Paper-III-Indian-National-Movement-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
साम्राज्यवादी व राष्ट्रवादी इतिहासलेखन
घटक रचना
१.० उद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ साम्राज्यवादी इद्दतहासलेखन प्रवाह
१.३ साम्राज्यवादी इद्दतहासलेखनाची उद्दिष्ट्ये
१.४ साम्रज्यावादी इद्दतहासलेखनातील प्रवाह
१.५ साम्रज्यावादी इद्दतहासलेखक
१.६ साराांश
१.७ प्रश्न
१.८ सांदभभ
१.० उतिष्टे • साम्राज्यवादी इद्दतहासलेखनाचा आढावा घेणे.
• राष्ट्रवादी इद्दतहासलेखन अभ्यासणे.
• साम्रज्यावादी इद्दतहासलेखनातील इद्दतहासकाराांचा आढावा घेणे.
• राष्ट्रवादी इद्दतहासलेखनातील इद्दतहासकाराांचा अभ्यास करणे.
१.१ प्रस्िावना इद्दतहासाचा अभ्या स करत असताना अनेक द्दवषयाांचा तसेच इद्दतहासाशी सांबांद्दधत अनेक
सांकल्पनाांचा अभ्यास हा करावा लागतो. आधुद्दनक भारतात इद्दतहासलेखनाची सुरवात व
द्दवकास हा द्दवद्दवध इद्दतहासकाराांच्या द्दवद्दवध वैचाररक दृद्दष्टकोनातून झाला. इद्दतहासकाराांचा
बघण्याचा व वाचण्याचा दृद्दष्टकोन हा त्याच्या इद्दतहा सद्दवषयक आकलनावर प्रभाव टाकत
असतो. त्यामुळेच ऐद्दतहाद्दसक घटनाांची कारणमीमाांसा करताांना इद्दतहासकाराांचा ऐद्दतहाद्दसक
दृद्दष्टकोन अद्दतशय महत्वाचा ठरतो. आधुद्दनक भारतातील इद्दतहासाचे लेखन करताना एका
द्दवद्दशष्ट पद्धतीने इद्दतहासाचा द्दवचार करण्याची सवय, गृद्दहतके, पद्धती, सैद्धाांद्दतक भूद्दमका
याांच्या आधारे इद्दतहास लेखन केल्यामुळे वसाहतवादी, नवां - वसाहतवादी राष्ट्रवादी ,
जमातवादी, मार्कसभवादी, स्त्रीवादी, वांद्दचत, साम्राज्यवादी, केम्ब्रीज अशा अनेक
इद्दतहासलेखनशास्त्राचा द्दवकास झाला.
आधुद्दनक भारताचा अभ्यास करताांना स्थूलमानाने तीन मुख्य परांपरा द्दकांव्हा प्रवाह द्ददसून
येतात. यामध्ये वसाहद्दतक इद्दतहासलेखन परांपरा, राष्ट्रवादी इद्दतहासलेखन परांपरा व munotes.in

Page 2

भारतीय राष्ट्रीय चळवळ
2 मार्कसभवादी इद्दतहासलेखन परांपरा याांचा समावेश होतो. वसाहद्दतक इद्दतहासलेखनात
पौवाभत्यवादी इद्दतहासलेखन, साम्राज्यवादी इद्दतहासलेखन व केंद्दरज इद्दतहासलेखनाची
समावेश होतो. पुढील काळात भारतात सबाल्टनभ स्टडीजचा या नवीन इद्दतहासलेखन
प्रवाहाचा देखील समावेश झाला.
१.२ साम्राज्यवादी इतिहासलेखन प्रवाह वास्को - द्दद - गामा या पोतुभगीज खलाशाने केफ ऑफ गुडला वळसा घालून भारतात
येण्याचा समुद्र मागभ १४९८ मध्ये शोधून काढला. त्यामुळे पुढील काळात युरोपातील अनेक
देश ज्यामध्ये पोतुभगीज, डच, स्पॅद्दनश, फ्रेंच, इांग्रज हे भारतात आले. ह्या सवभ युरोद्दपयन
कांपन्या भारतात व्यापार करण्यासाठी आल्या होत्या, पुढे या व्यापाराचे रूपाांतर
व्यापारवादात व त्या पुढे वसाहतवादामध्ये झाले. १८ - १९ व्या शतकात आद्दशयामध्ये
युरोद्दपयन राजवटी द्दस्थर झाल्यानांतर साम्राज्यवादी दृद्दष्टकोनातून इद्दतहासाचा अभ्यास सुरु
झाला. अठराव्या शतकाच्या अखेरीस भारताच्या बहुताांश भागात ईस्ट इांद्दडया कांपनीची
सत्ता भारतात स्थापन झाल्यामुळे द्दरद्दटश द्दहतसांबधाांना पूरक इद्दतहास लेखनाची गरज
द्दरद्दटश राज्यकत्याांना वाटू लागली, यामधूनच भारतात साम्राज्यवादी इद्दतहास लेखन
परांपराची सुरवात झाली. शस्त्राच्या बळावर भारतात दीघभकालीन सत्ता द्दटकवून ठेवणे
अवघड आहे याची जाणीव द्दरद्दटशाांना असल्याने भारतावरील इांग्रजाांच्या सत्तेला ताद्दकभक
आधार देणे त्याांना गरजेचे वाटले. यामधूनच इांग्रजाांना भारतीयाांच्या तुलनेने श्रेष्ठ ठरवत
भारतीयाांवर सत्ता गाजवण्याचा नैद्दतक अद्दधकार असल्याचे त्याांनी साांद्दगतले व
साम्राज्यवादाचे समथभन केले. याव्यद्दतररक्त सांपूणभ भारतावर राजकीय द्दनयांत्रण
द्दमळवण्यासाठी बुद्दद्धवांत, इद्दतहास अभ्यासक , प्रशासकाांनी इद्दतहासलेखनाच्या माध्यमातून
ताद्दत्वक आधार द्दनमाभण केला व साम्राज्यवादी इद्दतहासलेखनाचा पाया मजबूत केला.
१.३ साम्राज्यवादी इतिहासलेखनाची उतिष्ट्ये रोमी बेंन्थेमचा उपयुक्तवाद, इव्हेंजेद्दलकल्स अथाभत शुभवतभमानवादी द्दिस्ती धमभसांप्रदायाचा
प्रभाव, चाल्सभ डाद्दवभनच्या उत््ाांतीच्या द्दसद्धाांतावर आधाररत सामाद्दजक डाद्दवभनवाद आद्दण
गौरवणीयाांच्या श्रेष्ठत्वाच्या वांशवादी द्दसद्धाांत अशा द्दवद्दवध वैचाररक दृद्दष्टकोनामधून इांग्रजाांच्या
भारतावरील सत्तेला ताद्दत्वक आकार आला. सामाज्यावादी इद्दतहासकारानी भारताचा
इद्दतहास द्दलहत असताना पुढील उिेश साांद्दगतले आहे.
१) भारतीय सांस्कृती व समाज हा मागासलेला, अप्रगत व हीन दजाभचा आहे हे दाखवणे.
२) बौद्दद्धक, शास्त्रीय व भौद्दतक प्रगतीमुळे द्दरद्दटशाांचे शासन हे प्रगत आहे हे दाखवणे.
३) भारतीय लोकाांमध्ये न्यूनगांडाची भावना द्दनमाभण करणे.
४) भारतीय समाज हा दुबळा व मागासलेला असल्याने तो स्वशासनास लायक नाही असे
दशभवणे.
५) द्दरद्दटश राजवट भारतात कायमस्वरूपी राद्दहली पाद्दहजे यासाठी सवभ ते प्रयन्त करणे. munotes.in

Page 3

साम्राज्यवादी व राष्ट्रवादी इद्दतहासलेखन
3 अशा प्रकारच्या गृहीतकाांच्या आधारे भारतीयाांना इांगजाांच्या तुलनेने कद्दनष्ठ ठरवून,
इांगजाांच्या श्रेष्ठत्वाच्या आधारावर त्याांच्या भारतावरील सत्तेला नैद्दतक अद्दधष्ठान देण्याचे
कायभ साम्रज्यावादी इद्दतहासलेखकाांनी केले.
आपली प्रगिी िपासा.
१) साम्राज्यवादी इद्दतहासलेखाचे उद्दिष्टे साांगा ?
१.४ साम्रज्यावादी इतिहासलेखनािील प्रवाह अठराव्या शतकाच्या शेवटी ईस्ट इांद्दडया कांपनीची भारतातील सत्ता द्दह दृढमल झालेली
होती. १८५७ चा उठाव दडपून टाकल्यानांतर द्दरद्दटशाांचा हा साम्रज्यवाद आणखीनच कट्टर
झाला. द्दरद्दटशाांनी वेगवेगळ्या काळात वेगवेगळ्या साम्रज्यावादी दृद्दष्टकोनातून भारतीय
इद्दतहासाचे द्दलखाण केले, ते पुढीलप्रमाणे :
पद्दहला कालखांड हा जेम्ब्स द्दमल व त्याच्या उपयुक्तवादी धोरणाांचा पुरस्कार करण्याऱ्या
इद्दतहास लेखकाांचा होता. दुसरा प्रवाह हा भारतीयाांच्या बिल अनुकूल दृद्दष्टकोन ठेवून
द्दलखाण करणाऱ्या इद्दतहासकाराांचा होता. यामध्ये सर द्दवल्यम जोन्स, लॉडभ कद्दनगहॅम,
टॉमस मुनरो, माल्कम व माऊांट एद्दल्फन्स्टन याांचा होता. या सवभ इद्दतहासकाराांना भारतीय
समाजरचना, सांस्कृती, भारतीय जीवन पद्धती याद्दवषयी आदरयुक्त सहानभूती होती. यामुळे
ते याच दृद्दष्टकोनातून पररवतभन करण्याचा आग्रह करीत. द्दतसरा प्रवाह हा सर जॉन शोअर व
ग्रँड डफ यासारखे इद्दतहास लेखक धमभ चळवळी अथवा द्दमशनरी दृद्दष्टकोनातून भारतीय
इद्दतहासाचे लेखन करतात. हे प्रशासकीय अद्दधकारी द्दशक्षण व धमभप्रसाराच्या माध्यमातून
प्रशासनाकडे पाहतात. त्याांना द्दरद्दटशाांची सत्ता द्दह ईश्वरी सांकेत व परमेश्वराची इच्छा वाटते.
त्यामुळे त्याांना भारतीयाांच्या पररवतभनासाठी धमाांतर हा एकाच मागभ द्ददसतो. चौथा प्रवाह हा
आल्फ्रेड लॉयल, हेनरी मेन व द्दवल्यम हांटर यासारखे द्दवद्वान पूवभ व पद्दिम द्दवचारसरणीचा
सयोंग भारतात पाहतात. त्याच भूद्दमकेतून त्याांनी भारतातील आचार - द्दवचार, सांस्थाांचा
मोठ्या आत्मीयतेने अभ्यास केला. आधुद्दनक पद्धतीने व वस्तुद्दनष्ठ दृद्दष्टकोनातून अभ्यास
करणाऱ्या द्दवद्वानाांचा गट हा पाचव्या प्रवाहामध्ये मोडतो. यामध्ये पी. ई. रॉबट्भस, पसीव्हल
द्दस्पयर, सी. एच. द्दफद्दलप्स , हॉल्डेन फाबभर, बॉल हाचेत व इतर राँके पद्धतीने
साधनसामुग्रीचा सखोल तपासणी करून त्यावर आधाररत वस्तुद्दनष्ठ इद्दतहास लेखनाचा
त्याांनी आग्रह केला.
आपली प्रगिी िपासा.
१) साम्राज्यवादी इद्दतहासलेखनातील द्दवद्दवध प्रवाहाांचा आढावा घ्या ?
१.५ साम्रज्यावादी इतिहासलेखक साम्राज्यवादी इद्दतहास लेखनाचा जनक म्ब्हणून जेम्ब्स द्दमलला ओळखले जाते. लांडन मध्ये
ईस्ट इांद्दडया कांपनीमध्ये पत्रव्यवहार तपासनीस म्ब्हणून काम करणाऱ्या जेम्ब्स द्दमल याने ईस्ट
इांद्दडया कांपनीची कागदपत्रे, भारताशी झालेला पत्रव्यवहार व द्दरटन मध्ये झालेले
भारतीयाांद्दवषयीचे लेखन याांचा अभ्यास करून जेम्ब्स द्दमल याने 'History of British India ' munotes.in

Page 4

भारतीय राष्ट्रीय चळवळ
4 हा ग्रांथ १८१८ मध्ये द्दलहून प्रकाद्दशत केला. या ग्रांथाने फार मोठा वाद द्दनमाभण केला पण या
ग्रांथाचा प्रभावही प्रचांड होता. ज्या भारत देशाचा इद्दतहास त्याने द्दलहला त्या देशाला त्याने
कधीही भेट द्ददली नव्हती. जेम्ब्स द्दमलचे द्दलखाण हे पूवभग्रह दूद्दषत होते. त्याने भारताच्या
इद्दतहासाचे द्दवभाजन द्दहांदू काळ, मुद्दस्लम काळ व द्दरद्दटश काळ अशा धाद्दमभक आधारावर
केले. तसेच 'द्दहांदू सांस्कृती पेक्षा मुसलमानाांची सांस्कृती द्दह श्रेष्ठ दजाभची आहे' अशी दुही
द्दनमाभण करणारी द्दवधाने करून भारताच्या जमातवादी इद्दतहास लेखनाला सुरवात केली.
भारतामधील द्दरद्दटश राज्यकत्याांना व अद्दधकाऱ्याांना जसा भारत द्ददसला तसा त्याांनी तो
कागदपत्राांमधून नोंदवला. तसाच भारत हा जेम्ब्स द्दमल याला द्ददसला, व त्याच आधारावर
जेम्ब्स द्दमल याने आपली इद्दतहासद्दवषयक मते नोंदवली, त्यामुळे त्याचे सांपूणभ द्दलखाण हे
पूवभग्रह दूद्दषत होते. जेम्ब्स द्दमल याचे द्दलखाण एकाांगी, पूवभग्रह दूद्दषत, वांशवादी, भारतीयाांना
सवभच बाबतीत हीन लेखणारे असले तरी तत्कालीन अद्दधकाऱ्याांसाठी त्याचे द्दलखाण हे
मागभदशभक ठरले. त्याचा हा ग्रांथ द्दरद्दटश साम्राज्यवादाचे बायबल म्ब्हणून ओळखले जातो.
द्दमलच्याच लेखनाचा आधार घेऊन नांतरच्या इद्दतहासकाराांनी भारतासांबधीचे द्दलखाण केले.
माऊांट एद्दल्फन्स्टन याने समन्वयवादी दृद्दष्टकोनातून भारताचा इद्दतहास द्दलहला.
एद्दल्फन्स्टन याने ईस्ट इांद्दडया कांपनीचा अद्दधकारी व मुांबई प्राांताचा गव्हनभर म्ब्हणून काम केले
होते. १८४१ मध्ये एद्दल्फन्स्टनने 'Histor y of Hindu and Muhammadan India ' हा
ग्रांथ प्रकद्दशत केला. या ग्रांथात राजकीय इद्दतहासापेक्षा साांस्कृद्दतक बाबींवर अद्दधक भर
द्ददला. ग्रॅण्ट डफ याने सवभप्रथम मराठ्याांचा इद्दतहास द्दलहला. त्याने 'History of
Maratha’s' हा ग्रांथ द्दलहला. या ग्रांथासाठी त्याने मराठी, सांस्कृत, फारसी कागदपत्रे व
अन्य साधनाांचा अभ्यास केला. ग्रँट डफ याने 'History of Maratha’s ' या ग्रांथात
भौगोद्दलक पररद्दस्थती , सामाद्दजक, राजकीय, तत्कालीन पररद्दस्थती , छत्रपती द्दशवाजी
महाराजाांचे कायभ, मोद्दहमा इ. उल्लेख केला. डफच्या लेखनामुळे मराठ्याांच्या हालचाली,
मोद्दहमाांची सद्दवस्तर अशी माद्दहती प्रथमच पाश्चच्यात अभ्यासकाांसाठी उपलब्ध झाली. तर
जेम्ब्स तोड याने राजपुताण्याचा इद्दतहास द्दलहला.
एकोद्दणसाव्या शतकाच्या शेवटी साम्राज्यवादी लेखकाांत द्दवल्यम हांटर याचे महत्वाचे स्थान
आहे. 'History of British India ' या ग्रांथात त्याने द्दरद्दटशाांनी प्रगतीच्या जोरावर भारतावर
द्दवजय द्दमळवला. भारतावरील अद्दधकार हा इांग्लडचा राष्ट्रीय द्दवजय आहे, असे म्ब्हटले.
The Indian Musalaman’s या ग्रांथात द्दहांदू - मुद्दस्लम हे एकमेकाांपासून द्दभन्न आहे.
मुद्दस्लम समाजाकडे इांग्रजाांनी द्दवशेष लक्ष पुरवावे असे साम्राज्यवादी व भेदभावपूणभ द्दलखाण
केले. ईस्ट इांद्दडया कांपनीमध्ये नोकरीस असलेल्या एद्दलयटने फारशी भाषेचा अभ्यास करून
मुद्दस्लम शासनकाळातील इद्दतहासाच्या ग्रांथाची हस्तद्दलद्दखते एकत्र करून 'History of
India as Told by its own Historians ' या शीषभकाखाली आठ खांडात ती प्रकाद्दशत
केली. या ग्रांथाच्या प्रस्तावनेत त्याने भारतातील मुद्दस्लम शासकाांना जुलमी, अत्याचारी
ठरवले. तसेच त्याांना कायदयाच्या राज्याची सांकल्पना माद्दहत नसल्याचे प्रद्दतपादन एद्दलयट
याने केले. हेनरी मेन याने 'Ancient Law ' या ग्रांथात, आयभ भारतात आले, पण त्याांचा
समाजावर काहीच पररणाम झाला नाही. भारतीय समजा हा बौद्दद्धक दृष्ट्या द्दवकद्दसत
झालाच नाही तो बलावस्थेतच राद्दहला असे द्दवधान केले. जे. टी. व्हीलर याने 'History of
India from Earliest Times' या आपल्या ग्रांथात आयाांच्या श्रेष्ठत्वाचा पुरस्कार केला,
त्यानांतर राह्मण काळात समाजाचा ह्रास झाला. समाजात ऐर्कय भावना राद्दहली नाही पुढे munotes.in

Page 5

साम्राज्यवादी व राष्ट्रवादी इद्दतहासलेखन
5 इस्लामी आ्मणात समाज हा ह्रास पावला व त्या समाजाला द्दरद्दटशाांची पुनजीद्दवत केले
असे मत माांडले.
आपली प्रगिी िपासा.
१) `साम्राज्यवादी इ द्दतहासलेखकाांनी भारताच्या इद्दतहासाबिल केलेल्या लेखनाचा आढावा
घ्या?
१.६ साराांश भारतात द्दरद्दटशाांची सत्ता स्थापन झाल्यानांतर साम्राज्यवादी भूद्दमकेतून त्याांनी भारतीय
इद्दतहासाचे द्दलखाण केले. साम्राज्यवादी दृद्दष्टकोनातून इद्दतहासलेखनाची परांपरा १८व्या
शतकात मोठ्या प्रमाणावर उदयास आली. भारतावरील द्दरद्दटश सत्ता दीघभकाळासाठी
दृढमल करण्यासाठी द्दरद्दटश साम्राज्यवादाचे तात्वीक समथभन करण्याच्या प्रद्द्येतून
साम्रज्यावादी इद्दतहासलेखन परांपरा द्दवकद्दसत झाली. या साम्रज्यावादी लेखनाचे तीन
प्रमुख उद्दिष्टे होते. भारतीयाांच्या मनात न्यूनगांड द्दनमाभण करणे व द्दरद्दटश शासनाची महती
पटवून त्याांना द्ददपवून व दडपून टाकणे, भारतीय लोकाांमध्ये फूट पाडून ते स्वशासनला
लायक नाहीत हे त्याांच्या मनावर द्दबांबवणे, भारतीय हे अप्रगत व हीन दजाभचे आहेत हे इांग्लांड
मधील बुद्दद्धजीवी व सामान्य वगाभला दाखवून भारतावरील द्दरद्दटश शासन कायम
द्दटकवण्याची गरज त्याांना पटवून दाखवणे. साम्रज्यावादी इद्दतहासलेखकाांनी भारतीय
इद्दतहासाचे प्रथमच द्दहांदू, मुद्दस्लम व द्दरद्दटश अशी द्दवभागणी केली. अशा प्रकारच्या
माांडणीमुळे द्दहांदू - मुद्दस्लम बीजे पेरली गेली. या लेखकाांनी प्राचीन व मध्ययुगीन भारतीय
इद्दतहासातील दोषस्थळे व त्रुटी अवास्तव स्वरूपात माांडण्याचा प्रयत्न केला. भारतीय
सांस्कृती, राजकीय इद्दतहासातील चाांगल्या घटना व प्रशासकीय घटनाांकडे त्याांनी दुलभक्ष
केले.
१.७ प्रश्न १) साम्राज्यवादी इद्दतहास लेखनाचा सद्दवस्तर आढावा घ्या?
१.८ सांदर्भ १) देव प्रभाकर, इद्दतहासशास्त्र : सांशोधन, अध्यापन आद्दण लेखन परांपरा, रेनटॉद्दनक
प्रकाशन, नाद्दशक, २००७
२) कोठेकर शाांता, इद्दतहास : तांत्र आद्दण तत्वज्ञान, श्री साईनाथ प्रकाशन , नागपूर,
२००५
३) सातभाई श्रीद्दनवास , इद्दतहास लेखनशास्त्र, द्दवद्या बुक पद्दब्लशर, औरांगाबाद, २०११
४) वाम्ब्बूरकर जास्वांदी (सांपादक), इद्दतहासातील नवे प्रवाह, डायमांड पद्दब्लकेशन, पुणे,
२०१४ munotes.in

Page 6

भारतीय राष्ट्रीय चळवळ
6 ५) सरदेसाई बी. एन, इद्दतहासलेखनशास्त्र, फडके प्रकाशन, कोल्हापूर, २००२
६) इद्दतहास लेखनपरांपरा (स्टडी मटेररयल) द्दशवाजी द्दवद्यापीठ, कोल्हापूर
७) Sreedharan E, A Textbook of Histography, 500 BC to A .D. 2000,
Orient Blackswan, 2004.
*****
munotes.in

Page 7

7 २
राÕůवादी इितहासलेखन
घटक रचना
२.० उिĥĶये
२.१ ÿÖतावना
२.२ राÕůवादाचा अथª
२.३ राÕůवादी इितहास लेखनातील िविवध ÿवाह
२.४ राÕůवादी इितहासलेखनातील ÿमुख इितहासकार
२.५ सारांश
२.६ ÿij
२.७ संदभª
२.० उिĥĶये १. राÕůवादी इितहास लेखनाचा आढावा घेणे.
२. राÕůवादी इितहासकारांची मािहती जाणून घेणे.
२.१ ÿÖतावना इितहास लेखनात आलेली राÕůवादी भावना िकंÓहा राÕůवादी ÿवाह हा साăाºयवादी
इितहास लेखना¸या ÿवाहािवŁĦची ÿितिøया होती. एकोिणसाÓया शतकात िāिटश
इितहासकारांनी भारताचा इितहास हा शाľीय पĦतीने िलहला असला तरी तो िलहत
असताना िāिटश संशोधकांनी प±पाती ŀिĶकोनातून पूवªúह दूिषत वृ°ीने भारताचा
इितहास िलहला. एकोिणसाÓया शतकात वसाहितक स°ेखाली भारतात आधूिनक िश±ण
आिण नोकöयां¸या संधीमुळे मÅयमवगाªचा उदय झाला. या मÅयम वगाªवर पाÔ¸यात
वैचाåरक ÿभावातून राÕůवादाची भावना वाढीस लागली. वसाहितक इितहासलेखनात
भारता¸या इितहासा¸या मांडणीला ÿितिøया Ìहणून राÕůवादी ŀĶोकोनातून भारतीय
इितहास लेखनाची परंपरा िनमाªण झाली.
२०Óया शतका¸या दुसöया दशकानंतर भारतीय इितहासकार व संशोधकांनी िāिटश
ÿशाकìय अिधकारी , केिÌāज व ऑ³सफडª िवīापीठातील संशोधकांनी भारतसंबंधी जे
िलखाण केले होते ÂयामÅये अनेक चुका असÐयाकारणाने तो इितहास पुÆहा नÓयाने
िलहÁयास सुरवात केली. या संशोधकांमÅये के. पी. जयÖवाल, आर.सी. मजुमदार, एस.
एस. सेन, ताराचंद, Öवामी दयानंद, िव. दा. सावरकर व ईĵरीÿसाद इ. समावेश केला
जातो. munotes.in

Page 8

भारतीय राÕůीय चळवळ
8 २.२ राÕůवादाचा अथª राÕůवाद िकंÓहा Nationalism हा शÊद Nation या लॅिटन शÊदापासून बनला आहे.
Nation Ìहणजे जÆम अथवा वंश होय. राĶवाद यात जÆम, वंश हे तÂव अिभÿेत आहे. Ā¤च
राºयøांती¸या काळात देशभĉì, राĶिनķा या अथाªने ' राĶवाद ' हा शÊद वापरÁयात
आला.
'राÕů' िह भावना अथवा ŀिĶकोन पा IJाÂय आहे. भारतीय लोकांनी ितचा आधुिनक काळात
Öवीकार केला. भारतात िāिटश साăाºयािवŁĦ अनेक धमª, जाती - जमाती, पंथ व इतर
गट असलेÐया परंतु Âयाचे Öवłप अÂयंत िवÖकळीत असतांना जनतेने बलाढ्य िāिटश
साăाºयािवŁĦ एकý येऊन जो ऐितहािसक लढा िदला. तो भारतीय राĶवाद होय.
भारता¸या ÖवातंÞयाचा इितहास हा िचंतन, मनन व अËयासाचा िवषय आ हे. Âयामुळे
भारतीय ÖवातंÞय चळवळीचा अËयास होऊ लागला. अनेक इितहासकार, िवĬान,
राजकारणी, साăाºयवादी इ. भारतीय ÖवातंÞय चळवळीचा राÕůीय, आंतरराÕůीय
ŀिĶकोनातून मूÐयमापन केले.
आपली ÿगती तपासा.
१) राÕůवाद िह संकÐपना ÖपĶ करा ?
२.३ राÕůवादी इितहास लेखनातील िविवध ÿवाह राÕůवादी इितहास लेखन परंपरा िह अÂयंत Óयापक होती. एकोिणसाÓया शतकात ितचा
उगम होऊन िविवध टÈÈयात आिण िविवध उपÿवाहां¸या Öवłपात िवसाÓया शतकात ती
ÿभावी बनली. राĶवादी इितहास लेखनातील िविवध ÿवाह हे पुढील ÿमाणे होते :
१) ÿाचीन संÖकृती आिण िहंदू धमाªवरील आरोपांचे खंडन करणारा 'राÕůीय ÿवाह ':
पिहÐया िपढीतील राĶवादी इितहासकारांनी ÿाचीन संÖकृती व िहंदू धमाªवरील िāिटशां¸या
आरोपांचे खंडन केले. ÿाचीन भारतात सभा, सिमती या लोकशाहीसार´या काम कर णाöया
संÖथा होÂया. ÿाचीन भारतात अनेक गणराºये अिÖतÂवात होती. िľयांना पुŁषां¸या
बरोबरीचा दजाª होता. या काळात भारतात गिणत, खगोलशाľ, शरीरशाľ व औषधीशाľ
िह िवकिसत होते. हे दाखवून देऊन भारतीयांना भौितक व शाľीय िवकासाचे ²ान होते हे
Âयांनी दाखवून िदले. ÿाचीन संÖकृती व िहंदू धमाªवरील खंडन करणाöयांमÅये काशीÿसाद
जयÖवाल, राधाकुमूद मुखजê यांची नावे िवशेष उÐलखनीय होती.
२) वÖतुिनķ - राÕůीय ÿवाह:
या ÿवाहातील इितहासकारांनी ÿाचीन धमª व संÖकृतीवर िāिटशांनी केलेले चुकìचे आरोप
खोडून काढÁयाचा ÿयÆत केला. ऐितहािसक साधनां¸या िचिकÂसक िवĴेषणातून जे सÂय
हाती येईल, Âयाची पुराÓयासह शाľीय पĦतीने मांडणी करणे, अशी Âयांची ऐितहािसक
सÂयशोधनाची वÖतुिनķ भूिमका व ŀिĶकोन होता. इितहास िवषया¸या शाľशुĦ
अËयासासाठी इितहासकारांनी ऐितहािसक साधनांचा, िलिखत सािहÂयाचा , पुरातÂवीय munotes.in

Page 9

राÕůवादी इितहासलेखन
9 साधनांचा शोध घेÁयाचा ÿयÂन केला गेला. Âयां¸या या लेखांत कुठेही अिभिनवेश आढळत
नाही, तर िवषयाची वÖतुिनķ मांडणी आढळते. अशा वÖतुिनķ इितहास संशोधकांमÅये डॉ.
रामकृÕण गोपाळ भांडारकर, डॉ. आळतेकर, िव. का. राजवाडे, डॉ. यदुनाथ सरकार, डॉ.
रमेशचंþ मजुमदार इ. समावेश होता.
३) आिथªक - राÕůीय ÿवाह:
या ÿवाहातील इितहास लेखकांची भूिमका िāिटश इितहास लेखनाला आÓहान देणारी व
आøमक अशी होती. अठराÓया शतकात िāिटशांनी भारतावर आपले राजकìय वचªÖव
ÿÖथािपत कłन आिथªक ŀĶ्या Öवयंपूणª असणाöया भारतीय अथªÓयवÖथेची आिथªक लूट
िह Âयांची आिथªक ÿेरणा होती. िāिटशां¸या आिथªक धोरणांमुळे Öवयंपूणª असणारी भारतीय
अथªÓयवÖथा मोडकळीस आली. दाåरþ्य व बेकारी यामुळे भारतीय जनता ýÖत झाली
Âयामुळे हा अथªशाľीय ŀिĶकोन डोÑयासमोर ठेवून एकोिणसाÓया शतका¸या अखेरीस
दादाभाई नौरोजी , Æया. महादेव गोिवंद रानडे, रमेश चंþ द°, यांनी िāिटश वसाहतवादाचे
आिण िāिटशांनी चालिवलेÐया आिथªक शोषणाचे Öवłप सांिगतले.
४) िāिटशांचा दुÈपटीपणा व कुटील राजनीतीवर ÿकाश टाकणारा 'राĶवादी इितहास
ÿवाह':
या ÿवाहातील राĶवादी इितहासलेखकांनी िāिटशां¸या शासन ÓयवÖथेमागील उिĥĶ्ये,
Âयांची धोरणे, Âयां¸या राजकìय व लÕकरी हालचाली यांचा िचिकÂसक अËयास केला. ईÖट
इंिडया कंपनीने सुरवाती¸या लढाया लÕकरी बळावर िकंÓहा ®ेķÂवाने िजंकÐया नाही
फ़ंदिफ़तुरी व भारतीयांमÅये फूट पाडून Âया िजकÐया. तसेच भारतात जमातवादाचे बीज
िāिटशांनी पेłन भारतातील मु´य दोन धमाªमÅये फूट पाडÁयाचे काम िāिटश शासन
ÓयवÖथा करत आहे हे Âयांनी पुराÓयाĬारे ÖपĶ केले. तसेच िसराज उĥोला, मीर कासीम,
नानासाहेब पेशवे, राणी लàमीबाई िनभêडपणे परकìय स°ेला आÓहान िदले, असे ÿितपादन
Âयांनी केले.
या ÿवाहातील इितहास लेखकांमÅये मेजर बी.डी. बसु, पंिडत सुंदरलाल, िव.डी. सावरकर
यांचा समावेश होता.
५) ÿादेिशक - राÕůीय ÿवाह:
भारतात िनरिनराÑया ÿदेशांचे िāिटशांनी केलेले िलखाण अपूणª व सदोष होते. मूळदेशी
ऐितहािसक साधनांचा िचिकÂसक अËयास करणे, भाषे¸या अडचणीमुळे Âयांना कठीण होते.
Âयामुळे Âयां¸या िलखाणात अनेक ýुटी होÂया, िशवाय Âयांची भूिमका िह िवजेÂयांची होती.
Âयामुळे भारतातील िविवध ÿदेशातील लोकांनी भारतीय भूिमकेतून इितहास िलहÁयास
सुरवात केली. यामÅये महाराĶ, गुजरात, राजÖथान, दि±ण भारत, उ°र भारत, बंगाल इ.
ÿदेशांचे िलहलेले इितहास होय. उदा. मराठा स°ेचा इितहास हा úंथ úँड डफ याने १८२६
मÅये िलहला, Âयावर नीलकंठ जनादªन यांनी टीका कłन व Âयांचा चुका दाखवून नवीन
िलखाण केले. तसेच दि±ण भारताचा इितहास ÿकाशात आणÁयाचे मोलाचे कायª
कृÕणÖवामी अÍयंगार,डॉ. नीलकंठ शाľी यांनी केले. munotes.in

Page 10

भारतीय राÕůीय चळवळ
10 वरील उÐलेख केलेÐया वेगवेगळे उपÿवाह िमळून राĶवादी इितहासलेखनाचा ÿवाह हा
Łंदावत गेला. व हा ÿवाह Óयापक बनला.
आपली ÿगती तपासा.
१) राÕůवादी इितहासलेखनातील िविवध ÿवाहांचा आढावा ¶या ?
२.४ राÕůवादी इितहासलेखनातील ÿमुख इितहासकार भारतात राÕůवादी इितहासलेखनाचा ÿारंभ हा एकोिणसाÓया शतका¸या पूवाªधाªपासूनच
झाला. िवसाÓया शतका¸या सुरवाती¸या काळात हे इितहास लेखन अिधक पåरप³Óव
बनले. राÕůवादी इितहास लेखन हे ÿाचीन, मÅययुगीन व आधुिनक कालखंडाÿमाणे िलहले
गेले. Âयां¸या कालखंड िनहाय िलखाणािवषयीची मािहती पुढीलÿमाणे सांगता येते.
अ) ÿाचीन भारतातील राÕůवादी इितहासलेखक:
काशीÿसाद जयÖवाल यांनी 'Hindu Polity' आिण 'History of I ndia ( 150 -350 AD )'
हे दोन महÂवाचे úंथ िलहले. साăाºयवादी इितहासकारांनी भारतात ÿाचीनकाळी फĉ
िनłंकश राजस°ा होती, कोणÂयाही ÿकार¸या ÿाितिनिधक संÖथा या अिÖतÂवात
नÓहÂया. अशा ÿकारची मांडणी केली होती. Âयांनी वैिदक काळातील सभा व सिमती, बौĦ
संघातील लोकशाहीचे तßव, गणराºय - सोळा महाजनपदे इ. संÖथांचे ÿाचीन भारतातही
अिÖतÂव िसĦ कłन साăाºयवादी इितहासकारांची मते खोडून काढली. डॉ. आर. जी.
भांडारकर यांनी संÖकृत, ÿाकृत व इंगजी भाषेवर ÿभुÂव, तÂव²ान आिण धमªशाľाचा
Âयांचा सखोल अËयास केला. राजकìय इितहासा¸या अËयासात Âयांनी 'The Early
History of Deccan ' व 'A peep into the early History of India ' हे दोन महÂवाचे
úंथ िलहले. या úंथात Âयांनी ÿाचीन काळापासून ते मुिÖलम आøमणापयªÆतचा इितहास
रेखाटला. तसेच या úंथात राजकìय घडामोडé बरोबर आिथªक, धािमªक व सांÖकृितक
िÖथतीचे वणªनही आढळते. राधाकुमूद मुखजê यांनी ÿाचीन भारतीय लोक दैवी शĉéवर
िवĵास ठेवणारे होते, Âयांनी कोणतीही भौितक व शाľीय ÿगती केली नाही हे िāिटश
सरकारचे आरोप Âयांनी आपÐया या 'Ancient Indian Education ' ‘Local self-
government in Ancient India ’, ‘Hindu Civilization’, ‘ Men and thought in
Ancient India ’ इ. पुÖतकांमधून खोडून काढले.
ब ) मÅययुगीन भारतातील राÕůवादी इितहासलेखक:
डॉ. मोहहÌद हबीब यांना वÖतुिनķ आिण िनधमê ŀिĶकोनातून भारतातील मुिÖलम
शासकां¸या अËयास करणारे पिहले इितहासकार Ìहणून ओळखले जाते. मोहÌमद
गझनी¸या इितहासाचे संशोधन कłन Âयां¸या Öवाöया या मुळात लूटमार आिण
स°ेकåरÂया झाÐया होÂया आिण Âयामागे धमाªचा आधार नÓहता, असे मत हबीब यांनी
मांडले. हबीब यांनी िदÐली¸या सुलतानशाही काळातील समाजाबĥल संशोधन कłन
कामगार आिण शेतकरी यां¸या जाचातून मुĉ झाÐयाने Âयाकाळी शहरी आिण úामीण
समाजात øांती घडून आली व Âयामुळेच मंगोल आøमणे परतवून लावणे िदÐली¸या
शासकांना श³य झाले. असे मत हबीब यांनी मांडले. के.एम. अ®फ हे मÅययुगीन munotes.in

Page 11

राÕůवादी इितहासलेखन
11 भारता¸या िवशेषतः सुÐतानशाही¸या इितहासाचे अËयासक होते. 'Life and conditio ns
of the people of Hindustan ( १२००-१५०० AD)' हा Âयांचा ÿिसĦ úंथ आहे.
सÐतनत काळातील भारतीय स माज जीवनाचा िनधमê वृ°ीने अËयास करणारे ते ÿमुख
राÕůवादी इितहासकार होते. मÅययुगीन भारता¸या इितहासाचे वÖतुिनķ आिण मूलगामी
संशोधनाचे ®ेय सर जदुनाथ सरकार यांना िदले जाते. मÅययुगीन भारता¸या इितहासातील
िविभÆन भाषेतील ऐितहािसक साधनांचे Âयांनी अÅययन केले. सरकार यांनी 'History of
Aurangzeb ' हा úंथ पाच खंडात आिण 'Fall of the Mughal Empire' हा चार खंडात
िलहला. हे दोÆही úंथ मÅययुगीन भारता¸या इितहासातील संशोधनातील अÂयंत महÂवाचे
मानले जातात. जदुनाथ सरकार यांनी 'Shivaji and His times ' व ‘House of Shivaji ’
या सारखा मराठा इितहासासंबंधी úंथ देखील िलहला.
क) आधुिनक भारतातील राÕůवादी इितहासलेखक:
१) दादाभाई नौरोजी :
दादाभाई नौरोजी यांनी ‘पॉवटê अँड अन िāिटश Łल इन इंिडया’ हा úंथ िलहला या úंथात
Âयांनी िāिटश भारतीय संप°ीची लूट कशी करत आहे हे िविवध आकडेवारी¸या आधारे
ÖपĶ केले. या úंथात Âयांनी भारतीय संप°ी¸या आिथªक िनःसारण िसĦांत मांडला.
भारतीय संप°ी िह Óयापार, उīोगधंदे व राजकìय मागª या तीन मागाªने इंµलंडमÅये नेली
जात आहे Âयामुळे भारतात भांडवलाची िनमाªती होत नसÐयाचे मत Âयांनी मांडले. िāिटश
सरकार िāिटश अिधकाöयांचे वेतन व िनवृ°ी वेतन, िāिटश सरकारचा भारतावरील व
इंµलंड वरील खचª, भारतावर लादलेला युĦ खचª, भारतावरील िāिटश सैÆयावरील होणार
खचª इ. मागाªनी भारतीय संप°ी िह इंµलडमÅये जात असÐयाचे सांिगतले.
२) Æया. महादेव गोिवंद रानडे:
Æया. रानडे यांनी वसाहतवादाचा भारतीय अथªÓयवÖथेवर होणार पåरणाम हा पािहलेला
होता Âयाआधारे Âयांनी अथªशाľीय ŀिĶकोनातून आधुिनक भारतीय इितहासाचे िचंतन व
लेखन केले. Âयांनी िāिटश वसाहतé¸या आिथªक सरंचनेचा सखोल अËयास केला व
भारतीय अथªÓयवÖथा वसाहतवादी शोषणाला बळी पडत आहे हे दाखवून िदले. व
वसाहतवादी अथªÓयवÖथेचे शोषणाÂमक Öवłप ÖपĶ केले.
३) डॉ. रमेशचंþ द°:
राÕůवादी िवचारां¸या रमेशचंþ द° यांनी भारता¸या आिथªक िÖथती¸या अËयासाकडे ल±
देत 'Economic History of India ' हा úंथ दोन खंडात िलहला. भारताचे िāिटश शासक
हे वेगवेगÑया मागा«नी भारताचे आिथªक शोषण करत आहे आिण Âयामुळे भारताचे आिथªक
दाåरþ्य वाढत आहे अशी मांडणी Âयांनी िāिटश पालªम¤टची कागदपýे, शासकìय कागदपýे
आिण अहवाल यां¸या आधारे केली. रमेशचंþ द° यांनी मांडलेÐया अनोऔīोिगक
करणाचा िसĦांत आज िह भारता¸या आिथªक इितहासात एक सशĉ िसĦांत Ìहणून
ओळखला जातो.
munotes.in

Page 12

भारतीय राÕůीय चळवळ
12 ४) गोपाळ कृÕण गोखले:
१९०२ मÅये गोपाळ कृÕण गोखले हे मÅयवतê कायदेमंडळावर िनवडून गेले होते. Âयावेळी
Âयांनी अथªसंकÐपावर १२ भाषणे केली. या भाषणावłन तÂकालीन आिथªक पåरिÖथती
समजून घेÁयास मदत होते. भारतीय शेती, शेतकöयांची अवÖथा, उīोगधंदे, लÕकरी खचª,
करÓयवÖथा इ. िवषय मािमªकपणे मांडले.
५) डॉ. ताराचंद:
भारता¸या ÖवातंÞय चळवळीवर संशोधन करणाöया िदµगज इितहासकारांमÅये डॉ. ताराचंद
यांचे महÂवाचे Öथान आहे. डॉ. ताराचंद यांचा 'History of Indian freedom
Movement ' हा चार खंडातील úंथ िवशेष गाजला. या úंथात िāिटश स°ा Öथापन
होÁयापूवêची भारताची आिथªक िÖथती, Öवयंपूणª úामÓयवÖथा, पारंपåरक उīोग व Óयापार
यांची मािहती देऊन िāिटशां¸या स°ा Öथापनेनंतर भारतीयांची दुदªशा ताराचंद यांनी
मांडली. िāिटशांची कूटनीती व ‘फोडा व राºय करा ’ हे धोरण भारता¸या फाळणीस
जबाबदार ठरले अशी Âयांनी मांडणी केली. या डॉ. ताराचंद यांनी 'The influ ence of
Islam on Indian culture ' या úंथात भारतीय संÖकृती िह केवळ िहंदू संÖकृती नसून,
िहंदू आिण इÖलामी संÖकृती¸या समÆवयातून उÂकट झालेली एक संपÆन संÖकृती आहे,
अशी मांडणी केली.
६) डॉ. रमेशचंþ मजुमदार:
शाľशुĦ व िचिकÂसक इितहासलेखन पĦतीचा वापर कłन लेखन करणारे इितहासकार
Ìहणून डॉ. रमेशचंþ मजुमदार हे ÿिसĦ आहे. डॉ. मजुमदार यांनी Corporate life in
Ancient India, Outline of Ancient Indian history and civilization, Ancient
India colonies in the far east, The sepoy Mutin y and the revolt of 1857,
History of the freedom movement इ. शीषªकांचे िविवध काळ आिण िवषया¸या
संदभाªत संशोधन पूणª úंथ िलहले. डॉ. मजुमदार यां¸या मते, 'िहंदू व मुसलमान गटातील
फूट वाढिवÁयास िāिटश शासकांचा िसहांचा वाटा होता. या दोÆही गटातील लोकांना एकाच
राÕůीय Óयासपीठावर न आणÁयाचे िāिटशांचे ÿयÂन यशÖवी ठरले.' डॉ. मजुमदार यांनी
भारता¸या ÖवातंÞय चळवळीत महाÂमा गांधé¸या कायाªची दखल घेऊन Âयां¸या कायाªचे
कौतुक केले. माý धमª आिण राजकारण यांची गÐलत केÐयाबĥल Âयांनी गांधéना दोष
देखील िदला.
आपली ÿगती तपासा.
१) राÕůवादी इितहासकारांचा आढावा ¶या ?
२.५ सारांश साăाºयवादी इितहासलेखनाची एक ÿितिøया Ìहणून राÕů्रवादी इितहासलेखन ÿवाह
भारतात िवकिसत झाला. रा Õůवादी इितहासकारांनी पाIJाÂय व भारतीय समाज व
संÖकृतीचा तौलिनक अËयास कłन राÕůीय जािणवेचे बीज Łजवले. राÕůवादी munotes.in

Page 13

राÕůवादी इितहासलेखन
13 इितहासलेखनामुळे भारतीयांमÅये आÂमसÆमान िनमाªण झाला. राĶवादी इितहासकारांनी
नवीन आÓहाने Öवीकाłन संशोधनाला चालना िदली. या ÿवाहामुळे ऐितहािसक मूळ
साधनांसोबतच शोध घेणारी संशोधकांची िपढी तयार झाली. राĶवादी इितहासकारांनी फĉ
राजकìय इितहासच नाही तर आिथªक व सामािजक पैलूंची देखील दखल घेतली. ÿाचीन व
मÅययुगीन संÖकृतीचा व सामािजक िÖथतीचा Âयांनी अËयास केला. िāिटशकालीन
शासनाचे भारतीय अथªÓयवÖथेवर झालेले दुÕपåरणाम िवशद करÁयात आले, यामधून
भारतीय ÖवातंÞय चळवळीला नवीन आशय भेटला. िāिटशांनी भारतीयांचे केलेले आिथªक
शोषण, Âयांचे फोडा व झोडाचे राजकारण इ. बाबéची ऐितहािसक मांडणी कłन राÕůवादी
इितहासलेखन परंपरेने भारतीयां¸या राÕůवादी भावनेला वैचाåरक आधार िदला.
२.६ ÿij १) साăाºयवादी इितहासलेखन Ìहणजे काय ते सांगा ?
२) साăाºयवादी इितहासलेखनाची उिĥĶे सांगून या इितहासलेखनातील िविवध ÿवाह
सांगा ?
३) साăºयावादी ŀिĶकोनातून िलखाण करणाöया इितहासकारांचा आढावा ¶या ?
४) राÕůवादी इितहासलेखातील िविवध ÿवाहांचा आढावा घेऊन Âयाचे मुÐयाकंन करा ?
५) राÕůवादी इितहासलेखनातील ÿमुख इितहासकारांचा आढावा ¶या ?
२.७ संदभª १) देव ÿभाकर, इितहासशाľ : संशोधन, अÅयापन आिण लेखन परंपरा, āेनटॉिनक
ÿकाशन, नािशक, २००७
२) कोठेकर शांता, इितहास : तंý आिण तÂव²ान, ®ी साईनाथ ÿकाशन , नागपूर,
२००५
३) सातभाई ®ीिनवास , इितहास लेखनशाľ, िवīा बुक पिÊलशर, औरंगाबाद, २०११
४) वाÌबूरकर जाÖवंदी (संपादक), इितहासातील नवे ÿवाह, डायमंड पिÊलकेशन, पुणे,
२०१४
५) सरदेसाई बी. एन, इितहासलेखनशाľ, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२
६) इितहास लेखनपरंपरा (Öटडी मटेåरयल) िशवाजी िवīापीठ, कोÐहापूर
7) Sreedharan E, A Textbook of Histography, 500 BC to A.D. 2000,
Orient Blackswan, 2004

***** munotes.in

Page 14

14 ३
मा³सªवादी इितहासलेखन ÿवाह
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ कालª मा³सª - जीवन पåरचय
३.३ मा³सªवादी इितहासलेखनाचे Öवłप
३.४ मा³सªवादी ŀिĶकोनातून भारतीय इितहासाचे झालेले लेखन
३.५ सारांश
३.६ ÿij
३.७ संदभª
३.० उिĥĶे • मा³सªवादी इितहासलेखन अËयासणे.
• मा³सªवादी इितहासकारांचा आढावा घेणे.
३.१ ÿÖतावना भारतात मा³सªवादी इितहासलेखन ÿवाह Öथूलमानाने िवसाÓया शतका¸या मÅयात सुŁ
झाला असला तरी अÐपावधीतच तो एक समृĦ ÿवाह बनला. अनेक तÂविनķ परंतु Öवतंý
बुĦी¸या िवचारवंतांनी या ÿवाहाला Óयापक व सखोल बनवले आहे. कालª मा³सª¸या
ऐितहािसक भौितकवादी िवचारÿणालीने ÿभािवत झालेले काही भारतीय इितहासकार
मा³सª¸या िसĦांता¸या आधारे भारतीय इितहासाचा अËयास कł लागले. व कालª
मा³सª¸या ऐितहािसक भौितकवादा¸या आधाराने भारतीय इितहासाचे आकलन करÁयाची
परंपरा सुŁ झाली. या परंपरेलाच 'मा³सªवादी इितहासलेखन परंपरा' असे Ìहणतात.
३.२ कालª मा³सª - जीवन पåरचय जमªनीमÅये ºयाकाळात अनेक नवीन िवचार उदयाला येत होते, Âया वैचाåरक मंथना¸या
काळात कालª मा³सª यांचा जÆम एका ºयू कुटुंबात ५ मे १८१८ रोजी जमªनीमधील ůेवेस
या छोट्या खेड्यात झाला. Âयाचे वडील हरशेल मा³सª हे एक वकìल होते तर आई हेनåरटा
ÿेसबगª िह गृिहणी. १८२४ मÅये मा³सª¸या विडलांनी ºयू धमाª¸या जागी िùIJन धमाªतील
ÿोटेÖटंट हा पंथ Öवीकारला. बालवयातच धमा«तराचा झालेला हा सांÖकृितक आघात
यामुळे एकूणच धमाªबĥल Âया¸या मनात ितरÖकार उÂपÆन झाला. Ìहणूनच Âयांनी धमाªला
अफूची गोळी असे संबोधले. Âयाचे ÿारंिभक िश±ण उदारवादी िवचारवंत वैÖटफेलन यां¸या munotes.in

Page 15

मा³सªवादी इितहासलेखन ÿवाह
15 मागªदशªनाखाली झाले. १८४१ मÅये जेना िवīापीठातून Âयांनी ‘The Differences
between the Natural Philosophy of Democritus and Epicurus’ या िवषयावर
डॉ³टरेट िह पदवी िमळवली. १८४३ मÅये वया¸या २५ Óया वषê कालª मा³सª याने आपले
ÿारंिभक िश±क वैÖटफेलन यांची मुलगी जैनी वैÖटफेलन िह¸याशी िववाह केला. िववाह
नंतर मा³सª पåरवार हे पेरीस मÅये गेले व ितथे ते ' ĀॅÆको जमªन शÊदकोश ' चा संपादक
बनला. ĀांसमÅये असतांना पॅåरस येथे Âयाला ÿिसĦ िवचारवंत ÿोधो लुई Êलँक यांची भेट
झाली Âयां¸या मदतीने Âयाने Ā¤च समाजवाद व Ā¤च राजकìय अथªशाľ याचा अËयास
केला. परंतु Âया¸या øांितकारी िवचारणामुळे सुरवातीस Âयाला जमªनीतून - िÖवझल«डमÅये
तेथून Āांस मÅये व नंतर बेिÐझअममÅये व पुढे इंµलंड येथे Öथलांतर करावे लागले.
इंµलडमÅये असतांना Âयाची मैýी िह उīोगपती फेिűक एंिजÐसशी झाली, Âयाची िह मैýी
शेवटपय«त िटकली. एंजÐसमुळे जमªनीपुरता िवचार करणारा मा³सª इंµलÁड¸या
भांडवलशाही¸या आधारावर संपूणª िवĵाचा अथª लावÁयाचा आिण Âयासाठी पयाªयी
कायªøम व øांतीचा िवचार मांडू लागला. फेāुवारी १८४८ मÅये Âयाने कÌयुिनÖट लीगची
Öथापना केली, व कÌयुिनÖट लीग¸या पिहÐया अिधवेशना¸या वेळी मा³सªने एंजÐस¸या
मदतीने साÌयवादाचा जाहीरनामा तयार कłन साÌयवादाची तािÂवक बैठक मांडली.
आपÐया िवचारांना Óयवहाåरक łप देÁया¸या हेतूने १८६४ मÅये लंडन मÅये आयोिजत
पिहÐया आंतरराÕůीय कामगार संघटनेत जमªनी¸या वतीने Âयाने ÿितिनधीÂव केले. व
ÂयाĬारे कामगारांना Æयाय िमळवून देÁयाचा ÿयÂन केला. एंजÐस¸या आिथªक व úंथ
लेखना¸या मदतीमुळे कालª मा³सª याने दास कॅिपटल या úंथा¸या पिहला खंड १८६७
मÅये ÿकािशत केला. व काही वषा«मÅये Âयाने दुसरा खंड देखील िलहóन तयार केला. माý
पैशा¸या अभावामुळे Âया¸या िजवंतपणी हा खंड ÿकािशत होऊ शकला नाही. उÂपनाचे
िनयिमत साधन हाताशी नसÐयामुळे Âया¸या कुटुंबाला सतत दाåरþ्याचा व िविवध
हालअपेĶांचा सामना करावा लागला. दुद¥वाने १८८१ मÅये Âया¸या पÂनीचा मृÂयू व
१८८३ मÅये लाड³या मुलीचा मृÂयू या दोन मोठया अपघातांमुळे कालª मा³सªचा मृÂयू
देखील १४ माचª १८८३ मÅये झाला.
कालª मा³सª¸या िवचारांचा ÿभाव:
कालª मा³सª¸या िवचारांवर हेगेल, åरकाडō, इंµलंड व Āांसमधील समाजवाद, वृ°पý
±ेýातील कायª, वैयिĉक आयुÕयातील दाåरþ्य, औदयोिगक øांती इ. चा ÿभाव िदसून
येतो. या ÿभावातून Âयाने आपले साÌयवादी िवचार मांडले. कालª मा³सªचा दास कॅिपटल
हा úंथ साÌयवादाचा बायबल Ìहणून ओळखला जातो. Âया¸या मृÂयूनंतर Âया¸या िवचारांचा
जगावर जबरदÖत ÿभाव पडलेला िदसून येतो. Âया¸या साÌयवादी िवचारांवर १९१७
रिशयात øांती झाली, Âयानंतर चीन व इतर देशात देखील अÔयाच साÌयवादी øांती
झालेÐया िदसून येतात. एकेकाळी मा³सª¸या िवचारांचा ÿभाव हा अÅयाª जगावर पडलेला
िदसून येतो. कालª मा³सª सारखा ÿभावशाली िवचारवंत जगा¸या इितहास ³विचतच िदसून
येतो
आपली ÿगती तपासा.
१) कालª मा³सª¸या जीवनाचा आढावा ¶या ? munotes.in

Page 16

भारतीय राÕůीय चळवळ
16 ३.३ मा³सªवादी इितहासलेखनाचे Öवłप भारतातील मा³सªवादी इितहासकारांनी इितहासाची संपूणªतः चौकट िह कालª मा³सª¸या
िवचारधारेवर आधाåरत तयार केली. उदा. कालª मा³सªची इितहासाची Óया´या 'आज
पय«तचा इितहास Ìहणजे दुसरे ितसरे काही असून केवळ वगªसंघषª होय' या Âया¸या
िवचारधारेवर आधाåरत आहे. 'आहे रे' 'नाही रे' वगª व Âयांचा संघषª Âयांची आिथªक बाब जी
िक सवª बाबé¸या मुळाशी असते. या िवचारधारेतून संपूणª इितहासाची आखणी करणे. यात
मा³सªवाद समािवĶ होतो. मा³सªवादी इितहासलेखनाने मुळात इितहासलेखनाची व
आकलनाची पĦत बदलली. या लेखन ÿवाहाने इितहासावर असलेला राजकìय
घडामोडéचा ÿभाव बाजूला साłन आिथªक व सामािजक घटकां¸या अÅययनाचे महÂव
रेखाटले. घटना अगर Óयĉì ऐवजी दुलªि±त समाज गट, िभÆन सामािजक व आिथªक
ÓयवÖथां¸या मूलगामी अËयास या ÿवाहाला अपेि±त आहे. या ÿवाहातील इितहासकारांनी
शेती, úामीण ÓयवÖथा , वणªÓयवÖथा यांचा शाľीय पĦतीने अËयास केला. वैिदक काळ,
जैन व बौĦ धमª यासार´या िवषयांचा देखील भौितकवादी ŀिĶकोनातून नवा अÆवयाथª
मा³सªवादी इितहासलेखकांनी लावला. मा³सªवादी इितहासलेखनाचे Öवłप हे
िनवेदनामतक अगर वणªनाÂमक नसून िवĴेषणाÂमक व िचिकÂसक आहे. ऐितहािसक
साधनसामुúी बरोबरच भाषाशाľ, समाजशाý, लोकवाđय, अिभजात सािहÂय ,
पुरातßवशाľ, अथªशाľ इ. िविवध ²ानशाखांचा वापर मा³सªवादी इितहासकारांनी केलेला
आढळतो.
आपली ÿगती तपासा.
१) मा³सªवादी इितहासलेखनाचे Öवłप ÖपĶ करा?
३.४ मा³सªवादी ŀिĶकोनातून भारतीय इितहासाचे झालेले लेखन मा³सªवादी इितहासलेखनामÅये डी. डी. कोशंबी, डॉ. नुŁल हसन, डॉ. रामशरण शमाª, डॉ.
रोिमला थापर, डॉ. हरबÆस मुिखया, डॉ. मोहÌमद हबीब , डॉ. इरफान हबीब , डॉ. िबपीन चंþ
यांची नावे िवशेष उÐलेखनीय आहे. परंतु भारतात मा³सªवादी इितहासलेखांचे ÿारंिभक
िवचार हे बी. एन, द° यां¸या ‘Dialect ical of land ownership in India ’ व ‘Cast
and class in ancient India ’ पुÖतकात आढळतात. भारतातील ÿमुख मा³सªवादी
िवचारवंत ®ीपाद अमृत डांगे यांचा 'India from primitive communism to slavery '
हा मा³सªवादी ŀिĶकोनातून िलहलेला úंथ मनाला जातो. खöया अथाªने भारतात मा³सªवादी
इितहासलेखनाची सुरवात रजनी पाम द° यां¸या 'India Today ' व ए. आर. देसाई यां¸या
'Social B ackground of Indian Nationalism ' या úंथामधून झाली.
१) डॉ. धमाªनंद कोसंबी:
ÿाचीन भारता¸या इितहासाबĥल िलखाण करणाöया इितहासकारांमÅये दामोदर धमाªनंद
कोसंबी यांचा आवजूªन उÐलेख करावा लागतो. ÿाचीन भारता¸या इितहासा¸या
अËयासाला कोसंबी¸या िलखाणामुळे एक नवी िदशा िमळाली. डी. डी. कोसंबी यांनी ४
úंथाचे लेख, ५ úंथाचे संपादन व १२७ संशोधन लेखांचे िलखाण केले. Âया úंथांपैकì munotes.in

Page 17

मा³सªवादी इितहासलेखन ÿवाह
17 ‘Introduction to the study of India ’ (1956), ‘The culture and civilization of
ancient India in historical outline ’ या दोन úंथांनी भारतीय इितहासलेखनात øांती
आणली. डी. डी. कोसंबी यांनी कालª मा³सª¸या इितहास िवषयक ÿमयेला जसे¸या तसे न
Öवीकारता भारतीय इितहासा¸या अनुषंगाने Âयात बदल कłन डी. डी. कोसंबी यांनी
भारतीय इितहासाची मांडणी केली. कोसंबी यांनी ÿाचीन समाज, िसंधू संÖकृती, आयª
आøमण, जातीÓयवÖथा, लोहयुग, बौĦ धमª उदय, मौयª व कृषी अथªÓयवÖथा, मौयª स°ा
Ćास व दि±णी स°ेचा उदय इ. सिवÖतर िववरण केले.
२) डॉ. रामशरण शमाª:
कालª मा³सª¸या भौितकवादी िसĦांता¸या आधारे ÿाचीन भारतीय सामािजक आिण
आिथªक इितहासाचे िचिकÂसकपणे संशोधन करणारे इितहासकार Ìहणून डॉ. आर. एस.
शमाª हे ओळखले जातात. 'Shudras in ancient India ' या आपÐया úंथात Âयांनी
वणªÓयवÖथा आिण जाती ÓयवÖथे¸या उगमाची आिण धमªशाľांनी Âयांना िदलेÐया
अिभमाÆयतेची भौितकवादी कारणीिममांसा केली. 'Indian Feudalism ' या úंथात Âयांनी
भारतातील सामंतशाही ÓयवÖथे¸या उदयाचे मूÐयांकन केले. गुĮ काळातील शहरां¸या
Ćासास गुĮ काळातील सरंमजामशाही ÓयवÖथा कारणीभूत असÐयाचे मत Âयांनी मांडले.
'Material culture and social formation in ancient India' या úंथात Âयांनी ÿाचीन
भारता¸या सामािजक व सांÖकृितक ÓयवÖथेवरील भौितकवादी भाÕय केले. 'Urban
decay in India ' ÿाचीन भारतातील नगरां¸या Ćासाची आिण Öवयंपूणª úामÓयववÖथे¸या
वाढीचे मा³सªवादी ŀिĶकोनातून करणीिममांसा करÁयात आली.
३) रोिमला थापर:
िदÐली येथील जवाहरलाल िवīापीठातील इितहासा¸या ÿाÅयािपका Ìहणून कायª केलेÐया
डॉ. रोिमला थापर या ÿिसĦ मा³सªवादी इितहासकार Ìहणून ओळखÐया जातात.
'Ashoka and decline of the Maurya’s ' या úंथात Âयांनी मौयª सăाट अशोकाने
मांडलेली धÌमाची संकÐपना ÖपĶ केली. व अशोकाने बौĦ धमाªचा केलेला पुरÖकार हा
धमªिनķ अथवा नैितक भूिमकेतून केलेला नसून तÂकालीन राजकìय व सामािजक गरजे¸या
जािणवेतून केÐयाचे मत मांडले. 'History of India ' या úंथात राजकìय घडामोडéपे±ा
शेती, उīोग, Óयापार, úामीण व नागरी जीवन , सागरी हालचाली या िवषयांवर भर देऊन
िभÆन कालखंडाचे िचýण केले. Ancient Indian social history – some
interpretations, Problems of Historical writing in India, Ideology and
interpretation of early Indian history, from lineage to state, इ. úंथातून ÿाचीन
भारता¸या राजकìय , सामािजक, सांÖकृितक, तंý²ान इ. िविवध पैलूंवर मा³सªवादी
ŀिĶकोनातून मांडणी केली.
४) डॉ. इरफान हबी ब:
मÅययुगीन भारताचा मा³सªवादी परंपरेने िवचार करणारे एक अúगÁय इितहासकार Ìहणून
इरफान हबीब यांना ओळखले जाते. मÅययुगीन भारताचा आिथªक इितहास हा Âयां¸या
संशोधनाचा मु´य िवषय असून मÅययुगीन भारता¸या इितहासा¸या संशोधनात ते मूलभूत
मानले जातात. 'Agrarian system to Mughal India ' या úंथात Âयांनी मुघल munotes.in

Page 18

भारतीय राÕůीय चळवळ
18 काळातील कृिष ÓयवÖथेवरील संकट हे मुघल स°े¸या Ćासाचे महÂवपूणª कारण ठरले अशी
Âयांनी मांडणी केली. 'Interpreting Indian History ' या úंथात हबीब यांनी मÅययुगीन
भारता¸या सामािजक व आिथªक इितहासाचे िववेचन केले. तसेच मोहÌमद घोरी¸या
भारतावरील आøमणा¸या वेळी भारता¸या सामािजक व आिथªक िÖथतीचे िवĴेषण केले.
'Cast and money in Indian History ' या úंथात Âयांनी जाितÓयवÖथे¸या उदयामागील
आिथªक कारणांचा उहापोह केला. 'The atlas of Mughal empire ' आिण ‘Economic
map of India ’ या úंथतुन Âयांनी भौगोिलक मािहती सोबतच आिथªक मांडणी देणाöया
मÅययुगीन भारताचे एकूण ब°ीस नकाशे ÿकिशत केले. डॉ. इरफान हबीब यांनी आपÐया
इितहासलेखनाĬारे आपले वेगळेपण िसĦ केले व अनके दुलª±ित घटकांवर आपÐया
िलखाणाĬारे ÿकाश टाकला.
५) डॉ. िबपीन चंþ:
मा³सªवादी ŀिĶकोनातून भारता¸या राÕůीय चळवळीचे जनआंदोलन Ìहणून अिधक Óयापक
Öवłप उजागर करणारे इितहासकार Ìहणून िबपीन चंþ यांना ओळखले जाते. केिÌāज
इितहासलेखन परंपरेने ÿितपािदत केलेली भारतीय Öवातंý चळवळीशी संबंिधत ÿमेयांचे
डॉ. िबपीन चंþ यांनी खंडन केले. भारतीय Öवातंý चळवळ िह जनसामाÆयांची चळवळ
होती, Âयाला वैचाåरक नेतृÂव सुिशि±त मÅयमवगाªतील लोकांनी िदले असले तरी मूलभूत
ÿij आिण संघषª हा जनसामÆयांचाच होता, असे ÿितपादन िबपीन चंþ यांनी 'India’s
struggle for Independence ' या सुÿिसĦ úंथात केले. 'Communism in India' या
úंथात जमातवादा¸या उदयामागील कारणांचा िचिकÂसक अËयास कłन जमातवाद हा
िāिटश वसाहतवादाचे आपÂय असÐयाची मांडणी केली. 'The Rise and growth of
economic Nationalism ' आिण 'Nationalism and colonialism in India' या
úंथामÅये भारतीय राÕůवादाचा उदय आिण िवकासाचे आिथªक पैलू, वासाहितक शोषणाचे
आिथªक धोरण आिण भारतीय भांडवलदारांची Öवातंý चळवळीतील भूिमका यांचे िवĴेषण
केले.
आपली ÿगती तपासा.
१) मा³सªवादी इितहासलेखकांचा आढावा ¶या ?
३.५ सारांश मा³सªवादी इितहासलेखनाने भारतीय इितहासलेखनाला समृĦ केले. एका नवीन
ŀिĶकोतून Âयांनी इितहासाची मांडणी कłन इितहासलेखनाला एक नवीन आयाम िदला.
मा³सªवादी इितहासलेखनाने राजकìय घडामोडéवर िलहला जाणारा इितहास हा बाजूला
साłन आिथªक व सामािजक घटकांचे अÅययनाचे महÂव अधोरेिखत केले. या ÿवाहातील
इितहासकारांनी शेती, úामीण ÓयवÖथा , वणªÓयवÖथा यांचा शाľीय ŀिĶकोनातून अËयास
केला व Âया ŀĶीने इितहासाची नÓयाने मांडणी केली. एखादी ऐितहािसक घटना अगर
Óयĉì या ऐवजी दुलªि±त समाजगट, िभÆन सामािजक व आिथªक ÓयवÖथांचा मूलगामी
अËयास या ÿवाहाला अपेि±त आहे. इितहासाचा आवाका, इितहासाची मांडणी, मांडणीचे
तंý, िवĴेषण पĦती, तािकªक िनÕकषª अशा अनेक बाबतीत मा³सªवादी इितहासलेखन munotes.in

Page 19

मा³सªवादी इितहासलेखन ÿवाह
19 महÂवपूणª ठरते. या ÿवाहातील Öवातंý बुĦी¸या इितहासकारांनी या ÿवाहाला Óयापक व
सखोल बनवले. मा³सªवादी इितहासकारांनी आपÐया ऐितहािसक संशोधनात भाषाशाľ,
समाजशाľ, पुरातßवशाľ व अथªशाľ इ. ²ानशाखांचा वापर कłन आपÐया संशोधनास
आंतरिवīाशाखीय Öवłप िदले. मा³सªवादी इितहासलेखनाने भारतीय इितहासाला एक
नवीन ŀिĶकोन िदला. ºयामुळे भारता¸या इितहासाचा िविवध ŀिĶकोनातून अËयास होऊ
लागला.
३.६ ÿij १. मा³सवादी इितहास लेखनाचा िचिकÂसक आढावा घेणे.
२. भारतीय इितहास लेखनात मा³सवादी इितहासकारांची भूिमका ÖपĶ करा.
३.७ संदभª १) देव ÿभाकर, इितहासशाľ : संशोधन, अÅयापन आिण लेखन परंपरा, āेनटॉिनक
ÿकाशन, नािशक, २००७
२) कोठेकर शांता, इितहास : तंý आिण तÂव²ान, ®ी साईनाथ ÿकाशन , नागपूर,
२००५
३) सातभाई ®ीिनवास , इितहास लेखनशाľ, िवīा बुक पिÊलशर, औरंगाबाद, २०११
४) वाÌबूरकर जाÖवंदी (संपादक), इितहासातील नवे ÿवाह, डायमंड पिÊलकेशन, पुणे,
२०१४
५) सरदेसाई बी. एन, इितहासलेखनशाľ, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२
६) इितहास लेखनपरंपरा (Öटडी मटेåरयल) िशवाजी िवīापीठ, कोÐहापूर
7) Sreedharan E, A Textbook of Histography, 500 BC to A.D. 2000,
Orient Blackswan, 2004
*****

munotes.in

Page 20

20 ४
केिÌāज इितहासलेखन
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ क¤िÌāज इितहासलेखन परंपरा
४.३ क¤िÌāज इितहासलेखनाची ÿारंभ
४.४ क¤िÌāज परंपरेतील ÿमुख इितहासकार
४.५ सारांश
४.६ ÿij
४.७ संदभª
४.० उिĥĶे • क¤िÌāज परंपरेचा अËयास करणे.
• क¤िÌāज इितहासलेखनातील ÿमुख इितहासकारांचा आढावा घेणे.
४.२ क¤िÌāज इितहासलेखन परंपरा आधुिनक भारता¸या राÕůवादी इितहासलेखनामÅये, वसाहितक कालखंडामÅये
िāिटशांकडून भारतीयांचे सवा«गीण शोषण झाÐयामुळे भारतीयांमÅये राÕůवादी भावना
िनमाªण होऊन भारतीयांचा राĶवाद व िāिटशांचा साăाºयवाद अशी मांडणी केली गेली.
माý भारतीयांमधील िāिटश शासन हे भारतीयांना उपकारक ठरले, िāिटशां¸या एकछýी
अंमलामुळे भारतात क¤þीयीकृत शासन ÓयवÖथा Öथािपत झाली, Öथािनक ÿशासनात
िāिटशांनी भारतीयांना संधी िदली. िāिटशांनी केलेÐया या गोĶéमुळे भारतीय लोकांमÅये
राÕůवादाची भावना िनमाªण झाली. भारताचा Öवतंý लढा हा िāिटशां¸या िवरोधातील संघषª
नसून भारतीय अिभजनांनी Öवतः¸या िहतसंबधाचे र±ण आिण स°ेत वाटा िमळवÁयासाठी
चालवलेली चळवळ होती. अशा ÿकारे भारतीय ÖवातंÞय लढ्याची, भारतीय राÕůवादाची
आिण भारतीय राजकारणाची पुनªÓया´या करणाöया क¤िÌāजमधील इितहासकारां¸या
समूहाला' क¤िÌāज इितहास लेखन परंपरा' असे Ìहणतात.
क¤िÌāज िवīपीठातील अनेक ÿाÅयापक व िवīाथê हे या इितहास परंपरेशी जोडले गेले
आहे. यामÅये अिनल सील यां¸या Óयितåरĉ गॉडªन जॉÆसन, åरचडª गॉडªन, डेिÓहड वॉशāुक,
िùÖतोफर जॉन बेकर, ºयुिडथ एम. āाउन, ĀािÆसस रॉिबÆसन , बी. आर. टॉिमÐसन ,
िùÖतोफर बेली यांचा समावेश होतो. अशा ÿकार¸या इितहासाची मांडणी करणाöया
इितहासकारांचे लेख ‘Province and Na tional essays on India politics ' यामÅये munotes.in

Page 21

केिÌāज इितहासलेखन
21 १८७० ते १९४० मÅये क¤िÌāजमधील इितहासकारांनी िलहले. हे संपूणª लेख जॉन गेलेघर,
गोड¥न जॉनसोन व अिनल सील यांनी संपािदत केले, अशा ÿकारची मांडणी करणाöया
इितहासकारांचे लेख आिण úंथ केिÌāज िवīापीठा¸या ÿकाशनाĬारे आिण मॉडनª एिशयन
Öटडीज या संशोधन पिýकेत ÿकिशत होत असत. यामुळे Âयांना 'केिÌāज परंपरा' Ìहणून
ओळखले जाऊ लागले. भारतातील मा³सªवादी व उदारमतवादी इितहासकारांनी या
िवचारधारेचा िवरोध केला. नव - साăाºयवादाचा ÿभाव असलेली िह परंपरा १९६० ¸या
दशकापासून ते १९९० ¸या दशकांपय«त ÿभावी होती. या इितहास लेखन परंपरेने भारतीय
इितहास लेखनावर िनिIJतच एक वेगळा ÿभाव पाडला.
आपली ÿगती तपासा.
 क¤िÌāज इितहासलेखन परंपरेचा आढावा ¶या ?
४.३ क¤िÌāज इितहासलेखनाची ÿारंभ क¤िÌāज परंपरेची सुरवात िह आिĀके¸या फाळणीसंबंधाचे िलखाण व िāिटश साăाºया¸या
आिथªक इितहासिवषया¸या िलखाणात आपणास बघायला िमळतात. ऑ³सफडª येथील
जॉन गेलेघर व रोनाÐड रािबÆसन यांनी आिĀकेमधील साăाºयवादावर १९५३ मÅये '
इकॉनॉिमक िहÖटरी åरÓयू 'मÅये' िद इिÌपåरअिलसम ऑफ Āì ůेड' या नावा¸या लेखात
Öथािनक समुदाय व वसाहतवादिवरोधी राĶवादी चळवळéमधील परÖपर िहतसंबंध यांची
मािहती मांडली. व आिĀकेतील साăाºयवाद हा काही Öथािनक गटांनी वसाहितक
शĉéना सहकायª केÐयाने व Âयातून Âयांना वैयिĉक व सामूिहक फायदा झाÐयामुळे
उदयास आला, असे िलखाण केले.
गेलेघर यांचा अËयास िवषय हा आिĀका खंड हा होता. ऑ³सफडª िवīापीठातील अिनल
सील व िùÖतोफर बेली यांचे संशोधक मागªदशªक होते. सील यांनी गेलेघर यांचे िवचारांना
भारता¸या ŀĶोकणातून लागू केले व १९७१ साली 'िद पोिलिटकल अथ¥मेिटक ऑफ िद
ÿेिसडेÆसीज' व 'िद åरवॉडª ऑफ एºयुकेशन' या पुÖतकात मुंबई, मþास व बंगाल ÿांतातील
आंµलिशि±त व एतĥेशीय लोकांनी िāिटश सरकारला केलेले सहकायª, िāिटशांनी केलेÐया
शै±िणक व ÿशासकìय सुधारणांमुळे उपलÊध झालेÐया नोकरी¸या नवीन संधी व काही
मूठभर आंµलिशि±त Óयĉé¸या चåरýाभोवती आपले संपूणª कथानक रचले. सील हे िůिनटी
कॉलेजमÅये इितहासाचे ÿाÅयापक Ìहणून Łजू झाÐयानंतर Âयांनी िāिटश साăºयावादी
वृ°ीला सहकायª देÁयाचे धोरण Öवीकारले व Âयां¸या भोवती जमा झालेÐया िवīाथê हे
'क¤िÌāज Öकूल' चे पाईक बनले. या िवचारधारेचा ÿभाव हा फĉ क¤िÌāज िवīपीठापुरता
मयाªिदत न राहता तो जगातील इतर ÿमुख िवīापीठात देखील ÿसाåरत झाला.
आपली ÿगती त पासा.
 केिÌāज इितहासलेखनाची सुरवात कशी झाली हे सांगा ?

munotes.in

Page 22

भारतीय राÕůीय चळवळ
22 ४.४ क¤िÌāज परंपरेतील ÿमुख इितहासकार क¤िāज िवचारधारेचा १९६८ नंतर मोठ्या ÿमाणावर ÿसार झाÐयाचे िदसून येते. या
िवचारधारेशी पीटर जे. माशªल, िùÖतोपर बेली, Âयां¸या पÂनी सुजेन बेली, केिनय जोÆस,
जॉन एफ. åरचड्ªस, Āँक पािलªन, åरचडª इटाने, अिनल सील, जे.एल.गॉलघर व Âयांचे
िवīाथê व िवचारवंतांचा समावेश होता.
अिनल सील हे क¤िÌāज इितहास परंपरेचे अÂयंत महÂवाचे इितहासकार मानले जातात.
'The Emergence of Indian Nationalism: Competitio n and Co llaboration in
nineteen Century ' या आपÐया सुÿिसĦ úंथात आिण 'Imper ialism and
Nationalism in India ' या úंथात सील यांनी भारतीय राÕůवाद िह बहòसं´य
भारतीयां¸या िहतसंबंधासाठी चालवलेली एक चळवळ होती, या मांडणीवर ÿijिचÆह उभे
करतात. अिनल सी ल यां¸या मते, आधुिनक भारताची जडणघडण िह िāिटश
साăाºयवादा¸या ÿभावामुळे झाली. िāिटशांनी िनमाªण केलेÐया वसाहितक स°ेमधील
ÿशासकìय - राजकìय चौकटीत भारतीय राÕůवादी चळवळीची वाढ झाली. भारतीय
Öवतंý चळवळीतील राजकारण हे छोट्या - छोट्या गटांमधील चळवळी पुरते मयाªिदत होते
व Âयामुळे भारतीय हे िवभािजत रािहले. एका मयाªदेपय«त िāिटशांनी फोडा व राºय करा हे
धोरण अवलंबवले. माý िāिटश हे दुफळी माजवÁयासाठी राºय करत होते असे Ìहणता
येणार नाही. अÔया ÿकारची मांडणी अिनल सील यांनी केली. िùÖतोफर बेली हे क¤िÌāज
िवīापीठातील व भारता¸या इितहासाचे ´यातनाम ÿाÅयापक Ìहणून ओळखले जातात.
Öथािनकतेचा भाग Ìहणून बेली यांनी शहरांचा अËयास केला. 'Patrons and political in
northern India' हा लेख व Âयांचे नंतर ÿिसĦ झालेले पुÖतक 'The local roots of
Indian politics’ यामÅये Âयांनी अलाहाबाद शहराचा इितहास, Âयाचा पåरसर, येथील
पारंपåरक अिभजन वगª, मूÐयÓयÖथा व åरतीåरवाजांचे सूàम िवĴेषण केले. क¤िÌāज
िवīापीठात ÿाÅयापक असलेले गॉडªन जॉÆसन यांनी भारतीय राÕůवादी चळवळीतील
ÿादेिशक व राÕůीय Öथरावरील चढाओढ िह केवळ वैयिĉक हेवेदाÓयांतून िनमाªण झाÐयाची
मांडणी आपÐया संशोधनातून केली. Âयांनी 'Provisional Politics and Indian
Nationalism' हा सुÿिसĦ úंथ िलहला. Âयां¸या मते, भारतीय नेतृÂव हे मुळात Öथािनक
मुīांभोवतीच घुटमळत असत आिण िāिटशां¸या सौजÆयामुळेच ते राÕůीय Öतरावर
िøयाशील झाले. असे मत मांडले. गॉडªन जॉÆसन यांनी ÿादेिशक Öतरावरील पुढारी व
भारतीय राÕůीय काँúेसचे क¤þीय नेतृÂव यां¸या मधील तणाव आपÐया संशोधन लेखात
मांडला.
ĀािÆसस रॉिबÆसन यांनी भारतातील मुिÖलम जमातवादाचा अËयास कłन भारतात
वाढलेÐया जमातवादी िवचारांना काही मुिÖलम नेÂयांनीच खतपाणी घातÐयाचे मत मांडले.
िāिटशांपे±ा जमातवादा¸या उदयास मुिÖलम नेते जाÖत जबाबदार असÐयाचे मत Âयांनी
मांडले. ĀािÆसस रॉिबÆसन यां¸या मते, िनवडणुकìचे राजकारण जसे वाढत गेले तशी िह
Öपधाª फĉ शासकìय पदे अथवा आिथªक साहाÍय िमळवÁयापुरतीच मयाªिदत न राहता
नंतर¸या काळात 'इÖलाम खतरे म¤ ' हा नारा देऊन िहंदू - मुिÖलम यां¸यात मतभेद आणखी
वाढले. टॉिमÐसन यांनी आपÐया लेखात काँúेसचे चळवळीतून प±ामÅये łपांतर होत munotes.in

Page 23

केिÌāज इितहासलेखन
23 असतांना काँúेसमÅये पदे व अिधकारांसाठी कशी रÖसीखेच उदयास आली याचे वणªन केले
आहे.
थोड³यात, केिÌāज िवचार ÿणाली Ìहणून ÿिसĦ असलेले साăाºयवादी िवचारधारेतील
इितहासकार, संशोधक भारतामधील आिथªक, सामािजक व सांÖकृितक ÓयवÖथा
नाकारतात. Âयां¸या िलखाणावłन असे कळते िक, वसाहतवाद िह फĉ परकìय स°ा
होती. भारता¸या राजकìय , आिथªक व सांÖकृितक िवकासासाठी वसाहतवाद झुगाłन
देÁयाची गरज होती याकडे माý हे इितहासकार दुलª± करत असÐयाचे िदसून येते.
थोड³यात भारतीय राÕůीय चळवळ िह िह िā िटश साăाºयवादा¸या अÆयाय -
अÂयाचारामुळे सुŁ झाली होती हे ते नाकारतात.
आपली ÿगती तपासा .
 केिÌāज इितहासलेखनातील ÿमुख इितहासकारांचा आढावा ¶या ?
४.५ सारांश १९७० ¸या दशका¸या सुŁवातीस, जॉन गॅलाधर, अिनल सील आिण गाडªन जॉÆसन
यां¸याभोवती संशोधकांचा एक नवीन गट तयार झाला. (गाडªन जॉÆसन मॉडनª एिशयन
Öटडीजचे संपादक होते आिण महाराÕůा¸या राजकारणावर संशोधन करणारे अिनल सील
यांचे ते िवīाथê होते, Âयांचे संशोधन अिनल सील आिण ºयुिडथ āाऊन यां¸यासारखेच
आहे). हा गट क¤िāज संÿदाय Ìहणून ओळखला जाऊ लागला. या गटाने आधीच
अिÖतÂवात असलेÐया अिभजात िसĦांतापासून Öवतःला वेगळे केले आिण चालू वादा¸या
ÿijांना नवीन उ°रे िदली. भारताचा Öवतंý लढा हा िāिटशां¸या िवरोधातील संघषª नसून
भारतीय अिभजनांनी Öवतः¸या िहतसंबधाचे र±ण आिण स°ेत वाटा िमळवÁयासाठी
चालवलेली चळवळ होती. अशा ÿकारे भारतीय ÖवातंÞय लढ्याची, भारतीय राÕůवादाची
आिण भारतीय राजकारणाची पुनªÓया´या करणाöया क¤िÌāजमधील इितहासकारां¸या
समूहाला ' क¤िÌāज इितहास लेखन परंपरा' असे Ìहणतात.
परंतु आता भारतीय राÕůीय चळवळ हा Âयां¸या अËयासाचाच िवषय रािहला नाही. बेली
यांनी १८Óया आिण १९Óया शतकातील उ°र भारतातील शहरीकरण आिण शहरी
अिभजनावर काम केले, ºयुिडथ āाउन यांनी महाÂमा गांधéवर काम केले तसेच शहरी
िहंदूंची धािमªक पåरिÖथतीही सांभाळली. टॉिमÐसन यांनी िवसाÓया शतकातील युरोिपयन
उīोग समूहांवर ल± क¤िþत केले, तर वॉशāुक हे आंňवार काम करत आहेत. अशा ÿकारे
केिÌāज इितहासकारांनी वेगवेगÑया मागा«नी वाटचाल केली आहे.
४.६ ÿij १) क¤िÌāज इितहासलेखन परंपरेचा आढावा घेऊन या ÿवाहाची सुरवात कधी झाली
याची सिवÖतर मािहती सांगा ?
२) क¤िÌāज इितहासलेखनातील ÿमुख इितहासकारांचा आढावा घेऊन या ÿवाहाचा
भारतीय इितहासलेखनशाľावर काय ÿभाव पडला ते ÖपĶ करा ? munotes.in

Page 24

भारतीय राÕůीय चळवळ
24 ४.७ संदभª १) देव ÿभाकर, इितहासशाľ : संशोधन, अÅयापन आिण लेखन परंपरा, āेनटॉिनक
ÿकाशन, नािशक, २००७
२) कोठेकर शांता, इितहास : तंý आिण तÂव²ान, ®ी साईनाथ ÿकाशन , नागपूर,
२००५
३) सातभाई ®ीिनवास , इितहास लेखनशाľ, िवīा बुक पिÊलशर, औरंगाबाद, २०११
४) वाÌबूरकर जाÖवंदी, इितहासातील नवे ÿवाह, डायमंड पिÊलकेशन, पुणे, २०१४
५) इितहास लेखन मीमांसा, िनवडक समाज ÿबोधन पिýका : खंड १, लोकवाđµय गृह,
२०१०
६) सरदेसाई बी. एन, इितहासलेखनशाľ, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२
७) इितहास लेखनपरंपरा (Öटडी मटेåरयल) िशवाजी िवīापीठ, कोÐहापूर
८) Sreedharan E, A Textbook o f Histography, 500 BC to A.D. 2000,
Orient Blackswan, 2004
९) Shaikhali B, History: Its Theory and Methods, Macmillam, 1978

*****









munotes.in

Page 25

25 ५
सबाÐटनª इितहासलेखन
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ सबाÐटनª इितहासलेखन
५.३ सबाÐटनª िवचार ÿवाहाचा उदय
५.४ सबाÐटनª इितहासलेखनाची वैचाåरक बैठक
५.५ सबाÐटनª इितहासकार
५.६ सारांश
५.७ ÿij
५.८ संदभª
५.० उिĥĶे • सबाÐटनª इितहासलेखन Ìहणजे काय हे अËयासणे
• सबाÐटनª इितहासलेखनातील वैचाåरक बैठक तपासणे
• सबाÐटनª इितहासलेखनातील िविवध इितहासकारांचा आढावा घेणे
५.१ ÿÖतावना िवसाÓया शतका¸या अखेर¸या दोन दशकांमÅये भारतीय इितहासलेखनात एक नवीन
िवचारधारेचा उदय झाला. जो सबाÐटनª िवचारधारा या नावाने ओळखला गेला. या इितहास
लेखनाचा िवषय' सवªसामाÆय िकंÓहा तळागाळातील लोकांचा इितहास' हा असÐयाने काही
इितहासकारांनी या लेखनाला 'वंिचतांचा िकंÓहा जनसामाÆयांचा इितहास' असे देखील
Ìहटले. भारता¸या ÖवातंÞयानंतर भारतीय इितहास लेखनावर मा³सªवादी िवचारांचा पगडा
होता. मा³सªवादी इितहासकारां¸या लेखनात आिथªक ŀिĶकोन मु´य असÐयाने सामािजक
िवषय हे मागे पडत गेले. याच काळात समाजातील तळागाळातील वंिचतां¸या कायाªचे,
िवचारांचे ÖपĶीकरण होणे आवÔय³य वाटू लागले. यामधूनच सवªसामाÆयांचा इितहास
िलहÁयाचा िवचार ÿवाह जÆमाला येऊन सबाÐटनª इितहास लेखन भारतात सुŁ झाला.
भारतात सबाÐटनª इितहास लेखनाची सुरवात डॉ. रणिजत गुहा यांनी केली.

munotes.in

Page 26

भारतीय राÕůीय चळवळ
26 ५.२ सबाÐटनª इितहासलेखन सबाÐटनª हा शÊद सवªÿथम मÅययुगीन काळात इंµलंडमÅये शेतकरी िकंÓहा कृषक दास
यां¸यासाठी वापरला गेला. व १७०० मÅये हा शÊद सैÆयातील दुÍयम दजाª¸या
अिधकारांसाठी वापरला गेला. सवªÿथम मा³सªवादी िवचारवंत अँिटिनओ úामची यांनी हा
शÊद ÿयोग समाजातील वंिचत समूहासाठी केला. सबाÐटनª या शÊदाचा अथª शÊदकोशात
किनķ दजाªचे िकंÓहा िनÆम दजाªचे लोक असा आहे. मराठीत सबाÐटनª इितहासासाठी
'दुÍयम समूहांचा इितहास' िकंÓहा 'वंिचतांचा इितहास' असा शÊदÿयोग आला आहे.
आपÐया जÆमापासून िविवध अिधकारापासून वंिचत असलेले लोक, समाज अथवा िविशĶ
गट िकंÓहा समूह यांचा समावेश या गटामÅये होतो. अँिटिनओ úामची याने नावाचा úंथ
िलहला. ÂयामÅये या úंथामÅये Âयांनी वंिचतांचा िकंÓहा तळागाळातील इितहासाबाबत
सबाÐटनª इितहास लेखनाची संकÐपना मांडली.
५.३ सबाÐटनª िवचार ÿवाहाचा उदय दि±ण आिशयायी राÕůांमÅये सबाÐटनª िवचारÿवाह हा उदयास आला. दुसöया जागितक
महायुĦापूवê आिशयायी राÕůांवर अनेक वषª वसाहतवादी - साăाºयवादी युरोिपयन राĶांचे
वचªÖव होते. या काळात Âया देशातील Öथािनक लोकांनी अनेकवेळा परकìय
राºयकÂया«िवŁĦ उठाव केले. या उठावात सवªसामाÆय लोकांचा महÂवपूणª सहभाग होता.
परंतु इितहास úंथामÅये Âयां¸या सहभागाचा अथवा कामिगरीचा कुठेही उÐलेख आढळत
नाही. अशा उठावामÅये Âया समाजातील तळागाळातील लोकांनी देखील महÂवाचा सहभाग
घेतला होता, Âयामुळे Âयां¸या कायाªची अथवा Âयां¸या सहभागाची मािहती कłन
घेतÐयािशवाय Âयाकाळातील इितहासाचे सवा«ग आकलन अथवा दशªन होणार नाही याची
जाणीव काही इितहासकारांना झाली. हा अËयास करÁया¸या उĥेशाने डॉ. रणिजत गुहा
यांनी 'Centre of South Asian culture Studies ' या संघटनेची उभारणी केली.
िāिटशां¸या भारतावरील वासाहितक शासनकाळातील िवþोही चळवळीचे नवीन
ŀिĶकोनातून अËयास करÁयासाठी काही भारतीय इितहासकार एकý आले पुढे १९८२
मÅये सÊलाटनª Öटडीज या शीषªकाचा डॉ. गुहा यांनी संपािदत केलेला एक लेखसंúह
ÿकािशत केला. १९८२ पासून भारतीय इितहासकारांचा एक वगª इितहास व समाज यावर
लेख िलहóन ÿकािशत करत आहे. व आतापय«त एकूण ÿकािशत ४५ लेखांना सबाÐटनª
Öटडीज¸या आठ खंडातून ÿकािशत केले. यामÅये डॉ. रणिजत गुहा, डॉ. दीपेश चोधरी, डॉ.
सुिमत सरकार, डॉ. शािहद अमीन , डॉ. पाथª चॅटजê, डॉ. ²ान¤þ पांडे यासार´या िवĬानांचा
यामÅये सहभाग रािहला आहे.
या िवचारसरणीत िनÆम वगाªचा - सामाÆयांचा सहभाग इितहासात नŌदवÁयाची भूिमका
ÖपĶ करÁयात आली. या अËयासात शेतकरी, कामगार, मजूर, दिलत, िľयांचे सावªभौमÂव
यािवषयीचा अËयास अंतभूªत आहे. या इितहासकारांनी मानववंश शाľे, सरंचनावाद, उ°र
सरंचनावाद, भाषाशाľ, ²ान - स°ा संबंध इ. पĦतीवर सबाÐटनªचा अËयास कłन
इितहास लेखन केले. munotes.in

Page 27

सबाÐटनª इितहासलेखन
27 आपली ÿगती तपासा.
भारतात सबाÐटनª इितहासलेखनाची सुरवात कशी झाली ते सांगा ?
५.४ सबाÐटनª इितहासलेखनाची वैचाåरक बैठक डॉ. रणिजत गुहा यांनी सबाÐटनª इितहासलेखनाची वैचाåरक बैठक आपÐया ' सबाÐटनª
Öटडीज ' ¸या पिहÐया अंका¸या ÿÖतावनेत सांिगतली आहे. Âयात Âयांनी आजपय«त¸या
इितहास लेखनावर काही आ±ेप घेतले आहे ते पुढील ÿमाणे आहेत.
१) आधुिनक भारताचा इितहास आजपय«त जो िलहला गेला आहे, तो उ¸चĂू -
उ¸चवणêय Óयĉéनीच िलहला आहे. तो िलहत असताना Âयां¸या िविशĶ वैचाåरक
भूिमकेतून िलहला गेला असÐयाने हा इितहास फĉ उ¸च वणêय Óयĉé भोवतीच
क¤िþत केला गेला असÐयाचे आपÐयाला िदसून येते.
२) भारतीय राÕůीय चळवळीचे नेतृÂव उ¸च वगाªतून आले, Âयामुळे उ¸च वगêय
इितहासकारांनी Âयांचेच कायª आपÐया िलखाणातून वणªन केले व Âया चळवळीचे ®ेय
उ¸च वगêय नेतृÂवा¸या पदरातच टाकले.
३) ÿÂयेक चळवळ, युĦ, आंदोलने, मोच¥ यामÅये एक Óयापक जनसमूह असतो.
जनसमूहामुळे Âया घटनांचे Öवłप Óयापक बनते. पण आजपय«त¸या इितहासकारांनी
Âया जनसमूहाची दाखल घेतली नाही.
४) काही इितहासकारांनी आपÐया लेखनात शेतकरी, कामगार, मिहला इ. चा उÐलेख
केला आहे पण Âयांचे चळवळीतील Öथान Âयांची िवचारसरणी यांची नŌद केली नाही.
५) मा³सªवादी इितहासकारांनी कामगार वगª, शेतकरी यां¸या कायाªची दाखल घेतली
असली तरी या इितहासकारांनी सामाÆय शेतकöयांची कामिगरी मानिसकता Âयांचे
िवचार ,ÿेरणा याची कुठेही नŌद केली नाही.
थोड³यात, आजपय«त इितहासकारांनी िलहलेला इितहास हा एकांगी व प±पाती आहे.
समाजा¸या िनÆम Öतरातील या गटांना जन समूहांना इितहासात वंिचत ठेवले आहे. या
गटाला व समूहाला इितहासामधील Âयांचे Öथान िमळवून देणे हे सबाÐटनª इितहास
लेखनाचे मु´य उिĥĶे आहे.
आपली ÿगती तपासा.
डॉ. रणिजत गुहा यांनी भारतीय इितहासलेखनावर घेतलेÐया आ±ेपांचा आढावा ¶या ?
५.५ सबाÐटनª इितहासकार १) डॉ. रणिजत गुहा:
भारतीय इितहासलेखनशाľात सबाÐटनª इितहासलेखनाचे बीज रोवÁयाचा ®ेय डॉ.
रणिजत गुहा यांनाच िदले जाते. सबाÐटनª Öटडीज या शीषªकाखाली 'Writings on South munotes.in

Page 28

भारतीय राÕůीय चळवळ
28 Asian History ' या मािलकेत Âयांनी अनेक úंथ ÿिसĦ केले. 'A Rule of Property for
Bengal ' या úंथामÅये Âयांनी बंगालमधील कायमधारा पĦतीमुळे शेतीवर झालेले पåरणाम
व िह पĦत िāिटशांना कशी फायīाची ठरली याचे वणªन केले. 'Elementary aspects of
peasant insurgency ' या úंथामÅये Âयांनी सबाÐटनª िवषयक ŀिĶकोन िवशद केले आहे.
व यात Âयांनी भारतातील वसाहतवादी काळातील शेतकरी िवþोहाची मुख अंगे मांडली.
'Dominance without Hegemony ' या लेखसंúहात Âयांनी वसाहतवादी राÕůातील
राºयशासन व वसाहतीतील Âयांचे शासन यातील भेद ÖपĶ करÁयाचा ÿयÂन केला. 'An
Indian H istography of India ' या भाषण संúहात िāिटशांनी भारतात आपली स°ा
िÖथर करÁयासाठी दमण मागª व समंती िमळवÁयाचे कोणते मागª Öवीकराले याचे िवĴेषण
केले आहे.
२) डॉ. शहीद अमीन :
सबाÐटनª Öटडीजचे एक संÖथापक व िदÐली िवīापीठातील इितहासाचे ÿाÅयापक डॉ.
शहीद अमीन या इितहासकाराने १९२० ते १९२२ Âयाकाळातील असहकार चळवळीत
सहभागी झालेÐया शेतकöयां¸या मनावर महाÂमा गांधéचा कसा ÿभाव होता हे ÖपĶ केले.
१९२२ मधील चौरी चौरा ÿकरणाशी संबंिधत असलेÐया वेगवेगÑया समाज गटांची
मनोभूिमका िवशद करÁयाचा ÿयÂन केला. डॉ. शहीद अमीन यां¸या 'Making the nation
habitable' हा लेख आिण 'Remembering the Musselman’s ' या úंथात धमªिनķ
गटा¸या ŀिĶकोनातून होणाöया इितहास लेखनाचे धोके व दुÕपåरणाम यांचा अËयास केला.
३) पाथª चॅटजê:
सबाÐटनª Öटडीज¸या ÖथापनेमÅये पाथª चाटजी यांचा देखील महÂवपूणª सहभाग होता.
चॅटजê यांनी वंिचत आिण िनवªसाहतवाद या िवषयावर िवशेष कायª केले. पाथª चॅटजê यांनी
'The Nationalist Reso lution of the women’s Questions ' या ÿबंध व ‘Essays in
colonial History ’ úंथाĬारे भारतातील उपेि±त व दुलªि±त घटक Ìहणून िľयां¸या
जीवनावर ÿकाश टाकला. पाथª चॅटजê यांनी इितहासाचा अËयास करतांना समाजाची एक
महÂवाची बाजू Ìहणून िľयांचे योगदान व कायाªकडे कसे दुलª± झाले व वेगवेगÑया
कालखंडात िľयां¸या कायाªची कशी उपे±ा करÁयात आली यावर ÿकाश टाकÁयाचा
ÿयÂन केला आहे.
४) सुिमत सरकार:
िदली िवīापीठातील इितहासाचे ÿाÅयापक व ÿिसĦ इितहासकार Ìहणून सुिमत सरकार
यांना ओळखले जाते. Âयांनी भारतीय राÕůीय चळवळीतील सवªसामाÆय लोकांचा समावेश,
दुलªि±त गटांचा इितहास राÕůीय चळवळीत महाÂमा गांधéचे नेतृÂव, पािIJमाÂय वसाहतवादी
शासनाचे व¸यªÖवाचे Öवłप यािवषयावर िलखाण केले आहे.
'Modern India' या úंथात Âयांनी िāिटशां¸या आगमनापासून Âयां¸यािवŁĦ झालेÐया
उठावांचा, उठावामागील ÿेरणांचा उÐलेख केला आहे. तसेच राÕůीय चळवळीतील जन
आंदोलने मÅयमवगêयांची भूिमका, महाÂमा गांधé¸या नेतृÂवाचे Öवłप कसे होते याचे
ÿितपादन Âयांनी केले. 'Writings Social History' या úंथात ते पाÔ¸यात वसाहतवादी munotes.in

Page 29

सबाÐटनª इितहासलेखन
29 व¸यªÖवाचे Öवłप उलगडवून दाखवतात. 'Decline of the Subaltern Studies' या
लेखात ते समाजातील वंिचत गटा¸या कायªवार व मानिसकतेवर भर देतांना Âयां¸या
सामािजक इितहासाकडे दुलª± होत असÐयाची तøार करतात.
५) डॉ. इरफान हबीब यांचे सबाÐटनª िवषयक िवचार:
डॉ. इरफान हबीब यां¸या मते, डॉ. रणिजत गुहा व Âयां¸या सहकाöयांनी तळागाळातील
लोकांचा इितहास िकंÓहा वंिचतांचा इितहास िह संकÐपना úामची¸या िवधानावर उभी केली
आहे. úामची¸या मते, शेतकरी Öवतःची नवीन िवचारसरणी िनमाªण कł शकत नाही. परंतु
इरफान हबीब यां¸या मते, तळागाळातील लŌकांचा वगª नसतो. तर Âया जाती, जमाती अशा
Öवłपात असतात. Âयांना वगª Ìहणता येणार नाही. भारतातील तळागाळातील लोकांमÅये
Öवतः¸या िवचार परंपरा असतात असा दावा करणे ऐितहािसक नाही. हबीब यांनी
सबाÐटनªच मूÐयमापन करतांना Ìहटले िक,
‘The Subaltern scholars are happy narrators of tragedy, it is not their task
to look for solution ’
५.६ सारांश सबाÐटनª इितहासलेखन ÿवाह भारतात िवसाÓया शतका¸या शेवटी िवकिसत झाला. या
लेखन पĦतीमुळे इितहासलेखाला एक नवीन िदशा िमळाली. या ÿवाहाने दुलªि±त समाज
गटांना इितहासात Öथान िमळवून िदले. तसेच दुलªि±त समाज गटांचे, लहान ÿदेशातील
घडामोडéचे इितहास ÂयाĬारे शÊदबĦ झाले. या ÿवाहामुळे िāिटशां¸या भारतावरील
वासाहितक शासनकाळातील िवþोही चळवळीचे नÓया þीĶीकोनातून अËयास झाला. हा
िवचार ÿवाह मा³सªवादाशी काही अंशी जवळ असून आिथªक इितहासा¸या Óयितåरĉ इतर
Öतरातील स°ा गाजवणारे व Âयांचे अंिकत गट यां¸या परÖपर संबंधाचे िचिकÂसक िवĴेषण
कłन या ÿवाहाने इितहासलेखनाला एक नवीन आयाम िदला.
५.७ ÿij १) सबाÐटनª इितहासलेखनाची आढावा ¶या ?
२) सबाÐटनª इितहासलेखनातील डॉ. रणिजत गुहा यांचे योगदान सांगा ?
३) सबाÐटनª इितहासलेखनातील िविवध इितहासकारांचा आढावा ¶या ?
५.८ संदभª १) कोठेकर शांता, इितहास : तंý आिण तÂव²ान, ®ी साईनाथ ÿकाशन , नागपूर,
२००५
२) सातभाई ®ीिनवास , इितहास लेखनशाľ, िवīा बुक पिÊलशर, औरंगाबाद, २०११ munotes.in

Page 30

भारतीय राÕůीय चळवळ
30 ३) देव ÿभाकर, इितहासशाľ : संशोधन, अÅयापन आिण लेखन परंपरा, āेनटॉिनक
ÿकाशन, नािशक, २००७
४) वाÌबूरकर जाÖवंदी, इितहासातील नवे ÿवाह, डायमंड पिÊलकेशन, पुणे, २०१४
५) इितहास लेखन मीमांसा, िनवडक समाज ÿबोधन पिýका : खंड १, लोकवाđµय गृह,
२०१०
६) सरदेसाई बी. एन, इितहासलेखनशाľ, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२
७) इितहास लेखनपरंपरा (Öटडी मटेåरयल) िशवाजी िवīापीठ, कोÐहापूर
८) Sreedharan E, A Textbook of Histography, 500 BC to A.D. 2000,
Orient Blackswan, 2004
९) Shaikh Ali B, History: Its Theory and Methods, Macmillam, 1978 .



*****


munotes.in

Page 31

31 ६
१८५७ चा उठाव
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ १८५७ चा उठाव
६.३ १८५७ ¸या उठावाची कारणे
६.४ तÂकालीन कारण - काडतूस ÿकरण
६.५ १८५७ ¸या उठावाची वाटचाल
६.६ १८५७ ¸या उठावा¸या अपयशाची कारणे
६.७ १८५७ ¸या उठावाचे पåरणाम
६.८ सारांश
६.९ ÿij
६.१० संदभª
६.० उिĥĶे • १८५७ ¸या उठावाची पाĵªभूमी अËयासणे.
• १८५७ ¸या उठावा¸या कारणांचा अËयास कारणे.
• १८५७ ¸या उठावाची वाटचाल व अपयशाचा आढावा घेणे.
• १८५७ ¸या उठावा¸या पåरणामांची चचाª करणे.
६.१ ÿÖतावना १८५७ चा उठाव हा भार ता¸या इितहासातील एक महÂवाची घटना आहे. इ. स. १७५७ ते
१८५६ हा भारतातील िāिटश स°े¸या िवÖताराचा काळ होता. १७५७ चे Èलासीचे युĦ व
१७६४ ¸या ब³सार युĦाने िāिटशांनी बंगालमÅये आपÐया स°ेचा पाया रोवला. पुढे ईÖट
इंिडया कंपनीने भारतात िवÖतारवादी व आøमक धोरण Öवीकाłन भारतातील सवªच
महÂवाची राºय हÖतगत केली, ºयात मैसूर, मराठा व पंजाब इ. सारखी ÿमुख राºय होती.
पुढील काळात िāिटशांनी तैनाती फौज व द°क वारसा नामंजूर या धोरणाने १८५६ पय«त
जवळ जवळ संपूणª भारतावर िāिटशांनी आपली स°ा ÿÖथािपत केली. १७५७ - १८५७
या शंभर वषाª¸या काळात िāिटशां¸या िविवध धोरणांचा पåरणाम Ìहणून १८५७ मÅये
भारतात िāिटशांिवŁĦ मोठा सशľ उठाव झाला.
munotes.in

Page 32

भारतीय राÕůीय चळवळ
32 ६.२ १८५७ चा उठाव १८५७ साली झालेला उठाव हा इंúजांिवŁÅद भारतात झालेला पिहला उठाव नÓहता,
Âयापूवêही इंúजांिवŁÅद अनेक उठाव झाले होते. १७५६-१८५६ या काळात िāिटशांची
नीती व साăाºयवादी िपळवणूक यािवŁÅद Âयापूवê¸या शंभर वषाªहóन अिधककाळ जो
असंतोष होता Âयाचाच पåरपाक या उठावा¸या Łपाने झाला. Èलासी¸या िवजयाने
िāिटशांनी भारतात आपली स°ेची सुरवात कłन पुढील काळात भारतातील िविवध राºय
िजंकली व एका ÿदीघª ÿिøयेअंती येथील अथªÓयवÖथा, आिण समाज यांचे वसाहतीकरण
कŁन टाकले. या ÿिøयेमुळेच पुढे पद¸यूत राजे, िनÕकांचन झालेले जमीनदार, पाळेगार
आिण परािजत भारतीय संÖथानांतील पदािधकारी यांनी अनेक वेळा अंतगªत उठाव केले.
िāिटशां¸या आिथªक धोरणांमुळे परंपरागत शेती नĶ झाÐयाने शेतकरी, परंपरागत बलुतेदारी
नĶ झाÐयाने ºयांचा Óयवसायच गेला असे कारागीर आिण लÕकारातून सेवामुĉ केलेले
सैिनक या बंडा¸या पाठीशी होते. १७६०-७० ¸या दरÌयान झालेÐया बंगालमधील
संÆयाशी बंड, िबहारमधील चुआर उठाव झाला. व पुढील काळात जवळजवळ ÿÂयेक वषê
िāिटश स°ेशी कोठेना कोठे लÕकरी संघषª होत होता. शेकडो िकरकोळ संघषª बाजूला
ठेवली तरी १७६३ ते १८५० ¸या दरÌयान िकमान ४० मोठे लÕकरी संघषª हे िāिटशां¸या
िवŁĦ झाले होते. Âयात जनतेचा सहभाग मोठा असला तरी Âयांचे Öवłप व पåरणाम
Öथािनकच होते आिण हे उठाव एकमेकांपासून अगदी अलग होते. १८५७ ¸या उठवत माý
देशा¸या िवÖतृत भागात ल±ावधी लोकांचा सहभाग होता व Âयामुळे िāिटश स°ेला अगदी
मुळापासून हादरा बसला.
६.३ १८५७ ¸या उठावाची कारणे १८५७ चा उठाव हा कुठÐयाही एका कारणामुळे घडून आला नÓहता, Âयासाठी अनेक
कारणे कारणीभूत होती ती पुढीलÿमाणे
अ) राजकìय कारणे:
१) िāिटशांचे साăºयावादी धोरण:
ईÖट इंिडया कंपनी िह एक Óयापारी कंपनी होती व केवळ Óयापार करÁया¸या उĥेशाने िह
कंपनी भारतात आली होती. Óयापारा¸या माÅयमातून आिथªक फायदा िमळवणे हा Âयांचा
मूळ उĥेश होता. बादशाह औरंगजेब¸या मृÂयूनंतर भारतात िनमाªण झालेली राजकìय
अिÖथरता व आिथªक दुबªलतेचा फायदा घेऊन कंपनीने भारतीय राºया¸या
राºयकारभारात हÖत±ेप सुł कŁन स°ा िवÖतारला ÿारंभ केला. भारतात आपली स°ा
Öथापन झाÐयानंतर रॉबटª ³लाइÓह, वॉरेन हेिÖटंµस, लॉडª वेलÖली, लॉडª हेिÖटंµस यांनी
भारतात आøमक साăाºयवादी धोरण राबवले तसेच भारतातील राºय हÖतगत
करÁयासाठी Âयां¸या राजनीितक व कूटनीितक कारवायांमुळे भारतीया¸या मनात
िāिटशां¸या िवŁĦ चीड िनमाªण झाली. या सवª कारणांमुळे भारतीयां¸या मनात असंतोष
िनमाªण झाला व याचे łपांतर १८५७ ¸या उठावात झाले.
munotes.in

Page 33

१८५७ चा उठाव
33 २) तैनाती फौज:
लॉडª वेलÖली याने भारतात तैनाती फौज पĦत आमलात आणून भारतातील अनेक राºय
िजंकून ती िāिटश साăाºयास जोडली. इ. स. १७९८ मÅये लॉडª वेलÖली गÓहनªर जनरल
Ìहणून भारतात आला. Âयाने तैनाती फौजे¸या पÅदतीचा अवलंब कłन साăाºय
िवÖतारावर भर िदला. तैनाती फौज दुबªल संÖथािनकां¸या अंतगªत व बाहय संर±णासाठी
देÁयात आली. या¸या मोबदÐयात संÖथािनकास कंपनीस रोख रकमेऐवजी आपÐया
राºयाचा काही ÿदेश तोडून īावा लागे. Âयाचबरोबर या फौजेचा खचª संÖथािनकास करावा
लागे. कंपनी¸या परवानगीिशवाय इतरांशी युÅद िकंवा करार करता येणार नÓहते.
याÓयितåरĉ Âयांना इंúजांचा विकल दरबारी ठेवावा लागत असे व Âया¸या मागªदशªनानुसार
राºयकारभार करावा , इ. तैनाती फौजे¸या काही मु´य अटी होÂया. भारतातील अनेक
राºय हे तैनाती फौजे¸या ÿभावा खाली गेÐयाने ते राºय व राजे हे दुबªल बनले. Âया
राºया¸या Öवर±णाची संपूणª जबाबदारी िāिटशांनी ÖवीकरÐयामुळे राºया¸या कारभाराकडे
दुलª± होऊन Âयां¸या राºयात अशांतता व अÓयवÖथा िनमाªण झाली. याचा फायदा
वेलÖलीने घेऊन हैþाबादचा िनजाम मराठयांचे िशंदे, होळकर, भोसले, इ. सरदार
अयोÅयेचा नवाब इ. सारखी अनेक संÖथाने िāिटशांनी बरखाÖत केली.
३) लॉडª डलहौसीचे िवलीनीकरणाचे तÂव:
इ.स. १८४८ मÅये लॉडª डलहौसी गÓहनªर जनरल Ìहणून भारतात आला तो अितशय
महÂवाकां±ी व साăाºयावादी ÿवृ°ीचा होता. लॉडª डलहौसीने साăाºयवादी आøमक
धोरण अवलंबून कोणÂया ना कोणÂया कारणाने भारतातील Öथािनक राºये खालसा कłन
िāिटश साăाºयास जोडून टाकली. लॉडª डलहौसी देशी राºयांना िāिटश साăाºयात
िवलीन करÁयासाठी , खालसा पÅदतीचा अवलंब केला. याबाबत Âयाने दोन मागाªचा अवलंब
केला होता. एक तर ते राºय िजंकून घेणे िकंवा िविवध कारणे दाखवून ते राºय िāिटश
साăाºयात िवलीन कर णे. डलहौसीने िन:संतान राजाला आपला उ°रािधकारी Ìहणून
घेÁयाची आ²ा िदली नाही. िनपुिýक राजाला द°क पुý घेÁयाची कंपनी सरकारने मंजुरीची
अट १८४४ मÅयेच घातली होती. परंतु Âयाची काटेकोरपणे अंमलबजावणी होत नÓहती.
डलहौसीने आपÐया अंिकत असणाö या संÖथािनकांवर Âयांनी आपÐया उ°रिधकाö यास
कंपनी सरकारची माÆयता घेणे आवÔयक केले व जी संÖथाने तÂवानुसारच िन:संतान
संÖथािनकाला डलहौसीने द°क घेÁयास परवानगी िदली नाही. या पĦतीने डलहौसीने
भारतातील अनेक राºय खालसा केली ºयामÅये सातारा (१८४८), झाशी (१८५४ ),
संबळपूर (१८५०), जेतपूर (१८५०), उदयपूर (१८५२), नागपूर (१८५३), इ. संÖथाने
खालसा केली, तर तर गैरकारभार व अÓयवÖथा या धोरणानुसार अयोÅयेचे संÖथान
खालसा केले. लॉडª डलहौसी¸या या आøमक व अÆयायी धोरणांमुळे भारतीयां¸या मनात
असंतोष िनमाªण झाला. िāिटश इितहासकार पी. इ. रॉबटª यां¸या मते, " लॉडª डलहौसी¸या
िवदेशी िनतीमÅये सÂयांश िकतीही असो, एक गोĶ माý खरी िक , या िनतीमुळे सवª भारतीय
संÖथािनकांना वाटू लागले िक, आपली संÖथाने मोठ्या धो³यात आहे. " (पवार
जयिसंगराव, भारतीय ÖवातंÞय चळवळीचा इितहास, पृ. ø. २.३)
munotes.in

Page 34

भारतीय राÕůीय चळवळ
34 ४) पदÓया, जहािगöया व तनखे बंद:
लॉडª डलहौसी याने भारतातील राजेरजवाडे यांना िāिटशांनी िदलेÐया पदÓया, जहािगöया व
तनखे बंद केले, ते वंश परंपरागत नसÐया¸या कारणावłन डलहौसीने बंद केले. १८५२
मÅये दुसöया बाजीराव पेशÓयाचा द°कपुý नानासाहेब पेशÓयाचा वारसा ह³क नामंजूर
कłन Âयाची ८ लाखांची वािषªक पेÆशन िह रĥ केली. व पेशवा िह नाममाý पदवी िह
Âयां¸या कडून काढून घेÁयात आली. १८५५ मÅये तंजावरचा राजा सरफोजी या¸या
मृÂयूनंतर Âया¸या वारसदाराची जहागीर व तनखा डलहौसीने जĮ केली. व तंजावर¸या
राजाचे छýपती हे पदही काढून घेÁयात आले. िदÐलीचा मोघल बादशाह बहादुरशहा जफर
या¸यावरही अशीच कारवाई कłन मुघल बादशहा¸या मृÂयूनंतर गादीवर येणाöया
बादशहाला िदÐली¸या लाल िकÐÐयात राहता येणार नाही व Âयाचे बादशाही पद समाĮ
केले जाईल असा आदेश डलहौसीने िदला. डलहौसी¸या या आøमक धोरणामुळे
भारतीयांमÅये असंतोष िनमाªण झाला.
५) वतने, इनाम व जहािगरीची जĮी :
ईÖट इंिडया कंपनी¸या भरभराटीसाठी लॉडª िवÐयम ब¤िटकने अनेक योजना आखÐया
भारतातील अनेक संÖथािनकांनी लोकांना इनाम Ìहणून अनेक जिमनी िदÐया होÂया
ब¤िटकने अशा जिमनीची चौकशी कłन ºयां¸याकडे कायदेशीर पुरावे नÓहते अÔया जिमनी
सरकारजमा केÐया. Âयामुळे जमीनदार वगª दåरþी झाला. १८५७ ¸या उठापूवê पाच
वषाª¸या कालावधीत ÿिसĦ इनाम किमशनने मुंबई ÿांतातील जिमनीची चौकशी कłन
पंचवीस हजार इनामी जिमनé¸या पैकì एकवीस हजार इनामी जिमनी जĮ केले यामूळे
ल±ावधी लोक नाराज झाले. तसेच सरकारतफ¥ शेतसारा वसूल करणाöया तालुकदारांना
िमळणाöया अनेक सवलती िāिटशांनी रĥ केÐयामुळे ताÐलुकेदार वगाªतही असंतोष िनमाªण
झाला.
आपली ÿगती तपासा.
१) १८५७ ¸या उठावा¸या राजकìय कारणांचा आढावा ¶या ?
ब) आिथªक कारण:
१) Óयापारी धोरण :
िāिटशांचे मु´य धोरण हे Óयापारातील नफा हे असÐयाने भारतातील स°ा ÿाĮ झाÐयानंतर
Âयांनी मोठया ÿमाणावर भारताचे शोषण केले. इंµलंडमÅये औīोिगक øांित झाÐयामुळे
भारतातून क¸चा माल िāिटशांनी अÂयंत कमी भावात िवकत खरेदी केला व प³का माल
भारतीय बाजारपेठेत जाÖत िकंमत लावून िवकला. अशा ÿकारे इंµलंड¸या प³³या मालाची
हòकमी बाजारपेठ भारत बनला. याचा फटका छोट्या उīोगधंīांना बसला ºयामुळे कारागीर
बेकार झाले. िāिटशां¸या चुकì¸या Óयापारी धोरणामुळे भारता¸या Óयापाराची मĉेदारी
कंपनीने घेतली व भारताचा Óयापार बुडाला.
munotes.in

Page 35

१८५७ चा उठाव
35 डॉ. ईĵरी ÿसाद यां¸या मते, "भारतमाते¸या दुधावर इंúज लĜ झाले, परंतु भारतीयांवर
माý उपासमारीची वेळ आली" (गाठाळ एस. एस. आधुिनक भारत १८५७ - १९५०, पृ.
ø. ४२)
२) शेतकरी दाåरþ्य:
िāिटश ईÖट इंिडया कंपनी¸या काळात शेतीमÅये सुधारणा घडवून आणÁयासाठी िवशेष
ÿयÂन केले गेले नाही. िāिटशांनी भारता¸या वेगवेगÑया ÿांतात वेगवेगळी महसूल ÓयवÖथा
लागू केली ºयामÅये कायमधारा पĦत, रयतवारी व महालवारी पĦ तीचा समावेश होता. या
महसूल ÓयवÖथेमुळे शेतकöयांचे आिथªक शोषण झाले. याकाळात शेतसारा िह मोठ्या
ÿमाणावर वाढÐयाने शेतकरी दåरþी बनले.
३) आिथªक लूट:
िāिटशांनी मोठ्या ÿमाणावर भारतीय संप°ीची आिथªक लूट केली. िāिटशांपूवê भारतात
आलेले परकìय राºयकत¥ या देशात Öथाियक झाले व येथे िमळवलेला पैसे येथेच खचª
केला. िāिटशांनी माý येथे िमळवलेला पैसा हा इंµलंडमÅये नेला व Âया पैशा¸या जोरावर
इंµलंडचा िवकास घडून आला. अशा ÿकार¸या आिथªक लुटीमुळे भारत हा दाåरþ्यी बनत
गेला.
क) सामािजक व सांÖकृितक कारणे:
१) िāिटशांची वंश ®ेķÂवाची भावना:
िāिटशांची भारतात स°ा Öथापना झाÐयानंतर Âयां¸या िठकाणी असणारी संÖकृित
®ेķÂवाची भावना भारतीयां¸या लàयात येऊ लागली. िāिटश हे फĉ Öवतःची संÖकृती
®ेķ मानत नÓहते तर भारतीय संÖकृतीला मागास व रानटी संÖकृती व भारतीय लोकांना
अÿगत व रानटी माणसे Ìहणून िहणवीत. िāिटशां¸या या वंश ®ेķÂवा¸या भूिमकेचा
भारतीयांना पदोपदी अनुभव येत असे जसे, एखादया साधा इंúज रÖÂयाने जात असेल तर
घोडागाडीमधून जाणाö या भारतीयालाही खाली उतłन Âया इंúजास सलाम ठोकावा लागे.
रेÐवे¸या पिहÐया वगाª¸या डÊयातून भारतीयांना ÿवेश व ÿवास करÁयास मºजाव होता,
युरोिपयनां¸या हॉटेलमÅये व ³लबमÅये भारतीयांना ÿवेश नसे, भारतीयां¸या ÿित असणारी
िāिटशांची तु¸छतेची भावना भारतीयांचा असंतोष वाढिवÁयास कारणीभूत ठरली.
२) िहंदू संÖकृती व समाज जीवनावरील आघात:
भारतीयां¸या सामािजक जीवनात बदल घडवून आणÁयासाठी लॉडª िवÐयम ब¤िटक, लॉडª
डलहौसी इ. सार´या काही सुधारणावादी िāिटश अिधकाöयांनी अनेक कायदे पास कłन
भारतीय समाजात सुधारणा घडवून आणÁयाचा ÿयÆत केला. ºयामÅये सती बंदीचा
कायदा, िवधवा पुनिवªवाह संमती कायदा, बालिववाह ÿितबंधक कायदा इ. सारखे अनेक
कायदे पास केले. हे कायदे पाåरत करÁया¸या मागे िāिटश राºयकÂया«ची भूिमका योµय
होती. या काळापय«त भारतीय समाज ÿबोधनापासून अ्īाप दूर होता. िāिटशांनी हे सवª munotes.in

Page 36

भारतीय राÕůीय चळवळ
36 कायदे आपला धमª व संÖकृती बुडिवÁयासाठी केले आहेत. असे काही Łढीिÿय भारतीयांची
भावना झाली.
३) नवीन िश±णÓयवÖथा :
भारतात िāिटशांची स°ा ÿÖथािपत झाÐयानंतर िāिटशांनी भारतात पाIJाÂय
िश±णÓयवÖथा सुŁ केली. संपूणª देशात िùIJन धमाªचे िश±ण देणाö या िमशनरी शाळा सुŁ
झाÐयाने िāिटशां¸या या धोरणामुळे १९ Óया शतका¸या पूवाªधाªत भारतीय समाजरचना
कोलमडते कì काय, असे भारतीय लोकांना वाटू लागले तसेच इंúजी िश±णामुळे
भारतातील पारंपåरक धमªशाľाचा अËयास, संÖकृत, फारसी, अरबी इ. भाषांचे महÂव कमी
झाÐयाची भावना भारतीयांमÅये िनमाªण झाली. िāटीश स°ाÖथापने¸या पूवê भारतात
राºयकारभाराची भाषा फारसी होती , परंतु ितची जागा आता इंúजीने घेतली. तसेच इंúजी
िश±ण घेणाöयांना सामािजक ÿितķा िमळत होती. Âयामुळे भारतीय समाजात आतापय«त
ÿितķा व वजन असणारा िहंदू पंिडतांचा व मुिÖलम मुÐला - मौलवéचा वगª असंतुĶ झाला
आिण यामधून भारतीयां¸यात असंतोष िनमाªण झाला.
आपली ÿगती तपासा .
१) १८५७ ¸या उठावाचे आिथªक व सामािजक आिण सांÖकृितक कारणांचा आढावा ¶या?
ड) धािमªक कारणे:
१) धािमªक संकट:
िāिटश ईÖट इंिडया कंपनीने आिथªक साăाºयावादाबरोबरच धािमªक साăाºयवादाचाही
पुरÖकार केला. इ.स. १८१३ ¸या पूवê िùIJन िमशनöयांना भारतात िùIJन धमाªचा ÿसार
करÁयाची परवानगी नÓहती. परंतु इ.स. १८१३ ¸या चाटªर अ ॅ³टनुसार िùIJन
िमशनöयांना धमªÿसारासाठी कंपनीची मदत िमळू लागली. Âयामुळे अनेक धमª ÿसारक
िùIJन धमªÿसारासाठी भारतात येऊ लागले.
कंपनीने धमª ÿसारासाठी खालील मागाªचा अवलंब केला.
अ) िùIJन धमª Öवीकारणाö यांना विडलोपािजªत संप°ी त Âयांचा ह³क िमळेल.
ब) अनाथ बालकांना सेवा सुिवधा देऊन िùIJन धमाªची दी±ा िदली जाई.
क) िùIJन धमª Öवीकाराणाö यांना नोकरीत सामावून घेतले जाई व जे नोकरीत असतील
Âयांना बढती िदली जाई.
ड) िùIJन िमशनö यां¸या शाळांतून िùIJन धमाªची िशकवण व तÂव²ान िशकवले जाईल.
ई) तुŁंगवास भोगणाö या भारतीयाने िùIJन धमª Öवीकारलयास Âयाची मुĉता होईल.
धमा«तरासाठी िùIJन िमशनö यांिन शै±िणक संÖथा, दवाखाने, आिथªक मदत, अनाथालये
इ. मागाªचा अवलंब केला. काही ÿसंगी अनैितक मागाªचा अवलंब कłन धमªÿसाराला munotes.in

Page 37

१८५७ चा उठाव
37 ÿोÂसाहन िदले. Âयामुळे िùIJन िमशनरी व Âयांना ÿोÂसाहन देणारे राºयकत¥ हे आपÐया
धमाªचे ±ýू आहे, अशी भावना भारतीय समाजात िनमाªण झाली.
२) पाIJाÂय सुधारणा:
िāिटशांनी भारतात आणलेÐया पाÔ¸यात सुधारणांमुळे येथील सनातनी वगाªत भीती िनमाªण
झाली. या सुधारणांमुळे आपली ÿाचीन संÖकृती नĶ होईल असे Âयांना वाटू लागले. सतीचा
कायदा, िवधवा िववाहाचा कायदा , टेिलúाफ, पोÖट, रेÐवे, धमा«तर केÐयाने िमळणारा
मालम°ेचा ह³क या सवª गोĶी आपÐया धािमªक व सनातनी ÖवातंÞयावर घाला घालणाöया
आहेत असे भारतीय लोकांना वाटू लागले. सरकार आपÐया खाजगी व सामािजक जीवनात
हÖत±ेप करीत आहेत अशी भारतीय लोकांची भावना झाली व जनमत िāिटशां¸या िवŁĦ
गेले.
इ) लÕकरी कारणे:
१) भारतीय सैिनक बढती पासून वंिचत:
राजकìय आिथªक सामािजक धािमªक कारणामुळे जनतेत असंतोष िनमाªण झाला असला
तरी जोपयªत िशपाई बंडास तयार होत नाही, तोपयªत उठाव घडून येणे श³य नÓहते.
िāिटशां¸या सैÆयात िहंदी सैिनकांना वåरķ पदे िमळत नÓहती. याउलट नवीन सैÆयात ÿवेश
घेतलेÐया साÅया युरोिपयन िशपायास मोठा पगार व मानमरातब िमळत असत. िहंदी
िशपायास जाÖतीत जाÖत सुभेदार बनता येई. सुभेदाराचा पगार हा नÓया दाखल होणाöया
िāिटश िशपायापे±ा कमी होता. धमा«तर केÐयास माý ताबडतोब बढÂया िमळत. तसेच
भारतीय सैिनकां¸या कतªबगारीचे व गुणाचे काहीच चीझ होत नसे. एकÿकारे भारतीय
सैÆयांची हेटाळणीच केली जात असे.
२) िनĶेचा Ćास:
बंगाल¸या सैÆयात āाĺण व राजपूत लोक होते. ते सैÆय वंशपरंपरेने चालत असÐयाने
Âयां¸यामÅये एकमेकांिवषयी ÿेम व बंधुभाव होता. कालांतराने शूþ व इतर जातéची देखील
सैÆयात भरती होऊ लागली Âयामुळे उ¸च जातéमÅये असंतोष िनमाªण झाला व Âयांची िनķा
कमी होऊ लागली. भारतीय सैिनकांना इंµलंड¸या राजाशी एकिनķ राहÁयाची शपथ ¶यावी
लागे वाÖतिवक इंµलडचा राजा व इंµलंड देश Âयांनी कधीही पािहलेला नसÐयाने भारतीय
सैÆयांची िनķा हळू हळू कमी झाली.
३) भारतीय सैिनकांना परदेशात जाÁयाची सĉì:
भारतीय सैिनकांना िāिटशां¸या वतीने परदेशात िवशेषतः āĺदेश, अफगािणÖतान , पिशªया,
चीन या देशात समुþपार कłन लढÁयास पाठवÁयात आले. समुþ ओलांडÐयामुळे आपला
धमª बुडतो अशी िशपायांची समजूत असÐयाने िशपायांमÅये असंतोष िनमाªण झाला.
समुþपयªटन करणे िहंदु धमªशाľांनी सांिगतलेÐया आ²े¸या िवŁĦ आहे. तरी ही इ. स.
१८२४ मÅये āĺदेशावर Öवारीसाठी िनघÁयाची आ²ा िदली असता बराकपूर येथील
िशपायांनी नाकारले व बंड केले. िøिमयन युĦा¸या (१८५४-५६) आघाडीवर जाÁयास munotes.in

Page 38

भारतीय राÕůीय चळवळ
38 िहंदी िशपायांनी नकार िदला. त¤Óहा इ. स. १८५६ मÅये जनरल सवêस एिÆलÖट¤ट ॲ³ट
पास कŁन लÕकरी सेवेसाठी भारताबाहेर जाÁयास िहंदी िशपायांवर बंधन घातले. १८४४,
१८४९, १८५०, १८५२ या वषê याच कåरता सैÆयात बंड झाली परंतु लॉडª किनंगने
१८५६ साली कायदा कłन भारतीय सैिनकांना लढÁयाकåरता कुठेही जावे लागेल असे
जाहीर केले. Âयामुळे िहंदूंना बाटवÁयासाठी हा कायदा पास करÁयात आला अशी
भारतीयांची समाज झाली.
४) भारतीय सैिनकांवरील धािमªक बंधने:
भारतीय िशपायांना सैÆयात दाखल होताना धािमªक ÖवातंÞयाची µवाही िदली जात असे.
परंतु ÿÂय± सैÆयात दाखल झाÐयानंतर िशपायांना गंध लावू नये, श¤डी राखू नये, लुंगी नेसू
नये, दररोज दाढी करावी इÂयादी बंधने पाळावी लागत असत. यािवŁĦ इ. स. १८०६
मÅये वेÐलोर येथील िशपायांनी बंड केले.
५) सं´याÂमक िवषमता:
िāिटश सैÆयात Âयावेळी युरोिपयन अिधकारी व भारतीय सैिनक यांची सं´या िवषम होती.
यावेळी िāिटश लÕकरात २ लाख ३३ हजार भारतीय सैिनक तर युरोिपयन सैिनक फĉ
४५ हजार इतकेच होते. बंगालमÅये िāिटश सरकारने सैÆयांची केलेली िवभागणी िह दोषपूणª
होती.
आपली ÿगती तपासा.
१) १८५७ ¸या उठावास कारणीभूत असणाöया धािमªक कारणांचा आढावा ¶या ?
६.४ तÂकालीन कारण - काडतूस ÿकरण १८५७ पय«त भारतातील राजकìय, सामािजक, धािमªक, आिथªक व ÿशासकìय कारणांमुळे
िāिटशांिवŁĦ उठावाची पाशªवभूमी तयार झाली होती. परंतु काडतूस ÿकरणामुळे भारतीय
सैÆयामधील असंतोष पराकोटीस पोहोचला. इ. स. १८५७ मÅये इनिफÐड नावा¸या नवीन
बंदुका वापरात आणÐया. बंगालमधील बराकपूर¸या छावणीत अशी बातमी पसरली िक,
िāिटशांनी भारतीय सैिनकांना ºया नवीन बंदुका िदÐया आहेत Âया बंदुकां¸या काडतुसावर
गाय व डु³करां¸या मासांची चरबी लावलेली आहेत. या काडतुसांचा वापर करते वेळी
Âयावरील सील सैिनकांना दाताने तोडावे लागे. गाय ही िहंदूना पिवý तर डु³कर हे
मुिÖलमांना िनिषÅद, काडतूस ÿकरणामुळे िहंदू - मुिÖलमां¸या धािमªक भावना दुखावÐया.
यामुळे लÕकरातील िहंदू व मुिÖलम सैिनकांनी िह काडतुसे वापरÁयास नकार िदला. नकार
देणाöया िशपायांवर खटले भłन Âयांना १० वषाªची िश±ा देÁयात आली.
यातच बराकपूर¸या चोिवसाÓया फलटणीतील एक सामाÆय सैिनक मंगल पांडे याने
काडतूस वापरणाöया बाबत सĉì करणाöया िāिटश अिधकाöयाची हÂया केली. मंगल
पांडेला १८५७ रोजी फाशी देÁयात आली. बराकपूर¸या छावणीतील उठावाची बातमी
समजताच मीरत येथील सैिनकांनी देखील बंड केले व उठावास सुरवात झाली. munotes.in

Page 39

१८५७ चा उठाव
39 वरील िविवध कारणांचा आढावा घेतÐयास असे िदसून येते िक, १८५७ ¸या उठावास
कुठलेही एक कारण जबाबदार नसून या उठावास राजकìय, सामािजक, आिथªक, धािमªक व
लÕकरी Öवłपाची कारणे कारणीभूत होती.
६.५ १८५७ ¸या उठावाची वाटचाल १) मीरत:
९ मे १८५७ मÅये मीरत मधील ितसöया घोडदळा¸या åरजम¤टधील ८५ िशपायांनी
काडतुसे वापरÁयास नकार िदÐयाने Âयांना तुŁंगात डांबÁयात आले. दुसöयाच िदवशी
Ìहणजेच १० मे १८५७ रोजी रिववारी इंúज लोक चचª मÅये ÿाथªनेसाठी गेले असता
िमरतमधील २० Óया तुकडीने ‘मारो िफरंगीको’ असा आवाज उठवून बंडाचा झ¤डा उभारला.
व तुŁंगातील ८५ सािथदारांना मुĉ केले. तसेच इंúजांना काही इंúज अिधकाöयांना ठार
मारले. मीरत उठाववाÐयां¸या ताÊयात येताच कंपनी सरकारचे राºय खालसा झाÐयाची
घोषणा करÁयात आली. व सैिनक ‘चलो िदÐली’ची घोषणा करीत दुसöया िदवशी िदÐलीत
पोहचले.
२) िदÐली:
११ मे १८५७ रोजी मेरठचे øांितकारक िदÐलीला पोहचÐयानंतर िदÐलीत भारतीय
िशपायांनी Âयांना साथ िदली. Âयांनी िदÐलीतील इंúज अिधकारी, सैिनक लोक व Âयां¸या
बायका मुलéची क°ल केली. व बंडवाÐयानी २४ तासात िदÐली ताÊयात घेतली. बंडवाÐया
िशपायांना नेता हवा होता Ìहणून नामधारी असलेला िदÐलीचा मुघल बादशहा बहादूरशहा
जाफर (वय ८२) याला बादशाह घोिषत करÁयात आले. िदÐलीतील इंúजांचा शľसाठा,
दाŁसाठा व तोफा घेÁयाचा बंडवाÐयांनी ÿयÂन केला. परंतु कोठाराचा र±क इंúज
अिधकारी ‘Öकली’ याने कोठारास आग लावली. Âयामुळे हा शľाľाचा साठा
बंडवाÐयां¸या हाती सापडला नाही. ११ मे ते १० सÈट¤बर १८५७ पय«त िदÐली
øांितकारकां¸या ताÊयात होती. उठावाचे गांभीयª ल±ात घेऊन गÓहनªर जनरल लॉडª कॅिनंग
याने िāिटश साăाºयामधून १ ल± २० हजार सैिनक बोलावून घेतले. तसेच भारतातही
पंजाबी, गुरखा, शीख, रजपूत, यांची नÓयाने भरती कłन ३ ल± १० हजार फौज तयार
केली. इंúजांनी िदÐली ताÊयात घेÁयासाठी¸या हालचाली सूł केÐया तर बहादूरशहा व
बंडवाले िदÐली इंúजां¸या ताÊयात जाऊ नये यासाठी द± होते. १५ सÈट¤बर १८५७ रोजी
बंडवाले व इंúज यां¸यामÅये युÅदास तŌड फुटले बंडवाÐयांनी १० िदवस िनकराने झुंज
िदली. परंतु िāिटशां¸या पुढे Âयांचा िनभाव लागला नाही. शेवटी २५ सÈट¤बर १८५७ मÅये
िदÐली इंúजां¸या हाती आली. इंúजांनी िदÐली ताÊयात घेताच øूर व अमानुषपणे अनेक
भारतीय लोकांची क°ल सुł केली. बादशहा बहादूरशहास जफर यास ताÊयात घेतेले.
Âयास कैद कŁन āĺदेशातील रंगूनला पाठिवले. तेथे मुघल बादशहा बहादूरशहा ७ नोÓह¤बर
१८६२ रोजी मृÂयू झाला.

munotes.in

Page 40

भारतीय राÕůीय चळवळ
40 ३) कानपूर:
दुसरा बाजीराव यास कानपुर येथे िāिटशांनी पाठिवले होते. व Âयास तनखा, जहागीर व
पेशवा ही पदवी िदली होती. दुसöया बाजीरावास मुलगा नसÐयाने Âयांने धŌडोपंत उफª
नानासाहेब यास द°क घेतले. दुसöया बाजीरावास िमळणारी ८ लाख Łपये तनखा, Âयाची
छोटी जहागीर व पदÓया Âयां¸या मृÂयुनंतर नानासाहेबास देÁयास िāिटशांनी नकार िदला.
Âयामुळे नानासाहेबास इंúजां¸या िवषयी राग होता. मीरत व िदÐली येथील उठावा¸या
यशÖवी वाटचालीमुळे सवªच लÕकरी छावÁयात अÖवÖथता िनमाªण झाली. अशाच अÖवÖथ
झालेÐया कानपूरमधील एका गोö या िशपायाने ५ जून १८५७ रोजी िहंदी िशपायांवर गोळया
झाडÐयामुळे कानपूरमधील िहंदी िशपायांनी बंड पुकारले नानासाहेब येथील उठाववाÐयांचे
नेते बनले कानपूरमधील इंúजांनी एका खंदक असणाö या इमारतीचा आ®य घेतला. जनरल
हॅवलॅक¸या नेतृßवाखाली िāिटशांची फौज कानपूरकडे चाल कŁन आली. नानासाहेब व
अिजमुÐला खान यांनी िबिबघर मÅये ठेवलेÐया १५० युरोिपयनांची क°ल केली. १६
जुलैला हॅवलॉक कडून पराभव झाÐयावर नानासाहेब पेशवा िवठूरला गेले. हॅवलॉकने
कानपूर ताÊयात घेतले. नानासाहेबांचा सेनापती ताÂया टोपे याने १६ ऑगÖट व २६
नोÓह¤बर १८५७ रोजी असे दोनदा कानपूरवर हÐले चढिवले. िāिटश अिधकारी जनरल
कॅÌपबेलने पुÆहा नानासाहेब व ताÂया टोपे यांचा पराभव कŁन कानपूर िमळिवले. यानंतर
नानासाहेब नेपाळमÅये आ®यासाठी िनघून गेले तर मागे सेनापती ताÂया टोपे माý जवळ
जवळ दहा मिहने इंúजांिवŁध लढत होते. पंरतु फ़ंदिफ़तुरीमुळे Âयांचाही घात झाला.
इंúजांनी Âयांना पकडले व एिÿल १८५९ रोजी फासावर लटकिवले.
४) लखनौ:
लखनौ ही अवध संÖथानची राजधानी होती. कंपनी सरकारने १८५६ मÅये अयोµय व
अनागŌदी राºयकारभार हे कारण दाखवून हे संÖथान खालसा केले. Âयामुळे या
संÖथानातील हजारे लोक बेकार झाले होते. या बेकारांमÅये मोठ्या ÿमाणावर अवध
संÖथानातील सैिनक, जमीनदार, इतर अिधकारी व संÖथानाबĥल आÂमीयता असणारे
लोक होते, Âयां¸या मनात िāिटशां¸या िवŁĦ असंतोष असÐयाने ते या उठावात सहभागी
झाले. िदÐली, मीरत व कानपूर येथील बंडा¸या बातÌया अवधमÅये थडकÐयानंतर लखनौ
येथे ३० मे १८५७ रोजी िशपायांनी बंड कŁन लखनौ¸या रेिसड¤सीला वेढा घातला.
अवध¸या नबाबाची बेगम हजरत महल हीने बंडवाÐयाचे नेतृßव केले व आपला मुलगा
(अÐपवयीन) कादर यास नबाब पद िदले. याच वेळेस कंपनीचे सरकार संपुĶात आले असे
जाहीर करÁयात आले. िāिटश सेनानी हॅवलॉक यांनी मोठी फौज घेऊन लखनौवर चाल
केली. पुढे िāिटशांची ताकद वाढत असतानाच िāिटश सेनानी जनरल कॅÌबेल २०
हजारांची फौज घेऊन लखनौस पोहोचला. Âयांनी बंडवाÐयाशी मुकाबला िदला.िāिटशांनी
२२ माचª १८५८ रोजी लखनौ िजंकून घेतले.
५) जगदीशपूर (िबहार):
िबहारमधील जगदीशपूर येथे राणा कुंवरिसंह या रजपुत जमीनदाराची छोटी जहागीर होती.
अनागŌदी कारभार व कजाªचा बोजा या सबबीखाली Âयाचे संÖथानखालसा करÁयाचा
कंपनीचा िवचार करीत होती. Âयामुळे कुंवरिसंह अÖवÖथ होता. िदनापूरचे िशपाई बंड कŁन munotes.in

Page 41

१८५७ चा उठाव
41 िदनापूर सोडून कुंवरिसंहाला येऊन िमळाले. खिजना लुटून, कचेöया जाळून, कैīांना मुĉ
कŁन कुंवरिसंहाचे नेतृßवाखाली िशपायांनी िāिटशांशी संघषª सुŁ ठेवला. शेवटी मे १८५८
मÅये कुंवरिसंह जगदीशपूरजवळ लढाईत मारला गेला. िāिटशांशी लढता लढता इ.स.
१८५७ मÅये कुंवरिसंह याचा मृÂयू झाला. िāिटशांनी Âयाची जहागीर जĮ केली व
जगदीशपूर हे संÖथान खालसा केले.
६) झाशी:
झाशी संÖथानाचे ÿमुख गंगाधरराव नेवाळकर हे होते. गंगाधरराव नेवाळकर यांचा मृÂयू
१८५३ मÅये झाला. पुढे लॉडª डलहौसीने ‘द°क वारस नामंजूर’ या तßवानुसार झाशी¸या
राणी लàमीबाई¸या द°क पुýास राºयािधकार नाकाŁन व झाशीचे राºय खालसा केले.
िमरत, िदÐली, कानपूर येथील उठावा¸या बातÌया झाशीत पोहोचताच ६ जून १८५७ रोजी
झाशीत िशपायांनी बंड कŁन िāिटशांना ठार केले. नंतर िशपायांनी िदÐलीस ÿयाण केले.
यामÅये झाशी¸या राणीचा हात आहे असा आरोप िāिटशांनी ठेवून झाशीवर Öवारी केली.
याउलट राणी लàमी बाई यांनी िāिटशांिवŁĦ बंड उभारले. लÕकर भरती कŁन ताÂया
टोपेची मदत घेतली. सर हयूरोज या िāिटश सेनापतीने झांशीवर आøमण केले, राणी
मोठ्या पराøमाने िकÐला लढवू लागली. ज¤Óहा नाईलाज झाला. त¤Óहा अिव®ांत घौड दौड
कŁन काÐपीला पोहोचली. इंúजांनी काÐपी िजंकÐयावर ती µवाÐहेरला गेली. हा ितने
१८५८ मÅये ताÊयात घेतला. हयू रोजने मोरार व कोटा घेतÐयावर µवाÐहेरकडे आगेकूच
केली. या लढाईत राणीने खूप पराøम गाजिवला. शेवटी सवª बाजूंनी सैÆयाने वेढÐयाने
वेढ्यातून घोडा उडवून ती बाहेर पडली. माý इंúजांनी पाठलाग कŁन ित¸या डो³यावर व
छातीवर जबर वार केले. Âयात जखमी होऊन १७ जून १८५८ रोजी राणी लàमीबाईचा
मृÂयू झाला. झाशी¸या राणीचा पराøम पाहóन िāिटश अिधकारीही चिकत झाले होते.
डॉ. ईĵरी ÿसाद यां¸या मते, " शूर राणी ल àमीबाई लौिककाथाªने मरण पावली. परंतु ितचे
नाव माý अमर झाले. ितची पिवý Öमृती आजही भारतवासीयांना ÿेरणा आिण Öफूतê देत
Âयां¸या अंतकरणात वास करत आहे. "
आपली ÿगती तपासा.
१) १८५७¸या उठावा¸या वाटचालीचा आढावा ¶या ?
६.६ १८५७ ¸या उठावा¸या अपयशाची कारणे १) सवªसामाÆय जनते¸या पािठंÊयाचा अभाव:
या उठावास सवªसामाÆय जनतेचा पािठंबा िमळू शकला नाही. १८५७ ¸या उठावात
सामाÆय जनता सहभागी झाली होती. परंतु ºया ÿमाणात सामाÆय माणसांचा पािठंबा
उठावास िमळावयास हवा होता तो या उठावास िमळाला नाही. या उठावात शेतकरी,
शेतमजूर, कामगार, कारागीर हा लोकसं´येतील फार मोठा वगª या उठावापासून पूणªपणे
अिलĮ रािहला. राजेरजवाडे, सरदार िकंÓहा जमीनदार यां¸या पािठंÊयावर उठाव यशÖवी
होणे श³य नÓहते. तसेच Óयापारी व बुिĦजीवी वगª देखील या उठावापासून पूणªपणे दूर
रािहला. munotes.in

Page 42

भारतीय राÕůीय चळवळ
42 २) नेतृÂवाचा अभाव:
१८५७ ¸या उठावात बंडवाÐयांमÅये योµय नेतृÂवाचा अभाव होता. बंडवाÐयाना
सवªसामाÆय नेता िमळू शकला असता तर उठाव यशÖवी होऊ शकला असता.
इंúजांकडील सेनापती हे अÂयंत द± व अनूभवी होते. उठाववाÐयांचे नेते Âयांची बरोबरी
कŁ शकले नाहीत. नानासाहेब, ताÂया टोपे, झाशीची राणी, कुंवरिसंह यांनी िशपायांचे
नेतृÂव Öवीकारले परÖपरांना सहकायªही केले. परंतु Âयांना युĦाचा िकंÓहा योµय रणनीती
आखÁयाचा अनुभव नÓहता. तसेच Âयां¸या कडे युĦ चालवÁया¸या ŀĶीने मÅयवतê संÖथा
देखील नÓहती ºयामुळे सवªमाÆय नेतृÂव तयार होऊ शकले नाही. øांतीला योµय िदशा
देÁयाची कामिगरी पार पाडणारा नेता पुढे येऊ शकला नाही. तसेच या उठावात एक सूýात
आणÁयासाठी कोणी एक नेता असणे आवÔय³य होते. पण कोणी एका नेÂया¸या नावावर
या सवª नेÂयांचे एकमत होऊ शकले नाही.
मौलाना आझाद यां¸या मते, "िहंदुÖतानचे राÕůीय चाåरÞय अगदी हीनावÖथेत पोहचले होते.
नेÂयात एकमत होऊ शकले नाही. परÖपरांबĥल Âयांना असूया वाटे व ते सतत
एकमेकांिवŁĦ कारÖथाने करत. खरे तर Âयां¸या तील हेवेदावेच िहंदी पराभवाला मोठ्या
ÿमाणावर जबाबदार आहेत." ( गाठाळ, एस. एस. आधुिनक भारत १८५७ -१९५०, पृ. ø.
५६ )
३) उठावाचे ±ेý मयाªिदत:
१८५७ ¸या उठावाचे Öवłप पाहता असे िदसते िक, या उठावाला अिखल भारतीय Öवłप
ÿाĮ झाले नÓहते िकंÓहा हा उठाव राĶ्Óयापी नÓहता. नमªदे¸या उ°रेकडे Ìहणजेच िदÐली,
उ°र ÿदेश, औंध, िबहार, मÅय भारत, बुंदेलखंड याच ÿदेशात या बंडाचा जोर होता. तर
नमªदा नदी¸या दि±णेकडील भाग िसंध, राजपुताना, मÅय व पूवª बंगाल या ÿदेशात हा
उठाव झाला नाही. पंजाब व नेपाळ या राºयांनी िāिटशांना मदत केली. नेपाळचा
जंगबहाĥूर, शीख राजे व अफगािणÖतानचा दोÖत मोहमंद या उठावात शािमल न होता
इंúजांशी एकिनķ रािहले. µवालेर¸या जयाजीराव िशंīानी इंúजांना आ®य िदला. इंदोरचे
तुकोजी होळकर हे इंúजांशी एकिनķ रािहले व बंडवाÐयाना परावृ° करÁयाचा ÿयÂन केला.
एकूण भारतीय ±ेýफळाचा िवचार केला तर एकूण ७५ % ±ेý या उठावापासून पूणªपणे
अिलĮ रािहले. Âयामुळे या उठावाला काही मयाªदा पडÐया व तो अयशÖवी झाला.
४) भारतीय लोकांकडे आधुिनक दळणवळण साधनांचा अभाव:
िāिटशांजवळ तारायंýे, रेÐवे, पोÖट या दळणवळणा¸या आधुिनक सोयी उपलÊध होÂया.
Âयामुळे हा उठाव सुŁ झाÐयापासून ते हा उठाव मोडून काडेपय«त सवª बातÌया Âयांना जलद
गतीने िमळत होÂया. िदÐली िह बंडवाÐयां¸या ÂयाÊयात गेली िह बातमी तारे¸या साĻाने
िāिटशांना िमळाली तसेच दळणवळणा¸या सोयéमुळे लÕकराची जलद गतीने हालचाल
करणे श³य झाले. िह आधुिनक साधने भारतीयांकडे नसÐयाने याचा फायदा Âयांना िमळू
शकला नाही. िवÐलम हंटर Ìहणतो, "आगगाडी व तारायंýे यांची १८५७ ¸या उठावात
हजारो माणसापे±ा अिधक िकंमत होती आिण या दोन साधनांमुळे आÌही िहंदुÖथान परत
िजंकू शकलो." munotes.in

Page 43

१८५७ चा उठाव
43 ५) उठावा¸या Åयेयाबाबत एकवा³यता नÓहती :
१८५७ चा उठाव उ¸च राÕůीय Åयेयाने ÿेåरत होऊन झालेला नÓहता उठाववाÐयांमÅये
एक समान Åयेयाचा अभाव िदसून येतो. बंडा मÅये जे सहभागी झाले होते Âयांचे वैयिĉक
Öवाथª होते. िहंदी सैिनकांना िāिटशांवरती सूड उगवायचा होता. बादशहा बहादुरशहा यास
आपली बादशाही पुÆहा िनमाªण करावयाची होती. तर नानासाहेब पेशÓयांस आपली पेशवाई
पुÆहा िमळवायची होती. झाशीची राणी मेरी झांशी मै नही दूंगी अशी गजªना कŁन
रणमैदानात उतरली होती. सवª नेÂयांमÅये एकाच Åयेयाचा अभाव असÐयामुळे उठाव
यशÖवी होऊ शकला नाही. नेतेमंडळी िह Öवतः¸या Öवाथª साठी लढत होती. िबपीन चंþ
यां¸या मते, " परकìय स°ेचा Ĭेष हा सामान धागा सोडÐयास बंडखोरांकडे कसलीही
राजकìय दूरŀĶी िकंÓहा भिवÕयािवषयी सुÖÈĶ योजना िकंÓहा कायªøम नÓहता. "
६) लÕकरी सािहÂयातील तफावत :
लÕकरी सािहÂयां¸या बाबतीत इंúज वरचढ होते. Âयां¸याकडे बंदुका, तोफा व इतर
आधुिनक पÅदतीची शľाľे होती. तर बंडवाÐयांकडे पारंपाåरक शľाľे होती.
शľाľामधील या तफावतीमुळे सर हयु रोज केवळ २ हजार सैÆयािनशी लढून ताÂया टोपे
यां¸या २० हजार फौजेचा Âयाने पराभव केला. लखनौममधील िāिटश रेिसडेÆसीमधील
अडकलेÐया २ हजार इंúजांनी १ ल± बंडवाÐयां¸या अपयशास कारणीभूत ठरली. १८५७
¸या उठावामधून पळून आलेला एक सैिनक Ìहणतो. मला गोö या इंúजांनी भीती वाटत नाही
पण, Âयां¸या हाती असणाö या दोन नळी¸या बंदुकìची भीती वाटते.
आपली ÿगती तपासा.
१) १८५७¸या उठावा¸या अपयशाची कारणे सांगा ?
६.७ १८५७ ¸या उठावाचे पåरणाम १) ईÖट इंिडया कंपनी कारभाराचा अÖत:
१८५७ ¸या उठावाचा सवाªत महßवाचा पåरणाम Ìहणजे सरकार अिधिनयमानुसार भारतीय
ÿशासनाचे िनयंýण कंपनीकडून काढून घेऊन िāिटश राजपदाकडे Ìहणजे इंµलंड¸या
राणीकडे सोपिवÁयात आले. ºयामुळे भारताचा ÿÂय± संबंध हा िāिटश राजस°ेशी आला.
राणी¸या वतीने गÓहनªर जनरल ऐवजी नवे पद Óहाईसरॉयचा िāिटश राजपदाचा ÿितिनधीची
नेणूक करÁयात आली. गÓहनªर जनरल लॉडª कॅिनग हा पिहला Óहाईसरॉय झाला. भारताचा
कारभार पाहÁयासाठी भारतमंýी िनयुĉ करÁयात येऊन Âया¸या मदतीसाठी १५ सदÖयांचे
‘इंिडयन कौिÆसल’ नेमÁयात आले. सरकार व संÖथािनक यांचे संबंध सुधारÁयाचे ÿयÂन
केले गेले.
२) राणीचा जाहीरनामा :
१८५७ ¸या उठावानंतर भारतीयां¸या मनात िनमाªण झालेला अिवĵास दूर करÁयासाठी
िāटनची राणी िÓह³टोåरया िहने १ नोÓह¤बर १८५८ रोजी एक शाही घोषणा केली. यास
राणीचा जाहीरनामा Ìहणून ओळखले जाते. हा जाहीरनामा गÓहनªर जनरल लॉडª कॅिनंग याने munotes.in

Page 44

भारतीय राÕůीय चळवळ
44 अलाहाबाद येथे दरबार भरवून ‘राणीचा जािहरनामा ’ वाचून दाखवला. या जाहीरनाÌयाचे
Łपांतर १८५८ ¸या कायīात करÁयात आले. या जाहीरनाÌयात खालील गोĶéचा समावेश
केला आहे.
१) भारतीय संÖथानां¸या अंतगªत राºयकारभारात िāिटश सरकार हÖत±ेप करणार नाही.
२) भारतीयांना Âयां¸या जात, वणª व धमाªचा िवचार न करता पाýता पाहóन सरकारी
नोकöया िदÐया जातील.
३) सवª भारतीयांना समानतेने वागिवले जाईल व Âयां¸यामÅये कुठलाही भेदभाव केला
जाणार नाही.
४) भारतीयांना धािमªक ÖवातंÞय व समानता याची हमी देÁयात आली.
५) िāटन भारतात साăाºयिवÖतार करणार नाही याची µवाही देÁयात आली.
६) भारतीयांचा सामािजक व धािमªक चाली रीतीमÅये िāटन कसलाही हÖत±ेप करणार
नाही.
७) संÖथािनकाना ÖवातंÞय देÁयात येऊन Âयांना द°क घेÁयास परवानगी िदली जाईल.
८) देशा¸या िवकासासाठी अनेक योजना राबिवÁयात येतील.
९) या जाहीरनाÌयाचे Łपांतर १८५८ ¸या कायīात करÁयात आले.
३) सैÆय रचनेत बदल:
१८५७ ¸या उठावाची सुŁवात कंपनी¸या लÕकरातील भारतीय सैिनकांनीच केÐयाने
िāिटशांनी भारतीय सैÆयािवषयी सावधिगरीची धोरण Öवीकारले. अशा उठावाची पुनरावृ°ी
होऊ नये Ìहणून िāिटशांनी सैÆयाची पुनरªचना िवभाजन व संतुलन या तßवावर केली.
१८५७ ¸या उठावापूवê कंपनी व सरकारचे वेगवेगळे सैÆय होते. सन १८६१ ¸या
आदेशाÆवये कंपनी¸या सैÆयाचे सरकारकडे हÖतांतरण कłन ती फौज इंµलडची फौज
Ìहणून ओळखली जाईल असे ठरवÁयात आले. युरोिपयन सैÆयाची सं´या ४०,००० वŁन
२५,००० व भारतीय िशपायांची सं´या दोन लाख पंधरा वŁन एक लाख एकेचाळीस
हजार एवढी करÁयात आली. लÕकरातील सवª अिधकार पदे इंúजांना देÁयात आली. एक
तृतीयांश सैÆय हे िāिटश असावे असा िनयम करÁयात आला. जात, धमª, पंथ यावर
आधाåरत पलटणी िनमाªण केÐया. पुढे शीख, गुरखा, पंजाबी, रजपूत व मराठा या पलटणी
तयार करÁयात आÐया. यामुळे सैÆयातील िनरिनराÑया जाती जमातéचे परÖपरांवर िनयंýण
ठेवणे श³य झाले.
४) मोगल स°ेचा अंत:
१८५७ ¸या उठावात मुघल बादशहा महÌमद बहादूरशहा सहभागी झाला होता.
उठाववाÐयांनी बादशहाला बळ देऊन उठावात ओढले होते. øांितकारकांनी ११ मे रोजी
िदÐली िजंकून Âयास मोघल बादशहा देखील घोिषत केले. इंúजांनी िदÐली िजंकून मोगल munotes.in

Page 45

१८५७ चा उठाव
45 बादशहास आजÆम कैदी Ìहणून āĺदेशात रंगून येथे ठेवले. तेथे इ. स. १८६२ मÅये
बहादूरशहाचा अंत झाला. Âयां¸या मृÂयूबरोबर मुलघ स°ा संपली.
५) राºयकारभारात भारतीय लोकांनाच समावेश:
राणी¸या जाहीरनाÌयात भारतीय लोकांना राºयकारभारात जाÖतीत जाÖत संधी देÁयात
येईल असे जाहीर केले गेले होते, परंतु ÿÂय±ात माý या धोरणांची अमलबजावणी होत
नÓहती.
६) फोडा व झोडा या भेदनीतीचा अवलंब:
िāिटशांनी भारतातील आपली स°ा िटकवून ठेवÁयासाठी 'फोडा व राºय करा ' या
धोरणांचा अवलंब केला. इंúजांनी १८५७ ¸या उठावानंतर संÖथािनकांना खुश कŁन
Âयांना ÿजेपासून फोडून घेतले. भारतातही िविवध जाती जमातéमÅये Âयांनी दुहीची बीजे
पेरली. एका जमातीला दुसöया जमाती िवŁĦ िचथावले. Âयामुळे िहंदू - मुसलमान
Âयां¸यातील जातीय तेढ व जातीय भावना वाढीस लागली. Âयां¸यातील वैमनÖय वाढत
गेले. पुढे भेदनीतीने मुसलमानांना अनेक सवलती िदÐया. जातीय मतदार संघाची िनिमªती
केली. पुढे मुÖलीमांनी पािकÖतानची मागणी केली. या सवा«साठी िāिटशांची िनती
कारणीभूत ठरली.
आपली ÿगती तपासा.
१) १८५७¸या उठावाचे पåरणाम सांगा ?
६.८ सारांश १८५७ चा उठाव याला भारतीय ÖवातंÞय चळवळीत िवशेष महÂव आहे. हा उठाव
कोणÂयाही एका कारणांमुळे न घडता हा िविवध कारणांचा एक पåरणाम होता. परंतु हा
उठाव दडपून टाकÁयात िāिटश सरकार पूणªपणे यशÖवी झाले होते. १८५७ ¸या
उठावांबĥल िविवध इितहासकारांनी अनेक मते मांडली आहे. काहé¸या मते, हा भारतातील
पिहला राÕůीय उठाव होता तर काहé¸या मते हा उठाव Ìहणजे केवळ िशपायांची गदê होती.
१८५७ ¸या उठावांबĥल इितहासकारांमÅये जरी मतभेद असले तरी एक गोĶ माý खरी
आहे िक, परकìय स°े¸या अÆयायी व जुलमी राजवटीला िवरोध कłन भारतीय लोक एकý
आले व Âयांनी या स°े¸या िवरोध केला. कदािचत भारताला ÖवातंÞय िमळवून देणे हे जरी
Âयांचे मु´य Åयेय नसले तरी िāिटश स°ेला या देशातून घालवून लावÁयासाठी भारतीय
लोकांनी हा उठाव केला. १८५७ ¸या उठावामुळे भारतीय इितहासाला एक नवीन वळण
लागले व Âयाचे दूरगामी पåरणाम भारतीय इितहासावर घडले.
६.९ ÿij १) १८५७ ¸या उठावा¸या कारणांचा सिवÖतर आढावा ¶या ?
२) १८५७ चा उठाव अयशÖवी का झाला Âयामाग¸या कारणांची सिवÖतर चचाª करा ? munotes.in

Page 46

भारतीय राÕůीय चळवळ
46 ३) १८५७ ¸या उठावा¸या पåरणाम ÖपĶ करा ?
४) १८५७ ¸या उठावाची वाटचाल थोड³यात सांगा ?
६.१० संदभª १) जावडेकर श. द.- आधुिनक भारत, काँिटन¤टल ÿकाशन, पुणे, १९५३.
२) गाठाळ एस. एस. , आधुिनक भारत (१८५७-१९५०), के.एस. पुिÊलकेशन, पुणे,
२०१४.
३) वैī सुमन व कोठेकर शांता, आधुिनक भारताचा इितहास (१८५७-१९२०), ®ी
साईनाथ ÿकाशन , नागपूर.
४) शमाª एल. पी, आधुिनक भारत, लàमी नारायण अúवाल ÿकाशक , आúा, १९७५.
५) राय सÂया ( संपादक ), भारत म¤ उपिनवेशवाद और राÕůवाद, िहंदी माÅयम कायाªÆवय
िनदेशलाय, िदÐली िवĵिवīालय , िदÐली, १९८३.
६) शु³ल रामलखान (संपादक ), आधुिनक भारत का इितहास, िहंदी माÅयम कायाªÆवय
िनदेशलाय, िदÐली िवĵिवīालय , िदÐली, १९८७.
७) Sengupta KK, Recent Wr itings on the Revolt of 1857 – A Survey,
Indian Council of Historical Research, New Delhi, 1975 .
८) Chandra Bipin & others, India’ s struggle for Independence. Penguin
Books, New Delhi .
९) Majumdar, R. C. The Sepoy Mutiny and the revolt of 1857, Calcutt a,
1963.
१०) Tarachand, History of the Freedom Movement in India, Vol. I & II,
The Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting,
Delhi, 1961 .


*****
munotes.in

Page 47

47 ७
भारतातील पाIJाÂय िश±ण पĦतीचा िवकास
आिण सामािजक व धािमªक सुधारणा चळवळी
घटक रचना
७.० उिĥĶये
७.१ ÿÖतावना
७.२ भारताचे ÿशासकìय व आिथªक एकýीकरण
७.३ पाIJाÂय िवचार व िश±ण पĦती
७.४ वतªमान पýे व भारतीय सािहÂयाने बजावलेली भूिमका
७.५ भारतीय उ¸च संÖकृतीचे पुनŁºजीवन
७.६ राºयकÂया«ची वंशभेद नीती:
७.७ धािमªक व सामािजक सुधार
७.८ मुिÖलम धमाªतील सुधारणा
७.९ सामािजक सुधारणा
७.१० जाती ÓयवÖथेिवŁĦ संघषª
७.११ सारांश
७.१२ ÿij
७.१३ संदभª
७.० उिĥĶये १) भारतातील आधुिनक ÿशासना¸या पाĵ्ª भूमीचा िवचार करणे.
२) भारतीय सामािजक व धािमªक चळवळीचा उĥेश जाणून घेणे.
३) भारतीय सामािजक सुधारकांची भूिमका.
४) ľी सुधारणा व जाितÓयवÖथे िवŁĦचा संघषª जाणून घेणे.
७.१ ÿÖतावना राÕůीय Öतरावर व राजकìय जागृती भारतात िāिटशां मुळे झाली. िāिटशांनी उभारलेÐया क
साăाºयामुळे 'Âयांनी केलेÐया कळत-नकळत सुधारणा मुळेच, राÕůीय आंदोलनाला
सुŁवात झाली. िāिटशांनी भारत िजंकला होता आिण Âयां¸या Öवाथाªसाठी Âयांनी केलेÐया
सुधारणांचा फायदा भारतीयांना झाला. भारतीयांना कळून चुकले होते कì इंúजी लोका
केवळ Âयां¸या फायदा ¸या र±णासाठी भारतात आले आहेत. भारतीय समाजातील ÿÂयेक
घटकाला अवगत झाले कì Âयांचे होणारे नुकसान परकìय राजवटीमुळे आहे. शेतकöयाला munotes.in

Page 48

भारतीय राÕůीय चळवळ
48 कळून चुकले कì Âया¸या उÂपादनातील महßवाचा वाटा महसूल Ìहणून िāिटश सरकार घेत
असे. पूवê भारतीय राजे दुÕकाळ िकंवा जाÖत पावसामुळे िपकांचे नुकसान झाले तर
करांमÅये सवलती देत असत. आता माý कर चुकवÁयासाठी सावकार व जमीनदारां¸या
कडून उधार ¶यावे लागत असे. सावकारांचे कजª न पडÐयास Âयाला जमीन जĮ करÁयाचा
अिधकार होता. Âयामुळे शेतकöयांचे शोषण ितÆही घटकांकडून होत होते- सावकार, सरकार
व जमीनदार. कजाªची परत फेड न केÐयास पुÆहा पोिलसांची दंडुकेशाही सुĦा सहन करावी
लागत असे. िवणकर, कामगार यांची अवÖथा िबकट होती कारण िāिटश तÍयार मंचेÖटर
वłन आपÐया कपड्यांची आयात कłन भारतामÅये िवकत असत. बेरोजगार झालेÐया
झालेÐया कामगारां¸या पुनवªसनासाठी िāटीश सरकार कडे काही योजना नÓहÂया.
सुिशि±त भारतीयांना Âयामुळे सामािजक पåरिÖथती िकती मागासलेली आहे हे उमजू
लागले. स°ावÆन पय«त ºया भारतीयांनी िāिटशाना पािठंबा िदला होता Âयांनी या आशेने
िदला होता ही इंúज भारताला आधुिनक राÕů बनवतील. परंतु Âयांना कळून चुकले होते
कì भारतीयांना मागासलेले ठेवÁयातच इंúजाना जाÖत ÖवारÖय आहे. भारतीय जनतेला
आधुिनक िवचार देणे Âयांना परवडणारे नÓहते. इंµलंड मÅये जे लोकशाहीचे अिधकार
आहेत ते भारतामÅये सुĦा इंिµलश सरकार अमलात आणणे अशी Âयांची वेडी आशा होती.
पण इंúजांचा भारतीयांकडे बघÁयाचा ŀिĶकोन वेगळा होता. Âयांना भारतीय मागासलेले व
अिशि±त वाटत असत. भारतीय कधी ही लोकशाही जे चालू शकत नाही अशी Âयांची
खाýी होती. Âयामुळे िशकलेले भारतीय लोक, भांडवलदारी Öपध¥मुळे नुकसान झालेले
Óयापारी, वंशभेद सहन केलेले भारतीय, धािमªक दुजाभाव आिण मुळातच परकìय राºय
यामुळे दुखावलेÐया भारतीयांना एकý येÁयािशवाय पयाªय नÓहता. व या जािणवेमुळे चे
भारतामÅये राÕůीय सामािजक व धािमªक सुधार चळवळीला सुŁवात झाली.
७.२ भारताचे ÿशासकìय व आिथªक एकýीकरण एकोिणसाÓया व िवसाÓया शतकात िāिटशांनी ÿशासकìय सुधारणा कłन भारताचे
एकýीकरण केले होते. आिथªक ÓयवÖथेमÅये गावातील Öवयंपूणª अथªÓयवÖथा मोडून Âयांनी
पूणª भारतात एकý होईल अशी ÓयवÖथा िनमाªण कłन ठेवली. देशातील िविवध भागातील
Óयापाöयांची एकसंघ आिथªक ÓयवÖथा िनमाªण केली. देशा¸या एखाīा भागात वÖतूंचा
तुटवडा िनमाªण झाला तर तो केवळ Âया भागापुरता मयाªिदत न राहता पूणª देशभरातच
तुटवडा िनमाªण होइ. दूरसंचार माÅयमामुळे पूणª देश एकिýत करÁयात आला. इंúजी
भाषेमुळे भारतीय नेÂयांना सुĦा एकमेकांशी चचाª संबंध राखणे सोपे होऊ लागले.
ÿशासकìय एकýीकरणामुळे भारतामÅये राÕůवादाची भावना Łजू लागली व परकìय
स°ेमुळे होणाöया हानीची सुिशि±त भारतीयांना जाणीव झाली.
७.३ पाIJाÂय िवचार व िश±ण पĦती एकोिणसाÓया शतकातील आधुिनक िश±ण पĦतीमुळे, भारतीय लोकांना पाIJाßय
िवचारसरणी समजू लागली. ÂयामÅये िनधमê, लोकशाही व राÕůवादी िवचारांची जडण-
घडण होऊ लागली. युरोिपयन राÕůांमधील िवचार वंत Łसो, पेन, जॉन Öटुअटª िमल आिण
इतर िवचारवंता¸या िवचारसरणीचा ÿभाव सुिशि±त भारतीयांवर होऊ लागला. इटलीतील munotes.in

Page 49

भारतातील पाIJाÂय िश±ण पĦतीचा िवकास आिण सामािजक व धािमªक सुधारणा चळवळी
49 मेिजनी, गॅåरबाÐडी भारतीयांचे नायक बनू लागले. िश±णामुळे परकìय स°ेचे पुढारी गंभीर
पåरणाम Âयांना जाणवू लागले. सशĉ, समृĦ Öवतंý भारताची ÖवÈने Âयांना पडू लागली.
Âयां¸या मधील सवōÂकृĶ भारतीय ÖवातंÞय चळवळीचे नेते बनले. शाळा-महािवīालयांमÅये
िश±ण देताना िāिटशांनी ÿशासकìय कामगारांची फळी िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला पण
भारतीय िवīाÃया«मÅये पाIJाÂय िश±णामुळे नवीन नवीन कÐपना Łजू लागÐया होÂया.
आपली संÖकृती पण इतरांपे±ा ®ेķ आहे, आपÐया देशाला पाच हजार वषा«चा इितहास
आहे व आपणही इंúजांपे±ा चांगले राºय कł शकतो ही भावना भारतीयांमÅये जोर धł
लागली.
या सगÑयांमÅये इंúजी भाषेने महßवाची भूिमका साकारली. नवीन िवचारां¸या ÿसारासाठी
इंúजी भाषा ÿमुख साधन Ìहणून अिÖतÂवात आली. भारतीय नेते जय देशां¸या वेगवेगÑया
भागातून आले होते Âयांना एकमेकांशी संवाद साधणे सोपे झाले. इंúजी भाषेचा िवपरीत
पåरणाम पण झाला. समाजामÅये दोन भाग पडले:- एक वगª जो इंिµलश येणाöयांचा होता व
दुसरा वगª ºयाला इंिµलश िलिहता िकंवा बोलता येत नÓहते. समाजामÅये होणारी ही दुफळी
ओळखून भारतीय नेÂयांनी सुĦा भारतीय भाषा ना ÿाधाÆय देÁयाचा ÿयÂन केला. भारतीय
भाषांमÅये िनमाªण झालेले सािहÂय व वृ°पýे यांना बढावा देÁयाचा ÿयÂन केला गेला. व
याचाच पåरणाम Ìहणून भारतीय सािहÂय व वृ°पýांची िनिमªती होऊ लागली.
७.४ वतªमान पýे व भारतीय सािहÂयाने बजावलेली भूिमका एकोिणसाÓया शतकात ÿेåरत झालेÐया भारतीय नेÂयांना गुलामिगरी िवŁĦ लढÁयासाठी
ÿेरणा देणारी वतªमान पýे िमळाली. ÂयाĬारे Âयांनी राÕůभĉì, आिथªक Öवतंýता, व
राजकìय ÖवातंÞय तेचा संदेश लोकांपय«त पोहोचवला. एकोिणसाÓया शतका¸या
सुŁवातीला िनमाªण झालेÐया वतªमानपýांनी सरकार¸या दडपशाही नीतीला िवरोध
करÁयास ÿारंभ केला. भारतीयांसाठी असलेÐया ÓयवÖथांमÅये भारतीयांची महßवाची
भूिमका रािहली असा आúह धरला. Öवतः¸या फायīासाठी आपण एकिýत रािहले पािहजे
अशी िशकवण Âयांनी िदली. Öवाय° राºयाची कÐपना, लोकशाही औīोिगक राÕů
बनवÁयासाठी आवÔयक असलेÐया गोĶी कशा िमळवाय¸या याचा धडा भारतीयांकडून
िगरवÁयात आला. देशा¸या िविवध भागात राहणाöया कामगारांचा आवाज एका मेका पय«त
पोहोचू लागला.
राÕůवादी सािहÂयामÅये कादंबöया, िनबंध आिण राÕůवादी किवतांचा समावेश होऊ
लागला.
बंिकमचंþ चॅटजê, रवéþनाथ टागोर बंगाली मÅये, लàमीकांत बŁवा आसामी भाषेमÅये,
िवÕणू शाľी िचपळूणकर मराठी मÅये, सुāमÁयम भारती तािमळमÅये व अÐताफ हòसेन
अली उदूªमÅये दज¥दार राÕůÿेमनी भरलेÐया सािहÂयाची िनिमªती कłन देशांमÅये जागृती
घडवून आणली.

munotes.in

Page 50

भारतीय राÕůीय चळवळ
50 ७.५ भारतीय उ¸च संÖकृतीचे पुनŁºजीवन इंúजांनी भारतीयांची संÖकृती मागासलेली आहे असे सांगून Âयांचे मनोबल ख¸ची
करÁयाचा ÿयÂन केला. भारतीय कधीही एकसंघ राÕůावर राºय कł शकत नाहीत , िहंदू-
मुÖलीम एकý होणार नाहीत, भारतीय बुरसटलेÐया िवचारांचे आहेत असे वारंवार सांगून
भारतीयांचा आÂमिवĵास नĶ करÁयाचा ÿयÂन केला. भारतीय नेÂयांनी या ÿचारा िवŁĦ
भारतीयांचे मनोबल उंचावÁयाचा ÿयÂन केला. भारतीय संÖकृती, जगातील सवाªत जुनी व
समृĦ असÐयाचे ÿितपादन केले. आपÐया देशातील राजा चंþगुĮ, राजा िवøमािदÂय,
सăाट अशोक व सăाट अकबर यांनी केलेÐया कामिगरीचे Öमरण जनतेला कłन िदले. या
कामांमÅये युरोिपयन लेखक व भारतीय बुिĦवंतांनी सुĦा मदत केली. भारताची उ¸च
संÖकृती, कला, ÖथापÂयकला, सािहÂय, तÂव²ान, िव²ान यांची पुÆहा ओळख भारतीयांना
कłन िदली. परंतु ही नÓयाने ओळख कłन देताना भारतीय संÖकृतीमÅये असणाöया
दोषपूणª गोĶी ते िवसłन गेले. भारतीय संÖकृती मधील जाती ÓयवÖथा ही सवाªत दोषपूणª
होती व ते माÆय कłन समाजापुढे आणणे व ÂयामÅये सुधार करणे फार गरजेचे होते.
भारतीय समाजातील एक महßवपूणª भाग असणाöया दिलत समाजाचा उĦार करÁयासाठी
तर समाज मुळातच मागासलेला आहे हे माÆय करणे गरजेचे होते तरच पूणª समाज पुढे
जाऊ शकला असता.
७.६ राºयकÂया«ची वंशभेद नीती इंúजांनी आपÐया Öवतःला भारतीयांपे±ा ®ेķ मानले. Łडयाडª िकपिलंग ने "white man's
burden" ही संकÐपना मांडली होती. Âया¸या मतानुसार मागासलेÐया राÕůांना ÿगत
करÁयाची जबाबदारी देवाने ÿगत राÕůांवर िवशेष कłन गोöया माणसांवर टाकली आहे.
भारतीय लोक मोठ्या ÿमाणावर वंशभेदचा सामना करत होते.१८६४ मÅये जी. ओ.
ůॅÓहिलयन यांनी िलिहले होते कì "आपÐया एका इंिµलश माणसाची सा± दहा िहंदू
लोकां¸या ही वर आहे". भारतीय आिण बरोबर झालेÐया भांडणात इंिµलश लोकांनाच Æयाय
िमळत असे. युरोिपयन ³लब व इंúजी लोकां¸या बंगÐयांमÅये भारतीयांना ÿवेश नसे.
रेÐवेमÅये एकाच डÊयात बसून युरोिपयन ÿवाशांबरोबर ÿवास करÁयास भारतीयांना मनाई
होती. या अपमाना मुळे भारतीयांमÅये एकजुटीची भावना िनमाªण झाली व आपÐया
देशामÅये आपÐयावर अÆयाय होतोय ही भावना ŀढ झाली.
७.७ धािमªक व सामािजक सुधार या सगÑया वर केलेÐया िववेचनाचा पåरणाम Ìहणजे धािमªक व सामािजक सुधार
चळवळéना सुŁवात. आपण धािमªक सुधारणा चळवळéचा िवचार कłया.
१) āाĺो समाज:
āाĺो समाजाची Öथापना १८२८ मÅये राजा राम मोहन रॉय यांनी केली. āाĺो समाज
एकेĵरवाद आिण वेदांचा िशकवणीवर आधाåरत होता. िहंदू धमाªतील जाती ÓयवÖथा,
वणªभेद दूर करÁयाचा ÿयÂन āाÌहो समाजाने केला. वेगवेगÑया धािमªक ®Ħा असणाöया munotes.in

Page 51

भारतातील पाIJाÂय िश±ण पĦतीचा िवकास आिण सामािजक व धािमªक सुधारणा चळवळी
51 भारतीय लोकांना एकý आणÁयाचा ÿयÂन या समाजाने केला. राजा राम मोहन रॉय नंतर
Ĭारकानाथ गांगुली, देव¤þनाथ टागोर, केशवचंþ सेन, यांनी āाĺो समाजाची धुरा वािहली.
āाĺो समाजाची ÿमुख तÂवे:
१) देव एकच आहे व तो जगाचा िनमाªता आहे.
२) आÂमा अमर आहे.
३) एकेĵर वादावर जोर
४) उपिनषद व वेदांचे आपÐया समाजासाठी अÆयन साधारण महÂव आहे.
५) सवª मानव समान आहेत.
राजा राम मोहन राय यां¸या ÿयÂनांमुळे १८२८ मÅये तÂकालीन गÓहनªर िवÐयम ब¤िटक
यांनी सती ÿथा बेकायदेशीर करÁयाचा कायदा आणला. समाजातील ÿचिलत पडदा पĦत,
बालिववाह या वाईट चाली िवŁĦ āाĺो समाजाने आवाज उठवला व Âयाचे पडसाद
महाराÕůात सुĦा उमटले.
२) ÿाथªना समाज:
दादोबा पांडुरंग व आÂमाराम पांडुरंग यां¸या ÿयÂनाने ३१ माचª१८६७ मÅये मुंबई येथे
ÿाथªना समाजाची Öथापना करÁयात आली. Âयाचे तÂव²ान पुढील ÿमाणे होते.
१) परमेĵर एक असून तो िवĵाचा िनमाªता आहे. तो सवा«वर ÿेम करतो.
२) सÂय, सदाचार व भĉì हे परमेĵरा¸या उपासनेचे खरे मागª आहे. या मागाªने गेÐयावरच
परमेĵर ÿसÆन होतो.
३) ÿाथªनेमुळे भौितक फलÿाĮी होत नाही. माý अÅयािÂमक उÆनती होते.
४) परमेĵर अवतार घेत नाही. Âयाने कोणताही धमªúंथ िलिहला नाही.
५) सवा«नी एकमेकांशी बंधुतेचा Óयवहार करावा कारण आपण सवªच परमेĵराची लेकरे
आहोत.
ÿाथªना समाजाचे कायª:
ÿाथªना समाजाने अÖपृÔयता िनमूªलन, ľी िश±ण, िवधवा िववाह, आंतरजातीय िववाह या
±ेýात बहòमूÐय कामिगरी केली. ÿाथªना समाजाला िदशा देÁयाचे काम Æयायमूतê महादेव
गोिवंद रानडे यांनी ÿामु´याने केले. Âयां¸याबरोबर ÿिसĦ भारतीय संÖकृतीचे जाणकार
आर जी भांडारकर हे होते. ÿाथªना समाजाने पंढरपूर येथे अनाथ बालक आ®म Öथापन
केला. ४ मे १८७३ रोजी ÿाथªना समाजाने" सुबोध पिýका' काढली व ÂयाĬारे आपले
राजकìय व सामािजक िवचार मांडÁयाचा ÿयÂन केला. ÿाथªना समाजाची तßवे पटवून
देÁयासाठी Æयायमूतê रानडे यांनी "एकेĵर िनķा ची कैिफयत' हा úंथ िलिहला. पण ÿाथªना munotes.in

Page 52

भारतीय राÕůीय चळवळ
52 समाजाचे कायª शहरी भागापय«त मयाªदेत रािहले. Âयां¸यािवŁĦ अशी अफवा उठली कì ते
िùIJन धमाªतील काही गोĶéचे अनुकरण करीत आहेत. Âयामुळे ÿाथªना समाजाचा हवा तसा
ÿसार झाला नाही.
३) रामकृÕण िमशन आिण Öवामी िववेकानंद:
एकोिणसाÓया शतकात धािमªक व सामािजक कायª करणारी रामकृÕण िमशन ही एक
महßवाची संÖथा होती. राम कृÕण परमहंस यांचे िशÕय Öवामी िववेकानंद यांनी१८९७ मÅये
रामकृÕण िमशनची Öथापना केली. रामकृÕण िमशनचे मु´य क¤þ कनाªटक मधील बेलुर मठ
होते.
आपण Öवामी िववेकानंदा िवषयी जाणून घेÁयापूवê परम हंस यां¸या िवषयी जाणून घेऊ.
Âयांचे मूळ नाव गदाधर चटोपाÅयाय असे होते. Âयांचा जÆम १८३६ मÅये बंगालमधील
हòगळी िजÐĻातील एका एका खेड्यात गरीब āाĺण कुटुंबात झाला. Âयांनी Öवतःचे नाव
गदाधर चĘोपाÅयाय ऐवजी रामकृÕण परमहंस असे ठेवले.
Âयांचे परमिशÕय Öवामी िववेकानंद यांनी Âयांचे िवचार जगभरात पोहोचवले. Öवामी
िववेकानंदांचे मूळचे नाव नर¤þनाथ िवĵनाथ द° असे होते. Âयांचा जÆम १२ जानेवारी
१८६३ रोजी कलक°ा मधील एका कायÖथ कुटुंबात झाला. वया¸या िवसाÓया वषê राम
कृÕण परमहंस यां¸या सािनÅयात आले व Âयांचे िनÖसीम अनुयायी बनले . वर उÐलेख
केÐयाÿमाणे Âयांनी १८९७ मÅये रामकृÕण मठाची Öथापना केली. Öवामी िववेकानंदांचे
िवचार ÿगतीशील होते. ते कोणÂयाही धमाªचा ितरÖकार करत नÓहते. Âयांनी भारतासमोर
व जगासमोर वेदांत तÂव²ानाची मीमांसा केली. ते Ìहणायचे कì" िहंदू धमाªचा खरा संदेश हा
मनुÕयाला वेगवेगÑया संÿदायात िवभागणी करणे नसून सवा«ना मानवते¸या एका सूýात
बांधणे हा होय'. जगातील सवª धमा«चे सारतßव एकच आहेत असे Öवामी सांगत असत. उठा,
जागे Óहा आिण आपले Åयेय ÿाĮ होईपय«त थांबू नका असा संदेश Âयांनी जगाला िदला.
Öवामी िववेकानंदां¸या कायाªचा ÿभाव तÂकालीन समाजावर वेगवेगÑया ÿकारे पडला.
Âयांनी वेदांता कडे पाहÁयाची नवी ŀĶी िदली व िनÖवाथê मानव सेवा हाच खरा धमª होय ही
िशकवण जगाला िदली.
४) Öवामी दयानंद सरÖवती व आयª समाज:
दयानंद सरÖवती ने १०एिÿल १८७५ रोजी मुंबईमÅये आयª समाजाची Öथापना केली.
Öवामी दयानंद सरÖवती यांचे मूळ नाव मुल शंकर अंबा शंकर होते. Âयांचा जÆम
काठीयावाड टंकारा या गावी १८२४ मÅये झाला.
भारताला पुÆहा वैिदक मागाªवर नेणे व सवª जगाला वैिदक धमª िशकवणे, ही आपली दोन
कतªÓय आयª समाजाने अंगीकारली. वेदां¸या उĦाराचे व ÿचाराचे कायª िहरिहरीने चालू
केले. Âयांनी वेद शÊदाचा अथª ²ान असा केला. वेद सÂय Öवłप आहेत, Ìहणून सवा«नी
वेदांचे अÅययन कłन ²ान ÿाĮ करावे. Öवामी दयानंद आिण सÂयाथªÿकाश हा úंथ
िलिहला. आयª समाज जाितभेद मानत नाही. परंतु गुण कमाªने बनवलेले चातुवªणª आयª munotes.in

Page 53

भारतातील पाIJाÂय िश±ण पĦतीचा िवकास आिण सामािजक व धािमªक सुधारणा चळवळी
53 समाज मानतो. उदाहरणाथª तप, शांती, िवīा हे गुण असलेला āाĺण, नेतृÂव गुण असलेला
±िýय, धन सांभाळणारा वैÔय व शरीर ®मावर भर देणारा शूþ.
वेदाÅययनाचा अिधकार सवा«ना आहे असा आयª समाज मानतो. उ°र भारतात ÿमुख
िठकाणी Âयांनी गुŁकुल, महािवīालय, माÅयिमक िवīालय, अनाथ आ®म, िवधवा आ®म
वगैरे संÖथा Öथापन केÐया. आयª समाजाची Öथापना जरी मुंबईत झाली तरी Âयाचा ÿसार
महाराÕůात फारसा झाला नाही. समाजाचे कायª±ेý मु´यतः उ°र भारताच ठरले. पंजाब व
उ°र ÿदेशात समाजा¸या तीनशे¸या वर शाखा आहेत. आयª समाजाला सनातन िहंदू
धमêयांचा िवरोध जाणवला. पण Âयांना न जुमानता वेदर ÿिणत धमाª¸या पुनŁÂथानाचे कायª
आयª समाजाने केले. ÿौढ िववाह, बालिववाहाला िवरोध, जातीÓयवÖथेला िवरोध व
अÖपृÔयतेला िवरोध ºयामुळे ÿगत िहंदूना आयª समाजाची तßवे अिधकाअिधक माÆय होऊ
लागली. आयª समाजाने भारता¸या सामािजक, शै±िणक व धािमªक ±ेýात भरीव कामिगरी
केली.
५) िथओसोिफकल सोसायटी:
िथओसोिफकल सोसायटीची Öथापना अमेåरकेमÅये एच पी बाला वÖकì व कनªल एच. एस.
ओल कॉट यांनी केली होती. १८८६ मÅये ते भारतात आले व मþास येथील अडयार मÅये
Âयांनी भारतातील शाखेची Öथापना केली. िथओसोिफकल सोसायटीचे खरे कायª ऍनी
बेझंट यां¸या नेतृÂवाखाली खöया अथाªने सुł झाले. बेझंट या जÆमाने आयåरश असÐया
तरी भारताला Âया आपली मातृभूमी मानत. तेजÖवी ÿभावी वĉा व भारताची तळमळ या
गुणामुळे Âयांचा भारतीय जनतेवर ÿभाव पडला. Âया भारतीय नसूनही भारतीय संÖकृतीचे
गुणगाण केÐयामुळे भारतीयांवर Âयांचा जाÖत ÿभाव झाला.
सोसायटीचे ÿमुख तÂवे:
१) जातीभेद वणªÓयवÖथा बाजूला ठेवून मानवामÅये बंधुÂव िनमाªण करणे.
२) धमª, िव²ान व भौितक शाľ यां¸या अËयासाला ÿोÂसाहन देणे.
३) सेवा, सिहÕणुता, आÂमिवĵास व समभाव यावर आधाåरत समाज िनमाªण करणे.
४) चांगले कमª केÐयामुळे मो±ÿाĮी होते याची जाणीव ठेवणे.
५) ľी व पुŁष समान आहेत असे मानणे.
िश±णाचे महÂव ओळखून गुजरात, आंň ÿदेश, वाराणसी येथे शाळा व महािवīालय सुł
करÁयात आली. अडयार येथील úंथालय जगातील सवōÂकृĶ úंथालयां पैकì एक आहे.
Âयात ÿाचीन úंथ, ÿाचीन हÖतिलिखते व उ°मो उ°म úंथ आहेत. िथओसोफì हा Öवतंý
धमª नाही ती एक सवªसमावेशक िवचारसरणी आहे. धािमªक कĘरता दूर साłन माणसाने
कÐयाणाचा मागª धरला पािहजे असा िवĵास िनमाªण केला. भारतीय संÖकृती¸या वैभवाची
जोपासना िथओसोिफकल सोसायटीने केली.
munotes.in

Page 54

भारतीय राÕůीय चळवळ
54 ७.८ मुिÖलम धमाªतील सुधारणा १) सर सÍयद अहमद खान अिलगढ मुÖलीम युिनÓहिसªटी:
सर सÍयद अहमद खान हे एकोिणसाÓया शतकातील िश±ण त² व समाजसुधारक होते.
भारतातील मुिÖलम समाजात इंúजी िश±णाचा ÿसार करÁयाचे बहòमूÐय काम सर सÍयद
अहमद खान यांनी केले.१८१७ मÅये िदÐलीतील सादात कुटुंबात जÆमलेÐया सÍयद ना
बालपणापासूनच िलिहÁयाचा व वाचÁयाचा नाद होता.२२Óया वषê विडलां¸या मृÂयूनंतर
Âयांनी ईÖट इंिडया कंपनी मÅये सामाÆय कारकुनाची नोकरी पÂकरली. Âयांनी ईÖट इंिडया
कंपनी मÅये Æयायाधीश पदापय«त मजल मारली पण Âयांची आिथªक िÖथती बेताचीच
रािहली.
भारतीय मुिÖलम समाजा¸या उÂकषाªसाठी अंúेजी भाषा व िव²ानाची कास धरली पािहजे हे
Âयांना कळून चुकले होते. यासाठी ÿथम Âयांनी १८५८ मÅये मुरादाबाद येथे मदरसे
Öथापन कłन ÂयामÅये आधुिनक िव²ानाचे िश±ण देÁयाचा ÿयÂन केला. आधुिनक
पĦतीचे िश±ण देÁयासाठी Âयांनी अिलगढ येथे १८७५ साली “मदर सुतुल इलूम” ही
मुिÖलम शाळा Öथापन केली व १८७६ मÅये “मोहÌमड न अँµलो ओåरएंटल” कॉलेज सुł
केले. Âयां¸या मृÂयूनंतर १९२० साली या कॉलेजचे łपांतर अिलगढ मुÖलीम
िवĵिवīालयात झाले.
सर सैÍयद अहमद खान यां¸या मते मुिÖलम समाजाची ÿगती Óहायची असेल तर Âयांना
²ानाची व संÖकृतीची कास धरायला हवी. सर सÍयद अहमद खान धािमªक सिहÕणुता
वादी होते .Âयां¸यामÅये ÿÂयेक धमाªमÅये अशी काही तÂव आहे जी सवª धमा«ना एकý
राहÁयास िशकवतात. धमª हा ÿÂयेक Óयĉìचा Óयिĉगत ÿij असून तो कसा अंगीकार
करावा हे ती Óयĉì ठरवू शकते. ते िहंदू मुिÖलम एकìकरणासाठी ÿयÂनशील होते. १८८३
मÅये Âयांनी सांिगतले होते कì “आपले दोÆही समाज भारता¸या हवेमÅये ĵास घेतात,
पिवý गंगेचे पाणी िपतात व याच मातीतून िपकवलेले अÆन खातात. िहंदू-मुÖलीम दोघांनीही
एकमेकांचे åरतीåरवाज अपनावले आहेत. Ìहणूनच आपण एकý राÕů Ìहणून रािहले
पािहजे”.
Âयां¸या महािवīालयासाठी िहंदू, िùIJन, पारसी सगÑयांनीच दान िदले होते. Âयां¸या
संÖथेची धारणा सगÑया भारतीयांसाठी खुली होती. १८९८ मÅये िवīालयात ६४ िहंदू
आिण २८५ िवīाथê होते. सात िश±कांपैकì दोन िहंदू होते. पण आपÐया शेवट¸या
काळात ते कĘर मुÖलीम बनले होते. कदािचत इंúज सरकार कडून आपÐया मुिÖलम
धािजªÁया िवचारांमुळे आपÐयाला फायदा होईल असे Âयांना वाटले असावे. पण मुिÖलम
समाजाला नवीन िदशा देÁयाचा ÿयÂन केला हे आपण नाकाł शकत नाही. Âयांनी िľयांना
देÁयात येणाöया वागणुकìचा िवरोध केला. पडदा पĦतीला िवरोध, बहòपÂनी ÿथेला िवरोध
कłन मुिÖलम समाजाला नवीन िदशा देÁयाचा ÿयÂन केला.

munotes.in

Page 55

भारतातील पाIJाÂय िश±ण पĦतीचा िवकास आिण सामािजक व धािमªक सुधारणा चळवळी
55 ७.९ सामािजक सुधारणा धमªसुधारणे¸या चळवळीचा पåरणाम सामािजक िÖथतीवर पण झाला. नवीन िश±ण
घेतलेली तŁण िपढी, भारतीय कुÿथा, अÖपृÔयता ,िľयांची िÖथती या िवŁĦ आवाज
उठवू लागली. सुिशि±त भारतीयांनी नवीन नवीन संÖथा उदाहरणाथª सेÓहªÆटस ऑफ
इंिडया सोसायटी, सामािजक पåरषदा, िùIJन िमशनरी संÖथा, व वैयिĉक पातळीवर
ºयोितबा फुले, लोकिहतवादी देशमुख, Æयायमूतê रानडे, के टी तेलंग, धŌडो केशव कव¥, बी.
एम. मलबारी, िवरसेिलंगम, इ. व. रामÖवामी, भीमराव आंबेडकर यांनी समाजसुधारणेचे
ÿयÂन सुł केले. आपÐया िलखाणाĬारे समाजामÅये जागृती करÁयाचा ÿयÂन केला. Âयांनी
केलेÐया सुधारणेचे दोन महßवाचे उĥेश होते.
१) िľयां¸या िÖथती मधील सुधार आिण समान अिधकार.
२) अÖपृÔयतेचे िनराकारण जाितभेद व जातीÓयवÖथा नĶ करणे.
१) िľयांचा उĦार:
एकोिणसाÓया शतकातील िľयांची िÖथती अितशय दयनीय होती .पडदा पĦत , सतीÿथा,
बहòपÂनी ÿथेमुळे भारतीय िľया मागासलेÐया होÂया .िश±ण घेतले कì िľया िवधवा
होतील अशी अफवा पसरवÁयात आली होती. कोवÑया वयात लµन कłन देणे व वैधÓय
आÐयानंतर आयुÕयभर िवधवा Ìहणून जगणे हे Âयां¸या निशबी होते. िहंदू धमाªत िवधुर पुŁष
पुनिवªवाह कł शकतात पण िवधवा िľयांना माý तो अिधकार नÓहता. िहंदु व मुिÖलम
दोÆही समाजातील िľयांना कोणÂयाही ÿकारचे अिधकार नÓहते.
या पाĵªभूमीवर भारतात िľयांची भूिमका, शोषण, Æयाय अिधकार यावर आधाåरत चळवळी
व संघटना उËया रािहÐया . भारतातील ľी सुधारणा चळवळीचे दोन भाग करता येतील.
पिहÐया भागात (१८३०-१९१५) व दुसरा भाग( १९१५-१९४७)
पिहÐया भागामÅये काही पुरोगामी पुŁषां¸या पुढाकारामुळे िľयां¸या िÖथतीत महßवाचे
बदल घडून आले. सतीबंदी कायदा (१८२९), िवधवा पुनिवªवाह काय देशीर माÆयता
(१८५६), ľी Ăूण हÂया ÿितबंध (१८७०), समंती वयामÅये वाढ (१८९१) यांचा समावेश
होतो.
यासंबंधात ईĵरचंþ िवīासागर, वीर शे िलंगम, पंिडता रमाबाई, राजा राम मोहन रॉय, धŌडो
केशव कव¥, ºयोितबा व सािवýीबाई फुले यांचे कायª महÂवाचे ठरते. पंिडता रमाबाई
अमेåरका इंµलंडमÅये िशकÐया. भारतात आÐया नंतर Âयांनी शारदा सदन, मुĉì सदन, ची
Öथापना कłन िľयांना आÂमिनभªर ते चा धडा िशकवला. िľयांना Óयवसाियक ÿिश±ण
देÁयात Âयांचा महßवाचा वाटा होता. ºयोितबा व सािवýीबाई फुले यांनी िľयांना िश±णाचा
मागª मोकळा केला. महषê धŌडो केशव कव¥ यांनी एका छोट्याशा आ®म शाळे पासून ते थेट
िवīापीठापय«त मजल मारली. राजा राम मोहन रॉय ईĵरचंþ िवīासागर यांनी असेच ÿयÂन
बंगालमÅये केले Âयामुळे िľयांना आपÐया अिधकाराची जाणीव झाली व पुŁषांबरोबर
आपÐयालाही अिधकार आहे हे Âयांना कळून चुकले. munotes.in

Page 56

भारतीय राÕůीय चळवळ
56 ७.१० जाती ÓयवÖथेिवŁĦ संघषª भारतीय जाती ÓयवÖथा ÿाचीन काळापासून चालत आलेली आहे. िहंदूंना िविवध
जातीमÅये िवभागले गेले आहे. जाती ÓयवÖथेमÅये तुÌही कोणÂया जातीमÅये जÆमला
यावłन तुम¸या आयुÕयाची िदशा ठरते. तुमचे लµन संबंध कोणाशी ÿÖथािपत होणार. तुÌही
कोणÂया समाजात सामील होणार, तुमचे काम या सगÑयाच गोĶी ठरतात.
जाितÓÓयवÖथे¸या िपरािमड चा सवाªत शेवटचा भाग Ìहणजे अÖपृÔय Âयांना पण नंतर दिलत
असे नाव िदले . िहंदू समाजातील २० ट³के लोक दिलत या ÿकारात मोडतात .दिलत
समाजातील लोकां वर िविवध िनब«ध लादले गेले होते. उदाहरणाथª āाĺण Óयĉéवर
अÖपृÔय Óयĉéची सावली पडली तर āाĺण अपिवý होतो दिलत Óयĉéनी Âया रÖÂयावर
थांबू नये. पेशवा काळात अÖपृÔय Óयĉé¸या पाटê झाडू व तŌडावर भांड बांधलेले असायचं.
झाडू पाया¸या िनशाणा वर िफरत असे जेणेकłन Âयांचे पाय रÖÂयावłन पडत नसत व
थुंकì तुमची भांड्यात पडत असत. असे केÐयामुळे रÖते अÖपृÔया पासून Öव¸छ राहत
असत.
अÖपृÔयांना िविहरीतून पाणी उपसÁयाची मनाई होती. Âयां¸यासाठी वेगÑया िविहरी व
तलाव होते ºया िठकाणी Âयां¸यासाठी अशी ÓयवÖथा नÓहती ितथे Âयांना घाणेरडा
तÑयातून पाणी उपसावे लागत असे. देवळात ÿवेश करÁयास Âयांना मनाई होती व पशूंची
चामडी सोलणे व मेलेÐया जनावरांना वाहóन िमळणे अशी कामे Âयां¸याकडून कłन घेतली
जात असत. Óयवसाय बदलÁयाचा ह³क Âयांना नÓहता.
अंúेजी स°ेमुळे ÿमाणात शहरीकरण होऊ लागले.. रेÐवे बस मÅये ÿवास करताना
अÖपृÔयता बाजूला ठेवावी लागली. जिमनीचे ÓयवहारांमÅये मुĉता असÐयामुळे कोणीही
कोणालाही जमीन िवøì कł लागले. ती लोक गावात येऊन राहó लागली .ÿशासनामÅये
जाती पंचायत या ऐवजी Æयायालय अिÖतÂवात आली जातीÓयवÖथेचे महßव उरले नाही व
िश±णामुळे समाजाची ŀĶी आधुिनक होऊ लागली.
समाजसुधारणे¸या चळवळी मुळे अÖपृÔय ते िवŁĦ आवाज उठवला गेला. राÕůीय
आंदोलनामÅये जातीÓयवÖथेला न जुमानता सगळे एकý आले. सÂयाúह करताना कोणÂया
जातीचे आहे याचा िवचार केला गेला नाही. भारतीय राÕůीय काँúेस जाितÓयवÖथे¸या
िवरोधातच होती.
१९३२ मÅये गांधीजéनी अिखल भारतीय हåरजन संघाची Öथापना केली . Âयां¸या
मतानुसार िहंदू धमª शाľामÅये अÖपृÔयतेला आधार नाही. ºयोितबा फुले अÖपृÔयता
िवरोधी लढा आयुÕयभर चालवला. Âयांनी जगात सवªÿथम मानवी अिधकार हा शÊद
वापरला. भीमराव आंबेडकरांनी अÖपृÔयतेिवŁĦ लढा देÁयासाठी वेचले. केरळमÅये
®ीनारायण गुłंनी अÖपृÔयतेिवŁĦ लढा िदला. Âयांची घोषणा होती“एक धमª, एक जात
आिण पूणª मनुÕय जातीसाठी एक देव"

munotes.in

Page 57

भारतातील पाIJाÂय िश±ण पĦतीचा िवकास आिण सामािजक व धािमªक सुधारणा चळवळी
57 ७.११ सारांश आपÐया देशातील धािमªक सुधारणा, सामािजक सुधारणा, परकìय स°ेिवłĦ चा लढा
परकìय राजवटी मÅये यशÖवी होणे श³य नÓहता. सरकार कोणÂयाही सुधारणेस पािठंबा
देणारे नÓहते कारण Âयांना िमळणारा आधार Âयांना गमवायचा नÓहता.१९५० आली
भारताची राºयघटना तयार झाली तेÓहा सामािजक व धािमªक सुधारणा चे अनेक कायदे
पाåरत करÁयात आले. अÖपृÔयता पूणªपणे रĥ करÁयात आली व अÖपृÔयते िवŁĦचा
कायदा तयार करÁयात आला. समानतेचे तßव ÿÖथािपत काटूªन पाटê भर देÁयात आला व
केवळ जातीवर िवरोध करणाöयांना पूणªपणे शह देÁयात आला.
७.१२ ÿij १) इंúजांचे भारतावरील राºय चांगले होते िकंवा नाही यािवषयीचे तुमचे मत िलहा.
२) भारतातील समाजसुधारकांनी केलेÐया कायाªचे थोड³यात ÖपĶीकरण īा.
३) आयª समाज व रामकृÕण िमशन यांनी केलेÐया कायाªचे िममांसा करा.
४) सर सÍयद अहमद खान यांनी मुÖलीम समाजासाठी केलेÐया कायाªचे िववेचन करा.
७.१३ संदभª १) Rai, Lala Lajpat, The Arya Samaj,Bombay १९१५
२) फडके, स, क, नवा वैिदक धमª -- ®ीमĥाययनंद व आयª समाजाचा िववेचक
इितहास,पनवेल,१९२८
३) Beasant Anne, The Ancient wisdom --- An outline of Theosophical
teachings, London, १८९७
४) úोÓहर बी.ल, आधुिनक भारताचा इितहास, नवी िदÐली,२००७




*****



munotes.in

Page 58

58 ८
िāिटशांची आिथªक नीती व Âयाचे पåरणाम
घटक रचना
८.१ उिĥĶये
८.२ ÿÖतावना
८.३ पारंपाåरक अथªÓयवÖथा मोडकळीस आली
८.४ भारतीय कारागीर कपडा उīोगाची झालेली अधोगती
८.५ शेतकöयांची व शेती कामगारांची िÖथती
८.६ जमीनदार व सरंजामशाही चा उदय
८.७ भारतातील शेती उīोगाची अधोगती
८.८ आधुिनक उīोगधंīाचा िवकास
८.९ चहा मळा, बागायती व नगदी िपकां¸या शेतीला वाढ
८.१० दोन महायुĦां¸या दरÌयान¸या औīोिगक िवकास
८.११ गåरबी आिण दुÕकाळ
८.१२ सारांश
८.१३ ÿij
८.१४ संदभª
८.१ उिĥĶये १) िāिटशां¸या आिथªक नीतीचे धोरण तपासणे.
२) शेती संबंिधत केलेले महसूल कायदे अËयासणे.
३) भारतािवषयीचे इंúजांचे औīोिगक धोरण तपासणे.
४) िāिटशां¸या आिथªक धोरणाचा पåरणाम झाला ते पाहणे.
८.२ ÿÖतावना औīोिगक øांतीमुळे इंµलंडमÅये भांडवलशाही अथªÓयवÖथा िनमाªण झाली.या ÓयवÖथेला
पोषक अशी अथªÓयवÖथा िāिटशांनी भारतात आणली. यापूणª काळात भारतीय
अथªÓयवÖथेचा एकही पैलू असा उरलेला नाही ºयावर िāिटशांनी लागू केलेÐया आिथªक
नीतीचा पåरणाम झाला नाही.
munotes.in

Page 59

िāिटशांची आिथªक नीती व Âयाचे पåरणाम
59 ८.३ पारंपाåरक अथªÓयवÖथा मोडकळीस आली पूवê आलेÐया आøमण करणाöया स°ानी भारतीय अथªÓयवÖथा बदलÁयाचा ÿयÂन केला
नाही. शेतकरी, िवणकर, Óयापारी जसे पूवê जीवन जगत होते तसेच जगत रािहले. Âयां¸या
जीवनात काही फारसा बदल झाला नाही. पण इंúज वेगळे होते. Âयांनी भारताची पारंपाåरक
अथªÓयवÖथा पूणªपणे बदलली. शेतकरी आपÐया गावाची आिण कुटुंबाची गरज
भागवÁयासाठी काम करीत असे. इंúजानी कापूस ,तंबाखू ,चा हा अशा नगदी िपकांचे
उÂपादन घेÁयासाठी उ°ेजन िदले. Âयांनी शेतीचे Óयापारीकरण करÁयास सुŁवात केली.
गावातील बलुतेदारी ÓयवÖथा मोडकळीस आली.
८.४ भारतीय कारागीर कपडा उīोगाची झालेली अधोगती भारतातील इतर उīोगां¸या तुलनेत कपडा उīोग चांगÐया िÖथतीत होता. भारतातून सुती
व लोकरीचे कपडे, मलमल व कािशदाकामाची िनयाªत होत असे. रेशीम उÂपादनासाठी
अहमदाबाद जगभरात ÿिसĦ होते. या कपड्याना इतकì जाÖत मागणी होती कì ही मागणी
थांबवÁयासाठी िāिटश सरकार Âयावर बराच कर लावत असे.
पण िāिटशांचे राºय आÐयानंतर Âयां¸या देशात उÂपादन झालेÐया कपड्यांना लोकिÿय
करÁयासाठी भारतात अनेक वष¥ िटकून रािहलेला Öथािनक कपडा उīोग उद्ÅवÖत
करÁयात आला. िāटनने १८१५ मÅये आपली २५ ला पाउंड असलेली िनयाªत वाढवून
१८२२ पय«त ४८ पाउंड पय«त नेऊन ठेवली. कपडा उīोगातील कारािगरांवर कामासाठी
उपासमारीची पाळी आली. कपडा उÂपादनाचा ÿमुख क¤þ असलेÐया ढाका शहराची
लोकसं´या दीड लाख वłन २० हजारापय«त खाली आली इत³या लोकांनी नोकरी¸या
शोधात Öथलांतर केले.
अमेåरकन लेखक डी. ह. बुकानन यां¸या ÌहणÁयानुसार "आÂमिनभªर गावांचे िचलखत
काढून घेतले गेले व Âया जागी Öटील रेÐवे आली आिण गावातील जीवन हळूहळू नĶ होत
गेले".
इंµलंड मÅये पारंपाåरक उīोगधंīांची जागा आधुिनक उīोगधंīांनी घेतली पण भारतात
माý तसे झाले नाही. इंµलंड मÅये औīोिगकìकरणाला सुŁवात झाÐयामुळे बेरोजगार
झालेÐया कारािगरांना नोकöया िमळत गेÐया. तसे भारतात झाले नाही. भारतामÅये
औīोगीकरण सुł झाले नसÐयामुळे हे कारागीर बेकार झाले कारण इंúजांना औīोगीकरण
करÁयात ÖवारÖय नÓहते. बेरोजगार झालेले कारागीर पुÆहा शेतीकडे वळू लागले. Âयामुळे
जिमनीवरील बोजा वाढू
१९९१ ते १९४१ ¸या काळामÅये केलेÐया पाहणीनुसार Âयावर अवलंबून असलेÐया ६३
ते ७० ट³³यांपय«त वाढ झाली Âया वाढÂया बोजामुळे भारतामÅये गåरबीचे ÿमाण वाढू
लागले.

munotes.in

Page 60

भारतीय राÕůीय चळवळ
60 ८.५ शेतकöयांची व शेती कामगारांची िÖथती इंúजी राजवटीचा सवाªत भयानक पåरणाम शेतकöयांवर झाला. शेतकरी गåरबीमÅये
ढकलला गेला. िāिटशांचे राºय केÓहा बंगालमÅये सुł झाले तेÓहा रॉबटª कॅिलÓह व वॉरेन
हेÖटéगस यांनी इत³या ÿचंड ÿमाणात महसूल वसूल केला कì कॉनªवॉिलस ने नंतर Ìहटले
कì "यां¸या नीतीमुळे बंगालचे जमीन जंगल झाली Âयात फĉ जंगली पशु राहतात”.
िāिटशांनी आणलेÐया महसूल पĦतीमुळे (कायम धारा, रयतवारी) शेतकöयांची िÖथती
अितशय दयनीय झाली. शेतसारा उÂपÆना¸या एक तृतीयांश घेतला जाईल. शेतसारा व
शेती वरील करामुळे शेतकरी गरीब होत होता. जिमनीवर अवलंबून असणाöया शेतकöयांची
सं´या वाढत होती पण उÂपÆन माý कमी होते. गावामÅये जे जिमनीवर तर देऊ शकत
नÓहते Âयांची जĮ जमीन करÁयाचा सपाटा सरकारने लावला होता. जिमनीची मशागत
करणार्या शेतकöयाला कर देऊनही काहीच फायदा िमळत नसे. इंúजांनी जिमनीचे उÂपÆन
वाढवÁयासाठी काहीच ÿयÂन केले नाहीत. जो पैसा शेतीतून िमळत असे Âयाचा उपयोग
Âयांनी सैÆयासाठी, आपÐया अिधकारांसाठी व िāटन¸या Óयापारासाठी केला. शेतसारा
वसुली करताना शेतसारा भरÁयाची एकच तारीख असेल, Âयािदवशी तो भरला गेला
पािहजे, तसे न केÐयास लगेच शेतकöयां¸या जिमनीची िवøì करÁयास इंúज सरकार पुढे
येत असे. ते टाळÁयासाठी शेतकरी आपली जमीन िवकत असे व शेतावरील कर भरीत
असे. दोÆही बाजूनी नुकसान शेतकöयाचे होते.
जिमनीचा िललाव होऊ नये Ìहणून शेतकरी पैसे मागÁयासाठी सावकार िकंवा
जमीनदाराकडे जात असे.वाढीव Óयाजदरावर पैसे घेत असे. शेतकöयांना कजª देताना
सावकार लबाडी करत असत. चøवाढ Óयाज लावत, कागदपýांवर खोटी सही घेत व
आपÐया मनात असलेली र³कम Âयावर िलहीत असत. िनर±र शेतकöयाला ही लबाडी
कळत नसे. जेÓहा असे वाढलेले कजª शेतकरी फेडू शकत नसे Âयावेळी सावकार व
जमीनदार Âयां¸या जिमनी जĮ करत. गावामÅये असलेÐया पंचायतीचे सावकार व
जमीनदारां¸या वर िनयंýण असे. ते मनमानी कारभार कł शकत नसत. आता माý िāिटश
सरकारचेच संर±ण Âयांना िमळत असÐयामुळे Âयांचा मनमानी कारोबार जोरात चालू
लागला.
१९११ मÅये úामीण भागाचे कजª अंदाजे ३०० करोड होते, १९३७ मÅये ते हजार करोड
झाले. अठराशे स°ावनचा उठाव मÅये शेतकöयांनी सावकारां¸या कजाª¸या वĻा जाळÐया.
Âयांचा सगळा राग सावकारांवर िनघाला. ते हे ल±ात ¶यायला तयार नÓहते ही सावकार हे
एक Èयादा आहे. Âयां¸या शोषणाला सवªÖवी जबाबदार िāिटश सरकार आहे. शेतकरी
िदवस¤िदवस अिधकािधक गरीब होत गेला. दुÕकाळ िकंवा पूर आÐयानंतर Âयांची िÖथती
अजून भयावह होत गेली. लाखो¸या सं´येने भुकेने Óयाकुळ झालेला शेतकरी उपासमारीने
मŁ लागला.

munotes.in

Page 61

िāिटशांची आिथªक नीती व Âयाचे पåरणाम
61 ८.६ जमीनदार व सरंजामशाही चा उदय सतराÓया शतकात भारतातील जुÆया जमीनदार पĦतीचा -हास सुł झाला. मु´यतः
बंगाल आिण मþास मÅये. वारेन हेिÖटंµस ने जमीनदारी िवøìस काढली व जो सवō¸च
बोली देईल Âयाला जमीनदारी चे अिधकार िवकून टाकले. कायमधारा पĦती मÅये
जमीनदार शेत सारा एकý कłन िāिटशांना देत असत. जरा जरी उशीर झाला तर
जमीनदाराची जमीन जĮ करÁयात येत असे. या कृÂयामुळे िकतीतरी जमीनदारां¸या जिमनी
िāिटशांनी आपÐया ताÊयात घेतÐया व लाखो जमीनदारांची संप°ी आपÐया खाÂयात जमा
कłन घेतली. पूवê¸या ÿेमळ जमीनदारां¸या स°ा जाऊन सावकारां¸या हाती गावातील
स°ा गेली.
परंतु लगेचच जमीनदारां¸या पåरिÖथतीत सुधारणा होऊ लागली. महसूल वेळेवर िमळावा
Ìहणून जमीनदारांना शेतकöयांवर अिधकार िदले. जमीनदार आपÐया वाट्याला आलेला
महसूल भरÁयासाठी शेतकöयांवर जबरदÖती कł लागला. जमीनदारांना पैसा िāिटशां¸या
संर±णामुळे िमळत होता Ìहणून ते िāिटश सरकारचे पाठीराखे बनले. ÖवातंÞय चळवळीत
या जमीनदारांनी सरकारला पािठंबा िदला कारण Âयांचे अिÖतÂवच िāिटश अवलंबून होते.
८.७ भारतातील शेती उīोगाची अधोगती इंúज राजवटीत शेतकöयां¸या Öवायतेवर बंधने आली. शेतीवरील Âयांचा अिधकार काढून
घेÁयात आला. उīोगधंīांचा िवकास न झाÐयामुळे शेतीवर अवलंबून थ असणाöयांची
सं´या वाढू लागली. Âयामुळे ÿÂयेक एकरी होणाöया उÂपादनावर ÿभाव पडू लागला.१९०१
ते १९३४ यादरÌयान भारतीय शेती उÂपादनात १४ ट³³यांनी घट झाली.
इंµलंड सार´या ÿगत देशात ®ीमंत जमीनदार उÂपादन वाढीसाठी आपÐया जिमनीत
गुंतवणूक करत असत. औīोिगक øांती मुळे झालेÐया नवीन शेती¸या पĦतीचा अवलंब
कłन वाढणारे उÂपÆन Âयां¸याकडे काम करत असणाöया शेतमजुरांना सुĦा िदले जात
असे. पण भारतात माý ºयांना शेतीपासून जाÖत फायदा होत होता ते सरकार व जमीनदार
शेतीमÅये पैसे गुंतवणुकìसाठी तयार नसत. Âयांना फĉ गरीब शेतकöयांना लुबाडून जोर
जबरदÖतीने कर गोळा करÁयातच जाÖत ÖवारÖय होते.
शेतीचे आधुिनकìकरण करÁयास सरकारने मदत करायला हवी होती. पण िāिटश सरकार
शेतीवर खचª करायला तयार नÓहती. उदाहरण īायचे झाले तर आपण िāिटशांनी
उभारलेÐया रेÐवेचे घेऊ.१९०५ पय«त इंúजांनी रेÐवे बांधणीवर ३६० करोड Łपये खचª
केले कारण रेÐवे बांधणे ही Âयांची गरज होती. िāिटश Óयापारांना रेÐवे मागª हवे होते. पण
याच काळात िसंचन सुधारणेवर इंúजांनी केवळ ५० करोड Łपये खचª केले. Âयांनी जर का
जाÖत पैसे खचª केले असते तर लाखो शेतकöयांना Âयाचा फायदा झाला असता व Âयांची
पåरिÖथती सुधारली असती.
शेतकöयांकडे असलेली अवजारे सुĦा जुनी होती जेÓहा जगात सगळीकडे शेतीचे
आधुिनकìकरण होत होते तेÓहा शेतकरी माý पुरातन अवजाराने शेती करत होते.१९५१
मÅये केवळ ९३ लाख लोखंडी नांगर भारतात होते तर लाकडी नांगर ३१.८ करोड होते. munotes.in

Page 62

भारतीय राÕůीय चळवळ
62 शेतीमÅये उÂपादन वाढवÁयासाठी रासायिनक खतांचा वापर शेतकरी करत नसत. शेणाचा
वापर माý बöयाच मोठ्या ÿमाणावर होत असे. शेती¸या आधुिनक पĦतीचे िश±ण देणारी
केवळ ६ कृषी महािवīालय भारतात होती. बंगाल, िबहार, ओåरसा या ÿांतात कृषी
महािवīालय नÓहती. भारतातील शेतकरी िनर±र असÐयामुळे आधुिनक पĦतीने शेती
कशी करायची हे Âयाला ठाऊक नÓहते.
८.८ आधुिनक उīोगधंīाचा िवकास भारतातील एकोिणसाÓया शतकातील मोठी सुधारणा Ìहणजे मशीन वर आधाåरत
उīोगधंīाचा िवकास. भारतातील मशीन युग १८५० ¸या दशकात सुł झाले जेÓहा
भारतात कपडा िमल व कोशा¸या खाÁयाची सुŁवात झाली. १८५३ मुंबईमÅये कवसाजी
नाना बोय पिहली कपड्याची िगरणी सुł केली. १८७९ मÅये भारतात ५६ कपड्या¸या
िगरÁया होÂया व ÂयामÅये ४३,००० भारतीय काम करीत होते.१८८२ मÅये बंगाल मÅये
२० सुत िवणाय¸या िगरÁया होÂया. ÂयामÅये वीस हजार भारतीय लोक काम करत होते.
कोळशां¸या खाणी मÅये १९०६ पय«त हे एक लाख लोक काम करीत होते. या उīोग धंदा
बरोबरच भारतात तांदूळ, गहó, व साखर कारखाने, लोखंड व Öटील कारखाना, िसम¤ट पेपर
असे अÆय काही उīोगधंदे सुĦा िवकिसत झाले.
पण या धंīांची वाढ एवढी हवी तेवढी जोमात नÓहती. बरेचसे उīोग धंदे िāिटशां¸या
आिथªक मदतीमुळे उभारले गेले होते. िāिटश उīोगपती भारतातील कामगारांना िमळणारी
अपुरी मजुरी, क¸चा मालाची होणारी पूतªता आिण भारताबरोबरच आजूबाजू¸या देशांची
िमळणारी बाजारपेठ यामुळे भारतात गुंतवणूक करत होते. िāटनमधील बाजारपेठांमधील
मागणी कमी होत होती. भारतामÅये िāटनमधील Óयापाöयांना सरकारचा ÿचंडा पािठंबा
िमळत होता. या घटकांमुळे िāटन¸या Óयापाöयांची भारतात मोठी गुंतवणूक होती.
कपडे उīोगधंīामÅये भारतात गुंतवणूक जाÖत ÿमाणात होती. परंतु भारतीयांना आपले
उīोग धंदे उभारताना इंúजी असलेÐया सिमतीची परवानगी ¶यावी लागत असे. बँकांमÅये
कजª घेताना सुĦा Âयांना Óयाजदर जाÖत īावे लागत असे कारण बहòतेक बँका इंúजां¸या
मालकì¸या होÂया. भारतात धंदे उभारताना इंúजांना माý अÂयंत कमी दरात व सहज
łपाने कजª घेता येत असे. हळूहळू भारतीय उīोगपती िन सुĦा बँक उभारÁयास व िवमा
कंपनी उभारÁयास सुŁवात केली.१९४१ मÅये भारतात पाIJाßय बँका मÅये ७० ट³के
खाती होती. १९३७ पय«त ५७ ट³के बँक खाती Âयां¸याकडे उरली.
८.९ चहा मळा, बागायती व नगदी िपकां¸या शेतीला वाढ नीळ ¸या उÂपादनाची सुŁवात अठराÓया शतकात बंगाल व िबहार मÅये झाली. नीळ चा
उपयोग कपडा ±ेýातील डाय बनवÁयासाठी होत असे. चहा मळा बागायती व नीळ शेतीचे
मालक परकìय असत. ते मजुरांवर अÂयाचार कłनच शेती करत असत. अठराशे साठ
मÅये ÿिसĦ बंगाली सािहÂयकार दीनबंधू िमýा यांनी िनळं शेतातील लोकांवर होणाöया
अÂयाचारावर नील दपªण नावाचे एक संवेदनशील नाटक िलिहले. चहा¸या बागायाती munotes.in

Page 63

िāिटशांची आिथªक नीती व Âयाचे पåरणाम
63 आसाम, बंगाल, दि±ण भारत व िहमाचल ÿदेशमÅये १८५० मÅये िवकिसत झाÐया.
इंúजां¸या हाती चहाचे मळे असÐयामुळे Âयांना भरपूर सवलती िमळत असत.

Workers working on Plantation in India
बागायती व नगदी िपकां¸या लागवडीचा भारतीयांना फायदा झाला नाही. कारण
लागवडीतून िमळालेला नÉयाचा िहÖसा इंµलंड मÅये पाठवÁयात येत असे. इथे काम
करणाöया परकìय मॅनेजरचा पगारावर जाÖत खचª केला जात असे व भारतीय मजुरांना
अितशय कमी पगारात काम करावे लागत असे. बहòतेक बागायाती मÅये काम करणाöया
मजुरांची िÖथित गुलामासारखी होती.
८.१० दोन महायुĦां¸या दरÌयान¸या औīोिगक िवकास युĦामुळे िनयाªत घटली व Âयामुळेच तागा¸या िगरÁया, कापडा¸या िगरÁया हे भारतातील
ÿमुख उīोग धंदे रािहले. या काळात सरकारी धोरण थोडेफार बदलले. सरकार अिलĮ
भूिमकेतून बाहेर पडले व Âयाचा पåरणाम Ìहणून औīोिगक आयोगाची नेमणूक झाली.
१९२३ साली िāिटश सरकारने राजकìय आयोग नेमला व या आयोगाने उīोगधंīा¸या
संर±णासाठी िýसूýी ची घोषणा केली.
१) संर±ण मागणारा उīोग काही काळानंतर Öवतः¸या पायावर परदेशी Öपध¥ समोर उभा
राहील अशी योजना करणे.
२) उīोग धंīाची वाढ होÁयासाठी आवÔयक असलेली साधन सामúी देशातच उपलÊध
Óहावी.
३) अशा उīोगांना संर±ण देÁयात यावे जे संर±ण हा खेरीज वाढू शकणार नाही.
१९२३ ते १९३४ पय«त आयोगाने या धोरणा नुसार सुमारे ५१ धंīांची चौकशी केली व
Âयापैकì ४५ धंदा बĥल आयोगाने केलेÐया िशफारशी सरकारने माÆय केÐया. munotes.in

Page 64

भारतीय राÕůीय चळवळ
64 दुसöया महायुĦा¸या काळात आयात जवळ जवळ बंद झाÐयामुळे लोखंडी सामान,
अवजारे, कापड, रासायिनक þÓये, िसम¤ट व कागद यासारखे अनेक उīोग धंदे वाढले व
Âयां¸या उÂपादनात ही भरीव वाढ झाली.
८.११ गåरबी आिण दुÕकाळ िāिटशां¸या आिथªक नीतीमुळे भारतातील गåरबी वाढतच गेली. िāटीशां¸या पूणª कारिकदêत
भारतीय जनता उपास मार झेलत होती हे सÂय आहे. गावातील Öवयंपूणª गावांची अधोगती,
देशांचे आिथªक शोषण, उīोगधंīाची अधोगती यामुळे भारती यांची गåरबी वाढतच गेली.
Âयात भर Ìहणून एकोिणसाÓया शतका¸या उ°राधाªत भारतात दुÕकाळाची मािलका सुł
झाली. सवाªत पिहला दुÕकाळ उ°र ÿदेश मÅये १८६०-६१ साली सुł झाला ÂयामÅये
दोन लाख लोक मृÂयुमुखी पडली.१८६५-६६ मÅये ओåरसा, बंगाल, िबहार व मþास मÅये
दुÕकाळ पडला व ÂयामÅये २० लाख लोक मृÂयुमुखी पडली. लाख लोक केवळ
ओåरसामÅये मृÂयुमुखी पडली. १८६०-७० मÅये पिIJम उ°र ÿदेश, मुंबई व पंजाब मÅये
आलेÐया दुÕकाळामुळे १४ लाख लोक मृÂयुमुखी पडली.

Bengal Famine १८६५-१८६६
सवाªत भयंकर दुÕकाळ १८७६-७८ मÅये मþास, हैदराबाद, महाराÕů, पंजाब येथे आला.
महाराÕů मÅये आठ लाख लोक मृÂयुमुखी पडली आिण मþास मÅये ३५ लाख लोक
मृÂयुमुखी पडली. दुÕकाळामुळे अÆनधाÆयाचे दुिभª± होऊन ९.५ करोड लोकांवर पåरणाम
झाला. िविलयम िडµबी या िāिटश लेखकाने केलेÐया अनुमानानुसार भारतात आलेÐया
दुÕकाळामुळे २८,८२५,००० लोक मृÂयुमुखी पडली. इंिµलश लेखक िन सुĦा भारतातील
भीषण वाÖतव जगासमोर आणÐया सुŁवात केली. चाÐसª इिलअट या गÓहनªर ¸या
मंýीमंडळात असलेला सदÖयाने िलिहले होते कì" भारतातील शेतीवर अवलंबून असलेÐया
लोकसं´येला संपूणª िदवसाचे जेवण िमळिवÁयासाठी पूणª वषªभर वाट पाहावी लागते'.
िवÐयम हंटर या लेखका नुसार'" चाळीस करोड भारतीय अÅयाª पोटी राहतात'. िवसाÓया
शतकात तर पåरिÖथती अजून खराब झाली. भारतीयांना िमळणार्या अÆनधाÆया¸या munotes.in

Page 65

िāिटशांची आिथªक नीती व Âयाचे पåरणाम
65 ÿमाणात १९४१ मÅये २९ ट³³याने घट झाली. एका इंिµलश माणसाचे उÂपÆन भारतीय
माणसा पे±ा पाचपट जाÖत होते. आधुिनक िव²ानामÅये झालेÐया ÿगतीचा भारतीयांना
फायदा झाला नाही. १९३० पय«त भारतातील जनसं´ये¸या आयुÕयमान ब°ीस वषाªपय«त
होते Âयाच वेळी युरोप व अमेåरकेमधील जनसं´या चे आयुÕयमान ६० वषाªचे होते.
८.१२ सारांश भारतातील गåरबी मनुÕयिनिमªत होती. भारतात साधन संप°ी ÿचंड ÿमाणात व मुबलक
होती. ितचा वापर योµय ÿमाणात केला गेला असता तर गåरबीचा ÿसार झाला नसता.
भारतातील गåरबी ही परकìयांचे राºय, Âयांनी अवलंबलेली आिथªक नीती, मागासलेली
शेती याचा पåरणाम होती. भारत हा ®ीमंत देश पण जनता गरीब होती.
युरोप मधील देशांची व भारताची िÖथती अठराÓया शतका¸या सुŁवातीला सारखी होती.
पण युरोपातील देश ÿगत झाले कारण भारतावर वसाहतवाīांचे राºय आले व Âयांनी
भारता¸या नैसिगªक साधन संप°ीचे पण कłन, मानव संप°ीचे शोषण कłन िमळालेला
नफा िāटनमÅये नेला व ते राÕů ®ीमंत झाले व भारत गरीब रािहला.
८.१३ ÿij १) भारत िāिटश स°ेखाली आिथªक वसाहत कसा झाला याचे ÖपĶीकरण īा.
२) िāिटश राजवटी¸या आिथªक धोरणाचा भारतातील úामीण भागांवर कसा पåरणाम
झाला.
३) भारतीय शेती¸या मागासलेपणाची कारणे īा.
४) भारतातील आधुिनक उīोगधंīा¸या सुŁवाती िवषयी िनबंध िलहा.
८.१४ संदभª १) Bipin Chandra, History of Modern India, Orient longman, New Del hi,
2001 .
२) हरीश कुमार खाýी, आधुिनक भारत का इितहास, कैलास सदन,भोपाल,२०२१.
३) बी.ल.úोÓहर, यशपाल,आधुिनक भारत का इितहास,एस .चांद पिÊलकेशन, २०००.

***** munotes.in

Page 66

66 ९
भारतीय राÕůीय काँúेसची Öथापना-नीती आिण कायªøम
घटक रचना
९.१ उिĥĶये
९.२ ÿÖतावना
९.३ काँúेस¸या Öथापने¸या आधी¸या सावªजिनक संÖथा
९.४ भारतीय राÕůीय काँúेस
९.५ साăाºयवादी आिथªक धोरणांवर टीका िटÈपणी
९.६ संवैधािनक सुधारणा
९.७ ÿशासकìय सुधारणा
९.८ नागरी अिधकारांचे संर±ण
९.९ राजकìय कायाªची पĦत
९.१० जनसामाÆयांची भूिमका
९.११ सरकारी धोरण
९.१२ सारांश
९.१३ ÿij
९.१४ संदभª
९.१ उिĥĶये १) भारतीय राÕůीय चळवळी¸या महÂवा¸या टÈÈयाची मािहती घेणे.
२) काँúेस¸या आधी आलेÐया Öथािनक संÖथांचा अËयास करणे.
३) राÕůीय काँúेस ने बजावलेली भूिमका ÖपĶ करणे.
४) राÕůीय काँúेस¸या पिहÐया टÈÈयातील नेÂयां¸या कायाªची चचाª करणे.
९.२ ÿÖतावना १८८५ मÅये काँúेसची Öथापना झाली. पण Âया Öथापने आधीसुĦा भारतात इतर
Öथािनक संÖथा होÂया राÕůीय चळवळीत सिøय होÂया. भारतातील तील राÕůीय
आंदोलनातील सवाªत ÿथम नेतृÂव Ìहणून आपण राजा राम मोहन राय यांचे नाव घेऊ
शकतो. Âयांनी राजकìय सुधारणेसाठी ÿथम िāिटशांिवŁĦ आंदोलन केले. Âयानंतर माý
भारतात अनेक िठकाणी सावªजिनक संÖथा उभारÁयास सुŁवात झाली.
munotes.in

Page 67

भारतीय राÕůीय काँúेसची Öथापना-नीती आिण कायªøम
67 ९.३ काँúेस¸या Öथापने¸या आधी¸या सावªजिनक संÖथा १८६६ मÅये दादाभाई नवरोजी नी लंडन मÅये ईÖट इंिडया असोिसएशन ची Öथापना
केली. लंडन मधील ही संÖथा भारतीयां¸या ÿijांवर चचाª आिण आिण िāटनमधील जनतेला
भारतीयां¸या कÐयाणासाठी ÿभािवत करणे हे दोन ÿमुख उĥेश होते. Âयानंतर Âयांनी
भारता¸या ÿमुख शहरात या संÖथे¸या शाखा उभारÁयास सुŁवात केली. दादाभाई नवरोजी
यांचा जÆम १८२५ मÅये झाला व आपले पूणª आयुÕय Âयांनी भारता¸या सेवेसाठी वाहóन
घेतले. Ìहणून Âयांना “úंड ओÐड मॅन ऑफ इंिडया” अशी पदवी िदली गेली. भारता¸या
आिथªक िÖथतीिवषयी िवचार मांडणारे ते पिहले भारतीय होते. दादाभाई नवरोजी ना तीन
वेळा भारतीय राÕůीय काँúेसचे अÅय± बनÁयाचा मान िमळाला.
भारतीय राÕůीय काँúेस¸या आधीची सवाªत महßवाची संÖथा होती इंिडयन असोिसएशन
ऑफ कलक°ा. बंगालमधील सुिशि±त भारतीयांना इंúजां¸या दुटÈपीपणाचा राग येऊ
लागला होता. Âयांना इंúज सरकारचा िवरोध करÁयासाठी एक संÖथा हवी होती ºयाĬारे
Âयांचा राग इंúजा पय«त पोहोचेल. Âयाना सुर¤þनाथ बॅनजê सारखे उ°म वĉे व उ°म
लेखक यांसारखे नेतृÂव लाभले. सुर¤þनाथ बॅनजê इंिडयन िसिवल सिवªस उ°ीणª झाले
होते. पण केवळ ते भारतीय होते Ìहणून Âयांना Öथान िमळाले नÓहते. सुर¤þनाथ बॅनजê
आिण आनंद मोहन बोस यांनी १८७६ मÅये कलक°ा येथे असोिसएशनची Öथापना केली.
इंिडयन असोिसएशन¸या उĥेशा मÅये भारतीयांचे एकìकरण आिण Âयां¸यासाठी एकý
राजनीित कायªøम राबवणे हे होते. जाÖत लोकांना सहभागी होता यावे Ìहणून
असोिसएशनची फì माफक दरात ठेवली गेली होती. बंगाल मधÐया शहरांमÅये व गावांमÅये
इंिडयन असोिसएशन¸या अनेक शाखा उभारÐया गेÐया.
१८७० मÅये Æयायाधीश रानडे व इतरांनी िमळून सावªजिनक सभेची Öथापना केली.
१८८४ मÅये मþास येथे सुāमÁयम अÍयर, आनंदा चारलू, यांनी मþास महाजन सभेची
Öथापना केली.१८८५ मÅये िफरोज शहा मेहता, के टी तेलंग, बþुिĥन ÂयÊजी यांनी बॉÌबे
ÿेिसडेÆसी असोिसएशनची Öथापना केली.
९.४ भारतीय राÕůीय काँúेस भारतात असलेÐया सावªजिनक संÖथा फĉ ºया शहरात Öथापन झाÐया Âया शहरापुरते
मयाªिदत होÂया. शहरातील समÖया इंúज सरकारपय«त पोहोचवणे एवढेच Âयांचे काम होते.
इंिडयन असोिसएशन सुĦा Öथािनक पातळीवरच मयाªिदत रािहली. बहòतेक भारतीय
राÕůीय पातळीवर राजकìय कायªकÂया«ची एक पåरषद Öथापन करÁया¸या तयारीत होते.
पण काँúेस¸या Öथापनेचे ®ेय अॅलन ऑ³टोिवयन यूम यांना जाते. ते åरटायर इंिµलश
शासकìय अिधकारी होते. Âयां¸याच ÿयÂनाने िडस¤बर१८८५ मÅये भारतीय राÕůीय
काँúेसचे पिहले अिधवेशन मुंबई येथे भरले. या अिधवेशनाचे पिहले अÅय± उमेश चÆþ
बानजê होते व ७२ सदÖयांनी या अिधवेशनाला हजेरी लावली.
भारतीय राÕůीय काँúेसची उिĥĶे खालील ÿमाणे होती:
१) देशातील िविवध भागातील राजकìय कायªकÂया«मÅये मैýीचे संबंध ÿÖथािपत करणे. munotes.in

Page 68

भारतीय राÕůीय चळवळ
68 २) भारतीयांमÅये राÕůीय एकाÂमतेची भावना िनमाªण करणे.
३) िविवध राजकìय मागÁया सरकार समोर मांडणे.
४) सावªजिनक मतांची मांडणी करणे
अॅलन:
ऑ³टोिवयन यूम यां¸या िवषयी िलिहताना “saftey valve ” या िथअरी चा उÐलेख केला
जातो. यानुसार अॅलन:ऑ³टोिवयन यूम यांनी काँúेसची Öथापना भारतीयां¸या असंतोषाला
सुरि±त åरÂया िāिटश अिधकाöयांपय«त पोहोचवÁयासाठी केली. यामागे Âयांचा हेतू िāिटश
साăाºयाचे र±ण करणे हा होता. या िथअरी मधील अधाª भाग जरी सÂय असला तरी,
काँúेसची Öथापना सुिशि±त भारतीयां¸या मताना मोकळी वाट िमळवून देÁयासाठी केली
गेली होती. एका गटाला िकंवा एका Óयĉìला काँúेस¸या Öथापनेचे ®ेय देणे योµय ठरणार
नाही.अॅलन:ऑ³टोिवयन यूम यांना भारतीयांचा कळवळा होता व भारतािवषयी ÿचंड आदर
होता. भारतीय नेÂयांना Âयांची मदत घेणे संयुिĉक वाटले कारण इंúज अिधकारी बरोबर
असेल तर Âयांचा हेतूिवषयी शंका घेÁयास जागा राहणार नाही.
भारतीय राÕůीय काँúेस¸या Öथापनेपासून भारता¸या राÕůीय चळवळीला सुŁवात
झाली.१८८६ मÅये ४३६ सदÖयांनी काँúेस¸या अिधवेशनाला हजेरी लावली. Âयानंतर
ÿÂयेक वषाª¸या िडस¤बर मिहÆयामÅये देशा¸या िविवध भागात काँúेसचे अिधवेशन भł
लागले. सदÖयांची सं´या वाढू लागली. काँúेसचा सदÖयांमÅये ÿामु´याने वकìल, पýकार,
Óयापारी, िश±क, व जमीनदार यांचा समावेश होता.१८९० ¸या अिधवेशनात कादिÌबनी
गांगुली ºया भारतातील पिहÐया मिहला úॅºयुएट होÂया Âयांनी अिधवेशनाला संबोधून
भाषण केले. अिधवेशनाचे अÅय± भारतातील मोठे नेते होते. या नेÂयांमÅये दादाभाई
नवरोजी, बþुिĥन ÂयÊजी, िफरोज शहा मेहता, रोमेश द°ा, गोपाळ कृÕण गोखले हे होते.
राÕůीय चळवळीतील ÿथम टÈÈयात राÕůवादीने Âयांचे कायªøम वेगळे होते. राÕůीयÂवा¸या
भावनेचा उदय, भारतीयांना एका राजकìय नीती खाली एकý आणणे व राजकìय
ÓयवÖथेिवषयी लोकांना सुिशि±त करणे ही महßवाची कायª होती. या टÈÈयातील नेÂयांची
महßवाची जबाबदारी होती राÕůीय एकतेची भावना जागृत करणे. आपण सारे एक आहोत ही
भावना जागृत करणे हे अÂयंत कठीण काम आहे हे Âयांनी जाणले होते. ते करÁयासाठी
सवªमाÆय आिथªक व राजकìय कायªøम आखणे हे सवाªत महßवाचे काम होते.
९.५ साăाºयवादी आिथªक धोरणांवर टीका िटÈपणी काँúेस¸या पिहÐया टÈÈयातील नेÂयांनी सगÑया ÿकार¸या आिथªक शोषणािवŁĦ आवाज
उठवला. साăाºयवादी िāिटश सरकार Óयापार, अथª व उīोगधंīां¸या नावाखाली
भारतीयांचे आिथªक शोषण करत होते. Âयांनी िāिटशां¸या वसाहतवादी नीतीला िवरोध
केला. इंúजां¸या नीतीमुळे भारत एक क¸¸या मालाचा पुरवठा करणारा देश होऊन रािहला
होता. परकìय Óयापाöयांचे भारतात गुंतवलेÐया मुळे भारतीय लोक परकìयांचे गुलाम
Ìहणूनच राहणारे होते. या आिथªक नीती ला िवरोध करÁयासाठी Âयांनी भारतामÅये
िठकाणी ÿदशªनात सुŁवात केली. munotes.in

Page 69

भारतीय राÕůीय काँúेसची Öथापना-नीती आिण कायªøम
69 पिहÐया टÈÈयातील राÕůवादी नेÂयांनी भारतातील वाढणारी गåरबी, आिथªक मागासलेपणा,
शेतीमधील उīोगधंīातील मागासलेपणा साठी िāिटश सरकारला जबाबदार धरले.
दादाभाई नवरोजी यांनी इंúज सरकारला ÖपĶ सांिगतले कì" दररोज भारतावरील होणारे
आøमण हळूहळू भारत नĶ करत आहे'. या नेÂयांनी परदेशी गुंतवणुकìला िवरोध केला
कारण या गुंतवणुकìमुळे भारतीय मालकì¸या उīोगधंīावर पåरणाम होतो. आिण
िāिटशांची आिथªक िÖथतीवर पकड अजून मजबूत होत आहे. भारताची आिथªक िÖथती
सुधारÁयासाठी, गåरबी दूर करÁयासाठी शेती व उīोग धंदा मÅये ÿगती होणे गरजेचे आहे
असे सांिगतले. महाराÕůामÅये तर १८९६ मÅये Öवदेशीचा नारा देÁयात आला होता आिण
पुÁयामÅये परकìय कपड्यांची होळी करÁयात आली होती.
राÕůवादी नेते भारतीय संप°ीचा होणारा िनकास पाहत होते. भारतातून िमळणारा नफा
भारता¸या वाट्याला न येता, तो नफा इंµलंड¸या ितजोरीत भर पाडत होता. शेतीवर
वाढणाöया करामुळे बहòसं´य भारतीय गरीब आहेत असे सांिगतले. सैÆयावर िदवस¤िदवस
वाढणाöया खचाª िवŁĦ Âयांनी आवाज उठवला. दादाभाई नवरोजी िन आिथªक ताळमेळ
घालून दाखवून िदले कì िāिटशांनी भारतीय सैÆयावर केलेला खचª हा िāिटशां¸या
फायīासाठीच आहे. या खचाªमुळे भारतीयांचे माý नुकसान होत आहे.
९.६ संवैधािनक सुधारणा पूवêपासूनच राÕůवादी नेÂयांचे मत होते कì भारतातील लोकांनी Öवयंपूणª लोकशाहीकडे
पाऊले उचलली पािहजेत. पण Âयासाठी आधी तयारी करावी लागेल. पूणªपणे ÖवातंÞय
िमळवÁयासाठी अवधी आहे पण ÖवातंÞयाची मागणी अिधक सावधपणे करावी लागेल.
नाहीतर िāिटश सरकार दडपशाहीचा अवलंब कłन भारतीयां¸या मागÁया माÆय करणार
नाही. अशी भीती Âयांना वाटत होती.१८८५ ते १८९२ पय«त Âयांनी िविधमंडळ सुधार
करÁयास ÿाधाÆय िदले.
Âयांनी केलेÐया यािचका पýामुळे िāिटश सरकारला १८९२ साली इंिडयन कौिÆसल ऍ³ट
पाåरत करावा लागला. या कायīानुसार िविधमंडळामÅये िनयुĉ होणाöया सदÖयांची सं´या
वाढिवÁयात आली. पण भारतीयांनी िनवडलेÐया सदÖयांची सं´या कमी ठेवÁयात आली.
Ìहणून राÕůवादी नेÂयांनी कायīाचा िनषेध केला. या कायīानुसार इंúज सदÖयांची सं´या
भारतीया पे±ा जाÖतच रािहली.१९२० नंतर राÕůवादी नेÂयांनी Öवराºयाची मागणी नेटाने
पुढे नेÁयाचा ÿयÂन केला. ऑÖůेिलया व कॅनडा¸या धतêवर भारतामÅये सुĦा सावªभौिमक
Öवराºय Öथापन करÁयात यावे अशी मागणी १९०५ मÅये काँúेस¸या मंचावłन गोखले
आिण १९०६ मÅये दादाभाई नवरोजी यांनी केली.
९.७ ÿशासकìय सुधारणा ÿशासकìय सुधारणा मÅये महßवाची सुधारणा होती ती Ìहणजे वर¸या ®ेणी¸या
अिधकाöयांमÅये भारतीयांची भरती करणे. या मागणी¸या पूतªतेसाठी राÕůवादी नेÂयांनी दोन
महßवाचे मुĥे मांडले होते. सवाªत पिहला हा मुĥा होता munotes.in

Page 70

भारतीय राÕůीय चळवळ
70 १) युरोिपयन अिधकाöयांना जाÖत वेतन िमळत असे Âयामुळे ÿशासनावर होणारा खचª
वाढत असे. Âयां¸या कामासाठी जर भारतीयांची नेमणूक केली तर ÿशासनावर होणारा
खचª दुपटीने कमी होईल.
२) युरोिपयन अिधकारी आपÐयाला िमळणारे वेतन व पेÆशन इंµलंडमÅये पाठवतात.
भारतात राहóन सुĦा हे अिधकारी भारतामÅये पैसा खचª करायला बघत नाही.
भारतातील पैसा इंµलंड मधील लोकांना ®ीमंत करत आहे.
गोपाळ कृÕण गोखले नी १८९७ मÅये नैितक ŀĶ्या भारतीयांना नोकरी न िमळणे कसे
अÆयाय कारक आहे यािवषयी िलिहले होते “भारतीयांना नोकरी उ¸चपद न िमळणे Ìहणजे
Âयां¸या देशात Âयांचा होणारा अपमान आहे. भारतीय िशकून सुĦा Âयां¸या हòशारीचा,
कतªबगारीचा उपयोग होत नाही हे दुद¨वी आहे व Âयामुळे लुडो िपढीची बौिĦक व नैितक वाढ
होणे थांबले आहे”.
या नेÂयांनी कायªकारी व Æयाय पािलकेचे अिधकार वेगवेगळे असावे अशी मागणी केली.
लोकांना पोलीस आिण ÿशासन या पासून संर±ण िमळवÁयासाठी कायªकारी व
Æयायपािलका वेगवेगळी हवी. Âयांनी ÿशासन भारतीयांना जी वागणूक देत असे Âयाचा
िनषेध केला. भारताचे परराÕůीय धोरण भारतािवषयी संबंिधत न राहता, इंúज सरकार
आपली परराÕůीय नीती भारतात Ĭारे राबवत आहे असा आरोप Âयांनी केला. बमाª ¸या
िवलीनीकरणाला या नेÂयांनी िवरोध केला.
देशात सवªý ÿाथिमक िश±णाचा ÿसार करणे व उ¸च िश±णासाठी सुिवधा िनमाªण करणे हे
िāिटशांचे कतªÓय आहे असे Âयांनी ठणकावून सांिगतले. कृषी ±ेýाशी िनगिडत असलेÐया
बॅंका Öथापन कłन शेतकöयांना सावकारा¸या व जमीनदारा¸या तावडीतून मुĉ करावे
अशी मागणी काँúेस¸या नेÂयांनी केली. िसंचनाखाली असलेÐया शेती¸या ±ेýफळाची
सं´या वाढवावी. आरोµय सुिवधा भारतीयांना िमळावी. अशा िविवध मागÁया या नेÂयांनी
इंúज सरकार पुढे केÐया. देशातून होणाöया Öथलांतरा िवषयी सुĦा या राÕůवादी नेÂयांनी
िचंता Óयĉ केली होती. गरीबीमुळे भारतीय साऊथ आिĀका, मलाया, मॉåरशस आिण वेÖट
इंिडज मÅये नोकरी¸या शोधात गेले होते. ितकडे Âयांना वंशभेद अÂयाचार सहन करावे
लागत होते यािवषयी काँúेस¸या नेÂयांनी िचंता Óयĉ केली. साऊथ आिĀकेमÅये
मोहनदास करमचंद गांधी यांनी वंशभेद ¸या िवŁĦ लढ्याची सुŁवात केली होती.
९.८ नागरी अिधकारांचे संर±ण सुिशि±त भारतीयांना लोकशाही अिधकारांचे आकषªण होते. ÂयामÅये ÿामु´याने वैचाåरक
ÖवातंÞय, वाक Öवतंý, वृ°पýांचे ÖवातंÞय हे होते. जेÓहा सरकारने या अिधकारा िवŁĦ
कायदे आणÁयाचे ÿयÂन केले तेÓहा या नेÂयांनी नागरी अिधकारांचे संर±ण करÁयाचा
ÿयÂन केला. Âयां¸या या ÿयÂनामुळे भारतामÅये लोकशाही िवचारां¸या चालने ला सुŁवात
झाली. १८९७ मÅये मुंबई¸या गÓहनªर ने लोकमाÆय िटळकांना सरकार िवŁĦ लेख िलहóन
असंतोष माजवलेÐया बĥल तुŁंगात टाकले होते. पुÁया¸या नातू बंधूना पुÁयाबाहेर तडीपार
करÁयात आले होते. या िश±ेिवŁĦ पूणª भारताने आवाज उठवला. या घटनेपय«त
लोकमाÆय िटळक केवळ महाराÕůातच ÿिसĦ होते ते आता पूणª भारताचे नेते बनले. munotes.in

Page 71

भारतीय राÕůीय काँúेसची Öथापना-नीती आिण कायªøम
71 ९.९ राजकìय कायाªची पĦत १९०५ पय«त भारतीय नेÂयां¸या कायाªची पĦत मवाळ Öवłपाची होती. संिवधानाची
चौकट न मोडता व सगÑया सुिवधा एकदम न मागता हळूहळू िāिटशां¸या कलाकलाने घेणे
भारतीयां¸या िहताचे आहे असे Âयांना वाटत होते. आपÐया मागÁया मांडÁयासाठी याचना
पý, सभा, बैठका घेणे अशी Óयूहरचना Âयांनी आखली होती.
Âयामुळे Âयां¸या राजकìय कायाª¸या दोन िदशा ठरÐया होÂया. सवाªत पिहले इंúजां¸या
िवŁĦ राजकìय जागृती कłन राजकìय ÿijांवर जनतेला एकý आणणे. काँúेसची पिहÐया
टÈÈयातील याचना पý अशाच ÿकारची होती. जरी Âयातील मजकूर िāिटशांची साठी
असला तरी या चना पýांचा मु´य उĥेश भारतीयांना सुिशि±त करणे हा होता. उदाहरणाथª
१८९१ मÅये तŁण िपढीतील गोखÐयांनी सावªजिनक सभेने अितशय काळजीपूवªक
िलिहलेÐया याचना पýावर सरकारने फĉ उ°र पाठवले, तेÓहा गोखले ÿचंड नाराज झाले.
Âयां¸या नाराजी¸या सुरावर Æयायमूतê रानडे यांनी Âयांना शांत करÁयासाठी पý िलिहले.
या पýात Âयांनी िलिहले होते कì “याचना पýांचे व आपÐया ÿयÂनांचे मोल इितहासात काय
आहे हे तुला आ°ा कळत नाही. ही पýे जरी सरकारला िलिहली असली तरी ती खरं तर
भारतीय जनतेला उĥेशून िलिहली गेली आहे कारण आपÐया लोकांना लोकशाही मूÐयं
बĥल िवचार करायला लावणे ही मोठी जबाबदारी आहे. हे काम आपÐयाला िकÂयेक वषª
करायला लागेल कारण या ÿकारचे राजकारण आपÐया देशाला नवीन आहे”.
मवाळवादी नेÂयांना असे वाटत होते कì जर िāिटशांना भारतीय बरोबर Æयाय करावे असे
वाटत असेल पण Âयांना भारताची खरी िÖथती माहीत नाही. Âयामुळे िāिटश नेतृÂवाला
भारतीयांची िÖथती माहीत Óहावी Ìहणून १८८९ मÅये भारतीय राÕůीय काँúेसने िāिटश
किमटीची Öथापना केली.१८९० मÅये या किमटीने इंिडया नावा¸या एका जनªल ची
Öथापना केली. दादाभाई नवरोजी यांनी आपÐया आयुÕयाची बरीच वष¥ व पैसा भारतीयांची
समÖया िāिटश लोकांपय«त पोहोचवावी यासाठी खचª केले.
या नेÂयांनी केलेÐया मागणी पýात याचनेचे सुर असÐयामुळे ते राÕůभĉ नÓहते असे नाही.
Âयांना फĉ काना दुखवायचे नÓहते. Âयां¸या मते िāिटश सरकार भारताला Öवकìयांचे
राºय जłर देईल. Âयांचा इंúजां¸या चांगुलपणावर िवĵास होता.
९.१० जनसामाÆयांची भूिमका या नेÂयांची भूिमका जनसामाÆयांपय«त पोहोचू शकली नाही. गोपाळ कृÕण गोखले यां¸या
मतानुसार “ भारत इत³या िवभागांमÅये िवभागला गेला आहे कì आपली मते सामाÆयांपय«त
पोहोचणे कठीण आहे. अिशि±तपणामुळे Âयांचा बदलाला िवरोध आहे Âयामुळे Âयांचा
पािठंबा िमळणे अश³य आहे”. Âयांना जनसामाÆयांवर िवĵास नÓहता कì ते एकý होऊन
लढतील. तो िवĵास गांधीजीनी दाखवला.
munotes.in

Page 72

भारतीय राÕůीय चळवळ
72 ९.११ सरकारी धोरण सरकारचा अिवभाªव व धोरण काँúेस¸या िवरोधात होते. लॉडª डफरीन ने तर अॅलन
ऑ³टोिवयन यूम यांना सांिगतले होते कì काँúेसने आपली शĉì राजकìय कायाªवर खचª न
करता सामािजक कायाªवर करावी. काँúेस¸या नेÂयांनी ही भूिमका ÖपĶपणे नाकारली.
Âयामुळे िāिटश अिधकारी उघड उघड काँúेसवर टीका कł लागले. डफरीन पासून इतर
अंúेज अिधकाöयांनी काँúेस¸या नेÂयांना " िनķावान बाबू', " उपþवी āाĺण", "िहंसक दुजªन'
अशी दूषणे देऊन Âयांची संभावना केली.१८८७ मÅये लॉडª डफरीन ने आपÐया
सावªजिनक भाषणात "काँúेस केवळ अितशय सूàम ÿमाण असलेÐया भारतीयांचे
ÿितिनिधÂव करते" असे सांिगतले. लॉडª कजªन ने १९०० मÅये इंµलंड¸या सेøेटरी ऑफ
Öटेट ला सांिगतले कì" काँúेस आता संपत चालली आहे आिण माझी महßवाकां±ा ही आहे
कì मी Âया¸या पतनाला सहाÍय करावे". जेÓहा Âयांना काँúेसची वाढती लोकिÿयता तेÓहा
Âयांनी" फोडा आिण राºय करा" ही नीती अवलंबली. इंúजांनी सर सैÍयद अहमद खान,
राजा िशवÿसाद यांना काँúेस िवŁĦ चळवळीसाठी उ°ेजन िदले. िहंदू-मुÖलीम मÅये
दुफळी घालÁयाचा ÿयÂन केला. पण Âयांचे हे सगळे ÿयÂन िवफल झाले व भारतात
राÕůवादी चळवळीला सुŁवात झाली.
९.१२ सारांश काँúेस¸या पिहÐया टÈÈयात काँúेसने राÕůवादी भावना जागृत करÁयाचा ÿयÂन केला.
भारतातील लोकांना सामािजक ,राजकìय व सांÖकृितक ŀĶीने एकý ठेवÁयाचा ÿयÂन
केला. भारतीयांमÅये लोकशाही मूÐय Łजावे Ìहणून ÿयÂन केले. भाषण ÖवातंÞय, नागरी
अिधकार काय असतात हे िशकवÁयाचा ÿयÂन केला आिथªक ŀĶ्या इंúजां¸या धोरणामुळे
भारताची कशी हानी होत आहे हे दाखवून िदले. िāिटशांचे साăाºय शोषण करणारे आहे व
Âयासाठी ते कोणÂयाही थराला जाऊ शकतात हे Âयांना कळून चुकले होते. भारत हा
भारतीयांचा देश आहे व Âयावर राºय करणाöया लोकांचे भारतीयांवर ÿेम असणे िकती
गरजेचे आहे हे Âयांनी दाखवून िदले. Âयां¸यावर टीका करताना असे िलिहले जाते कì Âयांनी
फĉ याचना पý िलिहली, Âयांनी केलेÐया मागÁया व सुधार िāिटश सरकारने कधीच माÆय
केले नाही. पण भारतीयांना लोकशाही कशी राबवायची हे काँúेस¸या ÿथम चरणातील
नेÂयांनी भारतीयांना िशकवले. राÕůवादाची भावना जागृत करÁयाचे काम पिहÐया टÈÈयात
काँúेसने केले व पुढे गांधीजीनी राÕůवादी चळवळीला सुŁवात केली.
९.१३ ÿij १) काँúेस¸या Öथापनेपूवê भारतात Öथापन झालेÐया सावªजिनक संÖथान िवषयी चचाª
करा.
२) काँúेस¸या Öथापने¸या वेळी अॅलन ऑ³टोिवयन यूम यांची भूिमका काय होती.
३) काँúेस¸या पिहÐया टÈÈयातील नेÂयांची राजकìय कायाª¸या पĦतीची चचाª करा.
४) मवाळ नेते Âयां¸या भूिमकेमुळे राÕůवादी चालना िमळाली या वा³याचे ÖपĶीकरण īा. munotes.in

Page 73

भारतीय राÕůीय काँúेसची Öथापना-नीती आिण कायªøम
73 ९.१४ संदभª १) Bipin Chandra, History of Modern India, Orient longman,New Delhi,
2001 .
२) B.Pittabhi Sitaramayya, History o f the Indian National congress,
working committee of the congress, 1935.
३) Rao M.V.Rammana, A short History of congress, S.CHAND
Publication, Delhi, 1959.

*****





munotes.in

Page 74

74 १०
महाÂमा गांधीजéची चळवळ
घटक रचना
१०.० उिĥĶ्ये
१०.१ ÿÖतावना
१०.२ म. गांधीजéचे पूवª चåरý
१०.३ म. गांधीजéचे तßव²ान - सÂयाúहाचे मागª
१. सÂय
२. अिहंसा
३. सÂयाúह
१. असहकार
२. सिवनय कायदेभंग
३. Öवदेशी
४. बिहÕकार
५. हरताळ
१०.४ म. गांधीजéचे भारतातील सुłवातीचे कायª
१. चंपारÁय सÂयाúह
२. अहमदाबादमधील िगरणी कामगार ÿij
३. खेडा सÂयाúह
१०.५ असहकार चळवळ
१०.५.१ असहकार चळवळीची कारणे
१. पिहÐया महायुĦाचा ÿभाव
२. आिथªक पåरिÖथती
३. दुÕकाळ आिण Èलेग
४. महायुĦासाठी सैÆय व संप°ी जĮ करÁयाचे धोरण
५. जािलयन वाला बाग हÂयाकांड
६. रौलेट अॅ³ट
७.हंटर किमशन
८. िखलाफत चळवळ
९. मॉटेµयू-चेÌसफोडª कायīामुळे असंतोष
१०.५.२ असहकार चळवळीचा ठराव व कायªøम
१. असहकाराचा जाहीरनामा munotes.in

Page 75

म गांधीजé चळवळ
75 २. कलक°ा अिधवेशन
३. नागपूर अिधवेशन
४. असहकार चळवळीचा कायªøम
१०.५.३ असहकार चळवळीची वाटचाल
१०.५.४ चौरीचौरा हÂयाकांड व असहकार चळवळीची समाĮी
१०.५.५ म. गांधीजéनी असहकार चळवळ मागे का घेतली?
१०.५.६ असहकार चळवळीचे महßव
१०.६ सारांश
१०.७ ÿij
१०.८ संदभª
१०.० उिदĶ्ये या घटकाचा अËयास केÐयानंतर आपणास:
 म. गांधीजé¸या पूवªचåरýाची मािहती सांगता येते.
 म. गांधीजé¸या तßव²ाना िवषयी मािहती घेता येते
 म. गांधीजéचे भारतातील सुŁवातीचे कायª सांगता येते.
 असहकार चळवळीची िविवध कारणे सांगता येते.
 असहकार चळवळीची वाटचाल िवशद करता येते.
 असहकार चळवळीचे भारता¸या इितहासातील महßव सांगता येते.
 म. गांधीजéनी असहकार चळवळ मागे का घेतली ते सांगता येते.
१०.१ ÿाÖतािवक महाÂमा गांधी हे भारता¸या ÖवातंÞय संúामतील ÿमुख नेते आिण तÂव² होते.Âयांनी
देशिहतासाठी शेवट¸या ĵासापय«त लढा िदला. ÖवातंÞय चळवळीतील ते असे नेते होते
ºयांनी अिहंसेचा मागª अवलंबून िāटीश राºयकÂया«ना थ³क केले होते. महाÂमा गांधéना
राÕůिपता Ìहणूनही संबोधले जाते. मािटªन Ðयूथर िकंग आिण नेÐसन मंडेला यां¸यावरही
Âयां¸या सÂय आिण अिहंसे¸या िवचारसरणीचा खूप ÿभाव होता. महाÂमा गांधéनी
आिĀकेत सलग २१ वष¥ अÆयाय आिण वणªĬेषािवŁĦ अिहंसक लढा िदला, ºयाची िकंमत
केवळ आिĀकेतच नÓहे तर भारतातही िāिटशांना भोगावी लागली.
रिवंþनाथ टागोर यांनी म. गांधीजéबĥल असे Ìहटले आहे कì, 'असाधुतेशी साधुÂवाने कसे
झगडावे याची िशकवण देणारा हा एक महामानव होता' भारतीय ÖवातंÞय चळवळी¸या
इितहासात गांधéनी िāिटशांिवŁĦ जी लढ्याची पĦत वापरली. जे योगदान िदले Âयाला
इितहासात तोड नाही, १९२० ते १९४७ या ÿदीघª कालखंडात Âयांनी भारतीय ÖवातंÞय
चळवळीचे नेतृÂव केले. Âयांनी या काळात केलेÐया अलौिकक कतृªÂवामुळे या कालखंडाला
'गांधीयुग' असे संबोधÁयात येते. लो. िटळकां¸या मृÂयुनंतर भारतीय ÖवातंÞय चळवळीचे munotes.in

Page 76

भारतीय राÕůीय चळवळ
76 नेतृÂव गांधीजéकडे आले. सÂय, अिहंसा व सÂयाúहा¸या मागाªने Âयांनी िāिटशांिवŁĦ लढा
िदला. म. गांधीजéचे जीवनचåरý हेच एक आदशª तßव²ान होते. सÂयिनķा. ÿामािणकपणा,
कणखरपणा, परमसिहÕणुता, िवनăपणा. आदशªवाद, Óयवहारचातुयª, िशÖतिÿय, दीन दुबळे
आिण अÖपृÕयांबĥलची कळकळ इ. गुण Âयां¸या अंगी होते. शुĦ चाåरÞय, ÿामािणकपणा
आिण कठोर पåर®माची सवय हे Âयांचे अंगभूत गुण होते. सÂय, अिहंसा ही तßवे Âयां¸या
तßव²ानाचा पाया होती. आधुिनक भारता¸या इितहासात १९२० हे वष¥ महßवाचे ठरते. या
वषê भारतीय ÖवातंÞय चळवळीला नवे वळण लागले. एवढेच नÓहे तर भारतीय ÖवातंÞय
चळवळीत अúेसर असलेÐया राÕůीय काँúेस¸या कायªपĦतीला नवी िदशा िमळाली.
१९२० साली िटळकां¸या मृÂयुनंतर
काँúेसचे नेतृÂव गांधीकडे आले. १९२० पासून भारताला ÖवातंÞय िमळवून देÁयासाठी
गांधीजéनी अिवरतपणे कायª केले. भारतात आÐयानंतर सुŁवाती¸या काळात गांधीजéचा
िāिटशां¸या ÆयायबुĦीवर िवĵास होता. िāिटशांना सहकायª कłन भारताची ÿगती साÅय
करता येईल Ìहणून सनदशीर मागª योµय आहे. असे Âयांचे मत होते. परंतु Âयांना असहकार
चळवळीची घोषणा १९२० साली करावी लागली Âयामुळे भारतात असहकार चळवळ सुł
झाली परंतु चौरीचौरा ÿकरणानंतर Âयांना िह चळवळ थांबवावी लागली.
१०.२ म. गांधीजéचे पूवªचåरý आधुिनक भारता¸या इितहासात महाÂमा गांधी (मोहनदास करमचंद गांधी) या राजकìय
संतांचे Öथान अितशय महßवपूणª आहे. Âयांचा जÆम २ ऑ³टोबर, १८६९ रोजी गुजरात
मधील पोरबंदर या िठकाणी झाला. Âयांचे वडील करमचंद गांधी हे राजकोट संÖथानचे
िदवाण होते. Âयांचा िववाह वया¸या बाराÓया वषê माÅयिमक िश±ण सुł असताना कÖतुरबा
यां¸याशी झाला. Âयांचे महािवīालयीन िश±ण मुंबई िवĵिवīालयात झाले. १८८८ ते
१८९१ या दरÌयान Âयांनी इंµलंडमÅये वकìलीचे िश±ण पूणª केले. १८८१ साली ते
बॅåरÖटरची पदवी घेऊन भारतात आले. Âयानंतर Âयांनी मुंबई व राजकोट या िठकाणी
वकìलीचा Óयवसाय सुł केला. या काळात Âयांची मैýी रामचंþ रावजी भाई यां¸याशी
झाली. भारतीय राजकारणाची ओळख म. गांधéना Âयां¸याकडूनच झाली. म. गांधीजé¸या
जीवनावर Âयां¸या तßव²ानाचा चांगलाच पåरणाम झाला होता.
इ.स. १८९३ साली म. गांधी वकìली¸या Óयवसायासाठी दि±ण आĀìकेत गेले. तेथे Âयांना
अनेक बöया-वाईट गोĶéना सामोरे जावे लागले. काळा - गोरा वणªभेद तेथे Âयांना जाणवला.
युरोिपयन गोöया लोकांनी काÑया लोकांवर जी वणªभेदाची िनती चालिवली होती. ÂयािवŁĦ
आवाज उठिवÁयाचा िनणªय म. गांधéनी घेतला. Âयांनी सÂयाúहाचा वापर सवªÿथम दि±ण
आĀìकेत केला. दि±ण आĀìकेत गोया सरकारने काÑया लोकांवर तसेच भारतीय
लोकांवर िविवध ÿकारची बंधने लादली होती. या लोकांना मतािधकार नÓहता. तसेच Âयांना
राखून ठेवलेÐया िविशĶ भागातच वाÖतÓय करावे लागत होते. भारतीय लोकांनी आपली
ओळखपýे सतत जवळ बाळगािवत असा कायदा होता. या ओळखपýांवर गुÆहेगारांÿमाणे
Âयां¸या बोटांचे ठसे घेतले जात असत. तसेच भारतीय लोकांवर िजिझया कर, (पोल टॅ³स)
Ìहणून वािषªक ३ पŏड देÁयाची सĉì केली जाई. एवढेच नÓहे तर येथील सरकारने िहंदू,
मुिÖलम व पारशी åरतीåरवाजानुसार झालेले िववाह अवैī ठरिवले. Âयामुळे Âयांची मुले munotes.in

Page 77

म गांधीजé चळवळ
77 अनौरस ठरली गेली. या सवª अÆयायी व अपमानकारक कायīािवŁĦ गांधéनी लढा िदला.
Âयांनी आिĀकेत १९०६ पासून िāिटशांिवŁĦ चळवळ सुł केली. Âयांनी तेथे भारतीय
लोकांची 'नाताळ इंिडयन काँúेस' नावाची संघटना Öथापन केली व 'इंिडयन ओिपिनयन'
नावाचे वतªमानपý सुł केले. िāिटश सरकारने गांधéची ही चळवळ दडपुन टाकÁयाचा
ÿयÂन केला. पण शेवटी आĀìकन सरकारने पोल टॅ³स, ओळखपýे, िववाह वैधता कायदा
रĥ करणे या गांधé¸या मागÁया माÆय केÐया. गांधीजé¸या सÂयाúहाला िमळालेला हा
पिहला िवजय होता. इ.स. १९१५ साली द. आĀìकेतून भारतात परत आÐयानंतर
गांधीजी काँúेस¸या अिधवेशनाला हजर रािहले. परंतु राजकìय ±ेýात सøìयåरÂया पदापªण
करÁयापूवê देशातील पåरिÖथती नजरेखालून घाला या Âयां¸या राजकìय गुŁं¸या Ìहणजे
नामदार गोखÐयां¸या सÐÐयावłन Âयांनी भारतातील िनरिनराÑया भागांचा दौरा केला.
यावेळी Âयांना एक गोĶ ÿकषाªने जाणवली कì, भारतातील सवाªत जाÖत समाज शहरात
नसून खेड्यात आहे. १९१६ साली Âयांनी अहमदाबादला साबरमती¸या पåरसरात एक
आ®म Öथापन केला. व तेच आपÐया कायाªचे ÿमुख क¤þ बनिवले.
१०.३ म. गांधीजéचे सÂयाúह तßव²ान सÂय व अिहंसा ही तßवे म. गांधीजé¸या तßव²ानाचा मु´य पाया होती.
१. सÂय:
म. गांधीजé¸या िवचारांचा मूलभूत पाया Ìहणजे सÂय होय. सÂय Ìहणजे खरे होय. सÂय
आिण अिहंसा ही तßवे परÖपरांना पुरक अशी आहेत. सÂय हे साÅय व अिहंसा हे साधन
आहे. सÂय ही मानवी जीवनातील एक आदशª संकÐपना आहे. सÂया¸या िठकाणीच
परमेĵराचे अिधķान असते. असे गांधीजी Ìहणत असत. समाजात िनितम°ा िनमाªण
करÁयासाठी Âयांनी या तÂवाचा वापर केला.
२. अिहंसा:
म. गांधीजé¸या जीवनचåरýात अिहंसा या तÂवास अितशय महßवपूणª Öथान आहे.
गांधीजéना जीवना¸या ÿÂयेक ±ेýात सÂय व अिहंसा या दोन गोĶी महßवपूणª वाटत होÂया.
कोणÂयाही ÿाÁयाला िवचार , उ¸चार आिण आचार या ितÆही गोĶीने न दुखिवणे Ìहणजे
अिहंसा होय. अिहंसा Ìहणजे मनुÕया¸या अंतकरणात आिण नैितक ÿवृ°ीत असलेला तो
एक कायªÿवण गुण आहे. अिहंसे िशवाय सÂयाचा शोध अश³य आहे. िहंसेला ÿवतªक यात
अिहंसावादी वृ°ी िटकिवणे िहच अिहंसावादाची खरी कसोटी आहे. असे गांधीजी Ìहणत
असत.
३. सÂयाúह:
सÂयाúह Ìहणजे जे सÂय असेल Âयाचा आúह धरणे होय. सÂयाúहाला गांधीजé¸या
िवचारसरणीत महßवपूणª Öथान आहे. गांधीजéनी द. आिĀकेत वणªभेदािवłĦ जेÓहा लढा
िदला Âयावेळी Âयांचे कमªयोगाचे तßव²ान सÂयाúहा¸या łपाने आकाराला आले.
सÂयाúहाची दोन मुलतßवे Ìहणजे सÂय व अिहंसा ही होय. सÂय व अिहंसा या दोघां¸या
समÆवयातून जÆमाला येणारी ितसरी शĉì Ìहणजे सÂयाúह होय. अशी गांधीजी munotes.in

Page 78

भारतीय राÕůीय चळवळ
78 सÂयाúहाची Óया´या करीत असत. गांधीजé¸या मते, सÂयाúह व ÿÂय± कृती¸या सवा«त
ÿभावी मागª आहे. इतर सवª मागª नĶ झाÐयावर या मागाªचा अवलंब करावा. पåरिÖथती
िकतीही ±ोभजनक असली तरी सÂयाúही माý शांत असतो. सÂया¸या िवजयासाठी तो
अखंडपणे अिहंसाÂमक मागाªने लढत असतो. गांधीजé¸या नेतृÂवाखाली चाललेÐया
सÂयाúह या चळवळीला धमाªचे अिधķान होते. सÂय व अिहंसे¸या सहाÍयाने ŀĶ ÿवृ°ीशी
मुकाबला करणे Ìहणजे सÂयाúह होय. ÿÖथािपत कायīाला उघडपणे िकंवा
सामुदाईकåरÂया भंग करणे हे Âयां¸या कायªøमाचे ÿमुख अंग होते. सÂयाúही माणसाने
सÂयाúह यशÖवी होÁयासाठी भीती , Ĭेष व असÂय यांचा Âयाग केला पािहजे दुÕकमª
करणाöयांची सदसदिववेकबुĦी जागृत कłन सÂयापुढे Âयास नमते घेÁयास भाग पाडणे,
सÂय ÖवीकारÁयास भाग पाडणे हे सÂयाúहाचे अंितम सुý आहे.
४. सÂयाúहाचे मागª:
म. गांधीजé¸या सÂयाúहाचे मागª पुढीलÿमाणे होते:
१. असहकार:
म. गांधीजéकडे ÖवातंÞय-चळवळीचे ºयावेळी नेतृÂव आले Âयावेळी Âयांनी सवªÿथम
िāिटशांिवरोधात असहकार या मा गाªचा अवलंब केला. कोणतेही शासन जनते¸या
सहकायाªवरच चालत असते, जनतेने सहकायª केले नाही तर कोणतेही शासन चालणार
नाही Ìहणून िāिटश सरकारला भारतीय जनतेने कोणतेही सहकायª कł नये अशी भूिमका
Âयांनी मांडली. सहकार या तंýामागे सरकारला Âयां¸या चुकांची जाणीव कłन देणे व जी
सÂय िÖथती आहे ती Öवीकारावयास लावणे हे मु´य सुý आहे. शासनाने केलेला अÆयाय,
शोषण व जुलूम नĶ करÁयासाठी असहकार हे अÂयंत ÿभावी शľ आहे. राजकìय ±ेýातच
नÓहे तर जीवना¸या कोणÂयाही ±ेýात असहकारा¸या मागाªचा अवलंब करावा असे ते
Ìहणत. असहकाराचा लढा हा अिहंसक लढा आहे.
२. सिवनय कायदेभंग:
भारतीय ÖवातंÞय चळवळीतील दुसरा महßवपूणª टÈपा Ìहणजे सिवनय कायदेभंग होय.
सरकारने जर जनते¸या िवरोधात जुलमी व अÆयायी कायदे केले तर Âया कायīांचा
सिवनयपणे भंग करणे योµय असते. सरकारने केलेले अÆयायी कायदे मोडÁयाचा अिधकार
जनतेला असतो. माý हे करीत असताना अिहंसेचा आधार घेणे आवÔयक असते.
सामुदाईकपणे ºयावेळी कायदेभंग केले जातात Âया िठकाणी माý िहंसा होÁयाची श³यता
असते. परंतु ºयावेळी या चळवळीची पूणª मािहती व सवय लोकांना होईल. Âयावेळी माý
िहंसेवर आपोआप िनयंýण येईल. जोपय«त सरकार अÆयायी व जुलमी कायदे रĥ करीत
नाही व आपणास अपे±ीत Æयाय िमळत नाही तोपय«त हा लढा चालू ठेवता येतो. या
चळवळीत कोणÂयाही शľाľांचा वापर न करता संयम, अिहंसा, िववेक या तßवां¸या
आधारे लढा चालिवला जातो.

munotes.in

Page 79

म गांधीजé चळवळ
79 ३. Öवदेशी:
लो. िटळकांनी आपÐया ÖवातंÞय आंदोलनात Öवदेशी या तßवाचा वापर केला, असला तरी
गांधीजéची ही लोकिÿय चळवळ होती. गांधीजéची Öवदेशी ही चळवळ राजकìय
चळवळीÿमाणेच सामािजक व आिथªक ÿijांशी िनगडीत होती. भारतातील बहòतांशी समाज
खेड्यात राहतो याची गांधéना जाणीव होती. या लोकांचे मागसलेपणा, दाåरþय, बेकारी या
सवª गोĶी Âयांनी जवळून पािहÐया होÂया. खेड्यातील समाजा¸या सामािजक व आिथªक
ÿगतीसाठी या चळवळीचा Âयांनी उपयोग केला. आपÐया लोकांना रोजगार व ÖवÖत दराने
वÖतुंचा पुरवठा यामुळे खेड्यातील दाåरþ्यावर उपाययोजना होÁयास मदत होणार होती.
Âयासाठी Âयांनी खादी úामोīोग सुł करÁयास चालना िदली. Öवंयरोजगारास ÿोÂसाहन
िदले. सवª लोकांनी Öवदेशी वÖतुंचा वापर करावा. Âयासाठी खेड्यांमÅये िनरिनराळे उīोग
सुł Óहावेत अशी Âयांनी Öवदेशीची चळवळ सुł केली.
४. बिहÕकार:
महाÂमा गांधीजéनी ÖवातंÞय चळवळीसाठी बिहÕकार या साधनाचासुĦा वापर केला. िāिटश
सरकारला राºयकारभार करणे अवघड जावे व राºयकारभारा¸या अपयशातून,
असहकारातून िāिटश शासन हतबल होईल व भारतीय लोकांना ÖवातंÞय देईल असा म.
गांधीजéचा िवĵास होता. Ìहणून Âयांनी बिहÕकाराचे अľ वापरले. १९२० ते १९३० या
काळात म. गांधé¸या मागªदशªनाखाली भारतीय लोकांनी शासकìय कचेया,
शाळामहािवīालये, Æयायालये, शासकìय कायªøम, कायदेमंडळ, Öथािनक Öवराºय
संÖथा, िवदेशी वľ आदéवर बिहÕकार टाकला होता. माý या बिहÕकार चळवळीतही
अिहंसा तßवाचे पालन करावे असे गांधीचे मत होते.
५. हरताळ:
हरताल Ìहणजे संप होय. याचा अथª कामकाजावर बिहÕकार घालून काम बंद पाडणे असा
होतो. कामगार , िश±क, िवīाथê, Óयापारी यांनी आपÐयावर होणाöया अÆयायािवŁĦ या
तंýाचा वापर करावा असे गांधीजéनी सुचिवले होते. हरताळात कसÐयाही ÿकारची िहंसा
घडत नाही. तर ÿितप±ावर दडपण येते. हरताळामÅये ÿÂयेक Óयĉìने Öवे¸छेने व
उÂफूतªपणे सवª ÿकारचे Óयवहार बदं ठेवले पािहजेत. यामÅये कसÐयाही ÿकारची सĉì
झाली तर हरताळ यशÖवी होत नाही. तसेच हरताळ पुÆहा पुÆहा करावयाचा नसतो कारण
Âयामुळे जनजीवन िवÖकळीत होते. आिण जनतेचा हरताळास पाठéबा रहात नाही. भारतीय
ÖवातंÞय चळवळीत म. गांधीजéनी िāिटश सरकार िवरोधात याच शľांचा वापर केला. या
तßवाधारेनेच Âयांनी भारताला ÖवातंÞय िमळवून िदले.
आपली ÿगती तपासा .
१. गांधीजé¸या सÂयाúह तÂव²ाचा थोड³यात आढावा ¶या.

munotes.in

Page 80

भारतीय राÕůीय चळवळ
80 १०.४ म. गांधीजéचे भारतातील सłवातीचे कायª महाÂमा गांधीजéनी भारतात आÐयानंतर सुमारे दोन वष¥ संपूणª भारताचे Ăमण केले. या
दौöयात Âयांना असे िदसून आले कì, खरा भारत हा शहरात नसून खेड्यात आढळतो.
शहरी समाज हा खरा भारतीय समाज नसून úामीण भागातील शहरातील बकाल
वÖÂयातील, ÿितिķत समाजा¸या क±ेबाहेर राहणारा समाज हाच भारतीय समाज आहे.
जवळजवळ ९०% भारतीय जनता मागासलेली व अिशि±त असÐयामुळे, Âयां¸यात जागृती
करावयाची असेल तर ÿथम Âयांचा िवĵास ÿाĮ करÁयासाठी व Âयासाठी Âयां¸या
जीवनपĦतीशी समरसच नÓहे तर एकłप होऊन कायª करÁयाची गरज Âयांना वाटली.
Âयामुळेच Âयांनी आपला वेश व जीवनपĦती बदलली आिण समाज सेवेचे Ąत हाती घेतले.
१. चंपारÁय सÂयाúह (१९१७):
म. गांधीजéनी भारतात सÂयाúह या शľाचा वापर ÿथम िबहारमधील चंपारÁय या िठकाणी
केला. १९Óया शतका¸या ÿारंभी युरोपीयन मळेवाÐयांनी चंपारÁय येथील शेतकöयांबरोबर
Âयां¸या जिमनी¸या तीन वीसांश ±ेýावर िनळीची लागवड करÁयाची सĉì करणारे करार
केले होते. या करारांना 'तीनकिथया पĦत ' असे Ìहटले जाते. युĦो°र काळात िनळीचे भाव
उतरलेले असतानाही िबहारमधील शेतकöयांवर िनळीचे उÂपादन करÁयाची सĉì केली
जात होती. या काळात नीळ कामगारांवर केÐया जाणाöया अमानवी अÆयायाचे ÿितिबंब
'नीलदपªन' सार´या सािहÂयातून उमटू लागले होते. अशावेळी चंपारÁयामधील राजकुमार
शु³ला या Öथािनक पुढाöयाने गांधीजéची भेट घेऊन हा ÿij सोडिवÁयाची िवनंती केली.
गांधीजी ºयावेळी चंपारÁय या िठकाणी आले Âयावेळी तेथील िāिटश िजÐहािधकाöयाने
Âयांना चंपारÁय सोडून जाÁयाचा आदेश िदला. परंतु गांधीजéनी हा आदेश 'अमाÆय' कłन
खटÐयास तŌड देऊन तुłंगात जाÁयाची तयारी दशªिवली. तेÓहा िāिटश सरकारने
गांधीजéसमोर नमते घेऊन शेतकöयांची चौकशी करÁयाची परवानगी िदली. िāजिकशोर,
राज¤þ ÿसाद, महादेव देसाई, नरहरी पाåरख व जे.बी. कृपलानी या तŁण सहकाöयांना
घेऊन Âयांनी सवª खेड्यांना भेटी िदÐया. Âयांनी एका िदवसात सवª शेतकöयांकडून िनवेदने
जमवली. शेवटी िāिटश सरकारने या ÿकरणाची चौकशी करÁयासाठी एक सिमती नेमली.
या सिमतीत गांधीजी हे एक सदÖय होते. या सिमतीने केलेÐया िशफारसीनुसार
चंपारÁयामधील शेतकöयांवरील अÆयाय दूर झाला.
२. अहमदाबाद मधील िगरणी कामगारांचा ÿij:
अहमदाबाद येथील कापड िगरणी मालक व िगरणी कामगार यां¸यात 'Èलेग बोनस' या
ÿकरणावłन वाद िनमाªण झाला Èलेगची साथ संपÐयामुळे कामगारांना Èलेग बोनस िदला
जाणार नाही अशी भूिमका िगरणी मालकांनी घेतली होती. तर Èलेग बोनस सुł रहावा अशी
भूिमका कामगारांची होती. हा ÿij िवकोपाला जाऊ नये Ìहणून तेथील िāिटश
िजÐहािधकाöयाने गांधीजéना मÅयÖथी करÁयासाठी िवनंती केली. अहमदाबादमधील िगरणी
मालक अंबालाल साराभाई गांधीजéचे चांगले िमý होते. Âयांनी गांधीजéना साबरमती
आ®मासाठी आिथªक मदतही केली होती. गांधीजé¸या आúहाखातर Âयांनी हे ÿकरण
लवादाकडे तडजोडीसाठी सोपिवÁयाचे माÆय केले. परंतु िगरणी कामगारांनी Âया दरÌयान munotes.in

Page 81

म गांधीजé चळवळ
81 एक छोटासा संप केला Ìहणून िगरणी मालकांनी हा समझोता नाकारला. िगरणी मालकांनी
Èलेग बोनस¸या वीस ट³के र³कम कामगारांना देÁयाचे माÆय केले. जे कामगार ही र³कम
Öवीकारणार नाहीत Âयांना कामावłन काढून टाकÁयाची धमकì िदली. गांधीजé¸या
सÐÐयावłन कामगारांनी संप पुकारला. तरीसुĦा िगरणी मालकांनी कामगारांकडे ल± िदले
नाही. शेवटी गांधéनी Öवतः उपोषण सुł केले पåरणामी चौÃया िदवशी िगरणी मालकांनी हे
ÿकरण लवादाकडे सोपिवÁयाची तयारी दशªिवली. कामगारांनीही संप मागे घेतला. पुढे
लवादाने कामगारांनी मागणी केलेली ३५% वाढ मंजुर केली.
३. खेडा सÂयाúह (१९१८):
अहमदाबादमधील संप सुł असतानाच गुजरातमधील खेडा िजÐĻात दुÕकाळ पडला.
तेथील िपके नĶ झाÐयाने शेतकरी वगª आिथªक संकटात सापडला. तेथील पåरिÖथती
भयानक असतानाही िāिटश सरकारने शेतकöयांवर शेतसारा देÁयासाठी सĉì केली होती.
शेतकöयांनी शेतसाöयात सुट िमळावी Ìहणून िāिटश सरकारकडे िवनंती केली होती. परंतु
सरकारने Âयांची दखल घेतली नाही. Âयावेळी गांधीजी व भारत सेवक समाजाचे सभासद
िवĜलभाई पटेल यांनी शेतकöयांची चौकशी कłन Âयांची मागणी योग असÐयाचे िāिटश
सरकार¸या िनदशªनास आणून िदले. परंतु सरकारने या गोĶीकडे दुलª± केले. अशावेळी
गांधीजी शेतकöयां¸या बाजूने उभे रािहले. Âयांनी शेतकöयांना शेतसारा भł नका असा
आदेश िदला. खेडा िजÐĻातील तŁण वकìल सरदार वÐलभभाई पटेल व इंदूलाल याि²क
यांनी या चळवळीत गांधीजéना सहकायª केले. पुढे िāिटश सरकारने या सÂयाúहाची दखल
घेऊन खेडा येथील शेतकöयांना शेतसारा देÁयाबाबत सवलत िदली.
अशाÿकारे िनरिनराÑया ÿijांवłन म. गांधéनी िठकिठकाणी केलेÐया सÂयाúहाला यश
िमळत गेÐयाने Âयां¸या भोवती लोकिÿयतेचे वलय िनमाªण झाले. Âयामुळे गांधीजéचे नेतृÂव
ÿभावी ठरले.
१०.५ असहकार चळवळ २०Óया शतकाचे दुसरे दशक हे øांितकारी दशक Ìहणून ओळखले जाते. कारण दुसöया
दशका¸या सुłवातीलाच भारतीय ÖवातंÞय चळवळीला खöया अथाªने नवी िदशा िमळाली.
१९२० साली लो. िटळकां¸या मृÂयुनंतर åरकामे झालेले काँúेस संघटनेतील महßवपूणª
Öथान गांधीजéकडे आले. ºया वेळी लो. िटळकांचा मृÂयु झाला Âयाच वेळी गांधीजé¸या
नेतृÂवाखाली राÕůीय पातळीवर असहकार आंदोलनाला ÿारंभ झाला.
१०.५.१ असहकार चळवळीची कारणे:
१. पिहÐया महायुĦाचा ÿभाव:
पिहÐया महायुĦा¸या दरÌयान अमेåरकेचे अÅय± वुűोिवÐसन यांनी Öवंयिनणªयाचे तßव
जाहीर केले होते. एवढेच नÓहे तर युĦात िवजय िमळाÐयास जगातील सवª राÕůांना
लोकशाही¸या ŀĶीने सुरि±त बनवू असे आĵासन Âयांनी िदले होते. Ìहणून भारतीय
लोकांनी या युĦात िāिटशांना सवōतोपरी सहकायª केले होते. तरीही भारतीयां¸या पदरात
काहीही पडले नाही. भारतात िāिटशांबĥल असंतोषाची लाट उसळली. युĦानंतर चीन munotes.in

Page 82

भारतीय राÕůीय चळवळ
82 आिण मÅय पूव¥तील काही देशांमÅये राÕůवादाचा ÿचार आिण ÿसार झपाट्याने झाला.
भारतातही राÕůवादाची मुळे घĘ होऊ लागली. नेमके याच वेळी महाÂमा गांधéनी भारतीय
ÖवातंÞय चळवळीला एक नवीन िदशा िदली.
२. आिथªक पåरिÖथती:
पिहÐया महायुĦात लाखो ł. खचª झाले होते. िāिटशांनी युĦ शľाľांची मोठ्या ÿमाणात
िनिमªती केली होती. हा खचª भागिवÁयासाठी भारतीय जनतेवरील कर आकारणी
वाढिवÁयात येऊ लागली. युरोप पे±ा भारतात मोठ्या ÿमाणात महागाई वाढली. वÖतुंचा
तुटवडा भासू लागÐयामुळे दुकानदारांना फार मोठ्या ÿमाणात नफा िमळत होता. असे
असतानासुĦा सरकारने वÖतुंचे भाव िनिIJत करÁयाकडे अिजबात ल± िदले नÓहते. Ìहणून
जनतेमÅये सरकारिवŁĦ असंतोषाची लाट िनमाªण झाली. िडस¤.१९१८ मÅये मुंबई¸या
िगरÁयांमÅये कामगारांनी संप पुकारले. जाने. १९१९ पय«त १ लाख २५ हजार कामगारांनी
या संपात सहभाग घेतला. अनेक भुखेलेÐया लोकांनी बाजार लुटले. तरीही िāिटश सरकार
ठोस पाऊले उचलत नÓहते.
३. दुÕकाळ आिण Èलेग:
१९१७ साली पाऊस योµय ÿमाणात न पडÐयामुळे भारतीय लोकांना दुÕकाळाला सामोरे
जावे लागले. िāिटश सरकारने दुÕकाळúÖत लोकांना कसÐयाही ÿकारचे सहाÍय केले
नाही. यातच Èलेग¸या साथीने व साथी¸या रोगांनी थैमान घातले. यामÅये अनेक लोक
मृÂयुमुखी पडले. सरकारने Èलेग¸या साथीचे िनमुªलन करÁयासाठी पुरेशी उपाय योजना
केली नाही Ìहणून भारतीय लोकां¸या मनात िāिटश सरकारबĥल असंतोषाचा अµनी धुमसू
लागला.
४. महायुĦासाठी सैÆय व संप°ी जमा करÁयाचे धोरण:
सरकारने पिहÐया महायुĦासाठी संप°ी आिण लÕकरात सैÆय भरती करÁयासाठी जे धोरण
राबिवले ते चुकìचे होते. लोकांकडून जबरदÖतीने संप°ी जमा केली जात होती. तर
गावोगावी िफłन जबरदÖतीने लोकांना लÕकरात भरती केले जात होते. सरकार¸या या
धोरणामुळे जनतेत असंतोष पसरला होता. जेÓहा महायुĦ संपले Âयावेळी अनेक भारतीय
अिधकाöयांना Âयां¸या पदावłन दूर करÁयात आले. Âयामुळे Âयांना जगणे असĻ झाले.
Âयांची पूणª खाýी झाली कì, िāिटश सरकार हे पूणªपणे Öवाथê आहे, कामापुरते लोकांचा
वापर कłन घेते. Âयांना भारतीय जनतेशी कसलेही देणे-घेणे नाही.
५. सरकारचे दडपशाही धोरण:
वरील सवª कारणांमुळे भारतात जो िāिटशांिवłĦ असंतोष िनमाªण झाला होता तो राजकìय
कारणांमुळे आणखीनच वाढला. लॉडª चेÌसफडª¸या काळात भारतामÅये ºया काही राÕůीय
चळवळी सुł झाÐया Âया कोणÂया ना कोणÂया तरी मागाªने िāिटश सरकारने दडपून
टाकÐया. ÿेस अॅ³ट आिण सेिडशन अॅ³ट या कायīां¸या माÅयमातून Âयांनी जनतेवर
अÆया केला. बंगालमÅये तर सरकारी अिधकाöयां¸या दडपशाहीमुळे तेथील जनता
मेटाकुटीला आली होती. ®ीमती अॅनी ब¤झट यांना सरकारने नजरकैद केले तर अली munotes.in

Page 83

म गांधीजé चळवळ
83 बंधुं¸या िवŁĦ सरकारने केलेÐया कारवाईमुळे जनतेमÅये आणखीनच असंतोष िनमाªण
झाला. पंजाबमÅये सर मायकल ओडवायरने सवª राजकìय हालचालéना पायबंद घातला.
Âयाने लो. िटळक व िबिपनचंþ पाल यांना पंजाबमÅये ÿवेश नाकारला होता.
६. रौलेट अॅ³ट:
भारतातील øांितकारी संघटनां¸या कायाªची मािहती गोळा करÁया¸या आिण Âयां¸या
कारवायांना आळा घालÁया¸या उĥेशाने उपाययोजना सुचिवÁयासाठी िसडने रौले³ट या
Æयायाधीशा¸या अÅय±तेखाली एक सिमती Öथापन करÁयाचा िनणªय १९१७ ¸या
अखेरीस भारत सरकारने घोिषत केला होता. एिÿल १९१८ साली रौलेट सिमतीने आपला
अहवाल िāिटश सरकारला सादर केला. या अहवालातील िशफारशी नुसार क¤þ सरकारने
फेāुवारी १९१९ मÅये दोन िवधेयके क¤þीय िवधीमंडळापुढे मांडली. राजþोहा¸या
गुÆĻासाठी अटक करÁयात आलेÐया Óयĉéवरील खटले चालिवÁयासाठी तीन
Æयायािधशांचे खास Æयायपीठ Öथापन केले जावे Âया Æयायिपठात ºयुरी असू नयेत. या
Æयायासनाचा िनकाल अंितम मानला जावा तसेच संशियत इसमांना कारण न सांगता अटक
करÁयाचा व Âयां¸यावर खटला न भरता िकतीही िदवस तुłंगात डांबून ठेवÁयाचा अिधकार
सरकारला असावा अशा या िवधेयकातील दोन तरतुदी होÂया. ÿखर िवरोध होत
असतानाही १८ माचªला अनािकªकल अॅÆड åरÓहॉÐयुशनरी øाईम अॅ³ट (रौलेट अ³ट) हा
कायदा पास केला. हा कायदा पास झाÐयानंतर गांधीजéनी भारताचा गÓहनªर जनरल
चेÌसफडª याला २४ लोकां¸या सहयांचे िनवेदन देऊन या कायīािवŁĦ अिहंसक लढा
करÁयाचा िनणªय कळिवला. ३० माचª १९१९ हा अिखल भारतीय सÂयाúहाचा िदवस
ठरला. Âया िदवशी हरताळ पाळून उपवास, िनषेध असा कायªøम ठरिवÁयात आला. परंतु
सवª देशभर हे िनवेदन वेळेत न पोहचÐयाने ३० माचª हा िदवस बदलून ६ एिÿल हा िदवस
िनिIJत करÁयात आला. असे असले तरी या दोÆही िदवशी सवª देशभर या कायīािवłĦ
िनषेध नŌदिवÁयात आला. िदÐलीमÅये Öवामी ®Ħानंद व हिकम अजमल खान यांनी ३०
माचªला मोचाª काढला Âयावर िāिटश सरकारने गोळीबार केला. अनेक लोक जखमी झाले.
पंजाबमÅये डॉ. सÂयपाल यां¸या नेतृÂवाखाली तर मुंबईला म. गांधी व सरोिजनी नायडू
यांनी ६ एिÿलला सÂयाúहाचे नेतृÂव केले. िदÐली व अमृतसर येिथल लोकां¸या
िनमंýणावłन गांधीजी िदÐलीकडे जात असताना ७ एिÿलला Âयांना मथुरेजवळ पालवाल
Öथानकावर अटक करÁयात आली. नंतर Âयांना पोिलस बंदोबÖतात मुंबईला पाठिवÁयात
आले. भारतामÅये िठकिठकाणी सÂयाúहाने िहंसक łप धारण केÐयामुळे गांधीजéनी हा
सÂयाúह मागे घेतला. व तीन िदवसांचे उपोषण केले.
७. जािलयनवाला बाग हÂयाकांड (१३ एिÿल १९१८):
रौलेट अॅ³ट िवłĦ पंजाबमÅये ÿचंड असंतोष िनमाªण झाला होता. पंजाबमधील सÂयाúह
दडपून टाकÁयासाठी पंजाबचा इंúज अिधकारी जनलर डायर याने तेथील नेते डॉ. िकचलू
व डॉ. सÂयपाल यांना अटक कłन तुłंगात डांबले पåरणामी Âयांची सुटका Óहावी Ìहणून
लोकांनी मोचाªचे आयोजन केले होते. सरकारने या मोचाªवर गोळीबार केला. Âयात दहा लोक
ठार झाले. एवढेच नÓह¤ तर तेथील लोकांनी øोधीत होऊन सरकारी कायाªलयास आगी
लावून अनेक इंúजांना ठार केले. Âयामुळे जनरल डायरने १२ एिÿल, १९१९ रोजी munotes.in

Page 84

भारतीय राÕůीय चळवळ
84 सावªजिनक मोच¥, सभा यांना बंदी घालणारे फमाªन काढले. िāिटशांनी यावेळी ÖवीकारलेÐया
दडपशाहीचा कळस Ìहणजे जािलयनवाला बागेतील हÂयाकांड होय. काळे कायदे व
िāिटशां¸या दडपशाहीचा िनषेध करÁयासाठी १३ एिÿल, १९१९ रोजी अमृतसर येथील
जािलयनवाला बागेत एक सभा बोलिवÁयात आली होती. या िदवशी वैशाखी असÐयामुळे
शेजार¸या खेडेगावातील अनेक लोक वैशाखी उÂसवात सहभागी होÁयासाठी बागेत आले
होते. तसेच अनेक वृĦ ľी -पुŁष, लहान मुले बागेत िफरÁयास आली होती. या बागेला
चारही बाजुंनी ÿवेशĬार होते. िनषेधा¸या या सभेला २० हजार लोक उपिÖथत होते. हे
पाहóन िāिटश अिधकारी जनरल डायर याचा राग अनावर झाला. बागेचे तीन दार बंद कŁन
चौÃया ÿवेशĬारावर गाड्या उËया कłन, कोणतीही पूवªसूचना न देता िनःशľ जमावावर
गोळीबार करÁयाचा आदेश िदला. या गोळीबारात सरकारी अंदाजानुसार ४०० लोक ठार
झाले. तर हजारो लोक जखमी झाले इंúजांनी या कृतीने आपÐया पाशवी शĉìचे जणू
ÿदशªनच घडिवले. िāिटशांनी जनरल डायरला िश±ा न करता नोकरीत बढती िदली.
८. हंटर किमशन:
अमानुष जािलयनवाला बाग हÂयाकांडाची बातमी देशभर वाöयासारखी पसरली. िāिटश
सरकारिवŁĦ सवª देशभर असंतोषाची लाट िनमाªण झाली. भारतीय जनता व काँúेसने या
घटनेची चौकशी करावी अशी मागणी सरकारकडे केली. माý सरकारने Âयाकडे दुलª± केले.
रिवंþनाथ टागोरांसार´या सािहÂयकाने सरकारने िदलेÐया सर या पदवीचा Âयाग कłन ग.
ज. ला हÂयाकांडा¸या िनषेधाचे पý पाठिवले. अखेर या ÿकरणाची चौकशी करÁयासाठी
सरकारने आ³टो, १९१९ साली लॉडª हंटर यां¸या अÅय±तेखाली सहा सदÖयांची एक
सिमती िनयुĉ केली. Âयापैकì तीन सदÖय भारतीय होते. Âयाअगोदर जून, १९१९ साली
काँúेसने या ÿकरणाची चौकशी करÁयासाठी एक सिमती नेमली होती. ÂयामÅये मोतीलाल
नेहł, िच°रंजनदास, अÊबास तÍयबजी , पुजलुल हक, बॅ. जयकर, मोहनदास गांधी यांचा
समावेश होता. या सिमतीने ६०० लोकां¸या जबाÆया घेऊन जनरल डायरला सवªÖवी
जबाबदार ठरवून Âयां¸यावर खटला भरÁयाची मागणी सरकारला केली. पण सरकारने
याकडे दुलª± केले.
हंटर किमशनने २६ मे, १९२० साली आपला अहवाल िāिटश सरकारला सादर केला.
Âयाअगोदर सरकारने माफìचा कायदा पास कłन जािलयनवाला बाग हÂयाकांडाशी
संबंिधत असणाöया दोषी अिधकाöयांना माफì िदली. परंतु Âयाअगोदर Âयाचा फार मोठा
सÂकार करÁयात आला होता. यावłन िāिटशांची दडपशाही वृ°ी व साăाºयवादी अरेरावी
िदसून आली. सÂयाúहा¸या काळात भारतीय नेÂयांना अÂयंत महßवाची व समाधानकारक
Ìहणजे Âया काळात िनमाªण झालेले िहंदू-मुिÖलम ऐ³य होय. िāिटशांचे लाठी हÐले,
गोळीबार, तुłंगवास, इ. अÂयाचारािवłĦ ते खांīाला खांदा लावून सामोरे गेले होते.
िāिटशांिवłĦ¸या लढ्यात हे ऐ³य बहòमोल ठरणार हे उघडच होते. ÂयाŀĶीने १९१८-१९
मÅये उदभवलेला िखलाफतीचा ÿij गांधीजéना अÂयंत महßवाचा वाटला.
९. िखलाफत चळवळ :
१९१४ साली सुł झालेÐया पिहÐया महायुĦात तुकªÖथानने इंµलंड¸या िवरोधात
जमªनी¸या बाजूने युĦात भाग घेतला होता तुकªÖथान¸या सăाटाला जगातील सवª munotes.in

Page 85

म गांधीजé चळवळ
85 मुसलमान आपला धमªगुł िकंवा खिलफा मानत होते. Âयामुळे या युĦ काळातही
खिलफा¸या अिधकारांना िकंवा गादीला ध³का लागू नये अशी मुिÖलमांची इ¸छा होती.
पिहÐया महायुĦात भारतातील मुिÖलमांचे सहकायª घेताना तुकªÖथान¸या साăाºयाचे
िवभाजन करणार नाही असे िāिटशांनी आĵासन िदले होते. परंतु नंतर ते आĵासन Âयांनी
पाळले नाही. Âयांनी तुकªÖथान¸या साăाºयाचे िवघटन केले. पåरणामी भारतीय
मुिÖलमांमÅये िāिटशांिवरोधीअसंतोषाचे वातावरण िनमाªण झाले. तुकªÖथानातील
खिलफाची स°ा पुÆहा िमळवून देÁयासाठी भारतीय मुिÖलमांनी िखलाफत चळवळ सुł
केली. वाÖतिवक पाहता भारतीय मुिÖलमांचा काहीही संबंध नसताना ही चळवळ सुł
करÁयात आली. महाÂमा गांधी हे िहंदू - मुिÖलम ऐ³याचे पुरÖकत¥ होते. िखलाफत
चळवळी¸या िनिम°ाने भारतीय मुिÖलमांमÅये जो असंतोष िनमाªण झाला आहे. Âयाचा
फायदा घेऊन िहंदू-मुिÖलमांना या राÕůीय चळवळीत एकý आणावे अशी म. गांधीजéची
भूिमका होती. Âयामुळे Âयांनी मुिÖलमांनी सुł केलेÐया िखलाफत चळवळीला आपला
संपूणª पाठéबा जाहीर केला. Âयामुळे अनेक मुिÖलम नेते काँúेसजवळ आले.
१०. मॉटेµयु-चेÌसफडª कायīामुळे असंतोष:
िāिटश सरकारने १९१९ ला मॉटफडª सुधारणा कायīाĬारे भारतीयांना राजकìय ह³क
िदले. परंतु या कायīाने Ăमिनराशा केली. िĬदल राºयपĦती िनमाªण कłन जबाबदार
राºयपĦती देÁयाचे घोिषत केले. परंतु ÿÂय±ात याच सुधारणा िदलेÐया नÓहÂयाच. तो
फ³° देखावा होता. अॅनी बेझंट व लो. िटळकांनी या कायīावर िटकाľ सोडले.
वरील सवª कारणांमुळे भारतात िāिटश सरकार बĥल असंतोष िनमाªण झाला होता. Ìहणूनच
िāिटश सरकारला िठकाÁयावर आणÁयासाठी म. गांधीजéनी असहकार चळवळ सुł केली.
१०.५.२ असहकार चळवळीचा ठराव व कायªøम:
१. असहकाराचा जाहीरनामा (१० माचª, १९२०):
म. गांधीजéनी १० माचª, १९२० रोजी असहकाराचा पिहला जाहीरनामा ÿिसĦ केला.
“आता िāिटशांिवरोधात हा एकच मागª आपणास उपलÊध आहे. जेÓहा सहकारामुळे
अधःपात व अपमान होत असतो. िकंवा आपÐया धािमªक भावनांना ध³का िदला जातो.
तेÓहा असहकार हे आपले कतªÓय बनते. Öवंयÿेåरत असहकार हीच जनते¸या भावनेची व
असंतोषाची कसोटी असते. असहकारा¸या मागाªवरील ÿÂयेक पाऊल अÂयंत िवचारपूवªक
टाकावे लागते. अÂयंत ÿखर वातावरणातही आपला आÂमसंयम कायम राहावा यासाठी
आपण सावकाश ÿगती केली पािहजे." असे आवाहन कłन म. गांधéनी असहकाराचा संपूणª
कायªøम यामÅये मांडला.
२. कलक°ा अिधवेशन (४ सÈट¤बर, १९२०):
राÕůीय काँúेसचे खास अिधवेशन ४ सÈट¤बर, १९२० रोजी लाला लजपतराय यां¸या
अÅय±तेखाली कलक°ा येथे भरले. या अिधवेशनात म. गांधéनी आपÐया असहकार
चळवळी¸या कायªøमाचा आराखडा काँúेस सदÖयांपुढे मांडला. मोतीलाल नेहł,
िच°रंजनदास, िबिपनचंþ पाल, महंमद अली जीना, लाला लजपतराय , अॅनी ब¤झट इ. munotes.in

Page 86

भारतीय राÕůीय चळवळ
86 नेÂयांनी गांधीजé¸या कायªøमावर आ±ेप घेतला. तरीही काँúेस सदÖयांनी Âयांचा कायªøम
बहòमताने मंजूर केला.
३. नागपूर अिधवेशन (८ िडस¤बर, १९२०):
कलक°ा अिधवेशनानंतर गांधीजéनी संपूणª भारत देशाचा दौरा कłन असहकार
कायªøमाचा ÿसार केला. Âयांनी िनराश आिण हताश झालेÐया जनतेमÅये नवीन चैतÆय
िनमाªण केले. िडस., १९२० मÅये राÕůीय काँúेसचे वािषªक अिधवेशन नागपूर या िठकाणी
भरले. या अिधवेशनात लाला लजपतराय, मोतीलाल नेहł व देश बंधू दास या गांधीÿिणत
असहकार कायªøमा¸या काही आघाडी¸या िवरोधकांनी या कायªøमाचे समथªन केले.
िच°रंजनदास यांनीच असहकाराचा मु´य ठराव मांडला. तर अॅनी बेझंट, पंिडत मदनमोहन
मालवीय, दादासाहेब खोपड¥ व जीना यांनी आपला िवरोध कायम ठेवला. Âयाचÿमाणे
काँúेस¸या Åयेय, धोरणातही बदल झाला. योµय आिण शांतते¸या मागाªने भारताला Öवराºय
ÿाĮ कłन देणे हे काँúेसचे Åयेय बनले. डॉ. पĘाभी सीतारमैÍया यां¸या मते नागपूर
अिधवेशनापासून भारतीय इितहासामÅये एका नवीन युगाला ÿारंभ झाला. यामुळे देशाला
एक नवीन कायªøम व आंदोलनाची िदशा िमळाली. असहकार चळवळीने देशात एक
अभूतपूवª उÂसाह िनमाªण केला.
४. असहकार चळवळीचा कायªøम:
गांधीजéनी काँúेसपुढे मांडलेÐया असहकार चळवळीचे Öवłप दोन ÿकारचे होते. पिहले
िवधायक तर दुसरे नकाराÂमक होते. कलक°ा व नागपूर अिधवेशनात काँúेसने जो
असहकार चळवळीचा कायªøम पास केला होता, Âयानुसार या कायªøमाचे Öवłप
पुढीलÿमाणे होते.
अ. िवधायक Öवłप:
१. Öवदेशी चळवळीला ÿाधाÆय देणे िवशेषतः हातमागाला उ°ेजन देणे.
२. मīपान िनषेध व जातीÿथेचे िनमूªलन करणे.
३. िहंदू - मुिÖलम ऐ³य िनमाªण करणे.
४. भांडणतंटे सोडिवÁयासाठी पंचायतीची Öथापना करणे.
५. लो. िटळकां¸या ÖमृतीिÿÂयथª एक कोटी łपयांचा िनधी Öवराºय फंड Ìहणून गोळा
करणे.
६. लोकांना चरखा चालिवÁयाचे िश±ण देऊन Âयांनी कातलेÐया सुताचेच कपडे
वापरÁयास ÿवृ° करणे इ.
७. राÕůीय शै±िणक संÖथा Öथापन करणे.

munotes.in

Page 87

म गांधीजé चळवळ
87 ब. संघषाªÂमक Öवłप
१. कायदेमंडळावर व सरकारी Æयायालयावर बिहÕकार टाकणे.
२. सवª परकìय मालावर बिहÕकार टाकणे.
३. सरकारी व शासकìय अनुदानावर चालणाöया िश±ण संÖथांवर बिहÕकार टाकणे.
४. कोणताही कर िāिटश सरकारला न देणे.
५. सरकारी नोकöयांचा राजीनामा देणे.
६. िāिटश सरकारने बहाल केलेÐया पदÓया व उपाÅयांचा Âयाग करणे. इ.
१०.५.३ असहकार चळवळीची वाटचाल :
गांधीजé¸या नेतृÂवाखाली १९२१ साली असहकार चळवळ सुł झाली या चळवळीत
गांधीजéनी "अिहंसा' या तÂवावर जोर िदला. सवªÿथम Öवतः Âयांनी िāिटशांनी िदलेÐया
कैसर-ए-िहंद या पदवीचा Âयाग केला. चळवळ सुł होताच अनेक िवīाÃया«नी सरकारी
शाळांमधून आपली नावे काढून राÕůीय संÖथां¸या शाळेत दाखल केली. शेकडो लोकांनी
आपÐया पदÓयांचा Âयाग केला. हजारो वकìलांनी आपली वकìली सोडून िदली. या मÅये
बंगालमधील िच°रंजनदास, उ°र ÿदेशातील पंिडत मोतीलाल नेहł, Âयांचा मुलगा
जवाहरलाल नेहł, पंजाबमधील लाला लजपतराय, गुजरातमधील वÐलभभाई पटेल आिण
िवĜलभाई पटेल, पुÁयामधील नरिसंह िचंतामणी केळकर, मÅय ÿांतातील डॉ. मुंजे आिण
अËयंकर, िबहारमधील डॉ. राज¤þ ÿसाद यशÖवी होऊ शकली नाहीत. Âयाच दरÌयान
िāिटशांनी अलीबंधुना अटक केली. गांधीजéनी Âयावेळी िāिटशांना ÖपĶपणे सांिगतले कì,
जोपय«त अलीबंधुंची सुटका केली जात नाही तोपय«त असहकार चळवळ बंद करÁयाचा
ÿijच येत नाही.
असहकार चळवळीचा फैलाव देशातील सवª भागात झाला होता. असहकार चळवळीने उú
łप धारण केले होते. आसाम बंगालमधील रेÐवे कामगारांनी संप केला होता. िमदनापूर येथे
करबंदी आंदोलन चालू होते. दि±ण भारतातील मालाबार मधील मोपला शेतकöयांनी उठाव
केला होता. राजÖथानातील शेतकöयांनी व भट³या जमातéनी आपले जीवनमान
सुधारÁयासाठी ÿयÂन केले. ĂĶ महंतां¸या हातून गुłĬाराचे िनयंýण काढून घेÁयासाठी
अकाली दलाची चळवळ सुł झाली होती. याच दरÌयान राÕůीय काँúेस Öवयंसेवकांचे
पथक एक ÿभावी पोलीस दल Ìहणून पुढे आले. गणवेशधारी Öवयंसेवक िशÖतबĦ संचलन
करीत असÐयाचे पाहóन सरकारला आनंद होणे श³यच नÓहते. साăाºयवादी वतªमानपý
"Öटेटसमॅन" आिण "इंिµलशमॅन' ओरडून सांगत होते कì, कलकßयावर Öवयंसेवकांनी ताबा
घेतला आहे. आिण तेथील सरकार नĶ झाले आहे. तेÓहा Öवयंसेवकांवर ताÂकाळ कारवाई
करावी, अशी या वतªमानपýांची मागणी होती. Âयामुळे सरकारने पूणª ताकदीने राÕůीय
काँúेस Öवयंसेवकांचे पथक नĶ केले. या पथकाला िāिटश सरकारने बेकायदेशीर Ìहणून
जाहीर केले. एवढेच नÓहे तर हजारो Öवयंसेवकांना कैद केले. munotes.in

Page 88

भारतीय राÕůीय चळवळ
88 िडस¤बर अखेर पय«त गांधीजी सोडून सवª काँúेस¸या ÿमुख नेÂयांना सरकारने तुłंगात
डांबून ठेवले होते. तुłंगातील लोकांची सं´या २०,००० वर गेली होती. तीच सं´या
पुढ¸या वषê ३०,००० वर गेली. Âयामुळे तुŁंग तुडुंब भłन गेले. परंतु याचा कोणताही
दुÕपåरणाम चळवळीवर झाला नाही. उलट जनतेमÅये उÂसाहाचे वातावरण िनमाªण झाÐयाने
सरकार अडचणीत सापडले होते. इंúजांना असे वाटत होते कì, सावªजिनक िवþोहाचा हा
मþासमÅये राजगोपालाचारी, सÂयमूतê आिण िट. ÿकाशन यांचा समावेश होतो. या
चळवळीत मुिÖलम नेÂयांनी सुĦा सøìय सहभाग घेतला. यामÅये अलीबंधू Ìहणजे मौलाना
मुंहमद अली, आिण शौकत अली , डॉ. अÆसारी, अÊदुल कलाम आझाद इ. ÿमुख होते.
अलीगढ मुिÖलम िवīापीठ, गुजरात, िबहार आिण काशी िवīापीठे बंगालमधील राÕůीय
िवĵिवīालय, िटळक महािवīालय इ. ÿमुख राÕůीय िश±ण संÖथाही Öथापन केÐया
गेÐया. परकìय कपड्यांवर बिहÕकार टाकून लोकांनी चर´यावर सुत कातÁयास सुłवात
केली. मादक पदाथा«िवŁĦ आंदोलन झाले. Âयामुळे सरकारने फार मोठ्या ÿमाणात
आिथªक नुकसान झाले.
फेāुवारी १९२१ मÅये िāिटश युवराज िÿÆस ऑफ वेÐस याचे भारतात आगमन झाले. म.
गांधीजé¸या असहकार चळवळीमुळे भारतातील वातावरण अशांत होते. Âयामुळे भारतात
ÿÂयेक िठकाणी Âयाचे Öवागत हरताळाने झाले. १७ नोÓहे, १९२१ रोजी युवराज मुंबईत
आला. Âया िठकाणी सुĦा Âयाचे Öवागत हरताळानेच झाले. Ìहणूनच एका लेखकाने असे
Ìहटले आहे कì, “िāिटश राजपुý ºया ºया िठकाणी गेला Âयाचे Öवागत िनमªनुÕय शहरांनी
केले. अनेक परकìय लोकांना Âया िदवशी उपवास पाळावा लागला कारण हॉटेल मधील
कामगार सुĦा हरताळामÅये सहभागी झाले होते." अशाÿकारे िदवस¤िदवस िÖथती गंभीर
बनत चालली होती. काँúेस आिण सरकारमधील बोलणी गांधीजी आपÐया मुīाला िचकटून
रािहÐयामुळे आजार शहरातून खेड्यापय«त ÿसारीत झाला तर भारतातील इंúजांचे राºय
कोणीसुĦा वाचवू शकणार नाही.
१०.५.४ चौरीचौरा हÂयाकांड व असहकार चळवळीची समाĮी:
असहकार चळवळीतून िनमाªण झालेÐया पåरिÖथतीवर िवचारिविनमय करÁयासाठी िडस¤.,
१९२१ मÅये अहमदाबाद येथे राÕůीय काँúेसचे अिधवेशन भरले. या अिधवेशनात
अहसकार चळवळ तीĄ करÁयाचा िनणªय घेÁयात आला. एवढेच नÓह¤ तर या अिधवेशनात
सिवनय कायदेभंगाची चळवळ सुł करÁयास काँúेसने माÆयता िदली. सरकारने नागरी
ÖवातंÞयावरचे िनब«ध मागे घेतले नाहीत व राजकìय बंदéची सुटका केली नाही तर
आपÐयाला सिवनय कायदेभंग चळवळ सुł करणे भाग पडेल अशा अथाªचे एक पý
गांधीजéनी Óहाईसरॉय åरडéग यांना िलहले. परंतु Óहाईसरॉयने या पýाची दखल न
घेतÐयामुळे गांधीजéनी सुरत िजÐĻातील बाडōली तालु³यात सिवनय कायदेभंगाची
चळवळ सुł होईल अशी घोषणा केली. परंतु दुद¨वाने बाडōली आंदोलन सहा वष¥ Öथिगत
करावे लागले. कारण गोरखपूर िजÐĻातील चौरीचौरा या िठकाणी ५ फेāुवारी, १९२२
रोजी एक दुघªटना घडली. तेथील जनतेने पोिलसां¸या अÂयाचाराला कंटाळून पोिलस
Öटेशनला आग लावली. या आगीत एक पोिलस अिधकारी व २२ पोिलस िशपाई मृÂयुमुखी
पडले. ही बातमी गांधीजéना समजताच Âयांना फार दुःख झाले. Âयाचÿमाणे या
घटनेअगोदर काही िठकाणी सुĦा काही दंगली घडून आÐया होÂया. Âयामुळे गांधीजéना munotes.in

Page 89

म गांधीजé चळवळ
89 असे वाटू लागले कì, असहकार चळवळीने आता िहंसाÂमक łप धारण केले आहे. Âयामुळे
Âयांनी चळवळ Öथिगत करÁयाचा िनणªय घेतला बाडōली येथे झालेÐया काँúेस कायªकारी
सिमती¸या बैठकìत चळवळ Öथिगत करÁया¸या ÿÖतावावर िवचार झाला. शेवटी या
िनणªयाला काँúेस कायªकारी सिमतीने माÆयता िदली. १२ फेāुवारी, १९२२ ला गांधीजéनी
असहकार चळवळ Öथिगत केली. या िनणªयामुळे Âयां¸यावर मोठ्या ÿमाणात िटका झाली.
१०.५.५ गांधीजéनी असहकार चळवळ मागे का घेतली?:
गांधीजéनी असहकार चळवळ Öथिगत केÐयामुळे जनतेला फार वाईट वाटले. तुłंगामÅये
असणारे मोतीलाल नेहł व लाला लजपतराय यांनी सुĦा गांधीजéची िनंदा केली. सुभाषचंþ
बोस यांनी असे िलहले आहे कì, “आÌही आपली िÖथती इतकì मजबूत केली होती आिण
ÿÂयेक ±ेýात आÌही इतके पुढे चाललो होतो नेमके याच वेळी राÕůीय संघषª थांबिवणे
खेदजनक होते.” गांधीजéनी चळवळ Öथिगत केÐयामुळे गांधीजéचे अनुयायी सुĦा Âयां¸या
िवरोधात गेले होते. गांधीजéनी ही चळवळ का Öथिगत केली Âयाची अनेक कारणे होती.
असहकार चळवळीत सहभागी असलेÐया सवª ÿमुख नेÂयांना िāिटशांनी तुŁंगात डांबले
होते. Âयामुळे जनतेचे नेतृÂव करÁयास कोणीही नेता नÓहता. नेÂयां¸या अनुपिÖथतीत
जनतेला मागªøमण करणे अवघड झाले होते. पåरणामी Âयां¸यात िहंसाÂमक ÿवृ°ीचा
िशरकाव झाला होता. जनतेकडून िहंसाÂमक कारवाया घडून आÐया असÂया तर सरकारने
दडपशाही¸या मागाªने ही चळवळ मोडून काढली असती. तसे घडले असते तर जनतेमÅये
भीतीचे वातावरण िनमाªण झाले असते. आिण भिवÕयात जनता कधीही अशा चळवळीसाठी
तयार झाली नसती. Ìहणूनच गांधीजéनी ही चळवळ मागे घेतली. चळवळ Öथिगत
झाÐयानंतर सरकारने गांधीजéना कैद कłन Âयां¸यावर राजþोहाचा खटला चालिवला.
Âयांना सहा वषाªची िश±ा झाली.
१०.५.६ असहकार चळवळीचे महßव:
चौरीचौरा येथे घडलेÐया घटनेमुळे असहकार चळवळ Öथिगत करÁयात आली. Âयामुळे या
चळवळीचे उिĥĶ सफल होऊ शकले नाही हे खरे असले तरी ही चळवळ पूणªपणे अपयशी
ठरली असेही Ìहणता येणार नाही. भारतीय ÖवातंÞय चळवळी¸या इितहासात जी आंदोलने
झाली ÂयामÅये या चळवळीला एक महßवपूणª Öथान आहे. कारण भारता¸या ÖवातंÞय
चळवळीला एक वेगळी िदशा देÁयाचे काम या असहकार चळवळीने केले आहे कारण-
१. असहकार चळवळीने भारतीय ÖवातंÞय संúामाला जनआंदोलनाचे Öवłप ÿाĮ कłन
िदले. भारता¸या इितहासात असहकार चळवळी¸या िनिम°ाने सवªÿथम सवªसामाÆय
जनता मोठ्या संखेने ÖवातंÞय आंदोलनात सहभागी झाली.
२. असहकार चळवळीने भारतीय जनतेला िनभªय बनिवले. Âयांना िāिटशां¸या
दडशाहीबĥल िकंवा तुŁंगािवषयी कसलीही भीती रािहली नाही. या चळवळीत जवळ-
जवळ ३०,००० लोक तुŁंगात गेले होते. Âयांना िāिटश शासनाबĥल कसलेही भय
रािहले नाही. munotes.in

Page 90

भारतीय राÕůीय चळवळ
90 ३. असहकार चळवळीमुळे लोकांना िāिटश सरकार िवŁĦ लढÁयासाठी सÂयाúह व
असहकार हे दोन नवीन मागª िमळाले. Âयामुळे या चळवळीत जनता मनापासून व
बहòसं´येने सामील झाली. जनतेमÅये राÕůवादाची भावना या चळवळीने िनमाªण केली.
४. असहकार चळवळीमुळे काँúेस¸या ÖवłपामÅये पåरवतªन झाले सुłवातीला काँúेस ही
फĉ सुिशि±त व उ¸चĂू लोकांची संघटना होती. भारतात बहòसंÖथेने असणारा
िनर±र कामगार वगª, शेतकरी वगª सवª सामाÆय जनता काँúेसपासून दूर होती. परंतु
असहकार चळवळीमुळे ती काँúेस जवळ आली व काँúेस Ìहणजे भारतीय जनतेची
ÿाितिनिधक संघटना असे ितचे Öवłप झाले.
५. असहकार चळवळीमुळे गांधीजी हे सवªसामाÆय लोकांचे नेते Ìहणून पुढे आले. एवढेच
नÓहे तर बुĦीजीवी वगाªने सुĦा गांधीजéचे नेतृÂव माÆय केले.
६. असहकार चळवळीमुळे िāिटश सरकार कमजोर होत गेले. Âयाचÿमाणे या
चळवळीमुळे भारतीय जनतेमÅये Öवदेशी वÖतुबĥल आवड िनमाªण झाली पåरणामी
परकìय मालांवर बिहÕकार टाकÁयात आला. Öवदेशी वÖतुंचा वापर मोठ्या ÿमाणात
केला जाऊ लागला.
आपली ÿगती तपासा .
१. म. गांधीजी¸या १९२०-२२ मधील असहकार चळवळीचा थोड³यात खुलासा करा.
१०.६ सारांश राजकìय ि±तीजावर म. गांधéचा उदय झाला. Âयां¸या नेतृÂवाखाली भारतीय राÕůीय
चळवळ िवकास पावू लागली. देशा¸या ÖवातंÞयÿाĮीसाठी म. गांधé¸या नेतृÂवाखाली तीन
मोठी जनआंदोलने झाली. असहकार आंदोलन हे Âयामधील पिहले आंदोलन होय.
जािलयनवाला बागेतील हÂयाकांड, पंजाबात लÕकरी कायīा¸या अंमलात घडलेले अमानुष
अÂयाचार, हंटर किमशनचा अÆयाय अहवाल, आिण १९१९¸या राजकìय सुधारणांचे
िनराशाजनक Öवłप इ. कारणांमुळे म. गांधé¸या नेतृÂवाखाली १९२० साल¸या सĶ¤बर
मिहÆयात असहकार आंदोलन सुł झाले. १९२० ¸या राÕůीय सभे¸या कलक°ा येथील
अिधवेशनात असहकार आंदोलनाचा कायªøम ठराव łपाने मांडला. काही ºयेķ नेÂयांनी
असहकारा¸या कायªøमास िवरोध दशªिवला. म. गांधéनी देशभर असहकार आंदोलना¸या
कायªøमाचा ÿचार केला. १९२० ¸या िडस¤बर मिहÆयात नागपूर अिधवेशनात
असहकाराचा ठराव सवाªनुमते संमत झाला.
म. गांधéनी सुł केलेÐया असहकार आंदोलनास एक संघषाªÂमक तर दुसरा िवधायक असे
दोन पैलू होते. असहकार आंदोलनाचा कायªøम देशापुढे मांडताना गांधीजी Ìहणाले,
"अिहंसक सÂयाúहाचा मागª योµय åरतीने चोखाळला तर भारतात एका वषाªत Öवराºय
िमळेल." असहकार आंदोलना¸या संघषाªÂमक कायªøमात सरकारमाÆय शाळा,
महािवīालये, िविध मंडळे, कोटªकचेöया, परदेशी कापड यावरील बिहÕकाराला ÿमुख Öथान
होते. Âयाचÿमाणे लोकांनी सरकारने िदलेÐया सÆमानदशªक पदÓया - िकताबांचा Âयाग
करावा आिण सरकारमाफªत भरिवलेÐया दरबारात िकंवा समारंभात भाग घेऊ नये असे munotes.in

Page 91

म गांधीजé चळवळ
91 आवाहन Âयात करÁयात आले होते. खादी उÂपादनासाठी गांधीजéनी अनेक िठकाणी चरखे,
हातमाग सुł करÁयाचे आदेश िदले. िहंदू-मुिÖलम ऐ³य, दाłबंदीचा ÿचार, अÖपृÔयता
िनवारण इ. गोĶéचा िवधायक कायªøमात समावेश होता.
म. गांधीनी ÖवातंÞयाची भावना łजिवÁयासाठी िवधायक कायªøमाĬारे जनतेत जागृती
िनमाªण केली. तर अÆयायािवłĦ लढणारी एक ÿचंड शĉì उभी करता येईल असे म.
गांधéना वाटले होते. या कायªøमातून सवª देशवािसयांना ÖवातंÞयलढ्यात सहभागी कłन
घेÁयाची गांधीजéची योजना होती. बंगाल¸या फाळणीनंतर फोफावलेली Öवदेशीची चळवळ
व म. गांधी¸या नेतृÂवाखाली झालेली असहकार चळवळीत िवल±ण साÌय आढळते. लो.
िटळकां¸या चतु:सुýीचा गांधीजéनी आपÐया असहकार आंदोलना¸या कायªøमात समावेश
केÐयाचे िदसून येते. असहकारा¸या कायªøमास देशभरातून चांगला ÿितसाद िमळाला. सवª
राÕůीय उमेदवारांनी िविधमंडळ िनवडणूकìतून माघार घेतली. हजारो तŁण िवīाÃया«नी
शाळा-कॉलेजचा Âयाग केला. नामांिकत कायदेपंिडतांनी आपला Óयवसाय सोडला. व
चळवळीत उडी घेतली. िहंदू-मुसलमान अभूतपूवª ऐ³य भावना िनमाªण झाली. असहकार
आंदोलनाचा कायªøम देशभर शांततेने अंमलात आणला जात असताना आंदोलनाला
आवर घालÁयासाठी िāिटश सरकारने दडपशाही¸या मागाªचा अवलंब केला. Âयातूनच
चौरीचौरा हÂयाकांड घडून आले. या जनआंदोलनाला िहंसाÂमक Öवłप ÿाĮ झाÐयामुळे
गांधीजéनी हे आंदोलन मागे घेतले. असहकार चळवळी¸या ÿारंभी डोÑयासमोर ठेवलेली
उिĥĶ्ये यशÖवी झाली नसली तरी पुढील काळात भारतीय ÖवातंÞय लढ्यातील ÿÂयेक
चळवळीला जनआंदोलनाचे Öवłप िमळवून देÁयाचे महßवपूणª कायª या चळवळीने केले.
१०.७ ÿij १. म. गांधीजéचे पूवªचåरý सांगून Âयां¸या तÂव²ानािवषयी मािहती िवशद करा.
२. असहकार आंदोलनाची पाĵªभूमी सांगा.
३. असहकार चळवळीची वाटचाल िवशद करा.
४. असहकार चळवळीचे महÂव िवशद करा.
१०.८ संदभª १) Bipin Chandra, History of Modern India, Orient longman,New Delhi,
2001 .
२) B.Pittabhi Sitaramayya, History of the Indian National congress,
work ing committee of the congress, 1935.
३) Rao M.V.Rammana, A short History of congress, S.CHAND
Publication, Delhi, 1959.
*****
munotes.in

Page 92

92 ११
म. गांधीजéचे जनआंदोलन भाग-२
घटक रचना
११.० उिĥĶ्ये
११.१ ÿÖतावना
११.२ सिवनय कायदेभंग चळवळ
११.२.१ सिवनय कायदेभंग चळवळीची पाĵªभूमी
१. सायमन किमशन
२. नेहł अहवाल
३. कलक°ा येथील सवªप±ीय पåरषद
४. काँúेसचे कलक°ा अिधवेश
५. लॉडª आयिवªनची घोषणा
६. काँúेसचे लाहोर अिधवेशन
११.२.२ सिवनय कायदेभंग चळवळीचा कायªøम
१. ÖवŁप
२. दांडीयाýा
३.धारासना सÂयाúह
४. वायÓय सरहĥ ÿांतातील कायदेभंग चळवळ
५. िबहारमधील करबंदी चळवळ
६. गुजरात मधील साराबंदीची चळवळ
७. आिदवासीचा सहभाग
८. महाराÕůातील सिवनय कायदेभंग
११.२.३ सिवनय कायेदभंग चळवळीनंतर¸या घडोमोडी
१. पिहली पåरषद
२. गांधी-आयिवªन करार
३. दुसरी गोलमेज पåरषद
४. सिवनय कायदेभंग चळवळ पुÆहा सुł
५.१९३२ चा जातीय िनवाडा
६. पुणे करार
७. ितसरी गोलमेज पåरषद
११.२.४ सिवनय कायदेभंग चळवळीची समाĮी
११.२.५ सिवनय कायदेभंग चळवळीची वैिशĶ्ये munotes.in

Page 93

म. गांधीजéचे जनआंदोलन भाग -२
93 ११.२.६ सिवनय कायदेभंग चळवळीचे यशापयश
१. िāिटश सरकारचे कराचे उÂपÆन घटले
२. परदेशी मालाची आयात ९०% ने कमी झाली
३. िāिटश सरकारची घोषणा
४. िāिटशां¸या दमणनीतीची भीती रािहली नाही
५. चळवळीला राÕůवादी Öवłप ÿाĮ झाले
११.३ छोडो भारत चळवळीची पाĵªभूमी
१. ऑगÖट घोषणा
२. वैयिĉक सÂयाúह
३. िøÈस िमशन
४. जनतेची ÿितिøया
५. िāिटशांचा ÿचार
६. जपानचा साăाºयवाद
११.३.२ छोडो भारत आंदोलनाचा ठराव
११.३.२ ऑगÖट øांती व सरकारची दडपशाही
११.३.४ छोडो भारत चळवळ - िविवध गटांची भूिमका
१. भूिमगत संघटनेची भूिमका
२. ÿितसरकारची भूिमका
३. संÖथानी ÿजेची भूिमका
४. अिलĮ गटाची भूिमका
५. गांधीजीचे उपोषण
११.३.५ भारत छोडो चळवळीचा शेवट
११.३.६ भारत छोडो चळवळीने काय साÅय केले
११.४ सारांश
११.५ ÿij
११.६ संदभª
११.० उिĥĶ्ये या घटका¸या अËयासातून आपणास:
१. सिवनय कायदेभंग चळवळीची पाĵªभूमी सांगता येते.
२. सिवनय कायदेभंग चळवळीची भारतातील ÓयाĮी ÖपĶ करता येते.
३. सिवनय कायदेभंग चळवळीची वैिशĶ्ये िवशद करता येतात.
४. सिवनय कायदेभंग चळवळीचे फिलत िकंवा महßव ÖपĶ करता येते. munotes.in

Page 94

भारतीय राÕůीय चळवळ
94 ५. भारत छोडो चळवळीचे वणªन करता येते.
६. भारत छोडो चळवळीने काय साÅय केले हे ÖपĶ करता येते.
११.१ ÿाÖतािवक भारतीय ÖवातंÞयसंúामातील म. गांधé¸या नेतृÂवाखालील सवा«त मोठे आिण दीघªकालीन
(१९३०–३४) जनता आंदोलन. ‘दांडी याýाʼ िकंवा ‘दांडी माचªʼ Ìहणूनही हे आंदोलन
ओळखले जाते. या आंदोलनापूवê सायमन आयोगावर बिहÕकार घालून Âयाचा िनषेध
करÁयासाठी सवª देशभर िनदशªने झाली होती. १९२९ ¸या अखेरीस भरलेÐया काँúेस¸या
ऐितहािसक लाहोर अिधवेशनात जवाहरलाल नेहłं¸या अÅय±तेखाली संपूणª Öवराºयाचा
ठराव मंजूर झाला. २६ जानेवारी १९३० रोजी हा पिहला ÖवातंÞयिदन पुढील सामुदाियक
शपथúहणाने साजरा झाला : ‘परदेशी अंमलाखाली राहणे व िभकारडे,अपमानाÖपद जीवन
जगणे, हा गुÆहा आहे. िहंसे¸या मागाªने ÖवातंÞय िमळिवता येणार नाही, Ìहणून अिहंसा पाळू.
जłर तर करबंदीसह सवª ÿकार¸या सÂयाúहासाठी आÌही किटबĦ आहोत. काँúेसकडून
येणारे आदेश आÌही पाळूʼ. म. गांधéनी Öवतः या शपथेचा मसुदा िलिहला होता.
भारतीय राÕůीय चळवळीतील १९२० ते १९४७ हा कालखंड गांधी युग Ìहणून ओळखला
जातो. १९२० नंतर जवळजवळ २८ वषा«¸या कालखंडात राÕůीय ÖवातंÞय चळवळीत
महाÂमा गांधéचा ÿभाव िदसून येतो. नंतर गांधीजéनी
(१) संपूणª दाłबंदी,
(२) भारतीय Łपयाचा Öटिल«ग पŏडाशी असलेला िविनमय दर १ िशिलंग ४ पेÆसने कमी
करणे,
(३) जमीनमहसूल ५०% ने कमी करणे व तो कायīा¸या क±ेत आणणे,
(४) िमठाचा कर रĥ करणे,
(५) सैिनकì खचª ÿारंभी िकमान ५०% नी तरी कमी करणे,
(६) सरकारी उÂपÆनातील झालेÐया घटीस अनुłप उ¸च शासकìय सेवेतील वेतन िनÌमे
अगर Âयाहóन कमी करणे,
(७) आयात कापडावर संर±क जकात ठेवणे,
(८) िकनारावाहतूक संर±ण अिधिनयम संमत करणे,
(९) खून िकंवा तÂसम आरोप नसलेÐया इतर राजकìय कैīांची मुĉता िकंवा
सवªसामाÆय Æयायािधकरणांतफ¥ Âयांचे खटले चालिवणे; सवª राजकìय खटले मागे
घेणे; १८१८ साल¸या कायīातील ितसरा िनयम व १२४ अ अनु¸छेद रĥबातल
करणे आिण हĥपार केलेÐया भारतीयांना परत येÁयाची मुभा देणे,
(१०) गुÆहा अÆवेषण िवभाग वा Âयाचे सावªिýक िनयंýण रĥ करणे व
(११) योµय Âया िनयंýणाखाली Öवसंर±णाथª शľ बाळगÁयास परवानगी देणे. munotes.in

Page 95

म. गांधीजéचे जनआंदोलन भाग -२
95 या ११ मागÁयांचा खिलता सरकारकडे धाडून Âया माÆय झाÐया, तर आगामी जनआंदोलन
सुłच करणार नाही असे कळिवले. िमठावर¸या कराचा भार गåरबातÐया गरीब भारतीयावर
पडत असे. लहरी पावसामुळे लाखो शेतकरीही कर भł शकत नसत. या मागÁयांĬारे
गांधीजéनी तळागाळातÐया जनतेला ÖवातंÞयलढ्यात सहभागी होÁयाची ÿेरणा िदली.
भारताला ÖवातंÞय िमळवून देÁयामधील दुसरा महßवपूणª टÈपा Ìहणजे 'भारत छोडो'
आंदोलन होय. हे जनआंदोलन होते ते 'िजंकू अथवा मł' या भावनेने सुł केले होते. छोडो
भारत आंदोलनानंतर खöया अथाªने, भारतातील िāिटशांची स°ा संपुĶात येÁया¸या व
भारताला ÖवातंÞय िमळÁया¸या ÿिøयेला गती िमळाली. Ìहणूनच या आंदोलनाला भारतीय
ÖवातंÞय संúामा¸या इितहासात महßवपूणª Öथान ÿाĮ झाले आहे. या दोÆही चळवळéची
सिवÖतर मािहती या घटकात आपण घेणार आहोत.
११.२ सिवनय कायदेभंग चळवळ असहकार चळवळी¸या Öथिगतीनंतर िāिटश सरकारने १० माचª, १९२२ रोजी, गांधीजéना
अटक केली. Âयांना सहा वषाªची िश±ा झाली. राÕůीय चळवळ काहीशी मंदावली. या
काळात Öवराºय प±ाची Öथापना, सायमन किमशन, नेहł åरपोटª अशा घटना घडत
गेÐया. अटकेनंतर दोन वषाªत Âयांची ÿकृती िबघडÐयामुळे Âयांची सुटका करÁयात आली.
राÕůीय चळवळ पुÆहा गितमान करणे Âयांना आवÔयक वाटत होते. Ìहणून Âयांनी िāिटश
सरकार िवरोधात दुसरी चळवळ सुł केली. ितच १९३०ची सिवनय कायदेभंग चळवळ
होय.
११.२.१ सिवनय कायदेभंग चळवळीची पाĵªभूमी:
१. सायमन किमशन (१९२७):
१९१९¸या मॉटेµयू - चेÌपफडª सुधारणा कायīाची अंमलबजावणी भारतात कशा पĦतीने
झाली आहे याची पाहणी करÁयासाठी दहा वषा«नी एक सिमती Öथापन करÁयात येणार
होती. परंतु ही कालमयाªदा पूणª होÁयाअगोदर दोन वषª ८ नोÓह¤बर, १९२८ साली िāिटश
पंतÿधान बाÐडिवन यांनी एक सिमती Öथापन केली ितला सायमन किमशन असे Ìहणतात.
परंतु या किमशनमÅये एकही िहंदी सदÖय नसÐयाने काँúेसने या किमशवर बिहÕकार
टाकÁयाचा िनIJय केला. ३ फेāुवारी, १९२८ रोजी सायमन किमशन भारतात आले. या
किमशनने एिÿल, १९२९ पय«त भारतातील िविवध िठकाणांना भेटी िदÐया. परंतु किमशन
ºया ºया िठकाणी गेले Âया-Âया िठकाणी किमशनवर बिहÕकार टाकÁयात आला. 'सायमन
परत जा' अशा घोषणांनी Âयांचे Öवागत करÁयात आले. पåरणामी िāिटश सरकारने
पोिलसांना िनदशªकांवर गोळीबार करÁयाचा आदेश िदला. लाहोर मÅये तर बिहÕकार
टाकणाöया जमावांवर लाठी हÐला करÁयात आला. ÂयामÅये काँúेसचे वयोवृĦ नेते लाला
लजपतराय जखमी झाले. पुढे ते १७ नोÓह¤बर, १९२८ साली मरण पावले. िडस¤बर,
१९२८ मÅये भगतिसंग व Âयां¸या साथीदारांनी सॅडसª या पोिलस अिधकाöयास ठार कłन
लाला लजपतराय यां¸या मृÂयुचा सूड घेतला. िāिटश सरकारने दडपशाही¸या मागाªने
सायमन किमशनचा दौरा कसाबसा पूणª केला. भारतातील काही नेÂयांबरोबर चचाª कłन
किमशनने आपला अहवाल िāिटश सरकारला सादर केला. munotes.in

Page 96

भारतीय राÕůीय चळवळ
96 २. नेहł अहवाल:
लॉडª बकªनहेड या भारतमंÞयाने १९२५ मÅये इंµलंडमधील लॉडª¸या सभागृहात बोलताना
असे Ìहटले होते कì, “सवª भारतीय लोकांना माÆय होईल अशी राºयघटना भारतीय
लोकानीच तयार करावी Ìहणजे िāिटश सरकारला Âया¸यावर िवचारिविनमय करता येईल."
भारतीय लोकांमÅये मतभेद असÐयामुळे भारतीय लोक अशी राºयघटना तयार कł
शकणार नाहीत असा Âयांचा गैरसमज होता. परंतु भारतीय काँúेसने Âयाचे आवाहन
Öवीकाłन राºयघटेचा मसुदा तयार करÁयाचे ठरिवले. १९ मे, १९२८ रोजी काँúेसने
सवªप±ीय बैठक घेऊन मोतीलाल नेहłं¸या अÅय±तेखाली भारतीय राºयघटनेचा
आराखडा तयार करÁयाचे काम सोपिवले. या सिमतीत इतर प±ाचे ÿितिनधी Ìहणून अली
इमाम कुरेशी, बापुजी अणे, बॅ. जयकर, तेजबहादूर सÿू, मंगलिसंग, सुभाष बोस इ. चा
समावेश करÁयात आला. जवाहरलाल नेहł हे या सिमतीचे सिचव होते. नेहł अहवाल
Ìहणजे संपूणª व तपशीलवार राºयघटना नसून भावी राºयघटनेचा तो Öथुल आराखडा
होता. या अहवालात पुढील तरतुदéचा समावेश करÁयात आला होता.
१) भारताला वसाहतीचे Öवराºय देÁयात यावे.
२) जातीय मतदार संघ रĥ करÁयात यावेत.
३) क¤þीय कायदेमंडळात व ºया ÿांतांमÅये मुसलमान अÐपसं´यांक असतील Âया
ÿांतांमÅये Âयां¸यासाठी राखीव जागा ठेवÁयात याÓयात.
४) माý ºया ÿांतामÅये ते बहòसं´यांक असतील या ÿांतांमÅये यां¸यासाठी राखीव जागा
ठेवÁयात येऊ नयेत.
५) ÿौढ मतदान पĦती अंमलात आणावी. िľयांना समान ह³क असावेत.
६) कामगार संघटना Öथापन करÁयाचे ÖवातंÞय िमळावे.
७) धमª व राºय परÖपरांपासून अलग असावेत.
८) भारतीयांना मूलभूत ह³क बहाल करÁयात यावेत.
९) भाषावर ÿांतरचने¸या तßवावर देशातील ÿांतांची पुनरªचना करावी.
१०) भारतातील संÖथाने संघराºयात सामील केली जावीत.
३. कलक°ा येथील सवªप±ीय पåरषद (१९२८):
२२ िडस¤बर, १९२८ रोजी कलक°ा येथे डॉ. अÆसारी यां¸या अÅय±तेखाली सवªप±ीय
सदÖयांची एक पåरषद नेहł अहवालास मंजुरी िमळिवÁयासाठी भरिवÁयात आली. या
पåरषदेत म. गांधी, िजना, पं. मालिवय, अॅनी बेझंट, अली इमाम, मौलाना आझाद इ. सदÖय
उपिÖथत होते. चार पाच िदवस चचाª झाÐयानंतर िजनांनी काही उपसुचना सुचिवÐया.
क¤þीय कायदेमंडळात मुिÖलमांना १/३ जागा िदÐया जाÓयात. ÿौढ मतदान पĦतीचा
अवलंब न झाÐयास पंजाब व बंगालमÅये मुिÖलमांना लोकसंÖथे¸या ÿमाणात राखीव जागा munotes.in

Page 97

म. गांधीजéचे जनआंदोलन भाग -२
97 िदÐया जाÓयात. या घटनेत बदल करावयाचा झाÐयास क¤þीय कायदेमंडळा¸या दोÆही
सभागृहा¸या संयुĉ बैठकìत ४/५ मते िमळाÐयानंतरच बदल केला जावा. अशा िजनांनी
काही महßवपूणª मागÁया केÐया. परंतु बॅ. जीना व डॉ. मुंजे यांनी माý या मागÁयांना िवरोध
केला. पåरणामी िजनांनी आपला पािठंबा काढून घेतला व माचª १९२९¸या मुिÖलम
लीग¸या अिधवेशनात लीगला नेहł अहवाल माÆय नसÐयाचे जाहीर कłन मुिÖलमां¸या
अिधकारां¸या ŀĶीने जीनांनी चौदा मुĥे मांडले. नेहł अहवालाला िजनांचे जे आ±ेप होते.
Âयावरील ÿितिøया या मुīांमÅये उमटली आहे.
४. काँúेसचे कलक°ा अिधवेशन (िडस¤बर, १९२८):
मोतीलाल नेहłं¸या अÅय±तेखाली काँúेसचे कलक°ा येथे वािषªक अिधवेशन िडस¤बर,
१९२८ साली भरले. या अिधवेशनात नेहł अहवालावर चचाª झाली. नेहł अहवालातील
भारताला वसाहतीचे Öवराºय īावे ही तरतूद काँúेसमधील सुभाषचंþ बोस, जवाहरलाल
नेहł, सÂयमूतê या तŁण नेÂयांना अमाÆय होती. १९२७ साली झालेÐया काँúेस¸या
अिधवेशनात काँúेसने संपूणª ÖवातंÞयाचा ठराव पास केला असताना आता अशी मागणी
करणे बरोबर नाही असे Âयांना वाटत होते. यावेळी गांधीजéनी मÅयÖथी कłन असे
सुचिवले कì, नेहł अहवाल आहे तसा माÆयतेसाठी िāिटश सरकारकडे पाठवावा, आिण
एका वषाª¸या आत हा अहवाल सरकारने फेटाळला तर संपूणª ÖवातंÞया¸या
उिĥĶ्यपूतêसाठी सिवनय कायदेभंगाची चळवळ सुł करÁयात यावी. गांधीजéचा हा ÿÖताव
या अिधवेशनात माÆय करÁयात आला. परंतु लीगने आपÐया अिधवेशनात हा ठराव
अमाÆय केÐयामुळे िāिटश सरकारने सुĦा Âयास केराची टोपली दाखिवले.
५. लॉडª आयिवªन यांची घोषणा:
इ.स. १९२९ साली इंµलंडमÅये सावªिýक िनवडणुका होऊन मजूर प± स°ेवर आला. रॅÌसे
मॅकडोनाÐड या िāिटश पंतÿधानाने भारताचा गÓहनªर जनरल लॉडª आयिवªन या¸याबरोबर
तÊबल तीन मिहने भारता¸या राजकìय भिवÕयािवषयी चचाª केली. आयिवªन भारतात परत
आÐयानंतर Âयाने ३१ ऑ³टŌबर, १९३१ रोजी घटनाÂमक ÿगती घडवून भारताला
वसाहतीचे Öवराºय देणे हे िāिटशांचे Åयेय राहील अशी घोषणा केली. परंतु ही घोषणा
अितशय संिदµध होती. कारण भारताला वसाहतीचे Öवराºय नेमके कधी देÁयात येईल हे
या घोषणेत ÖपĶ करÁयात आले नÓहते. Âयामुळे भारतीय नेते फार अÖवÖथ झाले. या
घोषणेचा िनिIJत अथª व हेतू काय आहे याचे उ°र गÓहनªर जनरलने सांिगतले पािहजे असे
नेहł, गांधी या नेÂयांना वाटले. Âयाच ÿमाणे नेहł अहवाला¸या माÆयतेबाबत काँúेसने
घातलेली एक वषाªची मुदत आता संपत आलेली होती. ती मुदत संपताच सिवनय
कायदेभंगाची चळवळ सुł करÁयाचा ÿÖताव काँúेसने पास केला होता. थोड³यात
सायमन किमशनचा अहवाल पालªम¤ट पुढे आला नÓहता. नेहł अहवालाला अथª उरला
नÓहता. अशा पåरिÖथतीत कॉंúेसचे वािषªक अिधवेशन लाहोर येथे भरले.
६. काँúेसचे लाहोर अिधवेशन (इ.स.१९२९):
इ.स. १९२९ मÅये लाहोर या िठकाणी भरलेले अिधवेशन भारतीय ÖवातंÞय चळवळीत
संÖमरणीय ठरले. या अिधवेशनाचे अÅय± पद प. जवाहरलाल नेहł यां¸याकडे आले होते. munotes.in

Page 98

भारतीय राÕůीय चळवळ
98 या अिधवेशनासाठी भारतातील िनरिनराÑया ÿांतातील जवळजवळ १५००० लोक
उपिÖथत होते. काँúेस¸या सनदशीर मागा«ना केलेÐया मागÁया िāिटश सरकार माÆय करीत
नसÐयाचे भारतीय नेÂयां¸या ल±ात आले होते. Âयामुळे काँúेसने कृितशील Óहावे असे
काँúेस मधील तŁण नेतृÂवाला वाटत होते. अिधवेशना¸या मंडपात जागोजागी ितरंगी Åवज
फडकिवÁयात आले होते. सवª पåरसर वंदे मातर̸या घोषणांनी दुमदुमला होता. ३०
िडस¤बर, १९२९ ला याच अिधवेशनात काँúेसने देशाला संपूणª ÖवातंÞय िमळिवÁयाचे Åयेय
घोिषत केले तसेच २६ जानेवारी, १९३० हा िदवस सवª भारतात ÖवातंÞयिदन Ìहणून
पाळावा व सवा«नी सामुदाईकपणे देशसेवेची शपथ ¶यावी असे ठरिवÁयात आले. याच
अिधवेशनात सिवनय कायदेभंगा¸या चळवळीचा कायªøम िनिIJत करÁयाचे अिधकार
गांधéना देÁयाचा ठराव एकिदलाने पास करÁयात आला. गांधीजéनी शेवटचा पयाªय Ìहणून
लॉडª आयिवªन यांना पý पाठवून आपÐया मागÁया माÆय करÁयासाठी आúह धरला. परंतु
आयिवªन यांनी कोणताहीÿितसाद न िदÐयाने शेवटी साबरमती आ®मात काँúेस
कायªकारीणीची बैठक झाली व ÂयामÅये सिवनय कायदेभंगाची चळवळी राÕůीय Öतरावर
सुł करÁयाचा िनणªय घेÁयात आला.
११.२.२ सिवनय कायवेभंग चळवळीचा कायªøम – ÖवŁप:
असहकार चळवळीनंतर म. गांधीजé¸या नेतृÂवाखाली १९३० साली सिवनय कायदेभंग या
दुसöया Óयापक राÕůीय चळवळीला सुłवात झाली. या चळवळी दरÌयान नेÂयांना अटक
झाली तरी सवªसामाÆय जनतेने ही चळवळ पुढे चालू ठेवावी असे ठरिवÁयात आले होते. ही
चळवळ पूणªपणे अिहंसक मागाªने चालू राहणार होती. परंतु चळवळ सुł असताना
जनतेकडून चुकून एखादी िहंसाÂमक घटना घडली तरी ही चळवळ मागे घेतली जाणार
नाही असे आĵासन गांधीजéनी िदले. सिवनय कायदेभंग याचा अथª असा कì, कोणÂयाही
िहंसाचाराचा अवलंब न करता शांततामय मागाªने सरकार¸या अÆयायी व जुलमी कायīांना
ÿितकार कŁन तो भंग करणे होय.
१. सिवनय कायदेभंग चळवळीचा कायªøम:
म. गांधीजéनी १९३० साली िमठाचा कायदा मोडून सिवनय कायदेभंग चळवळीचा शुभारंभ
करÁयाचे ठरिवले. ÂयाŀĶीने Âयांनी हा िनणªय सवा«ना कळिवला. मीठ या जीवनावÔयक
वÖतूवर सरकारने कर लादणे गांधीजéना योµय वाटत नÓहते. मीठ ही वÖतू सवªसामाÆय
लोका¸या जीवनात दररोज उपयोगी पडणारी वÖतू होती. Âयामुळे úामीण व शहरी भागातील
जनते¸या िजÓहाÑयाचा तो एक ÿij होता. गांधीजéनी मीठाचा सÂयाúह करÁयाची जी
योजना मांडली Âया योजनेचे प. जवाहरलाल नेहł व सुभाषचंþ बोस यांनी Öवागत केले.
पंिडत नेहłंनी आपÐया चåरýात असे Ìहटले आहे कì, “गांधीजé¸या या िनणªयाने मीठ या
शÊदाला अचानक वेगळे सामÃयª ÿाĮ झाले. दैनंिदन गरजे¸या साÅया वÖतुंचा राÕůीय
ÖवातंÞय संúामाशी संबंध जोडणे आÌहाला सोपे वाटत नÓहते. माý ही िकमया गांधéनी
कłन दाखिवली. " गांधéनी १२ माचª, १९३० रोजी िमठाचा कायदा मोडून सÂयाúह सुł
करÁयाचा िनणªय जाहीर केला. गांधीजéनी सिवनय कायदेभंग चळवळीचा कायªøम
पुढीलÿमाणे जाहीर केला होता.
munotes.in

Page 99

म. गांधीजéचे जनआंदोलन भाग -२
99 १. मीठा¸या कायīाचा भंग करणे.
२. शेतसारा व इतर सरकारी कर न भरणे
३. शै±िणक संÖथांवर बिहÕकार घालणे
४. Æयायालयांवर बिहÕकार टाकणे.
५. िनवडणूका, सरकारी समारंभावर बिहÕकार टाकणे.
६. परदेशी मालावर बिहÕकार टाकणे
७. सरकारी नोकöयांवर बिहÕकार टाकणे
८. जंगल कायīाचा भंग करणे.
९. दाł व अÆय निशÐया पदाÃया«वर बंदी घालणे इ.
२. वांडी याýा - मीठाचा सÂयाúह:
म. गांधीजी आपÐया ७८ सहकाöयासह १२ माचª रोजी साबरमती आ®मातून दांडीकडे
िनघाले. गांधीजी २४१ मैलाचे अंतर २४ िदवसांत कापून ५ एिÿलला दांडी या िठकाणी
पोहचले. दुसöया िदवशी मीठाचा सÂयाúह करावयाचा होता. यावेळी जर गांधीजéना
सरकारने अटक केली तर सÂयाúहाचे नेतृÂव अÊबास तÍयबजी व Âयां¸यानंतर सरोिजनी
नायडू यांनी करावे असे गांधीजéनी सांिगतले. ६ एिÿल रोजी गांधीजéनी आपÐया हजारो
सहकाöयांसह समुþात उतłन आिण िकनाöयावरील मीठ उचलून मीठाचा अÆयायकारक
कायदा मोडला. या नंतर लगेचच सवª देशभर कायदेभंग चळवळीला ÿारंभ झाला. देशातील
जवळजवळ ५ हजार गावांमÅये हा कयदा हजारŌ¸या सं´येने येऊन सवªसामाÆय लोकांनी
मोडला. यावेळी िāिटश सरकारने गांधéना अटक न करता ही चळवळ मोडून काढÁयासाठी
पं. जवाहरलाल नेहł व सरदार वÐलभभाई पटेल यांना अटक केली. तािमळनाडूमÅये सी.
गोपालचारी यांनी िýचÆनापÐली पासून तंजावर¸या िकनाöयावरील वेदरािनÍयमपय«त मीठ
मोचाª काढला. Âयावेळी राजगोपालचारी यांना ३० एिÿलला अटक झाली. मलबार मÅये के.
केलÈपन या वायकोम ÿजास°ाका¸या नायकाने कािलकत पासून पायाÆनूर पय«त पायी
चालत जाऊन मीठा¸या कायīाचा भंग केला. काही सÂयाúही आसाममधील िसÐहेटपासून
बंगाल¸या िकनाöयावरील नौखाली पय«त मीठाचा सÂयाúह करÁयासाठी पायी चालत गेले
आंňमधील वेगवेगÑया िजÐĻात मीठा¸या सÂयाúहाची ÿमुख क¤þे Ìहणून अनेक िठकाणी
िशबीर Öथळे उभारÁयात आली. याच दरÌयान गांधéजéनी लॉडª आयिवªन यांना आपण
धारासन या िठकाणी सÂयाúह करणार आहोत असे कळिवले Âयावेळी माý सरकारने Âयांना
अटक केली. परंतु या घटनेचा चळवळीवर कोणताही पåरणाम न होता चळवळीचा जोम
आणखीनच वाढला.
३. धारासना सÂयाúह:
सिवनय कायदेभंगा¸या चळवळीत धारासना सÂयाúह हा सुĦा फार गाजला. गांधीजéना
अटक झाÐयानंतर Âयां¸याच सुचनेÿमाणे धारासना सÂयाúहाची तयारी अÊबास तÍयबजी munotes.in

Page 100

भारतीय राÕůीय चळवळ
100 करीत असताना Âयांना सरकारने पकडले. Âयामुळे या सÂयाúहाचे नेतृÂव सरोिजनी नायडू
यांनी केले. या सÂयाúहात ३००० सÂयाúही सामील झाले होते. २२ मे, १९३० रोजी
धारासना येथे सÂयाúह झाला. पोिलसांनी सÂयाúहé¸या तुकड्यांवर लाठीहÐला केला तरी
तुकड्यामागून तुकड्या पोिलसांचा मार खाÁयासाठी व Öवतःला अटक कłन घेÁयासाठी
िमठागरा¸या िदशेने पुढे येत होÂया. या घटनेचे सा±ीदार असलेले िमलर असे िलहतात कì,
"१८वषाª¸या मा»या पýकाåरते¸या काळात २२ देशातील जनआंदोलने मी पािहली परंतु
धारासनासारखी Ńदयþावक व िच°थरारक घटना कधी पािहली नाही. तेथील ŀÔय
इतकेभयानक व लािजरवाणे होते कì, उघड्या डोÑयांनी ते पाहवत नÓहते. गोरे अिधकारी
िनशľ सÂयाúĻांवर करीत असलेला िनघृण हÐला पाहóन िशसारी येत होती. शरमेने मान
खाली जात होती." शेवटी दुपारी एक वाजता सÂयाúह यशÖवी झाला. यावेळी सरोिजनी
नायडू, अली इमाम आिण मणीलाल गांधी यांना सरकारने अटक केली.
४. वायÓय सरहĥ ÿांतातील कायदेभंग चळवळ:
भारताच वायÓय सरहĥ ÿांतातील पठाण जमात गांधीजé¸या सिवनय कायदेभंगा¸या
चळवळीने ÿभािवत झाली होती. या ÿांतातील पठाणांचे नेते खान अÊदुल गफारखान यांनी
पठाणांची खुदा-ई-िखदमदगार ही संघटना Öथापन केली होती. सिवनय कायदेभंगा¸या
चळवळीत ितला लाल डगलेवाले असे Ìहटले जात होते. या संघटनेतील हजारो कायªकत¥
सिवनय कायदेभंग आंदोलनात सहभागी झाले. या चळवळीत सरहĥ गांधी Ìहणजे खान
अÊदुल गफारखान यांचे बंधु डॉ. खानसाहेब हेही सहभागी झाले होते. या संघटनेने पेशावर
या िठकाणी सÂयाúह चळवळ सुł केली यावेळी िāिटश सरकारने ही चळवळ दडपून
टाकÁयासाठी गढवाल फलटणीला Âयां¸यावर गोळीबार करÁयास सांिगतले परंतु िनःशľ
सÂयाúहéवर गोळीबार करÁयास या फलटणीने नकार िदला Âयामुळे भारतीय ÖवातंÞय
चळवळीत या िठकाण¸या सÂयाúहाला आगळे - वेगळे महßव ÿाĮ झाले आहे.
५. िबहारमधील चौकìवार करबंदी चळवळ:
िबहारला समुþ िकनारा नसÐयामुळे Âया िठकाणी िमठाचा सÂयाúह हाती घेणे अश³य होते.
Âयामुळे Âया िठकाणी मे, १९३० साली चौकìदार करबंदी चळवळ सुł झाली. मŌधीर,
सरण आिण भागलपूर या िजÐĻातील लोकांनी सरकारला चौकìदार कर देÁयास नकार
िदला.
िबहारमÅये पोिलसदल अपुरे असÐयामुळे सरकारने तेथे चौकìदार नेमले होते. Âया
चौकìदारांना जे वेतन िदले जात होते ते तेिथल जनतेकडून चौकìदार कर घेऊन भागिवले
जात होते. या करािवłĦ ºयावेळी Âया िठकाणी चळवळ सुł झाली Âयावेळी सÂयाúहéनी
सवª चौकìदारांचे व Âयांची नेमणूक करणाöया पंचायती¸या सभासदांचे राजीनामे मािगतले.
Âयांनी राजीनामे īावेत Ìहणून Âयांचे मन वळिवÁयात आले. ºयांनी राजीनामे िदले नाहीत
Âयां¸यावर बिहÕकार घालÁयात आला. यावेळी सरकारने कर न देणाöया लोकांवर
जबरदÖती करÁयास सुłवात केली. एवढेच नÓहे तर भागलपूर िजÐĻातील काँúेसचा
आ®म पोिलसांनी ताÊयात घेतला. यावेळी लोकांनी Âया आ®मासमोर िनदशªने केली.
पåरिÖथतीची पाहणी करÁयासाठी पटÁयाहóन डॉ. राज¤þ ÿसाद व अÊदुल बारी आले होते.
यावेळी िनदशªकांना पांगिवÁयासाठी पोिलसांनी केलेÐया लाठी हÐÐयात डॉ. राज¤þ ÿसाद munotes.in

Page 101

म. गांधीजéचे जनआंदोलन भाग -२
101 जखमी झाले होते. Âयामुळे राÕůवाīांची शĉì आणखीनच वाढली. úामीण भागात ÿवेश
करणे सरकारला अश³य झाले होते.
६. गुजरातमधील साराबंदीची चळवळ:
सिवनय कायदेभंग चळवळीचे लोण सरदार वÐलभभाई पटेल यां¸या गुजरात मÅयेही
जाऊन पोहचले. भारतातील सवª भागात या चळवळीचा फैलाव झाला होता. गुजरातमधील
सुरत िजÐĻातील बारडोली तालु³यात, खेडा िजÐĻात, व भłच िजÐĻातील जंबसूर
येथील लोकांनी िāिटश सरकारला शेतसारा देÁयास नकार देऊन करबंदीची चळवळ सुł
केली होती. या तीन िजÐĻातील खेडेगावातील हजारो लोकांनी आपले कुटुंब, पशुधन व
घरगुती सामानासह िāिटश राजवटीचा िसमेबाहेर बडोīा¸या संÖथानात आ®य घेतला.
यावेळी सरकारने Âयांची घरेदारे मोडून जमीनी आपÐया ताÊयात घेतÐया. तरीसुĦा हे
सÂयाúही नमले नाहीत.
७. आिदवासéचा सिवनय कायदेभंग चळवळीतील सहभाग:
म. गांधीजéनी सुł केलेÐया सिवनय कायदेभंगा¸या चळवळीत महाराÕů, कनाªटक व मÅय
ÿांतातील ७०,००० आिदवासी सÂयाúहात सामील झाले होते. िāिटश सरकारने तेथील
आिदवाशी लोकावर वनवापरासंदभात िनब«ध लादले होते. या िनबªधा िवरोधात तेथील
आिदवासéनी वनिवषयक कायīांना सिवनय कायदेभंग कŁन आÓहान िदले होते.
८. महाराÕůातील सिव नय कायदेभंग चळवळ:
महाराÕůात मुंबई शहर मीठ सÂयाúहात आघाडीवर होते. मुंबईत वडाळा येथे पंधरा हजार
सÂयाúहéनी िमठाचा कायदा मोडला. Âयां¸यावर तुफानी लाठी हÐला झाला तरी ते मागे
सरले नाहीत. रÂनािगरी िजÐĻात िशरोळा येथेही मीठाचा सÂयाúह झाला. मीठ
सÂयाúहाÿमाणे सिवनय कायदेभंग चळवळीचे इतर कायªøमही झाले परदेशी मालावर
बिहÕकार टाकÁयात आला. परदेशातून येणाöया कपड्याची िठकिठकाणी होळी करÁयात
आली. मुंबईत बाबू गेणू या कामगाराने परदेशी कापडा¸या ůकसमोर आडवे पडून
आÂमबिलदान िदले. ५ मे, १९३० रोजी गांधीजéना अटक करÁयात आली. Âयामुळे
लोकां¸यात आणखीन असंतोषाचा वाढला. सवªý हरताळ पाळÁयात येऊन कामगारांनी
िठकिठकाणी संप पुकारले. सोलापूर या िठकाणी ६ मे, १९३० रोजी हरताळ पाळÁयात
आला. सोलापूरात लÕकरी कायदा पुकारÁयात आला. मलÈपा धनशेĘी, िकसन सारडा,
जगÆनाथ िशंदे आिण कुबाªन हòसेन या सवा«ना िāिटश सरकारने फासावर लटकिवले.
आपली ÿगती तपासा.
१. सिवनय कायदेभंग चळवळीचा िचिकÂसक आढावा ¶या.

munotes.in

Page 102

भारतीय राÕůीय चळवळ
102 ११.२.३ गोलमेज पåरषद:
१. पिहली गोलमेज पåरषद (१२ नोÓह¤., १९३० ते १९ जाने. १९३१):
भारतामÅये सिवनय कायदेभंग चळवळ सुł असतानाच सायमन किमशनचा अहवाल
जाहीर झाला. या अहवालावर िवचार िविनमय करÁयासाठी लंडन येथे नोÓह¤., १९३०
साली पिहÐया गोलमेज पåरषदेचे आयोजन करÁयात आले. काँúेसने या पåरषदेवर
बिहÕकार टाकला होता. माý भारतातील सवªसामाÆयांचे २०, मुिÖलमांचे १, िहंदू महासभेचे
३, िशखांचे २, िखIJन १, अāाÌहणांचे ४, दिलतांचे २, जिमनदारांचे ४, युरोिपयनांचे ४,
ॲµलो इंिडयÆस व भारतीय कारखानदार यांचा ÿÂयेकì १ व संÖथांनांचे १६ असे जात,
धमª, वंश व िहतसंबंधां¸या आधारे िनवड केलेले ÿितिनधी या पåरषदेला हजर रािहले.
काँúेस या पåरषदेत सहभागी नसÐयाने पåरषदेत घेतलेले िनणªय अथªहीन ठरतील असे
पåरषदेत असलेÐया तेजबहादूर सप, Óही. एस. शाľी , बॅ. एम. आर. जयकर, यां¸यासह सवª
ÿितनीधéनी मत Óयĉ केले. Âयामुळे पåरषदेत फारसे काम होऊ शकले नाही शेवटी िāिटश
सरकारने काँúेसने पåरषदेत सहभागी Óहावे Ìहणून ÿयÂन केले व Âयातून गांधी-आयिवªन
करार झाला.
२. गांधी-आयिवªन करार (५ माचª, १९३१):
म. गांधीजéनी बोलणी करता यावीत Ìहणून लॉडª आयिवªन यांनी गांधीजéची व इतर काँúेस
नेÂयांची तुłंगातून सुटका केली. १६ फेāुवारी, १९३१ रोजी गांधीजी व आयिवªन यांची
भेट होऊन बöयाच वेळ चचाª घडून आली. Âयातून एक करार घडून आला तोच इितहास
ÿिसĦ गांधी - आयिवªन करार होय. या करारात पुढील अटी होÂया:
१. गांधीजéनी सिवनय कायदेभंगाची चळवळ मागे ¶यावी.
२. राजकìय कैīांची सुटका करÁयात यावी.
३. मीठावरील कर काही ÿमाणात रĥ करावा.
४. कायदेभंगां¸या चळवळीसंबंधी सरकारने काढलेले वटहòकूम रĥ करÁयात यावेत.
५. राÕůीय काँúेसने गोलमेज पåरषदेत भाग ¶यावा.
६. परदेशी दाł व अÆय निशले पदाथª िवøì करणाöया दुकानांवर शांततेने िनदशªने
करÁयाचा ह³क असावा.
७. िāिटश मालावर बिहÕकार घालÁयाचा िनणªय मागे ¶यावा.
३. दुसरी गोलमेज पåरषद : (७ सÈट¤बर, १९३१ ते १ िडस¤बर, १९३१):
२१ ऑगÖट, १९३१ रोजी दुसöया गोलमेज पåरषदेला उपिÖथत राहÁयासाठी गांधीजी
समुþमाग¥ लंडनला रवाना झाले. लंडन येथे इंµलंडचे पंतÿधान रॅÌसे मॅकडोनाÐड यां¸या
अÅय±तेखाली ही पåरषद भरली होती. या पåरषदेला इंµलंडमधील व भारतातील राजकìय
प±ांचे ÿितिनधी, संÖथानांचे ÿितिनधी असे सुमारे १०७ ÿितिनधी उपिÖथत होते. या munotes.in

Page 103

म. गांधीजéचे जनआंदोलन भाग -२
103 पåरषदेत नÓया घटनेची łपरेखा व अÐपसं´यांकांचे ÿितिनधीÂव या दोन ÿijांवर चचाª
घडून आली या पåरषदेत बॅ. जीना व म. गांधी यां¸यामÅये मतभेद झाले. तसेच िखIJन,
दिलत, ॲµलो - इंिडयन यां¸या ÿितिनिधंनी Öवतंý मतदार संघाची मागणी केली. तर
गांधीजéनी संपूणª ÖवातंÞयाची मागणी केली. िāिटश सरकारने ही मागणी पूणªपणे नाकारली
Âयामुळे पåरषद अयशÖवी ठरली.
४. सिवनय कायदेभंगांची चळवळ पुÆहा सुł :
गांधीजी गोलमेज पåरषदेवłन २८ िडस¤बर, १९३१ साली भारतात आले व Âयांनी पुÆहा
सिवनय कायदेभंग चळवळ सुł करÁयाचा िनणªय घेतला. यावेळी आयिवªन¸या जागी नवे
Óहाइसरॉय Ìहणून िविलµडंन यांची नेमणूक झाली होती. Âयांनी गांधीजéनी सुł केलेली
चळवळ दडपून टाकÁयाचा िनणªय घेतला. गांधी आयिवªन करारानुसार देÁयात आलेÐया
आĵासनांना िāिटश सरकारने पाळÐया नाहीत. Óहाईसरॉयने नवीन चार वटहòकूम काढून
अमानुष दडपशाहीचे दशªन भारतीय जनतेला दाखिवÁयास सुłवात केली. या दडपशाहीला
ÿितउ°र देÁयासाठी ÿांितक काँúेस सिमÂयांनी शेतकöयांना करबंदीची चळवळ सुł
करÁयास ÿोÂसाहन िदले. या चळवळीचे नेतृÂव वेगवेगÑया ÿांतात वेगवेगÑया नेÂयांनी केले.
गांधीजéनी सरकारला चार नवे वटहòकूम मागे घेÁयाची िवनंती केली. या िवनंतीकडे दुलª±
कłन सरकारने म. गांधी, पं. नेहł, वÐलभभाई पटेल, डॉ. राज¤þ ÿसाद, डॉ. अÆसारी इ.
नेÂयांना अटक केली. ही चळवळ दडपून टाकÁयासाठी सरकारने पोिलस व Æयायािधशांना
िवशेष अिधकार बहाल केले. यावेळी सरकारने जवळ-जवळ ९० हजार लोकांना कैद केले.
या कामात सरकारने कोणा¸याही घराची झडती घेणे, संशयावłन कोणालाही अटक करणे,
सÂयाúहé¸या नातेवाईकांचा छळ करणे, दंड बसिवणे, खेड्यातील लोकांना मारहाण करणे
यासार´या दहशतवादी मागाªचा अवलंब केला. Âयामुळे या चळवळीचा जोर हळूहळू ओसरत
गेला. नेमकì िहच वेळ साधुन रोजी िāिटश पंतÿधान रॅÌसे मॅकडोनाÐड यांनी जातीय
िनवाडा जाहीर केला.
५. जातीय िनवाडा (१६ ऑगÖट १९३२):
जातीय िनवाडा भारतातील अÐपसं´य गटाचे िहतसंबंध बहòसं´य गटा¸या िहतसंबंधापे±ा
वेगळे आहेत हे Âयांनी ओळखले होते. Ìहणूनच रॅÌसे मॅकडोनाÐड यांनी जातीय िनवाडा
जाहीर केला या िनवाड्यातील महßवपूणª तरतुदी पुढील ÿमाणे होता.
१. ÿांतीय कायदेमंडळातील भारतीय ÿितिनधéची सं´या दुपटीने वाढिवÁयात येईल
२. भारतातील िनरिनराÑया जाती - जमाती¸या व िहतसंबंधी गटा¸या ÿितिनधéची
ÿांितक व क¤िþय कायदेमंडळातील सं´या ठरिवÁयात येईल.
३. मुिÖलमांसाठी असलेली िवभĉ मतदार संघाची तरतूद तशीच कायम ठेवून याच
तßवानुसार दिलत व मागासवगêयांसाठी िवभĉ मतदार संघाची तरतुद करÁयात
येईल.
४. िवभĉ मतदारसंघातून िनवडणूक लढिवÁया¸या अिधकाराबरोबरच सामाÆय मतदार
संघातून िनवडणूक लढिवÁयाचाही अिधकार मुिÖलम, दिलत व मागासवगêयांना munotes.in

Page 104

भारतीय राÕůीय चळवळ
104 देÁयात येईल. मुिÖलमांना अÐपसं´याक Ìहणून Âयां¸या लोकसं´ये¸या ÿमाणापे±ा
अिधक ÿितिनधीÂव देÁयात येईल. भारतीय समाजातील मुिÖलम, शीख, ॲµलो
इंिडयÆस, युरोपीय जमीनदार, कामगार, दिलत व मागासवगª, भारतीय िखIJन,
उīोगपती व भांडवलदार असे अÐपसं´याक गट कÐपुन Âया सवा«ना Öवतंý
मतदारसंघ देÁयात येतील
६. पुणे करार (१९३२):
इंúजांनी “फोडा, झोडा व राºय करा" या नीतीÿमाणे भारतात दुही िनमाªण कłन राºय
केले. १९०९ व १९१९ ¸या कायīानुसार मुिÖलम व इतर अÐपसं´यांकांना Öवतंý
मतदार संघ देऊन भारतीय समाजात फूट पाडली जातीय िनवाडा ÿिसĦ झाÐयावर
गांधीजéनी अितशय ितखट शÊदात ÿितिøया Óयĉ कłन मॅकडोनाÐड यांना या जातीय
िनवाड्यात बदल करÁयाची िवनंती केली. २० सÈट¤बर, १९३२ पय«त सरकारने ÂयामÅये
बदल न केÐयास ÿाणांितक उपोषण करÁयाचा िनणªय कळिवला. िāिटश सरकारने या
गोĶीस नकार िदला. पåरणामी २० सÈट¤बर, १९३२ ला गांधीजéनी ÿाणांितक उपोषणास
सुłवात केली. शेवटी गांधीजी व आंबेडकर यां¸यात तडजोड होऊन करार झाला. तोच
२४ सÈट¤बर, १९३२ चा पुणे करार िकंवा येरवडा करार होय. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी
Öवतंý मतदार संघा ऐवजी राखीव मतदार संघास माÆयता िदली. पुणे करारात पुढील अटी
होÂया.
१. सवªसाधारण मतदारसंघातून ÿांतीय कायदेमंडळासाठी अÖपृÔयांना राखीव जागा
असाÓयात. Âया पुढीलÿमाणे - मþास ३०, मुंबई-१५, पंजाब ८, िबहार-ओåरसा १८,
संयुĉ ÿांत २०, आसाम-७, बंगाल- ३०, मÅय ÿदेश २० अशा एकूण १४८ जागा.
२. या राखीव जागांसाठी ÿाथिमक िनवड दिलतांकडून व अंितम िनवड सवª साधारण
मतदारांकडून असावी.
३. क¤þीय कायदेमंडळा¸या दोÆही सभागृहात दिलतांना १८% ÿितिनिधÂव īावे.
४. ही तरतूद दहा वषाªसाठी असावी.
५. नोकöयांमÅये शै±िणक पाýतेनुसार ÿाधाÆय īावे.
६. दिलतां¸या शै±िणक सुधारणांसाठी अंदाजपýकात पुरेशा रकमेची तरतुद असावी.
७. ितसरी गोलमेज पåरषद (७ नोÓह¤बर, १९३२ ते २४ नोÓह¤बर, १९३२) :
पिहÐया दोÆही गोलमेज पåरषदा अयशÖवी झाÐया होÂया. या पåरषदांमÅये संपूणª
ÖवातंÞयाबĥल िवचार न झाÐयाने गांधीजéनी पåरषदेचा Âयाग कłन सिवनय कायदेभंगाची
चळवळ भारतात पुÆहा सुł केली. याचवेळी िāिटशांनी ितसरी गोलमेज पåरषद बोलावून
भारताचा पेचÿसंग सोडिवÁयाचा ÿयÂन केला. काँúेसने पåरषदेवर बिहÕकार टाकला. ितÆही
गोलमेज पåरषदांना उपिÖथत असणारे एकमेव नेते Ìहणजे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर होय.
या पåरषदेत फĉ चचाª झाली. कोणतेही महßवाचे िनणªय या पåरषदेत झाले नाहीत. munotes.in

Page 105

म. गांधीजéचे जनआंदोलन भाग -२
105 ११.२.४ सिवनय कायदेभंग चळवळीची समाĮी:
जातीय िनवाडा , म. गांधीजीचे उपोषण, ितसरी गोलमेज पåरषद यासार´या घटना इ.स.
१९३२ साली घडत असताना भारतात सिवनय कायदेभंगाची चळवळ सुłच होती.
िāिटशांनी भारतीय जनतेवर दडपशाही कłन ही चळवळ दडपून टाकÁयाचा ÿयÂन केला.
अनेक काँúेस नेÂयांना अटक कłन काँúेसला बेकायदेशीर संघटना ठरिवली. या काळात
िāिटश सरकारने १ लाख २० हजार लोकांना कैदेत डांबले. िāिटश सरकारने फेāु.,
१९३३ साली कÖतुरबा गांधी यांना अटक कłन सहा मिहÆयांची तुłंगवासाची िश±ा
िदली. पुढे गांधीजéनी सिवनय कायदेभंग चळवळीचे Öवłप बदलून वैयिĉक सÂयाúहाची
चळवळ सुł केली. पुढे सिवनय कायदेभंग चळवळीतील हवा िनघून गेली. शेवटी ६ एिÿल,
१९३४ साली काँúेसने सिवनय कायदेभंग चळवळ Öथिगत केली.
११.२.५ सिवनय कायदेभंग चळवळीची वैिशĶ्ये:
१. मुंबई येथील िगरणी मालकांनी, कारखानदारांनी, या चळवळीस आिथªक मदत केली.
२. या चळवळीत सरोिजनी नायडू, कमलादेवी चटोपाÅयाय, कमला नेहł, हेम ÿभादास,
सुचेता कृपलानी या सुखवÖतू घराÁयातील िľयांपासून सामाÆय कुटुंबातील िľयांनी
सहभाग घेतला.
३. या चळवळीत मागासलेÐया भागातील आिदवाशी समाजानेही िहरीरीने पुढाकार
घेतला.
४. वायÓय सरहĥ ÿांतातील आøमक व लढाऊ पठाणांनी अिहंसाÂमक व सिवनय
कायदेभंगा¸या चळवळीत आपला सहभाग नŌदिवला हे िवशेष आहे.
५. या चळवळीत सामाÆय शेतकरी वगªही सामील झाला होता.
६. अनेक सामाÆय िľयांनी आपले दािगने चळवळीसाठी देऊन एक आदशª घालून िदला
होता.
११.२.६ सिवनय कायदेभंग चळवळीचे पåरणाम:
१. िāिटश सरकारचे कराचे उÂपÆन घटले:
सिवनय कायदेभंग चळवळीचे पåरणाम िāिटश सरकारला केवळ दोनच मिहÆयात
िनदशªनास आले. या चळवळीचा एक कायªøम Ìहणजे मīपान िनषेध. Âयामुळे मīिवøìवर
बंदी घालÁयात आली. पåरणामी सरकारल मī िवøì¸या माÅयमातून जो कर िमळत होता
Âयाचे उÂपÆन मोठ्या ÿमाणात कमी झाले.
२. परदेशी मालाची आयात ९०% ने कमी झाली:
िāिटश मालावरील िवशेषतः कापडावरील बिहÕकारामुळे भारतात येणाöया िāिटश मालाची
आयात फार कमी झाली. Âया मुळे इंµलंड मधील कापड कारखानदार ýÖथ झाले. केवळ
लॅकेशायर मÅये तीस हजार कामगार बेकार झाले. िāिटश कारखाÆयात काम करÁयास munotes.in

Page 106

भारतीय राÕůीय चळवळ
106 भारतीय कामगारांनी नकार िदला. पåरणामी भारतीय उÂपादनास मोठ्या ÿमाणात गती
िमळाली. मुंबईतील िāिटशां¸या मालकì¸या १६ िगरÁया बंद पडÐया. खादीची िवøì.
मोठ्या ÿमाणात वाढली. हजारो िवणकर कामाला लागले. केवळ दोन तीन मिहÆयातच
िāिटश मालाची भारतातील आयात ९०% ने कमी झाली. सुमारे ३० कोटीचा माल एकट्या
मुंबईत सÂयाúहéनी या काळात ताÊयात घेतला होता.
३. िāिटश सरकारची घोषणा :
सिवनय कायदेभंगाची चळवळ दडपशाही¸या मागाªने दडपून टाकता येईल असे िāिटशांना
वाटत होते. परंतु या चळवळीने िāिटशांचे सवª अंदाज चुकìचे ठरिवले. आता भारतीय
लोकांना राजकìय सुधारणा देÁयासाठी िāिटशांनी नाÓह¤बर, १९३० साली लंडन येथे
गोलमेज पåरषद घेतली जाईल अशी घोषणा केली. या पåरषदेसाठी भारतीय नेते व काँúेसने
सहकायª िमळिवÁयासाठी िāिटशांनी ÿयÂन सुł केले एवढेच नÓहे तर Âयांनी तुłंगात
असणाöया देशातील ÿमुख नेÂयांशी सुĦा भेटून चचाª केली.
४. िāिटशां¸या वमणनीतीची भीती रािहली नाही :
सिवनय कायदेभंगा¸या चळवळीत िāिटशांनी दडपशाही¸या मागाªने ही चळवळ दडपून
टाकÁयाचा ÿयÂन केला. धारासना सार´या सÂयाúहा¸या वेळी हजारो सÂयाúही िāिटश
सरकारने केलेÐया लाठी हÐÐयामुळे जखमी झाले तरी ते माघारी िफरले नाहीत. मुंबईत
बाबू गेणू सार´या कामगारने आपÐया ÿाणाची आहòती िदली. अशा असं´य अÂयाचारा¸या
घटना संपूणª भारतात घडत असताना सुĦा सÂयाúही मागे िफरत नÓहते. या आंदोलनात
सुमारे १ ल± लोकांना अटक झाली होती. ÖवातंÞयासाठी लाठी हÐला, जखमी होणे,
तुłंगात जाणे याची आता लोकांना भीती रािहली नाही. उलट Âया गोĶी राÕůभĉìचे ÿितक
मानÐया गेÐया.
५. चळवळीला रा ÕůÓयापी Öवłप ÿाĮ झाले:
सिवनय कायदेभंग चळवळीमुळे राÕůीय ÖवातंÞय चळवळ ही शहरापुरती मयाªदीत न राहता
देशा¸या कानाकोपöयात पसरली. या चळवळीत देशातील सवª Öतरातील लोक उतरले
होते. डॉ³टर, विकलांपासून शेतकरी आिण िľया पय«तचे सवªजण या चळवळीत उतरले.
आपली ÿगती तपासा.
१. सिवनय कायदेभंग चळवळीनंतर¸या घडामोडी थोड³यात चचाª करा.
११.३ 'भारत छोडो' आंदोलन भारतीय ÖवातंÞय चळवळी¸या इितहासात 'भारत छोडो' या चळवळीला अनÆय साधारण
महßव ÿाĮ झाले आहे. या चळवळीनंतरच खöया अथाªने भारताला ÖवातंÞय िमळÁया¸या
ÿिøयेला वेग िमळाला या आंदोलनानंतर िāिटश स°ा संपुķात येÁया¸या मागाªला देखील
गती िमळाली. या चळवळीचे वैिशĶ्ये Ìहणजे कोणÂयाही नेÂया¸या मागªदशªना िशवाय
जनतेने हे आंदोलन चालू ठेवले होते. Ìहणूनच खöया अथाªने हे एक जनआंदोलन होते. munotes.in

Page 107

म. गांधीजéचे जनआंदोलन भाग -२
107 भारताला ÖवातंÞय िमळवून देÁयासाठी या देशातील जनता या आंदोलनात 'कł िकंवा
मł' या भावनेने उतरलेली होती.
११.३.१ चले जाव चळवळीची पाĵªभूमी:
१. ऑगÖट घोषणा:
इ.स. १९३५ ¸या भारत सुधारणा कायīाने ÿांतांना Öवायत°ा िदली. १९३७ साली
सावªिýक िनवडणूका झाÐया. काँúेसने ८ ÿांतात मंýीमंडळे बनिवली. सुमारे २७मिहने या
मंिýमंडळानी कामकाज पािहले. १ सÈट¤बर, १९३९ रोजी दुसरे जागितक महायुĦ सुł
झाले. Óहाईसरॉय िलनिलथगो यांनी भारत िāिटशां¸या बाजूने युĦात उतरत आहे अशी
घोषणा केली. िāिटशां¸या या कृÂयाचा िनषेध Ìहणून काँúेस मंिýमंडळांनी राजीनामे िदले.
िāिटश पंतÿधान चिचªल याने दुसöया महायुĦातील गंभीर पåरÖथती पाहóन काँúेस व
भारतीय जनतेचा िवĵास संपादन करÁयासाठी िलनिलथगो यास ८ ऑगÖट, १९४० रोजी
एक घोषणा करÁयास सांिगतले या घोषणे नुसार भारतीयांना Óहाईसरॉय¸या कायªकारी
मंडळात अिधक सं´येने घेÁयाचे जाहीर केले. परंतु काँúेसने ही घोषणा फेटाळली.
२. वैयिĉक सÂयाúह:
गांधीजéनी ऑ³टो, १९४० मÅये वैयिĉक सÂयाúह करÁयाचे ठरिवले. या वैयिĉक
सÂयाúहाचा मु´य उĥेश िāिटश सरकार¸या दडपशाही¸या वटहòकूमांना शांतते¸या व
अिहंसक सÂयाúहा¸या मागाªने िवरोध करणे हा होता. वैयिĉक सÂयाúहासाठी पिहले
सÂयाúही, Ìहणून िवनोबा भावे यांची िनवड करÁयात आली. १७ ऑ³टोबर १९४० रोजी
Âयांनी भाषण बंदीचा कायदा मोडला. Ìहणून Âयांना सहा मिहÆयाची िश±ा झाली. अव¶या
तीन ते चार मिहÆयातच ही चळवळ तीĄ झाली. १९४१ ¸या अखेरपय«त ही चळवळ सुł
होती. यातून मागª काढÁयासाठी िāिटश पालªम¤टने िøÈस िमशन भारतात पाठिवले.
३. िøÈस िमशनचे अपयश:
वैयिĉक सÂयाúह कłन संपूणª भारतात इ.स. १९४२ पय«त सुमारे २५ हजार सÂयाúहéना
तुłंगात जावे लागले Âयामुळे िāिटशां¸या युĦ ÿयÂनात अडथळे िनमाªण होत होते. या
कŌडीतून काही तरी मागª काढावा Ìहणून िāिटश सरकारने िøÈस िमशन भारतात पाठिवले.
िøÈस यांनी २५ माचªला िāिटश सरकारतफ¥ आपला ÿÖताव जाहीर केला. Âयात दुसरे
महायुĦ संपताच भारताची नवीन राºयघटना तयार करÁयाकåरता एकसिमती िनवाªिचत
करÁयात येईल. Âया सिमतीने तयार केलेÐया घटनेला मुतª Öवłप Âवरीत िदले जाईल माý
िāिटश वचªÖवाखालील कोणÂयाही ÿांताची ती घटना माÆय करÁयाची तयारी नसÐयास व
Âयांना सīाचीच िÖथती हवी असÐयास तसे करÁयास मुभा देÁयात येईल. भिवÕयात Âया
ÿांतांना ती घटना Öवीकृत करावीसी वाटÐयास तशी तरतुद करÁयात येईल. ती घटना
अमाÆय करणाöया ÿांतासाठी वेगळी घटना तयार करÁयाची िāिटश सरकारची तयारी
असेल, असा िøÈस योजनेचा सारांश होता. या योजनेत उघडåरÂया िवभाजन वादाला
ÿोÂसाहन िदले होते. Âयामुळे काँúेसने हा ÿÖताव नाकारला, तर पािकÖतानची मागणी
ÖपĶपणे Âयात माÆय केली नसÐयामुळे मुिÖलम लीगनेही या ÿÖतावाला माÆयता िदली
नाही. munotes.in

Page 108

भारतीय राÕůीय चळवळ
108 ४. जनतेची ÿितिøया:
िøÈस िमशन¸या अपयशानंतर भारतात िāिटश सरकारिवłĦ असंतोषाची भावना वाढीस
लागली. िāिटश सरकार सामोपचारा¸या मागाªने आपणास ÖवातंÞय देणार नाही. तेÓहा
Âयां¸या बरोबर वाटाघाटी करÁयापे±ा आता कृती करÁयाची वेळ आली आहे असे देशातील
सवªसामाÆय जनतेला वाटू लागले. सामोपचाराचा मागª सोडून काँúेसने सवªकष लढ्याची
तयारी करावी अशी मागणी जनतेकडून होऊ लागली. नेताजी सुभाषचंþ बोस हे हåरपुरा
येथील काँúेस अिधवेशनापासूनच या मागणीचा पाठपुरावा करीत होते. भारताबाहेर जमªनीत
राहóन ते आपली भूिमका भारतीय जनतेला समजावून सांगत होते.
५. िāिटशांचा ÿचार:
भारतीयांचा ÿij सोडिवÁयासाठी आमची तयारी आहे परंतु राÕůीय काँúेस¸या
असहकारा¸या धोरणामुळे ते श³य होत नाही असा िāिटश सरकारने सवªý ÿचार सुł
केला. पåरणामी चळवळी िशवाय आपÐया देशाला ÖवातंÞय िमळणार नाही अशी गांधीजéची
प³कì खाýी झाली. Ìहणून Âयांनी चलेजाव चळवळ भारतात सुł केली.
६. जपानचा साăाºयवाद :
दुसöया महायुĦ काळात पूव¥कडून जपानने िहंदुÖथानवर आøमण करÁया¸या हालचाली
सुł केÐयाने गांधीजी अिधकच अÖवÖथ झाले. िहंदुÖथान ही िāिटश व जपान यां¸यातील
संघषाªची भूमी बनेल व या दोन साăाºयवादी स°ां¸या संघषाªत भारताचा बळी जाईल.
अशी भीती गांधीजéना वाटू लागली. या युĦात िāिटशांचा पराभव झाला व भारत जपान¸या
ताÊयात गेला. तरीसुĦा भारताचे मोठे नुकसान होईल. जपानने भारतावर आøमण केले तर
पयाªयाने ते िāिटश साăाºयावरील आøमण ठरेल. भारत Öवतंý असता तर जपान¸या
आøमणाचा धोका रािहला नसता. िāिटशांनी भारताला ÖवातंÞय īावे. अÆयथा एक नवीन
चळवळ उभी करावी लागेल असे धोरण गांधीजéनी जनतेपढे ठेवले.
वरील सवª पåरिÖथतीमुळे 'भारत छोडो' आंदोलनाची पाĵªभूमी तयार झाली.
१.३.२ 'भारत छोडो' आंदोलनाचा ठराव:
इ.स. १९४२ साली वधाª या िठकाणी काँúेस कायªकारीणीची बैठक झाली. या बैठिकत
कायªकाåरणीने राÕůीय आंदोलनाचे सवª अिधकार गांधीजéना िदले. गांधीजéचा 'भारत छोडो'
ÿÖताव १४ जुलै १९४२ रोजी कायªकाåरणीने पास केला. ७ ऑगÖट, १९४२ रोजी
अिखल भारतीय काँúेस किमटीचे अिधवेशन भरले व Âयात काँúेस किमटीने हा ठराव
Öवीकारला. व८ ऑगÖट, १९४२ रोजी मुंबई येथे गवािलया टॅक मैदानावर अिखल भारतीय
काँúेस¸या बैठिकत 'छोडो भारत'चा ऐितहािसक ठराव ÿचंड बहòमताने संमत झाला. यावेळी
महासिमतीचे २५० सदÖय व ८० हजार जनसमुदाय हजर होता. Âयां¸यापुढे गांधीजéनी
असे भाषण केले कì, “मी ÖवातंÞयासाठी आता अिधक काळ वाट पाहó शकत नाही. मी
आणखी वेळ घालिवला तर मला जगाचा अंत होईपय«त थांबावे लागणार आहे. Âयासाठी मी
संघषª करÁयाचा िनणªय घेतला आहे. हा मा»या जीवनातील शेवटचा संघषª असेल. आÌही munotes.in

Page 109

म. गांधीजéचे जनआंदोलन भाग -२
109 आता अिधक काळ िāिटशां¸या गुलामिगरीत राहó शकत नाही Âयासाठी सवª शĉìिनशी
िāिटश सरकारशी लढा īा."
११.३.३ ऑगÖट øांती व सरकारची दडपशाही:
गांधीजéनी ८ ऑगÖट, १९४२ रोजी चले जाव चळवळीची घोषण केली. दुसöया
िदवसापासून आंदोलनास सुŁवात होणार होती. िāिटश सरकारने हे आंदोलन दडपून
टाकÁयाचा िनणªय घेतला. ९ ऑगÖटला म. गांधी, सरदार वÐलभभाई पटेल, पंिडत
जवाहरलाल नेहł, आचायª कृपलानी, मौलाना आझा द, गोिवंद वÐलभपंत, असफअली
अशा १४८ नेÂयांना अटक केली. गांधीजéना पुणे येथील आगाखान पॅलेसमÅये तर इतर
नेÂयांना अहमदनगर येथील तुŁंगात डांबून ठेवले. काँúेसला बेकायदेशीर ठरिवÁयात येऊन
या संघटनेची बँकेतील खाती सरकार जमा करÁयात आली. काँúेसशी संलµन असणाöया
संघटनांवर बंदी घालÁयात आली. यामुळे चळवळ सुł होणार नाही असा िāिटशांचा
गैरसमज होता. परंतु जनतेने उÖफूतªपणे आंदोलनास सुłवात केली. गांधीजé¸या 'करा
िकंवा मरा' या संदेशाने भारावलेÐया जनतेने ÖवातंÞयासाठीचा हा शेवटचा लढा िदला.
सरकारी ितजोया लुटणे, रेÐवे łळ उडवून टाकणे, पोÖट ऑिफसेस सरकारी कायाªलयावर
हÐला करणे. इ. कृÂये करावयास सुłवात केली. िवīाथêही या चळवळीत मोठ्या सं´येने
सामील झाले होते. जमशेदपूर, मुंबई, अहमदाबाद इ. ÿमुख शहरातील कारखाÆयातील
कामगारांनी संप पुकारले. या चळवळीत िľयांनी सुĦा उÖफुतªपणे आपला सहभाग
नŌदिवला. िāिटश अिधकाöयांवर सुĦा िठकिठकाणी हÐले झाले. पंजाब, बंगाल, आसाम,
महाराÕů, गुजरात या ÿांतामÅये चळवळीला उú łप ÿाĮ झाले. दडपशाहीचे वेगवेगळे मागª
अवलंबूनही चळवळ आटो³यात येत नाही असे सरकार¸या िनदशªनास आÐयानंतर Âयांनी
अनेक िठकाणी लÕकराची मदत घेतली.
सरकारची दडपशाही:
ºयावेळी िāिटश सरकारने काँúेस¸या ÿमुख नेÂयांना अटक केली. Âयानंतर केवळ एका
आठवड्यातच आंदोलकांनी ५०० पोÖट ऑिफसेस, व १५० पोिलस ठाÁयांवर हÐला
केला. या हÐÐयात ३१ पोिलस व ११ िशपाई ठार झाले. २५० रेÐवे Öटेशनस् उद्ÅवÖत
करÁयात आले. कनाªटकमÅये १,६०० िठकाणी टेिलफोन¸या तारा तोडÁयात आÐया. २६
रेÐवे Öथानकावर व ३२ टपाल कायाªलयावर हÐले करÁयात आले. ५३८ घटनांमÅये
सरकारने िनशľ जमावावर गोळीबार केला. ÂयामÅये ९३० लोक ठार तर १६३० लोक
जखमी झाले.
सरकारने दडपशाहीचा एक भाग Ìहणून अनेक खेड्यातील लोकांना ओिलस ठेवले. अनेक
लोकांकडून सरकारने सामुदाईक दंड वसूल केला. यामÅये सरकारला ९० लाख ł.
िमळाले. सरकारने अनेक गावे जाळून बेिचराख केली. १९४२ ¸या शेवटपय«त ६० हजार
लोकांना अटक करÁयात आले. २६ हजार लोकांना वेगवेगÑया िश±ा ठोठावÐया. १८
हजार लोकांना भारत संर±ण कायīाअंतगªत अटक करÁयात आले.

munotes.in

Page 110

भारतीय राÕůीय चळवळ
110 ११.३.४ छोडो भारत चळवळ िविवध गटांची भूिमका:
१. भारत छोडो च ळवळीतील भूिमगत संघटनांचे योगदान:
छोडो भारत चळवळ दडपून टाकÁयासाठी ९ ऑगÖटला िāिटश सरकारने अनेक लोकांना
अटक केली. Âयावेळी काही नेते पोिलसां¸या हातावर तुरी देऊन िनसटले. व भूिमगत झाले.
ÂयामÅये अ¸युत पटवधªन, अŁणा असफअली , राममनोहर लोिहया , सुचेता कृपलानी,
छोटूभाई, पुरािणक, िबजू पटनाईक, आर.पी. गोयंका व पुढे तुŁंगातून सुटून आÐयानंतर
जयÿकाश नारायण या नेÂयांचा समावेश होतो. मुंबई, पुणे, सातारा, वडोदरा, गुजरातमधील
अÆय ÿदेश, कनाªटक, केरळ, आंň, उ°रÿदेश, िबहार व िदÐली येथील Öथािनक भूिमगत
संघटना फार सøìय होÂया. देशातील उīोगपती व Óयापारी यांनी भूिमगत नेÂयांना
उदारहÖते देणµया िदÐया. सुमती मोरारजी सार´या उīोगपती मिहलांनी अ¸युतराव
पटवधªन यांना पोिलसां¸या हातावर तुरी देÁयासाठी मोटारगाड्या िदÐया. अनेक लोकांनी
भूिमगत नेÂयांना व कायªकÂया«ना लपिवÁयासाठी जागा उपलÊध कłन िदÐया. भूिमगत
कायªकÂया«नी देशातील महßवाचे पूल उद्ÅवÖत केले. टेिलफोन¸या तारा तोडने, रेÐवे
गाड्या बंद पाडणे दळणवळण आिण वाहतुक ठÈप करणे हे भूिमगत चळवळीचे कायाªचे
ÿमुख सुý होते. डॉ. राममोहन लोिहया, सुचेता कृपलानी यांनी भूिमगत आंदोलन
चालिवÁयासाठी एक मÅयवतê सिमती Öथापण केली होती.या सिमती¸या वतीने
िठकिठकानी कायª करणाŔा कायªकÂया«ना गुĮ संदेश पाठिवÁयात येऊ लागले. मुंबई हे ÿमुख
क¤þ ठरवून या चळवळीचे सुýसंचालन केले गेले. मुंबई क¤þावłन राममोहन लोिहया
िनयिमतपणे भाषण देत असत. या केþाचे कायªøम मþास सार´या दुसöया शहरातही ऐकू
येत असत. नोÓह¤. १९४२ पय«त हे क¤þ चालू होते. नंतर पोिलसांनी ते जĮ केले. िबहार,
आसाम, गुजरात बंगाल या ÿांतामÅये िपÖतुले हातबॉÌब, बंदूका तयार करÁयाचे कारखाने
उभे रािहले होते. सरकारी आकडेवारीनुसार इ.स. १९४३ ¸या अखेरपय«त भारतात सुमारे
७०० िठकाणी बॉÌबÖफोट होऊन शासकìय मालम°ेचे मोठ्या ÿमाणात नुकसान करÁयात
आले. िकÂयेक िठकाणी तुłंगावर हÐले कłन कैīांची सुटका करÁयात आली.
२. भारत छोडो चळवळीतील ÿितसरकारांची भूिमका:
भारत छोडो चळवळीचे आणखी एक वैिशĶ Ìहणजे या काळात देशा¸या िविवध भागात
Öथािनक लोकांनी Öथापन केलेली ÿितसरकारे होय. इंúज सरकार¸या िनयंýणाखाली
असलेÐया िविशĶ ÿदेशात भारतीयांनी Öवतःची शासनयंýणा िनमाªण केली यांना
ÿितसरकार िकंवा समांतर सरकार Ìहणतात. पूवª उ°र ÿदेशातील बािलया या िठकाणी
ऑगÖट, १९४२ मÅये िच°ू पांडे यांनी ÿितसरकार Öथापन केले. हे सरकार Öथािनक
िजÐहािधकाöयाकडून स°ा सुýे आपÐया हाती घेÁयात व काँúेस¸या अटक केलेÐया
नेÂयांची सुटका करÁयात जरी यशÖवी झाले असले तरी हे सरकार फार काळ चालू शकले
नाही. बंगालमधील िमदनापूर िजÐĻातील तामलूक येथे १७ िडस¤, १९४२ रोजी जातीय
सरकार अिÖतÂवात आले. सÈट¤बर, १९४४ पय«त ते अिधकारावर होते. िबहारमÅये
भागलपूर, ओåरसात बालासुर, आंň ÿदेशात भीमावरम येथे Öथापन झालेÐया
ÿितसरकारांचा उÐलेख करावा लागेल. ही ÿितसरकारे फार काळ िटकू शकली नाहीत. munotes.in

Page 111

म. गांधीजéचे जनआंदोलन भाग -२
111 महाराÕůातील सातारा िजÐĻात øांितिसंह नाना पाटील यां¸या नेतृÂवाखाली Öथापन
झालेले ÿितसरकार भारता¸या इितहासात फार मोठ्या ÿमाणात गाजले. भारतातील
ÿितसरकारे अÐपावधीत नĶ झाली परंतु सातारा येथील ÿितसरकार १९४५ पय«त
अिÖतÂवात होते. हे िवशेष आहे. या सरकारने िāिटशां¸या अÆयाय-अÂयाचाराला दाद न
देता ÿितकार केला. या सरकारने िāिटश सरकारला गिनमीकावा पÅदतीने हैराण केले.
øांितिसंह नाना पाटील हे या सरकारचे ÿमुख सुýधार होते. यशवंतराव चÓहाण, िकसन वीर
व वसंतदादा पाटील या सरकारमÅये सामील झाले होते. सातारा यािठकाणी Öथापन
झालेले ÿितसरकार 'पýीसरकार' Ìहणून ओळखले जात होते. नाना पाटील आिण Âयांचे
सहकारी जुलमी सावकार, अिधकारी आिण िफतुरांना पाय बांधून टाचेवर काठीचे तडाखे
मारÁयाची कठोर िश±ा देत असत. या िश±ेला सामाÆय लोक पýी मारणे Ìहणत. Âयावłन
या सरकारला पिýसरकार Ìहणून ओळखले जाऊ लागले. छोडो भारत चळवळीचा
सुłवातीपासूनच साताöयाचा ÿदेश िवशेष सøìय होता. ऑगÖट, १९४२ मÅये Öथािनक
सरकारी मु´यालयांवर मोच¥ नेÁयात आले. कराड, तासगाव व इÖलामपूर येथील मोचाªत
हजारो गावकरी सामील झा ले होते. टपाल कायाªलयावर हÐले कłन बँका लुटÁयात
आÐया. टेिलफोन¸या तारा तोडÁयात आÐया साताöयाचे पýीसरकार Ìहणजे Öवाय°
úामसरकारचे संघराºय होते. गावापासून िजÐहा Öतरापय«त या सरकारची सुसूý यंýणा
होती. िड³टेटर हा या सरकारचा सवō¸च अिधकारी होता. Âया¸या मदतीला अकरा
सदÖयांची सिमती होती. ित¸या हाताखाली पयªवे±क, गटÿमुख व पंचसिमÂया होÂया. या
सरकारने आपÐया वचªÖवाखालील ÿदेशात शांतता व सुÓयवÖथा िनमाªण केली. वåरķ
नेÂयां¸या मागªदशªनाखाली राÕůीय भावनेने ÿेåरत झालेले गावकरी पंचायत सिमÂयांची
Öथापना करीत , Öथािनक खटÐयां¸या बाबतीत Æयायिनवाडा करणे, सावकाराने
लुबाडलेÐया जिमनी शेतकöयांना परत िमळवून देणे, अÖपृÔयता िनमूªलन, दाłबंदी,
बालिववाह बंदी, úाम सफाई, िश±ण ÿसार या सारखी लोकिहताची सामािजक कामेही या
सरकारने केली. शासना¸या संर±णासाठी 'तुफानसेना' व 'आझाद सेना' ही तŁणांची पथके
या सरकारने िनमाªण केली. पोिलसां¸या हालाचालीवर बारीक ल± देणे इंúजां¸या अÆयायी
कृतीला िवरोध करणे, पंचसिमÂयांनी िदलेÐया िनणªयाची अंमलबजावणी करणे, भूिमगत
नेÂयांचे िनरोप पोहचिवणे यासारखी कामे ही पथके करीत असत. Âयामुळे िāिटश
शासनापे±ा हे ÿितसरकार लोकां¸या िवĵासाला पाý ठरले.
३. भारत छोडो च ळवळीतील संÖथानी ÿजेची भूिमका:
चले जाव आंदोलनाचे आणखी एक वैिशĶ्ये Ìहणजे संÖथानातील जनतेकडून िमळालेला
ÿितसाद हे होय. खरे तर भारतातील संÖथाने िह िāिटश स°ेचे बालेिकÐले होते असे
असतानाही तेथील ÿजेने िāिटशांिवłĦ सुł केलेÐया चले जाव चळवळीत सøìय सहभाग
नŌदिवला होता. साताöया¸या पýी सरकारला कोÐहापूर ÿजा पåरषदेचे रÂनाÈपा कुंभार यांनी
मोठ्या ÿमाणात मदत केली. µवाÐहेर संÖथानातील उ¸च पदÖथ अिधकारी भूिमगत
नेÂयांना दाłगोळा पुरवीत असत. धार या िठकाणी बंदुका व िपÖतुले तयार करÁयाचे
कारखाने सुł झाले होते. रेवा संÖथानातील िवīाÃया«नी िāिटश सरकार¸या मालम°ेचे
मोठ्या ÿमाणत नुकसान केले होते. कोचीन, ýावणकोर व भोपाळ येथील िवīाÃया«नी
िश±णसंÖथावर बिहÕकार टाकला होता. विकलांनी Æयायालयावर बिहÕकार टाकला. या
सवª घटनावłन संÖथांनी जनता िāिटशांना नÓहे तर काँúेसला अनुकूल होती हे ÖपĶ होते. munotes.in

Page 112

भारतीय राÕůीय चळवळ
112 ४. 'भारत छोडो' आंदोलनापासून अिलĮ रािहलेले गट:
'भारत छोडा' या राÕůीय काँúेस¸या आंदोलनास इ.स. १९४२ ते १९४४ या काळात
जनआंदोलनाचे Öवłप ÿाĮ झाले होते. बॅ. जीना यांनी मुिÖलम लोकांना या चळवळीपासून
दूर राहÁयाचा सÐला िदला होता. तरीसुĦा काही मुिÖलम लीग¸या समथªकांनी भूिमगत
कायªकÂया«ना आपÐया घरात आ®य िदला. एवढेच नÓहे तर Âयांनी सरकारी खबöयांची
भूिमका बजावली नाही हे िवशेष आहे. या चळवळी दरÌयान जातीय दंगली कोठेही घडून
आÐया नाहीत. Âयाचÿमाणे इंिडयन िखIJन गट, मवाळमतवादी गट व आंबेडकरवादी या
चळवळीपासून अिलĮ रािहले असले तरी या गटातील काही लोक Öवयंÿेरणेने या
चळवळीत सहभागी झाÐयाची मािहती िमळते.
५. गांधीजéचे उपोषण:
'छोडो भारत' आंदोलन देशÓयापी होते. ते िहंसाÂमक मागाªने चालू नये असे गांधीजéना
वाटत होते. तरीसुĦा काही िठकाणी या अिहंसक आंदोलनाला िहंसाÂमक Öवłप ÿाĮ झाले
Ìहणून गांधीजéनी ९ फेāुवारी, १९४३ रोजी २१ िदवसांचे आमरण उपोषण सुł केले. या
वेळी Âयांचे वय बहा°र वष¥ एवढे होते. Âयामुळे या उपोषण काळात गांधीजéची ÿकृती
िचंताजनक बनली तरीसुĦा िāिटश सरकारने Âयांना तुłंगातून सोडले नाही. िāिटश
सरकारचा िनषेध Ìहणून ए.पी. मोदी, एम.एस. अणे, व निलनी रंजन सरकार यांनी
कायªकारीणी¸या सदÖयÂवाचे राजीनामे िदले. तरीसुĦा सरकारने दखल घेतली नाही.
शेवटी ३ माचª,१९४३ रोजी गांधीजéनी उपोषण पूणª केले. डॉ³टरां¸या मते, गांधीजéचा
उपवास शारीåरक ŀĶ्या एक चमÂकारच होता. ºया उĥेशाने गांधीजéनी उपोषण सुł केले
होते तो उĥेश पूणª झाला. या उपोषणामुळे जनतेचे नीतीधैयª वाढले. िāिटश िवरोधी जनतेची
भावना अिधक तीĄ झाली. आिण राजकìय कृतीची संधी िमळाली. ÿितकारा¸या या
ÿितकाÂमक कृतीने सवªý Óयापक ÿमाणावर ÿितकार होऊ लागला. सरकार¸या
आततायीपणावर जगभरातून ÿकाश पडला. १९४२¸या िनघृण दडपशाहीचे नैितक समथªन
करÁयाचा सरकारचा ÿयÂन सफल झाला नाही. आिण िāिटश सरकारची चूक असÐयाचे
जगा¸या िनदशªनास आले.
११.३.५ 'भारत छोडो' चळवळीचा शेवट:
सन १९४२ साली भारताचा Óहाईसरॉय लॉडª िलनिलथगो यां¸या जागी लॉडª वेÓहेल यांची
भारताचा Óहाईसरॉय Ìहणून िनवड झाली. गांधीजéनी तुłंगात असताना वेÓहेल यांना पý
पाठिवले कì, आपण तुłंगातील काँúेस कायªकाåरणी¸या सदसांची भेट पुढे एिÿल १९४४
साली गांधीजéची ÿकृती िबघडली Ìहणून िāिटश सरकारने Âयांची ६ मे, १९४४ रोजी
तुŁंगातून सुटका केली. यावेळी गांधीजéनी Óहाईस रॉयशी भारतातील राजकìय
पåरिÖथतीबाबत चचाª करÁयाची तयारी दशªवली. परंतु जोपय«त काँúेस 'भारत छोडो 'चा
ठराव मागे घेत नाही तोपय«त िāिटश सरकारला काँúेसशी चचाª करÁयात रस नाही असे
कळिवले. पुढे जून, १९४५ साली सरकारने काँúेस कायªकाåरणी¸या सदÖयांची तुłंगातून
मुĉता केली. भूिमगत नेÂयांिवłĦ अटक जारी करÁयाचे आदेश १९४६ ¸या सुłवातीला
सरकारने मागे घेतले. Âयामुळे चले जाव आंदोलनाचा शेवट होऊन भारताला ÖवातंÞय
देÁया¸या वाटाघाटीला ÿारंभ झाला. munotes.in

Page 113

म. गांधीजéचे जनआंदोलन भाग -२
113 ११.३.६ 'भारत छोडो' चळवळीने काय साÅय केले?:
९ ऑगÖट, १९४२ साली भारतात सुł झालेले 'भारत छोडो' आंदोलन िāिटश सरकारने
दडपून टाकÁयाचा ÿयÂन केला असला तरी सन १९४५ ¸या अखेरीपय«त भारतातील
कोणÂया ना कोणÂया ÿांतात तरी सुĦा सुł होते हे या आंदोलनाची वैिशĶ्ये आहे. इ.स.
१८५७ साली िāिटश सरकारिवŁĦ जो पिहला मोठा उठाव झाला Âयानंतर भारतात िकती
तरी वषाªने चलेजाव आंदोलनाचा मोठा उठाव झाला असे नेहŁनी Ìहणाले आहे. या
आंदोलनात जवळजवळ २५,००० लोक ठार झाले. असं´य लोकांना तुŁंगात डांबÁयात
आले. ल±ावधी लोक जखमी झाले. तथािप, लोकांचा उÂसाह कमी झाला नाही हे ही या
आंदोलनाचे वैिशĶ्ये होते.
सन १९४२ ¸या 'भारत छोडो' आंदोलनामुळे भारतीय जनते¸या मनात िनमाªण झालेली
राÕůभĉìची व ÖवातंÞयÿेमाची भावना िकती ÿगÐभ व तीĄ आहे याची जाणीव िāिटश
सरकारला झाली . िāिटशां¸या साăाºयवादी स°ेिवषयी भारतीय लोकां¸या मनात िकती
ितरÖकार आहे याची जाणीव सुĦा सरकारला झाली. आपÐया देशाला ÖवांतÞय व ÿितķा
िमळवून देÁयासाठी भारतीय जनता कोणताही Âयाग करावयास मागे पुढे पाहात नाही याची
िāिटश सरकारला कÐपना आली . थोड³यात चले जाव आंदोलनाला िमळालेÐया
सवªÓयापक ÿितसादावłन भारतीय लोकांमÅये िनमाªण झालेÐया जागृतीची व काँúेस¸या
जनाधाराची सरकारला जाणीव झाली. िāिटशांची शंभरी भरली Ìहणून भारतात Âयां¸या
िवŁĦ १८५७ चा उठाव झाला होता परंतु तो सरकारने िविवध मागाªने दडपून टाकला. पण
सन १९४२¸या चलेजाव चळवळीने भारतातील िāिटश स°ेचे िदवस कायमचे संपत
आहेत. हे जनते¸या ल±ात आले. इंúज सरकारने पाशवी मागाªने ही चळवळ दडपून
टाकÁयात यश िमळिवले असले तरी, भारतातील सवª जनता आपÐया िवरोधात गेली आहे.
व आपणास जाÖत िदवस भारतावर राºय गाजिवता येणार नाही याची खाýीच Âयांना या
आंदोलनामुळे झाली. िāिटश सरकारने आता काँúेसबरोबर देशाला ÖवातंÞय िमळवून
देÁयासाठी काँúेसबरोबर वाटाघाटी सुł केÐया हे या चळवळीची महÂवाची कामिगरी होय.
आपली ÿगती तपासा.
१. भारत छोडो अंदोलनाचा थोड³यात मागोवा ¶या.
११.४ सारांश भारतीय ÖवातंÞय चळवळी¸या इितहासात १९३०-३१ मधील सिवनय कायदेभंग चळवळ
Ìहणजे िāिटश साăाºयवादा िवरोधातील लढ्याचा एक महßवपूणª टÈपा होय. १९२०२२
मधील असहकार चळवळीत जेवढ्या सÂयाúहéना तुłंगवास भोगावा लागला. Âया¸या
ितÈपट सÂयाúही या आंदोलनात तुłंगात गेले. या चळवळी दरÌयान सुमारे ९० हजार
सÂयाúहéना तुłंगवास पÂकरावा लागला. या चळवळी दरÌयान इंµलंडमधून आयात
होणाöया कापडाचे ÿमाण िनÌÌयाने कमी झाले सरकारला जमीन - महसूल व मī उÂपादना
पासून िमळणारे उÂपÆन घटले. भारतातील सवª Öतरातील लोकांना या आंदोलनापासून दूर
राहÁयाचे आवाहन केले असले तरी मुिÖलमांचा या आंदोलनातील सहभाग ŀĶीआड कłन
चालता येणार नाही. Âयाचÿमाणे शहरी व úामीण भागातील गåरबांनी व अिशि±तांनी munotes.in

Page 114

भारतीय राÕůीय चळवळ
114 चळवळीला िदलेला पाठéबा ल±णीय होता. Ìहणूनच बंगालचे पोिलस महािनरी±क इ.जे.
लोमन Ìहणतात. "या अडाणी व असंÖकृत लोकांचा पािठंबा व सहानुभूती काँúेस िमळवू
शकेल याची मला खाýी नÓहती.”
भारताला ÖवातंÞय िमळवून देÁयाची ÿिøया खöया अथाªने ºया आंदोलनापासून सुł झाली
ते आंदोलन Ìहणजे १९४२ चे भारत छोडो आंदोलन होय. Ìहणजे चले जाव आंदोलन हे
भारतीय जनतेने िāिटश स°ेिवŁĦ ÿखरपणे चालिवलेले शेवटचे आंदोलन होय. या
आंदोलनापूवê देशातील ÿमुख नेÂयांना साăाºयवादी िāिटश सरकारने आंदोलन सुł
होÁयापूवê दडपून टाकÁयासाठी अटक केले, असे असताना सुĦा जनतेने हे आंदोलन सुł
ठेवून यास जनआंदोलनाचे Öवłप ÿाĮ कłन िदले. या आंदोलन काळात भूिमगत नेते व
कायªकÂया«नी िāिटश सरकारला आपÐया गिनमीकावा तंýाने हैराण कłन सोडले होते.
Âयाचÿमाणे भारतातील काही ÿमुख भागात लोकांनी िāिटश सरकारचे शासन नामंजुर
कłन ÿितसरकार Öथापन केले होते. यामुळे भारताला आताÖवातंÞय देÁयािशवाय पयाªय
नाही, अशी िāिटश सरकारची खाýी झाली होती. Âयांनी भारताला ÖवातंÞय देÁयाची
ÿिøया सुł केली हे या चळवळीचे महÂवाचे यश होते.
११.५ ÿij १. सिवनय कायदेभंग चळवळीची पाĵªभूमी व ÓयाĮी सांगा.
२. सिवनय कायदेभंग चळवळीचे पåरणाम सांगा.
३. भारत छोडो आंदोलनाची पाĵªभूमी िवशद करा.
४. भारत छोडो चळवळीतील ÿितसरकार व भूिमगत चळवळीचे योगदान ÖपĶ करा.
११.६ संदभª १. जावडेकर आचायª शं.द. आधुिनक भारत
२. वैī, डॉ. सुमन, कोठेकर, डॉ. शांता - आधुिनक भारताचा इितहास ३. िभडे ÿा.
गजानन - आधुिनक भारताचा इितहास
४. िबिपनचंþ - इंिडयाज Öůगल फॉर इंिडपेÆडस
५. úोÓहर बी. एल. वेलेकर एन. के. - आधुिनक भारताचा इितहास ६. सरदेसाई डॉ.
बी.एन. नलावडे, डॉ. Óही. एन. - आधुिनक भारताचा इितहास.
*****
munotes.in

Page 115

115 १२
अिखल भारतीय मुिÖलम लीग
घटक रचना
१२.० उिĥĶ्ये
१२.१ ÿÖतावना
१२.२ ऑल इंिडयन मुिÖलम लीग
१२.२.१ मुिÖलम साÌÿदाियकतेचा उदय
१. िāिटश स°ेचा उदय-मुिÖलम
२. वहाबी चळवळ
३. मुिÖलम समाजातील जागृती
४. १८९२ चा कायदा
५. िसमला िशĶमंडळ
६. मुिÖलम लीगची Öथापना
१२.२.२ मुिÖलम लीग - काँúेस संबंध
१. १९१६ चा लखनौ करार
२. मुिÖलम लीगचा फुटीरतावाद
३. बॅ. जीना यां¸या १४ मागÁया
४. १९३०-४२ या काळातील मुिÖलम िलग
१२.४ िĬराÕůवादाचा िसĦांत व मुिÖलम लीग
१२.४.१ मुिÖलम लीगची पािकÖतान¸या िनिमªतीकडे वाटचाल
१२.५ सारांश
१२.६ ÿij
१२.७ संदभª
१२.० उिĥĶ्ये या घटकाचा अËयास केÐयानंतर:
 भारतातील साÌÿदाियकते¸या उदयाची कारणे सांगता येतात.
 मुÖलीम लीगची Öथापना केÓहा व कशी झाली हे सांगता येते.
 मुÖलीम लीगची वाटचाल व भारताची फाळणी या िवषयी मािहती सांगता येते.

munotes.in

Page 116

भारतीय राÕůीय चळवळ
116 १२.१ ÿÖतावना अिखल भारतीय मुिÖलम लीग हा िāटीश भारतातील राजकìय प± होता. या प±ाची
Öथापना ३० िडस¤बर १९०६ रोजी झाली.लोकमाÆय िटळकां¸या अखेर¸या काळात
Ìहणजे १९१५ ¸या दरÌयान महाÂमा गांधीचा भारतीय राजकारणा¸या ि±ितजावर उदय
झाला व िटळकां¸या िनधनानंतर ते काँúेसचे सव¥सवाª झाले. १९२० ते १९४७ या
कालखंडात भारतीय ÖवातंÞयाचा लढा Âयांनी चालिवला, भारतीय राजकारणात काँúेस ही
जशी ÿमुख शĉì होती, Âयाचÿमाणे दुसरीही एका शĉì होती. ती शĉì Ìहणजे मुिÖलम
लीग होय. १९Óया शतका¸या उ°राधाªत भारतात मुÖलीम साÌÿदाियकतेचा उदय ही
भारतीय इितहासातील दूरगामी परीणाम घडवून आणणारी घटना होय. भारतावर आठÓया
शतकापासून मुिÖलम आøमणे होत रािहली आिण मÅययुगीन कालखंडात तर ते या देशाचे
राºयकत¥ बनले. मुिÖलम राजवटीनंतर िāिटशांचे राºय िÖथर झाले. परंतु िāिटश स°ा
जसजशी िÖथर होऊ लागली. तसतसा भारतीयांचा Âयांना अिधकािधक िवरोध होऊ
लागला. Âयातूनच १८८५ मÅये राÕůीय काँúेस या अिखल भारतीय संघटनेची Öथापना
झाली. सवªभारतीयांचे, जाती-पंथाचे ÿितनीिधÂव करणारी संघटना असे ितचे Öवłप होते.
Ìहणूनच या मु´य राÕůीय ÿवाहात सवªच सहभागी होतील अशी अपे±ा होती. Âयाÿमाणे
सुŁवातीला घडले ही िहंदू आिण मुिÖलम यांचे सुłवातीचे परÖपर संबंध िमýÂवाचे होते.
दोÆही जमाती राÕůीय सभेला आपलीमानत असत अशाच िÖथतीत सर सÍयद अहमदखान
यां¸यासारखे मुिÖलम पुढारी 'राÕůीय सभा Ìहणजे िहंदूंची संघटना आहे', Ìहणून
मुसलमानांनी Âयात सहभागी होऊ नये, असे मत मांडू लागले तरीही सभे¸या ÿारंभी¸या
अिधवेशनांना सर बदुĥीन तÍयबजी आिण इतर मुिÖलम हजर राहó लागले माý हळूहळू
पåरिÖथती बदल त गेली. िāिटशांनीही 'फोडा व राºय करा ' या तंýाचा वापर सुł केला.
राÕůीय आंदोलनात िहंदू व मुसलमानात होत असलले ऐ³य मोडून काढÁयासाठी
िāिटशांनी कूट नीतीचा अवलंब केला. Âयांनी बंगाल ÿांताची फाळणी कłन मुिÖलम
बहòसं´य असा नवीन पूवª बंगाल ÿांत अिÖतÂवात आणला. िशवाय मुिÖलमांना असे
आĵासन िदले कì, मुसलमान राÕůीय सभेपासून दूर रािहले व िāिटशांना साथ िदली तर
Âयांना फायदे अनेक िमळत राहतील याच पाĵªभूमीवर मुिÖलमांनी 'मुिÖलम लीग' हा आपला
Öवतंý प± Öथापन केला. या प±ाला ÿितउ°र देÁयासाठी भारतीय िहंदंनी िहंदू महासभा व
राÕůीय Öवयंसेवक संघ यासार´या िहंदुÂववादी संघटना Öथापन केÐया परंतु मुिÖलम
लीग¸या रेट्यापुढे Âया िनÕÿभ ठरÐया. कारण मुिÖलम लीगने मुिÖलमांसाठी पािकÖतान या
Öवतंý राÕůाची िनिमªती घडवुन आणली.
१२.२ ऑल इंिडयन मुिÖलम िलग मुिÖलम साÌÿदाियकतेचा उदय:
इंúजस°ेपूवê भारताय मुसलमानांचे शासन होते. Âयां¸या हातून िāिटशांनी स°ा काढून
घेतली. याचे मनÖवी दुःख मुसलमांना वाटत होते. १८५७¸या उठावात मुिÖलम समाज
मोठ्या ÿमाणात सहभागी असÐयामुळे िāिटशांनी मुिÖलमांशी अितशय कठोर Óयवहार
केला. १८५२ ते १८६२ या दशकात उ¸च Æयायालयातील माÆयता ÿाĮ २४०
विकलांपैकì फĉ एक मुिÖलम होता. Âयामुळे मुसलमानां¸या मनातही िāिटशांिवरोधी munotes.in

Page 117

अिखल भारतीय मुिÖलम लीग
117 जबरदÖत असंतोष खदखदत होता. Âयांनी इंúजी िश±णाकडे जाणुनबुजून दुलª± केले.
पåरणामी सरकारी नोकरीत िहंदू¸या तुलनेत मुिÖलमांची सं´या बरीच कमी झाली. १८७१
मÅये बंगाल ÿांतात िनयुĉ झालेÐया २१४१ कमªचाöयांपैकì १३३८ युरोिपयन, ७११ िहंदू
व फĉ ९२ मुसलमान होते. साहिजकच एकेकाळी िहंदूÖतान¸या स°ेचे वैभव
उपभोगलेÐया मुसलमांमÅये यामुळे वैषÌय िनमाªण झाले व Âयाचाच पåरणाम Ìहणून
िāिटशांबĥल Âयां¸यात मुÖलीम साÌÿदाियकतेस कारणीभूत झालेले खालील ÿमाणे होते
Âयां¸यात असंतोष िनमाªण झाला.
२. वहाबी आंदोलन:
१८५७¸या उठावात बहादूरशहा जफरला पुÆहा सăाट बनिवÁयाचा ÿयÂन झाÐयाने
मुसलमानांबĥल इंúजां¸या मनात कटू भावना िनमाªण झाली होती. वहाबी आंदोलनाने ती
धमªसुधारणेचा होता. Âयात बदल होऊन मुिÖलम स°ेची पुनÖथाªपना करणे, गतवैभव ÿाĮ
करणे असे उिĥĶ बनले. आपÐया िवłĦचे हे वहाबी आंदोलन िāिटशांनी दडपून टाकले
असले तरी Âयातून मुसलमाना¸या िāिटश स°ेबĥल¸या कटुते¸या भावना ŀĶोÂप°ीस
आÐया होÂया.
३. मुिÖलम समाजातील जागृती व अिलगढ चळवळ:
यानंतर माý मुिÖलम समाजामÅये जागृती होऊ लागली. काही मुिÖलम नेते पािIJमाÂय
िश±णाचा पुरÖकार कł लागले. Âयामधूनच कलकßया¸या मदरसात इंúजी भाषा िशकवली
जाऊ लागली. परंतु खöया अथाªने मुिÖलम समाजातील लोकांना जागृत करÁयाचे काम सर
सÍयद अहमदखान यांनी केले. Öवतः सर सÍयद अहमदखान यांचे सुłवातीचे िवचार फार
वेगळे होते िहंदू व मुिÖलम Ìहणजे सुंदर अशा भारतवधुचे नेý आहेत. िहंदू व मुिÖलम एक
Ńदय, एक आÂमा Óहावेत असे मत ते Óयĉ करीत होते. परंतु अिलगढ¸या मुिÖलम - ॲµलो
आåरएंटल कॉलेजचे ÿाचायª िथओडर बेक यां¸या िवचारांचा ÿभाव पडून सÍयद
अहमदखानांचे मतपåरवतªन झपाट्याने झाले.
भारताला ÿितिनधीक संÖथा देÁयाबाबतचे िवधेयक १८८९ मÅये िāिटश पालªम¤ट मÅये
आले Âयावेळी ÂयािवłĦ बेक यांनी मुिÖलमांना संघटीत केले. देशाची स°ा इंúजांकडून
िहंदूंकडे हÖतांतरीत करणे हा राÕůीय सभेचा उĥेश आहे Ìहणून िāिटशांनी व मुिÖलमांनी
एकý येणे आवÔयक आहे असे िवचार बेक मांडत असत. Âयां¸या या िवचारांचा ÿभाव पडून
सर सÍयद अहमदखानने 'राÕůीय सभा ही िहंदू संघटना आहे आिण Ìहणून मुिÖलमांनी
Âयापासून दूर रहावे असे जाहीर केले. 'िहंदू व मुिÖलम दोघेही राºयकारभारासाठी लायक
नाहीत, असे सर सÍयद अहमदखान यांचे िवचार होते. इंµलंडला जाऊन आÐयावरच
Âयां¸यावर पाIJाÂय संÖकृती¸या ®ेķÂवा¸या कÐपनेचा पगडा बसला. Ìहणूनच इंúजी
िश±णामुळे मुसलमानांचे मागासलेपण जाईल असे ते Ìहणत. इंúजी िश±णापासून दूर
रािहÐयानेच अनेक ±ेýात मुसलमान िहंदूं¸या मागे रािहलेत. Ìहणूनच मुसलमानांमÅये
इंúजीचा, पाIJाÂय संÖकृतीचा, ²ानाचा ÿसार Óहावा या उĥेशाने सÍयद अहमदखान यांनी
कायª केले Âयांचे हे कायª अिलगढ चळवळ Ìहणून ओळखले जाते. अिलगढ येथील मुिÖलम
िवīापीठ यातूनच िनमाªण झाले. munotes.in

Page 118

भारतीय राÕůीय चळवळ
118 ४. १८९२ चा कायदा:
राÕůीय सभे¸या काही मागÁया पूणª करÁयासाठी िāिटश शासनाने १८९२चा कायदा
करÁयाचे जाहीर करताच मुिÖलमांमÅये खळबळ उडाली. मुसलमानांचीही Öवतंý संÖथा
असावी या कÐपनेचे बीज याचकाळात पेरले गेले. १८९३ मÅये 'मॉहमेडन ॲµलो ओåरएंटल
िडफेÆस असोिसएशन' नावाची संÖथा Öथापन करÁयात आली. Âयामागे सर सÍयद
अहमदखानांचे ÿयÂन होते. तसेच िāिटशांचे पाठबळही होते. पåरणामी िहंदू व
मुिÖलमांमधील अंतर वाढÁयास सुłवात झाली. याच सुमारास लो. िटळकांनी गणेश उÂसव
व िशवजयंती उÂसव सुł केले. आयª समाजा¸या शुĦीकरण आंदोलनानेही यावेळी
चांगलाच जोर धरला होता.
५. िसमला िशĶ मंडळ (१९०६):
१८९६ ¸या सुमारास मुसलमानां¸या असोिसएशनने मागणी केली कì, मुिÖलमांसाठी
िवभĉ मतदारसंघ असावेत. या मागणी¸या पुतªतेसाठी राजकìय ±ेýात मुिÖलमांची वेगळी
संÖथा असावी हा िवचार जोर धł लागला. िवशेषतः लॉडª कझªनने बंगालची फाळणी कłन
मुिÖलम बहòसं´य असा नवीन पूवª बंगाल ÿांत िनमाªण केÐयाने इंúज आपÐया पाठीशी
आहेत असे कळÐयाने वरील िवचार ÿÂय±ात येÁयास अनुकूलता िनमाªण झाली. एक नवी
सुधारणा कायदा येऊ घातला होता. Âयावर मुिÖलमांनी आपले ल± क¤िþत केले Âयांनी
Óहाईसरॉय लॉडª िमंटो यांची भेट मािगतली. Âयानुसार १ ऑ³टो. १९०६ रोजी ३६
सदÖयीय मुिÖलम िशĶमंडळ िÿÆस आगाखान यां¸या नेतृÂवाखाली Óहाईसरॉय िमंटो यांना
िसमला येथे भेटले. या िशĶमंडळाने मुिÖलमांसाठी िवभĉ मतदारसंघाची मागणी केली.
Óहाईसरॉय िमंटो यांनी या मागणीचे Öवागत केले. व Âयाबĥल सहानुभूतीने िवचार करÁयाचे
आĵासन िदले.
६. मुिÖलम लीगची Öथापना (१९०६):
खरे तर वरील घटना अÂयंत महßवाची होती या घटनेचे महßव िजतके िāिटशां¸या ल±ात
आले. िततके राÕůीय सभे¸या ल±ात आले नाही. Óहॉईसरॉय लॉडª िमंटो आिण भारतमंýी
मोल¥ यांनी मुिÖलमांची मागणी उचलून धरली. कारण Âयात िहंदू व मुिÖलमांमÅये फूट
पाडÁयाचा दाłगोळा ठासून भरला होता. माý या सवª घटनाøमातून Öवतंý संÖथेची
कÐपना मुिÖलमांना एकदम पटली राजकìय ±ेýातील अशी Öवतंý संÖथा मुसलमानां¸या
िहतसंबंधाची जोपासना करील याबĥल Âयांना िवĵास होता. ÂयाŀĶीने महßवाचे पाऊल
उचलले गेले ते १९०६ मÅये पूवª बंगाल ÿांताची राजधानी ढा³का येथे मुिÖलम नेÂयांची
बैठक भरली. Âयात मुसलमानांचा Öवतंý राजकìय प± असावा अशी कÐपना ढा³³याचे
नवाब सलीमुÐला यांनी मांडला या ठरावास अिकम अजमलखान यांनी पािठंबा िदला. ३०
िडस¤बर १९०६ रोजी मुिÖलम लीगची Öथापना झाली. िāिटश सरकारबĥल िनķा Óयĉ
कłन मुिÖलम लीगने मुसलमानां¸या िहताची जोपासना करÁयाचे आपले उिĥĶ जाहीर
केले. राÕůवादी वृ°पýांनी Âयाकडे फारसे ल± िदले नाही पण भारतातील िāिटश धािजªÁया
अशा अँµलो-इंिडयन वृ°पýांनी माý या घटनेचे Öवागत कłन 'मुिÖलम लीग Ìहणजे
लोकिÿय बनत चाललेÐया राÕůीय सभेवरील उतारा होय.' असे मत Óयĉ केले. munotes.in

Page 119

अिखल भारतीय मुिÖलम लीग
119 १२.२.२ मुिÖलम लीग आिण काँúेसचे संबंध:
मुिÖलम समाजाचे िहतसंबंधा¸या र±णासाठी मुिÖलम लीग या संघटनेची Öथापना केली
होती. Âयामुळे राÕůीय सभेला एक ÿितÖपधê िनमाªण झाला होता. राÕůीय आंदोलनात फूट
पडली हे सवª खरे असले तरी मुिÖलम लीग व राÕůीय सभा यांचे संबंध एकदम तणावपूणª
झाले असे Ìहणता येत नाही. उलट देशातील व आंतरराÕůीय ±ेýातील बदलÂया
राजकारणामुळे लीग व राÕůीय सभा यां¸यात परÖपरसामंजÖय िनमाªण झाÐयाचे आढळून
येते. मुिÖलम लीग¸या Öथापनेनंतर १९०७ मधील सुरत येथील राÕůीय सभेचे अिधवेशन
ऐितहािसक ठरले. Âयात नेमÖत आिण जहाल यां¸यात फूट पडली जहालांना जवळ जवळ
राÕůीय सभेबाहेर काढÁयात आले. माý Âयांनी आपले आंदोलनाÂमक कायª नेटाने सुł
ठेवले. याच काळात लो. िटळक व इतरही जहाल पुढारी तुłंगात गेÐयाने जहालां¸या
ÿचारकायाªला तेवढी धार रािहली नाही उलट नेमÖतांचा राÕůीय सभेवर ताबा होता. Âयांनी
आपले ल± येऊ घातलेÐया सुधारणा कायīावर क¤िþत केले. १९०८ ¸या अलाहाबाद¸या
खास अिधवेशनात राÕůीय सभेने साăाºयांतगªत Öवायत°ा हे Åयेय जाहीर कłन Öवदेशी
आंदोलन चालिवÁयाचा िनणªय घेतला.
यानंतर नेमÖतानी मुिÖलम लीगबरोबर सहकायाªचे ÿयÂन सुł केले. Âयाला यश येऊन
१९११¸या जानेवारीत राÕůीय सभा व मुिÖलम लीग¸या ÿितिनधéची एक संयुĉ बैठक
घेÁयात आली. माý या बैठकìतून फारसे काही साÅय होऊ शकले नाही. परंतु याच
सुमारास देशांतगªत व आंतरराÕůीय राजकारणाचे रंग झपाट्याने बदलू लागले. १९११
मÅये िāिटश सरकारने बंगालची फाळणी रĥ केली. याचवेळी युरोिपयन राजकारणात इंµलंड
व तुकªÖथान परÖपरांचे कĘर शýू बनले. Âयामुळे मुिÖलम लीगचे डोळे उघडू लागले.
िāिटशांची एकूण िनती घातक आहे आिण Âयावरील उपाय Ìहणजे िहंदू - मुिÖलम युती होय
ही गोĶ ÿामु´याने सुिशि±त तŁण मुसलमानांना पटू लागली. याच िवचारांचा ÿभाव Ìहणजे
१९१३ मÅये साăाºयांतगªत Öवायत°ा हे मुिÖलम लीगचे Åयेय असÐयाचे जाहीर करÁयात
आले आिण Âयासाठी मुिÖलम लीग इतरांशी सहकायª करेल असेही घोिषत केले गेले याच
वषê िÿÆस आगाखान यांनी मुिÖलम लीग¸या अÅय±पदाचा राजीनामा िदला. पुढे लीग
राÕůीय सभा संबंधात बदल होऊन आंदोलनात परÖपर सहकायाªचे वातावरण िनमाªण झाले
आिण Âयाचीच पåरणती Ìहणजे १९१६ चा ÿिसĦ लखनौ करार घडुन आला.
१. १९१६ चा लखनौ करार :
सन १९१४ मÅये पिहले महायुĦ सुł झाले. Âयात इंµलंड व तुकªÖथान परÖपरिवरोधी
युĦात उभे रािहले. तुकªÖथान मुिÖलम राÕů असÐयाने व तेथील खिलफा जगातील सवª
मुसलमानांचा ÿमुख धमªगुł असÐयाने साहिजकच भारतातील मुसलमानांमÅये
िāिटशांिवłĦ असंतोषाची भावना िनमाªण झाली. अबुल कलाम आझाद यां¸या
'अलिहलाल' साĮािहकातून तसेच इतरही वतªमान पýांतून िāिटशांवर जबर िटका करÁयात
येऊ लागली. यावेळी मुिÖलम लीगची सुýे महंमद अली िजना यां¸या हातात आली. १९१४
चे राÕůीय सभेचे अिधवेशन मþास येथे भरले. अÅय± भुप¤þनाथ बसू यांनी िहंदू-मुिÖलम
ऐ³याचे आिण युĦात िāिटशांना सहकायª देÁयाचे आÓहान केले. िहंदू-मुिÖलम ऐ³य िनमाªण
होÁयाची श³यता िदसत असतानाच सहा वषाª¸या कारावासानंतर मंडाले येथून लो. munotes.in

Page 120

भारतीय राÕůीय चळवळ
120 िटळकांची सुटका झाली. १९१४ मÅये िटळक भारतात परतले. Âयांना पुÆहा राÕůीय सभेत
ÿवेश देÁयास नेमÖतांचा िवरोध होता. परंतु फेāु १९१५ मÅये गोपाळ कृÕण गोखले आिण
नोÓह¤बर मÅये िफरोजशहा मेहता मृÂयु पावÐयाने नेमÖतां¸या चळवळीची धार बोथट होऊन
िटळकां¸या ÿवेशाचा मागª मोकळा झाला. Âयानंतर नेमÖत आिण जहाल यां¸यात ऐ³य
ÿÖतािवत झाले. १९१५ ¸या मुंबई अिधवेशनात Âया ŀिĶने अॅनी बेझंट यांनी केलेले ÿयÂन
महßवपूणª व यशÖवी ठरले. राÕůीय सभेत ऐ³याचे वातावरण िनमाªण झाÐयावर राÕůीय सभा
- लीग ऐ³या¸या ŀिĶने पावले उचलÁयास ÿारंभ झाला. १९१५ साली मुंबई येथे राÕůीय
सभा व लीगची अिधवेशने झाली. Âयात राजिकय मागÁयांसाठी एक संयुĉ सिमती Öथापन
करÁयात आली. पुढील वषê Ìहणजे १९१६ मÅये काँúेस अिधवेशन लखनौ येथे झाले.
Âयाचे अÅय± लो.िटळक होते. मुिÖलम लीगनेही लखनौलाच आपले अिधवेशन घेतले
आिण बॅ. महंमद अली जीना यांना अÅय± केले. यावेळी राÕůीय सभा व मुिÖलम लीगमÅये
ऐितहािसक असा लखनौ करार होऊन परÖपर ऐ³य ÿÖतािपत केले गेले झाले. नुकतेच
नेमÖत व जहाल यां¸यात ऐ³य झालेले असतानाच राÕůीय सभा व लीगमÅयेही ऐ³य
झाÐयाने राÕůीय चळवळ पुÆहा एकदा चैतÆयशील बनली. लखनौ करारानुसार लीगने
राÕůीय सभे¸या Öवयंशासना¸या मागणीला पािठंबा दशªिवला. तर राÕůीय सभेने लीगची
िवभĉ मतदार संघाची मागणी माÆय केली. यािशवाय लखनौ करारात उलटप±ी माÆय
केलेÐया ÿमुख तीन गोĶी पुढीलÿमाणे होÂया
१) Óहॉईसरॉय¸या कौिÆसलमधील िनÌमे सदÖय भारतीय असावेत. क¤िþय कायदेमंडळात
चार/पाच सदÖय िनवाªिचत असावेत. Âयापैकì १/३ सदÖय मुसलमानांनी िवभĉ
मतदारसंघातून िनवडलेले असावेत. हेच ÿमाण ÿांतीय कायदेमंडळात राहावे. ÿांतांना
Öवायत°ा देÁयात यावी.
२) मुसलमानांबाबतचे एखादे िवधेयक कायदे मंडळातील ३/४ मुिÖलम सदÖयांना अमाÆय
असेल तर Âया िवधेयकाचा िवचार केला जाऊ नये.
३) लोकसं´ये¸या तुलनेत मुिÖलमांना जाÖत ÿितिनिधÂव िमळावे. ही लीगची मागणी
राÕůीय सभेने माÆय केली. एवढेच नÓहे तर िविभÆन ÿांतातील मुिÖलम ÿितिनिधÂवाचे
ÿमाणही िनिIJत करÁयात आले उदाहरणाथª उ°र ÿदेशात लोकसं´येत मुिÖलमांचे
ÿमाण १४% असले तरी Âयांना ३०% ÿितिनिधÂव देÁयाचे ठरले. िवभĉ मतदार
संघािशवाय िवīापीठे व जमीनदारां¸या खास मतदारसंघातून मुसलमानांना िनवडणूक
लढिवता येईल यालाही राÕůीय सभेने माÆयता िदली.
लखनौ कराराचे एकूण Öवłप पाहता Âयातील ममª एकदम ल±ात येत नाही. वरवर पाहता
राÕůीय सभेने मुिÖलम लीगबरोबर पूणª शरणागती पÂकरली असे िदसते. िवभĉ
मतदारसंघाची मागणी माÆय कłन तसेच लोकसं´येपे±ा जाÖत ÿितिनिधÂव मुसलमानांना
िमळावे याला पािठंबा देऊन राÕůीय सभेने मुसलमानां¸या वेगÑया िहतसंबंधांनाच एक
ÿकारे माÆयता िदली. पåरणामी वेगळेपणाचे मुसलमानांमÅये िभनलले िवष अिधकच पसरले
असे मत इितहासकार डॉ. लाल बहादुर यांनी Óयĉ केले आहे.
munotes.in

Page 121

अिखल भारतीय मुिÖलम लीग
121 २. मुिÖलम िलगचा फुटीरता वाद:
असहकार आंदोलना¸या Öथिगतीनंतर िहंदू - मुिÖलम यां¸यात जे ऐ³य ÿÖतािपत झाले
होते ते नĶ पावले. देशात िहंदू-मुिÖलमांमÅये जातीय तणाव िनमाªण झाला. १९२३
साल¸या अखेरीस एकìकडे मुिÖलमांचे धमा«तराचे ÿयÂन आिण Âयाला ÿितउ°र Ìहणून
दुसरीकडे िहंदुÂववाīांनी सुł केलेÐया शुĦी व संघटन या चळवळी असे तणावाचे िचý
िनमाªण झाले. १९२३ ते १९२७ या काळात देशात िहंदू - मुिÖलम यां¸यात अनेक िठकाणी
दंगली घडून आÐया. लाहोर येथे या दरÌयान या दंगलीत ४५० लोक मरण पावले तर
५००० लोक जखमी झाले. जातीय तणाव आिण िहंदू-मुिÖलम दंगली यांचा पåरणाम Ìहणून
राÕůीय ÿवृ°ीचे अनेक मुिÖलम नेते साÌÿदाियक वळणावर गेले १९२५ मÅये बॅ. जीना व
अली बंधू साÌÿदाियक बनले. िदवस¤िदवस राÕůीय काँúेस व मुिÖलम लीग यां¸यातील
दुरावा आणखीनच वाढत गेला. १९२३ नंतर मुिÖलम लीगचे नेतृÂव बॅ. जीना यां¸याकडे
गेले. Âयां¸या नेतृÂवाखाली मुिÖलम लीगची धोरणे अिधकािधक ÿितगामी व संकुिचत
बनली. १९२७ साली सायमन किमशन¸या दौöयावर राÕůीय सभेने बिहÕकार टाकला.
मुिÖलम लीगमÅये माý या ÿijावłन फूट पडली.
३. बॅ. जीना यां¸या १४ मागÁया:
भारतासाठी घटनेचा सवªमाÆय आराखडा तयार करÁयासाठी १९२८ साली सवªप±ीय
पåरषद घेÁयात आली. Âयात राÕůीय सभेबरोबर मुिÖलम लीगही सामील झाली. सवªप±ीय
पåरषदेने िनयुĉ केलेÐया मोतीलाल नेहł सिमतीने तयार केलेला घटनेचा आराखडा
'नेहł åरपोटª' या नावाने ओळखला जातो. राÕůीय ÿवृ°ी¸या मुिÖलमांनी नेहł åरपोटªला
पािठंबा िदला. परंतु बॅ. जीनां¸या नेतृÂवाखालील गटाने माý तो åरपोटª नाकारला. बॅ.
जीनांनी आपले १४ मुĥे पुढे मांडले आिण नेहł åरपोटªला संमती देÁयासाठी आपÐया १४
मुīांचा Öवीकार करÁयाची अट घातली. आपले १४ मुĥे या मुसलमानां¸या मागÁया आहेत
असे Âयांचे मत होते. Âया पुढीलÿमाणे होÂया.
१. भारताची राºयघटना संघराºयाÂमक असावी.
२. सवª ÿांतांना Öवायत°ा īावी.
३. ÿांतीय िवधीमंडळात अÐपसं´याकांनाही ÿितिनिधÂव īावे.
४. क¤िþय िवधीमंडळात मुिÖलमांचे १/३ ÿितिनधी असावेत.
५. क¤िþय व ÿांतात सांÿदाियकतेवर आधारलेले Öवतंý मतदारसंघ असावेत.
६. मुिÖलम बहòसं´य असलेÐया ÿांतांची पुनरªचना कł नये.
७. सवा«ना धािमªक ÖवातंÞय असावे.
८. कोणÂयाही समाजा¸या ३/४ लोकां¸या िहतसंबंधांना बाधा आणू नये.
९. िसंध हा वेगळा ÿांत Ìहणून घोिषत करावा. munotes.in

Page 122

भारतीय राÕůीय चळवळ
122 १०. बलुिचÖथानात अÆय ÿांताÿमाणेच सुधारणा कराÓयात.
११. सरकारी नोकöयांत मुिÖलमांना राखीव जागा ठेवाÓयात.
१२. ÿÂयेक मंýीमंडळात िकमान ३ मुिÖलम मंýी असावेत.
१३. मुिÖलम संÖकृती, धमª, Óयĉìगत कायदा यांचे संर±ण करावे.
१४. ÿांतां¸या संमतीिशवाय क¤िþय कायदेमंडळाने राºयघटनेत दुŁÖती कł नये.
बॅ. जीनां¸या या मागÁयांमधून मुिÖलम समाजाचा ŀिĶकोन ÖपĶ होतो. राÕůीय सेभेने बॅ.
जीनां¸या १४ मागÁयांचा िवचार करÁयास नकार िदला. Âयामुळे मुिÖलम लीग राÕůीय
सभेपासून दूर गेली.
४. १९३० ते १९४२ या काळातील मुिÖलम लीगची वाटचाल:
१९३० साली काँúेसने सिवनय कायदेभंगाची चळवळ सुł केली. हा लढा संपूणª
ÖवातंÞयासाठी होता. परंतु ही चळवळ सवª भारतीयां¸या ÖवातंÞयासाठी नसून अÐपसं´य
मुिÖलमांना बहòसं´य िहंदूंचे अंिकत बनिवÁयासाठीच आहे असा कंगावा कłन मुिÖलम
लीगने या चळवळीस आपला िवरोध दशªिवला. Âयामुळे बहòसं´य मुिÖलम या चळवळीपासून
दूर रािहले. आिण इंúजांशी मैýीपूणª संबंध राखÁयाचे धोरण Öवीकारले. हे आंदोलन चालू
असतानाच नोÓहे. १९३० मÅये पिहली गोलमेज पåरषद लंडन येथे घेÁयात आली. काँúेसने
या पåरषदेत भाग न घेता ित¸यावर बिहÕकार टाकला. माý मुिÖलम लीगने आपले ÿितिनधी
या पåरषदेत पाठिवले होते.
Öवतंý जातवार मतदारसंघ बहाल करणाöया १९३२ साल¸या िनवाड्यास मुिÖलम लीगने
माÆयता िदली. १९३२¸या नोÓह¤बरमÅये झालेÐया एकता पåरषदेमाफªत जातीय समÖयेवर
तडजोड करÁयास लीगने नकार िदला.
भारताला दुसöया महायुĦात ओढÁया¸या िāिटश राºयकÂया«¸या िनणªयाचा िनषेध Ìहणून
राÕůीय सभे¸या ÿांितक मंिýमंडळांनी राजीनामे िदले आिण राÕůीय सभेने िāिटशां¸या
युĦÿयÂनांशी असहकार पुकारला. मुिÖलम लीगने नेमकì याउलट भूिमका घेतली. राÕůीय
सभे¸या ÿांितक मंýीमंडळांनी राजीनामे िदÐयानंतर बहòसं´याकां¸या जुलमी अमलातून मुĉ
झाÐयाबĥल २२ िडस¤बर १९३९ हा िदवस 'मुĉì िदन' Ìहणून पाळÁयाचा आदेश लीगने
आपÐया अनुयायांना िदला. तसेच मुिÖलमांचे ÿितिनधीÂव करणाöया लीग¸या संमतीिशवाय
भारताला कोणतीही नवीन घटना िदली जाणार नाही, या अटीवर मुिÖलम लीगने िāिटश
राºयकÂया«ना युĦÿयÂनात सøìय सहाÍय करÁयाचे कबूल केले.
राÕůीय सभेने ८ ऑगÖट १९४२ रोजी मुंबई¸या गवािलया टॅक मैदानावर भरलेÐया
अिधवेशनात िāिटशांना 'भारत छोडो' असे सांगणारा ठराव बहòमताने संमत केला तर
मुिÖलम लीगने Âयास िवरोध करणारा पिवýा घेतला. लीगने िāिटश राºयकÂया«ना 'देशाची
ÿथम फाळणी करा व िनघून जा.' असे सांगणारा ठराव संमत केला.
munotes.in

Page 123

अिखल भारतीय मुिÖलम लीग
123 १२.४ िĬराÕůवादाचा िसĦांत व मुिÖलम लीग ÿिसĦ उदूª किव डॉ. महंमद इकबाल हे पािकÖतान¸या कÐपनेचे जनक मानले जातात.
पिहÐया गोलमेज पåरषदेवłन ÿितिनधी परतÐयानंतर १९३१ साली मुिÖलम लीग¸या
नेÂयांची अलाहाबाद येथे डॉ. महंमद इकबाल यां¸या अÅय±तेखाली एक बैठक झाली. या
बैठकìतच Âयांनी सवªÿथम पािकÖतानची कÐपना मांडली. वायÓय भारतात Öवतंý राºय
िनमाªण करणे हाच भारतातील िहंदू-मुिÖलम पेच ÿसंगावरचा अंितम तोडगा आहे अशी
Âयांची भूिमका होती. Âयांनी मांडलेÐया Öवतंý मुिÖलम राÕůा¸या कÐपनेनुसार पंजाब,
वायÓय सरहĥ ÿांत, िसंध, बलुिचÖतान यांचे एकìकरण कłन िāिटश साăाºयांतगªत िकंवा
साăाºयाबाहेर Öवतंý मुिÖलम राºय िनमाªण करÁयाची योजना होती. डॉ. इकबाल यांनी
मांडलेÐया कÐपनेतून भारतातील मुसलमानांसाठी Öवतंý राÕů असावे हा िवचार बळावत
गेला.
१९३१ साली लंडनमÅये दुसरी गोलमेज पåरषद झाली. Âयात भारता¸या भावी
राºयघटनेचे Öवłप कसे असावे या मुīांवłन िहंदू-मुिÖलम ÿितिनधéमÅये मतभेद िनमाªण
झाले. मुिÖलम ÿितिनधéनी मुसलमानांसाठी Öवतंý राºयाची मागणी केली. तथािप, Âयास
िहंदुÂववादी ÿितिनधी व म. गांधी यांनी ठाम िवरोध केला. िहंदू व मुिÖलम दोघेही भारतीय
आहेत तेÓहा Âयांनी अखंड देशात Öवतंý मतदारसंघ व खास संर±क तरतुदी यांचा आúह
न धरता एकý रहावे असे मत म. गांधी यांनी मांडले दुसöया गोलमेज पåरषदेस जमलेÐया
ÿितिनधéना पािकÖतान¸या िनिमªतीची योजना मांडणाöया पýका¸या ÿित देÁयात आÐया.
पािकÖतान¸या कÐपनेने इंµलडमधील क¤िāज िवīापीठात िशकणाöया रहमत अली या
तŁण िवīाÃया«¸या मनात ÿथम मुतª Öवłप आले, Âयांची पािकÖतान िनिमªतीची योजना
मांडणारे पýक दुसöया गोलमेज पåरषदेला हजर असेलेÐया ÿितिनधéना िदले गेले.
वायÓय भारतातील राºयास रहमत अली यानेच पािकÖतान हे नाव िदले. पंजाब, वायÓय
सरहĥ ÿांत, कािÔमर, िसंध, बलुिचÖतान यांचे िमळून पािकÖतान हे Öवतंý राÕů Óहावे अशी
Âयाची योजना होती. पािकÖतान हे नाव पिहÐया चार ÿांतां¸या नावाची इंúजी अīा±रे
आिण पाचÓया ÿांतां¸या नावातील Öतान ही शेवटची चार अ±रे (P-Punjab, A -
Afganistan, K -Kashmir , I -Sindhh आिण Baluchistan मधील stan) यांचे िमळून
बनते.
रहमत अलीचा मूळ िसĦांत असा होता कì, िहंदू व मुसलमान या केवळ दोन जमाती नसून,
Öवतंý वंश, धमª, संÖकृती, परंपरा असणारी ती दोन राÕůे आहेत. रहमत अली¸या
ŀिĶकोनातून पािकÖतानचा पाया बळकट होÁयास मदत झाली. तथािप, १९३८ सालापय«त
पािकÖतान ही शाळकरी मुलांची कÐपना मानली जात होती.
१९३५¸या भारतिवषयक सुधारणा कायīानुसार भारतात १९३७ साली ÿांितक
कायदेमंडळा¸या िनवडणूका पार पडÐया. या िनवडणूकìत मुिÖलम लीगचा दाłण पराभव
झाला. देशा¸या बहòतेक सवª ÿांतात मुिÖलम लीगला नाकारÐयामुळे भारतात आपÐयाला
राजकìय भिवतÓय नाही. आपÐयाला बहòमतवाÐया िहंदूं¸या गुलामिगरीत िखतपत पडावे
लागणार असे मुिÖलम लीगला वाटू लागले. Âयामुळे मुिÖलम लीगची िĬ-राÕůवादाची भावना munotes.in

Page 124

भारतीय राÕůीय चळवळ
124 उफाळून आली. Âयामुळे १९३८ साली बॅ. जीनांनी असे जाहीर केले कì, मुिÖलम ÿांताचे
संघराºय व िबगर मुिÖलम ÿांतांचे संघराºय असे भारताचे िवभाजन करावे. दुसöया
महायुĦा¸या काळात तर पािकÖतान िनिमªती¸या चळवळीला गती िमळाली. माचª
१९४०¸या लाहोर अिधवेशनात मुिÖलम लीगने पािकÖतान¸या मागणीचा ठराव पास केला.
१२.४.१ मुिÖलम लीगची पािकÖतान¸या िनिमªतीकडे वाटचाल:
भारतीय ÖवातंÞयाचा मागª खुला करÁयासाठी दुसöया महायुĦकाळात पािकÖतान¸या
मुिÖलम लीग¸या मागणीबाबत तडजोड करÁयाचे ÿयÂन करÁयात आले. Âयासाठी राजाजी
योजना आिण भुलाभाई देसाई िलयाकत अली खान योजना मांडÁयात आÐया परंतु बॅ.
जीना यांनी या योजना फेटाळून लावÐया. सÈट¤बर १९४४ मÅये Âयांनी Öवतंý, सावªभौम
पािकÖतान िशवाय आपण कशाचाही Öवीकार करणार नाही , हे ÖपĶ केले.
दुसरे महायुĦ संपÐयानंतर इंµलंडमÅये स°ांतर होऊन मजूर प±ाचे ॲटली हे इंµलंडचे
पंतÿधान झाले. Âयांनी भारतातील स°ांतरा¸या ÿिøयेत गती देÁयाचे कॅिबनेट िमशन
भारतात पाठिवले. या कॅिबनेट िमशनने भारतात आÐयानंतर एक योजना ÿिसĦ केली
ितला िýमंýी योजना असे Ìहणतात. या योजनांचा Öवीकार सुłवातीला भारतातील काही
ÿमुख प±ांनी केला या योजनेनुसार जुलै १९४६ मÅये देशात घटना सिमती¸या िनवडणुका
झाÐया. ÂयामÅये काँúेसला २११ तर मुिÖलम लीगला केवळ ७३ जागा िमळाÐया. यामुळे
बॅ. जीना िनराश झाले. Âयामुळे जीनांनी िýमंýी योजना नाकारली.
पािकÖतान िमळिवÁयासाठी मुÖलीम लीगने ÿÂय± कृती¸या मागाªचा अवलंब करÁयाचा
िनणªय घेतला. १६ ऑगÖट १९४६ हा ÿÂय± कृतीिदनाचा िदवस ठरिवÁयात आला.
ÿÂय± कृती िदना िदवशी व नंतर कलक°ा येथे दोन िदवस िहंदू-मुिÖलम यां¸यात जातीय
दंगली घडून आÐया. या काळात कलकßयात ५००० लोक ठार, १५००० जखमी व १
लाख लोक बेघर झाले. यानंतर २ सĶ¤बर १९४६ या िदवशी पं. जवाहरलाल नेहł यांनी
हंगामी सरकारचे पंतÿधान Ìहणून सुýे हाती घेतली. लीगने तो िदवस शोकिदन Ìहणून
पाळला. मुिÖलम लीगने सुłवातीला या सरकारमÅये सामील न होÁयाचा िनणªय घेतला
होता. सÈट¤बर १९४६ मÅये देशात मुंबई, अहमदाबाद, नौखोली, िटÈपेरा येथे भीषण दंगली
झाÐया. लुटालुट, जाळपोळ, िहंदूंना बाटवणे, िहंदू ľीयांशी जबरदÖतीने िववाह करणे असे
ÿकार तेथे मोठ्या ÿमाणावर घडले. या गोĶीचा िबहारमÅये सुड घेÁयात आला.
म. गांधéनी दंगलúÖत भागात शांतता ÿÖथािपत करÁयासाठी नोÓह¤बर १९४६ ते माचª
१९४७ या काळात दौरा केला. यानंतर मुिÖलम लीगने नेहłं¸या हंगामी सरकारमÅये भाग
घेÁयाचा िनणªय घेतला. परंतु लीग¸या मंÞयांनी अडवणुकìची भूिमका Öवीकाłन
सामुदाियक जबाबदारी¸या तÂवास हारताळ फासला. Âयामुळे िहंदू-मुिÖलम कटुतेत
आणखीनच भर पडली.
जून १९४८ पूवê िāिटश भारत सोडून जाणार असÐयाची घोषणा पंतÿधान ॲटली यांनी
फेāुवारी १९४७ मÅये केली. Âयामुळे मुिÖलम लीगने ÿÂय± कृतीचा मागª Öवीकारला.
पंजाबमÅये भीषण दंगली उदभवÐया भारतातील स°ांतराचे कायª Âवरेने उरकÁयासाठी
िāिटश सरकारने लॉडª माऊंटबॅटन यांना भारतात Óहाईसरॉय Ìहणून पाठिवले Âयांनी munotes.in

Page 125

अिखल भारतीय मुिÖलम लीग
125 मुिÖलम लीग व काँúेस बरोबर चचाª कłन ÿदीघª वाटाघटी केÐया. परंतु बॅ. जीना आपÐया
मुळ मागणी पासून अिजबात बाजूला सरले नाहीत. तरीसुĦा माऊंट बॅटन यांनी भारता¸या
फाळणीची योजना तयार केली. या योजनेस िāिटश सरकारची माÆयता घेऊन ३ जून
१९४७ साली भारता¸या फाळणीची योजना जाहीर केली. मुिÖलम लीगने ही योजना माÆय
केली.
काँúेस¸या नेÂयांना देशा¸या फाळणीची तरतुद असलेली योजना नाईलाजाने Öवीकारावी
लागली. Âयांनी सुŁवातीपासूनच ÖवातंÞयाबरोबरच अखंड भारताचे ÖवÈन उराशी बाळगले
होते. म. गांधीनी पूवê पािकÖतान¸या कÐपनेस िवरोध करताना Ìहटले होते. "मा»या मृत
शरीरावरच पािकÖतान बनवावा लागेल." परंतु पािकÖतान¸या िनिमªतीबाबत बॅ. जीनांनी
Öवीकारलेली अÓयवहायª भूिमका, जातीय दंगलीचा भडकलेला वणवा, हंगामी सरकार¸या
कामकाजात वारंवार िनमाªण होणारे पेचÿसंग यामुळे म. गांधी, जवाहरलाल नेहł, सरदार
वÐलभभाई पटेल इ. काँúेस¸या नेÂयांनी देशा¸या फाळणीस व पािकÖतान¸या िनिमªतीस
परवानगी िदली.
१२.५ सारांश मुसलमानां¸या Öवतंý राजकìय संघटनेची Öथापना करÁयास िāिटशही कारणीभूत होते.
लॉडª िमंटो यांनी लावलेली फुटीरतेची व जातीयवादाची िवषवÐली फोफावÁयास वेळ
लागला नाही. Öवतंý मतदार संघ व लोकसंखे¸या मानाने जाÖतीचे ÿितिनिधÂव यासंदभाªत
िमंटोचे आĵासन िमळताच मुिÖलम नेÂयांनी आपÐया हालचाली वाढिवÐया. १९०६ ¸या
िडस¤बर मिहÆयात ' मोहमेडन एºयुकेशनल कॉÆफरÆस 'चे अिधवेशन भरले. यात डा³³याचे
नवाब सलीमउलÐला यांनी मुिÖलमांना एकý येÁयाचे आवाहन केले. Âयानुसार डा³का येथे
िवकार- उल- मुÐक यां¸या Åय±तेखाली मुिÖलम नेÂयांची बैठक झाली. नवाब
सलीमउलÐला यांनी मुिÖलमांची Öवतंý राजकìय संघटना उभारÁयासंबंधीचा ठराव
मांडला. तर हकìम अजमलखान यांनी Âयास अनुमोदन िदले व अशाÿकारे िडस¤बर
१९०६मÅये मुिÖलम लीगची िविधवत Öथापना झाली.
जून १९४७ मÅये नवे Óहाइसरॉय माउंटबॅटन यांनी फाळणीची योजना मांडली. Âयात देऊ
केलेले कुरतडलेले पािकÖतान िजनांनी पतकरले व देशाची फाळणी झाली. १९४६ साली
िजनांची ÿकृती एवढी खालावली होती, कì आपण फार काळ जगणे अश³य आहे, हे Âयांना
कळून चुकले होते. Âयामुळे कॅिबनेट िमशन योजना राबवून कधी काळी मोठे पािकÖतान
िनमाªण करÁयाचे Öवप्न आपÐयाला साकार करता येणार नाही, असे Âयांना िदसून आले
असावे; Ìहणून Âयांनी कुरतडलेले पािकÖतान Öवीकारले असे िदसते. पािकÖतानचे पिहले
गÓहनªर आिण पािकÖतान संिवधान सिमतीचे अÅय± िजना झाले. ÿथम Âयांनी धमाªतीत
राºयघटना िनमाªण करÁयावर भर िदला होता; परंतु िडस¤बर १९४७ ¸या लीग
अिधवेशनात पािकÖतान हे मुिÖलम राÕů होईल, असे Âयांनी जाहीर केले. पािकÖतानचे
गÓहनªर जनरल Ìहणून पूवª पािकÖतान¸या दौöयावर असताना उदूª हीच पािकÖतानची
एकमेव राÕůभाषा होईल, अशी घोषणा केÐयामुळे तेथील बंगाली िवīाथा«नी ÂयांचेिवŁĦ
िनदशªने केली. काÔमीर संÖथान पािकÖतानात सामील कłन घेÁयासाठी १९४७ साली
Âयांनी असं´य हÐलेखोर धाडले होते; परंतु भारतीय सैÆयाने ऐन वेळी हÖत±ेप केÐयामुळे munotes.in

Page 126

भारतीय राÕůीय चळवळ
126 Âयांचा हेतू िसĦ झाला नाही. Âयां¸या मृÂयूपूवê Öवतंý हैदराबादचे Öवप्नही कोसळÐयाचे
ÖपĶ झाले होते. ते कराची येथे मरण पावले. पािकÖतान राÕůाचे जनक Ìहणून आधुिनक
इितहासात िजनांना महßव ÿाĮ झाले. राजकìय जीवनातील िवरोधाभास Âयां¸यामÅये
जेवढा आढळतो; तेवढा इतर कोणÂयाही राजकìय नेÂया¸या जीवनामÅये िदसत नाही.
१२.६ ÿij १. मुÖलीमिलगचा थोड³यात आढावा ¶या.
२ मुिÖलम िलग¸या योगदानामÅये बॅ. जीना यांचे कायª ÖपĶ करा.
१२.७ संदभª १. जावडेकर आचायª शं.द. आधुिनक भारत
२. वैī, डॉ. सुमन, कोठेकर, डॉ. शांता - आधुिनक भारताचा इितहास ३. िभडे ÿा.
गजानन - आधुिनक भारताचा इितहास
४. िबिपनचंþ - इंिडयाज Öůगल फॉर इंिडपेÆडस
५. úोÓहर बी. एल. वेलेकर एन. के. - आधुिनक भारताचा इितहास ६. सरदेसाई डॉ.
बी.एन. नलावडे, डॉ. Óही. एन. - आधुिनक भारताचा इितहास.

*****





munotes.in

Page 127

127 १३
िहंदू महासभा
घटक रचना
१३.० उिĥĶ्ये
१३.१ ÿÖतावना
१३.२ िहंदू महासभे¸या Öथापनेचा उĥेश
१३.३ िहंदू महासभेची वाटचाल
१३.४ ÖवातंÞयवीर िव. वा. सावरकर आिण िहंदू महासभा
१३.५ काँúेस, मुिÖलम लीग आिण िहंदू महासभा
१३.६ िहंदू महासभा आिण राÕůीय Öवयंसेवक संघ
१३.७ सारांश
१३.८ ÿij
१३.९ संदभª
१३.० उिĥĶ्ये १. िहंदु महासभे¸या Öथापनेचा उĥेश जाणून घेता येईल.
२. िहंदु महासभेतील िव.रा. सावरकर यांचे योगदान सांगता येईल.
३. िहंदु महासभेची वाटचाल माहीती सांगता येईल.
१३.१ ÿÖतावना अिखल भारतीय िहंदू महासभा ही भारतातील िहंदुराÕůवादी संघटना होती. मुिÖलम लीग व
धमªिनरपे± भारतीय राÕůीय काँúेस यां¸या धािमªक-राजकìय भूिमकेिवरोधात िहंदूंचे
राजकìय ÿितिनिधÂव करÁया¸या उĥेशाने अ.भा. िहंदू महासभेची १९१५ साली Öथापना
झाली. िवनायक दामोदर सावरकर हे Âयाचे अÅय± होते. केशव बलराम हेडगेवार उपाÅय±
होते. बाळकृÕण िशवराम मुंजे हे िहंदू महासभेचे सदÖय होते. ते 1927 -28 मÅये अिखल
भारतीय िहंदू महासभेचे अÅय± होते.भारतात िāिटशां¸या साăाºयवादी धोरणाचा दूरगामी
पåरणाम Ìहणजे सांÿदाियक संघटनांचा उदय व िवकास होय या संघटना िविशķ
समाजा¸या िहतर±णासाठी Öथापन झाÐया. अशा या संघटना Âयां¸या नेÂयां¸या वैयिĉक
आकां±ापूतê करीत असताना अÿÂय±पणे िāिटश साăाºयाला सहाÍयभूत, ठरत होÂया.
यामÅये ÿामु´याने िहंदू सभा, मुिÖलम लीग, अकालीदल, इ. चा समावेश होतो. Âयां¸या या
आÂमक¤þी व अलगतेचा फायदा इंúजांनी उठिवला Âयां¸या सांÿिदयकतेला िāिटशांनी
जाणीवपूवªक खतपाणी घातले. पåरणामी कळत - नकळतपणे या सांÿदायामÅये munotes.in

Page 128

भारतीय राÕůीय चळवळ
128 अलगतपणाची व वेगळेपणाची भावना वाढीस लागली. िāिटशांनी या गोĶीचा फायदा घेऊन
िहंदुÖतानातील आपली कारकìदª िदघªकाळापय«त वाढवत नेली.
िहंदू महासभे¸या उदयािवषयी मािहती िमळत नाही. इ.स. १९०७ साली अलाहाबाद येथील
काही िहंदू नेÂयांनी अिखल भारतीय िहंदू महासभा Öथापन करÁयाचा िनणªय घेतला. पंजाब
िहंदू महासभेचे इ.स.१९०९ साली अमृतसर येथे अिधवेशन आयोिजत केले. िहंदू
महासभेचे कायाªलय हåरĬार येथे ठेवÁयात आले आिण महßवा¸या ÿसंगी अिधवेशन घेÁयात
यावे असा ठराव करÁयात आला.
१३.२ िहंदू महासभे¸या Öथापनेचा उĥेश िहंदू महासभेची Öथापना करत असताना पं. मदनमोहन मालवीय यांनी पुढील शÊदात Âयाचे
महßव सांिगतले आहे - "मुसलमान आिण िखIJन अनेक शतकांपासून आपÐया धमªÿसाराचे
कायª करीत आहेत. भारतातील बहòसं´य मुसलमान धमªपåरवतêत िहंदू आहेत. हे
थांबिवÁयासाठी एक िहंदू िमशन (ÿचारक संÖथा) Öथापन करणे आवÔयक आहे."
थोड³यात अनेक शतकांपासून िहंदू धमाªवर एक ÿकारे मुिÖलम, िùIJन धमाªने घाला
घालÁयाचा ÿयÂन सुł केला होता. िहंदू धमª अवनीतीला चालला होता. िहंदू धमª या
आøमणामुळे संपतो कì काय ही िभती िनमाªण झाली होती. या िहंदू धमाªवरील आøमण
थोपिवÁयासाठी िहंदू महासभा या संघटनेची Öथापना झाली होती. असा िनÕकषª काढला
तरी वावगे ठरणार नाही.
मुिÖलम लीग ही संघटना Öथापन झाÐयानंतर Âयांनी िāिटश सरकारकडे आपÐया िहता¸या
अनेक मागÁया मांडÐया यामधील Öथािनक मंडळामÅये जाÖत ÿितिनिधÂव िमळवÁया¸या
मुिÖलम लीग¸या मागणीला थोपवून धरÁयासाठी िहंदू संघटनेचे महßव पं. मदनमोहन
मालीवयांनी ÖपĶ केले.
सुłवाती¸या काळात 'शुĦी व संघटना' ही िहंदू महासभेची उिĥĶ्ये होती. शुĦी व संघटन
या चळवळी¸या आिथªक, सामािजक उĥेशावरही मालिवयांनी भर िदला. राÕůीय सभेचे
Ìहणजे काँúेसचे कायª ÿामु´याने राजकìय ±ेýात असÐयाने ितचे सामािजक, सांÖकृितक
आिण िबगर राजकìय ±ेýात Ìहणावे तेवढे कायª नÓहते Ìहणून िहंदू समाजातील बालिववाह,
अÖपृÔयता, जातीÿथा यासार´या अिनķ ÿथा नĶ करÁयासाठी िहंदू महासभेचे संघटन
करÁयात आले.
िहंदू महासभा ही काँúेसची ÿितÖपधê नसून काँúेस¸या कायाªला पुरक ठरेल व काँúेसला
बळकटी आणेल. या ŀĶीने िहंदू महासभेची Öथापना आहे असे मालवीय यांनी ÖपĶ केले
होते.
१३.३ िहंदू महासभेची वाटचाल मुिÖलम लीगची Öथापना, १९१६चा लखनौ करार , मॉटफडª सुधारणा कायदा, िखलापत
चळवळ, असहकार चळवळ , मोपÐयांचे बंड या सवª घडामोडéमुळे भारतातील सांÿदाियक
तणाव वाढीस लागला होता. १९२२ मÅये मलबार व मुलतानमÅये जातीय दंगली होऊन munotes.in

Page 129

िहंदू महासभा
129 मोठ्या ÿमाणात िहंदू लोक मारले गेले होते. मालम°ेचेही खूप मोठ्या ÿमाणात नुकसान
झाले. Âयामुळे िहंदूंना Öवसंर±णासाठी संघटीत करÁयाचे ÿयÂन झाले. या ŀिĶनेही िहंदू
महासभेची भूिमका महßवपूणª वाटत होती. १९२५ पय«त िहंदू महासभेची अिधवेशने
काँúेस¸या मंडपातच होत होती. परंतु १३ िडस¤बर १९२६ साली Öवामी ®Ħानंदांचा
मुिÖलमांकडून झालेला खून, शुĦी आिण संघटना ही िहंदू महासभेची Öवीकृत धोरणे जाहीर
झाÐयामुळे काँúेस आिण िहंदू महासभा यां¸यातील दरी वाढतच गेली. िहंदू राÕůवाद वाढीस
लागला. १९२५ साली नागपूरला राÕůीय Öवयंसेवक संघाची Öथापना झाली आिण
'िहंदुÖतान िहंदुओंका' अशा घोषणांचा उदय झाला.
गोलमेज पåरषदेतून बाहेर आलेÐया जातीय मतदारसंघाचा वाद, ÂयािवłĦ उठलेले वादळ,
Âयाला िहंदूमहासभेचा िवरोध जातीय मतदारसंघ माÆयही नाही आिण अमाÆयही नाही असा
काँúेसचा ठराव या सवा«मुळे िहंदू महासभावादी मंडळी काँúेसपासून दूर होऊ लागली. डॉ.
मुंजे, न. िच. केळकर, भोपटकर ही काँúेसची मंडळी िहंदू महासभावादी झाली. डॉ. मुंजे
पाटणा (१९२७) न. िच. केळकर हे जबलपूर (१९२८) आिण िदÐली (१९३२) येथील िहंदू
महासभे¸या अिधवेशनाचे अÅय± झाले. इंúजां¸या आ®यानेच इÖलामी राÕůवादाचे उिĥĶ
गाठता येईल हे मुसलमानांनी जाणले व मुिÖलम लीगने काँúेस बरोबर वैरÂवाचा पिवýा
घेतला अशा रीतीने एकìकडे मुिÖलम जातीयवाद आिण दुसरीकडे िहंदू सांÿदाियकता
यां¸या ताणाताणीत भारतीय धमªिनरपे± राÕůवाद सापडला.
१३.४ ÖवातंÞयवीर िव. दा. सावरकर आिण िहंदू महासभा लाला लजपतराय , पं. मदनमोहन मालिवय , िवजय राहावाचåरयर , डॉ. मुंजे, न. िच.
केळकर, भाई परमानंद इ. थोर नेÂयांनी िहंदू महासभा वाढिवली. १९३७ साली बंधमुĉ
झाÐयानंतर िवनायक दामोदर सावरकरांनी िहंदू महासभेत ÿवेश केला. तÂपूवê ते रÂनािगरी
िजÐĻात िहंदू सभेचे काम करीत होते. रÂनािगरी िहंदूसभा अिखल भारतीय िहंदू महासभेची
एक शाखा असली तरी सावरकरां¸या नेतृÂवाखाली ती अिखल भारतीय िहंदू महासभेला
िदशा दाखिवत होती. इ.स. १९३७ ते १९४७ ही दहा वष¥ सावरकरांना अिखल भारतीय
िहंदू महासभेचे कायª करÁयास िमळाली. या कालावधीत अÂयंत ÿितकूल पåरिÖथतीत
सावरकरांनी िहंदू महासभेला अिखल भारतीय Öवłप िदले. Âया सं´येला िवचारधारा
िदली. भागानगर व भागालपूर हे दोन लढे यशÖवीपणे लढवून आपण केवळ øांितकायª व
समाजसुधारक कायªच नÓहे तर राजकìय आंदोलने लढवू शकतो, हे िसĦ कłन िदले. िहंदू
समाजात िहंदूÂवाची जाणीव, अिखल िहंदू ŀिĶकोन व आंदोलन उÂपÆन करणे व अखंड
िहंदुÖथान राखÁयासाठी भिगरथ ÿयÂन ही आपली िजिवत काय¥ सावरकरांनी या दहा वषाªत
केली.
Âयावेळी अशी एक समजूत होती कì, मुिÖलम लीग, अकालीदल व इतर जातीय
संÖथांÿमाणेच िहंदू महासभा एक होती. आिण ितचा सामािजक आिण सांÖकृितक
उÂथानाचा दावा पोकळ होता. १९३८ मÅये ÖवातंÞयवीर सावरकर िहंदू महासभेचे अÅय±
झाले व Âया पदावर पुढे अनेक वष¥ रािहले. Âयां¸या नेतृÂवाखाली सभेने एक राजकìय
कायªøम जाहीर केला होता. काँúेस¸या मुसलमानांना खूष ठेवÁया¸या धोरणामुळे नाराज
झालेÐया सावरकरांनी 'िहंदू राÕůाची' गजªना केली. सावरकरांचे असे Ìहणणे होते कì, या munotes.in

Page 130

भारतीय राÕůीय चळवळ
130 देशात मातृभूमी मागणाöयांचा हा देश आहे, मुसलमान तसेच इतर अÐपसं´याकांनी
अÐपसं´यांकांसारखेच रहायला हवे. लोकशाही¸या तÂवानुसार बहóसं´याकांची भाषा
राÕůभाषा असावी असे सावरकरांचे मत होते. अथाªत भारत िहंदूंचा देश असला तरी
इतरांना येथे Æयाय िमळेल Âयासाठी Âयांनी 'एक Óयĉì एक मत ' या िसĦांताचा पुरÖकार
केला. िहंदू महासभे¸या या नवीन भूिमकेमुळे मुिÖलमां¸यातील जातीवाद आणखीनच
वाढीस लागला. िहंदू महासभे¸या िहंदूराÕů या घोषणेमुळे मुिÖलम लीग¸या पािकÖतान
मागणीस आणखी जोर आला.
१३.५ काँúेस, मुिÖलम लीग आिण िहंदू महासभा ÖवातंÞयवीर सावरकरांनंतर िहंदू महासभेचे अÅय± Ìहणून Ôयामाÿसाद मुखजê यांची िनवड
करÁयात आली. Âयांनी िहंदू महासभेला Óयापक राÕůीय ŀĶी िदली. परंतु ºयाÿमाणे
मुिÖलम समाजामÅये मुिÖलम लीग लोकिÿय झाली. तशी िहंदू समाजामÅये िहंदू महासभा
लोकिÿय होऊ शकली नाही. याला सवाªत महßवपूणª कारण होते ते Ìहणजे िहंदू महासभे¸या
िकतीतरी अगोदर पासून काँúेसने भारतातील सवªच जनजातीचे नेतृÂव केले व ÖवातंÞय
संúाम चालिवला. िहंदूमÅये एक Öवाभािवक भावना होती कì, एक संघटना असताना दुसरी
असÁयाचे कारण काय? िशवाय मुिÖलम लीगने Öवतंý पािकÖतानची िनिमªती केÐयाने
देशातील बहóसं´य मुसलमान मुिÖलम लीगचे समथªक बनले. मुिÖलम लीगने केलेÐया
पािकÖतान¸या मागणीला ÿितरोध Ìहणून 'अखंड िहंदूÖथान'चा नारा देऊनही तेवढी
लोकिÿयता िहंदू महासभे¸या वाट्याला आली नाही हे िहंदू महासभेचे फार मोठे दुद¥व आिण
अपयश आहे.
१३.६ िहंदू महासभा आिण राÕůीय Öवयंसेवक संघ राÕůीय Öवयंसेवक संघाचे संÖथापक डॉ. हेडगेवार आिण ÖवातंÞयवीर सावरकर यांचे संबंध
सुłवातीपासूनच Öनेहाचे होते. ºयावेळी १९३८ साली अहमदाबादला झालेÐया िहंदू
महासभेचे अÅय±पद सावकरांना िमळाले. Âयानंतर ते नागपूरला आले. Âयावेळी
ÖवातंÞयवीर सावकररांचे संघात िवशेष Öवागत करÁयात आले. लÕकरी पĦती¸या
गणवेशात असलेÐया Öवयंसेवकांनी Âयांना मानवंदना िदली. परंतु पुढे माý माधवराव
गोळवलकर गुłजी व सावरकर यांची भेट १२ मे १९५२ रोजी िटळक Öमारक मंदीर पुणे
येथे ÖवातंÞयापूवê सावरकरांनी Öथापन केलेÐया 'अिभनव भारत' सांगता समारंभािनिम°ाने
झाली. यावेळी गोळवलकर गुŁजéनी सावरकरांिवषयी चांगले उģार काढले. सावरकरांनी
आता िहंदूßवाचे कायª तुÌहालाच पुढे Æयावयाचे आहे. असे Ìहणून सÂकारा¸या िनिम°ाने
Âयांना घातलेला हार आिण नारळ गुłजी¸या हाती िदले. हे अनेक िहंदूसभावाÐयांना
आवडले नाही. तुÌही आपला वारसा गुłजé¸या हाती देऊन टाकला आिण संघ तर
िहंदूसभेस िवचारीत नाही. अशी तøार नंतर काही िहंदूसभावाīांनी सावरकरांकडे केली.
यावर सावरकर असे Ìहटलेले सांगतात कì, 'िहंदूÂवाचे काम आता संघच करीत आहे ही
गोĶ खोटी आहे का?' थोड³यात दोÆही संघटनांचे जमले नाही. पुढे Öवयंसेवकांनी Öथापन
केलेÐया जनसंघात िहंदू महापåरषद िवलीन करÁयाचा ÿÖतावही सावरकरांनी नाकारला.
पुढे १९६४ साली Öथापन झालेÐया िवĵ िहंदू पåरषदेत माý िहंदू महासभे¸या कायªकÂया«नी
मोठ्या ÿमाणात भाग घेतला. munotes.in

Page 131

िहंदू महासभा
131 १३.७ सारांश सावरकरांचा िĬराÕůवादाला िवरोध होता, हे पूणªसÂय आहे. फाळणी¸या िनणªयाला िहंदू
महासभा ÿखर िवरोध करीत होती. सावरकरांचा फाळणीला असलेला िवरोध Âयांनी
वेळोवेळी केलेÐया पýÓयवहारावłन िदसून येतो. Historic statement made by V.D
savarkar Ļा एस.एस. सावरकर व जी.ए. जोशी यांनी संपािदत केलेÐया पुÖतकात
सावरकारांचे फाळणीबĥलचे िवचार ÖपĶपणे कळून येतात. फाळणी¸या िनणªयावर माचª
१९४७मÅये िश³कामोतªब झाले असले, तरीसुĦा १९३७पासूनच Âया िदशेने वाटचाल
सुł झाली होती. काँúेसमधील िहंदू नेतेसुĦा हळूहळू फाळणीसाठी अनुकूल होत असताना
सावरकर अखंड िहंदुÖथानचे ÖवÈन बघत रािहले. Âयामुळे “जीना व सावरकर हे एकाच
माळेचे मणी आहेत” हे मिणशंकर अÍयर यांचे मत Ìहणजे सावरकरांची बदनामी करÁयाचा
ÿकार आहे.
भारतातील संÿदायवादास धमª जबाबदार नाही तर कमªकांडातील भेदभाव, अ²ानी,
धमª®Ħाळू अनुयायांचा वापर कłन घेणारा पुरोिहत वगª, आपली राजिकय पकड घĘ
करÁयासाठी, स°ा ÿाĮीसाठी Öवाथê राजकारणी धमाªचा वापर करतात. धािमªक
िवसंवादातूनच देशा¸या ÿगतीत, वै²ािनक िवकासात अडथळा िनमाªण होतो. खरतर
जगातील सवª धािमªक िवचारसरणीत कÐयाणकारी तßव आहे. धमाª¸या अËयासकांनी
सवªसामाÆयांचे याबाबत ÿबोधन केले पािहजे. िहंस¤¸या, Ĭेषा¸या कÐलोळात धमाªतील
मानवतावादी िवचार कानावर पडत नाहीत. तेÓहा खरी धािमªकता संपते व धािमªक
िवसंवादास सुłवात होते. हेच भारतीय संÿदायवादाचे फिलत आहे.
१३.८ ÿij १. िहÆदु महासभे¸या कायाªचा थोड³यात खुलासा करा.
२. िहंदु महासभे¸या Öथापनेचा उĥेश ÖपĶ करा.
३. िहंदु महासभेतील िव.रा. सावरकर यांचे योगदान ÖपĶ करा
४. िहंदु महासभेची वाटचाल माहीती सांगा
१३.९ संदभª १. जावडेकर आचायª शं.द. आधुिनक भारत
२. वैī, डॉ. सुमन, कोठेकर, डॉ. शांता - आधुिनक भारताचा इितहास ३. िभडे ÿा.
गजानन - आधुिनक भारताचा इितहास
४. िबिपनचंþ - इंिडयाज Öůगल फॉर इंिडपेÆडस
५. úोÓहर बी. एल. वेलेकर एन. के. - आधुिनक भारताचा इितहास ६. सरदेसाई डॉ.
बी.एन. नलावडे, डॉ. Óही. एन. - आधुिनक भारताचा इितहास
***** munotes.in

Page 132

132 १४
राÕůीय Öवयंसेवक संघ
घटक रचना
१४.० उिĥĶ्ये
१४.१ ÿÖतावना
१४.२ राÕůीय Öवयंसेवक संघाचे संÖथापक : डॉ. हेडगेवार
१४.३ संघÿित²ा
१४.५ राÕůीय Öवयंसेवक संघ आिण øांितकारक
१४.६ राÕůीय Öवयंसेवक संघ आिण काँúेस :
१. राÕůीय Öवयंसेवक संघ आिण काँúेसमधील ÿमुख नेते
२.लाहोर अिधवेशन व संघ शाखांमÅये ÖवातंÞय िदन साजरा
३.सिवनय कायदेभंग आिण राÕůीय Öवयंसेवक संघ
४. १९४२ चे चलेजाव आंदोलन व राÕůीय Öवयंसेवक संघ
१४.७ िāिटश गुĮहेर खाÂया¸या अहवालातील राÕůीय Öवयंसेवक संघ (मे, जून
१९४३)
१४.८ आझाद िहंद सेना व राÕůीय Öवयंसेवक संघ
१४.९ भारताची फाळणी व राÕůीय Öवयंसेवक संघ
१४.१० िनवाªिसत आिण राÕůीय Öवयंसेवक संघ
१४.११ मुिÖलम लीगची कारÖथाने व राÕůीय Öवयंसेवक संघ
१४.१२ संÖथानांचे िवलीनीकरण आिण राÕůीय Öवयंसेवक संघ
१. जÌमू – काÔमीर
२. हैþाबाद
१४.१२ महाÂमा गांधीजéची हÂया व राÕůीय Öवयंसेवक संघ
१४.१३ सारांश
१४.१४ ÿij
१४.१५ संदभª
१४.० उिĥĶ्ये या घटकाचा अËयास केÐयानंतर आपÐयाला:
१. राÕůीय Öवयंसेवक संघ आिण øांितकारक समजू शकाल.
२. सिवनय कायदेभंग आिण राÕůीय Öवयंसेवक संघ भूिमका समजू शकाल. munotes.in

Page 133

राÕůीय Öवयंसेवक संघ
133 ३. १९४२ चे चलेजाव आंदोलन व राÕůीय Öवयंसेवक संघ यांचे कायª ÖपĶ करता येईल.
४. भारताची फाळणी व राÕůीय Öवयंसेवक संघ ÖपĶ करता येईल.
५. मुिÖलम लीगची कारÖथाने व राÕůीय Öवयंसेवक संघ समजू शकाल.
६. संÖथानांचे िवलीनीकरण आिण राÕůीय Öवयंसेवक संघ यांचा सबंÅद ÖपĶ करता
येईल.
१४.१ ÿÖतावना भारतातील एक राजकारणिनरपे± सांÖकृितक संघटना. िहंदू समाजातील िविवध गटांत
ऐ³य िनमाªण कłन भारतवषाªचा सवा«गीण िवकास साधÁयासाठी धमª आिण संÖकृती¸या
पायावर िहंदू समाजाचे पुनłºजीवन घडवून आणणे, हे या संघटनेचे उिĥĶ ित¸या घटनेत
(अनु.३) नमूद केले आहे. राÕůीय Öवयंसेवक संघा¸या Öथापनेला जवळ जवळ ८३ वषª पूणª
झाली आहेत. सामाÆयपणे यास आर.एस.एस. असे Ìहटले जाते. या तीन शÊदांचा अथª
असा कì - आपले एक राÕů आहे ते Ìहणजे भारत, िनÖवाथê भावनेने व Öवयंÿेरणेने
राÕůाची सेवा करÁयासाठी किटबĦ झालेले लोक Ìहणजे Öवयंसेवक, अशा लोकांचे संघटन
Ìहणजे संघ होय. आज देशात संघा¸या जवळजवळ ४०,००० शाखा आहेत. Âयाचÿमाणे
िविवध ±ेýामÅये संघातफ¥ २७,००० पे±ा जाÖत सेवाकायª चालिवली जात आहेत.
संघातफ¥ देशभर १६,००० िवīालये चालिवली जात आहेत. या िवīालयात २१ लाखांवर
िवīाथê ÿाथिमक Öतरापासून ते Öथातक Öतरापय«त तसेच ९० हजार िश±क िवīा दानाचे
कायª करीत िश±ण घेत आहेत.
राÕůवादा¸या तßवÿणालीवर आधारलेली ही नवी संघटना १९२५ ¸या िवजयादशमीला
नागपूरला असहकाåरता आंदोलनातील एक काँúेस नेते डॉ³टर ⇨ केशव बळीराम
हेडगेवार यांनी सुł केली. ितला नागिवदभª भागात उ°म ÿितसाद िमळाला. १९२६¸या
एिÿलमÅये २६ सभासदां¸या बैठकìत या संघटनेला राÕůीय Öवयंसेवक संघ असे नाव
देÁयात आले.
१४.२ राÕůीय Öवयंसेवक संघाचे संÖथापक : डॉ. हेडगेवार डॉ. केशव बिळराम हेडगेवार यांचा जÆम १ एिÿल १८८९ रोजी नागपूर येथे झाला. १९०२
¸या Èलेग साथीत हेडगेवार माý १३ वषा«चे असताना Âयांची माता रेवतीबाई व िपता
बिळरामपंत िदवंगत झाले. Âयानंतर Âयां¸या काकांनी Âयांचे िश±ण सुŁ राहील हे सुिनिIJत
केले. पुढे बाळकृÕण मुंजे हे हेडगेवारांचे आ®यदाता व ÿेरणाÖथान झाले.
बालपणापासूनच हेडगेवार राÕůभĉ होते. ÿाथिमक शाळेत असताना राणी िÓह³टोåरया¸या
राºयारोहणाची ६० वष¥ पूणª झाÐया¸या िनिम°ाने वाटलेली िमठाई Âयांनी फेकून िदली तर
१९०१ साली राजा एडवडª¸या राºयािभषेका¸या आनंदोÂसव साजरा होत असताना
हेडगेवारांनी घरीच बसून िनषेध दशªवला. १९०५ साली िāिटश सरकार¸या आ²ेिवŁĦ
जाऊन वंदे मातरम् Âयांनी गायÐयामुळे Âयांना शाळेतून काढून टाकÁयात आले. पुढे Âयांनी
यवतमाल व पुÁयातील शाळांमधे िशकून मैिůक परी±ेत उ°ीणª झाले. munotes.in

Page 134

भारतीय राÕůीय चळवळ
134
१९१० साली मैिůक झाÐयावर डेडगेवारांना मुंजे यांनी कलकßयाला वैīकìय िश±णासाठी
पाठवले. पण वैīकìय िश±णापे±ाही Âयांचा कलकßयाला जाÁयाचा हेतू हा øांतीकायª करणे
हाच होता. लोकमाÆय िटळक, ÖवातंÞयवीर सावरकर, बाळकृÕण मुंजे, इ. नेÂयांचा
हेडगेवारांवर ÿभाव होता. कलकßयात असताना अनुशीलन सिमतीत अरिवंद घोष आिण
अÆय øांितकारकांसोबत Âयांनी काम केले. १९१५ साली रासिबहारी बोस आिण
सचéþनाथ संÆयाल यांनी उभी केलेÐया राÕůीय सशľ øांती चळवळीत मÅय भारत
ÿांताचे ÿमुख हेडगेवार होते. Âयाच काळात एल्. एम्. एस्. परी±ेत उ°ीणª होऊन हेडगेवार
डॉ³टर झाले आिण १९१७ साली परत नागपूरला आले.
१९२० मधे गांधीजéनी सुŁ केलेÐया सÂयाúहातही हेडगेवार सहभागी भाग घेतला. या
सगÑया काळात डॉ. हेडगेवार राÕůभĉìपर भाषणांतूनही लोकांना ÿेåरत करत. अशाच
काही भाषणांमुळे Âयां¸यावर राजþोहाचा आरोप कłन Âयांना िāिटशांनी अटक केली व
१९२१ साली Âयांनी Æयायालयापुढे आपÐया बचावात केलेले वĉÓय ऐकून तेथील
Æयायाधीशाने Ìहटले, “तुमचा बचाव हा तुम¸या भाषणांपे±ाही अिधक राजþोही आहे” आिण
एक वषाªची स®म कारावासाची िश±ा सुनावणी केली.
१९२५ साली िवजयादशमी¸या िदवशी िहंदूचे समािजक संघटन व राÕůाचे सांÖकृितक
पुनŁÂथान करÁया¸या हेतूने Âयांनी राÕůीय Öवयंसेवक संघाची Öथापना केली. १९३० ¸या
सिवनय कायदेभंग चळवळीत डॉ. हेडगेवार Óयिĉशः सहभागी झाले आिण Óयिĉगत
पातळीवर संघा¸या कायªकया«नाही सहभागी होÁयास परवांगी िदली पण राÕůीय Öवयंसेवक
संघ राजकìय अडचणीत येऊ नये यासाठी संघाला अिधकृतपणे Âयांनी चळवळीतून बाहेर
ठेवले. १९३० मÅये सुĦा Âयांना सÂयúहात भाग घेतÐयामुळे अटक झाली.
राÕůीय Öवयंसेवक संघ या संघटनेत केवळ पुŁषांनाच Öवयंसेवक Ìहणून सहभाग घेता येत
असÐयाने १९३६ साली डॉ. हेडगेवारांनी लàमीबाई केळकरांना राÕůसेिवका सिमतीची
Öथापना करÁयाची ÿेरणा िदली. Âयानुसार लàमीबाईंनी २५ ऑ³टोबर १९३६ साली
राÕůसेिवका सिमतीची Öथापना केली.
संघा¸या Öथापनेनंतर पुढील सुमारे १५ वष¥ डॉ. हेडगेवार देशभर ÿवास करत, भाषणांतून
लोकांना ÿेåरत करत आिण िहंदू¸या सामािजक व सांÖकृितक संघटन Óहावे याŀĶीने िविवध
काम करत. कĶाचे आयुÕय जगÐयाने डॉ . हेडगेवारां¸या उ°र आयुÕयात Âयांना पाठदुखीचा
ýास होता आिण Âयांचे ÖवाÖÃय सुĦा खालावले. १९४० ¸या संघ िश±ा वगाªत Âयांनी
शेवटचे भाषण केले. Âयां¸या िनधना¸या काही िदवसांपूवê नेताजी सुभाषचंþ बोस Âयां¸याशी
एका राÕůीय िवषयावर चचाª करायला आले तेÓहा आजारपणामुळे डॉ. हेडगेवार झोपले होते.
ते पाहóन नेताजéनी Âयांना उठवणे योµय समजले नाही आिण नंतर येतो Ìहणून ते िनघून
गेले. उठÐयावर डॉ. हेडगेवारांनी नेताजी िनघून गेÐयािवषयी खंत Óयĉ केली. ती भेट नंतर
होऊच शकली नाही कारण २१ जून १९४० ¸या सकाळी डॉ. हेडगेवारांचे िनधन झाले.
Âयां¸या शेवट¸या काळात Âयां¸या सोबत सतत काम करणारे माधवराव गोळवलकर
उपा´य ‘गुŁजी’ हे संघाचे दुसरे सर संघचालक झाले. munotes.in

Page 135

राÕůीय Öवयंसेवक संघ
135 १४.३ संघÿित²ा 'सवªशिĉमान परमेĵर आिण आपÐया पूवªजांचे Öमरण कłन मी ÿित²ा करतो कì, पिवý
िहंदू धमª आिण िहंदू संÖकृतीचे र±ण कłन िहंदू राÕůाला ÖवतंÞय करÁयासाठी मी राÕůीय
Öवयंसेवक संघाचा घटक होत आहे. संघाचे काम मी ÿामािणकपणे, िनःÖवाथª बुिĦने आिण
तनमनधन पूवªक करीन आिण या Ąताचे मी आजÆम पालन करीन.'
हे Åयेय डोÑयासमोर ठेवÐयामुळे आपÐया कायªपĦती मÅये संघाने सुłवातीपासूनच काही
पÃये पाळली होती ती पुढीलÿमाणे आहेत.
१. संघ समाजा¸या अंतगªत एक वेगळा पंथ Ìहणून काम करणार नाही.
२. संघ आिण समाज यां¸यात दुरावा येऊ न देणे.
३. संघटनेचे काम वाढवत वाढवत संघाला समाजाशी एकłप करणे.
४. संघ आिण समाज एकाच नाÁया¸या दोन बाजू आहेत असे वाटÁयाइत³या उ¸च
अवÖथेपय«त संघाचे कायª नेणे.
५. हे कायª कुणा¸याही िवरोधात न करणे.
६. कायाªचा मुलाधार सवाªÿती शुĦ साÂवीक ÿेमभाव ठेवणे. ७. भावाÂमक आिण सेवाĄती
भूिमकेतून समाजाचे संघटन करणे.
संघाचे सवō¸च अिधकारी Ìहणजेच सरसंघचालक होय. आतापय«त संघाचे चार सर
संघचालक झाले आिण िवīमान सरसंघचालक ®ी सुदशªनजी हे पाचवे सरसंघचालक
आहेत.
१४.५ राÕůीय Öवयंसेवक संघ आिण øांितकारक १९२६-२७ साली संघाचा िवÖतार नागपूर व Âया¸या आसपास होऊ लागला होता.
Âयावेळी नागपूर येथे भोसले वेदशाळेत ÿिसĦ øांितकारक हòताÂमा राजगुł हे िशकत होते.
ते संघाचे Öवयंसेवक झाले याच काळात हòताÂमा भगतिसंग यांनी नागपूर येथे डॉ. हेडगेवार
यांची भेट घेतली होती. १७ फेāुवारी १९२८ रोजी भगतिसंग व राजगुł यांनी सॉडसª यास
गोÑया घालून ठार केले. Âयावेळी डॉ. हेडगेवार यांनीच øांतीकारक सुखदेव यांना उमरेड
येथे भैÍयाजी दाणी (हे पुढे संघाचे सरकायªवाह झाले) यां¸या शेतावरील घरात सुखłप
ठेवÁयाची ÓयवÖथा केली. सायमन किमशन¸या िवरोधात नागपूर येथे जे आंदोलन झाले
Âयातही अनेक Öवयंसेवकांनी भाग घेतला होता.


munotes.in

Page 136

भारतीय राÕůीय चळवळ
136 १४.६ राÕůीय Öवयंसेवक संघ आिण काँúेस १. राÕůीय Öवयंसेवक संघ आिण काँúेसमधील ÿमुख नेते:
इ.स.१९२८ साली संघा¸या िवजयादशमी उÂसवाला सरदार वÐलभभाई पटेल यांचे थोरले
बंधू व Öवतंý भारता¸या िवधीमंडळाचे पिहले अÅय± िवĜलभाई पटेल हे ÿमुख पाहòणे
Ìहणून उपिÖथत होते. पुढ¸याच वषê Ìहणजे १९२९ साली पंिडत मदनमोहन मालवीय
यांनी याच उÂसवाला उपिÖथत राहóन संघकायाªला आिशवाªद िदला. ÖवातंÞय चळवळीतील
अनेक ÿमुख नेÂयांचे संघाबरोबर Öनेह संबंध होते.
२. लाहोर अिधवेशन व संघ शाखांमÅये ÖवातंÞय िदन साजरा:
इ.स. १९२० साली नागपूर येथे काँúेसचे अिधवेशन झाले होते Âयावेळीच डॉ. हेडगेवार
यांनी संपूणª ÖवातंÞयासंबंधीचा ठराव पाठिवला होता. परंतु तेÓहा तो मंजूर होऊ शकला
नाही. Âयानंतर ३१ िडस¤बर १९२९ रोजी लाहोर येथील अिधवेशनात काँúेसने संपूणª
ÖवातंÞय हे आपले Åयेय असÐयाचा ठराव मंजूर केला आिण २६ जानेवारी १९३० हा
ÖवातंÞय िदन Ìहणून सवª देशभर साजरा करÁयाचे ठरिवले. Âयावेळी डॉ. हेडगेवार यांना
अÂयंत आनंद झाला. Âयांनी २६ जानेवारी १९३० रोजी सवª शाखांवर संÅयाकाळी ६
वाजता राÕůÅवजवंदना करÁयाचा व ÖवातंÞयासंबंधी Óया´याने आयोिजत करÁयाचा
आदेश Öवयंसेवकांना िदला. Âयानुसार संघा¸या सवª शाखांवर ÖवातंÞयिदनाचा कायªøम
साजरा झाला.
३. सिवनय कायदेभंग आिण राÕůीय Öवयंसेवक संघ:
१९३० साली गांधीजéनी सिवनय कायदेभंग चळवळ सुŁ केली. या चळवळी¸या वेळी डॉ.
हेडगेवारांनी देशभरातील सवª संथ शाखांना आदेश िदला कì रा.Öव. संघ या चळवळीत
अिधकृतपणे सहभागी होणार नाही परंतु देश Öवतंý Óहायला हवा असे मत Âयांनी Óयĉ
केले. Öवयंसेवकांना Óयिĉगत पातळीवर भाग घेÁयावर बंदी घालÁयात आली नÓहती.
Öवतः डॉ. हेडगेवार यांनी सरसंघचालक पदाची जबाबदारी डॉ. अ.िव. परांजपे यां¸याकडे
सोपिवली व अनेक Öवयंसेवकांबरोबर जंगल सÂयाúहात सहभागी झाले.
जंगलसÂयाúहासाठी यवतमाळ येथे जाताना वाटेत पुसद येथे एका सभेत डॉ. हेडगेवार
यांनी ÖवातंÞय आंदोलनासाठी आपली भूिमका मांडली होती. ते Ìहणाले,
'ÖवातंÞयÿाĮीसाठी िāिटशां¸या बुटांना पॉिलश करÁयापासून तेच बूट Âयां¸या टाळ³यात
मारÁयापय«त ºया ºया मागाªचा वापर करणे श³य असेल Âया सवा«चा अवलंब केला पािहजे
कोणÂयाही मागाªने देश Öवातंý झाला पािहजे एवढेच मला माहीत आहे.'
जंगल सÂयाúहात डॉ. हेडगेवार यां¸या सोबत ®ी अÈपाजी जोशी, दादाराव परमाथª असे
१२ ÿमुख संघकायªकत¥ सहभागी झाले या सवा«ना ९ मिहने स®म तुŁंगवासाची िश±ा
झाली. यानंतर संघाचे शारीåरक िश±ण ÿमुख मात«डराव जोग, नागपूर िजÐहा संघचालक
अÈपाजी हळदे इ. अनेक संघ नेते व Öवयंसेवकांनी सÂयाúहात भाग घेतला. सÂयाúहा¸या
वेळी पोिलसां¸या पाशवी मारहाणीपासून सÂयाúहéचे र±ण करÁयासाठी १०० संघ
Öवयंसेवकांचा एक गट तयार केला. हे सवªजण ÿÂयेक सÂयाúहा¸या वेळी उपिÖथत राहत munotes.in

Page 137

राÕůीय Öवयंसेवक संघ
137 असत. ८ ऑगÖट रोजी गढवाल येथे १४४ कलम तोडून िमरवणूक काढÁयात आली
Âयावेळी पोिलसांनी केलेÐया लाठीमारात अनेक Öवयंसेवक जखमी झाले होते.
इ.स. १९३१ साल¸या िवजयादशमीला डॉ. हेडगेवार तुŁंगात होते. Âया िदवशी सवª
संघशाखांवर एक संदेश वाचून दाखिवÁयात आला होता तो असा होता 'मा»या मना, देशाचे
पारतंÞय दूर होऊन सवª समाज Öवावलंबी व बलशाली होईपय«त कोणÂयाही Óयिĉगत
सुखाची अपे±ा करÁयाचा तुला अिधकार नाही.' जानेवारी१९३२ मÅये िवÈलवीदल या
øांितकारकांच संघटनेĬारे बालाघाट येथे सरकारी खिजना लुटÁयाचा ÿयÂन करÁयात
आला. Âयावेळी संघाचे अिखल भारतीय सरकायªवाह बाळाजी हòĥार यां¸यासह अनेक
जणांना अटक करÁयात आली.
१५ िडस¤बर १९३२ रोजी गुĮहेर िवभागा¸या अहवाला¸या आधारे मÅय भारत ÿांतां¸या
सरकारने सरकारी कमªचाöयांना संघकायाªत भाग घेÁयावर बंदी घालणारा आदेश काढला.
पुढे डॉ. हेडगेवार यां¸या मृÂयुनंतर ५ ऑगÖट १९४० रोजीही िāिटश सरकारने भारत
सुर±ा कायīा¸या ५६ व ५८ कलमांखाली संघातील लÕकरी गणवेश व लÕकरी
ÿिश±णावर बंदी घातली.
४. १९४२ चे चलेजाव आंदोलन व राÕůीय Öवयंसेवक संघ:
१९४२ साली म. गांधीजéनी इंúजांना 'चले जाव' चे आवाहन केले ही चळवळ सुł
होÁयाअगोदरच िāिटश सरकारने गांधी, नेहł यासार´या ÿमुख पुढाöयांना अटक कłन
तुłंगात डांबले होते मुंबई¸या काँúेस अिधवेशनात महाÂमा गांधéनी 'करो या मरो' ही घोषणा
िदली. या चळवळीत आपण भाग घेतला पािहजे असे काही संघा¸या ÿांतÿचारकांना वाटले
होते. या आंदोलनात संघ Öवयंसेवकांनी अनेक िठकाणी महßवपूणª भाग घेतला. िवदभाªमÅये
िचमुटआĶी या भागात संघ Öवयंसेवकांनी समांतर सरकार Öथापन केले. यावेळी पोिलसांनी
Âयां¸यावर अमानवी अÂयाचार केले. ÂयामÅये १२ पे±ा जाÖत Öवयंसेवकांनी देशासाठी
आÂमबिलदान केले. नागपूरजवळ रामटेक येथे तÂकालीन नगर कायªवाह रमाकांत केशव
तथा बाळासाहेब देशपांडे यांना सरकारने फाशीची िश±ा सुनावली पुढे सवªच ÖवातंÞय
सैिनकांना सरकारने माफì िदली. Âयात बाळासाहेबांचीही सुटका झाली. Âयांनीच पुढे
वनवासी कÐयाण आ®मा¸या कायाªची उभारणी केली.
१९४२¸या आंदोलनात देशा¸या कानाकोपöयात Öवयंसेवक संघषª करीत होते. िदÐली,
मुजÉफरनगर लोहमागª उदÅवÖत करÁयात आला. आµöयाजवळ बरहन लोहमागª ही जाळून
टाकÁयात आला. मीरत िजÐĻात मवाना तालुका कायाªलयावर Öवयंसेवकांनी राÕůÅवज
फडकावला. Âयाचवेळी पोिलसांनी केलेÐया गोळीबारात िकÂयेक जण जखमी झाले होते.
ÖवातंÞयसैिनकांना मदत करÁयाचे कायªही महßवाचे होते इंúज सरकारचे गुĮहेर तर
ÖवातंÞयसैिनकां¸या मागावर होतेच पण कÌयुिनķ प±ाचे कायªकत¥ही आपÐया प±ा¸या
आदेशानुसार ÖवातंÞयसैिनकांना पकडÁयासाठी िāिटश सरकारला मदत करत होते. या
काळात जयÿकाश नारायण व अŁणा असफअली या नेÂयांना िदÐलीचे संघचालक हंसराज
गुĮ यांनी आपÐया घरी आ®य िदला होता. आणखी एक समाजवादी नेते अ¸युतराव
पटवधªन व साने गुŁजी हे पुÁयात. पुÁयाचे संघचालक भाऊसाहेब देशमुख यां¸या घरी munotes.in

Page 138

भारतीय राÕůीय चळवळ
138 उतरत असत. पýी सरकार Öथापन करणारे øांितिसंह नाना पाटील यांना सातारा
िजÐĻातील औंधचे संघचालक व ´यातनाम वैिदक िवĬान पंिडत सातवळेकर यां¸या घरी
आसरा िमळत असे.
१४.७ िāिटश गुĮहेर खाÂया¸या अहवालातील राÕůीय Öवयंसेवक संघ (मे, जून १९४३) संघा¸या अÆय नेÂयांचे ÿवास व संघाचे इतर कायªøम यावरही िāिटश सरकार¸या गुĮहेर
िवभागाचे ल± असे. एक नŌद अशी आहे - १२ िडस¤बर १९४३ रोजी संघाचे एक ÿमुख
अिधकारी नानासाहेब आपटे यांनी जबलपूर येथे गुłदि±णा उÂसवात सांिगतले इंúज
सरकारचे अÂयाचार असĻ आहेत. देशाला ÖवातंÞयासाठी संघषाªची तयारी ठेवावी लागेल.'
गुĮहेर िवभागा¸या अहवालात संघ Öवयंसेवक व øांितकारक यां¸यातील सहकायाªचाही
दाखला सापडतो - 'पुणे येथे संघा¸या िशबीरात व अमरावती येथे राÕů सेिवका सिमती¸या
िशबीरात िवनायक दामोदर सावरकर हे उपिÖथत होते. उ°र ÿदेशात बदायून येथे संघ
िशबीरात िवदेशामÅये ÖवातंÞय चळवळ संघटीत करणारे राजा मह¤þ ÿताप यांचे छायािचýण
लावÁयात आले. या िशबीरातील सवª कायªøमासंबंधी संपूणª गुĮता पाळÁयात येते.'
१४.८ आझाद िहंद सेना व राÕůीय Öवयंसेवक संघ आझाद िहंद सेना िनमाªण िनमाªण झाÐयानंतर २० सÈट¤बर १९४३ रोजी नागपूर येथे
संघाची गोपनीय बैठक झाली. जपान¸या सहकायाªने भारताला Öवतंý करÁयासाठी हÐला
झाला तर Âयात संघाने कोणती भूिमका पार पाडावी. यािवषयी या बैठकìत चचाª झाली.
१४.९ भारताची फाळणी व राÕůीय Öवयंसेवक संघ : ÖवातंÞयÿाĮीपूवê काँúेस हे सवª ÖवातंÞयचळवळीचे मु´य Óयासपीठ होते. भारताची
फाळणी करÁयासाठी व स°ांतरासाठी िāिटश सरकार, मुिÖलम लीग काँúेसबरोबर
वाटाघाटी करीत होते. या काळात काँúेसचे ÿमुख नेते Ìहणून म. गांधीजéना माÆयता होती.
Âयांनी 'देशाची फाळणी करÁयापूवê मा»या देहाचे तुकडे करा' अशी घोषणा केली होती.
काँúेसचे इतर सवª ÿमुख नेते याच िवचारावर ठाम होते. परंतु िāिटश Óहाईसरॉय माऊंट
बॅटन यांनी ३ जून १९४७ रोजी देशा¸या फळणीची आिण जून १९४८ पय«त स°ांतर
करÁयाची योजना जाहीर केली.
काँúेस देशाची फाळणी कधीही माÆय करणार नाही असा िवĵास संघासह संपूणª भारतीय
जनतेला होता. परंतु १४-१५ जून रोजी काँúेस कायªकारी सिमतीने फाळणीचा ÿÖताव
Öवीकारला.
काँúेस नेÂयांनी भारता¸या फाळणीचा ÿÖताव ÖवीकारÐयानंतर राÕůीय Öवयंसेवक संघ,
िहंदू महासभा इ.नी. Âयािवरोधात आपले ÿयÂन सुł केले. Âयामुळे काँúेसने फाळणीला
माÆयता िदÐयानंतर केवळ साठ िदवसां¸या आतच इंúजांनी फाळणीची योजना पूणªपणे
अंमलात आणली आिण भारताला ÖवातंÞय िदले. munotes.in

Page 139

राÕůीय Öवयंसेवक संघ
139 १४.१० िनवाªिसत आिण राÕůीय Öवयंसेवक संघ भारता¸या फाळणी दरÌयान िहंदू समाजाने ÿचंड िवÅवंस पािहला सुमारे २० लाख लोकांची
क°ल झाली आिण सुमारे २ कोटी लोकांना आपÐया वाडविडलांची भूमी सोडून परागंदा
Óहावे लागले. Âया काळातील िवदारक िÖथतीचे वणªन तÂकालीन क¤िþय मंýी काकासाहेब
गाडगीळ यांनी (गÓहनªम¤ट Āॉम इÆसाइड) या पुÖतकात केले आहे ते Ìहणतात,
िनवाªिसतांचा व राÕůीय Öवयंसेवक संघ फाळणी दरÌयान राÕůीय Öवयंसेवक संघाना
पंजाबमधील िनवाªिसतांना बरीच मदत केली. उ°रे मधील सý दंगलीत सुĦा Âयांचा मु´य
सहभाग होता. उ°रेत सांÿदाियक दंगली पेटÐया असताना Öवसंर±णास असमथª
असÁयाचा संघाने बचाव केले. संघ Öवयंसेवका¸या या अिĬतीय कामिगरीची ÿशंसा करत
सरदार वÐलभभाई पटेल Ìहणाले “संघा¸या बहादूर Öवयंसेवकांनी असं´य िनÕपाण िľया
९ मुले यांचे िहंमतीने संर±ण केले आिण दूरदूर¸या भागातून Âयांना सुखłप पणे भारतात
आणले हे नाकारता येणार नाही.”
फाळणीमुळे िनवाªिसत झालेÐयांना सवªतोपरी सहकायª करÁयाचा आदेश संघाचे तÂकालीन
सरसंघचालक ®ी. गोळवळकर गुŁजी यांनी Öवयंसेवकांना िदला. पंजाब ÿांताचे संघचालक
रायबहहóर बþीदास यां¸या अÅय±तेखाली 'पंजाब सहायता सिमती' Öथापन करÁयात आली
डॉ. गोकुलचंद नारंग हे सिमतीचे कोषाÅय± होते. या सिमतीचे मु´यालय लाहोर येथे होते.
याचÿमाणे पूवª बंगालमधील िनवाªिसतांसाठी 'वाÖतूहारा सिमती' Öथापन करÁयात आली
होती.
मुिÖलम लीग ९:
१४.११ मुिÖलम लीगची कारÖथाने व राÕůीय Öवयंसेवक संघ भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर भारतीय ÖवातंÞयाला नख लावÁयासाठी मुिÖलम लीगने
एक महाभयानक कारÖथान रचले होते. िदÐलीत शľाľे आिण दाłगोळा जमिवÁयात
आला. मुिÖलम लीग¸या अनेक कायªकÂया«ना घातपाताचे ÿिश±ण देÁयात आले. अशावेळी
राÕůीय Öवयंसेवकांनी आपले ÿाण धो³यात घालून हा कट उघडकìस आणला.
भारतरÂन हा बहóमान सवªÿथम िमळिवणारे डॉ. भगवानदास यांनी १६ऑ³टŌबर १९४८
रोजी िलिहले आहे - 'मुÖलीम लीगने १० सÈट¤बर १९४७ रोजी िदÐलीत सशľ उठाव
कłन क¤िþय मंýी आिण ÿमुख शासकìय अिधकाöयां¸या हÂयेचा कट रचला होता. लाल
िकÐÐयावर पािकÖतानी झ¤डा फडकवून िहंदूÖथान ताÊयात घेÁयाचा हा कट होता सुदैवाने
संघा¸या Öवयंसेवकांनी Öवतःचा जीव धो³यात घालून या कटाची मािहती िमळिवली. आिण
ती नेहł, पटेलापय«त पोहचवली.
सÈट¤बर १९४६ ¸या क¤þीय िवधी मंडळ अिधवेशना¸या वेळी काँúेस आिण मुिÖलम लीग से
संयुĉ सरकार असून सुĦा मुिÖलम लीगने ÿचंड िहंसाÂमक िनदशªन केली. Âया पुढील
िदवशी आणखी मोठ्या सं´येने मुिÖलम लीगचे कायªकत¥ जमले तेÓहा काँúेस नेते देशबंधू
गुĮा यांनी संघाकडे मदत मािगतली. Âयां¸या हाकेला ओ देत संघ Öवयंसेवक मोठ्या munotes.in

Page 140

भारतीय राÕůीय चळवळ
140 सं´येने जमलेले पाहóन मुिÖलम लीग¸या कायªकÂया«नी िहंसाÂमक आंदोलन लगेच थांबवले
आिण ितथून िनघून गेले.
तसेच पंिडत नेहł, महाÂमा गांधी इ. राÕůीय नेÂयां¸याही जीवाला मुिÖलम लीग कडून
धोका असÐयाची बातमी िमळाली असता Âया¸या संर±णाचे कामसुĦा संघाने पार पाडले.
१४.१२ संÖथानांचे िवलीनीकरण आिण राÕůीय Öवयंसेवक संघ भारताला ÖवातंÞय देत असताना इंúजांनी कावेबाजपणाने सवª संÖथांनाना Öवयंिनणªयाचा
अिधकार िदला. भारतात िकंवा पािकÖतानात िवलीन Óहावयाचे अथवा Öवतंý राहावयाचे
असा हा Öवयंिनणªयाचा अिधकार होता. सवª संÖथानांनी आपापले िनणªय घेतले परंतु जÌमू-
काÔमीर, हैþाबाद, जुनागढ येथील संÖथािनकांनी माý िवलीनीकरणाला िवरोध दशªिवला.
१. जÌमू – काÔमीर:
जÌमू काÔमीरचे महाराज हåरिसंह हे भारतात िवलीन होÁयाबाबत चालढकल करीत होते.
Âयाचÿमाणे काÔमीरमÅये िहंदूÿजा व खुĥ महाराज हåरिसंह यां¸या िवरोधात नेहłंनी शेख
अÊदुÐला यांना िवशेष पािठंबा िदला होता. ही दोन मु´य कारण Âयांना सतत बोचत होती.
Âयाचÿमाणे भारत व काÔमीरला जोडणारे मागª फाळणीमुळे पािकÖतानात गेले होते. Âयामुळे
काÔमीरचे खोरे बाजूला तुटून एकाकì झाले होते. जÌमू काÔमीरचे भौगोिलक व सांÖकृितक
महÂव ल±ात घेऊन हे संÖथान भारतात िवलीन Óहावे यासाठी Öवतः म. गांधी व सरदार
पटेल यांनी ÿयÂन केले परंतु महाराज हीरिसंह यां¸या मनातील शंका ते दूर कł शकले
नाहीत. तेÓहा सरदार पटेलांनी सर संघचालक ®ी मी,माधव सदािशव गोळवलकर
यां¸याकडे सरदार, पटेलां¸या िवनंतीनुसार ®ी. गोळवलकर १७ ऑ³टोबर १९४७ रोजी
®ीनगरला गेले पुढ¸या िदवशी Âयांनी युवराज कणª िसंह व संÖथानाचे िदवाण मेहरचंद
महाजन यां¸या उपिÖथतीत संघाचे ÿांत ÿचारक माधवरावमुळे यांची भेट घेतली. Âयांनतर
राजा हåरिसंहाची भेट घेऊन Âयांना गोळवलकर यांनी पािकÖतानात िवलीन होÁयाचे धोके
समजावले. Âया भेटीनंतर राजा हåरिसंहा¸या मनातील सवª ÿij सुटले व ते भारतात िवलीन
होÁयास तयार झाले.
२. हैþाबाद:
हैþाबाद संÖथान हे िनजामी राजवटीखाली होते. महाराÕůातील मराठवाडा, आंňÿदेशातील
तेलंगण व कनाªटकातील काही भाग या संÖथानात होता. संÖथानातील ८५% ÿजा िहंदू
होती. ११ जून १९४७ रोजी िनजामाने हैþाबाद संÖथान Öवतंý राहील अशी घोषणा केली.
िनजामाचे ४० हजार सैÆय, व २ लाख रझाकार यांनी हैþाबाद संÖथानात िहंदूंवर अनािÆवत
भीषण अÂयाचार सुł केले.
हैþाबाद संÖथान भारतात िवलीन Óहावे. यासाठी हैदराबाद मधे मोठा लढा उभारÁयात
आला Âयामुळे िविवध िहंदू संघटनां¸या कायªकÂया«बरोबरच १० हजार काँúेस कायªकÂया«ना
तुłंगात डांबÁयात आले. यावर मात करÁयासाठी मÅयÿदेशचे मु´यमंýी प. रिवशंकर
शु³ल आिण गृहमंýी Ĭारकाÿसाद िम® यांनी सरदार पटेल यां¸या ÿेरणेने ÿयÂन सुł केले. munotes.in

Page 141

राÕůीय Öवयंसेवक संघ
141 भयभीत िहंदूंना िदलासा देÁयासाठी Âयांनी वöहाड ÿांताचे संघाचे संघचालक बापूसाहेब
सोहनी यां¸याशी संपकª साधला. राÕůीय Öवयंसेवक संघ, आयªसमाज यांनी ÿयÂन सुł
केले. Âयां¸या ÿयÂनामुळे िहंदूंना पळवून लावÁयात रझाकार अपयशी ठरले. शेवटी सरदार
पटेल यां¸या आदेशानुसार १३ सÈट¤बर १९४८ रोजी भारतीय सैÆयाने हैþाबादेत ÿवेश
केला. रझाकारांबरोबर झालेÐया संघषाªत भारतीय जवानांनी १,२०० रझाकारांना ठार
केले. १० जवानांनाही वीरमरण आले. िहंदू जनते¸या सहकायाªमुळे केवळ ४८ तासामÅये
लÕकरी कारवाई यशÖवी होऊन हैþाबाद संÖथान भारतात िवलीन होÁयाचा मागª मोकळा
झाला.
१४.१२ महाÂमा गांधीजéची हÂया व राÕůीय Öवयंसेवक संघ िद. ३० जानेवारी १९४८ रोजी गांधीजéची हÂया झाली. Âयानंतर ÿाथिमक तपासणी
कåरता पोिलसांनी अनेक लोकांना अटक केली Âयात ®ी गोळवलकर सुĦा होते. परंतु
तपासणीतून Âयांचा िनदōषपणा िसĦ झाला जे िद. ६ फेāुवारी १९४८ रोजी Âयांना मुĉ
करÁयासाठी आले. २६ फेāुवारीला तपासणी¸या संदभाªत आपली नाराजी Óयĉ करणाöया
नेहłं¸या पýाला सरदार पटेलांनी उ°र पाठिवले कì, 'गांधीजé¸या हÂये¸या संदभाªत चालू
असलेÐया कारवाईची मला पूणª मािहती आहे. ÖपĶपणे समोर येणारी गोĶ अशी आहे कì
Öवयंसेवक संघाचा या घटनेशी काहीही संबंध नाही. (सरदार पटेल पý - Óयवहार - खंड ६
संपादक दुगाªदास)'
Æयायमूतê आÂमाचरण यां¸या िवशेष Æयायालयात िदÐली¸या ऐितहािसक लाल िकÐÐयात
२६ मे रोजी खटÐयाची सुनावणी झाली. Âयात आठ आरोपé¸या िवłĦ आरोपपý दाखल
केले होते. नथुराम गोडसे, Âयांचे भाऊ गोपाळ गोडसे, नारायण आपटे, िवÕणु करकरे,
मदनलाल पाहवा , शंकर िकÖतैया, द°ाराम परचुरे आिण िवनायक दामोदर सावरकर हे ते
आरोपी होते. िदगंबर बडगे हा माफìचा सा±ीदार झाला. १० जानेवारी १९४९ रोजी ११०
पानांचा िनकाल जाहीर झाला. सावरकरांना सÆमानासह दोषमुĉ केले गेले. नथुराम गोडसे
व नारायण आपटे यांना फाशी व अÆय पाच जणांना आजÆम कारावासाची िश±ा सुनावली
गेली. Æयायमूतê आÂमाचरण यांनी गांधी हÂयेमागे हजारŌ Óयĉéचे कारÖथान असÐयाचा
आरोप पूणªपणे फेटाळून लावला आिण हा िनकाल जाहीर करताना िनःसंिदµध शÊदात
घोषणा केली कì या कारÖथानात राÕůीय Öवयंसेवक संघाचा मुळीच हात नाही.
पंजाब उ¸च ÆयायालयामÅये झालेÐया अिपलाची Æयायमूतê भंडारी, अछूराम आिण जी. डी.
खोसला यां¸या िý. सदÖयीय खंडपीठासमोर सुनावणी झाली. Âयांनी परचुरे आिण िकÖतैया
यांना दोषमुĉ केले. यानंतर नथुराम गोडसे व आपटे या दोन गुÆहेगारांना १५ नोÓह¤बर
१९४९ या िदवशी फाशी िदले गेली. िवशेष Æयायालय आिण उ¸च Æयायालया¸या या
िनणªयाने ÖपĶ शÊदात संघाला िनदōष घोिषत करÁयात आले.
पुढे १९ वषा«नी इंिदरा गांधी पंतÿधान झाÐयानंतर पुÆहा गांधीहÂयेचे ÿकरण Âयांनी बाहेर
काढले. १९६६ मÅये पुÆहा नवीन पĦतीने Æयायालयीन चौकशी करÁयासाठी आयोग
Öथापन करÁयात आला. सवō¸च Æयायालयाचे िनवृ° Æयायाधीश टी.एल.कपूर यांची
अÅय± Ìहणून नेमणूक करÁयात आली. या आरोपाने १०१ जणां¸या सा±ी नŌदिवÐया. munotes.in

Page 142

भारतीय राÕůीय चळवळ
142 ४०७ कागदपýां¸या पुराÓयांचा अËयास केला आिण १९६८ मÅये आपला अहवाल सादर
केला. कपूर आयोगा¸या समोर गांधी हÂये¸या वेळी क¤िþय गृहसिचव असलेÐया
आर.एन.बॅनजê यांची सवाªत महßवपूणª सा± होती. Âयांनी ÖपĶपणे माÆय केले कì,
गांधीजéना मारणाöया Óयĉì संघा¸या सदÖय नÓहÂया.
१४.१३ सारांश १९२५ साली डॉ. केशव बळीराम हेडगेवारांनी रा. Öव. केशव बळीराम केली. संघटनेचा
मूळ उĥेश संघिटत सांÖकृितक राÕůवाद होती. संघाने पुठे िविवध समाज सेवी कायª करत
देशादेशी अनेक संÖथा उभारÁयात तसेच शासनाला वेळोवेळी मदतीचा हात िदÐया.
१४.१४ ÿij १. राÕůीय Öवयंसेवक संघाचे संÖथापक डॉ. हेडगेवार यांचे कायª ÖपĶ करा.
२. राÕůीय Öवयंसेवक संघाची संघÿित²ा ÖपĶ करा.
३. राÕůीय Öवयंसेवक संघ आिण øांतीकारकांचे सबंध ÖपĶ करा.
४. १९४२ चे चलेजांव आंदोलनामÅये राÕůीय Öवयंसेवक संघाची भूिमका ÖपĶ करा.
५. राÕůीय Öवयंसेवक संघाचे भारतीय ÖवातंÞय चळवळीतील योगदान ÖपĶ करा.
१४.१५ संदभª १. जावडेकर आचायª शं.द. आधुिनक भारत
२. वैī, डॉ. सुमन, कोठेकर, डॉ. शांता - आधुिनक भारताचा इितहास ३. िभडे ÿा.
गजानन - आधुिनक भारताचा इितहास
४. िबिपनचंþ - इंिडयाज Öůगल फॉर इंिडपेÆडस
५. úोÓहर बी. एल. वेलेकर एन. के. - आधुिनक भारताचा इितहास ६. सरदेसाई डॉ.
बी.एन. नलावडे, डॉ. Óही. एन. - आधुिनक भारताचा इितहास


*****




munotes.in

Page 143

143 १५
भारतीय संघराºयात संÖथानांचे िवलीनीकरण
घटक रचना
१५.० उिĥĶ्ये
१५.१ ÿÖतावना
१५.२ जुनागड
१५.३ हैþाबाद
१५.४ काÔमीर
१५.५ सÌमीिलत संÖथानांचे भारतीय संघराºयात संपूणª िवलीनीकरण
१५.६ िवलीनीकरणाची ÿिøया
१५.७ िवलीनीकरणा¸या उिĥĶिसĦीसाठी तीन मागा«चा अवलंब
१५.८ भाषावार राºयपुनरªचना
१५.९ आंň राºयिनिमªतीची मागणी
१५.१० राºय पुनरªचना सिमतीची Öथापना
१५.११ अहवालातील िशफारसी
१५.१२ कायīातील तरतूदी
१५.१३ िवभागीय मंडळे
१५.१४ महाराÕů राºयाची िनिमªती
१५.१४.१ मुंबई Ìहैसूर सीमावाद
१५.१४.२ िसि³कम
१५.१५ सारांश
१५.१६ ÿij
१५.१७ संदभª
१५.० उिĥĶ्ये १. संघराºयात सामील होÁया संदभाªत जुनागड, हैþाबाद ची भूिमका ÖपĶ करता येईल.
२. िविलिनकरण संदभाªत सरदार पटेलां¸या कायाªची माहीती िमळते.
३. मुंबई Ìहैसूर सीमावाद समजू शकाल

munotes.in

Page 144

भारतीय राÕůीय चळवळ
144 १५.१ ÿÖतावना १५ ऑगÖट १९४७ पूवê भारता¸या उपखंडात वसलेली बÓहंशी संÖथाने भारतात सामील
झाली. परंतु एवढ्याने एकसंघी भारता¸या िनिमªतीचे ÖवÈन साकार होणार नÓहते.
सामीलीकरणा¸या करारपýावर आिण जैसे थे करारपýावर Öवा±-या कłन संÖथािनकांनी
भारत सरकारचे सावªभौमÂव माÆय केले आिण संर±ण, परराÕůीय संबंध आिण
दळणवळणाची साधने याबाबतचे अिधकार भारत सरकार¸या हाती सोपिवले, तरी
संÖथानांचे अिÖतÂव माý कायम होते. भारताला खöया अथाªने एकसंघी बनवावयाचे तर
संÖथानां¸या सीमा रĥ कłन तेथील ÿजेला भारतीय नागåरकांचा दजाª देणे आवÔयक होते.
सामीलीकरण Ìहणजे खरे िवलीनीकरण नÓहे, याची कÐपना भारत सरकारला होती. Ìहणून
संÖथानां¸या संपूणª िवलीनीकरणा¸या ŀĶीने भारत सरकारने १९४७ नंतर महßवाची पावले
उचलली आिण संपूणª िवलीनीकरणाचे उिĥĶ िसĦीस नेले. सामीलीकरणा¸या ÿिøयेÿमाणे
िवलीनीकरणाची ÿिøयाही सुरळीतपणे, िनव¥धपणे पार पडली. परंतु ही ÿिøया सुł
असताना जुनागड, हैþाबाद व काÔमीर¸या संÖथािनकांनी उपिÖथत केलेÐया कटकटéचे
िनराकरण भारत सरकारला करावे लागले. वरील तीन संÖथानांपैकì जुनागड व हैþाबाद
येथील गुंता सरदार पटेलांनी यशÖवी रीÂया सोडिवला. काÔमीरचा ÿij माý गुंतागुंतीचा
होऊन बसला. तो अīापही सुटलेला नाही. .
१५.२ जुनागड ºया िदवशी भारत Öवतंý झाला, Âयाच िदवशी जुनागड संÖथान¸या नरेशाने जुनागड
पािकÖतानात सामील झाÐयाची जाहीर घोषणा कłन भारत सरकारपुढे मोठा पेच
उपिÖथत केला. भारत सरकार यामुळे पेचात पडÁयाचे कारण असे कì कािठयावाड¸या
ÿदेशात आµनेयेकडे वसलेÐया जुनागड¸या पूवª, पिIJम व उ°रेला भारतात सामील झालेली
संÖथाने होती, व दि±णेला अरबी समुþ होता. जुनागडची सीमा पािकÖतानशी संलµन
नÓहती. समुþ माग¥ जुनागड ते कराची हे अंतर सुमारे तीनशे मैलाचे होते. केवळ भौगोिलक
ŀĶ्याच नÓहे तर आिथªक व सांÖकृितक ŀĶ्याही जुनागड हा कािठयावाडचा अिवभाºय
घटक होता. ३३३७ चौरस मैला¸या या संÖथानातील एकूण ÿजेपैकì २० ट³के मुसलमान
तर ८० ट³के िहंदू होते. िहंदूंची व जैनांची मंिदरे संÖथानात िठकिठकाणी उभी होती.
जुनागड नरेश माý इÖलामधमê होता. जुनागड¸या िनणªयामुळे आणखी एक अडचण िनमाªण
झाली ती अशी कì जुनागड¸या अिधकारातील काही बेटे नवानगर, भावनगर, गŌडल
यांसार´या भारतात सामील झालेÐया संÖथानां¸या सामील वसली होती. तर भारतात
सामील झालेली दोन लहान संÖथाने - मंúोल व बािāयावाड ही जुनागड¸या हĥीत मोडत
होती. िशवाय जुनागड हे रेÐवेमागª पोÖट टेिलúाफ यांबाबतीत भारताशी संलµन होते.
जुनागडचा नबाब महाबतखान हा अितशय चैनी, िवलासी व कतªÓय पराड.मुख होता.
गंमतीची गोĶ Ìहणजे Âयाला कुýी पाळÁयाचे बेसुमार वेड होते. समारे आठशेवर कुýी Âयाने
पाळली होती. आिण ÿÂयेक कुÞयाची िनगा राखायला एक नोकर नेमला होता. केवळ
कुÞयांवर तो दरमहा १६००० ł. खचª करी. या नबाबाचे वणªन हॉडसन या इितहासकाराने
'द úेट िडÓहाईड' या आपÐया úंथात 'पßयातला जोकर' असे केले आहे ते साथª वाटते.
जनागड नरेश मुसलमान असÐयामुळे Âयाला पािकÖतानमÅये ओढÁयास ओढÁयाचा munotes.in

Page 145

भारतीय संघराºयात संÖथानांचे िवलीनीकरण
145 िजनांचा ÿयÂन होता. हैþाबाद, भोपाळ, ýावणकोर, जोधपूर यां¸याही बाबतीत िजनांचे
आटोकाट ÿयÂन चालू होते. ११ एिÿल रोजी कािठयावाड¸या इतर संÖथानांबरोबर
राहÁयाचा िवचार याचा िवचार महाबतखानाने एका िनवेदनाĬारा Óयĉ करताच िजनांचे
Âया¸यावरील दडपण अिधकच वाढले. Âयाला Âयाला मदतीची भरघोस आĵासने िजनांनी
िदली. Âयामुळे महाबतखानाची भूिमका बदलली. मे १९४७ मÅये भ°ो या मुÖलीम लीग¸या
सदÖयाची जुनागड¸या िदवाणपदी िनयुĉì केली. िजना जुनागडमधील सूýे हलवू लागले.
सामीलीकरणाचे करारपý महाबतखानाकडे Öवा±रीसाठी धाडÁयात आले भ°ो¸या
सÐÐयानुसार सामीलीकरणाबाबत अजून आपण कोणताही िनणªय घेतलेला Âयाने १३
ऑगÖटला सरदार पटेलांना कळिवले आिण Âयानंतर दोनच िदवसांनी भारताचा
ÖवातंÞयिदनी पािकÖतानात सामील झाÐयाची घोषणा महाबतखानाने कłन टाकली.
पटेलांना अखेरपय«त अंधारात ठेवावयाचे आिण शेवट¸या ±णी पािकÖतानात सामील
झाÐयाची घोषणा कłन भारत सरकारला हतबुĦ करावयाचे हा नबाबाचा डाव होता.
भारत सरकार पािकÖतानशी जुनागडबाबत पýÓयवहार करीत असतानाच जुनागडचा नबाब
जुनागड मधील िहंदू ÿजेवर मोठ्या ÿमाणावर जुलुम व अÂयाचार कł लागला. अनिÆवत
अÂयाचार कłन संÖथानातील िहंदू ÿजेला आपली घरेदारे सोडून जाÁयास भाग
पाडावयाचे आिण कािठयावाडातील मुसलमानांना जनागड मÅये येÁयास ÿोÂसाहन धापा
जुनागड¸या िदवाणाचा डाव होता, व Âयामागे पािकÖतान सरकारची िचथावणी होता.
जुनागड नबाबा¸या पािकÖतानमÅये सामील झाÐया¸या घोषण ÿजामंडळाचे नेते संतĮ
झाले. नबाबावर दडपण आणून Âयाला Âयाला Âयाचा िनणªय रĥ करÁयास भाग पाडावे या
हेतूने गांधीजीचा पुतÁया समळदास गांधी यां¸या नेतृÂवाखाली 'काठीयावाड जनता आघाडी
आयोिजत करÁयात आली. काँúेसचा Âयाला पािठंबा होता. जुनागड नरेशा¸या अÂयाचारी
बेबंदशाहीला कंटाळलेÐया िहंदू ÿजेने कािठयावाड जनता आघाडीचे Öवागत केले.
कािठयावाड देचे नेते बलवंतराय मेहता, रिसकभाई पारेख आिण समळदास यांनी मुंबईला
Óही. पी. यांची भेट घेतली आिण भारत सरकारने जुनागडिवŁĦ कायªवाही न केÐयास
गावाडातील लोक कायदा आपÐया हातात घेतील असे Âयांना िन±ून सांिगतले. Âयाबरोबरच
समाळदासां¸या नेतृÂवाखाली जुनागडचे हगामी सरकार ÿÖथािपत झाÐयाची घोषणाही २५
सÈट¤बर रोजी करÁयात आली.
कािठयावाडातील पåरिÖथती अशा ÿकारे अितशय Öफोटक बनत असÐयाचे पाहóन
जनागडबाबत िवचारिविनमय करÁयासाठी भारता¸या मंिýमंडळाची बैठक १७ सÈट¤बरला
झाली. या बैठकìला लॉडª माऊंटबॅटन उपिÖथत होते. बािāयावाड वरील जुनागड¸या
लÕकरी आøमणाचा ÿितकार करÁयासाठी भारतीय लÕकर पाठिवÁयाचा िनणªय
मंिýमंडळाने एकमुखाने घेतला. माऊंटबॅटन यांना हा िनणªय पसंत नÓहता आिण
मंिýमंडळाने असा िनणªय घेऊ नये असा अÿÂय± ÿयÂनही Âयांनी केला होता; परंतु नेहł
व पटेल यां¸या िनणाªयक भूिमकेमुळे माउंटबॅटन यांना गÈप बसावे लागले अशी मािहती
माउंटबॅटन यांनी िāिटश सरकारला जुनागडबाबत पाठिवलेÐया अहवालावłन िमळते.
लÕकरी कायªवाहीचा िनणªय घेतÐयानंतरही वाटाघाटीचा अखेरचा ÿयÂन भारत सरकारने
कłन पािहला. भु°Ōशी बोलणी करÁयासाठी Óही. पी. मेनन यांना रवाना केले गेले आिण munotes.in

Page 146

भारतीय राÕůीय चळवळ
146 पािकÖतानला कडक शÊदात खिलता पाठवला गेला. हे दोÆही मागª िनÕफळ ठरताच
जुनागड¸या सीमेलगत उभे असलेले भारतीय लÕकर बािāयावाड व मंúोल¸या िदशेने
जुनागडमÅये िशरले. Âयापूवê, भारतीय लÕकर जुनागड¸या सीमेजवळ येऊ लागलेले पाहóन
भु°Ōनी तातडीने पािकÖतानकडे लÕकरी मदतीची मागणी केली. परंतु अपेि±त मदत आली
नाही. तेÓहा ÿ±ुÊध जनतला आिण भारतीय लÕकराला तŌड देणे अश³य असÐयाचे
ओळखून भारतीय फौजा जुनागड¸या सीमेत िशरÁयापूवêच नबाबाने घाईघाईने ऑ³टोबर
अखेरी कराचीला पलायन केले. िवमानातून पळून जात असताना जवळचा पैसा,
जडजवाहीर Âयाÿमाणे जाÖतीत जाÖत कुýी बरोबर ¶यायला तो िवलरला नाही असा
उÐलेख िलओनाडª मोÖली या¸या 'द लाÖट डेज ऑफ द िāिटश उकात सापडतो.
नबाबािवŁĦ¸या उठावात काही मसलमानही सामील झालेले पाहóनजुनागड ताÊयात ठेवणे
आपÐयाला अश³य असÐयाचे भ°ो यांनी िजनांना कळिवले आिण जुनागडचा ताबा
िवभागीय आयुĉा¸या हाती सोपवून ८ नोÓह¤बरला भु°ोही कराचीला िनघून गेल.
"गडमधील िजनांचे व भु°Ōचे कारÖथान हाणून पाडÁयात ÿजापåरषदे¸या पुढाÆयानी साल
नरेशांनी महßवाची भिमका बजािवली. लॉडª माऊंटबॅटन याचा ÿयÂन माý काही अंशी भारत
सरकारचे पाय मागे ओढÁयाचा होता असे Âयां¸या िāिटश सरकारशी झालेÐया
पýÓयवहारावłन आढळून येते.
जुनागड¸या भागात िÖथरÖथावर होताच जुनागड¸या सामीलीकरणासंबंधी तेथील ÿजेचा
कौल घेÁयाचा िनणªय भारत सरकारने घेतला. Âयाÿमाणे फेāुवारी १९४८ मÅये जुनागड
मंúोल व बािāयावाड येथे सावªमत घेÁयात आले. जुनागडमधील सुमारे दोन ल±
मतदारांपैकì ९१ मते पािकÖतान¸या बाजूने पडली. हा ÿचंड अनुकूल कौल िमळताच
जुनागडचे सामीलीकरण भारतात केले गेले.
अशा ÿकारे जुनागडला पािकÖतानात ओढून भारतीय ÿदेशात भारताला सतत सलणारा
पािकÖतानाचा एक छोटा घटक ठेवÁयाचा िजनांचा डाव आिण Âयाला साăाºयवादी
िāिटशांची असलेली मूक संमती यावर ÿजापåरषदे¸या व संÖथािनकां¸या मदतीमुळे भारत
सरकार यशÖवी रीÂया मात कł शकले.
१५.३ हैþाबाद मोगल साăाºया¸या िवघटना¸या काळात जÆमाला आलेले हैþाबादचे संÖथान भारता¸या
मÅयभागी वसले होते. भारतातील तीन चार मोठ्या संÖथानांपैकì हैþाबाद हे एक होय.
िāिटश शासकांची Âयाकडे कृपाŀĶी होती. हैþाबादचे शासक हे सवªसाधारणतः
िāिटशधािजªणे असÐयामुळे हैþाबाद¸या अंतगªत कारभारात िāिटशांचा हÖत±ेप होत नसे.
तेथील सवª गैरÓयवहाराकडे ते सोईÖकरपणे दुलª± करीत. हैþाबाद¸या ÿजेपैकì सुमारे ८५
ट³के लोक िहंदू व जेमतेम १५ ट³के मुसलमान असूनही शासक मुसलमान असÐयामुळे
िहंदू ÿजेवर सतत अÆयाय होई. नागåरकांना मुलकì अिधकार तर नÓहतेच पण Âयाबरोबरच
सेवाभरतीत अितशय प±पात होई. मुलकì शासनात सुमारे ७५ ट³के तर लÕकर व पोिलस
दलात ९० ट³के भरती मुसलामानांची असे. बहòसं´य ÿजा िहंदू असूनही उदूª भाषा
Âयां¸यावर लादली जाई. जिमनी, Óयापारउदीम मुसलमानां¸या हाती असÐयामुळे व
शासकां¸या कृपेमुळे आिथªक Óयवहारां¸या नाड्या Âयां¸या हाती असत, तर िहंदू ÿजा munotes.in

Page 147

भारतीय संघराºयात संÖथानांचे िवलीनीकरण
147 बÓहंशी शेती करणारी व नेहमीच कजाª¸या बोजाखाली दबलेली असे. १९११ साली मीर
उÖमान अली खान िनजाम बनÐयापासून शासनात सुधारणा घडवून आणÁयाचा सÐला
िāिटश सरकारने Âयाला अधूनमधून िदला असला तरी Âयाचा िनजामावर फारसा पåरणाम
झाला नाही. िहंदू ÿजेवरील जुलुमात व अÂयाचारात कधी खंड पडला नाही. हैþाबाद
मधील िहंदू ÿजा सतत दडपली जाÁयाचे एक महßवाचे कारण होते, ते Ìहणजे Âयां¸यातील
ऐ³याचा अभाव. िहंदू ÿजा कानडी, तेलगू व मराठी अशा तीन गटात िवभागलेली
असÐयामुळे िनजामा¸या शोषक व जुलमी शासनाला संघिटत åरÂया िवरोध करणे Âयांना
श³य होत नÓहते. िनजामाचे रोजचे उÂपÆन चार ल± Łपये असूनही ÿजाकÐयाणासाठी
Âयाचा काही अंशी िविनयोग करÁयाचा िवचार Âयां¸या मनात कधी डोकावत नसे.
संÖथािनकांत सवाªत अिधक संपÆन Ìहणून जशी Âयाची ´याती होती, तशीच सवाªत अिधक
कंजुष Ìहणून तो कुÿिसĦ होता. Öवतःवर अगर कुटुंिबयावरही तो फारसा खचª होऊ देत
नसे. सवª धन, जडजवाहीर, संप°ी खिजÆयात गोळा कłन ठेवणे यातच तो जीवनाची इित
कतªÓयता मानली. १९२० नंतर हैþाबादमधील िहंदू ÿजे¸या ÿबोधनाचे कायª आयªसमाजी
मंडळéनी हाती घेतले. मराठवाड्यात Öथापन झालेÐया महाराÕů पåरषदेने १९३६ ¸या
सुमाराला नागåरकां¸या मूलभूत अिधकारांची मागणी केली. राजकìय अिधकार िमळवून
घेÁयासाठी संघिटत लढा देÁया¸या हेतूने १९३८ साली हैþाबाद Öटेट काँúेस नावाची
संघटना ÿÖथािपत केली. गोिवंदराव नानल हे संघटने¸या अÅय±पदी होते. Öवामी रामानंद
तीथª यांचे ÿभावी नेतृÂव याच सुमारास पुढे आले. या संघटने¸या ÿÖथापनेमागे राÕůीय
काँúेसची ÿेरणा होती. हैþाबाद Öटेट काँúेसचे नेते राÕůीय काँúेस¸या नेÂयांशी सतत संपकª
साधून होते. भारतात स°े¸या हÖतांतरणाची ÿिøया सुł होताच हैþाबादने भारतात
सामील Óहावे ही मागणी हैþाबाद Öटेट काँúेस िहरीरीने कł लागली. हैþाबादने भारतात
सामील Óहावे ही मागणी हैþाबाद Öटेट काँúेसने ७ ऑगÖट १९४७ रोजी दमदारपणे
मांडली.
लोकमताचा हा कौल िनजामाला माý मंजूर नÓहता. भारतावरील िāिटश स°ा संपĶात
दाबादला Öवतंý व सावªभौम राºयाचा दजाª िमळवून घेÁयाचा आिण िāिटश राÕůकुलाचे
ÖयÂव िमळिवÁयाचा Âयाचा मानस होता. Ìहणून घटनासिमतीत सहभागी होÁयास Âयाने
नकार
सच सामीलीकरणा¸या करारपýावरही Öवा±री करÁयाचे Âयाने नाकारले. ११ जुलै १९४७
होगामी सरकारशी वाटाघाटी करÁयासाठी एक िशĶमंडळ Âयाने िदÐलीला रवाना केले.
िसिटश सरकार¸या ताÊयात असलेला हैþाबाद संÖथानाचा व-हाडचा ÿदेश परत देÁयात
यावा, दैदाबादला Öवाय° राºय Ìहणून माÆयता िमळावी आिण भारतात अगर
पािकÖतानात सामील न होताही भारताशी जैसे थे करार करÁयाची परवानगी िदली जावी
अशा तीन मागÁया हैþाबाद¸या िशĶमंडळामाफªत Âयाने हंगामी सरकारपुढे मांडÐया.
िनजामा¸या वरील ितÆही मागÁया हंगामी सरकार मंजूर करणे अश³यच होते. भारत अगर
पािकÖतानात सामील होÁयास आपण का िसĦ नाही याचे ÖपĶीकरण देणारा एक खिलता
Âयाने ८ ऑगÖटला लॉडª माऊंटबॅटन यांना पाठिवला आिण १५ ऑगÖटपय«त
सामीलीकरणाबाबत Âयाने मौन पाळले. सर वॉÐटर मॉÆकटन या ÿ´यात िāिटश
कायदेपंिडताला Âयाने आपला कायदेिवषयक सÐलागार Ìहणून िनयुĉ केले. मॉÆकटन हा munotes.in

Page 148

भारतीय राÕůीय चळवळ
148 लॉडª माऊंटबॅटन यांचा जवळचा िमý असÐयामुळे माऊंटबॅटनशी संपकª ठेवणे िनजामाला
श³य झाले. भारत Öवतंý झाÐयानंतर िनजामा¸या वतीने भारत सरकारशी बोलणी
करÁयासाठी मॉÆकटनने िदÐलीला तळ ठोकला. सÈट¤बर मÅये िनजामाने एक नवी मागणी
भारत सरकारपुढे मांडली. िनजामाने भारतात सामील होÁयाचा आúह भारत सरकारने न
धरता हैþाबादला सहवतê राºयाचा दजाª īावा व परदेशात वकìल नेमÁयाचा अिधकार
माÆय करावा; या मोबदÐयात िनजाम भारत सरकारशी जैसे थ करार कłन रेÐवे पोÖट व
दळणवळणाबाबतचे भारत सरकारचे सवª िनयम पाळेल, भारता¸या मदतीसाठी वेळ
पडÐयास आपले लÕकरही पाठवील; ही िनजामाने भारतापुढे मांडलेली नवी योजना होती.
िनजामा¸या मागÁया मंजूर करÁयाची सरदार पटेलांची तयारी नÓहती. लॉडª माऊंटबॅटन
माý, िनजामाला सामीलीकरणासाठी तयार होÁयास थोडा अवधी īावा, Âया दरÌयान
Âया¸याशी िवतुĶ येऊ देऊ नये, Âया¸यावर दडपण आणू नये असा आúह पंिडत नेहłंकडे
धरीत होते. पाच सुमाराला काÔमीरमÅये पाकì घुसखोरांचे आøमण सुł झाÐयामुळे
िनजामाशी काहीशा चामपणाने ¶यावे अशा मताचे नेहłही झाले होते. अखेरीस बöयाच
उहापोहानंतर िनजामा¸या मागÁयां¸या अनुरोधाने कराराचा मसुदा तयार करÁयात आला
आिण Âया कराराला िनजामाची मता िमळवून चार िदवसात िदÐलीला परत येÁयाचे कबूल
कłन हैþाबादचे िशĶमंडळ २२ ऑ³टोबरला हैþाबादला रवाना झाले. कराराचा मसुदा
िनजामाला बöयाच अंशी अनुकूल असूनही चार िदवस िनजामाने Âयावर Öवा±री करÁयास
टाळाटाळी केली. आिण ºया िदवशी कराराचा मसुदा घेऊन हैþाबादचे मडळ िदÐलीला
परत जाणार होते. Âया िदवशी पहाटे तीन वाजता इि°हाद नावा¸या कĘर पमानķ मुÖलीम
संघटनेचा नेता कासीम रझवी व Âया¸या सुमारे तीस हजार अनुयायाना िशĶमडळातील
ÿÂयेक सदÖया¸या घराला वेढ घातला आिण हैþाबाद भारतात सामील करÁयात येऊ नये
अशी मागणी केली. िनजामाने करार अमाÆय कł नये असा सÐला िनजामा¸या
ÿधानमंÞयाने व माÆकटनने देऊनही, िनजामाने रझवी¸या दडपणाखाली वाकून करार
अमाÆय केला: इतकेच नाही तर आपÐया सवª अटी माÆय न झाÐयास आपण पाåरÖतानात
सामील होऊ अशी धमकìही िदली. माý Âयाच वेळी, पुÆहा वाटाघाटी करÁयासाठी दुसरे
िशĶमंडळ िदÐलीला पाठिवले. सरदार पटेलांनी या िशĶमंडळाबरोबरच कासीम रझवीलाही
भेटीसाठी बोलिवले. Âयावेळी Âयाने अÂयंत उĥाम व आøमक पिवýा घेऊन, 'हैþाबाद हे
इÖलािमक राºय आहे, Âया¸या ÖवातंÞयावर भारत सरकारने अितøमण केÐयास हैþाबाद
मधीलच केवळ नाही तर संपूणª भारतातील मुसलमान सशľ उठाव केÐयािशवाय राहणार
नाहीत; मुसलमान हा ÿथम एक योĦा असतो आिण आपले इिÈसत पूणª झाÐयािशवाय तो
आपली तलवार Ìयान करीत नाही. हैþाबादवर आøमण झाÐयास संÖथानातील एकही िहंदू
िजवंत राहाणार नाही' अशा धम³या िदÐया. याच सुमाराला संÖथानातील िहंदूंवर
रझाकारांनी अÂयाचार करÁयास ÿारंभ केला.
हैþाबादमधील पåरिÖथती अशा ÿकारे िचघळत असतानाही लॉडª माऊंटबॅटन सबूरीचा
सÐला देत होते. सामोपचाराचे धोरण पÂकरÐयास मॉÆकटन सामीलीकरणासाठी िनजामाचे
मन वळवू शकेल अशी आशा ते Óयĉ करीत होते. अखेरीस २६ नोÓह¤बरला िनजामाशी एक
वषª मुदतीचा जैसे थे करार भारत सरकारने केला. या काळात हैþाबाद व भारत सरकार
यांचे परÖपर संबंध पूवê¸या िनजाम-िāिटश संबंधासारखे राहावेत, दोÆही प±ांनी
एकमेकांजवळ दूत ठेवावेत आिण दाहोत असणारे िववाī ÿij लवादामाफªत सोडिवले munotes.in

Page 149

भारतीय संघराºयात संÖथानांचे िवलीनीकरण
149 जावेत, अशा या करारातील तरतुदी होÂया. या करारामुळे Öवाय° राºयाचा दजाª बöयाच
अंशी हैþाबादला िमळणार असÐयामुळे तो करार सरदारांना पसंत नÓहता. परंतु लॉडª
माऊंटबॅटन यांनी गळ घातÐयामुळे Âयांनी तो करार सरदारांना पसंत नÓहता. परंतु लॉडª
माऊंटबॅटन यांनी गळ घातÐयामुळे Âयांनी तो नाईलाजाने मंजूर केला.
जैसे थे करारा¸या अवधीत भारतात सामील होÁयाखेरीज दुसरा िहतकारक पयाªय
आपÐयापुढे नाही याची िनजामाला जाणीव होईल व तो Öवतःहóन भारतात सामील होÁयास
पुढे येईल असा िवचार लॉडª माऊंटबॅटन नेहł व पटेल यां¸या मनावर ठसवीत होते; तर हा
करार भारत सरकारला माÆय करÁयास भाग पाडून आपण एक लढाई िजंकली आहे अशी
िनजामाची कÐपना झाली. जैसे थे करारा¸या कालावधीत हर ÿयÂनाने आपले सामÃयª
वाढवून हा करार आपण धुडकावून लावू, व-हाडचा भाग परत िमळवू आिण हैþाबादवरच
नÓहे तर िदÐलीवर आपला Åवज फडकवू अशा Öवłपाचा मुिÖलम मने उĥीिपत करणारा
ÿ±ोभक ÿचार यावेळी रझवी कł लागला. जानेवारी ते ऑगÖट १९४८ ¸या काळात
रझाकारांची सं´या ितपटीपे±ाही जाÖत वाढली. िहंदूंवरील रझाकारां¸या पाशवी
अÂयाचाराला ऊत आला. लुटालूट, जाळपोळ, िहंसक हÐले यांचे साăाºय हैþाबाद
संÖथानात पसरले. रझाकारां¸या रा±सी अÂयाचारातून िľया व मुलेही सुटली नाहीत.
िहंदूंची सुरि±तता धो³यात आÐयामुळे शेकडो िहंदू कुटुंबे घरादारावर तुळशीपý ठेवून
संÖथानाबाहेर पडू लागली. हैþाबादचे शासन जणू रझाकारां¸याच हाती आले. या काळात
िनजामाने आपले लÕकरी सामÃयª वृिĦगंत करÁयाचे ÿयÂन सुł केले. इराक, इराण व
पािकÖतानाकडून तो शľाľे िमळवू लागला. वायुदल बलशाली करÁयास Âयाने िāिटश
अिधकाÆयांची मदत घेतली. बॉÌबफेकì िवमाने खरेदी करÁयासाठी िāिटश कंपनीशी
पýÓयवहार केला. पोतुªगीज सरकारशी गुĮ करार कłन गोÓयाचा वापर करÁयाची परवानगी
िमळिवली. कनªल जॉन कॉब या अमेåरकेतील वायुदल अिधकाöयाला हाताशी धłन
अमेåरकेकडून अÂयाधुिनक शľाľे िमळिवÁयाची Âयाची खटपट होती. पािकÖतान¸या
मदतीवर तर Âयाची सवª िभÖतच होता िजनादेखील िनजामाला पािकÖतानमÅये सामील
होÁयास उ°ेजन देत होते. एवढेच नाही तर पािकÖतान व हैþाबाद यांना जोडणारी एक
भूपĘी आपÐया ÿदेशातन पािकÖतानला īावी असे मागणी करÁयाचे धाåरĶ्यही ते करीत
होते. हैþाबादचा ÿij संयुĉ राÕůसंघाकडे सोपवावा असाही ÿयÂन िनजामाचे अमेåरकेतील
िहतसंबंधी कł लागले. संयुĉ राÕůसंघातील अमेåरकन िनधीने हैþाबादचा ÿij तेथे
उपिÖथत करÁयाची तयारीही दशªिवली. असे कłन भारता¸या
समÖयेला आंतराªÕůीय आयाम देÁयाचा व भारतावर बड्या राÕůांचे दडपण आणÁयाचा
साăाºयवादी शĉéचा डाव होता. हैþाबाद संÖथानातील िहंदू ÿजेवरील अमानुष
अÂयाचारा¸या आिण िनजाम परकìय राĶांशी संपकª साधीत असÐया¸या बातÌया
हैþाबादमधील भारताचे दूत कÆहैयालाल मुÆशी यां¸याकडून भारत सरकारकडे येत होÂया.
वृ°पýांतूनही हैþाबादमधील अनाचारा¸या बातÌया ÿिसĦ होत असÐयाने भारतातील
लोकमत ÿ±ुÊध होत होते. भारत सरकारने हैþाबाद िवŁĦ काही तरी कायªवाही कłन
तेथील बेबंदशाहीला आळा घालावा अशी मागणी अनेक भारतीय संÖथा व नेते कł लागले.
नेमके या वेळी ÿकृती¸या अÖवाÖÃयामुळे सरदार पटेल िव®ांतीसाठी मसूरीला गेले होते
आिण काÔमीर समÖया िचघळत असताना हैþाबादचा ÿij घसाला लावू नये अशी गळ munotes.in

Page 150

भारतीय राÕůीय चळवळ
150 माऊंटबॅटन नेहłंना घालत होते. मॉÆकटन माफªत भारताशी कायम Öवłपाचा करार
करÁयास आपण िनजामाला तयार कł शकू असे ते नेहłंना पटवीत होते.
मे १९४८ ¸या सुमारास घडलेÐया दोन घटनांनी माý भारत सरकार िवल±ण अÖवÖथ
झाले. एक तर िनजामाने दोन आदेश काढून हैþाबाद मधून भारताला होणारी मौÐयवान
धातूंची िनयाªत बंद केली आिण भारत सरकारचे चलन हैþाबाद संÖथानात अवैध ठरिवले.
तसेच २२ मे रोजी हैþाबाद¸या सीमेतून मþासकडून मुंबईकडे जाणाöया आगगाडीवर
सशľ गुंडांनी हÐला केला. यामुळे भारतीय जनतेतील ±ोभ अिधकच वाढला. तरीही
हैþाबादची आिथªक नाकेबंदी कłन िनजामाला वठणीवर आणÁया¸या सूचनेला मांऊटबॅटन
यांनी पािठंबा िदला नाही. परंतु िनजामाचा वकìल मॉÆकटन आिण ÿधानमंýी मीर लायक
अली यांना माý भारताशी करावया¸या कायम Öवłपा¸या कराराबĥल तातडीने िनणªय
घेÁयास Âयांनी बजािवले.
अखेरीस मॉÆकटन आिण मीर लायक अली यां¸या संमतीने नÓया कराराचा मसुदा तयार
करÁयात आला. दळणवळण, संर±ण व परराÕů संबंधाबाबत हैþाबादने भारताचा अिधकार
मानावा, आणीबाणीखेरील भारतीय लÕकर हैþाबादेत िशł नये, हैþाबादने परकìय स°ांशी
राजनैितक सबध ठेऊ नयेत, पण Óयापारी कराराला मोकळीक असावी, रझाकारांचे दमन
कłन १९४९ ¸या ÿारभी तेथे जबाबदार शासन ÿÖथािपत करावे व Âयानंतर तेथे सावªमत
घेऊन सामीलीकरणाबाबत िनणय ¶यावा अशा आशयाचा हा करार होता. वÖतुतः हा करार
पटेलांना पसंत नÓहता. परंतु पाऊटबेटन यां¸या आúहाखातर Âयांनी नाईलाजाने संमती
िदली. या कराराने तरी िनजामाचे माधान होईल आिण हैþाबादचा ÿij सुटेल ही माऊंटबॅटन
यांची धारणा माý फोल ठरली. मान हाही करार धुडकावून लावला. Âयामुळे हैþाबादचा पेच
अिधकच गुंतागुंतीचा झाला, याच सुमारास २१ जून १९४८ रोजी लॉडª माऊंटबॅटन
मायदेशी परतले, आिण Âयाबरोबर लाच हात मोकळे झाले. Âया नंतर¸या दोन मिहÆयात
रझाकारांचे िहंसक अÂयाचार बेसुमार भारता¸या सीमेत िशłन तेथील िहंदूं¸यावर हÐले
करÁयाचे धाåरĶ्य ते कł लागले. हैþाबाद नजीक¸या भारतीय ÿदेशातील जनताही ÿ±ुÊध
होऊ लागली. अखेरीस पटेलां¸याÿमाणे नेहłंचाही संयम सुटू लागला.
Âयाबरोबरच, संÖथािनकांनी हा िहतकारक सÐला जर मानला नाही आिण Âयां¸या ÿजेने
बंडाचा बावटा उभाłन Âयांना जर पद¸युत केले. तर भारत सरकार Âया पåरिÖथतीत Âयांना
कोणÂयाही ÿकारचे सहाÍय देऊ शकणार नाही असा गिभªत इषारा देऊन Âयाबाबतचा
िनणªय Âयांनी संÖथािनकांवर सोडून िदला. दुसöयाच िदवशी ओåरसा ÿांतांत संÖथाने
िवलीन करÁयाचा िनणªय तेथील संÖथािनकांनी पटेलांना कळिवला. अशाच युिĉवादाने
सरदारांनी छि°सगढ भागातील तीन मिहÆयात भारतीय सीमेवरील ७१ खेडी रझाकारांनी
उÅवÖत केली. १४० वेळा भारतीय ÿदेशावर आøमणे केली. १२ वेळा रेÐवे ÿवाशांवर
हÐले केले, ३२५ भारतीय नागåरकांची हÂया केली व दीड कोटीची मालम°ा नĶ केली.
Ìहणून िसंकदराबाद नजीक लÕकर पाठिवÁयाचा िनणªय मंिýमंडळाने घेतला आहे". लÕकर
पाठिवÁयामागे हैþाबादवर सामीलीकरणाबाबत दडपण आणÁयाचा भारत सरकारचा हेतू
नसून केवळ जनते¸या सुरि±तते¸या ŀĶीने हे पाऊल उचलÁयात येत आहे हेही Âयांनी
ÖपĶ केले. Âयाÿमाणे िनजामाला पूवª सूचनाही देÁयात आली. munotes.in

Page 151

भारतीय संघराºयात संÖथानांचे िवलीनीकरण
151 ठरÐयाÿमाणे १३ सÈट¤बर रोजी मेजर जनरल चौधरी यां¸या नेतृÂवाखाली हैþाबादिवŁĦ
'पोलीस कायªवाही सुł झाली. दोन िदशांनी भारतीय लÕकर हैþाबाद¸या सीमेत िशरले.
सुŁवातीला दोन िदवस रझाकारांनी आिण िनजामा¸या सैÆयाने कडवा ÿितकार केला. परंतु
Âयानंतर Âयांचा ÿितकार कोलमडून पडला. १७ सÈट¤बरला हैþाबाद¸या लÕकराने
शरणागती पÂकरली आिण दुसöयाच िदवशी मेजर जनरल चौधरéनी हैþाबाद शहरात ÿवेश
केला. हैþाबादचा ताबा ¶यायला िकमान तीन आठवडे तरी लागतील ही कÐपना चुकìची
ठरली. जेमतेम १०८ तासांतच ही पोलीस कायªवाही िवīुत् वेगाने यशÖवीरीÂया संपली.
भारतािवŁĦ युĦ करÁया¸या बेफाम वÐगना करणाöया कासीम रझवी आिण मीर लायक
अली यांना अटक झाली. संÖथांनी ÿजेने या कायªवाहीचे ÿचंड उÂसाहाने Öवागत केले. ८
ऑ³टोबर रोजी सरदार पटेलांनी हैþाबादला भेट िदली Âयावेळी िनजामाने भारताला
एकिनķ राहाÁयाचे आिण ÿजाकÐयाणाचे आĵासन िदÐयामुळे Âया¸या पदाला अगर
ÿितķेला ध³का लावला गेला नाही. १९५२ मÅये हैþाबाद संÖथानात सावªिýक िनवडणुका
होऊन तेथे काँúेस मंिýमंडळ अिधकारावर आले.अÂयंत अÐपावधीत हैþाबादिवŁĦची
'पोलीस कायªवाही' यशÖवी रीÂया घडवून आणÁयाचे आिण Âयानंतर िनजामाबाबत
सामोपचाराचे धोरण पÂकłन Âयाला भारता¸या राजकìय • ÿवाहात सामावून घेÁयाचे ®ेय
सरदार पटेलां¸या पोलादी मुÂसĥेिगरीला आहे.
१५.४ काÔमीर हैþाबाद¸या िनजामाÿमाणे जÌमू काÔमीरचा नरेश हरीिसंग यानेही १५ ऑगÖट १९४७
पय«त सामीलीकरणासंबंधी कोणताही िनणªय घेतला नाही. Âया¸या संÖथाना¸या सीमा
पािकÖतान व भारत या दोहŌनाही लागून असÐयामुळे व तेथील बहòसं´य ÿजा मुसलमान
असÐयामळे सामीलीकरणाबाबत िनणªय घेणे Âयाला अवघड वाटत होते. या अडचणéमुळे
Âयाने भारत अगर पािकÖतानमÅये सामील न होता Öवतंý राहाÁयाचा िनणªय घेतला. १५
ऑगÖट पूवê गांधीजी व लॉडª माऊंटबॅटन यांनी काÔमीर नरेशाशी बोलणी कłन Öवतंý
राहाणे Âया¸या िहताचे ठरणार नाही, हे Âयाला पटवून देÁया¸या ÿयÂन केला. लॉडª
माऊंटबॅटन यांनी तर पािकÖतानात सामील होÁयाचा Âयाने िनणªय घेतला तरी भारतीय नेते
Âयाला हरकत घेणार नाहीत, परंतु लोकमताचा कौल घेऊनच Âयाने काय तो िनणªय Âवåरत
¶यावा असा Âयाला अथªगभª सÐला िदला. काÔमीर हे भारता¸या उ°र सीमेशी संलµन
असÐयामुळे भारता¸या सुरि±तते¸या ŀĶीने काÔमीरचे भारतात सामीलीकरण अगÂयाचे
आहे अशी भारत सरकारची साहिजकच धारणा होती, तर काÔमीरला पािकÖतानात
ओढÁयाचा िजना आटोकाट ÿयÂन करीत होते.
अशा िÖथतीत काÔमीर नरेशाने पािकÖतानशी जैसे थे करार केलेला असतानाही
पािकÖतानने काÔमीरची आिथªक नाकेबंदी केली. हे दडपण येऊन देखील काÔमीर नरेश
आपला ÖवातंÞयाचा हेका सोडत नाही असे ÿÂययाला येताच पािकÖतानने दमन मागª
पÂकरला. पािकÖतान¸या िचथावणीने व मदतीने २२ ऑ³टोबर १९४७ रोजी हजार
सशľ घुसखोर उ°रेकडून काÔमीरमÅये िशरले. या अितøमणाला तŌड देणे दुरापाÖत
असÐयाचे ल±ात येताच महाराजहरीिसंग यांनी २४ ऑ³टोबरला भारताकडे मदतीची
याचना केली. या िवनंतीनुसार काÔमीरला तांतडीने लÕकरी सहाÍय पाठिवÁयास भारत
सरकार उÂसुक होते. परंतु काÔमीर नरेशाने सामीलीकरणा¸या करारपýावर Öवा±री munotes.in

Page 152

भारतीय राÕůीय चळवळ
152 केÐयाखेरील लÕकरी मदत पाठिवणे बेकायदेशीर ठरेल असे सुचवून लॉडª माऊंटबॅटन यांनी
भारतीय लÕकर काÔमीरला तांतडीने पाठिवÁयास िवरोध केला. तेÓहा सामीलीकरणाचे
करारपý घेऊन Óही. पी. मेनन यांना ®ीनगरला रवाना करÁयात आले आिण अखेरी
सामीलीकरणा¸या करारपýावर महाराजाहरीिसंग यांनी Öवा±री केली. लागलीच Âयाच
िदवशी काÔमीर¸या र±णाथª भारतीय लÕकर तेथे उतरले आिण घुसखोरांची आगेकूच
राखÁयात भारतीय सैिनकांना यशही आले. परंतु काÔमीरची समÖया तेवढ्याने सुटली
नाही. कारभार भारतात सामील होऊनही काÔमीरची समÖया भारतासाठी एक कायमची
डोकेदुखी होऊन बसली आहे.
१५.५ सÌमीिलत संÖथानांचे भारतीय संघराºयात संपूणª िवलीनीकरण भारत ÖवातंÞया¸या उंबरठ्यावर उभा असताना संÖथानासंबंधीची नीती िनधाªåरत करीत
असलेÐया सरदार पटेलांनी दोन उिĥĶे िनिIJत केली होती. Âयापैकì पिहले उिĥĶ
संÖथानां¸या ताल सामीलीकरणाने साÅय झाले. संÖथानां¸या ÿदेशाचे भारतीय ÿदेशात
पूणªतः िवलीनीकरण कłन घेणे आिण संÖथानी ÿजेला भारतीय नागåरकांÿमाणे सवª
अिधकार देणे हे Âयांचे दुसरे िततकेच महßवाचे उिĥĶ होते. संÖथांनी ÿजे¸या राजकìय
आकां±ांना काँúेसने नेहमीच खतपाणी घातले होते. यामुळे संÖथानी ÿजेला काँúेस नेÂयांनी
वेळोवेळी िदलेÐया आĵासनांची पåरपूतê करÁयाचे उ°रदाियÂव भारत Öवतंý झाÐयानंतर
काँúेस सरकारने Öवीकारणे Öवाभािवकच होते. संÖथानांचे भारतात झालेले सामीलीकरण
ही भारत सरकार¸या ŀĶीने संपूणª िवलीनीकरणाची केवळ पिहली पायरी होती.
संÖथानां¸या ÿादेिशक सीमा रĥ कłन संÖथानाचा ÿदेश भारतीय संघराºयाचा अतूट व
अिवभाºय घटक बनिवणे ही िवलीनीकरणाची दुसरी महßवाची पायरी होती. हे दुसरे उिĥĶ
साÅय करणे व संपूणª िवलीनीकरणासाठी नरेशांची माÆयता िमळिवणे अितशय िबकट
असÐयाची पूणª जाणीव पटेलांना होती. या बाबतीत नरेशांवर अवाÖतव दडपण आणÐयास
संÖथानांत नÓया जिटल समÖया असंतुĶ संÖथािनक उËया करतील हेही ते जाणून होते.
Ìहणून Âयां¸यावर कोणÂयाही ÿकारे दडपण न आणÁयाचा, परंतु Âयाबरोबरच संÖथानी
ÿजेवरील Âयांचे अिधकार Âयांनी भारत सरकार¸या हाती Öवखुषीने सोपवून देणे Âयां¸याच
िहताचे ठरेल, असे केÐयास ÿशासकìय जबाबदारीतून ते मुĉ होतील, ÿजे¸या रोषाला
Âयांना तŌड īावे लागणार नाही, आिण Âयां¸या संप°ीचा शांततेने उपभोग घेÁयास ते
मोकळे होतील, हे संÖथािनकां¸या मनावर ठसिवÁयाचा Âयांनी कसोशीने ÿयÂन केला.
अÐपावधीतच सरदारां¸या मुÂसĥेिगरीला यश आले. िवलीनीकरणाची ÿिøया
संÖथािनकांनी िबनबोभाट मंजूर केली.
१५.६ िवलीनीकरणाची ÿिøया सरदार पटेलांनी िवलीनीकरणा¸या दुसöया टÈÈयाचा ®ीगणेशा ओåरसातील
संÖथानांपासून केला. ओåरसा¸या भागात अनेक लहान लहान संÖथाने होती. Âयांचे
उÂपÆन अगदीच तुटपुंजे होते आिण संÖथािनकांनी Âयावर चैन व ऐषाराम केÐयाने हा ÿदेश
मागासलेला होता. संÖथािनकांनी केलेÐया अÂयाचारां¸या आिण शोषणा¸या कथा तेथील
ÿजामंडळांकडून सरदारां¸या वारंवार कानी आÐया होतया. देशा¸या फाळणीमुळे िनमाªण
झालेÐया जिटल समÖयांचे काही अंशी िनराकरण झाÐयानंतर सरदारांनी आपले ल± munotes.in

Page 153

भारतीय संघराºयात संÖथानांचे िवलीनीकरण
153 ओåरसाकडे वळिवले. १४ िडस¤बर १९४७ रोजी Âयांनी कटकला भेट िदली. तेथील
संÖथािनकां¸या बैठकìत बोलताना ओåरसा ÿातांतगªत वसलेली संÖथाने ही ÿांता¸या
शरीरावरील Ąणासारखी आहेत, तेथील ÿजा अितशय ÿ±ुÊध मनिÖथतीत असून
कोणÂयाही ±णी उठाव कłन संÖथािनकांना ती पद¸युत कł शकते असे Âयांनी
परखडपणे सांिगतले व अशा िÖथतीत संÖथािनकांचा िनकटचा िहतिचंतक Ìहणून Âयांनी
असा सÐला िदला कì संÖथािनकांनी Öवाय°तेचा दुराúह न धरता ÿांतात िवलीन होÁयाचा
िनणªय ¶यावा. संÖथािनकांचे उÂपÆन पुरेसे नसÐयामुळे ÿजाकÐयाणाचे व जनते¸या
िवकासाचे कायªøम अंमलात आणणे तर दूरच, ÿशासनही ÓयविÖथतपणे चालिवणे Âयांना
दुरापाÖत आहे Ìहणून हा बोजा Âयांनी भारत सरकार¸या हाती सोपवावा Ìहणजे ते
ÿशासना¸या जबाबदारीतून मोकळे होतील आिण भारतीय ÿांतांबरोबर Âयां¸याही ÿदेशाचा
िवकास आपोआपच घडून येईल. संÖथािनकांनी आपला शासनािधकार Öवखुषीने सोडून
िदÐयास Âयांची ÿितķा, मानमरातब, उपाधी व िवशेषािधकार यांची हमी देÁयास भारत
सरकार िसĦ आहे असे आĵासनही सरदारांनी ओåरसातील संÖथािनकांना िदले.
Âयाबरोबरच, संÖथािनकांनी हा िहतकारक सÐला जर मानला नाही आिण Âयां¸या ÿजेने
बंडाचा बावटा उभाłन Âयांना जर पद¸युत केले. तर भारत सरकार Âया पåरिÖथतीत Âयांना
कोणÂयाही ÿकारचे सहाÍय देऊ शकणार नाही असा गिभªत इषारा देऊन Âयाबाबतचा
िनणªय Âयांनी संÖथािनकांवर सोडून िदला. दुसöयाच िदवशी ओåरसा ÿांतांत संÖथाने
िवलीन करÁयाचा िनणªय तेथील संÖथािनकांनी पटेलांना कळिवला. अशाच युिĉवादाने
सरदारांनी छि°सगढ भागातील लहान लहान संÖथािनकांचे मन वळवून ÿांतात िवलीन
होÁयास Âयांची संमती िमळिवली आिण Âयाबरोबर भारतात कोणतेही सरकार
अिधकाराłढ झाले तरी Âयां¸या तन´यात बदल केला जाणार नाही असे अिभवचनही
Âयांना िदले. Âया पाठोपाठ राजपुताना, कािठयावाड, पंजाब अशा देशा¸या सवª भागांतील
संÖथािनकांनी िवलीनीकरणाला माÆयता िदली. सरदारां¸या ÓयवहारकौशÐयाचा आिण
चाणा± मुÂसĥेिगरीचा हा दुसरा अतुलनीय िवजय होता. कोणÂयाही ÿकारची कटकट न
होता रĉपात न होता, अगर संÖथािनक व भारत सरकार यां¸यात मनोमािलÆय अगर
वैमनÖय िनमाªण न होऊ देता संÖथानां¸या िवलीनीकरणाचे उिĥĶ Âयांनी अÂयंत
सामोपचाराने साधले आिण Âयायोगे भारता¸या ÿादेिशक एकाÂमतेचे, एकसंघतेचे ÖवÈन
साकार करÁयात मोलाची कामिगरी केली. भारत Öवतंý होताच भारताची अनंत शकले
होणार असे भिवÕय मोठ्या आÂमिवĵासाने वतªिवणाöयांना भारतात संÖथानांचे िबनबोभाट
झालेले संपूणª िवलीनीकरण हा एक चमÂकारच वाटला. भारता¸या पोलादी पुŁषाने अितशय
हळुवारपणे संÖथािनकांचा िवĵास संपादन कłन संÖथानांचे Öवतंý अिÖतÂव लयाला नेले.
Âयां¸या कसबी मुÂसĥेिगरीचा हा सुखद पåरपाक होता. या Âयां¸या अनÆयसाधारण
कामिगरीची Âयां¸या िमंýाÿमाणेच िवरोधकांनीही मुĉकंठाने ÿशंसा केलेली आढळते.
नॅशनल हेराÐडचे ´यातनाम पýकार चलपती राव यांनी देशा¸या एकìकरणाबाबत
िबÖमाकªपे±ा सरदारांना अúÖथान देणे अिधक औिचÂयपूणª ठरेल असे मत याबाबत Óयĉ
केलेले आढळते. संÖथानां¸या िवलीनीकरणाबाबत तयार करÁयात आलेÐया ĵेतपिýकेत,
संÖथानां¸या संपूणª िवलीनीकरणामागील भारत सरकारचा हेतू देशातील सवª ÿादेिशक
घटक आकाराने मोठे आिण Öवयंपूणª बनिवÁयाचा आिण अशा सवª घटकांची एकाÂमता munotes.in

Page 154

भारतीय राÕůीय चळवळ
154 साधून एकसंधी व लोकशाहीिनķ भारताची ÿितķापना करÁयाचा असÐयाचे नमूद करÁयात
आले.
१५.७ िवलीनीकरणा¸या उिĥĶिसĦीसाठी तीन मागा«चा अवलंब १) लहान लहान संÖथानांचे Âया लगत¸या मोठ्या संÖथानात िकंवा ÿांतात िवलीनीकरण
करणे हा एक मागª होता. Âयानुसार ओåरसा व छि°सगड भागातील संÖथाने अनुøमे
ओåरसा व मÅयÿांतात िडस¤बर १९४७ मÅये िवलीन झाली. या संÖथानांचा एकूण
ÿदेश सुमारे ५६,००० चारस मैल व लोकसं´या सुमारे स°र ल± होती. माचª
१९४८ मÅये दि±णेतील १७ संÖथाने मुंबई ÿातात िवलीन झाली. Âयानंतर १९४९
¸या मÅयापय«त कािठयावाडमधील सुमारे २८९ संÖथाने, आिण कोÐहापूर व बडोदा
ही संÖथाने मुंबई ÿांतात िवलीन झाली. अशाच ÿकारे पंजाब व बंगाल मघाल सÖथाने
Âयां¸या नजीक¸या ÿांतात िवलीन झाली. या िवलीनीकरणा¸या वेळी संÖथािनकांशी
कलले करार समान Öवłपाचे होते. या कराराÆवये आपÐया संÖथानाचे ÿशासन
संÖथािनकांनी भारत सरकार¸या हाती सोपिवले. ही संÖथाने भारतीय संघराºयाचे
अिवभाºय घटक बनताच ÿाितक कायदेमंडळात संÖथानी ÿजेला ÿितिनिधÂव
देÁयात आले. भारतीय ÿजेला असलेले सवª भावकार पूवê¸या संÖथानी ÿजेला िमळून
दोहोतील भेदाची दरी बुजिवली गेली. भारतीय संघराºया¸या घटनेत यांचा समावेश
अ गटात झाला.
२) िवलीनीकरणाचा दुसरा मागª होता तो ÿादेिशक, सामािजक व सांÖकृितक ŀĶ्या
परÖपर संलµन असलेÐया अनेक संÖथानांचे एकýीकरण कłन नवे ÿादेिशक घटक
िनमाªण करÁयाचा Ļा मागाªनुसार कािठयावाडातील सुमारे २२२ लहान संÖथानांचे
एकìकरण कłन फāुवारी १९४८ मÅये सौराÕůाची िनिमªती करÁयात आली.
माळÓयाचा भाग व µवाÐहेर आिण इंदोर ही संÖथाने िमळून मÅयभारत अिÖतÂवात
आला, तर पितयाळा, नाभा, कपूरथला, इÂयादी पूवª पंजाबातील आठ राºये िमळून
पेÈसूची िनिमªती झाली. जोधपूर, िबकानेर, जयपूर, जयसलमेर इÂयादी संÖथाने िमळून
राजÖथान िनमाªण झाला. ýावणकोर व कोचीनचे एकýीकरण जुलै १९४९ मÅये झाले.
हैþाबाद, Ìहैसूर व जÌमू काÔमीरचे ÿदेश पूवêÿमाणेच ठेवÁयात आले. या नविनिमªत
घटकांचा अंतभाªव संघराºया¸या घटनेत ब गटात करÁयात आला.
या घटकांतील ÿजेलाही राजकìय अिधकार ÿदान करÁयात येऊन तेथे जबाबदार
शासनपĦती ÿÖथािपत केली गेली. या सवª घटकांनी आपली ÿशासकìय मंडळे तयार
करावीत व Âयातून अÅय± व उपाÅय± िनवाªिचत करावेत अशी तरतूद करÁयात आली.
अÅय±ाला राजÿमुखाची उपाधी ÿदान करÁयात येऊन स°ेची सूýे Âया¸या हाती
सोपिवली गेली. परंतु ÿशासकìय अिधकाराचा वापर Âयाने मंिýमंडळा¸या मदतीने व
सÐÐयाने करावा असे बंधन घातले गेले.
३) अÂयंत मागासलेÐया ÿदेशातील लहान संÖथानांचे संधीकरण कłन Âया घटकांना
क¤þशािसत ÿदेशाचा दजाª देÁयाचा ितसरा मागª अवलंिबÁयात आला. या ÿदेशांचा
िवकास जलद साधÁयासाठी तेथे जबाबदार शासन न देता, ÿशासनाची सूýे क¤þ munotes.in

Page 155

भारतीय संघराºयात संÖथानांचे िवलीनीकरण
155 सरकार¸या हाती ठेवÁयात आली. अशा पĦतीने पूवª पंजाबातील दहा ल±
लोकवÖती¸या दहा हजार सहाशे चौरस मैला¸या भागाचे łपांतर एिÿल १९४८ मÅये
िहमाचल ÿदेशात झाले. बुंदेलखंड व Âया लगत¸या ÿदेशातील छ°ीस ल±
लोकवÖती¸या पÖतीस संÖथानां¸या एकýीकरणातून िवÅयÿदेश जÆमाला आला.
िýपुरा, भोपाळ, क¸छ आिण पंजाबमधील िबलासपूर यांचे शासन १९४९ ¸या
अखेरपय«त क¤þ सरकारने हाती घेतले. या सात ÿदेशांचा अंतभाªव राºयघटनेतील क
गटात झाला. तेथील ÿशासन चीफ किमijर माफªत क¤þ सरकार कł लागले.
१५.८ भाषावार राºयपुनरªचना भाषे¸या िनकषावर राºयां¸या ÿादेिशक पुनरेचनेसंबंधी १९५६ साली झालेÐया
कायīाÆवये िāिटश शासनकाळापासून अिÖतÂवात असलेली ÿातरचना मागे पडली आिण
समान भािषक गट एका ÿशासकìय घटकात अंतभूªत करÁयात यावे या तßवा¸या आधारे
ÿादेिशक पुनरªचना करÁयात आली. अशा Öवłपाचे ÿादेिशक बदल Âयानंतरही होत गेले.
भारतावरील िāिटश शासनकाळात भारतीय ÿदेशाची ÿांतात करÁयात आलेली िवभागणी
हा कोणÂयाही शाľीय तßवा¸या आधारे झाली नÓहती. Âयां¸या हाती नवे ÿदेश जसजसे
येत गेले, तसतसे शासकìय सोयी¸या ŀĶीने Âयांचे ÿशासकìय घटक बनिवÁयात आले
अशी राÕůीय नेÂयांची धारणा होती. अशा ÿादेिशक रचनेमुळे समान भाषी लोक िवभागले
जातात, आिण िवकासाचामागª कंिठत होतो असेही Âयांचे मत होते. याउलट समान
भािषकांचे वेगवेगळे ÿादेिशक घटक िनमाªण झाले तर लोकांत एकाÂमतेची भावना वृिĦंगत
होईल, संघिटत रीÂया कायª करणे Âयाना सुकर होईल आिण िवकासाला गती िमळेल असे
Âयांना वाटत होते. िāिटशकालीन बहòभािषक जातात समान भाषे¸या अभावामळे
एकोिणसाÓया शतका¸या अखेरीपय«त भारतीय लोक संघिटत हाऊ शकले नाहीत आिण
इंúजी ही समान भाषा Ìहणून िवकिसत होऊ लागताच राÕůीय संघटना उभारणे श³य झाले
हा अनुभव वरील धारणे¸या बुडाशी होता. भाषा ही समाजाची जीवनपĦती, Öकृती,
परंपरा, सािहÂय यांचे ÿभावी माÅयम असÐयामुळे जनतेचा सवाªगीण िवकास þुतगतीने
होÁयासाठी एका ÿशासकìय घटकात बहòस´य लोक एक भाषा बोलणारे असावेत असे
राÕůीय नेÂयांचे ठाम मत असÐयामुळे काँúेसने हे तßव उचलून धरले होते. १९२० साली
काँúेसने आपली सघटनेची इमारत भािषक तßवावर उभी केली आिण १९२८ ¸या नेहł
अहवालातही Âया तßवाचे समथªन करÁयात आले. या पाĵªभूमीमुळे ÖवातंÞयाचा सूयōदय
ŀिĶपथात येऊ लागताच भाषे¸या आधारे भारतीय पुनरªचना केली जावी असे सूर देशात
उमटू लागले. घटनासिमती कायाªिÆवत असताना भािषक समानते¸या तßवावर ÿांतां¸या
पुनरªचनेची तरतूद घटनेत केली जावी असा ÿÖताव घटनासिमतीत मांडला गेला. परंतु
जवाहरलाल नेहł व सरदार पटेल हे दोघेही असा बदल करÁयास उÂसुक नÓहते. देशा¸या
दुःखद िवभाजनामुळे देशापुढे अÂयंत गंभीर समÖया आ वासून उËया असता भािषक
तßवावर ÿादेिशक पुनरªचनेची मागणी अिविहत आहे, अनथाªवह आहे. सांÿदाियक
दुफळीमुळे देशा¸या िवभाजनाची गंभीर आप°ी देशावर ओढवली असÐयाचे ÖपĶ िदसत
असताना, िभÆन भाषी भारतीय गटांना भाषे¸या तßवावर परÖपरापासून िवलग करणे
आÂमघातकìपणाचे ठरेल, भारतीय नागåरकांत खरे भाविनक ऐ³य वृिĦंगत करणे राÕů munotes.in

Page 156

भारतीय राÕůीय चळवळ
156 बलशाली करÁया¸या ŀĶीने िनकडीचे असता भाषावर ÿांतरचनेचा आúह हा दुराúह ठरेल
असे Âयांचे मत होते.
परंतु काँúेसने हा िनणªय िकÂयेक वषाªपूवê घेतला असÐयाचा हवाला देऊन काही काँúेस
सदÖयांनी भाषावार ÿांतरचनेचा आúह धरला. तेÓहा भाषावार ÿांतरचना उिचत आिण
Óयवहायª ठरेल कì नाही याचा िवचार करÁयासाठी एक सिमती नेमली जावी असे ठरले व
Âयाÿमाणे जून १९४८ मÅये घटनासिमतीने दार सिमती िनयुĉ केली. या सिमतीने, राÕůीय
िनķा व ÿादेिशक िनķा यांचा समÆवय साधणे ÿÂय±ात अश³यÿाय आहे आिण Ìहणून देश
आणीबाणी¸या पåरिÖथतीतून जात असताना ÿादेिशक पुनरªचना भाषे¸या आधारे केÐयास
ÿादेिशक निķा बळावतील व Âया ÿमाणात राÕůीय िनķा दुबळी होऊ लागेल, हे राÕůा¸या
ŀĶीने िवघातक ठरेल अशा आशयाचा अहवाल सादर कłन भािषक तßवावर ÿादेिशक
पुनरªचने¸या मागणीिवŁĦ कौल िदला. माý ÿशासकìय सोयीसाठी आवÔयक आवÔयक ते
ÿादेिशक बदल करÁयास ÿÂयवाय नसावा असे मत सिमतीने ÿितपािदत केले. नेहł, पटेल
व सीतारामÍया यां¸या सिमतीने दार अहवालातील िशफारसी पढे कłन भाषावार
ÿांतरचनेची मागणी करणाöयांचे तŌड बंद केले. परंतु
Âयाचा िवजय केवळ ताÂकािलक ठरला. ÿादेिशक पुनरªचनेची मागणी मागे पडली, पण
समूळ नाहीशी झाली नाही. .
१५.९ आंň राºयिनिमªतीची मागणी १९५२ साली या मागणीने पुÆहा उचल खाÐली. मþास यात तेलगू व तामीळभाषी लोकांची
सरिमसळ होती. तामीळभाषी बहòसं´य असÐयाने Âयाचे पण आपÐयावर येते अशी तेलगू
भािषकांची तøार होती. हे ÿभुÂव नĶ करÁयासाठी तेलगू भाषीकाचे Öवतंý राºय िनमाªण
करÁयात यावे अशी मागणी मþास राºयातील तेलगू भाषी लोक १९५१ नंतर कł लागले.
क¤þ सरकारने ÿथम Âयाकडे दुलª± केले. कारण दार सिमतीचा िनणªय िशरोधाथª मानावा,
ÿादेिशक िनķेचे राÕůीय िनķेवर अितøमण राÕůघातक ठरेल असे पाना पटिवÁयाचा
आटोकाट ÿयÂन नेहł करीत होते. काही भागात ÿशासकìय सोईसाठी ÿादेिशक पुनरªचना
आवÔयक वाटÐयास ती करÁयाची तयारी Âयांनी दशªिवली; आिण एक भािषक तßव राÕůीय
एकाÂमतेला अÂयंत बाधक ठरेल हे ते वारंवार सांगू लागले. देशापुढे आिथªक िवकासा¸या
भÓय योजना असताना Âया दतगतीने अंमलात आणÁयाऐवजी ÿादेिशक पुनरªचनेसार´या
दुÍयम बाबीवर जर शासकाला ल± क¤िþत करावे लागले तर आिथªक िवकासाची गती
कुंिठत होईल, जनकÐयाणा¸या योजना मागे पडतील, Ìहणून ही मागणी रेटू नये असे
प±सदÖयांना परोपरीने नेहł बजावीत होते. सरदार पटेलही हेच मत जनते¸या गळी
उतरिवÁयाचा ÿयÂन करीत होते. १४ मे १९५० रोजी िýव¤þम येथे केलेÐया भाषणात
भाषावार ÿांतरचनेची कÐपना ÿितगामी Öवłपाची आहे, भाषावार ÿांतरचनेमुळे भारतीयांचे
ÿांतवार िवभाजन होईल, हे टाळणे िनकडीचे असÐयामुळे भाषावार ÿांतरचनेचा िवचार
मनातून काढून टाकावा आिण राÕůीय एकाÂमतेची भावना वृिĦंगत करावी असा सÐला
Âयांनी िदला. munotes.in

Page 157

भारतीय संघराºयात संÖथानांचे िवलीनीकरण
157 माý या ºयेķ शासकां¸या मतांचा अपेि±त पåरणाम तेलगू भािषकांवर झाला नाही. आपली
मागणी क¤þ सरकार¸या गळी उतरिवÁयासाठी पोĘी ®ीरामुलू यांनी आमरण उपोषणाला
ÿारंभ केला. या अनपेि±त घटनेमुळे तेलगू भािषकां¸या मागणीची दखल घेणे भारत
सरकारला भाग पडले. िशवाय काँúेस प±ा¸या कायªकाåरणीनेही तेलगू सदÖयां¸या
दडपणाखाली तेलगूभाषी राºया¸या िनिमªतीची मागणी उचलून धरली. यामुळे पटेल आिग
नेहł अÖवÖथ झाले. शासकìय Öतरावर या मागणीचा िवचार करणे Âयांना भाग़ पडले. हा
िवच' िवमषª चालू असतांनाच १५ िडस¤बर १९५२ रोजी आमरण उपोषणाला बसलेÐया
®ीरामुलू या. वे अęावन िदवसां¸या उपोषणानंतर िनधन झाले. Âयामुळे तेथील जनते¸या
ŀĶीने ते हòताÂमा ठरले. ÿ±ुÊध तेलगू लोक िहंसाचाराचा मागª अवलंबू लागले. पåरिÖथती
अशा ÿकारे Öफोटक झालेली पाहóन तेलगूभाषी राºया¸या िनिमªतीचा ÿij अËयासÁयासाठी
वांछू सिमती Öथापन करÁयात आली आिण वांछू सिमती¸या िशफारसीनुसार ऑ³टोबर
१९५३ मÅये कायदा पास कłन तेलगू भािषकां¸या आंň राºयाची िनिमªती करÁयात
आली. भारतीय संघराºयातील हे पिहले एकभाषी राºय होते.
१५.१० राºय पुनरªचना सिमतीची Öथापना एकभाषी राºय या तßवानुसार आंň राºया¸या िनिमªतीबरोबर इतरýही अशाच मागÁयांचे
सूर ऐकू येऊ लागले. असे घडेल याची नेहłंना ÖपĶ कÐपना होती. आंň¸या िनिमªतीपूवê
१३ फेāुवारी १९५३ रोजी काटजूंना िलिहलेÐया पýात ÿादेिशक िनķा राÕůीय िनķेवर
अितøमण करीत असÐयाबĥल Âयांनी खेद Óयĉ केला व Âयाबरोबरच भाषावार ÿांतरचनेचे
तßव माÆय कłन आपण गांधील माशां¸या मोहोळाला हात घालीत आहोत, Âयाचा
िवघातक पåरणाम राÕůा¸या भिवतÓयावर झाÐयाखेरीज राहाणार नाही, असा गंभीर
इषाराही Âयांनी िदला. िवशेष Ìहणजे या मागणीला िहंसक आंदोलनाचे łप आÐयामुळे ते
अÂयंत Óयिथत झाले. परंतु Âयां¸या या भूिमकेवर Âयां¸याच प±ातील काही ºयेķ नेÂयांनी
ÿखर टीकाľ उगारले आिण भाषावर ÿांतरचनेमुळे राºयांत ऐ³य िनमाªण होईल, Âयामुळे
िवकासा¸या िवधायक योजना अिधक यशÖवी रीÂया राबिवता येतील असा युिĉवाद कłन
भाषावार ÿांतरचने¸या तßवा¸या आधारे देशाची ÿादेिशक पुनरªचना करावी असा आúह
धरला. यामुळे नेहłंचा नाईलाज झाला. जनते¸या मागणीपुढे आिण प±ातील बहòमतापुढे
नेहłंना आपला िवरोध बाजूला ठेवावा लागला. २२ िडस¤बर १९५३ रोजी संसदेत
केलेÐया भाषणात जनते¸या व राÕůा¸या िहतसंवधªनासाठी भारतीय संघराºयाची भाषावार
ÿांतरचना आवÔयक आहे का, याचा वÖतुिनķ अËयास करÁयासाठी एक सिमती नेमली
जाईल असे Âयांनी आĵासन िदले Âयानुसार फाजल अली यां¸या अÅय±तेखाली एक
सिमती Öथापन केली गेली. पं. हदयनाथ कुंझł आिण सरदार पिण³कर हे या सिमतीचे
सदÖय होते.
फाजल अली सिमतीला ित¸या कायाª¸या Öवłपाबĥल क¤þ सरकारकडून पुढील सूचना
देÁयात आÐया. एक भाषी राºयां¸या िनिमªतीबाबत¸या जनते¸या मागणीचा िवचार करावा.
हे तßव करावया¸या ÿादेिशक बदलांबाबत िशफारसी केÐया. पंजाब व संयुĉ ÿांत हे दोन
अपवाद वगळÐयास इतर सवª बाबतीत सिमती¸या िशफारसी एकमुखी होÂया. िहमाचल
ÿदेशाचे पंजाबात िवलीनीकरण फाजल अलéना मंजूर नÓहते, तर संयुĉ ÿांत जसा¸या तसा
ठेवÁयास पिण³करांचा िवरोध होता. munotes.in

Page 158

भारतीय राÕůीय चळवळ
158 १५.११ अहवालातील िशफारसी भारतीय संघराºयात िवīमान असलेÐया २७ राºयां¸या व ३ क¤þशािसत ÿदेशां¸या जागी
एकभाषी राºया¸या तßवानुसार ÿादेिशक पुनरªचना करÁयात यावी हा सिमतीची मूलभूत
िशफारस होती. अिÖतÂवात असलेÐया अ व ब गटातील राºयांमधील भेद नĶ कłन सोळा
समान दजाªची राºये िनमाªण करावीत व तीन क¤þशािसत ÿदेश िनमाªण करावेत; ब व क
गटात मोडणाÆया मÅयभारत, सौराÕů,ýावणकोर, कोचीन, पेÈस. िहमाचल ÿदेश, अजमेर,
िýपुरा इÂयादीचे Öवतंý अिÖतÂव रĥ करावे,भाषे¸या आधारे Âयांचे पणªतः अगर अंशतः
नजीक¸या राºयांत िवलीनीकरण करावे: सÁयात राºये व क¤þशािसत ÿदेश असे दोनच
घटक असावेत अशा सिमती¸या काही महßवा¸या सूचना होÂया.
पजाबचे भािषक Öवłप आिण दळणवळणा¸या गरजा ल±ात घेता पंजाबी सुËयाची मागणी
सिमतीला समथªनीय वाटली नाही. ही मागणी मंजूर केÐयास तेथील आिथªक जीवन
िवÖकिळत होईल.िशवाय Âयामुळे तेथील जातीय व भािषक समÖयेचेही िनराकरण होणार
नाही उलट या समÖया अिधक तीĄ माý होतील असे मत सिमतीने Óयĉ केले. पंजाबबाबत
सिमतीने दुसरी अशी सूचना केली पेÈस व िहमाचल ÿदेश Öवयंपणª नसÐयामुंळे आिण हे
ÿदेश पंजाबशी
िनगिडत असÐयामुळे Âयांचे िवलीनीकरण पंजाब मÅये करावे, तसेच गुजराती भाषी व मराठी
भाषी ÿदेश िमळून मुंबईचे िĬभािषक राºय िनमाªण करावे अशा या िशफारसी होÂया.
राजÿमुखांचे पद रĥ करÁयाचीही सिमतीने सूचना केली. एकभाषी राºयांतील
अÐपसं´यांकावर अÆयाय होऊन अÐपसं´यांकावर अÆयाय होऊ नये Ìहणून Âयांना
मातृभाषेतून "ची तरतूद राºयसरकारांनी करावी, तसेच एक भाषी राºयां¸या िनिमªतीमुळे
राÕůीय एकाÂमतेला तडा जाऊ नये, राÕůीय ऐ³याची भावना सवª राºयातील जनतेत
कायम राहावी या हेतूने काही अिखल भारतीय सेवांचे पुनगªठन करावे, Âयातील ५० ट³के
नवे उमेदवार' संबंिधत राºयाबाहेरील असावेत, व ठरािवक मुदतीनंतर Âयां¸या बदÐया
करÁयात याÓया; राºयां¸या उ¸च Æयायालयातील िकमान एक तृितयांश Æयायाधीश
राºयाबाहेरील असावे, िहंदी या राÕů भाषेबरोबरच इतर ÿादेिशक भाषा िशकÁयास लोकांना
ÿोÂसाहीत करावे, तसेच ÿशासकìय व शै±िणक ±ेýात िहंदी व ÿादेिशक भाषेचा वापर
राºयात सुł झाला तरी िवīापीठांत व उ¸च शै±िणक संÖथांत इंúजीचा वापर काही काळ
सुł ठेवावा, अशा काही महßवा¸या सूचना सिमतीने केÐया.
फाजल अली सिमतीचा हा अहवाल जनतेपुढे येताच Âयावर बöयाच उलटसुलट ÿितिøया
झाÐया. ºयां¸या मागÁया सिमतीने उचलून धरÐया नाहीत, Âयांनी अहवालािवŁĦ टीकेचे
मोहोळ उठिवले. िवशेषतः पंजाब व महाराÕůातील जनमत िवल±ण ÿ±ुÊध झाले. पंजाबी
सुËयाची मागणी मंजूर न झाÐयामुळे पंजाबी भाषी, तर मराठी भािषकांचे वेगळे राºय िनमाªण
न करता मुंबईचे िĬभािषक राºय िनमाªण करÁया¸या सूचनेमुळे महाराÕůीय संतĮ झाले.
जेथे संबंिधत प± वादúÖत ÿij सामोपचाराने िमटिवÁयास िसĦ असतील तेथे आवÔयक ते
बदल सवªसंमतीने करÁयाची तयारी सरकारने दशªिवली. Âयाÿमाणे काही िठकाणी
अहवालातील िशफारसीत बदलही करÁयात आले. परंतु मुंबईची समÖया जिटल ठरली.
मुंबईसह महाराÕůाचे वेगळे राºय Óहावे अशी महाराÕůीय जनतेची मागणी होती. मुंबई munotes.in

Page 159

भारतीय संघराºयात संÖथानांचे िवलीनीकरण
159 क¤þशािसत ठेवÁयास अगर मुंबई ही महाराÕů व गुजराथची संयुĉ राजधानी करÁयासही
Âयांचा तीĄ िवरोध होता. अखेरीस Öथूलमानाने फाजल अली सिमती¸या अहवाला¸या
आधारे तयार केलेले राºयपुनरªचनेचे िवधेयक संसदेत चच¥ला असताना दोÆही प±ांना माÆय
असा तोडगा िनघाला. राºयपुनरªचना िवधेयकात करÁयात आलेली महाराÕů व गुजराथ या
दोन एकभाषी राºयां¸या िनिमªतीची व मुंबई शहर क¤þशािसत ठेवÁयाची तरतूद रĥ कłन,
महाराÕů, व सौराÕů िमळून, मुंबई राजधानी असलेले मुंबईचे िĬभािषक राºय िनमाªण
करÁयास संबंिधत प±ांनी मंजूरी िदली. नेहłंनी पंजाब व महाराÕůातील वादळ थोपवून
धरÁयात यावेळी यश िमळिवले खरे. परंतु तेथील वादळ कायमचे माý शमले नाही.
अखेरीस मूळ िवधेयकात काही बदल होऊन ऑगÖट १९५६ मÅये राºयपुनरªचनेचा कायदा
पाåरत झाला.
१५.१२ कायīातील तरतूदी या कायīाने १४ राºयां¸या आिण ५ क¤þशािसत ÿदेशां¸या िनिमªतीची ÓयवÖथा केली.
आंňÿदेश, आसाम, ओåरसा, िबहार, मÅयÿदेश, मुंबई, मþास, Ìहैसूर, उ°र ÿदेश, केरळ,
पंजाब, राजÖथान व पिIJम बंगाल ही समान दजाªची राºये, तर जÌमू काÔमीर¸या राºयाला
िवशेष दजाª होता. िदÐली, िहमाचल ÿदेश, मणीपूर, िýपुरा, अंदमान िनकोबार, लखदीव,
िमिनकॉय आिण अमीनदीवी बेटे हे क¤þशािसत ÿदेश होते. हैþाबादचा तेलगू भाषी ÿदेश व
१९५३ साली िनमाªण करÁयात आलेले आंňचे राºय िमळून नवे आंňÿदेशचे राºय िनमाªण
झाले; तर अिÖतÂवात असलेÐया Ìहैसूर¸या राºयात हैþाबाद, मुंबई व मþास राºयातील
कÆनड भाषी ÿदेश व कूगª समािवĶ करÁयात आले. ýावणकोर व कोचीन िमळून केरळचे
राºय अिÖतÂवात आले. मुंबई राºयात पूवêचा मुंबई राºयाचा ÿदेश, हैþाबाद व
मÅयÿदेशातील मराठी भाषी ÿदेश व सौराÕů व क¸छ यांचा अंतभाªव झाला. मÅयÿदेशात
अिÖतÂवात असलेला मÅयÿदेशाचा भाग, िवंÅयÿदेश, भोपाळ व राजÖथानमधील िहंदी
भाषी भाग समािवĶ करÁयात आला; अजमेरचा अंतभाªव राजÖथानात झाला, तर पितयाळा
व पूवª पंजाबचा संघ पंजाब राºयात िवलीन करÁयात आला. या ÿादेिशक पुनरªचनेनुसार
घटने¸या पिहÐया पåरिशĶात पåरवतªन करÁयात आले.या तरतुदéमुळे हैþाबाद, मÅयभारत,
पेÈसू, सौराÕů, ýावणकोर, कोचीन, अजमेर, देश इÂयादéचे Öवतंý अिÖतÂव लुĮ झाले.
राºयपुनरªचना कायīा¸या पåरिशĶात सवª राºयां¸या लोकसभेतील ÿितिनधéची व Âयां¸या
िविधमंडळातील सदÖयांची सं´या नमूद करÁयात आली.
१५.१३ िवभागीय मंडळे एकभाषी राºये अिÖतÂवात आÐयामुळे राÕůीय एकाÂमतेला ध³का लाग नये, सवª
राºयातील जनतेत राÕůीय ऐ³याची भावना वृिĦंगत Óहावी आिण राºय हा संघराºयाचा
अिवभाºय व परÖपरिनगिडत घटक आहे ही जाणीव िनमाªण Óहावी, संकुिचत ÿादेिशक
भािषक िनķा जोपासÐया जाऊ नयेत Ìहणून या कायīाने काही तरतुदी केÐया. या हेतूने
सवª पाच िवभागात िवभागणी करÁयात आली व Âया िवभागां¸या िवकासासाठी व समान
िहतसंबंधाची जोपासना करÁयासाठी पाच िवभागीय मंडळांची Öथापना करÁयाची तरतूद
करÁयात आली. उ°र िवभागात पंजाब, राजÖथान, िदÐली व िहमाचल ÿदेश; मÅय munotes.in

Page 160

भारतीय राÕůीय चळवळ
160 िवभागात; उ°र ÿदेश व मÅय ÿदेश: पूवª िवभागात िबहार, ओåरसा, आसाम पिIJम बंगाल,
मणीपूर व िýपुरा. पिIJम िवभागात आंňÿदेश, मþास व केरळचा अंतभाªव झाला.
ÿÂयेक िवभागीय मंडळात राÕůपतéनी िनयुĉ केलेला एक क¤þीय मंýी, Âया िवभागात
समािवĶ असलेÐया राºयांचे मु´यमंýी आिण राºयपालांनी िनयुĉ केलेले ÿÂयेक
राºयांतील दोन मंýी, क¤þशािसत ÿदेश ºया िवभागात समािवĶ झालेले असतील Âया
क¤þशािसत ÿदेशाचे राÕůपतéनी िनयुĉ केलेले ÿितिनधी आिण काही सÐलागार यांचा
समावेश करावयाचा होता. ÿÂयेक िवभागीय मंडळाचे अÅय±पद Âया मंडळातील क¤þीय
मंÞयाकडे असावे व उपाÅय±पद Âया राºयांतील मु´यमंÞयाकडे øमाने जावे,
उपाÅय±पदाची कालमयाªदा एक वषाªची असावी, िवभागीय मंडळां¸या बैठकì संबंिधत
राºयांत øमाने ÓहाÓयात, Âया बैठकì अÅय±ाने आमंिýत कराÓयात, बैठकìतील िनणªय
बहòमताने घेतले जावेत, आिण बैठकìत घेतलेÐया िनणªयांची मािहती संबंिधत राºय
सरकारांना व क¤þ सरकारांना िदली जावी; तसेच िवभागीय मंडळांनी संबंिधत राºयां¸या
समान िहतसंबंधाबाबत िवचारिविनमय कłन Âया अनुषंगाने राºय सरकारांना सÐला īावा,
राºयपुनरªचना कायīा¸या अंमलबजावणीतून ÿादुभूªत होणाöया समÖया,
अÐपसं´यांकां¸या समÖया, राºयाराºयात उपिÖथत होणारे वादúÖत ÿij यांवर चचाª
कłन ते सोडिवÁयाबाबत राºयसरकारांना िवधायक सूचना कराÓयात; तसेच
आंतरराºयीय दळणवळण व सामािजक व आिथªक िवकासा¸या योजनांवरही िवचार करावा
अशा तरतुदी करÁयात आÐया. यािशवाय िभÆन मागाना परÖपरांजवळ आणÁया¸या हेतूने
िवभागीय मंडळां¸या संयुĉ बैठकì घेÁयाचीही तरतूद या कायīाने केली गेली.
१५.१४ महाराÕů राºयाची िनिमªती १९५६ ¸या राºयपुनरªचना कायīानुसार अिÖतÂवात आलेÐया मुंबई राºयाने महाराÕůीय
जनतेचे समाधान झाले नÓहते. Âया ÓयवÖथेमळे मराठी महाराÕůीय जनता क¤þ सरकारवर
ŁĶ होती. संघिटत न केले कì क¤þ सरकारवर दडपण आणून आपली मागणी मंजूर करवून
घेता येते Ìहणून मुंबईसह Öवतंý महाराÕů राºयाची मागणी दडपण आणुन पुढे रेटÁयासाठी
महाराÕůातील अनेक राजकìय प±ांनी एकý येऊन संयĉ महाराĶ सिमतीची Öथापना
केली. पýकारानी या मागणीला मोठ्या ÿमाणात ÿिसĦी िदली या उिदĶािसĦीसाठी जनतेचे
मोठे आंदोलन उभारÁया¸या हेतूने संयुĉ महाराÕů सिमतीचे नेते व महाराÕůात सवªý दौरे
कłन सभा व िमरवणुका आयोिजत कł लागले. 'मुंबईसह दाराĶझालाच पािहजे' अशी
घोषणा महाराÕůात िठकिठकाणी जाहीर सभांतून ऐकू येऊ लागली. या चळवळीला
जनआंदोलनाचे Öवłप येत असलेले पाहóन ती दडपून टाकÁयाचा सरकारने ÿयÂन केला.
परंतु Âयामुळे आंदोलन Öथिगत न होता जन ÿ±ोभ अिधक वाढला, व आंदोलन िहंसक łप
घेऊ लागले. मु´य Ìहणजे महाराÕůातील काँúेस सदÖय, क¤þातील महाराÕůाचे ÿितिनधी
आिण Âयावेळचे मुंबई राºयाचे मु´यमंýी हे सवª जनआंदोलनाचे समथªक होते. पंतÿधान
पंिडत नेहł माý महाराÕůीय जनतेची ही मागणी माÆय करÁयास उÂसुक नÓहते. याच वेळी
डॉ. िचंतामणराव देशमुखांनी, क¤þसरकार महाराÕůीय जनतेबाबत प±पात करीत आहेत
असे मत Óयĉ कłन क¤þीय मंिýमंडळातील आपÐया पदाचा राजीनामा िदला. १९५७
साली संयुĉ महाराÕů सिमती िनवडणुकì¸या åरंगणात उतरली आिण Âयात यश िमळवून
महाराÕůीय जनता आपÐया पाठीशी आहे हे सिमतीने िसĦ कłन िदले. याच दरÌयान munotes.in

Page 161

भारतीय संघराºयात संÖथानांचे िवलीनीकरण
161 सौराÕůा¸या भागात गुजराथी भाषी लोकांनी महागुजराथ जनता पåरषदेमाफªत Öवतंý
गुजराथ¸या िनिमªतीची मागणी पुढे रेटली. मुबई गुजराथेत असावी असा Âयांचा दावा होता.
अखेरीस महाराÕůातील व सौराÕůातील िहंसाचार व वाढता तणाव यांकडे दुलª± करणे क¤þ
सरकारला अश³य झाले. अनेकांनी पंतÿधान पंिडत नहł यांचे मन वळिवले आिण शेवटी
मंबई राºयाचे िवभाजन कłन Âयातून मराठी भाषी महाराÕů व गुजराथी भाषी गुजराथ
राºयाची िनिमªती करÁयाचा िनणªय घेÁयात आला. ही नवी चार मुबई पुनरªचना कायदा २५
एिÿल १९६० रोजी पाåरत झाला, आिण १ मे १९६० संघषª संपला. महाराÕů राºयाची
िनिमªती झाली. पंजाबमधील िहंदी व पंजाबी भाषी ÿदेशां¸या सीमा िनधाªåरत कराÓया,
िहमाचल ÿदेशातील नागåरकांशी भाषा व सांÖकृितक ŀĶ्या जविळक असलेÐया
पंजाबमधील पवªतीय भागांची मािहती īावी, ही पाहणी १९६१ साल¸या जनगणना
अहवाला¸या आधारे करावी आिण ÿादेिशक बदलाची िशफारस करताना शासकìय व
पåरवहनाची सोय, आिथªक िÖथती, ÿादेिशक संलµनता या बाबी सिमतीने िवचारात ¶याÓया;
तसेच िवīमान तहिसलé¸या सीमात बदल होणार नाही याचीही काळजी ¶यावी अशा
सूचना क¤þ सरकारने शहा सिमतीला केÐया. या सिमतीने म¤ १९६६ मÅये सादर केलेÐया
अहवालातील ÿमुख िशफारसी पुढील ÿमाणे होÂया
१) पंजाबचा काही पवªतीय भाग िहमाचल ÿदेशाला जोडला जावा.
२) उवªåरत पंजाबची पंजाब व हरयाणा अशी दोन Öवतंý राºये केली जावीत,
३) चंदीगढ हे हरयाणाला īावे असे सिमतीतील बहòसं´य सदÖयांनी मत िदले.
क¤þ सरकारने या अहवाला¸या आधारे १९६६ साली पंजाब पुनरªचना कायदा पास केला.
Âयात पंजाबचे िवभाजन कłन बÓहंशी िशखांची वÖती असलेÐया ÿदेशाचे पंजाबचे राºय व
िहंदी भाषी लोकांचे हरयाणा राºय िनमाªण करÁयाची, तसेच पंजाबचा काही पवªतीय भाग
िहमाचल ÿदेशाला जोडÁयाची तरतूद केली गेली. या ÿादेिशक बदलासाठी कोणते िजÐहे व
तहिसली कोणÂया राºयाकडे असावेत ते कायīात नमूद केले गेले. तसेच चंदीगढ हे
क¤þशािसत असावे, व पंजाब, हरयाणा व चंदीगढ यांना िमळून एक उ¸च Æयायालय असावे
अशाही तरतुदी या कायīाÆवये करÁयात आÐया.
पंजाबमधील शीख समाजाचे या कायīानेही समाधान झाले नाही. चंदीगढ पंजाबमÅये
समािवĶ केले जावे ही Âयांची आúही मागणी होती. Âयासाठी िशखांनी आंदोलन तीĄ केले.
संत फ°ेिसगांनी आमरण उपोषण करÁयाची व ठरािवक मुदतीत चंदीगढ पंजाबला िदले न
गेÐयास आÂमदहन करÁयाची घोषणा केली. तेÓहा क¤þ सरकारने िशख नेÂयांशी वाटाघाटी
कłन ÿ±ुÊध िशखांना शांत करÁयाचा ÿयÂन केला. अखेरीस या ÿijावर पंतÿधान इंिदरा
गांधी यांचा िनणªय माÆय करÁयास शीख नेते तयार झाले. अनेक कारणामुळे हा िनणªय
लवकर घेतला गेला नाही. हा ÿij धसाला लावÁयासाठी ®ी पेłमल यांनी उपोषण केले.
Âयातच Âयांचा मृÂयू झाला. Âयामुळे पंजाबमधील लोकमत अिधकच ÿ±ुÊध झाले. संत
फ°ेिसगांनी २६ जानेवारी १९७० पासून बेमुदत उपोषण सुł करÁयाची व १ फेāुवारी
रोजी आÂमदहन करÁयाची पुÆहा घोषणा केली. Âयाÿमाणे उपोषणाला ÿारंभही झाला.
शेवटी २९ जानेवारीला इंिदरा गांधéनी या ÿijाबाबतचा िनणªय घोिषत केला. चंदीगढ
पंजाबला िदले जावे, Âया मोबदÐयात पंजाबमधील ११४ िहंदी भाषी खेडी व चंदीगढ munotes.in

Page 162

भारतीय राÕůीय चळवळ
162 क¤þशािसत ÿदेशातील ६ खेडी हरयाणाला िदली जावीत, हरयाणाला नवी राजधानी
वसिवÁयासाठी क¤þशासनाने २० कोटी Łपयांचे कजª īावे, पाच वष¥पय«त चंदीगढ हे पंजाब
व हरयाणाचे राजधानीचे शहर असावे, Âयानंतर चंदीगढचे हÖतांतरण पंजाबला केले जावे व
या दोन राºयातील इतर वादúÖत मुīांचा िनकाल लावÁयासाठी एक आयोग नेमला जावा
अशा इंिदरा गांधी यां¸या िनणªयातील तरतुदी होÂया. या िनणªयामुळे िशखांचे काही अंशी
समाधान झाले. परंतु ठरÐयाÿमाणे चंदीगढचे हÖतांतरण पंजाबला न झाÐयामुळे शीख
समाजातील असंतोष वाढू लागला.
१५.१४.१ मुंबई Ìहैसूर सीमावाद:
१९५६ साल¸या राºयपुनरªचनेनंतर लागलीच मुंबई राºय सरकारने Ìहैसूर राºयात काही
मराठी भाषी ÿदेशाचा अंतभाªव करÁयावर आ±ेप घेतला होता. १९६० साली महाराĶ ।
महाराÕůा¸या सीमेलगत या वादाचा अËयास करÁयास महाराÕů राºया¸या िनिमªतीनंतर
Âया राºय सरकारनेही Ìहैसूर राºयातील सीमेलगतचा मराठी भाषी ÿदेश महाराÕůाकडे
सोपिवला जावा अशी मागणी केली. अËयास करÁयासाठी १९६६ साली महाजन आयोग
Öथापन करÁयात आला. या चा ऑगÖट १९६७ मÅये िदला गेलेला अहवाल महाराÕůाला
माÆय झाला नाही. हा वाद आयोगाच आजही संपलेला नाही.
१९०१ साली काही महßवाचे ÿादेिशक बदल करÁयात आले. आसाम राºयातील
मालया¸या भागाला १९६८ साली तेथील लोकां¸या मागणीनुसार आसाम राºया¸या
अंतगªत सागत ÿदेशाचा दजाª िदला गेला होता. १९७१ साली मेघालयला Öवतंý राºयाचा
दजाª िदला ला तसेच िýपुरा, मणीपूर व िहमाचल ÿदेश यांनाही राºयाचा दजाª देÁयात
आला. याबरोबरच आसाम राºयाची ÿादेिशक पुनरªचना कłन Âयातील िमझोराम व
अŁणाचल यांचे दोन क¤þशािसत ÿदेश िनमाªण करÁयात आले. १९७३ साली Ìहैसूर
राºयाचे नाव बदलून ते कनाªटक असे ठेवÁयात आले. तसेच लखदीव अमीनदीव व
िमिनकॉय या बेटसमूहाचे ल±Ĭीप असे नामांतरण केले गेले.
१५.१४.२ िसि³कम:
१९७५ साली झालेला एक महßवाचा ÿादेिशक बदल Ìहणजे िसि³कमचा घटकराºय
Ìहणून भारतीय संघराºयात झालेला अंतभाªव हा होय. िहमालया¸या कुशीत नेपाळ व
भूतान यां¸या मÅये वसलेले िसि³कमचे राºय हे िāिटशांचे संरि±त राºय होते. हे राºय
भारत व चीन सीमेलगत वसलेले असÐयामुळे भारता¸या संर±णा¸या ŀĶीने हा ÿदेश
मो³याचा होता. Ìहणूनच िāिटश राºयकÂया«नी हे संरि±त राºय बनिवले होते. भारतातील
िāिटश स°ा संपुĶात आÐयानंतर िसि³कम हे आपोआपच भारताचे संरि±त राºय बनले.
१९७० ¸या सुमारास तेथील राजाने एका अमेåरकन मुलीशी िववाह केला. Âयानंतर
चीन¸या ÿोÂसाहनाने िसि³कम नरेशाने भारताचा ÿभाव झुगाłन देÁयाचा ÿयÂन सुł
केला. चीनशी वैमनÖय आलेले असताना भारत-चीन सालगत¸या िसि³कम मÅये
भारतिवरोधी भिमका बळावणे भारता¸या ŀĶीने धो³याचे होते. याच सुमारास िसि³कम¸या
नागåरकांनी लोकशाही शासनÓयवÖथेसाठी तेथे चळवळ सुł केली. या चळवळीला जोर
येत असलेला पाहन िसि³कम नरेशाने लोकशाही तßवावर आधाåरत ÿशासकìय सुधारणा
करÁयाचे व भारताशी अिधक िनकटचे आिथªक व राजकìय संबंध ÿÖथािपत करÁयाचे munotes.in

Page 163

भारतीय संघराºयात संÖथानांचे िवलीनीकरण
163 १९७३ साली माÆय केले. Âया आधारे िसि³कमला १९७४ मÅये भारता¸या सहवतê
राºयाचा दजाª ला गेला. १९७४ साली तेथे लोकÿितिनधीगृहाची िनिमªती झाली. परंतु या
ÿितिनधी सभे¸या राजा अडथळे आणू लागला. ितचे िनणªय दडपून टाकू लागला. Âयामुळे
तेथे वातावरण पागल. तेÓहा तेथील ÿितिनधी सभेने भारतीय संसदेत िसि³कमला
ÿितिनिधÂव िमळावे, सि³कमचा अंतभाªव भारतात Óहावा अशी मागणी केली. शेवटी
घटने¸या छ°ीसाÓया सार भारताचे घटक राºय Ìहणन भारतीय संघराºयात िसि³कमचा
अंतभाªव मे १९७५ तंग होऊ लागले. तेÓहा तेथा Ìहणजेच िसि³कमचा अंतभाªव
संशोधनानुसार भारताचे घ मÅये करÁयात आला. िवलीनीकरण हा भारताचा केली. देशात
िवरोधी गटा¸या भारतात अिधकाराłढ झालेÐया पंतÿधानपदी आलेÐया मोरारजी¸या या
कृतीवर चीन, नेपाळ व पािकÖतान यांनी आग पाखडली. िसि³कमचे भारताचा उघड
साăाºयवाद आहे अशी ÿखर टीका चीन व पािकÖतान सरकारने िवरोधी गटा¸या
नेÂयांनीही या िनणªयाचा िनषेध केला. परंतु Âयानंतर दोनच वषा«नी झालेÐया जनता प±ा¸या
सरकारने हा िनणªय मागे तर घेतला नाहीच. उलट या मोरारजी देसाईंनी आपली पूवêची
िवरोधी भूिमका सोडून िसि³कमला ÖवातÞय देÁयाचा ÿÖताव ठामपणे फेटाळून लावला.
१९८६ सालापय«त आणखी ÿादेिशक बदल झाले नािहत.
१५.१५ सारांश भारतीय संघराºयात संÖथानांचे झालेले सामीलीकरण हा संÖथानां¸या िवलीनीकरणा¸या
ÿिøयेतील पिहला टÈपा ऑगÖट १९४७ मÅये संपला. िवलीनीकरणा¸या ÿिøयेमुळे
पÆनास हजार चौरस मैलाचा व सुमारे आठ कोटी पासĶ ल± लोकवÖतीचा ÿदेश भारतात
सामील झाला. यामुळे रोख र³कम व गुंतवलेले भांडवल या Łपाने समारे ७७ कोटी Łपये
भारत सरकारला िमळाले. पूवê सवª संÖथािनक सुमारे ३० कोटी Łपये खाजगी तन´या¸या
łपाने उचलत असत. सरदारांनी िनधाªरीत केलेÐया तन´यांची एकूण र³कम जेमतेम पाच
कोटी ऐंशी ल± होती. िशवाय िवलीनीकरणामुळे जो िव°ीय लाभ भारत सरकारला झाला
Âया तुलनेत Âया तन´यांची र³कम अगदीच नगÁय होती. सरदारां¸या समंजस Óयवहारी
धोरणामुळे संÖथािनकांनी हे øांितकारी पåरवतªन कोणतीही कटुता न बाळगता िबनबोभाट
मंजूर केले, एवढेच नाही तर याच धोरणामुळे ते हळू हळू भारतीय राजकारणा¸या ÿवाहात
सामील झाले. उदाहरणाथª, Ìहैसूर नरेश ÿथम Âया राºयाचा गÓहनªर व नंतर मþासचा
गÓहनªर बनला. िबकानेर, जयपूर, जोधपूर, पितयाळा, काÔमीर इÂयादी संÖथानांचे नरेश तर
ÿÂय± राजकìय ±ेýात सिøय भाग घेऊ लागले. सरदारां¸या इतर महßवा¸या कायाªपे±ाही
संÖथानांसंबंधी¸या Âयां¸या अतुलनीय कामिगरी मुळे आधुिनक भारता¸या इितहासात
Âयांनी मानाचे Öथान िमळिवले आहे. संÖथानां¸या िवलीनीकरणा¸या कायाªत Âयांना
िमळालेÐया अपåरिमत यशामुळे Âयांनाही असीम समाधान लाभले. भारता¸या ÿादेिशक,
राजकìय व आिथªक एकाÂमतेचा जो महान आदशª शतकानुशतके केवळ ÖवÈनवत् वाटत
होता, आिण जो आदशª साकार करणे ÖवातंÞयÿाĮी नंतरही दुरापाÖत वाटत होते, तो
आदशª िवलीनीकरणा¸या धोरणामुळे वाÖतवात उतरिवता आला आहे, अशा शÊदात
सरदारांनी आपÐया उिĥĶपूतêचे समाधान Óयĉ केले आिण ते पूणा«शाने साथªही होते.
munotes.in

Page 164

भारतीय राÕůीय चळवळ
164 १५.१६ ÿij १. हैþाबाद संÖथानाचे भारतीय संघराºयात िविलिनकरण कसे झाले.
२. िविलिनकरणाची ÿिøया कशा ÿकारे होती.
३. भाषांवर राºयपुनरªचनाती कशा ÿकारे झाली.
४. आंň राºयिनिमªतीची मागणी काय होती.
५. महाराÕů राºयाची िनमêती कशा ÿकारे झाली.
१५.१७ संदभª १) आचायª जावडेकर आधुिनक भारत
२) डॉ. सुमन वैī, डॉ. शांता कोठेकर आधुिनक भारताचा इितहास, १,२,३
३) डॉ. र. म. लोहार आधुिनक भारताचा इितहास
४) ए. आर. देसाई सोशल बॅकúाउंड ऑफ इंिडयन नॅशनॉिलझम
५). úोÓहर बी. एल. अ Æयू लूक ऑन मॉडªन इंिडयन िहÖůी
६) डॉ. एम. Óही. काळे भारताचा ÖवातंÞय संघषª
७) िबपन चंþ इंिडयन Öůगल फॉर इंिडपेडÆस
८) डॉ. सुमन वैī आधुिनक भारताचा इितहास
९) खुराना के. एल. मॉडªन इंिडया
१०) ÿो. ताराचंþ िहÖůी ऑफ िĀडम मुÓहमेÆट इन इंिडया ११) úोÓहर बी. एल. आधुिनक
भारताचा इितहास
१२) डॉ. बी. एन. सरदेसाई, डॉ. Óही.एन.नलावडे - आधुिनक भारताचा इितहास
१३) डॉ. श. गो. कोलारकर
१४) गुĮ मिणकलाल
१५) रामचौधरी एस. सी. आधुिनक भारत भारत का इितहार िहÖůी ऑफ मॉडªन इंिडया
१६) मुजुमदार आर. सी. िहÖůी ऑफ िĀडम मुÓहमेÆट इन इंिडया
१७) पामदात रजनी इंिडया टुडे
१८) कुबेर वाना भारताचा Öवातंý लढा १९३०-३४ munotes.in

Page 165

भारतीय संघराºयात संÖथानांचे िवलीनीकरण
165 १९) इंदूलकर गंगाधर राÕůीय Öवयंसेवक संघ काल-आज आिण उदय
२०) गोडबोले अरिवंद सावरकर िवचार दशªन
२१) राÕůजागरण अिभयान २००० संघगाधा, संघ आिण राजिनती, संघ-मुÖलीम समाज
संघ - राÕůीय आंदोलने
२२) गजानन िभडे आधुिनक भारताचा इितहास


*****
munotes.in

Page 166

166 १६
घटनाÂमक िवकास (इ.स. १९१७ ते १९४७)
घटक रचना
१६.० उिĥĶे
१६.१ ÿÖतावना
१६.२ घटनाÂमक िवकासाची सुłवात
१६.३ माँटेµयूची घोषणा
१६.३.१ घोषणा
१६.३.२ माँटेµयू घोषणेचे महßव
१६.४ १९१९ चा भारत सरकार कायदा.
१६.४.१ इ.स. १९१९ ¸या कायīातील तरतुदी
१६.४.२ १९१९ ¸या भारत सरकार सुधारणा कायīाचे मूÐयमापन
१६.५ नेहŁ अहवाल
१६.५.१ नेहł अहवालातील ÿमुख तरतुदी
१६.६ गोलमेज पåरषदा
१६.६.१ .१ ( पिहली गोलमेज पåरषद )नोÓह¤ १९३० ते जाने १९३१ )
१६.७ इ.स. १९३५ चा भारत सरकार कायदा.
१६.८ इ.स. १९३९ ते १९४७ या काळातील ÖवातंÞय ÿाĮी साठी¸या घडामोडी.
१६.८.१ िøÈस िमशन
१६.८.२ वेÓहेल योजना
१६.८.३ कॅिबनेट िमशन व िýमंýी योजना
१६.८.४ माऊंटबॅटन योजना
१६.९ १९४७ चा भारतीय ÖवातंÞय कायदा
१६.१० Öवतंý भारताची राºयघटना
१६.१०.१ भारतीय राºय घ टनेची वैिशĶ्ये
१६.११ सारांश
१६.१२ ÿij
१६.१३ संदभª

munotes.in

Page 167

घटनाÂमक िवकास (इ.स.१९१७ ते १९४७)
167 १६.० उिĥĶे  इ.स. १८८५ ते १९०५ या काळातील राÕůीय चळवळीची पाĵªभूमी अËयासने
 राÕůीय चळवळीचा इितहास समजून घेणे.
 २० ऑगÖट १९१७ मॉटेµयू घोषणेचे महßव अËयासणे.
 इ.स. १८८५ ते १९१७ या काळातील घटनाÂमक िवकासाचा मागोवा घेणे.
 घटनाÂमक िवकास आिण भारतीयांची ÿितøìया अËयासणे.
१६.१ ÿÖतावना Öवतंý भारता¸या राºयघटनेची अंमलबजावणी 26 जानेवारी 1950 पासून सुŁ केली.
केवळ ÖवातंÞय िमळाÐयाने सवª ÿij सुटले नÓहते तर पुढील काळामÅये राÕůाचे ऐ³य
िटकिवÁयाचे आिण Âयाचबरोबर ÖवातंÞय, समता, बंधुभाव आिण Æयाय या तßवावर
आधाåरत नवा समाज िनमाªण करावयाचा होता. सामािजक व आिथªक मागासलेपणा दूर
कŁन लोकशाही¸या मागाªने नवसमाज िनमाªण करÁयाची व Âयाचबरोबर धािमªक, भािषक,
वांिशक, सांÖकृितक िविवधतेतून एकता साÅय करÁयाची Ìहणजेच राÕůीय ऐ³य बळकट
करÁयाची भारतीय लोकांची आकां±ा होती. भारतीय राºयघटना हे Âयाचेच ÿितक आहे.
ºया तßवां¸या आधारे देशात सामािजक व आिथªक पåरवतªन घडवून आणायचे आिण
िविवधतेतून राÕůाची एकता साÅय करायची ती आधारभूत तßवे घटनेने ठरवून िदलेली
आहेत. देशातील शासनÓयवÖथेचे ÖवŁप राºयघटनेने केलेÐया िनयमानुसार ठरते.
कोणÂयाही देशाची राºयघटना जनते¸या Óयĉ वा अÓयĉ संमतीवर आधारलेली असते.
जनतेची माÆयता हा ितचा खरा अिधकार असतो. राºयघटनेने तयार केलेले िनयम Ìहणजे
राजकìय ÓयवÖथेचा एक आराखडा असतो, Âयात सहभागी होणाöया लोकांमुळे ितला
जीवंतपणा ÿाĮ होतो. राजकìय ÓयवÖथेमÅये िविवध पदांवर कायª करणाöया Óयĉéची
उिĥĶे, धोरणे, Âयांचे िहतसंबंध तसेच समाजातील िविवध गटांचे िहतसंबंध या सवा«चा
पåरणाम होऊन देशातील घटनाÂमक आिण राजकìय ÿिøया चालू राहत असते. मानवी
जीवनातील सवाªत ÿभावी Ìहणजे राºय होय. राºय संÖथेची मूतª बाजू Ìहणजे शासन
संÖथा. शासन संÖथेचे कायª ºया आधारावर चालते Âयास राºय घटना असे Ìहटले जाते.
समाजा¸या आजपय«त¸या राजकìय िवकासाचे राºयघटना हे एक गमक आिण ÿितक आहे.
भारतातील िविवधतेतून िदसणारी एकता, भारतीय संसदीय लोकशाही शासनÿणाली आिण
भारताची राºयघटना याला जागितक इितहासात आिण Óयवहारात ÿितķा , मानसÆमान
आिण अËयासकांना तो िचंतनाचा िवषय झाला आहे.
बंगालमÅये इंúजी स°ेची पायाभरणी झाली. Èलासी¸या युÅदानंतर भारतात इंúजी स°ेचा
अंमल सुł झाला. िहंदुÖथाना¸या इितहासाला एक िनणाªयक वळण िमळाले. ब³सार¸या
लढाईनंतर (१७६४) बंगाल ÿांतावर इंúजांचेच िनयंýण ÿÖथािपत झाले. इ.स. १७६५ ते
१७७२ या काळात जी राºयÓयवÖथा िनमाªण करÁयात आली. Âया ÓयवÖथेला दुहेरी
राºयÓयवÖथा असे Ìहणतात. भारतीयां¸या ŀĶीने एक नािवÁयपूणª स°ा (ÓयवÖथा)
ÿÖथािपत झाली. दुहेरी राºयÓयवÖथा ही िāटीशांची धूतª िनती होती. ³लाईÓहने कोणतीही munotes.in

Page 168

भारतीय राÕůीय चळवळ
168 जबाबदारी न िÖवकारता आिथªक आिण राजकìय लाभ पदरात पाडून घेतले. ईÖट इंिडया
कंपनीचे राºय Öथापन झाले. एका Óयापारी कंपनीला राजकìय Óयवहाराबाबत मोकळीक
देऊ नये. ित¸या कारभारावर व Óयवहारावर िनयंýण ÿÖथािपत करावे अशी धारणा
इंµलंडमधील जनतेची आिण राºयकÂया«ची होती. या धारणेतून १७७३ चा िनयामक
कायदा करÁयात आला. कंपनीचे भारतीय ÿदेशावर िनयंýण आिण ÿशासन राहील माý
ितला िāटीश संसदे¸या मागªदशªक तÂवानुसार काम करावे लागेल असे िनब«ध रेµयुलेिटंग
अॅ³टने लादले. ईÖट इंिडया कंपनीला पुढील २० वषा«साठी राºयकारभार आिण Óयापार
करÁयाची सनद देÁयात आली.
इ.स. १७८४ मÅये िāटीश संसदेत िपटचा भारत िवषयक कायदा पास झाला. या
कायदयानुसार जी घटना लागू करÁयात आली, ती १८५८ पय«त Ìहणजे कंपनीची स°ा
संपेपय«त अमलात रािहली. इ.स. १७९३, १८१३, १८३३ आिण १८५३ या वषê
फेरतपासणी कायदे, सनद आिण नुतनीकरणाचे कायदे पास करÁयात आले. १८१३ ¸या
कायīानुसार टÈÈयाटÈÈयाने कंपनीकडून Óयापाराची मĉेदारी काढून घेÁयात आली.
१८५३ ¸या सनदी कायदयात २० वषाªचे बंधन संसदेने िÖवकारले नाही. केÓहाही कंपनीची
स°ा काढून घेÁयात येईल असे धोरण ÖपĶ करÁयात आले. कंपनीची मृÂयूघंटा तेÓहाच
वाजली होती. इ.स. १८५७ ¸या उठावानंतर कंपनीची स°ा संपुĶात आली. १८५७ ¸या
उठावानंतर िāटीश शासनाने भारतातील राºयकारभाराबाबत मोठा बदल केला. Âयासाठी
संसदेमÅये िद. २ ऑगÖट १८५८ रोजी कायदा पास करÁयात आला. या कायīामुळे
राºयकारभाराची चौकट िनमाªण झाली. भारता¸या राºयकारभारासाठी इंµलंडमÅये यंýणा
िनमाªण करÁयात आली. ितचे िवशेष Ìहणजे इंµलंड¸या राºयस°े¸या हाती स°ेची सूýे
देÁयात आली. संसदेचे िनयंýण ÿÖथािपत झाले. भारतमंýी व भारतमंडळ िनमाªण करÁयात
आले. गÓहनªर जनरल ला 'Óहाईसरॉय' Ìहणजे राºयस°ेचा दूत असा िकताब देÁयात आला.
एक घटनाÂमक सुधारणांचे युग सुł झाले. या कायदयात दोष होते. माý भारतीय
बुÅदीिजवी वगª राजकìय सुधारणांचा आúह करत होते. माý ÓयवÖथा नाकारत नÓहते.
एकाला एक जबाबदार अशी शासनÓयवÖथा िनमाªण कŁन Âयात टÈयाटÈयाने सुधारणा
करÁयाचे िāटीशां¸या धोरणािवषयी भारतीय जनतेला अÿूप वाटत होते. १८५८ चा
सुधारणा कायदा, राणीचा जािहरनामा , घटनाÂमक चच¥चे युग थोड³यात फĉ संघषª कłन
भारतावर आपली स°ा ŀढ करÁयापे±ा राजकìय सुधारणा देवून राºयकारभार करावा असे
धोरण िāटीशांचे होते. राणीचा जािहरनामा हा सुगंधी शÊदांचा िशडकावा असला तरी
भारतीयांची दखल घेणे सुł झाले.
इ.स. १८६१, १८७४, १८९२ आिण १९०९ ¸या सुधारणा कायदयाचे िवĴेषण केले तर
क¤þीय कायªकारी मंडळाचा िवकास करÁयात आला. भारतीय ÿितिनधéना राजकìय
अिधकार देÁयात आले. ÿij िवचारÁयाचा, उपÿij िवचारÁयाचा , ठराव मांडÁयाचा,
अंदाजपýकावर चचाª करÁयाचा असे टÈयाटÈयाने अिधकार िमळाले. १८६१ ¸या
कायदयानुसार भारतीय ÿितिनधी (िहंदी ÿितिनधी) कायदे मंडळात जाऊन बसला.
भारतीयांना संसद, लोकशाही अिधकार आिण ÓयĉìÖवातंÞयाची जाणीव झाली.
लोकशाहीची पायाभरणी अशा पÅदतीने झाली. १९०९ ¸या मोल¥-िमंटो कायदयाने ÿथमच
िनवडणूकìचे तÂव माÆय केले. राÕůीय सभे¸या कायाªला काही ÿमाणात यश िमळाले. लोक
जागृतीचे Óयासपीठ िनमाªण झाले. २० Óया शतका¸या ÿारंभापासून िāटीशांची फोडा आिण munotes.in

Page 169

घटनाÂमक िवकास (इ.स.१९१७ ते १९४७)
169 राºय करा ही िनती असून एका बाजूला राजकìय सुधारणा करÁयाचे धोरण िदसुन आले.
Öवराºय आिण Öवदेशीने भारावून राÕůीय चळवळ ÿभावीपणे Öवराºयाची मागणी करीत
होती. अशा काळात १९१७ मÅये जबाबदार राºयपÅदती देÁयाची घोषणा िāटीश
राºयकÂया«नी केली. भारता¸या घटनाÂमक इितहासातील एक महßवपूणª अशी ही घटना
होती.
१६.२ घटनाÂमक िवकासाची सुłवात १) पिहÐया महयुÅदात िहंदुÖथान िāटनची वसाहत असÐयाने इंµलंड¸या बाजूने भारत
सहभागी झाला होता. भारतीय सैिनक आिण भारताची साधनसंप°ी वापरली गेली
होती. िāटनला पिहÐया महायुÅदात मदत केÐयामूळे Âयाचा मोबदला Ìहणून
िहंदुÖथानला Öवयं शासन िमळेल या अपे±ेने नेमÖत नेÂयांनी व काँúेसने पािठंबा िदला
माý इंµलंड ने जुजबी सुधारणा देऊन भारतीयांची फसवणुक करÁयाचे धोरण
िÖवकारले होते.
इंµलंडने पिहÐया महायुÅदात बेÐजीयम सार´या लहान राÕůां¸या ÖवातंÞया¸यासाठी
युÅदात उडी घेतली होती. युरोपात बेÐजीयमचे ÖवातंÞय अबािधत ठेवायचे आिण
आिशयात भारता बाबत साăाºयवादी भूिमका बाळगायची याबाबत भारतातील
नेÂयांनी इंµलंडला िवचारणा केली. Âयातच अमेåरकेने जागितक लोकशाही¸या
र±णासाठी आिण हòकूम शाहीला रोखÁयासाठी ÿे. िवÐसनचे १४ तÂवे आमलात
आणले होते. Ìहणून Öवयंशासन िमळेल असे काँúेस नेÂयांना वाटत होते. माý तसे
झाले नाही.
२) डॉ. अॅनी बेझंट व लो. िटळक यांनी होमŁल चळवळ सुł केली होती. नेमÖत
काँúेसकडून Öवयंशासन िमळÁयासाठी ÿयÂन होत नाहीत यासाठी पåरणामकारक व
कृितिशल कायªøम होमŁल (Öवयंशासन) जािहर करÁयात आला. डॉ. अॅनी बेझंटने
िद कॉमनिवल ( The Commonweal) हे साĮािहक २ जानेवारी १९१४ रोजी सुŁ
कŁन धािमªक ÖवातंÞय, राÕůीय िश±ण , सामािजक व राजकìय सुधारणा केÐयास
िāटीश राÕůकूलांतगªत Öवयंशासन ÿाĮ करÁयाचा होमŁल लीगचा कायªøम जािहर
केला. होमŁल कायªøमामुळे आिण चळवळीमूळे राÕůीय चळवळ ÿभावीपणे सुŁ
होती.
३) इ.स. १९१६ ¸या लखनौ अिधवेशनात मवाळ, जहाल आिण मुिÖलम लीग यांची युती
घडून आली होती. लो. िटळक आिण जहाल मतवाīांकडे नेतृÂव आले. मवाळ
नेÂयांचा ÿभाव ओसरला होता. याच काळात इ.स. १९१७ मÅये रिशयात साÌयवादी
øांती झाली. याचाही पåरणाम भारतीय राÕůीय चळवळीवर झाला.
४) जरी िāटीशांचे राजकìय सुधारणा देÁयाचे व चच¥चे युग िनमाªण करÁयाचे धोरण माý
अÆयायी कायदे कŁन भारतीयां¸या ÖवातंÞयाचा संकोच करÁयाचे धोरण सुŁच होते.
यामुळे. भारतीय जनतेत असंतोष िनमाªण होत होता. कायदे मंडळात भारतीय
ÿितिनधी ÿभावीपणे कायª करत होते. øांितकारकां¸या कायाªमूळे दबाव वाढला होता.
एकदरीत २० Óया शतका¸या ÿारंभापासून राÕůीय चळवळ ÿभावीपणे सुł झाली munotes.in

Page 170

भारतीय राÕůीय चळवळ
170 होती. Âयामूळे राजकìय सुधारणांचा हĮा भारतीयांना īावा लागेल. या धारणेतून
माँटेµयू घोषणा केली गेली होती.
१६.३ मॉटेµयू घोषणा (२० ऑगÖट, १९१७) पिहÐया महायुÅदामÅये मेसोपोटेिमयातील मोहीम भारत सरकारकडे होती. या मोिहमेत फार
मोठे नुकसान झाले होते. याची कारणे शोधÁयासाठी एका आयोगाची नेमणूक करÁयात
आली. आयोगाने मोिहमेतील नुकसानाबाबत भारत सरकारला दोष िदला नाही तर दोष
िदला तो भारतातील कालबाĻ आिण सदोष शासन यंýणेला. या अहवालावर हाऊस ऑफ
कॉमÆसमÅये चचाª झाली. तेÓहा याबाबत तÂकालीन भारतमंýी माँटेµयू यांनीही याच
पÅदतीचे मत Óयĉ केले. सुधारणा करÁयाची सूचना केली. भारत सरकारचे अिधकार
वाढवुन राºयकारभारात भारतीयांचा समावेश करÁयाची मागणी माँटेµयूनी केली. Âयावेळी
उĥेश होता भारतीयांचा िवĵास संपादन करÁयाचा िāटीश शासन लोकािभमूख केले नाही
तर आपण भारतावर राºय करÁयाचा ह³क गमावून बसू असा इशारा माँटेµयूने केला होता.
या ŀĶीने मेसोपोटोिमयन किमशनचा अहवाल महÂवाचा आहे.
१२ जुलै १९१७ रोजी एडिवन माँटेµयू याने इंµलंड¸या कॉमÆस सभागृहात भारतीय
लोकांना राºयकारभारात अिधक Öथान देÁयाबाबतची घोषणा केली, थोड्याच िदवसात
माँटेµयूची भारतमंýी Ìहणून िनयुĉì झाÐयानंतर २० ऑगÖट १९१७ रोजी कॉमÆस सभेत,
भारतीय लोकांना ÿशासना¸या सवª िवभागात सहभाग व जबाबदार राºयपÅदती
देÁयाबाबतची घोषणा केली. यालाच मॉटेµयू घोषणा असे Ìहटले जाते. तसेच ही घोषणा
ऑगÖट मिहÆयात केली गेली. Âयामुळे ितला ऑगÖट घोषणा असे Ìहणतात. Âयात खाली
मुĥांचा समावेश होतो.
१६.३.१ घोषणा:
१) ÿशासना¸या ÿÂयेक ±ेýात भारतीयांना जाÖतीत जाÖत सहभागी कŁन घेणे.
२) भारतात वाढती जबाबदार राºयपÅदती अिÖतÂवात आणून ÂयाĬारे Öवराºयाचे Åयेय
साÅय करणे. या धोरणाचा िवकास øमाøमानेच साÅय करणे.
३) भारतीयां¸या कÐयाणाची व ÿगतीची जबाबदारी िāटीश सरकार व भारत सरकार ने
िÖवकारणे.
४) भारतातील ÿितिøया :
माँटेµयू घोषणेबाबत भारतात संिदµध ÿितिøया उमटली, राÕůीय सभेतील मवाळ नेÂयांनी
ही घोषणा Ìहणजे भारताचा मॅµना चाटाª या शÊदात घोषणेचे Öवागत केले. माँटेµयू घोषणेमुळे
जहालांचे समाधान झाले नाही. लो. िटळकांनी 'िदÐली बहोत दूर है," अशी ÿितिøया Óयĉ
केली. डॉ. अॅनी बेझंट यांनी माँटेµयू घोषणेवर उपहासाÂमक टीका करताना केसरी¸या एका
अúलेखात 'उजाडले पण सूयª कोठे आहे?' अशी टीका केली होती. मुिÖलम लीगची
ÿितिøया ही गŌधळाची होती. तुकªÖथाना¸या पराभवाने गŌधळलेÐया मुिÖलम लीगला हा
िहंदू राÕůवादाचा िवजय व आपला पराभव वाटू लागला होता. माँटेµयू घोषणेवर चचाª munotes.in

Page 171

घटनाÂमक िवकास (इ.स.१९१७ ते १९४७)
171 करÁयासाठी राÕůीय सभेचे िवशेष अिधवेशन ऑगÖट १९१८ मÅये बोलािवÁयात आले.
Âयात घोषणा िनराशाजनक व असमाधानकारक आहे असे जाहीर कŁन, Âयात काही
सुधारणा सुचवÁयात आÐया. Âयानंतर सुर¤þनाथ बॅनजê¸या नेतृÂवाखाली काँúेस¸या एका
गटाने घोषणेला पािठंबा दशªिवला. हा गट नेमÖतवादी समजला जात होता. हा गट
अिधवेशनातून बाहेर पडला. Âयांनी सरकारला सहकायª करÁयाचे धोरण जाहीर केले. सुरत
काँúेस (१९०७) नंतरची ही दुसरी फूट असे Ìहटले जाते. या नवनेमÖत गटाने 'नॅशनल
िलबरल लीग' नावाचा प± काढला. माý कालांतराने भारता¸या राजकìय घडामोडीत या
प±ाचे अिÖतÂव नगÁय रािहले. प±ही नामशेष झाला आिण मवाळांची कायमची िनवृ°ी
झाली.
१६.३.२ माँटेµयू घोषणेचे महßव:
या घोषणेने भारतीय राजकारणात एक नवे युग िनमाªण केले. माँटेµयू घोषणेचे घटनाÂमक
इितहासात महßवाचे Öथान आहे. या घोषणेतून िāटीश सरकारने ÿथमच भारताबाबतचे
आपले धोरण जाहीर केले होते. भारतात जबाबदार राºयपÅदती िनमाªण करणे Ìहणजे लोक
ÿितिनधी¸या तफ¥ चालवला जाणारा राºय कारभार िनमाªण करणे हे Åयेय जाहीर होते जे
Åयेय यापूवê Âयांनी ÖपĶ शÊदांत नाकारले होते. पूवê भारतमंýी मोल¤नी भारताबाबत
Öवराºयाची श³यता नाकारली होती. पण या घोषणेमुळे भारतीयांची Öवराºयाची मागणी
िāटीश सरकारने तÂवतः माÆय केली. एका अथाªने हा राÕůीय सभेचा मोठा िवजय होता.
एका अथê हा िहंदू - मुसलमान यां¸या ऐ³याचाही िवजय होता. पुढ¸या काळात माý या
घोषणेचा पोकळपणा फोलपणा ल±ात आला. िāटीश िनयंýण कायम होते. िāटीशांची
दडपशाही थांबलेली नÓहती. या घोषणेनुसार माँटेµयू यांनी नोÓह¤बर १९१७ मÅये भारताला
भेट देऊन सवª थरातील नेÂयांशी चचाª केली. या भेटीवर आधाåरत घटनाÂमक सुधारणा
देणारा अहवाल जुलै, १९१८ ला ÿकािशत केला हाच अहवाल पुढे १९१९ ¸या मॉटेµयू
चेÌस फडª सुधारणा कायīाचा, मु´य आधार होता. घोषणे नंतर घटनाÂमक सुधारणांची
तयारी सुł झाली.
१६.४ १९१९ चा भारत सरकार का यदा माँटेµयू घोषणेनंतर घटनाÂमक सुधारणा देÁयाची तयारी झाली. िāटीशांनी िनमाªण केलेÐया
राºयकारभारात भारतीयांचा सहभाग व Öवयंशासन देÁयात येईल. जबाबदार राºयपÅदती
देÁयात येईल असे भारतमंýी एडिवन माँटेµयू याने जाहीर केले होते. Âयावर आधाåरत
िāटीश संसदेने गÓहनªम¤ट ऑफ इंिडया अॅ³ट २३ िडस¤बर १९१९ रोजी मंजूर करÁयात
आला. या कायīाचा मसुदा भारतमंýी मॉटेµयू व Óहाईसरॉय चेÌसफडª यांनी तयार केला
होता. Ìहणून या कायदयास माँटेµयू - चेÌसपडª सुधारणा कायदा असे Ìहटले जाते. माँटेµयूने
घोषणा केÐयानंतर भारताचा दौरा केला. भारतातील अनेक Óयĉì, संघटनांशी चचाª केली.
Âयानंतर अहवाल तयार केला. Âयालाच Report on Indian Constitutional Reforms
असे Ìहणतात. या अहवाला मÅये भावी घटनाÂमक सुधारणांसाठी चार तÂवे संिगतली होती.
ती पुढील ÿमाणे आहेत.
१) Öथािनक Öवराºय संÖथांवर जाÖत लोकिनयंýण असावे. munotes.in

Page 172

भारतीय राÕůीय चळवळ
172 २) जबाबदार राºयपÅदतीची सुłवात ÿांितक कारभारापासून करÁयासाठी ÿांतात िĬदल
शासन पÅदती लागू करावी
३) भारत सरकारवर लोकÿितिनधéचा ÿभाव असावा. Âयासाठी जाÖतीत जाÖत वाव
देÁयात यावा. भारत सरकार पा लªम¤टला जबाबदार असावे. Âयासाठी भारतातील
कारभारावर भारत सरकारचेच िनयंýण असावे. भारतातील कायदे मंडळाचा िवÖतार
करÁयात यावा. हे कायदे मंडळ जाÖतीत जाÖत ÿाितिनिधक बनवÁयात यावे.
४) हे बदल पåरणामकारक Óहावेत यासाठी िāटीश पालªम¤ट व भारतमंýी यांचे भारत
सरकार व ÿांितक शासन यावरील िनयंýण सैल करÁयात यावे. ÿांताबाबत
भारतमंÞयाचे िनयंýण अिजबात नसावे. या अहवालास जहालमतवाīांनी िवरोध
दशªिवला. लो. िटळक, िबिपनचंþ पाल, न.िच. केळकर इ. नी इंµलंडमÅये जाऊन बदल
करÁयासाठी ÿयÂन केला. पण अपयश आले. लो.िटळक यांनी अहवालावर भाÕय
करताना Ìहटले होते, "ही योजना कोणÂयाही ÿकारे ÖवीकारÁयास योµय नाही."
१६.४.१ इ.स. १९१९ ¸या कायīातील तरतुदी:
इ.स. १९१९ चा सुधारणािवषयक कायदा िडस¤बर १९१९ मÅये मंजूर झाला. या
कायīानुसार भारता¸या राºयकारभाराबाबत कोणते बदल झाले. नवी राºयÓयवÖथा कशी
िनमाªण केली होती. Âयाचा िवचार खालील ÿमाणे आहे.
१) इंµलंडमधील भारता¸या राजकìय ÓयवÖथेबाबत झालेले बदल िनमाªण करÁयात
आलेली ÓयवÖथा यालाच िवलायत सरकार असे Ìहणतात.
२) भारतातील मÅयवतê (क¤िþय) राºय ÓयवÖथा यालाच भारत सरकार असे Ìहणत.
३) ÿांितय ÓयवÖथा.
िवलायत सरकार :
१) भारतमंýी/भारत सिचव:
इ.स. १८५८ ¸या कायīानुसार हे पद िनमाªण करÁयात आले होते. कंपनी¸या काळातील
संचालक मंडळ व िनयामक मंडळाचे अिधकार भारत मंÞयाला देÁयात आले होते.
भारता¸या कारभा रावरील िवशेष Ìहणजे ÿांितक कारभारावरचे भारतमंÞयाचे िनयंýण कमी
करÁयात आले. भारतमंýी हा मंिýमंडळाचा सदÖय होता आिण तो भारतीय ÿशासनाबाबत
संसदेत जबाबदार असे. Âयाचे वेतन व भ°े भारतीय ितजोरीतून िदले जात असे. यात
१९१९ ¸या कायīानुसार बदल करÁयात आला. भारत मंÞयाचा पगार िāिटश कोषातून
देÁयाची तरतूद करÁयात आली. भारत मंÞयावर िāटीश पालªम¤टचे िनयंýण ÿभावी
करÁयात आले. भारताचा गÓहनªर जनरल व ÿांतातील गÓहनªर राºयकारभाराशी संबंधीत
सवª मािहती भारतमंÞयाला देÁयाचे भारतमंÞया¸या आदेशाचे पालन करÁयाचे बंधन
घालÁयात आले. १९१९ ¸या कायīापूवê मÅयवतê व ÿांितक कायदे मंडळात मांडÐया
जाणाöया िवधेयकास भारत मंÞयाची पूवª परवानगी आवÔयक होती. आता काही अपवाद
वगळता हे बंधन दूर झाले. ÿांताना या बाबत िवशेष ÖवातंÞय िमळाले. माý ते ÖवातंÞय munotes.in

Page 173

घटनाÂमक िवकास (इ.स.१९१७ ते १९४७)
173 परराÕů लÕकर , चलन सावªजिनक कजª इ. बाबतीत नÓहते. आिथªक बाबéवरील िनयंýण
पूवê ÿमाणेच होते. भारताचा अथª संकÐप भारतमंÞया¸या आदेशानुसार तयार करÁयात येत
असे. १९१९ ¸या कायīानुसार भारतमंÞयाचे अिधकार Âयात िāटीश साăाºयाचे िहताचे
र±ण करणे, गÓहनªर जनरल आिण कायªकाåरणी पåरषद आिण ÿांितयकारभारावर देखरेख
ठेवणे. मोठ्या पगाराची व महßवाची पदे िनमाªण करणे िकंवा रĥ करणे हे आंतभूªत केले गेले.
भारतमंýी आिण िāटीश पालªम¤टचे संपूणª िनयंýण भारतातील राºय कारभारावर िनमाªण
केले होते.
२) भारत मंडळ:
भारत मंÞयाला भारतीय राºयकारभाराबाबत सÐला देÁयासाठी १८५८ ¸या कायīानुसार
भारत मंडळाची िनिमªती करÁयात आली होती. भारत मंडळावर भारतमंÞयाचे वचªÖव होते.
ते कायम रािहले. या मंडळाने भारता¸या राºयकारभाराबाबत केलेÐया िनयमांना पालªम¤टची
संमती आवÔयक होती. १९१९ पूवê भारत मंडळातील सदÖय सं´या १५ होती. Âयांचा
कायªकाळ ७ वषा«चा होता. १९१९ ¸या कायīानुसार ही सं´या ८ ते १२ ¸या दरÌयान
ठेवÁयात आली. Âयांचा कायªकाळ ५ वषा«चा करÁयात आला. Âयांचे वेतन व इतर खचª
िāटन¸या कोषातून देÁयाची तरतुद केली गेली.
३) हायकिमशनर:
हे नवीन पद तयार करÁयात आले. भारत मंÞयांची काही कामे Âया¸याकडे सोपिवÁयात
आली. उदा. भारतासाठी खरेदी करणे, भारतीय िवīाथê खाते इ. हाय किमशन ची िनयूĉì
गÓहनªर जनरल कडून करÁयात येत असे. गÓहनªर जनरलचे काही अिधकार Âयाला देÁयात
आले. भारतातील क¤þ व ÿांितय सरकारचा ÿितिनधी Ìहणून तो इंµलंड मÅये कायª करत
असे. Óयापारा सबंधी करार करणे. हे महßवाचे काम Âया¸याकडे होते. Âयाचा पगार माý
भारतीय ितजोरीतून िदला जात असे.
भारतासाठी इंµलंडमÅये िनमाªण करÁयात आलेली ÓयवÖथा:
 इंµलंडचा राजा राणी (गृहशासन),
 िāटीश पालªम¤ट,
 मंिýमंडळ,
 भारत मंýी आिण भारत मंडळ,
 हायकिमशनर
२) भारतातील मÅय वतê राºयÓयवÖथा (क¤þीय):
क¤þ सरकार मÅये १) क¤िþय कायªकारीमंडळ २) गÓहनªर जनरल (Óहाईसरॉय) , ३) िĬगृही
कायदे मंडळ
munotes.in

Page 174

भारतीय राÕůीय चळवळ
174 १) क¤þीय कायªकारी मंडळ:
भारताचा राºय कारभार गÓहनªर जनरल आिण कायªकाåरणी पåरषद यांचेकडे सोपिवÁयात
आला होता. गÓहनªर जनरल¸या सÐयानुसार भारतमंÞयाकडून कायªकाåरणी सदÖयांची
िनयुĉì केली जात होती. १९१९ ¸या कायīानुसार सभासद सं´या ८ करÁयात आली.
Âयात गÓहनªर जनरल व सरसेनापती असे दोन सदÖय व इतर ६ सभासद असत. ६ पैकì ३
सभासद भारतीय असावेत. Âयांचा कायª काळ ५ वषा«चा असावा. कायªकाåरणीमंडळाचे
अÅय± गÓहनªर जनरल असावेत असे नमुद केले. तीन भारतीय सदÖयांकडे जे सरकार
िनयुĉ होते Âयांना िश±ण, आरोµय, कामगार यासारखी दुÍयम दजाªची खाती सोपिवÁयात
आली होते. महßवाची खाती िāटीश सदÖयांकडे होती. ÿij िवचारणे, चचाª करणे, ÿितकूल
टीका करणे, मत नŌदवणे इ. अिधकार कायªकारी मंडळास होते.
२) गÓहनªर जनरल:
गÓहनªर जनरलला Óयापक व अंितम अिधकार होते. कायदेिवषयक कायªकारी स°ेबाबतची
सवª सूýे Âया¸या हाती होती. िāटीश पंतÿधाना¸या सÐयानुसार राजा गÓहनªर जनरलची
साधारण ५ वषª कायªकाळासाठी िनयुĉì करत असे. २ लाख ५६ हजार Łपये वािषªक वेतन
आिण १,७२, ७०० Ł. इतर भ°े Âयास िमळत असे. शासनिवषयक, िविधिवषयक व
अथªिवषयक महßवाचे अिधकार गÓहनªर जनरलकडे होते. गÓहनªर जनरल हा िāटीश
सăाटाचा ÿितिनधी असला तरी तो िāटीश सăाटाÿमाणे भारतावर राºय करीत असे
दंडशĉì, राजनीती व रणनीती अथªनीतीवर Âयाचा ÿभाव व अंमल होता. िविधमंडळाला
चचाª करÁयाचा अिधकार होता. माý अंतीम िनणªय गÓहनªर जनरलकडे होता. गÓहनªर
जनरल¸या संमतीिशवाय अथªसंकÐप मांडता येत नसे.
३) िĬगृही कायदेमंडळ:
मॉÆटेµयु चेÌसफोडª सुधारणा कायīानुसार मÅयवतê िĬगृही कायदेमंडळाची Öथापना केली.
राºयसभा (Council of State) हे वåरķ गृह आिण िवधीमंडळ (Legislative
Assembly) हे किनķ गृह या दोÆही सभागृहांची िमळून कमाल सदÖय सं´या दोनशे
असावी असे ठरले.
राºयसभा (वåरķगृह) रचना (कमाल सदÖय सं´या ६०) सरकार िनयुĉ (२६) लोक िनयुĉ (१००) सरकारी (२०) िबनसरकारी (६) सवªसामाÆय जातीय व खास मतदार संघातुन (१९) मतदार संघातुन (१५) munotes.in

Page 175

घटनाÂमक िवकास (इ.स.१९१७ ते १९४७)
175 ÖवतंÞय गृह Öथापन करÁयाचा उĥेश १) किनķ सभागृहाचे नामंजूर केलेली िवधेयके मंजूर
कŁन घेणे २) या सभागृहातील ÿितिनधी िनवडून देÁयासाठीचे मतदारासाठी संप°ीची अट
होती. ºयांचे वािषªक उÂपÆन Ł १०, ००० पे±ा जाÖत आहे. जो दरवषê ७५० Ł पे±ा
जाÖत शेतसारा भरत असे. ºयांची शै±िणक िकंवा सामािजक कामिगरी उÐलेखणीय आहे.
अशा पाý Óयĉéनाच मतदानाचा अिधकार होता. Âयामुळे फĉ ®ीमंत, जमीनदार व Óयापारी
यांनाच सदÖय होÁयाची संधी िमळत असे या गृहाची मुदत ५ वषा«ची होती. ÿसंगी मुदत
वाढिवÁयाचे िकंवा मुदतपूवê राºयसभा बरखाÖत करÁयाचा अिधकार गÓहनªर जनरल यांना
होते. या सभागृहा¸या अÅय±ाची िनवड गÓहनªर जनरल करीत असे. कामकाज बहòमताने
चालत असे. एखाīा िनणªयासंदभाªत मते समसमान झाÐयास अÅय±ाला राखीव मत असे.
िविधमंडळ (Legislat ive Assembly)
सदÖय सं´या (१४०)
पिहले िविधमंडळ सदÖय सं´या (१४३)

सरकार िनयुĉ (४०) लोकिनयुĉ (१००)
पिहले िवधीमंडळ (१०३)
सरकारी मतवार संघ (२६) (५२) यात िबनसरकारी मतवार संघ सवªसामाÆय मतदारसंघ (१४) वगêय व खास मतदारसंघ (५१) मुसलमान, शीख (०२) गÓहनªर जनरल (दिलत अँµलो इंिडयन युरोिपयन) (९) कायªकारी
मंडळाचे भारतीय िùIJन जमीनदार (७) (३०) भारतीय Óयापारी संघटना भारतीय Óयापारी
(४) सदÖय, राºयसभेचे कामगार इ. (सरकारी सदÖय)

क¤þीय िवधीमंडळाचे किनķ सभागृह:
या सभागृहाची सदÖय सं´या वाढिवणे, जागेचे वाटप करणे, जागा भरÁयाची पÅदत िनिIJत
करणे हे सवª अिधकार गÓहनªर जनरल आिण भारत मंÞयाला होते. सरकार िनयुĉ जागा
सोडून उरलेÐया जागा ÿांतामधून लोकांनी िनवडून īावया¸या होÂया. Âयांचा कायªकाळ ३
वषाªचा िनिIJत करÁयात आला होता. िवधानसभा सदÖयांची िनवड करÁयासाठीचे िनकष
मतदारांसाठीचे असे होते कì ºयांचे वािषªक उÂपÆन Ł. २००० पे±ा जाÖत आहे. जो
ÿितवषê ५० Ł. पे±ा जाÖत शेतसारा भरतो, जो १५० Ł. पे±ा जाÖत Ìयुिनिसपल टॅ³स
भरतो. ºयाला घरभाड्याची िमळकत १८० Ł.पे±ा जाÖत आहे. munotes.in

Page 176

भारतीय राÕůीय चळवळ
176 कायदे मंडळातील सदÖय सभागृहात ÿij, उपÿij िवचाŁ शकत होते.Öथगन ÿÖताव मांडू
शकत होते. अंदाजपýकातील २५ बाबéवर मतदान कł शकत नÓहते. गÓहनªर जनरलचे
आिथªक Óयवहारावर पूणª िनयंýन होते. १/२ लोकसं´येला फĉ मतदानाचा अिधकार होता.
िāटीश साăाºयाला िवघातक िवधेयकावर गÓहनªर जनरल बंदी घालू शकत असे. एवढेच
नाहीतर कायदेमंडळाची माÆयता नसलेले सरकारी िवधेयक गÓहनªर जनरल आपÐया
अिधकारात संमत कŁ शकत असे.
इतर तरतुदी:
१) १९१९ ¸या भारत सरकार कायīाने भारतात लोकसेवा आयोगाची Öथापना केली.
या सेवांबाबत िनयम करÁयाचा अिधकार भारतमंÞयाला िदला होता.
२) या कायīाचे मुÐयमापन (आढावा) करÁयासाठी दहा वषा«नी एक किमशन िनयुĉ
करावे अशी तरतूद करÁयात आली.
३) १९१९ ¸या कायīात ÿÂय± िनवडणूकìचे तÂव िÖवकारले गेले.
भारतातील ÿांितक राºयÓयवÖथा:
इ.स. १९१९ ¸या कायīाने ÿांतामÅये काही ÿमाणात जबाबदार शासनपÅदती आणÁयाचा
ÿयÂन केला.
१) ÿांितक कायªकारी मंडळ:
या कायīानुसार ÿांितक कायªकारी मंडळामÅये भारतीयांचा समावेश करÁयात आला.
गÓहनªरां¸या अिधकाराखालील ÿांतांमÅये िĬदल राºयपÅदती लागू करÁयात आली.
२) िĬवल राºयपÅवती:
या कायīानुसार ÿांता¸या अखÂयारीतील िवषय िनिIJत करÁयात आले. यात Öथािनक
Öवराºय, सावªजिनक आरोµय, Öव¸छता, वैīकìय ÓयवÖथा, पाणीपुरवठा, जलिसंचन,
महसूल, दुÕकाळ िनवारण, शेती, जंगले, िश±ण सावªजिनक बांधकाम, सहकारी संÖथा,
कायदा व सुÓयवÖथा यात Æयाय, पोिलस व तुŁंग हे खाते होते.
यावेळी िāटीशां¸या िनयंýणाखाली बंगाल, िबहार, ओåरसा, संयुĉ ÿांत पंजाब, उ°र
पिIJमी ÿांत, मÅयÿांत, मुंबई, मþास, आसाम, बमाª इ. १० ÿांत होते.
ÿांतीय राºयकारभारात (ÿांतीय कायª पािलका) दोन भाग करÁयात आले. १) गÓहनªर आिण
Âयाची कायªकाåरणी. २) गÓहनªर आिण मंिýमंडळ या दोÆही िवभागाचे कायª±ेý Öवतंý
ठेवÁयात आले. हे दोÆही िवभाग दोन ÿकार¸या संÖथांना जबाबदार ठेवÁयात आÐयामुळे
या पÅदतीला िĬदÐया शासन पÅदती ( Dyarch y) असे Ìहणतात. ÿांतीय सूचीतील
िवषयाची िवभागणी राखीव व सोपीव खाती असे करÁयात आली.
munotes.in

Page 177

घटनाÂमक िवकास (इ.स.१९१७ ते १९४७)
177 राखीव खाती:
अथª, महसूल, जलिसंचन, दुÕकाळ िनवारण, कायदा व सुÓयवÖथा, उīोग, कजª, वृ°पý
िनयंýण इ. या खाÂयांचा कारभार गÓहनªर¸या कायªकारी मंडळामाफªत चालिवला जाणार
होता. Âयां¸यावर सरकारचे िनयंýण असणार होते. कायªकाåरणीचे सदÖय िविधमंडळा¸या
िनयंýणापासून मुĉ असून ते कायाªबाबत गÓहनªरला जबाबदार होते. Âयांची नेमणुक गÓहनªर
करीत असे.
सोपीव खाते:
Öथािनक Öवराºय संÖथा, सावªजिनक आरोµय व Öव¸छता, वैīकìय ÓयवÖथा, िश±ण,
सावªजिनक बांधकाम, शेती, मि¸छमारी मदय व इतर अंमली पदाथाªवरील कर
कागदपýां¸या नŌदी, धािमªक दानधमª व देणµया, उīोग िवकास, भेसळ, वजने मापे आिण
याचा समावेश होता. वाचनालये. दुÍयम खाती या खाÂयांचा कारभार गÓहनªर व मंýी
यां¸याकडे होता. तुलनाÂमक ŀĶ्या दुÍयम महßवा¸या अशा या खाÂयांचा कारभार
लोकÿितिनधéकडे सोपवÁयात आला. सोपीव खाÂयां¸या मंÞयाची नेमणूक गÓहनªर
कायदेमंडळा¸या सदÖयांमधून करत असे आिण हे मंýी कायदेमंडळाला जबाबदार असणार
होते.
ÿांितय गÓहनªर:
ÿांतामÅये िāटीश सरकारचा ÿितिनधी Ìहणून गÓहनªर कायª करत असे. गÓहनªरची नेमणूक
गÓहनªर जनरल आिण भारतमंýी यां¸या सÐयानुसार िāटीश सăाटांकडून ५ वषा«साठी
करÁयात येत असे. गÓहनªर ÿांताचा ÿमुख असे. गÓहनªर हा आपÐया कायाªबाबत ग.ज. व
भारतमंýी यांना जबाबदार होता. ÿांतीय कारभारात गÓहनªरला िवशेष अिधकार होते.
गहनªरचे अिधकार:
मंÞयांची व सभासदांची िनयुĉì बडतफê करÁयाचा अिधकार होता. ÿांतीय िवधीमंडळाचे
अिधवेशन बोलावणे, Öथिगत करणे, िवसिजªत करणे आिण िविधमंडळाचे िवधेयक मंजूर
िकंवा नामंजूर करÁयाचा अिधकार होता. अथª संकÐपातील ८०% भाग Öवतः मंजूर करणे.
२०% भागावर िविधमंडळाचा अिधकार असूनही अंितम िनणªय गÓहनªरचा होता.
िĬवल राºयपÅवती अपयशाची कारणिममांसा:
१ एिÿल १९२१ पासून िĬदल राºयपÅदतीला सुłवात झाली. १९२१ ते १९३७ पय«त
जवळजवळ १६ वषª Ļा राºयकारभाराचा ÿयोग केला गेला. ÿÂय± Óयवहारात खाÂयांची
िवभागणी ही गैरसोयीची होती. उदा. िवकासमंÞयाकडे जंगल खाते नÓहते, कृषीमंÞयाकडे
पाटबंधारे व दुÕकाळ िनवारण या बाबी नÓहÂया. संयुĉ जबाबदारी¸या तÂवांचा अभाव होता.
Óही. डी. रेड्डी Ìहणतात, “मी शेतीमंýी असूनही शेती िवकासासाठी लागणाöया पाटबंधा-
याबाबत मला काही करता येत नाही."
munotes.in

Page 178

भारतीय राÕůीय चळवळ
178 अपयशाची काही कारणे सैĦांितकŀĶ्या खालील ÿमाणे:
१) राºयशाľीय िवचार करता सैÅदाितक ŀĶ्या ही पÅदती सदोष होती.
२) लोकÿितिनधी मंÞयांची केिवलवाणी पåरिÖथती होती.
३) राºयकारभारात सुसूýता नÓहती.
४) अिधकारी वगª बेजबाबदार व िशरजोरीचे वतªन करत होता.
५) आिथªक अडचणी जाÖतीत जाÖत होÂया.
६) जनतेचे सहकायª िमळत नÓहते.
७) राजकìय पåरिÖथती अनुकूल नÓहते.
८) सांÿदाियक तÂवावर ÿितिनधीÂव अवलंबुन होते.
थोड³यात मंÞयांना धोरण ठरिवÁयाचे ÖवातंÞय होते. पण अमंलबजावणी करÁयाचे नÓहते
ÿो. कुप लँड यां¸या मते, "ही िĬदल शासन ÿणाली ित¸या िनमाªÂयाचा हेतू पूणª करÁयास
असमथª ठरली." सर एच. बटलर ¸या मते, "िĬदल शासन पÅद त Ìहणजे भारताला िशवी
देÁयाचा एक ÿकार झाला होता."
१६.४.२ १९१९ ¸या भारत सरका र सुधारणा कायīाचे मूÐयमापन:
माँटेµयू घोषणेनुसार माँटेµयू चेÌसफोडª सुधारणा कायदा लागू करÁयात आला. हा सुधारणा
कायदा घटनाÂमक व राÕůीय चळवळी¸या इितहासातील एक महßवा चा टÈपा होता.
Öवराºया¸या िदशेने ही एक वाटचाल होती. १९१९ ¸या कायīापूवê धिनक आिण
ÿितिķत भारतीयांना कायदेमंडळात ÿवेश होता. कायªकारी मंडळात नेमणूकìने काही अंशी
Âयांचा समावेश होत असे. या कायīानुसार लोकिनयुĉ ÿितिनधéचा ÿांितक कायªकारी
मंडळात ÿवेश झाला. िनवडणूकìचे तÂव, जबाबदार शासन पÅदतीचे तÂव Âयामुळे काही
अंशी िनमाªण करÁयात आले. या कायīानुसार भारतीयांचा समावेश संसदीय
शासनपÅदतीत झाÐयामुळे Âयांना संसदीय लोकशाहीचे ÿिश±ण िमळू लागले.
कायदेमंडळाचा िवÖतार व अिधकार वाढले. अथªसंकÐप, खचª याची चचाª होवू लागली.
मतािधकार वाढले. Âयामुळे एकािधकारशाहीला काही अंशी आळा बसला आिण चच¥चे युग
सुł झाले. िĬदल राºयपÅदती अपयशी ठरली. कारण राºय शासना¸या तÂवात न
बसणारी ती पÅदत होती. सरकार हा घटक अिवभाºय आहे. सामूिहकता, एकसूýीपणा हे
सरकारचे िवशेषण असते. जबाबदारीची िवभागणी आिण खाÂयांची िवभागणी यामूळे
शासनात अडचणी िनमाªण होतात. िāटीशांची 'फोडा आिण राºय करा ' ही िनती भारतीयांनी
अनुभवली. िĬदल शासनपÅदतीची केलेली रचना Âयातून कर नीती भारतीयांना समजली.
लोकशाहीचा मुखवटा तर अंतरंगमाý एकािधकार शाहीचे होते. अथª खाÂयावरील गÓहनªरचे
िनयंýण ही गोĶ Ìहणजे अथाª िशवाय जीवनाला अथª नाही. ही बाब िनरथªक वाटत होती.
नोकर वगाªला मंÞयांपे±ा जाÖत महßव व अिधकार ÿाĮ झाले होते. munotes.in

Page 179

घटनाÂमक िवकास (इ.स.१९१७ ते १९४७)
179 क¤þीय कायदेमंडळ िĬगृही झाले. Öवतंý मतदारसंघ िनमाªण करÁयात आले. माý
मतािधकार १/२% लोकानाच िमळाला. गÓहनªर जनरल हा पूवêसारखाच अिनयंिýत
स°ाधीश राहीला. कायªकारी मंडळाचा िवÖतार झाला. माý स°ेची सूýे क¤þात गÓहनªर
जनरलकडे तर ÿांतात गÓहनªरकडे कशी राहतील याची पÅदतशीर काळजी घेÁयात आली
होती िāटीश राजिनती व रणनीती अÂयंत धूतª व चलाखीची होती. याचा ÿÂयय आला. एका
बाजूला राजकìय सुधारणा आिण चच¥चे युग िनमाªण करÁयाचा आभास तर Âयाचवेळेला
रौलट कायदा, जािलयनवाला बाग हÂयाकांडातील øुरता, øांतीकारकां¸या बाबतीतील
दडपशाही, साăाºयवादी वृ°ी आिण वंश ®ेķßव हे ही िदसुन आले.
आपली ÿगती तपासा.
१. १९१९ ¸या भारत सरकार कायīाचा थोड³यात आढावा ¶या
१६.५ नेहł अहवाल इ.स. १९२९ ते १९३५ या काळात घटनाÂमक िवकासा¸या ŀĶीने ºया घडामोडी झाÐया
Âयात नेहł अहवाल व गोलमेज पåरषदा या दोन घटना महßवपूणª आहेत. १९१९ चा
सुधारणा कायदा भारतीयांचे समाधान कł शकला नाही. िāटीशां¸या साăाºयवादी
धोरणांिवŁÅद म. गांधé¸या नेतृÂवाखाली असहकार चळवळ सुł करÁयात आली.
काँúेसमधील दुसरा गट Öवराºय प±ा¸या माÅयमातून कायदेमंडळ ÿवेश कłन
सरकारकडे भारतीय जनतेची गाहाणी मांडून ते सोडिवÁयाचा ÿयÂन करीत होता. ÿांतात
गÓहनªरला व क¤þात गÓहनªर जनरला िवशेष अिधकार असÐयामुळे Öवराºय प± िनÕÿभ
ठरला. माँटेµयू चेÌसफोडª सुधारणा कायīाचे दर दहा वषा«नी परी±ण करÁयात येणार होते.
माý सुधारणा कायīाचे लवकर परी±ण करावे अशी भारतीय नेÂयांची मागणी होती.
Âयामुळे १९२७ मÅये सर जॉन सायमन यां¸या अÅय±तेखाली सिमती नेमÁयात आली.
सायमन किमशनवर बिहÕकार टाकÁयात आला होता. कारण भारतीय राÕůीय सभेला
िवĵासात घेतले नÓहते व Âयात एकही भारतीय ÿितिनधी नÓहता. सायमन परत जा अशा
घोषणा सवªý जनतेतील असंतोष वाढत गेÐयाने लॉडª बकªनहेड या भारतमंÞयाने अवाहन
केले. भारतीय नेÂयांनी सवª संमतीने राºयघटना तयार करावी आिण काँúेसने ते िÖवकारले.
काँúेस¸या कायªकारी सिमतीने सवªप±ीय पåरषद बोलावली. या पåरषदेत पं. मोतीलाल
नेहł अÅय±तेखाली एक सिमती नेमÁयात आली.या सिमतीने १० ऑगÖट १९२८ रोजी
आपला अहवाल सादर केला. हाच नेहł अहवाल Ìहणून ÿिसÅदीस आला.
१६.५.१ नेहł अहवालातील ÿमुख तरतुदी पुढीलÿमाणे होÂया:
१ ) कॉमनवेÐथ ऑफ इंिडया असे भारताचे Öवłप असावे थोड³यात Öवतंý वसाहतीचा
दजाª िदला जावा
२) भारत संघराºयाÂमक राºय असावे.
३) मÅयवतê कायदेमंडळ हे िĬगृही असेल िसनेट व हाऊस ऑफ åरÿेझेÆटेिटÓहाज ही ती
दोन गृहे असािवत. munotes.in

Page 180

भारतीय राÕůीय चळवळ
180 ४) गÓहनªर जनरल राÕůÿमुख रािहल व राजाÿमाणे Âयाला अिधकार राहतील Âयाची
नेमणूक इंµलड¸या राजाने करावी.
५) गÓहनªर जनरलने पंतÿधान नेमावा आिण इतर मंýी गÓहनªर जनरलने पतंÿधानां¸या
सÐÐयाने नेमावेत.
६) भारतीय लोकांना ÓयĉìÖवतंÞय, समता, िश±ण, रोजगार, आरोµय याची हमी असावी
आिण वृÅद, अपंग, माता व मुलांची काळजी घेÁयात यावी.
७) ÿांितक कायदे मंडळ एकगृही असावे
८) ÿांतासाठी गÓहनªर हा इंµलंड¸या राजाकडून नेमला जावा Âयाचे वेतन ÿांता¸या
ितजोरीतून िदले जावे.
िडस¤बर १९२८ मÅये कलक°ा येथे मोतीलाल नेहł यां¸या अहवालास माÆयता देÁयात
आली आिण हा अहवाल िāटीश सरकारने ३१ िडस¤बर १९२९ पय«त िÖवकारावा असा
िनवाªणीचा इशारा अिधवेशनात ठराव कłन देÁयात आला. या अहवालाचा Öवीकार न
केÐयास काँúेसने असहकाराचा अिहंसक लढ्याचा मागª ÖवीकारÁयाचे ठरिवले. नेहł
अहवाल काँúेसने Öवीकारला. माý मुसलमानांची ÿितिøया वेगवेगळी होती. राÕůीय
सभेतील मुसलमानांनी नेहł अहवालास संपूणª माÆयता िदली. मुिÖलम लीग मधील
बहòसं´य सदÖयांनी नेहł अहवाल पूणªपणे नाकारला. महंमद अली जीनांना माý हा
अहवाल माÆय अथवा अमाÆय नÓहता. िहंदू - मुसलमान एक जुटीची आवÔयकता Âयांना
वाटत होती. पण मुसलमान¸या मागÁयावर पाणीही ते सोडायला तयार नÓहते. यातून मागª
काढÁयासाठी Âयांनी अनेक मुसलमान नेÂयांशी िविवध गटांशी चचाª कŁन काही मुĥे तयार
केले होते. Âयालाच िजनांचे चौदा मुĥे Ìहणले जाते.
आपली ÿगती तपासा.
१. नेहŁ अहवालाचा मागोवा ¶या.
१६.६ गोलमेज पåरषदा इ.स. १९२९ मÅये इंµलंडमÅये िनवडणूका होऊन सरकार बदलले मजूर प± स°ेवर
आला. पंतÿधान रॅÌसे मॅकडोनाÐड राÕůकुला¸या मजूर प±ा¸या पåरषदेत बोलताना
Ìहणाले, काही मिहÆयात भारताचा वसाहती चे ÖवातंÞय िमळून राÕůकुलात समावेश होईल.
१९२९ मÅये ग.ज. ने इंµलंडहóन आÐयानंतर जाहीर केले कì १९१७ ¸या घोषणेनुसार
भारताला वसाहती¸या ÖवातंÞयाचा दजाª देÁयात येईल. राÕůीय सभेला ही तशीच अपे±ा
होती. Âयामुळे काँúेसने जाहीरनामा काढला कì, संभाÓय गोलमेज पåरषदेत Öवराºयाची
तारीख व घटना िनिIJत करÁयात येईल. माý जवाहरलाल नेहł व सुभाषचंþ बोस
यांसार´या तłण नेÂयांना ही आशा अपे±ा चुकìची वाटली होती. Ìहणुन Âयांनी राÕůीय
सभे¸या कायªकाåरणीचे राजीनामे िदले. म. गांधी व काँúेस नेते गÓहनªर जनरल ¸या भेटीस
गेले होते, माý कोणतेही ठोस असे आĵासन Âयाना िमळाले नाही. अशा पåरिÖथतीत
१९२९ ¸या राÕůीय सभे¸या लाहोर अिधवेशनात संपूणª ÖवातंÞयाचे Åयेय जाहीर करÁयात munotes.in

Page 181

घटनाÂमक िवकास (इ.स.१९१७ ते १९४७)
181 आले. १९३० मÅये म. गांधीजé¸या नेतृÂवाखाली सिवनय कायदेभंगाची चळवळ सुł
झाली. या पाĵªभूमीवर पिहली गोलमेज पåरषद भरिवÁयात आली.
१६.६.१. १) पिहली गोलमेज पåरषद (नोÓह¤ १९३० ते जाने १९३१):
२७ मे १९३० रोजी सायमन किमशनचा अहवाल ÿिसÅद झाला या अहवालातील
िशफारसéवर चचाª करÁयासाठी नोÓह¤ १९३० मÅये लंडन येथे पिहली गोलमेज पåरषद
भरवÁयात आली. या पåरषदेला भारतीय संÖथानांचे १६ ÿितिनधी संÖथानेतर भारताचे
५७ÿितिनधी आिण इंµलंडमधील प±ांचे १६ ÿितिनधी असे ८९ सदÖय पåरषदेत उपिÖथत
होते. भारतीय राÕůीय काँúसने माý या पåरषदेवर बिहÕकार टाकला होता. या पåरषदेचे
अÅय± हे पंतÿधान मॅकडोनाÐड हे होते. या पåरषदेत सायमन किमशनवर आधारीत
खालील ÿÖताव मॅकडोनाÐड यांनी मांडले होते.
१) भारतीय संघराºय Öथापन करÁयात यावे.
२) क¤þात िĬदल राºयपÅदती असावी.
३) ÿांताना संपूणª Öवाय°ता देÁयात यावी.
४) अÐपसं´यांकाचे संर±ण करÁयासाठी Âयांना कायदेमंडळात ÿितिनधीÂव दयावे.
५) क¤þात अंशतः जबाबदार शासन पÅदती ÿÖथािपत करावी.
६) जातीयता आिण -धमªवार मतदारसंघ जाहीर होताच यावर वाद िनमाªण झाला. शेवटी
अिनिणªत अवÖथेत ही पåरषद संपली. काँúेसने पåरषदेस उपिÖथती राहावे, यासाठी
सरकारने काँúेसचे मन वळवावे असे पåरषदेतील सÿू - जयकर - शाľी या नेÂयांनी,
सुचिवले होते.
१६.६.२ दुसरी गोलमेज पåरषद (१९३१):
७ सÈट¤बर १९३१ रोजी लंडन येथे दुसरी गोलमेज पåरषद भरली. काँúेस¸या वतीने म.
गांधी हे एकमेव ÿितिनधी Ìहणून पåरषदेत सामील झाले होते. काँúेसिशवाय मुिÖलम
लीगचेही ÿितिनधी या पåरषदेत उपिÖथत होते. या पåरषदेत रÌसे मॅ³डोनाÐड यांचा ÿभाव
जाÖत होता. या पåरषदेत ÿामु´याने जबाबदार सरकार देÁयाचा िनणªय संमत होÁयाची
पåरिÖथती िनमाªण झाली होती परंतु मुिÖलम लीगने Öवतंý जातीय मतदारसंघाचा मुĥा
उपिÖथत केला परंतु या मागणीस म. गांधीनी िवरोध दशªिवÐयामुळे चचाª अिधकच लांबली
आिण शेवटी कोणताही िनणªय झाला नाही.
शेवटी रÌसे मॅ³डोनाÐड यांनी एकतफê िनणªय जाहीर केले ÂयामÅये वायÓय सरहĥ ÿांत व
िसंध हे दोन वेगळे ÿांत आिण जातीय मतदारसंघ हे महßवाचे िनणªय घेतले. िहंदी लोकां¸या
ÖवातंÞया¸या मुलभूत मागणीस सरकार ÿितसाद देत नाहीत Ìहणून म. गांधी भारतात २८
िडस¤बर १९३१ रोजी परतले आिण सिवनय कायदेभंग चळवळ पूÆहा सुł केली.
munotes.in

Page 182

भारतीय राÕůीय चळवळ
182 १६.६.३. पुणे करार (१९३२):
दुसöया गोलमेज पåरषदेत दिलतांसाठी/अÖपृÔयांसाठी Öवतंý मतदार संघाचा ÿij अिनिणªत
रािहÐयामुळे, Âयासंबंधी िनणªय घेÁयाचे संपूणª अिधकार इंµलंडचे पंतÿधान रॅÌसे
मॅ³डोनोÐड यां¸याकडे देÁयात आले. Âया अनुषंगाने मॅ³डोनोÐड यांनी १६ ऑगÖट,
१९३२ रोजी "जातीय िनवाडा" जाहीर केला. ÂयामÅये मुिÖलम, शीख यांना आपले
ÿितिनधी Öवतंý मतदार संघातून िनवडÁयाचा अिधकार देÁयात आला. Âयाचÿमाणे
दिलतांसाठी/अÖपृÔयांसाठी (शेड्यूÐड काÖटस्) Öवतंý मतदार संघ जाहीर करÁयात
आला.
१६.६.४ म. गांधीजéचे आमरण उपोषण:
िहंदूंपासून दिलतांना अलग करÁयाöया जातीय िनवाड्यािवłĦ गांधीजéनी आमरण उपोषण
करÁयाचा िनणªय जाहीर केला व जातीय िनवाडा मागे न घेतÐयास २० सÈट¤बरपासूनच
येरवडा तुłंगात आमरण उपोषणास बसणार असÐयाचे Âयांनी पंतÿधानांला १८ ऑगÖट
रोजी पýाने कळिवले. म. गांधी यां¸या उपोषणा¸या वृ°ाने सवªý खळबळ उडाली. पं. मदन
मोहन मालवीय यांनी दिलतांचे नेते डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸यासह सवª राजकìय प±
व अÆय नेÂयांनी एक बैठक ताÂकाळ पुणे येथे बोलावली. या बैठकìत डॉ. आंबेडकरांचे मन
वळिवÁयासाठी सवªच नेÂयांनी ÿयÂन केले. डॉ. आंबेडकर आपÐया भूिमकेवर ठाम होते.
राजकìय दबाव वाढत गेला आिण म. गांधीचे ÿाणांितक उपोषण सुłच असÐयामुळे Âयांची
तÊबेत खालावत होती. Âयामुळे डॉ. आंबेडकरांनी २५ सÈट¤बर १९३२ रोजी येरवड्या¸या
तुłंगात गांधीजéची भेट घेऊन चचाª केली आिण या िवषयावर तोडगा काढला. तेÓहा
गांधीजéनी आपले उपोषण मागे घेतले. 'पुणे करार' या नावाने Âयास ÿिसĦी िदली गेली. या
करारानुसार ही घटना दिलतांसाठी सवªसाधारण मतदारसंघातून १४८ जागा व क¤þीय
मतदार संघात १८% जागा राखीव असाÓयात असे करारामÅये नमूद करÁयात आले.
१६.६.५ ितसरी गोलमेज पåरषद (१९३२):
िहंदुÖथानला घटनाÂमक सुधारणा देÁया¸या उĥेशाने ितसरी गोलमेज पåरषद िद. १७
नोÓह¤बर ते २४ िडस¤बर १९३२ या कालावधीत आयोिजत करÁयात आली होती. या
पåरषदेत एकूण ४६ ÿितिनधी उपिÖथत होते. काँúेसने या पåरषदेवर बिहÕकार टाकला
होता. या पåरषदेत िहंदुÖथान¸या ÿशासनात सुधारणा घडवून आणÁयासाठी तपिशलावर
योजना तयार केली होती. या योजने¸या आधारावर भारत सरकार कायदा १९३५ ¸या
नुसार करÁयात आला.(Goverment of India Act 1935). तीन गोलमेज पåरषदा
भरिवÁयात आÐयात. Âयापैकì दुसöया गोलमेज पåरषदेचा अपवाद वगळता दोन गोलमेज
पåरषदांमÅये राÕůीय सभेचा सहभाग नÓहता. तीन गोलमेज पåरषदांमधील चच¥वर आधारीत
एक ĵेतपिýका काढÁयात आली. िāटीश सरकारने जातीय िनवाडा जाहीर केला. Öवतंý
मतदार संघा¸या ÿijांवŁन वाद िनमाªण झाला. पण पुणे कराराĬारा तडजोड करÁयात
आली. या सवª घडामोडéवर व चच¥वर आधाåरत सन १९३५ चा कायदा समंत करÁयात
आला.
munotes.in

Page 183

घटनाÂमक िवकास (इ.स.१९१७ ते १९४७)
183 आपली ÿगती तपासा.
१. गोलमेज परीषदेचे परी±ण करा.
१६.७ १९३५ चा कायदा ĵेतपिýकेचा िवचार करÁयासाठी व राºय घटनेची Łपरेषा तयार करÁयासाठी लॉडª
िलनिलथगो¸या अÅय±तेखाली एक सिमती नेमÁयात आली होती. या सिमती¸या आधारे
१९३४ मÅये भारतमंýी सर सॅÌयुअल होअर याने िāटीश संसदेसमोर िवधेयक मांडले. २४
जुलै १९३४ रोजी पालªम¤टने Âयाला माÆयता िदली. २ ऑगÖट १९३५ रोजी राजाने
माÆयता िदÐयानंतर या कायīात ३२१ कलमे १९ पåरिशĶे असलेला हा कायदा िāटीश
संसदेने १९३५ चा िहंदुÖथान सरकारचा कायदा-Ìहणून अिÖतÂवात आणला.
इ.स. १९३५ ¸या कायīाने खालील घटनाÂमक बदल घडवुन आणले होते.
१) या कायīाने भारत मंडळ बरखाÖत करÁयात आले. भारत मंÞयाला सÐला
देÁयासाठी ३ ते ६ सदÖयांचे एक सÐलागार मंडळ नेमÁयात आले. या सÐलागार
मंडळाचा पगार इंµलंड¸या ितजोरीतून देÁयात येणार होता. सÐलागार मंडळाचा सÐला
घेणे अथवा न घेणे हे भारत मंÞया¸या मनावर अवलंबून राहणार होते.
२) या कायīाÿमाणे भारतीय संÖथाने व संÖथानेतर भारत यांचे एकिýत संघराºय
Öथापन करÁयाची योजना मांडली होती. ÿÂय±ात माý संÖथािनकांनी या संघ
राºयात सामील होÁयास नकार िदला होता. āĺदेश भारतीय शासनापासून वेगळा
काढÁयात आला. िसंध व ओåरसा हे दोन नवे ÿांत तयार करÁयात आले आिण
िāटीश भारतातील ÿांताचे संघराºय तयार करÁयात आले.
३) या कायīानुसार राºयकारभारा¸या खाÂयांची सूची तीन गटात िवभागली गेली होती.
अ) मÅयवतê (क¤þीय) सरकारची खाती: संर±ण, परराÕů धोरण, चलन, जकात, रेÐवे,
पोÖट इ.
ब) ÿांितक सरकारची खाती: जमीन, महसूल, िश±ण, सुर±ादल, Öथािनक Öवराºय क)
संयुĉ अिधकाराची खाती - पाटबंधारे, वीजपुरवठा, मजूर इ.
क¤þीय शासनÓयवÖथा: मÅयवतê कायदे मंडळ िĬगृही राहणार होते.
१) राºयसभा (Council of State) :
हे वåरķगृह व संघराºय पåरषद (Federal Assembly) हे किनķ सभागृह. संÖथानांचे
ÿितिनधी व िā टीश भारताचे ÿितिनधी या दोÆहीचा समावेश दोÆही गृहांमÅये होणार होता.
दोÆही सभागृहातील संÖथानांचे ÿितनीधी हे नेमलेले असणार होते. इतरही काही अÐप
सं´याकांचे ÿितिनधी (उदा. िľया, कामगार) सरकारने दोÆही गृहात नेमायचे होते. इतर
ÿितिनधी लोकिनयुĉ असणार होते Âयासाठी सवªसाधारण तसेच वगêय व खास मतदारसंघ
होते. संघराºय पåरषद या किनķ सभागृहाचे लोकÿितिनधी अÿÂय± िनवडणूकì¸या मागाªने munotes.in

Page 184

भारतीय राÕůीय चळवळ
184 िनवडून िदले जाणार होते. सवªसाधारण सदÖय हे ÿांता¸या कायदे मंडळातील सदÖयांनी
िनवडून īायचे होते. संपूणª देशासाठी व ÿसंगी ÿांतांसाठी कायदे करÁयाचा अिधकार
मÅयवतê कायदेमंडळालाच होता.
क¤þात (मÅयवतê कायªकारी मंडळ) िĬदल राºयपÅदती:
१९१९ ¸या कायīाÆवये ÿांितक सरकारमÅये असलेली िĬदल राºयपÅदती रĥ कŁन
१९३५ ¸या कायīाने िĬदल पÅदती मÅयवतê कायªकारी मंडळाला लागू करÁयात आली.
राखीव व सोपीव अशी खाती िवभागणी करÁयात आली होती. राखीव खाÂयात संर±ण,
परराÕů - Óयवहार, आिदवासी िवभाग , अथª व धािमªक बाबी ठेवÁयात आÐया. ३ ते ६
सदÖय असलेÐया कायªकारी मंडळाकडे या खाÂयांचा कारभार राहणार होता. हे कायªकारी
मंडळाचे सदÖय कायदेमंडळाचे पदिसÅद सदÖय होते. परंतु Âयांना मतदानाचा अिधकार
नÓहता. तसेच ते कायदेमंडळा ऐवजी गÓहनªर जनरलला जबाबदार असणार होते. सोपीव
खाÂयांचा कारभार मंिýमंडळाकडे सोपवÁयात येणार होता. या मंिýमंडळात जाÖतीत जाÖत
दहा सदÖय असावेत असे ठरले होते. गÓहनªर जनरल हा मंिýमंडळाचा अÅय± राहणार
होता.
गहनªर जनरल:
क¤þामÅये ग.ज. चे वचªÖव राहणार होते. आिथªक सूýेही गÓहनªर जनरल¸याच हाती राहणार
होती. िविधस°ेबाबत ही Âयास पूवêपासून िवशेषािधकार होते.
ÿांितक राºयÓयवÖथा:
१९३५ ¸या कायīानुसार ÿांताना Öवाय°ता देÁयात आली. िāटीश सरकारने व मÅयवतê
सरकारने ÿांता¸या कारभारात हÖत±ेप कł नये अशी कÐपना होती.
ÿांितक कायदेमंडळे:
या कायīानुसार काही ÿांतात आसाम, बंगाल, िबहार, उ°र ÿदेश, मुंबई व मþास येथे
िĬगृही कायदेमंडळ Öथापन करÁयात आली. इतर ÿांतामÅये माý कायदेमंडळ एकगृही
होती. िĬगृही कायदेमंडळात िवधान पåरषद (Legistative Council) हे वåरķ सभागृह
असणार होते. तर िवधानसभा (Legistative Assembly) हे किनķ सभागृह असणार
होते. ÿांितक कायदेमंडळातील सवª सदÖय हे ÿÂय± िनवडणूकì¸या मागाªने िनवडून आलेले
असावेत अशी तरतूद या कायīात केली होती. ÿांतातील सवª मंýी हे लोकिनयुĉ असणार
होते. १९३५ ¸या कायīाने ÿांितक Öवाय°ता िनमाªण करÁयात आली तरी ÿांतांबाबत
िनणाªयक व अंितम स°ा गÓहनªरचीच असणार होती.
"अनेक िनयंýणे (āेकस) असलेले पण इंिजनच नसलेले यंý या शÊदात िदली." पं. मदन
मोहन मालवीय Ìहणाले "ही पोकळ लोकशाही होती. " बँ. िजनांना हा कायदा िनŁपयोगी
वाटला. १९३७ मÅये नÓया राºयÓयवÖथेसाठी ÿांतामÅये िनवडणूका झाÐया. राÕůीय
सभेला फार मोठे यश िमळाले. माý काँúेस आिण मुिÖलम लीग यां¸यातील मतभेदांमूळे munotes.in

Page 185

घटनाÂमक िवकास (इ.स.१९१७ ते १९४७)
185 तसेच १९३९ ला दुसरे महायुĦ सुł झाÐयाने बॅ. िजना अिधक आøमक झाले आिण या
कायīा¸या आमंलबजावणीत अनेक अडथळे िनमाªण झाले.
आपली ÿगती तपासा.
१. १९३५ ¸या भारतसरकार काय īाचा थोड³यात खुलासा करा ?
१६.८ इ.स.१९३९ ते १९४७ या काळातील ÖवातंÞय ÿाĮीसाठी¸या घडामोडी इ.स. १९३९ ते १९४७ या काळात दुसरे महायुÅद घडुन आले. अमेåरका व रिशया
युÅदात इंµलंड¸या बाजूने होते तरी सुÅदा इंµलंडला अनेक समÖयांना तŌड īावे लागले
होते. १९४२ मÅये म. गांधीनी चले जाव चळवळ सुł केली होती. याच सुमारास नेताजी
सुभाष बाबूंनी आझाद िहंद सेनेमाफªत जपान¸या सहाÍयाने िāटीश सरकार िवŁÅद संघषª
पुकारला होता. साăाºय सांभाळणे िāटीशांना अवघड झाले होते. माý भारतासारखी
वसाहत सोडÁयास िā टीश तयार नÓहते. चले जाव चळवळ ÿभावीपणे सुł झाली होती.
आिण िāटीश सरकारने चच¥चे गुहाळ सुł केले होते. Âयाचाच एकभाग - िøÈस िमशन होते.
१६.८.१ िøÈस िमशन:
१९४२ मÅये सर Öटॅफोडª िøÈस या मजूर प±ा¸या नेÂयाला िāटीश पंतÿधान िवÆÖटन
चिचªल यांनी भारता¸या दौöयावर पाठिवले. भारतातील पåरिÖथतीचा अËयास कłन Âयावर
घटनाÂमक मागª काढÁयाचा या िमशनचा हेतू होता. िøÈस िमशनने खालील तरतूनी केÐया
होÂया.
१) युÅद संपताच भारताला ÖवातंÞय िदले जाईल.
२) घटना तयार करÁयासाठी लोकिनयुĉ घटना सिमतीची Öथापना केली जाईल.
३) घटना सिमतीमÅये भारतीय संÖथािनकांचे सहकायª घेतले जाईल. एखादया ÿांताला
घटना माÆय न झाÐयास Âयाला Öवतंý घटना तयार करÁयाचा अिधकार िदला
जाईल.
४) घटना तयार झाÐयानंतर घटना सिमती व िāटीश सरकार यां¸यात करार होईल.
युÅद संपेपय«त भारतीयांनी िāटीश सरकारला संपूणª सहकायª करावे, नवीन घटना तयार
होईपय«त भारता¸या संर±णाची जबाबदारी िāटीश सरकारची राहील.
िøÈस िमशनची योजना भारतातील कोणÂयाही गटाला माÆय झाली नाही. म. गांधी टीका
करताना Ìहणाले, "िदवाळखोर बँकेचा पुढील तारखेचा चेक.' मुिÖलम लीगने िवरोध केला.
कारण ÖपĶ शÊदात पािकÖतानची तरतूद नÓहती. िहंदु महासभेनेही योजना फेटाळली.
कारण छोडो भारत चळवळ सुł होती.
munotes.in

Page 186

भारतीय राÕůीय चळवळ
186 राजाजी योजना :
िāटीश सरकारने दडपशाहीने चले जाव चळवळ ±ीण केली. गांधीजीनी ÖवातंÞयाचा ÿij
मुिÖलम लीगशी समझोता कŁन सोडवायचा ÿयÂन केला पण मुिÖलम लीगची
पािकÖतानची मागणी होती. Âयामुळे राÕůीय सभा व लीग यां¸यात समझोता घडवुन
आणÁयासाठी सी. राजगोपालचारी यांनी मÅयÖथी केली. १९४४ ¸या जून मÅये राजांजीनी
एक योजना मांडली. Âयालाच राजाजी योजना Ìहणले जाते. खालील मुīां¸या समावेश
होता.
१) मुिÖलम लीगने भारता¸या ÖवातंÞया¸या मागणीस पािठंबा īावा आिण हंगामी सरकार
Öथापन करÁयासाठी राÕůीय सभेशी सहकायª करावे.
२) युÅदानंतर वायÓयेकडील व पुव¥कडील बहóसं´य मुसलमान असलेले िजÐहे िनिIJत
करÁयासाठी सिमती नेमÁयात. िहंदुÖथानात रहायचे कì Öवतंý राºय बनवायचे हे या
िजÐहयांनी बहóमताने ठरवावे.
३) वेगळे Óहायचा िनणªय झाÐयास संर±ण Óयापार व दळणवळण या बाबतीत दोÆही
राºयांमÅये समझोता Óहावा. ही सवª कलमे िāटनने भारताबाबतची पूणª स°ा व जबाबदारी
सोडली तरच अंमलात येतील. राजाजी योजनेचे महßव Ìहणजे राÕůीय सभा आिण नेते
इतके िदवस िĬराÕůवादास िवरोध करत होते. या योजनेĬारे ÿथमच Öवतंý मुसलमान
राÕůास Âयांनी माÆयता िदली. परंतु या योजनेने ही मुिÖलम लीगचे समाधान झाले नाही.
कोणÂयाही अटीिशवाय पािकÖतान असे आडमूठे धोरण लीगचे होते. गांधीजéनी केलेÐया
चच¥स आिण योजनेला ÿितसाद िमळाला नाही.
देसाई - िलआकत अली करार :
म. गांधéना घटनाÂमक पेचÿसंग सोडिवÁयासाठी मुिÖलम लीगचे सहकायª आवÔयक वाटत
होते. मुिÖलम लीग¸या सहकायाªने सरकारवर दबाव आणता येईल असे Âयांना वाटत होते.
राÕůीय सभेचे स¤ůल असेÌबलीमधील नेते भुलभाई देसाई यांनी आपले िमý मुिÖलम लीगचे
नेते नवाबजादा िलआकत अली खान यां¸या पुढे हंगामी सरकारसाठी एक योजना मांडली
ती अशी होती.
१) िवधीस°ेबाबत गÓहनªर जनरलला िवशेषािधकार असू नयेत.
२) कायªकारी मंडळाचे सदÖय मुिÖलम लीग व राÕůीय सभेने नेमलेले असावेत.
३) दोÆही प±ां¸या सदÖयांची सं´या समान असावी.
४) अÐपसं´याकां¸या िवशेषतः िशखां¸या व दिलतां¸या ÿितिनधéचाही समावेश Âयात
करावा.
५) लÕकर ÿमुख हा या मÅयवतê कायªकारी मंडळा¸या सभासद असावा. माý पािकÖतान
ÿijामुळे ही योजना बारगळली. munotes.in

Page 187

घटनाÂमक िवकास (इ.स.१९१७ ते १९४७)
187 १६.८.२ वेÓहेल योजना:
इ.स. १९४४ मÅये दुसöया महायुÅदात जमªनीची िपछेहाट सुł झाली होती. चले जाव
चळवळ ओसरली होती. चिचªल सरकारची लोकिÿयता कमी झाली होती. िनवडणूका जवळ
येऊन ठेवÐया होÂया. Âयामुळे हòजुरप±ाने भारता¸या घटनाÂमक ÿijाकडे ल± दयावचे
ठरिवले होते. Âयाचाच एक भाग Ìहणुन जून १९४५ मÅये नवे गÓहनªर जनरल लॉडª वेÓहेल
यांनी आपली योजना मांडली होती. ती¸यात खालील तरतुदी होÂया
१) नवी घटना भारतीयांनीच तयार करावी.
२) मÅयवतê कायªकारी मंडळात गÓहनªर जनरल व लÕकरÿमुख वगळता इतरमंýी
भारतीय असावेत, Âयात िहंदू व मुसलमानांची सं´या समान आसावी.
३) ÿांतांमधील संिम® सरकारे ÿÖथािपत Óहावीत.
४) जपानबरोबरील युÅदात भारतीयांनी सरकारला सहकायª करावे.
लॉडª वेÓहेल यांनी िसमला येथे िवचार िविनमय करÁयासाठी एक पåरषद बोलावली. राÕůीय
सभे¸या नेÂयांची सुटका करÁयात आली. पण पåरषदेत एकवा³यता झाली नाही. ÖवातंÞया
बरोबर फाळणी , मुिÖलम लीगची भुिमका असÐयामूळे वेÓहेल योजना ही बारगळली.
१६.८.३ कॅिबनेट िमशन व िýमंýी योजना:
इ.स. १९४५ मÅये महायुÅद संपले. इंµलंडमÅये िनवडणुका होऊन मजूर प± स°ेवर
आला. बॅ. ॲटली पंतÿधान झाले. या नÓया सरकार¸या काळात इंµलंड¸या राजाने
भारताला संपूणª Öवराºय देÁयाची घोषणा केली. िāटीश पंतÿधान बॅ. ॲटली यांनी एक
मंडळ भारतात पाठिवले. १९४६ मÅये भारता¸या दौöयावर आलेÐया मंडळास कॅिबनेट
िमशन Ìहटले जाते. या मंडळात लॉडª पेिथक लॉरेÆस हे भारतमंýी, सर Öटॅफोडª िøÈस व
अले³झांडर या तीन मंÞयाचा समावेश होता. Ìहणून िýमंýी योजना असे Ìहटले जाते.
Âयातील तरतूदी खालीलÿमाणे होÂया.
१) भारतीय संÖथाने व संÖथाने°र िāटीश भारत िमळून एक संघराºय Öथापन Óहावे.
२) संघराºया¸या कायदेमंडळात व कायªकारी मंडळात संÖथानांचे व िāटीश भारताचे
ÿितनीधी असावेत.
३) परराÕůीय संबंध संर±ण व दळणवळण ही खाती संघराºय सरकारकडे असावीत.
इतर िवषय माý ÿांत व संÖथान¸या अखÂयारीत असावेत.
४) ÿांतांचे तीन गट असावेत
अ) बहòसं´य िहंदू लोकसं´या असलेले मुंबई, मþास, मÅयÿदेश, िबहार, ओरीसा, संयुĉ
ÿांत.
ब) बहóसं´य मुसलमान लोकसं´या असलेले पिIJमेकडील ÿांत: पंजाब, िसंध, सरहĥ
ÿांत यात िशखांना ÿितिनधीÂव असावे. munotes.in

Page 188

भारतीय राÕůीय चळवळ
188 क) बहóसं´य मुसलमान लोकसं´य असलेले पुव¥कडील ÿांत: बंगाल व आसाम, आवÔयक
वाटÐयास ÿÂयेक गटाने Öवतःची Öवतंý घटना तयार करावी. कॅिबनेट िमशनने घटना
सिमतीची व हंगामी सरकारची ही सूचना केली होती. िýमंýी योजनेचा िÖवकार
भारतीयांनी केला. Âयानुसार घटना सिमती¸या िनवडणूका झाÐया आिण हंगामी
सरकार Öथापन झाले होते.
१६.८.४ माऊंटबॅटन योजना:
घटना सिमतीमÅये काँúेसला बहòमत िमळाले. Âयामुळे मुिÖलम लीगने घटना सिमतीवर
बिहÕकार टाकला. हंगामी सरकार बाबतही मतभेद झाले होते. लीगने हंगामी सरकारवरही
बिहÕकार टाकला. तरीसुÅदा सरकारचे काम सुरळीत चालले होते. Âयामुळे बिहÕकार मागे
घेऊन लीग¸या नेÂयांनी मंिýमंडळात ÿवेश केला. कारण शांत बसून, एकाकì राहóन
पािकÖतान िमळणार नाही असे Âयांना वाटले होते. कामकाजात अडथळे आणले जावू
लागले होते. Âयामुळे काँúेस व लीग यां¸यातील मतभेद तीĄ झाले. स°ांतरा¸या आधी
जातीय ÿij सोडवणे आवÔयक आहे. असे ग.ज. लॉडª वेÓहेल यांना वाटत होते. ते माÆय न
झाÐयाने वेÓहेलने राजीनामा िदला. ग.ज. पदी लॉडª माऊंटबॅटन आले आिण Âयांनी आपली
योजना मांडली. ती खालील ÿमाणे होती.
१) भारताची फाळणी होऊन दोन राºये Öथापन Óहावीत या राºयांना जून १९४८ ऐवजी
१५ ऑगÖट १९४७ रोजी ÖवातंÞय िमळावे.
२) मुिÖलम लीगने मागणी केलेÐया पािकÖतान मधील आसाम, या योजनेने पािकÖतान
मधून पूणªपणे वगळला, बंगाल व पंजाबची फाळणी सुचवली परंतु िनणªय Âया ÿांतातील
िहंदूचे अिध³य असलेÐया व मुसलमानांचे अिध³य असलेÐया वेगवेगÑया
कायदेमंडळांनी ¶यावा.
३) आसाममधील िसÐहट िजÐĻात व वायÓय सरहĥ ÿांतात सावªमत घेवून Âयांना
पािकÖतानात जायचे आहे कì भारतात राहायचे आहे हे ठरवावे. फाळणीची तरतूद
असलेली योजना लीगने माÆय केली. फाळणी टाळता येणे श³य नाही असे काँúेसला
वाटत होते. Âयांनी ही फाळणीला माÆयता िदली.
१६.९ १९४७ चा भारतीय ÖवातंÞय कायदा माऊंटबॅटन योजनेवर आधाåरत ÖवातंÞय कायदा ५ जुलै १९४७ रोजी िāटीश
पालªम¤टमÅये संमत झाला. या कायīातील तरतूदी खालील ÿमाणे होÂया
१) १५ ऑगÖट १९४७ रोजी भारत व पािकÖतान ही दोन Öवतंý राºय िनमाªण होतील.
२) सीमा सिमती¸या िनवाड्या¸या आधारे या कायīाने दोÆही राºयां¸या िसमा िनिIJत
केÐया. Âयानुसार आसाम भारतात रािहले. बंगाल व पंजाबची फाळणी झाली आिण
िसलहट व वायÓय सरहĥ ÿांत पािकÖतानला िमळाले.
३) दोÆही राºयांना Öवतंý वा सामाईक गÓहनªर जनरल असावा. Âयाची नेमणूक इंµलंड¸या
राजाने करावी. munotes.in

Page 189

घटनाÂमक िवकास (इ.स.१९१७ ते १९४७)
189 ४) दोÆही राºयां¸या घटना सिमÂया घटनािनमêतीचे व राÕůकुलात सामील होÁयाचे
ÖवातंÞय िदले गेले.
५) नवी घटना अिÖतÂवात येईपय«त १९३५ ¸या कायīानुसार कारभार चालवावा. Âयात
गÓहनªर जनरल िवशेष अिधकार नसतील.
६) इंµलंडचा कोणताही अिधकार या राºयांवर राहणार नाही.
७) भारतमंÞयांचे व Âया¸या सÐलागारांची माणसे ÖवातंÞयानंतरही पूवªवत सेवेत राहतील.
९४७ ¸या या ÖवातंÞय कायīानुसार १५ ऑगÖट १९४७ रोजी भारताला ÖवातंÞय
िमळाल.
आपली ÿगती तपासा.
१. १९३९ ते १९४७ पय«त¸या घटनाÂमक िवकासाचा मागोवा ¶या.
१६.१० Öवतंý भारताची राºयघटना १५ ऑगÖट, १९४७ ला भारताला ÖवातंÞय िमळाले. ÖवातंÞयानंतर भारत सरकार समोर
जे ÿमुख आÓहाने होती, Âयापैकì Öवतंý राºयघटना िनिमªती हे एक होते. यासाठी १९४६
मÅये घटना सिमती¸या िनवडणूका होऊन घटना सिमती तयार करÁयात आली होती.
२९६ सदÖया पैकì सवªसामाÆय २१०, मुिÖलम ७८, शीख ४ व इतर ४ असे ÿितिनधी
होते. घटना सिमतीचे पिहले अिधवेशन डॉ. सि¸चदानंद िसÆहा यां¸या अÅय±तेखाली २
िडस¤बर, १९४६ रोजी िदÐली येथे भरले होते. या अिधवेशनात डॉ. राज¤þ ÿसाद यांची
घटना सिमतीचे कायमचे अÅय± Ìहणून िनवड झाली. तसेच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
यांना मसुदा सिमतीचे अÅय±पद देÁयात आले. या सिमतीने ÿÂय± राºयघटना तयार
करÁयाचे काम करावयाचे होते. के. एम. मुÆशी, गोपाल Öवामी अचंगार, अÐलादी,
कृÕणÖवामी अÍयर, सÍयद मोहÌमद सादुÐलाह, बी. एन. िम°र , डी. पी. खेतान हे मसुदा
सिमतीचे सदÖय होते. या सात सदÖयांपैकì पाच सदÖय मृÂयू, राजीनामा, परदेशगमन,
Öथािनक राजकारण या कारणांमुळे मसुदा सिमती¸या कामकाजात पुरेसा भाग घेऊ शकले
नाहीत, साहिजकच राºयघटनेची सवª जबाबदारी मसुदा सिमतीचे अÅय± या नाÂयाने डॉ.
आंबेडकरांवर आली आिण Âयांनी राýंिदवस मेहनत घेऊन जगातील अनेक लोकशाही
राÕůां¸या राºयघटनेचा अËयास कłन भारताची राºयघटना तयार करÁयाचे महßवपूणª
कायª िनःसंशय व समथªपणे पूणª केले. Ìहणूनच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना 'भारतीय
राºयघटनेचे िशÐपकार' Ìहटले जाते. ही राºयघटना तयार करÁयासा ठी २ वष¥, ११ मिहने
१७ िदवस लागले. अखेर डॉ. आंबेडकरांनी २६ नोÓह¤बर, १९४९ रोजी राºयघटना तयार
कłन घटना सिमतीचे अÅय± डॉ.राज¤þ ÿसाद यां¸या हाती सुपूदª केली. यावेळी पंतÿधान
पंिडत नेहł, सरदार वÐलभभाई पटेल, मौलाना आझाद इÂयादी माÆयवर उपिÖथत हो ते.
या राºयघटनेची ÿÂय± अंमलबजावणी २६ जानेवारी, १९५० पासून झाली.

munotes.in

Page 190

भारतीय राÕůीय चळवळ
190 १६.१०.१ भारतीय राºय घटनेची वैिशĶ्ये:
भारतीय राºय घटना िलिखत Öवłपाची असून आपÐया देशाचा राºयकारभार कसा
चालेल, क¤þ व राºय यांचे अिधकार, नागåरकांचे ह³क व कतªÓये, तसेच Æयायालयाचे
ÖवातंÞय इÂयादी िवषयीची मािहती िलिखत Öवłपात आहे.
भारतीय राºयघटना ÿिवघª असून ÂयामÅये ३९५ कलमे असून Âयांची िवभागणी २२
भागात केलेली आहे. शेवटी ९ पåरिशĶे जोडÁयात आलेली आहेत. या घटने¸या
ÿाÖतािवका मÅये घटनेचे Åयेय व उिĥĶ ÿितिबंिबत झाली आहेत. ÖवातंÞय, समता, बंधुता
व सामािजक Æयाया¸या तßवावर आधाåरत अशी ही राºय घटना आहे. लोकांचे
सावªभौमÂव, धमªिनरपे±ता, मुलभूत ह³क, मागªदशªक तßवे, संघराºयाÂमक Öवłप, एकेरी
नागåरकÂव, ŀढ व पåरवतªनीय, िĬगृही कायदेमंडळ, आणीबाणीचे अिधकार ÿौढ मतािधकार
असे अनेक महßवाचे वैिशĶ्य या राºय घटनेत समािवĶ केलेली आहेत. या घटने¸या अनेक
िवध वैिशĶ्यांमुळे जगातील इतर देशां¸या राºयघटनांपे±ा ही राºयघटना िभÆन आहे. ती
आदशª राºयघटना करÁयाचा ÿयÂन घटनाकÂया«नी केलेला असून ÂयामÅये ते बहòतांशी
यशÖवी झाले आहेत.
१६.११ सारांश जबाबदार राºयपÅदती घोषणा ऑगÖट घोषणा िकंवा माँटेµयू घोषणा Ìहणून ओळखली
जाते. Âया घोषणेवर आधाåरत माँटेµयू चेÌसफोडª सुधारणा कायदा करÁयात आला. माý
यामुळे भारतीयांचे समाधान झाले नाही. १९२० मÅये म. गांधी व राÕůीय सभे¸या
झ¤ड्याखाली असहकार चळवळ सुł झाली. चौरीचौरा¸या िहंसक घटनेमुळे गांधीजी
Óयिथत झाले. असहकार चळवळ मागे घेतली. काँúेस अंतगªत एक गट (वैचाåरक मतभेद
असलेला) Öवराºय प±ाने कायदे मंडळात ÿभावी कायª केले. माý गÓहनªर जनरल व
गÓहनªरला िवशेष अिधकार असÐयामुळे Öवराºय प± िनÕÿभ ठरला. सायमन किमशन
आले. सायमन किमशनला उú िनदशªनांना तŌड īावे लागले. यानंतर नेहł अहवाल, बॅ.
जीनांचे १४ मुĥे गोलमेज पåरषदा, जातीय िनवाडा , पुणे करार, सिवनय कायदे भंग
आंदोलना¸या िमठा¸या सÂयाúहामुळे संपूणª िहंदुÖथान पेटÐयामुळे ८४ हजार सÂयाúही
तुŁंगात गेले. सशľ øांतीचे कायª या घडामोडीमूळे १९३५ चा कायदा, १९३७ ¸या
िनवडणूका १९४० नंतर पािकÖतान िनमêतीसाठी बॅ. जीना अिधक आúही व आøमक
झाले. १९४२ ची चले जाव चळवळ, १९३९ चे दुसरे महायुÅद १९३९ - १९४५
महायुÅदकालीन घडामोडी राºयघटना िनिमªतीची घोषणा, माऊँटबंटन योजना भारताची
फाळणी, घटना िनिमªती. इ. सवª घडामोडी मुळे भारतीय राºयघटनेला २० Óया शतकाची
ही पाĵªभूमी लाभली आहे.
१६.१२ ÿij १) मॉÆटेµयू चेÌसफोडª सुधारणा कायīातील तरतुदी िलहा.
२) इ.स. १९३५ ¸या सुधारणा कायīाचे महßव ÖपĶ करा. munotes.in

Page 191

घटनाÂमक िवकास (इ.स.१९१७ ते १९४७)
191 ३) इ.स. १९३९ ते १९४७ या काळात झालेÐया घटनाÂमक घडामोडीचा आढावा ¶या.
४) भारतीय राºयघटना िनमêतीची पाĵªभूमी सांगा.
१६.१३ संदभª १) गग¥ स. मा. कुलकणê अरा. भारतीय राºयघटनेचा इितहास, कॉिÆटनेÆटल ÿकाशन,
पुणे ÿथमावृ°ी १९७५.
२) Kapur AC : Constitutional Hestory of India (1765 - 1984), S. Chand &
company ltd; New Delhi, 1985. Third revised edition.
३) देशपांडे अरिवंद, घटनाÂमक िवकास १८५७ ते १९५०, य. च. महा. मु. िव. नािशक
ÿथामवृती, १९९१.
४) पवार जयिसंगराव (१९७४), िहंदुÖथानचा राजकìय आिण घटनाÂमक इितहास,
अजब पुÖतकालय, कोÐहापूर.
५) कदम य. ना. (२००३), समú भारताचा इितहास , फडके ÿकाशन, कोÐहापूर. ६)
तांबोळी एन. एस. (२००५), आधुिनक भारत िनराली ÿकाशन पुणे.

*****

munotes.in

Page 192

192 १७
आझाद िहंद सेना आिण १९४६ चे नािवक बंड
घटक रचना
१७.० उिĥĶे
१७.१ ÿÖतावना
१७.२ िवषय िववेचन
(अ) १७.२.१ आझाद िहंद सेना
१७.२.१.१ काँúेस व सुभाषचंþ बोस
१७.२.१.२ नेताजी जमªनीकडे
१७.२.१.३ नेताजी सुभाषचंþ बोसांचे जमªनीतील वाÖतÓय
१७.२.१.४ नेताजी सुभाषचंþ बाबूंचे जपानमÅये आगमन
१७.२.१.५ दि±ण आिशयातील राÕůवादी भारतीयांचे कायª
१७.२.१.६ रासिबहारी बोस व आझाद िहंद फौज
१७.२.१.७ नेताजी आझाद िहंद सेनेचे सर सेनापती
१७.२.१.८ हंगामी सरकारची Öथापना
१७.२.१.९ आझाद िहंद फौजेची कामिगरी
१७.२.१.१० सुभाष िāगेडची कामिगरी
१७.२.१.११ आझाद िहंद फौजेचे शेवटचे पवª
१७.२.१.१२ आझाद िहंद सेनेचे महßव
१७.२.१.१३ आझाद िहंद फौजेतील अिधकाöयांवरील खटला
१७.२.१.१४ आझाद िहंद फौजे¸या माघारीची कारणे
१७.२.१.१५ आझाद िहंद फौजे¸या कायाªचे परी±ण
१७.२.१.१६ १९४६ चे नौदलाचे बंड (नािवकांचे बंड)
१७.२.१.१७ १९४६ ¸या नािवकां¸या बंडाची कारणे
१७.२.२.१८ नौदलातील बंडाची सुłवात
१७.३ सारांश
१७.४ ÿij
१७.५ संदभª
१७.० उिĥĶे या घटकाचा अËयास केÐयानंतर तुÌहाला आझाद िहंद सेना आिण नािवकांचे १९४६ चे
बंड: munotes.in

Page 193

आझाद िहंद सेना आिण १९४६ चे नािवक बंड
193 १. सुभाषचंþ बोस यां¸या नेतृÂवाखाली 'आझाद िहंद सेनेने देशा¸या ÖवातंÞयासाठी
िदलेÐया लढ्याची मािहती सांगता येते.
२. नािवकां¸या बंडामुळे ÖवातंÞय िमळÁया¸या ŀĶीने िनमाªण झालेÐया अनुकूल
पåरिÖथतीचे आकलन ÖपĶ करता येते.
३. देशाला ÖवातंÞय िमळÁयासाठी कोणकोणते िविवध घटक कारणीभूत झाले ते सांगता
येते.
४. भारतीय राÕůीय चळवळीला िमळालेला आंतरराÕůीय ÿितसाद या िवषयी मािहती
सांगता येते.
१७.१ ÿÖतावना आझाद िहंद सेनेचे संÖथापक नेताजी सुभाषचंþ बोस हे जहालमतवादी होते. इंúजांना धडा
िशकवÁयासाठी भारता¸या ÖवातंÞयसंúामातील अखेर¸या लढाईचे नेतृÂव करÁयाचे कायª
िनयतीने नेताजé¸या हाती सोपवले. नेताजéनी हे पिवý कायª असीम साहस आिण तन, मन,
धन यांचा Âयाग केलेÐया िहंदी सैिनकां¸या ‘आझाद िहंदसेना’ या संघटनेĬारे पार पाडले.
१९४२ ते १९४७ हे भारतीय ÖवातंÞय लढ्याचे अंितम पवª असÐयाने ते अनेक महßवा¸या
घडामोडéनी भरलेले होते. या पवाªत 'भारत छोडो आंदोलन, आझाद िहंद-सेनेचा लढा,
आिण भारतीय नौदलातील १९४६ चे नािवकांचे बंड या ÿमुख घडामोडी झाÐया.
Âयाचबरोबर भारतीय राÕůीय चळवळीला िमळलेला आंतरराÕůीय ÿितसाद आिण Âयातून
िहंदुÖथानची फाळणी होऊन भारत आिण पािकÖतान ही दोन राÕůे जगा¸या नकाशावर
आिशया खंडात नÓयाने उदयास आली. १९४२ ते १९४७ या काळात भारतातील िāिटश
स°ेचा पाया िखळिखळा झाला. 'छोडो भारत' आझाद िहंद सेना आंदोलनातून भारतीय
जनते¸या ÿखर िāिटशिवरोध Óयĉ झाला. लÕकर (पायदल), नौदल (नािवकदल) व
िवमानदल (हवाईदल) हे िāिटश स°ेचे आधारÖतंभ होते. ते ही आता िāिटशिवरोधी
बनÐयाने भारतावर आपली स°ा या पुढे फार काळ िटकवता येणार नाही याची जाणीव
िāिटश राºयकÂया«ना झाली. आिण िāिटश साăाºयाचा शेवट डोÑयांपुढे िदसू लागला तो
केवळ भारत छोडो आंदोलन, आझाद िहंद सेनेचा लढा आिण १९४६ मधील नौदलातील
नािवकांचे बंडामुळे. ÿÖतुत घटकात या सवª घडामोडéचा आढावा घेÁयात देशाला ÖवातंÞय
िमळÁयास कार णीभूत ठरलेÐया िविवध घटकांचा परामशªही घेतला आहे.
१७.२ िवषय िववेचन १९४२ ¸या 'भारत छोडो' आंदोलनाने आµनेय आिशयातील भारतीय जनतेत अपूवª उÂसाह
िनमाªण केला होता. भारतात ते आंदोलन सुł असतानाच आµनेय आिशयात भारता¸या
ÖवातंÞयासाठी एक आघाडी उघÁयात आली होती. भारतीय लÕकराचे जे हजारो सैिनक व
अिधकारी जपानला शरण गेले होते Âयांना संघिटत कłन सुभाषचंþ बोस यांनी 'आझाद
िहंद सेने' ची पुनबाªधणी केली होती. आझाद िहंद सेनेने भारताला िāिटश साăाºयवादा¸या munotes.in

Page 194

भारतीय राÕůीय चळवळ
194 जोखंडातून मुĉ करÁयासाठी िāिटश फौजांिवŁĦ भारतीय सीमेवर तीĄ संघषª केला. Âया
संघषाªत आझाद िहंद सेनेला अपयश आले होते. तरी ितचा झुंजार लढा Óयथª ठरला नाही.
िहंदुÖथान¸या ÖवातंÞय चळवळी¸या इितहासातील आझाद िहंद सेनेचा लढा एक तेजÖवी
पृķ आहे. नेताजी सुभाषचंþ बोस यांनी आपÐया िवल±ण ÿभावी उपायाने भारतीय जनतेत
जी एक शौयाªची, पराøमाची परंपरा िनमाªण केली. Âया आझाद िहंद सेने¸या कामिगरीचा
ÿभाव िāिटशां¸या सेवेतील नौसैिनकांवर व वैमािनकांवरही झाला होता. Âयातून १९४६
साली नािवकदलात भारतीय नौसैिनकानी उठाव घडवून आणले. आिण भारतातील िāिटश
स°ा िखळिखळी केली Âयाचा पुढे ÖवातंÞयासाठी फायदा झाला. 'आझाद सेना' आिण
भारतीय नौदलातील नािवकांचे बंड या िवषयी मािहती खालील ÿमाणे आहे.
(अ) १७.२.१ आझाद िहंद सेना:
थोर बंगाली øांितकारक व िहंदुÖथानचे महान देशभĉ नेताजी सुभाषचंþ बोस
आय.सी.एस. ( ICS) परी±ा पास झाले होते व अिधकारी Ìहणून ते łजू ही झाले होते. पण
जेÓहा इंµलंड¸या राजिसंहासनशी एकिनķ राहÁयासाठी शपथ घेÁयाची वेळ आली तेÓहा
Âयांनी ती घेÁयास नकार िदला व उ¸च अिधकारा¸या जागेकडे पाठ िफरवून ते ÖवातंÞय
चळवळीत सामील झाले. म. गांधी¸या अिहंसा व सÂयाúह या तÂव²ानाशी नेताजéचे िवचार
जुळणारे नÓहते Âयांनी िच°रंजन दासबाबूंचे िशÕयÂव पÂकłन Öवराºय प±ा¸या उभारणीस
वाहóन घेतले. भारतीय इितहासातील राणा ÿताप व छýपती िशवाजी महाराज Âयांचे ÿेरणा
Öथानी होते. १९२७ साली सायमन किमशन िव रोधी नेताजéनी बंगालमÅये वातावरण
िनमाªण कłन सोडले होते. तसेच िāिटश स°े¸या िवरोधात असंतोष िनमाªण केला होता.
१७.२.१.१ काँúेस व सुभाषचंþ बोस:
१९३८ मÅये दुसöया महायुĦाचे ढग युरोप झाकोळून टाकत होते. Âयावेळी काँúेसचे एक
ÿभावी नेते सुभाषचंþ बोस िāिटश साăाºयशाही िवłĦ संघषª करÁया¸या तयारीत होते.
काँúेस मधील तŁण कायªकÂया«चा एक गट जहाल ÿागितक िवचारांनी भारलेला होता. Âया
गटाचे नेतृÂव सुभाषचंþ बोसकडे आले होते. १९३८ साल¸या काँúेस¸या हåरपुरा येथील
वािषªक अिधवेशात सुभाषचंþ बोस यांची एकमताने अÅय±पदी िनवड झाली. पुढील
१९३९ सालीही िýपुरी अिधवेशनात Âयांची पुÆहा काँúेस¸या अÅय±पदी िनवड
झाÐयानंतर Âयांनी सहा मिहÆयां¸या आत िāिटशांनी िहंदुÖथानला ÖवातंÞय īावे. असा
िनवाªणीचा इशारा काँúेसने िāिटश सरकारला īावा असा ÿÖताव मांडला परंतु गांधीजéनी
Âयांचा हा ÿÖताव Öवीकारला नाही. Âयामुळे महाÂमा गांधी व राÕůीय सभे¸या अÆय नेÂयांशी
Âयांचे मतभेद झाले व Âयांनी राÕůीय सभे¸या अÅय±पदाचा राजीनामा िदला. १९३९¸या मे
मÅये 'फारवडª Êलॉक' नावा¸या पुरोगामी गटाची Öथापना केली. महायुĦ सुł होताच
सुभाषचंþ बाबुंनी ÖवातंÞयÿाĮीसाठी िāिटश िवरोधी लढ्याचा पिवýा घेतला. Âयांनी
सÂयाúहाची मोिहम सुł केली. िāिटश सरकारने Âयांना तुłंगात टाकले. तुłंगात Âयांनी
ÿाणांितक उपोषण केले. उपोषणामुळे Âयांची ÿकृती िबघडली तेÓहा सरकारने १९३९ ¸या
िडस¤बर मÅये Âयांची तुłंगातून मुĉता केली. व Âयां¸या घरीच Âयांना नजरकैदेत ठेवले.
munotes.in

Page 195

आझाद िहंद सेना आिण १९४६ चे नािवक बंड
195 १७.२.१.२ नेताजी जमªनीकडे:
या कडक नजर कैदेतून नेताजी १५ जानेवारी १९४१ रोजी िनसटले. ते िनसटÐयाचे
सरकार¸या ल±ात १० िदवसांनी आले. िविवध नावे व वेष पåरधान कłन नेताजéनी
िहंदुÖथानची सरहĥ ओलांडली. िझयाउĥीन हे नाव धारण कłन पठाणा¸या वेशात
असलेले सुभाषचंþ बोस १९ जानेवारीला पेशावरला पोहचले तेथे भगतराम तलवार Ļा
िवĵासू सहाÍयकाने Âयांना काबूलला पोचिवÁयाची ÓयवÖथा केली. अनेक अडचणीवर मात
कłन ते काबूल येथे पोहचले. तेथून ते रिशयात दाखल झाले होते. माÖकोहóन िवमानाने ते
बिलªनला येऊन पोहचले. िहटलरचा उजवाहात åरबेन ůॉप याने नेताजéचे बिलªन मÅये
Öवागत केले. जमªनीमधील िहंदी लोकांची सेना उभारÁयाचे कायª हाती घेऊन नेताजéनी ३
हजाराचे लÕकरही (Free India Army) उभारले युĦात इंúज फौजेतील भारतीय सैिनक
जमªनीकडून कैद झाले होते. Âयांचे मन वळवून नेोतजéनी दुसरी एक फौज (Liberation
Army ) तयार केली होती.
१७.२.१.३ नेताजी सुभाषचंþ बोसांचे जमªनीतील वाÖतÓय :
जमªनीतील वाÖतÓयात åरबेन ůॉप¸या सहकायाªने व जमªनीतील काही ÖवातंÞय ÿेमी
भारतीयां¸या मदतीने नोÓह¤बर १९४१ मÅये Āì इंिडया स¤टर Öथापन केले गेले. जयिहंद ही
घोषणा व 'जनगणमन' हे राÕůगीत ÌहणÁयाचे ठरिवÁयात आले. तसेच भारताचा Åवज
Ìहणून ितरंगा फडिवÁयात आला. Âयानंतर आझाद िहंद रेिडयोचे Öवतंý ÿ±ेपण क¤þही
Âयांनी सुł केले. या आझाद िहंद रेिडयोवर नेताजी भारतीय जनतेशी संवाद साधु लागले.
िāिटशां¸या साăाºयवादातून ÖवातंÞय िमळिवÁयासाठी वाटेल तो Âयाग करÁयासाठी ते
भारतीय जनतेला आवाहन कł लागले होते. परंतु जमªन सरकारची Óहावी िततकì मदत
आपÐयाला होत नÓहती. भारतापासून हजारो मैल अंतरावर असलेÐया जमªनीत बसून
भारता¸या ÖवातंÞयासाठी आपण ठोस कायªवाही कł शकणार नाही याची तीĄ खंत Âयांना
वाटत होती.
१७.२.१.४ नेताजी सुभाषचंþ बाबूंचे जपानमÅये आगमन:
दरÌयान याच वेळेस जपानने ६ िडस¤बर १९४१ रोजी अमेåरके¸या पलªहबªर या नािवक
तळावर हÐला कłन जपान दुसöया महायुĦात उतरले होते. जपान - अमेåरका युĦ सुł
होताच अितशय वेगाने अितपूव¥तील इंिµलश-Ā¤च डच वसाहतéवर कÊजा िमळवून जपान
मलायात येऊन पोहचले होते. जपानी सैÆय āĺदेशात उतłन भारता¸या सीमेनजीक
येऊन ठेपले आµनेय आिशयातील Ļा पåरिÖथतीने सुभाषचंþ बाबूंचे ल± वेधून घेतले
जपान¸या मदतीने भारतीय ÖवातंÞयाचा मागª लवकर गाठता येईल असे Âयांचे प³के मत
बनले Âयाच वेळी योगायोगाने आµनेय आिशयात येऊन िāिटश िवरोधी लढ्याचे नेतृÂव
Âयांनी Öवीकारावे असे इंिडयन इंिडपेÆडÆस लीगने िदलेले आमंýण Âयांना िमळाले. सुभाष
बाबूंना ही सुवणªसंधीच वाटली. Âयांनी लागलीच हे आमंýण Öवीकारले. जमªनी¸या कìल
बंदरातून एका खास जमªन यू बोटीतून ÿवास करीत िāिटश युĦ नौकांचा मारामदागाÖकर
नजीक उËया असलेÐया जपानी पाणबुडीत ते चढले आिण तीन मिहÆयांचा अÂयंत
धो³याचा ÿवास संपवून १६ मे १९४३ रोजी ते टोिकओला पोचले. अनपेि±तपणे टोिकओ
आकाशवाणीवłन नेताजéनी २१ जून रोजी भारतीय ÖवातंÞय चळवळीत सहभागी होÁयाचे munotes.in

Page 196

भारतीय राÕůीय चळवळ
196 भारतीयांना पुÆहा अवाहन कłन साăाºयवादी िāिटशांिवłĦ युĦात सøìय सहभाग
घेÁयास ÿोÂसािहत केले.
१७.२.१.५ दि±ण आिशयाती ल राÕůवादी भारतीयांचे कायª:
सुभाष बाबू टोिकओला येऊन पोहचले Âयापूवê आµनेय आिशया¸या काही भागात
भारता¸या ÖवातंÞयासाठी लढÁया¸या िवचाराला मुतª łप आले होते. परंतु सवªमाÆय
नेÂया¸या अभावामुळे Âया कायाªला गती येत नÓहती. सयाम, मलाय, āĺदेश इÂयादी
देशांमÅये Öथाियक झालेÐया भारतीयांची सं´या बरीच होती. Âयात भारता¸या
ÖवातंÞयलढ्याशी संबंिधत असलेÐया काही Óयĉì होÂया. इंµलंड दुसöया महायुĦात गुंतले
असÐयाने Âया संधीचा फायदा घेऊन भारता¸या ÖवातंÞयासाठी आµनेय आिशयात
हालचाली कराÓयात असे काहéना वाटू लागले. अशा मंडळीमÅये Öवामी सÂयानंद µयानी,
ÿितमिसंग आिण अमरिसंग व जपानमÅये वाÖतÓय करीत असलेले पूवाª®मéचे भारतीय
øांितकारक रासिबहारी बोस हे आघाडीला होते. Öवामी सÂयानंद यांनी सयाममÅये
वाÖतÓय करÁयाöया भारतीयांना संघिटत करÁयासाठी भारत थाई सांÖकृितक संघाची
Öथापना केली होती. तर अमरिसंग व ÿितमिसंग यांनी 'इंिडयन इंिडपेÆडÆस लीग' ÿÖथािपत
कłन पलª हबªरवरील जपान¸या हÐयापूवêचे िāिटशांिवरोधी ÿचाराचा नारळ फोडला होता.
Ļा सुमारास मलाया मÅयेही तेथील काही भारतीयांनी पुढाकार घेऊन 'इंिडयन इंिडपेडÆस
लीग ऑफ मलायाची Öथापना केली होती. यामागेही जपानी अिधकाöयांची ÿेरणा होती.
अशातच मलायामधील जपान¸या मोिहमेत िāिटशांची पीछेहाट होऊ लागली आिण सुमारे
पंचेचाळीस हजार भारतीय सैिनक जपान¸या हाती पडले. Âयात कॅÈटन मोहनिसंग होते.
जपान¸या ताÊयातील भारतीय सैिनकांचे Öवतंý लÕकरीदल संघिटत करावे असे Âयांना
सूचिवले गेले. आिण Âयांना युĦबंदी न मानता Öवतंýपणे कायª करÁयाची मुभा देÁयात येईल
असे अिभवचन जपानी अिधकाöयांनी िदÐयानंतर Âयांनी ते काम Öवीकारले. ले. कनªल
िनरंजिसंग िगल, ले. कनªल जगÆनाथराव भोसले इÂयादी अिधकारी Âयां¸या मदतीसाठी पुढे
आली. अशा ÿकारे मोहनिसंग यां¸या नेतृÂवाखाली आझाद िहंद फौजेचे ÿथम गठन झाले.
१७.२.१.६ रासिबहारी बोस व आझाद िहंद फौज:
Óहॉइसरॉयवरील बॉÌब हÐÐया¸या खटÐयात हवे असणारे रासिबहारी बोस इúंज
सरकार¸या हातावर तुरी देऊन इ.स.१९१५ साली िहंदुÖथानातून जपानमÅये आले होते.
Âयांनी जपानी मिहलेशी िववाह केला होता व जपानचे नागåरकÂव Öवीकारले होते. Âयामुळे
जपान¸या सरकारशी Âयांचा संबंध होता. Ļा वयोवृĦ øांितकारकाबĥल भारतीयां¸या
मनात असलेला आदर ल±ात घेऊन जपानÓयाĮ आµनेय आिशयातील सवª भारतीयांना
संघिटत करÁयाची जबाबदारी जपान¸या सरकारने Âयां¸यावर सोपवली. भारता¸या
ÖवातंÞय ÿाĮीसाठी कायª करÁयाची ही उ°म संधी आहे असे वाटून Âयांनी जपान
सरकार¸या सूचना ÖवीकारÐया जपानने िजंकलेÐया ÿदेशात ल±ावधी भारतीय लोक राहत
होते या भारतीय लोकांची संघटना बांधून रासिबहारी बोस यांनी 'िहंदी ÖवातंÞय संघ'
(Indian Independence League) Öथापन केली होती. लवकरच Âयांनी पूव¥कडील
देशात राहणाöया िहंदी लोकां¸या ÿितिनिधंची बैठक टोिकओ या िठकाणी घेऊन 'आझाद
भारतीय सेना' (Indian National Army) Öथापन करÁयाचा िनणªय घेतला (माचª १९४२) munotes.in

Page 197

आझाद िहंद सेना आिण १९४६ चे नािवक बंड
197 थोड³यात रासिबहारी बो स यांनी 'इंिडयन इंिडपेडÆस लीग' जपानमÅये Öथापन केली होती
तर कॉ. मोहनिसंग यां¸याकडे सवª युĦ कैदी सोपवून Âयातून 'इंिडयन नॅशनल आमê' हे
सेनादल Öथापन केले. भारतीय जनेतत ही सेना 'आझाद िहंद सेना' वा 'आझाद िहंद फौज'
या नावाने पåरिचत झाली. कमांडर-इन चीफ पदी कॅ. मोहनिसंगाची िनयुĉì करÁयात
आली. परंतु पुढे कॅ. िसग व जपानी सेना अिधकारी तसेच रासिबहारी बोस यां¸यात मतभेद
झाÐयामुळे आझाद सेनेची धुरा सांभाळÁयासाठी सुभाष बाबूंना आमंिýत करावे असाही
एकमुखी िनणªय येथे घेÁयात आला.
१७.२.१.७ नेताजी आझाद िहंद सेनेचे सर सेनापती:
सुभाष बाबूंनी टोिकओत जपान¸या पंतÿधानांची भेट घेऊन कॅ. मोहन िसंगांना काढून
टाकÁयावłन जे मतभेद िनमाªण झाले होते. ते संपुĶांत आणले. Âयामुळे िहंदुÖथानातून
िāिटशांची हकालपĘी कłन िहंदुÖथानला ÖवातंÞय िमळिवÁयासाठी सुभाष बाबूंनी
चालिवलेÐया ÿयÂनात जपानने सवª ÿकारचे साहाÍय देÁयाचे कबूल केले. टोिकओतून ते
िसंगापूरला गेले व तेथे ४ जुलै १९४३ रोजी संÖथापक रासिबहारी बोस यांनी िवनंती
केÐयावłन सुभाष बाबूंनी िहंदी ÖवातंÞय संघ व इंिडयन इंिडप¤डÆस लीग चे अÅय±पद
Öवीकारले आिण नेताजी हे िहंदी ÖवातंÞय संघाचे अÅय± व आझाद िहंद फौजेचे (इंिडयन
इंिडपेडÆस लीगचे) सरसेनापती बनले याचवेळी Âयांनी आझाद िहंद फौजेस 'चलो िदÐली'ची
घोषणा िदली.
१७.२.१.८ हंगामी सरकारची Öथापना:
लोकांनी मोठ्या ÿेमाने Âयांना 'नेताजी' ही पदवी बहाल केली. पुढे याच नावाने ते
िहंदुÖथान¸या इितहासात अजरामर झाले. आझाद िहंद फौजेचे नेतृÂव ÖवीकारÐयाबरोबर
ितची पुनरªचना करÁया¸या कायाªस Âयांनी सुłवात केली. ÿिश±ण क¤þांत कायª±मता
आणली गेली. िľयांचीही लÕकरी ÿिश±ण क¤þे सुł करÁयात आली. २१ ऑ³टोबर
१९४३ रोजी नेताजéनी 'हंगामी सरकारची' Öथापना केली आिण िहंदुÖथान¸या
ÖवातंÞयासाठी आपण इंµलंड व अमेåरका यां¸या िवłĦ युĦ पुकारत आहोत असे जाहीर
केले. या घटनेचे पडसाद सवª जगभर उमटले. जपान, जमªनी, इटाली, āĺदेश, चीन,
मांचुåरया इÂयादी अनेक राÕůांनी नेताजé¸या या हंगामी सरकारास माÆयता िदली. लवकरच
जपानी फौजांनी िजंकून घेतलेले अंदमान व िनकोबार हे भारतीय ÿदेश या हंगामी
सरकारकडे सुपूतª करÁयात आले. Âयाचÿमाणे पूव¥कडील देशात राहणाöया भारतीय
जनतेतील अनेक उÂसाही तŁण आझाद िहंद सेनेत सामील झाले होते. खास िľयांचीही
एक बटािलयन 'झाशीची राणी' या नावाने कॅ. लàमी Öवािमनाथन यां¸या नेतृÂवाखाली
उघडÁयात आली होती. सुभाषबाबूंनी आझाद िहंद सेनेस जमªनीची माÆयता घेतली होती.
िसंगापूर रेिडओ Öटेशन सुł कłन Âयांनी देशवािसयांना ÖवातंÞय लढ्यात सामील होऊन
िदÐलीवर Öवारी करÁयासाठी 'चलो िदÐली' असा रेिडओ वłन संदेश िदला होता.
िदÐली¸या लाल िकÐÐयावर Öवतंý िहंदुÖथानचा Åवज फडकावÁयाचा Âयांचा िनधाªर होता.
आपÐया Öवतंý सरकारला जगातील १३ देशांनी राजनैितक माÆयता Âयांनी घेतली होती.
हंगामी Öवतंý िहंदुÖथानचे सरकार जपान¸या हातातील बाहòले नÓहते. ते åरतसर Öथापन
झालेले सरकार होते. एिÿल १९४४ मÅये रंगनूला 'नॅशनल बँक ऑफ आझाद िहंद' ही munotes.in

Page 198

भारतीय राÕůीय चळवळ
198 सरकारची राÕůीय बँक Öथापन केली होती. आझाद िहंद सेनेमÅये कनªल जगÆनाथराव
भोसले कॅ. शहानवाझखान, कॅÈटन ÿेम सेहगल, कॅ. गुłदयालिसंग िचलन आदी वåरķ
सेनािधकारी सामील झाले होते. १५.२.१.९ आझाद िहंद फौजेची कामिगरी : १. नेताजéने
तेरॉचीला तेजÖवी उ°र :
जपानी फौजा व आझाद िहंद फौजा िनिIJत केले यांनी संयुĉपणे मोिहम काढून
िहंदुÖथानची भूमी मुĉ करावयाची असे धोरण होते. परंतु या धोरणास आµनेय आिशयातील
जपानी फौजांचा सेनापती िफलद माशªल काऊंट तेराँची याने िवरोध केला. Âया¸यामते
आझाद िहंद फौजेतील सैिनक शरण आलेÐया फौजेतील असÐयामुळे Âयांचे िनतीधैयª
खचले असÐयामुळे ते जपानी सैिनकाÿमाणे संकटात कसोटीस उ°ł शकणार नाहीत.
तेÓहा भारतीय भूमी जपानी फौज मुĉ करतील आिण आझाद िहंद फौजेने हेरिगरी व ÿचार
एवढेच काम करावे. नेताजéनी तेरॉची¸या उ°रला तेजÖवी उ°र िदले ते Ìहणाले जपानी
सैिनकां¸या पराøमाने िमळणारे िहंदुÖथानचे ÖवातंÞय आÌही Öवीकारणार नाही.
िहंदुÖथान¸या ÖवातंÞयासाठी भारतीय सैिनक रĉ व ÿाण खचê करÁयास कधीही तयार
आहेत. Âयामुळे आझाद िहंद फौजे¸या एका तुकडीने आघाडीचे बाजू Öवीकारली होती.
१७.२.१.१० सुभाष िāगेडची कामिगरी:
आझाद िहंद फौजे¸या गांधी िāúेड, आझाद िāúेड व नेहł अशा तीन िāगेड होÂया.
नेताजéनी या िāगेडना िदलेÐया नेÂयां¸या या नावाने Âया नेÂयाबĥल नेताजीस िकती आदर
होता, हे ÖपĶ होते. या तीन िāगेड मधून शूर जवान िनवडून चौथी िāगेड तयार केली. या
चौÃया िāगेडमधील सैिनकांनीच आपÐया िāगेडचे नाव 'सुभाष िāगेड' असे ठेवले होते.
जनरल शहानवाज खान या िāगेडचे कमांडर होते. ही िāगेड āĺदेशातील जपानी
फौजांबरोबर राहणार होती. सुभाष िāगेड āĺदेशात जाऊन छावणी कłन रािहली
लवकर¸या या िāगेड¸या १ øमां¸या बटािलयनला पिIJम āĺदेशातील आराकान
ÿदेशातील िāिटश ठाणी िजंकÁयाचा हòकूम देÁयात आला. सुभाषिāगेडने कलादन खोöयात
यशÖवी ÿवेश कłन तेथील िāिटश फौजांचा पराभव कłन तेथील िāिटश सैिनकांची
छावणी काबीज केली. Âयानंतर सुभाष िāगेडने जपानी लÕकरा¸या मदतीने िहंदुÖथान¸या
सरहĥीतील माऊडॉक हे ठाणे िजंकून घेतले. िहंदुÖथान¸या भूमीवर आझाद िहंद फौजेने
िमळिवलेला हा पिहला िवजय होता. Âयामुळे भारतीय सैिनक आनंदाने बेहोष होऊन व
आपÐया भूमीचे चुंबन घेऊ लागले होते. िहंदुÖथानचा ितरंगा तेथे डौलाने फडकवला गेला
होता. परंतु साधन सामुúी अभावी आिण िāिटशां¸या संभाÓय हÐले होÁयाची श³यता
असÐयामुळे जपानी सैिनकांनी माघार घेÁयाचे ठरिवले. तेÓहा आझाद िहंद फौजे¸या
सैिनकांनी जपानी अिधकाöयांना सांिगतले कì आÌही येथून माघार घेऊ शकत नाही.
आमची िदÐली पुढे आहे. कॅÈटन सुरजमल या¸या नेतृÂवाखाली भारतीय सैिनक तेथेच
रािहले तेथे राहणे Ìहणजेच मृÂयु¸या जबड्यात राहÁयासारखेच होते. पण हे असामाÆय
धाडस भारतीय सैिनकांनी दाखिवले. सुरजमल¸या नेतृÂवाखाली भारतीय फौज तेथे मे
१९४४ ते सÈट¤बर १९४४ पय«त होती. ितने अनेक वेळा िāिटशांचे हÐले परतवून लावून
महान पराøम कłन दाखिवला होता. सुभाष िāगेड¸या दुसöया दोन बटािलयÆसनी अशाच
ÿकारचे शौयª अनेक लढ्यात दाखिवले गेले. लवकरच जपानी फौजेबरोबर सुभाष िāगेडने
नागा ÿदेशातील कोिहमा शहराकडे कूच केले व ते शहर िजंकून तेथे ितरंगा फडकिवला. munotes.in

Page 199

आझाद िहंद सेना आिण १९४६ चे नािवक बंड
199 १७.२.१.११ आझाद िहंद फौजेचे शेवटचे पवª:
आझाद िहंद सेनेने जपानी लÕकराबरोबरच भारतीय सरहĥीकडे कूच केली होती. ितने
अंदमान िनकोबार ही बेटे ÿथम िजंकली नेताजéनी Âयांची नावे अनुøमे 'शहीद' व 'Öवराºय'
अशी ठेवली. Âयानंतर ितने आसाम मधील मोराई, कोिहमा, मिणपूर, िवÕणूपूर ही िठकाणे
िजंकून जपाÆयां¸या बरोबर इंफाळला वेढा घातला आझाद िहंद सेने¸या इितहासात
भारतीय सीमेवरील इंफाळचा लढा िचरÖमरणीय ठरला. आझाद िहंद सेनेची लÕकरी शĉì
मयाªिदत होती. ित¸याजवळचा शľाľ साठा व अÆन धाÆयाचा पुरवठा अपुरा होता.
आझाद िहंद सेने¸या जवानांना हालअपेĶा व उपासमार यांना तŌड īावे लागले तरीसुĦा ते
िāिटश फौजांशी ÿाणपणाने लढत होते. १९४४ ¸या अखेरीस दुसöया महायुĦाचे पारडे
पालटू लागले इंµलंड - अमेåरकेची सरशी होऊ लागली जपानची पीछेहाट होऊ लागली.
जपान¸या सिøय मदतीिवना आझाद िहंद सेनेचा िāिटश फौजांिवłĦ िटकाव लागेनासा
झाला. १९४५ मÅये ६ ऑगÖट व ९ ऑगÖट या िदवशी अमेåरकेने िहरोिशमा व नागासाकì
या दोन जपानी शहरांवर अणुबाÌब टाकले. Âया भयंकर संहारानंतर जपानने शरणागती
पÂकरली. िāिटश फौजांनी आता आøमक पिवýा घेऊन िहंदुÖथान¸या भूमीवłन आिण
āĺ देशातून जपानी व आझाद भारतीय फौजा मागे हटिवÁयास सुłवात केली व Âयात ते
यशÖवी झाले. शेवटी िāिटश फौजांनी रंगून काबीज केले व तेथील आझाद िहंद फौज कैद
कłन टाकली.
जपान¸या पराभवामुळे नेताजीचे ÖवÈन भंगले. आझाद िहंद फौजेने असामाÆय पराøम
कłन देखील जागितक पåरिÖथती ÿितकूल बनÐयाने Âयांना अपयश आले होते १८
ऑगÖट १९४५ रोजी नेताजी बँकॉकहóन टोिकओकडे िवमानाने िनघाले असता मागाªतच
चीनजवळ¸या फामōस बेटामधील ताय पै िवमान तळावर Âयां¸या िवमानास अपघात झाला
व Âयात ते जबर जखमी होऊ Âयाच राýी ते मृÂयुमुखी पडले. अथाªत हा जपानी सरकारचा
वृ°ांत होता. िहंदुÖथानातील जनतेला हा वृ°ांत खरा वाटत नाही. Öवतंý भरताने
नेताजé¸या मृÂयुसंबंधी दोन चौकशी सिमÂया नेमÐया पण Âयां¸याकडूनही नेताजé¸या
मृÂयुचे गूढ पूणªपणे उकलले नाही.
१७.२.१.१२ आझाद िहंद सेनेचे महßव :
आझाद िहंदसेना भारतीय ÖवातंÞय लढा िजंकू शकली नाही. हे जरी खरे असले तरी
आपÐया मायभूमीसाठी ÿाणपणाने लढा देऊन देशवािसंया समोर Âयागाचा एक नवा आदशª
उभा केला. सुभाष बाबुंनी देशाबरोबर Öवतंý िहंदुÖथानचे हंगामी सरकार Öथापन कłन
िहंदुÖथान¸या ÖवातंÞय लढ्यास आंतरराÕůीय पातळीवर नेऊन ठेवले. आझाद िहंद
सेनेतील िविवध जाती जमातé¸या सैिनकांनी जाितधमª िवसłन देशासाठी एक Óहावे आिण
देशासाठी लढा īावा. हे उदाहरण भारतीय जनतेसमोर ठेवले होते आझाद िहंद सेनेने
देशासाठी िदलेÐया सशľ लढ्याचा िāिटशांवर इतका जबरदÖत पåरणाम झाला कì , Âयांना
आपले राºय िहंदुÖथानावर फार काळ चालणार नाही. याची धाÖती वाटू लागली. आझाद
िहंद सेनेला िāिटशांिवŁĦ¸या युĦात रणांगणात पराभव पÂकरावा लागला असला, तरी
िāिटश स°ेचे धैयª ख¸ची करणारा सेनेचा हा नैितक िवजयच होता. आझाद िहंद सेना शरण
आÐयानंतर िāिटश सरकारने राजþोहा¸या आरोपाखाली सेनेवर खटला दाखल केला. munotes.in

Page 200

भारतीय राÕůीय चळवळ
200 थोड³यात उिĥĶ िसिĦत अपयश येऊनही भारतीय ÖवातंÞय ÿाĮी¸या ÿिøयेला सुभाष
बाबूंनी व Âया¸या आझाद िहंद सेनेने वेग िदला. याबĥल दुमत वाटत नाही. सुभाष बाबूंनी व
Âयां¸या सहकाöयांनी केलेले अपूवª बिलदान Óयथª ठरले नाही. भारतीय ÖवातंÞयसंúमातील
हे एक अिवÖमरणीय ÿकरण होय.
१७.२.१.१३ आझाद िहंद फौजेतील अिधकाöयांवरील खटला:
आझाद िहंद फौजेतील सुमारे पंधराशे सैिनकांना व अिधकाöयांना िāिटश सैÆयाने
१९४५¸या मÅयात कैद केले.युĦ समाĮीनंतर Âयांना युĦ कैदी Ìहणून भारतात आणले
गेले. Âयां¸यावर राजþोहाचा आरोप लावून िदÐली¸या ऐितहािसक लालिकÐÐयात खास
लÕकरी Æयायालयापुढे १९४५ ¸या उ°राधाªत Âयां¸यावरील खटÐयाची सुनावणी करÁयात
आली. मे. ज. शहानवाझ खान, मेजर जगÆनाथराव भोसले, कनªल िधÐलन, कॅ. सहगल, कॅ.
लàमी Öवामीनाथन इÂयादी अिधकाöयांवर राजþोहाचा खटला सुł होÁयाची वाताª ऐकताच
Âयां¸या बचावासाठी श³य ती सवª मदत करÁयाचा िनणªय काँúेसने घेतला. ÖवातंÞयासाठी
लढणे हा गुÆहा नाही. आझाद िहंद फौजे¸या धाडसी कायाªबĥल भारताला अिभमान वाटतो.
आझाद िहंद सेनेने केलेले अिµनिदÓय व सुभाषबाबूंनी ÖवातंÞयासाठी केलेला भÓय व उदा°
ÿयÂन यामुळे भारतीयांची छाती आदराने भłन आले आहे. अशा आशयाचे पýक
काँúेस¸या सरिचटणीसांनी काढले. मुिÖलम िलंग आिण िहंदुमहासभा यासारखे इतर
भारतीय प±ही आझाद िहंद फौजेतील अिधकाöयां¸या समथªनाथª पुढे सरसावले. देशा¸या
राजकìय जीवनात पुÆहा एकदा ऐ³याची आिण नवचैतÆयाची लाट उसळली. िहंदु, मुिÖलम,
शीख, दिलत भारतीय आपआपले पूवêचे मतभेद िवसłन आरोपé¸या मदतीसाठी िनधी
गोळा कł लागले. काँúेसने तर आरोपé¸या बचावासाठी कायदे पंिडताची एक सिमती
Öथापन केली. भूलाभाई देसाई, कैलासनाथ कटाजू, तेजबहादुर सपª हे ÿिसĦ कायदेपंिडत
Ļा सिमतीचे काम करीत होते. जवाहरलाल नेहłंनी िकÂयेक वषाªनंतर विकलाचा काळा
डगला चढवून आरोपéचे वकìलपý घेतले.
बचावाचे काम करीत असताना भूलाभाई देसाई यांनी आरोपी िनदōष असÐयाचे िसĦ
करÁयाचा ÿयÂन केला Âयाचबरोबर मातृभूमी¸या ÖवातंÞयासाठी लढणे हा ÿÂयेक
नागåरकाचा जÆमिसĦ ह³क आहे असेही जाहीर केले. मातृभूमीसाठी ÿाणापªणाची तयारी
ठेवून नेटाने लढलेÐया अिधकाöयांना गुÆहेगार ठरिवता येणार नाही. सुभाषचंþ बोसांनी
ÿÖथािपत केलेले हंगामी सरकार आंतरराÕůीय िनयमां¸या िनकषावर उतरणारे होते आिण
अशा सरकारचे अिधकारी आंतरराÕůीय िनयमां¸या िनकषावर उतरणारे होते आिण अशा
सरकारचे अिधकारी Ìहणून कतªÓयपालन केलेÐया अिधकाöयांवर राजþोहाचा आरोप लावणे
कायदेशीर ŀĶ्या चूक आहे Ìहणून Âयांना कोणतीही िश±ा करणे समथªणीय ठरणार नाही
अशी आúही व आøमक भूिमका Âयांनी घेतली आझाद िहंद फौजे¸या अिधकाöयांनीही
दयेची भीक मागÁयाचे साफ नाकारले. लÕकरी कोटाªने बचाव सिमतीचा युिĉवाद फेटाळून
लावला. शहानवाज , सहगल, िधलॉ यांना दोषी ठरवून दीघª मुदती¸या िश±ा फमाªिवÐया.
ÂयािवŁĦ जनतेने देशभर संतĮ ÿितøìया Óयĉ केली. लोकमता¸या दडपणाखाली Ļा
कडक िश±ा सरकारला रĥ कराÓया लागÐया. भारतीय सैिनकांतही आपÐया बांधवांनी
केलेÐया साहसी उपøमा¸या बातमीने नवा आÂमिवĵास िनमाªण झाला. िāिटश
स°ेिवषयीची भीती नĶ झाली. Âयामुळे भारतीय सैिनकां¸या व अिधकाöयां¸या िāिटश munotes.in

Page 201

आझाद िहंद सेना आिण १९४६ चे नािवक बंड
201 िनķेला तडा जाऊ लागला. याची जाणीव िāिटश राºयकÂया«ना झाÐया खेरीज रािहली
नाही. तसेच आझाद िहंद फौजेमÅये सवª जातीचे, धमाªचे, भारतीय लोक खांīाला खांदा
लावून एकजुटीने देशा¸या ÖवातंÞयासाठी लढले. Ļा गोĶीचा नैितक पåरणाम भारतीयांवर
झाÐयाखेरीज रािहला नाही. संर±क दलावर Ļा खटÐयाची झालेली ÿितिøया लवकरच
राºयकÂया«¸या व भारतीयां¸या अनुभवाला आली.
१७.२.१.१४ आझाद िहंद फौजे¸या माघारीची कारणे:
१) ÿितकूल पåरिÖथती:
आझाद िहंद फौजा व जपानी फौजा जसजशा आराकाना¸या जंगलातून भारतीय हĥीकडे
येत तसतशी Âयांची िपछाडी कमकुवत होई जंगलातून शľाľे अÆनपाणी, वľे, औषधे
यांची रसद पुरिवणे अवघड होत असे इफाळला वेढा िदला, Âयाचवेळी पावसाळा सुł
झाÐयामुळे आझाद िहंद सेनेला āĺदेशाकडून होणारा पुरवठा बंद पडला. दाłगोÑयाची
कमतरता अÆन -धाÆयाचे दुिभª±, रोगराई यामुळे सैिनक पटापट मł लागले Âयामुळे
मातृभूमीवर पाय ठेवलेला असतानाही आझाद िहंद सेनेला नाईलाजाने माघारी िफरावे
लागले.
२) अमेåरकेची चढाई व जपानचा पाडाव:
आझाद िहंद फौज माघार घेत असतानाच ऑ³टोबर १९४४ मÅये अमेåरकेने टोिकओवर
चाल केली जपानला नमिवÁयासाठी अमेåरकेने पॅिसिफक महासागरात आपले सामÃयª
एकवटले. यावेळी जपान Öवसंर±णासाठी āĺदेशातील जपानी लÕकर माघारी बोलावले
जपान¸या पािठंबा नाहीसा झाÐयामुळे िāिटशांनी आझाद िहंद फौजेिवłĦ चढाईचे धोरण
Öवीकाłन Âयां¸याकडून मंडाले आिण रंगून परत घेतले. ६ ऑगÖट व ९ ऑगÖट १९४५
रोजी अमेåरकेने जपान¸या िहरोिशमा व नागासाकì शहरावर अणुबॉÌब टाकून ही शहरे
उद्ÅवÖत केली. तेÓहा जपानने शरणागती पÂकरली. Âयामुळे आझाद िहंद फौजेचा आधारच
नĶ झाला. पåरणामी Âयांना माघार ¶यावी लागली.
३) आझाद िहंद फौजेला काँúेस¸या नेÂयांचा पािठंबा नÓहता:
काँúेसचे नेते म. गांधी, पंिडत जवाहरलाल नेहł, डॉ. राज¤þ ÿसाद इÂयादी नेÂयांचा सशľ
øांतीवर िवĵास नÓहता. Âयांचा सÂय, अिहंसा या तßवांवर ŀढ िवĵास होता. Âयामुळे Âयांनी
नेताजी सुभाषचंþ बोस यां¸या आझाद िहंद फौजेला पािठंबा िदला नाही. Âयामुळेच नेताजी
परदेशात जाऊन बाहेरची मदत घेऊन ÖवातंÞयासाठी इंúाजांशी लढत होते. परंतु देशातील
काँúेस नेÂयांचा पािठंबा नसÐयामुळे नेताजéचा प± एकाकì ठरला िहंदुÖतान¸या भूमीवर
नेताजी फौजेसह आले. तेÓहा Âयांना अपेि±त असलेली जनøांती िहंदुÖथानात घडू शकली
नाही. कारण काँúेसने Öवीकारलेली अिहंसा व सÂय ही तßवे यामुळे नेताजéना
काँúेसवाÐयांनी मदत केली नाही.

munotes.in

Page 202

भारतीय राÕůीय चळवळ
202 ४) नेताजी सुभाषबाबूंचे िनधन:
१५ ऑगÖट १९४५ रोजी नेताजी िसंगापूर पडÐयावर सायगावला गेले. सायगावहóन जपानी
िवमानातून टोिकयोस िनघाले वाटेत िवमान अपघात होऊन Âयातच १८ ऑगÖट १९४५
रोजी Âयांचा अंत झाला. Âयामुळे आझाद िहंद सेने¸या पुनłºजीवनाची आशा नĶ झाली.
५) आझाव िहंद फौजेतील दोष:
आझाद िहंद फौजेत अनेक दोष असÐयामुळे या फौजेला अपयश पÂकरावे लागले. १)
रासिबहारी बोस¸या वेळची गटबाजी नेताजé¸या आमगनानंतर नĶ होऊ शकली नाही. २)
फौजेतील सवªच सैिनक देशभĉìने ÿेåरत होऊन सामील झालेले नÓहते. Âयां¸यात
ÖवाथªÂयाग, िनķा या गुणांचा अभाव होता.
१७.२.१.१५ आझाद िहंद फौजे¸या कायाªचे परी±ण:
१) आझाद िहंद फौज पराøमात व शौयाªत यिÂकंिचतही कमी पडली नाही. जपानी
लÕकरी अिधकाöयांनी ित¸या पराøमाबĥल ÿथम शंका Óयĉ केली होती पण Âयांनीच
पुÆहा ित¸या शौयाªची व देशभĉìची Öतुती केली जगातील कोणÂयाही राÕůीय फौजेस
शोभेल अशीच कामिगरी ितने केली होती.
२) आझाद िहंद फौजे¸या सुभाष िāगेडचे कमांडर शहानवाज खान Ìहणतात कì, अपुरी
साधनासामúी व शľाľे असूनही आÌही āĺदेशाची सरहĥ ओलांडून िहंदुÖथान¸या
अंतगªत भागात १५० मैलांपय«त धडक मारली होती. आÌही जेÓहा आøमक पिवýा
घेऊन पुढे येत होते. तेÓहा िāिटशांना आमचा एकदाही पराभव करता आला नाही.
अथवा आÌही िजंकून घेतलेले एकही ठाणे Âयांना परत घेता आले नाही. सुभाष
िāगेड¸या या मोिहमेत आमचे एकूण ४००० सैिनक कामी आले होते.
३) आझाद िहंद फौजेतील सैिनक व अिधकारी कैद झाÐयावर Âयां¸यावर िāिटश
स°ेिवłĦ राजþोह केÐयाचा व युĦ केÐयाचा आरोप ठेवून िदÐलीतील
लालिकÐÐयात Âयां¸यावर खटला भरÁयात आला. हा खटला सवª देशभर गाजला
आझाद िहंद फौजेतील सैिनक व अिधकारी यांची लोकिÿयता पराकोटीस पोहोचली
होती. राÕůासाठी ÿाणापªण करणारे वीर Ìहणून िहंदी जनता Âयां¸याकडे पाहó लागली.
आझाद िहंद फौजेतील सैिनक Ìहणजे पूवêचे िāिटश फौजेतीलच सैिनक; पण देशभĉ
दाखिवÁयाची संधी जेÓहा Âयांना िमळाली तेÓहा Âयांचे देशÿेम उफाळून वर आले.
ºयां¸या जोरावर आपण िहंदुÖथानात राºय करायचे Âया भारतीय सैिनकां¸या मनात
िहंदुÖथानबĥल ÿेम व िāिटश स°ेबĥल Ĭेष असेल तर आपणास येथे फार काळ राºय
करता येणार नाही. हे सÂय इ.स. १९४४-४५ सालानंतर िāिटश राºयकÂया«ना
ÿकषाªने उमजले; आिण Âयांनी िहंदुÖथान सोडून जाÁयाचा िनणªय प³का केला. अशा
ÿकारे िहंदुÖथान सोडून जाÁया¸या िāिटशां¸या िनणªयास नेताजी सुभाषचंþ बोस व
Âयांची आझाद िहंद फौज यांचा पराøम व देशभĉì बöयाच ÿमाणावर कारणीभूत
झालेली होती.
munotes.in

Page 203

आझाद िहंद सेना आिण १९४६ चे नािवक बंड
203 आपली ÿगती तपासा .
१. आझाद िहंद फौजेवर थोड³यात िटप िलहा.
१७.२.१.१६ ब) १९४६ चे नौदलाचे बंड (नािवकांचे बंड):
दुसöया महायुĦाची रण धुमाळी चालु असता १९४२ साली अितपूव¥कडे रासिबहारी बोस
आिण नेताजी सुभाषचंþ बोस यांनी आझाद िहंद सेना Öथापन कłन भारतीय
ÖवातंÞयासाठी जो लÕकरी संघषª केला. Âयाचे इंúजां¸या साăाºयवादी धोरणावर व
भारतीय ÖवातंÞय चळवळीवर दूरगामी पåरणाम झाले होते. आझाद भारतीय सेनेतील
अिधकाöयांवर व सैिनकांवर सरकारने चालिवलेÐया खटÐयांमुळे तर िहंदी लोकां¸या
राÕůÿेमास उधाण आले होते. एकूण आझाद िहंद सेने¸या तेजÖवी कामिगरीचा पåरणाम
इंúजां¸या िहंदुÖथानातील लÕकरावरही झाला होता. आपÐया देशा¸या ÖवातंÞयासाठी
भारतीय सैिनकांनी इंúजांिवłĦ जो संघषª केला तो ÆयाÍयच होता. अशीच भावना भारतीय
लÕकरात जोराने फैलावू लागली. Âयाचा पåरणाम Ìहणजेच इंúजां¸या 'रॉयल इंिडयन नेÓही'
मÅये बंड घडून आले. ÿांतातून नवी सरकारे स°ाłढ होऊन काहीसे िÖथरÖथावर होते न
होते तोच िāिटश राºयकÂया«ना एका नÓया आप°ीला तŌड īावे लागले. १८ फेāुवारी
१९४६ रोजी मुंबई बंदरात उËया असलेÐया जहाजांवरील भारतीय नौसैिनकांनी िāिटश
अिधकाöयांिवłĦ व पयाªयाने िāिटश स°ेिवłĦ सशľ उठाव केला. चांगले अÆन व
चांगली वागणूक िमळÁयासाठी भारतीय नौसैिनकांनी केलेला संप असे याचे वणªन िāिटश
अिधकारी करीत असले तरी, तो संप नसून उठाव िवþोह होता हे भारतीयांÿमाणे िāिटश
राºयकÂया«नी ही मनोमन ओळखले आिण Ìहणूनच Ļा घटनेमुळे राºयकत¥ अितशय
अÖवÖथ झाले होते. मुंबईतील भारतीय नौसैिनका¸या Ļा उठावामागे अनेक कारणे होती
Âयांचा आढावा पुढील ÿमाणे घेता येईल.
१७.२.१.१७१९४६ ¸या नािवकां¸या बंडाची कारणे:
याचवेळी राÕůीय काँúेसचे वािषªक अिधवेशन मौ. आझाद यां¸या अÅय±तेखाली कराची
येथे भरले असता रॉयल इंिडयन नेÓहीमधील काही अिधकारी Âयां¸या भेटीस आले होते. या
अिधकाöयांनी मौ. आझाद यांना या भेटीत सांिगतले कì, िāिटश सरकार व काँúेस
यां¸यामÅये संघषª उभा रािहÐयास आÌही काँúेसची बाजू घेऊन ÿाणपणाने लढू. १८
फेāुवारी १९४६ रोजी िāिटशा¸या रॉयल इंिडयन नेÓही¸या बंडाची कारणे पुढील ÿमाणे
सांगता येतील.
१) राÕůसभेची खंबीर ÖवातंÞयवाची भूिमका:
१८ फेāु. १९४६ रोजी नौदलात झालेÐया बंडास िहंदुÖथानात राÕůीय सभेने चालवलेली
ÖवातंÞयाची चळवळ व Âयांची साăाºयवाद िवरोधी भूिमका कारणीभूत होती. "जे युĦ
साăाºयवादी हेतूंनी ÿेåरत आहे व जे भारतातील आिण अÆय िठकाणची साăाºयशाही
बळकट करÁयासाठी लढले जात आहे. Âया युĦात आपण िāिटशांशी कोणतेही सहकायª
करणार नाही अशी खंबीर भूिमका राÕůीय सभेने घेतÐयामुळेच नौदलतील सैिनकात
असंतोष िनमाªण होÁयास अनुकूल पाĵªभूमी तयार झाली होती munotes.in

Page 204

भारतीय राÕůीय चळवळ
204 २) आझाद िहंद सेने¸या कामिगरीचा ÿभाव:
आझाद िहंद सेनेची कामिगरी Ìहणजे इंúजी स°ेिवłĦच एक मोठे बंडच होते. ते नुकतेच
घडून येऊन Âयाचे उदाहरण नौदलातील सैिनकांसमोर Âयांना ÖवातंÞयाची ÿेरणा देत उभे
होते. आपÐया देश बांधवांना गुलामीत जखडून साăाºयवादी सरकारिवŁĦ बंड पुकारणे हा
आपला जÆमिसĦ अिधकार आहे. अशा भावना नौदलातील सैिनकां¸या मनामÅये िनमाªण
झाली होती.
३) सवªसामाÆय जनते¸या मनातील देश ÿेमा¸या भावनेचा ÿभाव:
संपूणª िहंदुÖथान देशातील हजारो लोक देशभĉìने ÿेåरत होऊन इंúजां¸या
दडपशाहीिवłĦ सामना कłन लढ्यांचा काठ्यांचा मार बंदुकì¸या गोÑया झेलून देशासाठी
तुłंगात जात होते. ÿसंगी हौताÌय पÂकरत होते. आिण आपण साăाºयवादी सरकार¸या
आ²ा पाळून नौदलातील गणवेश पåरधान कłन िमरवणे भूषणाÖपद नाही असे नौदलातील
सैिनकांना वाटू लागÐयानेच Âयां¸यात बंडाची भावना िनमाªण झाली होती.
४) वश ®ेķÂवाचा इंúजांचा भारतीय सैिनकांना आलेला अनुभव:
पारतंÞया¸या काळात िāिटश लÕकरातील भारतीय सैिनकांना इंúजां¸या वंशभेदाचे व
साăाºयवादी धोरणाचे चटके नेहमीच बसत पण आता दुसरे महायुĦ संपÐयावर हे चटके
अिधक जाणवू लागले होते. वाÖतिवक नौदलातील भारतीय सैिनकांना िāिटश नौदलातील
सैिनकांइतकाच पराøम दाखवून महायुĦा¸या समाĮीनंतर नौदलातील िहंदी सैिनकां¸या
वाट्याला साăाºयवादी सरकारकडून उपे±ाच आली. आपण गाजिवलेÐया शौयाªचे
साăाºयवादी सरकारने चीज केले नाही. अशी भावना नौदलातील भारतीय सैिनकांत सवªý
पसरली होती.
५) आझाद िहंद सैिनक व ४२ ¸या चलेजाव चळवळीतील øांितकारकांशी Âयांचा
आलेला संबंध:
अशा असंतोषा¸या काळातच नौदलातील सैिनकांचा आझाद िहंद सेनेमधील øांितकारी
सैिनक व चलेजाव चळवळीतील øांितकारक देशभĉ यां¸याशी संबंध ÿÖथािपत झाले हे
øांितकारक Âयांना साăाºयवादी स°ेचे जोखड फेकून देÁयािवषयी आúह कł लागले
होते. अशा ÿकारे नौदलातील सामाÆय सैिनकां¸या मनात असंतोष खदखदत होता आिण
मग Âयाचा Öफोट १८ फेāुवारी १९४६ या िदवशी बंडा¸या łपाने घडून आला.
१७.२.२.१८ नौदलातील बंडाची सुŁवात:
ÿÂय± बंडाची िठणगी पडÁयापूवê नौदलात ÖवातंÞयÿेमाचे वारे वाहó लागले होते. मुंबई
बंदरात रॉयल इंिडयन नेÓही¸या अनेक नौका नांगłन उËया होÂया 'तलवार' ही Âयापैकìच
एक ÿिसĦ लढाऊ नौका. या नौकेवरील सैिनकां¸या एक गटाने 'आझाद िहंद चळवळ'
नावाची एक गुĮ संघटनाही Öथापन केली होती. संघटने¸या नावावłन Âयांनी सुभाषचंþ
बाबूं¸या आझाद िहंद सेने पासून ÿेरणा घेतली होती, हे ÖपĶ होते. १ िडस¤बर १९४५ हा
'नौदलिदन' Ìहणून साजरा होणार होता Âया िदवशी 'तलवार' या नौकेस भेट देÁयाचे िनमंýण munotes.in

Page 205

आझाद िहंद सेना आिण १९४६ चे नािवक बंड
205 मुंबईतील अनेक ÿितिķत नागåरकांना िदलेले होते. अशा ÿसंगी आपÐया मनातील
इंúजांिवषयी Ĭेष उघड करÁयाचे 'तलवार' वरील नौदल सैिनकांनी ठरवले होते Âयांनी
अÂयंत गुĮपणे नौके¸या िभंतीवर मोठमोठ्या अ±रात पुढील घोषणा रंगवÐया 'भारत छोडो',
'साăाºयवाīांचा िध³कार असो', 'आताच बंड करा', 'िāिटशांना ठार करा', या घोषणा
पाहताच गोöया नौदल अिधकाöयांना ध³काच बसला. चौकशी सुł झाली. दुसöया िदवशी
'तलवार'ला लÕकर ÿमुखां¸या भेठी होÂया. Âयाही िदवशी या घोषणा नÓयाने िलिहलेÐया
आढळÐया पåरणामी गोöया अिधकाöयांनी नौकेवरील पहारा कडक कłन खास
गुĮहेरांकडून चौकशी सुł केली. बी.सी.द° या नौदल सैिनकां¸या नेतृÂवाखाली हे सवª
घडून आÐयाचे ÖपĶ झाले. द° यांना अटक करÁयात आली पण हा ÿकार बाहेर येऊ
शकला नाही. या ÿ±ोभक घटनेिवषयी अÂयंत गुĮता पाळली गेली होती. पण नौदल सैिनक
ÖवÖथ बसलेले नÓहते. १८ फेāुवारी १९४६ हा िदवस Âयांनी उठावासाठी िनिIJत केला
होता. Âया िदवशी 'तलवार' वरील नौदल सैिनकांनी 'भूक हरताळ' संप सुł केला. (१८
फेāुवारी) रॉयल इंिडयन नेÓहीत असा ÿकार कधीच घडला नÓहता. Âयामुळे गोरे अिधकारी
चøावून गेले होते. Âयांची धावपळ सुł झाली. नौदलातील Åवजािधकारी åरअर अॅडिमरल
नौकेवर तातडीने आले. Âयांनी संपवाÐयांशी चचाª केली. आिण Âयां¸या ल±ात आले कì हा
संप राजकìय ŀĶीकोनातून घडून आला आहे. सायंकाळी नौदल सैिनकांनी एक संप
सिमतीची Öथापना केली. सिमतीने तयार केलेÐया मागणी पýकात सुधाåरत सेवाशतê व
चांगला अÆनपुरवठा या मागÁयांबरोबर आझाद िहंद सेनेतील सैिनकांसह िहंदुÖथानातील
सवª राजबंधांची सुटका करावी आिण इंúजांनी िहंदुÖथान सोडून जावे अशा øांितकारी
मागÁयाही केÐया होÂया. मुंबईतील या बंडखोर नौदल सैिनकांचे नेतृÂव एम.एस.खान, मदन
आिण द° हे नौदलातील, तीन सैिनक करीत होते. Âयांनी 'तलवार' वरील िबनतारी
यंýणे¸या साहाÍयाने अÆय युĦ नौकांवरील आपÐया नौका सोडून 'तलवार'¸या िदशेने कूच
केले.
नौदलातील बंड:
भारतीय नािवक बंड (याला रॉयल इंिडयन नेÓही Ìयुिटनी (शाही भारतीय नौदलाचे बंड)
िकंवा मुंबईचे बंड िकंवा नािवक उठाव या नावाने ओळखले जाते) हे िāिटश भारतीय
आरमारामÅये झालेले बंड होते. याची सुŁवात १८ फेāुवारी, १९४६ रोजी जहाजांवर
आिण िकनाöयावरील आÖथापनांमÅये, शाही भारतीय नौदलातील नािवकां¸या संपाने
झाली. Âयानंतर मुंबईमÅये उघड बंडाची सुŁवात होऊन हे लोण कराची ते कोलकाता असे
पूणª िāिटश भारतात पसरले आिण तेथील नािवकांकडून Âयाला पािठंबा िमळाला. यात ७८
जहाजांमधील २०,००० पे±ा जाÖत नािवक आिण िकनाöयावरील आÖथापनांतील
कमªचाöयांचा सहभाग होता
"तलवार" या नौकेवर उघड उघड बंड पुकाłन नौदल सैिनक मुंबई¸या रÖÂयावर आले.
Âयांना पाहóन लोकांमÅये अभूतपूवª उÂसाह संचारला. हजारो देशÿेमी लोक Âयां¸या
िमरवणुकìत सहभागी झाले. ÂयामÅये कापडिगरÁया, कारखाने, रेÐवे वकªशॉपमधील शेकडो
कामगार सहभागी झाले होते Âयां¸या 'इिÆकलाब िझंदाबाद' आिण 'िहंदू-मुिÖलम एक है' या
नाöयांनी मुंबईचे मु´य रÖते गजबजून गेले होते. munotes.in

Page 206

भारतीय राÕůीय चळवळ
206 नौदल सैिनकांनी अचानक पुकारलेला संप Ìहणजे एकÿकारे िāिटश साăाºयािवłĦ
बंडखोरीच होती. हा उठाव पाहóन इंúज सरकार हादłन गेले. कोणÂयाही पåरिÖथतीत हा
उठाव िचरडून टाकÁयाचा इंúज सरकारने िनिIJय केला. पोिलस दल सशľ सैÆयदल यांना
पाचारण केले गेले. सतत चार िदवस मुंबई¸या रÖÂयांवर पोिलसां¸या गाड्या आिण रणगाडे
िफरत होते. उठावात सामील झालेले लोक व सैÆयदल यांची धुमIJøì चालू रािहली. अनेक
वेळा गोळीबार झाले. लोक रणगाड्यांवर व सशľ सैिनकांवर दगडिवटांचा मारा कłन
आपला ÿितकार करीत होते. सरकारजवळ ÿभावी शľे व साधने होती तर उठावात
सहभागी झालेले लोकिनशľ होते. Âयांनी सरकार¸या गोळीबारास दाद न देता संघषª
चालूच ठेवला. चार िदवसातील गोळीबारात २२८ जण मृÂयुमुखी पडले. तरीही लोक मागे
हटले नाहीत.
नौदल सैिनकांनी माý या वेळी आपÐया शľांनी ÿितकार केला. भूदला¸या सशľ दलाने
जेÓहा नौदला¸या 'कॅसल' या बराकìस वेढा िदला तेÓहा उभयदलात गोळीबार घडून आला.
उठावात सहभागी झालेÐया नौकांना आिण Âयां¸या बराकéना वेढून Âयांची रसद बंद
करÁयाचा सरकारने िनणªय घेतला आिण सशľ दलातील सैिनकांचे पहारे बसवÁयात
आले. हे जेÓहा मुंबईतील लोकांना समजले कì सरकार नौदल सैिनकांची कŌडी कłन
Âयांना शरण आणू पाहत आहे. तेÓहा मुंबईतील शेकडो देश ÿेमी नागåरकांनी खाī पदाथा«ची
पुडकì घेऊन गेट वे ऑफ इंिडयाकडे कूच केले. आिण ही पुडकì नौदल सैिनकांना
यशÖवीåरÂया पोहचवली. नौदल उठावातील एक ÿमुख नेते बी. सी. द° यांनी या ÿसंगावर
'Ìयुिटनी ऑफ द इंनोसंट' नावाचे पुÖतक िलिहले आहे. इितहासकार रजनी पामद° यांनी
या उठावाचे वणªन आपÐया 'इंिडया टुडे' या úंथात केले आहे.
उठाव चालू रािहला असता तर Âयातून भीषण रĉपात घडून आला असता आिण राÕůीय
सभे¸या Åयेयधोरणात न बसणारी ही घटना असÐयाने कोणीतरी मधÖथी कłन नौदल
सैिनकांचा हा उþेक शमवÁयासाठी मदत करÁयाची आवÔयकता होती. असे जाणकाराना
वाटले Âयामुळे राÕůसेभेचे नेते सरदार पटेल व मुिÖलम िलगचे नेते बॅ िजना यावेळी मुंबईस
धावून आले आिण Âयांनी नौदल सैिनक व सरकार यां¸यात वाटाघाटी कłन कोणाÂयाही
नौदल सैिनकास िश±ा होणार नाही व बंड कłन उठÐयाबĥल कोणताही सूड उगवला
जाणार नाही. असे सरकार¸या वतीने आĵासन िदले गेले. हे आĵासन िमळाÐयावर रॉयल
इंिडयन नेÓहीमधील बंडखोर सैिनकांनी २३ फेāुवारी १९४६ रोजी सकाळी सरकार पुढे
शरणागती Öवीकारली. अशा ÿकारे नौदलातील हा अभूतपूवª उठाव शांत झाला.
१५.२.१.१९ नौवलातील उठावाचे राÕůीय ÖवातंÞय लढ्यातील महßव : ÖवातंÞय
चळवळीतील याउठावाचे महÂव खालील ÿमाणे सांगता येते.
१) इंúजाचा लÕकरावरील िवĵास उडाला :
१८५७ साली सैिनकांनी इंúज स°ेिवłĦ उठाव केला होता. इंúज सरकारने तो ९०
वषाªपूवê मोडून काढÐयानंतर भारतीय लÕकराची Âयांनी पुनरªचना केली होती कì िहंदी
सैिनकांमÅये राÕůभĉìची ÿेरणाच िनमाªण होऊ नये. Ìहणून भारतीय सैिनकां¸या फलटणी
जाती¸या पायावर उभाłन Âयां¸यात कधीच एक राÕůीयÂवाची भावना िनमाªण होणार नाही
याची काळजी घेतली होती. पण सरकार¸या िवĵासाला पिहला तडाखा आझाद िहंद munotes.in

Page 207

आझाद िहंद सेना आिण १९४६ चे नािवक बंड
207 सेने¸या िनिमªतीने बसला तर दुसरा तडाखा नौदलातील सैिनकां¸या उठावाने बसला.
Âयामुळे इúंज सरकारचा लÕकारावरील िवĵासच उडला आिण भारतात आपÐयाला
लÕकरी शĉì¸या जोरावर राºय करता येणार नाही याची Âयांना जाणीव झाली.
२) आझाद िहंद सेने¸या कृतीचे हे पूढचे पाऊल:
आझाद िहंद सेनेने जेÓहा िहंदुÖथान¸या भूमीवर ÿवेश केला Âयावेळी भारतीय लोक
ÖवातंÞय ÿेमाने भारावून जाऊन आपÐया आंदोलनात सहभागी होतील अशी नेताजéची
अपे±ा होती. ४२¸या चळवळीतील भूिमगत कायªकÂया«चे असे काही 'आझाद दÖते' िनमाªण
झाले होते. िहंदुÖथान¸या भूमीवर आझाद िहंद फौज येताच हे "आझाद दÖते" ितला जाऊन
िमळणार होते. पण भूिमगतांची चळवळ लवकरच संपुĶात आÐयाने नेताजéचे हे ÖवÈन
साकार झाले नाही. १९४६ ¸या नौदला¸या या उठावात माý बंड कłन उठलेÐया
सैिनकांशी लोकांनी मोठ्या देशभĉìने व िनभêड वृ°ीने सहकायª केÐयाचे िदसून येते. ÿा.
ग. ÿ. ÿधान हे आपÐया ÖवातंÞयसंúामाचे महाभारत' या úंथात Ìहणतात. 'नािवकबंडाचे
खरे महßव हे कì या बंडामÅये लोकशĉì आिण बंडखोर नािवकांनी शĉì यांचा संगम होऊन
Âयांनी िāिटश स°ेिवłĦ दंड थोपटले होते. सुभाषचंþ बोस यांनी सुł केलेÐया लढ्याचेच
हे पुढचे पाऊल होते.'
३) अंितम ÖवातंÞयसंúामाचे ितसरे पवª:
िहंदुÖथान¸या ÖवातंÞय चळवळीतील अंितमपवª १९४२¸या 'चलेजाव' संúमाने सुł झाले.
या अंितम पवाªचेही तीन भाग होते. सन १९४६ चा नौदलाचा उठाव हा या पवाªचा शेवटचा
भाग होता. Âया भागाचे महßव सांगताना ÿा. ग. ÿ. ÿधान िलिहतात, '१९४२ मधील
चलेजाव चळवळ हे पिहले पवª एकावेळी िāिटशां¸या बाजूने लढणाöया सैिनकांनी व
अिधकाöयांनी सुभाष बाबूं¸या नेतृÂवाखाली भारता¸या ÖवातंÞयासाठी केलेला पराøमी
संúाम हे दुसरे पवª. ितसöया पवाªमÅये नािवकांनी बंड केले असताना सवªसामाÆय जनतेने
Âयां¸याशी हात िमळवणी केली आिण दोघांनी िमळून संयुĉपणे िāिटशस°ेला आÓहान
िदले. या ितसöया पवाªत जे घडले Âयावłन भिवÕय काळात काय घडेल याची िāिटशांना
कÐपना आली आिण Âयांनी साăाºयाचा गाशा गुंडाळून भारत सोडून जाÁयाचा िनणªय
घेतला.'
४) अॅटलीची घोषणा:
नौदलाचे बंड फेāुवारी १९४६ मÅये झाले आिण १९ माचª १९४६ रोजी इंµलंडचे पंतÿधान
ॲटली यांनी िāिटश पालªम¤टमÅये जाहीर केले कì िहंदुÖथानातील राजकìय पेचÿसंग
सोडिवÁयासाठी Ìहणजे िहंदुÖथानला लवकरात लवकर ÖवातंÞय देÁयासाठी आपÐया
मंिýमंडळातील तीन सदÖयांचे एक िशĶ मंडळ (कॅिबनेट िमशन) पाठवले जाईल ही घोषणा
करÁयास जी पåरिÖथती िनमाªण झाली. ÂयामÅये नौदलातील सैिनकांचे बंड ही एक अितशय
महßवपूणª घटना होती असे Ìहणाले जाते.
अशाÿकारे िहंदुÖथान¸या ÖवातंÞय लढ्या¸या अंितम पवाªत आझाद िहंद सेनेची तेजÖवी
कामिगरी व नौदलातील सैिनकांचा ÖवयंÖफूतª उþेक या महßवा¸या घटना मानÐया जातात.
हे दोÆहीही उठाव वरवर अयशÖवी झाÐयाचे िदसत असले तरी शेवटी Âयां¸या पåरणामा¸या munotes.in

Page 208

भारतीय राÕůीय चळवळ
208 ŀĶीने िवचार करता ते यशÖवी झाले हेच ÖपĶ होते. या दोÆही उठावांमुळे िहंदुÖथानावर
आता सैÆय बळा¸या जोरावर राºय करता येणार नाही. ही राºयकÂया«ची भावना बळावत
गेली. पåरणामी िहंदुÖथान श³य ितत³या लवकर सोडून जाÁयाचा िāिटशांनी िनणªय घेतला.
आिण पुढ¸या साली Ìहणजे १५ ऑगÖट १९४७ रोजी भारताला ÖवातंÞय िमळाले आपली
ÿगती तपासा. १. नौदलातील १९४६ ¸या नािवक बंडा िवषयी सिवÖतर मािहती िवशद
करा.
क) १७.२.२ भारतीय राÕůीय चळवळीला िमळालेला आंतरराÕůीय ÿितसाद:
राÕů सभे¸या Öथापनेपासून ती भारतीय लोकां¸या Æयाय ह³कांसाठी झगडत होती
जसजसा काळ जाऊ लागला तसतसे ितने वेगळे Öवłप धारण केले. लोकमाÆय िटळक व
म. गांधी¸या नेतृÂवाखाली ितने तीĄ ÿितकाराची चळवळ सुł केली तर दुसरे महायुĦ सुł
झाÐयानंतर िहंदुÖथानातील जनतेतील िवĵासात न घेता िहंदुÖथानला दुसöया महायुĦात
ओढले असताना काँúेसमधील अनेक øांितकारक नेÂयांना ÖवातंÞय िमळिवÁयाची दुसरे
महायुĦ एक सुवणªसंधी आहे असे वाटले. भारतीय ÖवातंÞय आंदोलनाला आंतरराÕůीय
ÿितसाद ही अनुकूल िमळू लागला होता. अमेåरका, चीन, ऑÖůेिलया या राÕůांनी इंµलंडवर
दबाब आणून िहंदुÖथानला ÖवातंÞय देÁयासाठी ÿोÂसािहत केले तर नेताजी सुभाषचंþ बोस
यां¸या नेतृÂवाखाली ÖवातंÞयासाठी लढणाöया आझाद िहंद सेनेला सहकायª कłन जमªनी
आिण जपान यांनी महßवाचे योगदान िदले. भारतीय राÕůीय चळवळीला िमळालेÐया
आंतरराÕůीय ÿितसादाचा आढावा पुढील ÿमाणे घेता येईल.
१) अमेåरका:
अमेåरका हे लोकशाहावादी राÕů असÐयाने व पिहÐया युĦात सहभागी होत असताना
अमेåरकेने आपण लोकशाही¸या सरं±णासाठी दोÖत राÕůां¸या बाजूने युĦात उतरत
आहोत असे जाहीर कłन लोकशाही मुÐयांचे र±ण करÁयासाठी अमेåरकेने पुढाकार घेतला
होता. तेÓहापासून अमेåरकेला िहंदुÖथान¸या ÖवातंÞय चळवळीबĥल आÖथा वाटत होती.
दुसरे महायुĦ सुł झाÐयानंतर इंµलंड-अमेåरका पुÆहा एकाच बाजूने युĦात उतरले होते. या
युĦात इंµलंड-अमेåरका युती होऊन अॅटलॅिÆटक सनदेनुसार ÖवातंÞय, लोकशाही,
Öवयंिनणªय इ. तßवांचा उĤोष करÁयात आला. ÿÂयेक राÕůास Âयाचे भिवतÓय ठरिवÁयाचा
अिधकार माÆय करÁयात आला पण १९४१ मÅये चिचªलने जाहीर केले कì, ॲटलॅिÆटक
सनद िहंदुÖथानला लागू राहणार नाही. इंµलंडचा हा कĘर साăाºयवाद अमेåरकेला पसंत
पडला नाही. युĦ संपÐयानंतर साăाºयतगªत Öवराºय देÁयास चिचªलचा िवरोध होता हीच
गोĶ िहंदी लोकां¸या असंतोषाचे व Âया¸या असहकाराचे कारण होते. पूव¥कडील
जपानिवłĦ युĦ िजंकÁयासाठी िहंदुÖथानाचे सहकायª आवÔयक आहे असे अमेåरकन
राÕůाÅया± łझवेÐट यांचे मत होते. पåरणाम ÿे. łझवेÐटनी चिचªलवर दबाव आणून
िहंदुÖथानला Öवराºय देÁयासाठी योजना तयार करÁयास भाग पाडले या मागे अमेåरकेचा
Öवाथê ŀĶीकोन वरवर िदसत असला तरी लोकशाहीचा ÿसार करणे हा मुळ हेतु
असÐयामुळे अमेåरकेचे भारतीय राÕůीय चळवळीला अनुकूल ÿितसाद देवून िहंदुÖथानला
लवकरात लवकर ÖवातंÞय कसे िमळेल या ŀĶीने ÿयÂन केले होते.
munotes.in

Page 209

आझाद िहंद सेना आिण १९४६ चे नािवक बंड
209 २) चीन:
१९४९ ¸या चीनी øांतीनंतर कÌयुिनÖट चीन आिण भारत यांचे संबंध फारसे सलो´याचे
रािहले नसले तरी, दुसöया महायुĦा¸या दरÌयान भारता¸या ÖवातंÞय चळवळीस चीनचा
अनुकूल ÿितसाद होता कारण १९११¸या øांतीने चीनने अिनयंिýत राजस°ेचा शेवट
कłन लोकशाही शासन ÓयवÖथेची िनिमªती केली. थोड³यात १९४९ पूवê चीनही
लोकशाहीचा पुरÖकारताª होता. दुसöया महायुĦात चीन दोÖतां¸या गटात होता. चीनचे
सरसेनापती बॅग-काय-रोकने १९४२ साली िहंदुÖथानला भेट िदली. Âयावेळी Âयांनी िहंदी
लोकां¸या Æयाय मागÁया सरकारने लवकर पुöया कराÓयात अशा ÿकारचे आवाहन Âयांनी
िāिटश सरकारला केले होते. थोड³यात अमेåरकेÿमाणेच आिशया खंडातील आिण
िहंदुÖथानचे शेजारी राÕů चीनचाही भारतीय राÕůीय चळवळीला सकाराÂमक ÿितसाद
िमळÐयानेच दुसöया महायुĦा¸या समाĮीनंतर इंµलंडला िहंदुÖथान¸या ÖवातंÞयासाठी
वेÓहेल योजना (१९४५) कॅिबनेट िमशन Ìहणजेच िýमंýी िशĶ मंडळ (१९४६), लंडन
पåरषद ॲटलीची घोषणा आिण लॉडª माऊंटबॅटन यांची फाळणीची योजना या सार´या
योजना राबवून ÖवातंÞया¸या ŀĶीने अनुकूल वातावरण तयार केले.
३) ऑÖůेिलया:
भारतीय राÕůीय चळवळीला अमेåरका चीन राÕůाÿमाणेच एकेकाळी िāटनची वसाहत
असलेÐया ऑÖůेिलयाने अनुकूल ÿितसाद देवून इंµलंड लवकरात लवकर िहंदुÖथानाची
साăाºयवादातून मुĉता कłन ÖवातंÞय दयावे यासाठी इंµलंडवर दबाव आणÁयास
सुłवात केली होती. ऑÖůेिलयाचे परराÕůमंýी डॉ. इÓह¤ट यांनीही िहंदी ÿijाची लवकर
सोडवणूक करÁयाची सूचना ऑिÖůयन पालªम¤ट मÅये िāिटशांना केली होती. Âयामुळेच
भारतीय राÕůीय चळवळीला स वª Öतरातून आिण देश िवदेशातून अनुकूल ÿितसाद िमळू
लागÐयामुळेच िāिटशांना िहंदुÖथानला ÖवातंÞय īावे लागले.
४) इंµलंउची संसद:
इंµलंड राÕů Öवतः¸या देशात लोकशाहीचा पुरÖकार करते एवढेच नÓहेतर जागतील
लोकशाहीचा ÿथम पुरÖकताª Ìहणून Ìहणवून घेते आिण आपÐया वसाहतीवर माý
साăाºयवादी राºय करते हे खुĥ िāिटश संसदेतील अनेक सभासदांना पटत नÓहते.
संसदेने िāिटश भारता¸या अनेक ÿijांकडे िवलायत सरकारचे ल± वेधले होते. व
भारतीया¸या ÿijाकडे तातडीने ल± īावे Ìहणून आपली मते ÖपĶ पणे मांडावयास
सुłवात केली होती. व भारतीयां¸या राÕůीय चळवळीस एक ÿकारे ÿोÂसाहन िदले होते.
५) जमªनी:
भारतीय राÕůीय चळवळ काँúेसची गांधीजी¸या नेतृÂवाखाली लढ्या बरोबरच अनेक डाÓया
िवचारसरणी¸या øांितकारां¸या चळवळीचे योगदान होते. भारताला ÖवातंÞय
िमळिवÁयासाठी कोणÂयाही मागाªचा अवलंब करÁयाची सुभाषचंþ बोस यांची तयारी होती.
दुसरे महायुĦ सुł झाÐयानंतर िāिटशांना अडचणीत आणÁयासाठी आिण िहंदÖथानला
ÖवातंÞय िमळिवÁयासाठी िहच सुवणªसंधी आहे. आिण या संधीचे आपण सोने केले पािहजे
आिण Âयासाठी कोणताही मागाªचा अवलंब करÁयास नेताजी सुभाषचंþ बोस यां¸या सारखे munotes.in

Page 210

भारतीय राÕůीय चळवळ
210 नेते तयार होते Ìहणून इंµलंड¸या िवŁĦ दुसöया महायुĦात जमªनी व जपान या
हóकूमशाĻांची पािठंबा घेÁयाची तयारी केली Âयासाठी ते २७ जानेवारी १९४१ रोजी
िāिटश सरकार¸या नजरकैदेतून सुटका कŁन काबूल - रिशया - इटाली¸या मदतीने
जमªनीत जाऊन भारता¸या ÖवातंÞयासाठी Âयांनी ÿयÂन केला. िहटलर व मुसोिलनी या
नेÂयां¸या भेटी घेतÐया िहटलरचा उजवा हात åरबेन ůॉप या¸या मदतीने बिलªन
रेिडओवłन िāिटशािवłĦ भारतीय जनतेला ÖवातंÞय लढ्यात सहभागी होÁयाचे आÓहान
कłन िāिटशािवłĦ जमªनीला पािठंबा िदला तर जमªनीने भारतीय राÕůीय चळवळीला
अनुकूल ÿितसाद िदला. Âयामुळे िāिटशांना लवकरात लवकर भारताला ÖवातंÞय देÁया¸या
ŀĶीने पाऊल टाकावे लागले.
६) जपान:
जपानने अमेåरके¸या पलªहबªरवर हÐला केला आिण दुसöया महायुĦात जपानअमेåरका युĦ
भडकले आिण जागितक युĦाला वेगळे वळण लागले. अितपूव¥कडील युĦात जपानने दोÖत
राÕůािवŁĦ आघाडी उभारली दि±ण आिशयातील युĦात भारताचे सहकायª
िमळिवÁयासाठी भारता¸या राÕůीय चळवळीला पािठंबा देवून जपान¸या ताÊयात
िāिटशां¸या लÕकरातील जे भारतीय सैिनक युĦ कैदी Ìहणून जपान¸या ताÊयात होते Âया
सैिनकांनी आझाद िहंद सेना रासिबहारी बोस यां¸या अÅय±तेखाली उभारली होती. या
आझाद िहंद सेनेचे नेतृÂव सुभाष बाबूंकडे आले सुभाषचंþ बोस यांनी Öथापन केलेÐया
आझाद िहंद¸या हंगामी सरकारला जगातील जपान, जमªनी, इटाली, āĺदेश, चीन,
मांचुåरया, यासार´या अनेक देशांनी पािठंबा देऊन एक ÿकारे भारतीय राÕůीय चळवळीला
आपला पािठंबा जाहीर केला होता. भारतीय राÕůीय चळवळ २८ िडस¤बर १८८५ रोजी
Öथापन झालेÐया राÕůीय सभेपासून सुł झाली तेÓहापासून मवाळ काँúेस, जहाल काँúेस,
गांधीवादी काँúेस, øांितकारी चळवळी डाÓया िवचारसरणी¸या चळवळी नेताजé¸या
नेतृÂवाखालील आझाद िहंद सेनेचा लढा तर गांधी¸या नेतृÂवाखालील चलेजाव चळवळ
असा िविचý टÈÈयातून राÕůीय चळवळ तावून सुलाखुन िनघाली.
दुसöया महायुĦा¸या दरÌयान तर भारतीय राÕůीय चळवळ जोमात आली. या भारतीय
राÕůीय चळवळीला अमेåरका, जपान, चीन, ऑÖůेिलया, इटाली, जमªनी, āĺदेश, मांचुåरया
या देशाचा सकाराÂमक पािठंबा िमळून आंतरराÕůीय ÿितसाद िमळाला.
१७.३ सारांश आझाद िहंद सेनेत सवª जाती-जमाती, िनरिनराÑया ÿांतांचे, वेगवेगÑया भाषांचे सैिनक
होते. सेनेत एकाÂमतेची भावना होती. ‘कदम कदम बढाए जा’, या गीताशी समरस होऊन
नेताजी आिण Âयांचे लÕकर यांनी आझाद िहंदुÖथानचे ÖवÈन साकारÁयासाठी िवजयी
घोडदौड सुŁ केली. सहľो सशľ िहंदी सैिनकांची फौज तयार झाÐयावर आिण पूवª
आिशयाई देशातील लाखो िहंदी जनतेचा भारतीय ÖवातंÞयाला पािठंबा िमळवÐयावर
नेताजéनी २१ ऑ³टोबर १९४३ रोजी Öवतंý िहंदुÖथानचे दुसरे हंगामी सरकार Öथापन
केले. या हंगामी सरकारला जपान, जमªनी, चीन, इटली, āĺदेश इÂयादी देशांनी Âयांची
माÆयता घोिषत केली. या हंगामी सरकारचे आझाद िहंद सेना, हे ÿमुख लÕकर बनले !
आझाद िहंद सेनेचा िāटीश स°े¸या िवरोधात लÕकरी उठाव सुł होताच जपानचे munotes.in

Page 211

आझाद िहंद सेना आिण १९४६ चे नािवक बंड
211 स°ाधीश जनरल टोजो यांनी इंµलंडकडून िजंकलेली अंदमान व िनकोबार ही दोन बेटे
आझाद िहंद सेने¸या हाती सुपूदª केली. २९ िडस¤बर १९४३ रोजी Öवतंý िहंदुÖथानचे
ÿमुख Ìहणून नेताजी सुभाषचंþ बोस यांनी अंदमानला भेट िदली आिण आपला Öवतंý
Åवज ितथे फडकवून सेÐयुलर तुरंगात िश±ा भोगलेÐया øांतीकारकांना आदरांजली
वािहली.
८ फेāुवारी, १९४६ रोजी शाही भारतीय नौसेने¸या खलाशी व इतर खाल¸या Öतरावर
काम करणाöया कामगारांनी कामा¸या पåरिÖथतéबाबत तøार करत बंद पुकारला. Âयांना
िमळणारे राहाÁया¸या िठकाणाचा आिण अÆनाचा िनकृĶ दजाª हे या संपाचे ताÂकािलक
कारण होते. [३] १९ फेāुवारी¸या पहाटेपय«त याचे नेतृÂव करÁयासाठी क¤þीय सिमती
िनवडÁयात आली. या सिमतीचे नेते Ìहणून िसµनलमॅन लेÉटटनंट मोहÌमद शåरफ आिण
पेटी ऑिफसर टेिलúािफÖट मदन िसंग यांची ÿधान आिण उपÿधान Ìहणून एकमताने
नेमणूक करÁयात आली. [४] या बंदाला भारतीय जनतेमÅये थोड्याफार ÿमाणात पािठंबा
िमळाला होता, परंतु बहòतांश राजकìय नेÂयांनी पािठंबा देÁयाचे टाळले होते. काँúेस आिण
मुिÖलम लीगने या संपाचा िनषेध केला होता.
१७.४ ÿij १. आझाद िहंद सेने¸या कामिगरीचा ÿभाव ÖपĶ करा.
२. आझाद िहंद फौजे¸या माघारीची कारणे िलहा.
३. आझाद िहंद सेनेचे महßव अधोरेिखत करा.
४. आझाद िहंद सैिनक व ४२ ¸या चलेजाव चळवळीतील øांितकारकांशी Âयांचा
आलेला संबंध ÖपĶ करा.
५. १९४६ चे नौदलाचे बंड (नािवकांचे बंड) ÖपĶ करा.
१७.५ संदभª १) गग¥ स. मा. कुलकणê अरा. भारतीय राºयघटनेचा इितहास, कॉिÆटनेÆटल ÿकाशन,
पुणे ÿथमावृ°ी १९७५.
२) Kapur AC : Constitutional Hestory of India (1765 - 1984), S. Chand &
company ltd; New Delhi, 1985. Third revised edition.
३) देशपांडे अरिवंद, घटनाÂमक िवकास १८५७ ते १९५०, य. च. महा. मु. िव. नािशक
ÿथामवृती, १९९१.
४) पवार जयिसंगराव (१९७४), िहंदुÖथानचा राजकìय आिण घटनाÂमक इितहास,
अजब पुÖतकालय, कोÐहापूर.
५) कदम य. ना. (२००३), समú भारताचा इितहास , फडके ÿकाशन, कोÐहापूर. ६)
तांबोळी एन. एस. (२००५), आधुिनक भारत िनराली ÿकाशन पुणे.
***** munotes.in

Page 212

212 १८
ÖवातंÞय आिण फाळणी
घटक रचना
१८.० उिĥĶ्ये
१८.१ ÿÖतावना
१८.२ स°ातंरा¸या वाटाघाटी
१८.३ भारतीय पुढाöयांशी चचाª
१८.४ भारता¸या फाळणीचा पिहला मसुदा
१८.५ फाळणीचा दुसरा मसुदा
१८.६ माऊंटबॅटन योजना
१८.७ भारतीय ÖवातंÞयाचा कायदा – १९४७
१८.८ पािकÖतानची िनिमªती
१८.९ भारत Öवतंý झाला
१८.१० सारांश
१८.११ ÿij
१८.१२ संदभª
१८.० उिĥĶ्ये १. भारता¸या फाळणीस जबाबदार कोण होते हे अËयासता येते.
२. भारता¸या फाळणीचा पहीला मसूदा कसा होता ते समजते.
३. भारतीय ÖवातंÞयाचा कायदा समजू शकाल.
४. पािकÖतान¸या िनिमªतीची कारणे ल±ात येतील.
१८.१ ÿÖतावना इ.स. १९४६ मधील िāिटश कॅिबनेट िमशन¸या िशफारशी नामंजूर करÁयाची सूचना
गांधीजéनी काँúेसला िदली. या िशफारशéमधील मुिÖलम बहòसं´य राºयां¸या
एकýीकरणाबĥल गांधीजी साशंक होते. Âयां¸या मते ही फाळणीची नांदी होती. पण जरी
प± गांधीजéचा सÐला खिचतच मानत असे, तरी यावेळी माý Âयांनी हा सÐला मानला
नाही. कारण पंिडत नेहł आिण पटेलांना मािहत होते कì जर िāिटशां¸या िशफारशी माÆय
नाही केÐया तर राºय कारभाराचे िनयंýण मुिÖलम लीग कडे जाईल. इ.स. १९४६ आिण
इ.स. १९४८¸या दरÌयान ५,०००हóन जाÖत माणसे दंगलéमÅये मारली गेली. जी भारताची
फाळणी दोन राÕůांत करेल अÔया ÿÂयेक योजनेचा गांधीजéनी जोरदार िवरोध केला.
भारतातील बहòसं´य मुिÖलम, जे िहंदू आिण िशखां¸या सोबत राहत होते, ते फाळणीला munotes.in

Page 213

ÖवातंÞय आिण फाळणी
213 अनुकूल होते. Ìहणजे, मुिÖलम लीगचे नेते, मोहÌमद अली िजना यांना, पिIJम पंजाब, िसंध,
उ°र-पिIJम Āॉंिटयर ÿांत आिण पूवª बंगालमÅये बराच पािठंबा होता.-मुिÖलमांमधील
अंतगªत युĦ टाळÁयाचा एकमेव मागª Ìहणून काँúेसने फाळणी¸या आराखड्याला माÆयता
िदली. काँúेस नेÂयांना मािहत होते कì गांधीजी फाळणीला तीĄ िवरोध करतील आिण
गांधीजé¸या प±ातील आिण देशातील पािठंÊयामुळे Âयां¸या अनुमतीिशवाय पुढे जाता येणार
नाही. गांधीजé¸या िनकट¸या सहकाöयांनी फाळणीचा (Âया पåरिÖथतीतील ) सवō°म पयाªय
Ìहणून Öवीकार केला होता. सरदार पटेलांनी गांधीजéना पटवून देÁयाचा ÿयÂन केला कì,
फाळणी हा अंतगªत युĦ टाळÁयासाठी एकमेव पयाªय आहे. शेवटी उĬेगाने गांधीजéनी
आपली अनुमती िदली.
Âयांनी उ°र भारतातील तसेच बंगालमधील ÿ±ुÊध जमावाला शांत करÁयासाठी िहंदू आिण
मुिÖलम समाजातील नेÂयांसोबत दीघª चचाª केÐया. इ.स. १९४७¸या भारत-पािकÖतान
युĦा¸या पाĵªभूमीवरदेखील, भारत सरकारचा फाळणी करारानुसार ठरलेले ५५ कोटी
łपये पािकÖतानला न देÁयाचा िनणªय Âयांना आवडला नाही. सरदार पटेलांसार´या
नेÂयांना वाटत होते कì, या पैशांचा उपयोग पािकÖतान युĦासाठी भांडवल पुरवÁयासाठीच
करेल. सवª मुिÖलमांना पािकÖतानात पाठवून īावे या मागणीने परत जोर पकडला होता.
तसेच िहंदू आिण मुिÖलम नेते एकमेकांना समजून घेÁयात असमथªता दाखवीत होते. या
सवª कारणांनी गांधीजी अÂयंत Óयिथत झाले होते. Âयांनी या दंगली बंद करÁया¸या आिण
पािकÖतानला ५५ कोटी देÁया¸या मागणीसाठी आमरण उपोषण चालू केले. गांधीजéना
भीती वाटत होती कì, पािकÖतानमधील अिÖथरतेमुळे आिण असुरि±ततेमुळे तेथील
लोकांचा भारताबĥलचा राग वाढेल आिण या दंगली देशा¸या सीमा ओलांडून जातील,
तसेच िहंदू आिण मुिÖलमांमधील शýुÂव परत डोके वर काढील आिण Âयाची पåरिणती
अंतगªत बंडात होईल. Âयां¸या आयुÕयभरा¸या सहकाöयासोबत¸या अनेक
वादिववादांनंतरही गांधीजी आपÐया िनणªयावłन मागे हटले नाहीत आिण शेवटी सरकारने
आपला िनणªय मागे घेतला आिण पािकÖतानला ५५ कोटी łपये िदले. राÕůीय Öवयंसेवक
संघ, अिखल भारतीय िहंदू महासभा यांचे नेते यांचे तसेच अÆय िहंदू नेते, मुिÖलम नेते व
शीख नेते यांनी हा िहंसाचार थांबवÁयाचे आिण लोकांकडून शांतता राखÁयाची मागणी
करÁयाचे वचन िदले. यानंतर गांधीजéनी संÞयाचा रस िपऊन आपले उपोषण सोडले.
१८.२ लॉडª माऊंटबॅटन यांची िनयुĉì २४ माचª १९४७ रोजी लॉडª माऊंटबॅटन यांचा भारताचे गÓहनªर जनरल Ìहणून शपथिवधी
झाला ते भारतातील अखेरचे िāिटश गÓहनªर जनरल होते. हे पद ÖवीकारÁयापूवê
माऊंटबॅटन यांनी दोन अटी घातÐया होÂया Âया Ìहणजे,-
१) िāिटशांनी भारत सोडÁयासाठी िनिIJत कालमयाªदा िनधाªåरत केली जावी.
२) भारतातील आणीबाणीची पåरिÖथती ल±ात घेता Âयांना िनणªय ÖवातंÞय व कायª
ÖवातंÞय िदले जावे. या दोÆही अटी िāिटश मंिýमंडळाने माÆय केÐयानंतर माऊंटबॅटन
भारतात गÓहनªर जनरल¸या पदाची जबाबदारी ÖवीकारÁयास तयार झाले. लॉडª
माऊंटबॅटन यांना ॲटलéनी बरेच िनणªय ÖवातंÞय व कायª ÖवातंÞय िदले असले तरी munotes.in

Page 214

भारतीय राÕůीय चळवळ
214 िāिटश सरकार ¸या मूलभूत धोरणाबाबत Öथूलमानाने मागªदशªनपर असे एक
सूचनापýही Âयांना भारतात येÁया¸या वेळी िदले होते. ते Ìहणजे १६ मे १९४६¸या
कॅिबनेट िमशन योजनेनुसार भारतात नवी शासन ÓयवÖथा ÿÖथािपत करÁयाची
श³यतो ÿयÂन करावा ; परंतु हे उिĥĶे १ ऑ³टŌबर पय«त साÅय न झाÐयास
भारतातील िवīमान प åरिÖथतीत कोणती पावले उचलणे आवÔयक आहे याबĥलचे
आपले मत िāिटश सरकारला कळवावे. हंगामी सरकारला दैनंिदन शासनाबाबत
जाÖतीत जाÖत ÖवातंÞय īावे. स°ांतर सुरळीत होÁयासाठी भारतीय नेÂयांशी चांगले
संबंध ठेवावेत. लॉडª माऊंटबॅटन यांना Âयां¸या अिधकार úहणा¸या वेळी भारतातील
वाढÂया तणावपूणª पåरिÖथतीचीपूणª जाणीव होती. िजना पािकÖतान¸या मागणीवर
अडून बसले तर स°ांतराची कमाल कालमयाªदा िāिटश सरकारने जाहीर केÐयाचा
आनंद एकìकडे काँúेस वतुªळात होता. तर दुसरीकडे Âया घोषणेने Åविनत होणाöया
देशा¸या िवभाजना¸या िवŁĦ पुÆहा एकदा जनआंदोलन उभे करावे असे गांधीजéना
वाटत होते.
अशा िÖथतीत भारतातील दोÆही महßवा¸या प±ांशी सलोखा ठेऊन स°ांतरा¸या योजनेला
Âयांची लवकरात लवकर संमती िमळवावयाची व स°ांतर श³य ितत³या सुरळीतपणे
घडवून आणावयाचे ही लॉडª माऊंटबॅटन Âयां¸या समोरील उिĥĶे होते.
१८.३ स°ातंरा¸या वाटाघाटी स°ातंराची कोणती योजना सवªमाÆय ठरेल याचा अंदाज घेÁयासाठी लॉडª माऊंट बॅटन
यांनी ताबडतोब भारतीय नेÂयांशी बोलणी सुł केली सवª नेÂयांची एकý बैठक बैठक
बोलिवÁया ऐवजी Âयांनी ÿÂयेक आघाडी¸या नेÂयाशी वैयिĉक åरÂया बोलणी करÁयाचा
मागª Öवीकारला. Öवतः काही नवे मुĥे Âयां¸या पुढे मांडÁया ऐवजी Öवतः फारसे न बोलता
भारतीय नेÂयांना Âयांनी मोकळेपणे बोलू िदले. Âयांची भूिमका समाजावून घेतली.
३१ माचª ते ४ एिÿल या ४-५ िदवसात लॉडª माऊंटबॅटन Ļांनी म. गांधीची भेट घेतली.
भारतीय पेचÿसंग सोडिवÁयासंबंधी म. गांधीनी लॉडª माऊंटबॅटन यांना पुढील सÐला िदला.
िजनांना मंिýमंडळ बनिवÁयासाठी संधी īा Âयांनी ही जबाबदारी Öवीकारली तर काँúेस
Âयांना सहकायª देईल. फĉ अट एकच ती Ìहणजे जीना यांनी संपूणª िहंदुÖथानात शांतता
ÿÖथािपत करावी स°ांतर होÁयापूवê िजनांनी पािकÖतानची योजना बळाचा वापर न करता
सवाªकडून माÆय कłन ¶यावी. तसे झाले Ìहणजे एखाīा ÿातांवर िकंवा ÿांता¸या भागावर
कुठÐयाही ÿकारची सĉì राहणार नाही. जर िजना Ļा गोĶीला माÆयता देत नसतील तर
ती संधी काँúेसला देÁयात यावी.
म. गांधी¸या वरील ÿकार¸या सÐÐयामुळे माऊंट बॅटन ±णभर हादरलेच Âयानंतर ते
िजनांना ५ एिÿल १९४७ रोजी भेटले Âयावेळी जीनांची ताठर भूिमका Âयांना िदसून आली.
७ एिÿल रोजी माऊंटबॅटन व िजना याची दुसरी बैठक झाली. तेÓहा मुसलमान हे िहंदुपे±ा
कसे वेगळे आहे. Öवातंý राÕůाची मुसलमानांना का आवÔयकता आहे; हे Âयांनी समजावून
सांिगतले. १० एिÿल रोजी दोघांमÅये ितसरी भेट झाली तेÓहा पािकÖतान¸या मागणी पासून
िजना तसूभर ही ढळत नाही हे Âयांना िदसून आले. munotes.in

Page 215

ÖवातंÞय आिण फाळणी
215 १८.४ भारतीय पुढाöयांशी चचाª भारतीय पुढाöयांशी चचाª केÐयानंतर माऊंटबॅटन यांनी ÿातां¸या गÓहनªरांनी भेट घेऊन
Âयांचेही मनोगत जाणून घेतले असता Âयां¸या ल±ात आले कì, पािकÖथानात जाÁयाला
पंजाबमधील िशखांना िवरोध आहे तसे पूवª पंजाबमधील गैर मुिÖलमांनाही पािकÖतानला
िवरोध आहे. तर बंगालचे गÓहनªर सुहावदê व शरदचंþ बोस यांनी Öवतंý बंगालची मागणी
केली. तर वायÓय सरहĥ ÿांतांतील खुदाई िखदमतगार संघटनेने पािकÖतान¸या िनिमªतीला
िवरोध केला होता. भौगोिलक ŀĶ्या हा ÿांत संकिÐपत पािकÖताना¸या ÿदेशाला लागून
होता. Âयामुळे येथील ८० ट³के मुिÖलम जनतेचे मत अजमावणे आवÔयक आहे असे
माऊंटबॅटन यांचे मत बनले. १९ एिÿल पय«त Ìहणजे भारतात आÐयापासून एक
मिहÆया¸या आतच भारताचे िवभाजन अटल असÐयाचा िनÕकषª माऊंटबॅटन यांनी काढला
होता. Âयानंतर लगेच माऊंटबॅटन व Âयांचे ÿमुख सÐलागार इÖमे; सर एåरक मेिÓहल व सर
जॉजª अॅबेल यांनी िमळून देशा¸या फाळणीचा क¸चा मसुदा तयार केला. तो घेऊन इÖमे व
अॅबेल २ मे रोजी इंµलंडला गेले. िāिटश मंिýमंडळाने िāिटश िहता¸या ŀĶीने Âयात थोडे
फेरबदल केÐयानंतर तो मसुदा घेऊन ते १० मे रोजी भारतात परत आले Âयानुसार तो
मसुदा माÆयतेकरीता भारतीय नेÂयां¸या पुढे ठेवÁयासाठी माऊंटबॅटन यांनी १७ मे रोजी
Âयांना भेटीसाठी बोलिवले.
१८.५ भारता¸या फाळणीचा पिहला मसुदा ºया िदवशी नÓया योजनेचा मसुदा घेऊन इÖमे व अॅबेल भारतात परत आले Âयािदवशी
लॉडª माऊंटबॅटन िसमला येथे होते पंडीत नेहł आिण कृÕणन मेनन हे ही Âयांचे अितथी
Ìहणून िसमÐयात होते. योजनेचा मसुदा सवा«पुढे मांडÁयापूवê नेहłना दाखवून Âयांची पूवª
संमती िमळवून घेता येईल असे बॅटन यांना वाटÐयामुळे Âयांनी नेहłंना हा मसुदा दाखिवला
होता. नेहłंनी Âयावर तीĄ ÿितिøया देऊन या मसुīाला िवरोध केला. कारण Âया
योजनेनुसार Âयावेळी कायªरत असलेली क¤þीय शासनयंýणा बरखाÖत होत होती. सवª
ÿातांना व संÖथानांना Öवायत°ेचे अिधकार िमळणार होते. भारताची ÿादेिशक अखंडता
संपुĶात येऊन हा खंडÿाय देश लहान-लहान Öवतंý राºयात िवभागला जाणार होता. अशा
ÿकारचे स°ांतर नेहłंना व काँúेसला कदािपही माÆय होणे श³य नÓहते. देशा¸या
ÖवातंÞया इतकìच देशाची अखंडता कायम राहणे Ļा काँúेस¸या तािÂवक भूिमकेचा
मूलाधार होता. तर गांधीना देशा¸या फाळणीची कÐपना मुळात माÆय नÓहती.
ÖवातंÞयासाठी व शांततेसाठी देशा¸या अखंडÂवाची जबर िकंमत देणे Âयांना माÆय नÓहते.
फाळणीपे±ा यादवी परवडेल असे Âयांचे मत होते. काँúेस¸या कायªकाåरणीला गांधीजीची
भूिमका पटत नÓहती. देशात शांतता नांदÁयासाठी एक अपåरहायª आप°ी Ìहणून फाळणी
माÆय करावी असे काँúेसमÅये अनेकांना वाटत होते. परंतु अशा िÖथतीत स°ांतर Óहावयाचे
ते ÿबळ क¤þशासना¸या हाती Óहावे. ÿांितक शासकां¸या हाती नाही. अशी Âयांनी ठाम
भूिमका होती Ìहणूनच नेहłंनी या मसुīाला िवरोध केला Ìहणूनच 'माऊंटबॅटन' यांनी ती
योजना मागे घेतली.
munotes.in

Page 216

भारतीय राÕůीय चळवळ
216 १८.६ फाळणीचा दुसरा मसुदा फाळणी िवषयी नेहłंची अÂयंत ÿितकूल ÿितिøया ल±ात घेऊन माऊंट बॅटन यांनी
फाळणीसंबंधी दुसरा मसुदा तयार केला. Âयात मुिÖलम िलग व काँúेस यांना एक संघ राºय
मंजूर नसेल तर भारताची फाळणी कłन भारत व पािकÖतान अशी दोन सावªभौम राºये
तयार करÁयात येतील. ÿादेिशक तßवावर लÕकराची िवभागणी करÁयात येईल. ती राºये
घटनासिमतीला जबाबदार राहतील. ÿादेिशक तßवावर लÕकराची िवभागणी करÁयात
येईल. असे नमूद करÁयात आले. पं. नेहłंना फाळणीचा हा मसुदा दाखिवÐयावर Âयांनी
ितला मंजुरी िदली. परंतु िजनांनी माý पुÆहा आडमुĜी भूिमका घेतली. मुिÖलम िलगने
फाळणीला नकार िदला. एवढेच नÓहेतर पूवª आिण पिIJम पािकÖतानला जोडÁयासाठी
भारतातील ८०० मैलांची भूपĘी मुिÖलम िलगने मािगतली होती. पण यावेळी काँúेसचे नेते
जागłक होते व Âयांनी तसे होऊ िदले नाही.
३ जून १९४७ रोजी सायं. ७ वाजता Óहाईसरॉय माऊंटबॅटन यांनी आकाशवाणी वłन
पंतÿधान ॲटली यां¸यावतीने फाळणीची योजना घोिषत केली. ती योजना माऊंटबॅटन
योजना Ìहणून ओळखली जाते. Âयानुसार १५ ऑगÖट १९४७ रोजी स°ांतर करÁयाचे
घोिषत करÁयात आले. पंजाब व बंगाल ÿांतांची फाळणी करÁयात येणार होती. बलुिचÖतान
वायÓयसरहद ÿांत व आसाममधील िसलहट िजÐĻात सावªमत घेÁयात येणार होते.
Âयानंतर पं. नेहł, बॅ. िजना सरदार बलखेिसंग यांनी देशातील जनतेला केलेÐया
आवाहनाचे ÿ±ेपण झाले. पं. नेहłनी 'जयिहंद' Ìहणून भाषणाची समाĮी केली. तर िजनांनी
'पािकÖतान िजंदाबाद' Ìहणून आपले भाषण संपािदले.
१८.७ माऊंटबॅटन योजना मुिÖलम िलगने आडमुठे धोरण अवलंिबÐयामुळे िýमंýी योजना असफल झाÐयानंतर
मुसलमान बहòसं´य असलेÐया ÿदेशां¸या पािकÖतान िनिमªतीची पंजाब व बंगाल यां¸या
फाळणीची योजना होती. तसेच भारत व पािकÖतान या दोन Öवतंý राºयांचा समावेश
होता. लॉडª माऊंटबॅटन यांनाही योजना पसंत पडÐयामुळे आिण सवा«ना ती माÆय
असÐयामुळे Âयांनी ती योजना ३ जून १९४७ रोजी ÿिसĦ केली. ितलाच माऊंटबॅटन
योजना Ìहणून ओळखले जाते. या माऊंटबॅटन योजनेत एकूण २० कलमे होती. Âयातील
ठळक मुĥे पुढील ÿमाणे:
१) अिÖतÂवात असलेÐया भारतीय घटना सिमतीचे कामकाज चालू रािहल परंतु
घटनासिमती तयार करीत असलेली घटना ºयांना माÆय नसेल Âयां¸यावरती ती
लादली जाणार नाही. ºयांना घटना सिमतीचे िनणªय माÆय नसतील Âयांनी आपली
Öवतंý घटनासिमती बनवून आपÐया घटनेबाबत िनणªय ¶यावा.
२) पंजाब व बंगाल ÿांतां¸या कायदेमंडळातील सदÖयांची दोन गटात िवभागणी केली
जाईल. एक गट मुिÖलम बहòसं´य ÿदेशा¸या ÿितिनधéचा व दुसरा गैर मुिÖलम
बहòसं´य िजÐĻा¸या ÿितिनधéचा Âयां¸या वेगवेगÑया बैठका होतील व तेथे ÿांतां¸या
िवभाजनाचा िनणªय बहòमताने घेतला जाईल. Âयांनी बहòमताने िवभाजनाचा िनणªय munotes.in

Page 217

ÖवातंÞय आिण फाळणी
217 घेतÐयास Âया दोन गटांनी कोणÂया घटना सिमतीत सामील Óहावयाचे ते ठरिवÁयाची
मुभा Âयांना राहील.
३) िसंधने कोणÂया घटनासिमतीत सामील Óहावयाचे ते तेथील िविध मंडळातील सदÖय
साधारण बहòमताने ठरवतील.
४) वायÓय सरहĥ ÿांत व बलुिचÖतान यां¸या राजकìय भिवतÓयाबĥल िनणªय तेथे
सावªमताने घेतला जाईल.
५) आसाम ÿांतातील िसलहट िजÐĻा¸या राजकìय भिवतÓयाबĥलचा िनणªय
सावªमताĬारा घेÁयात येईल. िसलहट िशवाय आसमचा उवªåरत ÿदेश कायाªिÆवत
असलेÐया घटनासिमती¸या क±ेत राहील.
६) संÖथानांवरील िāिटश सावªभौमÂव संपÐयानंतर Âयांना Âयां¸या भिवतÓयाबĥल िनणªय
घेÁयाचे ÖवातंÞय राहील.
७) भारताची दोन Öवतंý Öथाय° राºये ÿÖथािपत होÁयाचा िनणªय झाÐयास Âया दोन
Öवायत सरकारांनी फाळणीशी संलµन असलेÐया समÖयांवर वाटाघाटी कłन िनणªय
¶यावा.
८) भारतात ÿÖथािपत होणाöया दोन Öवाय° राºयांनी स°े¸या हÖतांतरणातून
उĩवणाöया बाबी संबंधी इंµलंड¸या सरकारशी करार करावेत.
९) िāिटश सरकार १५ ऑगÖट १९४७ रोजी िहंदुÖथानची स°ा सोडून देईल.
१०) भारत व पािकÖतान या दोन राºयां¸या सीमा ठरिवÁयासाठी एक सीमा किमशन
िनयुĉ केले जाईल.
राÕůीय सभे¸या विक«ग किमटीने माऊंटबॅटन योजनेला Âयाच िदवशी माÆयता िदली. बॅ.
िजनांना सवª बंगाल व पंजाब पािहजे होता. Âयांनी योजना Öवीकारावयास थोडी खळबळ
केली. पण शेवटी Âयांनाही माÆयता īावी लागली. महाÂमा गांधी सवा«त अिधक दुःखी होते.
पं. नेहł व सरदार पटेल यांनी युिĉवाद कłन Âयांचे मत पåरवतªन केले खरे परंतु Âयां¸या
Ńदयातील दुःख नाहीसे झाले नाही. 'फाळाणीमुळे देशाची हानीच होणार आहे १५० वषाªची
गुलामिगरी जाईल हे खरे पण आपले ÖवातंÞय फार काळ िटकणार नाही. फाळणी¸या
योजनेमागील दूĶपणा िदसत आहे. या िवचाराने मला वेदना होतात.' असे उģार ते काढू
लागले. िहंदू महासभेने फाळणीस आपला कडवा िवरोध दशªिवला समाजवादी प±ाने
आपली नापसंती जाहीर केली. िशखांनी लाहोर येथे पåरषद घेऊन आपÐयाला भारताची
फाळणी मंजूर नसÐयाचे जोरदार मत Óयĉ केले. तथािप राÕůसभा व लीग या दोन ÿमुख
राजकìय प±ांनी फाळणी मंजूर केÐयावर िāिटश सरकारने इतर प±ां¸या मतांकडे फारसे
ल± िदले नाही. ÿदेशांची फाळणी कłन सीमा ठरिवÁयासाठी रॅडि³लफ किमशन िनयुĉ
केले. बॅ. िजनांना िहंदी नोकरशाहीचीही फाळणी पािहजे होती. Âयांना मुसलमाने°र
अिधकारी पािकÖतानात राहवयास नको होते. Âयां¸या इ¸छेÿमाणे नोकरशाहीची एवढेच
नÓहेतर लÕकराची, लÕकरी साधनसामúीचीही फाळणी करÁयात आली. munotes.in

Page 218

भारतीय राÕůीय चळवळ
218 १८.८ भारतीय ÖवातंÞयाचा कायदा – १९४७ लॉडª माऊंट बॅटन यांनी िहंदुÖथान¸या फाळणीची योजना मांडली. िहंदुÖथानातील सवª
प±ांनी व नेÂयांनी फाळणीस माÆयता िदली. भारताला ÖवातंÞय देणारे बील १८ जुलै
१९४७ रोजी िāिटश पालªम¤ट मÅये ॲटली सरकारने मांडले. अव¶या चौदा िदवसात ते
दोÆही सभागृहांनी मंजूर कłन इंµलंड¸या राजाने Âयाला संम°ी देताच Âयाचे कायīात
łपांतर झाले. यानंतर भारत व पािकÖतान ही दोन नवी Öवतंý सावªभौम राÕů िनमाªण
झाली. या कायīाला भारतीय ÖवातंÞयाचा कायदा असे Ìहणतात. या कायīातील तरतुदी
पुढील ÿमाणे आहेत.
१) िāिटश पालªम¤टकडे व िहंदुÖथान सरकारकडे िहंदुÖथानातील असलेली सवª स°ा १५
ऑगÖट १९४७ रोजी भारत सरकार व पािकÖतान सरकार यां¸याकडे देÁयात येईल.
१५ ऑगÖट रोजी भारत व पािकÖतान ही दोन राÕů िनमाªण होतील.
२) घटना िनमाªण होईपय«त व Âया घटनांची अंमलबजावणी होईपय«त दोÆही राºयां¸या
घटना-पåरषदा Âया-Âया राºयां¸या कायदेमंडळाचे कायª करतील. राºयांचे कायदेमंडळ
तयार होईपय«त सÅयाचे सवª कायदे Âया Öवłपात अिÖतÂवात असतील.
४) १५ ऑगÖट १९४७ नंतर िहंदुÖथानातील कोणÂयाही ÿदेशावर इंµलंड¸या सरकारचा
ह³क राहणार नाही.
५) दोÆही देशांना Öवतंý कायदेमंडळ असतील, Âयांना आपÐया देशासाठी कायदे
बनवÁयाचा अिधकार राहील.
६) घटना पåरषदांनी आपापÐया देशांसाठी घटना िनमाªण कराÓयात. घटना िनमाªण होऊन
Âयांनी अंमलबजावणी सुł होईपय«त १९३५¸या कायīाÿमाणे राºयकारभार Óहावा.
अथाªत Âयात बदल करÁयाचा अिधकार कायदेमंडळांना रािहल.
७) भारत मंýी व Âयाचे कायाªलय बंद करÁयात येईल.
८) िāिटश राÕůकुटुंबात (राÕůकुल पåरषदेत) राहवयाचे िकंवा नाही याचा िनणªय उभय
राÕůांनी Öवतंýपणे ¶यायचा आहे.
९) िāिटश सरकारचे संÖथांनांशी झालेले सवª करारमदार रĥ करÁयात येत
आहेत.संÖथांनांनी भारत िकंवा पािकÖतान यां¸यात सािमल Óहावे अगर Öवतंý राहावे.
१०) वायÓय सरहĥीवरील रानटी टोÑयांशी इंúजांनी केलेले करार १५ ऑगÖट पासून रĥ
होतील.
११) िāटन¸या राजाचे 'िहंदुÖथानचा सăाट' हे पद या कायīाने रĥ करÁयात येत आहे.

munotes.in

Page 219

ÖवातंÞय आिण फाळणी
219 १८.९ पािकÖतानची िनिमªती ऑगÖट¸या पिहÐया आठवड्यापय«त शासकìय अिधकाöयांची व कमªचाöयांची िवभागणी
झाली. ७ ऑगÖट रोजी िजना Öवतः कराचीला रवाना झाले. ११ ऑगÖट¸या
पािकÖतान¸या घटना सिमती¸या बैठकìत Âयांची अÅय± Ìहणून िनवड करÁयात आली व
कायदे आझम अशी उपाधीही Âयांना ÿदान करÁयात आली. १२ ऑगÖट रोजी Ļा घटना
सिमतीपुढे िजनांनी केलेÐया भाषणाचा सूर आतापय«त¸या भाषणाहóन बराच वेगळा होता.
पािकÖतान हे धमाªिधिķत राºय राहणार Ļा अनेकां¸या अपे±ेला जीनांनी आपÐया
भाषणाने ध³का िदला. पािकÖतानमधील सवª नागåरकांना वंश अगर धमªभेद न मानता
समान अिधकार िदले जातील. धमाª¸या आधारे कोणावरही प±पात केला जाणार नाही.
धमªही खाजगी बाब आहे. ती राजकìय अिधकारा¸या आड येणार नाही असे िनसंिµधपणे
ÿितपािदत केले. १३ ऑगÖट रोजी लॉडª माऊंट बॅटन कराचीला गेले. १४ ऑगÖट¸या
सकाळी िāिटश सăाट सहावे जाजª यांचा संदेश पािकÖतान¸या घटना सिमतीपुढे िāिटश
स°ेचा ÿितिनधी या नाÂयाने वाचून दाखिवला Âयांनी पािकÖताना¸या नवोिदत राºयाला
शुभे¸छा िदÐया आिण िजनाची िनयुĉì पािकÖतानचे गÓहनªर जनरल Ìहणून झाÐयाची
घोषणा केली. आिण १४¸या ऑगÖट मÅयराýी Ìहणजे १२ नंतर पािकÖतान हे Öवतंý
राºय बनले. िलयाकत अली हे पािकÖतानचे पिहले पंतÿधान बनले आिण बॅ. जीना हे
पिहले गÓहनªर जनरल.
१८.१० भारत Öवतंý झाला भारता¸या ÖवातंÞयाची घोषणा १४ ऑगÖट¸या मÅयराýी Ìहणजेच राýी १२ नंतर १५
ऑगÖट रोजी िदÐली येथील संसद सदना¸या मु´य सभागृहात भरलेÐया भारता¸या घटना
सिमती¸या बैठकìत केली गेली. सभागृह ग¸च भरले होते. संसद सदना बाहेर हजारŌचा
जमाव ही ऐितहािसक घोषणा ऐकायला आिण भारता¸या ऐितहािसक महßवा¸या ÿसंगी
Âयात सहभागी होÁयासा ठी उभा होता. १४ ऑगÖट १९४७¸या राýी बरोबर १२ वाजता
िहंदुÖथानाचे १८० वषाªचे पारतंÞय नĶ झाले. भारत Öवतंý झाला. असं´य हताÂÌयांनी
øांितकारकांनी व ÖवातंÞयवीरांनी उरी बाळगलेले िकÂयेक वषाªचे ÖवातंÞयाचे ÖवÈन पुरे
झाले. राýी १२-४५ वाजता घटना पåरषदेची बैठक सुł झाली. सवा«¸या अंगात आवेश व
जोम संचारला होता. यावेळी पं. जवाहरलाल नेहł आपÐया भाषणात आÂमिवĵासाने
Ìहणाले. "आÌही िनयतीबरोबर अनेक वषाªपूवê एक करार केला होता. ती ÿित²ा पुरी
करÁयाची वेळ आता आली आहे. पूणा«शाने नÓहे पण बöयाच मोठ्या ÿमाणात पूणª करÁयाचा
±ण आला आहे. मÅयराýीचा १२ वाजÁयाचा टोल पडताच सारे जग ºयावेळी िनिþÖत
झाले असेल Âयावेळी Öवतंý आिण सचेतन भारत जÆमाला आला असेल इितहासात
³विचत असा ±ण येतो जेÓहा आपण जुÆयातून नÓयात पदापªण करतो. जेÓहा एका युगाचा
अंत होतो आिण दीघª दडपलेÐया राÕůाचा आÂमा बोलका होतो." अशा Ļा पिवý व गंभीर
ÿसंगी भारतीयां¸या आिण अिखल मानवजाती¸या सेवेला वाहóन घेÁयाची शपथ सवा«नी
¶यावी असे कळकळीचे आवाहन केले. Âयानंतर Öवतंý भारताचे पिहले गÓहनªर जनरल
Ìहणून लॉडª माऊंट बॅटन यांनी चेÐया भाषणात, "आजपासून मी तुमचा घटनाÂमक ÿमुख
आहे. भारता¸या - केलेÐया भाषणात, िहतसंबंधांची जोपासना करÁयास मी किटबĦ munotes.in

Page 220

भारतीय राÕůीय चळवळ
220 आहे." असे Âयांनी आĵासन िदले. Âयानंतर घटना सिमतीचे अÅय± डॉ. राज¤þ ÿसाद यांनी
"भारतावरील िāिटश ÿ भुÂवाचा अंत आज झालेला असून यापुढे इंµलंडशी आमचे संबंध
समानते¸या सदभावने¸या व परÖपर िहता¸या आधारावर िनधाªरीत होतील" असे घोिषत
केले. सवª भाषणे आटोपÐयानंतर Öवतंý भारताचा राÕůÅवज संसद सदनावर
फडकिवÁयात आला. ÖवातंÞयाचा उष:काल झाÐया¸या मंगल ÿसंगाची सा± Ìहणून
एकवीस तोफांची सलामी देÁयात आली. १५ ऑगÖटला नेहłं¸या नेतृÂवाखालील Öवतंý
भारता¸या नÓया मंिýमंडळाचा शपथिवधी पार पडला भारता¸या ÖवातंÞय सोहÑयाचा ÿसंग
Öवतः डोÑयांनी पािहलेले कॅÌपबेल जॉÆसन यांनी 'िमशन िवथ माऊंटबॅटन' या आपÐया
पुÖतकात Ļा घटनेचे रेखाटलेले शÊदिचý मोठे बोलके आहे. "Ļा ÿसंगा¸या वेळी जनतेचा
हषªउÐहास पाहóन अगदी िÖथतÿ² वृ°ीची Óयĉìही ÿभािवत झाÐयाखेरीज रािहली
नसती." असे या úंथात Âयांनी िलिहले आहे.
अशा ÿकारे १४ ऑगÖट १९४७¸या मÅयराýी १२ वाजता िāिटशांनी भारताला ÖवातंÞय
देऊन १८० वषाªहóन जाÖत काळ असलेÐया राजवटीचा शेवट झाला. भारताचे पिहले
पंतÿधान पंिडत जवाहरलाल नेहł तर गÓहªनर जनरल लॉडª माऊंट बॅटन बनले. भारताला
ÖवातंÞय ÿाĮ झाले ही घटना जगा¸या इितहासात अनÆय साधारण आहे. िहंदी जनतेने
महाÂमाजé¸या नेतृÂवाखाली िदलेÐया ÖवातंÞया¸या लढ्याला जगा¸या इितहासात तोड
नाही. ÖवातंÞय लढ्यात सशľ øांितकारकांनी केलेÐया बिलदानाची िकंमत खिचतच कमी
नाही तथािप मु´य संघषª महाÂमा गांधीजé¸या अिहंसाÂमक नेतृÂवाखालीच िदला गेला.
Âयामुळे िहंदी ÖवातंÞयाचे फार मोठे ®ेय महाÂमा गांधीजी व राÕůसभा यां¸याकडे जाते, हे
एक ऐितहािसक सÂय होय.
१८.११ सारांश १९४६ नंतर देशाची आिथªक पåरिÖथती अÂयंत नाजुक झाÐयाने िāिटशांना िहंदुÖथान
सोडून जाÁयािशवाय दुसरा पयाªय उरला नÓहता. Âयातून िहंदुÖथानची फाळणी कłन
भारत आिण पािकÖतान या दोन राÕůांची िनिमªती केली. लॉडª माऊंटबॅटन यांनी फाळणीची
योजना तयार कłन ती िāिटश पालªम¤ट समोर मंजूर कłन घेतली Âयानंतर ३ जून १९४७
रोजी माऊंटबॅटन योजना यानावाने ओळखली गेली. काँúेस व मुिÖलम िलग या दोघांना ती
योजना माÆय झाÐयानंतर १८ जुलै १९४७ रोजी भारतीय ÖवातंÞयाचा कायदा िāिटश
पालªम¤टने मंजुर केÐयानंतर Âयाचे भारतीय ÖवातंÞय कायīात łपांतर झाले आिण १४
ऑगÖट १९४७ रोजी पािकÖतान आिण १५ ऑगÖट १९४७ रोजी भारत हे देश जगा¸या
नकाशावर Öवतंý राÕů Ìहणून उदयास आले. Öवतंý भारताचे पिहले पंतÿधान पंिडत
जवाहरलाल नेहł बनले तर पिहले गÓहनªर जनरल Ìहणून लॉडª माऊंट बॅटन यांची तर बॅ.
जीना यांची पािकÖतानचे गÓहनªर जनरल Ìहणून आिण िलयाकत अली यांची पंतÿधान
Ìहणून िनयुĉì केली गेली.

munotes.in