Page 1
1 १
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िवहंगावलोकन
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ दूर थ िश ण (िव द ) पारंपा रक िश ण
१.२.१ िव ाथ क ीत / िव ाथ वय ंक ीत
१.२.२ अ य िश ण
१.२.३ वा तिवक िश ण
१.३ दूर थ िश ण हणज े काय?
१.४ दूर थ िश ण - कार
१.५ स िवषयक (Term ) प ीकरण
१.५.१ प - यवहारा ार े िश ण
१.५.२ मु िश ण
१.६ दूर थ िश णाच े मह व
१.७ सारांश
१.८ वा याय
१.० उि े
हया घटकाम य े आपण “दूर थ िश णाचा ” एकंदरीत ीकोनािवषयी जाण ून घेणार
आहोत . आपण द ूर थ िश णाची या या त ंतोतंत नेमक क शकत नाही . अनेक
िवचारव ंताचा ीकोन एक क न “दूर थ िश णाची ” या या समाधानकारक कर याचा
य न क ेलेला आह े. तसेच हया िवभागाम य ेः-
अ) औपचारीक िश ण
ब) अनौपचारीक िश ण
क) प ा ार े िश ण
इ. िवषयास ंबंधी उहापोह कर यात आल ेला आह े. कारण हयाम ुळे दूर थ िश णाचा इतर
िशक या या प दती िवषयी त ुलना करता य ेईल.
munotes.in
Page 2
मु आिण दूर थ अ ययन
2 हया घटका या श ेवटी त ु ही पुढील बाबी क शकाल ?
दूर थ िश ण ह े िशक याची वादा मक ि या आह े.
दूर थ िश णाची इतर अ ययन / अ यापना या ि या / ि या िवषयी त ुलना करण े.
१.१ तावना
दूर थ िश ण ह े अपार ंप रक व परीवत नशील अस े िश णाच े साधन आह े. दूर थ िश ण ही
एक पार ंपा रक िश णाची उ ोधन नवीन ि या आह े. दूर थ िश णाच े व प पार ंपा रक
िश णाप े ा व ेगळे आहे. शै िणक स ं था व िश का ंपासून दूर अंतरावर असल े या
िव ा या या िश ण िवषयक सम या ( ादेिशक) थािनक भा षेत सोडिव याच े अधीक ृत
न दणीक ृत साधन आह े.
दूर थ िश ण ह े रका या जाग ेत चालवता य ेत नाही . खरोखरच द ूर थ िश ण ह े
ऐितहािसक , सामािजक श ै िणक त ं ाना चे उ म सार आह े. ही दूर थ िश णाची प दत
सामािजक आिण सा ं कृितक वातावरणाशी िनि तच स ंबंिधत आह े. मह वाची बाब हणज े
िव ुत सार मा यमाम य े आधुिनक िवकास झाल ेला िदस ून येतो.
उदा. तं ाना या वाढीम ुळे सं ोषणा या अन ेक वािह या (Channels ) दूरदश नवर
उपल ध आह ेत. हणज ेच मौिखक स ं ोषण.
१.२ दूर थ िश णाची व पार ंपारीक िश णाची त ुलना
१) दूर थ िश ण ह े ढी पर ंपरागत िश णाप े ा अथ व गभ ताथा पे ा अिधक िव त ृत
आहे.
२) दूर थ िश ण ह े गभ ताथा या ीन े अिधक िव त ृत आह े कारण ह े (िशक या या )
अ ययना या ितकूल प रि थतीम य े काय करत े. प रि थती व ेगवेगळया कारची
असत े.
३) दूर थ िश ण ह े अथा या ीन े अिधक िव त ृत आह े. हे शै िणक स ं ोषण ठरािवक
अंतरावर प ूण करत े. तथापी म ु / दूर थ अ ययनाची त ंतोतंत या या करता य ेत
नाही.
“िव ाथ आिण िश क या दोन घटका ंतील भौितक अ ंतरामुळे छापील सािह य व आध ुिनक
तं ान या ं या द ु यामुळे हया दोन घटका ंम ये सुसंवाद साधला जाऊन ज े िश ण िम ळते ते
दूर थ िश ण होय .”
ते नेहमी नवनवीन क पना व उददी े सुचिवत े. कदािचत क ेगॉन सुचिवतो क याचा
शासक य पध त वापर करता य ेत नाही . हयाचा समोरासमोर व द ू न वापर करता य ेतो. munotes.in
Page 3
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िवहंगावलोकन
3 बह तेक दूर थ िश ण िव ापीठ े बंद पडली आह ेत. समाजा या बदल या गरज ेनुसार द ूर य
िश णाची स ंरचना क ेलेली असत े. आिण समाजा या श ै िणक गरजा ंस मंद तीसाद
िमळतो. शै िणक त ं िव ा न दूर थ अ यापना या भ ूमीकेत मोलाची कामिगरी बजावत े.
आज श ै िणक त ं िव ान वतः एक िवकासाच े े बनल े आहे. हयाम य े पुिढल बाब चा
अंत भाव होतो .
अ) क ा य साधन े
ब) शै िणक साधन े (सी.डी. डी. ही.डी. टेपरेकॉड र)
क) संगणक
ड) सार मा यम े
वरील बाब चा अ ंत भाव अस यान े शै िणक त ं िव ानास वतः िवकासाच े े हटल े
आहे. शै िणक त ं िव ान द ूर थ िश णास गतीमान उ फ ूत , ोरणादायक उ साहवध क,
बनिवत े. दूर थ िश णा या साहा यान े आपण अपार ंपारीक िश णाची यादी तयार क
शकतो . हया िव तारीत काय मामुळे िव ापीठ िक ंवा महािव ालयामधील त नवीन
लोकस ं येस उपल ध हो ऊ शकतात . ौढ िश ण काय म ठरािवक िवभागात अपार ंपा रक
अ ययनाची मािहती प ुरिवतो . आिण िव तारीत जाग ेत काया लयीन जाग ेपासून जव ळपास
वेगवेगळया िठकाणी द ूर थ आिण द ूर थ िश णाचा समह वाचक कालावधी हण ून उपयोग
क शकतो . प यवहारा ार े िश णा या त ुलनेत हयाम य े अ ययन / अ यापनाची मता
वाढवू शकतो .
अ) घरी अ यास
ब) वैयि क अ यास
क) बाहय अ यास अथवा ( दूर थ अ यापना ार े)
आपली गती तपासा
१. ढी पर ंपरागत िश णाची या या िलहा .
दूर थ िश ण ह े या म यवत स ंक पन ेवर आधारीत चालत े याची व पार ंपा रक श ै िणक
प दत हयाम य े तुलना करता य ेते.
दूर थ िश ण प ुिढल स ंक पन ेवर आधरीत चालत े.
१. िशकणारा – क ीत / िशकणारा वय ंके ीत
२. अ य िश ण
३. वा तिवक जीवनातील िश ण
munotes.in
Page 4
मु आिण दूर थ अ ययन
4 खाली य ेक संक पन ेचे थोड यात िववरण िदल ेले आहे.
१.२.१ िशकणारा – क ीत / िशकणारा वय ंके ीत
औपचारीक िश णा माण ेच दूर थ िश णाच े देखील िव ाथ िश णस ं थेत िश ण घ ेतात.
िशकणाराची व ैयि क गरज , याची िशक याची मता , याची िश ण िवष यक गरज , आवड
हया बाबा दूर थ िश णाम य े वेश घेताना िवचारात घ ेत या जातात . िशकणारा या या
वेळेनुसार द ैनंिदन यवहार , काम – काज क न उरल े या व ेळेचा सद ुपयोग अ यासासाठी
करतो . याला द ूर थ िश णा या अ यासासाठी ठरािवक अशी िनि त व ेळ दे याची गरज
नाही. थळ काळानु प िशक णा या ची अ यासाची व ेळ (Flexible ) लविचक असत े. त ण
िशकणारा व वय कर िशकणारा असा भ ेदभाव क ेला जात नाही . दोघांनांही ठरािवक
अ यास माची अ यास कर याची समान परवानगी िदली जात े.
उदा. िव ापीठ प रसरात ३ वषा चा शै िणक कालावधीचा अ यास म आयोिजत क ेला तर
यासाठी त ण िव ाथ साठी िकमान श ै णीक व ेश पा ता , वय, आथ क व सामािजक
तर आवश य असतो .
परंतु तोच अ यास म जर लविचक क ेला हणज े वय औपचारीक िश ण , अ यास क
िनवड याची स ंधी, शै िणक कालावधी इ . म ये लविचकता आणली तर ख या अथा ने
िशकणारा क ीत म य े वाढ होईल अस े हणता य ेईल ३ वष कालावधीचा श ै िणक
अ यास म सहा त े आठ वष पूण कर याची म ुभा िदली तर िशकणारा क ीत ख या अथा ने
होईल.
१.२.२ अ य िश ण
य िश ण ह े एकम ेकांना समोरासमोर य द ळणवळण आह े. हया घटकात अ य
िश ण ह े कमीत समोरासमोर ची आ ंत र या आह े. पुरिवलेली माहीती ही स ु दा
अ य पण े चांग या अव थ ेत ठेवली जात े. ही पुरिवलेली िशक यािवषयक मािहती
िशकणारा या समोर अशा कार े ठेव याची यव था क ेलेली असत े क यायोग े िशकणारा
हया मािहतीचा उपयोग क न िशक ू शकेल. अथा तच िशक णा या ला याचा िविश
(Course ) अ यास म कमीत कमी तयारी क न प ूण कर याची मता ा होत आह े.
१.२.३ वा तिवक जीवनाम य े दूर थ िश णाच े थान
औपचारीक िश णासारखी द ूर थ िश णास मा य ा पायाभ ूत रचना नसत े. मौिखक
संभाषण िश णाम य े जी गतीशीलता उ साह , मेहनत असत े याचा अभाव द ूर थ
िश णाम य े आढळतो. तुलना मक ीकोनात ून पािह यास िश का ं या उपि थत ज े ान
िमळते, हया िठकाणी याचा िश का ं या अन ुपि थती िदस ून येते. व रल बाब या कमतरता
भ न काढ यासाठी िशक यािवषयक श य िततक े सािह य प ुरिवले जाते. जेणेक न तो
िव ाथ वतः वतःची िश ण िवषयक तयारी क शक ेल. य ात शा ळा, कॉलेज म य े
जाऊन िशक णा या िव ा या पे ा द ूर थ िश णातील िव ा या स तेवढा िशक याचा
अनुभव िम ळत नाही . स ा या चिलत द ुरसंचार स ंभाषण व स ंगणक त ं ा या साहयान े
िश क व िव ाथ या ं यात आ ंित येने सुसंवाद साधता य ेतो. munotes.in
Page 5
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िवहंगावलोकन
5 इंटरनेट व ई -मेल सुिवधा द ूर थ िश णा ंसाठी या िव ा या चा वा तवाम य े िश णातील
एकटेपणा कमी कर यासाठी िद या जातात . तसेच संपक स ाचा काय म व उ हा ळी
शाळा दूर थ िश णातील िव ा या चा एकट ेपणा कमी कर यासाठी आयोजन क ेले जाते.
अशा कार े संपक स ांचे आयोजन वार ंवार क ेले जाते. आपण द ूर थ िश णा या स ंक पना
कशी चालत े हे जाणून घे याचा य न स ु आहे. आता आपण काही द ूर थ िश णिवषयक
काही स ं ाची जागतीक तरावर अदलाबदल हो ऊ शकते आपण त े कसे (दु त) बरोबर
करतो असा िनमा ण होतो .
अनौपचारीक िश ण , दूर थ िश ण , अपांरपारीक िश ण म ु िश ण . हया सव सं ा
िश ण े ात उपयोगात आण या जातात . हया सवा चा नेमका अथ िकंवा या या अज ूनही
कोणास नीट यवि थत समजल ेले नाही . हया बाबतातील मानिसक ग ध ळ िकंवा ि धा
अव था आह े. हयाचे कारण हणज े शै िणका ि या एकतर त व ाना या बाज ूने व िकंवा
प दतीन े सारखीच असत े.
दुस या श दांत सांगावयाच े झाल े (ि धा अव था ) पिहली स ं ा प झा यािशवाय प ुढे गेले
तरी गोध ंळ िनमा ण होतो . िव ा या म ये सं म होतो .
१.३ दूर थ िश ण हणज े काय?
नंतर दूर थ िश ण हणज े काय? दूर थ िश णाचा न ेमका असा िवश ेष अथ नाही. दूर थ
िश ण व ेगवेगळया नावान े ओळखले जाते.
प ा ा रे िश ण , घरी अ यास , वैयि क अ यास , बाहय अ यास , िव ापीठ आवाराबाह ेरील
िश ण , मु िशकण े, मु िश ण इ .
आ ेिलयाम य े दूर थ िश णास “बाहय िश ण ” हणतात . हे िववरण िततक ेसे यो य वाटत
नाही. लंडनची बाहय प र ा स ा भारतात चलीत आह े.
काही देशात प ा ार े िश ण ही स ंक पना भरीव (मोठया ) अथा ने वापरली जात े. परंतु हीच
संक पना वाढ या माणात “वैयि क अ यास ” या नावान े उ र अम े रकेम ये संबोधली
जाते. “घरी अ यास ” ही संक पना ही खाजगी शा ळां या प यवहार काय मासाठी उ र
अमे रका व य ुरोप म य े वापरली जात े. ही स ु दा नावडती झाली कारण बह त ेक
प यवहारा ार े िश ण चालव णा या सं था फ नफाच कमव ू लाग या . काही स ं था
चांग या कार े काय क न नावलौक क िम ळवू लाग या . परंतु पु कळ सं था हया
वाहाबाह ेर गे या. यापुढे बह त ेक प य वहारा ार े िश ण द ेणा या सं था फ छापील
साही यावर अवल ंबून राह लाग या . स ाच े दूर थ िश ण ह े केवळ छापील साही यावर
(मा यमावर ) िवसंबून न राहता त े इतर सािह य मा यमाचा स ु दा व आधार घ ेत आह े. बह
– मा यम साधन े ही स ा या द ूर थ िश ण प दतीचा अिवभा य घटक बनत चालली
आहेत.
ा स म य े दूर थ िश णास “टेलीइसाईनम ट” (Tele-Emsignment ) , जम नीम य े (६
े सडीयम ), Frestudiam , पॅनीश भाषा बोल णा या द ेशाम य े “ए यक ेशन िड टनक या ”
education a distancia ”. िव ापीठ आवाराबाह ेरील िश ण ही स ं ा ऑ ेिलयाम य े munotes.in
Page 6
मु आिण दूर थ अ ययन
6 िस द आह े. इ ा – मूरल (Extra -mural ) यूझीलंडशी स ंबंिधत आह े. दूर थ िश ण ह े
या द ेशातील ऐितहािसक वातावरणातील प रि थतीन ुसार चालत े. यांचे गुणधम दूर थ
िश णा या ग ुणधमा सारख ेच आह े.
भारताम य े ३ कार े हया उपयोग क ेला जातो .
१) बाहय व पचा ( खाजगी व प )
२) प यवहारा ार े िश ण
३) दूर थ िश ण
दूर थ िश णास बाहय व प हणतात य ेणार नाही . िव ापीठ े िव ा या स खाजगी
व पात िव ापीठीय प र ेस बस याची स ुिवधा द ेते व जर त े प र ेस पास झाल े तर यांना
िव ापीठ प दवी द ेते. िव ापीठ कोण याही कारची श ै िणक जबाबदारी िव ा या ना
िश ण द े यास घ ेत नाही . प रणामी िशकवणी द ेणा या सं था माशील असतात . िव ापीठ
कोणत ेही िश ण द ेत नाही . बाहय व पात िश ण घ ेणा या िव ा या स “खाजगी अ यास ”
असे संबोधल े जात े. परंतु हयास द ूर थ िश ण हटल े जात नाही . तदनंतर द ुस या
मांकावर प यवहारा ार े िश ण भारतात िस द झाल े. उशीरा “मु िश ण “ व “दूर थ
िश ण “ प दतीचा वाह भारतात स ु झाला.
यासंबंिधत आपणास दोन आपसाम य े अदलाबदल कर यासारख े वाह आढ ळून येतात.
१) मु अ ययन
२) दूर य िश ण
मु अ ययनाची या ी जा त माणात आढ ळून येते. आिण ती छापी श ै णीक े ाचे
परीवसन करत े. मु अ ययनाची अशा कार े रचना क ेली जात े जेणे क न िशक णा या चा
सहभाग आिण या ं या उिद ाम य े सुधारणा होईल . तसेच सूचना मक रचना मािहती
पाठिव याची प दत आिण िशक णा या या आधार याम य े सुधारणा करता य ेते. १९७५
म ये मॅके झे, पो ट ग ेट आिण कफम ् युने को माफ त मु अ ययनाच े पुिढल माण े वण न
केलेले आहे. दूर अंतराव न अ यास म ोरणादायी कर यासीठी अ ंशकालीन िव ा या ना
िश णाची स ंधी िम ळ यासाठी रचना मक रीतीन े तयार क ेलेली आह े. हे िश ण खरोखरच
ौढ लोका ंना या ंना भूतकाळात िश णाची स ंधी िम ळालेली नाही िक ंवा भिव याम य े
नवनवीन कौश य े आिण आपली श ै िणक पा ता ा करावयाची आह ेत. मु िश णाचा
उ ेश सामािजक तर उ ंचाव यासाठी िक ंवा शै िणक महािव ालय े िकंवा िव ापीठाकड ून
उपल ध क न िदली जात नाही . हया प दतीम य े औपचारीक िश णा या मानान े कमी
बंधने असतात . भौगोिलक प रि थतीन ुसार िश णा या स ंधीचे िनयोजन क ेले जात े.
हयामुळे येकास व ैयि क ान हण कर याची स ंधी उपल ध होत े. आपणास अशा
कार े िवधान करता य ेईल त े हणज े दूर थ िश णास म ु अ ययन सामाव ून घेते. सव च
दूर थ िश णाच े काय मास म ु अ ययनाच े गुणधम लागू पडत नाही . मु अ ययनाच े munotes.in
Page 7
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िवहंगावलोकन
7 काही ग ुणधम लवचीक नसतात त े ि थर असतात . मु अ ययन नवीन त व ाना या
ीने पािह यास जव ळ जवळ दूर थ िश णाशी स ंबंिधत आह े.
“मु िश ण हणज े वय, िलंग, वंश आिथ क व सामािजक तर इ . घटका ंचा िवचार न करता
य ची क ुवत गरज व इ छा अस यास िम ळू शकणार े िश ण आह े.
दुस या श दात जागा , (इमारत ) वेळ ( वेळाप क) नसणार े मा िश क व िव ाथ भावन ेने
व येय सा य कर यासाठी एकम ेकांस आधार द ेतात.
अनौपचारीक िश ण ह े गरज ेनुसार िनवड याच े व िशक याच े वात ं य असणार े िश ण
हणज ेच मु िश ण होय .
मु सं ा चार कारा ंशी संबंिधत आह े.
१) लोकांना पूव शै िणक पा ता नाही हण ून बाद क ेले जात नाही .
२) घरी बस ून िशक ू शकतो . वगा त अथवा शा ळा – कॉलेजात जा याच े बंधन नाही .
३) नवीन अ यापन प दतीचा उपयोग क शकतो .
४) नवनवीन क पना ंचा वापर .
िनसंशय म ु अ ययन व द ूर थ िश ण हयाम य े पु कळ बाबतीत ए कसमानता आह े. मु
िश ण हणज े अिनब ध िश ण असा अथ होत नाही . मु िश णात औपचा रक िश णाच े
अडथ ळे दूर थ िश णा माण ेच दूर होतात .
जे हा आपण म ु िव ापीठ े व “मु अ ययन ” सं था ाबाबत ख ूपच म ु पणा आह े असे
नाही. मु अ ययन समान अथा ने मु िव ापीठ िक ंवा दूर थ िश ण आह े. बह तेक मु
िव ापीठ े व मु िश ण द ेणा या सं था िकमान श ै िणक व ेश पा ता ठ ेवतात. आिण ज े.
हया िकमान श ै िणक व ेश पा ता प ूण करत नाहीत . यांना व ेश घेता येत नाही .ते वेश
ि येतून बाद होता त.
जा तीत जा त लोका ंना िश ण ि येत मोठया माणात सामाव ून घे यासाठी द ूर थ
िश णास पस ंती िदली जात े. “िव ाथ आिण िश क या दोन घटका ंतील शारीरीक
दूरा वयाम ुळे छापील सािह य , आधुिनक त ं ान , िविवध सार (िनयोजन ) मा यम े या
घटकाम य े सुसंवाद साधला जा ऊन जे िश ण िम ळते ते दूर थ िश ण होय .”
दूर थ िश णाची व ैिश य े पुिढल माण े आहेत.
१) िश क आिण िव ाथ छापील सािह या या द ु याने जोडल े जातात .
२) संपक मा यमात ून िश क - िव ाथ , िव ाथ – िव ाथ , समुपदेशक – िव ाथ
आंत र या घडतात .
३) वैयि करी या अ ययन घडत े. munotes.in
Page 8
मु आिण दूर थ अ ययन
8 ४) ही एक लविचक ि या आह े. ती वेळ थळ यां या ब ंधनापास ून मु आह े.
५) अ ययनकता वतः या गतीन े िशकू शकतो .
६) कमीत कमी खचा त िश ण घ ेणे श य होत े.
७) अनुभवी व त िश का ं या माग दश नाचा लाभ घ ेता येतो.
८) दूर थ भागा ंपय त ही योजना पोहचिवता य ेते.
९) अंशकाल व अध वेळ अ यासाची सोय अस याम ुळे नोकरी यवसाय क न ह े िश ण
घेता येते.
१०) कोण याही वया या य ला ह े िश ण घ ेता येते.
११) दूर थ िश णात एखादी स ं था िक ंवा यं णा काय रत असत े ती सम वयाच े काम
करते.
१२) औपचारीक िश णास या माण े मया दा असतात तशा मया दा दूर थ िश णास
पडत नाहीत .
१३) वयंअ यनाची व ृ ी वाढीस लागत े.
१४) या प दतीत िव ाथ क थानी असतो . िवषयाची िनवड , वेळेची िनवड , अ ययन
प दतीची िनवड या ंचा िनण य िव ाथ घ ेत असतो . याला मदत कर यासाठी
समुपदेशक िक ंवा सम वयक असतो . थिमक त े उ च िश णा या कोण याही
तरावर त े घेता येते.
१.४ दूर थ िश ण – कार
आपण द ूर थ िश णाची स ंक पन ेचा अ यास क ेलेला आह े. आप या द ेशात दोन कारच े
दूर थ शै िणक स ं था आह ेत.
१) प यवहारा ार े िविश अ यास म (Cour se)
२) मु िव ापीठ े
थम आपण प यवहारा ार े िविश अ यास माची रचना पाह या . थोड यात बाहय
व पाच े संदभ बह त ेक स ं थाकड ून पुरिवले जातात . बाहय व पाची कमतरता द ूर
कर यासाठी आिण िश णाचा दजा सुधार यासाठी प यवहारा ार े िविश अ यास माची
ओळख मा यता ा िव ापीठाकड ून क िदली जात े. १९६१ म ये क ीय स लागार
िश ण सिमती न े प यवहारा ार े अ यास माची िश णाची ओ ळख क न िदली होती .
आिण सिमतीन े डॉ. डी. एस. कोठारी या ंची च ेअरमन (अ य ) हणून िनवड क ेली.ते
िव ापीठ अन ुदान आयो गाचे अ य होत े. यांनी प यवहारा ार े अ यास म कर याची
िशफारस क ेली होती . पिहला प यवहाराचा िविश य अ यास म िद ली िव ापीठान े munotes.in
Page 9
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िवहंगावलोकन
9 १९६२ साली स ु केला. क ीय िश ण म ं ी डॉ. के.एल. ीमाली ा ंनी हा कोस थम स ु
केला.
तो पुढील मा णे :
i. भारता या रा ीय िवकासा या उ च तर गाठ यासाठी कमी खच क व प रणामकारक
शै िणक स ूचना द ेणारी प दत िवकिसत क न उपल ध क न द ेणे.
ii. उ च श ै िणक पा ता चाल ू ठेव यासाठी स ुिवधा उपल ध क न द ेते.
अ) या य िनयिमतपण े िव ापीठाम य े वेश घे यात यश वी ठर या .
ब) काही य व ैयि क िक ंवा आिथ क प रि थतीम ुळे िनयिमत िविश अ यास म
पूण क शक या नाहीत .
क)काहीजण िनयिमतपण े िव ापीठाम य े वेश घे यास असमथ होते.
iii. स ाच े वा तिवक जीवन चाल ू ठेवून याम य े य यय न आणता स ुिश ीत नागरीका ंना
शै िणक स ुिवधा प यवहारा ार े उपल ध क न द ेणे.
िव ापीठ अन ुदान आयोग प यवहारा ार े िश णास ेरणा द ेते असे िविश अ यास म
घेणा या िव ा या चे कार प ुढील माण ेः-
१) वतः या आिथ क प रि थतीम ुळे औपचारीक िश ण अध वट सोड ून देणारे िव ाथ
२) भौितक या मागासल ेला भागातील िव ाथ
३) यांना िश णाकड े नैसिग क कल कमी आह े आिण यांना ो साहन िम ळाले नाही.परंतु
नंतर यांना ो साहन िम ळाले व या ंचा िश णाकड े कल िनमा ण झाला अस े िव ाथ .
४) जे िनयिमत िव ापीठीस जाव ू इ छी त नाहीत अस े िव ाथ .
५) यांना आवश य श ै िणक पा ता िम ळवायची आह े व उ च िश ण चाल ू ठेवायच े आहे
असे िव ाथ .
६) जे आयु यभर श ै िणक उप माम य े काय रत राह या चा ीकोन ठ ेवतात आिण याच े
ान िश तब द चाल ू ठेवतात िक ंवा े ातील ान अवगत क इि छणार े िव ाथ .
७) नोकरीम य े काय रत असल ेले िव ाथ .
िश ण आयोगान े ( १९६४ - ६६) भारताम य े दूर थ िश ण , प यवहारा ार े िश ण हया
प दत ची वाढ कर याची िशफारस क ेली.
िश ण आयोगाच े िन र ण प ुिढल माण ेः-
“प यवहारा ार े िश ण िक ंवा घरी अ यास हा िविश अ यास म य नप ूव क व प र ण
केलेले तं आह े.” munotes.in
Page 10
मु आिण दूर थ अ ययन
10 प यवहारा ार े दूर थ िश णाचा अन ुभव अम ेरीका वीडन , जपान , ऑ ेिलया या द ेशात
मोठया माणात िव तार प ूव क फार वषा पासून झाल ेला िदस ून येतो. या द ेशांतील द ूर थ
िश ण आपणा स यापक ह ेतू सा य कर याची िशफारस करतो . प यवहारा ार े िश ण ह े
िनयिमत शा ळा िव ापीठा मधील िश णाप े ा आकलन मत ेस कमी तीच े असत े.
परदेशातील अन ुभव व भारतातील य द ूर थ िश णाच े प रणाम (िनकाल ) जे
प यवहारा ार े िश णाचा समतोल वाढ याचे दाखिवतात .
िविश अ यास म िव ान िक ंवा तं ान (पदवी िक ंवा पदिवका ) अध वेळ सायंकाळी शाळा
महािव ालय े म य े िव तारीत क न अध वेळ िश णाची स ंधी उपल ध क न िदली जात
आहे. हे मोठया माणा पय त िवश ेषतः नावन दणीची वाढ कर याम य े भांडवली िक ंमत
कमी करतात . यांना शा ळेत िशकत असतानाच आिथ क प रि थतीम ुळे सरतेशेवटी नोकरी
प करावी लागली पर ंतु आता यांना पुढे िशक याची इ छा आह े व उ च िश ण घ ेऊ
इि छतात यां यासाठी ही अध वेळ िश णाची स ुवण संधी उपल ध क न िदली जात आह े.
१९८६ साली स ुचिवल े गेले क एक ूण उ च िश णा या 13 नाव न दणी अध वेळ व
प यवहारा ार े िविश अ यास मासाठी असावयास पािहज े.
हयास ितसाद हण ून बह त ेक शै िणक स ं थानी प यवहारा ार े िविश अ यास म
तुत केले. स ा चौदा (१४) रा य तरीत म ु िव ापीठ े आिण २०० पे ा जा त
िव ापीठाम य े प यवहारा ार े िश णाची स ंधी उपल ध क न द ेत आह ेत. िव ापीठ
अनुदान आयोगान े एक उ च तरीय सिमती ( ीमती म ुले सिमती ) प यवहारा ार े िश ण
देणा या सं था मधील कमतरता दाखिव यासाठी स ंगठीत क ेलेली होती . प यवहारा ार े
िविश अ यास मा या स ंचालका या सभ ेम ये हया म ु यावर चचा होऊन या स ंबंधीचे
थोड यात या ंचे हणण े पुिढल माण े.
१) प यवहारा ार े िश ण ह े कमी तीच े समजल े जाते व हे िश ण द ु यम आह े अशी
वागणूक िमळते.
२) पु कळ प यवहारा ार े िश ण द ेणा या सं था फ कला शाख े संबंधी िश णाची स ंधी
उपल ध क न देतात. िव ान शाख ेसंबंधी या स ंधी उपल ध क न देत नाही .
३) बह तेक स ं था औपचारीक िश णाम य े जे अ यास म िशकवल े जातात त ेच ते
अ यास म प यवहारा ार े म य े अस याम ुळे प रणामी तोच तो व ेशासंबंधीचा
प र ास ंबधीचा थायीपणा आढ ळून येतो.
४) बह तेक सं था फ एकच मा यमाचा वापर करतात . उदा. छापील सािह य बह भािषक
नसते.
५) फारच कमी श ै िणक स ं था िव ापीठ अन ुदान आयोगा ने नेमून िद या माण े उपल ध
साही य साम ु ीचा वापर करतात . पु कळ सं थाक डे पुरेसे साधनसाम ु ी अप ु या
माणात अयो य अशीच असत े. munotes.in
Page 11
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िवहंगावलोकन
11 ६) ितथे ा यि काम य े प यवहारा ार े िश णात स ुसंवाद देशाम य े िकंवा रा या ंम येही
नसतो . ते य ना ंची न कल ठरत े व यथ होते.
७) यव थापना या ीन े प यवहारा ार े िश ण द ेणा या सं था िव ापीठाम य े पु कळ
कमकुवत ठरतात . यांना हवा असल ेला दजा हया स ं था राख ू शकत नाहीत .
प यवहारा ार े िश ण स ं थाच े मु य ता प ुरते असतात . ते कायम व पी नसतात .
यांना िव ापीठा या िनण य ि येम ये बोल याचा अिधकार नसतो .
दुसरा कार हणज े दूर थ िश ण द ेणा या सं था हया कारच े िश ण द ेणा या सं था
भारताम य े फारच कमी माणात आह े. जगातील बह त ेक देशांनी मु िव ापीठ े ोरणादायी
िश ण द े यासाठी स ु केली आिण द ूर थ िश णाची मता वाढवली ग ेली. ते देश हणज े
पि म जम नी, पेन, चीन, थायल ंड ील ंका, पाक तान , कॅनडा व जपान ह े ते देश आह ेत.
मु िव ापीठा ंची िविश ल ण े पुढील मा णे :
१) अशी िव ापीठ े ढीपर ंपरागत , वयंचिलत िव ापीठा या सारखीच सिमती असत े.
ते नवीन अ यास म सु कर याच े िनण य घेवू शकतात .
२) ते िविवध स ूचना द े यासाठी बह िवध - मा यमा ंचा उपयोग करतात . िव ुत सारण
मा यम ह े एक मह वाच े मा यम आह े.
३) हया िठकाणी िव ा या साठी ( बळकट) श शाली आधार द ेणारी स ेवा पुरवली जात े.
४) अ यास सािह य त लोका ं या सम ूहाकड ून बनिवल े जाते.
५) शै िणक पा ता लविचक आिण िशिथल असत े.
६) येकजण वतः या अन ुकूलतेने वतःचा यो य तो आदर ठ ेवून अ यास क
शकतो .
७) इथे एकसमान ग ुणव ा आह े. हणज ेच िव ाथ तीच उ च श ै िपक ग ुणव ा धारण
क शकतात .
हया स ं थेत काम कर णारे कम चारी या ंचा स ंपूण वेळ दूर थ िश णास द ेतात. मु
िव ापीठे दूर थ िश णास िवश ेष दजा देतात व अन ेक सार मा यम े िव ा या स सूचना
िमळ यासाठी उपल ध क न द ेतात.
भारताम य े संपूण तः मु िव ापीठांची िनिम ती (उभारणी ) कर याम य े आपण फारच माग े
आहोत . १९७० या दशकात भारत सरकारन े वतः प ुढाकार घ ेऊन ी . जी (ज)
पाथा सारथी या ं या अ य त ेखाली एक सिमती न ेमली. पाथा सारथी जवाहरलाल न ेह
िव ापीठा ंचा उपक ुलगु चा पदभार सांभाळत असताना आप या द ेशात रा ीय म ु
िव ापीठा ं या उभारणी म य े लविचकता कशी आणता य ेईल ह े पहात होत े.
सिमतीन े पुढे य आिण अ य फायदया ंची भरप ूर माणात भर घातली . पाया सारथी
सिमतीन े िश ण प दतीची दबावाची न द घ ेतली. आिण या ंनी असा ीकोन प ुढे आणला munotes.in
Page 12
मु आिण दूर थ अ ययन
12 िक म ु िव ापीठा ंची स ु वात क ेवळ िश ण प तीचा दबाव कमी कर यासाठी नस ून
गुणव ावध क िश ण द े यासाठी स ु ा आह े. हया सिमतीचा अहवाल सरकारन े वीकरला
होता व या माण े सरकान े योजना तयार क ेली होती . याचा पाठप ुरावा का झाला नाही ह े
माहीत नाही . नंतर पि म बंगाल सरकारन े १९८२ म ये मु िव ापीठािवषयक यां या
धोरणा ंची अंमलबजावणीची क ृती केली. ते हापास ून २२ रा या ंनी कमी – अिधक माणात
मु िव ापीठाबददल आपली आवड य क ेली. िबहार सरकारन े चौकशी आयोगाची
नेमणूक केली आिण आयोगान े सुचिवल े क अनौपचारीक िश ण े ात िश णावाढ
(सुधारणा ) कर यासाठी रा य सरकारन े मु िव ापीठाची स ुरवात क ेली पाहीज े. ामुळे
असे िस द क ेले आहे क जीवना या बदल या श ैलीने आिण उ चिश णासाठी वाढ णा या
गद साठी अनौपचारीक िश णा या शाखा स ु कर याची गरज आह े. तसेच व य नान े
अ यासास चालना द े याची गरज आह े. कमी ती या कॉ लेजम य े वेश घेऊन प ैसा व व ेळ
वाया घालिव याप े ा व ंयअ यन क न अ यास करण े जा त िहतावत आह े.
मु िव ापीठाचा ह ेतू हया सिमतीन े फारच समप क रीतीन े खालील माण े वण न केलेला
आहे. जे व य नान े उ च िश ण घ ेवू इि छतात यांना मदत करण े. हे हया िव ापीठा ंचे
मु य उिदद आह े. याच माण े अ यासासाठी िविश य अ यास माची उपल धता
उपल ध क न द ेणे जेणेक न िव ा या ना यां या यावसाियक गरजा व व ैयि क गरजा व
आवडी माण े िश ण घ ेता येईल. िव ापीठाची प दत म य े जे िव ाथ नोकरी स आहत े
िकंवा नोकरीस नाहीत िक ंवा िव ालयाम य े, िव ापीठाम य े वेश यावा िक ंवा नाही
ाम य े पदवी घ े यासाठी जबरद ती कर याची गरज नाही . सव कम चा यांना वतःची
नोकरी क न फाव या व ेळात वय ं अ ययन क न िव ापीठाची पदवी घ े याची स ंधी
सवा साठी खुली आह े. मु िव ापीठे अशा इ छ ुक िव ा या साठी ग ुणव ाप ूव क िविश य
पूण अ यास म िव ा या या गरज ेनुसार उपल ध क न यान ुसार यांना माग दश न व
समुपदेशन वय ंअ यन कर यासाठी क ेले जाते.
गत रा ा ंपे ा, आप या भारत द ेशात मोठया माणात म ु शै िणक प दतीस चालना
िदली जात आह े. काही यो य अट या अधीन राह न िश णाकड े जा याचा हा एक माग
आहे. नेहमी या िश णाची च ंड (दबाव) तणाव आह े. हे सवा नी मा य क ेलेले आहे. हा
तणाव औपचारीक िश ण स ं था प ेलू शकत नाहीत . रा या ंकडे पुरेशी साधन े िकंवा
गुणव ाधारक य औपचा रक िश णा या िवकासासाठी नाहीत . हणूनच स ा या
िश णाशी स ंबंिधत योजन ेचे बारकाईन े पुन प र ण करण े गरजेचे आहे.
“अनौपचा रक िश ण आिण आध ुिनक श ै िणक त ं ाचा वीकार ह े िव ा या या व ंय
अ ययनास ोरणा दे याचा चिलत व ेश माग आहे. ा ार े आध ुिनक तयार बदल घड ून
येईल अशी आशा आह े.”
दूर थ िश णाच े मह व व जाणीव खरोखरच उमग ू लागली आह े. या ीन े याची वाढ
हो यासाठी भारत सरकारन े रा ीय म ु िव ापीठा ंची उभारणी कर याच े ठरिवल े. भारताच े
पंत धान ी राजीव गा ंधी या ंनी जान ेवारी १९८५ म ये नभोवाणी व द ूरदश न वरील
रा ाला उ ेशून भाषणात हयाची घोषणा क ेली. ताबडतोब तदन ंतर िश ण म ं ालयान े
वतः प ुढाकार घ ेऊन अशा कारची िव ापीठ े उभार याची य ात क ृती करणास munotes.in
Page 13
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िवहंगावलोकन
13 सुरवात क ेली. दूर थ िश णास ंबंधी सिमती थापन क ेली. फ सहाच मिह यात क ेवळ
क प अहवाल तयार क न िव ापीठ उभारणी स ेबंर या अख ेरीस १९८५ साली.
िव ापीठ य ात साकार झाल े.
िव ापीठान े दोन मह वाची त व े तयार क ेली.
अ) मु िव ापीठ एक त व आिण
ब) दूर थ िश णाचा सहस ंबंध व देखभाल करण े व याचा अिधकार स ंपूण देशभर राहील .
काहीजणा ंना िश णाची स ंधी िम ळत नाही िक ंवा पर ंपरागत श ै िणक प दतीपय त काही
कारणान े पोहचता य ेत नाही . यां यासाठी िश णाची स ंधी उपल ध क न द ेणे हा द ूर थ
िश णाचा म ूळ हेतू व त व ान आह े.
आपणास एकल या ची गो मािहतच आह े. एकल य हा िभ ल समाजातील एक त ण
होतक िव ाथ होता . तो गु या अिधप याखाली िश ण घ ेवू इि छत होता . हणून तो
ोणाचाया कडे िश ण घ े यासाठी ग ेला होता . परंतु ोणाचाया नी तो हण िक ंवा ि य
जातीचा नस यान े िश ण दे यास नकार िदला . एकल यान े इतरा ंना जे ात आह े ते वतः
िशक याचा िनधा र केला. एकल यान े ोणाचाया चा मातीचा प ुतळा बनिवला आिण या ं या
चरणां या अिधप याखाली सराव क ेला. यां या सरावान ंतर या ंने उ म कौश य े ा
केली. यां या हया कौश यावर ोणाचाय आ य चक त झाल े. एकल य हा सव िनपुण
िव ा या म ये सव म ठरला . हया कथ ेत काय घडल े हे मह वाच े नाही. परंतु एकल याचा
वयंअ यना ह ेतू मह वा चा आह े. चालना घ ेऊन िशकणा यांची सं या ख ूपच कमी अशी
आहे. िकंबह ना नाही अस े हटल े तर वावग े होणार नाही . या िदवसाम य े ोणाचाय
एकल यास िश य हण ून नाका शकत होत े. व समाज या ंस परवानगी द ेत होता .
स या या लोकशाहीम य े ोणाचाय यांना नाही हण ू शकत नाही आिण एकल याचा
ीकोन समाजास मा य होणार नाही . मु िव ापीठ े आिण द ूर थ िश ण ही सुिवधा क
शकते. मु िव ापीठ े आिण िव ापीठ े सधा या आध ुिनक एकल यासाठी उपल ध आह ेत.
दळणवळणा या उपल ध आध ुिनक त ं ाना या साहयान े आज ह े श य आह े. यावेळी
िव ा या ना िशकाव ेसे वाटेल याव ेळी तो िव ापीठा ंकडे तो जाव ू शकतो . अशा कार े मु
िश ण ि येत सामील हो णा या सांठी िश णा या स ंधीचा िव तार कर यासाठी उपल ध
तं ानाचा स ंपूण फायदा घ ेतला पािहज े.
१.५ स िवषयक प ीकरण (Clarification of Term )
फ प यवहारा ार े िश ण हयाम य े सुधारणा हो ऊन दूर थ िश ण उपल ध मा यमा ंचा
शै िणक सािह य िव ा या पय त पोहचिव यासाठी उपयोग करत े. “मु िश ण ” संबंिधत ह े
यामागील ता वीक साधन आह े. औपचा रक िश ण हणज े शाळा, का@लेज या
आवारातील ( ांगणातील ) िश ण होय . महािव ालय े व िव ापीठ तरा ंवर िवश ेष साच ेबंद
अ यास म व अ यास माची पर ेखा असत े. हणज ेच वय मया दा (समान वयाचा सम ूह)
अ यापनाची िन ीत प दती , अ यास सािह य ( िमक प ु तके) िश णा या munotes.in
Page 14
मु आिण दूर थ अ ययन
14 मू यमापनासाठी वापरली जातात . आिण ती िश का ंना ात (मािहती ) असतात व
या माण े िश क िशकवतात .
अनौपचारीक िश ण ह णजे औपचारीक िश ण ज े घेऊ शकत नाहीत या ं यासाठी पया यी
माग आहे. दूर थ िश णाम य े येक वेळ िश क आिण िव ाथ या ंची य समोरासमोर
उपि थतीची सव वेळ गरज नाही .
प यवहारा ार े िश ण ह े ग धळ िनमा ण करणार े (अनैसिग क) नेहमीपे ा वेगळे नाही. दूर थ
िश ण व म ु िश ण पर पर प ूरक आह ेत. खरोखरच म ु शै िणक प दती ह े दूर थ
िश णाच े खास व ैिश होय . समोरासमोर िश ण प दती म य े सु दा म ु प दतीचा अवल ंब
केला जा ऊ शकतो . हयाची न द घ ेणे आवश य आह े. दूर थ िश ण काही अ ंशी मु
प दती िशवाय अवल ंब क शकतो . जम न मु िव ापीठ ह ॅगेन येथे दूर थ िश ण प दती
राबवत े. ही िश ण णाली म ु िव ापीठा ं या काराम य े येत नाही . ही फ मया िदत
आहे. हे प आह े क हया िठकाणी म ु िश णा ार े बरेच पदवी अ यास म चालवल े
जातात . तथािप हया णी कोण या तरापय त मु िव ापीठा ची म ु ता िव ापीठासाठी
प रभाषीक व कायद ेशीर आह े. हे सांगणे कठीण आह े. अिलकडील प यवहारा ार े िश ण
ऐवजी द ूर थ िश ण हा काया लयीन बदली श द आह े. आंतररा ीय प यवहारा ा रे
िश ण प रषद ेने १९८२ म ये कॅनडाम य े भरिवल े या सभ ेम ये प यवहार िश ण ऐवजी
“दूर थ िश ण “हा श द काया लयीन कामाकाजासाठी िनि त क ेला. प रषद ेने नाव स ु दा
बदलून “आंतरा ीय द ूर थ िश ण प रषद ” असे पुन नामांकन क ेले.१९६९ म ये ि टीश
मु िव ापीठान े प य वहारा ार े िश णासाठी ज े शोध लाव ून याचा समाव ेश होता त े सव
दूर थ िश णाम य े १९८२ म ये ा झाले. आता आपण “प यवहारा ार े िश ण ” व
“मु िश ण ” यांचा िवचार क .
प यवहारा ार े िश ण (Correspondence Education ) :
प यवहारा ार े िश ण आिण द ूर थ िश ण या ं या म य े येय, प दती उ ोधन हयाम य े
अंतर पडत े. प यवहारा ार े िश ण ह े ढी पर ंपरागत िश णाचाच एक िव तारीत भाग
आहे. साधारणपण े मणप द े यासंबंधीचे ान ढी पर ंपरागत माण ेच आह े. परंतु दूर थ
िश णाची उि ये हयापे ा िव त ृत आह ेत. हयाम य े, चांग या नोकरीच े भवीत य ,
नोकरीम य े संवध न (वाढ), य नाम य े, (कामाम य े) बदल, इ. चा समाव ेश ान
वाढिव याबरोबर होतो . मानवी स ंपक साध यासाठी द ूर थ िश ण अन ेक कार या सार
मा यमा ंची स ेवा देते. दुस या बाजू ने छापील सािह य पो टा ार े िवतरीत क ेले जात े.
सव साधारणपण े छापील अ यास सािह य पो टा ार ेच बह त ेक पाठिव याची प दत
प यवहारा ार े िश णाचीच आह े. प र ा व व ेश घे यासंबंधी प दत पर ंपरागत शा ळा/
महािव ालया म य े वेश व प र ा प दती सा रखीच कमी अिधक माणात आह े.
हया माण े प यवहारा ार े िश ण म ूलभूत पण े प यवहारा ार े िश णाची प दत प ुढील
कारावर अवल ंबून आह े.
munotes.in
Page 15
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िवहंगावलोकन
15 १) िश ण सािह याच े िवतरण
२) जर गरज अस ेल तर िश क आिण िशकणारा याम य े प रणाम कारक आ ंत र या
घडवून आणण े.
दूर थ िश ण हे उ ोधना या ीन े अ यापनशा ा या िवस ंगत आह े. ते सािह यास
िश का या पात आण याचा य न करत े. आता आपण स ंक पन े संदभा त पाह या .
मु िश ण (Open Education ) :
औपचारीक िश ण व म ु िश ण यामधील फरक असा क औपचारीक पर ंपरागत िश ण ह े
य ची आधीची श ै िणक पा ता , याचे वय इ . बाबी ल ात घ ेऊन िदल े जाते.
मु िश ण वय , िलंग वय, आिथ क व सामािजक तर इ यादी घटका ंचा िवचार न करता
यि ची क ुवत, गरज, इ छा अस यास िम ळू शकणार े िश ण हणज ेच “मु िश ण ” होय.
औपचा रक िश ण चाकोरीब द असत े परंतु मु िश ण लविचक असत े.
जागा (इमारत ) वेळ ( वेळाप क) व अ यास म (िविश ) अ यास म यांचे बंधन नसणार े
मा िश क व िव ाथ भावन ेने येय सा य कर यासाठी एकम ेकांस आधार द ेतात.
अनौपचारीक िश ण ह े गरज ेनुसार िनवड याच े व िशक याच े वातं य असणार े िश ण
हणज े “मु िश ण “ होय.
पारंपा रक िश णास प ुिढल ब ंधने असतात .
अ) वेश बंधने
ब) हजेरी बंधने
क) प र ा िवषयक ब ंधने
ड) िविश अ यास म बंधने
इ) एका वषा त िविश न ंबर या स या प र ा व चाच या यासाठी व ेळ देणे.
ई) प र ेसाठी स या िवषयाची ब ंधने.
उ) िश ण शा अ यापन कल ेमधील द ळवळणा या कारची ब ंधने
ऊ) िश ण शा िशक या या अ यापनातील उ ेश िवषयक ब ंधने.
अशा कारची प ु कळ बंधने आहेत. परंतु अशी काही ब ंधने आहेत ती ( िदस यात ) सू म
िन र णात य ेत नाही. मु िव ापीठाची उ च पदवी काही ब ंधना या ग ृहीत ध न म ु पणे
घेतली जात े. आ ही ह े प क इि छतो क प यवहार / दूर थ िश ण स ं था व रल सव
बंधनाशी म ु होऊ शकत नाहीत . सव च पदवी अ यास म मु होऊ शकत नाहीत . फ
मया िदत पदवी अ यास म मु होऊ शकतात . परंपरागत महािव ालय े िव ापीठ म ु पणे munotes.in
Page 16
मु आिण दूर थ अ ययन
16 या पद या ंना मा यता द ेते अगदी याच माण े संशोधन काय म एम . फ ल व डॉ टरेट
हयांचा देखील हया कारात समाव ेश होतो .
आकृती या साहयान े आतापय त आपण जी चचा केली याच े पुन सादरीकरण खालील
माण े.
हया तीन काय क ेिशवाय स या अिधक काय क ा आह ेत. परंतु थािनक स या चारात
असल े या काही म ु य वाह प ुिढल माण ेः-
१) बाहय प दत / अ यास -
ही प दत ऑ ेिलयाम य े वापरली जात े. हे िवधान ग ध ळात टाकणार े आहे. कारण फार
वषा पूव पास ून ही प दत ल ंडन म य े काय रत आह े. अशी आपली िवचारसरणी आह े.
लंडनमधील “बाहय प दत ” मा यता ा प र ेस बस याची श य तो स ुिवधा द ेते परंतु हया
प दती स ंबंिधत अ यापन ( िशकवण े) अ याव यक नसत े. स प रि थतीम य े दूर थ
िश ण अथा तच ख या अथा ने दूर नाही .
अ
प यवहारा ार े
िश ण
पारंपा रक कार या
िश णाशी स ंबंिधत
सािह य मु य व े
छापील सािह य पो टा ार े िदले जाते. ब
दूर थ िश ण
अपारंपा रक ोरणा
दायक कारच े
िश ण श य
दळणवळणा या
प दती पो ट प दत यापैक एक मु िश ण
आधुिनक िश णाशी
संबंिधत ज े
ढीपर ंपरागत
िश णापास ून पराव ृ
तसेच शाळा /
महािव ालय े िव ापीठापास ून मु . अ व ब मधील फरकाची
वैिश य े मूलभूतपणे गत
कौश य े दळणवळणाच े
तं ान अथा तच ब म य े
सु दा श ै िणक दळणवळण
तं ान उपयोगाम य े आणल े जाते. ब व क मधील स ंबंध हणज ेच मु
िश ण एका बाज ूने सहजपण े दूर थ
िश णावर परीणाम करत े दुस या
बाजूने गत सरावान े दूर थ िश ण
मु पणे आणखी म ु होत े.
नैसिग क र या दोन एक होतात
आिण हण ून एकम ेकांवर पसरल ेले िदसून येतात. munotes.in
Page 17
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िवहंगावलोकन
17 २) अिधक िभ ी िच प दत (Extra -Mural Systems ) -
हया कारची प दती य ूझीलंड म य े दूर थ िश ण हणज े काय?
हे य कर यासाठी वापरतात ?
३) वैयि क अ यास (Independent Study ) -
बेडमेयर या द ूर थ िश णा या या य ेनुसार स ा या चिलत िलिखतान ुसार
वा तवाम य े जे ा केले जाते ते दूर थ िश ण उ र अम ेरीकेम ये आहे.
४) घरी अ यास (Home Study ) -
हया प दतीत ेचे िश ण म ु य व े वीडीश शा ळे या भावाखाली प यवहारा ार े िश ण
िविश अ यास माशी स ंल न य ुरोप म य े आहे.
५) शाळा / महािव ालया बाह ेरील िश ण -
पारंपा रक शा ळा – महािव ालयातील िश णा या न ेमके िव द शा ळा / महािव ालयातील
आवाराबाह ेरील अ यास आह े. अशा कारचा अ यास जा त माणात प ॅिसिपक े ात –
ऑ ेिलयाम य े आिण प ूव - दि ण आ िशयाई द ेशात उपयोग करत अस याच े आढळून
येतो.
वर वण न केलेले िश ण ह े थािनक मत वाह आह े. परंतु “दूर थ िश ण ” हे आंतरा ीय
आनंदायक असा श ै िणक वाह आह े. वरील ह े सव थािनक श ै िणक वाह बदल ून
“दूर थ िश ण ” हा शै िणक मत वाह स ा ( वीका राहाय ) ढ होऊ लागला आह े.
स ाच े चिलत वाडःमय अ यास सािह य , कृती द ूर थ िश ण आिण / िकंवा मु
िश णा या मथ ळयाखाली सादर हो ऊ लाग या आह ेत.
१.६ दूर थ िश णाचा मह वप ूण ीकोन
यावेळी दूर थ िश णा या या य े सबंिधत िनमा ण होतो यावेळी अथा तच द ूर थ
िश ण हणज े मु आिण भिव यात आणखीन म ु या जव ळपास अस ू शकेल. व रल सव
सिव तर वण नाचा म ु य ह ेतू आज द ूर थ िश णाची व ैिश य े दाखव ून दे यासाठी होत
आहे. नेमके हेच क ग ॅनने आप यासाठी क न ठेवले आह े. याने दूर थ िश णाच े
प ीकरण कर यासाठी िविवध ीकोन एक आ णले. ते ीकोन प ुढील माण े -
१) िश क व िव ाथ हया ंची वत ं ता.
२) शै िणक स ंघटनाची भ ूिमका
३) तांि क मा यमातील य
४) दोन माग द ळणवळण
५) बरोबरी या सम ूहापास ून िशक णा या ची वत ं ता
६) औ ोिगकरण munotes.in
Page 18
मु आिण दूर थ अ ययन
18 व रलप ैक य ेक ीकोन थोड यात प ुिढल माण े गृहीत धरला आह े.
१) िश क व िव ाथ एकम कापास ून वत ं आह ेत. हे हया िश णाच े मु य व ैिश य आह े.
२) दूर थ िश ण ह े सं थेतील िश ण प दती सारखाच कार आह े. हणून हे िश ण
खाजगी िश णाप े ा िभ न अस ू शकत े. प रणामी खाजगी र या वाचन िक ंवा टी. ही.
वर िन र ण िक ंवा या यानाम य े उपि थती अस ू शकत े.
३) दूर थ िश ण ह े िविवध ता ंि क गत मा यमा ंचा उपयोग करत े. उदा. मु ण, छापील
सािह य , टेलीफोन , नभोवणी िक ंवा दूरदश न वर सा रत होणार े काय म, संगणक इ .
४) हे दुमाग स ं ेषण आह े कारण िव ाथ या ंना िम ळाले या वा यायामाफ त / िकंवा
इतर मा यमा ार े मािहती ा क न यां याकड ून ितसाद िम ळतो. िव ाथ या
सं थेम ये संवाद साध ू शकतो .
५) येक िव ाथ या या / ित या बरोबरी या सम ूहापास ून खया अथा ने वतं असतो .
घरी िशकणार े सं येने यामानान े कमी असल े तरी द ेखील समोरासमोर आ ंत र या
यां याम य े होत नाही . अशा कार े दूर थ िश ण ह े उ च तीच े वैयि क िश ण
आहे. सव िश ण प दतीम य े दूर थ िश ण ही एक व ैयि क िशक याची उ म प दत
आहे. दूर थ िश णाम य े अ यासगट जरी तयार होत असल े तरी या गटाम य े
समािव होण े स च े नसत े. िव ाथ याच े िकंवा ितच े काम स ंपूण पणे मु पणे वतः
क शकतो .
६) दूर थ िश ण ह े िव ा या चे िविश गरजा ंचे उ र आह े. स ाचा समाज औ ोिग क
या िवकिसत आह े. या िनमा ण होणा या गरजेसाठी स ंकिलत क ेले या मािहतीचा
एक श ै िणक कार आह े. याच व ेळी हाच समाज िवश ेष कार या श ै िणक गरजा
पुरिव यासाठी अ याव यक श ै िणक त ं ान िवकिसत क न चा ंगली श ै िणक
प दती उभारणीचा य न करत आ हे. दूर थ िश ण ह े अ य पण े औ ोिगक िवकास
आहे. असे हणण े वावग े होणार नाही . अशा कार े दूर थ िश ण ह े िश णाच े े आह े.
याम य े पुिढल य न आह ेत.
िशकणारा हा अ ययन ि येतील कालावधी म य े जणूकाही िश कापास ून कायम
वतं आह े.
िशकणा रा हा अ ययन ि येतील स ंपूण कालावधीम य े अ ययन गटापास ून कायम
वतं आह े.
वैयि क आ ंतर स ंवाद व मौिखक िश ण ची जागा त ं ाना या मा यमा ंनी घेतली
आहे.
अ ययन , अ यापन प दती स ं थागत आह े.
दुमाग स ं ेषण हे िव ाथ व िश क हया ं या म य े श य आह े. munotes.in
Page 19
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िवहंगावलोकन
19 शै िणक ि येचे वत ं ाचे व रल वण न केलेले मु े त वतः ितिनध व करतात . दूर थ
िश णाची स ंक पना म ु यतः लोकशाही क पन ेवर आधारल ेली आह े. कदािचत लोकशाही
क पन ेशी समान अशी तयार क ेली आह े. या यान काय हणत े? या यान हा एक याचा /
ितचा वगा मधील मौिखक (संभाषण ) सं ेषणाचा आिण उ फ ूत संभाषणाचा एक खाजगी
भाग आह े. कमीत कमी या या करण े बंधनकारक आह े आिण उज ळणीसाठी कोण याही
मा यमाम य े हण क शकत नाही .
दुस या बाजूने िवचार क ेला असता द ूर थ श ै िणक काय मासाठी स ं ेिषत क ेलेली मािह ती
लोकांना िन र णासाठी म ु असत े. हणून अशा कारच े शै िणक ोता ंची लोका ंकडून
िचक सा क ेली जाऊ शकत े, यांचा आढावा घ ेतला जाऊ शकतो व प ुन रचना क ेली जाऊ
शकते. हणूनच आपण हया िन कषा पय त पोहच ू शकतो क लोकशाही स ंबंधी िश णाची
ि या काही माणात द ूर थ िश ण ि ये ारे ा होते.
स ा १४ रा याम य े मु िव ापीठ े आिण २०० पे ा जा त द ूर थ श ै िणक स ं था म ु
दूर थ िश ण काराम य े उ च श ै िणक स ं थां या २५% सं था िश ण द े या या ि येत
काय रत आह ेत.
१.७ सारांश
हया घटकाम य े आपण “दूर थ िश ण ” हया स ं ा िवषयी श दा ंम ये या या कर याचा
य न क ेला आह े. हे िततक े सोपे नाही. इतर िश ण प दती पास ून दूर थ िश ण प दती
अ ययन अ यापनम य े कशी व ेगळी आहे. हे मांड याचा य न क ेला आह े. हया अ यापन
कारािव द िचिक सक साध ेपणा िनवारण कर याचा य त हया घटका या श ेवटी
केले या आह े. “दूर थ िश णातील श ै िणक उप म हे पारंपा रक िश ण प दती प े ा
प रणामकारक असतात ”. हे असे दूर थ िश णाबाबत आपणास हणता य ेईल.
१.८ वा याय
१) भारतातील द ूर थ िश णातील ऐित हािसक िवकासाच े वण न करा .
२) दूर थ िश ण ह े प यवहारा ार े िश णाप े ा कस े सुधा रत आह े याची चचा करा.
३) दूर थ िश णाची व ैिश य े कोणती ?
४) मु िव ापीठाची िवश ेष ल ण े (हेतू) कोणत े?
munotes.in
Page 20
२० २
मु आिण दूर थ अ ययन अ यास माचा
पायाभ ूत आधार
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ अ यास माची िनधा रके
२.३ अ यास माचा सामाजशा ीय आधार
२.४ अ यास माचा ता वीक आधार
२.५ अ यास माचा मानसशा ीय आधार
२.६ सारांश
२.७ वा याय
२.० उि े
हा घटक वाच यावर त ु ही पुिढल क शकाल .
अ यास म रचन ेची िनधा रके समज ून याल
अ यास म रचन ेची ता वीक िनधा रके सांगाल
अ यास म रचन ेची मानसशा ीय िनधा रके सांगाल
अ यास म रचन ेची सामािजक िनधा रके सांगाल
२.१ तावना
मूलभूतपणे संघटन क न मोठया िव ासान े खोलवर रा ीय भारतीय िश ण प दती साठी
रा ीय अ यास माची प ुन बांधणीच े उ ेश समोर आपण स ु वात क ेलेली आह े. गे या काही
दशकाम य े या ीन े आपण ख ूप ा केलेले आहे. भारतीय समाज स ा या अव थ ेतून
जात आह े तो माग खूपच आ हाना मक आह े. अशा िविश असाधारणा ल ण असल े या
समाजाच े िश णाचा उ ेश खूपच िकचकट आह े. शै िणक धोरणाची िनिम ती करण े व या ंची munotes.in
Page 21
मु आिण दूर थ अ ययन
अ यास माचा पायाभ ूत आधार
21 अमलबजावणी करण े खूपच कठीण आह े. िश ण प दतीची चौकट हा ग ुंतागुतीचे िम ण
असल ेला जाणीवप ूव क य न होता .
हणज ेच औपचा रीक, अनौपचारीक व न –औपचारीक , न–औपचारीक िश ण यव थ ेम ये
लविचकता हा म ु य श द आह े. अशा कारची प दत प ुिढल स ंबंधी मु आह े.
उदा. वेश, सूचना द ेणारे िठकाण , सूचनेचे कार , कालावधी आिण िविश अ यास माचा
(Course ) अ यास म.
२.२ अ यास माची िनधा रके
अ यास माची िनिम ती ही िश णाची य ेय (उ ी े) हे बदल या समाजा या
प रि थतीन ुसार बदलत असत े. हे आप याला सव पहावयास िम ळते. हयाच कारणासाठी
िविवध पायाभ ूत अ यास माची या या करण े गरज ेचे आह े. हे सामािजक , ता वीक व
मानस शा ासाठी फार म ह वाच े आहे.
१) सामािजक - सामािजक म ू यांचे सहकाय , सांिघक ध ैय व िह ंमत, आिण सामािजक
कौश या ंचा िवकास (चेतवणे ) हणज ेच ’सामािजक “ होय.
२) ता वीक - हे िश णाची ता वीक म ूलभूत त वा ंवर आधारावर , रा ीय उ ी े आिण
शाळां या िश णिवषयक आधारावर आह े.
३) मानसशा ी य - अ ययनाथ ची ( िशकणा या ची) मता , पा ता आवड , अपे ा,
वैयि क ओ ळख फरक , शारीरीक व मानिसक िवकास ह े हयाम य े खूप मह वाच े
आहे.
२.३ अ यास माचा सामाजशा ीय आधार
अ यास म हा इ (हवासा वाटणारा अ यास म आह े अस े गृहीत धरल े आह े. हा
अ या स म सामािजक य ेये संपादन कर यास मदत करतो . हया अ यास माने
सामािजक गती होत े. हयाच कारणासाठी सामािजक शा अ याव यक अ यास माचे
यो य रतीन े आयोजन करतात . अ यास मास अन ुस न पुिढल मह वाच े मु े ल ात
घेऊन िनयोजन क ेले जाते.
१) अ यास म असा असावा क यायोग े िश णाची सामािजक य ेये संपादन कर यास
मदत होईल .
२) अ यास माचे िनयोजन आिण याचा स ूचना प दतीशी स ंबंध असा असावा , याम ुळे
समाजावर िनय ं ण कर यासाठी प रणामकारक मा यम तयार होईल .
आपण समाजा या िविवध रचना आिण याचा अ यासाशी स ंबंध याना आपण समज ून घेऊ
या. munotes.in
Page 22
मु आिण दूर थ अ ययन
22 सामािजक ीन े िश ण ही स ं कृतीचे संवध न करणारी ि या आह े. सामािजक
शा ाना या ीन े सं कृतीचा अथ िस द स ंदभ पे ा ख ूप जा त आह े. समाजा या
संपूण जीवनश ैली स ंदभा त असणारा माग हणज े सं कृती होय . समाजाच े ान, दा,
िव ास , कौश य े आिण साच ेबंद सामािजक वत न आिण फ उ क ृ अस े नाही िक ंवा
यांची मह वाची जीवनश ैली िक ंवा कला , संगीत वाडःमय होय . सामािजक शा ा ं या मत े
सं कृती ही न ैसिग क सं ा आह े. हयाम य े य ेक गो ीत ून िशकायला िम ळते. आिण
सं कृती मानविनिम त आह े. सं कृतीचे जतन व स ंव धन करणारी शा ळा ही एक िवश ेषतः
ि थर औपचा रक स ं था आह े. सं था हया अ यास मा ार े हया त वा ंना मु कर याचा
शोध लावतात . हा शोध हणज े दुसरे काही नस ून या ं या मागदश नखालील एक ंदरीत एक ूण
अनुभव होय .
सामािज क वग आिण अ यास म
अ यास म हा वग मु असावा . तसेच वादम ु ानाचा ठ ेवा असावा . हे मुलांसाठी चा ंगले
आहे. अशा कारचा वग मु आिण वादम ु अ यास म व ानाचा ठ ेवा शाल ेय मुलांसाठी
मंजूर होऊ लागला आह े. अिलकड या का ळातील समाजशा सम या िव रहीत
िश णा या स ंधीची स ंक पना - ’काय िशकल े पािहज े“ िकंवा िश ण घ ेत असल े या नापास
िव ा या चा वभाव हया स ंक पन ेवर स ंशोधन क लागल े आह ेत. तथापी शाल ेय
अ यास म आदश सामािजक याया या पध त आिण िश णा या समान स ंधी या
भूिमकेत कडक िश तीच े ल य हो ऊ लागला आह े. कमी म यम वगा चा िवचा◌ार क ेला
असता या ं याम य े बदल होत नाही . आिथ क या मागासल े या समाजातील म ुलांम ये
यां या आवडीन ुसार या ंना सुधरिव यासाठी उप म राबवल े जातात . शालेय यश ह े भाषा
गणीतामधील चा ंग या माका वरच का मोजमाप करतात . सामािजक स ेवा व काय हयाप े ा
गणीतामधील ग ुणावरच यशाच े मोजमाप होत े.
अ यास माची समानता
िविवध कार या अ यास माम य े समानता आह े ही समानता उपस ं कृती िक ंवा
सं कृतीचे िनमा ण करत े. अशा कार या अ यास म वीका न यास ितसाद द ेणे
कठीण आ हे. हयाचे कारणप ुढील माण े.
अ) घरातील गरीब प रि थती
ब) इतर आथ क सामािजक कारण
वरील ुटी भ न आिण सा ं कृितक मागासल ेपणा भ न काढ यासाठी िश ण गरज ेचे आहे.
हणून अ यास म हा स ं कृतीपास ून मु , ान परावत ,भाषा, िव ान , गिणत , कला,
आिण इतरा ंनी िव ास ठ ेवावा असा असावा . सवा गीण य म व िवकास सा य करणारा
अ यास म असावा .
munotes.in
Page 23
मु आिण दूर थ अ ययन
अ यास माचा पायाभ ूत आधार
23 सामािजक िश ण आिण अ यास म
िवशेषत अि श ीत कामगार वगा वर शाल ेय िश ण स ंपादनम य े सामािजक घटकाचा
तीकूल परीणाम होतो . बासी ब ेना टीन च े िस द असल ेले सामािजक िश ण ह े उ म
उदाहरण आह े. लहान म ूल या या समाजरचन ेत यां या भाष ेतून िशकत असत े हे याच े
अनुमान आह े. लहान म ूल या या बोली भाषेत प रणाम कारक िश ण घ ेते. बोलीभाष ेतून
िश ण आिण भिव यात बोलीभाष ेतून िश णाम य े इ छीत प रणाम घडव ून आण याच े
साम य आहे. शाळा नेहमी औपचा रक भाष ेचा उपयोग करत े. हया भाष ेम ये त व ान ,
भावना , अथ असण े अ याव यक नसत े. या भाष ेम ये पारंपा रक नात े संबंध चे वैयि क
िनमा ण आह े.
अशा कार े अनौपचा रक अ यास माची चौकट व ैयि क गरज आिण गतीमान समाजा या
गरजा ल ात ठ ेवून आखावी या प ुिढल माण े आहेत.
वैयि क आिण समाजा या गरज ेनूसार अ यास म लवचीक व बदल करता य े यासारखा
असावा .
वैयि क िवकासाची वाढ करणारा िनि त असा अ यास म असावा .
अ यास म हा जबाबदार नागरीक बन याची ेरणा द ेणारा असावा .
अ यास म िविवध वा याया ंचा अंत भाव असणारा असावा .
अ यास म हा िस दा ं तापे ा ा यि कावर भर असणारा असावा .
अ यास म हा या ंची जीवनश ैली वैयि क जग याची मता असणारा असावा .
अ यास मा ार े सां कृितक म ू ये काशा ंत आण ून या ार े उ च स ंक पना
समाजा या द ुसया पीढीम य े पांतरीत करणारा असावा .
अ यापनाची प दत लोकशाहीवादी वाटणारी असावी . तसेच संक पना म ू ये सु दा
लोकशाहीवादी असावी .
आपली गती तपासा
१) सामािजक पायाभ ूत अ यास माची रचना प करा . याचा अ यास म रचन ेतील
वापराच े वण न करा .
२.४ अ यास माचा ता वीक आधार
िव ा या नी संपादन क ेलेली िश णाची उददी े िश का ंकडून जोडल े या श ै िणक
त व ानावर अवल ंबून असतात . अ ययन करत असल े या िव ा या या त व ानाची
अ यास माम य े भर पडत े. अ ययन अ यापनास ंबंधी शै िणक त व ानाब लच े िवचार
प रवत न कर यासाठी ठरािवक समाजाकड ून दबाव य ेतो. येक ता वीक शा ळांचे munotes.in
Page 24
मु आिण दूर थ अ ययन
24 िव ा या या स ंपादना या उि ा िवषयीच े िवचार समान असतात . िविवध शा ळांचे
अ यास माबददलच े त व ान आपण समज ून घेऊ.
आदश वाद आिण अ यास म
कोणीही जगाच े वा तिवक व बाहय प जाण ू शकत नाही असा आदश वा ांचा िव ास आह े.
वा तवास ंबंधी स ंक पना ंचा शोध आिण ी आपण क शकतो . आकलनकता या या
जाणीव ेचा उपयोग क न या ं या ान ि या ार े सुंदर संक पना ा करतो . आदश वादा या
क पना हया व त ूिन िवचारा प े ा अिधक मह वा या आह े. चांगला िश क आप या
क पना िव ा या पय त सं ेिषत करतो . िव ा या चा मानिसक आिण बौ दीक िवकास हा
फार मह वाचा आह े. िव ा या ना िवषयाच े सखोल ान स ंपादनाची गरज आह े. येक
िव ा या ने चांगले िश ण ा केले पािहज े. िव ा या ने िश णाम य े उदार कला , जग यास
आवश य असणारी कौश य े उदा. वाचन, लेखन, ऐकणे बोलण े आ मसात क ेली पािहज ेत.
सव समाव ेश इितहास , भूगोल, िव ान , कला, गिणत , संगीत वाडःमय इ . चा अ यासाचा
अ यास माम य े समाव ेश असला पािहज े. िव ा या ना उदार कला अ यास मा ार े
जागितक स ंक पना ा होते. इमॅ यूल का तन े (१७२४ ते १८०४ ) एकंदरीत मानवा या
वाग याबदल मह व िदल ेले होते. सुवण िनयम ि थर असतात आिण सतत स ुधार यासाठी
िकंवा बदल यासाठी नसतात . हयाचा उपयोग य या धम , सं दाय स ंबंधात क
शकतो .
िव ा या ना वैि क क पना सखोलपण े सतत स ुचत असतात .
वैि क स य स ुच यासाठी मन न ेहमी सज नशील आिण लविचक असाव े लागत े. हे स व
नैसिग क वातावरणाम य े श य होईल .
आदश वादी िश क प ुिढल उि ा ंवर जोर द ेत असतो .
िव ा या ना िचिक सक आिण सज नशील िवचार कर या स मदत करण े. हणज ेच
मानिसक िवकास
जग यासाठी आवश य असणारा िवषय (मजकूर) प रणामकारक व ेळ आिण जागा
हयाम य े िटकून राहतो .
िशक या या स ंपादनाम य े उदार कल ेवर जोर द ेणे.
मानवी नीतीशा ाम य े वैि क घटका ंचा अंतभा वाचा प रणाम असण े.
वतं पणे िव ाथ मया दीत पात मानवा या वाढ या अमया द गरजावर जोर द ेतात.
वा तववाद आिण अ यास म
बाहय जग ह े िदसत े ते खरे आह े असे वा तववादी मानतात . या जगा या व पात
अनुल ून मुलांना िश ण िदल े पािहज े असे वा तवादी मानतात . िश णात न ेहमी का पिनक
गो ी प े ा वा तव (Reality ) असली पािहज े. वा तवाम य े येक य स पश , वास, munotes.in
Page 25
मु आिण दूर थ अ ययन
अ यास माचा पायाभ ूत आधार
25 चव या ंचे ान असत े. वा तवादाची उ ी े येक य स बाहय व पात जाणवतात .
िव ान व गिणत ह े िवषयाच े अ यास म ता वीक िश णा या वा तव वादाम य े
अ याव यक आहेत. गिणत व िव ा न िवषयाम य े िनःस ंिद धपणा व अच ूकता आ याव यक
असत े आिण ह े दोन िवषय वा तवाच े सं या मक िववरण करतात . इतर े ातील
अ यास मात अ ंतग त िवषया ंची म ू ये चाचणी व ेळी समोर य ेतात. वा तवादी अ यास म
बदल या समाजा या ायोिगकत ेनुसार बदलत नाही .
वा तववादी िश क प ुिढल उि ावर जोर द ेतो.
िव ाथ ग ुणव ाप ूव क अ यास मचा िवश ेषत अन ुभव घ ेऊ शकतात .
अ ययन , अ यापनप दतीम य े अचूकपणे मोजमाप क ेले या उ ी ावर भर द ेतात.
अंतभा व केलेले घटक वीकाराहाय व सा ा ंिकत असावा
इतर अ यास म े ाम य े वग ि थरत ेवर जोर िदला जातो . अंतभा व केले या अ यास
मातील घटका ंसाठी अच ूकता, व तुि थती , संक पना , उदा ीकरण शा ीय
प दतीशी जोडल ेले असाव े. अ ययन व अ यापन प दतीम य े ा झाले या
पया यावर भर िदल ेला असतो . जा त माणात उप म कृत क प स ुचिवल े जातात .
खरोखरच िव ा या ना पया वरणातील य घटक यि क अन ुभवावरील
क पाम य े माग दश न केले जाते.
िव ा या नी य अन ुभव जाण ून घे याची गरज आह े.
अ ययन परीणामकारक व िचर थायी हो यासाठी य अन ुभवाची गरज आह े.
ायोिगक वाद आिण अ यास म :
ायोिगकवादी वा तवातील अन ुभवा या सादरीकरणावर िव ास ठ ेवतात. येकास आता
आपणास काय अन ुभवाच े आहे हे मािहत पािहज े. ायोिगकवादी आज ह े स य आह े ते उ ा
स य अस ेलच अस े नाही याची िचिक सा ायोगा ार े करतात . जसजश े समाजात बदल
होतात तस तस े नवीन सम या िनमा ण होतात . हया सम या जाण ून घे याची व
सोडिव याची गरज आह े. जीवनातील य प र थीती या चाचणी (Test) साठी सम या
िनराकरणाच े य न ायोिगक व पात आह ेत. सम या िनराकरणासाठी काय काम
करायच े हयाप े ा याम य े सुधारणा कर याची गरज आह े. सव साधारणपण े वैयि क गट
सम य ेची ओ ळखक न िनवडतात आिण समाजातील या सम या िनराकरणाचा य न
करतात . अशा कार े वगा म ये सामूिहक एक काम कर या या गर जेवर जोर िदला पािहज े.
शाळेचा अ यास म असो िक ंवा जीवनाचा अ यास म असो तो सदभावन ेने वैयि पण े पूण
कर याची गरज आह े. गटाने िकंवा वैयि कपण े सम या ओ ळखून या िनराकरण कर याचा
य न क ेला पािहज े. हयाम य े अ ययना या चाल ू ि येम ये आवड ह ेतू आिण या ीने
यास आवश य आह े. सम या सोडिव या यास सम या सोडिव यासाठी य ना ंची जोड munotes.in
Page 26
मु आिण दूर थ अ ययन
26 व आवड आवश य आह े. आवड व य न एकमेकांपासून वेगळे करता य ेणार नाही . हे
दो ही अिभ न आह ेत.
ायोिगकवादी िश क ह े पुिढल उिदद ा ंवर जोर द ेत असतात .
सम या िनराकरणाची उिदद े हे अ यास मामधील प दतील अित मह वाच े आहे.
सम या िनराकरणासाठी िविवध ो ा ंकडून तपशील गो ळा करणे.
गृहीत धरल े या गो चा िवकासाच े उ र हणज े सम य ेची ओ ळख होय .
जर समथ न दश िवत अस ेल तर , गृिहत धरल े या चाचणी प ुन रचना कर यासाठी .
प रणामका रक काय कर यासाठी सिमती थापन ेसाठी.
शेवटी तयार क ेले या उप मास अन ु प वीकार यासाठी .
जीवना या अ यासातील बदल ह े सतत समथ नीय असाव े.
अ ती ववाद व अ यास म
अ ती ववाद ही आध ुिनक त व ानातील भावी िवचारसरणी आह े. अ ती ववाद हा
अ यास माम य े वैय क पणास मजब ूत बनव यास जोर द ेतो. हयाम य े समािव
असल े या य स म ु वातावरणाम य े िनण य घे याची म ुभा असत े. अ ती ववादया या
मते काय िशकायच े व कस े िशकायच े हयाच े िनण य घे याचा अिधकार म ु वातावरणाम य े
घेता आला पािहज े. जु या िव ा या पे ा सामा यतः नवीन िव ा या ना िशक याम य े
अिधक मदत िम ळते. अ ती ववादी िश क िव ा या ना या ंना यां या भिवत याच े िनण य
ठाममण े घेता याव ेत. अशा कार या िशक यासाठी वातावरण िनिम ती करतो . येक
िव ाथ हा मानव जातीत ज मला अस या मुळे याची िनवड याला करता आली पािहज े.
जर इतरा ंना आपला िनण य वैयि कपण े घेता येत अस ेल तर हया व ैिश यास मानवास का
बरे बंधन असाव े.
जर िव ा या ना यां या अ ययनाच े येय व अ ययन उप म वगा म ये लविचक
(वातावरणाम य े ) चौकटीत राह न िनवडता आल े तर याची जबाबदारी याम य े समािव
असणा या िव ा या वर येऊन पडत े. जे िव ाम य े आकलन हो यासारख े आहे, याची
वैयि क िनवड बनवण े खरोखरच ख ूप कठीण आह े. खरोखरच ही जबाबदारी फारच महान
आहे. हया िठकाणी अ ययनाम य े हयाच े नैितक मह व आह े. पदवी तयार कर यासा ठी
येक िनण य हा एक न ैतीक साधन आह े.
अ ती वाप ुढे भिव यका ळ उभा असतो . या यात आप या आवडीन े माणसास वतःच े
आि त व ाव े लागत े. माणस े आप या अि त वास अथ देऊ शकतात . सवा या
वातं याचा आदर करण े हे नैितक जीवनाच े एक सार आह े. येक मन ु य हया प ृ वीवर
ज मतो आिण याच े आयु य जगतो . तो दुस यांचे अनुकरण करतो . नंतर तो अन ुकरणात ून munotes.in
Page 27
मु आिण दूर थ अ ययन
अ यास माचा पायाभ ूत आधार
27 वतःची य ेय धोरण े ठरिवतो . याची य ेय धोरणे इ रा ंकडून िकंवा नशीबाकड ून न य ेता
या या वतः या उप मातून (Activity ) मधून उदयास य ेतात. एकिवचाराचान े सुसंगत
समािव होऊन तयार झाल ेला िनण य अप ेि त आकलना मक िनकाल द ेतो. या या
िव द एकट ेपणान े एकांगीपणा आणी दुःख ा होते. अ ती ववा ा ं या ीन े धम व
िश ण हया दोघा ंचेही िहत स ंबंध एक आह ेत. आजच े िश क ि िब ंदू -
१) िश क
२) िव ाथ
३) अ यास म
अ ती ववादी िश क प ुिढल उि ा ंवर भर द ेतो.
िश णा या ि येत िश का ंचा मोठा वाटा असतो . हे सव मा य झाल े आहे. िव ा या स
वतः या व वाची जाणीव क न द े यासाठी यो य ती वातावरण िनिम ती िश का ंनी
करावयास हवी .
वगा म ये िश क व िव ा या या िनयोजनाची गरज असत े. संगणकास प ुरिवलेली
मािहती िव ा या या कौश यासाठी नस ून या ं या प ुरावा दश िव यासाठी असत े.
हयाम य े समािव िव ाथ या ंचे वतःच े भिव य व म ु य प दती म ु पणे िनवड ू
शकतात . िश का ंनी िनि त क ेलेला अ यास अ ती ववा ा ं या िवचारा ंशी मेळ घालू
शकत नाही .
िव ा या ना माणसा ं या ि धा अव थ ेचे वग करण व अ यास कर याची गरज असत े.
िव ा या ना सम या िनराकरणाच े बाहय ोत शोध याची गरज असत े. हे बाहय ोत
समंजस, असंमजस िक ंवा हया दोघा ं या म य े असतात .
िव ाथ िश काबरोबर जीवनातील अस ंमजस व हा या पद प रि थतीम य े
माग दश नाची गरज आह े. हया अस ंमजस प रि थती या चौकटीत (Framework )
प रणामकारक मह वाचा िनण य कसा घ ेता येईल? अ ती ववादी िश का या मत े
प रणाम उिदद हणज े. िव ा या नी समजातील आचार िवचारामधील असमतोल
वीकारावयाचा आिण तो या वातावरणाम य े प रणामकारकपण े दूर कर याचा य न
करावयाचा आह े.
या िव ा या यावर अि त व वादा ं या िवचारा ंचा प रणाम झाल ेला आह े. अशा
िव ा या पय त वैयि क आवडीची िनवड कर याच े आिण त े िव ा या पय त सं ेिषत
कर याच े काय कर याचा य नावर िश का ंनी भर िदला पािहज े.
हया कठीण वातावरणाम य े अ यास म हा मुलांसाठी क ीत (Child Centered ) असावा .
अनौपचारीक िश णाम य े पुढील (बाबी) िवचार मनात ठ ेवणे गरजेचे आहे. munotes.in
Page 28
मु आिण दूर थ अ ययन
28 अ) अशा िवषया ंचा अ यास माम य े समावेश असावा क ज े िवषय वा तवाम य े जीवनात
उपयोगी पडतील आिण याम ुळे जीवन स ुकर होईल .
ब) िश णाचा म ूळ पाया स ं कृती व नागरीकरण हा आह े. हया दो ही िवषयीच े ान
असणा या िवषया ंचा अ ंत भाव अ यास माम य े असावा . हे िव ा या ना गौरव ि त ा
िनमा ण कर या या ीन े मह वाच े आहे.
अशा कार े सव समाव ेशक आकलना मक अ यास म,भाषा, सामािजक शा े, गिणत ,
जीवशा , िव ान वाडःमय हया िवषयाम य े यवसाियकत ेपणास चालना द ेणारा असावा .
अ यास माचे आयोजन काया मक आिण वापरा मक असाव े.
आपली गती तपासा
१) ता वीक पायाभ ूत अ यास म रचन ेबाबत प ीकरण करा ? अ यास रचन ेतील
वापराबाबत (Application ) वण न करा ?
२.५ अ यास माचा मानसशा ीय आधार
मानसशा ीय पायाभ ूत िश ण िव ाथ क ीत िश ण ि येवर भर द ेते. िश ण ह े
िव ा या साठी आह े. िव ाथ िश णासाठी नाही .
मु यतः मानसशा िव ा या या िविवध अव थामध ून िवकास सा य करत असत े. न
औपचारीक िश क प दती म य े अ यास म िव ा या चा वयाचा िवचार क न याच माण े
अ यास माची चौकट आखली जात े. िव ा या या व ैयि क आवडी , मता , गरज,
साम य हयाम य े वैयि क फरक असतो .
अ यास म रचन ेवर प रणाम कर णा या अ याव यक घटका ंचा आपण िवचार क या .
(िव ाथ )िशकणारा आिण अ यास म हयामधील व ैयि क फरक
यावेळी आपण अ यास म िवभागा या वय आिण जा त कालावधी अन ुभवतो , यावेळी
तदनु प अ या स माचे िनयोजन मदतीस य ेते. वैयि क फरका या ीन े सवा म ये
वैयि कची या या करण े तसे अपुरे आहे. मुलां या िवकास हा सव साधारणपण े माणात
आढळून येतो. िवकासाच े संग मुला मुलाम य े समान असतात . मूल चालायला लागाय या
अगोदर त े बु दी धारण करत े. परंतु येक मुलांम ये बु दी हण कर याच े माण सारख े
नसते. जुळया भाव ंडाचे सु दा बु यांक समान नसतात , मुलां या वाढ या वयाबरोबर व ेळ
आिण गती या स ंगाम य े फरक असतो . हणून वैयि क फरकास सामोर े जा यासाठी
अ यास म हा लविचक असावा . याला / ितला यां या/ ितचा न ैस िगक माग व गती म य े
िवकास कर याची परवानगी असावी . अशा कार या अ यास माम य े िविवध सज नशील
उप म असाव ेत.
उदा- सादरीकरण , प रसंवाद, शोध , क प आिण उपयोगी िवकासचा अन ुभव इ.
munotes.in
Page 29
मु आिण दूर थ अ ययन
अ यास माचा पायाभ ूत आधार
29 बु दी (ह शारी) आिण अ यास म
बु दी िक ंवा मानिस क िवकास ह े शाळे या बाबतीत ख ूपच िचिक सक आह े. शालेय
अ यास माची मह वाची उिदद े, घटना व ान िवकास समज ून घेणे िचिक सक आह े.
बुदधीम ेचे व प आिण ब ु दीम ेवर प रणाम कर णा या घटका ंचे िवकासा मक े
मानसशा ा ं या ीन े संशोधनासाठी आवडीच े े आह े. मुलां या म य े साम य
ये यासाठी शा ळेतील अन ुभवाचा फायदा घ ेऊन आ ंतरीक बौ दीक म तां या फरका ंचा
अ यास क ेला जातो. हयाचा उ क ृ वापर काही आध ुिनक अ यास म क पाम य े
पहावयास िम ळतो. मुलां या म य े िविवध िश ती या स ंक पना ंचे िनमा ण करणे आिण
हळूहळू यांना समज ून घेणे नंतर या ंची गती म य े वापर करण े . ाना या य ेक े ात
काळा या ओघात साप े माण वाढ झा याच े आढळून आल े. आिण ब ु दीम ा चाचणीचा
वाढ या वयाबरोबर मानिसक वयाम य े संशोधन आिण स ंशोधना या िनकालाचा वापर क ेला
जातो. अशा कार े मानिसक वयाच े िनमा ण हणज े मुलाचे (१०) दहा वषा पय तचे वय
हणज ेच काल मानुसार १० वष वय होय . बु दमता (I.Q.) हणज े मानिसक वय (M.A.)
आिण काय मानुसार वय (C.A.) यांचे माण आह े. अ यास म हा सामा य सरासरी
(average ) बु दीम े नुसार असावा .
अ ययन ि या आिण अ यास म
मनु य णी कशा कार े िशकतो ही सम या मानसशा ासाठी स ंशोधनास आवडीचा
िवषय आह े. अिलकड या का ळाम ये मानसशा िविवध उ र े आणत आह े. पिह या ५०
शतकाम य े संक पना मोठया माणावर सव ायोिगक र या पसरल ेली होती अशा
कारच े ायोिगक त ेने न तपासल ेले अनुमान काढल े गेले. एखादया े ातील अिनय ंि त
सम या न ेहमी च ुक या मागा कडे जाऊ शकत े. उदा. या े ातील लोकस ं या
सादरीकरणाचा नम ुना. चुक या क पना प ुसून टाक यासाठी अ यास माशी स ंबंिधत
िविवध मागा ने संशोधन क ेले जात आह े. आिण अशा कारच े शोध लाग यास ारंभ होऊ
लागला आह े. अशा कारच े प ीकरणा मक शोध अच ूक व खा ीशीर ान द ेतात.
िव तारीत ायोगाचा उपयोग न ेहमी मया दीतच असतो .
िविवध अ ययन िस दा ं त िविवध अ यास म उपयोगीत ेवर प र णाम करतात . मानिसक
िश त िस दा ंतापास ून िनमा ण होणारा अ यास माची व ृ ी स ंकुिचत उददी े आिण
या ीम य े एकस ंधपणा सतत अ ययनातील अन ुभव हया म य े दुल ीत क ेला जातो .
वत णूकवादया ं या िस दा ंतानुसार प ुनरावृ ी (repetition ), मजबूतीकरण आिण
प रि थ ती अ यास माणे िनकाल (result ) आणू शकतात . तयार क ेलेले अ ययन
सािह य िनमा णाचे काय म, अ ययन य ं ा ार े िशकवल े जातात . े िस दा ंत, अ यास म
आयोजनातील घटक , यातील तणाव , आयोजनातील समज व स ंबंध आिण अ यास म
आराखडा (design ) हे घटक अन ेक उ ी ां या यापक अ ययन सादीकरणम य े सेवा
देतात. हया िस दा ंताचा प रणाम आध ुिनक अ यास म क पाम य े िविवध िवषया ं या
तणाव स ंबंधा या ान ी म य े होतो . शालेय अ यास म हा अ ंतीमदश ीकोनात ून
अ ययन अ यास म हा पधा मक असावा .
munotes.in
Page 30
मु आिण दूर थ अ ययन
30 आपली गती तपासा
१) मानसशा ीय पायाभ ूत अ यास म रचना बददल ख ुलासा करा .
२) तीन (Basic ) मूलभूत अ यास म रचना प करा . यां या अ यास मातील
रचना मधील वापरा बददल चचा करा?
२.६ सारांश
वतं भारताम य े वाढ या गरजा , आका ं ा, समानतावादी समाजाची आध ुिनकरणा ची
मागणी , अ यास माम य े सुधारणा द ु ती, नूतनीकरण हयासाठी बर ेचसे य न झाल ेले
आहेत.
थोड यात स ं ी पण े अ यास म हा समाजा या गरजा आव यकता , आका ं ा आिण
प रि थती अन ु प असावा . हयामुळे गुणव ा ेमळपणे नागरीका ं या मनावर िब ंबवता य ेते.
अ यास माम य े िविवध उप मांचा अंत भाव असावा .
उदाः-
१) िविवध थ ळांना भेटी देणे
२) सामािजक स ंपक
३) आढावा
४) चचा स
५) सव ण
२.७ वा याय
१) पायाभ ूत अ यास म रचना हणज े काय? ता वीक पायाभ ूत अ यास म रचना प
करा?
२) िटपा िलहा .
१) वा तववाद आिण अ यास म
२) वैयि क फ रक आिण अ यास म
३) अ यासाची िनधा रके
munotes.in
Page 31
३१ ३
मु आिण दूर थ अ ययना शी स ंबंिधत मु े
घटक रचना :
३.० उिद े
३.१ तावना
३.२ सूचना मक म ु े ( वाह) (Issues)
३.२.१ ता वीक तर
३.२.२ काया मक तर
३.३ िश तिवषयक म ु े ( वाह)
३.३.१ िव ान
३.३.२ सामािजक शा े आिण मानवतावाद
३.४ वैयि क म ूलभूत अ यास म
३.५ संगोिचत (Relevance ) वाह
३.६ ौढां या अ यापनशा तरावर अ यास म आिण िवचारसरणी
३.६.१अ यास म आिण िवचारसरणी (Ideology )
३.६.२ ौढांचे अ यापनशा (Andragogy )
३.७ जागितक वातावरणामधील अ यास म
३.८ सारांश
३.९ वा याय
३.० उिद े
हा घटक वाच यावर आपण प ुढील बाबी क शकाल
दूर थ िश णाशी स ंबंिधत व ेगवेग या अ यास माचे वाहाच े (Issues) चे
प ीकरण .
िवचारसरणी मधील अ यास म नमुना आकाराच े वण न िवशद कराल
अ यास म िवचारसरणी (andragogy ) ौढां या अ यापनशा हया ं या
नातेसंबंधाची पर ेषा.
जागितक वातावरणासाठी अ यास मची आ हान े ओळखाल.
munotes.in
Page 32
मु आिण दूर थ अ ययन
32 ३.१ तावना
घटक -३ म ये आपण आता अ यास मावर आधारीत , अ यास माचा पाया , याचा
आकार आिण द ूर थ िश णातील अ यास म अ ययन ि या समज ून घेणार आह ेात. ही
ि या समाज – राजकारण , अ यापनशा आिण त व ानाचा स ं कृती स ंबंधा या
िवचारसरणीची उपयोगी आह े हे आपण ल ात ठ ेवले पािहज े. मु द ुर थ िश ण
अ यास मातील आ हा ंनाना व ेळोवेळी नवीन आ हान े, इतर सव साधारण म ु दूर थ
िश ण काय मासारखी च असतात .
हया घटकाम य े आपण , सूचना मक िश त ि य आधारावर , वैयि क आधारावर , समप क
मूलभूत वाहावर स ंपूण अ यास करणार आहोत .
३.२ सूचना मक वाह (Issues )
अ ययन आिण अ यास म अ यावश यपण े आराखडा माण े अ ययनासाठी तयार क ेला
जातो यास स ूचना अस े हण तात. शै िणक ि येम ये ानावर कौश यावर काश
टाकला आह े. हयाचा आपण अ यास म या या कर यासाठी मम (Judge ) हणून
मह वाचा वापर क शकतो . मु दूर थ िश णाच े अ यास माशी स ंबंिधत िविवध तर
ीकोनात ून सामोर े येतात. थोड यात ता वीक आ िण काया मक काराम य े वग वारी
होते. ता वीक तराम य े अ ययनामागील िस दा ंतामधील त व े आिण या ंची
अ यास माची स ंक पना अ यास म िनयोजक या वर प रणाम करतात . या िठकाणी
िश णा या ि ये या अन ेक ट यावर स ूचना मक वाहाच े यजमानपद काय वाद िकंवा
यि क तर भ ूषिवत असतो . आपणास िविश अ यास मासाठी , अ यास म िनयोजन
िविश अ यास म, उ पादन , मा यम िनवड , िव ाथ आधार स ेवा, मू यमापन , अिभ य
आिण इतरा ंची दखल घ ेणे गरज ेचे आहे. पुिढल घटकाम य े आपण अ ययन िस दा ंतवर
चचा करणार आहोत .
३.२.१ ता वीक तर (Philosophical Level )
संपूण अ ययन अ यापन ि ये या जोडीन े अ ययन आिण िश क या ंचा जागितक
ीकोन समज ून घेणे गरज ेचे आह े. अ यास म िनयोजन क या चा समज ून घे याचा
वभाव अ यास म िनण य ि येवर प रणाम क शकतो .
आपण अ य यन िस दा ं ताची िव तारान े चचा घटक ५ म ये करणार आहोत . आपण हया
िठकाणी थोड यात स ूचना मक वाहाचा अ या म स ंबंधाचा िनयोजन क या या
त व ानावर कसा भाव पडतो ह े समज ून घेणार आहोत .
वत नवाद
हया स ंबंधीचे योग ाणी, प ी, मुले हयां या आधारावर चालिवल े जातात . हा िस दा ंत
अ यास म िनयोजन क या या च ेतक – ितसादावर काश टाकतो . जे िनयाजकत
मानवी मनास द ुल ि त करतात . यां यासाठी हा िस दा ंत उपकारक आह े. हया िस दा ंता
म ये िश का ंचे िव ा या यावर अथा तच िनय ं ण असत े आिण अ ययनक या ची munotes.in
Page 33
मु आिण दूर थ अ ययना शी संबंिधत मु े
33 िन यता ग ृहीत धरली पािहज े, सूचना मक आराखड ्याचे मह व समज ून घेतले आहे. हया
िस दा ंत मूलभूत सूचना ग ृहीत ध न अ ययनक या ची जैवीक वत णूक िश क यवि थत
कुशलतेने हाताळू शकतो .
बोधा मक मानसशा
वत नवादा माण ेच बोधा मक मानसशा िश ण ि येत मानवी मनास म यवत ठ ेवते.
हया िस दा ंता अ ंतग त म ु यान े मूलभूतपणे जम न मानसशा मानवी मनास सव े
थान द ेतो. वत नवादीचा ीकोन च े संबंध चेतक आिण ितसाद, बोधा मकवादी
अ ययनाथ प ूव ान आिण या या आतील ानाशी संबंिधत असतो . हा िस दा ंत
(Theory ) नवीन अ ययनाच े बोधा मक रचन ेशी अस ंबंिधत असतो . आिण सम या
िनराकरणासाठी ह े एक आकलना मक साधन आह े.
सव सं हा मकवाद (Eclecticism ) यु वाद
वत णूक आिण बोधा मकवादया या स ंयोगाचा जागतीक ीकोन , रॉबट एम. गॅगरी श ै िणक
मानसशा प ुिढल माण े वण न करतो .
शै िणक ि या ही य या व ैयि क ब ु दी अ ंतग त आिण बाहय वातावरणावर अवल ंबून
असत े. याने बोधा मक ि ये या न ऊ प दतीची ओ ळख क न िदल ेली आह े. हयाची
चचा आपण ५.५.१ हया घटकाम य े करणार आहोत .
थोड यात अ य यन िस दा ंत मु दूर थ िश णा या अ यास म िवकासाम य े कसा
उपयोगी आह े. हे आपण समज ून घेऊ या .
अ) अ यास म िनयोजकता (Planner ) वत नवादाकड े झुकतो व अ ययनक या या
भूमीकेकडे दुल करतो .
आ) अ यास म िनयोजन कत सं ही िक ंवा बोधा मक साधनाचा व अ यय नाथ या पदवी
संपादन वर म ु काश टाक याची िनवड करणारा असावा .
तसेच या ंना या ंचे िश ण या ंना हव े ते आिण या ंना जम ेल अशा मागा ने िनवड कर याची
संधी देणारा असावा .
३.२.२ काया मक तर
काया वीत करण े, यि क िक ंवा काय वाद तरावर आपण म ु दूर थ िश णा या
चौकटीतील िव ा या ना या ं या अ यापन आिण स ेवा आधार द े याबाबात िनण य घेता
येतो. िव ा या ना जा त (कठीण ) अवघड चा बाब चा सामना न करता सहज िश ण घ ेता
येईल अशा कारच े िनण य घेतले पािहज ेत.
अ ययन िन हीत जव ळ जवळ िविश अ यास म पु तके, अ यास आराखडा , मा यमाची
िनवड, हयावर काश टाक ून तस े अनुसंधान क न तसा िनण य घेतला पािहज े. अंतग त
भार, सादरीकरणाचा कार , पु तकाच े व प , क – ा य सािह य आिण इतर अन ेक munotes.in
Page 34
मु आिण दूर थ अ ययन
34 बाबी िश णा या अन ुसंधान वर (Strategies ) प रणाम करतात . मा यम िनवड याचा
िनण य हा एक मा यम (Media ) घेणार िक ंवा बह मा यम साधन (Multi -media ) संपूण
िविश अ यास प ूण क न घ ेणार ह े गृहीत ध न िनण य घेतला जातो . तसेच मानवी ोत ,
तं ान , आिथ क हयाप ैक उपल धी असणारा असावा . मा यमाचा कायद ेशीरपणा आिण
शै िणक प रणामकारकता , मा यमािवषयी िनण य घेताना ग ृहीत धरावा .
मु दूर थ िश णा ार े नवीन िविश अ यास माचा िवकास आिण स ुरवात कर याप ूव
काही िवचारल े पािहज ेत ते पुढील माण े -
अ) जर त ु ही अन ेक मा यमा ंची िनवड करत असाल तर मा यमाच े माण का य आह े.
आ) वा याय िश क कशा कार े अधोर ेखीत असावा िक ंवा संगण अधोर ेखीत िक ंवा
दो ही ही आिण जर दो ही अस ेल तर या ंचे माण काय ?
इ) एकंदरीत वा याय आिण म ू यमापन ि ये म ये वा यायच े मह व काय अस ेल?
ई) सुसंवाद रचना आिण सभोवताल या वा याय तीसादाशी सुसंवाद म ू यमापन
आिण िव ा या ना परतावा कसा अस ू शकेल?
उ) खाजगी िश क िव ा या ना कशा कार े मदत क शक ेल?
ऊ) खाजगी िश क िव ाथ समोरा –समोर भ ेटी या प ुनरावृ ी या व ेग कसा अस ेल?
ऋ) िविश अ यास म, िव ाथ ितसाद, अिभ या ची प रणामकारकता हया सवा साठी
अिभ य य ं णा कोण या आह ेत?
ऌ) अ यास क ाने पुरिवले या स ुिवधा िव ा या स जव ळ जा यास सो या आह ेत काय ?
िनि तच आपण अशा ा ंचे वग करण प ुढे चालू ठेऊ शकतो . परंतु आपण आता
थांबू या. पुढे जा या अगोदर ता वीक आिण काय वादा या वा हाची आपण उज ळणी
क या .
आपली गती तपासा
१) अ ययनासाठी वत नवादी आिण बोधा मक वादी याम य े तुलना पाच ओ ळी म ये फरक
िलहा.
३.३ िश तिवषयक म ु े ( वाह )
अनु मे िश त ही अ यास म वाह (ठाम) िन ीत तयार करत े. ता वीक आिण
काय वादाच े वाह िश तीवर अवल ंबून असतात .
उदा- रसायनशा ाचा अ यास म तयार करत असताना त व े व यांचा वापर या िविश
अ यास माम य े बदलत असतो . याच माण े इितहास िवषयाम य े सु दा तस ेच आह े.
आपण िविवध िश त िवषयक उदाहरण े आपण पाह या .
munotes.in
Page 35
मु आिण दूर थ अ ययना शी संबंिधत मु े
35 ३.३.१ िव ान
िव ानाच े िविश अ यास माचा आराखडा तयार कर यासाठी व या स ं थेस तस े
अ यास म चाल ू ठेव यासाठी म ु दूर थ िश ण ता वीक व यि क ग ृहीत ध न
आणखी अशा कारची मागणी श ै िणक स ं थाकड ून केली जात े. िव ाना या यि क
आिण यशास ंबंधी संबंिधत काय म आिण यासाठी अ याव यक म ूलभूत पायाभ ूत सुिवधा
असण े गरज ेचे आहे. िव ान िवषयाम य े िस दा ंत व ा यि कास िततक ेच मह व आह े.
िव ान िवषयाम य े योगशा ळा उपल धत ेची स ुिवधा, शा ीय उपकरण े, वा यायाच े
व प , समोरासमोर स ंपका ची वार ंवारीता (Frequency ) आिण इतर ग ृहीत धरले जातात .
िव ा या ना आकलन कर यासाठी यि काम य े य त ठ ेवून अ यास म तरावर
उपल ध म ूलभूत सुिवधा िव ा या ना उपल ध क न िद या जातात . खाजगी िश क
िव ा या ना आधार द ेतात. शासक िव ानाशी स ंबंिधत म ु दूर थ िश णाम य े पूव -
िनयोिजत मागणीन ुसार अ ंमलबजावणी करतात . िव ा या ना एक काम क न गरज ेनुसार
यि क सादरीकरण करण े ानाचा िवकास करण े तसे फारच अवघड आह े.
थोड यात वत नवा ा ं या त वान ुसार िव ानातील अ यास म हा सामािजकशा े आिण
मानवशा ाप े ा खूपच वेगळा आहे.
३.३.२ सामािजक शा े आिण मानवतावाद
सामािजक शा े आिण मानवतावाद अ यास म यातील मागणी समज ून घेऊन
अ यापनशा / ौढांचे अ यापनशा ा ंची शा ीय िवचारसरणी स ु दा समज ून घेतली
पािहज े.
यािठकाणी यि क असोत वा नसोत पर ंतु मु दूर थ िश णा या चौकटीत िनि त
केले या अ ययन आधार व अ यापनाशी अन ुसंधान क ेले जाते.
उदाः-
१) वाडःमयाशी स ंबंिधत वाह
२) आिथ क
३) रा यशा
४) सव सामा य लोका ंना मािहती प ुरिवणारी साधन े, (वृ प े, रेिडओ, टी. ही. इ.) हया ार े
आपणास लविचकता आिण सहनशील िवचा रसरणी , सहजपण े पदवी ची उिदद े,
हयांची देखभाल क ेली जात े. आपण िवषयाशी स ंबंिधत जागितक ीकोन जाण ून
घे याचा य न क ेला पाहीज े. मु , खेळातून मोफत स ंक पना , आिण अथा मक
( प ीकरण ) िव ा या ना या ंची मािहत असल ेली िनवड कर यास मदत करतात . ही
िनवड व ेशासंबंधी, संदभ , िवचारसणी , अथा म प ीकरण व इतरा ंशी स ंबंिधत
असत े. जर आपण फरकास ंबंधी जाग क अस ेल तर , आपण ह े फरक अ यास म
तयार करताना समािव क शकतो .
येक िश ती या वाहाशी स ंबंिधत यथाथ (रचना) आराखडा (design ) पासून
उपयोिगता व प रणामकारकता जाण ून घेता येते. मु दूर थ िश णाचा अ यास म तयार munotes.in
Page 36
मु आिण दूर थ अ ययन
36 करत असताना आपण िश तीकड े ल िदल े गेले नाही तर अ यास म प रणामकारक
होणार नाही तस ेच तो स ंकुिचत होईल .
पारंपारीक अ यास म िवषयाम य े / िश तीकड े मु यतः ल िदल े जात अस े. बदल या
वातावरणाम य े आपणास म ु दूर थ िश णातील (ODL) वैयि क वाह जाण ून घेणे
गरजेचे आहे.
३.४ वैयि क म ूलभूत अ यास म
शै िणक िवचार िव ा या ना वतः चिलत का ळाम ये िवचार करा वयास व ृ करतात .
मु दूर थ िश ण (ODL) वैयि क िनवड व वात ं याचा पाया आह े. मु दूर थ
िश णातील अ यास म वतःच िव ा या ना लविचकता वत ं अ यास आिण
अ यासाम य े या ंना वाय ता द ेते. मु द ूर थ िश णातील व लविचकत ेस
वा तवाम धील स य जाण ून घेणे गरजेचे आहे.
अ यास म पूण कर यासाठी व ेळेचे बंधन लविचक असाव े. अ यास म पूण करत
असताना सामािजक , घरगुती, वैयि क , यावसाियक जबाबदारीम य े य यय य ेता कामा
नये. परंतु याच व ेळी हे िह ल ात ठ ेवले पािहज े क स ंपूण स च लविचक रा िहले पािहज े
असे नाही.
मु दूर थ िश ण अ यास माम य े य या िभ न गरजा , िविवध अ ययन श ैली,
िव ा या या अ यास कर या या सवयी , जाणून घेत या पािहज ेत. अ यास म हा
भौगोिलक , सामािजक आिण अ यापन शा / ौढांचे अ यापन / शा हयाम य े वैयि क
वाढ कर यास वाव असणारा असावा . िव ाथ या ं या सामािजक प र थीन ुसार व ेगवेग या
भौगोिलक थानाम य े िवख ुरलेला आह े. शहरी मीण , आदीवासी भागातील िव ा या ना
यां या गरज ेनुसार व साम य नुसार अ यास माम य े वेश घेता आला पािहज े.
सव णातील नम ु यावर आधारीत गरज , मु दूर थ िश णातील िविश े ासाठी
अ यास म, वेगवेगळे (िभ न) असू शकतात .
उदा. या याता िलखाणाम य े संशोधन क शकतो िक ंवा औषध िव ेता डॉ टर ( वै )
यां या व ै क य े ाम य े नवीन त ं ाचा शोध लाव ू शकतो . अशा कार या व ैयि क
गरजांची दखल घ ेऊन िविश अ ययनाचा िवषय / िवशेष े ा या ान डो यासमोर ठ ेवून
मु दूर थ िश ण काय माचे (आयोजन करत े.) िव ा या ना देते. एकदा जर आपण
वैयि क म ूलभूत गरज आिण अ यास माची लविचकता जाण ून घेतली ( या या केली)
तर पुढील बाबी ग ृहीत धरता य ेतील.
१) अ ययन क या ची उिदद े.
२) अ ययन प दतीस प ंसती.
३) मू यमापनाची प दती .
४) अ यापनशा .
५) िकंमत. munotes.in
Page 37
मु आिण दूर थ अ ययना शी संबंिधत मु े
37 काही लोका ंना फ मािहती हवी असत े, काही जणा ंना माणप हव े असत े, काही जणा ंना
परी ेस बस याची इ छा असत े. हया सवा चा प रणाम अ ंितम व ैयि क अ यास मावर
होतो.
३.५ संगोिचत (Relevance ) वाह
समाजा या व ैयि क गरजा व ेळेनुसार बदलतात . अ यास म उपयोगी आिण फारच
परीणामकारक होता . पुढे हा अ यास म िविवध कारणाम ुळे असंबध होता . अ ावत आिण
पूण अ यास म सु दा प ुढे अस ंबदध होतो . तो आप या व ैयि क गरजा व आवड
हया याशी स ुसंगत नसतो .
हया प रि थतीम य े जे हा शा ळा/ महािव ालय े कालबाहय मािहती असल ेले िवषय
िशकवतात . यावेळी अ यास म ाना या नवीन िपढीसाठी स ंकुिचत ठरतो . याचव ेळी
नवीन समाजास सामािजक मा यता िम ळते. परंतु ा अ यास मामुळे नोकरी होत
नाही. स ा या श ै िणक गरज ेनुसार, अ यास माचा आढावा , पुन रचना करण े अ याव यक
आहे. हया पध त ीपथात असणाया सम या ंना मु दुर थ िश ण त ड द ेते. हया
िठकाणी दोन सम या आह ेत याची दखल घ ेणे मह वाच े आहेत.
अ) पारंपारीक अ यास म िशकवणा या सं थामधील अ यास म रचना आिण
अ यास मांचे एक ीकरण लविचक नसत े. बह तेक शै िणक स ं था/ संचालक / िवभाग
पांरपारीक िव ापीठा ंशी संबंिधत असतात . आिण याच चौकटीत राह न तशाच कार े
संचालन करतात .
आ) लहानगटातील लोका ंना संबोिधत कर यासाठी तयार क ेलेला अ यास म शासक य
या यवहाय होऊ शकत नाही . मु दूर थ िश णाची अ यास म रचना जोपय त
जा त कालावधी उपयोगाम य े आणत नाही . तोपय त तो अपयशी आह े. जीवनातील
अ यास म प रि थती (घटक) हयाची गरज अ यास माची सम पकता पाह न ठरिवली
जाते.
आपली गती तपासा
१) वैयि क म ूलभूत अ यास मावर प रणाम करणाया वाह (Issues ) िटपा िलहा .
आिण म ूलभूत सम पक वाहाशी कस े जोडल े आहेत ते िलहा .
३.६ ौढां या अ यापनशा तरावर अ यास म आिण िवचारसरणी
आपण आप या भावना अ यास मातील स ंक पना िस दा ंत व अ ंतग त घटक इ . वर चचा
व वादिववाद क न यथ पणे वेळ दवडत असतो . कोणताही श ै िणक उप म हा अ ययन
अ यापनाम य े दुमाग ि या आह े. मागणीनुसार श ै िणक काय मातील घटका ंचे
प दतशीरपण े केलेले िनयोजन हणज ेच अ यास म आह े. िश णा या ता वीक तरावर
प रणाम करणार े अ ययन िस दा ंत समज ून घेतले पािहज ेत. munotes.in
Page 38
मु आिण दूर थ अ ययन
38 ौढां या अ यापन तरावर िवचारसरणी (Ideology ) आिण अ यास मची म ु दूर थ
िश णातील गरज हया ंची हया िठकाणी चचा क या .
३.६.१ अ यास म व िवचारसरणी (Cirriculum & Ideology )
शै िणक ि या ही अ यास माचे खुलासवार टाचण जागितक ीकोन डो यासमोर,
कोणासाठी , का व कशासाठी श ै िणक उप म राबवायाच े हयाचा ख ुलासा करत े.
अलीकड ेच आपण अ यास माची िविश अ यास माशी (Course ) संबंिधत आिण
अ यास म अ यापन काय म अंतग त घटकाची या या क ेलेली आह े. पुढे हळूहळू हे
उप म अ ययन प रि थती अ ययन अन ुभवाची स ंपूण मया दा वयाम य े समािव क ेले
जातात .
िवकिसत द ेशातील िश णाची िवचारसरणी जव ळजवळ उदारमतवादी िक ंवा वैयि क
आहे. परंतु यांची परीभाषा समाजावर प रणाम करणारी असत े. संपूण जगावर आधारीत
युने कोचा अहवाल प ुिढल माण े आह े. ’ या िठकाणी श ै िणक प दत अिलकड ेच सु
केली या िठकाणी ग ंभीर अ संबदध पणा िदस ून आला आिण परद ेशी नुम यांचे अनुकरण
(Coppy ) के याच े आढळून आल े. मु दूर थ िश णा या अ यास म पध त िस दा ंत,
िवकास , उपयोगीता , आिण म ू यमापन हया चार िवचारसरणी या वाहाचा प रणाम
मु य व े जाणवतो .
खालील ट ेबल िवचारसरणी दाखिवत े
टेबल -१ अ यास म नम ुने (Curricular Models )
पिहला दजा चा (Classical ) क पनािव ात वावरणारा (Romantic ) िवषय क ीय िव ाथ क ीय
कौश य िवकासा वर भर िव ा या या सज न शीलत ेवर भर
अ ययनाप े ा सूचनावर ताण अ ययनासाठी शोधाची तरत ूद
(Provision )
मािहतीच े सं मण जागृतीवर भर , मूळ नविनमा ण आिण वतं ता
िश तीवर भर , आजापालन आिण
ढता सकारा मक य न आिण म ू याने येय
िवकास
ान ा ीचे येय वा तिवक जीवनातील अन ुभवावर भर
पूण प दतीचा वापर आिण उपदेशा मक स ूचना प दती या वापराम य े िव ा या चा सहभाग आिण सहकाय
मू यमापनावर ताण वयंअ ययनावर ताण आिण वतःम य े सुधारणा (Classical ) पिह या दजा या
आिण क पना िव ात वावरणाया (Romantic ) नमु याम य े फरक आह े. munotes.in
Page 39
मु आिण दूर थ अ ययना शी संबंिधत मु े
39 पुढील भागात आपण ौढां या अ यापन शा ा ंचा िवचार करणार आहोत .
(Andragogy ) ौढांचे अ यापनशा
ौढांचे अ यापनशा ही स ंक पना अ यापनशा शी समा ंतर आह े. ौढांचे अ यापन
शा ह े ौढांना िशकव याची कला व िव ान आह े. ही सं ा ख ूपच िस द आह े व सोपी
आहे. अ यापनशा ा ची पाच ग ृहीतके पुढील माण े :
१) वसंक पना
२) अनुभव
३) अ ययन उ ोधन
४) िशक याची अन ुकूलता, तयारी
५) ेरणा
ौढ विदगदिश त आिण ेरणा घ ेऊन िशकतात . यांचा अ ययनाचा अन ुभव सम या
क ीय आिण िवषय क ीय असतो . ौढांचे अ यापनशा ह े सव साधारण अ ययन
शा ा या िव द आह े हे मुख पणाच े ठरेल कारण म ुले सु दा वय ं ेरणेने अ यास करत
असतात . ौढां या अ यापनशा ा म य े म यवत क पना व ैयि क व व आह े. संपूण
जीवनभर व ैय क व व , विदगदश न, आिण वतःची वतः अ ययनाम य े वाढ ,
सुधारणा कर यासाठी वतःची वतःच मदत करण े गरजेचे आहे.
३.७ जागितक वातावरणातील अ यास म
मु िव ापीठ ऑ ेिलया (OUA ) सात ऑ ेिलयन िव ापीठाशी स ुसंगत आह े. डेडन
(२००६ ) मु ऑ ेिलयन िव ापीठ सहकाया ारे अ यास म िनिमत चा योग आह े.
मु िव ापीठ ऑ ेिलया वतः नवीन अ यास म दोन मागा ने तयार करतात .
अ) माक टवर आधारीत वतः प ुढाकार घ ेऊन केलेले स व ण जागितक वातावरण
शै िणक ि या तयार करत े. ही ि या मु दूर थ िश णाचा जागितक अ यास म
िव ा या ना सं कृती व समाजा या जव ळ घेऊन जातो . सं था जागितक लोका ं या
साठी अ यास मांची िनिम ती करतात .
३.८ सारांश
हया घटकाम य े खालील अ यास मीय वाहाबाबत (Issues ) चचा केलेली आह े.
सूचना मक वाह :-
सूचना मक वाह प ुढील वाहाशी स ंबंिधत आह ेत.
१) ता वीक तर आिण
२) काया मक तर munotes.in
Page 40
मु आिण दूर थ अ ययन
40 िश तीवर आधारीत वाह : हे वाह स ंबंिधत आह ेत.
िव ान
सामािजक शा े
मानवतावाद
वैयि क आधारीत वाह : िव ा या या वय ंशासीत ( वतः) शी संबंिधत असतात .
संदभा वर आधारीत वाह : हे िविश अ यास मा या एक ूण कालावधी (Life) संबंिधत
असतात .
अ यास म वाह प ुिढल दो ही स ंदभा त असतात
अ) अ यापनशा
आ) ौढांचे अ यापनशा
३.९ वा याय
१) मु दूर थ िश णाशी स ंबंिधत अ यास मीय वाह कोणत े? समप क ( संगोिचत )
अ यास म वाहाची चचा करा.
२) अ यास म नमुने (Models ) प ीकरण करा .
३) ौढांचे अ यापन शा हणज े काय ? ौढां या अ यापन तरावर अ यास म
िवचारसरणी बददल प ीकरण करा .
munotes.in
Page 41
४1 ४
मु आिण दूर थ अ ययनातील
अ यास म प ुरक था
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ मु आिण दूर थ अ ययनातील अ यासप ुरक था
४.३ समुहासाठी िश ण
४.४ समुदायाचा िवकास
४.५ ामीण िवकास
४.६ रा ीय िवकास
४.७ सारांश
४.८ वा याय
४.० उि े
हया घटका या वाचनान ंतर आपण पुढील बाबी कराल .
सव साधारण लोकासाठी / समाजासाठी / जमातीसाठी , ामीण भागासाठी / रा ीय
िवकास हयाम य े मु दूर थ िश णाची भ ूमीका.
भारतात , भारताबाह ेरील, जगातील म ु दूर थ िश णा या अ यास म पर ेषेचे मह व
व अ या स मातील नवीन थ ेचे मह व .
मु आिण दूर थ िश णाचा ामीण व रा ीय िवकासम य े आंतरसंबंध समज ून घेणे.
जागितक वातावरणाम य े अ यास मातील नवी था दाखव ून देणे.
४.१ तावना
अ यास मावर िश त , िश तीचा आराखडा , समप कता आिण िवचारसरणी हया ंचा प रणाम
होतो. हया घटकाम य े आपण म ु दूर थ िश णातील नवीन था ंचा अ यास करणार
आहोत .
अ यास म हा िविश अ यास म (Course ) (अ यासाचा काय म) तसेच वेळ
(अ ययनाचा अन ुभवाच े िनयोजन ) हया अ ययन व अ यापना या पर पर ि या आह ेत.
अ यास माचा इित हास जाण ून घेत यािशवाय आपण अ यास मातील नवीन वाहा ंची munotes.in
Page 42
मु आिण दूर थ अ ययन
42 संपूण अ यास क शकणार नाहीत . परंतु हे िश णा या इितहासाशी आ ंतरसंबंिधत आह े.
अ यास माची क ेवळ शै िणक त वव े या या ीन े या या करता य ेत अस े नाही पर ंतु
सामािजक गरज ेनुसार द ेखील या या करता य ेते.
पारंपरीक अ यास म हा धमा वर-आधारीत उ ोधनावर मया दीत होता. जागितक
महायु दापूव या का ळचा शै िणक अ यास म हा िवषय क ी व त ुि थतीवर आधा रत
तपशीलावर भर द ेणारा होता . दुस या महायु दानंतर जग ३ भागात िवभागल े गेले.
१) सा यवादी क य ुिन ट
२) पा ीमा य , सा यवाद न मानणारा
३) उव रीत जग
१९६० या म यास मानवतादी य ेय, सा य कर यासाठी , ज मजात िश ण , योिगक
अ ययन उप म िनिम तीस चालना िम ळाली म ु दूर थ िश णाची स ुरवात १७ या
शतकात पा ि मा य द ेशात झाली . भारताम य े पोहच यास १९ या शत का या अख ेरीस
हणज ेच १८९१ ते १९०० साल उजाडल े. २० या शतका या अख ेरीस जगातील
सा यवाद स ंपु ात आला . २१ या शतका या अख ेरीस सा ं दायीक िश ण ह े उदार
िश णाम य े बदलल े. अ यास म हा मािहती पास ून समज ून घे याम य े आिण वापराम य े
बदलला .
भारताम य े १९४७ म ये ि टीश श ै िणक प दत आिण या ंचा अ यास मास भारताम य े
सुरवात झाली . जानेवारी १९६१ म ये क ीय स लागार िश ण म ंडळ, यांनी उ च योजना
भारताम य े तयार क ेली. िश णासाठी सिमती थापन क ेली. या (सिमती ) किमटीच े
अ य ा या पक डी .एस. कोठरी होत े. यां या अ य त ेखाली भारताम य े
प यवहारा ार े िश णाची स ु प योजना थापन झाली . िद ली िव ापीठान े यासाठी
अ याव यक कायद े क न प यवहारा ार े िश णाची स ुरवात १९६२ म ये सु झाली .
१९६० ते १९७० या दर यान प यवहारा ार े िश णा म ये वाढ झाली . रा ीय श ै िणक
संशोधन आिण िश ण (NCERT ) ने िश णािवषयी अ यास माची रचना िडस बर
२००५ म ये कािशत कर यात आली . वातं य ा ी न ंतर १९६८ म ये रा ीय
शै िणक धोरणान े िश णा या इितहासाम य े मह वाच े पाऊल टाकल े. याचा उ ेश रा ीय
गतीकड े, साधारण नागरीका ं या गतीकड े, वाटचाल , रा ीय एका मत ेम ये सुधारणा ह े
आहे. १९७६ या घटना मक काय ातील तरत ूदीनुसार समकालीन श ै िणक यादी जव ळ
पास तयार कर याची एक ि क जबावदारी क े व रा य सरकारची आह े. १९८६ या
रा ीय शै िणक धोरणान े भारतास २१ या शतकासाठी (पा भ ूमीची) प रि थतीची तयारी
क न ठ ेवली होती . हयाने जीवनभर िशक या या भ ूमीकेवर भर िदला . जीवनभर
िशक या या आश ेचा उि ान े शै िणक ि येवर भर िदला .
२० या शतका या स ुरवातीस अलीकड ेच अ यास म हा नाटयमय ब दलात ून जात आह े.
हयासाठी िद दश न पुिढल माण े :
वाढीस िवश ेष मह व आिण उपयोगा मक काराम य े बदल .
हा एक व ेगळा भाग आह े. आिण तो अिधक आ ंतर िश त ि य आह े. munotes.in
Page 43
मु आिण दूर थ अ ययनातील
अ यास म प ुरक था
43 गरजेस अिधक मह व िदल े जाते.
अ ययनाथ आिण िव ा या ची मागणी
सामािजक गरज ेनुसार गतीमान अ या स माचे व प .
वाढ या त ं ानाच े मह व .
अंतग त घटका ंतील स ूचनांचे सारण .
यवसाियकरण नाही पर ंतु अिधक जीवनाव यक
येकासाठी िनर ंतर यवसाियक िश ण .
४.२ मु आिण दूर थ अ ययनातील अ यासप ुरक था
मु आिण दूर थ िश णातील अ यास म हा िवश ेषत ित स या जगासाठी तयार क ेलेला
असतो . आता ितसर े जग हणज े जे देश आिथ क आप या द ेशाची गती क इि छतात
अशा द ेशांचा सम ूह यास िवकसनशील द ेश अस े हणतात . िविवध गट , ि या िविवध
जमाती , त ण िक ंवा आिथ क ि थती चा ंगली नसणारी असहाय म ुले, िविवध कारणान े
दु त िश णाकड े वळतात. औपचा रक िश णापास ून वंिचत असल े या ि या ंसाठी म ु
दूर थ िश णाची गरज व आवश यता होती .
िविवध कारणा तव द ूर थ िश णाकड े वळलेले लोक प ुिढल माण ेः
१) सामािजक व व ैयि क कारणान े िश णापास ून वंचीत रािहल े या ि या
२) मु य श ै िणक वाहात समाधानी नसल ेले व या ं या गरज े माण े िश ण िम ळत
नसलेले ामीण व आदीवासी भागातील लोक .
३) यावसाियक िश णाची इ छा असल ेला त ण वग
४) िनयिमत शा ळा महािव ालय े म ये हजर राह न शकणार े िव ाथ .
वरील सव कारच े िव ाथ आप या य ेयपूत साठी दूर थ िश णाकड े वळतात.
ौढ िश ण आिण कामगार िश ण आिण अिनयिमत अ यास म.
उदा. १) िवशेषत कोल ंबा येथील च व लॅटीन आिण पॉ लीन लोका ंची िवचारसरणी
२) ाझील व िचली मधील व रल माण े समान ायोिगक ा यि कासाठी
३) वयंरोजगार अहमदाबाद य ेथील ि यांचे संघटन – हे संघटन एकाि मक म ु
दूर थ िश णा या समोरा -समोरील प रि थती म य े होते. मु दूर थ िश णा या
नवीन था ंचे चार काराम य े वग करण क ेले जाते.
munotes.in
Page 44
मु आिण दूर थ अ ययन
44 १) समुहासाठी िश ण :
मु दूर थ िश ण अ यास म सव सामा य लोका ं या गरजा ंची दखल घेऊन सव सामा य
लोकां या व ैयि क य ेय पूत कर याम य े सव सामा या ं या िश णासाठी योगदान द ेतो.
अशा कार े वैयि क गरज ही प ुिढल माण े असू शकत े.
१) पदवी प ूण करण े.
२) ान ी करण े.
३) िनयिमत पण े पदवी स ंपादन करता आली नाही हण ून जाऊन सव सामा य लो क दूर थ
िश णाकड े वळतात.
२) समुदायाचा िवकास :
समुदाया या जीवन श ैली म य े सुधारणा कर यासाठी अस णा या गरजांची हा अ यास
दखल घ ेतो. हयामुळे जाती जमाती या िवकासाचा िव तार क न या ं या
अ यास माम य े नवीन था स ु करता य ेते. बह तेक मु दूर थ श ै िणक स ं था
भारताम य े आज सम ुदाय िवकासाच े अ यास म िविवध िभ न िविश अ यास मा
(Course ) ारा िभ न आ य दाता वगा साठी िनयोजन करत आह ेत.
३) ामीण िवकास :
ामीण जीवनातील ामीण भागास क ि य क न , ामीण गरजा समज ून घेऊन ामीण
लोकांचे जीवनमा न सुकर (अिधक चा ंगले) होईल अशा कारचा अ यास म असतो .
४) रा ीय िवकास :
शै िणक ि येचे िव त ृत य ेय हणज े, वैयि क ानव ृ दी, व वाढ , साम य , कौश य े व
ा यि क हया म य े सुधारणा होय . जागतीक म ु दूर थ िश ण ह े नेहमी गरीबातील गरीब
िव ा या ना िश णाची स ंधी उपल ध क न द ेऊन आिण िश णा ार े मानवी ोताची
उपल धी क न रा ीय िवकासा म य े िवशेष ल य बनिवत े. देशा या िविश भागातील
वाढ या औ ोिगकरणाच आिण जागितक गरजा या ंचा अ यास माम य े समािव क न
देशास िवकासा या ीने घेऊन जा यास मदत होत े.
४.३ समुहासाठी िश ण
भारताम य े फार वषा पासून िविवध रा यातील म ु आिण दूर थ िश ण द ेणा या सं थानी
यां याम य े सव साधारण लोका ंसाठी लोक िश णा या स ंधी िनमा ण क न पारदश कता
आणली .
खालील िव ापीठानी या ं या ादेिशक ( थािनक ) यां या रा यात िव ा या या मागणी
माण े अ यास म सु केले. munotes.in
Page 45
मु आिण दूर थ अ ययनातील
अ यास म प ुरक था
45 १) बी. आर. आंबेडकर िव ापीठ ह ै ाबाद १९८२ .
२) इंिदरा गा ंधी रा ीय म ु िव ापीठ थापना १९८५ .
३) रा य म ु िव ापीठ नाव वध मान महावीर म ु िव ापीठ १९८७
४) नालंदा मु िव ापीठ १९८७
५) एमपी भोज िव ापीठ १९९१
६) डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर म ु िव ापीठ ग ुजरात १९९४ .
७) कना टक म ु िव ापीठ म ैसूर -१९९६
८) नेताजी स ुभाषच ं बोस म ु िव ापीठ कलक ा १९९७
९) यूपी राज ी ट डन म ु िव ापीठ अलाहाबाद , १९९८ .
१०) तामीळनाडू मु िव ापीठ च ेनाई २००२ .
पंजाबी िव ापीठ पतीया ळा ने एम. फ ल हा (कोस ) िविश अ यास म दूर थ काराम य े
इं जी आिण प ंजाबी भा षेत सु केला.
उदा.- यशवंतराव च हाण महारा म ु िव ापीठ (य.च.म.मु.िव.) १९८९ म ये थापना
झाली. हया िव ापी ठाने बी.ए.बीकॉम तस ेच साय स त ं ान , ॲ लाप्ईड, इले टािन स ्
असे २२६ शै िणक काय म सु केले. तसेच वािष क २,५०,००० िव ा या नी सरासरी
न द केलेली आहे. तसेच १,७०,००० िव ा या नी (http://ycmou . digitaluniversity .
ac) इंिदरा गा ंधी रा ीय म ु िव ापीठान े १७५ काय म २१ शाळांमधून अ यासाची न द
व दोन िमलीयन ग ुण (mark ) न द आह े.
देशाम य े असल ेले भाषाशा , हवामान शा , भौगोिलकशा , सां कृितक वातावरण ,
अशा िभ न वातावरणाम य े मु दूर थ िश ण वतः िटकाऊ उपाय शोध ून काढ ून
बह सं य अिशि त लोका ंना सव सामा य िश णाकड े घेऊन जात े. मािहती व स ं ेषण
तं ान (ICT) हयांनी दूर थ िश णा ार े मोठया माणाम य े िश ण व ेळ व जागा हया
दोन घटकासाठी सोई कर आह े. मोठया माणात औपचारीक , न-औपचारीक िश ण
प दतीम य े पोहच यास (कठीण ) असहाय असणार े काय मु दूर थ िश ण अिधक
संबंिधत, समप क आिण अथ पूण पणे तयार करत े.
१९ या शतका या श ेवटी गत अ ंतग त सं ेषणा क त ं ानान े िविवध स ंगणक िश ण
(course ) िविश अ यास म िवश ेष त ा ं या माग दश नाखालील यव थापक य
काय म, परदेशी यापाराबाबत काय म, पया वरण यव थापन , मानवी (अिधकार ), ह क,
दूषण यव थापन योग , फल योतीष अस े िविवध काय म सु झाले. तांि क आिण
पॅरामेडीकल ह े मह वाच े काय म मु दूर थ िश णा ा रे १९ या शतका या श ेवटी
िमळाले. दूर थ िश ण प रषद ेने २००४ साल या अहवालाम य े ४२९ शै िणक काय म munotes.in
Page 46
मु आिण दूर थ अ ययन
46 व यासोबत ३४८३ (कोस स) िविश अ यास भारतातील ११ मु दूर थ श ै िणक
सं थाचा अ ंत भाव आह े.
आपली गती तपासा
१) गे या दोन दशकापास ून अ यास मास भ ेडसावणा या पाच बदलाची यादी िलहा .
४.४ समुदायाचा िवकास
पु कळ जमाती जस े असहाय , ता पुरते अपंग व, भौगोिलक या मागासल े या भागातील
लोक हया सवा साठी म ु िश ण ही या ंची िनवड नस ून मु दूर थ िश ण हा या ं यासाठी
एक पया य आह े. याचव ेळी तं ान ाहण कर याच े अ ान , िव ुत ोताची अन ुपल धी ,
िकंवा डीजीटल (अंका मक ) जोडणीचा अभाव , िकंवा िवश ेष भाषा वाडःमयाचा अभाव
हयाचा भाव द ूर थ िश ण िवश ेष िठकाणी वीकार याम य े होतो.
युनाइडेट नेशन कॅपीटल ड ेवहलम ट फंड (UNCDF ) हयांनी दूर थ अ य यन (कोस )
िविश अ यास म स ट ेवर २००२ म ये सू म आथ क (MFDL ) िवकास क ेला. हया
(कोस ची) िविश अ यास माची रचना ही िव ा या साठी काम कर णा या
यावसाियकासाठी , सराव कर णा या साठी योजना बनव णा या ंसाठी देणगी द ेणा या साठी,
सामािजक जबाबदारीची ग ुंतवणूक कर यासाठी आिण इतर काया मक िवकास
करणा या ंसाठी होता. हया कोस या पॅकेजम ये २ सीडी. रोमस आिण काही िनवडक वाचन
सािह य याचा अ ंतभा व होता . जरी हा कोस िशकवणी स ंबंधी रचीत असला तरीही
http://www .uncd .org/mfdl हया व ेवसाईडवर म ु पण े उपल ध अस ेल.
इ नो (IGNOU ) ने पया यी िश ण द ेणारी १०० महािव ालय े भारतभर थापन क ेलेली
आहेत. हयांचे उि ्ये मु यान े यां या म य े वैयि क यो य कौश याचा िवकास क न
थािनक कारखानदारी या सहा यान े यांना रोजगार िम ळवून देणे हे आह े. थािनक
गरजेनुसार िशवण काम काय म आिण थािनक रा या या म ूलभूत गरजा माण े यो य
साधन े जी या जमातीतील कामगारा ंना वी काराहाय असतील या ंना देणे. ही महािव ालय े
आथ क वाढीची ोत आह ेत. कारण ही महािव ालय े िशि त व कौश य िवकिसत
सुधारीत कामगार वग िनमा ण करतात आिण िव ा या ची वैयि क जीवानाम य े गुणा मक
वाढ करतात . तसेच िवश ेष जमाती व रा ा या िवकासाम य े देखील ग ुणा मक वाढ व
िवकास हो यास मदत होत े. (http://ieg.ignou .in/wiki) इ नो (IGNOU ) ने अिशि त व
नुकतेच िलहा . वाचायला िशक णा या नव-िशि त जमाती या लोका ं या िवकासासाठी
िविवध काय मांचे आयोजन क ेले. िवशेषतः ख ेडयातील ि या व नोकरी नसणारा य ुवा वग
हयां या मधील ुटी कमी कर यासाठी िविवध ाय कमांचे आयोजन क ेलेले आहे. ि या व
युवा वग हया मागास जमातील लोका ं या िश णावर िविवध काय मांचे आयोजन क न भर
िदलेला आह े.
munotes.in
Page 47
मु आिण दूर थ अ ययनातील
अ यास म प ुरक था
47 इंिदरा गा ंधी रा ीय म ु िव ापीठातील (IGNOU ) या जाती जमाती िवकासा मक
काय म. काय म ल ण े
१) िवकासा मक भ ूमीका पार पाड यासाठी िव ान व त ं ानाच े काय म ि या व सव साधारण ामीण लोक आिण
ामीण भागा तील फायदा न िमळाल े यासाठी
यो य.
ामीण भागातील लोका ंना िश णाची स ंधी.
िश ण द ेऊन रोजगार प ुरिवणे.
अिश ीत , नविशि त आिण ब ेरोजगार
लोकां या म य े मता वाढिवण े आिण
कौश य िश ण द ेऊन व ंयरोजगार िनमा ण
क न द ेणे व उ प न वाढिवण े.
िविश औ ो िगकरणासाठी िनवडक क ावर
िश ण व रोजगार स ुिवधा द ेणेबाबत.
कारखा यातील कामगारा ंना या ंची कौश य े व
साधन े पुरिव यासाठी
वयंरोजगारीची स ंधी पुरिव यासाठी २) कला, रचना, ह त यवसाय
हयां यासाठी माणप व पदिवका काय म तयार करण े
३) बांधकाम कामगारा ंसाठी माणप काय म
४) चम कार ि य ेसाठी कामगारासाठी माणप काय म
५) चम ोग कारखा यातील कामगारासाठी माणप काय म
६) मोटारसायकल कारागीरासाठी माणप
७) यं चालिवणा या कामगारासाठी माणप काय म
८) माणप व पदवी काय म –नूतनीकरण कर यायो य उजा तं ानासाठी
पुन वसन प रषद भारत (RCU ) हा १९९२ चा कायदा ज ून १९९३ पासून अंमलात
आणला ग ेला. ही परीषद (RCI) पुन वसनाम य े पीडीत (समािव ) असल े या
लोकां यासाठी मा यता ा शै िण स ं थाकड ून िश णाच े काय माचे आयोजन करत े.
(RCI) हया प रषद ेने ादेश भोज िव ापीठाशी साम ंज य (MOU ) करार बी .एड. (BED)
या िवकासासाठी क ेला. दूर थ कारा ार े पदिवका आिण गत यवसाय ( कारक द )
िवशेष िश णाम य े काय माचे िनयोजन क ेले जात े. हा कोस (िविश अ यास म)
२००१ म ये अंमलात आणला . म य ादेश भोज म ु िव ापीठान े ३ िश का ंचे िश ण
काय म दूर थ काराम य े सु केले. असहाय म ुले, बी,एड िवश ेष िश ण , आिण (पो ट
ॅ यूएट) (PG) पद य ु र िश ण यावसाियक इ .वर मूलभूत foundation कोस सु
केले. पुन वसन परीषद ेने (RCI) मा टर ए य ूकेशन (िवशेष िश ण ) मा यता ा प दतीवर
िवकास क ेला. उ र ादेश राज ी ट डन म ु पी ापीठ अलाहाबाद आिण न ेताजी स ुभाष
मु िव ापीठ कोलक ा िह ंदी व ब ंगाली म य े भाषांतर केले.
बंगलोर िव ापीठान े दूर थ कारा म ये समुदायावर आधारीत प ुन वसनासाठी (कोस )
िविश अ यास म सु केले. मु शा ळांसाठी रा ीय स ं थेने सात मागासल े या
भागाम य े िविवध काय म सु केले. परंतु फाय ा ंची स ं या कमी झाली . पुन वस न
परीषद ेने (RCI) मनीपाल िव ापीठाशी म ेडीकल डॉ टरसाठी (दुबळे) अपंग व
यव थापनासाठी पो ट ॅ यूएट िड लोमा साठी साम ंज य करार क ेला. जागितक
िश णाची गरज ओ ळखून थिमक ओरा य क तील डॉ टरांसाठी छोटया कालावधीच े
कोस अपंग लोका ं या कमतरता ओ ळखून यास ितबंध कर यासाठी चाल ू होते.
munotes.in
Page 48
मु आिण दूर थ अ ययन
48 आपली गती तपासा :
१) समुदाया या िवकासासाठी म ु दूर थ अ ययना या तीन खाजगी स ं थाची माहीती
िलहा.
४.५ ामीण िवकास
भारताम य े शेती िश ण हरीत ांतीमुळे फारच भािवत आह े. य.च.म.मु.िव. (YCMOU )
ने शेती काय मांतग त ५ नवीन िवषयाम य े माणप व पदवी कोस स सु केले. ते कोस
हणज े बागकाम , फलो पादन े भाजीपाला उ पादन े, फुले उ पादन े, रमणीय बागकाम हया
िवषयाम य े कोस सु केले. YCMOU ने येयाने ेरीत झाल े या गटासाठी साधन े
ओळखून ती द क घ ेतली. आिण या ं या तरावर यो य त े िविश अ यास म (कोस )
सु केले. पिहला गट हा काया मक िश ीत गट , अिशि त लोका ं या कौश यावर आधारीत
काय म, अध िशि त आिण िनर रासाठी गट होय . दुसरा गट कमी िशि त आह े. हया
गटासाठी यावसाियक व ता ंि क कौश यावर आधारीत , ितसरा गट हा िशि त व उ च
िशि त गटासाठी उदा डॉ टर, पदवीउ र पदवी (पो ट ॅ यूएट) पदवीसाठी काय म,
धंदेवाईक व यावसाियक माग दश न सतत सव साधारण िश ण , क सरकारन े ामीण
िवकासाकड े अिधक प ंसती िदल ेली आह े. तसेच अ न व जीवनस वा या िवकासासाठी
शै िणक काय म. तसेच ांसाठी जाग ृती व कौश य े िवकासास अिधक पस ंती िदल ेली
आहे.
IGNOU जमात ना स मीकरण कर यासाठी नवीन पीढीस उ प ना ंचे साधन
वाढिव यासाठी आिण ख ेडयातील सव साधारण ामीण लोका ंसाठी, बेरोजगार त णासाठी
िविवध काय माचे आयोजन क ेले. इ नो (IGNOU ) ने खादी ामो ोग म ंडळासमवेत
आिण अशाच िविवध स ं थाशी प ुिढल िवषयास ंबंधी साम ंज य करार करार क ेला –
बांधकाम औ ोिगकरण , िवकास प रषद (CIDC ) . म यवत चम कला स ंशोधन स ं था, िहरो
ह डा मोटस िल. आिण इतर . अ न आिण श ेती संघटना (FAO). दूर थ िश णाचा िव तार
व उपयोग व िश ण प दतीची द खल घ ेऊन अ न स ुर ा आिण ामीण िवकास या ंची
आ हान े वीकार यासाठी चौकट तयार क ेलेली आह े.
मु दूर थ अ ययन काय म थिमकपण े शेती या अन ुभवावर आिण योगशा ळेतील
ा यि कावर अवल ंबून असतात .
शेतीशा हे िव ानावर आिण श ेतक यां या गरजा आिण श ेतमालाची ग ुणव ा
वाढिव यासाठी अ याव यक आह े. YCMOU चा अन ुभव हा सव साधारण अ यापनशा
हे मु दूर थ अ ययना या मया दा ओला ंड याच े दाखव ून देते.
डॉ. एम. एस. वािमनाथन सिमती न े शेतीसाठी थापन झाल े या रा यामधील
िव ापीठा ं या ामीण भागातील य ुवा वगा या श ेती कौश य े व िव ाना या अहवाल तयार
केला. सिमतीन े शेती मा यम िवकिसत कर याच े सुचिवल े.
िवकिसत क ाकड ून अन ेक कार या मा यमा ंचा िवकास क न ान व मािहती ा क न
सुधारीत उ पादका ं या उ पनामध ून शेती िवषयक स मीकरण वाढवल े. munotes.in
Page 49
मु आिण दूर थ अ ययनातील
अ यास म प ुरक था
49 आंतररा ी य शेती स ंशोधन स ला द ेणा या गटाकड ून जागितक म ु अ न व श ेती
िव ापीठा ंची द ूर थ अ ययनासाठी थापना कर यात आली . तसेच िवकसनशील
देशातील पार ंपा रक िव ापीठा ंची मता व स ेवा वाढवली . शेती िवषयक म ु िव ापीठास
पारंपा रक प ु तके, सीडीरोमस आिण इतर भाष ेतील तं ान सहभागान े िन ीतच फायदा
होऊ शकत े.
४.६ रा ीय िवकास
सतत यव थापक य िश ण स ंगणक आिण दजा मक तरावरील िश ण हया ंची मु व
दूर थ अ ययना ार े थापना व िनिम ती वीकाराहाय आह े. म िव ापीठाम य े
यव थापक य िश ण द ूर थ काराम य े २००२ साली (कोस ) िविश अ यास म सु
केला गेला. २००६ म ये िव ा या ना कोस दे याम य े कालावधी व मह वा या बाबी म य े
लविचकता आण ून स ुधारणा कर यात आली . पो टान े क प अहवाल पाठवण े.
त डीपरी े या व ेळेचे िनमू लन, प रि थतीवर मा त, दूर थ िश णासाठी , उ च प द त
प दतीम य े त लोका ंकडून दूर थ िश णातील उ क ृ वस ूचा मक अस े बनिवल ेले
अ यास सािह य . िव ा या म ये आवड / ेरणा िनमा ण करत े.
सलोजा (२००६ ) म ये मु दूर थ काय मा ार े अ न ि या कर णा या कारखा या वर
कसा परीणाम होतो हयाच े कथन क ेले जाते. गग आिण इतरा ंनी २००६ म ये मु व दूर थ
अ ययनास मा य अस णा या िविवध े ातील सकारा मक परीणाम हणज े भारतातील
रा ीय िवकास होय .
थोड यात , ामीण िवकासाबाबत बोलायच े झाल े तर म ु व दूर थ अ ययना ार े देणा या
जाती जमाती या िवकासाच े काय म, सव साधारण लोका ंसाठी िश णाच े देशा या
िवकासाम य े मोठे योगदान आह े.
आज िव ापीठ े आिण म ु व दूर थ अ ययन द ेणा या सं थािशवाय िविवध स ं था,
संघटना द ूर थ अ ययन कारचा उपयोग िविवध य ेय ेरीत गटा ंसाठी िश ण
दे यासाठी वापर करतात . िश ण आिण िवकास , िवकासा मक स ं ेषण वािह या आिण
शै िणक स ं ेषण िवभाग , भारतीय जागा स ंशोधन स ंघटना हया ंचा वापर सरकारी
िनमसरकारी महाम ंडळे शै िणक े ात करत असतात .
इंिडयन म ेडीकल असोिसएशन (IMA) कौटुंिबक औषध े, नवीन िपढी ची देखभाल इ . बाबत
काय म पुरिवते. तसेच पोषण िवषयक स ं था आरो य आिण क ुटुंब क याण योजना ंसाठी
िविवध काय म, हॉ पीटल यव थापनाम य े, कौटुंिबक क याण यव थापनाम य े
काय माचे आयोजन करतात . मेडीकल (वै क) आिण आरो य िवषयी इ नो (IGNOU )
या काय मास जागितक आरो य स ंघटनेने आधार िदल ेला आह े. आरो य म ं ालय आिण
कुटुंब क याण , ऐिसअन (आिशयन ) दय धमाथ सं था, हॉ पीटल शासक य स ंघटना ,
श यिवशारद (सज न) यांची ामीण स ंघटना , िशि त प रचारीका (नस ) संघटना आिण
इतर. बह तेक आरो याशी स ंबंिधत का य म हे ानावर (मािहती ) वर आधारीत असतात .
कौश यावर आधारीत नसतात . यि क काय म हे संपक स ा ार े संचािलत क ेले munotes.in
Page 50
मु आिण दूर थ अ ययन
50 जातात कौश यावर आधारीत आरो याच े काय म हे आरो य व पोषणावर योग व
समुपदेशनावर आधारीत असतात .
४.७ सारांश
अ यास म हा तीन य ेयावर काश टाकणारा असावा
१) सामािजक .
२) तांि क (तं ान ).
३) मानवी ह काच े येय.
तसेच वात ं य याय , शांती, सामािजक य ेयाची गरज ही म ू यािध ीत आह े, िव द
सं कृती वाह , सामािजक िन ंदा या िव द अथा ने, सामािजक म ू याम य े बढती , मु
दूर थ अ य यन बह मा यम (Multimedia ) तं ान प ुढील बाबीसाठी स ेवा देते.
१) गुणव ेम ये परीणाम घडव ून आण यासाठी
२) गुणव ा व िश ण ाहण कर यासाठी प रणामकारक िक ंमतीसाठी . (cost effect ) जे
लोक ान ा ीक इि छतात आिण त ं ानाची मािहती व वापर िक ंमत (cost) गुणव ा
िश ण घ ेऊ इ छीतात यां या पय त पोहच यासाठी ही प दत िस द झाल ेली आह े.
४.८ वा याय
१) जमातीचा िवकास हणज े काय ? IGNOU (इ नू या) जमाती िवकास काय माचे
मह व प करा .
२) ामीण िवकास हणज े काय ? ामीण िवकासाठी म ु दूर थ अ य यनाच े िविवध
काय म प करा .
munotes.in
Page 51
51 ५
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ अ ययना या उपप ी
५.२.१ वत नवादी उपप ी
५.२.२ बोधा मक उपप ी
५.२.३ अ ययन उपप ी
५.३ सं ेषण उपप ी
५.४ मु आिण दूर थ अ ययनासाठी स ूचना मक रचना
५.५ सारांश
५.६ वा याय
५.० उि े
हया घटका ं या श ेवटी आपण पुढील क शकाल .
वत णूकवा ा ं या अ ययन िस दा ंताचे मह व प कराल .
वत णूकवा ा ंची म ूलभूत (मह व) वैिश े आिण आकलना मक आिण रचना मक
यामधील फरक प कराल .
मु आिण दूर थ अ ययन अ या स माची रचना कर यासाठी अ ययना या िविवध
िस ांता या उपयोगी करणाच े वग करण क शकाल .
मु आिण दूर थ अ ययना ार े िविश अ यास म (कोस ) िवकिसत कर यासाठी
सं ेषण िस दा ंताचे मह व प ीकरण कराल .
मु आिण दूर थ अ ययन अ यास माची रचना कर यासाठी (िव. अ यास म)
कोस सचे िविवध प ैलू दाखव ून ाल .
munotes.in
Page 52
मु आिण दूर थ अ ययन
52 ५.१ तावना
मु आिण दूर थ अ ययन द ेणा या सं था या माग दश नाखाली अ ययन उप म व
अनुभावरील आधारीत एक ूण अ यास म हणज े मु आिण दूर थ अ ययनाचा
अ यास म होय . िविवध अ ययन िस दा ंतापास ून ा होणार े मु आिण दूर थ
अ ययनाची त व े आिण यान ुसार या अ ययनाच े व प आिण ह े अ ययन कस े
काया वीत होत े हे काय जाण ून घेणे (गरजेचे) अ याव यक आह े. एका प रि थतीम य े
िविश अ यास म (कोस ) लेखकान े ठरिवल े या अ यास सािह य ा रे रिचत माने
अ ययन क या स जाव े लागत े. दुस या काराम य े दूर थ अ ययन क या स क प सादर
कर याबा बत माग दश न िविवध प रि थतीम य े संबंध शोधण े, आिण िन कष शोधण े हया ार े
माग दश न केले जात े. ितस या प रि थतीम य े दूर थ अ ययन आप आपसाम य े
उ वणा या सम यांना एकम ेकाम य े पर पर आ ंत र ये ारा समज ून घेतात. हया सम याच े
उपाय ज े अगोदरच त ाकड ून स लामसलत क न वग करण क ेलेले असतात . व स ंगावर
आधारीत िन कष असतात . तसेच सम याकड े नवीन ीकोनात ून पहाण े व मु आिण
दूर थ अ ययना ार े यावर उपाय शोधण े. हया तीन व ेगवेगळया िस दा ंतीक चौकटी ार े
अ ययन प ुढील माण े आहे.
अ ययन ह े वत णूका मक आकलना मक आिण रचना मक ार े ा होते.
हया घटकाम य े आपण िविवध शा ळांचे मु दूर थ अ ययना बाबत िवचार आिण
उपयोगीता जाण ून घेणार आहोत .
५.२ अ ययना या उपप ी
५.२.१ वत नवादी उपप ी :
ामु यान े िविवध े ातील थम भाषा जाण ून घे याम य े वत णूकवा ा ंचा िस दा ंत उभा
आहे. हयाची स ुरवात १९ या व २० या शतकातील आ मिन र णा मक मानसशा ा या
िव द ती येतून झाली . आिण २० या शतका या पिह या अध शतकाम य े अ ययन
अ यास वरचढ आह े हयासाठी झाली . २० या शतका या म यास याचा सहजपण े
उ वणा या सम याबाबत चढता म (अ प ) अंधुक होता . परंतु आज बह त ेक भाषा
अ ययन काय म वत णूक वा ा ं या िस दा ंतानुसार थापन होऊन ठामपण े उभे आहेत.
िस दांितक ग ृहीतक े :
वत नवा ा ं या उपप ीतील ग ृहीतक े पुढील माण े :-
भाषा अ ययन ह े सवयी िनमा ण पुन रचना आह े. इतरा माण ेच भाषा अ ययन प ुन रचना
सवय आह े. दुस या श दात सा ंगायचे झाले तर इतर सवय च े या माण े अ ययन क ेले
जाते अगदी तस ेच याच मागा ने अ ययन क ेले जाते. munotes.in
Page 53
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
53 भाषा अ ययन हणज े दुसरे काही नस ून नवीन ान िक ंवा वत णूक जाण ून घेणे.
यावेळी य चा अन ुभवात ून िकंवा सरावात ून ान िक ंवा वत णूक बदलत े याव ेळी हे
घडून येते.
भाषा अ ययन हा बाहय स ंग आह े. कारण हयाम य े वातावरणातील अिभ प बदला ंचे
िन र ण क ेले जात े. िन र ण िवरहीत बदलामध ून ान िम ळू शकत नाही . सव
वत णूकवादी गरज नसताना जाणीवप ू क खुलासा करतात .
येक मानवास भाषा अ ययनाची मता असत े. ते दूरदश पणान े वैयि क
िशि तपण े सवयीन े भाषा अवगत करतात . अंतग त प दतीन े भाषा अवगत क शकत
नाही. ते बाहय िन र णा ार े अवलोकनात ूनच श य आह े.
िस दा ंतामागील पा भूमी :
२० या शतकाम य े मानसशा ह े वत णूक वा ा ं या शा ळा िवषयक िवचार
मानसशा ा ंना या हालचाली माग े धावू लागल े. वत णूकवादी िस दा ंत १९१३ म ये
अमेरीकेम ये सुरवात झाली . हयाची स ुरवात अम ेरीकन शा जॉन बी वॉ रसन हयान े
केली. वत णूकवाद ही स ं ा च े ेय वॉटसनकड े जात े. वॉटसनचा ीकोन हा रिशयन
मानसशा १९०० म ये इ हान पी . पॉ हलो या स ंशोधना या भावावर होता . हया
बह तांश भावाचा अन ुवादाचा िस दा त १९५१ म ये बी. एफ. क नर या ंनी पुढे
चालवला . याचा हा अन ुवाद हा “मूलगामी वत णूक वाद ” (Radical Behaviorisam )
हणून नावा पाला आला . क नर न े काय वादाशी स ंबंिधत वत णूक वादास न ैितक पा भूिम
िमळवून िदली .
वत णूक वादा मक अ ययनाच े कार :
वत णूक वाद ही अ ययनाची जागितक ि या आह े हे वत णूकवा ा ंनी योगात ून दाखव ून
िदले. प रि थतीन ुसार थिमकपण े दोन काराम य े वग करण प रि थतीन ुसार क ेले जाते.
१) थम दजा ची प रि थती (Classical Conditio )
हया प रि थतीच े वण न थम रिशयन मानसशा ा इ हान पॉ हलो या ंनी १९०३ म ये
या या क ु यावर योग क न क ेले. पॉ हलो ची सव साधारण क पना प ुिढल माण े –
पॉ हलो न े या या क ु यासमोर या या ला ळेचा ितसाद पाहा यासाठी या याप ुढे अ न
ठेवले. कु याला अ न खा याप ूव च यान े घंटी (बेल) वाजवली . जोपय त या या समोर
असल ेले अ न याला खा यास िम ळत न हत े तोपय त तो ला ळ गाळत होता . घंटी (बेल)
पु हा प ु हा वाजत होती . घंटीचा आवाज ऐक ून कु याचे लाळ गाळणे चालू होते. प रि थती
ेरणा ही प रि थती ितसाद (लाळ) ा कर याची म ता िनमा ण करतो .
अ न अटीिशवाय ेरणा लाळ ( अटीिशवाय ितसाद)
अ न + घंटी (Bell) ( अटीिशवाय ेरणा ) लाळ (अटीिशवाय ितसाद)
(बेल) घंटी (अटीिशवाय ेरणा) लाळ (अटीिशवाय ितसाद) munotes.in
Page 54
मु आिण दूर थ अ ययन
54 पॉलो ह थम दजा ची प रि थती
अशा कार े थम दजा ची प रि थती , दु यम दजा ची (unconditional ) प रि थती अ न
याची जोडी (condition ) प रि थती ेरणा (बेल) घंटी. यावेळी घंटी अ न समव ेन पु हा
पु हा वाजत होती , प रि थतीज य ेरणा ही प रि थतीज य ितसाद (लाळ) ा
कर याची मता िनमा ण करत े. याच माण े प रि थतीज य ेरणा ही एकटी स ु दा
प रि थती ज य ितसाद िनमा ण करत े. यांनतर जॉ न बी वाटसन हयान े हा अ यास
बालकासाठी क ेला होता .
पॉलो ह माण ेच वॉटरसन हा द ेखील या ंवर संशोधन करत होता . परंतु नंतर माणसा या
वत णुक चा अ यास क लागला होता . मानव ज मान ेच िति या आिण ेमा या व
रागा या ि ित या धारण करतो . इतर सव वत णूक ेरणा ितसाद बरोबर प रि थती
बरोबर थािपत आह े.
वॉटरसन थम दजा या प रि थतीम य े योगाम य े (अलबट ) त ण म ूल आिण पा ंढरा
उंिदर हया ंचा समाव ेश क न नम ुना सादरीकरण क ेले. मूलतः अलबट हा उ ंदराला
घाबरणारा न हता पर ंतु याव ेळी अलबट ने उंदराला पश केला याच व ेळी मोठा आवाज
वॉटरसनन े िनमा ण केला. न घाबरणारा यास लग ेचच प रि थतीज य िभती वाट ू लागली
आिण तो उ ंदरास टा ळू लागला िकंवा उंदरापास ून दूर राह लागला . इतर लहान ा यािवषयी
सु दा या या मनाम य े िभती िनमा ण झाली . वॉटरसनन े नंतर याच उ ंदरास
आवाजािशवाय या याप ुढे सादर क ेला आिण आ ेडची िभती नाहीशी क ेली. अशाच
कारचा काही अ यास आपणास स ुचिवतो क वा तवातील िभती प े ा प रि थतीज य
िभती जा त श शाली व कायम असत े.
२) उपकरणा मक अथवा नाटयमय प रि थती :
वॉटरसन या म ूलभूत ेरणा – ितसाद न ुम याचा िव तार , क नरन े जा त आकलना मक
ीकोन िवकिसत क ेला. हयास नाटयमय प रि थती अस े संबोधल े जात े. क नर या
नमुना हा घ राभोवती या आवारावर आधारीत होता .
प रणामकारक भाषा वत णूक पुिढल आधारावर िनमा ण आह े “ ितसाद (वत णूक) बरोबर
ेरणा (प रि थती ) जे हा ितसादाच े (Response ) हा अन ुकारण (Rainforcement )
मजबूतीकरण (ब ीस ) नंतर पु हा प रि थती ज य (Conditioned ) ि थती ा होते.
अशा कार े क नर न े नाटयमय प रि थतीचा वापर िविश वत णूक मुळे होणा या
परीणामाच े वण न हे भिव यातील वत णूक ा हो यासाठी क ेला होता . (Reinforcement )
मजूबतीकरण व िश ा (Punishment ) हया नाटयमय प रि थती या म ु यतः दोन
संक पना आह ेत.
(Reinforcement ) : (मजबूतीकरण ) िकंवा (ब ीस ) मजबूतीकरण करणारा हा ेरणादाय
आहे. (उप मास चालना द ेणारा) हा अन ुकरणान े िमळाले या तीसादान े मता वाढिवतो .
मजबूतीकरण कर णा या या बरोबरीन े ितसादाच े अन ुकरण कर या या क ृतीस munotes.in
Page 55
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
55 (Reinforcement ) (मजबूतीकरण ) असे हणतात . Reinforcement
मजबूतीकरणच े (ब ीसाचे) वग करण खालील माण े :
१) Positive Reinforcement सकारा मक मजब ूतीकरण :
सकारा मक मजब ूतीकरण ह े उ साहवध क वागण ूक या इ छ ेचा ितसाद हा आन ंदी
ेरणे ारा होणारी ि या आह े. िवशेषतः ह े याच प रि थती म य े याच ितसादान े पु हा
ीची ( मता ) संभा यता वाढिवत े. उदा. – जर म ुलाने प रि थन ु प ितसाद िनमा ण
केला तर आई लग ेचच पोचपावती हण ून ब ीस द ेईल. ते ब ीस ि मत हा य , ढअिल ंगन
िकंवा गोड अ न अस े असू शकत े. अशा कारच े ब ीस ह े मुलास तशाच प रि थतीम य े
याच कार या ितसाद म य े यास प ुनरावृ ी कर यास उ ेजन द ेईल.
२) नकारा मक मजब ूतीकरण :
नकारा मक मजब ूतीकरण ह े अिन छ ेने ितसाद (वत णूक) दुःखी ेरणेने केले जाते. याच
ेरणेने याच ितसादान े तशाच प रि थतीम य े (संभा यता ) मता कमी होत े.
उदा – जर म ुलगा परीि थती या िव द अयो य बोलतो . याचे बोलण े परीि थती अन ु प
नसते. याला / ितला ब ीस िदल े जात नाही . अथा तच त े मूल याच ितसादाची याच
प रि थम य े पुनरावृ ी क शकणार नाही .
िश ा : (Punishment )
यावेळी वत णूक घडत े याव ेळी तणावम ु ेरणे या सादरीकरणा ार े अिन छ ेने केलेली
वागणूक पुसून काढ यासाठी नाहीशी कर यासाठी िश ेचा उपयोग क ेला जातो .
िश ेचे वग करण प ुिढल माण े करता य ेते.
१) सकारा मक िश ा : वत णूक घड यान ंतर अिन छीत ेरणा ा होते . जर
अ ययनकता वगा या िनयमाच े अनुकरण कर यास यश वी झाला तर याला शा ळा
सुट यावर था ंबवून घेतले जाते.
२) नकारा मक िश ा : वत णूक घड यान ंतर ऐ छीक ेरणा नाहीशी होत े जर अ ययन
कता वगा या िनयमाच े अनुकरण कर याम य े नापास झाला तर याला मध या स ुटीचा
तास िदला जात नाही .
अशा कार े अगदी थोडया माणात वत णूक िस दा ंत िदस ून आला .
हा िस दा ंत “ ेरणा – साद मजब ूतीकरण ” साखळी पु हा सादरीकरण क ेला जातो . अिधक
समजून घे यासाठी नम ुना सा दरीकरण च े वण न पुिढल माण े :
munotes.in
Page 56
मु आिण दूर थ अ ययन
56
वत णूक िस दा ंत दोन ीकोनाचा म ु यान े खुलाला करतो . हा िस दा ंत थम म ूलाने
संभाषण कस े कराव े हयांचा खुलासा करतो . दुसरा ीकोन हणज े तो िक ंवा ती त े संभाषण
कसे समज ून घेतात.
सकारा मक आिण नकारा मक मजब ूतीकरण हया म य े वेगवेगळया त वा ंची तड ला गेपय त
मुलां या ितसाद िनिम तीसीठी िचिक सक ेरणा क ेली जात े. यावेळी ौढां या काय पूत
तडीस लाग याच े मुले ऐकतात , यावेळी तो/ ती प रि थती न ुसार काय तडीस न े याची
वृ ीचे अनुसरण करतात . आई ही मजब ूतीकरणाच े थिमक ोत आह े. कारण ती सव वेळ
मुलां या द ेखभालीची का ळजी घेते या या / ित या सभोवताल या लोका ंस मजब ूतीकरण
पुरिवले जाते.
तोटे : (Drawbacks )
हा िस दा ंत सु दा इतर िस दा ंत माण ेच मया दा मु नाही .
हया िस दा ंताचे तोटे पुिढल माण े :-
थम वत णूकवा ा ं या िस दा ंत ज मजात मानवी ाना या ीकोनास प ूण पणे दुल
करतो .
ि तीय : हा िस दा ंत अन ुकरण कर या या भ ूमीकेवर िवश ेष भर द ेतो. आिण म ुलां या
सज नशीलत ेकडे पूण पणे दुल करतो . तसेच भाषा अवगत कर या या ि येम ये मुलांना
स य बनिव याप े ा िन य ीको न काहीशा माणात ठ ेवतो.
तृतीय : वत णूक वा ा ं या िस ा ंत काही माणात या ंि क व पात (िदसतो ) वाटतो .
कारण लहान म ूल यास िन य गृहीत धरत े.
चतुथ : हयाम य े लहान म ुलां या सम या सोडिव याच े कौश य नाही . यावेळी यो य
प रि थतीम य े यो य बरोब र ितसाद ा होत नाही . यावेळी मुले तो यो य यो य ितसाद
वतः शोध याचा य न करतात .
पंचम : हे जोपय त काय तडीस जात नाही तो पय त मूल काहीही ऐकत नाही हयाचा
खुलासा िक ंवा नवीन एकस ंध काय तडीस जा याच े िनमा ण.
अंितम : त ण वयाम य े या या / ित या भाषा िशक या या वासाम य े हा वत णूकवादी
िस दा ंत मुलां या भाषा अवगत कर या या ि येबाबत ख ुलासा क शकत नाही . ेरणा
Stimulus ितसाद
Response Child मूल सकारा मक
मजबुतीकरण + V
Reinforcement नकारा मक
मजबुतीकरण – V
Reinforcement munotes.in
Page 57
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
57 हा िस दा ंताचा प रणाम म ु दूर थ अ ययनाम य े पुिढल माण े :
पी. एस. एम. वैयि क अ ययन यव थापन
(CAI) संगणक सहाि यत अन ुदेशन
वसूचना मक सािह य .
िन कष :
चोम कय (chomsky ) ने १९५९ म ये सहजपण े वत णूक वादी िस दा ंत सुचिवला .
चोम कय िस दा ंत ठामपण े िस द क ेले आह े क म ूलांची िशक याची मता ही
त यान ुसार नस ून मूल हे ज मताच िशक याची मता घ ेऊन ज माला य ेते. परंतु हया
िठकाणी काही मया दा ही य ेतात. हया मया देबरोबरच , वत णूकवादी िस दा ंत हा
मानसशा ीय भाष े या िव ताराच े िनमा ण अवगत कर या या (िदशेने) माग दश न करतो .
हया िस दा ंतां या उदयान ंतर िन य पण े ता याततील भावान े बहरल े या रचना मक
भाषाशा आिण िनमा ण केलेले ि स द परद ेशी भाषा अ ययनाच े नमुने, बह त: न द क न
य भाषा प दत स ु केली. फार वषा पासून वत णूक िस दा ंत हा बह त ेक वगा म ये मुलांना
समज (िनपज ) (rearing ) कर यासाठी अ ययन िस दा ंतावर आधा रत िनमा ण झाला
होता. पालक आिण िश क अज ूनही प ुिढल स ंगातून – यावेळी यो य ेरणांचे िम ण होत े
यावेळी वैयि क अ यनासाठी , मजबूतीकरण आिण िश ा आढ ळते. िवशेषतः लहान म ुले
आिण या ंना नेमून िदल ेत काम हयाम य े वत णूक िस दा ंत नेहमी परीणाम कारक असतो .
अशा कार े वत णूक िस दा ंताचा भाषा िवका स व िव तार म य े वत णूक िस दा ंताचे
योगदानाकड े सव िन यपणे पहाता य ेणार नाही .
आपली गती तपासा :
.१ वत णूक वा ा ं या िस दा ंतमधील िस दा ंतीक ग ृहीतके काय आह ेत? नाट्यमय
प रि थती िस दा ंताचा ख ुलासा करा व याच े मु द ूर थ अ यनावर
(learn ing)वरील प रणाम प करा .
५.५.२ बोधा मक अ ययन उपप ी :
ि या :
िस दा ंताचा इितहास आिण या ंचे योगदान : नोएम चोम कय Noam Chomskay
१९५७ बन र गुडनाऊ आिण ॲ टीन (१९५६ ) अलरीक न ेसर (१९६७ ) डे हीड प ॅसूबल
(Ausuble )
एडवड टॉलमन : (Edward Tolman )
वत णूक वा ा या भरभराटी या का ळाम ये ल व ेधी अ ययन िस दा ं त स ाद ेखील
िन ीतपण े बु दीकौ श या या आकलनावर काय करतो . टॉलमन न े या या मानिसकत े या munotes.in
Page 58
मु आिण दूर थ अ ययन
58 अ ययना या ीकोनास द क घ ेऊन वत णूक िस दा ंताचा अन ुवादाच े संशोधन क ेले. हया
िठकाणी हया िस दा ं ताचे िविवध म य वत स ंक पना प ुिढल माण े :
१) वत णूक ची अ यास (Molar ) वारंवार तरावर असावा .
२) अ ययन मजब ूतीकरणा िशवाय (Without Reinforcement ) असाव े.
३) अ ययन ह े वत णूक म य े बदल न करता असाव े.
४) िविवध म य थी ग ृहीत धरल ेली असावी .
५) वागणूक ही िन यी व ृ ी दश िवणारी आह े.
६) अपे ा वत णूक वर प रणाम करत े.
७) िनजोतीत क माहीती म य े अ ययनाच े िनकाल (Result )
जम नीचे महान मानसशा :
१) माक (mark ) वेद मर (Werthemer )
२) वो फगॉ न कोहायर (Wolf gang Kohler )
३) कट कोफा (Kurt Koffka )
गे टा ट हया जम न शा ान े आकलनाम य े संघटना मक ि या, अ ययन , सम या
िनराकरण , आिण िव ास हयावर भर िदला . हयामुळे वैयि क सबबी हया िविश प दतीन े
माहीती स ंकलीत क े या जात हो या .
गे टा ट िस दांतां या म ूलभूत संक पना :
१) आकलना मक ान ह े नेहमी वा तवापास ून वेगळे आहे.
२) काही भागाप े ा संपूण एकस ंघ भाग अिधक आह े.
३) पर परोपकारी घटकाची रचना आिण अन ुभवाच े िनयोजन .
४) पर परोपकारी घटका ंची संघटीत स ं थांचे संकलन हया िविश प दतीन े अनुभवा या
आयोजनाच े आहे.
५) अ ययन ह े काया वादाच े अनुकरण करत े.
६) सम या िनराक रण म य े अंतरंगाचे यथाथ ान आिण प ुन रचनेचा समाव ेश होतो .
जीन पीयाज े (Jean Piaget )
पीयाज े ने मानिसक स ंगावर (घटकावर ) काश टाकला . तो पुिढल माण े :
ता वीक य ु वादाची ि या आिण रचन ेचे (structure ) ान. हे िविवध िवषय भाषा
हणून एक आणत े. ता वीक य ु वाद , नैितक िनवाडा , (क पना ) योजन ेचा वेळ, जागा,
आिण स ं या ह े मु य घटक आह ेत.
पीयाज े (piaget ) या स ंशोधनाम य े समािव काही भाग प ुिढल माण े :
१) लोक (people ) हे मािहतीची िस य ि या आह े. munotes.in
Page 59
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
59 २) ान ह े िवकासा या बदलाशी स ंबंिधत रचन ेशी वण न होऊ शकत े.
३) आकलना मक िवकास हा म ुलां या सामािजक वातावरण आिण शारीरीक िवकास
हयाम य े परीणामी अ ंत र या घडव ून आणतो .
४) लोक या प दती ार े वातावरणाम य े आंत र या करतात ती प दत ि थर असत े.
५) जगातील सभोवताल या घडामोडीम ुळे लोक म ूलतः वतःच सभोवताल या घटनात ून
ेरीत होतात .
६) आकलना मक िवकास िभ न तरावर घड ून येतो. हया ार े इतर तराप े ा हया
ि येचा आकलना मक िवकास अिधक ग ुणव ा धान असतो .
(Lev Vygotsky ) ले ह यगो टक
Vygotsky यगो टक त ण वयातच मरण पावला .
परंतु आकलना मकवाद या े ाम य े यान े पु कळ प रणामकारक स ंक पना क न
ठेवले या आह ेत. या प ुिढल माण े :
१) संयुि क (िकचकट ) ि या सामािजक उप म बन ू लागल े. मुलांचा िवकास होऊ
लागताच , यां या म य े अंतग त ि या घड ून येतात आिण या ंचा त े वैयि कपण े
सभोवताली वापर करतात .
२) भाषा आिण िवचार हयांचा मूलतः पर पर म ुलां याम य े वैयि क िवकास होत असला
तरी ह े दोन याव ेळी मूल दोन वषा चे झा यावर वत ं होतात .
३) यावेळी लोक ( इतर य / मुलांना अिधक गत पण े मदत करतात . यावेळी मुलांना
यांचे येय पूण करण े कठीण जात े. आिण या ं यापे ा अिधक काय म ठरत े.
४) ितिनधी व िवकासा या े ाम य े कत य हे जा तीत जा त आकलना मक वाढीस
हातभार लावत े.
(Critical ) िचिक सक घटक / त वे (Principle )
िचक सक आकलना मकच े घटक प ुिढल माण े :
(A Duel -store Model of Memory ) दोन – नमुना मरणश साठा –
कोण याही व ेळी वैयि कपण े ा झाले या मािहतीन े आिण िविवध (इनपूट) कार .
ान ि यांची संवेदनशील न दणी :
कमी कालावधीच े मरण श आिण व ैयि क हयाकड ून ि या केले या मािहतीचा
पाझर (Filter )
munotes.in
Page 60
मु आिण दूर थ अ ययन
60 िफर या मािहतीचा आधार काम कर यासाठी मरणश :
यान (ल ) दे याची भ ूिमका .
काम कर याची मरणश : ठरािवक मािहती या आधार े अ ययनक या ची काम
कर याचा िनण य तस ेच ही मािहती ि या सतत िनयिमत चाल ू ठेवणे.
जा त कालावधीसाठी मरणश :
एखा ा म ुदयािवषयी अ ययनकता चे मह वाच े आयोजन आिण या या साठवण ूक
पु हा पु हा (वारंवार) तरावर .
काम कर याची मरणश आिण जा त कालावधीची मरणश खरोखरच
वेगळे आहेत काय ?
अ ययन / माहीती ि या ( संगा मक स ूचनाशी स ंबंिधत )
१) नमुना काराचा वीकार .
२) यव थापक य िनय ं ण ि या
३) िनवडक आकलनश .
४) श द छ ल (श दाथ संबंधीचे) श दाथा चे सांकेितक भा षेत पांतर
५) पूव अ ययनाची प ूनरावृ ी
६) ितसादाच े िनयोजन
७) मजबूतीकरण
८) अनुसंधानाची प ुनरावृ ी
९) मजबूतीकरणासाठी प ुनरावृ ी काया वीत.
आकलनवादा मक वा दाम य े िविवध हणश आह ेत :
१) मािहती ि या िस दा ंत
२) रचनावाद
३) पधा मक ीकोन
हया िठकाणी न ंतर िविवध हणश च े आकलना मक एक करण करतो .
मूलभूत संक पना :
अ ययन िव द मरणश :
अ ययन ह े नवीन मािहती ा करीत आह े. मरणश ही आपण जी मािहती अगोदरच
अ ययन क ेलेली आह े. या मािहतीस प ु हा उपयोगात आण या या स ंबंिधत आह े.
साठवण (Storage ) :
मरणश म य े नवीन मािहती ठ ेव याची ि या हणज े साठवण होय . munotes.in
Page 61
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
61 सांकेितक भा षेत पांतर (Encoding ) :
मरणश म य े मािहती साठवण े आिण एका िविश कार े याम य े सुधारणा करण े.
पुनरावृ ी (Retrievel ) :
जे लोक अगो दर माहीती या ं या मरणश म य े साठवली आह े. या मािहतीचा प ु हा
पु हा वापर क शकतात . हया ि येस पुनरावृ ी (Retrieval ) असे हणतात .
हया मािहती ि ये दर यान िविवध बाबी ग ृहीत धर या जातात .
ानेि यांचा संवेदनशीलत ेची न दणीची व ैिश य ेः-
१) मता
२) साठवण िनिम ती
३) कालावधी
(ल ) अवधानावर प रणाम करणार े घटक :
१) आकार
२) ती ता ( खरता )
३) अदभुतता (Novelty )
४) िवसंगता
५) भावना
६) वैयि क मह व .
काम कर या या मरणश ची व ैिश य े :
१) मता
२) साठवण िनिम ती
३) कालावधी
काम कर या या मरणश म य े ि या िनय ं ण
(Control Processor in Working Memory )
१) संघटना (िनयोजन )
२) पुनरावृ ी
३) देखभालीची र ंगीत तालीम
मािहती ि या ही सा ंकेितक भाष े म ये सतत न द क ेली जात े. मािहती ि ये या व ैयि क
साम या वर प रणाम करणार े िविवध घटक आ हेत. काही मािहती ही कमी कालावधी / काम
कर या ची मरणश काही स ेकंद जात े. आपण मािहतीच े िनयोजन करतो आिण काय
क ती व कशी जा त कालावधीसाठी मािहतीची साठवण प ुनरावृ ी साठी ठरवली जात े.
munotes.in
Page 62
मु आिण दूर थ अ ययन
62 जा त कालावधी साठी मरणश ची वैिश य े िकंवा (गुणधम )
१) मता
२) साठवण िनिम ती
३) कालावधी
जा त कालावधीसाठी मरणश िनयं ण ि या
१) साठवण ूक
२) पुनरावृ ी
हा िस दा ंताची क पना स ूचना मक रचन ेस कशा कार े मािहती द ेतो.
हयालाच गा न े (Gagnes ) नऊ स ूचना मक स ंग (अ ययन ि या संबंिधत)
१) अवधान (ल ) देणे.
२) उि ा िवषयी अ ययन काया स मािहती द ेणे.
३) पूव सूचीत ान साठी ेरणेचे पु हा पु हा अवगमन (recall )
४) ेरणादायक सािह याच े सारदीकरण .
५) अ ययन िवषयक माग दश न पुरिवणे.
६) ावी य बाह ेर काढण े. (Eliciting performance )
७) ावी याब ल अिभ ाय देणे.
८) ावी यास मदत करण े. (Performance )
९) त लख मरणश च े पांतरण (Enhan cing reterition & transfer )
हया न ऊ सूचना मक पायया अ ययन मािहती ि येशी संबंिधत आह ेत.
५.२.३ रचनावादी अ ययन उपप ी
(Constructivist Learning Theory )
तावना :
शै िणक वत ु ळाम ये स ि थतीम य े जाण ून घे यासाठी “रचनावाद ” (Constructivist )
हा पुिढल दोन िस दा ंतास लाग ू होतो.
दो ही
१) लोक कस े अ ययन करतात .
२) ानाच े व प
आपण आप या य ेक नवीन लहरीस (fed) बळी पडणे गरज ेचे नाही . परंतु आपण
अ ययन िस दा ंताशी स ंबंिधत िवचार करण े खूप गरज ेचे आह े. तसेच अ ययन munotes.in
Page 63
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
63 िस दा ंताबाबत ान जाण ून घेणे सु दा गरज ेचे आहे. हणून आपण िवचारण े गरज ेचे
आहे.
रचनावाद हणज े काय?
आपणास स ंबंिधत आिण नवीन अ ययनाबाबत काय सांगता य ेईल?
आपण आप या कामचा वापर कसा करतो ?
तसे पािहल े तर रचनावादाम य े नवीन अस े काही नाही .
जॉन देवे ने इतराम य े हयाची म यवत स ंक पना प पण े तीपादन क ेलेली आह े. परंतु
हया जु या क पना ंचा स ंच िव त ृतपणे वीकाराहाय आह े आिण आकलना मक
मानसशा ाम य े नवीन स ंशोधन पाठ बा द ेते. रचनावादाची म यवत स ंक पन ेचे आपण
थोड यात ितपादन द ेऊ शकतो . आिण ही स ंक पना स ा िश णत ाकड ून वीकाराहाय
आहे.
रचनावाद
रचनावाद हणज े काय ? ही सं ा अ ययन क या स याच े ान याला वतःस रचना
कर यासाठी य ेक अ ययन कता वैयि क आिण (सामािजक ) रचना तो िक ंवा ती
अ ययन कर या या अथा ने होतो. रचना मक अथ हणज े अ ययन आह े. दुसरा कोणतीही
कार नाही .
नाटयमय ीकोनाची फलिन पती प ुढील दोन िवभागात सा ंगता य ेईल.
१) अ ययनक या या अ ययनावर अ ययन िवचारा ंवर िवश ेष क न काश टाकला
पािहज े (िवषयावर /धडे िशकव यावर न ह े)
२) अ ययनकता / जमातीकड ून रचीत अन ुभवाशी िवश ेष संबंिधत व ैयि क अथा ने या
िठकाणी ान नाही.
थम आपण द ुसरा म ु ा चच ला घेऊ या . येक िदवशी तरावर ह े मूलगामी िदस ून येते. हा
तर हणज े लोक याव ेळी सारांशावर िच ंतन करतात याव ेळी ही ि थती वार ंवार घड ून
येते. जर आपण रचनावाद वीकारला , ( हणज े देवे आिण ि हगो टक हया ंचा िवचारा ंचे
अनुकरण इतराम य े करण े) तर न ंतर आपण िवश ु द खर े ेम आिण (epistemology )
सारांश शा ा पाठोपाठ य ेणारा वा तवािवक ीकोन द ेतो. ान ह े “बाहेर ितथ े” नाही ह े
आपण ओ ळखले पािहज े. ान ह े मािहत असणारास व ैय क नाही . परंतु ान ह े केवळ
आपण वतः अ ययन , वतःसा ठी वरचना करत असतो .
अ ययन हणज े वतःसाठी िनस गातील “स य” व तू समजाव ून घेणे न हे. तसेच ( लेटो
सुचिवल े या) ल ात राह यासार या अ प आकलना म परीप ूण क पना स ु दा न ह े.
परंतु यास कोणताही म नाही . ग धळातील, संवेदनशील य ूह रचन े या बाह ेर वैयि क व
सामािजक रचना वादाप े ा िकंवा खुलाशा िशवाय सा ंगाडा आह े यास आपण या ं यासाठी
ि या मकता क शकतो . munotes.in
Page 64
मु आिण दूर थ अ ययन
64 मला खा ी आह े तुम याकड े त व ानाच े िविवध (कोस स) अ यास होत े. यामध ून ही
संक पना तीपादन क ेलेली होती . हया िठकाणी कोणत ेही वत ं अ ती व नाही ह े आपण
मूलतः जाण ून घे याचा य न क ेला पािहज े. आतास ु दा आपणास वा तवाचा खाजगी
री या िवचार िवनमय क ेला पािहज े. मह वाचा हा आह े क प ुिढल (गो ीम ुळे) बाब म ुळे
आप या द ैिनक जीवनातील कामकाजावर काही फरक पडतो काय ?
१) आपण वा तिवक जगाच े ान खोलवर जाऊन ग ृहीत धरल े तर िक ंवा
२) गृहीत धरल ेले ान आपणास काय बनव ू शकत े?
उ र होय अस ेल.
पिह या बाबीच े उ र हणज े पिह या म ुदयाम य े सुचिव या माण े आपणाम य े बदल हो ऊ
शकतो . आप या यवसायाम य े आप या अ ंत ेरणेने सारा ंश ीन े अ यापन शा ाचा
ीकोन अ ंत ेरीत क शकतो .
जर आपणास िव ास वाटतो क ानाचा आ ह बाह ेरील जगातास ंबंधी अ ययन स ंबंधी
आहे. नंतर थम अ ययनासाठी य न क ेला पािहज े. तसेच सव थम आपणास जगास
समजून घेतले पािहज े, श य ितत या तक शु द ब ु दीने िनयोजन क ेले पािहज े. आिण
िश क हण ून िव ा या म ये हजर असल े पािहज े. हा ीकोन अ ययन क या या
उप मशील त े बरोबर आपणास ग ुंतवून ठेवतो. हाताबरोबर -अ ययन जगाचा ह ेतू काय शुलने
हातळतो. परंतु अ ययन क या ची वैयि क जगाची रचना व ह ेतू अ ययनक या स प होण े
गरजेचे आह े. आपण अ ययन क या स जग समज ून घे यास मदत क ेली पािहज े. येथे
अ ययनकता हणज े िव ाथ होय .
२० या शतका या स ुरवातीस जगाच े ान अ यनक ृती वैयि क तक शु द बु दीने यां या
साम य नुसार िनयोजन होत अस े तसेच हे ान काही िवषया या रचन ेमधून िनि त क ेले
जाई. िश त चा िवकास होत होता , वग करणा या त वान ु प योजना ंची उभारणी , आिण
हया सव िवभागाच े ीकोन , यांि क पण े यं ा या भागा माण े अगदी तस ेच हे भाग
नातेसंबधान े एकम ेकांशी संबंिधत असतात . तसेच हयाचा य ेक भाग स ंपूण काय यश वी
सफाईदारपण े काय तयार कर याम य े योगदान द ेतो. हया िवतरणा माण े ( िव ा या ची)
अ ययनक या ची वागण ूक कोठ ेही िदस ून येत नाही . िश का ंचे उ ी अ ययनक या स हया
यं वत काया चे प ीकरण क ेले होते. िविवध अ ययन क या स िविवध व ेश घेते वेळी
िविवध प रि थत जुळवून घेणे हे मह वाच े होते.
तथािप वर वण न के या माण े, रचना मक िस दा ंताची गरज आह े क आपल े ल सर ळ
आहे. आपणास िस दा ंताची पा भूमी जाण ून घे यासाठी , याचे वभाव जाण ून घे यासाठी
हया सव आ य कारक बाबी प ुिढल ीकोनाऐवजी – वैयि क राहणीमा न – अ ययनकत
– हयापैक य ेक जण याच े / ितचे वतः या नम ुना वभावाचा ख ुलासा कर यासाठी
सज ना मक तयार करतात . जर आपण रचनावादाची प रि थती , वीकारली तर आपणास
अ यापनशा ाच े यो य तह ने अन ुकरण कर याची गरज आह े. हयामुळे आपण
अ ययनकाया स पुढील काराबरोबर स ंधी उपल ध क न द ेतो. munotes.in
Page 65
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
65 १) सांकेितक भाष ेतील (Data ) गृहीत गो ी (मािहती ) आिण
२) यां या वतः या जगाची रचना करण े.
दुसरा म ु ा एका ा अन ुमानाव न िन कष काढण े तसे थोड े कठीण आह े. बह तेक हया
सवा म ये सतत ीधा अव था प ुढील दोघाम य े असेल अ य यनकता खरोखरच रचना मक
अथा ने आपण त े वीकाराथ क शकतो आिण आप या गरज ेची रचना या ं या
अथा म ीन े आह े. हणज ेच या प रि थतीची रचना , हया रचन ेमुळे अ ययन कता
या या मानिसक उप मासह अ ययनास वत ं नसतो . परंतु आप या अन ुभवा या
संक पना अ ययनासाठी िविवध (चॅनल) वािह या ार े ि दिश त क शकतो .
सव साधारण उदाहरण िनण य न झाल े याचा तणाव ह े व त ुसं हालय सहलीकड े
जाणीवप ूव क य नाचा आह े. हया ार े भेट देणा या पय टकांना अशा द शनात ून खुलासा
दे यावर भर िदला पािहज े. मी पु हा पु हा व तुसं हालय यवसायाब ल िवचारत आह े.
जर वैयि कपण े माग दश न केले या सहलीचा आन ंद आिण या ंचा खच जा त आह े हणून
टाळणारे तसेच सहल हयाचा जागतीक तरावर िवचार झाला पािहज े. अजूनही आपली
महािव ालय े पु हा सतत िव तारा मक माग दिश त केलेली सहल (galleries ) दश नीय
सभागृहे ारे पुिढल माण े :
१) आ हाखातर त ा ंने प ीकरणा मक माग दश नाचे सादरीकरण
२) यो य तो आदर राख ून वरी ा ं या अन ुमतीच े (दश कां या) पहाणा यां या आकलना मक
आिण अ ययना मक प रणाम करतील अशा ंची िनवड .
हा तणाव प ुढील दोन म ु ाम य े आहे.
१) आप या इ छ े माण े, स प र थीत वा तवाम य े जग जस आह े या माण े िश क
स य (िशकवतात ) अ यापन करतात आिण
२) अ ययनक या ची वरिचत या या जगा या क पन ेशी अन ु प आपली इ छा
यामध ून आपणास ग ंभीरपण े सारा ंशशा (epistemolog y) आिण अ यापनशा
(pedagogy ) हयावर िवचार कर याची िनता ंत गरज आह े.
अ ययनाची त व े :
रचना मक वादा स ंबंधी िवचार असणारी माग दश क त व े कोणती आह ेत? यावेळी आपण
िश णत ाची (educator ) भूमीका पार पाडतो याव ेळी ती आप या मनात ग ृहीत असली
पािहज ेत. मी काही स ंक पनाची परेखा (outline ) देणार आह े. हया स ंक पना प ूव
अंत ेरीत िव ास ू आहेत. हया अ ययन व ैयि क रचल े या अथा चा आ ह धरतात आिण
नंतर यां या िश णावरील प रणाम दश िवतात .
१) अ यनकता सांकेितक भाष ेतील पा ंतरण िदल ेली माहीती (Input ) आिण रचना मक
दो ही बाहय पाम य े वापरतो . हणज ेच अ ययन ही एक स य ि या आह े. हया
पारंपा रक व पा या स ंक पनाचा समाव ेश स य अ ययनकता (Dewey’s Term ) भर munotes.in
Page 66
मु आिण दूर थ अ ययन
66 देतो क अ ययनक या ने अ ययनासाठी काही तरी करण े गरज ेचे आह े. हयाचा अथ
अ ययन ही िन य ान वीकारणारी या नाही . तर िन यतेमधून बाह ेर पडणारी
ि या आह े.
परंतु अ ययनक या या जगाशी काय रत राह या या ि येत अ ययन ि या समािव
आहे.
२) लोक अ ययन त े अ ययन ार े अ ययन करतात . अ ययन ह े पुढील दो ह चा आ ह
धरते.
अ) रचना मक अथा ने आिण
ब) रचना मक प दती अथा ने
उदाः-
जर आपणास कालगणना शा ा या मािलक े या तारखा व ऐितहािसक घटना ( संग)
(अ ययन ) करावयाच े (िशकायच े?) असतील , तर आपणास कालगणना शा ाचा अथ
िशकला पािहज े. येक अथा ची रचना अिधक चा ंगली झाली पािहज े. जेणेक न सार या
काराम य े इतराम य े संवेदना आली पािहज े.
३) रचना मक अथा ची िनणा यक ि या हणज े मानिसक आह े. हया ि या मनाम य े
घडतात . शारीरीक ि या (हालचाली ) व हातवार े अनुभव अ ययनाम य े िवशेषत म ुलांसाठी
अ याव यक आह े. परंतु ऐवढे पुरेसे नाही . आपण या ंना या ं या मनास सतत काय शील
ठेवता य ेईल अस े कृतीशील उप म या ं या हाताम य े देणे गरजेचे आहे.
४) भाषेचा समाव ेश करत े : आपण जी भाषा वापरतो ितचा अ ययनावर प रणाम होतो .
अ) िन र ण व योगावर आधारीत
ब) संशोधका ंनी न द क ेलेली आह े क लोक ऐकम ेकां या आपसातील बोल यात ून अ ययन
करतात .
क) अिधक सव साधारण तरावर अ ययन करतात .
ड) हया िठकाणी प दतशीर वादिववादा ंचा सं ह आह े.
ई) ि हगो टकड ून भावशाली सादरीकरण
फ) भाषा आिण अ ययन ह े सोडवता न य ेणारा असा ग ुंता आिण ग ुंफणे ही ि या आह े.
ड) िविवध जा ती – जमाती तील सद या ंकडून मह वा या िवन ंतीनुसार या ं या भाषेत
मह वाच े काय म बनिवतो आिण इ छीत अ यास सािह य िनिम ती करतो .
५) अ ययन हा एक सामािजक उप म आह े. munotes.in
Page 67
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
67 अ) आपल े अ ययन ह े मानव जातीशी स ंबंिधत स ूचना मक इशाया शी संघटीत आह े.
ब) आपल े िश क , आप या बरोबरीच े (मनु य) संबंिधत आह े.
क) आपल े कुटुंब याच माण े अनप ेि त सहजपण े ऋणपोच द ेणारे िम म ंडळी त वांना
दुल ि त कर याप े ा ओ ळखून अंगीकार क ेला तर आपण श ै िणक य नाम य े यश वी
होऊ शकतो . देवे (Dewey ) ने िनद शन क ेले या पार ंपारीक िश ण हे अ ययन क या स
सामािजक आ ंत र येपासून अलग ठ ेवते. आिण िश णाकड े एकास – एक अ यनकता
आिण अ ययनशील सािह य हयाम य े संबंिधत पहाता य ेते.
हया िव द गतीशील िश ण ह े सामािजक अ ययनचा ीकोन ओ ळखते आिण
संभाषणाचा वापर करत े. इतरांशी आ ंत र या, ानाचा वापर , अ यनाचा अ ंतर हेतू आहे.
६) अ ययन ह े संदभ संबंिधत आह े.
अ) आपण द ुल ि त क ेले या बाबी आिण िस दा ंत हया ंचे अ ययन करणार नाही .
ब) आपणास इतरास ंबंधी काय मािहत आह े हया नात ेसंबंधाचा अ यास आपणास अ ययन
करताना करावयाचा आह े.
क) आपण काय िव ास ठ ेवतो.
ड) आपल े पूव ह आिण आपली िभती .
इ) परीणाम
वरील म ु े प करतात आिण य ात हया क पना हया अ ययन ह े स यव सामािजक
आहे हे सुचिवतात . आपण आप या राहणी मानापास ून अ ययनाची फारकत क शकत
नाही.
७) ान अ ययनाची गरज :
पूव ानान े जोपय त िवकसीत रचना होत नाही . तोपय त नवीन ान आ मसात करण े श य
नाही. जा तीत जा त आपण मािहती क न घ ेत यावर जा तीत जा त अ ययन करता
येईल. अ यापनाचा य ेक य न अ ययना या य ेक ि थतीशी स ंबंिधत असतो , तसेच
िवषयास एक माग देतो आिण अ ययन क या या प ूव ाना या आधार े िवषयास ंबंधी माग
देतो.
८) अ ययनासाठी व ेळ देतो.
अ) अ ययन ह े समकालीन नाही .
ब) मह वा या अ ययनासाठी आपणास आदश पु हा भ ेट.
क) यावर िच ंतन करण े व यामध ून बाह ेर पडण े.
ड) यां याशी ख ेळा व या ंचा वापर करा . munotes.in
Page 68
मु आिण दूर थ अ ययन
68 इ) हे १० ते १५ िमनटात द शनाम य े घडून येत नाही .
फ) जर त ुमचा एखा ावर परीणाम झाला तर त ु ही अ ययन क ेले.
ग) तु हास लग ेचच जाणव ेल क प ु हा पु हा ितपादन आिण िवचारा ंची पुनरावृ ी
ह) अंतग त िव ा हालचाल
य) फार िदवसापास ून तयारी
९) ेरणा ही अ ययनाचा म ु य भाग आह े.
अ) ेरणा ही अ ययनास क ेवळ मदत करीत नस ून ती अ ययनाची आव यकता आह े.
ब) ेरणा ही म यवत स ंक पना ान ी समज ून घे यासाठी मह वाची आह े.
क) जोपय त का? हया ाच े कारण िम ळत नाही तोपय त आपणास ा झाले या ानाचा
वापर क शकत नाही . जरी य अ यापन होत असल े तरी द ेखील जोपय त का ? चे
उ र िम ळत नाही . तोपय त ानाचा वापर होऊ शकत नाही .
आपली गती तपासा
१) रचनावादा या िवचारा माण े अ ययनाची त व े काय आह ेत? रचना वादाचा
िश णावर उपयोग हया ंचे प ीकरण करा .
२) गँगनेची (Gagne’s ) सूचना मक योजना (design ) प करा .
५.३ सं ेषण उपप ी
तावना :
आपण आप या द ैनंिदन जीवनात व ृ प े वाचतो , टी. ही. (दूरदश न) पहातो , िम ांशी ग पा
मारतो . मोबाईल फोन ( मर वनी ) व न बोलतो . हयावरील उप मा ार े आपणास मािहती
िमळते. हया मािहती या आधार े आपल े भावनीक चरी जोडल ेले आह े. तसेच आपला
संगा मक ीकोन य क शकतो . हे सव िविवध स ं ेषणा ार े श य आह े. दुग म
भौगोिलक प रि थतीतील िव ा या ना दूर थ िश ण अ ययनाचा अन ुभव द ेते. पारंपा रक
अ ययनाप े ा िविवध संगाना त ड द ेणारी, िविवध अ ययन अन ुभवसंप न, अथ पूण
अ ययन आयोजन , अशी उप मशील अ यन ि या दूर थ िश णा ार े राबवली जात
आहे. सं ेषण िस दा ंत समज ून घेत याम ं◌ुळे स ेषण िस दा ंताची ि या मु दूर थ
अ ययानाची अ यास म रचना प रि थती म ये मदत करत े. हया घटकाम य े आपण
सं ेषण िस दा ंताची स ंक पना पाहणार आहो त. सं ेषणाच े नमुने व कार :
सं ेषण िस दा ंत व याचा अथ , हयांचा आपण िवचार करणार आहोत . तु ही म ु दूर थ
अ ययनाम य े सं ेषण िस दा ंताचा वापर व यमान ि थती जाण ून घेऊ शकता.
munotes.in
Page 69
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
69 सं ेषणाचा अथ व वैिश य े (Meaning & characteristic of communication )
सं ेषण ही अथ पूण आंत र या आह े. या ि येम ये लोका ंचे मूळ िवचार सारख ेच असतात
आिण या ं याकड ून अिभ य स ु दा िम ळतो. सं ेषणाची सव साधारण या या प ुिढल माण े
: “िवचारांची अदलाबदल , संक पना , भावना , मािहती , (मत) स ला (opinions ) आिण
ान” हयाम य े अंतग त ऐकाम ेकाम य े सामंज याचा स ु दा समाव ेश होतो .
सं ेणा या या या प ुिढल माण े :
सं ेषण ही अथ पूण ि या आह े.
सं ेषण हे मािहती सहभाग (sharing ) आहे.
सं ेषण हे (बल) श (force ) चा दुवा आह े.
सं ेषण हे सामंज य आह े.
सं ेषण हे मानवी जीवनाची म ूलभूत (fundamental ) गरज आह े.
सं ेषणाची मह वाची व ैिश य े :
ही दुमाग (two-way) ि या आह े.
सं ेषण दोन िक ंवा दोन प े ा अिधक य म य े होते. (Sender & Receiver )
सं ेषणाम य े संक पनाची अदलाबदल , भावना , मािहती , िवचार आिण ान या ंची
अदलाबदल होत े.
सं ेषणाम य े पाठिवणारा व ा करणारा हया ं याम य े आपसाम य े साम ंज य चा
समाव ेश आह े.
दोन कारच े सं ेषण आह े.
१. Verbal त डी (मौिखक )
२. Non Verbal त डी नसलेले (अमौिखक )
१) मौिखक स ं ेषण :
त डा ार े बोलली जाणारी मािहती हणज ेच मौिखक स ं ेषण होय , हयाम य े
संभाषणाचा उपयोग होतो .
उदा :
अ) समोरासमोर स ं ेषण munotes.in
Page 70
मु आिण दूर थ अ ययन
70 आ) टेलीफोन ार े सं ेषण
इ) लोकांना संबोधून (भाषण )
ई) क ा य साधन े (रेिडओ, टी. ही.)
उ) संवाद - ीकोना ची अदलाबदली
ऊ) सभा
ऋ) सां कृितक घडामोडी .
२) लेखी स ं ेषण :
सं ेषण हणज े िलखीत सािह य (छापील िक ंवा ह तिलिखत ) होय.
उदा.
अ) आ ा / ह कूम.
आ) सूचना.
इ) प े (Letter ).
ई) िववरण प .
उ) मािहती प क (मासीक ).
ऊ) त ार प दत .
ऋ) सुचिवण े प दत इ . (सूचना प त )
Non Verbal (अमौिखक ) सं ेषण (त डी नसल ेले सं ेषण)
१) शारीरीक भाषा : चेह याचे हावभाव , डोळयांचे हावभाव , पश .
२) जागा आिण व ेळेची भाषा : जागा भा षेत सभोवताल या प रि थतीचा अ ंतभा व होतो .
(रचना आिण भाषा ) हे सामािजक दजा सं ेिषत करत े.
३) खूणेची भाषाः - आवाजा या काराऐवजी खूणेची भाषा वापरतात . खूणेने यमान
व तूं या पांतरणासाठी उपयोग होतो .
जे लोक े जाण ून घेऊन ओ ळखतात अशा लोका ंसाठी मानवी स ं ेषण िविवध मागा ने
समजून घेतले गेलेले आहे. अशा कार या परीणामी स ं ेषणा ार े :
अ) नवीन े ा या अ यासास ंबंधी
ब) फार िव त ृत व पात घटना मक िश तीस ंबधी हयाम य े िव ान प कार समाज ,
समाजशा ात , मानसशा , ौढांचे िश ण शा आिण इतरापास ून काम काढ ून घे याचा
समाव ेश होतो . munotes.in
Page 71
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
71 आकलना मक िवभागाम य े दुमाग स ं ेषण वापरल े जात े. ही सं ेषण ि या अमानवी
ा याम य े सखोल स ंशोधन करत े.
उदा : जीवज ंतू, णी, बूरशी श ेपटी आिण मािहती िस दा ंत हा िस दा ंत प दतीम य े
प दतीअ ंतग त सं ेषणाच े मोजमाप कर यासाठी गिणती नम ुने (Model ) पुरिवले जातात .
सव साधारणपण े, मानवी स ं ेषण हे अथ तयार करत े आिण समझो याची अदलाबद ल मानवी
िवकासाशी स ंबिधत करत े. सं ेषणाचा एक नम ुना (model ) आकलना मक मािहतीच े
पांतरण एका य कड ून दुस या य कड े करतो . अथा त सं ेषणाच े िव ान हयास
सं ेषणाची काया मक या या समजात आिण ल ॅसवेल मॅ झीम वापरतो “कोण हणत े
कोणाकड ून काय कोण या (चॅनल) वािहन े ारे आिण काय परीणामान े” (सं ेषणा या े
िस दा ंता या अथा ने) हया सवा म ये उपभोग कता जो नम ुना संदेश पुढे पाठवतो या ंना
सं ेषण िव ानाबरोबर ओ ळख क घ ेतो. तसेच हे अ यासा या चाराची म ुळे शोधत े.
आिण बह िवध अिलकडील २० या शत कातील मा यमा ंची मुळे शोधतो .
इतर समालोचक ती पादन करतात क आचार प दतीच े सं कार ची स ं ेषण ि या ही
िविश ऐितहािसक व सामािजक स ंदभा पासून कृ ीमपण े वेगळी नाही. ही पांरपारीक मोठया
माणाम य े िच हा ंक त आ ंत र यावादा मक अलीकड या िव ानाशी तस ेच इं ीय
शा ाशी तस ेच इंि य त ाशी स ंबंिधत आह े.
रचना मक नम ुने :
हया िठकाणी स ं ेषण िवषयक अिधक काया मक या या आह ेत. खालील ल ेखकां या
या या ग ृहीत धर या आह ेत.
रचड लेनहाम (२००३ ) हयाची स ंक पना ही इर ह ग गॉ फन १९५९ या स ंक पन ेची
िवशेष ठळक आह े. ही लासव ेल या मानवी स ं ेषणा ची हया शतकातील गती आिण
रचना मक नम ुना मधील बदलावर आधारीत आह े. सं ेषणाची ि या ही वतः बाह ेर
पडणा या वतः या स ंदेश वहनाची या हणज ेच सं ेषण अस े रचनावादी िव ास
ठेवतात. हा संपूण ताव सामा िजक व ऐितहासीक स ंदभा पासून वेगळा केला जात नाही .
हणून रचड लेहॉम या स ं ेषण िस दा तील बाबी आिण इरि ह ंग गोफमन वतःचा योग
हयाम य े सं ेषण िदस ून येते.
लेहॉम ने सीबीएस नम ु यांचा परामश व उपयोग करता य ेईल अशा यो यत ेचा स ं ेषण
ीकोन िनवडला . सीबीएस नम ुना संभाषण (discourse ) नीरस (कंटाळवाणे) होते याची
चचा प पण े चाणा पण े शूरपणे करतो . हणून या सवा साठी स ं ेषण आवश य आह े.
लेहॉम िलहतो . “जर श दा ंची सम या जा त आह े, जर स ंपूण मानवी ेरणांची मया दा नीरस
(कंटाळवाणे) संभाळ यास े साहन दे याम य े िदसून येते. नंतर व ृ व कल ेचे. पृथकरण
आपणास प ुढील ा ंपय त घ ेऊन जात े. तो मह वाचा अ याव यक हा िनरस
(कंटाळवाणेपणा) संभाषण प दती िवषयीचा आह े.
व ृ व कला व याची प दत हया दो ही म ूलभूतपणे मह वा या आह ेत. हया दो ही बाबी
य ा त पा ंतरणाम य े ुटी नाहीत . munotes.in
Page 72
मु आिण दूर थ अ ययन
72 आपण रचना मक व अरचना मक यांचे पृथकरण ह े पा त ेचे असत े हे पािहल े.
इर ह ग गॉ फन वतः स ं ेषण समज ून घे याची चौकट मह वाची योगा मक पहातो . गॉफन
िलहतो . “वैयि क गरज काय वाटत े? हया व ैयि क गरज ेमुळे तो “आत भर यासा ठी”
भावना य कर यासाठी प ुरेसा भाग िशकला आिण िनयोजन करणे िशकला . कमी अिधक
माणात जॉ फमनन े ते िदलेले आहे.
संदेशा या श दो चारणाम य े आिण या ं या तावा या बाबतीत दो ही काराम य े स य
आहे. संदेशाची रचना सामािजक व ऐितहािसक स ंदभा त पाह न पा ंतरीत नम ुना (model )
हयासाठी प ूव अ ती वात असणारा आह े. हणून सं ेषण िस दा ंताची श यता महान
िवदवान रचड ए. लेहमान आिण इर ह ग जॉ फनचा ताव व प दत स ंपूण ि या
व रल माण े होती . सं ेषणाची म ुळे मानवी वत न व समाज रचन ेम ये आह ेत. िव ान
सामािजक वत ना या स ंगातून हयावर कठीण असा िवचार स ं ेषणाब ल करत असतात .
कारण
अ) सं ेषण िस दा ंत नवीन े ाशी स ंबंिधत आह े.
ब) चौकशी आिण वतःिवषयी व िश तिवषयक एका मता
उदा :
अ) त व ान
ब) मानसशा
क)समाजशा
ड)सं ेषणाची िश त िवषयक स ंक पना कोणीही य क शकत नाही .
रॉथवेल या स ं ेषणा मक नम ुना सं ा :
आवाज : संदेशा या प रणामकारक ( पांतरण ) पाठिवण े आिण ा करणे (िमळणे)
याम य े ढवळढवळ (लूडबूड) (interfrance ) करतो .
उदाः-
शारीरीक आवाज िक ंवा बाह ेरील आवाज हा वातावरणाम य े मनाचा भ ंग करीत आह े.
अ)अितशय कमी गरम खोली .
ब) संगीत वाजिवण े.
क) कोणीतरी मोठयान े आप याजव ळ बोलण े.
ड) देखा यातील व त ू.
शारीरीक आवाज हा ज ैवीक घटकावर परीणाम करतो स ंपूण सं ेषणाम य े बाधा आणतो . munotes.in
Page 73
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
73 उदाः-
अ) तळहात घामान े िभजण े.
ब) दयाची धडधड होण े.
क) संभाषणात ून िचंता का ळजी.
ड) आजारी वाटण े.
इ) पोटात द ुखणे.
फ) अित म .
ज) कानाजव ळ घंटा आवाज .
झ) धावता आवाज .
ट) खोकला .
मानसशा ीय आवाज हा प ूव ह दूषीत आिण मान यावर असतो .
उदा :
असा िवचार करा क कोणीतरी दरीतील म ु या म ुलीशी बोलत आह े िकंवा दुस या देशातील
इं जी समजत नाही . अशा लोका ंशी मोठयान े व हळूवार बोलण े.
श दो चाराचा आवाज हा श दा ं या िनवडीवर असतो . आिण हा ग ध ळात टाकणारा आिण
बाधा आणणारा असतो .
संदेश पाठिवणारा (Sender ) िवषयाची ओ ळख क न द ेणारा (Initiator ) सांकेितक भा षेत
पांतरण करणारा . (encoder )
संदेश ा करणारा (Receiver ) : जो स ंदेश ा करतो . (ऐकणारा स ंदेशाचे सांकेितक
मजकूराची न ेहमी या भा षेत पांतरण करणारा .)
सांकेतीक भाष ेचे नेहमी या िलपीत पा ंतरण : पाठिव णा या चा स ंदेश / संभाषणा मक
संक पना , ा करणारा कोणीतरी ान , भाषा व व ैयि क अन ुभव हया ार े समज ून घेतो.
सांकेतीक भा षेत पांतरण (Encode ) :आप या क पना बोली भा षेत आप या वतः या
अथा ने श दात / संदेशात (मांडणे) ठेवणे.
वाही या (Channel ) : हे मा यम या ार े संदेश वास करतो जस े मौखीक स ं ेषणा ार े
सारण (रेिडओ, T.V.) दूरदश न, फोन, वैयि क दूर वनी , इ.) िकंवा िलखीत स ं ेषणा ार े
(प े, इमेल, मूळ संदेश ) (Text Message )
अिभ य : (Feedback ) मौखीक व अमौखीक स ंदेश ा क न घ ेणे. munotes.in
Page 74
मु आिण दूर थ अ ययन
74 उदाः-
अ) होकाराथ मान हालवण े ( अमौखीक )
ब) ग धळले या अव थ ेत भुवया उ ंच करण े (अमौखीक )
क) संदेशाचे प ीकरण कर यासाठी िवचारण े (मौिखक )
संदेश (Message ) : मौिखक व अमौिखक भाष ेचे भाग. हे भाग क पना य क न
पाठवतो तो पाठिवल ेला संदेश ा करणाराला होतो .
(लांबीिवषय ) मोजमाप नम ुना (Linear Model ) : दुस याशी सं ेषण कर यासाठी हा एक
माग नमुना आह े. हे पाठिवणा या संदेशाचे सांकेितक भाषेत पांतरण कर याचा आ ह
धरते.
तोटे : हा नम ुना मानतो क हया ठीकाणी प स ुरवात आिण स ं ेषणाचा श ेवट करत े. ा
करणा या स कोणताही अिभ य िम ळत नाही .
उदाः-
प े, इमेल, सं ी स ंदेश, या यान .
आंत र या मक नम ुना : (Interactive Model )- हयाम य े दोन (मोजमाप ) लांबी या
नमुना या एकम ेकावर वरील यावर असत े. पाठिवणारा ा कर णा या कडे संदेश ( वाहीत )
वहन करतो . नंतर ा करणारा पाठिव णा या कडे आिण म ूळ पाठिव णा या कडे संदेश वहन
करतो . हा नम ुना अिधक अिभ य द ेतो. आिण अस े दश िवतो क स ं ेषण ह े एक माग नस ून
दुमाग (Two-Way) ि या आह े. हे अनुभवाच े े सु दा आह े. हयाम य े सां कृितक
पा भूमी, भौगोलीक (प रि थती ) थान , वास िव तार , सव साधारण व ैयि क अन ुभव
हयांचा समाव ेश होतो आिण या कोस (िविश अ यास म) या आय ु यभर वरील बाबी
या होतात .
तोटे : हया िठकाणी अिभ य आह े परंतु तो (एकसारखा नाही ) एकाचव ेळी घडणारा नाही .
उदाः- वरीत स ंदेश (ताबडतोब स ंदेश) (Instant Message ) (IM) पाठिवणारा वरीत
संदेश (IM ) ा करणाराकड े पाठिवतो . नंतर मूळ संदेश पाठिवणा रास म ूळ संदेश ा
करणा या ची ती ि या जाण ून घे यासाठी था ंबावे लागत े. िकंवा
/ उ र, प , यािठकाणी फ िवचारला असता आपणास या ाच े उ र िम ळते.
देवाण घ ेवाण नम ुना : (Transaction Model ) असे समजा , सं ेषणा ार े सव लोक एक
जोडल ेले आहेत. हे सव जण द ेवाण घ ेवाण म य े काय रत असतात . थम - आप या प ैक
येक जण पाठिवणारा आिण ा करणारा आह े हे आपण ओ ळखले पािहज े.
दुसरे हणज े : सव समािव भाग घ े याया वर स ं ेषण िकती माणावर परीणाम करत े.
हणज ेच सं ेषण हे लविचक / एकसारख े आहे. हे हणज े संभाषण िकती माणात आवडत े.
हा देवाण घ ेवाण नम ुना म य े लंबवतु ळाचा अ ंतभा व असतो . हे सं ेषणाच े वातावरण munotes.in
Page 75
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
75 िच हा ंक त करत े. (आपण िदल े या मािहती म य े कशी बाधा य ेते) आकार स ं ेषणावर
समजून घेतो. कारण दो ही स ं ेषण करणार े समान अथा चा संदेशाम य े सहभागी होतात .
उदा :
िम ाशी बोलण े / ऐकणे, यावेळी आपल े िम आप याशी बोलतात , यावेळी तु ही सतत
अिभ य द ेत असतात . आप या िम ा ंना बोलायच े न था ंबता च ेहरावरील भाव य क न
मौखीक अिभ य द ेत असतात .
सं ेषण िस दा ंताचा इितहास :
सं ेषण ह े मानवजाती या स ुरवातीपास ून चालत आल ेले आहे. परंतु २० या शतकापय त
सं ेषण ि येचा अ यासास स ुरवात झाल ेली न हती . जसजस े सं ेषण त ं िव ान
िवकिसत झाल े. तसतसा स ं ेषणाचा ग ंभीरपण े अ यास स ु झाला. जे हा द ुसरे महाय ु द
संपले सं ेषणाचा अ या स कर याची आव यकता वाट ू लागली सामािजक िव ानाचा
अ यास द ुस या महायु दा न ंतर िश ति य ओ ळखू लागला .
सं ेषणाचा अ यास स ु कर याप ूव खालील तीन िवषयाम य े िश तीची गरज िनमा ण
झाली.
१) मानसशा
२) समाजशा
३) ौढांचे अ यापनशा
४) मानसशा ाम य े मानवी वत ना या अ यास आह े.
५) समाजशा ाम य े समाजाचा अ यास आह े.
६) ौढां या अ यापनशा ाम य े सं ेषणाचा अ यासाच े घटक आह ेत.
हयामुळे संकृतीचा िवकास , देखभाल व बदल आह े.
सं ेषणा या अ यास , सं ेषण ह े मानवी अन ुभवावर आह े. हयावर काश टाकत े. हयाम य े
(लोक) य ची सज ना मक वागण ूक, अदलाबदल आिण स ंदेशाचा अथ कसे समज ून
घेतात हयाचा समाव ेश होतो .
सं ेषण िस दा ंत (Communiation Theory ) हा एक व ैि क (जागितक ) स य आह े हा
िनयम १९८० म ये एफ. एस. कूडर न े गृहीत धरला . वैि क स ं ेषण िस दा ंत सांगतो,
“सव मानव णी , सजीव द ुस या िठकाणाशी स ंबंध तािवत करतात (ठेवतात)”
हालचाली , आवाज ती ि या, शारीरीक बदल , हावभाव , भाषा आिण ासो छावास
हया ार े जीवनाम य े इतर ठीकाणाशी स ंबंध थािपत करतो . सं ेषण ह े िजवंत राहण े हया
अथा ने आहे.
munotes.in
Page 76
मु आिण दूर थ अ ययन
76 उदाः-
१) मुलाचे रडण े : हयाचा स ंबंध मुलाला भ ूक लागल ेली आह े, इजा द ुखापत झाल ेली आह े,
िकंवा यास गरम थ ंड वाटत आह े.
२) ा यांचे रडण े : हयाचा स ंबंध णी जखमी आह े, भुकेलेला िक ंवा रागावल ेला आह े.
येक सजीवा ंचा शोध हा जीव ंत राह यासाठी स ंबंध तािपत कर यासाठी असतो .
सं ेषण िस दा ंताची काया मक चौकट ( परेषा)
(Communication Theory Framework )
हा िस दा ंत सं ेषणाच े प र ण ् कर यास मदत करतो . आिण हया िस दा ंताचे ीकोन
पुढील माण े :
यां ीक करण : सं ेषण ह े पूण पणे संदेश पाठिव णा या पासून ा करणा या कडे देवाण
घेवाण करत े. असा ीकोन ग ृहीत धरतो .
मानसशा ीय : सं ेषण ह े संदेश पाठिव णा या पासून ते ा कर यापय त ची एक
कला आह े. तसेच भावना आिण िवचार या ंचा अथ संदेश ा करणा या वर आह े.
सामािजक रचनावादी : (िच हा ंक त आ ंत र यावादी ) हा पुढील माण े हीत धरतो :
सं ेषण हे आंत र या मक सहभाग आिण सज ना मक अथा चे गुणक आह े.
रचनावादी ीकोनची प ुढील माण े सु दा या या करता य ेते : संदेश काय आह े हे
कोणीतरी िन ीत कर ेल अस े तु ही कस े हणू शकता . रचनावादी ी कोन अस मानतो क ,
स य आिण क पना ंची रचना क ेली जात े. िकंवा सामािजक स ं ेषणात ून हया ंचा शोध घ ेतला
जातो.
रॉबट टी. ेग यांनी आप या रचनावादी ीकोनाब ल आप या ल ेखात प ुिढल माण े
हटल ेले आहे. “गमन (ongoing ) करणा या ि या हया (िच हा ंक त) ितका मक िनमा ण
होतात आिण आप या व ैयि क ओळखी नाहीशा करतात .” सं ेषणाच े इतर ीकोन ,
पांतरीत नम ुना, सं ेषण ह े यं मानवा माण े आहे. आिण स ंगणका माण े आहे. पांतरीत
नमुना हा प ुढील ीकोनात ून सं ेषणाकड े पहातो , हा एक स ंदेश पाठिवणारा िक ंवा संदेश
ा करणारा हा याम य े परीप ूण आह े. परंतु रचना मक ीकोन सा ंगतो, “सं ेषण ह े
मानवी जीवन , माहीती ह े अंकुश ठेव यासारख े िव ुत वाहात वागत नाही . मानवी जगात
माहीतीचा वाह अिधक व ेगाने िवजे या वाहासार या एका जाग ेपासून दुस या जागेपय त
वाहीत होत असतो . रचना मक ीकोन हा स ं ेषणा या ीन े खूपच वा तव आह े.
कारण हयाम य े मानवी जाती या आ ंत र येचा समाव ेश आह े. आिण हयाम य े मु
संक पना आिण म ु िवचार हया ंचा समाव ेश आह े. डॅिनअल चॉ डलर न े पांतरण नम ुना हा
सं ेषण माग आहे. तो पुढील माण े हणतो , “ पांतरीत नम ुना हा क ेवळ एकंदरीत स ंपूण
सुगमता नाही पर ंतु धोकादायक च ुक चा माग दाखिवणार े मानवी स ं ेषणाच े पुन सादरीकरण
आहे. हे सादरीकरण मानवी स ं ेषणा या वभावाच े आहे. मानव फ स ंगणकावर िक ंवा munotes.in
Page 77
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
77 यं मानवा या सहा यान े सं ेषण करत नाही . हयासाठी आपणास रचनावादाचा ीकोन
चांग या कार े समज ून घेणे हेच खर े आहे. आ ही फ माहीती आणी सामा य बाबी
एकमेकाकड े पाठवत नाही , परंतु य ातील बाबी आिण माहीती स ं ेषण ि या ार े
संपादन क न अथ संपादन करतात िक ंवा इतरा ं या ार े आंत र या ार े सा य होत े.
प दतशीर (Systemic )
नवीन स ंदेशा या ार े ठेऊन िनमा ण केला जातो . िकंवा संदेश अथ पूण प ीकरण क ेला
जातो. ते हा काय घडत आिण प ुन अथ पूण प ीकरण लोका ं या ार े हा वास करतो .
असे हा ीकोन ग ृहीत धरतो .
िनणा यक (Critical )
हा ीकोन प ुढील माण े गृहीत धरतो . सं ेषण ह े एक श च े ोत आह े. आिण व ैयि क
व सामािजक िवष णत ेचे ोत आह े.
हया तरावर िविश िस दा ंताचे िन र ण ह े व पावर पर ेखा ( चौकट ) देऊ शकत े. िकंवा
सं ेषण ह े िस दा ंता या मया देम ये पाह शकतो . िस दा ंताचा अ यास व िनयोज न हे पुिढल
माण े पुढील स ंबंधीत आह े.
अ) ाणीमा ावर िवचार करणारी त व ानाची शाखा
ब) प ा ार े चालवल ेला आिण
क) मूलभूत त वावर चालणारा .
वरील सवा साठी िस दा ंत लेखकांची (चौकट) परेखा लादली जाऊ शकत े. ाणीमा ावर
िवचार करणार े शा प ुढे मांडते, काय , य ात िस दा ंत िन र णासाठी आह ेत.
वा तवाच े व प ग ृहीत धरल े पाहीज े. नेहमी उ र ह े े ाम य े िस दा ंत लेखका या
आकलना मक ीन े.
१) वा तववादी (Realist )
२) नावाप ुरता (Nominalist )
३) सामािजक रचनावादी (Social Construcionist )
हयां यावर अवल ंबून असत े.
वा तवा ा ं या ाना मक ीन े ीकोन हा जगाची उि य े, िवषया या बाह ेरील जगावर
आप या अन ुभवावर िव ास , आिण आकलन जाण ून घेतो. नावाप ुरता जगास िवषया मक
ीने पहातो . बाहय जगातील य ेक बाब जी आकलना मक आह े. ित याकड े फ नाव व
िश का साठी पािहल े जाते. सामािजक रचनावादी यामध ून य मत य होत नाही .
असे धोरण उददी ा मक आिण िवषया मक हयाम य े वा तवापास ून दूर ठेवते. आपण
एक काय िनमा ण करतो हया वा तवावर ह क आह े. munotes.in
Page 78
मु आिण दूर थ अ ययन
78 प ा ार े चालवणाराच े प र ण िस दा ंताची िनवड ि या करते. प ा ार े चालव णा या
प तीन े अ यास करत असताना सकारा मक आकलन उि ान ि येचे अनप ेि त
प दतशीरपण े पहाण े असे हटल े जाते. हे ान शा ीय प दती ार े नेहमी ा होते. ह शार
िव ान न ेहमी िन र ण व योगावर आधारीत स ंग एक क न या ंची उ ी ा ंची स य
परीणाम िन कषा म ये आढ ळतात. हया कारच े िस दा ंत नेहमी घटन ेचे भिव य िनमा ण
करतात . िवषया मक िस दा ंत हे प रि थतीज य ानावर आधा रत समज ून घेतात,
वैिश यप ूण पणे अथ पूण प दतीच े शा ाचा उपयोग क े याचे आढ ळून येते. उदा.
मानवंशशा आिण म ुलाखत .
सामािजक जगतातील घटना समज ून घे यासाठी िक ंवा ख ुलासा कर यासाठी िवषयाशी
संबंिधत िस दा ंताचा व ैिश पूण िवकास क ेला गेला.
मू ये ही म ूलभूतपणे संशोधन माहीतीशी कशा कार े संबंिधत आह ेत आिण िस दा ंत
िवकास कशा कार े संबंिधत आह ेत. बह तेक सं ेषण िस दा ंताचा म ूलभूतपणे वापर क न
मागदिश त केला जातो तो प ुढील माण ेः-
१) थम (वापर) मू ये ओळखली जातात . हया म ू यांचा िस दा ंतवा ा ं या आवडीवर कसा
प रणाम होतो . परंतु याव ेळी य ात स ंशोधन (चालू) सु होते. यावेळी ही मू ये ि थर
केली जातात . बाहेरील स ंशोधना या िन कषा चा वापर हा िवश ेष क न व ैयि क
संशोधकाचा म ू यांना दूषीत िन कष व अथ हया पास ून दूर ठेवतात. (Prevents )
(टाळतात)
२) दुसरा वापर क पना नाकारतो . हयामुळे िवकासा मक िस दा ंत तरा पास ून मू यांचे
िनरसन क ेले जाऊ शकत े. हया साधनाम य े, िस दा ंतवादी या ं या म ू यांना चौकशी पास ून
अलग ठ ेव याचा य न करत नाहीत . यांची मू ये मनपूव क समज ून या म ू यांचा संदभ
कसा घ ेता येईल ह े ही समज ून घेता येईल. इ छीत परीणाम घड ून आण याच े साम य िकंवा
ेपणान े िन कष होय.
३) ितसरा वापर क ेवळ क पना नाकारत नस ून ती म ू ये संशोधन आिण िस दा ंतापास ून
(अलग) वेगळे क शकतात . परंतु या क पना व ेगळया के या जातात . या नाकार या
जातात . हे साधन न ेहमी िनणा यक िस दा ंताकड ून द क घ ेतले जातात ( वीकारल े जातात )
सं ेषण िस दा ंताची भ ूिमका िवष णता ओ ळखून िव ास ठ ेव यास भाग पाडतो . आिण
सामािजक बदल िनमा ण करतो . हया म ूलभूत िस दा ंताम य े यांची मू ये वीकारतो आिण
ही मू ये पुन थापना कर याच े काय यां या स ंशोधनाम य े आिण िस दा ंत िवकासाम य े
करतो .
िस दा ंतीय लगतच े िनयोजन (Mapping theoretical landscape )
िस दा ंतीय रचन ेचे भाग या यामाफ त िश त िम ळते.सं ेषणाचा अ यास हा न ेहमी इतर
सामािजक िव ानापास ून उसन े िस दा ंत घेतो. िस दा ंतीय व ेगळेपणा स ं ा े ास स ंपूण पणे
एक करतो . ती हणतात , काही सव साधारण वग करणाची त व े य होतात ह े सं ेषण
संशोधना या मया देची िवभागणी करतो . दोन सव साधारण योजना प ुिढल दोन बाबीचा
समाव ेश करतात . munotes.in
Page 79
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
79 १) संदभ
२) मानण े (ता पुरते गृहीत धरण े)
संदभ : (Context )
लेखक व स ंशोधक स ं ेषणाची िवभागणी करतात . हयास कधी कधी “संदभ ” िकंवा “ तर”
हणता त. परंतु हे नेहमी स ं थांचा इितहास प ु हा सादरीकरण करतात . सं ेषणाचा अ यास
युनायटेड ट ेटम य े याव ेळी िवभागाम य े, समाजशा , मानसशा , मानवव ंशशा ,
ेढांचे अ यापनशा (हया सवा म ये) शाळेचे वग करण आिण शा ळेची प करीता
हयापास ून िवकिसत केला जातो . हयापैक बह त ेक सं ेषणाच े िवभाग बनल े. ते नेहमी या ंची
ऐितहासीक म ुळे धारण करतात . आधी या घटनेम ये संभाषणा मक स ं ेषण मोठया
माणात िस दा ंताबरोबर असतात आिण न ंतर सारमा यमा ार े सारीत होतात .
संभाषणा मक स ं ेषण आिण सार मा यमामधी ल सं ेषण या ं याम य े खूप मोठा फरक
आहे.
हा फरक स ंशोधना या लहान उप े ामधून गुंतागुंतीचा होतो . हयाम य े पुिढल उप े ांचा
समाव ेश होतो .
१) अंतग त सं कृती.
२) आंतररा ीय स ं ेषण.
३) लहान गटाच े सं ेषण.
४) सं ेषण त ं िव ान .
५) सं ेषणाचा कायद ेशीर अ यास व सं ेषणाची योजना .
६) दूर वनी ार े सं ेषण (Telecommuniation ).
७) इतरां या (मथळया) (label ) खाली क ेलेले काम काही िवभाग सामािजक िव ानाच े
ान आकलन क न घ ेतात, इतर कार (जोरदार ) मोठया माणात मानवत ेकडे
वळतो. आिण इतर सव यां या उ पादनाकड े यावसा ियक तयारीकड े वळतात.
सं ेषणाच े हे सव तर गटा मक स ं ेषण िस दा ंत पुरिवतात . परंतु काही िस दा ंत व
संक पना एका िवभागात ून दुस या िवभागाकड े पाझरतात (leak) हे अटळ आहे.
रचना मक नम ु यामधील बदल (The constitutive metamodel )
सं ेषणा िवभागणीचा द ुसरा का र े (field) गृहीत धर यावर भर द ेतो. हा िविश
िस दा ंत नम ुने आिण साधन े (वापर) समजून घेतो. रॉबट टी. ेग सुचिवतो क स ं ेषणाच े
े हे संपूण पणे वेगवेगळया पर ंपरामाफ त समज ून घेतले गेलेले आहे. हयास स ं ेषणाचा
िविश ीकोन आह े. हया पर ंपरामधील ेग ने समानता व फरक दाखव ून देतो. ेग अस े
ितपादन करतो क िविवध प ंरपरा एकम ेकास द ुल कर याप े ा एकम ेकाम य े संवाद
साध याम य े काय रत अस ू शकत े. ेग ने िनधा रीत क ेले या सात पर ंपरा प ुढील माण े : munotes.in
Page 80
मु आिण दूर थ अ ययन
80 १) व ृ वकला : (Rhetorical )
ा यि क क लेचा ेरणादायक स ं ेषणा मक ीकोन हा ख ूण मा यमा ार े ेरणा द ेतो.
२) तौलिनक अ यास : (Semiotic )
खूणे ारे सं ेषणा मक ीकोन
३) संवाद साधण े : (Phenomenological )
एकमेकांशी संवाद साध ून अन ुभवात ून आल ेले सं ेषण आह े.
४) सायबरन ेिटकः- (Cybernatic )
सं ेषण हे एक माहीतीचा वाह आह े.
५) सामािजक मानसशा ीय (Socio -Cultural )
हे वैयि क आ ंत र येचे सं ेषण आह े.
६) सामािजक स ं कृती :
सामािजक ह क ूम /आ ा (order ) चे उ पादन व प ुन पादन हणज े सं ेषण होय .
७) िनणा यक (Critical )
सं ेषण ही एक ि या आह े. हयाम य े सव गृहीतके ही आ हाना मक अस ू शकतात .
ेश ने सं ेषण वागण ूक चे वण न प पण े यां या िव द (िश लख ) (Remaining )
उरले या साधना ार े या या क ेलेली आह े.
कला मक साधन े, हया उपाधी ग ृहीतका ार े िस दा ंताचे आयोजन कर यास मदत करतात .
तसेच संशोधकास सव साधारणपण े िस दा ंताचे मोजमाप समज ून घे यास मदत करतात .
यावेळी सं ेषण िस दा ंतवादी सव साधारणपण े हया साधना ंचा वापर करतात . यावेळी
िस दा ं तवादी भाष ेचे िठकाणापास ून जव ळ आिण मशीनचा स ं ेषण त ं िव ान हण ून वापर
करतात .
सं ेषणाची क पना ह े एक ाथिमक साधन (tool) आहे. हयाची या या बाहय िस दा ंतीक
साधना ार े. सं ेिषत क ेली जात े. हयाम य े टॉरॅ टो शा ळे या स ेषण िस दा ं ताचे
पुन सादरीकरण आढ ळून आल े. (कधी कधी हयास मा यम िस दा ंत हणतात ) हयाचे
सादरीकरणाच े काय इनीस , मॅक लुहान आिण इतरा ंनी केलेले आहे. वैयि क आिण गटान े
सं ेषण त ं ानाचा वापर होतो . काही घटनाम य े यां या कड ूनच वापर होतो . सं ेषणाच े
संशोधक म यवत काय करतात ? सभोवताल या स ंक पना आिण आकलना मक िविश
जागा हया पार ंपारीक आिण िस दा ंता या तरावर ि थर राहतात .
munotes.in
Page 81
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
81 मु दूर थ अ ययनाम य े सं ेषणाची भ ूिमका :
सं ेषणाची म ु दूर थ अ ययनाम य े मह वाची भ ूमीका आह े. काय माची िवभागणी
व प िवतरणाम ुळे आिण िव ाथ आधार स ेवा ार े िनणा यकता य ेते. दूर थ
अ ययनक या स अ यासा या िविवध तरावर मह वा या मािह ती साठी वाट (Waiting )
पहावी लागत े. अ यावत आिण प अशी माहीती िव ा या स ा क न िदली जात े.
यो य स ं ेषणाचा अभाव ह े एक कारण अस ू शकत े. सव तरावर स ं ेषणाची कौश य े सव
कम चाराम य े िवकिसत क ेलेली हवीत . गरजेचे माण ओ ळखले पािहज े. जर आपण
अ यावत नवीन िवकास क ेला अस ेल तर गरज ही स ु दा आ मसात क ेली पाहीज े.
दूर थ िश ण ह े सं थानी मोठया माणात िश ण द ेऊन िश णाची प रि थती बदलवल ेली
आहे. (ICT) चा मािहती स ं ेषण िव ानाचा वापराम ुळे सं ेषण ह े जलद व सोप े झाल ेले
आहे. हयाम य े शंका नाही . स ा अ ययनक या या अप े ा वाढ या आह ेत. काया लयीन
प यवहाराचा कार प दत ही स ु दा श ै िणक स ं थांनी (ICT) मुळे बदलेली आह े.
दूर थ श ै िणक स ं था या द ुहेरी कार वापरतात .
१) यांची काय प दती यवि थत चाल यासाठी िनधी (Fund ) िनमा ण करण े. सरकारकड े
िव ापीठीय काय प दती अमलात आण यासाठी प ुरेसा िनधी नाही . (Fund ) िनधी
हाच म ु िव ापीठ चालव याम य े अडथ ळा ( ितबंध) आहे. सरकारकड ून मु
िव ापीठास अन ुदान िदल े जात नाही .
२) अशा स ं थाना मोठया माणावर नाव न दणी कर यासाठी अथक प र म करा वे
लागतात .
अशा पधा मक वातावरणाम य े, सं थाना बदल या त ं ानाचा वीकार कर याम य े
नेहमी (alert) सावध रहाव े लागत े. हया त ं ानाम ुळे हका ंना गुणव ाप ूव क सेवा देता येते.
वतः अथ (Financing ) िनधी जमवता या स ंदभा तील स ं था यां या का या मक
इ छांचा, अपे ांचा िव तार कर यासाठी िश ाचार िवरहीत (Unconventional ) प दत
वापरतात . हयाचा प रणाम हण ून साम ुदाियक भागीदारी त वावर अमलात आण यास
कुशल (executive ) िश ण काय म देतात. हयापैक ब याच सं था हया परद ेशी उ च
शै िणक स ं थाशी जोडीन े काम कर यासाठी उ स ुक असतात . यासाठी या ंना स ंगी वाट
पहावी लागत े. िकंबह ना (काया लयामागील ) ( Back -office ) काया लयीन पा भूमी
असल ेले काम कर यासाठी स ु दा परद ेशी सं थाची मदत घ ेऊ इ छीतात . अशा स ं थांना
भारत सरकारन े भारतभ ूमीम य े ये याची परवानगी तस ेच अंतीम म ंजूरी िमळ याची वाट
पहातात . मह वा या बह स ं य स ं था हया GATS संबंिधत म ु यांची मा यता वाट पहात
आहेत. हणून हया स ं थांना आधार द े याचे नवीन धाडस क शकतात . नवीन िवभागीय
नमुने (Models ) आिण नवीन भागीदारी उदयास य ेवू लाग या आह ेत. हा सव कारचा
िवकासा ंची मागणी द ूर थ श ै िणक स ं थातील कम चाया या कौश या ं या स ंव धनासाठी
(वाढीसाठी ) होत आह े.
munotes.in
Page 82
मु आिण दूर थ अ ययन
82 मु आिण दूर थ अ ययनामधील अ यास मां या िवकासासाठी िविवध स ं ेषण
िस दा ंताची उपयोिगता प ुिढल माण े .
उि ा ंची ओ ळख क न घेणे.
अ ययनक या चे गुणधम (वैिश य े)
ोता ंचे वग करण (Resource Analusis )
कोस मधील अ ंत भूत घटक (Course Content )
अंतग त मा यम / सािह य उ पादन (Media input / Material Production )
महािव ालयीन िव ा या ना माग दश न करणारा िश क / समुपदेशक / अंतग त त
(Tutor / Counseller / Export Input )
पाठवणी य ं णा (Deklivery Mechanisam )
मू यमापन आिण अिभ य (Evalution & Feedback )
आपली गती तपासा
१) सं ेषणा या नम ु यांची (Models ) सवी तर मािहती िलहा आिण स ं ेषणाची म ु दूर थ
अ ययनातील भ ूमीका िवषद करा .
५.४ मु आिण द ूर थ अ ययनासाठी स ूचना मक रचना (Instruction
design ODL )
मु आिण द ूर थ अ ययनातील स ूचना मक प दत फारच (गुंतागुंतीची) संयु
(complex ) आहे.
१) वगा म ये समोरासमोरील स ूचना सारख े.
२) महािव ालयीन आवाराम य े िदला जाणारा अ य यन अन ुभव
वरील दो ही द ूर थ श ै िणक स ं था िविवध व पात अ ययन (पुरिवतात ) देतात.
सूचना मक आंतरीक द ूर थ िश णातील ि या दूर थ अ ययन क या ची िवश ेष काळजी
घेते. तसेच अ ययनक या ची य ेये, मह व स ुचना मक ह ेतू, आिण उि े यं◌ाची स ु दा
काळजी दूर थ अ ययन घ ेते.
मु दूर थ अ ययनाम य े उ प न हण ून िमळालेला पैसा स ूचना मक रचन ेम ये कसा
कारणी लावावा हा स ंयु क आह े. मु आिण द ूर थ अ ययन प दतीच े वरीत काय ,
व प , येय, उ ी े काय म फार िव त ृत आह ेत. munotes.in
Page 83
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
83 मु दूर थ अ य यनातील िविश अ यास म (Course ) िनयोजन कर याच े मोठे
आ हान हणज े िस दा ंतीय प पणा आिण प दती स ंदभा चा वापर आह े. हणून यो य
सूचना मक तावाच े िनयोजन द ूर थ अ ययन क या साठी क ेलेले आहे.
हया घटकाम य े आपण स ूचना मक प दतीच े िविवध भाग , िवकासा या पाय या,
सूचना मक ताव िवकास आिण स ूचना मक घटकाच े िलखाण या ंचा िवचार करणार
आहोत .
५.४.१ शै िणक य ेयाचे ि थरीकरण : (Setting education Goals )
सव साधारण श ै िणक य ेयांची पर ेखा खालील माण े :
ता वीक आधारावर .
सामािजक मानसशा ीय आधारावर .
येयांचे िवधान (Statement of aims )
उदा :
एम. ए. िश णशा काय मा या िवकासासाठी :
१) मनावर िब ंबवणे (To Inculcate )
२) रस हणास उ ेजन द ेणे (To foster appreciation )
५.४.२ िविश अ यास म (Course ) उिदद ा ंची या या : (Defining Course
Object ive)
िविश अ यास म उि े हणज े िविश अ यास मा या (Course ) िवधानाची
ती या हणज े उि े होय.
अ ययन कत यां या परीन े ते पूण करतात . हे अ ययन क या या गतीवर अवल ंबून
आहे. उि ा ंची पर ेखा खालील ३ काय े ाम य े िदलेली आह े.
१) आकलनीय (cognitive ).
२) परीणामकारक (affective ).
३) मनास गती द ेणारे (Psychomotor ).
येयांची उदाहरण े :
अ) िवकासकरण े
ब) मनावर िब ंबवणे munotes.in
Page 84
मु आिण दूर थ अ ययन
84 क) रस हणास उ ेजन द ेणे.
उ ी ा ंची उदाहरण े :
उ ी ा ंची िवधान अ ययनक या स िविश अ यास मातील (course ) घटका ंची स यता
समजून घेणे. व ठर या माण े अ यासाच े िनयोजन करण े.
५.४.३ अ ययनक या चा अन ुभव ठरिवण े. (Deciding Learning Experiences )
अ ययनाचा अन ुभव हा वरीलप ैक कोण याही एका व पात ठरव ू शकतो .
५.४.४ अ ययन अन ुभवाच े िनयोजन
अंतभू त घटक
िवषय मजक ूर िनवड
सािह य मागिव याची कसोटी (Criteria )
अ ययनाचा िवषय – अ ययना या िवषयाकड ून
अ ययन िवषय १
२
३
४
छापील साही यावर आधारीत रेडीओव न सारण समोरासमोर ा यि क द ूरदश न व न धड े वनीम ु ीत सारण (Recording) संगणक सहाि यत अन ुदेशन पी.एल.एम PLM ओ.एल.एम OLM (हॅ ड बुक) ह तप ु तीका munotes.in
Page 85
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
85 म- काम व ेळ म मह व काय ?
वेळ –
रचना मक ता वीक साधन – िश त वतःच े ता वीक साधन
एका ता वत ु ळ साधन
सम या म यवत साधन
िनरसन (उ र)(Solution )
नागमोडी साधन े (Spiral Approach )
ठरािवक भागापास ून साधारण भागाकड े हालचाल
जाताकड ून अ ाताकड े
सा या पास ून संयु ाकड े
५.४.५ मू यमापन योजना ठरिवण े :
सम या
अ ययनक या चे मू यमापन – वयं प र ण (Self Assessment) अंतग त भागा ंचा समाव ेश वा याय – महािव ालयीन िश का ंनी अधोर ेखीत क ेलेला. munotes.in
Page 86
मु आिण दूर थ अ ययन
86 तोलामोलाच े मू यमापन (Peer Evaluation ) – सू मअ यापन (Micro teaching )
ा यि क
संगणक - प र णासाठी अधोर ेिखत (Marked Assessment )
स आिण प र ण (Term & Assessment )
आपली गती तपासा - IV
.१ अ ययनाचा अन ुभव कशा कार े िनयोजन क शकाल ?
५.५ सारांश
हया घटकाम य े आपण अ ययना या िस दा ंताची चचा केली. तसेच मु द ूर थ
अ ययनासाठी स ूचना मक रचना आिण स ं ेषण िस दा ंताची चचा केली.
हया अ ययनाअ ंतग त खालील िस दा ंतास पश केला.
वत नवादी अ ययन िस दा ंत हा क ेवळ िन र णा मक व पा या अ ययन उ ी ा ंवर
काश टाकतो .
आकलनीय िस दा ंत वत नवा ा ं या पिलकड े बु दी आधारावर अ ययनाचा ख ुलासा
करतो .
रचनावादी िस दा ंताचा ीकोन ही एक अ ययन ि या आह े. हयाम य े
अ ययनकता कृती पूव क रचना करतो िक ंवा संक पना ची रचना करतो .मु दूर थ
अ ययनाम य े सं ेषण िस दा ंत हा मह वाची भ ूमीका बजावतो . हया िदश ेने सं ेषणाच े
िविवध नम ुने मदत करतात .
सूचना मक रचना हया म ु दूर थ अ ययनासाठी खालील पायया ारे अनुकरण
करतात . (Instructional Design for ODL follows some steps like )
शै िणक य ेयाचे त व ान आिण सामािजक मानस शा ा या आधारावर ि थरीकरण .
आकलनीय इ छा अप े ा, आिण परीणामकारक काय े ा या अिधप याखाली िविश
अ यास माची (Course ) उ ी टा ंची या या करण े.
छापील अ यास साही याच े आधार े आिण (Study Slides ) अ यासा या लाईड
ारे अ ययनाचा अन ुभव ठरिवण े.
अंतग त घटका ंचा म व म वीत साधना ं या आधार े अ ययन अन ुभवाच े िनयोजन
करणे.
योजना ठरिवण े.
िविवध िस दा ंता या आधारावर म ु दूर थ अ ययनाची पर ेखा ठरव ू शकतात . munotes.in
Page 87
मु आिण दूर थ अ ययनासाठी अ यास माच े िनयोजन
87 ५.६ वा याय
१) अ ययनाच े िविवध िस दा ंत कोण ेते आहेत? मु दूर थ अ ययनाशी अिधक स ंबंिधत
िवचार कर णा या िस दा ंतीची चचा करा.
२) िटपा िलहा .
अ) सं ेषणाच े नमुने
ब) रचना मक अ ययनाची व ैिश य े ( गुणधम )
क) मू यमापन योजना ठरिवण े.
munotes.in
Page 88
88 ६
मु आिण दूर थ अ ययनामधील अ यास म
घडामोडी - अनुदेशन अन ुबंध
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ अनुदेशन अन ुबंध :अनुदेशन अन ुबंध हणज े काय? आिण गरज
६.३ िव ेषण प दतीची गरज : मु आिण द ूर थ अ ययन णाली उपागम
६.४ अनुदेशना मक प दतीची रचना
६.५ मू यमापन प दतीची परीणामकारकता
६.५.१ अ ययन क या ची वैिश े
६.५.२ अनुदेशन मा यम
६.५.३ मू यमापनाच े कार
६.६ सारांश
६.७ वा याय
६.० उि े
हया घटकाम य े थोड यात (अनुदेशन) सूचना मक रचना आिण याच े मु आिण द ूर थ
अ ययनाम य े मह व हयाच े थोड यात ओ ळख क न िदल ेली आह े. तसेच मु आिण
दूर थ अ ययनाम य े (अनुदेशन) सूचना मक रचना ( योजना ) हयासाठी अ याव यक
पाय या, प दती गरज व या ंचा तर समज ून घेणे मह वाच े आह े. हया उपघटकाम य े
सूचना मक रचना प दती या पाय यांचे (Steps ) अनुकरण केलेले आहे. तसेच अ ययन
क या या व ैिश या बरोबर म ू यमापन प दतीची परीणामकारकता , सूचना मक (अनुदेशन)
मा यम आिण म ू यमापनाचा कार हया ंचा वापर हो ऊ शकतो .
हया घट कांचा शेवटी त ु ही क शकाल .
मु आिण द ूर थ अ ययनाम य े (अनुदेशन) सूचना मक रचनाच े मह व वण न करण े.
वग करण प दती या गरज े या पाय यांचे वग करण करण े.
munotes.in
Page 89
मु आिण दूर थ अ ययनामधील
अ यास म
घडामोडी - अनुदेशन अन ुबंध
89 (अनुदेशन) सूचना मक प दती या म ू यमापनाच े िविवध कार अ ययन काया या
सूचना मक (अनुदेशन) मा यम आिण या ं या व ैिश याबरोबर प करण े.
मू यमापन प दतीची सतत प रणामकारकत े साठी गरजे चा ख ुलासा करा .
६.१ तावना
मु आिण द ूर थ अ ययन दोन कारच े िश ण एक करत े.
१) मु आिण
२) दूर थ ह े दो ही कार -
िव ा या या अ ययन हण कर या या िव तारावर काश टाकतात . हयांची दोन व ैिश य े
आढळून येतात.
अ) यांचे त व ा न
ब) यांचे तं ान
बह तेक मु दूर थ अ ययन (ODL) प दतीच े त व ान आिण या ंचे येय पुढील माण े :
िश णाचा तणाव काढ ून टाकतो आिण
िव ा या ना काय आवडत े याचा अ यास कर याची परवानगी , के हा आिण कोठ े
आवड आह े.
थोड यात म ु अ ययन ह े शै िणक हकता (Access ) आिण श ै िणक िनवड
(Choice ) हयाम य े वाढ करत े.
मु आिण द ूर थ अ ययन अ ययनाची सहजता वाढिव यासाठी त ं ानाचा
(Technology ) वापर क ेला जातो .
उदा.
छापील काय पुि तका
कैसेट (audio casettes )
रेडीओ
वेबसाईट (www )
हयापैक कोणतीही एक प द त दूर थ म ु अ ययनास प ुरवली जात नाही . िव तृत िविवध
अ यास माचे (Courses ) चे वण न “मु अ ययन ” हयाम य े वण न केलेले आहे. काही
काराम य े िव ाथ प ूण पणे या ंचे काम त े वतःच करत असतात . ( हणज ेच munotes.in
Page 90
मु आिण दूर थ अ ययन
90 प यवहारा ार े कौस स) इतर काराम य े िव ाथ गटान े अ यास करतात .
(आंत र ये ारा, रेिडओ).
स ा िव ाथ ठरािवक व ेळेने ट याट यान े एक य ेतात. (दूर थ िश क िश ण) हया
िठकाणी द ूर थ म ु अ ययनान े िव त ृतपणे ठरिवल ेली उि य े समान असतात . हयाची
मया दा थिमक िश पास ून ते उ च िश णापय त असत े, तसेच मा यिमक े अ यास म
आिण या ंचे कालमाना माण े, वेळेस अन ुस न यावसाियक करण क ेले जाते.
६.२ अनुदेशन अन ुबंध : अनुदेशन अन ुबंध हणज े काय ? मु आिण
दूर थ अ ययनाम य े हे का मह वाच े आहे?
हा भाग स ूचना मक (अनुदेशन) रचना अ ययनाम य े उपजत वाढ कर यासाठी कसा वापर
करता य ेईल ह े पाहतो . िश क वगा म ये काय करतो हयाची परीणामकारकता दाखिवता
येईल. (अनुदेशना मक ) सूचना मक रचना या या या प ुरिव या जातात आिण वण न
केलेले साही य िनिम तीसाठी या या ही मह वाची पा यरी आह े.
तीन म ु य िस दा ंतीय साधन े ही स ूचना मक (अनुदेशना मक ) रचनेम ये (ODL) मु
दूर थ अ ययना या इितहासाम य े वापरली ग ेलेली आह ेत. आिण न ंतर या ंचे सादरीकरण
कलेले आहे.
तथािप हया िस दा ंता या बरोबरीन े आिण साधनान े सूचना मक रचन ेचे े अिधक यापक
आहे.
उदा.- ह तकला
जे हा आपण त ं ानान े तीपादन करतो . यावेळी “सूचना” हया श दाशी स ंबंिधत प ु कळ
श द आिण वा चार आह ेत. उदा. सूचना हणज े अनुदेशन होय .
मुखोपा याय (२००१ ) या हणणा माण े “सूचना मक त ं ान ह े सूचना मक रचना
(अनुदेशना मक ) (योजना ) वा आधारीत अस ून सूचना मक िव ानाच े व प आह े. हयाचा
अथ (अनुदेशना मक ) रचना मक (Design ) हा श द वतः आह े. ही स ूचना मक रचना
िव ान आह े हे वःताच व ॅन पॅटनने १९८९ म ये िस द क ेलेले आहे.
लेहमान या भा षेत, “सूचना मक (अनुदेशना मक ) रचना हण जे हेतूपूव क कृतीशील योजना
आहे. आप या िवभागाम य े सूचना मक रचना ही िवश ेष ि या आह े. आपण हयाच े वण न
वतं मूलभूत ि या आिण स ूचना मक िव ान व त ं ान हयापास ून (अलग) वेगळे
आहे. (अनुदेशना मक ) सूचना मक रचना ही एक िश त िवषयक अ यास आिण ग े या ४०
वषा पासून ितचा िव ान हण ून उपयोग होत आह े. सं ेषणा या िवभागापास ूनच ेरणा आिण
अंतग त घटका ंचे एकमत होऊन हा एक नवीन यवसाय उदयास य ेवू लागला .
उदा. –बह तेक लेखकांनी सूचना मक (अनुदेशना मक ) रचना ही या ं या वतः मागा ने
या या क ेलेली आह े. साधेपणान े सूचना मक रचना प दतीश या आह े. ही हणज े
मानवी सम या द ूर कर यासाठी ही एक प दतशीर ि या आह े. munotes.in
Page 91
मु आिण दूर थ अ ययनामधील
अ यास म
घडामोडी - अनुदेशन अन ुबंध
91 मॅक माड ले (Mc Ardle ) या न ुसार स ूचना मक (अनुदेशना मक ) रचना हया सिव तर
िवकास ,मू यमापन प रि थतीची द ेखभाल िनमा ण कर याच े शा आहे. हे शा
अ ययनाची स ुिवधा द ेते.
रचे १९८६ या हणणान ुसार स ूचना मक (अनुदेशना मक ) रचना ही प ूण पणे अ ययन
वग करण कर णा या गरजेची ि या आह े.
सा या श दा ंम ये सूचना मक (अनुदेशना मक ) रचना हया ौढांचे अ यापनशा आह ेत
िकंवा अ यापन य ं आह े. हयामुळे सूचना आिण स ूचना मक सािह य अिधक काय रत,
परीणामकारक आिण काय म हो यास मदत होत े.
िवधान - शरीरत , अिभय ंता, थाप यशा अिभय ंता जागा , सूचना मक (अनुदेशना मक )
रचना अिभय ंता, मानवी ताव हया िठकाणी उपयोग होतो .
पॅटन वून (१९८९ ) ने सूचना मक रचन े या मह वावर काश टाकल ेला आह े. अ ययन
िस दा ंताचा स ूचना मक रचन ेवर मह वाचा दबाव िदस ून आल ेला आह े. अ ययन त े सूचना
हा तक शा ीय िवकास झाल ेला आह े. अ ययन िस दा ंत हे सूचना मक (अनुदेशना मक )
रचनेचा कणा (मु य भाग ) आहे. हणून सूचना मक रच ना अ ययनाचा परीणाम आणतात .
सूचना मक रचना हया अ ययनाचा जोड (सांधा) आहेत. आिण मािहती असल े या
िस दा ंताचा उपयोग क न अ यनाम य े परीणामकारकता आणण े हे मु य य ेय आह े.
१९९४ म ये ेन हणतो , िविवध शा ळां या मानिसकत ेमधून योगदानास ंबंधी
(अनुदेशना मक ) सूचना मक रचन ेम ये संशोधका ं या ीकोनाची िवभागणी िदस ून येते,
तसेच पुढे अस े ितपादन आढ ळले क स ूचना मक रचना ची वाढ ही प दती या
वापराबाह ेर सु दा होत े व हया ंची मुळे खोलवर वत नवा ा ं या मानसशा ाम य े आढळतात.
अथा तच प ुढील म ु यांवर िवश ेष भर िदल ेला आहे.
अ) मािहती कशी िम ळवतात.
ब) मािहती कशी िनवडाल .
क) मािहतीची ि या.
ड) मािहतीच े आकलन .
वरील हया म ु ांमुळे अ ययन िस दा ंता या आकलनावर प रणाम होतो .
स ांचा चलीत िवकास बह त ेक क न रचनावादी अ ययन िस दा ंता मुळे झालेला आह े.
सुचना मक रचना करणार े जा त का ळ एकाच िस दा ंतवर अवल ंबून राहत नाहीत . ते
िविवध िस दा ंतमधून मािहती एक करतात आिण इतर मािहती म य े ही मािहती िमस ळून
यांचा वापराचा परीणाम मानवी गरजा ंची प ूत ता कर यासाठी करतात . ( हॅन पॅटन
१९९९ ).
आता आपण म ु दूर थ अ ययनाम य े सूचना मक (अनुदेशना मक ) रचना चा अथ व
मह व समज ून घेणार आहोत . आपणास म ु दूर थ अ ययनाच े फाय ाकड े पु हा पहाव े munotes.in
Page 92
मु आिण दूर थ अ ययन
92 लागणार आह े. आिण आपणास ह े समज ून देतील क स ूचना मक रचना हया कशा कार े
खरोखरच म ु दूर थ अ ययनाच े सव फायद े िमळवून देतात.
मु आिण द ूर थ अ ययना चे फायद े-
मु आिण द ूर थ अ ययन भरप ूर कारच े फायद े देते. हे फायद े अ यनक या स आिण
अ ययनाची स ंधी पुरिव याम य े दो ही बाबत िदल े जातात .
उदा.
अंतर व व ेळचा पार ंपा रक ( िनयिमत ) िश णातील तणाव म ु व द ूर थ अ ययनाम य े
कमी क ेला जातो .
शारीरीक अ ंतर क मी करण े
मु आिण द ूर थ अ ययन शारीरीक अ ंतरा या सम या कमी क शकत े.
दूग म भागास भागातील िव ाथ ज े शरीरान े शाळा / िव ापीठा या आवारात य
हजर राह शकत नाहीत .
भौितक या अ ययनकत व िश ण व ेगळे आहेत.
शहरी भागात ि थरावल ेले िश क ह े मीण भागातील (अ यनक या स) िव ा या स
सूचना द ेतात.
(Solving Time or Scheduling Problems ) सम या िनरसन व ेळ िकंवा ( ितबंधक)
िनयोिजत सम या .
मु आिण द ूर थ अ ययन खालील कार े वेळेची सम या िनरसन करत ेः-
इ छा नसणारा ाहक गट िक ंवा
वारंवार एक ये यास असमथ पूण वेळ दो ही व े छेन काम करणार े / मोबदला घ ेऊन
काम करणार े अध वेळ काय रत िव ाथ .
कुटुंबाची व समाजाची बा ंिधलक .
उपल ध मया दीत साधना ंचा िव तार
मु आिण द ूर थ िश ण उपल ध असल े या मया िदत असल े या थाना ंचा िव तार .
शालेय आवा र/ इमारत असल े या मोज या मया दीत िश ण स ं था.
वेश मता वाढिव याची गरज .
कमी माणात नाव न दणी (Accommodating Low Enrolments )
मु आिण द ूर थ अ ययन प ुढील माण े सोय करत े.
कमी माणात नाव न दणी जा त कालावधी करीता . munotes.in
Page 93
मु आिण दूर थ अ ययनामधील
अ यास म
घडामोडी - अनुदेशन अन ुबंध
93 एखा ा अिवकसीत भौगोिलक देशाम य े कमी नाव न दणी पर ंतु इतरत जा त
माणात नाव न दणी .
उपल ध स ं येने कमी िश का ं या चा ंग या कार े उपयोग .
मु आिण द ूर थ अ ययन कमी िश का ंचा चा ंग या कार े उपयोग प ुिढल माण े जे हा-
मागणीन ुसार िशि त िश का ंचा अभाव अस ेल ते हा-
िश क भौितक प रि थतीशी (एक प ) एका असतात त े हा-
िविश त िश काचा प ुरवठा कमी अस ेल ते हा-
सं कृितक, धािम क, आिण राजक य स ंबंिधत ग ृहीतक े (Dealing with cultural ,
religious political consideration )
मु व द ूर थ अ ययन िविवध फरकास ंबंधी आिण प र णामी प ुढील माण े :-
ि या ं या अ ययना या स ंधी िव त ृत करण े.
लोकस ं या वाढी या बाधीत , अिहंसा, यु द आिण ि थ य ंतर ( थंलातरण )
यावेळी कायद ेमंडळाने िनयिमत क ेले या गटास स ु दा अ ययन करण े आहे. व रल सव
कारच े फायद े पहाता स ूचना मक रचन े या वापरा म ये सूचना मक (अनुदेशना मक )
प दतीची गरज आह े हे िदसून आल े. हयामुळे मु दूर थ अ ययनास प दतशीर ीकोन
िमळतो.
आपली गती तपासा
.१ (अनुदेशना अन ुबंध) रचना हणज े काय? हे िव ानाशी कस े संबंिधत आह े?
६.३ िव ेषण प दतीची गरज : मु आिण द ूर थ अ ययन णाली
उपागम
प दतीच े ोत ह े िनद िशत क ेले या ि येसाठी प रि थतीच े ि थरीकरण करत े. प दतीच े
ोत ओ ळखतात क प दतीच े सव भाग ह े आंतरसंबंिधत आह ेत. एका भागातील बदल हा
इतर भागाम य े बदल घडव ून आण ू शकेल.
मु आिण द ूर थ अ ययन , काय म, घटक आिण स ं था हया सम या िनराकरणासाठी
िवकासा या ट यातील नम ुने वापरतात .
वग करण ,रचना , वाढ, उपयोग , मू ये, प र ण क न स ुधारणा करण े.
िव ेषण : (analysis )
सम या या सव पैलूंचे सवी तर परी ण :-
कोण या सम या सोडव या पािहज ेत?
सम या ही स ूचना म क आह े का? िकंवा सम या ही प या वरण िवषयक आह े का? munotes.in
Page 94
मु आिण दूर थ अ ययन
94 सम या कोणाची आह े?
सम या िनराकरणासाठी कोणत े ोत उपल ध आह ेत?
कोण या मया दाना सामोर े जावे लागत े?
िवकासा या ट यातील वग करणाची फलिन प ी : (output from analysis
phase )
सम याच े प िवधान
लोकसं या या य ेयाचे सिव तर िववरण
ोताची ओ ळख पटिवण े (नमूद करण े)
मया दांची ओ ळख पटिवण े (नमूद करण े)
रचना :-
सम या िनवारणासाठी सिव तर तयारीची गरज :-
लोकस ं येची य ेय कोणती आह ेत.
सम या िनवारण यश वी कर यासाठी काय करता य ेईल?
िविश अ यास मानंतर (Course) नंतर िविवध कार े कसा सहभाग घ ेता येईल?
सहभाग स ंपादनाची उिदद य े कशी करता य ेईल?
कोस (िविश अ यास म) कसा अस ेल? िकंवा काय म कस े वाढवाल ?
सम या िनराकरण (Solution ) परीणाम कारक आह े हे कसे मािहत पड ेल?
िवकासा या ट यामधील रचन ेची फलिन प ती (output )
सिव तर योजन ेचे व ण न, कशा कार े? के हा, कोणाकड ून आिण िकती िक ंमतीम य े
सम या िनराकरण क ेले जाईल .
िवकास :-
हयाम य े खालील ा ंची दखल घ ेणे आवश य आह े.
अनुसंधान (strategie ) काय, येक य ेय िकंवा उि ्ये हयासाठी मा यम आिण
प दत का य वापरता य ेईल?
अ ययना या कोण या ोता ंची (Resource ) ची गरज अस ेल?
कोठे, के हा आिण कशा कार े अ ययनकत यां या कौश याचा सराव करताना
अिभ य द ेता येईल? munotes.in
Page 95
मु आिण दूर थ अ ययनामधील
अ यास म
घडामोडी - अनुदेशन अन ुबंध
95 कोठे, के हा आिण कशा कार े उप मांचा वापर करता य ेईल?
सूचनांचे मू यमापन आिण परी ण क न सुधारणा कशी करता य ेईल?
यश िक ंवा अपयश िक ंवा दो ह चा प रणाम काय अस ेल?
िवकासा या ट याची फलिन पती :-
संपूण िविश अ यास म िकंवा काय माचा ताव आिण सव सािह य व ह यारा ंचा
अंत भाव, साधन े, तसेच योजना पाठवण े (delivery ) अ ययनक या चा आधार ,
अ ययनक या चे मू यमापन , िविश य अ यास माचे (course ) मू यमापन .
उपयोग :-
सम या िनराकरण (solution ) सरावा या पात ठ ेवणे.
जागेम ये सव अ याव यक ोत ( मानवी , शारीरीक , आिथ क ) आहेत का?
जागेम ये मािहती स ंचय स ं हण (Collection ) यं णा आह े काय ?
जागेम ये वनीम ु ीत (Recording ) यं णा आिण सम या - िनराकरण य ं णा आह े
काय?
उपयोिगता ट यामध ून फलिन पती (output )
िव ा या ची गती आिण काय मता ंची न द (record )
िविवध ोतामध ून मािहती (Record & Solution ) उदा. न द व िनराकरण
इतर मू यमापन मािहती स ंचय उदा . मुलाखती , िवचारण े.
मू यमापन :-
मू यमापन हणज े अिधक न ह े परंतु अंतग त भाग होय .
मूलभूतपणे ओळखणा या प दतीच े येय या गरजा कशा कार े पूण करता य ेतील?
िव ा या या गरजा ंची पूत ता कशा कार े करता य ेईल?
तुम याकडे पुरेशी िविश मािहती आह े काय? ती कशी िम ळवलेली आह े?
प दतीम य े सुधारणा कर यासाठी कोणत े बदल क ेलेले आहेत.
मू यमापन ट यामधील फलिन पती :-
मािहती स ंचय आिण न दी चे वग करण (analyses of records & data)
ठरािवक िनराकरण (Solutions ) हयाम य े वेळ, (पैसा) िकंमत आिण इतर ोत
हयांचा अंदाजे खच (estimate )
munotes.in
Page 96
मु आिण दूर थ अ ययन
96 (Revision ) (उजळणी) प र ण क न स ुधारणा करण े :-
सव िनण यांचा आिण प ूव िवकासकाया या ट पा ंचा आढावा .
मूळ वग करण स ंपूण आिण बरोबर आह े काय?
मोठया माणावर आढावा घ े यासाठी स ंदभा त वग करण क र यासाठी प रि थती
म ये बदल झाल ेला आह े काय?
मू यमापनाच े संगा मक काय बदल , सुधारणा झाल े या आह ेत काय ?
पूण पणे सुचिवल ेले बदल ताम य े उपल ध आह ेत काय ?
कोणती उपाय योजना करण ेची गरज आह े?
प र ण क न स ुधारणा कर याचा िवकासा मक ट पाची फलिनष ी .
(उजळणी) प र ण क न िविश अ यास माम य े सुधारणा करण े. तसेच
काय माम य े सुधारणा करण े.
अ यास सािह य अ ंत भाव िव ाथ आधार .
मू यमापन योजना आिण प र णाअ ंती स ुधा रत अ यास मा या म ू यमापन
आराखडा (योजना )
६.४ अनुदेशना मक प दतीची रचना
सव सूचना मक रचनाकार (designers ) ही योजना व िवकास ि येसाठाr
प रणामकारक िनयोजनाची गरज आह े. या याशी सहमत आह ेत. ही ि या मोठया
माणाम य े कागदप े, पुरावे (documents ) ( बनिव या या ) तयार कर या या प दतीवर
अबल ंबून असत े. हयास (plan) योजना अस े हणतात. हया योजन ेम ये (plan) म ये
काय करावयाच े आहे हे दश िवते, ते कोण क शक ेल? के हा क शक ेल हयाच े प ीकरण
होते. हया (plan) योजनाम य े पुढील सव साधारण िववरणाची भर घातली जात े.
अ) हयाम य े नेहमी माण े अंतग त अ यासाच े घटक असतात .
ब) स ला , हणता आिण व ेळेचे िनयोजन असत े.
खालील पर ेखा (outline ) योजन े या भागा ंचे िववरण थोड यात प ुरिवते.
येथे ल ात ठ ेव यासारख े हणज े (plan) योजना ही मह वप ूण उपयोगी असावी .
उ पादना या व िवकासा या बदलान ुसार योजना ंची काया मक कागदप े, िनयिमतपण े
(updated ) स ि थतीन ु प असावी .
तावना :-
योजना (Plan) कसा असावा ? योजना हणज े काय? योजना ं या अ याव यक पा भूमीची
मािहती प ुरवली जात े काय? munotes.in
Page 97
मु आिण दूर थ अ ययनामधील
अ यास म
घडामोडी - अनुदेशन अन ुबंध
97 (The Staff ) कम चारी :-
हया भागाम य े समािव यादी आिण खालील म ु य ा ंची उ र े :
कोस चा िवकास आिण अ यापन को ण कर ेल?
कोण या कारच े आधार कम चारी समािव असतील ?
संघातील (Team ) सभासदाची भ ूमीका काय अस ेल?
क प ( यव थापक / समुपदेशक ) (Co-Ordinator ) कोण अस ेल?
(The Students ) िव ाथ
ांची गरज का ळजीपूव क गृहीत धरल ेली असावी आिण खालील घटका ंची दखल अ सावी.
कोस चा अ यास कोण कर ेल?
यांची अप े ीत पा भूमी आिण अ यापन गरजा काय आह ेत?
यां या अ यासाम य े तो कोणता अ ययन अन ुभव आण ू शकतील ?
लवचीक अ ययना या तयारीसाठी व आधारासाठी वीकाराहाय हो यासाठी या ंना
कशाची गरज अस ेल?
(Subject Description ) िवषय िवव ेचन :-
हया िवभागा या पर ेखा म य े थम स ं थेची अ याव यक गरज असावी .
उदाः- िवषयाच े शीष क, मू य, मुददा (Point Value ) तर आिण प ूव तयारी .
कोस या राहील े या िवषयास ंबंधी खुलासा असावा .
िवषयाचा अ ंत भाव व साधन े यांची थोड यात पर ेषा असावी . य ात उपल ध कोस या
कागदप ा या (Approval ) साठी मािहती न ेहमी उपल ध तयार असावी .
(Aims And Objective ) हेतू व उिदद ेः-
येय हे एकंदरीत िव ा या या अ यनाचा ह ेतू आह े. अ ययनाची उिदद े अशा कार े
असावीत क अ यास म पूण झा यावर स ु दा यांची िक ंमत यांना समजली पािहज े.
चांग या कार े िनयोिजत उिदद य े ही प ुढील वा यायासाठी आधारभ ूत असतात . हया
िवभागाम य े वैयि क य ेये व उिदद े समािव असल े या पर ेषेमुळे िव ाथ या ं या
अ ययनाम य े वतःची वतः तडजोड करतात . उिदद ा ं या बद यात काही व ेळा
अ ययन व अन ुभव हयाम य े िवचार होतो .
munotes.in
Page 98
मु आिण दूर थ अ ययन
98 (Content Outline ) िवषय पर ेखा :-
िव ा या ना या ंची य ेय व उिदद े हयाम य े िशक यासाठी म ेळ घाल यासाठी काय
अपेि त आह े. असे हया भागात दश िवले आहे. हया िवषया या पर ेखे म ये िविश मु य
भाग, उपभाग हयाम य े कोस चे आधुनीकरण व िविश भागा या शीष काखाली सादरी करण
करता य ेवू शकत े. हयाची आक ृती सु दा अस ू शकत े.
(Learning Environment ) अ ययनाच े वातावरण :-
हा मह वाचा भाग िव ा या ना उिदद े संपादनासाठी कोण या अ ययन अ यापन प दती
अंमलात आणा यात ह े ठरिवतो . अ ययन वातावरण िव ा या ना िवषया या अ ययनास
कसे सामोर े जायच े हे ठरिवत े. या आ हाना ंची दखल घ ेऊन िवकास स ंघास (team )
िव ा या समोर नवीन िवषय व नवीन चाच या घ ेऊन या ंची मता तपासता येते.
पु तकातील घटकाकड े जा त ल न द ेता अ ययन उप म व या ं या िवकासाकड े ल
िदले पािहज े.
उदा. - अ ययन वातावरण ह े सम यावर आधा रत आह े. ते पुढील माण े :-
अ) य अ यास (Case Study )
ब) वै क य अ यास (Clinical teaching )
क) ायोिगक प दत
ड) हीडीओ का फरिस ंग (परीषद )
इ) संगणक सहाि यत अन ुदेशन (CAI)
अ ययन वातावरणाची िनिम ती करताना या स ं थेची पर ेखा आखली पािहज े. ही पर ेखा
िवषयाच े अ याव यक भाग कस े यो य आह ेत हे दश िवतात .
अ ययना या ोताच े वण न पुढील माण े.
अ) ऑनलाईन भाग
ब) (म टी िमडीया ोत ) बह मा यम ोत
क) छापील आधारावर सािह य .
ड) या यान .
वरील ह े प पण े अ ययना या म ु य भागाशी स ंबंिधत आह ेत. हया सव गो ी एका
त याम य े (table ) म ये असा यात . हयामुळे वेळ कमी जाईल व य ेक अ ययन
साधना ंशी संबंध अ ययना या वेळेत येईल. हयामुळे िव ा या ना अ ययनासाठी क ती व ेळ
लागतो व याच े कोण या े ात भ ू व आह े हे ही समज ून येईल.
munotes.in
Page 99
मु आिण दूर थ अ ययनामधील
अ यास म
घडामोडी - अनुदेशन अन ुबंध
99 (Interaction & Activity ) आंतरसंवाद व उप म
हया िवभागाम य े िव ाथ शाल ेय कम चाया म ये आिण एकम ेकाम य े अ ययन उप माची
(चचा ) वण न करतात उदाः -
प र ा व चाच या आ ंतरसंवाद साध यासाठी िव ाथ खालील स ुिवधा वापरतात .
अ) ऑनलाईन स ुिवधा
ब) सं ेषण साधन े
क) वेब साईडवर मािहती शोधण े.
ड) बह मा यम अ ययन सािह य .
इ) हयाम य े सह-अ ययनाचा ( गटा - गटाने अ ययन ) समाव ेश आह े.
(Assessm ent) अ ययन साधन े
हया िवभागाम य े एकंदरीत अ ययन साधन े व िवव ेचन हयाम य े समतोल साधला आह े.
(प र ा , िनंबंध, अहवाल , सम या इ.) अ ययन साधन े जमा कर या चा कार हणज े
एकतर िव ुत साधन े िकंवा छापील सािह य िव तारप ूव क अस ू शकत े. हयाम य े वेळेचे
बंधन उशीरा जमा करण े हयाचा समाव ेश आह े. ल ात ठ ेवा साधन े कशा कार े उददी ा ंशी
मेळ घालतात ह े प पण े दश िवले आहे.
(Learning Material ) अ ययन सािह य
हयाम य े कोस पूण कर यासाठी लाग णा या अ ययन सािह याचा समाव ेश आह े.
अ) िलिखत साधन े
ब) पाठयप ु तक
क) वाचन
ड) क ा य साधन े (Audio -Video )
इ) बह मा यम घटक (Multimedia )
हयापैक िव ा या स याची गरज अस ेल ते िव ाथ िवकत घ ेतो.
(Students Requrement ) िव ा या ची गरजा ( आव यकता )
इंटरनेट हे िव ा या या अ ययनासाठी मह वाच े व परीणामकारक मा य म आह े. हयामुळे
अ ययन भावशाली करता य ेते. हा तं ान स ंबंधी सािह या या यादीतील एक मह वाचा
घटक आह े.
munotes.in
Page 100
मु आिण दूर थ अ ययन
100 (Learner Support ) (िव ाथ आधार )
िव ा या स अ ययनासाठी आवश य अस णा या चाच या , ंथालय , िव ाथ न ेता, मािहती
तं ान (I.T.) संपक , िव ाथ - िव ाथ स ंपक हयाची प पण े परेखा आह े.
(Development Schedule ) (िवकास िनयोजन )
िनयोजन असा त ा आह े याम य े अ यास मातील मह वा या घटका ंचा कधी व कोणी
िवकास करावा ह े दश िवले जात े. मोठया माणात स ंयु क िवकास क पाम य े क प
यव थापक य सॉ टवेअर फायद ेशीर िस द होऊ शकतो .
(Evaluation ) मू यमापन
िवकासा या अव थ ेम ये िवकासा मक म ू यमापनाचा समाव ेश आह े. हे मू यमापन समान
गटासाठी , चाचपणी (Trials ) िकंवा इतर रचना मक मागा साठी, कोस म ये वेश घेताना
येणा या सम या ंची चा ंग या कार े दखल घ े यासाठी आह े. गोळा बेरीज म ू यमापन योजना
म ये पिह या िव ा या ने अ ययन वातावरणाम य े घेतले या अन ुभवाचा आराखडा तयार
कर यासाठी मह वाच े ठरतात . अशा कारच े मू यमापन िश क व िव ा या म ये मुलाखती
ारे आहे. गटा-गटा म ये चचा व िवचारण े हयावर जा त काश टाकला आह े.
आपली गती तपासा - (II)
.१ िटपा िलहा .
अ) साधन े (Assessment ) अ ययन साधन े.
ब) मू यमापन (Evalution )
क) (Learner Support ) िव ाथ आधार
ड) (Content outline ) िवषय पर ेखा आराखडा
६.५ मू यमाप न प दतीचा भाव (Evaluating system
effectiveness )
मू यमापन अ यास म तपासणीसाठी मह वाच े आहे. मु दूर थ अ ययनाची उिदद े पूण
कर यासाठी व याम य े सुधारणा स ुचिव यासाठी व उप म ठरिव यासाठी मह वाच े आहे.
मू यमापन ही िनर ंतर चालणारी ि या आहे आिण सव च काय मास लाग ू होईल अस े
नाही.
मू यमापन िव ा या ना यां या अ यासाम य े कोणती व ैिश य े असावीत ह े ठरिव यासाठी
मदत करत े.
सव सारण तरावर म ू यमापन दोन तराम य े िवभागल े आहे.
१) घटक तर munotes.in
Page 101
मु आिण दूर थ अ ययनामधील
अ यास म
घडामोडी - अनुदेशन अन ुबंध
101 २) तं ान िक ंवा सूचना मक मा यम
तं ान हे उि य े ओळख यासाठी मह वाची भ ूमीका बजावत े.
मु आिण दूर थ अ ययनाम य े हयाची गरज ल ात घ ेवून तं ान िव ा या स आव यक
आहे. परंतु याचा अितर ेक नसावा .
संगणक आज आपणास अमया द सेवा देत आह े उदा.
अ) मािहतीचा शोध घ े यासाठी .
ब) माग दश नासाठी .
क) छापील सािह यासाठी (Print).
जर स ंगणकाच े यो य ान नस ेल तर त े घातक ठ शकत े. कारण अ ययन क या स हयामाग े
जा त व ेळ ावा लागतो . तं ानाचा उपयोग अ ययन क या या बौि दक िवकासासाठी
होतो.
६.५.१ मु आिण दूर थ अ ययनाम य े िव ा या ची व ैिश ये (Learner
Characterectic in Idol )
बूकिफ ड (१९८६ ) या मत े िव ा या स ९ वैिश य े असावीत .
१) िव ा या कडे अ ययनाची मता असत े.
२) ौढ हया अशा य चा सम ूह आह े याम य े िभ न कौश य य चा समाव ेश असतो .
हया िभ न कौश याम य े पसंती, गरज, प रि थती हया ंचा समाव ेश आह े.
३) ौढाम य े शारी रक आिण स ंवेदनशील मता म य े घसरण होत आह े.
४) कत ये, अनुभव व आ मिव ास हया ं या वाढीम ुळे ौढ हे दुस यावर अवल ंबून न राहता
वावल ंबी बनतात .
५) ौढ या ं या िश णावर प ूण पणे ल के ीत करतात .
६) ौढ िनरिनरा ळया प रि थतीम ुळे िश णास ो सािहत होतात .
७) स य िव ाथ अ ययन ि येम ये स य सहभागी होतात .
८) िनयंि त, आधारवध क यो य वातावरण ह े हमखास यशाची चावी आह े.
आप याला जाणवत े क ौढांचे पूवा नुभव ह े यां या स ा या अ ययनास मदत करणार े
ठरतात. पु कळ ौढ िव ा या ना या ंचे पूवा नुभव यशा म य े बाधा आणणार े आहेत िकंवा
यांना अ व थ करणार े ठरतात . अशा ौढ िव ा या ना िश णा या वाहात आणण े जरा
कठीण आह े. ौढ हे लहान बालकाप े ा जा त वचनब द असतात . यामुळे यां या
िश णा ं या प दती व ेगळया आह ेत. munotes.in
Page 102
मु आिण दूर थ अ ययन
102 हा सकारा मक घटक आह े. हयाम य े ौढ िव ाथ अ यासा या तयारी म य े याचा
तणावाचा अधीक चा ंग या कार े फायदा घ ेतात.
नकारा मक घटक हणज े ौढांना या ं या जीवनातील काम , नोकरी सा ंभाळणे आिण
जीवन चालव यासाठी प ुरेसे पैसे िमळवणे अ ययनास आिण िव ा या स मु दूर थ
अ ययन प दती परीणामकारक म ू यमापन कर यासाठी समज ून घेणे.
येक अ ययनकता तो / ती वतः या प दतीन े वतः अ ययन समज ून घेत असतो .
येका या अ ययनाची व ेळ, मता व इतर सवयी व ेगवेगळया असतात . संगणक आपणास
आप या आवडी माण े व गरज े माणे अ ययन करता याव े. यासाठी स ुिवधा प ुरिवतो .
उदाः- मु यान े मु दूर थ अ ययनाची खास व ैिश य हणज े एक य ं िव ा या बरोबर
नेहमी काय रत असत े.
हणूनच ODL चा सॉ टेवअर अशा कार े तयार क ेलेला आह े क यां या गरजा व आ वडी
माण े अ ययन करता याव े. मु दूर थ अ ययन तयार कर याच े कारणच ह े आहे क
कोणतीही एक प दत वा मा यम सव िव ा या साठी लाग ू हाईलच अस े नाही.
येक य ची मािहती हण कर याची मता व यावरील ित या व ेगवेगळया
व पाची असत े. चांग या कारची प रि थती अशा सव सुिवधा उपल ध क न म ु
दूर थ अ ययन हा उप म आपणास सव सुिवधा प ुरिवतो .
हया पाठाम य े आपण स ं ा स हणज े सव यं णा आिण सािह य (वापर) उपयोग अ ययन
अ यापनाम य े होतो.
६.५.२ मु आिण दूर थ अ ययनातील अन ुदेशन मा यम े (Instructional media
in ODL )
रोमो झो क (१९८१ : ३३९)
यांनी फ िव ुत सं ेषण साधना ंचा वापर क ेला नस ून या ंनी पुढील साधन े वापरली .
अ) चलिच े
ब) छायािच े
क) िश का ंनी बनिवल े या आक ृ या
ड) य व त ू
इ) त े
फ) ह तिलिखत े
वरील साधना ंचा वापर अ ययन ि येत केलेला आह े.
खाली काही अन ुदेशन साधना ंची उदाहरण े िदलेली आह ेत. munotes.in
Page 103
मु आिण दूर थ अ ययनामधील
अ यास म
घडामोडी - अनुदेशन अन ुबंध
103 १) छापील (Print)
पॅ पलेट, ह तिलिखत साधन े, अ यास माग दिश का.
२) क साधन े (Visual )
त े, य , व तू, छायािच े, ा सफर सी .
३) ा य साधन े (Audio Visual )
लाईडस , टेपस, िसनेमा, दूरदश न, ये, बह मा यम ट ॅटीक िड ल े (Static / Display )
४) खडू, फळा, खडूफळा, कापडी फ ळा, चुंबक य फ ळा.
५) िव ुत (Electronic )
रेडीओ, संगणक, इ -मेल, सी. डी. रोमस् बह मा यम (Multimedia )
पेस वल व इल टन ( १९८८ ) यांचे अनुसार त ु ही त ुम या अन ुदेशन मा यमाच े मू यमापन
उ पादना या श ेवटी कराव े आिण याचा उपयोग क न यावा .
उ पादना या तरावर त ु ही हया स ंबंधी हणज ेच मू यमापनास ंबंधी ठाम असाव े.
सािह य ह े तुम या म ूळ उि ा ंशी तडजोड घडव ून आणत े.
अंतग त व प आिण ता ं ीक व प अप े ीत दजा (राखत े) राख यासारख े तडजोड
करते.
सािह याची ला ंबी यो य माणात आह े आिण मािहतीचा वाह ह ळूवार आह े.
हयाम य े कोणत ेही अंतर, ुटी, चुका आह ेत.
िविश मा यम ह े दुसया मा यमास प ूण वाकड े घेऊन जाऊ शकत े.
जे हा आपण मा यमा ंचे मू यमापन करतो , यावेळी िव ा या नी मािहती शोधक असाव े,
माजी िव ाथ , महािव ालयीन त णाई, शासक आिण त ं . तुम या म ू यमापन
साधनासाठी त ु ही औपचारीक व अनौपचारीक म ुलाखती िक ंवा ाचा उपयोग क
शकता . कर २ म ये ए कंदरीत हण मता (assessment ) प दती िवषयक
सादरीकरणा वर आह े. िवशेषत क े प व डायटन (१९८५ : ६७) सुचिवतो क त ुम या
ांची रचना अशी असावी याम ुळे यो य उ र िम ळू शकेल.
उदाहरणाथ
मा यमा ंवर आधा रत उिदद े िव ाथ चा ंग या प दतीन े कशा कार े पूण करतील ?
ित या ही वग मा यमा ंची िकंवा वैयि क िव ा या ची खूण आह े काय? munotes.in
Page 104
मु आिण दूर थ अ ययन
104 जर मा यम उि ा ंशी तडजोड करत नस ेल तर उज ळणी (revision ) काय क
शकेल.
तु हास िक ंवा िव ा या स मा यम यव थ ेचा उपयोग (यो य) सोई कर आह े का?
हाईवेअर या वापराम य े कोणती (कठीणपणा ) अवघडपणा (difficulty ) आढळली
होती का ?
मा यमां या िवकासाची िक ंमत काय होती ?( यावसाियक आिण कम चारी व ेळ,
सािह य स ेवा )
वरील ा ं या उ रा ं या आधार े तु ही स ूचना मक मा यमा ंची सुधारणा क शकता .आिण
/ िकंवा या मागा चा अवल ंब क शकता . परीणामकारकत ेचा दजा राख यासाठी ठरािवक
वेळेत (periodically ) मू यमापन (पु हा पु हा) वारंवार कराव े. हा उपद ेश / स ला आह े.
मू यमापनाच े कार :सात यप ूण व अंितम
(Software ) सॉ टवेअर िवकासाची ि या सु कर याप ूव काही िविश िनण य घे याची
गरज आह े. हे िनण य Software िवकासा या ि येम ये माग दश न करतात . य ात ह े
िनण य माग दश क त व े आहेत. आिण (Software ) िवकासक ह े िवचारणार े असतात .
िवकासक िनयोजन ये ची उि े ठरिव याम य े स म असतात . एकदा का (ज्rदूदू ज)
मूळ नमुना सॉ टवेअर तयार झाला क याच े चाचणी (test) घेतात. तसेच पु हा एकदा
उिदद ा ंचे पून परी ण आिण अिभ य व म ू यमापना या आधार े यांना पु हा स ू ात मा ंडले
(reformulated ) जाते.
६.५.३ मू यमापनाच े कार
मूलतः म ू यमापन ह े दोन कारच े असत े.
१) सात यप ूण मू यमापन (Continous evaluation )
२) अंितम म ू यमापन (Terminal Evalution )
हयाची चचा आपण खाली करणार आहोत .
१) सात यप ूण मू यमापन (Continuous Evaluation )
मु दूर थ अ ययना या सतत िवकासा या येम ये सात यप ूण मू यमापन काय करत
आहे. तसेच िवकासाची ि या य ात स ु हो याप ूव सु दा सात यप ूण मू यमापन स ु
होते. सॉ टवेअर िवकासा या ये या सुखातीस घ ेतलेले िनण य हे सॉ टवेअर या िविवध
व पावर परीणाम करतात . कोणी, का, कशा कार े, (How) कोठे, अशा ा ंची उ र े
सॉ टवेअर िवकासाम य े माग दश क ठरतात . वेळ आिण ोत या ं या न ुसार सात यप ूण
मू यमापनाम य े गुणा मक व स ं या मक दो ही प दती या अिभ याचा वापर क ेलेला आह े.
कोणतीही स ूचना मक प दत िव ा या ना गरजा प ूण क शकत नाही . य ात एकच munotes.in
Page 105
मु आिण दूर थ अ ययनामधील
अ यास म
घडामोडी - अनुदेशन अन ुबंध
105 ो ॅम सव शंकाची (queries ) उ रे एकाच िवभागाम य े (पुरवू) देवू शकला तर तो ो ॅम
यश वी गृहीत धरला जातो . येक सॉ टवेअर िवकासक (Developer ) सॉ टवेअर सुपूद
(Handover ) कर याप ूव हणज ेच सॉ टवेअरची अ ंमलबजावणी कर याप ूव याची
अमया द या ी आव यक ठरिवतात .
दुस या श दांत सांगावयाच े झाल े तर आपण आ ळीपाळीने काय माचे (program ) आ ेप
शोधल े पािहज ेत.
खालील काही ा ंची उ र े देणे गरज ेचे आहे. कारण हयाचा प रणाम अ ंतग त घटका ंवर
आिण त ं ान िनवडीवर होईल .
१) हया सॉ टवेअर चा ल व ेधी वापर करणार े कोण आह ेत? आिण हया ल या चा वापर
कर या याचा (user) तर काय आह े?
२) िव ा या ना नेहमी माण े संगणकाकड ून कोणता तर अप ेि त आह े?
३) िवषयास ंबंधी उि े सूचना मक प दतीम य े काय या (Cover ) आहेत?
४) ो ॅमचा उपयोग कसा अस ेल?
अ) वग खोली अ यापनास प ूरक आह े का?
आ) संपूण कोस या दर यान व ैयि क पण े काय म (program ) पुरिवला जातो
काय?
वरील माण े एकदा का िनण य झाला तर आकलना मक अ ययनाच े व प ग ृिहत धरल े
जाते. ल य व ेधी वापर करणा यांची सामािजक – सं कृती िवषया या िनवडीवर परीणाम
करेल. िवषयाची यव था (रचना) करताना वापर कर याया या अ ययना या सवयी हया
मवार मािहतीवर प रणाम क शकतील . तसेच य ेक पड ावरील (Screen ) िविवध
मा यमा ार े पुरिवलेली गुणव ाप ूव क मािहती आिण स ंबंधीत य ं णे ारे पुरिवलेली पूरक
मािहती स ु दा परीणाम क शक ेल. नेहमी उ ल ेख केला जातो क कोणताही काय म
(Program ) पूण नसतो . िकंवा वतःस प ूरक प ूण पणे नसतो . परंतु तो वापर कर याया स
परीणाम का रक मािहती पय त पोहचव ू शकतो . सॉ टवेअर िवकासकाकड े परीणामकारक
जोडणी (link) असतात आिण िवषय त यो य श द यो य ठीकाणी ठ ेऊन परीणामकारक
मा यम सािह य िव ा या ना वय ं अ यास कर यास उपयोगी पड ेल अस े असाव े.
अंितम म ू यमापन : (Terminal Evaluation )
ो ॅम (काय म) चा िवकास प ूण होताच सॉ टवेअर वापरासाठी म ु केला जातो . य
वापरणार े नंतर स ूचना स ुचिवतात . आिण हया स ूचना गो ळा बेरीज क ेले या (Summative )
मू यमापनावर िनधा रीत असतात . (Summative ) गोळा बेरीज क ेलेले मू यमापन ह े
प दती या श ेवटचे मू यमापन आह े. काही ो ॅम (काय माम य े) पु कळ संघ (team )
मोठया माणात सॉ टवेअर मोठया भागा या िवकास व वाढीसाठी असतात . व हे munotes.in
Page 106
मु आिण दूर थ अ ययन
106 उ पादना या अ ंतीम ट यात एक आणल े जातात . आपण याव ेळी माय ोसॉ ट
काया लय (office ) काम करत असतो , यावेळी बह सं य स ुिवधा द ेऊ के या जातात .
उदा :
आपण याव ेळी accessories वर ि लक करतो याव ेळी आपणास क ॅल युलेटर व ग ेम इ.
पुरिवले जातात .
हे िविवध गटाकड ून वैयि क तयार क न घ ेऊन अ ंतीम एक क ेलेले आहे. हयास अ ंतीम
उ पादन (Final Product ) असे हणतात . गोळा बेरीज क ेलेले मू यमापन य वापर
करणा या स ल य बनिवत े. शै िणक सॉ टवेअर म य े मोठया माणाम य े ौढां या
अ यापन शा ा या प रणामकारकत े या अ यासावर ामु यान े भर िदल ेला आह े.
गरजां या वग करणाम य े अ ययन अ यापना ं या उिदद ा ंची ओ ळख क न द े यात
आलेली आह े. हयाच आधारावर शाल ेय गोळा बेरीज म ू यमापन सॉ टवेअर असत े.
मू यमापन ही श ै िणक , करमण ूक, यांचा साठा करत े व हयाचा उपयोग भिव यातील गो ळा
बेरीज म ू यमापनासाठी होतो . िकंवा रचन ेचे मह व ल ात घ ेऊन क ेले या गो ळा बेरीज
मू यमापना या एक ंदरीत अ ययनावर परीणाम होतो . गोळाबेरीज म ू यमापनाच े
साधारणपण े सूचने माण े मूलतः दोन भाग पड ू शकतात .
१) कमी कालावधीच े स (Short Term ) आिण
२) जा त कालावधीच े स (Long Term ) म ये ो ॅम म ये बदल असतात .
कमी कालावधी स ाम य े (Short Term ) बदल ह े वतः या िन र णावर आधा रत
असतात आिण अिभ य हा वापर णा या कडून असतो .
जा त कालावधी स (long term ) बदल ह े अ यास म रचन ेचा िनण य आिण िवकासक
(Agency ) संघटना कड ून आल े या स ूचनावर आधारीत अस तो. तसेच या स ं था /
संघटना सॉ टवेअरचा वापर जर स ं थे बाहेर करत असतील तर बाह ेरील बदलाचा भाव
(Long Term ) म ये पडतो .
६.६ सारांश
हया घटकाम य े आपण स ूचना मक रचन े या भ ूिमकेची दूर थ अ ययनातील अ यास म
सं मणा ब ल चचा केलेली आह े.
सूचना मक रचना ही उदद ेशाने े रत कृतीशील उप मशील योजना आह े. अ ययन ही
िस दा ंत हा कोण याही स ूचना मक रचन ेचा कणा (Back Bone ) आहे. हयाम य े िनयोजन
व मू यमापनाची गरज आह े. िव ा या या व ैिश यान ुसार स ूचना मक रचना (आराखडा )
(अनुदेशन) (Industuction Design ) तयार करतात . सूचना मक मा य म देखील
िव ा या या व ैिश यान ुसार िन ीत क ेलेले आह े. मू यमापन ह े रचन े या िनयोजना या
मू यमापनासाठी अ याव यक आह े. मू यमापन सात यप ूण व शेवटी स ु दा असाव े.
munotes.in
Page 107
मु आिण दूर थ अ ययनामधील
अ यास म
घडामोडी - अनुदेशन अन ुबंध
107 ६.७ वा याय
१) मु दूर थ अ ययनाम य े सूचना मक रचन ेचे (अनुदेशनाच े) मह व वण न करा .
२) मु दूर थ अ ययना या फायदा बरोबर म ु दूर थ अ ययनाम य े रचनेची गरज प
करा.
३) वग करण प दती या गरजे या पायया ची उदाह रणा या मदतीन े चचा करा.
४) सूचना मक प दती या रचन े या पायया ची उदाहरणा ं या मदतीन े चचा करा.
५) मू यमापनाच े िविवध कार सा ंगा. येक मू यमापन काराच े िचिक सक म ू यमापन
करा.
६) “मू यमापन प दतीची परीणामकारकता ही िव ा या या ग ुणधमा वर आिण
सूचना मक मा यमावर आधारीत असत े.” हया िवधानाची चचा करा.
munotes.in
Page 108
108 ७
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ वंय अ ययन सािह य अ यासातील कौश य े
७.२.१ वंय - अ ययन सािह य रचना व काय
७.२.२ वंय - अ ययन सािह यातील कौश य े
७.२.३ अ यास कौश याच े मह व
७.२.४ मोजमाप स ंक पना
७.२.५ वाचन कौश य व सव समाव ेशकता
७.३ समुपदेशन व खाजगी िश का ंची िशकवणी
७.३.१ समुपदेशन हणज े काय
७.३.२ समुपदेशनाच े कार
७.३.३ खाजगी िश का ंची िशकवणी
७.४ अिभ ाय यं णा, वा याय व स परी ा
७.४.१ अिभ ाय यं णा
७.४.२ वा याय
७.४.३ स ा या श ेवटी प र ा
७.० उि े
हया घटकाम य े आपण अ यास कौश यावर चचा करणार आहोत . ही वय ं अ ययन
सािह याम य े कशा कार े उपयोगी आह ेत.
हया घटका चा अ या स के यावर त ु ही पुढील बाबी क शकाल .
वयं - अ ययन सािह याची या या िव त ृत अथा ने कराल . munotes.in
Page 109
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
109 वयं - अ ययन सािह याचा उपयोग कराल .
वयं - अ ययन सािह यातील कौश य े समज ून याल .
अ यास कौश याच े मह व जाण ून याल .
वाचन मता अन ुभवाल.
समुपदेशन व खाजगी िश का ंची िशकवणी या ंचा अन ुभव याल .
अिभ ाय यं णा व वा याय .
७.१ तावना
अ यास सं मण ह े िविवध परीणामावर अवल ंबून आह े. हयाचा य वा अ य परीणाम
अ ययन व अ यापन ि ये या ग ुणव ा स ुधार यावर होतो . स ा िविवध प ती आिण
मु यान े (ICT) मािहती स ं ेषण त ं ान ह े वतः वग खोली अ यापन येम ये व
मुलां या संपादनाम य े पुढाकार घ ेते. परीणामकारक अ यास स ं मण म य े मु यतः प ुढील
संबंध दश िवतात .
१) अ ती वामधील अ यास म व याची या ी .
२) अ यास म उजळणी आिण वा या य (घरचा अ यास )
३) सािह यावर आधारीत मता .
४) मुलांना उपल ध असल ेली पु तके.
५) पु तका ंचे उ पाद न आिण िवतरण .
६) अ यापनाची उपल धी .
७) अ यापन सािह य व या ंचा उपयोग
८) वग खोली यव थापन (बस याची यव था व वग खोली ची सजावट )
९) अ ययन व अ यापन या ( ौढांचे अ यापनशा )
१०) अ ययन अ यापना म य े मुलांचा वतःह न प ुढाकार .
क) मू यमापन व वगा म ये बारकाईन े िन र ण
कोण याही अ यास मा या अ ंमलबजावणीसाठी आपणास . िव ा या चे सू म िन र ण ,
यांचे वय, यांचे पूव िश ण िक ंवा िश ण , यांचे पूव ान, यांची आवड , यांना
मह वा या वाट णा या (व तू) बाबी, यांची वैयि क य ेये व सम या हयांचे अवलोकन
गरजेचे आहे. सव साधारणपण े िव ाथ या ं या प ूव ानावर व अन ुभवा या आधार े वगा त munotes.in
Page 110
मु आिण दूर थ अ ययन
110 येतात. चांगला अ यास म पूव ानाचा उपयो ग नवीन अ य यनासाठी पाया हणून
करतात . अ यास म िव ा या ना ेरीत कर यासाठी नवीन स ंक पना ंची ओ ळख क न
देतो.
अ यास म संवध न / ानस ंप न करण े हणज े :
१) वा तवीक जीवनातील अन ुभव शा ळा बाहयअन ुभवाशी जोड याम ुळे अ ययन अथ पूण
होईल.
२) पारंपा रक प दती पासून अ य यन प दत बद लेली असावी सरावा ार े अ ययनास
े साहन सम या िनराकरण , सज नशील िवचारसरणी व िनणा यक िवचारसरणी .
३) मुलांना पाठयप ु तका ार े मािहती वर काश टाक या पे ा मुलां या एक ंदरीत िवकास
ानस ंप न होईल असा असावा .
४) सव काय माम य े लवची कता िनमा ण करणे गरज ेचे आहे. मू यमापन ह े सु दा
लवचीक व वगा तील जीवनाम य े एका मीक असाव े.
५) िव ा या मधील वैयि क फरक आव ड व मता या माण े अ यास म िव ाथ क ीत
असावा . तसेच अ यास म गरजा ंवर आधा रत व म ूल क ीत (िव ाथ क ीत )
असावा.
६) अ यास माची या ी िविवध िवषया ंनी स ंबंिधत व िविवध िवषयाशी एका मीक
असावी .
७) अ यास म प रणामकारक व उप योगी असावा . अ यय न करताना य ेणारा अन ुभव
अ यास मातून देणारा असावा .
८) अ यास म उ ोधनपर व उप मशील असावा . अ यास माची रचना , व दजा ,
शै िणक अनुभवाशी स ुसंगत असावा .
७.२ वयं - अ ययन सािह यामधील अ यास कौश य े (Embeding
Study Skills in SLM )
७.२.१ रचना
वंय - अ ययन सािह य ह े िवषया ंशी संबंधीत त ुम या समोरील अवघड श ंका, कठीणपणा
(Difficulties ) सामोर े जा यासाठी साधन आह े. हणून वगा त (िशकवत ) अ यापन करत
असताना त ुम यासमोर सम या य ेत नाही . जरी ही बाब िश का ंनी वतः ओ ळखली अस ेल
तरी द ेखील िश क वगा त अ यापन करीत असताना जो भाग अ य यन सािह याम य े
समािव झाल ेला नस ेल या या िवष यीची श ंका सम या य ेवू शकत े. वयं - अ ययन
सािहत ह े दूर थ अ य नाम य े मह वा चा भाग आ हे. येक घटकाची स ुरवात तावन ेने
होते. उ ी े आपणास ान (knowledge ) ब ल सा ंगतात. हया घटकाचा अ यास
के यानंतर अ ययन ि ये म य े काय प रणामकारक बददल होतील हयाची मािहती munotes.in
Page 111
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
111 आपण जमा क शकतो . येक भागाम य े व उपभागाम य े िकंवा येक घटक व
उपघटकाम य े “ वतःतपास ून” करावयाच े वा याय िदल ेले आह े. ांची उ र े
िलहा याची सुिवधा उपल ध क न िदल ेली आह े. हे प ु तकातील घटकाती ल संदभा त
असतात . काही जण लहान लहान वा याया ंचा अ यास क न प ुढे जातात . यो य समास
िकंवा जागा नोट स िलह यासा ठी पानावर ठ ेवलेली असत े. हणून हया ार े आपली कौश य े
व ान (वाढवू) संव धन क शकतो .
यो य िच ेपुरव याचा य न क ेला जात आह े. तसेच आक ृ या, ह तप ु तीका उपल ध
क न द े याचा य न आह े. हयामुळे िव ा या ना परीणामकारक अ या पन करता य ेईल.
घटका या शेवटी म ु य म या ं या व प सारा ंश आपण काय िशकलो आिण वा याय
आिण या ंची वतः तपासीत उ र े िदलेली आह ेत. हया ा ंची उ र े िलह न ती वतः
तपासावीत अस े अपे ीत आ हे.
Self Exercise SLM
SummarySuggested
reading
ComprehensionReading
Writing We have
learntProgress
overview
आ.१ वंय-अ ययन अ यासातील कौश य े
हया ा ंचा अथ हणज े केवळ गती तपासावयाची नस ून अ यास सािह याची परीणाम
कारकता व उपयो ग वाढवला पािहज े.
७ २.२ वयं अ ययन सािह यातील अ यास कौश य े
िविवध गरजा ं या माण े, िविवध िवचारव ंताची अ यास कौश याचा िविव ध या या
केले या आह ेत. अ यास कौश या ंचा संदभा त काही शीष क पुढील माण े.
१) ह यार े (अवजार े) संच (Tool Kit )
२) ान गो ळा कर याच े चांगले माग munotes.in
Page 112
मु आिण दूर थ अ ययन
112 ३) संघटना मक कौश या ंचा संच
४) सू म कौश य े
५) प दतशीर अ यास करावया या प दती .
६) आिण इतर .
अ यास कौश यासाठी िव ा या ने यां या प दती िवकसीत जा तीत फायदा
िमळव यासाठी िवकसीत करण े गरज ेचे आह े. हया या ं या कृतीची गरज आह े. उदा –
ऐकणे, बोलण े, वाचने व िलिहण े. इ. इतर कौश य े हणज े “ गत कौश य े” ही पूण पणे
यां ीक नाहीत पर ंतु हयासाठी सज नशील िवचारा ंचा समाव ेश अ याव यक आह े. ही
कौश य े िव ा या या मा नसीक वा याय स ंपादनाचाच भाग आह ेत. ही अ याव यक
कौश ये याला / ित या अ यासापास ून जा तीत जा त फायदा िम ळव यासाठी गरज ेची
आहेत. अ यास कौश य प दती या अ ंमलबजावणीम ुळे िव ा या या अ यास भावी
हो यास मदत होत े तसेच िव ा या ना वैय कपण े आपली अ यासाची प कड अ यास
सािह याबरोबर व ैय प णे घ आिण प रणाम कारक करता य ेते. सव िव ाथ यांचे संदेश
(message ) िकंवा संदेशाचे सांकेितक भाषाम य े पांतरण कर यासाठी कोण या कारची
कौश य े वापरावी ह े जरा कठीणच आह े.
“अ यास ” ही सं ा पुढील माणे संबंधीत आह े.
कोस या यानाच े अनुकरण करा व नोटस ा .
जे (िशकिव याच े) अ यापन करावयाच े आहे या िवषयास ंबंधी अ याव यक माहीती
सतत स ंपादन करण े.
िवषयातील स ंपूण करणा ंचा अ यास .
सम पण भाव , प दतशी रपणे स मजून घे यासाठी पाठप ुरावा िक ंवा एखा ा या
िवचारा ंशी सम पण भावना अ यास अ ययनाम य े पुढील हेतू व प दत ि थरीकरण
करतात .
१) सम या िनराकरण
२) चाचणी परी े ारा वाटचाल
३) मािहती गो ळा करणे.
४) य ात व त ुि थतीची त ुलना
५) (Suggestion ) सुचिवण े.
६) ीकोन य करण े.
७) सुचना ग ृहीत ध न स याचा प ुरावा पाहण े. munotes.in
Page 113
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
113 “अ यास ” अशा कार े केवळ तुम या स ंक पना ंचे वग करण आिण िचक सा हो ते असे
नाही. तर इतर लोका ंकडून तु ही ज े या यानाम य े िकंवा चच म ये ऐकता िक ंवा
पु तकामध ून ऐकता या ंचे वग करण व िचिक सा होत े. तु ही प ुढे जाऊन त ु हास (ल ात )
आठवणीत राह यासा ठी (summarizes ) थोड यात मह वाच े तु ही काय वाचणा र व त ुमचे
िवचार कस े प होतील अ शा नोटस तयार करा .
अ यास कौश य े आिण द ूर थ अ यापन / अ ययन
अ यास कौश य े खूप अ याव यक आह ेत. िश क व िव ाथ ह े अ य यन / अ यापन
अंतराने खूप लांब आह ेत. हयासाठी अ या स कौश य े अ य ंत आवश य आह ेत. हयाचा
अथ दूर थ िश णाम य े दूर थ िव ा या ची अ यास कौश या म ये सुधारणा होत े. अ यास
प दतीची द ूर थ िश णाम य े मह वाची भ ूमीका आह े. अ ययन िश कापास ून व
सं थापा सून दूर आह ेत, हे या या / ित या अ यास व अ या स सािह यवर अवल ंबून आह े.
जर तो / ती यो य कार े पु तकाच े प ीकरण कर यासाठी अ यास कौश य े िवकसीत
करत नसतील तर िन ीतच या ंना तोटा आह े. दूर थ िव ा या चा अ यास हा क - ा य
(AUDIO -VIDEO ) सािह यावर अवल ंबून आह े. पु हा ती कशा कार े अथ पूण तक
काढतात िक ंवा काय कारण भाव पाह न अन ुमान काढतात . हयापैक थिमकपण े अ यास
प दत कशी िवकिस त करतो हयावर अवल ंबून आह े.
७.२.३ अ यास कौश याच े मह व (Significance of study skills )
िव ाथ या ं या कमजोर अ यास प द ती िवकसीत कर याप ूव िक ंवा अ यासास ंबंधी
चुक या स ंक पना हण कर याप ूव याने चांग या अ यास सवयी स ंपादनाम य े मदत
केली पािहज े. िव ा या चा वेळ कमी खच क असणार े अ यापन अ यास कौश य असाव े
आिण अिधक िशक यास व ृ करणार े असाव े. अ यासाम य े िविश कारचा ताण ,
एका ता व ठरािवक िदशा असण े गरजेचे आहे. अथा तच व ैयि क ताण व ेगवेगळा य वर
अवल ंबून आह े.
चांग या अ यास सवयी िवकिसत कर यासाठी तीन म ु य बाबी स ंबंिधत आह ेत. या
पुढील माण े .
१) अ यास क े हां करावा ?
२) अ यास कोठ े करावा ?
३) अ यासावर िकती व ेळ खच करावा .
अ यास क हा करावा (When to study )
काही िव ाथ ं अंतीम प र े या व ेळी िकंवा प र े या घोषण े या व ेळी अ यास स ु
करतात . काही िव ाथ स ंपूण रा अ यास क न घोक ंप ी करतात. अशा कारचा
अ यास श यतो ए कदाच िक ंवा दुसया चा करतात . तथापी अशा कारच े घोकंप ी करणार े
अ ययन वा तिवक अ ययन होत नाही . munotes.in
Page 114
मु आिण दूर थ अ ययन
114 चांगला िव ाथ आप या अ यासा या व ेळेचे िनयोजन करतो . व संपूण वेळेत तो अ ंमलात
आणतो . अथा तच या ची अ यासाची मता अिधक असतो . हणून अ यासा या
िनयोजना ची सवय , मता ज मापास ून नसत े. हा एक कौश याचा संच आह े. तो आपण
आव यक िशकला पािहज े. अ यापन कर णा या िश का ंची िव ा या ना अ यासाच े िनयोजन
कर यास भाग पाडण े ही मोठी जबाबदारी आह े. िनयिमत अ यास म ुलांची ीधा अव था
(ग धळ) नाहीसा करतो ह े िव ा या नी व िश का ंनी अन ुभवले पाहीज े. हयाची मदत या ंना
िव ाथ काय अ यास करणार आह े हयाच े आयोजन क र याम य े होतो.
वग खोली , प रि थती म य े उदा- समजा िव ा या ना य ेक िवषय श य ितत या लवकर
अ यास प ूण कर याचा स ला वग चालू असताना िक ंवा वग संप यावर कर याचा िदला . हे
पूण पणे वग िनयिमत स ु असतात क नाही हयावर अवल ंबून आह े. जर एखाद े या यान
अ यास माची सर ळ मािहती द ेणारे असेल तदन ंतर त े या यान ( मह वाच े िलखाण )
नोटस या उज ळणी साठी उपयोगी पड ू शकत े आिण आप याला त े समजल े आहे का ह े
जाणून घेऊ शकतो . अ यास स फ प रस ंवादाप ूव / पा भूमी या मािहतीवर आधारीत
वाचन कर याची िक ंवा अ या सा स ंबंधी म ुले चचा करतात . हयामुळे मुलांचे वगा म ये
परीणाम कारक योगदान होईल .
कोठे अ यास करतो . (where to study )
सव साधारणपण े तु ही कोठ ेही शा ंत ंथालयाम य े िकंवा गद या िठकाणी बस था नक व
रे वे थानकावर अ यास क शकतात . परंतु आपण वा तवा म य े येवू या. आप याप ैक
बह तेक जण अशा वातावरणाम य े मनास एका क शकत नाह त . अ यासाचा
अंमलबजावणीसाठी अ यासाच े िठकाण श य त े अशा ग ध ळा या वातावरणात ून मु
िव ा या चे मन िवचलीत होणार नाही अस े असाव े. अ यासासाठी प रि थतीची अट हणज े
अ यासा या िठकाणी भरप ूर सूय काश , हवा (वायूजीवन ) मोकळी हवा (ventilated )
जा त गरम नाही व जा त थ ंड नाही अस े असाव े. हया िठकाणी उ ल ेख करावासा वाटतो
क िव ा या ना इ छीत व या ं या मनासार या व त ू िमळणे तसे अवघ ड आह े.
उदा- िव ाथ वसतीग ृहात (Hostel ) म ये राहत अस ेल िकंवा एखा ा या घरी राहत
असेल तर याला / ितला या या आवडी िनवडी माण े सव व तू िमळणार नाही .
आता आप या अ यासा या व ेळी शारीरीक ि थती कशी असावी हयाच े ान असल े
पािहज े. उ म ि थती हणज े अ यासा या व ेळी, टेबल, बाक िक ंवा बीछा यावर अ या स
करताना ताठ व सर ळ बसाव े. असे बस यान े एका ता वाढत े. परंतु िबछा यावर आडव े
झाला क आ ळस वाढतो व झोप य ेते. आराम ख ुच सु दा अप े ीत प रणाम िम ळत नाही .
हणून अ या साची जागा आ हाददायक व छ व स न वा तावरण द ेणारी असावी .
याचबरोबर शरीर व मन द ेखील त ंदु त (Healthy ) असाव े.
अ यासावर कशा कार े वेळ खच करणार (How much time to spend on your
study )
ितसरी व मह वाची पायरी हणज े अ यास कर यासाठी िकती व ेळ देणार ह े िनि त करण े.
हे ान आह े िवषय कोणता आ हे व िवषयाच े ान िकती आह े हयावर व ेळेची िनि ती munotes.in
Page 115
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
115 अवल ंबून आह े. िविश िवषयास (इतकाच ) एवढाच िनि त व ेळ िदला पाहीज े. असा काही
प का िनयम नाही . अ यासाचा व ेळ पुढील बाबीन ुसार बदलत असतो .
१) यावेळी उप मांचा वैयि कपण े एकंदरीत सतत सराव अ ययन होत अस ेल ते हा.
२) वा याय .
३) यावेळी ते िवचार करतात क या ंना अ ययन करावयाच े आहे.
७ २.४ मोजमाप स ंक पना (Conccept Mapping )
यावेळी िव ाथ अ यास करतात त े यांचा साही याच े सादरीकरण आल ेख त या या
व पात क श कतात . तसेच ते स ा अ यास करत असल े या िक ंवा पुढे अ यास
करावया या सािह याच े आल ेख व पात सादरी करण क शकतात . हया “संक पना
त ा“ सादरीकरण या ंनी काय अ यास क ेला व चा ंग या स ंक पना तयारीसाठी प दतशीर
(नकाशा ) माप ची गरज आह े. याम ुळे िव ाथ िनणा यक / िचिक सक िवचा रवंत बनतील
कारण :
अ) ते परेखा का य व पाची आह े हयाव न त े अंदाज घ ेवू शकतील .
आ) यांना याची मदत होईल आिण त े या मागा ने जाणार आह ेत हया मािहती साठी
उ कृ श द व वा यरना ंची पुन सादरीकरण करण े.
इ) यांना मािहती गरज अस ेल याव ेळी पु हा मा िहतीसाठी (recall ) बोलावण े मोजमाप
संक पना Conc ept Mapping ही प दत फार उपयोगी अस ून िव ा या ना ही
अथ पूण अ ययनाकड े घेऊन जात े.
(Ausubel ) ॲसूबोल स ुचिवतो क याव ेळी अथ पूण अ ययन घड ून येते, यावेळी
आप या स ंपूण आकलना मक रचन ेम ये भरप ूर माणात बदल घड ून येतात. तसेच
पूव या स ंक पना म ये सुधारणा होत े. आिण स ंक पनाम य े नवीन जोडणी (Link)
थािपत होत े. हणून िव ाथ ( िशकणारा ) उपयोग प ुढील माण े क शकतो .
१) अ यासासाठी मािहती िनवडा व ती िनि त करा .
२) अ यासासाठी िनवडल े या साही याच े संपूण वाचन करा .
३) म यवत क पना थािपत करा / कोणता घटक वाचावयाचा आह े.
४) येक परी छ ेद पु हा वाचा . हयामुळे यांना प र छ ेदातील म ु य भाग समज ून घे यास
मदत होईल .
५) म यवत क पना नम ूद करा . आिण प र छ ेदातील म ु य भाग सहज सो या व पात
अ यासण े हयालाच Concept Map संक पना नकाशा हणतात .
संक पना नकाशा यो य रचन ेचा माग हणज े, परेषा नोटस ् घेणे / तयारी क रणे / आढावा
घेणे. munotes.in
Page 116
मु आिण दूर थ अ ययन
116 परेषा (Outline )
हे िव ा या ना ला ंबचे आयोजना म य े मदत करत े. तसेच िलिखत िनब ंध वा याय ितसाद
हयांचा आयोजनाम य े मदत करते. परेषा अ यास उददी ासाठी स ु दा उपयोगी आहे.
कारण ही सािह या या ता वीक यव थ ेची माग दश नपर स ेवा देते. हणून िव ा या नी
Outlining परेषा (िशकली ) अ ययन क ेलीच पािहज े. िदले या प र छ ेदामधून मु य भाग
व उपभागावर िश क िवचा न उप म देऊ शकतात .
मह वाच े टीपण तयार करण े (Note Mak ing)
िव ा या ना अ ययनाम य े अधीक चा ंग या कारे मदत कर यासाठी ह े एक उ म अ यास
कौश य आहे. िश क िव ा या ना मह वाची मािहती मह वाच े िटपण ( नोटस ) घे या या
िव ा या ना देतात व नोटस कशा या य या हयाचा सराव द ेतात. नोटस न ेहमी चा ंग या
श दांचा व वा चारा ंचा उपयोग करतात ज ेणे क न (Points) मु े िव ा या या चटकन
मरणात राहतील . यांना पूण वा या ंची गरज नसत े. नोटस या या ंन (Lecture ) ऐकत
असताना िक ंवा पाठयप ु तक वाचत असताना हीडी ओ काय म पहात असताना चच ारा
सराव करताना , िवषयाशी स ंबंिधत िवचार करत असताना घ ेत या जातात .
आढावा िकंवा सारा ंश (Summarizing )
आढावा िक ंवा सारा ंश अ ययन सािह य हा एक अ ययन कार िव ा या ना मह वा या
संक पना आिण घटकातील व त ुि थती / धडे/ लांब परी छ ेद हयाम य े मदत करतो .
अ याव यक मािहतीच े िनयोजन कर यासाठी या ंनी काय वाचल े पािहज े हया िवष यी िवचार
कर यास भाग पाडतो .
आकृती २ संक पना माप (नकाशा ) Concept
Concept Map
Super ordinate
Concept
Most
GeneralTopCoordinating
Concepts
organise
conceptsSubordinate
concepts
Subordinate
concepts
Coordinating
Conceptsis athas
helps relateFound
atRelated
to
Proposition
Connections StoryMeaning shown byhas
CategoriesLink uses
Bottom
munotes.in
Page 117
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
117
Living things
can be
Plants Animals
water
Molecules
Motion Solid Gas Liquidin
increased by
HeatMoleculescan be
can becan becan be
आकृती ३ संक पना माप (नकाशा ) उदाहरण (Example of Concept Map )
दूर थ िव ाथ प ु कळ अ यास कौश य े िवकिसत करतात .
१) संदभा पासून श दा ं या अथा ची िनि ती करण े.
२) मु य क पना शोधण े.
३) िन कष काढण े.
४) कारण े ओळखणे.
५) वग करण ओ ळखून संबंधा या प रणामाचा सव साधारण ीकोन बनिवण े.
७ २.५ वाचन , कौश य े आिण सव समाव ेशकता
सव साधारणपण े अ यास कौश य े ही वाचन व िलखाण हया उपकौश या शी सहयोगी
असतात . वाचन ही एक ूण एका मक ि या आह े हया म य े मु यान े अ ययनाच े तीन
मु य िवचार े े समािव आह ेत.
१) ानान े आकलनीय (Cognitive )
२) आकलनश (Perceptual )
३) परीणामकारक (Affective)
१) ानान े आकलनीय िवचार े (Cognitiv e Dpmain )
वाचक सतत प ु तकाशी आ ंत र या करत असतात . जेणे क न ल ेखकास स ंदेश िमळेल.
आ ही अस े सूचीत करतो क वाचन ही िवचारा ंची कला आह े. या िव ा या ना munotes.in
Page 118
मु आिण दूर थ अ ययन
118 आकलना या िविवध तरावर कठीणपणा (अवघडपणा ) येतो हणज े ते काय वाचन
करतात या वाचना या सव समाव ेशकते म य े अवघडपणा वाटतो . ते वतःस िनवड ,
पांतरण, आयोजन आिण मरणात ठ ेवणे हया मािहती म य े समािव होत नाहीत .
वाचकाला त े भूतकाळातील अन ुभवाच े काय वाचत आह ेत, मािहती चे प ीकरण काही इतर
मािहतीकड े दुल करण े, काही माहीतीसाठी (हजर) उपि थत राहण े. वाचणा या जवळ
व रल असण े गरजेचे आहे.
आकलना मक िवचार े अशा कार े सव समाव ेशक कौश य े समािव करतात . िश क
िव ा या ना या ंची िवचार कौश य े िवकिसत कर यास मदत क शकतात . िश क नवीन
प दती आिण नवीन प दत चा स राव क न घ ेऊन िव ा या ना मदत क शकतात .
परीणा मकारक िवचार े :
“परीणामकारक ” सं ा अथा मक स ंवेदनेने िकंवा िविश भागा या ेरणेने आयोजनाची
मता .” अशी या या क ेली जाऊ शकत े. आपली पा भूमी, अनुभव, आिण आप या
परीणामकारक स ंवेदनांचे आप याच ेरणेने आयोजन . ही परीणामक िवचार े े आहेत.
िदसणारी परीणामकारकता ही ख ूप मह वाची बाब आह े. डो यांची हालचाल प दत
परीणाम करत े. आिण वाचक काय ान ा करतो हयावर िनय ं ण ठ ेवतात.
सव साधारणपण े िव ाथ कशा कार े श दा ंचे आकलन स ंपूण पणे िकंवा वैयि क प े तो/ ती
एकतर चा ंगला वाचक / वाईट वाचक स ंबोध शकतात . ान ि याचा ग ु , अ यापक य ि या
ही सु दा प रणामकारक बाब आह े. उदाहरणाथ जर वाचकाचा कल िवषया ंचा भागाकड े
असेल तर तो / ती जे काही वाचल े असेल यातील काही भाग काढ ून टाकतो . (Delete ) भर
घालतो .
िलहल े या श दा ंचे सांकेितक भा षेत पांतरण आिण पाठयप ु तकातील आ ंत र या
मु यतः खालील घटकावर अवल ंबून असतात .
१) ेरणा :
ेरणा हा य नप ूव क घटक , माहीत नसल े या भागा ंची ओ ळख क न घ े याची गरज , िकंवा
िविश भाग , श द जाण ून घेणे.
२) ल (attentio n) अवधान :
श शाली िनवडणारा हण ून िकंवा सू म ेरणा.
३) समूहाची ेरणा :
अ यास माची ओ ळख आिण इतर काराम य े मया दीत का ळासाठी (ल ) अवधान चा
कमीत कमी वापर .
४) िव द (Contrast ) :
िव द अ रां या का रामुळे िव द आवाजाच े ( सादरी करण ) िनमा ण होत े. munotes.in
Page 119
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
119 ५) अिभ ाय (Feedback ) :
प र े या व ेळी मया दीत येम ये अ रसम ूहापास ून बनल े या िलखीत श दापास ून ते
आपण बोलल े या वनी श दा ंची ि ित या हणज ेच अिभ ाय होय. उदा.
श द कौश या चा वापर शा ंत वातावरणाम य े वाचन करताना िलिखत श दा ं यामध े ानाच े
आकलन होत े.
प रणाम कारक िवचार े :
हया िवचार े ाम य े आप या भावना , जाणीव व य न या ंचा समाव ेश होतो . परीणामकारक
घटकाम ुळे आ कलना मक ान ा ी होत े.
आकृती ४ – वाचना ची तीन िवचार े े
बॅरेट या मत े वाचनाची सव समाव ेशकता हा एक प दतशीर नम ुना (model ) आहे. हा
नमुना थिम क (खाल या तरापास ून ) ते उ च िश णापय त उपयोगी आह े. तो पुढील
माण े.
आकृती ५ वाचनाच े तर वाचन आकलन (Cognitive) प रणाम कारक आकलन श (Perceptual) िनवडण े पांतरण आयोजन मरण मािहती िवकास
सव समाव ेशक कौश य े िवचार आयोजनाची मता ेरणा पा भूमी अनुभव य आकलनश जाणीव भावना य न
श द ओळखण े सांकेितक िच हा ंचा सहा यान े
अथ (Asociation meantry unit system) सुिशि त सव समाव ेशकता (अथ लावण े) Interprelation िनणा यक वाचन सज नशील वाचन वाचन सव समाव ेशकता munotes.in
Page 120
मु आिण दूर थ अ ययन
120 श दां या ओ ळखी िशवाय कोणत ेही वाचन करता य ेत नाही. बह सं य उ च िश ण घ ेणारे
िव ाथ श द ओळख याम य े कुशल (mastered ) असतात . श द हा वाचता
ये यासारखा , समजून घे यासारखा व अ ययनास उपय ु असावा . य व त ुि थती
म यवत स ंक पनासाठी सा र सव समाव ेशकत वाचनाची काही मह वाची उपकौश य े
समािव आह ेत. वाचणास तो / ती अथा मक अथा ने समजून घे याची गरज आह े.
वाचन कौश य े म ये (SQ 3R ) तं े –
SQ ३R मूळ अ रे पाच तर आह ेत. ती पाठयप ु तका या अ यासाठी घ ेतलेली असावीत .
१) िन र ण (Survey )
२)
३) वाचन
४) पु हा बोलण े (Recall )
५) आढावा (Review )
(Survey ) स ह (िन र ण ) संबंिधत – लगेचच शीष क चे पान, पसंती, करणातील
मह वाचा भाग इ . पाठयप ु तका या भागाम य े समािव प ुढील माण े :
१) सव साधारण िवषय े
२) लेखकाच े नाव
३) साधना ंचा तर , मािहती आिण काशनाच े िठकाण
: (Queston )
येकजन या ने / ितने वतः शीच िवचारल े पािहज ेत.
मी हया पु तकावर कशा कार े अवल ंबून आह े?
पु तक मला मद तनीस हो ऊ शकते काय? िकंवा पस ंतीची स ूचना िम ळू शकेल काय ?
संपूण करणाम य े लेखक समप ण करणारा का असावा ?
वाचन (Read ) :-
पाठयप ु तकातील वाचन सािह याची मागणी िन णा यक मनाची (mind ) असत े. यावेळी
आपण पाठयप ु तक वाचतो आपण आपल े मन िनणा य कौश याबरोबर वापरल े पािहजे.
अ यथा आपण ज े स य वाचन करतो याच े यो य उ र द ेऊ शकणार नाही .
munotes.in
Page 121
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
121 पु हा बोलावण े (Recall ) :
िनयिमतपण े पु हा बोलव या या य नाम ुळे तुमचे अ ययन तीन कार े सुधा शक ते.
१) एका त ेम ये सुधारणा कर या म ये मदत
२) चुक या ि येम ये उपाय शोध याची तु हास स ुसंधी.
आढावा (Review ) :
आढावा घ े याचा म ु य उदद ेश हणज े पु हा बोलिव याचा रा त पणा िनधा रत व ेळे म ये
तपासण े. हयाचा उ म माग हणज े खालील चार पायया ची पु हा पु हा उज ळणी (Repect )
करणे.
हया चार पाय या हणज े – सव , , वाचन आिण पु हा बोलावण े. (Recall )
वाचन ह े दु यम भाषा कौश य आह े. हयास िव ता रत अन ुदेशनाची गरज आह े. आिण ह े
थिमक भाषा स ंभाषण कल े पे ा वेगळे आहे. थिमक भाषा कौ श य न ैस िग क आह े.
हयाम य े िच हा ंचे (अथ सांगणे) प ीकरण आिण ज ुलमी िच ह े जबरद तीन े िनमा ण
करतात आिण स ं ेषणासाठी वापरतात . िक येक अ या सांनी वाचनाची मता दाखव ून
िदलेली आह े. आिण उपद ेश ( ान) जवळून आंतरसंबंिधत आह े.
सव समाव ेशकता ह े आक ृती कौश य आह े. (Multi dimension skill ) हयाम य े भाषा,
ान ीये, आकलन आिण ेरणेचा भाग आह े. छापील पाना ंचा अथ समज ून घेणे िकंवा सव
समाव ेशक प ु तकाचा भाग उ च ि येम ये जा त स ं येने कौश याचा समाव ेश होतो .
सव समाव ेशक वाचन ह े संयु क कौश य आ हे. हयाम य े जोडल े या या मक िच हा ंचा
अथ आिण एकि त िच हा ंनी स ं ेिषत क ेलेला व परी छ ेदामधील सादर क ेलेला स ंदेश
समजून घेणे गरजेचे आहे. हयास का ंही िविश भाषा तरा ंची गरज आिण कौश य े समज ून
घे याची गरज असत े, कारण –उ च ती या काय णाली स ं ी ीकरण आिण तक श ह े
होय. यावेळी वाचक का ही तरी काढ ून टाकतो याव ेळी सव समाव ेशकतेची ि या घड ून
येते. िकंवा य मािहतीन े पया यी अथ य करतात . ौढ वाचक सव समाव ेशकते म य े
वतःस काय रत ठेवतात. हणून सव समाव ेशकता ही एक ह ेतूपूव क कृती आह े. हे मुलांम ये
जागृती वाढव ू शकत े. िव ा या ची सव समाव ेशकते िवषयी जाग ृती या ंची पु तका ंम ये
सव समाव ेशक म य े सुधारणा वाढ ेल.
आपली गती तपासा
खाली िदल े या जाग ेत ा ंची उ र े िलहा .
१) दूर थ म ु अ ययन प दतीम य े वयं – अ ययनाच े मह व का आह े?
२) अ यास कौश याच े मह व थोड यात िलहा ?
३) “संक पना मोजमाप ” हणज े काय?
४) वाचन कौश य आिण सव समाव ेशकता कशा कार े अ यास कौश यावर परीणाम
करतात ? munotes.in
Page 122
मु आिण दूर थ अ ययन
122 ७.३ समुपदेशन व खाजगी िश का ंची िशकवणी
चांगला िश क न ेहमी चा ंगला सम ुपदेशक असतो कारण सम ुपदेशन हा यश वी अ यापन
प दतीचा एक भाग आह े.
अ याप न :
िश कान े कोस ला म यवत ठ ेवून सं ेषण िश का ंकडून िव ा या ना आिण िव ा या कडून
समुपदेशकाकड े खूप गरज ेचे आहे.
समुपदेशन :
पया याने िव ाथ क ीत स ं ेषण ह े िव ा या या सभोवताली िव ा या कडून
समुपदेशकाकड े घडून येते. समुपदेशक एक चा ंगला ऐकणारा असावा .
दूर थ िश णाम य े समुपदेशकाची व ैिश ये आहेत व द ूर थ अ ययन व स ं थेची सु दा
िविश य े आहेत.
दूर थ िव ा या ची वैिश य े :
इतर िव ाथ व स ं थापास ून िकंवा दो ही पास ून अलग अस ू शकतात .
पूव शै िणक अन ुभव सकारा मक िक ंवा नकरा मक अस ू शकतो .
कामावर व घरी भरप ूर वेळेची बांधीलक आह े का?
शै िणक व यावसाियक अशा दो ही कार या िक ंवा इतर िव त ृत पा भूमीमध ून
आलेला अस ू शकतो काय ?
तुम या वा तवातील गरजा प ुरिव यासाठी कोस चा यो य तरा ची वचनब दता अस ू
शकते का?
सं थेची वैिश े
िव ा या स वैयि क स ेवा दे यासाठी व यासाठी मदती साठी आिण प दतीमधील सम या
िनराकरणासाठी सम ुपदेशन फार मह वाच े आह े. या स ं थांनी ादेिशक न ेटवक सेवा
िवकिसत क ेले या आह ेत या ंची काया लये िव ा या पासून सुमारे (१००) शंभर म ैलावर
आहेत.
परंतु आप या द ेशाम य े या िठकाणी स ं ेषण ख ूप कठीण आह े अशा मागासल े या
भागाम य े कोस सािह य पाठिव याम य े उशीर होऊ शकतो सम या य ेवू शकतात .
munotes.in
Page 123
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
123 सं था िविवध कारच े कोस चे सािह य िनमा ण कर याचा य न करतात . तसेच ते
िव ा या पय त पोचिव याचा य न करतात . याच माण े प रणामकारक , लविचक जा तीत
जा त िव ा या ना समा वून घेणारी उ क ृ शासक य स ेवा व िव ाथ आधार स ेवा
िव ा या ना दे याचा य न करत असतात . परंतु हयांचा याव ेळी वैयि क यवहा र होतो
यावेळी हया लवचीक नसतात .
िव ाथ वैिश य े :
िव ा या ने यो य प रणाम कारक अ ययन प दतीचा स ंच िक ंवा अ यास कौश य े
आवश यपण े िवकसीत करतात . काही िव ा या कडे ही अगोदरच असतात . काह ना
हयाची गरज असत े. अशा कारच े संपादन कौश य े आकलना मक अ सू शकतात . दूर थ
अ ययना या माग दश नाखाली िव ा या ना याची अ यासाची प दत व ैयि क पण े
िवकिसत कर यासाठी सम ुपदेशन हा एक लोका ंना मदतीसाठी मह वचा भाग आहे.
समुपदेशन िनण य घे या या णी यो य त े माग दश न िव ा या स क शकत े. िव ा या या
गतीम य े िनण य घे याचे ण िविवध तरावर य ेतात. ते पुढील माण ेः
कोस ससाठी अज करावा क नको.
कोण या कोस साठी व ेश यावा .
करीअर या कोण या श यता आह ेत.
माघार यावी क प ुढे चालू ठेवावे.
वेळेचे समप ण कुटूंब, काम व कोस साठी कस े कराल अस े िनण य बया च वेळा यावे
लागतात .
वा या य ( यावा ) करावा क क नय े.
(नोटस ) िटपणी घ े यासाठी कोण या प दतीच े अनुकरण कराव े.
खाजगी िश कास ( िशकवणी म य े) िवचाराव ेत क िवचा नय े.
िनबंधा ार े पाठया ंशाचा परामश यावा क घ ेवू नये.
ितबंध (Barrier s)
िव ा या या गती म य े िविवध तरावर ितबंध घड ून येतो.
अ यासाशी स ंबंिधत (Study Relat ed)
िन कष बरोबर , परीमाण कारक अ यासा या मागा शी संबंिधत, वा याय प ूण कर यास ंबंधी
आिण प र ाजव ळ आ यावर . munotes.in
Page 124
मु आिण दूर थ अ ययन
124 वेळे संदभा त (Time Related )
िन कष (Finding) िकंवा वेळेचे माण पया याने ठरिवण े.
वैय क (Personal )
घरचे / चारी य ( करीअर ) आथ क , आरो य तणाव इ .
सं था (Institutional )
ितबंधाची िनिम ती, श यतो ह ेतूपूर पर िवरिहत , सं थेकडून – िनयि ंत, प यवहाराम य े
उशीर, इ यादी .
मह वा या मुदयाबाबत ितबंध (Substanial barri ers)
चुक या व ेळेचा ितबंध समान अवघड (कठीण ) असतो .
खाजगी िश क क ेलेले काय उशीरा परत करतो .
खराब व ेळेवर सु ी
कामावर अित र दबाव .
खाजगी िश काच े काय िविवध कार े होते. खाजगी िश क व िव ाथ हया दोघा ंम ये
अिधक समज ून घे याची स ंपादणूक असावयास पािहज े. खाजगी िश कान े कोस संबंिधत
मु े िव ा या ना दाखव ून देऊन िव ा या ना मदत कर याची मता अ ंगी असावयास हवी.
एका कोस चे ान इतर िठकाणी पा ंतरणाची कला या िश का ंम ये असण मह वाच े आहे.
िव ा या ची जबाबदारी घ ेऊन या ंना सव साधार ण सम ुपदेशन करण े खाजगी िश कास
श य आह े.
७ ३.१ समुपदेशन काय आहे? (What is Counselling )
“समुपदेशन” ही सं ा नैस िग कपणे वेगवेगळया लोका ंसाठी व ेगवेगळी असू शकत े.
प यवहारा ार े िश णाम य े, साधारणपण े िशकवणी ही वा याय तयार करण े आिण या ची
पूत ता क रणे हया अथा ने असतो . इतर काही काराम य े वेगळया कारच े सं ेषण
िव ा या म ये असू शकत े. ते पुढील माण े :
समोरासमोर अ यापन
दूर वनी ार े खाजगी िशकवणी
ऑडीओ कॅसेट
स ि थतीत हीिडओ फोन ार े munotes.in
Page 125
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
125 संगणक स ं ेषण (Computer Communication )
इतर नवीन चलीत साधना ं ारे अिधक स ं ेषण अस ू शकत े.
समुपदेशनाम ुळे िवषयाशी संबंिधत नसल े या िव ाथ व स ं था या ं यातील आ ंत र या
समजून येतात. अशा सम ुपदेशन काय (त व) हयाम य े दूर थ अ यास व (पाट टाईम )
अंशकालीन अ यास संबंधी सव साधारण सम या ंवर उपद ेश अंतभू त आह े. तसेच कोस ची
िनवड (choice ) आिण प ुिढल िश ण, प र ा, न दणी आिथ क आधार , आिण प ैसे देणे
(Payment ) हयांचा अंत भाव सम ुपदेशनाम य े असू शकतो . इतर श दा ंत सांगावयाच े झाले
तर दूर थ िश णातील सम ुपदेशन िव ाथ आधार स ेवा हया सदराखाली तस ेच िव त ृत हे
स ा या म य े िविवध उप मांची या ी होत े.
समुपदेशन (Counselling )
िव ापीठास उपयोगी श ै णीक प दती िव ा या ना (िशकणा या स) चटकन हण
कर याम य े मदतीसाठी सम ुपदेशन मह वाची भ ूमीका बजावत े. िनवडक अ यास भागावर
समुपदेशन िवभाग स ला द ेते. ते पुढील माण े
१) िविवध कोस मधील अ यास
२) यावसाियक माग दश न
३) वैयि क सम या
िविवध मा यमात ून नुक याच व ेश घेतले या िव ा या साठी सम ुपदेशन िवभाग उ ोधन
(orentation ) सेवा पुरिवते.
उदाः- रेिडओ व द ूरदश न व न सार ण काय मामध ून व व ृ प ामध ून ही सेवा सम ुपदेशन
काया वीत करत े. ही दूर वनी व म ेल माग दश न सेवा ( सुपर हीजन ) देखरेखीसाठी प ुरवली
जाते.
ायोिगक या एक य िविवध खाजगी िश का ंची, िविवध िव षयांचा तस ेच िव ाथ
स लागार / समुपदेश इ. एकाि मक भूिमका करतो . खाजगी िश कां या जबाबद रीचे
मोजमाप कर यासाठी आपण द ूर थ िव ा या ना मदती साठी िव ासाम य े घेणे मह वाच े
आहे. ते हणज े “कमी कालावधी म य े अ यास प ूण करावयाचा ” हयासाठी खाजगी
िश कास स ुरवाती या अ यास कालावधी म य े नवीन मागा चे आयोजन क ेले पािहज े.
दूर थ खाजगी िश का स योिगकत ेवर व गुण मक काया वर अिधक जोर (भर) िदला
पािहज े. तसेच िव ाथ व खाजगी द ूर थ िश क हयाम य े दुमाग (Two Way ) सं ेषण
आवश य आहे.
समुपदेशनाच े वग करण (categories of counselling ) :
(िशकणारा ) िव ाथ व काही कार या सम ुपदेशनाचा शो ध घेत असतो . िव ा या नी
उपि थत क ेले या ठरािवक िविश ( ांवर) मु ांवर सम ुपदेशन यो य ितसाद द ेते. munotes.in
Page 126
मु आिण दूर थ अ ययन
126 आप याकड े एकाप े ा जा त सम ुपदेशनाचे कार आह ेत. खरोखरच आह ेत आप याकड े
(informing ) माहीती (Advising ) स ला Counselling समुपदेशन (IAC) ही केवळ
या या नाही तर उप मावर आधा रत वग करण आह े. IAC हे इतर दोन वग करणाशी
संबंिधत आह े.
(Development ) िवकास , सुधारणा / Problem Solving सम या िन राकरण /
(Academic ) शालेय शै िणक / Non Academic अशाल ेय ( अशै िणक )
७.३.२ सुधारणा िक ंवा िवकासा मक सम ुपदे न / सम या िनराकरण े समुपदेशन
(Development Counselling & Problem Solving Counselling )
हे िव ा या या िवकासाशी स ंबंिधत आह े. हणून हे पुढील माणे मु े सुचिवतात .
कोस मािहती
पया यी कोस स आिण मािहती ा तािवक उपद ेश सं था मक मािहती वेश गरजा पूव वेश वेश अ यास कौश य े वा यायाची तयारी दूर थ अ यासाच े उ ोधन (सं या मक) सं येची मािहती
एकंदरीत भिवत याच े िनद शन
िविश भिवत याची इ छा पा ता अन ुभव नोकरी िवषयी श यता भिवत याची िनवड
(Carrear Choice ) कोस ची मािहती कोस ची ओळख (कठीणपणाचा ) अवघडपणाचा तर इतर को स सशी स ंबंध श य करीअर च े िद दश न (भिवत याच े) कोस ची िनवड munotes.in
Page 127
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
127
समुपदेशनाम य े सम या िनराकरणाप े ा सम ुपदेशनाचा िवकास ( सुधारणा करण े) सोपे
आहे. हे नेहमीच तणाव रहीत आह े. िविश िनण य घे याम य े िव ाथ घाई (hurry ) करीत
नाहीत . आिण हण ून यो य िद दश नाचे ितपादन कर यासाठी यां याकड े वेळ असतो .
सम या िनराकरण सम ुपदेशन ह े नेहमी िव ा या या गतीमधील ितबंधासाठी यो य
तीसाद आह े.
सुचिवण े (Suggestion )
पया यी कोस स अ यासात परत य े यासाठी ो साहन देणे माघार (काढून घेणे)
(Withdraw )
अ यासा या ह ेतूचे प ीकरण
यो य कोस सचे अ प माण वेळ व समाजा या मागणीची रचना व आयोजन ेरक हेतू
(Motivational )
मानिसक िक ंवा शारी रक थक यासाठी िनद शन अपयश िनद शनाची कळकळीची िवन ंती खाजगी िश क बदलण े सं या मक
(Institution )
आजारीप णा, अपंग व, सािह याम य े िबघाड मुलांची काळजी ब ेरोजगारी पु हा-रोजगार िव ा या ची गती वैयि क
(Personal ) यो य अ यास गती एका त ेम ये सुधारणा वाचनाची गती , दूर थ अ ययन ि वकारण े उिशरा वा याय , समूह अ यास प त अ यास
(Study) सोपे िलखाण कौश य परी े या िच ंता (आतुटता) साठी िनद शन हणता
(Assesment ) munotes.in
Page 128
मु आिण दूर थ अ ययन
128
(Academic & Non Academic Counselling ) (शालेय ) शै िणक आिण
(शाळाबाहय ) अशै िणक सम ुपदेशन :
जे हा स ं थेने गृहीत ध न सम ुपदेशन स ेवांचे आयोजन क ेले जात े याव ेळी हे िवश ेष
मदतनीस ठरत े. तसेच वाष क आयोजन कोणी करायच े, काय करायच े, के हां करायच े हया
िठकाणी व ेळेची सेवा मदतीस य ेते.
(Academic Counselling ) शालेय ( शै िणक ) समुपदेशन :
सव कार े कोस व या ंचे िवषयातील िवभाग (Topics ) उदाः तयारी , िविश कोस मधील
अ यासाचा अवघडपणा (Difficulties ) व परी ेची त ं े शाल ेय सम ुपदेशन िविश
संबंिधताकड े आकलना मक म ुददांकडे ल द ेते.
(Non Acedemic Counselling ) शाळाबाहय ( अशै िणक ) समुपदेशन :
समुपदेशन इतर सव े े या करत े.
उदा.:
कोस ची िनवड
सव साधारण अ यासातील अवघडपणा (कठीणपणा )
परी ेची िच ंता
शाळाबाहय ( अशै िणक) समुपदेशन ह े सव साधारण आिण परीणामकारक म ु यांकडे ल
देते.
७.३.३ (Tutoring ) खाजगी िशकवणी :
खाजगी िश क त ं , अनुभवी, आिण े साहन द ेणारा असावा . तो केवळ उ रे देणारा
नसावा तर सम या िनराकरण क न उ र े िमळव याम य े मदत करणारा असावा . यांनी
जो काही वा याय क ेलेला आह े या वा यातील आ हा ंने यावर काश टाकत आह े.
खाजगी िश का ंकडून िव ा या या ( असाम या चे अ मता ) चे अप ंग वाचे
रोगिनदान अप े ीत नाही . रोगिनदान यावसाियक शाल ेय सम ुपदेशकाकड ून होत े. हे
खाजगी िशकवणी ि कय े या बाह ेरील आह े.
वेळेची रचना व आयोजन उप मात पस ंती ेरक हेतूचे प ीकरण वेळ
(Time )
munotes.in
Page 129
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
129 िशकवणीतील प दती
िश णाचा शोध घ ेऊ शकणारा हा प रणामकार खाजगी िश क आह े. हयाम य े
िवषयाच े िववरण तस ेच खाजगी िशकवणी या प दतीचा समाव ेश आहे.
िव ा या ना काय अप ेि त आह े याची प अप े ा : तुम या िव ा या ना काय
अपेि त आह े? िश का ंना काय अप े ीत आह े? िव ां या या जव ळ याना कुटुंब, िम ,
शाळा, िवभाग , काय अप ेि त आह े.
आचार – िवचाराम य े िनयमाम य े ( एकवा यता ) सुसंगती ठेवणे व या ंचे
अनुकरण करण े. िव ा या साठी िलहण े, पो टान े यांना पाठवण े यांचा स ंदभ घेणे,
आ यव यक िनयम परंतु िव ा या म ये आपसात ऐकम ेकास समज ेवर आधा रत
असल े पािहज े. यांनी आचा र- िवचाराम य े य नप ूव क सुसंगती ठ ेवली पािहज े.
तुम या वतः या मता व मया दा या ंची तु हास प क पना असावयास हवी . -
खाजगी िश क त ु हास कोणत े ान कोणती कौश य े देऊ करतो . खाजगी िशकवणीच े
तु हास ब ीसाची स ंधी आह े िव ा या नी याचा प ूरेपुर वापर क न यावा . तु ही ज े
िशकाल याचा वापर करा .
िव ा या ना जाण ून या िक ंवा ओ ळखा - याची / ितची मता क ती आह े. हयाचा शोध
या आिण िश णातील आ हा ंनाचा शोध या . कोण या वातावरणात तो / ती उ म
अ ययन करतो ? जेमतेम प रि थती ? (तुम यासारखीच िक ंवा य ेकाची अ यास
कर याची प दत एक सारखीच अस ेल अस े गृहीत ध नका .)
नाते संबंध आिण िव ास िनमा ण करा .
तुम या म य े व िव ा या मधील फरकासाठी जाग ृत रहा .- िव ा या ना बदल याचा
य न क नका . परंतु अ यास म पूण कर यासाठी या या अ ययना या प दती
म ये बदल ज र करा . तु ही ख ूपच अन ुभवी आहात . तुम यासाठी ह े आ हा ंन आह े.
तडजोड करा (adjust )
वीकारा (adopt )
माग शोधा ( माग शोधा )
इमानदार मनमोक ळे आिण म ु हा :
खाजगी िश कास आपण भािवत कर याची गरज नाही त े तुम या मदतीसाठीच असतात .
वीकार कर यास घाब नका :
खाजगी िश क व िव ा या मधील सह संबंध हे बरोबर नाहीत . कदाचीत द ुसरे खाजगी
िश क अधीक प रणामी अस ू शकतील . येय हे असल े पािहज े क टीक ून राह याप े ा मदत
करणे चांगले आहे. munotes.in
Page 130
मु आिण दूर थ अ ययन
130 िविश माग दश न स : (ऊप ऊल ्◌ूदr ह एोदह )
ख या सम य ेचे उ र शोध यासाठी उ र जव ळून ऐका : वा याय सोडिव यासा ठी /
तयार कर यासाठी प ुरेसा वेळ व पुरेसे य न क ेलेले आहेत काय ? याची तपासणी करा .
(Access the Situation ) प रि थतीच े मू यमापन करा .
वा तिवक उददी ा ंचा िवचार करा िक ंवा करार िवकसीत करा . पुढील माण े.
अ ययना या िन प ीवर (outcome ) वर सहमत हा .
सं ेषणाची अप े ा ( एक / अनेक स े, उपल धतता ) सं ेषणाची मा यम े हणज े समोरा
– समोर चचा , ई -मेल दूर वनी इ .)
सम या सोडिव यासाठी िवचार यासाठी िव ा या ना उ ु करा . ( ेरीत करा ).
तुम या म य े बदल कर यासाठी त ु हास काही मािहती नाही अस े समजून घाब नका .
१) तु ही िश का ं या अ ंत भावा यती र आणखी जा त ोता ंचा उपयोग क शकता .
२) तु ह िशक या ची सम या सोडिव यासाठी , मागील उ र े उपयोगात आण याची आिण
तु ही िशक या या येत सहभागी आह े याचे यि क द ेऊ शकता .
सकारा मक या भरण / अिभ ाय दया. श द स ं ह वाढिव यास ो साहन ा .
एखा ा ु लक गो ी या काय पूत म य े सु दा यश शोधा आिण त ुम या य ना ंना
बळकटी ा .
थोड यात सा ंगा, समी ण करा , मािहती िम ळव याम य े समथ हा, आढावा या .
काय पूत साजरी करा .
भिव यातील स ंदभा साठी लीखीत न दी करा .
पाठिनद शक व सम ुपदेशकाची भ ूमीका :
के व रॉ बल १९८१ नी UKOU येथे सांगीत या माण ेः-
अ) िलिखत काया वर टीप णी करण े :
तुत काया ला ेणीब द करण े, िव ा या ना िश ण म सािह य समज यासाठी चच ारा
सहा य करण े, समोरा – समोर िक ंवा अध ून मध ून दूर वनी ार े चचा आयोिजत करण े,
वतः या गटाला व वतःस मदत क इ छी णा या िव ा या ना योजना ब द स ंयोजन
करणे, िश ण म सािह यावर अिभ ाय देणे आिण िव ा या या सम या सोडिव यासाठी
पूण वेळ कम चाया ची नेमणूक करण े. munotes.in
Page 131
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
131 ब) प दतीमधील ा ंना / शंकांना उ र े देणे :
िव ा या ना या ं या काया त मदत कर या साठी योजना आखण े, िव ा या या सम या
सोडिव यासाठी िव ा या या वतीन े वाटाघाटी करण े, याला / अज दारास पाहीज े
अस यास स ला द ेणे, नवीन िव ा या ना िश ण माशी प रिचत करण े, िश ण म
पंसती माण े िनवड यास स ला द ेणे, यव थापन िवषयक सम यांना माग दश न करण े,
उदा.- १) उशीरा दाखल क ेले या काया वर शु क आकारणी करण े .
२) िव ा या स अ यासािवषयी कौश य े िवकसीत कर यास मदत करण े.
अलीकड े पा ीमा य द ेशाम य े संगणक सहाि यत अन ुदेशन, प दती अवल ंबली जात आह े.
हया प दतीम य े िव ाथ स ंगणकपटलावर उ र े िलिहतात . आिण स ंगणक यावर िटपणी
करतो िक ंवा संगणकवार िलहल ेली उ र े वा याय चाचणी प र ेवरील टीप णी स ंगणकावर
छापून (print) क न याची त िव ा या ना पोहचिवतात . हयाव न ज े काही प ुरावे
िमळतात याव न अस े ल ात य ेते. क पार ंपा रक टीप णी प े ा स ंगणकान े िदल े या
िटप णी चा ंग या आह ेत.
संगणकाम ुळे िश का ं या डो यावरील बर ेचसे ओझ े कमी होऊ शकत े व याम ुळे तो दूर थ
िश ण वा याय साठी व ेळ देऊ शकतो . ही ि या िव ा या साठी फारच उपयोगी आह े.
िव ा या ना वैयि क ेरीत कर यासाठी द ूर थ श ै िणक स ं था खाजगी िशकवणीची िक ंवा
िविश माग दश नाची यव था करतात . “िशकवणी (tutorial ) वग हणज े महािव ालयीन
िश कान े घेतलेली वैयि क माग दश न तासीका होय . ही या या प ुढील माण े प करत े.
i. िश का समव ेत आदान दान कर या साठी िदल ेली वेळ.
ii. सुखकर शाल ेय वातावरण िनिम ती करण े. क या वातावरणाम य े सव कारच े
िव ाथ वतःला सोई कररी या अिभ य क शकतात .
iii. िव ाथ व िश क हयाम य े जवळीक साधावी अस े संबंध नमा ण करण े.
वगा मधील प रि थतीम य े िश क ३० ते १२० िव ा या ना िशकवत असतात . तर
िशकवणी वग १० / १२ िव ा या ना िशकवत असतात . तर िशकवणी वग १० / १२
िव ा या या गटा – गटाम य े होते. वगा मधील अ यापन ह े िश क क ी असत े ( हयाम य े
िव ाथ काही का ळ िन य असतात . हे एका िदश ेने आिण य िनरप े होत े.) िश क
िव ाथ स ं या जा त अस याम ुळे िज हा ळयाचे संबंध िनमा ण क शकत नाहीत .
िविश माग दश न वगा त / िशकवणी वगा म ये अ य यन व अ यापन ि या ही िव ाथ क ी
असत े. (जर िश कान े हेतू पर पर िनय ं ण क ेले असेल तर ) सव िदशेने असते. तसेच ते
िम वा या भावन ेने होऊ शकत े. (हयाम य े िश क नाहीतर िव ाथ स ु दा एकमेकांजवळ
येऊ शकतात .)
जरी िशकवणी अ यापन व ैयि क असल े तरी देखील सामा य वगा तील य िनरप े
अ यापनाम ुळे फलीत ा होते. यांची श ंसा होत े व ते यो य द ेखील आह े. munotes.in
Page 132
मु आिण दूर थ अ ययन
132 िविश माग दश न/ खाजगी िशकवणी ही एक अ यापन स ेवा आह े. ही सेवा िव ा या या
फाय ासाठीच िव ापीठाकड ून ठेवलेली िक ंवा आयोजन क ेलेली अ सते. िशकवणी वगा ारे
िश क िव ा या ना अ यावत ान द े याचा य न करतात . हे ान िव ा या ना वयं
अ ययनामध ून प पण े समज ू शकत नाही . िशकवणी वग िव ा या ना या ं या बया च
सम या सोडिव यास मदत करतो . हया वगा त िव ा या या शै िणक सािह याब ल या
सम या द ेखील सोडिव या जातात . िशकवणी वग आठवडया या श ेवटी थानीक िश ण
क ात घेतले जातात .
तुमची गती तपास ून पहा :
१) समुपदेशन हणज े काय? व ते या यान ये पे ा कस े वेगळे आहे?
२) िवकासा मक सम ुपदेशम य े व सम या (िनराकरण ) सोडिव याच े समुपदेशन यामधील
मोठा फरक कोणता ?
३) एक चा ंगला िश क (खाजगी ) (tutor) एक चा ंगला िश क (वग िश क )नसतो . हया
िवधानाच े समथ न करा .
४) िव ा या नी सम ुपदेशन ब ंधनकारक आह े का? जर उ र होय अस ेल तर त े का?
७.४ अिभ ाय/ याभरण य ं णा, वा या य आिण स परी ा
अिभ ाय हणज े एखादया यव थ े या िन प ी या (Output ) माहीती द े याची (Input )
अशा कारे परत फ ेड (Return ) काही माणात िनय ं णात राहील .
याभरण / अिभ ाय हे नकारा मक असत े. जे हां (Return ) परतफ ेड सवय च े िनयं ण
य न कर ते आिण सकारा मक असत े ते हा ते एखा ा गो ीला चालना य न करत े.
१) जे हा िनमा ण केलेली मािहती हक द ेतो आिण ेषक ती वीकारतो याव ेळी तो संदेश
(Message ) असतो . ती हकाची ित या अस ू शकत े.
अिभ ाय ही च ाकार चालणारी स ं ेषणाची या आह े. ही संदेशास िनय ंि त करत े
आिण या याम य े बदल घडव ून आणत े.
२) जे हा सकारा मक अिभ याची य ं णा असत े त हा कृतीमुळे ितसाद िम ळतो. तीसाद
िमळा यामुळे या अधीक गतीमान होत े. आिण याम ुळे अिधक तीसाद ा होतो.
एखादा िश क िव ा या स गृहीत ध न हणज े एखादया िव ा या स ह शार समज ून
याला या माण े तशी वागण ूक देतो. ते हा तो म ुलगा स ु दा ह शार म ुलासारखा वागतो .
हे िश का ं या िव ासास अधीक ब ळकटी िम ळवून देते. तो िव ाथ अिधक ह शार आह े.
असा िवचार ग ृहीत ध न िश क प ुढे पुढे जात अस तो. िश कास द ेखील याच
माणात िव ा या चा ितसाद िम ळतो जस े िश क िव ा या ना देतात तस ेच िव ा थ
िश कास तीसाद द ेतात. munotes.in
Page 133
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
133 साधारणतः सकारा मक अ ययन अिभ ाय यं णेमुळे मुलांची च ंड माणात वाढ होत े व
यां या म य े िवकास द ेखील िदस ून येतो. जे हा िश क िक ंवा िव ाथ याप े ा अिधक काही
चांगले क शकणार नाही िक ंवा िव ाथ द ुसया वगा म ये जाईल याव ेळी ही ि◌ या
थांबेल िकंवा यावर मया दा येतील.
सकारा मक याभरण य ं णेचे प रणाम सकारा मक िदस ून येतात. िश क आिण
िव ा या या उदाहरणा माण े परंतु काही व ेळा ते नकोस े िकंवा नकारा मक स ु दा असतात .
नकारा मक याभरण िक ंवा अिभ ा य यं णा ही वय ंिनिम त, वयं िनयंि त, वंयअनुभव
ि या आह े. साधारणतः ही बाहय दबावाम ुळे होते. ही यं णा आपली म ूळची प रि थ ती
परत आण या साठी य न करत े. हया य ं णे मुळे आपण आपली म ूळची प रि थती ा
क शकतो . आप या मूळ या प रि थतीस बदल यास कारणीभ ूत असल े या
प रि थतीला िक ंवा प रणामाचा व ेग कमी करत े.
नकारा मक िवचार िक ंवा नकारा मक ि कोन ही नकारा मक य ं णेची िवश ेषतः आह े. हा
बदलास िवरोध करतो . हयाची व ैिश हणज े हा न ेहमी चा ंग या बदलास / प रणामाय
नकाराथ समजत असतो . अशा कार या काया मक त वास “नकारा मक अिभ ाय
यं णा“ असे हणतात .
७.४.१ दूर थ अ ययनामधील कोस ला अिभ ाय पुरिवण े : (Providing Feedback
in Distance Learner Course )
सकारा मक वा यायावरील अिभ याचा िव ा या या य नास ंदभा त व स ंपादनाम य े
सकारा म क प रणाम होतो . चांगला सरावान े उ म यो य िअभ य िम ळतो हे एक त व आह े.
सव वगा म ये अिभ ाय पुरिवणे, याचे व प मह वाच े आह े. वग खोली प े ा द ूर थ
अ ययनाचा अिभ ाय आ हाना मक आह े. गुणव ाप ूव क अिभ याची िनिम ती असलीच
पािहज े, ांचे यो य उ र प ुरवणे आिण वा यायावर स ूचकता द ेणे परंतु हया िठकाणी अस े
काही माग आहेत या मागा ने िव ा या ना आपोआप (automatic ) अिभ ाय िमळतो.
फायद े :
१) िव ाथ वगा शी सतत स ं ल न राही याम ुळे यांना अिधक सोई कर (आरामदायी )
वाटते.
२) जे हा त े िसंहावलोकन करतात याव ेळी यांना आपण कोठ े कमजोर आह े यावर
आिधक भर िदला पािहज े. तसेच या ंना आप यास कोठ े अिधक जाण आह े आिण
आप याला कशा म य े ावी य िमळू शकते हे समजत े.
३) िव ा या ना अ ययना या ि ये या िवषयी सकारा मकता वाटत े. कारण या ंना
वाटते क आप या गतीिवषयी कोणीतरी उ साह , आवड , जाणून घे याचा य न
करीत आह े.
munotes.in
Page 134
मु आिण दूर थ अ ययन
134 दोन म ु य कारच े अिभ ाय :
१) माहीती अिभ ाय : हया कारचा अिभ ाय नैस िग क आह े. हा नेहमी िव ा या स
ांना, वा याया ंना ेड (Grade ) व िटप णी (Comments ) देत असतो .
२) पोचपावती अिभ ाय : (Acknowledgment feedback ) हया कारचा अिभ ाय
खा ीशीर िन ीत असतो . िकंवा एखादी घटना घडली याची खा ी द ेतो.
अिभ ाय प दतीसाठी िवश ेष मािहती प ुरिव यासाठी (Input ) आिण या या वातावरणा या
प रि थतीम य े व या ं या काया क मकते िवषयी असतो . चुक या काया म ये
तडजोडीसाठी प दतीम य े कोण याही िठकाणी यो य पायया घडव ून आणत े. अ ययन
सािह या या ग ुणव े म ये सुधारणा व इ छीत उिदद ा ं या स ंपादनाम य े मह वाची भ ूमीका
बजावतो . िव ाथ कशा कार े अ यास सािह यच े ( याचे / ितचे ) घटक क ा य
(Audio / Video ) काय म ा करतो व आ मसात करतो हयाची मािहती घ ेणारा िश क
असावा . अशा कारची मािहती प रणा मकारक स ं ेषण करत े, सांकेितक भाष ेम ये
पांतरणातील ूटी नाहीशा करत े आिण अ ययन / अ यापन येतील ग ध ळ / आवाज
मुळे उदभवणारी सम या नाहीशी होत े.
दुस या बाजूला सव समाव ेशक िवषया या चच मधून होणा या गतीचा अिभ ाय िमळव यारा
िव ाथ असला पािहज े. िव ा या ना या ंचे काय पूण कर या या क ृतीस अिभ ाय
िमळा यामुळे अ ययन सािह यामध ून अिधक अधीक ान बा हेर काढ यासाठी त े ेरीत
होतील . संपूण ि या पुढील माण े.
संपूण सं ेषण ि या
अिभ ाय कोण याही प दतीचा मागोवा घेतो. हया म ये पाठिवणारा या या / ित या
खरोखर ा मािहती ा कर याया कडून कशा कार े ा करतो हयाची मािहती
िमळवतो. ा करणारा या या / ित या श ंका उपि थत करतात , (queries or doubts )
यांचे प ीकरण जाण ून घेवू इ छीतात . याला / ितला समजल े का याची खा ी क न
बरोबर मािहती िम ळवतात.
अिभ ाय सं ेषणा या भिव यातील वागण ूक वर परीणाम करतो . समोरासमोरी ल
प रि थतीम य े अिभ ाय त डी असतो / िकंवा (मौखीक ) त डी नसतो . अिभ याच े िविवध
( व प ) कार आह ेत. Subject matter
facts , concept etc Material audio
video component Teacher Feedback Students Change
in behaviour knowledge Learning
Environment Level
of Motivation Preentation Comphren sion
of subject
matter munotes.in
Page 135
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
135 हया िठकाणी दोन कारच े अिभ ा य असू शकतात.
१) ताबडतोब अिभ ाय (Immediate )
२) उशीरा अिभ ाय (delayed )
समोरासमोरील अ यापनाम य े िव ा या ना या ं या िश काकड ून ताबडतोब या या /
ित या गतीबददल अिभ ाय िमळतो. परंतु यान े/ ितने वा याय तयार क न
मू यमापनासाठी / िटप णीसाठी / ेड प दती साठी, ितसादासाठी जमा क ेलेला अस ेल तर
अिभ ाय काही िदवसा ंनी िम ळतो. ताबडतोब िक ंवा उशीरा अिभ ाय हा स ं ेषण
प रणामकारक कर यासाठी मह वाचा आह े.
७.४.२ वा याय (Assignment )
वा याय ह े बालवगा पासून ते महािव ालय े/ िव ापीठा या िव ा या ना िदल े जातात .
आिण या ं यासाठी त े मौ यवान असतात . यावसाियक लोक ऑन लाईन ार े, घरबस या
सेवा देतात, िदले या व ेळेम ये िव ा या ना उ म कार े ांची उ र े देतात. वा याय
बंध, िनबंध िलह यास मदत करतात . अकांऊट या आथ क (data) मािहती या
वग करणा ार े (case study ) य अ यास स ाचा प ेपर (project ) क प इ . म ये
ही वा याय असतो .
ऑन लॉ ईन वा याय शा ळा/ महािव ालयातील िव ा या ना मदत करतात . यावेळी
कोणीतरी िलिहल ेले असत े िकंवा पया यी यादी िवकल ेली असत े. याची नोटीस ा होते
(आगाऊ स ूचना िम ळते) हा पया य वा याय असतो आिण तो / ती स ंपूण स ात प ूण
कर याचा करार करतात . िव ा या या वा याय प ूण कर या या प दती व न म ु व
दूर थ िश णाम य े िविवध कारच े वा याय िवकिसत झाल ेले आह ेत. समुपदेशक /
खाजगी िश क िव ा या या वा यायाम य े गुणव ा आण यासाठी य नशील आह ेत.
सव साधारणपण े वा याय चाया कडून (principle ) काही त वान े िद दिश त केलेले
असतात . योजन ेनुसार िव ा या या अ ययनाची िन प ी (outcome ) साठी / िकंवा काही
िलहलेले वा याया या काया साठी, आंत र या मक व सम या िनराकरण (solving )
साठी, ेरणादायक , मू य िवधान आिण नवीन व त ूं या िवकासासाठी सज नशील
कारासाठी , असे िविवध कार े वा याय अस ू शकतात .
दूर थ अ यापन प दती माग शोधत े याचा अथ दूर थ िश क व िव ाथ यांनी एकम कांना
जाणून याव े हयासाठी य न प ूव क माग िमळवते. मु वा यायची ओ ळख क न
दे यासाठी द ूर थ िश काकड ून िवश ेष (पाय या) (Steps ) पाऊल े उचलली जात आह ेत.
हया सरावान े दूर थ िश क आिण िव ा या म ये शै िणक अदलाबदलाम ुळे िव ा या ना
अिधक अ ंतग त ेरणेची स ुिवधा िम ळते. तसेच वत ं िवचारा ंना ो साहन व ाना या
शोधास मदत होत े. िविश कोस अंतग त जा त माणात वा याय जमा करतात .
यािठकाणी जा त माणात द ूर थ िश क व िव ाथ स ंपका त ये याचे संग येत असतात .
पया याने िव ा या चे यश उ वल चमकदार हो याची स ुसंधी या ंना ा होते. तथािप
दूर थ स ं था, दूर थ िश क, दूर थ िव ाथ सहमत आह ेत क वा याय ह े दुमाग
सं ेषणाची िनिम ती वा याया ार े होते. munotes.in
Page 136
मु आिण दूर थ अ ययन
136 वा याय िव ा या स पुढील माणे िविवध मागा ने मदत करतात .
अ यास अिधक ेरणादायक होतो .
यो य कार े कोस ची िवभागणीम ुळे अ यासाच े अिधक यो य का रे आयोजन होत े.
िव ा या ची कोस दर यान आपसाम य े ओळख होत े.
िव ा या ची सं थेबरोबर परीिचत जव ळीक िनमा ण होत े.
िव ाथ या िठकाणी च ुकत असतात ितथ े (बरोबर ) दु त होतात .
िव ाथ वा तिवक िनराकरणाचा (Solutions ) चा वापर िक ंवा/ आिण त प ुरता ग ृिहत
धरले या सम या ंचा उपयोग आह े.
िव ा या ना े साहना ार े बळकटी य ेते.
कोस ची उज ळणी सोपी होत े.
कोस चे िविश भाग प पण े िदसतात .
पारंपा रक कोस चा वापर कर या यापे ा दूर थ िव ाथ द ूर थ िश णाम य े आपली यो य
भूिमका ओ ळखतात . िव ा या या कोस सािह यावरील वा यायाचा ग ुणांवर या (Score )
चे न दणीव न (रेकॉड ) पासून प दतशीर अिभ ाय िमळू शकते. हणून ठरािवक वेळेत
(Periodic) िव ा या या वा यायवरील ग ुणां या (score ) चा आढावा घ ेत याम ुळे
वा यायास ंबंधीत सम या ओ ळख याम ये मदत होत े.
या ठीकाणापास ून वा यायापास ून (difficulties ) अवघडपणा उदय होतो , तो वा याय
(recird ) न दणीचा ोत असतो .
िव ाथ – य ात िव ा या या मत ेपे ा वा याय तयार करत असताना उ च
मता ग ृहीत धरली जा ऊ शकते. आिण काय पूण कर याचा तर उ च दजा चा
अपेि त अस ू शकतो .
वा यायासाठी ठरिवल ेली उिदद े अ ययना या अन ुभवावर प रणाम क शकत
नाहीत .
वा यायाच े सादरीकरण खराब (defective ) असू शकत े / यो य अस ू शकत े.
कोस लेखकास अप ेि त य ेय, संक पना प े ा िव ा या स अंशतः िकंवा संपूण तः वेगळाच
अनुभव य े याचा स ंभव असतो .
समुपदेशना या आयोजनाच े स , यि क इ . ते संबंिधत शा ळेने नेमून िदल े या माग दश क
त वान ुसार व या ं या िविश गरज ेनुसार असत े. हे वा यायाच े मू यमापन व
(िन र ण ) देखरेख सु दा करीत असत े. तसेच स ा या श ेवटची परी ा क ावर व द ेिशक
क ावर आयोजन करत असतो .
munotes.in
Page 137
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
137 दूर थ अ ययनाम य े वा यायाच े मू यमापन फार मह वाच े आहे.
गुणव ाप ूव क िव ा या ची संपादणूक अिधक का ळजीवाह आह े.
िविवध अ यास सािह या या काय माचे मू यमापन आवश य आह े.
िव ा या ना आधारासाठी क प यि क िदली जातात .
अ यास क ाम य े समुपदेशकाची न ेमणूक केलेली असत े.
वा याय म ू यमापन :
येक कोस माण े िमळणारे सं या मक वा याय काय म जाण ून घेणे.
िव ा या ना वा याय जमा कर यासाठी व ेळ देणे.
वा याय म ू यमापना या िनय ं णाची य ं णा वीकारण े.
वा याय ह े अ यापनाच े ह यार आह े याचे अनुकरण करण े.
वा यायावर क ृती या य ं णेचे अनुकरण करणे.
नेमून िदल े या तारख ेपय तच वा याय जमा करण े.
समुपदेशका या काया वर सं या मक ितसाद अिभ ाय / याभरण (Feedback )
िव ाथ आधार स ेवा गुणव ेची खा ी द ेतात. उ पादन ि या व म ू यमापन हया
दोघांचाही िवकास अ याव यक आह े. हया स ंदभा त काय पूण कर याचा स ंक पन े या
रचनेचे िनद शन श ै िणक आयोजनासाठी खालील माण े आहे. मु य व े पुरिवलेली मा िहती
(Input ) ि या आिण िन प ी (Output ) हयांचे उप म गृहीत धरल ेले आहे.
भरणा ( ोता ंचा वापर ) या ( ोता ंचा यो य वा पर िन प ी उ पादन स ंपादन)
आधार प दतीचा आराखडा .
समुपदेशन.
क – ा य स (Audio Video Session ).
दूरसंचार परीषद (Telecom ferencing ).
ा यि क े.
वा याय म ू यमापन .
ंथालय स ुिवधा.
शासक य आधार ( सामा य त ारी, शंका समािव ).
अ ययन न दणी . munotes.in
Page 138
मु आिण दूर थ अ ययन
138 मू यमाप न न दणी .
स ांत परी ा व िनकाल .
७ ४.३ स ा या श ेवटी परी ा (Term and Examination )
वतः या वा या या या ा ंची उ र े ( याची /ितची) तपास यासाठी (मोज यासाठी ) िव ा या ना काही दजा (Standred ) ची गरज असत े. मू यमापनाच े दोन
व प आह ेत.
अ) िव ा या नी कोस चे मू यमापन वतःकड ून क न घ ेणे : अ यास घटकातील स ंच
गुणव ा मक उ रा ंचा शोध घ ेत असतो , सािह याबरोबर िव ाथ ितसादासाठी
िवचारतात .
आ) कोस सचे इतर य कड ून मू यमापन (खाजगी िश क / िश क / समुपदेशक ) :
कोस चे मू यमापन अ याव यक आह े. िव ा या नी सुरवातीस काय जाणल े (ओळखले)
व या ंनी या ं या शै िणक गरजा ंची पूत कशा कार े केली.
मु व द ूर थ अ ययनाम य े परी ा प दत काही ग ुण प दती यावर आधारल ेली असत े.
िकंवा हया प दती याच साठी वीकाराहाय आहेत.
परी ा िदनदिश केची तावना
वेळेवर परी ा घोषीत करण े.
वेळेवर िनकाल कािशत करण े.
पि का तयार करताना स ंपूण अ यास मावर आधा रत असाव ेत.
पि क ेम ये बुहिवध पया य असाव ेत ( त्◌ू त म ्hद म)
अ) यो य उ रे िलहा .
ब) वा यायामधील व त ुिन
क) स ा या श ेवटची परी ा
खाजगी िशकवणीचा ऑन लॉ ईन आ ंतर ि या मक परीणामाचा उपयोग करण े.
वा याच े मू यमापन करण े.
यि क सम ुपदेशनाअ ंतग त मू यमापन काय माची यव था अस ू शकत े.
स ा या शेवटी प र ेची वैिश य े पुढील माण े आहेत :
परी ास ंबंधी मािहती द े यासाठी ही प दत / काय प दत (उपयोगात ) वापरात यावी.
पारदश कपणे परी ा घ े यासाठी िवकसीत क ेलेली काय प दती
परी ा घ े यासाठी चा ंगली य ं णा िवकसीत करण े. munotes.in
Page 139
अ यास म िवषयक घडामोडी वाढिवण े
139 परी ा सादरीकरणासाठी य व था
िविवध िवषय / घटक जाण ून घे यासाठी / शोध यासाठी प र ेची योजना स ांत
प र ेची वैिश य े अशा कार े आहेत क खोलव र जल ेली, सम या
(िनराकरणासाठी ) सोडिव यास उपय ु असावीत .
सामा यपण े स ा या श ेवटची परी ा (Term End Examination ) िकंवा वाष क परी ा
वषा तून दोन व ेळा घेतली जात े. सव साधारणत : ही वािष क परी ा एि ल व आ ट बर म य े
अ यास क ाकड ून घेतली जा ते. जे िव ाथ वाष क परी ेस बस ू इ छीतात या ंनी
समा यपण े पुढील अटी प ूण केले या असा यात .
यांनी अधीक ृत पण े अ यास क ात वेश घेतलेला असावा .
अ यास प ूण कर यासाठी या ंची उपि थती / यांनी वेळ िदलेला असावा .
आव यकत ेनुसा वा याय प ूण केलेला असावा .
परी ेचा अज परी ा फ व ेळेत भ न / िवलंब शु कासहीत भरल ेला असावा .
हा अज मु िव ापीठा या स ंचालकाकड े सुपूत कर यात आल ेला असावा .
िव ा या नी िदल े या िनधा रीत व ेळेतच अज (Form ) भरणे अितआव यक आह े.
िव ाथ या ंची स ा ंत परी ा (TEE) यांनी िनवडल े या अ यास क ावर द ेऊ शकतात .
यासाठी या ंनी व या क ाचा सा ंकेितक कोड परी ा अजा म ये नमूद करणे ज रीच े आहे.
िव ा या ना (अ ययनाथ ना ) स ला / उपदेश (सूचना) (Learners are advised )
परी ा अज फ व ेळाप का त होणार े बदल जाण ून घे यासाठी , िव ा या नी सतत
आप या अ यास क / ादेिशक क / अथवा म ु य क ा या स ंपका त रहाव े.
मागील परी े या िनकालाची वाट न पहाता प ुढील परी ा अज िकंवा पुढील अ यास
मासाठी अज भरावा (मागील िनकाल ल ंबीत अस ताना)
परी ेचा अज बाद होण े िकंवा छाननी म य े उशीर होण े टाळ यासाठी परी ा अज
काळजीपूव क सुवा च अ राम य े भरावा .
जोपय त परी ा वजा पाव ती िमळत नाही तोपय त परी ा अज पाठव याचा / भर याचा
पुरावा हण ून अ ययनाथ न े वतःकड े परी ा अजा ची छायांिकत त तस ेच पो टाची
पावती . डी. डी. ची छाया ंिकत त ( झेरॉ स) ठेवावी.
स ा या श ेवटची परी ा (TEE) कशी यावी (समुपदेशक / खाजगी िश क या ंनी
यावयाची का ळजी)
अ ययनाथ ना प र ेसंबंधी सूचना द ेणे.
परी ेची सुलभता . munotes.in
Page 140
मु आिण दूर थ अ ययन
140 परी े या व ेळी िव ा या ची हज ेरी.
परी ेसाठी पा उम ेदवारा ंची सं या.
परी ा न द ेणा या िव ा या ची सं या
देखरेखीसाठी वापरली जाणारी य ं णा.
परी ेस उपि थत रा ह यासाठी स ूचना प न िम ळाले या िव ा या ची स ं या ा
होते.
िवहीत व ेळेत परी ा अज न भरल े या िव ा या ची सं या ा होते.
तपासणी / पुन मू यांकनासाठी िम ळाले या िवन ंती अजा ची सं या.
ब ीसासाठी समाव ेश नसल े या िवन ंती अजा ची सं या ा होते.
ब ीसासाठी च ुक चा समाव ेश झाल े यांची िवन ंती अजा ची सं या ा होते.
वरील त ार ची (उणीवा ंची) परी का ंनी / अ यास क ानी न द क ेलेली अस ू शकत े.
तुमची गती तपासा
१) िव ाथ वा याय का करतो ?
२) िव ा या ची काय पूण कर या ची मता / िव ा या या अिभ यावर अवल ंबून असत े
कशा कार े ?
३) स ा या श ेवटी परी ेसाठी कोण या कसोट या (Criteria ) आहेत ?
munotes.in
Page 141
141 ८
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती आिण
सं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
घटक रचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ मािहती स ं ेषण त ं ानाची भ ूिमका
८.२.१ क आिण ा य
८.२.२ दूरदश न व स ंगणक
८.२.३ उप ह त ं ान
८.२.४ दूरसंचार प रषद
८.३ नािव य पूण सराव (Innovative Practices )
८.३.१ योगशा ळेवर आधा रत अ ययन
८.३.२ नेटवर आधारीत अ ययन
८.३.३ क पावर आधा रत अ ययन
८.३.४उ हाळी िनवासी शा ळा (Summer Residential Schools )
८.४ सारांश
८.५ वा याय
८.० उि े
मु आिण दूर थ अ ययनाम य े माहीती स ं ेषण तं िव ा न (ICT)ची भ ूमीका हयावर
आपण चचा करणार आहोत .
माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT)म ये िविवध प दत चा उपयोग आह े. हया घटकावर काय
के यावर त ु ही खालील कर याची मता बा ळगाल ( क शकाल )
मु दूर थ अ ययनाम य े माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT) ची भूमीकेचे प ीकरण /
या या करण े.
munotes.in
Page 142
मु आिण दूर थ अ ययन
142 िश णाम य े िविवध त ं ानाचा उपयोग करण े.
उप ह त ं ानाची या या कराल , संगणक अ ययन व द ूरसंचार परीषद
(Teleconferencing ) इ. बदल घडव ून आण णा या सरावाच े प ीकरण , नेटवर
आधारीत , क पा वर आधा र त, आिण योगशा ळेवरील आधा रत अ ययन या ंचे
प ीकरण कराल .
उ हाळी िनवासी शा ळा समजून याल .
८.१ तावना
माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT) मािहती स ं ेषण त ं ानाम ुळे शै िणक िनर रता कमी
कर यासाठी / घालव यासाठी , गुणा मक िश णाची स ंधी गरीब लोका ंना पुरिवली जा ते,
देिशक सामािजक गट आिण िशि त िश क या ं या मधील असमतोल कमी क ेला जातो .
दूर संचार परीषद ेचा पसारा क ा य आिण स ंगणक या ं याम य े िश णाम य े आमूला
बदल कर याची व अ ययन / अ यापन प दतीच े पांतरण कर याची अफाट श आहे.
यांना िश णाचा फायदा िमळालेला नाही िवश ेषतः अशा लोका ंसाठी माहीती स ं ेषण
तं िव ान (ICT) मािहती स ं ेषण त ं िव ान ग ुणा मक िश ण तयार करत े. हा माहीती
सं ेषण त ं िव ान (ICT)) चा मु य उपयोग आह े. माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT)चे
उपयोग पुढील माण े :-
िनयिमत वगा त जाव ून अ ययन करता आल े नाही अशा िव ा या साठी दजा मक
िश णासाठी .
हे समोरासमोरील िश णासारखी वातावरण िनिम ती करत े.
दूर थ िव ा या ना वगा सारखी प रि थती उपल ध होत े.
शै िणक प दतीम य े िवषयान ु प िनम ती क न िश का या यावसाियक प ध म ये
सुधारणा होत े.
(Digital Technology ) डीजीटल त ं ान िश का या श ै िणक काय माम य े
सुधारणा घडव ून आणत े. आज स प रि थतीम य े िश क हा क ेवळ ान पा ंतरण
करणारा नस ून तो स ुिवधा प ुरिवणारा आह े. सामंज य करार क न िशकवणारा
(collaborator ) वैय क सम ुपदेशन करणारा , मानसउपचार करणारा , ानाच े िद दश न
करणारा (knowledge navigator ) आिण सह - अ यायी (co-learner ) असा िश क
अ ययन / अ यापन ि येम ये असावा .
स ा माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT) म ये िवषया ंचा व ैढा या अ यापन शा ा ंचा
समाव ेश आह े. तसेच साम ंज य करार आिण न ेटवक ंग, सामािजक वाह (issues ) आिण
तांि क वाहाचा वापर माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT) म ये समाव ेश आह े. िश क व munotes.in
Page 143
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
143 मुलां या नवीन ाना या रचन ेसाठी िक ंवा अन ुभवासाठी अशा दो ही कार या स ुिवधेसाठी
माहीती सं ेषण त ं िव ान (ICT) ची स ुिवधा प ुरवली जात े. अशा कार े माहीती स ं ेषण
तं िव ान (ICT) मुळे अ ययन ि येस बळकटी द ेवू शकत े.
वाढ या त ं ानाम ुळे दूरसंचार परीषद ेमुळे व दूरदश नवरील मािहती म ुळे माहीती स ं ेषण
तं िव ान (ICT) चा परीणाम कारक या ी होत आह े. संगणकास मनाच े इंजीन समजल े
जाते. संगणकाम य े साठव याची च ंड मता आह े. उदयास य ेत असल े या बह – मा यमा
ारे (multimedia ) व नेटवक ंग ार े अ ययन / अ यापन ि या परीणामकारक बदल
कर याच े एक भावी साधन हण ून पुढे येत आह े.
िश कांनी माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT) तर आधा रत पाठवल े या प दती म य े
वी य असल े या प दतीम य े िव ाथ वतःस विस द करीत आह ेत. अ ती वात
असल े या क ंटाळवाणे िश णप दती च े पांतरण कर यासाठी त ं ानास वाव आह े.
हयाम य े िश णा चे जागतीकरण , परदेशी अ यास माचा वीकार , नवीन अ यापन
सािह य आिण शा ळांचे नेटवक ग हया ंचा समाव ेश आह े. िश का ंनी संशोधन कौश या ंचा
(वापर) उपयोग कर याम य े वी य िम ळवावयास पाहीज े. तसेच िश का ंनी पुढील माण े
वी य िम ळवावयास हव े.
िनणा यक वग कर ण
िविवध काराम य े जोडणी
जर त े यां या िव ा या ना या ंची कौश य े िवकसीत कर यासाठी अ यापन करत
असतील तर अ यापन प दती ार े मािहती या ोता या व पात (Data ) साठवल ेली
मािहती बाह ेर काढतात . िश कान े मु यान े हया पध त समिप त भावान े नेहमी काय रत
असल े पाहीज े. हणून अ ययन ि येत आता या ंची नवीन भ ूमीका अ ययन ि येतील
त हण ून अस ू शकेल. अशा कार े हण ूनच (ICT) मािहती स ं ेषण त ं िव ान ह े एक
भावी ह यार हण ून िश का ं या िश णाम ये उपयोगाम य े आणतात .
८.२ माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT)ची मु आिण दूर थ अ ययनाम य े
भूमीका (Role of ICT in DOL )
माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT) ने आता अ ययन कोठ े ही आिण क े हाही कोण याही
वेळी श य आह े हे िस द क ेलेले आहे. माहीती स ं ेषण तं िव ान (ICT) िव ा या ना व
िश का ंना भरप ूर फायद े देते. हया फाय ाम य े पुढील माण े समाव ेश आह े.
सहभागी अ ययन ोत (Shared Learning Resources ).
सहभाग असल ेली िठकाण े (Shared Learning Space ).
सामंज य अ ययनाम य े बढती (Promotion of collabor ative Learnings ).
वंयशासीत अ य यनाकड े वाटचाल . munotes.in
Page 144
मु आिण दूर थ अ ययन
144 शै िणक पा ंतरणासाठी माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT)चा वाहन (vehicle ) हणून
उपयोग करावा . माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT) रेडीओ ार े सारणासाठी धड े
आंत र या मक व सजीव व पात तयार करत े. तसचे क ा य साधना ंची मताप ूव क
उभारणी करत े. माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT) िनयिमत अ ययन अ यापनाची श ै िणक
गुणव ा वाढिवत े.
माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT) या उप हा ार े सं ेषणाम ुळे मु दूर थ अ ययन
प दतीम य े पोहच यासाठी वाढ झाल ेली आ हे. तसेच उप हाम ुळे दूर थ का राचा उपयोग
िश णासाठी आिण िश णासाठी होत आह े. मु आिण द ूर थ अ ययनाकड े िविविध
कारच े तं ान आह े. उदा. ऑडीयो, हीडीओ ( क- आ य), रेिडओ, टेपस, दूरदश न
हीडीओ ऑडीओ कॅसेट, हीडीओ कॅसटे्स, दूरसंचार परीषद , संगणक व इंटरनेट,
वेबसाईट मािहती स ं ेषण त ं ान ह े िविवध स ं थेम ये वेगवेगळे असत े. तसेच कोस ते
कोस व काय म ते काय म यां या गरज ेनुसार, आवश यत ेनुसार िव ाथ त े िव ा या या
नुसार त ं ान व ेगवेगळे असू शकत े.
मािहती स ं ेषण त ं िव ा न हे दूर थ अ यापनाम य े नव – नवीन प दत च े अनुदेशन
(सूचना) करतात , बह मा यमा ंचा उपयोग आिण माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT) या
आधारावर द ूर थ िश णाचा अ याव यक अमलात आणलाच पाहीज े असा द ूर थ
िश णाचा ताव द ूर थ िश णाम य े अनुदेशन करतो . मु दूर थ िश णाचा ताव
दूर थ िश णाम य े अनुदेशन करतो . मु दूर थ अ ययन स ं था िश ण द े यासाठी नवीन
मागा चा शोध घ ेतात आिण िव ा या ना अ यावत (Up to Date ) ान कोठोकाठ द े याचा
य न करतात . मु दूर थ अ ययनाच े माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT) चा उपयोग
आंत र या मकता आणतो . हया िठकाणी या याता िव ा या ना माग दश न करतो आिण
सुिवधा द ेणारा, िविवध मािहती ोता ार े अ ययन ि या य हण करतो .
मु दूर थ अ ययनाम य े दूरसंचार परीषद े ारा िव ाथ वतः अ य यन नम ु या ार े
सकारा मक बदल घड वून आणतो ही माहीती स ं ेषण त ं िव ान (ICT) ची मु य भ ूमीका
आहे. इतर भ ूिमका प ुढील माण े
िवशेषत यि कास अिधक पस ंती.
अनुभवाची व त ुि थती
खाजगी िशकवणी
फोन ार े शालेय सम ुपदेशन तस ेच
वैयि क सम ुपदेशन.
दूरदश नवरील सारणा ा रे आिण अिधक माणा त ऑडीयो हीडीओ कॅसेटचा उपयोग
दूर थ िश णाम य े िव ा या या ानाम य े दजा मक वाढ कर यासाठी व या ंना या ं या
कामा या ठीकाणाह न द ूर न होता क शकतात . आता द ूर थ िश ण ह े जागतीकपण े
वीकारल े आहे. तसेच दूर थ िश ण ह े औपचा रक िश णास पया य आहे. munotes.in
Page 145
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
145 ८.२.१ क आिण ा य (Audio and Video )
ऑडीयो (Audio )
दूर थ अ यापन ह े मूलतः बह मा यम (Multi -Media ) ि या आहे. रेडीओ ह े सवा त
व त सवा ना परवडणार े िव ुत मा यम आह े. हया र ेडीओ साधना ार े जा त मा णात
े क आह ेत. रेडीओ इतर िविव ध सेवा देतो. उदाहरण ायच े असेल तर िव ा या ना
आनंदपूव क अ ययन नवीन अ ययन र ेडीओ ारा प ुरिवले जात े. यां या म य े
श दभरणा ार े वी य िम ळवता य ेते. िचिक स क ऐकण े आिण एका ता स ंव धन (वाढ)
संभाषणाम य े च च म ये आ मिव ासाम य े भू व रेडीओ म ुळे होत े. रेडीओ
औपचारीक / न औपचारीक िश णाम य े वाप शकतो . हयां या सारणाचा आराखडा
औपचा रक िश णातील शाल ेय िवषया ंची पुरवणी अस ू शकत े.
ऑडीओ ट ेप :
रॉव ी (१९९४ ) या माण े ऑडीओ अ यापनाचा ह ेतू पूढील माणे असू शकतो .
वणास ंबंधी सािह य ोत िव ा या ना पुरिवणे.
जीवनाव यक स ंक पना ंचे कोस दर यान सादरीकरण .
िव ा या या सराव कौश या ंम ये मदत करण े.
अ यापन जा त मानवी व व ैयि क तयार करण े.
िव ा या ना ेरीत आिण े सािहत करण े
िव ा या ना भावना व य नावर परीणा म करण े.
त ांचा आवाज िव ा या चे ऐकण े हयांचा उपयोग घ ेणारे ाहक व इतर िव ाथ .
िव ा या या अ ययन ि येम ये िविवधता प ुरवणे.
रेडीओ ारा सारणाम य े येणा या मया दा ऑडीओ ट ेप ारा या ंचे िनवारण होत े. ऑडीओ
टेप िव ा या ना वा ंत य द ेते. कोणीही क े हांही कोठ ेही या ं या सोयी माण े ऐकू शकतो .
िव ाथ ट ेप पु हा प ु हा ऐकतो . आिण ट ेप सािह याचा आढावा घ ेतो. रेडीओ/ ऑडीयो ची
वैिश य े पुढील माण े आह ेत. सहज सोपी हण कर यायो य िव त ृत यापकता , कमी
गुंतवणूक व कमी काया मक िकंमत सहज ी य अन ुदेशन सहज उ पादन
परीणामकारक िनमा ण इ.
हीडीओ :
हे दुमाग आ ंत र या मक स ंपेषण आह े. िव ाथ व इतर उपयोग करणार े आपली िवन ंती
म यवत (माहीती साठवण क ांवर) (Database ) कडे पाठवतात . हीडीओ काय म
अ ययन अ यापनाम ये खूपच लोकि य आह े. दूरदश न सारणाप े ा हीडीओ कॅसेट हे
मा यम फारच परीणाम कारक आह े. हीडीओ कॅसेट चे दूरदश न पे ा जा त फायद े आहेत. munotes.in
Page 146
मु आिण दूर थ अ ययन
146 १) हे अिधक लवचीक व सोई कर आह े.
२) हयावर िव ा या चे संपूण िनयं ण असत े.
३) आप या सोई माण े जागा व व ेळ यांचा सम वय साध ून हीडीओ कॅसेट ारा अ ययन
करतात .
४) वैयि क अ ययनासाठी प ु हा पु हा पाह न (replay ) भावी अ ययन करता य ेते.
हीडीओ काय म हे समोरासमोरील वग अ यापन / व दूर थ कारातील अ ययन /
अ यापन दोघा ंनाही समान उपयो गाचे आहे.
हया िठकाणी हीडीओ कॅसेट व द ूरदश न सारणाम य े फरक आह े तो पुढील माण े आहे.
हीडीओ कॅसेट आप या गरज े माण े उपल ध आह ेत.
पु हा पु हा पाह यासाठी / शोधासाठी / वी य अ ययनाम य े उपयोगी आह ेत.
वतः या व ैयि क ठीकाणी व ैयि कपण े पहा यासा ठी.
दुस या मा यमाशी एका मता सा ध यासाठी .
अ ययन ि येम ये िव ा या ना िनय ं णाची परवानगीसाठी .
हीडीओ कॅसेट िवतरणाम य े कठीण आह े.
हीडीओ कॅसेट चे काही तोट े आहेत ते पुढील माण े.
हीडीओ कॅसेटचा उपयोग हीडीओ कॅसेटे या उपकरणावर (VCR ) ही. सी. आर
वर अवल ंबून आह े.
भिव या म ये दूर थ काशातील य ेक िव ा या स हे उपकरण ( हीसीआर ) दूर थ
सं थेस श य नाही .
हणूनच हीडीओ कॅसेट तं िव ानावर सप ूण तः अवल ंबून राहाव े असा स ला द ूर थ
िश ण स ं था द ेऊ शकत नाहीत .
हीडीओ कॅसेट चे फायदे व तो टे कमजोरी या ंचा आपण द ूर थ अ ययन / अ यापन वर
चचा केली आह े. (IGNOU ) इंिदरा गा ंधी रा ीय म ु िव ापीठ नवी दी ली या ंनी जा तीत
जा त माणाम य े हीडीओ कॅसेट व सारण त ं िव ानाचा उपयोग क ेलेला आह े. तसेच
पुरवणी हण ून छापील प ु तका ंचा देखील उपयोग क ेलेला आह े. हे काय म अ यास
सािह याचा मह वाचा भाग आह े. ऑडीयो– हीडीओ कॅसेट रेकॉड र अ यास क ावर
उपल ध आह ेत. जे िव ाथ हया काय माचा उपयोग क इ छीतात त े हयाम य े सहभागी
होतात . अ यास क ावर (जमावान े) गटा – गटाने समूहास दा खिव या जात आह ेत.
हीडीओ कॅसेट समूहाने पाह यासार या काराशी स ंबंिधत अशीच हया कॅसेटची रचना munotes.in
Page 147
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
147 असत े. हया िठकाणी श ेवटी सम ुपदेशक या िवषया ंचे हीडीओ कॅसेटचे ( दाखवल ेले)
सादरीकरण ् केलेले आहे यावर चचा करतात . िव ाथ व ैयि क अ यास कर याप े ा गटा
– गटाने समूहाम य े अ यास क ावर अ यास करताना हीडीओ कॅसेट ारा जा त ान
ा करतात . यांना आधार व माग दश न हे शाल ेय सम ुपदेशक व समान वया या गटा
मधील म ुलाकड ून (दोघांकडूनही) िमळत असत े. समान वयोगटातील म ुलांकडून हया
काय मा ार े ते वतः जा त अ ययन करत असतात .
काही हीडीओ काय म वैयि क वापरासाठी स ु दा उ पादन क ेलेले आ ह ेत. अशा
कार या हीडीओ काय माचे लहान लहान भागाम य े यो य उप मासह िक ंवा
वा यायाबरोबर िवभागल ेले आह ेत. अशा कार या हीडीओ काय मांची िव ा या ना
परवानगी असत े. तो/ ती वतः या स ंपूण िनंय णाम य े य ांचे अ ययन करतात . इतर
ऑिडयो – हीडीओ िच पट व नाट कांपे ा हे हीडीओ सािह य व त परवडणार े आहे.
८. २.२ दूरदश न व स ंगणक (Television and Comuter )
दूरदश न (Televiosion )
स ा या परीि थती म य े शै िणक प दती म य े भावी सं ेषण हण ून िविवध मा यम
(electronic media ) वापरत आह े. सव साधारणतः र ेडीओ व (टेली हीजन ) दूरदश न
दूर थ िव ा या म ये लोकि य आह ेत. गत त ं ाना या साहा यान े िनरिनरा ळे यमान
िदसणार े मा यम उपल ध आह े. उदा. दूरदश न सारण , हीडीओ , कॅसेट, हीडीओ
डी क , हीडीओ पाठयप ु तक आिण स ंगणक, हयाचे बह मा यम ताव (package )
दूर थ अ ययन अ यापनाम य े वापरत आह ेत.
दूरदश न (Television ) हे क पकत ेने उपयोगात आणल ेले िश णा या हातातील भावी
ह यार (tool) िकंवा साध न आह े. िविवध िवषया ंचे िववरण परीणामकारकपण े दूरदश न ारा
मतेने िश णा म य े िशकवल े जात आह े ते पुढील माण े .
िश णामधील सामािजक समानता (Social equality in education )
दूरदश न अन ुदेशनाची ( सूचनांची) परीणामकारकता वाढवत े. आिण िश णामधील
गळतीचा (दर) माण कमी करत े.
उ च ती चे अनुदेशन (सूचना) (Higher Quality of Instruction )
दूरदश न चे काय म चांग या कार े िनयोिजत / आयोिजत आिण न ेहमी या वग खोली
अ ययनाप े ा अिधक चा ंग या कार े सादरीकरण क ेलेले असतात .
िश का ंवर अवल ंबून राहण े कमी होत े (Reduce dependency on teacher )
िव ाथ द ूरदश न व न व य नान े अ ययन करतात . जर दूरदश नचा ( वापर) उपयोग
होत अस ेल तर िश का ंची कमीत कमी मदत लागत े.
munotes.in
Page 148
मु आिण दूर थ अ ययन
148 लविचकता (Flexibility )
मोठया माणातील अ यास मातील सतत बदल आिण अन ुपेदशन (सूचना मक )
प दती तयार क रणे शै िणक द ूरदश न ार े सहज श य आह े. कोस स चे आध ुनीकरण
केवळ अ यावत (update ) कर यासाठी नस ून समाजा या वाढ या गरजा ं या
पूत तेसाठी सतत होत असत े.
उ कृ उपल ध िश काचा उपयोग (use of the best availability teacher )
शै िणक द ूरदश नाची संधी संपूण देशभर समान िम ळत असत े. ामीण व मागासल े या
भागातील िव ा या ना िश णाच े ोत उपल ध नसतात . यािठकाणी शहरात ज े
िश ण िम ळते याच दजा चे गुणव ावध क िश ण द ूरदश न ार े िमळते. दूरदश न वरील
उ कृ िश क सव िव ा या ना समान उप ल ध होतो .
िकंमतीचा प रणाम (Cost effective )
जर द ूरदश नचा मोठया माणात उपयोग क ेला तर िक ंमतीचा प रणाम होईल . हयामुळे
कमीत कमी िक ंमतीत स ंपूण देशभर िश ण द ेता येईल. तसेच याची ग ुणव ा स ु दा
खालावणार नाही . गुणव ाप ूव क अन ुदेशन करता य ेईल.
सेवांतग त िश ण (In Service Training )
शाळा बाहय तासीका म य े टी. ही (TV) सेवांतग त िश ण िश णा ार े देऊ शकत े.
(NCERT ) एनसीईआरटी भारताम य े आठवडया या श ेवटी िश का ं या अ ययन /
अ यापन प दती व कौश य े सुधार यासाठी काय मांचे सारण करत े.
ता वी क या साध े (Logistically Sim ple)
शै िणक द ूरदश न हे ता वीक या साध े असत े. िनयोजना या सम या व द ूर थ
अ ययनाची काय णाली काही माणाम य े दूरदश न ार े हे अ यापन कमी क
शकतात .
क– ा य भागा ंची जोडणी (Combination of audio -video com penents )
दूरदश न हा ऑडीओ तस ेच ही डीओ ( क– ा य) दो ही एकि त फायदा होतो .
हणून छापील सािह य मा यम व र ेडीओ प े ा दूरदश नला अिधक माणात पस ंती
आहे.
ेरणा (Stimulation )
शै िणक द ूरदश न ार े आपण ेरणा िनय ंि त करतो . ( क – ा य) आिण ि तसाद
(अ ययन)
munotes.in
Page 149
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
149 दूरदश न या मया दा (Limitations of Television )
दूरदश न पास ून िश णास भरप ूर फायद े आहेत. परंतु दूरदश न पास ून काही मया दा
िकंवा तोट े आहेत. ते पुढील माण े :
एकमाग स ं ेषणाची मया दा (Limitation of one way communication )
हे एक िनि य मा यम आह े. येथे िश क त ा ंस बोलवतात . हया िठकाणी
(सकारा मक ) सि य सहभागाचा अभाव आिण अिभ य ( याभरण ) सुिवधेचा अभाव
हयामुळे ते अपयशी (Fail) आहे.
कमी गतीन े अ ययनाच सम या (Problems of pacing learning )
िव ा या नी अ ययनाची गती व कार वेगवेगळी असतात . िव ाथ कमी / जा त
गतीने अ ययन क शकतात .
कमजोर हणता (Poor Accessibility )
(TV) टी. ही. ही अज ून ही सव साधारण माणसास खर ेदी कर याची मता नाही .
दाखिव यासाठी अप ुरी यव था (Insufficient viewing Condition )
दूरदश न वरील काय म िव ा या ना दाखिव यासाठी शा ळा / महािव ालयाम य े
पुरेशी यव था नसत े.
उ च िक ंमत (High Cost )
हे फार खच क आह े.
एका मकत ेसाठी कठीण (Difficult to intergrate )
िविश िवषयाचा अ यास काय माचे दूरदश नवर सलग सारणाम ुळे (समज यास )
एका मकत ेसाठी क ठीण आह े.
िदस यात य यह होतो िक ंवा यान े मानिस ंक गोध ंळ होतो. (Visual
becoming distraction )
दूरदश न वरील काय म सारणाम य े होणा या िबघाडाम ुळे ये यव थीत िदसत
नाही. अ ययनाम य े अडथ ळा येतो.
दूरदश न (िट. ही.) (Television )
(िट. ही.) दूरदश न िव ा या या अ ययनास ेरणा द ेते. यांचे ल अवधानास
उ हािसत े सािहत करत े. तसेच िव ा या ना ान िम ळव याम य े व याचा वापर
आ मसात कर यास मदत करत े. जरी टी . ही (TV) हे बह स ं य लोका ंचे मनोर ंजनाच े munotes.in
Page 150
मु आिण दूर थ अ ययन
150 मा यम असल े तरी द ेखील टी . ही िश काची भ ूमीका बजावत े. TV चा श ै िणक
सािह य (Teaching Aid ) हणून वापर क ेला पािहज े आिण हया (साधनाचा )
सािह याचा प ुरेपूर (जा तीत जा त ) फायदा क न घ ेतला पािहज े. टी. ही. व हीडीयो
काय म आकष क, िदसायला सुंदर आ ंतरि या मक व पाच े व गरज ेवर आ धारीत
असतात . शै िणक द ूरदश न वरी ल काय म िविवध िश ण त ा ंनी घेतलेले असतात .
हे त व ैयि क र या िक ंवा स ं थाच े तीनीिध हण ून काय मांचे सादरीकरण
करतात .
शै िणक द ूरदश न प दतीम य े िविवध िवषया ंचे अंत भाव असल ेली स ा या अ ययनाची
िनिम ती एखादया स ं थे (Agency ) कडून होते. हयाचाच अथ औपचा रक िश णाम य े थेट
(सरळ) अनुदेशन तस ेच सतत िश णाम य े (न–औपचा रक िश णाम य े) देखील थ ेट
अनुदेशन होत े. हया सािह याम य े जगास वग खोली म य े व वग खोलीस घराम य े
आण याची मता आह े. वायने लॉयने शै िणक द ूरदश नास “भिव यातल िव ुत फळा” असे
संबोधतात .
हे संवेदना मक आिण या मक अन ुभवाच े एक ीत आह े.
हे रेडीओ सारणाचा िव तारीत भाग आह े.
हे सं ेषणाम य े एकसारख ेपणा द ेते.
ही िश णाची अ प ैलू वाहन ( गाडी) आहे.
हयाम य े संक पास ेरणा आिण ब ळकटी येते.
हे यमान श शाली मा य म आह े.
ही चाल ू संगाचे िजवंत सजीव (Live) सारण करत े.
काही व ेळा हा फाव या व ेळातील उप म असतो .
दूर थ अ यापनाम य े (TV) दूरदश नची भ ूमीका (Role of Television in
Distance Learning )
हयाम य े नवीन अ यास मा या स ंक पना साकार याम ये मदत होत े. TV दूरदश न
िविवध क प , िविवध काय माची स ुिवधा द ेते. ते पुढील माण े
गुणव ेम ये सुधारणा
(टेली हीजन ) दूरदश न हे एक यापक मा यम आह े.
दूरदश न हे मुलां या अन ुभवांचा िव ताराचा अथा ने आहे.
दूरदश न हे िश णा या समा न संधी हया अथा या ी ने आहे.
मता आिण उ पादना ंम ये सुधारणा कर यासाठी हया अथा ने दूरदश न आह े. munotes.in
Page 151
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
151 TV अनुदेशन (सूचना मक ) प दतीवर आधा रत आह े.
TV काय माची भ ूमीका (TV Programmes Role )
िश का ंना िवषयाची ओ ळख क न देणे हयाचा उपयोग न ंतर िव ा या चा सराव
घे यासाठी होतो .
धडया या पा भूमीचे अ यास सािह य प ुरिवणे, ते सािह य िश क िव ा या पय त
पोहचवतील .
ठळक भागा ंचे प ीकरण प ुरिवणे, यामुळे वग चचा व शोधासाठी ेरणा िम ळेल.
वगा म ये य क ेले या स ंक पना ंचा आढावा घ े यासाठी व बळकटी आण यासाठी .
िश काची भ ूिमका :
काय माची तयारी व िनयोजन करण े.
काय माची िनिम ती.
काय माचे सादरीकरण .
काय माचा उपयोग .
काय माचे मू यमापन .
संगणक (Computer ) :
१९८४ – १९८५ म ये िनवडक शा ळांम ये संगणक सा रता व स ंगणकाचा रा ीय
िवकास क पाचा एक भाग आिण शा ळांम ये अ यासासाठी स ंगणकास पस ंती िदली होती .
क प (Classes ) ची चार उि े आहेत.
संगणकाच े िव तारीत प व याचा उपयोग िव ा या ना समजावण े.
संगणका या अन ुभवासाठी या ं या हातात स ंगणक द ेणे.
संगणकाची साधन े व या ं या मया दा हया ं याशी िव ा या ना परीचय क न द ेणे.
मानवा ंचे उप म व स ंगणका ंची च ंड िनय ं ण मता व मािहती ची ि या हे (साधन )
ह यार आह े.
संगणकाचा िविश कागदा या आकारासाठी घटना बाबी िवकसीत करण े व या ंना
जाणून घेणे. संगणकाची प ूरेपूर ओ ळख क न घ ेणे. संगणकाच े ान िव ा या ची
सज नशीलता (Creativity ) वाढव यासाठी आिण त कालीन वातावरणाम य े
संगणकाचा साधन (Application ) िव ा या साठी परीणामकारक िवकासासाठी .
मु दूर थ अ ययनाच े संगणकाच े नेटवक फार मह वाच े आहे. हणज ेच त का ळ संदेश
पाठवण े. संगणक व िव ा या म ये आंतरि येसाठी े साहन द ेणे, िव ाथ व खाजगी munotes.in
Page 152
मु आिण दूर थ अ ययन
152 िश क , िशकणारा (िव ाथ ) आिण िव ाथ न ेटवक ारे जोडतात . िविवध कार या
संगणकाम य े साठिवल े या मािहती (Data ) वर आधा रत तस ेच घरातील स ंगणक
नेटवक ंग ार े आंतर स ंबधाने जोडल ेले असतात . (Interlinked )
संगणकावर आधा रत अन ुदेशन द ूर अंतरावर तस ेच थािनक िवभागाम य े नेटवक घडून
येते. दूरवरील अ ंतरावरील न ेटवक दूरसंचार स ं ेषण (tele communication ) म यवत
तरावरील डाटाब ेस वर आधा रत आिण स ंगणक व स ू म स ंगणक पाठवणी तरावर होते.
लोकल थानीक न ेटवक जोडणी साठी स ं थे या आवाराम य े टम नल उपल ध क न
िदलेले असतात . संगणक व ैयि कपण े व सम ूहास (गटाने) अ ययनास े साहन द ेतो.
दूर थ िश ण काराम य े उपल ध असल े या उपल ध स ंगणक स ुिवधेवर अ ययनास
ो साहन अवल ंबून आह े.
अ ती वात असल े या स ंगणका या न ेटवक ारे दुहेरी आ ंतरि या घड ून येते. संगणका ार े
सं ेषणासाठी ट ेली कॉ फरिस ंग हीडीओ कॉ फरिस ंग पे ा जा त फायद े आह ेत.
संगणका ार े दूरसंचारपरीषद ेने (Tele Conferancing ) मुळे संगणकावर स ं ेषणासाठी
लवचीकता िम ळते. दूर थ िश ण प रि थतीम य े समूहास/ गटास लोकल ( थानीक )
नेटवक ग ार े सहकाया मक अ ययनासाठी े साहन िम ळू शकते.
संगणकाकड े असल े या ांतीकारी मागा ारे आपण मािहतीचा फ ैलाव (वाटप), गोळा
करता , (जमा करतो ) ि या (Process ) साठवतो . संपादनामधील येक (Document )
पुरावाचा उ ल ेख बह सं येने मािहतीची साठवणाची मता िस द करतो . परंतु
संगणकामधील शोधाम ुळे अफाट मािहती ची साठवण सहज श य आह े. चॉफन (१९९२ )
दूर थ िश णाम य े संगणक मा यमाची वग करणा या त वा ंची मनोर ंजक माहीती िदल ेली
आहे. याने संगणका या वापरासाठी तीन कार नम ूद केलेले आहेत.
१) मािहतीची ि या (information Processing )
२) आंत र या (Interaction )
३) सं ेषण (Communication )
१) मािहतीची ि या (Information Processing ) :
संगणकाचा हा कार द ूर थ िश णाम य े “(कर यान े) कृतीने मी अ ययन क रतो” “I learn
by doing ” हया त वा चा उपयोग करतो . हे मता ं या मालीक ेशी संबंिधत आह े. मता ं या
मालीका ब ु दीम ेशी स ंबंिधत आह ेत. उदा. पु हा बोलण े (recall ) सामा य , नातेसंबंध
गणना (calculating ) या शी बरोबरी (matching ) वाचन, लीखाण इ . संगणक हया
कृतीसाठी ह यार (साधन ) हणून वाप रतात.
संगणकाची द ूर थ िश णातील ैढा या अ यापन शा ामधील काया मक त व े पुढील
माण े आहेत.
मािहतीचा फ ैलाव (वाटप) करणे.
भाषा कौश य िवकसीत करण े. munotes.in
Page 153
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
153 परदेशी भाषा ंचे अ ययन करण े.
काय प दती स ंबधी कौश य े िवकसीत करण े.
सम या िन राकरणाच े अ ययन करण े.
वग करण कौ श याच े अ ययन करण े.
आराखडा (रचना) कौश याच े अ ययन करण े.
आंत र या (interaction ) :
“मी वतः साठीच काहीतरी अ यापन करतो ” “I teach something myself ”.
दूर थ िश णाम य े आंत र या मक स ंगणक काराम य े वरील त व वापरता त.
आंत र या ही स ंगणक य ं व य म य े असत े. यावेळी िव ाथ ज हा स ंगणकाशी
संवाद साधतो आिण िविवध मा यमा या व पाम य े ेरणा िम ळते. यावेळी संगणकाशी
शै िणक आ ंत र या घड ून येते. संगणकाशी आ ंतरि या ही ोतप ूण खाजगी िशकवणी
होते. ैढां या अ यापनशा मधील हया कारातील काय त वे पुढील माण े :
रंगीत तालीम , (पुन िश ण ) सराव, सम या िनराकरण Problem Solving काया मक
अ ययन , खाजगी िशकवणी , शोधासाठी अ ययन आिण िनण य घेणे हयास ंबंधी माग दश न
करणे.
सं ेषण (Communication ) :
“मी इतरा ंकडून अ ययन करतो . संगणका या स ं ेषण कारच े दूर थ िश णाम य े त व
आहे. संगणकाचा उपयोग क न य म य े आंत र या िवचारप ूव क केली जात े. दूर थ
िश णाम य े हया कारच े सं ेषण ब ळ (वरचढ ) आहे कारण हयाचा उपयोग द ूर थ
िव ा या ना मह वाचा आधार द े याम य े िस द झा लेला आह े.
इ. मेल व स ंगणक परीषद (Computer Conferencing ) हे तं ान वापरतात . सं ेषण
ैढां या अ यापन शा ाम य े पुढील माण े काया मक त व े तयार करत े.
मौखीक (त डी) अ ययनासाठी स ं ेषण.
वग करण कौश याचा िवका स कर यासाठी आिण पाठयप ु तकातील म ूळ भागा या
मािहतीच े संयोगीकरण कर यासाठी .
अिभ य (Expression ) िवकास कर यासाठी व श दो चार िवकासासाठी
(articulation ).
लांब अंतरावरील िव ा या ना आधार द े यासाठी व ेरणा द े यासाठी .
िनणा यक / िचिक सक मता िन ण य / मत िवकिसत कर यासाठी . munotes.in
Page 154
मु आिण दूर थ अ ययन
154 सम या िनराकरणाम य े सहभागासाठी .
संगा मक अ ययना या स ंधीसाठी .
पया यी य अन ुभवासाठी .
सारांश ाना या सादरीकरणासाठी .
सं ेषण हा कार साम ंज य अ ययनाची उ म स ंधी देतो.
८.२.३ उप ह त ं ान (Satellite Techn ology ) :
उप ह स ं ेषण ह े िवशेषत पृ वी या परी मण क ेत ठेवलेले असत े. ा समीटर ि थर उभ े
केलेले असतात . ा समीटर ार े ते पृ वीवर होतात . जगाम य े १०० पे ा स ं ेषण
उप ह प ृ वी या परी मण क ेत आह ेत. तसेच आणखी नवीन –नवीन उप ह थािपत
होत आह ेत. उप ह स ं ेषणाचे िविवध भाग आह ेत. हयाम य े जमीनीवर ा समीटर ट ेशन
आहेत. यात वरची जोडणी (uplink ) आिण कर णा या डी कला तबकडीस खालची
जोडणी (downlinh ) हणतात . वरची जोडणी (up link ) उप हास िस नल पाठवत े. यांचे
ॲ पलीफाय क न परत ती खाल या जोडणीस (down lin k) ला पाठिवत े. हणज ेच थेट
डी क ( तबकडी ) याचे पांतरण थानीक ट ेशन म य े होते.
उप ह त ं ान द ूरसंचार स ं ेषणाची (Tele Communication ) नेटवक ची मता आिण
मािहती या वाह (Flow ) म ये वाढ होत े. इतर व त ू माण ेच देशातील श ै णीक
िवकासाम य े वाढीसाठी उप हाची मोलाची भ ूमीका आह े. दूर थ िव ा या साठी ज े लांबून
दूर अंतराव न िश ण घ ेतात यां यासाठी फार उपयोगी आह े. मया दीत बौ दीक
ोता ं या साहा यान े उप ह फार मोठया िव त ृत माणाम य े वैि क िश णाची स ंधी
जगभर उपल ध क न द ेतो. जरी तो एखा ा ब ेटावर राहत अस ेल तरी स ु दा तो याचा
उपयोग क न घ ेऊ शकतो .
मोठया द ेशाम य े उप हावर आधा रत स ं ेषण ह े एक िव त ृत यापक परीणामकारक पया य
आहे. हा पया य हजारो म ैलावर परसल े या एका टोकाकड ून दुस या टोकाकडील
िव ा या ना िश णा चा ोत पोहचण े अवघड (कठीण ) आहे. तसेच िश ण या ं या पय त
पोहच यासाठी िक ंमत आिण लवचीकत ेचा अभाव आह े. हे अवघड (कठीण ) काम
उप हा ार े सहज श य आह े. याच माण े दुग म पव तीय द ेशाम य े आिण अतीमागास
देशाम य े “उप ह” हा एकच भावी उपाय आह े. याचे मु य फायद े भरपूर व सव हण
कर यासारख े आहेत.
मु िव ापीठा ार े चालिवणार े िविवध कोस स व म ु िव ापीठातील द ूर थ िव ाथ
सं येने जा त आह ेत. ते देशा या िविवध भागाम य े िवखुरलेले आहेत. हया सवा ना या य
दे यासाठी (भारी) जा त िक ंमत लागत े. स ा द ेशाम य े अ ती वात असल े या पा ंतरण
प दती प े ा उप ह (Satelite ) हे व त आह े. उप हाचा िश णाम य े ३ कार े उपयोग
होतो.
munotes.in
Page 155
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
155 १) िश णाचा द ूरसंचार (Telecast of education )
२) सव साधारण लोका ंसाठी काय मांचा िवकास सव तरावर करण े.
३) काय माचे अगोदर (रेकॉड ंग) पूव वनीम ु ीत क न िश णा या सव तरावरील
िव ा या साठी वनी म ु ीत क ेले या काय माचे सारण करण े.
शै िणक काय माचे (Live) थेट सारण ही द ुहेरी आंतरि या आह े.
पही या दो न काराम ये दूरदश न व र ेडीओ चा उपयोग क ेलेला आह े. परंतु ितसरा कार
हणज े उप ह याचा उपयोग आधार स ेवा व द ुहेरी सं ेषण प दत , संगणक, हडीओ
पु तक, दूरसंचार परीषद (Tele Conferencing ), दूरदश न मा यमा ार े, दूर वनी
(Telephone ) अनुदेशन (सूचना) इ.
८.२.४ दूरसंचार परीषद (Tele Conferen cing) :
दूरसंचार प रषद प ुढील माण े समजली जात े. “दोन िक ंवा दोन प े ा जा त गटास ,
समूहास, िकंवा तीन प े ा जा त व ैयि क , जे वेगवेगळया िठकाणी आह ेत. हयां या म य े
िव ुतसं ेषण प ुढील माण े होते.: गटसम ूहाचे सं ेषण ा रा – ऑडीओ , ि हडीओ फ स ,
हीडीयो व स ंगणक य प दती ” (ऑल न व पारक ेर १९८३ )
हया सवा म ये ऑडीओ हीडीयो परीषद (Conferencing ) हे सवा त ि स द लोकि य
मा यम िवकिसत व िवकसनशील द ेशाम य े आह े. दूरसंचार प रषद (Tele
Conferencing ) दूर थ िश ण परीि थ तीम य े मह वाची भ ूिमका करते. कारण याम य े
गटास / समूहास द ू न (अंतराव न ) देयनाची प दत श शाली आह े. हे िश क व िव ाथ
आिण िव ाथ या ं याम य े आंत र येची सुिवधा द ेते.
हे वगा ितल समोरासमोरील अ ययनासारखी पया यी कृती / उप म देते.
दूर थ िश णाम य े िविवध वाहावर (issues ) दूरसंचार परीषद (Solution ) उपाय
देवू शकत े.
हया मा यमान े आपली वतःची क मत िस द कल ेली आह े. ती हणज े िनयिमतपणा
आिण ताबडतोब द ुहेरी सं ेषण होय .
या साधना या न ैसिग क स ं ेषणाम ुळे िनयिमत अ यासउप माचे संयोगीकरण /
एका मी करण होऊ शकते.
ादेिशक अ यास क ातील सम ूहास िक ंवा गटास समोरासमोर आ ंत र या
काय माची जागा ह े मा यम घ ेवू शकत े.
हे मोठया माणात आिण िविवध िभ न गटा या िव ा या ना वापरासाठी समान द ेणारे
साधन आह े. munotes.in
Page 156
मु आिण दूर थ अ ययन
156 दूरसंचार प रषद कोस , िवशेषत ऑडीयो द ूरसंचार प रषद लवकर आिण क मी
खचा म ये िवकिस त होत े व ती लहान गटा या िव ा या या म य े िवभागली जाऊ
शकते.
दूरसंचार प रषद े या वापराम ुळे वतं आिण सप ूण वेगळे राह याची गरज नाही . आिण
दूर थ िश णाच े आंतरीक व ैिश आह े. (गॅरीसन १९८९ )
दूरसंचार प रषद ह े िव ुत आह े. हयाचाअथ हे तीन िकंवा चार यापै ा जा त लोका ंना /
िविवध िठकाण या लोकांना चच साठी /सहभागासाठी द ुहेरी िकंवा एक ेरी ि हडीओ , संपूण
गतीने/ हळूहळू, िव ुत फळा, संगणक य आल ेख, रेडीओ, दूरदश न व उप ह हयाम य े होते.
तीन म ु य कारच े दूरसंचार परी षद नम ूद केलेले आहे.
१) ऑडीओ दूरसंचार परीषद .
२) हीडीओ द ूरसंचार परीषद .
३) संगणक द ूरसंचार परीषद .
शै िणक त ं ाना या वाढीम ुळे आिण लविचक व पाम ुळे येक एक एक श ै िणक
सं थेचा कोपरा (Corner ) भाग ग ुणव ा व त का ळ सेवांचा लाभ (उपयोग ) घेत आह े.
आता या त ं ावर अवल ंबून राह णा या ची सं या वाढ त आह े.
ऑडीओ दूरसंचार प रषद ेम ये अन ेक ट ेिलफोन या लाईनस आ ंतरसंबंधीत य ं ास
जोडल ेले असतात हयास ीज हणतात . हा (users ) वापर करणार े िव त ृत मािहती
साठवण (data) पात ंरण बरोबर य ं ाने व द ूर वनी (टेिलफोन ) ने जोडल ेला आह े.
ऑडीओ उपकरण े ीजशी न ेहमी ह ॅ डसेट, डो याचा स ेट, पीकर फोन , रेडीओ, टेिलफोन
व माय ोफोन पीकर य ुिनट ीजशी स ंबंधीत असतात . दूरसंचार परीषद ऑडीओ
मा यमा माण े दुहेरी सं ेषण हण ून उपयोगात आणल े आह े. सव साधारणपण े ऑडीओ
परीषद सभाग ृहाम य े उपयोगात आणतात . गत द ेशाम य े ऑडीओ परीषेदस
(conference ) अनुदेशन मा यम हण ून जा त माणात पस ंती िदल ेली आह े.
ऑडीओ दूरसंचार परीषद ेची परीणामकारकता िव ा या या अ यासा या ीन े िविवध
सादर क ेले या अ यासाम य े िदस ून येते. दूर वनी (Telephone ) हे समोरा -समोरील
अ या पनासारख े परीणामका रक िश णाच े मा यम आह े.
१९४४ म ये आंतररा ीय द ूरसंचार परीषद ेम ये शै िणक ऑडीओ परीषद ेचा
(Conferencing ) चा मजब ूत आधाराचा स ंग होता . हा आधार म ु य व े पुढील
फाय ाम ुळे होता.
१) दूर अंतरावरील िव ा या ना परीणाम कारक आधार :
जे हां बह तेक ि तभाव ंत िव ाथ िविवध जमातीम य े िव त ृतपणे दूरवर िवख ुरलेले
असतात आिण य ेक अ यास क ांमधील उपि थती / न दणी स ं येने कमी असत े.
यावेळी हे फार भावी व मह वाच े असू शकत े. munotes.in
Page 157
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
157 २) िकंमतीम य े प रणामी (Cost effectiveness ) :
संबंिधत इतर उ पल ध असल े या प दती प े ा ऑडीओ परीषद ेची स ुरवातीची व
काया मक क मत कमी आह े.
३) लविचक प दत (Flexible scheduling ) :
लहान िक ंवा मोठया गटास वरीत स ेवा दे यासाठी ही प दत ताबडतोब तडजोड
घडवून आणत े.
४) अनुदेशन काराशी परीचीत (Famillar Instructional Mode ) :
हे अनुदेशन कारासारख ेच आह े. हयाम ये परीषद ेम ये / परीसंवादाम य े अनुदेशन
करणारा चचा स ाचा म ुख असतो .
५) सोपी व ेळाप क तडजोड (Easy Scheduling ) :
आवारातील वग खोली व व ेळाप क ाची तडजोड असत े.
६) उ च दजा चे अनुदेशन :
गरजे माण े अगोदरच तयारी क े यामुळेच अन ुदेशन सािह याची ग ुणव ा उ च असत े.
७) ताबडतोब अिभ य / याभरण (Immediate Feedback ) :
दूरसंचार परीषद ताबडतोब अिभ य द े याची स ुिवधा िव ा या ना देते आिण या ं या
शंका/ सम या / यां या ि त ि य खाजगी िश कास द े याची परवानगी असत े.
हीडीओ द ूरसंचारपरीषद (Tele Confer encing ) :
दोन द ुहेरी हीडीयो मा यमा ंचे एक ीकरण क न हया कराम य े दूरसंचार परीषद ेची दुहेरी
माग (Two Way ) यव था क ेलेली असत े. हे तं ान हयाची िक ंमत जा त अस याम ुळे
व इतर ब याच सम या अस यान े शै िणक े ात अ य प (कमी) माणात वापरता त.
हीडीओ मा यमा या सम या प ुढील माण े .
िविवध ठीकाण े हीडीओ ारा जोड याम य े कठीण .
हाड वेअरची उपल धता तथािप ऑडीओ पे ा हीडीओ परीषद ेचा फायदा प ुढील माण े
हीडीओ चा भाग यमान (िदसत ) अस याम ुळे हीडीओ परीषद गुणव ा वाढिवत े व
आंतरि येची गुणव ा द ेखील वाढत े.
दोघेही िश क / त आिण िव ाथ एकम ेकांस पाह शकतात .
िव ाथ आिण िश क / त या ंचे अनुभव, जािणव भावना ंचे हयाम य े सहभागी होव ू
शकतात . munotes.in
Page 158
मु आिण दूर थ अ ययन
158 हीडीओ परीषद ही जरी द ुहेरी भागाची हणज े दूरदश न िच ण व ऑडीओ िस नल या ंचे
दोन िक ंवा तीन िकंवा याप े ा जा त साईट वर श य आह े.
१) दुहेरी ऑडीयो – दुहेरी हीडीओ आ ंत र या :
हया कारची परीषद द ुहेरी माग दूरदश न ार े श य आह े. ऑडीओ - हीडीयो परीषद े ारा
िविवध द ूरदश न ट ेशन व हीडीओ परीषद ट ुडीओ ह याम य े आंत र या ऐकम ेकाम य े
होते. उप ह प दती ार े दूरदश नवरील काय म हणज ेच िश क - िव ाथ आिण िव ाथ
यांची आ ंतरि या िव त ृत माणात TV नेटवक ारे घडून येते. घरी बसल ेले िव ाथ /
अ यास क ास बसल ेले िव ाथ ऑडीयो – हीडीओ दूरसंचार परीषद ेमुळे टी. ही (TV)
वरील (Screen ) ये पाह न वगा चा अन ुभव क शकतात . हया ETV ारे िन र ण
कर या ंचे / सहभागी हो णा या म ये काही िविश िनमा ण होतात . ही प दत त य
कडून आ ंतरि या आिण लोकि य आ ंत र या हया दोघा ंची सेवा िम ळते. ा प दतीस
उ च तीची एका ता , भरपूर खच क आह े.
२) एक माग ऑडीयो : दुहेरी मागा ने हीडीओ आ ंत र या
िविवध भागातील सहभागी होणार े आंत र यांचे सादरीकरणासाठी TV टेशन वर करतात .
उप हा ार े सं ेषण प दत ही सहजपण े टेलीफोन ार े िव ाथ पास ून सादरीकरण
करणा या पय त सं ेषण स ुवीधा द ेते. िव ा या चा मनात एखादया धडयाच े सारण TV ारे
पहाताना िनमा ण झाल े या ा ंचे / शंकेचे उ र सादरीकरण करणारा याच व ेळी TV
लाईन ार े देतो. िव ा या या श ंका सादरीकरण कर णा या ला उप हा ार े जोडल े या
टेिलफोन लाईन ार े होतात आिण याचा ि तसाद दो ही ऑडीओ – हीडीयो TV ारे
दुहेरी िमळतो.
३) दूर वनी ार े – परीस ंवाद (Tele Seminar ) :
उ च दजा ची उि े संपादनासाठी लहान गटातील सहभागी होणा यांना (Participants )
दूर वनी ा रे परीस ंवादचे आयोजन क ेले आंतरि येची मया दा सीमीत असत े. गटातील
सहभागी होणा यांना िनरिनरा ळया ठीकाणी हीडीओ –ऑडीयो न ेटवक उपल ध अस ेल
असेच (Participants ) लोक सहभागी होतात . परीसंवाद सादरीकरणाच े व चचा स ाच े
आयोजना ंचे व ेळाप क सम वय करणारा घो िषत करतो . सम वय कर णा या या
िनयं णाखाली म ु यतः द ुहेरी ऑडीयो – परीषद ेचे अनुकरण क ेलेले असत े. दुहेरी ऑडीयो
आिण एक ेरी हीडीओ द ूरसंचार परीषद स ाचा उपयोग अशा परीस ंवादासाठी हया
तं ानान े केला जाऊ शकतो .
संगणक द ूरसंचार परीषद (Computer Tele Conferencing ) :
दूरसंचार परीषदम य े सवा त भावी स ंगणक द ूरसंचार परीषद आह े. परंतु हे मा यम
अितशय महागड े आहे. िश क व िव ा या स या द ूरसंचार परीषद ेमुळे अनेक सुिवधा िम ळत
आहे.
उदाः- हाड वेअर मािहती . munotes.in
Page 159
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
159 हे मा यम प ु तकातील म ु य मजक ूरावर िक ंवा दूरिच वाणी स ंचाचा उपयो ग क न चलिच े
मु ीत व सारी त कर या या साधनावर अवल ंबून आह े.
यो य हाड वेअर स ुिवधेमुळे मािहती पाठवली जात े व द ेखील क ेली जात े. हे संगणकाचा
उपयोग क न िव ाथ व िश कास दोघा ंनाही फायद ेशीर आह े. संगणक द ूरसंचार परीषद
संपूणतः हीडीओ वर आधारीत िकंवा पाठयप ु तकावर आधारीत आह े.
संगणका या जा ळया ार े (नेटवक ग ) आपणास हीडीओ द ूरसंचार परीषद ेमाफ त सं ेषणाच े
जा त फायद े संगणका ार े लविचक स ं ेषणाच े आहेत. पु तकातील मजक ूरावर आधारीत
संदेश कागदा ंची फाईल या ंचे पर पर स ं ेषण ह े फ स ंगणक द ूरसंचार परीषद ेमुळेच होत े.
संगणका या जा ळया ार े (नेटवक ) िविवध चचा स े घडून येतात (होतात ) हे चचा स
पु तकातील म ु य मजक ूरावर आधारीत असतात . दूर थ िश णाम य े या स ंगणक
दूरसंचार परीषद े या मा यमा ार े िविवध लोका ंना सहकाया मक अ ययन व आत ंरि या
कर यास ो साहन थािनक जा ळयामाफ त (Local Area Network ) (LAN) ारे
िमळालेले आह े. हे मु िव ापीठ य ू.के. ने ायोिगकरी या क ेलेले आह े. संगणकावर
आधारीत द ूरसंचार परीषद ही म ु य व े लहान सहकाया मक अ ययन गटासाठी बह त ेक
लवचीक आह े. संगणक द ूरसंचार परीषद ेम ये लहान गटा या सभा आयोजनाबरो बर समा ंतर
मु य देवाण घ ेवाण Transaction मोठया गटासाठी स ुधा संगणक परीषद असत े. मोठया
गटास कोस या अन ुभवावर आधारीत व स ंबंिधत (Issues ) वाहाच े असतात .
संगणक जा ळयांचे (Networking ) काही मह वाच े फायद े पुढील माण े :
साधन ोताचा िवभागणी (Resource Sharing ) :
आतापय त सव संगणक धारका ंना चा ंग या स ुिवधा उपल ध झाल े या नाहीत . जर आपण
लहान स ंगणक आ ंतरसंबंधाने (नेटवक ) जोडल े आिण टम नल श शाली ेसेसर
(Processor ), दु यम साठा , टर इ . जोडल े तर लहान स ंगणक द ेखील (नेटवक )
जाळयां या आ ंतरसंबंधामुळे श शाल ोताचा (Resources ) चा उपयोग क शकतो .
वै ीक स ंगणकासाठी साठवल ेली माहीती (Global Database ) :
यावेळी वेगवेगळे संगणक आ ंतरसंबंधाने जोडल ेले असतात . आिण साधन ोता ंची
िवभागणी (Share ) असू शकत े याव ेळी वैय क स ंगणकावर सारखी मािहती साठव याची
गरज नस ते. गरजेसाठी सा ठवले या माहीतीची (Sharing ) िवभागणी व साठवण ूक ची
देखरेख (Maintain ) वै ीक तरावर वापर णा या स पासवड (गु कोड ) व वैयि क ओ ळख
(User ID ) देऊन क ेली जात े.
श शाली स ं ेषण मा यम (Powerful Communication Medium ):
संगणकावर साठवल ेली माहीती नेटवक ारा स ा या मािहती या सहज स ंपादनाम ुळे ती
लोक ीय झाल ेली आह े. कारण हयाम य े िविवध जगा या कानाकोपया तून मािहती बाह ेर
काढता य ेते. दूर थ िश णाम य े िव ाथ ज े हा िव ापीठान े साठवल े या मािहती कार
(Database ) लॉग ऑन करतो याव ेळी यांना फायदा होतो . munotes.in
Page 160
मु आिण दूर थ अ ययन
160 उदाः- ऑन लाईन इ ंटरनेट या सहा यान े संगणकावर इ छीत माहीती िम ळते.
तसेच नवीन शोधा ंची माहीती , िवषया ं या भागा ंची िविवध (Topics ) पाठया ंशाची मािहती व
यांचा िव तारीत ऑन लाईन ख ुलासा. इ.
माहीती यव थापन (Information Management ) :
हे एक व ै ीक डाटाब ेस (साठव लेली माहीती ) थीरीकरण स ेटअप सोप े आ हे. कोण याही
डाटाब ेस सेट अपम य े (डु लीकेट) न कल अस ू शकत नाही . आिण हण ूनच स ंपादन
अ यावत ,नाहीस करण े (Deletion ) इ. सव एकाच िठकाणी होत े. थािनक डाटाब ेस या
अगदी िव द व ैि क डाटाब ेस आह े. हया िठकाणी मा यमाम य े साठवल ेली मािहती
डू लीकेट नसत े. वैयि क साठवल े या मािहतीम य े न कल (duplication ) न दी अस ू
शकतात . हयाम य े मािहतीचा भागाम ुळे हे बदल ू शकत े सव (डाटाब ेस) साठवल ेली माहीती
काळानु प वेळेनुसार बदलत असत े.
ऑन लॉ ईन माहीतीची अदलाबदल (देवाण घ ेवाण) (Online Infor mation
Exchange ) :
लोकांसाठी जी माहीती ठ ेवलेली असत े. याचा उपयोग त े यांना ह या असल े या
कोण याही मागा ने कोण याही व ेळी क शकतात . संगणक न ेटवक शी जोडला क आपण
सहजपण े लगेचच माहीती यो य व पात िम ळवतो. ही माहीती प ुढे जाऊन आप या िनण य
मतेस िनण य घे या या कामाम य े उपयोगी पडत े.
पैशाची बचत (Saving Money ) :
िवभागणी ोताच े (Resources Sharing ) सव गुणधम , वैµवीक मािहती , मोठया माणात
माहीती , नेटवक ची देवाण घ ेवाण प दत ह े सव माहीती साठवणीची आिण अदलाबदलाची
िकंमत कमी करतात . मोठे नेटवक म द तीचे िनयोजन असत े. परंतु लहान न ेटवक या
(सेटअप) थीरीकरणात ूनच मोठ े नेटवक िनमा ण होत े. अशा कार े आपण जादा माहीतीची
भर घातली . तर तरी कोणती ही सम या य ेत नाही . ही मूळ िकंमत थीरीकरण (सेटअप)
कमी करतो .
नेटवक थला ंतरण / पांतरणासाठी मु यत: दोन भा ग आह ेत.
१) छापील त े छापील (Print to Print ) :
२) माहीती सारणासाठी (Broad Casting ) :
(Network Transformation ) नेटवक थला ंतरण / पांतरण
Print to Print छापील त े छापील Broadcasting मािहतीच े सारण munotes.in
Page 161
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
161
१) पही या ट ट ू ट ा स ंगणकाची जोडणी व ैय क व पाची असत े.
२) सारण काराम य े पा ंतरणासाठी एकच वाहीनी (िसंगल च ॅनल) एकच वाहीनी
(डाटा) साठवल ेली माहीती पा ंतरणासाठी (पॅकेटम य े) वापरल ेली असत े. सव संगणक
ा नेटवक यं णे ारे (Data Communication Channel ) माहीती साठवण वा हीनी
ारे जोडलेले (एकमेकास) असतात .
आपली गती तपासा :
१) िश णाम य े माहीती स ं ेषण त ं ान भावी आह े हे प करा . (Justify it ).
२) वगा म ये होणा या आंतर य ेसाठी द ूरदश न मा यम क शा कार े (देवाण घ ेवाण)
पर पर ि या कर ेल?
३) आज या आध ुिनक का ळात सव िश णा या तरावर स ंगणक ह े अित शय आव यक
आहे प करा .
४) टीपा िलहा िक ंवा थोड यात उ र े िलहा .
१) दूरसंचार परीषद (Tele Conferencing )
२) ऑडीयो - हीडीयो ( क, ा य)
३) उप ह त ं ान (Satellite Technology )
८.३ नािव य प ूण सराव (Inovative Practic e)
बदल घडव ून आणणारा सराव
ांसीस ब ेकॉन ां या मत े “तो नवीन मागा चा/ उपाया ंचा अवल ंब करत नाही . तो काहीतरी
नवीन वाईट वीकारतो . वेळ ही सवा त महान नवीन बदल घडव ून आणत े. जर बदल घड ून
आला नाही तर स ु ती / मंदी येते. कोण याही स ं थेची वाढ / िवकास हो यासाठी नवीन
बदल / नवीन बदलासाठी सकारा मक वातावरण िनिम ती अ याव µयक आह े. नवीन बदल
(शोध) हे उपयोगी , सकारा मक िनयोजनासाठी , िटकाऊ आिण ज ु या मागा म ये
सुधारणा मक बदल घडव ून एक नवीन य न करण े आिण प ूव िनयोिजत ठरिवल ेली नवीन
उि े / येय संपादन सा य करता येतात. Inovativ e नावी य हा श द ल @टीन
भाषेपासून आल ेला आह े. याचा अथ “नवीन” “नावी य ” “नवीनपणा ” असा आह े. दोन य
एकसार या िदसत नाहीत . एका य न े या मागा ने ान आकलन क ेले असेल, याच
मागा ने दुसरा ान अवगत क शकेल अस े नाही. दुसरा कोणताही न वीन स ंक पना , नवीन
प त वाप शकेल. नावी य ह े वा तवाप े ा अधीक प ंसत असत े. एका य स ज े काय
नवीन अस ेल ते दुस या य स नवीन अस ेलच अस े नाही. munotes.in
Page 162
मु आिण दूर थ अ ययन
162 जॉन अड ेर १९९० हणतो , “नावी य ” िकंवा बदल घडव ून आणणारा सराव हा नवीन
संक पनाप े ा अिधक मह वाचा आह े. ाम ये नवीन यांना यश वी ओ ळख क न
दे याचा समाव ेश आहे. िकंवा हे नवीन मागा ने व त ू तयार क शकतो. हे संक पना ंचे
उपयोगी य ात उपयोगी आिण यावसायीक स ेवा / उ पादनाम य े पांतरण क शकते”
NCERT एनसीईआ रटी नवी िद ली नावी याब ल / बदल घडव ून आणणा या सरावाब ल
िव तृत या या क ेलेली आह े.
काही तरी नवीन प ती िक ंवा इतरा ंची ओ ळख क न द ेऊन य ेम ये सुधारणा
तयार करण े.
काही तरी नवीन ओ ळख क न द े याची कला / काहीतरी व ेगळे असे नवीन ओ ळख
क न द ेणे.
अ ययन / अ यापन प ती म य े सुधारणा कर यासा ठी नवीन स ंक पना क य ेचे
पांतरण करण े.
काहीतरी नवीन व त ूंची ओ ळख क न द ेणे.
नवीन स ंक पना , प ती िक ंवा यं णा (device ).
काय पूण वास न े या या आक ृतीबंधाची िनिम ती आिण याम य े बदल करण े.
संबंिधत अिधक मोठी स ंक पना आह े.
इ छीत भिव य िनमा णासाठी मता सतत जा णून घेणे.
ाथिमक / मा यिमक शाळांम ये परीणामकारक , आनंदी ग ुणव ाप ूव क अ ययन /
अ यापनासाठी िश कांना िविवध प ती या वापरा ंम ये मदत करतात .
अ ययन / अ यापन प तीम य े िवकास करण े हे मह वाच े आहे. ामुळे िश ण प तीम य े
नवी िद शा आणू शकतो. ती पुढील माण े असू शकते.
८. ३.१ योग शाळेवर आधारीत अ यापन (Lab based Teaching ) :
अ ययन / अ यापनाम य े योग शाळा आ य कारक (बदल) थीरीकरण करत े. ते
िव ा या ना व त ू ब ल चचा कर याची आिण वा तिवक सम या सोडिव याची स ंधी देते.
िव ाना या यो गशाळेत सवा त जा त अन ुभव िम ळतो. िव ाथ यावसायीपण े िव ानाच े
ा यि क (Practical ) करतात . िव ाथ योग शाळेत ा यि क ह े फ समज ून
घे यासाठी करत नस ून ते ा य ी कस े करावयाच े, का करावयाच े, कशासाठी करावयाच े
कोण या िव िश हेतूसाठी अ धीक चा ंगली स ेवा दे यासाठी स ंक पना , नाते संबध, ि या
समजून घेणे ासाठी ा यि क करत असतात .
सुलमान व तामीर या ंनी आप या द ुस या अ यापन स ंशोधना या ह तप ु तीकेम ये
(१९७३ ) पाच साम ूहीक उि ्यांची यादी िदल ेली आह े. ा उि ा ंचे संपादन िव ा ना या
वगा म ये योग शाळे ारे करतात . munotes.in
Page 163
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
163 १) कौश ये (Skill) : दगाबाजी करण े, चौकशी, सखोल म ु ेसुद तपास (चौकशी),
संघटना मक स ं ेषण, सं था.
२) संक पना (Concept ) : उदाहरण े, िस ांतीय नम ुने
३) आकलना मक मता : िनणा यक िवचारसरणी , सम या सोडिव णे (िनराकरण ), अज ,
वापर, वग करण .
४) िव ानाच े व प समज ून घेणे : शा ीय ीकोनात ून उ पादन कर णा या सं था,
शा व त े कसे काय करतात , अ ती वात असल े या शा ीय प ती , िव ान आिण
तं ान या ंचे आंतरसंबध आिण िव ाना या िविवध िश त :
५) य न : उदारहणा साठी, चौकसपणा आवड धोका घ े याचे उि , मौ यवान
आ मिव ास, समाधान जबाबदारी , सहकाया ने उ पादन , िव ानाची आवड .
योगशाळेवर आधारीत अ ययन / अ यापन उप म प ुढील माण े आहे.
ेरणा, वागणूक, वातावरणाची प रि थती , िन र ण े ाचा अथ समजाव ून दे याचा
य न .
सोई करपण े, तंतोतंत आिण श शाली प तीसाठी शोध घेणे आिण म ूळ कौश यासह
िवकास करण े.
वगा म ये योग शाळा िवरहीत साधना ंचा परीणाम तस ेच आवाराम य े काही माणात
िनयं ण
ौढां या अ यापन शा ाचा य नप ूव क िव तार तस ेच या चे अंदाजे योगाम य े
ि थरीकरण .
प तशीरपणे गतीमान आिण शोधक उप मा ंचे आयोजन करण े.
उदा. १) योगशाळा ि थरीकरणाम य े सव कार या स ुिवधा.
२) कृती योजना ंची मािलका .
३) कृत चे अनुकरण करण े.
४) वागणूक.
५) िनयं ण.
६) मू यमापन .
इ. चे सुरवातीपास ून शेवटपय त ा या घडत असतात .
munotes.in
Page 164
मु आिण दूर थ अ ययन
164
योगशाळा अ यापन ह े खालील माण े गृहीत धरत े.
िन र णाव न हाता ार े अनुभव.
िव ाना या साही याचा उपयोग इतर िवकासा मक प तीप े ा समज ून घे यास व पस ंतीस
अितशय चांगला (Superior ) आहे.
गत अ या सासाठी / संशोधनासाठी व िवकासा मक कौ श यासाठी वार ंवार योग शाळा
िश णाचा (वापर) (उपयोग ) करतात .
(General Lab Instruction ) सव साधारण योग शाळा अनुदेशन (सूचना) :
योगशाळा अनुदेशन हे अ याव यकपणे गृहीत धरल ेले असत े. कारण िव ा या ची
कुतुहलजनक आव ड आिण या ंची इ यंभूत माहीती या िन र णावर िश ण प ुरिवणे.
चांगला योग शाळा (सूचक) (Instructor ) अनुदेशक महान िश क आिण महान
यव थापक दो हीही असतो .
थम उप माच े मह व प पण े िव तारप ूव क ख ुलासा क न त े यां या िव ा या या
िदवसभरा या उप माच े मह व समज ून घेतात.
योगशाळा (सूचक) अनुदेशक हा न ेहमी योग तयार करतो . आिण प रणामी ा यि क
सम या ंचा शोधात असतो . य ात काही उ म (सूचक) अनुदेशक ह े यां या
ा यि काम य े येणा या सम या (सोडिवण े) िनराकणावर वा या मक योग द ेत असतात .
यांनी सभाम य े िव ा या ना सम ूहाम य े / गटा-गटा म य े काय कर यावर व ेळ खच
केलेला असतो . एकमेकां या उपयोग क न िव िश भूमीके या अधीन राह न या ंना उपाया
पय त (Solution ) पोहचायच े असत े.
(Jig Saw ) जीग सॉ िनकाला माण े व या ं या परीणामान े िविवध योग शाळा गट वेगवेगळे
ग धळ िनमा ण करणार े उपाय (Solution ) वापरतात . ेरणादायक पूव म य व न ंतर चाचणी प र ण व उपाया मक अ ययन सतत सव समाव ेशक म ू यमापन वा यायाचा प रणाम वा यायाची गरज वयं अ यायाचा ितसाद समुपदेशन अिभ ाय/ याभरण य ं णा योगावर
आधा रत उप म munotes.in
Page 165
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
165 ते िव ा या ना मदत करतात . तसेच ते बलप ूव क िव ा या ना वत : यां या परीन े सम या
सोडिव यास भाग पडतात .
८.३.२ (Net Based Learning ) नेटवर आधा रत अ ययन :
स ा िविवध का रचे तं ान िश णाची इ ंटरनेट व न पाठवणी कर यासाठी उपयोगात
आणल े जात आह े. ाम य े पुढील समाव ेश आहे.
१) वेबसाईट www चा उपयोग ऑनलाईन या यान व िटपणी (Notes ) साठी होतो .
२) गटा मक बात या ा सकाया मक चचा व वग घोषणासाठी असतात .
३) इ-मेल (E-mail).
४) अनुदेशक (सूचक) व िव ाथ ा ं या मधील यवहारासाठी द ूर वरील वगा मधील व
चच मधील सहभागासाठी हीडीओ प े ा इंटरनेट जा त आंतरि या मक आह े. तसेच
वा तवाम य े खरोखरच तीन कार े ाचे तीपादन करता य ेते. ते हणज े आकृतीबंध
देखा या ंचे िश णाम य े उपयोगात आणण े हे होय. दूर थ िश णाच े शै िणक सािह य
पाठवणी (delivery ) साठी वाढ या माणात इ ंटरनेटचा वापर होत आह े. इंटरनेटवरील
अ ययन िव ा या ना या ं या वत : या िठकाणी , वत: या हण मत े नुसार
अ ययन , व या ंना यो य ह या या सोई या व ेळेनुसार करतात . अशा कार े जे
िव ाथ वगा म ये ये यासाठी वास कर यास असमथ आह ेत अ शा दूर या
िव ा या साठी इ ंटरनेट हे एक वरदान आह े.
काही न ेटवरील उपल ध कोस हे औपचा रक कोस असून ते िनयिमत व ेळेवर िनयिमत
ठीकाणी भ ेटतात . इतर कोस स व िदि द शत केलेले असतात . िकंवा िव ाथ क ीत अस ून
िव ा या ना या ं या सोई ं या व ेळे माण े अ ययनाची या ंना परवानगी असत े. काही स था
िव तृत मया देम ये िनयमाम य े आिण काही भागाम य े पदवीका (deploma ) व पदवी
(degree ) साठी असतात .
(Multimedia ) बह मा य म कार ह े अ ययन य ेस नवीन स ंजीवनी द े यासाठी
( ो साहनासाठी ) असतात . वेबसाठी (www ) ही पाठवणी (delivery ) साठी द ूर थ
अ ययनाम य े, (काय माम य े) स ा लोक ि य आह े.
शै णीक व ेबसाईट िव ा या ना वाचण े, पाहणे, ऐकणे, आिण व ेबवरील माह तीची
आंतर या क शकते. हे िव ा या म ये सं ेषण स ु ा क शकतो. इंटरनेट व (www ) हे
िव ा या ना सहकाया ने अ ययन , वेबवर आधारीत अ यापन आिण आ ंतर या मक
अ ययनाची स ुिवधा, इ. संधी देतात. इंटरनेट हे केवळ त काळ माहीती हण कर याच े
साधन नस ून, ते एक स ाची ताजी माहीती , अ ायावत ऑन लाईन कोस स सहज परीणामी
व ताम य े माहीती स ु ा पुरिव याच े साधन आह े. इंटरनेटवर आधा रत अ ययनाम य े
पुढील कार े समाव ेश आहे.
munotes.in
Page 166
मु आिण दूर थ अ ययन
166 िश णाची पाठवणी (Delivery of Education ) :
असं य फायद े व मया दा (तोटे) िश क, िव ा या साठी तस ेच य ेक शै िणक स ं थांसाठी
पुरिवतात . असेच इंटरनेट वर आधा रत कोस स चे िव ा या ना फायद े आह ेत ाम य े
पुढील कार े (अंत भाव) समाव ेश आहे.
वैय क सोई या व ेळे माण े लवचीकपण े िश ण आ मसात कर यासाठी .
बातमी गटा या वग चच ारे िवचारा ं या रचन े या योगदानासाठी मतासाठी व ेळ घेणे.
(ताळमेळ नसलेले सं ेषण)
वा तिवक व ेळेचा उपयोग क न ऑडीयो व हीडीयो ार े आप या वग िम ांशी
आंतर य ेची मता ( ताळमेळ असल ेले सं ेषण)
या यानासाठी उपि थती साठी वास खच कमी िक ंवा अिजबा त नाही .
िव तृत मया देम ये वगा म ये िव ाथ ( ादेिशक, रा ीय िक ंवा जागतीक सहयोगी )
प रणामी िव त ृत व पाची मत े व ीकोन वग चच म ये सहभागी होतात .
िव ा या या वत : या मत े नुसार कोस सािह या या गतीची मता. ( वत: या
िठकाणी अ ययन ) आिण या ं या व ैयि क अ ययन क शकतात .
तथापी सव च िव ाथ इ ंटरनेटवर आधा रत िश णास यो य नाहीत . काही कठीणपणा
(अवघडपणा ) व सम या ा प ुढील माण े आहेत.
गळती या िव ा या ना ेरणेचा अभाव
इंटरनेटवर आधारीत स ं ेषण प ती काही िव ा या स (इ-मेल, बातमी गट ) ाची
सलगी , जवळीक वापराम य े संकोच वाटतो .
वगा मधील चच म ये या माण े ा यापका शी य स ंवाद साधता य ेतो. िकंवा
वैयि क स ंभाषण करता य ेते. तसे संगणक स ं ेषणासारख े येथेही िव ा या ना या ं या
भावना य करता य ेत नाहीत .
प रणामी स ंगणक स ं ेषण मा यमा ंम ये सव िव ाथ िवचा शकत नाही .
संगणक उपकर णे िकंमत व स ं ेषणासाठी पायाभ ूत सुिवधा काही िव ा या ना मया दा
येते. तर काही िव ा या ना इंटरनेट वर आधारीथ कोस परवडत नाहीत िक ंवा ाचा
खच कर यास असमथ आहेत.
कोस साठी अ याव श य सॉ टवेअर साठी िव ा या ना घरी त ं ानाचा अभाव अस ू
शकतो. कमकुवत ता ं ीक आधार हा वा याया या गरज ेसाठी च ुक चा सॉ टवेअर
वापर क शकतो. munotes.in
Page 167
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
167 (Benifits & Limitations in Providing Internet Based Cources ) इंटरनेट
आधारीत असल े या कोस चे फायद े व तोट े (मया दा) :
फायद े :
छापील अ ययन साही याप े ा कोस चे िव ुत का शन सािह या ख ूपच व त आह ेत.
या यानाच े साही य प ु हा-पु हा वापर याची मता . ही इंटरनेटवर साठवल े या
साही य ोता ार े िकंवा फ प ूव या िव ुत कोस शी जोडणी क न िम ळवता य ेते.
िव ा या ना व ंयचिलत (Automatic ) ऑन लाईन वत णूक मता ा होत े.
वयंचिलत (Automatic ) न दणी व (बील ग ) आकारणीची मता . ासाठी www
वाणी य (Commerce ) स ह र चा वापर .
बह सं य िव ाथ ा कोस भाग घ ेवू शकतात . (येथे भौितक ाद ेिशक मया दा नसत े)
ांचे ऑनलाईन आ ंतर या िव ाथ म ू यमापन वय ंचलीत (Automatic ) होते.
नेटवर आधारीत कोस स चे तोटे :
संगणक उपकरण व या ंची साधन े थीरीकरण (Setting ) आिण यासाठी त ं ान
आधार व या ं या गरजा ा ंची िकंमत जा त आह े.
प ती व या िशक यासाठी मोठ ्या गुंतवणूक ची गरज .
नवीन त ं ान प त चा वापर क न अन ुदेशकास (सूचकास ) सुखकर वाटत नाही .
अनुदेशकास (Instructor ) नवीन त ं ान प तीसाठी आधार प ती या िश णाचा
अभाव . िकंबह ना काही अन ुदेशक नवीन त ं ान व प ती िशक याची इ छा नसत े.
अयो य उपकरणा ंचा उपयोग कोस या न ेट ार े पाठवणीम य े सम या िनमा ण हो याच े
कारण बन ू शकतो. परीणामी अ शा िव ा या चे कमजोर िव ाथ अस े मू यमापन क ेले
जाते.
िन पयोगी ई-मेल - सं था ा िन पयोगी व नको असल े या िश या, संतापजनक ई -
मेल ने सं थाशी जोडल ेले असतात .
सुर ा - (Security ) संदेश हा िक य ेक पायाभ ूतपणे वास करत असतो . येथे
अभावाची व ग ळती हो याची स ंभावना असत े. तसेच नेटवक व न स ंवेदना मक
माहीती (leckage ) गळती होऊ शकते. munotes.in
Page 168
मु आिण दूर थ अ ययन
168 संगणक हायरस : इंटरनेट ई-मेल व डाऊनलोड क ेले या फाई स पास ून www
ाम य े हायरस अस ू शकतो. ासाठी स ंगणकावर ॲ टी हायरस सॉ टवेअर
संगणकावर (install ) थािपत करतो .
गांभीयपूव क वाह (issuess ) कमी माणात चचा केली जात े. पु कळ वेळा चचा ही
गांभीय पूव क नसत े.
खेड्यातील लोका ं या आधाराचा अभाव : नेट हे अजूनही िवकसन शील देशाम ये फ
शहरापुरतेच मया दीत आह े. हणून ाची मोठ ्या माणात ख ेडोपाडी िवभागणी
हावयास हवी .
(Learning Styles ) अ ययन कार :
वैय क अ ययन कारास आ धारासाठी नवीन मा गा ची ओ ळख क न द ेणे व या माण े
अनुदेशन देणे. अशा संधी इंटरनेट िव ा या ना पुरिवतो . सं थेशी इंटरनेट ची जोडणी हा
ानस ंचय जोर द े यापास ून गरज े माण े बदलत असत े. तसेच नवीन मागा ने िव ा या ना
सं ेषण व मदत कर यासाठी इ ंटरनेट जोडणी क ेलेली असत े. िश णातील काही घडल े या
बदलासाठी प रणामी नवीन त ं ानाचा समाव ेश केला आह े तो पुढील माण े
१) िव ाथ बदल हणज े िव ा या नी वत : िद दिश त अ ययनासाठी िव ाथ िन य
सहभागी होतात .
२) वग खोलीमधील या यानापास ून ते नेटवक ारे संगणकावरी ल शै णीक ोताम य े
बदल.
३) वैय क अ ययनापास ून बदल , अ ययन त े संघ (team ) अ ययन आिण गट / समूह
चचा .
४) एकसार या आिण ि थर शै िणक िवषयापास ून ते जलद बदल णा या िवषया ंचे िव त ृत
व पात सादरीकरण बदल .
दूर थ िश णाची सवा त ल व ेधी था हणज े उदया स येत असल ेले मु अ ययन होय .
ाची या या िव ाथ क ीत िश णाच े साधन अस ून ाम य े सव तणाव काढ ून टाकला
जातो व या ंना हणासाठी उ च दजा ची वायत ा प ुरवली जात े.
िश कांनी खाजगी िश काची क ृती व ोता ंची पुरवणी िव ा या या अ ययन य ेसाठी
मदत करण े, ा ऐवजी य ेक िव ा या स या या पस ंतीचा व ैय क कार , िकंवा गरज
असल े या अ ययनाची प तीची (जाणीव ) ओळख क न घ ेणे. आिण यो य अ ययन
तं ानाचा आधार िदल ेला असतो .
काही अ ययन कार िक ंवा अन ुदेशन ा म य े पुढील माण े समाव ेश होतो.
यमान अवका शासंबंधीचे अ ययन
संगीत आिण आवाज अ ययन munotes.in
Page 169
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
169 अंतमु ख वैय क अ यापन (Intra personal learning )
अंतग त वैय क अ ययन (Inter personal learning )
भाषाशा ावर आधारीत अ ययन
गणीतावर आधारीत अ ययन
अ ययनासाठी गरज आल े या अ ंतग त उप मासाठी माहीती इ ंटरनेट पुरिवते. अंतग त
उप म करत असताना ह े एक जोडीन े सहकाया ने अ ययनाची परवानगी िव ा या ना
िमळते. िश काबरोबर कोणी आ ंतर या करावयाची या माण े या ं या समान
वयोगटातील सहकारी िव ाथ आ ंतरि या करतात . तु ही तुमची गती वा याय छापील
मा यमाबरोबर तपास ून अिधक आ ंतर या क शकतात . िव ाथ या ंचे वा याय
ऑनलाईन जमा क शकतात व यावर लग ेच ित या ा क शकतात .
८.३.३ (Project Based Learning ) क पावर आधा रत अ ययन :
क पावर आधा रत अ ययन ह े अनुदेशन साधन आह े. ामधील अ ययन उप म ह े
िव ाथ वत : आवडीन े व व ेरणेने काय रत असतात . ा उप माची योजना µनाचे
उ र िम ळवता य ेइल अ शी असत े. िकंवा क प हा सम या िनराकरण , सव साधारणपण े
अ ययन कार आिण द ैनंदीन जगा या वगा बाहेरील कामका जावर परीणाम करणारा
असावा .
क पावर आधारीत अ ययन सखोल समान अथा ने आह े. चांग या कारची रचना
केले या क प या ं या म यवत स ंक पना , व िश तीची काया मक त व े ािवषयी य न
कर यासाठी झगड यासाठी च ेतावणी द ेतात.
२१ या शतकातील क पाव र आधा रत अ यापन कौ श यपूण व िवषया ंचा अ ंत भाव
असल ेले असत े. ा कौ श याम य े पुढील माण े समाव ेश आहे.
सं ेषण
आयोजीत कौ श याच े सादरीकरण
वेळ यव थापन कौ श य
शोध व चौक शी कौश य
वयं वा याय आिण परीणाम कौ श य
समूह / गट सहभाग कौ श य
नेतृ व कौ श य
क पावर आधारीत अ ययन ह े सव साधारणत : काम करणार े िव ाथ गटान े एका
साधारण य ेयाकड े जा यासाठी काम करतात . ावी य ह े वैय क आधारीत असत े. आिण munotes.in
Page 170
मु आिण दूर थ अ ययन
170 उ पादन क ेले या उ पादनाची ग ुणव ा द ेते, सखोल िवषय समज ून या ं या योगदानाच े
तीपादन क रते. क पा या व तुि थती या चाल ू असणा या या तयार करतात .
अंतीम क पावर आधारीत अ ययनाचा प रणाम िव ा या ना या ं या व -संक पनावर ,
मतावर , वा यायावर , वा यायावरील आवाज , िनवड, िनण य घेणे, ांचा प रणाम
क पा ं या फलिन पतीवर (Outcome ) आिण स व साधारण अ ययन य ेवर होत े.
ऑन लाईन क पावर आधा रत अ ययन ह े साधन क पाची य श वी आराखडा
(योजना ) कर यासाठी होतो . पु कळ िश क क पावर आधारीत अ ययन या ंचा
िव ा या वर परीणामकारकत ेने करीत असल े तरी (फ साध ेपणान े क प कर याप े ा)
सव क प अ ययनाकड े घेऊन जात नाहीत .
(Project Base Learning ) पी. बी. एल. :
ही प त शीर अ यापन प त आह े. ही प त िव ा या ना अ याव µयक ान द ेते. तसेच
आयु यभर िव तारा ार े ो साहन कौ श ये देखील द ेते.
PBL पी. बी. एल. (Buck ) बक शै णीक स ं थे ारा शै िणक क प प त योजना ंचा
िवकास होतो . (जोडणी Link www .bie.org) ही प त स या या क पाचा दजा
(Standered ), शालेय िवषया ंचे अ यापन आिण २१ या शतकात आय ु यभर य शासाठी
गरज असल ेली कौ श ये िवकसीत करत े. ही प त स ंशोधना या रच नावाद अ ययनावर
आधारीत आह े. स ा या जागतीक (कारखानदारीस ) औ ोिगकरणास िवषयाम य े
ावी य , िनणा यक िवचारसरणी , क प यव थापन कौ श य म ू ये ांची गरज आह े. हे
िव ा या या हालचालीवर चौक शी य े ार िनय ं ण व मदत करतात . ामुळे यां या
िवचारा ंना ेरणा िम ळते, ते यांचे वत :चे उि प ूण कर याम य े काय रत राहतात , आिण
ावी यासाठी लोक शाही ची मा ंगणी करतात .
हे स ा या य ुवा वगा या स ंशोधनासाठी िम ळते जुळते आह े. आिण स ा या थ ंड
ितसादावर परीणामकारक िवचार करत े, बदल व नात ेसंबध हे मा यिमक िश णा या
व पाचा म ु य भाग आह े. (Key Part ) ही दो ही े े वगा मधील नात े संबंधास मह व
देतात. ा िठकाणी ौढ िवचारव ंत िव ा या ना सखोल या ं या अ यप तीम य े नेहमी
काय रत, गुंतवून ठेवतात. तसेच शालेय संपादनासाठी सकारा मक य न करतात .
क पावर आधारीत अ ययन ह े बौ ीक चौक शी, वा तिवक जगाचा दजा , िव ा या या
परीणामी व अथ पूण काया म ये काय रतपणा आणत े. हे एक सव समाव ेशक अन ुदेशना मक
नमुना आह े. ाम य े क प काय िव ा या ना समज यासाठी म यव ती अ शी
अ याव यक संक पना आिण िश तीची त व े आह ेत. िविवध (PBL) पी.बी. एल. ची
वैिश ्ये पुढील माण े.
िव ा या या भावना व आवड या ंचे िनमा ण व काय रतपणा .
अथ पूण व वाय प ूण संदभा त अ ययन . munotes.in
Page 171
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
171 िव ाथ स ंयु क, जागतीक वा तिवक सम या , म न असता त / पूव िनयोिज त
ठरिवल े या उपायासाठी सखोल चौक शी करणे.
िव ा या ना िचिक सक िनवड व िनण य घे यासाठी परवानगी द ेणे.
िव ा या ना जाती -जमाती या ोता ंशी व त ा ंशी जोडण े.
िव ा या ना अ याव µयक कौ श ये व ान िवकिसत कर याची व त े तीपादन
कर याची गरज आ हे.
सम या िनराकरणासाठी व खोलवर समज ून घे यासाठी िविवध िश तीच े िनमा ण करण े.
परीणामासाठी स ंधीचे िनमा ण करण े व वय ं- वा यायासाठी िनमा ण करण े.
िव ाथ काय िशकले याचे तीपादन करण े.
उपयोगी उ पादनाचा उपय ु िनकाल .
वत:दशक समज ून सादरीकरण करण े / दशना चा कळस गाठण े.
क पावर आधारीत अ ययन ह े गतीमान अ यापनाच े साधन आह े. ाम य े िव ाथ
वा तिवक जगता या सम या व आ हान े यांचे ितपादन करतात . ा कारच े स य व
काय रत अ ययनाम ुळे िव ा या ना सखोल ान ा ी ची ेरणा िम ळते. तसेच िवषयाच े
ान व या ंची माहीती िम ळ यास द ेखील ेरणा िम ळते.
(PBL) पी.बी.एल. ची अन ुदेशना मक स ंबंधी उ म या या ांसंबंधी आिण स ंबंिधत
तं ान वगा मधील द ैनंदीन सजीव क पािवषयी आह े. िव ाथ या ं या वत : या गटा ा रे
वत: सखोल चौकशी करतात . ामुळे िव ा या ना मौ यवान कौश य े िवकसीत
कर याची परवानगी िम ळते. िव ाथ योजना , सम या िनराकरण , िनण य तयार करण े आिण
सखोल चौकशी उप म ाम य े म न/काय रत असतात . ामुळे िव ा या ना गटाम य े /
समूहाम य े काम कर याची परवान गी िमळते.
पी.बी.एल. (PBL) आ हाना मक ा ंवर आधा रत स ंयु उ ी े पुरिवते िकंवा
सम याम य े, सम या िनराकरणाचा समाव ेश असतो , िनण य घेणे, सखोल चौकशी आिण
ाचा समाव ेश िश का ं या स ुिवधेसाठी होतो . िश का ं या िद दश नासाठी नाही . क पावर
आधा रत अ ययन ह े िव ा या कडून आल े या ावर , म यवत स ंक पन ेवर आधा रत ,
िव ा या या हातातील िवषया ं या त वा ंवर काश टाकत े.
पी.बी.एल. (PBL) हे वेगळे अ यापन त ं आह े. हे नवीन अ ययन सवयी व नवीन सरावा ंना
पुर कृत करत े. वा तिवक ज गा या सम यावर उपाय शोध यासाठी िव ा या ना मूळ
प तीन े सकारा मक िवचार करावा लागतो . हे यां या सज नशील िवचार कौश यासाठी व
सम या सोडिव यासाठी िविवध माग दाखव ून देते. munotes.in
Page 172
मु आिण दूर थ अ ययन
172 पी.बी.एल. (PBL) हे वग खोली उप माच े साधन आह े हे िवशेष क न जा त कालावधी या
स ासाठी अ य यन, अंतग त िश त आिण िव ाथ क ीत ा ं यावर जोर द ेते. हे साधन
पारंपारीक िश का ं या वगा तील उप माप े ा कमी (संयु क) रचीत असत े. क पावर
आधा रत वगा तील िव ाथ या ंचे काम न ेहमी अितशय चा ंगले आयोजन करतो आिण
यां या व ेळेत या ंचे यव थापन करतो . हे यां या सज ना मक िवचार कौश यासाठी व
सम या िनराकरणा साठी िविवध माग आहेत हे दाखवून दे यासाठी मदत करतात .
पी.बी.एल. (PBL) हे मु ा ंसाठी िक ंवा आ हानासाठी आयोजन करत े.
अ याव यक िवषय आिण कौश य े ां या मािहतीसा ठी गरज ेनुसार िन मा ण करण े.
अ ययनासाठी चौकशीची गरज / िकंवा काहीतरी नवीन (नािव या ंचे) िनमा ण
िचिक सक िवचारसरणीची गरज / सहकाया ने आिण िविवध पान े सं ेषण करण े.
िव ा या या आवाजास व िनवडीस परवानगी द ेणे.
अिभ ाय व उज ळणी एक करण े.
िव ाथ आ ंतरि या मक त ं ानाचा उपयोग करतात .
िविवध अ ययन प ती वापर यास (मुभा) परवानगी
सव िव ा या साठी हण कर यास यो य
सव िव ा या साठी िश क हा स ुिवधा द ेणारा िक ंवा सुिवधांचाजनक आह े.
सकारा मक अिभ ाय / याभरणासाठी धोका िवरिहत वातावरण
अ यास मा ंतग त िव ा या ना या ं या अ ययनाची मालक असत े.
पी.बी.एल. Project Based Learning – An Onnovative Teaching
Methodology
क पावर आधा रत अ ययन (बदल घडव ून आणणार े) नािव यप ूण अ यापन
पी.बी.एल. (PBL) ला याव ेळी शै िणक त ं ानाचा आधार िमळतो. क पा वर आधा रत
प तीम े तं ानाचा वापर ह े िव ा या ना वातावरण अिधक वाय बनव ून देते; कारण
संगणक अ ायावत मािहतीच े तीपादन करतो , मािहतीचा आ ंतरि या मक िव तार करतो ,
इतरां या सहकाया ने, नेटवक , योगशा ळा सखोल चौकशीस चालना , सािह याची पधा ,
त इ .
फायद े : ेरणा, योगशा ळा, संशोधन कौश याम य े सुधारणा व वाढ ोत यव थापन
कौश य े, त ा ंकडून अ ययन
पी.बी.एल. (PBL तर) क पावर आधा रत अ ययन तर : िनयोजन , ितबंधक,
उपयोिगता , आयोजन , िनयं ण, प रणामकारकता , क पावर आधा रत अ ययन munotes.in
Page 173
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
173 पी.बी.एल. (PBL) हे अिधक मह वाच े आिण स ंशोधन उ ोधना मक आह े. जे हा िव ाथ
अिधक ान िविवध साधना ार े िमळवतो. तसेच पार ंपारीकपण े, पु तकात ून अ ययन
म यवत ार ेसु दा ान ा करतात . िव ाथ स ावर आधा रत िक ंवा वैय कपण े
दो हीहीम य े सु ा िव ाथ आ मिव ास वाढिवतात व वत :चे वत: िद दश न वाढिवतात .
Summer Residental School
उ हाळी िनवासी शाळा
उ हाळी शाळा ही सव साधारणपण े शाळेने ायोिजत क ेलेली असत े. ा शा ळेम ये
िव ा या ना िश क उ हा ळी सु ीम ये िशकवत अस तात. ाथिमक व मा यिमक शा ळेम ये
काही उपाया मक अन ुदेशनान े हे नेहमी अश ै िणक असत े. हाय क ूल व िव ापीठाच े
िव ाथ वगा म ये ेड िमळव यासाठी उ हा ळी िशबीराम य े न द करतात . तसेच प ेशल
उ हाळी िशबीराच े आयोजनस ु ा िव ा या या गतीसाठी क ेलेले असत े. ाचे दोन कार े
वग करण क ेले जाते.
१) उपाया मक (Remediation )
२) गत (Advancement )
वेगवेग या देशाम य े िविवध कार या उ हा ळी िनवासी शा ळांचे आयोजन करत आह ेत.
ािठकाणी आन ंदी वातावरण व बा उप म इतर क ृत चेसु ा आयोजन उ हाळी
िशबीराम य े होत असत े. ा िठकाणी प ु कळ उ हाळी शाळा आहेत. ा शा ळांम ये शालेय,
कला, तं ान इ . कौश य े िविश भागा ंम ये आहेत. भारताम य े उ हा ळी िनवासी शा ळा/
उ हाळी दरी-शाळा अलीकड ेच र हरध ळे हाय क ूल डेहराडून येथे आह ेत. शाळा थम
१९९४ म ये सु झाली . तदनंतर वासी शा ळा ए ील २००१ म ये सु झाल ेली आह े.
ा शा ळेम ये िव ान योग शा ळा, संगणक व वसतीग ृहाची सोय न हती . ा शा ळा
िनधम पणावर िव ास ठ ेवतात . ा शा ळा समानता व ब ंधु वावर जोर द ेतात. ा उ हा ळी
या िदवसा ंम ये शाल ेय िवषया चे कौश यावाद , वा वाजिवण े िकंवा डा काराम य े
नैपु य िम ळवता य ेते.
िनयिमत शा ळाम ये जे अ यास म होत असतात त े यां यापे ा जा त अ ययन हाताम य े
असत े. पु कळ उ हाळी शाळांचे काय म ह े डा , सामािजक उप म , यां या
अ यास मातील उप म , य म व िव कास इ . चे मोठ्या माणात आयोजन करीत
असतात .
य ात उ हा ळी शाळा महािव ालयीन गरज असल ेले िव तारप ूव क साधन े असल ेले
पधा मक शा ळा आहेत. खाजगी उ हा ळी शाळा ा फारच खच क असतात . िनवासी
शाळेम ये मुले व तीग ृहावर या शा ळे या जव ळपास (मु काम करता त) राहतात व ितथ े
राह न अ यास करतात . काही शा ळा बाहेर राह याचा ताव द ेतात. काही शा ळा बाहेर
राह याची स करतात . भारताम य े िविवध िठकाणी अशा िनवासी शा ळा आहेत. munotes.in
Page 174
मु आिण दूर थ अ ययन
174 भारतात काही िठकाणी प ूण वेळ व काही िठकाणी अध वेळ िनवासी शा ळा आहेत. ा
शाळांम े व तीग ृहाची सोय असत े. वूड टक ही आशीया ख ंडीत पािहल े US नामांकन
िमळालेली शा ळा आहे. िनवासी शा ळांम ये िव ा या ना यो यता ान , अंतग त मैदान,
पोह याचा तलाव , बा केट बॉल, बा म ैदान आिण मोठ ्या माणात ख ेळाचे े इ. सुिवधा
असतात .
िनवासी शा ळा शालेय अन ुदेशन सा रता , गिणत या िवषयाम य े करतात . इं लंडम य े
िनवासी शा ळा फारच िस आह ेत. ा शा ळा त ण वगा स व या ं याम य े वाढ कर याची ,
नवीन िशक याची तस ेच नवीन भाषा िशक याची , नवीन िम तयार करण े इ. ची संधी ा
शाळा देतात. इं लंडम य े िनवासी शा ळाम ये उपि थत राहणा यांना आ ंतररा ीय
िव ा या बरोबर या ंचे भाषा कौश या िवकिसत कर यासाठी तस ेच जगभर नवीन िम
या या आय ु याम य े बनिव याची स ंधी िमळते.
उदाहरण –
उ हाळी शाळाम ये जेवणासह स ंपूण व तीग ृहाची सोय असत े. कोलाची उ हा ळी १०
िनवासी शा ळा सुरि त व आधारा मक वातावरण द ेते. इं लंडम य े कोला इ ं जीच े
अ ययन कर यासाठी मोठ ्या माणावर समझौता (Compormise ) करते. आिण द ेशभर
इं जीची चकाक अ ययनामध ून देतात. िव ाथ इ ं जी अ ययनाम य े धड्यांचा जोडीला
कोणता उप म िनवडावया चा ते ठरिवतात . तसेच ते गो फ , टेनीस, पोहणे, िविवध डा ,
कला, संगीत नाटक , फूटबॉल इ. ची ही िव ाथ उ हा ळी शाळाम ये यां या आवडी माण े
िनवड करतात .
पूव िद ली य ेथील न यान ेच थापन झाल ेली न ेह आ ंतररा ीय शा ळा पुढील माण े
पुरिवते.
आधुिनक मािहती तं ानावर (IT) वर आध रत .
पुढील िपढी या उ नतीसाठी िविवध श ै िणक स ंधी िवकसीत करण े.
नवीन िपढीसाठी श ै िणक िवकासासाठी स ं ेषण कौश यास ो साहन द ेणे.
समाज आरो यिवषयक स ंक पना इतरा ंकडून अ ययन क न िक ंवा एकम ेकां या
अनुभवांचे आदान - दान एकम ेकांम ये करतात . िव ाथ व िश का ंना स ं ेषणा या
दजा िटकव ून ठेव यासाठी , देखरेख कर यासाठी भरप ूर संधी देतात. अशा कार या
गती कर णा या शाळा देशात िवद ेशात आह ेत.
भारताम य े आंतररा ीय वसतीग ृह शाळा आहे. भारत आ ंतररा ीय मािहती त ं ान (IT)
साठी सव म थानासाठी िस आह े. स ट जॉन मॅ ी यूलेशन उ च मा यिमक शा ळा ही
िश णा या े ातील सव मा य, वैि क शा ळेची थापना १९९९ साली लोका ंना उपय ु
वादा या मागा ने सेवा देणारी एकम ेव सं था थापन झाली . ा स ं थेम ये पुढील माण े
िवशेष भर द े यात आल ेला आह े. munotes.in
Page 175
मू आिण दूर थ अ ययनाम य े मािहती
आिणसं ेषण त ं ानाची भ ूमीका
175 िव ा या या िश णाचा शोध घ ेऊन स ं थे या तरावर एक ंदरीत िवकासावर काश
टाकण े.
िश णाची नवीन त ं े ओळखून याचा वापर िव ा या ना मनोर ंजना म क पुरेशा स ंधी
तयार कर यासाठी करतात .
यांची सज नशीलत ेचे ितपादन करतात .
िव ा या साठी शै िणक वातावरण आरो यदायी प ुरिवणे.
िविवध कार या उ हा ळी िनवासी शा ळा िविवध िठकाणी िव ापीठ तरावर अ ययनाचा
िव तारप ूव क काय म राबिव यासाठी चाल ू आहेत. मािहती स ं ेषण त ं िव ान ह े िविवध
शाळा िविवध िठकाणी या ं या म ु द ूर थ िकंवा िव ापी ठ नेटवक ंग ि य ेसाठी
ितपादनाची मह वाची भ ूिमका बजावत े.
तथािप , िनवासी स ुिवधा ही थम दजा या ि टीश वत ं वसतीग ृह शाळांवर आधा रत
आहे. ि िटश शाळांम ये यावसाियक कम चारी, अ यासासाठी आरामदायी ब ेड म
(आरामाची खोली ) खा या -िप याची ज ेव याची सुिवधा आ ंतररा ीय दजा ची असत े. काही
िनवासीशा ळा ा म ुलां या िवश ेष गरजा ंसाठी असतात . तसेच कमी अिधक माणाम य े
िव तार अ ययन काय मासाठी भरिवल े या असतात .
तथािप , िनवासी शा ळा ा अिधक प रणामी आिण िवश ेष कोस ची सुिवधा उपल ध क न
देत आह ेत. ाम ये िव ाथ फ उ हा या या स ु ीम य ेच सहभागी होतात .
िविवध कारच े कोस चे अ ययन सािह य , भारताम य े सहज उपल ध आह े. लॉज ग-बोिड ग
शाळा असून देखील यो य घरग ुतीपणाचा दजा यांनी कायम ठ ेवला आह े.
आपली गती तपासा -
१) बदल घडव ून आणणारा (नािव य पूण ) सराव हणज े काय?
२) योग शा ळेवर आधारीत अ ययन आिण क पावर आधा रत अ ययन हयामधील
फरक प करा ?
३) नेटवरील अ ययनाच े फायद े व तोट े कोणत े आहेत ते सांगा?
४) उ हाळी िनवासी शा ळा हणज े काय ? तु हास त ुम या घरी शहराम य े, िवभागाम य े
उ हाळी िनवासी शा ळा अस या चे मािहत आह े काय?
५) तु ही त ुम या शा ळेत तुम या िव ा या साठी काही क पा ंचे िनयोजन क शकाल
काय?
munotes.in
Page 176
मु आिण दूर थ अ ययन
176 ८.४ सारांश
मािहती स ं ेषण त ं ान (ICT) हे अ ययना या िठकाणाब ल आिण काराब ल
लविचकता प ुरिवते. तसेच वेळेची िन वड, िवषया ंचे एक ीकरण , पाठवणी प त,
आंतर या आिण त
मािहती स ं ेषण त ं िव ान (ICT) लोकांचे जीवनमान बदल ून टाकत े. ICT मुळे
िव ाथ व िश का ंना पु कळ फायद े होतात . ाम य सहभागी अ ययन आिण ( वयं)
वाय अ ययना या गतीचा समाव ेश आह े. ICT हे नवीन काया मक अ ययनाच े
िनमा ण केलेले आहे.
दूरदश न हे िश णा या हातातल े परीणामकारक साधन क पकत ेने वापरल े जात आह े.
“ऑडीयो- हीडीयो सािह य ” िश णास श शाली बनिव यासाठी िश णा या सव च
े ाम य े िविवध बह िवध साधन े, वापरली जात आह ेत. ांची गुणव ा उ च दजा ची
असत े. ाम य े लवचीकता , उ कृ उपल ध ोत ा ंची मदतीसाठी अ ययनासाठी
मदतीची प रणामकारकता , गुणव ेसाठी अ ययन प तीचा (वापर) ांचा समाव ेश
आहे.
संगणक – ई - अ यापन (E-Learning ), नेटवर आधा रत अ ययन , उप हा ार े
सं ेषणाची ग ुणव ा ो साहनासाठी ो तांम ये िवभागणी आिण अिधक चा ंगली
अ ययन / अ यापनप ती काया ि वत कर यासाठी चालना द ेतात.
क पावर आधा रत अ ययन व योगशा ळेवर आधा रत अ ययन . नेट वरील
अ ययन ह े िव ा या ना गरज ेचे आहे.
नािव यप ूण िकंवा बदल घडव ून आणणारा सराव हा िश णातील नव -निवन आ हा ंनाचा
सामाना कर यास प ूत ता कर यासाठी प रणामकारक /अ याव यक आह े. स या या
कालख ंडाम य े िश णाचा आक ृतीबंध आिण िश णाचा द ेखावा ासाठी ग ुणव ेचा
दजा िटकव ून ठेव यासाठी नािव यप ूण बदल गरज ेचा आह े.
८.५ वा याय
१) भारतातील म ु दूर थ अ य यनास चालना द े यासाठी माहीती स ं ेषण त ं िव ान
(ICT) ची भूिमका काय आह े? उदाहरणासह प ीकरण करा .
२) िश णाम य े नािव यप ूण बदल घडव ून आणणारा सराव नम ूद करा आिण याचा कसा
उपयोग करता य ेईल.
३) पीबीएल (PBL) क पावर आधारी त अ ययन मजब ूती (श थ ळे) (Streng th) व
कमजोरी (Weakness ) ांची चचा करा.
munotes.in
Page 177
177 ९
मु आिण दूर थ अ ययनातील अन ुदेशन
तं े आिण सािह य
घटक रचना :
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ वयं-अ ययन सािह या ंची स ंक पना व व ैिश य े (SLM – Self Learning
Material )
९.३ मु आिण दूर थ अ ययनाम य े (SLM) चे वयं-अ ययन सािह याच े मह व .
९.४ मु आिण दूर थ अ ययनाम य े (SLM) वयं-अ ययन सािह याचा िवकास
९.५ वयं-अ ययन सािह याच े (SLM) मू यमापनासाठी मोजमाप (Criteria for
Evaluation of SLM )
९.६ सारांश
९.७ वा याय
९.० उि े
हया घटका या वाचनान ंतर तु ही पुढील माण े क शकाल .
(SLM) वयं-अ ययन सािह या ंची संक पना आिण व ैिश य े खुलासा कराल .
(SLM) वयं-अ ययन सािह याच े मह व सा ंगू शकाल .
(SLM) मु आिण दूर थ अ ययनातील वय ं-अ ययन सािह या ं या िवकासा या
पायया चा खुलासा कराल .
मु आिण दूर थ अ ययनाम य े वय ं-अ ययन सा िह याच े (SLM) मू यमापनाच े
मोजमाप ओळखाल.
९.१ तावना
आपण म ूलभूत अ यास म आिण पायाभ ूत मु दूर थ अ ययनातील अ ययन ि येचा
आकार आपण घटक ३ म ये समज ून घेतलेला आह े. घटक ४ म ये वेळोवेळी मु दूर थ munotes.in
Page 178
मु आिण दूर थ अ ययन
178 अ ययनाम य े येणा या नवीन आ हा ंनाना सामोर े कसे जायच े हे समज ून घेतलेले आहे.
तसेच सव साधारण म ु दूर थ अ ययन सािह यातील काय मातील नवीन आ हा ंनाना
समजून घेतलेले आहे.
काल मनानुसार का ळा या ओघाम य े गत त ं ानान े उप मशील सार मा यमाम य े,
इंटरनेट आिण (campas ) महािव ालया म य े, सूचना मक सािह यान े गती क ेलेली
आहे.
हया घटकाम य े वय ं-अ ययन सािह याशी स ंबंधीत (SLM ) मु आिण दूर थ
अ ययानाम य े पुढील वाहा ंचे (Issues ) चे ि तपादन क ेलेले आहे.
अ) वयं-अ ययन सािह याची (SLM) संक पना .
ब) पाठयप ु तकाप े ा वेगळे (फरक)
क) िवकासा या पाय या
ड) िचक सक / िनणा यक म ू यमापन (Evaluation Criteria ).
हया वरील वय ं-अ ययन सािह यातील घटका ंची खालील परी छ ेदाम य े चचा केलेली
आहे.
९.२ वयं-अ ययन सािह याची स ंक पना आिण व ैिश य े
सूचना ार े अ ययन होत े. मु दूर थ अ ययनाम य े समोरासमोर अ ययना या
अनुपि थत, िश का ंनी स ूचना मक सािह य तयार क ेलेले आह े. िविश गटा ं या
िव ा या चा ीकोन डो ळयासमोर ठ ेवून वय ं-अ ययन सािह याच े िलखाण क ेलेले आहे.
हयाम य े िव ाथ क ीत आकलना मक उिदद े प आह ेत आिण अनौपचा रक
उप माची रचना सर ळ सा या सो या वैयि क भाष ेत प क ेलेली आह े. आपण ज े आता
वाचत आहात त े सु दा वयं अ ययन , सािह याच ेच उदाहरण आह े.
वयंअ ययन सािह याची म ूलभूत रचना अ ंत ेरणेने संघटना मक रचन े ारा होत े.
अ यास म हा प ुढील बाबी शी सहमत आह े.
अ) सिव तर य ेय
ब) उि ये
क) अ ययन प रणाम
ड) परेखा िनधा रण
वयं अ ययन सािह याची (SLM) वैिश य े पुिढल माण े .
वयं – प ीकरणा मक : (Self-Explanatory )
हे साधे, य , प व अम ूत आहे. सािह य िव ा या ना प ीक रण पुरिवते. हया िठकाणी
दुसरे मा यम नाही . munotes.in
Page 179
मु आिण दूर थ अ ययनातील
अनुदेशन तं े आिण सािह य
179 वयं – अंतभू त : (Self-Contained )
सव ोत सािह याम य े अंतभू त आह ेत. िव ा या ना इतर शोध याची गरज नाही .
सादरीकरणा अ ंतग त िशकव याचा भाग वयं – अ ययन सािह याम य े पूण केलेला आह े.
वयं – िद दिश त : (Self-Direction )
वगा म ये सािह य िश काच े िद दश न करत े हे अ यापन करत े, माग दश न, ेरणा, सूचना
िव ा या चे मू यमापन प ुढील माण े :
अ) िविवध साधन े उदा. रचना
ब) भाषा.
क) प ीकरण .
ड) आकृ या.
इ) प र ा चाच या .
फ) आिण इतर .
वयं े रत : (Self-motivating )
मु अ ययनाती ल िव ाथ शारी रक अ ंतराने वेगळे आहेत आिण वयं – अ ययन
सािह य (SLM) हेच केवळ िव ा या ना या ंचे िश ण सतत प ुढे चालू ठेव यास ेरीत करत े
ते पुढील माण े :
अ) वयं- अ ययन सािह य चौकसपणा वाढिवत े.
ब) िव ा या ना े साहन द ेते.
क) वाहा ंची (मुददयांची ) (Issues ) वाढ करत े.
ड) तसेच थािनक प रि थतीशी अन ु प आन ंददायक व अथ पूण अ ययन
ि या बनिवत े.
वयं –मू यमापना मक : (self-evaluating )
मु आिण दूर थ अ य यनातील िव ा या ना याला / ितला आ हान द े यास िश क
नसतो .
वयं – अ ययन सािह या ार े वतःची गती तपासण े, वयंिनिम त ा ार े, उप मशील
आिण परीणामकारक िलखाण ह े िव ा या ना याची / ितची सम थता (साम य ) जाणून
घे यास मदत करत े.
वस मानी ( वतःचा मान राखणारा ) (Self-paced )
वयं – अ ययन सािह य िव ा या ना याचा / ितचा वय ं-स मान कसा ठ ेवायचा ह े
ठरिव यास मदत करत े. सािह य िविवध अ ययन साम या सह िव ा या म ये पसरल ेले munotes.in
Page 180
मु आिण दूर थ अ ययन
180 आहे. हणून याची रचना अशा कार े पािहज े क िव ाथ या या गरज े माण े वतःचा
आ मस मान ठ ेवू शकेल.
९.३ मु आिण दूर थ अ ययनाम य े वय ं- अ ययन सािह याच े मह व
(Importance of SLM in ODL )
वयं – अ ययन सािह य ह े मु दूर थ अ ययनातील िव ा या साठी मह वाचा ोत
आहे. हे माग दश न, ेरणा द ेते आिण िश कासारखी क ृती करत े. हयािठकाणी म ू यमापकाची
भूिमका द ुल ि त कर यासारखी नाही . फ वयं- अ ययन सािह या ार ेच िव ा या ना
संपूण अन ुभव िम ळतो. सूचना मक रचन ेम ये इतर मा यमा ंचे िनयोजन नस ेल तर
िव ा या साठी फ वय ं-अ ययन सािह यच तारणहार आह े.
वयं अ य यन सािह य व पाठयप ु तक हयामधील म ूलभूत फरक खाली ल माण े :
वाह (Issues ) काश
(Focus ) पाठ्यपु तक
(Textbiik ) िवषय -
आशय वयं अ ययन सािह य (Self
Learning Material ) िव ाथ येय गुणव ा प ूव क िवश ेष बुि मान िलखाण यश वी अ यापन
बाजार स ि थ ती
(Marke t) िव तृत ठरािवक िविश य ेयाने े रत
गट उि य े िवधाना मक नाहीत प पण े िवधाना मक आह ेत
रचना फ अन ु मिणक ेचा
भाग मूळ िशकव या या भागा या अंतग त व बा व पात
वयं तपासणी आधा रत
या म ूळ भागात िदल ेले
नाहीत िशकव या या म ूळ भागात िदल ेले
असतात .
भाषा औपचा रक व व ैयि क व पाची नसल ेली अनौपचा रक साधी व सरळ वैयि क
सादरीकरण दबावप ूण व दाट िवना ासदायक व स ैल लविचक धो याची पूव सूचना
(Threats ) अपेि त नाही अवघडपणा कठीणपणा ) अपेि त आिण सोडिवता य े यासारखा
पा ता समजून घे यासाठी प ूव अनुभवाची गरज मूळ भागाम य े आधार याम ुळे अनुभवांची गरज नाही
वाचन िन यत ेने वचन अस ू शकते सकारा मक ितसादाची मागणी
१) वयं –अ ययन सािह यमधील िलखाण व पाठय प ु तका मधील िलखाण या ंची तुलना
तुमचा वयं – अनुभव य न आिण याचा प रणाम या ं या आधार े अ ययना म ये
सहा यक होईल अशा कार े करा. munotes.in
Page 181
मु आिण दूर थ अ ययनातील
अनुदेशन तं े आिण सािह य
181 ९.४ मु आिण दूर थ अ ययनाम य े वय ं- अ ययनाचा िवकास
(Development of SLM in ODL )
येक मु आिण दूर थ अ ययन स ं थेम ये वयं- अ ययन सािह याचा िवकास करणारी
वतःची य ं णा असत े. हयां या पायया म ये िविधवत असतात . परंतु ता वीक आधार
सारखाच असतो . वयं- अ ययन सािह य कोस या उ ी ा ंचे सारण करत े. अ ययन
आशावादी कर यासाठी इतर ोताबरोबर छापील साही याशी वय ं अ ययन सािह य
जोडल ेले (Course ) असत े. वयं – अ ययनास अिभ ाय यं णा असत े आिण ह े
िव ा या ना अ ययन ि येम ये आधार द ेते.
प डा व गग (२००६ ) यांनी िविश अ यास मा या (Course ) नमुना रचन ेची ला ंबीचे
वण न व मु आिण दूर थ अ ययन स ं था िवकासाच े वण न करतो .
उदा.-
अ) दुहेरी (Dual-mode ) कारातील िव ापीठ े
ब) रा य तरीय म ु िव ापीठ
क) रा ीय म ु िव ापीठ
(इ नू ) IGNOU
हया िठकाणी िविवध नम ुने वापरतात .
अ) वैयि क ि श ण
ब) काय शाळा िनिम ती
क) पाठयप ु तकाच े पांतरण
ड) स लागार नम ुना
इ) ता पुर या करारावर ल ेखक स ुिवधा- नमुना.
फ) ता पुर या करारावर ल ेखक – संपादक नम ुना.
ज) वयं अ ययन सािह य परीस ंवाद िनिम ती नम ुना.
वरील प ैक य ेकाचे काही फायद े आहेत तर काही तोट े आहेत. एकदा का (कोस ) िविश
अ यास म रचन ेची या या िनि ती झाली , कोस चे उ पादन प ुढील बाबी या करत े.
१) कोस (िविश अ यास म) िनयोजन .
२) कोस (िविश अ यास म) िलखाण .
३) कोस (िविश अ यास म) पाठयप ु तकाच े उ पादन .
४) क- ा य, साधन े (अ यास म िनण याशी स ंबंिधत)
munotes.in
Page 182
मु आिण दूर थ अ ययन
182 कोस चे िनयोजनाम य े :
प रणामकारक हणत ेची गरज .
उि ा ंची या या.
ोता ंचे वग करण .
(trail) चाचणी .
िवकास .
पया यी आ िण यो य ोता ंची िनवड .
वयं व बाहय म ू यमापन .
अिभ ाय / प याभरण (feedback ).
हया व रल बाब चा समाव ेश होतो .
वयं-अ ययन सािह या ं या िवकासासाठी ता प ुर या व पात न ेमले या ल ेखकांकडून
संगानु प िनण य घे याची गरज ग ृहीत धरल ेली आह े. घटकाची रचना , िवभागणी या ंचे
िनण य अगोदरच झाल ेले आ ह ेत. हया स ंपूण पु तकाच े वाचन झा यावर आप याला
आढळून येईल क हया प ु तका ची रचना व िलखाण मु आिण दूर थ अ ययना या
अिधप याखाली या ंनी िनद िशत क ेले या कोस या य े माण े आहे.
खालील त ा मु आिण दूर थ अ ययना या िवकासा मक पाय या ंचे िनद शन करत े.
य ात वय ं अ ययन सािह याच े तीन कार आह ेत.
वयं अ ययन सािह याच े िवकासा मक ३ तर प ुिढल माण े :
अ) िनयोजन
ब) वाढ
क) उजळणी सह उ पादन (Production including Revision )
कोस िनयोजन (Course
Planning ) कोस िवकास (Course
Development ) कोस उ पादन
(Course
Production )
ाहकतेची गरज अ ययना या भागाची यव था संपादन उि ा ंची या या घटका ंची पर ेखा परेषा (Outline ) ोता ंचे वग करण कोस माग दश न िलखाण छपाई (Printing ) ोता ंची िनवड िनण य लेखक पाठवणी (Despatch )
िवकास व चाचपणी (Trail) पाठयप ु तकाच े िलखाण उजळणी वयं व बाहय म ू यमापन - -
अिभ ाय - -
munotes.in
Page 183
मु आिण दूर थ अ ययनातील
अनुदेशन तं े आिण सािह य
183 ६.२ मु आिण दूर थ अ ययनातील िवकासा मक पाय या
वयंअ ययनाचा िवकास करताना स ूचना मक िनण य मनाम य े िनि त ठ ेवला पािहज े. हा
मह वाचा (Issue ) वाह आह े.
उदा.-
क – ा य- यि क , िम ण , (कोस या ) िविश अ यास मा या गरजेनुसार कोण या
कार या सािह या या प ु तकाम य े / छापील व पात , िकती ला ंबी ंदी हयाचा िनण य
घेतलेला असतो .
ोत : ह रचंदन, २००८ :५६
आलेख ९.१ कोस सािह य उ पादना या पाय या.
आलेख ६.१ हा ी . ह रचंदन कोस संघटक (Team ) यांनी २००८ म ये सुचिव या
माण े व प पण े िनद िशत क ेले या वयं अ ययन सािह य बनिव याची व उ पादनाची
ि येचे वण न करतो .
संपादक य अन ुवाद छापील सािह याच े क ा य सािह य उ पादन कोस सािह य अ य मा यम त शै िणक त ं ान कोस लेखक कोस संपादक कलाकार आराखडा प ीकरणासह आराखडा munotes.in
Page 184
मु आिण दूर थ अ ययन
184 िनण य अगोदरच झाल ेला आह े व त ु हास को स या पायया िलह याप े ा वय ं-अ ययन
सािह याची िनिम ती कर याबाबत िवचारल ेले आह े. असे गृहीत ध न कोस सािह य
पुढील माण े :
रचना (Structure )
घटका या रचन ेचा थम िवचार हावयास हवा अ यापन िवभाग / अ ययन उि ा ंचा
समाव ेश असावा .
तावना
घटकाची तावना मागील घटकाशी स ंबंिधत जोडल ेली असावी . वगा म ये समोरासमोर
अंत र या करताना “शुभ सकाळ” (Good Morning ) अशी असावी . तावनाही
रचना मक , माग दशना मक , एखा ा िवषयाचा भाग आह े अशी स ु प असावी .
उिदद य े
ही तावन ेची अन ुकरण करतात . ही वत ना मक स ं ेिवषयी य करणारी असावी .
उददी े ही िव ा या स व ल ेखकास माग दश न तं े हण कर यासाठी मदत करणारी
असावीत .
घटकाचा म ु य भाग (Main body of the unit )
हया िवभागाम य े व उपिवभागाम य े संक पना योजना , घटकाच े आयोजन व सादरीकरण ह े
कोण या ही घटका ंचे अंतग त भाग आह ेत. जर त ु ही यो य मागा वर असाल , तर
उप मशीलता व गती तपास याची व व तःचे परी ण ह े म य-माग साधन े आहेत.
वा याय :( Assessment )
वयं तपासणी या व पात , नमुना उ र , िकंवा श य त े उ र , उप म, वा याय ,
गृहपाठ (मु िनब ंध, क प , यि क स ं ी उ राच े , व तूिन कारच े )
अपेि त अ ययना या िन कषा या गरज ेनुसार ठरिवल ेले आहे.
वा याय ह े िश का ंनी अधोर ेिखत िक ंवा संगणक अधोर ेिखत अस ू शकतात .
The Conclusion िन कष िकंवा घ टका या श ेवटी िस ंहावलोकनाची मागणी ,
मजबूतीकरण , संदभ , ंथकोष , संदभ ंथ यादी , सुचिवल ेले वाचन आ िण नम ुना / श य
उ रे.
एकदा का घटकाच े िलखाण ल ेखकान े केली क म ु दूर थ अ ययन स ं था छापील
सािह या या उ पादनाची ि या स ु करतात . वेळोवेळी वयं अ य यन साही याची
उजळणी करण े हे सु दा कोस चे मह वाच े े आह े. बह तेक स ं था बारीक नजर ेने
मू यमापन करतात . पडता ळणी (Trial) व मोठया माणात उ पादन कर याप ूव वय ं-
अ ययन सािह या ंचे घडणीस ंबंधीचे मू यमापन करतात . पानांचा आकार पर ेखा, munotes.in
Page 185
मु आिण दूर थ अ ययनातील
अनुदेशन तं े आिण सािह य
185 कागदाची ग ुणव ा , पुरावा वाचन , आलेख आिण इतर गो चा प रणाम कोस सािह या ं या
अंितम (Outcome ) िन कषा वर पड तो.
आपली गती तपासा २
२) कोस ( िविश अ यास माचा ) िवकास हा वय ंअ ययन साही य घटकाप े ा कसा
वेगळा आहे? दोघांची व रल वाचनाव न नम ुना व तर या ंची यादी िलहा .
९.५ वयं-अ ययन सािह य म ू यमापनाच े िनकष (Criteria of
evaluation of SLM )
शै िणक ि ये या अ ंतीम व ेळी मू यमापन ही एक अ याव यक ि या आह े. स चाल ू
असताना व स ा या श ेवटी कोण याही श ै िणक काय माचा म ू यमापन हा या स ं थेचा
अंत गत भाग आह े. यावेळी वयं-अ ययन सािह याची िनिम ती स चाल ू असताना होत े.
यावेळी वयं अ य यन सािह याच े वतः म ू यमापन ि या मु दूर थ अ ययनाम य े
अ याव यक आह े. मागील प र छ ेदात आपण वयं अ ययन सािह याचा ग ुणधम व वैिश य े
पािहल ेली आहेत. तु हास वय ं-अ ययन सािह या या म ू यमापनाच े िनकष स ुचिव याचा
हा एक माग आहे.
कोण याही म ू दूर थ अ ययन स ं थेचा वय ं –अ ययन सािह याच े मू यमापन करीत
असताना खालील म ु े (Issues ) ल ात ठ ेवा.
भाषाः - (Language )
वयं –अ ययन सािह य ह े िव ा या या िम वा या भाषेत िलहावयास हव े. यावेळी
सं ेषणाचा य न होतो , यावेळी त वा ंम ये तडजोड क ेली जाऊ शकत नाही .
शै िणक ि या : (Educational Process )
कोण याही वय ं- अ ययन साही याची श ै िणक या या ि या, उ पादन प
असाव यास हव े. वयं-अ ययन सािह या या ार े शै िणक आ ंत र ये या श ेवटी
संचामध ून याला / ितला काय अ पेि त आह े याचे साम य िव ा या म ये असावयास
हवे.
िव ा या ची मता : (Learner Capabilities )
मु दूर थ अ ययन स ं था परी ण आिण द ेखभाल व को स ची श ै िणक पातळी
राख यासाठी ग ुंतवणूक करतात . हयामध ून िव ा या ची अप ेि त पातळी राख यास
मदत होत े. जर कोस चा तर उ च अस ेल तर िव ा या ना तो अवघड वाट ू शकतो .
आिण कमी तीचा असेल तर िव ाथ कदािचत या ंची आवड हरवतात आिण
सं थाचा दजा घसरतो .
munotes.in
Page 186
मु आिण दूर थ अ ययन
186 पाठवणी यव थापनः - (Delivery Management )
एकंदरीत स ंपूण कोस चे प र ण कर याची भ ूमीका वय ं- अ ययन सािह याची आह े.
जर छापील सािह याप े ा इतर स ूचना मक सािह य अस ेल तर कोस ची रचना व
योजना तरावर स ंकलनाची अ याव यक गरज आह े.
वा याय व म ू यमापन : (Assessment & Evaluation )
वयं- अ ययन सािह य ह े िव ा या या गतीचा धोरणाच े अ याव यक देखरेख घडव ून
आणत े. वयं- अ ययन सािह य अ ययनाच े (िन कष ) फलीत व स ंपादनाम य े प पणा
आणू शकत नाही .
कुमार (२००० ) ने वय ं सूचना मक सािह य च े वण न केलेले आह े. हयाम य े दोन
काराम य े वग करण करता य ेईल.
अ) शै िणक म ू यमापन (Evaluation academic ) ( य )
ब) मू यमापन (Evaluation Physical )
(िफिजकल ) य व पात प ु तकाची छापील पर ेखा िटकाऊपणा , व पु तकाचा
आकार या ंचा अंत भाव आह े.
शै िणक (Academic ) व पात , सं था- सादरीकरणिनवड , भाषा, वा याय व
गृहपाठाचा समाव ेश आह े.
आपली गती तपासा ३
पाठयप ु तकातील कोणताही एक भाग या व याच े वयं अ ययन सािह याम य े पांतरण
कर याचा य न करा . तुमचा अन ुभव काय आह े? संपक स कालावधी दर यान या चे
आपसाम य े चचा करा.
९.६ सारांश
िव ा या स आकलन होईल अशा कार या वयं अ ययन सािह याब ल आपण हया
घटकाम य े चचा केलेली आह े. हे दूर थ अ ययनाम य े फार मह वाच े आहे. कारण ह े वयं
प ीकरणा मक आह े. वयं ेरणादायी व वय ं मू यमापना मक आह े.
वयं –अ ययन सािह याची व ैिश य े व गुणधमा चा खुलासा क ेलेला आह े.
मू यमापनाच े मोजमाप (Crite ria) सु दा िदल ेला आह े. हणून तु ही स ु दा त ुमचे वय ं-
अ ययन सािह याच े मू यमापन क शकता .
munotes.in
Page 187
मु आिण दूर थ अ ययनातील
अनुदेशन तं े आिण सािह य
187 ९.७ वा याय :
१) वयं-अ ययन सािह याच े मू यमापन बाहय मक ोत (Exiteria ) कोणत े आह ेत?
हया ाथ क िवधाना या प ु य वयं- अ ययन सािह य या म ू यमापनावर आधारीत
तुम या अिभ ाय (Comments ) िलहा.
२) वयं-अ ययन सािह य हणज े काय ? ( SLM) (कोस ) िविश अ यास मा या
िवकासासाठी (SLM) वयं अ ययन पायया चे प ी करण करा ?.
munotes.in
Page 188
188 १०
अ ययनकता साहा य णाली
घटक रचना :
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ दूर थ िश णाम य े अ ययनकता साहा य णाली ची गरज .
१० २.१ दूर थ अ ययनक या ची वैिश य े
१० २.२ दूर थ िश णाची व ैिश य े आिण व प
१० २.३ वयं- अ ययन सािह याची व ैिश ये.
१०.३ साहा यक स ेवांचे कार
१०.४ अ ययनकता साहा यक प दती (LSS) ची सं था मक यव था .
१० ४.१ ऑफलाईन यव था (offline Arrangements )
१० ४.२ ऑनलाईन यव था
१० ४.३ सारण स ुिवधा (Broadcasting facilities )
१०.५ साहा यक सेवा पूव तयारी व प रणाम करणार े घटक
१०.६ सारांश
१०.० उि े
हया घटका ार े काय के या न ंतर तु ही पुढील गो ी क शकाल .
िव ाथ आधार स ेवांचा खुलासा कराल .
दूर थ िव ा या या व ैिश या ंचे वग करण कराल .
दूर थ िश णा या ि थरीकरणाम य े आधार स ेवां या मह वाची च चा कराल .
िव ा या ना पुरिव यात य ेणा या िविवध आधार स ेवांची यादी कराल .
munotes.in
Page 189
अ ययनकता साहा य णाली
189 १०.१ तावना
िव ाथ आधार प दती हया द ूर थ िश णाचा मोठा भाग आह े. सव िव ा या ना आधार
सेवा ही स ची नसली तरी द ेखील या स ं थे ारा िव ा या ला मदत िम ळते यास देखील
आधार स ेवा अस े संबोधल े जात े. दूर थ िश ण ह े िव ा या या मागणी , गरज व
आवश यत ेनुसार आधार स ेवा देते. वेशापास ून माणप िवतरणापय त आिण द ूर थ
िश णा या िविवध काया म ये आधार स ेवांची गरज आह े. िविवध स ंगाम य े आधार स ेवा
िव ा या चे दूर थ श ै िणक स ं थापास ून वेगळेपणा कमी करतात . ा स ेवा िव ा या ना
आजीवन अ ययनास े साहन द ेतात.
आधार स ेवा हया थोड या दोन कार े आहेतः-
१) शै िणक (academic )
२) अशै िणक (non academic )
शै िणक काराम य े सेवा हया फ अ ययन - अ यापनास ंबंधी असता त.
अशै िणक आधार स ेवा पुढील माण े :
अ) िव ा या या व ैयि क सम या स ंबंधी.
ब) सं थेचा मािहती अ यावत ठ ेव यासाठी .
क) सं थे या काया मक बदला या मािहतीसाठी .
शै िणक आधार स ेवा िव ा या या आकलनाम य े वाढ हो यास सहा य करतात , तसेच
बु दीमान व कोस या व ानाम य े वाढ कर यास मदत करतात .
अशै िणक आधार स ेवा “समुपदेशन” हया नावान े ओळख या जातात . तसेच हयाचा
प रणाम स ं था या िव ा या या अ यासावर परीणाम करतात . हा घटक िव ा या ना
दूर थ श ै िणक स ं थांकडून आधार स ेवांची गरज का आहे. याचा ख ुलासा करतो . तसेच
हया स ेवा अ ययन उप माम य े कशा कार े फायद ेशीर आह े याचाही ख ुलासा करतात . पुढे
जाऊन आधार स ेवा हया िशक णा या स (िव ा या स)का स या नाहीत हयाच े वग करण
करतात . दूर थ िशक णा या स (िव ा या स) पुरिव यात आल े या िविवध आ धार सेवांचे
प ीकरण द ूर थ श ै िणक स ं थाकड ून संपूण देशभर िनदश नास (highlight ) केले जाते.
िशकणा या स आधार स ेवा िद या जातात कारण या तीन कार या आह ेत.
१) काही कारणान े शै िणक अ यासाम य े खूप अंतर पड ून दूर थ श ै िणक स ं थाम य े
वेश घेतलेले िव ाथ .
२) वतःची नोकरी , यवसाय सा ंभाळून संपूण अ यास म/ काय म पूण कर याची
इ छा असल ेले िव ाथ . munotes.in
Page 190
मु आिण दूर थ अ ययन
190 ३) समोरासमोरील आंत र येने पास होऊन उ च िश णास द ूर थ श ै िणक स ं थाम ये
वेश घेणारे िव ाथ .
हया सवा पैक एखादयास स ु दा द ुर थ िश णाचा (full form ) पूण व प मािहत नस ेल
आिण द ूर थ श ै िणक स ं था िश ण द ेणाया ना देखील िश णाच े पूण व प माहीत नस ेल.
हणूनच िव ाथ आधार स ेवा हया िव ा या स उपयोगी पडतात आिण िविवध क ृतीयु
उप म, वा याय व द ूर थ श ै िणक स ं थांची मू यमापनाची ि या समज ून घे यास
मदत करतात .
१०.२ दूर थ िश णाम य े अ ययनकता साहा य णाली ची गरज
दूर थ िश णाची या या िविवध कार े कर यात आल ेली आह े. परंतु अ याव य बाक
आहे ती पुढील माण े आहे. “िविवध श ै िणक काय म, उप म, हे िव ा थ व िश कापास ून
शारी रक अ ंतराने वेगळे आहेत. परंतु हयावर मात कर याचा य न िविवध मा यमा ार े
केलेला आह े.” हेच स य आह े आिण व ैि क वीकाराहाय आहे. िव ा या या गरज ेनुसार
आधार स ेवा चा उपयोग क ेलेला आह े. आिण ह े मु दूर थ अ ययनाम य े मु य साधन
हणून गृहीत धर यास अना व यक नाही हणज ेच आवश य आह े.
हया िठकाणी िव ाथ स ेवांची गरज का आह े हयाची भरप ूर कारण े आहेत. यापैक काही
कारण े पुिढल माण े आहेत.
१) िशकणार े (िव ाथ ) हे दूर थ िश णाशी नवीन आह ेत.
२) िव ा या ची वेगवेगळी भौितक व श ै िणक पा भूमी आ हे.
३) दूर थ श ै िणक स ं था या कोस िशवाय िव ा या ना इतरही जबाबदाया आहेत.
४) िव ा या ना या ं या समवय क गट न ेहमी माण े शै िणक स ं थाम य े समोरा -समोर
भेटत नाहीत .
५) िव ाथ या ं या व ेळेनुसार आवडी माण े अ यास करतात . यां या वैयि क जाग ेम ये
अ यास करतात पर ंतु यांना आधाराची गरज वाटत े.
६) हणून स प रि थतीत आिण भिव यात त ु हास हयाम य े अिधक भर घालावी
लागेल.
वर उ ल ेख के या यित र अधीक तीन काराम य े िवभागणी होत े.
अ) िव ा या ना आ धाराच े यि क कारण .
ब) िव ा या ना आधाराच े सैवांितक कारण .
क) िव ा या ना आधाराच े मानिसक कारण . munotes.in
Page 191
अ ययनकता साहा य णाली
191 िव ा या ना आधाराच े य कारण : (Practical reasons for learners
support ) िकंवा ा यि क कारण
िव ा या या मागणी म य े एकसारख ेपणा हण जे यांना आधार स ेवा तातडीन े (urgent )
ह या असतात . जे हां िव ाथ द ूर थ श ै िणक स ं थाम य े वेश घेतात, यावेळी यांना
(Unfamiliar ) कसेबसे वाटत े. कारण - वगा म ये जस े समोरा समोर य
िशकव यासाठी िश क असतात तस े दूर थ िश णाम य े समजा िव यासाठी नसतात .
वयं-अ यय न सािह या ा रे वतःचा अ यास वत ं पणे क इि छतात िक ंवा ऑन लॉईन
कोस सचे अ ययन िश का ं या ग ैरहजेरीम य े करतात . काही िव ाथ अच ंबीत होतात .
आिण अशा (Unfamilliar ) ात नसल े या प रि थती म य े आ मिव ासाची मता
( वत:म ये) बाळगू शकत नाहीत . हणज ेच या ंना पाठिव यात आल े या छापील वय ं
अ ययन सािह याशी ज ुळवून घेणे सुरवातीस या ंना अवघड जात े
हया िशवाय त लख मरण श असणार े िव ाथ द ूर थ शै िणक स ं था/ िव ापीठाम य े
तसेच सव जगाम य े मह वाचा िनणा यक (issue ) मु ा आह े. हयाचे कारण हणज े
समोरासमो रील श ै िणक स ं था प े ा दूर थ िश णाम य े गळतीचे माण जा त आह े. ाचे
कारणः -
अ) शै िणक
ब) अशै िणक
क) िकंवा दो हीही .
हयाची आपण न ंतर चचा हया घटकात करणार आहोत . हया कारणा ंचा आधारा ंचा शोध
आपण म ु दूर थ अ ययन प दतीम य े करणार आहोत .
िव ाथ आधारसाठी िस दा ंतीक कारण े : (Theoratical reasons for learner’s
Support )
िस दा ंतीक ब याच कारणाप ैक दूर थ श ै िणक स ं थापास ून वेगळेपण ह े िव ाथ आधार
सेवांचे मु य कारण े आह े. ते केवळ सं थापास ून वेगळेपणा जाणवत नस ून, ते यां या
समवय क गटा पासून व िश कापास ून वेगळेपणा जाणवतात . मु दूर थ अ ययना ार े
अ यास करण े हा यां यासाठी एक व ेगळा अनुभव आह े. िश णा या रा ीयकरणाचा
अभाव हा न ेहमी सतत कोस या अ ंतापय त नाख ुषी आणतो . हणून िव ा या चे वेगळेपणा
कमी कर यासाठी या ं यासाठी चा ंग या अ या सासा या वातावरणाची िनिम ती केली
पािहज े. दूर थ श ै िणक स ं था हया िव ा या ना या ं या कोस म य े वेश घेताच
ताबडतोब काय मास स ुरवात क शकतात . यांना दूर थ िश णाची त व े जाणून घे याची
( ात कर याची ) गरज आह े आिण िविवध काम कर या या क ृतीचे व प समज ून घेणे
आवश य आह े. यांना खालील माण े माग दश नाची गरज आह े.
munotes.in
Page 192
मु आिण दूर थ अ ययन
192 अ) वयं-िद दिश त अ ययन सािह य .
ब) सूचना मक ताव .
क) परी ा ंचे कार .
वरील कार े िव ा या ना दूर थ स ं था आधार ा होतो.
िव ा या ना आधारासाठी मानिसक कारण
अ यासा या प दतीमध ून आिण सव े ां या िनणा यक वाहा (issue ) मधून मानिसकता
येते. हे नेहमी िनयमाप े ा वण ना मक स ंदभा त आह े. अ ययन अ यापनाच े (िवचार े )
काय े जागितक तरा वर आह े आिण द ूर थ अ ययनातील िव ा या चा चुका हया अन ंत
व सव यापक आह ेत.
उदाः- दूर थ िश णातील एका िव ा या स घट फोटाची सम या आह े, ल न समार ंभ,
नातेवाईका ंचा मृ यू आजारीपणा (वगैरे) इ.
हया काराम य े कोस या मागणी न ुसार िव ाथ ब ु दीम ा हण कर याचा य न
करता त. अशा कार या िव ा या ना माग दश न कर यासाठी द ूर थ श ै िणक स ं था
समुपदेशन स ाच े आयोजन करतात आिण स ं थे या िनयम व अटी माण े कोस पूण
कर यासाठी स ंपूण पणे लविचकता द ेतात. येक श ै िणक स ं थांनी िव ा या ना
अ ययनाम य े याय द े या या भ ूिमकेसाठी प मा ग दश नवर पर ेखा, योजना व ि या
हया ार े मदत करतात .
वर उ ल ेख के या माण े त सेच वग करण क े या माण े दूर थ श ै िणक स ं थाती ल
िव ा या ना आधार स ेवांची गरज असत े.
तथािप , दूर थ िश णा तील िव ा या या व ैिश यामुळे दूर थ श ै िणक स ं था/
िव ापीठा ंमधून िव ाथ आधार स ेवांचा शोध मह वाचा आह े. व हयाची न द द ेखील
मह वाची आह े.
१०.२.१ दूर थ अ ययनक या ची व ैिश य े (Characteristics of Distance
Learners )
दूर थ िव ा या ची वैिश य े ओळख यासाठी आपणास समो रासमोरील िश णाशी तुलना
करणे गरजेचे आहे. दोघामधील फरक हा द ूर थ िश णातील िव ाथ कोण आह ेत व या ंची
वैिश य े सुचिवतो .
munotes.in
Page 193
अ ययनकता साहा य णाली
193 समोरासमोरील श ै िणक स ं था दूर थ श ै िणक स ं था संपूण वेळ िव ाथ व जा त माणात क ृतीशील अध वेळ कृतीशील
िव ाथ एकच भूिमका बजावतो .
उदा.- िव ापीठात / शै िणक स ं थाम य े
अ ययन करतात . िव ाथ अन ेक भूिमका बजावतात .
उदा.- काया लयात काम करण े, समाजस ेवा करणे, लब सभासद , कुटुंब सभासद इ.
एकाच स ं थेचा सभासद हणज े एकच श ै िणक सं था एकाप े ा जा त स ं थेचा सभासद , कुटुंब, कामाच े िठकाण. ठरािवक वयातील गटाच े िव ाथ ौढ िव ाथ र ्, ठरािवक वयोगटाच े बंधन नाही.
समान वयोगटा या िव ा या या बरोबर आंत र या होत े. समान वया या गटाबरोबर आ ंत र या होत
नाही.
िव ा या स सहज श ै िणक ोत उपल ध
(लाय री , संगणक, िव ान योग शाळा , इ.) िव ाथ द ूर अंतरावर राहतात . यामुळे य
ोत नाही .
इ यादी . इ यादी .
समोरासमोर श ै िणक स ं थेम ये जाणार े िव ाथ ह े दररोज िनयिमतपण े वगा म ये हजेरी
लावतात या उलट द ूर थ िश णा तील िव ाथीर ् या या / ित या वेळे माण े अध वेळ
अ यास करतात . दूर थ िश णातील िव ाथ ह े अ यासामधील मोठया अ ंतराने परत
अ यासाम य े आल ेले असतात . यांना िविवध स ं थांशी बांधीलक असत े. उदा. कामाच े
िठकाण , घर, लब, सामािजक स ेवा इ., परंतु समोरासमोरी ल िश ण घ ेणारे िव ाथ ह या
सवा शी बा ंधील नसतात . समोरासमोरील प रि थ तीम य े तो/ ती ठरािवक श ै िणक
सं थामध ून वतःची ओ ळख करव ून घेतात. हया िठकाणी तो / ती याचा / ितचा अ यास
यां या (मालक या ) शै िणक स ं थाकड ून करतात . अशा कार े समान वयोगटा या
िव ाथ गटा या बरोबर आ ंत र या होत े. िश क व स ं थां या ोता ंचा दररोज उपयोग
घेतात. दूर थ िव ाथ एकटा , राह या या िठकाणाह न द ूर, हया सव साधनसाम ी या
अभावान े िकंवा अंशतः सोई स ुिवधा ार े अ यास करतो .
दूर थ िश णाम य े िविवध कार चे िव ाथ असतात . ते पुिढल माण े आहेत.
अ) शाळा संपताच उ च िश ण घ ेऊ शकत नाही . परंतु कालावधीन ंतर उ च िश ण घ ेऊ
इि छणार े िव ाथ .
ब) काही िव ाथ उ च िश णामध ून माघार घ ेतलेले असतात पर ंतु नंतर या ं या
ानव ृ दीसाठी िश ण सतत चाल ू ठेवू इि छणार े िव ाथ .
क) भूतकाळात काही कारणान े िश ण अध वट सोडाव े लागणारे िव ाथ . परंतु नंतर िश ण
पु हा पुढे सतत चाल ू ठेव याची अ ंत ेरणा (Realize ) झालेले िव ाथ .
ड) आयु यभर िश ण घ ेत राहाव े व अ ययन घ ेवू इि छणार े िव ाथ .
इ) भौितक , सामािजक , आिथ क, भौगोिलक या ा स ुिवधांचा अभावाम ुळे समोरासमो र
िश ण स ं थेत य िनयिमत पण े हजर राह न शकणार े िव ाथ . munotes.in
Page 194
मु आिण दूर थ अ ययन
194 फ) द निदन जबाबदा या व कत ये पार पाड ून समा ंतर िश ण घ ेऊ इि छणार े िव ाथ
उदा.- घर, काम, काया लय (Office )
ज) वतः या व ैयि क शारीरीक कारणा ने वगा त य हज ेरी लाव ू न शक णारे िव ाथ .
उदा.- शारी रक आ हाना मक िव ाथ .
(physically challenged learner )
वरील िववरणात ून दूर थ िव ा या ची वैिश य े व वभाव या ंचे ितिबंब िदस ून येते. परंतु
मह वाच े हणज े अशा िव ा या ची तीन का रांत िवभागणी होत े.
१) दुस या या मदतीिशवाय वतःच े िश ण वतःप ुढे चाल ू ठेव याची मता व
आ मिव ास असणार े िव ाथ . संपूण काय म (कोस ) पूण होईपय त कोणत ेही
समुपदेशनाची आवश यता नाही अशी या ंची िवचारसरणी असत े. यश वी हो यासाठी
समुपदेशकाची आव यकता नाही असा आ म िव ा स व साम य य ांची मानिसकता
िव ा या म ये असत े. परंतु काही कालावधीन ंतर या ं या हया फाजील आ मिव ासास
साम या स व मतास स ु दा मदतीची गरज लागत े. यांना याव ेळी गरज लाग ेल
यावेळी दूर थ िश ण मदतीसाठी आयोजन करत े. अशा िव ा या साठी कोण या
आधार स ेवा पुरिव या जातात हयाची चचा आपण मागील घटकाम य े केलेली आह े.
२) दुस या काराम य े शै िणक स ं थाकड ून िविवध व पात स य स ंवेदनाची मदत व
गरज ा होते.
उदा.-
१) यां या अप े े माण े यां या व ैयि क व श ै िणक सम या ंसाठी िनरसण कोणी
क शकतो .
२) सतत अ यासास ेरणा द ेणे.
३) यां याम य े आ मिव ास िनमा ण करण े. इ.
तंतोतंत समोरासमोरील प रि थती जरी िम ळत नसली तरी जव ळपास प रि थती द ूर थ
िव ा या स िमळू शकते. ते यासपीठ शोध याचा य न करतात . जेणेक न हया िठ काणी
समुपदेशकाकड ून सम या सोडिव यासाठी सहभागी होऊ शकतात आिण
समुपदेशकाकड ून य याला / ितला मदत ा होते. पुढे ते यां या कोस म ये याची
बु दीम ा हण कर यासाठी कोणाच े तरी माग दश न िमळावे असे यांना नेहमी वाटते आिण
दूर थ िश ण स ं थांनी िनधा रत क ेले या व ेळेम ये यांचा काय म पूण कर यास मदत
करतात .
३) ितस या कारच े िव ाथ ह े पिह या व द ुस या कारा या म य े यांना वतःला
पहातात . मूलतः त े िन र णा मक कार या िव ाथ काराम य े असतात . यांना
अ यासाम य े आिण व ैयि क स म याम य े शंका मक (query ) नसतात . परंतु
यांना टा ळता न य े यासारखी प रि थती उदभवली िक ंवा एखादी आग ंतुक सम या munotes.in
Page 195
अ ययनकता साहा य णाली
195 िनमा ण झाली तर त े समुपदेशका बरोबर िक ंवा समव यक गटा याबरोबर आ ंत र या
कर यास काक ू करतात (hesitate ) हया य ेणा या सम या ंचे वतः समाधान
शोध याचा य न करतात .
िस पसन (२००० ) या माण े दूर थ िव ा या स खालील मता ंची गरज असत े.
(Intelligence ) बु दीम ा : कामा या दबावाखाली काय कुशलतेची मता .
(Numeracy ) ससं यता : कुटूंबा या मा ग या हाता ळ याची मता .
(Literacy ) सा रता : पेपर वक कर याची मता िलहायला वाचावयास य े याची मता .
(Motivation ) ेरणा : अ यासासाठी चा ंगले वातावरण िनिम तीची मता .
(Seek Assistance ) मदत शोध : अ यासा या मागणीम य े अ म दे याची मता .
(Self-Confidance ) आ मिव ा स : गुण दोष रचना वीकार याची मता .
(Exam anxity ) प र ेची िच ंता : हण क ेलेला तणाव हाता ळ याची मता .
आपली गती तपासा :
.१ दूर थ िव ाथ कोण आह ेत.
(Who are the distance learners ?)
१०.२.२ दूर थ िश णाच े व प व वैिश य े (Nature & Charact eristics of
Distance Education )
दूर थ िश ण ही स ं ा वेगवेगळया नावान े ओळखली जात े.
उदा.-
अ) प यवहारा ार े िश ण
ब) मु िश ण
क) घरी अ यास
ड) आवाराबाह ेरील अ यास
इ) लविचक अ ययन
फ) ोतावर आधा रत अ ययन
प यवहा रा ार े िश ण : हे िव ाथ दूर अंतराव न अ ययन - अ यापन करतात . िश क
व िव ाथ हया ं याम य े समोरासमोर आ ंत र या होत नाही . िव ा या स अ यास सािह य
सं थेकडून पो टा ार े िमळते. हया काराम य े छापील सािह य ह ेच मा यम आह े. छापील
धडे हेच केवळ िव ा या स अ ययनासा ठी ोत आह े. munotes.in
Page 196
मु आिण दूर थ अ ययन
196
०१ प यवहारा ार े िश ण (Correspondence Education )
दूर थ िश ण (Distance Education )
हया काराम य े िव ाथ द ूर थ श ै िणक स ं थापास ून ला ंब अंतरावर राहतात . आिण
यांचे अ यासाच े काय म दूर थ शै िणक स ं थाकड ून सतत हो त असतात . हया िठकाणी
अ ययन - अ यापन ह े छापील सािह य िविवध त ं ाना या साहयान े अ यास क ावर
पाठिवल े जाते. अ यास क ातून िव ा या पय त पोहचिवल े जाते. ही मा यम े हणज े रेडीओ,
दूरदश न, टेलीफोन , ऑिडओ, हीडीओ कॅसेटस व िविवध िव ुत मा यम े होत. हया
प रि थतीम य े िव ाथ व खाजगी िश क या ं याम य े दुहेरी (two-way) आंत र या होत े.
दोघांम ये एकाच व ेळी घडणा या आिण एकाच व ेळी न घड णा या व पात आ ंत र या
होते. कारण मा यमाची म य थी होय . िव ाथ आधार स ेवा हया प रि थतीम य े मह वाची
भूिमका बजावतात .
दूर थ िश ण (Distance Education )
मु अ ययन (Open Learning )
मु अ ययन ह े व दूर थ िश णाप े ा ता वीक आह े. पेरॉटन (१९९७ ) या माण े “मु
अ ययन ह े अ यापन सािह या या वापरा या आधारावर आयोिजत शै िणक उप म आह े.
हयाम य े कमीत कमी अ या स हण कर या या मया दा असतात िक ंवा वेळ व जाग े या
मया दा असतात . अ यासा या प दती िक ंवा वरील प ैक एकाच े एक ीकरण ” हे त व ानाच े
साधन हण ून सुचिवत े क पर ंपरागत श ै िणक ि थरीकरण िव द हयापास ून दबाव व
मया दा कमी करतात . मु िश ण हे मु पणे िव त ृत व पात अ ययना या स ंधी उघड
करतात . आिण या परीणामकारक उ पादनातील अस े अ ययन िम ळवून देतात.
दूर थ अ ययनाम य े दूर थ िश णास ंबंधी खालील माण े सूट (relaxations ) िमळते. (अ या पान सािह य )
Teaching Material Institution सं था Learner िव ाथ
िव ाथ आधार
सेवा (अ यापन सािह य )
Teaching Material Institution सं था Learner
िव ाथ
munotes.in
Page 197
अ ययनकता साहा य णाली
197 १) िविवध कोस स / काय माम य े वेशासंबंधी
२) वय व पा ता संबंधी
३) थान (place ) व अ यासाचा कालावधी (duration )
४) कोस सची िनवड व प र ा कार (pattern )
५) काही यवसाियक काय म सोडल े तर वयाच े बंधन (no upper age limit )
काय माम य े व ेश घे यासंबंधी नाही उदा . (नस ंग) परीचारीका ( इंजीिनअ र ंग)
अिभया ंि क इ.
समोरासमोरील श ै िणक स ं था सारख े दूर थ श ै िणक काय मास उ च माका चे मेरीट च े
वेश न दणीसाठी आवश यता नसत े. वेळ-काळा या व िश का ं या माग दश ना या
अनुपि थतीम य े िव ाथ व ैयि कपण े अ यास करतो . िश णा या बाजाराम य े
िव ा या या मागणीन ुसार द ूर थ श ै िणक सं था प ु कळ कोस स देतात. िव ा या स जे
जमेल, यो य वाट ेल या कोस सची िनवड करतात . यांना आवड नसल े या कोस साठी
वेश घे यासाठी या ं यावर बलप ूव क दबाव नसतो . ते यां या कोस सची िनवड या ं या
इ छे माण े यां या पस ंतीने िनवडतात . स ा या प रि थतीम य े दूर थ श ै िणक
सं थाकड ून दे यात आल े या काय मास िविवध म ू यमापन कार उपल ध आह ेत.
उदा.- िव ा या या मागणीन ुसार यांना हव े असल ेले प र ेसाठी जव ळचे िठकाण हया
िठकाणी या या / ित या इ छ ेनुसार प र ेसाठी हव े असल ेले िवचा शकतात .
आवश य त ं ाना या साहयान े घर या घरी “ऑन लाईन ” प र ा द ेऊ शकतात . पेपरवर
िलह न प र ेस बस याचा व सिट िफकेट ा करणे हा एकम ेव माग स ि थितत नाही . हया
वैिश यान े मु अ ययन जागितक तरावर प रिचत आह े.
मु अ ययन
१०.२.३ वयं अ ययन सािह याची व ैिश य े : (Characterristics of self
learning material )
इतर सव कारणाम य े िव ाथ आधार स ेवा हे वय ं अ ययन सािह याचा व ैिश या ंचे एक
कारण आह े. काही िव ा थ हया सािह याशी प रिचत नसता त. दूर थ श ै िणक
सं थाकड ून ा झाले या अ ययनाचा ताव आ य चक त िव ा या ना आ यचक त
करतो . व नेहमी या ंना ताण िनमा ण करतो . काही जणा ंना वयं –अ ययन सािह य सं था अ यापन सािह य िव ाथ िव ाथ आधार सेवा तांि क उपयोग munotes.in
Page 198
मु आिण दूर थ अ ययन
198 हाताळणे अवघड वाटत े आिण उप म वा याय सोडिव णे अवघड वाटत े. वयं अ ययन
सािह य या ं या अप े े माण े िव ा या ना अ यास कौश याची गरज असत े आिण ह े सव
मानवी आिण ता ंि क आधारान े श य आह े.
जरी वय ं –अ ययन सािह य पाठयप ु तकासारख े वगा सारखी वातावरण िनिम ती
कर यासाठी िश का ंनी तयार क ेलेले असल े तरी द ेखील याला ही काही यां या वतः या
मया दा आह ेत आपण तसा िनयम बनव ू शकत नाही . घटका ं या काय मासाठी िविवध
लोकां या सहभागाम ुळे सम या िनमा ण होतात . सम या प ुढील कारणा तव िनमा ण होऊ
शकतात .
अ) संपादकाचा अ ंतभा व.
ब) सूचना मक रचनाकार .
क) अ यास म िनयोजकार (Planner ).
ड) आिण इतर .
मया दांना आपण नाका शकत नाही . हणून वयं – अ ययन साही य ह े एकट े वैयि क
पणे िश क व सम ुपदेशका या स ं था या आधारा िशवाय स ेवा देऊ शकत नाही . िव ाथ
आधार स ेवा हया द ूर थ अ ययनाम य े मह वाचा भाग आह े.
वयं अ ययन सािह याचा वापर कर णा या िव ा या याम य े यांना कंटाळा (bore)
िदसून येतो. वयंअ ययन सािह याचा िवषयातील अ ंतग त घटका ंचा अ यास करताना
यां या मनाम य े काही क पना व य ेतात. जोपय त या ंना हया ा ंची उ र े िमळत
नाहीत व यां या मनातील क पना द ुसया या समोर य करत नाहीत तोप य त या ंना चैन
पडत नाही .
यांचा मनाम य े ग धळ चालू असतो . प रणामी –
अ) ते या या अ यासाम य े एका होऊ शकत नाहीत .
ब) िवषया या अ यासापास ून ल द ुसरीकड े जाते.
क) सं थापास ून वेगळेपणा जा णवते.
बह तेक स ंगामधून या ंना एकाक पणा (एकटेपणा) आढळून येतो. हयाच प रि थतीमध ून
िव ा या कडून आधार स ेवांचा मागणी होऊ लागत े. यावेळी दूर थ श ै िणक काय मां या
हया आधार स ेवा दूर थ श ै िणक स ं थांकडून पुरिव या जातात .
आपली गती तपासा
.२ मु अ ययन हणज े काय?
munotes.in
Page 199
अ ययनकता साहा य णाली
199 १०.३ साहा यक स ेवांचे कार (Types of Support Services )
दूर थ िव ा या साठी दोन कार या स ेवा पुरिव या जातात .
शै िणक आधार स ेवा.
अशै िणक ( शासक य ) आधार स ेवा.
शै िणक आधार स ेवा हया अ यासास ंबधी असतात आिण (मुददै) वाह (Issues )
शै िणक मस ू ांशी (Matter ) संबंिधत असतात .
उदा.- वा याय ितसाद कसा िलहावा . वयं-अ ययन सािह याचा अ यास करत
असताना िवषयातील घटका ंचे अ ययन करताना अस े सहिजकच िनमा ण होतात .
शासक य आधार स ेवा हया स ं थापय त अ यावात मािहती प ुरिव याचा शोध घ ेतात,
सं थांची यव था , परी ा ंची ि या, वेश फ . इ. चे िनयोजन करतात . थोड यात व रल
दोघांची चचा आपण हया घटकाम य े करणार आहोत .
(Acedemic Support ) शै िणक आधार
शै िणक आधार द ूर थ िव ा या ना दूर थ अ ययन ि थरीकरणाम य े फारच मह वाचा
आहे. हे आधार िविवध तरावर िव ा या ना या ं या अ यासाठी प ुरिवले जातात . हे तर
पुढील माण ेः-
पूव वेश तर .
कोस ला व ेश.
(अ यास मादर यान ) कोस या कालावधी दर यान प र ा .
पो ट – कोस तर (Post-course stage ).
(Pre Entry S tage ) पूव वेश तर :
हया तरातील बह स ं य िव ा या ना या ंना वतः काय कर याची इ छा आह े ही
संक पना प नसत े. यांना कोस सं थाकंडून दे याबाबत माग दश नाची गरज असत े. ती
पुढील माण े.
अ) वेशा या गरजा .
ब) अजा ची ि या.
क) सं थेिवषयी थोड यात मािहती .
ड) िविवध काय मांसाठी फ munotes.in
Page 200
मु आिण दूर थ अ ययन
200 इ) दूर थ िश णाची अ ययन / अ यापन ि या.
फ) यां या पदवीची मा यता .
ज) काय म पूण के यानंतर उपल ध रोजगारा या स ंधी.
(Entry to course ) कोस साठी व ेश :
अ यास सा िह य द ूर थ श ै िणक ारे पॉकेटमधून या या / ित या िवषयीच े ा होताच
िव ा या ना ते कसे वाचाव े. हयाबददलची मदतीची गरज असत े. ती पुढील माण ेः
अ) हया घटका ंशी संबंिधत काय क ेले पािहज े.
आ) वा याय – ितसाद जमा कर याची तारीख .
इ) जवळील अ यास क ाचा प ा .
ई) कोठे व के हां वा याय - ितसाद जमा करावयाच े व िकती वा या य – ितसाद जमा
करावयाच े आहेत.
उ) अ यास म पूण कर यासाठी व ेळेचे यव थापन व िनयोजन .
वरील सव वाह (Issues ) प कर यासाठी िव ाथ आधार स ेवांकडे आश ेने पाहतो .
िव ा या स हवी असल ेली आधार स ेवांची मािहती काय मा या माग दश काकड े उपल ध
असत े. ही माहीती (अ ययन ) अ यास सािह या बरोबर िव ा या कडे दळणवळणा या
प यावर पाठिवली जात े. अशा कार े काय म हा सम ुपदेशासाठी िव ा या या गरज ेनुसार
पाठिवला जातो . याची िनिम ती शै िणक वाह (Issues ) मुलांना समजतील अशा का रे
असत े.
(During the Course ) कोस या कालावधी दर यानः
िव ा या स नेहमी जाण ून घे यासाठी याची / ितची श ै िणक गती मािहती असत े. तो / ती
यां या ( ेड) गुणांकन िवषयी अप ेि त असतात आिण खाजगी िश ण या ं या वा याय
ितसादावर भा य क न ग ुणांकन करतात .
जो िश क िव ा या स ेरीत करतो , माग दश न व स ूचना, िव ा या या अ ययन उप मास
फायद ेशीर होईल अशा कार े देतो. िश क िव ा या स कधीही नाऊम ेद व िन साही
करत नाही . जर िव ाथ अ यास समज ून घे यास नापास ठरला तर िश क या ंना यो य
माग दश नासाठी सम ुपदेशकाकड े पाठवतात . काही व ेळा िव ा या या सम या हया व
सोडिव यासार या असतात आिण हयाम ुळे शै िणक उप मास उशीर होतो .
उदा.- वा याय उशीरान े जमा करण े हया स ंद भात सम ुपदेशकाकड ून माग दश न केले जाते.
थोड यात िव ाथ यां या गती िव षयी चचा करतात , वा यािवषयी ग ुणांकन ( ेड), े
भेट, (सेमीनार ) प रसंवाद, यि क प रणाम , मा यमात ून अ ययन प दत आिण इतर
बाबी स ंबंधी सम ुपदेशकाशी चचा क शकतात . munotes.in
Page 201
अ ययनकता साहा य णाली
201 (Examination ) प र ा :
हया तरावर फ प र ा ं या तारखा ंचाच शोध घ ेतला जातो अस े नाही . परी ा क ती
तासांची अस ेल हयािवषयी मािहती तस ेच उज ळणीची ि या प दत व परी ा तयारी
कर याची प दत हया िवषयी मािहती क न घ ेतात. काही िव ाथ प र ा उज ळणी प दत
आिण चाचणी प र ा घ े यासाठी समुपदेशकास िवन ंती करतात हया प रि थती म य े
समुपदेशक उज ळणी या प दतीच े आयोजन करतात , यश वी परी े या तयारीसाठी
ो र प दती ार े आयोजन करतात .
(Post – course stage ) ( पद य ु र िविश अ यास म) पो ट – कोस तरः -
काय म व कोस संप यावर, माणप िम ळा यावर द ेखील िव ा या स सं थाकड ून
आधार स ेवेची गरज लागत े. यां या श ंका (query ) पुिढल माण े असतात .
शै िणक क रअर बददल स ला घ ेणे व भिव यात काय कराव े य ाचे माग दश न घेणे. हया
प रि थतीम य े शै िणक सम ुपदेशक िव ा या स यो य कार े माग दश न करणारा असावा .
समुपदेशकाने याला / ितला िवचा न , यांची मता जाण ून घेऊन यां या उ वल
भिव यासाठी माग दश न कराव े.
अशा कार े िव ाथ आधार स ेवा व परी ा स ंपली तरीही कधीही ब ंद होत नाहीत . या
परी ा स ंप या वर द ेखील चाल ू असतात यालाच “कोस नंतर त र सम ुपदेशन” असे
हणतात .
आपली गती तपासा III
. ३ परी े या व ेळी दूर थ िव ा या स कोण या आधार स ेवा पुरिव या जातात .
(Administrative Support ) शासक य आधार :
अ यावत व बरोबर मािहती प ुरिवणे आिण िशक ू इि छ णा या िव ा या स या या
अ यासान ु प स ला द ेणे हे हया आधाराच े व प आह े. शासक य आधाराची
िव ा या कडून मागणी होत े. कारण :
अ) िविवध श ै िणक काय मात मोठया माणात वाढ .
ब) सं थाची जलद गतीन े वाढ.
क) नवीन सरावाची स ुरवात.
ड) आिण इतर
हया सव उप माम य े स प रि थतीम य े अलीकडील सराव खरपण े बदलल ेला आह े.
तसेच ही मािहती काही इतर कारणा तव इतर िव ा या पय त सं ेिषत क ेली जात नाही .
सं थे या व ेब पानावर िव ाथ िविश मािहती िनि त कर यास ग ध ळतात. दूर थ
िश णा या स ंदभा त बरोबर मा िहती स प रि थतीत स ा या तारख ेपय त आिण munotes.in
Page 202
मु आिण दूर थ अ ययन
202 अ यासातील ठरािवक काय म (Update ) अ यावत करतात . आपण द ूर थ िश णाम य े
शासक य आधारावर चचा करतो . यावेळी ३ मह वा या बाबी िनद शनास य ेतात.
अ) (Informing ) मािहती द ेणे.
भ) (Commending ) आ ा / ह कूम.
क) (Exploring ) पूण अ यास करण े.
(Informing ) मािहती :
यो य त ंतोतंत, वेळेवर िव ा या ना अ यास या व पािवषयी मािहती द े यांची एक ि या
आहे.
उदा.- मागणी माण े वषा या अख ेरीस काय माची परी ा .
(Commending ) आ ा /ह कूम :
यावेळी एखा ा िविश (issue ) मुददयाब ल िव ा या स मािहती द ेत असताना , तु हास
पुरसे माग दश न केले जात े. परंतु या यासाठी / ित यासाठी प ुरिवलेली मािहती अ य ंत
यो य अशी असावी .
उदा.- िव ाथ सम ुपदेशकास िवचारतो , मी (एम. बी.ए.) M.B.A. यव थापक य
यावसाियक , शासक य पद य ु र पदवी क इ छीतो कारण छोटया कारखा यात मी
माक िटंग (Marketing ) करीत आह े.
मी कोण या काय मास कोस ला पस ंती ावी हयाबाबत माग दश न क शकाल ? हया
प रि थतीत सम ुपदेशक सव काय माची उल धतत ेनुसार मािहती द ेतो. परंतु िनि तपण े
असे सांगू शकतो क इतर सव एम. बी. ए माक िटंग काय म अिधक चा ंगला आह े. कारण
माक िटंग या थोडाफार अन ुभव आह े. यामुळे इतराप े ा एम .बी.ए. माक िटंग अिधक
फायद ेशीर आह े.
(Exploring ) पूण अ यास करण े .
िव ा या ना या ंचे मु पया य प क न या ं यासाठी िनण य घे या या ि येत मदत
कर यासच (Exploring ) हणतात .
उदा.- तु या पालका ंचा अपघात मी ऐक ू शकत नाही . आपण याची परी ा र करण े चांगले
िकंवा या ंचे उ ी चाल ू ठेवावे, हयाबाबत बोलतो .
१०.४ अ ययनकता साहा यक प द ती साठी स ं था मक यव था
(Institutional Arrangment for Learner Support System )
िव ाथ आधार स ेवा साठी स ं था मक यव था (३) तीन कार े करता य ेते.
१) ऑफलाईन यव था (Offline Arrangment )
२) ऑनलाईन यव था (Onlinr Arrangment ) munotes.in
Page 203
अ ययनकता साहा य णाली
203 ३) नभोवाणी व द ूरदश न सारी त सारीत काय माची स ुिवधा (Broad casting
facilities )
दूर थ िव ाथ ह े (िभ न िभ न ) वेगवेगळया कारच े असतात . जगाम य े ते सव
िवखुरलेले आहेत. यां या भौगोिलक प रि थतीन ुसार आिथ क व सामािजक प रि थती
नुसार िव ाथ आधार स ेवा िविवध स ं थांकडून पुरिव या जातात .
खालील उ ल ेखलेले कार ह े यां यासाठी अन ु प व यो य आरामदायी आह ेत.
१० ४.१ ऑफलाईन यव था (Offline arrangment )
ऑफलाईन यव थ ेम ये िव ाथ आधार स ेवा हया द ूर थ श ै िणक स ं थांकडून िनय ंि त
के या जातात .
मु यालय े.
देिशक क े.
अ यास क े.
उपअ यास क े.
काय म अ यास क े.
काय े े.
मािहती िवभाग .
प ा ार े समुपदेशन.
ह तप ु तीका ार े समुपदेशन.
ऑडीयो व हीडीओ कॅसेट ार े .
समुपदेशन.
समोरासमोरील श ै िणक स ं था/ िव ापीठा माण े दूर थ िश णास मोठ या माणात
लोकस ं या व आवार (Campus ) नसते. हयाचे कारण हणज े दूर थ िश णातील िव ाथ
हे िविवध ( थाना ) िठकाणाव न द ेशा या कानाकोपया तून व ेश घेतलेले असतात . ते
वतं व व ैयि कप णे वय ंशासीत िव ाथ असतात . समोरा -समोरील श ै िणक
प रि थती मा णे यांना िनयिमत वगा त हजर राह याची आवश यता नसत े. परंतु काही
ठीकाणी या ंना काही आधार स ेवांची गरज श ै िणक उप म व हया स ेवांची उपल धता
क न द े यासाठी होतो . दूर थ श ै िणक स ं था द ेशा या िविवध भागाम य े यो य िठकाणी
देिशक क े व अ यास क े उघडतात . िव ाथ हया अ यास क ामधून सम ुपदेशन
(शै िणक व अश ै िणक स ंबंधी) ा क शकतात . हया ठीकाणी त े यांचे वा याय –
ितसाद जमा करतात व वा याय ितसादाची अिभ ाय अ यासाम य े सुधारणा munotes.in
Page 204
मु आिण दूर थ अ ययन
204 कर यासाठी िम ळतात. यांना अ यास क ावर ंथालयाची उपल धता क न िदली जात े.
हया स ुिवधा िशवाय या ं या काय माम य े दूर वनी ार े संभाषणाच े िन र ण क रतात. दूर
संचार प रषद (टेली कॉ फर स ) (teleconference ) स ाच े िन र ण करतात . ते यां या
समवय क गटाबरोबर आ ंत र या करतात व यां या अ या सािवषयक सम या
सोडिव याचा य न करतात .
ादेिशक क ाम य े िव ाथ व ेश घेतात आिण या ंचे अ यास सािह य ा करतात . ते
सं थे या बदला स ंबंधी व या ं या अ यासा या स ंबंधी मािहती बरोबर (स ा या
तारख ेपय त) अ यावत यो य ि थतीत (Update ) ठेवतात. िव ा या या फाय ासाठी
प रसंवादाच े आयोजन करतात . एकदा िव ा या ने दूर थ श ै िणक स ं थेत न द क ेली.
थािनक द ेिशक क े उ ोध ंन व ित ापना (Induction ) काय म या ं यासाठी
आयोजन करतात . हे काय म दूर थ िश णाची प दत या ं या उपप दतीची त व े व काय
समजून घे यास मदत करतात . काय माचा म ु य भाग यि क काय साठी िव ाथ
देिशक क ाकड े जातात . हया कार या स ं थे या प रसरातील पायाभ ूत सुिवधा
पुरिवतात .
हया स ुिवधा िशवाय , िव ाथ आधार स ेवांचा स ु दा उपयोग उप अ यास क ाकड ून
काय म अ यास क ाकड ून, काय - क ाकड ून िवश ेष अ यास क , व मािहती
िवभागाकड ून घेतात. िनयिमत अ यास क ा जव ळपास उप क ाची उभारणी क ेलेली
असत े. जे िव ाथ िनयिमतपण े अ यास क ाचा उपयोग घ ेवू शकत नाही अस े िव ाथ
उपक ाम य े जाऊन अ यासासाठी मदत घ ेतात. अशा कार े उप-अ यास क िनयिमत
अ यास क ाशी जोडल ेली असतात . आिण उप क े ही िनयिमत अ यास क ाचाच एक
काया मक भाग आह े.
इंदीरा गा ंधी रा ीय म ु िव ापीठ (IGNOU ) ने काया मक अ यासक ांची उभारणी
केलेली आह े.
उदा.-
१) (engineering ) अिभया ंि क
२) (health science ) आरो य िव ान
हया काय मासाठी िव ा या ना आधार स ेवां या प ुरवठा कर यासाठी अ यास क ाची
उभारणी क ेलेली आह े. हया क ात सखोल याि क काय चालू असत े. काय क ाम ये
यि कावर म ूलतः भर िदला जातो . आिण न ंतर याचा सराव क ेला जातो . यि क / े
स े (sessions ) काय क ावर आयोिजत क ेली जातात . या गटा ंना (तोटा) नुकसान
झालेले आहे. अशा गटा ंसाठी स ं था िवश ेष अ यास क े थापन करत े. IGNOU इ नो
िव ा या या गरजा ल ात ठ ेवून यासाठी या ंनी “मािहती िवभाग ” नवी िद ली म य े
थापन क ेले या आह े. अ यासातील उप मामधील कोणतीही सम या कोण याही
तरावरील सम या ंचे िनराकरण व यास ंबंधी मािहती य ेथे पुरवली जात े. ते मु यालयात
येतात व य ेथे आ यावर या ं या मनातील (query ) शंकेचे समाधान व मािहती या ंना येथे
िमळते. munotes.in
Page 205
अ ययनकता साहा य णाली
205 हया स ेवांिशवाय िव ा या ना सं थाकड ून ऑफलाईन आधार स ेवा सु दा उपल ध आह ेत
या प ुढील माण े :
अ) समोरासमोर सम ुपदेशन.
ब) गटागटान े समुपदेशन.
क) ह तप ु तीके ारे समुपदेशन.
ड) प ा ार े समुपदेशन.
हया स ेवांची थोड यात चचा क या .
अ) समोरासमोरील सम ुपदेश : हया प रि थत म य े समुपदेशक व िव ाथ हयाम य े आंतर
ि या होत े.
ब) गटागटान े समुपदेशनाम य े एका प े ा जा त िव ाथ एका खोलीत उपि थत राहतात व
एकमेकांची ओ ळख क न द ेऊन सम ुपदेशका या उपि थतीम य े िवषया या अ ंतग त
घटकावर चचा करतात . पूव िनयोिजत म ुदयानुसार जर चचा चालू नसेल तर सम ुपदेशक ही
चचा िनयंि त करतो .
देशातील बह त ेक स ं थांनी सम ुपदेशनासाठी ह तप ु तीका या व पात अ यास
सािह याचा िवकास क ेलेल आह े. हया ह तप ु तीका ंचे िव ा या या करीअर मधील िविश
हेतू सा य कर यासाठी वापरतात . दूर थ श ै िणक स ं था कड ून िव ा या ना काय माची
ह तप ु तीका / माग दिश का अ यास सािह य बरोबर िव ा या ना पाठवण े ही चा ंगली सवय
आहे. जर िव ाथ हया ह तप ु तीके ारे अ या स क लागल े तर या ंना/ ितला इतर
अिधक आधाराची अ यास ं समज ून घ े याची गरज नाही . हया ह तप ु तीका
आंत र या मक कार े िव ा या ना अ यासास (मदत होईल ) ेरणा िम ळेल अशा कार े
िलहल ेले असत े. समुपदेशका ार े रचीत पो टान े िव ा या साठी पाठिवल ेली प े आधार
सेवाची आ ंत र या मक प दत आह े. हया काराम य े िव ाथ याची / ितची श ंका
प ा ार े समुपदेशकाकड े पाठवतात व सम ुपदेशक यो य तो स ला / उपदेश िव ा या ना
परत पो टा ार े पाठवतात .
ऑडीओ, हीडीओ कॅसेट ारा िव ा या ना सम ुपदेशन करण े ही एक िव ा या ना ऑफ
लाईन यव था आह े. अ यास सािह याबरोबर ऑडीओ व हीडीओ कॅसेट िव ा या ना
यां या काय माम य े अिधक आधारासाठी पाठव या जातात . छापील सािह या या
उपयोगाम ुळे यावेळी िव ाथ क ंटाळतात याव ेळी ऑडीओ हीडीओ कॅसेट या ंना
अ या साम य े आवड िनमा ण कर यास मदत करतात . ऑडीओ कॅसेट ारे िव ाथ
कोण याही व ेळी ऐकू शकतात . आिण हीडीओ कॅसेट ार े यांना ह या या व ेळी यां या
इ छे माण े पाह शकतात .
munotes.in
Page 206
मु आिण दूर थ अ ययन
206 आपली गती तपासा
.४ दूर थ श ै िणक स ं था ार े पुरिव यात आल े या ऑफलाईन आधार स ेवांची यादी
िलहा.
१०.४.२ऑनलाईन यव था (Online Arrangements )
दूर थ श ै िणक स ं था ार े िव ा या ना पुरिव यात आल े या “ऑनलाईन यव था ंची”
यादी प ुढील माण ेः
इंटरनेट माफ त सम ुपदेशन.
हीडीओ डी क ार े आंत र या मक सम ुपदेशन.
वयंचलीत यं ाचा उपयोग .
टेलीफोन ार े समुपदेशन
आजच े जग त ं िव ानाच े जग आह े. जगात अशी ि थती नाही िजथ े तं िव ानाचा वापर
होत नाही . दू थ िश णा या ि थरीकरणाम य े (Set Up ) तं िव ानाची फार मह वाची
भूिमका आह े. बह सं य िव ा या म ये दूर थ िश णा या काय मांचे समुपदेशनासाठी
इंटरनेट हे एक मह वाच े साधन आह े. तथािप इ ंटरनेट साठी म ूलतः स ंगणक व इ ंटरनेटचे
(जोडणी ) लागत े. जागितक बाजारप ेठेतील पधा मुळे संगणकाच े भाग परवड णा या िकंमती
म ये िमळतात. अशा कार े िव ाथ मोठया माणात या ंची मािहती अ यावत (Update )
कर यासाठी इ ंटरनेट (Internet ) चा वापर दररोज या उप माम य े आिण
अ यासास ंदभा त करतात .
दूर थ िव ा या ना इंटरनेट आधारीत सम ुपदेशन खालील साधना ार े होते.
(E-mail) ई-मेल : हे दो ही ह ळूहळू एक प होणा या म ये आिण ह ळूहळू एक प न
होणा या म ये िव ा या म ये िकंवा सव िव ा या म ये आिण सम ुपदेशकाम य े
(दळणवळण) सं ेषणाच े मा यम आह े. समुपदेशकास प िलह न या ं या उ राची वाट
पहा याम य े खूप वेळ जातो. हयाम य े िव ाथ या ं या श ंका (query ) चे सं ेषण
(communicate ) करतात आ िण जा त व ेळ वाट न पहाता सम ुपदेशकाकड ून या ंना
लगेचच ितसाद िम ळतो. हया साधना ार े वा याय ितसादाचा अिभ ाय िव ा या ना
ा होतो. जे िव ाथ शा ंत व लाजा ळू वभावाच े आह ेत ते खाजगी वातावरणाम य े
आरामात सम ुपदेशकाशी स ं ेषण (Communication ) करतात .
World Wide Web (www ) वेबसाईड : हया साधना ंचा वापर िव ा या साठी स ंबंिधत
अ यास सािह य गो ळा करणे व त े सारण कर यासाठी क शकतो . हे साधन
वेबसाईडवरील प ु तकातील काही भाग (Upload ) अपलोड व डाऊनलोड (Download )
क शकतो . तसचे काय माची माग दश क पु तीका , लाईड शो , या यान सादरीकरण य ू
टयूब ारे डाऊन लोड व अपलोड क शकतो . मु यतः एकाकड ून अन ेकांना यवहार munotes.in
Page 207
अ ययनकता साहा य णाली
207 (Correspondence ) साठी वापर क शकतो . हणज ेच, समुपदेशक एका प े ा जा त
िव ा या ना एकाच व ेळी समुपदेशन करतो . हयाचा उपयोग क न िव ाथ समुपदेशकास
िविवध िवचा शकतात . यां या वया या समान गटा या िव ा या साठी त े मािहती
(Update ) अ यावत क शकतात .
ऑनलाईन चचा (Online Discussion ) :
ही सुिवधा िव ा या ना िविवध तरावर सम ुपदेशकाशी आ ंत र या कर यास परवानगी
देते. समुपदेशक स ंपक वेळेची आगाऊ घोषणा करतो . आिण िव ाथ हया व ेळेत लॉग ऑन
समान वया या गटाम य े ा ंची चचा करतात . समुपदेशक िव ा या या चच म ये
िन र काची भ ूिमका करतात . ही ग पा मार याची Chat room नावान े (मािहती ) िस
आहे. हया स ुिवधा त फ एकास -एक व एकापास ून अन ेक संभाषण अन ु मे होते.
(Virtual Conferencing ) वा तिवक प रषद :
हया िठकाणी बह स ं य लोका ंशी स ं ेषण श य आह े. दुसया श दात सा ंगावयाच े झाल े तर
दूर थ श ै िणक स ं था ार े समूहा मक (गटा-गटाची ) आंत र येचे िनयोजन क ेलेले आहे.
हया कारा म ये समुपदेशक िव ाथ या ं या वतः या िठकाणी हजर असतात . जरी
संगणकाच े नेटवक एकम ेकाशी जोडल ेले असल े तरी द ेखील कॅमेरा संगणकाशी जोडल ेला
असण े अ याव यक आह े. एखदा ही सव जोडणी स ेटअप झाला सव सहभागी झाल ेले लोक
यावेळी लॉग ऑन करतात याव ेळी ते यां या संगणका या मॉ नीटर वर पाह शकतात . ते
दुसया चा आवाज ऐक ू शकतात आिण यावर आपली आवाजा या व पात ती या ठ ेवू
शकतात . अशा कार े िव ाथ द ूर थ िश ण स ं थाकड ून पुरिव यात आल े या ऑन लाईन
सुिवधा चा फायदा घ ेवू शकतात .
िव ाथ या ं या आधार स ेवेसाठी आ ंत र या मक हीडीओ डी क चा उपयोग घ ेवू
शकतात . हया (disk) तबकडी म य े सव परीणामकारक मािहती जी खरोखरच गरज ेची
आहे ती भरल ेली आह े. संगणक उघडताच ही मािहती िव ा या ना माग दश न करत े. आिण
िविश उिदद ा ंिवषयी गरज हया िवषयीचा ि ये चे अन ुकरण कर यास सा ंगते.
वयंचलीत य ं णेचा वापर आधार स ेवा साठी क ेला जात आह े. हया िठकाणी अ यावत
(update ) मािहती आिण काय माम य े अ याव यक बदल क ेले जातात . िकंवा शासक य
ीकोनात ून, िव ा या नी व ेश घेताना, न द क ेले या मोबाईल ( मण वनी ) नंबरवर
एस.एम.एस व एम .एम.एस (SMS ) व (SMS ) ारे सूचीत क ेले जाते. कधी िविश स ंगाची
तारीख प ुढे ढकल ेली अस ेल याव ेळी एस.एम.एस. (SMS ) ारे िव ा या ना सूचीत क ेले
जाते. दूर वनी ार े (Telephonic ) समुपदेशन स ा द ेखील द ूर थ श ै िणक स ं थे ारा
पुरिव यात आल े या आधार स ेवा या व पात होत . दूर वनी काराम य े िव ाथ य
समुपदेशकांशी िक ंवा संबंिधत य शी श ंका (query ) डाऊटस च े प ीकरण क न घ ेवू
शकतात . अशा कार े पुढे उशीर न होता िव ा या ना ताबडतोब ितसाद ा हो यास
मदत हो ते.
munotes.in
Page 208
मु आिण दूर थ अ ययन
208 (Broadcasting Facilities ) सारण स ुिवधा :
(नभोवाणी िक ंवा दूरदश न व न सारण स ुिवधा)
िव ा या स स था ंकडून आधार स ेवे या व पात सारणा या स ुिवधा उपल ध क न
िद या जातात या प ुढील माण े :
अ) आंत र या मक र ेडीओ ार े समुपदेशन
ब) दूर वनी ार े संभाषण (teleconferencing )
क) ानवाणी (Gyanvani )
ड) शै णीक वाही या “ ान दश न” (Educational Channel “Gyan Darshan” )
दूर थ श ै िणक स ं थांनी हया स ुिवधांची यव था िव ा या ना शै िणक अ यासातील
आधार सेवां या उपयोगासाठी आह े. भारताम य े मे १९९८ म ये ऑल इंिडया र ेडीओ
(AIR) भोपाळ येथे आंत र या मक फोन ार े समुपदेशनास स ुरवात क ेली. हया
काराम य े िवषय त र ेडीओ (क ाम य े ) टुडीओम य े ठरिवल े या व ेळी हजर राहतात .
िव ाथ ट ुडीओम य े फोन क न िवचा शकतात . यांचे त ा ंकडून िदल े गेलेले
यो य उ र इतर िव ाथ ऐक ू शकतात . अशा कार े समुपदेशक व िव ा थ या ं याम य े
िजवंत (Live) आंत र या घड ून येते. (दूर वनी ार े संभाषण ) (teleconferencing )
दूरसंचार परीषद े चा उ ेश देशात िवख ुरलेला (पसरल े या) िव ा या ना शै िणक आधार
देणे हा आह े.
िवषयत हीडीओ ट ूडीओ म य े जाऊन पूव िनयोिजत व ेळेनुसार सादरीकरण करतात .
हे सादरी करण स िन र णासाठी या िठकाणावर िव ाथ हजर राहतात . िव ाथ
त ा ंना दूरदश नवर पहातात . आिण फोन ार े यां याशी आ ंत र या करतात . भारताम य े
“ ानवाणी ” हे शै िणक एफ एम र ेिडओ न ेटवक आहे. ते भारताम य े िविवध िठकाणाह न
काया वीत (operate ) होते. हयाचा म ु य उदद ेश हणज े जे हा िव ाथ स ं थेपासून फार
लांब असतात अशा व ेळी िव ा या ना आधार स ेवा दे यासाठी हया स ुिवधा प ुरिव या
जातात . ते यां या फाव या व ेळात रेडीओ ार े पाठिवल ेला अ यास ऐकतात . ान दश न ही
शै िणक द ूरदश न वािहनी आह े हया वाहीनीची थापना २६ जानेवारी २००० साली
भारताम य े भौतीक ीन े, आिथ क ीन े व भौगोिलक ीन े मागासल े या िश णापास ून
वंचीत िव ा या साठी झाली . इंदीरा गा ंधी रा ीय म ु िव ापीठ (IGNOU ) हे “ ान दश न”
वाहीनी सारणासाठी म ु य म य थ आह े. हयाचा परीणाम हणज े सहकाया मक यजमान
सं थासाठी व इतर स ं थासाठी ह े धाडसाच े आहे. हया श ै िणक वािह या (Channels )
िव ा या या घरी िविवध िवषया ं या धड ्याचे (lession ) आंत र या करतात . उदा. गणीत ,
इं जी, संगणक इ . हयाम य े ैढ तस ेच बालका ं या काय मांचा अंतभा व आह े. अशा कार े
दूर थ श ै िणक स ं था / िव ापी ठे िव ा या साठी आधार स ेवांची यव था करतात .
munotes.in
Page 209
अ ययनकता साहा य णाली
209 १०.५ साहा यक सेवा पूव तयारी व प रणाम करणार े घटक
संपूण देशात द ूर थ श ै िणक स ं था/ िव ापीठ े हयाम य े िव ाथ आधार स ेवां या बाबती त
िनि त (fix) कार (pattern ) नाही. हयाचे कारण िव ा या या गरज ेनुसार हणज ेच जे हा
याना आधार स वाची गरज अस ेल याव ेळी यांचे आ हाना मक य ेय जे असेल या
कारची स ेवा (सुिवधा) िव ा या ना पुरवली जात े. दूर थ िश णाम य े िव ा या ना िविवध
काय म िदल े जातात . िविवध काय म अस याम ुळे िव ाथ द ेखील या काय मास
अनु प स ेवा शोध याचा य न करतात .
उदा.- पद यू र पदवी वाचनालय िव ान (Library science ) हे मराठी व िह ंदी
िवषयातील पद य ु र पदवी (Master degree ) पे ा वेगळे आहे.
तसेच वरील काय म हे संगणक व स ंगणका या साधनाप े ा व ेगळा आहे. हणूनच
काय मा या व पाव न आधार स ेवा सु दा व ेगवेगळया आह ेत. हयापे ा अिधक हणज े
दूर थ िव ा या या च र याम य े एकजीनसी पणाचा अभाव आढ ळून येतो. अशा कारची
न दणी श ै िणक काय माम य े मोठया माणावर होत आह े. हणून सव िव ा या या
गरजेनुसार व ेळेवर पुिढल स ेवा िव ा या ना पुरिव या जातात .
अ) सं थेचे येये ोत
ब) सूचना मक तावाची अ ंमलबजावणी .
क) पाठिवल ेले िववरणप (Delivery form )
ड) िव ा या ची य ेय धारण े (target ) आिण सामािजक आिथ क शै िणक स ं कृती.
इ) यांची भौितक प रि थती इ यादी .
हया सव घटका ंचे िव ाथ आधार सेवा प दती िवकासाम य े मोठे योगदान आह े.
पुढे िव ा या या मत ेनुसार व हण कर या या मत ेनुसार द ूर थ श ै िणक स ं थाम य े
उपल ध मा यमा ंचा पूरेपूर वापर िव ा या या फाय ासाठी होत आह े. ही मह वा ची बाब
आहे.
१०. ६ सारांश
िव ा या या चा र याम य े एकिजनसी (एकसारखा ) पणाचा अभाव आिण िव ाथ द ूर
अंतरावर राहतात . हणून आधार स ेवा िव ा या ना पुरिव या जातात . दूर थ श ै िणक
सं थेतील िव ाथ तीन कारच े असतात .
१) काही कारणान े शै िणक अ या साम य े खूप अंतर (Long gap ) असल ेले िव ाथ .
२) वतःचा यवसाय / नोकरी क न आपला कोस / शै िणक काय म पूण क
इ छीणार े िव ाथ . munotes.in
Page 210
मु आिण दूर थ अ ययन
210 ३) समोरा -समोर श ै िणक स ं थामध ून पास होऊन प ुढे उ च िश ण द ूर थ श ै िणक
सं थामध ून घेऊ इ छीणार े िव ाथ .
हया वरील कारातील एकाही िव ा या स दूर थ िश णाच े संपूण व प व अथ व दूर थ
शै िणक स ं था ार े िव ा या ना पुरिव यात आल े या स ेवा कार प ूण पणे मािहत नस ेल.
हणूनच िव ाथ स ेवा हया िव ा या ना यां या अ यासा म ये मदत करतात व दूर थ
िश णतील या ंचे अ या सात ची वा ढीस लाग यासाठी व अ ययनात परीणाम कारक व
िनणा यक भ ूमीका पार पाडतात (बजावतात .)
हया िठकाणी िव ा या ना आधार स ेवा का ह यात हयाची प ु कळ कारण े आहेत. यापैक
काही प ुढील माण े आहेत.
अ) दूर थ श ै िणक स ं था िव ा या ना नवीन असतात .
आ) यांची भौगौिलक व श ै णीक पा भूमी वेगवेगळी असत े.
इ) दूर थ िश णतील कोस िशवाय या ं याकड े अ य िविवध जबाबदा या असतात .
ई) समोरा – समोरील श ै िणक स ं था माण े ते यां या समान व योगटातील इतर
िव ा या ना भेटू शकत नाहीत .
उ) ते यां या वतः या व ेळेत वैयि कपणे अ या स कर याची आवड ठ ेवतात. परंतु
अ यास करत असताना या ंना मदतीची गरज असत े.
ऊ) वरील उददी ा ंसाठी आपणास इतर काही कारणा ंची भर घालता य ेईल.
दूर थ िश णाम य े िविवध कारच े िव ाथ आह ेत ते पुढील माण े आहेत.
१) काहीजण शा ळा संप यावर उ च िश णास जाऊ श कले नाहीत पर ंतु काही
कालावधीन ंतर या ंना उ च िश णाची इ छा िनमा ण होत े.
२) काही जणा ंना उ च िश णात ून माघार यावी लागत े. परंतु काही कालावधी न ंतर
यां या ानाम य े वृ दी कर यासाठी िश ण चाल ू ठेवू इ छीतात .
३) यां या भ ूतकाळात काही कारणान े िश णात खंड पडला (Discontinue ) परंतु यांना
आता प ुढे िश ण घ े याची अन ुभूती झाल ेली आह े. असे िव ाथ
४) यांना आय ु यभर (Life Long ) िशकत अ ययन कर याची इ छा असल ेले िव ाथ .
५) यांना सामािजक , भौितक , आिथ क, भौगोिलक प र ि थती या दबावाम ुळे समोरा -
समोरील (इ २ इ) वगा म ये िश ण घ ेवू शकल े नाहीत अस े िव ाथ .
६) यांना वतःच े दैनंिदन कामकाज , घर, काम काया लय क न समा ंतर अ यास क
इ छीणार े िव ाथ .
७) शारीरीक अप ंगा वाम ुळे िनयिमत वगा त येवू न शकणार े िव ाथ .
उदाः-
शारी रक अप ंग आ हाना मक लोक
(Physically Challenged People ) munotes.in
Page 211
अ ययनकता साहा य णाली
211 िस पसन २००० या द ूर थ िव ा या स खालील मता ंची गरज आह े.
बु दीम ा : (Intelligence )
कामा या तणावाशी म ुकाबला कर याची मता .
ससं यता : (Numeracy )
कुटूंबा या माग या हाता ळ याची मता .
ेरणाः- (Motivation )
अ यासासाठी चा ंग या वातावरणाची मता .
मदत शोध :(Seek Assistance )
अ यासा या मागणी म य े अ कम द े याची मता .
आ मिव ास : (Self Confidence )
गुणदोष रचना वीकार याची मता .
प र ेची िच ंता : (Exam anxiety )
हण क ेलेला तणाव हाताळ याची मता .
शै िणक आधार (Acedemic Support )
दूर थ िव ा या ना दूर थ अ ययना या ि थरीकरणाम य े शै णीक आधार मह वाचा
आहे. हा आधार िव ा या ना िविवध तरावर अ यासासाठी प ुरिवलेला आह े. हे िविवध
तर प ुढील माण े :
१) पूव वेश तर (Pre Entry Stage )
२) कोस साठी व ेश (Entry to the course )
३) कोस या कालावधी दर यान (During the course )
४) प र ा (Examination )
५) पो ट कोस तर(Post-course stage ) पद य ु र िविश अ यास म
ऑफलाईन आधार यव था ंची यादी खालील माण े दूर थ श ै िणक स ं थांनी िनय ंि त
केलेली आह े.
मु यालय े.
अ या सक े.
ादेिशक क े.
उप –अ यास क े.
काय म अ यास क े. munotes.in
Page 212
मु आिण दूर थ अ ययन
212 काय े े.
मािहती अ यास .
प ा ार े समुपदेशन.
ह तप ु तीका ार े समुपदेशन.
ऑडीओ हीडीओ कॅसेट ारे समुपदेशन.
दूर थ श ै िणक स ं थाम ये खालील “ऑन लाईन यव था ” िव ाथ आधार स ेवा
पुरिव या जातात .
इंटरनेट ारे समुपदेशन
आंत र या मक हीडीओ (िड क ) तबकडी ार े समुपदेशन
वयंचलीत य ं ांचा उपयोग .
दूर वनी ार े समुपदेशन
दूर थ श ै िणक स ं था / िव ापीठ माफ त पुढील (broadcasti ng) सारण स ेवा पुढील
माण े :
अ) आंत र या मक र ेडीओ ार े समुपदेशन
आ) दूर वनी ार े संभाषण (teleconfer cing) (दूरसंचार परीषद )
इ) ानवाणी (Gynavani )
ई) शै िणक वािह या (Channels ) “ ानदश न”
वेळेवर िव ा या ना आधार स ेवा पुढील घटकावर अवल ंबून पुरिव या जाता त. या प ुढील
माण े.
सं था (संघटन) ची येय (धोरणे) व ोत .
सूचना मक तावाची अ ंमल बजावणी .
पाठवणी फॉ म (Delivery Form )
िव ा या ची (उिदद े) येये (target ) आिण िव ा या ची सामािजक –आिथ क
शै िणक स ं कृती.
िव ा या ची भौगोिलक प र ि थती .
इ यादी .
वरील सव घटक द ूर थ स ं था / िव ापीठा या िव ा या या आधार स ेवां या िवकासाम य े
मोलाच े योगदान आह े. munotes.in
Page 213
अ ययनकता साहा य णाली
213 तुमची गती तपासा : श य उ र (Possible Answer )
उ र .१
दूर थ िव ाथ प ुढील माण े आहेत.
अ) शाळा संप यावर ज े लगेच उ च िश णास जाव ू शकत नाहीत . परंतु काही कालावधी
नंतर उ च िश ण घ ेवू इ छीतात .
आ) कधी कधी काही कारणान े उ च िश णामध ून माघार घ ेतलेले िव ाथ प ुढे यां या
ानाम य े संव धन हाव े हयासाठी सतत िश ण घ ेवू इ छीतात .
इ) यांनी िश ण काही कारणान े अध वट सोडाव े लागले प रंतु पु हा प ुढे सतत िश ण
घे याची अन ुभूती झाल ेली आह े असे िव ाथ .
ई) यांना आपल े िश ण बारमाही सतत असाव े असे वाटत े असे िव ाथ .
उ) यांना सामािजक , आथ क व भौगोिलक दबावान े समोरा -समोरील श ै णीक
सं थाम य े जाऊन िनयिमत वगा म ये हजर राह न शकणा रे िव ाथ
ऊ) शारीरीक अपंग वान े िनयिम त हजर राह न शकणार े िव ाथ . उदा.शारी रक
आ हाना मक अप ंग व. (Phycally Challenged People )
उ र - २
मु अ ययन ह े दूर थ अ ययन प दतीप े ा त व ान आह े. पेरॉटान ( ) १९९७ या मत े
“मु अ ययन ह े अ यापन सािह या या आधारावर िनयोिजत उप म आह े. हयाम य े
अ यास हण स कमीत कमी क ेलेले आहे. िकंवा वेळ / िठकाण , अ यासाची प दती िक ंवा
हयापैक िम ण आह े.” मु अ ययन वापराम य े ता वीक अस ून हे नेहमी िव ा या वरची
बंधने व ताण , तणाव , दबाव कमी / नाहीसे / काढून टाक याच े सुचिवत े. जो पार ंपा रक
िश णाम य े असतो . लोकांना अ ययना या स ंधी िव त ृत पात ( उपल ध ) सु होतात .
यांना मत ेने परीणामकारकत ेने, उ पादनशीलत ेने अ ययन करता य ेते.
उ र - ३
प र े या व ेळी िव ाथ फ प र े या तारखाचा ंच शोध घ ेतात अस े नाही तर परी े या
तासाची मािहती उज ळणी ि या व परी े या तयारीची प दत हया िवषयी मािहती घ ेतात.
काही िव ाथ उज ळणी प दतीसाठी आिण चाचणी प र ेसाठी सम ुपदेशकास या ंची
परी ेिवषयी िभती घालव यासाठी िवन ंती करतात . हया काराम य े सम ुपदेशक
अ यासाची उज ळणी, अ यास सािह याची उजळणी आिण काराची मािहती आिण
उ राची प दत परी ा ं चांगली द े यास मदत करतात .
उ र -४
दूर थ श ै िणक स ं था ार े काया वीत िव ा या साठी आधारसाठी ऑफलाईन यव था ंची
यादी, खालील माण े :
मु यालय े
अ या सक े munotes.in
Page 214
मु आिण दूर थ अ ययन
214 ादेिशक क े
उप-अ यास क े
काय म अ यास क े
काय े े
मािहती अ यास
प ा ार े समुपदेशन
ह तप ु तीका ार े समुपदेशन
ऑडीओ, हीडीओ कॅसेट ार े समुपदेशन
:-
१) िव ाथ आधार स ेवा हणज े काय? दूर थ िश णाम य े हया या गरजेब ल ख ुलासा
करा.
२) िविवध आधार स ेवा को ण या आह ेत? अशै िणक आधार स ेवांची दूर थ िव ा या ना
गरज हयाचा ख ुलासा करा .
३) िटपा िलहा .
१) www (वेबसाईडस )
२) वा तिवक स ंभाषण (Virtual Conferencing )
३) आधार स ेवांवर परीणाम करणार े घटक .
munotes.in
Page 215
215 ११
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िनयोजन आिण यव थापन
घटक रचना
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ मु आिण द ूर थ अ ययनाची स ं थािनहाय रचना
११.३ दूर थ अ ययनात द ूर थ िश काची भ ूिमका
११.४ दूर थ िश काच े उभरणार े िच
११.० उि े
हया घटकात म ु आ िण दूर थअ ययना या अथा या िनयोजन आिण यव थापना या
संक पन ेचा िवचार क ेला आह े आिण हया घटकाचा अ यास क े यावर त ु ही,
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िनयोजन आिण यव थापन हयाचा अथ प क
शकाल .
मु आिण द ूर थ अ ययनाची स ं थािनहाय रचना प क श काल.
दूर थ अ ययनात द ूर थ िश काची भ ूिमका िवषद क शकाल .
११.१ तावना
िश णाचा माग खुला कर या या उि ाचा एकि त िवचार कर या या दोन प दत चा
संबंध मु आिण द ूर थ अ ययानाशी आह े. ( ि मन, २००४ : ६ – ७) िनण य घे यासाठी
आव यक अशा माग दश नाची स ंरचना िनयोजनाम ुळे िमळते. तसेच अि त वात असल े या
उदाहरणा ं या स यत ेला आ हान द े याची स प रि थतील ब ंधनां या प ुढे जाऊन नवीन
प रि थती कशी अस ेल, हे पहा याची स ंधीही उपल ध होत े. िनयोजन िविवध िहत -
संबंिधतांना आपल े व न साकार कर यासाठी नवनवीन माग शोध याच े आ हान द ेते.
यामुळे मोठी उि े व रा ीय िवकास योजना ंशी संबंध जोडणाया कृत शी स ंबंध जोडला
जातो. िनयोजन िनर ंतरते या म ु यावर ल क ि त क न िनधी उभार यासाठी बनवाय या
तावाला आव यक अशी मािहती प ुरिवते आिण अ ययनाथ ं या गरजा स ं थेमाफ त पूण
होत आह ेत, हयाची हमी घ ेते. सं थेची स ंपदणूक चे मू यमापन कर यासाठी िनयोजन
आधारभ ूत ठरत े आिण त े अंतग त व बिहग त संपादनासाठी जबाबदारही असत े. munotes.in
Page 216
मु आिण दूर थ अ ययन
216 मु आिण द ूर थिश ण णाली राबिव यासाठी एखादया काय मा या , िवभागा या िक ंवा
सं थे या आकाराचा िवचार न करता कोण या न कोण या पात ळीवर खालील काय
हायला हवीत . मु आिण द ूर थ अ ययन काया या स ंदभा त नेमून िदल े या मह वा या
बाबी खालील माण े आहेत :
पैसा व इतर स ंसाधन े िमळिवणे व यांचे यो य यव थापन करण े.
आधारभ ूत अन ुदान, िन वळ उ पादन खचा ची वस ूली ( वंय अन ुदािनत )
सुधा रत िवकास व आर ंिभक खच , आिण
मानवी आधार – तुलना मक या खिच क / महाग घटक .
काय म व अ यास म िवकिसत करण े िकंवा िम ळिवणे.
पूण पणे िवकिसत कर यासाठी आिण तयार कर यासाठी िवकासासाठी प ुरेसा वेळ
आव यक
इतर मु व द ूर थअ ययन द ेणाया (सं था) कडून अ यास म िवकत घ ेणे िकंवा
(ठरािवक म ुदतीसाठी ) कायद ेशीर करार क न घ ेणे.
साधनसाम ीचा प रणामकारक उपयोग आिण
िविवध प दत चा – एका त ापास ून ते त या ं या गटा ंचा समाव ेश.
भरती आिण िवकास
संभा य अ ययनाथ या गरजा ंचे िव ेषण व म ू यमापन करण े.
यो य व ेळी व यो य िठकाणी मािहती उपल ध करण े.
वेळ, खच व आव यक प र मा ंब ल प ुरेशी, यो य मािहती प ुरिवणे.
के हा, कोठे आिण कसा भाग घ ेता येईल, हयाब ल प ुरेशी, यो य मािहती प ुरिवणे.
अ यास सािह याची िन िम ती, पुन िनिम ती, साठवण ूक व वाटप
अ यास मा या अ यास सािह याची गरज ही छापील , ा य, हक ा य िक ंवा
संगणकाची आ ावली ची आव यकता दश वू शकत े.
सारासाठी टपाल , खास टपाल स ेवा (कु रअर) प रवहन स ं था, दळणवळण तं ान ,
काय म ेपण, उप ह हयांची गरज भास ू शकत े.
(साम ीची ) य िनिम ती व प ुन िन िमती ही व ेळ खाऊ होऊ शकत े. munotes.in
Page 217
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िनयोजन
आिण यव थापन
217 खास तयार क ेलेली साधनसाम ी िआाण याचा साठा कर यासाठी आिण
हाताळ यासाठी , बांधाबांध कर यासाठी आव यक कम चारी गण .
पाठवणी ( रवानगी ) यादी.
नावन दणी आिण न दी
ही ि या सर ळ हाती बनिवल े या यादी पास ून ते जिटल इले ॉनीक णाली पय त
असू शकत े.
िनि त िक ंवा बदलती व ेशाची तारीख आिण
बटवडयाच े िविवध उपल ध पया य
काय मा चे आिण अ यास माचे िवतरण .
दुहेरी सं ेषणाची आव यकता
मू यमापन आिण याभरण
िविवध स ं थांशी सहकाय
वाचनालय स ेवा
न दी – प दती
अ ययनाथ ला मदत प ुरिवण े
वैयि क मदत - स ला िक ंवा सम ुपदेशन श ै िणक मदत – स ला िशकिवण े, प र ा
घेणे व दजा देणे.
य ( समोरासमोर ) िकंवा अ य मदत .
प र ा घ ेणे, गुण देणे आिण अिधकार प े देणे
गुणांचे िविवध पया य उपल ध
प र ा घ ेणे आिण ग ुण मू यमापना या गरजा आिण
यावसाियक स ंघटना व बाहयस ं थांचा सहभाग
मू यमापन आिण स ुधार ि या, काय प दती काय म आिण अ यास म
अ ययनाथ क ृती munotes.in
Page 218
मु आिण दूर थ अ ययन
218 अ ययनाथ च े समाधान
येये आिण उि ा ंची पूत
बदला ला िवरोध
काय क या चे री ण व िवकास -
नवीन त ं ान आिण प दत ची ओ ळख व समायोजन आिण म ु व द ूर थ अ ययन
काय प दतीच े फायद े व तोट े यांचे ान.
मु व द ूर थ अ ययनाची स ं थािनहाय रचना -
सं थािनहाय रचना हणज े िवक ि त िनयोजन करण े, ते राबिवण े व यावर ल ठ ेवणे सुकर
करतील अशा ि या (प दती ) होय. येक सं थेचा वतःचा इितहास आिण खास अशी
रचना असत े. सं थािनहाय रचन ेमुळे अ ययनाथ ंना िविवध श ै िणक व स ं थे या
शासक य बाब म य े मदत िम ळते. अशा रचन ेचे मु य उि , अ ययनाथ ंना े तािहत
करणे, यांना यो य मागा वर ठेवणे, सं थेतील उपल ध सोय चा फायदा घ े यास े रत
क न या ं या अ ययनाला मदत करण े, हे असत े. खालीलप ैक कोण याही एका कायद ेशीर
प दतीन े मु , दूर थ अ ययन स ं थेची थापना करता य ेते.
शासक य खात े िकंवा िवभागाचा भा ग
शै िणक स ं थेशी संल न घटक
मं ी मंडळा या कायदयान ुसार थािपत वाय स ं था
लोकसभ े या कायदयान ुसार थािपत वाय स ं था
ना – नफा त वावर चालणारी वत ं सं था, िव त स ं था, ऐि छक स था इ .
एखादी खाजगी स ं था (नपÌया या िहशान ुसार)
साव जिनक मया िदत स ं था (नपÌयासाठी )
शासनान े आिथ क मदत िद यावर स ु दा म ु , दूर थ अ ययन स ं था विचतच
नपÌयासाठी चालिव या जातात हण ूनच म ु दूर थस ं था, एवढ्या पात ळीवर खाजगी
िकंवा साव जिनक स ं था हण ून सहसा थापली जात नाही . यां या आ ंतर – सुचनेनुसार
मु दूर थ स ं था हया िविवध मागा नी सुसंघिटत क ेले या असतात .
रंबल (१९८६ :१५ – १७) हयांनी पर पर स ंबंिधत अशा चार उप - णाल या स ंदभा त मु
व दूर थ अ ययन स ं थां या काया संबंधीचे सोपे ि तमान स ुचिवल े आहे. अशा ि तमानाच े
मह व ह े आहे क हया त मु व द ूर थ अ ययन स ं थां या काया ची मु य े े ओळखून
यांचा पर पर स ंबंध सांिगतला आह े. उपयोगी व त ू तयार करणाया कारखा यात व म ु –munotes.in
Page 219
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िनयोजन
आिण यव थापन
219 दूर थ अ ययन स ं थाचा ’औ ोिगक -सा य ि यातील “ समानता स ुचिवली आह े.
कारखा या माण ेच मु –दूर थ अ ययनात खास / वैिश यप ूण कृती असतात आिण
िविवध िवभागात काम िवभागल ेले असत े. रंबल या ि तमानातील चार उप - णाली खालील
७.१ आकृतीत िदल े या आह ेत.
सािह य उप - णाली : वयं – ययन सािह य , मग त े छािपल िक ंवा इतर कोण याही
कारच े असल े तरी, ते िवकिसत करण े, याची प ुन िन िमती आिण िवतरण करण े, अशा क ृती
हया उप णालीत मोडतात .
िव ाथ उप णालीः एकदा अ ययन सािह याची िनिम ती झाली क अ ययनाथ ची
जबाबदारी िव ाथ उप णालीवर सोपिवली जात े. हयात िव ा या ना अ ययनास मदत
कर यासाठी आिण या ंची गती साध यासाठीची िश क (व इतर कम चारी) कृती आिण
इतर सािह य हया ंचा समाव ेश होतो .
पुरवठा उप णाली : सं थेसाठी साम ी / सािह य िम ळिवणे आिण या ंचे यव थापन
कर याच े काय इतर िवभाग करत असतात – यांची सािह य उप णाली व िव ाथ
उप णाली हया ंना मदत होते. िव िवभाग , मानवी स ंसाधन िवभाग आिण मािहती व स ं ेषण
तं ान िवभाग ह े कोण याही म ु िव ालय , महािव ालय िक ंवा िव ापीठात प ुरवठा
उप णालीच े घटक असतात .
िनयं ण उप णाली : संपूण यव थापनाची व माग दश नाची जबाबदारी ही िनय ं ण उप -
णालीची असत े. याला कधीकधी स ं थेचा ’म दू“ असेही स ंबोधल े जात े. सं थे या
येयपूत साठी आव यक मह वाच े िनयोजन करण े, धोरणे ठरिवण े आिण िनय ं ण करण े ा
कृत चा हयात समाव ेश होतो .
मु आिण दूर थ अ ययन स ं थेचे णाली आ ७.१
िनयं ण उप णाली
सािह य उप णाली िव ाथ उप णाली
सािह याचा िवकास वेश व न दणी
सािह य िनिम ती अ यास क े िकंवा
अ यास गट न ेमणे
सािह याच े िवतरण अ यास
मू यांकन
दाखला द ेणे
पुरवठा उप णाली munotes.in
Page 220
मु आिण दूर थ अ ययन
220 पु कळ या म ु - दूर थ अ ययन स ं थानी , यां या स ं थां या अ ंतग त संरचना र ंबल –
ि तमाना या उप - णालीन ुसार क ेले या आह ेत. हणज ेच यांनी,
सािह य िवकास , िनिम ती आिण िवतरण ,
म ययनाथ आहार स ेवा
पुरवठा
यव थापन
हया ज बाबदाया साठी व ेगळी वेगळे घटक थापन क ेले आहेत.
हया घटका ंमधील सीमा –रेषा य ेक सं थे माण े बदल ू शकतात . अशा णाली िवकिसत
करताना , उपभो ा गटान ुसार, हणज ेच मु –दूर थस ं थे या िव ाथ गटा या गरजा ंनुसा
खालील उि े ठरिवल ेली आह ेत. ( ख ना आ िण बसक २००९ )
अ. ही णाली (प दती ) िव ाथ स ेवा स ुलभ करत े. हयात व ड वाईड व ेब या
मा यमात ून वेळ व भौगोिलक स ुलभतेचा आ ंतरभाव होतो . तसेच वेब या मा यमा
खेरीज या स ेवा व स ेवा िवभागा ंचाही आ ंतरभाव होतो . हयासाठी सामा य व कमी खचा या
तं ानाचा आ ंतरभाव होतो . उदा. वेब – उझर आिण आ ंतरजाल (इंटरनेट टीसीपी / आय्
पी ) दुवा.
ब. ही णाली (प दती ) प रणामकारक अ यापन –अ ययन क ृतीला मदत करत े. हयात
िविवध अ यास म, काय म हया ंची यवि थत िवभागणी व स ुगमता असत े. हयात
उपल ध अ यापन – अ ययन त ं ान आिण िव ाथ स ेवा हया ंचा संगणक अ यास म व
काय मांशी थ ेट संबंध जोडल ेला असतो .
क. ही णाली (प दती ) िव ाथ सम ं क आिण िव ाथ –िव ा या तील स ं ेषण व
जुळवणूक सुधारते तसेच िव ाथ स ेवा पुरिवणाया िवभागाबरोबरही एकि त काम करत े.
ड. णाली (प दती ) कृती िक ंवा गरज हयावर आधा रत स ेवांशी जोड ून, शोधनाची
सोय, वेब- इंटरफेस ारा ऑन – लाईन स ंपक , ि िति याशील व एकस ंध असा िव ाथ
सहा य स ेवा सुधार याचा य न करत े.
इ. बदल करण े सोप े जाईल , अिधक आिण नवीन त ं ान सामावता य ेईल, अशा
कारची लविचक प दती ही णाली तयार कर ेल. मु आ ंतरजाल (वेब) मानक , मािहती –
पाया (डेटाबेस) मानक , तं ान हया ं या सहा यान े सहज भरता य ेईल, बदला य ेईल व परत
–परत वापरता य ेईल अशी मािहती नम ुना प क े तयार क न ह े सा य होईल .
munotes.in
Page 221
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िनयोजन
आिण यव थापन
221 ११.३ दूर थ अ ययनात द ूर थ िश काची भ ूिमका
मु आिण दूर थ अ ययनात िश काची भ ूिमका ही न ेहमी या ( ढीब द ) णालीप े ा
काही बाबतीत िभ न आह े, हयात द ुमत नाही . पण याचा अथ असा नाही क हया भ ूिमकेत
अ यापनाचा म ूलभूत अथ पूण पणे बदलल ेला आह े. कायदयात िदल ेली िश काची या या ,
दूर थ अ य यनातील काया चे व प प करत े. हयात खालील गो चा समाव ेश आह े.
मािहती (देणे)
माग दश न (करणे)
अ यास म पूण कर यासाठी िव ा या ना मदत (करणे)
“अ यापनात ” हया सव काया चा समाव ेश होतो . खाली अ यापनात सामावल ेली
आणखीन काही काय िदलेली आहेत.
शै िणक सािह य तयार करण े
अ यास माची आखणी
अ यास माचे िवतरण ( िव ा या पय त पोहोचिवण े)
िव ा या या काया चे मू यमापन
मु अ ययन णालीची , अ यास माचा आराखडा बनिवण े, अ यास म तयार करण े व
िवकिसत करण े आिण अ यास माचे िवतर ण ही मु य काय आहेत. आिण हयात श ै िणक
तांि क व शासक य हया तीन कार या काय मांचा समाव ेश आह े. कोणत ेही
अ यासिवषयक सािह य ह े शै िणक आ ंतरभरणािशवाय श य नाही . शै िणक आ ंतरभरण
हणज े, मािहती द ेणे, माग दश न करण े, आिण िविश े ात अ यास कर या साठी सहा य
पुरिवणे. पण ह े आंतरभरण (input ) अशा कार े सादर क ेले पािहज े क ज ेणेक न
शै िणक सािह यात ून शै िणक उि े सा य होतील . जर ह े सा य झाल े तर याचा अथ
असा होतो , क सादरीकरण ह े प रणामकारक आह े. दूर थ िश णात अ यास माचे
सादरीकरण आिण सं ेषण ह े आशयाइतक ेच मह वाच े असत े. आपण अस ेही हण ू शकतो
क ढीब द णालीप े ा, दूर थ िश णात सादरीकरण व स ं ेषण जा त मह वाच े असत े.
सादरीकरण व स ं ेषण हयाना ंचा अ यास माचे िवतरण अस े हटल े जात े आिण याची
तीन अ ंगे असतात .
१. अ यास माचे भावी सादरीकरण
२. िव ा या पय त यश वी स ं ेषण
३. िव ा या पय त य िवतरण ( पोहोचिवण े) munotes.in
Page 222
मु आिण दूर थ अ ययन
222 हयातील पिहली दोन अ ंगे ही शै िणक व पाची अस ून, ती अ यास मा या आशयापास ून
िवभ करता य ेत नाहीत . येक िश क हा ,अ यास माचा आशय वगा म ये िकंवा दूर थ
प दतीन े कसा मा ंडायचा व स ं ेिषत करायचा , हयाबाबत त व िशि त असला पािहज े.
हणज ेच, ढीब द ( वगा तील ) िश क व द ूर थ िश क हयात म ूलभूत फरक हा फ
िवतरणा या प दतीचाच असतो . यासाठी िश काला द ूर थ सादरीकरणाच े व स ं ेषणाच े
तं मािहती असल े पािहज े आिण यासाठी यो य प दती िनवड ून, उपयोिजत क ेली पािहज े.
पण जर िश क िवषयात त नस ेल तर तो / ती, िविश अ यास मासाठी कोणती प दती
यो य व इ आह े हे कसे ठरवू शकेल? हया िव ेषणाव न ह े ल ात य ेईल क आशय ान व
अ यापन शा ी य ान ह े दो ही एकि तपण े अ यापनास आव यक आह ेत आिण त े वेगळे
करता य ेणार नाही .
११.४ दूर थ िश काच े उभरणार े िच
जे िश क अ यापन , माग दश न आिण िव ाथ सहा य हया भ ूिमकांतून अ ययनाथ ंबरोबर
थेट संपका त येतात, यांना खालील मता व ग ुणांची आ व यकता असत े. (ओ ' रके, जे
१९९३ )
ौढ अ ययनाथ बरोबर सहजता , यां या िविश गरजा ंची व प रि थतीची जाण ,
(दूर थ क प हा शाल ेय अ ययनाथ ंसाठी असला तरीही ैढ अ ययनाथ ं ब लचा
अनुभव म ु अ ययन – संग (प रि थती ) सांभाळ याची , तजवीज , सोई
कर या संबंधीची, आखणी कर याची जा त मता द ेते.
िवषयातील भ ु व व तो िवषय िशकिव याच े भु व,
दूर थ िश णाच े कामकाज कस े चालत े हयाच े ान आिण यासाठी आव यक
संसाधन े, अ यास मा या स ं ेषसाठी लागणारी काल मया द, हयांचे ान
समूहाचा एक घटक ह णून काम कर याची मता ,
वतः या स ं थेतील शासक य णालीच े ान,
नवीन िवचार , वतः या िवषयाबाबात नवीन ि कोन मान याची तयारी ,
अ ययन – अ यापना या बाबतीतील नवनवीन िवचार वाह /प दती िशक याची
तयारी ,
अ यायनाथ ं या बाबतीत , िश त व या ं या गरजा हया ंचा समतोल राखण े,
अ ययनाथ ं या गरजा स ं थेपय त पोहोचव याची व स ं थेचा ीकोन अ ययनाथ ंना
प कर याची मता munotes.in
Page 223
मु आिण द ूर थ अ ययनाच े िनयोजन
आिण यव थापन
223 िव ा या ना माग दश न, समुपदेशन, सम या िनराकरण हयासाठी आव यक य -
य मधील (सं ेषण) कौश य .
भूिमका: दूर थ िश ण काय माची स ुरÀवात झाली क य खालील भ ूिमकेत अस ू
शकतो :
संचालक – िव ाथ स ेवा
िव ाथ सम ं क िक ंवा अ ययनाथ ं या 'सतत स ंपका त असणारा ' असा श ै िणक ह ा
या याता , िश क इ .
एकदा द ूर थ श ै िणक काय म सु क न, भूिमका ठर या , क या खालील माण े असू
शकतात .
िश क
िश क / सम वयक
खास िशकवणी स ेवा / िव ाथ माग दश न सम वयक
खास िशकवणी स ेवा / िव ाथ माग दश न सम ं क, हयांना खालील खास मता ंची गरज
असत े.
इतरां या अ ययनाची / माग दश नाची प रणामकारक र या पहाणी कर या ची मता
िश क हण ून काम क न द े याची मता य पण े स ला माग दश नामाफ त,
काय शाळा आिण प रचचा हयांचे मा यमात ून िकंवा अ य पण े – औपचा रक व न -
औपचा रक अ ययना या स ंध ची मािहती काढ ून व या स ंधी उपल ध क न .
१. “िनयोजन ह े सं थेची स ंपादणूक ठरिव याचा पाया बनतो ”, हया वा या या अथा ची
मु आिण दूर थ अ ययनाच े िनयोजन आिण यव थापन हया स ंदभा त चचा करा.
२. मु आिण दूर थ अ ययनाची स ं था िनहाय काय प दती ही णाली िवकिसत
कर यास कशी मदत करत े? रंबलचे मु – दूर थ अ य यन सं थेचे ि तमान प
करा.
३. मु आिण दूर थ अ ययनातील िश काची भ ूिमका प करा . ही ढीब द
प दतीतील भ ूिमकेपे ा िभ न कशी आह े?
४. उभर या (नवीन) दूर थ िश काला कोण या मता व कौश या ंची गरज असत े?
munotes.in
Page 224
224 १२
दूर थ िश काची उभरती यि र ेखा
घटक रचना
१२.0 उि े
१२.१ तावना
१२.२ दूर थ अ यापन
१२.३ दूर थ िश क कोण ?
१२.४ दूर थ िश काच े उभरत े िच
१२.५ शै िणक कम चारी
१२.५.१ अ यास म िनमा ते
१२.५.२ पाठय म सम वयक
१२.५.३ पाठय म लेखक
१२.५.४ संपादक
१२.५.५ मू यांकन व म ू यमापन त
१२.५.६ शै िणक सम ंक
१२.५.७ मा यम त
१२.६ िश क ेतर कम चारी
१२.६.१ िनयोजनकत व िनण य घेणारे अिधकारी
१२.६.२ सहा यक कम चारी
१२.७ सारांश
१२.० उि े
हया घटका या अ यास क े यावर त ु ही खालील गो ी क शकाल .
दूर थ अ यापनाची व ैिश य े सांगू शकाल
दूर थ िश काचा दजा दश वू शकाल munotes.in
Page 225
दूर थ िश काची उभरती यि र ेखा
225 दूर थ िश णात कम चाया या भ ूिमका प क शकाल आिण द ूर थ िश का या
यि रेखेतून उभरणार े वभाव िवश ेष व मता ओ ळखू शकाल .
१२.१ तावना
आधी या घटकात , तु ही द ूर थ िश णातील अ ययन अ यापन णाली व स ं ेषण
प दत या यो य आकलनासाठी अ यापन त ं े व साम ी हया ंचा अ यास क ेला आह े.
यानंतर, अ यास म प रणामकारक र या (अ यायनाथ पय त) पोहोचिव या या िविवध
प दती तपास यासाठी अ ययनाथ सहा य क णाली कशा काय करतात , हयाचा अ यास
केला. हा अ यास क े यानंतर आता आपण , अ यास मा या स ं मणातील द ूर थ
िश का या भ ूिमकेवर ल क ि त करणार आहोत .
१२.२ दूर थ अ यापन
दूर थ िश ण , दूर थ प दतीम य े, उि ािधि त अ ययन – अ यापन ि या
राबिव यासाठी िश णातील जा तीत जा त प रणामकारक त व े व प दत चा अवल ंब
करते. यांचा स ंबंध िविश गटासाठी समप क काय म ठरिवण े, सामा य आिण िविश
उि े ठरिवण े, अ ययन प रि थतीच े िव ेषण क न यो य प दती व मा यम े ठरिवण े,
वयंअ ययनासाठी बह मा यमी साम ी व म ू यमापना या साधना ंचा िवकास करण े आिण
अ ययन णाली राबव ून याची यो यायो यता ठरिवण े हया याशी आह े. दूर थ िश णाच े
तीन म ु य घटक आह ेत.
१. िश णाच े तं ान – हयाचा उगम िश णशा , मानसशा , समाजशा इ . वत णूक
व सामािज क शा ांतून झाल ेला आह े आिण अ ययन , ेरणा, य भ ेद आिण द ूर थ
अ ययनाथ ंची ग ुणवैिश य े हया े ातील उपय ु ान , दूर थ िश णात उपयोिजत
कर यासाठी िवकिसत क ेले आहे.
२. िश णातील त ं ान स ं ेषण त ं ानात ून िवकिसत झाल ेले असून यात ून िविवध
समप क साधन े-फळयापास ून ते छापखाना , ेपक – लाईड ोजे टर ओ हरह ेड
ोजे टर, िफ म ोजे टर – रेिडओ, टेिलि हजन , संगणक आिण यो य आ ावली
(Software ) पय त साधना ंचा हयात समाव ेश आह े. हया त ं ाना ंमुळे, थळ व
काळा या ब ंधनांपासून म ु िमळाली आह े. तसेच, हयात मािहती व िश ण ,
अ ययनाथ या घरापय त पोहोचिव याची ताकद प झाल ेली आह े.
३. यव थापन कौश य े औ ोिगक उप मात वापर या मुळे, संघटना मक वत वणूक
आिण णाली उपागमासार या ानाची िनिम ती झाली . याचा उपयोग सव उपल ध –
मानवी , सा गी आिण आिथ क ताचा प दतशीरपण े उपयोग क न , सं या मक व
गुणा मक श ै िणक उ पादन वाढिव यात झाला .
दूर थ श ै िणक स ं था (DEIs ) आिण म ु िव ापीठ े (OUs) हयांना बह ता ंशी, यांची
येये गाठ यासाठी , आव यक धोरण े ठरिव याची वाय ता दे यात आल ेली आह े. यामुळे munotes.in
Page 226
मु आिण दूर थ अ ययन
226 ते मु य व ेक न श ेती, आरो य , िश ण , उ ोगध ंदे, तं ान इ . े ात उपयोजना मक
काय म िवकिसत करतात व राबिवतात .
दूर थ िश णाची स ु वात सु वाती या काळात झाल ेली असली , तरी िवसा या शतकातील
तो एक मह वाचा शोध आह े, असे सव सामा यपण े मानल े जाते. दूर थ िश ण हा िश ण
यव थ ेचा मह वाचा घटक मानला जातो आिण याचा आवाका फार मोठा अस याम ुळे
हयासाठी िविवध प दती व णाली चा वापर अ याहत आह े. दूर थ िश ण णालीम य े
दूर थ अ ययन हा अ यापनाचा असा कार आह े क या ची वैिश य े खालील माण े
आहेत:
१. संपूण अ ययन ि येत िश क व अ ययनाथ हया ंचे वेगळे असण े (पर परा ंपासून दूर
असण े)
२. शै िणक स ं थेचा िनयोजन आिण अ यास सािह य बनिव यात आिण अ ययनाथ
आधार (सहा य ) सेवा पुरिव यातील भाव .
३. तांि क मा य माचा – छािपल , ा य, क्, संगणकाचा -िश क व अ ययनाथ ंता एक
आण यात व अ यास माचा आशय (अ ययनाथ ंपय त) पोहोचिव यासाठी उपयोग .
४. अ ययनाथ ं या सोईसाठी दो हीबा ंजूनी सं ेषणाची सोय िक ंवा सु वातीच े संभाषण .
५. संपूण अ ययन ि येत अ य यन गटा ंची जव ळ जवळ िनि त गैर हजेरी – जेणे क न,
गट अ ययना ऐवजी व ैयि क र या अ यापन होत े – हयात विचत स ंगी
अ ययनासाठी िक ंवा सामािजक गाठीभ ेटी होतात . ( िकगन , १९९० )
पिहली दोन ग ुण वैिश य े ही द ूर थ िश णाला , ढीब द िश णापास ून वेगळेपणा द ेतात
आिण समोरासमोर (िश क व िव ाथ असताना ) या अ यापनात असतात , यापे ा
वेग या कार या अडचण उ या करतात . यांचा यो य शा ीय प दत नी िवचार करावा
लागतो . हा स या शा ळेतील स प रि थ तीवर आधा रत अ यासा पे ा (संशोधनाप े ा)
िकंवा िविवध श ै िणक स ं थामधील तौलिनक अ यासाप े ा आिण शा ळा व महािव ालयीन
िश णा या सामािजक प रणामा ं या अ यासप े ा वेगळा आहे. या अडचण चा ( ांचा)
संबंध दूर थ अ ययनाथ ं या गरजा , यांची मानिसकता या ं या राहाणीमाना या प दती
व यां या जीवनातील व िव कासातील ब ंधने हयां याशी असतो . दूर थ अ यापका ंनी
यां या अन ुभवाव न अस े द श िवले आहे क य अ यापनात अवल ंिब या जाणा या
प दती सहजासहजी द ूर थ अ यापनात वापरता य ेत नाहीत .
ितस या गुणवैिश यान ुसार, िश का या मािहती द े या या भ ूिमकेत फरक होऊन , तो
अ ययन – अ यापन ि ि येचा यव थापक बनतो . ढीब द अ यापनात सारमा यम े
मु य व ेक न अ ययन स ुधार याची िश काला मदत करतात तर द ूर थ अ ययनात
याचा उपयोग मूलभूत अ यापन सािह य हण ून केला जातो . संपूण णाली ही मािणत
केली जात े आिण या नंतर यि गत िव ाथ स ेवेमाफ त पूरक केली जात े. munotes.in
Page 227
दूर थ िश काची उभरती यि र ेखा
227 गुणवैिश य े (४) व (५) ही िव ा या ची गळती था ंबिव यासाठी वापर या या प दतीच े
मह वप ूण घटक आह ेत. ते िव ा या ना ता प ुर या आल े या अडचण वर मात कर यासाठी
यो य स ंधी पुरिवतात . यां या गतीची या ंना हमी द ेतात. तसेच वतःच े अनुभव इतर
िव ा या ना सा ंग याची स ंधी देतात. य अ ययन कालातील फारच कमी माण हया
घटकाच े असल े, तरीही द ूर थ अ यापका ंना संशोधनासाठी फार मोठ े े उपल ध झाल ेले
आहे.
दूर थ िश काच े सतत चालणार े. मह वा चे काम हणज े ितकूल प रि थतीशी झगडणा या
(disadvantaged groups ) गटांसाठी सतत श ै िणक काय म योजण े , आखण े,
िवकिसत करण े, काया ि वत करण े, याचे मू यमापन करण े, सुधारणे, जेणे क न , असे गट
देशां या आिथ क व सामािजक िवकासा या हातभार लाव ू शकतील . दूर थ िश का या
हया बह िमतीय काय े ामुळे, दूर थ िश का या म ूलभूत आव यकत ेचे प आकलन
आप याला असण े, अितशयय आव यक आह े.
यासाठी त ु ही खालील वा याय सोडवा . पण हयाप ूव , आतापय त आपण काय क ेले
आहे. ते तपास ून पाह या .
आपली गती तपास ून पहा :
दूर थ िश का या ग ुण वैिश या ंची यादी बनवा .
न दी
अ) तुम या उ रासाठी खाली जागा िदल ेली आह े.
ब) तुमचे उ र हया घटका या अख ेरीस िदल े या उ राशी पडता ळून पहा .
१२.३ दूर थ िश क कोण ?
दूर थ िश णातील स ंपूण अ यापन अ ययन ि येसाठी श ै िणक , अ.-शै िणक ता ंि क व
यावसाियक अशी िविवध गटा ंनी वेगवेगळी काय कर याची आव यकता असत े. मु
िव ािपठाच े कुलगु व उपकुलगु आिण द ूर थ स ं थांचे संचालक ह े उ च तरीय
शासक य , यव थापक य आिण िनयोजन काय करतात . हयांना, िनयोजन , सं ेषण, मु ण
आिण काशन , साम ी िवतरण , वेश, मू यमापन , संगणक, शासन , िव आिण
थािनक स ेवा अशा िवभागात काम करणार े मध या पात ळीवरचे व सहा यक कम चारी
हयांची मदत िम ळते.
शै िणक काय - अ यास माची आखणी , िलखाण , संपादन आिण सािह याची िनिम ती-
यात वय ंअ ययनाच े छापील सािह य , वा याय , क् ा य सािह य त े संगणक
आधा रत सािह य , हयाचा समाव ेश होतो . हे सव काय मु िव ापीठाच े / दूर थ श ै िणक
सं थातील िश क हणज ेच ा यापक , पाठक , या यात े, इ. बाहेरचे िश क व या
े ातील त अध वेळ काय करणा या य या साहा यान े हाताळले जाते. हयासाठी
अ यास सािह य ल ेखक, संपादक , िमिडया –उ पादक आिण स ंगणक त ा ंचा समाव ेश
असतो . अ यास म िवतरणा या व ेळी वेश व सािह य साम ी पाठिव यासाठी अ -munotes.in
Page 228
मु आिण दूर थ अ ययन
228 शै िणक ( शासक य ) कम चा याची गरज असत े आिण द ूर थ अ य यनाथ ना
िशकिव यासाठी , तसेच माग दश न व सम ं ण कर यासाठी , यां या वा यायावर भा य
क न म ू यमापन कर यासाठी तस ेच यो य याभरणासाठी आिण इतर श ै िणक
मदतीसाठी श ै िणक कम चा याची गरज असत े. हया सव कामासाठी या ंना अ यास क ,
िवभागीय अ यास क आिण इतर क ा या शासक य आिण यव थापक य कम चा याची
मदत िम ळते. दूर थ श ै िणक काय मातील या ंची व या ं या काया ची ओ ळख क न
घेऊया.
१२.४ दूर थ िश काच े उभरत े िच
दूर थ िश क हा िविवध कौश य े व मता ंनी यु असा िवश ेष या वसाियक असला
पािहज े, हयाला अिधकािधक मा यता िम ळत आह े. दूर थ िश णात कारक द कर यासाठी
िश काला ठोस पावल े उचलायला हवीत , (आथ नयाक , १९९८ ). यासाठी द ूर थ
िश काला अ ययनाथ बरोबर संवाद साध याचे नवनवीन कार व प दत च े ान पािहज े.
तसेच वतः या िवषयातील नवीन कल व बदला ंब ल तो / ती अ यावत असायला
पािहज े. बदल या प रि थती बरोबरीन े चालण े ही दूर थ िश का ंची जबाबदारी बनत े.
हणूनच अस े हणता य ेईल क द ूर थ िश का या उभर या िच ात , खालील ग ुणिवश ेष
िदसून येतात: ान, मता , कौश य असणारा , होणा या बदलाशी समायोजन साधणारा ,
परीवत नशील , सहाकाय करणारा , संयमी आिण सिह ण ू, सृजनशील , संशोधक व प ुरोगामी
वृ ीचा, उ साही आिण च ैत यवात आिण द ूर थ िश णात कारक द घडिव यासाठी े रत
व बांिधलक असल ेला.
दूर थ िश का या अशा कार या िच साठी व ेगवेगळया वेळी िविश ान व कौश य े
तपास ून पहा याची गरज असत े. िवषयातील िवश ेष ान व न ैपु याबरोबरच द ूर थ
िश णा या स ंक पना व घात तस ेच शै िणक आराखडया ंब लच े ान व न ैपु य हयाचा
अ यास म व पाठय माची गरज जाणण े, याचे िनयोजन , आखणी आिण याला िवकास
कर यासाठी मदत होत े. पाठय म व घटका या ल ेखनासाठी , लेखन स ंपादन आिण
साम ीच े पांतरण कर या या कौश याचीही गरज असत े. हया मािहती या य ुगात स ंगणक
व क्- ा य सािह याची जाण मह वाची आह े. अ यापन , माग दश न शै िणक मानसशा ,
मू यमापनाची तं े व प दती हया ंचे ान ही उपय ु ठरत े. याचे गत ान (ई-मेल,
इंटरनेट, नेट- विक ग इ.) हे िविवध मा यमात ून होणा या सं ेषणातील गतीमान व खर
बदला ंसाठी स ंगोिचत आह े. अखेरीस, दूर थ िश णातील िविवध काया साठी आव यक
यव थापक य व स मवया म क कौश य े ही दूर थ िश का ंम ये आव यक आह ेत.
दूर थ िश ण णालीत स या सतत बदल व स ुधारणा होत आह ेत आिण ही ग ुणवैिश य े व
कौश य े आंत रक गरज बनत आह ेत.
आपली गती तपास ून पहा :
दूर थ िश का या उभर या िच ावर थोड यात टीप िलहा ( १२० श द)
munotes.in
Page 229
दूर थ िश काची उभरती यि र ेखा
229 न द :
अ) तुम या उ रासाठी खाली जागा िदल ेली आह े.
ब) तुमचे उ र हया घटका या अख ेरीस िदल े या उ राशी पडता ळून पहा .
१२ .५ शै िणक कम चारी
मु िव ापीठ े व दूर थ िश ण स ं थांम ये शै िणक तस ेच औ ोिगक ग ुणधम असतात . ते
ढीब द (शै िणक ) णालीप े ा जा त अ ययनाथ क ी असतात . ते िव ा या ना
मािणत व ैयि क अ ययन साम ी तस ेच वैयि क श ै िणक माग दश नही प ुरिवतात .
शै िणक कम चा याचे मु य काय हणज े िविवध श ै िणक काय म व वय ं-अ ययन
साम ी िवकिसत करण े, यांची चाचणी घ ेऊन, ते राबिवणे हे असत े. वयं अ ययन साम ी
हयात अ यास म बनिवणार े, पाठय म सम वयक , पाठय म ल ेखक स ंपादक ,
मू यमापक , िश क , समं क, मा यम त इ . चा समाव ेश असतो . हया बाबी त ुलना मक
या स ं येने कमी असणार े म यवत स ं थेतील प ूण वेळ काय कत व अ यय नाथ या
जवळ असणाया अ ययन क ातील अध वेळ काम करणार े िश क व सम ं क ह े पार
पाडतात .
शै िणक कम चा या या िविवध भ ूिमका व जबाबदा या आता सखोल अ यास ू या.
१२ .५.१ अ यास म योजक
हे िवषयत अस ून गरज ेनुसार काय म व पाठय म ठरिव यासाठी जबाबदार असतात .
सं थेतील तस ेच देशातील सव क ृ िवषय त ं पाठय म सुचिव यासाठी याची आखणी
कर यासाठी , अ यास माची य ेये व उि े ठरिव यासाठी आिण बह मा यमी अ यास म
बनिव यासाठी आम ंि त क ेले जातात . ते दूर थ िश ण काय म व पाठय मा या
िनयोजना चे काय करतात . ते बह धा उ च तरीय िश णत व (िश ण े ात) काय
करणार े असतात .
१२.५.२ पाठय म सम वयक
पाठय म तयार करतानाच े िनयोजन ,देखरेख तस ेच पाठय म लेखक, आशय स ंपादक ,
पु तकाची आखणी व बा ंधणी स ंपादक , क् – ा य साम ीच े िनमा ते, िच कार (graphic
artist ) मूळ- तीच े संपादक , मु क इ . पाठय म बनवणा याची देखरेख कर याच े काम
पाठय म सम वयक करतात . पाठय म तयार कर यात सहभागी श ै िणक व िनिम ती
कम चारी ा ंकडून आ ंतरभरण घ े याची जबाबदारी पाठय म सम वयकाची असत े आिण
तो / ती पाठय मातील िवषयाचा त अ ंतग त िश क असतो . िविवध पाठय म
सांभाळ याची जबाबदारी पाठय म सम वयकाची असत े.
आपल े काय प रणामकारकत ेने आिण काय मतेने कर यासाठी पाठय म-सम वयक
पाठय म िनयोजन आिण आखणी कर या या ि य ेत समािव असल े पािहज ेत.
पाठय म तयार कर याची पिहली पायरी , पाठय म िनयोजन ही असत े – यात गरज
िव ेषण, ठोबळ -मानान े येये उि े ठरिवण े, समािव कराय या आशयाची पर ेखा munotes.in
Page 230
मु आिण दूर थ अ ययन
230 ठरिवण े आिण पाठय माशी स ंबंिधत आिथ क बाब चा िवचार करण े. हयांचा आ ंतरभाव
होतो. प दतशीर िनयोजन ि येत पाठय माची आखणी ही प ुढची पायरी आह े. हयात,
येये व उि े अ यास म आिण म ू यमापन प दती ठरिवण े, मु य व उपम ु य िवषय
ठरिवण े, आशयाची गटवार व घटकवार िवभागणी करण े, मा यम आ ंतरभरणाच े िनयोजन
वेळाप क ठरिवण े आिण अ ंदाजे येणारा खच ठरिवण े, इत या क ृती असतात .
१२.५.३ पाठय म लेखक
पाठय म िवकासात , य ात पाठय माचे घटक आिण क ् आिण ा य ह तल ेख
िलिह याच े काय असत े. पाठय म लेखक आिण िवषय त ज े श यतो म यम तरीय
िव ािन य – पाठक िक ंवा अिध या यात े असतात , ते पुरेसा व ेळ खच क न
शै िणक साम ी आिण म ु यतः वय ंअ ययन साम ी तयार कर याची काट ेकोर आिण
वेळखाऊ ि या पूण करतात . यां या कामात , पाठय माचे िव ेषण, वत न बदला या
संदभा तील उि े (िवशेषीकरण े) ठरिवण े, (ठरिवल े या उि ा ं या स ंदभा त) आशय आिण
कृत चा िवकास व िव ेषण, यो य शोधन ल ु यांचा िवकास , चाचणी आिण अ ययन
पायया , िवकिसत श ै िणक सािह याची चाचणी , याचे मोठया माणावरील िनिम ती व
वापरासाठी मािणकरण याचा समाव ेश होतो .
शै िणक कम या या या पुढील काय े ाकड े जा याप ूव , येथे थांबून उज ळणी क या ,
यासाठी खालील वा याय करा .
आपली गती तपास ून पहा :
१) पाठय म सम वयक व
२) पाठय म लेखक हया ं या भ ूिमका य ेक ५० श दात िलहा .
न दी: अ) तुम या उ रासाठी खाली जागा िदलेली आह े.
ब) तुमचे उ र घटकाअख ेर िदल े या उ राशी पडता ळून पहा .
१२.५.४ संपादक
दूर थ िश ण णालीत , शै िणक सािह य , जे वयं-अ ययनासाठी व अ ययनाथ क ी
असत े, या या िनिम तीत स ंपादकाची मह वाची भ ूिमका असत े. पाठय म िनिम ती या सव
पाय या , सु वात, िवकास , िनिम ती आिण िनिम ती नंतर या पाय या त ही स ंपादकाचा
सहभाग असतो . तो / ती (अ ययन ) सािह या या श ै िणक व अ यापनशा ीय दजा साठी
जबाबदार असतो / ते आिण यासाठी स ंपादकाला भाषा , घटकाची रचना , आशय अ ंितम
रचना तपासावी लागत े.
वंय –अ ययन साम ीच े ह तिलिखतच े तीन कारच े संपादन होत े- आशय , संरचना,
आिण भाषा.
munotes.in
Page 231
दूर थ िश काची उभरती यि र ेखा
231
आशय स ंपादन :
घटका ंचे पिहल े ह तिलिखत ह े काळजीपूव क तपासाव े लागत े आिण स ंपादकाला ,
िव ा या ची पात ळी ल ात घ ेऊन याचा प ुरतेपणा व उिचतता तपासावी लागत े. जर
ह तिलिखत अप ूण िकंवा अयो य वाटल े तर स ंपादक त े शेरे िलह न प ुन लेखनासाठी पाठव ू
शकतो िक ंवा वतःच याच े पुन लेखन क शकतो . आशय स ंपादकाला ही खा ी क न
यावी लागत े क सव संक पना , िस दा ंत आिण त व े ही यवि थत मा ंडलेली व प
केलेली आह ेत आिण यो य उदाहरण े, दाखल े, हे प श दात मा ंडलेले आहेत.
संरचना स ंपादन :
आशय िनि त झा यावरची पुढची पायरी हणज े संरचना स ंपादन. पुरेसे वत न माग दश न
िदलेले आह े, हयाची खा ी क न घ े यासाठी बह धा वत न- तं (Behavioural
Technologist ) हे काम करतात . येक दूर थ िश ण ् सं था / मु िव ापीठ , िविवध
घटकात व गटात सारख ेपणा राख यासाठी अ ंतग त शैलीचा अवल ंब करतात . वयं
अ ययन साम ीतील स ंरचनेत ही अ ंतग त शैली पा ळली गेली पािहज े. उदा. प रचना ,
उि े, तावना , संवाद साधणा या शै िणक पाय या वयं मू यमापनाच े , सारांश,
प ीकरण कोश , संदभ इ. शोधन ल ु या इ . वयं-अ ययन साम ीच े घटक असण े
आव यक आह े.
भाषा स ंपादनः
अ ययनाथ बरोबर भावी स ं ेषण हाव े, यासाठी वय ंअ ययन साम ीची भाषा सोपी व
प असायला पािहज े. साम ीची भाषाच , साम ीला सोपी िक ंवा कठीण , मनोरंजक िक ंवा
कंटाळवाणे बनिवत े. भाषा स ंपादनाची त व े ही सव च भाषांना सारखीच लाग ू असतात . पण
इं जी िक ंवा दुस या कोण याही परक य भाषा हया पाठय म लेखकासाठी भाष ेचे अपुरे
ान, ग धळून टाकणारी वा य रचना , हण चा अयो य उपयोग , याकरण या च ुक ची
वा ये, इ. मुळे अडचणी िनमा ण करत े. भाषा स ंपादन भाषात िक ंवा भा षा संपादकाकड ून
क न घ ेता येते.
तुम या ानाच े मू यमापन कर यासाठी खालील वा याय सोडवाः
आपली गती तपास ून पहा :
वयंअ ययन साम ीसाठी कोण या वेगवेग या संपादनाची आव यकता आह े? (१५०
श द)
न दी:
तु ही िलिहल ेले उ र घटका या अख ेरीस िदल े या उ राशी पडता ळून पहा .
munotes.in
Page 232
मु आिण दूर थ अ ययन
232 १२ .५.५ मू यांकन व म ू यमापन त
िव ा या या संपादनूक चे मू यमापन अ यास माची आखणी कशी झाली आह े, हे
दश िवते. (ह स् १९९७ ) अ यास मातील मह वाच े घटक ह े िव ा या या म ू यांकन
ि येत ितिब ंिबत होतात . िव ा या चे ल हयावर क ि त झाल ेले असत े, हणून नाही ,
तर िश क व िश ण त या ं या ीन े काय आव यक / मह वाच े आहे, ते हयात दश िवले
जाते.
मु िव ापीठ े / दूर थ िश ण स ं थांम ये, अंतग त मू यमापनाम य े आिण वािष क
मू यांकनाम य े िश का ंनी बनिव लेले वा याया ंचे व संगणका या मदतीन े गुणदान क ेले या
वा याया ंचे मह व ह े आधीच ठरल ेले असत े. मू यांकन करणार े हे फ वर सा ंिगतल े या
वा याया ंचे मू यांकन त नस ून ते सतत , दूर थ श ै िणक काय माची य ेये व उि े
सा य कर यासाठी यो य वा याय तयार करत असतात .
मू यमापक ह े अंतग त व बाहय म ू यमापना या स ंदभा तील सव बाब च े त असतात . यांना
िनमा णा मक म ू यमापन (अ ययन – अ यापन ि या चाल ू असताना , सुधारणेसाठी
वापरल ेले) व समापना मक म ू यमापन (अ ययन – अ यापन ि ये या अख ेरीस,
िव ा या ची अ ययन पाह यासाठी वापरल ेले) हयाब लच े यवि थत आकलन असत े.
दूर थ िश णात , या या म ूलभूत रचन ेमुळे िविवध कार या म ू यमापन प दती उदा .
गुणा मक , वंश – िव ान प दती (Qualitative ethnographic methods ) वापर यावर
बंधने येतात (हॉल, १९९७). पण द ूर थ (तसेच ढीब द ) िश णात नवीन त ं ाना ं या
वापराम ुळे मू यमापन या नवीन श यता उपल ध झाल े या आह ेत आिण याम ुळे अ यापन
आिण अ ययन ह े जा त आकलनीय झाल ेले आहे. या कारची मािहती आव यक आह े,
ती गो ळा कर या या बाबतीत या स ंधी तपास ून पािह या जाऊ शकतात आिण यासाठी
खालील गो वर ल क ि त क ेले जाऊ शकत े.
अ) ि कोन , मते, समज आिण अन ुभव
ब) वत णूक न दीची मािहती
क) अ ययन आशय
१२ .५.६ शै िणक समं क:
शै िणक सम ं णात , अ ययनाला मदत करणारी सव कारची , िश क व िव ाथ
हयांमधील अ योि य ि या समािव आह े. ही अ योि य ि या हणज े मु य व ेक न
अ ययनातील िविवध कारच े सम ं ण अस ू शकत े पण कधी कधी त े पूण पणे
समुपदेशना मक अस ू शकत े. अशा कारच े समुपदेशन
१) वेशपूव
२) वेश घेत यावर
३) पिहला वा याय द ेताना munotes.in
Page 233
दूर थ िश काची उभरती यि र ेखा
233 ४) एखाद या नवीन क ृती या स ुरवातीला – योग – शाळेतील पाठय म, संगणक
काय माचे यि क , क प ताव बनिवण े इ.
५) प र े या आधी
६) काय म पूण झा यावर
अशा कोण याही पात ळीवर अस ू शकत े.
शै िणक सम ं कानी अशा कार े िव ा या ना सम ं ण व श ै िणक स ेवांमाफ त सहा य कराव े
असे अपेि त असत े. िश क हण ून या ंनी िव ा या ना शै िणक माग दश न करायच े असत े.
चचा क्/ ा य सादरीकरण इ . माफ त ते शै िणक अडचणी द ूर करतात आिण
वा याया ंना ग ुण देऊन याभरण द ेतात. ते यि क े कर यात व क पासाठी
माग दश नही करतात .
१२ .५.७ मा यम त
दूर थ िश ण काय माचे व पच अस े आहे क आशय अ ययनाथ पय त पोहोचव यात
मा यामाची भ ूिमका ही म यवत आह े. अ यापन जा त प रणामकारक कर यासाठी
मािहती त ं ान वापर याचा कल वाढत आह े. आधुिनक द ुतफा सं ेषण त ं ानाम ुळे
अ ययनाथ व िश क हया ं यातील अ ंतर कमी झाल े आह े. यामुळे दूर थ प दतीन े
अ ययन ह े थळ व काळ हयावर आता अवल ंबून नाही . दूरदश नासार या मा यमात ून
सं ेषण कर या या त ं ाना या िवकासाम ुळे दूर थ िश ण ह े ढीब द, समोरासमोर
केले या अ यापना या ख ूप जव ळ आले आहे. दूर थ िश ण , (आधी) मुि त सािह या या
मा यमात ून अ यास करणा या, िश काशी कोण याही कारची आ ंतरि या साध यासाठी
टपालावर अवल ंबून असल े या, एकाक िव ा या ची ितमा (मनात ) उभी करीत अस े.
रेिडओ, दूरदश न तं ानाम ुळे आता स ं ेषण ह े समोरासमोरील स ं ेषणापे ासु दा ख ुप
वाढल ेले आहे. हया त ं ाना ंमुळे अ यास माचे व पही बदल ून गेलेले आहे. मािहतीची
सहज उपल धता , (संगणकातील ) मािहती या महाजालाची उपल धता आिण जगभरातील
िव ा या शी जो डणी हयाम ुळे, काही पाठय मात ाथिमक पासून ते पदवी पय त अ प पण
मह वप ूण बदल झाल ेले आहेत. क् ा य साधन े, ( हीडीयो ), (संगणकातील ) मािहतीची
महाजाल े (databases ), संगणकाशी थ ेट जोडल ेले ि तमा साठ े (image bank ) आिण ई
- िनयतकािलक ही िव ा या ना उपल ध क ेली जातात . आिण यात िश क हा फ
माग दश क व े साहन द ेणारा असतो -अ या क पन ेब ल, य ात अस याप े ा जा त
बोलल ेच जात असल े, तरी स ु दा अशा कार या स ं ेषण साधनाम ुळे, याला नवीन अथ
होतो .
दूर थ – िश काला अशा कारच े काय म जा त प रणामकारक कर यासाठी तयारीसाठी
जा त व ेळ लागतो . ही तयारी म ु य व ेक न दोन कारची असत े.
१) आव यक ा य , संगणक व क ् साम ी तयार करण े, आिण munotes.in
Page 234
मु आिण दूर थ अ ययन
234 २) स ा या व पाच े िनयोजन . अ यो य ि या िजतक जा त हवी अस ेल िततक
अिधक िनयोजनाची आव य कता आह े. दूर थ िश काला अ ययनाथ बरोबरी
अ योि य ि या भावी कर यासाठी ख ूप िवचार याची गरज असत े. दूर िठकाणा ंह न
हया ा ंम ये भाग घ ेणाया अ ययनाथ ंसाठी ह े पूव - िनयोिजत व ल ूम यां या
बोधा मक े ा या (िन न तरा ंपासून ( ान आठिवण े) ते उ च तर (िव ेषण, सं ेषण,
सम या िनराकरण इ .) असाव ेत. िवचार यान ंतर िश कान े िव ा या ना िवचार
कर यासाठी प ुरेसा व ेळ दयावा (बाक र आिण ग ुिवन, १९९२ ) क् ा य ब ैठक त ,
िश काला वतःला नटासारख े त ुत कराव े लागत े आिण क् ा य साधनामाफ त
(monitor वर) आपला िवषय त ुत कर यासाठी आपल े अि त व दाखव ून दयाव े लागत े.
ा य मा यमा ंचा उपयोग करणाया सम वयकाला , िविवध िठकाणाह न य ेणा या अ यो य
ि या यांम ये सम वय साध यासाठी आपल े वण कौश य िवकिसत कराव े लागत े.
संगणक ब ैठक िश काची भ ूिमका ही ढिब द िश का या भ ूिमकेपे ा िभ न असत े.
तयारीचा प रणाम , बैठक ची मा ंडणी, िवषय, कृत ची रचना आिण छोटया गटातील काया वर
िदसून येतो. हया काय मा या व ेळी िश काची भ ूिमका ही मािहती द ेणारा अशी नस ून
माग दश काची आिण ’काय माचा तारा “ अशी असत े. काय मा या पिह या ट यात
िश काची भ ूिमका ही जा त व ेळ असली तरी प ुढे िव ा या नी चच त भाग घ ेतला क ती
कमी होत े. तरीही , काही अहवाला ंनुसार, ढीब द अ यापनाप े ा स ंगणक ब ैठक या
काय मासाठी िश का ंना दु पट व ेळ तयारी करावी लागत े. जे िश क स ंगणक ब ैठक च े
आ हान ि वकारतात , िवशेषत ज े गटक ृती या प दती (Collaborative Strategies )
िवकिसत करतात त े,खूप क घ ेतले तरी ख ूप समाधान िम ळाले, असे सांगतात. हे समाधान
यां या, वावल ंबी आिण िचिक सक ( िवचारणार े) अ ययनाथ घडव या या य ेयामुळे
िमळते. जवळ जवळ सवा नाच, हे तं ान वापरण े हा मोठा अ ययन अन ुभव वाटतो . यांना,
एकि त अ ययनात ून, ान िनिम तीला चालना द ेणारी अ यापन णालीची गरज जाणिवत े.
िव ाथ अ योय ि येचा दजा आिण यांची कृती हे दश िवते क िव ाथ ान िनिम ती, नव
िनिम ती तस ेच एकि त अ ययन क शकतात व वतः या अ ययनाच े िव ेषणही क
शकतात . दूर थस ं ेषण अ यापना या अ योि य ि येत िश काची भ ूिमका ही अ ययन
ि येत माग दशेन करणाया आिण आधार द ेणाया माग दश काची असत े. ही गो सोपी नसत े
आिण ढीब द वगा त िशकवायला लागल े याप े ा येथे जा त व ेळ आिण श खच होते.
संगणक ब ैठक घ ेणाया िश काला वतः या सोयी माण े काम कर याची मोकळीक असत े.
यांना आधी ठरिव या माण ेच काम कर याची गरज नसत े.
संगणक ब ैठक, ा य- या या न आिण द ूर थ िक ंवा क ् – ा य ब ैठक हया सवा साठी
िश कांना ि श णाची व आधाराची गरज असत े. अ यापनासाठी आ मिव ास िवकिसत
हो यासाठी साधन – साम ी ब लची म ूलभूम ओळख ही आव यक असत े.
आतापय त शै िणक कम चाया या काया ब लच े िविवध भाग त ुम या पुढे आ ही मा ंडलेले
आहेत. इतर कम चा या या भ ूिमका पहा याप ूव , आतापय त पािहल े या भागाच े आकलन
तपास ून पाह या . यासाठी खालील वा याय सोडवा .
munotes.in
Page 235
दूर थ िश काची उभरती यि र ेखा
235 आपली गती तपास ून पहा :
’मा यम त “ दूर थ िश का ं या भ ूिमकेचे थोड यात वण न करा .
न दी: तुमचे उ र, घटका अख ेर िदल े या उ राशी तपास ून पहा .
१२ .६ िश क ेतर कम चारी
मु िव ापीठ े व दूर थ श ै िणक स ं था हया ंचा िव तार व स ं थािनहाय व प ल ात
घेता, शै िणक कम चा याखेरीज अश ै िणक कम चा याशी आधी सा ंिगतल े या भ ूिमकाही
मह वाची असत े. हयांचे मु य व े क न, दोन गट असतात .
१) अ.-शै िणक कम चारी आिण २) तांि क कम चारी
१२ . ६.१ िनयोजनकत आिण िनण य घेणारे अिधकारी
अ.-शै िणक कम चा याना खालील दोन गटात िवभागता य ेईलः
१. िनयोजन , काशन आिण म ु ण, सािह य िवतरण , वेश, मू यमापन , संगणक इ.
िवभागा ंम ये काम करणार े िनयोजनकत आिण िनण य घेणारे अिधकारी हया अिधका याचे
संचालक –सह / उप / सहा यक स ंचालक , सिचक –सह / उप / सहा यक स ंचालक /
िवभागीय अिधकारी , िव अिधकारी , जनसंपक अिधकारी इ . असे िविवध ह े असतात .
२. सहा यक कम चारी –व र सहा य क, सहा यक किन सहा यक , टंकलेखक / वक य
सहा यक / यावसाियक सहा यक , सिचव / संगणक चालक इ . ( मुि लक , १९९५ )
१२.६.२ सहा यक कम चारी
िविवध िवभागातील ता ंि क आधार द ेणारे कम चारी हणज ेः
अ) मु ण कम चारी: िनिम ती अिधकारी , अिध क , ह त- िलिखत त तयार करणारा ,
मुि त तपासनीय , पाठाची यव था पहाणारा , त स ं हक इ .
ब) क्- ा य िनिम ती: ा य –िनमा ता, क् – ा य िनमा ता, ह त ल ेखक ( ा य
आिण क ्– ा य), वनी म ु क िच बनणार े, छायािच कार , हीटीआर चालक ,
ा य / क् ा य स ंकलक , अिभय ंता/उप अिभय ंता, य उभारण े,व तुभंडार
यव थापक इ .
क) संगणक कम चारी: संगणक आ ावली िलिहणार े, णाली त , वड - ेसेसर, क –पंच
ऑपरेटर,संगणक सहा यक इ .
ड) ंथालय कम चारी: ंथपाल , यावसाियक सहा यक , सहा यक , ंथालय – िलपीक /
टंकलेखक, संगणक सहा यक इ .
हया सव कम चा याची एकि त भ ूिमका ही द ूर थ मा यमात ून िश ण द े यात मदत करायची
अस यान े, यांना दूर थ िश णा या ब ल म ूलभूत ान आिण ि श ण असण े आव यक munotes.in
Page 236
मु आिण दूर थ अ ययन
236 आहे. यांना, हयां या े ात चाल ू असल े या घडामोडी मािहत हो यासाठी िनयिमतपण े
िवकास काय मांची आव यकता आह े.
आपली गती तपास ून पहा :
१. दूर थ िश ण स ं था व म ु िव ापीठा ंम ये शै िणक कम चा याखेरीज इतर कोण या
कम चाया चा समाव ेश आह े?
न द: तुमचे उ र हया घटका या अख ेरीस िदल े या उ राशी तपास ून पहा.
१२ .७ सारांश
हया घटकाम य े दूर थ अ यापन प रणामकारक कर यासाठी द ूर थ िश काची भ ूिमका
कशी असावी हयाची चचा केली.
दूर थ िश ण ह े तीन घटका ं या ि कोनात ून मांडले. शै िणक त ं ान , िश णात
तं ान आिण यव थापन शा ाची त ं े.
दूर थ िश णाच े खालील ग ुणधम दश िवले गेले :
१. दूर थ िश क व अ ययनाथ हया ंची का ळ व थळां या स ंदभा तील द ूरी.
२. िनयोजन , अ ययन सािह य बनिवण े आिण अ ययनाथ सहा यक स ेवा हयावर स ं था
िनहाय प रणाम .
३. तांि क मा यम े – छािपल , ा य, क्- ा य आिण संगणक ह े पाठय मा या आशय ,
िश क आिण अ ययनाथ हया ंची सा ंगड घालतात .
४. दुतफ स ं ेषण िदल े जाते.
५. अ ययनाथ ह े एकेकटे काय करतात . बह धा गटा ंनी काय करीत नाहीत .
बह धा 'दूर थ िश क ' ह ात सव शै िणक , अशै िणक आिण ता ंि क कम चारी ज े
दूर थ श ै िणक काय मात िविवध भ ूिमका बजावतात , या सवा चा समाव ेश असतो .
अभास माची आखणी करणार े, पाठय माचे सम वयक , पाठय माचे लेखक,
संकलक , मू यमापन करणार े, शै िणक सम वयक , आिण मा यमात ून हे सव
शै िणक कम चारी असतात .
इतर कम चा याम ये शासक य आिण िविवध िवभागात काम करणार े काया लयीन व
मदतनीस कम चा री हया ंचा समाव ेश होतो . यािश ्ावाय म ु ण व काशानाशी स ंबिधत
कम चारी, क् – ा य िनिम ती कम चारी आिण स ंगणक व ंथपाल कम चारी
हयांचाही समाव ेश होतो . munotes.in
Page 237
दूर थ िश काची उभरती यि र ेखा
237 दूर थ िश काची उभरणारी ि तमा िविव ध कौश य े व गुणांनी सम ृ द असा िवश ेष
यावसाियकाची आह े. दूर थ िश णात कारक द कर यासाठी य ला
काळजीपूव क पाऊल े उचल याची गरज असत े. िव ता , मता , सहजसा शता ,
लविचकता , सहकाया ची वृ ी, सहनशीलता ,सिह ण ुता, सृजनशीलता , नवीन स ु
कर यावी व ृ ी नविनम ती कर या या ि कोन उ साही व च ैत यमय व ृ ी दूर थ
िश णात कारक द उभार यास मह वप ूण पूंजी ठरत े.
आपली गती तपास ून पहा : उ राच े मु य म ु े :
दूर थ अ ययन हा अ यायनाचा , खालील ग ुणधम असल ेला भाग आह े:
१. अ ययाना या जव ळजवळ पूण ि येत, िश क व अ ययनाथ ह े थल व का ळ या
संदभा त, एकमेकांपासून दूर असतात .
२. िनयोजन , अ ययन साम ी तयार करण े, आिण अ ययानाथ साठी सहा यक स ेवा हया
सवा वर सं थे या स ंरचनेचा प रणाम होतो .
३. छापील , ा य, क् - ा य मा यम , संगणक हयासारखी तांि क मा यमा ार े
पाठय माचा आशय िश क व अ ययानाथ पय त पोहोचिवला जातो .
४. अ ययनाथ या फायदयासाठी द ुतफा सं ेषण पुरिवले जाते.
५. अ ययनाथ कड े वैयि क ल प ुरिवले जाते -गट हण ून न ह े.
१) पाठय म सम वयकः पाठय म तयार कर यात सहभा गी झाल ेले शै िणक व िनिम ती
कम चारी हया ं यात स मवय साध याच े काय पाठय म सम वयक करतो . ती / तो मु
िव ापीठाचा / दूर थ िश ण स ं थेचा बह धा िश क असतो व ती / तो या पाठय मातला
त असतो . पाठय म प रणामकारक र या िवकिसत हो यासाठी सम वयक हा पाठय म
िनयोजन व आखणी हया याशी जोडल ेला असला पािहज े.
२) पाठय म लेखक: हे अ ययन सािह य तयार कराय या क द व व ेळखाऊ कामाला
पुरेसा व ेळ देणारे व यासाठी क घ ेणारे िवषय त असतात . यांचे काम हणज े
पाठय माचे िव ेषण, कृतीज य श दात उि ा ंची मा ंडणी, आशय आिण क ृत चे िवकास व
िव ेषण, यो य शोधन साधन िनिम ती, प र ा आिण अ ययन पायया चा िवकास ,
िवकिसत सािह याची चाचणी घ ेऊन त े मोठया माणावरील िनिम तीसाठी व वापरासाठी
मािणत कर या या कामातही यां या सहभाग असला पािहज े.
३) वयं अ ययन साम ीचा मस ुदा बह धा तीन कार या स ंपादनात ून जातो : आशय ,
आराखडा आिण भाषा .
आशय स ंपादन: हयात आशयाचा प ुरतेपणा व िव ा या या पात ळीनुसार उिचतता
हयां या आधारावर पिह या मस ुदयाची छाननी होत े. हया पात ळीवर स ंपादक खालील
गो ी तपास ून पहातो .
१. संक पना , त वे व उपप ी हया ंची मांडणी व प ीकरण यो य झाल ेले आहे क नाही , munotes.in
Page 238
मु आिण दूर थ अ ययन
238 २. यो य व स ंबंिधत उदाहरण े, दाखल े, उपमा हया प श दात मा ंड या आह ेत क
नाहीत .
आराखडा स ंपादन श ै िणक त ं ाकड ून होत े व तो प ुरेसे माग दश न केले गेले आहे क नाही
हे तपास ून पहातो . येक दूर थ िश ण स ं थेची / मु िव ापीठाची वतःची अशी श ैली
समानता राख यात मदत करत े. शोधन साधन े, सारखी स ंरचना, उि े , तावना ,
अ यो य ि या मक अ यापनाची पायरी , वयंतपासणी , सारांश, संदभ इ. वंय
अ ययन साम ीच े मह वाचे घटक ही तपासल े जातात .
भाषा स ंपादन : अ ययनाथ बरोबर प रणामकारक स ं ेषण साध यासाठी व (िवचारा ंची)
प ता साध यासाठी भाषा स ंपादन क ेले जात. याकर या या आिण वा चारा ं या च ुका
काळजीपूव क सुधार या जातात . तसेच वा य रचना इ . ची का ळजीपूव क छा ननी क ेली
जाते.
४) ढीब द िश काप े ा स ं ेषण मा यम े वापरणा या दूर थ िश काला – १) आव यक
सािह य तयार कर यासाठी २) स ाचा आराखडा बनिव यासाठी जा त व ेळ लागतो
आिण हण ून दूर थ िश क जा त प रणामकारक काय म व पाठय म घेऊ शकतो . असे
िदसून आल े आहे क स ा या व ेळी होणारी अ यो य ि या ही िश कान े याच े िनयोजन
जसे केले असेल, या माणात असत े. िश काला बह धा यजमानाची व स ं ेषण स ुलभ
कर यासाठी भ ूिमका बजावावी लागत े. उदा.
क- ा य ब ैठक: िश काला आपला आशय द ूरिच वाणीव न मा ंडायचा अस ेल तर
आपल े अि त व कषा ने जाणव ून दे यासाठी याला नटासारख े गावे
लागत े.
ा य वण न: िविवध िठकाणाह न होणा या अ यो य ि यांचा सम वय
साध यासाठी िश काला वण कौश य िवकिसत करावी लागतात .
संगणक ब ैठक: िश का ंना बैठक ची आखणी , घटक, कृतीची रचना व गटकाय
ठरवाव े लागत े.
५) शै िणक कम चाया खेरीज द ूर थ श ै िणक स ं था / मु िव ापीठ े ह य ांत काम
करणार े इतर कम चारी प ूरक व इतर सहा यक काम े करतात . याची ठोब ळमानान े शै िणक
व तांि क कम चारी अशी वग वारी करता य ेईल.
१. अशै िणक कम चाया म ये शासक य िनयोजक आिण िविवध िवभागात काम
करणार े संचालक सह / उप / सहा यक स ंचालक , कुलस सह / उप / सहा यक क ुलसिचव ,
िवभागीय अिधकारी , जनसंपक अिधकारी इ . सहा यक कम चारी – जे सहा यक ,
सहा यक , टंकलेखक / संगणक कम चारी, वैयि क सहा यक , यावसाियक सहा यक,
सिचव स ंगणक चालक इ . हयांचा समाव ेश होतो .
२. तांि क कम चा याम ये मु ण व काशन , िवभाग , क् – ा य िनिम ती िवभाग ,
संगणक िवभाग आिण ंथालयातील कम चारी हया ंचा समाव ेश होतो . munotes.in
Page 239
दूर थ िश काची उभरती यि र ेखा
239 ६) दूर थ िश क हा (दूर थ िश ण ) णालीच े आ हान ि वकार यासाठी िविवध
कौश य े आिण मता ंनी यु असा यावसाियक त असला पािहज े. दूर थ िश काच े जे
िच प ुढे येते यात खालील ग ुणधम सामावल ेले असतात .िव ता , मता , सहजसा शता ,
लविचकता , सहकाया ची व ृ ी, सहनशीलता , सिह ण ुता, सृजनशीलता , नवीन सु
कर याची व ृ ी नविनिम ती कर याचा ि कोन , उ साही व च ैत यमयव ृ ी, आिण
बांिधलक ही द ूर थ िश णात कारक द कर यास आव यक आह े.
संबंिधत ान आिण कौश या ंम ये िवषयातील त ता , दूर थ िश णातील स ंक पना व
चिलत था ंची जाण , अ यापन आराखडया ंचे ान व अन ुभव हया ंची आव यकता आह े.
हे शै िणक काय म व पाठय म ठरिव यासाठी , यांचे िनयोजन , आखणी आिण िवकास
कर यासाठी आव यक आह े. क्- ा य साम ीब लची आिण स ंगणकाची मािहती , मािहती
तं ानातील गत ान , जसे ई-मेल, इंटरनेट, आंतरजाल (नेट विक ग) इ. स मवय व
यव थापन कौश य े दूर थ िश कासाठी आव यक ग ुणधम ठरतात .
munotes.in
Page 240
247 १३
मु आिण दूर थ अ ययनातील म ू यमापन ि या आिण कार
घटक रचना
१३.० उि े
१३.१ तावना
१३.२ मू यमापनाचा अथ
१३.२.१ दूर थ िश णातील (DE) मू यमापनाच े उ ेश
१३.२.२ दूर थ िश णात कशाच े मू यमापन करायच े?
१३.३ दूर थ िश णातील पाठय माचे मू यमापन
१३.४ दूर थ िश णातील श ै िणक काय म मू यमापन
१३.४.१ शै िणक काय म हणज े काय?
१३.४.२ शै िणक काय मातील म ू यमापन (EIEP)
१३.४.३ शै िणक काय माचे मू यमापन (EOE P)
१३.५ दूर थ िश णातील म ू यमापन ि या आिण म ू यमापनाच े कार
१३.५.१ द तऐवजाच े मू यमापन
१३.५.२ िनमा णा मक म ू यमापन
१३.५.३ समापना मक म ू यमापन
१३.५.४ प रणामा ंचे मू यमापन
१३.६ मू यमापनासाठी वापरल ेली साधन े आिण त ं े
१३.७ दूर थ िव ा या चे मू यमापन
१३.८ सारांश
१३.९ वा याय
munotes.in
Page 241
मु , आिण दूर थ अ ययनातील
मू यमापन ि या आिण कार
241 १३.० उि े
हया घटकात ून तु हाला द ूर थ िश णातील म ू यमापना या मह वाच े आकलन होईल .
दूर थ िश णातील िविवध घटका ंचे मू यमापन कर यासाठी वापर यात य ेणारी साधन े
आिण त ं े यांचे तु ही मू यमापन कराल .
शकाल . तसेच, दूर थ अ ययनातील म ू यमापनाशी स ंबंिधत काही बाब ची चचा केली
गेली आह े.
हया घटकाचा अ यास क े यावर त ु ही खालील गो ी क शकाल .
दूर थ िश णा या स ंदभा त 'मू यमापनाची ' या या करण े.
मू यमापना या कारा ंचे िव ेषण करण े.
मू यमापनात वापरल े या साधना ंची व त ं ाची चचा करणे.
पाठय म आिण काय म हयातील म ू यमापनात फरक करण े.
काय म मू यमापनाच े उ ेश प करण े.
१३.१ तावना
हे सव मा य आह े क द ूर थ िश ण ह े िश ण व िश णाचा नािव यप ूण कार आह े.
यासाठी द ूर थ मा यमात ून िदल े या िश ण व ि श णा ची य ेये व उिद े य ात सा य
झालेली आह ेत क नाहीत , अ यास म (िव ा या पय त) पोहोचव या या बाबतीतील व
िविवध वापर यात य ेणाया साधना ं या बाबतीतील अप े ा यो य आह ेत क नाहीत ह े
तास याचा य न क ेला जातो . हणूनच द ूर थ िश ण णालीशी संबंिधत िविवध घटका ंचे
मू यमापन कर याची गरज आह े. दूर थ िश णाचा मह वाचा घटक अस याम ुळे, दूर थ
अ ययना या द या ची खा ी क न घ े यासाठी व तो राख यासाठी म ू यमापनाची
मह वाची भ ूिमका आह े. दूर थ अ ययना या कोण याही घटकाचा म ू यमापन अहवाल
सं था, संबंिधत य (समं क, धोरणे ठरिवणार े इ.) आिण अ ययनाथ हया ंना आप या
आधी या च ुका ओ ळखायला व यो य प दती आिण धोरण े आखायला मदत करतो ,
जेणेक न द ूर थ अ ययनाचा यो य फायदा िम ळूशकेल.
असे िनदश नास य ेते क 'मू यमापन ' हया श दाचा बह धा 'मू यांकन' व 'मापन' हयाबरोबर
ग धळ होतो. पुढे जा याप ूव हया तीन श दा ंचा अथ , वापर आिण उपयोजन द ूर थ
िश णा या बाबतीत समज ून घेऊया. 'मू यांकन' हणज े अ ययनाथ या अ ययना या
अडचणी शोध ून काढ ून, यांचे पुढील अ ययन स ुधारणे. मू यांकन, अ ययनाथ ं या
संपादणूक वर आ िण यां या अ ययन क ृतीत या ंची संपादणूक सुधार यासाठी या ंना यो य
माग दश न कस े करायच े हयावर ल क ि त करत े. राऊन ी (१९९७ ) नुसार म ू यमापन ही
अशी मानवी क ृती आह े. यात अ योि य या असत े आिण अ ययनाथ या स ंपादणूक चे munotes.in
Page 242
मु आिण दूर थ अ ययन
242 आकलन कर याचा य न क ेला जातो . 'मू यमापन ' हणज े अ ययनाथ ं या अ ययन
मतेला सं या मक र या य करण े. उदा. जॉनने स ांत परी ेत ७१३… गुण िमळवले.
पण म ू यमापनात ग ुणा मक वण न व (िश ंकाचा) अिभ ायही सामावल ेला असतो . उदा.
जॉनने प र ेत चांगले गुण िमळवून 'ए' दजा ा केलेला आह े. अशा कार े मापनचा स ंबंध
मािहतीच े सं या मक वण न दे याकड े असतो तर म ू यमापन मािहतीच े सं या मक वण न
देते व याच े कारणही द ेते. ेप हया ं यानुसार ’मू यमापन हणज े िश ण व ि श णा या
काय मा या कोणताही घटका या मािहतीच े संकलन , िव ेषण आिण अथ िववेचन करण े
होय. मािहतीची प रणामकारकता मह व आिण द ुसरी काही फिलत े जाण यासाठीची ही
सव मा य ि या आहे.“( ेप १९५० )
आतापय त तु हाला म ू यांकन, मापन आिण म ू यमापन हया तीन श दा ंचा अथ प पण े
आकलन झाला अस ेल हयाब लची प ुढील चचा , घटकात जशी आव यक अस ेल, तशी
आपण क . पण य ेथे मु य व ेक न दूर थ िश णातील म ू यमापनावर ल क ि त करणार
आहोत .
१३.२ मू यमापनाचा अथ
मू यमापन हा अ यापन ि येचा एक अिवभा य भाग आह े. आिण यात खालील तीन
पायया चा समाव ेश होतो .
अ) हवी अस लेली अ ययन फिलत े ओळखणे व ठरिवण े
ब) ठरिवल े या फिलता ंसाठी आशय व म ू यमापनाची साधन े तयार करण े व िनवडण े
क) मू यमापनाम ुळे अ ययन - अ यापन स ुधारणे.
अ यापन - अ ययन क ृतीत िनण य घे याची गरज असत े. अ यापन -अ ययन क ृती हया
सतत चालणा या ि या आहेत आिण यांचा स ंबंध अ ययनाथ ंचे अ ययन
सुधार यासाठी ठरिवल े या अ ययना अन ुभूितवर आह े. दूर थ िश णात म ू यमापनाच े
मु य उि अ ययन अन ुभूत ची प रणामकारकता ठरिवण े हे असत े. कारण याचा स ंबंध
थेट दूर थ िश णा या द या या कारणा ंशी असतो . बह तेक घटना ंम ये मू यमापन
अहवाल पाह नच कोण या म ुदयांवर आधा रत म ू यमापन क ेले गेले आहे, यावर िनण य
घेतला जातो .
िश ण णालीम य े िश क / अ ययक अन ुभूती दे या या या, शै िणक काय माचे फिलत
िनि त कर याकड े कल असतो . 'फिलत ह े चाचणी िनण या या स ंदभा त बिघतल े जाते. असे
हय मानल े जाते क , िनकाल ह े गुणां या पात स ं या मक स ंदभा त िदल ेले असतात . हे
गुण िमळ यासाठी , िविवध क ृत नी बनल ेले एक साधन वापरल े जाते, याला 'चाचणी ' असे
हणतात . चाचणीम य े वा याय , स ांत पि का , मुलाखती , गट चचा , क प इ . चा
समाव ेश अस ू शकतो . हणूनच अ ययन अन ुभूत या ि कोनाच े िवचार क ेला तर
मू यमापन हणज े शै िणक उि े अ ययनाथ ंकडून िकती माणात सा य झाली आह ेत,
हे पहा याची प दतशीर ि या होय. ( ेनलंड, १९१३१) वो ावा आिण िथ ए (१९९० ) munotes.in
Page 243
मु , आिण दूर थ अ ययनातील
मू यमापन ि या आिण कार
243 हयांनी मू यमाप नातून वेगवेगळया गो ी सा य होऊ शकतील , अशा कार े मू यमापनाची
संक पना प कर याचा य न क ेला आह े (१९९० )
१) मू यमापनाचा स ंबंध हा (एखादया गो ीला ) मू य दे याशी आह े.
२) मू यमापन , िनयोजनात , िनण य घे यात मदत करत े हणूनच म ू यांकन आिण म ू य
दे या या िविवध प दत शी याचा स ंबंध असतो .
३) मू यमापनाचा स ंबंध य ेये व उि ा ंशी असतो . याचा म ु य उ ेश हणज े येये व
उि े सुधार यासाठी िक ंवा यां या स ंदभा त काही िनण य घे यासाठी काही यो य ,
य वापरता य ेतील अशी पाऊल े उचलण े.
४) मू यमापन प दती स ंशोधनाची त ं े व प दती हयाची सदय प रि थती दश िवते.
१३.२.१ दूर थ िश णातील म ू यमापनाच े उ ेश
शै िणक काय मात म ू यमापन ह े दोन म ु य उ ेशांनी केले जाते ते हणज े 'जबाबदारी '
आिण 'सुधारणा '. जबाबदारी अस े दश िवले क , जर श ै िणक काय मांसाठी साधन े
वापरली जातात तर काय मांची जी उि े आहेत, ती सा य होतात क नाहीत ह े ठरिवण े
आव यक आह े, तसेच साधना ंचा जा तीत जा त उपयोग होत आह े क नाही , हे ठरिवण े ही
आव यकता आह े. काय म िकतीही चा ंग या कार े चालला असला तरी ह े ही खर े आहे
क स ुधारणेसी न ेहमीच श यता असत े. काय मा या कोण या बाबी स ंबधांत बदल व
सुधारणा आव यक आह ेत व कशा कारच े बदल आव यक आह ेत, हयाचेही ान व
आकलन म ू यमापनाम ुळे िमळते. काय माचे मू यमापन ह े काय मा या उपय ु तेब ल
मािहती िम ळिव याची व प ुरिव याची औपचा रक व प दतशीर ि या असून याम ुळे िनण य
घे यास मदत होत े. अशा कार े िश णत , शासक धोरण आखणार े हया सवा नाच
यां या प दतीब ल यो य व ेळी यो य िनण य घे यास याभरण िम ळते.
दूर थ िश णा या मा ंडणीत म ू यमापन ि या कर याची तीन म ु य कारण े आह ेत. ती
हणज े :
तरतूद करण े: अ ययन िक ंवा िश णा मुळे काहीतरी झाल े आहे हे िनणा यक र या िस द
कर यासाठी आिण याचा स ंबंध कृतीचे मू य ठरिव याबाबत िनण य घे यासाठी क ेलेली
गो (कृती) यो य होती क नाही , यवि थत क ेली होती क नाही , यासाठी लागल े या
पैशा या माणात बरोबर होती क नाही , इ.
सुधारणा करण े: आता असल ेले िकंवा भिव यात सु कर याच े काय म िकंवा कृती हया
आताप े ा जा त चा ंग या असतील हयाची खा ी क न घ ेणे.
संयमन करण े: मू यमापना या मािहतीचा उपयोग , अ ययनाथ ची स ंपादणूक यो य द या ची
आहे क नाही , अ ययन / ि श णाची द ु यम क क ीय िनयोजना माण े ल य सा य
करीत आह ेत क नाहीत हयासाठी करण े.
munotes.in
Page 244
मु आिण दूर थ अ ययन
244 १३.२.२ दूर थ िश णात कशाच े मू यमापन करायच े?
दूर थ िश ण णालीत काही अशी मह वाची े े आहेत क या ंचे साम य , मह व दज दार
सािह याची िनिम ती आिण अ ययनाथ सहा यक स ेवा हया ंचे मू यमापन होण े आव यक
आहे. ही यादी प ूण पणे नसली , तरी खाली िदल ेली आह े. दूर थ िश ण णाली या जलद
गतीने होणाया वाढीम ुळे बरेचसे बदल त ेवढयाच जलद गतीन े झाल े, यामुळे हया स व
बदला ंचे मू यमापन वर िदल े या म ू यमापना या तीन उि ा ं या स ंदभा त होण े आव यक
आहे.
अ) पाठय मा या / काय मा या व ेशाचे मू यमापन
ब) अ ययनाथ ं या स ंपादणूक चे मू यांकन
क) दूर थ िश ण स ं था / िव ापीठाची म ू यांकन या
ड) पाठयं माचे मू यमापन
इ) अ ययन साम ीच े मू यमापन
फ) अ ययनाथ सहा यक स ेवा
ग) कम चारी िवकासाच े मू यमापन
ह) दूर थ िश ण णालीतील स ंगणकाशी थ ेट जोडल े या (दह- हा)तं ाना ंचे
मू यमापन
आय्) काय म मू यमापनाच े अथ शा
हया े ांची पुढे खूप उप े े होतात आिण ही सव े े पुढील िवकासासाठी ल ात घ ेतली
जातात .
उदा. दूर थ िश ण स ं था / िव ापीठ हया ं या म ू यांकन ि य ेची उप े े आहेत, वंय -
मू यांकन, िनरंतर मू यांकन - वा याय , स ांत परी ा , दुसरे उदाहरण घ ेऊया- अ ययन
साम ी म ू यमापना या उप शाखा आह ेत, मुि त साम ीच े मू यमापन , इले ािनक
(अ ययन ) साम ीच े मू यमापन इ .
आधी सा ंिगत या माण े, दूर थ िश ण आखणीत 'पाठय म मू यमापनाच े' एक े असत े.
पाठय म मू यमापन हणज े काय आिण त े दूर थ िश ण आखणीत मह वाच े कसे हयाची
चचा क या .
१३.३ दूर थ िश णातील पाठय माचे मू यमापन
दूर थ िश णाच े पाठय म हे आदश प रि थतीत आखल ेले व िवकिसत क ेलेले असतात .
िवकासाची ही प दती राबिव याच े कारण हणज े अ ययनाथ द ूर या िठकाणी अस याम ुळे
यांची अ ययन प रि थ ती सुधारणे होय. पाठय माची प रणामकारकता व अ ययनाथ ची
पाठय मासंबंिधतील ि ित या जाण यासाठी हयाच े मू यमापन आव यक आह े. munotes.in
Page 245
मु , आिण दूर थ अ ययनातील
मू यमापन ि या आिण कार
245 (अ ययन ) सा गी अ ययनाथ या य अ ययन प रि थतीला साज ेसे आह े का?
पाठय माचे मू यमापन कर यासाठी , मू यमापन क या ला वेगवेगळया लोका ंकडून मािहती
/ याभरण आव यक असत े. उदा. अ ययनाथ पाठय माचे लेखक, िवकत घ ेणारे /
वापरणार े आिण इतर स ंबंिधत इ . मू यमापन करणार े मािहती / याभरण िम ळिव यासाठी
िविवध साधन े / तं ाचा वापर करतात .
पाठय माचा दजा राख यासाठी पाठय म मू यमापन ही सतत चालणारी ि या आहे
आिण व ेळोवेळी अ ययन साम ी या आखणी (अ ययन आखणी आिण अ यास म
आखणी ) हयाम य े आव यक अस ेल तर बदल क ेले जातात . पाठय म मू यमापनाचा उ ेश
असतो - पाठय म यवि थत राबिवला जातो क नाही , मांडला जातो क नाही आिण
अदययावत आह े क नाही , हे पहाण े. हे वेळोवेळी केले तर म ू यमापन यो यता , मह व
प पणा व अ ययन अन ुभूती व याच े अप ेि त प रणाम हया या त ुलना मक
समतोलाब ल मािहती देऊ शकते अशा कार े, पाठय म - मू यमापनाचा उ ेश अ यपन
-अ ययनाचा दजा आिण प रणामकारक ता वाढिवण े हा असतो .
१३.४ दूर थ िश णातील शै िणक काय माचे मू यमापन
अ यास म मू यमापन ह े यव थापक य साधन आह े. चालू असल े या व प ूण केले या
अ यास म व क प हया ंची उिचतता , संपादणूक आिण यशि वता पहा याचा तो एक
प दतशीर व व त ुिन , कालबध उप म आह े. अ यास अ ययनाथ ंना खरोखरच उपय ु
आहेत का आिण या ंची उि े सा य करीत आह ेत का, हे पहा यासाठी अ यास मांचे
मू यमापन झाल े पािहज े.
अ यास माचे मू यमापन हणज े अ यास माब ल िक ंवा या या काही बाबीब ल
आव यक िनण य घे यासाठी काळजीपूव क मािहती िम ळिवणे. अ यास माचे मू यमापन ह े
वेगवेगळया कारच े असू शकत े उदा. आव यकता पहाण े, अिधक ृत मा यता , खचा ची
प रणामकारकता , िनमा णा मक आिण समापना मक म ू यमापन . मू यमापन क े यामुळे
िनण य घेणारे, आिण / िकंवा अ यास म यव थापक / संचालक हया ंना, अ यास म
िवकसनासाठी वापरल े या उपप ी व ग ृिहतके यो य होती का , यातली कोणती यो य होती
व कोणती न हती आिण का , हयाचे माग दश न िमळते. मू यमापनाच े सव सामा यपण े उि
हे शै िणक काय म िकंवा क पाची उिचतता , काय मता , प रणामका रकता , आिण या ंचे
सात य ठरिवण े असत े.
शै िणक काय म मू यमापनात ज े घटक म ु य व ेक न तपास ून पहाव े लागतात , ते हणज े
शै िणक काय म िवकिसत कर यासाठी ठरिवल ेली आिण िनवडल ेली मािहती
शै िणक काय म तयार कर यासाठी वापरल े या ि या
यांची फिल ते
यांचा अ ययनाथा वर होणारा प रणाम munotes.in
Page 246
मु आिण दूर थ अ ययन
246 १३.४.१ काय म हणज े काय?
जाणिवल ेली सामािजक गरज िक ंवा सामािजक सोडिव यासाठी , यो य प रणाम
साध यासाठी िक ंवा काही मािणत िनयम बनिव यासाठी बनिवल े या क ृत चा स ंच हणज े
काय म, उदा. त व ान काय मामुळे उ े य ताि वक व तक शु द िवचार
अ ययनाथ म य े िवकिसत करण े हा असतो , याम ुळे ते िविवध िवचार वाह हयांचे
आकलन क शकतात . आयकरावरील काय मामुळे अ ययनाथ ंना कर बचत , िकती कर
दयांवा लागतो , यातील व ैयि क फायद े इ. िनयम व कायद े हयांचे ान होत े.
काय म हे तीन कारच े असतात त े हणज े,
अ) पदवी काय म
ब) पदिवका काय म
क) माणप काय म
पदवी काय म हा बह धा तीन वषा चा असतो आिण द ूर थ िश णात हा कालावधी काही
वषा नी वाढिवल ेला असतो . हयाचे कारण अस े क द ूर थ अ ययना थ हे बह िजनसी ग ुणधम
असल ेले असतात आिण या ंना इतर जबाबदा याही असतात उदा . काया लयीन काम ,
कुटुंबा या जबाबदा या इ. याबरोबरच या ंना दूर थ िश ण स ं थेत, िजथे वेश घेतला
असेल, तो काय मही प ूण करायचा असतो . ते अध वेळ आिण ौढ अ ययनाथ अस तात.
याच माण े पदिवका व माणप काय म हे येक एक वष व सहा मिहन े कालावधीच े
असल े, तरी त े दूर थ िश ण आराखडयात काही वष वाढवली जाऊ शकतात . काही वष
एखादा काय म दूर थ िश ण स ं थेत राबिव यावर तो काय म कसा चालला आह े, या
काय माची ठरिवल ेली फिलत े सा य झाली आह ेत क नाहीत , या अ ययना ंथ साठी हा
काय म राबिवला जातो यां या हया काय माब ल काही स ूचना िक ंवा िटप णी आह ेत
का आिण तो िविवध व ैिश यास ंह प रणाम कारक र या , संभा य अ ययनाथ पय त कसा
पोहोचवायचा हयाच े मू यमापन करण े गरजेचे असत े.
दूर थ िश ण काय मात काही म ूलभूत घटक आढ ळतात. ते हणज े,
१) उि े
२) काय माची स ंरचना ( काय माचा अ यास म)
३) संभा य अ ययनाथ
४) ि या
५) फिलत े
हे आकलन झा यावर त ु हाला श ै िणक ( काय मातील ) मू यमापन व (EIEP) व
शै िणक काय माचे मू यमापन (EOE P) हयातील फरकाच े आकलन होईल . हया
दो हीही स ंक पनाची चचा क न , यातील सखोल फरक आपण समज ून घेऊया. munotes.in
Page 247
मु , आिण दूर थ अ ययनातील
मू यमापन ि या आिण कार
247 मू यमापन , दूर थ िश णाचा मह वाचा घटक हण ून दोन भाग विनतािथ त करत े -
अ ययनाथ या गतीच े व स ंपादणूक चे मू यमापन आिण स ंपूण काय माची
प रणामकारकता , पिह या भागात स ंबंध ‘दूर थ िश णातील म ू यमापना ं’शी अस ून दुसरा
भाग ‘दूर थ िश ण काय मां या म ू यमापना ’शी िनगिडत आह े.
आपली गती तपास ून पहा – १
.१ 'दूर थ िश ण ' काय माचे मूलभूत घटक कोणत े?
न द- हया फरका या श ेवटी िदल े या उ राशी त ुमचे उ र पडता ळून पहा .
१३.४.२ शै िणक काय मातील म ू यमापन (EIEP)
िदले या ढा याम य े मू यमापना या स ंक पन ेची या ी व े खूप मोठ े आह े. संपूण
शै िणक काय माला त े याप ून टाकत े आिण या त तीन मह वा या घटका ंचा समाव ेश
होतो. ते हणज े,
१) शै िणक उि े,
२) शै िणक अन ुभूती
३) मू यमापन प दती
काय माची अप ेि त प रणामकारकता साध यासाठी या ंनी एकम ेकांना टेकू िदला पािहज े.
अ ययन अन ुभूती शै िणक उि े
मू यमापन प दती
आ. शै िणक काय मातील म ू यमापन
हया म ू यमापनात , मू यमापकान े हे तपासायच े असत े क काय माची आधी ठरिवल ेली
अ ययन उि े अ ययनाथ या श ै िणक स ंपादणूक या स ंदभा त िकती माणात सा य
झाली आह ेत. मू यमापका ंना काय माची यो यता , काय मा या क ृती आिण काय माची
सुधा रत प रणामकारकताही तपास ून पहावयाची असत े.
१) काय मा या स ुरवातीला
२) काय म चाल ू असताना
३) काय मा या अख ेरीस munotes.in
Page 248
मु आिण दूर थ अ ययन
248 सुरवातीला काय माचे िनयोजक , अ ययनाथ जो अ यास म घेऊ इि छत असतील ,
या स ंबंधातील या ंचे ान तपास ून पहा यासाठी एक प ूव चाचणी घ ेतात. यामुळे या
अ ययनाथ ंना यो य अ ययन अन ुभवांची आखणी क न , ते प रणामकारक र या यांना
देता येतात. ि य े या मध या पात ळीवर त े अ ययनाथ ं या श ै िणक गती वर ल
ठेऊन, यांना याभरण द ेतात. काय मा या अख ेरीस त े अ ययनाथ ंची अ यापन
फिलत े मोज यास मदत करतात .
शै िणक काय मा या ि या -फिलत हया स ंबंधाम य े, मू यमापन खालील बाबीत मदत
क शकत े (िव ास आिण धान २००२ ):
अ यनाथ या अिभव ृ ी व मता या ंचे भािकत करण े.
वेश परी े या मा यमात ून पाठय मासाठी यो य य ची िनवड .
िव ा या या मता ंना चाच या / परी ा माफ त यो य िदशा द ेणे.
अ यास मांतग त यो य पाठय म िकंवा िवषय िनवड यासाठी माग दश न करण े.
संपूण ( शै िणक) काय मा या प रणामकारकत ेचे मू यमापन करण े.
१३.४.३ शै िणक काय माचे मू यमापन (EOE P)
शै िणक काय मांतग त मू यमापना या त ुलनेत, शै िणक काय माचे मू यमापन ह े जा त
िव तृत संदभा त होत े कारण य ेथे मू यमापक स ंबंिधत घटक , ि या , यांचे िव ेषण क न ,
काय माशी स ंबंिधत िविवध चला ंची मोजणी करतात . एका अथा ने काय माचे सवा था ने
मू यमापन होत े. हया म ू यमापनाचा अहवाल िव सनीय व खचा या ि न े यवहाय आहे
का ह े ठरिव यासाठी उपयोगी पडतो . हयामुळे काय माचा वत मान दजा व या ची
समाजातील गरज हया ंचे संपूण िच िम ळते.
१३.५ दूर थ िश णातील मू यमापन ि या आिण म ू यमापनाच े कार
दूर थ िश णातील का माचे मू यमापन कर यासाठी यो य व प रणामकारक प दती
अवल ंिबणे आव यक आह े. काय माचे मू यमापन करताना म ू यमापकान े खालील गो ी
टाळता काम नय ेत.
अ) अ ययन फिलता ंचे वेगवेगळया पात ळीवर मू यांकन करण े.
ब) अ ययनाथ ंची काय माब ल मत े तपास ून पहाण े.
क) काय मा या द या चे याभरण
ड) काय माची गरज आिण याचा प रणाम
इ) काय म कर याच े फायद े munotes.in
Page 249
मु , आिण दूर थ अ ययनातील
मू यमापन ि या आिण कार
249
अशा कार े, मू यमापन अहवाल हा ग ंभीरपण े पहाण े व िनण य घे यापूव िवचारात घ ेणे
आव यक आह े.
शै िणक काय मात चार कारची म ू यमापन े आढळतात. ती हणज े (मॅक् कुईश २००४ )
१) द तऐवजाच े मू यमापन ३) समापना मक म ू यमापन ,
२) िनमा णा मक म ू यमापन ४) प रणामा ंचे मू यमापन.
वर िदल े या माने हया म ू यमापना ंची चचा क या .
१३.५.१ द तऐवज म ू यमापन
हया म ू यमापन ि येचा वण ना मक अहवाल िम ळतो. हयात स ं थेला म ू यमापन
घटना ं या स ंदभ सिहत अहवाल िम ळतो. तसेच, हयामुळे सुधारणेसाठी स ंदभ णाली
(benchmark ) िवकिसत कर यास मदत होत े. काय म सुधार यासाठी हयाची मदत होत े.
हे मू यमापन दोन कारणा ंसाठी वापरल े जाते. एक, काय म आिण पाठ िवकसना या न दी ,
दोन इतर कार या म ू यमापना ंना मदत करण े. पिह या कारची उदाहरण े हणज े
अ ययनाथ ं या मािहतीच े मू यमापन , पूव या मािहती या स ंदभा चे मू यमापन आिण
काय माचे औपचा रक व अनौपचा रक प र ण आिण श ै िणक सम ं काच े मू यमापन
दूसया कारच े मू यमापन िविश कालावधीत क ेले जाते. हयाचाच अथ असा , क दूर थ
िश णा या स ंदभा त, यो य द तऐवजा ंिशवाय इतर कारची म ू यमापन े श य होणार
नाहीत .
१३.५.२ िनमा णा मक म ू यमापन
ही सतत चालणारी क ृती आह े. दूर थ अ यापन अ ययन ि य ेतील घटक स ुधार यासाठी
हया म ू यमापनाचा उपयोग होतो . काय म िवकिसत होत असताना तो बदल यासाठी व
सुधार यासाठी हयाचा उपयोग होतो . हयात स व अ ययन साम ी , मू यमापनाची साधन े व
तं े, अ ययन आशयाची अच ूकता, सव (शै िणक ) उि ा ंचा समाव ेश झाला आह े क नाही ,
अ ययनाथ ं या स ंपादणूक चे िनयं ण व अ ययन प दती हया ंचे प र ण क ेले जात े.
िनमा णा मक म ू यमापनाचा उ ेश काय माची प रणा मकारकता तपासण े हा नस ून,
काय म सुधार यासाठी आव यक त े बदल घडव ून आणण े हा आह े. हणूनच अस े हटल े
जाते क िनमा णा मक म ू यमापन ह े शै िणक काय माची जाणीवप ूव क आखणी
कर यासाठी व यात स ुधारणा घडव ून आण यासाठी प दतशीरपण े गोळा केलेली मािहती
होय.
उदा. काय माची आखणी करताना वत ना मक , बोधा मक , िनमा णा मक आिण
जुळणी मक इ . ि तमान े वापरली जातात . अ यास मा या िवकासासाठी कोणत े ि तमान
वापरल ेले आहे व कोणत े जा त यो य आह े. हे िनमा णा मक म ू यमापनाम ुळे कळते.
munotes.in
Page 250
मु आिण दूर थ अ ययन
250 आपली गती तपास ून पहा
.१ िनमा णा मक म ू यमापनावर थोड यात िलहा .
न द- घटका या अख ेरीस िदल े या उ राशी त ुमचे उ र तपास ून पहा .
१३.५.३ समापना मक म ू यमापन
काय माची प रणामकारकता ठरिव यासाठी हयाचा उपयोग होतो . हे करीत असताना
दूर थ अ यापना या घटका ंचा दजा आिण काय मा या अ य यनाथ ंना िदल े या
सहा यक स ेवां या प रणामकारकत ेवर ल क ि त क ेले जात े. काय मा या सव
पाठय मांची स माणता हयान े ठरिवली जात े. समापना मक म ू यमापन करत असताना
मू यमापकान े खालील बाब कड े ल प ुरिवले पािहज े.
अ) काय माची ठरिवल ेली उि े सा य झाली का ?
ब) काय म भिव यात कसा स ुधारला जाऊ शकतो ?
क) इतर काय मांसाठी हा काय म आदश ठरतो का ?
ड) काय मासाठीचा खच यो य माणात आह े का?
थोड यात हणज े, समापना मक म ू यमापन द ूर थ िश ण काय मा या अ यास माची
प रणामकारकता पहा ते.
१३.५.४ प रणामा ंचे मू यमापन
अ ययनाथ (शै िणक ) काय म संप यावर आप या काम या (नोकरी या ) जागी आपल े
ान कस े वापरतात . हयासाठी ह े मू यमापन काय मा या आखणी या तयारीवर ल
क ि त करत े. जर काय म पूण के यानंतर अ ययनाथ द निदन जीवनातील प रि थती या
बाबातीत काहीही क शकत नस ेल तर अशा काय माला फारस े मह व नसत े. प रणामा ंचे
मू यमापन ही सतत चालणारी ि या आहे. हया कारात सव ण, ावली , संशोधन
क पा ंचे औपचा रक म ू यमापन इ . गो ी य ेतात. हया म ू यमापना या अहवाला चा उपयोग
अ यास म , शै िणक आशय आिण म ू यमापन प दती बदल यासाठी होतो .
१३.६ मू यमापनात वापरली जाणारी साधन े व तं े
मू यमापनाचा चा ंगला आराखडा तयार कर यासाठी खालील बाब कड े ल द ेणे आव यक
आहे.
प रि थतीज य घटक : शासक य अडचणी , पाठय म / अ यास माचा आशय ,
िव ा या या आका ंशा आिण माग या .
अ यापन – अ ययन ि या दूर थ अ ययनात उपि थत होणा या बाबी. munotes.in
Page 251
मु , आिण दूर थ अ ययनातील
मू यमापन ि या आिण कार
251 फिलत ेः अ ययनाथ ंचे अनुभव, वत न बदल आिण स ंपादणूक
जगभरातील स ंशोधक काय म / घटना / बाबी हया या म ू यमापनासाठी न ेमाने दोन
प दती वापरतात . या हणज े गुणा मक व स ं या मक प दती , दोनही प दत म य े
मू यमापन कर यासाठी साधना ंची व त ं ांची गरज असत े. काय माचे मू यमापन
सं या मक मािहती िम ळिव यासाठी खालील साधन े उपयोगी पडतात .
अ) संरिचत ावली
ब) चाच या आिण (Inventories )
क) मत ा वली स ूची
संरिचत ावली : िश ण आिण िश णात मािहती िम ळिव यासाठी हया साधनाचा
उपयोग होतो . अ ययनाथ , समं क इ . संबंिधतांकडून त या मक व यि क मािहती
िमळिव यासाठी हयाचा उपयोग होतो . संरिचत ावली म य े बह धा 'होय' िकंवा 'नाही'
िकंवा बह पया यी मािहती गो ळा कर यासाठी िदल ेले असतात . अशा ावलीत ून
काय माब लची मत े, अनुभव व िवचार गो ळा केले जातात . व तुिन अस याम ुळे ते
उ र द ेणा यास सोप े व कमी व ेळात होणार े असतात . यवि थत बनिवल ेले आिण यो य
कार े हाताळलेली ा वली ही उपय ु मािहती िम ळिव याच े साधन समजल े जाते.
मत ावली : खूप वेळा काय माचे पूण पणे मू यमापन कर यासाठी , मू यमापकाला
त थांपे ा मता ंची गरज असत े. संबंिधत गटाची मत े गोळा कर यासाठी मतावलीची गरज
पडते. अशा व ेळी मू यमापकाला काय मात भाग घ ेणा या या मता ंची पर ेषा ल ात घेणे
आव यक असत े. भाग घ ेणा यांना काय मा ब ल काय वाटत े हे िवचारल े जाते.
चाच या आिण स ूची (Inventories ): चाच या हया यादशा या िविश अ ंगाचे वण न
करणारी िक ंवा मोजणारी साधन े आहेत. चाच या ंम ये ठरािवक ा ंचा संच असतो आिण
या वापर याच े आिण या ंना गुण दे याची एक िविश प दत असत े. काय मा या घटका ंचे
मू यमापन कर यासाठी व ेगवेगळया चाच या वापर या जाऊ शकतात या हणज े,
अ) अिभ मता चाच या (aptitude test )
ब) सृजनशीलता चाचा या (Creative test )
क) अ व थ ता चाच या (anxiety test )
ड) संपादन चाचा या (achivment test )
इ) बुि दम ा चाच या (Intethgence test )
मू यमापकाला (िन ीत कशाच े मू यमापन करायच े आह े) / आपली गरज ओ ळखून
या माण े यो य वत णूक तपास यासाठी चाचणी बनवावी लाग ेल उदा . मू यमापकाला
दूर थ अ य यानाथ ंची या ं या वा याया ंबाबतची क पकता मोजायची अस ेल, तर याला
सृजनशीलता चाच या वापरा या लागतील . munotes.in
Page 252
मु आिण दूर थ अ ययन
252
आदश प रि थतीतील य च े िविश वत न जर मोजायच े असेल, तर यासाठी न दी
(Inventories ) वापरा या लागतात . या ार े पाठय म / अ यास माचा दूर थ
अ ययनाथ वरील प रणामाच े मू यमापन करता य ेते. आवड न दी (Interest Inventory )
य मह व चाचणी आिण अभीव ृ ी चाचणी अशा कार या न दी काय मा या प ूव
चाचणी व उ र चाचणी हण ून वाप न , पाठय म /अ यास माचा अ ययनाथ ंवर
प रणाम पहाता य ेतो.
हया िव द , गुणा मक प दती म ू यमापकाला िविश घटन ेब ल / मुदयावाद सखोल
अ यास कर यास मदत करतात , जेणेक न िविश प रि थती म ूळापासून जाण यास
जा त चा ंग या प दतीन े मदत होत े. गुणा मक मािहती ही आकडयात नस ून, तर श दा ंत
मांडलेली असत े. हया प दतीन े वैिश हणज े ही प दती म ू यमापकाचा िविश म ुदयावरील
वैयि क अन ुभव, मू यमापन स ु कर याप ूव गृिहत धरत े.
गुणा मक म ू यमापन पाठय म व यातील व ेगवेगळया अ ययनाथ ंची नावन दणी हयाच े
वण न करत े. हया प दतीम य े मू यमापक य ात (जेथे काय म राबिवला जात आह े.)
जाऊन , काय म – कृतीब लची य मािहती िम ळवू शकतो . हया ख ेरीज म ू यमापक
सहभागी िनर ण क न , (Participant Observation ) मािहती िम ळवू शकतो .
गुणा मक म ू यमापनाचा अहवाल खालील मािहती प ुरिवतो .
( धान , बी २००६ )
अ) काय म राबिव या चे सखोल वण न.
ब) काय म ि येचे िव ेषण.
क) अ ययनाथ आिण या ं या काय मातील सहभागाच े वण न
ड) काय माचा अ ययनाथ ंवर झाल े या प रणामाच े वण न
इ) काय माचे य बदल / फिलत े हयांचे सादरीकरण
काय मा या म ू यमापनासाठी ग ुणा मक मािह ती गो ळा कर यासाठी खालील साधन
उपयु आह ेत.
मु ावली
मुलाखती
िन र ण
घटना अ यास (case study ) munotes.in
Page 253
मु , आिण दूर थ अ ययनातील
मू यमापन ि या आिण कार
253 क ि त गट चचा
िनयतकािलक े / रोजिनशी / रोजनामा (log book )
न दी / कागदप ( द तऐवज )
ा य / क्- ा य न दी , छायािच े
मु ावली : मु ावली , िव ेषण, तपशील आिण प ीकरण िम ळिव याचा य न
करते. अशा ावलीत ून िमळिवलेली मािहती ही एखादया म ुदयावर िक ंवा घटन ेबाबतची
थिमक अशी ग ुणा मक मािहती असत े. काय मा या म ू यमापकाला अशी ावलीत ून
अ ययनाथ ं या अ ययन साम ी , समं ण इ . ब ल या भावना , ि ित या, अनुभव,
आकलन हया ंची मािहती होत े.
मुलाखत : मुलाखतीम य े िविश उ े याने संभाषण होत े. मुलाखत ही दोन काशची
असत े. संरिचत िक ंवा अध संरिचत (Semi Structured ) पिह या काशन म ू यमापक
ावली माण े अ ययनाथ ला एका मागोमाग एक सोडवायला सा ंगेल तर न ंतर या
कारात अ ययनाथ ला या या अ यासा या काय माब ल या बाबीब ल काहीतरी
प ीकरण दयायला सा ंिगतल े जाईल . मुलाखत ही द ूर वनीव नही साधली जाऊ शकत े –
एकास –एक अशी आिण त वत : हणज ेच एकास अन ेक अशा कारे हया साधनाम ुळे
मू यमापकाला अ ययनाथ कड ून या ंचे काय मा या क ृती आिण या या प रणामा या
आकलनाबाबत ग ुणा मक मािहती िम ळू शकते.
मुलाखती या ि येत मू यमापकाच े काय हणज े अ ययनाथ ंना या ं या िविवध
बाबीब ल स ुरवातीला बोलत े करण े, यां या श दात प , कर यास ो सािहत करण े
आिण या ंचे अनुभव ल प ूव क ऐकण े.
िनरी ण : काय माचे काहीघटक िक ंवा काय म पूण पणे मू यमािपत कर यासाठी ,
मुलाखतीला एक साधन हण ून मया दा आह ेत. याचे कारण अस े क अ ययनाथ
काय मा या बाबतीत व या या िबकटपणाब ल बर ेच काही बोलल े, तरी त े प पण े
समजेलच अस े नाही . यामुळे चच या िनरी णात ून खूपच व ेळा जा त चा ंगली मािहती
िमळते. िनरी णात ून िमळालेली मािहती ही न ेहमीच प ीकरणा मक सखोल व पात
असली पाहज े. जेणे क न इतरा ंना काय मांतग त का य झाल े व त े कसे झाल े हयाची
मािहती समजण े सोपे जाईल . िन र णाच े वण न हे अचूक, मािहतीवर आधा रत आिण
संिद धता नसल ेले असाव े. हणूनच अच ूक िन र णा मक मािहती िम ळिव यासाठी
मू यमापक ह े कर यास स म असावा लागतो .
घटना –अ यास : जर म ू यमापक घटना अ यास क इि छ त अस ेल तर याचा अथ
असा होतो क तो / ती या िविश प रि थती बाबत जा त व सखोल आकलन क
इि छतो . ते घटना – अ यासासाठी मािहती िम ळिव यासाठी मत ावली , चाच या , सूची,
िनर ण इ . वर चिच ले या साधना ंचा उपयोग करता य ेतो.
munotes.in
Page 254
मु आिण दूर थ अ ययन
254 क ि त गट चचा : मू यमापकान े िदले या िवषयावर जर गटाला जा त अ यास करायचा
असेल (मािहती िम ळवायची अस ेल) तर हया साधनाचा वापर क ेला जातो . चच अंतग त
मू यमापकाला िदल े या िवषयाबाबत व इतर बाबीबदलची अ ययनाथ ंची मत े व भावना
समजता य ेतात. मू यमापक गट -चचा विनम ुि त क न मग ि तलेिखत िव ेिषत क
शकतो अशा कारची मािहती गट चच तून िमळिवणे सं या मक त ं ाने श य नाही .
आपली गती तपास ून पहा
.१ मू यमापकाला काय माचे मू यमापन कर यासाठी िकती कार या चाच या
उपल ध आह ेत?
न द- आपल े उ र घटका या अख ेरीस िदल े या उ राशी तपास ून पहा .
िनयतकालक े / रोजिनशी / रोजनामा : दूर थ िश णा या िक य ेक काय मांम ये
अ ययनाथ ंना या ं या यि क / योगशा ळा तािसका ं या या ं या उपि थतीची न द
सांिगतल े जाते. यां या वा याय ित या मांड याला रोजनामा असे हणता त.
जे हा अशा न दी बनिवताना यावर भिव य का ळातील उपयोगासाठी िटप णी िक ंवा िवचार
िलिहल े जातात , यांना रोजिनशी अस े हणतात . जे हा अशा न दीबरोबर िव ेषणा मक
िकंवा मू यमापना मक , िवचार या ं या भिव यातील प रणामासकट िलिहल ेले असतात
ते हा या ंना िनयत कािलकाचा दजा िमळतो. हया सव घटना ंम ये, अ ययनाथ या ं या
कृत या , घटना ं या िवचारा ं या व ेगवेगळया न दी ठ ेवतात . अशा कार े जमा क ेलेली
मािहती ही काय मा या िनमा णा मक व समापना मक अशा दो ही कार या
मू यमापनासाठी वापरली जात े.
न दी / कागदप (द त ऐवज ): काय मा या न दी व कागदप उदा . सभेम ये चचा
कर या या बाबी , दूर थ वग , थेट –अ यापन स (Online Booking Sessions ) आिण
सं थेचे मुखप हयासवा तून मू यमापनासाठी ग ुणा मक मािहती िम ळू शकते.
ा य / क् – ा य न दी आिण छायािच े: क् – ा य (Vidio ) काय माम य े
अ ययनाथ ंची मत े आिण िवचार हया ं याच फ न दी होत नाहीत , तर िविश घटना ंचे
प ीकरण कर यास व अ योि य या मक याभरण िम ळ यासही मदत होत े. छायािच े
आिण विनम ु णेही म ू यमापनासाठी ग ुणा मक मािहती गो ळा कर यासाठी वापरली
जातात .
वर िदल े या िव ेषणाव न अस े ठामपण े हणता य ेईल क म ू यमापनासाठी मािहती
िमळिव यासाठी िविवध प दती व साधन े वापरली जातात . पण श ेवटी म ू यमापकान े
आप या आव यकत ेनुसार त ं े आिण साधन े िनवडायची असतात .
दूर थ िश ण णालीतील अ ययनाथ ंची मू यमापन करण े ही िजक रीची गो आह े. आिण
यासाठी खालील गो च े आकलन होण े आव यक असत े.
munotes.in
Page 255
मु , आिण दूर थ अ ययनातील
मू यमापन ि या आिण कार
255 १३.७ दूर थ अ ययनाथ ंचे मू यमापन
जे हा आपण द ूर थ िश ण णालीत अ ययनाथ च े मू यमापन कर याचा िवचार करतो
ते हा आप याला स ा ंत प र े या उ र पि का व याला िदल े या ेणी आठिवतात .
वा याया ंना िदल ेले गुण िकंवा ेणीही यात जोडली जातात .पण द ूर थ िश ण णालीत
अ ययनाथ च े मू यमापन कर यासाठी फ ह ेच दोन घटक नाहीत . कारण अ ययनाथ ंशी
िनगिडत इतर घटक , जसे अ ययन क ृतीतील यांचे संपादन, तं ानाचा वापर , यां या
अ ययन कौश यातील ुटी, सम या – िनराकरण कौश या ंचा िवकास , हयांचेही
मू यमापन होण े आव यक आह े. हया घटका ं या म ू यमापन अहवालाम ुळे सं थेला
अ ययनाथ ं या यशाब ल िक ंवा अपयशाब ल िविवध कारण े कळू शकतात .
पण येथे आपण फ य ेक अ ययनाथ ला या या स ा ंत प र ेत िमळाले या ग ुणांब ल
िकंवा ेणीब ल िवचार करणार आहोत . वेगवेगळया दूर थ िश ण स ं था अ यास मा या
गरजेनुसार आिण अ ययनाथ ं या काय मातील स ंपादनान ुसार व ेगवेगळया ेणी प दती
अवल ंिब या जातात . उदा. भारतात द ूर थ िश ण स ं था / िव ापीठ े पाच िबद ूंची ेणी
आिण काही सात िब ंदूची ेणी वापरतात . येक ेणी ही ग ुणां या स ंदभा त मांड याम ुळे
याचे वतःच े मह व व स माणात असत े.
त ा ०१: ०७ िबदूंची ेणी
ेणी गुणांची मया दा ेणी िबंदू अथ िनवा चन
ओ ९० - १०० ६ उ कृ
ए १३० - १३९ ५ उ म
बी ७० - ७९ ४ फार चा ंगला
सी ६० - ६९ ३ चांगला
डी ५० - ५९ २ समाधानकारक
इ ४० - ४९ १ पास
एफ् ४० पे ा कमी ० नापास
१३.८ सारांश
िनण य घे याची गरज अस याम ुळे अ ययन अ यापन ि येत मू यमापन हा एक
अिवभा य घटक असतो . अ ययन –अ यापन हया िनर ंतर चालणा या कृती आह ेत आिण
या अ ययनाथ ंचे अ ययन व ृि दंगत कर यासाठी अ यापन क ृत शी जोडल ेले आह ेत.
दूर थ अ ययनात म ू यमापनाचा म ु य उ ेश अ यापना या आखणीची प र णामकारकता
तपासण े हा असतो , कारण हयाचा स ंबंध थेट दूर थ िश णा या द या शी असतो .
बह तेकदा, कोण या बाब वर म ू यमापन क ेले आह े हे पहा यासाठी म ू यमापन अहवाल
पािहला जातो . munotes.in
Page 256
मु आिण दूर थ अ ययन
256 ेप यामता न ुसार ’मू यमापन हणज े िश ण िश णा या काय मा या कोण या ही
घटका या मािहतीच े संकलन , िव ेषण आिण अथ िववेचन करण े होय . मािहतीची
प रणामकारकता , मह व आिण द ुसरी काही फिलत े जाण यासाठीची ही सव मा य ि या
आहे. ( ेप, १९५० पृ. ५), वो ावा आिण िथ अ (१९९० ) हयांनी मू यमापनात ून
वेगवेगळया गो ी सा य हो ऊ शकती ल, अशा कार े मू यमापनाची स ंक पना प
कर याचा य न क ेला आह े (१९९० ).
१) मू यमापनाचा स ंबंध हा (एखादया गो ीला ) मू य दे याशी आह े.
२) मू यामापन , िनयोजनात , िनण य घे यात मदत करत े. हणूनच म ू यांकन आिण म ू य
दे या या िविवध प दत शी या या संबंध असतो .
३) मू यमापनाचा स ंबंध य ेये व उि ा ंशी असतो . याचा म ु य उ ेश हणज े येये व
उि े सुधार यासाठी िक ंवा या ं या स ंदभा त काही िनण य घे यासाठी काही यो य ,
य वापरता य ेतील, अशी पाऊल े उचलण े.
४) मू यमापन प दती , संशोधनाची तं े व प दती हया ंची सदय प रि थती दश िवते.
दूर थ िश णात म ू यमापन कर याची तीन म ु य कारण े आहेत ती हणज े,
तरतूद करण े: अ ययन िक ंवा ि श णाम ुळे काहीतरी झाल े आहे, हे िनणा यक र या िस द
कर यासाठी आिण याचा स ंबंध कृतीचे मू य ठरिव याबाबत िनण य घे यासाठी – केलेली
कृती यो य होती क नाही , यवि थत क ेली होती क नाही , यासाठी लागल े या प ैशा या
माणात बरोबर होती क नाही ? इ.
सुधारणा करण े: आता अि त वात असल ेले िकंवा भिव यात स ु कर याच े काय म िकंवा
कृती हया आताप े ा जा त चा ंग या अस तील हयाची खा ी क न घ ेणे.
संयमन करण े: मू यमापना या मािहतीचा उपयोग , अ ययनाथ ची स ंपादणूक यो य दजा ची
आहे क नाही , अ ययन द ु यम क क ीय िनयोजना माण े ल य सा य करीत आह ेत क
नाहीत , हयासाठी स ंयमन करण े.
काय माचे मू यमापन ह े यव थापक य साधन आह े. ती िविश व ेळात कर याची क ृती
आहे, याम ुळे चालू असल े या व प ूण झाले या काय म व क पा ंब ल, यांची उिचतता ,
संपादन आिण यश हयाब लची मािहती प दतशीरपण े व व त ुिन पण े िमळते काय म हे
अ ययनाथ ंना उपयोगी आह ेत क नाहीत आिण काय मांची ठरिवल ेली उि े सा य होत
आहेत क नाहीत ह े पहा यासाठी काय मांचे मू यमापन हायला पािहज े. काय मा या
मू यमापनात या म ु य घटका ंचे मू यमापन हायला पािहज े, ते हणज े,
काय मा या िवकासासाठी ठरिवल ेली व िनवडल ेली मािहती .
अ यास मा या िवकासासाठी अन ुसरलेली ि या .
याची फिलत े munotes.in
Page 257
मु , आिण दूर थ अ ययनातील
मू यमापन ि या आिण कार
257 अ ययनाथ ंवर याचा झाल ेला प रणाम .
शै िणक काय मात चार कारची म ू यमापन े असतात .
द तऐवजाच े मू यमापन
िनमा णा मक म ू यमापन
समापना मक म ू यमापन
प रणामा ंचे मू यमापन
काय मा या म ू यमापनासाठी सं या मक मािहती िम ळिव यासाठी खालील साधन े
उपयु आह ेत.
अ) संरिचत ावली
ब) चाच या व न दी
क) मत ावली
काय मा या म ु यमापनासाठी ग ुणा मक मािहती िम ळिव यासाठी खालील साधन े उपय ु
ठरतात .
मु ावली
मुलाखती
घटना – अ यास
क ि त गट -चचा
िनयतकािलक े / रोजिनशी / रोजनामा
अहवाल / कागदप े
ा य, क् - ा य न दी / आिण छायािच े
आपली गती तपास ून पहा : संभवनीय उ र े
उ र :०१
दूर थ श ै िणक काय माचे मूलभूत घटक आह ेत.
अ) उि े munotes.in
Page 258
मु आिण दूर थ अ ययन
258 ब) काय माचा आराखडा ( काय माचा अ यास म)
क) संभा य अ ययनाथ
ड) ि या
इ) फिलत े
उ र: २
िनमा णा मक म ू यमापन ही िनर ंतर कृती आह े. हे मू यमापन , दूर थ िश णातील घटका ंत
सुधारणा आण यासाठी क ेले जात े. काय म िवकिसत होत असताना , यां या दजा
सुधार यासाठी हयाचा उपयोग होतो . हयात सव अ ययन साम ी , मू यमापनाची त ं े व
साधन े, आशयाची अच ूकता, सव उि े समावल ेली आह ेत क नाहीत , अ ययनाथ ंचे
संपादन आिण अ ययन कर या या ल ु या इ . चे मू यमापन होत े.
उ र: ३
काय मा या घटका ंचे मू यमापन कर यासाठी िविव ध कार या चाच या ंचा वापर हो ऊ
शकतो . या हणज े,
अ) अिभ मता चाचणी
ब) सृजनशीलता चाचणी
क) अ व थता चाचणी
ड) संपादन चाचणी
इ) बुि दम ा चाचणी
१३.९ वा याय
.१ मू यमापन हणज े काय? दूर थ िश णातील म ू यमापनाची उि े प करा .
.२ काय म हणज े काय ? दूर थ िश णातील काय माचे मू यमापन त ु ही कस े
कराल ?
munotes.in