Page 1
1१
नव-उ ा ंतीवाद आिण सां कृितक पया वरण
NEO -EVOLUTIONISM AND CULTURAL
ECOLOGY
ा. सिचन सानगर े
घटक रचना
१.० उ ी े
१.१ नव उ ा ंतीवाद
१.१.१ तावना
१.१.२ ही. गॉड न िच ड े
१.१.३ ले ली हाइट
१.१.४ युिलयन टीवड
१.१.५ िन कष
१.२ सां कृितक पया वरण
१.२.१ तावना
१.२.२ सां कृितक पया वरणीय ि कोनाचा उदय
१.२.३ सां कृितक कार आिण सा ं कृितक कोअर
१.२.४ िन कष
१.० उ ी े : OBJECTIVES :
ऐितहािसक ीकोनात ून मानवव ंशशा ीय िवचारा ं या नव उ ा ंतीवादाचे परी ण
करणे .
सं कृती या उ प ीशी स ंबंिधत प तीशा ीय ि कोन प करण े.
१.१ नव उ ा ंतीवाद NEO -EVOLUTIONISM :
१.१.१ तावना :
सामािजक -िस ांत हण ून नव -उ ांितवाद चा स डािव न या उ ा ंती या
िस ांतावर आधा रत िच ण क न सामािजक उ ा ंतीवादा या मागील िस ा ंता या काही
िस ांतांना बाजूला क न समाजा ं या उ ा ंतीचे प ीकरण द े याचा य न करतो .
अमे रकन मानवव ंशशा ल े ली ए हाईट आिण य ुिलयन एच . टीवड आिण इतरा ं या
योगदानाच े नव-उ ा ंतीवादी मानवव ंशिव ानाचा िवचार १९६० या दशकात उदयास munotes.in
Page 2
2आला . दुस या महाय ु ानंतर या काळात या िवचाराचा यापक िवकास झाला – १९६०
या दशकात मानवव ंशशा तस ेच समाजशा ात याचा समाव ेश झाला .
िवसा या शतका या म यभागी नव -िवकासवादी मानवव ंशशा ञीय िस ांत
िवकिसत कर याची आव यकता भासू लागली , याम ुळे सां कृितक असमानता , समानता
आिण स ं कृती प रवत ना या ि य ेचे चांग या कारे प ीकरण द े यात आल े.
१९ या शतकातील सा ं कृितक उ ा ंतीवादान े या या उ ा ंती ि य े या
सामा य त वा ंचे व ण न क न स ं कृतीचा िवकास कसा होतो ह े सांग याचा य न क ेला.
ऐितहािसक िविश त ेने याला िवसा या शतका या स ु वाती या काळात अव ै ािनक हण ून
नाकारल े. नव-उ ांतीवादी िवचारव ंतांनी उ ा ंतीवादी क पना परत आण या आिण
यांचा िवकास क ेला, याचा प रणाम असा झा ला क त े समकालीन मानवव ंशशा
वीकारल े गेले. नव-उ ांतीवाद पार ंपा रक सामािजक उ ा ंतीवादा या अन ेक क पना ंचा
याग क े या आहेत.
नव-उ ा ंितवाद हा २० या शतका तील समाजा या उ ा ंतीब लचा ीकोन
आहे. समकालीन नव -उ ांतीवादी िवचारा ंचे दोन म ु य वाह आह ेत:
१. ही. गॉड न िच ड े (१८८२ -१९५७ ) आिण ल े ली हाइट (१९०० -१९५७ ) चे
साव ि क उ ा ंतीवाद
२. युिलयन टीवड (१९०२ -१९७२ ) चा बह -रेखीय िवकासवाद .
१.१.२ ही. गॉड न िच ड े : V. Gordon Childe :
ही. गॉड न िच ड े हे एक िशि त पुरात वशा होत े. यांनी स ं कृतीक
उ ा ंतीचे प ीकरण अ न उ पादनाचा शोध , शहरीकरण आिण औ ोिगक करण या तीन
मुख घटना ं या स ंदभा त केले.
या मुख घटना ं या भावाखाली झाल े या स ं मणा ंचे िव ेषण क न या ंनी
उ ा ंती ि य ेचा एक ंदर ि कोन आिण याच े सामा य घटक मांडले आहेत.
सं कृती पुरात व कालावधी सां कृितक िवकासाची पातळी ट पा १ अ म प ूव युग (पॅलेओिलिथक ) पशू अव था (सेवेजरी) ट पा २ िनयोिलिथक रानटी अव था (बब रीझम ) ट पा ३ तां युग संकलक क ृषी अव था (हायर बब रीझम) ट पा ४ कां य युग वसाहत काल ( मानवी वसाहत िनिम ती)
ची ड े यां या उ ांितवाद १९ या शतकातील उ ा ंितवा ा ंपे ा िभ न आह े.
यां या मत े, मानवजाती या जीवनश ैलीत ती बदल स ं कृती या ट या त िदस ू ल ा ग ल े
याम य े मानवीय पया वरणािवषयी आ मक व ृ ी िवकिसत झाली . थम, रिहवासी िक ंवा
गुहेचे रिहवासी घरा ंचे रिहवासी झाल े, िशकारी आिण अ न संकलन करणार े शेतीचा
अवल ंब क न अ न उ पादक बनल े. लेखनामुळे य ांची पर ंपरा जप यास स म बनल े munotes.in
Page 3
3आिण गिणता या गो ी मोज यासाठी अि त वात आ या . शहरां या िवकासाम ुळे यांचे
शहरीकरण झाल े आिण ता ंि क गतीम ुळे िटकाऊ भा ंडी व अवजार े तयार कर यास स म
झाले. अशा कार े, िच ड े या मत े सां कृितक िव कासा या य ेक ट यावर मानवान े
नैसिग क स ंसाधना ंचे शोषण कर यासाठी या ंची ता ंि क कौश य े िवकिसत केली.
सु वाती या काळात कमी गत ता ंि क कौश याम ुळे यांना पया वरणाकड े कमी आ मक
केले होते परंतु ान वृ दी होताच त े अिधकािधक आ मक होत ग ेले.
गॉड न िच ड े यांनी डािव न यांचे सू सां कृितक उ ा ंतीवर लाग ू कर याचा य न
केला. ते हणाल े, “िभ नता हा अिव कार हण ून, अनुवंिशकता , िशकण े आिण सरण
यासाठी , अनुकूलन आिण िनवड ही सा ं कृितक प रवत ना या साव ि क काय ा ंसाठी
प ीकरण मािगतल े.
िच ड े यांनी नव उ ांतीची योजना मया दाने प र प ूण आहे, या खालील माण े
आहेत: सव थम, याने जु या िशकारी आिण आज या िशकारी अ न संकलक या ंम ये
म ये फरक क ेला नाही , तरीही िशकार कर यासाठी वापर या जाणा या तं ानाचा याचा
ताबा, कार आिण वापर यां यात मह वप ूण फरक आह े. दुसरे हणज े, सां कृितक
उ ा ंती या प ीकरण हण ून पुरात व साम ीवर खूप जोर द े यात आला . ितसरे असे
िक, शा ीय उ ा ंितवा ा ंनी मांडलेला युि वाद , मातृस ा, ल िगक सा यवाद इ याद या
साव भौम वा या क पन ेला या ंनी प पण े नकार िदला .
िच ड े यां या काया ची िविश मया दा आहेत, थम तो सा ं कृितक उ ा ंती प
कर यासाठी प ुरात व साम ी वर ख ूप अवल ंबून होता आिण द ुसरे हणज े यान े म य प ूव
आिण य ुरोप या बाह ेर या स यत े या अन ु मात कोणतीही रस घ ेतला नाही . ितसर े हणज े
, यांनी मात ृस ा, ल िगक अिभ य इ याद या साव ि क अि त वात असल े या
सं थांचा िवचार क ेला नाही , परंतु अशा टीका अस ूनही त े पुरात व अनु मां या बाबतीत
सां कृितक उ ा ंतीची साव ि क योजना सादर कर यात यश वी झाल े. कमतरता
असूनही, सां कृितक उ ा ंती या अ यासाम य े तं ान िनधा रवाद िस ा ंत मांड याच े
ेय िच ड े यांना जात े.
तुमची गती तपासा
१. ही. गॉड न िच ड े ब ल थोड यात िलहा?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
________________________________________ ___________________
__________________________________________________ _________
१.१.३ ले ली ए . हाईट Leslie White : सां कृितक उ ा ंतीचा िस ा ंत:
ले ली हाईटन े सां कृितक उ ा ंतीचा िस ा ंत िवकिसत क ेला; यावेळी
मानवव ंशशा ा ंनी याकड े दुल केले ह ो ते. मॉग न या ितमानान े आिण या या
उ ा ंतीवादी िस ा ंता या तका ने हाईट भािवत झाल े होते., याम ुळे १९२० या munotes.in
Page 4
4दशकात स ु झाल े या उ ा ंतीचा िवषय प ुनस चियत कर यास व ृ केले. १९ या
शतकातील उ ा ंतीवादी सािह याचा काळजीप ूव क अ यास क े यावर , हाईटन े असा
िन कष काढला क िस ा ंतानुसार उ ा ंितवाद च ूक न हता आिण सा ं कृितक उ ा ंती
जैिवक उ ा ंतीइतक च ख रा आिण पुरा यान े िस कर यासारखा आहे. हाईटन े
सां कृितक उ ा ंतीचा म ूलभूत िनयम िवकिसत क ेला आह े. दर वष दरडोई ऊज ची मा ा
वाढ यान े सं कृती िवकिसत होत े. हाईटचा असा दावा आह े क औ ोिगक स ं कृती आिण
गुंतागुंतीचा समाज अिधक गत आह ेत कारण या ं यात ग ैर-औ ोिगक आिण सा या
समाज सम ूहांपे ा अिधक उजा - "थम डायनािम स " वापर याची मता आह े. दुस या
श दांत, अिधक गत त ं ान मन ु यास अिधक ऊजा (मनु य, ाणी, सौर आिण इतर ) वर
िनयं ण द ेते आिण प रणामी स ं कृती िव तारतात आिण बदलतात . हाईट यांनी
समाजातील येक सद या ार े वापर ले या आिण वापर या जाणा या उजा या माणात
संबंिधत िवकिस त सं था हण ून यांकडे प ि ह ल े. ही उजा य ां या अि त वासाठी
संसाधना या िनिम तीकड े िनद िशत आह े.
सां कृितक उ ा ंतीचे प ीकरण द ेताना हाईटचा असा िव ास होता क
सं कृतीचे वतःच े सामा य कायद े आहेत. मानवव ंशशा ा ंचे काय ती त व े शोधून काढण े
आिण स ं कृती या िविश घटन ेचे प ीकरण द ेणे आह े. यांनी याला स ं कृतीिव ान
ि कोन हण ून संबोधल े, जे सं कृतीचे स व साधारण नम ुने समज ून घेऊन सा ं कृितक
घटनेची या या आिण भिव यवाणी कर याचा ते य न करतात .
हाईटन े अ से गृिहत धरल े क िजतक जा त ऊजा , िततक जा त सामािजक
सां कृितक णाली िवकिसत झाली . हाईट यांनी 3 सां कृितक उप - णा या मांड या : 1)
तांि क, 2) समाजशा ीय आिण 3) वैचा रक . जीवन जग यासाठी समाज या कार े
तं ानाचा वापर करतो याचा सामािजक आिण व ैचा रक णा ल वर भाव पडतो . तं ान
आिण यामुळे सं कृती िवकिसत होत े कारण अिधक ऊजा वापरली जात े. हाईट या
सां कृितक उ ा ंती या गृहीत क पन ेने तं ान आिण उजा उ पादनातील फरक प
केले. उदा. पिह या ट यात , छोट्या माणावर िशकार करण े आिण संकलन करणा या
समूहांना गुंतागुंती या सामािजक सा ं कृितक णाली िवकिसत क ेली न हती कारण त े
ामु यान े उ पादनासाठी मानवी उजा वर अवल ंबून होत े. मया िदत उजा ोता ंमुळे यांचे
समाज साध े आिण अिवकिसत होत े. तथािप , दुस या ट यान ंतर, सामािजक सा ं कृितक
णाल म य े नाटक य बदल झाला , वन पती आिण ा या ं या पाळीव ा या ंतून ऊजा
ा झाली . ितसरा ट पा हणज े त ांि क बदल हणज े कृषी ा ंती या प रणामी शहर े,
गुंतागुंतीची रा य े, शि शाली राजक य आिण धािम क उ च ू व नवीन िवचारधारा
अि त वा त आ या . हाईट या मत े, कृषी सं थांमधील बदल औ ोिगक ा ंती या चौ या
ट यापय त हळ ूहळू अनेक हजार वष घेत होत े. परंतु औ ोिगक ा ंतीला यापक जागितक
प रवत न घडव यासाठी पाचश े वषा पे ा कमी व ेळ लागला आह े, याम य े पाच या
ट यासह अण ुऊज चा वापर क ेला जातो . हाईट िविश समाजा ंऐवजी जागितक पातळीवर
सामािजक -सां कृितक बदला ंवर ल क ि त केले तर, यां या ि कोनास सामा य
उ ा ंती अस े हटल े गेले. यांचे मु य योगदान ह े होत े क या ंनी स ं कृती या
उ ा ंतीसाठी व ै ािनक अ ंत ी दान क ेली. munotes.in
Page 5
5टेलर आिण मॉग न या ं या क पना या कारणासाठी हो या या हाईट या
अिभम ुखतेवर टीका झाली आह े. मानवी स ं कृती या उ ा ंतीत काय घडल े याच े व ण न
कर या या ि य ेत, हाईटन े असा िवचार क ेला क सा ं कृितक उ ा ंती काट ेकोरपण े
सं कृतीत या तांि क प रि थतीन ुसार िनि त क ेली जात े. दुस या श दा ंत, यांनी
सां कृितक उ ा ंतीवर पया वरणीय , ऐितहािसक िक ंवा मानिसक भावाची श यता
प पण े नाकारली . अशा य ुि वादाची सम या अशी आह े क यात काही स ं कृती का
िवकिसत होतात ह े प कर या ची मता नसत े, तर इतर एकतर उ ा ंत होत नाहीत
िकंवा िवल ु होतात . या यित र , हाइटचा उजा हणचा िस ांत केवळ काही स ं कृत च
उ च उजा काबीज कर यास का स म आह ेत? या ाच े उ र द ेत नाही .
तुमची गती तपासा
१. ले ली ए . हाईट ब ल थोड या त िलहा?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________ _________________________________________________
____________ ______________________________________________
१.१.४ जुिलयन ट ुअड Julian Steward : बह -रेखीय उ ा ंितवाद :
बह -रेखीय िवकास ही एक गृहीतका ंवर आधा रत प त आह े जी सा ं कृितक
बदला ंम ये मह वप ूण िनयिमतता िक ंवा समा ंतरता घडतात आिण सा ं कृितक िनयमा ं या
िन चीतीशी संबंिधत आह े. युिलयन टीवड ने बह -रेखीय िवकासवाद तािवत क ेला
आहे. १९५५ म ये कािशत झाल े या “ योरी ऑफ क चर च ज” या नव -उ ा ंती या
िस ांताचे यांनी तपशीलवार वण न केले. यांनी व तःला साव ि क उ ा ंतीवादी हणून
संबोधल े कारण यांनी मानवी उ ांतीचे सामा य ट प े लागू केले िविश िक ंवा िविश
सं कृतीचे नाही.
आधुिनक मानवव ंशशा आिण िवरोधी -सां कृितक त ुलना मक अ यासा या
गतीम ुळे उपल ध असल े या सा ं कृितक आिण सामािजक िविवधत े या वाढ या
पुरा यांसह उ ा ंती िस ा ंताचा सम ेट कर यासाठी टीवड ने आपला बह -रेखीय
िवकासवाद िस ा ंत तािवत क ेला. जगातील िनरिनरा या स ं कृती े ा या प तशीर
अ यासा या जोरावर या ंनी थमच उ ा ंितवा ा ंना िव त ृत तीका ंचा अ यास करणारी
िवचारधारा िदली.
टीवड ने स ां कृितक उ ा ंतीची या या "सां कृितक िनय िमतता िक ंवा
काय ा ंचा शोध " हणून केली आिण तीन िभ न माग जोडल े आहेत यात उ ा ंती मक
साम ी हाताळला जाऊ शकतो .
१) अरेिखय उ ा ंती ही १९ या शतकातील शा ीय उ ा ंितवा ा ंनी मा ंडलेली रचना
आहे ज ी स ं कृत ऐवजी िविश स ं कृतीशी स ंबंिधत आह े. टीवड या मत े, अरेिखय
उ ा ंितवादी त े आहेत जे सां कृितक उ ा ंतीचा उ ल ेख तीन ट या ंत करतात – पशु व, munotes.in
Page 6
6रानटीपणा आिण स यता . टायलर , मॉग न आिण इतर िस ा ंतवादी होत े यांनी सा ं कृितक
उ ा ंती या या योजन ेस समथ न दश िवले. टीवड चे हणण े आहे क व ैयि क स ं कृती या
इितहासाशी स ंबंिधत नवीन अन ुभवज य वांिशक व प ुरात व स ंशोधन अलीकडील काळात
उदयास आल े आहे. िविश करणा ंम ये मह वप ूण ितमान े आिण बदलाची ि या हणून
हे संशोधन स ंबंिधत आह े.
२) साव ि क उ ा ंती : अरेिखय उ ा ंती या प ुनिन िम तीचा स ंदभ दे यासाठी साव ि क
उ ा ंती एक अिनय ंि त सं ा आहे. १९ या शतकातील उ ा ंतीचा वारसा हणून ही.
गॉड न िच ड े आिण ल े ली हाइट या ंचे ितिनिध व युिलयन टीवड (१९५५ ) करतात .
या िस ांतकारांनी पूण पणे मानवजाती या सं कृतीशी या ट या ंचा स ंबंध ठेवून
सां कृितक ट या ं या उ ा ंतीवादी स ंक पन ेवर जोर िदला . िविश सा ं कृितक पर ंपरा
आिण िविश वातावरणाचा उपउ पादक हण ून उदयास आल े या स ं कृती े आिण उप -
े ाचे थािनक बदल अ ास ंिगक हण ून वगळल े आहेत.
३) बह -रेखीय उ ा ंती अनेक िवकास अनु मांवर जोर द ेते. याचे वेगळे वैिश ्य हणज े
ते साव ि क ऐवजी मया िदत घटन े या समा ंतर िवकास शोधत े. टीवड यांचा असा िव ास
नाही क स ं कृती िवकासा या एकाच रा ंगेत आह े. याचे सामा यीकरण िविश स ं कृत या
सखोल अ यासावर आधा रत आह े. या यासाठी , बह -रेखीय उ ांती ही स ं कृती
बदला ंम ये िनयिमतता य ेते या ग ृिहतकावर आधा रत आह े. जे कोण याही सं कृती या
कायम िनयमा या ऐितहािसक प ुनर चनांशी संबंिधत आह े.
टीवड यांचा उ ा ंतीवादी िस ांत, सां कृितक पया वरणशा , लोकांना उपल ध
असल े या पया वरणीय स ंसाधन े, यांची सामािजक यव था िनि त करतात या क पन ेवर
आधा रत आह े. सां कृितक-पया वरणीय तपासणीसाठी या ंनी तीन म ूलभूत ट या ंची
परेषा दश िवली. थम - िनवा ह रणनीती आिण न ैसिग क स ंसाधना ंमधील स ंबंधांचे
िव ेषण. ि तीय - वत न नम ु यां या िव ेषणाम य े िविश उपजीिवक ेचे धोरण समािव
केले गेले. ितस या वत न नम ु यां ारे समाजातील इतर घटक कस े िनधा रत क ेले जातात
आिण यावर भाव पाडला जातो याच े िव ेषण यांनी केले.
सां कृितक पया वरणाची म ु य िच ंता ही आह े क न ैसिग क पया वरणाशी असल े या
सां कृितक पा ंतरांमुळे उ ा ंितक प रवत नाची सामािजक पा ंतर होत े क न ा ह ी ह े
ठरवण े. सां कृितक उ ा ंती या एका साव ि क मागा वर टीवड चा िव ास नसला तरी
यांनी अस े म त म ा ंडले क िविवध समाज वतं पणे समांतर व ैिश ्ये िवकिसत क
शकतात . टीवड या उ ा ंती िस ा ंताला बह -रेखीय उ ांती हणतात कारण सा ं कृितक
जिटलत े या िदश ेने गती कर याच े िविवध माग आहेत या क पन ेवर हा िस ा ंत आधा रत
आहे. दुस या श दांत, टीवड ने स व समाजा ंवर लाग ू अ स ल े या साव ि क उ ा ंती या
ट या ंचा िवचार क ेला नाही .
munotes.in
Page 7
7तुमची गती तपासा
१. जुिलयन ट ुअड या बह -रेखीय उ ा ंितवादाची चचा करा?
__________________________________________________________
________________________ __________________________________
__________________ ________________________________________
१.१.५ िन कष : Conclusion:
नव उ ा ंतीवादी िस ा ंत पुरात व , जीवा मशा आिण इितहासल ेखन,
नवउ ा ंतीवाद यासार या े ातील अन ुभवां या प ुरा यावर आधा रत आह ेत. नव
उ ा ंतीवादी हा एक घटक आिण फ वण ना मक ि कोन मनाला जातो . याम ुळे
मू यां या न ैितक िक ंवा सा ं कृितक यव थ ेचे कोणत ेही संदभ काढून टाकल े जातात . १९
या शतकातील सामािजक उ ा ंतीवादान े साम ीचा अथ लावताना म ू यिनधा रण आिण
गृिहतका ंचा उपयोग क ेला, तर नव उ ा ंतीवादी सां कृितक उ ा ंती या ि य ेचे िव ेषण
कर यासाठी मोजमाप करणा या मािहतीवर अवल ंबून आह े. हाईट आिण टीवड या
अंितम काय काळान ंतर नव -िवकासवादी ि कोन वीकारल े, नाकारल े, आ हान िदल े आिण
सुधा रत क ेले, तरीही दीघ कालीन सा ं कृितक आिण सामािजक बदला ंम ये रस असणा या
लोकांम ये ते चेतानावादी वादिववाद िनमा ण करीत आह ेत.
तुमची गती तपासा
१. नव उ ा ंतीवादाची चचा करा?
__________________________________________________________
_________________________ _________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
१.२ सां कृितक पया वरण : CULTURAL ECOLOGY:
१.२.१ तावना
सां कृितक पया वरणशा एक स ै ांितक ीकोन आह े जो एखा ा िविश
वातावरणात एखा ा स ं कृतीचे पांतर घडव ून आण यासाठी आिण या वातावरणात
होणा या बदला ंमुळे या िविश स ं कृतीत कसा बदल घड ून येतो हे प कर याचा य न
करतो . हा एक थम स ै ांितक ि कोन आह े जो स ं कृत मधील समा नता आिण फरक
यांचे काय कारण प ीकरण दान करतो कारण तो संपूण पया वरण, उपल ध न ैसिग क
संसाधन े, लोकस ं या आिण घनता , भौितक स ं कृती िकंवा तं ान म ूलभूत अि त वाशी
िकंवा जग याशी कस े संबंिधत आह े यावर ल क ि त कर तो. पारंपा रक िव ास आिण
वत न णाली लोका ंना या ं या पया वरणाशी ज ुळवून घे यास कशी परवानगी द ेते याचा
अ यास द ेखील करत े. सां कृितक पया वरणशा एक मानवव ंशशा ीय उपशाखा हण ून munotes.in
Page 8
8तयार क ेली ग ेली आह े ज ी स ं कृतीचे अनुकूल काय करत े. सां कृितक पया वरणीय
ि कोनाच े घटक न ृवंशिव ा न (मानवशा ), मानवी वत णूक पया वरणीय िव ान , राजक य
पया वरणशा आिण पा रि थित िक ीकोन बाबत ितिब ंिबत होतात .
सां कृितक पया वरणशा ा ंचे मु य काय हणज े आप या समाजातील आिण
िविश स ं कृत या मा यमात ून मन ु य मोठ ्या वातावरणा शी कसा स ंवाद साधतात याचा
अ यास करण े. माणूस िशकल े या वाग यात ून हट या जाणा या गो म य े य त असतो
यास समाजातील लोका ंना िशकल ेले कौश य , तं ान आिण इतर सा ं कृितक ितसाद
हणून संबोधल े जाऊ शकत े.
१.२.२ सां कृितक पया वरण ीकोनाची उ प ी / उदय : Emergence of
Cultural Ecology Approach
अमे रकन मानवव ंशशा य ुिलयन टीवड यांनी १९३० आिण १९४० या
दशकात थम सा ं कृितक पया वरणीय ि कोन िवकिसत क ेला आिण तो मानवव ंशशा
आिण प ुरात वशा ातील भावशाली घटक बनला . हा अशा ी कोनाच े ितिनिध व
करतो जो समाजशा ीय मा नवी पया वरणा या ीकोना पे ा वेगळा आह े. टीवड ने ेट
बेिसन या रखरखीत भागात म ूळ अम े रकन लोका ं या भौितक ्या स या सं कृतीचा
अ यास क ेला. यांनी स ं कृतीचे अन ुकूलीकरण काय , याला या ंनी सा ं कृितक
पया वरणशा हटल े आ ह े यावर जोर िदला आिण पया वरणाशी ज ुळवून घेत याने
सं कृतीत कसा बदल होतो ह े यांनी अ यासल े. गैर जैिवक अनुकूलन हण ून सं कृतीची
संक पना हणज े यांि क पया वरणीय िनधा रवाद याचा अथ असा होत नाही . सं कृती ही
एक सज नशील ि या आह े जी पया वरणा ार े भािवत आिण उ ेिजत क ेली जात े, परंतु
िनि त क ेली जात नाही . या क पना यां या " योरी ऑफ क चर च ज: द मॅथोडोलॉजी
ऑफ म टीलाइनर इ हो य ूशन" (१९५५ ) या पु तकात ितिब ंिबत झा या आह ेत.
टीवड ने या या ि कोनाच े वण न कर यासा ठी "सां कृितक पा रि थितक " िह
सं ा तयार क ेली आिण मानवव ंशशा ातील पया वरणीय अ यासाच े जनक हण ून यांना
ओळखल े जात े. सां कृितक पया वरणास या ं या बह तरीय उ ा ंती या िस ा ंताचा
अिवभा य भाग समजला जातो . बह तरीय उ ा ंती हे सां कृितक बदला ंमधील
िनयिमतपणाचा शोध घेतात. हे बदल का होतात , हे प ीकरण हण ून सां कृितक ितमान े
समजून घेता येतात. समाजातील भाग आिण मोठ ्या वातावरणामधील पर परस ंवादाच े
नमुने ऐितहािसक बदला ं या नम ु यांशी स ंबंिधत आह ेत. या स ंदभा त, िविश घटका ंसह
सां कृितक पर ंपरांचा अ यास क ेला जाऊ शकतो . सं कृत मधील समानता आिण फरक
अथ पूण आहेत आिण अथ पूण मागा ने बदलतात . काळान ुसार येक समाजाचा वतःचा
ऐितहािसक माग असतो . टीवड यान ुसार िवरोधी स ं कृती ( ॉस-क चरल ) अ यासाला
आधार द ेते.
सं कृती आिण पया वरणामधील पर परस ंवादाचा अ यास कर यासाठी चार
ि कोन एक करणार े टीवड पिहल े होते: १) अथ यव थ ेशी भौगोिलक स ंबंध न ठ ेवता
सं कृती जेथे अि त वात आह े या वातावरणा या स ंदभा त प क ेली; २) सं कृती आिण
पया वरण या ं यातील स ंबंध एक ि या मानली जात े (आिण क ेवळ एक सहसंबंध नाही); munotes.in
Page 9
9३) सं कृती- े -आकारा या द ेशांऐवजी छोट ्या-छोट्या वातावरणाचा िवचार क ेला जात
होता; आिण ४) पया वरणीय आिण बह तरीय सां कृितक उ ा ंती दर यानचा स ंबंध.
“बेिसन-पठार आिदवासी समाज -राजक य सम ूह” (१९३८ ) या टीवड या
यात पया वरणीय काया ने ेट बेिसनमधील म ूळ लोका ं या जीवनाचा अ या स केला. या
काया चे टीवड ने खाली ल बाब च े वण न केलेः सामा य वातावरण , मह वाची स ंसाधन े
आिण या ोता ंचा उपयोग . याच काया म ये यांनी सामािजक -राजक य प त वर चचा
केली आिण त ं ान , पया वरण आिण स ंसाधना ं या िवतरणाशी या ंचा स ंबंध थािपत
केला.
टीवड ने काही पारंपा रक माग नाकारणार े युि वाद क ेले जे खालील माण े
आहेत: 1) समान पया वरणात सं कृत म य े समान अन ुकूलता अस ू शकतात ; २) सव
अनुकूलन कमी काळासाठी असत े आिण सतत बदल या पया वरणाशी जुळवून घेत
असत े; आिण ३ ) सं कृतीत होणार े बदल िव मान स ं कृतीचा िव तार क शकतात िक ंवा
प रणामी स ंपूण नवी स ं कृती होऊ शकतात .
अशाच सा ं कृितक िवकासावर प रणाम करणार े घटक समज यासाठी , सं कृत ची
तुलना कर या साठी अन ेक मानवव ंशशा ा ंनी टीवड चा ीकोन वापरला ; दुस या
श दांत, समान अनुकूलन. सां कृितक पया वरणाचा म ूलभूत आधार हणज े सं कृती,
अवैय कता , अनुकूलता. हा ि कोन असे गृिहत धरतो क स ं कृती अलौिकक
(सुपरॉग िनक) आहे, ही संक पना टीवड ने अ ेड ोएबर कडून घेतली आह े.
तुमची गती तपासा
१. सां कृितक पया वरण ीकोनाची उ प ी / उदय ची चचा करा?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
___________________ _______________________________________
________________________ __________________________________
१.२.३ सां कृितक कार आिण सा ं कृितक गाभा Cultural Type and
Cultural Core
सां कृितक पया वरणाला िविश वातावरणात ऐितहािसक ्या सुधा रत क ेले या
एका अनो या स ं कृतीने अनुकूलन मानल े जाऊ शकत े. या या य े या स ंदभा त, टीवड ने
सां कृितक बदला ं या सज नशील ि य ेची पर ेषा िद ली. टीवड ने आवत िवषया ंवर
ल क ि त क ेले जे म य ा िदत प रि थती आिण िभ न प रि थती ार े समज या जाऊ
शकतात . हे स ां कृितक कार ओळख यास आिण वग क ृत कर यात मदत करत े.
सां कृितक कार िवरोधी स ं कृती ला ( ॉस-क चरल ) समांतर आिण िनयिमतत े या
अ यासासाठी तयार केलेले एक आदश साधन आह े. या िव ेषणा मक उपकरणाच े बरेच
फायद े आ हेत. हे संशोधकास िभ न िभ न इितहास असल े या सं कृत म य े िनयिमतता
एकि त कर यास परवानगी द ेते. या कारच े वग करण स ं कृती या िनवडल े या
वैिश ्यांवर आधा रत आह े जे पर परस ंबंिधत आह ेत आिण काय कारणपण े पर पर munotes.in
Page 10
10अवल ंबून आह ेत. ही वैिश ्ये या या वत : या स ंदभा या चौकटीम य े िविश स ंशोधन
सम य े ारे िनधा रत क ेली जातात .
टीवड नमूद करतात क आिथ क नम ुने म ह व प ूण आह ेत कारण त े इतर
सामािजक , सां कृितक आिण राजक य स ंरचनांशी अिधक स ंबंिधत आह ेत. हा सा ं कृितक
गाभा आह े. टीवड ने अशी मा ंडणी क ेली क थम सा ं कृितक गाभाच े परी ण क न
पांतर समज ून घेणे आव यक आह े, जे सां कृितक जग याची मता िनि त करणार े एक
मह वप ूण सां कृितक घटक मानल े गेले. सां कृितक गाभा अशा समाजाची व ैिश ्ये हणून
प रभािषत क ेली जाऊ शकतात जी िनवा ह ि याकलाप आिण आिथ क यव थ ेशी सवा त
संबंिधत असतात . यात ान , तं ान , म आिण कौट ुंिबक स ं था या ंचा समाव ेश आह े,
या सवा चा वापर पया वरणापासून संसाधन े गोळा कर यासाठी क ेला गेला.
सं कृती पर परा ंशी संबंिधत भागा ंनी बनल ेले असतात . इतर व ैिश ्यांपे ा कोणत े
गुणधम अिधक भावशाली आह ेत यावर अवल ंबून, पर परावल ंबन द ेखील िभ न अस ेल.
सां कृितक गाभा िनवा ह उप म आिण आिथ क संबंधां या आसपास एकि त आह े. दु यम
वैिश ्ये ऐितहािसक आकि मक प रि थतीशी अिधक स ंबंिधत आह ेत आिण पया वरणाशी
कमी स ंबंिधत आह ेत. अनेक ता ंि क नवक पना घडतात . या तांि क नवक पना
वीकार या िकंवा नाकारल े ज ा त ी ल ह े पया वरणीय मया दा आिण सा ं कृितक
आव यकता ंवर अवल ंबून आह े. लोकस ं या दबाव , म अ ंतग त िवभागणी , ादेिशक
िवशेषीकरण , पया वरणीय तणाव , आिथ क बचत , अशा सा ं कृितक प रि थती िनमा ण
करतात याम य े तांि क नवक पना आकष क बन ते, याम ुळे इतर सा ं कृितक बदल
घडतात . या सामािजक अनुकुलानाचा नातेसंबंध, राजकारण आिण सामािजक स ंबंधांवर
खोलवर प रणाम होतो .
टीवड ने स ा ं कृितक पया वरणा या ीकोनाचा प रचय क े यापास ून
मानवव ंशशा ा ंनी सामािजक आिण राजक य अथ यव थ ेसार या अिधक अमूत
सामािजक स ंक पना ंचा समाव ेश कर यासाठी सा ं कृितक पया वरणाची या या िव त ृत
केली आह े. संक पना आिण श आिण स ंसाधना ं या अन ु योगा ं या अ यासावर त े लागू
कर यासाठी त े पुढे गेले आहेत. आधुिनक प ुरात व त ं आिण िस ा ंतांम येही िस ा ंताने
भरीव योगदान िदल े आ ह े. असे एक त ं हणज े ‘ ि या मक प ुरात व ’ जे ा च ी न
सं कृत नी या ं या पया वरणास अन ुकूल असल े या त ं ानाच े पांतर कर या या प तीच े
द तऐवजीकरण कर यावर भर िदला आह े. या सं कृत नी स ंसाधना ंचा कसा उपयोग क ेला
यामुळे यां या सभोवताल या भौितक आिण ज ैिवक व ैिश ्यांम ये बदल कसा झाला याचा
अ यास यांनी केला.
पया वरणीय िनणा यकतेवर अवाजवी भर िद याम ुळे सां कृितक पया वरणीय
िस ांतावर ाम ु यान े ट ी क ा क ेली जात आह े. िव ान ह े सामािजक आिण सा ं कृितक
ि य ेचे संभा य धोका दायक अधोर ेिखत हण ून मानतात कारण त े पया वरणाला मह व द ेते
आिण सामािजक आिण व ैयि क सं थांचे मह व आिण साम या कडे दुल करतात . टीका
असूनही, सां कृितक पया वरणीय ि कोनाच े मू य आिण याचा सामािजक िव ाना ंवर munotes.in
Page 11
11होणारा प रणाम नाकारला जाऊ शकत नाही आिण आजही ख ूप भावीपण े हा िस ा ंत
वापरला जात आह े.
तुमची गती तपासा
१. सां कृितक का राची चचा करा?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_____________________________ _____________________________
१.२.४ िन कष : Conclusion:
टीवड ने असे िनरी ण क ेले क मानवाच े पया वरणीय , जैिवक आिण सा ं कृितक
घटक एकम ेकांपे ा वेगळे आ ह ेत पर ंतु ते एकम ेकांशी ग ुंफलेले आह ेत. ते हणाल े क
सां कृितक प ैलू तं ानाशी िनगिडत आह े. यामुळे मानव आिण या ंची सं कृती मह वा या
आिण उव रत पया वरणापासून िवभ झाली . टीवड मानवी पया वरणा या ज ैिवक आिण
सां कृितक प ैलूंमधील फरक ओळख यास यो य होत े, परंतु इतर उव रत पया वरणापे ा
मानवा ंना वेगळे पाहणे चुक चे होते.
१.३ सारांश: SUMMARY :
अमे रकन मानवव ंशशा ल े ली ए हाईट आिण य ुिलयन एच. टीवड आिण
इतरां या काया तून नव-उ ा ंतीवादी मानवव ंशिव ानाचा िवचार १९४० या दशकात
उदयास आला .
ही. गॉड न िच ड े हे एक िशि त प ुरात वशा होत े आिण या ंनी सं कृती या
उ ा ंतीचे वण न अ न उ पादनाचा शोध , शहरीकरण आिण औ ोिगक करण या तीन म ुख
घटना ं या स ंदभा त केले.
ले ली हाइट असा दावा करतात क औ ोिगक स ं कृती आिण गुंतागुंतीचा
समाज अिधक गत आह ेत कारण या ं यात ग ैर-औ ोिगक आिण सा या सामाजा ंपे ा
पे ा अिधक उजा - "थम डायनािम स " वापर याची मता आह े.
बह -रेखीय उ ा ंती ही य ुिलयन टी हड य ां या अन ुषंगाने स ां कृितक
बदला ंम ये मह वप ूण िनयिमतता िक ंवा समा ंतर घडतात या धारणावर आधा रत आह े आिण
सां कृितक काय ा ं या िनधा रणाशी स ंबंिधत आह े.
सां कृितक पया वरणशा एक स ै ांितक ीकोन आह े जो एखा ा िविश
वातावरणात एखा ा स ं कृतीचे पांतर घडव ून आण यासाठी आिण या वातावरणात
होणा या बदला ंमुळे या िविश स ं कृतीत कसा बदल घड ून येतो हे प कर याचा य न
करतो .
टीवड ने स ा म ा ि ज क -राजक य प त वर चचा केली आिण त ं ान , पया वरण
आिण स ंसाधना ं या िवतरणाशी या ंचा संबंध थािपत क ेला. munotes.in
Page 12
12सां कृितक कार हे िवरोधी स ं कृती या ( ॉस-क चरल ) समांतर आिण
िनयिमतत े या अ यासासाठी आरेिखत केलेले एक आदश अनुमािनत साधन आह े.
सां कृितक गाभा हणज े िनवा ह उप म ( मानवी उदरिनवा ह ) आिण आिथ क
यव थ ेशी स ंबंिधत असल े या समाजा या व ैिश ्यांचे बा व प आह े. संकृती आिण
पया वरण स ंसाधन या ं या आ ंतरसंबंधांचा यात अ यास क ेला जातो .
१.४ : QUESTIONS :
१ . मानवव ंशशा ातील ि कोन ह णून नव उ ा ंितवाद उदय आिण िवकासाब ल चचा
करा.
२. नव उ ा ंितवाद िस ांतासाठी गॉड न िच ड े, युिलयन टीवड आिण ल े ली हाईट
यां या योगदानाच े परी ण करा .
३. सां कृितक पया वरणीय ि कोनाच े मह वाच े युि वाद तपास ून पहा आिण आज या
या या ास ंिगकत ेवर चचा करा.
४. सां कृितक कार आिण सा ं कृितक गाभा संदभा त सा ं कृितक पया वरणा या
िस ांताचे मू यांकन करा .
१.५ संदभ : REFERENCES
https://www.lkouniv.ac.in/site/writereaddata/siteContent/20200406192305
3959Sayed_Mashiyat_Husain_Rizvi_anthro_CULTURAL_EVOLUTION
ISM.pdf
http://faculty.cascadia.edu/tsaneda/cultural/theories/neoevolutionis m.
html
Sutton, M. and Anderson, E.N. (2010): Introduction to Cultural
Ecology, Second Edition, Alta Mira Press, New York
https://www.ynufe.edu.cn/pub/shyjjxwyjzx/docs/20140512093722308008.
pdf
munotes.in
Page 13
13२
सां कृितक भौितकवाद
मा स वादी मानवशा
CULTURAL MATERIALISM
MARXIST ANTHROPOLOGY
ा. सिचन सानगर े
घटक रचना
२.० उ ी े
२.१ सां कृितक भौितकवाद
२.१.१ प रचय
२.१.२ सां कृितक भौितकवाद
२.१.३ मूलभूत गृिहतक
२.१.४ सामािजक यव था ंचे तर
२.१.५ पायाभ ूत संरचना आिण उ चतर स ंरचना
२.१.६ िन कष
२.२ मा स वादी मानवशा
२.२.१ प रचय
२.२.२ िन कष
२.० उ ी े
मानवव ंश िस ा ंतावरील मा स वादी भावाच े परी ण करण े
सामािजक रचन ेवर प रणाम करणा या घटका ंचा अ यास कर यासाठी
मानवव ंशशा ीय ि कोन लाग ू करण े
२.१ सां कृितक भौितकवाद CULTURAL MATERIALISM
२.१.१ प रचय
सां कृितक मानवव ंशशा , मा ह न हॅ रस (१९२७ -२००१ ) सां कृितक
भौितकवादी त वा ं या सवा त यव थाब िवधानासाठी उ रदायी आहेत. सां कृितक
भौितकवाद िह समाजाचा एक िस टम िथअरी ( यव था िस ा ंत ) आहे ज ो य ा ं या munotes.in
Page 14
14उ प ी , देखभाल आिण बदला ंचा िहश ेब दे याचा य न करतो . हॅ रसने सां कृितक
पया वरणाच े प ीकरण केले आिण आप या ि कोनाला “सां कृितक भौितकवाद ”
हटल े. मानवी समाजाच े िव ेषण कर यासाठी सां कृितक भौितकवाद हा
मानवव ंशशा ातील एक म ुख ीकोन आह े. यात मा स वाद, सां कृितक उ ा ंती आिण
सां कृितक पया वरणामधील क पना ंचा समाव ेश आहे.
भौितक वाद असा दावा करतो क भौितक जगाचा मानवी वत नावर प रणाम होतो
आिण यावर िनब ध येतात. भौितकवा दी मानतात क मानवी वत न हा िनसगा चा एक भाग
आहे आिण हण ूनच, ते नैसिग क िव ाना या प त चा वापर क न समज ू शकत े. भौितक
वा तव ह े भौितक वा तवप े ा मानिसक वा तवाप े ा मह वाच े आह े अ से समज ू श क त
नाही. तथािप , जे हा त े मानवी समाजा ंचे प ीकरण द ेतात ते हा भौितकवादी मना या
जगाप े ा भौितक जगाला ाधा य द ेतात. काल मा स आिण ेड रक ए ंगे स भौितकवाद
या िस ा ंता या अ भागी आह ेत. ते भौितकवादी ीकोनावर आधा रत समाजा ंचे
उ ा ंतीवादी ितमान सादर करतात . यांचा असा य ुि वाद होता क आिदवासी वाद त े
सरंजामशाही त े भांडवलशाही त े सा यवाद या अन ेक ट यात सामािजक सम ूह जातात .
२० या शतका या उ राधा त या काया कडे मानवव ंशशा ाकड े मया िदत ल गेले.
तथािप , १९२० या दशकापास ून मानवव ंशशा समाजातील घडामोड च े ि व ेषण
कर यासाठी आिण भा ंडवलशाही समाजातील काही म ूळ सम या समज ून घे यासाठी
भौितकवादी प ीकरणा ंवर अवल ंबून आह ेत.
२.१.२ सां कृितक भौितकवाद Cultural Materialism
सां कृितक भौितकवाद असा दावा करतो क मानवी सम ुदाय काया ारे िनसगा शी
जोडल ेले असतात आिण सामािजक स ंघटना ार े काय रचना क ेलेले असत े. सव मानवी
समाजात , हा उ ोगाचा आधार आह े. अशा कार े, सामािजक शा ाच े क ा य ि व ि श
सामािजक क ृती आिण जागितक वाह यां यातील सखोल अ ंतिन िहत सहसंबंध समजण े
आहे. याम य े उ ोग , वािण य , उ पादन , िविनमय आिण िवतरण या ार े सामािजक र चना
थापन क ेली जात े. हे यामध ून कोण याही स ं कृती या व ैचा रक श यता ंना ज म द ेते.
िविश वातावरणात त ं ान आिण सामािजक स ं था या ं यात होणारा स ंवाद सामािजक -
आिथ क वगा साठी आधार दान करतो . येक समाज आिण य या गरजा प ूण के या
पािहज ेत आिण यामुळे वतःचा व ैचा रक आधार िनमा ण होतो . उदाहरणाथ , भांडवलशाही
समाजा या िवकासासह , िव ान या या आिथ क गरजा प ूण कर यासाठी िवकिसत होत े.
अशा कार े िव ान आिण आध ुिनक औ ोिगक भा ंडवलशाही एकम ेकांशी जोडल ेले आहेत.
कोण याही वगा तील समाजातील म ु य िव चारधार े हे स ाधारी वगा या आह ेत या
व तुि थतीच े हे समथ न आह े. समाजाची म ू ये आिण िव ास णाली समाजातील भौितक
श वर िनय ं ण ठ ेवणा या वगा ारे प र भ ा ि ष त क ेली जातात . बळ िवचारसरणी
समाजातील बळ भौितक स ंबंध ितिब ंिबत करत े. या ीन े सां कृितक पया वरणशा ,
सां कृितक भौितकवाद मा स वादाशी समान धाग ेदोरे आदान दान करतात .
munotes.in
Page 15
15२.१.३ मूलभूत गृहीतक Basic Assumptions
सां कृितक भौितकवाद हा समाजा ंब ल या दोन म ु य धारणा ंवर आधा रत आह े.
थम, समाजातील िविवध भाग बदलतात , इतर भाग द ेखील बद लले पािहज ेत. याचा अथ
असा आह े क एखा ा क ुटुंबासार या स ं थेकडे समाजातील धािम क, आिथ क िक ंवा
राजक य स ं थांकडून अिल पण े पािहल े जाऊ शकत नाही . जे हा एक भाग बदलतो त े हा
याचा भाव यव थ े या इतर भागा ंवर होतो . हे समाजाला पर परस ंबंिधत भागाची एक
णाली हण ून पाहत े आिण ह े बह तेक समाजशा ीय िस ा ंतां या म ुळाशी आह े. यव था
िस ांतां या बाबतीत इतर िस ा ंत िभ न अस ू शकतात . सां कृितक भौितकवादाची द ुसरी
धारणा अशी आह े क पया वरण हा सामािजक -सां कृितक यव थ ेचा पाया मानला जातो .
२.१.४ सामािज क यव था ंचे तर Levels of Social Systems
सां कृितक भौितकशा सामािजक णालीच े तीन तर ओळखतात ज े
साव ि क नम ुना बनतात : १) पायाभ ूत सुिवधा, २) संरचना आिण ३) अिधरचना . पायाभ ूत
सुिवधा हा इतर सव तरा ंचा पाया आह े आिण म ूलभूत गरजा कशा प ूण के या जातात
आिण थािनक वातावरणाशी कसा स ंवाद साधतो यासह ह े समािव आह े. रचना हणज े
एखा ा समाजाची आिथ क, सामािजक आिण राजक य स ं था. दुसरीकड े अिधरचना
हणज े िवचारधारा आिण तीका मकता होय . मारि हन ह ॅ रस या ं यासार या सा ं कृितक
भौितकवा ांचे हणण े आहे क येथे सं कृती आिण पया वरण या ं यात पर पर स ंवाद घडत
अस यान े पायाभ ूत सुिवधा ही सवा त मह वाची बाब आह े. सव तीन तर पर परस ंबंिधत
आिण पर परावल ंिबत आह ेत जेणेक न पायाभ ूत सुिवधांमधील बदला ंचा प रणाम रचना
आिण अिधरचना म ये होईल . हे बदल कदािचत व रत नसा वेत. हे पया वरणीय
िनधा रणवाद अस याच े िदसून येते, सां कृितक भौितकवाद ह े पायाभ ूत सुिवधांम ये थम
बदल क े यािशवाय स ंरचना आिण अिधरचना यांम ये बदल होऊ शकत नाही ह े प
करत नाहीत . तथािप , यांचे हणण े आहे क जर या स ंरचनांम ये बदल िव मान पाया भूत
सुिवधांशी सुसंगत नस ेल तर सं कृतीत बदल याची श यता नाही .
२.१.५ पाया, संरचना आिण उ चतर स ंरचना ( अिधरचना ) Base Structure and
Super Structure
तं ानाचा भौितक आधार , पया वरण, लोकस ं या दबाव आिण व ैचा रक
अिधरचना यां याम य े एक जिटल स ंबंध आह े. वरील स व गो ी सामािजक प रवत नाचा
अ यास करताना मह वप ूण घटक मान या पािहज ेत. सामािजक च ेतना, जरी समाजा या
वा तिवक भौितक स ंबंधांची िनिम ती होत े, ते हा या प रणामा ंवर या सामािजक स ंबंधांवर
प रणाम होतो . हे अिभ ाय समाजा या ऐितहािसक गतीश समज ून घेताना क ीय आह े.
सामािजक च ेतना ही सामािजक स ंबंधांचे साम ूिहक ितिब ंब बनत े. सामािजक च ेतना
लोकांम ये जाग कता आणत े आिण या ंना पया वरण आिण समाज यावर काय कर यास
वृ करत े. सामािजक च ेतनाच े व प िविश सामािजक अि त वाच े ितिब ंिबत करतात .
तथािप , ही सामािजक स ंपूण ि थर िक ंवा िनि य स ंबंध नाही . येक सम ुदायाच े एक व ेगळे
वैचा रक अ ंध ा असत े जे या समाजाच े आिथ क संबंध बदलत असताना बदलत जात े.
समाजातील सव भाग पर पर स ंबंध सामाियक करतात . सव पर परस ंवादी भागा ंपैक
अथ शा ह े सवा त मह वाचे आहे. सरळ श दा ंत सांगायचे तर, सव पर परस ंवादी भाग जस े munotes.in
Page 16
16क : धािम क अिभ य , सामा यत : आयोिजत भावना , िवचार कर याच े माग , िव ी
आिण मालम ा स ंबंधांचे िभ न कार अथ शा ात ून थािपत क ेले जातात . अशा कार े,
अि त वाची सामािजक प रि थ ती ितिब ंिबत हो ते ती समाजा या िवचारधार े ारे होते.
समुदायाच े सद य िनसगा कडून जग यासाठी आव यक असल े या गो ी घ े यास
स म आह ेत. हे उ पादना ं या मा यमा ं ारे श य आह े, यात त ं ान , पया वरण
(इ ा चर हण ून देखील स ंबोधल े ज ा त े) आिण काय संबंध (संरचने या पात
संदिभ त) यांचा समाव ेश आह े. रचना आिण पायाभ ूत सुिवधा या ं यातील पर परस ंवादाम ुळे,
अिधस ूचनां या िविवध भागा ंसाठी ज े श य आह े ते ि न म ा ण करत े. अिधरचन ेम ये केवळ
िवचारसरणीच नाही तर लोका ं या सामािजक मानसशा ाचा द ेखील समाव ेश आह े. मूलभूत
संरचना रचना आिण अिधरचन ेला आकार द ेते आिण मया िदत करत े. संरचना आिण
अिधरचना या दोह साठी ज े श य आह े या या मया दा देखील पायाभ ूत सुिवधां ारे
िनधा रत क े या जातात .
सामािजक स ं कृती (रचना) आिण पया वरणामधील त ं ानाचा वापर (पायाभ ूत
सुिवधा) दर यानचा स ंवाद एक ूण स ं कृतीब ल अन ेक तपशील समज ून घे यासाठी
वापरला जाऊ शकतो . हे आ हाला टोळी- तरीय समजा पासून आिदवासी - तरीय समाज ,
आिदवासी त े मु य आिण म ु यसमाजापास ून रा य- तरीय समाजातील उ ा ंतीब ल
अिधक मािहती द ेते. या यित र , हे आ हाला का मगारा ं या वाढीव भागासह कामगारा ं या
संघटनेत होणा या बदला ंची आिण श ेवटी लोका ं ारे वापर या जाणा या तं ानामधील
बदला ंची मािहती द ेते. कामगारा ं या स ंघटनेत बदल झा याम ुळे मालम े या सहसंबंधात
समान बदल घडतात . तं ान आिण सामािजक स ं था जिटल झा या मुळे, समाजा या
मालम ेवर अिधक ितब ंधा मक िनय ं णापय त िविवध ट या ंमधून जातात . काही
काळान ंतर, रा य समाजा सह, आिथ क वगा तील मालम ेनुसार सद यत ेवर वेश
कर यावर िनब ध िवकिसत होतात .
ित ही प दती ; मा स वाद, सां कृितक पया वरणशा आिण सा ं कृितक
भौितकवाद सामािजक यव था ही लोका ंमधील गितशील स ंवाद आह े तसेच लोक आिण
िनसग यां यात गितशील स ंवाद आह े या याशी सहमत आह ेत. समाजाचा पाया मानवी
िनवा हासाठी उ पादन आह े. लोकांना जग यासाठी ज े आव यक आह े ते तयार करताना ,
लोक या ं या स ंबंिधत क पनांचा स ंच देखील तयार करतात . लोक या ं या वत : या
िवचारसरणी त यार करतात . उ पादक श लोका ंम ये सात यान े प रवत न करत
असतात , परंतु याच व ेळी लोक न ेहमीच या उ पादक श शी स ंबंिधत या ंचे नाते बदलत
असतात . दुस या श दांत, लोक सतत पया वरण बदलता त आिण अशा कार े ि य ेत
वतःला बदलतात .
munotes.in
Page 17
17तुमची गती तपासा
१. मानवव ंशशा ीय ि कोन सां कृितक भौितकवाद ची चचा करा?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________ _______ __________________________________________
___________________ _______________________________________
२.१.६. िन कष Conclusion
टीका अस ूनही, हे ओळखण े आव यक आह े क ह ॅ रसने मानवव ंशशा ीय िस ा ंत
तयार कर याचा आिण आप या िव ा या ना आिण जनत ेपय त पोहोचिव याचा मह वप ूण
वारसा िनमा ण केला. यांचे क ा य सां कृितक भौितकवादाच े समी क आिण समथ क
दोघांनीही यापकपण े ओळखल े आिण उ ृत केले. हॅ रसच े मानवव ंशशा िवषयक
पाठ्यपु तक ‘सं कृती, लोक आिण िनसग ’ हे या या काया ची गुणव ा यापकपण े िस
करणार े आहे.
२.२ मा स वादी मानवशा MARXIST ANTHROPOLOGY
२.२.१ प रचय
हा िवभाग मा स वादा या मानवव ंशशा ातील वाढ आिण िवकासाची अ ंत ी
आिण यान ंतर मा स वादा या िस ा ंतािवषयी थोड यात चचा करतो . मूलत: काल मा स
आिण ेड रक ए ंगे स या काया वर आधा रत इितहासाची आिथ क या या हणज े
मा स वाद. भांडवलशाही उलथ ून टाक यासाठी क ीय य ुि वाद हणज े समज ून घेणे हा
मा स वादी िवचार हा िनसगा त ांितकारक मानला जातो . मा स चे “भांडवल” (१८६७ )
आिण “द क य ुिन ट म ॅिनफे टो” (१८४८ ) वर भा ंडवलशाही या िवकासाच े तक आिण
सा यवादाकड े जा या या आव यकत ेवर चचा केली गेली. भौितकवादी आिण ऐितहािसक
ि कोन घ ेत मा स चार क ीय मुद् ांचे िव ेषण करतात . हे खालील माण े आहेतः १)
लोकांचे भौितक वा तव , २) सामािजक स ंबंधांचे संघटन, ३) िवकासा या ऐितहािसक
संदभा चे मू य आिण ४) घाता ंचे मानवी व प .
एंगे स या काया त मा स वादी िस ा ंतावरील मानवव ंशा मक भाव थम ल ा त
आला . लुईस ह ेनरी मॉग न यांनी समाजातील उ ा ंती समज ून घे यासाठी भौितकवादी
ीकोन ठ ेवला होता . यामुळे म ा स ने “ ाचीन सोसायटी ” (१८७७ ) वर िव त ृत नोट ्स
बनव यास उ ु केले जे नंतर एंगे सने “कौटुंिबक, खाजगी मालम ा आिण रा याची
उ प ी : लुईस ए च. मॉग न या चौकशी या काशात ” (१८८४ ) म ये िव ता रत क ेली.
मा स आिण ए ंगे स दोघ ेही एल .एच. मॉग न आिण भौितक िच ंतांवर आधा रत या या
सामािजक उ ा ंती या तीमानावर भाव पाडत होत े. मॉग न यांनी अस े िनदश नास आण ून
िदले क स ं था अिधक आिदवास पास ून िवकासा या अिधक स य अव था ंकडे गे या
आहेत. याची मा स वादी आव ृ ी ही होती क समाज ाचीन ग ुलाम यापार , सरंजामशाही munotes.in
Page 18
18आिण भा ंडवलशाही माफ त आिदम सा यवादापास ून सा यवादाकड े प रवित त झाल े. हे ट पे
येक ट यात बळ असल े या उ पादना ं या प त या ीने समजल े जातात . येक
सं कृतीत गती होण े आव यक असल े या गतीशील चरण हण ून मा स ला िदसल े नाही,
परंतु ऐितहािसक ्या आकि मक सम ुदाय आिण या ं या उ पा दनां या प त चा िवकास
हणून पिहल े.
उ पादना या प ती समाजाचा पाया िक ंवा पायाभ ूत सुिवधा तयार करतात . हा
आधार अिधरचना (सरकार , कायद े, यायालय े, कायद ेशीर आिण राजक य उपकरण े)
िनधा रत करतो आिण दो ही िवचारधारा ठरवतात (त व ान , धम आिण कोण याही व ेळी
समाजात चिलत असल े या आदशा सह). वग बदल हा सामािजक प रवत नाचा सवा त
मोठा घटक आह े. हे बदल होण े अप रहाय आहे आिण वग यांची पुनर यव था व पुनर चना
करतील . तथािप स ाधारी वग यथायो य ि थती िटकव ून ठेव यासाठी या ं या ता या तील
कोणतेही साधन वापरतील . यांची श कायम राख यात या ंचे वार य आह े आिण त े
कोण याही प रि थतीत होणा या ब द ल ा ंचा ितकार करतील . स ाधारी वगा चे मु य
साधन हणज े िवचारसरणीतील ग ूढतेचा िव तार ह े आहे याचा प रणाम िन नवगा या
खोट्या चेतनेत होतो . सामािजक िवकास मंद होऊ शकतो , परंतु थांबिवला जाऊ शकत
नाही.
“मा स वादी मानवव ंशशा सामा यत: युरो-अमे रकन मानवव ंशशा
इितहासामधील एक ट पा हण ून समजल े जाते. १९६० या दशकात , मानवव ंशशा ा या
अनुशासनावर काय वादी आिण चरल -फं शनिल ट ( संरचना – काय वादी) ि कोन
होता. शेरी ऑट नरचा (१९८४ ) हा िनब ंध "साठ या दशकापास ून मानवव ंशशा ातील
िस ांत" या िवषयावरील िनब ंध वण न करतो क मा स वाद कस े काय मता आिण
संरचनावादा या ीकोनात ून लोकि यत ेत अडथळा आणणारी िवघटनकारी स ै ांितक
श बनली .
मा स वादी मानवव ंशशा ही मानवव ंशशा िस ा ंत आह े जी जगभरातील िविवध
सं कृत चा अ यास कर यासाठी वापरली जात े. भौितक घटका ंमुळे सामािजक प रवत न
आिण सामािजक बदल कोण या कार े घडतात यावर ि कोन क ि त आह े. यात
उ पादना या श चा आिण सामािजक स ं थेशी या ंचे संबंध यांचा अ यास आह े. मूळ
आधार असा आह े क आिथ क संबंध श वर आधा रत असतात ज े शेवटी वगा या
संघषा पय त जातात . हा ि कोन सामािजक वग , वग संघष , अथ शा , उ पादन आिण
िवतरण आिण या ंचे समाजातील प रवत नाशी असल ेले संबंध यांचा अ यास करतो . मा स
आिण ए ंगे सचे िस ा ंत १९ या शतकात कािशत झाल े ह ोते, तरीही शेतकरी जीवनात
मानवव ंशिवषयक अ ंत ा न दुस या महाय ु ानंतरच घ े यात आल े. मूर (२००९ ) या
“सं कृतीचे ि कोन : मानवव ंशशा ीय िस ा ंता आिण िस ा ंतांचा प रचय ” या िवषयावर
यांनी अस े मत मा ंडले आ ह े क श ेतकरी ही अथ यव था आिण समाजाची कणा
अस याम ुळे मा स वादी मानवव ंशशा ा ंना मह व आह े. उदाहरणाथ , मानवव ंशशा
ए रक व ु फ या ंनी पोत रकोमधील श ेतक या ंचा अ यास केला, िजथे याला आढळल े क
उ पादना या तीन मह वप ूण प ती आह ेत. उ पादनाची एक प त हणज े भ ांडवलशाही munotes.in
Page 19
19मोड. वु फ यांनी उ पादन भा ंडवला या प तीची तीन व ैिश ्ये ओळखली : १)
भांडवलदार उ पादना या साधना ंवर िनय ं ण ठ ेवतात, २) मजुरांनी हण ून भांडवलदारा ंना
माची िव करायलाच हवी आिण ३) याचा प रणाम भा ंडवल संचय, कामगारा ंचे शोषण
आिण उ पादन प ुनर चनेचे आ हान होत े. याचा प रणाम हणज े समाज वगा म ये िवभागल ेला
आहे. हे पैलू मा स वादी मानवव ंशशा ा ंना ख ूपच मनोर ंजक आह े कारण सामािजक वग
कसे तयार क ेले गेले आिण उ पादना या प तीचा सामािजक स ंघटनेशी कसा स ंबंध आह े हे
समज यास मदत होत े. मा स वादी मानवव ंशशा ातील म ह वाच े वैिश ्य हणज े ते
सं कृतीचे ऐितहािसक ीकोनात ून अ यास करत े आिण व ेळोवेळी स ं कृती आिण समाज
बदलत अस याच े वीकारतात .
तुमची गती तपासा
१. मा स वादी मानवव ंशशा िस ा ंताचे मू यांकन करा .
______________________________________________ ____________
__________________________________________________________
_________ _________________________________________________
____________ ______________________________________________
२.२.२ िन कष Conclusion
मा स वादी मानवव ंशशा ातील सवा त मह व पूण टीका ही आह े क एखा ा या
सां कृितक व ैिश ्ये गृिहत धर यासाठी अथ यव था आिण ि थती यावर जा त जोर िदला
जातो. मा स वाद हा मानवव ंशशा ीय ि कोन आह े जो "मानवी सामािजक जीवन ह े
पृ वीवरील अि त वा या यावहा रक सम या ंना ितसाद आह े." या आधारावर आह े.
सां कृितक पया वरणशा यासार या इतर ि कोना ंचा अथ असा आह े क अथ यव था
हा एकम ेव घटक नाही जो सा ं कृितक घटना िनि त करतो कारण इतर बर ेच घटक आह ेत
जे सां कृितक ास ंिगकता िनधा रत करतात .
टीकेचा आणखी एक म ु ा असा आह े क पार ंपा रकपण े मा स वादी ीकोन सव
या सा ं कृितक व ैिश ्यांवर आधा रत आह े यावर आधा रत आह े. अशी भीती आह े क हा
ि कोन ऐितहासीक अस याचा अथ असा आह े क आज अि त वात असल े या गो ी
कशा आ या आह ेत हे प कर यासाठी त े लागू केले जाऊ शकत नाही . इतर िव ाना ंनी
मा स वादी िस ा ंताची वग -संघषा ची िस ा ंत नाकारली . यांचा असा य ुि वाद आह े क
काय कते कदािचत वगा चे तरीकरण एखा ा कारणा तव अि त वात आह ेत आिण सव वग
सामािजक स ु यव था राख यासाठी काय करतात .
२.३ सारांश SUMMARY
सां कृितक भौितकवाद हा समाजाचा एक िस टम िथअरी ( यव था िस ा ंत)
आहे जो या ं या उ प ी , देखभाल आिण बदला ंचा िहश ेब दे याचा य न करतो .
munotes.in
Page 20
20सां कृितक भौितकशा सामािजक णालीच े तीन तर ओळखतात ज े
साव ि क नम ुना बनतात : १) पायाभ ूत सुिवधा, २) संरचना आिण ३ ) अिधरचना
तं ानाचा भौितक आधार , पया वरण, लोकस ं या दबाव आिण व ैचा रक
अिधरचना यां याम य े एक जिटल स ंबंध आह े.
मा स वादी मानवव ंशशा ही मानवव ंशशा िस ा ंत आह े जी जगभरातील िविवध
सं कृत चा अ यास कर यासाठी वापरली जात े.
मा स आिण ए ंगे स दोघेही एल .एच. मॉग न आिण भौितक िच ंतांवर आधा रत
या या सामािजक उ ा ंती या तीमानावर भाव पाडत होत े.
उ पादना या प ती समाजाचा पाया िक ंवा पायाभ ूत सुिवधा तयार करतात . हा
पाया अिधरचना िनि त करतो .
मा स वादी मानवव ंशशा ातील सवा त मह वप ूण टीका ही आह े क एखा ा या
सां कृितक व ैिश ्ये गृिहत धर यासाठी अथ यव था आिण ि थती यावर जा त भर िदला
जातो.
२.४ QUESTIONS
१. सां कृितक भौितकवाद ि कोना या म ूलभूत अन ुमानांवर चचा करा.
२. सं कृती प रवत नाचा अ यास कर यासाठी मा स वादी त व े कशा प तीन े वापरतात
याचे परी ण करा.
३. सां कृितक भौितकवाद समज यासाठी मािव न हॅ रस या योगदानाच े मू यांकन करा .
४. मानवव ंश िस ा ंतावरील मा स वादी भावाच े परी ण करा .
२.५ संदभ आिण अिधक वाचनासाठी :REFERENCES
Marxist Approac hes in Anthropology:
https://www.jstor.org/stable/2949362
https://www.ynufe.edu.cn/pub/shyjjxwyjzx/docs/20140512093722 308008.
pdf
https://anthropology.ua.edu/theory/cultural -materialism/
https://www.annualreviews.org /doi/pdf/10.1146/annurev.an.04.100175.00
2013
https://www.sciencedirect.com/topics/social -sciences/cultural -materialism
munotes.in
Page 21
21३
या या मक वळण
ितका मक आिण या या मक ि कोन : ि ह टर टन र
(THE INTERPRETIVE TURN
SYMBOLIC AND INTERPRETATIVE
APPROACH )
फा ग ुनी वाहनवाला
घटक रचना
३.० उि ्ये
३.१ ितका मक आिण या या मक मानवशा (Symbolic and Interpreti ve
Anthropology )
३.२ ितका मक आिण या या मक मानवशा ाचा उगम
३.३ ितका मक व या या मक मानवशा ातील िवचार वाह (Schools of T
Thought )
३.४ ितका मक मानवशा
३.५ ितका मक मानवशा ाच े व प
३.६ ितका मक मानवशा ािवषयी ि ह टर टन र यांचे िवचार
३.७ ितका मक मानवशा ातील एक घटना िचिक सा (A Case Study )
३.८ या या मक ि कोन
३.९ ि लफड गीट् स
३.१० गीट् झ यां या या या मक ि कोनावरील टीका
३.११ सारांश
३.० उि य े:
ितका मक आिण या या म क मानवशा ाच े व प आिण उगम तापसण े
ितका मक आिण या या मक मानवशा ाच े मह व जाण ून घेणे
या ि कोनातील िविवध िवचार वाह समज ून घेणे
ि कोना ंमधील टन र व गीट ् झ यां या योगदानाच े मू यमापन करण े munotes.in
Page 22
22
३.१ ितका मक आिण या या मक मानवशा (SYMBOLIC AND
INTERPRETIVE ANTHROPOLOGY )
सं कृती यि प ुरतीच मया िदत असत े अ स े ितका मक आिण या या मक
मानवशा ा या िस ा ंताम य े गृिहत धरल े ज ा त े. य ला घटना ंचे व या या
सभोवताल या व त ूंचे जसे आकलन होत े यालाच हा िस ा ंत सं कृती मानतो . समाजात
सु थािपत झाल े या स ंकेत व ितका ं या अन ुषंगाने लोक आपल े व त न करत असतात
आिण या ंना येणाºया अन ुभवांचेही ते यान ुसारच अर ् थ लावतात . यामुळे लोक आप या
वा तवाचा कसा अथ लावतात व ह े वा तव या ं या सा ं कृितक ितका ंमधून कस े य
होते याचे िव ेषण करण े हा ितका मक आिण या या मक मानवशा ाचा उ ेश असतो .
केवळ भ यिद य िस ा ंत न मा ंडता मानवशा ाचा कल स ं कृती व अथ गभ तेकडे वळिवण े
ही ितका मक मानवशा ाची म ुख उपल धी आह े.
३.२ ितका मक आिण या या मक मान वशा ाचा उगम
ि ह टर टन र, ि लफड गीट ् झ व ड ेि हड न ेईडर िशकागो िव ापीठात
अ यापन करत होत े ते हा १९६० या दशकात ितका मक आिण या या मक
मानवशा ाचा उगम झाला . ितका मक आिण या या मक मानवशा भौितक
िव ाना माण े अनुभवज य भौ ितक घटना ं या अ यासा या मॉड ेलवर आधा रत नसत े तर,
याचा आधार सािहि यक असतो . याचा अथ ितका मक व या या मक मानवशा
य जाग ेवर जाऊन अ यास करत नाहीत , असा म ुळीच नाही . याचा अथ एवढाच क , हे
शा आप या अ यासासाठी मानवशा ाख ेरीज अ य सािह याचा ाम ु यान े आधार घ ेते.
ितका मक व या या मक मानवशा स ं कतीला एक मनिसक ि थती मानतात .
सं कृतीची गिणत िक ंवा तक शा ा माण े मु ेसूद मांडणी करता य ेते, हा िवचार या ंना मा य
नाही. एखा ा स ं कृतीमधील ितका मक ि या ंचा अ यास कर यासाठी त े मानसशा ,
इितहास आिण सािह या ंमधील िविवध गो चा साधन हण ून वापर करतात . ही प त
व तुिन नाही , अशी टीका क ेली जात े. या प तीन े अ यास करणारा घटना व ितका ंना
आप याला हवा तसा व हवा त े हा अथ लावू शकतो , असा िटकाकारा ंचा आ ेप आह े. अशी
टीका होत अस ूनही या ितका मक व या या मक मानवशा ान े, मानवशा ा ंना,
आपण या सा ं कृितक सािह याचा अथ लावत आहोत व यात ून जे सं कृतीवण ना मक
सािह य तयार करत आहोत याच े भान राखण े भाग पाडल े आह े. आंतर-सा क ृितक
या याकार ह णून काम करताना मानवशा ा ंना आप या वत : या मनातील
सां कृितक प ूव ह व या ंचा अ यास करायचा या अ य स ं कृत िवषयी जाणीव असण े
गरजेचे असत े.
munotes.in
Page 23
23३.३ ितका मक व या या मक मानवशा ातील िवचार वाह
(SCHOOLS OF THOUGHT )
ितका मक व या या मक मानवशा ात दोन म ुख िवचार वाह आह ेत. यापैक
ि टीश िवचार वाहाला , समाज आपला एकिजनसीपणा कसा िटकव ून ठेवतो ह े जाण ून
घे यात वार य आह े. ि ह टर टन र व म ेरी ड लस हे या िवचार वाहाच े मु य वत क
होते. दुसरा िवचार वाह अम े रक आह े. यात य ची आ मिन ता व क ृती यावर ित या
िवचारा ंचा कसा भाव पडतो , या या अ यासावर म ु यत: भर िदला जातो . (जॉ सन
२०१३ : ८४२). ि लफड िगट् झ व श ेरी ऑट नर हे या व ैचा रक प ंथाचे मु य स ं थापक
मानल े ज ा त ा त . खास क न ि लफड ि ग ट् झ या ंची ‘भरदार वण ना’ची श ैली (Thick
Description ) हे ितका मक व या या मक मानवशा ाच े एक म ु य योगदान आह े.
मानवी वत नाचे सांकृितक मह व समज ून घे याचे अंितम उि डो याप ुढे ठेवून या
वत नाचे भरदार वण न व पि करण कर यास या िवचारश ैलीत ो साहन िदल े जाते. िगट् झ
यांनी ही स ंक पना ऑ स फड चे एक त विच ंतक िग बट रायल े यां याकड ून घेतली. डोळे
िमचकावण े व डो या ंची उघडझाप यातील फरक ल ात घ ेणे हे ‘भरदार वण ना’चे उ म
उदाहरण आह े. डो या ंची उघडझाप होण े ही एक आपोआप घड ून येणारी अन ैि क अशी
ि या असत े, तर डोळ े िमचका वणे ही ि या म ु ाम क ेलेली असत े. या दो ही ि या
वरकरणी सार या िदसत अस या तरी यात ून विनत होणारा अथ वेगळा असतो .
डो या ं या उघडझापीत ून ती य कोणताही स ंकेत देत नसत े. पण डोळ े िमचका वणारी
य एक कार े गोपनीयत ेचा संकेत देत असत े. यामुळे मानवी ि या ंचा वरकरणी अ यास
करणे (Thin Description ) आिण अथ गभ अ यास करण े (Thick Description )
यात हा फरक आह े.
तुमची गती तपासा
१. ितका मक आिण या या मक मानवशा उग माची आढावा या .?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
____________ ______________________________________________
_______________ ___________________________________________
३.४ ितका मक मानवशा
एडवड टेलर या ंना मानवशा ातील १९ या शतकातील अ दूत मानल े ज ा त े.
श दां या य उचार यान े जे िवचार थ ेट य होत े नाहीत या ंचा शोध या श दा ं या
ितका मक वापरात ून शोध याच े तं टेलर या ंनी िवकिसत क ेले. भाषा िकवा ितका मक
संवाद हा मानवी ितभ ेचा सव च आिव कार आह े, असे टेलर या ंचे मत होत े. याच munotes.in
Page 24
24आिव कारान े मानवी समाजा या सव जाती मानिसक ऐ यान े प प र ा ंशी जोड या ग े या
आहेत, असे ते मानत .
माणूस आप या मनातील िवचार ितका ंमधून, व तूंमधून, शाि दक स ंवादात ून
िकंवा ल ेखी व पात य करत असतो . भाषा ही माणसा या ितका मक स ंवादाच े
ाथिमक व प असत े. तरी माण ूस कला , नृ य, संगीत, वा तुकला, चेहºयावरील
हावभाव , खाणाख ुणा, देहबोली , पेहराव, कम कांड, धम , नातेसंबंध, रा ीय व ,
थानरचना व व त ूसं ह याख ेरीज इतर अन ेक मा यमा ंतूनही स ंवाद साधत असतो .
यात ून िवचार , क पना िक ंवा भावना गट होईल अशा कोण याही घटन ेला,
कृतीला िक ंवा व त ूला माण ूस आपाप या परीन े अथ देत असतो . हणूनच माणसाकड ून
अिभ य साठी क े या जाणा या ितका ं या वापराचा अ यास करण े हा मानवशा ाचा
एक मह वाचा उ ेश ठरतो . माणूस ही ितका ंचा वापर करणारी कशी एक जाती आह े हे
सांगताना ल े ली हाईट (१९४० ) यांनी एका ल ेखात ितक े अथ वाही हो यात स ंदभ कसे
मह वाच े ठरतात , याचे िव वेचन क ेले. अन ट कॅिसयर हणतात क , ितका ं या अ यो य
संबंधांखेरीज स ुसंब असा िवचार अिभ य करण े अश य आह े. संबंध वेगळे क न
यातील अम ूत अथ शोध याची मता मानवात आह े. उदाहरणाथ भूिमतीम य े
सैधाि तक ्या साव ि क अशा आक ृती स ंबंधांचा िवचार क ेला जातो व यासाठी एक
ितका मक भाषा व ाितिनिधक व पाचा वापर क ेला जातो . असे असल े तरी या अम ूत
प तीचा वापर इमारत बा ंधकामातील सम या सोडिव यासाठी क ेला जाऊ शकतो . मानवी
अनुभूतीचे ितका मक व प क ॅिसयर अस े प करतात :
‘‘माणूस हा क ेवळ भौितक जगातच न ह े तर ितका मक िवशावातही राहात
असतो . भाषा, िमथक े, कला व धम हे िव ाच े भाग आह ेत. या िविवध धा या ंनी मानवी
अनुभूतीचे गुंतागुंतीचे असे ितका मक जाळ े िवणल े ज ा त े. मानवा या िवचारा ंत आिण
अनुभूतीत होणा या गतीन े या जा याची वीण अधक घ होत जात े.’’ सं कृती ही
ितके, अथ व म ू यां या िविश मा ंडणीन े तयार होत असत े हा ि कोन
मानवशा ा ंम ये िवकिसत होत ग े यावर या ीन े िवचार करणा ºया मानवशा ा या
अनेक उपशाखा िनमा ण झा या . अथ वाचक मानवशा व ितका मक मानवशा या
यापैक दोन उपशाखा आह ेत. सैधाि तक मतभ ेद असल े तरी ितक े हा स ं कृतीचा म ु य
आधार आह े, यावर सव वैचा रक शाखा ं या मानवशा ा ंम ये एकमत आह े, हे ल ात घ ेणे
गरजेचे आहे. उदाहरणाथ क र भौितकवादी असल े या ल े ली हाईट या ंनीही िलिहल े होते
क , ‘मानवी िव ितका ंचे िव आह े.’ (१९४९ :२२) तरीही ितका ंतून नेमका अथ कसा
य होतो याचा िवचार त ुलनेने कमी मानवशा ा ंनी केला. यासाठी सािपर याच े उदाहरण
देता येईल. यांनी एखा ा व त ूचे ह बेह ब िच ण करणारी ाथिमक ितक े (कु या या
िच ाचा अथ ‘कु ा’ असाच होतो ) व दु यम ितक े यां यातील फरक प क ेला. दु यम munotes.in
Page 25
25 ितकाच े नेमके व प प कर यासाठी या ंनी इं जीतील “The red, white,
and blue stands for freedom” या वा याचा स ंदभ देऊन अस े सांिगतल े
क , या वा यात ून य होणा या ितका मक अथा चा वा यातील श दा ंशी िक ंवा
श दसम ुहाशी थ ेट संबंध िदसत नाही . (१९२९ :२११)
३.५ ितका मक मानवशा ाच े व प
देवाण-घेवाणीची ख ुणा व ितका ंवर आधा रत अशी जी प त आह े यात माण ूस
हा संदेशवाहक असतो व याचा िनमा ताही असतो . तसेच तो याचा उ ेशही असतो व
उपयोगकता ही असतो असा िवचार ितका मक मानवशा ात क ेला जातो . माववी क ृती व
वत नाचा तस ेच या या िवचार आिण म ू यांचा तोच म ु य आधार असतो . मानवाला
ितका मक जीवन जगणारी करणारी जाती मानणा या मॉडेलवर स ं कृतीची ितका मक
िथअरी आधारल ेली आह े. या उलट स ं कृती या भौितकवादी िथअरीम य े मानवाला
मु यत: ितके िन मा ण करणारी जाती मानल े जाते. सं कृती या ितका मक या य ेत
सं कृतीला अथा चे िव ान मानल े जाते. माणसाला इतर माणसा ंशी व िनसगा तील अ य
गो शी य ेणा या संबंधांतून जे संकेत व स ंदेश िमळतात याचा अ यास ितका मक
मानवशा करतात . िच हमीमा ंसेचा पाया घालणार े चा स ि प य स हणतात क , संपूण
ांड िच हा ंनी ओत ोत भरल ेले आ हे. ा या ं या सव च जाती या ना या कार या
िच हे आिण ितका ंमधून आपसात स ंवाद साधत अस यान े ितका मक मानवशा ात
के या जाणा या अ यासाची या ी साव ि क व पाची असत े. माणसाच े बह तांश ान ,
िवचार, भावना व आकलन भाष ेतून अिभ य होत असत े. भाषा ही स ु ा व त ू व िवचारा ंचे
वग करण क न त े अथ पूण अशा ितका मक व पात य कर याची प त आह े.
यामुळे ितका ंमागे द ड ल े या श दा ंचे का पिनक आकलन भाष ेमुळे ह ो त े. भाषेम ये
वापर या जाणा या ितका मक श दा ंचे अथ ठरािवक काळ व थळान ु प ठरत असतात .
‘खगोिलय ह ’ (Planet ) या श दाचा पिह या शतकात असल ेला अथ िवसा या
शतकातील अथा ह न िनराळा आह े. भाषा व ित या िवकासाचा अ यास क े याने
सं कृतीकड े ितका मक ीन े पाह याचा आधार तयार होतो . मानवी यवहार आिण
िवचारा ंना आकार द ेणा या हेतू, अनुभव व ाना या ग ुं याची उकल कर यासाठी
ितका मक मानवशा भाषाशा ातील त ं ाचा उपयोग करतात . यामुळे भाषाशा ही
ितका मक मानवशा ाची ऐितहािसक अशी आधीची पायरी आह े. ितका मक आिण
अथ वाचक मानवशा ा ं या िवचारा ंना िदशा द े याचे मह वाच े काम इम ॅ युएल का ट
यां या ताि वक क पना ंनी व ल ेवी- ाऊस या ं या स ंरचनावादान े केले. का ट या ंनी
ितका मक व पा ंचा एक सव साधारण िस ा ंत िवकिसत क ेला. यांनी अस े हणण े
मांडले क , िवचारां या गा याह न पूण पणे वतं अशी एक म ुलभूत वैचा रक ब ैठक असत े.
का ट या ंचा असा दावा होता क , वा तिवक िव ाच े थेट आकलन क न घ े याची मता
माणसात नाही . यां या मत े श यता , अि त व , गरज, व तुिवषय, कारण , वेळ व थळ munotes.in
Page 26
26यासार या िवश ु बौि क स ंक पना ं या मदतीन े माणसाला बा िव ाच े ान क न
घे याचे साधन उपल ध होत े. का ट या ं या मत े माणसाला ज े हा एखा ा गो ीच े ान होत े
ते हा याच े मन या व त ूनु प झाल ेले न स त े तर ती व त ू या या मनान ु प झाल ेली
असत े. (ए साय लोिपिडया ि टािनका , १९८५ , खंड २२: ४९३-४९४)
मानवी ान ह े भाषा या ितक पी प तीत ग ुरफटल ेले असत े. श दांमधून ान
िमळत े आिण ान श दा ंमागे दडल ेले असत े. श द ज े हा िलिहल े जातात त े हा ती ितक े
होतात आिण अशी ितक े ठरािवक समाजा ंसाठी ठरािवक काळात आिण ठरिवक िठकाणी
यो य ठरतात . ऐितहािसक पर ंपरा आिण स ंवादाची ठरािवक प त असल े या समाजा ंनी
िवकिसत क ेलेले ान अशा ितका मक प त मध ून य होत े. या ितका ंची िचिक सा
यि ं या व समाजा ं या पातळीवर क ेली जाऊ शकत े.
बा िव आिण यािवषयीचा साप े ि कोन पर परांत गुंतलेले असतात .
बोधा मक व ितका मक ि कोना ंम ये उ ेश आिण उि एक प होतात . सां कृितक
ितका ं या एका प तीत घटना , व तू व अन ुभवांचे अथ गुंफलेले असतात . व तुि थती
िवशु अन ुभव िक ंवा िवश ु घटना ं माण े नसत े. ितका मक ि को नातून सं कृती हा ठोस
वा व त ुिन वा तवाचा व या वा तवा या च ेनतेस होणा ºया अन ुभूतीचा अथ पूण पैलू
असतो . ि ह टर टन र यां या मत े ितका मक मानवशा ा ंचे दोन गटा ंम ये वग करण होत े:
१. भाषाशा , संरचनावादी आिण बोधा मक यार या अम ूत प त चा अवल ंब
करणारा गट . (हा गट औपचा रक िचिक स ेवर ल क ीत करतो व याला आशयाह न
प त व तक यात जा त वार य असत े.)
२. दुसरा गट ितक े व सामािजक घडामोडा ंचा अ या स करणा या ंचा. यात
िच हमीमा ंसक व ितकवादी मानवशा , सामािजक भाषाशा , लोकसािह याच े
अ यासक व सािहि यक िममा ंसाकारा ंचा समाव ेश होतो . (हा गट औपचा रक िचिक स ेला
व तुिवषय व आकलन तस ेच अथ व सामािजक क ृतीचीही जोड द ेतो.)
तुमची गती तपासा
१. ितका मक मानवशा ाच े व प प करा .?
____________________________________ ______________________
__________________________________________________________
____________________ ______________________________________
________________________ __________________________________
३.६ ितका मक मानवशा ावर ि ह टर टन र यांचे िवचार
टन र याकड े ल व ेधतात क , िच हे ही अच ूक संवादासाठी म ु्ददाम तयार क ेलेली
साधन े असतात आिण हण ूनच ती खास क न ता ंि क, राजक य आिण आिथ क munotes.in
Page 27
27यासार या सामािजक ि या ंम ये मह वाची भ ूिमका बजावतात . तं नाम य े यं े
चालिव यासाठी स ंगणकाची क ॅड/कॅम प ती असत े. राजकारणात न ेते व या ं या धोरणा ंना
देश पातळीवर पािठ ंबा िमळिव यासाठी या न े यांची िच े व पो टर या ंचा वापर क ेला जातो .
अथ शा ाम य े अथ यव थ ेचा िवकास िक ंवा हास दश िवणार े िनद शांक असतात . या
िनद शांकांनुसार बाजारा ंमधील उलाढालीला चा लना िमळत े िकंवा िखळ बसत े.
जेथे िच ह े कृतीची िदशा ठरिवतात त ेथे या िच हा ंना एक सामािजक स ंदभ
असतो . यामुळे या िच हाला िक ंवा ितकाला सामािजक स ंदभा नु प िविश अथ ा
होतो. कुंटुंब रचन ेत ‘Father ’ या श दाला एक अथ असतो तर क ॅथॉिलक धािम क
यव थ ेत याच श दाला िनराळा अथ ा होतो . िविवध मया दा व सामािजक स ंदभा म ये
वावरणा ºया यि ं या क ृत या व वत ना या एक ीकरणात ून समाज तयार होतो . िच हे व
ितके ही माणसाला चालना द ेणारे संकेतक असतात . मानवशा ा या ितका मक
ि कोनात माणसा या क ृती व वत नाला अथ दे याचे व या ंची या या कर याच े क ा म
िच हे, ितके व संदभ करत असतात . सामािजक क ृती या ठरािवक े ात राह न ितका ंचा
िवचार करण े हे टन र यांचे योगदान आह े. तसेच ते यां या यवहार ानाच ेही ोतक आह े.
ए डे बू कम कांडाची िचिक सा करताना त े हणतात :
इतर घटना ं या स ंदभा त काळान ु प िव ेषणाख ेरीज या कम कांडातील ितका ंचे
िव ेषण करण े श य नाही , असे मला आढळल े. कारण ितक े ही सामािजक ि या ंवर
ठरत असतात . अंतग त बदल आिण बा वातावरणाशी ज ुळवून घेऊन य च े स मूह
सामािजक ि या ं या िविवध ट या ंना ही कम कांडे कशी करतात ह े पाह यासाठी मी आलो
होतो. या ीन े िवचार करता या िवध ची ितक े ही सामािजक क ृतीमधील एक घटक व
कृतीमधील एक सकारा मक श ठरतात . अशा कार े ही ितक े माणसा या िहताशी ,
उ ेशांशी, अंितम य ेयाशी व या या ा ी या मा यमा ंशी िनगिडत होतात . मग या ंची
रचना म ु ाम तशी क ेलेली असो िक ंवा य क ृतीव न यात ून तसा अथ िनघत असो .
िनदान क े या जात असल े या क ृती या स ंदभा त तरी या ितका ंची रचना व ग ुणवैिश ्ये
या गती शील य शी िनगिडत अस याच े भासते. (१९६७ :२०)
यामुळेच एखा ा शाळ े या म ैदानातील वज त ंभावर फडकणारा अम े रकेचा
रा वज, एखा ा श ेवरलेट हॅन या पाठीमाग या बाज ूस लटकणारा रा वज आिण
यु ात मार या ग ेले या स ैिनका या शवप ेिटकेस गुंडाळल ेला रा वज एकच असला व
याची य ितमा एकच असली तरी यात ून थलकाळान ु प िनरिनराळ े अथ विनत
होतात .
कम कांडांमधील ितका ंसह सा ं कृितक ितक े, िचरकाल िटकणारी नसतात तर ,
सामािजक स ंबंधांम ये होणा या सांसा रक बदला ं या ि या ंमधून ती ज माला य ेतात व
यामुळेच या ि या िटक ून राहतात , असे टन र मानतात . (१९७४ :५५) ितका ंम ये
काही म ुलभूत गुणवैिश ्ये सामाियक असतात . ितका ंम ये सं ेप पान े अ थ ठास ून munotes.in
Page 28
28भरलेला असतो . ितका ंची एकच रचना अन ेक गो ी व क ृत चे ितिनिध व करत असत े.
(टन र १९६७:२८) उदाहरणाथ ट न र िचिश ंगा ए ड े बु येथील िशका या ं या मंिदराशी
िनगिडत गो त ून य होणा या अथा ची िचिक सा करतात . या म ंिदरात जिमनीवर फ
एक द ुहेरी टोक असल ेली काठी ठ ेवलेली असत े. ित या खाल या टोकाशी वाळणी या
वा ळातील मातीचा आयताक ृती तुकडा व गवताची िवणल ेली दोरी ठ ेवलेली असत े. टन र
यां या मत े या व त ूंशी िनगिडत ितका ंमधून िशका या ंमधील आपसातील सामािजक
संबंध, िशका याचे िनकटच े कुटुंिबय व या क ुटुंबाची मिहला म ुख, िशका याची शारी रक
व मानिसक मजब ुती, िशका या या मनातील प ूव जांिवषयी दयाब ु ी, जनन मता , श े
वापर यातील कौश य व िशकार क ेले या ा या या मा ंसाचे रा त प तीन े व ा ट प क ेले
जाणे असे १५ िनरिनराळ े अथ काढल े जाऊ शकतात . टन र हणतात , ‘कम कांडाशी
संबंिधत ितका ं या सम वयक व उठावदार अिभ य च े हे एक उदाहरण आहे. याव न
असे हटल े जाऊ शकत े क , ितक ज ेवढे जा त अथ वाही अस ेल तेवढे याच े व प
साधे, सोपे अ स त े. (१९६७ :२९८) ि न लोका ं या ुसाम य े (Cross ) असमान
लांबीचे व ल ंबरेषेत बसिवल ेले लाकडाच े दोन त ुकडे असतात . परंतु या यात ून य
होणा या सु प अथा चा णभर िवचार क ेला तरी टन र यां या या हण यातील स यता
पटते. हणूनच ितक े ही बह आयामी असतात व या ं यातून अन ेक अथ िनघू शकतात .
परंतु या अथा म येही दोन पर परिवरोधी टोक े अ स त ा त . एका टोकाला मानिसक व
नैसिग क अव थ ेशी िनगिडत अथ असता त तर द ुस या टोकाच े अथ सामािजक स ंबंधांिवषयी
मािहती द ेणारे अ सत ा त . उदाहरणाथ अमे रके या रा वजातील लाल र ंग हा काहीव ेळा
देशा या र णासाठी बिलदान िदल े यांनी सा ंडले या र ाच े ितक मानला जातो ,
वजावरील आडव े प े हे मूळ १३ वसाहती दश वतात व स ंपूण वज िमळ ून रा भ व
देशा ती आदराची भावना मनात जागिवतो .
परंतु मह वाचा म ु ा असा क , ितके ह ी ब ह आयामी व अथा ने ठासून भरल ेली
असली तरी ती िनरिनरा या लोका ंशी िनरिनरा या प तीन े संवाद साध ू शकतात .
सामािजक ि या ंमधील बदला ंनु प अथा ची रचना व फ ेररचना होत असत े. या संक पन ेचे
सैधाि तक प रणाम ख ूप गहन व पाच े होतात . अनेक मानवशा ा ंनी हट या माण े
ितके ही स ं कृतीची क ुंजी अस ेल व टन र सूचिवतात या माण े ितक े ही एकाच व ेळी
पर परिवरोधी अथ विनत करणा या सामािजक ि थ य ंतरांतून िनमा ण होत असतील तर ,
अशा गितशील स ंदभा तून सं कृतीचा एखादा प ैलू िकंवा सामािजक रचन ेचा बोध कसा बर े
क न घ ेता येऊ शक ेल? सामािजक जीवनाच े व पच म ुळात ि थर , एक प व गितहीन
न हे तर अिनि त , िवरोधाभासी व गितशील असताना सा ं कृितक आक ृतीबंधांतून
सामािज क थ ैय िन मा ण होऊ शकत े (रॅिडि लफ - ाऊन ) िकंवा यान े य अशा मानवी
गरजांची पूत ता होऊ शकत े, यावर कोणाही का बर ं िव ास ठ ेवावा?
टन र यां या या िच ंतनाने २० या शतकातील मानवशा ीय िवचारा या गा याला
पश केला गेला. सं कृतीचे अि त व अन ुभवा या व पात असत े व य आचरणान े ती munotes.in
Page 29
29आकाराला य ेत असत े. यातून कामिगरीवर आधा रत मानवशा ाचा उदय झाला व यात
िन वळ सामािजक रचन ेऐवजी य क ृतीचा िवचार करण े सु झाल े.(जसे कला िक ंवा
कौश या या सादरीकरणामागील क ृती िकंवा सराव )
तुमची गती तपासा
१. ि ह टर टन र यांचे ितका मक मानवशा ाच े िवचार प करा .?
__________________________________________________________
________ __________________________________________________
_____________________________________________________
३.७ ितका मक मानवशा ातील एक घटना िचिक सा (CASE STUDY )
लंडन या य ुिन हिस टी कॉल ेजमधील मानवशा ा या ा यापक म ेरी ड लस या ंनी
‘लेले’ (The Lele) या ाचीन मानवी सम ुहातील सामािजक व धािम क ितका मकत ेवर
बरेच िलखाण क ेले आ ह े. इतर अन ेक ाचीन लोका ं माण े ‘लेले’ या मानवी सम ुहाचे
कोणत ेही प तशीर धम शा न हत े िकंवा याव न या ं या धमा चा अ यास करता य ेईल
अशी यवि थत मा ंडणी क ेलेली कोणतीही धािम क िशकवणही न हती . काही मानवी
समाजा ं या बाबतीत अस े ग धळात टाकणार े नाना कारच े ि न षेध-िनयम न ेहमीच पाळल े
गे याच े िदस ून येते. परंतु य ां या कम कांडांमागील अथ समज ून घे यासाठी या ंची
औित यािवषयी क पना , यांचे ी व व प ु ष वािवष यीचे आ द श व यि गत
शुिचतेिवषयीच े िनकष आप याला जाण ून याव े लागतात .
हा ‘लेले’ मानवी सम ूह म याची श ेती करायचा , िशकार करायचा , जाडीभरडी
व े िवणायचा व ताडवग य झाडा ंपासून मिदरा तयार करायचा . हे लोक सव कामा ंम ये
िशकार करण े सवा िधक ित ेचे मानाय चे. यामुळे यांची सा ं कृितक ितक े ाणीजीवन
आिण याच े माणसाशी नात े व पश ु-प यां या िविवध जात मधील आपसातील स ंबंध यावर
मु यत: आधारल ेली असण े आ या चे न हत े. ते िशकारी होत े तरी या प ृ वीतलावरील अ य
सजीवा ंिवषयी या ं या मनात सहान ुभूतीची भावनाही होती, हे यां या ितका ंव न विनत
होते.
माणूस आिण अ य ाणी या ं यात एका बाबतीत म ूलभूत फरक अस याची जाणीव
या ‘लेले’ लोकांना होती . याला त े ‘बुहो यी ’ ( हणज े ल जा , बुजरेपणा व िवनयशीलता )
असे हणत . कु ा हा या या मालका या कुटुंबासोबत राहतो पण तो माणसाकड ून
‘बुहो यी ’चा गुण कधीही घ ेत नाही हण ून कु ा हा सव ा या ंम ये सवा त जा त िनल ज
ाणी अस याच े ते मानत .
या ‘लेले’ लोकां या मत े ‘बुहो यी ’ हणज े औिच याच े भान असण े. कोणीही
सुसं कृत य इतरा ं या अन ुिचत वत नावर जी िति या देईल यालाही ‘बुहो यी ’ असे munotes.in
Page 30
30 हणता य ेईल. यां या ीन े स व सामािजक स ंबंधांचा तो नैितक मापदंड होता .
अभ कांम ये हा ग ुण उपजत अस याची अप े ा नस यान े बालवयातील स ं कारा ंनी
मुलांम ये ही ‘बुहो यी ’ची भावना बाणिव याची या ंची था होती . ‘लेले’ समाजा या ीन े
स मा य व उदार वत नाचे ‘िबहो यी ’ हे एका श दाच े नैितक स ू होत े. यामुळे ितका मक
मानवशा मानवी वत नाचे बारकाव े स म ज ून घे यासाठी या ंची भाषा व ितका ंचा
अ यास करतात . यातून य होणा या िनि त अशा अथा वर मानवी स मुहांची सामािजक
वत नाची ि या व य - यि ंमधील स ंबंध ठरत असतात .
३.८ या या मक ि कोन (INTERPRETATIVE APPROACH)
सां कृितक मानवशा ात मानवी वत नाची साधी , सरळ पि करण े शोध याच े
धोरण अवल ंिबले ज ा ते. मा मानवीय िक ंवा या या मक मा नवशा ात मानवी क ृत या
या या क न यात ून विनत होणारा अथ शोधला जातो . यात मानवशा ा या
अ यासासाठी िव ानाऐवजी मानवी यवहारा ंची िचिक सा कर याच े मॉडेल वापरल े जाते.
यात कला ंमधील यं शा व ज ैिवक रचना ं या अ यासाऐवजी नाट ्यकला व सािह या मधून
स यता शोध याचा य न क ेला जातो .
मानवीय मानवशा ाची अिभम ुखता मानिसकत ेवर आधा रत असत े. यात
सं कृतीकड े क पना , मू ये व एक अथ गभ यव था हण ून पािहल े जात े. या या मक
िकंवा मानवीय मानवशा ात कारणवाचक पि करण या य मानल े ज ा त े व मानवी
यवहार आिण ल ेखी सािह यात ून अथ शोध याचा ि कोन वीकारला जातो .
या या मक मानवशा ात लोक कस े वागतात याकड े जेवढे पािहल े जाते याह न
अिधक ल समाजात वावरत आसताना लोका ं या क ृतीतून आिण वत नातून काय अथ
काढला जातो या कडे िदले ज ा त े. हे अथ मू ये, िनयम व िनयमावली या िनदश क अशा
ितका ंमधून शोधल े जातात . या ि कोनात जगातील भौितक गो ी प ूण पणे नाकार या
जात नाहीत . पण समाजात राहणारा माण ूस समाजान े िनमा ण केले या स ं थाकड े क से
पाहतो व या ंचे पालन कस े करतो ह े समज ून घे याने माणसाच े भौित क व सामािजक िव
अिधक चा ंग या कार े समज ू शकत े, असे हा ि कोन मानतो . थािनक लोक या ं या
सामािजक यव थ ेकडे कसे पाहतात याच े आकलन करण े हे मानवशा ा ंचे काम असत े.
३.९ ि लफड गीट् झ
ि लफड गीट् झ यांना मानवशा ातील या या मक ि कोनाच े सं थापक न ह े
तरी स ैधाि तक न ेते तरी मानाव ेच लाग ेल. यांचा असा ठाम िव ास होता क , अनुभवज य
व तपास ून बघता य ेऊ शकणा या मािहती या आधार े तयार क ेलेले िनयम व अन ुमाने यावर
आधा रत असल े या अ य भौितक िव ाना या शाखा ं माण े मानवशा ह े िवशु िव ान
कधीच होऊ शकत नाही . मानवशा वा तवावर आधा रत हव े हे मा य , पण मानवशा ात munotes.in
Page 31
31या वा तवात ून भािकत े कर याप े ा अथ क ा ढ ल े ज ा य ल ा ह व ेत, असे ग ी ट् झ मानत .
सामािजक िचिक स ेसाठी ठरािवक मॉड ेलचा वापर क े याने यातील िजव ंतपणा नािहसा
होतो. यामुळे मानवशा ात अिधक मानवीय िव ाशाखा ंचा, वण नांचा, का या मकत ेचा,
सािह याचा , िमथका ंचा, ितका ंचा व याम ुळे माणसाच े अ य ा या ंह न वेगळेपण िदसत े
अशा सव गुणिवश ेषांचा वापर क ेला जायला हवा , असा गीट ् झ यांचा आ ह अस े. मानवीय
िव ान ह े नैसिग क िव ाना या अ य शाखा ंह न वेगळे आहे, हा िवचार मा ंडणारे ग ीट् झ हे
काही पिहल े न हत े. यां याआधी रक ेट आिण िडथ े (िव क १९८४ : १७६) यांनीही असा
िवचार मा ंडला होता क , मानवी यवहारा ंचा अ यास अम ूत व सरधोपटपण े न करता
ऐितहािसक आिण अ यो यदश प तीन े केला जायला हवा. अ यो यदश अ यासाची एक
ठरािवक आिण व ेगळी अशी प त असत े. हा अ यास य अन ुभवांतून केला जात
अस यान े यात सामािजक जीवनातील सव गुंतागुंत व िविवधता ितिब ंिबत होत े. थ
बेनेिड ट (१९३४ ) व या ंचे बौि क ग ु ा झ बोआस या ंनीही अ यो यदश अ यासाच े
मह व िवषद क ेले होते. बेनेिड ट याच े अ से मानण े ह ो ते क , दोन स ं कृत ची त ुलना
के याने व सरधोपट अन ुमाने काढ यान े या दोन स ं कृत म य े अ स ण ा या खंड वाकड े
दुल होत े.
जम न त व ा ंना अस े व ा टे क , माणसाकड े भाषेची व ानस ंपादनाची म ता
अस यान े मानवी समाजा ं या अ यासासाठी अ य न ैसिग क घटना ंह न वेग या प ती , तं े
व ी वापरायला हवी . गीट् झ व अ य मानवीय मावशा हा िवचार मानणार े ह ो ते.
माई स रचड सन तर या या मक मानवशा ह े मानवत ेचे िव ान अस याच े सांगतात.
यां या मत े या या मक मानवशा ात स ं कृतीकड े ितक हण ून व सामािजक स ंबंधाची
संक पना या दो ह चा िमलाफ क न पािहल े जाते. मानवी वत नामागील कारण े शोध यान े
जीवनातील खरा चम कार हरिवला जातो .
गीट् झ सा ं कृितक स ंदभा कडे स व साधारण िवधान े हण ून पाहा त नाहीत , तर
माणसाकड ून दैनंिदन यवहार करत िवणल े जाणार े एक ग ुंतागुंतीचे जाळे हणून पाहतात .
जगाकड े केवळ कारण आिण प रणामा ं या ि कोनात ून पाह यान े माणसामधील माण ूसपण
िदसत नाही , असे ते मानतात . जीन पॉल सात य ांनीही अि त वा या भौितकवादी
आधाराकड े दुल न करता सामािजक िचिक सा करताना माणसा या द ैनंिदन यवहारा ंना
मह व द े या या अि त ववादी िस ा ंतात हाच िवचार मा ंडला होता .
िगट् झ यांनी एकाच क ेस टडीला िदल ेले मह व या ं या प ूव सूर ह न वेगळे नाही .
बोआस, मॅिलनोव क व र ॅडि लफ - ाऊन या ंनीही मान वी समाजा या काय कलापा ंचे
आकलन क न घ े यासाठी एखा ा स ं कृतीचा सखोल अ यास कर याची प तच
अवल ंिबली होती . तसेच कोण याही समाजातील रीती रवाजा ंचा अथ थािनक लोका ं या
ि कोनात ूनच पाहायला हवा , हे िगट् झ यांचे हणण ेही मानवशा ातील प ूव या पर ंपरेला
सोडून नाही . एका ठरािवक वा ंिशक पर ंपरांवर ल क ि त कर यास नकार द ेणे व स व munotes.in
Page 32
32सं कृत चा एकाि मक प तीन े िवचार कर याचा आ ह धरण े हाही इतरा ं या स ं कृतीकड े
थािनका ं या ीन े पाह या या ि कोनाचाच भाग आह े. बोआस या ं या मानवशा ातील
हाच एक भ कम घटक आह े.
ितमा ं या अथा कडे थािनका ं या ीन े पाह याचा गीट ् झ या ंचा हा ि कोन
प पण े सापे ीय आह े. यामुळे मानवशा इतरा ं या ि कोनािवषयी स ंवेदनशील होतो .
पण यात श ू यवाद िक ंवा काहीही खपव ून घेणे मा य नाही . याउलट गी ट् झ पाहणारा आिण
तो या ंना जाण ून घेऊ इि छतो त े इतर यात प फरक कर यासाठी गीट ् झ व - ान,
व-जाणीव व व -बोध याचा आधार घ ेतात. गीट् झ कोण याही ठरािवक गो ीचा अ यास
करताना यािवषयी या थािनका ं या ानापास ून सु वात करतात व याला सा ी ह णून
वत: या ानाची जोड द ेतात.
सािह य िक ंवा कला ंम ये या माण े य च े वत :चे यि म व व मानवी
वत नातील ग ुंतागुंत यां यातील व ेगळेपणा कायम ठ ेवला जातो तसाच ि कोन गीट ् झ ठेवत
अस यान े य ांचा मानवशा ीय अ यास मानवीय तस ेच या या मक ही ठरतो . अमूत
सैधाि तक मा ंडणीन े एरवी माणसा या मनाच े जे कंगोरे दुलि त राहतात त े कथा-कादंबरी,
नाटक , िच कला िक ंवा का यात अच ूकपणे अिभ य होत असतात . ते वत : या
मानवशा ास क ृितशील श दाथ मीमांसा मानतात .
३.१० गीट् झ यां या या या मक ि कोनावरील िटका
मानवशा ात स ैधाि तक अ यास व एखा ा गो ीची ठोस मीमा ंसा या दो ह ना
वाव आह े, हे बह तेक सव च मानवशा मा य करतात . मा माझाच ि कोन इतरा ंह न
सरस अस याचा दावा गीट ् झ करतात त े हा मतभ ेद िनमा ण होतात . गीट् झ वत : या
ि कोनास अिधक मानवीय मानतात . याचा ितवाद करताना शा कमन हणतात क ,
कोण याही ि कोना या े वचा िनकष या याम ुळे एखा ा कघटन ेचे आकलन
इतरांह न अिधक चा ंगले होऊ शकत े का, हा असायला हवा .
गीट् झ यां या या या मक मानवशा ातील दोन ग ृिहतांना आ हान िदल े जाऊ
शकत े. माणसा या स ं कृतीचे खरे मम ित यातील ितका ंमधूनच कट होत े. या या
िवरोधात अस े हणता य ेईल क , फॅिसझम , गभ िलंगिचिक सा आिण व ंशक ि त अ ंध ा
यासार या माण ुसक स कमीपणा आणणा या गो या सम थ नाथ न हे तर िवरोधातच नेहमी
वै ािनक िस ा त व मािहतीचा वापर क ेला गेला आह े. वत: या क ृत मध ून, क पना ंमधून
व मू यांमधून वितत होणा या ितका मक मह वािवषयी लोक अनिभ असतात , असाही
ितवाद क ेला जाऊ शकतो . यामुळे थािनका ं या मािहतीवर आधा रत या या मक
ि कोन व वै ािनक िनरी णाची मॉड ेल या दो ह चा िमलाफ क े यानेच सं कृतीचा
कोणताही अ यास अिधक ग भ होत असतो .
munotes.in
Page 33
33िगट् झ यां या िलखाणात या गो ीवर न ेहमीच भर िदला ग ेला क , य ह न वेगळी
अशी स ं कृती व सामािजक स ंघटना अि त वात नसत े. आप याला स ं कृती व सा मािजक
संघटना हण ून जे ि द स त े ते य ना या ं या सभोवताल या घटना व व त ूंचे यां या
नजरेतून झाल ेले आकलन असत े. सामािजक यव था व त ुिन व साप े अशा दो ही
कारची आसत े. ितचे व प यि गत म ू ये व ेरणांवर ठरत असत े. तरीही या ंची
अिभ य साव जिनक ितक े व स ंवादात ून होत असत े, ही क पना िगट ् झ या ंनी
जोरदारपण े मांडली.
िगट् झ या ं या या िवचारा ंची तुलना ह ेईडेगर (१९२७ ) यां या िवचारा ंशी करण े
उपयु ठर ेल. स य ह े माणसा या जगाशी य ेणा या संपका तून य होत असत े, असे
हेईडेगर मानत . यां या मत े या या मक िचिक सा हा जग समज ून घे याचा माग न ा ह ी .
माणसाच े मूळ व प जाण ून घे यानेच जगाची खरी ओळख होऊ शक ेल. कोण याही
गो ीची या या करण े हे एक साधन नाही तर तो माण ूसपणाचा म ूळ गाभा आह े. ते असे
मानत क , पाहणा या य ला पाहाय या गो ी पासून पूण पणे अिल राहण े श य नाही . या
मतान ुसार ानोपासन ेला सं कृती, संदभ व इितहासा या मया दा असतात .
गेडॅमर (१९७५ ) यांनी आ हप ूव क अस े ितपादन क ेले क , डे काट स हणतात
या माण े मानवी च ेतना कधीच िनिव कार राह श क त न ा ह ी . आप या व ृ ी व भाषा ,
सां कृितक स ंकेत आिण प त या ग ुफणीत ून चेतनेचा हळ ूहळू िवकास होत अस ते.
सामािजक िव ानात ून माणसाला या या स ं कृतीत जखडल े या स ंदभा या पिलकड े
नेऊन वत :ला आह े तसे पाहण े श य नाही , असे गेडॅमर या ंचे मत होत े. हेईडेगर व ग ेडॅमर
यांचे हे िवचार िगट् झ यां या मानवशा ीय ि कोनातही पाहायला िमळतात .
तुमची गती तपासा
१. ि लफड गीट् झ यां या या या मक ि को नाची मीमांसा करा .?
__________________________________________________________
______________________________________________ ____________
__________________________________________________________
______ ____________________________________________________
३.११ सारांश
सारांशाने अ स े हणता य ेईल क , समाजातील य ‘सं कृती’ नावा या
ितका ं या आिण यात ून य होणा या अथा या एका प तीच े पालन करत असतात , या
क पन ेवर ितका मक मानवशा आधारल ेले आहे. लोकां या वा तव जीवनाच े ितिब ंब
या स ं कृती पी यव थ ेत उमटल ेले असत े. समाजात राहताना य जगरहाटीन ुसार
वागत अस यान े ितका मक मानवशा या घ िक ंवा िव किळ त बांधणी या सामािजक munotes.in
Page 34
34 यव थ ेवर भर द ेते. सानवी समाजाच े ‘संवाद’ हेच यव छ ेदक ल ण अस ेल ितक े आिण
खाणाख ुणंचा उपयोग क न आप या क ृतीला व िवचारा ंना माणसाकड ून िदल े या
अिभ य न े सं कृती िनमा ण होत असत े. लोक जगाकड े व वत :कडे या अथा ने पाह न
वत न करत असतात या ि य ेचा अ यास व िचिक सा ितका म मानवशा ात क ेला
जातो. गीट् झ यांचे या या मक व मानवीय मानवशा स ं ेपाने सांगायचे झा यास अस े
हणता य ेईल क , इतर कोण याही सामािजक िव ाना माण े यातही न ेमका अथ जाण ून
घेणे िहच म ु य अडचण असत े.
सकारा मकता हा १९ या शतकापास ून सु झाल े या जगाकड े पाह याचा
त व ानावर आधा रत ि कोन आह े. तो ि कोन जािणवा ंची अन ुभूती व तका वर
आधा रत आह े.
कोणाला द ुस या कोणाची स ं कृती जाण ून यायची अस ेल तर याला या
दुस या याच भ ूिमकेत जाव े लागेल, असे पारंप रक मानवशा मानत े. मॅिलनोव क
हणतात क , थािनक लोका ंची भूिमका समज ून घेतली तरच आप याला या ंची या ं या
सं कृतीिवषयीची क पना समज ू शकत े. गीट् झ ह ेही मानवशा ीय आकलनासाठी
थािनका ं या ि कोनात ून पाह याचा आ ह धरतात . याही पिलकड े जाऊन त े याला
या या मक ि कोनाची जोड द ेतात. या ि कोनात सा ं कृितक ितक े व स ंकेतांमधून
िनघणार े िनरिनराळ े अ थ एक क न या ंची पर परा ंशी त ुलना क ेली जात े. बाहेर या
िनरी काचा वत :चा ि कोन व ान या याशी थािनका ं या ि कोना चा िमलाफ क ेला
जातो. यि गत आिण सामािजक जीवनाचा अथ य करणा या ितका ंची त ुलना
कर याची प त यासाठी वापरली जात े.
िलिखत सािह य , माणसा ं या क ृती, ितके, सामािजक स ंरचना व घटना या
सवा मधून य होणा ºया अथा चे संकलन क ेले क यात ून एक सम िच तयार होत े.
यालाच गीट ् झ ‘िथक िडि शन ’ हणतात . यातून वत : या व इतरा ं या स ं कृतीचे ान
िमळिवता य ेते. थोड यात ि लफड गीट् झ यांचा या या मक व मानवीय ि कोन हा असा
आहे. यात मानवी यवहारा ं या अ यासाच े मॉडेल वापरल े जाते. मानवशा ा तील हा नवा
मत वाह आह े. काही अ ंशी तो मानवीय शा ा ंम ये वापर या जाणा ºया न या व ै ािनक
प त वर आधारल ेला आह े. या न या त ं ाने व ि कोनान े पारप ंर रक अन ुभवज य
प तीम य े बदल होऊन या अिधक या या मक झा या आह ेत.
१९ या शतकात होऊन ग ेलेले मानवशा ातील अ द ूत एडवड टेलर या ं या
िलखाणात ून गीट ् झ या ं या या या मक ि कोनाच े मह व प होत े. टेलर िलिहतात ,
‘श दां या उ चारात ून जे िवचार थ ेट य होत नाहीत त े य कर यासाठी ितका ंचा
वापर करण े ही मानवाला लाभल ेली भाष ेतील सवा त उ च तीची ा आह े. यामुळेच
िविवध व ंशाची माणस े मनो यापारा ंम ये एका स ू ाने ब ांधली ग ेली आह ेत.`` माणसा ंची
खास मता हण ून ितका ंकडे पाहण े हे आता मानवशा ीय अ यासाच े एक मह वाच े munotes.in
Page 35
35उि झाल े आहे. सुसान ल ँगर याकड े मानवी बौि क ि या ंमधील न या प रवत नाचा वाह
हणून पाहतात .
३.१२
ितका मक व या या मक मानवशा ाचा उगम व यातील िविवध िवचार वाहा ंचा
थोड यात उहापोह करा .
खास क न ि ह टर टन र यां या ि कोनात ून ितका मक मानवशा ाच े वरप प
करा.
ि लफड गीट् झ यां या या या मक मानवशा ा या िविवध प ैलूंचा सिव तर आढावा
या.
३.१३ संदभ सूची
Brown, Curtis. “Functionalism.” In International Encyclopedia of the
Social Sciences, Vol. 3, edited by William A. Darity, Jr., 231 -233.
Detroit: Macmillan Reference USA, 2008.
Douglas, Mary. 1970. Natural Symbols: Explorations in Cosmology.
New York: Pantheon.
Geertz, Clifford. 1973a. The Impact of the Concept of Culture on the
Concept of Man. In The Interpretation of Cultures. Pp. 33 -54. New
York: Basic Boo ks, Inc.
Geertz, Clifford. 1973b The Cerebral Savage: On the Work of Claude
Levi-Strauss. In The Interpretation of Cultures. Pp. 345 -359. New
York: Basic Books, Inc.
Geertz, Clifford. 1973c The Interpretation of Cultures. New
York: Basic Books, Inc.
Geertz , Clifford. 1973d Thick Description: Toward an
Interpretive Theory of Culture. In The Interpretation of Cultures. Pp.
3-30. New York: Basic Books, Inc.
Geertz, Clifford. 1973e Religion as a Cultural System. In
The Interpretation of Cultures. Pp. 87 -125. Ne w York: Basic Books,
Inc.
Geertz, Clifford. 1973f Notes on the Balinese Cockfight. In
The Interpretation of Cultures. Pp. 412 -453. New York: Basic Books,
Inc.
Harris, Marvin and Orna Johnson. 2007. Cultural Anthropology, 7th
edition. Boston: Pearson.
Harri son, Anthony Kwame.2013. “Thick Description.” In Theory in
Social and Cultural Anthropology: An Encyclopedia, Vol. 2, edited by
R. Jon McGee and Richard L. Warms, 860 -861. Thousand Oaks, CA:
SAGE . munotes.in
Page 36
36 Johnson, Michelle C. 2013 “Symbolic and Interpretive Anthr opology.”
In Theory in Social and Cultural Anthropology: An Encyclopedia,
Vol. 2, edited by R. Jon McGee and Richard L. Warms, 841 -846.
Thousand Oaks, CA: SAGE
Lukas, Scott A. “Postmodernism”. 2013. In Theory in Social and
Cultural Anthropology: An Encycl opedia, Vol. 2, edited by R. Jon
McGee and Richard L. Warms, 639 -645. Thousand Oaks, CA: SAGE
Margolis, Maxine L. 2013.“Cultural Materialism.” In Theory in Social
and Cultural Anthropology, Vol. 1, edited by R. Jon McGee and
Richard L. Warms, 147 -149. Tho usand Oaks, CA: SAGE.
Sapir, Edward 1929 The Status of Linguistics as a Science. Language
5(4):207 –214.
Turner, Victor. 1967 The Forest of Symbols: Aspects of Ndembu
Ritual. Ithaca: Cornell University Press.
Turner, Victor. 1969 The Ritual Process Structure and Antistructure.
Chicago:Aldine.
Turner, Victor. 1974 Symbolic Action in Human Society,
IthacaComellU'sity Press.
Turner, Victor. 1974 Dramas, Fields, and Metaphors: Symbolic Action
in Human Society. Ithaca: Cornell University Press.
Turner, Victor.1980. Social Dramas and Stories about Them. Critical
Inquiry 7:141 -168.
https://emporiaslim.libgu ides.com/c.php?g=891108&p=6407585#:~:te
xt=To%20aid%20anthropologists%20in%20the,patterns%20of%20cul
tural%20and%20social
https://courses.lumenlearning.com/culturala nthropology/chapter/symb
olic-and-interpretive -anthropology/
munotes.in
Page 37
37४
दाट वण न, सीिमयता आिण सामािजकता
(THICK DESCRIPTION, LIMINALITY AND
COMMUNITAS )
फा ग ुनी वाहनवाला
खंडाची रचना :
४.० उि ्ये
४.१ संक पना
४.२ तावना
४.३ ‘दाट वण न’ (Thick Description )
४.४ सीिमयता (Liminality )
४.५ सामािजक े े आिण र ंगणे (Social Fields and Arenas )
४.६ सामािजकता (Communists )
४.७ सीिमयात , सामािजकता व वास
४.८ िन कष
४.९ टीका
४.० उि ्ये
ि लफड गीट् झ यांनी िवकिसत क ेलेला अ वयाथ क ि कोन समज ून घेणे
आप या द ैनंिदन जीवनातील ‘दाट वण ना’चे मह व जाण ून घेणे
सीिमयता व सामािजकता यामागील स ंक पना व या ंचे पर परा ंशी संबंध तपासण े
४.१ संक पना
सीिमयता (Liminality ): हा सं मण काळ िक ंवा वासाचा काळ असतो . यात
सहभागी य ला सामािजक ित ा िक ंवा दजा न सत ो . ती अनािमक असत े. ती
आ ाधारक व िवनयशील असत े व वत न, पेहराव इ यादी या बाबतीत ठरािवक
था-परंपरांचे पालन करतो . munotes.in
Page 38
38 सामािजक े े (Social Fields ): जेथे पया यांचा िवचार क न त े िवकिसत क ेले
जातात अशा जागा
सामािजक नाट ्य (Social Drama ): समाजात पया यी सामािजक आक ृतीबंध व
मू यांचे पालन स ु के यावर िनमा ण होणार े संघष .
सामािजकता (communities ): समाजशीलत ेची उ फ ूत भावना ,
पर परा ंिवषयीच े ेम, एकोपा व समानत ेची भावना आिण उ कट भाविनक ,
मुि दायक िक ंवा आि मक अन ुभव.
४.२ तावना
अमे रक मानवशा ि लफड ग ी ट् झ (१९२६ -२००६ ) यांनी अस े प मत
मांडले क , सं कृतीवण न हे िन वळ िनरिनराळ े अ वयाथ काढण े असत े. गीट् झ यां या मत े
दुस या सं कृतीमधील आशय व ि या ंिवषयी मानवशा ाच े त ाडून न बघता य ेणारे मत
हणज े ‘अ वयाथ ’ न हे. तर एका ठरािवक सा ं कृितक स ंदभा त ते आ शय व क ृती कशा
अथ पूण ठरतात यािवषयी िवचारप ूव क केलेली मा ंडणी हणज े अ वयाथ . गीट् झ यांनी सन
१९७३ म ये ‘Thick Description: Toward an Interpretive Theory of Culture ’
या िनब ंधात आपली मत े औपचा रकपण े मांडली. यात ते असे िववेचन करतात क , ‘
माणूस हा वत :च वत :ला मह व द ेऊन िव णले या जा यात अडकल ेला ाणी आह े.
मा या ीन े माणसान े िवणल ेले जाळे ही याची स ं कृती आह े. यामुळे याची िचिक सा
करणे िनतीिनयमा ंचा शोध घ ेणारे ायोिगक िव ान न ह े तर अथा चा मागोवा घ ेणारे
अ वयाथ क िव ान आह े.’
‘The Interpretation of Cultures ,’ या पिह या करणात ि लफड गीट् झ
सं कृती वण नकाराची न ेमक भ ूिमका प करतात . ढोबळ मानान े सं कतीच े िनरी ण
करणे, न द घ ेणे व िचिक सा करण े हे सं कृती वण नकाराच े उि असत े. खास क न या
वण नकाराला ितका ंचा अ वयाथ या स ं कृतीम य ेच शोधावा लागतो . सव त हेचे अथ
समोर य े यासाठी ितका ंचा अ वयाथ ‘दाट वण ना’ या आधार े लावायला हवा . हा मु ा
प कर यासाठी त े डोळा िमचकिव याच े उदाहरण द ेतात. माणूस जे हा डोळा िमचकवतो
ते हा तो या या डोळयाची व ेगाने िन वळ उघड -झाप करत असतो क , तो आप या
एखा ा िम ाचा उपहास कर यासाठी डोळा िमचकिव याच े नाटक क न काही तरी कपट
सु अस याचा समज क न द ेऊन या िबचा याची फसवण ूक करत असतो ? शेवटी
िगट् झ अशी आशा य करतात क , सं कृतीवण नकार ितका ंची जेवढी खोलवर उकल
क शक ेल तेवढीच िविवध स ं कृत मधील स ंवादाची कवाड े अिधक ख ुली होतील . (एम.
मफ )
munotes.in
Page 39
39४.३ ‘दाट वण न’ (THICK DESCRIPTION)
मानवशा या ना यान े गीट ् झ या ंचे पिहल े आिण सवा िधक वार य
सं कृतीवण नात होत े. परंतु सं कृत चा क ेवळ वरकरणी अ यास क न काही मानवशा
जे िन क ष काढत होत े यान े त् हताश झाल े होते. (गीट् झ १९७३ /२०१३ ) पण यात एवढ े
वाद हो यासारख े काय होत े? सरळ सा ंगायचे त र ग ी ट ् झ या ंनी हे ओळखल े ह ो ते क ,
सं कृती ही एक ग ुंतागुंतीची व बह धा गहन गो असत े. ित यात पर परा ंम ये गुंतले या
ितके आिण िच हा ंचे अनेक थर असतात . ( ाचीन िह ंदू ेचा स ंदभ देत या ंनी एक े
िठकाणी स ं कृतीला कासवाची उपमा िदली होती : १९७३ , पृ. २९) याव न या ंचे हणण े
असे क , सं कृतीची या या करण े सोपे न ाह ी व ित च े व ण न करण े तर य ाह नही कठीण
आहे. मानवशा ा ंना या ं या सा ं कृितक अ यासात मदत कर यासाठी या िव ाशाख ेत
‘दाट वण न’ (Thick Description ) या स ंक पन ेची भर टाकली . ‘दाट वण न’ हणज े
य जाग ेवर जाऊन आल े या अन ुभवांतून िचिक सकान े सां कृितक आिण सामािजक
संबंधांचे सु प अस े आकृतीबंध तयार करण े व या ंना संदभा ची जोड द ेणे. (हॉलोव े आिण
आरड लय ूजेएफ, प र छ ेद ३)
एक उदाहरण : डोळे िमचकव याची बह अथ क ृती
‘दाट वण न’ हणज े नेमके काय ह े प कर यासाठी गीट ् झ यांनी खालील माण े
एक साध े उदाहरण िदल े:
समजा .. दोन म ुले यां या उज या डो याची व ेगाने उघड -झाप करत आ हेत.
यापैक एका या डो या ंची उघडझाप ही अन ैि छक ि या आह े त र द ुसरा या क ृतीतून
गोपनीय स ंकेत देत आह े. हालचाली हण ून या दो ही क ृती एकसार या आह ेत. एक घटना
हणून डो या ंची ही हालचाल क ॅमे यात िटपली तर याप ैक कोणत े ‘डोळा िमचकावण े’
आिण व कोणत े ‘ डोळा मा रणे’ आहे यातील फरक सा ंगता य ेणार नाही . िकंवा याप ैक एक
िकंवा दो ही डोळा िमचकवण े अथवा डोळा मारण े आह े, हेही कळणार नाही . डोळा
िमचकवण े व डोळा मारण े यातील फरक क ॅमे यात िटपला जात नसला तरी या दो ह म य े
मोठा फरक आह े. जो कोणी या दो ह म य े दुद वाने ग ल त कर ेल या या हा फक ल ात
येईल. डोळा मारणारा काही तरी सा ंगत असतो आिण याच े हे सांगणे नेम या व खास
कारच े असत े... जे हा अशा कार े सहेतूक डो याची उघडझाप करण े हणज े काही तरी
गुिपताचा तो स ंकेत आह े असे मान याची पर ंपरा ढ असत े ते हा त े डोळा िमचक वणे न
राहता ‘डोळा मारण े’ होते. यातून सं कृतीचा एक प ैलू उघड होतो .
पण ह े एवढ्यावरच स ंपत नाही . समजा त ेथे ितसराही म ुलगा आह े. या ितस या
मुलाने आप या िम ा ंची थ ा कर यासाठी या पिह या म ुला या डोळया ंची उघडझाप
कर या या क ृतीचे ि व डंबन क ेले. नविशका अस या ने याला ती न कल ह बेह ब जमली
नाही, पण या याही डो याची हालचाल पिह या दोघा ंसारखीच होती . तरी तो या
दोघां माण े डोळा िमचकवतही न हता व डोळा मारतही न हता . ही ितसरा म ुलगा या munotes.in
Page 40
40कृतीचा अ वयाथ न कळता न ुसती न कल करत असतो . हणज े डोळे िमचकवण े व डोळा
मारणेयाचेही समाजान े घालून िदल ेला काही नीतीिनयम आह ेत, हे आप या ल ात य ेते.
‘िवरळ वण न’ (Thin Description ) यातील फ ि या ल ात घ ेते. याउलट ‘दाट वण न’
(Thick Description ) या ि य ेमागील अ वयाथ शोधत असत े. सं कृतीवण नाचा उ ेशच
तो आह े. यात को ण काय करतो एवढ ेच न पाहता , या या या क ृतीतून याला व
समाजाला कोणता अथ अिभ ेत आह े, याचा शोध घ ेणे यात मह वाच े मानल े जाते. असे न
करता स ं कृतीकड े केवळ वरकरणी पािहल े तर स ं कृतीचे खरे म म कळणार नाही , असे
गीट् झ मानतात . (१९७३ , पृ. ६-७)
याच े खरे आकलन फ ‘दाट वण न’ प तीन ेच होऊ शकत े अशा मानवी
वत नाचे चपखल उदाहरण गीट ् झ यांनी या छोट ्याशा पर ंतु भावी प र छ ेदातून िदल े आहे.
यात डोळा िमचकवणारा , डोळा मारणारा व िवड ंबन करणारा अशी ही ित ही म ुले वरकरणी
एकसारखी िदसणारी शारी रक ि या करत असली तरी ितघा ं या ि या ंमधील अ वयाथा त
खूप फरक आह े. िगट् झ हणतात क , सं कृती वण नकाराला मानवी वत न व या दार े
सं कृती समज ून यायची अस ेल तर याला हा खोलवर असल ेला स ंदभ खोदून काढावाच
लागेल.
‘सं कृती हणज ेच संदभ ’ हे िगट् झ यांचे िवधान (शा कमन , १९८४, पृ. २६२)
‘दाट वण ना’तून या ंना काय अिभ ेत आह े, हे अचूकपणे प होत े. गीट् झ यांनी िवकिसत
केलेले ‘दाट वण ना’चे हे मॉडेल ि ह टर टन र यांनीही वापरल े. पण या ंनी याला ह ॅन
जेनेप यां या ‘सं मणाव थ े’ या (rites of passage ) मॉडेलचीही जोड िदली . १९६० या
दशकात उदयाला आल ेली िव ोही स ं कृती (counter culture ) व ‘वूड टॉक ’ िकंवा
यूयॉक म ये झाल ेली समिल ंगी ल िगक व ृती या समाजाची ‘ टोनवॉल ’ दंगल यासार या
घटना ंमधील या स ं कृतीवा ा ंचे अनुभव समज ून घे यासाठी टन र यांनी या स ुधा रत
मॉडेलचा वाप र केला. एकूण यापक सामािजक यवहारा ं या स ंदभा त सामािजक
चळवळ ची , वांिशक गटा ंची व समाजान े बिह क ृत केले या अ य अ पस ं य गटा ंची भूिमका
समजून घे यासाठी या ंनी ि या मक मॉज े सचीही प ुनबा धणी क ेली. पूव मानवशा ीय
अ यास औ ोिगक करणाप ूव या दूरवर या िवद ेशी जनसम ुदायांपुरता क ीत होता . तो
समकालीन औ ोिगक समाजा ंकडेही वळिव याच े ेय ब याच अंशी टन र यां याकड े जाते.
हे करत असताना या ंनी मानवशा ा या पार ंप रक स ैधाि तक मॉड े सचेही मोठ ्या
माणावर प ूनमू यांकन घडव ून आणल े.
टन र यांना िव ान व मान यिव ा या दो ह कड े ओढा होता . यापैक कशाची कास
धरायची यािवषयीच े मनातील ं द या ंनी िव ापीठत मानवशा ाच े िश ण घ ेऊन
सोडिवल े. या िव ाशाख ेत या ंना स ं कृतीिव ान व मानवी यवहारशा या दो ह चा
ढांडोळा घ ेता आला आिण स दय शा , ितका मकता व अ वयाथा चे समाजातील न ेमके munotes.in
Page 41
41 थानही अ यासता आल े. माणसा ं या आपसातील स ंबंधांमधील नाट ्यमयत ेचेही या ंना
आकष ण होत े. यावहा रक ्या ती भ ूक सािह य व नाटका ंमधून भागवत असत .
मानवशा ा या अ यासान े यांना या गो ी य सामािजक पातळीवरही शोधता आ या .
मानवशा ात य ेक गो ीकड े व तूिवषय हण ून पािहल े जाते व याम ुळे यांचा
अ यास करायचा या ं यावरच अ याय होतो , हे हणण े टन र यांना मा य न हत े. काही व ेळा
असे घडत े, हे ते नाकारत नाहीत . पण वसाहतवादा या न ंतरचे िटकाकार मानवशा ा ंचे
समाजाशी असल ेले खरे नाते समज ू शकल ेले नाहीत , असा या ंचा आ ेप होता .
जे हा मानवशा या समाजाचा अ यास करायचा आह े या समाजासोबत
बह धा आप या क ुटुंबासह दोन -तीन वष जाऊन राहतो , ते हा याच े यां याशी ज े
गुंगागुंतीचे संबंध जुळून येतात याला टन र ‘सामािजक नाट ्य’ (Social Drama ) असे
हणतात . या संबंधांनी एवढी एक पता िनमा ण होत े क , व तुिन त ेने पाहणारी य थ
य एवढीच भ ूिमका न राहता तो मानवशा या सम ुदाया या सामािजक व
सां कृितक जीवनाचा एक िह सा बन ून जातो. प रणामी या ‘सामािजक नाट ्या’ची भूिमका,
य या व ृ ी आिण स ंभाषणा ंतून य होणारा अथ या सव बाबी मानवशा ान े या
समाजाचा एक िह सा अस या या भ ूिमकेतून समज ून घेणे हे मीसा ंसे या ीन े मह वाच े
ठरते.
येत सं कृती व यातील येक य आप या मनातील भावना य
कर यासाठी सव ानेि यांचा उपयोग करतीत असत े. यि गत पातळीवर ही अिभ य
शारी रक हावभाव , चेहºयावरील भाव , देहबोली , जलद, मंद िकंवा खोलवरच े सन , अ ू
इ याद मध ून य होत े. तर सा ं कृितक पातळीवर ती ठरा िवक प तीच े हातवार े, नृ याचे
कार , अथ पूण म ौ न, कवायतीसारख े ताला -सुरात चालण े, खेळ व डा कार आिण
कम कांडे यातून िदसत े.
परंतु टन र यांनी वै ािनक िस ा ंतांना पूण पणे सोडिच ी िदली नाही , तर मानवी
यवहारा ं या अ सा या न या े ांम ये यांनी वै ािनक प त चा वापर स ु केला.
यासाठी या ंनी रचना मक क ृितशीलता , नातीगोती , वग वारी आिण अिधकारा ंची उतर ंड या
त वांचा उपयोग क ेला. तरीही मानवी अिभ य चा भाविनक आिव कार अ यास यासाठी
यांनी यि िनहाय व ेगळेपण, यि गत श ैली, संभाषण चातुय , यि गत पस ंती आिण
संवादामधील ितका ंचे मह वाच े थान याकड े यांनी दुल केले नाही. थोड यात या ंना
य गत य अन ुभव व भाविनक िक ंवा आि मक प ैलूचे मह व या म ु य आधारावर एक
समाजिव ान हण ून या ंनी मानवशा ाचा पाया घाल याचा य न क ेला. सामािजक
अ वयाथ एखा ा िलिखत सािह यासारख े वाचता य ेतात, असे मानणा ºया गीट ् झ यां या
उलट टन र यांनी सं कृतीचा खरा अथ समज यासाठी सामािजक यववहारा ंकडे एका ा
नाट्या माण े पाह याचा आ ह धरला . munotes.in
Page 42
42तुमची गती तपासा
१. सां कृितक जीवना मधील ‘दाट वण न’(THICK DESCRIPTION) संक पन ेची
मीमांसा करा .?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_____________________________________________________
४.४ सीिमयता (LIMILALITY )
हॅन जेनेप यांनी ‘राईट्स ऑफ पॅसेज’चा िस ा ंत िवकिसत क ेला ते हा या ं या
क पन ेतील स ं मणाचा िक ंवा ‘िलिमनल ’ ट पा असा होता ज ेथे सामािजक ब ंधनांतून
थोडीफार म ु ता िमळ ू शकत होती . सुिनि त अशा सामािजक रचन े या दोन टोका ं या
मधील , जेथे काहीही घड ू शकत े अ श ी मोकळी जागा , हणज े ‘िलिमनल ’ थान , अशी
या या या ंनी केली. हॅन जेनेप यांनी येथे व ा प र ल ेला ‘Liminal ’ हा श द ल ॅिटन
भाषेतील अस ून याचा अथ मया दा िक ंवा सीमा असा होतो . टन र यांनी या ंनी या ं या
‘सीिमयत े’ या स ंक पन ेत याचा मह वाचा घटक हण ून िवका स केला. वा तिवक िक ंवा
ितका मक मया दा हा कम कांडां या आिण ितका मक अन ुभवांचा मह वाचा िह सा
असतो . या ट यावर असल ेली य वग करणा या िनि त िब ंदूं या मध या भागात
असत े, ितची अव था स ंिद धत ेची असत े व ती समाजा या वग करणा या प त म ये
ीस पडत नाही . दजा या अन ु मात मध या ट याला असण े यास ते ‘िलिमन ॅिलटी’
हणतात .
समाज ज े हा वत :ची दखल घ ेतो, भाविनक , आ याि मक आिण सामािजक
िव ात लोका ं या थाना ंचा आढावा घ ेतो आिण सामािजक यव थ ेस आकार द ेणा या
सामािजक स ंबंधांची फेरआखणी करतो ते हा त े या समाजाच े ‘िलिमनल ’ ट पे असतात ,
असे ट न र सांगतात. या ि थ य ंतरा या अव थ ेत य ित या न ेहमी या सािमज ेक
भूिमके या बाह ेर जाऊन पया यी सामािजक रचना व म ू यांचा वीकार क शकत े. या
काळात िनिष तत ेचे अनेक िनयम तयार होत अस यान े समाजाची घ वीण स ैल होऊ
शकेल अशी ही धो याची घडी असत े. सामािजक दजा कसा िवसिज त हो तो हे
‘िलिमन ॅिलटी’तून िदस ून येत अस यान े याची स ंक पना मा ंडताना आपण या ‘िलिमनल ’
अनुभवातही स ं कृती हाच म ु य प ैलू मान याऐवजी बह धा या या व पावर अिधक ल
क ीत क रतो. टन र यां या या मॉड ेलम य े सु थािपत था मोडीत िनघा यावर दोन
गुणिवश ेष कट होतात - िवमु चेतना आिण न ैसिग क अशी शारी रक व आि मक अव था .
munotes.in
Page 43
43४.५ सामािजक े े आिण र ंगणे (SOCIAL FIELDS AND
ARENAS )
बळ सामािजक स ंरचनेस घातपाती अस े पया य जेथे उभे केले जाऊ शकतात या
मोक या जागा ंना टन र ‘सामािजक े े’ (Social Fields ) हणतात . या सामािजक
नाट्यातून िकंवा िवर ेचक अन ुभवांतून समाज कसा अस ू शकतो याच े पया य ि थ य ंतरा या
या मानिसक व सामािजक र जागा ंम ये म ांडले जाऊ शकतात . हणज ेच सामािजक
यवहारा ं या, मू यां या व ितका मक अिभ य या पया यी रचना तयार क े या जातात ,
थािपत होतात व या ंचा थािपत सामािजक आिण ितका मक रचना ंशी संघष िनमा ण
होतो. अशा अ य सां कृितक भाव े ांना टन र ‘सामािजक े े’ असे हणतात . यात
सामािजक व ितका मक रचना नवी सनातन यव था हण ून थािपत होत े या यासाठी
टन र ‘ रंगण’ (Arena ) असा श द वापरतात . सामािजक -सा क ृितक आक ृतीबंधा या या
पया यी मॉड े सचा प ुर कार करणा या ंम ये यानंतर वच वासाठी स ंघष सु होतो . यातूनच
समाजात ‘सामािजक नाट ्य’ बजावत े, हे प होत े.
तुमची गती तपासा
१. सां कृितक जीवनामधील सीिमयता संक पन ेची भूिमका कोणती .?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
________________ __________________________________________
________________________ __________________________________
४.६ सामािजकता (COMMUNITIES )
यात अिधक स ु प ता आण यासाठी टन र या ंनी ‘सामािजकत े’ची
(Communities ) संक पना िवकिसत क ेली. हा मु यत: धम , नाट्य व सािह यात ून
य ात य ेणारा अन ुभव असतो . पण याची िचिक सा अन ुभविस िक ंवा वै ािनक
ि कोनात ून केली जात नाही . हे वासाच े िवधीिनयम , िविदरोही स ं कृती व धािम क
चळवळ म य े पाहायला िमळत े. यामुळे ध मा या ि यावादी मॉड ेलऐवजी सामािजक रचना
समजून घे यात प रवत नीय, िवरेचक व धािम क अन ुभव म यवत भ ूिमका बजावतो ह े प
होते.
टन र अस े स ांगतात क , ‘सािमयत े’ या अव थ ेत उ फ ूत समाजशीलता ,
पर परा ंिवषयीच े ेम, एको याची व समानत ेची भावना आिण उ कट भाविनक व आि मक
अनुभव या पान े सामािजकता (communities ) उदयाला य ेते. यातून आन ंदा या ,
क याणा या व आि मयत े या उ कट भावना ंचा उगम होऊन सनातन सामािजक व munotes.in
Page 44
44सां कृितक यव थ ेला आ हान िदल े जाते. ही अशी व ेळ असत े जे हा अ ुतर य आदश व
आका ं ा य क े या जाऊ शकतात व सामािजक -सां कितक रचन ेची पया यी यव था
तयार क ेली जाऊ शकत े. लोकांनी सव मा य सामािजक िव ाच े बुरखे काढून टाकल े आहेत
व सामािजक ब ंधनां या जोखडात ून लोक आता ख या अथ म ु झा याची भावना
या याशी बह धा िनगिडत असत े. टन र यां या मत े, या ट याला लोका ंना आन ंदाची व
नातेसंबंधांतील स चेपणची जी उ कट जाणीव होत े त ीच १९६० या दशकातील िह पी
चळवळीसार या िव ोही सामािजक चळवळीमधील अ ुतर य आदशा मागील म ु य
ेरकश होती . ते हणतात क , जगरहाटी या बाह ेर पड ून पया यी सम ुदाय तयार
कर याची ही व ृती ही काही अ ंशी तशा लोका ं या काय म व पी सामािजकत े या अव थ ेत
राह या या इ छ ेची अिभ य होती .
सव च समाजा ंम ये समाजाची क पना असमान लोका ं या वग करणान े केली
जाणारी रचना , अशीच असत े. याउलट सामािजकत े या स ंक पन ेत कोण याही कारचा
भेदभाव नसल े या सम पण े एकिजनसी अशा समाजा या रचनेची आका ं ा असत े.
अ ूतर य क पना डोळयाप ुढे ठेवून उ या राहणा या सामुदाियक धािम क िकंवा राजक य
चळवळ म य े अथवा जनजातीय कम कांडांम ये ती िदस ून येते. यात समाजाकड े सामाियक
मू ये, आदश व आि मयत े या भावन ेने मु आिण समान बा ंधवांनी एकि त य ेऊन उभी
केलेली यव था या ीन े पािहल े जाते. जेथे सहयोगाच े व समानतावादी वत न हा िवश ेष
असतो आिण दजा व दुजाभावा या न ेहमी या या या द ुलि त के या जातात त े हा
सामािजकत ेचे यवहार क ेले जाऊ शकतात . एरवी सव साधारणपण े िवभागल े गेलेले व
पर परा ं या िवरोधा त असणार े ल ो क अ श ा व ेळी एक य ेऊन मनवत े या सामाियक
अनुभवासाठी आप या मतभ ेदां या पिलकड े जाऊ शकतात . टन र िलिहतात ...
‘संरचनेत वेळोवेळी होणा या प रवत नाने या सामािजकत ेम ये अनेक ि यािवधी
होत असतात . सामािजकत ेची ही अव था कालातीत आह े व ती िचर ंतन अस यान े ितला
काळा या न ेहमी या क पना लाग ू होत नाहीत , असे यात रममाण होणार े मानत असतात .
अशी सामािजकता उ फ ूत पणे व आपोआप उदयाला य ेते व टन र यां या मत े
समाजाची ती एक अप रहाय गरज आह े. सामािजकत ेची ही भावना कायम ठ ेव यासाठी
तु ही दजा व भेदभावाची बा ल णे दूर कर याचा य न करत असता आिण य या
दजा कडे ि कंवा समाजान े ितला िदल े या भ ूिमकेकडे न पाहता माण ुसक या सामाियक
अनुभवावर ल क ीत करत असता . हेच ठामपणे प करताना टन र पुढे िलिहतात ,
सीिमयत ेचा आव आण यासाठी म ु चा ब ुरखा धारण करावा लाग णार असला तरी लोका ंनी
दजा िन देशक ब ुरखे, पेहराव व अिधकारिच ह े वेळोवेळी झ ुगा न द ेणे गरज ेचे
असत े.समािजकता थािपत बा रचना ं या बाह ेर असत े असे टन र मानत असल े त र ी
सीिमयत े या अव थ ेचीही वत :ची अशी पया यी रचना व ितका मकता असत े. पण तीही
ब हंशी या ं या समाजा या म ु य सामािजक वाहात ूनच उयाला आल ेली असत े.
उदाहरणाथ या रचन ेत पु ष व ि या ंमधील प ेहराव, ुंगार व वीकाय वत नातील भ ेदाभेद munotes.in
Page 45
45अिधक ती होऊ शकतात . मा सामािजकत े या अव थ ेत असल ेले लोक ह े भेदाभेद
मु ाम कमी कर याचा य न कर तील िक ंवा ी व प ु षां या भ ूिमकांची अदलाबदलही क
शकतील . ि यावादी ि कोनात ून सामािजक एकिजनसीपणावरील हा धोकादायक व
िवनाशकारी आघात ठ शकतो . पण या अव थ ेतूनही सामािजकत ेची सकारा मक मता
िदसून येते. यातून एकज ूट, मू ये व लोका ंमधील सामािजक द ुवा यांना बळकटी िमळत े.
सीिमयता व सामािजकता या ं या रचन ेसाठी वापरली जाणारी ितक े बह धा
समाजा या म ु य वाहा या िकना ºयावर असल े या लोका ंकडूनच घ ेतलेली असतात .
उदाहरणाथ , मु य स ं कृतीह न िवरोधाभासी िक ंवा ितचा काठावर अस याच े मानल े जाणार े
िज सी , मूळ रिहवासी , चेटिकणी इ याद चा बह तेक वेळा सामािजकत ेचे ितक हण ून
उपयोग क ेला जातो . मु य म ु ा असा क , समाजा या मु य वाहाह न वेगळेपणाची िकंवा
या समाजान े बिह क ृत के याची ही ितक े असतात . याच ितका ंची फेरआखणी क न ती
यि वादाची , पया यी सम ुदायांची व समाजा या म ु य वाहापास ून िवभ त ेची ितक े
बनतात .मूळ रिहवासी ज े हा आपली वत :ची सामािजक -राजक य व सा ं कृितक ओळख
य कर याचा य न करतात व ज े हा त े िहच ितक े सामािजकत ेसाठी व समाजा या
मु य वाहापास ून वेगळेपण दाखिव यासाठी वाप पाहणा ºयांशी पधा करतात त े हा
संघषा ची ि थतीिनमा ण होत े.
या समाजवगा या सामािजक स ंबंधां या, ितका ं या व सा ं कृितक साच ेबंधां या
या वत : या अशा पया यी रचना असतात याही मा यत ेसाठी व प रणामकत ेसाठी
सां कृितक म ु य वाहावरच अवल ंबून अस यान े व का ही माणात या या यावरच
िवसंबून अस यान े जी अव था ह े याला टन र ‘िव ोही रचना ’ () हणतात . बह तेक वेळा
ध कात ं हण ून वापरली जाणारी ही ितक े व िच ह े सं कृती या म ु य वाहातील
यां या थानाव नच नावा पाला य ेतात व ती प रणामकारक ठर या साठी म ु य वाहात
यां यािवषयी काय ि कोन आह े हे मह वाच े ठरत े. यािवषयी टन र हणतात , िव ोही
रचना व सामािजकत ेचा उगम समाजा या म ु य वाहा या काठावर होत े हे आपण समज ून
घेत यावर काठावर या ंची नेमक काय भ ूिमका असत े हे समज यासाठी ही ितक े क ाय
सांगतात ह ेही आप याला जाण ून याव े लागेल.
तुमची गती तपासा
१.‘सामािजकत े’ची (Communities ) संक पना सु प ता करा .?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
____________________ ______________________________________
__________________________ ________________________________
munotes.in
Page 46
46४.७ सीिमयता , सामािजकता आिण या ा
वर हट या माण े ट न र यांनी सीिमयत ेची स ंक पना ह ॅन जेनेप यां याकड ून
घेतली आिण ज े हा ि थ य ंतर हेच भावी स ू असते असे समाजजीवनातील िवश ेष ट प े
समजून गे याचे साधन हण ून याचा िव तार क ेला. टन र िलिहतात क , ‘‘दजा िनहाय
रचना’ हे जर आपल े समाजाच े मूलभूत मॉड ेल अस ेल तर सीिमयत े या काळास आप याला
दोन रचना ं या दर यानचा काळ मानावा लाग ेल’ (१९६७ :९३) या े या िवध म य े, अ य
कम कांडात िक ंवा तीथा टनातील अस े ि थ य ंतराचे कालख ंडही अस ेच असतात . हणज े ते
धड इकड े नसतात िक ंवा ितकड े नसतात , ते ठरल े या थाना ं या म य े कुठेतरी असतात
व याची जागा नीतीिनयम , ढी-परंपरा, था व उ सवा ंव न ठरत असत े. प रणामी
सामािजक व सा ं कृितक ि थ य ंतरांनाही औपचा रकता द ेणाºया अन ेक समाजा ंम ये यांचे
असे संिद ध व अिनि त ग ुणिवश ेष िदस ून येतात. (टन र १९६९ :९५)
टन र यांना सीिमयत े या कालख ंडांचे आकष ण वाट े कारण न ेहमीचे सामािजक
संबंध ल ंिबत होण े व यात प रवत न हे यांचे ल ण असत े. सीिमयत ेचे कालख ंड केवळ
काळा या आत -बाहेर नसतात तर सामािजक रचन े याही आत -बाहेर असतात . (टन र
१९६९ : ९६) यातून मानवी स ंबंधांची दोन म ुख मॉड े स स ूिचत होतात :
पिहल े अशा समाजाच े याची स ु यवि थत बा ंधणी असत े, यात फरक क ेलेले
असतात व यात कमीपणा या व अिधक पणा या िनकषावर माणसा ंना िनराळ े क न
यां या राजक य -वैधािनक - आिथ क थाना ं या उतर ंडीची यव था ठरिवल ेली असत े.
दुसरे सीिमयत े या काळात याच े वेगळेपण प पण े जाणवत े अशासा स ु यवि थत बा ंधणी
नसले या िक ंवा अगदी ज ुजबी बा ंधणी असल े या व त ुलनेने कमी भ ेदाभेद पाळ या
जाणाºया सामािजकत ेचे. (टन र १९६९ : ९६) िव किळत समाज िव स ु यवि थत
बांधणीचा समाज , ि थ य ंतर/ थैय , समानता / असमानता , अनािमकता / नामकरण प ती ,
िन:श दता /संभाषण , दजा /दज चा अभाव अशा िकतीतरी पर परिवरोधी ि द -अंगी
गुणवैिश ्यांची उदाहरण े चन र देतात. (१९६९ :१०६-१०७) पारंप रक समाजा ंम ये ही
गुणवैिश ्ये वासाशी िनगिडत ि या ंचा भाग असतात . परंतु ती म ुख धमा मधील व खास
कर न धािम क तीथ या ांमधील स ंगही दश िवतात .
तीथ या ां या ितका मकत ेतून या ंचे सं मणा मक व प अधो रेिखत होत े.
ि न धमा या सािह यात अशी पक े वारंवार पाहायला िमळतात . चाऊसर या ं या म ये
इं जी सािह यातील अस े सवा त सु िस पका मक तीथा टन वाचता य ेते.
आिण ह े १९ या शतकातील अम े रक तो ह ेही याच ेच उदाहरण आह े:
ि न ितका मकता वासाच े सीिमय व प य करत े. शेवटी य ेशू ि ताचा
ज मही वासातच झाला होता . याचे मानवी अि त व ह े य ां या वा तवापास ून
अ पावधीसाठी झाल ेली ताटात ूट होती . munotes.in
Page 47
47ि न पर ंपरां या बाह ेरही सामािजक स ंबंधांमधील सामािजकत ेचा दजा या ां या
सीिमय व पांतून य होतो . (टन र १९७४ : १६६-१६७) सामािजक भ ेदभावा ंची बा
ितके दूर केली क अशी सीिमयता प होत े.
सामािजकता , सीिमयता व समाजातील सवा त किन दजा य ां यातील द ु यावर
टन र भा य करतात . बह त रय समाजा ंम ये स व ा त खाल या जाती व वगा म ये स व ा त
जा त अ यवधान व वत नातील अन ैि कता िदस ून येते, असे ब ह धा मानल े जात े. हे
अनुभविस स य असत ेच अस े नाही, तरी समाजातील ती एक िचर थायी भावना न क च
असत े. कारण या ंना सामािजकता जा तीत जा त वाढवायची असत े ते याची स ु वात
नेहमी दजा ची बा ल ण े कमी क न िक ंवा ती कमीत कमी क न याची स ु वात करत
असतात . उदाहरणाथ ग ांधी व टॉल टॉय या ंनी आप या वत : या बाबतीत ह ेच केले.
दुसºया भाष ेत सांगायचे तर या ंनी पेहराव व वत ना या बाबतीत त े ग रबा ं या अव थ े या
जा तीत जा त जवळ ग ेले. (१९७४ :२४३)
या ा या काही म ुलभूत गुणवैिश ्ये असल या सामािजक ि या असतात . या
सामािजकता दाखिवणार े सीिमय सामािजक स ंबंध असतात . आिण यात समाजातील
नेहमीची उ च -नीचत ेची ेणीब रचना िविलन झा या या िक ंवा ती उलटी झा या या
वा तवावर भर द ेणारी ितक े वापरली जाता त. तीथ या ांचे उि असल ेली तीथ े े
कम कांडांची मु य क े बनतात . सवा त मह वाच े तीथ े , अनुषंिगक तीथ े े व या ं या
दर यानच े माग हे सामािजक ि य ेचे एक जाळ े असत े. टन र यां या म ूलभूत सैधाि तक
िचंतनात या तीथा टनांची गडद छाप िदसत े. यांनी या ा ंमधील ि या ंचा अ यास ि य ेचा
एक घटक हण ून, िवरोधी रचना हण ून आिण कम कांडांतील ितका ंमधील अथ अशा
िविवध कार े केला आह े. (१९७४ :१६६)
४.८ िन कष
टन र यां या मह वा या स ंक पना ंचा थोड यात आढावा घ े याने ग भ ेला
आिण राजक य मानवशा ाकड े पाह या या िविवध क पना िवकिसत करताना या ंनी
दाखिवल े या कमाली या ऊज ला याय िद यासारख े होणार नाही . ( वाट् झ वग ैरे १९६६ )
एिडथ टन र अशी आठवण सा ंगतात क , १९६० या दशका या स ु वातीस या ं या
िवचारा ंना, वा या या उलट्या िदश ेने जाणा या िशडा या होडीला िमळाव े त से, अचानक
असे क ाह ी न व े वळण िमळत अस े. (१९८५ :८) आप याला असल ेले िविवध िवषया ंतील
वार य आप या स ंशोधना या म ुलभूत अ ॅज डाचा कस े अिवभा य भाग बनल े हे वत:
टन र अशा श दा ंत सांगतात.
मानवशा ह णून केलेले माझे काम हणज े िविवध कालख ंडां या व िविवध
सं कृत या मानव सम ुहां या सि मिलत ि या ंचा अ यास होता . मला अस े जाणवल े क , munotes.in
Page 48
48या सि मिलत ि या ंनी एक िनर ंतर साव जिनक ि या घडत असत े. माझी पा ा य
पा भूमी पाहता मला या नाट ्यमय वाट या नस या तरच नवल होत े. (१९८४ :१९)
कम कांड, सामािजक नाट ्य व सा ं कृितक व त ूंचे खरे व प फ अि त वा या
मानवशा ात ूनच जाण ून घेता येऊ शकत े, असा िन कष टन र यांनी काढला होता . यांचे
असे हणण े ह ोते क , समाजा या क ेवळ रचन ेकडे न पाहता या रचना ं या ितका मक व
भावनीक प रणाम काय होतो ह े प ा ह ण े आिण यातही या रचना ं या स ं मण काळतील
मध या काळात काय होत े हे प ा ह ण े अिधक मह वाच े आ हे. टन र यां या िचिक स ेनुसार
समाजरचन े या आिण वत ना या नीितिनयमा ं या बाह ेर या े ात खरी जाग ृकता, उ फूत
हालचा ली व बळ अशा भाविनक िति या पाहायला िमळतात . या कालख ंडात
नीितिनयम आिण सामािजक रचन े या साच ेबंद रचन ेत काहीसा ख ंड पडल ेला िदसतो . याच
वेळी उ कट भावना व या ंची अिभ य पाहायला िमळत े. यातून समाजा या रचन ेतील
भाव पश , ितका मक व नाट ्यमय अस े अंत थ क प ेही उघड होऊ शकतात . ब याच
वेळा हे अनुभव अप े या न ेमके उलटे िकंवा अप े ेह न जा त उ ो धक अस ू शकतात . या
सं मण काळातील मध या ट या ंवर ल क ीत क न टन र या ंनी पार ंप रक
मानवशा ीय िवचारा ंना मह वाच े असे वळण िदल े. कारण या ं या िचिक स ेत समाजा या
आखीव चौकटीत काय घडत े यापे ा या चौकटी या बाह ेर व दर यान काय घडत े याला
जा त मह वाच े मानल े गेले.
४.९
१. ि लफड गीट् झ यां या अ वयाथ क ि कोनाच े व प व मह व िवषद करा . एखादी
सं कृती समज ून घे यासाठी या ंचा कसा उपयोग होतो?
२. गीट् झ यांनी िवकिसत क ेले या ‘दाट वण ना’ या () संक पन ेची समप क उदाहरणा ंसह
सिव तर िचिक सा करा .
३. जे हा स ं मण हा बळ वाह असतो अस े सामािजक जीवनातील िवश ेष ट प े समज ून
घे यासाठी टन र यांनी ‘सीिमयता ’ व ‘सामािजकता ’ या स ंक पना ंचा एक सा धन
हणून कसा उपयोग क ेला हे िव तारान े सांगा.
४. सीिमयता , सामािजकता व या ा या ं यातील टन र यांनी सा ंिगतल े या समप कतेची
िचिक सा करा .
४.१० संदभ सूची
Barnard, A. (2004). History and Theory in Anthropology.
Cambridge: Cambridge University Press.
Geertz, C. (1973) The Interpretation of Cultures. New York: Basic
Books. munotes.in
Page 49
49 (1983). Local Knowledge: Further Essays in Interpretive
Anthropology. New York: Basic Books.
J.C. Alexander & P. Smith (ed).(2011) Interpreting Clifford Geertz:
Cultural Investigation in the Social Sciences . Palgrave Macmillan.
Moore Jerry, 2009. Visions of Culture an introduction to
Anthropological Theories and Theorists (3rded)United Kingdom
.Rowen and Little Publishers.
Turner, Victor (1984)Liminality and the Performative Genres. In
Rite, Drama, Festival, Spectacle: Rehearsals toward a Theory of
Cultural Performance. J. MacAloon , ed. Pp. 19 –41. Philadelphia:
Institute for the Study of Human Issues.
Turner, Edith (1985) From the Ndembu to Broadway. In On the
Edge of the Bush. E. Turner, ed. Pp. 1 –15. Tucson: University of
Arizona Press.
Turner, Victor, and Edith Turner (1978) Ima ge and Pilgrimage in
Christian Culture: Anthropological Perspectives. New York:
Columbia University Press. White, Leslie 1949 The Science of
Culture. New York: Farrar, Straus & Giroux.
munotes.in
Page 50
50 ५
रा , वांिशकता आिण बह -सां कृतीकता या ंचे िस ा ंत
फा ग ुनी वाहनवाला
घटक रचना
५ .० उि े
५.१ तावना
५.२ रा
५.२.१ मूळ
५.२.२ रा ांवरील िस ांत
५.२.३ अ पस ं याका ंना रा आधा रत नाग रक वाच े आ हान
५.२.४ रा ीय िवघटन
५.२.५ रा ा समोर उदयो म ुख आ हान े- ि टोकर सी .
५.३ वांिशकता
५.३.१ वांिशकता समज ून घेणे
५.३.२ वांिशकता आिण ीकोन
५.३.३ वांिशकत े या आज ूबाजूचे िस ा ंत
५.३.४ राजकारण आिण वा ंिशकता
५.३.५ DNA चाचणी आिण वा ंिशकता
५.४ बह -सां कृतीकता
५.४.१ बह -सां कृतीकता हणज े काय
५.४.२ गृहीत ध न चालण े
५.४.३ ि या
५.४.४ बह सां कृितकत ेभोवती असल ेले वादिववाद
५.४.५ बह सां कृितकत े म ये झालेला बदल .
५.५ सारांश
५.६
५.७ संदभ
munotes.in
Page 51
51५.० उि े :
रा ाची संक पना आिण याचे िस ांत जाणून घेणे.
वांिशकता आिण याचे िविवध पैलू समजून घेणे.
बह सां कृितकता आिण यात होणार े नवीन बदल जाणून घेणे
५.१ तावना
ा भागात आपण तीन मह वप ूण िवषया ंचा अ यास करणार आहोत . रा ,
वांिशकता आिण बह सां कृितकता . या सव संक पना आप याला आपला समा ज, याचा
उदय आिण यात होणार े बदल समज ून घे यास मदत करतील . ाने तु हाला एक ीकोन
िमळेल या ार े तु ही समाजाला चा ंग या कार े समजू शकता .
५.२ रा
रा हणज े ादेिशक बंधन असल ेले साव भौम सरकार . ( हणज े, एक रा य) या
नाग रका ं या समूहा या नावान े रा य केले जाते याला रा हणून ओळखतात .
रा या या अंतग त मु य रा ीय गटाचा अिधकार एखा ा देशावरील रा -साव भौम वाची
कायद ेशीरता आिण तेथे राहणार े लोक िनधा रत करतात . रा या या सद या ंचे जमीन
आिण देशाशी घ नाते असत े याला त े आपल े घर मानतात . प रणामी , इतर गटांनी
रा या या आत आिण बाहेर याचे िनयम मा य करावे आिण यांचे पालन करावे अशी
यांची मागणी असत े.
५.२.१ मूळ
च रा य ा ंतीनंतरचे पिहल े रा -रा य हणून ा सकड े पािहल े जाते. तथािप ,
काहीजण १९६९ मधील इंि लश कॉमनव े थला रा -रा य िनिम तीची सु वात हणून
पाहतात . रा -रा या या उ प ीवर सा यवाद िकंवा धािम क िव ासा ंसार या
िवचारसरण चा , उदाहरणाथ , चच , बौ धम , जाित यव था , राजेशाही, यांचाही भाव
असू शकतो . रा यात जे हाही दडपशाही वाढते त हा ा ंती सु होत े. रा -रा य हणज े
लोकांचे रा आिण न ेमलेला रा यकता कोण या ना कोण या व पा या िनवडण ुक ार े
िकंवा सहमतीन े रा ताच े ितिनिध व करतो , या त वावर आधा रत आह े. अथा त आजही
ह कुमशाही असल ेली अन ेक रा े आ ज ही अि त वात आह ेत. हणून, एखा ा िविश
रा या या उ प ीसाठी , अ या लोका ंची गरज असत े, यां यात एकमत असत े.
५.२.२ रा ांवरील िस ा ंत
रा य वाचा घोषणा मक िस ा ंत - खालील िनकष पूण झा यावर हा िस ांत एका
रा याला आंतररा ीय काय ातील य हणून प रभािषत करतो , ते िनकष अस े: 1)
एक प रभािषत देश; 2) कायम लोकस ं या; 3) सरकार 4) इतर रा या ंशी संबंध munotes.in
Page 52
52जोड याची मता . यानुसार, इतर रा या ंकडून रा या वाची मा यता ा कर याची गरज
नसते.
रा य वाचा संवैधािनक िस ा ंत- इतर रा या ंनी एखा ा रा याला साव भौम हणून
मा यता िदली असेल तरच , हा िस ांत एखा ा रा याला आंतररा ीय काय ात य
हणून प रभािषत करतो . मा यता द े याचा हा िस ा ंत १९ या शतकात िवकिसत झाला.
या अंतग त, दुस या साव भौम रा यान े एखा ा रा याला मा य ता िद यावरच याला
साव भौम वा ा होत े.
वे टफेिलयन णाली - आंतररा ीय काय ा या त वावर आधा रत एक जागितक णाली ;
याम य े येक रा याला , या या देशावर आिण देशांतग त बाब वर साव भौम व असेल,
बा श ची मदत न वीकार याच े वातं य अस ेल, दुस या देशां या द ेशांतग त बाब म य े
ह त ेप न कर या या त वावर आधा रत अस ेल आिण ते येक रा य (िकतीही मोठे
िकंवा लहान असल े तरी) आंतररा ीय काय ात समान असेल. १६४८ म ये त ी स व ष
चालत असल ेले यु समा झा यावर , वे टफेिलया या तहा या कागदा ंवर वा या
झा या आिण याव न या िस ा ंताचे नाव पडल े.
तुमची गती तपासा :
१. रा ाशी जोडल े या िस ांतांवर चचा करा
_______________________________________________________
__________________________________________________ _____
______________________ _____________ ____________________
५.२.३ रा -आधा रत नाग रक वासाठी अ पस ं याका ंचे आ हान
नाग रक वा या पया यी त वांवर आधा रत ह का ंचा दावा क रत , काही
रा ांमधील वांिशक अ पस ं याका ंनी रा -आधा रत नाग रक वा या पारंपा रक
नमु याला आ हान िदले आहे. हे वैयि क मानवी ह क िकंवा अ पस ं याक आिण
थािनक लोकांचे सामूिहक अिधकार ओळखणा या आंतररा ीय अिधव ेशनांवर अवल ंबून
असतात (काही िव ान या घटनेला "उ र-रा ीय नाग रक व " हणतात )
५.२.४ रा ीय िवघटन
रा ां या देशांमधील वाढती आिथ क असमानता आिण 20 या शतका या
उ राधा पासून यि व राजकारणाचा उदय, काही जातीय गटांमधील अिल तावादी
आका ं ांचा िवकास , यामुळे काही देशांम ये रा ीय िवघटन हो याची श यता वाढली आहे,
याला अन ेकदा बा कनीकरण असे नाव िद ले जाते. वासाहातो र िवकसनशील जगातली ,
त ण रा आिण जास ाकाची दीघ परंपरा असल े या थािपत पा ा य रा , (उदा.
युनायटेड िकंगडम आिण पेन) अ या दो हीतही , बा कनीकरण िदसून येते. आंतररा ीय
मीिडया आिण नवीन सोशल मीिडया , यां या ार े मािहती आिण ितमा ंचा सार क न या
कारचा संघष इतर रा -रा या ंम ये पस शकतो .
munotes.in
Page 53
53५.२.५ रा ा समोर उदयो म ुख आ हान े-ि टोकर सी
रा ाच े भिवत य काय असेल? भिव यात याचे लोकांवरील सामािजक िनयं ण
कमी होईल का? नागरी समाज , धािम क अितर ेक गट, सां कृितक ांती यासार या अनेक
आ हाना ंचा सामना रा -रा याला करावा लागतो . आता आपण िव े ाचे उदाहरण
घेऊ. आपण ि टोकर सी या उदाहरणासह यावर चचा क , जो आ ा इंटरनेटवर
बझवड आहे. पारंपा रक प तीत रा सरकार नोटा छापत ; ना या ंना िफयाट चलन
हणतात , तेथे एक खरेदीदार आिण िव ेता असतो . सरकार याचे िनयमन करते आिण
या या मू याची जबाबदारी घेते.
दुसरीकड े, िबटकॉइन आिण ि टोकर सी हे अंक य प तीन े कुटब (िडिजटली
एि ट ) केलेले असतात . हे िवक ि त चलन आहे जे कोण याही सरकारी िकंवा म यवत
बँकेशी जोडल ेले िकंवा िनयमन केलेले नाही. हे लॉकच ेन तं ानावर आधा रत आहे, जे
िवत रत लेजर ेमवक सह काय करते. लॉकच ेन हे संगणका या नेटवक ारे यव थािपत
केलेले एक िवत रत खातेवही आहे जे डेटाबेसची अचूक त राखत े आिण गिणता या
आधारे सहमतीन े याचे रेकॉड अ तिनत करते. इथे मानवी म य ती नाही . हे िवनाम ू य,
मु ोत संगणकाम य े पीअर-टू-पीअर नेटवक व न हाताळल े जाते. अजूनपय त तरी
ि टोकर सीला िफयाट चलनाचा दजा िदला ग ेला नाही , पण अस े ज र घ ड ल े तर मा
मोठ्या माणावर स ा बदल घड ू शकतो . असे जर झाल े, सरकारी आिथ क िनयमन कमी
होईल. या याम ुळे मोठी फ ूट पड याची पण श यता आह े. सा र जनता िडिजटल पेम ट
णालीचा वापर क न याचा अिधक लाभ घेऊ शकतात . यांनी यात आधी गुंतवणूक
केली यांना नंतर या तुलनेत अिधक फायदा होऊ शकतो .
सरकार याम ुळे आप या लोकां या िव , कृत वर िनयं ण ठेव याची म ेदारी
गमावू शकत े. कारण लोकशाही रचनेम ये सरकार आप या लोकांवर िकती िनयं ण ठेवेल
हा देखील एक मह वाचा आहे. नाग रका ंना वतःच े िनण य घे याचा आिण िनवड याचा
अिधकार आहे. परदेशी कंप यांसाठी बाजारप ेठ खुली आहे, यामुळे अथ यव थ ेवर
कोणाच े िनयं ण क शक ेल?.
तुमची गती तपासा :
१. रा -रा य या ं या प ुढ या आ हाना ंब ल थोड यात िलहा .
__________________________________________________________
__________________________________ ________________________
________________________________ __________________________
_________________________________ _________________________
munotes.in
Page 54
54५.३ वांिशकता
वांिशकता अFkZ
वांिशकता हणज े असा सामािजक गट, याची एक साव जिनक रा ीय िकंवा
सां कृितक परंपरा असत े. अनेक ऐितहािसक समाजाच े मुख वैिश ्य होते वांिशकता ह े
होते. आधुिनक काळात , वांिशकत े म ये सव थम सामूिहक ओळखीचा संदभ येतो, यात
अनेक मूलभूत दुिवधा पण असतात . समाजशा ात , वांिशकता ही एक संक पना आहे जी
सामाियक सं कृती आिण जीवनप तीचा संदभ देते. भाषा आिण धम च न ह े तर इतर
भौितक गो ी , जसे कपडे आिण पाकक ृती, तसेच संगीत आिण कला यांसार या
सां कृितक गो ीम य े वाि शकात ेचे ितिब ंब िदस ून येते. वांिशकता अनेकदा, सामािजक
एकता आिण संघषा चा मुख ोत असतो . आज जगात जसे अनेक च ंड वांिशक गट
आहेत, तसेच केवळ डझनभर लोक असल ेले लहान वा ंिशक गट स ु ा आह ेत.
“वांिशकता ” या श दाचा बौि क इितहास तुलनेने लहान आह े: १९७० या आधी,
मानवव ंशशा ीय सािह य आिण िकंवा पाठ ्यपु तका ंम ये याचा अगदी नग य उ ल ेख
असे. १९७० दशका या म या पास ून, वसाहतो र बदलणा या भ ू-राजनीतीचा ितसाद
आिण अनेक औ ोिगक रा ांम ये वांिशक अ पस ं याका ं या सि यत ेचा उदय, हणून या
संक पन ेला मानवशा ीय िस ांताम य े काही अ ंशी धोरणा मक मह व ा झाले आहे.
सामािजक आिण राजक य बदल, रा ीय िवश ेष पत ेची िनिम ती, सामािजक संघष , वंश
संबंध, रा -िनमा ण, एक ीकरण इ यादी वैिव यप ूण घटना ंचे प ीकरण दे यामुळे
वांिशकत े या िस ांतांचा सार झाला आहे.
वांिशकत ेतील ीकोन
वांिशकत े या आकलनासाठी तीन पधा मक ि कोन आहेत. ते साधारणपण े
आिदम , कारणीभ ूत आिण रचनावादी हणून वग कृत केले जाऊ शकतात . ढोबळपण े
सांगायचे तर, वांिशक ओळख एखा ा गटा या िकंवा सं कृती या खोल, 'आिदम '
संल नका ंवर आधा रत असत े, असे आिदम िस ांत असे ितपादन करतो . कारणीभ ूत
ीकोनात वा ंिशकता एक राजक य साधन ठरते, याचा वापर क न नेते आिण इतर
वतःचा फायदा क न घ ेतात. आिण रचनावादी ि कोन वांिशक अि मत े या
आकि मकता आिण वाहीपणावर भर देतो, याला िविश 'सामािजक ' आिण ऐितहािसक
संदभा म ये बनवल ेली गो मान याऐवजी (आिदम युि वादा ं माण े) 'िदलेली' गो मान या
जाते.
वांिशकतेच आिदमवादी ि कोन : वांिशकत ेचा व तुिन िस ांतात, आहेवती वा ंिशक
ओळखीसाठी काही वा तिवक , मूत पाया आहे, यात वांिशकत ेला ामु यान े दोन
कारात िवभागल े जाऊ शकत े; जैिवक घटना हणून आिण इितहास आिण स ं कृतीचे
प रप व उ पादन हण ून पिहल े जाऊ शकत े. मानवी वभाव आिण समाजा ला समज ून munotes.in
Page 55
55घेणात या फरकाम ुळे, वैचा रक फरक य ेतो. उ ांतीवादाचा जोरदार भाव असल े या या
सै ांितक चौकट म य े आहे, वंश सामा यतः जीवशा ावर आधा रत आिण अनुवांिशक
आिण भौगोिलक घटका ं ारे िनधा रत केले जातो.
वांिशकत ेचे इतर िस ा ंत
काही लेखक असे मानतात क गट संल नत ेची मा यता अनुवांिशक र या
संकेतन कर यात आल ेली आह े, काही क ुटुंब गटा या सद या ंची अि त व मता
जग यासाठी आव यक झाली आिण त े हापास ूनच ार ंिभक मानवी उ ांतीची स ु वात
झाली. (शॉ आिण व ग १९८९ ). वांिशकते या सामािजक -जीवशा ीय या या ंवर कठोर
टीका केली गेली आहे (थॉ पसन १९८९ : २१-४८), परंतु, “मानवी वांिशक गट, वंशा या
आधारावर िव ता रत नातेवाईक गट िकंवा समूह आहेत”, हा म ुख िवचार 'अध -नाते'
( वासी -िक शीप ) गटां या चच त सापे तावा ा ंनी साि मक ृत केला. ( ाऊन १९८९ :
६-८). प आिदमवादाच े, रिशयन आिण सोि हएत मानवव ंश शा ात समथ न केले आहे.
र आिण मातीची एकता , अ या नव-रोमँिटक संक पन ेचे मूळ, हड रकृत हो क मधे
सापडत े, एस. एम. िशरोकोगोरो ह या काया त वांिशक संशोधनासाठी सकारा मकतावादी
काय मात ते तयार केले गेले होते. िशरोकोगोरो हन े 'एथनोस ' (वंश) ची या या ; ‘समान
भाषा बोलणार े आिण समान मूळ वीकारणार े, ढी आिण जीवनश ैली या संचा ार े
वैिश ्यीकृत परंपरेने जतन आिण पिव केले या 'लोकांचा समूह' अशी केली आहे, जे
सारख े असूनही इतरा ंपे ा वेगळे आहेत’ (१९२३ : १२२). हाच ि कोन पुढे व ा य. ही.
ॉमली या कामात िवकिसत झाला, यांनी 'एथनोस ' (१९८१ ) ची अगदी समान या या
िदली आहे आिण एल.एन. गुिमलेव (१९८९ ) यांनी देखील. गुिमलेव ा ंनी एथनॉस या
अि त वावर 'जैवसामािजक जीव' हणून िव ास ठेवला आिण भौगोिलक ्या िनधा रत
केलेली ि या हणून एथनोज ेनेिसस या अ यासासाठी एक चौकट िवकिसत केली:
एथनॉस या अि त वाची वाढ वैि क ऊजा आिण भू- देशाचा एकि त प रणाम हणून
दश िवली गेली.
कारणीभ ूत ि कोन : १९६० दशका या उ रा धा त, आधुिनकता आिण
आधुिनक करणा या िस ांतांम ये, वांिशकत ेला पूव -औ ोिगक सामािजक यव थ ेचे
अवशेष मानल े गेले आिण हळ ूहळू ही एक ु लक बाबा मानली जाऊ लागली . आधुिनक
रा य, रा ीय एका मता आिण स शीकरण या ंनी मात क ेलेली ही एक िकरकोळ घटना
होती. (१९६० – १९७० या दशका ं या म यापय त 'मेि टंग पॉट' िकंवा साि मकरणाची
िवचारधारा , अमे रकन सां कृितक मानवव ंशशा ात चिलत झाली होती .)
१९७० दशका या म यापय त, वांिशकत ेची या या , एका समाजा या सां कृितक
आकृतीशा ा या संदभा त, संरचना मकपण े केली गेली होती. (भािषक , धािम क आिण
वांिशक वैिश ्ये ' ाथिमक िदलेली' िकंवा वांिशकत ेचे 'आधार ' हणून मानल े जातात ).
munotes.in
Page 56
56असे हंटले गेले क समाजातील िविवध गटांमधील व तुिन आिण किथत फरक,
हा य ेक गटाचे अि त व िनमा ण कर यासाठी , आधार हणून काम करतात , यामुळे
पर पर -गट संबंध आिण राजक य एक ीकरणासाठी संदभ तयार होतो. राजक य
संघषा म ये आंतर-समूह संल नत ेसाठी आधार हणून सां कृितक नेहसंबंधांचा वापर केला
जाऊ शकतो ; परंतु यांना आध ुिनक वांिशक २४१ रा ांनी ता प ुरते आिण िकरकोळ
अडथळ े हणूनच पािहल े. तर, वांिशकत े या अ यासा या या सां कृितक ि कोनाम य े,
याची या या समाजा या व तुिन सां कृितक संरचने या ीने केली गेली होती (ि मथ
१९६९ : १०४-५). येक सां कृितक गट वांिशक ओळख िकंवा गट संल नत ेची जाणीव
िवकिसत करत नाही हे सामा य िनरी ण 'अ य िकंवा' मूक 'वांिशकत े या संक पन ेसाठी
मानल े जाऊ शकते. अनेकदा या काय णालीन े वेगळेच मानसशा ीय वळण घेतले, आिण
वांिशकत ेला हरवल ेला जातीय अिभमान पुन ा कर याच े एक भावी मा यम हणून नमूद
कर यात आल े. (होरोिवट ्झ) असे असं य वाद -िववाद चाल ू रािहल े आिण दरव ेळेस यात ून
वाि शकात ेचा िवचार िवकिसत होत ग ेला. तथािप , वांिशक सम ुदायाची या या आपण ,
‘अ या लोका ंचा समूह, याच े सद य एक सामा य नाव आिण सं कृतीचे घटक सामाियक
करतात , यां याकड े सामा य मूळ आिण सामा य ऐितहािसक मृती आहे, जे वतःला
एका द ेशाचे रिहवासी समजतात आिण या द ेशाशी या ं या भावना ज ुड या जातात ’,
अशी क शकतो . आिण याव नच वांिशक घटना समजून घे यासाठी मानवशा ीय ,
राजक य आिण मानसशा ीय अ या एकि त ाना या समाकलनासाठी माग सुकर होतो .
तुमची गती तपा सा:
१. वांिशकत े या िस ांतांवर चचा करा
__________________________________________________________
__________________________________________________________
____________________ __________________________ ____________
राजकारण आिण वांिशकता
अनेकदा, वांिशकता, फायद े आिण स ा िमळव यासाठी , सां कृितक उ च ूंनी
तयार केलेली आिण हाताळल ेली व त ू हणून राजक य िमथका ंसाठी वापरली जात े. वांिशक
गटांचे सां कृितक प, मू ये आिण प ती अनेकदा राजक य स ा आिण आिथ क
फाय ा या पध त, उ च ूंसाठी संसाधन े बनतात . काही वेळा मते माग यासाठीही या ंचा
उपयोग होतो . कुठ याही गटा या सद या ंना ओळख यासाठी ते तीक आिण संदभ
बनतात , याम ुळे राजक य ओळख िनमा ण करणे सोपे जाते. अशा कार े, राजक य आिण
आिथ क वा तिवकत े ारे िनधा रत केले या सीमांम ये, उ च ू पध या गितशीलत ेम ये
वांिशकता िनमा ण केली जाते ( ास १९८५ ).
munotes.in
Page 57
57तुमची गती तपासा
१. राजकारण आिण वंशा या पर परस ंवादाची चचा करा
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________ ______________ _________ __________________________
वांिशकत ेसाठी डीएनए चाचणी
थला ंतर, जबरद तीनच े थला ंतर, द क इ याद बाब म ुळे, आप या म ुलाशी
संपक तुटले या लोका ंसाठी, आज या गत त ं ानान े, डीएनए चाच या ं ारे वतःच े मूळ
शोधण े सोपे झाल े आहे. 23 and Me, My Heritage आिण Living DNA सार या
सेवां ारे डीएनए चाचणी उपल ध आह े आिण याम ुळे लोका ंना यां या अनुवांिशक
मािहतीचा वापर क न यांची वंशावळ शोधता येते. डीएनएच े परी ण के याने एखा ा
य च े वंश आिण वांिशक पा भूमीब ल मािहती िमळू शकते. डीएनए चाचणीची त वे यो य
असली तरी, घरगुती चाचणी िकट ार े ही सेवा देणा या खाजगी कंप यांवर आिण या ं या
काय प त वर टीका केली गेली आहे.
तुमची गती तपासा
१. तं ाना ार े वतःची वांिशक ओळख कशी जाणून यायची ते सांगा?
________________ _______________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
५.४ बह सां कृितकता
५.४.१ बह सां कृितकत ेचा अथ
बह सां कृितकता ही एक अशी प रि थती आहे याम य े समाजा तील िविवध
सां कृितक िकंवा वांिशक गटांना समान ह क आिण संधी िमळून कोणाकड ेही दुल केले
जात नाही. समाजशा ा नुसार एखादा समाज रा ीय आिण समुदाियक तरावर ,
सां कृितक िविवधत ेशी जो यवहार करतो , हणज ेच बह सां कृितकता .
५.४.२ गृहीतक
अनेक गृिहतके आहेत या ार े बह सां कृितकता कशी काय करते हे कळत े; जसे
िविवध सं कृत चे सद य शांततेने एक नांदू शकतात . कोणताही समाज सा ं कृितक
िविवधत ेचे जतन आदर आिण याच िविवधत ेला ो सािहत करतच, समृ होऊ शकतो
असे बह सां कृितकता मानते. बह सां कृितकत ेशी संबंिधत दोन िस ांत आहेत, “सॅलड
बाउल ” िस ांत आिण “मेि टंग पॉट” िस ांत.
munotes.in
Page 58
58५.४.३ ि या
परदेश गमन , थला ंतर, शहरीकरण यांसार या अनेक कारणा ंमुळे एक समाज
बह सां कृितक बनतो. उदाहरणाथ – कॅनडा जगभरातील लोकांना यां या देशात
राह यासाठी आमंि त करतो . यांना कायम व पी रिहवासी दजा देतो. असे कर यामाग े
दोन कारण े आ ह ेत: लोकस ं या आिण जिमनीच े गुणो र राख यासाठी ह े केले जात े.
यां याकड े जमीन भरपूर असली , तरी लोकस ं या कमी आह े. ि लफड गीट् झने तािवत
केले या बह सां कृितक सं कृतीला ' तीक आिण अथा ची णाली ' हणून पािहल े, याला
यांनी कृतीसाठी अिभम ुख नमुने हणून प रभािषत केले (कुपर १९९९ : ७१).
५.४.४ बह सां कृितकता स ंबंिधत चचा आिण वादिववाद .
िवसा या शतका या उ राधा त, या चच ने, थला ंत रत समाजातील
बह सां कृितक नाग रक वाच े राजकारण आिण केवळ 'सं कृती' हाताळ याऐवजी भाषा
िकंवा धािम क अिधकारा ंची िचंता यावर ल क ि त केले आहे. बह सां कृितकत ेचे टीकाकार
समाजवादी डावे आिण उदारमतवादी म य – उजवे, अशा दो ही बाजूंनी येतात. ांत
आधुिनको र मानवव ंशशा , बह सां कृितकता ीवादी आिण मानवािधकार काय कत
यांचा समाव ेश आहे. सं कृती सज नशील आिण बदलटी आह े, अंतग त िववािदत आिण
िवषम आहे या क पन ेवर मानवव ंश शा ातील वत मान िस ांत आधा रत आहेत. येक
सं कृतीतल े लोक दुस या स ं कृतीकड ून काही नवीन िशकतात आिण आ मसात करतात ,
आिण ह णूनच सं कृती अप रहाय पणे संक रत आिण पारग य असत े. याच कारणा तव ,
सं कृत मध े एकस ंध नेतृ व कधीच नसत े आिण जर का रा यान े तसे लाद याचा य न
के यास तो खोटा पडतो आिण जाचक ठरतो . काळजीप ूव क पािह यास , वासी लोका ंमधे,
डा या आिण उज या प ा या राजक य संबंधांसह, अनेक छेदनिबंदू ओळखी तयार होतात .
(वेब नेर २००२ ).
ओिकन (१९९९ ) सार या ीवादी , बह सां कृितकता धािम क ने यां या हाती
जा त स ा द ेते, असा य ुि वाद करतात . सहसा , अ या समाजात ि या ं या आय ु यावर
आिण या ं या शरीरावर प ु षच ह क गाज वतात. ि या ंनी कोणत े आिण कस े कपड े
घालाव े, ल न कोणाशी कराव े िकंवा घट फोट यावा िक ंवा नाही , िकती म ुले, कधी होऊ
ावीत , हे सगळ े अिधकार , एक समान नाग रक हण ून ि या ंना नाकारल े जातात .
आज या मानवी ह का ं या मते, य आिण समुदायाला या ंची सं कृती आिण
परंपरा जोपासण े, वाढवण े आिण संरि त कर याचा अिधकार आहे, परंतु याच माण े
भाषण वातं य आिण िहंसाचारापास ून मु आह े, याम ुळे काही पार ंपा रक प ती , जसे
स चा िववाह , असे अिधकार नाकार या जातात . अशा कार े, बह सां कृितकत ेचे
िवरोधाभास आहेत.
munotes.in
Page 59
59बह सां कृित या िवरोधात असल ेले उदारमतवादी असा युि वाद करतात क एक
चांगली लोकशाही नागरी समाज आिण खाजगी े ात वांिशक आिण धािम क
अिभ य साठी पुरेशी संधी देते. सां कृितक ह का ंना ाधा य िद यास काय ासमोर
समानत ेचे साव ि क वैयि क ह क धो यात येतात.
अ पस ं याका ंना आ ेपाह तीका मक आिण नागरी िकंवा भौितक बिह कार
आिण उ लंघनांपासून संर ण आव यक आहे, असे तलाल असद (१९९३ ) ांचे हणण े
आहे. एक य ुि वाद असा आह े क पाकक ृती, संगीत, िकंवा सण आिण उ सव ा ंनाच
बह सां कृतीकता अस े दाखव ून, या माग े आिथ क आिण राजक य असमानता लपवली
जाते. याकड े ल दे याऐवजी , सरकार बह सां कृितक उ सवा ंना िनधी देते आिण
वा तिवक सम या जस े, वंचीतता आिण भेदभाव, याकड े प ा ठ िफरवत े. हणूनच,
बह सां कृितकता आिण अि मत ेचे राजकारण भांडवलदार समाजातील वंिचतां या
दडपशाहीला धूसर करत े आिण वंशिवरोधी चळवळ ना िवभािजत करते. उज या आिण
डा या , दो ही बाजूचे समी क असे मानतात क बह सां कृितकता हे व न खालपय त
सरकारी षडय ं आहे. थािनक मा यता िमळव या या संघषा या पलीकड े,
बह सां कृितकता आज रा ीय स शवादी दबा वांिव एक जागितक चळवळ बनली आहे.
अ पस ं याका ंनी वाय ता , मा यता आिण सरकारात थान िकंवा थािनक रा या या
िव ीय मागणीसाठी केले या िविवध संघषा चा संदभ देते. बह सं कृतीवादाचा िवचार हा
केवळ या सं कृतीवर काश टाकण े हणून िवचार कर याऐवजी , समान आिण या य
नाग रक वाच े राजकारण हणून िवचार करणे आव यक आहे; लोकशाही त राजक य
समुदायाम य े 'िभ न' हो या या अिधकारावर आधा रत आहे.
तुमची गती तपासा
१. बह सां कृितकता हणज े काय? थोड यात सा ंगा.
_____________________________________________ _____________
__________________________________________________________
_______________________________________________________ ___
____________________ _____ _________________________________
५.४.५ बह सां कृितकत ेतील बदल
आधुिनक काळातील भांडवलशाही गट घ ेऊन जा त असल े या, एकसंवध
सं कृतीकड े आपण जात आहोत का? हा एक मह वाचा आप याला िवचार याची गरज
आहे. असे गट केवळ भारतातच नसून संपूण जगात िदसतात . जर उ र होय अस ेल तर या
गो ी, क या काम करतात त े पाह या. चला काही उदाहरणा ं करव े या ाच े उ र
शोध या चा य न क या .
munotes.in
Page 60
60 ाहकवाद - आप या उ पादना ं या िनवड ि य ेत बाजारातील िविवध खेळाडूंनी मोठ्या
माणात बदल केले आहेत. आपण Amazon चे उदाहरण घेऊ. अॅमेझॉन ाइम
म बरिशपसह मोफत होम िडली हरी देते. यामुळे थािनक दुकाने असल े या छोट्या
यापा या ं या यवसायावर मोठा प रणाम झाला आहे. बरेच लोक Amazon व न खरेदी
कर यास ाधा य देतात कारण तेथे एक िव तृत पया य उपल ध असतो . उ पादना ंवर
ाहका ंचे परी ण असत े, ते वाचून इतर ाहक खर ेदी कर याचा िनण य घेऊ शकतात . जे हा
क हा ऑफर जाहीर होतात त हा आपण अिधक खर ेदी करतो .
खा या या सवयी - Zomato, Swiggy कडून जेवण मागवण े वाढत आह े, िवशेषतः
काया लयात काम करणा या ंम ये ही वाढ कषा ने जाणवत े. येकाने िकमान एकदा तरी
जेवण मागवल े असेल िकंवा ऑनलाइन िवत रत केलेले अ न खा ल े असेल. या कंप या
अ न आिण तं ान उ ोगात नूतनीकरण आणत आहेत. प रणामी , उदारीकरणान ंतर
उदयास आले या नवीन खा सं कृतीमुळे देशात ल पणा वाढतो . तु ही फ ह कुम करा
आिण अ न त ुम या समोर हजार असत े.
वाहत ूक – सामा य लोका ंत ीम ंती या काही प रभाषा असतात आिण यातली एक
हणज े घरी गाडी असण े. पण आता जर त ु हाला कार घ ेणे परवडत नसल े तरी त ु ही झ ूम,
ओला , उबेर सार या गाड ्यांचा वापर क शकता .
अित मािहती – आधी या काळात ानाज ना या सोयी मया िदत गटासाठीच उपल ध
हो या . यांनी ते जपले आिण पुढ या िपढीला िदले. आता मा सव जण इंटरनेट आिण मास
मीिडया वापरत आहेत. एकाच क पन ेवर अन ेक मत े तयार होत आह ेत. हायरल ि हडीओ
िकंवा मािहतीच े उदाहरण घेऊ - सुशांत िसंग. एकच मािहती वारंवार सा रत केली जाते
यामुळे माणूस याच एका घटन ेब ल िक ंवा य ब ल िवचार करत राहतो .
इं टा ाम आिण यूट्यूब – अगोदर समाजात ठसा पाड यासाठी य क ुटुंबात, िम ाम य े,
कामा या िठकाणी िक ंवा शाळ ेत या िम ा ंम ये िमसळत अस े. आता मा इ टा ाम ,
िटकटॉक , यूट्यूब ाच े चलन आह े. शहरांम ये राहणा या सग याच िमल ेिनया ना स े फ
घेणे आिण इ टा ा मम य े रील तयार करण े ठाऊक आह े. हे कळपा या वत नापे ा वेगळे
नाही, िजथे एका माग ून सव या एकाच े अनुसरण क लागतात . समाजशा ीय ्या, हे
सव समवय क दबाव, कुठेतरी न अस याचा य ूनगंड, िकंवा फॅड मुळे होत आह े. तथािप ,
याचा प रणाम मोठ्या माणावर य या वत नावर होतो आहे, येकाला व रत उ र े
हवी असतात ; जे हा एखा ाला झटपट प रणाम िमळतो ते हा म दूमधून जा त माणात
डोपामाइन सोडल े जाते. आिण मग ह े च स ु राहत े. ामुळे माणसा या एका त ेवर आिण
अनेकदा य या अ मास ंमानावर द ेखील िवप रीत प रणाम होऊ शकतो .
आपण आता य सं कृती या युगात वेश करत आहोत . कंप या या सं कृतीची
पूत ता करणारी उ पादन े, हणज े ऑनलाइन काड पेम ट असो िकंवा नाते-संबंध असोत ,
सगळे काही वाइप सं कृतीट तयार होत आह ेत. कंप या अशा कारची एकसंध सं कृती munotes.in
Page 61
61बनवत आहेत जेणेक न यांना मोठ्या गटाला मोठ्या माणात व तू िवकण े सोपे होईल.
सां कृितक अ यासा या भाषेत आपण याला जनसं कृती हणू. परंतु ा क ंप या, सोशल
मीिडयावर कािशत , आपली सव मािहती वापरतात . आप याला उ पादन े िवक यासाठी ,
ती मािहती गुगलवर शोधता त िकंवा अमे रकेतील क ि ज अॅनािलिटका करणा माण े मते
िमळव यासाठी वापरतात . मा अज ूनही उपेि त, अ पस ं याका ंचे आहेत, जे अ ाप
सुटलेले नाहीत . शांततापूण जगासाठी िविवधता वीकारण े हा एकमेव उपाय आहे.
तुमची गती तपासा
१. बह सां कृितक समजती ल बदला ंचा मागोवा या आिण यावर चचा करा
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________________________________________________ _
५.५ सारांश
हा धडा रा ाला सम जून घे यापास ून सु केला. रा हणज े ादेिशक बंधन
असल ेले साव भौम सरकार . ( हणज े, एक रा य) या नाग रका ं या समूहा या नावान े रा य
केले जाते याला रा हणून ओळखतात . दुस या भागात आपण वा ंिशकत े ब ल िशकलो ;
एक समान रा ीय िक ंवा सा ं कृितक प रंपरा असल ेला गट . आज जगात जस े अनेक च ंड
वांिशक गट आह ेत, तसेच केवळ डझनभर लोक असल ेले लहान वा ंिशक गट स ु ा आह ेत.
राजकारण , सं कृती, थला ंतर, यु इ याद ार े वांिशक गटांना अनेकदा
उपेि ले गेले आहे. आधुिनक काळात , एखा ाची वांिशक ओळख आिण मूळ शोध यासा ठी
आज My Heritage आिण Living DNA सार या अनेक वेबसाइट ्स उपल ध आह ेत.
धड्या या श ेवट या भागात आपण बह सां कृितकत े ब ल िशकलो . बह सां कृितकता ही
एक अशी प रि थती आहे याम य े समाजातील िविवध सां कृितक िकंवा वांिशक गटांना
समान ह क आिण संधी िमळून कोणाकड ेही दुल केले जात नाही. आपण
बह सां कृितकता समजून घे याचा य न केला आिण भारतीय समाजातील भांडवलशाही
उप मा ं ारे होणा या सं मणाकड े देखील पािहल े.
५.६
१. रा , याचे मूळ, याचे ि स ा ंत आिण या याशी संबंिधत उदयो म ुख आ हान े प
करा.
२. वांिशकता आिण या या सभोवतालच े ि कोन आिण िस ांत थोड यात प करा.
३. बह सां कृितकता आिण या या सभोवतालच े वादिववाद प करा
munotes.in
Page 62
62६
े काय आिण तीि ता , अिभजात वंश ाची िचिक सा
FIELDWORK AND REFLEXIVITY,
CRITIQUE OF CLASSICAL
ETHNOGRAPHIES.
सिचन सानगर े
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ े काय आिण मत या ं यातील फरक
६.३ े काय ि या समजून घेणे
६.४ े काय चे फायद े
६.५ े काय चे तोटे
६.६ े काय क ( े काय अ यासक ) साठी आव यक ग ुण.
६.७ ित ेप
६.८ अिभजात मानवशा ाची िचिक सा
६.९ सारांश
६.१०
६.११ संदभ
६.० उि े: OBJECTIVES :
े काय ब ल तपशीलवार समज ून घेणे.
संशोधनात ित ेपब ल जाण ून घेणे.
अिभजात मानव अ यास काही िव ा नां या काया सह समज ून घेणे
६.१ तावना : INTRODUCTION :
हा अ याय यावहा रक ि कोनात ून े काय आिण तीि ता वर
तीि ता वर चचा करेल, हणज े, आपण या े ात कस े स ा म ो र े ज ा ल . दोन ि कोन
आहेत यात कोण याही गो ीचा अ यास क ेला जाऊ शकतो . पिहल े पु तक य ( book munotes.in
Page 63
63view) आिण द ुसरे े य (field view) . तपशीलात य े यापूव , े हणज े काय ह े
समजून घे यास स ु वात क या . े अस े आहे िजथे एखादी य वतः अ यास करत
असत े िकंवा एखा ा िवषयाचा ित याकड ून अ यस क ेला जातो . एम.िफल, पीएचडी सारख े
िव ापीठ उप म ज ेथे िव ाथ वतः अ यास े ात जातात . तथािप , अशासक य
सं थांनी क ेले या मोठ ्या क पा ंम ये ा यापका ंचा एक स ंघ सहभागी असतो .
उदाहरणाथ - जनगणन े या सव णादर यान , लोक त ुम या घरी य ेतात आिण
िवचारतात . भारताच े मु य आय ु तुम या दारात य ेत नाहीत , पण िशि त े काय
अ यासक तुम या घरी य ेतात. या य ला िवचा र यासाठी भ ेट िदली जात े याच े
घर हे े असत े हणज े तुमचे घर े आहे. िवचारणारी य े काय क ( े काय
अ यासक ) आहे.
६.२ े काय आिण मत या ं यातील फरक : DIFFERENCE
BETWEEN FIELDWORK AND OPINION :
े काय हणज े काय ह े सम ज ून घेऊन आपण या अ यायाची स ु वात क या .
एक उदाहरण घ ेऊ. क पना करा क त ु ही बसम य े बसलात आिण अचानक पाऊस स ु
झाला. बस हळ ू हळू चालू लागत े, तु ही आता क ंटाळलात आिण त ुम या श ेजारी असल े या
अनोळखी य शी बोलायला स ु वात करा ल. तु ही हणाल , 'आज म ुसळधार पाऊस
नाही का ? होय, दुसरी य ितसाद द ेते. ते असेही हणतात क या िदवसात हवामान
बेभरवशी आहे. आता, या संभाषणाला त ु ही े काय हणू शकता . उ र नाही हे आहे. हे
फ एक संभाषण आहे. तथािप , जर त ु ही एका मिह यासाठी दररोज एकाच बसन े वास
करत असाल आिण या य शी बोलाल आिण बसम य े या या वासा या अन ुभवांब ल
जाणून या ल क तो लहानपणी कसा होता . आपण सम या , अडचणी यासारख े काही
देखील जोडता . तु ही िल ंग, वय, धम िकंवा कोण याही िविश िनकषा ंनुसार मािहती गोळा
करता आिण न ंतर यावर आधा रत िनरी ण े काढता , याला े काय हटल े जाऊ शकत े.
े काय दर यान आप याला काही म ु े देखील ल ात ठ ेवावे लागतात क े काय हे नृ य
आिण स ंगीत सारख े एक कला कार आह े. े काय वतःम य े िशक यासाठी आिण
िवकिसत हो यासाठी व ेळ ला गतो. येक े एकम ेकांपे ा वेगळे आहे. आपण अन ुभवत
असल ेले अनुभव आिण लोक दो ही बदलत जातील . तु ही िकतीही स ज असलात तरी ,
तु हाला अ यास े ात आ य वाटेल अस े काही घटक असतील . यामुळे एक मा णूस आिण
एक स ंशोधक हण ून आप यातील स ं कृती, आदर, कौतुक आिण इतर भाव नांना ध का
बसू शकतो .
६.३ े काय ि या समज ून घेणे : UNDERSTANDING THE
FIELDWORK PROCESS :
आपण एक उदाहरण घ ेऊ - क पना करा क त ु हाला अ ंटाि ट काब ल अ यास
करावा लाग ेल. याचा अ यास कर याच े दोन माग आ ह ेत. तु ही ंथालयात जाऊन munotes.in
Page 64
64अंटाि ट काचा अ यास करत आहात आिण यावर एक अहवाल िलिहत आहात , याला
पु तक य हणतात . दुस या श दा ंत, तु ही त ुमचे संशोधन प रणाम इतर कोणा या
मािहती , साम ी , द तऐवज अ यासा या आधार े िलिहत आहात इ. याच अ ंटाि ट कावर
जर त ु ही वतः िवमानान े जात असाल , सव कागदप े वतः िनिम त केलीत. कदािचत
तु हाला या मागा त आ हाना ंना सामोर े ज ा व े ल ा ग ेल, जसे द तऐवजीकरण प ूण क र ण े.
तुम या वतः या अि त व ( जीिवताब ल ) वगैरे ब ल भीतीदायक िवचार मानत य ेतील
आिण न ंतर त ु ही अ ंटाि ट का या त ुम या ग ंत य थानावर पोहचता आिण मग त ु ही
याब ल िलहा ल. तुम यावर आिण याब ल िलिहण े याला े काय असे हटल े जाईल .
येथे तु ही वतः एक ि या पार क ेली आह े. काही आ हान े, अडथळ े आहेत याचा त ु ही
सामना क ेला आह े. िशकण े आिण व ैयि क अन ुभव याचे एक ीकरण आहे, जे िवशेष आह े
आिण ज े तु ही वतः िशकलात . हा अन ुभव त ुम यासाठी अि तीय आह े; इतर कोणाकड ेही
हे नाही . हणूनच, जे हा आपण याब ल िलहाल त े हा तो े काय अहवाल (फ ड
रपोट ) असेल. व त िवमान ितक ट शोध याची ि या , कोणाची म ुलाखत यायची
आिण याब ल कस े िनयोजनब जायच े, हे सव तुमचे े काय आहे. अशी क पना करा
क तु ही अ ंटाि ट काम य े सुमारे ७ मिहने घालवल ेत आिण त ु ही या ंचे िनरी ण कर यास
सु वात क ेली, थािनका ंशी बोलण े, यांचे सण पािहल े, असल े या य ेक गो ी या िटपण
(नोट्स) बनव या हे स व साम ी स ंकलन . दुस या श दा ंत, या उदाहरणा ार े, यायोग े
तुमची य उठबस क न ( थािनक लोका ंसोबत ) एखा ा िवषयाचा (सम य ेचा)
अ यास कर यासाठी जी पावल े उचलत आहात ते सव े काय आहे. हे उदाहरण आप या
अ यायात आणखी कस े बसत े ते पाह या.
६.४ े काया चे फायद े / लाभ : ADVANTAGES OF
FIELDWORK :
े काय कर याच े अनेक फायद े आहेत. तु ही िवषयाशी जवळीक साधता . िव ास
आिण समज ुतीवर आधा रत व ैयि क स ंबंध िनमा ण होतात - या गो ी सं या मक िकंवा
सकारा मक पर ंपरेत सापडत नाही त. े काय आपणाला केवळ वरवर या सम या
समज याप े ा, सम य े या मुळापय त जा यास मदत करत े.
६.५ े काया चे तोटे / हानी : DISADVANTAGES OF
FIELDWORK :
हे चंड वेळखाऊ आह े. संसाधना ंचाही अप यय होतो, कारण एखा ाला
राह यासाठी जागा शोधावी लागत े. अ यास े ात संबंध िवकिसत करा . आपण फ जा वे
आिण एखा ाला या ि छक िवचा यावे अ से होऊ शकत नाही . िव ास िवकिसत
करावा लागतो , यास बराच व ेळ लागतो . यात ून अ यासक मोठा झाला आह े ती स ं कृती
आिण या लोका ंचा अ यास क ेला जात आह े यांची स ं कृती वेगळी असेल, तर एक
प पात जाण ूनबुजून, नकळत उदयास य ेऊ शकतो . अ यास े ात नकारा मक अन ुभव munotes.in
Page 65
65असू शकतात ज े संशोधकाला हानी पोहोचव ू शकतात िक ंवा उलट िह होत े. उदाहरणाथ ,
अनेक ेतवण या ंनी ेत नसले या समाजाचा अ यास क ेला आह े, आिण िवशेषतः
आिदवा सी समाजा ंचे नकारा मक िच ण क ेले आह े. तेथे शि शाली घटक आह ेत जे
संशोधक आिण स ंशोधन या ं याम य े येऊ शकतात . या गो ी काही व ेळा संशोधनाच े िन कष
(फिलत ) चुक चा बनवतात .
तुमची गती तपासा
१. े काय ब ल आपली समज प करा ?
२. े काय या तोट ्यांची चचा करा?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________ _______________________________________
___________________ ________________________________________
हणूनच, नैितकता हा स ंशोधना या िश णाचा आिण े ीय काया चा अिवभा य
भाग असावा .
६.६ े अ यासका साठी ( े काय क साठी ) आव यक ग ुण - QUALITIES
REQUIRED FOR FIELDWORKER ;
१. सहान ुभूती - इतर य ला या या वतः या पा भूमीव न समज ून घेणे खूप मह वाच े
आहे. एखा ाला द ुस या य च े थान , िदसण े, िश ण , रचना व न पहाव े लागत े.
२. ामािणकपणा - ामािणकपणाम ुळे संशोधका ंम ये िव ास िनमा ण होतो . तथािप , हे
आ हाना मक आह े, तरीही ामािणकपणाचा सराव क े याने केवळ त ुम यासाठीच न ह े तर
तुम या न ंतर या िविश गटाचा अ यास कर यासाठी य ेणा या संशोधका ंसाठी द ेखील
संबंध िनमा ण हो यास मदत होत े .
३. ऐक याच े कौश य - जर त ु ही तुम या उ र दा याच े ऐकत नसाल तर त े यांचे
िव ी ( जीवन ी )तुम याशी भागीदारी करणार नाहीत . यां याशी बोलण े, यांचे मत
ऐकणे यामुळे समोर या य ला त ुम याशी स ुसंगत वाटत े आिण याम ुळे एक स ंबंध
िवकिसत होतो आिण प ुढे एक सम ुदाय आिण ब ंध िनमा ण होतो . हे तु हाला व समजून
घे यास मदत कर ेल.
४. िवसज न ( संशोधन काया त झोक ून देणे )- िवसज न हा े ातील एक मह वाचा घटक
आहे. तु ही िजतक े अिधक वतःला झोकून ाल आिण लोका ं या ि कोनात ून पहाल
िततके तु ही े ातील जगाच े प िच िमळव ू शकाल . जेवढे मनापास ून अ यास काय
कराल त ेवढे अिधक सखोल व वा तववादी अ ययन करता य ेईल. munotes.in
Page 66
66५. िवचारण े - संभाषणातील लोका ंम ये वार य िनमा ण कर यासाठी यो य
िवचारण े मह वाच े आहे. अनाव यक िक ंवा संवेदनशील फार काळजीप ूव क िवचारल े
पािहज ेत जस े क जात , वय, पगार इ यादी . जर त े तुम या िवषयाशी थ ेट संबंिधत नस ेल तर
ते टाळण े चांगले कारण त े मुलाखत अगदी व ेग या कोनात न ेऊ शकत े. जर त ु ही लोका ंना
हे िवचारल े तर त ु ही या ंना का िवचारत आहात ह े प करण े उिचत ठरते. यामुळे ते
ांची पा भूमी समज ून घेतात. संकिलत केले या मािहतीचा ग ैरवापर होणार नाही असा
िव ास वाढवतात .
६. तपशीलवार चौकशी - जर त ु ही बातमी पािहली अस ेल तर एक रपोट र माईक सोबत
मुलाखत घेतो. तो माईक पकडतो आिण आज ूबाजू या लोका ंना िवचारतो क या 'आप को
या लगता है', ....ब ल त ु हाला काय वाटत े? ती य या या उ रासह ितसाद द ेते.
जे हा ती उ र द ेणारी य श दा ंनी अडखळत े, या व ेळी, रपोट र सामा य य कड ून
अिधक उ र े िमळव यासाठी काही श द जोडतो . हे तपशीलवार चौकशी आहे. यामुळे
सम य ेचे तपशील िमळ यास मदत होत े आिण प उ र े िमळ यास मदत होत े. हा एक
कौश य स ंच आह े जो एखा ाला िशकण े आव यक आह े.
७. न ता - जे हा त ु ही अ यास े ात असता त े हा न ता ही एक स ंप ी असत े. जर
तु ही नवीन िशक यास तयार असाल , थािनक लोक त ुम यावर हसल े त र ी त ु ही
लोकांब ल अिधक जाण ून याल . न ता स ंशोधक आिण स ंशोिधत लोकस ं येमधील अ ंतर
कमी कर यास मदत कर ेल. तु ही या ंचा अ यास करत आहात या ंचा जर त ु ही आदर
कराल , तर ते तुमचाही आदर करतील .
८ . नैितकता - संशोधनात न ैितक असण े खूप मह वाच े आहे. तु ही त ुम या कामातील
सहभाग चे आभार मा य करता , पैसे देऊन साम ी िमळवत नाही, कोण याही कार े
बनावट साम ी करत नाही . हे नैितक ्या आव यक आह े.
तुमची गती तपासा
१. े काय कसाठी ( े काय संशोधकसाठी ) आव यक ग ुणांची चचा करा?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
_______________________ ____________________________________
६.७ ित ेप : REFLEXIVITY :
गुणा मक स ंशोधनाशी अप रिचत असणा या ंसाठी, ते क से कराव े हे िशकण े ास
देणारे असू श क त े, िवशेषत: जिटलत ेवर आिण उदयो म ुख रचनांवर ितमानाचा जोर
िद यास कठीण होईल . जरी सािह यात (वाङम यात) मानके असली तरी य ेक अ यास
अि तीय आह े आिण श ेवटी प ुढे क से जायच े हे संशोधकान े यि गत ठरवल े पािहज े.
तीि ता म ये अ व ेषण ( आशय िव ेषण ) आिण स ंपूण संशोधन ि या या दो ही
घटना ंचे आकलन समािव आह े. िति द ैनंिदनी वाप न , पिह यांदा ल ेखक
क पाला पड ामागील ी देतो, िस ांत आिण सराव (वा तिवकता ) यां यातील अ ंतर munotes.in
Page 67
67कमी करतो . ही वैयि क गो अ यासा या दर यान आिण न ंतर दो ही , ितिब ंिबत
कर या या गरज ेवर जोर द ेते आिण याम ुळे े काय यवसायात नवीन आल े यांना संशोधन
ि या समज यास मदत होऊ शकत े.
े काय , िकंवा स ंशोधन आयोिजत करण े, येक संशोधकाला िविवध कार े
बदलत े. फ ड रसच स हण ून, तु ही तीि ता हणून ओळखल े जाणार े अ नुभव
िशक यात ग ुंतता. संशोधन ि य े या प रणाम व प त ुम याम य े झालेले बदल आिण या
बदला ंनी संशोधन ि य ेवर कसा भाव टाकला त े येथे तपशीलवार आह े. संशोधक हण ून
आपण कसे शोधल े आिण शोध ा ी ारे आकारास कसे आणल े हे शोध याची ि या
प करत े. ग रबी, िवकास , िलंग, थला ंतर आिण जनआरो य यासार या िविवध
सामािजक सम यांिवषयी जाण ून घे यासाठी आिण समज ून घे यासाठी क ेलेले य न
िशकव ून जातात . आप या तीि ता िटपणा ंम ये नोट्स/अंत म य े, आपण आप या
ानरचनावादी ि कोन आिण वैयि क व प तिवषयक सम या ंम ये आपण
अनुभवले या सम या ंवर चचा करतो . जे हा स ंशोधक या बदला ंना ओळखतात , ते हा
संशोधनातील ित ेप हा अ यासाचा एक घटक बनतो . या चेतने ारे, आपण , आपल े
सहकारी /सह-संशोधक , आिण स ंशोधन क पाशी स ंबंिधत सव जण व ैयि क आिण
प तीिवषयक सम या ं या स ंबंधा मक आिण िति व पा ब ल जाग क होतो .
िति स ंशोधन ि य ेत, आपणास संशोधक हण ून अथ िनिम ती आिण सचेत (िजवंत)
अनुभवां या िनिम तीसाठी आप या योगदानाची जाणीव असण े आव यक आह े. आपण
अ याय या आधी या भागात चचा केले या अ ंटाि ट काचे उदाहरण आठव ूया, ि या
आिण अडचण आिण भयभीत करणार े िवचार हा तुमचा ितिब ंिबत अन ुभव आह े. ि लफड
गीट् झ यांचे बाली मधील उदाहरण - जे हा ते लोका ंना भेट देत होते आिण ते लोक
या याशी बोलायला तयार न हत े. जे हा यान े याब ल िलिहल े जेथे ब ा हेरील य ला
वीकारल े जात नाही आिण नंतर वीकारल े जाते, हा याचा िति अनुभव आह े.
उप म काय -
क पना करा क त ु ही किलना (फ ड ) म ये बालमज ुरीचा अ यास करणार
आहात . तु हास कोणती पावल े उचलावी लाग णार आ हेत ?
१ . मुले कुठे आहेत ते शोधा - ॅिफक िस नल . (िवषय)
२ . आपण या ं याशी कसे संपक साधणार आहात याची योजना करा .
३ . तु ही या ंना िवचार यासाठी ांची यादी करा ल ( ावली )
४ अ यास े ात आप या िनरी णाब ल िटपण (नोट्स) बनवाल. (मािहती स ंकलन )
५ . या म ुलांची गो ऐक यावर त ुम या वतः या भावना , भीती, संघष िलहा ल. ( ित ेप)
६ . आप या क पात सव काही समािव करा ल. (िन कष )
अशी अन ेक काय आहेत यात तीि ता चा वापर क ेला गेला आह े ज से क
M.N. एम. एन . ीिनवास . यां या आठवणीतील ख ेडेगाव यात , ते यां या प ु तकात
िलिहतात , गावातील वासाब ल (संशोधन माग मणब ल ) यांचे राह याच े िठकाण ज ेथे
जवळपास ग ुरेढोरे होती आिण यांना तेथे राहण े कठीण झाल े होते , ितथे यांना
थािनका ंशी संवाद साधायचा होता . munotes.in
Page 68
68
तुमची गती तपासा
१. तीि ता वर तुमच मत प करा ?
______________________________ _____________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
६.८ अिभजात वंश ाची िचिक सा : CRITIQUE OF
CLASSICAL ETHNOGRAPHY :
मानवजातीिव ान हणज े िजथ े संशोधक बराच काळ समाजात राहतो .
साधारणपण े एक वष ि कंवा ७ -८ मिहने. येथे त ो/ती लोका ं या द ैनंिदन हालचाल च े
िनरी ण करतो . येथे िनरी णा चा मु य म ु ा हणज े समुदायाची य रचना आिण स ंदभ
घेणे. अनेक नृवंशशा या लोका ंचा अ यास क ेला जात आह े यांची भाषा द ेखील
वीकारतात (िशकतात ). काही भाषा ंतरकारा ंचीही मदत घ ेतात. कोण याही िव ाशाख े या
सं थापका ंना अिभजात हटले जाते. लोकां या म ुळांपय त जाणे आिण या ं याम य े एक
होणे हे येय आह े. दुस या श दा ंत, ते आत या ीकोनात ून ( समूह सद या या ीतून)
पाहत होत े. अनेक मानवव ंशशा ा ंनी मािलनो क , रॅडि लफ ाउन , ोबर, ि लफड
गीट् झ आिण इ हा स ीचाड यांनी योगदान िदल े आहे. भारतात आप याकड े िव ा रथी
M.N. ीिनवास आिण इतर अन ेक. येकाने िव ाशाख ेसाठी आिण पर ंपरेचा एक नवीन
संच तयार कर यासाठी योगदान िदल े आ ह े. उदाहरणाथ ि लफड गीट् झ, यां या
अिभजात काया सह 'बालीमधील कॉकफाइट (Cockfight study in Bali ) अ यासान े
अंतरिव ेषणा मक परंपरा िवकिसत करतात .
िचिक सक नृवंशिव ान १९५० या दशका या उ राधा त आिण १९६० या
दशका या स ु वातीस स ु झाल े आिण या काळातील दबावा मक सामािजक आिण
सां कृितक वा तिवकता ने सु केले. वसाहतवादा या समा ीची आिण मानव शा ा या
अंतमु खतेची उप ेि त गटा ंचा शोध घ े याची ही व ेळ आह े. संरचना काया वादी
िवचारधार ेशी संबंिधत र ॅडि लफ ाऊन , यांनीही या िवषयाशी अ ंतर राखल े. यांना
थािनक भाषा िशकता आली नाही . िचिक सक मानव अ यास िवषय समज ून
घे यासाठी ,आपण काही संदभ आिण या ंचे काय ल ात घेऊ.
१. ॉिन लॉ मािलनो क - मािलनो क या भावाम ुळे मानवशा ीय
(ए ोपो लॉिजकल ) े काय आिण वंश शा ीय अहवाला ंची (एथनो ािफक रपोिट गची)
सरासरी ग ुणव ा ल णीय वाढली आह े. सां कृितक िव ेषणा या स ं था मक प तीन े
गुणांचे हलके वग कृत कॅटलॉग ऐवजी एकाि मक वण न तयार क ेले आह े आिण आदश
नमु यां या स ूचीसाठी प ूरक हण ून वा तिवक वत नापास ून केस मट े रयलच े पूण रेकॉिड ग
केले आ ह े. मािलनो क या काया चा काया मक िवचारधारा ंवर आिण या या
अनुयायांवरही खोल प रणाम झाला . यांचे पिहल े पु तक 'द फॅिमली िवथ ऑ ेिलयन munotes.in
Page 69
69आिदवासी (१९१३ ) The family among the Austral ian Aborigines (1913) होते.
'अग नॉट ्स ऑफ द व े टन पॅिसिफक ' (Argonauts of the Western Pacific ) सारखी
अनेक मह वाची काय आहेत िजथ े ते ोि य ंड लोका ं या स ं कृतीवर चचा करतात .
तथािप , यां या काया चे कौतुक झाल े, यां या काळात चचा झाली . या या म ृ यूनंतर
याची डायरी या या प नीला सापडली आिण कािशत झाली . डायरीन े उघड क ेले क
याने जे उपदेश केले याचा सराव क ेला नाही . यांनी आप या ल ेखनात व त ुिन ि कोन
राख याचा य न क ेला. तथािप , या या डायरीत ून यान े ोि अ ंड सं कृती आिण या ं या
राह या या प तीब ल िचिक सा कशी क ेली हे उघड झाल े. मािलनो क या काया मुळे
आपणास जातीयशा ा ंना येणा या सम या जाण ून घे यास मदत होत े, तरीही काही
अडचणी आहेत. हे िचिक सक मानवजाती अ यासाच े (ि िटकल एथनो ाफ च े) सव म
उदाहरण द ेखील आह े.
२. मागा रेट मीड – १९०१ म ये ज मल ेली मागा रेट मीड २० या शतकातील सवा त
िस मानवव ंशशा होती . ितने आप या कारक द ची स ु वात सामोआम य े े काय
क न क ेली; १९२८ म ये ितने सामोआम य े किमंग ऑफ एज नावाच े पु तक कािश त
केले. मीडन े िकशोरवयीन म ुल या या अ यासाचा उपयोग आप या वतः या समाजातील
मुलांसाठी आिण िकशोरवयीन म ुलांसाठी सामािजक करण ि य ेवर ितिब ंिबत
कर यासाठी क ेला. मानवव ंशशा ीय प त चा वापर क न , ितने आशा य क ेली क
आपण पौग ंडाव थ ेतील म ुलांशी कसे वागतो , आपण या ं यावर काय ताण टाकतो आिण या
संदभा त आपली स ं कृती काय भ ूिमका बजावत े हे अिधक प पण े पाह शकतो आिण अशा
कार े मुलांना आिण त णा ंना या ं या गुंतागुंती या आध ुिनक समाजातील जीवनासाठी
तयार कर यास अिधक स म होऊ शकतो . हे पु तक त ुलना म क ि कोनात ून
मानवव ंशशा ाच े एक उ क ृ काय आहे. मॅनने या पु तकाची िचिक सा क ेली आिण मग
मीड या म ुख िन कषा कडे ल िदल े. मीडन े असा आरोप क ेला क सामोआमधील
पौगंडाव थ ेचे वय जा तीत जा त सहजत ेचे ह ो ते आ ि ण यांना ताण तणाव आिण वादळ ,
संघष आिण ास या ंपैक काहीही न हत े जे पा ा य स यत ेम ये वया या य े याचे वैिश ्य
आहे. मीड एका िवश ेष अ यायात ितचा प ुरावा िढला या म ुल म य े पौगंडाव थ ेम ये संघष
होता. हे पुरावे घेऊन (मीड या नम ु यातील २५ मुल पैक ४ मुली अपराधी हो या ),
मॅनला आढळल े क १४ -१९ या वयोगटातील अपराधीपणासाठी चा दर सामोआ
म ये १००० ित ४० इतका आहे आिण इं लंड आिण व े सम य े मिहला ंसाठी
अि त वात असल े यापे ा दहापट जा त आह े. १९६५ म ये इं लंड आिण व े सम य े
याच वयोगटात , िजथे दर १००० ती ४ होता. नंतर मॅन यांनी सामोआ मधील
पौगंडाव थ ेचा ास आिण अ व थ हो यापास ून दूर होत अस याच े द श िव यासाठी
या या वतः या िफ डवक मधून पुरावे सादर करतो . तथािप , नंतर काही ल ेखकांनी
मॅन या िचिक स ेवरही टीका क ेली. तथािप , येथे ल ात घ े याजोगा म ु ा हा आह े क
संदभा ने चचा , अथ लावण े, वाचन आिण प ुढील े काय ला वाव कसा िदला .
3. एम.एन. ीिनवास - मरणात असल ेले गाव ह े मृती पास ून िलिहल ेले दि ण भारतीय
कना टक रा यातील एका गावाच े िविश ा यास (मोनो ाफ ) आहे. ीिनवास या ंनी १९४८ munotes.in
Page 70
70म ये अकरा मिहन े घालवल े आिण १९६४ पय त याच िठकाणी भ ेट देत रािहल े. १९६०
या दशका या उ राधा त, काया लया या आगीत ल ेखका या स ंशोधन नोटा ं या तीनही
ती न झा या आिण प ुढ या दशकात या ंनी गावाची (डायरीतील ) जळाल े या तुकडे,
आठवणीची पुनबा धणी पुनस कलन कर याच े काम क ेले. १९७८ म ये, पु तक आध ुिनक
अिभजात हणून यात केले गेले आिण श ै िणक अपयश हण ून उपहास देिखल केला
गेला. ामीण भारतातील बदल , प रवत न आिण िवकासाच े अ याध ुिनक खात े शोधणार े
कोणीही िनराश होतील . १९४० ते १९६४ या दर यान , तोपय त ते िद ली कूल ऑफ
इकॉनॉिम सम य े समाजशा ाच े पिहल े ा यापक झाल े, ीिनवास रामप ुराला वार ंवार
भेटी िद या . या काळात गावाच े िव ुतीकरण क ेले गेले. याला एक मा यिमक शाळा िमळत े
आिण नवीन बस स ेवा शहरी क ांना जोडतात . परंतु ीिनवास आपणास ऊजा , िश ण
िकंवा व त ू आिण स ेवांमधील प रवत न िकंवा जात मधील पुनिन मा ण साधन े आिण
तीका मक संबंध कसे असतात याब ल काहीही सा ंगत नाहीत . याऐवजी , जसे यांनी
तावन ेत ठेवले आहे, यांनी रामप ुराब ल १९४८ म ये जसे पु तक िलहायला स ु वात
केली. सामािजक आिण भौित क िवषमत े या ा ंवर समाजशा लाग ू कर याऐवजी
भूतकाळाची प ुनर चना आिण बचाव कर या या या वचनब त ेमुळे यां या काही टोका या
िचिक सका ंनी हे पु तक उद ् व त ( शंसा केले नाही) केले. १९७८ पय त संरचना मक
काय वाद िवचारधार ेची चरल फ ं शनॅिलझम या शाळ ेब लची या ंची अ ँ लोफाइल
वचनब ता वाढ या काळ िवपय त (अँ ोिनि टक ) िदसू लागली कारण भारता या
समाजशा ा ंनी च संरचनावाद आिण मा स वादा या जगात ून ऊजा िमळवली . े -
आधा रत स ंशोधना या अन ुभवज य पर ंपरेब ल या ंची वचनब ता असली तरी , ीिनवास
यांचे आठवणीत रािहल ेले गाव त े हा िदसल े, जसे क त े बदल यासाठी अभ े होत े. यांनी
काही वा तव ता गहाळ क ेली.
तुमची गती तपासा
1. मानवजाती अ यास (ETHNOGRAPHY ) प करा ?
2. M.N. ीिनवास यां या काया ची िचिक सक मानवजाती अ यास हणून
आठवणीतील ख ेडेगाव या संदभा ने चचा करा.
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
६.९ सारांश – SUMMARY :
अशा कार े या अ यायात , आपण अ यास े ( फ ड ) हणज े काय ह े समज ून
घेऊन स ु वात क ेली. े ही अशी जागा आह े िजथ े संशोधक याचा तपास करतो िक ंवा
याचा अ यास करतो . ामािणकपणा , न ता , नैितकता , ऐक याच े कौश य इ यादी
े काय काकडे आव यक असल े या गुणांकडे आपण ल िदल े. नंतर आपण
तीि ता ब ल अ यास क ेला. ित ेप हणज े सामािजक वा तवाप े ा स ंशोधकाच े munotes.in
Page 71
71िवचार , िनरी ण , ही एक मानिसक ि या आह े. वंशशा समज ून घे यासाठी आपण पुढे
काम क ेले. एथनो ाफ हणज े सं कृतीचा य रचना, वा तिवक थान आिण याच े
द तऐवजीकरण या ंचा अ यास . वंशशा अ यासक (ए नो ाफर ) साधारणपण े व ष भर
अ यासा या िठकाणी राहतात , भाषा िशकतात , दैनंिदन जीवनाच े िनरी ण करतात आिण
याब ल िलिहत असतात . आपण िचिक सक व ंशशा मागा रेट मीड , मािलनो क ,
एम.एन. ीिनवास . या काही िव ाना ं या मदतीन े अ यासल े.
६.१० – QUESTIONS :
१. े काय आिण े काय रसाठी आव यक ग ुण प करा .
२ . संशोधनात िति त ेवर थोड यात चचा करा.
३. दोन न ृवंशशा ा ं या काया सह िचिक सक व ंशशा ब ल (ि िटकल
एथनो ाफ ब ल )चचा करा.
६.१ संदभ : REFERENCES :
1 Watt, D. (2007). On becoming a qualitative researcher: the value of
reflexivity. Qualitative Report , 12(1), 82 -101.
1 Palaganas, E. C., Sanchez, M. C., Molintas, V. P., & Caric ativo, R. D.
(2017). Reflexivity in qualitative research: A journey of learning.
Qualitative Report , 22(2).
1 Mantzoukas, S. (2012). Exploring ethnographic genres and developing
validity appraisal tools. Journal of Research in Nursing , 17(5), 420 -435.
1 https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/18971/1/Unit -26.pdf
1 Murdock, G. P. (1943). Bronislaw Malinowski. https://anthrosource.
onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1525/aa.1943.45.3.02a00090
1 Mead, M., Sieben, A., & Straub, J. (1973). Coming of age in S amoa .
New York: Penguin.
1 Mead, M. (1995, February). Selection from coming of age in Samoa. In
Child and Youth Care Forum (Vol. 24, No. 1, pp. 67 -76). Kluwer
Academic Publishers -Human Sciences Press.
1 Appell, G. N. (1984). Freeman's refutation of Mead's Coming of Age in
Samoa: The implications for anthropological inquiry. Eastern
Anthropology , 37, 183 -214.
1 Srinivas, M. N. (2020). The remembered village . University of California
Press.
1 https://blogs.lse.ac.uk/lsereviewofbooks/2013/09/05/book -review -the-
remembered -village -srinivas/.
munotes.in
Page 72
72७
ीवादी मानवशा
रंगराव ह डगे
करण रचना
७ .० उि े
७.१ तावना
७.२ ीवादी आिण मानवशा ाचा स ंदभ समज ून घेताना
७.३ ीवादी समाजशा आिण मानवशा
७.४ ीवादी मानवशा ा ंचे योगदान
७.५ ीवादी चळवळ ना आ हा ने
७.६ सां कृितक चच ला(वादिववाद )संबोिधत करण े
७.७ पि मेकडील ीवादी मानवशा
७.८ भारता या स ंदभा त ीवादी मानवशा
७.९ सारांश
७.१०
७.११ संदभ
७.० उि े
ीवादी मानवशा - याचा अथ , संदभ समज ून घेणे.
ीवादी मानवशा ा या योगदानाच े अ ययन करण े.
ीवादी मानवशा ा या े ातील काही ण े यांब ल जाण ून घेणे.
७.१ तावना
ीवादी मानवशा (पुरात व , जैिवक, सां कृितक, भािषक ) िविवध े ीय
ीकोन आणत े. संशोधन िन कष , मानवशा ीय प ती आिण ानाच े िव ाप ूण उ पादन
यामधील प ु षांचा पूवा ह कमी करण े हे याच े उि आह े. तुलना मक अ यासाच े
मानवशा ाच े व प , सम ीकोन अन ेक शाखा ं ारे देखील वापरल े गेले आहेत.
munotes.in
Page 73
73७.२ ीवाद आिण मानवशा ाचा स ंदभ समज ून घेताना
पि मेतील ीवादी , िपतृस ाक क कुटुंब या ग ृिहतका ंवर आधा रत आह े यांना
करत होत े आिण समकालीन ग ैर-पाि मा य समाजातील पया यी यव था ं या
उदाहरणा ंसाठी मानवशा ाकड े पाहत होत े. कौटुंिबक, घरगुती यव था , िववाह , जनन ,
बाळंतपण आिण इतर प ैलू यांना पूव नात ेसंबंध हण ून प रभािषत क ेले गेले होते ते
िलंगभावा या अ ययनासाठी क थानी होत े. याचा प रणाम हण ूम लवकरच एक सम या
उ वली क नात ेसंबंध आिण िल ंगभाव व ेगळे िव ेषणा मक े कस े मानल े जाऊ
शकतात ?. ते एकमेकांशी कस े अिभ य झाल े? नातेसंबंधाने िलंगभावास ंबंधांची या या
केली आह े क ा? नातेसंबंधापूव िल ंगभाव अि त वात होत े का? िकंवा हे े े "पर पर
थािपत " होते काय? िलंगभावाच े मानवशा ीय अ यास अितशय वरीत अ यासाच े े
हणून नात ेसंबंधाची िव ेषणा मक यवहाय ता आिण ानशाखा ंमधील याच े क व यावर
िच ह िनमा ण करतो . िलंगभाव अिभ य मधील आ ंतर-सां कृितक िभ नता
तपास यासाठी मानवशा अि तीयपण े सुि थतीत अस याच े िदसत े.
ीवा ा ंनी अस ेही मत मा ंडले क क ुटुंब आिण घराणे या सार या स ं थांमधील ी -
पु ष या ं यातील स ंबंध आिण ी िक ंवा पु ष अस याचा अथ वेगवेग या स ं कृत म य े
अगदी व ेग या प तीन े समजला जातो . अशा स ंक पना ं या पा ा य या या
वीकार याऐवजी , मानवशा आिण समाजशा ा ंनी या ंची िव ेषणा मक तपासणी
कर यास स ु वात क ेली. सां कृितक ्या प रवत नशील असताना या स ं था
"नैसिग क" हणून कशा ीस य ेतात? या वरवर न ैसिग क े या िक ंवा भेदांमधून राजक य
पदानु म कसा िनमा ण झाला ह े िवशेष मनोर ंजक होत े. अशा पदान ु मां या िनिम तीम ये
कोण या कार या सा ं कृितक ि या ंचा समाव ेश होता आिण या ंनी नैसिग क िक ंवा
िदलेले ामक व प कस े ा क ेले?
1960 या दशकापास ून, ीवादी चळवळ आिण बौि कत ेने न ा तेसंबंधां या
अ यासात मह वप ूण काय कर यास े रत क ेले. याचा प रणाम थम अन ेक मह वा या
कृत म य े झाला याम ुळे ि या ं या जीवनाच े द तऐवजीकरण झाल े, पूव या ंना
लोकल ेखीय मिहतीत ून वगळ यात आल े होते. कौटुंिबक आिण घरग ुती यव था , यापार ,
देवाणघ ेवाण, म, धम आिण आिथ क जीवनात मिहला ं या सहभागाचा अ यास कर यात
आला .
ीवादी ल ेखन अन ेक शाखा ंम ये आहे. अनेक अ यासात ून अस े िदसून आल े
आहे क िव ान े ात काम करणा या मिहला िव ान आिण शा ा ंचे माण आजही
पु षां या त ुलनेत खूपच कमी आह े. भारतातील ि या ं या ल ेखनासार या सािह यावर
मह वा या क ृती आह ेत, यात कथा , कथन आिण स ंदभ यां या मानवशा प ती
वापर या जातात आिण सामािजक रचन ेवर िच ह उपि थत क ेले जात े. ीवादाच े
द तऐवजीकरण आिण ल ेखन यात य ेक े ाचा वाटा आह े. तथािप , मानवशा ाला याच े munotes.in
Page 74
74 थान आह े कारण त े या स म येचे सम द तऐवजीकरण करत े. दीघ काळ राह न
आिदवासी समाज , दुग म भाग , खेडे यांचा अ यास क न त े सम य े या म ुळाशी जात े.
७.३ ीवादी समाजशा आिण मानवशा
एक वत ं ानशाखा हण ून समाजशा ाची म ुळे औ ोिगक िवकासा या पा भूमीत
आहेत. तर, समाजशा ातील बळ प ती ही य वादी पर ंपरा आह े जसे सव ण त ं इ.
दुसरीकड े, सं कृती समज ून घे या या पा भूमीवर मानवशा िवकिसत झाल े. अ यासाच े
े हे सा या समाजा ंचे आहे. कालांतराने, प ती अवल ंब या ग े या. औ ोिग क यव थ ेत
िवकिसत झाल े असल े तरी समाजशा ान े मानवशा ा ंची लोकल ेखीय प तीशा ,
कथा, लोककथा , मौिखक इितहास या प तीचा अवल ंब केला आह े. ीवादी आिण अगदी
समाजशा या ंनी या मानवशा प त चा उपयोग द ैनंिदन जीवनातील वा तिवकता आिण
यवहारा या सामािजक रचन ेवर िच ह िनमा ण कर यासाठी क ेला आह े. या था
दुल ि त, अकागदोप ी , तीका मक आह ेत. दुस या श दा ंत, या दो ही शाखा ंनी अन ेकदा
यां या प ती आिण साधना ंची देवाणघ ेवाण क ेली आह े.
तुमची गती तपासा
१. ीवाद आिण मानवशा यासंबंधी या उदया या स ंदभा तील त ुमचे आकलन प
करा?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
७.४ ीवादी मानवशा ांचे योगदान -
ीवादी मानवशा ा ंनी मानवी ह का ंचे उ ल ंघन, घरगुती िह ंसाचार आिण
पया वरणाचा हास यािव जगभरातील मोिहमा ंम ये भूिमका बजावली आह े. िलंग,
िलंगभाव आिण ल िगकत ेब ल या िवकिसत जगा या प ूव क पना ंचा फोट हो यास मदत
क न, हे यांचे क ा य घरा या जवळ साजर े करत े. ते य ा े ांचा अ यास करतात
याब ल या ंनी आ ंत रक ीकोन द ेखील आणला आह े. ीवादी मानवशा ान े ि या ंचा
अ यास , कृ णवण य आिण ल ॅिटना अ यास , LGBTQ अ यास , पु ष व अ यास ,
भािवत िस ा ंत आ िण िव ान आिण त ं ान अ यास यासार या े ां या उदयास
आकार िदला आह े. दुस या श दा ंत, ीवादी मानवशा ा ं या ल ेखनाम ुळे इतर अन ेक
िवषया ंचा उदय झाला आह े.
७.५ ीवादी चळवळ ना आ हान े
पु ष ह क काय कत (MRA) भारतात 1990 या द शकापास ून सोशल मीिडया ,
कायद ेमंडळ लॉिब ंग आिण र यावरील क ृती ार े राजक य े ात उदयास आल े आहेत. ते munotes.in
Page 75
75िविवध वा ंिशक आिण धािम क गटा ंचे ितिनिध व करतात , यात अन ेक म ुख मिहला
ने यांचा समाव ेश आह े आिण वग पदांची काही िविवधता ितिब ंिबत करतात . िववाह आिण
कौटुंिबक िह ंसाचाराशी स ंबंिधत नागरी आिण फौजदारी काय ा ंचा िन ंदनीय ग ैरवापर
िवशेषत: एकाच व ेळी अन ेक कायद े ल ा ग ू करण े हे यांचे सामा य ल य आह े. MRA
चचा िव े हे ि लंगभावा या पधा शोध यासाठी आिण यि िन त े या िनिम तीसाठी एक
मह वप ूण े आहे.
तुमची गती तपासा
1. ीवादी चळवळीसमोरील आ हाना ंची चचा करा?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
७.६ सं कृती वाद -िववादाच े िनराकरण करताना -
वॉ टर (1995 ) असा य ुि वाद करतात क अ यासाच े े हण ून ीवादी
मानवशा ान े िविवध िविभ न स ा िक ंवा श िल ंगभाव िभ नता कशी िनमा ण करतात
याब ल उपि थत क ेले पािहज ेत. याने या ा ंचे देखील िनराकरण क ेले पािहज े
आिण िल ंगभाव आिण श या अ यासा या ीकोनासाठी या ंनी हाक िदली पािहज े.
या यित र , एखा ान े रचना आिण एज सी या ं यातील स ंबंध देखील पहाव े. हा असा एक
ीकोन आह े जो काला ंतराने ि लंगभावा या यवहाराच े आंतर यि िन , राजक य
ीकोनात ून िव ेषण करतो . लेखकान े असेही मत मा ंडले आहे क ीवादी मानवशा हा
यायाचा दावा आह े, जो ितब त े या न ैितकत ेची मागणी करतो . ीवादी मानवशा
देखील स ं कृती या स ंक पन ेवर आिण मानवशा ातील ितिनिध वा या ानशा ी य
सम य ेवर मोठ ्या वादिववादात योगदान द ेतात;ते सं कृती या राजकारणावरील सा ं कृितक
अ यासातील स या या वादिववादा ंवर चचा करत े.
७.७ पि म ेकडील ीवादी मानवशा
मागा रेट मीड
मागा रेट मीड या काया मुळे ीवादी चळवळी तस ेच मानवशा या दो ह ना
मदत झाली . यांनी या ं या भ ूिमकेब ल ख ूप बोलल े आिण अन ेक यासपीठा ंवर ते य
केले. यांचे मह वाच े योगदान हणज े 'से स अ ँड ट पराम ट इन ी ि िमटी ह
सोसायटीज ('तीन आिदम समाजातील ल िगक आिण वभाव ) (1935 ). या पु तकान े
ीवादी चळवळीचा पाया घातला , हे पु तक स ुचिवत े क िल ंगभावा मक भ ूिमका
सामािजक ्या रच या ग े या आह ेत आिण या ज ैिवक ्या आधा रत नाहीत .
munotes.in
Page 76
76 यापक अथा ने, ''किमंग ऑफ एज इन सामोआ ' हे िनसग िव पालनपोषण
आिण अन ुवांिशक िनधा रवादापास ून दूर जाण े याब ल आह े. यांनी िनदश नास आणल े क
सं कृती ही जी स िक ंवा वांिशक े तेपे ा वैयि क वत न िनधा रत करत े.
मीड 1975 म ये (िमना रीस न ंतर1971 ) AAAS या द ुस या मिहला अ य
बन या . मीड ह े "सामािजक सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी AAAS या काया त एक
मुख यि म व हो या . िवशेषतः समिल ंगी आिण समिल ंगी शा ा ंब ल असमानता
आण यासाठी . ित या न ेतृ वाखाली , AAAS कौि सलन े नमूद केले क "या भेदभावाम ुळे,
काही शा ा ंना या ं या यवसाया कर याची स ंधी नाकारली जात े आिण इतरा ंना पगार ,
पदो नती िक ंवा िनय ु कत यां या बाबतीत असमान वागण ूक िदली जात े." AAAS अ य
हणून, ितने वेर शा ा ंिव भ ेदभाव करणा या धोरणा या प र छ ेदाचे िनरी ण क ेले.
या वत कांनी इतर अन ेक शा , मानवशा ा ंना य ेऊन या ंचे मत उघडपण े
मांड यासाठीचा याब ल िलिह या या अवकाशाचा पाया घातला आह े, या िव ाना ंमुळेच
एक पाया रचला ग ेला आह े. ते लढल े. यांनी स ंधी घेतली . यामुळे इतरा ंना ो साहन
िमळाल े आिण याम ुळेच आपण आजही या ंना वाचतो आिण अिभजात ल ेखक हण ून
यां याकड े पाहतो .
थ ब ेनेिड ट -
ांझ बोआसची िव ािथ नी बेनेिड ट ही एक स ु वातीची आिण भावशाली
मिहला मानवशा होती , ितने 1923 म ये कोल ंिबया िव ापीठात ून डॉ टर ेट िमळवली
होती. नेिट ह अम े रकन आिण इतर गटा ंसह ित या े काया ने ितला
सं कृतीकड े,"सं पा मक ीकोन " िवकिसत कर यास व ृ केले. िविवध समाजा ंमधील
िविश यि म व कारा ंना अन ुकूल हण ून सां कृितक यव था कड े पाहण े.मागा रेट मीड
सोबत , या या शतका या म यातील सवा त म ुख मिहला मानवशा ा ंपैक एक आह ेत.
यांची एक मह वाची क ृती हणज े 'पॅटन ऑफ क चर ' हे पु तक.
झोरा नील े ह ट न-
आि कन अम े रकन लोककथा आिण व ूडू य ांचे वण न करणारी पिहली
आि कन अम े रकन .ह ट नने 1920 या दशकात बना ड येथे ांझ बोआस या ं या
नेतृ वाखाली मानवशा ाचा अ यास क ेला. यांनी आि कन अम े रकन लोककथा ंम ये
ित या वार या ंना ो साहन िदल े. यां या िव ाप ूण काया साठी आिण सज नशील
लेखनासाठी ड ेटा सव -का या ईटनिवल े, लो रडा य ेथे वाढ याम ुळे आला . यांनी या ं या
का पिनक काया ची रचना करताना या ं या मानवशा ीय स ंशोधनात ून िमळवल े या
उ कट अंत ी आिण िनरी णा ंवर ल व ेधले. बना ड मधील एकम ेव कृ णवण य िव ािथ नी
जे हा या हजर होती त े हा ितला बी .ए. 1928 म ये पदवील हो या . यां या दोन
मानवशा ीय क ृती Mules and Men ( 1935 ) आिण ट ेल माय हॉस (1938 ) आहेत.
मानवशा ातील ह ट नचे योगदान क ेवळ क ृ णवण य स ं कृतीची वल ंत ितमा दान
कर या या या ं या उ च मत ेम ये नाही तर आि कन डाय पोरा आिण या ं या
प तीिवषयक नवक पना (मॅक लॉ रन , 2001 ) चे िस ा ंत मांड या या या ं या अ ग य
य ना ंम ये देखील आह े. munotes.in
Page 77
77 Phyllis Kaberry ही एक सामािजक मानवशा आह े िजने यांचे PhD
िमळवताना Bronislaw Malinowski सोबत काम क ेले होते. Kaberry चे काम अन ेक
वेगवेग या समाजातील , िवशेषतः ऑ ेिलया आिण आि क ेतील मिहला ंवर क ि त होत े.
धमा या अ यासावर जा त भर द ेतानाच या ंनी ी -पु ष स ंबंधांचेही परी ण क ेले.
एलेनॉर लीकॉकन े य ां या लोकाल ेखाम य े मा स वादी ीकोन वीकारला
आिण या ंनी असा य ुि वाद क ेला क भा ंडवलशाही मिहला ं या अधीनत ेचा ोत आह े.
यांनी िशकार आिण सापळा यावरील य ुिलयन टीवड या क ृतीलाही आ हान िदल े.
लुईस ल ॅ पेअर यांनी िमश ेल रोसा डोसोबत ी, सं कृती आिण समाज संपािदत
कर यासाठी काम क ेले. िलंगभाव आिण ि या ं या ि थतीचा मानवशा ीय अ यास
संबोिधत करणारा हा पिहला ख ंड होता .
शेरी ऑट नर (१९४१ -): या ीवादी मानवशा ा या स ु वाती या समथ कांपैक एक
आहेत, यांनी िल ंगभाव िवषमत ेसाठी प ीकरणा मक मॉड ेल तयार क ेले होते जे ि या ंचे
दु यम व ह े एक साव ि क आह े, हणज ेच ॉस -सां कृितक घटना आह े य ा ग ृिहतावर
आधारल ेले होते. 1974 म ये कािशत झाल े या एका ल ेखात, " ी त े पु ष हण ून
िनसगा ला स ं कृती आह े क ा?" यांनी िल ंगभाव असमानत े या ावर स ंरचनावादी
ीकोन घ ेतला. यांनी असा य ुि वाद क ेला क ि या न ेहमीच िनसगा शी तीका मकपण े
जोड या ग े या आह ेत. िनसग पु षां या अधीन अस याम ुळे ि या प ु षां या अधीन
आहेत. या स ुचिवतात क मिहला ंची बाल -धारक हणून भूिमका या ंना नैसिग क िनमा ते
बनवत े, तर प ु ष सा ं कृितक िनमा ते आह ेत. ऑट नर नम ूद करतात क उ च दजा
नसले या प ु षांना अशा गो पास ून वगळ यात आल े आहे ज से ि या ंना या ं यापास ून
वगळ यात आल े आहे.
मागा रेट का ँक (1943 -) या उपशाख ेत ी वादी िस ा ंत मा ंडणा या पिह या
पुरात वशा ा ंपैक एक हो या . या क ॅिलफोिन या िव ापीठ , बक ले येथे मानवशा ा या
ा यापक आह ेत.
िमशेल रोसा डो आिण ऑट नर यांनी ि या ं या साव ि क अधीनत ेसाठी, येक वेग या
तरावर प ीकरणा ंचा एकाि मक स ेट वीकारला . रोसा डो या ंनी असा य ुि वाद क ेला क
ि या वार ंवार या ंना मया िदत करणा या वत नांम ये भाग घ ेतात, िलंगभाव असमानता
समजून घे यासाठी एखा ान े मोठ्या यव थ ेचे िव ेषण केले पािहज े.
नॅ सी श ेपर- ुजेिसस एक ीवादी लोकाल ेखक या ंचे काय "पु ष" आिण " ी" या
साव ि क या य े या क पन ेवर िच ह िनमा ण करतात . यांचे पु तक, डेथ िवदाऊट
वीिपंग: द हायोल स ऑफ ए हरी ड े लाइफ इन ाझील , हे ज मजात मात ृ व बंधना या
संक पन ेवर टीका करत े, कारण ि या ंना कठोर जीव न प रि थतीम ुळे ि ज वंत राहणा -या
अभ कांना पस ंती ावी लागली . हे पु तक आता अन ेकांना वै क य मानवशशा ातील
उ कृ मानल े जाते. munotes.in
Page 78
78गेल िबन एक काय कता आिण ल िगक आिण िल ंगभाव राजकारणाचा भावशाली
िस ांतकार आह े. यांनी "िलंग/िलंगभाव यव था " सादर क ेली, जी वत नापास ून जीवशा
वेगळे करत े याच कार े मीडन े यां या क ृतीत क ेले. मा स , एंगे स, ले ही- ॉस आिण
ॉइड या ं या क ृतीतून या ंनी ित या क पना ंना आकार िदला .
िलला अब ू-लुघोड हे दाखव याचा य न करतात क स ं कृती अमया द आह े. Writing
Women's Worlds म ये यांनी बेदोइन मिहला ं या कथा सामाियक क े या आिण
िलंगभाव व ेगळे करणा या समाजात या ंना फायद े िमळत अस याच े दाखवल े. यां या क ृती,
इतर अन ेकां माण े, इ लाम आिण िह ंदू धमा ब ल अन ेक पा ा य ीवा ा ंचे गैरसमज द ूर
करतात .
तुमची गती तपासा
1. ीवादा या ीन े समाजशा आिण मानवशा या ं यातील स ंबंध प करा ?
2. माग रेट मीड या योगदानाची काही ओळ म य े चचा करा?
__________________________________________________________
_____________________________________________ _____________
__________________________________________________________
७.८ भारता या स ंदभा त ीवादी मानवशा
आप या द ेशात जवळपास ७० ट के लोकस ं या श ेतीवर अवल ंबून आह े.
दुस या श दा ंत, येक गावात अशी श ेतं असतील िजथ े कुटुंबे काम करत असतील .
याम य े ि या द ेखील काम करत आह ेत, या पाणी आणण े, पती, मुलांसाठी अ न
िशजवण े, पीक प ेरणे, कापणीम य े मदत करण े, अगदी इतर श ेतात मज ूर हण ून काम करत
आहेत. काहीजण श ेतात काम करतात आिण आणखी काही उ प न िमळव यासाठी
ह तकलासारख े क ा ह ी अ ध वेळ काम करतात . जर श ेत हे वतः या क ुटुंबाचे असेल तर
ितला काहीच कमावत नाही . तथािप , जर त े शेत दुस याचे असेल, तर ितची कमाई प ु हा
कुटुंबाला िदली जात े. लोकां या ीकोनात ून आिण अ यासप ूण काया या ीकोनात ून
अशा अफाट योगदानासाठी द तऐवजीकरण आिण चचा आव यक आह े. इथे सांगायचा
मु ा असा क आप या द ेशात अज ूनही िल ंगभाव अन ुभवांवर मानवशा ीय ल ेखनाला मोठा
वाव आह े. येक कथन व ेगळी कथा अस ेल कारण आप याकड े ज ा त , वग , पोटजाती ,
कुटुंबात, कुटुंबाबाह ेर (साव जिनक े ) पदानु म आह ेत. हे द तऐवजीकरण करण े खूप
आव यक आहे. भारतात , आप याकड े अनेक मिहला मानवशा आह ेत. तथािप , आपण
येथे फ दोन िव ाना ंचा आढावा घ ेऊ.
इरावती कव
इरावतीकव यांनी भारतिव ा (इंडोलॉिजकल ) ि कोनाचा वापर क ेला.
भारतातील िकनिशप ऑग नायझ ेशन वरचा या ंचा अ यास मह वाचा ठरला . देशा या
िव तारामधील नात ेसंबंधां या स ंरचनेतील फरका ंब ल अिधक जाण ून घे यासाठी या ंनी munotes.in
Page 79
79भाषेचे नमुने आिण भौगोिलक िवभागा ंचा वापर क ेला. या एक ा यिव ावादी हो या आिण
यामुळे यां या िन कषा ची पु ी कर यासाठी स ं कृत आिण पाली सािह य वापर यास या
मागे हटल े नाहीत . यांनी महारा ातील स ं कृती, सं कार आिण स ं थांवरही काम क ेले.
मराठीतील या ं या ल ेखनान े यांना एक स म कथाकार हण ूनही थािपत
केले आ हे. यांचे पु तक, युगांत: द ए ड ऑफ एन एपोच , हे महाभारताच े ऐितहािसक
तुतीकरण आह े. पा ांना का पिनक मानल े जात नाही - याऐवजी , यांची प रि थती
आिण क ृती सामािजक -राजक य स ंकेत वाप न प क े या आह ेत. महाभारताचा वापर
क न , कव ाचीन भारतातील राजक य प रि थत चा नकाशा तयार करतात . युगांत ला
1968 म ये मराठीसाठी सािह य अकादमी प ुर कार दान कर यात आला , याम ुळे कव
या महारा ातील पिह या मिहला ल ेिखका ठर या . मिहला स ंशोधका ंचे वागत नसल े या
वातावरणात या ंनी प तीशा चा योग क ेला. यांना िवश ेषािधकार असल ेली पा भूमी
असूनही, याननी भारता या ामीण द ेशांवर स ंशोधन क ेले आिण वत : ला देशभरातील
त ण मानवशा ा ंसाठी एक ेरणा अस याच े िस क ेले.
तुमची गती तपासा
१. इरावतीकव यांचे योगदान प करा ?
__________________________________________________________
_________________________________________________________ _
__________________________________________________________
__________________________________________________________
लीला द ुबे
लीला द ुबे यां या ल ेखनात या ं या वत : या मानवशा ीय आिण व ैयि क
वासाचा शोध घ ेतला जातो आिण भारतातील सामािजक िव ान , िवशेषतः
मानवशा ा या िल ंगभेदाचा एक इितहास पकडला जातो . दुबे य ांनी जगभरातील
मिहला ं या वाढ या चळवळ मध ून आिण वाढ या िव ान सािह यात ून िमळिवल ेली श
यांना नात ेसंबंध, िववाह , मातृ व, ी व आिण ल िगक स ंबंधांवरील या ंचे ितिब ंब
टाक यासाठी एक आणत े. पटेल यांनी दुबे यां या च ंड योगदानाकड े ल व ेधले. दुबे
यांनी समानता अहवाल : किमटी ऑन ट ेटस ऑफ व ुमन इन इ ंिडया (1974 ) तयार
कर यात मह वाची भ ूिमका बजावली . यामुळे पुढे चचा झाली क भारतीय स ंसदेला UGC
आिण ICSSR ारे भारतीय श ै िणक े ात क थानी मिहला अ यास आण याची स ंधी
िमळाली . दुबे यांनी 1984 म ये जागितक समाजशा ीय का ँ ेसम य ेही मिहला ं या
अ यासाबाबत िच ंता य करत मह वाची भ ूिमका बजावली होती . 1982 -86 दर यान
EPW ने केले या ल िगक-िनवडक गभ पातावरील चच त, यांनी ि या ं या कमतरत ेचा थेट
संबंध आिण मिहला ंवरील वाढल ेला आिण ती होणारा िह ंसाचार ल ात घ ेतला.
ि हिजिबिलटी अ ँड पॉवर : एसेज ऑन व ुमन इन सोसायटी अ ँड डे हलपम ट, लीला द ुबे,
एलेनॉर लीकॉक आिण शल आड नर (1986 ) ारे सह-संपािदत ही या ंची मह वाची क ृती
आहे. हे पु तक भारत , इराण, मलेिशया, ाझील आिण य ुगो लाि हया या स ंदभा त
मिहला ं या मानवशा ासाठी आ ंतररा ीय ीकोन द ेते. munotes.in
Page 80
80 इकॉनॉिमक अ ँड पॉिलिटकल वीकली (1988 )मधील "ऑन द क शन
ऑफ ज डर: िहंदू ग स इ न प ॅि िलिनयल इ ंिडया", या शीष काचा या ंचा ल ेख अन ेक
मिहला गटा ंनी अ यास म ंडळे आिण िश ण काय मांसाठी वापरला आह े. मिहला आिण
घरगुती या मािलक ेतील, संरचना आिण धोरण े: मिहला , काय आिण क ुटुंब (1990 ), हा
लीला द ुबे आिण रजनी पालरीवाला या ं या सह -संपािदत ,एक ख ंड आह े यान े अथ शा ,
समाजशा , भूगोल, सामािजक काय आिण शासन या अ यास मा ंम ये मिहला ंचा
अ यास िशकवला आह े. मिहला आिण नात ेसंबंध दि ण आिण दि ण -पूव
आिशयातील :िलंगभावावरील त ुलना मक ीकोन (1997 ) हा ंथ वैयि क आिण
साव जिनक े ात ि थत अशा िल ं भावा मक स ंबंधातील नात ेसंबंध यव थ ेब ल एक
मह वाचा स ंदभ दान करत े
यांचे ए ोपोलॉिजकल ए स लोर ेशन इन ज डर: इंटरसेि टंग फ ड ्स
(2001 ) हे पु तक ीवादी िवचारा ंचे एथनो ािफक ोफाइल तयार कर यासाठी
लोककथा , लोकगीत े, नीितस ू े, दंतकथा आिण िमथक यासार या अन ेक अपारंप रक
साम ीचा शोध घ ेऊन िल ंग, नातेसंबंध आिण स ं कृतीचे परी ण करत े. ते पु ष धान
कुटुंबातील म ुल या सामािजक करणाच े आकलन दान करत े, िहंदू धम ंथ आिण
महाका य े यांनी सा रत क ेलेला "बीज आिण माती " िस ांत पु ष आिण ि या या ं यातील
वच व-अधीनता श स ंबंधांचे तीक आह े. यांचे शेवटचे काशन , यां या इ ं जीतील
पु तकाच े मराठी भाषा ंतर झाल ेले, 2009 म ये कािशत झाल ेले शेवटचे पु तक
मानवशा ातील िल ंगभावाची शोधमोिहम हे होते. यामुळे आज या काळातही कव यांचे
योगदान फार भावी आह े.
तुमची गती तपासा
१. लीला द ुबे यां या मह वा या कामा ंची काही ओळ म य े चचा करा?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________________________________________ _________
__________________________________________________________
७.९ सारांश
आपण या करणाची स ु वात मानवशा (पुरात व , जैिवक, सां कृितक,
भािषक ) िविवध े ीय ि कोन आणणारा एक मह वाचा ि कोन हण ून ीवादी
मानवशा समज ून घेत केली. संशोधन िन कष , मानवशा ीय प ती आिण ानाच े
िव ाप ूण उ पादन यामधील प ु षांचा पूवा ह कमी करण े हे य ा च े उि आह े.आपण
पया वरण, ि वअर अ यास आिण इतर अन ेक े ांसार या िविवध िवषया ंम ये ीवा ा ंचे
योगदान पािहल े. या करणाम ये भारतातील तस ेच पाि मा य द ेशांतील मह वा या
ीवादी मानवशा ा ंवर चचा कर यात आली .
munotes.in
Page 81
81७.१०
1. ीवाद आिण मानवशा ा या स ंदभा वर चचा करा
2. भारतातील ीवादी मानवशा ा ंचे योगदान थोड यात प करा .
3. पि मेकडील ीवादी मानवशा ा ंचे योगदान थोड यात प करा .
७.११ संदभ (इं जी)
1. 1https://www.britannica.com/topic/kinship/Feminist -and-gendered -
approaches -to-kinship
2. 1Silverstein, L. M., &Lewin, E. (2016). Mapping feminist anthropology
in the twenty -first centur y. Rutgers University Press.
3. 1“Looking through Misogyny: Indian Men's Rights Activists, Law and
Challenges for Feminism” Canadian Journal of Women and the Law ,
Special Issue on “Men’s Groups: Challenging Feminism,” 28.1
(2016): 28 -51.
https://www.utpjournals.press/doi/abs/10.3138/cjwl.28.1.45
4. 1Walter, L. (1995). Feminist anthropology?. Gender & Society , 9(3),
272-288.
5. 1https://massivesci.com/articles/anthropologist -margaret -mead -our-
science -heroes -cultural -sexual -revolution/
6. 1 https://anthropology.ua.edu/theory/feminist -anthropology/
7. 1 https://feminisminindia.com/2018/10/15/irawati -karve -indian -
sociology/
8. 1Palriwala, R. (2012). Remembering Leela Dube. Economic and
Political Weekly , 32-35.
9. 1Prof. Leela Dube (1923 –2012):
Gendering Anthropology
10. V Patel - Social Change, 2012 - journals.sagepub.com
11. 1 https://www.bookfinder.com/book/817036163X/
12. 11 https://www.bookfinder.com/book/0761994858/
संदभ (मराठी )
1.भागवत िव ुत, मानवशा ातील िल ंगभावाची शोधमोहीम , डायम ंड पि लक ेशन, पुणे
२००९
munotes.in
Page 82
82८
संपाि क वळण
(वंिचत अ यास ीकोन )
(THE SUBALTERN TURN)
सिचन सानगर े
घटक रचना
८.० उि े
८.१ प रचय
८.२ वंिचत अ यास ीकोन चा अथ
८.३ वंिचत अ यास ीकोन आिण याचा इितहास समज ून घेणे
८.४ वग यव थ ेत वंिचत अ यास
८.५ वंिचत अ यास शहरीकरण
८.६ वंिचत अ यास भूराजनीती
८.७ वंिचत अ यास नाग रक व
८.८ सारांश
८.९
८.१० संदभ
८.० उि े : OBJECTIVES
वंिचत अ यास चा अथ समज ून घेणे
वंिचत अ यास उदयासाठी ऐितहािसक स ेिटंग जाण ून घे यासाठी .
वंिचत अ यास ीकोना या स ं थापका ं या योगदानाब ल जाण ून घे यासाठी .
वंिचत अ यास वळणान े भािवत झाल े या िविवध े ांचा शोध घ ेणे
८.१ तावना : INTRODUCTION
हा अ याय वंिचत अ यास चा अथ , याचा ऐितहािसक िवकास आिण या या
मूलाधार या िव ाना ंचा िवचा र कर ेल या ंनी त े िवकिसत कर यास मदत क ेली. या
िव ाना ंनी या ं या कामात वंिचत ि कोना ंचा कसा वापर क ेला आह े याचाही आपण य ेथे munotes.in
Page 83
83अ यास क . वेगवेग या ीकोनात ून हा ीकोन कसा लाग ू केला गेला याब ल आपण
चचा क . वंिचत अ यास ीकोन समज ून घेत याने तु हाला सािह य आिण
इितहासा या जडणघडणी मागील राजकारण आिण जागितक ि कोनाला आिण आगामी
िपढ्यांना आकार द े यास मदत होईल . वंिचत अ यास , एक कार े, एक मह वाच े साधन
आहे या ार े उपेि त इितहासाला आवाज िमळाला आह े. वंिचत इितहास समज ून घेणे
आप या ला आप या बालपणापास ून ऐकल ेली पाठ ्यपु तके, गो ी आिण कथा ग ंभीरपण े
पाह यास मदत कर ेल. ही संक पना / ीकोन तपशीलवार िशकण े तु हाला गतीशील
मानव हण ून िवकिसत हो यास मदत कर ेल. या सो या ीकोनात अफाट उपयोिगता
मू य आहे आिण आपण ह े दैनंिदन उप मा ंसाठी लागू क शकता .
८.२ वंिचत अ यास चा अथ - MEANING OF SUBALTERN
Subaltern या श दाची म ुळे लॅिटन आहेत यात उप (below ) हणज े -
("खाली ") आिण अ टरनस (all others) ("इतर सव "); सब टरनचा वापर िन न दजा या
(ल करा माण े) िकंवा वगा या (जाित य व थे माण े) वण न कर यासाठी क ेला जातो .
Subalterns सु वाती या थरातील नोक या यापतात िक ंवा "कॉप र ेट िशडी " या
खाल या तरावर आह ेत. हा श द एखा ा य च े व ण न कर यासाठी वापरला जातो
याकड े कोणतीही राजक य िक ंवा आिथ क श नाही , जसे क ह कुमशाहीखाली राहणारा
गरीब य . वंिचत (सब टन ) ही अशी य आह े याची सामािजक , राजक य िक ंवा
इतर ेणीब त ेम ये खालची जागा आहे. याचा अथ असा होऊ शकतो क कोणीतरी
याची उप े ा िकंवा दडपशाही क ेली गेली आह े. वंिचत या सं ेची िविश ता अशी आह े क
ती अनेक िव ाशाखांम ये येते आिण रा यशा , इितहास , समाजशा आिण मानवशा
यासार या शा ात िवलीन होते.
८.३ वंिचत ीकोन आिण याचा इितहास समज ून घेणे :
UNDERSTANDING SUBALTERN PERSPECTIVE AND
ITS HISTORY
इटािलयन मा स वादी अ ँटोिनयो ा सीने सब टरनची क पना क ेली कारण तो
बराच काळ त ु ंगात होता . याचे काम स े सॉरिशप या अधीन होत े. हणूनच, याने
आणखी एका शि शाली वगा या वच वा या अधीन असल े या कोण याही वगा या
लोकांसाठी (िवशेषत: शेतकरी आिण कामगार ) संकेतश द (कोडवड ) हणून वंिचत श द
वापरला . उ र वासाहाितक अ यास करणा या एका गटान े हा श द वीकारला आह े, अशा
कार े वंिचत अ यास हणून ओळख या जाणा या े ात एक उप -शाखा तयार क ेली
जाते. या गटाची थापना दि ण प ूव आिशयाई इितहासकार रणजीत गुहा या ंनी केली
आिण काला ंतराने यात होमी भाभा , गाय ी ि पवाक , पाथ चॅटज आिण दीप ेश च वत
सार या इतर अन ेक िव ाना ंचा समाव ेश आह े. ा सी या पावलावर पाऊल टाक ून, दि ण
पूव आिशयातील िविवध स ेिटं जम य े सब टन वगा या िनिम तीचे परी ण कर याच े उि munotes.in
Page 84
84आहे. िवशेषतः भारत आिण या या जवळ या श ेजा या ंम ये, एक कारचा ित -इितहास
दान कर यासाठी , 'अिधक ृत' इितहासा या असमतोलाच े िनराकरण कर यासाठी , जे
केवळ रा य आिण शासक वगा या काया वर ल क ि त करतात .
ि पवकचा िस िनब ंध 'वंिचत बोलू शकतो का?' ('Can th e Subaltern
Speak?' ) (A Critique of Postcolonial Reason ) (१९९९ ) म ये समािव , वंिचत
अ यास मु य आधार सम या सू ण करते, हणज े वंिचत हणून वग क ृत केले या
लोकां या िवषम गटात 'ते बोलू शकतील इतक एकता अस ू श क त े. ित या ा चे ि त चे
उ र एक िनधा र नाही . हा श द ल ॅिटन अम े रकन अ यासाम य ेही अशाच ह ेतूसाठी
वापरला ग ेला आह े. तथािप , याला थोडा व ेगळा ितरकस पणा िदलेला आहे: हे राजक य
बदल घडव ून आण यासाठी आव यक असल ेली गुलामिगरी आिण अधीनत ेची सवय िक ंवा
मानिसकता द ेखील दश वते. : भारतीय इितहास आिण समाज यावरी ल लेखनाचा , आधी
उ लेख के या माण े, १९८२ म ये आ ध ुिनक भारतीय इितहासावर चचा करताना काही
वादिववादा ंमधून ह त ेपाची मािलका हण ून सु वात झाली . रणजीत ग ुहा या ंनी भारत ,
यूके, ऑ ेिलया य ेथील आठ िव ाना ंसह, वंिचत अ यास नावाचा स ंपादक य सम ूह याची
सु वात केली. या मािलक ेची आता भारताबरोबरच जगा या इतर भागा ंम ये उपि थती
आहे. उ र -औपिनव ेिशक िस ा ंतकारा ंनीही या ं या काया म ये हा आयाम शोधला आह े.
वंिचत अ यास इितहा स आिण रा वादाची िचिक सा करतो आिण यात ओ रए ंिटझम
आिण य ुरोसेि झम आह े हे सांगतो. सामािजक िव ान ानाची प पाती रचना देखील
आहे जे एका िविश गटाला लाभ द े यासाठी , मोठ्या माणावर रचल ेले आहे.
वंिचत अ यास हणून इितहास प ु हा िलिह याचा एक उ र वसाहाितक क प
हणून पािहल े जाऊ शकत े. इितहास िलिहताना , उ रवसाहत वाद आिण इितहा सलेखन
आिण रा यशा , कायद ेशीर अ यास , मानवव ंशशा , सािह य , सां कृितक अ यास
आिण अथ शा यासार या इतर िवषया ंचे योगदान यामधील स ंबंध वंिचत अ यासा ंम ये
समािव क ेले गेले आह ेत. सब टरन टडीज वंिचत अ यासा कडे मा स वादी/मूलगामी
इितहासाची द ुसरी आवृ ी हण ून पािहल े जाऊ शकत नाही पर ंतु उ र वसाहतीक ीकोन
हणून देखील इितहासा या या िव ाशाख ेकडे फारस े ल िदल े गेले नाही याकड ेही
लेखक ल व ेधतो.
भारतात , अनेक सामािजक चळवळी झा या आह ेत या पा ा य िव ाना ंनी
समािव क े या नाहीत आिण या वेळेस यांना िक ंमत िदली नाही . वंिचत अ यास अशा
कार े िव ाना ं या एका गटान े िवकिसत क ेले यांनी पाि मा य द ेशांचा अ यास क ेला आिण
यांना अस े व ा ट ल े क भारतावर द ुस यान े म ांडलेले सािह य (वाङमय ) प पाती आिण
अपूण आहे. हणून, यांनी या ंचा इितहा स िलिह याचा िवचार क ेला. अनेक लेखकांनी
िविवध े ांवर ल क ि त क ेले. रणिजत ग ुहा यांनी शेतकरी स ंघष कसा अि त वात आह े
याचे द तऐवजीकरण क ेले.
munotes.in
Page 85
85वंिचत अ यासा चे वाचन भारतात स ु झाल े, िजथे वंिचत अ यासा ब ल
िलहायला प ु तक परी णापास ून सु वात झाली . सु वातीला , मािलक ेतील य ेक ख ंड
िनबंधांचा स ं ह हण ून वत ं पणे पुनरावलोकन क ेले गेले. तरीही , १९८६ पय त,
क पा या आत आिण बाह ेरील िलखाणा या स ंचयान े एक िविश स ंशोधनाची शाळा
थापन क ेली होती या ंचे अन ुयायी "सबटा टर स " िकंवा फ वंिचत अ या सक
("सबटा टर स ") हणून ओळखल े जाऊ लागल े. १९८८ म ये यांचे िनवडक िनब ंध
पेपरबॅकम य े ि द स ल े, जे हा य ूयॉक आिण ऑ सफोड येथील ऑ सफोड युिन हिस टी
ेसने िनवडक व ंिचत अ यास (िसले टेड सब टन टडीज ) कािशत क ेले, जे रणिजत
गुहा आिण गाय ी च वत ि पवाक या ंनी, एडवड सैद यां या अ लेखाने संपािदत क ेले.
१९९० पय त, बट न ट ेन सबलाट न टडीज वंिचत अ यास म ये वाढती आवड दाखव ू
शकल े, हे १९८० या दशकात दि ण आिशयाई अ यासाम य े "ऐितहािसक फ ुलांचे
दशक"(a decade of historical efflorescence" ) अस याच े द श वते. १९९० या
दशकात , वंिचत अ यास अनेक खंडांमधील श ै िणक म ंडळांम ये; श , चुंबक, ल य,
िवजेची काठी , पोि ट ंग, िच ह, सो याची खाण आिण िक ला हण ून इितहास , रा यशा ,
मानवव ंशशा , समाजशा , सािहि यक , िचिक सा आिण सा ं कृितक अ यास या
िवषया ंतील िव ाना ंसाठी एक अिभ चीचा िवषय बनला .
दुस या श दा ंत सा ंगायचे त र, ते िपढ्यानिपढ ्या एक दडप या ग ेले या
आवाजहीना ंना एक यासपीठ द ेत आह े. येथे, समाज वरपास ून खाल या ि कोनाऐवजी
तळापास ून वरपय त पािहला जातो . या ीकोनाशी संबंिधत असल े या काही िव ाना ंब ल
आपण आता तपशीलवार िवचार क .
तुमची गती तपासा
१. वंिचत (Subaltern ) चा अथ प करा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
____________ ______________________________________________
रणिजत ग ुहा
गुहा या ंनी या ं या वंिचत अ यास (Subaltern Studies ) या अनेक खंडां या
पु तकात , तावन करणात भारतीय इितहासाची जिटलता ( गुंतागुंत) िलिहली आह े.
यात या ंनी नम ूद केले क बह तेक इितहासकारा ंचे लेखन भारतीय रा ीय चळवळीवर
क ि त होत े, जे चळवळी या न े यां या ीकोनात ून देखील पािहल े गेले. बाक सव ,
आप या समाजाचा इितहास , एकतर अ पिश त रािहला िक ंवा याची प ुरेशी तपासणी क ेली
गेली नाही िक ंवा केवळ रा ीय चळवळी या म ु य वाहाचा एक सहाय क घटक हणून
याचे परी ण केले गेले. गुहा यांनी युि वाद क ेला क , एक वंिचत अ यास ीकोन होता
यात समाजाचा अ यास शोिषता ं या ि कोनात ून केला जाऊ शकतो , जे इितहासा या
तोफांतील आगगोळ े होते (मह वाच े घ ट क ), जसे ह ो ते. गुहा यां या मत े आिदवासी िक ंवा
शेतकरी , केवळ चौकशीची व त ू हणून न पाहता या ं या वतः या इितहासाच े िनमा ते munotes.in
Page 86
86 हणून पािहल े पािहज े (गुहा, १९८३ ). भारतीय इितहासात ख ेळ या ग ेले या उ च ू
राजकारणािव लोक राजकारणाची (सामा य जनत े या राजकारणाची ) भूिमका
अधोर ेिखत क न वंिचत इितहास लेखन स ंतुलन व पुनस चयन कर याचा य न करत े
(धनगर े, १९९३ ). थािनक आिण ाद ेिशक तरावर लोका ंचे ज ी व न , सं था, सम या ,
हालचाली , मू ये आिण या ं या िनिम ती, रचना आिण प ुनर चने या ि या ंची मा ंडणी,
बांधणी आिण िव ेषण कर याची वंिचत अ यासाम य े चंड श यता आह े. अशा कार े
अथा ना मा स वादी ीकोनात ून पाह याची गरज नाही तर भारतीय इितहास आिण
सां कृितक ि कोनात ून पाह याची गरज आह े. रणजीत ग ुहा या ंची काही मह वाची काय
हणज े 'बंगालसाठी मालम ेचा एक िनयम : कायम व पी ब ंदोब ता या स ंक पनेवर एक
िनबंध (१९६३ ), वसाहती भारतातील ब ंडाचे ाथिमक प ैलू (१९८३ ), वंिचत अ यास
(संपािदत ख ंड-1-10) (Bengal: An Essay on the idea of permanent
settlement (1963 ), Elementary aspects of Insurgency in colonial India
(1983 ), Subaltern studies (edited volume – 1-10)
तुमची गती तपासा
१. रणिजत ग ुहा यांचे योगदान थोड यात समजाव ून सांगा?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
________________________________________________________
गाय ी च वत ि पवाक
ि पवाक या १९८८ या उ र वासाहितक अ यासा या िनब ंधाचे एक िचिक सक
िव ेषण (postcolonial studies essay ), यात ती य ुि वाद करत े क समाजातील
सवा त गरीब आिण सवा त उप ेि त लोका ंसाठी (सबअ टन ) मु य सम या अशी आह े क
यां याकडे यां या िच ंता य कर यासाठी यासपीठ नाही आिण धोरणा मक वादिववाद
िकंवा मागणीवर प रणाम कर यासाठी आवाज नाही िकंवा समाजा या व त ूंचा एक चा ंगला
वाटा. (समाजातील चा ंग या घटका ंचा िह सा नाही.)
गाय ी ि पवाक या ं या काया चा म ु य िवषय सं था आहे: य ची वतःची
िनण य घे याची मता . ि पवाकचा म ु य ह ेतू या मागा ने "सबअ ट स " वंिचत - ितचा
वासाहितक समाजात िनवा िसतांसाठीचा श द - एज सी सा य कर यात स म होता , हा
िनबंध िवशेषतः पा ा य िव ान या ं या काया त धुरीण वा या (पुढारीपणा या ) संरचनांचे
पुनिनमा ण कसे करतात याचे वण न करत े.
ि पवाक वतः एक िव ान आह े, आिण ती या वंचीतता ब ल (सब टन स ब ल)
िलिहत े यां यासाठी "बोलण े" गृिहत धर या या अडचणी आिण धो या ंिवषयी ती प ूण पणे
जाग क आह े. जसे क , ित या काया ला ा मु यान े प ीकरणा या ग ंभीर िवचार
कौश यातील एक हलका उप म हणून पािहल े जाऊ शकत े; ती िवशेषत: उपल ध
पुरा यां या वा तिवक अथा वर तपशीलवार िलिहत े आिण ितचा प ेपर ( संशोधन ल ेख ) munotes.in
Page 87
87केवळ या य े या सम या अधोर ेिखत कर याचाच नाही त र यांना प कर याचा य न
आहे.
हे मॅकॅट लाय रीम य े अथ लाव या या म ु य काया पैक एक बनवत े अथा त हे
अधोर ेखन मह वाच े क ा य आ ह े. अंतिव ेषण या करणात , वांचीताना वतःसाठी
बोल याची परवानगी द ेणे आिण या ं यावर "बोल याची " स लादण े यामधील फरक
आहे- जरी ह ेतूपुर सर - सं था मक क डमारा हणून उ र -वासाहितक जगात हािनकारक
असू शकत े. िकतीही चा ंग या ह ेतूने असल ेली वसाहतीजगाची राजक य रचना िह
हािनकारक अस ू शकत े. ि पवाक दडपशाही या एका िविश बौि क व पा या िवरोधात
भूिमका घेतात आिण िव ानांचे अंतिव ेषनाचे य ना ंचे अवश ेष काढ ून टाकतात .
दीपेश च वत ह े वंिचत अ यास गटाच े िकंवा संघटनेचे सि य सद यही रािहल े
आहेत. उ र –वासाहितक आिण वंिचत अ यासासाठी या ंचे योगदान ' ांतीयकरण य ुरोप:
उ र –वासाहितक िवचार आिण ऐितहािसक फ रक' (२००० ) (Provincializing
Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference' (२००० ) सार या
यां या अ ग य काया तून पािहल े ज ा ऊ श क त े. हा मजक ूर इितहास आिण
उ रवासाहितक िस ांत यां यातील स ंबंध शोधतो . वंिचत अ यासामधील या ं या इतर
काया चे शीष क 'आधुिनकत ेची िनवास थान े: िनबंधातील व ेक ऑफ सबबा टन टडीज '
(२००२ ) ('Habitations of Modernity: Essays in the Wake of Subaltern
Studies' (२००० ) असे आ हे. ते आिण शािहद अमीन वंिचत अ यास या स ंपादक य
सामूिहक स ं थापक सद य आह ेत आिण 'सबबा टन टडीज हॉ यूम'चे संपादक होत े.
खंड ९ '(१९९७ ) ते पो टकोलोिनयल टडीजच े सं थापक स ंपादक द ेखील आह ेत. याचे
' ांतीयकरण य ुरोप: उ र-औपिनव ेिशक िवचार आिण ऐितहािसक फरक ' थम २०००
म ये कािशत झाल े. हे युरोप या पौरािणक रा याशी स ंबंिधत आह े जे बह तेक वेळा
पि मेकडील रा ा ंम ये भांडवलशाही उ ा ंती या िविवध इितहासा ंम ये आधुिनकत ेचे मूळ
थान मानल े ज ा त े. दीपेश च वत या ंनी नम ूद केले क 'सब टन पा ट ' आिण
इितहासवादाची था या ं यातील स ंबंध पर पर बिह कारा ंपैक नाही . वंिचतता भूतकाळ
इितहासकारा ं या भ ूतकाळाला प ूरक हण ून काम करतात आिण खर ं तर ऐितहािसकत ेसाठी
आम या मत ेला मदत करतात . ते इितहास िव ाशाखा स म करतात , तरीही याच व ेळी
इितहासाची मया दा काय आह े हे दश िव यात मदत करतात .
अनेक लेखकांनी भारताम य े तसेच जगाम य े वंिचत अ यास ीकोन लाग ू केले
आहेत. जरी कधीकधी त े वतःला वंिचत (सब टन ) हणून नामो ल ेख क शकतात
िकंवा क शकत नाहीत . तथािप , यांचे काय सम या ंचे िनराकरण करत े आिण िस टम
यव था ंमधील ुटी बाह ेर आणत े याला ते िपढ्यानिपढ ्या मा य कर यात अयश वी झाले
आहेत.
थािनक पातळी वर िवकिसत झाल े असल े त र ी, वंिचत अ यास झाडा या
फांदी माण े पसरल े आिण आता जगा या िविवध भागा ंम ये अनेक िव ाना ंनी याचा वापर munotes.in
Page 88
88केला आह े. लोकांनी या ं या सामािजक सम या समज ून घे यासाठी ही स ंक पना , िस ांत
कसा वापरला आह े ते पाह या.
देश आधा रत स ंघष हे बह - तरीय , थािनक करणा या आंतरजाल -क ि त
वंिचत (सब टन ) रणनीती हण ून पािहल े जाऊ शकतात . ितने कोल ंिबया या प ॅिसिफक
रेनफॉर े ट द ेशातील कृ ण वण य समुदाया या सामािजक चळवळीच े उदाहरण िदल े आहे.
तुमची गती तपासा
१. गाय ी या च वत या ं या काया तून वंिचत अ यास प करा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________________________________________________
८.४ वगा म ये वंिचत अ यास : SUBA LTERN IN THE
CLASSROOM
वग हा एक मह वाचा द ु यम समूह आहे याम य े मुलाला या या बालपणा या
म यात भेट िदली जात े. तथािप , वगा तही, एखादा पदान ु म पाह शकतो . मूल या या
पिह या इय ेत अस यापास ून कॉलेजपय त जवळजवळ एक दशकापय त चाल ू श क त े.
भारती य संदभा त, जाती , वग आधा रत िवभागणी असू शकत े. या सम या ंचे िनराकरण
करणे खूप मह वाच े आहे. द सब टन पीक या पु तकात - कोणाचा ीकोन , अनुभव
आिण इितहास श ै िणक स ं थांम ये ि व श ेषािधका रत आह े अ यास म , श आिण
शै िणक स ंघष लेखकान े िलिहल े आहे. दशका ंपासून अ यास म ने वादिववादा ंना आकार
िदला आह े. या अंत ीपूण सं हाम य े, मायकेल ड य ू. ॲपल आिण ि टन एल . बुरस
ानाची इतरा ंपे ा जा त िक ंमत आह े या क पन ेची चौकशी करतात . सब टरन पीक
आता िविवध कारची श कशी काय करत े याचे िव ेषण संकिलत करते, याम य े र
थाना ंवर िविश ल क ि त क ेले जात े याम य े सब टन गट या ं या वत : या
ओळख या ग ेले या ओळख , सं कृती आिण इितहासाची प ुनर चना कर यासाठी काय
करतात .
८.५ वंिचत अ यास आिण शहरीकरण : SUBALTERN
URBANISM
वंिचत अ यास शहरीकरण ह े जाणून घे याचा आिण बदल याचा य न करतो
क दि ण जगातील शहरांचा अ यास कसा क ेला जातो आिण शहरी स ंशोधनात आिण
काही माणात लोकि य चचा िव ात ितिनिध व क ेले जाते. वंिचत अ यास शहरीकरण
'मेगािसटी आिण या या वंिचत जागा आिण वंिचत वगा चे िस ांत घेते. यापैक , सव यापी
'झोपडप ी ' सवा त म ुख आह े. झोपडप ी या सकारा मक आिण नकारा मक कथा ंिव munotes.in
Page 89
89िलिहताना , वंिचत शहरीकरण झोपडप ीला व ती , उपजीिवका , वयं-संघटना आिण
राजकारणाचा भ ूभाग हण ून दान करत े. मेगािसटी या वच ववादासाठी ह े एक मह वाच े
आिण अगदी म ूलगामी आ हान आह े एका म ेगािसटीम य े झोपडप ी , जन राजकारण आिण
िव थािपता ंची सवय . प रघ, शहरी अनौपचा रकता , अपवाद े े आिण म यवत े ातील
मोकळी जागा याव नही त े प ा ि ह ल े पािहज े. दुस या श दा ंत, याचा अ यास वंिचत
अंतराळात ून ( वंिचत अ यास ीकोनात ून) केला जाऊ शकतो .
८.६ वंिचत भ ू राजकारण : SUBALTERN GEOPOLITICS:
वंिचत अ यास संक पना स ा स ंबंधां या उ र –वासाहितक क पन ेचा थ ेट
संदभ देते, अशी ि थती स ुचवते जी प ूण पणे इतर, ितरोधक िक ंवा बळ स ेला पया य
नाही, परंतु याऐवजी िसमाि तकरणाच े अ प थान यापत े. पारंपा रकपण े, पि मेकडे
उपेि त गटा ंब ल िलिह याची , यां या स ं कृतीचा, वत नाचा, चाली रत चा अथ
लाव याचा आिण िश ण आिण त ं ानाचा अिधकार सा ंग याची श होती . ही
भूराजनीती आजही चा लू आहे. तथािप , एक लहान िवभाग हा वंिचत गटांसारखा आह े जो
समाजातील या वीकार या ग ेले या िनयम आिण प त वर िवचारतो . िवकिसत
देशांनी जागितक करणासह अिवकिसत द ेशांम ये वेश केला आह े आिण यां या भूम वर
काही व ेळा सकारा मक आिण नकारा मक भाव टाकत आहेत. हणज ेच िवकिसत द ेश अ
िवकिसत द ेशां या जिमनीवर भाव टाकत आह ेत.
८.७ वंिचत नाग रक व : SUBALTERN CITIZENSHIP :
वंिचतत ेचे " पुनसा दरीकरण " स े या प रमाणात ून पहाव े लागेल. वंिचत नाग रक
हा केवळ नाग रक वा या ता ंि क ाब ल नाही . याऐवजी, एक समाज आिण या या
वत: या स ंरचनेब ल ऐितहािसक सं था आिण स ंबंिधत दावा आह े. ही २०० वष आिण
याह न अिधक कालावधीची लढाई आह े, दडपशाही ा थ आिण अधीन था ंनी (वंचीतानी )
चालवल ेला संघष आहे. सब टर ससाठी , ते समान हण ून ओळख यासाठी चा संघष आहे.
या य ना ंचा इितहास समानत ेचा इितहास हण ून कट झाला . तथािप , २० या
शतका या उ राधा त, हा संघष आणखी एक मागणी समािव कर यासाठी वाढवला ग ेला -
फरक ओळख याची मागणी - िविवध अन ुभवांचे अि त व यान े मानवी अन ुभवाची
िविवधता , घनता आिण सम ृ ी प केली. हा िवरोधाभास आह े याला उ र द े याची
गरज आह े, सब टन र नाग रका ं या संरचाना ंवर चचा करताना : समानत ेसाठी दीघ कालीन
संघष हा नवीन ओळख या जाणा या अिधकाराम य े कसा जोडला जावा ? हे ी
लेफ े ह या शहरांचा अिधकार व ह क (right to the city ) याकड े जा यासाठी ज ेथे
उपेि त गटा ंना शहरा या म यवत भागासह प रघावर थाना ंत रत क ेले जाते या िठकाणी
वंिचत नाग रक व उ म कार े प क ेले जाऊ शकत े. तर, येथे मागणी अशी आह े क
धोरण े बनवताना , भू देश बदलताना आिण गगनच ुंबी इमारती बा ंधताना थािनक
नाग रका ंना समािव कराव े लागेल. यामुळे रा य आिण लोका ंम ये आ प ुलक ची भावना
आिण सौहाद पूण संबंध िनमा ण होतील . munotes.in
Page 90
90
तुमची गती तपासा
१. संपि क वळण आिण शहरीकरण यावर चचा करा?
__________________________________________________________
____________________ ______________________________________
__________________________________________________________
८.८ सारांश : SUMMARY :
या अ यायात आपण व ंिचत (Subaltern ) चा अथ समज ून घेऊन स ु वात क ेली.
Subaltern दोन ल ॅिटन श दा ंमधून आला आह े - उप अथ Subaltern कमी दजा या
(ल करा माण े) िकंवा वग (जाित यव थ े माण े) वण न कर यासाठी वापरला जातो .
Subalterns एं ी-ले हल या नोक या यापतात िक ंवा "कॉप र ेट िशडी " या खाल या
तरावर आह ेत. इटािलयन मा स वादी अ ँटोिनयो ा सीन े सब टरनची क पना क ेली
कारण तो बरा च काळ त ु ंगात होता . याचे क ा म स े सॉरिशप या अधीन होत े. हणूनच,
याने आणखी एका शि शाली वगा या वच वा या अधीन असल े या कोण याही वगा या
लोकांसाठी (िवशेषत: शेतकरी आिण कामगार ) संकेतश द (कोडवड ) हणून सुबा टन
वापरला . उ र वासाहितक अ यासक िव ाना या गटाने हा श द वीकारला आह े, अशा
कार े सब टन टडीज हण ून ओळख या जाणा या े ात एक उप िव ाशाखा तयार
केली जात े. या गटाची थापना दि ण प ूव आिशयाई इितहासकार रणजीत गुहा यांनी केली
आिण काला ंतराने यात होमी भाभा , गाय ी ि पवाक , पाथ चॅटज आिण दीप ेश च वत
सार या इतर अन ेक िव ाना ंचा समाव ेश आह े. रणिजत ग ुहा यांनी सु वातीला प ु तका ंची
समी ा , लेख, चचा आिण पि म चळवळीतील उ च ू आिण िव ाना ंनी िनमा ण केले या
काया ला आ हान द ेणा या सामािजक चळवळीपास ून सु झाल ेला ीकोन कसा िवकिसत
केला हे देखील आपण पािहल े. ही एक कारची चळवळ होती िजथ े यांचा असा िव ास
होता क इितहासात राहणा या य न े इतरा ंपे ा वतः िलहाव े. सब टन अ यासका ंनी
इितहासाचा यातील श या प रमाणाचा मोठ्या माणावर वापर क ेला आिण याती ल
पूवा हांवर िच ह उपि थत क ेले. हे केवळ भारतातच न ह े तर जगा या इतर
भागांम येही साजर े आ ि ण व ी क ा र ल े गेले. आपण पुढे या िवषयातील तीन व ेगवेग या
सं थापक अ णीच े तपशीलवार काय कतृ व पािहल े. आपण वग , नाग रक व आिण अगदी
शहरी यव थ े या ीने सुबा टन या अन ु योगाकड ेही ल िदल े.
८.९ : QUESTIONS :
१ . सुबा टन आिण याचा इितहास याचा अथ प करा
२. नाग रक व , शहरीकरण यासार या िविवध े ांम ये सबबा टन या अन ु योगाब ल
थोड यात चचा करा.
३ . गुहा आिण गाय ी यां या योगदानाची चचा करा. munotes.in
Page 91
91
८.१० संदभ : REFERENCES :
1. https://www.vocabulary.com/dictionary/subaltern
2. https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.2011080
3100539334
3. Chakrabarty, D. (2000). Subaltern studies and postcolonial
historiograp hy. Nepantla: views from South , 1(1), 9 -32.
4. Ludden, D. (2002). Introduction:“A Brief History of Subalternity”.
In Reading Subaltern Studies: Critical History, Contested Meaning,
and the Globalization of South Asia (pp. 1 -42). Permanent Black.
5. https://www.y ourarticlelibrary.com/sociology/biography -of-ranajit -
guha -and-his-contribution -to-indian -sociology/35039
6. http://epgp.inflibnet.ac.in/epgpdata/uploads/epgp_content/S000013E
N/P001456/M019901/ET/1496140851Paper10%3BModule35%3BE
Text.pdf
7. https://www.epw.in/jour nal/1998/9/special -articles/minority -histories -
subaltern -pasts.html
8. Escobar, A. (2001). Culture sits in places: reflections on globalism
and subaltern strategies of localization. Political geography , 20(2),
139-174.
9. https://www.routledge.com/The -Subaltern -Speak -Curriculum -Power -
and-Educational -Struggles/Apple -Buras/p/book/9780415950824
10. Roy, A. (2011). Slumdog cities: Rethinking subaltern
urbanism. International journal of urban and regional research ,
35(2), 223 -238.
11. Sharp, J. (2011). Subaltern geopolitics: introduction. Geoforum ,
42(3), 271 -273.
12. Pandey, G. (2006). The subaltern as subaltern citizen. Economic
and Political Weekly , 4735 -4741.
munotes.in
Page 92
92९
उ र आध ुिनकत ेचे ट पे:
उ र स ंरचनावाद , उ र वसाहतवाद
(POST MODERATION STEPS: POST
STRUCTURALISM, POST -COLONIALISM)
फा ग ुनी वाहनवाला
घटक रचना
९.१ उ र स ंरचनावाद
९.१.१ तावना
९.१.२ उ र स ंरचनावाद
९.१.३ उ र स ंरचनावाद आिण मानवशा : फॉकॉ ट आिण या ंचा भाव
९.१.४ डे रडा आिण िवघटन (Deconstruction )
९.१.५ लोड ल ेवी- ोस आिण स ंरचनावादाची चार त व े
९.१.६ उ र स ंरचनावादाची मह वाची वाटचाल
९.१.७ िन कष
९.२ उ र वसाहतवाद
९.२.१ तावना
९.२.२ वसाहतवाद व उ र वसाहतवाद हणज े काय?
९.२.३ उ र वसाहतवादाची उि ्ये
९.२.४ ितपा िवषय (Subject Matters )
९.२.५ उ र वसाहतवादी सािह य
९.२.५.१ किन ता (Subaltern) (उ र वसाहतवाद )
९.२.५.२ इितहास
९.२.५.३ अथ
९.२.६ िन कष
९.१ उ र स ंरचनावाद (Post Structuralism )
munotes.in
Page 93
93९.१.१ ताव ना
संरचनावाद ही १९५० व १९६० या दशका ंत ा सम य े उदयाला आल ेली
बौि क चळवळ होती . यात भाषाशा , मानसशा , मानवशा व अ य
िव ाशाखा ंमधील साधना ंचा उपयोग क न स ंिहतांसार या सा ं कृितक िनिम त माग या
संरचनांचा अ वयाथ क अ यास क ेला जाई . यातून काढल े जाणार े िन कष तक संगत व
वै ािनक असाव ेत यावर भर िदला जाई . क़ड या मा स वादावर व खास क न
टॅिलनवादावर िटका होत असताना या काळात स ंरचनावादाचा हा िवचार बहरला .
टॅिलनवादा ची बुि िन िचिक सा कर या त जीन-पॉल सा यांना अपयश आ या चे
अनेकांना वाटत होत े. क र मा स वाद आिण म े १९६८ मधील िव ा या या
िनदश नांपय त या काळात उदयाला आल े या उदारमतवादी स ं था या दो ह च े ताि वक
समालोचन करण े संरचनावादान े श य झाल े. युकॅ स, ॅम क व स ु वाती या ँकफट
िवचराधार ेने जे सैधाि तक िच िक स ेचे काम क ेले तशीच काहीशी स ैधाि तक व ैधता द े याचे
काम स ंरचनावादान े केले.
िन कषा या व ै ािनक अन ुमान मत े या बाबतीत मा स ंरचनावाद अपयशी ठरला .
या काळात राजक य ्या हा िवचार आकष क वाटला तरी यातील िस ा ंतां या आधार े
भिव यातील घटना ंचे पूवा नुमान करण े िकवा अ ंदाज बाधण े समाजसा ा ंना िक ंवा
िचिक सक िस ा ंतवा ा ंना श य झाल े नाही . भाषाशा ीय स ंरचनांनी यातील कथनाचा
सहसा बोध होत असला तरी यामागील कारणमीमा ंसा कर यास मया दा येतात. मानवी
यवहार कस े अ सू शकतील ह े या स ंरचना ठरव ू श कत नाहीत िक ंवा या यवहारा ंचे
िनयं णही क शकत नाहीत . य या अिभ य वात ं याने भ ा ष ेवर मया दा येत
अस यान े भ ा ष ेतून समोर य ेणा या आकृतीबंधांना ठरािवक कारची िनि ती नसत े.
भाषेव न या य ला काय हणायच े आह े ते स म ज ू शकत े, पण य अिभकता
(Agent ) भाषेचा कसा वापर कर ेल हे याव न ठरत नाही .
याच उिणव ेमुळे उ र स ंरचनावादात अन ेकांनी याह न वेगळे माग अनुसरले. िपअरे
बॉड् यू यांनी स ंरचनावाद आिण अि त ववादाची सा ंगड घाल याचा क ेलेला य न हा
यापैक एक सवा त यश वी िक ंवा िनदान सवा त मनोव ेधक असा माग ह ो त ा . यासाठी
वापरल े या आप या स ैधाि तक ि कोनास बॉड ् यू यांनी ‘ योग िस ा ंत’ (Practice
Theory ) असे नाव िदल े. यात या ंनी यावर भर िदला क , अिभकत य ां या
अवतीभवती या स ंरचना आ मसात क शकतात . लेवी ोस या ंनी प केलेले ि द-
पया यी भेदाभेद आ मसात क न या ं या ठरािवक ि थतीचा एक िह सा बन ू शकतात . तसे
झाले तर अिभकता या िव ात वावरतो याच े यास आकलनही होऊ शकत े. १९७२
म ये ‘Outline of a Theory of Practice ’ या िनब ंधात बॉड ् यू य ांनी िलिहल े क ,
‘सामािजक िव हे सैधाि तक ाना या तीन मागा चे ल य अस ू शकत े. यापैक य ेकात
बह धा अ य अशा मानवशा ीय या या ंचा एक स ंच असतो ’ (१९७७ :३) munotes.in
Page 94
94१. यापैक या ंना अप ेि त असल ेला स ैधाि तक ानाचा पिहला माग जीन -पॉल सा
यां याशी स ंबंिधत आह े. ‘यातून सामािजक िव ा या अन ुभवाच े स य स ु प होत े.’
२. दुस या सैधाि तक ाना या मागा ला बॉड ् यू यांनी ‘उि गामी ’ (objectivist ) हटल े व
ते लोड ल ेवी- ोस या ं याशी िनगिडत अस याच े ितपादन क ेले. सामािजक
िव ा या म ूलगामी ानाची स ंरचना यात ून तयार होत े या भािषक स ंबंधांवर यात
िवशेष भर िदला जातो .
३. सैधाि तक ानाचा ितसरा माग आपला वत :चा अस याच े बॉड् यू सांगतात. तो हणज े
‘ योग िस ा ंत’. हा ाना या अि त ववादी व स ंरचनावादी मागा ह न िभ न असा माग
आहे.
हा ानमाग असा आह े यात अिभकत संरचनांम येच एकजीव झा याच े मानल े
जाते, याने आसपासच े ान आ मसात क े याच े गृिहत धरल े जाते व याचा उपयोग क न
तो या स ंरचनांमधून धोरणीपणान े माग ण करतो . यात अिभक या ला सामािजत
िविधिनयमा ंची मािहती असत े व तो या ंचे पालनही करतो . कधी कधी तो ते िनयम आप या
धोरणान ुसार अ य पण े वाकिवतही असतो . यात ल ेवी ोस या ं या अ य स ंरचनांना
‘ योग िस ा ंता’ या यावहा रकत ेची जोड िदल ेली अस यान े आप याला घडणा या
घटना ंचे अ वयाथ अिधक चा ंग या कार े समज ू शकतात व आपण या ंचे अनुमानही क
शकतो .
बॉड् यू यां या मत े मानवी यवहारा ंची नेमक या या करता य ेईल असा िस ा ंत
नसणे या समकािलन िवचारसरणीतील सवा त मूलगामी सम य ेतून संरचनावाद व
अि त ववाद या ं यातील तणवाची ि थती अगदी प होत े.
९.१.२ उ र स ंरचनावाद (POST STRUCTURALISM )
आप या अ वयाथ यव था ंमधील क या द ु यांवर ल क ीत क न
िचिक सक य ुि वादाची उ र स ंरचनावाद ही एक श ैली आह े. आप या िलखाणात िक ंवा
दैनंिदन जीवनात स ंिद धत े या णी न ैितक पया यांची िनवड करत या स ंिद धत ेवर मात
क न आप या भोवतालच े सामािजक वातावरण समजून घे यासाठी व याचा अ वयाथ
लाव यासाठी िक ंवा ते हवे त से घडिव यासाठी आपण अिनणा यक अव थ ेतून ठाम
िव ासान े पाऊल टाकतो या क ृती समज ून घे याची ही श ैली आह े.
अ वयाथ स ंरचनेत याबाबतीत सामाियक अशी सामािजक सहमती नसत े अशा
िठकाणी आपण ज े हा आपला अथ थोपिवतो या णावर उ र स ंरचनावादात ल क ीत
केले जात े. आपण आप या ानातील रका या जागा कशा भ शकतो आिण आपला
यावर िव ास आह े ते खरे म ा नू लागतो ह े प कर याचा यात य न क ेला जातो .
सामािजक स ंरचनेतील ह े क च े दुवे नेमके शोधून काढ ून उ र स ंरचनावाद , नैितक िक ंवा
राजक य त वा ंनुसार न ह े तर नीतीम ू यां या वत : या ठाम समज ुतीनुसार िनण य घेऊन
नैितक पया य िनवड याच े मह व िवषद करतो . ‘इतरां या माग दश नाखेरीज वत : या munotes.in
Page 95
95समज ुतीचा वापर कर या या अ मत ेस एम ॅ युएल का ट या ंनी या ं या ‘What is
Enlightenment? ’ या िस िनब ंधात ‘ वअिज त अप रप वता ’ असे हटल े ह ो ते.
(का ट , १९७० : ५४). या ीन े िवचार करता उ र स ंरचनावाद हा अशा ‘ वअिज त
अप रप वत े’तून मु हो या या आधीच ट पा ठरतो . या िनब ंधात का ट या ंनी
आ मबोधाची म ु य व ैिश ्ये सिव तरपण े प क े याने आ ध ुिनक ताि वक िच ंतनात या
िनबंधाने मह वाची भ ूिमका बजावली आह े.
तुमची गती तपासा
१. उ र स ंरचनावाद चा अथ प करा ?
__________________________________________________________
_______________________________________ ___________________
_________________________________________________________
९.१.३ उ र स ंरचनावाद आिण मानवशा : फॉकॉ ट व या ंचा भाव
मानावशा ीय अ यासासाठी िलिखत सािह यासोबतच मौिखक वचना ंचाही
आधार घ ेणा या लेवी ोस या ं या न ंतर या िपढीती ल च िवचारव ंतां या िवचारसरणीला
सव साधारणपण े उ र स ंरचनावाद अस े हटल े जाते. यां यापैक मायक ेल फॉकॉ ट या ंचे
काम मानवशा ावर सवा िधक भाव टाकणार े म ा न ल े जात े. फॉकॉ ट या ंचे ि चंतन
ामु यान े ान आिण स ा या ं यातील स ंबंधांिवषयी आह े. फॉकॉ ट या ं या मतान ुसार
ान हणज े केवळ त य े आिण क पना ंची गोळाब ेरीज नसत े. ठरािवक िवचार ज माला
येऊन तो समप क हण ून सव मा य हो यासाठी जी साव ि क अन ुकूल प रि थती लागत े
ित याम ुळे या िवचाराला मह व य ेते.
फॉकॉ ट मा स वादी भाषा वापरत नसल े तरी या ंना अिभ ेत असल े या व ैचा रक
मागा चे मा स वादामधील उ पादन प त शी साध य िदसत े. याच प तीन े ते कोण याही
यव थ ेमधील श यता ं या चौकटीची श य वर न ह े तर या एक ूण यव थ ेवर ठरत
असत े, असे ते मानतात . ान आिण स े या यव था ंचा समकािलन समाजा ंम ये कसा
िमलाफ क ेला जातो ह े दाखिव यासाठी ‘Discipline and Punish ’ या िनब ंधात त े
आधुिनक काराग ृह यव थ ेचे ामु यान े उदाहरण द ेतात. ते हणतात क , तु ंग यव था ,
सै यदल े, शाळा अशा कार या सव आ ध ुिनक स ं थांचे िश त ह े मु य स ू असत े.
स े या मा यमात ून ही िश त लोका ंवर शारी रक ्या राबिवली जात े. या िश तपलनावर
िनरंतर द ेखरेखही क ेली जात े. लोकांकडे या ीन े प ा ह ण े हे मानसशा , समाजश ,
मानवशा याख ेरीज इतरही आध ुिनक िव ाशाखा ंचे बौि क काम असत े.
एडवड सईद या ंनीही ‘Orientalism ’(१९७८ ) म ये याच धत वर य ुि वाद
करताना िलिहल े क , अमे रकेचे ा य ान व खास क न म य प ूव आिशयातील
देशांिवषयीच े ान हे या भागा ंवर दीघ काळ रािहल े या पा ा या ं या वच वावर आधारल ेले munotes.in
Page 96
96आहे. अशा कार या िचिक सक िच ंतनान े मानवशा ा स ग ैर युरोपीय अशा
इतरांिवषयी या आप या सादरीकरणाच े काय प रणाम होऊ शकतात यास ंबंधीचे
आ मभान आल े आहे. हे सादरीकरण िलखाण व अ य मा यमा ंतून कर या या आप या
अिधकाराचा मानवशा जो दावा करतात यािवषयी ज े स ि लफड व ज ॉ ज माक स
िचंता य करता त. तलाल असद अस े सूचिवतात क , धमा सार या स ंक पन े या
या या ंनाही अऐितहािसक व प द े या या ( हणज े सां कृितक स ंक पना व
िवचारप ती कालातीत , नैसिग क व साव ि क अस याच े भासिवण े) य ना ंमुळे एक कड े
बोधन काळान ंतर या य ुरोपीय िवचारप त नाही नैसिग कतेचे व प द े याचे काम क ेले
तर दुसरीकड े युरोप याच इितहासातील अ य प त ना अडचणीत आण याच ेही काम क ेले.
या व ैचा रक वाहातील पॉल र ॅिबनोव ह े आध ुिनक ा सच े कुशल या याकार व
सं कतीवण नकार या दो ही ना या ंनी फॉकॉ ट या ंचे सवा त क र अन ुयायी हणता य ेतील.
तुमची गती तपासा
१. उ र स ंरचनावाद चा अथ प करा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
९.१.४ डे रडा आिण िवघटन (DECONSTRUCTION )
तािक क ्या िलखाण ह े मौिखक अिभ य ह न अिधक े आह े, आसा दावा
करणारा ज ॅ स ड े रडा या ंचा ‘Of Grammatology ’ (१९६७ ) हा िनब ंध मानवशा ीय
सािह यावर मोठा भाव टाकणार े िलखाण ठ शक ेल, असे वरकरणी वाटत नाही . डे रडा
असा म ु ा मा ंडतात : सवा त पिहल े हणज े, बोल यात या मोक या जागा , िन:श दता व
खाडोख ेड दडल ेली असत े ती िलखाणात ून प होत े. दुसरे अ से क , काळ आिण थळ
यात एक उघड अ ंतर िक ंवा फरक असतो . तो िलखाणाम य े ितपादन व याव न होणारा
बोध या पान े ि द स ून येतो. या उलट बोलण े अ यवधानाचा आभास िनमा ण करत े.
लेखनामागचा ह ेतू व यात ून काही िनि त अथ य हो या या श यत े या समप कतेवरच
डे रडा म ु यत: उपि थत करतात . ते हणतात क , मजकूर लेखी असो वा मौिखक ,
याचा अ वयाथ लावताना तो काय सा ंगतो एवढ ेच न हे तर तो काय सा ंगत नाही याचा
आिण या आधी या व न ंतर या मजक ुराचा िवचार क ेला जायला हवा . या ि कोनाला
डे रडा ‘िवघटन ’ (Deconstruction ) असे हणतात . याने ि न ि त अ थ िदला जा याची
सहेतूक िकंवा अह ेतूक श यताही द ूर होऊन कोण याही मजक ुरातील अंतग त िवरोधा भास
उघड होऊ शकतो . िनि त अथा या ग ृिहतका ला आ हान द े यासाठी ड े रडा या ंनी
वापरल ेला ‘िवघटन ’ हा श द न ंतर या अन ेक मानवशा ा ंनी एवढया िढलाईन े वापरला क
तो श दही याचा म ूळ अथ हरवून बसला . याह न नेमकेपणान े सांगायचे तर मजक ूरा या
अ वयाथा िवषयी या सहेतूकपणावर ड े रडा या ंनी य क ेले या अिव ासात ूनच
‘इतरां’िवषयी मानवशा ीय सादरीकरणावरील आध ुिनकत ेनंतर या िटक ेला चालना munotes.in
Page 97
97िमळाली . डे रडा या ंचे श दा ंवरील भ ु व व गोल फ ु न प ु हा म ु य िवषयाकड े ये याची
शैली याव न फ ूत घेऊन न या कारच े म ा न व शा ीय िलखाण क ेले गेले. मायकेल
तौिसग या ंचे िलखाण ह े याच े उ म उदाहरण आह े.
तुमची गती तपासा
१. जॅ स ड े रडा या ंचा चा ‘Of Grammatology ’ (१९६७ ) हा िनब ंध ि कोनाला प
करा?
__________________________________________________________
_____________ _____________________________________________
_________________________________________________________
९.१.५ लोड ल ेवी ोस आिण स ंरचनावादाची चार त व े
उ र स ंरचनावाद आधी या स ंरचनावादावरच उभा रािहला असला तरी सवा त
मह वाच े हणज े तो याची काही म य वत त व ेच झुगा न द ेतो. हणूनच उ रस ंरचनावाद
समजून यायचा अस ेल तर लोड ल ेवी ोस व या ं या स ंरचनावादी कामापास ून सु
करणे अ यंत मह वाच े ठरते.
सन १९६० या दशकात प ॅ रसमधील िवचारव ंत या वत ु ळात स ंरचनावाद ह े जणू
फॅड होत े. पण या या लोकि यतेमुळे याव ेळी ‘संरचनावादी ’ हणून ओळख या ग ेले या
आघडी या िवचारव ंतां या स ैधाि तक ि कोना ंतील मह वा या फरका ंना िवक ृत व प
ा झाल े. यावेळी संरचनावादाशी जािहरपण े िनगिडत असल े या रोल ॅ ड बाथ स,मायकेल
फॉकॉ ट , जॅ स ल ुकान आिण लोड ल ेवी ो स या चार म ुख िवचारव ंत पैक
मानवशा असल ेले लेवी ोस ह ेच ख या अथ स ंरचनावादी होत े.
लोड ल ेवी- ोस या ंनी आप या स ंरचनावादाची उभारणी फिन नांड डी सॉ य ुरे
यां या स ंरचनावादी भाषाशा ाव न क ेली. सॉ य ुरे यांची या ं या िव ा या नी ‘Cours de
linguistiquegénérale ’ या ंथात स ंकिलत व पात िस क ेलेली या यान े आता
खूपच लोकि य झाली आह ेत. ‘Structural Analysis ’ या शीष काने िलिहल े या म ु ेसूद
आिण उपय ु िनब ंधात स ंरचनावादी भाषाशा ाची म ु य त व े सांरांश पान े सांिगतली ती
अशी:
संरचना मक भाषाशा ान े सचेतन भािषक घटना ंकडून या ं या अच ेतन रचना ं या
अ यासाकड े ल वळिवल े.
यात श दा ंना वत ं अि त व अस याच े न मानता श दा ं या आपसातील नात े हा
िचिक स ेचा आदार मानला जातो .
यात ‘ यव था ’ ही संक पना सव थम वापरली गेली. munotes.in
Page 98
98 यान े श दा ंना िनखालस व प ा होऊ शक ेल अशी जोडणी वा तािक क वजावट
कर याच े सव साधारण िनयम शोधण े हा याचा उ ेश असतो . (लेवी ोस १९६७
ए):३१; लेवी ोस व ए रबॉन १९८८ :१५८)
संरचनावादा या या चार म ुलभूत त वा ंपैक पिह या तीन त वा ं या आधार े उ र
संरचनावादाची उभारणी क ेली गेली मा सव साधारण िनयम तयार क ेले जाऊ शकतात
अशी कक पना मा ंडणारे चौथे त व नाकारल े गेले. फरका या स ंबंधातून अथ काढता य ेतो,
हे फरक बह धा अच ेतन असतात व या ंचीही एक िनि त यव था असत े या समजावर उ र
संरचनावाद उभा केला गेला आह े. परंतु अथा या रचना ंमधील त ुटकपणा आिण स ंिद धत ेवर
यात भर िदला जातो . लेवी ोस या ंनी अस े हटल े ह ो ते क , ‘ उघडपण े िव किळत
वाटणा या मािहतीला एका िनि त प तीन े मांड यासाठी आिण यात ून वैरपणाचा म द ूर
होऊ शक ेल अशी पातळी गाठ यासा ठी मानिसक आक ृतीबंधांचा लेखाजोखा घ े याचे उि
सं कृतीवण ना मक अन ुभवापास ून मी न ेहमीच ठ ेवत आलो . (लेवी ोस १९७०
(१९६४ ):१०) संरचनावाद न ेमके हेच नाकारत े. हणज े अथा या स ंरचना साव ि क
नसतात आिण याव न माण ूस िकंवा समाजािवषयीची स ाशा ीय व तुि थती प
होत नाही ह े संरचनावादातील चौथ े त व उ र स ंरचनावाद मा य करत नाही . उ र
संरचनावादी अथा या स ंरनेतील मोक या जागा व स ंिद धता यावर ल क ीत क न त ेथे
अथ शोधतात .
अ वयाथा तील मोक या जागा व स ंिद धता झाक यासाठी आपण जो अथ
जबरद तीन े काढतो यावर आपण एवढ ्या ठामपण े िव ास कसा काय ठ ेवतो? या ाची
उकल करण े ह ा उ र स ंरचनावादातील एक मह वाचा ट पा आह े. कोण याही िववि त
काळात व ठरािवक ऐितहािसक प रि थतीत ान न ेमके कसे श य होत े, या ाचा यास
उ र स ंरचनावादी या ं या कामात ाम ु यान े घेतात. फॉकॉ ट या ं या श दा ंत सांगायचे
तर, ‘ असा आह े क , वत: ानाचा कता असल ेला माण ूस संभा य ानाचा उ ेश कसा
काय बनतो ? यासाठी तो कोणती तक संगती लावतो ? कोण या ऐितहािसक प रि थतीत
असे घडत े व सवा त शेवटी यासाठी मा णसाला कोणती िक ंमत मोजावी लागत े? माझा
असा आह े क , क या ला वत :िवषयीच े स य सा ंग यासाठी िकती िक ंमत मोजावी लागत े?
(फॉकॉ ट १९८३ :४४२)
फॉकॉ ट या ंनी उपि थत क ेलेले स ंरचनावादी चौकटीमधीलच असल े त र ी
यांचा रोख ख ूप वेगळा आह े. फॉकॉ ट या ंना ा नाचा इितहास व तािक कता तस ेच
क या या इितहासात अिधक वार य आह े. अि त ववाद , संरचनावाद िक ंवा योग
िस ांत याप ैक फॉकॉ ट या ंचा कोणताही िवचार बरोबर , उपयु व ब ुि ला पटणारा हण ून
कसा बर ं वीकारता य ेईल? कत हण ून आपण इतरा ंिवषयी कस े िनण य घेतो, िवचार
करतो ,भेदाभेद करतो व आका ं ा ठेवतो ह े ‘कथन’ खरे कर या या ि य ेनु प कस े ठरत
असत े? कोण याही अ यासाच े आपण वत :ला उि कस े काय बनव ू शकतो ? अथा त,
कथने कधीच ‘खरी’ होत नाहीत , असे सुचवायच े नाही. याआधी ती न क च खरी झालीही
आहेत. आप याप ैक बह तेक जण ती खरीच मानतो . पण फॉकॉ ट या ं या मत े तो म ु य munotes.in
Page 99
99मु ाच नाही . यां या मत े खरा असा आह े क , ठरािवक व ेळी ती खरी हण ून कशी
मानली जाऊ लागली ?
काही भाग वीकाराच े व काही नाकारायच े यामुळे उ र स ंरचनावाद व फॉकॉ ट
यांनी यात क ेले या कामाच े मूळ संरचनावादाशी नात े काहीस े तणावाच े िदसत े. फॉकॉ ट
तर वत :, मी संरचनावादी नाही , असेच ठामपण े मानायच े. (फॉकॉ ट , १९७० :९ )
अ य व पा या िचिक सा िस ा ंताह न उ र स ंरचनावादाच े वेगळेपण अस े क ,
तो ाना या उभारणीशी स ंबंधीत श च े समाजात वाटप कस े ह ो ते य ावर ल क ीय
करतो . आपण ज े स य मानतो या यावर आपला िव ास न ेमका कसा बसतो ?
उदाहरणाथ , िश ेतही एक स ुधारणावादी प ैलू असतो अस े आपण कस े मानू लागलो ?
एखादी य ग ु हेगार आह े, असे मानण े आिण या ग ु हेगारात स ुधारणा होऊ शकत े िकंवा
याचे पुनव सन क ेले जाऊ शकत े, असेही मानण े हे कोण या था ंमुळे ि कंवा सं थांमुळे
आपण खर े मानतो ? ा तयार हो यात आप याच िश तीिवषयी या यव था ंचा िकती
वाटा आह े? आिण या सवा ची मोजावी लागणारी िक ंमत िकती ? अशा कारच े िवचार
‘श / ान’ समालोचना (``power/knowledge” critique ) हणून ओळखल े जाऊ
लागल े. आधी हट या माण े उ र स ंरचनावादी िवचाराच े मूळ जॅ स ड े रडा या ं या कामात
सापडत े, असे युिडथ बटलर या ंनी या ं या ‘Gender Trouble’ पु तकात िलिहल े आहे.
(बटलर १९९० : १५८ एन. ६) आपण या ंचे हे हणण े बरोबर आह े असे मानल े तर इतर
िठकाणी का आिण ड े रडा या ं या कामात का नाही ?, असे आपण िवचा शकतो . आपण
डे रडा या ंना िवघटनवादी (Deconstructionist ) का मानायच े आिण िवघटनवादाला उ र
संरचनावादाह न वेगळे का हणायच े? मा या मत े याचे मु य कारण अस े क ,आपण यावर
िव ास ठ ेवतो त े आपण खर े का मानतो याच े समाजशा ीय , ऐितहािसक व व ंशशा ीय
असे पि करण द े याचा ण िवघटनाम य े कधीच य ेत नसतो . गु हेगारा या क ेवळ
कृ याकड े न हे तर या या याव ेळ या मानिसकच ेही िवचार करण े क से यो य आह े हे
‘Discipline and Punish ’ म ये अ यंत प तशीरपण े समजव ून सांगताना फॉकॉ ट न ेमके
तेच करतात . िवघटना या ि य ेतून पि करण िमळत नाही िक ंवा िवघटन क ेले तर
याची िकती िक ंमत मोजावी लाग ेल, याचीही िचिक सा क ेली जात नाही . नो◌ौितकत ेने
िनवड के याच े कोणाला कस े प रणाम भोगाव े लागतात , हेही यात ून प होत नाही .
िवघटनवाद फ पया याकड े संकेत करतो व त ेथेच थांबतो. खरे सांगायचे तर संिद धता द ूर
कर या या ा ंितकारी णावर िवघटनवाद कधीच मात करत नाही . हणूनच िवघटनवाद
उ र स ंरचनावादाह न ल णीयपण े वेगळा ठरतो .
डे रडा या ं या ‘Force de loin’ सार या िलखाणात ह े उ म कार े पाहायला
िमळत े. यूयॉक शहरात ओ टोबर र १९८९ म ये ‘Deconstruction and the
Possibility of Justice ’ िवषयावर झाल े या प रषद ेत जॅ स ड े रडा या ंनी िदल ेले मु य
या यान यातील पिह या भागात आह े. ते या यान े मं मु ध करणार े आहे. यात ड े रडा
कायदा व याय या ं यातील स ंरचना मक नात े उलगड ून दाखवतात , पण न ैितक पया य
ठरिव याचा ट पा गाठ यावर या ंची गाडी या याप ुढे जात नाही . पा कल या ं या
‘pensée ’ ची मदत घ ेत ‘Deconstruction and the Possibility of Justice ’ म ये munotes.in
Page 100
100 डे रडा उदारमतवादी िविधमा यत े या आधुिनक समालोचनाचा आधार शोध ून काढतात .
यांनी िवचाराथ घेतले या ाचा म ु य आशय याय , कायदा व शासक य स ा
यां यातील ना यास ंबंधीचा होता . तो न क च ोभक आह े:‘ याय आिण स ेची ताकद
एक आणण े आिण यासाठी ज े या य अस ेल ते सश होईल व ज े सश अस ेल ते
या यही अस ेल याची खा ी करण े मह वाच े आहे. (डे रडा १९९४ :२८)
यातून डे रडा या ंना काय ा या स ेचा गूढ असा पाया गवसला व याम ुळे
िविधमा यत े या उदारमतवादी त व ाना या आध ुिनक समालोचनाचीही श यता िनमा ण
झाली. डे रडा हणतात क , कायदा त यार कर यास व तो थािपत कर यास लागणारी
ताकद हाच काय ाचा खरा पाया असतो . डे रडा या ं या मत े यासाठी ेची झेप (leap of
faith) लागत े व ितच खरी यामागील बंडखोर ताकद (un coup de force ) असत े. यातून
िवघटनवादी श यता प होतात . यातूनच म ुळात िवघटनाची श यताही तयार
होते.(३५) िवरोधाभास असा क ह ेच ‘ यायाच े ि व घ ट न ’ (La deconstruction est la
justice ) असेही डे रडा ठोक ून सा ंगतात. (३५) यातून या ंना अस े स ांगायचे आ ह े क ,
ेची बळकटी िमळ यान ेच काय ाला व -अिधक ृतता (Auto-authorization ) ा
होते. तोच ण स ंिद धता व ताकद या ंचा फुगा फट याचा असतो . याने उदारमतवादी
िविधमा यत ेची समालोचना श य होत े. यातूनच िवघटनाची प तही प होत े. एका अथ
हे िवचार मा ंडून डे रडा या ंनी या प रषद ेचा ‘Deconstruction and the Possibility of
Justice ’ हा िवषयच जण ू आप या खास श ैलीने पार उलट ून टाकला होता . यात याय
आहे कारण तो व -अिधक ृत आह े. िशवाय यात समालोचनाची श यता आह े हण ूनच
िवघटनाचीही श यता आह े. पण य ेथे एक मह वाची गो ल ात या क , काय ाला ेची
बळकटी द े याची झ ेप कशी घ ेतली जाऊ शकत े य ाचे एरवी स ंरचनावा ानी िदल े अ सत े
असे समाजशा ीय , ऐितहािसक व व ंशशा ीय अस े पि करण द े याचे ते कटा ान े
टाळतात . डे रडा फ स ंकेत क न था ंबतात. हणून उ र स ंरचनावाद िवघटनाह न वेगळा
ठरतो व ती आध ुिनकत े या आधीची पायरी आह े. नैितक िनवड कर यास आव यक
असल े या िचिक सक कारणमीमा ंसेत अथा मधील स ंिद धत ेवर ल क ीत कर यास
सु वात कर याची ही पायरी आह े. आपण अस ेही हण ू शकतो क , डे रडा या ंनी संरचनेची
प त उ र स ंरचनावादी या न ंतरची आह े व तो आध ुिनकत ेचा शेवटचा ट पा आह े. यात
आपण आप या ा ंना बळकटी द े याची झ ेप कशी घ ेतो याची सिव तर चचा कर याची
इ छा नसत े. िवघटन फ न ैितक िनवडीवरच ल क ीत करत े. वैचा रक िवकासात
िवघटनान ंतरचा प ुढचा ट पा कोणता ? बह धा िचिक सक कारणमीमा ंसे या मया दांची
सवा था ने कबुली देणे व मुळात ेची ग डझ ेप घे याचे ट ा ळ ण े, ही एक श यता िदसत े.
िकंवा याऐवजी प ु हा व ैराचारवादी वळणही िमळ ू शकत े.
munotes.in
Page 101
101 तुमची गती तपासा
१. लोड ल ेवी- ोस या ंचा संरचनावादाला प करा ?
__________________________________________________________
______________________________________________________ ____
____ ______________________________________________________
_____ _____________________________________________________
९.१.७ िन कष
मानवशा वत :ला समाजशा ा ंपैक च समजतात व मानवशा ास िव ान
न मानणा यांचा ते िवरोध करतात . यापैक स ग यांची नाही तरी काह ची तरी तशी व ृ ी
हो यात स ंरचनावाद आिण उ र रचनावादान े भर टाकली . वै ािनकत े या काट ेकोर
िनकषा ंत न बसणा या अशा ितका ंचे अ वयाथ लाव यावर भर द े यामुळे संरचनावादान े व
सादरीकरणा या आप या वत : याच प त वर िच ह उ पि थत कर याम ुळे उ र
संरचनावादान े हे काम क ेले आ हे. मानवतावादी ि कोनाचा प ुर कार करणारा वग असे
िनदश नास आणतो क , संरचनावाद व उ र स ंरचनावाद मानवी यवहारा ंचा भाव व या ंचे
मह व द ुल ि त करत अस यान े या दो ही िव ाशाखा मानवी ग ुणवैिश ्यांना कमी
लेखणा या आहेत. मानवी सह ेतूकते या ड े रडा या ंनी केले या समालोचनात ह े अगदी
उघडपण े िदसत असल े तरी ल ेवी ोस व फॉकॉ ट या ं या िच ंतनात ूनही त ेच अ य पण े
डोकावत े. िनदान ह े िस ा ंत मानवी यवहारा ंचा अ यास करण े अडचणीच े तरी न क च
क न टाकतात . िकंवा सवा त टोकाची भ ूिमका यायची झा यास अस े हणता य ेईल ह े
िस ांत याला जागाच िमळ ू देत नाहीत .
९.२ उ र वसाहतवाद
९.२.१ तावना
वसाहतवादी कालख ंडानंतर उदयास आल े या िस ा ंतांना व क े या ग ेले या
अ यासा ंना उ र वसाहतवादी अस े हटल े ज ा त े. हा खास क न आधुिनकत ेनंतरचा
वैचा रक वाह आह े. वसाहतवाद व सा ा यवादात ून वारसा हण ून िमळाल े या
सं कृतीवरील िति या व या स ं कृती या िचिकत ेचा यात समाव ेश होतो . राजक य ,
आिथ क, सामािजक / सा क ृितक व मानिसक दमन क ेले या समाजा ंचे जे िच ण
युरोपमधील दीघ कालीन सा ा यवादी ि कोनात ून केले गेले होते याची द ुसरी बाज ू या
िवचारधार ेतून मांडली जात े. वसाहतवादान े िपळवण ूक केले या जनसम ुहां या भाष ेवर व
सं कृतीवर वसाहतवादाच े कोणत े दु प रणाम झाल े याचा अ यास करण े हे ि त चे उि
असत े.
munotes.in
Page 102
102 ९.२.२ वसाहतवाद व उ र वसाहतवा द हणज े काय?
कोण याही द ेशाने वत : या भौगोिलक सीमा ं या पिलकड े जाऊन स ा राबिवण े
यास वसाहतवाद हटल े जात े. यात एका जनसम ुहाला द ुसºया जनसम ुहा या राजक य
वच वाखाली राहाव े लागत े.
युरोपीय द ेश आिण या ंनी या द ेशांना आप या द ेशा या वसाहती बनव ून
यां यावर रा य क ेले यां यातील ना या या अ यासास मानवशा ात उ र वसाहतवाद
असे हटल े जाते. मानवशा ातील उ र वसाहतवादात इितहास , मानवशा , त व ान ,
भाषाशा , िच पट , रा यशा , थाप यशा , मानवी भ ूगोल, समाजशा , मा स वाद,
ीवादी चळवळ , धािम क आिण ई रीय अ यास व सािह य यासार या िविवध
शाखांमधील िस ा ंतांचा समाव ेश होतो . यात प ूव िक ंवा स याही वसाहती असल े या
देशांमधील सािह य ल ेखन व वाचन िक ंवा या ंनी वसाहती क े या या द ेशांमधील
वसाहतवादाची ि या िक ंवा वसाहत मदील लोकांिवषयी या सािह याचा अ यास क ेला
जातो.
९.२.३ उ र वसाहतवादाची उि ्ये
वसाहती क े या ग ेले या द ेशांमधील स ं कृत वर वसाहतवाद स ंप यान ंतरही
अजूनही वसाहतवादाचा जो भाव िश लक आह े याचा आढावा घ ेणे व तो कमी
कर यासाठी य न करण े हे उ र वसाहतवा दाचे अंितम उि मानल े जाते. पूव वसाहत
बनिव यात आल े या द ेशांना या कट ू आठवण त ून बाह ेर काढण े एवढेच याच े उि नाही .
तर तो कालख ंड पूण पणे मृतीपटला या माग े टाकून आपसी स माना या िदश ेने य न
करणे हाही या अ यासामागील ह ेतू असतो . वसाहतवादाच े समथ न कर यासाठी प ूव जी
गृिहतके आधारभ ूत ठरली ती आजही काही माणात सि य श हण ून िटक ून आह ेत,
याचे या उ र वसाहतवादी िवचारव ंतांना भान आह े.
अनेकां या मता ंसाठी जागा मोकळी करण े हेही उ र वसाहतवादी िच ंतकांचे उि
आहे. पूव भावी त व ाना या िशरजोरीम ुळे यांचे आवाज दबल े गेले यांचे आवाज
जगाप ुढे आणण े याला ते वत:चे काम मानतात . आधी अ यासका ंनी व िच ंतकांनी पूव चा
दु भाव द ूर क न जागा व छ कर याच े काम करायला हव े हे या िवचार वाहात ब ह ंशी
सव मा य आह े. याला य ुरोपीय लोक ‘ओ रए ंट’ हणायच े या खास क न आिशयाई
जनसम ुहांचे अ यास करताना वसाहतवादी काळात या लोका ंची मत े दुल ि त क न
अ यास करणा याया िवचारव ंतांनी आप या बौि क े वाचा ट भा िमरवत यात वत :ची
मते कसी घ ुसडली याच े प िच ण एडवड सईद या ंनी ‘Orientalism ’ या या ं या ंथात
मािम कपणे केले आहे. इतरांना तु छ ल ेख या या या भावन ेते मूळ युरोपीय सा ा यवादात
होते.
पौवा य समाजा ंब ल िक ंवा या ं या वैचा रक व सा ं कृितक चळवळ ब ल पा ा य
िव ाना ंना जेवढे झान होत े याकड े यांनी आपण गडद क न दाखिव यासाठी वा तवात munotes.in
Page 103
103 आणाय या प ुसट साव या िक ंवा पौवा यां या अ यासका ं या एक ूण यापक उप मातील
एक ु लक व िहणकस िह सा एवढ ्याच ीन े पािहल े. (सईद, १९७८ :२०८)
काही उ र वसाहतवादी स ैधाि तक िवचारव ंत असा य ुि वाद करतात क ,
वच वी समाजा ंचे ानभा ंडार व उप ेि तांचे ानभा ंडार या दो ह चा ि द -पया यी िवरोधाभास
हणून एकि त अ यास क े यास या ंचे एकिजनसी अि त व िटक ून राहत े. होमी क े. भाभा
यांना अस े वाटत े क , उ र वसाहतवादी जगान े समाजातील िविवध वगा या एक ीकरणाची
िठकाण े व ज ेथे स य व असलीपणाला बाज ूला सा न या ंची जागा स ंिद धता घ ेते अ शा
िठकाणा ंचेही िनि त म ू यांकन करायला हव े. ते हणतात क , या स ंिम त े या जागाच
वसाहतवादाप ुढे सव ा त मोठ े आ हान उभ े करतात . (भाभा, १९९४ :११३) ि पवॅक यांनी
दाखव ून िदल े या त ववादा या उपय ु तेकडे भाभा द ुल करतात , असे समालोचनही
काहीजण करतात . अ यासका ं या वत ु ळात असो िक ंवा िनष ेध-िनदश नांसार या धडक
कृतीम य े असो , संघिटतपण े उठिवल े या आवाजान े अ ि ध क सश आ हान उभ े करता
येते.
शेवटी काही झाल े तरी उ र वसाहतवाद ही एक आशावादी िवचार णाली आह े.
वसाहतवादात ज े जे काही वाईट होत े या सवा या पिलकड े गेले या जगाची ही
िवचापाणाली आशा बाळगत े हे ित या नावातील ‘उ र’ या िवश ेषणात ूनच य होत े. ‘मला
यात ब ंधूभावान े एक बा ंधले या जागितक समाजाची आशा िदसत े’, असे ए ब बे यांना
वाटते. सवा नी माण ूस हण ून गु यागोिव ंदाने राह याची हाक द ेऊन ही िवचार णाली
वसाहदवादम ु भिव याची अिभलाषा ठ ेवते.
तुमची गती तपासा
१. उ र वसाहतवाद हणज े काय? उि ्ये प करा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________________________________________________
९.२.४ व तुिवषय (Subject -Matter )
‘‘वसाहतवादाची अख ेरची म ृ यूघंटा झाली आ हे आिण आि का , आिशया व ल ॅिटन
अमे रकेतील ल ावधी रिहवासी एका न या आय ु याला आिल ंगन दे यासाठी आत ूर झाल े
असून ते वय ंिनण या या अिनब ध अिधकाराची मागणी करत आह ेत’. ( ये गुएवरा या ंनी
संयु रा स ंघात क ेलेले भाषण , ११ िडस बर, १९६४ )
उ र वसाहतवादी म त णाली या िचिक सक व पाम ुळे िवचार कर या या
पा ा य प ती िखळिख या होऊन उप ेि त वगा ना आपला आवाज उठिव यास व वच वी
िवचारम ंथनाला पया य उभा कर यास वाव िमळ ेणे अपेि तच आह े. ब याच वेळा उ र
वसाहतवाद हणज े वसाहतवादान ंतरचा कालख ंड असा श द श: अथ घेतला जातो . पण
असे के याने अडचणी य ेऊ शकतात कारण , ‘वसाहतवादाला प ूव बळी पडल ेले ि व munotes.in
Page 104
104 ‘िवरोधाभासा ंनी, अध वट रािहल े या सामािजक ि या ंनी, सं मांनी, संिम त ेने व
सीिमयत ेने’ भरलेले आहे. दुस या श दा ंत सांगायचे तर उ र वसहतवाद या श दाच े बह ढंगी
व प मा य करण े मह वाच े आह े, कारण याचा स ंदभ फ वसाहतवादान ंतर या
कालख ंडाशी नाही . दुस या अथ िवचार क ेला तर स ा आिण ानिनिम ती या ं यातील
िकंवा स ा आिण ानावरील िनय ं ण या ं यातील न या स ंबंधां या ीन े िवचार क ेला तर
उ र वसा हतवाद हा वसाहतवादाचाच व ेगळ्◌्या व पाचा प ुढील अ याय आह े, अशीही
याची या या क ेली जाऊ शकत े.
यामुळे उ र वसाहतवादाकड े व साह तव ाद प ूण पणे इितहासजमा झा याच े ल ण
हणून पाहण े िकतपत यो य होईल , यावरही चचा होते. िचिक सक ि कोन असल ेला एक
सािहि यक िस ांत हण ून उ र वसाहतवादाचा स ंबंध पूव इतर द ेशां या व खास क न
ि टन, ा स व प ेन या वसहती असल े या द ेशांमधील सािह याशी आह े. याच स ंदभा ने
या द ेशांम ये अजूनही वसाहतवादी यव था अि त वात आह े ते देशही यात य ेतात. या
जनसम ुहांवर स ा गा जिवली या ंना व त ुिवषय (Subject Matter ) हणून डो याप ुढे ठेवून
वसाहतवादी द ेशांमधील लोका ंनी िलिहल ेले सािह यही उ र वसाहतवादी अ यासात
िवचारात घ ेतले जाते. डच सािह यात वसाहतवादी व उ र वसाहतवादी सािह या या एका
भागास ‘इंिडज’ (डच ई ट इ ंिडज क ंपनीव न ) असे हटल े जात े. यामधील एका
पोट कारात खास क न वसाहतवादान ंतची अि मता जाग ृती व िविवध द ेशांम ये
िवखुरले या इ ंडो-युरोपीय लोका ं या स ं कृतीवर िवश ेष ल क ीत क ेले जाते. हा युरेिशयन
समाज म ुळचा इ ंडोनेिशयातील होता . तजाली रॉिब सन ह े या कार या सािह यातील
मुख ल ेखक होत े. खास क न इ ं जी सा ा यातील वसाहत मधील लोक ि िटश
िव ापीठा ंम ये िशक यान े तेथे िमळाल े या ानान े य ांनी या कारची टीका मक
सािह यिनिम ती केली. २० या शतका या उ राधा त सोिवएत स ंघाचे िवघटन झा यान ंतर
यामधील पूव ची जास ाक े हीदेिखल अशा कार या सािह याच े व तुिवषय ठरली .
बह धा पा ा या ं या िलिह या -बोल यात या प ूव वसाहती असल े या द ेशांचा
‘तृतीय िव ’ असा एकि तपण े उ ल ेख केला जातो . वसाहतवादाचा िविवध िठकाणा ंवर,
जनसम ुहांवर व स ं कृत वर पडल े या असमान भावाच े िव ेषण क न उ र वसाहतवादी
सािह यात या प ूव या वसाहत या द ेशांचे ब ह ढंगी व प दिश त केले ज ा त े. पूव चे
संबंध, था-परंपरा व ाितिनिधक गो ची प ुनिन िम ती कर यासाठी िक ंवा या व ेग या
व पात मा ंड यासाठी नाना िवध मागा चा अवल ंब केला जातो . यात सा ा याच े ‘ दय
आिण टोक े’ यां यातील स ंबंधांचा अ यास क ेला जातो . पा ा य गो ना प ूव िवरोध होता व
तो आताही आह े, याची जाणीव उ र सा ा यवादात ठ ेवली जात े. खास क न हा िवरोध
वंिचत घटका ंसह अन ेक समाजवगा म ये सि यत ेने ि द स ून येतो. पि मेकडील वच वी
िवचारसरणी िखळिखळी कर याची चौकट उ र वसाहतवाद प ुरिवतो , ‘अंगभूत गृिहतका ं’ना
आ हान द ेतो वसाहतवादा या ऐिहक व अन ुषंिगक वारशा ंचे समालोचन करतो .
वसाहतवादा या या ग ृिहतका ंना व वारशा ंना आ हान द े यासाठी उ र वसाहतवा दी
अ यासाची नळ मातीशी जोजल ेली असावी लागत े. यासाठी म ूत अि मता , िविवध
अनुषंिगक स ंबंध व ि या ंचा अ यास करावा लागतो . उ र वसाहतवादी त विच ंतक munotes.in
Page 105
105 एडवड सईद या ंनी १९७८ म ये िलिहल ेले ‘Orientalism’ हे पु तक या ेतातील अ य ंत
मूलगामी अस े काम मानल े जाते.
याखेरीज उ र वसाहतवादात वसाहत बनिव या ग ेले या समाजा ं या सा ं कृितक
अि मत ेचा आिण खास क न वसाहतवादी राजवटीन ंतर वत :ची अशी रा ीय अि मता
उभा कर यात या ंची होणारी क ुचंबणा याचा अ यास क ेला जातो . लेखकांडून या
अि मता ंचा उलगडा क न या ंचा गौरव कसा क ेला गेला ( बह धा यासाठी अशा अि मता
वसाहतवा ा ंकडून पु हा िमळव ून आिण या ं याशी भ कम स ंबंध कायम ठ ेवून अस े केले
जाते), वसाहत मधील लोका ंची ानिनिम ती व याचा वापर वसाहतवा ाच े ि ह त
जप यासाठी कसा क ेला गेला आिण वसाहत बनिवल े गेलेले ल ो क , समाज व या ं या
सं कृती हीन दजा ची अस या या ितमा सात यान े िनमा ण क न वसाहतवादाच े समथ न
कसे केले गेले, या सव गो ी उ र वसाहतवादात िवचारात घ ेत या जातात . अि मता ,
इितहास व भावी स ंभा यता ंमधील हा अ ंतग त कलह बह धा महानगरा ंम ये आ ि ण
सा ा यवादी यव था िटक ून रािहल े या िव ापीठा ंसार या िठकाणी कषा ने पाहायला
िमळतो . यामुळे अनेक मुख समकािलन उ र वसाहतवादी ल ेखकांचे वा त य ल ंडन,
पॅ रस, यूयॉक व माि द या शहरा ंम ये असण े हे आ या चे नाही.
ि -पया यी िवरोधाभासाची स ंरचना उभी क े याने आपली इतरा ंकडे पाह याची ी
बदलून गेली. वसहतवादात पौवा य जनसम ुदाय पा ा या ंह न िनराळ े अस याच े गृिहतक
होते. ‘दु यम’ दजा या लोका ंवर स ा गाजिव याचा ई रद अिधकार सा ंगणे व िबगर
गौरवण य ह े गौरवण समाजावरील ओझ े आ ह े, अशा वसाहतवादी िवचारा ंना याच
गृिहतकान े ज म िदला . या उलट उ र वसाहतवादात स ंिम त े या व आ ंतर-सां कृितक
सामाियकत े या बाब चा शोध घ ेतला जातो . ह ली या जागितक करणा या ि या ंम ये हा
पैलू िवशेष मह वाचा आह े.
‘Post -Colonial Drama: theory, practice, politics’ म ये हेलेन िग ब ट व
जोन टॉ पिक स िलिहतात , ‘ यु प ीशा ान ुसार काट ेकोर अथ लाव यान े उ र
वसाहतवाद ही एक कालवाचक स ंक पना आह े अ स ा ग ैरसज िनमा ण होतो . वसाहतवाद
संप यान ंतरचा कालख ंड िकंवा परक य स ेतून वात ं य िमळा यान ंतरचा काळ असा
यामुळे अथ लावला जातो . परंतु उ र वसाहतवाद ही या योजनान े केलेली साधीस ुधी
कालगणना नाही . उलट वसाहतवादी िवचारसरणी , स े या स ंरचना व सामािजक उतर ंड
या बाब कड े व त ुिन त ेने पाह न या ंना िवरोध करण े हणज े उ र वसाहतवाद आह े.
यामुळे उ र वसाहतवादी िवचार णालीम य े वसाहवा दानंतर या काळाची क ेवळ मवार
मांडणी करण े आिण सा ा यवादा या कट ू अनुभवांवर िदशाहीन चचा करण े याह न
आणखीही बर ेच काही असण े आव यक आह े.’’
वसाहतवादी ग ुलामिगरी सोसल ेले ल ो क ज े हा वत : या गरज ेसाठी वत :चा
इितहास व वासरा यािवषयी वसाहतवा ा ं या भाषा ंम ये (उदा: इं जी, च,डच इ .)
िलखाण करतात त े हा खर े तर त े वसाहतवादी वारसाच जोपासत असतात . पूव या munotes.in
Page 106
106 वसाहत मधील लोका ंना वसाहतवादी मानिसकत ेतून बाह ेर काढण े उ र वसाहतवादी
िवचार णालीन े श य होत े व यात ूनच उ र वसाहतवादी सािह याची िनिम ती होत े.
उ र वसाहतवादी िस ा ंताची एकच अशी िनणा यक या या कर याव न बरीच
टीका झाल ेली आह े. अि मत े या राजकारणात ग ुंतलेली स ंक पना हण ूनही अन ेक
लेखकांनी याची ह ेटाळणी क ेली आह े. ानमीमा ंसा, नीतीशा व राजकारण या ीन े
िवचार क ेला तर वसाहतवाद स ंप यान ंतर व त:ची वत ं रा ीय अि मता िनमा ण
कर यात िल ंग, वंश, वांिशकवाद व वा ंिशकत े या कशा अडचणी य ेतात व वसाहतवा ा ंनी
वत: या िहतासाठी थािनक ग ुलाम लोका ंचे ान कस े वाप न घ ेतले, याचा िवचार उ र
वसाहतवादी िवचार णालीत क ेला जातो . शि हीन आिण शि मान यां यातील खास
ना याम ुळे जगािवषयीच े ान कस े िनमा ण केले ज ा त े, याचा वार ंवार कसा सार क ेला
जातो व सरत ेशेवटी सा ा यवादी िहतासाठी त े कसे दावणीला बा ंधले जाते, याचे िववेचनही
यात क ेले जात े. याच माण े वसाहत मधील लोका ं या स ृजना मक िवचारा ंमधील
वसाह तवा ा ंिवषयी या िवरोधाम ुळे युरोपीय सा ा यवा ा ं या वसाहत स ंबंधी या
योजना ंम ये क श ी ग ुंतागुंत िनमा ण झाली व यात ून माग काढ यासाठी वसाहतवा ा ंनी
आप या वच वास व ैधता द े यासाठी कोण या य ु या लढिव या यास ंबंधी या िच ंतनाचाही
उ र वसाहतवादी मीमांसेत िवचार क ेला जातो .
पूव वसाहती असल े या द ेशांमधील लोका ंचे युरोिपयना ंचे ‘पोकळ नकलाकार ’
(Hollo Mimics) िकंवा स ेचे िनि य लाभाथ (passive recipients of power) असे
िच ण क ेले जा यास उ र वसाहतवादी ल ेखक आ ेप घेतात. फौ लाऊड या ंनी
मांडले या िवचाराची मदत घ ेत उ र वसाहतवादी िवचारव ंत असा य ुि वाद करतात क ,
बळाचा वापर कर या या य ेक कृतीला वसाहतवादाचा िवरोध दिश त झाल ेला आह े. या
िवचारव ंतां या सािह याला ‘’ असेही संबोधल े जाते.
तुमची गती तपासा
१. उ र वसाहतवाद संबंधी या व तुिवषय िचिक सक करा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________________________________________________
९.२.५ उ र वसाहतवादी सािह य
वसाहतवाद िवरोधी िति या ंतून िनमा ण होणा ºया सव कार या सािहि यक
िलखाणाचा उ र वसाहतवादी सािह यात समाव ेश होतो .
९.२.५.१ सबलटन (उ र वसाहतवाद )
सामािजक , राजक य आिण भौगोिलक ्या वच वी स ा यव थ े या
बाहेरअसल े या लोका ंना उ र वसाहतवादात व तदन ुषंिगक िलखाणात किन वगा तील
लोक िक ंवा ‘सबलटन ’ (Subaltern ) मानल े जाते. munotes.in
Page 107
107९.२.५.२ इितहास (History )
मा स वादी स ैधाि तक अ ँतोिनओ ॅम क या ंनी वापरल ेला ‘सबलन ’
(Subaltern ) हा श द ‘सबलटन टिडज ुप’ या (Subaltern Studies Group )
मा यमात ून उ र वसाहतवादी अ यासक वाप लागल े. दि ण आिशया या इितहासातील
उ च ू नसल े या समावगा तील य या योगदानाचा मागोवा घ े यात वार य असल े या
इितहास स ंशोधका ंनी एक य ेऊन ‘Subaltern Studies Group ’ची थापना क ेली आह े.
पूव वसाहतवादी अ ंमलाखाली रािहल े या जनसम ुहांसाठी ‘सबलटन ’ हा श द सन १९७०
या दशकात वापरला जाऊ लागला . यामुळे या पूव या वसाहतिनवास या इितहासाकड े
वसाहतवा ा ं या न ह े तर या ं या वत : या ि कोनात ून पाह याची नवी िदशा िमळाली .
वसाहतवादा या इितहासाकड े क क यां या नजरेतून पाह यास मा स वादी
इितहासकारा ंनी आधीच स ु वात क ेली होती . परंतु यावरही जगाकड े पाह या या
युरोपक ीत ीची छाप अस यान े म ा स वा ांचा तो ि कोन काही व ेळा
असमाधानकारक वाट ू लागला होता .
दि ण आिशयातील इितहास ल ेखनप तीमधील ह त ेप हण ून सन १९८० या
दशका या स ु वातील ‘सबलटन अ यासा ’ला स ु वात झाली . आिशया ख ंडा या इितहास
लेखनाच े नवे मॉडेल हण ून सु वात झाल े या या ‘सबलटन ’ चळवळीला लवकरच ‘उ र
वसाहतवादाची जोरदार समालोचना ’ असे व प ा झाल े. आता इितहास , मानवशा ,
समाजशा , मानवी भ ूगोल व सािह याम य े ‘सबलटन ’ची ही संक पना िनयमतपण े
वापरली जाऊ लागली आह े.
९.२.५.३ अथ
‘सबलटन ’ ही सं ा उ र वसाहतवादी त व णालीम य े वापरली जात े. स या
ताि वक आिण मीमा ंसा मक िलखाणात ही स ं ा नेम या कोण या अथा ने वापरली जात े
यािवषयी वाद आह ेत. सामािजक दजा मुळे य ांना कोणत ेही अिधकार नाहीत अशा
पददिलत व खाल या समाजवगा साठी काही िवचारव ंत या स ं ेचा वापर सरधोपटपण े
करतात . गाय ी च वत ि पव ॅक या ं यासारख े इतर काही िवचारव ंत मा या स ं ेकडे
अिधक स ु प अथा ने पाहतात . गाय ी असा य ुि वाद करतात क , ‘‘ समाजजीवना या
लाभांपासून दुरावले या अशा व ंिचत वगा पुरती ‘सबलटन ’ ही सं ा मया िदत नाही . उ र
वसाहतवादी ि कोनात ून िवचार क े यास सा ं कृितक सा ा यवादाम ुळे समाजा या म ु य
वाहापास ून दूर लोट या ग ेले या सवा नाच ‘सवलटन ’ या सं ेत याव े ल ा गेल. ही सं ा
यांचे वेगळेपण दाखिवणारी आह े. ‘सबलटन ’ हट यान े हे लोक फ शोिषत आह ेत, असे
कोण बर ं हणू शकेल? िमकवग शोिषत आह े, पण तो ‘सबलटन ’ नाही. ‘सबलटन ’ हणव ून
घे याचा अन ेक वग दावा करतात . पण त े स व ा त कमी मनोव ेधक व सवा त जा त
धोकादायक आह ेत. मला अस े हणायच े आह े क , िव ापीठा ं या क ॅ पसम य े प पाती
वागणूक िमळाल ेले अ पस ं य आह ेत हण ून या ं यासाठी ‘सबलटन ’ ही सं ा वापर याची
गरज नाही . प पाताच े तं काय आह े हेही पाहाव े ल ा गेल. तेही वच वी िवचारधार ेतीलच
आहेत. यांनाही आपला वाटा हवा आह े, पण तो घ ेऊ िदला जा त नाही . यािव आवाज
उठिव यासाठी या ंनी वच वी िवचारधार ेतीलच माग वापराव ेत. यांनी वत :ला ‘सबलटन ’
हणव ून घे याची गरज नाही .’’ munotes.in
Page 108
108
ल करात किन ह द् ासाठी असल ेली ही स ं ा ल कराख ेरीज अ य स ंदभा त
सव थम मा स वादी िवचारव ंत अ ॅ तोिनओ ॅम क या ंनी वापरली . काह ना अस े वाटत े क ,
आपल े िलखाण त ु ंगातील स े सॉरिशपमध ून सहीसलामत बाह ेर पडाव े यासाठी ॅम क
यांनी ‘ ोलेटॅ रएट’ (proletariat ) या श दासाठी ‘सबलटन ’ (Subaltern ) हा श द
सांकेितक अथा ने वापरला असावा . मा इतरा ंना वाटत े क , हा श द वापर यामागील
ॅम क या ंचा हेतू नेमका प होत नसला तरी तो यापक अथ होता . होमी भाभा ह े उ र
वसाहतवादी िवचारधार ेतील एक म ुख िच ंतक आह ेत. भाभा या ंनी या ं या अन ेक
िनबंधांम ये सामािजक श या नात ेसंबंधां या मह वावर भर द ेऊन ‘सबलटन ’ची या या ,
‘बह सं यक वगा ला या ंची वत :ची वेगळी ओळख हो यासाठी या ंचे अि त व िनता ंत
गरजेचे ह ो ते, असे शोिषत वग ’ अशी क ेली आह े. यां या मत े व च वी स ावत ु ळांम ये
असणा या ंची अिधकाराची ग ुम उतरिव याची मताही या ‘सबलटन ’ वगा म ये होती.
तुमची गती तपासा
१. किन वगा उ र वसाहतवाद इितहास प करा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
९.२.६ िन कष
पा ा या ंचे ानमाग एवढे शि शाली का ठरल े व या ंचे वच व आजही का िटक ून
आहे, हे जाणून घे याचा य न उ र वसाहतवादी िवचारधार ेत केला जातो . एडवड सईद
यांचे ा यवादावरील काम ह ेही एका अथ ‘सबलटन ’ या स ंक पन ेशीच िनगिडत आह े.
कारण वसाहतवादा या मा यमात ून इतरा ंवर वच व गाजिव या◌ा या समथ नाचा पाया
ा यवादान े (Orientalism ) कसा घातला ह े ते प करतात . सईद असा य ुि वाद
करतात क , युरोपीय लोका ंनी या ंना याव ेळी मािहत असल े या जगा या पिलकडील
पौवा य द ेशांचा य शोध घ े यापूव या िठकाणी ूर आिण रा सी लोक राहतात ,असे
एक का पिनक िच वत : या मनात तयार क ेले ह ो ते. सु वाती या शोध मोिहमा ंव न
परत आल े यांनी या प ूव कडील द ेशात खर ंच रा स व िविच गो ी पािह या या क ंड्या
िपकिव यान े आधी या प ुराणकथा ंना बळकटी िमळाली . पूव कडील द ेशां या व ेगळेपणाची
आिण िविच पणाची ही क पना मा यमा ंतील िस ी व ‘आपण ’आिण ‘ते’ असे
पर परिवरोधी िच िनर ंतरपण े िनमा ण क न कायम ठ ेवली ग ेली. पूव कडील द ेशां या या
का पिनक व ेगळेपणा या आधारे युरोपीय लोका ंनी आप या े वाची ओ ळख िनमा ण
केली. पूव कडील लोक मागासल ेले व िवव ेकशू य आह ेत व या ंना युरोपीय अथा ने आधुिनक
कर याची गरज आह े, असा चार स ु केला गेला. यातूनच वसाहतवादाचा पाया रचला
गेला. ा यवादाची ही स ंपूण िवचारसरणी य ुरोपक ि त अस ून यात पौवा य लोका ंचे आवाज
उमट यास जराही जागा नाही .’’
munotes.in
Page 109
109 आज अन ुसरली जाणारी िवकासाची म ुख िवचारसरणी वसाहतवादी ानावर
आधा रत अस ून अिवकिसत द ेशांना आध ुिनकत ेची कास धरायची अस ेल तर िवकिसत
पा ा य द ेशां या मागा ने जायला हव े, हे यातील म ु य स ू आह े. यात म ु यापार , खु या
बाजार पेठा आिण भा ंडवलदारी यव था हाच िवकासाचा माग सांिगतला जातो . यात
िवकिसत द ेशांनी अन ुसरलेली धोरण े स व देशांनी साव ि कपण े राबिव यावर भर िदला
जातो.
यांचे आवाज दडपल े गेले आहेत अस े समाजवग हणज े ‘सबलटन ’ अशी या या
केली जात असली तरी िवकासा या या म ु य िवचार वाहािव क ृतीशील िनष ेध य
क न त े िवकासाची वत :ची पया यी िच े उभी क शकतात . पा ा य े वा या आिण
बलाढ्यते या दा या ंना आ हान द ेऊन त े उखड ून फेक यासाठी या ‘सबलटन ’ वगा कडून
सामािजक चळवळी उ या क े या जात आह ेत. िवरोधासाठी आिण यात ून पया यी
भिवत याला जागा तयार कर यासाठी ह े ‘सबलटन ’ वग थािनक शहाणपण व
आदोलना या मागा चा उपयोग करत आह ेत.
९.३ संदभ
Asad, Talal. Genealogies of Religion: Discipline and Reasons of
Power in Christianity and Islam . Baltimore : Johns Hopkins University
Press, 1993.
Clifford, James. The Predicament of Culture: Twentieth -Centur y
Ethnography, Literature, and Art. Cambridge, Mass.: Harvard
University Press, 1988.
Clifford, James, and George E. Marcus, eds. Writing Culture: The
Poetics and Politics of Ethnography. Berkeley: University of
California Press, 1986.
Derrida, Jacques. Of Grammatology. Translated by Gaya tri
Chakravorty Spivak. Baltimore: Johns Hopkins University Press,
1976.
Douglas, Mary. Purity and Danger: An Analysis of Concepts of
Pollution and Taboo. New York : Praeger, 1966.
Dreyfus, Hubert L., and Paul Rabinow. Michel Foucault , beyond
Structuralism and Hermeneutics. Chicago : University of
Chicago Press, 1982.
Dumont, Louis. Homo Hierarchicus: An Essay on the Caste
System. Translated by Mark Sainsbury. Chicago: University of
Chicago Press, 1970. munotes.in
Page 110
110 Foucault, Michel. The Archaeology of Knowledge. Translated by A.
M. Sheridan Smith. London: Tavistock, 1972.
Discipline and Punish: The Birth of the Prison. Translated from the
French by Alan Sheridan. New York : Pantheon, 1977.
Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings, 1972 –
1977. Translated and edited by Colin Gordon. New York : Pantheon,
1980.
Héritier, Françoise. Two Sisters and Their Mother: The Anthropology
of Incest. Translated by Jeanine Herman. New York: Zone Books,
1999.
Heusch, Luc de. The Drunken King, or, The Origin of the
State. Translated and annotated by Roy Willis. Bloomington: Indiana
University Press, 1982.
Hugh -Jones, Stephen. The Palm and the Pleiades : Initiation and
Cosmology in Northwest Amazonia. Cambridge, U.K., and New
York: Cambridge University Press, 1979.
Leach, Edmund. Claude Lévi -Strauss. Revised edition. New York:
Viking, 1974.
Culture and Communication: The Logic by Which Symbols Are
Connected. Cambr idge, U.K., and New York: Cambridge
University Press, 1976.
Rethinking Anthropology. London: Athlone Press; New York:
Humanities Pres s, 1961.
Lévi-Strauss, Claude. The Elementary Structures of
Kinship. Translated by James Harle Bell, John Richard von Sturmer,
and Rodney Needham. Boston: Beacon, 1969.
From Honey to Ashes. Translated by John and Doreen Weightman.
London: J. Cape, 1973.
The Naked Man. Translated by John and Doreen Weightman.
London: J. Cape, 1981.
The Origin of Table Manners. Translated by John and Doreen
Weightman. London: J. Cape, 1978.
The Raw and the Cooked. Translated by John and Doreen
Weightman. New York: Harper and Row, 1969.
The Savage Mind. Chicago: University of Chicago Press, 1966. munotes.in
Page 111
111 Manganaro, Marc, ed. Modernist Anthropology: From Fieldwork to
Text. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1990.
Ortner, Sherry. Sherpas through their Rituals. Cambridge, U.K., and
New York: Cambridge University Press, 1978.
Rabinow, Paul. French Modern: Norms and Forms of the Social
Environment. Cambridge, Mass.: MIT P ress, 1989.
Said, Edward. Orientalism. New York: Pantheon, 1978.
Taussig, Michael T. Defacement: Public Secrecy and the Labor of the
Negative. Stanford, Calif.: Stanford University Press, 1999.
Mimesis and Alterity: A Particular History of the Senses. New York:
Routledge, 1993.
Robert Launay
New Dictionary of the History of Ideas
BerrinChatziChousein - Turkey Architecture News - Aug 11, 2013 -
13:31
https://worldarchitecture.org/architecture -
news/pgmgz/postcolonialism.html#:~:text=Postcolonia lism%20is%20
defined%20in%20anthropology,they%20colonized%20and%20once
%20ruled .
https://chicagounbound.uchicago.edu/cgi/viewcontent.cgi? article=102
9&context=public_law_and_legal_theory
https://www.slideshare.net/britishstudiesintehran/postmodernism -
poststructuralism -and-postcolonialism -in-ir
encyclopedia.com
munotes.in
Page 112
112 १०
उ र आधुिनक ि थती
जागितक करण , संकर, वाह , सीमा
POST -MODERN LOCATIONS
GLOBALIZATION, HYBRIDITY, FLOWS,
BOUNDARIES
फा ग ुनी वाहनवाला
घटक रचना
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ जगितक करणाचा इितहास
१०.३ जागितक करणाची समज
१०.४ जागितक करणाचा शहरा ंवर प रणाम
१०.५ तं ान आिण जागितक करण
१०.६ जागितक करण आिण भाषा
१०.७ जागितक करण आिण स ं कृित उ ोग
१०.८ मानवव ंशशा आिण जागितक करण या ंमधील स ंबंध
१०.९ जगितक करणाचा आिदवासी लोकस ं येवर झाल ेला प रणाम
१०.१० मानववंशशा ीय स ंशोधनात जागितक क रणाचा भाव
१०.११ संकरीकरण
१०.१२ वाह आिण सीमा
१०.१३ सारांश
१०.१४
१०.१५ संदभ
१०.० उि े
१. जागितक करणाचा अथ आिण मानवव ंशशा ाशी याची ास ंिगकता समज ून घेणे.
२. जागितक करणाशी जोडल े या स ंक पना जस े संकर, वाह आिण सीमा समज ून घेणे.
३. आिदवास वर जागितक करणाचा भाव समज ून घे यासाठी , मानवव ंश शा ातील
संशोधन करण े. munotes.in
Page 113
113
१०.१ तावना
या धड ्यात आपण मा नववंशशा ा या ि कोनात ून जगितक करणकड े पाहणार
आहोत . याच बरोबर जगितक करणा ंशी जोडल े या तीन स ंक पना ंचे देखील अवलोकन
करणार आहोत . चाकाचा आिव कार , औ ोगीकरण आिण जागितक करण , या तीन म ुख
ांितकारी घटना ंमुळे जगात अन ेक बदल घड ून आल े. जागितक करणाम ुळे देशांम ये दोन
रचना मक बदल घड ून आल े; एक पता आिण िविवधीता .
अनेक युगांपासून मानव िफरत आह े, वास करत आह े. यापार , या ा, ल न,
थळा ंत रता ंचे आ मण , राजे महाराज े, आप या म ुलांना वेगवेगळी कौश य े िशक यासाठी ,
परदेशी पाठवत असत , रेशीम, मास या ंची देवाण-घेवाण; अ य अन ेक कारणा ंसाठी मानव
वास करत रािहला . शोध आिण िव ान य ुगामुळे, अथ यव था आिण लोका ंमधली
अ व थता , दो ही वाढल े. हणूनच, खरे पाहता , जागितक करण , ही समाजात घडल ेली
काही नवीन घटना नाही . तथािप ; शै िणक ्या समज ून घे यासाठी मानवाची आिण
याचबरोबर समाजाची देखील उ ा ंती आिण गती समज ून घेणे गरजेचे आहे.
१०.२ जगितक करणाचा इितहास
एकोिणसा या शतकापय त जागितक ए क करण , अनेक देश, काही द ुस या द ेशां या
वसाहती अस याम ुळे, वेगाने सु झाल े न ह त े. पण न ंतर आगबोटी , आगगाडी , तारस ेवा
आिण इतर ता ंि क गो तली गती आिण िववध द ेशांतील आिथ क सहकाया मुळे, संपूण
जग, जागितक करणा या पिह या लाट ेवर वार झाल े. पिहल े महाय ु आिण यान ंतर या
संर णवाद आिण आिथ क महाम ंदीमुळे, जगितक करणाचा जोर कमी झाला . दुस या
महायु ानंतर, १९४० या दशकात , अमे रकेने आंतररा ीय यापार आिण ग ुंतवणुक चे
पुन जीवन कर यासाठी थािपत म ूलभूत िनयमा ंनुसार य न क ेले आ ि ण
जागितक करणाची दुसरी लाट स ु झाली . वेळोवेळी आल ेली आिथ क मंदी आिण वाढती
राजक य अि थरता अस ूनही जागितक करण िदवस िदवस मजब ूत होत आह े.
3D ि ंिटंग, 5G इंटरनेट पीड सार या ता ंत ानट या िवकासाम ुळे स या आपण
एका अ य ंत गत समाजात वावरत आहोत . याचबरोबर , पु हा वापरता य ेणारी रॉक ेट्स,
िवमानान े वास कणारी मोठी लोकस ं या, िडिजटल चलन , पेटीएम UPI सारखी स ुिवधा,
ही सगळी गत समाजाची ल ण े आहेत. मा जागितक तापमानवाढ , हा अित गत द ेशांना
पण सतावणारा धोका आह े. तांि क ्या अ य ंत गत समाजात अस ून सु ा आजही
धािम क संघष वाढत आह ेत. चीनसार या काही द ेशांनीही उ पादन यवसाय आिण िनया त
वाढवून मोठी भ ूिमका बजावली आह े. दुस या श दा ंत, चीनन े बनवल ेली उ पादन े जगातील
जवळजवळ सव भागा ंम ये पोहोचली आह ेत. याचा य ेक देशावर आिण या ं या
यापारावर प रणाम झाला आह े. munotes.in
Page 114
114
भारतासा र या अथ यव थ ेतला म यम या व त ूंचा अिधकािधक वापर करतो .
aवाढ या अथ यव था ंम ये ल झरी व त ूंचाही मोठ ्या माणात वापर क ेला जात आह े. या
वाढ या अथ यव था ंना िवकिसत अथ यव था ंकडून बाजार हण ूनही पािहल े जाते.
ई-कॉमस मुळे मानवा या सवयी बदलत आ हेत. यवसायात समोरासमोर होणारा
संवाद आिण खर ेदी-िव कमी झाली आह े. असं य उ पादन े बाजारात उपल ध
अस याम ुळे, लोक िविवध कार या उ पादना ंची खर ेदीचा योग करत आह ेत. नवीन
तं ानाम ुळे यवसाय चालव याचा खच कमी होतो आह े. ह ली घ न काम कर या या
संधीमुळे, काया लये, यांतील िविवध गो ी , जसे वीज, संगणक, इ यािद पायाभ ूत सुिवधांचा
खच कमी झाला आह े.
१०.३ जागितक करणाची समज
IMF (इंटरनॅशनल मॉन ेटरी फ ंड) या मा यत ेनुसार, जागितक करण ही एक
ऐितहािसक ि या आह े आिण ती मानवी उ ा ंती आिण त ं ाना या गतीचा प रणाम
आहे. क चा माल , िविवध स ेवा आिण भा ंडवले, आजकाल द ेशां या सीमा ओला ंडून देवाण-
घेवाण करतात , यात ून जगभरातील अथ यव था ं या वाढ या एका मत ेचा संदभ िमळतो .
ा द ेवाण-घेवणीत लोक (कामगार ) आिण ान (तं ान ) यांचा पण समाव ेश आह े.
जागितक करणाच े यापक सा ं कृितक, राजक य आिण पया वरणीय प रमाण द ेखील आह ेत.
जागितक करणाच े चार म ुख भाग आह ेत; यापारात व ृ ी, भांडवली वाह , थला ंतर िक ंवा
लोकांची हालचाल आिण ानाची द ेवाणघ ेवाण. आधुिनक जागितक करणा या
िवकासासाठी अन ेक कारण े आह ेत, यापैक ए क हणज े औ ोिगक करणा या गत
ट याची वाढ आिण स ेवा े ाची वाढ . याचा समाजातील जवळपास सव च े ांवर प रणाम
झाला आह े. जागितक करणाचा िल ंग समानता , कौटुंिबक स ंरचना, सामािजक स ुर ा जाळ े,
शासन , िश ण , तं ान , आरो य स ेवा णाली , सण, भाषा, संगीत, सािह य , िसनेमा,
दूरदश न, औषध े, त करी यासार या अन ेक े ांवर प रणाम झाला अस याची न द
उपा याय (2014 ) करतात .
खालील माण े जागितक करणाच े िविवध कार आह ेत:
अ. आिथ क जागितक करण : बाजार , अथ यव था आिण म ु यापार या ंचे उदारीकरण
ब. तांि क जागितक करण : संगणक, रोबोिट स , कृि म ब ुि म ा या ंसारख े तं ान
तयार क ेले जाते आिण वापर यात य ेते.
क. सां कृितक जागितक करण : हयात ख यािप या या सवाई , िकंवा जीवनश ैली
एकसारख े होतात िक ंवा या ंची आदलबादळ / देवाण घ ेवाण होत े. उदाहरणाथ : कुठ याही
मॉल म य े काही ॅंडची द ुकाने अ स त ा त च . जेथे खा या या सवयी आिण जीवनश ैली
एकसंध बनिवली जात े ि कंवा देवाणघ ेवाण क ेली जात े. उदाहरणाथ , जर त ु ही मॉलम य े munotes.in
Page 115
115 पािहल े तर य ेक मॉलम य े काही ँड सारख ेच असतातच . दुसरे उदाहरण TIK TOK चे
आहे; जे दुस या द ेशात उदयास आ ले; पण याचा वापर मा जगभरात अिधक झाला .
ड. राजक य जागितक करण : भू -राजक य िनण य िकंवा एखा ा द ेशाने घेतले या
कुठ याही िनण यांचा दुस या द ेशावर प रणाम होऊ शकतो . उदाहरणाथ , तेल उ पादक
देशांनी या ं या त ेला या धोरणा ंम ये बदल क े यास , पूण जगात या देशांवर याचा प रणाम
होईल.
जागितक करणाचा अथ यव था ं या िवकासावर सकारा मक प रणाम होऊ
शकतो . उदाहरणाथ , अलीकड या काळात भारताला सवा िधक परक य थ ेट गुंतवणूक ा
झाली आह े. भारतीय रझ ह बँकेने अहवाल िदला आह े क भारतातील FDI जो 1990 -91
म ये 97 दशल डॉलर होता तो 2020 -21 म ये 81,722 दशल डॉलर झाला आह े.
तुमची गती तपासा
१. जागितक करणाचा अथ प करा .
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_____________________ _______ ______________________________
______________________________ ____________________________
१०. ४ जागितक करणाचा शहरा ंवर प रणाम
शहरे, काय े े, शहरांमधील जिमनीचा भाव जागितक करणाम ुळे कसा वाढला ह े
माथूर (२००५ ) सांगतात. देशात, आिण िवश ेषत: शहरांम ये, मोठ्या माणात कर यात
आले या FDI गुंतवणुक चा हा प रणाम आह े. ानो ोग , सेवा उ ोग आिण बीपीओ
यासार या अन ेक नवीन क ंप यांनी भारतात व ेश केला, याम ुळे सहा शहरा ंचा आिथ क
िवकास जा त झाला . इतर आिशयाई द ेशां या त ुलनेत भारतात FDIची स ु वातीला
गुंतवणूक कमी होती अस ेही ते हणतात .
उदारीकरणाम ुळे िश ण े ातही अन ेक बदल झाल े. बॅचलर इन मास मीिडया
आिण िबझन ेस मॅनेजम ट सारख े अनेक नवीन अ यास म , बाजारात होणा या बदलावा
क रता तयार क ेले गेले (भािटया , पॅनेर, 2019 ). ा अ या नवीन बाजारात , कौश यप ूव क
काम करणा या यि , तयार करणा या अन ेक यापार शाळा (िबिझन ेस क ू स) देखील
िवकिसत क े या ग े या. या शाळा ंत कुशल य ची िनिम ती होत ग ेली, याम ुळे
उ ोगा ंमधील कौश य आिण रोजगार मत े दर यानच े अंतर कमी झाल े.
जागितक करणाम ुळे आणखीन एक सम या उदयास आली : लोकां या एक
देशातून दुस या द ेशात होणा या वासम ुळे रोग आिण िवषाण ूंचे देखील जागितक करण
झाले. उदाहरणाथ – स या स ु असल ेली कर ना रोगाची साथ . ा साथी म ुळे पूण जगात
अनेक बदल घडल े, पय टन उ ोग ब ंद पड यासारख े अ नेक बदल झाल े. लाखो लोक munotes.in
Page 116
116 अनवाणी आप या गावाकड े िनघाल े. ऑनलाईन िश ण स ु झाल े. याचा म ुलांवरही
प रणाम झाला . मु यतः याम ुलांकडे मोबाईल फोनच नाही , यांना ास झाला . अचानक
लहान म ुलांनी एक नवीन त ं ान आ मसात कराव े, ही एक कठीण सम या होऊन बसली .
अनेक मुलांकडे तं ाना या उपल धत ेचा अभाव , ही देखील एक मोठी सम या आह े.
उदाहरणाथ , “का मीर ” या लघ ुपटाम य े, का मीर या द ुग म भागातील म ुले इंटेरनेट या
अभावी , ऑनलाईन िश ण घ े यासाठी कस े संघष करीत आह ेत, ाचे िच ण क ेले आहे.
का मीर या खो यात , नेटवक िमळव यासाठी , काह ना दरीवर ४ -४ िकलोमेटेरचे अंतर
चालत जाव े लागत े. आणखीन काही ख ेडी, ही जंगला या म यभागी िक ंवा अभयार यात
वसलेली आह ेत. व य ा या ंची भीती , संघष े ात रहाण े याबरोबरच , या म ुलांना
अ यासावर ल क ि त करत , सतक पण राहाव े लागत े. आप या द ेशातील ख ेड्यापय त
अजूनही तं दणायन वापर याची स ुलभता , आिण गती पोहोचल ेली नाही , हेच ाव न
कळत े.
१०.५ तं ान आिण जागितक करण
तं ान आिण क ृि म ब ुि म ा (AI)ची गती आिण वाढ व ेगाने होत आह े. दुस या
श दांत, आपण एक ड ेटा-आधा रत जगात वावरत आहोत . बँक, ंथालया ंपासून ते
िश णापय त, टेिलमेिडिसन सार या आरो य स ेवा सुिवधा आिण अ ॅ सशी स ंबंिधत व ै क य
सेवेपय त, सव काही िडिजटल क ेले जात आह े. यामुळे नवीन आरो य सम या िनमा ण
झा या आह ेत. मोबाईल , िवशेषत: सोशल मीिडया , सार या त ं ाना या उपकरणा ंचा
अित वापर . अित-वापराम ुळे मुलांम ये रा ी उिशरा झोप यासार या सम या िनमा ण
झाले या आह ेत. यां या म दूत मोठ ्या माणावर डोपामाइन रसायन स ुटते आिण याम ुळे
झटपट समाधान िमळव या कड े अिधक व ृ ी तयार झाली आह े.
सायबर फसवण ूक हा द ेखील एक मोठा म ु ा आह े. इंटरनेटची जा त मािहती
नसले या लोका ंना फसव ून या ंना लुटले जाते. हे सव , फोन कॉल , पॅम िकंवा ईम ेल ार े
होत आह े. सायबर फसवण ूक चे ब ळ ी, गत आिण िवकिसत , दो ही कड े पडत आह ेत.
गे या १८ मिह या ंत, मोठ्या स ं येने महारा आिण कना टकात , सुमारे ३.१७ लाख
सायबर ग ु हे आिण ५,७७१ FIR एका क ीकृत पोट ल ारे ऑनलाईन न दवल े गेले
अस याची मािहती न ुकतीच लोकसभ ेला दे यात आली .
ोन ग ु हेही वाढत आह ेत. हवेत उडणारी ही उपकरण े; केवळ ल करी े ांसाठीच
न हे, तर सामा य लोका ंसाठी द ेखील मोठी सम या आह ेत. चोरांसाठी घरा ंम ये राहणा या
लोकांची सं या िक ंवा काराग ृहात जची त करी , अ याकरता ोन वापर या जा याची
श यता आह े. भारतात अज ूनही उपल ध नसल ेले होलो ाम , एखा ा माणसाची जागा
घेऊन, गु हे क शकतात . थोड यात , तं ाना या गतीत जस े फायद े आहेत तस े, तोटे
देखील आहेत.आिण यासाठी , ये नाग रक आिण लहान म ुलांम ये, या िवषयी यो य
जाग कता िनमा ण करण े आव यक आह े.
munotes.in
Page 117
117
१०.६ जागितक करण आिण भाषा
जागितक करणाम ुळे इं जी भाषेचे वच व वाढल े आह े. यामुळे थािनक आिण
ादेिशक भाषा ंवर मोठ ्या माणात प रणाम झाला आह े. भारतातील अन ेक रा या ंम ये
ादेिशक भाषा ं या शाळा ब ंद कर यात आ या आह ेत या याम ुळे िश ण िमळ यात एक
पधा तयार झाली आिण भ ेदभाव िनमा ण झाला आह े. आप याकड े, एकाच द ेशात,
एक कड े िजथ े, आंतररा ीय शाळा , मॅि य ुलेशन शाळा आिण CBSE बोडा या शाळा
आिण िव ाथ आह ेत; ितथेच नगरपािलका आिण आिदवासी शाळ ेतले पण िव ाथ आह ेत.
अ या कार े, िव ा या चा समाजात व ेश हो याप ूव च, मूलभूत तरावरच िवभागणी होत े.
केवळ महारा ातच ४१ BMC शाळा ब ंद कर यात आ या आह ेत अस े ागा फाउ ंडेशन
नावा या एका व यंसेवी सं थेने हटल े आहे. ामुळे २००९ -१० या त ुलनेत, २०१८ -
१९ म ये नवीन िव ा या या न दणीत ५८.६% आणखीन एका व ृ प ान े, िकमान ३७
मराठी मा यमा या शाळा BMC ने बंद के याच े वृ िदल े आह े. गरीब आिण द ुस या
शाळांत िश ण न परवडणा या िव ा या ना याम ुळे आणखीन ास सहन करावा लागत
आहे.
१०.७ जागितक करण आिण स ं कृित उ ोग
भारतात कधीही उपल ध नसल ेली अन ेक नवीन उ पादन े आज बाजारात
िदसतात . यामुळे मोठ्या माणात लोकस ं ये या खा या या सवयी बदल या आह ेत.
एवोकॅडो, ॅगन फळ े, ओट्स, हे पदाथ आप याला आधी मािहतही न हत े. पण आता मा
हे पदाथ भारतात आयात िक ंवा उ पािदत क ेले जातात आिण अनेक लोक त े चवीन े
खातात .
१९९४ पूव , भारतात या उिशरा आल े या औ ोगीकरणाम ुळे, मोठी लोकस ं या
आिण नवीन व मोठी बाजारप ेठ अस ूनही साधन उ ोग , खूपच कमी होता . १९९४
साल या िमस व ड आिण िमस य ुिन हस सार या स दय पधा मुळे, एक च ंड अ या
साधन उ ोगाचा पाया रोवला .
१०.८ मानवव ंशशा आिण जागितक करण या ंमधील स ंबंध
सं कृतीचा अ यास करणार े मानवव ंश शा ा ंसाठी, जागितक करणाची
संक पना अ यासाठी िवश ेष मह वाची आह े. उ ांतीवादी मानवव ंशशा ा ंनी िविवध
समाज समजाव ून घे यासाठी काही िस ांत िवकिसत क ेले. समाज कसा ूरतेपासून
स यत े या ट यावर आला , िकंवा सं कृती एका िठकाणाह न दुस या िठकाणी कशी पसरत े
हे दाखव याचा य न या िस ा ंतामुळे झाला . मानवव ंशशा ा ंनी वाढीच े िस ा ंत तयार
कर यात मह वाची भ ूिमका बजावली आह े. हणूनच, ही पा भूमी पाहता , जागितक करण , munotes.in
Page 118
118 संकर, वाह आिण सीमा समज ून घेणे आज या काळात समाजशा /मानवव ंशशा ा चे
िव ाथ हण ून तुम यासाठी ख ूप मह वाच े आिण गरज ेचे आहे.
मानवव ंशशा ीय काळ
कालख ंड काळ ल व ेधून घेणारे भावी नम ुने मुख शा
रचना मक १८ वे
शतकाचा
म य जंगली रानटी
स यता सां कृितक
उ ा ंती टायलर , ेजर,
मॉग न
लािसक १९०० –
१९४५ आिदम :
जमाती आिण या ंचे
सरदार ऐितहािसक
िविश ता ,
संरचना मक
काया मकता बोवास ,
मालीनोवो क ,
रॅड लीफ –
ाऊन
आधुिनक १९४५ –
१९८० शेतकरी
शहरी झोपडप ्या
आिण
अिवकिसत समाज
आधुिनक करणाचा
िस ांत, आिण
नंतर
अवल ंिब व आिण
जागितक णाली
िस ांत वु फ, वस ली,
हॅ रस
सं मणकालीन १९८० –
१९९० खु मानवव ंशशा अथ पूण आिण
िनणा यक
मानवव ंशशा ;
आधुिनकतावाद
उ र रचनावाद गीट् स, ि लफड
आिण माक स,
जे सन फोको ट
जागितक १९९० -- आंतररा ीय , वासी रा े, जातीयता श दस ं ह आिण
उ र आधुिनकत ेची
िनवडल ेली गृिहतके अ पाद ुराई,
हॅनरेज, ाइडमन ,
िकयरनी
काळान ुसार मानवशा ीय े कस े िवकिसत होत आह े हे वरील त ा पाह न
कळत े. या यित र , िविश पर ंपरेवर वच व गाजवणार े िस ा ंतवादी / शा पण
िदसतात . पिहला त ंभ मानवव ंशशा ीय कालख ंड देखील दश िवतो.
तुमची गती तपासा :
१. जागितक करण आिण मानवव ंशशा ा ं या पर पर स ंबंधांची चचा करा?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
______________________________________ ____________________
__________________________________________________________ munotes.in
Page 119
119 १०.९ जगितक करणाचा आिदवासी लोकस ं येवर झाल ेला प रणाम
भारत ि िटशा ंची वसाहत असता ंना, आिदवासी जनत ेवर फार ज ुलूम झाला . काही
आिदवासी जमात ना तर ग ु हेगार ठरवल े गेले. याचा प र णाम असा क या जमाती आजही
या कल ंकांना त ड द ेत आह ेत. र ते आिण र े वे ब ांधणी म ुळे, पुढे, बाहेरील लोका ंना
आिदवास या े ात व ेश िदला , याम ुळे अित मण झाल े. आंतररा ीय स ं थांनी
अथ सहा य क ेले या धरणा ंमुळे आिदवास च े िव थापन झाल े, ते वतः याच जिमनीवर
परके झ ा ल े. यां यासाथी काय रत अन ेक सामािजक चळवळी िनमा ण झा या .
जागितक करणाम ुळे पय टन आिण पय टक वाढल े. िवदेशी पय टकां या गरजा
भागिव यासाठी आिण आिदवासी स ं कृतीचे दश न हण ून िचि त कर यासाठी , अनेकदा
आिदवासी कलाक ृती आिण िच ह े बदलली जात आह ेत.
जागितक करणाम ुळे आिदवास या थािनक भाष ेवर देखील प रणाम होतो आह े.
िवदेशी पय टनामुळे आिदवास या सा ं कृितक प ती म य े, यां या राह या या ज ंगलात ,
बाहेर या लोका ंनी अित मण क े याने, फेरबदल होत आह ेत.
१०.१० मानवव ंशशा ीय स ंशोधना त जागितक करणाचा भाव
जागितक करणान े मानवव ंशशा ाच े िश ण आिण सराव मोठ ्या माणात बदलल े.
जागितक करणा म ुळे अनेक िविवध सम या उदयाला आ या आह ेत. अित थला ंतर आिण
लोकस ं येचा वाह , जगितक करणाम ुळे सुलभ झाला आह े, पण याम ुळे
मानवव ंशशा ा ंसाठी पार ंपा रक अ यासाचा िवषय जो म ूळ समाज होता तो आता
आधुिनक समाज िक ंवा थला ंत रत समाज होत आह े.
इतर द ेशांतील ड ेटा गोळा कर यासाठी स ंशोधनाम य ेही इंटरनेटचा मोठ ्या
माणावर वापर होतो आहे. श द, कौश य े, शैली, कलाक ृती, अगदी स ंपूण भ ा ष ा ि क ंवा
धमा या पात , समाजा ंम ये सं कृतीची अदलाबदल होत आह े, सं ेषण द ेखील जागितक
बनत चालल े आ ह े. उदाहरणाथ – अमे रकेतले िहप हॉप जवळजवळ सव देशांम ये
पसरला आह े. जपानी स ुषी ह ली ख ूप लोकि य खा पदाथ झाला आह े, तसेच भारतीय
पनीर मसाला , िचकन िट का , िबया णी जगभर खा ल े जाता त. जागितक करण ह े लहान
तरावरच था ंबलेले नसून, याचा प रणाम फार मोठ ्या तरावर होतो आह े. हणूनच,
उदयो म ुख समाजा ंचा अ यास कर या या स ंशोधन प त म य े, संशोधन सम य ेचे वा तव
जाणून घे यासाठी , सतत बदल करण े आव यक आह े. आता स ंक रतता समज ून घेऊ या .
तुमची गती तपासा
१. जागितक करणाचा प रणाम प करा .
__________________________________________________________
__________________________________________________________
___________ _______________________________________________
_____________ ____________________ _________________________ munotes.in
Page 120
120 १०.११ संकरीकरण
संकर, सो या श दात िम ण ; हणज े दोन व ेगळे घटक ज हा एक क ेले जातात ,
याला स ंकरीकरण हणतात . सु वातीला हा श द ाणी आिण वन पत साठी वापरला
जात अस े. मा नंतर या काळात , थला ंतर आिण जगितक करणाम ुळे झालेले द ो न
सं कृत चे िम ण , यालाही काही िव ान िस ा ंतवा ा ंनी संकरीकरण हा श द वापरला आह े.
भारतीय िव मान स ं कृती या स ंदभा त पिहल े, तर स ंकरीकरण , जातीय स ंबंध आिण
जाित यव था या ं यावर अन ेक उ व ू शकतात . संकर तीन ऐितहािसक स ंदभा त समज ून
घेणे आव यक आह े: (अ) एकोिणसा या शतका या म यापास ून वांिशक आिण सा ं कृितक
श दस ं हांचे िम ण व नवीन श दस ं हाचा उदय; (ब) संकरीकरणाचा ऐितहािसक पाया
कोणता (क) आधुिनक स ंक रत यतीम व िजथ े िभडत े, मु य व े भाषा आिण संवाद यां या
मागा ने.
काही मानवव ंशशा "संकरीकरणा " ला िविवध यि व पर परस ंबंध आिण
ओळखी या िवघटनाकड े जाणा या गटा ंमधील कठोर सा ं कृितक सीमा ंचे िवघटन हण ून
पाहतात . या े ातील मानवव ंशशा , िभ न ऐितहािसक आिण सा ं कृितक अन ुभवां या
आधार े, राजक य आिण इतर ह ेतूंसाठी, मानवी य त वे पुनः पुनः कशी िनरिमळी ग ेली, हे
दाखव ून देते.
मा इतर अ यासा ंतून, एका गटाच े व- ितिनिध व आिण य वाच े ितपादन
— यि व िवरोधाभासान े चालतात आिण या ंना अख ंडपणे एकि त सव समाव ेशक
सां कृितक स ं था हण ून समजल े जाऊ शकत नाही . उदाहरणाथ , नेटि ल स वरील
वीट ट ूथ या मािलक ेत संक रत म ुल दाखवल े आहे, यात ज मजात या ा या ंचे गुणधम
असतात .
ायडी (2006 ) असे सांगतात क स ं कृतीचे वैिश ्य हण ून संकरीकरण
जागितक करणाशी स ुसंगत आह े, कारण त े जागितक करणा या िनयमाला मदत करत े, जे
टुअट ह ॉल या , िविवध थािनक राजधा या ं ारे मांडले या ितपादनाची प ु ी करत े.
येक सं कृतीत इतर स ं कृत चे अंश अि त वात असतात , हणूनच परद ेशी मीिडया
आिण िव े याना , यां या व त ू आिण थािनक सम ुदायाम य े भावी द ुवे िनमा ण
कर यासाठी , पार सा ं कृितक भाग िदल े जातात . आपण काही उदहरणा ार े समजाव ून
घेऊयात . ही घटना समज ून घे यासाठी रअ ॅिलटी ट ेिलि हजन ह े एक उ म उदाहरण आह े.
अमे रकन आयडॉल , ि टन गॉट ट ॅल ट आिण भारतातल े इंिडयन आयडॉल , हे सव एकाच
आहे. थािनक स ं कृतीला जनस ं कृती या मा यमात ून पुढे आणल े जात आह े. दुसरे
उदाहरण आह े मॅगी नूड सच े. भारतीय बाजारप ेठेत मॅगीने वेश केला नूड स हण ून, नंतर
ग हाला म ैदयापे ा अिधक पौि क मानल े जात अस यान े, इथे भारतीय मसा याच े आटा
नूड स सार या स ंक रत मॉड ेलसह भारतात या ंनी आपल े पाय रोवल े. लहान म ुलांसाठी
दुधा या उ पादना ंचे उदाहरण घ ेऊ. काही बह रा ीय क ंप यांनी जािहरात आिण ँड हॅ यू
तयार क न बाजारात म ेदारी क ेली आह े. प रणामी , कोणतीही थािनक पधा नाही munotes.in
Page 121
121 कारण , हा ँड उ म आिण अिधक पौि क आह े असे आप या मनात िब ंबवले जाते. आिण
हाच कायदा , आप या इतर रोज या वापरत या अन ेक पौि क प ेये, शीत प ेये, यांवर पण
लागू होतो. आप या रोज या सवय च े िनरी ण क न जागितक करणा ार े सुधा रत क ेले
जात आह े, असा िन कष आपण काढ ू शकतो .
तुमची गती तपासा :
१. संकरीकरण हणज े काय ह े प करा
___________ _______________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
१०.१२ वाह आिण सीमा
यापार , िव , सं कृती, क पना आिण स ं ेषण यापार आिण नवउदारमतवादी
भांडवलशाही या वाढ या वाहाम ुळे आिण या वाहाशी ज ुळवून घेणा या िक ंवा याचा
ितकार करणा या ंमुळे समकालीन जागितक करणाचा प रणाम होतो . जागितक करणाम ुळे
कुशल लोक इतर द ेशांम ये थला ंत रत होता त, याचा प रणाम यजमान द ेश आिण या ंचा
वतःचा द ेश, अ या दोघा ंवरही होतो , असे िदसून येते. इतर द ेशांत या नोकरी या िविवध
संध मुळे सीमा बदल या आह ेत. जागितक करण ह े रा याच े हेतू, सीमा आिण साव भौम
ािधकरणा या प ुनर चनेचे उ पादन आह े हयकड े कोहेन ल व ेधून घेतात. याचा प रणाम ,
अगदी अम े रकेसार या िवकिसत द ेशांम येही, रा य साव भौम वावर आिण थला ंतर
धोरणा या प त वरही झाला आह े. जागितक करणाम ुळे अिथ क अिभव ृि द, व तू आ ि ण
सेवांची देवाणघ ेवाण, केवळ याप ूरती मया िदत न राहता , एका द ेशातून दुस या द ेशात
िवषाण ूंचा सारही होत आह े. उदाहरणाथ , सास रोग एक द ेशात ज माला आला आिण
अनेक देशांत पसरला , तसंच स या स ु असल ेली कोिवड -१९ या रोगाची साथ .
मािहतीचा वाह िशग ेला पोचल े या जगत आिण बाजारप ेठेत, आपण स या रहात
आहोत . उदाहरणाथ , वतः या वाढिदवसािनिम जर को णी इंटेरनेटवर नवीन कपड े
शोधत अस ेल, तर थोड ्याच व ेळात या ंना कुठ याही इ ंटरनेट या पानावर कपड ्यां या
जािहराती िदस ू लागतात . आज आपण एका ड ेटा-आधा रत जगात आहोत , िजथे मािहतीची
देवाणघ ेवाण करण े सोपे आहे. िविवध क ंप या आपला ड ेटा साठवतात आिण या ंनी तयार
केलेली उ पा दने आप याला दाखवतात , जेणेक न आपण ती उ पादन े िवकत घ ेऊ शक ू.
हे इंटेरनेटवर सिफ ग करता ंना अन ेकदा घडत े. आिण हण ून, जर आपण आप या
सुर ेबाबत सावध रािहलो , तर िकमान व ैयि क तरावर मोठ े घोटाळ े रोखता य ेतील.
िविवध द ेशांम ये ामु यान े तीन कारच े वाह पािहल े जाऊ शकतात . पिहला
यापाराचा वाह . दुसरा मानवी भा ंडवल आिण ितसरा ग ुंतवणुक चा वाह . या तीन प ैक ,
मानवी भा ंडवल ही एक मोठी मालम ा आह े जी, या याकड े आहे, या यासाठी ब या च munotes.in
Page 122
122 सम या िनमा ण क शकत े. ९० या दशका या स ु वातीला आिण आजही , भारतात ून
अनेक कुशल डॉ टर , प रचा रका , अिभय ंते, शा , यांनी इतर द ेशांत थला ंतर केले.
प रणामी , भरता सारख े देश मह वाची स ंसाधन े गामावतात याम ुळे आप या
अथ यव थ ेत मोठ ्या माणात बदल घड ू शकतात .
जागितक करणाम ुळे भांडवलाचा म ु वाह होत आह े. याचबरो बर बेकायद ेशीर
आिथ क वाहासार या इतर सम या द ेखील आह ेत. चला याचा तपशीलवार िवचार
क या .
अवैध आिथ क वाह अथा त illicit financial flows (IFFs) हयात िववध
कार या अव ैध आिथ क वाह , जसे पै यांचा गैर यवहार , कर िक ंवा बाजारप ेठेचा घेतलेला
फायदा या ंचा समाव ेश आह े.
उ प नाची अवैध सावकारी म ये खालील गो ी समािव आह ेत
संघिटत ग ु हेगारी बाजार (जसे क अ ंमली पदाथ )
ाचार (जसे क फसवण ूक क न जमा क ेलेला िनधी )
कर गैरवत न (जसे क कर च ुकव यासाठी च ुक ची मािहती द ेणे )
बाजाराचा ग ैरवापर (जसे क आ ंत रक या पार)
अवैध आिथ क वाह हा श द जरी १९९० या दशकात उदयास आला , तरी २०००
या दश यताच लोकि य झाला
IFFs अनेक कार े अ स म ा न त ेचे पुन पादन करतात . थमतः IFFs कमी काय म
आिथ क प रणाम , गरीबी कमी कर याच े दर आिण अिधक भाड े मागणार े वत न. यां याशी
िनगडीत आह े. दुसरे हणज े, IFFs रा याची िवकास आिण िवश ेषतः रा य -उभारणीसाठी
आव यक महस ूल कमव याची मता कमी करतात .
ितसर े, IFFs सहसा रा याचा पाडाव कर याशी आिण स ं था मक ग ुणव ा
िबघड याशी स ंबंिधत असतात . चौथे, IFFs चा सवा त जा त "मागे रािहल े या"
नाग र कांवर वाईट भाव पडतो, कारण गरीब द ेशांम ये ाचार आिण स ंघष दो ही स ुलभ
होऊन जातात .
आपण स या जागितक करणा या गत अव थ ेत आहोत , याचा आप या
जीवनातील जवळजवळ सव े ांवर प रणाम झाला आह े. ई -कॉमस , परदेशी भा ंडवल,
अ न, िश ण इ यादी या स ंग या ंवर प रणाम झाल ेला आह े. इथे एक मह वाचा
िवचारला पािहज े; जागितक करणान े एक नवीन सीमािवरिहत जग िनमा ण केले आहे का?
आिण जगितक करणाम ुळे िवषमत ेचे एक नवीन प िनमा ण झाले आहे का?
munotes.in
Page 123
123 तुमची गती तपासा :
१. जागितक करणा या गत मािहती वाह प करा
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
१०.१३ सारांश
या धड्यात आपण जागितक करणाला समज ून घे यापास ून सु यायत क ेली; जसे
यापार , सं कृती आिण उ पादना ंची देवाणघ ेवाण इ यािद . यानंतर, आपण एका िवभागाची
गरज िशकलो , जसे आधी मानवव ंशशा सो या समाजा ंचा अ यास करत होते परंतु िच
बदलल े आ ह े. तसेच आिदवासी समाजा ंवर मोठ ्या जागितक करणा या ि य ेचा काय
प रणाम होतो हे पिहल े. संकरीकरणाचा अथ शोधला आिण चचा केली. संकरीकरण भाषा,
रीित रवाज , कपड्यां या सवयी इ यादी कोण याही े ात लाग ू केले जाऊ शकत े. आपण
तं ानाचा वाह , कुशल लोक , जे जागितक करणाम ुळे सीमा ओ लांडत आह े य ा ब ल
देखील िशकलो .
१०.१४
जागितक करणाचा इितहास आिण शहरा ंवर झालेला प रणाम यावर थोड यात चचा
करा
संकरीकरणाची संक पना आिण अवैध भांडवलाचा वाह प करा
मानववंश शा ावर जागितक करणा या भावाची चचा करा.
जागितक करणाचा भाषा आिण त ं ानावर होणारा प रणाम प करा
munotes.in
Page 124
124 ११
सां कृितक अ ययन (CULTURAL STUDY)
िशवाजी त ुकांडे
घटक रचना
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ सं कृती समज ून घेणे
११.३ सं कृतीची व ैिश ्ये
११.४ सां कृितक अ ययना चे मूळ
११.५ सं कृती अ ययना चा अथ समज ून घेणे
११.६ सां कृितक अ ययना ची वैिश ्ये
११.७ सां कृितक अ ययना या प ती
११.८ सां कृितक अ ययना तील म ु य स ंक पना .
११.८.१ लोकि य स ं कृती
११.८.२ सं कृती उ ोग
११.८.३ लोकस ं कृती आिण मौिखक इितहास
११.८.४ सं कृती आिण तीका मक सराव
११.८.५ ितिनिध व
११.९ वच व आिण सा ं कृितक अ ययन
११.१० ीवाद आिण सा ं कृितक अ ययन
११.११ भारतातील सा ं कृितक अ ययन .
११.१२ सारांश
११.१३
११.१४ संदभ
११.० उि े
सां कृितक अ यनाचा अथ आिण उदय या ंची ओळख क न घ ेणे
सां कृितक अ ययनाचा उदय हो यामागील ऐितहािसक स ंदभ समजून घेणे.
सां कृितक अ ययनाशी स ंबंिधत म ु य स ंक पना जाण ून घेणे.
munotes.in
Page 125
125 ११.१ तावना
मानवशा ाचा िव ाथ हण ून, आपण अन ेक कारणा ंमुळे सं कृती अ ययना ंचा
अ यास करत आहात . आपली सा ं कृितक मानवशा ही उपशाखा समज ून घे या या
िदशेने एक नवीन ी कोन द े यास मदत होईल . असे अनेक िवषय आह ेत या ंना
सां कृितक अ ययन पश करतात , उदा. लोकि य स ं कृती, उ च स ं कृती, किन
सं कृती, सं कृती उ ोग ज े स म ज ून घेऊ शकता आिण आप या स ंशोधनात वाप
शकता . हे िवषय आिण स ंक पना त ुम या आकलनास मदत करतील , तु हाला त ुम या
वतः या जीवनातील अन ुभवांवर ितिब ंिबत कर यास मदत करतील आिण
सव साधारणपण े आपला समाज अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यास मदत करतील .
तुत करण ह े 70 + वषा या ानशाख ेचा प रचय द ेत आह े. इं जी सािह य , मास
मीिडया या िव ा या साठी सा ं कृितक अ ययन हा िवषय हण ून िशकवला जातो .
भारतातील अन ेक िव ापीठा ंम ये हा वत ं अ यास म / वाह हण ून िशकवला जातो ,
तेजपूर िव ापीठ आसाम म य े एम.ए आिण स ं कृती अ यासाम य े, पीएच.डी, आहे.टाटा
इं टीट्यूट ऑफ सोशल साय सम य े एम.ए साठी मीिडया आिण सा ं कृितक अ यास हा
िवषय वीकारला आह े. इं जी आिण परद ेशी भाषा िव ापीठ , हैदराबाद आिण जगातील
अनेक देशांम ये हा िवषय िशकवला जातो . मानवशा ीय , सां कृितक अ यासावर प ुरेसे
सािह य नाही . तर, येथे आपण क ेवळ सा ं कृितक अ यासावर अिधक चचा करणार
आहोत . या अ यायाचा फायदा असा आह े क आप याला सा ं कृितक अ यासा ार े
आंतरिव ाशाखीय िवषया ंची ओळख क न िदली जात आह े
११.२ सं कृती समज ून घेताना
सं कृती अ ययन े समज ून घे याआधी , आपण स ं कृती हणज े काय ह े पाहण े
आव यक आह े. Culture हा श द ल ॅिटन मधील म ूळ colere या श दापास ून पुढे
येतो. याचा अथ राहण े, शेती करण े ि कंवा स मान करण े असा होतो , सामा यत : मानवी
ि याकलापा ंचे नमुने आिण अशा ि याकलापा ंना मह व द ेणारी ितका मक रचना या ंचा
संदभ ह ी स ंक पना द ेते. मानवशा सामा यतः "सं कृती"ही सं ा सामा य मानवी
मतेचे वग करण , संकेितकरण आिण या ं या अन ुभवांचे तीका मक स ं ेषण कर यासाठी
वापरतात
एडवड बी टायलर ने सं कृतीची या या क ेली" सं कृती ही एक अशी स ंक ण
सम ता आह े क यात ान , ा,कला,नीती,कायदा , ढी या व अ याच इतर पा ता ंचा व
सवयीचा समाव ेश होतो आिण या गो ी य न े समाजाचा सद य या ना यान े संपािदत
केले या असतात . दुस या श दा ंत, सं कृती शेतीसार या वाढीशी स ंबंिधत आह े, या ार े
िपकांची लागवड क ेली जात े.
munotes.in
Page 126
126 ११.३ सं कृतीची व ैिश ्ये
1. सं कृती िशकली जात े आिण स ंपािदत क ेली जात े - सं कृती ा होत े कारण िविश
वत णूक एका िपढीकड ून दुस या िपढीकड े नेली जात े. य ना या ं या पालका ंकडून काही
गुणांचा वारसा िमळतो . सामािजक -सां कृितक नम ुने कुटुंबातील सद य , ता काळ वत ु ळ,
समाज याम य े एखादी य वाढत े यात ून िशकली जात े. अशा कार े, हे दश िवले जाऊ
शकत े क मानवाची स ं कृती ते या भौितक आिण सामािजक वातावरणात काय करतात
या ार े भािवत होत े.
2. सं कृती लोका ं या गटा ार े सामाियक क ेली जात े – एखादा िवचार िक ंवा कृतीला
सं कृती हटल े जाऊ शकत े जर त े लोका ं या गटान े सामाियक क ेले असेल आिण यावर
िव ास ठ ेवला अस ेल आिण यान ुसार क ृती केली अस ेल तर .
3. सं कृती संचयी आह े - एका िपढीन े िशकल ेले ान व ेळोवेळी दुस या िपढीला िदल े जाते.
पुढची िपढी या ंचे काही िनरी ण , सज नशीलता आिण प ुढे जोडत े; यात स ुधारणा क ेली
जाते. हणून आपण याला स ंचयी हण ू शकतो . उदाहरणाथ - जर त ु हाला विडलोपािज त
मालम ा िमळाली अस ेल. तु ही प ुढे घर र ंगवू शकता , सजवू शकता , काही बदल क
शकता आिण त े तुम या भाव ंडांना िकंवा कुटुंबातील सद या ंना देऊ शकता . पुढे, ते काही
बदल करतील जस े क र ेन वॉटर हाव ि टंग िस टीम , एअर क ंिडशनर , काहीतरी नवीन
बदल आिण त े पुढे नेले जाते.
4. सं कृती प रवत न - जसे आपण पाह शकतो , बदल आिण भर स ं कृतीचा अिवभा य
भाग आह ेत. हणून, सं कृती कधीही ि थर नसत े; काही छोट े बदल आह ेत. साधारणपण े,
िविश समाजासाठी उपय ु नसल ेले पैलू िटकत नाहीत ;असे असल े त र ी, समाजा या
िनरंतरतेसाठी आव यक असल ेले काही िवधी आिण था चाल ू आह ेत. उदाहरणाथ -
पूव या काळात ल न ह े काही िदवसा ंसाठी होत अस े, गावांम ये व ा ि ष क सण एक
िदवसा ंसाठी होत असत आता त े बदल ून 3-4 तासांचे संग हण ून कर यात आल े आहे.
ि या बदलली आह े. मा , ते सु च आह े.
5. सं कृती गितशील आह े - सं कृती काळान ुसार िवकिसत होत राहत े, आिण ती वाही
सु ा असत े.
6. सं कृती आप याला मानव बनवत े - ा या ंम ये यां याम य े एक अ ंतः ेरणा असत े.
जर त ु ही क बडी ज माला य ेताच याच े िनरी ण क ेले असेल, तर त े खा यासाठी िकड े,
क टक शोधत राहत े. मानवा ंम ये, िश ण ह े दीघ काळासाठी असत े उदा, कॉलेज, शाळा,
7. सं कृती वैचा रक आह े - हे मानद ंड हण ून उभ े आहे या ार े य न े पालन करण े
अपेि त आह े.
munotes.in
Page 127
127 टुअट हॉलसाठी, सं कृतीम य े सुिशि त - शा ीय स ंगीत िक ंवा लिलत कला
यासार या गो चा समाव ेश नसतो . हे आह े, फ , "अनुभव जगला , अनुभवाचा अथ
लावला , अनुभव प रभािषत क ेला." आिण ह े आप याला जगाब ल गो ी सा ंगू शकत े, असा
यांचा िव ास होता , क केवळ राजकारणाचा िक ंवा अथ शा ाचा अिधक पार ंपा रक
अ यास क शकत नाही . हॉलसाठी स ं कृती ही 'वाटाघाटी साठी द ेखील एक जागा आह े.
भाषा अिध हणावरील गत स ंशोधन क एक पाऊल प ुढे जाते, सं कृतीला
आचरण आिण पर परस ंवादा या सामाियक नम ु यांची, सं ाना मक रचना आिण
सामािजक करणान े िशकल ेली समज हण ून प रभािषत करत े. अशा कार े, गटासाठी
अि तीय सामािजक नम ु यां ारे वाढवल े या गट अि मता ंची वाढ हण ून हे पािहल े जाऊ
शकत े. ही पा भूमी ल ात घ ेता, आता आपण सा ं कृितक अ यासाचा तपशीलवार िवचार
क या .
११.४ सां कृितक अ यना ंचा उदय
सां कृितक अ यास ह े एक आ ंतरिव ाशाखीय े आह े जे सं कृतीला आकार
देणा या सामािजक स ं थां या भ ूिमकेशी संबंिधत आह े. सां कृितक अ यायन े ि टनम य े
1950 या उ राधा त उदयास आली आिण यान ंतर आ ंतररा ीय त रावर, िवशेषत:
युनायटेड टेट्स आिण ऑ ेिलयाम य े पसरली . रचड हॉगाट , टुअट हॉल आिण र ेमंड
िविलय स सार या िव ाना ंनी बिम गहॅम िव ापीठात Center for Contemporary
Cultural Studies या क ाची थापना क ेली. यावेळेस पास ून ख या अथा ने सां कृितक
अ यना ंची ओळख झाली . सां कृितक अ यास न ंतर अन ेक शै िणक स ं थांम ये एक
सु थािपत े बनल े. ते हापास ून समाजशा , मानवव ंशशा , इितहासल ेखन, सािहि यक
टीका, त व ान आिण कला समी ेवर याचा भाव आह े., वंश, जातीकता , वग , िलंगभाव
आिण सा ं कृितक ानाच े उ पादन ही याची म ुख े े आ ह ेत. दुस या श दा ंत, ते
आंतर-िव ाशाखीय िवषया या ीकोनात ून सं कृती अ यासाब ल बोलत े.
या ानशाख ेची िनिम ती स ं थािपका ंसाठी सोपी न हती . टुअट हॉल या ंनी
बिम गहॅम िव ापीठात समा जशा िवभागासार या इतर िवभागा ंना सहकाय कर यासाठी
आिण आ ंतर-िव ाशाखीय मागा ने काय कर यासाठी प े िलिहली . मा , याला कोणताही
ितसाद िमळाला नाही . आंतर-िव ाशाखीय ज े आज सामा य हण ून वीकारल े गेले आहे
ते नंतर कठीण होत े. सां कृितक अ यासा चा इितहास सािहि यक टीक ेसह पाहता य ेतो.
रेमंड िव य स आिण रचड हॉगाट य ांनी सािह यावर ल े हीसाइट भर िवकिसत क ेला.
दुस या श दा ंत, सामािजक म ू यमापन , परंतु नंतर या ंनी या ंचे ल सािह यापास ून दैनंिदन
जीवनात वळिवल े.
munotes.in
Page 128
128 ११.५ सं कृती अ यासाचा अथ समज ून घेणे
सं कृती अ यास , दुस या श दा ंत, सं कृती या रचन ेमागील राजकारणाब ल
बोलत े. सं कृती िनमा ण कर याची श कोणाची आह े, ती कशी िनमा ण केली जात े आिण
ाहक अस े िवचारतात . पारंपा रकपण े, ीमंतांची सं कृती उ च हण ून पािहली ग ेली
आिण अ यासली आिण चचा केली गेली. सां कृितक अ यासाम ुळे दबल े या जनत ेची
सं कृती आिण याची जिटलता ल ात य ेते आिण उ च आिण अिभजात स ं कृत या
संक पना ंवर िच ह िनमा ण होत े.
सं कृती अ यासाच े सं थापक इटािलयन मा स वादी िव ान ा सी ने े रत
केले ह ो ते, जे उ पेि त गटा ंवर भा ंडवलदार गटा ं या सा ं कृितक वच वाब ल बोलल े.
भांडवलदारा ं या वच ववादी क पना खाल या आिण उप ेि त वगा ला िवक या जात
आहेत. ही ि या इतक स ंथ आह े क एखा ा या ल ात य ेत नाही . याच माण े, अनेक
हािनकारक उ पादन े, जी भा ंडवलदारा ंनी तयार क ेलेली उ पादन े आहेत, यांना परवडत
नसले या लोका ंसाठी सवयीची बनवली जात आह े. ही भावना आह े जी लोका ंना िवकली
जात आह े.
बेकर या ंनी नम ूद केले क स ं कृती अ यासाचा िवषय ग ृिहत धरल े जाणार े वत न,
धुरीन व (श ), सं कृती रचना याब ल बोलतो . काही गो ी कशा वीकार या जातात
आिण या का चालव या जातात आिण काही गो ी कशा बाज ूला असतात . जे शि शाली
गट मीिडयावर िनय ं ण ठ ेवतात आिण िनण यांवर भाव टाकतात आिण उप ेि त गटा ंवर
प रणाम करतात . सां कृितक अ यासाम य े देखील का ही ि कोन आह ेत, जसे क
घटनाशा , सां कृितक मानवशा , संरचनावाद आिण िचिक सा िस ा ंत.
सं कृतीम य े िविवध ि याकलाप , िव ास , सं था आिण सामािजक रचना ं ारे
अथ कसा िनमा ण होतो , िवतरीत क ेला जातो आिण तयार क ेला जातो ह े समज ून घे याचा
सां कृितक अ यासाचा ह ेतू आहे. स यता िक ंवा समाजातील काही व त ू कशा अथ आिण
मू य िमळवतात ह े ते दश वते. अशा कार े सां कृितक अ यास समाजा या िविवध कला ,
िव ास , सं था आिण वत न यांचा अ यास कर यासाठी समिप त आह ेत. हबीब यां या
हण यान ुसार, सां कृितक अ यासाच े लेबल असल ेले ब रेच काही "मा स वाद,
संरचनावाद , नवीन इितहासवाद , ीवाद आिण उ र –वसाहतवाद यासार या इतर
असं य शीष कांम ये सहजपण े वग क ृत केले जाऊ शकत े." सां कृितक अ यासाचा स ंबंध
केवळ स ं कृती या अ यासाशीच नाही तर तीका मक व पा ार े आिण अथ पूण
कृ यां ारे अथ तयार करण े तसेच या प त चा यि िन त ेवर होणारा प रणाम द ेखील
आहे.
munotes.in
Page 129
129 ११.६ सां कृितक अ यासाची व ैिश ्ये
१. सां कृितक अ यास सा ं कृितक प ती आिण स ेशी या ंचा स ंबंध समज ून घे याचा
य न करतात . येथे येय श स ंबंध उघड करण े आिण ह े संबंध सां कृितक प त ना
कसे भािवत करतात आिण आकार द ेतात ह े दश वणे आहे.
२. सां कृितक अ यासाचा उ ेश सं कृतीला सम त ेने समज ून घेणे आिण या सामािजक
आिण राजक य स ंदभा त ती काय करत े याच े िव ेषण करण े.
३. सां कृितक अ यासातील स ं कृती नेहमी दोन काय करत े: अ यासाचा उ ेश आिण
राजक य टीका आिण क ृतीचे थान .
४. सां कृितक अ यास ाना या े ात जिटलता आण याचा य न करतात .
५. हे आधुिनक समाज आिण या या रचन ेचे मू यमापन कर याचा य न करत े.
११.७ सां कृितक अ यासा या उपयोजना या प ती -
१. संकेत, िच हे, मजकूर यांचे िनरी ण करा
२. ते िनसंकेत कर याचा य न करा .
३. ते कसे दश िवले जाते ते पहा.
तुमची गती तपासा
1. सां कृितक अ यासा या व ैिश ्यांची चचा करा?
2. सां कृितक अ यासा या उ प ीब ल थोड यात िलहा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
___________________ _______________________________________
___________________ ______________________________________ _
११.८ सां कृितक अ यासाम य े अनेक मु य स ंक पना
११.८.१ लोकि य स ं कृती - टुअट हॉल या हण यान ुसार, "लोकि य स ं कृती ही
अशा जागाप ैक एक आह े िजथे शि शाली लोका ं या स ं कृतीसाठी आिण या ं या िवरोधात
संघष केला जातो : या स ंघषा त िज ंकणे िकंवा गमावण े हाही भाग असतो . टुअट हॉल
युि वाद करतात क . "हे संमती आिण ितकार े आह े." उदाहरणाथ - युरोपात िव ाथ
चळवळीन े जी स प रधान करण े हे लेझस आिण टाय आिण स ुबकपण े पॉिलश क ेलेले शूज
प रधान कर या या बळ थ ेिव ितकार होत े.
munotes.in
Page 130
130 ११.८.२ सं कृती उ ोग – "सं कृती उ ोग " हा श द िथओडोर अ ॅडोन आिण म ॅ स
हॉक हायमर यांनी िदला होता . यांचा असा िव ास होता क सार मा यमा ंचा लोका ंवर
नकारा मक प रणाम होतो . यां या मत े, जािहराती आिण िच पटा ं ारे नाग रक या ंचे
वा तव िवस रतात आिण याम ुळे सहजपण े हाताळल े जातात . िनणा यक क पना , जािहरात
उ पादन े आ िण सा र स ू िकंवा सम या ंकडे दुल क न स ं ेषण क न श वापर यात
सार मा यमा ंची ाथिमक भ ूिमका होती . उदाहरणाथ - एरेटेड ि ं स मानवी शरीरासाठी
िनरोगी नाहीत . तथािप , हे अशा कार े िवकल े गेले आहे क त े ि प णे आप याला म त
वाटते. अशाच कार े आहार उ पादन े देखील उपल ध आह ेत.
११.८.३ लोकस ं कृती आिण मौिखक इितहास - लोकस ं कृती साधारणपण े शेतकरी
समाजाशी िनगडीत असत े. ही लोकस ं ये या म ुळांशी जोडल ेली सं कृती आह े, उदाहरणाथ
- नीितस ू े, कोडे, किवता , मौिखक इितहास , लोकगीत े. ही गाणी गावातील सण (प ा)
दर यान वाचली जातात . यात नायका ं या कथा , महाका य , पौरािणक पा ा ंचा समाव ेश
आहे. िक येक वेळा ही मौिखक गाणी पाठ क ेली जातात आिण एका िपढीकड ून दुस या
िपढीला िदली जातात . ते विचत च न दवल े जाते; हणून ही गीत े पाठ्यपु तके आिण स ंदभ
पु तका ं या म ु य वाहातील ऐितहािसक सािह यात उप ेि त आह ेत. जागितक करण
वेगवान सार मा यमा ं या ह त ेप आिण ट ेिलि हजन ार े या गा या ंना पु हा िसमा ंतीक
करते.
११.८.४ सं कृती आिण मह वाच े उप म - हॉलन े हट या माण े, 'सं कृतीनुसार, येथे
माझा अथ कोण याही िविश समाजा या प ती , ितिनिध व , भाषा आिण चालीरीत चा
वा तिवक भ ूभाग आह े.
११.८.५ ितिनिध व -सां कृितक अ यास ितिनधी वा या ा ंवर क ि त असतात ,
जसे क जग सामािजक र या कस े संरिचत क ेले जाते आिण अथ पूण मागा ने आप याकड े
आिण याच े ितिनिध व क ेले जाते.
तुमची गती तपासा
1. सं कृती उ ोग प करा ?
2. लोकस ं कृती आिण मौिखक इितहास प करा ?
__________________________________________________________
________ __________________________________________________
__________________________________________________________
११.९ ीवाद आिण सा ं कृितक अ यास
1970 आिण 1980 या दशकात बिम गहॅम मधील समकालीन सा ं कृितक
अ यास क ात, ीवादी सा ं कृितक अ या स िवकिसत झाला . हे बह -िव ाशाखीय , बह -
सां कृितक े बन याच े उ ी आह े. या े ाने जम नी, ा स , अमे रका, कॅनडा, munotes.in
Page 131
131 ऑ ेिलया सार या िविवध द ेशां या िव ाना ंचे ल व ेधले. वेगवेग या राजक य
ि कोनात ूनही या क ृती हो या . रंगा या ि या , मा स वादी- ीवादी , िनवा िसत मिहला ,
उ रवसाहतीक , लेि बयन अ यास , उ रस ंरचनावाद , मनोिव ेषण, समाजशा ,
वै क य िव ान इ यादी . ीवाद आिण सा ं कृतीक अ ययना ं या अ यासासाठी िविभ न
प तीशा ाचा अवल ंब सु ा कर यात आला .
११.१० धुरीन व आिण सा ं कृितक अ यास
सां कृितक अ यास अिधक चा ंग या कार े स म ज ून घे यासाठी , आप याला
धुरीन वा या स ंक पन ेब ल द ेखील िशक याची आव यकता आह े. क चरल टडीज
फाउंडेशन क ूलने ह ी स ंक पना वापरली आिण या स ंक पन े या िनमा यावरही याचा
भाव पडला . अँटोिनयो ा सी ही अशी य आह े जी स ंक पन े या िनिम तीशी स ंबंिधत
आहे. ते इटािलयन मा स वादी िव ान होत े. जे हा याला त ु ंगात टाक यात आल े, ते हा
याने या स ंक पन ेब ल ि जन नोटब ुक या पु तकात िलिहल े. धुरीन व ह े एका गटाच े
दुस यावर वच व असत े, जे सहसा िनयम आिण क पना ंना वैध ठरवत े. हेजेमोनी ही ीक
सं ा हेजीमोिनया ("वर भ ु व") पासून आली आह े, जी शहर -रा या ंमधील स ंबंधांचे वण न
करते. ामसी या ध ुरीन वाची चचा अ य ंत गत पा ा य द ेशांम ये भांडवलशाही रा याच े
अि त व समज ून घे या या या ं या य ना ंनंतर झाली . एक ध ुरीण वग इतर सामािजक
श ची सहमती िमळव ू शकतो आिण या सहमतीची धारणा एक चाल ू क प आह े. या
सहमतीला स ुरि त कर यासाठी एका गटाला उ पादन प ती , तसेच इतर गटा ं या ेरणा,
आका ं ा आिण िहतस ंबंधां या स ंबंधात याच े िहत समज ून घेणे आव यक आह े. दुस या
श दांत,धुरीन व हणज े एका शि शाली गटा ार े य वर िनय ं ण. हे िनयं ण अशा स ंथ,
िन य ि य े ारे आहे क ित प या ला हे समजत नाही क त े शि शाली लोका ं ारे
िनयंि त िक ंवा हाताळल े जात आह ेत. उदाहरणाथ - आज या काळात लोक च ैनीवर खच
करतात . ल झरी िमळवण े हे येक य च े व न असत े. वगा ला बह सं यांकडून आदर
आिण म ू य िदल े ज ा त आ ह े आिण त े ा करण े हे मोठ्या लोकस ं येचे येय आह े.
भांडवलदार या क पना िसमा ंतीक सम ुहांना िवकत आह ेत. यामुळे उपेि त गट अन ेकदा
असंतु होतात . उपभो ावादी वत न हे देखील याच े ितिब ंब आह े. लोक बरीच उ पादन े
ऑनलाईन िक ंवा मॉलम य े खरेदी करतात कारण ती व तात उपल ध असतात ; तथािप ,
यां याकड े एक उपय ु ता नस ेल. माट फोन ह े आणखी एक उदाहरण आह े या ार े
लोकांना याच े यसन लागल े आ हे, तरीही त े याच े उपय ु ता म ू य हण ून वेगळे क
शकत नाहीत .
तुमची गती तपासा
१. ीवाद आिण सा ं कृितक अ यास प करा ?
२. सां कृितक अ यासाबाबत ध ुरीन वाची स ंक पना प करा ?
________________________________________ __________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________ munotes.in
Page 132
132 ११.११ सां कृितक अ ययन े आिण भारत
िविवधत ेमुळे भारताम य े िविवध अ यास , तर, प रमाण आिण प ैलूंमधून सां कृितक
अ या स केला जाऊ शकतो . वग , जात, िडिजटलायझ ेशन, भाषा, तं ान , बॉिलव ूड,
िच पट उ ोग , रअिलटी शो , इलेि क वाहन े आिण उ ोग ह े सं कृती आिण
पदानु मावर प रणाम करतात . भारतात , कधीकधी , आप याकड े 18 या शतकातील
प ती आिण आध ुिनक त ं ाना या िवचारा ंशी स ंबंिधत य द ेखील असतात .
उदाहरणाथ , एखा ा य ला िव ापीठ िश ण िमळ ू शकत े परंतु तरीही ह ंडा, बालिववाह ,
जात े ता, अंध ा इ यादी अ वा य प त च े पालन क शकत े, हणून सां कृितक
अ यासाच े द तऐवजीकरण करण े आिण समज ून घेणे एक जिटल काम आ हे. तथािप ,
िविवध मानवव ंशशा , समाजशा , सािह य िव ा या नी याच े वत ं अ यास क ेले
आहेत.
११.१२ सारांश
या करणात , आपण स ं कृती समज ून घेऊन स ु वात क ेली आिण न ंतर सा ं कृितक
अ यायन े नावा या िव ाशाख ेची ओळख क न घ ेतली. हा िवषय ा मु यान े सं कृतीचा
अथ समज ून घे याचा य न करतो , एखा ा िविश समाजात याच े ितिनिध व कस े केले
जाते, याची ग ुंतागुंत आिण या या श च े पैलू. आ ही स ं कृती उ ोग , लोकि य
सं कृतीसार या अन ेक म ुख संक पना ंचा अ यास क ेला, या स ंक पना भू व गटा ंची
सं कृती जनत ेला कशी िवकली जात आह े हे दाखव याचा य न करतात . मुळात,
सां कृितक अ यासाची ओळख बिम गहॅम िव ापीठातील समकालीन सा ं कृितक अ यास
क (1964 )ची थापना ही रचड हॉगाट , टुअट हॉल आिण र ेमंड िव य स सार या
िव ाना ंनी केली होती . सां कृितक अ यास हा एक आ ंतरिव ाशाखीय िवषय आह े यान े
जगभरात प रणाम क ेला आह े. आपण ीवाद आिण भारतीय स ंदभा तील सा ं कृितक
अ ययनाब ल द ेखील िशकलो .
११.१३
१. सां कृितक अ यासाच े अथ आिण उदय याची चचा करा.
२. खालील स ंक पना प करा -
अ. लोकि य स ं कृती ब . सं कृती उ ोग . क लोकस ं कृती.
११.१४ संदभ
१. Rege sharmila, Conceptulising Popular Culture, Lawani and Powada
in Maharashtra, EPW,16 March 2002, Page 1038 -1047.
२. रेगे शिम ला,लोकि य स ं कृती व भारतातील आध ुिनकता : िलंगभाव प र े यातून,
ांती योती सािव ीबाई फ ुले ी अ यास क , पुणे िव ापीठ , पुणे, 2009
munotes.in