Page 1
1 १
व ती भ ूगोलाचा प रयच
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ व ती भ ूगोल : या या
१.३ व ती भ ूगोल - व प आिण या ी
१.४ व तीच े कार
१.५ वैिश ्ये
१.६ व ती या िवतरणा वर प रणाम करणारे घटक
१.७ व ती भ ूगोलाच े मह व
१.० उि े
व ती भ ूगोल : या या - व प आिण या ी समज यास िव ा या ला मदत होईल .
व तीच े कार – वैिश ्ये - फरक याची िव ा या ला ओ ळख होईल .
व ती या िवतरणावर प रणाम करणारे घटक - उदा. पया वरण, सामािजक , आिथ क
ि थती इ . समज यास मदत होईल .
१.१ तावना
पृ वी या िनरिनरा या भागातील पया वरण आिण मानव या ं यातील पर पर सहस ंबध
मानवी भ ूगोलात अ यासला जातो . अ न, व आिण िनवारा या मानवा या म ूलभूत गरजा
आहेत. या गरजाही या देशातील पया वरणावर अवल ंबून असतात . मानवाला जीवन
जग यासाठी अ नाची गरज आिण स ुरि त जीवन जग यासाठी िनवाया ची गरज आह े. उन,
वारा, पाऊस या घटकापास ून सुरि त राह या साठी मानवान े िनवारा िनमा ण केला. पुढे
काळानुसार या िनवाया म ये बदल होत ग ेलेले आढळतात. मानव हा समाजि य ाणी आह े.
तो आपल े जीवन एकठ ्याने जगू शकत नाही . हणूनच मानवान े व ती िनमा ण केली. मानवी
व तीच े व प का ळानुसार िवकसीत होत ग ेलेले आढळते. व ती िनमा ण हो याचा म ु य
हेतू सुरि त िनवारा हा आह े. हणूनच ग ुहेत राहणारा आिदमानव असो िक ंवा िवकसीत
शहरात या टोलेजंग इमारती या आिल शान पÌल@टम य े राहणारा स ुसं कृत मानव असो , munotes.in
Page 2
व ती भ ूगोल
2
पूव गृहा आता – आधुिनक इमारती
या या व ती कर यामाग े सुरि त िनवारा हा उ ेश असतो . मानवी व तीचा
पया वरणान ुसार होणारा बदल आिण िवकास तस ेच मानवी व तीचा इितहास हणज ेच
व तीचा आर ंभ हा मानवा इतकाच ाचीन आह े. कारण प ृ वीतलावर आल े या मानवाला
पोट भरण े ही ज शी गरज होती िततक च गरज िनवाया ची होती . आिदमानव अ ना या
शोधात सात यान े भटकत होता . अ नाम ुळे याचे जीवन अि थ र होत े. सात या ने भटकत
अस याम ुळे याला िव ा ंतीची गरज होती . िशवाय ऊन , वारा, पाऊस या न ैसिग क
घटकाबरोबर मानवाला ज ंगलातील िह ं ापदांपासूनही स ुरि तता गरज ेची होती . यासाठी
मानवान े नैसिग क िनवारा िम ळिवला मग तो ग ुहेत रािहला , झाडाझ ुडपाम य े रािहला याच
मानवान े आप या कौ श या या जोरावर आज ुबाजु या न ैसिग क स ंप ीचा वापर
िनवाया साठी करायला स ु वात क ेली. झाडा या फा ं ा, पाने वाप न झोपडी तयार क ेली.
िशकार क ेले या ा या या कातडीचा वापर त ंबू तयार कर यासाठी क ेला. अशा प तीन े
मानवाच े जीवन ह ळुहळु ि थर होऊ लागल े. मानवान े शेतीम य े केलेला िवकास हा
मानवा या ि थर जीवनाच े मुख कारण आह े. जीवना या य ेयाबरोबर मानवाच े घर ही
संक पना ही ढ झाली . उपल ध मातीचा वा पर क न माणसान े िभंती तयार क े या आिण
लाकडाचा , पानाचा वापर क न छत तयार क ेले. आिण खया अथा ने मानवाचा स ुरि त
िनवारा तयार झाला . मानवा या वभाव व ैिश ्यानुसार अन ेक घर े एक वसली ग ेली आिण
मानवी वसाहत िनमा ण झाली .
मानवी व तीच े ामु यान े दोन कार केले जातात .
१) ामीण वसाहत
२) नागरी वसाह त
munotes.in
Page 3
व ती भ ूगोलाचा प रयच
3
ामीण वसाहत नागरी वसाह त
१.२ व ती भ ूगोल : - या या
भूगोल ही मानवी भ ूगोलाची एक मह वप ूण शाखा आह े. व ती भ ूगोलात मानवी व या ंचा
अ यास क ेला जातो . जगात या कोण याही द ेशातील व ती या व पावर या
देशातील प या वरणाचा सखोल असा प रणाम होत असतो . व ती भ ूगोलात मानविनिम त
अशा ख ेडी, नगरे आिण शहर े य ां या अ यासास मह व आह े. थलान ुसार आिण
कालान ुसार िविवध द ेशात होत असल े या गतीचा प रणाम मानवी व यावर होत असतो
व याला अन ुस न व या ंचे व प बदलत असत े. हणून थलान ुसार व कालान ुसार
िविवध े ात होत असल ेली गती व तीमध ून ितिब ंिबत होत असत े. व तीम य े मानवाचा
पया वरणाशी असल ेला संबंध ितिब ंिबत होतो . एवढेच नाही तर मानवी समाजा या धािम क,
सामािजक आिण सा ं कृितक था िक ंवा चालीरीतीही ितिब ंिबत होत असत े.
या या (Definitions of Settlemen ts):
हवा, पाणी, अ न, व , िनवारा , िश ण आिण आरो य या मानवा या म ूलभूत गरजा हण ून
स :प रि थतीत ओळख या जातात . ाचीन काळात मानवाला फ हवा , पाणी आिण
अ न याच गो ची आव यकता होती . नंतर या काळात मा नवाम य े जसजसा बौि क
िवकास होत ग ेला तसतस े या या गरजात भर पडत ग ेली. यातूनच 'िनवारा ' ही मानवाची
एक मह वाची गरज ठरली . िनवारा ही गरज मानव व तीमध ून पूण करत असतो . व तीच े
व प अिधक प हो यासाठी व तीची या या पाहण े आव यक ठरत े.
१. "मानवा या आ य थानास व ती अस े हणतात ." "मानवान े िनवा याक रता क ेले या
घरां या सम ूहाची मा ंडणी हणज े व ती होय ."
२. "गृहसमूह, र ते, वाड्या, चौक आिण समाज या ंचे संकिलत प हणज े व ती होय ."
िडिक सन या व ती भ ूगोल त ान े व तीची या या खालील माण े केली आह े."
"शेतवाड्या, गृहसमूह, नगरे इ. मानवी समाजास आव यक असल े या सामािजक ,
भौगोिलक घटका ंची े ीय यव था हणज े व ती होय .”
munotes.in
Page 4
व ती भ ूगोल
4 व ती या वरील व ेगवेग या या याव न अस े प होत े क , मानवान े िनवा याची गरज
पूण कर यासाठी क ेलेली घरा ंची मा ंडणी हणज े व ती अस ते. िदवसभर म क े यानंतर
मानवास िव ा ंतीची गरज असत े आिण ती गरज तो व तीमध ून पूण करत असतो . मानिसक
शांतता व वा य लाभ यासाठी िव ा ंती िक ंवा आ य आव यक असतो . यामुळेच
मानवा या आ य थानास व ती हणतात . व ती ह े घरे आिण समाज या ंचे संकिलत प
असून ती सामािजक व भौगोिलक घटका ंची े ीय यव था असत े.
मानव हा समाजशील ाणी आह े. तो सम ूहाने जगण े पसंत करतो . यातूनच सामािजक
बांिधलक व सामािजक गरजा िनमा ण होतात . सामािजक गरज ेतून लोक एखा ा िठकाणी
एकि त य ेऊन िविश प तीन े घरे बांधतात . अशा घरा ं या मांडणीलाच व ती हणतात .
ब ती ही अितशय साधी िक ंवा िवश ेष अस ू शकत े. तसेच ती ता प ुरती िक ंवा कायम व पी
असू शकत े. व ती ही कशीही असली तरी ितचा म ु य उ ेश िनवारा असतो . व ती भ ूगोल :
या या :
१. "व तीचा ( ामीण आिण नागरी ) भौगोिलक ि कोनात ून अ यास करणा रे शा हणज े
व ती भ ूगोल होय .”
२. "व ती या अिभ े ीय िभ नत ेचे िव ेषण करणार े शा हणज े व ती भ ूगोल होय ."
३. " थल व काल स ंदभा त केला जाणारा व तीचा अ यास हणज े व ती भ ूगोल होय ."
४. व ती भ ूगोल हणज े, “ ामीण व नागरी व या ंचे थान , ि थती , कार, काय व व प
यांचा अ यास करणार े शा होय ."
१.३ व ती भ ूगोल : - व प आिण या ी :
ामीण व तीच े व प पया वरणान ुसार िनरिनराळ े असत े. तसेच व तीचा जसजसा िवकास
होत जातो तसतस े व तीच े व पही बदलत जाताना आढळत े. पृ वीवरील ाचीन
मानवा चे जीवन भट या व पाच े होते. वतःच े अ न िमळिव यासाठी तस ेच पाळल े या
पशूं या चाया साठी, पा या या शोधाथ मानव भटक े जीवन जगत होता . यावेळी तो
गटागटान े राहत होता . पण याची राह याची जागा ि थर न हती . यामुळे तो एकाच
जागेवर कायम व पाची व ती क न राहत न हता . यानंतर तो एकाच जाग ेवरची श ेती
क लाग यान ंतर मानवी जीवनाला थ ेय आल े. अ न, व , िनवारा या म ूलभूत गरजा
एका िठकाणीच भागत अस यान े मानवाला थायी व पाच े सुरि त जीवन िमळाल े.
याचव ेळी ामीण वसाहतीच े व प क ीत व पाच े होवू लागल े कारण मानव एकट ्याने
राह याप े ा समूहात राहण े पसंत करतो . अशा एकि त व तीम ुळे मानवाला स ुरि तता
िमळत े. तसेच एकम ेकांम ये व तूची देवाण-घेवाण करता य ेते. भौगोिलक घटका ंचा प रणाम
वसाहती या व पावर होत असतो . याम य े िवशेषतः ाक ृितक रचना , हवामान, मृदा,
नदी िकनार े, समु िकनार े इ. वसाहतीच े व प क ीत असण े िकंवा िवख ुरलेले असण े हे
भौगोिलक घटका ंवर अवल ंबून असत े. तसेच मानवान े िनमा ण केलेले र त े, कालव े य ा
सां कृितक घटका ंचा प रणाम होतो . हणून जगातील य ेक भागात असणा या ामीण
वसाहतीच े व प सारख े आढळत नाही . munotes.in
Page 5
व ती भ ूगोलाचा प रयच
5 आधुिनक काळात क ृषी े ात, औ ोिगक े ात तस ेच या अन ुषंगाने असणा या इतर
े ात झपाट ्याने होत असल ेला बदल व िवकास याचा प रणामही ामीण वसाहती या
व पावर होत आह े. यामुळेच ामीण व तीच े व प दाट अस यास त े िवख ुरलेले होते
िकंवा िवख ुरलेले अस यास दाट होत े. कृषी ै ात मोठ ्या माणावर आध ुिनकता आल ेली
िदसत े. यांि क करणाचा वापर मोठ ्या माणात होताना आढळतो . याचा प रणाम हण ून
ामीण व तीच े व प बदलत आह े. उदा. छोटे शेतकरी आप या श ेत जिमनी मोठ ्या
शेतकया ना िवकता त व जवळ या शहरा ंकडे थला ंतरीत होतात . िवकसीत द ेशांम ये
जलिस ंचनासाठी आिण जलिव ुत या िनिम तीसाठी न ा ंचे पाणी अडव ून धरण े बांधली
जातात . अशा िठकाणी अि त वात असल े या ामीण वसाहतीच े व प बदलत े. कारण
जेथे धरण बा ंधले जाणार आह े या द ेशातील ामी ण व या हटिव या जातात व या ंचे
पुनव सन इतर िठकाणी क ेले जाते. यामुळे नवीन व तीच े व प व ेग याच कारच े तयार
होते. खेड्याचे शहरात पा ंतर हो याची ि या स ु दा ामीण व तीच े व प बदल यास
कारणीभ ूत ठरत े. एखा ा म यवत ामीण व तीच े पांतर आठवडा बाजार िक ंवा हळ ूहळू
शहराकड े होत जात े. छोटी ख ेडी र याम ुळे खेड्याचा जा त िवकास िवकास -
आठवड ्याचा मोठी व ती बाजार एखा ा ामीण भागात खिनज स ंप ीचा शोध लाग यास
खिनजाच े उ खनन स ु झा यास त ेथे न यान े ामीण औ ोिगक वसाहत िनमा ण होव ू
शकते.
पय टनासार या नवीन उ ोगाम ुळे अनेक ामीण व या ंचे व प बदलत आह े. उंच
पव तांम ये असणा री थंड हवेची िठकाण े िवकसीत होत आह ेत. समु िकनाया वरील लहान -
लहान ामीण व या िवकिसत होताना आढळतात . इतकेच नाही तर क ृषी पय टन व
ामपय टन या ं या मा य मातून ामीण वसाहती या व पात अम ुला बदल झाल ेले
आढळतात .
शासना या ाद ेिशक समतोल साध या या धोरणाचाही प रणाम ामीण व ती या
व पा ंवर होतो . खेड्याकड े चला हा नारा प ु हा एकदा जोर ध लागलाय . ामीण
वसाहतीच े व प थािनक पया वरणाला अन ुस न आ िण िवकासा या मा यमात ून सतत
बदलत जाणार े असत े.
नागरी भ ूगोल ही व ती भ ूगोलाची शाखा आह े. व ती भ ूगोल ही सामािजक भ ूगोलाची शाखा .
परंतु सामािजक भ ूगोल ही मानवी भ ूगोलाची शाखा अस यान े नागरी भ ूगोल ही मानवी
भूगोलाची शाखा समजली जात े. मानवी भ ूगोलात भौगोिलक घटका ंचा, मानवाच े राहणीमान ,
यांचा आहार , कपडे, घरबांधणी, मानवी वसाहत , यवसाय इ . वर प रणाम होतो .
नागरी व ती ही एक व ैिश ्यपूण पण एकम ेकांशी स ंबंधीत असल े या िविवध घटका ंचे
संकलन असत े. नागरी व ती या अ यासकाला या घटका ंचे आिण या या रचन ेचे नीट
िनरी ण व प र ण कराव े लागत े. शंपूण नगर या ंचा िवचार क े यास न ैसिग क व
सां कृितक पया वरणाशी असल ेला बदलता स ंबंध अ यासावा लागतो . नगरे लहान मोठ ्या
आकाराची असतात . यांची रचना , कृती, काय या गो ीही िभ न व पा या असतात .
घरासाठी वापरल े जाणार े सािह यही िभ न – िभ न व पाच े असत े. नागरी व तीतील
लोकांना अन ेकदा समान व िभ न नाना त ड ाव े लागत े. येक नगराच े वतं भाव munotes.in
Page 6
व ती भ ूगोल
6 े असत े. आजूबाजू या ामीण व अध नागरी प र सरावर या ंचा भाव आढळतो . येक
शहरांचा या - या िवभागा या रा यात ठसा उमटल ेला असतो . िवभागा या रा या या
िवकासात याचा हातभार लागल ेला असतो . उदा. मुंबई शहराचा ठसा महारा व
गुजरातमधील िवकासावर , घरबांधणीवर , वाहतुक वर पडल ेला िदस ून येतो.
जगातील स व च लोकस ं या मक बदल िदवस िदवस झपाट ्याने होत अस यान े
नागरीकरण ह े एक ठळ क वैिश ्य बनत चालल े आहे. काही नगर े व व या सव िदशा ंना
वाढत आह ेत. तर काही नागरी व या श ेजार या नागरी व ती या मदतीन े संकिलत व प
धारण करीत आह ेत. येथे लोकस ं येचे दाट जाळे िनमा ण करत आह ेत. नागरी व तीच े
थान आक ृतीबंध आिण रचना या ंचा भोवतालच े ाकृितक पया वरण न मानवी स ं कृती
या या इितहासाशी एक कारचा अ यो न स ंबंध असतो . हणून नागरी व तीचा अ यासात
पुढील ४ मुख घटका ंचा समाव ेश होतो .
१) नागरी व तीच े थान व ि थ ती
२) नागरी व तीचा इितहास
३) नागरी व तीची स ंरचना व आक ृितक
४) सीमा
तुमची गती तपा सा :
१) ामीण व तीच े बदलत े व प प करा .
२) नागरी भ ूगोलाच े व प व या ी प करा .
१.४ व तीच े कार
मानवी व तीच े ामु यान े दोन कार क ेले जातात .
१) ामीण वसाहत
२) नागरी वसाहत
ामीण वसाहत : या या
पुराणात ख ेड्याची या या पुढील माण े केलेली आहे-
“तथा श ू जन ाया स ुखसम ृ दकृषीवला ।
े ोपभोगभ ूम ये वसित ा म संि ता।। ”
शेती व वसाहतीसाठी यो य जमीन असणा या अशा श ेतकरी आिण मज ुरां या व तीला ाम
हणतात . munotes.in
Page 7
व ती भ ूगोलाचा प रयच
7 मुखज या ं यामत े, गाव हणज े असा मानवी सम ूह क या ं या िठकाणी सा ेप सां कृितक
व सामािजक सा य आढळत े. यांचे व प अनौपचा रक व ाथिमक सम ूहासारख े असत े.
लोकस ं या घनता कमी अस ून शेती हा म ु य यवसाय असतो .
या या :
१) या वसाहतीत ाम ु यान े शेती, मासेमारी, खाणकाम व ज ंगलावर आधा रत ाथिमक
यवसाय चालतात . अशा वसाहत ना ामीण वसाहती हण तात.
२) या वसाहतीमधील म ु य यवसाय ाथिमक व पाच े असतात . या वसाहत ना
ामीण वसाहती हणतात .
३) लोकस ं येची घनता कमी असल े या वसाहती हणज े ामीण वसाहती होय .
४) लोकस ं येची घनता कमी असल ेली व न ैसिग क घटका वर अवल ंबून असल ेला
अिधवास हणज े ामीण वसाह ती होय .
तुमची गती तपासा :
१) ामीण वसाहत ची या या ा .
ामीण वसाहतीच े मह व
१) जगातील नागरी स ं कृतीचा उगम ामीण वसाहती मध ूनच झाल ेला आह े.
२) ामीण वसाहत थापन झाली आिण मानवाची भटक अव था स ंपु ात आली .
३) ामीण वसाहतीचा स ंबंध थेट िनसगा शी येतो. यामुळे मानव आिण िनसग यां यात
अतुट नात े िनमा ण होत े. िनसग श वर िव वास असतो .
४) जगातील य ेक य ची अ नाची गरज ामीण वसाहती मध ूनच भागिवली जात े.
५) सं कृतीत समािव अस णा या जैिवक व अज ैिवक घटका ंचा भाव मानवी जीवनावर
मोठ्या माणावर आढ ळतो. धािम क चािलरीती , ढी, परंपरा य ेथेच जोपास या
जातात .
६) ामीण वसाहतीम य े लोकस ं या कमीच / िवरळ असत े याम ुळे शु द व मोक ळी
हवा, शांतता, व थता याचा प ुरेपुर उपभोग घ ेता येतो.
७) ामीण वसाहतीतील आ ंतरि या य व पा या आढ ळतात कारण या
वसाहतीचा आकार लहान असतो . येक य चा एकम ेकांशी प रचय असतो .
यामुळे पर परा ंशी जवळचे व घिन सहस ंबंध थािपत होत असतात .
munotes.in
Page 8
व ती भ ूगोल
8 ८) नागरी व ती या म ुलभूत गरजा ामीण वसाहती मध ूनच भागिव या जातात .
या ीन े ामीण वसाहती मुख ोत आह ेत.
९) पया वरणाचा समतोल ामीण वसा हतीमध ून राखला जातो .
तुमची गती तपासा :
१) ामीण व या ंचे मह व प करा .
१.५ ामीण वसाहतीची व ैिश े
१) आकार लहान असतो .
२) वसाहतीतील घर े लहान असतात .
३) घरां या बाधकामासाठी थािनक पया वरणातील घटका ंचा वापर केला जातो .
४) घरांची बांधणी िक ंवा रचना योजनाब द नसते.
५) य या िनरोगी आरो यबाबत या िवचार घर े बांधताना क ेला जात नाही याम ुळे
घरांना दार े िखड या कमी असतात .
६) ामीण वसाहती ढीि य व पर ंपरािन असतात .
७) प या र या ंचा अभाव असतो .
८) दळणवळणा या साधना ंचा अभाव आढ ळतो.
९) र ते अ ंद असतात .
१०) सामािजक सोयी -सुिवधांचे माण कमी असत े.
११) ामीण वसाहती ता ंि क ट ्या मागसल े या आढ ळतात.
१२) ाथिमक यवसाया ंचे माण जा त असत े.
१३) ामीण वसाहती वय ंपूण असतात .
१४) ामीण वसाहतीतील एक ूणच जीवन शैलीवर व स ं कृतीवर शेतीचा भा व िदस ून
येतो.
१५) ामीण वसाहतीत पर परावल ंबन, सामुिहकता व एकत ेची भावना आढ ळते.
तुमची गती तपासा :
१. ामीण वसाहतीची व ैिश े सांगा.
munotes.in
Page 9
व ती भ ूगोलाचा प रयच
9 नागरी व ती या या या
१) ि िफथ ट ेलर :-
नागरी वसाहतीत शहराच े थान , िवकास , ा प आिण वग करण या ंचा अ यास क ेला
जातो.
२) हेरॉ ड म ेयर :-
नागरी वसाहतीत या ा पा ं या स ंबंधाचा अ यास क ेला जातो क याम य े शहरी े े
एका बाज ूला आिण द ुसया बाजूला अशहरी े े यां या दर यान या द ेशाला शहरी स ेवेचा
लाभ िमळतो .
३) टॅ प: -
नागरी वसाहतीत हणज े भौगोिलक व पात श हराचा सखोल अ यास व याचा सवा गीण
िवकास होय .
नगर िक ंवा शहर हणज े काय?
शहर हणज े काय व त े खेड्यापास ून कस े िभ न असत े ते आपण सहज ओळख ू शकतो . पण
शहर या व तीची या या करण े तेवढे सोपे नाही. भारतीय पर ंपरेने मोठ्या व तीसम ुहांना
पुर, पुरा, नगर व शहर अशा कारची स ंबोधने वापर यात आ याम ुळे या व तीचा नागरी
दजा कळू शकतो .
भारतीय जनगणना ज े हा (१८७५ ) ढ झाली त े हापास ून १९६१ पय त या व तीची
लोकस ं या ५००० िकंवा याप े ा जा त अस ेल या ंना शहर स ंबोधल े जावे असे ठरल े
गेले. याव न व ती सम ुहाचा लोकस ं येशी स ंबंध आह े हे िस होत े. तथािप ५०००
लोकस ं या हा िनकष सव रा ा ंम ये ढ नस ून याबाबतीत रा ा - रा ाम य े मह वाच े
फरक आढळ ून येतात. उदा. डे माक म ये २०० वर लोकस ं या असल ेले गाव शहर
मान यात य ेते व कनडाम य े २१००० लोकस ं येला शहराचा दजा िदला जातो . संयु
सं थानात २५०० व ा सम य े २००० लोकव तीला शहर स ंबोधल े जात े. या माण े
रा ा-रा ाम य े िभ नता आढळ ून येते. याचे कारण हणज े शहर ही स ंक पना क ेवळ
भौगोिलक घटका ंवर आधारल ेली नस ून ऐितहािसक वाढ , सां कृितक मह व , शासक य
काय , आिथ क भरभराट या ंचा याबाबतीत िवचार करण े य ेक रा ाला या ं या रा
परंपरेनुसार इ वाटत े.
नगरांचे /शहरांचे िन र ण क न अन ेक शा ा ंनी व तीिवषयी आप या या या िदल े या
आहेत. या प ुढील माण े -
१) लुईस िवथ :-
सामािजक िवषम पता असल े या व ती या साप े ीकोनात ून मोठा , दाट व थायी
व पाचा घरा ंचा सम ूह हणज े वसाहत होय . munotes.in
Page 10
व ती भ ूगोल
10 २) िलडमन : -
या व तीची लोकस ं या दाट असत े, तेथील लोक पर परा ंशी स ंबंधीत क ृषी यित र
काया त म न असतात . यां या ारा िविवध व पात यापक े ाम य े होणाया ि या ंचा
अनेक े ात काय करणाया लोका ंबरोबर स ंबंध थािपत होतो . या वसाहतीला नगर /
शहर हणतात .
३) रॅटझेल :- यां या मतान ुसार शहराची या या
१) रिहवाशाच े उ ोगध ंदे
२) घरांची दाटी व
३) रिहवाशा ंची िकमान स ं या यावर आधरल ेली आह े.
४) भारतीय जनगणना खा यान ुसार (िनयोजन म ंडळ) / शरगणती खा यान ुसार शहराची
या या :
या व ती सम ूहाची लोकस ं या ५००० िकंवा याप े ा अिधक आह े, लोकस ं येची दर चौ .
िक. घनता ४०० आहे व या व तीत ७५ ट के िकंवा जा त पु ष श ेतीिशवाय अ य
यवसायात ग ुंतलेले आहेत अशा व तीला नागरी व ती िक ंवा शहरी व ती अस े हणतात .
जर श ेतीिशवाय अ य यवसायातील लोक ७५ ट केपे ा अिधक असतील तर ५०००
पे ा कमी लोकस ं या असल े या िवभागालाही नागरी िवभाग हण यात याव े. असेही
िनयोजन म ंडळाने मा य क ेलेले आहे.
भारतीय जनगणना खा याची या या अगर या कर या इत र यवसाया या या या या
यावसाियक ्या उपय ु ठरतात . या या य े या आधारावर िदल ेली जनस ं या मा ंडणी
नागरी भ ूगोला या ीन े मूल व पाची व उपय ु असत े. तथापी क ेवळ या स ं यावार
मािहती ार े शहरा ंचे पूण व प य होत नस ून व तीची खरी ाद ेिशक या ी , याचे
बदलत े पया वरण, शहरवािसया ंचे जीवन व जीवन म या उपाया ंची जाणीव व अ यास या
गो ी ितत याच मह वा या असतात ह े ल ात ठ ेवले पािहज े.
तुमची गती तपासा :
१) नागरी व तीची या या ा .
व तीची व ैिश य े / नागरी जीवनाची व ैिश य े :-
ामीण व तीप े ा शहरी /नागरी व तीची व ैिश य े पूण पणे िभ न आढळतात . यातील काही
मुख वैिश य े पुढील माण े :-
१) ाथिमक िनय ं णाचा अभाव
२) दु यम सम ुह सहवास munotes.in
Page 11
व ती भ ूगोलाचा प रयच
11 ३) सामािजक िवषम पता
४) यि वाद
५) िनयं णाचा अभाव
६) सामािजक सहनशीलता
७) िविवध कारची म ंडळे
८) जागेचा शन
९) झोपडपट ्या
१०) ेि य िनयोजन
१) ाथिमक िनय ं णाचा अभाव :-
असं य लोका ं या वा त यास शहरी व ती अस े हणतात . शहरातील क ुटुंबे लहान - लहान
असून वतं असतात . यामुळे यांना गितिशलता ा होत े. िवभ क ुटुंबामुळे य चा
िवकास होत जातो . ामीण भागात स ंयु कुटुंब अस यान े यि िवकास आढळत नाही .
शहरी भागात लोक व ेगवेगळया यवसायात ग ुंतलेले असतात . यामुळे कळत नकळत
शेजारी सम ुहाचे संबंध िवकसीत हो यास वाव िमळत नाही . कुटुंबाची स ुख-दुःखे कुटुंबापय त
मया दीत राहतात . थोड यात क ुटुंब हे य ेकाचे िव िनमा ण होत े. नागरी व तीम य े
सरा सपणे िवभ क ुटुंब प दत आढळत े. येक क ुटुंब हे आपाप या क ुटुंबा या
िवकासासाठी न ेहमीच धडपडत अस या ने आज ुबाजु या िवकासा या ीकोनात ून कधीही
िवचार क ेला जात नस यान े या लोका ंवर वतःच े िनयं ण ठ ेव याचा शन उ वत नाही .
यातूनच क ुटुंब मुख य िवभ क ुटुंबप दती ि वकारतात . कुटुंबातील इतर माणसा ंवर
िनय ण ठ ेव याचा कधीही य न करीत नाही . हणज ेच तेथे ाथिमक गटा या िनय ं णाचा
अभाव आढळतो .
२) दु यम सम ुह सहवास :-
शहरी व तीत लोकस ं या वाढ यान े पर पराम य े ऐ याची , आपुलक ची भावना िनमा ण
होत नाही . परंतु जी भावना िनमा ण होत े ती औपचा रक व पाची असत े. कारण
कामा या िनिम ान े अनेक भा गातून लोक एक आल ेले असतात . हे लोक अन ेक धमा चे,
वेगवेगळी भाषा बोलणार े वेगवेग या आचार -िवचाराच े असतात . यामुळे लोक तट थत ेची
भुिमका घ ेतात. यातून िवजातीय सम ुह होत जातात .
नागरी व तीम य े िविवध कार या उ ोगध ं ां या िनिम ान े वेगवेग या जातीच े, धमा चे
लोक एक आल ेले असतात . यामुळे नागरी भागात अस लेला सम ुह सहवास द ु् यम दजा चा
राहतो , येक य ही आपाप या कामाप ुरती इतरा ंशी असल ेले संबंध ठेवत असतात .
आपली गरज भाग यान ंतर िनमा ण झाल ेले संबंध पुढे चालू ठेवतीलच याची खा ी नसत े.
हणज े तेथील सहवास हा अित यम दजा चा मानावा लागतो . थोड यात एक ूण शहराची
रचना द ु यम सम ुहास पोषक अशी तयार होत े. munotes.in
Page 12
व ती भ ूगोल
12 ३) सामािजक िवषमता :-
अनेक भौगोिलक पया वरणात ून आल े या लोका ंचे क ीकरण एकाच भौगोिलक पया वरणात
होत रहात े. हे लोक धमा चे, जातीच े, वंशाचे असतात . ते शहरा या व ेगवेग या भागात काम
करीत असतात . पर परा ंचे कोण या ही कारणान े संबंध न आ यान े आपुलक ची भावना
यां या मनात िनमा ण होत नाही . यामुळे लोका ंम ये असल ेले समंज य, एकता ही त ेवढ्या
पूरती रहात अस यान े तसेच य ेका या चालीरीती , प दती , आचार –िवचार भा षा
वेगवेग या अस यान े एकूण नागरी जीवनात सामािजक िवषम वृ ीचे व प पहावया ंस
िमळत े. शहरातील काही भागात अ यंत ीम ंत असणार े तर याच शहरात पोट न भर या
इतपत गरीबी असणार े लोक राहतात .
४) य वाद –
शहरातील वातावरण यि वादास पोषक असत े. यातून वय ंक ीत जीवनप दतीचा उगम
होतो. यि या िवकासासाठी लागणारी अन ेक साधन े अस यान े येक य आपला
िवकास कर याचा य न करीत असत े. प रणामी स ंपूण समाज गितशील बनत जातो .
नागरी व तीत िवभ क ुटुंब प दतीत ूनच य िवकास उदयास आल ेला असतो . येक
य वतःप ुरतीचे िवचार करत असतात . फारतर वतः या कुटुंबाचा िवचार क ेला जातो .
शेजारी अगर सोबत काम करणार े लोक या ंना या ं या ीन े गौण थान िदल ेले असत े
हणज ेच नागरी जीवनाम य े य वादाचा उदय झाल ेला आढळतो .
५. िनयं णाचा अभाव -
य वर िनय ं ण ठ ेवणाया ाथिमक स ं था िक ंवा गट शहरी भागात आ ढळत नाही . कारण
कामा या िनिम ान े वतः या राह या घरापास ून कुटुंबातील य ला द ूर जाव े लागत े.
यामुळे य चा बराचसा व ेळ घराबाह ेर जातो . प रणामी या य च े आपल े कुटुंबातील
िनयं ण सैल होत े. या िनय ं णांची जागा कायदा स ं था, वेगवेगळी म ंडळे घेतात. या
सं थेमाफ त समाज िनय ं ण कर याचा य न कर यात य ेतो. परंतु अनेक आचार -िवचार
असणार े लोक एकि त आ यान े या यावर िनय ं ण ठ ेवणे श य होत नाही . यातून नागरी
जीवना या िनय ं णात िशिथलता य ेते.
नागरी व तीम य े िदवस े िदवस भरमसाठ स ं या वाढत अस याने तसेच िविवध कार या
रोजगाराची उपल धता नेहमीच होणारी अस यान े येक गो ीवर िनय ं ण ठ ेवणे हा एक
नागरी जीवनासमोरील न िनमा ण झाला आह े.
६ सामािजक सहनिशलता :-
शहरात गरी ब, ीमंत , सा र , िनर र अशा अन ेक कार या य काम करत असतात .
शहरात िविवधता अस यान े आपल ेपणाची जा णीव होत नाही . येक दैनंिदन व त ू
िमळ यासाठी स ंघष व जा त व ेळ लागत अस यान े या लोका ंम ये सहनिशलता मोठ ्या
माणात िनमा ण होत े. थोड यात शह री समाज सहनिशलत ेम ये प रप क होत जात े.
नागरी व तीत ीम ंत-गरीब अितगरीब , अपेि त अशा कारच े पर पर िवरोधी असल े या
गटाचे लोक एकि त र या वावरताना आढळतात . जी प रि थती असल े या प रि थतीम ुळे munotes.in
Page 13
व ती भ ूगोलाचा प रयच
13 िमळत े –जुळते घेऊन काम कराव े लागत े. यामुळे या दोन पर प र िवरोधी असल े या
लोकांम ये तट थत ेची भावना िनमा ण होत जात े.
७) िविवध कारची म ंडळे :-
अनेक कारणाम ुळे येकजण आप या काया त म न अस यान े इतरा ंकडे कमी ल द ेतात.
वतःचा िवकास कर यास य ेकजण य न करीत असतो . शहरात िविवधता अस यान े
यांची धो रणे वेगवेगळी असतात . नागरी जीवनाच े येक माण ूस या समाजामधील आ पले
थान दजा व ित ा न ेहमीच उ ंचाव यामाग े सतत धडपडत असतात . व याच इ छ ेपोटी
नागरी समाजाम य े वेगवेग या कार या म ंडळाची थापना होत े. या य ेक मंडळाच े येय
व उि सा य व सा धन व ेगवेग या कारच े असत े. िविवध म ंडळातील समान सा य व
उि असल े या म ंडळातील लोक एक य ेऊन आपल े येय सा य कर या या ी ने
धडपड करताना आढळतात . उदा. कामागार स ंघटना , राजक य प .
८) जागेचा शन -
नागरी व तीच े मह वाच े वैिश य हणज े राह या या जागेची टंचाई ह े होय. शहरातील काय
अनेक कारची अस यान े वेगवेगळे यवसाय व यावर आधा रत इतर यवसाय स ु
होतात . िविवध उ ो गधं ाची सतत वाढ यात ून िनमा ण होणारा रोजगार व आशा
रोजगारा या आश ेने आल ेले भरमसाठ लोक या सग या लोका ं या रहा या या जा गेचा
शन मया िदत जागा असल ेले नगर सोडव ू शकत नाही . कमीत कमी जाग ेत अनेक यवसाय
व अन ेक मजली इमारती बा ंध या जातात . यामुळे या नगरा तील लोका ंसमोर राह या या
जागेचा िनमा ण होतो .
९) झोपडप ्या –
राह या जाग ेचा शन िनमा ण झा यान ंतर थोड ्या फार माणात िमळ ेल या िठकाणी
मोक या असल े या जाग ेत अस े लोक आ प या व या झोपडपट ्यांमधून क लागतात .
हळूहळू झोपड ्यांची स ं या वाढत जात े व एकव ेळ अशी य ेते क , िनयोजना अभावी उ क ृ
घरांची बा ंधणी होत नस यान े गिल छ व या िनमा ण होत राहतात . या े ात कोण याही
सुखसोई यो य प तीन े न झा यान े सव िवभाग गिल छ होतात . या झोपडप ी व तीम ुळे
अनेक कार या सम या िनमा ण होऊ लागतात . नागरी जीवनाचा एक भाग हणज े गिल छ
व या अशा कारची प रि थती आज िनमा ण झाल ेली पहावयास िमळत े. झोपडपट ्यां या
संदभा त समाजशा ह ंटर यान े आपल े मत ितपादन क ेले ते असे क गिल छ व या या
नागरी जीवनाला झाल ेला एक क सर होय . उदा. मुंबईम य े धारावी झोपडप ी ही आिशया
खंडामधील सवा त मोठी झोपडप ी आह े.
१०) े ीय िनयोजन :-
शहरा या िनरिनरा या भागात यवसाया ंचे, उ ोगध ं ाचे व इथर सम ुहाचे िनयोजन झाल ेले
असत े. याला े ीय िनयोजन हणतात . नागरी व तीम य े सतत वाढणाया लोकस ं ये या
गद बरोबर , दळणवळण , लहान मोठ े उ ोगध ंदे. इ. त भरमसाठ वाढ होत असत े. यातूनच
मुळात कमी असल े या जाग े या िनयोजनाचा मोठा शन िनमा ण होतो व यावर मात munotes.in
Page 14
व ती भ ूगोल
14 हणून े ीय िनयोजनाची आव यकता भासत े. शासक य काया लये, बँक, पतपेढ्या इ.
शहरां या म यवत िक ंवा यो य भागात क ीत झाल ेली असतात . रह याच े िठकाण िविश
असत े. प रणामी शहराचा िविश भाग िविश काया साठी िस द असतो . राह या या
जागेसाठी उ ोगध ं ा या थापन ेसाठी जागा िमळिव यासाठी न ेहमी पधा करताना
आढळतात . अशा िविवध भागात उ ोग ध ं ाचे, यवसायाच े आिण सम ूहाचे िनयोजन
झालेले असत े. याला ेि य िनयोजन हणतात .
तुमची गती तपासा :
१) नागरी व तीची व ैिश य े प करा.
नागरी लोकस ं येची वैिश य े
ाम शहर व नगर या व ती काराम य े असल ेला भ ेद लोकस ं ये या सहा यान े
ताबडतोब प होतो . खेड्यापे ा नागरी लोकस ं येची वैिश य े िभ न आढळतात . यातील
काही म ुख वैिश य े पुढील माण े –
१) नागरी वसाहती ची लोक सं या जा त असत े. शहराम य े लोकव ती दाट आढळत े.
उदा. मुंबईतील लोकस ं या घनता दर चौ . िक. मी. ५००० पे ा जा त आढळत े.
२) नागरी वसाहतीम य े काय म वयोगटाच े माण ( त ण वयोगटाच े) जा त असत े. कारण
नोकरीध ंदा अगर अ य करणासाठी ामीण भागत ून शहरी भागाकड े त ण वयोगटातील
लोकांचे थला ंतर होत े. उदा. कोकण िवभागात ून मोठ ्या माणात त ण वग कामा या
िनिम ान े मुंबईला थला ंतर झा यान े मुंबईतच त ण वयोगटातील लोका ंचे माण जा त
आढळत े.
३) शहरी लोकस ं येत ि या ंपे ा प ु षाच े माण जा त असत े. िनवा हासाठी शहरी
थला ंतर करण े याम य े पु षांचे माण जा त असत े. ामीण भागात ून शहराकड े
ि या ंपे ा पु षांचे थला ंतर जा त होत अस यान े शहरात प ु षांचे माण जा त असत े.
४) शहरी रिहवाशा ंम ये क या पु ष वगा त िववाहीताप े ा अिविवहीता ंचे माण जा त
असत े. याचे कारण नागरी जीवनात िशर यासाठी जो स ंघष करावा लागतो व नोकरीची
अिनि तता व रह याची कठीण प रि थती प ु ष सहन क शकतो .
५) नागरी वसाहतीम य े अनेक धमा चे, वंशाचे, जातीच े लोक राहताना िदसतात . कारण
मोठ्या शहरात थला ंतरीत लोका ंचे माण तेथेच ज मले या रिहवाशा ंपे ा मोठ े असत े.
थला ंतरीत सम ुह िनरिनरा या ा ंतामध ून अथवा द ेशामध ून आ यामळ े शहर ह े
बह भािषक तस ेच बह धम य होत े.
६) शहरी लोकस ं येम ये िशि ता ंचे माण मोठ े असत े. शाळा, िश णा या सोई मोठ ्या
माणात अस यान े शै िणक पा तळी उ च दजा ची असत े.
७) नागरी वसाहतीम य े िभ न धमा चा अथवा भाषा ंचा सम ुह सहकाया ने रहातो . munotes.in
Page 15
व ती भ ूगोलाचा प रयच
15 ८) शहराम य े ाथिमक ेणी या यवसायाप े ा ि तीय / तृतीय यवसायात लोका ंची
सं या जा त आढळत े . कारण शहराम य े यापार , वाहतूक व कारखानदारी या ंचा िवकास
झालेला असतो .
९) शहरांम ये पु षांबरोबर ि या उ ोगध ंदे, काया लये, शासन , िश णस ं था, बँक,
हॉि पटल यासार या यवसायात काम करताना आढळतात .
१०) शहराम य े लोका ंचा राहणीमानाचा दजा उ च असला तरी शहरा ंम ये गरीब - ीमंत
असाही भ ेद आढळतो . आिथ क िवषमता मोठ्या माणात आढळत े.
११) शहरी लोकस ं येचे मह वाच े वैिश हणज े िवभ क ुटुंब प दती / लहान क ुटुंब
प दती मोठ ्या माणात आढळत े. कुटुंबात मातािपता व म ुले इ. च आढळतात . जागेची
टंचाई व वाढती महागाई याम ुळे क या पु षास आपल े लहान क ुटुंब देखील क दायक
ठरते.
१२) नागरी लोकस ं येत नैसिग क लोकस ं या वाढीचा व ेग कमी असतो कारण नागरी
जीवनातील पया वरणाचा क ुटुंब िनयोजनावर प रणाम होतो . आहार , राह याची मया िदत
या ी , मुलां या स ंगोपनाचा व िश णाचा वाढता खच , मातेचा यवसायात जाणारा व ेळ
आप या म ुलास चा ंगले वाढवल े पािहज े व आप या म ुलास उ क ृ दजा चे िश ण िमळाव े
ही पालका ंची आका ं ा या सवा चा प रणाम म ुले थोडीच असावीत या पालका ं या इ छ ेवर
होतो.
१३) नागरी लोका ंत एकम ेकांिवषयी आप ुलक ची भावना नसत े.
थोड यात दाट लोकव ती , तृतीय यवसायात जा त लोक , ि या ंपे ा पु षांचे माण
जा त ही नागरी लोकस ं येची म ुख वैिश य े होत.
नागरी व ामीण व तीतील फरक :-
१) यवसाय
२) लोकस ं या घनता
३) सामािजक स ंघटना
४) पया वरण
५) सामािजक गितिशलता
६) सामािज क द ीकोन
७) सामािजक िभ नता
८) सामािजक स ंपक
९) सामािजक थर
१०) म िवभागणी munotes.in
Page 16
व ती भ ूगोल
16 नागरी / ामीण व तीतील फरक प करत असताना काही भ ूगोलव े यांनी या भागाच े
एकूण े फळ आिण े फळाम य े राहणाया एकूण लोकस ं ये ारे ाम व नगर .याम य े
फरक प करता य ेत नाही कारण एखा ा कमी आकारान े असल े या े ात जा त
लोकस ं या रहात े. परंतु ते नगर नसत े. उलट आकारान े मोठे असल े या पर ंतु लोकस ं या
कमी असणार े भाग ाम नसतात . हणज ेच केवळ लोकस ं या आकारमान याव न नगर व
ाम यामधील फरक प करता य ेत नाही . नागरी व ामीण समाजातील फरक प
कर यासाठी खालील काही म ु ांचा उहापोह क ेलेला आढळतो .
१) यवसाय –
ामीण व नागरी फरक प करत असताना यवसाय हा म ु य घटक मानला जातो . ामीण
समाजाम य े सरा सपणे ाथिमक ेणीचे यवसाय श ेती व पश ुपालन , खाणकाम इ .
यवसाय क ेले जातात . क ज े जा तीत जा त माणात मानवी मावर आधा रलेले असून
पूण पणे िनसगा वर अवल ंबून असतात . हणज ेच ामीण समाजातील लोक बह ता ंशी माणात
ाथिमक ेणी या यवसाया ंम ये गुंतलेले आढळतात .
या उलट नागरी वसाहतीचा िवचार क े यास याम य े िविवध कारच े उ ोगध ंदे, यापार इ .
ि तीय व त ृतीय ेणीचे यवसाय असल ेले आढळतात . अशा यवसायाम य े मानवी
माप े ा या ंि क करणाला मह व िदल ेले असत े. या यवसाया ंम ये उ प नबाबात मोठ ्या
माणात िनि तता असत े. ती ामीण भागाम य े आढळत नाही .
२) लोकस ं या घनता :-
लोकस ं या घनत ेबाबत ामीण वसाहत व नागरी वसा हत याम य े नेहमी तफावत आढळत े.
ामीण व ती असल ेली लोकस ं या िवख ुरले या व पात आढळत े. ामीण भागातील
लोकांचे जिमनीशी अत ूट नात े अस यान े जा तीत जा त जमीन कमीत कमी लोका ं या
मालक ची असत े. यामुळे ामीण भागात लोकस ं या घनता साहिजकच कमी राहत े.
याउलट नाग री व ती िविवध कारच े उ ोग ंधंदे, लघुउ ोग , दळवळण इ . भरमसाट वाढ
झाली अस यान े इतर भागातील लोका ंचा ल ढा अशा शहरी भागाकड े सतत वाढत असतो .
यामुळे नागरी भागातील लोकस ं या घनता िकतीतरी पटीन े वाढल ेली आढळत े.
३) सामािजक स ंघटना –
सामािजक स ंघटनाबाबत िवचार क े यास ामीण व नागरी व तीमधील सामािजक
संघटनाम य े फरक आढळतो . ामीण भागाम य े केले जाणार े यवसाय ाथिमक ेणीचे
असून मानवी बळावर आधा रत अस यान े या व तीम य े एक क ुटुंब प दती पहाव यास
िमळत े. हणज े सामािजक स ंघटना जा त आढळत े.
याउलट नागरी व तीम ये यं ांचा भरणा झाला अस यान े येक य िवकासा या माग े
धावत असताना आढळत . यातूनच एक क ुटुंब प दतीऐवजी नागरी समाजाम य े िवभ
कुटुंब प दतीची था िवकसीत पाव ून सामािजक स ंघटनांचा अभाव आढळतो
munotes.in
Page 17
व ती भ ूगोलाचा प रयच
17 ४) पया वरण –
नागरी व तीम य े िविवध कार या उ ोगध ं ांची सततची वाढ , वाहतूक, दळणवळण
साधना ंचा अितर ेक इ. मुळे पया वरणातील जीवनाव यक घटका या वा ंतं यावर गदा य ेऊन
या िठकाणचा पया वरणाचा समतोल ढासळ ून अश ु द हवा , जल द ूषण, वनी दुषण इ .
सार या जीवघ े या सम या ंना नागरी व तीला त ड ाव े लागत े.
याउलट ामीण व तीम य े िनयं ण आधा रत असल े या यवसायाची न ेहमीच जोपासना
केली जात अस यान े वरील कारच े तोटे आढळत नाही . तर शु द हवा . चांगले पाणी, वनी
यामुळे ामीण व तीतील लोक चांग या मनःि थतीत आढळतात .
५) सामािजक गितिशलता –
ामीण व शहरा मधील फरक पहात असताना सामािजक गितिशलत ेबाबत असल ेला फरक
कषा ने जाणवतो . ामीण व तीतील लोक जो यवसाय करत असतात . या
यवसाया ंम ये बदल क इि छत नसतात . वंशपरर ंपरागत ढी -परंपरेनुसार चालत
आलेला यवसाय जोपासत असतात .
याउलट नागरी व तीतील य ेक माण ूस हा बदल या काळान ुसार प रि थतीन ु प
आपाप या यवसायाम य े या यवसाया या प दतीम य े लागलीच बदल घडव ून आणतो .
६) सामािजक ीकोन –
नागरी व ती व ामीण व ती यामधील लोका ंचा सामािजक ीकोन व ेगवेगळा आढळतो .
ामीण व तीतील लोक 'ठेिवले अनंते तैसेची रहावे' अशा व ृ ीचे असाव ेत . याउलट
नागरी व तीतील य ेक माण ूस य िवकासासाठी घडपडणारा अस यान े समाजातील
आपल े थान वत मान काळा बरोबर , भिव य काळात उ च राख याचा य न करत
असतात . तसेच ि या ंबाबत असल े या ीकोनातही ामीण व तीत व नागरी व ती
म ये फरक आढळतो . तो असा ामीम व तीम य े ि या ंना गौण थान असत े. तर नागरी
व तीत ि या ं पु षांबरोबर वावरताना आढळतात .
७) सामािजक तर (वग )-
ामीण व तीम य े सामािजक तर दोनच असतात . एक गरीब व ीम ंत. परंतु या दोनही
थरांमधील लोका ंचा नेहमी स ंपक असतो . यातूनच आप ुलक ची भावना िनमा ण होत े.
हणज े सामािजक ीकोनात ून ामीण व ती म य े सामािजक तराचा अभावच आढळतो .
याउलट नागरी व ती याम य े सामािजक तर कषा ने जाणवतात . नागरी भागात एक कड े
ल ाधीश तर द ुसरीकड े िभ ाधीश अशी प रि थती आढळत े.
८) सामािजक िभ नता –
नागरी व ती म य े वेगवेग या कर या उ ोग ंधं ाचे एक ीकरण झाल ेले असत े. अशा
िविवध यवसायाम य े वेगवेग या जातीच े, पंथाचे लोक एकि त र या काम करताना
आढळतात . या याम य े कोण याही कारची सामािजक िभ नता नसत े. munotes.in
Page 18
व ती भ ूगोल
18 याउलट ामीण व तीम य े ठरावीक यवसाय , उ ोगध ंदे ठरािवक अशा िठकाणी िविश
जाती या अगर धमा या लोका ंना करावयाच े असतात . अशा कारची पर ंपरा, भावना , ढी
ामीण भागात चिलत अस यान े ामीण भागात सामािजक िभ नता ती त ेने जाणवत े.
९) सामािजक स ंपक –
ामीण व तीम य े ठरावीक यवसाय क ेले जात अस यान े व याचबरोबर सामािजक
िभ नता आढळत अस यान े तसेच ामीण भागाचा िवकास कमी झा यान े ामीण समाजात
सामािजक स ंपका चा अभाव आढळतो . ामीण लोका ंचा सामािजक स ंपक तुटपुंजा असतो .
याउलट नागरी व तीम य े िविवध उ ोग वेगवेग या उलाढाली नाना तह ची करमण ुक ची
साधन े, मुबलक स ुखसोयी या सवा मुळे एकाच िठकाणी अन ेक तह चे लोक मोठ ्या माणात
एकि त आल ेले असतात . यातूनच नागरी समाजाम य े लोका ंम ये असल ेला सामािजक
संपक सतत वाढत जातो .
१०) मिवभागणी –
ामीण व तीतील क ेले जाणार े सव यवसाय मन ु य बळावर आधारीत अस ून िनसगा वर
अवल ंबून असतात . यामुळे या या क े या जाणाया या यवसायाम य े कोण याही का रची
मिवभागणी झाल ेली आढळत नाही अन ेक काम े एकच य करताना आढळतो .याउलट
नागरी समाजाम य े मनु यबळाऐवजी या ंि क करणाचा वापर होत अस यान े नागरी
भागातील य ेक उ ोगध ंदे, यवसायाम य े कुशल व अक ुशल अशा कामगारा ं या
कामा या वाटपाची िवभागणी झाल ेली आढळ ते. याम य े एकच काम अन ेक कामगार
करतात . हणज ेच मिवभागणीला ाधा य िदल ेले आढळत े.
वरील माण े ामीण नागरी व तीतील फरक िविवध घटका ं ारे प क ेला जातो क
या यामाफ त ामीण व नागरी समाजाची क पना य ेऊ शकत े.
तुमची गती तपासा :
१) ामीण व नाग री व या ंमधील फरक प करा .
१.६ व ती या वाढीवर आिण िवतरणावर प रणाम करणारे घटक :
ामीण भागातील घरा ं या कारावर िव शेषतः प ुढील घटका ंचा भाव जाणवतो -
१) पया वरण
२) सामािजक व आिथ क ि थती
३) समाजा या ता ंि क िवकासाची पातळी
१) पया वरण -
ामीण वसाहतीतील घरा ं या रचन ेवर पया वरणाचा िवश ेष प रणाम आ ढळून येतो.
सूय काश , वाया ची िदशा आिण पावसाच े माण ह े पया वरणाती ल भौगोिलक घटक घरा ं या munotes.in
Page 19
व ती भ ूगोलाचा प रयच
19 रचनेवर भाव टाकतात . उदा वाळव ंटी भागातील घर े उ हा यात थ ंड व िहवा यात
उबदार राह यासाठी मातीपास ून बनिवल ेली जाड िभ ंतीची असतात , यांना मोठ ्या
दरवाजाची व िखड या ंची गरज नसत े, छ पर सपाट ठ ेवले जात े. जा त पावसा या
देशातील घरा ं या छपरा ंची रचना उतरती असत े.
पय तीय द ेशातील घरा ंची रचना उताराला व स ूय काशाला अन ुस न क ेलेली आढळत े.
हणूनच उ र गोलाधा तील पव तीय द ेशातील घर े दि ण उतारा या िदश ेने असतात त र
दि ण गोलाधा तील पव तीय द ेशातील घर े उ र उतारा या िदश ेने असता त. कमी
उंचीवरील िहमालयीन रा ंगेतील घर े पव त उतारावरील थोड ्या सपाट भागात असतात ज ेथे
दरड कोसळ याचा धोका कमी असतो . मुबलक पा याची स ुिवधा उपल ध असल े या
िठकाणी घर े उभारली जातात . सुपीक जिम न हाही घर बा ंधणीवर प रणाम करणारा घटक
आहे.
२) सामािजक व आिथ क ि थती -
आिथ क घटकाचा फार मोठा भाव घरा ं या रचन ेवर व थानावर होतो . िवशेषतः ामीण
भागात आिथ क भेद हणज ेच ीम ंत व गरीब अशी दरी बघायला िमळत े. ामीण भागातील
ीमंत लोका ंची घर े आकारान े मोठी, िव तृत, आधुिनक व पाची व र ेखीव असतात .
घरा या बा ंधकामासाठी द ज दार सािह याचा वापर क ेलेला असतो व घरा ंचे थानही
कोरड्या, उंचावर या िठकाणी असत े. तर बेताची आिथ क ि थती असल े या लोका ंची घर े
म यम व पाची आढळतात . आिण गरीब लोका ंची घर े पूण तः पया वरणातील घटका ंचा
वापर क न उभारल ेली असतात . घराचे थानही गावा या एका बाजूला िक ंवा दलदली या
भागात असत े. हणज ेच या ं यासाठी घर हणज े केवळ िनवारा असतो . याचाच अथ
घरा या व पाव नही ामीण भागातील लोका ंचा आिथ क तर समज ून येतो. सामािजक
घटकातील धा िम क घटकाचा भावही ामीण भागातील घरा ं या रचन ेवर / थानावर
झालेला आढळतो . भारतीय समाजात आजही बया च ामीण भागात जातवार गावाची रचना
असल ेली आढळत े. याचाच प रणाम हण ून िविश जातीची घरा ंची थान े गावा या िविश
िठकाणीच आढळतात .
३) समाजा या ता ंि क िवकासाची पातळी -
आधुिनक काळान ुसार कोण याही द ेशातील ता ंि क िवकासा ची पातळी हा घटक ामीण
भागातील घराच े थान , बांधकामाच े सािह य व एक ंदरीत घराची रचना या सवा वर पडत
असतो . आजकाल नवनवीन बा ंधकाम सािह य वापरल े जात े. असे सािह य कोण याही
हवामान ि थतीत वापरल े जावू शकत े. छपरांसाठी वापरली जाणा या कौला ंऐवजी अिलकड े
प यांचा वापर क ेला जातो . िभंतीसाठी मातीऐवजी िवटा िक ंवा दगड वापरल े जातात .
घरा या रचन ेवरही याचा भाव हळ ूहळू पडू लागला आह े.
जगभर आढळणा या घरा ं या रचन ेतही बरीच िविवधता आह े. घरा या रचन ेत िदवस िदवस
झपाट्याने बदल होत अस ेल तरीही जगभर अन ेक िठकाणी बदलल े या घरा या नमु यावर
देखील प ुरातन नम ु याची छाप पड याच े सहज ल ात य ेते. आि क ेतील कानो ,
नायज ेरीयात ून िफरताना ज ुनी मातीची घर े िदसतात . जगातील सव व या ंची पार ंपा रक munotes.in
Page 20
व ती भ ूगोल
20 घरे, पारंपा रक स ुधा रक , आधुिनक व गत घर े इ. कार े िवभागणी करता य ेईल, उ र
अमे रकेतील घर े चौकोनी आयताक ृती असतात . आि क ेतील घर े गोल असतात . कमी
पावसा या द ेशातील घर े सपाट छपरा ंची असतात . एकही मजला नसल े या घरा ंचे माण
सग यात जा त असत े. तरी एक व एकाप े ा अिधक मजल े असल े या घराची स ं या
जगभर वाढणा या लोकस ं येमुळे व वाढ या औ ोिगकरणाम ुळे वाढते आह े. एका
कुटुंबाक रता एक वत ं घर ही िदवस े िदवस च ैनीची व त ू होत आह े. यामुळे कॉलनी ,
सोसायट ्या या ंसार या हाऊस ग कॉ ल े सम य े राह याच े माण िदवस िदवस वाढत े
आहे. अथा त खेड्यांम ये अज ूनही अशी ि या िततक शी व ेगाने सु झाल ेली नाही .
तुमची गती तपासा :
१) ामीण भागातील घरा ंवर पया वरण आिण त ं ानाचा कसा प रणाम होत े ते सांगा.
नागरी व तीची वाढ व नागरी व या ं या िवकास हो यावर प रणाम करणार े घटक
नागरी व तीची / शहराची वाढ कोण या एका िविश घटकाम ुळे झाली ह े सांगणे फारच
कठीण आह े. कारण काही नागरी व त ची वाढ त ेथील लोकस ं येची वाढ झा याम ुळे तर
काही शहरा ंची वाढ कारखानदारीचा िवकास व यापारातील व ृ ीमुळे झाल ेली असत े.
सव सामा यपण े नागरी व त ची वा ढ व िवकास हो यावर प ुढील घटका ंचा प रणाम होतो .
अ) भौगोिलक घटक
ब) सां कृितक घटक
क) ऐितहािसक घटक
ड) शासक य व राजक य घटक
अ) भौगोिलक घटक :
नागरी व ती क ाची वाढ व िवकास हा ाम ु यान े तेथील भौितक प रि थत वर अवल ंबून
असतो . नगरे थापन होताना या या सभोवताली असणाया साधन साम ु ीचा या या
िवकासावर प रणाम होत असतो . भौितक घटका ंत पुढील घटका ंचा समाव ेश होतो .
१) भूपृ रचना
२) पाणीप ुरवठा
३) हवामान
४) जमीन
५) खिनजस ंप ी
६) थान व ि थती
munotes.in
Page 21
व ती भ ूगोलाचा प रयच
21 १) भूपृ रचना :
भुपृ ाचा भाव , िनवास थानास लागणारी जमीन , उ ोगध ंदे, कारखान े, इमारती व
वाहतुक साठी लागणारी जमीन ावर होत असतो . यामुळे नागरी व तीचा िवकास हा
पव तीय द ेशापे ा मैदानी भागात जा त होतो . मैदानी द ेशात सपाट भाग , मंद उतार
अस यान े िव तार िवकासासाठी भरप ूर वाव असतो . याच द ेशात वाहत ूक माग ही
िवकसीत होऊ शकतात . हणूनच या द ेशात नगराची वाढ व िवकास जा त होतो . उदा.
कानप ूर, मा को , िमरज, जयपूर इ. पव तीय द ेशात शी उतार व दळणवळणा या अप ुया
सोई याम ुळे नगराची वाढ व िवकास होऊ शकत नाही . परंतु काही पव तीय द ेशात थ ंड
हवामान अस यान े व आ हा ददायक अस यान े शहरा ंची वाढ झाली आह े.
२) पाणीप ुरवठा :
पाणी ही मानवाची म ूलभूत अ याव य क गरज आह े. हणून पाणीप ुरवठ्या या साधना ं
शेजारीच मानवाची व ती िनमा ण होत े. अशा व तीचा जा त िवकास होतो . बह तेक नागरी
व त च े थान न ा ं या, तलावा ं या, सरोवरा या काठी / जवळपास आढळत े. औ ोिगक
नगरात कारखा या ंना भरप ुर पाणी प ुरवठ्याची आव यकता लाग ते. हणूनच न ा ं या
िकनाया वर अन ेक शहरा ंचा िवकास झाला . उदा. इं लंडम य े थे स नदीवर ल ंडन, संयु
सं थानात य ूयॉक शहर, हडसन नदी या म ुखावर , रिशयात मॉ को शहर हो गा नदीवर ,
भारतात ग ंगा नदी या तीरावर कानप ूर, बनारस , महारा ात क ृ णा काठावर वाई , सांगली,
कहा ड यासारखी शहर े िवकसीत झाली आह ेत.
३) हवामान :
नागरी व ती या वाढीवर व िवकासावर हवामानाचा बराच भाव पडल ेला िदसतो . अतीथ ंड
व अतीउ ण हवामान नगरा या िवकासाला ितकूल असत े. िवषुववृ ीय द ेशात उ ण ,
दमट व रोगट हवामान अस यान े तसेच कायम दलदली चे देश आढळत अस यान े नागरी
िवकासाला मया िदत व पात वाव िमळतो . उ ण वाळव ंटी द ेशात वष भर तापमान जा त
अस यान े नगरा या िवकासात अडथळ े िनमा ण होतात . अितशीत हवामा नात शहरा ंचा
िवकास अ य ंत अ प माणात झाला आह े. जगातील ६६ ट के नागरी व या उ ण व
समशीतो ण किटब ंधात आढळतात .
४) जमीन :
या द ेशात स ुपीक जमीन आह े. अशा द ेशात श ेतीची गती जा त होत े. तेथे उ पादनात
भरपूर वाढ होत े. आपोआपच दाट लोकव ती आढळत े. शेतीवर आधा रत कारखान े जे हा
िनमा ण होतात त े हा ामीण वसाहतीच े पांतर शहरी वसाहतीत होत े व या शहराचा
िवकास होत जातो . गंगा नदीचा ि भ ूज द ेश, इिज मधील नाईल खोर े, चीनमधील
यांग सेयांग नदी या खोया त कृिषयो य उ क ृ जमीन अस यान े अनेक शहरा ंची वाढ व
िवकास झाला आह े.
munotes.in
Page 22
व ती भ ूगोल
22 ५) खिनजस ंप ी :
खिनज स ंप ीचा प रणामही नागरी व ती या वाढीवर / िवकासावर होतो . या द ेशात
खिनज स ंप ी सापडत े. तेथे खिनज स ंप ीच े उ पादन घ ेतले जात े. व यात ून शहरा ंची
िनिम ती होत े. व कॅिलफोिन या,ऑ ेिलया, उ. अमे रका या द ेशात खिनज स ंप ीम ुळे
अनेक शहरा ंचा िवकास झाला . ेट ि टन , ा स , पूव संयु सं थान े या देशात कोळसा
सापडत अस यान े अनेक शहरा ंची िनिम ती कोळशाम ुळेच झाली आह े. अिलकडील काळात
कुवेत, इराक, सौदी अर ेिबया या वाळव ंटी द ेशात खिनज त ेल सापडत े. यातूनच खिनज
नागरी व या ंम ये िनिम ती झाल ेली आढळत े. खिनज स ंप ीचा अप ुरा साठा अस यास तो
साठा अ पा वधीत स ंपु ात य ेतो व त ेथील शहर िनज न होत े. याला भ ूत शहर (Ghost
Town) असे हणतात .
६) थान व ि थती :
नागरी व तीचा िवकास ाम ु यान े या या थानावर व ि थतीवर अवल ंबून असतो . या
जागेवर शहरा ंची िनिम ती होत े ते या शहराच े थान होय व या या सभोवता ल या द ेश
ि थती होय . शहराच े थान ह े नदीकाठावर / बेटावर अस ेल तर या शहराची वाढ अिधक
होते. भारतात म ुंबई, कलक ा व म ास या ंचा िवकास ाम ु यान े यां या थानाम ुळे झाला
आहे. नगर या सभोवताल या द ेश सम ृ अस ेल तर या ंचा प रणामही नगर िवकासावर
होत असतो .
ब) सां कृितक घटक :
नैसिग क घटकाबरोबरच सा ं कृितक / आिथ क घटका ंचा प रणामही नागरी व ती या
वाढीवर िक ंवा िवकासावर होतो . सां कृितक घटकात प ुढील घटका ंचा समाव ेश होतो.
१) वाहतुक या सोई
२) उ ोगध ंदे
३) धािम क क े
४) शै िणक क े
१) वाहत ुक या सोई :
वाहतुक सोईम ुळे नागरी व तीचा ख ूपच िवकास होतो . वाहतूक कारात बदल होतो . या
िठकाणी तस ेच दोन िक ंवा अिधक माग एकि त य ेतात त ेथे शहरा ंची िनिम ती झाल ेली
आढळत े. पव तीय व पठारी द ेशापे ा मैदानी द ेशात र त े, लोहमाग यां या सोईसाठी
अनुकूल भौगोिलक प र ि थती अस याम ुळे यांचा ख ूप िवकास होतो आिण याबरोबरच
नागरी व तीचा द ेखील िवकास होतो . दोन िक ंवा अिधक यापारी माग पर परा ंना िमळतात
तेथे शहरा ंची िनिम ती होत े. भारतातील आ ा , नागपूर, उ. अमे रकेतील स टलुईस, िशकागो ,
युरोपमधील प ॅरीस, बिल न ही या ंची उ क ृ उदाहरण े आहेत.
munotes.in
Page 23
व ती भ ूगोलाचा प रयच
23 २) उ ोगध ंदे :
उ ोगध ं ांना आव यक असणार े घटक उपल ध अस यास अशा िठकाणी औ ोिगक
क ाची िनिम ती होत े व अशा क ात अन ेक उ ोग िनमा ण झा यान े लोका ंना रोजगार
उपल ध होतो . ामीण भागातील लोका ंचा लोढा या भागाकड े आकिष ला जातो व नगराचा
िवकास होतो . भारतातील जमश ेदपूर, बोकारो , िमलाई , दुगा पूर, भ ावती ही म ुख शहर े
लोह-पोलाद क ामुळे िवकसीत झाली . अहमदाबाद , सोलाप ूर, नागपूर ही नगर े कापसावर
चालणाया कापड िगर या ंमुळे उभारली ग ेली. मुंबई, कलक ा , म ास , ब गलोर या सार या
शहरात अनेक औ ोिगक कारखा या ंची िनिम ती झा यान ेच शहर वसाहतीचा िवकास झाला
आहे. युरोपमधील द ेशात औ ोिगक कारणाम ुळे अनेक व या ंची िनिम ती व वाढ झाली .
३) धािम क क े :
बरीच शहर े / नागरी व या धम भावना य कर यासाठी िनमा ण होतात या लाच आपण
धािम क क े असे हणतो . अशा धािम क थळाला सभोवतालच े लोक सतत भ ेटी देत
असतात . भारतात अशा शहरा ंची वाढ मोठ ्या माणावर झाली आह े. काशी, ह र ार ,
पंढरपूर, िशड ं, नािशक यासार या शहरा ंचा िवकास धािम क ीकोनात ून झाल ेला आह े.
काही धािम क क ा या िठकाणी मोठमोठ ्या या ा व क ुंभेमेळे भरतात . यामुळे अशा
क ाकड े दरवष हजारो लोक आकिष त होतात . येणाया या ेक ं या सोई कर या या
ीने अशा शहरा ंचा िवकास अिधक माणात होतो . पाि मा य द ेशात अशा पिव शहरा ंना
संडे हाऊस अस े हणतात . यािठकाणी लोक ाथ नेसाठी एक ीत य ेतात. परगावाह न
येणाया लोका ं या राह या या स ुिवधा, जेवणाची सोय इ . साठी इतर लोक य ेऊ लागतात
आिण शहरा ंची िनिम ती होत े. उदा. पोपचे वा त य असल ेले हेटीकन िसटी ह े ितथ े व
अरब थान मधील म का ह े मुि लम बा ंधवांचे पिव तीथ े आह े.
४) शै िणक क े :
काही शहरी व या ंना शै िणक मह व अस यान े यांची वाढ व िवकास होतो . काही शहरात
िव िव ालय े थापन झाल ेली आह ेत. उदा. इं लंडमधील ऑ सफड , क ि ज, वीडनम य े
लुंड व उपसाला भारतातील बनारस , शांतीिनक ेतन, पुणे ही श ै िणक क े हणून िस
आहेत. या िठकाणी िव िव ालया या इमारती , महािव ालय े, ंथालय े यांचा ठसा
पहावयास िमळतो . िव ाथ व या यान े यां या िनवासासाठी हॉट े स, रे टॉरंट उभारली
जातात शहरी व या ंचा िवकास होतो .
क) ऐितहािसक घट क :
काही घटक ऐ ितहािसक मह व अस यान े तेथे शहरी व तीची िनिम ती होत े व शहरी
व तीचा िवकास होतो . पानीपत , या शहरी व तीचा िवकास ऐितहािसक ीकोनात ून
झालेला आह े. अहमदनगर , औरंगाबाद , सातारा , िवजाप ूर, हैदराबाद या शहरा ंचा िवकास
हो यास अन ेक ऐितहािसक घटना कारणी भूत ठरल े या आहेत.
munotes.in
Page 24
व ती भ ूगोल
24 ड) राजक य घटक :
इतर घटका ं माण े राजक य घटका ंचा प रणाम ही शहरी व ती या वाढीवर व िवकासावर
होतो. देशा या िक ंवा द ेशा या राजधानीच े िठकाण अस यास या द ेशात अन ेक शासक य
काया लये उभारली जातात . आपोआपच अशा राजधानी या शहरा ंचा िवकास होतो . िद ली ,
मुंबई, मॉ को , टोिकयो , लंडन यासार या शहराचा िवकास हो यास रा यधा याम ुळेच
झालेला आह े. काही िठकाणला स ंर णा या ीन े खूपच मह व अस यान े अशा शहरा ंचा
िवकास होतो . उदा. भारतातील िमरत ही वसाहत छाव याम ुळेच िवकसीत झाली आह ेत.
थोड यात शहरी व ती ची वाढ व िवका स हो यास िविवध घटका ंचा प रणाम होत असतो .
काही शहरी व ती या बाबतीत एखाद े दुसरा घटक मह वाचा असतो . तर काही शहरा या
बाबतीत अन ेक घटका ंचा संयु र या प रणाम होत असतो .
तुमची गती तपासा :
१) नागरी व ती या वाढीस कोण या घटका ंचा हातभार लागतो ते सांगा.
१.७ व ती भ ूगोलाच े मह व
मानवान े यां या पया वरणाशी अन ेक वषा पासून, जैिवक आिण ग ैर-जैिवक ्या चा ंगले
जुळवून घेतले आह े. तथािप , मानवा ंना जग यासाठी घटका ंचा आ य आव यक आह े.
बह तेक वाळव ंट जग या या स यान ुसार यो य िनवारा िमळवण े हा ज ंगलात य श वीपण े
जग याचा सवा त मह वाचा भाग असतो . संपूण इितहासात , मानवान े वतःला आ य
दे याचे अनेक माग दाखवल े आहेत. ाचीन ग ुहेतील िनवास थान आिण त ंबू, लॉग क ेिबन
आिण िक या ंपय त, आज मानव वापरत असल े या िनवास थाना ंची सम ृ िविवधता
आहे.
मानवी वसाहती हणून ओळख या जाणा या िठकाणी मानवा ंनी ऐितहािसक ्या या ंची
घरे बांधली आह ेत. मानवी व तीची या या हणज े िविश िठकाणी मानवी व तीचा
संघिटत सम ूह. हे गट मानवी जीवनातील मह वा या प ैलूंवर ल क ि त करतात , जसे क
अथ शा , वाहतूक, घरगुती राहणीमान , दळणवळण , मनोरंजन आिण िश ण . हा धडा आज
जगभरात िदसणा या मानवी व साहत या सामा य कारा ंची चचा करतो आिण मानवी
वसाहत या काया िवषयी मािहती दान करतो , तसेच सेटलम ट या य ेक व पाशी
संबंिधत आ हाना ंची मािहती समािव करतो .
तुमची गती तपासा :
१. व ती भ ूगोलाच े मह व सांगा
munotes.in
Page 25
25 २
ामीण व ती भूगोल
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ ामीण व या ंचे कार
२.३ ामीण व ती या थानान ुसार कार
२.४ ामीण व ती या थ ैया नुसार कार
२.५ ामीण व तीच े आकारान ुसार कार
२.६ ामीण व या ंचे घरां या अ ंतराव न कार
२.७ ामीण व तीच े व पान ुसार कार
२.८ ामीण व तीच े काया नुसार कार
२.९ भारतातील ामीण व ती
२.१० वा याय
२.० उि े
ामीण व या ंचे कार समजून घेणे
ामीण व या ं या कारा ंची मािहती िमळवण े.
भारतातील ामीण व या ंमधील िविवधता अ यासण े.
२.१ तावना
मानवी वसाहती या िवकासात वसाहतीच े थान व ि थती या दोन घटका ंना
अन यसाधारण मह व आह े. थान ह े ती वसाहत या िठकाणी थापन झाली आह े. या
भूमीशी िनगडीत अस ेल तर ि थती ही वसाहती या सभोवताल या िव त ृत द ेशांतील
ाकृितक, सां कृितक पया वरणाशी िनगडीत असत े. संर णा या ीन े एखा ा ट ेकडीवर ,
उदा. तापगड , िसंहगड, रायगड , िवशालगड , वसाहती थापन होतात . याम य े थानाला
अिधक मह व असत े. तर स ंर णािशवाय उपिजवक ेची साधन , इतर स ेवा स ुिवधा या munotes.in
Page 26
व ती भ ूगोल
26 ीकोनात ून पव तीय पठारी , मैदानी द ेशात िक ंवा िकनाया वरील वसाहती याम य े
ि थतीला अिधक ाधा य िदल े जाते. हणज े वसाहतीच े थान व ि थती या िनरप े व
सापे अथा ने वापर यात य ेणा या स ं ा अस ून या ंना मानवी भ ूगोलाम य े वसाहती या
ीने अिधक मह व िदल े जाते.
मानवी वासाहतीच े थान ह े नैसिग क िकंवा सा ं कृितक प रि थती या िविश घटका ंशी
हणज े उपल ध भ ूमी, पाणीप ुरवठा, नैसिग क साधनस ंप ी या घटका ंशी स ंबंिधत असत े.
मैदानी अथवा ड गराळ भागातील वसाहती या वसाहतीची ि थती वण न करतात . परंतु
यांचे अचूक थान व ेगळे असू शकत े. उदा. ड गर मा यावरील , ड गर उतारावरील , ड गर
पाय या या वसाहती , िखंडीतील वसाहती , खोया तील वसाहती , दोन न ा ं या स ंगमावरील
वसाहती ,नदी या म यभागातील अथवा धन ु याकृती सरोवरा या बाज ू या वसाहती या
वसाहतीच े थान वण न करतात . मानवी वसाहतीची िन िम ती व िवकास हा अन ेक साम ुिहक
घटकाचा प रणाम हण ून उदयास य ेतात.
२.२ ामीण व या ंचे कार
उदरिनवा हासाठी मानव सतत धडपडत असतो . उदरिनवा हाचे िनि त साधन मानवाला
जोपय त सा य झाल े न हत े. तोपय त मानवाची अख ंड म ंती चाल ू होती . कंदमुळे फळे व
िनसगा तील इतर उपल ध व त ूंवर याची ग ुजराण चाल ू होती. जीवनाव यक अशा म ुलभूत
गरजा भागिव यासाठीच मानवाची धडपड चाल ू होती . सतत य नशील अशा मानवाला
हळूहळू उदिनवा हाची साधन े गवस यावर या या आय ु यात एक कारची ि थरता आली .
याचे य ंतर िनरिनरा या य ुगातील मानवा या आिथ क ि या या व पाव न य ेते.
आ पाषण य ुगात िनसगा तील खा व त ुचा सं ह क न जीवन िनवा ह कर याची मानवाची
प दती होती . नवपाषाण य ुगात पश ुपालन व वन पतीची लागवड या कारा ंना सु वात
झाली तर न ंतरच िविवध धात ूं या य ुगाम य े अनेक उ ो गधंदे अि त वात आल े. थोड यात
मानवाची जसजशी गती होऊ लागली व गत त ं ाचे कसब याला जसजस े अवगत होऊ
लागल े. तसतस े याच े उदरिनवा हाचे साधन िनि त होऊ लागल े व शेती व पश ुपालन या
आिथ क ि या ंनी मानवाची सतत चाल ू असल ेली म ंती संपु ात आणली . नांगराचा शोध
लावून शेती या उदरिनवा हा या साधनात ा ंितकारक बदल घड ून आल े. जिमनीची
नांगरा या मदतीन े मशागत क न श ेती उ पादनात वाढ होऊ लागली . इतकेच न ह े तर
शेती या अित र उ पादनाचा साठा क न न ंतर याचा वापर करण े श य झा यान े
भट या समाजाच े पाय एक े िठकाणी ि थर झाल े व मानवी स ं कृती या िवकासाची बीज े
रोवली ग ेली. ाचीन द ेशातील स ं कृती या िवकासाचा इितहास असाच आह े.
मानवी स ं कृती या िवकासातील ख ेडे हा एक मह वाचा ट पा आह े. मानवा या भट या व
अि थर अशा जीवनाला प ूण िवराम िमळ ून मानवा या भट या व अि थ र अशा जीवनाला
पूण िवराम िमळ ून मानवा या ि थर जीवनाची स ु वात होऊन ख ेड्यांचा उदय झाला .
िनि त अशा भ ू देशावर व ती क न मानव राह लागला व आप या उदरिनवा हासाठी श ेती
व इतर यवसाय क लागला ि थर समाज व श ेती यवसाय याच े िनदशक हणज े खेडे
होय. अथा तच या या भ ू देशा या भौगोिलक प रि थती माण े खेड्या या रचन ेत
जाणीवप ुव क यो य त े बदल क ेलले िदसतात . munotes.in
Page 27
ामीण व ती भ ूगोल
27 जगा या भ ूभागावर जरी व ेगवेगळी ख ेडी िदस ून आली तरी स ु दा या ख ेड्यांम ये समानता
फार विचत आढळ ून येते. भौितक पया वरणा माण े य ेक ख ेड्याचा आकार , व ती,
जीवनप दती , सामािजक जीवन व ेगवेगळे असत े. येक ख ेड्यातील लोका ंचा
जीवनिवषयक ीकोण , धमा ची क पना , ढी, शासनप दती याम य े वेगळेपण आढळ ून
येते. याच बरोबर ख ेड्याची भौितक रचनाही व ेगळी अस याच े िदसून येते.
आ पाषाण य ुगात अ न स ंकलन क न हण जेच िशकार , मासेमारी, कंदमुळे, फळे गोळा
क न जगणा या आिदम मानवाला नवपाषण य ुगात पश ुपालन व श ेतीचा शोध लागला . या
शोधांचा जगभर सार होव ून ामीण व या िवकिसत झा या . अशा ामीण व या ंचा
आकार लहान असतो . यांचे नैसिग क पया वरण व ेगवेगळे आढळत े. उदा. िकनारप ीतील
ामीण व या ंचे पया वरण, वाळव ंटातील व या ंचे पया वरण, मैदानी द ेशातील व या ंचे
पया वरण तस ेच पव तीय द ेशातील व या ंमधील असणार े पया वरण याम य े िभ नता
अढळत े. ामीण व तीम य े आिथ क , राजक य , सां कृितक, सामािजक , धािम क जीवना त
िभ नता आढळत े. ामीण व तीच े वग करण व ेगवे या िनकषा ं या आधार े केलेले आहे. ते
िनकष प ुढील माण े-
थानान ुसार - १) ओलीत /आ थान २) शु क थान
रचनेनुसार - १) रेषीय २) गोलाकार ३) चौकोनी ४) पंखाकृती
५) जाळीक ृती ६) ताराक ृती ७) बाणाक ृती
आकारान ुसार - १) वाडी २) लहान ख ेडे ३) मोठे खेडे
काया नुसार - १) शेती २) मासेमारी ३) खाणकाम ४)लाकूडतोड
५) धाम क ६) ामो ोग ७) ह तकला धान
लोकस ं येनुसार - १) कृिषपुरा २) ामराज ३) महा ाम ४) खेटकास
थैया नुसार - १) अ थायी वसाहत २) अंशतः थायी वसाहत
३) पूण तः थायी वसाहत
अंतरान ुसार - १) क ि य २) िवखुरलेली ३) पुंजकेदार
जमीन मालक या व पान ुसार-
१) जमीनदार वसाहत २) रयतवारी वसाहत ३) सहकारी वसाहत .
तुमची गती तपासा :
१) ामीण व याच े वग करण ा . munotes.in
Page 28
व ती भ ूगोल
28 २.३ ामीण व ती या थानान ुसार कार
१) ओलीत / आ थान -
असा व या पाणीप ुरठ्या या श ेजारी िवकिसत होतात . हणज ेच अशा वसाहत या
आजुबाजु या भागात पाणीप ुरवठा असतो व त ेिथल कोरड ्या जाग ेत अशा वसा हती थापन
होतात . उदा. झया या श ेजारी िक ंवा वाळव ंटात ऑअिसस या श ेजारी असणा या व या .
िजथे पा याचा त ुटवडा असतो अशा िठकाणी पाणी आढळ यास या पा या या
सभोवताली लोक व या करतात . नदी या काठावरील व या स ु दा ओलीत व याच
असतात .
या कार या व या कायम व पी एकाच जा यावर ि थर अस या तरीही काही व ेळा या ंचे
व प अ थायी द ेिखल असत े. उदा. वाळव ंटातील व या पा या या ोताबरोबर
थला ंतरीत होतात .
२) शु क थान -
अशा व या ओलीत व या ं या अगदी िव द थापन झाल े या आढळतात . िजथे
पाणथ ळ जागा िक ंवा दलदलीची जागा असत े तेिथल कोरड ्या जाग ेत शु क व या
िवकिसत होतात . पूर प रि थती िनमा ण होणा या द ेशातही कोरड ्या जाग ेत अशा
व या ंची िनिम ती झाल ेली आढळत े.
munotes.in
Page 29
ामीण व ती भ ूगोल
29 तुमची गती तपासा :
१) आ थान व श ु क थान व या ंमधील फरक सा ंगा.
२.४ ामीण व ती या थ ैया नुसार कार
भट या जीवनापास ून ते वसाहती या ि थर जीवनातील झाल े या िविवध ि थ य ंतरा या
काराव न वसाहत च े तीन कार पडतात .
१) अ थायी वसाहत -
या वसाहतीत लोक कायम व ती क न राहत नाहीत . ते फार थोड ्या काळापय त एकाच
जागी व ती क न राहतात . यांचे एके िठकाणी व ती क न राहण े हे याना िमळणा या
खा स ंकलनावरच अवल ंबून असत े. पाषाण य ुगाम य े मानवाच े खा स ंकलन ह ेच
उपिजिवक ेचे मुख साधन होत े. पाने कंदमुळे व फळ े या वन पतीज य पदाथा चा साठा
संपु ात आ याबरोबर ही ख ेडी उठवत अ सत व या िठकाणी या खा स ंकलनाचा साठा
उपल ध आह े, या िठकाणी थाना ंतर करत . जगा या भ ूभागावर आढळ ून येणारे आिदम
लोक आजस ु दा अशा भट या अव थ ेत आढळ ून येतात. दि ण भारतातील कादर ,
मलपतरम ्, पिनयम , येनाडी म य द ेशातील ब ैगा, ओ रसातील ज ुआंग, िबहारमधील
खिडया इ. व या ा अ थायी व या ंची उ म उदाहरण े आहेत.
२) अंशतः थायी वसाहत :
या वसाहतीम य े लोक काही वष च व ती क न राहतात . याचे एक म ुख कारण श ेती व
पशुपालन ही या ंची उदरिनवा हाची साधन े आहेत. यामुळेच यां या जीवनाला वा त या या
ीकोणात ून थोडीफार ि थरता आल ेली असत े. यांना िमळाल ेली ि थरता ही दीघ कालीन
िकंवा थायी व पाची नसत े. याचे कारण हणज े शेती कर याची प दती ही प ूण तः
अवै ािनक अस यान े यात ून येणारे उ प नही तोकड े असत े. थाना ंतरीत श ेती हा कार
िवशेषतः मागासल े या जातीत क रताना आढळतात . या कारात ड गरावर जाऊन झाड े
तोडली जातात . तोडल े या झाडा या फा ं ा पान े व ओंडके ड गरा ं या उतारावर आण ून
कडक उ हात वाळवली जातात . पावसा यातील जोरावर पावसा या पा या या
वाहाबरोबर वाळल े या फा ं ा , पाने, ओंडके इ. वाहत वाहत सपाट द ेशात य ेऊन ि थर
होतात . यानंतर वाळल े या ओंड या ंना, फां ाना आग लावली जात े व यात ून तयार
होणारी राख त ेथे पसरली जात े. व याच राख ेम ये िबया फ ेक या जातात . िकंवा टोकदार
काठीन े राखेत भोक े पाडून यात टाक या जातात . या प दतीन े येणारे पीक अ य ंत थोड े व
हल या तीच े असत े. िशवाय रान ना ंगर यान े व खतपाणी न िद यान े रानाची स ुिपकताही
िटकून राहत नाही . याला काही िठकाणी स ूम शेती, मरहन श ेती, झूम शेती अस े हणतात .
आिदवासी लोका ं यात अशा तह ची थाना ंतरीत श ेती आढळ ून येते. जिमनी या पोटात
श ख ुपसावयाच े नाही या धािम क भावन ेने जमीन ना ंगरली जात नाही . साहिजकच अशा
प दती या श ेतीतून जोपय त धा य उ पािदत होऊ शकत े. तोपय तच ह े लोक यािठकाणी
वा त य क न राहतात . नंतर मा अशाच तह ची श ेती कर यासाठी व वा त यासाठी
दुसरी जागा िनवडतात प रणामतः अ ंशतः थायी ख ेडी अि त वात य ेतात. munotes.in
Page 30
व ती भ ूगोल
30 ३) पूण तः थायी वसाहत :
या वसाहतीम य े लोक िपढ ्यानिपढ ्या एकाच िठकाणी व ती क न राहतात . या
िठकाण या लोका ंचे वा त य ह े कायम व पाच े असत े. यांची शेती कर याची प ती
िवकसनशील असत े. शेजार या ख ेड्याबरोबर याच े सामािजक स ंबंध था िपत झाल ेले
असतात . वसाहत चा कारभार पाह यासाठी वसाहतीची वत ं अशी थाियक य ं णाही
असत े. वसाहतीची रचना जरी िभ न असली तरीस ु दा वसाहतीतील लोका ंचे वा त य मा
थायी व पाच े असत े. अशा तह या वसाहती भारत , अमे रका, इं लंड व जम नी या
रा ांत आ ढळून येतात. या वसाहतीतील लोकस ं या सारखीच असत े असे नाही उलट
लोकस ं ये या बाबतीत िभ नता आढळ ून येते. भारताम य े काही थायी वसाहतीत फारच
थोडी घर े असतात . तर काही वसाहतीम य े १०,००० पय त लोकस ं या असत े.
तुमची गती तपासा :
१) ामीण व तीच े थैया नुसार कार सा ंगा.
२.५ ामीण व तीच े आकारान ुसार कार
ामीण व तीचा आकार सारखा नसतो . काही व या मोठ ्या असतात िक ंवा काही
आकारान े लहान असतात . या आधारावर ामीण व तीच े तीन कार पडतात .
१) वाडी -
मु य वसाहतीलगत श ेतकया ची शेतजिमनीवर लहान व ती तयार होते. एकाच भावक तल े
िकंवा लाग ून जमीन असल े या लोका ंची व ती हळ ूहळू गावाच े व प धारण करत े. आिण
यानंतर ते गाव व ेगळेच गाव हण ून ओळखल े जावू लागत े. शेजारील म ु य वसाहतीवरच ही
वाडी अवल ंबुन असत े. या वाडीला वतःच े म यवत थान िक ंवा गावठाण असत नाही .
२) लहान ामीण व ती (लहान ख ेडे)-
लहान ख ेडे व ती काही झोपड ्या िकंवा घरा ंची असत े. गावा या मानान े ही व ती अितशय
छोटी असत े. येथे बह धा एकाच जातीच े आिण ना याच े लोक राहतात . कधी कधी एकाच
कुटुंबाचे लोक राहतात . मोठ्या ख ेड्यां या मानान े येथे काहीच सोयी नसतात . परंतु
कृषीगृहापे ा थोड ्या फार सोयी असतात . संयु सं थानात क ृषी े ात श ेतकया ची अन ेक
कुटुंबे अशा व तीत राहतात . या व तीलाच लहान ख ेडे असे हणतात . अशा लहान ख ेडे
व तीचा कोणताही म नसतो . तसेच ग या वग ैरे काहीच नसतात .
३) मोठी ामीण व ती (मोठे खेडे) -
छोट्या ामीण व तीत ूनच न ंतर मोठ ्या ख ेडे व तीचा िवकास होत जातो . खेड्यात बह धा
शेतकरी राहतात . अशा व तीत यापार आिण इतर लहान - सहान यवसायही चालतात .
येथे लोहार , सुतार, कुंभार, हावी धोबी इ यादी जातीच े लोकही राहतात . लोहार , सुतार इ .
लोक श ेतकया ना लागणारी अवजार े तयार करतात . मोठी ामीण व ती ही म ैदानात
न ां या खोया त तस ेच पठारी द ेशात आढळत े. या व तीचा िविश असा म असतोच . munotes.in
Page 31
ामीण व ती भ ूगोल
31 या व तीत ग या असतात . िशवाय द ुकाने, पो ट ऑिफस इ . सोयी असतात . या व तीतील
घरे लहान मोठी द ूर दूर िकंवा जवळजवळ असतात .
ामीण व ती या लोकस ं येनुसार कार :
१) कृिषपुरा - या ामीण व तीची लोकस ं या ३००० व याप े ा अिधक अस ेल अशा
ामीण वसाहत ना क ृिषपुरा अस े हणतात .
२) ामराज - या ामीण वसाहतीची लोकस ं या २००० ते ३००० पय त असत े या
वसाहत ना ामराज असे हणतात .
३) महा ाम - या ामीण वसाहत ची लोकस ं या १००० ते २००० असत े अशा ामीण
वसाहत ना महा ाम हटल े जाते.
तुमची गती तपासा :
१) ामीण व तीच े आकारान ुसार कार सा ंगा.
२.६ ामीण व या ंचे घरां या अ ंतराव न कार
१) िवखुरलेली िक ंवा पसरल ेली व ती
२) दाट िक ंवा जवळजवळ घरे असल ेली व ती
३) पुंजकेदार िक ंवा िचकटल ेली व ती
१) िवखुरलेली िक ंवा पसरल ेली व ती : िवखुरले या व तीत घर े दूर दूर आिण कमी
असतात . एकाक घर ह े या व तीचा मह वाचा ग ुणधम आहे. या कारची व ती पव तीय
भागात . पठारावर , जेथे पूराचा ास होतो . जंगलात आिण वाळव ंटी भागात असत े. ही
ाचीन व तीची उदाहरण े आ हेत. उदा. झील , द आि का आिण भारतातील आसाम ,
बंगाल, िबहार , काि मर , राज थान पर ंतु काही स ुधारल े या द ेशातही या कारची
िवखुरलेली व ती आढळत े. या व तीत घर े दूरदूर अस यान े हवेशीर असतात . िवखुरलेली
व तीत य ेक कुटुंबाची घर े एकम ेकांपासून अिल असतात . या व तीतील घर क ृिष थान
िकंवा कृिषगृह अस ू शकत े.
munotes.in
Page 32
व ती भ ूगोल
32 िवखुरले या व तीची कारण े :
िवखुरले या व तीची कारण े िनरिनरा या भागात िनरिनराळी आह ेत. मागासल े या द ेशात
या व तीमाग े िनरिनराळ े यवसाय कारणीभ ूत आह ेत. उदा. मासे पकडणार े कोळी लोक
मासेमारी या उ ेशाने दूर दूर घरे बांधून राहतात . लाकूड तोड े लोक लाक ूड तोड या या
हेतूने जंगलात द ूर दूर घर े बांधून राहतात . परंतु संयु स ं थान े, कॅनडा, अज िटना,
ऑ ेिलया इ . िवकसीत द ेशात अशा व तीमागील कारण े वेगळी आह ेत. तसेच ती प या
र यान े जोडल ेली असतात . या अशा कार े िवखुरले या व तीची कारण े वेगवेगळी असली
तरी ओबडधोबड व िवख ंडीत भ ुपृ हे या व तीमागच े मुख कारण आह े.
िवखुरले या व तीच े गुणः-
१) मनु य आप या यवसाया या े ाजवळ राहात अस यान े याला आपली काम े जा त
वेळ राह न करता य ेतात. उदा. मासेमारी करणार े व लाक ूडतोड करणार े लोक त ेथेच
राहत अस यास जा त व ेळ आपली काम े क शकतात .
२) मनु य शेतात राह लाग यान े या या व ेळेत आिण प ैशात बचत होत े.
३) तो आप या श ेतीत अिधक ल घाल ून ितची जा तीत जा त गती क शकतो .
४) घरातील सव लोक श ेतात राहात अस यान े येकाची श ेता या कामात मदत होऊ
शकते.
५) तसेच मन ु य गावातील राजकारण , भांडणे इ. पासून मु होतो .
६) या व तीत घर े दूर दूर अस यान े आरो या या ीन े ही व ती उ म असत े.
िवखुरले या व ती चे दोष :
१) मनु य ज े हा श ेतात घर बा ंधून राहतो त े हा याचा गावातील लोका ंशी स ंपक तुटतो.
यामुळे सामािजक जीवन िव कळीत होत े.
२) िवखुरले या व तीत घर े एकाक अस यान े संर णा या ीन े ही व ती चा ंगली नसत े.
२) दाट िक ंवा जवळजवळ घरे असल ेली व तीः -
दाट व ती त घर े जवळ जवळ व सं येने जा त असतात . या व तीस िनरिनरा या
शा ा ंनी िनरिनराळी नाव े िदली आह ेत. उदा. िफंच ि वाथा ने घरे जवळ जवळ असल े या
व तीस दाट व ती अस े नाव िदल े आहे. ु सने यास क ीत व ती अस े संबोधल े आहे.
या व तीत एक िक ंवा अन ेक जाती चे लोक राहतात . हे लोक सामािजक , धािम क व आिथ क
हेतूने एक आल ेले असतात . या व तीतील ग या फारच अ ंद असतात आिण घरे अगदी
एकमेकांस लाग ून असतात . दाट व तीत अध ून मध ून थोडी जागा असत े व या भागात
व ती होऊन व तीच े े वाढत जात े. अशा व तीत य ेक भागाचा एक व ेगळा इितहास
असतो . अशी व ती नायज े रया, ऑ ेिलया आिण भारतातील उ र द ेशात आढळत े. munotes.in
Page 33
ामीण व ती भ ूगोल
33
िवखुरलेली व ती क ि त व ती
दाट व तीची कारण े :
दाट व तीची िविवध कारण े आह ेत. यो य भ ूपृ , अनुकूल हवामा न, कृषीयो य जमीन ,
मुबलक पाणी प ुरवठा, खिनजा ंचे उ खनन , यापार उपिजिवक ेची अ य साधन े दळणवळण
इ. या व ती या मागील म ु य कारण े आहेत. यािशवाय स ंर ण, आरो य िश ण , सामािजक
व धािम क ही या व तीची इतर कारण े असू शकतात .
दाट व तीच े गुण :
१) संर णा या ीन े ही व ती चा ंगली असत े. कारण घर े एकम ेकांस लाग ून अस यान े
संकटा याव ेळी लोक एक द ुसया या मदतीस धाव ून जातात .
२) अशा व तीत सामािजक जीवन चा ंगले असत े.
दाट व तीच े दोष :
१) या व तीत घर े एकम ेकांस लाग ून अस यान े हवा ख ेळती राहत नाही . तसेच सूय काश
िमळत नाही . यामुळे या व तीत रोग उ वतात .
२) अशा व तीत शु क कारणान े नेहमी भा ंडणे होतात .
३) पुंजकेदार व ती िक ंवा िचकटल ेली व ती :
या कारची व ती सव च भागात आढळत नाही या भागात पा याची ट ंचाई असत े अशा
भागात पाणी उपल ध असल े या िठकाणी या व तीचा िव कास होतो . मानवा r जीवनात
पा याला अितशय मह व अस याम ुळे या पा याभोवती अशी व ती थापन होत े. या
व तीत घर े अितशय जवळ जवळ व एकम ेकांस लाग ून असतात . यामुळे ही व ती
पुंज या माण े िकंवा मधमा या पोव यास िचकटतात या माण े या व तीतील घर े या
पा याभो वती िचकटल ेली िदसतात . ि हडल -डी-ला लाश या शा ान े या व तीला
पुंजकेदार व ती िक ंवा िचकटल ेली व ती अस े हटल े आहे. राज थान म य े अशी व ती
आढळत े. या व तीत द ुकाने, शाळा, देवालय े इ. गो ी असतात . munotes.in
Page 34
व ती भ ूगोल
34
पुंजकेदार व तीची कारण े :
पाणीप ुरवठा, संर ण, आिण इ तर सोयी ही या व तीची म ुख कारण े आहेत.
गुण -
१) संर णा या ीन े ही व ती चा ंगली असत े.
२) या व तीत सामािजक जीवन चा ंगले असत े.
दोष :
१) आरो या या ीन े ही व ती चा ंगली नसत े.
२) ु लक कारणान े या व तीत न ेहमी भा ंडणे होतात .
तुमची गती तपा सा :
१) िवखुरले या व प ुंजकेदार व या ंमधील फरक प करा व या ंचे गुण दोष सा ंगा.
२.७ ामीण व तीच े व पान ुसार कार
भौगोिलक प रि थतीचा ामीण व तीवर मोठा भाव पडतो . िवशेषतः भ ूपृ , जमीन ,
हवामान , न ा, समु िकनार े य ांचा ामीण व ती या आकारावर प रणाम होतो . र ते,
कालव े इ. सां कृितक घटका ंचाही मानवी व तीवर प रणाम होतो . यामुळे येक भागात
ामीण व तीच े व प सारख े आढळत नाही . या आधारावर ामीण व तीच े पुढील कार
पडतात .
१) रेषाकृती व ती :
ही व ती म ु यतः र या या दो ही बाज ूस नदी या काठावर सम ु ा या िकनाया वर िक ंवा
पव ता या पाय याशी आढळत े. या प दतीत घर े एक र ेषेत बांधलेली असतात . घरा या
दो ही बाज ूस दुकाने असतात .
munotes.in
Page 35
ामीण व ती भ ूगोल
35
१) घरे बह धा एका रा ंगेत असतात .
२) र या या बाज ूस दुकाने असतात .
३) घरांची दार े एकाच िदश ेला पण एकम ेकां या समोरासमोर असतात .
४) या व तीचा िव तार र या या िदश ेने होतो.
२) तारास य िक ंवा ि याकार व ती :
या िठकाणी अन ेक र त े येऊन िमळतात त ेथे अशा कारची व ती आढळत े. हे र ते
शेतीतील माल बाजारप ेठेत पाठिव याक रता बा ंध यात आल ेले असतात . यामुळे या
िठकाणी व ती होत े. या व तीत सव र या ं या बाज ूने घरे बांध यात य ेतात.
- या व तीचा आकार ताया माण े असतो .
- या व तीत घर े र याबरोबरच तयार होतात .
- या व तीतील मध या ग या एकम ेकांस समा ंतर असतात .
८) जेथे र त े येऊन िमळतात य ेथे दुकाने व उपहा रगृहे असतात . कारण य ेणा या
जाणा याना ही सोयी कर जागा असत े.
३) बाणाक ृती व ती :
ही व ती सम ु ात घ ुसले या ला ंब अशा उ ंच भागात असत े. समु िकनाया चा असा भाग
मासेमारी, यापारी , नौकानयन इ . क रता सोयीचा असतो हण ून अशा िठकाणी लोक व ती
क न राहतात . उंचाव न या व तीकड े पािह यास याचा आकार बाणा माण े िदसतो .
munotes.in
Page 36
व ती भ ूगोल
36
१) ही व ती ज ेथे होते तेथे समु ाकड े जिमनीचा भाग िनम ुळता अस यान े समु ाकड े घर
लहान / कमी असतात . आिण जिमनीकड े ती िव त ृत जा त असतात .
२) मागील बाज ूस अंतग त भागाकड े वाहत ुक या सोयी असतात . या भागात शेती होत े.
३) अशा ामीण व तीच े काही काळान ंतर शहरी िवभागात पा ंतर होत े.
४) गोलाकार व ती :
या प ततीस घर े सरोवराभोवती िक ंवा भ य िठकाणी वत ु ळा माण े गोल बा ंधलेली असतात .
संर ण िक ंवा भ य सोयी या ीन े अशा कारची घर े बांधलेली असतात . आि क ेतील
मसाई ज मातीची व ती अशा कारची असत े. यास ाल हणतात . मसाई लोक
पशुपालनाचा यवसाय करतात . आप या ग ुरांचे जंगली ा यापास ून संर ण हाव े हणून
यांना म यभागी ठ ेवतात व या या आज ूबाजुस घर े बांधून राहतात . इ ाईल म य ेही अशी
व ती आढळत े.
१) या व ती त घरा ंची त ड े म यमागाकड े असतात .
२) घरांना एकच दार असत े.
५) चौकोनी व ती :
ही व ती अशा भागात आढळत े क ज ेथे वावटळ व धुळीपास ून ास होतो . आिण
चोरांपासून उप व होतो . इिज म य े अशी व ती आढळत े.
munotes.in
Page 37
ामीण व ती भ ूगोल
37
१) व ती या चारही बाज ूने तटबंदी असत े. यामुळे वादळ , धूळ व चोरा ंपासून संर ण होते.
२) ही व ती एका ाचीन िक या माण े िदसत े.
३) ही व ती उ ंच िठकाणी असत े याम ुळे दु न ती ीस पडत े.
४) या व तीतील ग या एकम ेकांस समा ंतर असतात . आिण एकम ेकांस काटकोनात
छेदतात .
५) या व तीची काही िदवसान ंतर यापारा या ीने गती होत े. कारण या व तीत प ैसा,
माल इ . व तू सुरि त ठ ेवता य ेतात. उदा. जयिस ंगपूर
६) पंखाकृती व ती :
एखा ा द ेशात वाहणारी नदी अस ेल तर या नदी या अध वतु ळाकृती काठावर वसल े या
गावातील र त े जर या नदीपय त येवून िमळत असतील तर अशा का रची प ं या या
आकाराची व ती तयार होत े. िकंवा एखा ा म यवत िठकाणापास ून र त े बाहेर पडत
असतील तरीही या व तीच े ा प प ं या या आकारा ंचे तयार होत े.
७) जाळीस य व ती :
जे हा एखा ा द ेशात क भागी एखाद े मंिदर चावडी िक ंवा गा ंवातील म ु य िठकाण
अस यास त ेथून गावा या सीम ेपय त चारही बाज ूला जाणार े माग तयार होतात व या
मागा या िदश ेत वसाहत िव तारत जात े. हळू हळू एका व तीत ून दुस या व तीपय त जाणार े
माग िवकसीत होत जातात . व ितथ ेही व या तयार होतात . या व तीचा आकार को यान े
िवणल े या जा यासारखा िदसतो . अशा तह ने जाळी स श वसाहत तयार होत े.
munotes.in
Page 38
व ती भ ूगोल
38
८) पाय यांची व ती :
ही व ती म ु यत पव तीय भागात आढळत े. या भागात सपाट जिमनीचा अभाव अस यान े
तेथे िशड्या तयार क न श ेती केली जात े व यालगतच वसाहत िनमा ण होत े.
१) या प दतीत उतारावर पायया माण े जागा क न घर े बांधतात . व तीचा िवकास
वर या बाज ूस होतो .
२) या व तीत घर व श ेती दर यान लहान लहान व ेडेवाकड े र ते व पाऊलवाटा असतात .
३) ही व ती पाय यावर होत अस यान े घरां या अन ेक रांगा असतात .
४) ही घर े मु यतः लाक ूड, गवत व दगडापास ून बनिवल ेली असतात .
५) घरे शेतीस अयो य असल े या जिमनीवर बा ंधलेली असतात .
तुमची गती तपासा :
१) ामीण व या ंचे व पान ुसार कार सा ंगा.
२.८ ामीण व तीच े काया नुसार कार
१) शेती काय :
जगातील बह त ेक ामीण व तीच े शेती हे एक म ुख व मह वाच े काय आहे. कारण ा मीण
व ती बह धा श ेतजमीनी श ेजारीच थापन होत े. अशा व तीत श ेतकरी लोका ंची स या
जा त असत े. या व तीत राहणार े इतर लोकही श ेतकया ना या या श ेती या कामात मदत
करतात . यांना शेतमजूर हणतात . या शेतमजूरांना केले या कामा या मोबद यात प ैसे
िकंवा धा य िदल े जाते. या ामीण व तीत स ुतार व लोहारही राहतात . हे लोक श ेतकया ना
लागणारी अवजार े तयार करतात .
२) मासेमारी काय :
सव खेड्यांचा आधार ाम ु यान े शेती नसतो . बरीचशी ख ेडी न ा , सरोवर े आिण सम ु
िकनाया जवळ वसलेली आह ेत. या ामीण व तीतील लोक मास ेमारी करता त. अशा
व तीतील बर ेचसे लोक प ूण पणे मासेमारीत ग ुंतलेले असतात . काही थोड ्या माणात श ेती
व थोड ्या माणात मास ेमारी करतात . अशा ख ेड्यातील काही लोक मास ेमारीकरीता munotes.in
Page 39
ामीण व ती भ ूगोल
39 लागणारी साम ी (उदा. जाळे, बोट, इ.) बनिव यात ग ुंतलेले असतात . येथील लोक मास े
पकडून शेजार या शहरा त नेऊन िवकतात आिण आपला उदरिनवा ह चालिवतात . या कार े
बह तांश मास ेमारी यवसायात ग ुंतले या व तीला मास ेमारी ख ेडे हणतात .
३) खाणकाम काय :
जगा या काही ामीण व तीत खाणकाम हा यवसाय चालत असल ेला िदसतो . पण जगात
अशी ख ेडी फार थोडी आह ेत. ाचीन काळात िव शेषतः उ र इ ं लंड व दि ण ब ेि जयम य े
अशी ख ेडी अि त वात आली होती . यावेळी दगडी कोळसा व इतर खिनजा ंचे कमी
माणात उ खनन होत होत े. या कार े खाणकामा या ह ेतूने थापन झाल े या व तीस
खाणकाम ख ेडे हणतात .
४) लाकूडतोड काय :
लाकूडतोडी या यवसायाम ुळे तेथे ामीण व ती थापन होत े. पण अशी व ती अ थायी
व पाची असत े. यावेळी ज ंगलात लाक ूडतोड चालत े याव ेळी लाक ूडतोड करणार े लोक
ता पुरती व ती क न राहतात . तेथील लाक ूडतोड स ंप यावर त े दुसरीकड े जाऊन व ती
करतात . पण ज ेथे मोठ्या माणात लाक ूडतोड चालत े तेथे मा कायम व पाची व ती
आढळत े. म य किटब ंधातील स ूिचपण ज ंगतात अशी व ती आढळत े. या कार े लाकूडतोड
काय करणा या व तीला लाक ूडतोड ख ेडे हणतात .
५) ामो ोग व लघ ुउ ोग काय :
काही ामीण वसाहती ामो ोग व लघ ुउ ोग यासाठी िस द असतात . िकंबह ना तोच
यांचा म ुख यवसाय असतो . अशा वसाहतीम य े िवशेषतः श ेतीपूरक यवसाय मोठ ्या
माणात िवकिसत झाल ेले आढळतात . उदा. कुकुटपालन , शेळीपालन , दु ध यवसाय इ .
असे यवसाय या वसाहतीतील लोका ंचे मुख यवसाय बनतात . उदा. गुजरात रा यातील
आणंद शहराजवळील ामीण वसाहती द ु ध यवसायासाठी िस द आह ेत.
६) ह तकला धान वसाहती :
काही ामीण वसाहत चा म ु य यवसाय पार ंपारीक ह तकला हाच आह े. ह तकल ेतून
िविवध व त ू बनिव या जातात . अशा काही वसाहती आह ेत क या त ेथील ह तकल ेमुळे
जग िस द आह ेत. उदा. महारा ा तील प ैठण व य ेवला जवळील ामीण वसाहती प ैठणी
साड्या तयार कर यासाठी िस द आह ेत. वषा नुवष या वसाहत मध ून हा ह तकला
यवसाय चाल ू आहे. राज थानमधील ज ैसलमेर या वाळव ंटी द ेशातील अन ेक ामीण
प रसरातील वसाहती हात छापाच े रंगीत कापड तस ेच न ीदार शोभ े या व त ू
बनिव यासाठी िस द आह ेत.
ामीण व तीतील इतर काय :
१) दुकानदारी : ामीण व ती प ूण पणे वयंपूण नसत े. ामीण व तीतील लोक वतः या
गरजेपुरते धा याच े उ पादन काढतात . पण िकरणा , कापड व इतर माल या ंना िवकत
यावा लागतो . याक रता ामीण व तीत द ुकानदारी स ु होत े. दुकानदारी करणार े लोक munotes.in
Page 40
व ती भ ूगोल
40 ामीण व तीतील लोका ंना लागणा या अ याव यक व त ू इतर भागात ून आण ून यािठकाणी
िवकतात .
२) सामािजक स ेवा : ामीण व तीत पो ट ऑिफस , थोड्या माणात व ै िकय सोयी
असतात . यात शासक य व खाजगी लोक आपाप या स ेवा बजावतात .
३) धािम क काय : काही ामीण व तीत द ेवालय , मशीद व चच असतात . ते धािम क
े ातील आपाप या धािम क सेवा बजावत असतात .
४) शासक य काय : बह तेक खेड्यात शासक य काय चालतात . या व तीत लोकातच
िनवडून आल ेले लोक शासक य स ेवा बजावतात . बह तेक ामीण व तीत प ंचायत असत े.
या प ंचायतीतच ही काम े चालतात .
ामीण व तीच े जमीनमालक या व पान ुसार कार :
मानव श ेती क लागला त े हापास ून जिमनीला फार मह व ा होत ग ेले. िकंबह ना
जिमनीला स ंप ीच े व प ा झाल े. जिमनीची मालक , ित या वाटणीच े व प कस े
असाव े हे मानवान े ठरवून टाकल े. हे व प काळानुसार बदलत ग ेले. जमीनमालक या
िनरिनरा या काळात चिलत असल े या प दतीन ुसार वसाहतीच े पुढील कार क ेले
जातात .
१) जमीनदारी वसाहत -
मोगल बादशहा या कारिकद त जमीनदारी थ ेचा उगम झाला . यांनी शेतसारा गोळा
करणारा असा म यम वग जमीनदार , इनामदार , तालुकदार या ं या पान े िनमा ण केला.
जमीनदार गावचा म ुख िकंवा मालक अस यान े तो इतरा ंवर व श ेतकया वर आपली स ा
गाजिवत अस े. गावा या आिथ क, सामािजक व राजक य े ात याच े वच व होत े.
गावातील यायिनवाडा सु दा तोच करीत अस े. साधारणतः १९५८ पय त अशा ामीण
व या अि त वात हो या .
२) रयतवारी वसाहत :
ि टीश सरकारन े शेतसारा आकारणी या प दतीत बदल क ेले. रयतवारी प दतीत य
जमीन कसणारा श ेतकरी हा श ेतसारा य सरकारशी स ंबंध ठेवून म य थािवना भर तो.
या प दतीत सरकार श ेतजिमनीचा दजा , सरकारी उ प न आदी बाब चा िवचार क न
सारा िनि त करीत अस े. जिमनीची मालक मा लोका ंची िक ंवा शेतकया चीच अस े. अशा
कार या रयतवारी ामीण वसाहती आजही चिलत आह ेत.
३) सहकारी ामीण वसाहती :
अशा ामीण वसाहती म ये शेतकरी सहकारी प दतीन े एक य ेतात. आपली जमीन एक
क न साम ुहीक िक ंवा ामम ंडळा या मालक ची बनिवतात . असे मंडळ सहकारी प दतीन े
जिमनीची मशागत करत े. नंतर जिमनी या य ेणा या उ प नाच े समान वाटप क ेले जाते. नफा munotes.in
Page 41
ामीण व ती भ ूगोल
41 िकंवा तोटा सवा कडून सार या प दतीन े वाटून घेतला जातो . अशा वसाहतीची स ं या
फार कमी माणात आढळत े.
तुमची गती तपासा :
१) ामीण व या ंचे काया नुसार कार सा ंगा.
२.९ भारतातील ामीण व ती
भारत हा क ृषी धान द ेश आहे. यामुळे भारतात ामीण व तीच े माण जा त आह े.
भारतात जव ळजवळ स वा सहा लाख ख ेडी आह ेत. भारतातील ८० ट के व ती ामीण
आहे. आिण या ामीण व तीची लोकस ं या भारता या एक ूण लोकस ं ये या जव ळपास
८५ ट के एवढी आह े. अशा कार े भारतात ामीण व तीच े माण ख ूप आह े. हणूनच
लाश या त ान े भारताला ामीण व तीचा द ेश हणून संबोिधले आहे.
भारतात सव ामीण व ती आढ ळत असली तरी सव भागात ामीण व ती सारखी
आढळत नाही . येक भागातील ामीण व तीचा आकार , रचना, व प इ . गो ीवर
भौगोिलक घटका ंचा प रणाम झाल ेला आढ ळतो. ामु यान े राज थान , बंगाल, उ र द ेश,
पंजाब, म य द ेश, िहमालय इ . भागात व ैिश यपूण व ती आह े.
राज थान :
राज थानम य े बह त ेक ामीण व ती उ ंच भागावर आढ ळते. अशा व तीला त ेथे गठ
हणतात . उदा. मुकुंदगठ, मह गठ, सुजाणगठ इ . अशा व तीतील घर े ही उंचावर बा ंधलेली
असतात . घराभोवती उ ंच िभंती असतात . अशा कार े घरोभोवती िभ ंती अस याच े कारण
हणज े येथील हवामान . राज थानाच े हवामान शु क आह े. येथे धुळीची वाद ळे येतात.
या कार े धुळीची वाद ळे, तसेच चोरापास ून बचाव हावा हण ून अशी भ कम घर े बांध यात
येतात. घराचा आकार सव साधारणपण े चौकोनी असतो . तेथे पावसाच े माण कमी
अस याने घरांचीछपर े साधारणतः सपाट असतात . उदा. मुकुंदगठ या लहान शा व तीत
५० र ते आहेत. राज थानमधील ामीण व तीवर पाणीप ुरवठ्याचाही प रणाम झाल ेला
आढळतो. राज थानमधील पा याची ट ंचाई अस याने ामीण व ती द ूर दूर असत े
पा याजव ळ असत े.
पि म ब ंगाल :
बंगालम य े सुपीक जमीन व भरप ूर पाऊस याम ुळे ामीण व ती जा त आह े. पण य ेथे
ामीण व तीत घर े दूर दूर असतात . न ा या प ूरापास ून संर ण हाव े हण ून घर े
चबुतया वर बाधल ेली असतात . येथे जमीन खण ून चब ुतरे तयार करतात . आिण अ शा
चबुतया वर घर े बाधतात . माती खणल े या िठकाणी डबक तयार होतात . अशा डब यात
मासे आढळतात. येथील घर े वेळू, बांबू व गवतापास ून तयार क ेलेली असतात . पावसाच े
माण जा त अस याने घराची छपर े उतरती असतात .
munotes.in
Page 42
व ती भ ूगोल
42 उ र द ेश :
उ र द ेशातील ामीण व ती प . बंगालप े ा िभ न आह े. उ र द ेशातील ामीण
व तीतील घरा या बा ंधणी म य े फरक आढ ळतो. उ र द ेशात पावसाच े माण कमी
आहे. यामुळे वेळू व गवताच े माण कमी आह े. हणून येिथल घर े िवटा व मातीपास ून
बनिवल ेली असतात . घराची छपर े जा त उतरती नसतात .
पंजाब :
पंजाबमधील ामीण व ती दाट आह े. पूव येथे बा आ मणाची िभती होती . वारंवार
परक य हल होत हण ून पंजाबम य े बह तेक व या ंत घरे जवळजवळ असतात .
म य द ेश :
म य द ेशातही साधारणतः दाट व ती आढ ळते. िवशेषतः उ र व वाय य भागात अ शी
व ती आढ ळते. या भागात ल ुटमारीच े माण जा त होत े हण ून या भागात दाट व ती
िदसून येते.
िहमाचल द ेश :
भारतातील िहमाचल द ेशात आिण इतर काही पव तीय े ात िवख ुरलेली व ती आढ ळते.
या व तीतील घरा ंकरीता त ेथील उपल ध साधनसाम ीचा वापर क ेलेला आढ ळतो. घरे
ओट्यावर िक ंवा उतारावर िशड्या तयार क न बा ंधलेली असतात . घराची छपर े उतरती
असता त. तसेच घरे एका रा ंगेत बांधलेली असतात .
महारा :
महारा ात सव भागात एकाच कारची ामीण व ती आढ ळत नाही . कारण महारा ातील
भौगोिलक प रि थतीत िभ नता आह े. महारा ातील जा त पावसा या द ेशातील घर े
प या िवटा िक ंवा दगडा ंनी बांधलेली असतात . घरांची छपर े कौला असतात . छपरे ती
उताराची असतात . कोकणाम य े अशी व ती आढ ळते. महारा ात कमी पावसा या
देशात घर े मातीची असतात . घराची छपर े सपाट असतात . उदा. महारा ात सोलाप ूर
िज तील सा ंगोला भागात िवख ुरलेली व ती आढ ळते.
ईशा य भारतातील नागा जमाती ची व ती :
आसाम या नागा पव तीय े ात नागा लोका ंची व ती आढ ळते. नागा लोक ाचीन
काळापासून लढत आल े आहेत याम ुळेच श ुपासून बचाव कर यासाठी या ं या व तीतील
घरे उंचावर असतात . वेळू आिण गवताचा वापर क न बा ंधले या घरांचा आकार लहान
असतो . वसाहत वसिवताना जवळच असणारी क ृषी यो य जमीन , पाणीप ुरवठा आिण बा
आ मणापास ून सुरि त जागा या घटका ंचा िवचार क ेला जातो .
तुमची गती तपासा :
१) भारता या िविवध भागा ंम ये आढळणा या घरांची वैिश ्ये सांगा. munotes.in
Page 43
ामीण व ती भ ूगोल
43 २.१० वा याय
१) टीपा ा
१) महारा ातील घर े
२) पुंजकेदार व ती
३) काया नुसार व या ंचे कार
४) अंतरानुसार व या ंचे कार
५) बांधकाम सािह य
६) व तीवर प रणाम करणार े ाकृितक घटक
७) व तीवर प रणाम करणार े सां कृितक घटक
munotes.in
Page 44
44 ३
भारतातील ामीण व या
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ घर - बांधकाम सािह य
३.३ भारतातील ामीण भागातील व यामधील ाद ेिशक िभ नता
३.४ भारतातील ामीण व तीच े अंतग त रचना
३.५ वा याय
३.० उि े
घर बा ंध यासाठी लागणा या सािह या चे आकलन क न घ ेणे.
भारतातील गािमन भातील व याची मािहती िमळण े
भारतातील ामीण व तीच े अंतग त रचना
३.१ तावना
भारतातील ामीण व यावर मोठ ्या माण े ाकृितक घटका ंचा मोठा भाव आह े. यानुसार
िविवध भागातव या ंची रचना व ेगवेगळी आह े. तसेच ामीण व यामधील अ ंतग त रचना
िह िभ न िभ न आह े.
३.२ घर - बांधकाम सािह य
िनवा याला मानवी जीवनात अ माच े थान आह े. िविवध कार या हवामान द ेशात
राहणा या मानवी जमातीनी िविवध कारची घर े बांधली अस ून मन ु य द ैनंिदन
जीवन माची ती म ु य क थाने आहेत.
िनरिनरा या द ेशात बा ंधलेली ही घर े ामु यान े थंडी, ऊन, वारा या ंपासून संर ण हाव े
हणून, अ नधा याची साठवण करता यावी हण ून आिण स ुखाचे जीवन जगता याव े हणून
बांधलेली असतात .
एकाच िठकाण या घरा ं या व पात बदल या चालीरीतीच े व आध ुिनिकर णाचे ान होव ू
शकते. थंड द ेशातही काही िठकाणी लाकडाचा उपयोग घरबा ंधणीत करता य ेतो. उदा. munotes.in
Page 45
भारतातील ामीण व या
45 िस क म , दािज िलंग मधील घर े आतमध ून लाकडान े शाकारल ेली असतात . अिलकड या
काळात ज ंगलां या घट या माणाम ुळे लाकडा या वापरावर मया दा आल े या आढळतात .
यामुळे संपूण लाकडा या घराऐवजी लाकडी चौकटी , दारे, िखड या एवढाच मया दीत
वापर होतो .
घर बा ंधणीसाठी वापरल े जाणार े सािह य -
भूरचनाशा आिण भ ूरचना या दो ही घटका ंचा फार मोठा भाव घर बा ंधणी सािह यावर
पडतो . घर बा ंधणीसाठी वापरल े जाणार े बांधकामाच े सािह य दोन गटात िवभाग ले जाते-
घरा या िभ ंतीसाठी वापरल े जाणार े बांधकाम सािह य
घरा या छपरासाठी वापरल े जाणार े बांधकाम सािह य
अथा तच वरील घटका ंबरोबरच य या आिथ क ि थतीचा प रणामही घर बा ंधणीवर होत
असतो . हणूनच दा र यर ेषेखालील घरा ंवर हे घटक िवश ेष भाव टाकतात .
१) घरा या िभ ंतीसाठी वापरल े जाणार े बांधकाम सािह य -
घरा या िभ ंतीसाठी वापरल े जाणार े सािह य अथा तच पया वरणाला अन ुस नच असत े उदा.
माती, दगड, थािनक मातीपास ून बनिवल े या िवटा , लाकूड, नारळा या झाव या , गवत
इ.
२) घरा या छपरासाठी वापरल े जाणार े बांधकाम सािह य -
घरा या छपरासाठी वापरल े जाणार े सािह य ह े या या पया वरणातीलच वापरल े जाते. तेच
छपराचा िवचार करताना त ेथील हवामानाचाही िवचार क ेला जातो . कारण पज य हा घटक
छपरासाठी मह वाचा आह े. उदा. मातीपास ून बनिवल ेली कौल े, वाळल ेले गवत, बांबू, दगड,
माती, लाकूड नारळा या झाव या इ . घरा या बा ंधणीकरता गवत , िवटा, माती, दगड
यासारख े जे घटक वापरल ेले असतात . याव न या द ेशात क ुठले पदाथ मुबलक व
व त िमळत असाव ेत ते समज ू शकत े. तसेच घरात राहणा या या आिथ क प रि थतीचाही
अंदाज य ेऊ शतो . उ णकिटब ंधीय द ेशात उ ण हव ेपासून संर ण हाव े हणून घरबा ंधणीत
पाने, झाडां या फा ं ा यासार या घटका ंचा उपयोग अिधक क ेलेला िदसतो . थंड धृवीय
देशात बफा चा उपयोग अिधक क ेलेला िदसतो . आप याकड े कोकणात िवप ुलतेने
आढळणा या जा ं या दगडाचा उपयोग घर बा ंधणीत करतात .
१) गवत - घरां या बा ंधकामासा ठी गवताचाही वापर क ेला जातो . घरांची छत े गवतान े
शाकारतात . आि केतील झ ुलू लोका ंची घर े गवताची असतात . आ नेय िआशयात
घरासाठी बा ंबूचा वापर करतात . मनु यव तीवर या िठकाणी उपल ध आसल े या साधन
साम ीचाही प रणाम होतो . याचाच अथ असा क या भागात ज े सािह य उपल ध असत े
यापास ून लोक आपली घर े बांधतात . munotes.in
Page 46
व ती भ ूगोल
46
२) माती - माती हा वत ं उपल ध होणारा घटक आह े. अथा त सव च भागात घर े
बांध याकरीता मातीचा उपयोग होत नाही . काही िठकाणी घरक रता प ूण तः मातीचा उपयोग
होत नाही . काही िठकाणी अ ंशतः उपयोग होतो . जेथे पावसाच े माण जा त आहे. तेथे
मातीचा कमी माणात वापर होतो . उदा. इिज , सुदान वग ैरे शु क द ेशात बह त ेक घर े
मातीपास ूनच बनिवल ेली िदसतात . आिथ क दुब ल लोका ंची घर े मातीचीच आढळतात .
३) दगड - या भागात मोठ ्या माणात दगड उपल ध असतात . तेथे घरे बांध याक रता
दगडांचा वापर होतो . दगडाबरोबर माती व इतरही घटक वापरल े जातात . परंतु जेथे दगड
िवपुल माणात सापडतात त ेथे घरांक रता दगडाचाच जा त वापर होतो . उदा. ीस, रोम
वगैरे देशातील ाचीन व ैभवशाली इमारती दगडान ेच बा ंधले या आह ेत. भारतातील
द खन या पठारावर क ृ ण तर िक ंवा काळा दगड ( ेनाइट) मोठ्या माणात सापडतो .
यामुळे द खन या पठारावरील इमारती दगडापास ून बनिवल े या आह ेत. तरीही
अिलकड या आध ुिनक काळात प ु हा एकदा पया वरण प ूरक हण ून माती या िभ ंतीची घर े
बांधली जातात .
४) लाकूड - घरे बांध याक रता लाकडाचाही उपयोग होतो . घरांची दार े, िखड या , छपरे
इ. गो ी लाकडापास ून बनिव यात य ेतात. जेथे लाकूड िवप ुल माणात उपल ध होत े. घरे
तर पूण पणे लाकडाची असतात . उदा. म य किटब ंधातील स ूचीपण ज ंगलातील घर े पूण तः
लाकडापास ून बनिव ेलेली आढळतात .
५) आधुिनक साम ु ी - स या घर े बांध याक रता आध ुिनक साधनस ंप ीचा वापर होत
नाही. ही संप ी थािनक भागात उपल ध असत े िकंवा बाह े न आणावी लागत े. यात
िवटा, िसम ट, िसंम ट या िवटा , लोखंड, ॲ बे टॉस , आधुिनक टाई स इ . सािह याचा
समाव ेश होतो . अथा तच याची आिथ क ि थती चा ंगली आह े व अस ेच लोक आधुिनक
सामु ीचा घर े बांधणीकरीता उपयोग क शकतात . ieJele ceeleer ueeketÀ[
oie[
munotes.in
Page 47
भारतातील ामीण व या
47 घरा या बा ंधणीत ून आिण रचन ेव न घरात राहणाया या स ं कृतीब ल आिण
आजूबाजू या भौगोिलक प रि थतीब ल बर ेच काही सा ंगता य ेते. िवशेषतः ामीण
भागातील घर े भौगोिलक घटका ंशी आिण पया वरणाशी जवळीक साधणारी अस तात.
वा तुशा ा या ीकोनात ून ामीण वसाहतीतील घर े अितशय साधी आढळतात .
तुमची गती तपासा :
१) िविवध कार या बा ंधकाम सािह याची मािहती ा .
भारतातील ामीण वा यामधील िभ नता
ामीण व या ह े भारताच े मुख वैिश आह े. ामीण व तीम य े असल ेली घर े िविवध
कारची असतात . यां या रचन ेवर आिण आकारावर ाम ु यान े हवामान , पा याची
उपल धता , जिमनीची स ुपीकता , वा याची िदशा , धम , लोकांचा सामािजक दजा आिण
बांधकामासाठी उपल ध असल ेले सािह य याचा प रणाम झाल ेला असतो व या
प रणामात ूनच घराचा कार व याची रचना ठरत े. सव साधारणत : भारतातील ामीण
व याम य े असल े या घरा ंचे तीन कार पडतात .
१) सपाट धा याची घर े :
कमी पावसा या द ेशात या कारची घर े आढळतात . उ र द ेश, कना टक व राज थान
या रा यात या कारची घर े आहेत.
२) उतर या छपराची घ रे :
या कारची घर े ामु यान े ड गराळ देश, जा त पावसाच े देश तस ेच िहमवषा व होणा या
देशात आढळतात . या घरा या छपरा ंचा उतार द ेशातील हवामानावर अवल ंबून आह े.
जा त पावसा या द ेशात िक ंवा िहमवषा व होणा या द ेशात छपरा ंचा उतार ती असतो
तर इतर भागात तो म ंद आढळतो .
का मीर , िहमालयीन द ेश, पि म बंगाल, आसाम , ओरीसा , महारा , केरळ, म ास इ .
रा यात या कारची घर े आढळतात . कोकणातील घर े या कारची आह ेत. घरा या
छपरांसाठी िविवध िठकाणी व ेगवेगळे सािह य वारतात . काही लोक का ँ टचा वापर
करतात .
munotes.in
Page 48
व ती भ ूगोल
48 ३) गोलाकार िवना श ं वाकृती छपराची घर े :
यांना िक य ेकदा झोपडी या नावान े ओळखतात , ामु यान े आिदवासी लोक या कारची
घरे बांधतात . यांचे अि त वही कायम व पी नसत े. जंगली द ेशात ड गर उतारावर ,
राज थान , गुजरात , िबहार , आं देश आिण तािमळनाड ू या रा यात या कारची घर े
आहेत.
काही व ैिश ्यपूण घरे :
आसाममधील झाडावरची घर े : आसाममधील दलदली या द ेशात झाडा ंवर घर बा ंधले
जाते. अथा त आकारान े लहान असल ेले हे झोपडीवजा घर असत े. लाकडाचा व गवताचा
फां ांचा व पानाचा वापर क न , अशी घर े बांधतात
ठाणे िज ा तील वारली या आिदवासी जमातीच े लोक माती या िभ ंतीची घर े
बांधतात . अशा िभ ंती श ेणाने सारव ून िविश कार या िच क ृती ने रंगिवल े या
असतात .
कोकण िकनारप ीची घर े माती या िभ ंतीपास ून बनिवल ेली व छतासाठी नारळा या
झाव या ंनी शाकारल ेली असतात .
िनलिगरी पव त ेणीत राहणा या तोडा आदीवास ची घर े अध वतु ळाकृती असतात . ती
वेळू, ताडाची पान े व गवतापास ून तयार क ेलेली असतात . घरा या िभ ंती वेळू व
ताडा या पानापास ून बनिवतात तर छ पर , गवत व व ेळूपासून तयार क ेलेले असत े.
द खन या पठारावरील घरा ंची रचना आकारान े मोठी व सपाट छपराची असत े. munotes.in
Page 49
भारतातील ामीण व या
49 माळवा पठारावरील घर े दगडा ंनी बनिवल ेली असतात .
ओरीसा ा ंतातील घरा ंची छपर े कौला आढळतात .
का मीर या पव तीय भागात घरा या माग े व पुढे दगडाची उ ंच िभंत बांधली जात े. जेणेक न
दरड कोसळ यास घराच े सरं ण हाव े.
का मीर या दाल आिण व ूलर सरोवरा ंम ये तसेच केरळ या सरोवरा ंम ये वैिश ्यपूण घरे
(हाऊसबोट ) पय टकांना पुरिवली जातात . यांना िशकारा अस े हणतात .
िहमालया या पाय याशी तराई या द ेशातील घर े लाकडाची असतात .
राज थान मघील घर े जाड िभ ंतीची कमी दार े-िखड या असणारी असतात . कारण त ेथील
अती थ ंडी व अती उ णत ेपासून सर ं ण हाव े यासाठी तस ेच घरासमोर उ ंच िभंत असत े.
कारण ध ुळी या / वाळू या वादळापास ून संर ण हाव े असा ह ेतू असतो .
िकनारप ीवरील घरा ंचे दरवाज े समु ा या िव द असतात . कारण सम ु ी वा यापासून
संर ण हाव े यासाठी अशा कारची रचना आ ढळते.
शेती सम ूहात असल े या भागातील घर े आकारान े खूप मोठी असतात . शेतीची अवजार
ठेव यासाठी श ेतमाल ठ ेव यासाठी , वयंपाक कर यासाठी ब ैठक साठी अशा वत ं
खो या असतात .
पूर प रि थती िनमा ण होणा या द ेशात, िवशेषतः ग ंगा नदी या प ूर े भागात प ूर तटावर
उंच दगडी चब ुतरा बा ंधून घरे बांधली जातात .
पय टना या नवीन यावसायीक ा ंतीचा प रणामही घरा या रचन ेवर झाल ेला आढळतो .
उदा. तंबू िनवास यासाठी बा ंबू, लाकूड यापास ून बनिवल े या झोपड ्या तयार क े या
जातात . झाडावरील मचाणासाठी झाडावरच बा ंबू, फां ा, पाने याचा वापर क ेला जातो .
थोड यात भारताचा िव त ृत भू- देश हवामानातील व ाक ृितक रचन ेतील िविवधता या ंचा
प रणाम भारतातील घरा ं या रचन ेवर, आकारावर व घर बा ंधणी सािह यावर झाल ेला
आढळतो . यामुळे उ र ेपासून दि ण ेकडे आिण प ूव पासून पि म ेकडे घरांचे नानिवध
कार आढळतात .
तुमची गती तपासा :
१) सुबक आक ृ यां या सहा यान े घरांचे िविवध कार प करा .
३.३ भारतातील ामीण व ती मधील ाद ेिशक िभ नता
भारत हा क ृषी धान द ेश आह े. यामुळे भारतात ामीण व तीच े माण जा त आह े.
भारतात जवळजवळ स वा सहा ला ख खेडी आह ेत. भारतातील ऐंशी ट के व ती ामीण
आहे. आिण या ामीण व तीची लोकस ं या भारता या एक ूण लोकस ं ये या जवळपास munotes.in
Page 50
व ती भ ूगोल
50
८५ ट के एवढी आह े. अशा कार े भारतात ामीण व तीच े माण ख ूप आह े. हणूनच
लाश या त ान े भारताला ामीण व तीचा द ेश हण ून संबोिधले आहे.
भारतात सव ामीण व ती आढळत असली तरी सव भागात ामीण व ती सारखी
आढळत नाही . येक भागातील ामीण व तीचा आकार , रचना, व प इ . गो ीवर
भौगोिलक घटका ंचा प रणाम झाल ेला आढळतो . ामु यान े राज थान , बंगाल, उ र द ेश,
पंजाब, म य द ेश, िहमालय इ . भागात व ैिश यप ूण व ती आह े.
राज थान :
राज थानम य े बह त ेक ामीण व ती उ ंच भागावर आढळत े. अशा व तीला त ेथे गठ
हणतात . उदा. मुकुंदगठ, मह गठ, सुजाणगठ इ . अशा व तीतील घर े ही उंचावर बा ंधलेली
असतात . घराभोवती उ ंच िभंती असतात . अशा कार े घरोभोवती िभ ंती अस याच े कारण
हणज े येथील हवामान . राज थानाच े हवामान श ु क आह े. येथे धुळीची वादळ े येतात.
या कार े धुळीची वादळ े, तसेच चोरापास ून बचाव हावा हण ून अशी भ कम घर े बांध यात
येतात. घराचा आकार सव साधारणपण े चौकोनी असतो . तेथे पावसाच े माण कमी
अस याने घरांचीछपर े साधारणतः सपाट असतात . उदा. मुकुंदगठ या लहानशा व तीत
५० र ते आहेत.
राज थानमधील ामीण व तीवर पाणीप ुरवठ्याचाही प रणाम झाल ेला आढळतो .
राज थानमधील पा याची ट ंचाई अस यान े ामीण व ती द ूर दूर असत े पा याजवळ
असत े.
पि म ब ंगाल :
बंगालम य े सुपीक जमीन व भरप ूर पाऊस याम ुळे ामीण व ती जा त आह े. पण य ेथे
ामीण व तीत घर े दूर दूर असतात . न ा या प ूरापास ून संर ण हाव े हण ून घर े
चबुतया वर बाधल ेली असतात . येथे जमीन खण ून चब ुतरे तयार करतात . आिण अशा
चबुतया वर घर े बाधतात . माती खणल े या िठकाणी डबक तयार होतात . अशा डब यात
मासे आढळतात . येथील घर े वेळू, बांबू व गवतापास ून तयार क ेलेली असतात . पावसाच े
माण जा त अस यान े घराची छपर े उतरती असतात .
munotes.in
Page 51
भारतातील ामीण व या
51
उ र द ेश :
उ र द ेशातील ामीण व ती प . बंगालप े ा िभ न आह े. उ र द ेशातील ामीण
व तीतील घरा या बा ंधणी म य े फरक आढळतो . उ र द ेशात पावसाच े माण कमी
आहे. यामुळे वेळू व गवताच े माण कमी आह े. हणून येिथल घर े िवटा व मातीपास ून
बनिवल ेली असतात . घराची छपर े जा त उतरती नसतात .
पंजाब :
पंजाबमधील ामीण व ती दाट आ हे. पूव येथे बा आ मणाची िभती होती. वारंवार
परक य ह ले होत हण ून पंजाबम य े बह तेक व या ंत घरे जवळजवळ असतात .
munotes.in
Page 52
व ती भ ूगोल
52
म य द ेश :
म य द ेशातही साधारणतः दाट व ती आढळत े. िवशेषतः उ र व वाय य भागात अशी
व ती आढळत े. या भागात ल ुटमारीच े माण जा त होते हण ून या भागात दाट व ती
िदसून येते.
िहमाचल द ेश :
भारतातील िहमाचल द ेशात आिण इतर काही पव तीय े ात िवख ुरलेली व ती आढळत े.
या व तीतील घरा ंकरीता त ेथील उपल ध साधनसाम ीचा वापर क ेलेला आढळतो . घरे
ओट्यावर िक ंवा उतारावर िशड ्या तयार क न बांधलेली असतात . घराची छपर े उतरती
असतात . तसेच घरे एका रा ंगेत बांधलेली असतात .
महारा :
महारा ात सव भागात एकाच कारची ामीण व ती आढळत नाही . कारण महारा ातील
भौगोिलक प रि थतीत िभ नता आह े. महारा ातील जा त पावसा या द ेशातील घर े
प या िवटा िक ंवा दगडा ंनी बांधलेली असतात . घरांची छपर े कौला असतात . छपरे ती
उताराची असतात . कोकणाम य े अशी व ती आढळत े. महारा ात कमी पावसा या
देशात घर े मातीची असतात . घराची छपर े सपाट असतात . उदा. महारा ात सोलाप ूर
िज तील सा ंगोला भागात िवख ुरलेली व ती आढळत े.
munotes.in
Page 53
भारतातील ामीण व या
53 ईशा य भारतातील नागा जमातीची व ती :
आसाम या नागा पव तीय े ात नागा लोका ंची व ती आढळत े. नागा लोक ाचीन
काळापास ून लढत आल े आहेत याम ुळेच श ुपासून बचाव कर यासाठी या ं या व तीतील
घरे उंचावर असतात . वेळू आिण गवताचा वापर क न बा ंधले या घरा ंचा आकार लहान
असतो . वसाहत वसिवताना जवळच असणारी क ृषी यो य जमीन , पाणीप ुरवठा आिण बा
आ मणापास ून सुरि त जागा या घटका ंचा िवचार क ेला जातो .
तुमची गती तपासा :
१) भारता या िविवध भागा ंम ये आढळणा या घरा ंची वैिश ्ये सांगा.
३.४ भारतातील ामीण व तीच े अंतग त रचना
भारतातील ामीण व तीच े अंतग त रचन े या आधारावर कार पडतात ,
१. ाकृितक अ ंतग त रचना
२. सामािजक अंतग त रचना
३. डॉि सयािडस चे अंतग त रचना वग करण
अंतग त रचना हणज े गावाची अ ंतग त रचना िक ंवा बांधकाम आराखडा याम य े र या ंचा
आिण र या ंचा आराखडा , घरांची मा ंडणी, घरांचा नम ुना, गाव आिण क ृषी े ाचा
भौिमितक आकार आिण आकार , जलकुंभाचे थान , धािम क थळ , यांचा समाव ेश होतो .
िकंवा गाव या म ुखाचे घर. ामीण आकारिव ान समािव आह े
१) ाकृितक अ ंतग त रचना
२) सामािजक अंतग त रचना
1. मानवी व या ंचे ाकृितक आकारिव ान
भौितक आक ृतीशा ाम य े खालील स ंबंधांचा अ यास समािव आह े:
१. ग ली त े ग ली स ंबंध:
हे लेन या भ ूिमतीय यव थ ेचे वण न आह े. ते एकम ेकांशी कस े जोडल ेले आह ेत आिण
कोण या िब ंदूंवर समा होतात . भारतीय गावा ंम ये, ग या अ य ंत अ ंद असतात आिण
अचानक स ंपतात. हे भारतीय गावा ंचे अिनयोिजत व प दश वते.
२. ग ली त े घर स ंबंध:
लेनची भ ूिमती घरा ंची यव था ठरवत े कारण घर े ग या ंम ये वाढतात . भारतात , ग या
मोठ्या माणात अिनयोिजत आह ेत आिण घरा ंची यव था ग लीचा कार ठरवत े.
munotes.in
Page 54
व ती भ ूगोल
54 ३. घर त े घर स ंबंध:
घरांमधील अ ंतराव न भौितक आकारिव ान द ेखील िनि त क ेले जाते. गु छ असल े या
गावांम ये, घरे असमान अ ंतरावर असतात िक ंवा या ंची िभ ंत ते िभंतीची यव था असत े.
भौिमितक योजन ेनुसार घर े फारच कमी आह ेत आिण या ंची सरासरी उ ंची बदल ू शकत े.
सामािजक रचना /जाती यव थ ेवर आधा रत घरा ंचे ल ट र ंग आह े.
कृषी े ा या भ ूिमतीय आकाराची भ ूिमका द ेखील गावाचा नम ुना ठरवत े.
घराचा कार 'प के' ते 'क चा ' पय त अस ू शकतो आिण गावा ं या ज ु या भागा ंम ये, छतावर
वायुवीजन ब ंद असत े (गाव िवकिसत आह े क नाही यावर अवल ंबून)
२. सामािजक अंतग त रचना:
हे जाती िक ंवा वगा वर आधा रत असल े या गावा या सामािजक स ंरचनेचा संदभ देते.
भारतीय ख ेड्यांम ये, खेड्यां या आक ृितबंधात जातीची उतर ंड िदस ून येते.
कामाची िवभागणी , अ पृ यता (आता िततक शी ठळकपण े नाही ), ि या आिण किन
जात या कामावर सामािजक ब ंदी यासार या सामािजक घटका ंमुळे ामीण व या ंचे शहरी
व या ंपे ा वेगळे सामािजक व प िनमा ण झाल े.
खालील घटक गावा ं या खालील आक ृितबंधावर प रणाम करतात :
इमारत ची यव था
र या ंचा आिण श ेतांचा नम ुना
सेटलम टची काया मक व ैिश ्ये.
उदाहरणा थ , ा ण आिण राजप ूत यांसार या उ च जाती या लोका ंची घर े मोठी असतील
आिण खाल या जातीतील लोका ंसाठी झोपड ्या, गुरेढोरे असल ेली क ची घर े असतील .
धम िनरपे वच व मॉड ेल: या मॉड ेल अंतग त, सव जाती आिण धम जु या जजमानी णाली
अंतग त काया मक एकक हणून एक आल े. उदाहरणाथ , जिमनी या मशागतीसाठी जमीन
मालका ंना भूिमहीन लोका ंची सेवा आव यक होती .
अशा कार े, ामीण व तीची सामािजक -सां कृितक व ैिश ्ये देखील स ेटलम ट िस टमम य े
अ यासाच े एक े आह े. munotes.in
Page 55
भारतातील ामीण व या
55
३. डॉि सयािडस चे अंतग त रचना वग करण
ामीण आकारिव ानाच े वग करण कर याचा सवा त पिहला य न डॉि सयाडीसन े केला
होता. यांनी ामीण आकारिव ानाच े चार िवभागा ंम ये वग करण क ेले:
एकसंध े िकंवा ाम गाभा : यात गावा या म यवत भागाचा समाव ेश होतो . यात धािम क
थळ, जलकुंभ िकंवा जमीनदार /गाव म ुखाचे घर िक ंवा साम ुदाियक जमीन आह े. या या
आजूबाजूला जमीनदार गावातील वतः या जातीचा माण ूस आह े. हा सवा त दाट
लोकव ती चा द ेश आह े आिण गावाचा गजबजल ेला भाग आह े जो िपत ृस ाक समाज
आिण स ुर े या िच ंता ितिब ंिबत करतो .
सं मणकालीन झोन : हा भाग ामस ेवकां या ता यात आह े उदा. सोनार , लोहार , दूधवाला ,
िवणकर इ . हा झोन गावा या गा याशी जोडल ेला आह े िजथ े म यम जातीच े लोक गरीब
उ चवण य लोका ंम ये िमसळल े जातात . हा झोन आिट स स झोन हण ूनही ओळखला
जातो.
र ािभसरण भाग :
हा गावाचा बा प रघ आह े जेथे नवीन घर े आिण थाियक गा यावरील गद म ुळे
थला ंत रत झाल े आहेत िकंवा बाह े न थाियक झाल े आहेत.अशा कार े, या झोनम य े
सामािजक रचन े या ीन े िमि त जमीन वापर आह े.
िवशेष भाग :
शेतात कामा या स ंधी आिण सामािजक प ृथ करणाम ुळे शेतजिमनीजवळील गावाबाह ेरील
भूिमहीन मज ुरांनी ते यापल े होते.ते सहसा खाल या जातीतील लोक असतात . munotes.in
Page 56
व ती भ ूगोल
56 ३.५ वा याय
१) टीपा ा
१) महारा ातील घर े
२) पुंजकेदार व ती
३) काया नुसार व या ंचे कार
४) अंतरानुसार व या ंचे कार
५) बांधकाम सािह य
६) ामीण भागातील व या ंचे अतग त भूिव ान सा ंगा.
७) घर बा ंध यासाठी वापर यात य ेणा या सािह या ंचे वण न करा .
munotes.in
Page 57
57 ४
नागरी व ती
घटक स ंरचना :
४.० उि े
४.१ नागरी व तीच े वग करण
४.२ नागरी व तीच े थान व ि थती
४ .३ नागरी वसाहतीच े थानान ुसार कार
४.४ नागरी वसाहत ची ि थती
४.५ नागरी वसाहतीची ा प े
४.६ शहरांचे काया मक वग करण
४.० उि े
नागरी व ती या कारा ंचा अ यास करण े.
शहरांचे काया मक वग करण अ यासण े.
४.१ नागरी शहरी व तीच े / नगराच े लोकस ं येनुसार वग करण
नागरी वसाहतीम य े लोकस ं या हा घटक अितशय मह वाचा अ सतो. लोकस ं या हा घटक
आधारभ ूत घेऊन नागरी वसाहतीच े पुढील कार पाडता य ेतात.
१) नागरी वाडी / नागरी ग ृहसमुह
२) नगर ाम / नागरी ख ेडे
३) शहर
४) नगर
५) महानगर
६) संकलीत नगर / स नगर
७) महानगर / महाकाय नगर
munotes.in
Page 58
व ती भ ूगोल
58 १) नागरी वाडी / नागरी ग ृहसमुह :
या वसाहतीची लो कसं या २०० पय त आढ ळते. अशा नागरी वसाहतीला नागरी ग ृह
समुह / नागरी वाडी अस े हणतात . हा वैिश ्यपूण कार उ म अम ेरीकेतील स ंयु
सं थान े या द ेशात आढ ळतो. याम य े ामीण व नागरी काया चे एक ीकरण पहावयास
िमळते. या नागरी वसाहती स ंयु सं थानात सवा त लहान नगर े हणून ओळखली जातात .
संयु सं थानात फा म वर / म यात अशा कार या व या िनमा ण होत असतात . या
वसाहती ार े तेथील लोका ंना वै क य सोई , पो ट ऑफ से, शाळा, वेगवेग या कारची
दुकाने इ. कार या स ेवा पुरव या जातात . नागरी वसाहतीचा आकार मा लहान असतो .
२) नगर ाम / नागरी ख ेडे :
या नागरी वसाहतीची लोकस ं या २०० ते ५०० पय त आढ ळते. अशा नागरी वसाहतीला
नागरी भाग / नगर ाम / नागरी ख ेडे असे हणतात . या कार या नागरी वसाहती स ंयु
सं थान े, कॅनडा, सो हीएत रिशया व ऑ ेिलया सार या देशात आढ ळतात. हे एक
कारच े िवकसीत ामीण नगरच असत े. अशा व तीम य े शेतीपे ा इतर उ ोगध ं ात
जा त लोक असतात . या नागरी व तीम य े दुकानदार , अ य का रागीर आिण यावसाियक
लोक मोठ ्या माणात आढ ळतात. हे लोक सभोवताल या ामीण वसाहत ना या ं या
गरजा प ुरव याचा य न करतात . या कार या नागरी वसाहती भारतात आढ ळत नाही .
३) शहर :
या नागरी वसाहतीची लोकस ं या सव साधारणपण े ५०० ते १०००० पय त आढ ळते. या
व तीला शहर हणतात . शहरांची लोकस ं या िकती असावी यात मा मतभ ेद आह ेत.
काह या मत े शहराची लोकस ं या ४०,००० ते ५०,००० असावी . भारतात शहराची
या या प ुढील माण े केली आह े. या नागरी व तीची लोकस ं या कमीतकमी ५०००
असत े व एक ूण लोकस ं येपैक ७५ ट के लोकस ं या श ेतीिशवाय इतर उ ोग यवसायात
गुंतलेले असतात . याला शहर अस े हणतात . शहर हणज े मह वाच े नगर होय.
भोवताल या प रसरात या या इतक मह वाची काय करणारी व मोठी व ती अ य नसत े.
र ते / रे वे टेशन या ं याजव ळ या कार या व तीचा िवकास झाल ेला असतो . या व तीची
रचना व ैिश ्यपूण असत े. िनवास े व यावसाियक े अस े दोन प भाग या व तीम य े
आढळतात. बाजारप ेठ, उ ोग , दुकाने, मंडई यासार या ंचा समाव ेश यावसाियक े ात
होतो. िनवास े ात घर े, शाळा, दवाखान े, करमण ूक क े आढ ळतात. अशा शहरी
व तीम य े आठवड ्यातून एखादा बाजार भरतो . तेथे मोठ्या माणात खर ेदी िव होत े.
र या ं या दो ही बाज ूला द ुकाने असतात . यावसाियक े िनमा ण झा याम ुळे लोक
आकिष त होऊन शहरा ंची िनिम ती होत े.
४) नगर :
या व तीची लोकस ं या ५०,००० ते १,००,००० पय त असत े. भारतात या वसाहतीची
लोकस ं या एक लाखाप े ा जा त आढ ळते याला नगर अस े हणतात . १०,००,०००
लाखापय त लोकस ं या असल े या नगराला दशल नगर अस े हणतात . २० या शतकात
अनेक दशल नगर े िनमा ण झाली . लंडन ह े जगातील पिहल े दशल ी नगर अस े हणतात . munotes.in
Page 59
नागरी व ती
59 १८५० साली परीसला तर १८६० साली य ुयॉक ला दशल ी नगराचा मान िमळाला .
स या दशल नगराची स ं या आिश या खंडात सवा त जा त आह े. एकूण जगातील दशल
नगराप ैक ९० ट के नगरे उ र गोलाधा त आह ेत. यापैक ४० ट के शहरे ही शासक य व
राजधा याची िठकाण े आहेत. अशा नगराम य े सव कार या नागरी सोई प ुरव या जातात .
या नगराच े काय बह िवध असत े. उदा. िनवास , िव िव ालय े, उ च द ळणवळण सुिवधा,
करमण ुक या सोई , उ च यायालय े इ.
५) महानगर :
या नगरी वसाहतीची लोकस ं या १० लाखाप े ा जा त असत े ितला महानगर असे
हणतात . महानगर े बह धा ाद ेिशक राजधा या / बंदरे / मोठी यापारी क असतात . उदा.
तािमळनाडूची राजधानी म ा स, गुजरातची राजधानी अहमदाबाद , आं देशाची राजधानी
हैदराबाद इ . या नागरी वसाहतीम य े िविवध यवसायाच े क ीकरण झाल ेले असत े. या
वसाहतीम य े अनेक लहानमोठ ्या कारखा याची िनिम ती झाल ेली आढ ळते. भारतात
कलक ा , मुंबई, िद ली , हैदराबाद , बंगलोर, अहमदाबाद , कानपूर, जयपूर, भोपाळ, पाटणा
यासार या शहरा ंचा समाव ेश महानगराम य े होतो . मॉ को, पॅ रस, बिल न, हॅ बुग ,
लेिननगॉ ड, सन ॉ नि स को , वॉिशं टन, बो टन , युयॉक , रंगून, लाहोर ही मह वाची
महानगर े होत. महानगराची लोकस ं या वाढ यास याला िवशाल महानगर अस े हणतात .
उदा. यूयॉक , मुंबई, कलक ा इ . मह वाची िवशाल महानगर े आहेत. अशा महानगराम य े
घाऊक , िकरको ळ यापार , उ च ित या स ेवा, कारखान े याचे क ीकरण झाल ेले असत े.
महानगराची व ैिश ्ये :
१) या नागरी वसाहतीची लोकस ं या १० लाखाप े ा जा त असत े.
२) या कारची नगर े ादेिशक राजधा याच े / यापाराच े मु य क असत े.
३) या नागरी वसाहतीम य े लोकस ं येची घनता दर चौ . िक.मी. जा त असत े.
४) या नागरी वसाहतीम य े अनेक यवसायाच े क ीकरण झाल ेले असत े.
५) या नगरात िविवध िवभाग असतात .
६) महानगराम य े अनेक िनिम ती उ ोग , यापार , वाहतुक, दळणवळण, यापारी व िव ीय
सं था, शासक य कच ेया िविवध कार या स ेवा क ीत झाल े या असतात .
७) िमक वगा या घरा ंमुळे झोपडप ्या िनमा ण झाल े या आढ ळतात.
८) उ च ती या स ेवांची पूत ता सव देशातील लोका ंना पुरिवली जात े.
९) सभोवताल या द ेशातून या महानगराकड े लोक आकिष त होत अस यान े या शहरा ंची
लोकस ं या झपाट ्याने वाढत े.
munotes.in
Page 60
व ती भ ूगोल
60 ६) संकलीत नगर / स नगर :
एखा ा मोठ ्या शहरा भोवताल या वसाहतीची ख ूप मोठ ्या माणावर वाढ होत े व तो मोठा
भाग म ु य शहराला जोडला जातो . यामुळे यातून मोठ ्या वसाहतीचा प ा िनमा ण होतो
याला स नगर अस े हणतात . १९३२ म ये ा. फॉसेट यांनी ेट ि टनमधील नागरी
व तीच े िवतरण या िनब ंधात स ंकिलत शहराची या या प ुढील माण े केली आह े. या
शहरात घर े, कारखान े, अ य इमारती व शहरातील बागा , खेळाची मैदाने इ. दोन तीन
शहराम य े सलगपण े आढळतात ती स ंकलीत शहर े होत. अशा शहराम य े कोठेही शेतजमीन
नसावी . असा जरी िस ा ंत असला तरी आप याला य ात मध ून मध ून शेते िदसून
येतात. १९५१ साली इ ं लंड या म यवत सा ंि यक िवभागान े संकलीत शहराची या या
पुढील माणे केली आह े. दोन तीन नागरीव या ज े हा एकम ेकांस सलगपण े जोड या
जातात . ते हा या वसाहतीस स ंकिलत नगर / स नगर अस े हणतात . वरील सव
या य ेव न अस े प होत े क दोन / दोन प े ा जा त नागरी व या एक य ेऊन स ंकिलत
नगराची िनिम ती होत े. अशा दोन तीन नागरी व याम य े यापारा या जागा , दुकाने,
िनिम तीची िठकाण े सामूिहक अस ू शकतात . पिहली नागरी व ती स ंपून दुसरी कोठ े सु होत े
हे समजण े कठीण होत े.
संकिलत नागरी व तीची व ैिश ्ये :
१) दोन / दोनपे ा जा त नागरी व या एक य ेऊन स ंकलीत नगरा ंची िनिम ती होत े.
२) शहरी व तीचा िवकास बाह ेर या बाज ूला होत असतो .
३) अवजड उ ोगध ंदे सभोवताल या ामीण िवभागात िवभागल े जातात . पुढे या ामीण
िवभागाच े औ ोिगक िवभागात पा ंतर होत े. याचे वत ं अि त व न होत े. अशा कार े
नागरीकरणाची ि या स ु होते.
४) िवभागातील र त े, रे वेमाग यांचा िवकास होतो .
५) वाहतूक े ा या सभोवताली वसाहतीची वाढ होत े. हणज े वाहत ुक या मागा त
जसजशी वाढ होत जात े तसतशी िनवास थान े वाढत जातात . ते हा यास लागणाया
सुिवधाही य ेथे न यान े िनमा ण होतात .
६) सभोवताल या ामीण भागातील श ेतीचे व प बदलत जात े. शहराला लागणारा
भाजीपाला , दूध, उ पादन इ . तेथे होऊ लागत े.
७) िनिम ती ि या सतत वाढत जात अस यान े या भागातील लोकस ं या वाढ ू लागत े.
साहिजकच स ंकिलत शहराचा या िदश ेने िव तार स ु होतो .
संकिलत नागरी व ती िव किसत हो याची ि या :
शहरी व ती या सभोवताली ामीण व तीत स ु वातीला अवजड उ ोगध ंदे सु होतात .
आपोआपच शहरी व ती या बाह ेर र या या / वाहतुक मागा चा िवकास होतो . या या
सभोवताली िनवास थान े िनमा ण होतात . आपोआपच सभोवताल या औ ोिगक भागाच े munotes.in
Page 61
नागरी व ती
61 वतं िवभाग न राहता याच े वत ं अि त व न होत े. सभोवताल या द ेशात नागरी
व तीची वाढ होत अस यान े एकाप े ा जा त शहर े एकि त य ेतात. एक नागरी वसाहत कोठ े
संपते व दुसरी कोठ े सु होत े हे समजण े किठण होत े. याचे पांतर स ंकलीत नगरात होत े.
महारा ा तील प ुणे व िच ंचवड ा दो ही शहरी व ती या सभोवताली वाढ झा यान े ही एक
संकिलत नागरी व ती तयार झाली आह े. मुंबई पास ून कज तपय त अन ेक नागरी व ती
एकि त य ेऊन एक स नगर तयार झाल े आहे. सांगली-िमरज ही स ंकिलत नगर वसाहत
िनमा ण झाली अस ून या दोन शहरी व ती या दर यान िनवास थान े मोठ्या माणात वाढत
आहेत. यामुळे िमरज शहर कोठ े संपते व सा ंगली कोठ े सु होत े हे समज यास किठण होत
आहे. भारतात कलक ा -हावरा ह े संकिलत नगर ह ग ळी काठावर अस ून ताग , अवजड
उ ोग , कापड , चहा, िवतरण , रासायिनक उ ोग याम ुळे याची वाढ झा लेली आह े. मुंबई
नवी म ुंबई ह े नवीन स ंकलीत नगर तयार झाल ेले आह े. औ ोिगक िवकासाबरोबरच
सामािजक , राजक य घटकही या स ंकलीत नगरास कारणीभ ूत झाल ेले आह ेत. उ म
वाहतुक यव था भरप ूर पाणी व सपाट जागा , कुशल व िशि त मन ु यबळ यामुळे ही
संकलीत नगर े तयार होत आह ेत. कना टक रा याची राजधानी ब ंगलोर ह े एक स ंकलीत
नगर आह े. कना टक शासनान े िनयोजनप ूव क या शहराच े संकलीत नगरात पा ंतर केले
आहे. सभोवताल या ७५ ामीण व या यात सामाव ून घेत या आह ेत. ेट ि टनम य े
लॅकेशायर ह े एक मह वाच े संकलीत नगर आह े. येथे सुती व ो ो गामुळे संकलीत नगराची
िनिम ती झाली आह े. लोहपोलाद उ ोगध ं ाचे मोठ्या माणात क ीकरण झा यान े
बिम गहॅम हे संकलीत नगर िनमा ण झाल ेले आहे. संयु सं थानात उ ोगध ं ामुळे िशकागो
गरी या स ंकलीत नगराची िनिम ती झाल ेली आह े. रिशयातील को ळसा े ात ५ शहरे
एकि त य ेऊन मोठ े स नगर तयार झाल े आहे. ॅकफट व याजव ळील अन ेक औ ोिगक
नगरे एकि त य ेऊन म ेन, हाईन न ा ं या स ंगमाजव ळ चंड संकलीत नगर तयार झाल े
आहे.
७) महानगर / महाकाय नगर :
या नागरी वसाहतीची लोकस ं या ५० लाखाप े ा जा त असत े या नागरी वसाहतीला
महानगर अस े हणतात . यालाच िवराट नगर / अितिवशाल महानगर अस ेही हणतात .
िवशाल नगर े ही ाम ु यान े बह त ेक बंदरे असतात . अशा नागरी वसाहतीम य े सागरीय
यापार व अ ंतग त यापार यात सतत वाढ होत अस यान े महानगराची िनिम ती होत े. या
कार या नगरात अनेक लहान मोठ े यवसाय आढ ळून येतात. िनवास थान े, शासक य
िवभाग , यापारी े इ. भाग व ेगवेग या िठकाणी आढ ळून येतात. महाकाय नगराच े काय
यापक व पाच े अस यान े कामा या िनिम ान े अनेक लोक एकि त य ेतात. यातून
लोकस ं येची घनता वाढत जात े. चंड व पाची बाजारप ेठ िनमा ण होऊन अन ेक
कार या उ ोगात ून िनमा ण होणारा माल या बाजारप ेठेत िवकला जातो . घाऊक व
िकरको ळ यापारी या कार या शहरात मोठ ्या माणात क ीत झाल ेले असतात . काही
िवशाल नगराम य े िविश यवसायाच े िवशेषीकरण झाल ेले आढ ळते. उदा. मुंबई - सुती
कापड यवसाय , कलक ा - युट उ ोग इ . अनेक नागरी े ा या एक ीकरणाम ुळे एका
फार मोठ ्या िक ंवा िवशाल नागरी े ाचा उगम होतो . उदा. इशा य स ंय स ं थाना या
सागरी िक नाया वर बो टन पास ून दि ण वॉिशं टन पय त एक िवशाल नगरी े पहावयास
िमळते. युयॉक हे याच प ्यातील एक िवशाल महानगर आह े. परीस, मुंबई, कलक ा , munotes.in
Page 62
व ती भ ूगोल
62 शांघाय, टोक यो , लंडन, मा को , कैरो, पेिकंग ही अितशय मह वाची िवशाल महानगर े होत.
यातील बहत ेक िवशाल महानगर े राजधानीची िठकाण े आह ेत. उदा. चीनची राजधानी ,
पेक ग, जपानची राजधानी टोक ओ, रिशयाची राजधानी मा को इ .
तुमची गती तपासा :
१) टीपा ा .
१) महानगर
२) महानगर
३) नगर
४.२ नागरी वसाहतीच े थान व ि थती
भूगोलाचा अ यास करत असताना वसाहत ना अ म िदल ेला आढ ळतो. व यालाच
अनुस न नागरी भ ूगोलाचा अ यास व ामीण वसाहती भ ूगोल यांचा अ यास क ेला जातो .
अशा वसाहती भ ूगोलाचा अ यास करत असताना एखाद े नगर कोण या थानी िनमा ण
झाले आहे व या या सभोवतालची प रि थती कशा कारची आह े. हणज ेच नगराच े थान
व ि थती या दोन घटका ंना अितशय मह व ा झाल े आहे. नगराच े थान याचा अथ या
िठकाणी ती नागरी वसाहत थापन झाली आह े या भ ूिमशी थानाचा अथ अिभ ेत
असतो . व ि थती याचा अथ नागरी वसाहती या सभोवताल या िव त ृत द ेशातील
ाकृितक प रि थतीशी अथ अिभ ेत असतो . वरील माण े थान व ि थती या ंचा अथ
अिभ ेत के यानंतर या दोन घ टकांचा नगर वसाहत िनिम ती व नगर वसाहत िवकास
यासाठी काय वाटा आह े हे समजत े. नागरी क ा या िनिम तीत व िवकासात थान व ि थती
दो ही घटक अ य ंत मह वाच े आह े. ाचीन काळाचा अ यास क े यास नगराची होणारी
िनिम ती ही स ंर णा या ीन े अितशय मह वप ूण अशी होती . ाचीन का ळी िनमा ण होणारी
सव च नगर े, वसाहती या न ा ं या काठी थापन झाल ेली आढ ळतात. या मागच े कारण
एकच आिण त े हणज े अशा वसाहतीना न ैसिग क संर ण िम ळते. नदी या जव ळपास
एखा ा वसाहतीची िनिम ती झा यान ंतर अशा वसाहतीवर श ूचे सहजासहजी आ मण
होत नसत े. कारण ाचीन काळातील मानव हा गत नस यान े सहजासहजी नदी पार
क न य ेऊ शकत नाही . या माण े िनमा ण केले या वसाहती या सभोवताली ाचीन का ळी
कृि म ख ंदकाची िना |मती क ेली जात अस े. कारण स ंर ण करण े याच घटकाला ाचीन
काळाम य े जा त मह व होत े. परंतु अलीकडील िवचार क े यास वसाहती या िनिम तीमाग े
आिथ क घटकाला अिधक मह व िदल े गेलेले आढ ळते. आिथ क घटका ंची या िठकाणी
जा तीत जा त उपल धता असण े श य आह े. अशा िठकाणी स या शहराची िनिम ती
झालेली आढ ळते. या बदल या ीकोनात ून ाचीन काळाम य े िनमा ण झाल े या नगराची
थान े बदलताना आढ ळतात. हणज ेच स या अशा नगरा ंचे थला ंतर होत आह े. हे
बदलणाया ीम ुळेच होय . उदा. संयु सं थानमधील िशकागो ह े शहर प ूव िनशीग ंध या
सरोवरा या अगदी जव ळ थापन झाल े होते. परंतु सरोवराला वार ंवार य ेणाया पुरामुळे munotes.in
Page 63
नागरी व ती
63 शहराचे नुकसान होव ू लागल े. यामुळे िशकागो या शहराची थापना सरोवरापास ून दूर
जमीन उ ंचावून यावर क ेलेली आढ ळते. याच माण े हे शहर ही प ुन थािपत आढ ळते.
नागरी वसाहतीच े थान :
नगर वसाहत थानाचा िवचार करत असताना आप याला बया च गो ी िवचारात या या
लागता त. नगराच े थान िनि त होत अस ताना यावर ाक ृितक घटक व ेगवेग या कार े
प रणाम करताना आढ ळतात. मुबलक पाणी प ुरवठा, समृ भूमी, एखादी मह वाची न ैसिग क
साधनस ंप ी इमारती बा ंध यासाठी आव यक असल े या साधन साम ु ीची सहज होणा री
उपल धता न ैसिग क आप ी पासून, श ुपासून लागणार े संर ण द ळणवळणा या िविवध
सुिवधा इ . घटका ं या सहज उपल धत े या थानी िठकाणी वसाहत िनिम ती झाल ेली
आढळते. अशा वसाहत चा होणारा िवकास हा अितशय जलद गतीन े होणारा आढ ळतो.
अलीकड या काळाम य े नागरी वसाहती िनिम ती होत असत े. अशी िनिम ती या पारी आिण
औ ोिगक त वावर होत े. अशा यापारी आिण औ ोिगक क ाची िनिम ती स या तरी
दळणवळणा या मागा वर झाल ेली आढ ळते. अशा व या ंचा होणारा िवकास हा जलद गतीन े
होत असतो व या होणाया िवकासात ूनच अशा िठकाणी उ ोगध ं ाम य े ब य ा च माणात
वाढ झाल ेली आढळते. या िठकाणी ामीण व तीची िनिम ती झाली अस ेल अशा ामीण
व तीची न ेहमीच ामीण राहत नाही . कारण य ेक क ाचा िवकास हा होतच असतो . व या
होणाया िवकासात ून थम िनमा ण झाल े या ामीण व तीच े नागरी व तीत पा ंतर होव ू
लागत े. या कार े नगरा या थाना ंवर िविवध घटक व ेगवेग या परीने प रणाम करत
असतात . नागरी भ ू-िव ानात नागरी वसाहत थानाचा अ यास करत असताना खालील
घटक िवचारात याव े लागतात .
१) थाना या कोण या म ुख वैिश ्यामुळे ती नागरी वसाहत या िठकाणी थापन झाली
आहे.
२) नागरी क ा या भुपृ ावर थानाचा कोण या िवश ेष पा ंचा भाव पडला आह े.
३) या िविश थानाचा म ूळ ाकृितक पाला बदल ून मानवान े िनमा ण केले या नागरी
क ाचे य कस े आहे.
४.३ नागरी वसाहतीच े थानान ुसार कार
नागरी वसाहती िनिम तीवर / िवकासावर प रणाम कर णारे िविवध घटक आह ेत. यानुसार
नागरी वसाहती थानाच े खालील कार पाडल े जातात .
१) सुरि त थान / संरि त थान
१) पव त / टेकडीवरील थान
२) बेटाचे थान
२) साधनस ंप ी थान munotes.in
Page 64
व ती भ ूगोल
64 १) खिनजस ंप ी थान
२) इतर स ंप ी
१) थंड हवेचे िठकाण
२) नैसिग क जलउ प ी थान े
३) सागर िकनारा िव ाम क े
४) डा स ुिवधा
५) िनसग य
६) धािम क / सां कृितक क े
३) नदी िकनाया वरील नागरी क े
१) न ा या स ंगमावरील नगर थान े
२) न ा या व ळणावरील नगर थान े
३) न ा या उथ ळ थानावरील क े
४) न ा या प ुलाजवळील क े
५) न ा या वाहा या जलवाहत ुक सीम ेवर थापन झाल ेले क
६) जलिव ंदर
७) जल पाता जवळील क े
८) न ां या स ुपीक म ैदानी द ेशातील नगर थान े
९) नदी या काठावरील ज ुळी शहरे
१०) सरोवरा या िकनाया वरील नागरी क े
४) इतर नागरी थान े
१) सडका ंची जं शने
२) रे वे जं शन
३) वायू मागा वरील नगर थान े
४) सीमावत थान
५) िखंड munotes.in
Page 65
नागरी व ती
65 ६) तीथ थान े
७) शै िणक थान े
८) पय टन / वा थ क
९) बंदरे
१०) राजधानी थान े
११) सैिनक छाव या
१) संरि त थान :
िविवध नागरी व तीची होणारी िनिम ती ही एखा ा िठकाणावर अवल ंबून असत े. यामुळेच
नागरी वसाहती िनिम ती थानाला , िठकाणाला मह व ा झाल ेले असत े. थानाव न
नगराच े जे वेगवेगळे कार पाडल े जातात . यापैक स ंरि त थान हा एक मह व पूण कार
होय. ाचीन काळाम य े या वसाहती थापन होत हो या अशा वसाहत ना स ंर णा या
ीकोनात ून अितशय मह व अस े. अशा स ंर णापोटीच वसाहतीची थापना गड , िक ल े,
पव तीय भाग अशाच थानी झाल ेली आढ ळते. उदा. भारतामधील िक ल े - अहमदगड ,
व लभगड , मह गड इ . याचीच उदा . आहेत. काही वेळा संर णा या ीकोनात ून
िक या ंना तटब ंदी केली जात अस े व यात ून सुरि त थान िनमा ण केले जाई. उदा.
जयपूर, जोधप ूर, आ ा इ . तर काही वेळा संर णा या ीकोनात ून काही स ंर ण क े
िनमा ण केली जात असत . उदा. सुरत, पठाणकोट , अंबाला, पुणे इ. मुळे िनमा ण केले या
संर ण क ाचे स याच े व प पािहल े असता यािठकाणी स ैिनक छाव या िनमा ण
झाले या आढ ळतात. अशा व या िनमा ण हो यामाग े या िठकाणच े थान हाच घटक
जबाबदार आह े. अशा स ंरि त थानाच े दोन कार पडतात .
अ) टेकडी या मा या वरील / पव तीय थान :
ाचीन का ळ या वसाहती अगर स ैिनक छाव या िनमा ण के या जात असत . याचे
परक य श ूपासून संर ण करता याव े यासाठी अशा वसाहती अगर स ैिनक छाव या
पव तीय भागाम य े थापन क े या जात असत . उदा. िशवाजी महाराजा ंनी केले या छाव या
या स ा ी पव त रागा ंम ये आढ ळतात. तसेच काटल ंडमधील एडीन बग व टिल ग ही
शहरे वालाम ुखी उ ेकापास ून बनल े या िशखरावर थापल ेली आह ेत.
ब) बेटाचे थान :
संर णा या ीकोनात ून थानाला अितशय मह व ा होत े. यामुळेच चारही बाज ूंनी
पा यान े यापले या भ ूखंडावर एखाद े शहर / वसाहत थापन क ेली असता श ूपासून
संर ण िम ळू शकते. या उ ेशानेच नगर िनिम ती साठी ब ेटांचे थान िनि त क ेले जाते.
उदा. िहंदी महासागरातील ब ेटावर अम े रकेने आपला ल करी त ळ उभारला होता . या
ल करी तळा या उभारणीसाठी भारतान े कडवा िवरोध दश िवला होता . युयॉक , हाँगकाँग,
िसंगापूर इ. शहरे ही या कारची आह ेत. munotes.in
Page 66
व ती भ ूगोल
66 २) साधनस ंप ी थान :
िनसगा म ये िविवध कारची स ंप ी उपल ध आह े. परंतु अशा िनसग िनिम त संप ीला
साधनस ंप ी ठरिवण े हे मानवी कौश यावर व मानवी सा ं कृितक पातळीवर अवल ंबून
असत े. असे असल े तरी काही स ंप ी िनसग त:च िनसगा म ये उपल ध असत े. अशा
साधनस ंप ीचा प ूरेपूर वापर कर या या उ ेशाने अशा साव जिनक स ंप ी या िठकाणी
मानव आप या वसाहती थापन करतो . यामुळेच या िठकाणी िनमा ण झाल े या नगरा ंना
साधनस ंप ी थान या कारात मोडता य ेते. उदा. िविवध खिनजा ंवर आधारीत नगर े,
मासेमारीवर आधा रत शहर े यांची उदा . होय या साधनस ंप ी थानाच े दोन कार पडतात .
अ) खिनजस ंप ी / श साधन े :
या िठकाणी िविवध कारच े धातू, खिनजत ेल, रसायन े इ यादी भौितक साधन स ंप ी
िमळत असत े अशा िठकाणी भौगोिलक प रि थती िकतीही ितक ुल व पाची असली तरी
वसाहती थापन क े या जातात . यांनाच खिनजस ंप ी थान े हणता य ेईल. उदा.
ऑ ेिलयातील वा ळवंटी द ेशात क ुलगाड व कालग ुल या दोन िठकाणी सो या या खाणी
आहेत. यामुळे तेथे ितक ुल प रि थ ती अस ूनही शहरा ंची िनिम ती झाली आह े. उ र व
कॅनडातील डसनािसटी इ यादी शहर े तां या या खाणीन े िनमा ण झाली आह े. तर उ र व
कॅनडातील नाटील क ह े िनकेल या खाणीम ुळे िनमा ण झाल ेले शहर आह े. या िठकाणी
लोह खिनज खाणी सापडतात या िठकाणी वाहत ुक या सम य ेमुळे खिनज िमळाल े या
िठकाणी वसाहती थापन करा या लागतात . यातून साधनस ंप ी थान े िनमा ण होतात .
ब) इतर स ंप ी :
साधनस ंप ी व श साधन े यां याशी नागरी वसाहती िनगडीत असतात . या माण े काही
िठकाणी उ म सम ु िकनार े, अ ितम िनसग , मानवी जीवनास सौ य व आ हाददायक
हवामान इ िनसगा तील घटका ं या उपल धत ेमुळे िविवध िठकाणी पय टन केले जाते. वा थ
क े िनमा ण होतात व तीच नगरिनिम ती या थानीय कारात वग क ृत केली जातात ती
खालील माण े:-
१) थंड हव ेचे िठकाण :
उ ण व समिशतो ण किटब ंधातील पव तीय द ेशात काही िठकाणी पय टन व वा थ क े
िनमा ण झाल ेली असतात . कारण अशा िठकाणी असणार े थंड हवामान मानवी जीवनास
आ हाददायक असत े. यामुळे अशा िठकाणी शहर े िनमा ण होतात . उदा. भारतातील
िसमला , मलेिशयाम य े व कॅमराल इ . थंड हवेची िठकाण शहर े बनल ेली आह ेत.
२) नैितक जलउ प ी थान े :
बया च िठकाणी खिनज झर े, उ ण पा याच े झरे तर काही िठकाणी आरो यवध क झर े यांची
िनिम ती झाल ेली असत े. अशा िठकाणी वै िकय लोक व ेगवेग या कारची पा यात ून औषध े
िमळिव यासाठी आपली वसाहत थापन करतात . या वसाहती या िठकाणी ह ळूहळू
िवकास होऊ लागतो . तसेच वरील कारच े कार पाह यासाठी लोका ंची ये-जा स ु होत े. munotes.in
Page 67
नागरी व ती
67 यातूनच अशा िठकाणी वा थ क े िनमा ण होतात . उदा. जम नी मधील बडेन,
महारा ातील व ो री वरील कारची उदाहरण े होय.
३) सागर िकनारा िव ाम थान े :
काही द ेशांना उ म कारच े समु िकनार े लाभल ेले असून िनसग स दय अ ितम व पाच े
असत े. वेगवेग या कारच े बीच इ यादी गो ी पाह यासाठी हजारो लोका ंची ये-जा स ु
होते. अशा भागात शहराची िनिम ती होत े. मु यत: थंड हवामाना या द ेशात पा ा य
रा ातील बर ेच लोक ा सागर िक नारावरील शहरात भरप ूर सुय काश आह े. तेथे सुय
नानासाठी जातात . यातूनच नगराच े थान िनि त होत े. संयु सं थानातील लोरीडा या
शहरात सम ु िकनाया वर अस े कार आढ ळतात.
४) डा स ुिवधा :
एखा ा पव तीय द ेशातील े िहवा ळी खेळासाठी यो य अस ेल तर ख ेड्याचे पांतर
शहराम य े हो यास कधीही व ेळ लागत नाही . उदा. ा स, वी झल ड, ऑ ीया , इटली
इ. िठकाणी िहवा ळी डा वा थ क ाची थापना क ेलेली आढ ळते.
५) िनसग य :
काही िनसग र य िठकाण े तसेच ऐितहािसक व सा ं कृितक िठकाण े मह वाची क े िनमा ण
केली जातात . उदा. परीस, रोम, िसंगापूर इ.
६) सां कृितक िक ंवा धािम क घटक :
हा ही नागरी क ावर प रणाम करणार े घटक आह े. म का , मिदना , जे सल ेम ही जगातील
मु लीम बा ंधवांची पिव े े आहेत. तर भारतातील काशी ह े िहंदू धमा तील लोका ंचे सवा त
मह वाच े तीथ े आह े. यािशवाय मथ ुरा, कु े , नािशक , पंढरपूर इ. क ेसु ा याच
कारची उदाहरण े होय.
३) नदी िकनाया वरील नागरी वसाहती :
अ) न ा या स ंगमावरील :
या िठकाणी दोन न ा पर परा ंना येऊन िम ळतात. या या स ंगमावरील म यवत थान
नागरी वसाहती या िनिम तीसाठी आदश थान हण ून िनवडल े जाते. संयु सं थानमधील
िमसीिसपी व िमस ुरी न ा ं या स ंगमावरील स ट लुईस, चीनमधील या ंगा सेयांग आिण हान
यां या स ंगमावरील ब ू यांग, जम नीतील लहन , मोजेन न ा ं या स ंगमावरील कोबल े स ही
थान े वरील कारची आह ेत.
ब) न ां या व ळणावरील नगर वसाहती :
या िठकाणी नदीला मोठ ्या माणात व ळण ा झाल ेले असत े िकंवा नदीन े आपला वाह
बदलेला असतो . अशा िठकाणी एखा ा नागरी व तीची िनिम ती हो यास यो य अस े थान
िनमा ण झाल ेले असत े. अशा भागात नदी वाहाचा उतार याम ुळे अशा िठकाणापास ून munotes.in
Page 68
व ती भ ूगोल
68 उगमाकडील / मुखाकडील भागापय त माला या िवतरणाची यव था करावी लागत े. यामुळे
तेथे यापार वाढीस लागत े. हणज ेच अशा भागात यापारी थानही िनमा ण होत े व याच े
यापारी क ात पांतर होत े. उदा. ि टनमधील डॉल नदी या व ळणावरील स ेफ ड ,
चीनमधील हो ह ँग हो नदी या व ळणावरील व कॅफन तर भारतात ग ंगा नदी या व ळणावरील
िमझा पूर व पाटणा ही याच कारची नागरी वसाहती होत .
क) नदी या उथ ळ थानावरील नागरी वसाहती :
या िठकाणी नदीच े पा उथ ळ असत े, तेथून नदी सहजपण े पार क न जाता य ेते. या एका
तीराव न द ुसया तीरावर होणाया ये-जा म ुळे अशा िठकाणी यापार वाढ याची श यता
असत े व यात ूनच नागरी वसाहती िनमा ण होऊ लागतात . उदा. जम नीतील ह ँबुग ,
ा समधील आन , तर भारतातील व ृंदावन, का पी , हमीतप ूर इ यादी क े या कारची
आहेत.
ड) न ा या प ुलाजवळील नागरी वसाहत थान े :
जलवाहत ूक आिण याचबरोबर जिमनीवरील वाहत ुक चा िवकास हो यासा ठी न ावर
वेगवेग याक िठकाणी प ूल बांधले जातात . असे पूल बांधले या िठकाणी जलवाहत ूक व
इतर वाहत ूक या ंचा स ंगम होतो व याम ुळे अशा िठकाणी नागरी क ाची िनिम ती होऊ
लागत े. उदा. रिशयातील ओम क ह े जग िस उदाहरण आह े.
इ) नदी वाहा या जलवाहत ुक सीम ेवर थापन झाल ेली नागरी वसाहती :
पव तीय भागात ून वाहत य ेणारी नदी याव ेळी मैदानी द ेशात व ेश करत े याव ेली ितचा व ेग
मंद होऊन याप ुढील पा ा अथा ने जलवाहत ुक स यो य ठरत े. नदी वाहात या
िठकाणापय त जलवाहत ूक केली जात े या िठकाण या सीमावत भागात नागरी वसाहतीची
थापना होत े, यालाच नदी वाहत ुक सीम ेवर थापन झाल ेली नागरी वसाहत अस े
हणतात . उदा. माँ ीयल , िद ुगड ही या ंचीच उदाहरण े आहेत.
फ) जलिव ंदर :
नदी या िठकाणी पव तीय भागातील कड ्यापास ून जात े अशा िठकाणी पव तीय द ेशातील
अनेक माग येऊन िमळाल ेले असतात . या िठकाणी नागरी वसाहतीची िनिम ती होत े. ेट
ि टनमधील िल ंकन शहर , िवथम नदी या जलिवदरावरच थापन झाल ेले आहे.
म) जल पाता ं जवळील नागरी वसाहत :
नदी ज े हा पव तीय द ेशातून वाहत असत े ते हा ित या वाह मागा त अन ेक जल पाता ंची
िनिम ती होऊ शकत े. जलिव ुत क प उभार यासाठी अशी थान े अ य ंत मह वाची
असतात . अशा िठकाणीच बर ेचसे जलिव ुत क प उभारल े जातात . यामुळे
सभोवताल या द ेशाचा औ ोिग क िवकास होऊ शकतो व नागरी क ाची थापना होते.
संयु स ं थानामधील िपड मॉ ंड पठाराव न वाहत य ेणाया न ा या जल पाता ं या
ओळीतील नगरात लॉ ंवेल लॉ ंरे स ही मह वाची नागरी क े आहेत. munotes.in
Page 69
नागरी व ती
69 ल) न ां या स ुपीक म ैदानी द ेशातील नगर थान े :
मानवी स ं कृतीचा उदय व िवकास हा न ा ं या खो या तच झाल ेला आह े. न ां या
गाळापास ून बनलेली सुपीक जमीन श ेतीस अ य ंत उपय ु समजली जात े. यामुळेच न ा ं या
खोया त शेती हा यवसाय अिधक गत झाल ेला आपणास पहावयास िम ळतो. शेतीबरोबरच
अशा िठकाणी श ेतमालावर आधारीत अन ेक उ ोगध ंदे थापन होऊ लागतात . नदीतून
जलवाहत ूक चा फायदा िम ळतोच. परंतु यािशवाय सपाट म ैदानी द ेश अस यान े र ते व
लोहमाग य ांचा देखील चा ंगला िवकास झाल ेला असतो . यामुळे यापार वाढ यास मदत
होते. आिण अशा िठकाणी प ूव या ामीण वसाहतीच े नागरी वसाहतीत पा ंतर होत े िकंवा
न यान े देखील नागरी वसाहतीची िनिम ती होत े. ि टनमधील लासगो , ा स नमधील
परीस, भारतातील कानप ूर, बनारस या शहराची थान े या कारची आह ेत. महारा ातील
को हाप ुर हे शहर प ंचगंगा नदी या खोया त वसल ेले आहे.
व) नदी या काठावरील ज ुळी शहरे :
काही नदी या दो ही िकनाया वर समोरासमोर दोन क ांची थापना झाल ेली असत े.
भारतातमधील ह ग ळी नदीवर कलक ा व हावडा ही या कारची शहर े आहेत.
श) सरोवरा या िकनाया वरील नागरी वसाहती :
सरोवराम ुळे व त जलवाहत ुक चा फायदा िम ळतो. अशा िठकाणी यापार , उ ोगध ंदे वाढून
नागरी वसाहतीची िनिम ती होत े. संयु स ं थानात प ंचमहासरोवरा या काठी अन ेक
मह वाची नागरी क े आह ेत. ही प ंचमहासरोवर े स ट लॉ ंरे स नदीन े अटला ंिटक
महासागराला जोडली ग ेली आह ेत. यामुळेच संयु स ं थानाम य े अंतग त जलवाहत ुक
िवकसीत झाली आह े व पंचमहासरोवरा या काठी िनमा ण झाल ेली काही नागरी वसाहती
यापारी व औ ोिगक वसाहती िस ीस आली आह ेत. िमशीगन सरोवरा या काठी
िशकागो ह े िस यापारी क आह े. ि व झल ँडमधील िजनी हा , ि टनमधील क ेसिवक ही
या कारची नागरी क े आहेत.
४) इतर नागरी व साहत थान े :
अ) सडका ंचे थान / जं शने :
दोन िक ंवा अिधक वसाहतीमधील स ंपक वाहत ुक यव थ ेनेच साधल ेला असतो . सव
िठकाणी सव च वाहत ुक प तीचा िवकास झाल ेला नसतो . परंतु सव सामा यपण े र ते िकंवा
सडका ंची वाहत ुक सव िठकाणी उपल ध असत े. प के र त े, हमर त े िकंवा रा ीय
महामाग य ां या कड ेला अन ेक नागरी क ाची िनिम ती होत े या िठकाणी अन ेक िदशा ंना
र ते येऊन िम ळतात. या िठकाणी मोठ ्या यापारी वसाहतीचा िवकास जलद गतीन े होऊ
लागतो . भारतात जबलप ूर, नागपूर, अहमदाबाद , सोलाप ूर या शहरा ंना अशी थान े
लाभल ेली आह ेत. या शहरा ंचा यापार िदवस िदवस वाढत आह े.
munotes.in
Page 70
व ती भ ूगोल
70 ब) रे वे जं शन :
जिमनीवरील वाहत ुक म य े लोहमागा ना िवश ेष मह व िदल े जात े. अवजड व मोठ ्या
आकारा या माला या वाहत ुक साठी लोहमागा ची वाहत ुक अिधक सोई कर असत े. या
िठकाणी अन ेक िदशा ंनी लोहमाग येऊन िम ळतात. तेथे मोठ्या नागरी व या ंची िनिम ती
होते. असे थान यापारी ीन े अ य ंत मह वाच े असत े. संयु सं थानामधील िशकागो ह े
शहर र े वे जं शनच े जग िस उदाहरण आह े. तेथे अनेक िदशा ंनी रे वेमाग येऊन िमळाल े
आहेत. भारतात नागप ूर, िद ली , मोगलसराई , कानप ूर, लखनऊ , िमरज या शहरा ंची थान े
या कारची आह ेत.
क) वायू मागा वरील नागरी वसाहती :
हवाई वाहत ुक सार या स ुधा रत द ळणवळणा या साधना ंनी आज जग लहान होत चालल े
आहेत. आिथ क ्या गत द ेशाम य े हवाई वाहत ूक अिधक िवकसीत झाल ेली आह े. या
िठकाणी वाय ु मागा या द ळणवळण साधनाचा िवकास झाल ेला असतो त ेथे मोठ्या नागरी
वसाहत ची िनिम ती होत े. अशा वसाहती यापारी क हण ूनच िस ीस य ेतात.
आंतररा ीय वाय ुमागा वरील ल ंडन, पॅरीस, ॅकफट , टोक यो , मॅॉ को, िसंगापूर, िसडनी ,
मुंबई, िद ली , कराची ही िस नगर े आहेत.
ड) सीमावत थान :
दोन ाक ृतीक िक ंवा राजक य द ेशा या सीमा भागात अशी काही थानक े असतात क ती
नागरी वसाहती या उ प ीत व िवकासात अ य ंत उपय ु ठरतात . अशी थान े यापार
वृ ीसाठी पोषक असतात . िशवाय अशा थानाला स ंर णा या ीन े मह व ा झाल ेले
असत े. एकाच द ेशातील िभ न ाक ृितक सीम ेवर थािपत वसाहती यापारा या ीन े
मह वाची असतात . पव तीय द ेश व म ैदानी द ेश जेथे पर परा ंना िम ळतात. तेथे यापारी
नागरी वसाहती िनिम ती होत े. भारतातील िहमालया या पाय यालगत द ेहरादून, पठाणको ट
या शहरा ंची िनिम ती वरील कार या सीमा द ेशात झाल ेली आह े. तसेच ि व झल डमधील
युरक, अज ि टना मधील सा टा ही शहर े देखील पव तीय व म ैदानी द ेशा या सीमा
भागातच थापन झाल ेली आह ेत. याच कार े वाळवंटी द ेश व गवता ळ देश यां यातील
सीमा द ेखील नगरवृ ीस उपय ु असतात . आि केतील फआ आिण िज ंदर अशाच सीमा
भागातील शहर े आहेत. वाळवंटी द ेशा या स ु वाती या िठका णी शहरा ंची िनिम ती होत े.
आि केतील सहाराम य े सरोवरा या काठावरील जलवाहत ुक मुळे िटंब टू शहराची
िनिम ती झाली आह े. दोन द ेशा या राजक य सीमा देशात द ेखील नागरी क ाची िनिम ती
झाली आह े. दोन द ेशा या राजक य सीमा द ेशात द ेखील नागरी क ाची िनिम ती होऊ
शकते. देशा या स ंर णा या ीन े अशा िठकाणाला अिधक मह व य ेते. भारतातील
अमृतसर व िफरोजप ुर या शहरा ंना या गो ीम ुळेच मह व आल े आहे.
इ) िखंड :
पव तीय द ेशातील माग िखंडीतूनच काढल ेले असतात . पव त ओला ंडून जा यासाठी िख ंडी
अ यंत उपय ु ठरतात . पव तीय द ेशात त ेथील ितक ूल भौगोिलक प रि थतीम ुळे
दळणवळणाचा िवकास फारसा झाल ेला नसतो . यामानान े िखंडीतून वाहत ुक स ुिवधा munotes.in
Page 71
नागरी व ती
71 चांग या असतात . पव तीय द ेशातील िख ंडी नगरा ं या िवकासासाठी उपय ु थान े
असतात . आिण त ेथे मोठ्या यापारी नगरा ंची िनिम ती होऊ शकत े. या िख ंडी जर द ेशा या
सीमा भागात असतील तर अशा िठकाणाला स ंर णा या ीन े देखील अिधक मह व
असत े. यामुळे येथे सै य ठेवले जात े. िखंडीतील था िपत नगराम य े पािक तानमधील
पेशावर आिण भारतातील ईशा य भागातील इ फा ळ ही मह वाची नगर े आहेत.
प) तीथ थान े :
काही िठकाणा ंना धािम क ्या मह व ा झाल ेले असत े. अशा िठकाणी एखा ा
महापु षाचा ज म झाल ेला असतो िक ंवा तेथे मंिदर, मशीद िक ंवा चच असतात. एखा ा
पिव नदी या काठावरील एखा ा थानाला द ेखील तीथ थान मानल े जाते. अशा िठकाणी
धािम क व ृ ीचे अनेक लोक भ ेटी देतात. यामुळे अशी थान े देखील नागरी व ती या
िवकासासाठी आदश समजली जातात . भारतातील बनारस , याग, गया, पाटणा , ह र ार ,
िषकेश, अमृतसर, जुनागड, मदुरा, रामे र, ारका ही तीथ थान े आह ेत. आप या
महारा ातील प ंढरपूर, नािशक ही शहर े देखील या काराचीच आह ेत. म का , मिदना
जे सल ेम, रोम ही जगातील मह वाची तीथ थान े आह ेत. वरील सव नागरी वसाहती
धािम क हण ूनच िस ीस आलेली आह ेत. काही तीथ े ात मोठमोठ ्या या ा व क ुंभमेळे
भरतात . यामुळे अशा िठकाणी यापार िवकसीत झाल ेला आह े.
फ) शै िणक थान े :
पूव धािम क क ाजव ळच शै िणक क े असत . कारण िश णावर धािम क िवचारसरण चा
पगडा बसल ेला होता . यामुळे अशा क ाना तर प ूव पास ूनच मह व आह े. परंतु अिलकड े
काही श ै िणक क े केवळ शै िणक उ ेशासाठी उभारली जात आह े. या िठकाणी एखाद े
िव िव ालय / एखादी मह वाची श ै िणक स ं था असत े. अशा िठकाणी अशा क ाची
थापना हो याची श यता असत े. कारण त ेथे हजारो लोक िश ण घ े यासाठी य ेऊन
राहतात . यांना यो य या स ुिवधा प ुरिव यासाठी यापारी व इतर लोक य ेऊन राहतात व
अशा कार े तेथे नागरी क ाची िनिम ती होत े. या क ांना शै िणक क े हण ूनच िस ी
आलेली असत े. जम नीतील इड ेनबग , इटलीमधील बोलौ ा , इं लंडम य े ऑ सफड , कै ीज,
संयु सं थानम य े ि केटोन, हॉरवड , भारतातील बनारस , अलीगढ , शांतीिनक ेतन, पुणे ही
शै िणक क े हणून िस आह ेत.
ब) पय टन क े :
पव तीय द ेशातील थ ंड हवामाना या िठकाणी िक ंवा जेथे उ म सम ु िकनारा लाभल ेला
आहे. अशा िठकाणी हजारो लोक पय टनासाठी व वा थ ा ीसाठी य ेऊन राहतात . तर
काही हौशी लोक अशा िठकाणाला भ ेटी द ेतात. या लोका ंना यो य या स ुिवधा
पुरिव यासाठी यापारी व इतर लोक य ेऊन राहतात . यामुळे अशा िठकाणी नागरी क ाची
िनिम ती होत े. अशा शहरा ंना हॉलीडे कँप अस ेही हणतात . आप या भारतात िसमला ,
मसुरी, नैिनताल , दािज िलंग, महाबळे र ही या कारची शहर े आह ेत. इटलीमधील
िजनी हा , संयु सं थानमधील य ूजस ही जगातील अ य काही उदा . आहेत.
munotes.in
Page 72
व ती भ ूगोल
72 भ) बंदरे :
जेथे जलवाहत ुक साधन े थ ांबिव यासाठी स ुिवधा असत े. अशा सम ु िकनारी ब ंदरांची
िनिम ती होत े. बंदरां या पा भूमीशी स ंपक साध यासाठी र त े, लोहमाग , रे वेमाग य ांचे
देखील जा ळे िवणल े जात े. बंदरातूनच द ेशाचा आयात -िनया त यापार चालतो . यापारी
उलाढालीच े ते मुख क बनत े. युयॉक , लंडन, कोलंबो, िसंगापुर, याकोहामा , मुंबई,
म ास , कलक ा ही जगातील िस ब ंदरे आहेत.
म) राजधानी छाव या :
एखा ा द ेशाचे िकंवा रा याच े हे शासक य क असत े. देशा या शासनाच े काय तेथे
चालत े. िद ली , वॉिशं टन, मा को , लंडन, कैरो ही जगातील काही मह वाची द ेशां या
राजधानीची िठकाण े आहेत.
य) सैिनक छाव या :
भौगोिलक ्या मह वा या िठकाणी य ेक देशाचे िमलीटरी क ँपस असतात . अशा िठकाणी
देखील नागरी क ांची िनिम ती होऊ शकत े. भारतातील िमरज , अंबाला, िद ली , पुणे य ा
िठकाणी मह वा या स ैिनक छाव या आह ेत.
तुमची गती तपासा :
१) नागरी व या ं या िविवध थाना ंची मािहती ा .
४.४ नागरी वसाहतीची ि थती
एखा ा नागरी वसाहती या थापन ेवर ि थतीचा अिधक प रणाम होत असतो . ि थती
हणज े या िठकाणी नागरी वसाहत थापन झाली या सभोवताल या द ेश हणज े नागरी
देशाचा सभो वताल या द ेशाशी स ंबंध असतो . वसाहतीची सभोवताल या द ेशात
ाकृितक प रि थतीचा अथ येतो. याच माण े राजक य भ ूिव ानाचा समाव ेश होतो .
राजक य भ ूिव ानात सीमाचा अ यास मह वाचा असतो . नागरी क ा या अ यासात
देखील नगरा या िसमा मह वा या असतात . कारण यावरच नगराच े काय अवल ंबून असत े.
येक नागरी वसाहती ही सभोवताल या द ेशाचे मह वाच े क असत े. यामुळे
सभोवताल या द ेशाला नागरी वसाहतीच े फायद े िमळत असतात . याउलट या नागरी
वसाहती या थाना या सभोवताली असल े या िव त ृत द ेशाला उमल ँड िकंवा पा भूमी
िकंवा भाव े िकंवा नागरीक े िकंवा सहा यक े िकंवा धारणा े िकंवा भौगोिलक
ांत अस े हणतात . कोण याही नागरी वसाहतीच े भाव े िजतक े समृ अस ेल िततका
ितचा अिधक िवकास झाल ेला असतो .
१) रेषा मक ि थती :
अ) काफ ला व ती - थान े
ब) माग रोधक munotes.in
Page 73
नागरी व ती
73 क) माग बदल क े
ड) माग क ीकरण
२) सीमावत ि थती :
अ) पव तीय व सखल द ेशीय सीमावत ि थत नगर े
ब) वाळवंटी व गवता ळ देशीय सीमावत ि थत नगर े
क) िकनारी ि थत नगर े
ड) िवकिसत व अिधिवकिसत द ेशा या सीमाव त ि थत नगर े
इ) सीमावत राजधा या
३) म यवत ि थती :
अ) कृषी े
ब) खिनज े
क) प रवहन क
ड) औ ोिगक क े
इ) ादेिशक क े
फ) म यवत ि थत राजधा या
१) रेषा मक ि थती :
एखा ा मह वा या यापारी मागा वर बया चशा वसाहतीची िनिम ती होत असत े. मालाची
वाहतुक करीत असताना मागा त एखा ा व ेळी मु काम पड याची श यता असत े िकंवा
काही िविश िठकाणापास ून वाहत ूक माग काराम य े बदल होतो िक ंवा काही िठकाणी
अनेक िदशा ंनी वाहत ुक माग येऊन िमळाल ेले असतात िक ंवा या िठकाणापास ून बाहेरत
जातात अशा िठकाणी नागरी क ाची िनिम ती हो यास आदश प रि थती असत े.
अ) काफ ला व ती :
ाचीन का ळी वाहतुक यव थ ेम ये आज या इतक गती झाल ेली न हती . िदवसभर
वाशा ंचे तांडे िकंवा कािफल े रा ी मागा वरील एखा ा सोई कर िठकाणी म ु काम करी त
असत . अशा िठकाणी अ न , पाणी, राह याची यव था , जनावरा ंना चारा , व तु या
सं हासाठी गोदाम े या स ुिवधा असत . यामुळे अशा िठकाणी ाचीन यापारी मागा वर अन ेक
नागरी वसाहतीची िनिम ती झाल ेली आह े. munotes.in
Page 74
व ती भ ूगोल
74 आधुिनक काळात जलद वासाची सोय असली तरी वासान े थकल े यांसाठी
खा यािप यासाठी िक ंवा मु कामासाठी वासी उतरतात . अशा िठकाणी नागरी क ाची
िनिम ती झाल ेली आह े.
ब) माग रोधक :
वाहतुक मागा त अन ेक कारणाम ुळे काही िठकाणी अडथ ळे िनमा ण होतात . पव तीय
देशाम य े िखंडीतून माग काढल ेले असतात . ती पव तरांगा ओला ंड यासाठी िख ंडीतून जाव े
लागत े. यामुळे अशा िख ंडी या िठकाणी अन ेक भागात ून र त े येऊन िम ळतात. िकंवा काही
सागर मागा वर िच ंचो या समु िकनारी म ु ाम ब ंदरे बांधलेली असतात . यामुळे
जलवाहत ुक वर ताबा ठ ेवणे सोई कर होत े. वरील दो ही जकातनाक असतात . यामुळे
अशा िठकाणी वाशा ंना िक ंवा यापाया ना उत न त ेथील जकात कर भरावा लागतो .
यामुळे वरील िठकाणी द ेखील नागरी वसाहतीची िनिम ती होत े. कोपह ेगेन, इ तंबुल,
िसंगापूर ही शहर े वरील कारची नागरी वसाहतीची उदाहरण े आहेत.
क) माग बदल क े :
यावेळी खु या महासागराव रील वाहत ुक संपवून जहाज े जे हा, सागर िकनारप ीवरील
बंदरा या िठकाणी य ेतात त े हा तेथे माल उतरतात व तो भ ूमागा ने (र ते, लोहमाग ) देशा या
अंतग त भागापय त पाठवला जातो िक ंवा देशा या अ ंतग त भागातील माल िविवध कार या
भूमागा व न ब ंदरा या िठकाणी य ेतो व प ुढे जलमागा ने इतर द ेशांना पाठवला जातो . जेथे
बंदराची िनिम ती होत े तेथे मोठ्या नागरी वसाहतीची िनिम ती होत े.
ड) माग क ीकरण :
दोन िक ंवा अिधक माग या िठकाणी य ेऊन िम ळतात, तेथे मोठ्या नागरी वसाहत ची
िनिम ती होऊ शकत े िकंवा काही िठकाणी न ा , कालवे यामध ून होणारी वाहत ुक तस ेच
र ते, लोहमाग यातून होणारी वाहत ुक यव था एखा ा िठकाणी उपल ध असत े. अशा
िठकाणी द ेखील नागरी क ांची िनिम ती होऊ शकत े.
२) सीमावत ि थती :
दोन िभ न ाक ृितक रचना असल े या सीमा भागात काही नगरा ंची िनिम ती होत े. अशा
नागरी वसाहत या िभ न -िभ न द ेशातील व त ू येत अस यान े याम य े बरीच िविवधता
असत े. प रणामी अशा नागरी वसाहती यापारी क हण ून िस ीस य ेतात. सीमावत
ि थती असल े या नगरा ंची उदाहरण े खाली िदली आह ेत.
अ) पव तीय व सखल ाद ेिशक सीमावत ि थ त नगर े :
या िठकाणी ड गरा ळ िकंवा पव तीय द ेश व सखल द ेश पर परा ंना येऊन िम ळतात.
यां या सीमा भागात काही नागरी वसाहतीची िनिम ती होत े. नगराची अशी ि थती यापार
वृ ीसाठी आदश समजली जात े. पव तीय द ेशातील माल सखल द ेशात िक ंवा इतर
देशात पाठ व यासाठी तो माल थम अशा नागरी क ातच य ेतो. व पुढे याच े िवतरण क ेले
जाते. जम नीमधील ह ैनो हर , िलवािझ ंग, ेसनडन / संयु स ं थानातील अपेलेिशयन munotes.in
Page 75
नागरी व ती
75 पव ता या प ूव पाय यावरील िफलाड ेि फया , बा टीमोर , रचमॉ ंड आिण भारतातील
िहमायलाय या दि ण पाय याशी असल ेली कालका , डेहराडून या कारचीच नागरी क े
आहेत.
ब) वाळवंटी व गवता ळ देशीय सीमावत ि थत नगर े :
शु क व कोरड े हवामान िवभाग असल ेले वाळवंटी द ेश व गवता ळ देश यां यातील सीमा
भागात द ेखील नागरी केम ांची िनिम ती होऊ शकत े. यामुळे दोन िभ न हवा माना या
देशातील व त ू या उ पादनाच े अशा क ात थम क ीकरण क ेले जात े व प ुढे याच े
िवतरण क ेले जाते. िटंब टू, कैरो ही अशाच द ेशातील ि थत नगर े आहेत.
क) िकनारी ि थत नगर े :
या भ ूमीला सागरी सीमा लाभल ेली असत े. तेथे अनेक लहान -मोठ्या नगरा ंची िन िम ती
होते. सागरात ून केली जाणारी मास ेमारी व यावर ि या करणार े िविवध यवसाय अशा
िठकाणी वाढतात . तसेच सभोवताल या भ ू देशाला य ेणाया क या मालावर ि या
करणार े िविवध यवसाय अशा िठकाणी वाढतात . तसेच िविवध कारखान े अशा वसाहतीत
वाढीस लागतात . सागर िक नाया वरील काही शहर े मह वाची ब ंदरे देखील अस ू शकतात .
ड) िवकिसत व अध िवकिसत द ेशा या सीमावत ि थत नगर े :
एकाच द ेशातील सव देश सार याच माणात आिथ क ्या िवकसीत झाल ेला नसतो .
संयु सं थाना या प ूव भागा या मानान े म य पि म भाग फार सा िवकसीत झाल ेला नाही .
अशा भागा या सीमावत द ेशात द ेखील नागरी वसाहतीची िनिम ती होत े. संयु
सं थानाम य े पि म म य भागातील अिवकसीत गवता ळ देश व प ूव कडील िवकिसत
औ ोिगक द ेश यां या सीमा भागात अन ेक नागरी वसाहती िनमा ण झा या आह ेत िकंवा
िवकिसत पि म रिशया व अध िवकिसत प ूव रिशया (सैबे रया) यां या सीमा भागातील
हरकोया सक , इकृ॔तट क, ा सो यॉ क ही मह वाची नगर े आहेत.
इ) सीमावत राजधा या :
काही द ेशां या राजधा या सामािजक सीमा द ेशात म ु ाम थापन क ेले या असतात .
वा तिवक पहाता हे राजधानी या िठकाण आदश वाटत नाही . कारण स ंर णा या ीन े
असे िठकाण आदश नसत े. परंतु अशा थानाच े देखील काही मह वाच े फायद े आह ेत.
यातला मह वाचा घटक हणज े देशा या इतर भागाशी त ुलना करता सीमावत भागात ून
इतर भागाच े संर ण क ेले जाते याम ुळे अशा भागा ंना मह व य ेत जात े.
३) म यवत ि थती :
म यवत िक ंवा क ीय ि थती याम य े तीन घटका ंचा िवचार क ेला जातो . साधनस ंप ीन े
समृ असल े या द ेशा या म यवत िठकाण तस ेच देशातील म यवत राजधानीच े िठकाण
िकंवा देशा या म यवत असल ेली इत र िठकाण े यांचा अ यास क ेला जातो .
munotes.in
Page 76
व ती भ ूगोल
76 अ) कृषी े :
सुपीक जमीन , अनुकुल हवामान व जलिस ंचना या सोई िजथ े चांग या असतात त ेथे
शेतीचा चा ंगला िवकास होतो . अशा द ेशातून िविवध क ृषी उ पादन े घेतली जातात . यांची
खरेदी, िव कर यासाठी त ेथे नागरी क ांची िनिम ती होत े. उदा. संयु सं थानामधील
मनिफस , जॅ सन इ .
ब) खिनज े :
या द ेशात खिनजा या उ खननाला स ु वात झाल ेली आह े. या या जव ळपास या
देशात नागरी क ाची थापना होत े. अशा िठकाणी खाणीत काम करणार े लोक राहतात .
यांना आव यक या स ेवा पुरव या साठी यापारी व इतर लोक य ेऊन राहतात . याच े ात
खिनजा ंवर आधारीत नागरी वसाहतीची थापना होत े. भारतातील राणीग ंज, झारीया ,
ि टनमधील श ेफ ड .
क) प रवहन क :
या े ाम य े दळणवळणा या सोई ंचा चा ंगला िवकास झाल ेला असतो . तेथे नागरी
वसाहतीची थापना होऊ शकत े. या िठकाणी मालाच े एक ीकरण , िवतरण क ेले जाते. अशा
िठकाणी मालाची गोदाम े असतात . तेथे मालाच े एक ीकरण , वग करण , पॅक ग, िवतरण ह े
यवसाय चालतात .
ड) औ ोिगक क े :
या द ेशात क ृषी उ ोगध ं ािशवाय िविवध कारची खिनज े िमळतात त ेथे औ ोिगक
वसाहत चा िवकास होऊ शकतो . यावेळी एखाद े नगर एखा ा उ ोगध ं ासाठी िस ीस
येते याव ेळी तेथे िविवध उ ोगध ंदे थापन होऊ लागतात . अशी क े इतर द ेशातून क चा
माल मागवतात . व या या मोबद यात तयार माल पाठवतात . जगातील िस औ ोिगक
े ात मुंबई कापड उ ोग टाटानगर , लोखंड, पोलाद , कानप ूर, चम उ ोग इ .
इ) ादेिशक क े :
काही नागरी वसाहतीची थापना ही या या जव ळपास या द ेशाला आव यक या स ेवा
पुरव यासाठी झाल ेली असत े. अशा नगरात जव ळपास या द ेशातील व त ु िव स य ेतात
िकंवा सभोवता ल या द ेशातील लोक य ेथून व त ू खरेदी करतात . ादेिशक उ पादनाची
बाजारप ेठ हण ून अशी क े काय करतात . यामुळे ादेिशक उ पादनालाद ेखील चालना
िमळते. या द ेशात लोकस ं या घनता जा त आढ ळते.
फ) म यवत ि थत राजधा या :
काही द ेशा या राजधा या द ेशा या म यवत भागात असतात . यामुळे सरकारला द ेशा या
इतर सव भागावर शासक य िनय ं ण ठेवणे सोपे जाते. उदा. रोम, मॉ को, िद ली .
munotes.in
Page 77
नागरी व ती
77 तुमची गती तपासा :
१) नागरी वसाहत या ि थतीब ल मािहती ा .
५.५ नागरी वसाहतीच े आकारान ुसार कार / नागरी वसाहतीची ा पे
१) रेषाकृती वसाहती
२) वतु ळाकृती वसाहती
३) चौकोनाक ृती वसाहती
४) ताराक ृती वसाहती
५) पंखाकृती वसाहती
६) िशड्या या आकारा या वसाहती
७) जाळीस य वसाहती
८) िम व पा या वसाहती
१) रेषाकृती वसाहती :
अशा कार या नागरी वसाहती र या ं या द ुतफा िकंवा नदी या काठावर थापन
झाले या असतात . या नगरा ंचा िवकासही एका सर ळ रेषेत होत असतो . नगरातील इतर
र ते िकंवा ग या या म ुख र याला िक ंवा नदी या वाहाला समा ंतर असतात . उदा.
गंगा नदी या िकनाया वरील वाराणसी .
२) वतु ळाकृती नागरी वसाहती :
अशा नाग री व ती स ंर णा या ीन े थापन क ेले या वसाहती आह ेत. सभोवताली
संर क तटब ंदी व याम य े वसल ेले शहर याम ुळे या शहराला आपोआपच वतु ळाकार ा
झालेला आढ ळतो. अशा व ती या िवकास हा मया दीतच झाल ेला आढ ळला कारण
सभोवताल या न ैसिग क िकंवा कृि म तटब ंदीमुळे व ती िवकासावर मया दा येतात. पूव राज े
लोकांनी अशा कार या वसाहत ची िनिम ती केलेली आढ ळते. अशा व तीत म यभागी
राजाचा राजवाडा व या याभोवती इतरा ंची घर े असत . िकंवा म यवत भागात एखादा
तलाव , मंदीर, ि डांगण अस यासही सभोवताली वसाहत िवकसीत होत जात े. अशा
कार या व ती भारतात और ंगाबाद , िवजाप ूर, सावंतवाडी य ेथे आढळतात.
३) चौकोनाक ृती नागरी वसाहती :
अशा व या ाम ु यान े समतल अशा म ैदानी द ेशात आढ ळतात. जेथे दोन र त े िकंवा
रे वेमाग पर परा ंना ओला ंडतात त ेथे चौकोनाक ृती वसाहतीची िनिम ती हो ते. अशा
वसाहतीतील र त े मु य र याला समा ंतर असतात . अशा वसाहतीतील सव च माग अगदी
काटकोनात छ ेद यासारख े वाटतात . यामुळे या वसाहती िनयोिजत वसाहती munotes.in
Page 78
व ती भ ूगोल
78 अस यासारख े वाटत े. ाचीन भारतातील नगर े मोह जोदडो व हडा पा ही या कारचीच
नगरे होती . आजही काही नगरा ंची मूळ रचना या कारची आढ ळते. उदा. भारतातील
है ाबाद , लुिधयाना महारा ातील जयिस ंगपूर इ. आधुिनक काळात जी िनयोिजत शहर े
हनून वसवली ग ेलीत ती शहर े सु ा चौकोनाक ृती आढ ळतात. उदा. चंदीगढ
४) ताराक ृती नागरी वसाहती :
नगरा या म यवत भागात ून बाह ेर जाणाया र या ं या द ुतफा जे हा घर े ब ांधली जातात
ते हा या वसाहत चा आकार ताया सारखा िदसतो . िवशेषत: अशी वसाहत ज े हा िव तारत
असत े ते हा ताया सारखा आकार अिधक भावीपण े जाणवतो . नगरांचा िवकास हा न ेहमी
म यवत भागाकड ून बाह ेर या बाज ूला होत असतो .
५) पंखाकृती नागरी वसाहती :
समु िकनाया वरील नगर े पंखाकृती आकाराची असतात . िकनाया ला अन ुस न इमारत च े
बांधकाम क ेलेले असत े. नदी या िकनाया वरही अशा कारची वसाहत िनमा ण होत े. एका
बाजूला सम ु िकंवा नदी अस यान े काठा या बाज ूनेच व तीचा िवकास होत असतो . अशा
वसाहती तून येणारे सव र ते समु ापय त येतात आिण या र या ं या बाज ूला घरा ंची िक ंवा
इमारत ची िनिम ती होत जात े. यातूनच या वसाहत ना प ं यासारखा आकार ा होतो .
६) िशड्या या आकारा या नागरी वसाहती :
पव तीय द ेशामधील वसाहती िशड ्या या आकारा या असता त. पव तीय द ेशा या
उताराला अन ुस न ट यट या ंनी िकंवा पायया पायया नी र त े व घर े असतात . यामुळे या
वसाहतीचा आकार पायया पायया सारखा झाल ेला िदसतो . भारतातील िहमालया या
देशातील वसाहती या कार या आह ेत. उदा. िसमला , नैिनताल , दािज िलंग इ.
७) जाळी स य आकारा या नागरी वसाहती :
काही नगरा ं या म यभागाम य े एखादी धािम क िकंवा ऐितहािसक वा त ू असत े. यामुळे या
नगरातील र त े या म यवत िठकाणापास ून बाह ेर गेलेले असतात . अशा नगरा ंची रचना
को या या जा या माण े िदसत े.
८) िम व पाची नागरी वसाहती :
बया चदा नगरा ंचा िवकास झा याम ुळे मूळ नगराचा आकार बदलला जातो . अगोदर नगराला
िविश आकार असतो . परंतु िवकास होत जाव ून ितथ े नवीनच आकार िदस ू लागतो .
हणज ेच नगरा ंचा स ु वातीचा आकार तसाच राहतो आिण िवकिसत नगरा ंचा बदलल ेला
आकारही िदस ू लागतो . अशा कार े नगरा या आकाराची सरिमस ळ होवून िम आकार
पाहावयास िम ळतो. उदा. भारतातील ज ुने है ाबाद शहर व िवकिसत झाल ेले नवीन ह ै ाबाद
शहर.
तुमची गती तपासा :
१) नागरी व तीची ा प े प करा . munotes.in
Page 79
नागरी व ती
79 ४.६ शहरा ंचे काया मक वग करण
कोण याही शहरातील जा तीत जा त लोक या यवसायात ग ुंतलेले असतात िक ंवा या
शहरात ून जा तीतजा त उ पादन कोण या कारच े होते याव न या शहराच े काय
ठरिवल े जाते. हणज ेच एखा ा शहराची ओ ळखच त ेथे चालणाया काया व न होत असत े.
१) शासक य शहर
२) सां कृितक शहर
३) संर ण शहर
४) औ ोिग क शहर
५) दळणवळण शहर
अ) संकिलत
ब) िविनमय
६) वाहतूक बंदरे
१) शासक य शहर :
या शहराच े काय शासनाशी स ंबंिधत असत े अशी शहर े शासक य शहर े हण ून
ओळखली जातात . अशा शहरा ंम ये शासनाची काया लये असतात , परदेशी विकलाती
असतात , रा ीय व आ ंतररा ीय स ं थांची काया लये असतात . अशी शहर े िवश ेषत:
रा या या िक ंवा देशा या राजधानीची िठकाण े असतात . उदा. भारताची राजधानी िद ली
हे शासक य शहर आह े. तसेच लंडन, ि हए ना , युयॉक इ. भारतातील िनयोजीत शहर
चंदीगढ ह े शासक य शहर हण ूनच वसवल े गेलेले शहर आह े. याच माणे गुजरातची
राजधानी गा ंधीनगर ह े देखील क ेवळ शासक य शहर हण ून वसवल े गेलेले शहर आह े.
२) सां कृितक शहर :
िव ापीठ े / शै िणक स ं था याचा समाव ेश सां कृितक क ाम य े केला जातो . अशा स ुिवधा
असल े या शहरा ंचा समाव ेश सां कृितक क ात होतो . अशा क ातून मु य व ेक न िविवध
शै िणक स ुिवधा उपल ध क ेले या असतात . सां कृितक घटका ंना िवश ेष ाधा य िदल े
अस यान े अशा स ुिवधा असल े या शहराचा समाव ेश सां कृितक क ात क ेला जातो . उदा.
ाचीन भारतात त िशला व नाल ंदा ही श ै िणक क े होती . आज या काळात िव ापीठ े,
महािव ालय े, िव ान व त ं ान या ंचे िश ण व स ंशोधन या काया मुळे ऑ सफड , क ीज
तसेच भारतात प ुणे, शांतीिनक ेतन (कोलक ा ), वाराणसी (B.H.U.) इ. शै िणक शहर े
नावा पाला आल ेली आह ेत. munotes.in
Page 80
व ती भ ूगोल
80 धािम क काय या शहराम य े मोठ्या माणावर चालत े अशी शहरे धािम क क हण ून
नावा पाला आल ेली आह ेत. उदा. म का , रोम, जे सल ेम, हॅिटकन िसटी तस ेच
भारतातील वाराणसी , मथुरा, नािशक , को हाप ूर इ.
अिलकड या काळात पय टनाचा यवसाय मोठ ्या माणावर वाढल ेला आह े याचा प रणाम
हणून अन ेक शहरा ंची ओ ळख पय टन शहर े हणून होव ू लागल ेली आह े. अशी शहर े तेथील
िनसग , समु िकनार े, थंड हवा , आधुिनक पय टना या स ुिवधा याम ुळे क े होत आह ेत. उदा.
ि व झ लंड मधील िजन े हा, ऑ ेिलयातील िसडन े, िसंगापूर तस ेच भारतातील िसमला ,
दािज िलंग, उटी, महाबळे र इ.
३) संर ण शहर े :
मह वाची ब ंदरे, नवी क े, सीमावत य भागाचा स ंर णाचा सतत भ ेडसावणारा असतो .
अशा सीमावत य भागाच े संर ण कर या या ीन े या िविवध व या अगर शहर े िनमा ण
झालेली असतात . यांना ाम ु यान े संर ण क े हणून ओळखतात . बंदराचे संर ण करणे
व संर क साधना ं या उ पादना ंची क े थापन झाल ेली असतात . उदा. नौदला या
सुरि त ब ंदरामुळे िवशाखाप णम , हवाई छावणीम ुळे होनाल ुलू (हवाई ब ेटे) ही संर ण शहर े
आहेत. तसेच भारतातील ड ेहराडून, खडकवासला ही रा ीय स ंर क अकादमीची िश ण
सोयीनीय ु संर ण क े आहेत.
४) औ ोिगक शहर :
याम य े उ ोग धान शहरा ंचा समाव ेश केला जातो . या शहरा ंचा मु य उ ेश औ ोिगक
धं ाम य े भरमसाठ वाढ करण े, लघु उ ोग , मोठे उ ोग थापन करण े हाच अस यान े या
सव शहरा ंचा समाव ेश औ ोिगक क ात क ेला जातो . अशा शहरा ंम ये क या मालापास ून
प का माल तयार क ेला जातो . येथे अनेक उ ोगा ंचे क ीकरण झाल ेले असत े. याम य े
लोहपोलाद कारखान े, सुती कापडाच े कारखान े, रासायिनक उ पादन े, अिभया ंि क उ ोग
इ. िविवध कारच े उ ोग य ेथे चालतात . लोक पोलाद उ ोगाम ुळे जगशेटपूर, दुगा पूर,
िभलाई कापड उ ोगाम ुळे मॅचे टर, ओसाका , महारा ात साखर कारखा याम ुळे
वारणानगर इ . शहरे नावा पाला आल ेली आह ेत.
५) दळणवळण शहर े :
अ) संकिलत क े :
खाणकाम , मासेमारी इ . चा समाव ेश या क ात होतो . ामु यान े ाथिमक ेणीचे यवसाय
कर या या ीकोनात ून िनमा ण झाल े या व या ंचे झ ा ल ेले शहरीकरण ह े संकिलत
क ाम य े समािव होत े.
ब) िविनमय क :
बाजारप ेठ शहराचा याम य े समाव ेश होतो . क या िठकाणी स ंपूण पणे िविनमय अगर
देवाणघ ेवाण कर याच े यवहार अ मावर पािहल े जातात . अशा बाजारप ेठ शहरा ंना
िवतरण क े हणून ओळखतात . munotes.in
Page 81
नागरी व ती
81 ६) वाहत ूक शहर े :
अशा शहरा ंचे मु य काय वाहत ूक जं शन ह े असत े. या िठकाणी एक वाहत ूक माग संपून
दुसरा वाहत ूक माग सु होतो त ेथे अशा कारची शहर े उदयाला य ेतात. अशी शहर े
िवशेषत: बंदरां या िठकाणी िक ंवा लोहमा गा या िठकाणी िनमा ण होतात . उदा. पॅरीस
( ां स), बिल न (जम नी) व भारतातील नागप ूर ही वाहत ूक शहर े आहेत. येथे अनेक कारच े
वाहतूक माग एक य ेतात. तसेच लंडन, शांघाय भारतातील म ुंबई, चे नई य ेथे वाहत ुक चे
माग बदलतात याम ुळे ही शहर े देखील वाहत ूक क हण ून ओळखली जातात . िसंगापूर हे
शहर जगातील एक मह वाच े वाहत ूक शहर हण ून ओ ळखले जात े. कारण य ेथे सागरी
मागा चा मह वाचा था ंबा आह े. पूव भारतात व ेगवेगळया कारच े रे वे माग होते, यामुळे एक
माग संपून दूसरा माग सु होत अस े अशा िठकाणी द ेखील वाहतूक क हण ून शहरा ंचा
िवकास झाल ेला आढ ळतो. उदा. महारा ातील िमरज शहर .
तुमची गती तपासा :
१) शहरांचे काया मक वग करण ा .
munotes.in
Page 82
82 ५
भारतातील नागरी व या
घटक स ंरचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ नागरीकरण या या
५.३ नागरीकरण ि या ंवर प रणाम करणार े घटक
५.४ नागरी व ती िवकासाच े घटक
५.५ नागरी व तीची वाढ हो यावर प रणाम करणार े घटक
५.६ औ ोिगकरणप ूव नागरी वसाहती
५.७ औ ोिगक ा ंती नंतरची नागरी वसाहत
५.८ नागरी वसाहती या सम या
५.९ नागरी व ती िनयोजन
५.१० शहरांचा शा त िवकास
५.० उि े
नागरीकरणाची या या व ि या समज ून घेणे.
नागरी व ती िवकासा या घटका ंचा अ यास करण े.
नागरी व ती या सम या ल ात घ ेणे.
नागरी व ती िनयोजना या अ यास करण े.
शहरांचा शा त िवकास अ यासण े.
५.१ तावना
पृ वी या प ृ भागावर नागरी व तीची वाढ व िवकास िदवस िदवस मोठ ्या माणावर होत
आहे. वाढते औ ोिगकरण , वाहतुक सोईचा िवकास , िविवध कार या सोई याम ुळे शहरी
वसाहत तील लोकस ं या सतत वाढत आह े. इ.स. १९६५ साली एक ूण जागितक munotes.in
Page 83
भारतातील नागरी व या
83 लोकस ं ये पैक फ ३० ट के लोकस ं या शहरात होती . स या एक ूण जागितक
लोकस ं या प ैक ५० ट केपे ा जा त लोकस ं या शहरात / नगरात आढ ळते. ेट ि टन ,
पि म जम नी, ऑ ेिलया, अज िटना, व कॅिलफोिन या यासार या द ेशात नागरीकरण ि या
कमी आढ ळते. भारतात फ २५ ट के लोकस ं या शहरात राहत े. आधुिनक काळात
एखा ा द ेशात नागरीकरण िकती माणात झाल े आह े. याव न या द ेशाची गती
मोजली जात े. याव न नागरीकरण ह े सं कृतीचे ितक बनल े आहे असे हट यास वाव गे
ठरणार नाही . या िठकाणी उ ोगध ं ाची, वाहतुक ची गती मोठ ्या माणात होत राहत े व
तेथे संपूण जीवनप तीच नवीन तयार होत े. यास आपण नागरीकरण अस े हणतो .
५.२ नागरीकरण या या
नागरीकरण ही एक ि या आह े अनेक िवचारव ंतांनी नागरीकरण ि य े या या या
केले या आह ेत. यातील काही या या प ुढील माण े -
१) अन ट बग ल :
नागरीकरण ही अशी ि या आह े क या ि य ेत ामीण वसाहतीच े नागरी वसाहतीम य े
पांतर होत े.
२) मािव न ओ सन :
नागरीकरण ि य ेत सभोवताल या ामीण भागा ंतून नागरी वसाह त कड े सतत
थला ंतरीत होणाया असं य लोका ंचा समाव ेश होतो .
३) ड य ू.एस. थॉमसन :
शेती यवसायाशी स ंल न ख ेड्यातील लोकस ं या ज े हा यापार , उ ोग , शासक य ,
यवहार असल े या मोठ ्या वसाहतीकड े थला ंतर करत े ते हा या ि य ेला नागरीकरण
असे हणतात .
वरील या या ंव न अस े प होत े क शहरी भागाकड े सतत ामीण भागात ून लोका ंचे
थला ंतर होत असत े. कारण शहराम य े उ ोगध ंदे, िविवध यवसाय , यापार , सुखसोई ,
शासक य काया लये क ीत झाल ेले असतात . हणून आपणास अस े हणता य ेईल क
शहरांची / नगरांची लोकस ं या स तत वाढत अस यान े शहराची वाढ सतत होत े. या
ि येला नागरीकरण ि या अस े हणतात .
नागरीकरण ही अशी ि या आह े क क ेवळ शहरी जीवनातच प रणाम होतो अस े न हे तर
ामीण भागात द ेखील या ि य ेचा प रणाम झाल ेला आढ ळतो. नागरीकरण ि य ेमुळे
पुढील प रणाम घड ून येतात.
१) नागरीकरण ि य ेत ामीण व तीत ून शहराकड े लोक थला ंतरीत होतात . यामुळे
नगराची / शहराची लोकस ं या सतत वाढत े.
२) नागरीकरण ि य ेमुळे सामािजक जीवनाम य े उ ा ंती घड ून येते. munotes.in
Page 84
भू व ती भ ूगोल
84 ३) नागरीकरण ि य ेमुळे अनेक घटकात प रवत नशीलता घड ून येते. आिथ क व ता ंि क
गतीम ुळे समाजाम य े बदल घड ून येतो.
४) नागरीकरण ि य ेमुळे शहराची भरमसाठ वाढ होत े.
५) शहराची भरमसाठ वाढ झा यान े रहा या जाग ेचे , ा याचा , जीवनाव यक
व तूंची टंचाई यासारख े िनमा ण होतात .
६) नागरीकरण ि य ेचा केवळ नागरी वसाहतीवरच प रणाम होतो अस े नाही तर तो
सभोवताल या ामीण वसाहतीवर द ेखील होत असतो .
७) नागरीकरणात ून एका गावात ून नगराची िनिम ती होत े. तर लहान शहराच े मोठ्या शहरात
पांतर होत जात े. तसेच मोठ ्या शहरात ूनच हळूहळू महानगरा ंची िनिम ती होत जात े.
तुमची गती तपासा :
१) नागरीकरणाब ल मािहती ा .
५.३ नागरीकरण ि य ेवर प रणाम करणार े घटक
नागरीकरण ि या बया च वषा पासून सु असली तरी नागरीकरणाला खया अथा ने ारंभ
औ ोिगक ा ंतीनंतर झाल ेला िदस ून येतो. स या बह त ेक देशात नागरीकरण ि या
कषा ने जाणवत े. कारण नागरीकरण ि य ेवर प ुढील घटका ंचा प रणाम झाल ेला
आढळतो.
१) वाढते औ ोिगकरण
२) शा ीय ता ंि क ानात गती
३) वाहतूक साधनात झाल ेली गती
४) शहरात यापार , िश ण , कचेया यांचे झालेले क ीकरण
५) शहरातील अिधक स ुरि त जीव न
६) शहरी द ेशात झाल ेले सुखसोईच े क ीकरण
वरील घटका ंचा प रणाम नागरीकरणावर झाल ेला आढ ळून येतो. शहरात िविवध स ुखसोई ,
करमण ूक क े, रोजगाराची उपल धता अस याम ुळे सभोवताल या ामीण वसाहतीत ून
शहराकड े लोका ंचा सतत ल ढा स ु असल ेला िदसतो . यामुळे िदवस िदवस य ेक शहर
वाढत आह ेत. तर मोठी शहर े अिधकच मोठी होत आह ेत. उदा. संयु सं थान या ईशा य
पूव भागात एक शहराची मािलकाच तयार झाली आह े.
munotes.in
Page 85
भारतातील नागरी व या
85 ५.४ नागरी व ती िवकासाच े घटक
नागरी व ती िवषयी या व ेगवेग या या या , क पना अन ेक भुगोलव े यांनी प क ेले या
आढळतात. अशा नागरी व ती या िवकासाचा आढावा घ ेताना नागरी व तीची िनिम ती
कोण या व पाची आह े हे अ यासाव े लागत े. नागरी व तीची होणारी िनिम ती ही काही
वेळा िविश उि ान े असत े. तर काही वेळा नागरी व ती ऐितहािसक ीकोनात ून िनमा ण
झालेली असत े. याचा िवचार क न नागरी व तीची िनिम ती भेदाव न नागरी व तीच े मु य
कार पाडल े जातात .
१) ामाचा िव तार होऊन बनल ेली नागरी व ती
२) िविश ह ेतूने बनल ेली नागरी व ती
१) ामाचा िव तार होऊन बनल ेली नागरी व ती :
एखा ा िठकाणी लहानशी व ती िनमा ण झा यान ंतर अशा व तीम य े रहाणाया लोका ं या
असल े या िविवध गरजा भागिव यासाठी इतर वेगवेग या कार या स ुिवधा िनमा ण के या
जातात . यातूनचे अशा व त च े ामम य े पांतर होऊ लागत े. अशा िनमा ण झाल े या
लोकांची स ं या हळूहळू वाढू लागत े. अशा वाढल े या लोका ं या आिथ क, सामािजक ,
शै िणक , सां कृितक इ . कार या गरजा भागिव यासाठी िविवध कार या सोई करा या
लागतात . जादा य ेणाया लोका ंना सामाव ून घे यासाठी म ु य गावा या िठकाणापास ून
आजुबाजू या े ाचा िवचार क ेला जातो . याच ि य ेतून या गावाचा सतत िव ता र होत
जावून ते गाव हळूहळू शहराकड े झुकत जाव ून शेवटी नगराम य े पा ंतरीत पावत े.
अशा कार े िनमा ण झाल े या नगराच े वग करण ामाचा िव तार होऊन बनल ेली नागरी
व ती या कारात करतात .
२) िविश ह ेतूने बनल ेली नागरी व ती :
नागरी व तीची िनिम ती भेदाव न भेद करताना हा द ुसरा कार पाडला जातो . याम य े या
नागरी व तीची िनिम ती झाल ेली असत े ती एखा ा िविश ह ेतूने केलेली अस याच े िदसत े.
उदा. सं थािनका ंचा का ळ घेत यास याम य े असणाया राज े लोका ंनी आप या
राजधानीसाठी िविश भागाची िनवड क न या भागाम य े आव यक स ुखसोई िनमा ण
कर या या ीन े या भागाच े नगरात पा ंतर केलेले आढळते. तसेच काही नगर े शै िणक
ीकोनात ून थापन झाल ेली असतात . तर काह ची िनिम ती राजक य तर यापारी ीन े
झालेली असत े. अशा सव नागरीव या ं या िविश ह ेतूने बनवल ेली नागरी व तीत समाव ेश
करतात .
नागरी व तीची वाढ व नागरी व या ं या िवकास :
शहरे जेथे िनमा ण होतात त ेथील भौगोिलक व ैिश ्यांचा या यावर भाव पडत असतो .
पृ वी या प ृ भागावर नगरा ंचा िवकास हा फार प ूव पास ून होत आह े. गे या काही शतकात
अनेक शहरा ंची िनिम ती होऊन नागरी व या ंचा िवकास झाला आह े.
munotes.in
Page 86
भू व ती भ ूगोल
86 तुमची गती तपासा :
१) व ती या िनिम ती भेदाव न तयार झाल ेले नागरी व या ंचे कार सा ंगा.
५.५ नागरी व तीची वाढ व नागरी व या ं या िवकास हो यावर प रणाम
करणार े घटक
नागरी व तीची / शहराची वाढ कोण या एका िव िश घटकाम ुळे झाली ह े सांगणे फारच
कठीण आह े. कारण काही नागरी व त ची वाढ त ेथील लोकस ं येची वाढ झा याम ुळे तर
काही शहरा ंची वाढ कारखानदारीचा िवकास व यापारातील व ृ ीमुळे झालेली असत े.
सव सामा यपण े नागरी व त ची वाढ व िवकास हो यावर प ुढील घटका ंचा प रणाम होतो.
अ) भौगोिलक घटक
ब) सां कृितक घटक
क) ऐितहािसक घटक
ड) शासक य व राजक य घटक
अ) भौगोिलक घटक :
नागरी व ती क ाची वाढ व िवकास हा ाम ु यान े तेथील भौितक प रि थत वर अवल ंबून
असतो . नगरे थापन होताना या या सभोवताली असणाया साधन साम ु ीचा या या
िवकासावर प रणाम होत असतो . भौितक घटका ंत पुढील घटका ंचा समाव ेश होतो .
१) भूपृ रचना
२) पाणीप ुरवठा
३) हवामान
४) जमीन
५) खिनजस ंप ी
६) थान व ि थती
१) भूपृ रचना :
भुपृ ाचा भाव , िनवास थानास लागणारी जमीन , उ ोगध ंदे, कारखान े, इमारती व
वाहतुक साठी लागणारी जमीन ावर होत असतो . यामुळे नागरी व तीचा िवकास हा
पव तीय द ेशापे ा मैदानी भागात जा त होतो . मैदानी द ेशात सपाट भाग , मंद उतार
अस यान े िव तार िवकासासाठी भरप ूर वाव असतो . याच द ेशात वाहत ूक माग ही
िवकसीत होऊ शकतात . हणूनच या द ेशात नगराची वाढ व िवकास जा त होतो . उदा.
कानप ूर, मा को , िमरज, जयपूर इ. पव तीय द ेशात शी उतार व दळणवळणा या अपुया munotes.in
Page 87
भारतातील नागरी व या
87 सोई याम ुळे नगराची वाढ व िवकास होऊ शकत नाही . परंतु काही पव तीय द ेशात थ ंड
हवामान अस यान े व आ हाददायक अस यान े शहरा ंची वाढ झाली आह े.
२) पाणीप ुरवठा :
पाणी ही मानवाची म ूलभूत अ याव यक गरज आह े. हणून पाणीप ुरवठ्या या साधना ं
शेजारीच मानवाची व ती िनमा ण होत े. अशा व तीचा जा त िवकास होतो . बह तेक नागरी
व त च े थान न ा ं या, तलावा ं या, सरोवरा या काठी / जवळपास आढ ळते. औ ोिगक
नगरात का रखा या ंना भरप ुर पाणी प ुरवठ्याची आव यकता लागत े. हणूनच न ा ं या
िकनाया वर अन ेक शहरा ंचा िवकास झाला . उदा. इं लंडम य े थे स नदीवर ल ंडन, संयु
सं थानात यूयॉक शहर, हडसन नदी या म ुखावर , रिशयात मॉ को शहर हो गा नदीवर ,
भारतात ग ंगा नदी या तीरावर कानप ूर, बनारस , महारा ात क ृ णा काठावर वाई , सांगली,
कहा ड यासारखी शहर े िवकसीत झाली आह ेत.
३) हवामान :
नागरी व ती या वाढीवर व िवकासावर हवामानाचा बराच भाव पडल ेला िदसतो . अतीथ ंड
व अतीउ ण हवामान नगरा या िवकासाला ितक ूल असत े. िवषुववृ ीय देशात उ ण,
दमट व रोगट हवामान अस यान े तसेच कायम दलदलीच े देश आढ ळत अस यान े नागरी
िवकासाला मया िदत व पात वाव िम ळतो. उ ण वा ळवंटी द ेशात वष भर तापमान जा त
अस यान े नगरा या िवकासात अडथ ळे िनमा ण होतात . अितशीत हवामानात शहरा ंचा
िवकास अ य ंत अ प माणात झा ला आह े. जगातील ६६ ट के नागरी व या उ ण व
समशीतो ण किटब ंधात आढ ळतात.
४) जमीन :
या द ेशात स ुपीक जमीन आह े. अशा द ेशात श ेतीची गती जा त होत े. तेथे उ पादनात
भरपूर वाढ होत े. आपोआपच दाट लोकव ती आढ ळते. शेतीवर आधा रत कारखान े जे हा
िनमा ण होतात त े हा ामीण वसाहतीच े पांतर शहरी वसाहतीत होत े व या शहराचा
िवकास होत जातो . गंगा नदीचा ि भ ूज द ेश, इिज मधील नाईल खोर े, चीनमधील
यांग सेयांग नदी या खोया त कृिषयो य उ क ृ जमीन अस यान े अनेक शहरा ंची वाढ व
िवकास झाला आह े.
५) खिनजस ंप ी :
खिनज स ंप ीचा प रणामही नागरी व ती या वाढीवर / िवकासावर होतो . या द ेशात
खिनज स ंप ी सापडत े. तेथे खिनज स ंप ीच े उ पादन घ ेतले जात े. व यात ून शहरा ंची
िनिम ती होत े. व कॅिलफोिन या,ऑ ेिलया, उ. अमे रका या द ेशात खिनज स ंप ीम ुळे
अनेक शहरा ंचा िवकास झाला . ेट ि टन , ा स, पूव संयु सं थान े या द ेशात को ळसा
सापडत अस यान े अनेक शहरा ंची िनिम ती को ळशामुळेच झाली आह े. अिलकडील काळात
कुवेत, इराक, सौदी अर ेिबया या वा ळवंटी द ेशात खिनज त ेल सापडत े. यातूनच खिनज
नागरी व या ंम ये िनिम ती झाल ेली आढ ळते. खिनज स ंप ीचा अप ुरा साठा अस यास तो munotes.in
Page 88
भू व ती भ ूगोल
88 साठा अ पावधीत स ंपु ात य ेतो व त ेथील शहर िनज न होत े. याला भ ूत शहर (Ghost
Town ) असे हणतात .
६) थान व ि थती :
नागरी व तीचा िवकास ाम ु यान े या या थानावर व ि थतीवर अवल ंबून असतो . या
जागेवर शहरा ंची िनिम ती हो ते ते या शहराच े थान होय व या या सभोवताल या द ेश
ि थती होय . शहराच े थान ह े नदीकाठावर / बेटावर अस ेल तर या शहराची वाढ अिधक
होते. भारतात म ुंबई, कलक ा व म ास या ंचा िवकास ाम ु यान े यां या थानाम ुळे झाला
आहे. नगर या सभोवताल या द ेश समृ अस ेल तर या ंचा प रणामही नगर िवकासावर
होत असतो .
ब) सां कृितक घटक :
नैसिग क घटकाबरोबरच सा ं कृितक / आिथ क घटका ंचा प रणामही नागरी व ती या
वाढीवर िक ंवा िवकासावर होतो . सां कृितक घटकात प ुढील घटका ंचा समाव ेश होतो .
१) वाहतुक या सोई
२) उ ोगध ंदे
३) धािम क क े
४) शै िणक क े
१) वाहत ुक या सोई :
वाहतुक सोईम ुळे नागरी व तीचा ख ूपच िवकास होतो . वाहतूक कारात बदल होतो . या
िठकाणी तस ेच दोन िक ंवा अिधक माग एकि त य ेतात त ेथे शहरा ंची िनिम ती झाल ेली
आढळते. पव तीय व पठारी द ेशापे ा मैदानी देशात र त े, लोहमाग यां या सोईसाठी
अनुकूल भौगोिलक प रि थती अस याम ुळे यांचा ख ूप िवकास होतो आिण याबरोबरच
नागरी व तीचा द ेखील िवकास होतो . दोन िक ंवा अिधक यापारी माग पर परा ंना िमळतात
तेथे शहरा ंची िनिम ती होत े. भारतातील आ ा , नागपूर, उ. अमे रकेतील स टलुईस, िशकागो ,
युरोपमधील प ॅरीस, बिल न ही या ंची उ क ृ उदाहरण े आहेत.
२) उ ोगध ंदे :
उ ोगध ं ांना आव यक असणार े घटक उपल ध अस यास अशा िठकाणी औ ोिगक
क ाची िनिम ती होत े व अशा क ात अन ेक उ ोग िनमा ण झा यान े लोका ंना रोजगार
उपल ध हो तो. ामीण भागातील लोका ंचा लोढा या भागाकड े आकिष ला जातो व नगराचा
िवकास होतो . भारतातील जमश ेदपूर, बोकारो , िमलाई , दुगा पूर, भ ावती ही म ुख शहर े
लोह-पोलाद क ामुळे िवकसीत झाली . अहमदाबाद , सोलाप ूर, नागपूर ही नगर े कापसावर
चालणाया कापड िगर या ंमुळे उभारली ग ेली. मुंबई, कलक ा , म ास , ब गलोर यासार या
शहरात अन ेक औ ोिगक कारखा या ंची िनिम ती झा यान ेच शहर वसाहतीचा िवकास झाला
आहे. युरोपमधील द ेशात औ ोिगक कारणाम ुळे अनेक व या ंची िनिम ती व वाढ झाली . munotes.in
Page 89
भारतातील नागरी व या
89 ३) धािम क क े :
बरीच शहर े / नागरी व या धम भावना य कर यासाठी िनमा ण होतात यालाच आपण
धािम क क े असे हणतो . अशा धािम क थळाला सभोवतालच े लोक सतत भ ेटी देत
असतात . भारतात अशा शहरा ंची वाढ मोठ ्या माणावर झाली आह े. काशी, ह र ार ,
पंढरपूर, िशड ं, नािशक यासार या शहरा ंचा िवकास धािम क ीकोनात ून झाल ेला आह े.
काही धािम क क ा या िठकाणी मोठमोठ ्या या ा व क ुंभेमेळे भरतात . यामुळे अशा
क ाकड े दरवष हजारो लोक आकिष त होतात . येणाया या ेक ं या सोई कर या या
ीने अशा शहरा ंचा िवकास अिधक माणात होतो . पाि मा य द ेशात अशा पिव शहरा ंना
संडे हाऊस अस े हणतात . यािठकाणी लोक ाथ नेसाठी एक ीत य ेतात. परगावाह न
येणाया लोका ं या राह या या स ुिवधा, जेवणाची सोय इ . साठी इतर लोक य ेऊ लागतात
आिण शहरा ंची िनिम ती होत े. उदा. पोपचे वा त य असल ेले हेटीकन िसटी ह े ितथ े व
अरब थान मधील म का ह े मुि लम बा ंधवांचे पिव तीथ े आह े.
४) शै िणक क े :
काही शहरी व या ंना शै िणक मह व अस यान े यांची वाढ व िवकास होतो . काही शहरात
िव िव ालय े थापन झाल ेली आह ेत. उदा. इं लंडमधील ऑ सफड , क ि ज, वीडन म ये
लुंड व उपसाला भारतातील बनारस , शांतीिनक ेतन, पुणे ही श ै िणक क े हणून िस
आहेत. या िठकाणी िव िव ालया या इमारती , महािव ालय े, ंथालय े यांचा ठसा
पहावयास िम ळतो. िव ाथ व या यान े यां या िनवासासाठी हॉटे स, रे टॉरंट उभारली
जातात शहरी व या ंचा िवकास होतो .
क) ऐितहािसक घटक :
काही घटक ऐितहािसक मह व अस यान े तेथे शहरी व तीची िनिम ती होत े व शहरी
व तीचा िवकास होतो . पानीपत , या शहरी व तीचा िवकास ऐितहािसक ीकोनात ून
झालेला आह े. अहमदनगर , औरंगाबाद , सातारा , िवजाप ूर, हैदराबाद या शहरांचा िवकास
हो यास अन ेक ऐितहािसक घटना कारणीभ ूत ठरल े या आह ेत.
ड) राजक य घटक :
इतर घटका ं माण े राजक य घटका ंचा प रणाम ही शहरी व ती या वाढीवर व िवकासावर
होतो. देशा या िक ंवा द ेशा या राजधानीच े िठकाण अस यास या द ेशात अन ेक शासक य
काया लये उभारली जा तात. आपोआपच अशा राजधानी या शहरा ंचा िवकास होतो . िद ली ,
मुंबई, मॉ को , टोिकयो , लंडन यासार या शहराचा िवकास हो यास रा यधा याम ुळेच
झालेला आह े. काही िठकाणला स ंर णा या ीन े खूपच मह व अस यान े अशा शहरा ंचा
िवकास होतो . उदा. भारतातील िमरत ही वसाहत छाव या मुळेच िवकसीत झाली आह ेत.
थोड यात शहरी व तीची वाढ व िवकास हो यास िविवध घटका ंचा प रणाम होत असतो .
काही शहरी व ती या बाबतीत एखाद े दुसरा घटक मह वाचा असतो . तर काही शहरा या
बाबतीत अन ेक घटका ंचा संयु र या प रणाम होत असतो . munotes.in
Page 90
भू व ती भ ूगोल
90 तुमची गती तपासा :
१) नागरी व ती या वाढीस कोण या घटका ंचा हातभार लागतो त े सांगा.
नागरीकरणाचा इितहास :
नागरीकरणाचा इितहास अ य ंत ाचीन आह े. नागरी वसाहत ची सवा त थम क े हा झाली
असावी या वाद त आह े. जे हापास ून शहर े व नगरा ंची िनिम ती झाली त े हापास ून तर
आजपय त या चे व प आिण काय यात सतत बदल होत आल े आह े. अनेक नागरी
वसाहती काळा या ओघात आपल े अि त व गमाव ून बस या आह ेत. काही नागरी
वसाहत चा अन ेक वेळा िजण ार झाला आह े.
औ ोिगक ा ंतीचा नागरी व तीवर फार मोठा प रणाम होतो . औ ोिगक ा ंतीपूव
शहरी प धा रण केले या शहरा ंवर झाल ेला हा प रणाम ल णीय आह े. िगडीऑन सोबग या
भूगोलव े याने िविवध काळातील शहरांचा सखोल अ यास क न काळानुसार शहराच े मु य
दोन कार पाडल े आहेत. ते पुढील माण े -
अ) औ ोिगक प ूव काळातील शहर े
ब) औ ोिगक उ र काळाती ल शहर े
५.६ औ ो िगकरण प ूव नागरी वसाहती / उ ोगप ूव नागरी वसाहती :
या नागरी वसाहत म य े उ ोगध ं ांची वाढ फारशी झाली नाही व औ ोिगक ा ंती
अगोदर शहराची िनिम ती झाली . अशा शहरा ंचा समाव ेश औ ोिगकरण प ूव शहरात होतो .
१९ या शतकात या अगोदर िनमा ण झाल े या व या ंचा समाव ेश ाम ु यान े या नगरात
होतो. या कार या नागरी व या ाम ु यान े आिशया , आि का आिण द . अमेरीका या
खंडात मोठ ्या माणात आढ ळतात. आिशया व आ ि का ख ंडातील बया च व या आिण
औ ोिगकरी या प ूव ि थतीत आह ेत. चीन मधील प ेक ग व च ुंगिकंग, थायल ंडचे बँकॉक,
मलेिशयातील क ुआलाल ंपूर, इंडोनेशीयातील जकाता नागरी या वगा त मोडतात . सहारा
वाळवंटातील यापारी क िटंब टू हे नमुनेदार उदाहरण आह े. वाराणसी , मदुराई, नािशक ,
पुरी, अलाहाबाद , अमृतसर अशी धािम क थान े िद ली , आ ा, लखनौ , पाटना , सातारा ,
को हाप ूर यासारखी ज ुनी राजधानीची शहर े औ ोिगता प ूव शहर व त ची रचना
दश िवतात .
औ ोिगक प ूव नागरी व तीची िनिम ती ाम ु यान े संर ण, यापार व राजधानी यासाठी
झालेली आढ ळते. मह वा या भौगोिलक रचन ेमुळे ल करी क े हणून काही नगरा ं या ज म
झाला. तेथे य आिण िव या ंची स ुरि तता ा झा याम ुळे उ ोग , यापार आिण
सं कृती या ंचा िवकास मोठ ्या माणात झाला . अशी नगर े / शहरे िक ला / त वाची
असणारी होती . अमृतसर, सोलाप ूर, इंदौर, सुरत, झाशी, अहमदनगर ही या ंची उ क ृ
उदाहरण े होत. िच ोड , जयपूर, जोधपूर, उदयप ूर यासारखी शहर े औ ोिगकरण प ूव
काळात राजधा याची शहर े हणून िवकास पावली . १६ या व १७ या आिण १८ या munotes.in
Page 91
भारतातील नागरी व या
91 शतकात उ ोगा ंचे व प व िवतरण यात बदल झाला . याचे नगराच े थान व िवकासावर
प रणाम झाला . लहान नागरी व ती क ुटीर उ ोग व मोठ ्या नगरात उ ो ग थापन झाल े.
औ ोिगकरणप ूव नागरी व तीची व ैिश ्ये :
१) नागरी व ती अवतीभोवती या ख ेड्यांपे ा आकारान े व लोकस ं येने मोठी असत े.
२) बह तेक औ ोिगकरण प ूव नागरी व यात ून ि थरता आल ेली असत े.
३) बया च नागरी व या स ंर णासाठी भ कम तटब ंदी असत े.
४) नागरी व ती चा काही भाग िनयोिजत असला तरी प ु कळसा भाग अ ंद र त े,
ग या , दाट व या या ंनी अिनय ंि तपण े भरल ेला आढ ळतो.
५) औ ोिगक करण प ूव नागरी व तीत घरा ंची गद झाल ेली िदसत े व घरोघरी
रिहवासीही दाटी वाटीन े रहातात .
६) गद ने वसल े या घरा ंचा िव तार िनयोजीत असतो व याची वाढही अिनयिमत
झालेली िदसत े.
७) औ ोिगकरण प ूव नागरी व तीच े मु य काय यापार िविनमयाच े होते. परंतु बया च
शहरी थािनक रा यक या ची राजधानी अस यान े िकंवा ती स ंर ण क े अस यान े
शासन व स ंर ण ही काय देखील मह वाच े असत े.
८) नागरी व ती तही नाग रक िविवध कारच े यवसाय करतात .
९) या नागरी व तीला तटब ंदी अस यान े अंतग त भागात घरा ंची वाढ िवल ण दाटीन े
झालेली िदसत े.
१०) औ ोिगक प ूव नागरी व या आकारान े मोठी न हती .
११) चच , शाळा, अ य ाथ ना थान े / राजवाडा इ . भ य वा त ू नागरी व ती या
क थानी असतात .
१२) मोठमोठ ्या नागरी व तीत उ ान े, कलाग ृहे, नाट्यगृहे, मैदाने िविवध कारची
सं हालय े व िव ापीठ े िनमा ण झाल ेली आढ ळतात.
१३) औ ोिगकरण प ूव नागरी वसाहती लहान -मोठ्या कुटीर उ ोगा ंचा िवकास मोठ ्या
माणावर झाल ेला होता .
१४) औ ोिगकरण प ूव नागरी वसाहती आज ुबाजु या ामीण भागावर प ूण पणे अवल ंबून
असत . शहरात ून भोवताल या द ेशाकड े वाहत ुक माग गेलेले असत .
तुमची गती तपासा :
१) औ ोिगकरणप ूव नागरी वसाहत ची व ैिश े प करा . munotes.in
Page 92
भू व ती भ ूगोल
92 भारतातील औ ोिगकरणप ूव नागरी वसाहती :
भारतात औ ोिगकरण प ूव अनेक नागरी वसाहती िनमा ण झा या हो या . भारतीय समाज
आजही मोठ ्या स ं येने ामीण भागात समरस झाला आह े. १० लाखा ंपे ा जा त
लोकस ं या असल ेली फारच थोडी शहर े आढ ळतात. बह तेक सव नागरी व या
सावकाशपण े िनमा ण झा या . पूव भारतात अन ेक लहान -मोठी स ं थान े अि त वात होती .
ि टीश लोका ं या स ं कृतीचा आप या द ेशात अन ेक िठकाणी भाव पडल ेला िदस ून येतो.
बरीच शहर े, राजधा या व यापारी क े हणून उदयास आली . यािशवाय खाणकाम करणारी
शहरे उदा. राणीग ंज, शासक य क े, उदा. नवी िद ली , थंड हवेची िठकाण े. उदा. िशमला,
चाहम याची शहरे, उदा. दािज िलंग या काळात िनमा ण झाली . वाराणसी , मदुराई, नािशक ,
अलाहाबाद , अमृतसर यासारखी धािम क क े औ ोिगकरण प ूव शहर े हण ून ओ ळखली
जातात .
भारतात औ ोिगकरणप ूव नागरी वसाहतीची व ैिश ्ये आढ ळतात यातील काही व ैिश ्ये
पुढील माणे -
१) नागरी वसाहती या म यभागी जागा ठ ेव यात य ेत अस े या जाग ेवर बाजार भरण े िकंवा
इतर मह वा या गो साठी वापर क ेला जात अस े अशा भागाला चौक अस े हणतात .
२) या मोक या जागेकडे येणारे र ते शहरा या सव भागात ून येत असत आिण त े र ते ंद
व सरळ होते.
३) बह तेक शहरात म यवत िठकाणी एखाद े देऊळ िकंवा मनोरा िनमा ण केलेले असत े.
४) नागरी वसाहती या इतर भागातील र त े अ ंद अस ून अशा बह त ेक नागरी वसाहती
िनवासी व पा या हो या .
५) बया च नागरी वसाहतीत लहान आकाराच े लघु यवसाय क ेले जात हात े. अशा
शहरात ून िमका ं या वसाहती आढ ळून येत हो या .
६) न या नागरी वसाहती र याच े िवभाग प ूव सारख े धम , जात हा व ैिश ्यानुसार आढ ळत
नाहीत . परंतु जु या शहरात मा ह े िवभाग धम जाती माण े िनमा ण झाल े आहेत.
७) नागरी वसाहतीत ून मह वा या यापारी िवभाग शहरा या म यवत भागात िन मा ण
झालेला होता .
८) या नागरी वसाहतीची वाढ अिनयमीत व प व आकाराची झाली होती .
तुमची गती तपासा :
१) भारतातील औ ोिगकरणप ूव शहरा ंची मािहती ा .
munotes.in
Page 93
भारतातील नागरी व या
93 ५.७ औ ोिगक ा ंती नंतरची नाग री वसाहत
औ ोिगक ा ंतीनंतर या नागरी वसाहतीच े व प प ूव या वसाहती या मानान े िभ न
आढळते. औ ोिगक ा ंती सवा त थम इ ं लंडम य े सु झाली आिण ती थम य ुरोप
खंडाकड े व नंतर झपाट ्याने जगभर पसरली . औ ोिगक ा ंतीमुळे उ पादन , वाहतुक आिण
यापार यात फारच मोठ ्या माणात वाढ झाली . या सवा चा प रणाम हा लोकस ं या आिण
व तीवर झाला . औ ोिगक ा ंतीपूव ची शहर े ही ाम ु यान े लोका ं या िनवास थानाची
शहरे होती. परंतु औ ोिगक ा ंती नंतर औ ोिगक व पाची क े िनमा ण झाली .
कारखा या या वाढीसाठी िविवध कारचा क चा माल लागत अस े तसेच कारखा यात
िनमा ण झाल े या व त ू बाजारात िवक यासाठी रवाना करा या लागत . यामुळे ामु यान े
इं लंडम य े व नंतर युरोपम य े वाहत ूक माग वाढू लागल े. न ा, कालव े, लोहमाग , राजमाग
यांची िनिम ती आिण िवकास झपाट ्याने होऊ लागला . वाहतुक या मागा वर अन ेक नवी
शहरे यामुळे िनमा ण झाली . येथे िविवध माग एक िमळत अशा मागा वर मह वाची शहर े
िनमा ण झाली आिण अ य शहरा ंपे ा फार झपाट ्याने ती िवकसीत झाली .
नागरी वसाहती उ ोग यवसाया मुळे तेथील लोकस ं या फार व ेगाने वाढू लागली . थम
ामीण भागातील लोक मोठ ्या शहरी व तीकड े उ ोग िम ळव यास येत. यांना िविवध
सुखसोई व उ च जीवनमानातील य ुरोप, उ र अम ेरीका, आिशया या ख ंडातील शहरा ंची व
यातील लोका ंची स ं या वाढ ू लागली . अनेक शहर े एकल ी शहर े झाली . उदा. मुंबई,
कलक ा , म ास , िद ली , कानप ूर, बँगलोर, अहमदाबाद , पुणे, बिम गहॅम, पोट साऊथ ,
लंडन, िल हरप ूल इ.
वैिश ्ये :
१) औ ोिगक ा ंतीनंतर या नागरी वसाहती या आकारात वाढ झाली . यातूनच
िवशाल नगरा ंची िनिम ती झाली .
२) या नागरी वसाहतीत औ ोिगक करणाचा िवकास घड ून आला . अशी शहर े
कारखा याची क े बनली .
३) कोण याही नगराच े िविश काय न राहता यापा र व वाहत ूक, दळणवळण,
यव थापन , शासन अशा त ृतीय तरावरील उ ोगासाठी नागरी व या िनमा ण
होऊ लाग या .
४) औ ोिगक ा ंतीनंतर या नागरी वसाहतीत लोकस ं या वाढ झपाट ्याने झाली .
५) नागरी व तीचा िवकास होत जाऊन या या सभोवताली अन ेक उपनगर े िनमा ण
झाली.
६) औ ोिगक ा ंतीनंतर या नागरी वसाहती िविवध भागात िविश काय ामु यान े
करीत . काही िवभाग क ेवळ शासक य , औ ोिगक यापारी िनवासी अस े असत .
७) नागरी वसाहतीच े मोठ्या माणात यावसाियकरण होऊ लागल े. munotes.in
Page 94
भू व ती भ ूगोल
94 ८) औ ोिगक ा ंतीनंतर या नागरी वसाहती कारखानदारीम ुळे िभ न वगा चे लोक तस ेच
वेगवेग या उ प न गटातील लोक एकि त राह लागल े. याचा प रणाम हणज े
पूव या समाज यव थ ेचे एकूण व प प ूण पणे बदलत े.
९) नवीन िवकिसत झाल े या नागरी वसाहतीत व ेगवेग या कार या यावसाियक ,
काया लयीन , शासक य इ . इमारत ची स ं या वाढ ू लागली.
१०) िनमा ण झाल े या नवीन नागरी वसाहती व ेगवेग या भागात अन ेक कारच े कारखान े
िनमा ण झा यान ंतर यवसायाच े क ीकरणही शहरात होऊ लागल े.
११) कारखानदारी , यापार , वाहतुक आिण शासन इ . काया मुळे ही बेसुमार वाढ नागरी
वसाहतीत अन ेक भागात िदस ून आली . ही वाढ अिनयिमत अस यान े शहराच े
आकार , आरो य व यव था अन ेक िठकाणी कोलमड ून पडली . अनेक िठकाणी भर
व तीत कारखान े सु झाल े. यांचे धूर व सा ंडपाणी या मुळे हवा व पाणी द ूषणात
वाढ होऊ लागली . यामुळे मानवाच े मानिसक व शारी रक रोग वाढल े.
थोड यात औ ोिगक ा ंतीनंतर नागरी वसाहतीच े व प प ूण पणे बदलत े. नगरांची रचना
आिण िवकासात फार मोठ े बदल झाल े. िनवास नागरी वसाहतीच े पांतर औ ोिगक क ात
झाले. अती मोठ ्या नागरी वसाहतीत ून कारखा याच े क ीकरण घड ून आल े. यातूनच
नागरी वसाहतीच े लोकस ं या च ंड वाढत ग ेलेली आढ ळते. यातूनच नागरी वसाहतीचा
िव तार वाढत ग ेला व नागरी सम या िनमा ण झा या .
तुमची गती तपासा :
१) औ ोिगक ा ंतीनंतर या वसाहत ची व ैिश े प करा .
५.८ नागरी वसाहती या सम या
२० या शतका या सु वातीलाच जगातील बह त ेक भागात नागरीकरण व ेगाने घडून आल े.
लहान शहरी व तीच े मोठ्या शहरी व तीम य े पांतर झाल े तर मोठ ्या व त ना िवशाल ,
महाकाय नागरी व त च े व प ा झाल े. आज भारतात म ुंबई, िद ली , कलक ा ,
हैदराबाद यासारखी मोठी शहर े अितशय व ेगाने वाढत आह ेत. अशा मोठ ्या शहराच े बा
व प ह े मोठे आकष क वाटत े. कारण नागरी वसाहतीच े जीवन ह े बह ता ंशी गुंतागुंतीचे
असत े. तेथे वाहना ंची गद , अनेक मजली इमारती , करमण ुक साधन े व इतर अन ेक
कारणा ंमुळे नागरी द ेश लोका ंना आकिष त वाटत असत े. यांचा प रणाम हणज े स या
ामीण व तीत ून शहरी व तीकड े लोका ंचा ल ढा स ु असल ेला िदस ून येतो. परंतु या
व ती अ ंतग त भागाचा िवचार क ेला असता ही व ती अन ेक सम या ंनी पोख न िनघाली
आहेत. साहिजकच आज नगर े मानवी जीवनाला घातक ठरत आह े. ती पधा मुळे
लोकांम ये सतत स ंघष िनमा ण झाल ेला िदसतो . मुंबईसार या मोठ ्या िवशाल शहरात कमी
जागेतून राहणार े लोक तर द ुसया बाज ूला जा त जाग ेम ये राहणार े कमी लोक अशी
पर परिवरोधी सामािजक रचना तयार होत े. सव सामा य लोका ंना जगण ेही अश य होत
आहे. munotes.in
Page 95
भारतातील नागरी व या
95 भारतात ग े या २०-२५ वषा त नागरीकरणाचा भरमसाठ व ेग वाढला आह े. मुंबई,
कोलक ा , अहमदाबाद , िद ली , चे नई, कानप ूर, हैदराबाद यासारखी मोठी शहर े अितशय
वेगाने वाढत आह ेत. यामुळे नागरी व तीम य े अन ेक सम या िनमा ण झाल े या
आढळतात.
नागरी व ती या सम या :
मोठमोठ ्या नागरी व तीत अन ेक सम या आढ ळतात. यातील का ही सम या
पुढील माण े -
१) व त ची अ ता य त वाढ व उपनगरा ंची िनिम ती
२) जिमनी या भरमसाठ िक ंमती
३) वाहतुक सम या
४) रहा या जाग ेचा
५) लोकस ं येची भरमसाठ वाढ
६) शहरी व तीत अती गद
७) रहा याच े िठकाण व कामाच े िठकाण यामधील अ ंतर
८) पोलीस य ं णेवर ताण
९) पाणी प ुरवठ्या या सम या
१०) जीवनाव यक व त ुंचा पुरवठा कर या या सम या
११) दूषण
१२) औ ोिगकरणा या सम या
१३) गिल छ व या िक ंवा झोपड ्या
१) अ ता य त व त ची वाढ व उपनगरा ंची िनिम ती :
अिलकड या काळात नागरीकरण ि य ेचा वेग ल ा त घेता अन ेक लहान मोठ ्या शहरा ंची
वाढ झाल ेली िदसत े. यामुळे अनेक सम या िनमा ण झा या आह ेत. शहराचा क भाग
जा तीत जा त िवकसीत कर यासाठी त ेथील भ ुमी उपयोजनही खिच क बनल े आह े.
शहरा या वाढीचा प रणाम हा औ ोिगक े ाला लाग ून असल े या गिल छ व ती या
पाने झाल ेला िदसतो . मोठमोठ ्या शहरा ं या सभोवताली उपनगराची िनिम ती होत आह े.
यामुळे वाहतूक यव थ ेवर च ंड ताण पडत आह े. शहराचा बा भाग अिनयिमतपण े वाढत
आहे. अिनयोिजत नागरी व याची वाढ व उपनगराच े व प फारच ग ुंतागुंतीचे होत चालल े
आहे. हे आप याला म ुंबई-पुणे शहराव न ताबडतोब ल ात य ेतो. munotes.in
Page 96
भू व ती भ ूगोल
96 २) जिमनी या भरमसाठ िक ंमती :
शहरी वसाहती या वाढीबरोबर शहरातील जिमनीला मोठ ्या माणात मह व ा झा यान े
यां या िक ंमती वाढत ग े या आह ेत. ीमंत वगा ला जाग े या िक ंमती परवडणाया असतात .
परंतु सव सामा य लो कांना या परवडणाया नसतात . यामुळे शहरात सव सामा य लोका ंना
जमीन िवकत घ ेणे श य होत नाही . शहरातील बा भागापास ून अंतग त भागाकड े
जिमनी या िक ंमती भरमसाट वाढल े या िदसतात . यामुळे झोपडप ्यांची गिल छ
व या ंची वाढ झाल ेली िदसत े.
३) वाहत ूक सम या :
शहरी वसाहतीत ून वाढणाया वाहना ं या स ं येमुळे वाहतूक सम या ही एक िबकट व
तेवढीच ग ुंतागुंतीची बन ेलली आह े. वाहना या च ंड गद म ुळे अनेकवेळा वाहतुक त अडथ ळे
िनमा ण होतात . येक शहरी वसाहतीत दरवष वाहना ं या स ं येत भर पडत असत े. परंतु
यामानान े र या ंचे व प कायम असत े. र या ं या ंदी करणासाठी जागा उपल ध
नस यान े वाजवीप े ा जा त ताण अ ंद र यावर पडतो . ही सम या सोडिव यासाठी
अनेक उपाययोजना क े या जातात . शहरातील एक ेरी व पाची वाहत ुक काही शहरात ून
आढळत असली तरी अशी यव था य ेक शहरात असत ेच अस े नाही . बह तेक जु या
व तीतील अ ंद ग या वाहत ूक ीन े अडचणी या ठरतात . यामुळे वाहतूक िव क ळीत
होते.
४) रहा या जाग ेचा :
स याची नागरी वसाहतीची वाढ ल ात घ ेता तस ेच ामीण वसाहतीकड ून शहरी व तीकड े
होणार े लोका ंचे थला ंतर पाहता शहरा ंम ये राह या घरा ंचा / कमतरता आढ ळते.
शहरात काम िम ळणे श य आह े. पण राह यासाठी घर िम ळिवणे अितशय कठीण आह े.
लोकस ं या वाढी या होणाया तुलनेत शहराच े े मा त ेवढ्या माणात वाढ ू शकत नाही .
मोठ्या शहराम य े येकांला राहत े घर उपल ध होऊ शकत नाही . कमी उ प न असणार े
सामा य लोक िम ळेल यािठकाणी झोपडीवजा घरा ंची बांधणी करतात . यातूनच मोठमोठ ्या
झोपडपट ्यांची िनिम ती होत े. यातून मानवी जीवनावर क ळत नक ळत प रणाम होतो .
५) लोकस ं येची भरमसाठ वाढ :
स या शहरी व तीत ून मोठ ्या माणावर वाढल े या लोकस ं येमुळे शहरे हणज े
लोकव तीच े आगरच बनत आह े. शहरा या एक ूण े फळा या तुलनेत लोकस ं या ख ूपच
जा त अस यान े तेथे दाट लोकव ती या सम या उ वल े या आह ेत. येका या
वाट्याला य ेणारे जिमनीच े माण ख ूपच कमी होत आह े. तसेच नगरा ंची लोकस ं या सतत
वाढत अस यान े जीवनाव यक व त ू उपल ध कर यात ताण पडत आह े.
६) शहरातील अती गद :
बह तेक मोठ ्या शहरी व तीत ून अन ेक िठकाणी फार मोठ ्या माणात लोका ंचे क ीकरण
होते. अशा अितगद म ुळे वेगवेग या कार या स ुखसोई प ुरिवणे कठीण होऊन बसत े. munotes.in
Page 97
भारतातील नागरी व या
97 स या या य ं युगात मानवाला जग या साठी अन ेक य न कराव े लागतात . अितगद म ुळे
वाहतुक यं णेवर ताण पडतो . रे वे टेशन, बस थानक इ . िठकाणी च ंड गद म ुळे आपल े
यवहार पार पाडण े श य होत नाही . अतीगद म ुळे अपघात , चोरी / इतर गिल छ
यवसायाला चालना िम ळते.
७) रहा याच े िठकाण व कामाच े िठकाण यामधील अ ंतर :
मोठमोठ ्या शहरी व तीम य े राह याच े िठकाण व कामाच े िठकाण यामधील अ ंतर ख ूपच दूर
अस यान े याचा प रणाम कामकरी लोका ंवर होता . बराचसा व ेळ यांना कामावर
जा यासाठी / कामाव न घरी य े यासाठी खच होतो. आपोआपच जीवन धावप ळीचे बनत े.
िक येकदा वाहत ूक साधन े न िमळा यास कामावर व ेळेवर जाता य ेत नाही . मुंबईम य े
बह तेक कामगार बा े ात राहतात . यामुळे कामावर जा या य े यासाठी या ंना दररोज
४-५ तास फ ुकट खच कराव े लागतात .
८) पोलीस य ं णेवर ताण :
शहरी व ती या फार मोठ ्या आकाराम ुळे पर परा ंमधील स ंबंध फारसा आढ ळत नाही .
अशा च ंड लोकस ं ये या व तीत ून अन ेक कार या ग ु हेगारीच े अि त व तयार होत े.
एकंदर झोपडपट ्यांसार या व या ंमधून अस ं य कारच े यवसाय व या जोडीस ग ु हेगारी
वृ ी तयार होत े. स या या वाढ या प रि थतीत ून चोरी , लुटमार, दरोडे यासारख े कार
घडतात . अशा प रि थतीत मोठ ्या शहरात ून सुरि तता यव था कायम ठ ेवणे आव यक
असत े. हे काम पार पाडणाया पोिलस य ं णेला अन ेक कार या सम या हाताळा या
लागतात . परंतु लोकस ं ये या मानान े पोिलस य ं णा कमी पडत े. स या या नागरी जीवनात
अनेक पात ळीवर पोिलस य ं णेलाच त ड ाव े लागत े. भारतासार या जातीय द ंगली
उ वणाया देशात पोिलस य ं णेवर ताण पडतो . थोड यात आजही शहर े पोिलस य ं णे या
ीने ासदायक ठरली आह े.
९) पाणी प ुरवठ्या या सम या :
शहरी व तीमधील वाढ या लोकस ं येला पाणीप ुरवठ्याची सोय ही स या ग ंभीर सम या
बनली आह े. जोपय त शहराच े व प मया िदत असत े तोपय त पाणीप ुरवठा कर यास फारशी
अडचण य ेत नाही . परंतु शहरातील लोकस ं या व उ ोग यवसाय वाढ ू लाग यावर या ंना
आव यक पाणीप ुरवठ्यात अडचणी िनमा ण होतात . येक नागरीकाला पाणी पुरवठा करण े
आव यक असत े. परंतु भारतातील अन ेक शहरी वसाहतीत पाणीप ुरवठ्याची अिनयिमत
सोय आह े. साव जिनक नळा या िठकाणी कटकटी िनमा ण होऊन फोटक ि थती िनमा ण
होते. हळूहळू पा याची कपात वाढवली जात े. शहरातील लोका ंना शु पाणीप ुरवठा करण े
हा जरी म ुलभूत असला तरी व आज अन ेक योजना आख या तरी या अप ुया पडतात .
बरेच लोक अश ु पाणी िप यान े यांचे जीवन धो यात य ेते हे टाळ यासाठी शासनामाफ त
अनेक योजना आख यात य ेतात. परंतु यो य अ ंमलबजावणी न झा यान े ती सम या
भारतातील मोठमोठ ्या शहरी वसाहतीत िबकट होत चालली आहे.
munotes.in
Page 98
भू व ती भ ूगोल
98 १०) जीवनाव यक व त ुंचा पुरवठा कर या या सम या :
शहरी वसाहतीतील लोका ंचे जीवन ह े वेळोवेळी खरेदी के या जाणाया आव यक गो वर
अवल ंबून असत े. मोठ्या शहरात ून च ंड लोकस ं येला या व त ू िमळ यात अन ेक अडचणी
येतात. वाहतुक अडचणी , यात य ेणारे य यय आिण इतर अकाय म स ंघटनेमुळे वाजवी
िकंमतीत व त ू उपल ध होत नाहीत . यातून साठ ेबाजी, काळाबाजार यासारख े कार
उ वतात आिण सामा य लोका ंना याची झ ळ पोचत े. नाशव ंत व त ूची जलद वाहत ूक सोय
नस याम ुळे शहरी व तीतील बह ता ंशी लोका ंना या व त ू िमळत नाहीत . याच माणे
वेगवेग या या व त ूंम ये केली जाणारी भ ेसळ नागरी जीवनात ासदायक ठरत े. फार मोठ ्या
माणावर प ैसा खच क न आरो य िवषयक चा ंग या व त ू खरेदी करा या लागतात . यामुळे
अपुया सुखसोई व भ ेसळयु माल या ंचा प रणाम शहरातील बह स ं य लोका ं या
आरो यावर हो तो.
११) दूषण :
स या या औ ोिगक काळात जगातील बह स ं य शहरी व त ना या सम य ेने झपाटल े
आहे. शहरातील वाढ या लोकस ं येमुळे िविवध कारच े दूषण, हवा, पाणी, वनी द ूषण,
मोठमोठ ्या शहरात ून उ व प धारण करत आह े. कारखा यात ून सोडल ेला ध ूर
वाहनातील धूर याम ुळे हवा द ूिषत होत आह े. कारखा यातील घाण पाणी , सांडपाणी ,
रसायनय ु पाणी याम ुळे जल द ूषण झाल े आहे. तर रे वेचा खडखडाट , कारखा यातील
कक श भ ग े, वाहना ंचे आवाज याम ुळे वनी द ूषण वाढत आह े. यामुळे खोकला ,
फुपÌफसाच े रोग, डो या ंचे रोग, पोटाच े िवका स, बिहरेपणा यासारख े आजार शहरी द ेशात
सतत आढ ळत आह ेत. मुंबईतील च बूर भागात अन ेक कारखान े क ीत झाल े आहेत. दररोज
मोठ्या माणात काब न हव ेम ये सोडला जातो . पुणे, मुंबई, कोलक ा , चे नई यासारखी
शहरे दूषणान े ासली आह ेत.
१२) औ ोिगकरणा या सम या :
स या या औ ोिगक य ुगात शहरी व या ा ाम ु यान े वेगवेग या कारखा या ंची अन ेक व
क े बनली आह ेत. अनेक कारखा या ंचे क ीकरण शहरात झाल े आहे. उ ोगध ं ात वाढ
झा यान े कामगारा ं या स ं येतही वाढ होत े. लोकस ं या वाढ यान े राह या घरा ंची सम या
िबकट होत आह े. अनेक कारखा यात क या मालाचा प ुरवठा करण े कठीण होत े. वाहतुक
व इंधन अडचणीम ुळे काही कारखान े आिथ क ीन े फायद ेशीर होत नाही . प रणामी बर ेचसे
उ ोग ब ंद पडतात . अथवा थला ंतरीत होतात . मुंबईसार या शहरी वसाहतीत आज अन ेक
कारखान े आजारी पडल े आहेत.
१३) गिल छ व या िक ंवा झोपड ्या :
मोठमोठ ्या शहरी वसाहतीतील व या ंचा उ ल ेख हा नागरी जीवनाला िमळाल ेला शाप याच
व पात क ेला जातो . स या िवकिसत व अिवकिसत रा ात झोपडपट ्यांची सम या
िनमा ण झाल ेली िदसत े. भारतातील कलक ा , मुंबई, पुणे यासार या शहरा ंमधून
झोपडपट ्या िनमा ण झाल े या िदसतात . गिल छ व या ंमुळे अनेक सम या िनमा ण होतात .
प रणामी शहर िवकासाला पायब ंद बसतो . यामुळे एका बाज ूला गिल छ व या व द ुसया munotes.in
Page 99
भारतातील नागरी व या
99 बाजूला गगनच ुंबी इमारती अशी प रि थती िनमा ण झाल ेली िदसत े. िस िवचारव ंत हंटर
यांनी अस े हटले आहे क , गिल छ व या हणज े नागरी जीवनाला झाल ेला व कॅ सर
आहे. फोड यां या मत े या प रसरातील घर े राह यास िनक ृ , अपुरी, आरो यास घातक ,
संर ण, नैितकता आिण िनवासी लोका ं या ीन े हानीकारक असतात . या प रसरास
झोपडप ी हणतात . सव सामा यपण े असे हणता य ेईल क अिवकसीत द ुल ि त दाट
लोकस ं या असल े या मोडकस आल े या द ुल ि त व तीला झोपडप ी / गिल छ व ती
असे हटल े जात े. अशा कार या झोपडप ्या अचानक िवषमत े या ितक ठरतात .
झोपडप ्यांम ये राहणार े लोक द र ी अव थ ेत जगत असतात .
झोपडप ्यांची िनिम ती अन ेक कारणा ंमुळे होते. शहरात उ ोगाचा िवकास झा यान े ामीण
लोक रोजगारासाठी शहरात य ेतात. जागेचा अभाव व जिमनी या भरमसाठ िक ंमती याम ुळे
हे लोक झोपडपट ्यांतून रहातात . झोपडप ्यांत ाथिमक सोईचा अभाव असतो . अपुरा
पाणीप ुरवठा, संडासा या अप ुया सोई, सांडपा या या ग ैरसोई याम ुळे अ व छता िनमा ण
होते. झोपडपट ्यात ग ु हेगारी व ृ ी बळावत े. गुंड लोका ंचे सा य असत े. अनेक
सामािजक सम या िनमा ण होतात . या िठकाणी स ं कारमय जीवन आढ ळत नाही . याचा
प रणाम लहान म ुलांवरही होतो . दुग धीचे माह ेरघर ह णून शहरातील झोपडप ्या
ओळख या जातात . गिल छ व या ंतून सामािजक , आिथ क, मानिसक , आरो यिवषयक
सम या उ या रहातात .
मुंबईमधील झोपडप ्या आिशया ख ंडात िस आह ेत. मुंबई शहरात अन ेक कारखा या ंचे
क ीकरण झाल ेले आहे. यामुळे ामीण व तीतील अन ेक लोक या शहराकड े थला ंतरीत
होत अस ून या ंना शहरात जागा उपल ध न झा यान े लोहमागा या सभोवताली अ य ंत
लहान जाग ेतून सा या घरात ून हे लोक राहतात . यामुळे अनेक झोपडप ्यांची िनिम ती
झाली आह े. मुंबईबरोबर कानप ूर, िद ली , पुणे, कलक ा या शहरात ून झोपडप ्यांची वा ढ
िदवस िदवस होत आह े.
तुमची गती तपासा :
१) नागरी व ती या सम या प करा .
५.९ नागरी व ती िनयोजन / नागरी व ती सम या सोडिव यासाठी
उपाययोजना :
मानवी जीवन अिधक ग ुंतागुंतीचे होत चालल े आह े. याचबरोबर शहरी व तीतील
जीवनातील िविवध सम या उ रोतर वा ढत चाल याम ुळे शहर व ती या िनयोजनाचा
जागितक व पाचा झाला आह े. संयु रा स ंघातफ व या या रा ा या शासनात फ
शहर िनयोजनाच े चाल ू असतात . शहर िनयोजन व समाजशा यवहारी
ीकोणात ून शहरी िनयोजन कर यात सतत य नशील असता त. येक रा ाची
सां कृितक पा भूमी व आिथ क दजा िभ न आढ ळतात. युरोिपयन व अम े रकन रा े तसेच
ऑ ेिलया व जपान या ीम ंत रा ा या सम या व ेगळया आहेत. यामुळे शहरी
लोकस ं या वाढत असली तरी ितचा आिथ क दजा खालाऊ न द ेता नगर िवकास कसा
करावा ही त ेथील म ु य सम या आह े. भारतात मा मोठ ्या शहराची होणारी अिनब ध वाढ , munotes.in
Page 100
भू व ती भ ूगोल
100 नागरी स ेवा सोईचा त ुटवडा व ंचड लोकस ं या यावरील िनय ं णाचा खरा आह े.
भारतातील मोठी शहर े अिधकच मोठी होत चालली अस ून या मोठ ्या शहरातच अन ेक
सम या िनमा ण झाल े या आह ेत. भिव यकाळात नगरातील लोकस ं या बरीच वाढत
जाणार आह े. हणूनच खया अथा ने स या नगर िनयोजनाची आव यकता आह े. नगर
िनयोजनाम ुळे िविवध सम या ंवर मात क न भिव यातील होणारा धोका कमी करता य ेईल
नागरी सम या सोडिव यासाठी प ुढील उपाययोजना करता य ेतात.
१) लोकस ं येचे िनयोजन
२) राह या घरा ं या सोई
३) उघड्या जिमनीवर वन पतीच े आ छादन
४) जीवनाव यक व त ुंचा पुरवठा
५) ामीण भागात रोजगारा या स ुिवधा
६) झोपडप ्यांची सुधारणा
७) शै िणक सामािजक स ुखसोईत वाढ
८) ादेिशक िनयोजन
९) दूषणावर िनय ं ण
१०) नवीन शहरा ंचे िनयोजन
१) लोकस ं येचे िनयोजन :
नागरी व तीची लोकस ं या िदवस िदवस जा तच वाढत आह े. ामीण द ेशाकड ून शहरी
देशाकड े लोका ंचा सतत ल ढा चाल ू अस यान े नागरी लोकस ं येत जा त भर पडत आह े.
यामुळे बेसुमार गद , आरो य , िश ण , गु हेगारी यासार या सम या वाढत आहेत. ामीण
देशाकड ून शहरी द ेशाकड े येणारा ल ढा थोपिव यास भारतात स या या व ेगाने शहराची
वाढ होऊ शकणार नाही . यामुळे अनेक सम या ंवर मात करता य ेईल.
२) राह या घरा ं या सोई :
घराची ट ंचाई ही नागरी व तीतील म ु य सम या होय . या ीन े शासक य व िनमशासक य
पातळीवर य न होण े आव यक आह े. कमी खचा म ये घरे बांध या या योजना हाती घ ेणे
आव यक आह े. शासन , नगरपािलका , सामािजक स ं था या ंनी पुढाकार घ ेऊन राह या
जागेचा सोडिवण े ज रीच े आहे.
munotes.in
Page 101
भारतातील नागरी व या
101 ३) उघड्या जिमनीवर वन पतीच े आ छादन :
शहराभोवती या ट ेकड्या या चे उतार व शहरातील मो क या जागा या वन ीन े आ छादण े
आव यक आह े. बह तेक शहराम य े दूषण सम या उ व प धारण करीत आह े.
वन पत म ुळे दूषण कमी हो यास मदत होईल व श ु हव ेत ही भर पड ेल.
४) जीवनाव यक व त ुचा पुरवठा :
शहरी लोका ंना यो य दरात जीवनाव यक व तुंचा पुरवठा होण े अितशय गरज ेचे आह े.
शासनामाफ त सरकारमा य द ुकाने उभारली जातात . परंतु या ार े बया चदा प ुरवठा होत
नाही याम ुळे जीवनाव यक व त ुंचा प ुरवठा करणारी िनय ं ण यव था चोख असण े
आव यक आह े.
५) ामीण भागात रोजगारा या स ुिवधा :
ामीण व ती त कुटीरो ोग , लघु ोग या ंचा िवकास क े यास शहराकड े येणाया लोका ंचा
ल ढा कमी होईल . यामुळे शहराची वाढ ही झपाट ्याने वाढणार नाही व ामीण द ेशाचा
िवकास साधता य ेईल.
६) झोपडप ्यांची सुधारणा :
झोपडप ्या ही शहराला लागणारी क ड आह े. गिल छ व या ंमधील रोगावर ितब ंध
उपाययोजना करण े, तेथे िविवध कार या सोई िनमा ण करण े गरज ेचे आहे. झोपडप ्यांचे
िनमु लन क न त ेथील लोकस ं या सामािजक जीवनात सलोखा िनमा ण केला पािहज े.
युवक, बालिवकास , मिहला िवकास , मंडळाची थापना करण े, आिथ क ्या गरज ू लोका ंना
मदत क र या या स ं था काढण े हे यावरील उ म उपाय आह ेत.
७) शै िणक सामािजक स ुखसोईत वाढ :
नागरी व तीत लोकस ं ये या मानान े सुखसोइच ख ुपच कमतरता आढ ळते. शै िणक सोई ,
िव ुतपुरवठा, साव जिनक स ंडास, र या ंचे जाळे, कुटुंब क याण स ं था, पाणीप ुरवठ्या या
सोईत वाढ करण े, अ याव यक आह े. नागरी व तीतील िक य ेक अ ंद र याम ुळे
िक येकदा वाहत ुक स अडथ ळे िनमा ण होतात .
८) ादेिशक िनयोजन :
शहरी व ती या उपनगर े व नवीन शहरीव या वसिव या या ीकोनात ून ाद ेिशक
िनयोजन करण े अ याव यक आह े. तसेच नागरी िनयोजन ह े नगराप ुरतेच मया िदत न ठ ेवता
या नगरा या प ूण पा भूमीचा यात समाव ेश केला पािहज े.
९) दूषणावर िनय ं ण :
दुषण ही सम या नागरी व तीत उ व प धारण करीत आह े. यामुळे या यावर
िनयं ण क ेले पािहज े. मोठमोठ े कारखान े शहरी द ूषणात ून सभोवताल या शहरा या
देशात हालिवल े पािहज े. आठवड ्यातून एक िदवस वाहत ुक साधन े बंद ठेवावीत . munotes.in
Page 102
भू व ती भ ूगोल
102 कारखा यातील सा ंडपाणी न ात / समु ात सोड याप ूव यातील रासायिनक घटक नाहीस े
केले पािहज ेत. कारखा यातील भ ग े, धु पान यासार या गो वर काय ान े बंदी क न
कडक शासन क रायला पािहज े. यामुळे ही सम या थोड ्या फार माणात कमी कर यास
मदत होऊ शक ेल.
१०) नवीन शहरा ंचे िनयोजन :
नवीन शहरी व या वसिव याप ूव ते िनयोजनप ूव क वसिवण े आव यक आह े. भारतातील
िभलाई -दुगा पूर यासारखी पोलादी शहर े आिण म ुंबई वरील ताण कमी कर यासाठी उभा रली
जात असल ेली नवी म ुंबई या शहराकड े िनयोजना या ीकोनात ून ल िदल े पािहज े.
अिवकिसत द ेशात नवीन शहराची िनिम ती व वाढ क े यास या द ेशाचा िवकास होऊ
शकेल.
थोड यात बह त ेक शहरी व या अन ेक सम या ंनी ासल े या आह ेत. यो य नागरी िनयोजन
के यास नाग री सम या कमी कर यास मदत होऊ शक ेल.
तुमची गती तपासा :
१) नागरी व याच े िनयोजन ' प करा .
५.१० शहरा ंचा शा त िवकास
जगातील अन ेक देशात शहरा ंचा शा त िवकास हा ाद ेिशक िवकास योजन ेचा मह वाचा
घटक मानला जातो . शा त शहर अगदी अिलकडची नवी स ंक पना आ हे. गे या
दशकापास ून या स ंक पन ेवर आ ंतररा ीय पात ळीवर मोठ्या माणावर चचा होत आह ेत.
नागरी वसाहती / शहरे ही गतीची स ंधी देणारी, कतु वाला स ंधी देणारी, काहीतरी क न
दाखिव याची िज असल े या सामा या ं या पखा ंना बळ देणारी िठकाण े आहेत. हणूनच
मुंबई, कलक ा , चे नई, िद ली यासारखी महानगर े स व सामा या ं या आकष णाची क
ठरतात . पण वाढ या गरजा ंमुळे म यम शहर ेही आता मोठ ्या शहरा ंसारखीच भास ू लागल ेली
आहेत. शहरात म यवत भागात राहण ं परवडत नाही . हणून लांब रहायला जाण ं आिण
वाहन ही गरज बनण ं ही म यम वग या ंची जीवनश ैली बनल ेली आह े. शहरां या म ूलभूत
सेवा-सुिवधा प ुरिव या या मत ेवर ताण पडत आह े. पाणीप ुरवठा, वाहतूक, िवजप ुरवठा
औ ोिगक उ पादनावर होणारा प रणाम आिण एक ूणच पया वरणावर प रणाम होत आह े.
जगभरात या शहरीकरणाचा व ेग च ंड वाढत आह े. शहरातील सव सामा य माणसा ं या
अनेक अप े ा असतात . या अप े ा या ंना येणाया सम यात ून आल ेले एक कारच े अनुभवाच े
बोल असतात . या सव सामा य माणसा ं या आशाअप े ांचा सारासार िवचार क न शहरा ंचे
िनयोजन क े यास त े शा त िवकासास प ूरक ठर ेल यात श ंका नाही . याच अन ुरोधान े िविवध
शहरी सम या ं या सोडवण ूक साठी उपाययोजना क न शहरा ंचा शा त व िचर ंतन िवकास
साधण े श य आह े. शहरातील वाढ या सम या सोडिव यासाठी व ेगवेग या उपाययोजना
के या पािहज ेत. munotes.in
Page 103
भारतातील नागरी व या
103 वाहतूक ची क डी कमी कर यासाठी र या ंचे ंदीकरण क ेले जावे. केवळ ंदीकरणात ून
वाहतूक ची सम या स ुटते असे नाही तर यात ून िनवास थान े व इतर इमारतीचा वेगळाच
/ सम या ितथ े उभा राह शकतो . याला पया य हण ून वाहत ूक साठी उड ्डाण मागा चा
अवल ंब केला जावा . िवकसीत उड ्डाण मागा मुळे वाहतूक ची क डी कमी होव ू शकत े तसेच
गद चा ही कमी होव ू शकतो. उड्डाण मागा बरोबरच कायबस , काय वॉक, रोप व े
यािशवाय म े ो इ. पया य वापरल े जाव ेत. वाहतूक साधना ंची गद कमी कर यासाठी
साव जिनक वाहना ंचा वापर करावा . तसेच एकाच मागा व न जाणाया येणाया नी साम ुदाियक
वाहनाचा वापर करावा याम ुळे वाहतुक ची क डी क मी होईलच िशवाय वाहनात ून होणार े
दूषणही रोखता य ेईल. यावर अिधक प रणामकारक उपाय हणज े आठवड ्यातून एक
िदवस नो ह ेयीकल ड े हणज ेच वाहन ब ंद िदवस पाळावा .
शहरातील गद ही ाम ु यान े काया लयां या कामकाजा या ठरािवक व ेळेमुळेच उ प
धारण करताना आढ ळते. काया लये सु होताना व ब ंद होताना सव च मागा वर च ंड गद
होते. यातून अन ेक सम या िनमा ण होतात . यावर शा त उपाय हण ून काया लया या
कामकाजा या व ेळेम ये ठरािवक अ ंतराने बदल क न या या माण े वेगवेग या वेळात
काया लयीन कामकाज स ु ठेव यास शहरा या शा त िवकासास तो एक अनोखा हातभार
लागेल. शहरातील मो या या िठकाण या बाजारप ेठेतील स ेवा स ुिवधा २४ तास चाल ू
ठेवा यात याम ुळे काही ठरािवक व ेळेतच खर ेदीसाठी होणारी गद िनय ं णात य ेईल. यावर
अिलकड े िवकिसत होत असल ेले ऑनलाईन शॉिपंग हा देखील एक उ म उपाय होवू
शकतो .
शहराम य े राह या जाग ेचा न ेहमीच सतावत असतो . यातूनच होणारी झोपडप ्यांची
वाढ ही तर शहरा ंची गंभीर सम या आह े. यासाठी झोपडप ्यांचे िनयोजन यो य तह ने क न
ितत याच काट ेकोरपण े याची अ ंमलबजावणी क ेली पािहज े. श य अस यास घरक ुल
योजना ंसार या योजना राबव ून अशा लोका ंना िनवास थान े उपल ध क न िदली पािहज ेत.
मा न यान े शहराकड े येणारे थला ंतरीता ंचे ल ढे थांबिवल े पािहज ेत.
झोपडप ्यांबरोबरच इतर इमारत मध ुनही िनमा ण होणाया सांडपा याचा िनचरा स ुिनयोिजत
प तीन े केला पािहज े. यासाठी भ ुयारी गटारी माग हा यो य पया य आह े. तसेच या पा यावर
शु ीकरण क प उभा न याही पा याचा वापर द ु यम गो ीस करता य ेईल. िकमान
मागा या कड ेला, इमारत या आसपास लावल े या झाडा ंना या पा याचा प ुरवठा करता
येईल. यामुळे पाणी द ूषणाची सम या द ेखील कमी हो ईल.
वाढ या शहरा ंना घरग ुती पाणी प ुरेशा माणात उपल ध होत नाही . यासाठी य ेक
इमारतीवर पडणाया पावसाच े पाणी साचव ून याचाही वापर करता य ेईल. शहराम य े िनमा ण
होणारा दररोजचा कचरा व याच े िनयोजन हा शहरा या शा त िवकासातील मह वाचा
घटक आह े. यातून ओला व सुका कचरा िवलग क न यापास ून खत िनिम ती, िकंवा दु यम
घटका ंची िना |मती करण े श य आह े. शहरांची अ व छता आिण यात ून शहरा या
स दया ला िनमा ण होणारी बाधा हा शहरा या िवकासातील िततकाच मह वाचा घटक आह े.
यासाठी शहरातील नागरीका ंना कडक िनयम व कायद े क न स ंगी कठोर होव ून याची
अमंलबजावणी क ेली पािहज े. अ यथा एका बाज ूने शहरा ंचा आधुिनकत ेकडे झेपावणारा munotes.in
Page 104
भू व ती भ ूगोल
104 िवकास करायचा आिण द ुसया बाज ूने शहरातील गिल छपणा , असं कृतपणा याम ुळे
िवकासात बाधा िनमा ण होव ू शकत े. याबाबतीत िस ंगापूर सार या छोट ्याशा पण जगातील
अितिवकिसत शहराचा आदश घे यासारखा आह े. व छता , वाहतुक या िनयमा ंचे
काटेकोर पालन , कोपया कोपया वरील सी सी िट ही या मा यमात ून होत असल ेली
टेहाळणी आध ुिनक अशा शा त िवकासासाठी प ूरक अशीच आह े.
मुंबई, िद ली , कोलक ा , चे नई ही शहर े ि टीश व म ुगल राजवटीत भारती य बांधकाम
शैलीत िवकसीत क ेलेली आह ेत. वातं यपूव काळात अितशय स ुंदर िदसणाया या शहरा ंनी
आज अितशय ओंगळ, बेढब व प धारण क ेले आह े. महानगरातील अन ेक नाग रक
अितशय ासदायक जीवन जगत आह ेत. शहरांचा शा त िवकास करताना उगीचच
भरमसाठ मािहती -तं ाना या ज ंजाळात माणसामाणसा ंना अडकव ून या ंचे जीवन आणखी
यांि क करण े यो य नाही . शा त िवकासात मानवी स ंवेदनेला स ु ा थान ायला हव े.
योजनाब आराखड ्या ार े शहरा ंची िनिम ती केली पािहज े. आिण ह े करीत असताना
नैसिग क साधनस ंप ीचा कमीतकमी िवनाश होईल याकड े िवश ेष ल िदला पािहज े.
शहरां या जडणघडणीत शा त िवकासात भारतीय म ू यांना वरच े थान असायला हव े.
नागरीका ंचे , यां या मनाचा कल व गरजा समज ून भारतातील व ेगवेग या ांतातील
शहराचा शा त िवकास क ेला पािहज े.
तुमची गती तपासा :
१) शहरांचा शा त िवकास कसा होईल ते सांगा.
munotes.in