब्रटीश
राजवटी¸या िवÖताराने शेतीचे Óयापारीकरण नÓया उंचीवर गेले.
८.१० सारांश
भारतातील िनरोद्योगीकीकरण प्रिक्रया िब्रटीशां¸या वसाहतवादी धोरणामधून
आली होती. इंग्लंड आिण इतर पाIJाÂय देशांमÅये औद्योिगक क्रांती भरभराटीला आली .
तथािप Âयाच वेळी भारतातील उद्योगांचे प्रमाण कमी होऊ लागले. शहरातील हÖतकला
उद्योग िब्रिटशां¸या घातक धोरणामुळे कोसळला. िब्रिटश Óयावसाियक धोरणामुळे कारागीर
उद्धवÖत झाले. िब्रिटशांनी भारतातील शेतकर्यांना Âयां¸या उद्योगासाठी लागणारी नगदी
िपके घेÁयास दबाव आणला. नवीन जमीन महसूल धोरणाची अंमलबजावणी आिण शेतीचे
Óयापारीकरण ही भारतातील कृषी क्षेत्रािवषयी¸या िब्रिटश धोरणाची प्रमुख वैिशĶ्ये रािहली.
शेतीचे Óयापारीकरण हे िब्रटीश उद्योग व Óयापारा¸या गरजेनुसार होते. िब्रिटशांना भारतीय
कृषी उÂपादनांचा Âयां¸या उद्योगांसाठी उपयोग करायचा होता. Ìहणूनच, ते शेती¸या
Óयापारीकरणासाठी महßवाचा घटक बनले. कापूस, तंबाखू, नीळ, चहा या नवीन िपकांची
लागवड केली कारण ही िपके Âयां¸या उद्योगांना आवÔयक होती.
८.११ प्रij
१) िब्रिटश राजवटीत भारतातील िनरौद्योगीकीकरणासाठी कोणते घटक जबाबदार होते?
२) िब्रटीशां¸या राजवटीत भारतीयांमÅये मोठ्या प्रमाणात उद्योगां¸या वाढीचा शोध घ्या.
३) िब्रटीशां¸या अिधपÂयाखालील हÖतकला उद्योग कमी होÁयास कोणते घटक कारणीभूत
आहेत.
४) भारतातील कृषी Óयापारीकरणाच े कारणे व Âयाचे परीक्षणे तपासा.
८.१२ संदभर्
१) िबिपन चंद्र, भारतातील आिथर्क राÕट्रवादाची उदय आिण वाढ नवी िदÐली, १९८४
२) दादाभाई नौरोजी, पोवतीर् अंड अन ब्रीटीश łलइन इंिडया, १९०१.
३) ग्रोवर अंड बेÐहेकर, आधुिनक भारताचा इितहास, एस. चांद प्रकाशन.
४) िबपीनचंद्र, िहÕट्री ऑफ मोडणर् इंिडया. २००९.
munotes.in
Page 113
113९
दळणवळण, वाहतूक, उद्योगधंदे , शहरीकरण आिण
कृषीक्षेत्रातील बदल
घटक रचना :
९.१ उĥीĶे
९.२ प्रÖतावना
९.३ दळणवळण : जहाजवाहतूक
९.४ आधुिनक भारतातील उद्योगधंदे
९.५ नागिरकरण
९.६ कृषीÓयवÖथेतील बदल
९.७ सारांश
९.८ प्रijो°रे
९.९ संदभर्
९.१ उĥीĶे
हे युिनट पूणर् झाÐयानंतर िवद्याथीर् ..................
१. आधुिनक भारतातील वाहतुकी¸या िवकासाचा आढावा घेऊ शकतील
२. उद्योग आिण शहरीकरणा¸या वाढीवर आकलन करतील
३. महßवाचे कृषीक्षेत्रातील बदल समजून घेतील
४. औद्योिगक िवकास आिण शहरीकरणा¸या प्रिक्रया जाणून घेतील
९.२ प्रÖतावना
जेÓहा िब्रटीश राºयकÂया«नी भारतात वाहतूक आिण दळणवळणाची नवीन तंत्रं
आिण अÂयाधुिनक साधने आणÁयास सुłवात केली तेÓहा पायाभूत िवकासाचे वारे वाहू
लागले. १८ Óया शतका¸या मÅयात इंग्लंडमÅये जेÓहा औद्योिगक क्रांती सुł झाली तेÓहा
इंग्लंडने दळणवळण, वाहतूक, उद्योगधंदे यांची नवीन तंत्रे िवकिसत करÁयास सुŁवात
केली. युरोपमधील नेपोिलयनसोबत¸या युद्धांमधून इंग्लंड िवजयी झाला होता आिण Âयांचे
सागरी Óयापारावर िनिवर्वाद वचर्Öव प्रÖथािपत झाले होते. इंग्लंडने जागितक Óयापारात व
वसाहतींवर आपले Öथान िÖथर करÁयास सुŁवात केली. वाफेचे इंिजन, रेÐवे आिण टपाल
सेवांनी औद्योिगक उÂपादनां¸या िवÖताराबरोबरच Öवता¸या देशात चांगली प्रगती केली. munotes.in
Page 114
114पिरणामी, नवीन स°ाधीशांनी Âयां¸या शोध, शोध आिण नवीन तंत्रांचे काही फायदे
आपÐया फायद्यांबरोबरच भारतात Łजवले. Âयाचा उĥेश वसाहतीवर मजबूत पकड बसवणे
हा होता. तरीदेखील भारतात पायाभूत िवकासास काही प्रमाणात चालना िमळाली.
९.३ दळणवळण : जहाज वाहतूक
इंग्रजी आिण अमेिरकन संशोधक आिण अिभयंता यांनी जहाज आिण वाहने
चालिवÁयासाठी वाफेची शक्ती यशÖवीिरÂया वापरली होती. एकोिणसाÓया शतका¸या
पिहÐया ितमाही¸या शेवटी युरोप आिण अमेिरकेत वाफेचे इंिजन एक वाÖतिवकता बनली
होती. भारतात जहाज बांधणी उद्योग दळणवळण क्षेत्रात महÂवाची भूिमका बजावत होता.
तथािप Âयाचा प्रवासी वा×तुकीसाठीचा वापर अद्याप प्राथिमक टÈÈयात होता. तथािप,
१७१७ मÅये वािडया बंधूंनी बांधलेले “ित्रमली’ जहाज मुंबईत (Âयावेळी मुंबई ही बॉÌबे
Ìहणून ओळखली जात होती) जुÆया तंत्रानेही भारतीय काय साÅय कł शकते हे ÖपĶपणे
दाखवून िदले होते. एकोिणसाÓया शतका¸या कलाकुसर Ìहणून पोट्र्समाउथ (इंग्लंड)
येथील नौदल डॉक याडर्मÅये िब्रिटश सरकारने जतन केलेले हे एकमेव जहाज आहे.
लंडनहून मुंबईकडे जाÁयासाठी जहाज िकंवा जहाजांसाठी वेळ असायचा. १८२८ मÅये
पिहले वाफेवर चालणारे -जहाज मुंबई बंदरात दाखल झाले. १८३१ मÅये वाफेवर
चालणार्या-जहाजाने मुंबईचे राºयपाल क्लेअर यांचे आगमन झाले. वाफेवर चालणार्या-
जहाजामुळे िब्रिटश राºयकÂया«ना इडन व इतर पूवर्-बंदरांशी जलद संपकर् Öथािपत करणे
सोयीचे झाले. वाफेचे जहाज सुŁ झाÐयावर मुंबई फक्त पिIJम िकनारपट्टीच नÓहे तर
Óयापाराचा एक उ°म क¤द्रिबंदू बनली.
रÖतेवाहतूक
सैÆय, लÕकरी वÖतू आिण चाकां¸या गाड्यां¸या हालचालींसाठी रÖते वाहतूक
आिण रÖÂयांची दुŁÖती चांगÐया प्रकारे दुŁÖतीसाठी करणे आवÔयक होते. कोकण आिण
महाराÕट्रा¸या मुख्य भूमीदरÌयान सĻाद्री पवर्ताचे मुख्यालय असलेले मुख्य शहर मुंबई
आिण मुंबईशी जोडÁयासाठी दक्खन पठारा¸या भौगोिलक रचनेमुळे बर् याच अडचणी
िनमार्ण केÐया होÂया.
१८२४ मÅये मुंबई¸या गवनर्रने अहमदनगर¸या िजÐहािधकार्या ंना रÖता
वाहतुकीसाठी थळ िकंवा िपंपरी घाट सुŁ करÁयासंदभार्त िवचारणा करÁयास सांिगतले.
कÐयाण ते थळ घाट या नवीन रÖÂयां¸या बांधकामात आिण धुÑया¸या आसपास¸या
रÖÂयां¸या बांधकामातही पुÁया¸या किमशनरलादेखील रस होता. सĻाद्रीतील वीसपेक्षा
जाÖत घाट कोकणांना उवर्िरत महाराÕट्राशी रोडवे¸या माÅयमातून जोडÁयासाठी वापरता
येतील. पार, माळसेज, िदवा, रामघाट, नाना, थळ, बोर आिण बालाघाट हे महÂवाचे रÖते
मुख्य रÖÂयांना जोडत होते. Âयावेळेस अिÖतßवात असलेÐया रÖÂयांची दुŁÖती व
देखभालही महßवाची होती. पावसाÑयात रÖÂयावर मोठमोठे खड्डे असणारे रÖते फारसे
उपयोगात नÓहते. युरोपमÅये प्रचिलत असलेÐया डांबर¸या वापरासह रÖते सुधारणे ही munotes.in
Page 115
115काळाची गरज होती. पिरिÖथती सुधारÁयासाठी काम कł लागले. सैÆयाने आपÐया
वापरासाठी वÖतूंचा Âविरत पुरवठा करÁयावर अशा प्रकार¸या रÖते सुधारणेवर जोर िदला.
रेÐवेवाहतूक
१८३० मÅये िब्रिटश राºयकÂया«¸या पाÁया¸या वाफेवर चालणार् या ‘रॉकेट
इंिजन’ने यशÖवी धाव घेतली. पुढील दहा वषा«त इंग्लंडमÅये ८०० मैलां¸या लांबीचे रेÐवे-
रÖते बांधले गेले. इंग्लंडमÅये रेÐवे सेवा जाÖतीत जाÖत प्रमाणात वापरली जाऊ लागली.
बर् याच युरोिपयन देशांनी इंग्लंड¸या उदाहरणाचे अनुसरण केले. अशा क्रांितकारक
वाहतुकीसाठी मुंबईमधील उद्योजक वगर् उÂसाही होता. तथािप, िब्रटीश सरकार Âयाबĥल
एवढे उÂसाही नÓहते. नफा-तोटा या बाबतीत सरकारने िवचार करत होते. Âयांनी या साहसी
कामात मोठी गुंतवणूक करÁयास सुŁवातीस टाळाटाळ केली. १८४० मÅये जगÆनाथ
शंकर शेठ आिण इतर Óयापार्यांनी ही बाब गंभीरतेने घेतली व जनमत तयार केले आिण
काही िब्रटीश उद्योजकांशी चचार् सुł केली. Âयांनी काही योजना आखÐया आिण रेÐवे
गाड्यांद्वारे प्रवाशांची वेगवान हालचाल Ìहणून रेÐवे कंपनी सुł करÁयासाठी मुंबई
सरकारवर दबाव आणला आिण रेÐवेगाड्यांमधून प्रवाÔयांना आिण ईÖट इंिडया कंपनी¸या
सरकारला मोठ्या प्रमाणात मदत होईल. असे Åयानात आणून िदले.
१८४३ मÅये “ग्रेट ईÖटनर् रेÐवे कंपनीची Öथापना मुंबई येथे झाली. यामÅये
गुंतवणूक करणार्यांमÅये उद्योजकांमÅये नाना शंकरशेठ आिण जमशेतजी जीजीभोय हे होते.
१३ जुलै १८४४ रोजी ईÖट इंिडया कंपनी¸या सरकारला िनवेदन देणार्यांचे कंपनी¸या
सवō¸च Æयायालयातील मुख्य Æयायाधीश एिÖकर्न पेरी यांनी नेतृÂव Öवीकारले तेÓहा
भारतातील रेÐवे¸या मागणीने ठोस आकार घेतला. यामुळे िब्रटीश गुंतवणूकदार आिण
राºयकÂया«चे लक्ष वेधून घेतले गेले. गुंतवणूकदारांना Âयां¸याजवळ िनिÕक्रय पडून
असलेÐया रकमेचा प्रमाणात वापर करायचा होता आिण िब्रटीश राºयकÂया«नी भारतातील
िवÖतािरत साम्राºय बळकट करÁयासाठी रेÐवे-रÖते वापरायचे होते. इंिग्लश भांडवलदारांनी
‘ग्रेट इंिडयन पेिनÆसुलर रेÐवे’ या संÖथेची Öथापना केली. ईÖट इंिडया कंपनी¸या
संचालकांनी िब्रटीश राºयकÂया«वर दबाव आणला आिण असा उपक्रम सुł करÁयास
माÆयता िमळवली. जुलै १८४८ मÅये सरकारने मुंबई ते कÐयाण पय«त ५७ िकमी रेलवे
रÖता तयार करÁयास परवानगी िदली. प्रÂयक्ष बांधकाम १ ऑक्टोबर १८५० रोजी सुł
झाले.
कोणताही भारतीय कंत्राटदार इतके मोठे काम हाती घेऊ शकले नाही Ìहणून
इंग्लंड¸या प्रिसद्ध फािबल अÁड फाऊलर कंपनीने हे काम हाती घेतले. १ ऑगÖट १८५३
रोजी प्रिसद्ध अिभयंता जेÌस बकर्ले यां¸या देखरेखीखाली मुंबई ते ठाणे दरÌयानचा रेÐवेमागर्
पूणर् झाला. ठाणे ते कÐयाण यां¸यातील िवभाग १ मे १८५४ रोजी पूणर् झाला. जी.डी.
मडगावकर यांनी या घटनेचे वणर्न आपÐया पुÖतकात केले आहे. मुंबईचे राºयपाल लॉडर्
एिÐफÆÖटन (माऊंट्सटाटर् एिÐफÆÖटन यांचे पुतणे) यांनी अनेक अिधकारी, उद्योजक
आिण प्रमुख नागिरकांसह हा ऐितहािसक प्रवास केला.
munotes.in
Page 116
116 पुढे पुÁयाला रेÐवेमागार्ने जोडÁयाचे काम हाती घेÁयात आले. ‘कोकण’ हे ‘देशासह
रÖÂयांद्वारे जोडणे’ हे एक मोठे काम होते. बरेच डŌगर रांगा तोडून व बोगदे काढून रेÐवेमागर्
बांधणे ही एक जबरदÖत कामिगरी होती. बोर घाटाचे आÓहान इंग्रजी अिभयंते, तंत्रज्ञानज्ञ
यांनी भारतीय कामगारांकडून पूणर् सहकायार्ने घेतले. मुंबईहून पिहली रेÐवेगाडी २३ माचर्
१९६४ रोजी पुÁयात आली. पिरवहन व दळणवळणा¸या नÓया युगाला सुŁवात झाली.
बॉÌबे ते पुणे दरÌयान Óयापार आिण वािणºय पिरमाण मोठ्या प्रमाणात वाढले. रेÐवे¸या
बांधकामापूवीर् वÖतू पुरवठा व दळणवळण यांची हालचाल मंद होती. Âयावेळी अहमदनगर व
सातारा येथून माल लोड करणे आिण उतार घेÁयासाठी पुÁयाला एक महÂवाचे िठकाण
मानले जात असे. मुंबई ते पुणे दरÌयान¸या रेÐवे जोडÁयाने संपूणर् पिरिÖथती बदलली.
अशा Óयापारी दुÓयामुळे Âयांचे िहतसंबंध उधळले जातील अशी शंका पुÁयातील Óयापारी
समुदायाने सुŁवाती¸या काळात Óयक्त केली होती. ते चुकीचे असÐयाचे काही काळातच
िसद्ध झाले. काही वषा«त, पुणे आिण आसपासची शहरे आिण शहरे माला¸या द्रुत
हालचालीमुळे एक मोठ्या प्रमाणावर Óयापारी क¤द्र Ìहणून प्रिसद्ध पावले.
९.४ आधुिनक भारतातील उद्योगधंदे
िब्रटीश राºयकÂया«नी भारतावर आपला ताबा कायम ठेवÁयासाठी रÖते, रेÐवे,
पोÖट कायार्लये, िसंचन कामे, बँिकंग, इÂयादी क्षेत्रात गुंतवणूक केली. तरीही Âयाचाच
अप्रÂयक्ष पिरणाम Ìहणून आधुिनक भारतातील औद्योिगकीकरणाचा मागर् मोकळा झाला.
एकोिणसाÓया शतका¸या उ°राधार्तील महßवपूणर् िवकास Ìहणजे भारतातील मोठ्या
प्रमाणात यंत्र उद्योगांची Öथापना. १८५० ¸या सुमारास सुती कापड, जूट आिण कोळसा
खाण उद्योग सुł झाÐयावर भारतातील यंत्रयुगाची सुŁवात झाली. बरेच आधुिनक उद्योग
िब्रिटश भांडवलशाही वगार्¸या मालकीचे िकंवा िनयंित्रत होते. जाÖत नफा पाहून परदेशी
गुंतवणूकदार भारतीय उद्योगाकडे आकिषर्त झाले. मजूर ÖवÖत होते,क¸चा माल सहज
उपलÊध होता, भारत आिण शेजारी देश Âयां¸यासाठी सºज बाजार होते. वसाहती सरकार
गुंतवणूकदारांना आवÔयक मदत करÁयास तयार होते.
कापडउद्योग
वľोद्योगाने देशा¸या औद्योिगकीकरणाचा पाया घातला. जवाहरलाल नेहł यां¸या
ÌहणÁयानुसार, “कापूस आिण वľोद्योगाचा इितहास हा केवळ भारतातील आधुिनक
उद्योगा¸या वाढीचा इितहास नाही तर एका अथार्ने तो भारताचा इितहास मानला जाऊ
शकतो.” मुंबई, अहमदाबाद, कलक°ा ही शहरे वľोद्योगाचे क¤द्र बनले. वľोद्योगाने
मुंबईतील जीवनाची प्रÂयेक बाबी, तेथील Öथलांतर, सामािजक संबंध, गृहिनमार्ण,
महानगरपािलका प्रशासन आिण सवर् महßवाची अथर्ÓयवÖथा मुंबईला देशाची Óयावसाियक
राजधानी बनवून िदली. आर. चंदावरकर यां¸या मते, १८४१ मÅये शहरात असलेÐया
खासगी औद्योिगक गुंतवणूकी¸या एकूण मूÐयांपैकी मुंबईला भारतीय भांडवला¸या
गुंतवणूकी¸या ८७ टक्क्यांहून अिधक मूÐय प्राĮ झाले. मुंबई हे केवळ भारतीय राजधानीचे
महÂवाचे क¤द्र बनले नÓहते तर कापड िगरÁया व संबंिधत उद्योगांमÅये लाखो लोकांना
रोजगार उपलÊध झाला. एकट्या कापड उद्योगात १,५३,००० कामगार होते. एका munotes.in
Page 117
117अंदाजानुसार १९३१ पय«त िनÌमी लोकसंख्या एकटे या उद्योगावर अवलंबून होती.
ÖवातंÞयानंतरही मुंबईत कापड िगरÁया फुलÐया. कापड िगरÁयांमुळे १९४७ ते १९६० या
काळात मुंबईत कापूस िगरÁयां¸या उÂपादनात वाढ झाली.
सूतिगरÁयांची वाढ
१८५४ मÅये शहरातील अग्रगÁय उद्योजकां¸या मदतीने “बॉÌबे िÖपिनंग अँड
वीिÓहंग कंपनी” ही पिहली िगरणी Öथापन झाली होती. १८६२ पय«त चार िगरÁया काढÐया
गेÐया आिण वेळोवेळी ही संख्या वाढत गेली. १८५५ मÅये एम.एन. पेिटट, बेरमजी
िजजीभाई, वारजीवनदास माधवदास, ई. ससून आिण दोन युरोिपयन यां¸या नेतृÂवात सुł
झालेÐया “ओिरएंटल िÖपिनंग अँड वीिÓहंग कंपनी” या कंपनीने मÅये काम सुł केले. वर
नमूद केलेÐया आIJयर्कारक Óयावसाियक कारिकदीर्तील मुंबईमधील उद्योगातील इतर
अग्रणी, िदनशा पेटीट, नुसर-वानजी पेिटट, बोमयी वािडया, धरमसे पंजाबी, डेिÓहड ससून,
मेरवानजी पांडे, खटाऊ मकंजी, तापीदास वारजदास, जेÌस ग्रीÓहस, जॉजर् कॉटन, मोरारजी
गोकुळदास, मंचरजी बनजी, मुळजी जेठा, ठाकरसे मूलजी, जमशेतजी टाटा आिण इतर
बरेच. १८७० मÅये मोरारजी गोकुळदास यांनी िगरणी Öथापन केली. थॉकसेर् मूलजी यांनी
१८७३ मÅये 'िहंदुÖतान िÖपिनंग अँड वीिÓहंग कंपनी' सुł केली. Âयानंतर १८७४ मÅये
डेिÓहड ससून आिण १८७५ मÅये खटाऊ मकंजीची िगरणी चालू होती. मुंबई िगरÁयांमÅये
५२ हून अिधक िगरÁयांमÅये जवळपास २,५०,००० कामगार कायर्रत होते. १८७५ ते
१८८५ या काळात उद्योगाची प्रगती िवशेषत: वेगवान होती. ग्रीÓ×स कॉटन अँड कंपनी
आिण डी. एम. पेिटट आिण ठाकरसे कुटुंबा¸या कंपÆयांनी अनेक नवीन िगरÁया Öथापन
कłन कापड उद्योगात वाढ केली. १८९५ मÅये शहरातील िगरÁयांची संख्या ७० वर
पोचली. १९ Óया शतका¸या अखेरीस मुंबई ऐंशीपेक्षा जाÖत कापड िगरÁया असणारे
भारतातील सवार्त मोठे वľोद्योग क¤द्र बनले.
पिहÐया महायुद्धाने आिफ्रका आिण पिIJम आिशयाई बाजार मुंबईसाठी सुł
झाÐयामुळे मुंबईत संपÆनता आली. क¸¸या कापसा¸या िनयार्तीत आणखी आठ कोटी
Łपये मुंबईला िमळाले. मÅये आयात व िनयार्ती¸या Óयापारा¸या भरमसाठ वाढीमुळे
झालेÐया मोठ्या नÉया Óयितिरक्त एकट्या कापड उद्योगाचा एकोणीस कोटी Łपयांचा नफा
झाला. पिहÐया महायुद्धा¸या वेळी िब्रटीश साम्राºयाला मुंबईकडून अिधक पािठंबा िमळाला.
आतापय«त भारताची वľोद्योग Ìहणून ओळखÐया जाणार् या मुंबई¸या औद्योिगक शहरात
बदल होऊ लागले. १९१९ मÅये िब्रटीश सरकारने भारतीय कंपÆया सुł करÁयावरील बंदी
हटिवताच जवळपास २०८ जुÆया भागीदारी कंपÆया मयार्िदत कंपÆयांमÅये Łपांतर झाÐया
आिण दोन वषा«तच २७२ नवीन कंपÆयांची नŌदणी झाली.
प्रांतीय Öवाय°ते¸या तरतुदीनुसार कॉंग्रेसने मुंबईत पिहले मंत्रालय Öथापन केले
Âया वषीर् १९३७ मÅये कापड उद्योगाने १९२७ ¸या उÂपादनाची पातळी पुÆहा गाठली.
आयात व िनयार्तीचा Óयापार वाढला आिण १९३७ मÅये मुंबई पोटर् ट्रÖटने २४ लाख
Łपयांची उलाढाल दशर्िवली. दुसर् या महायुद्धात बॉÌबे¸या टेक्सटाईल िगरÁयांमÅये
अभूतपूवर् वाढ झाली आिण Âयामुळे बेट शहराची वाढ झाली. Âयातून िवशेषतः कोकणातील munotes.in
Page 118
118हजारो ग्रामीण लोकांना रोजगारा¸या संधी उपलÊध झाÐया. वľोद्योगाशी संबंिधत इतर
उद्योगांचीही Öथापना केली गेली. दुसरे महायुद्ध संपÐयानंतर मुंबई ४७७ धातू उद्योग,
२१० मुद्रण प्रेस, ७५ रसायने आिण अÆय ९४ उद्योगांसह भारतातील औद्योिगक क¤द्र
Ìहणून खर्या अथार्ने उदयास आले होते. अजूनही मुंबईत Âयाकाळातील काही कापड
िगरÁया चालू आहेत.
कृषीउद्योग
एकोिणसाÓया शतकात नीळ, चहा आिण कॉफी यासारख्या कृिष उद्योगा¸या
वाढीचे प्रमाण जाÖत होते. हे उद्योग युरोिपयन लोकां¸या मालकीचे होते. वľ उÂपादनात
नीळ उÂपादन रंग कामासाठी Ìहणून वापरली जात असे. नीळ उÂपादन करणा्यांनी
शेतकर् यांवर अÂयाचार केले. चहा उद्योग १८५० नंतर आसाम, बंगाल आिण दिक्षण
भारतात िवकिसत झाला. हा परदेशी मालकीचा होता. िब्रटीश सरकारने Âयास आवÔयक
सवर् प्रेरणा िदली. कृषी उद्योगाने भारतीय लोकां¸या िवकासाचा हेतू पूणर् केला नाही. या
उद्योगांमधील नफा इंग्लंडला गेला. बहुतेक तांित्रक कमर्चारी परदेशी होते. केवळ अकुशल
नोकर् या भारतीयांना देÁयात आÐया.
लोह आिण कोळसा उद्योग
१८६८ मÅये जमशेदजी टाटा यांनी एक ट्रेिडंग कंपनी Öथापन केली. १८६९
मÅये Âयांनी िचंचपोकळी येथे तेल िगरणी िवकत घेतली आिण कापूस िगरणीत Łपांतर
केले,ºयाचे नामकरण अलेक्झांड्रा िमल असे केले. नÉयासाठी दोन वषा«नी िगरणी िवकली.
१९०७ मÅये Âयांनी साकची येथे टाटा लोह आिण Öटील कंपनीची Öथापना केली.
१९२० ¸या सुमारास वाढÂया राÕट्रवादी चळवळीचा दबाव आिण भारतीय
भांडवलशाही वगार्ने भारत सरकारने भारतीय उद्योगांना अनुकूल प्रोÂसाहन िदले. तथािप,
िसम¤ट, लोह आिण Öटील यासारख्या भारतीय मालकी¸या उद्योगांना संरक्षण नाकारले गेले
िकंवा Âयांना अपुरी संरक्षण िदले गेले. दुसरीकडे, परदेशी उद्योगांना इि¸छत प्रोÂसाहन आिण
संरक्षण देÁयात आले
९.५ नागिरकरण
एकोिणसाÓया शतका¸या मÅयापय«त या औद्योगीकरणाची िठकाणे बरीच मोठी
शहरे बनली होती िजथून नवीन िब्रटीश राºयकÂया«नी देशावर िनयंत्रण ठेवले. आिथर्क
बाबींवर िनयंित्रत ठेवÁयासाठी आिण नवीन राºयकÂया«चा अिधकार दशर्िवÁयासाठी संÖथा
Öथापन केÐया गेÐया. या शहरांमÅये भारतीयांना नवीन प्रकारे राजकीय वचर्Öव प्राĮ झाले.
जुÆया भारतीय शहरांपेक्षा मद्रास, मुंबई आिण कलकßयाची रचना बरीच वेगळी होती आिण
या शहरांमÅये ºया इमारती बांधÐया गेÐया Âयादेखील आधुिनक होÂया. औद्योिगक
उÂपादनवाढीबरोबरच वाहतूक व दळणवळण यां¸यातही प्रगती होणे आवÔयक झाले आिण
वाढÂया दळणवळणाचा पिरणाम पुÆहा उÂपादनाचे प्रमाण वाढÁयात झाला . एकोिणसाÓया
शतकात वाहतुकीची साधने फारशी नसÐयामुळे लोकवÖती कारखाÆयांभोवती क¤िद्रत होत munotes.in
Page 119
119असे .पुढे वाहनांचा वापर होऊ लागला, तसतशी कारखाÆयांपासून दूर अंतरावर वÖती
करणे शक्य झाÐयाने शहरांचा िवÖतार होत गेला. कालवे व रेÐवे यांची वाढ झाÐयावर
शहरांचीही मोठ्या प्रमाणावर वाढ होऊन शहरे देशभर पसरली.
लोकांचे Óयवसाय गावातील अथर्ÓयवÖथेत Âयां¸या गरजा भागवावयास पुरे पडेनात
Ìहणून असे लोक नगरात येऊन रािहले. जमीनमालक असलेÐया शेतकर्यांमÅये असा प्रसंग
इतरां¸या मानाने कमी येतो. लहान शेतकरी असला, तरी अथōÂपादनाचे िटकाऊ साधन
Âया¸या हातात असÐयामुळे कुटुंबातला एखादा तरी शेतीÓयवसायात कायम राहतो .Âयामुळे
Óयावसाियक गितिशलता ही शेतमालकांमÅये व शेतकर्यांमÅये कमी िदसते .Âयाचप्रमाणे
इतर ÓयावसाियकांमÅये अथōÂपादनाची परंपरागत कामे करणारे व सेवाकायेर् करणारे हेही
शहरात आले
Óयापाराची पोÖट Öथापन केली अशा गावांची िब्रिटशांनी पिहÐयांदा मद्रास, बॉÌबे
आिण कलक°ा या िठकाणी Óयापार करÁयास सुŁवात केली. थोड्याच िदवसात ही शहरे
Óयापारउदीम वउद्योग यांचे महÂवाची क¤द्रे बनली. अठराÓया शतका¸या मÅयापासून
सूरत,मसुलीपट्टनम आिण ढाका यासारखी Óयावसाियक क¤द्रे Óयापार इतर िठकाणी सुŁ
झाला Âयामुळे या पारंपािरक शहरांचे महÂव कमी झाले. १७५७ मÅये Èलासी¸या युद्धानंतर
िब्रटीशांनी हळूहळू राजकीय ताबा िमळिवला आिण इंग्रजी ईÖट इंिडया कंपनीचा Óयापार
वाढत गेला, तेÓहा मद्रास, कलक°ा आिण मुंबईसारख्या वसाहती बंदरातील शहरे वेगाने
नवीन आिथर्क राजधानी बनली. ते वसाहती प्रशासन आिण राजकीय स°ेची क¤द्रे देखील
बनली. नवीन इमारती आिण संÖथा िवकिसत झाÐया आिण शहरी भागांमÅये नवीन
Óयवसाय िवकिसत झाले आिण लोक या शहरांमÅये राहू लागले. सुमारे १८००पय«त
लोकसंख्ये¸या बाबतीत ही भारतातील सवार्त मोठी शहरे होती.
९.६ कृषीÓयवÖथेतील बदल
नवीन जमीन महसूल धोरण आणणे आिण शेतीचे Óयापारीकरण करणे ही
भारतातील कृषी क्षेत्रािवषयी¸या िब्रिटश धोरणाची प्रमुख वैिशĶ्ये होती. Óयापारीकरणाच े
धोरण िब्रटीश उद्योग व Óयापारा¸या गरजेनुसार होते. भारतीय शेतकर् यांशी याचा काहीच
संबंध नÓहता. िब्रिटशांनी आणलेÐया िविवध आिथर्क धोरणांमुळे भारताची अथर्ÓयवÖथा
धोरण िब्रटीशां¸या गरजेनुसार आखली गेले. ºयाचे Öवłप आिण रचना िब्रिटश
अथर्ÓयवÖथे¸या गरजेनुसार िनिIJत केÐया गेÐया. िब्रिटश आिथर्क धोरणाची एक महßवाची
बाब Ìहणजे शेतीचे Óयापारीकरण. शेती¸या Óयापारीकरणाचा अथर् असा आहे की शेती िपके
आिण वÖतू शेतकर्यांनी Öवतः¸या वापरासाठी नÓहे तर बाजारात िवक्रीसाठी उÂपािदत
केÐया पािहजेत. िब्रिटशां¸या कारकीदीर्त भारतातील शेतीचे Óयापारीकरण सुł झाले.
िब्रटन, फ्राÆस आिण अठराÓया शतकातील इतर अनेक युरोपीय देशां¸या तुलनेत भारतीय
औद्योिगक िवकासा¸या बाबतीत भारत खूपच मागे रािहÐयामुळे भारतीय शेतीचे
Óयापारीकरण सुŁवातीस झाले नाही.
munotes.in
Page 120
120 शेती¸या Óयापारीकरणाच े अनेक शेतीवर व शेतकर्यांवर अनेक प्रकारे पिरणाम
झाले. क¸¸या मालाचे उÂपादन ÖवÖत दराने िमळवून मोठ्या नफा िमळिवÁयाची संधी
उपलÊध कłन देÁयात आलेÐया िब्रटीश Óयापारी व उÂपादक यांना Âयाचा फायदा झाला.
भारतीय शेती¸या Óयापारीकरणाम ुळे काही प्रमाणात भारतीय Óयापार्यांना आिण
सावकारांनाही फायदा झाला ºयांनी िब्रिटशांसाठी मÅयÖथ Ìहणून काम कłन प्रचंड फायदे
िमळवले.
वेगाने होणारे शेतीचे Óयापारीकरणाम ुळे िब्रटीश महसुली पद्धतीमÅये मुलभूत बदल
होऊ लागले. जमीनदारी व रयतवारी या पद्धती िब्रटीश शासकांनी महसूल गोळा
करÁयासाठी सुŁ केÐया. राजकीय वचर्Öव अबािधत ठेवणे, राजकीय िहतसंबंध सांभाळणारे
िमत्र तयार करणे व आपÐया Óयापारासाठी आवÔयक क¸चा माल िमळवणे अशा िविवध
हेतूने Âयांची कृिषिवषयक नीती प्रेिरत होती. भारतीय समाजरचनेचा पूणर् अËयास न करता
कायमधारा पद्धती भारतात राबवून Âयांनी चुकीचे पायंडे पाडले. जे लोक शेतीचे कधीही
मालक नÓहते Âयांना गावा¸या जिमनीची सामुिहक मालकी देऊन जमीन कसणार्या
शेतकर्यांना भुदास बनवले गेले. यामÅये बंगालमधील जमीनदार इंग्लंडमधील
जिमनादारांप्रमाणे शेतीची प्रगती करतील अशा भाबडा आशावाद बाळगूण िब्रिटशांनी
कायमधारा पद्धती लागू कłन शेतकर्यां¸या िपळवणूिकला अपिरहायर्पणे उ°ेजन िदले.
महसूल कायमÖवłपी िनिIJत रािहला असताना Âयांना पािहजे िततका महसूल
घेÁयास जमीनदार अक्षरशः मोकळे रािहले. भांडवलशाही धोरणाप्रमाणे शेतीत
गुंतवणूकीसाठी Âयांनी Öवाभािवकच सरंजामशाहीवृ°ीने Öवाथीर्पणाने शेतकर्यां¸या
शोषणाला प्राधाÆय िदले. बंगाली जमीनदारांनादेखील वाढती िकंमत, सरकारी सेवा िकंवा
Óयवसायातील रोजगारा¸या संधी कमी असणे आिण भाडेवाढीवर काही िनब«ध यामुळे मोठा
फटका बसला होता. िब्रटीश शासकांनी १८५० नंतर काही वेळेस रयते¸या अडचणीचे
िनराकरण करÁयाचा प्रयÂन केला. परंतु भारतातील पिरिÖथती संपूणर्पणे वेगळी होती.
भारतात रयत शेतसारा अÆनधाÆया¸या Łपात देत असे याउलट िब्रटीश शासक या
प्रकारचा कर रोख रकमे¸या Łपात गोळा करत होते. ®ीमंत जमीनदार Âयां¸या अितिरक्त
उÂपÆनामुळे तग धłन होते, उलटपक्षी सरकार¸या सहायाने व गरीब शेतकर्यांची लूट करत
होते. गरीब शेतकर्यां¸या अडचणींना मात्र पारावर रािहला नाही. Âयांना शेतसारा भरणे
अवघड जाऊ लागले. Âयांना सावकार, ®ीमंत जमीनदार व सरकार अशा ितहेरी
िपळवणुकीला सामोरे जाऊ लागले Âयातूनच Âयांचे आिथर्क शोषण होऊ लागले. आपÐयाच
जिमनीत दास बनून काहीजण अÐपभूदारक तर काहीजण वेठिबगार बनले.
भारतातील शेतकरी चळवळ व आंदोलनांना ÖवातंÞयपूवर् काळात जहागीरदार व
जमीनदार यां¸या िवरोधाची, तर ÖवातंÞयो°र कालखंडात दूध व शेतमालाला योग्य भाव
आिण कजार्सारख्या सरकारसंचािलत िवषयांची पाĵर्भूमी आहे. िब्रिटश जवटीत देशावर
प्रथमच एकछत्री अंमल िनमार्ण झाला . Âयापूवीर् देशात सरंजामशाही व राजे-रजवाडे आिण
संÖथािनकांची स°ा होती .यांपैकी काही राजे व संÖथािनक यांनी शेतकर्यां¸या िहताचे
िनणर्य घेतले आिण शेतीला उपयुक्त सुधारणा केÐया तथािप धरणे बांधणे, कालवे तयार
करणे, चोर व नैसिगर्क आप°ी पासून शेतकर्यां¸या उÂपादनांचे रक्षण करणे, या सगÑया munotes.in
Page 121
121कामांमÅये शेतकर्यांना सरकार¸या मजीर्वर, कृपाकटाक्षावर अवलंबून रहावे लागत होते .
आपÐया Óयथा, मागÁया सरकार¸या कानावर जरी Âयांना घालता येत असÐया, तरी Âया
मागÁयां¸या पूतर्तेसाठी आंदोलन वगैरे Âया काळी शक्य नÓहते.
९.७ सारांश
जलद चळवळीसाठी सैÆय, लÕकरी वÖतू आिण चाके वाहून नेÁयासाठी रÖते
वाहतूक आिण रÖÂयांची दुŁÖती चांगÐया प्रकारे दुŁÖतीसाठी करणे आवÔयक होते.
वľोद्योगाने देशा¸या औद्योिगकीकरणाचा पाया घातला. रÖते आिण वाहतुकीचे जाळे
भारतातील शहरीकरणास वाढू देईल. एकोिणसाÓया शतका¸या मÅयापय«त या वसाहती
बरीच मोठी शहरे झाली होती तेथून िब्रिटशांनी देशावर िनयंत्रण ठेवले. Óयापारीकरणाच े
िब्रिटश धोरण िब्रिटश उद्योग व Óयापारां¸या गरजेनुसार पाळले गेले.
९.८ प्रijो°रे
१) आधुिनक भारतातील वाहतूक ÓयवÖथे¸या िवकासाचे ÖपĶीकरण.
२) उद्योग आिण शहरीकरणा¸या वाढीचे वणर्न करा
३) कृिषिवषयक महßवपूणर् बदल समजावून सांगा
९.९ संदभर्
१) ग्रोÓहर बी.एल. आिण ग्रोÓहर एस., अ Æयू लुक अट मॉडनर् इंिडयन िहÖट्री, एस. चंद,
िदÐली,२००१
२) सुिमत सरकार, मॉडनर् इंिडया १८८५-१९४७ पलग्राव मॅकिमलन,१९८९
३) िबिपन चंद्र, भारताचा ÖवातंÞय संग्राम प¤िग्वन बुक.
munotes.in
Page 122
122१०
आिथर्क िन:Öसरण
घटक रचना :
१०.० उिĥĶे
१०.१ प्रÖतावना
१०.२ आिथर्क िन:Öसरण िसद्धांतावर दादाभाई यां¸या आधी¸या िवचारवंतांचे कायर्
१०.३ आिथर्क वहन (िन:Öसरण) िसद्धांत
१०.४ आिथर्क वहनाचे पिरणाम
१०.५ सारांश
१०.६ प्रijो°रे
१०.७ संदभर्
१०.० उिĥĶे
हे युिनट पूणर् झाÐयानंतर िवद्याथीर् पुढील बाबी समजÁयात सक्षम होऊ शकेल
१. आिथर्क वहन िसद्धांत.
२. भारतीय अथर्ÓयवÖथे¸या अंतगर्त आिण बाĻ वहनाचे आकलन
३. भारतीय अथर्ÓयवÖथे¸या वहनाचे महßवपूणर् पिरणाम
१०.१ प्रÖतावना
एकोिणसाÓया शतका¸या उ°राधार्त आिथर्क दादाभाई नौरोजी, महादेव गोिवंद
रानडे आिण रोमेश चंद्र द° या भारतीय नेÂयांनी िब्रिटश राजवटीने भारताचे आिथर्क शोषण
केले आहे आिण हे ठासून सांगÁयास सुŁवात केली भारताला आिथर्कŀĶ्या गरीब
राखÁयास िब्रटीश मोठ्या प्रमाणात जबाबदार होते. Âयातूनच लोकिहतवादी, गोपाळ हरी
देशमुख, भाÖकर तखर्डकर, रामकृÕण िवĵनाथ, भाऊ महाजन, जी.Óही. जोशी सारख्या
भारतीय नेÂयां¸या संपूणर् िपढीने व पुढे गोपाळ कृÕण गोखले, बाळ गंगाधर िटळक, डॉ
बाबासाहेब आंबेडकर आिण इतर बर् याच जणांनी िब्रटीश राजवटीवर Âयां¸या पद्धतशीर
आिण Óयापक आिथर्क वहन करÁया¸या िनतीबĥल टीका केली.
munotes.in
Page 123
123आिथर्क राÕट्रवादी िवचारसरणीची काही वैिशĶ्ये खालीलप्रमाण े
िब्रटीश वसाहतवादी ŀĶीकोनातून िविवध प्रकारे भारताचे आिथर्क शोषण करीत
आहेत यावर राÕट्रवादी नेÂयांनी भर िदला. सुŁवातीला हे शोषण शेतकरी वगर् व भारताशी
होणारा असमान Óयापारापुरतेच मयार्िदत होते. िब्रटीश ईÖट इंिडया कंपनीने (ºयाला
कंपनीला िब्रटीश संसदेने भारताशी मक्तेदारी Óयापार िदला होता) भारतीय वÖतू फारच
ÖवÖत िवकत घेतÐया व इंग्लंडमधील िनिमर्त वÖतू फारच महागड्या दराने िवकÐया.
भारताची संप°ी इंग्लंडला गेली. यामुळे भारतातील पारंपािरक हÖतकलेचे उद्योगही नĶ
झाले. तथािप, १९ Óया शतकात, आिथर्क शोषणाचा हा प्रकार चालू असतानाच, शोषणाचे
नवीन आिण अिधक गुंतागुंतीचे प्रकार अिÖतÂवात आले. आता वसाहती राºयकÂया«नी
Âयां¸या उद्योगांकिरता क¸¸या मालाचा पुरवठा करणारे आिण िब्रटीश उद्योगांमÅये वÖतूंची
िवक्री करता येणारी बाजारपेठ Ìहणून भारताचे शोषण केले. िब्रिटश उद्योगांना आवÔयक
असणार् या अशा क¸¸या मालाची (कापूस िकंवा ताग सारखी) शेती करÁयासाठी उद्युक्त
केले गेले. याचा पिरणाम असा झाला की भारताची संप°ी, जी भारता¸या औद्योिगकीकरण
आिण आिथर्क िवकासासाठी वापरली जाऊ शकत होती, ती िब्रटन¸या आिथर्क
िवकासासाठी वापरली गेली. भारतीय राÕट्रवादी नेÂयांनी या महßवा¸या गोĶी जाणून घेतÐया
आिण Âयाच वेळी Âयांचा प्रसार केला.
वसाहतवादी शासन हे केवळ मÅययुगीन इितहासातील िखलजी आिण
तुघलकांसारखे राजकीय आिण लÕकरी वचर्Öव नÓहते. सैिनकी िवजयानंतर दुसर् या देशावर
लादलेली एखादी प्रथा िकंवा शासन प्रणाली असे Âयाचे वणर्न केले जाऊ शकते. राºयकतेर्
आपÐया मातृ देशाचे िहत जपÁयासाठी भारतातील रिहवाशांचे आिण देशातील नैसिगर्क
ľोतांचे शोषण करत होते. यावŁन ÖपĶ होईल की भारतात इंग्रजांचे शासन वसाहत
साम्राºयाचे होते. भारतातील एक Óयापारी कंपनी राजकीय आिण लÕकरी स°ेद्वारा
Öवतःला व आपÐया मातृभूमीला समृद्ध करÁयासाठी बांधील होती. ‘मुक्त Óयापार’ या
लोकिप्रय तßवज्ञानाने ईÖट इंिडया कंपनीला भारतातील आपले Öथान मजबूत करÁयास
मदत केली होती.
भारता¸या िÖथर आिथर्क शोषणािवषयी दादाभाई नौरोजी या राÕट्रवादी
नेÂयांनी‘ आिथर्क वहनाचा िसद्धांत मांडला. नोरोजी यांनी आपÐया प्रिसद्ध पुÖतक ‘पोÓहटीर्
अँड द िब्रटीश Łल इन इंिडया’ मÅये असा युिक्तवाद केला आहे की, भारतातील संप°ीचे
वहन सरकारी कमाई¸या दीडपट आिण भारता¸या एकूण बचती¸या एक तृतीयांश पेक्षा
जाÖत रकमेचे होते. अशा प्रकारे िब्रटनची समृद्धी आिण भारताची दािरद्र्य एकाच वेळी होत
होती. सुŁवाती¸या राÕट्रवादी नेÂयांनी असा युिक्तवाद केला की िब्रटीश वसाहतवादी
िनयमांनी िविवध प्रकारे भारतीय अथर्ÓयवÖथा ग्रेट िब्रटन¸या अथर्ÓयवÖथेला पूणर्पणे अधीन
केली. Âयां¸या मते, िब्रिटश अथर्ÓयवÖथे¸या गरजेनुसार भारतीय अथर्ÓयवÖथेची िदशा तयार
केली जात होती. Âयांनी इंग्लंडकडे भारतीय संप°ीचा प्रवाह थांबिवÁयाची मागणी केली
आिण केवळ भारतीय भांडवला¸या मदतीने भारताचे औद्योिगकीकरण Óहावे जेणेकłन
Âयाचा भारत आिण भारतीय जनतेला फायदा Óहावा. हे साÅय करÁयासाठी राÕट्रवादी
नेÂयांनी आपÐया देशासाठी Öवराºय िकंवा Öवराºय संÖथा िकंवा Öवराज यांची मागणी
केली. munotes.in
Page 124
124चुकीची कृषी धोरणे आिण उ¸च जमीन महसूल, िकसान-िवमुक्तकरण, भारतीय
हÖतकला उद्योगाची परवड यामुळे देशाची अथर्ÓयवÖथा डबघाईला आली. देशातील अÆन
पुरवठा िनयार्त केला गेला, ºयामुळे दुÕकाळात उपासमारीने मृÂयू ओढवला. आिथर्क वहन
हा िब्रिटशां¸या आिथर्क धोरणांचा पिरणाम होता. या दुÕकमा«मुळे राÕट्रवादी नेÂयांना खात्री
पटली की िब्रटीश शासन हे भारतासाठी आिथर्कŀĶ्या हािनकारक आहे आिण हे कदािचत
िब्रटनचे जाणीवपूवर्क आखलेले धोरण आहे. Ìहणूनच, िब्रिटशिवरोधी भावना वाढिवÁयात
आिथर्क वहन िसद्धांताचा महßवपूणर् सहभाग होता.
१०.२ आिथर्क वहन िसद्धांतावर दादाभाई यां¸या आधी¸या िवचारवंतांचे कायर् :
भाÖकर पांडुरंग तखर्डकर (१८१६-१८४७)
ईÖट इंिडया कंपनी¸या भारत सरकार¸या पिहÐया टीकाकारांमÅये Öवतः िब्रटीश
पत्रकार देखील होते. १८२३ ते १८३५ या काळात वृ°पत्रांवर िनब«ध घालÁयात आले.
कंपनीचे गÓहनर्र जनरल Ìहणून काम पाहणारे सर चाÐसर् मेटकॅफ यांनी सवर् बंधने हटवली.
प्रेसचे हे ÖवातंÞय पुढचे चाळीस वषेर् पुढे चालू रािहले. Âया संधीचा फायदा मुंबई शहरातील
सुिशिक्षत लोकांनी घेतला. १८१६ मÅये मुंबई शहरात युरोिपयन आिण Öथािनक िख्रÖती
लोकांची संख्या बरीच होती. Âयावेळी मुंबई शहरा¸या एकूण लोकसंख्ये¸या सुमारे १०
टक्के युरोिपयन लोकांची संख्या. बॉÌबे गॅझीटर हा इंग्रजांनी काढलेले साĮािहक होता.
Âयानंतर Âयाचे łपांतर पुढे दररोज प्रकािशत होणार्या वतर्मानपत्रात करÁयात आले. मुंबई
गिझिटयर¸या Öतंभातून भारतीयांनी Âयां¸या तक्रारी ऐकवÐया पािहजेत, असे उदारमतवादी
संपादक आिण प्रकाशकांना वाटत होते. Âया संधीचा Öवतःहून लाभ घेणार्या आिण ‘एक
िहंदु’ या नावाने िलखाण करणार् यांपैकी भाÖकर तखर्डकर हे होते.
भाÖकर पांडुरंग तखर्डकर हे दादोबा पांडुरंग यांचे धाकटे बंधू होते. Âयांचे भाऊ
दादोबा आिण डॉ आÂमाराम यां¸याप्रमाणे एिÐफÆÖटन संÖथेत Âयांचे िशक्षण झाले. Âयांनी
कंपनी शासकीय सेवेत प्रवेश केला नाही पण जमशेतजी जीजीभाईं¸या कंपनीत नोकरी
िमळिवली. Âयाला इंग्रजीवर चांगले प्रभुÂव होती आिण इंग्रजीमÅये सहजतेने आपले िवचार
जोरदारपणे Óयक्त केले. Âयां¸या लेखनातून िवषयाचा सखोल अËयास प्रकट झाला. जुलै ते
ऑक्टोबर १८४१ या काळात Âयांनी मुंबई गॅझेिटयरमÅये आठ लेख िलिहले आिण
मुंबईमÅये खळबळ उडाली.
भाÖकर यांनी ‘एक िहंदु’ या टोपण नावाने िलिहले. Âयांनी इÖट इंिडया कंपनीची
राजकीय आिण आिथर्क धोरणे आिण Óयापार पद्धतींची वैिशĶ्ये उघड केली. भारताची
गरीबी, कंपनीचे Óयापार धोरण आिण कायर्प्रणाली यासंबंिधत Âयां¸या लेखांमधून एक
प्रकारचे आिथर्क राÕट्रवादी धोरण िदसून आले. िब्रटीशां¸या Óयापार धोरणाचे सवार्त वाईट
वैिशĶ्य Ìहणजे भारतीय वÖतू आिण भारतीय Óयापारािवषयी भेदभाव. राºयकतेर् Âयां¸या
सोयीनुसार ‘मुक्त Óयापार’ िवषयी बोलतात. इंग्लंडहून भारतात आयात होणार्या आयातीवर
कमी कर लावला जातो पण भारतीय वÖतू, िवशेषत: सुती उÂपादनांना इंग्लंडमÅये
सहजासहजी येऊ िदले जात नाही, Âयावर मोठे शुÐक आकारले गेले. औद्योिगकिरÂया munotes.in
Page 125
125इंग्लंडने भारतातील उÂपादन साधनां¸या यांित्रकीकरणाला प्रोÂसाहन िदले नाही. कंपनी¸या
सरकारने खेड्यात हÖतकलेची नासाडी केली आिण यंत्राद्वारे बनिवलेले सामान भारतात
िवकले. अनेक शेतकर् यांनी जिमनी गमावÐया आिण कारािगर नोकर् याबाहेर फेकले गेले. देश
दररोज गरीब होत चालला होता. भारता¸या आिथर्क राÕट्रवादाचा हा प्रवक्ता खूप लहान
वयात मरण पावला. महाराÕट्रात कंपनी¸या कारकीदीर्¸या सुŁवाती¸या दशकात लोकांना
भरपूर त्रास सहन करावा लागला. भाÖकर तखर्डकर, रामकृÕण िवĵनाथ, भाऊ महाजन
आिण लोकिहतवादी यांनी आपÐया लेखनाद्वारे आिथर्क राÕट्रवादाची बीजे रोवली.
रामकृÕण िवĵनाथ
रामकृÕण िवĵनाथ हे भाÖकर तखर्डकरांचे समकालीन आिण महाराÕट्राचे प्रख्यात
िवचारवंत होते. Âयांचे “भारताची प्राचीन आिण आधुिनक िÖथती आिण भिवÕयातील
घडामोडींवरील िवचार” या िवषयावरील एक पुÖतक हे Âयां¸या मतां¸या मािहतीचे ąोत
आहे. रामकृÕण िवĵनाथ यांचा लेख भाऊ महाजन यां¸या प्रभाकर िनयतकािलकात मÅये
१८४३ मÅये प्रकािशत झाला होता. रामकृÕण िवĵनाथ यां¸याकडे वसाहतवादी
राजवटीतील वैिशĶ्यांचे उÂकृĶ आकलन करणारी क्षमता होती. ईÖट इंिडया कंपनी¸या
भारतातील सरकार¸या आिथर्क धोरणा¸या मूÐयांकनामÅये रामकृÕण िवĵनाथ अगदी ÖपĶ
होते. ते िब्रटीश राºयकÂया«¸या वसाहतवादी मानिसकतेचा िनषेध करतात. Âयांनी ÖवÖत
दरात कापूस खरेदी करणे आिण अÂयÐप दरात भारतात कापूस कपड्यांची िवक्री करÁयाचे
उदाहरण Âयांनी या मानिसकतेचा एक भाग Ìहणून िदले.
अ) इंग्लंडची समृद्धी आिण भारताचे दािरद्र्य:
आपÐया लेखात ते नमूद करतात की इंग्लंडची भरभराट इंग्लंडमÅये उÂपािदत
वÖतूं¸या िवक्रीवर अवलंबून होती. इंग्लंडला इतर युरोपीय देशांपेक्षा ‘औद्योिगक क्रांती’ ने
फायदा िदला होता. इंग्लंड¸या वसाहती Âया¸या उÂपादनासाठी बंिदÖत बाजारपेठ आहेत.
भारतातील िब्रटीश सरकार जाणीवपूवर्क देशी उद्योगांना परावृ° करते. कंपनी¸या सरकारने
भारतीय वÖतूं¸या िनयार्तीवर अनेक िनब«ध घातले आहेत. कंपनी¸या राजवटीपूवीर् जागितक
बाजारपेठ असलेÐया भारतीय कापडांवर सरकार भारी शुÐक लादते. Âयाच कंपनीने
इंग्लंडमधून कोणÂयाही शुÐकािशवाय आयात करÁयाची परवानगी िदली. भारतातील
िब्रटीश वÖतूं¸या बाजारपेठेमुळे भारतीय कापड उद्योग आिण हÖतकलेचा नाश झाला आहे.
ब) भेदभाव आिण शोषण
ते Ìहणतात, सरकारने इंग्लंडहून मशीन बनवलेÐया वÖतूंची आयात कłन केवळ
मूळ हÖतकलेचाच नाश केला नाही तर सन १८३३ ¸या सनदी कायद्यातील तरतुदींचे
उÐलंघन केले आहे. कंपनीने अफूचा अवैध Óयापार सुŁ केला आहे. सरकारी सेवेत भरती
आिण Æयाय प्रशासन या संदभार्त भेदभावाबĥल Âयांनी सरकारवर टीका केली. भारतीय
वंशा¸या लोकांचे पदोÆनतीसाठीच े मागर् अडवले असÐयाची Âयांनी तक्रार केली. ते Ìहणतात,
पूवीर् सरकारी सेवेत एक एतदेशीय कारकुनाला Ł.५० दरमहा पगार होता, Âयाला आता १२
Łपये िमळत आहेत. उलटपक्षी, गौरवणीर्य अिधकारी व कमर्चारीयांचा पगार क्रिमकपणे
वाढत आहेत.
munotes.in
Page 126
126क) आिथर्क दुदर्शा व Âयावरील उपाय
रामकृÕण िवĵनाथ यांनी भारतभर प्रवास केला होता. Âयांनी आपÐया लोकांना
Âयांची मानिसकता बदलÁयाची व पूवर्जांनी केलेÐया पूवर्ग्रहांमुळे टाळलेÐया Óयवसाय
करÁयाचा आग्रह धरला. महाराÕट्रातील जनतेने मोठ्या प्रमाणात कापूस िपकवावा अशी
Âयांची इ¸छा होती. Âयांनी परदेशी Öपधार् रोखÁयासाठी उद्योगात यांित्रकीकरणाची विकली
केली. कापड उÂपादनात प्राधाÆय िमळवÁयासाठी आपÐया लोकांनी आधी संघटना िनमार्ण
कŁन शेअसर् भांडवल वाढवायला हवे असे सुचवले. जर संपूणर् िहÖसा खरेदी करणे शक्य
नसेल तर सभासदाला अधार् िहÖसा िकंवा िहÖसा भांडवलाची एक चतुथा«श भाग खरेदी
करÁयाची परवानगी िदली जावी.
भाऊ महाजन (१८१५-१८९०)
गोिवंद िवठ्ठल महाजन हे भाऊ महाजन या नावाने लोकिप्रय होते. Âयांचे अरबी,
पिशर्यन व संÖकृतवर प्रभुÂव होते. Âयांनी उदार ŀĶीकोन बाळगून पाIJाÂय िशक्षण व Âयांचा
पिरणाम यांचा डोळसपणे अÊयास केला होतान. Âयांनी वसाहतवादी राजवटीतील
वाÖतिवकता जाणून घेÁयाचा प्रयÂन केला. Âयाला युरोप आिण िवशेषत: इंग्लंडमधील
प्रचिलत िसद्धांत आिण यंत्रणेचे परीक्षण करÁयाची इ¸छा होती. Âयां¸या दूरŀĶीची आिण
उदारमतवादी वृ°ीमुळेच ते एक उÂकृĶ समाजसुधारक आिण राÕट्रवादी पत्रकार Ìहणून
प्रिसद्ध होते.
वसाहतवादी धोरणांना बौिद्धक प्रितरोध
१८४१ ते १८६३ या काळात Âयांनी बावीस वषेर् भारतातील िब्रटीश वसाहती¸या
राºयािवŁद्ध बौिद्धक प्रितकार केला. आजूबाजू¸या गोĶी वेगाने बदलत असताना Âयांनी
राÕट्रीय चेतना िनमार्ण करÁयाचे कतर्Óय बजावले. १८५३ मÅये मुंबई ते ठाणे दरÌयान
रेÐवेचे बांधकाम व वाहतूकीमÅये सुधारणा झाली. इंग्लंड ते अलेक्झांिड्रया आिण मुंबई ते
सुएझ दरÌयानचा समुद्रमागर् खुला होता. तारांचे जाळे टाकले जात होते. या क्रांितकारक
बदलांसमवेत, जेरेमी ब¤थम आिण जॉन Öटुअटर् िमल यांनी अनुक्रमे उपयोिगतावादी
तÂवज्ञान आिण सुधारणावादी राजकीय िवचारसरणी नविशिक्षत लोकांमधे लोकिप्रय होती.
िब्रटीश वसाहत साम्राºय एकत्रीकरण केले जात होते आिण भारत िदवस¤िदवस गरीब होत
होता. इंग्लंडमधील औद्योिगक क्रांती आिण वाहतूक आिण दळणवळणातील सुधारणांचा
Öवदेशी उद्योग आिण Óयापारावर पिरणाम झाला. औद्योिगक क्रांती¸या पिरणामी इंग्लंडची
भरभराट होत असताना भारत का गरीब होत आहे हे Âयांनी आपÐया िनयतकािलकां¸या
Öतंभातून िवचारले. भाऊ महाजन आिण भाÖकर तखर्डकर आिण रामकृÕण िवĵनाथ हे
खरेतर, आिथर्क वहन िसद्धतांचे मूळ िशलेदार होते. पुढे १८७० ¸या दशकात दादाभाई
नौरोजी यांनी आिथर्क वहन िसद्धांत िवकिसत केला.
गोपाळ हरी देशमुख (१८२३-१८९२)
िब्रिटश धोरणे व Âयांचे भारतातील आिथर्क शोषण यावर टीका करणारे
लोकिहतवादी गोपाळ हरी देशमुख हे महाराÕट्रातील आणखी एक िवद्वान आिण िवचारवंत
होते. िहंदू समाजा¸या सामािजक पिरिÖथतीचे जसे Âयांनी परीक्षण केले Âयाचप्रमाणे मूळ munotes.in
Page 127
127आिण इंग्रजी अिधकार्यांनी लादलेले कर आिण आकारणी¸या बाबतीत घडलेÐया
अÆयायकडेही लक्ष वेधले. दाłवरील अबकारी शुÐकातून ितजोरीला भरीव रक्कम
िमळाली. सरकारला अिधकािधक पैसे उपलÊध Óहावेत Ìहणून मद्यपान करÁयास प्रोÂसािहत
केले जात होते. सरकारची ितजोरी भरÁयासाठी लोकांचे आरोग्य िबघडवÁया¸या
सरकार¸या वृ°ीचा Âयांनी िनषेध केला. जनता ही सरकारची जननी असÐयाचे Âयांनी
जाहीर केले. १८९४ मÅये Âयांनी ‘गुजरातचा इितहास’ िलिहला. ÂयामÅये Âयांनी असा
िनÕकषर् काढला की िब्रटीश राजवटीत आधी¸या सरकार¸या तुलनेत कर, सीमाशुÐक,
उÂपादन शुÐक आिण इतर शुÐक जाÖत होते. ईÖट इंिडया कंपनी¸या महसूल धोरणामुळे
रयत असमाधानी होती. हे सरकार मराठ्यांप्रमाणेच कÐयाणकारी उपाययोजनांचा अवलंब
करेल तर बरे होईल. देशी आिण युरोिपयन Óयक्तींशी वागताना अनुकूलता आिण भेदभाव
यांचे धोरणही Âयांनी िधक्कारले. आपÐया अिधकृत कतर्Óया¸या वेळी, Âयाने महाराÕट्रातील
लोकांकडे पक्षपाती भावना आिण आिथर्क अÆयाय केÐया¸या अनेक घटना घडÐया.
लोकिहतवादी हे नंतर¸या वषा«¸या Öवदेशी आिण बिहÕकार चळवळींचे प्रणेते
Ìहणून मानले जातात. महाराÕट्रातील दािरद्र्य आिण बेरोजगारीचे िवĴेषण करताना Âयांनी
इंग्रजांनी आम¸या बाजारपेठेत देशी Óयापार् यांचे नुकसान केले हे प्रितपादन केले. आमचे
लोक ÖवÖत असÐयाने Âयांचा माल खरेदी करतात आिण Âयाद्वारे आम¸या Óयापार्यांना
कायदेशीर नफा िमळिवÁया¸या संधीपासून वंिचत ठेवले जाते. आपÐया देशाने िनकृĶ
दजार्ची असली तरीही इतर देशांकडून वÖतू खरेदी न करÁयाचा आिण केवळ देशी वÖतू
खरेदी करÁयाचा संकÐप केला पािहजे. कापूस खरेदीदारांनी परदेशी लोकांना क¸चा कापूस
िवकू नये आिण Âयांना फक्त कापड वÖतू िवकÁयाचा िनणर्य घ्यावा. इंग्रजी वÖतू खरेदी
करणे थांबवा असा सÐला Âयांनी िदला. आपण परदेशी वÖतू टाकाÓयात आिण देशी वÖतू
खडबडीत वľ असले तरी Âयांचे संरक्षण केले पािहजे. इंग्रज सरकार¸या सेवेत असूनही
अÂयंत असुरिक्षत मुद्द्यांवłन लोकिहतवादी यांनी राºयकÂया«ना दुखिवÁयाची धाडस
दाखवणे उÐलेखनीय आहे.
महादेव गोिवंद रानडे (१८४२-१९०१)
अथर्शाľज्ञ महादेव गोिवंद रानडे यांनी जी.Óही. जोशी यां¸या साथीने १८७८
मÅये पूना सवर्जिनक सभेचे त्रैमािसक सुł केले आिण Âयात भारतीय अथर्ÓयवÖथे¸या
प्रÂयेक पैलूचा अËयास करÁयावर भर देÁयात आला. Öवावलंबी होÁयासाठी भारताला जड
औद्योिगकीकरणाची आवÔयकता आहे हे जाहीर करणारे ते पिहले अथर्शाľज्ञ होते १८९०
मÅये पुणे येथील डी. सी. वा¸छा, गणेश वासुदेव जोशी यां¸या सहकायार्ने Âयांनी पुणे येथे
औद्योिगक पिरषदेची Öथापना केली. उद्घाटना¸या भाषणात Âयांनी उĥीĶांचा उÐलेख केला.
बहुतेक लोक शेती या एकाच Óयवसायात गुंतले असून उद्योग सुł झाÐयाने जनतेची
दािरद्र्य िमटू शकते असा Âयांचा िवĵास होता. Âयांनी पिरषदे¸या कामकाजासाठी मागर्दशर्क
सूचनादेखील मांडÐया. रानडे यांनी औद्योिगकीकरणासाठी पाIJाÂय तंत्रज्ञानाची बाजू
घेतली. पुÁयातील पावसाÑयामÅय े दरवषीर् ही पिरषद घेÁयात आली. भारतात नवीन उद्योग
सुł करÁयासाठी शासकीय मदतीची िवनंती केली. Âया¸या हÖतक्षेपामुळे सूती रेशीम सूत
आिण िवणणारी कंपनी कोसळÁयापास ून वाचली. munotes.in
Page 128
128िब्रिटश सरकारने भारतीय हÖतकौशÐयांचा नाश करÁयासाठी भारतावर Âयांचा
राजकीय प्रभाव वापरला आिण इंग्लंड¸या उद्योगांना पोसÁयासाठी क¸चा माल तयार करणा
शेतीप्रधान देशात łपांतिरत कłन भारताला परावलंिबÂव आणले. रानडे यांनी कोणÂयाही
औद्योिगक धोरणा¸या कमतरतेची दखल घेत असे Ìहटले आहे की सरकारने भारतातील
उद्योगां¸या िवकासास सिक्रयपणे प्रोÂसािहत केले पािहजे. रानडे व इतर राÕट्रवादी नेÂयांनी
आदम िÖमथ या¸या शाľीय अथर्शाľा¸या मुलभूत िसद्धांताला आÓहान िदले. राºयाने
आपली कामे 'शांतता व सुÓयवÖथा' राखÁयासाठी ठेवली पािहजेत ही कÐपना Âयांनी
नाकारली आिण अशी िवनंती केली की, राºयाने आपले कायर् िक्षतीज वाढिवले पािहजे
आिण सवर् बाबींमÅये राÕट्रीय गरजा पूणर् करÁयासाठी काम केले पािहजे. रानडे यांनी
‘भारतीय राजकीय अथर्ÓयवÖथा’ या िवषयावरील िनबंधात १८९२ मÅये राजकीय प्रijांवर
आिथर्क प्रijां¸या वचर्Öवावर जोर िदला होता. कदािचत एम.जी. रानडे यांना आिथर्क
पिरिÖथतीची चांगली जाणीव होती. रानडे भारत-िब्रिटश आिथर्क संबंधात भारताला
आिथर्क Æयायासाठी उभे रािहले. रानडे यांनी खरं तर भारताला आिथर्क राÕट्रवादाचा
पिहला पूणर् तकर् िदला.
रानडे Öवतंत्र िवचारवंत होते. Âयाने लोकांची ढासळलेली पिरिÖथती जवळून
पािहली होती. Âयांनी पुणे सवर्जण सभे¸या िनयतकािलकात भारतीय शेती¸या समÖयेवर
अनेक मािलका िलिहÐया. भाÖकर तखर्डकर, भाऊ महाजन आिण इतरांनी सुिशिक्षत
उ¸चभ्रूंचे लक्ष भारता¸या ‘संप°ी¸या वहनावर’ वर क¤िद्रत केले होते. अक्कलकोट या
छोट्या राºयांत ‘कारभारी’ (प्रशासक) Ìहणून Âयांनी केलेले काम आिण िवÕणुशाľी पंिडत
आिण गणेश वासुदेव जोशी (सावर्जिनक काका) यां¸या सहकायार्मुळे Âयांना सुधारणे¸या
आिथर्क पैलूची Âयांना मािहती िमळाली. Âयाचे िलखाण आिण भाषणे राºयकÂया«कडून
संशया¸या नजरेने पािहली जात होती. यामुळे Âयांना २३ वषेर् Æयायाधीशांचे पूणर् पद िमळू
शकले नाही आिण िनÌन पदावर ते कायर्रत रािहले.
गणेश Óयंकटेश जोशी (१८५१-१९११)
गणेश Óयंकटेश जोशी हे प्रख्यात अथर्शाľज्ञ, उदारमतवादी िवचारवंत आिण
मूलगामी राÕट्रवादी होते. Âयांचा जÆम १८५१ मÅये िमरज येथे एका लहान संÖथानात
झाला. Âयाचे वडील Âया राºयामÅये कोषाÅयक्ष (पोतिनस) Ìहणून काम करीत होते. Âयांचे
आजोबा पेशवे बाजीराव िद्वतीय¸या दरबारात होते आिण Âयांनी ईÖट इंिडया कंपनी¸या
सैÆयािवłद्ध पेशÓया¸या शेवट¸या युद्धामÅये भाग घेतला होता. तथािप, इंग्रजी िशक्षण
घेÁयास Âया¸या विडलांनी अिजबात संकोच केला नाही. बी.ए. मधे तकर्शाľ िवषयामÅये ते
प्रथम आले. पदवीनंतर Âयांनी १८७३ मÅये िशक्षण िवभागात सरकारी सेवा Öवीकारली.
आपÐया बहुतेक समकालीनांप्रमाणेच, Âयांनी शासकीय सेवेत असताना सामािजक
उपक्रम सुł केले. Âयांनी नािशक, रÂनािगरी, मुंबई, पूणे, सोलापूर आिण सातारा येथे सेवा
बजावली. ते एक सक्षम िशक्षक होते आिण Âयांची कीतीर् संपूणर् मुंबई िवभागात पसरली. ते
‘टाईÌस ऑफ इंिडया’ मÅये िविवध िवषयांवर लेखांचे योगदान देत असत आिण Âयांचे लेख
सुिशिक्षत उ¸चभ्रूंनी आिण सरकारी अिधका-यांनी मोठ्या आवडीने वाचले. Âयांनी ‘जे’ या munotes.in
Page 129
129नावाने िलिहले. अÐपावधीतच Âयान आकडेवारीतील एक तज्ञ Ìहणून Ìहणून माÆयता
िमळाली. आिथर्क वहन बĥलचा Âयांचा पद्धतशीर अËयास आिण आकडेवारी¸या
पुराÓयाद्वारे जोरदारपणे समथर्पणे Âयांचे िवचार Óयक्त करÁयाची Âयांची क्षमता यामुळे
भारतीय राÕट्रीय कॉंग्रेस¸या नेÂयांचे लक्ष Âयांनी वेधून घेते. Æयायमूतीर् रानडे यां¸यासोबतच
सुर¤द्र नाथ बॅनजीर् आिण आर.सी. द° राजकीय व आिथर्क िवषयांवर Âयांचाशी
सÐलामसलत करत असत.
१०.३ आिथर्क वहन (िन:Öसरण) िसद्धांत, दादाभाई नौरोजी (१८२५-१९१७)
आिथर्क राÕट्रवादीची भावना जागृत करÁयामÅये महाराÕट्रातील आघाडी¸या
राÕट्रवादी नेÂयांपैकी दादाभाई नौरोजी हे होते. १८६७ मÅये पिहÐयांदाच दादाभाई नौरोजी
यांनी 'इंग्लंडचे भारतावरील कजर्’ या लेखात िब्रटनने आपÐया राजवटीची िकंमत Ìहणून
भारतातून संप°ीचे वाहन केले ही बाब मांडली. एक चतुथा«श संसाधने देशा¸या बाहेर गेली
आिण पिरणामी भारत गरीब झाला हे Âयांनी आकडेवारीने दाखवून िदले. दादाभाई नौरोजी
यांनी आपले जीवन आिथर्क वहन िसद्धांता¸या प्रसारासाठी आिण Âया¸या िवरोधात मोहीम
राबिवÁयास समिपर्त केले. Âया काळात राÕट्रीय उÂपÆना¸या गणनेची सांिख्यकीय पद्धती
आिण प्रमािणत तंत्रे फारशी िवकिसत झाली नÓहती Âयामुळे इंग्लंडला भारतातून हÖतांतिरत
केलेÐया संप°ी¸या प्रमाणावर आिण ÓयाĮीवर Âयांनी हे शोषण उघडकीस आणले. िब्रटीश
सरकार¸या काही अिधका्यांनी या िसद्धांताचा संपूणर् Öवीकार केला नाही आिण यामधील
त्रुटी दाखवून टीका केली. परंतु सÂय जाÖत काळ दडपू शकले नाही. १८७६ ¸या
सुŁवाती¸या काळात, ‘भारतीय दािरद्र्य’ या िवषयावरील िनबंधात Âयांनी हे ÖपĶ केले की
िब्रटन भारता¸या िनयार्तीवरील राजकीय प्रभावामुळे आपली आिथर्क प्रगती कł शकला.
दादाभाई नौरोजीना िब्रटीश ÓयवÖथेचे व Æयायिप्रयतेचे कौतुक होते. िशक्षण,
क¤द्रीकृत प्रशासन, िशÖत, देशाचे राजकीय एकीकरण, रेÐवे, तार, Łग्णालये, सुरक्षा इÂयादी
संदभार्त Âयांनी िब्रिटशां¸या योगदानाचे मनापासून माÆय केले परंतु िब्रिटश राजवटी¸या
िवघातक पिरणाम देखील Âयांनी दाखवून िदले. िब्रिटशांचे शोषण व दडपशाही धोरणात
बदल होÁयाचे िचÆह नÓहते. हे लक्षात घेतÐयावर दादाभाई नौरोजी यांनी भारतात
िब्रटीशां¸या राजवट व Âयांची नाराजी Óयक्त करÁयास सुरवात केली. िब्रटीश आधी
भारतावर आक्रमण कłन लुट करणार्या मागार्चा अवलंब न करता पद्धतशीरपणे िविवध
आिथर्क योजना व िनयम याद्वारे शोषण करत होते. Âयाची वगर्वारी Âयांनी पुढील प्रमाणे
केली.
भारतातील वािषर्क शुÐक
दादाभाई नौरोजी यांनी बाĻ वहनासाठी कारणीभूत पुढील बाबी Åयानात घेतÐया.
१. कुटुंबां¸या आधारासाठी आिण मुलां¸या िशक्षणासाठी युरोिपयन कमर्चार् यांकडून
इंग्लंडला पैसे पाठिवणे. munotes.in
Page 130
130२. बहुतेक कमर्चार् यांनी घरी गुंतवणूक करÁयास प्राधाÆय िदÐयाने कंपनीतील
कमर्चार् यांकडून बचतीची रक्कम इंग्लंडला रवाना करणे.
३. िब्रटीश कमर्चार् यां¸या वापरासाठी िब्रटीश वÖतूं¸या खरेदीसाठी तसेच Âयां¸यामाफर्त
भारतात िब्रटीश वÖतूं¸या खरेदीसाठी पाठिवलेली रक्कम.
इंग्लंडमधील वािषर्क शुÐक
१. ईÖट इंिडया कंपनी¸या भागधारकांना लाभांश
२. सावर्जिनक कजार्वरील Óयाज वाढले: ईÖट इंिडयन कंपनीने भारताकडून सावर्जिनक
कामे करÁयासाठी १९०० पय«त सावर्जिनक कजर् २२४ दशलक्ष पŏड कजर् काढले
होते. कजार्चा थोडाच भाग उÂपादक कामांसाठी उदा. रेÐवे, िसंचन सुिवधा आिण
सावर्जिनक कामांसाठी वापरला जात होता.
२. नागरी आिण सैÆय शुÐकः यामÅये भारतातील नागरी व सैÆय िवभागात िब्रिटश
अिधकार् यां¸या िनवृ°ीवेतनासाठी िदले जाणारे वेतन, लंडनमधील इंिडया ऑिफस
आÖथापनावरील खचर्, िब्रटीश युद्ध कायार्लयाला देय देणे इÂयादींचा समावेश होता. हे
सवर् शुÐक केवळ भारता¸या ितजोरीमधून होत होते.
३. राºय सिचव आिण भारत सरकार यांनी लंडन मÅये मोठमोठे गोदाम व कायार्लये
उघडणे तसेच लÕकरी, नागरी आिण सागरी िवभागांसाठी आवÔयक खरेदी केली.
१८६१ ते १९२० दरÌयान Öटोअरवरील वािषर्क सरासरी खचर् १० % ते १२ %
पय«त गृह शुÐक होते.
४. चीनबरोबर अफू¸या Óयापारात बाĻ आिथर्क वहनात िब्रटीशांची रसपूणर् भूिमका होती.
ईÖट इंिडया कंपनीने आपले महसूल अिधशेष आिण भ्रĶ अिधकारी यांना Âयांची बचत
आिण गुĮ नफा चीनमागेर् हÖतांतिरत केला. अफूचा सवर् नफा इंग्लंडला जात होता.
अंतगर्त वहन
दादाभाई नौरोजी यां¸या ÌहणÁयानुसार बाĻ वहन हे अंतगर्त आिथर्क वाहनाचा
एक भाग होता. बाĻ हÖतांतरणाइतकेच आंतिरक संप°ी िन:Öसरण भारतासाठी
धोकादायक होते हे Âयांनी दाखवून िदले.
१. कर आकारणीतून काही िब्रटीश उÂपादनांना जाणीवपूवर्क वगळÁयात आलेले होते.
२. एकतफीर् िनयार्तीमुळे अंतगर्त आिथर्क वहन असंतुिलत होते, ºयामुळे आयाती¸या
Öवłपात कोणतेही परतावे िमळू शकले नाहीत.
३. भारतीय सावर्जिनक अथर्ÓयवÖथेमधून साम्राºयवादी हेतू पूणर् केÐयामुळे रेÐवे आिण
रÖते वाहतुकीमुळे भारताला अपेिक्षत समृÅदी िमळू शकली नाही याकडे दादाभाईनी
लक्ष वेधले.
munotes.in
Page 131
131एकोिणसाÓया शतका¸या मÅयभागी दादाभाई नौरोजी यांचे मत ºयांना भारतीय
आिथर्क पिरिÖथती¸या वाÖतिवकतेबĥल सहानुभूतीपूवर्क समज होती अशा उदारमतवादी
िवचारसरणी¸या इंग्रजांनी माÆय केले होते.
१०.४ आिथर्क वहनाचे पिरणाम
भारतातून इंग्लंड येथे झालेल¤ आिथर्क वहन हे संपूणर् जमीन महसूल संकलनापेक्षा
आिण भारता¸या एकूण बचती¸या एक तृतीयांश पैशांपेक्षा दीडपट जाÖत होते. उपलÊध
मािहतीसह, अशी गणना केली गेली की भारतातून िमळवलेÐया सवर् उÂपÆनापैकी एक
चतुथा«श महसूल दरवषीर् इंग्लंडला घरगुती खचर् Ìहणून पाठिवला जायचा. १८१४ ते
१८६५ दरÌयान दादाभाई नौरोजी¸या ÌहणÁयानुसार सुमारे ३५० दशलक्ष पŏड इंग्लंडला
गेले. इंग्लंडमÅये भारतातून आलेÐया संसाधनांचा आिण भांडवलामुळे नैसिगर्किरÂया
इंग्लंड¸या लोकांना अिधक चांगले जीवन जगÁयाची सुिवधा िमळाली. इ.स. १७५० नंतर
इग्रजांना उद्योगात वाढती गुंतवणूक देखील शक्य झाली. अठराÓया शतकात इंग्लंडमधील
कृषीक्रांतीला आिण १७५० नंतर¸या औद्योिगक क्रांतीलाही ही गुंतवणूक अंशतः जबाबदार
होती.
सेवािनवृ° िब्रटीश अिधकार्यांकडे नवीन शोध, रÖते, कालवे आिण रेÐवेचे
बांधकाम आिण अथर्ÓयवÖथे¸या सवर् क्षेत्रात वेगाने बदल घडवून आणÁयासाठी संप°ी
होती. आिथर्क वहनामुळे इंग्रजी आिथर्क भरभराटीचा पाया रचला गेला. दुसरीकडे, वहनाचा
पिरणाम भारतीय अथर्ÓयवÖथेवर आिण ितथÐया लोकांवर त्रासदायक होता. ही संसाधने
आिण सोने जे भारतात गुंतवणूकीसाठी उपलÊध होऊ शकले असते ते इंग्लंडमÅयेच गेले.
दादाभाई नौरोजी यांचे मत होते की आिथर्क वहन हे भारता¸या दािरद्र्याचे मुख्य कारण
आहे. Âयांनी असे िलिहले की कोणताही िविधिनषेध न बाळगता भारताचे शोषण केले गेले
आहे. Âयांनी हे िनदशर्नास आणून िदले की आिथर्क वहनात केवळ राÕट्रीय उÂपÆना¸या
िविशĶ भागाचा परदेशात होणारा खचर्च नÓहे तर रोजगार आिण उÂपÆनाचे पुढील
कायदेदेखील दशर्िवलेले आहेत. जर अंतगर्त खचर् केला असता तर देशात अिधक
साधनसंप°ी उÂपÆन झाली असती.
आिथर्क वहनाचा पिरणाम औद्योिगक मंदीमधे झाला कारण Âयातून भांडवलाची
कमतरता िनमार्ण झाली. राÕट्रवादी नेÂयांनी अशा प्रकारे याचा उÂपÆन आिण संप°ीवर,
भांडवलावर, औद्योिगक िवकासावर, जिमनी¸या उÂपÆनावर, Óयापारा¸या अटींवर आिण
भारतीय लोकां¸या दािरद्र्यावर होणार्या पिरणामांचे िवĴेषण केले. िवसाÓया शतकातील
राÕट्रवादी चळवळ हे Âयां¸या वसाहतवादा¸या आिथर्क समालोचनामुळे प्रभािवत झाली
होती.
munotes.in
Page 132
132१०.५ सारांश
िब्रिटश राजवटीचा भारतीय अथर्ÓयवÖथेवर कठोर पिरणाम झाला. शेतीचे
Óयापारीकरण, जाÖतीत जाÖत जमीन महसूल मागणी, जमींदार वगार्ची वाढ (जमीनदार),
वाढती कजर्बाजारीपणा आिण शेतकर् यां¸या गिरबीमुळे भारतीय अथर्ÓयवÖथा िÖथर झाली.
िब्रिटश अिधकार् या¸या आिथर्क शोषणाÂमक धोरणांमुळे दािरद्र्याची मयार्दा वाढली.
भूसंप°ी¸या िविवध यंत्रणा, संप°ीचा िनचरा आिण Öवदेशी उद्योगांचे िवक¤द्रीकरण याचा
भारतावर खोलवर पिरणाम झाला. औद्योिगकीकृत इंग्लंडने भारतातील उÂपादन
साधनां¸या मशीनीकरणाला प्रोÂसाहन िदले नाही. कंपनी¸या सरकारने खेड्यात
हÖतकलेची नासाडी केली आिण मशीनद्वारे बनिवलेले सामान भारतात टाकले. अनेक
शेतकर् यां¸या जिमनी गमावÐया आिण कारािगरांना Âयां¸या नोकर् याबाहेर फेकले गेले. देश
दररोज गरीब होत चालला होता. नंतर दादाभाई नौरोजी यांनी नंतर ‘आिथर्क िन:Öसरण
िसद्धांत’ िवकिसत केला आिण भारता¸या आिथर्क िपळवणुकीचा पदार्फाश केला.
१०.६ प्रijो°रे
१) िब्रटीशां¸या कारिकदीर्त झालेÐया आिथर्क लुटीबाबत जनतेत जागृती करÁया¸या
दादाभाई नौरजीं¸या योगदानाबĥल चचार्
२) आिथर्क िन:Öसरण िसद्धांतावर सिवÖतर टीप िलहा.
१०.७ संदभर्
१) दादाभाई नौरोजी, पोवतीर् अंड अनब्रीटीश łल इन इंिडया, १९०१.
२) ग्रोवर अंड बेÐहेकर, आधुिनक भारताचा इितहास, एस. चांद प्रकाशन.
३) िबपीन चंद्र, िहÕट्री ऑफ मोडणर् इंिडया. २००९.
munotes.in
Page 133
133११
मुद्रणकलेचा उदय आिण पिरणाम: सुधारणा चळवळी-
Öवłप, मुĥे आिण समÖया
घटक रचना :
११.० उिĥĶे
११.१ प्रÖतावना
११.२ देशा¸या िविवध भागात मुद्रणकलेचा उदय
११.३ वृ°पत्र आिण िनयतकािलकांची महßवपूणर् भूिमका
११.४ िब्रिटश सरकारचामुद्रणकलेचा प्रितसाद
११.५ सुधारणा हालचाली: Öवłप, मुĥे आिण समÖया
११.६ ब्राĺो समाज
११.७ प्राथर्ना समाज
११.८ आयर् समाज
११.९ रामकृÕण िमशन
११.१० िथयोसोिफकल सोसायटी
११.११ सÂयशोधक समाज
११.१२ मुिÖलमांमÅये सुधार चळवळ
११.१३ सुधार चळवळींचा प्रभाव
११.१४ सारांश
११.१५ संदभर्
११.१६ प्रij
११.० उिĥĶे
हे प्रकरण पूणर् झाÐयानंतर िवद्याथीर् …………..
१. मुद्रण कलेचे आगमन आिण Âयाचे पिरणाम समजून घेतील
२. देशा¸या िविवध भागात मुद्रण कलेचा िवकास Åयानात घेतील
३. सुधारणा चळवळीत पत्रकिरतेची भूिमका समजून घेतील
४. भारतातील िविवध प्रकार¸या सुधारणा समजून घेतील
५. भारतातील सुधार चळवळींचा पिरणाम समजून घेतील munotes.in
Page 134
134११.१ प्रÖतावना
िशक्षणाची मौिखक परंपरा भारतीयांना चांगली मािहती होती. तथािप, िलिखत
ÖवŁपाची शैक्षिणक साधने सवर्सामाÆयांना क्विचतच उपलÊध होती. परंतु िब्रटीशां¸या
आगमनाने मुिद्रत पुÖतके, वतर्मानपत्रे आिण िनयतकािलकां¸या łपात जनजागृतीचा नवा
अÅयाय सुł झाला. पोतुर्गीजांनीच प्रथम मुद्रण कलेची मुहुतर्मेढ भारतात रोवली. पोतुर्गीज
आिण िब्रटीशांनी प्रारंभी िनयतकािलके सुł केली पण लवकरच सुिशिक्षत भारतीयांनी
पुढाकार घेऊन या क्षेत्रात Öवत:ला झोकून िदले. मुद्रणकला व िनयतकािलके यां¸या
आगमनाने लोकांमÅये सामािजक, सांÖकृितक आिण राÕट्रवादी जागृत होÁयासाठी
सुŁवाती¸या टÈÈयात, सामािजक आिण सांÖकृितक पूवर्गामी आिण उपाय मुद्रणकलेने व
पत्रकािरतेने शोधले. काही वषा«नंतर पत्रकारांनीही राÕट्रीय प्रबोधन करणे सुł केले. पोतुर्गीज
सवर्प्रथम भारतात पोहोचले आिण Âयातील काही भागात Âयांनी वसाहती सुŁ केÐया.
पिरणामी, Âयां¸या वसाहतीत प्रथम मुद्रणकला िवकिसत झाली.. Âयापैकीगोवा एक
प्रदेशहोता. लोकांमÅये राÕट्रवादी आिण सुधाराÂमक आवेश पसरिवÁयासाठी मुद्रणकला व
िनयतकािलके महÂवाचे वाहन बनले.
११.२ देशा¸या िविवध भागात मुद्रणकलेचा उदय
१५५६ मÅये जुआन डी बुÖतमंटे या Öपॅिनश Óयक्तीने पोतुर्गाल येथून गोÓयाला
छापखाना आणला. १६१६ मÅये फादर ÖटीफÆस यांनी िख्रÖत पुराण Ìहणून पिहले मराठी
पुÖतक तयार केले. Âयानंतर, िख्रÖती िमशनरी यांनी Âयां¸या मतांचा प्रचार करÁयासाठी
आिण िख्रIJन धमर् प्रसार करÁयासाठी मुद्रणकलेचा उपयोग केला. डॉ. िवÐयम कॅरी हे पिहले
युरोिपयन होते ºयांनी एतĥेशीय भाषेला प्रेरणा िदली. कॅरी यांनी आपÐया काही
पुÖतकांसाठी मोडी िलपीचा वापर केला.
दिक्षण भारत
कोचीनमधील अंबालकडु हे आरंिभक भारतीय मुद्रणाचे क¤द्र होते. परंतु या
िठकाणीची कोणतीही पुÖतके उपलÊध नाहीत. १५७९मÅये कोचीन येथे येशू िख्रÖता¸या
िशकवणुकीवर वर आणखी एक Öवतंत्र खंड छापला गेला. १६७४ पय«त गोÓयात छापे
सिक्रयपणे चालू रािहले पण हळूहळू िमशनर्यां¸या भारतीय भाषा िशकÁयासंबंधी¸या
Âयां¸या उदासीनतेमुळे हे घटले. १६८४¸या िनणर्यामुळे पोतुर्गीजांनी गोÓयात Öथािनक
भाषेचा वापर बंद केला आिण Âयामुळे भारतीय मुद्रणकले¸या वाढीस व िवकासाला खीळ
बसली. कॅथोिलक धमर्प्रसारकाप्रमाणे, डॅिनश प्रोटेÖटंट िमशनर्यांनी मुद्रण सुł करÁयाचे
फार महÂवाचे कायर् केले. पुढील वषीर् िप्रंटरिशवाय या सवर् गोĶी आÐया. ११ जून १७१३
रोजी,ºयाने आधीच डॅिनश कंपनीत काम केले होते अशा एका जमर्न Óयक्ती¸या मदतीने
ट्रँकेबार (मद्रास) येथे कायर् करÁयास सुरवात केली. प्रबुद्ध तंजावर शासक सरफोजी भोसले
(१७९९-१८३३) यांचे िशक्षक Ìहणून काम करणार्याएक दानीश िमशनरी िख्रIJन फ्रेडिरक
ĵाट्र्ज याने संÖकृत आिण मराठी पुÖतके प्रकािशत करÁयासाठी एक मुद्रणालय Öथािपत
करÁयास प्रभािवत केले. munotes.in
Page 135
135११.२.३ मद्रास
मद्रासची पिहली िप्रंिटंग प्रेस (मुद्रणालय ) वॅपेरी येथे सुł झाली आिण नंतर हे
मुद्रणालय डेक्कन प्रेस Ìहणून प्रिसद्ध झाले. तािमळ िलपीचा वापर मद्रासमÅये पिहÐयांदा
केला गेला आिण १८७० पय«त Óहॅपेरी येथे वापरला गेला. १७८५मÅये िरचडर् जॉनÖटनने
मद्रास कुिरअरची सुłवात केली. बेÐलारी, ब¤गलोर आिण मंगलोर¸या िख्रIJन िमशनरीज
आिण मंगलोर¸या लोहार¸या मदतीने कÆनड मुद्रण िवकिसत झाले. मद्रास येथेस¤ट जॉजर्
कॉलेज१८१२ मÅये Öथापन करÁयात आले आिण कॉलेजशी संबंिधत मुद्रणालयाने तेलगु
आिण कानडा भाषांमÅये पुÖतके प्रकािशत करÁयाची जबाबदारी Öवीकारली.
११.२.४ बंगाल
जेÌस िहकीने १७८० मÅये कलक°ा येथे बंगाल गाझेट हे पिहले वृ°पत्र Öथापन
केले. पिहÐया टÈÈयात वतर्मानपत्र आिण मुद्रण यांना िविवध िनब«ध घातले गेले.
वतर्मानपत्रांना शासना¸या माÆयतेचे पालन करावे लागले. १७६५ पासून ईÖट इंिडया
कंपनीने बंगालचा कारभार पाहÁयाची थेट जबाबदारी घेतली. या स°े¸या हÖतांतरणामुळे
प्रशासनावर सोपिवÁयात आलेÐया सरकारी अिधकार्यांनी भारतातील िविवध प्रांताची
भाषा िशकÁयास सुŁवात केली. बंगाली िशकÁयाचा हा उÂसाह छपाई¸या वाढीसाठी आिण
िवकासासाठी थेटपाने उपयोगी पडला. बर् याच िब्रिटश पत्रकारांनी साĮािहक िकंवा मािसक
प्रकािशत केले आिण िविवध िवषयांवर आपली मते Óयक्त केली.
११.२.५ एतĥेशीय मुद्रण कलेचा प्रसार
भारतीयांमÅये राÕट्रीय चेतना आिणजागृती यां¸या वाढीने Öथािनक आिण देशी
िनयतकािलकांना जÆम िदला. १८१५ पासून राजा राम मोहन रॉय यांनी भारतातील
अंध®द्धाळू आिण क्षीण झालेÐया िहंदू समाजात सुधारÁया¸या कामात आघाडी घेतली. गंगा
िकशोर भट्टाचायर् आिण हरेIJंद्र रॉय यांनी राजाराम मोहन रॉय यां¸या कÐपनांचा प्रचार
करÁयाचा िवचार केला. Âयांनी बंगाली भाषेतील वंग गझेट नावाचे िनयतकािलक सुł केले.
िख्रIJन धमार्चा प्रसार करÁयासाठी प्रेसचा उपयोग कłन बािÈटÖट िमशनर्यांनी केला.
१८२१ मÅये Âयांनी बांगलातील संवाद कौमुदी आिण १८२२ मÅये पिशर्यन भाषेत िमरत-
उल-अखबारची सुŁवात केली. या साĮािहकांचे उĥीĶ लोकांना सामािजक-धािमर्क
गैरवतर्नािवłद्ध लढा देÁयास प्रेिरत करणे, पाIJाßय संÖकृतीशी łढ होÁयासाठी आिण
जनतेला व सरकारला यािवषयी मािहती देणे हे होते.
११.२.६ महाराÕट्र
मुंबईत ‘टेलीग्राफ’, ‘कुिरअर’, ‘बॉÌबे गॅझेिटयर’ ‘बॉÌबे टाईÌस’ आिण ‘टाइÌस ऑफ
इंिडया’ ही इंग्रजी वाचन करणार् या लोकांमÅये प्रचिलत होती पण मराठी िनयतकािलके
नÓहती. बॉÌबे हेरोÐड (१७८९) हे मुंबईतील पिहले वृ°पत्र होते. हे बॉÌबे गॅझेट Ìहणूनही
ओळखले जात असे. फरदुनजी मझर्बान १८२२ मÅये पिहले Öथािनक वृ°पत्र बॉÌबे
समाचारची Öथापना केली. ते गुजराथी भाषेत होती. हे पिIJम भारतातील सवार्त पिहले
Öथािनक भाषेतील वृ°पत्र आहे. १८३६मÅये नवरोजी दोरबजी यांनी मुंबई वतर्मान हे
वृ°पत्र सुł केले. दादाभाई नौरोजी यांनी राÖत गोÉतार हे िनयतकािलक सुł कłन munotes.in
Page 136
136पत्रकािरते¸या इितहासात महßवपूणर् भर घालली. बालशाľी जांभेकर हे मराठी
िनयतकािलकांचे प्रणेते होते. १८३२ मÅये बाल गंगाधर शाľी जांभेकर यांनी प्रथम मुंबई
दपर्ण' हे िद्वभाषी इंग्रजी-मराठी िनयतकािलक संपािदत केले आिण प्रकािशत केले. यामुळे
पुढ¸या दोन दशकांत िनयतकािलक, मािसके आिण पुÖतकांचा मागर् मोकळा झाला. राघोबा
जनादर्न गवाणकर - वसईकर यांनी १८४०मराठी मुद्रणालय िवकिसत केले.१८४१ मÅये
गोिवंद िवठ्ठल उफर् भाऊ महाजन यांनी साĮािहक ‘प्रभाकर’ प्रकािशत केले. दर
आठवड्याला हे साĮािहक रिववारी प्रिसद्ध होत होते.
लोकांमÅये ज्ञानाचा प्रसार आिण अंध®द्धा िनमूर्लन अशा काही उĥीĶे यासाठी
मराठी पत्रकािरता यावेळी कायर्रत होती. Âयांनी लोकांमÅये प्रबोधन करÁयाचा प्रयÂन केला.
Âया काळातील पत्रकारांनी वैज्ञािनक आिण उदारमतवादी कÐपना Łजू करÁयाचा प्रयÂन
केला. वतर्मानपत्रांनी जनमत तयार करÁयाचे आिण सुधारणांसाठी अनुकूल मागर्दशर्न
करÁयाचा प्रयÂन केला. बहुतेक वतर्मानपत्रांनी समाजातील सामािजक सुधारणांना
अनुकूलता िदली. िख्रIJन िमशनरीज¸या धमर्प्रसारा¸या कायार्ला थांबवÁयासाठी व
लोकांमÅये चैतÆय िनमार्ण करÁयासाठी Âयांनी प्रेसचा चांगला उपयोग केला. पिIJमी
भारतात प्रकािशत झालेÐया Âया काळातील काही ठळक प्रकाशने व िनयतकािलके कायर्रत
होती.
अमेिरकन िमशनने १८१३ मÅये मुंबईतील भ¤डीबाजार येथे िप्रंिटंग प्रेसची Öथापना
केली. थॉमस ग्रॅहॅम Âयाचे मॅनेजर होते. िख्रÖती धमार्चा प्रसार करÁयासाठी Âयांनी मराठी व
गुजराती भाषेत पुÖतके छापली. अमेिरकन लोकांनी रÂनािगरी िजÐĻातील हणेर् येथे
िलथोप्रेसची Öथापना केली. भ¤डीबाजार येथील अमेिरकन प्रेसमÅये भंडारी तłण गणपत
कृÕणाजी यांनी तंत्र िशकून घेतले आिण बोरी बंदर येथे Öवतःचे मुद्रणालय उघडले. Âयांनी
पंचांग आिण मराठी आिण गुजराती भाषेत धािमर्क पुÖतके छापली. जनावरां¸या चरबीत
िमसळलेÐया शाईने दूिषत होÁया¸या भीतीने ब्राĺण मुिद्रत पुÖतकांना हात लावणार नाहीत.
यासाठी गणपत कृÕणाजी यांनी तूप वापरले आिण Öवत:चे वेगळे साचे तयार केले. Âयाचे
अनुकरण इतरांनी देखीलकेले.
११.३ वतर्मानपत्रे आिण िनयतकािलके यांची महÂवाची भूिमका
भाऊ महाजन यांनी िख्रÖती धमर्-पिरवतर्नासारख्या संवेदनशील िवषयांवरही
वतर्मानपत्रातून िवचार मांडले. शÊदकोशाचे प्रिसद्ध संकलक आिण िख्रIJन धमर् Öवीकारणारे
सािहिÂयक Óयिक्तमßव बाबा पदमनजी यांना ‘धुमकेतु’ ¸या Öतंभातून आपली िÖथती ÖपĶ
करÁयाची परवानगी देÁयाचे Âयांनी मोठे धैयर् दाखिवले. बाळशाľी जांभेकर यांनी लोकांना
ज्ञान देÁयासाठी केलेले प्रयÂन भाऊ महाजन यांनी Âयां¸या मािसक ‘िदग्दशर्न’ या
मािसकातून अखेरीस हाती घेतले. या मािसकाने बर् याच िवषयांवर प्रकाश टाकÁयात आला.
हा एक दर मिहÆयाला प्रिसद्ध होणारा िवĵकोश होता आिण वाचकांमÅये िजज्ञासेची भावना
िनमार्ण करणे हे Âयाचे कायर् होते. १८५४ मÅये Âयांनी ‘ज्ञानदशर्न’ हे त्रैमािसक मािसक
सुł केले. िख्रIJन िमशनरीजचे मुखपत्र मराठीत ‘ज्ञानोदय’ होते जे १८४२ मÅये सुł झाले munotes.in
Page 137
137आिण २० Óया शतका¸या मÅयापय«त िटकून रािहले. िख्रIJनां¸या प्रचाराला रोखÁयासाठी
Âयां¸यावर टीका करणारी काही िनयतकािलके होती पण अशी िनयतकािलके अÐपकालीन
होती. मराठी िनयतकािलके आिण िनयतकािलकांचे Åयेय सवर्सामाÆय लोकांना ज्ञान देणे व
ज्ञान आिण लोकां¸या िहता¸या बाबतीत सरकारचे प्रबोधन करणे हे होते.
१८१८ पूवीर् इंग्रजांनी घेतलेÐया बर् याच इंग्रजी िनयतकािलकांनी कंपनी¸या
अिधकार्यांवर मुक्तपणे टीका केली. बंगालमधील कंपनी¸या सवō¸च Æयायालयाने
कोलकाता, मद्रास आिण मुंबईमधून जारी केलेÐया इंग्रजी िनयतकािलकांद्वारे अशी टीका
रोखली. १८३५मÅये सर चाÐसर् मेटकॅÐफ या गÓहनर्र जनरलनेमुद्रणालये-िनयतकािलके
आिण वृ°पत्रे यांना ÖवातंÞय िदले जे पुढचे चाळीस वषेर् चालू रािहले. िब्रटीश राजवटीतील
पिहÐया पÆनास वषा«त आिण महाराÕट्रातील सुिशिक्षत मÅयम वगार्ने सामािजक बाबींवर
लक्ष क¤िद्रत केले. Âयांनी पाIJाÂय िवज्ञान आिण सािहÂयाचे कौतुक केले व भारता¸या
िवकासासाठी Âयाची आवÔयकता प्रितपािदत केली. याचसोबत Âयांनी परदेशी सरकारवर
Âयां¸या जनिवरोधी िनतीबाबत कठोर टीका केली.
िवÕणुशाľी यांनी आपÐया िनबंधमाला आिण केसरी यातीललेखा¸या माÅयमातून
केवळ Âयां¸या समकालीनांवरच नÓहे तर लेखक,पत्रकार आिण भावी िपढ्यांवरही Âयांनी
खोलवर छाप पाडली. Âयांना आधुिनक मराठीला प्रेरणा देणारे आिण संवधर्न करणारे Âयांचे
Ìहणून ओळखले जाते. काहीजण Âयाला सािहिÂयक अलौिकक Ìहणून ओळखतात
तरकाहीजण िहंदू प्रितिक्रयावादी िकंवा सनातनी िवचारांचा नेता मानतात. कािलदास,
बाणभट्ट,सुबंधु आिण दंडी या सारख्या उÂकृĶ लेखकां¸या सािहÂयाचे िवĴेषण कłन
आधुिनक सािहÂयात टीका करणारे िवÕणुशाľी हे पिहले मराठी लेखक होत.
११.३.१ वंिचत आिण शोिषत वगार्ची पत्रकािरता
सामािजक-धािमर्क क्रांितकारक चळवळीत पत्रकािरतेने महßवपूणर् भूिमका
बजावली. सनातनी आिण उ¸च जाती सुधारक वृ°पत्रांनी शेतकरी आिण कामगारां¸या
तक्रारींना फारसे महßव िदले नाही. Âयां¸यामाफर्त सुł केलेली समाजसुधारणेची चळवळ
फक्त उ¸च जातीपुरतीच आिण िविशĶ मुद्द्यांभोवती मयार्िदत होती. सÂयशोधक
समाजानेसमाजातील सुिशिक्षत वगार्मÅये सामािजक सुधारणा आणÁयाचे उĥीĶ ठेवले.
Ìहणूनच सÂयशोधक समाजाला समाजातील मोठ्या वगार्त सुधारणा घडवून आणÁयासाठी
मूलगामी िनयतकािलके सुł करÁयाची गरज होती.
सÂयशोधक समाजाचे संÖथापक महाÂमा जोतीराव फुले यांनी समकालीन
पत्रकारांमÅये आपले मूलगामी िवचार Óयक्त केले. जेÓहा Âयांनी पत्राद्वारे आपÐया जातीचा
िवचार न करता कोणÂयाही Óयक्तीबरोबर भोजन करÁयाचा आपला हेतू जाहीर केला तेÓहा
समाज सुधारकां¸या वृ°पत्रासमवेत कोणतेही िहंदू वृ°पत्रते पत्र प्रकािशत करÁयास तयार
नÓहता. अखेरीस, १ फेब्रुवारी १८७३रोजी शुभवतर्नदशर्न चचर्संबधी नानिवध संग्रह नामक
िख्रIJन मािसकात हे प्रकािशत झाले. ज्ञानोदय वृ°पत्राने देखील Âयांची पत्रे व इतर कामे
प्रकािशत कłन फुले यां¸या चळवळीला पािठंबा िदला. munotes.in
Page 138
138 फुले यां¸या नेतृÂवात सÂयशोधक समाजाने सामािजक क्रांितकारक चळवळ सुł
केली. दीनबंधू सÂयशोधक समाजाचे मुखपत्र होते. सÂयशोधक कायर्क्रम आिण Âयाची
िवचारधारा समजून घेÁयासाठी वृ°पत्र अÂयंत महÂवाचे होते. Âयाची सुŁवात १ जानेवारी
१८७७ रोजी पुÁयात कृÕणराव पांडुरंग भालेकर आिण रामचंद्रराव भालेकर या दोन भावांनी
केली होती. कृÕणराव भालेकर हे जोतीराव फुले यांचे िनकटवतीर्य होते. Âयांनी Öवतंत्रपणे
दीनबंधूची सुłवात केली. या उपक्रमात ते Ìहणतात की, आपले घर व शेतजमीन
गमावÁयासह Âयांना अनेक अडचणींचा सामना करावा लागला. दुÕकाळामुळे होणारा त्रास
कमी करÁयासाठी फुले यांचा महßवाचा वाटा होता. दीनबंधुमÅये Âयांनी अनेक लेख िलिहले
आिण लोकांना काम आिण जेवण द्यावं अशी सरकारला जाहीर िवनंती केली. एन. एम.
लोखंडे आिण दीनबंधू यांनी १८८१ ¸या मवाळ फॅक्टरी कायद्यात संशोधन करÁयासाठी
महßवपूणर् भूिमका बजावली.
११.४ मुद्रण कलेबाबत िब्रटीशांचा ŀĶीकोण
११.४.१. १७९९ चा मुद्रण कायदा
लॉडर् वेलÖली याने पत्रकारां¸या ÖवातंÞयाला आळा घालÁयासाठी हा कायदा लागू
केली. प्रकाशन करÁयाआधी सवर् सािहÂय शासनाकडे सादर करÁयासाठी वतर्मानपत्र िप्रंटर
आिण प्रकाशका¸या नावे ÖपĶपणे छापावा. या िनयमांचे उÐलंघन करणे दंडनीय गुÆहा
होता.
११.४.२. १८२३ चा मुद्रण कायदा
जॉन अ ॅडÌस याने काही िनयम अधोरेिखत केले. या िनयमांनुसार परवाना नसलेले
वृ°पत्र हा दंडनीय गुÆहा होता. हे िनब«ध मुख्यत: भारतीय भाषे¸या वतर्मानपत्रांवर िकंवा
भारतीयांनी संपािदत केलेÐयांवर देÁयात आले होते.
११.४.३. १८३५ चा मुद्रण कायदा
चालर्स मेटकाफ (गÓहनर्र जनरल १८३५ ते १८३६) यांनी १८२३ ¸या अयोग्य
अÅयादेश रĥ केलाआिण भारतीयांना मुद्रण ÖवातंÞय िदले. Âयाना "भारतीय प्रेसचे मुिक्तदाते
" असे नाव देÁयात आले. या कायद्याने सरकारला िनयतकािलके, वतर्मानपत्रे इÂयादी वर
सरकारला अंकुश ठेवÁयाचा अिधकार नाकारला होता.
११.४.४. १८७८ चा मुद्रण कायदा
लॉडर्िलट्टन याने सरकारी िनयंत्रण ठेवÁयाचे संकेत देत वतर्मान पत्रांवर सरकारी
अंकुश िवचारांना अनुकूलता दशर्िवली आिण १८७८ मÅये Óहनार्क्युलर प्रेस कायदा संमत
केला आिण मुद्रण ÖवातंÞय संपुĶात आणले. १८७८ ¸या कायद्याने घातलेÐया िनब«धांमुळे
Öथािनक पत्रकारांना एकत्र येÁयाची प्रेरणा िमळाली. भारतीय पत्रकारानी १८७८ मÅये
Óहनार्क्युलर प्रेस कायद्याला कडाडून िवरोध दशर्िवला आिण कायद्याचा िनषेध केला. या
कायद्यानुसार इतदेषीय मुद्रण कलेवर िविवध िनब«ध घातले गेले आिण िजÐहा दंडािधकारी
यांना वृ°पत्रावर कारवाई करÁयाचेअिधकार होते. सोमप्रकाश, समाचार दपर्ण या सारख्या
Öथािनक वतर्मान पत्रावर दंडाÂमक कारवाईचा सामना केला. munotes.in
Page 139
139११.४.५. १९०८ चा वतर्मानपत्र िनयमन कायदा
या अिधिनयमाद्वार े दंडािधका्यांना कोणतीही छापील सामग्री जĮ करÁयाचे
अिधकार िदले गेले. थोडाही संशय आÐयास िकंवा सरकारिवरोधात जाणारी बातमी
असÐयास Âया वतर्मान पत्रावर कारवाई करÁयाचा अिधकार सरकारला िमळाला होता.
११.४.६. १९१०चा मुद्रण कायदा
१९०८ ¸या वतर्मानपत्रा¸या अिधिनयमापेक्षा ही नवीन कृती अिधक जुलमी होती.
Âयामुळे प्रकाशकांना ५००Łपये सुरक्षा Ìहणून दंडािधकार् यांकडे ठेवणे बंधनकारक होते.
दंडािधकार् यांना अनामत ठेव १० पटीने वाढिवÁयास आिण कोणतेही कारण न सांगता
सुरक्षा जĮ करÁयाचे अिधकार िदले. या कायद्यात आक्षेपाहर् आिण देशद्रोही मजकूर या
शÊदाची Óयाख्या होती.
११.५ सुधारणा चळवळी: Öवłप आिण मुĥे
सामािजक-धािमर्क सुधारणा ही चळवळ भारतीय नविनिमर्तीचा काळ िकंवा ही
राÕट्रीय जागृतीची चळवळ होती. ही उदयोÆमुख राÕट्रीय चेतनेची अिभÓयक्ती होती. या
चळवळींची राÕट्रीय ÓयाĮी आिण Âयाला अनुषंिगक उपक्रम या समाजसुधार चळवळीत हाती
घेतले होते. Âयांचे मुख्य Åयेय लोकां¸या सामािजक, धािमर्क आिण सांÖकृितक जीवनाची
पुनरर्चना हे होते. सामािजक-धािमर्क सुधारकांचा असा िवĵास होता की Âयांचे राजकीय
अपयश आिण पिरणामी दुदैर्वीपणा नैितक पतन आिण सामािजक अध: पतनामुळे होते.
बंगालमधील राजा राम मोहन रॉय यां¸या प्रयÂनाने १८२८मÅये ब्राĺो समाजाची Öथापना
झाली आिण सुधारणा चळवळीचे लोण संपूणर् भारतात पसरले. ब्राĺो समाजा¸या शाखा
देशा¸या बर् याच भागात Öथापन झाÐया आहेत. Âयािशवाय परमहंस मंडळी आिण
महाराÕट्रातील प्राथर्ना समाज आिण आयर् समाज, पंजाब आिण उ°र भारत ही िहंदूंमÅये
काही महßवपूणर् चळवळ होती, उ°र प्रदेशातील कायÖथ सभेसारख्याइतर अनेक प्रादेिशक
चळवळी देखील सामािजक उÂथान कायार्त सहभागी झाÐया.
११.६ ब्राĺो समाज
िख्रIJन िमशनरयांप्रमाणे राजा राम मोहन रॉय यांनी अनेकेĵरवाद आिण मूितर्पूजा
या प्रथांिवŁद्ध आवाज उठवला. अनेकेĵरवाद आिण मूितर्पूजा ही उपिनषदां¸या
एकेĵरवादी भाविवĵाची पूणर्पणे िवरोधी असÐयाचे Âयांनी नमूद केले. Âयाला आढळले की
बहुतेक सनातनी िहंदू आपÐया मूतीर्पूजेचे औिचÂय िसद्ध कŁ शकत नाहीत. राजा राम
मोहन रॉय आपÐया िसद्धांतांना बळकटी देÁयासाठी वेद व उपिनषदे यांचा संदभर् देते झाले.
राजा राम मोहन रॉय यांचे सामािजक सुधारणेचे कायर् अनेक पटीने असले तरी Âयां¸या
योगदानाचेमूळ धमर्सुधारणेत होते. १८२८ मÅये Âयांनी ब्राĺो समाजाची Öथापना केली.
अनेकेĵरवाद, पौरािणक कथा आिण मूितर्पूजेला िवरोध करणारा पण ईĵराचे अिÖतÂव
मानणारा असा समाज Ìहणून ब्राĺो समाजाची ओळख िनमार्ण झाली. ते सवर् धमा«¸या munotes.in
Page 140
140मूलभूत आिण सावर्ित्रक तßवांचे पुरÖकतेर् होते. Âयांनी िहंदू धमार्¸या अनेकेĵरवाद आिण
िख्रÖती धमार्¸या ित्रमूतीर्वादावर हÐला केला.
११.६.१. ब्राĺो समाजाची तÂवे
१) देव नैितक गुणधमर् असलेले एक Óयिक्तमÂव असून Âयाचे Öवłप वैयिक्तक आहे.
२) देव Öवप्रेरेणेने अिÖतÂवात होता.
३) तो बुिद्धमान, असीम, परोपकारी, शाĵत आिण िवĵाचा संचालक आहे.
४) देव कधीही अवतार घेत नाही.
५) देव प्राथर्ना ऐकतो आिण उ°र देतो.
ब्राĺो समाजा¸या प्रदीघर् इितहासामÅये समाजाचे सभासद मूितर्पूजेला िवरोध
करणारे आिण नेहमीच पुरोगामी सामािजक सुधारणांचे समथर्न करत रािहले. िहंदु धमार्त
Âयाची मुळं खोलवर Łजलेली होती. राजा राम मोहन रॉय तसेच ब्राĺसमाजा¸या प्रारंभी¸या
संÖथापकांनी िख्रIJन िमशनरयांसोबत तीĄ बौिद्धक वाद केले. २७ सÈट¤बर १८३३ रोजी
इंग्लंड¸या िब्रÖटल येथे राजा राम मोहन रॉय यां¸या िनधनानंतर द्वारकानाथ टागोर यांनी
समाजाला काही आिथर्क पाठबळ िदले.
११.७ प्राथर्ना समाज
केशवचंद्र सेन यां¸या नेतृÂवात ब्राĺो समाज चळवळ बंगाल¸या बाहेर पसरली.
मुंबई आिण मद्रास प्रांतात केशवचंद्र सेन यां¸या दौर् यामुळे ब्राĺसमाज अिखल भारतात
पसŁ लागला होता. महाराÕट्रात सुधारकांना ब्राĺसमाजांप्रमाणेच संघटना असावी अशी
इ¸छा होती. १८६७ मÅये आÂमाराम पांडुरंग यांनी प्राथर्ना समाजाची Öथापना केली.
आर.जी. भांडारकर आिण महादेव गोिवंद रानडे,हे Âयाचे प्रमुख सदÖय होते. Æयायमूतीर्
रानडे प्राथर्ना समाजातील सवार्त सिक्रय सदÖयांपैकी एक होते.
११.७.१. प्राथर्ना समाजाची तÂवे
१) ईĵराने िवĵ िनमार्ण केले आहे. तो पिरपूणर् आिण असीम आहे.
२) मूतीर्पूजा करणे मूखर्पणाचे आहे.
३) िवĵ हे ईĵराची िनिमर्ती आहे आिण वाÖतिवक आहे.
४) देवाची Öतुती आिण उपासना प्राथर्नाद्वारे केली जाऊ शकते. मानवा¸या प्रगतीसाठी,
दानधमर् करणे आिण चमÂकारांवर िवĵास ठेवणे अनावÔयक आहे.
५) सवर् पुŁष आिण िľया समान आहेत आिण देवावर िनķेने प्रेम करणे हे मनुÕयाचे
सवō¸च कतर्Óय आहे.
प्राथर्ना समाज िहंदू धमार्त खोलवर Łजलेला होता. या समाजातील सदÖयांनी
नेहमीच Öवतःला िहंदू समाजातील सुधारक Ìहणून पािहले. समाजातील सदÖयांमधील एक
मुख्य िवĵास Ìहणजे ‘देवाचे िपतृÂव’ आिण ‘मनुÕयाचे बंधुÂव’. समकालीन समाजसुधारक
संघटनांप्रमाणे प्राथर्ना समाजानेही जुÆया िनŁपयोगी परंपरेतून िहंदू धमर् शुद्ध करÁयाचा munotes.in
Page 141
141प्रयÂन केला. धमर् अिधक सोपी आिण आÅयािÂमक करÁयाचा प्रयÂन समाजाने केला. ते
सावर्भौमÂव आिण युिक्तवादाचे होते. समाजा¸या कायार्त मुख्य प्रेरणा असलेले रानडे यांचा
असा िवĵास होता की काळा¸या ओघात सवर् धमर् आिण संÖकृती एका वैिĵक व सावर्ित्रक
धमार्त िवलीन होतील.
११.७.२. प्राथर्ना समाजाचे कायर्
प्राथर्ना समाजाने असंख्य सामािजक कामे केली. १८८१ मÅये Âयांनी ‘बेघर व
िनराधार यां¸यासाठी घर’ आिण ‘पंढरपूर येथील अनाथा®म’ यासारख्या संÖथांचे
ÓयवÖथापन ताÊयात घेतले. मिहलां¸या उÂकषार्साठी प्राथर्ना समाजाने १८८२ मÅये आयर्
मिहला समाज देखील मुंबईत Öथापन केला. समाजातील सदÖयांनी िविवध सामािजक
िवषयांवर Óयाख्याने देऊन मिहलांना ज्ञान देÁयाचा प्रयÂन केला. रमाबाई रानडे, आर.जी.
भांडारकर व इतर सदÖयांनी बर् याच सामािजक उपक्रमांचे आयोजन करÁयासाठी खूप
प्रयÂन केले. प्राथर्ना समाजाने ‘संगीत सभा’ (युवकांना आकिषर्त करÁयासाठी मैत्रीपूणर्
संघटना) ची Öथापना केली. हा समाज देशÓयापी आंदोलन कł शकला नÓहता. Âयाचे कायर्
महाराÕट्रपुरते मयार्िदत होते.
११.८ आयर् समाज
Öवामी दयानंद सरÖवती यांनी १८७५मÅये Öथापन केलेला आयर् समाज ब्राĺो
समाजापेक्षा अिधक प्रा¸यिवद्यावादी आिण आक्रमक होता. ब्रĺ समाज आिण प्राथर्ना
समाज ही मुख्यÂवे सुधारणावादी पाIJाÂय संबंिधत कÐपनांपासून प्रेरणा घेत होते.ते
पाIJाÂय िशक्षण आिण पाIJाÂय िशĶाचार याने प्रेिरत झाले होते. Öवामी दयानंद सरÖवती
यांनी सुł केलेली सुधार चळवळ भारता¸या भूतकाळापासून प्रेिरत झाली आिण
भारतातील पुरातन ग्रंथ आिण धमर्, िवशेषत: वैिदक युगातील मूलभूत तßवे यामधून Âयांनी
प्रेरणा घेतली.
Öवामी दयानंद सरÖवती ºयांचे मूळ नाव मूळशंकर. Âयांना पाIJाÂय िशक्षण िकंवा
िवचारांची आवशक्यता वाटत नÓहती. एकेĵरवादी धमर्कÐपनािख्रIJन आिण
इÖलामीिवचारया ंचादेखील Âयाचावर प्रभाव नÓहता. िहंदूंना नवीन धािमर्क ज्ञान िकंवा बाĻ
अÅयािÂमक मदतीची गरज नाही असे Âयांचे मत होते. Âयांनी केवळ वेदांवर अवलंबून रहावे
असा आग्रह धरला. Âयांनी वेदांचा सखोल अËयास केÐयावर दयानंदांना खात्री झाली की
वेद-सवर् सÂय आिण सवō¸च ज्ञानाचे ąोत आहेत. वेदांमÅयेच Âयाला एकेĵरवाद आिण एका
िनराकार देवाची भक्ती असा िसद्धांत सापडला. ते वेदांना अचूक आिण शाĵत मानत.
‘सÂयाथर् प्रकाश’ या पुÖतकात Öवामी दयानंद सरÖवती यांनी वेदांचे Öवतःचे ÖपĶीकरण
िदले. दयानंद धािमर्क िवषयांत पुनŁºजीवनवादी असले तरी ते सामािजक बाबींमÅये
सुधारक होते. Âयाने बहुदेववाद, मूितर्पूजा, अंध®द्धा, जातीÓयवÖथा, बालिववाह, सती,
जबरदÖती िवधवाÂव आिण परदेशी प्रवासावर बंदी यावर हÐला केला. Âयां¸या मते योग्यतेने
जÆमाऐवजी Âयांची जात िकंवा वगर् िनिIJत केला पािहजे. Âयांनी अंध®द्धा, जाती,
अÖपृÔयता, बालिववाह, मिहलां¸या िशक्षणाकडे दुलर्क्ष आिण परदेशी प्रवासावर बंदीचा या
बाबींचा िनषेध केला. munotes.in
Page 142
142११.९ रामकृÕण िमशन
रामकृÕण (१८३६-८६) यांचा जÆम बंगाल¸या हूगळी िजÐĻातील एका छोट्याशा
गावात अÂयंत łढीवादी ब्राĺण कुटुंबात झाला. Âयाचे कोणतेही औपचािरक िशक्षण नÓहते.
रामकृÕण यांनी िहंदू धमार्तील केवळ धािमर्क मंडळेच नÓहे तर इÖलाम आिण िख्रIJन धमार्चे
लोकही समजून घेÁयाचा आिण Âयांचा अËयास करÁयाचा प्रयÂन केला. शेवटी ते असा
िनÕकषार्पय«त पोहोचले की कृÕणा,अÐलाह आिण येशू ही फक्त देवाची वेगळी नावे आहेत
आिण सवर् धमा«¸या अËयासामुळे समान Åयेय होईल. रामकृÕण हा एक पाIJाÂय िशक्षण
नसलेले एक साधेÓयिक्तमÂव होते, तरीही कलक°ा येथील बरेच उ¸चिशिक्षत, भारतीय
Âयां¸याकडे आकिषर्त झाले होते.
ब्राĺो समाजाचे नेते केशबचंद्र सेन अनेकदा रामकृÕणांना भेट देत असत. Âयां¸या
िशÕयांमÅये सवार्िधक प्रिसद्ध झालेÐया अËयागतांमÅये नर¤द्रनाथ द° नावा¸या कलक°ा
युिनÓहिसर्टीचे तŁण पदवीधर होते, ते नंतर Öवामी िववेकानंद (१८६३-१९०२) Ìहणून
प्रिसद्ध झाले. १८८६ ¸या ऑगÖटमÅये रामकृÕण यां¸या िनधनानंतर,िववेकानंद यांनी
बारानागोर आ®मात कायर्सुł केले. तथािप, १८८८ मÅये Âयांनी देशभर प्रवास केला.
Âयांनी आपÐयाबरोबर फक्त गीता आिण थॉमस ए केिÌपस ‘िख्रÖताचे अनुकरण’ ही पुÖतके
घेतली. सुमारे पाच वषेर् ते देशा¸या िविवध भागात िफरले.
१८९३ मÅये, Öवामी िववेकानंद अमेिरके¸या िशकागो येथे प्रख्यात ‘धमर् संसदेत’
उपिÖथत रािहले. Âयांनी या मंडळीतील भाषणातून, Âयां¸या थेटपणाने, साधेपणाने आिण
तेजÖवी वक्तृÂवाने सवा«चे मन िजंकले.‘Æयूयॉकर् हेराÐड’ यांनी िलिहले आहे की िनःसंशयपणे
िववेकानंद हे धमर् संसदेतील महान Óयक्ती आहेत. परदेशातून परत आÐयानंतर Öवामी
िववेकानंद यांनी १८९७मÅये रामकृÕण िमशनची Öथापना केली. रामकृÕण िमशनची मुख्य
उĥीĶे होती – १)रामकृÕण परमहंसां¸या उपदेशांचा प्रसार. २)वेदांितक अÅयाÂमवादाचा
अथर् दूरदूरपय«त पसरवणे. ३) िविवध ®द्धांमÅये संĴेषण आिण समरसतेसाठी प्रयÂन करणे.
११.१० िथओसोफीकल सोसायटी
आयर् समाजांप्रमाणे िथओसोफीकल सोसायटीने भारतीयांमÅये सांÖकृितक
राÕट्रवादाची भावना िनमार्ण केली. िथओसोिफकल सोसायटीची Öथापना मॅडम ÊलाÓहÂÖकी
या रिशयन आिण कनर्ल ऑलकोट अमेिरकन यांनी Æयूयॉकर्मÅये १७ नोÓह¤बर १८७५रोजी
केली होती. िथओसॉिफकल सोसायटी¸या संÖथापकांनी िख्रIJन धमार्ला नाकारले आिण
बौद्ध धमार्चा Öवीकार केला.कनर्ल ऑलकोट यांनी भारतीयां¸या देशप्रेमा¸या िनķे¸या
भावनांना Âयां¸या पूवर्जां¸या धमार्चे समथर्न करÁयाचे आवाहन केले. संÖकृत िशक्षण आिण
िहंदूंचे प्राचीन तßवज्ञान, नाटक, संगीत आिण सािहÂय यांचे पुनŁºजीवन करÁयाची िवनंती
Âयांनी केली. मॅडम ÊलावÖकी आिण कनर्ल ऑलकोट १८७९मÅये भारतात आले आिण
थेओसोिफकल सोसायटीचे मुख्यालय मद्रास येथे हÖतांतिरत केले. हळूहळू भारता¸या
िविवध भागात सोसायटी¸या शाखा Öथापन झाÐया. munotes.in
Page 143
143११.१०.१. िथओसोफीकल सोसायटीची तÂवे
१) वैिĵक बंधुÂव महÂवाची िवचारधारणा बनिवणे.
२) धमर्, तÂवज्ञान आिण िवज्ञान यां¸यातुलनाÂमक अËयासास प्रोÂसाहन देणे.
३) िनसगार्¸या गुंतागुंतीचा व मनुÕयात लपलेÐया सामÃयार्चा तपास करणे.
४) मिहलां¸या कÐयाणासाठी, किनķ वगार्ची उÆनती आिण ‘Öवदेशी’ या संवधर्नासाठी
प्रयÂन करणे.
आंतरराÕट्रीय, राÕट्रीय, आंतर-धािमर्क, आंतर-सांप्रदाियक आिण वैयिक्तक
पातळीवर बंधुÂवा¸या भावनेला प्रोÂसाहन देणे हे जगा¸या अनेक समÖयांचे उ°र असÐयाचे
िथसोिफÖटांचे मत होते. भारतातील िथयोसोिफकल चळवळीचा सवार्त महÂवाचा प्रचारक
Ìहणजे अ ॅनी बेसंट ही आयिरश मिहला होती. Âयांनी िख्रIJन धमार्चा Âयाग केला आिण
थेओसोफी¸या प्रभावाखालीकाय र् सुŁ केले. १८९१ मÅये मॅडम ÊलाÓहÂÖकी यां¸या
िनधनानंतर अ ॅनी बेस¤ट यांनी या संÖथेचे नेतृÂव Öवीकारले आिण दोन वषा«नंतर ते भारतात
आले. Âयांनी पुÕकळ वषेर् समाजाला मागर्दशर्न केले.
११.११ सÂयशोधक समाज
सÂयशोधक समाज आधुिनक महाराÕट्रातील सवार्त महßवपूणर् आिण प्रभावी
चळवळींपैकी एक होता. आधुिनक भारतातील ही पिहलीच संÖथा होती जी सवर्सामाÆय
कĶकरी जनतेसाठी काम करत होती. सÂयशोधक समाजाचे Åयेय, उĥीĶे आिण
कायर्क्रमांचा संबंध शेतकरी, कामगार, भूिमहीन मजूर आिण दिलत वगर् यां¸याशी जाÖत
होती. अÆय समाजसुधारणा चळवळींप्रमाणेच अÖपृÔयता दूर करणे, िवधवा पुनिवर्वाह,
मिहलांना िशक्षण देणे आिण जनतेत जागłकता यासारख्या मूलभूत सामािजक
सुधारणांमÅये सÂयशोधक कायर्कÂया«चा सहभाग होता. महाराÕट्रात सामािजक क्रांितकारक
चळवळ सुł केÐयापासून, Âयांनी मुक्तीसाठी आिण दिलत जनते¸या उÆनतीसाठी
महाराÕट्रात आंदोलन करÁयाचा िनणर्य घेतला २४ सÈटेबर १८७३ रोजी महाÂमा जोितराव
फुले आिण Âयां¸या साथीदारांनी सÂयशोधक समाजाची Öथापना केली आिण सामािजक
अÆयाय िवरोधात जनतेत धैयर् िनमार्ण केले.
११.११.१. सÂयशोधक समाजाची तÂवे
िवद्वान आिण इितहासकारांनी थेओसोिफकल समाज, रामकृÕण िमशन, ब्राĺो
समाज, आयर् समाज आिण प्राथर्ना समाज धािमर्क सुधारणे¸या चळवळी Ìहणून मानले.
Âयांनी सÂयशोधक समाजा¸या कामांकडे दुलर्क्ष केले. सÂयशोधक समाजाने अÅयाÂमवाद
िकंवा आÂम, ब्रĺा आिण परब्रĺ या संकÐपनेला फारसे महßव िदले नाही.
‘ शूद्र’ आिण ‘अितशुद्र’ यांना सामािजक आिण धािमर्क बंधनातून मुक्त करणे आिण
Âयांचे ब्राĺणांकडून होणारे शोषण रोखणे हे समाजाचे मुख्य उĥीĶ होते. समाजातील सवर्
सदÖयांना सवर् मानवांना ‘देवाची मुले’ समजून कोणÂयाही मÅयÖथीची मदत न घेता
िनमार्Âयाची उपासना करणे आवÔयक होते. कोणतीही जात आिण धमर् िवचारात न घेता munotes.in
Page 144
144सदÖयता सवा«साठी खुली होती. सÂयशोधक समाज हा जोितरावां¸या उदारमतवादाचा
आिण युिक्तवादाचा हुबेहुब आदशर् होता. Âयांनी वेदांना देवाची िनिमर्ती Ìहणून मानÁयास
नकार िदला. मूतीर्ंसमोर उपासना करÁया¸या प्रथेचा Âयांनी िवरोध केला आिण
जातीÓयवÖथेचा िनषेध केला. समाजाने ब्राĺणेतर आिण अÖपृÔय लोकांमÅये भेद केला
नाही. जात आिण धमर् असो, ब्राĺण, मातंग, महार, यहूदी व मुिÖलम यासह समाजातील
सवर् घटकांचे सदÖयÂव Âयां¸याकडे आकिषर्त झाले. जोितराव हे समाजाचे पिहले अÅयक्ष
तर नारायण मेघाजी लोखंडे यांचे पिहले सिचव Ìहणून िनवडले गेले. १८९१ मÅये
जोितराव यां¸या िनधनानंतर समाजा¸या उĥीĶाचा सारांश खालीलप्रमाणे होता:
१. सवर् माणसे एका देवाची मुले आहेत.
२. देवा¸या उपासनेसाठी मÅयÖथांची आवÔयकता नाही.
३. जो कोणी तßवांचा Öवीकार करतो तो समाजाचा सदÖय होऊ शकतो.
४. समाजाने मानवा¸या बंधुतेवर िवĵास ठेवला.
समाजाने साĮािहक बैठका घेतÐया ºयामÅये सक्तीचे िशक्षण, Öवदेशी वÖतूंना
प्रोÂसाहन आिण अंध®द्धा दूर करणे यासारख्या िविवध िवषयांवर चचार् झाली.
११.११.२. सÂयशोधक समाज आिण सामािजक सुधारणा
सÂयशोधक समाज¸या Öथापनेसोबत सामािजक अÆयायिवłद्ध पद्धतशीर संघषर्
सुł झाला. महाराÕट्रातील दुÕकाळग्रÖत भागांना मदत करÁयासाठी जोतीराव यांनी पुणे
नगरपािलकेचे नािमत सदÖय Ìहणून आपÐया पदाचा उपयोग केला. सÂयशोधक
समाजा¸या मागर्दशर्नाखाली िÓहक्टोिरया अनाथा®म Öथापन करÁयात आले. सÂयशोधक
समाजासाठी जोतीरावांचे पुÖतक ‘सावर्जिनक सÂयधमर्’ मुख्य प्रेरणाÖथान बनले. Âयांचे
मुख्य कायर् Ìहणजे जुÆया काळा¸या गुलामीपासून शोिषत आिण दडपलेÐया जनतेला जागृत
करणे. िवधवा पुनिवर्वाहा¸या बाबतीत, अÖपृÔयतेची प्रथा, सामािजक समानता,
जातीÓयवÖथेचा दुÕपिरणामप्रÖथािपत संÖथा िवद्यमान सामािजक समÖया िमटवू शकली
नाही. सÂयशोधक सोहÑयानुसार जोितराव लग्नाची ÓयवÖथा कł लागले. समाजातील नेते
जननेते होते. सÂयशोधक समाजाला मोठ्या बौिद्धक लोकांचे पाठबळ नसले तरी Âयांचे
तÂवज्ञान सोपे आिण प्रामािणक होते. समाजातील नेते मनापासून सामािजक कृती
करÁयासाठी प्रेिरत झाले. Âयांची संप्रेषणाची भाषा सोपी होती; Âयांची प्रिसद्धीची िठकाणे
लोकां¸या एकत्र जमÁयाची जागा होती. सÂयशोधक समाज ही आधुिनक भारतात
सामािजक क्रांितकारक चळवळ सुł करणारी पिहली संÖथा होती.
११.१२ मुÖलीम समाजातील सुधारणा चळवळ
इंग्रजी िशक्षणा¸या ŀĶीने मुिÖलमांमÅये सवार्त प्रभावी चळवळ सÍयद अहमद खान
यांनी सुł केली होती. Âयांनी िब्रटीश सरकारमÅये अिधकारी Ìहणून आपÐया कारिकदीर्ची
सुŁवात केली. मुिÖलम समाजा¸या उÆनतीसाठी Âयांनी आपÐया पदाचा उपयोग केला.
इंग्रजी आिण मुिÖलम समुदायामधील समÆवय साधणे आिण मुिÖलमांमÅये आधुिनक
िशक्षणाची सुłवात करणे हे Âयांचे मुख्य उĥीĶ होते. सÍयद अहमद खान यांनी भारतीय munotes.in
Page 145
145मुिÖलमांसाठी शैक्षिणक योजना आखली. Âयांनी उ¸च आिण मÅयमवगीर्य मुिÖलमांना इंग्रजी
िशकÁयाचे व काही प्रमाणात पाIJाÂयीकरण ÖवीकारÁयाचे आवाहन केले. Âयांनी इंग्रजी
भाषेतून पाIJाÂय ज्ञानाला मुिÖलमांमधील सवर् वाÖतिवक प्रगतीचा पाया Ìहणून संबोधले,
सÍयद अहमद खान यांनी गाझीपूर येथे इंग्रजी शाळा आिण उपयुक्त इंग्रजी पुÖतकांचे उदूर्
भाषांतर करÁयासाठी वैज्ञािनक संÖथा Öथापन केली. Âयांनी अलीगड येथे मुहÌमदान एंग्लो-
ओिरएंटल महािवद्यालयाची Öथापना केली. या महािवद्यालयान े इंग्रजी माÅयमातून कला
आिण िवज्ञान िवषयात उदारमतवादी िशक्षण िदले. नंतर महािवद्यालय अिलगड मुिÖलम
िवद्यापीठात िवकिसत झाले. मुिÖलम समाजातील सुधार चळवळ सÍयद अहमद खान यांनी
सुł केलेली अिलगड चळवळ Ìहणून ओळखली गेली ºयाने मुिÖलमांमÅये जागृती होÁयास
महßवपूणर् भूिमका बजावली. इÖलामप्रती िनķा कमकुवत न करता मुिÖलमांमÅये पाIJाÂय
िशक्षणाचा प्रसार करÁयाचा हेतू होता. मुिÖलमांनी पाIJाßय संÖकृती अंगीकारली पािहजे
आिण कुराणाचे तकर्संगत पद्धतीने आिण कमी-जाÖत लोकशाही आधारावर आपली
समाजÓयवÖथा पुनरर्चना करावी या आवÔयकतेनुसार समजावून सांगÁयाचे आवाहन या
चळवळीत करÁयात आले. सÍयद अहमद खान यांनी मुिÖलमांमधील मागासलेपणा दूर
करÁयासाठी प्रयÂन केले.
११.१३ सुधारणा चळवळीचे पिरणाम
१) सुधारणेची जाणीव - सुधारणां¸या चळवळींमुळे काही प्रमाणात अज्ञान, िनरक्षरता
आिण अंध®द्धा दूर करÁयात मदत केली. याने सवर् धािमर्क समुदायांमÅये Âयां¸या मागील
सांÖकृितक वारशाबĥल अिभमान िनमार्ण केला. सुधारकांनी केलेÐया कायार्ने
ÖवातंÞयलढ्यात ºया भावना लढÐया Âया भावनेत महßवपूणर् योगदान िदले.
२) सामािजक दुÕपिरणामांचे िनमूर्लन - समाज सुधारकां¸या हालचालींमुळेच लोकांनी
आपÐया सामािजक दुÕकमा«ना सरकार¸या मदतीने आिण Âयापासून Öवतंत्रपणे दूर
करÁयाचा िवचार केला. ľी िशक्षणाला प्रोÂसाहन िमळाले आिण सती पद्धतीवर बंदी
घालÁयात आली. जाितÓयवÖथे¸या दुÕपिरणामांवर प्रकाश टाकला. बर् याच वाईट धािमर्क
प्रथा व दुÕकृÂये संपली. समाजात एक नवीन ŀĶीकोन िवकिसत होऊ लागला.
3) आधुिनक िशक्षणाचा प्रसार - इंग्रजी माÅयमातून असो वा वनार्क्युलर माÅयम असो,
सुधारणां¸या चळवळींनी आधुिनक िशक्षणा¸या प्रसाराला प्रथम प्राधाÆय िदले. बहुतेक
सुधारक हे मुळात िशक्षक होते आिण काही वेळ िकंवा इतरांनी शाळा िकंवा
महािवद्यालयांमÅये िशकिवले होते. Âयां¸यातील काहींनी पाठ्यपुÖतकेही तयार केली होती,
तर बर् याचजणांनी शाळा व महािवद्यालये सुł केली होती. आधुिनक िशक्षण ग्रंथालये आिण
वाचन खोÐया. Âयां¸यामाफर्त सुł केलेÐया वेगवेगÑया सुधारणे¸या चळवळी वैज्ञािनक,
तकर्शुद्ध, तािकर्क, उĥीĶ, उदारमतवादी, उपयुक्त आिण सवा«साठी खुÐया होÂया. या
प्रयÂनांमुळे िविशĶ वगा«ची शैक्षिणक मक्तेदारी मोडली. आधुिनक िशक्षणा¸या प्रसाराने
सुिशिक्षत भारतीयांना पाIJाÂय िवचार आिण संÖकृतीची ओळख झाली. िवज्ञान आिण
सािहÂय या क्षेत्रातील ज्ञानाची नवीन क्षेत्रे Âयांनी उघडली आिण सुिशिक्षत भारतीयां¸या
िवचारांना आकार देÁयास याचा गहन प्रभाव पडला. munotes.in
Page 146
146४) िनयतकािलका ंचा प्रभाव- हे जनसंवादाचे एक प्रभावी माÅयम होते, ÓयावहािरकिरÂया
प्रÂयेक समाजसुधारक आिण प्रÂयेक सुधार संÖथेने Öवतःची वतर्मानपत्रे सुł केली. ही
कागदपत्रे इंग्रजी तसेच भाषेतही आली. काही सुधारकांनी प्रेस¸या ÖवातंÞयासाठी लढा
िदला. काही वृ°पत्रे िľयां¸या कारणासाठी, काही कामगारांना, तर काही अÖपृÔयते¸या
िनमूर्लनासाठी समिपर्त होती.
५) िľयांची मुक्ती - आज मिहला पुŁषांशी खांदा लावून काम करत आहेत आिण
जीवना¸या प्रÂयेक क्षेत्रात चमकत आहेत आिण काही क्षेत्रात पुŁषांनीही उÂकृĶ कामिगरी
केली आहे. पण, हे पिरवतर्न अचानक झाले नाही. बर् याच सुधारकांनी आिण सुधारणे¸या
चळवळीं¸या िनरंतर प्रयÂनांचा हा पिरणाम आहे. मिहलांना िशिक्षत करÁयासाठी आिण
Âयां¸यात आÂमिवĵास िनमार्ण करÁयासाठी खूप प्रयÂन केले.
६) राÕट्रीय व राजकीय प्रबोधन - समाजसुधारकांनी केलेÐया कामांमुळे राजकीय जागृती
व राजकीय नेतृÂव करÁयाचे कायर् अÂयंत सोपे झाले. भारतीयांना Âयां¸या Öवत: ¸या
देशा¸या कारभारात वाटा वाढवÁयाची गरज वाटू लागली.
११.१४ सारांश
िब्रटीश वचर्Öवाची Öथापना आिण Âयानंतर¸या औपिनवेिशक संÖकृती आिण
िवचारसरणी¸या अंतभूर्ततेमुळे Öवदेशी संÖकृती आिण संÖथांची शक्ती आिण कमकुवतपणा
याबĥल अपिरहायर् आÂमपरीक्षण झाले. बंगालमधील राजा राम मोहन रॉय यां¸या प्रयÂनाने
१८२८ मÅये ब्राĺो समाजाची Öथापना, महाराÕट्रातील परमहंस मंडली आिण पंजाबमधील
आयर् समाज, पंजाबमधील आयर् समाज, यां¸या प्रयÂनाने सुधारणे¸या प्रयÂनाने जवळजवळ
संपूणर् भारताला झपाटले.
११.१५ संदभर्
१) बी.एल. ग्रोÓहर, अलका मेहता, यश पाल, अधुिनक भारताचा इितहास, एस. चंद अँड
कंपनी िल., २०११.
२) ए.आर.देसाई. बाक ग्राउंड ऑफ इंिडअन नाशनालीजम, पोपुलर प्रकाशन, मुंबई,
२००..
३) िबिपन चंद्र, िहÕट्रीऑफ मोडणर् इंिडया, ओिरएंट Êलॅक्सवान, २०००
४) सुिमत सरकार, मॉडनर् इंिडया १८८५-१९४७ , मॅकिमलन, मद्रास, १९९६
munotes.in
Page 147
147११.१६ प्रijो°रे
प्र .१. एकोिणसाÓया शतकातील मुद्रणकलेचे मूळ व वाढ यांचा शोध घ्या.
प्र. २. मुद्रणकला व िनयतकािलके यां¸या िवकासामÅये िब्रटीश व एतĥेशीशायां¸या भूिमकेचे
मूÐयांकन करा?
प्र. ३. िब्रटीश राजवटीतील भारतात अिधिनयिमत केलेÐया प्रेस¸या िविवध कृतींचे
ÖपĶीकरण द्या?
प्र .४. भारतातील सामािजक-धािमर्क सुधारणे¸या चळवळीत ब्राĺो समाजा¸या भूिमकेचे
िवĴेषण करा.
प्र .५. समाज सुधार चळवळीतील सÂयशोधक समाजा¸या कायार्चे वणर्न करा
प्र .६. भारतातील िविवध सुधारणा चळवळीवर चचार् करा.
munotes.in
Page 148
148१२
सामािजक बदल-जाती, वगर् आिण िलंग
घटक रचना :
१२.० उिĥĶे
१२.१ पिरचय
१२.२ जाती-वगर्-िलंगभाव चेतना
१२.3 जाती
१२.४ जाती समÖया सोडिवÁयासाठी सुधारकांचे प्रयÂन
१२.५ वगर्जाणीव: समÖया आिण िनराकरण
१२.६ िलंगभाव
१२.७ िलंगभाव-संवेदीकरणात सुधारकांचे प्रयÂन- मुक्तीपासून समानतेपय«त
१२.८ संदभर्
१२.९ प्रij
१२.० उिĥĶे
या घटका¸या अËयासानंतर िवद्याथीर् जात ÓयवÖथेचे Öवłप आिण ते दूर
करÁयासाठी समाज सुधारकांचे प्रयÂन समजून घेÁयास सक्षम असेल.
१. आधुिनक उद्योगां¸या उदयाबरोबर वगार्¸या संघषार्¸या िवकासाचे ÖपĶीकरण करणे
२. जातिवरोधी चळवळीने घेतलेली भूिमका लक्षात घेणे
३. भारतीय समाजात समानता िनमार्ण करÁयात समाज सुधारकांचे योगदान समजून घेणे
४. िलंगभाव समानतेपासून िलंगभाव असमानातेपासून मुक्तीपय«तची प्रगती समजून घेणे
१२.१ प्रÖतावना
मानवा मानवतील असमानता ही मानवी समाजाला िमळालेला शाप आहे.
समानता, ÖवातंÞय आिण बंधुÂव आिण सरकार¸या लोकशाही प्रकारांचा आदशर् यांनावाढती
माÆयता असूनही असमानता कायम आहे आिण वाढत आहे. असमानतेचे प्रकार आिण
ÖवŁप बदलत आहेत परंतु ती संपलेली नाहीत. समकालीन जगामÅये देखील जातीय आिण
िलंगावर आधारीत असमानते¸या नÓया Öवłपात अनेक पटींनी वाढ झाली आहे.
शतकानुशतके भारतातील जाती ÓयवÖथा अक्षरशः तशीच रािहली. िहंदू समाज हा
जाितभेदांवर आधिरत होता. पाIJाÂयकरणा¸या प्रिक्रयेसह, िब्रटीश वसाहत काळात मुक्त
झाले आिण ÖवातंÞयानंतर या प्रणालीचे Öवłप बदलले जाईल अशी अपेक्षा होती कारण munotes.in
Page 149
149उघडपणे जाितवाद पालन करणे गुÆहा असले तरी अद्यािप मनात ती भावना घर कłन
आहे. याचसोबत िलंगभेद व वगर्भेद या समÖयादेखील पूणर्पणे सुटÐया नाहीत. या भेदभावी
धोरणांचा व Âयांना िवŁद्ध लढ्याचा इितहास पाहणे उद्बोधक ठरेल.
१२.२ जाती-वगर्-िलंग भाव
भारत पाटणकर नमूद करतात की जर आपण वगर्-जातीय संघषर्, िकंवा वगर् संघषर्
आिण जातीय संघषा«शी संबंिधत चेतनेकडे पािहले तर ते बरीच वेळा िम® जाणीव Ìहणून
प्रकट होते. एखाद्या िविशĶ वेळी चेतनाचा कोणता घटक वचर्Öव गाजवणार आहे हे Âया
सामािजक संबंधांवर िकंवा सामािजक घटनेवर अवलंबून असते ºयामÅये ती Óयक्ती एखाद्या
िविशĶ वेळी भाग घेते. बर् याच वेळा असे Ìहटले जाते आिण अनुभवाने असेही आढळले
आहे की लोक कारखाने िकंवा कारखाÆया¸या गेटमÅये कामगार वगर् Ìहणून एकित्रत होतात
आिण Öवत: चे िलंग आिण जाती¸या अिÖतÂवापासून दूर राहतात. Âयांची वगर्-चेतनातेथे
वचर्Öव गाजवते, Âयांची जाती आिण िलंग चेतना मागे पडते. जेÓहा तेच लोक Âयां¸या
िनवासी भागात आिण Âयां¸या घरी जातात तेÓहा Âयांची जात आिण िलंगभावना प्रबळ होते.
परंतु याचा अथर् असा होत नाही की जेÓहा एखाद्या Óयक्तीचे वगर् Ìहणून अिÖतÂव येते तेÓहा
चैतÆयाचे इतर घटक पूणर्पणे पुसले जातात िकंवा चेतनाचे इतर घटक वगार्¸या प्रबळ पैलूवर
पिरणाम करीत नाहीत कारण ते नेहमी एकत्र राहतात आिण प्रÂयेक गोĶीवर पिरणाम
करतात
महाÂमा जोितराव फुले यांनी जातीय व मानिसक गुलामिगरी संपवÁयासाठी सवर्
शोिषत जातींमÅये युती प्रÖतािवत केली आिण डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर Ìहणाले की “®मांचे
जातीय िवभाजन वÖतुतः शोिषत जातींसाठी मजूरांचे िवभागणे आहे” आिण Âयांनी मजुरांची
िवभागणी जातीय आधारावर होती ती रĥ करÁयासाठी प्रयÂन केले.
१२.३ जाती
वसाहतवादापूवीर् देखील भारतीय समाज हा जातीवाचक होता आिण Âया
समाजात जÆमावर Ìहणजेच जातीवर आधािरत वेठिबगारी पद्धत होती. िहंदू अनेक जाती
आिण पोट-जातींमÅये िवभागले गेले होते.खाल¸या जातीतील सदÖयांना िशक्षा देताना
जातीÓयवÖथा असमान होती. याने िनÌन जातींना Âयां¸या संरक्षणासाठी िकंवा
कÐयाणासाठी कोणÂयाही कायद्याची मागणी करÁयास कधीच परवानगी िदली नाही कारण
Âयां¸याशी गुÆहेगारांसारखेच ठरवून मग Âयानुसार Âयां¸याशी वतर्णूक केली जाई. जात हा
शÊद पोतुर्गीज भाषेतीलकाÖटा या शÊदापासून तयार आला आहे, याचा अथर् जात, जाती
िकंवा प्रकार असा आहे. जाती भारतीय समाजात वंशपरंपरेने चालत आलेÐया
Óयवसायनुसार łढ आहेत. उ¸चपदÖथ Ìहणून ब्राĺण, मÅयम जातीमÅये कुंभार,
नाईक,सुतार,कुणबी मÅयमवगीर्य शेतकरी आिण कारागीर गट; आिण अÂयंत िनÌन-Öतरीय
िकंवा‘अÖपृÔय’ Ìहणून गावाबाहेरील किनķ जातींचा समावेश होता.
munotes.in
Page 150
150१२.३.१. जाती भेद
परंपरेने असे मानले जाते की भारतातील समाज चातुवर्Áयर् पÅदतीचा अवलंब
करीत होता. समाजÓयवÖथा चार मुख्य वगार्त िवभागली गेली. तेथे वर¸या Öतरावर
ब्राĺणांचा वणर्क्रम होता, Âयानंतर क्षित्रय, वैÔय, शूद्र आिण अित-शूद्र होते. मराठ्यांनीही
बालिववाहांना अनुकूलता देऊन, िवधवां¸या लग्नाला मनाई कŁन आिण पिवत्र धागा घालून
सामािजक पातळीवर चढÂया दाÓयांचे समथर्न केले. ºयांना गावाबाहेर राहÁयास भाग पाडले
गेले होते Âयांना पाचवा वगर् िकंवा अÖपृÔय असे Ìहटले गेले. यांची िÖथती सवार्त वाईट
िकंवा िवदारक होती. िहंदू समाजात बरीच जाती व पोट-जाती आहेत. मनुÖमृती व अÆय
धािमर्क ग्रंथा यातून ते िदसून येतात. एकोिणसाÓया शतका¸या सुŁवाती¸या काळात, प्रÂयेक
जातीची Öवतःची आचारसंिहता आिण प्रथा होती. जाती¸या ®ेķÂवाची कÐपना अशा प्रकारे
‘दुस-यापेक्षा ®ेķ असÐयाचे’ या प्रमाणे ओळखÐया जाणार् या प्रकारात झाली. एका िविशĶ
जातीमÅये जÆमाला आलेÐया माणसाची िÖथती या पदानुक्रमात Âया जाती¸या ®ेणीद्वारे
िनिIJत केली गेली. एकदा एखाद्या िविशĶ जातीमÅये जÆमÐयानंतर एखाद्या Óयक्तीची िÖथती
कायम आिण िनधार्िरत होते. शुद्रितशुद्रांनी Öवतःच अनेक जाती व उप जाती दशर्िवÐया.
जात पूणर्पणे जÆम अपघातावर आधािरत होती. एखाद्या Óयक्तीस Âया¸या Óयवसायाची
िनवड करणे शक्य नÓहते. Âयाला इतर जातींशी वैवािहक संबंध ठेवÁयाची परवानगी नÓहती.
अÖपृÔयांना मंिदर िकंवा मठ यासारख्या उपासनाÖथळा ंमÅये प्रवेश करÁयाची परवानगी
नÓहती. अशाप्रकारे हे ÖपĶ आहे की भारतीय समाजातील जातÓयवÖथा अÂयंत िनरंकुश
होती. अÖपृÔयांना सावर्जिनक रÖÂयांचा वापर करÁयाची परवानगी नÓहती. चुकून Öपशर्
कłन उ¸च जातीतील िहंदूंना दूिषत होÁयापासून वाचवÁयासाठी Âयांना Âयां¸या मनगटावर
िकंवा गÑयावर काळा धागा असणे आवÔयक होते. पेशवाईची राजधानी असलेÐया पुÁयात
अÖपृÔयांना छोट्या छोट्या चुकांबĥलसुद्धा दंड आकारÁयात आला. अÖपृÔयांना गावातून
मृत प्राÁयांना काढून टाकÁयासारख े सवार्त कमी कतर्Óय बजावले गेले होते. इतर कोणÂयाही
Óयवसायात Öवत: ला नोकरी लावÁयास Âयांना सामािजक आिण कायदेशीरिरÂया मनाई
होती. Âयांना धािमर्क शाľवचनांचा अËयास करÁयाचा कोणताही अिधकार नÓहता. Âयांना
वेगÑया आिण मयार्िदत भागात रहावे लागले. Ìहणूनच, अÖपृÔयता िनमूर्लन हा Âया¸या
प्रारंिभक टÈÈयात सामािजक सुधारणां¸या चळवळींचा मुख्य कायर्क्रम बनला.
१२.४ जातीभेदा¸या समÖया सोडिवÁयासाठी सुधारकांचे प्रयÂन
१२.४.१. महाÂमा जोितराव फुले
महाÂमा जोितराव फुले यांनी आधुिनक पद्धतीत जातीÓयवÖथा आिण
जातीभेदाला िवरोध करÁयासाठी मूलगामी समाज सुधारणेची चळवळ सुł केली. जोतीराव
यांनी जातीय भेद आिण जाती भेदातून होणारे शोषण यावर आपले िवचार मांडले. केवळ
जÆमा¸या अपघातामुळेच समाजातील कĶकरी वगर् उ¸च वगार्¸या हातांनी दु: ख भोगत आहे
हे पाहून ते अÖवÖथ झाले. Âयां¸या मते िब्रिटशां¸या मनात भीती होती की जर शूद्रतीशुद्र
लोकसंख्येचा एक मोठा वगर् िशिक्षत झाला तर ते इंग्रजांिवłद्ध बंडखोरी करतील. िब्रटीश
सरकारने ब्राĺणांना मोठ्या लोकसंख्येचा नैसिगर्क नेता Ìहणून Öवीकारले. Âयांना हे ठाऊक
होते की धमार्¸या नावाखाली उ¸च जातीतील सदÖयांचा जनतेवर प्रचंड प्रभाव होता. munotes.in
Page 151
151जातीÓयवÖथेिवषयी जोितरावां¸या कट्टरपंथाने łढीवादी शक्ती आिण समाज
सुधारकांकडूनही तीĄ टीका केली. Âयां¸या मते धमार्त मूलत: जातीय ÓयवÖथेचे अिÖतÂव
नÓहते. जातीपÅदतीचा शोध ब्राĺणांनी Âयां¸या सांÖकृितक वचर्Öवासाठी अबािधत
ठेवÁयासाठी शूद्रतीशुद्रांना िवभागून ठेवÁयासाठी केला होता. िनÌन जातींमÅये अमानुष
ŀिĶकोनामुळे जोतीराव यांनी मनुला व Âया¸या समथर्कांना तीĄ िवरोध केला. मनु¸या फार
पूवीर्पासून जातीÓयवÖथा अिÖतÂवात होती. तो Âयाचा पाठीराखा होता. Âयांचे कायर्
जाती¸या िनयमांचे अिÖतÂव आिण जाती धमार्¸या प्रचारा¸या िकंवा प्रÂयेक जाती¸या
कतर्Óया¸या संिहताने संपले. उ¸चवणीर्यां¸या अहंकाराचा प्रितकार करÁयासाठी
जोतीरावांनी जातीÓयवÖथे¸या उÂप°ीचे पुनिचंतन करणे ही एक रणनीितक चाल होती.
Âयांनी कुणबी, माळी आिण धनगर या प्रमुख शेतकरी जातींना अÖपृÔयांसह समाजात ब्राĺण
वचर्ÖवािवŁद्ध लढा देÁयासाठी एकत्र आणÁयाचा प्रयÂन केला.
१२.४.२. रामाÖवामी पेिरयार यांचे Öवािभमान आंदोलन
रामाÖवामी पेिरयार हे ‘आधुिनक तािमळनाडूचे जनक’ Ìहणून ओळखले जातात.
पेिरयार हे एक सामािजक कायर्कतेर्, राजकारणी आिण िवचारवंत होते. ते तिमळनाडू¸या
राजकारणाला आकार देणार् या द्रिवड तßवज्ञानाचे आधारÖतंभ होते. Öवािभमान-चळवळ
द्रिवड चळवळ Ìहणूनही ओळखली जाते. Öवािभमान आंदोलन ही केवळ सामािजक
सुधारवादी चळवळ नÓहती. अिÖतÂवात असलेÐया िहंदू सामािजक ÓयवÖथेचा संपूणर्पणे
नाश कłन जाती, धमर् आिण ईĵरिवना एक नवीन, तकर्संगत समाज िनमार्ण करणे हे Âयाचे
उĥीĶ आहे. Ìहणून ही एक सामािजक क्रांितकारक चळवळ मानली गेली.पेिरयार यांनी
Öवािभमानाचा अथर् आिण तो उद्भवÁयाची कारणे पूणर्पणे ÖपĶ केली होती. “आÂम-सÆमान
चळवळीचे उद्घाटन एखाद्या िविशĶ समुदायाबĥल िकंवा संप्रदायाबĥल वाईट बोलÁयासाठी
नÓहे तर संपूणर् सामािजक दुÕपिरणामांचा नाश करÁयासाठी झाला. Öवािभमान-चळवळी¸या
उद्घाटनामागील हेतू रामाÖवामी पेिरयार यांना केवळ आलेला जातीÓयवÖथेचा अनुभव
नÓहता. कॉंग्रेसमधील Âयांचे कटू अनुभवदेखील Âया¸या उदयास कारणीभूत होते.
या चळवळीची उĥीĶे
अ) या चळवळीचे उĥीĶ समाजातील अशा सामािजक संरचनेचे उ¸चाटन करणे आहे िजथे
एक वगार्तील लोक इतरांपेक्षा ®ेķ असÐयाचे दावा करतात आिण काही पुŁष इतरांपेक्षा
उ¸च जÆम असÐयाचा दावा करतात.
ब) सवर् लोकांसाठी समान संधी िमळÁयाचे काम करÁयाचे उĥीĶ ठेवलेले आहे, Âयां¸या
समुदायाकडे दुलर्क्ष कłन आयुÕयात आिण कायद्यानुसार पुŁषांसमवेत िľयांना समान
दजार् िमळवून देÁयाचा प्रयÂन करेल.
क) सवर् लोकांना िवकास आिण िवकासासाठी समान संधी िमळाÐया पािहजेत.
ड) सवर् लोकांमÅये मैत्री आिण सहानुभूती असावी.
ई) अÖपृÔयता पूणर्पणे नĶ करणे आिण बंधुÂवावर आधािरत एक एकित्रत समाज Öथािपत
करणे हे Âयाचे उĥीĶ आहे. munotes.in
Page 152
152फ) अनाथ आिण िवधवांसाठी घरे Öथापन करणे आिण Âयांची देखभाल करणे आिण िशक्षण
संÖथा चालिवणे.
ग) लोकांना नवीन मंिदर, मठ िकंवा वैिदक शाळा बांधÁयापासून परावृ° करणे. लोकांनी
जातीय उपाधी Âयां¸या नावासमोłन काढून टाकÐया पािहजेत. सामाÆय िनधीचा
उपयोग शैक्षिणक उĥेशाने केला पािहजे. Öवािभमान चळवळीसह Âयांनी अखेरपय«त
समाज सुधारÁयासाठी अनेक प्रयÂन व चळवळी केÐया.
१२.४.३. नारायण गुł
®ी नारायण गुł केरळमधील िहंदु संत आिण सामािजक सुधारक होते. एझवाह
सारख्या मागास समाजातील जातीतजाती-उÂपीिडत िशगेला पोहोचले होते Âया काळात
गुłचा जÆम एझावा कुटुंबात झाला होता. Âयांनी जातीÓयवÖथेिवłद्ध बंड केले आिण
अÅयाÂम आिण सामािजक समानते¸या ÖवातंÞया¸या नवीन मूÐयांचा प्रसार करÁयाचे काम
केले ºयाने केरळ-समाज बदलला.
जाती वादािवłद्ध लढा
एकोिणसाÓया आिण िवसाÓया शतका¸या सुŁवाती¸या काळात केरळमÅये
जातीवादाचा अवलंब केला जात होता आिण िनÌन जातीचे लोक आिण परीयार,आिण
पुलीयार यांसारख्या अÖपृÔय जातींना ब्राĺणांसारख्या उ¸चवणीर्यांमधून भेदभाव सहन
करावा लागला. या भेदभावािवłद्ध गुłंनी १८८८ मÅये अŁिवÈपुरम येथे सवा«सह
सावर्जिनकिरÂया िशव मूतीर्चा अिभषेक केला.एकूणच Âयांनी केरळ आिण तिमळनाडू¸या
पंचेचाळीस मंिदरांमÅये अशा प्रकारचे िवधी केले.सÂय, नीितशाľ, कŁणा, प्रेम, िविवध
गुणांना ते अÂयाधुक महÂव देत असत. वायकोम सÂयाग्रहातÂया ंनी जाितÓयवÖथेचा
सामािजक िनषेध Ìहणून त्रावणकोर¸या िहंदू समाजातील अÖपृÔयते¸या िवरोधात आंदोलन
केले.नारायण गुł यांना वायकोम मंिदराकडे जाÁयापासून रोखले गेले तेÓहा Âयांचे िशÕय
कुमारन आसन आिण मुलूर एस. पद्मनाभ पिणकर यांना यािवरोधात आवाज
उठवला.गुŁ¸या दोÆही िशÕयांनी घटने¸या िनषेधाथर् किवतांची रचना केली. टी. के. माधवन
नावाचे आणखी एक िशÕयाने १९१८ साली जातीची पवार् न करता मंिदरात प्रवेश आिण
उपासने¸या हक्कांसाठी संघषर् केला. केलÈपान आिण के.पी. केसावा मेनन यां¸यासमवेत
अनेकजणांनी केरळ पिरÂयनम चळवळ एक सिमती Öथापन केली, ºयामुळे मंिदर उघडले
गेले.
१२.४.४. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना पिरपूणर् जाणीव झाली होती की समाज
सुधारणेमÅये आिण समाजातील िनÌन Öतरा¸या उÆनतीसाठी िशक्षण हाच एक उपाय आहे.
डॉ. आंबेडकरांचीनी Öथापन केलेÐया बिहÕकृत िहतकािरणी सभेची (१९२४) घोषणा
“िशका, संघिटत Óहा आिण संघषर् करा” ही होती.बिहÕकृत िहतकािरणी सभे¸या माÅयमातून
डॉ.बाबासाहेब आमडेकर यांनी अनेक शाळा, वसितगृहे आिण ग्रंथालये Öथापन केली.
१९४५ मÅये Âयांनी मुंबईत ‘पीपÐस एºयुकेशन सोसायटी’ ची Öथापना केली. या संÖथेने
मुंबईत१९४६ ला िसद्धाथर् महािवद्यालय आिण औरंगाबादमÅये एक महािवद्यालय १९५०
ला Öथापन केले. पुढे Âयाचे नाव िमिलंद महािवद्यालय ठेवले. munotes.in
Page 153
153महाड चवदार तळे सÂयाग्रह
माचर् १९२७पय«त डॉ. आंबेडकर यांनी अÖपृÔयते¸या िवरोधात सिक्रय आंदोलन
सुł करÁयाचा िनणर्य घेतला. अÖपृÔयांना शतकानुशतके जुÆया समÖयांवर मात करणे
कठीण होते. मंिदरात Âयांचे प्रवेश िनिषद्ध होते. Âयांना सावर्जिनक िविहरी व तलावांमधून
पाणी काढता येत नÓहते. महाडमधील चवदार तलावापासून दिलतांचा पाणी िमळÁयाचा
हक्क Öथािपत करÁयासाठी महाड सÂयाग्रह सुł करÁयात आला. डॉ.
आंबेडकरांचा१९२७मÅय े महाडमधील ‘चवदार तळे’ सÂयाग्रह खरोखर एक ऐितहािसक
घटना होती. Âयांनी रायगड िजÐĻातील महाड येथे एका पिरषदेचे अÅयक्षÖथान िÖवकारले
होते. Âयात ते Ìहणाले: “आपण आपला सÆमान पुÆहा िमळवला तरच आपण आÂम-उÆनती
प्राĮ कł शकतो.” २० माचर् १९२७रोजी दिलतांना पारंपािरकपणे प्रितबंिधत सावर्जिनक
चवदार तलावातील पाÁयाचा उपयोग घेÁयाचा हक्क Öथािपत करÁयासाठी डॉ. आंबेडकर
यांनी महाड येथे शांततापूणर् मोचार्चे नेतृÂव केले. Âयांनी तÑयातून पाणी िपले. Âयाचे
अनुसरण करÁयाचे इतर हजारो लोकांमÅयेही धैयर् िनमार्ण झाले. Âयांनी तलावातून पाणी
Èयाले आिण इितहास घडिवला. यामुळे भारतात जाती-िवरोधी चळवळीची सुŁवात झाली.
मनुÖमृती जाळणे (२५िडस¤बर १९२७)
डॉ.आंबेडकर यांनी मनुÖमृतीला सामािजक असमानता आिण दिलतां¸या
अÂयाचारी पिरिÖथतीसाठीजबाबदार धरले. दिलतांना जातीय िहंदु समाजा¸या जुÆया
गुलामिगरीतून मुक्त करÁयासाठी डॉ.आंबेडकर यांनी मनुÖमृती जाळÁयाचा िनणर्य घेतला
कारण ते पुÖतक अÂयाचार व अÆयाय यांचे प्रतीक होते. याला आंबेडकरां¸या उ¸च
जाती¸या कायर्कÂया«नी पािठंबा दशर्िवला होता. मनुÖमृती यांना Âया¸या हजारो अनुयायांसह
२५िडस¤बर १९२७ रोजी महाड येथे सावर्जिनकपणे जाळÁयात आले. हा कायर्क्रम
प्रतीकाÂमकिरÂया िनिदर्Ķ केलेÐया िनयमांना नाकारत होता आिण जÆमजात असमानतेची
िशकवण ºया¸या आधारे जातÓयवÖथा आधािरत होती, Âयांना िधक्कारत होता. ही एक
ऐितहािसक घटना होती. आंबेडकरांनी आधुिनक मानवतावादी तßवांवर आधािरत
सामािजक िनयमांची मागणी केली. यामुळे हजारो वषा«¸या मानिसक गुलामिगरीचा अंत
झाला.
नािशक काळा राम मंिदर प्रवेश सÂयाग्रह (१९३०-३५)
दिलतांना नेहमीच िहंदू मंिदरात प्रवेश करÁयास मनाई होती. डॉ. आंबेडकर यांनी
समाजात समानतेचा हक्क Öथािपत करÁयासाठी मंिदरात दिलतां¸या प्रवेशावरील
बंधनािवłद्ध सÂयाग्रह केला. मंिदरात प्रवेश करÁयाचा अिधकार Öथािपत करÁयासाठी डॉ.
आंबेडकर यांनी २ माचर् १९३० रोजी नािशक¸या काळाराम मंिदरात मंिदर प्रवेश सÂयाग्रह
सुł केला. मानवी हक्क आिण राजकीय आिण सामािजक Æयायासाठी¸या संघषार्तील हे
आणखी एक महßवाची बाब होती.हा सÂयाग्रह १९३४ पय«त चालला होता परंतु कमर्ठ
िहंदूंनी दिलतांसाठी दरवाजे उघडले नाहीत. अखेरीस डॉ. आंबेडकर यांनी १३ ऑक्टोबर
१९३५ रोजी नािशक जवळ येवला येथे अÖपृÔयांची पिरषद बोलावली. बाबासाहेबांनी
पिरषदेत सांिगतले; “दुदैर्वाने मी अÖपृÔय जातीत जÆमाला आलो हा काही माझा अपराध
नाही. परंतु मरताना मात्र मी िहंदू Ìहणून मरणार नाही , या पिरषदेत Âयांनी अÖपृÔय वगार्ला
िहंदुÂव सोडून इतर धमर् ÖवीकारÁयास सांिगतले. Âयां¸या पिरवतर्नाचा संदेश देÁयासाठी munotes.in
Page 154
154बाबासाहेबांनी बर्याच पिरषदा आयोिजत केÐया. यामुळे िहंदू धमार्चा पाया हादरला आहे.
तथािप, िहंदूंनी दिलतांबĥलचा ŀĶीकोन बदलला नाही. Âयांनी Âयां¸यावरील िनब«ध आिण
वाईट सामािजक प्रथा चालू ठेवÐया. शेवटी, डॉ. आंबेडकरांनी १४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी
नागपुरात बौद्ध धमर् Öवीकारला.
१२.५ वगर्जाणीवा: समÖया आिण िनराकरण
भारतीय समाजात जातीÓयवÖथा आिण जातीभेदाची उपिÖथती दशर्िवली गेली.
तथािप, १९Óया शतकातील औद्योिगकीकरणाम ुळे देखील वगर्भेद आिण वगर् संघषर् वाढला.
वगर् संघषार्¸या प्रारंभाने Âयांना जातीय कलंकां¸या जोखडातून मुक्त केले नाही, उलटपक्षी
जाती¸या गुलामिगरीत अडकताना Âयांना वगर् संघषार्चा सामना करावा लागला. १९५० ते
१९७० या काळात भारतातील आधुिनक उद्योगांचा पाया रचला गेला. लॉडर् डलहौसी¸या
१८५३¸या रेÐवे िमिनटाने यंत्रसामग्रीची प्रिक्रया सुł केली. रेÐवेशी प्रÂयक्ष िकंवा
अप्रÂयक्षिरÂया जोडलेÐया उद्योगांचा िवकास अखंड झाला. कोळसा उद्योग वेगाने िवकिसत
झाला. पिहली सूती िगरणी १८५४मÅये मुंबई येथे सुł करÁयात आली. भारतीय कामगार
वगार्ला कमी वेतन, दीघर्काळ काम करणारी कामे, अÖव¸छ व काम करणारी पिरिÖथती,
बालमजुरीसाठी रोजगार आिण मूलभूत सुिवधांचा अभाव यासारख्या मालकांकडून शोषण
सहन करावा लागला. Âयाच वषीर् कलक°ामÅये जूट िगरणी उभारÁयात आली. चहा उद्योग
देखील मोठ्या प्रमाणात िवकिसत झाला. भारतीय कामगार वगार्ला सवर् प्रकार¸या शोषणाचा
त्रास सहन करावा लागला- कमी वेतन, दीघर् कामाचे तास, अÖव¸छ पिरिÖथती, सुिवधा
बालकामगारां¸या नोकर् या रोजगार. दरÌयान, सरकारने १८७५ मÅये कामगारांची काळजी
घेÁयासाठी कारखाना कायद्याचा मुĥा जाणून घेÁयासाठी एक किमशन तयार केले. िगरणी
मालक संघटने¸या सदÖयांनी या कायद्याला िवरोध दशर्िवला आिण अशा प्रकारे सरकारने
पुढील कारवाई केली नाही
१२.५.१. कामगार आयोग
१८७९मÅये कारखाना िवधेयक पुÆहा एकदा सरकारसमोर पुनरावलोकनासाठी
आणÁयात आले. काही िवद्वानांनी या िवधेयकाला पािठंबा दशर्िवला. राÖट गोÉटर आिण
भारतीयसुधारकांनी या िवधेयकाचे समथर्न केले. Âयाच वेळी मुंबईमधून एन. एम. लोखंडे
यांनी दीनबंधूचे प्रकाशन सुł केले. ºयामुळे कामगारांची गार्हाणे वेशीवर टांगून Âयांनी
कामगारांमÅये जागृती केली. व Âयांनी या कायद्याला पािठंबा दशर्िवला गेला. इंग्लंड¸या
तुलनेत ÖवÖत मजूर भारतात सहज उपलÊध होते. एन.एम. लोखंडे यां¸या नेतृÂवात
कामगारांनी Âयां¸या हक्कासाठी संयुक्त आंदोलन सुł केले.
मुंबईत िगरणी कामगारांचा संयुक्त मोचार् कायर्रत झाला होता. कामगारांचे
जीवनमान सुधारÁयासाठी फॅक्टरी कायद्याची मागणी अिधक मजबूत झाली. अखेर प्रदीघर्
संघषार्नंतर गवनर्र जनरल लॉ काउिÆसल¸या अंतगर्त “कारखाना िवधेयक” मंजूर झाले. चार
मिहÆयांपेक्षा जाÖत काळ काम करणार् या आिण शंभराहून अिधक कामगार असलेले
कोणतेही उद्योग या कायद्याने बंधनकारक असÐयाचे या िवधेयकात नमूद केले गेले. िगरणी munotes.in
Page 155
155मालकां¸या िवरोधामुळे फारच सौÌय असे िवधेयक मंजूर झाले. एन. एम. लोखंडे यांनी
िवधेयका¸या सौÌय Öवłपावर टीका केली. Âयांनी १४ऑगÖट १८८१ रोजी दीनबंधुमÅये
िलिहले की, “कारखाÆयांमÅये नोकरीसाठी मुलांसाठी िकमान वयोमयार्दा िकमान १६
करावी, कारण िगरÁयांमधील कामाचा दबाव मुलां¸या वाढीस प्रितबंिधत कł शकेल;
िगरÁयांमÅये काम करणा-या मुलां¸या िशक्षणाची जबाबदारी सरकारने तरी घेतली पािहजे;
कामगारांना चांगले मानधन िदले जावे आिण कामगारांना पुरेसा िव®ांती घेÁयाची गरज आहे.
१२.५.२. बॉÌबे िमल हँड्स असोिसएशन:
कामगारां¸या सहकायार्ने एन.एम. लोखंडे यांनी “बॉÌबे िमल हँड्स असोिसएशन”
ही Öथापना केली, जी देशातील पिहली कामगारांची संघटना होती. असोिसएशनने
१८८१¸या सौÌय फॅक्टरी कायद्याला कडाडून िवरोध केला. डÊÐयू.बी. मुलॉक यां¸या
अÅयक्षतेखाली सरकारने कारखाना किमशनची नेमणूक केली. या किमशनने कामगार
प्रितिनधींचे आवाहन ऐकावे, अशी मागणी लोखंडे यांनी केली. िमल हँड्स असोिसएशनला
कामगारां¸या वाÖतिवक समÖया आयोगासमोर मांडाय¸या आहेत आिण Âयासाठी प्रचंड
जाहीर सभा आयोिजत करÁयाचा िनणर्य घेÁयात आला. २ सÈट¤बर १८८४ रोजी परळ
जवळील सुपारीबाग येथे एन.एम. लोखंडे यांनी प्रथम कामगारांची सावर्जिनक सभा
आयोिजत केली होती. सुमारे चार हजार कामगारांनी यात एकतेने भाग घेतला.
बॉÌबे िमल हँड्स असोिसएशन¸या वतीने आयोिजत या जाहीर सभेत
पिहÐयांदाच भारतात कामगार वगार्ची मते उघडकीस आली. २३सÈट¤बर १८८४नंतर,
२६सÈट¤बर रोजी भायखळा येथे दुसरी बैठक आयोिजत केली गेली. या बैठकीत बर् याच
कामगारांचा सहभागही पाहायला िमळाला. या बैठकीत एन. एम. लोखंडे यांनी दोÆही
बैठकीत ठराव मांडला. या बैठकीत पाच हजार पाचशे कामगारां¸या Öवाक्षर् या असलेली
यािचकादेखील तयार करÁयात आली. यात खालील मागÁयांचा समावेश होता..
१) िगरणी कामगारांना रिववारी आठवड्याची सुट्टी िमळाली पािहजे.
२) दुपारी कामगारांना अÅयार् तासा¸या सुट्टीचा हक्क िमळाला पािहजे.
३) कामगारांचे वेतन दर मिहÆया¸या १५ तारखेपय«त देÁयात यावे.
४) जर एखादा कामगार कामावर असताना जखमी झाला असेल तर तोपय«त Âयाचा पूणर्
पगार िमळावा
५) यािशवाय जर एखादा कामगार कामावर असताना मरण पावला तर Âया¸या कुटुंबाला
मोबदला द्यावा.
यािशवाय जर एखादा कामगार कामावर असताना मरण पावला तर Âया¸या
कुटूंबाला पेÆशन िमळाली पािहजे. लोखंडे यां¸यासह अÆय िगरणी कामगारांनी ही यािचका
मांडली. िमल हँड्स असोिसएशनने साĮािहक सुट्टी द्यावी या मागणीला िगरणी मालकांकडून
कोणताही पािठंबा िमळाला नाही. Âयाऐवजी Âयांनी मागणी दडपÁयासाठी काही कारणे िदली.
Âयांनी िगरणींमÅये काम करणा-या मिहलां¸या बाबतीत १८८८-८९¸या कालावधीत सुमारे
२६ िगरÁयांची आकडेवारी तयार केली.१८९०मÅये लोखंडे यांनी द िमल हँड्स
असोिसएशनने िमल मालकां¸या िनणर्या¸या िवरोधात जोरदार आंदोलन केले आिण २
एिप्रल१८९०रोजी महालàमी रेस कोसर् येथे एक प्रचंड जाहीर सभा आयोिजत करÁयात munotes.in
Page 156
156आली होती. या बैठकीसाठी जवळपास दहा हजार कामगार जमले होते. या बैठकीत
कामगारां¸या प्रचंड सहभागामुळे िगरणी मालकांना आिण सरकारांना कामगारां¸या
आंदोलनाची ताकद समजली. रिववारी १०जून १८९०रोजी िगरणी मालकांनी रिववारी
साĮािहक सुट्टी जाहीर करÁयाचा ठराव संमत केला.
१२.५.३. नवीन फ क्टरी कायदा (१८९१-९२)
१८९०¸या आंतरराÕट्रीय कामगार पिरषदेने जगा¸या िविवध भागांतील मिहला
आिण बालक कामगारां¸या समÖया पाहÁयाचा िनणर्य घेतला. अशाप्रकारे भारतात
२५सÈट¤बर १८९० रोजी मुलॉक यां¸या अंतगर्त असणारी सुŁवातीची सिमती िवसिजर्त
कŁन नवीन फॅक्टरी कामगार आयोग नेमला गेला. किमशन¸या सदÖयांमÅये सजर्न ए.एम.
लेथिब्रज, (आयोगाचे अÅयक्ष), Èयारेमोहन मुखजीर्, मोहÌमद हुसेन आिण सोरबजी
शाहपुरजी ब¤गळे यांचा समावेश होता. या आयोगा¸या मदतीसाठी सरकारने एन.एम. लोखंडे
यांना कामगार प्रितिनधी Ìहणून नेमले. नवीन फॅक्टरी कायदा १८९१मÅये मंजूर झाला
आिण १फेब्रुवारी १८९२पासून तो लागू झाला. नवीन फॅक्टरी कायद्याने कामगारां¸या सवर्
मागÁया पूणर् केÐया. हा नवीन कारखाना कायदा बनिवÁयास लोखंडे यांनी िदलेÐया
पािठंÊयाचे िवशेष कौतुक झाले आिण आयोगाने आपÐया अहवालात Âयांचा उÐलेख केला.
अिधिनयमात अधर्-वेळ कामगारांसाठी ७ ते ९ आिण पूणर्-वेळ कामगारांसाठी १२ ते १४
वयोगटातील मुलांसाठी वयोमयार्दा वाढिवली. Âयांना िशक्षणासाठी संधी देÁया¸या तरतुदीही
आखÐया. Âयाचप्रमाणे मिहलांसाठी िदवसाचे कामकाजाचे तास ११तास िनिIJत केले गेले.
हे सवर् नवीन कलम लोखंडे यां¸या प्रयÂनांचा आिण Âयां¸या सÂयशोधक िवचारसरणीचा
पिरणाम होते. िगरणी मालकांनी शेवटी कारखाना किमशनमधील लोखंडे यां¸या कायार्ची
कबुली िदली आिण Âयांचा ‘इंटेिलज¤ट अँड इंडिÖट्रिययस िमल कामगार अÅयक्ष’ असा
उÐलेख कłन Âयांचा गौरव केला.
१२.५.४. वगर् समÖया आिण संघषर् (१८९१नंतर)
या काळात कामगारां¸या कामाची पिरिÖथती आिण राहणीमान खूप वाईट होती
आिण Âयांचे कामकाजाचे तास खूप लांब होते. १८८२-१८९० पय«तचा कालावधी खर् या
अथार्ने ट्रेड युिनयन नÓहÂया परंतु Âया सामािजक संघटना होÂया. िगरणीमालक आिण
भांडवलदार बगर् कामगारांचे शोषण करणाया¸या उĥेशाने योजना राबवत होते Âयांमुळे
१८८२ ते १८९० दरÌयान सुमारे २५ संप घडून आले. कलक°ा येथे १८९० ला ताग
उÂपादक कामगारांनी संप केला होता. ĺादाबाद येथेदेखील कमी पगार देÁया¸या िवरोधात
कामगारानी संप केला होता.या चळवळीतील नेतृÂव समाज सुधारक आिण राजकारणी-
लोकमतवादी यांनी पुरवले. िगरणी मालक आिण भांडवलशाही वगार्¸या दडपशाही¸या
धोरणांवर भारता¸या कामगारांनी तीĄ नाराजी Óयक्त केली.
१२.५.५. १९००-१९२०मधील संघषर्
प्रथम महायुद्ध १९१४मÅये सुł झाले. Âयानंतर वÖतूं¸या िकंमती वाढÐया.
Âयाचप्रमाणे कारखाÆयांना नफा देखील वाढला. पण पगारामÅये कोणतीही वाढ झाली नाही.
Âयामुळे मजुरांमÅयेही असंतोष वाढला. १९१८पय«त कामगार औद्योिगक क¤द्रात Öथाियक
झाले होते आिण कामगारांना औद्योिगक जीवनाची सवय होत होती. पिहÐया महायुद्धानंतर munotes.in
Page 157
157रिशयन क्रांती, १९१७आिण आंतरराÕट्रीय कामगार संघटने¸या Öथापनेनंतर १९१९मÅये
भारतातील कामगार संघटने¸या चळवळीला नवे वळण िमळाले, बी.पी. वािडया यांनी अनी
बेस¤ट¸या सहयोगीने शहरातील सवर् वľ कामगारांची मद्रास कामगार संघटना Öथापन केली.
२७एिप्रल १९१८रोजी मद्रास कामगार संघटने¸या łपात िवसाÓया शतका¸या दुसर् या
दशकात प्रथम आधुिनक Óयापारी संघटना उदयास आली. तेÓहापासून चळवळीची प्रगती
वेगवान आिण यशÖवीही आहे. १९१८मÅये मद्रासमधील कामगारां¸या िहतासाठी आिथर्क
मागणीवर वािडया यांनी संप पुकारला. तीन वषा«¸या कालावधीत ते इतर क¤द्रांवर आिण
इतर अनेक उद्योगांमÅये वेगाने पसरले. हे मुख्यत: कापड कामगारांची एक संघटना होती,
परंतु नंतर ते ट्रामवे, िप्रंिटंग प्रेसचे कामगार, एम.एस.एम. या सवर् कामगारांचे सवर्साधारण
संघ बनले. िशवाय, िनयिमत सदÖयता व थकबाकी व मदत िनधी िमळून ट्रेड युिनयन
संघटनेचा पिहला पद्धतशीर प्रयÂन Ìहणजे मद्रास कामगार संघटना. १९१९नंतर कामगार
संघटना मद्रास, मुंबई आिण अहमदाबाद Óयितिरक्त इतर िठकाणी पसरली. लोह आिण
Öटील उद्योग,कापड उद्योग, आिण रेÐवेइÂयादी क्षेत्रात युिनयन तयार होत होÂया. Âया
काळात झालेÐया चळवळीचा आढावा घेताना, 'भारतीय उद्योगातील कामगार समÖया'
मधील Óही.Óही. िगरी यांनी असे िनरीक्षण केले की पिहÐया महायुद्धात आिण नंतर
लोकशाही िवचारांचा प्रसार, समानता, बंधुÂव आिण ÖवातंÞय या तßवांचा साक्षाÂकार,
उद्योगांचा िवकास, कामगारांची कमतरता, जगÁया¸या िकंमतीत वाढ आिण आंतरराÕट्रीय
कामगारांची संघटन Öथापना, सवर् कामगारांचे सामाÆय प्रबोधन याचा प्रभाव कामगारांवर
पडला.
कॉंग्रेसमधील १९२० हे वषर् सवार्त महÂवाचे वषर् होते. या वषीर् लाला लाजपत
राय यां¸या अÅयक्षतेखाली ऑल इंिडया ट्रेड युिनअनकॉंग्रेस (एआयटीयूसी) ची Öथापना
करÁयात आली होती. असा अंदाज आहे की १९२४ मÅये देशात १६७ संघटना होÂया.
महाÂमा गांधी यां¸या नेतृÂवात, अहमदाबादमÅय े ‘युिनयन अँड िवÓहसर्’ युिनयनची Öथापना
झाली. ही संघटना अिहंसा आिण परÖपर िवĵासा¸या गांधीवादी तÂवज्ञानावर आधािरत
होती. १९२४-१९४०या काळात डाÓया िवचारां¸या कामगार संघटनांचा उदय अिÖतÂवात
आला आिण कामगारां¸या िहतासाठी अनेक महßवपूणर् कामगार कायदे सरकारने पािरत
केले. कÌयुिनÖटांना१९२८ पासून कामगार संघटने¸या चळवळीत महßव प्राĮ होते. याचा
पिरणाम Ìहणून एन. एम. जोशी एआयटीयूसीपासून दूर गेले आिण ऑल इंिडया ट्रेड युिनयन
फेडरेशन (एआयटीयूएफ) ची Öथापना केली. १९३१मÅये कÌयुिनÖट आिण डाÓया
पक्षातील मूलभूत मतभेदांमुळे एआयटीयूसीमÅये आणखी एक फाटा फुटला आिण
कÌयुिनÖट ®ी. बी. टी. रणिदवे यांनी रेड ट्रेड युिनयन कॉंग्रेस (आरटीयूसी) ची Öथापना
केली. १९३५मÅयेआरटीयूसी एआयटीयूसीमÅये िवलीन झाले आिण शेवटी एन.एम. जोशी
एआयटीयूसीचे सरिचटणीस झाÐयावर एकता प्राĮ झाली. १९२३-१९५०या कालावधीत
कामगार कामगार भरपाई कायदा १९२३, कामगार संघटना कायदा १९२६, Óयापार
िववाद अिधिनयम, १९२९,आिण वेतन कायदा १९३६, हे भारतात पािरत झाले. दुसरे
महायुद्ध, भारतीय अनेक प्रांतांमÅये राÕट्रीय कॉंग्रेसची स°ा होती परंतु १९४३मÅये युद्ध
जवळ जवळ आले होते आिण कÌयुिनÖटांनी Âयांची गमावलेली लोकिप्रयता पुÆहा
िमळिवÁया¸या प्रयÂनात लढाऊ संघटने¸या जुÆया भूिमकेकडे परत जाÁयाचा िनणर्य घेतला.
munotes.in
Page 158
158वगर् आिण जात: जाणीवा आिण संघषर्
भारतातील औद्योिगक शहरांमÅये सवर्वगार्¸या जातीतील कामगार मोठ्या संख्येने
कामगार होते आिण Âयांना ग्रामीण-शहरी भागातही काम करÁयाची संधी िमळाली. मुख्यतः
भारतीय संदभार्त Âयांना दोन प्रकारात िवभागले गेले होते एक उ¸च जातीचे कामगार आिण
दिलत कामगार. ते िविवध Óयवसायात काम करीत होते, पण जातीय मानिसकतेमुळे दिलत
मजुरांना खूप त्रास सहन करावा लागला. दिलत मजुरांना खेड्यांमÅये Âयांचे वंशपरंपरेप्रमाणे
Óयवसाय करणे भाग पडले आिण Âयां¸यावर उ¸च जातीचे जमीनदार आिण सावकारांचे
वचर्Öव होते. शहरांमÅयेही Âयांचे शोषण चालूच होते. नोकर् या¸या शोधात आिण जाती¸या
शोषणातून मुक्त होÁयासाठी Âयांनी आपÐया खेड्यातून उपनगरी आिण शहरी भागात
Öथलांतर केले
ते खेड्यांतून औद्योिगक िठकाणी आले आिण िगरणी, कारखाने, उद्योग इ. मÅये
काम केले. तथािप, शहरांमÅयेही दिलत कामगारांना जातीय िहंदू कामगारांनी मुख्य पद व
उ¸च मजुरी िवभाग न देता कमी दजार्ची कामे Âयांना िदली गेली.Âयां¸याशी जोडलेÐया
जातीचे कलंक Âयां¸या दुहेरी शोषणास जबाबदार होते - एक िगरणी मालक, Óयापारी आिण
भांडवलशाही वगार्¸या हाताने आिण दुसरे उ¸च जातीचे िहंदू कामगार यां¸याकडून. Âयांचा
ÆयाÍय आिण मानवतेचा अिधकार नाकारÁयात येत असे.प्रख्यात कामगार नेÂयांनी समÖया
िवचारात घेतÐया नाहीत. १९२०पय«त कामगार चळवळीची हीच पिरिÖथती होती. १९Óया
शतकात कामगारांमÅये कामगार वगार्ची जाणीव नÓहती असा कामगार इितहासकार आिण
अËयासकांचा दावा आहे. तथािप हे लक्षात येते की जरी Âयांना युरोिपयन कामगारांप्रमाणे
कामगार वगार्ची जाणीव नसली तरी िविवध संप आिण वगर्-संघषा«मÅये Âयांचा सहभाग ÖपĶ
होतो की Âयांना वगर् चेतना होती. Âयांनी िविवध िवषयांवर एन.एम. लोखंडे आिण इतर
कामगार नेÂयांप्रमाणे कामगार मुक्तीसाठी Âयांचे समथर्न केले. डॉ. आंबेडकर यांनी २० Óया
शतका¸या उ°राधार्त आपÐया काळातील कामगार चळवळीत आपले Öवतःचे योगदान
आिण नवीन पिरमाण जोडून कामगार चळवळीचे łपांतर केले. भारतातील कामगारां¸या
कÐयाणासाठी Âयांनी मोठे योगदान िदले आहे. Âयांनी जाती, वगर् आिण िलंग ŀĶीकोनातून
मजुरां¸या समÖया सोडवÐया.
१२.६ भारतीय समाजातील िलंगभाव
मिहलांना भारतीय समाजात प्रितकूल Öथान देÁयात आले आहे. प्राचीन
काळापासून Âयांचा भेदभाव आिण शोषण यांचा सामना करावा लागला. Âयां¸यावर अनेक
िनब«ध लादले गेले आिण Âयांची प्रगती व प्रगती रोखली. मुख्यत: अज्ञान, अिशिक्षतता आिण
सामािजक मागासलेपणामुळे दिलत जातीतील िľयां¸या बाबतीत असे शोषण करÁयाचे
प्रमाण अिधक तीĄ आहे. ते थेट जाती आिण Óयवसायिभमुख गैरसोयीचे बळी ठरले आिण
Âयांना जाÖतीत जाÖत त्रास सहन करावा लागला. मिहलांची सवर्साधारण िÖथती समाजात
अपमानाÖपद होती. अÆयायकारक धािमर्क चालीिरती आिण परंपरे¸या साखÑयांमÅये
िľयांना गुलामांसारखे केले गेले. दैनंिदन जीवनात मोठ्या िनब«धांमुळे उ¸च जाती¸या
िľयांना त्रास सहन करावा लागला. सती, िवधवा पुनिवर्वाह, बालिववाह आिण मिहला
िशक्षणावर बंदी या सामािजक दुÕकमा«मुळे Âयांचे आयुÕय दयनीय झाले. munotes.in
Page 159
159१२.६.१. मिहलां¸या समÖया- सती
भारतीय समाजावर मोठ्या प्रमाणावर धमर्मात«डांचा प्रभाव होता. बालहÂया,
िवधवांना जाळणे, िवधवा िववाहास बंदी करणे आिण इतर अनेक अमानुष कृÂये लोकांनी
धमर् िकंवा परंपरा यां¸या नावाखाली केली. कािथयावाडमÅय े तÂकालीन किमशनर जोनाथन
डंकन यांना (१७८८-९५) िनदशर्नास आले की, बनारस जवळील काही जातींमÅये मुलींची
हÂया करÁयाची प्रथा िततकीच सामाÆय होती. िवधवांना िजवंत जाळÁयाची प्रथा उ¸च
जातीतील िहंदूंनी केली होती. जरी वैिदक ग्रंथात उÐलेख नसला तरी नंतर ब्राĺणवादी
łढीवादी परंपरा यातून ती प्रचिलत होती. बंगालमÅये काही वेळेस िवधवेला मृतदेहाला
बांधून ठेवत व मग िजवंत जळत असत.
१२.६.२. सक्तीचे वैधÓय
सती न जाता िजवंत रािहलेÐया िवधवेने मृÂयूपेक्षा िनराश आयुÕय जगणे अपेिक्षत
होते. आयुÕयातील प्रÂयेक चांगÐया गोĶी ितला नाकारÐया गेÐया. ितचे आयुÕय संकट
आिण त्रासांनी पिरपूणर् होते. िवधवांची Âया काळाची िÖथती बाबा पदमनजी आिण पंिडता
रमाबाई यां¸या लेखनात दशर्िवली गेली आहे. हे लेखन िवधवां¸या मानिसक आिण
शारीिरक छळावर प्रकाश टाकते. िवधवा िľयांना होणार्या दु: खाला काहीच मयार्दा नÓहती.
बाबा पद्मनजींनी प्रिसद्ध मराठी कादंबरी‘यमुना पयर्टन’ मÅये ब्राĺण िवधवे¸या दु: ख आिण
अपमानावर अधािरक कथानक सदर केले आहे.तŁण िवधवांवर अÂयाचार, जबरदÖती
ब्रĺचयर् आिण इतर िनब«ध यासारखे िकÖसे Âयांनी कथन केलेत. समकालीन सािहÂयकृती
यमुना पयर्टनातून समकालीन सामािजक आिण धािमर्क िÖथतीवर प्रकाश टाकला. Ìहणूनच
सामािजक धािमर्क समÖयांवर आधािरत ही मराठीतील पिहली आधुिनक कादंबरी मानली
जाते.
१२.६.३. बालिववाह
बाल िववाह ही आणखी एक िनदर्यी प्रथा समाजात łढ होती ºयानंतर उ¸च
जातीचे िहंदू होते. वृद्ध माणूस आिण लहान वया¸या वधू¸या लग्नाचीभयानक पिरिÖथती
Æयायमूतीर् रानडे या सुप्रिसद्ध समाज सुधारकां¸या उदाहरणावłन समजू शकते. रानडे
सामािजक बिहÕकारा¸या भीतीने आिण विडलां¸या क्रोधामुळे बाल वधूबरोबर Öवतःचे लग्न
रोखू शकले नाही. पंिडता रमाबाईंनी अशा प्रकार¸या बालिववाहाचे तपशील िदले आहेत-
“सÅया¸या काळात अनेक मुली लग्नात िदÐया जातात. पाच ते अकरा वषा«चा काळ Ìहणजे
संपूणर् भारतातील ब्राÌहणांमÅये Âयां¸या िववाहासाठी सामाÆय वय आहे. हे वणर्नआपÐयाला
समाजा¸या िÖथतीचे िचत्र दशर्वते. िवधवा व बालवधू Ìहणून िनÌन जाती आिण उ¸च
जातीतील िľयांना धािमर्क ढŌगीपणा आिण पारंपािरक łढीवाद्यांचा त्रास सहन करावा
लागला. भारतीयांनी पािIJमाÂय िशक्षण घेतÐयामुळे Âयांना भारतीय समाजाची तुलना
पाIJाÂय समाज आिण Âयां¸या मूÐयांशी केली. Âयातूनच पुढे सुधारणाचे युग सुŁ झाले.
१२.६.४. िशक्षण बंदी
भारतीय समाजातील गैरसमज, अंध®द्धा आिण सामाÆय मागासलेपणामुळे
िनरक्षरता ही आणखी एक समÖया होती. परंपरेनुसार पालक हुंड्यासह मुलीं¸या लग्नासाठी munotes.in
Page 160
160पैसे खचर् करत होते परंतु Âयां¸या िशक्षणावर काही खचर् करत नÓहते. Âयांनी फक्त मुलां¸या
िशक्षणावरच लक्ष क¤िद्रत केले.
१२.७ िलंग-संवेदीकरणात सुधारकांचे प्रयÂन- मुक्तीपासून ते समानतेपय«त
१२.७.१. राजा राम मोहन
रॉय राजा राम मोहन रॉय यांना भारतीय मिहलांची िÖथती सुधारÁयाची तीĄ
इ¸छा होती. सती प्रथे¸या िवरोधात Âयांनी आवाज उठिवला. बहुतेक सती प्रकरणे ऐि¸छक
नसून सक्तीची असÐयाचे Âयांनी नमूद केले. १८१२-१३आिण १८१७ मÅये समय
िनयामक कायद्यातील सतीप्रथेवरील बंदी मागे घेÁयाची यािचका समाजातील कमर्ठ व
सनातनी नेÂयांनी सरकारकडे दाखल केली तेÓहा राम मोहन रॉय आिण Âया¸या िमत्राने
ऑगÖट१८१८ मÅये Âया कमर्ठ व सनातÆयािवŁद्ध प्रित-यािचका सादर केली. सतीप्रथेला
धमार्चा आधार नाही दाखवÁयासाठी राम मोहन रॉय यांनी इंग्रजीत बरेच लेख िलिहले. िहंदू
शाľामÅये कोठेही िवधवांना जाळणे याबबत अिनवायर्ता नाही. Âयांनी आपÐया बंगाली
जनर्ल संवाद कौमुडीमÅये सती-प्रथा¸या िवरोधात लेख प्रकािशत केले. १८२९मÅये लॉडर्
िवÐयम ब¤िटक यांनी सती प्रथा बेकायदेशीर ठरवून तसा कायदा संमत केला.
१८८०मÅये एक सुधारक व संपादक बी.एम. मलबारी यांनी बाल िववाहाकडे
लोकांचे लक्ष वेधले होते आिण १८८४ मÅये अंमलबजावणीतील िवधवाÂव आिण बाल
िववाहांबाबत¸या नोट्स प्रकािशत केÐया आहेत. लोकांमÅये लहान वयातच जनजागृती
करÁयासाठी सरकारने शालेय अËयासक्रमात बालिववाहा¸या दुÕपिरणामांचा समावेश
करावा असे ते Ìहणाले. Æयायमूतीर् रानडे यांनी लग्नासाठी मुलींचे िकमान वय बारा वषेर्
िनिIJत करावे आिण या कायद्यांचे उÐलंघन करणा-यांना िशक्षा करÁयासाठी दंड संिहतेमÅये
बदल करावा असा सÐला सरकारला िदला. तरीसुद्धा, काही प्रमुख सदÖयांनी याला िवरोध
केला, परंतु बी. एम. मलबारी हे कायदे मंजूर करÁयासाठी इंग्रज सरकारवर दबाव
आणÁयासाठी इंग्लंडमÅये गेले. बी. एम. मलबारी यां¸या अथक प्रयÂनांमुळे १८९१चा
िववाह संमती कायदा मंजूर झाला. मिहलां¸या मुक्तीमÅये हे एक पाऊल पुढे होते. हे कायदे
महाराÕट्रातील सवर् प्रबुद्ध आिण इंग्रजी िशिक्षत लोकांना समाजातील मिहलांसाठी चांगÐया
पिरिÖथती िनमार्ण करÁयासाठी संयुक्तपणे कायर् करÁयास प्रवृ° केले. पाIJाÂय िशक्षणा¸या
आिण राजा राम मोहन रॉय, Öवामी दयानंद सरÖवती आिण इतर समाजसुधारक अशा
सुिशिक्षत भारतीयां¸या पिरणामामुळे सामािजक-धािमर्क सुधारणे¸या चळवळीं¸या
माÅयमातून िľयांना प्राचीन सामािजक अपंगां¸या बंधनातून मुक्त करÁयाचा प्रयÂन केला
गेला. राजा राम मोहन रॉय यांनीही बहुिववाहाचा िवरोध केला. शाľाने काही िविशĶ
पिरिÖथतीत पुŁषां¸या दुसर्या लग्नास परवानगी िदली असÐयाचे Âयांनी िनदशर्नास आणून
िदले. राम मोहन रॉय हे मिहलां¸या िशक्षणा¸या बाजूने होते. ब्राĺो समाजवादींनी शाळा
आिण प्राथर्ना सभां¸या माÅयमातून मिहलांना नवीन भूिमकांमÅये आणÁयाचा प्रयÂन केला.
Öवामी िववेकानंद वाद घालत होते की मिहला एक शिक्तशाली पुनजर्Æम शक्ती बनू शकते.
दयानंद यांनी ľी िशक्षणाला प्रोÂसाहन िदले आिण सवर् वाईट प्रथांचा िनषेध केला. एम.जी.
रानडे, मलबारी, कवेर् यांनी तŁण िवधवांना िशिक्षत करÁयाचा प्रयÂन केला आिण Âयांना munotes.in
Page 161
161मुलीं¸या शाळेत िशक्षक बनिवले. ईĵरचंद्र िवद्यासागर यांनी ľी िशक्षणाला पािठंबा दशर्वून
िवधवा पुनिवर्वाहाची बाजू िदली. १८५६मÅये िवधवा पुनिवर्वाह कायदा मंजूर झाला असला
तरी मिहलांचा दजार् बदलला गेला नाही आिण समाजाची माÆयता Âयांना लवकर िमळाली
नाही.
१२.७.२. पंिडता रमाबाई
िľयां¸या मुक्तीसाठी पिर®म घेणारे पंिडता रमाबाई हे आणखी एक अग्रणी
Óयिक्तमßव होते. मिहलांची सामािजक िÖथती सुधारÁयासाठी पंिडता रमाबाईंनी प्राथर्ना
समाजा¸या सहकायार्ने आयर् मिहला समाज Öथापन केला. भांडारकर आिण Æयायमूतीर्
रानडे यांनी Âयांना पािठंबा िमळाला. पंिडता रमाबाईंना łढीवादी ब्राĺणी धमार्मुळे व
Öवता¸या मतपिरवतर्नामुळे िख्रIJन धमर् Öवीकारावा लागला. काही काळ इंग्लंड आिण
अमेिरकेत Âयांनी प्रवास केला. १८८९ मÅये Âयांनी मुंबईत शारदा सदन Öथापन केले आिण
िनराधार मिहलां¸या समÖया सोडिवÁया¸या प्रयÂनात Âयांचे समथर्न करणारे एम. जी. रानडे
आिण भांडारकर यां¸या िवनंतीवłन ते पुÁयात हलिवÁयात आले. १९३० मÅये सरकारने
शारदा कायदा मंजूर केला ºयायोगे चौदा वषार्खालील मुली¸या लग्नासाठी अÂयाचार
करणा-यास दंड आिण तुłंगवासाची तरतूद करÁयात आली.
१२.७.३. महाÂमा फुले आिण सािवत्रीबाई फुले
महाÂमा जोतीराव फुले यांनी पुŁष आिण िľयांमÅये कधीही भेदभाव केला नाही
आिण Âयांना सवर्बाबतीत समान अिधकार द्यावेत असे प्रितपादन केले. ÖवातंÞय, समानता
आिण बंधुÂवावर आधािरत समाजाची Âयांनी कÐपना केली.
आपला संदेश सांगÁयासाठी आिण तो प्रसािरत करÁयासाठी Âयांनी Âयांचे
िनकटचे सहकारी आिण कामगार संघटनेचे नेते असलेले नारायण मेघाजी लोखंडे यां¸या
मदतीने दीनबंधू हे साĮािहक सुł केले. फुले यांनी आपली संपूणर् उजार् आिण बुद्धी वापŁन
िľयांना Âयां¸या अÂयाचारी ब्राĺणवादी िपतृस°ा¸या जुÆया बंधनातून मुक्त केले.
सनातनी िहंदू लोकां¸या अप्राकृितक आिण अवाÖतव दाÓयांिवłद्ध Âयांनी
जनजागृती करÁयाचा प्रयÂन केला आिण सामािजक-धािमर्क प्रकरणात वैयिक्तक प्रितķा
आिण समानतेचा दावा केला. महाराÕट्रात मुलींसाठी शाळा सुł करणारा ते पिहले
Óयिक्तमÂव होते. या कामात Âयांना Âयांची पÂनी सािवत्रीबाई फुले यांनी मोलाची मदत केली.
Âयांनी सुŁ केलेÐया शाळेत सािवत्रीबाईनी िशकवÁयाचे कायर् केले.
पंिडता रमाबाई यांनी धमा«तर केले तेÓहा Âयां¸यावर सुधारक व सनातनी असे
दोÆही वगार्चे लोक टीका कł लागले. िटळक व आगरकर यांनीही Âयां¸यावर टीकाľ
सोडले. उ¸चवणीर्य व सनातनी िनयतकािलके Âयां¸यावर वाईट भाषेत टीका कł लागली
तेÓहा जोतीराव फुले यांनी समथर्पणे या टीकाकारांना उ°र िदले. पंिडता रमाबाई यां¸या
बचावासाठी Âयांनी सÂसार एक व सÂसार दोन अशी दोन पुÖतके छापून प्रिसद्ध केली.
munotes.in
Page 162
162१२.७.४. गोपाळ गणेश आगरकर
आगरकर केसरीचे पिहले संपादक होते. या काळात Âयांनी अनेक सामािजक
समÖयांवर चचार् केली आिण Âयां¸यावर तोडगा काढला. Âयां¸या सुधाराÂमक ŀÔयासाठी
Âयांना केसरी¸या संपादनाचा राजीनामा द्यावा लागला. आगरकरांनी सामािजक सुधारणांचा
प्रचार करÁयासाठी ‘सुधारक’ वतर्मानपत्रसुł केले. Âयांनी अनेक सामािजक समÖयांवर
चचार् केली आिण Âयां¸यावर तोडगा काढला. आगरकरांची िवचारसरणी Öवतंत्र प्रगतीशील
आिण सामÃयर्वान होती.
१२.७.५. महषीर् धŌडो कवेर्
धŌडो केशव कवेर् हे मिहलां¸या िशक्षणाला प्रोÂसाहन देÁयासाठी आिण िवधवांना
पुÆहा लग्न करÁयाचा हक्क Ìहणून अग्रणी होते. महाराÕट्रातील मिहला िवद्यापीठाचा पाया
हा कवेर् यांची सवार्त मोठी उपलÊधी आहे. मुंबई येथे राÕट्रीय सामािजक पिरषदे¸या बैठकीत
Âयांनी मिहलां¸या िशक्षणासाठी खास संÖथा Öथापन करÁयाची कÐपना Âयांनी मांडली.
Âयांना अ नी बेस¤ट, महाÂमा गांधी आिण डॉ. भांडारकर यां¸यासह अनेक नेÂयांनी पािठंबा
दशर्िवला१९१६मÅय े मिहला िवद्यापीठाची Öथापना झाली.
१२.७.६. डॉ बाबासाहेब आंबेडकर
डॉ. आंबेडकर ख-या अथार्ने भारतीय मिहलां¸या ÖवातंÞयाचे उद्गाते होते.देशा¸या
सवा«गीण िवकास करायचा तर दिलतांसह मिहलां¸या प्रगतीलाही महßव िदले पािहजे हे
Âयांनी जाणले.२० आिण २१ माचर् १९२७ रोजी, महाड सÂयाग्रह दरÌयान डॉ. आंबेडकर
यांनी मिहलांना संबोिधत केले आिण Âयांनाही या लढ्यात सहभागी होÁयास सांिगतले.
जातीÓयवÖथा आिण िलंगभेदा¸या जुलूमशाहीिवłद्ध संघषर्पुŁष मिहलां¸या सहकायार्िशवाय
लढू शकत नाहीत. तेÓहा सवा«नी एकत्र येऊन सामािजक लढा उभारला पािहजे यावर Âयांनी
भर िदला. डॉ. आंबेडकर यांनी सुमारे 3000 मिहलां¸या सभेला संबोिधत केले. ते Ìहणाले
की, “मी समाजा¸या प्रगतीचे मोजमाप िľयांनी केलेÐया प्रगतीद्वारे करतो. मला खात्री आहे
की आपण या सÐÐयाचे अनुसरण केÐयास तुÌही Öवत: ला सÆमान व सÆमान िमळवून
द्याल.” अशा प्रकारे डॉ.आंबेडकरांनी िľयां¸या वृ°ीत क्रांितकारक बदल घडवून आणला.
डॉ. आंबेडकर हे कुटुंब िनयोजनाचे प्रखर समथर्क होते. Âयांनी १९३८मÅये कुटुंब िनयोजन
करÁया¸या गरजेवर जोर िदला. Âयांनी १०नोÓह¤बर १९३८रोजी मुंबई िवधानसभे¸या
सदÖय Ìहणून मिहलांचा मुĥा उपिÖथत केला; Âयांनी कुटुंब िनयोजना¸या उपायांचे जोरदार
समथर्न केले आिण ते Ìहणाले की बर् याच इतर समÖयांिशवाय बर् याच मुलांना जÆम देताना
आई¸या आरोग्यावर नकाराÂमक पिरणाम होतो. Óहाइसराय एिक्झक्युिटÓह कौिÆसलमÅये
(१९४२-१९४६) कामगार मंत्री Ìहणून Âयांनी िवशेषत: मिहलां¸या िहतासाठी िविवध
कायदे केले. Âया¸या प्रयÂनांमुळे, कायर्रत मिहलांना पूणर् वेतन मातृÂव लाभ िमळाला.
कोळशा¸या खाणीत काम करणा-या मिहलांना िदलासा देÁयासाठी तसेच Âयां¸या हक्कांचे
संरक्षण करÁयासाठी Âयांनी पुढील उपाययोजना केÐया. भारतीय राºयघटनेचा मसुदा
तयार करताना डॉ. आंबेडकर हे मिहलां¸या कÐयाणशी संबंिधत तरतुदींचे प्रमुख सूत्रधार
होते. अशा प्रकारे िहंदू िľयांना पिहÐयांदाच कायदेशीरिरÂया समान दजार् िमळÁयासाठी
अथक प्रयÂन केले. डॉ. आंबेडकर मिहलांनाही संघिटत करÁयास प्रोÂसािहत करत होते.
अशीच एक ऐितहािसक मिहला पिरषद २०जुलै १९४२रोजी नागपूर येथे झाली. संमेलनात munotes.in
Page 163
163जवळपास २५०००मिहला ंनी भाग घेतला. आपÐया भाषणात Âयांनी मिहलांना परंपरावाद,
कमर्कांड आिण परंपरागत सवयी रĥ करÁयाचे सांिगतले जे Âयां¸या प्रगतीसाठी हािनकारक
होते. झ.स. १९५१ ला संसदेत िहंदू कोड िबल मांडले. Âयात िľयांना घटÖफोट,
िपÂया¸या संप°ीत वाटा, द°क िवधान मांडले होते. तÂकालीन संसदेने ते पािरत केले
नाही. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी कायदामंत्री पदाचा राजीनामा िदला.
१२.८ संदभर्
१) आर. के.दास, भारतीय कामगार कायद्यांचा इितहास, कलक°ा िवद्यापीठ, कलक°ा,
१९४१
२) समीतासेन, िवमेन अंड लेबर इन लेट कालोिनयाल इंिडया: द ब¤गाल ºयूट इंडÕट्री,
क¤िब्रज युिनÓहिसर्टी प्रेस, १९९९
3) गेराÐडरेमन, जाती आिण इतर असमानता - िवषमतेवर िनबंध, लोकसािहÂय संÖथा,
मेरठ,
4) धनंजय कीर, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जीवन आिण िमशन.
5) िकशोर गायकवाड, ओिरिजन ऑफ इंिडअन सोशल एक्सक्लुजन: रेमािपंग अलीर्
इंिडअन सोशल फोमेर्शन, अथवर् पिÊलकेशÆस, धुळे, २०१२
१२.९ प्रij
१) जातीभेदािवłद्ध रामाÖवामी नायकर आिण नारायण गुł यांचे योगदान सांगा.
२) १९Óया शतकातील कामगारां¸या ऐितहािसक संघषार्ची चचार् करा.
३) १९Óया शतकातील भारतातील मिहलां¸या िÖथतीचे वणर्न करा.
४) िवसाÓया शतकात कामगार संघटने¸या आिण वगर् संघषार्चे वणर्न करा.
५) मिहलांसाठी समानता िमळवÁयापय«त मुक्तीपय«त, समाजसुधारका¸या योगदानाचा शोध
घ्या.
६) डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या भारतातील सामािजक समानतेला चालना देÁया¸या
योगदानाचे मूÐयांकन करा.
munotes.in
Page 164
164१३
धािमर्क, भािषक ओळख आिण राÕट्रवादाचा उदय
घटक रचना :
१३.० उिĥĶे
१३.१ प्रÖतावना
१३.२ िब्रिटश आक्रमणाला मुिÖलमांचा प्रितसाद
१३.३ अिलगड चळवळ
१३.४ िहंदू महासभा
१३.५ राÕट्रीय Öवयंसेवक संघ (आर. एस. एस)
१३.६ आरएसएस िवचारधारा
१३.७ सारांश
१३.८ प्रij
१३.९ संदभर्
१३.0 उिĥĶे
या घटका¸या अËयासानंतर िवद्याथीर् पुढीलबाबी समजÁयास सक्षम होऊ शकेल
१. भारतातील जमातवादा¸या उदयाला कारणीभूत असलेले घटक
२. मुिÖलम जमात वादाची वाढ
३. िहंदू जमातवादाची वाढ, अिलगढ चळवळ आिण िहंदू महासभे¸या यां¸या
जमातवादातील भूिमका
४. भारतातील जमातवादामुळे िनमार्ण झालेÐया समÖया
१३.१ प्रÖतावना
एकोिणसाÓया शतका¸या उ°राधार्त धािमर्क भावनां¸या उदय आिण वाढीने
ÖवातंÞयलढ्यात भारतीय इितहासाची िदशा ठरली. मोठ्या प्रमाणावरील जातीय अथवा
जमात िवभाजनामुळे हळूहळू भारतातील दोन प्रबळ समुदाय, िहंदू आिण मुिÖलम यांचे
ŀĶीकोन कठोर होऊ लागले. धमार्वर आधािरत राÕट्रवादामुळे जातीयवादी/जमातवादी
प्रवृ°ी वाढीस लागली.मुिÖलम आिण िहंदू अशा दोÆही धािमर्क-सांÖकृितक प्रभावाने
मुिÖलम लीग आिण िहंदू महासभा यासारख्या राजकीय संघटनां¸या Öथापनेला मागर् munotes.in
Page 165
165मोकळा झाला. िब्रिटशांनी Âयां¸या साम्राºयवादी रणनीतीचा एक भाग Ìहणून Âयांनी दोन
समुदायांमधील संघषर् वाढिवला. ते दोघेही मुिÖलमांचे िकंवा िहंदूंचे खरे िमत्र नÓहते तर ते
िब्रटीश साम्राºयवादाच े खरे िमत्र होते. िबिपन चंद्रा यां¸या मते, जातीयवाद िकंवा
जमातवादी िवचारधारामÅय े तीन मूलभूत घटक िकंवा चरण असतात. प्रथम, असा िवĵास -
जेलोक समान धमार्चे अनुसरण करतात Âयांचे राजकीय, आिथर्क, सामािजक आिण
सांÖकृितक सारख्या समान धमर्िनरपेक्ष िहतसंबंध असतात. हा जातीय िवचारसरणीचा
मूलभूत पाया आहे. ‘यातून धमार्वर आधािरत सामािजक-राजकीय समुदायांची कÐपना
िनमार्ण होते. जातीय िवचारसरणीचा दुसरा घटक या राÕट्रावर अवलंबून आहे की
भारतासारख्या बहु-धािमर्क समाजात एका धमार्¸या अनुयायांचे िहत इतर धमार्¸या
अनुयायां¸या िहतापेक्षा िभÆन आहे. जातीयवादाचा ितसरा टÈपा गाठला जातो जेÓहा िभÆन
धमा«चे अनुयायी िकंवा वेगवेगÑया समुदाया¸या अनुयायांचे िहत परÖपर िवसंगत, िवरोधी
असÐयाचे िदसून येते. अशाप्रकारे, जातीयवादी या टÈÈयावर ठामपणे सांगतात की िहंदू
आिण मुिÖलम यांना समान धमर्िनरपेक्ष िहतसंबंध असू शकत नाहीत, ते एकमेकांना िवरोध
करणारे असतात.
१३.२ िब्रिटश आक्रमणाला मुिÖलमांचा प्रितसाद
मुिÖलम आिण िहंदूंनी िब्रिटशां¸या भारता¸या िवजयाला वेगवेगळा प्रितसाद िदला.
िब्रटीशां¸या राजवटीने िहंदू आिण मुिÖलम यां¸यातील सामािजक संबंधांमÅये मूलगामी
बदल झाला नाही. तथािप, दोन समुदायाचा राजकीय ŀĶीकोन सुŁवातीपासूनच खूप वेगळा
होता. िहंदूंनी इंग्रजी िशक्षणाचा लाभ नवीन सामािजक आिण आिथर्क िहतसंबंध
वाढवÁयासाठी केला, तर मुिÖलम या बाबतीत िहंदूंपेक्षा खूपच मागे पडले. इतर घटक
देखील Âयाच िदशेने सामÃयर्वानपणे कायर् करत होते. याचा पिरणाम असा झाला की, दोन
समान समुदाय एकाच परकीय िनयमा¸या अधीन असूनही समान समÖयांनी ग्रÖत असून
समान उपाय िकंवा सुधारणांचा शोध घेतानाही राजकारणात एक संयुक्त मोचार् उघडू शकले
नाहीत आिण सामाÆय राजकीय Óयासपीठावर येऊ शकले नाहीत. वहाबी चळवळीत
दोघां¸या राजकारणामधील फरक ÖपĶपणे िदसून आला.
वहाबी चळवळीबĥल िहंदूंमÅये सहानुभूती नसÁयाचे कारण Ìहणजे ती पूणर्पणे
मुिÖलम चळवळ होती आिण सवर् सैद्धांितकŀĶ्या सवर् िबगर मुसलमानांिवłद्ध Âयाचे नेतृÂव
होते. मुिÖलम-सावर्भौमÂव भारतात ‘दार-उल-इÖलाम’ प्रÖथािपत करÁयाचे उĥीĶ आहे.
१८६३मÅये इंग्रजी िशक्षण व युरोिपयन प्रथा ÖवीकारÁयाची इ¸छा बाळगणारे 'बंगाल
मुिÖलम' यांचे प्रितिनिधÂव करÁयासाठी अÊदुल लतीफ या सरकारी सेवेत असलेÐया
बंगाली मुसलमान अिधकार्याने कलक°ा मोहÌमदन साक्षरता आिण वैज्ञािनक संÖथा
Öथापन केली. इÖलाम¸या आवÔयक तßवांचे पालन करणे िकंवा Âयां¸या मुÖलीम
समुदायासोबत देशवासीयां¸या पारंपािरक पूवर्ग्रहांना उधळणे हाÂयाचा उĥेश होता.
कलक°ा¸या सुिशिक्षत मुिÖलमां¸या छोट्या समुदायाचा एक नेता Ìहणून, लतीफ यांचा
सरकारकडून िनयिमतपणे सÐला घेÁयात आला. munotes.in
Page 166
166१८७८मÅये नवाब अमीर खान यांनी राÕट्रीय मोहÌमद असोिसएशनची Öथापना
केली. एकट्या मुिÖलम प्रयÂनांनी मुिÖलमांचे भिवतÓय पुÆहा िजवंत होणार नाही असे अमीर
अलीयांचे मत होते. Âयासाठी सरकारी मदत आवÔयक होती आिण जर ती िमळाली तर
मुिÖलमांना Âयां¸या Öवतः¸या राजकीय संघटनेची ताकद वाढवणे शक्य होते. जेÓहा Âयांना
सुर¤द्रनाथ बॅनजीर् यांनी इंिडयन असोिसएशनमÅय े येÁयाचे आमंत्रण िदले तेÓहा Âयांनी तसे
करÁयास नकार िदला. १८८२¸या Öमारकात, नॅशनल मोहमेदन असोिसएशनने आपÐया
मागÁया सूचीबद्ध केÐया- मुिÖलमांसाठी राखीव असलेÐया नोक-यांचे प्रमाण वाढवावे,
पदासाठी पात्रता Ìहणून िवद्यापीठा¸या िशक्षणावर कमी महßव िदले जाईल, मुिÖलम
समुदाया¸या िवशेष शैक्षिणक आवÔयकतांसाठी तरतूद. अशाप्रकारे, प्रथम भारतीय राÕट्रीय
कॉंग्रेसची Öथापना होÁया¸या दोन वषा«पूवीर् Öवतंत्र मुिÖलम राजकीय पिरषद सुचिवÁयात
आली होती.
कालावघोकात मुिÖलम नेÂयांनी इंग्रजी िशक्षणा¸या मूÐयाचे कौतुक करÁयास
सुरवात केली. १०जानेवारी १८६८रोजी झालेÐया जाहीर सभेत अÊदुल लतीफ यांनी
मुिÖलम मुलांना इंग्रजी िशक्षणाची उद्युक्त केले. सर सÍयद अहमद खान यांनी अलीगढ़
महािवद्यालयाचा िवचार करÁयापूवीर्च बंगालमधील मुिÖलम नेÂयांनी या प्रकरणात पुढाकार
घेतला होता. इतर प्रांतां¸या तुलनेत इंग्रजी िशक्षणात बंगालमधील मुिÖलम िवद्याÃया«ची
मोठ्या प्रमाणात प्रगती केली.
एकोिणसाÓया शतका¸या काळात मुिÖलम राजकारणाने िहंदूंपेक्षा वेगÑया मागार्चा
अवलंब केला आहे. इंग्रजी िशक्षणा¸या प्रभावाखाली िहंदूंनी आपÐया राजकीय िवचार व
राजकीय संघटना आधुिनक धतीर्वर िवकिसत केÐया असताना मुिÖलमांनी वहाबी चळवळ
सुł केली जी सवार्त िहंसक आिण िब्रटीशिवरोधी आिण जमातवादी ÖवŁपाची होती.
१३.3. १८५७ ¸या िवद्रोहानंतर अलीगढ चळवळ,
१८५७ नंतर मुÖलीम समाजासमोर दोन संËयाÓय धोके उभे होते. एक तर िब्रटीश
सरकारी वतुर्ळाला एक खात्री होती की १८५७ ¸या बंडखोरीला मुसलमान जबाबदार
आहेत, आिण दुसरी Ìहणजे बंगाली िहंदूंची वाढती Öपधार्. सÍयद अहमद खान यांनी या
समÖयांकडे सवा«त आधी पािहले. मुिÖलमांना Âयां¸या िख्रIJन राºयकÂया«शी व नÓया
िशक्षणाशी सहमत होईपय«त तेजगा¸या शयर्तीत मागे पडत राहतील, असे Âयांना वाटले. ते
अÂयंत कट्टरपंथी राहतील, राºयकतेर् Âयां¸याशी भेदभाव कŁन Âयांचे Öथान अिधक
खालावले जाईल.
सÍयद अहमद खान यांचा जÆम १८१७ मÅये झाला. Âयांनी वया¸या िवसाÓया
वषीर् िब्रिटश सरकारचे अिधकारी Ìहणून आपÐया कारकीदीर्ची सुŁवात केली. १८५७¸या
बंडखोरी¸या वेळी, ते किनķ Æयायालयीन पदावर कंपनी¸या सरकारची सेवा करीत होते. ते
इग्रजांसोबत िनķावान रािहले आिण Âयांनी मुÖलीम धमार्तील धमा«ध नेÂयांनाही असेच
वागÁयास सांिगतले. Âयांनी यशÖवी युक्तीवाद कłन Öथािनक युरोिपयन लोकांसोबत चांगले
संबंध प्रÖथािपत केले. Âयां¸या िनķावंत सेवेची िब्रटीश सरकारने दाखल घेवून munotes.in
Page 167
167मुिÖलमांसोबत असलेला ŀĶीकोन बदलला. सÍयद अहमद खान यांनी संधीचा उपयोग
Öवतः¸या िहतसंबंधांना न जोपासता समाज वृद्धीसाठी केला. Âयांनी मुिÖलम समुदाया¸या
दयनीय अवÖथेबĥल मनापासून िवचार केला आिण Âयाची दयनीयता दूर करÁयासाचाठाम
संकÐप केला.
राÕट्रवादापासून जातीयवादी धोरणाकडे कल
सÍयद अहमद खान यांनी १८५७ ची बंडखोरी हा मुिÖलम कट असÐयाचे
नाकाłन आपÐया समुदायाचे िहतसंबंध जोपासÁयाचा प्रयÂन केला. Âयांनी असा युिक्तवाद
केला की इंग्रजी सरकारने मुिÖलमांमÅये हÖतक्षेप न केÐयामुळे Âयां¸या धमार्त िब्रिटशांिवŁद्ध
‘जेहाद’ सुł करÁयाचे कोणतेही कारण नÓहते. सÍयद यां¸या ÌहणÁयानुसार Âयातील
बहुतेक लोक िब्रटीशां¸या पाठीशी उभे होते. सÍयद अहमद खान यांना धमार्ला नवीन िदशा
देÁयाची इ¸छा होती. Âयािशवाय Âयांचे शैक्षिणक धोरण यशÖवी होऊ शकले नसते. पाIJाÂय
िशक्षण हे इÖलािमक परंपराशी सुसंगत आहे हे Âयांना दशर्वावे लागले. ‘इÖलामचा एकमेव
िवĵासाहर् मागर्दशर्क कुराण’ या धारणेवłन सÍयद यांनी नÓयाने अथर् लावÁयाचा प्रयÂन
केला जेणेकłन इÖलाममधील तकर्िवसंगत गोĶी टाळता येतील. Âयांना यावłन उ°र
भारतातील उलेमा आिण Âयां¸या सवर् łढीवादी अनुयायांशी संघषर् करावा लागला.
सुŁवातीला सÍयद अहमद खान यांनी असा युिक्तवाद केला होता की आपÐया
प्रांतातील लोकांपय«त पािIJमाÂय िशक्षण आणÁयाचा सवार्त उ°म मागर् Ìहणजे देशी भाषा
आहे, परंतु नंतर Âयांना खात्री झाली की इंग्रजी हे िशक्षणाचे माÅयम असावे. अलीगडमधील
अँग्लो-ओिरएंटल कॉलेजची Öथापना ही Âयांची सवार्त उÐलेखनीय शैक्षिणक कामिगरी
होती. ते पाIJाÂय ज्ञानाचा प्रसार आिण इÖलािमक िवचारां¸या अËयासाचे एक उ°म क¤द्र
बनले. सÍयद अहमद खान यांनी सुł केलेÐया मुिÖलमांमÅये सुधार चळवळ अिलगड
चळवळ Ìहणून ओळखली जाऊ लागली. १८७७मÅये महािवद्यालयाची पायाभरणी करणा-
या Óहाईसरॉय लॉडर् िलट्टन यां¸यासमोरकेलेÐया अिभभाषणात Âयांनीअसे Ìहटले होते की,
भारतातील िब्रटीश राजवट ही जगाने पािहली गेलेली सवार्त िवलक्षण घटना आहे. Öवत: ला
सÍयद अहमद खान यांचे िशÕय समजणारे मोहÌमदन एंग्लो ओिरएंटल महािवद्यालयाच े
प्राचायर् िथओडोर बेक यांनी असा दावा केला की भारतीय मुिÖलम िवचार इंग्लंड¸या जुÆया
टोरी िवचारधारेसोबत जुळणारे असून Âयांचा लोकशाहीवर फारसा िवĵास नाही.
बेक हे संपूणर्पणे कॉंग्रेसचे िवरोधी होते. बेक यांनी िहंदू आिण मुिÖलमांमÅये फूट
पाडÁयासाठी पद्धतशीर प्रयÂन केले. अिलगड चळवळीतील िहंदूिवरोधी पक्षपातीपणासाठी
Âयांनी पुÕकळ प्रयÂन केले. बेक नंतर आलेले िथओडोर मॉिरसन हे १९०५ पय«त कायर्रत
रािहले. हे बेकचे िवद्याथीर् होते. मुिÖलम व िहंदूंमधील वाढती राजकीय एकता पाहून
भिवÕयात होणार्या संकटाची चाहूल Âयांना लागली. अशा प्रकारे, Âयांनी मुिÖलमांना
राजकीय आंदोलनापासून दूर करÁयाचा प्रयÂन केला आिण Âयांची शक्ती Âयां¸या
समाजा¸या शैक्षिणक आिण आिथर्क उÆनतीकडे वळिवली. मोहÌमदन एंग्लो-ओिरएंटल
महािवद्यालयाच े पिहले दोन प्राचायर्, भारतीय राÕट्रीय कॉंग्रेस िवरोधात उघडपणे वैरभाव
दशर्िवतात आिण अलीगढ़ चळवळीची पायाभरणी करतात. सÍयद अहमद खान यांना असे munotes.in
Page 168
168वाटले की जर इंग्रजांनी भारत सोडला तर िहंदू आिण मुिÖलम शांततेत एकत्र जगू शकणार
नाहीत. माचर् १८८८ मÅये Âयांनी िवचारले की जर इंग्रज सैÆयाने भारत सोडला तर ‘दोन
राÕट्रं - मुिÖलम आिण िहंदू’ एकाच िसंहासनावर बसून स°ेत समान राहू शकतील काय?
नक्कीच नाही. Âयापैकी एकाने दुसर् यावर िवजय िमळवला पािहजे. असे आततायी िवचार ते
मांडू लागले.शैक्षिणक आिण सामािजक प्रijांचा प्रij Ìहणून मुिÖलम नविनिमर्तीचे जनक
सÍयद अहमद खान सुधारणावादी होते, परंतु राजकीय बाबतीत ते पुराणमतवादी होते.
सÍयद अहमद खान यांचे १८८८ मÅये िनधन झाले. अिलगड चळवळ आिण Âयाचे
संÖथापक या दोघांवरही कडक टीका झाली. िहंदू आिण मुिÖलम यां¸यात संघषर् घडवून
आणÁयासाठी आिण भारतीय उपखंडात जातीयवादाला चालना देÁयासाठी ही चळवळ
जबाबदार होती असे Âयांचे मत होते. अिलगड चळवळीमुळे शेवटी मुिÖलम लीगची Öथापना
झाली आिण पािकÖतानची िनिमर्ती झाली.
मुिÖलम लीगची Öथापना
१९०६मÅये मुिÖलम लीग¸या Öथापनेनंतर मुिÖलमांनी राजकीय प्रकटीकरण व
संघटने¸या नÓया युगात प्रवेश केला. िवसाÓया शतका¸या सुŁवातीस कॉंग्रेसचे आंदोलन
लोकांमÅये मूळ धरत होते. १९०३¸या शेवटी, गÓहनर्र जनरल लॉडर् कझर्न यांनी िहंदू
मुÖलीम यांना फोडÁयासाठी बंगाल¸या फाळणीची योजना जाहीर केली. या घोषणेमुळे
संपूणर् प्रांतात सावर्जिनक रोष पेटला. जेÓहा भारत सरकारने ७जुलै १९०५रोजी
िवभाजनाची योजना जाहीर केली तेÓहा देशभरात जाहीर सभा आिण िनदशर्ने झाली. प्रांत
फाळÁया¸या घोषणेनंतर एका मिहÆयानंतर कॉंग्रेसने िब्रटीशां¸या िवरोधात Öवदेशी चळवळ
सुł केली. अशा प्रकारे भारतातील राजकीय पिरिÖथती िचघळत चालली होती. नोÓह¤बर
१९०५ मÅये लॉडर् िमंटो या नÓया वायसरॉयला पिरिÖथतीबĥल गंभीरपणे िचंता वाटली.
िमंटो यांनी राºय सिचव जॉन मॉलेर् यांना िलिहले की, ते 'कॉंग्रेस¸या उĥीĶांना मात देवू
शकेल असा िवचार केला पािहजे. िब्रटीश Óहाईसरॉयने मुिÖलमांना कॉंग्रेस¸या
चळवळीपासून दूर ठेवÁयाची योजना आखÁयास सुŁवात केली. Âयांने िकमान मÅयम
घटकांना संतुĶ करÁयासाठी सुधारणां¸या योजनेवर काम करÁयास सुरवात केली.
Âयाने मुिÖलम नेÂयांना काँग्रेस िवŁद्ध राजकीय कृती करÁयास उद्युक्त केले. लॉडर्
िमंटो यांनी १ ऑक्टोबर १९०६ रोजी िदलेÐया भाषणात मुिÖलम समुदायाला अनेक खास
सवलती देÁयाची घोषणा केली. लॉडर् िमंटो यांनी मुÖलीम समाजाला असे आĵासन िदले
की 'कोणÂयाही प्रितिनिधÂवा¸या ÓयवÖथेत मुÖलीम समाजाचा प्रभाव कायम राखÁयासाठी
नगरपािलका, िजÐहा मंडळ िकंवा िवधानपिरषदेवर असो, ºयामÅये मुÖलीम समाजाला
प्रितिनिधÂव िदले जाईल. मुÖलीम समुदायाचे प्रितिनिधÂव. लॉडर् िमंटो यांनी िदलेÐया या
आĵासनामुळे भारतात िब्रटीशां¸या राजवटीचे नवीन धोरण िनमार्ण झाले. प्रथम, िहंदू आिण
मुिÖलम वेगवेगÑया łची आिण िभÆन ŀĶीकोन असलेÐया ÓयावहािरकिरÂया दोन Öवतंत्र
िवचारधारांचा पुरÖकार करतात यावर अिधकृत िशक्कामोतर्ब केले. सरकारने
िवधानपिरषदातील Âयां¸या प्रितिनधीं¸या संख्येबĥल मुिÖलमांना िवशेष झुकते माप देÁयाचे
वचन िदले. या दोन मुद्द्यांमुळे मुÖलीम राजकारणात बळ िनमार्ण झाले आिण जवळजवळ
चाळीस वषा«नंतर होणार्या पािकÖतान¸या Öथापनेचा हा पाया होता. बंगालची फाळणी munotes.in
Page 169
169आिण Âयानंतर¸या घटनांनीही वाढÂया जातीयवादाला खतपाणी िमळाले. संपूणर् मुिÖलम
समुदाया¸या राजकीय िहतसंबंधांना चालना देÁयासाठी Âयांना क¤द्रीय राजकीय संÖथा
असणे आवÔयक आहे. िब्रिटश सरकार¸या Æयायावर सÍयद खान यांचा पूणर् िवĵास होता.
Âया¸या इंग्रजी िमत्रांनीही Âयां¸या मताचे समथर्न केले.
बंगाल¸या फाळणीनंतर आिण Âयानंतर येणा-या घटनाÂमक सुधारणां¸या
घोषणेनंतर पिरिÖथती पूणर्पणे बदलली गेली. िहंदूंमÅये फाळणीिवरोधी आंदोलन जोरात
वाढत होते आिण कॉंग्रेसने Âयांचे समथर्न केले. अशा पिरिÖथतीत िहंदूं¸या राजकीय
संघटनेचा मुकाबला करÁयासाठी मुिÖलमांना Âयांची Öवतःची क¤द्रीय राजकीय संÖथा
असÁयाची गरज भासू लागली. शैक्षिणक पिरषदे¸या संदभार्त मोठ्या संख्येने प्रख्यात
मुिÖलम नेÂयां¸या उपिÖथतीचा फायदा घेऊन ढाक्क्या¸या नवाब सलीमुÐला यांनी एक
बैठक बोलावली आिण मुिÖलम समाजा¸या िहताचे लक्ष वेधÁयासाठी क¤द्रीय मोहÌमद
संघटनेची योजना प्रÖतािवत केली. ते Ìहणाले की यामुळे मुिÖलम युवकां¸या राजकारणात
सहभाग घेÁयास वाव िमळेल आिण Âयायोगे Âयांना भारतीय राÕट्रीय कॉंग्रेसमÅये जाÁयास
प्रितबंध होईल. हा प्रÖताव माÆय करÁयात आला आिण ३०िडस¤बर १९०६रोजी झालेÐया
बैठकीत अिखल भारतीय मुिÖलम लीगची Öथापना झाली. मुिÖलम लीगची उĥीĶे
पुढीलप्रमाणे ठेवÁयात आली आहेत -
१) भारतातील मुिÖलमांमÅये िब्रटीश सरकारशी एकिनķतेची भावना िनमार्ण करणे आिण
भारतीय उपायांबĥल सरकार¸या हेतूंबĥल उद्भवू शकणारा कोणतीही गैरसमज दूर
करणे. .
२) भारता¸या मुिÖलमां¸या राजकीय हक्कांचे रक्षण करणे आिण Âयां¸या गरजा व
आकांक्षांचे शासनाकडे आदरपूवर्क प्रितिनिधÂव करणे.
3) पूवर्ग्रह न ठेवता इतर समाजांबĥल वैरभाव िनमार्ण करÁया¸या भावना मुिÖलमांमÅये वाढू
नये.
मुिÖलम लीगचे पिहले वािषर्क अिधवेशन २ िडस¤बर १९०७रोजी कराची येथे
आयोिजत करÁयात आले होते. या जागेची िनवड मुिÖलमांमÅये वाढणार् या नÓया
राÕट्रवादाचे संकेत होते. यासाठी िसंध प्रांताची िनवड केली गेली कारण लीग¸या प्रकाशनात
असे Ìहटले होते की, ‘िसंध हे मुहÌमद िबन कािसममुळे पावन झालेली जागा होती.
३०िडस¤बर १९०८रोजी अमृतसर येथे झालेÐया लीग¸या दुसर् या वािषर्क
अिधवेशनात आगामी घटनाÂमक सुधारणांवर प्रदीघर् चचार् झाली. १९१२पासून मुिÖलम
लीगचे राजकारण अिधक प्रखर बनले. पिहÐया महायुद्धा¸या तÂपूवीर्¸या काळात मुिÖलम
मÅयम वगार्ची राजकीय पिरपक्वता वाढली. तुकीर्तील एÓहर पाशा यां¸या नेतृÂवाखालील
यंग तुकर् चळवळीने भारतीय मुिÖलमांवरही भारतीयांसाठी Öवराºय कायर्क्रमा¸या िदशेने
मोठा प्रभाव पाडला. Âयानंतर मुिÖलम लीगमÅये Âयाचा अवलंब केला.
munotes.in
Page 170
170लखनौ करार
िब्रिटशांिवłद्ध असलेÐया समान असंतोषामुळे कॉंग्रेस आिण मुिÖलम लीग
यां¸यात १९१६ मÅये लखनौ करार झाला. इंग्लंडचे तुकीर् िवŁद्ध युद्ध सुŁ होते. इंग्लंडने
प्रथम महायुद्धानंतर तुकर् Öथान¸या खालीफाचे सवō¸च Öथान खालसा केले आिण Âयामुळे
इंग्रजांिवłद्ध तीĄ मुिÖलम भावना जागृत झाÐया. लखनौ करार ही दोन काँग्रेस व लीग या
दोघां¸या सहकायार्ची पिहली घटना होती. लीग हा प्रमुख सामािजक आधार असणार्या
मुिÖलम मÅयमवगर् राÕट्रवादी संकÐपनांकडे वळत चालला होता.१९१८मÅये िदÐली येथे
झालेÐया अिधवेशनात मुिÖलम लीगने एक ठराव संमत केला आिण Âयानुसार भारताला
आÂमिनणर्य िसद्धांताचा वापर करÁयाची मागणी केली गेली. िवजयी िमत्रपक्षांनी तुकीर्वर
लादलेÐया सेÓहसर् करारा¸या अटींमुळे भारतीय मुिÖलम संतापले. या करारामुळे तुकीर्ला
सीिरया, पॅलेÖटाईन, अरेिबया आिण अÆय आिशयायी प्रदेश तुकर् साम्राºयापासून वंिचत
ठेवÁयात आले. Âयांचा असा युिक्तवाद होता की या प्रांतांमÅये असलेली Âयांची पिवत्र
िठकाणे नेहमीच तुकीर्¸या सुलताना¸या अिधपÂयाखाली असली पािहजेत. गांधी आिण इतर
कॉंग्रेस नेÂयांनी िखलाफत मुद्द्याला पािठंबा दशर्िवला आिण मुहÌमद अली आिण शौकत
अली यां¸याशी सामÃयर्वान िखलाफत चळवळीचे आयोजन केले. तथािप, तुकीर्मधील
मुÖतफा केमाल पाशा यांनी १९२३ मÅये सुलतानशाही आिण खलीफाचे पद रĥ केÐयामुळे
िखलाफत चळवळीने आपला उĥेश गमावला. Ìहणूनच मुिÖलम लीगने कॉंग्रेसशी असलेÐया
सहकायार्पासून दूर जाणे सुł केले, ºयामुळे शेवटी मुिÖलमांसाठी Öवतंत्र राºय आिण
पािकÖतानची िनिमर्ती होÁयाची मागणी झाली.
१३.४ िहंदू महासभा
िहंदू महासभा ही राजकीय संÖथा Ìहणून नÓहे तर सामािजक, सांÖकृितक आिण
धािमर्क संÖथा Ìहणून Öथापना केली गेली. १९०७मÅये पंजाबमÅये िहंदु सभेची Öथापना
झाली. नंतर १९१५मÅये पंजाबमÅये अिखल भारतीय िहंदू महासभेची Öथापना झाली.
िहंदू महासभा कॉंग्रेस¸या मुिÖलम अनुयय प्रवृ°ीचा िवरोध करीत होती.Âयाचा थेट मुिÖलम
लीगशी संघषर् होता. िहंदु महासभेचे पिहले महßवपूणर् अिधवेशन १९२३ मÅये आयोिजत
करÁयात आले होते. अली बंधू आिण अबुल कलाम आझाद यां¸यासह अनेक कॉंग्रेस
नेÂयांनी हजेरी लावली होती. १९१४मÅये पिहले महायुद्ध सुł झाÐयामुळे िहंदू महासभा
अिधक िहंदूÂववादी बनली. Âयात मुख्यÂवे जमीनदार, िशक्षक, सरकारी कमर्चारी आिण
इतर लोकांचा समावेश आहे. मुिÖलम लीग सतत मागणी असलेÐया Öवतंत्र मतदार संघाला
Âयांनी नेहमी िवरोध दशर्िवला होता.
िहंदू महासभेचे महßवाचे नेते
िहंदू महासभेचे सवार्त महÂवाचे नेते िवनायक दामोदर सावरकर होते. वया¸या
सोळाÓया वषीर् िब्रटीश सरकारने चापेकर बंधूंना फाशी देताना ते अÖवÖथ झाले. देशा¸या
मुक्ततेसाठी आपण सशľ क्रांतीत भाग घेऊ आिण प्रसंगी प्राणांचे बिलदान देवू असा
संकÐप सावरकरांनी घेतला होता. जानेवारी १९००मÅये Âयांनी ‘िमत्र मेळा’ संघटना
Öथापन केली. तीच नंतर ‘अिभनव भारत’ Ìहणून ओळखली जावू लागली. १९०५मÅये munotes.in
Page 171
171सावरकरांनी परदेशी कपड्यांची होळी केली तेÓहा जमलेÐया जमावाला िटळकांनी संबोिधत
केले. अशा उपक्रमांमुळे Âयाना पुणे येथील फग्युर्सन महािवद्यालयात ून काढून टाकÁयात
आले. लंडनमधील भारत क्रांितकारक नेते Ôयामजी कृÕण वमार् यां¸या मदतीने िटळकांनी
सावरकरांची सरकारी नोकरी कधीही Öवीकारणार नाही या अटीवर सावरकरां¸या
िशक्षणाची इंग्लंडमÅये ÓयवÖथा केली. Ôयामजी कृÕण वमार् सावरकरां¸या Óयिक्तमÂवामुळे
इतके प्रभािवत झाले की, Âयांनी लंडनमधील इंिडया हाऊसचे ÓयवÖथापन सावरकरांना
सोपवले. जुलै १९०९मÅये मदनलाल िधंग्रा यांनी सर कझर्न वायलीची हÂया केली. िब्रिटश
वृ°पत्रांनी िधंग्रा सावरकरांपासून प्रेिरत असÐयाचे आरोप केले. िधंग्रा यांनी कोटार्त एक
िनवेदन केले, ºयामÅये Âयांनी दावा केला होता की, ते इंग्रजांिवłद्ध¸या भारतीय ÖवातंÞय
युद्धामÅये सैिनक आहेत. िधंग्रा यांना फाशीची िशक्षा सुनावÁयात आली.सावरकरांना अटक
करÁयात आली व Âयांना भारतात पाठिवÁयात आले. माचर् १९११मÅये Âया¸यावर खटला
चालिवला गेला आिण Âयांना पÆनास वषर् जÆमठेपेची िशक्षा ठोठावÁयात आली. Âयासाठी
Âयांना अंदमान¸या सेÐयुलर जेलमÅये पाठिवÁयात आले होते.
नंतर १९२३मÅये Âयांना भारतात आणले गेले आिण Âयांना रÂनािगरी येथे कैद
केले गेले. १९२४मÅये Âयांना राजकीय कायार्त भाग न घेÁया¸या अटीवर सोडÁयात आले
होते. नंतर ते िहंदू महासभेत सामील झाले आिण बर् याच वषा«पासून ते अÅयक्ष होते.
१९२३मÅये प्रकािशत झालेÐया 'िहंदुÂव' या ग्रंथात िहंदू धमा«बĥल सावरकरां¸या कÐपनांचे
ÖपĶीकरण िदले गेले. 'िहंदुÂव'मÅये Âयांनी' िहंदू राÕट्र िनमार्ण होÁयास हातभार लावणार् या
भौगोिलक, वांिशक, धािमर्क आिण इतर बाबींचा तपशील िदला. सावरकरांना िहंदूं¸या
िवचारांना भारतीय उपखंडात प्रितिķत Öथान हवे होते. सावरकर Ìहणाले की, इतर देशांत
हजसाठी गेलेले भारतीय मुिÖलम Öवतःचा देश Ìहणून भारताकडे पाहत नÓहते. Âयांनी पॅन-
इÖलामवादाचा िनषेध केला आिण असेही Ìहटले की बहुसंख्य समुदाय Ìहणून िहंदू कधीही
Âयां¸या हक्कांचा Âयाग कł शकत नाहीत. Âयांनी ‘भारतीय ÖवातंÞय युद्ध’ या पुÖतका¸या
प्राÖतािवकात सांिगतले होते की सरसकट सवर् मुसलमानांिवłद्ध द्वेषाची भावना आता
पाळली गेली तर ती अÆयायकारक आिण मुखर्पणा ठरेल. िब्रिटशां¸या युद्धा¸या प्रयÂनांना
पािठंबा देताना िहंदू महासभेने भारत छोडो आंदोलनात भाग घेतला नाही. यातून िहंदू
महासभेचे राजकीय नुकसान झाले आिण १९४५-४६¸या िनवडणुकीत Âयाचे वाईट
पिरणाम झाले. गांधीं¸या अिहंसेशी सावरकर सहमत नÓहते. Âयांनी गांधीजीं¸या िवक¤िद्रत
धोरणाचा िनषेध केला. िहंदु महासभे¸या १९३१¸या अिधवेशनात अÅयक्षीय भाषणात ते
Ìहणाले, ‘आÌही सवर्प्रथम या यंत्राचे Öवागत कł. हे यंत्र युग आहे. हÖतकलांना Âयांचे योग्य
Öथान असेल, परंतु राÕट्रीय उÂपादन मोठ्या प्रमाणावर करावे लागेल’ सावरकरांचा वगर्
संघषा«वर िवĵास नÓहता. Âयां¸या मते समृद्ध अथर्ÓयवÖथा िनमार्ण करÁयासाठी वगर्
सहकायर् आवÔयक होते. भांडवल आिण कामगार या दोहŌचे िहत देशा¸या िहता¸या अधीन
असावे लागेल. उÂपादन जाÖतीत जाÖत करÁयासाठी आिण संप करणार्यांवर कडक
िनयंत्रण ठेवले पािहजे अशी पावले उचलावीत, अशी सावरकरांची इ¸छा होती.
िहंदू महासभे¸या नेÂयांनी असा दावा केला की कॉंग्रेस¸या तुĶीकरणा¸या
धोरणामुळे िहंदू आिण मुिÖलम यां¸यातील दरी आणखी वाढली आहे आिण Âयांनी िहंदूं¸या munotes.in
Page 172
172हक्कांना धोका दशर्िवला आहे. सावरकरांची राÕट्रीयÂव संकÐपना सांÖकृितक, वांिशक
आिण ऐितहािसक जोडांवर आधािरत होती.
पंिडत मदन मोहन मालवीय हे िहंदू महासभेचे आणखी एक महßवाचे नेते होते. ते
कॉंग्रेसचे सदÖयही होते. १९२४मÅये महासभे¸या िवशेष अिधवेशनात अÅयक्षीय भाषणात
पंिडत मदन मोहन मालवीय यांनी असा युिक्तवाद केला की महासभा ही जातीय संघटना
नÓहती आिण ती कॉंग्रेसची िवरोधी नाही. िहंदू महासभा कॉंग्रेस¸या कामाला पूरक ठरेल
असा दावा Âयांनी केला. Âयांनी असा युिक्तवाद केला की, कॉंग्रेस एक राजकीय संÖथा
असÐयाने अÖपृÔयता, आंतरजातीय मÂसर, बालिववाह आिण इतर अनेक सामािजक
अÂयाचारांसारख्या सामािजक आिण गैर-राजकीय गोĶींना सामोरे जाऊ शकत नाही. परंतु
महासभा Âयां¸याशी सामना कł शकली आिण िहंदूं¸या िहताचे रक्षण कł शकली.
िनवडणूकीत सहभागी होÁयाचा िनणर्य १९२६मÅये घेÁयात आला आिण महासभा
प्रामुख्याने राजकीय संÖथा बनÐया नाहीत. अशा प्रकारे िहंदू महासभा हा िहंदूंचा पक्ष बनला
आिण मुिÖलम लीग ही मुिÖलमांची पाटीर् होती. मुिÖलमांसाठी Öवतंत्र राºय Öथापने¸या
मागणीला िहंदू महासभेने तीĄ िवरोध दशर्िवला आिण अखेर फाळणीस सहमती
दशर्िवÐयाबĥल गांधींजींवर टीका केली होती.
१३.५ राÕट्रीय Öवयंसेवक संघ (आर. एस. एस.)
ÖवातंÞयपूवर् भारतातील प्रमुख राÕट्रवादी संघटना ही भारतीय राÕट्रीय कॉंग्रेस
होती. कॉंग्रेसने सवर् गटांना सामावून घेÁयासाठी एक सवर्समावेशक संमती देणारी रणनीती
Öवीकारली ºयामÅये काही बाबींवर तडजोडीची Öवीकृती आवÔयक होती. मात्र सवर् गटांचे
समाधान करÁयात ते पूणर्पणे यशÖवी झाले नाहीत. उदाहरणाथर्, बर् याच मुिÖलम नेÂयांना
असे वाटले की, पिIJमेकडील िहंदू-उ¸चभ्रूंनी कॉंग्रेसवर िनयंत्रण ठेवून मुिÖलम िहतसंबंधांचा
पुरेसा प्रितसाद िदला नाही. िशवाय िहंदू पुनŁºजीवनवादी मानत होते की िहंदु समुदाया¸या
िहताचे कॉंग्रेसकडून पुरेसे संरक्षण झाले नाही. राÕट्रीय Öवयंसेवक संघा¸या संÖथापकांना
शंका होती की मुसलमानांचा समावेश असलेला कॉंग्रेस िहंदू समाजाची एकता आणू शकेल
का? राÕट्रीय Öवयंसेवक संघाची Öथापना १९२५ मÅये एक प्रकारची सांÖकृितक संÖथा
Ìहणून केली गेली होती. ºयाचे उĥीĶ िहंदू समुदायाला प्रिशिक्षत करणे हे होते ºयायोगे
राÕट्रीय Öवयंसेवक संघातील Âयां¸या चािरÞयिनिमर्ती¸या अनुभवा¸या आधारे िहंदू
समाजाला एकित्रत करÁयासाठी काम करतील जेणेकŁन भारत पुÆह एक Öवतंत्र देश आिण
एक सजर्नशील समाज बनू शकेल. हेगडेवार यांना याची खात्री होती की सामािजक
ŀिĶकोनात मूलभूत बदल हा पुनŁºजीिवत भारताची पूवर्िÖथती आहे. Âया बदलांमÅये
राÕट्रवादीचा योग्य प्रिशिक्षत कायर्कतार् िकंवा Öवयंसेवक महÂवाची भूिमका बजावेल. राÕट्रीय
Öवयंसेवक संघाची Öथापना डॉ. केशव बळीराम हेडगेवार यांनी १९२५ मÅये केली होती.
महाराÕट्रात Öथाियक झालेले डॉ. हेडगेवार १९२९ पय«त सावरकरांचे िनकटवतीर्य आिण
िहंदू महासभेचे सदÖय होते. हेडगेवार यांना हे जाणवले की, भारता¸या पतनाचे कारण
Ìहणजे िहंदू समाजाचे िवभाजन होय. िहंदूंची एकजूट हे Åयेय साÅय करÁयासाठी Âयांनी
राजकारण महßवाचे मानले नाही, तर धािमर्क आिण सामािजक पुनŁÂथानाला महÂव िदले munotes.in
Page 173
173होते. हेडगेवार यांचा असा िवĵास होता की हे केवळ िहंदु ‘संÖकृती’ ¸या पुनŁºजीवन
आिण शुÅदीकरणा¸या आधारावरच साÅय करता येईल.
संघाची मुळे महाराÕट्रा¸या मातीत िमसळली गेली. Âयाचे सदÖयÂव आिण िचÆहे
जवळजवळ केवळ महाराÕट्रीयच होती. Âया¸या अनुशासनाची आिण वैचािरक चौकटीची
रचना संपूणर्पणे हेगडेवार यांनी आखली. Âयां¸या चिरत्रकारानुसार हेडगेवार कुटुंब हे
मुिÖलम राºय असलेÐया हैदराबादहून नागपुरात Öथाियक झाले. एक तŁण िवद्याथीर् Ìहणून,
हेडगेवार यांना इितहास आिण राजकारणाची उÂसुकता होती. डॉ. मुंजे यांनी Âयांना
कॉंग्रेसमÅये येÁयाचे राजी केले होते. १९२० ¸या दशका¸या सुŁवाती¸या काळात हेडगेवार
कॉंग्रेस पक्षातील कामांमÅये आणखी गुंतले. नागपूर येथे १९२०साल¸या कॉंग्रेस¸या वािषर्क
अिधवेशनात Âयांनी ÓयवÖथा ठेवÁयासाठी सुमारे १२०० तŁणांचे Öवयंसेवक युिनट
आयोिजत केले. १९२३ मÅये जातीय दंगलीचा प्रादुभार्व झाÐयाने हेडगेवारांना असे वाटले
की, िहंदूंमÅये असणारा भेद ही एक मोठी सामािजक समÖया आहे. ३० ऑक्टोबर १९२३
रोजी िजÐहािधका-यांनी िदंडी िमरवणुकीवर बंदी घातली. परंतु प्रभावशाली िहंदूंनी बंदीचे
उÐलंघन करÁयाचा िनणर्य घेतला. एका वृ°पत्राने असे वृ° िदले आहे की सुमारे २०,०००
िहंदूंनी सरकार¸या आदेशाचे उÐलंघन केले. या अवहेलनातून नागपूर िहंदू सभा उदयास
आली. डॉ. मुंजे यांची Öथािनक सभेचे उपाÅयक्ष Ìहणून िनवड झाली आिण हेडगेवार हे
सिचव झाले. हेडगेवार Âयांनी असे मत मांडले की, िहंदूं¸या िहताचे रक्षण करÁयासाठी
आणखी काही बाबी आवÔयक आहे. Âयां¸या िवचारसरणीवर मुख्य प्रभाव Ìहणजे
सावरकरां¸या ‘िहंदुÂव’ या हÖतिलिखताचा होता. सावरकरां¸या हÖतिलिखताच े मुख्य सूत्रे
Ìहणजे िहंदू, ºयांचे पूवर्ज िहंदू पुरातन काळापासून एक आहेत. जो उ°रेकडील िसंधू
नदीपासून दिक्षणेकडे िहंदी महासागरापय«त या देशाला आपला मानतो.
सÈट¤बर १९२५ मÅये दसरा या िहंदू सणािनिम° हेडगेवार यांनी िहंदू
पुनŁÂथानाची आपली नवीन चळवळ सुł केली. प्रथम सहभागी नागपुरातील मोठ्या
प्रमाणात ब्राĺण भागातून भरती झाले. सुŁवातीस उपक्रमांचा िवकिसत कायर्क्रम नÓहता.
आठवड्यातून सहभागी झालेÐयांनी ‘आखाडा’ (Óयायामशाळा) मÅये उपिÖथत राहणे व
रिववारी व गुŁवारी राजकीय वगार्त भाग घेणे अपेिक्षत होते. हेडगेवार यांनी अÂयंत
काळजीपूवर्क तŁण संÖथे¸या पिहÐया कायर्कÂया«ची िनवड केली. Öवयंसेवक आिण
सवर्सामाÆयांनाही िशÖतीचे मूÐय Âयांना दाखवायचे होते आिण असे करÁयासाठी राम-नवमी
हा लोकिप्रय धािमर्क कायर्क्रम िनवडला. हेडगेवारां¸या चिरत्रकारानुसार, राम-नवमी
उÂसवा¸या वेळी नागपूर जवळील रामटेक या मंिदरा¸या सभोवताल¸या अराजक
पिरिÖथतीमुळे उपासकांना मोठा त्रास सहन करावा लागला. िशवाय, मुÖलीम
फकीर ’आिण‘ ब्राĺण पंिडत’ यांनी अनेक गावक-यांची फसवणूक केÐयाचे Âयां¸या कानावर
आले होते. हेडगेवार यांनी पिरिÖथतीचे िनवारण करÁयासाठी १९२६¸या उÂसवात
आपÐया Öवयंसेवकांना सोबतघेÁयाचा िनणर्य घेतला. Âया िनिम°ाने Âयांनी संÖथेचे नाव व
गणवेश दोÆही िनवडले. Öवयंसेवक Âयां¸या नवीन गणवेशात मंिदराकडे िनघाले. संघा¸या
सूत्रांनी िदलेÐया मािहतीनुसार, Âयांनी मुख्य मूतीर्साठी मंिदरात येणार्या उपासकांसाठी
रांगा लावÐया, िपÁयाचे पाणी िदले, आिण भ्रĶ पुजार् यांना हाकलले. लोकांसमोर या munotes.in
Page 174
174नाट्यमय प्रसंगानंतर लवकरच लाठी चालवÁयाचा व सामूिहक प्राथर्नांचा आरएसएस ¸या
कायर्क्रमात समावेश करÁयात आला. १९२६ मÅये पिहला शाखा उघडÁयात आली व
आरएसएस¸या गटाने दररोज भेटÁयाची प्रथा सुŁ झाली. सÈट¤बर १९२७ मÅये नागपुरात
जातीय दंगल उसळली तेÓहा हेडगेवार यांचे माजी क्रांितकारक िमत्र आिण िनकटवतीर्य
अÁणा सोहोनी यांनी शहरातील िविवध िहंदू पिरसरा¸या संरक्षणासाठी संघा¸या
सदÖयांमधुन सोळा पथकांचे आयोजन केले. हेडगेवारांचा क्रांितकारक भूतकाळ आिण
आरएसएस¸या िनमलÕकरी Öवłपामुळे क¤द्रीय प्रांत गृह खाÂयाला खात्री होती की
आरएसएस धोकादायक क्रांितकारक गटामÅये िवकिसत होऊ शकतो. आरएसएस चळवळ
हळूहळू िवÖतृत होऊ लागली. Âया¸या वाढीमुळे हेडगेवार यांनी नोÓह¤बर १९२९ मÅये
आरएसएस¸या ºयेķ नेÂयांना नागपूर येथे बोलावून Âयां¸या कायार्चे मूÐयांकन केले आिण
‘शाखांचे’ िवÖतार समÆवय साधÁया¸या मागा«वर िवचार केला. Âयांनी ठरवले की
‘सरसंघचालक’ या संÖथेकडे एक सवō¸च मागर्दशर्क असावा, ºयाला पूणर् िनणर्य घेÁयाची
शक्ती असेल. ते सवर् पदािधकारी िनवडतील आिण राÕट्रीय Öवयंसेवक संघा¸या
कामकाजावर Öवत: पयर्वेक्षण करतील.
ºयेķ नेÂयांनी एकमताने घेतलेÐया िनणर्यामुळे हेडगेवार यांना प्रथम
‘सरसंघचालक’ Ìहणून िनवडÁयात आले. १९३० ¸या दशका¸या सुŁवाती¸या काळात
आरएसएसचा मÅय प्रांतातील आपÐया मराठी भाषे¸या पलीकडे प्रसार होÁयास सुरवात
झाली. संघाचे उपक्रम िसंध, पंजाब आिण संयुक्त प्रांतात सुł झाले. सावरकरांचे मोठे बंधू
बाबाराव सावरकर यांनी संघाला पिIJम महाराÕट्रात िवÖतार करÁयास मदत केली. पिIJम
महाराÕट्रात पुणे हे संघा¸या उपक्रमां¸या क¤द्रÖथानी रािहले. डॉ. मुंजे आिण सावरकरांशी
जवळीक असÐयामुळे हेडगेवार यांनी िहंदू महासभा नेतृÂवाशी जवळचे संबंध ठेवले. डॉ. मुंजे
यांनी अहमदाबाद येथे िहंदू महासभे¸या वािषर्क अिधवेशनाचे अÅयक्ष होते आिण Âयांनी
अिधवेशनात Óयासपीठासाठी आरएसएसला आमंित्रत केले. यामुळे हेडगेवारांना भारतभर
महासभा नेÂयांशी संपकर् Öथािपत करÁयाची संधी उपलÊध झाली. आरएसएस राजकीय
चळवळीपासून लांब आहे हे सुचीत करÁयासाठी हेडगेवार यांनी हैदराबाद राºयातील
महासभे¸या १९२८-३९ ¸या नागरी अवज्ञा अिभयानास आरएसएसचा पािठंबा मंजूर
करÁयास नकार िदला. हेडगेवार आरएसएसला राजकारणापास ून दूर ठेवÁयाचा प्रयÂन
करीत असताना सावरकर िहंदू महासभेला राजकीय पक्षात łपांतिरत करÁयाचा प्रयÂन
करीत होते. हेडगेवार यां¸यानंतर संघ नेतृÂव २१ जुन १९४० रोजी हेडगेवार यां¸या
मृÂयू¸या एक िदवस अगोदर गोळवलकर यांना सरसंघचालक Ìहणून िनयुक्त केले गेले होत.
िवज्ञान शाखेत पदÓयु°र िशक्षण घेतÐयानंतर बनारस िहंदू िवद्यापीठा¸या जीवशाľात
Âयांची तेथील प्राणीशाľातील Óयाख्याते Ìहणून िनवड झाली. गोळवलकरां¸या काही
िवद्याÃया«नी Âयांना आरएसएस¸या सभांना उपिÖथत राहÁयाचे प्रोÂसाहन िदले. हेडगेवार
यांनी १९३१मÅये बनारस भेट देताना गोळवलकर यांची भेट घेतली.१९३५ ¸या
उÆहाÑयात, कायद्याची परीक्षा संपÐयानंतर लगेचच गोळवलकर यांना संघा¸या प्रिशक्षण
िशिबराचे ÓयवÖथापन करÁयास सांिगतले गेले. गोळवलकरांचे नेतृÂवगुण ओळखले आिण
राÕट्रीय Öवयंसेवक संघा¸या िविवध जबाबदा-या सोपवÐयानंतर Âयांनी आपला
उ°रािधकारी Ìहणून नेमले. munotes.in
Page 175
175१९४३ मÅये तयार झालेÐया संघ कायार्वरील अिधकृत अहवालात गृह िवभागाने
असा िनÕकषर् काढला की, 'कायदा व सुÓयवÖथेसाठी संघाचा Âविरत धोका आहे, असा तकर्
करणे कठीण होईल.' मुंबई गृह खाÂयाने असे Ìहटले आहे की, 'संघाने चतुराईने कायद्यात
अडकÁयापासून Öवत: ला दूर ठेवले आहे आिण िवशेष Ìहणजे ऑगÖट १९४२मÅये चले
जाव चळवळीत भाग घेतला नाही. उ°र भारतातील राÕट्रीय Öवयंसेवक संघाचा
युद्धानंतरचा िवÖतार मुिÖलम आिण िहंदू यां¸यातील िबघडलेÐया सांप्रदाियक संबंधां¸या
पाशर्भूमीवर आधािरत होता. पुढे ÖवातंÞयानंतर ३० जानेवारी १९४८ रोजी गांधीजींची
हÂया करÁयात आली. नथुराम गोडसे याने हे कृÂय केले होते. Âयां¸या पाĵर्भूमीमुळे, िहंदू
महासभा आिण आरएसएस या दोघांनी गांधीजींची हÂया करÁया¸या कटात भाग घेतÐयाचा
सरकारला संशय आला. Âयामुळे दोÆही गटातील नेÂयांना अटक करÁयात आली. 3
फेब्रुवारी १९४८ रोजी गोळवलकर यांना अटक करÁयात आली आिण दुसर् याच िदवशी
सरकारने संघावर बंदी घातली. अटकेपूवीर् गोळवलकर यांनी संघ नेÂयांना संघाचे सवर्
कामकाज ताÂपुरते थांबवÁया¸या सूचना िदÐया होÂया. या सूचनेनंतर आिण Âयानंतर¸या
बंदी असूनही अËयास गट, क्रीडा संघटना, भक्ती संमेलने इ. ¸या नावाखाली मोठ्या संख्येने
Öवयंसेवकांची बैठक होत रािहली. गांधींजीं¸या हÂयेमÅये आरएसएसचा कोणताही सहभाग
असÐयाचे सरकार दाखवू शकले नाही. ऑगÖट १९४८ पय«त बहुतेकांची अटकेतून सुटका
करÁयात आली आिण गोळवलकर गुŁजी यांना ५ ऑगÖट १९४८ रोजी मुक्त केले होते.
१३.६ संघाचे िवचारशाľ
हेडगेवार यांचा सवर् पुनŁºजीववाद्या ंप्रमाणे असा िवĵास होता की, िहंदूं¸या
भूतकाळात समाजा¸या पुनरर्चनेसाठी वैचािरक साधने उपलÊध होती. इतर
पुनŁºजीवनवाद्या ंप्रमाणेच Âयांनाही खात्री होती की केवळ िहंदू िवचारसरणी लोकांना
ÖवातंÞय िमळवून देÁयासाठी व समाजाची पुनरर्चना करÁयास प्रवृ° करेल. िवसाÓया
शतका¸या सुŁवाती¸या काळात अरिबंदो घोष यांनी अशा प्रकारची िवचारसरणी मांडली
होती नंतर संघाने यावर जोर िदला. राÕट्रीय Öवयंसेवक संघा¸या संÖथापकांनी असा
िनÕकषर् काढला की, िहंदू समाज दुबर्ल आिण अÓयविÖथत आहे कारण ‘धमर्’ ÖपĶपणे
समजलेला नाही िकंवा योग्यप्रकारे पाळले जात नाहीत. पुढील दोन प्रकार¸या िवचारधारा
Âयांनी िवघटनकारी Ìहणून मानÐया आहेत.
(१) असे मुसलमान आिण िख्रÖती जे िवघटनकारी शक्तींना साथ देऊन राÕट्रवादी धोरणांना
बाधा आणतात.
(२) भांडवलशाही, समाजवाद आिण साÌयवाद ही 'पाIJाÂय' व परकीय मुÐये आहेत.
संघाचा असा आरोप रािहला आहे की िख्रIJन मूÐये िख्रIJनांना देशा¸या काही
भागात राÕट्रीय मुख्य प्रवाहातून सांÖकृितकŀĶ्या दूर ठेवत आहेत. कारण काही िख्रIJन
Öवत: ला सांÖकृितकŀĶ्या भारतीय मानत नाहीत, Âयांना भारतीयांसह समुदायाची भावना
नसते. इÖलामिवłद्धचा िवचारही अशाच शÊदात सांिगतला आहे. संघ िवचारसरणी¸या मते
लोकशाही, भांडवलशाही आिण समाजवाद ही पाIJाÂय संकÐपना आहेत जी मानवी िÖथती munotes.in
Page 176
176सुधारÁयास गोळवलकर यांनी आरएसएस¸या िवĵास प्रणालीवरील Âयां¸या प्रमुख ग्रंथात
आदशर् Óयक्तीचे वैिशĶ्य असलेÐया चार गुणांचा उÐलेख केला आहे. प्रथम Ìहणजे ‘अजेय
शारीिरक सामÃयर्’, ºयाला Âयाने िशÖतबद्ध कायार्त वचनबद्धतेसाठी आवÔयक शांत
संकÐप Ìहणून Óयाख्या केली. दुसरे पुÁय Ìहणजे ‘चिरत्र’, जे Öवत: एखाद्याला महान
कारणासाठी समिपर्त करÁयाचा वैयिक्तक संकÐप आहे. ितसरा गुण Ìहणजे ‘बौिद्धक
कौशÐय’ आिण शेवटी, ‘धैयर्’ जो सÆमाननीय Óयक्तीला सद्गुणी जीवनात िटकून राहÁयाची
परवानगी देतो.
१३.७ सारांश
भारतात िब्रटीशां¸या राजवटीमुळे जमातवादाची वाढ सुŁ झाली. आिण Âयामुळे
देशा¸या राजकीय जीवनाला आकार िमळाला. यामुळे िविशĶ संघटनांना जÆम िमळाला
आिण Âयांनी िविशĶ एका धमार्¸या लोकांसाठी कायर् करÁयास सुरवात केली. िब्रिटशांनी
Âयांना फोडा व झोडा नीती प्रमाणे मुिÖलम लीगचा वापर भारतीय राÕट्रीय कॉंग्रेसचा िवरोधी
प्रितिनधी Ìहणून केला. कॉंग्रेस¸या मुिÖलम प्रवृ°ीला िवरोध करÁयासाठी िहंदु महासभा
अिÖतßवात आणली गेली आिण शेवटी ितचा मुिÖलम लीगशी थेट संघषर् झाला होता.
१२.८ प्रij
१) आधुिनक भारतात जमातवादी वळणा¸या धािमर्क राÕट्रवादाबĥल थोडक्यात मािहती
द्या.
२) भारतातील धािमर्क ओळख आिण धमर् आधािरत राÕट्रवादासाठी जबाबदार असलेÐया
घटकांचे परीक्षण करा.
३) जमातवादा¸या प्रचारात मुिÖलम लीगची भूिमका ÖपĶ करा.
४) भारतातील िहंदू जमातवादा¸यावाढीचा आढावा घ्या.
१३.९ संदभर्
१) बी.एल. ग्रोÓहर, अलका मेहता, यश पाल, अधुिनक भारत का इितहास, एड नवीन
मुÐयांकण (िहंदी), एस. चंद अँड कंपनी िल, २०११
२) िबिपन चंद्र, आधुिनक भारताचा इितहास, ओिरएंट Êलॅक्सवान, २००९
3) िबिपन चंद्र, भारताचा ÖवातंÞय संग्राम १८५७-१९४७ चा संघषर्, प¤िग्वन बुक्स
४) डॉ. यूजीन िडसूझा, मॉडर्न इंिडया, मनन प्रकाशन, मुंबई, २००४
munotes.in