Page 1
1 १
वयंसेवी सं था
घटक रचना
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ वयंसेवी काया ची संक पना , वयंसेवक
१.३ वयंसेवी सं थां आिण याच े िविवध कार
१.४ सारांश
१.५ प रभािषक श द
१.६ अिधक मािहतीकरता
१.७ संच
१.० उि े
तुत करणाम य े आपण व यंसेवी काया ची स ंक पना , वयंसेवकाची स ंक पना ,
वयंसेवी सं थां व या ं या िविवध करणा ंचा अ यास करणार आहोत .
वयंसेवी काया ची संक पना , वयंसेवक ा स ंक पना अ यासण े.
वयंसेवी स था ं या या य ेसह िविवध कार अ यासण े.
१.१ तावना
वातं यपूव काळापासून संतांनी लोका ंना जाग ृत कर याच े काय केले. संत महा या ंनी
'जनसेवा ही ई र स ेवा आह े' अशी िशकवण िदली . मानवत ेची स ेवा या भ ूिमकेतून रोगी ,
याधी ता ंना औषध े, भुकेले यांना अ न , तहानल े यांना पाणी , िनर रा ंना िश ण ,
अपगा ंना संर ण इ यादी काय िविवध य नी आिण स ेवाभावी स ं थांनी केली आह ेत.
वैयि क पात ळीवर महा मा योतीराव फ ुले, महा मा गा ंधी, कम वीर भाऊराव पाटील
इ यादी अन ेक समाजध ु रणांनी समाज िवकासाची काम े केली. तर रामक ृ ण िमशन , ि ा न
िमशनरी , इ लामी - असोिसएशन , िथऑसॉ िफकल सोसायटी इ यादी स ेवाभावी स ं थांनी
ामीण भागात स ेवेचे काय केले आहे. महा मा गाध नी १९४१ साली समाजस ेवा काय म
काय क या ना िदला . याम य े ाम व छता , ामो ोग , खादी िनिम ती, ौढ िश ण ,
ि या ं या दजा त सुधारणा , मूलभूत िश ण , अ पृ यता िनवारण , नशाब ंदी, स य अिह ंसेवर munotes.in
Page 2
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
2 आधा रत कामगार स ंघटना , शेतकरी ह क स ंघटना , ादेिशक भाषा िव तार , आिदवासी
सुधारणा , िव ाथ क याण इ यादी चौदा काय म यात होत े. महा मा गा ंधीज चा
रचना मक काय म हा रा ीय पात ळीवरील ामिवकासाचा पिहला काय म होता . स य,
अिहंसा, म ित ा , समता , सेवाभाव या म ु ावर आधारल ेली शोषणम ु समाज यव था ही
यांची आदश समाजाची स ंक पना होती . महा मा गा ंधीकडून ेरणा व फ ूत घ ेऊन
असं य काय कत व सेवाभावी स ं थां ामीण भागात काय क लाग या .
देशाला वात ं य िम ळा यानंतर देशा या िवकासाची जबाबदारी शासक य य ं णेवर येऊन
पडली . ामीण िवकासासाठी समाज िवकास क प , पंचायती राज , सहकारी स ं थां अशा
व पाच े योग स ु केले. मा शासन यव थ ेला हणाव े तसे यश ा होईना . यातूनच
पुढे िवका सा या काया त वय ंसेवी स था ंनी सहभाग घ ेतला. शासनाबरोबरच आज
वयंसेवी सं थां िवकास काया त सहभागी होऊन काय करीत आह ेत.
बाबा आमट े यांचे आनंदवन, ीमती गोद ूताई प ळेकर या ंचे आिदवासी क याण काय म,
ीमती ताराबाई मोडक व ीमती अन ुताई वाघ या ंचे आिदवा सी िश ण क प , डॉ.
रजनीका ंत आिण म ॅखेल आरो ळे यांचे ामीण आरो य क प (जामख ेड, िज. अहमदनगर )
ी. अ णा हजार े यांचा ामिवकासाचा क प (राळेगणिस ी , िज. अहमदनगर ), इसाम ुि न
बायदानी या ं या मागासवग य व आिदवासी क याण आ म (वधा ), कम वीर भा ऊराव
पाटील या ंचे वंिचत वगा साठीच े शै िणक काय , डॉ. पंजाबराव द ेशमुख, भाऊसाह ेब िहर े
यांनी ामीण िश णात क ेलेले काय न द घ े यासारख े आहे.
महारा रा य वय ंसेवी काय क या ची मा ंिदयाळीच आह े. महारा रा यात ून िश ण ,
समाजप रवत न, ामो ो ग, उ ोग िवकास , अ पृ यता िनम ु लनासार या समाज
प रवत ना या काया ला स ु वात झाली आिण या काया चा सार स ंपूण देशभर झाला अशा
कार े सामािजक काय क या नी वय ं फूत ने समाजकाया ला वत :ला वाह न द ेऊन
नवसमाज िनिम ती कर याचा य न स ु केला. आजही ह े काय संपूण देशभर चाल ू आहे.
१.२ वयंसेवी काया ची संक पना
' वयंसेवी काय ही मानवा या दयात ून येणारी फ ूित दायी घटना आह े. अनेक य
आपल े जीवन जगत असताना समाजातील िविवध सम या सोडव यासाठी एखा ा
अनुभवात ून, वयं फूत ने िकंवा एखा ा य या ेरणेने मानव क याणासाठी वत :चे
आयु य समिप त करतात . आप या जीवन जग याच े येय मानतात आिण काय करीत
राहतात . वंिचत मानवा या च ेहया वरील हा य , आनंद, समाधान यातच आप या जीवनाचा
आनंद मान ून जी माणस े अथवा या य िक ंवा य च े गट काय करतात या काया ला
वयंसेवी काय असे हणतात .'
वयंसेवी काया त मोबद याची अप े ा नसत े. या य साठी अथवा गटासाठी वय ंसेवी
काय कत काय करतात या या जीवनातील 'आनंद' हीच वय ंसेवी काय क या या
जीवनातील कमाई असत े असे ते मानतात . munotes.in
Page 3
वयंसेवी सं था
3 भारता त अन ेक कारणा ंमुळे ामीण समाजाम य े िवकासाच े आिण जग याच े असं य
होते. या ा ं या सोडवण ुक साठी द ेशात अस ं य काय क या नी वय ंसेवी वृ ीने आिण
िवशेषत: ामािणकपण े काय केले आह े. अशा काया मुळे आज भारतीय समाजात बदल
िदसून येत आह े.
१.२.१ वयंसेवक :
वयंसेवक हा श द अम े रकेत सै यात वत :ह न भरती हो णा या सैिनकांसाठी वापर यात
आला . याचबरोबर १९३० साली स ै या यित र वय ंसेवा कर णा या य साठी
वयंसेवक ही स ं ा वापर यात आली . पुढे हा श द स ैिनकांसाठी वग ळ यात आला . कारण
सैिनक पगार घेऊन काम क लागल े. या य वय ं फूत आिण मोफत स ेवा देऊ
लाग या या ं यासाठी प ुढे काय कता हा श द ढ झाला . पुढे िव ाथ वग यां या िश ण
घे या या का ळात समाजासाठी मोफत काम क लागल े यां यासाठी वय ंसेवक हा श द
वापर यात य ेऊ लागला .
१.२.२ वयंसेवकाची व ैिश ्ये :
१) पूण पणे सेवा हा िवचार ध न काम करण े.
२) वत: या क ुटुंबाबरोबर समाजाची बा ंिधलक मा य क न आप या द ैनंिदन व ेळेतील
काही व ेळ देणे.
३) िव ािथ दशेत असताना क ेले जाणार े वय ंसेवी काय उदा . रा ीय स ेवा योजना ,
एन.सी.सी.
४) देश काया साठी वय ं फूत ने आप या य त कामामध ून काही व ेळ देणे.
५) गाव या म ंडळा या काया साठी काही व ेळ खच करण े.
६) वत:कडील ान इतरा ंपय त पोहचव यासाठी वय ं फूत ने य न करण े.
१.२.३ वयंसेवी काया चे व प :
१) पया वरण :
आप या काया लयातील आिण िनवास प रसरातील नाग रका ंना पया वरणा या
संवध नासाठी जाग ृत करण े. वनसंवध नाचे मह व पटव ून देणे, परसबाग िनिम तीचा िवचार
नाग रका ंना सा ंगणे.
२) िश ण :
वंिचतां या व म ुल या िश णासाठी य न करण े, शाळा सु करण े, शै िणक सािह याच े
वाटप, ामीण दुग म भागात िश णाची यव था स ु करण े.
munotes.in
Page 4
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
4 ३) आरो य :
आरो यास ंबंधी नाग रका ंचे बोधन , ग रबा ंना मोफत आरो य स ेवा, आरो य िशिबर े
आयोिजत करण े.
४) तं ाना या सारासाठी मदत :
स या मािहती त ं ाना या वापरावर सव च पात ळीवर जा त भर िदला जात आ हे. या
े ातील त म ंडळी वयंसेवी वृ ीने अशा व पा या ानाचा िविवध े ातील
वापरासाठी माग दश न क शकतात .
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी काया ची संक पना िलहा .
२) वयंसेवक : संक पना व याखा .
वयंसेवक वत : या आ म ेरणेने समा ज उपयोगी काय करणारा असतो अशा
वयंसेवकावर काया साठी कोणत ेही बंधन नसत े. कोण याही कारचा भ ेदभाव न करणारा
हा वय ंसेवक असतो . धम , जात इ . कोणताही भ ेदभाव या या मनाम य े नसतो .
वयंसेवक वत : या काया म ये झोकून देणारा असतो . समाजा या क याणाचा िवचार
करत असतो . कोण याही काया या मोबद यात कोण याही फाय ाचा िवचार न करणारा
वयंसेवक असतो . समाजाची स ेवा हेच याच े उि असत े. अशा वय ंसेवकांना या या
उदरिनवा हासाठी काही िठकाणी मानधन िदल े जाते. हे मानधन याचा उदरिनवा ह हावा
हाच िवचार क न तो वीकारत असतो . अशा कार े कुठ याही कारची अप े ा न
बाळगता समाजउपयोगी काय करणा या य स वय ंसेवक अस े हणतात .
१८५१ साली य ंग मॅन ि ा न असोिसएशनच े काय अमे रके या काही रा यात स ु झाल े.
या काया त अस ं य त ण वय ं फूत ने वय ंसेवक झाल े आिण समाजासाठी िविवध
व पाची काय करायला लागत े. या काया त या ंनी वत :ला झोक ून िदल े होते. कालांतराने
वाय.एम.सी.चे काम भारतात 'िनलोख ेरी' या खेड्यात स ु झाल े. या काया त अस ं य य ुवक
वयंसेवेने काम कर यास प ुढे आल े.
भारतात िवश ेषत: संत कालावधी , वातं यपूव काळातील सामािजक बदला या च ळवळी
' वयंसेवक' या सं ेची सा द ेतात. देशातील अन ेक संतमंडळ नी समाजात स ुसं कृतता
नांदावी याक रता वय ं फूत ने नाग रका ंचे बोधन क ेले. वयंसेवी काय क या नी आपल े
आयु य समाजा या स ेवेसाठी वय ं फूत ने समिप त केले.
वयंसेवकाची स ंक पना :
१) जी य समाजा या िविवध काया साठी व ेळेचे दान द ेते. या य या ानाचा
समाजा या िविवध सम या सोडिव यासाठी उपयोग होतो . हा उपयोग होत असताना
सदर य कोण याही मानधनाची अप े ा न करता वय ं फूत ने काय करते य ा
संक पन ेला वय ंसेवक अस े हणतात . munotes.in
Page 5
वयंसेवी सं था
5 २) आपल े वैयि क , यावसाियक जीवन जगत असताना आप या ानाचा , वेळेचा
उपयोग समाजा या िविवध काया साठी कर णा या य ला व ह े काय करताना
कोण याही मानधनाची अप े ा न कर णा या य ला वय ंसेवक हटल े जाते.
३) कागदप े तयार कर यासाठी मदत -
काही स ं थांना िविवध क पाक रता कागदप े तयार कर यासाठी मोफत माग दश न करण े,
आिथ क ्या कमक ुवत स ं थांना या मा यमात ून उभ े कर यास सहकाय करण े.
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवकाची स ंक पना प करा .
१.३ वयंसेवी सं थां आिण याच े िविवध कार
वयंसेवी सं थांना भारतात ऐितहािसक स ंदभ आहे. वयंसेवी सं थांना सेवाभावी स ं थां
असेही हणतात . वयंसेवक ज े हा व ैयि क पात ळीवर समाजाच े काय करतो . यावेळी
याला अन ेक सम या ंना त ड ाव े लागत े. यामुळे िवकास काया त अनेक अडचणी िनमा ण
होतात . हे ल ात आ यान ेच अिधक भावीरी या सामािजक काय करणा या अशा
काय क या नी एकि त य ेऊन थापन क ेले या स ं थेस वय ंसेवी संघटना अस े हणतात .
https://www.facebook.com
वयंसेवी सं थां आपल े काय वतं प तीन े करत आह ेत. यांनी वाय ता वीकारल ेली
आहे. वयंसेवी स था ंना िबगर शासक य स ं थां असेही हणतात . ा स ं थां आप या
काय प तीन े व आव यक अस ेल तेथे बदल कर याची शासनान े यांना िदली आह े. मा
यांनीसु ा यो य प ती ने काय कराव े यासाठी काही िनय ं णे आह ेत. या िनय ं णाम ुळे
िवकासाला अडचणीच े असत े.
अलीकड या का ळात िवकास काय व स ंशोधन काया म ये (Non Profit Sector ) हा
श द योग वापरला जात आह े. कारण वय ंसेवी सं थां ा समाजाला स ेवा देणा या सं थां
हणून ओ ळख या जातात . यामुळे यांनी या स ेवां या मोबद यात कोणताही मोबदला
वीकारावा ह े अपेि त नाही . munotes.in
Page 6
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
6 वयंसेवी सं थांना Non Political Party Formation हणज ेच िबगर प ीय क ृितशील
गट अस ेही संबोधतात . कारण अशा स ं थां िकंवा संघटना िबगर राजक य व पा या
असतात . या कोण याही राजक य ा ंशी स ंबंिधत नसतात िक ंवा या ंनी कोण याही
राजक य प ाशी स ंबंिधत राह नय े हे वयंसेवी े ाचे त व आह े.
समाजाक रता स ेवे या भावन ेने काम करण े. सम या त अथवा अडचणीतील समाजा या
सम या ंचे िनराकरण क न या समाजाला आन ंदी बनव याचा य न करण े हणज े
वयंसेवी काय होय.
वयंसेवी सं थांची संक पना :
१) दु:खी िक ंवा असहा य लोका ंना सा व स ंर ण कर या या उ ेशाने लोका ं या
पुढाकारान े काम करणारी व या ं या िनय ं णाखाली असल ेली स ं थां हणज े सं थां
होय.
२) तळागाळातील लोकांना साहा य कर यासाठी िक ंवा वावल ंबी बनिव यासाठी
िन: वाथ बु ीने काम कर णा या लोकांकडून चालणारी स ं थां हणज े सेवाभावी स ं थां
होय.
३) ा. स. ह. देशपांडे - सव सामा य जनत ेचे िवश ेषत: अित ग रब , गरजू आिण
मागासल े या वगा चे िनकडीच े हातात घ ेऊन त े सोडिव याचा य न कर णा या
शासक य िक ंवा िनमशासक य े ाबाह ेर या नफा ह ेतू नसणा या हणज ेच समाजस ेवा
हा धानह ेतू असल े या बा िनयमावली या अधीन नसल े या स ं थां हणज े
वयंसेवी सं थां होय.
४) वसंत देसाई - वयंसेवी सं थां ही अशी एक यापक स ंक पना आह े क ा स ं थां
धमा दाय काय ाखाली न द या ग ेले या असतात अथवा िबगर न दणीक ृतही अस ू
शकतात . या सं थां अथवा गट शासनाकड ून मदत न घ ेता ामीण िवकासाच े काम
करतात . याम य े युवा स ंघटना , मिहला म ंडळ नाग रका ं या स ं थां, लाभा या या
सं थां, कामगा रां या स ं थां, कामगार स ंघटना , धािम क सं थां, यावसाियक स ंघटना
सहभागी होतात . या संघटना ंची न दणी झाल ेली असत े. अगर या अनौपचा रक काय
करत असतात .
५) लॉड बे ह रज - वयंसेवी सं थां हणज े अशी स ं थां क िजच े काय कत मोबदला घ ेता
अथवा न घ ेता सि य करतात . जी स ं थां ित या सभासदामाफ त चालवली जात े.
िज यावर बाह ेरील कोणाचा दबाव अथवा ह क नसतो . अशा स ं थेला वय ंसेवी
सं थां हणतात .
वरील स ंक पना व या या ंचा अ यास करता अस े ल ात य ेते क , वयंसेवी स ं थां
वाय आह ेत. या वत :चा िनण य वत : घेऊ शकतात . वत: या काय प तीच े काय
क शकतात . हणूनच िवकासाला चालना िम ळाली आह े. शासनान े वय ंसेवी सं थांची
िविवध िवकास कामात मदत घ ेतलेली िदस ून येते. munotes.in
Page 7
वयंसेवी सं था
7 आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी सं थांची संक पना प करा .
१.३.१ वयंसेवी सं थांचे िविवध कार :
१) ना नफा े (Non Profut Sector ) :
सामािजक काया त िन: वाथ सेवा ही भारतीय स ं कृतीची ेरणा मानली जात े. भारतीय
सं कृतीने िन: वाथ सेवेला ई राची स ेवा मानली आह े. या संदभा नुसार ामीण आिण शहरी
भागात अन ेक मंडळी वैयि क पात ळीवर अथवा आप ले संघटन िनमा ण क न समाजाची
सेवा कर याचा य न करतात .
ना नफा स ंघटन हणज े कोण याही फाय ाची अप े ा न करता िक ंवा कोण याही लाभाची
अपे ा न धरता क ेलेले सामािजक काय .
ामीण आिण शहरी भागात व ंिचत गट मोठ ्या माणात असतो . या वगा ला िनवारा नसतो .
दोन वेळेचे पुरेसे अ नही िम ळत नाही . साहिजकच रोजगाराचा अभाव असतो जर िनवारा
असेल तर प रसर अ व छ असतो . अथवा िनवारा प ुरेसा नसतो . अशा य साठी काही
य आिण स ंघटना कोण याही लाभाची अप े ा न धरता या म ंडळ चे जीवन आन ंदी
बनिव याचा य न करतात . याक रता का ही सामािजक स ं थां अथवा धमा दाय ट अ प
िकमतीत कायम व पाच े अ नछ चालवीतात . या अ नासाठी जो य खच येतो
तेवढाच खच घेतला जातो . मोफत अ नछ चालिव यासाठी काही सामािजक स ं थां
आहेत. यात काही उ ोगा ंचे मालकस ु ा अशा व पाच े काम करतात . उदा. जैन
समाजा या स ं थां, तीथ थान असणारी धािम क सं थांने अशा व पाच े काम करतात .
काही सामािजक स ं थां आरो य स ेवेचे काम करतात . ा स ं थां णालय े चालवतात .
सव सामा य लोका ंकडून नप Ìयाची अप े ा न धरता फ जो खच येतो तेवढाच खच घेतला
जातो िकंवा धमा दाय स ं थांकडून आिथ क मदत घ ेऊन ग रबा ंना आरो य स ुिवधा प ुरवतात .
अशा कार े कोण याही नप Ìयाची अप े ा न धरता क ेवळ सामािजक भावन ेने या स ंघटना
काम करतात .
२) अशासक य स ं थां अथवा वय ंसेवी स ं थां (Non Governmental
Organisation – N.G.O.) :
वयंसेवी सं थां अशासक य स ं थां हणून देखील ओ ळख या जातात . कारण या स ं थां
आिण काय कत शासक य य ं णेचा भाग नसतात . या सं थां वेगळया असतात . या आपली
वाय ता जोपास याचा य न करतात . यां या कोण याही कामात शासन ह त ेप क
शकत नाही . अलीकड या का ळात शासन आपल े िविवध काय म वय ंसेवी सं थां या
मा यमान े राबवीत आह े.
युरोपम य े चच या मा यमात ून ि ा ती धमा चा चार कर यासाठी मानवतावादी काय
करणा या सं थां हो या . या वय ंसेवी सं थांच हो या . यांना लागणार े पैसे धम सं थेमाफ त
िदले जात munotes.in
Page 8
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
8 वयंसेवी सं थां शासक य िनयमा ं या चौकटीत राह न काम करत असत े. याम य े सं थेची
न दणी , आिथ क यवहार , परक य अथ साहा य , अनुदान या ंसार या बाबी आह ेत.
भारतातील अशासक य स ं थांची पूव ची भ ूिमका आता बदलत चालल े या िदस ून येत
आहेत.
३) समुदाय िवकास स ं थां (Community Development Organisation ) :
वयंसेवी सं थां भारतातील ामीण भागात िवकासा या े ात मोठ ्या माणावर काम
करीत आह ेत. ामीण सम ुदाया या काय े ात काय करणा या सं थां हणून समाज िवकास
सं थां असे हटल े जाते. ा स ं थां गाव, तालुका, िज ाम य े काय करीत आह ेत. ामीण
भागातील दा र ्य, अंध ा , शेती, िश ण , पाणी, आरो य , ि या ंचे इ यादी अन ेक
आहेत. हे िविवध सोडिव यासाठी वय ंसेवी सं थां शासक य य ं णेबरोबर िवकासाच े
काय म राबवीत आह ेत. यामाग चा उ ेश असा क , समाजाचा िवकास आिण ामीण
भागाचा िवकास हा होय .
यासाठी शासनय ं णा अप ुरी पड ू लागली आह े. शासन यव था लोका ंपय त पोहच ू शकत
नाही. लोकस ंघटनस ु ा यो य प तीन े शासन क शकत नाही . यासाठी वय ंसेवी सं थांना
िविवध ा ंची सोडवण ूक कर यासा ठी काम े कराव े लागत आह े. यासाठी शासनाच े
अनुदानस ु ा उपल ध होत आह े. वयंसेवी स ं थां िवकास ि य ेतील सव घटका ंवर
काय म राबिव यासाठी य न करीत आह ेत.
४) प िवरिहत राजक य स ंघटन (Non Parti Political Formation ) :
ामीण िवकासाची ि या सव समावेशक असली पािहज े. याबाबत सवा चे एकमत आह े,
ामीण िवकासाचा िवचार करत असताना राजक य प ा ंनी आपली राजकारणाची भ ूिमका
सोडून प िवरिहत िवकासाची ि या िवश ेषत: गावपात ळीवर राबिवण े आव यक असत े.
गावपात ळीवर प ीय राजकारण आ यास व ेगवेगळया प ा ं या, राजकारणा मुळे िवकासाला
खीळ बसते. हे आजपय त या िवकासा या ि य ेत िदस ून आल े आहे.
वयंसेवी सं थांना ा . रजनी कोठारी या ंनी िबगर राजक य प स ंघटना असा उ ल ेख
केला आह े. वयंसेवी सं थांनी राजक य प ाशी स ंबंिधत राह नय ेत. िकंबह ना राजक य
प ाशी स ंबंिधत य ही स ंघटनेम ये नसावी याम ुळे संघटनेची वाय ता अबािधत
राहते. अ यथा राजक य लोक आप या वाथा साठी आप या मना माण े या वय ंसेवी
सं थांवर बंधने टाकतात .
वयंसेवी सं थां कोण याही राजक य प िक ंवा संघटनेशी स ंल न नसतात . मा काही
वयंसेवी संघटना ंची िन ा िविश राजक य िवचारसरणी सा यवाद , समाजवाद , गांधीवाद
िकंवा िह ंदु व या ं याशी असत े; ा िवचारसरणी या लोका ंनी आपली िवचारधारा
समाजाम य े जिव यासाठी अन ेक वय ंसेवी सं थां थापन क े या आह ेत.
वयंसेवी सं थां राजकारणापास ून तट थ अस या पािहज ेत. वयंसेवी सं थांनी िवकासाच े
काम करत असताना सव प ा या म ुखांना आप या कामात सहभागी क न घ ेतले
पािहज े. प ीय भ ेद वय ंसेवी सं थां या काया त असता कामा नय े. असा िवचार य munotes.in
Page 9
वयंसेवी सं था
9 कृतीत आ यास सव प ाची म ंडळी अशा कामा ंना सहकाय करतात अस े आढळून आल े
आहे. ब याच वेळा वयंसेवी सं थां या कामात मतलबी राजक य प ुढाया ची म ेदारी वाढत े
हे पुढारी इतर प ा या य ना वय ंसेवी काया त सहभागी क न घ ेत नाहीत याम ुळे या
सं थे या कामावर अ य ंत िवपरीत प रणाम होतो .
वयंसेवी स ंघटन ह े प िव रिहत असायला हव े. प िवरिहत वय ंसेवी स ंघटनेमुळेच
िवकासाच े काम उ म कार े करता य ेते.
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी सं थेचे िविवध कार सा ंगा.
१.४ सारांश
क याणकारी यव थ ेत लोका ं या क याणाची सव जबाबदारी ही रा यस ं थां आिण ित या
िविवध स ं थांवर असत े. नवीन आिथ क धोरणा या का ळात रा यस ं थां क याणकारी
भूिमकेतून आिण काय े ातून बाह ेर पडत असली तरी ितथ े िनवा त पोक ळी िनमा ण झाली
नाही. रा यस ं थेची क याणकारी भ ूिमका िबगर शासक य िक ंवा वय ंसेवी स ं थांनी
(NGO’s ) जबाबदारी घ ेतलेली िदसत े. वयंसेवी स ं थांची बा ंिधलक , िव ासाह ता,
यापकता आिण ग ुणव ा याबाबत बरीच व ेगवेगळी आिण िवरोधी मत -मतांतरे असली तरी
क याणकारी काय मा या अ ंमलबजावणीत वय ंसेवी सं थांचे थान मह वाच े आहे.
१.५ पा रभािषक श द आिण अथ
१) Non Profit Sector (NPS) : 'ना नफा ना तोटा ' या त वावर काय रत असणार े े
२) Non Political Party Formation (NPPF ) : िबगर राजक य प स ंघटन हणज ेच
कोण याही राजक य प ाशी स ंबंिधत नसल ेली सं थां अथवा गट .
३) Company Development Organization (SDO ) : समुदाय िवकास स ं थां
हणज े समाजातील द ुब ल व द ुल ि त घटका ंसाठी काय रत स ं थां.
१.६ अिधक मािहतीक रता स ंदभ
१) पानस े रमेश, सेवाभावी स ंघटना आिण ामीण िवकास , मराठी अथ शा प रषद .
२) मानवी ह क , तुकाराम जाधव , महेश िशराप ुरकर, युिनक काशन .
१.७ वा याय
१) वयंसेवी काया ची संक पना प क न वय ंसेवी काया चे व प सा ंगा.
२) वयंसेवकाची स ंक पना िवशद क न वय ंसेवकाकड े आव यक अस णा या गुणांची
चचा करा.
३) वयंसेवी सं थांची संक पना प क न याच े िविवध कार सा ंगा.
munotes.in
Page 10
10 २
वयंसेवी सं थांचे व प आिण व ैिश ्ये
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ वयंसेवी सं थांचे व प
२.३ वयंसेवी सं थांची वैिश ्ये
२.४ सारांश
२.५ वा याय
२.६ संदभ ंथ
२.० उि े
वयंसेवी स ं थांचे व प आिण व ैिश ्ये या करणा या अ या सातून पुढील बाबी
समजतील .
वयंसेवी े ाचे व प अ यासण े.
वयंसेवी सं थांची िविवध व ैिश ्ये अ यासण े.
२.१ तावना
वयंसेवी े िविवध िवचारा ंनी आिण े ाने यापल ेले आहे. सं थां या काया त िविवधता
आलेली आह े. वातं यो र का ळात मह वप ूण बदल घड ून आल े. िविवध िवचारा ंची
काय कत म ंडळी आप या व ैचा रकत े या व पाव न मानव क याणाच े काय करत
असतात . िवचार आिण े े जरी अन ेक असली तरी अ ंितमत : सम या त मानवा या
सम या सोडिवण े व याच े जीवन अिधक आन ंदी कर याचा य न करण े हा यामागचा
मह वाचा िवचार असतो .
भारतातील बह स ं य यश वी वय ंसेवी िकंवा िबगरशासक य स ं थां ामीण िवकासा या
े ात काय रत आह ेत. गांधीज या रचना मक काय माच े उि ामीण िवकास ह े होते.
वातं यपूव कालख ंडात अस ं य गा ंधीवादी काय क या नी ामीण भागात रचना मक
हणज ेच िवकासाच े अनेक उप म राबिवल े. याचाच अथ ामीण िवकास हा भारतातील
िवकास ि य ेचा वैचा रक आिण काया मक क िबंदू आहे.
२.२ वयंसेवी सं थांचे व प
२.२.१ िविवध िवचारा ंची बा ंिधलक वीका न वय ंसेवी काय -
मानवी समाज िविवध िवचारा ं या मा यमात ून े रत असतो . ही िवचारा ंची शृखंला जागितक
पातळीवर मा यता ा असत े. सदर िवचारा ंना यो य अशी स ै ांितक ब ैठक असत े. सदर
िवचार वाहातील ताि वक ब ैठक प असत े. यानुसार मानव आपल े अि त व मानवी
समाजात िस कर त असतो . munotes.in
Page 11
वयंसेवी सं थांचे व प आिण व ैिश य े
11 जागितक पात ळीवर समाजवाद , मा स वाद, गांधीवाद , िमशनरी िवचार , िहंदूवाद, आंबेडकर
वाद अथवा प रवत नवादी िवचार , मदरस े आिण िव ोही िवचार अशा व पा या िवचारा ंनी
संपूण जगाम य े वयंसेवी काय करत असत . भारतात या सव च िवचारा ंनी वय ंसेवी काय
केले जाते. वयंसेवी चळवळीत जा त भाव गा ंधीवादी िवचार , समाजवादी , मा स वादी,
िहंदु ववादी आिण िमशनरी िवचारा ंचा आह े. गांधीवादी , समाजवादी िमशनरी आिण
िहंदु ववादी िवचारा ंची मंडळी ामु यान े रचना मक काया वर जा त भर द ेतात. संगी
समाजवादी म ंडळी संघष ही य न करतात .
मा स वादी, आंबेडकरवादी आिण िव ोही िवचारा ंची म ंडळी संघषा िशवाय थािपत
यव था बदलता य ेणार नाही . या िवचारा ंवर ठाम राहतात आिण अ यायािव सात यान े
र यावर उत न स ंघष करत राहतात . अशा कार े वरील माण े िविवध िवचारा ंनी
वयंसेवी काया त काय कत अथवा स ं थां सहभागी होतात .
२.२.२ वयंसेवी काया ला िविश सीमार ेषा असत े :
वयंसेवी काय कायद ेशीर आधार घ ेऊन करायच े असेल तर या काया या े ाची िनि ती
करावी लागत े. समाजकाय कर यासाठी जो गट अथवा स ं थां वयंसेवी काय कर यासा ठी
थापन होत े. असे लोक आपल े काय े पिह या ंदा सभ ेत िनि त करतात . १९५० या
मुंबई साव जिनक िव त स ं थां न दणी काय ान ुसार स ं थेचे काय े गाव , तालुका,
िज हा , रा य, देश अस े असू शकत े. संबंिधत गट अस े े वय ं फूत ने िनि त करत
असतो . एकदा िनि त झाल ेले काय े बदलता य ेते. यासाठी स ं थे या घटन ेत दु ती
करावी लागत े.
काही स ं थांचा आकार लहान असतो अशा स ं थां थािनक पात ळीवर काम करतात तर
काही स ं थांकडे काय कत आिण आिथ क पाठब ळ पुरेसे असत े. या सं थां अनेक रा य े
आिण द ेशभर काम क शकतात .
२.२.३ वयंसेवी काया चे व प ितह ेरी असत े :
अ) रचना मक :
रचना मक काया त समाजा या ा ंचा शोध घ ेऊन त े लोकसहभागा या मा यमात ून
सोडिव याचा य न क ेला जातो . या ि य ेत सम या त नाग रका ं या सम या ंचा
अ यास क न मानिसकता बदलण े आिण य काय माची अ ंमलबजावणी , मू यमापन
क न प ुढे ुट ची द ु ती अस े व प असत े.
शासनाच े िविवध िवकासाच े काय म अिधक काय मपण े राबव ून संबंिधत लाभा या ना
काय माचा लाभ उपल ध क न िदला जातो .
ब) संघषा मक :
संघषा मक काया त अ याय त समाजाला सम या सोडिव यासाठी स ंघष कर यास
वयंसेवी सं थां वृ करतात . या िवचारात कोणतीही सम या स ंघषा िशवाय सोडिवता
येत नाही , असा काय क या चा िवचार असतो . या ीन े ते संघष वत: करतात . munotes.in
Page 12
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
12 काही स ंगात रचना मक िवचा रांचा उपयोग होत नाही . अशा व ेळी संघष हाच पया य
असतो . उदा. िविवध क पा ंसाठी भ ूसंपादन करतात . याम य े नाग रका ं या यो य
पुनव सनाचा य न सरकारकड ून होत नाही . काही व ेळा सबळ समाज गटाकड ून दुब ल
समाजगटावर अ याय आिण अ याचार होतो . दूषणकारी िवकास क पामुळे पया वरण
आिण मानवी समाजावरील वाईट प रणामा ं या िव समाजाला स ंघष करावा लागतो .
अनेक सामािजक ा ंची तड लाव यासाठी स ंघष करावा लागतो .
क) यायालयीन लढाई :
ब याच वेळा संघषा मक काय सात यान े सु ठेवणे श य नसत े. शासन स ंघष करणा या
काय क या ना कोण या ना कोण या कारणान े ास द ेऊन नामोहरम कर याचा य न करत े.
काय क या वर खोट ्या त ारी पोिलसा ंम ये दाखल क न या ंना सात यान े यायालया या
पायया िझजवायला लागतात . यामुळे चळवळीवर याचा अितशय िवपरीत प रणाम होत े.
कधी कधी च ळवळ मोडून टाकली जात े.
संघषा मक काया ला यायालयीन ि य ेची मदत घ ेत यास स ंघषा ची च ळवळ
कायद ेशीर ्या यश वी करता य ेणे श य होत े. यामुळे शासनालाही नरमाईची भ ूिमका
यावी लागत े हण ून संघष आिण यायालयीन लढाई या एकाच ना या या दोन बाज ू
आहेत. केवळ संघषा तून कधीच यश िम ळत नाही . यासाठी यायालयीन लढाईचाही
उपयोग करावा लागतो . संघषा मक काया त अन ेक वेळा काय क या चे मानिसक ख चीकरण
होऊ शकत े. काय क या ला शारी रक इजाही पोहचिवली जाऊ शकत े. या सव कारात
चळवळीची हानी होऊ शकत े. अनेक वेळा चळवळी संपतात. काय कत पराग ंदा होतात .
यासाठी यायालयीन लढाई मह वाची ठरत े.
२.२.४ काही स ं थां धमा दाय काय करतात :
काही स ं थां धमा दाय व पाच े काम करतात . यातून केवळ मानिसक समाधान िम ळणे
एवढीच अप े ा असत े. उदा. अनाथ म ुलांचे पुनव सन, यािध त य अथवा गट द क
घेणे, ग रबी िनम ु लनासाठी काय , अ नछ चालिवण े इ यादी . अशा व पा या काया मुळे
कुटुंबात समाजात या ंची टेहाळणी होत े. यांना माणसाच े जीवन द े याचे काम वय ंसेवी
सं थां करतात .
काही वय ंसेवी सं थां आरो याच े काम करतात . अगदी अ प खचा त दवाखान े, णालय े
चालवीतात िक ंवा पीिडता ंसाठी णालय े चालवीतात . वृ ांसाठी व ृ ा म स ु करतात .
२.२.५ बोधन आिण िश णाच े काय :
समाजा या बदलासाठी बोधन आिण िश ण होण े गरज ेचे असत े. अनेक सं थां अशा
व पाच े काम सात यान े करत असतात . या सं थां गरज भासली तर स ंघषा चे कामही
करतात . िश णा या काया मुळे असं य अ पिशि ता ंना कौश याच े िश ण िम ळते
यामुळे ते रोजगार , यवसाय क न या ं या आिथ क ि थतीत स ुधारणा होत े. बोधनाम ुळे
समाजात बदल हायला चालना िम ळते. उदा. महारा अ ंध ा िनम ु लन सिमती
समाजातील अ ंध े या िवषयी सात यान े समाज बोधन करत असत े. िनसगा त munotes.in
Page 13
वयंसेवी सं थांचे व प आिण व ैिश य े
13 घडणा या येक घटन ेला काय कारणभाव असतो . याची जाणीव समाजाला सात यान े
क न द े याचा य न क ेला जातो . यामुळे िवशेषत: ामीण ग रब समाजाम य े या
अंध ा आह ेत या न करता य ेतात.
२.२.६ शासनाच े िवकास काय म ग ुणा मक प तीन े राबिव यासाठी सहकाय :
शासन अन ेक व पाच े िवकास काय म सात यान े राबवत असत े. हे काय म शासक य
यं णा ग ुणा मक प तीन े समाजापय त पोहचव ू शकत नाहीत . यां या ख ूप मया दा अस तात.
याक रता सात या प ंचवािष क योजन ेपासून वय ंसेवी सं थांची मदत यायला स ु वात
झाली. यामुळे अनेक ग रबा ंसाठी या काय माचा बया पैक लाभ लाभा या ना िम ळ याची
संधी ा झाली . उदा. सुवण जयंती ाम वरोजगार योजन े या अिधक गितशील
अंमलबजावणीसाठी व यंसेवी सं थां शासनाला चा ंगले सहकाय करतात .
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी सं थांचे व प िवशद करा .
२.३ वयंसेवी सं थांची वैिश ्ये
२.३.१ थािपता ं या प रवत नवादी स ं थां :
बह सं य वय ंसेवी सं थां थािपता ं या असतात , तर फारच थोड ्या सं थां प रवत नवादी
असतात . थािपता ं या स ं थां िश ण सार , अपंग संगोपन, धमा दाय व पाच े काय
करतात . अशा कार या बह स ं य स ं थांचे काय व अि त व शासक य अन ुदानावर
अवल ंबून असत े िकंवा परक य मदतीवर या चालतात . अशा कार या स ं थांकडून समा ज
बोधन िक ंवा प रवत नाची अप े ा बा ळगता य ेत नाही . प रवत नवादी वय ंसेवी सं था या
कृितशील आिण य ेयवादी काय क या ची स ंघटना असत े. यांचे काय आंदोलना या ,
लोकिश ण िक ंवा लोकजाग ृती या पात ळीवर चालत े. समाज बोधन आिण समाज
प रवत न हे यांचे मुख य ेय असत े. सरकारी अन ुदान िक ंवा परक य मदतीऐवजी लोका ंना
सामोर े जाऊन या ंना आप या काया चे मह व पटव ून देऊन जमा झाल े या लोक वग णीवर
यांचे काय चालत े. थािपत राजक य िहतस ंबंधांना लोकच ळवळी या य क ृती ारा
आ हान द ेऊन प रवत न घडव ून आण या चे यांचे उि असत े.
२.३.२ मया िदत काय े :
उपेि त आिण शोिषत समाजात काम कर णा या अनेक वय ंसेवी सं थां आहेत. यातील
ब याच वयंसेवी स ं थां एका िविश काय मावर सव ल क ि त करतात . आिण
प रवत ना या इतर बाज ूंकडे दुल करतात .
२.३.३ नेतृ व :
वयंसेवी सं थांचे नेतृ व बह ता ंशी बाह ेरचे अस याच े िदसून येते. थािनक न ेतृ वापे ा
शहरी भागात ून आल ेले नेतृ व अिधक अन ुभव स ंप न असत े. ितकूल प रि थती लढताना
या अन ुभवाचा फायदा होतो . शासनाशी थािपत व स ंघिटत य ं णांशी स ंघष करताना ह े munotes.in
Page 14
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
14 नेतृ व दब ून जात नाही व या ग ुणांचा जनमानसावर भार मोठा भाव पडतो . सं थे या
िनण य ि य ेवर भाव टाकणार े बह ता ंशी म ुख काय कत बाहे न आल ेले असतात .
यां याम य े लोका ंना आकष ू न घे याची श असत े व लोका ंना स ंघिटत कर यासाठी
यांचा फार मोठा उपयोग होतो .
२.३.४ काय प ती :
वयंसेवी सं थां या काय प तीम ुळे काही य ना अिधक वाव िम ळतो. यशाच े अिधक ेय
िमळते. एकदा यशाची िवभागणी झा यान ंतर माची िवभागणी य े -किन अस े संबंध,
ये ांची अिधक सोय ह े आपोआपच घडत े. या िवभागणीला या बदला ंना सं थेतील काही
य िवरोध करतात . पण तो िवरोध स ं थेवर एकािधकारशाही िनमा ण कर णा या गटाशी
असतो व या िवरोधान े सं थे या काय प तीत काही फार मोठ े बदल घडत नाही . परंतु
काय क या या स ंदभा त मा कट ुता येते. िवरोध कर णा या य ह ळूहळू सं थेपासून दूर
होऊ लागतात व ह े सं थेवर िनय ं ण िम ळवले या य या ीन े अितशय सोई कर
असत े. सं थेम ये वेळोवेळी अनेक काय कत य ां यात य े -किन अस े संबंध िनमा ण
होतात . सं थेवर िनय ं ण असल ेले काय कत व नव े काय कत यां यात य े -किन च नाही
तर अन ेक वेळा मालक -नोकर अस े संबंध अस याचा आभास िनमा ण होतो .
२.३.५ लोकसहभाग :
सामािजक काय सु करताना आपण लोका ंबरोबर काम कराव े. प रवत नासाठी हो णा या
संघषा या ि य ेतून थािनक न ेतृ व उभ े राहील व प रवत नाची लढाई प ुढे घेऊन जा ईल.
असा एक आशावाद मनात असतो . या ि य ेतून थािनक न ेतृ व उभ े राहत असत े. एखाद े
काम हाती घ े या या िनण य ि य ेपासून या कामाची अ ंमलबजावणी व कामा या
पूणा व थेपय त अन ेक ट प े.
येक ट यात लोका ंना िव ासात घ ेतले. यांचा उ फ ूत सहभाग िम ळवला तर फार व ेगाने
कामे पूण होतात . यावर वय ंसेवी संघटना ंचा िव ास असतो .
२.३.६ येयवादी काय क या ची अ य प उपल धता :
धम आिण जाती यव थ े या ेणीबंध पर ंपरागत िन ा आिण याम ुळे िनमा ण होणारी
संकुिचत मानिसकता याम ुळे िनखळ मानवतावादी ि को न असल ेले काय कत िमळणे
दुरापा त झाल े आह े. प रवत ना या आिण क पना ंचा िवचारद ेखील जातीिन आिण
धम िन भ ूिमकेतून केला जातो . जातीिन व धम िन मानिसकता आिण अस ंतुिलतपण े होत
गेलेला भा ंडवली िवकास या या प रणामात ून घडवल े जाणार े य म व याच े प रणाम
काय क या या िन ावर होतात . प रणामी प रवत नाचा िवचार मा ंडणारे आिण यव थ ेला
ध का द ेणारे वयंसेवी सं थांचे काय प रणामकारकरी या उभ े राह शकत नाही .
२.३.७ िनधी स ंकलनाचा आक ृितबंध :
या माण े वय ंसेवी स ं थां या काया त िविवधता असत े. याच माण े यां या िनधी
संकलनाच े ोतद ेखील िविभ न असतात . सं थेचे काय जसेजसे वाढू लागत े. तसेतसे munotes.in
Page 15
वयंसेवी सं थांचे व प आिण व ैिश य े
15 सं थांना अिधक िनधीची गरज भास ू शकत े. अिधक िनधीची गरज प ूण कर याक रता या
लोकांबरोबर काम करीत असतो . या जनसम ूहातून िनधी उभा करण े आिण द ेशी-परदेशी
सं थांकडून िनधी िम ळिवणे हे दोन पया य असतात . जनसामा या ंकडून िनधी उभारण े
दुरापा त अस यान े बह स ं य स ं थां शासक य अन ुदान िक ंवा परद ेशी स ं थांकडून िनधी
िमळव याचा माग वीकारतात . जन जागरणा या कामासाठी िनधी द ेणा या देशी-परदेशी
सं थां भारतात काम करतात . सव च व यंसेवी सं थांचे एक समान व ैिश ्य हणज े या
सवा नाच उपल ध असणारा िनधी अप ुरा असतो कदािचत हाच या ं या काय म
काय णालीतील मह वाचा अथ आह े. वयंसेवी सं थांना ा ी आिण खचा चे सिव तर
िववरण शासनाला िनधी धारका ंना सादर करावा लागतो .
२.३.८ वाय ता :
अशासक य स ं थां काही िविश बाबतीत वाय असतात . जसे काय े ाची िनवड ,
काय प ती आिण अ ंमलबजावणी इ यादी . मा याचा अथ असा न ह े क या ं यावर
कोणतीही ब ंधने नसतात , यांचे कोण याही कार े िनयमन क ेले जात नाही . सेवाभावी
सं थांसाठीही न दणी कायदा िव त आिण धमा दायी स ं थां संबंधीचे कायद े आिण िनयम
आहेत. यांचे पालन करण े या स ंघटना ंसाठी ब ंधनकारक असत े. मा या
औपचा रकत ेखेरीज अशासक य स ंघटना ंना आिथ क शासक य वाय ता आिण काय
प ती आप या इ छ ेनुसार ठरिव याच े वात ं य अ सते.
२.३.९ लविचकता :
बदल या प रि थतीशी ज ुळवून घे याची मता हणज े लविचकता होय . प रि थती न ेहमी
बदलती असत े. बदल या प रि थतीन ुसार काय मा या आखणीत आिण अ ंमलबजावणीत
या संघटना बदल क शकतात . आप या काय माची काय मता आिण उपय ु ता वाढव ू
शकतात .
उदा. िप या या पा या या प ुरवठ्याचा हा थािनक गरज भागिव याचा आह े. मूळ
योजन ेनुसार गावा या म यवत िठकाणी हातप ंप बसवायच े होते. जवळपास एका मोठ ्या
धरणाच े काम प ूण होते याम ुळे संपूण गावाला न ळा ारे घरोघर पाणी प ुरिवणे श य आह े.
अशासक य संघटना ता का ळ हात प ंपाची योजना र क न न ळ योजना हाती घ ेते.
यालाच आपण लविचकता हणतो . जर अशासक य स ं थां आप या धोरणात अशी
लविचकता आण ू शक या तर ामीण िवकासाची काम े जलद आिण भावीपण े पूण होतील .
२.३.१० आदश आिण उि ा ंशी बा ंिधलक :
अशासक य स ंघटना आपल े वत ं अि त व जप याचा य न करतात . येक सं थेचे
आपल े वत:चे आदश , उि े असतात . हे आदश आिण उि े अशासक य स ंघटना ंचे खरे
साम य असत े. सामा यपण े य ांचे आदश आिण उि रा ीय आदश आिण उि ा ंशी
सुसंगत असतात . उि ांची मवारीद ेखील रा ीय मवारीन ुसार असत े. ामीण
िवकासा या स ंदभा त बेकारी आिण दा र ्य िनम ु लन यासार या काय मांना अथा तच
अ म असतो . munotes.in
Page 16
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
16 ढोबळ सम या ंचा येथे उ ल ेख केला आह े. अनंत सम या आह ेत आिण या सव या सव
सोडिवण े अ य ंत गरज ेचे आहे. परंतु यासाठी हाती असल ेली साधनस ंप ीद ेखील अमया द
हवी पण भारतासार या िवकसनशील द ेशात ती मया िदत आह े. हणून िवकासाची उि े
थम िनि त करावी लागतात . नंतर या या मह वान ुसार मवारी लावावी लागत े. मया िदत
साधनस ंप ीत उ च मा ंकाची उि े सा य क ेली जातात . पुढे जशीजशी साधनस ंप ी
उपल ध होईल . तशी तशी खाल या मवारीची उि े साधली जातात . वरील
आकृतीमधील सम या ंचीदेखील आपण मवारी लाव ू शकतो . केवळ साधना ं या मया देमुळे
िवकासाच े सव एकाच व ेळी सोडवता य ेत नाही . हे शासन आिण अशा सक य स ंघटना या
दोह या बाबतीत खरी असत े. अशासक य स ंघटना ंनी आपली ल गटासाठी एकदा उि े
वीकारली क ती प ूण करण े या आपली बा ंिधलक मानतात .
२.३.११ अथ कारण :
वयंसेवी सं थे या स ु वाती या का ळात कामाच े व प व भौगोिलक े लहान असत े.
याच माणे आिथ क गरजाद ेखील कमी असतात . सं थेचे काय वाढ ू लाग यावर
अिधकािधक िनधीची गरज भास ू लागत े. काही स ंघटना सद य वग णी स ेवाखच लोक
वग णी ार े जमा होणारा िनधी उ ोगपती व यावसाियका ंकडून िमळणा या देण या, क
िकंवा रा य सरकारच े अनुदान, िवदेशी दान शूर य व स ं थांकडून ा होणारी मदत
इ यादी साधना ं ारे िनधी उभारतात . भारतात िनधी द ेणा या देशी-परदेशी स ं थां काम
करताह ेत. या सं थांना या ंची वत :ची य ेय धोरण े व काय प ती आह े. या सं थां कालब
काय मासाठी व ेगवेगळया क पासाठी िनधी देतात. अशा कारच े क प िम ळिवणे हे
सं थेचे मु य काम होत े.
२.३.१२ लोका ंचा ऐि छक सहभाग :
अशासक य स ंघटना ंचे आणखी एक व ैिश ्य हणज े या या लोका ंसाठी िवकासाच े
काय म राबवायच े असतात . या लोका ंचा अ ंमलबजावणीत सि य सहभाग असला
पािहज े. याबाबत आ ही असतात . शासक य काय मांसारख े एखा ा िवकासाच े काम
लाभाथ वर लाद ून या ंचा सहभाग ग ृहीत ध न या काय करीत नाहीत . एखाद े काम हाती
घे या या िनण य ि य ेपासून ते पूण अव थ ेपय त लोका ंना िव ासात घ ेतात. लोकांचा
ऐि छक सहभाग िम ळिवला तर काम े चांगली होतात . यावर अशासक य स ंघटना ंचा िव ास
असतो . अशासक य स ंघटना या िव ासान ुसार वागतात . हणून कोण याही कार या
काय मात लोका ंचा अिधक ितसाद िम ळवू शकतात .
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी सं थांची िविवध व ैिश ्यांवर चचा करा.
२.४ सारांश
गतका ळाम ये अनेक सेवाभावी स ं थांनी धािम क अिभम ुखता वीका न अनौपचा रक
वातावरणाम य े िश ण , औषध े (आरो य ) आिण सामािजक स ुधारणा याबाबत या क ृती
काय मावर भर िदला . या स ं थां या सद या ंकडून लाभा या ना स मानप ूव क आिण munotes.in
Page 17
वयंसेवी सं थांचे व प आिण व ैिश य े
17 िवनाम ू य स ेवा पुरिव या जायची . आता या सं थांनी रा वादािभम ुख सम ूह ि कोनाचा
औपचा रक वातावरणाम य े वीकार क ेला आह े. वेतनावर , पूण वेळ आिण चाकरीब
औपचा रक िश ण घ ेतले या िशि त कम चाया ारे सम या बािधता ं या सामािजक आिण
आिथ क िवकासाच े उि अलीकडील वय ंसेवी सं थांनी वीकारल ेले आहे. जनतेसाठी
काय रत अस णा या सेवाभावी स ं थां जनत ेमाफ त आपला िनधी उभा करतात . अनेक सं थां
या शासक य व आ ंतररा ीय स ं थांकडून मदत वीकारतात .
१९७० या दशकात एकाि मक ामीण िवकासा या काय मां या अ ंतग त अन ेक िवकास
क पा ंची अ ंमलबजावणी कर यासाठी अन ेक वय ंसेवी स ं थां थापन झा या .
िबगरशासक य स ं थां या मा यमात ून स ुिशि त य ुवकांनी ामीण आिण आिदवासी
े ातील लोका ंना संघिटत करायला स ु वात क ेली आह े. सामािजक क याण , पाणलोट
े िवकास , ामीण िवकास , आरो य , िश ण या ंसार या े ात काय रत अस णा या
वयंसेवी सं थां (NGO’s ) अनेक अशा व ैिश ्यांनी यु आह ेत.
२.५ वाधाय
१) वयंसेवी सं थांचे व प प करा .
२) वयंसेवी सं थांची िविवध व ैिश ्ये प करा .
२.६ संदभ ंथ
नंदा पांगुळ - बारहात े - समुदाय स ंघटन.
भारती शहा - समाजकाय प रचय .
स. मा. गग - भारतीय समाजिव ान कोश , समाजिव ान म ंडळ पुणे.
ाज ा टा ंकसाळे - एकाि मक समाजकाय .
नील भा ल कावार (केळकर) - समाजकाया ची पर ेखा.
डॉ. डोळे, वा.म., डॉ. कुलकण न . - ामीण िवकासास ंबंधी िबनसरकारी स ेवाभावी
सं थांचा ि कोन , नािशक , य.च.म.मु.िव.
पानस े रमेश, सेवाभावी स ंघटना आिण ामीण िवकास , मराठी अथ शा प रषद .
डॉ. िदलीप पाटील , रव घागस , सुभाष साव ंत, लेिमटाईन य ु. िटबेले वय ंसेवी
संघटना व याच े यव थापन .
munotes.in
Page 18
18 ३
वयंसेवी सं था, उगम आिण िवकास
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ भारतातील वय ंसेवी सं था उगम आिण िवकास
३.३ वयंसेवी सं थांचा उगम आिण िवकास महारा ा या स ंदभा त
३.४ सारांश
३.५ वा याय
३.६ अिधक मािहतीकरता
३.० उि े
वयंसेवी स ं था, उगम आिण िवकास या करणा या अ यासाची उि े पुढील माण े
आहेत.
वयंसेवी सं थांचा उगम अ यासण े.
भारतातील वय ंसेवी सं थांचा िवकास अ यासण े.
महारा ातील वय ंसेवी सं थांचा उगम आिण िवकास या ंची मािहती िम ळिवणे.
३.१ तावना
भारतावर अन ेक आ मणे झाली . अनेक छोटी छोटी रा य े या आ मणाम ुळे बदलली ग ेली.
भारतात अन ेक धम असूनही समाजात समाजस ेवा स ु रािहली . भारतीय समाज हा
भारतीय स ं कृती, धम , परंपरा यान े जखडला होता . भारतीय समाज व ेगवेगळया जाती
वगा त िवभागला ग ेलेला असला तरी एक ची , पर पर ेमाची पूरकतेची सहअि त वाची
भावना ब ळ होती. हड पा स ं कृतीपास ून ते मुघल का ळापय त समाजस ेवेचे अि त व
समाजात होत े. समाज क याणाची बीज े भारतीय समाजातील धािम क सेवेत व पर ंपरागत
सेवेत आह ेत.
एकोिणसा या शतकाप ूव समाजाची स ेवा व बोधन कर याच े काम स ंतांनी केलेले िदसून
येते. संत रामदास , तुकाराम , एकनाथ , सावता मा ळी, ाने र या स ंतांना समाजाला मानवी
वभावाचा अ यास क न जीवनाचा माग सांिगतला . munotes.in
Page 19
वयंसेवी सं था उगम आिण िवकास
19 एकोिणसा या शतकात समाज स ुधारणा कर यासाठी च ळवळी घडून आ या . यातून
समाजा या बदल या गरजा प ूण कर या या उ ेशाने य न क ेले गेले. समाजातील
प रि थती बदल यासाठी , समाजातील शोिषत -उपेि त लोका ंना या ंचे संर ण कर यास ,
िविवध ढी व पर ंपरांना दूर कर यास व समाजाचा िवकास घडव यास िविवध च ळवळ नी
योगदान िदल े. यातून िश ण सार , िवधवा िववाहा ंना संमती, बाल िववाहास व सती या
थेला ितब ंध, दिलता ंची गती ही काय झाली .
अनेक ऐि छक स ं थांची िनिम ती भारतात झाली . या स ं थांनी समाजा या गरजा प ूण
कर यासाठी य न क ेले. याम य े िविवध दानश ूर समाजस ेवी य व स ं थांनी फार मोठ े
काम क ेले आहे.
भारतात समाजस ेवेची एक उ वल पर ंपरा आह े. समाजस ेवेबरोबरच दान -धमा ला नेहमीच
अन यसाधारण मह व िदल े आह े. दानाम ुळे पुढील ज मात चा ंगले जीवन िम ळेल. ही
धम भावनाद ेखील समाजाला जातक होती . यामुळे समाजात ब ंधुभावशा ंतता व स ु यव था
नांदत आह े.
भारतातील िह ंदू धमा म ये दान करणारा म नु य े समजला जात होता . ही भावना सव च
धमा म ये आढळून येते. दानाम य े िव ादान , अभयदान , धनदान अस े तीन दान समजल े
जात असत . धम शाळा मंिदर या सव काय करणा या मुख सं थां हो या . िभकाया ना भीक ,
भुकेले यांना अ न आिण िनराि त लोका ंना आ य ह े या का ळी समाज काया चे व प
होते. देशातील राज े जमीनदार या ं यावर समाज काया ची जबाबदारी होती . मंिदराची
थापना करण े, र ते बांधणे, तलाव बा ंधणे, िविहरी खोदण े, धम शाळा बांधणे अशा व पाच े
काम िविवध राज े करत असत . यािशवाय क ुटुंब सं थां, जातीस ं थां, ामपंचायत या
समाजकाय करणा या सं थां हो या .
ाचीन का ळी बौ धम देखील मोठा धम होता. या धमा नुसार व ैयि क मदतीवर भर िदला
जात अस े. बौ धमा नुसार िभ ूक मठा ार े समाजकाय करीत अस े.
मुि लम धमा नुसार असाहा य आिण िनध न लोका ंना मदत करण े हे धमा चे मूलभूत अंग
समजल े जात अस े. रो यांना मदत करण े, शाळा, दवाखान े, मिशदी तयार करण े हे धम काय
समजल े जात अस े. या का ळातील समाज काय हे धम आिण िश ण या े ात झाल े.
पारशी धमा माण ेदेखील धम शाळा बांधणे, तलाव बा ंधणे, िविहरी बा ंधणे, ग रबा ं या
िश णाची सोय करण े अशा व पाच े समाजकाय केले जात अस े.
ि ा न धमा म येदेखील ा दया आिण धम या दोन भावना ं या आधार े समाजकाय केले
जात अस े.
ाचीन का ळात समाजकाय हे दानावर आधा रत क ेले जात होत े. तर आध ुिनक का ळातील
समाज काया म ये गरजूं या गरजा ंचा िवचार क ेला जात आह े.
munotes.in
Page 20
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
20 ३.२ भारतातील वय ंसेवी सं थां उगम आिण िवकास
भारत द ेशात वय ंसेवी सं थां या काया ला िनि त व पाचा इितहास आह े. देशातील
सव च धमा नी अडचणीतील य ची स ेवा ही ई राची स ेवा मानली होती . िहंदू धमा या
त व ानात समाजकाया ला दैवी काय मान यात आल े.
देशात व ैयि क आिण साव जिनक अशा दो ही व पात सामािजक काया ची स ु वात
झालेली िदसत े. पि म ब ंगालम य े राजा राममोहन रॉय यांनी सती थ े या िनम ू लनासाठी
िवशेष य न क न १८२९ साली सती था ितब ंधक कायदा इ ं ज सरकारन े पा रत
लावला . ई रच ंद िव ासागर या ंनी िवधवा प ूनिव वाहाचा प ुर कार क न मिहला ं या
िश णाची च ळवळ उभी क ेली. बह प नी व प तीचा कडाड ून िवरोध क ेला.
ि िटश काळात खेड्यां या झाल े या द ुरव थ ेतून खेड्यांना बाह ेर काढ यासाठी च ळवळ
उभी क ेली. आिथ क दुरव थ ेमुळे खेड्यात दा र ्य आिण आिथ क िवषमता ती झाली .
अशा कार े देशात ि ा न िमशनया नी िवषमता कमी कर यासाठी आिण समता थािपत
कर यासाठी िश णाची स ु वात क ेली. भारतात काही म ंडळी िशकून इं लंड, अमे रकेत
पुढील िश ण घ े यासाठी ग ेले. तेथील समता पा ह न आप या द ेशात अशा व पाची
समानता िनमा ण हावी , असा िवचार िनमा ण झाला .
भारतात यावसाियक समाजकाया ला साधारण १९ या शतकात स ु वात झाली .
मुंबईम य े सोशल सि ह स िलगन े अ प कालावधीच े समाजकाया चे िश ण द ेणारे िश ण
वग सु केले. १९३६ साली ि व फोड माश ल यांनी क ूल ऑफ सोशलवक ची नागपाडा
येथे थापना क ेली. तो भारतात १९२५ साली आला . यात भारत समाजकाया ला शा ीय
प याव े असे वाटल े. यानंतर िद ली , कलक ा , हेरनो, वरनसई , बडोदा , आ ा, अदलाप ूर
या िठकाणी यावसाियक समाजकाया चे िश ण द ेणा या शाळांची सु वात झाली .
वातं यानंतर भारता या स ंिवधानान े समाजक याणाची स ंक पना वीकारली यान ुसार
क आिण रा य सरकार रा य तरावर समाजक याण बोडा ची िनिम ती कर यात आली .
भारतात वात ं यपूव आिण वात ं यो र का ळात झाल े या समाजकाया चे व प
पुढील माण े आहे.
३.२.१ गांधीज या ामप ुनर चनेचा काय म :
१९३८ साली वधा येथील स ेवा ाम आ मात या काय माची गा ंधीज नी स ु वात क ेली.
हा गांधीज चा १८ कलमी काय म होता . यात खादी , ामीण उ ोग स ुधारणा , मूलभूत
िश ण , ौढ िश ण, ामीण व छता , अ पृ यता िनम ु लन, मागासवग या ंची स ुधारणा ,
मिहला ंचे क याण साव जिनक आिण व छता , दा ब ंदी, मातृभाषेचा पुर कार आिण
आिथ क समानता इ यादी घटका ंचा समाव ेश होता .
गांधीज चा रचना मक िवकासाचा काय म मानवा या िविवध े ां या िवकासात ून ामीण
भागा या आिथ क िवकासावर आधा रत होता . गांधीज या या काय माच े मूळ त व ान munotes.in
Page 21
वयंसेवी सं था उगम आिण िवकास
21 सवा चे क याण ह े होते. यात गा ंधीज नी सव दय अस े नामकरण क ेले होते. सव दय या
सं ेचा अथ सवा चा आिण िवश ेषत: समाजातील अ ंितम घटकाचा उदय होय .
गांधीज चे हणण े असे होते क , ामीण भागात उ ोगा ंचे थला ंतर हायला हव े. देशातील
सात लाख ख ेड्यात उ ोग उभ े राहायला हव ेत. गांधीजी ामीण भागातील भागाला काम
देणा या उ ोगा ंचा पुर कार करतात . गांधीज नी ामीण भागात कारािगराच े उ ोग तस ेच
सूतकमाई आिण िवणाई चे उ ोग स ु हो यावर भर द ेतात. भारतातील ामीण जनत ेला
ामीण उ ोग प ूव रोजगार द ेऊ शकतात . गांधीज नी आप या रचना मक कामा या ेरणेचा
हा मह वाचा भाग मानत होत े. ामीण भागातील जीवनमान स ुधारणे, सुिवधा गा ंधीज चा हा
मह वाका ं ी काय म होता .
गांधीज चा ामीण प ुनर चनेचा काय म स य आिण अिह ंसे या त वावर आधा रत होता .
गांधीज नी सरकारला अशा व पाचा काय म हाती यावा अशा व पाची भावना य
केली होती . सरकारन े खादी आिण ामो ोगा ं या िवकासासाठी य न कराव ेत. असे
झा यास ख ेडी वय ंपूण बनतील . यासाठी प ंचायतीराज आिण सरकारचा िवकास हावा ,
असेही महा मा गा ंधीज ना वाटत होत े.
महा मा गा ंधी ामीण िवकासाच े िवचार मा ंडून था ंबले नाहीत . यांनी िवचाराची क ृती
कर याचा य न क ेला. १९३७ साली गा ंधीज नी एक मह वाचा िवचार मा ंडला तो िवचार
हणज े, 'मुळो ोग िश णाचा योग ' होय. या योगाला नवी तालीम , जुनीयादी तालीम
असेही हटल े गेले आहे.
गांधीज च े ामीण िवकासाच े मूलभूत िवचार या स ंक पन ेतून प होतात . मु ाथिमक
शाळेतच म ु धामाच े िश ण यायला हव े. या वयात म ुलाला एखादा यवसाय िशकवावा
जेणेक न याची यावसाियक मानिसकता तयार होईल . पुढे याला िशकायच े नसेल तरी
ते मूल मोठ े झा यावर आपला यवसाय स ु क न आपला वावल ंबी जीवन जग ू शकेल.
ामीण भागातील म ुला या अि त वातील यवसायाच े ा यि कासिहत ान ाव े. मुलाला
पुढे िशकायच े असेल तर त े पुढील िश ण घ ेऊ शक ेल.
अशा कार े हाताला कौश य े येईल आिण कौश याच े िश ण ाथिमक थरावर िद याप ुढे
मुलांम ये यावसाियक व ृ ी िवकिसत हो यास चालना िम ळेल. वावल ंबन यात ूनच श य
आहे. या िश णास महा मा गा ंधीज नी जीवन िश ण अस ेही संबोधल े होते.
दुद वाने यथािक ंिचत भारतीय िश ण त ा ंनी गा ंधीज या िवचारा ंची िख ली उडवली .
गांधीज च े िवचार य क ृतीत आणण े श य होणार नाही . अशा व पात मत दश न
क न वत ं ता का ळात इं ज ग हन र मेकॉले य ांनी देशात स ु केलेली पु तक िश ण
प ती द ेशात स ु केली. गांधीज या िवचाराप ुढे दुल झाल े. याचे कल आज या
िव ा या ना भोगाव े लागत आह े.
१९६६ साली क सरकारन े या. कोठारी या ं या अ य त ेखाली िश ण आयोग िनय ु
केला होता . या िश ण आयोगान े काया नुभवावर आधा रत िश ण ायला हव े असे आ ही
मत मा ंडले होते आिण महा मा गा ंधीज च े िवचार िकती मह वाच े आहेत याची जाणीव होत े. munotes.in
Page 22
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
22 ३.२.२ गु देव रव नाथ टागोर या ंचा ी िनक ेतन क प :
१९२७ साली स ुरत या गावी शा ंतीिनक ेतनपास ून २० मैला या अ ंतरावर ी िनक ेतनची
थापना कर या त आली ? ी िनक ेतन या मा यमात ून शेती आिण श ेतीपूरक यवसाया ंचे
ान द े याची यव था रव नाथा ंनी केली. ामीण सहकारी आरो य स ं थां िनमा ण
कर याचा य न या ंनी केला.
https://www.alamy.com
रव नाथा ं या मत े िवकास ि य ेम ये माकड े, माणस े आिण मल े रया या तीन अडचणी
हो या. हे तीन श ेतकया या जीवनात अडचणी िनमा ण करतात . माकडापास ून नासाडी होत े.
मले रयापास ून ाणहानी होत े. तर माणस े बया च वेळा एकमेकांशी अिव ासान े वागतात .
आप यातील गटबाज म ुळे एकमेकां या िवकासाम य े अडथ ळे िनमा ण करता त.
अशा कार े ी िनक ेतनम य े शेतीसुधारणेत ाधा य िदल े होते. याचबरोबर श ेतीपूरक
यवसाय हण ून पश ुसंवध न दु ध यवसाय , कु कुटपालन आिण ह त यवसायात स ु वात
केली. अशा कार े रव नाथा ंचा वात ं यपूव काळातील ामीण िवकासात ेरणा द ेणारा हा
मह वाका ं ी क प होता .
यांनी आठ गावा ंसाठी सम ूह िवकास काय म स ु केले. परंतु बाजारप ेठेची प ुरेशी
उपल धता नसत े. यावसाियक माग दश नाचा अभाव , अंमलबजावणी य ं णेतील सम वयाचा
अभाव आिण कम चाया ला यो य लाभ न िम ळणे यामुळे या क पावर मया दा पड या .
ी िनक ेतन क पाम ुळे ामीण नाग रका ंची वय ंपूण ता ामीण स ं कॄती स मीकरण ,
वअि त वाची जाणीव , देशातील स ं कृतीचे जतन , आधुिनक साधनस ंप ीचा यो य वापर
ामीण भागातील नाग रका ंची शारी रक , बौि क आिण आिथ क श उ ंचवावी हास ु ा ी
िनकेतनचा मह वाचा उ ेश होता . जरी या क पा ंना पुरेसे यश ा झाल े नाही तरीही
ामीण प ुनर चने या ीन े हा एक मह वाचा क प होता .
३.२.३ मात डन क प (१९२२ ) :
यंग इंिडया ि ा न असोिसएशन या स ं थेने ावणकोर िक ंिचत स ं थांनात हाती घेतले या
हा मह वाका ं ी दा र ्य िनम ु लनाचा क प होता . या िवकास क पात अम े रकेत ामीण
िवकासाचा अन ुभव असल ेले डॉ. प सर हॅच व या ंची प नी रािमबी या ंचे योगदान मह वाच े
होते. munotes.in
Page 23
वयंसेवी सं था उगम आिण िवकास
23 ावणकोर कोिचत स ं थांनातील मात डम प रसरातील तीन म ैलां या प र सरात ४०
अिवकिसत ख ेड्यांचा गट या क पासाठी िनवडत . या भागात दा र ्य मोठ ्या माणात
होत. शेतजमीन लागवडी या ीन े फारशी स ुपीक न हती . अशा प रि थतीत लोक बोधन
क न ामीण िवकासाचा योग मा ंड यास लोका ं या सहभागा या माणाची श यता
जा त होती .
या तीन म ैला या प रसरातील लोकस ं या ४५ हजार होती . यातील ३० हजार िह ंदू, १०
हजार ि ा ती व उव रत इतर धम य होत े. येक सात य प ैक एकच य िनर र
होती.
प रसरात ३६ ाथिमक शा ळेत १८६ िश क जव ळपास हजार िव ा या ना िश ण द ेत
होते. िश ण मोफत न हत े. यामुळे ग रबा ंना िश ण घ ेणे, श य होत न हत े.
अशा प रि थतीत या प रसरातील नाग रका ंची ि थती स ुधार यासाठी स ंघटनेने पिह या ंदा
िशि त काय कत तयार कर याचा य न क ेला. क पाची ताि वक िनि त कर यात
आली . शारी रक , बौि क, आ याि मक , आिथ क व सामािजक अशा कारचा प ंचसू ी
िवकास काय म तयार क ेला आिण य कामाला स ु वात क ेली.
लोकांकडे उपल ध असणारी साधनसाम ी वाप न लोकसहभागा ार े, आ मिनभ रता आिण
तांि क साधना ं या आधार े, सव समाव ेशक आिण कमक ुवत घटका ंना आधार देणारा यापक
व पाचा , आ याि मक ब ैठक असल ेला हा क प ावणकोर कोिचत स ं थांनात यश वी
कर यात आला .
या क पात काम करणार े काय कत साधी राहणी आिण िनवा ह वेतन घ ेऊन काम करत
होते. अ यंत ामािणकपण े काय क या नी हा क प यश वी कर याचा य न केला. या
क पाला उ म यश िम ळाले. या क पाचा क ाचा उक ेरण रीडर डायज े ट या िनयत
कािलकान े Seven Dollars University असा क ेला होता .
३.२.४ गुरगाव योग :
१९२७ साली प ंजाब रा यातील ग ुरगाव िज ाच े सह-आयु एफ .एल. यन या ंनी हा
योग स ु केला. या काय माचा मह वाचा उ ेश शेती सुधारणा , िश ण , आरो य आिण
व छत े या सोयी स ुिवधा, सहकार आिण मा यमात ून अितशय व ेगाने समाज िवकासाच े
येय िनि त कर यात आल े होते. या मह वाका ं ी य ना ं या मा यमात ून दा र ्य
िनमु लनाची साव ि क च ळवळ या क पा या मा यमात ून एफ .एल. यन या ंनी हाती घ ेतली
होती. यांनी या क पा ं या मा यमात ून कामगारा ंना े व द े याचा य न क ेला.
वयंिनभ रता िनमा ण कर यासाठी लोक बोधनावर ाधा य मान े भर िदला . याम य े
िच पट लघ ुनाट्य आिण िविवध ख ेड्यांचा उपयोग कर यात आला . येक गावात गाव
माग दश क (Village Guide ) िनयु कर यात आल े. या गाव माग दश कां या मा यमात ून
िवकासा या नवनवीन स ंक पना गावकया या पय त पोहचव याचा य न कर यात आला .
या काय मात नाग रका ंचा सहभाग यो य कार े िमळत नाही . आिहर े आिण नािहर े
वगा मधील िवचारा ंची दरी ह े याचे मुख कारण होत े. munotes.in
Page 24
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
24 ३.२.५ ामीण प ुन रचनेचा बडोदा - योग :
१९३२ साली महाराजा सयाजीराव गायकवाड या ंनी आप या बडोदा स ं थांनात हा योग
सु केला. सयाजीराव गायकवाड ह े गतीत ो साहन द ेणारे आिण समाजातील अ ान द ूर
हायला पािहज े. या िवचाराच े राजे होते. या काय माच े मूळ उि जीवनमान स ुधार याची
श नाग रका ं यात िनमा ण करण े आिण या ं यात वय ंिनभ रता आिण वय ंश िनमा ण
करणे हे या काय मात प ुढील घटका ंचा समाव ेश कर यात आला होता .
१) दळणवळण सुधारणा
२) िप या या पा यासाठी िविहरी खोदण े
३) मले रया ितब ंधक उपाययोजना करण े
४) कुरण िवकास
५) सुधा रत िबयाणा ंचे िवतरण
६) गृह उ ोगा ंचे िश ण
७) येक गावात प ंचायत राज आिण सहकारी स ं थां िनमा ण करण े
८) ामीण शा ळांचा िवकास करण े, नाग रका ंचे जीवनमान उ ंचाव या साठी शा ळांमधून
शेतीचे िश ण द ेणे
या काय मात शासनाच े पूण कायद ेशीर आिण आिथ क सहकाय िमळावे. ामीण िवकासाचा
बडोदा स ं थांनाचा हा मह वाका ं ी क प कोस ंबा हण ून प रिचत आह े. हा क प वत :
राजे साहेबांनी ल घात याम ुळे खूप चांग या का रे यश वी झाला .
३.२.६ िफरका िवकास क प (१९५६ ) म ास रा य :
१९४६ साली च वत राजगोपाल यारी या ं या न ेतृ वाखाली का ँ ेस प ाच े मंि मंडळ
स ेत आल े होते. या राजगोपालचारी म ंि मंडळाने ामीण िवकासाचा 'िफरका िवकास '
क प हा योग मा ंडला. या योगात ८ ते १० गावांचा एक गट अथवा िफरका तयार
कर यात आला . या िफर यासाठी एक ामस ेवक (VLW ) िनयु कर यात आला . ८ ते
१० िफर या ंचा िम ळून एक िवकास गट तयार कर यात आला . अशा कार े
लोकसहभागावर आधा रत हा िफरका िवकास क प होता . लोक बोधन क न
लोकसहभाग िम ळव यात आला . थािनक काय क या या सहभागान े िफरका िवकास
क प राबिव याचा य न कर यात आला . याही क पात िम ळवणे. काय क या चा गट
थापन कर यात आला होता . काय कत मंडळ नी लोकसहभाग उ म िम ळतील. याच
िफरका िवकास क पाची प ुढील ितक ृती हणज े पंचायत राज होय .
१९५३ -५४ साली प ुढे हा काय म साम ुदाियक िवकास काय मात समािव कर यात
आला .
munotes.in
Page 25
वयंसेवी सं था उगम आिण िवकास
25 ३.२.७ वात ं यानंतरचे ामीण िवकासाच े योग :
१) इयवा ा यि क क प उ र द ेश रा य (१९४८) :
इ.स. १९३७ म ये गोिवंद व लभ प ंत यां या न ेतृ वाखाली का ँ ेस प ाच े मंि मंडळ U.P.
या स ेवर आल े होत े. या म ंडळाने ामिवकासिवषयक योजना ंची आखणी आिण
अंमलबजावणी कर या या उ ेशाने ामीण िवकासाचा वत ं िवभाग थािपत क ेला.
दुस या महायु ानंतर का ँ ेस प ाच े ामीण िवकास खा याच े सिचव ी . अ बट मेयर
(मायस ) यां याकड े ामीण िवकासाचा तपशीलवार काय म आख याची जबाबदारी
सोपिवली . मेयर या ंनी याप ूव या ामीण िवकासा या योगाची तपासणी क ेली. यातील
ामीण िवकासाशी उपय ु काय माशी सा ंगड घाल याचा य न क ेला.
ामीण िवकासासाठी ामीण जा , सरकारी य ं णा स ेवाभावी स ंघटना या ंचा पर पर
सहभाग , ामीण सहकाय आव यक आह े. अशा कार े योजना ंचे मू यमापन क न उ र
देश रा यासाठी काय म तयार करावा अशा व पाची स ूचना रा य आिण क शासनान े
केली होती .
उ र द ेशा या इयवा िज ात हा क प एक मह वाका ं ी क प होता . १९४८ रोजी
आजूबाजू या ६४ खेड्यांत या क पाची अ ंमलबजावणी स ु झाली होती .
या क पात ामीण िवकासाक रता ामीण जनत ेचा सहभाग आव यक आह े. हे त व मा य
कर यात आल े होते. जनतेची इ छाश तयार करण े. आिथ क व मदाना या पात
गावक यांचे सहकाय अिभ ेत होत े.
या काय माची िनि ती करताना ामिवकास हा मह वाचा भाग मान यात आला होता .
यात,
१) ामिवकास लोका ंची चळवळ झाली पािहज े, लोकांनी लोकां याक रता लोका ं यासाठी
आखल ेली चळवळ आहे आिण शासक य य ं णेचा तो भाग आह े.
२) लोकां या गरजान ु प स ूचकांचा िवचार क नच काय मांची आखणी क ेली जावी .
३) ामीण भागाच े प रवत न घडव ून आणण े.
वातं यो र का ळातील ामीण िवकास काय माची प ूव तयारी ह णजे इयवा ायोिगक
क प होय . या क पात अम े रकन सरकारन े आिथ क आिण ता ंि क सहकाय उपल ध
क न द े याचे मा य क ेले होते.
अ बट मेयर या ंनी या काय माची चाचणी करताना काही िनकष िनि त क ेले होते.
१) सवा गीण िवकास ही आिथ क िवकास
२) आिथ क बदल क व ैचा रक बदल
३) रा य सरकारचा सहभाग
४) थािनक गरजा आिण न ेतृ वात ाधा य munotes.in
Page 26
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
26 ५) ामीण प रसरा या िवकासाची यापक योजना
६) उि े िनि त सा य कर याक रता कठोर प र म
७) लोकांबरोबर ामीण भागातील य ेक सं थां व संघटना या ंचाही सहभाग आव यक
अशा कार े रा य पात ळीवर वा क पासाठी वत ं यं णा िनि त कर यात आली . या
क पाला चा ंग या कारच े यश ा झाल े. काही काय मा या बाबतीत मया दा आ या .
परंतु योग हण ून हा क प ामीण िवकासा या ीन े अ य ंत मह वाचा असतो .
२) एस.के.डे. यांचा मजद ूर मंिझल क प ( योग ) :
भारत द ेश वत ं होताना भारत आिण पािक तान ह े दोन द ेश िनमा ण झाल े. देशाची
फाळणी झाली . फाळणीपूव पािक तानात ून िस ंधी समाजाची म ंडळी मोठ्या स ं येने
िव थािपत होताना भारता या आ याला आली . या नाग रका ंची स ं या एक कोटी या
आसपास होती .
िद लीपास ून १० मैल अंतरावर असल े या मजद ूर मंिझल ख ेड्या या प रसरात ह े नाग रक
ि थरावल े होते. या नाग रका ं या छाव या तयार कर यात आ या हो या . यांना आिथ क
मदत द ेऊन पा ंगळे कर याप े ा या ं या असल े या उपजत यावसाियक ग ुणांना पूण प
देऊन या ंना यां या पायावर उभ े करण े ही S.K.Dey यां यासमोर म ुख जबाबदारी होती .
एस.के.डे य ांनी िनवा िचत म ंडळीचा स ह े केला. या स ह ेत या नाग रका ंकडे काही
यावसाियक कौश य असल ेले आठवल े. या कौश यावर आधा रत िश ण आिण
यवसाय व ृ ीसाठी य न कर याच े ठरवून एस .के.डे. आिण या ं या सहकाया नी क प
तयार क ेला. िनवा िसतांना वावल ंबी बनिव याचा यश वी य न क ेला. याही क पाला
उ म यश िम ळाले. आज या ि थतीत िस ंधी िनवा िसत म ंडळी यावसाियक िवकासात
आघाडीवर िदसतात . याचे मूळ मजदूर मंिझल क पात आह े.
क पा या मया दा साम ुदाियक िवकास क पात कमी कर या या य न कर यात आला .
या क पान े शेती उ ोगा या थािनक वराजाच े ह क असल े या ामीण िवकासा या
मूळ थापनाची िदशा िम ळावी, हणज े ामीण भागात श ेती उ ोगा या मा यमात ून िवकास
साधन े श य आह े, हे या ि कोनान े दाखव ून िदल े. या क पावर आधा रत पिह या
पंचवािष क योजन ेत ५२ सामुदाियक क प राबिव यात आल े. क प ह े गतीच े तीक
होते. या क पाची वत ं काय प ती होती . या काय प तीन ुसार जोड ोग स ु झाल े.
यांना पधा मक पात ळीवर थोडा ास सहन करावा लागला . परंतू हा पंचायत राज आिण
ामीण िवकास काया या िश णाच े मह वाच े क होत े.
३) आचाय िवनोबा भाव े यांची भूदान च ळवळ :
आचाय िवनोबा या ंनी भ ूदान च ळवळीचा योग थम द ेशात मा ंडला. देशातील ग रब
भूिमहीना ं या ीने ही मह वाची च ळवळ होती. आज या ि थतीत माण ूस वावल ंबी िवचार
करायला लागला आह े. परंतु भूदाना या िवचारान े मानवास समोर या य या सम या ंचा
िवचार करायला लावला . भूदान हणज े जिमनीच े िवतरण होय . यां याकड े जा त जमीन munotes.in
Page 27
वयंसेवी सं था उगम आिण िवकास
27 आहे. या म ंडळीनी आप याकडी ल जिमनीचा काही िह सा या ंना जमीन नाही या ंना देणे
या मा यमात ून ामीण भागातील आिथ क सोडिव यासाठी य न करायचा होता .
१९५१ साली िवनोबा भाव े य ांनी है ाबाद मधील त ेलगंणा िज ात ून भूदान य
चळवळीस सु वात क ेली. जिमनीच े मानवत े या ना याने आिण शा ंततेने सोडवाव ेत ही
या मागची िवनोबा ंची स ंक पना होती . जमीन स ुधारणा च ळवळीसाठी यो य कारच े
वातावरण िवनोबा ंना करायच े होते.
िवनोबा भाव े य ांनी मोठ ्या माणात जमीनदारा ं या मा यमात ून मतप रवत न केले. यातून
लाखो ह े टर जमीन िवनोबा ंनी िमळिवली. यां या प ात मा ही च ळवळ यो य प घ ेऊन
शकली नाही . भूदानात िम ळाले या जिमनीची यो य कार े वाटणी झाली नाही .
िवनोबा भाव े यांनी ामदानाची आिण यात ून िनमा णाची स ंक पना मा ंडली. महारा ात २८
ामदानी गाव े आहेत. ामदानी गावातील जिमनीची मागणी स ंपूण गावाची असत े. िवनोबा
भावे याची ामदानी गावाची स ंक पना मह वाची होती . परंतु शासनान े या स ंक पन ेकडे
यो य ल िदल े नाही.
अशा कार े भूदान आ ंदोलना या मा यमात ून िवनोबा ंनी केलेली च ळवळ जरी अपयशी
ठरली असली तरी या च ळवळीतून अस ं य भ ूिमहीना ंना जिमनी िम ळा या ह े नाका न
चालणार नाही .
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी सं थांचा उगम कसा झाला त े िलहा .
२) भारतातील वय ंसेवी सं थांचा िवकास कसा होत ग ेला ते प करा .
३.३ वयंसेवी सं थांचा उगम आिण िवकास महारा ा या स ंदभा त
महारा रा यात १९ या शतकात पा ा य िश णा या साराम ुळे सामािजक च ळवळीत
गती िम ळाली. मुंबई पु यातील म ंडळीनी पा ा य िश ण घ ेतले. पा ा य िश णाप ुढे येथील
िवषय सामािजक रचन ेिवषयी ह े िश ण घ ेतले या समाज स ुधारां या मनात चीड िनमा ण
झाली.
महारा ा या सामािजक काया या ऐितहािसक स ंदभा चा आढावा घ ेता य ेथील स ंत
परंपरेपासून समाजातील वाईट व ृ ीवर अथवा िवषमत ेवर कोरड े ओढ याचा य न
झाला. या िवषमत ेत सुधारणा हावी याक रता सता ंनी आप या परीन े य न क ेले. ाने र,
एकनाथ , च धर , तुकाराम इ यादी सता ंचा यात प ुढाकार होता. िशवाजी महाराजा ंनी या
िवषमत ेिव आप या रा यात कायद े कर याचा य न क ेला. सव समाजा या लोका ंना
आप या रा यकारभारात सहभागी क न घ े याचा य न क ेला.
१९ या शतकात धािम क ढी पर ंपरे या ग ुंतागुंतीमध ून सव सामा य दिलत , पीिडत वगा त
राजक य याय िम ळायला हवा . या ीन े य न स ु झाल े. पुराणमतवादी लोका ं या िव
कोरड े ओढ याचा य न झाला . munotes.in
Page 28
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
28 आचाय बाळशा ी जा ंभेकर :
यांनी सती या चालीरीती िव आिण लहान म ुल या ह य ेिव आप या दप ण या
वृ प ामध ून कोरड े ओढ याचा य न केला.
गोपाळ हरी द ेशमुख (१८२३ - १८९२ ) :
यांनी आप या मा यमात ून पुराणमतवादी णा ं यावर व ैचा रक ह ला चढवला .
जोितराव गोिव ंद फुले तथा म . फुले (१८२७ ते १८९० ) :
यांनी जातीयत ेिव लढा िदला . १८४८ साली प ु यासार या कम ठ शहरात गो या या
वाड्यात सव सामा य वगा या म ुल साठी शा ळा सु केली. मुल ना िश क यासाठी वत :
सािव ीबा ईना िश किवल े. आिण शा ळे या िशि का बनिवल े. यामुळे बह जनात न ह े तर सव च
समाजा या म ुल ना िश णाची स ंधी िदली . बालिवधवा ग ृहाची थापना क न बालिवधवा ंना
िश ण द े याचा य न म हा मा फ ुले आिण सािव ीबाइन क ेला.
महा मा फ ुले या या य ना ंमुळे आज मोठ ्या माणात मिहला िश ण घ ेऊन प ुढे येत आह े.
सव े ांत पु षां या बरोबरीन े ि या ं या वगा ने भरारी घ ेतली आह े. महा मा फ ुले य ांनी
स यशोधक समाजाची यापना क ेली.
रामकृ ण गोपा ळ भांडारकर (१८३७ ते १९२५ ) आिण या . महाद ेव गोिव ंद रानड े
(१८४२ ते १९०१ ) :
यांनी ाथ ना समाजाची थापना क न सामािजक आिण आिथ क सुधारणा कर याचा
य न क ेला.
गोपाळ गणेश आगरकर (१८५६ ते १८९५ ) :
यांनी ाम ु यान े सव समाजा या सामािजक प रवत नासाठी य न क ेले.
महष ध डो क ेशव कव (१८५८ ते १९६२ ) :
यांनी मिहला ं या िश णासाठी आपल े आयु य सम िपत क ेले. यांनी मिहला ंना उ च िश ण
िमळावे याक रता नािसबाई ठाकरसी मिहला िव ापीठाची थापना क ेली. आज अस ं य
मिहला ंना यावसाियक िश ण द ेऊन वावल ंबी हो याची स ंधी ा झाली आह े.
बेहरामजी मलवारी (१८५३ ते १९१२ ) :
सव समाजा या मिहला ं या आिण िवश ेषत: िवधवा मिहला ं या प ुनव सनासाठी म ुंबई य ेथे
सेवासदन सोसायटीची थापना क ेली.
पंिडता रमाबाई (१८५८ ते १९२२ ) :
उ च समाजातील िवधवा ं या प ुनव सनासाठी १८९० साली शारदा सदनाची थापना
केली. यामुळे समाजातील िवधवा ंना स मानान े जीवन िम ळ यास मदत झाली . munotes.in
Page 29
वयंसेवी सं था उगम आिण िवकास
29 िव ल रामजी िश ंदे (१८७३ ते १९४४ ) :
िड े ड लास िमशनची थापना क न समाजातील अ प ृ यतेिव लढा उभारला .
अ पृ य वगा ला सामािजक , आिथ क समानता िम ळायला हवी. यासाठी सामािजक बोधन
कर यास स ु वात क ेली. अ पृ य वगा चे बोधन क न या ं यातील माण ूस जागा
कर याचा य न क ेला.
कम वीर भाऊराव पाटील :
वंिचतां या िश णासाठी स ंपूण आय ु य समिप त केले. महारा ातील लोका ंस आिण
शेतकरी ग रब समाजा या म ुलांसाठी िश णाची सोय क ेली. याक रता रयत िश ण स ं थेची
थापना क ेली. सामािजक , आिथ क िवषमता िश णा या मा यमात ून न करता य ेईल.
यावर या ंचा िव ास होता .
ग रब म ुलांना आिथ क पाठब ळ िमळावे याक रता या ंनी 'कमवा व िशका ' योजना स ु केली.
आिशया ख ंडातील एक अ ग य िश ण स ं थां हण ून नावा पास आणली . बह जन
समाजातील हजारो म ुले कम वीर भाऊराव पाटला या ेरणेने आज उ च िश ण घ ेऊन
उ च पदा या नोकया िमळवून आपल े दा र ्य संपवले आहे.
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर (१८९२ ते १९५६ ) :
बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ंनी दिलत समाजा या थानासाठी आपल े संपूण काय समिप त
केले. दिलत समाजात िशका - संघिटत हा आिण स ंघष करा. हा िवकासाचा म ूलमं िदला .
अ पृ यता िनम ू लनासाठी सामािजक लढा उभारला . याम य े चवदार त ळयाचा स या ह ,
काळाराम म ंिदर स या ह मन ु मृतीचे दहन अशा व पा या स या हा या मा यमात ून
अ पृ य वगा तला माण ूस जागा कर याचा य न क ेला.
मिहला वगा ला सामािजक याय ा हावा , यांना जग याचा कायद ेशीर ह क िम ळावा.
याक रता वत ं भारता या पिह या म ंि मंडळात कायद ेमं ी असताना 'िहंदू कोडिबल '
मांडणे. वतं भारता या रा यघटन ेचे िलखाण क ेले. घटनेत देशातील य ेक मानवाला
सामािजक -आिथ क व राजन ैितक वात ं य आिण ब ंधुता काय ान े बहाल कर याचा ह क
केला. अ पृ य वगा ला भीक नको , ह क हवा आिण तोही कायद ेशीर असा आ ह धरला .
िहंदू धमा तील अ प ृ यता घाल वावी याक रता ख ूप य न क ेले. अ पृ यता न हो याची
ि थती िदस ेना याची जाणीव आ याम ुळे १९५६ साली आप या लाखो अन ुयायांसह िह ंदू
धमा चा याग क न भारतात ज मास आल े या पर ंतु भारतातच लोप पावल े या गौतम
बु ा या ब ु धमा ची दी ा घ ेतली. देशातील दिलता ंना माण ूस हण ून जग याची स ंधी
उपल ध क न िदली .
भारतीय रा यघटन ेत १७ वे कलम समािव क न या कलमान ुसार अ प ृ यता पा ळणे हा
गु हा ठरिवला . अनेक सामािजक आिण आिथ क समत ेची कलम े घटन ेने समािव क ेली.
munotes.in
Page 30
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
30 छ. शाह महाराज :
छ. शाह महाराजा ंनी आप या को हाप ूर सं थांनात सव समाजा या म ुलांक रता वत ं
वसितग ृहाची सोय स ु क न मागासवग या ंना आिण इतर द ुब ल घटका ं या म ुलांना
िश णाची सोय उपल ध क न िदली .
१९०१ साली मागासवग या ंसाठी नोकया म ये खास आर णाची सोय क ेली. यामुळे
मागासवग या ंना उ च पदावर काम कर या ची संधी ा झाली .
अ पासाह ेब पटवध न (१८६४ ते १९७७ ) :
कोकण गा ंधी पू. अ पासाह ेब पटवध न यांनी संपूण देशभर 'भंगीमु ' चळवळ उभी क ेली.
भंगी समाजाला गिल छ कामापास ून मु कर याची या ंचे धोरण होत े.
ण भ ंगी भाई भाई ,
अपनी अपनी करो सफाई ,
ण भंगी भ ू संतात,
सफाई प ूजा एक समान।।
या कवना या मा यमात ून समाजाला आपआपली सफाई आपण करावी अस े आवाहन
केले.
येपली या शौचालयाम ुळे भंगी समाजाला होणारा ास घालव यासाठी स ुधा रत गोप ुरी
शौचालय , सोण शौचालय , हरो ख ेत तयार होणारी म ुतारी, आिण गोबरग ॅसचा महा रा ात
पिहला योग १९५३ साली यश वी क ेला.
मागासवग य नाग रका ंना म ृत जनावर े शोध याम ुळे भोगावी लागणारी अ प ृ यता
घालव यासाठी वत : मृत जनावरा ंची कातड े काढायला स ु वात क ेली.
१९४४ साली कणकवली य ेथील वागद े गावात गोप ुरी आ म या स ं थेची थापना क न
ामो ोग , शेती, गोशाळा उप म सु क न ामीण भागा या िवकासासाठी व ेगळी िदशा
दे याचा य न क ेला.
बाबा आमट े, रावसाह ेब पटवध न, गोिवंदराव िश ंदे :
https://www.yo ळtळbe.com munotes.in
Page 31
वयंसेवी सं था उगम आिण िवकास
31 या समाज काय क या नी कु रोग िनम ु लनाच े काय महारा ात उभ े केले. महारा ातील
कु रो या ंना माणसाची जीवन उपल ध क न द े याचा य न क ेला.
हाच महारा ा या वय ंसेवी काया चा वारसा आजही स ु आह े. आज अस ं य काय कत
ामीण िवकासा या िविवध े ांत सामािजक काया त सहभाग घ ेत आह ेत. यात रचना मक
आिण स ंघषा मक असा दो ही व पात महारा ातील काय कत सहभागी आह ेत.
ीमती म ेधा पाटकर , अ णा हजार े, डॉ. भारत पाटणकर , जयवंत मय ेकर, अ का महाजन ,
अँड सुरेखा द ळवी, कै. िवलासराव सा ळुंखे, जवाहर गा ंधी, िवजय बोराड े, ारकादास
लोिहया , डॉ. आनंद केनी, डॉ. तुगन दंठ, िवलास आिण काश आमट े, डॉ. अभय ब ंग व
डॉ. राणी ब ंग, मोहन िहराबाई िहरालाल , िव णू भुदेसाई, जी. जी. पारीख , भाऊ नारकर ,
शांता वारकर , राजन इ ंदुरकर, आमदार िवव ेक पंिडत अशी िक य ेक नाव े सांगता य ेतील.
३.४ सारांश
वातं यपूव काळात ामीण िवकासाच े जे िविवध योग मा ंड यात आल े. यापैक बह ता ंश
योग चा ंगले यश वी झाल े. कारण या योगाम य े वत: या मनान े वाह न घ ेतलेले काय कत
ामािणक म ुख मंडळी. िविश त वा ंची बांिधलक हा या मागचा मह वाचा भाग होता .
वातं यो र का ळात यातील काही क प शासनामाफ त संयोिजत कर यास स ु वात
झा यान ंतर सदर क प शासना या अिधकारी वगा या हातात आह े. अिधकारी वगा ने या
क पा ंचा मूळ साचाच बदलला . यामुळे एकंदर मूळ कारचा व ेगळे काही वात ं यपूव
काळातील ामीण िवकासा या क पाच े अि त व बदलल े.
व र क पा ंचा बराचसा सकारा मक अन ुभव वात ं यो र ामीण िवकासाची िदशा
िनि त कर यासाठी उपयोगी ठरत . यातून पिह या प ंचवािष क योजन े या का ळात
सामुदाियक िवकास काय माची म ुह त मेढ रोवली ग ेली. ामीण िवकासाची ि या प ुढे
हो याचा य न कर यात आला .
३.५ वा याय
१) वयंसेवी सं थांचा उगम कसा झाला त े प करा .
२) भारतातील वय ंसेवी सं थांचा िवकास कसा होत ग ेला ते प करा .
३) वयंसेवी सं थांचा उगम आिण िवकास महारा ा या स ंदभा त िलहा .
३.६ अिधक मािहतीकरता
१) नंदा पांगुळ - बारहात े - समुदाय स ंघटन.
२) ाज ा टाकसा ळे - एकाि मक समाजकाय .
munotes.in
Page 32
32 ४
वयंसेवी सं थांची ामीण िवकासातील
भूिमका आिण मह व
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ वयंसेवी सं थांची संक पना
४.३ ामीण िवकासाची स ंक पना
४.४ वयंसेवी सं थांची ामीण िवकासातील भ ूिमका
४.५ वयंसेवी सं थांचे ामीण िवकासातील मह व
४.६ सारांश
४.७ संच
४.८ अिधक मािहतीकरता
४.० उि े
वयंसेवी स ं थांची ामीण िवकासातील भ ूिमका आिण मह वा या करणाची उि े
खालील माण े आहेत.
१) वयंसेवी सं थेची आिण ामीण िवकासाची स ंक पना समज ून घेणे.
२) वयंसेवी सं थां या िविवध काय े ाची मािहती क न घ ेणे.
३) महारा ातील िविवध े ांत काय रत असणाया वयंसेवी सं थां या काया चा आढावा
घेणे.
४) वयंसेवी सं थे या ामीण िवकासाबाबत या भ ूिमकेबाबत मािहती िम ळिवणे.
५) वयंसेवी सं थांचे ामीण िवकासातील मह व समज ून घेणे.
४.१ तावना
देशाला वात ं य िम ळा यानंतर देशा या िवकासाची जबाबदारी शासन यव थ ेवर येऊन
पडली . मा शासन यव थ ेला हव े तसे यश ा होईना . यातूनच प ुढे िवकासाची जबाबदारी munotes.in
Page 33
वयंसेवी सं थांची ामीण िवकासातील भूिमका आिण मह व
33 वयंसेवी सं थांनी वीकारल ेली िदस ून येते. शासनाबरो बर वय ंसेवी सं थांदेखील मोठ ्या
माणावर िवकास ि य ेत सहभागी आह ेत.
पूव ग रब आिण गरज ू, अपंग व कमक ुवत घटका ंची का ळजी संयु कुटुंबात घ ेतली जायची .
पुढे काळा माण े कुटुंबाचे िवभाजन होत ग ेले आिण िवभ क ुटुंबप त अि त वात आली .
या ि य ेत गरज ूंची का ळजी घ ेणे कठीण होऊ लागल े. औ ोिगक करण , शहरीकरण ,
यामुळे एकूणच सामािजक स ुर ा यव थ ेचेही व प बदलत ग ेले. य , कुटुंब आणी गट
या एक ूण वातावरणातच अकाय मता आिण अि थरता िनमा ण झाली अशा अन ेक ा ं या
सोडवण ुक साठी क याणकारी स ं थांची थापना करणे समाजाची गरज होऊन बसली .
यातूनच या ा ंची सोडवण ूक कर यासाठी शा ीय ि कोनाची गरज प ुढे आली आिण
शा ीय काय प ती आधार असल े या वय ंसेवी सं थां या अि त वात आ या .
अलीकड या काही वषा त महारा ात आिण भारतातही िविवध े ांत िविश उि ा ंसाठी
वयंसेवी स ं थांची स ं या ल णीयरी या वाढत चालली आह े. या स ं थांम ये िविवध
सम या ंबाबत उदा . ि या ं या सम या , अंध ा िनम ु लन, िनर रता , मानवी ह क ,
आरो य इ . े ांत काय रत असणाया सं थांचा समाव ेश होतो . ामीण भागा ं या िवकासा या
संदभा त काही ुटी िदसतात या भ न आव यक जनमत तयार करण े, वातावरण तयार
करणे आिण लोकजाग ृती करण े वयंसेवी सं थांना श य आह े.
भारतातील वय ंसेवी सं थांचा िवचार करताना वय ंसेवी सं थांची पूव ची भ ूिमका आिण
आजची भ ूिमका यात फार मोठ े बदल झा ले आह ेत. सं थां या काय े ात आिण
काय प तीत अन ेक बदल घड ून आल े आह ेत. ामीण भागातील अन ेक सम या द ूर
करायला वय ंसेवी सं थांचा मोठ ्या माणावर हातभार लागत आह े. वयंसेवी सं थांचे
ामीण िवकासा या ीन े असल ेले मह व िदवस िदवस वाढत आह े.
यामुळे तुत करणाम य े वय ंसेवी सं थांचे काय े , ामीण िवकासाबाबत वय ंसेवी
सं थेची भूिमका आिण ामीण िवकासातील वय ंसेवी सं थांचे मह व अधोर ेिखत कर यात
आले आहे.
४.२ वयंसेवी सं थांची संक पना
' वयंसेवी सं थां' ही संक पना ' वयं फूत काय आिण काय कता ' यां याशी िनगिडत आह े.
वयंसेवी सं थां या 'िबगर शासक य स ं थां' (Non Governmental Organisation )
हणून ओळख या जातात .
' वयंसेवी स ं थांना' 'समुदाय िवकास स ं थां' - (Community Development
Organisation ) तसेच िबगर प ीय क ृितशील गट (Non Political Party Formation )
असेही हणतात .
सव सामा यपण े सेवाभावी िक ंवा वय ंसेवी सं थां हणज े दु:खी िक ंवा असहा य लोका ंना
संर ण कर या या उ ेशाने, लोकां या प ुढाकारान े काम करणारी व लोका ं याच
िनयं णाखाली असल ेली स ं थां होय. वयंसेवी सं थां या या या अन ेक अ यासका ंनी
आिण िवचारव ंतांनी के या आह ेत. munotes.in
Page 34
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
34 १) ा. स. ह. देशपांडे : ’सव सामा य जनत ेचे िवश ेषत: अितग रबी , गरजू आिण
मागासल े या वगा चे िनकडीच े हातात घ ेऊन त े सोडिव याचा य न करणाया
शासक य िक ंवा िनमशासक य े ाबाह ेर या, नफा ह ेतू नसल े या हणज ेच समाजस ेवा
हा धानह ेतू असल े या आिण बा िनयमावली या अधीन नसल े या स ं थां हणज े
वयंसेवी सं थां होय.“
२) लॉड बे हरीज : ’ या स ंघटनेम ये कामगार वावल ंबी त वान े काम करतात त े
मोबदला , वेतन िक ंवा मानधन घ ेतील अथवा न घ ेतील ह े यां या इ छ ेवर अवल ंबून
असत े अशी स ंघटना वत : या सभासदा ंनी थापन क ेलेली व ित यावर बाह ेरील
कुणाचेही िनय ं ण नसत े, अशा स ंघटनेला ' वयंसेवी सं थां' हणतात .“
३) “A Non Governmentalm Organisation (NGO ) is a citizen based
association that aperates indepen dantly of government , uselly to
deliver resources or serve some social or political purpose . .”
उपरो या या ंचा िवचार करता ल ात य ेते क , वयंसेवी सं थां या वाय आह ेत. या
वत:चा िनण य वत : घेऊ शकतात . वत: या काय प तीन े काय क शकतात . हणून
यां या िवकासाला चालना िम ळाली आह े.
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी सं थां या या या सा ंगा.
४.३ ामीण िवकासाची स ंक पना
'भारत' हा ख ेड्यांचा देश आह े. भारताम य े आजही ६ लाखा ंपे ा अिधक ख ेडी आह ेत
हणूनच आजही भारताच े वण न खेडे धान ाम धान द ेश हण ून कराव े लागत े. भारताची
अथ यव था आजही ामीण अथ यव था ंची आह े. हणूनच भारता या िवकासाच े ितिब ंब
ामीण िवकासात बघावयास िम ळते.
' ामीण िवकास ' या या य ेत ' ामीण ' आिण 'िवकास ' या दोन स ंक पना समािव आह ेत.
ामीण िवकासा या अ नेक िवचारव ंतांनी आिण अ यासका ंनी या या क े या आह ेत.
ामीण िवकासा या या या प ुढील माण े सांगता य ेतील.
१) ी. रॉबट मॅकनामारा : ’ ामीण भागातील द ुब ल घटक हणज े छोटे शेतकरी , भूिमहीन
शेतमजूर आिण ामीण कारागीर या ं या िवकासावर भर द ेऊन ामीण भा गाचा सवा गीण
िवकास करण े हणज े ामीण िवकास होय .“
२) डॉ. वािमनाथन : ’ ामीण भागातील द ुब ल घटका ंना स म कर याची ि या हणज े
ामीण िवकास होय .“
याचाच अथ ामीण िवकास ही ामीण भागातील द ुब ल घटका ंचा िवकास कर याची ि या
होय. munotes.in
Page 35
वयंसेवी सं थांची ामीण िवकासातील भूिमका आिण मह व
35 ४.४ वयंसेवी सं थांची ामीण िवकासातील भ ूिमका
भारता या आिथ क, सामािजक , सां कृितक िवकासात ामीण भागा या िवकासाला िवश ेष
मह व आह े. ामीण भागातील दा र ्य, बेरोजगारी , ाथिमक िश ण , आरो य , िप याच े
पाणी, वाहतुक या सोयी , र ते, वीज, यांसार या म ूलभूत सोयी ा क न द े यासाठी
शासनाला अन ेक योजना ं या मा यमात ून य न कराव े लागतात . ामिवकासा या या
काया त शासनाला मदत करणाया सेवाभावी य ं णेची आव यकता आह े.
सेवाभावी ीन े आिण सामािजक बा ंिधलक या ि कोनात ून काय करणाया सेवाभावी
िकंवा व यंसेवी सं थां शासनाला मदत करत असतात . यासाठी िश णािवषयीची जाग ृती,
अंध ा िनम ु लन, कुटुंब िनयोजन , ौढ िश ण , साव जिनक आरो य , वृ ांची का ळजी,
पया वरण र ण , कायद ेिवषयक सा रता , ाम व छता या ंसार या अन ेक े ांत वय ंसेवी
सं थांचे संपूण देशात शासनाला य व अ य मदत कर याच े िवशाल जा ळे िनमा ण
झाले आहे.
भारतातील वय ंसेवी सं थां या वाय अस ून या शहरी भागाबरोबरच ामीण भागातील
असहा य , दु:खी, िनराधार , ग रब लोका ंना वावल ंबी बनिव यासाठी या स ं थां नेहमीच
तयार असतात . भारतात वात ं यपूण काळात रामक ृ ण िमशन , ि ा न िमशनरी ,
यासार या अन ेक सं थांचे सामािजक काया चे योगदान आप याला िवसरता न य े यासारख े
आहे. बोधन आिण जाणीव जाग ृती या काया त ामीण भागातील लोका ंची मनोव ृ ी
बदल यासाठी , अिन ढी , परंपरा, अ पृ यता, जातीयता न कर यासाठी वय ंसेवी
सं थां शासना या पाठीमाग े भ कमपण े उ या राहताना िदसत आह ेत.
वयंसेवी सं थांची ामीण िवकासाबाबत असल ेली भ ूिमका प ुढील म ु ां या आधार े प
करता य ेईल.
१) ऐि छक क ृती : ऐि छक क ृती वीकारणारा पिहला ि कोन असे मानतो , क शासनाची
िवकासाची क ृती केवळ बया ि थतीत असल े या लोका ंचीच प रि थती स ुधा शकत े. मा
तळागाळातील गोरग रबा ं या क याणासाठी काय म राबिवल े गेले. यां या द ु:खात आिण
िपळवणुक त भरच पडली . अथा त अस े शासक य काय म म ुळात जनत े या िवषयी
असल े या स ावन ेतूनच आखल े जातात . परंतु य ात िवकासाचा भरीव पाया मा
घातला जात नाही . अशा व ेळी िवकासा या स ंधीपास ून वंिचत रािहल ेला गोरग रबा ंना मदत
कर यात शासक य य ं णेला अपयश आ यान े लोका ंची ऐि छक क ृती अशासक य
संघटना ार े के या जातात . िवकसनशील द ेशातील अन ेक सम या ंवर ऐि छक क ृती हे
िबनतोड उ र अस याच े मत वाह हा य ुि वाद मानतो . हणून ऐि छक क ृती हा
िवकासाचा पया यी ि कोन समजला जातो . अलीकड े अशासक य स ंघटना ंचे मह व रा ीय
आिण आ ंतररा ीय पात ळीवर वाढत आह े.
िवकासाची आ हान े वीकार यात अशासक य स ंघटना ंकडून अप े ा वाढत आह ेत.
भारताम य े आजही मोठ ्या माणावर दा र ्य, बेकारी, आिथ क आिण सामािजक िवषमता
अि त वात आह े. या सव आ हाना ंवर मात क न समाजाच े सामािजक आिण आिथ क
ि थ य ंतर घडव ून आण यात वय ंसेवी सं थां फार मोठी भ ूिमका बजावत आह ेत. munotes.in
Page 36
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
36 २) शासक य य ं णेस पूरक : ऐि छक क ृती या बाबतीतील द ुसरा ि कोन अशासक य
वयंसेवी सं थांना दु यम भ ूिमका द ेणारा आह े. या ि कोनावर शासक य कामा ंना डावल ून
अशासक य स ं थां मागासल े या समाजाच े सामािजक आिण आिथ क ि थ य ंतर घडव ू
शकणार नाही . काही अ ंशी हा ि कोन यवहाय आिण बरोबर आह े. अशासक य स ंघटना
फार तर शासक य य ं णेला पूरक हण ून काय क शकतील , असा या ि कोनाचा अथ
आहे.
सरकारची आिथ क मदत आिण िवकास कामा ंना सरकारची ता ंि क आिण शासक य
मा यता अस यािशवाय अशासक य स ंघटना काही क शकत ना ही. ामीण भागातील
सम या या अन ेक कार या , गंभीर, आिण ग ुंतागुंती या व पा या अस ून या ंची या ी
मोठी असत े. सम या ंची या ी मोठी अस या कारणान े शासक य पािठ ं यािशवाय
अशासक य स ंघटना ंचे काय अपूण च राहत े.
३) पधा व प ूरकता : ऐि छक कृती या िवकासातील सहभागािवषयी ितसरा आिण
शेवटचा ि कोन असा क , िवकास ि य ेत सेवाभावी स ं थां आिण शासक य स ं थां,
यं णा या ंनी एकाच व ेळी पर पर पध क आिण पर पर प ूरक हण ून काय केले पािहज े.
शासनाकड े िव ीय आिण शासक य साम य असत े. िवकास ि येतून शासक य य ं णा
वेगळीच जाऊ शकत नाही . अशासक य स ंघटना ंकडे लोका ंशी संवाद साध ून या ंचा िव ास
संपादन कर याची आिण या ंचा िवकास ि य ेत सहभाग िम ळव याची अफाट मता
असत े. अशासक य स ंघटना ंची ही मता ओ ळखून सरकारन े िवकास ि य ेत अशासक य
सेवाभावी स ंघटना ंना अिधकािधक सहभागी क न याव े असा या ि कोनाचा मत वाह
आहे. पध क या अथा ने क एखादा क प प ूण कर याचा कालावधी व खचा त काटकसर
या िनकषावर ऐि छक आिण शासक य याप ैक कोणती क ृती अिधक काय म ठरत े.
याबाबत पध चे वातावरण असत े.
४) म य था ंची भूिमका : िवकास आिण सामािजक क ृतीकरता स ं ेषण कौश य मह वाच े
असत े. वयंसेवी सं थां थािनक लोक त े अिधकारी , ितिनधी वा स ंवादा या िविभ न
पातळयांवर म य थ ची (Mediatory ) भूिमका बजावत े.
५) स लागारा मक भ ूिमका : समथ नाचे द तऐवजीकरण , मािहती सार आिण त ता
फार मह वाची असत े. ते हा स लागारा मक भ ूिमका म ुख ठरत े. अशा व ेळी थािनक
पातळीवरील त / यावसाियक / माग दश क य मह वाची भ ूिमका बजावतात .
६) पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास आिण काय चलन : वयंसेवी स ं थां जमीन ा ,
िवभािजत आिण िवकिसत क शकतात . गृहिनमा ण क शकतात , पायाभ ूत सुिवधा प ुरवू
शकतात . याचबरोबर िविहरी , साव जिनक शौचालय े बांधणे, घनकचरा गो ळा करणे, इ.
बाबतीत काय चलन (Operate ) क शकतात .
७) संशोधन , पय वे ण आिण म ू यमापन : अनेक वय ंसेवी सं थां मह वा या सामािज क
ांवर स ंशोधन , योजना व क पा या पय वे ण आिण म ू यमापन या िविवध ट या ंवर
काय रत असल े या िदसतात .
munotes.in
Page 37
वयंसेवी सं थांची ामीण िवकासातील भूिमका आिण मह व
37 वयंसेवी सं थां या ाम ु यान े दोन भ ूिमका बजावतात .
१) वयंसेवी सं थां आप या प र े ात य ेणाया रा यस ं थे या क ृत ना प ूरक ठर ेल अशी
काय पार पाडतात .
२) रा यस ं थे या अन ुपि थतीम ुळे िकंवा ितची भ ूिमका द ुल ि त रािहली अस ेल, अशा
संदभा तील काय वयंसेवी सं थां पार पाडतात .
१९९३ साली ऑि यातील ि हए ना य ेथे 'मानवी ह का ंवर जागितक प रषद ' पार पाडली .
या प रषद ेचा उ ेश हणज े मानवी ह का ं या े ात क ेले या गतीचा आढावा घ ेणे आिण
मू यमापन करण े होय. या प रषद े या घोषणाप ातील ठराव . ३८ नुसार मानवी
ह का ंवरील जागितक प रषद ेने सव कार या मानवी ह क आिण मानवतावादा या
संवध नातील िबगर शासक य स ं थां या भ ूिमकेचे मह व अधोर ेिखत केले आहे.
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी सं थांची भूिमका िवशद करा .
४.५ वयंसेवी सं थांचे ामीण िवकासातील मह व
िदवस िदवस वय ंसेवी स ं थांचे मह व मोठ ्या माणावर वाढत आह े. क याणकारी
रा या या स ंक पन ेम ये लोका ंना फार मोठ ्या माणावर िवकासा या वाहाम य े सामाव ून
घे यासाठी जाग कत ेने हालचाली करा या लागतात . ामीण , शहरी तस ेच िनमशहरी
भागातील अन ेक कार या सम या द ूर कर यासाठी सरकार अकाय म ठरत आह े.
सरकार या काय मातील ुटी द ूर कर यासाठी अन ेक वय ंसेवी स ं थां सरकारच े
िव तारक घटक हण ून काय रत आह ेत.
वयंसेवी सं थां या काया चे मह व प ुढील म ु ांव न प होत े.
१) ामीण िवकास : िवकसनशील द ेशात ामीण िवकास जलद हो याची आव यकता
असत े. शासनामाफ त ामीण भागाचा िवकास घडव ून आण यासाठी अन ेक
मह वाका ं ी योजना आिण क प राबिवल े जातात . परंतु शासना या कम चाया ची
कामािवषयी असल ेली अना था आिण सामा य लोका ंम ये असल ेला मािहतीचा अभाव
या कारणा तव अन ेक चा ंग या योजना या िन फ ळ ठरतात . आज अन ेक वय ंसेवी
सं थां ामीण भागात सि यपण े काय करत आह ेत. वयंसेवी सं थां या तळागाळात
(grass root level ) काय रत अस याम ुळे ते लोका ंना कामाम य े सहभागी क न
अनेक कारच े काय म व योजना यश वीरी या पार पाडतात . योजन ेचे व काय माच े
लोकां या ीन े असल ेले मह व लोका ंना पटव ून दे यात वय ंसेवी सं थां यश वी होत
अस याम ुळे अनेक जण वावल ंबीपणे आिण व े छेने िवकास काया त सहभागी होत
आहेत व ामीण िवकासाला चालना िम ळत आह े.
२) िवकास ि य ेत लोक सहभाग : वयंसेवी काया मुळे लोकांचा सहभाग िम ळिव यास
मदत होत े. जगातील िवकिसत रा ा ंचा िवकास जलदगतीन े हो याकरता वय ंसेवी
संघटनांचे योगदान ह े अ य ंत मह वाच े आहे. िवकसनशील रा ा ंना देखील वय ंसेवी munotes.in
Page 38
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
38 ि या कर याची गरज आह े. लोकांना िवकास ि य ेम ये सामाव ून घे यासाठी , यांची
अंध ा द ूर कर यासाठी , िवकास काय मांची अ ंमलबजावणी त ळागाळात
कर यासाठी शासनय ं णा अप ुरी पडत आह े. या सव कारणा ंसाठी वय ंसेवी सं थां
आव यक आह ेत. वयंसेवी स ं थांवर जर लोका ंचा सहभाग िम ळिव या साठी
जबाबदारी टाकली तर भारता सार या िवकसनशील द ेशाचा िवकास जलद गतीन े
हो यास मदत होईल .
https://loksatta.com
३) क या णकारी रा या या थापन ेत सहकाय : भारतान े 'क याणकारी रा य ' या
संक पन ेचा वीकार क ेला आह े. क याणकारी रा य या क पन ेत रा याच े काय े
वाढत आह े. परंतु रा य सव लोका ंचे क याण कर यासाठी कमी पडत आह े.
अलीकड या का ळात क याणकारी रा या या जबाबदा या मोठ्या माणावर वाढत
आहेत. या सव जबाबदाया क याणकारी रा याला पार पाडता य ेत नाहीत .
क याणकारी रा याची स ंक पना राबिव यासाठी शासनाला वय ंसेवी स ं थांचा
भ कम आधार िम ळत आह े. िश ण , आरो य , अंध ा िनम ु लन, वयंरोजगार ,
कुटुंबिनयोजन , इ. काय वयंसेवी सं थां जबाबदारीन े पार पाडत आह ेत. कुशल न ेतृ व,
काम कर याची अिभनव प त , उ म त ं े, भावी जनस ंपक या सव बाब म ुळे
वयंसेवी सं थां शासना या अन ुपि थतीत भावीपण े काम करत आह ेत.
वयंसेवी सं थांना शासनाकड ून केवळ अनुदानाचीच अप े ा अ सते. वयंसेवी सं थां या
'समांत रत व पाच े' आिण 'िव ता रत ' व पाच े अशा दोन कारच े काय क न
शासनाला क याणकारी रा या या थापन ेत सहकाय करत असत े.
४) ामीण आिण शहरी भागातील िवकासाच े अंतर कमी कर यासाठी : भारतामधील
ामीण भागाचा आिण शहरी भागाचा िवचार करता अस े ल ात य ेते क ामीण आिण
शहरी या दो ही भागा ंतील िवकासा ंम ये मोठ्या माणावर तफावत दश नास य ेते 'शहरे'
ही िश ण , आरो य , संरचना मक सोयी स ुिवधा या ंसार या अन ेक सोयी स ुिवधांनी
संप न आह ेत तर ामीण भाग हणज ेच 'खेडी' आजद ेखील िश ण , आरो य, शु
िप याच े पाणी या ंसार या म ूलभूत सोयीस ुिवधांपासून वंिचत अस याच े िच आपणा ंस
पाहावयास िम ळते. प रणामत : 'दुब ल ख ेडी' आिण 'सबळ शहरे' अशा िवभािजत
व पाचा िवकास िदसतो . ामीण भागातील िश ण , आरो य , र ते, यांसार या
मूलभूत गरजा ंची पूत ता कर या साठी अन ेक वय ंसेवी सं थां उ फ ूत पणे पुढाकार घ ेत
आहेत. ामीण भागातील अन ेक कार या सम या ंवर मात क न ामीण भागाचा व
ामीण भागातील द ुब ल घटका ंचा िवकास कर यासाठी वय ंसेवी सं थां या सहा यभ ूत munotes.in
Page 39
वयंसेवी सं थांची ामीण िवकासातील भूिमका आिण मह व
39 ठरत आह ेत. अशा कार े ामीण आिण शहरी भागातील िव कासाच े अंतर कमी
कर याच े मह वप ूण काय वयंसेवी सं थां करतात .
५) लोकशाहीची जोपासना : लोकांना न ैितक म ू ये, रा ीय अि मता , रा ीय व
िशकव याची यो य जबाबदारी वय ंसेवी सं थां पार पाड ू शकत े. वयंसेवी सं थांचा
मूळ हेतू रा ीय िहत जोपास याचा असतो . वयंसेवी स ं थांमुळे लोकशाही या
िहताची जोपासना करता य ेते. वयंसेवी सं थांमुळे खया अथा ने देशातील लोकशाही
िटकवता य ेते. रा ीय एका मता पाठव याचा , देशातील िवषमता न कर याचा य न
वयंसेवी सं थांकडून केला जातो . अशा कार े देशातील लोक शाही जोपास यासाठी
वयंसेवी सं थांचे काय मह वप ूण ठरते.
६) काया ची नवीन ि ितज े : वयंसेवी सं थां या काया चा याप जसाजसा वाढत जातो .
तसतशा लोका ं या त ारी कमी होत जातात . वयंसेवी स ं थां या कामाम ुळे
शासनावरील कामाचा ताण बया पैक कमी होतो . वयंसेवी सं थांचे काय जनत े या
िहतासाठीच अस याम ुळे अनेक बुि वंत व िवचारव ंत वय ंसेवी सं थे या काया कडे
वळतात. वयंसेवी सं थां या काया मुळे वयंसेवी सं थां जनत ेचा मोठ ्या माणावर
िव ास स ंपादन करतात . याचा उपयोग या स ं थां या वाढ या काया साठी होऊ
शकतो . यासाठी अन ेक िवचारव ंत संशोधन क न काया ची नवीन नवीन ि ितज े
शोधतात .
७) सामािजक प रवत न : सामािजक , आिथ क, राजक य प रवत ना या ीन े िवचार
करता आजची प रि थती ही फार िनराशाजनक आह े. समाजातील अन ेक जण
सामािजक गतीिवषयी उदासीन आह ेत. आिथ क, सामािजक व राजक य
प रवत ना या ीन े शासन आिण राजक य प ठोस पावल े नजीक या का ळात
उचलतील अस े िदसत नाही . अनेक वय ंसेवी स ं थां या समाजातील उप ेि त व
अ याय त लोका ं या ह का ंसाठी लढत आह ेत. वयंसेवी सं थां या या य नात ून
सामािजक प रवत ना या ि य ेला गती िम ळत आह े.
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी सं थांचे मह व सा ंगा.
४.६ सारांश
वयं फूत ने काय करणाया वय ंसेवी सं थां या आज समाजस ुधारणेचे मह वप ूण काय
करत आह ेत. वेगवेगळया िवषया ं या मा यमात ून ामीण भागात आिथ क, सामािजक ,
राजक य , शै िणक , आरो या मक , पया वरण स ंर ण या ंसार या बाब म य े वयंसेवी सं थां
मह वप ूण काय पार पाडत आह ेत.
munotes.in
Page 40
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
40 ४.८ स ंच
१) वयंसेवी सं थांची संक पना सा ंगून ामीण िवकासातील भ ूिमका सा ंगा.
२) ामीण िवकासाची स ंक पना सा ंगून वय ंसेवी सं थांचे ामीण िवकासातील मह व
सांगा.
४.९ अिधक मािहतीकरता
१) मानवी ह क , तुकाराम जाधव , महेश िशराप ूरकर, युिनक काशन
२) यावसाियक समाजकाय , ा. ाज ा टाकसा ळे, के सागर काशन
munotes.in
Page 41
41 ५
वयंसेवी सं थां या यव थापनाची त व े
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ यव थापनाचा अथ व या या
५.३ यव थापनाच े व प
५.४ यव थापनाची व ैिश ्ये
५.५ यव थापनाच े मह व
५.६ सारांश
५.७ संच
५.८ संदभ सूची
५.० उि े
तुत करणाम य े आपण वय ंसेवी े यव थापनातील त व े आिण यवहार या ब ल
अ यास करणार आहोत . या अ यासाची उि े पुढील माण े आहेत.
यव थापन हणज े काय व याची या या समज ून घेणार आहोत .
यव थापनाच े व प , वैिश ्ये व मह व या बदल अ यास करणार आहोत .
हे ी फेयॉलची यव थापनातील त व े कोणती याचाही अ यास करणार आहोत .
५.१ तावना
वयंसेवी े ाचा िवचार करता ा े ाचा िव तार आज िवकिसत रा ापास ून ते
अिवकिसत रा ापय त हणज ेच जगा या कानाकोपया त आला आह े. भारता तसु ा
वयंसेवी े िवकासाला मोठ ्या माणात चालना िम ळालेली िदस ून येते. िकंबह ना
शासना या अन ेक काया म ये शासनाला प ूरक िक ंवा शासनाची एज सी हण ून अन ेक
वयंसेवी सं थां काय रत आह ेत. या वय ंसेवी े ा या िवकासासाठी मागील म ु य कारण
हणज े यांचे वतं यव थापन होय . munotes.in
Page 42
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
42 एखाद े उि सा य कर यासाठी अन ेक य च े य न िक ंवा म या यात एकस ू ता
आणू. यासाठी यव थापनाची आव यकता असत े. याम य े उि े िनि त क ेली जातात .
याचे पृथ करण क ेले जात े. य या कौश याचा व ब ु ीचा वापर क ेला जातो .
याच माण े उपल ध अस णा या इतर साधनसाम ीचा यो य िविनयोग क ेला जातो .
यव थापत प तीचा उपयोग य ेक य , सं थां व यवहार इ . म ये केला जातो . उदा.
शाळा, कारखान े, बँका, सहकारी स ं थां, वयंसेवी सं थां इ. े ांत यव थापना चा वापर
केला जातो . यव थापना या प ती , य िक ंवा सं थां यानुसार बदलत असतात . परंतु
याम य े मह वा या दोन गो ी क े या जातात . पिहली हणज े, यव थापन स ं थेची उि े
िनि त करण े. ही उि े वेगवेगळया सम या ं या न ेम या व स ंि िवधाना ारे य क ेली
जातात व द ुसरी हणज े, उि े सा य कर यासाठी य ेणा या अडचणी व मया दा याबाबतच े
माग दश न यव थापन क ेले जाते.
सं थेने ठरवून िदल े या धोरणा या अन ुषंगाने काय माची रचना व िनयोजन या अन ु प
संघटना बा ंधणी, काया ची िवभागणी क न संघटने या व ेगवेगळया पात ळयांवर काय होत
असताना याम य े सम वय आिण सहकार काय यो य िदश ेने चालव यासाठी माग दश न
आिण िनय ं ण व काय िस ी ह े यव थापनाच े काय आहे.
वयंसेवी े यव थापनाम य े धोरणिनि ती , िनण यि या , िनयोजन , सम वय , संरचना
िनयं ण द ेखरेख आिण लोकस ंपक ही यव थापनाची त व े आह ेत. कोण याही स ं थेचे
यव थापन ह े ती स ं थां िकती काय मतेने काय पार पाडत े यावर त े चांगले का वाईट ह े
ठरिवता य ेते.
५.२ यव थापनाचा अथ व या या
यव थापन हणज े सं थेची पूव िनयोिज त उि े सा य कर यासाठी आव यक अस णा या
गो ीच े िनयोजन व स ंघटन करण े, माग दश न करण े, सम या सोडिव यासाठी आव यक
असणारी मदत करण े व सं थ तग त िविवध घटका ंम ये एकस ू ता, एकसंधता िनमा ण करण े.
यव थापन ह े एक काय आहे. यव थापन ही एक वत ं ानशाखा आह े. परंतु िविश
य िक ंवा य चा सम ूह हणज े यव थापन अस े नाही. तर याम य े एकूण यव थापन
प तीचा िवचार क ेलेला असतो . या य यव थापकाच े काम करतात या ंना
यव थापक िक ंवा शासक अस े संबोधल े जाते. इतर य या सहकाया ने काम क न
घेणे हणज ेच यव थापन .
हणज ेच सं थे या अि त वािशवाय यव थापनाच े अि त व अस ूच शकत नाही . एखा ा
य ची यव थापक हण ून िनय ु करताना क ेवळ या य या काया तील िनप ुणता
िवचार घ ेऊन चालत नाही तर या य ची इतरा ंकडून काम क न घ े याची मता
िवचारात यावी लागत े. यव थापनात य माण ेच क पनाही ितत याच मह वा या
असतात . नवीन क पना ं या साहा यान ेच उि प ूत करण े यव थापकास श य होत े.
munotes.in
Page 43
वयंसेवी सं थां या यव थापनाची त व े
43 ५.२.१ या या :
हे ी फेयॉल - अंदाज िनयोजन , संघटन, सम वय व िनय ं ण ही सव काय हणज ेच
संघटन होय . या या य ेतून यव थापनाची काय प होतात .
जे. एल्. लँडी - यां या मतान ुसार यवसाय स ंघटनेचे िविश ह ेतू अगर उि े सा य
कर यासाठी स ंघटनेतील य सम ूहाकड ून काम क न घ ेणे. एकंदर, मनु यबळाचे
संयोजन व स ंघटन कर णे, काम करणा यांस ेरणा द ेणे व कामावर िनय ं ण ठ ेवणे
हणज े यव थापन होय .
िमलवड - यव थापन ही एक अशी ि या व मा यम आह े क , या माफ त यवसाय
संघटनेने ठरिवल े या धोरणा ंची अंमलबजावणी कर यासाठी िनयोजन क ेले जाते आिण
धोरणाची अ ंमलबजावणी होत असता ना यावर द ेखरेख व िनय ं ण ठेवले जाते.
वरील सव या या ंचा एकि त िवचार क े यास यव थापन हणज े िविश ह ेतू िकंवा उि े
सा य कर यासाठी िनयोजन करण े आिण धोरणा या अ ंमलबजावणीबरोबर द ेखरेख व
िनयं ण ठ ेवणे होय.
आपली गती तपासा :
१) यव थापना ची या या व अथ प करा .
५.३ यव थापनाच े व प
१) यव थापन ह े एक आिथ क साधन आह े :
वयंसेवी स ं थांम ये उपल ध साधना ंचा पया वापर करण े गरज ेचे असत े. उपल ध
साधनाचा सम वय साध ून यावर भावी िनय ं ण ठ ेवणे हे यव थापनाच े कत य आह े.
सं थेची उि े पार पाड यासाठी या आिथ क साधना ंचा पया उपयोग करण े आव यक
असत े.
२) यव थापन ही अिधकार प ती असत े :
यव थापनाला आपल े काय कर यासाठी आव यक त े अिधकार असल े पािहज ेत.
िनयोजन , संघटन, िनद शन, िनण य घेणे, सम वय व िनय ं ण या बाबत आव यक त े
अिधकार सोपिवल े जातात . या अिधकाराम ुळे यव थापनाला स ं थेचे यव थापन करता
येते हणूनच यव थापन ही एक अिधकार प ती आह े. या अिधकार प तीम य े ह कूमत व
िनयं ण या ंची अिधस ा अ ंतभू त असत े.
३) यव थापन ही एक साम ूिहक ि या आह े :
यव थाप नात इतरा ंकडून काय क न घ े याचे कौश य अिभ ेत असत े. यवसायातील
काया या िबनच ूक व काय म अ ंमलबजावणीसाठी पा लोका ंची िनय ु करण े आिण
यां याकड ून काय क न घ ेणे यात यव थापनाच े कत य आह े. कारण कम चारी वग हा munotes.in
Page 44
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
44 घटक सजीव ि याशील असतो . म आिण साधन े यात हाच म ूलभूत फरक आह े.
कम चा यांकडून सहकाय व क ृितशील ितसाद िम ळिवणे आव यक असत े. यािशवाय
सं थेला लाभदायक ि थती य ेणार नाही . पुढाकार घ ेऊन िविवध ि या ंचे संघटन करण े
आिण स ंबंिधत ि या ंम ये सात य कायम राखण े मह वाच े असत े. इतरांकडून कौश यान े
काय क न घ ेतले तर त े श य होत े. यव थापकान े कम चा यां या य ना ंना िश त व यो य
िदशा लावली पािहज े.
आपली गती तपासा :
१) यव थापनाच े व प िवशद करा .
५.४ यव थापनाची व ैिश ्ये
१) यव थापन ही एक ि या आह े :
यव थापन ा ि य ेत िनयोजन , संघटन, सम वय , अिभ ेरण, िनयं ण, इ. अनेक
ि या ंचा समाव ेश होतो . सं थांचालक , नोकरवग इ. या ि य ेचे घटक असतात . या
ि य ेचे मुख काय हणज े साधनसाम ीचा पया उपयोग समाजासाठी करण े, असा अथ
लागतो . सं थे या काया ला आव यक अस णा या साधनसाम ीचा पया वापर कर याच े
काय यव थापन ि य े ारे चालत े.
२) यव थापन ह े चांग या कामाच े फळ आहे :
यव थापन करण े हे चांग या कामाच े फळ आहे. यव थापन ह े नेहमी काही तरी सा य
कर या या माग े असत े. यव थापनाला ठरािव क उि े पार पाडायची असतात . उदा.
िविवध क प राबिवण े, िविवध काय म करण े इ. उि े गाठ याच े काम यव थापन करीत
असत े.
३) यव थापन हणज े इतरा ंकडून काय क न घ ेणे :
यव थापकाला आप या स ं थेची काय पार पाड यासाठी , आप या हाताखालील
कम चा यांकडून काय क न यावयाची असतात . ही काय क न घ ेत असताना याला
आप या सहका यांना स ला द ेणे, माग दश न करण े, अिभ े रत करण े, सहकाय करण े व
काय करावी लागतात . थोड यात यव थापकाला आप या सहका यांकडून कुशलतेने
काय क न यावी लागतात .
४) यव थापन ह े एक साम ूिहक काय आहे :
यव थापन ही एक साम ुदाियक ि या आह े. कोण याही स ं थेची उि े सामूिहक य ना ंनी
लवकर सा य होतात . य गत य ना ंना यव थापन हणता य ेणार नाही . यव थापनाचा
संबंध साम ूिहक य ना ंशी य ेतो. सं थेचा उ ेश सफल हावा हण ून सं थेचे कम चारी
समूहाने य न करतात याला यव थापन हणता य ेईल.
munotes.in
Page 45
वयंसेवी सं थां या यव थापनाची त व े
45 ५) यव थापन ह े अ य व पाच े असत े :
यव थापन ही न िदसणारी अ य श होय . यव थापन ह े एक शासना माण े असत े.
आपण य यव थापन पाह शकत नाही . परंतु यव थापनाच े चांगले-वाईट प रणाम पाह
शकतो . हणज ेच कम चा यांचा उ साह , यांची काय मता व यश अिधक िम ळाले असेल,
तर या स ं थेचे यव थापन चा ंगले आहे असे आपणास हणता य ेईल.
६) यव थापनाला पया य नाही :
यव थापनाची काय कर यासाठी स ंगणकाचा वा पर मोठ ्या माणावर होऊ लागला आह े.
यामुळे यव थापका या काम कर या या मत ेम ये भर घातली आह े. जरी अस े असल े
तरी यव थापन ि य ेला पया य नाही . यव थापक हा या स ं थेम ये आव यक असतो .
७) यव थापन ही एक कला आह े :
यव थापन ही कला आह े, कारण यव थापक य कौश य ही यि गत बाब आह े.
वा तिवक यव थापन ह े एक शा आह े. तथािप शा ा ंचा अवल ंब करत े वेळी यात
वैयि क कौश याम ुळे फरक पडतो . हणून यव थापन ही एक कला आह े. यव थापनाला
अनेक िनण य याव े लागतात . यासाठी या याकड े चांगले कौश य असण े आव यक आह े
याला अन ेक , सम या सोडवा या लागतात . या सोडिव याची कला यव थापका ं या
अंगी असत े.
८) यव थापन ह े एक शा आह े :
यव थापन करत असताना यव थापक या या ानाचा वापर करतो . यव थापनाम य े
त वाचा समाव ेश होतो . यव थापना या ानाम य े तक संगत सात य आढ ळते.
यव थापनास ंबधी काही िस ा ंत त व े आहेत. शा ीय योगा या कसोटीवर तपासणी व
िव ेषण क न यव थापनाच े ान स ंपादन क ेलेले असत े. या सव कारणा ंमुळे यव थापन
शा आह े.
९) यव थापन हा एक यवसा य िकंवा पेशा आह े :
यव थापकास चौफ ेर ानाची गरज अस यान े यास काही श ै िणक , यावसाियक व
िश णा मक िश ण याव े लागत े हणून यव थापन हा एक प ेशा आह े.
१०) यव थापन सव यापी ि या आह े :
यव थापन मानवी ाची सोडवण ूक करत े क याम ुळे यवसाय उि े सा य होतात .
यव थापक य ेक े ासाठी आव यक असत े. उदा. शै िणक स ं थां, धािम क सं थां,
सहकारी स ं थां इ. हणून यव थापन सव यापी ि या आह े.
११) यव थापन ह े गितमान आह े :
यव थापन ही एक गितमान ि या आह े. यव था पन ही स ा िवकिसत होणारी एक
गितमान ि या होय . यव थापनाची या ी व प , त वे, िस ांत याम य े काळानुसार munotes.in
Page 46
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
46 अनेक प रवत ने झाल ेली िदस ून येतात. यव थापनाच े प रंपरागत व प आज प ूण त:
बदलल ेले आहे. भिव यातस ु ा ही प रवत नाची ि या अशीच स ु राहणा र आह े.
१२) यव थापन अन ेक त वा ंचा अवल ंब करत े :
यव थापन करीत असताना यव थापाना या त वा ं या अवल ंब करावा लागतो . उदा.
(हे ी) फेयॉलने सांिगतल ेली चौदा त व े काय िवभाजन , अिधकार व जबाबदारी , िश त ,
आदेशातील एकवा यता , िनद शनातील एकवा यता इ . त वांचा अवल ंब करावा लागतो .
हणून यव थापनाम य े अनेक त वा ंचा समाव ेश होतो .
१३) यव थापन सव तरावर असत े :
यव थापनाचा अवल ंब हा सव तरा ंवर क ेला जातो . उदा. उ च यव थापन (Top
Managment ), म यम यव थापन (Middle Level Management ) आिण किन
यव थापन (Lower Level Management ) या सव तरा ंसाठी यव थापका ंना
यव थापन कराव े लागत े. याम य े उ च यव थापनावर यव थापकाला अिधक मह वाची
कामे करावी लागतात . किन यव थापनावर रोजची असणारी काम े करावी लागतात .
१४) यव थापन सतत चालणारी ि या आह े :
यव थापन ही सतत चालणारी अशी ि या आह े. यव थापनाला आपली काय
अखंडपणे करावी लागतात . यव थापन था ंब यास यवसायातील सव च ि या था ंबतात.
हणून यव थापनाला आपल े काम सतत स ु ठेवावे लागत े.
१५) यव थापन सामािजक ि या आह े :
यव थापनाचा स ंबंध मानवाशी य ेतो. उ ोग स ं थेतील य ेय पूण कर यासाठी
कामगारा ंम ये सम वय साधण े, यांना माग दश न करण े, ो साहन द ेणे, यां या सम या
सोडिवण े, या यावर द ेखरेख व िनय ं ण करण े हणज े यव थापन , हणज ेच य िवकास
होय.
आपली गती तपासा :
१) यव थापना या िविवध व ैिश ्यांची चचा करा.
५.५ यव थापनाच े मह व
आधुिनक करणाम य े यव थापना या मह वात सतत वाढ होत आह े. जागितक
प रि थतीम य े यवसाय स ं थांना आप या अि त वासाठी व भिव यासाठी झगडाव े लागत
आहे. या सव प रि थ तीमुळे यव थापनाला कधी न ह े, इतके मह व ा झाल े आहे. अशा
यव थापनाच े मह व खालील माण े आहे.
munotes.in
Page 47
वयंसेवी सं थां या यव थापनाची त व े
47 १) साधनसाम ु ीचा मह म उपयोग :
यवसायातील उपल ध साधना ंचा यो य व मह म उपयोग करण े हे काय म
यव थापनावर अवल ंबून असत े. कोण याही यवसाया साठी अन ेक साधनसाम ु ीची
जोडणी करावी लागत े. याचबरोबर या साधना ंचा काटकसरीन े व यो य उपयोग करण े
आव यक असत े. िनयोजन , िनयं ण व िनद शक क न साधना ंचा मह म उपयोग
कर यासाठी यव थापन य नशील असत े.
२) पधा श वाढत े :
यव थापनाम ुळे संघटनेची पधा श वाढत े. आधुिनक का ळात लोका ं या गरजा ल ात
घेऊन अन ेक उ पादन े घेतली जातात . यामुळे बाजारप ेठेत ती पधा िनमा ण झाल ेली
िदसत े. या पध ला त ड द े यासाठी यव थापन मह वाची भ ूिमका बजावत े.
३) काय मता वाढत े :
यव थापन चा ंग या कारे के यामुळे यवसायाची काय मता वाढत े. यव थापनाम ुळे
साधनसाम ीचा पया वापर क ेला जातो . यामुळे कमीत कमी उ पादन खचा त सेवा
िमळते. साहिजकच सव यवसायाची काय मता यवसायाम ुळे वाढते.
४) कम चा यांना ेरणा िम ळते :
सं थेतील कम चा यांना ेरणा द ेणे हे यव थापनाच े मु य काय आहे. कम चा यांना ेरणा
दोन कार े िदली जात े. आिथ क ेरणा आिण आिथ केतर ेरणा. कम चा यांना या दो ही
मा यमा ंतून नेहमी समाधानी ठ ेव याच े काम यव थापन करत े.
५) पुढाकारासाठी उ ेजन िम ळते :
यश वी य व थापक आप या कम चा यांना पुढाकार द ेत असतो . यामुळे सांिघक भावना
वाढते. वैयि क कौश यात भर पडत े याम ुळे संघटना काय म बनत े.
६) सांिघक भावना वाढीस लागत े :
यव थापक आप या कम चा यांना आप ुलक या भावन ेने काय कर यास भाग पाडतो .
याचबरोबर सवा ना सहकाया या भावन ेने काय कर यासाठी ो सािहत क ेले जात े. ही
सांिघक भावना यव थापनाम ुळे िवकिसत होत े.
७) नवीन बदल करण े श य :
आधुिनक यव थापन ह े गितशील आह े. याम य े सात यान े नवीन सम य ेनुसार नवीन बदल
हे अपेि त असतात . नवीन यव थापक य क पन ेतून अशा सम या सोडिव यासाठी नवीन
बदल वीकारल े जातात . यातून सं थेला अिधक फायद े होतात .
munotes.in
Page 48
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
48 ८) तं ानातील गती :
आधुिनक जगात नवनवीन शोध व ता ंि क बदल होत असतात . या नवीन त ं ानाचा
उपयोग यव थापनाकड ून चांग या कार े होतो . यासाठीच े यव था पन यव थापकच
क शकतो .
९) वाढ आिण िव तार करण े श य :
काय म यव थापनाम ुळे सं थेची वाढ आिण िव तार करता य ेते. सं थां िवकिसत
कर यासाठी यव थापक य नशील असतो . तो आप या कम चारी वगा ला ो सािहत
क न स ं थेब ल या ं याम य े आप ुलक िनमा ण करतो . यातूनच स ं थेची वाढ आिण
िव तार होतो .
१०) कामगारा ं या जीवनमानाचा दजा सुधारतो :
आधुिनक का ळात यव थापकाला आिथ क गतीचा आधार अस े संबोधल े जात े.
यव थापन काय मतेवर कामगारा ंचे जीवनमान अवल ंबून असत े. काय म
यव थापनाम ुळे उ पादन काया स चालना िम ळते. आव यक व च ैनी या व त ूचे मोठ्या
माणावर उ पादन करता य ेते. असं य लोका ंना रोजगार उपल ध क न द ेता येतो.
११) समाजाची मदत िम ळते :
यवसायाच े काय म यव थापन करण े ही यव थापनाची सामािजक जबाबदारी समजली
जाते. या सामािजक जबाबदारीबरोबर भा गधारका ंचे िहत जपण े. कम चा यांना यो य म ंजुरी
व तूंची िक ंमत िकफायतशीर ठ ेवणे इ. गो चा समाव ेश होतो . साहिजकच याम ुळे
यव थापनद ेखील एक कारची समाजाची मदत िम ळ यास सा य होत े.
आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी सं थां या काया त यव थापनाची मह वा ची चचा करा.
५.६ सारांश
वयंसेवी े ा या वाढीमागील व िवकासामागील म ुख कारण हणज े वय ंसेवी सं थांचे
यव थापन होय . वयंसेवी स ं थांना आपली उि े सा य कर यासाठी अन ेकां या
य ना ंची व मदतीची आव यकता असत े. या य ना ंना स ुंसघिटत व प द े यासाठी
यव थापनाची आव यकता असत े. सं थेने ठरवून िदल े या काय मां या अन ुषंगाने रचना ,
िनयोजन , काया ची िवभागणी , भांडवल उभारणी , यांसार या स ंघटने या िविवध पात ळयांवर
काय होत असताना याम य े सम वय , सहकार , काय यो य िदश ेने चाल यासाठी माग दश न
करणे व िनय ं ण ठेवणे हे यव थापनाच े मुख काय असत े.
सं थे या काया चा बर ेवाईटपणा स ं थे या यव थापनावर अवल ंबून असतो .
munotes.in
Page 49
वयंसेवी सं थां या यव थापनाची त व े
49 ५.७ स ंच
१. यव थापनाची स ंक पना प क न यव थापनाची व ैिश ्ये िवशद करा .
२. यव थापनाचा अथ व या या सा ंगून यव थापनाच े व प प करा .
३. यव थापना या मह वावर िटपण िलहा .
४. वयंसेवी सं थां या काया त यव थापना या मह वावर चचा करा.
५.८ संदभ सूची
१. यव थापनाची त व े आिण काय
लेिखका : १) ा. पाली श ेठ, २) ा. िवदुला क ुलकण , ३) ा.नेहापुरािणक , ४) ा. अि मता क ुलकण
काशन : डायम ंड काशन
२. यव थापन स ंक पना (Management Concept )
लेखक : डॉ. एम. के. गावडे
काशन : अथव पि लक ेशन
munotes.in
Page 50
50 ६
वयंसेवी सं थांचे उप म
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ ा तािवक
६.२ आरो यिवषयक काय म
६.३ शै िणक काय म
६.४ जल यव थापन काय
६.५ यसनम ु् काय म
६.६ रोजगार िनिम ती काय म
६.७ वयंसेवी सं थांसमोरील सम या
६.८ सेवाभावी स ं थां या सम या ंवरील उपाय
६.९ सारांश
६.१० वा याय
६.११ संदभ सूची
६.० उि े
तुत करणाम य े आपण वय ंसेवी सं थांचे काय म आिण या ं या म ुख सम या ंचा
अ यास करणार आहोत . या करणा या अ यासाची उि े खालील माण े आहेत.
वयंसेवी सं थांचे मुख काय म समज ून घेणे.
वयंसेवी सं थां या सम या िवशद करण े.
वयंसेवी सं थां या सम य ेवरील उपाय जाणण े.
६.१ तावना
भारता या आा |थक, सामािजक िवकासात ामीण भागा या िवकासाला िवश ेष मह व आह े.
ामीण भागातील दा र ्य, बेरोजगारी , ाथिम क िश ण , आरो य , िप याच े पाणी , munotes.in
Page 51
वयंसेवी सं थांचे उप म
51 वाहतुक या सोयी , र ते, वीज या ंसार या म ूलभूत सुिवधा ा क न द े यासाठी
शासनाला अन ेक योजना ं या मा यमात ून य न कराव े लागतात . ामिवकासा या काया त
शासनाला मदत कर णा या सेवाभावी य ं णेची आव यकता आह े. सेवाभावी ीने आिण
सामािजक बा ंिधलक या ि कोनात ून काय करणा या सेवाभावी स ं थां शासनाला मदत
करीत असतात . यासाठी िश णािवषयीची जाग ृती, अंध ा िनम ु लन, कुटुंब िनयोजन , ौढ
िश ण , साव जिनक आरो य , वृ ांची का ळजी, पया वरण र ण , कायद ेिवषयक सा रता ,
ाम व छता या ंसार या अन ेक े ांत सेवाभावी स ं थांचे संपूण देशात शासनाला य
व अ य मदत कर याच े िवशाल जा ळे िनमा ण झाल े आहे.
भारतातील स ेवाभावी स ं थां या वाय स ं थां असून या शहरी भागाबरोबरच ामीण
भागातील सहा य , िनराधार आिण िव शेषतः ग रब लोका ंना वावल ंबी बनिव यासाठी या
सं थां नेहमीच त पर असतात . भारतात वात ं यपूव काळात रामक ृ ण िमशन , ि ा न
िमशनरी या ंसार या अन ेक सं थांचे सामािजक काया चे योगदान आपणास िवसरता य ेणार
नाही. बोधन आिण जाणीव जाग ृती या काया त भारतातील ामीण भागातील लोका ंची
पारंप रक मनोव ृ ी बदल यासाठी अिन ढी , परंपरा, अ पृ यता, जातीयता न
कर यासाठी स ेवाभावी स ं थां शासना या पाठीमाग े भ कमपण े उ या राहताना िदस ून
येतात.
वयंसेवी सं थांचे काय म ामीण समाजा या आिथ क आिण सामािजक िवका सासाठी
मह वाच े अस याम ुळे िविवध िवभागा ंत वेगवेगळया व पाच े काय म वय ंसेवी
सं थांमाफ त राबवल े जात आह ेत.
मह वाच े काय म प ुढील माण ेसांगता य ेतील.
६.२ आरो यिवषयक काय म
ामीण भागात ढी , परंपरा, अंध ा आिण अिन चालीरीती याम ुळे आरो याची सम या
फार िबकट आह े. िनर रता व आिथ क दुब लता याम ुळे आरो या या सम या व ेळीच
सोडव या जात नाहीत हण ून अशा सम या सोडव यासाठी वय ंसेवी स ं थां
आरो यिवषयक काय म हाती घ ेते ते पुढील माण े :
६.२.१ कु रोग िनम ु लन काय म :
ामीण स माजात क ु रोगाकड े पाह याचा ि कोन फार व ेगळा आहे. कु रोगाला महारोग
हणूनही ओ ळखला जातो . पूव एखा ा या घरी क ु रोगी आढ ळला तर या घरावर
बिह कार टाकला जात अस े. या भीतीपोटी आप या घराम य े कु रोगी आह े हे सांगत
न हत े. कु रोगाबाबत अन ेक गैरसमज आह ेत हण ून कु रोगाची सम या िदवस िदवस वाढत
आहे.
या रोगाच े िनमु लन कर यासाठी महारा ातील अन ेक वय ंसेवी सं थां काय करीत आह ेत.
पनवेल येथे असणारी बाबा आमट या आन ंदवनापास ून ेरणा घ ेऊन थापन झाल ेली
कु रोग िनवारण सिमती शा ंतीवन ह े याच े मूित मंत उदाहरण द ेता येईल. या स ं थे या munotes.in
Page 52
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
52 मा यमात ून अन ेक कु रो या ंना पूण पणे बरे कर यात आल े व या लोका ं या प ुनव सनाच े
काय देखील पार पाडल े.
६.२.२ यरोग िनम ू लन काय म :
आप या द ेशात काही वय ंसेवी सं थां एका िविश उ ेशाने थापन झाल े या आहेत. अशा
सं थांम ये यरोग िनम ू लनाच े काय करणा या सं थां अनेक आह ेत. यरोगावरील उपचार
ि या दीघ कालीन अस याम ुळे यरोग झाल े या णा ंना मोफत आरो य स ुिवधा
वयंसेवी सं थांमाफ त पुरिव या जात आह ेत.
६.२.३ एड्सिवषयक काय म :
वातं यो र का ळात एड ्स ही आरो याची नवीन सम या िनमा ण झाली आह े. शासक य
तरांवर जनजाग ृतीचे काय म घ ेतले जात आह ेत. आज वय ंसेवी सं थां शहरी आिण
ामीण भागात अन ेक मा यमा ंतून जनजाग ृतीचे काय म राबवीत आह ेत. काही वय ंसेवी
सं थां एड्स त णा ंसाठी आरो य स ुिवधा द े याचे मह वप ूण काय करताना िदसत
आहेत.
६.२.४ कुटुंब क याण काय म :
कुटुंब क याण काय माम य े पाळणा ला ंबिव यासाठी व था ंबिव यासाठी आव यक
असणा या सुिवधा प ुरव याच े काय याम य े गभ िनरोधक गो ळयांचा पुरवठा करण े, मोफत
श ि या करण े तसेच लहान क ुटुंबाचे मह व लोका ंना पटव ून सा ंगणे अशा कार े
लोकस ं या वाढीची सम या ल ात घ ेऊन लोकस ं या िनय ं णासाठी व सामािजक
जनजाग ृतीसाठी वय ंसेवी सं थांनी कुटुंब क याण काय मावर भर िदला आह े.
६.२.५ ने िचिक सा व मोतीिब ंदू श ि या :
ामीण भागातील ग रब आिण गरज ूंसाठी न े िचिक सा हणज ेच डोळयांची तपासणी क न
देणे आिण मोतीिब ंदू श ि या मोफत करण े काय माला काही वय ंसेवी सं थेने आिथ क
मह व िदल े आहे. याचे मूित मंत उदाहरण आपण पनव ेल ताल ु यातील तारा या गावातील
युसुफ स टर या वय ंसेवी स ं थेचे घेऊ शकतो . या वय ंसेवी स ं थेने ने िचिक सा व
मोतीिब ंदू श ि या स ंदभा त एवढ े काय केले क लोक स या तारा या गावाला डो ळयां या
ऑपरेशनचे गाव हण ून ओ ळखू लागल े. काही वय ंसेवी सं थेम ये या स ुिवधा अितशय
अ पदरात उपल ध क न िद या जात आह ेत. हणून ने िचिक सा व मोतीिब ंदू श ि या
हे एक वय ंसेवी सं थेचे मह वाच े काय आहे.
६.२.६ इतर आरो यिवषयक काय म :
दैनंिदन जीवनात भ ेडसाव णा या आरो या या सम या सोडिव यासाठी आरो य स ुिवधांचा
पुरवठा वय ंसेवी सं थां करीत आह ेत. मोफत आरो य तपासणी करण े, औषध प ुरवठा
करणे, िकरको ळ व पाच े आजार आिण यावरील उपचार यासाठी आरो य क चालवण े
असे इतर आरो याच े काय म वय ंसेवी सं थां राबवीत आह े. munotes.in
Page 53
वयंसेवी सं थांचे उप म
53 आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी सं थां या आरो यिवषयक काय मांचा आढा वा या .
६.३ शै िणक काय म
ामीण भागात िश णाचा सार कर यासाठी व ग रब गरजूंना दज दार िश ण द े यासाठी
अनेक वय ंसेवी सं थां शै िणक काय माची अ ंमलबजावणी करीत आह ेत. औपचा रक
िश णाबरोबरच जीवनम ू याच े िश ण द ेणे. मूलभूत िश ण द ेणे िकंवा िश णाला
यावसाियक जोड द ेणे या ीन े शै िणक काय माची अ ंमलबजावणी क ेली जात आह े.
६.३.१ आिदवासी आ मशा ळा चालिवण े :
आिदवासी समाजाला श ै िणक वाहात आण यासाठी अितद ुग म भागा ंत अन ेक वय ंसेवी
सं थां आ मशा ळा चालवीत आह ेत. काही आ मशा ळा शासना या अन ुदानावर चालव या
जातात . तर काही आ मशा ळा वयंसेवी सं थां वे छेने व वखचा ने चालवीत आह ेत.
६.३.२ शै िणक स ुिवधा िनमा ण करण े :
महारा ातील अन ेक वय ंसेवी सं थांनी दुब ल घटका ंना िकंवा बह जन समाजाला िश ण
दे यासाठी श ै िणक स ं थां सु के या आह ेत. या सं थांम ये मोफत िश णाची स ुिवधा
उपल ध क न िदली जात े. याचबरोबर द ुग म भागात अ ंगणवाड ्या चालिवण े, रा ीच े वग
चालिवण े, िश यव ृ ी द ेणे, शै िणक सािह याचा प ुरवठा करण े इ यादी िश णिवषयक
काय म राबवल े जात आह ेत.
६.४ जल यव थापन काय
सं थांचे जल यव थापन ह े एक मह वाच े काय आह े. जलस ंप ीच े संर ण करण े,
जलसा रता करण े आिण पा याच े साठे िनमा ण करण े यासाठी कड ्या व प ्या व पाच े
बंधारे बांध याच े काम वय ंसेवी स ं थां करीत आह े. लोक सहभागात ून पाणलोट े
िवकास काय म वय ंसेवी स ं थांमाफ त राबिवल े जात आह ेत. काही वय ंसेवी सं थां
जल यव थापना या उ ेशाने थापन क ेलेले आह ेत. हणून जल यव थापन हा एक
मह वाचा काय म वय ंसेवी सं थांचा आह े.
६.५ यसनम ु काय म
ामीण भागात व िवश ेषतः द ुग म भागा ंत यसनाधीनता अिधक माणात आढ ळून येते या
यसनाधीनत ेमुळे ामीण भागात दा र ्याचे माण िदवस िदवस वाढत असताना आपणास
िदसत आह े. आिदवासी िवभागात तर याच े माण अिधक आह े. हणून यसनम ु
काय माची अ ंमलबजावणी क न यसनाधीन क ुटुंबाचे पुनव सन करण े, वेगवेगळया
यसना ंपासून या ंना दूर करण े तसेच यसना ंपासून दूर राह यासाठी जनजाग ृती करण े अशा
व पा या काय मांची अंमलबजावणी वय ंसेवी सं थां करताना िदसत आह ेत. munotes.in
Page 54
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
54 ६.६ रोजगार िनिम ती काय म
बेरोजगारी ही एक मोठी सम या बनत अस याम ुळे शासनामाफ त रोजगा र िनिम ती या
काय मांची आखणी व अ ंमलबजावणी क ेली जात आह े. या उ ेशाने रोजगार िनिम तीचे
काय म शासनान े सु केले आहेत. ते उ ेश सा य कर यासाठी ामीण भागात अिधक
रोजगार िनिम ती कर यासाठी य काय मांची अ ंमलबजावणी वय ंसेवी सं थां करीत
आहेत.
६.७ वयंसेवी सं थांसमोरील सम या
तावना :
वयंसेवी सं थां सामािजक प रवत नासाठी व ेगवेगळया व पाची काय अिवरतपण े करत
आहेत या काया ची िवभागणी क याणकारी काय िवकासा मक काय व बोधना मक काय
या गटा ंम ये केली जात े. तशा िविवध व पाच े काय करत असताना व ेगवेगळया बाब ना
िकंवा सम या ंना वय ंसेवी स ं थां त ड द ेत असतात . यां या काया ला अन ुकूल अस े
वातावरण िक ंवा प रि थती नस याम ुळे अनेक सम यामध ून वय ंसेवी सं थां वाटचाल
करीत आह ेत. यामधील मह वा या सम या िक ंवा म ुख बाबी प ुढील माण े.
६.७.१ असंघिटत े :
वयंसेवी स ं थां ामीण भागा ंत व शहरी भागा ंत िवख ुरले या आह ेत. येक सं थेचे
काय े व उि े िभ न िभ न व पाच े आह ेत. मा बह ता ंशी वय ंसेवी स ं थांना
भेडसाव णा या सम या सव साधारण समान आह ेत. या सम या सोडिव यासाठी वय ंसेवी
सं थांचे थािनक पात ळीवर िक ंवा ाद ेिशक तरावर स ंघ न असण े आव यक आह े. मा
तशा कार या स ंघटना वय ंसेवी स ं थांना िदस ून येत नाही . यामुळे या स ं थां या
िवकासाला पोषक वातावरण िनमा ण होत नाही .
६.७.२ अपुरा िनधी :
वयंसेवी सं था समाज प रवत नाचे काय कर यासाठी आव यक असणारा िनधी
वेगवेगळया मागा ने िमळवीत आह ेत. काही वय ंसेवी सं थां िविश काया साठी शासनाकड ून
अनुदान घ ेतात. मा स ं थेचा स ंपूण कारभार चालिव यासाठी ठरल ेली उि े सा य
कर यासाठी द ेणगी पान े ि मळणारा िनधी व शासक य अन ुदान अप ुरा अस याम ुळे
आप या काया ची या ी वाढिवता य ेत नाही . िनधी उभार यासाठी अन ेक काय क या ना
अिधक व ेळ ावा लागतो . भांडवला या कमतरत ेमुळे आिथ क सम या वय ंसेवी
सं थांम ये असल े या िदस ून येतात.
६.७.३ राजक य न े यांचे वच व :
भारताम य े ामीण भागा ंतील व ेगवेगळया वय ंसेवी सं थांम ये राजक य न े यांचे व च व
आहे. वाथ वय ंसेवी सं थांम ये राजक य न े यांनी थान िम ळवलेले असत े. वयंसेवी
सं थांना थोड े आिथ क साहा य क न आपल े वच व िनमा ण केलेले असत े याच बरोबर munotes.in
Page 55
वयंसेवी सं थांचे उप म
55 राजक य प ाचा फायदा घ ेऊन िक ंवा स ेचा फायदा घ ेऊन च ुक या मागा ने शासक य
िनधी व सवलती िम ळिव या जातात मा अशा स ं थां िविश न े यां या दबावाखाली काय
करत असतात . सामािजक काय करत असताना समाजाम य े दुजाभाव य क ेला जातो .
अशा स ं थां खया अथा ने लोकिहता या न राहता राजक य न े यांची मज सा ंभाळ याचे
काम करत असतात . यामुळे ग रब व गरज ू घटका ंपय त अशा स ं थांचे उप म पोहोचत
नाही.
६.७.४ शासक य अिधका यांचा ह त ेप :
वयंसेवी सं थां आिण शासक य य ं णा या ं याम य े सलो याच े संबंध असल ेले िदसून येत
नाहीत . शासक य य ं णेम ये असल े या ुटी वय ंसेवी सं थांमधील काय कत समाजासमोर
आणत असतात . तसेच शासक य योजना य लाभाथ पय त पोहचिव यासाठी शासक य
अिधका यांवर दबाव आणत असतात . यासंबंधी शासक य अिधकारी वय ंसेवी सं थां या
काय क या वर रोष ठ ेवतात आिण याचा राग अ य री या काढ याचा य न क ेला जातो
अशा कार े शासक य अिधकारी व वय ंसेवी सं थांचे काय कत य ां याम य े सलो याच े
संबंध नस याम ुळे राजक य न े यांचा आधार घ ेऊन शासक य अिधका यांम ये ह त ेप
क न काय क या ना ास द ेतात, काय क या ची छळवणूक करतात . काय कर यास नाउम ेद
करतात अशी व ृ ी शासक य अिधका यांम ये आढळून येते.
६.७.५ िशि त काय क या चा अभाव :
वयंसेवी सं थांम ये काय करणार े काय कत वे छेने तयार झाल ेले असतात . याम य े फार
थोडे काय कत बेरोजगाराम ुळे वयंसेवी स ं थांम ये काय करीत असतात . अशा
काय क या म ये काय कर याच े कोणत ेही अन ुभव िक ंवा िवश ेष िश ण घ ेतलेले नसत े.
सु वातीला या काय क या म ये जनत ेब ल आप ुलक िक ंवा आ मीयता नसत े अशा
काय क या कडून जनत ेचा सहभाग िम ळिव यासाठी िवश ेष य न होत नाही . काही काय कत
सामािजक ित ा िम ळिव यासाठी वय ंसेवी सं थांना जोडल ेले असतात . या काय क या ना
कोणत ेही अन ुभव नस याम ुळे यो यरी या सामािजक काय केले जात नाही .
६.७.६ काय प तीतील दोष :
अनेक वय ंसेवी स ं थांची उि े प नसतात . यां या काया त पूव िनयोजन नसत े
िकंबह ना स ंयोजन कौश याचा अभाव असतो . सं थेचे काय कारी म ंडळ आिण काय कत
यां याम य े सम वयाचा अभाव असतो िक ंवा मालक व नोकर या ंसारख े संबंध िनमा ण
झालेले असतात . काही स ं थांम ये घराण ेशाहीचे वच व असत े अशा कार े काय प तीत
दोष अस याम ुळे िविश य कड ून सं थेचे सव िनण य घेतले जातात . िनण य घेताना
काय क या या मता ंचा आदर क ेला जातोय अस े नाही याम ुळे वयंसेवी सं थांचे िनण य
सदोष प तीच े असतात ही सम याद ेखील अन ेक वय ंसेवी सं थांम ये असल ेली िदस ून
येते. तसेच शासक य िनधी व ेळेवर उपल ध क न िदला जात नाही . याचा िवपरीत प रणाम
वयंसेवी सं थां या काय प तीवर होतो .
munotes.in
Page 56
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
56 ६.७.७ स ा िटकिव याच े मा यम :
आप या स ेला धोका पोहोच ू नये हण ून काही िनः वाथ काय क या ना पुढे क न
सेवाभावी स ं थांचा आधार घ ेतात. यामुळे सेवाभावी स ं थांची आिण काय क या ची ितमा
मलीन होत े अशा य ची स ं या वय ंसेवी स ं थां थापन क न काय क या या
मा यमात ून आिण वय ंसेवी सं थे या नावान े आपली ितमा उज ळ याचे काम करतात
आिण स ं थे या मा यमात ून िकंवा स ं थेचा द ु पयोग क न राजक य े ात स ा
िटकिव याच े य न करीत असतात . यामुळे वयंसेवी सं थां या िन : वाथ काय प तीम ुळे
मया दा येतात. हणूनच वय ंसेवी े ात ही एक सम या िनमा ण झाली आह े.
६.७.८ शासनाच े िव ता रत िवकास घटक / शासना या अन ुदानावर अवल ंबून
असणा या सं थां :
अनेक वय ंसेवी सं थां वतः या उ प नाच े साधन शोधायच े सोडून फ शासना या
अनुदानावर चाल णा या आहेत. अशा स ं थांना वतःच े अि त व नाही . शासन आपल े
िविवध िवकासाच े काय म या स ं थांमाफ त राबवीताना िदस ून येतो अशा काय माची
अंमलबजावणी करताना शासना या नोकरशाहीच े आद ेश पाळावे लागतात . शासना या
िनयमा ंना बा ंधील राह न आपल े काय कराव े लागत े याम ुळे समाजा या गरजा ओ ळखून
उि ठरिव याप े ा शासनान े ठरवून िदल ेले काय म राबिवण े एवढ्यापुरते मया िदत काय
असल ेले िदसून येते. अशा वय ंसेवी सं थां वाय ता धो यात य ेते. शासनाच े काय म
बंद पड यास िक ंवा योजन ेत गैर यवहार झा यास स ं थांची ितमा मलीन होत े.
६.७.९ उि प ूत ला मह व :
काही वय ंसेवी स ं थां सामािजक काय करत असताना व ेगवेगळया मागा ने िनधी
िमळव यासाठी िक ंवा शासनाकड ून अन ुदान िम ळव यासाठी आप या उि प ूत ला अिधक
मह व द ेतात. आप या काया चा खया अथा ने समाजाला िकती फायदा होतो या गो चा
िवचार न करता ीम ंताकड ून देण या िम ळिवणे आिण प ैशांची उध ळप ी क रणे िकंवा
िनधीचा ग ैर यवहार करण े या गो ीला ाधा य द ेतात आिण अशा वय ंसेवी सं थां मूळ
हेतूपासून दूर जातात .
६.७.१० नेतृ वां या भावी िपढ चा अभाव :
वातं यो र का ळात सामािजक बा ंिधलक या ना यान े व वय ं ेरणेने य सम ूहाने
वयंसेवी स ं थांची थापना क ेली. एका िविश उ ेशाने े रत होऊन आय ु यभर
सामािजक काय केले मा अशा स ं थांचे िकंवा समाजस ुधारका ंचे वारस यो य माणात
िनमा ण झाल े नाहीत . यामुळे अशा स ं थांचे िकंवा समाजस ुधारका ंचे वारस यो य माणात
िनमा ण झाल े नाहीत . यामुळे अशा सं थां पुढे िनः वाथ पणे काय क शक या नाहीत .
स प रि थतीत समाज काय कर याच े नेतृ व लोप पावत अस याम ुळे वयंसेवी
सं थांम ये भावी न ेतृ वाची िक ंवा नवीन न ेतृ वाची सम या िनमा ण झाली आह े.
munotes.in
Page 57
वयंसेवी सं थांचे उप म
57 आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी सं थांना भेडसाव णा या मुख सम या सा ंगा.
६.८ सेवाभावी स ं थां या सम या ंवरील उपाय
सेवाभावी स ं थांना भेडसाव णा या िविवध सम या ंवर पुढील माण े काही उपाय स ुचिव यात
येतात.
१) संसाधनाची उभारणी :
सेवाभावी स ं थांनी वावल ंबी हो यासाठी क ेवळ देण या व अन ुदान यावर फारस े अवल ंबून
राह नय े. लाभाथ कड ून नाममा श ु क याव े. वतःची उ प नाची साधन े उभी करावी .
२) काय क या ची िनवड :
सेवाभावी स ं थेतील काय क या ची िनवड करताना या ंची ेरणा व ृ ी, ामीण भाग व
ामीण िवकास कामािवषयी आवड , यांचे िश ण व िश ण , अ यास या ंचा िवचार होण े
आव यक आह े. थािनक वय ंसेवक काय क या ची ाधा यान े िनवड करावी .
३) िवकास काय मांस िस ी :
शासनात फ देशातील ामीण िवकास काय मास ंबंधी सिव तर तपिशलासह प ुि तका ,
माग दिश का, पि का , िनयिमतपण े िस करावी . थािनक वत मानप ात या ंना िस ी
ावी.
४) सं थेची कुवत व यो य काया ची िनवड :
सेवाभावी स ं थेने वतःजव ळील काय कत , साधन े, आिथ क कुवत, आवड इ यादी गो ी
ल ात घ ेऊन िवकास काय , क याणकाय व प रवत न, काया त सात य असाव े.
वयंसेवकांनी दैनंिदनी ठ ेवावी. अनुभव माग दश क ठरत े.
५) सम वय सिमती :
ाम पात ळीवर स ंबंिधत अिधकारी , िश क , ामस ेवक, सरपंच, थािनक व ंदनीय य व
युवक-युवती या ंचे ितिनधी ा ंचा समाव ेश असल ेली एक सम वय सिमती थापावी . यांत
लाभाथ गट , कामाच े उि व या ी िनि त करावी .
६) काया बाबतचा ि कोन :
सेवाभावी स ं थेने सेवा काय करताना ामीण लोका ंकडे पालक हण ून िकंवा माग दश क
हणून जाऊ नय े, तर िम हण ून जाव े. ामीण लोका ंना आ मिनभ र करण े हेच आपल े
अंितम ल य आह े हे सेवाभावी स ं थांनी सतत ल ात ठ ेवावे. मासे िवनाम ू य द े यापे ा
मासे पकड यास िशकवाव े अशी एक हण आह े. काय क या नी यातील गिभ ताथ सतत
ल ात ठ ेवावा. munotes.in
Page 58
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
58 आपली गती तपासा :
१) वयंसेवी सं थां या सम या ंवर उपाय स ुचवा.
६.९ सारांश
िविश द ेशाची िक ंवा लोका ंची सेवा िवनाम ू य कर या या ह ेतूने वयं फूत पणे थाप यात
आलेली सं थां हणज े सेवाभावी स ं थां होय. सेवा हे सेवाभावी स ं थेचे मुख य ेय असत े.
सेवाभावी स ं थां ामीण िवकास काय मात प ुरातन का ळापासून आपल े योगदान द ेत
आहेत. क याणकारी काया त अ ंध, िवधवा , िनरपरा धी या ंना अ म द ेणे, नैसिग क
आप ी या स ंगी सहा य करण े, िश णाची सोय उपल ध करण े, इ यादी काया चा समाव ेश
होतो. िवकास काया त ामीण लोका ंना शेती, ामो ोग , कुटीरो ोग ा ंचे िश ण द ेणे,
सरकार रोजगार िनिम तीसाठी राबवीत असल े या िविवध यो जनांची मािहती द ेणे,
लोकस ं या िनय ं णाच े मह व पटव ून देऊन लोकस ं या िनय ं णा या काया त लोका ंचा
सहभाग वाढिवण े, ामीण लोक , जनता व योजना राबिवणार े अिधकारी ा ं यात स ंवाद
थािपत करण े, लाभाथ या अडचणी अिधका यांपुढे म ांडणे, र ते बांधणे, वनीक रण,
शाळा, समाज म ंिदर बा ंधणे इ यादी काम े हाती घ ेतली जातात .
सेवाभावी स ं थांना अन ेक सम या ंना सामोर े जावे लागत े, परंतु सेवाभावी स ं थांनी केवळ
देण या, अनुदान ा ंवर अवल ंबून न राहता वतः स ंसाधनाची उभारणी करण े आव यक
आहे. तसेच काय कत िनवडताना ामीण िवकास काया ची आवड असणार े काय कत
िनवडाव ेत. असे असल े तरीही ामीण भागातील लोका ंना हवी ती सव मदत द े याचे आपल े
उि नाही , तर या ंना आ मिनभ र बनिव याच े उि आह े. हे सेवाभावी स ं थांनी यानात
ठेवणे आव यक आह े.
६.१० वा याय
१. वयंसेवी सं थांचे मुख काय म िवशद करा .
२. सेवाभावी स ं थांना भेडसाव णा या सम या प करा .
३. वयंसेवी सं थां या सम या ंवर उपाय स ुचवा.
६.११ संदभ सूची
१. ा. डॉ. पानस े रमेश सेवाभावी स ंघटना आिण ामीण िवकास , मुंबई मराठी अथ शा
प रषद .
२. देसाई वस ंत रल ड े हलपम ट १ के ३ मुंबई िहमालय पि लिश ंग हाऊस .
३. Mishra S .K.Puri, V.K.Indian Economy Its Development Experience ,
Mumbai H .P.House . munotes.in
Page 59
वयंसेवी सं थांचे उप म
59 ४. डॉ. डोळे वा म. डॉ. कुलकण स . ना ामीण िवकासास ंबंधी िबनसरकारी , सेवाभावी
सं थांचा ि कोनच नािशक , य. च. म. मु. िव.
५. कामत गो . रा. सहकार त व आिण यवहार , पुणे, समाज बोधन स ं थां.
६. ा. डॉ. देसाई रा . मु. डॉ. जोशी श . शं., भारतीय अथ यव था
७. “योजना मािसक नो ह बर २०११ ”
८. “ ामीण िवकासास ंबंधी िबनसरकारी , सेवाभावी स ं थांचा ि कोन ”, यशवंतराव च हाण
महारा म ु िव ापीठ .
munotes.in
Page 60
60 ७
वयंसेवी सं था व लोकसहभाग
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ िवकास काया त लोक सहभाग
७.३ आिथ क सहभाग
७.४ मा या मा यमात ून सहभाग
७.५ मानिसक सहभाग
७.६ सारांश
७.७ वा याय
७.८ संदभ सूची
७.० उि े
वयंसेवी सं थां व लोकसहभाग या कर णा या अ यासाची उि े खालील माण े आहेत.
वयंसेवी सं थेम ये लोकसहभागाच े मह व जाण ून घेणे.
िवकास काया तील लोकसहभाग समज ून घेणे.
आिथ क घटका ंतील लोकसहभाग जाण ून घेणे.
मा या मा यमात ून िमळवलेला लोकसहभाग जाणण े.
मानिसक लोकसहभागाच े मह व जाण ून घेणे.
७.१ तावना
वातं यपूव काळापासून वय ंसेवी काया त लोक सहभागा ंची एक मह वाची पर ंपरा आह े.
समाज स ुधारका ंनी जे समाज िवकासाच े काय सु केले या काया म ये लोकसहभाग सतत
लढत होता . लोकां या लोकसहभागाम ुळे ि िटशांना आपल े काही िनण य बदलाव े लागल े.
याम य े महा मा गा ंधीज या िमठाचा स या ह ह े ए क उ म उदाहरण आह े. munotes.in
Page 61
वयंसेवी सं था व लोकसहभाग
61 लोकसहभागाची पर ंपरा आप या द ेशात ाचीन का ळापासून अस याम ुळे स या द ेखील
वयंसेवी काया ला लोकसहभागा ंचे मह व कमी झाल ेले नाहीत .
लोक सहभाग याचा अथ या समाजाक रता िवकास काया ची आख णी वय ंसेवी सं थां
करतात या िवकास कामाम य े जनत ेला सहभागी क न घ ेणे आिण जनत े या सहकाया ने
िवकास कामा ंची पूत ता करण े याच गो ीला लोकसहभाग अस े हणतात .
िवकास कामाचा खया अथा ने समाज लाभाथ असतो . या काया ची समाजाला जाणीव
हावी, िवकास काया चे मह व क ळावे यासाठी लोकसहभाग िवकास काया त मह वाचा
मानला जातो . शासक य काय माम य े सु वातीला लोकसहभाग या घटकाला मह व
दे यात आल े न हत े. यामुळे अनेक योजना अपयशी ठर या . मोठ्या माणात ाचार
वाढत ग ेला हण ून नंतर या का ळात िवकास काया त लोक सहभाग वाढिव याच े िवशेष
य न स ु झाल े मा लोकसहभागाची वय ंसेवी सं थांची पर ंपरा फार ज ुनी आह े.
७.२ िवकास काया त लोकसहभाग
आप या द ेशात बह स ं य वय ंसेवी सं थां िवख ुरले या व पात काय करत असल े या
िदसून येतात. शहरी भागात , ामीण भागात व अितद ुग म भागात समाज िवकासाच े काय या
सं थांमाफ त केले जाते. थािनक भागात काय करत असताना थािनक समाजा या गरजा
ओळखून िवकास काय माची आखणी क ेली जात े आिण या ंची अंमलबजावणी स ं थेतील
काय कत करीत असतात . समाजातील वल ंत सम या सोडिव याच े काय वयंसेवी सं थां
करत अस याम ुळे जनतेचा चा ंगला ितसाद िवकास काया ला िम ळत आह े. समाजा या
सहभागात ून दज दार काम े पूण करता य ेतात. यांची जाणीव वय ंसेवी े ात अस याम ुळे
अनेक वय ंसेवी सं थांनी लोकसहभागात ून यश वी िवकास काय केली आह ेत.
https://www.myhindistat us.com/
७.३ आिथ क सहभाग
लोकसहभागाम य े आिथ क सहभाग आिण मा या मा यमात ून सहयोग ह े घटक अ य ंत
मह वाच े आहेत. आिथ क पाठब ळ अस यािशवाय कोणत ेही िवकास काय यो यरी या प ूण
करता य ेत नाही . हणून वय ंसेवी सं थां आिथ क सहभाग िम ळव याच े िवशेष य न करीत
आहेत. आिथ क सहभाग िम ळिवताना समाजातील ीम ंत व धिनक वगा कडून देणगी munotes.in
Page 62
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
62 व पान े सहभाग िम ळवला जातो . तर िवकास काया तील लाभाथ घटका ंकडून या ं या
आिथ क प रि थतीन ुसार सहभाग िम ळिव याचा य न केला जातो .
वयंसेवी सं थां वतःचा िनधी उभार यासाठी व ेगवेगळया मागा ने य न करीत असतात .
याम य े शासक य अन ुदान ा क न घ ेणे हा एक भाग असला तरी इतर िवकास
कामासाठी द ेणगी पान े िनधी हण ून आव यक तो खच केला जातो . समाज उपयोगी काय
या सं थांकडून केला जात अस याम ुळे वयंसेवी सं थांना आिथ क सहभागद ेखील चा ंगला
िमळत आह े.
७.४ मा या मा यमात ून सहभाग
िवकास काया त लोकसहभाग िम ळिव याच े दुसरे मा यम हणज े मा या मा यमात ून
िमळवलेला समाजाचा सहभाग होय . स या महारा ाम य े पाणी फाऊ ंडेशनने चालिव लेले
काय हे लोकसहभागाच े मूित मंत उदाहरण आह े. िवकास काय म एकाक व पाच े होऊ
नये हण ून मा या मा यमात ून लोकसहभाग िम ळवून लाभाथ साठी काय केले जात े.
वेगवेगळया िवकास काय माची अ ंमलबजावणी करताना समाजान े माचा सहभाग ावा ह े
अपेि त असत े. जल- यव थापनाच े काय करताना लोका ं या सहकाया ने कामे पूण करण े,
वृ लागवड करताना मा या मा यमात ून सहभाग क न घ ेणे हे अपेि त असत े.
जल यव थापनाच े काय करताना लोका ं या सहकाया ने काम े पूण करण े, वृ लागवड
करताना मा या मा यमात ून सहभाग िम ळवणे, व छत ेची काम े पूण करताना ाम था ं या
माचा सहभाग क न घ ेणे हे अपेि त असत े. सामूिहक िवकासा या योजना ंम ये संपूण
लाभाथ समाजाला सहभागी क न घ ेणे अशी अन ेक काम े वय ंसेवी स ं थां मा या
मा यमात ून लोकसहभाग िम ळिव यासाठी यश वी ठर या आहेत.
७.५ मानिसक सहभाग
ामीण भागात काय करीत असताना समाजाचा िवकास काया त मानिसक सहभाग असावा
या ीन ेदेखील य न असतात . िवकास कामात समाजाची सकारा मक मानिसकता तयार
करणे आिण समाजाचा उ फ ूत ितसाद िम ळिवणे हे मानिसक सहभागात अ य ंत मह वाच े
असत े. वयंसेवी स ं थांचे काय कत याव ेळी समाजात जातात याव ेळी ते अनो ळखी
असतात . अशा व ेळी थािनक लोका ंचा मानिसक सहभाग लग ेच िमळत नाही . मानिसक
सहभागाची पिहली पायरी हणज े आपण मा ंडले या िवचारा ंना लोका ंकडून सहमती िम ळवणे
िकंवा आपण मा ंडलेले िवचार लोका ंनी वीकारण े हीच आपण क ेले या आ हाना ंना िवरोध न
करता या ंचा वीकार करण े यालाच मानिसक सहभाग अस े हणतात .
जनतेचा मानिसक सहभाग अस ेल तर िवकास कामा ंना अडथ ळा िनमा ण होत नाही .
समाजा या मानिसक सहभागाम ुळे वयंसेवी सं थांब लची आप ुलक व स ं थांवर वाढत
असल ेला िव ास ह े मानिसक सहभागा ंचे उ म उदाहरण आह े. एखा ा उप म
समाजासमोर मा ंडला अस ेल आिण या उप माला िवरोध होत अस ेल तर या व ेळी
समाजाचा मानिसक सहभाग यो य माणात नाही अस े िदसून येते मा वय ंसेवी सं थां
ामीण समाजाचा मानिसक सहभाग िम ळिव याम य े यश वी झाला. यामुळे
अ याचारिव आवाज उठव याच े मह वाच े काय वयंसेवी सं थां करीत आह े. munotes.in
Page 63
वयंसेवी सं था व लोकसहभाग
63 एकंदरीत वय ंसेवी स ं थां आिण लोकसहभाग हा घटक अ य ंत मह वाचा आह े मा
शासनाला िवकास काया त फार मोठ ्या माणात लोकसहभाग िम ळिवता आल े नाहीत
हणून शासना या अन ेक योजना अयश वी ठर या आह ेत.
७.६ सारांश
संघटनम य े लोकसहभाग अितशय मह वाचा आह े. जोपय त कोण याही सम ुदायात
लोकसहभाग ा होत नाही . तोपय त या सम ुदायाची सम या सोडिवली जाऊ शकत
नाही. लोकसहभाग कसा ा करायचा ? ही सव च सम ुदाय स ंघटन काय क या पुढील
सम या आह े. कोण याही काय क या ला श य नाही क सम ुदायातील सव च लोका ंचा
सहभाग िम ळिवता य ेईल मा जा तीत जा त लोका ंचा सहभाग िम ळिवणे आव यक आह े.
येक सम ुदायातील लोक लहान -मोठ्या सम ूहात िवभागल े असतात आिण य ेक
समुदायात एक वा अिधक न ेतादेखील असता त. जे वैयि करी या आप या सम ुदायाचा
िवकास कर यासाठी ितिनिध व करतात . यासाठी सम ुदाय स ंघटनसाठी आव यक आह े
क सम ुदाय स ंघटन काय क या ने थम अशा सम ूहाला शोधाव े याच े समुदायात िवश ेष
मह व आह े आिण सम ूहा या न े याचीस ु ा ओ ळख क न यावी . अशा सव ने यांना जर
एकाच म ंचावर एकि त क न शकल े आिण सम ुदाया ित आिण कत या ित जाग कता
िनमा ण क शकल े तर सव समुदायातील सव लोका ंचे ितिनिध व होऊ शक ेल आिण
यांना काय कर यासाठी े रत क ेले जाऊ शक ेल.
समुदाय स ंघटनम य े ही बाब िततक मह वप ूण नाही क कोणकोणत े काय पूण केले गेले.
परंतु हे अिधक मह वप ूण आह े क सम ुदायातील लोका ंम ये सोबत काय कर याची
कुशलता , सामुदाियक भावना , सम या समज ून घे याची पा ता व द ूरदिश ता कोण या
तरापय त िनमा ण झाली आह े आिण लोका ंशी आपल े मतभ ेद कोण या तरापय त
रचना मकरी या उपयोगात आणल े आहे.
सामुदाियक स ंघटनम य े लोकसहभागात लोका ंमधील आपसी मतभ ेद, तणाव , संघष यामुळे
अडथ ळे िनमा ण होतात . परंतु लोका ंसोबत िम ळून पर पर सहकाया ने काय कर याचा हा
अथ नाही क सम ुदायातील मतभ ेद व तणाव स ंघष पूण पणेच समा होईल . वा तिवक
पाहता ह े सामुदाियक जीवनाच े अिभ न अ ंग आह े आिण ह े असे त व आह ेत जे सामुदाियक
जीवनाला श दान करतात .
७.७ वा याय
वयंसेवी सं थां व लोकसहभाग या ंचा सहस ंबंध प करा .
वयंसेवी सं थेम ये लोकसहभागाच े मह व िवशद करा .
munotes.in
Page 64
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
64 ७.८ संदभ सूची
Kaonta Prasad : NGO’s and Socia – Economic Development
Opportunities” . Deep and deep Publication , New Delhi .
डॉ. डोळे वा म. डॉ. कुलकण स . ना ामीण िवकासास ंबंधी िबनसरकारी , सेवाभावी
सं थांचा ि कोनच नािशक , य. च. म. मु. िव.
कामत गो . रा. सहकार त व आिण यवहार , पुणे, समाज बोधन स ं थां.
Ravi Shankar Kumar Singh (2003 ) : Role of NGOs in Developing
Countries Deep and deep Publication , New Delhi .
ा. डॉ. पानस े रमेश सेवाभावी स ंघटना आिण ामीण िवकास , मराठी अथ शा
प रषद .
“योजना मािसक नो ह बर २०११ ”
“ ामीण िवकासास ंबंधी िबनसरकारी , सेवाभावी स ं थांचा ि कोन ”, यशवंतराव च हाण
महारा म ु िव ापीठ .
munotes.in
Page 65
65 ८
वयंसेवी सं था न दणी
घटक रचना :
८.० पाठाची उि े
८.१ तावना
८.२ सं था न दणी अिधिनयम १८६०
८.३ वयंसेवी सं थांची न दणी ि या
८.४ वयंसेवी सं था न दणी साठी आव यक कागदप े
८.४ सारांश
८.५ वा याय
८.५ संदभ सूची
८.० उि े
वयंसेवी सं था न दणीची ि या समज ून घेणे.
वयंसेवी सं था न दणीसाठी आव यक असणा या कागदप ा ं या यादीचा अ यास
करणे.
वयंसेवी सं था न दणीसाठी ताव तयार कर याची ि या समज ून घेणे.
८.१ तावना
वातं य ा ीन ंतर द ेशात वयंसेवी सं थांचा िवकास मोठ ्या माणावर झा यान े िविवध
े ात वयंसेवी सं था थापन होऊ लाग या . ामीण तस ेच शहरी भागातस ु ा वयंसेवी
सं थांचा िव तार झा याच े िदस ून येते. ारंभी िवणकर आिण कारागीरा ंना मदत
कर यासाठी वयंसेवी सं था थापन झाल े या हो या . अशा िविवध कार या स ं थांचे
व प व काय वेगवेगळी असतात . वयंसेवी सं थांची थापना कोण आिण कशा प तीन े
करतात यासाठी वयंसेवी सं थे या न दणीची काय प ती समजाव ून घेणे मह वाच े असत े.
ामीण िवकास िवषयाअ ंतग त असणा या ामीण िवका सासाठी समाजकाय या
अ यास मात आपण वय ंसेवी स ं थांची स ंक पना , वैिश ्ये, काय े , वयंसेवी
सं थां या सम या आिण यावरील उपाययोजना या ंसार या बाब ची स ै ांितक मा ंडणी
केली आह े. munotes.in
Page 66
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
66 वयंसेवी सं था न दणीची ि या , वयंसेवी सं था न दणीसाठी आव यक कागदप ा ंची
यादी, सं थां या न दणीसाठी अि त वात असणार े कायद े याब ल या मािहतीचा अभाव
सव सामा या ंम ये असतो .
प रणामत : वयंसेवी सं था न दणी क इि छणा या य ना व समाजकाया चे िश ण
घेणा या िव ा या ना अन ेक अडचणीना सामोर े जावे लागत े. सं था न दणी या ि य ेची
मािहती नस याम ुळे ब याचदा स ं थे या न दणीसाठी विकला ंची अथवा दलाला ंची मदत
घेतली जात े. या न दणी य े म ये म य था ंचा समाव ेश झा यान े कमी खिच क असल ेली
ही ि या अिधक खिच क होव ून जात े. तसेच सं थेचा आ मा असणारी स ं थेची उि े
देखील स ं थाचालकामाफ त न तयार झा याम ुळे सं थेची उि े सं थाचालका ंना प
नसतात प रणामत : यांचे काम चाचपडताना िदसत े व वय ंसेवी सं था या काया ला अन ेक
मया दा येतात.
न यान े सुधारणा होणा या या अ यास मात वर नम ूद केले या “ वयंसेवी सं थांची न दणी
ि या ” या घटकाचा समाव ेश के यास वय ंसेवी े ात काय क इि छणा या व
वयंसेवी सं था स ु / थापू इि छणा या िव ा या ना या े ातील कायद े आिण न दणी
ि या या बाब ची मािहती होईल . वयंसेवी स ं थांचे काय े अलीकड या काळात
ंदावत आह े. तं ान , वै क य अशा शाखा ंशी िनगिडत , वािण य - यवसाय े ातील
न या स ंधीमुळे, जागितककारणाम ुळे आिण सामािजक िवकासाम ुळे िनमा ण झा या आह ेत.
यवसायातील , वयंरोजगारातील , बदल या काळा या गरज ेवर आधा रत अ यास माची
मािहती िव ा या सोबत या ं या पालका ंना देखील माग दश क ठर ेल. शहरी व ामीण
भागातील िव ा या ना अशा काय ा ंची व स ं थान दणी या ि य ेची मािहती िमळत नाही .
या सव िव ा या ना ‘ वयंसेवी सं थांची न दणी िकया ’ करण मा ग दश क ठर ेल.
https://alotmarathi.com
८.२ सं था न दणी अिधिनयम १८६०
वयंसेवी सं था रिज ेशन/ नवीन सं था सु करण े सेवाभावी सं था/ मंडळ/ शै िणक
मंडळ/ ाम िवकास म ंडळ अथवा सं था सु करावयाची अस यास िज हा पातळीवर
धम दायु काया लयात स ंबंिधत स ं थेची न दणी , सं था न दणी अिधिनयम , १८६०
अंतग त क न माणप िमळवण े आव यक असत े. munotes.in
Page 67
वयंसेवी सं था न दणी
67 सं था न दणी अिधिनयम , १८६० मह वा या बाबी :
जी सं था स ु करावयाची आह े तीचे नाव इतर स ं थे या नावा माण े नसाव े.
सं थे या जर य च े िकंवा घरा याच े नाव ावयाच े अस यास या ं या क ुटुंबाचे अथवा
वारसा ंचे सं थेला नाव द े याबाबतच े ना हरकत माणप व नाव द े यास सम ंती प घ ेणे
आव यक आह े.
सं थेचे यव थापक य म ंडळ या ंचे वय १८ वष पूण असाव े.
यव थापक / सद या ंची सं या िवषम असावी उदा .७, ९, ११.
सं था थापन े नंतर स ं थे या नावान े रा ीयक ृत बँकेत खात े सु कराव े.
जा तीत जा त यवहार च ेकने करावा .
दरवष स ं थेचे ऑिडत क न याव े.
८.३ वयंसेवी सं थांची न दणी ि या
सं था न दणी कशी करावी ?
वयंसेवी सं था ( NGO ) तुम या िज यातील धमा दाय आय ु ांकडे ( charity office )
ला वय ंसेवी सं था (NGO ) ची न द क ेली जात े. वयंसेवी सं थेची न द िह १९५० व
१८६० या काय ाखाली क ेली जात े याच माण े तु हाला १९५० व १८६० अशी दोन
कारची न दणी माणप े िदली जातात .सु वातीपास ून वय ंसेवी सं थेची न दनी िह थ ेट
धमा दाय काया लयात क ेली जात होती ,परंतु फे ुवारी २०१७ पासून सु वातीला वय ंसेवी
सं थेची न द िह ऑनलाईन प तीन े करण े आव यक क ेली आह े व यान ंतरच धमा दाय
आयु ांकडे न दणी क ेली जात े.
८.२.१ वयंसेवी सं था न दणी साठी आव यक कागदप े
अ ेषण प – प रिश ‘अ’
ापन – प रिश ‘ब’
सं थेचे िनयम आिण िनयमावली – प रिश ‘क’
संमती प , १८६० – प रिश ‘ड’
अिधकारप – प रिश ‘ई’
वयंघोषणा प – प ‘अ’
प रिश १, २, व ६
ठरावाची त
काया लया या प याबाबत ना हरकत माणप
काया लया या प याबाबत प ुरावा
सव सद या ंचे ओळख प . munotes.in
Page 68
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
68 अ ेषण प – प रिश ‘अ’
सं थेची न दणी स ं था न दणी अिधिनयम १८६० अ वय े कर याकरीता स ं था न दणी
क इि छणा या य ना स ं था न दणीसाठी रीतसर अज संबिधत शासक य िवभागा या
धमा दाय आय ु काया लयतील सहा यक स ं था िनब ंधक या ंना करावा लागतो . या
अजा लाच प रिश ‘अ’ िकंवा अ ेषण प अस े हणतात . या अ ेषण प ाम य े सं थेचे नाव
व सं था न दणी साठी सादर कर यात य ेणा या कागदप ा ंिवषयी मािहती द े यात य ेते.तसेच
या अ ेषण प ा ार े सं था न दणी करणारी य स ं था न दणीसाठी आव यक असणार े
न दणी श ु क भर यास आपण तयार आहोत अशी हमी सहा यक स ं था िनब ंधकास द ेते
तसेच या नावान े संबिधत य स ं थेची न दणी क इि छत े या नावा ने ही स ं था
सं था , अिधिनयम १८६० अ वय े वरीत न दवावी अशी िवन ंती या अ ेषण प ात ून
सहा यक स ं था िनब ंधकास कर यात य ेते.
प रिश ‘अ’ िकंवा अ ेषण प ाचा नम ुना पुढील माण े असतो .
िदनांक :
प रिश ‘अ’
ित,
सहा यक स ं था िनब ंधक ,
िवभाग ,
िवषय : सं था न दणी अिधिनयम , १८६० अ वय े न दणीबाबत .
सं थेचे नाव :
महोदय ,
िनवेदन कर यात य ेते क , िवषयात नम ूद केले या स ं थेची न दणी स ं था
अिधिनयम , १८६० माण े करावयाची आह े. सबब आपणाकड े खालील माणे कागदप
सादर कर यात य ेत आह ेत :
िवधानप ( ापन ) (मेमोर डम ऑफ असोिसएशन ).
िनयम व िनयमावलीची स य त .
सं था न दणी स ंदभा त काय कारी म ंडळा या सव सभासदा ंचे संमतीप .
सं था न दणी स ंदभा त काय कारी म ंडळा या सव सभासदा ं या सहीिनशी अिधकार प .
सं थे या प याबाबत व मालम ेबाबत अ य व सिचव या ंचे ती ाप .१०० या
टॅ पपेपर वर .१०० कोट फ ट ॅ पसह .
पुढे असेही िनव ेदन कर यात य ेते क , वरील स ं थेचे सव उ ेश सन १८६० या
सं था अिधिनयमा या कलम २० अ वय े असून वरील स ं थे या नावाची वा नामस य
असल ेली सं था मा या मािहती माण े अि त वात नाही . न दणी . ५०/-( .प नास फ )
भर यास तयार आह े. तरी वरील स ं था, सं था न दणी अिधिनयम , १८६० अ वय े वरीत
न दवावी अशी िवन ंती आह े.
कळाव े,
आपला िव ास ू ,
(अज दाराच े नाव व प ा ) munotes.in
Page 69
वयंसेवी सं था न दणी
69 ापन – प रिश ‘ब’
प रिश ‘ब’ ला स ं थेचे ापन िक ंवा मेमोर ड ्म ऑफ असोिसएशन अस े हणतात . या
प रिश ाम य े सं थेचे नाव, सं थे या काया लयाचा प ा, सं थेचे येय व उ ेश यांचा
समाव ेश असतो . या सोबतच स ं थे या िनयम आिण िनयमावली माण े या काय कारी
मंडळावर सदर स ं थेची जबाबदारी , यव था व कारभार सोपिव यात आला आह े अशा
पिह या काय कारी म ंडळा या सभासदा ंची स ंपूण नावे, प े, वय, यवसाय व रा ीय व
याची मािहती या प रिश ाम य े ावी लागत े.
या सोबतच स ं था न दणी अिधिनयम , १८६० अ वय े अिभ ेत केलेली सं था अि त वात
आण याची आपली इ छा य क न वर नम ूद केले या उ ेशाने एक येऊन ही स ं था
(सं थेचे नाव) केली अस ून ही स ं था, सं था न दणी अिधिनयम १८६० अ वय े न दणी
कर यासाठी काय कारी म ंडळा या सभासदा ंना िवधानप ावर िवशेष काय कारी द ंडािधकारी /
वक ल / सनदी ल ेखापाल / नोटरी या ं या सम िवधानप ावर स ा करा या लागतात .
या िवधानप ा या य ेक पा नावर कमीत कमी तीन सभासदा ं या (अ य , सिचव ,
खिजनदार ) यां या स ा अिनवाय असतात .
प रिश ‘ब’ िकंवा ापन / मेमोर ड ्म ऑफ असोिसएशन चा नम ुना पुढील माण े असतो .
प रिश ‘ब’
------------------------------------------------------------------------------------------- ----
या सं थेचे ( ापन ----------------------------------------------------------------------------
(मेमोर डम ऑफ असोिसएशन )
सं थेचे नाव :--------------------------------------------------- -------------------------------
सं थे या काया लयाचा प ा : ------------------- ----------------- -----------------------------
सं थेचे येय व उ ेश :------------------------------------------- -----------------------------
(सं थेचे नाव ________________________________ ) या स ं थे या िनयम व
िनयमावली माण े या काय कारी म ंडळावर सदर ह स ं थेची यव था व कारभार
सोपिव यात आल ेला आह े अशा पिह या काय कारी म ंडळा या सभासदा ंची संपूण नावे व
प े, वय, यवसाय व रा ीय व खालील माण े आहे :
__________________________________________________________
अनु मांक संपूण नाव प ा ह ा वय रा ीय व यवसाय
(िनयम/ िनयमावलीत िजत या पदािधकारी व सद या ंची सं या असेल या सवा ची
मािहती ) munotes.in
Page 70
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
70 आ ही खालील स ा करणार े (सं थेचे नाव ) चे सद य जाहीर करतो क , सं था न दणी
अिधिनयम ,१८६० अ वय े अिभ ेत केलेली सं था अि त वात आण याची आमची इ छा
असून वरील उ ेशाने आ ही एक य ेऊन (सं थेचे नाव) ही सं था आज िदना ंक / /
रोजी थापन क ेली अस ून ती स ं था न दणी अिधिनयम ,१८६० अ वय े न दणी
कर यासाठी आ ही या िवधानप ावर स ा क े या आह ेत.
अनु मांक सभासदा ंचे संपूण नाव व प ा सही
______________________________________________________
______________________________________________________
________________________ _____________________ ______
काय कारी म ंडळाची सभा सद स ं या ७ पे ा जा त अस यास सव सभासदा ंची नाव े, प े,
व स ा या िठकाणी ह यात .
थळ : िदनांक :
वरील स ा करणा या इसमा ंना मी ओळखतो व या ंनी मा या सम या िवधानप ावर स ा
के या आह ेत.
सही/ िवशेष काय कारी द ंडािधकारी / वक ल /
संनदी ल ेखापाल / नोटरी .
तारख ेसह
संपूण नाव, प ा व िश का
या िवधानप ा या य ेक पानावर क मीत कमी तीन सभासदा ं या स ा ह यात .
सं थेचे िनयम आिण िनयमावली – प रिश ‘क’
प रिश ‘क’ (सं थेचे िनयम आिण िनयमावली ) : प रिश ‘क’ म ये सं थे या िनयम
आिण िनयमावलीचा समाव ेश असतो . सं थेचे कामकाज यवि थतरी या चालाव े या
काया म ये कोण याही का रचा अडथळा य ेऊ नय े या करीता िनयिमत व िलिखत अशा
व पा या िनयमा ंची आव यकता असत े. सं थेचे कामकाज यो य िदश ेने हाव े याक रता
सं था थापन करणा या काय कारी म ंडळातील सद या ंनी सं थेसाठी काही िनयम आिण
िनयमावली तयार करण े आव यक असत े.
सभासदा ंनी थापन क ेलेली व कोण याही बा िनयमा या अधीन न राहता वत : या
िनयमावर आधारल ेली काय णाली असण े हे वय ंसेवी सं थेचे मह वाच े वैिश ्य आह े. munotes.in
Page 71
वयंसेवी सं था न दणी
71 सं था न दणी अिधिनयम , १८६० अ वय े सं था न दणी कर यासाठी असल े या प रिश
‘क’ म ये एकूण २६ बाब चा समाव ेश होतो .
या बाब ना अन ुस नच स ं थेचे िनयम आिण स ं थेसाठीची िनयमावली तयार करण े
काय कारी म ंडळावर ब ंधनकारक असत े.
या िनयमा ं या बाब म य े पुढील म ुद् यांचा समाव ेश आह े.
प रिश “क”
(सं थेचे नाव) या सं थेचे : ------------------------------------------
िनयम आिण िनयमा वली :
िनयमावलीतील स ंदभ य श दा ंची या या .
सं थेचे काय े .
िहशोबाच े वष .
सभासद व व या ं या न दणीची प त .
सभासदा ंचे कार .
सभासद व र होण े.
सव साधारण सभा , ितचे अिधकार आिण काय .
सव साधारण सभ ेची सुचना व गणस ं या.
िवशेष सव साधारण सभा व ितची काय .
सं थेचे काय कारी म ंडळ, पदािधकारी या ंची रचना .
काय कारी म ंडळाचा काय काळ व िनवडण ुक ची प त .
काय कारी म ंडळाच े पदािधकारी व या ंची काम े.
काय कारी म ंडळाची सभा व मागणीची सभा .
काय कारी म ंडळाची सभ ेची सूचना व गणस ं या.
काय कारी म ंडळा या िनवड णुक चे िनयम .
काय कारी म ंडळातील र पद भर याबाबत .
काय कारी म ंडळाच े अिधकार व कत ये.
सं थची िनधी , िमळकत व िविनयोग . munotes.in
Page 72
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
72 उि िनहाय खचा ची तरत ूद (ट केवारी माण े)
कज िकंवा ठेवी संबंधी तरत ूद.
थावर मालम ा िव करण े बाबतची तरत ूद.
बँक खात े.
सभास दांची यादी ठ ेव याची प त .
िनयम आिण िनयमावलीत बदल कर याबाबतची तरत ूद.
सं थे या नावात व उ ेशात बदल कर याची तरत ूद.
सन १९७१ या स ं था न दणी (महारा ) िनयमाम य े उ ल ेख केलेले अनुसूची १,२ व ६
चे वत ं य नम ुने अज दाराच े सहीिनशी असाव े व याबाबत िनयमावलीत तरत ूद केलेली
असावी .
िवसज न
दाखला
मािणत कर यात य ेते क , ______________________________ ( सं थेचे नाव)
या सं थे या िनयम आिण िनयमावलीची स य त आह े.
पदािधकारी या ंचे संपूण नाव व ह ा सही
__________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________
थळ :
िदनांक :
टीप : िनयम आिण िनयमावली कमीत कमी तीन पदािधकारी या ंनी मािणत करावयास
हवी.
munotes.in
Page 73
वयंसेवी सं था न दणी
73 संमती प , १८६० – प रिश ‘ड’
प रिश ‘ड’ (संमती प ) : प रिश ‘ड’ हे संमती प हण ून ओळखल े जात े. या
प रिश ा या मा यमात ून सं थेची न दणी क इि छणा या य सहा यक स ं था
िनबंधकांना सं थे या न दणीसाठी रीतसर अज करतात . या अजा या हणज ेच प रिश
‘ड’ या मा यमात ून पिह या काय कारी म ंडळाच े सभासद आपण स ं थे या य ेय, उ ेश व
िनयमावली माण े काम कर यास आपली स ंमती अस याच े सहा यक स ं था िनब ंधकास
कळिवतात .. तसेच सदर स ं थेची न दणी स ं था न दणी अिधिनयम , १८६० अ वय े
हो यास आपली स ंमती हण ून पिह या काय कारी म ंडळाच े सभा सद िवश ेष काय कारी
दंडािधकारी / वक ल / सनदी ल ेखापाल / नोटरी या ं या सम स ंमतीप ावर स ा करतात ..
संमतीप ाम य े पिह या काय कारी म ंडळा या सव पदािधकारी व सभासदा ं या नावा ंचा व
वा रीचा (सही) समाव ेश असतो .
प रिश ‘ड’ िकंवा संमतीप ाचा नम ुना पुढील माण े असतो .
प रिश ‘ड’
संमती प
ित,
सहा यक स ं था िनब ंधक ,
िवभाग
िवषय : सं था न दणी अिधिनयम , १८६० अ वय े
(सं थेचे नाव)
या सं थेची न दणी .
महोदय ,
आ ही खालील स ा करणार े _____________________________ (सं थेचे नाव)
या सं थे या पिह या काय कारी म ंडळाच े सभासद अस ून सदर स ं थे या य ेय, उ ेश व
िनयमावली माण े काम कर यास आमची स ंमती आह े. तसेच सं था न दणी अिधिनयम ,
१८६० अ वय े सदर स ं थेची न दणी हो यास आमची स ंमती अस ून याच े ितक हण ून
आ ही आम या वा या या स ंमतीप ावर क े या आह ेत.
आपल े िव ास ू,
munotes.in
Page 74
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
74 अनु मांक नाव सही
__________________________________________________________
__________ ________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
______________________________ ____________________________
__________________________________________________________
( काय कारी म ंडळातील पदािधकारी व सभासद या ंची नाव े व स ा )
थळ :
िदनांक :
वरील स ा करणार े यांना मी ओळखतो . यांनी मा या सम स ा क े या आह ेत .
_________________________________________________________
सही व तारीख (िवशेष काय कारी दंडािधकारी/ वक ल / सनदी ल ेखापाल / नोटरी )
प रिश ‘ई’(अिधकारप ) : प रिश ‘ई’ ला अिधकारप अस े संबोधल े जाते. अिधकार
प हणज े सं थे या पिह या काय कारी म ंडळातील सभासदा ंपैक कोण याही एका
सभासदाला स ं थे या न दणी कागदप ात भिव याम य े आव यक त े बदल कर यासाठी
सव सभासदा ंनी िमळ ून दान क ेलेले अिधकार होय .
या साठी स ं था न दणी करणार े काय कारी म ंडळाच े सभासद सहा यक स ं था िनब ंधकांना
अिधकार दानास ंबंधी अज सादर करतात . या अजा म ये या पदािधकारी / सभासदाला
अिधकार दान कर यात य ेणार आह ेत या सभासदाच े / पदािधका याच े नाव असत े व
याला अन ुमोदन हण ून इतर पदािधकारी व सभासद आपली वा री द ेतात.
ब याचदा स ं थे या बाबतीतील कागदप ात आव यक त े बदल कर याच े अिधकार
सं थे या अ य ा ंकडे अस याच े िनदश नास य ेते.
munotes.in
Page 75
वयंसेवी सं था न दणी
75 अिधकारप – प रिश ‘ई’
प रिश ‘ई’ िकंवा अिधकार प ाचा नम ुना पुढील माण े असतो .
प रिश ‘ई’
अिधकारप
ित,
सहा यक स ं था िनब ंधक,
िवभाग ,
महोदय ,
आ ही खालील स ा करणार ______________________ (सं थेचे नाव ) या
सं थे या काय कारी म ंडळाचे सभासद नम ूद करीत आहोत क , या सं थे या वतीन े ी
/ ीमती . _________________ (सभासद / पदािधकारी या ंचे नाव) यांना सदरह स ं था
न दणी बाबतच े कागदप ात आव यक त े बदल कर याच े अिधकार या प ान े दान करीत
आहोत .
अनु मांक सभासदाच े नाव सही
__________________________________________________________
__________________________________________________________
____________________________ ______________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
________________________________________________ __________
वरील अिधकारप वीकारल े
______________________
अिधकार हण करणा या सभासदाची सही व तारीख
munotes.in
Page 76
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
76 वयंघोषणा प – प ‘अ’
प – अ ( वयंघोषणाप ) : प –अ हे वयंघोषणा प हण ून ओळखल े जाते. यापूव
प – अ ला प रिश ‘फ’ - ित ाप अस े संबोधल े जात होत े.
प – अ हणज ेच वय ंघोषणा प ा ार े सं था न दणी करणारा म ुख सभासद प ुढील
बाबी घोिषत करतो .
सं थे या िवधानाप ावर (सं थापन समयाल ेख ) स ा करणा या सभासदा ंना तो िक ंवा ती
ओळखतो /ते.
आजपय त या ं या स ं थे या न दणी करणातील मजक ुरात काहीही बदल झझाल ेला
नाही.
वरील नावाची िक ंवा नामास य असल ेली स ं था या या / ित या मािहती माण े
अि त वात वा न द झाल ेली नाही .
सं था न दणी कर या या तारख ेपय त सं थेत असल ेली थावर व ज ंगम मालम ेचा
तपशील .
सं थे या ापानात स ं थे या काया लयाचा िदल ेला प ा िक ंवा सं थे या प यवहाराचा
प ा याक रता िदल ेली जागा ही कोणा या मालक ची आह े.
तसेच या स ं थे या प याबाबत काही वाद िनमा ण झा यास स ंपूण जबाबदारी आपली व
सं थेचे इतर पदािधकारी या ंची राहील .
वर नमूद केलेली मािहती खोटी आढळ यास भारतीत द ंड संिहता अ वय े आिण िक ंवा
संबंिधत काय ान ुसार मा यावर खटला भरला जाईल याची मला प ूण जाणीव आह े.
वयंघोषणा प ा या अख ेरीस अज दाराच े नाव व वा री असत े.
प – अ िकंवा वय ंघोषणाप ाचा नम ुना पुढील माणे असतो .
munotes.in
Page 77
वयंसेवी सं था न दणी
77 प – अ
वयंघोषणाप
मी,_____________________ ी ________ ______ ______ यांचा
मुलगा/ मुलगी/ पती/ प नी, वय ________ वष , आधार मा ंक _______________
यवसाय ____________ राहणार ___________________________________
(प ा ) या ारे घोिषत करतो / करते क , मी, “ ___________________________ ”
(सं थेचे नाव) या स ं थेचा ___________ (पद) असून सं था न दणी अिधिनयम
१८६० अ वय े सदर स ं था न दणी करीता सहा यक िनब ंधक, _____ िवभाग या ं या
काया लयात िदना ंक - / / २० रोजी ताव दाखल क ेलेला आह े. सदर
सं थे या ापनातील िनयम व िनयमावली तस ेच तावासोबत जोडल ेले इतर
कागदप ातील मजक ूर व िवधान े बरोबर व स य आह ेत.
वरील स ं था ही धमा दाय व पा या उ ेशाकरीता थापन क ेलेली अस ुन ितच े येय व
उ ेश सं था न दणी अिधिनयम १८६० या कलम २० माण े आहेत.
मी अस ेही सा ंगतो क ,
या स ं थे या िवधानप ावर (सं थापन सामायाल ेख) स ा करणा या सभासदा ंना मी
ओळखतो .
आज तारख ेपय त न दणी करणातील मजक ुरात काहीही बदल झाल ेला नाही .
वरील नावाची िक ंवा नामस य असल ेली स ं था मा या मािहती माण े अि त वात वा
न द झाल ेली नाही .
आज तारख ेपय त सं थेस कोण याही कारची थावर मालम ा नाही . जंगम मालम ा
हणून रोख र कम . ____________ /- ( पये ________________ फ ) आहे
व ती _____________ यां याकड े सं थे या नाव े बँकेत / पो टात ज मा आह े.
या सं थे या ापनात स ं थे या काया लयाचा प ा िक ंवा सं थे या प यवहाराचा प ा
________________________________________________ या सदरा त
िदलेली प याची जागा ही ी .__________________________________ यां या
मालक ची आह े. या ी यथ लाईट बील व ना - हरकत माणप या द तऐवजाची खरी त
सादर क ेली आह े. या बाबतीत काही कमी जा त झा यास अथवा काही वाद िनमा ण
झा यास याची स ंपूण जबाबदारी माझी वत :ची तस ेच सं थेचे इतर पदािधकारी या ंची
राहील . सं थे या प यात काही बदल झा यास तो रीतसर आ प याकड े कळिव याची
जबाबदारी माझी राहील .
munotes.in
Page 78
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
78 वरील सव मािहती मा या य गत मािहती व समज ुतीनुसार खरी आह े . सदर मािहती
खोटी आढळ ून आ यास भारतीय द ंड संिहता अ वय े आिण / िकंवा संबंिधत काय ान ुसार
मा यावर खटला भरला जाईल व यान ुसार मी िश ेस पा राहीन याची मला प ूण जाणीव
आहे.
िठकाण : ________________
अज दाराची सही : ______________
िदनांक : _________________
अज दाराच े नाव : ______________
प रिश – एक : प रिश – एक म य े सं था न दणी अिधिनयम १८६० या कलम ४
माण े काय कारी म ंडळाची यािद िनब ंधकांकडे दाखल कर यात य ेते. ही सभासदा ंची यादी
कमीत कमी तीन पदािधकारी या ंनी मािणत करावयास हवी .
प रिश १, २, व ६
प रिश – एक चा नम ुना पुढील माण े असतो .
प रिश – एक
सं था न दणी अिधिनयम १८६० या कलम ४ माण े काय कारी म ंडळाची यादी
सं थेचे नाव : ____________________________________
सं थेचा प ा : _________________________________ __
थळ :
िदनांक :
अ य सिचव खिजनदार
अनु. मांक सभासदाच े नाव व प ा वय ह ा यवसाय रा ीय व
munotes.in
Page 79
वयंसेवी सं था न दणी
79 प रिश – दोन : प रिश –दोन म य े सं थेने नोकरीला लाव ेले या य या
नोकरीस ंबंधी या अट ची मािहती असत े. या प रिश ा म ये सं थेचे नाव, सं थेचा पूण प ा,
सं था न दणी अिधिन यम १८६० माण े न दणी मा ंक, कम चा या ंचे संपूण नाव , प ा व
ह ा, स याची व ेतन ेणी, स याच े मािसक व ेतन, मािसक महागाई भ ा , इतर िवश ेष
वेतन, इतर द ुसरे भ े कोणत ेही अस यास (घरभाड े, -औषधोपचाराकरीता ,
वाहनाकरीता ), भिव य िनवा ह िनधीचा फायदा , सं थेने कम चा या ंना उपल ध क न
िदलेले इतर कोणत ेही फायद े आिण श ेरा अशा १० बाब चा समाव ेश पारीिश – दोन म य े
होतो.
थोड यात सा ंगायच े झा यास प रिश – दोन म य े सं थेने कामाला लावल े या क म चारी
वगा चा व या ं या व ेतन ेणीचा तपशील असतो . प रिश – दोन चा नम ुना पुढील माण े
असतो .
प रिश – दोन
सं थेने नोकरीस लावल े या य या नोकरी स ंबंधा या अती िववरण प क ३१ माच
२०___ रोजी स ंपणा या वषा क रता .
सं थेचे नाव : ___________ __________________________
सं थेचा प ा : ________________________________ ____
सोसायटी रिज ेशन Act १८६० माण े न दणी मा ंक
अ य सिचव खिजनदार
अनु.
मांक कम चा याच े
नाव , प ा
व ह ा स याची
अ थाई
वेतन ेणी अ थाई िक ंवा कायम आह े आिण
पूण कालीन िक ंवा अंशकालीन
आहे स याच े मािसक
वेतन मािसक
महागाई
१. २. ३. ४. ५. ६.
----- िनरंक ---------- -------- --------
िवशेष वेतन
इतर कोणत ेही इतर द ुसरे भ े कोणत ेही अस यास (घरभाड े),
औषधोपचाराकरीता , वाहनाकरीता , इ यादी भिव य
िनवा ह सं थेने उपल ध क ेलेले फायद े
इतर कोणत ेही अस यास शेरा
७ ८ ९ १० ११
----- िनरंक ------ ------- ----
--- munotes.in
Page 80
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
80 प रिश – सहा (िनयम १५) : प रिश – सहा म य े सं थे या काय कारी म ंडळान े
ठेवावयाची सभासदा ंची यादी असत े. प रिश –सहा चा नम ुना खालील माण े असतो .
प रिश – सहा
(िनयम १५)
सं थे या काय कारी म ंडळान े ठेवावयाची सभासदा ंची यादी .
सं थेचे नाव व प ा : __________________________________________ अनु. मांक सभासदा ंचे नाव व प ा वेश तारीख सही
थळ :
िदनांक :
अ य सिचव खिजनदार
ठरावाची त
ठराव : सं था न दणी करत असताना न दणी तावासोबत तीन कारच े ठराव
( ोिसिड ंग) रिज टर म य े यवि थत न द क न मा . सहा यक धमा दाय आय ु िक ंवा
सहा यक स ं था िनब ंधक या ं याकड े सादर करावयाच े असतात .
या ठरावा ंम ये ामु यान े सं थे या नावाचा ठराव , सं थे या काय कारी म ंडळांची िनवड , व
सं थे या कागदप ात बदल कर याचा तस ेच सं थेचे न दणीप वीकार याचा अिधकार
याबाबत ठराव करायच े असतात .
ठरावा ंचा नम ुना खालील माण े असतो .
ठराव
आज िदना ंक __________________ रोजी ठीक _____________ वाजता ी /
ीमती _____ ________________ यां या अ य त ेखाली __________________
तर चचा कर यात आली आह े. खालील माण े नावाची स ं था थापन कर यात यावी ,
असे सवा नुमते ठरले. तसेच सं थेसंबंधीचे इतर सव ठराव सवा नुमते मंजूर कर यात आल े. munotes.in
Page 81
वयंसेवी सं था न दणी
81 िवषय मा ंक १ : सं थे या नावाबाबत
ठराव मा ंक १ : वरील िवषयी पदािधकारी व सभासदात चचा कर यात आली व यात
सं थेचे नाव __________________________________ असे ठेव यात याव े
असे सवा नुमते ठरले व ठराव मा ंक १ सवा नुमते मंजूर कर यात आला .
सूचक : __________________ (सभासद /पदािधकारी या ंचे नाव )
अनुमोदक :_______________ (सभासद /पदािधकारी या ंचे नाव )
ठराव सवा नुमते मंजूर
िवषय मा ंक २ : काय कारी म ंडळा या िनवडीबाबत
ठराव मा ंक २ : ________________________________ (सं थेचे नाव) या
सं थे या काय करी म ंडळाची िनवड खालील माण े कर यात आल ेली आह े. हे काय कारी
मंडळ ____ वषा साठी काय रत राहील , असे सवा नुमते ठरल े व ठराव मा ंक २ सवा नुमते
मंजूर कर यात आला . अनु. मांक सद या ंची नाव े पद सही
सूचक : ___________ (सभासद /पदािधकारी या ंचे नाव )
अनुमोदक :________ (सभासद /पदािधकारी या ंचे नाव )
ठराव सवा नुमते मंजूर
िवषय मा ंक ३: िनयम व िनयमावली या म ंजुरीबाबत
ठराव मा ंक ३ : _____________________________________ यांनी
असा ठराव मा ंडला क , _____________________________ (सं थेचे नाव) या
सं थेचे उ ेश, िनयम व िनयमावली तयार क न या ंचे वाचन कर यात आल े. सव
सद या ं या मता ने चचा क न िनयामावलीला अिधक ृत मंजुरी देऊन िनयमावली या
चौकटीत राह न सव पदािधकारी व सद य या ंनी कामकाज कर याच े ठरिवल े व ठराव
मांक ३ सवा नुमते मंजुर कर यात आला . munotes.in
Page 82
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
82 घटनेत िकंवा कागदप ात खाडोखोड िक ंवा दु ती करण े व यात काहीही स ुधारणा
करणे अस यास द ु तीचा अिधकार ी ./ ीमती _________________________
यांना दे यात आला आह े .
सूचक : ____________________ (सभासद /पदािधकारी या ंचे नाव )
अनुमोदक : _____________________ (सभासद /पदािधकारी या ंचे नाव )
ठराव सवा नुमते मंजूर
अ य ा ंनी सव उपि थत य च े , पदािधकारी व सभासदा ंचे आभार मानल े व सभा
संप याच े जाहीर कर यात आल े.
िदनांक :
थळ :
सही :
ठरावाची स य त
काया लया या प याबाब त ना हरकत माणप .
ना हरकत माणप (No Objection Certificate) :
सं था न दणी कर यासाठी सव थम स ं थेला काया लय असण े आव यक
असत े.सं थेचा प ा िक ंवा काया लीयीन कामकाजासाठी स ं थेचा िनि त प ा असण े
आव यक असत े . ब याचदा स ं था न दणी करत असताना स ं थेला उ प नाचा ोत
नस यान े काय कारी म ंडळातील सद या ंचे िनवास थान ह े सं थेचे काया लय हण ून
दाखिवल े जाते िकंवा एखादी जागा भाड ेत वावर घ ेऊन ितथ े सं थेचे काया लय स ु केले
जाते,
सं थेचे काया लय पदािधकारी िक ंवा सभासद या ं या घ री सु करायला िक ंवा
एखा ा भाड ्या या िठकाणी स ु कर यासाठी या सभासदाची िक ंवा या काया लया या
िठकाण या म ूळ मालकाची परवानगी असण े आव यक असत े. सं थेचे काया लय या
िठकाणी चाल ू कर यास परवानगी द ेताना , सं थे या काया लयाला आपली कोणतीही
हरकत नाही अस े मूळ मालकाला सहा यक स ं था िनब ंधक या ंना लेखी व पात िलह न
ावे लागत े. यालाच ना हरकत माणप (No Objection Certificate) असे संबोधतात .
ना हरकत माणप ाचा नम ुना खालील माण े असतो .
िदनांक : / / munotes.in
Page 83
वयंसेवी सं था न दणी
83 ित,
मा.सहा यक स ं था िनब ंधक ,
िवभाग
िवषय : ना हरकत माणप
महोदय ,
मी खालील सही करणार __________________________ (ना हरकत
माणप िलह न द ेणा या य च े नाव ) ना हरकत माणप िलह न द ेतो क ,
____________________________ (सं थेचे नाव ) या स ं थे या ापन म य े
िदलेला स ं थे या काया लयाचा प ा _____________________________ हा
मा या मालक चा अस ून ही जागा सदर स ं थेस काया लयीन वापर तसेच प यवहारासाठी
वापर यास माझी कसलीही हरकत नाही .
सदर जाग ेवर सं थेचा कुठ याही कारचा मालक ह क राहणार नाही .
थळ:
िदनांक:
आपला िव ास ू,
(ना हरकत माणप िलह न द ेणा याच े नाव व सही )
काया लया या प याबाबत प ुरावा
वयंसेवी सं थे या काया लया या प यासाठीचा प ुरावा हण ून खालील का गदप ा ंचा
समाव ेश होतो .
सं थे या प ा पडताळणीसाठी अलीकडील वीज द ेयका या (लाईट िबला या ) दोन
वसा रीत छाया ंिकत ती .
इतर कागदप े :
सव सभासदा ंचे पासपोट आकाराच े फोटो
सव सभासदा ंचे ईमेल आयडी , मोबाईल मा ंक, पण मा ंक.
वयंसेवी सं था न द णी कर यासाठी स ं था न दणी क इि छणा या य ला धमा दाय
आयु ालयात सहा यक स ं था िनब ंधकाकड े अज ताव करावा लागतो . याम य े प रिश
‘अ’ (अ ेषण प ) , प रिश ‘ब’ ( ापन ), प रिश ‘क’ (िनयम आिण िनयमावली ) , प रिश
‘ड’ (संमतीप ), प रिश ‘ई’ (अिधकारप ) , प ‘अ’( वयंघोषणा प ) , प रिश - एक ,
प रिश – दोन व प रिश - सहा, ठरावाची त , सं थे या काया लया या प याबाबत ना
हरकत माणप , काया लया या प याबाबत प ुरावा आिण स ं थे या सव सद या ंचे
ओळखप या कागदप ा ंचा समाव ेश होतो . munotes.in
Page 84
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
84 १८ वषा वरील कोण याही सात िक ंवा याह न अिधक य एक य ेऊन वय ंसेवी सं था
थापन क शकतात . वयंसेवी स ं थेमधील काय कारी म ंडळाम य े अ य , सिचव व
खिजनदार ही पद े आव यक असतात . सं थेम ये सामािव सद या ंची ओळख िस
कर या साठी खालील कागदप ा ंची आव यकता असत े .
सव सद या ंचे ओळख प .
आधार काड
पॅन काड .
मतदार ओळख प
जे नाग रक ओळखप .
पासपोट .
वाहन चालिव याचा परवाना .
उपरो नम ूद कागदप ातील कोण याही एका कागदप ा या दोन व वा रीत
छायांिकत ती आव यक आह ेत.
वयंसेवी े ात काय रत असणा या िक ंवा काय क इि छणा या य ना स ुचना :
१. सं थेत आिण स ं थे या कामात राजकारण आण ू नका .
२. सं थेचे िव त पदािधकारी आिण सभासद या ं यात मतभ ेद नको .
३. पदािधका या ंनी िक ंवा सभासदा ंनी वत : या फाय ासाठी अथवा आप या
नातेवाईका ं या फाय ासाठी योजना राबव ू नये.
४. लोकांम ये सं थेची पत मा मलीन होणार नाही िक ंवा सं थे या ित ेला बाधा य ेणार
नाही याची काळजी घ ेणे आव यक आह े.
५. सं थेचे आिथ क संतुलन सा ंभाळण े आव यक आह े.
६. यव थापन . कम चारी व स ंबंिधत काय कत यां यात स ुसंवाद हवा .
७. एखा ा िवभागात एखादी स ं था काय रत अस ेल तर या िवभागात याच व पाच े
काय म घ ेऊ नका .
८. सं थेचे िहशेब आिण िहश ेबाचे पु तके अ यावत ठ ेवा.
९. अंदाज प क आिण य जमा – खच यांचे ठरािव क कालावधीत त ुलना क न ठ ेवा.
तीन/ सहा मिह या ंनी कामाच े, काय क या चे मु यांकन क न च ुका शोधा , उपाय
शोधून दु या करा .
१०. सुरवातीला वय ंसेवी सं थेम ये िनधीची कमतरता असत े, प रणामात : सं थेम ये
काय कत अितशय त ुटपुं या पगारावर काम करत असतात अशाव ेळेस कमी व ेतनाची munotes.in
Page 85
वयंसेवी सं था न दणी
85 भर काय क या ना इतर फायद े देऊन जस े क रजा ,कामाच े कमी तास , पी.एफ भ न
काढता य ेते.
११. कम चा या ंचे – काय क या चे ान अ यावत ठ ेव यासाठी काय क या ना वेळोवेळी
िश ण द ेणे आव यक आह े.,
१२. आप याकड े असल े या मन ु यबळाचा व इतर सािह या ंचा अिधकािधक यो य रीतीन े
वापर करावा .
८.३ सारांश
ामीण व शहरी भागात स या अन ेक वय ंसेवी सं था, बह उ ेशीय स ं था, फाउंडेशन अशा
अनेक कार या स ं था काय रत असतात . एखादी आप ी आ यान ंतर मदतीसाठी स ं था
पुढाकार घ ेतात. गणेशो सव , नवरा ो सवासह र दान िशिबर , डा पधा , िश ण द ेणे,
वाचनालय े अस े अन ेक उप म राबिव यासाठी स ं था प ुढे येतात. अशI सं थेला
कायद ेशीररी या धमा दाय आय ु काया लयात न दणी करण े आव य क असत े.
८.४ वा याय
१. वयंसेवी सं था न दणीची ि या सिव तर सा ंगा
२. वयंसेवी सं था न दणीसाठी आव यक असणा या कागदप ा ं ची माहीती ा .
३. वयंसेवी सं था न दणीसाठी ताव तयार कर याची ि या प करा
८.५ संदभ सूची
१. सेवाभावी व वय ंसेवी सं थासाठी अथ सहा या या ३०० योजना , लेखक- मोहन व ै ,
काशन िव , सी- २ हष दा गद न, महागण ेश कॉलोनी , पुणे.
२. खरीख ुरी टीम इ ंिडया य ुिनक फ चस , सुहास क ुलकण , याम द ेशपांडे समकालीन
काशन , ८. अिमत को पल ेस, सदािशव प ेठ, पुणे.
३. कोकणातील अरी थावर उपाय थािनका ं या नजर ेतून, संसाधन े व उपजीिवका गट
यास , मंगेश पु ष,१३ वामी िवव ेकानंद सोसायटी , पुणे.
४. मिहला वय ंसहा यता बचत गट , ा. एम. यू. मुलाणी, डायम ंड काशन , १६९२ ,
सदािशव प ेठ, पुणे.
५. िवकासा या वाटा महारा i या अन ुभवात ून, सु. गो. तप वी , ंथाली काशन , इंिडयन
ए यु. सोसा. महा मा फ ुले क याशाळा गोखल े रोड दादर , मुंबई.
munotes.in
Page 86
87 ९
वयंसेवी सं थाच े यवहार
घटक रचना :
९.० पाठाची उि े
९.१ तावना
९.२ वयंसेवी सं थां या उ प ना या बाबी
९.३ वयंसेवी सं थां या खचा या बाबी
९.४ पदािधकारी व काय क या नी आिथ क यव थापनाबाबत यावयाची काळजी व
जबाबदारी
९.५ सारांश
९.६ वा याय
९.७ संदभ सूची
९.० पाठाची उि े
१. वयंसेवी सं थां या उ प नाच े माग अ यासण े.
२. वयंसेवी सं थां या खचा या बाबी समज ून घेणे.
३. वयंसेवी स ं थां या आिथ क यव थापनाबाबत पदािधकारी व काय कत य ांची
जबाबदारी व भ ूिमका या ंचा अ या स करण े.
https://mr.quora.com
munotes.in
Page 87
वयंसेवी सं थांचे यवहार
87 ९.१ तावना
यापूव या करणात आपण वय ंसेवी सं थेची या या , वैिश ्ये, वयंसेवी सं थां या
यव थापनाची त व े अ यासली आह ेत. तुत करणात आपण वय ंसेवी स ं थेची
न दणी कर यासाठी आव यक असणा या कागदप ा ंिवषयी मािहती घ ेणार आहोत .
वयंसेवी स ं थांची िक ंवा अशासक य स ं थांची न दणी कर यासाठी वय ंसेवी िक ंवा
अशासक य स ं थांची न दणी क इि छणा या य ना या काय ाअ ंतग त या ंना सं था
न दणी करायची आह े या काय ा ंतग त धमा दाय काया लयात सहा यक स ं था िनब ंधक
यांना अज करावा लागतो . या अजा म ये अनेक प रिश ा ंचा समाव ेश आह े.या प रिश ा ंचा
समाव ेश अस यान े अनेकांना ही स ं था न दणीची ि या ि ल व ग ुंतागुंतीची वाटत े.
प रणामत : या न दणी या ि य ेम ये अनेक म य था ंचा समाव ेश झाला आह े. या
म य था ंमाफ त न दणीसाठी प ैशाची आकारणी मोठ ्या माणावर क ेली जात े याम ुळे अ प
खिच क असल ेली ही स ं था न दणीची ि या खिच क व पाची होऊन जात े.तसेच
म य था ंमाफ त स ं था न दणी क ेली जात असताना स ंबंिधत स ं थेची उि े ही
म य था ंमाफ तच िनि त क ेली जात अस यान े सं था न दणी करणारया य या
सं थे या उि ा ंबाबत अनिभ असतात . या बाबीम ुळे सं थेचे काय हे यश वीरी या पार
पाड यात अन ेक अडथळ े िनमा ण होतात . या सवा चा प रणाम एकि तपण े सं थे या
काय मतेवर होतो .
ामीण िवकासा या ि य ेत काय क इि छणा या िव ा या ना अिधक भावीपण े काय
करता याव े याकरीता या ंना वय ंसेवी स ं था न दणीची ि या समजावी या उ ेशाने
आपण या करणात आपण वय ंसेवी सं था न दणी अिधिनयम १८६० अंतग त वय ंसेवी
सं था न दणीसाठी आव यक कागदप ा ंची मािहती घ ेणार आहोत .
वयंसेवी सं था या लोका ंसाठी लोका ंमाफ त काय करत असतात . वयंसेवी सं थांना
आपल े काय पार पाड यासाठी भ कम अशा व पा या आिथ क पाठबळाची आव यकता
असत े. ब याचदा वय ंसेवी सं था या आिथ क ्या कमक ुवत असतात . िनधी स ंकलनाच े
यो य माग माहीत नस याम ुळे वयंसेवी सं थांचे काय आिथ क िनधी अभावी चाचपडताना
िदसत े. अनेक वय ंसेवी सं था या िनधी स ंकलनासाठी राजक य प ा ंचा आधार घ ेतात.
राजक य प ाचा वय ंसेवी स ं थे या काया त ह त ेप वाढ यान े वय ंसेवी स ं था या
राजक य प ा ं या मा ंडिलक होतात व या ं या कामाच े व प ह े एका िविश प ा या
चाराच े होऊन जात े. प रणामत : लोकक याण , समाजस ेवक या स ं थे या उ ेशालाच
हरताळ फासली जात े.
आिथ क िनधी या हणज ेच उ प ना या अभावाम ुळे वयंसेवी स ं थे या काया वर व
काय े ावर मोठ ्या माणावर मया दा येतात. भारतातील अन ेक वय ंसेवी सं थाच े काय हे
िनधी या अभावाम ुळे थांबलेले िदसत े. आिथ क िनधी या कमतरत ेमुळे वयंसेवी सं था या
भावहीन होऊ लागल े आह ेत. या आिथ क सम य ेमुळेच भारता त वयंसेवी सं थांची
सं या मक वाढ झाल ेली िदसत े. पण गुणा मक वाढ ख ुंटलेली िदसत े. munotes.in
Page 88
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
88 सदर करणात आपण वय ंसेवी सं थांना उपल ध असणार े उ प नाच े माग , वयंसेवी
सं थांना करावा लागणारा खच तसेच पदािधकारी व सभासद या ंची स ं थे या आिथ क
यव थापनात भ ूिमका अ यासणार आहोत .
९.२ वयंसेवी सं थां या उ प ना या बाबी
वयंसेवी सं थांना उ प नाच े अनेक माग उपल ध आह ेत. उ प नाच े मुख माग हणज े
सभासद वग णी, लोकवग णी आिण शासक य अन ुदान होय . यासोबतच इतर स ं थाकड ून
ा होणारी मदत , परदेशातील स ं थाकडून िमळणारा परक य िनधी व काप र ेट सोशल
र पॉि सिबिलटी ह े सं थे या उ प नाच े इतर माग आहेत. वयंसेवी सं थां या उ प नाच े
माग पुढील माण े आहेत.
सभासद वग णी -
वयंसेवी स ं थांची न दणी करताना स ं थेचे िनयम आिण िनयमावली म य े सं थे या
सभासदांसाठी एक वग णी िनधा रत क ेलेले असत े. वयंसेवी सं थेचा सभासद हो यासाठी
य ला स ं थेकडे रीतसर अज सादर करावा लागतो . या अजा ला काय कारी म ंडळान े
मंजुरी िद यावर सभासद वाची िनधा रत वग णी स ं थेत जमा क े यावर य ला स ं थेचे
सभासद व ा होते. सभासदा ंचे देखील आजीव सभासद व साधारण सभासद अस े दोन
कार पडतात . आजीव सभासदा ंना िनधा रत क ेले या वग णीची र कम ही साधारण
सभासदा ं या वग णी या र कम ेपे ा जा त असत े. कोण याही स ं थेचा उ प नाचा ह काचा
व ाथिमक माग हणज े सभासद वग णी हो य. परंतु सभासदा ंची जमा होणारी वग णी ही
अ प व पाची अस याम ुळे कोण याही मोठ ्या कामासाठी या रकम ेचा भावीपण े
िविनयोग करता य ेत नाही .
लोकवग णी व द ेणगी -
लोकवग णी िकंवा लोका ंची व े छा द ेणगी हा वय ंसेवी सं थे या उ प नाचा मह वाचा भाग
आहे. वयंसेवी स ं था या लोकक याणाच े काय लोका ंमाफ त करत असतात हण ून
वयंसेवी स ं थां या काया तील लोकसहभागाच े माण मोठ े असत े. वयंसेवी स ं थाच े
सद य ह े तळागाळात काम करत अस यान े यांचे लोका ंशी संबंध हे ाथिमक व पाची व
िज हा याच े असतात . वयंसेवी सं थांचे काय खरोखरच चा ंग या व पाच े असेल तर
सं थांना लोका ंचा पािठ ंबा मोठ ्या माणावर िमळतो . अनेक जण स ेवाभावी व ृ ीने सढळ
ह ते वय ंसेवी स ं थांना मदत करत असतात . लोकवग णी हा वय ंसेवी स ं थां या
उ प नाचा मह वाचा माग आहे. लोक जरी स ं थे या काया ला मदत हण ून वग णी अथवा
देणगी द ेत असल े तरी िमळाल े या वग णीचा व या वग णी या क ेले या वापराचा अहवाल
लोकांना सादर करण े आव यक असत े. जर िमळाल े या वग णीचा िविनयोग यो य कार े होत
नाही अस े िनदश नास आ यास स ं थेची ित ा व नावलौिकक जातो . व पुढे देणगी व
अनुदान िमळ ेपय त कठीण होऊन जात े.
munotes.in
Page 89
वयंसेवी सं थांचे यवहार
89 शासक य अन ुदान -
वयंसेवी सं था या शासनाच े िव तारक घटक हण ून काम करत असतात . शासना या
क याणकारी रा या या भ ूिमकेस पूरक अशी वय ंसेवी स ं थांची भ ूिमका अस यान े
वयंसेवी सं थां या काया स शासनाचा मोठ ्या माणावर पािठ ंबा िमळतो . एखादी वय ंसेवी
सं था सलग तीन वष यश वीरी या काय करत अस ून या स ं थेचा तीन वषा चा ऑिडट
रपोट असेल तर अशा स ं था या शासक य अन ुदान ा होतात .
काप र ेट सोशल र े प िसिबिलटी -
काप र ेट सोशल र े प िसिबिलटी फ ंड हा द ेखील वय ंसेवी सं थां या उ प नाचा मह वाचा
माग आह े. काप र ेट सोशल र पॉि सिबिलटी अ ंतग त वय ंसेवी अथवा अशासक य
सं थांना िनधी तस ेच अन ुदान यासारखी आिथ क मदत व इतर सहा य ा होत े. कंपनी
कायदा २०१३ नुसार क ंपनीला आपला एक ूण सरासरी न या या २% र कम सामािजक
दािय व हण ून वापराव े लागत े. कंपनी काय ान ुसार सीएसआर ची तरत ूद ही या क ंपनीची
एकूण िकंमत ही ५०० कोटी िक ंवा याप े ा जा त आह े. अशा क ंपनीला िक ंवा या
कंपनीचा टन ओ हर १००० कोटी िक ंवा याप े ा जा त आह े. िकंवा कंपनीला एखा ा
आिथ क वषा त पाच कोटीप े ा िन वळ नफा ा झाला आह े. अशा क ंपनीला लाग ू पडतो .
सीएसआर अ ंतग त सामािजक िवकासासाठी तस ेच लोका ंचा आिथ क ्या ग रबा ंचा
राहणीमानाचा दजा सुधार यासाठी व या ं या राहणीमानाची पातळी उ ंचाव यासाठी
िनधीचा प ुरवठा क ेला जातो . सीएसआर अ ंतग त िश णाचा सार , आरो य , पया वरण,
रोजगार िनिम ती, बालक याण , मिहला क याण यासारखी समाज क याणची काय पार
पाडली जातात .
परक य मदत -
अनेक वय ंसेवी स ं थांना परद ेशातील य अथवा स ं थेकडून मदत ा होत े.
परदेशातून िमळाल े या द ेणगीचा उपयोग हावा व याचा ग ैरवापर होऊ नय े या ह ेतूने
भारतात सरकारन े १९७६ म ये एफ. सी. आर. ए. (फोरेन कंि बशन र ेगुलेशन अ ॅ ट) हा
कायदा स ंमत क न घ ेतला. कोण याही चलनात (परदेशी िक ंवा भारतीय ) िमळाल े या
देण या, व तु प द ेण या, य िक ंवा अ य अथवा परद ेशी स ं था िकंवा य या
एजंट सं था या ारा िमळाल ेली मदत हणज ेच परक य मदत होय . राजक य प ा ंना व
सं थांना परद ेशी मदत िमळव यासाठी भारतात सरकारची प ूव परवानगी असण े आव यक
आहे.
इतर वय ंसेवी सं था -
अनेक वय ंसेवी सं था या इतर लहान स ं थांना देणगी अथवा अन ुदाना या व पात मदत
करत असतात . यामुळे इतर वय ंसेवी सं थांकडून िमळणारी मदत ही द ेखील वय ंसेवी
सं थां या उ प नाचा मह वाचा माग आहे.
munotes.in
Page 90
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
90 सं थेचे वतः या उ प नाच े ोत -
वर नम ूद केलेले सं थेचे उ प नाचे ोत ह े ता प ुर या व पाची असतात तस ेच सं थेला
सु वाती या काळात िमळणार े असतात . परंतु नंतर स ं थेला आपल े काय भावीपण े
करावयाच े असेल तर स ं थेला वतः या उ प नाच े ोत उभारण े आव यक आह े. सं थेचे
उ प नाच े वतःच े ोत असतील तर स ं थेचे इतरा ंवरील अवल ंब व कमी होत े व सं थेचे
काम प रणामकारक होत े. पनवेल येथील य ुसुफ मेहेर अली स टर, तारा या वय ंसेवी
सं थेने अनेक ामो ोग व लघ ुउ ोग या ं या मा यमात ून सं थेसाठी उ प नाच े ोत उभ े
केले आहेत. अशा कार े उपय ु माग हे सं थेचे उ प नाच े मुख सु आह ेत.
९.३ वयंसेवी सं थां या खचा या बाबी
वयंसेवी सं था या लोकक याणासाठी काय रत असतात . समाजकाय करीत असताना
सं थांना अन ेक कार या खचा ना सामोर े जाव े लागत े. याम य े ामु यान े सं थे या
न दणीचा खच , टेशनरीचा खच , सं थेचे काया लय जर भाड ्या या जाग ेत अस ेल तर
जागे या भाड ्याचा खच , लाईट िबल , कम चारी वग यांचा पगार यासार या बाब चा समाव ेश
होतो.
सं थे या न दणीचा खच -
सं था न दणीक ृत करीत असताना ब याचव ेळा स ं थेचे ापन , सं थेचे िनयम आिण
िनयमावली या ंसारखी कागदप तयार करावी लागतात . ही कागदप तयार कर यासाठी
वयंसेवी सं थेला खच करावा लागतो . वयंसेवी स ं थे या न दणीचा खच हा पिह या
काय कारी म ंडळा या सभासदा या वग णीतून केला जातो .
टेशनरीचा खच -
सं था न दणीक ृत झा यान ंतर स ं थेचे लेटरहेड, िश का , िस ीप क े यांसार या बाब वर
तसेच सं थे या कामासाठी आव यक असणा या गो ीवर वय ंसेवी सं थांना खच करावा
लागतो .
सं थे या काया लयाच े भाडे -
सु वाती या काळात अन ेक स ं थाच े काया लय ह े भाड ्या या जाग ेतअसत े. यामुळे
सं थे या का या लया या जाग ेचे भाडे दरमहा जाग े या मालकाला ाव े लागत े.
कम चारी वगा चा पगार -
सं थेम ये काम करणा या कम चा या ंना मािसक व ेतन द ेणे आव यक असत े. यामुळे
सं थांना कम चारी वगा या पगारावर द ेखील खच करावा लागतो .
munotes.in
Page 91
वयंसेवी सं थांचे यवहार
91 ९.४ पदािधकारी व काय क या नी आिथ क यव थापनाबाबत यावयाची
काळजी व जबाबदारी
१. िहशेबाची प ु तके वेळ या व ेळी िलहावीत .
२. पु तका ंम ये खाडाखोड क नय े.
३. पु तके काळजीप ूव क व स ुवा य अ रात िलहाव े.
४. पावती िक ंवा हाउचर वर खाडाखोड नसावी .
५. देणगीदारा ंना वेळ याव ेळी पाव या पाठव ून आभाराच े प पाठवाव े, तसेच देणगीदारा ंना
सं थे या काया ची मध ून मध ून मािहती कळवत जाण े क , जेणेक न या ंचे सं थेब ल
मत चा ंगले होऊन स ं थेशी भिव यकाळात द ेण या िमळ याची श यता असत े.
६. पावती प ु तकात ून अिधक ृत य नाच पावती द ेणे.
७. सं थे या एक ंदर रोख यवहारा ची गरज ल ात घ ेता कमीत कमी यवहार रोखीन े
करावे आव यक त ेवढेच कॅश हातात असावी . कमीत कमी खच रोखीन े व मोठ े खच
चेकने कराव े.
८. बँकेचे यवहार एकाच य या वा रीन े कर यात य ेऊ नय ेत ते कमीत कमी दोन
य या स ंयु स ा ंनी कर यात याव े.
९. काया लयातील ट ेलीफोन रिज टर , वास रिज टर , टपाल रिज टर , म टेनेस
रिज टर , भाडे रिज टर , चाल व अचल मालम ा रिज टर , सभासद फ रिज टर
इ याद म य े वेळ याव ेळी न दी क न अ ावत ठ ेवणे.
१०. लेखा प ु तके, हाउचर , पासब ुक, चेक बुक, लीप ब ुक, गुंतवणूक प क े, सं था
न दणीची कागदप े िकंवा अशा कारची मह वाची कागदप े सुरि त िठकाणी
ठेवावीत .
११. येणे र कामासाठी मरणप े पाठवाव े.
१२. देणी वेळ याव ेळी िद यान े सं थेची पत चा ंगली राहत े.
१३. कम चा या ंना पगार व ेळ या व ेळी ावा .
१४. काय क या कडे काय मासाठी र कम िद या नंतर याचा िहशोब िनयोिजत व ेळी सदर
करणे आव यक तो ल ंिबत होता कामा नय े.
१५. अंदाजप क तयार क न या माण े खच होत आह े ना याची खबरदारी यावी .
१६. ितमाही अ ंदाजप क तयार क न आव यक त ेवढी र कम काढ ून बाक ची र कम
बँकेत ठेवावी.
१७. वष भर बरीच काम े करावयाची असता त परंतु सव कामा ंचे तारीखवार मिह या माण े
अगोदर व ेळाप क तयार क न ठ ेवावे.
munotes.in
Page 92
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
92 ९.५ सारांश
वयंसेवी स ं था ही लोका ंसाठी काम करत असतात . काय यवि थतरी या पार
पाड यासाठी वय ंसेवी स ं था ही िनधी स ंकलनान े यो य र या वापर क न स ं थे या
खचा चा, यव थापन , उ प नाच े ोत यािवषयी यो य काळजी व जबाबदारी घ ेतात.
सामािजक , आिथ क, धािम क, राजक य , बौि क इ . े ांत लोकक याणाथ काय रत
असल े या स ेवाभावी स ं था. या सं थांची संघटना एका िविश ह ेतूने व उि ासाठी क ेलेली
असत े आिण या ंत काम करणार े वय ंसेवक व े छेने व िनः वाथ पण े कोणत ेही काम व
मदत कर यास त पर असतात . या संघटना ाम ु यान े नैसिग क व मानविनिम त आप त
सापडल े यांना साहा य करतात ; संगोपा आिथ क मदतही द ेतात. यांिशवाय लोका ंना
मूलभूत ह का ंची जाणीव क न द ेणे, नागरी सुिवधांब ल जाग क करण े, बेरोजगारा ंना
रोजगार िमळव ून दे यास साहा य करण े तसेच अ य अन ेक सम या ंची सोडवण ूक
कर यासाठी सहकाय कर याच े काम या करतात . या स ंघटना वाय अस ून या ंची
विनिम त घटना व आचारस ंिहता असत े. या िनयमावलीत या वावरत असतात . यांची
न दणी ‘इंिडयन सोसायटीज रिज ेशन अ ॅ ट’, १८६० ; मुंबई साव जिनक याय अिधिनयम ,
१९५० या काय ान े होणे आव यक असत े. यांचा रा यस ं थेशी दूरा वयान े संबंध येतो.
९.६ वा याय
१. वयंसेवी सं थां या उ प ना या बाबी यािवषयी थोड यात चचा करा.
२. वयंसेवी सं थां या उ प नाच े माग सांगून वय ंसेवी स ं थे या खचा या बाबी
यािवषयी मािहती सा ंगा.
३. वयंसेवी सं थां या आिथ क यव थापनाबाबत पदािधकारी व काय कत यांची भूिमका
प करा .
९.७ संदभ सूची
१. Strategic management and policy issues of NGO’s O. P.GoelIsha
Books D -43,prithwira road Aadarsh Nagar, Delhi -110033
२. The dynamics of NGO’s Robin lall Dominant publisher and
distributers 116 -A, south anarkali, Delhi 110051 Ph:22415687
३. Administration and Management of NGO’s text and case studies
S.L.goelR.kum ar Deep and deep publication private ltd F -159
Rajouri garden, New delhi -110027.
४. Rural empowerment through self help groups (SHG’s) non -
govtorganization(NGO’ s) and panchayati raj institutions munotes.in
Page 93
वयंसेवी सं थांचे यवहार
93 S.B.vermaY.T.Pawar Deep and deep publication private ltd F -159
Rajouri garden, New delhi -110027
५. Human right activism and role of NGO’s Ashish Chandra Rajat
publication 4675/12,ansarroad,daryaganj, Delhi 110002
६. NGO’s and rural poverty M.L.narayn Discovery publishing house
new Delhi 483/24, Prahlas street, anasari ro ad, daryagunj, New
Delhi 110002
७. NGO’s and Development B.K.PrasadAmol Publication pvt.ltd
4374/4B Ansari road, Darya gunj, New Delhi110002
८. NGO’s and child labour M.L.Naraslah Discovery Publishing House
4831/24, Prahlad street, Ansari road, Dayraganj, New D elhi 11002
Ph:2327924
९. NGO’s for Rural Development Rajib Lochan Danigrahy Mohit
publication 4675/21, Ansari road, Darya ganj, New Delhi.110002.
१०. Handbook for NGO’s an encyclopedia for non - govt organisation’s
and voluntary agencies Incorporating project prop osal and
implementation funding agencies, day work and all govt. aid
schemes and facilities Abhnav publication V.K.Puri Managing editor
Nabhi publication p.o.box.no.37 New Delhi -1100
११. सेवाभावी व वय ंसेवी सं थासाठी अथ सहा या या ३०० योजना , लेखक- मोहन
वै , काशन िव , सी- १२, हष दा गद न, महागण ेश कॉलोनी , पुणे.
१२. कोकणातील अरी थावर उपाय थािनका ं या नजर ेतून, संसाधन े व उपजीिवका गट
यास , मंगेश पु ष,१३३ वामी िवव ेकानंद सोसायटी , पुणे.
१३. खरीख ुरी टीम इ ंिडया य ुिनक फ चस , सुहास क ुलकण , याम द ेशपांडे समका लीन
काशन , ८. अिमत को पल ेस, सदािशव प ेठ, पुणे.
१४. मिहला वय ंसहा यता बचत गट , ा. एम. यू. मुलाणी, डायम ंड काशन , १६९२ ,
सदािशव प ेठ, पुणे.
१५. िवकासा या वाटा महारा i या अन ुभवात ून, सु. गो. तप वी , ंथाली काशन ,
इंिडयन ए य ु. सोसा. महा मा फ ुले क या शाळा गोखल े रोड दादर , मुंबई.
munotes.in