Paper-9-Electoral-process-in-india-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १ निवडणूक आयोग घटक रचिा १.१ उद्दिष्टे १.२ प्रास्ताद्दिक १.३ द्दिषय द्दििेचन १.३.१ द्दनिडणूक आयोग १.३.२ द्दनिडणुकीला कोण उभे राहू शकते १.४ द्दनिडणूक आयोगाची भूद्दिका १.५ भारतीय संद्दिधानातील द्दनिडणूक द्दिषय तरतुदी १.६ भारताचे सध्याचे िुख्य द्दनिडणूक आयुक्त ि िाजी द्दनिडणूक आयुक्त १.१ उनिष्टे : "द्दनिडणूक आयोग" या घटकाच्या अभ्यासानंतर आपल्याला पुढील बाबी सिजून घेण्यास िदत होईल. १. द्दनिडणूक आयोग म्हणजे काय हे स्पष्ट करता येईल. २. द्दनिडणूक आयोगाच्या भूद्दिका सांगता येतील. ३. द्दनिडणूक आयोगाचे द्दनयंत्रण आद्दण संचालन प्रद्दियेचे स्िरूप सिजािून सांगता येईल. ४. कायदा सुव्यिस्था आद्दण सुरक्षा या संदभाातील द्दनिडणूक आयोगाची भूद्दिका सांगता येईल. १.२ प्रास्तानवक: आधुद्दनक राजकीय व्यिस्थेत लोकांचा सहभाग िाढिणे गरजेचे आहे. कारण आज लोककल्याणकारी राज्याच्या कायााची व्याप्ती आद्दण स्िरूप हे िोठ्या प्रिाणात बदललेले आहे. कायदा,सुव्यिस्था, सुरक्षा ही कािे राजकीय व्यिस्थेत लोककल्याणकारी राज्याला करािी लागतात. एकंदरीतच या सिा कािांची पार्श्ाभूिी पाहता या कािासाठी लोकांचा सहभाग हा िोठ्या प्रिाणात िाढिणे गरजेचे आहे. केिळ लोकांचा सहभाग असून चालत नाही तर त्या लोकसभागाला द्दनयंद्दत्रत करणारी व्यिस्था ही राज्यव्यिस्थेला कायााद्दवित करािी लागते.त्यासाठी प्राद्दतद्दनद्दधक स्िरूपाची लोकशाही व्यिस्था अद्दस्तत्िात आली. प्राद्दतद्दनद्दधक लोकशाही व्यिस्थेत लोकांचे प्रद्दतद्दनधी हे लोककल्याणकारी राज्याचे घटक असतात.म्हणून प्राद्दतद्दनद्दधक लोकशाही व्यिस्थेत लोकप्रद्दतद्दनधींना अत्यंत िहत्त्िाचे स्थान प्राप्त झालेले आहे. िग या लोकप्रद्दतद्दनधींच्या स्िरूपाच्या बाबतीत चचाा करताना लोकप्रद्दतद्दनधीची द्दनिड कशी munotes.in

Page 2

भारतातील निवडणूक प्रनिया
2 होते? लोकप्रद्दतद्दनधीची द्दनिड करणारी व्यिस्था कोणत्या प्रकारची आहे ?लोकप्रद्दतद्दनधी द्दनिड करणाऱ्या व्यिस्थेची कायाप्रणाली आद्दण भूद्दिका ह्या कोणत्या प्रकारच्या आहेत? याद्दिषयी आपल्याला द्दिचारिंथन करण्यासाठी या प्रद्दियेतील सिाात िहत्त्िाचा घटक म्हणजे द्दनिडणूकाकडे पाहािे लागते. भारताच्या िैद्ददक काळापासून आपल्याकडे द्दनिडणुकीचा िोठा इद्दतहास आहे.आपल्याकडे द्दनिडणूक पद्धतीचे िेगिेगळे संदभा आहेत.आधुद्दनक प्राद्दतद्दनद्दधक लोकशाहीिध्ये प्रद्दतद्दनधी द्दनिडण्याचे साधन म्हणून द्दनिडणुकीचा िापर केला जातो. म्हणून प्रस्तुत प्रकरणांिध्ये आपण द्दनिडणूक आयोग,द्दनिडणूक आयोगाच्या भूद्दिकांची प्रािुख्याने चचाा करणार आहोत. १.३ नवषय नववेचि: १.३.१ निवडणूक आयोग: भारत एक सिाजिादी,धिाद्दनरपेक्ष,लोकशाही प्रजासत्ताक आद्दण जगातील सिाात िोठी लोकशाही असलेले राष्ट्र आहे. १५ऑगस्ट १९४७ रोजी आधुद्दनक भारतीय राष्ट्र अद्दस्तत्िात आले. भारतीय राज्यघटना, द्दनिडणूक कायदे ह्यांचा द्दिचार करता िुक्त आद्दण द्दनष्ट्पक्ष द्दनिडणुका घेण्यासाठी भारताचा द्दनिडणूक आयोग हा भारतातील संघ आद्दण राज्य द्दनिडणूक प्रद्दियेचे व्यिस्थापन करण्यासाठी जबाबदार आद्दण स्िायत्त घटनात्िक प्राद्दधकरण आहे. भारतीय राज्यघटनेने सरकारचे संसदीय स्िरूप स्िीकारले आहे. भारताच्या संसदीय प्रणालीत भारताचे राष्ट्रपती आद्दण दोन सभागृहे ते म्हणजे राज्यसभा आद्दण लोकसभा यांचा सिािेश होतो. भारत राज्यांचे संघराज्य असल्याने प्रत्येक राज्यासाठी स्ितंत्र राज्य द्दिधानिंडळे आहेत.देशात आंध्र प्रदेश, तेलंगणा, द्दबहार, जम्िू आद्दण काश्िीर, कनााटक, िहाराष्ट्र आद्दण उत्तर प्रदेश या सात राज्यांिध्ये द्दिद्दधिंडळाची दोन सभागृह आहेत. एकंदरीतच भारतातील लोकसभा, राज्यसभा, राज्य द्दिधानसभेच्या द्दनिडणुका आद्दण देशातील राष्ट्रपती आद्दण उपराष्ट्रपतींच्या द्दनिडणूक प्रद्दियेचे देखरेख, द्ददशा आद्दण द्दनयंत्रण भारतीय द्दनिडणूक आयोगाला करािे लागते.भारतीय राज्य घटनेच्या पंधराव्या भागात कलि ३२४ िध्ये भारतीय द्दनिडणूक आयोगाच्या संदभाात सद्दिस्तर िणान करण्यात आलेले आहे.भारतीय द्दनिडणूक आयोग ही घटनात्िक ि स्िायत्त संस्था असून द्दनिडणूक आयोगाची स्थापना २५ जानेिारी १९५० रोजी राज्यघटनेच्या कलि ३२४ नुसार करण्यात आली आहे. रचिा: द्दनिडणूक आयोग हा िुख्य द्दनिडणूक आयुक्त आद्दण राष्ट्रपतीनी िेळोिेळी द्दनद्दित करतील तेिढ्या संख्येचे अवय द्दनिडणूक आयुक्त द्दिळून बनलेला असतो. िुख्य द्दनिडणूक आयुक्त ि अवय द्दनिडणूक आयुक्त यांची द्दनयुक्ती, संसदेने केलेल्या कायद्याच्या तरतुदींना अधीन राहून राष्ट्रपतीकडून केली जाते.िुख्य द्दनिडणूक आयुक्त हे द्दनिडणूक आयोगाचे अध्यक्ष म्हणून काया करतात.सुरुिातीच्या काळात आयोगाकडे फक्त िुख्य द्दनिडणूक आयुक्त होते. सध्या द्दनिडणूक आयोगात िुख्य द्दनिडणूक आयुक्त आद्दण इतर दोन द्दनिडणूक आयुक्तांचा सिािेश आहे.१६ ऑक्टोबर १९८९ रोजी प्रथिच दोन अद्दतररक्त आयुक्तांची द्दनयुक्ती करण्यात आली.परंतु त्यांचा कायाकाळ १ जानेिारी १९९० पयंत अत्यंत किी होता. त्यािुळे १ ऑक्टोबर १९९३ रोजी दोन अद्दतररक्त द्दनिडणूक आयुक्तांची द्दनयुक्ती करण्यात आली. munotes.in

Page 3

निवडणूक आयोग
3 त्यातून देशात बहुसदस्यीय आयोगाची संकल्पना कायारत करण्यात आली.ज्यािध्ये बहुिताच्या आधारािर द्दनणाय घेतले जातात. भारतातील द्दनिडणूक यंत्रणेची पदानुििनुसार रचना ही पुढील प्रिाणे सांगता येईल,द्दनिडणूक आयोग, िुख्य द्दनिडणूक अद्दधकारी, द्दजल्हा द्दनिडणूक अद्दधकारी, ितदार नोंदणी अद्दधकारी, बूथ लेिल अद्दधकारी अशा पद्धतीने द्दनिडणूक आयोग आपले कािकाज करताना द्ददसून येते. भारतातील निवडणूक यंत्रणेची पदािुक्रम जाणूि घ्या
आयुक्ांची नियुक्ी आनण काययकाळ: राष्ट्रपती िुख्य द्दनिडणूक आयुक्त आद्दण द्दनिडणूक आयुक्तांची द्दनयुक्ती करतात. सहा िषे द्दकंिा ६५ िषे ियापयंत, यापैकी जे आधी असेल तो कायाकाळ ग्राह्य धरला जातो.िुख्य द्दनिडणूक आयुक्त ि आयुक्तांना भारताच्या सिोच्च वयायालयाच्या वयायाधीशांप्रिाणे िेतन आद्दण भत्ते द्दिळतात.िुख्य द्दनिडणूक आयुक्तांना संसदेद्वारे िहाद्दभयोगाद्वारे पदािरून दूर केले जाऊ शकते.आयोगाच्या द्दनणायात सिा द्दनिडणूक आयुक्तांची भूद्दिका ही सिान असते.
munotes.in

Page 4

भारतातील निवडणूक प्रनिया
4 निवडणूक आयोगाचे मुख्यालय आनण कामकाज: आयोगाचे निी द्ददल्ली येथे एक स्ितंत्र कायाालय आहे. ज्यािध्ये सुिारे ३०० अद्दधकारी आहेत. आयोग आपल्या कािकाजासाठी द्दनयद्दित बैठका घेऊन आद्दण देशातील द्दनिडणुकीच्या संदभाातील कागदपत्रे प्रसाररत करून आपला व्यिहार करत असते. तसेच द्दनिडणूक आयोगात दोन द्दकंिा तीन उपद्दनिडणूक आयुक्त आद्दण िहासंचालक जे सद्दचिालयातील सिाात िररष्ठ अद्दधकारी आहेत ते आयोगाला िदत करतात. त्यांची द्दनयुक्ती सािावयतः देशाच्या राष्ट्रीय नागरी सेिेतून केली जाते. संचालक, प्रधान सद्दचि,सेिेटरी आद्दण डेप्युटी डायरेक्टर हे उपद्दनिडणूक आयुक्त आद्दण िहासंचालकांना सहकाया करतात.आयोगािध्ये कािाचे कायाात्िक आद्दण प्रादेद्दशक द्दितरण करण्यात आले आहे. त्यािध्ये काया द्दिभाग, शाखा आद्दण िेगिेगळ्या द्दिभागाद्वारे आयोद्दजत केले जाते.प्रत्येक युद्दनटला प्रभारी द्दिभाग अद्दधकारी नेिून द्ददलेले आहेत. द्दनयोजन, वयाद्दयक, प्रशासन, पद्धतशीर ितदारांचे द्दशक्षण आद्दण द्दनिडणूक सहभाग, SVEEP, िाद्दहती प्रणाली, िीद्दडया आद्दण सद्दचिालय सिविय हे िुख्य कायाात्िक द्दिभाग आहेत. राज्य स्तरािर, द्दनिडणूक कािाचे पयािेक्षण आयोगाच्या संपूणा द्दनगराणीखाली, द्ददशा आद्दण द्दनयंत्रणाच्या अधीन राहून, राज्याच्या िुख्य द्दनिडणूक अद्दधकाऱ्याद्वारे केले जाते, ज्याची द्दनयुक्ती संबंद्दधत राज्य सरकारने प्रस्ताद्दित केलेल्या िररष्ठ नागरी सेिकांिधून आयोगाद्वारे केली जाते. द्दजल्हा आद्दण ितदारसंघ स्तरािर, द्दजल्हा द्दनिडणूक अद्दधकारी, द्दनिडणूक नोंदणी अद्दधकारी आद्दण द्दनिडणूक अद्दधकारी, ज्यांना िोठ्या संख्येने कद्दनष्ठ अद्दधकारी िदत करतात, ते द्दनिडणुकीचे काि करतात. ते सिा त्यांच्या इतर जबाबदाऱ्यांव्यद्दतररक्त द्दनिडणुकीशी संबंद्दधत काये पार पाडतात. द्दनिडणुकीच्या काळात, तथाद्दप, ते किी-अद्दधक प्रिाणात पूणािेळ आयोगाकडे द्दनिडणूक कायाासाठी उपलब्ध असतात. देशव्यापी सािाद्दत्रक द्दनिडणुका ज्यािेळी आयोद्दजत केल्या जातात त्यािेळी द्दनिडणुकांचे द्दनयंत्रण आद्दण संचालन करण्यासाठी प्रचंड किाचारी लागतात. द्दनिडणूक कायाासाठी लागणारी द्दनिडणूक यंत्रणा द्दनिडणूक आयोगाकडे प्रद्दतद्दनयुक्तीिर असल्याचे िानले जाते आद्दण द्दनिडणूक काळात द्दतचे द्दनयंत्रण, देखरेख आद्दण द्दशस्तीच्या अधीन असते. निवडणूक आयोगाचा खचय: आयोगाच्या सद्दचिालयाचा स्ितंत्र अथासंकल्प असतो, जो आयोग आद्दण केंद्र सरकारचे द्दित्त िंत्रालय यांच्यात थेट सल्लािसलत करून अंद्दति केला जातो. तथाद्दप, द्दनिडणुकांच्या प्रत्यक्ष संचालनािरील िोठा खचा केंद्र ि संबंद्दधत घटक राज्याच्या अथासंकल्पात द्ददसून येतो. जर केिळ संसदेच्या द्दनिडणुका होत असतील, तर त्याचा खचा संपूणापणे केंद्र सरकारकडून केला जातो. तर केिळ राज्य द्दिधानिंडळाच्या द्दनिडणुकांसाठी हा खचा संपूणापणे संबंद्दधत राज्याकडून केला जातो. संसद आद्दण राज्य द्दिधानिंडळाच्या द्दनिडणुका एकाच िेळी घेतल्यास, खचा केंद्र आद्दण राज्य सरकारांिध्ये सिान रीतीने िाटून घेतला जातो. munotes.in

Page 5

निवडणूक आयोग
5 कायदेमंडळ व नवनिमंडळ हस्तक्षेपासुि प्रनतबंनित: द्दनिडणूक आयोगाची काये पार पाडताना कायाकारी हस्तक्षेपापासू द्दनिडणूक आयोगाला दूर ठेिण्यात आलेले आहे. सािाद्दत्रक द्दनिडणुका असोत की पोटद्दनिडणुकाद्दनिडणुकांचे िेळापत्रक ठरिण्याची संपूणा जबाबदारी ही आयोगची असते. तसेच ितदान केंद्रांचे स्थान, ितदान केंद्रांिर ितदारांची द्दनयुक्ती, ितिोजणी केंद्रांचे स्थान, ितदान केंद्रे आद्दण ितिोजणी केंद्रांच्या आसपासची व्यिस्था आद्दण सिा संबंद्दधत बाबींिर आयोगच द्दनणाय घेतो. १.३.२ निवडणुकीला कोण उभे राहू शकते: ितदार म्हणून नोंदणी केलेला कोणताही भारतीय नागररक ि कायद्यानुसार अपात्र ठरणार नाही आद्दण त्याचे िय २५ िषांपेक्षा जास्त असेल तर त्याला लोकसभा द्दकंिा राज्य द्दिधानसभेची द्दनिडणूक लढिण्याची परिानगी आहे.राज्यसभेसाठी ियोियाादा ३० िषे आहे. द्दिधानसभेसाठी उिेदिार ज्या राज्यातून द्दनिडणूक लढिू इद्दच्ितो त्याच राज्यातील रद्दहिासी असािा. प्रत्येक उिेदिाराला लोकसभा द्दनिडणुकीसाठी २५०००/- आद्दण द्दिधानसभा द्दनिडणुकीसाठी रु. १००००/- अनाित रक्कि भरािी लागेल.अनुसूद्दचत जाती आद्दण अनुसूद्दचत जिातींिधील उिेदिारांना यापैकी द्दनम्िी अनाित रक्कि भरािी लागेल. ितदारसंघात ितदान झालेल्या एकूण िैध ितांच्या एक षष्ठांशपेक्षा जास्त िते द्दिळाल्यास उिेदिाराची अनाित रक्कि परत केली जाते. एखाद्या िावयताप्राप्त पक्षाने प्रायोद्दजत केलेल्या उिेदिाराला द्दनिडणूक अजा भरताना ितदारसंघातील द्दकिान एका नोंदणीकृत ितदाराने सूचक म्हणून पाद्दठंबा द्ददला पाद्दहजे.तसेच इतर ि स्ितंत्र द्दनिडणूक लढिणाऱ्या उिेदिारांच्या बाबतीत ितदारसंघातील दहा नोंदणीकृत ितदारांनी सूचक म्हणून पाद्दठंबा द्ददला पाद्दहजे.लोकसभा आद्दण द्दिधानसभेच्या राखीि जागांिरील उिेदिार हे त्याच प्रिगााचे असले पाद्दहजे. राखीि जागांची संख्या ही प्रत्येक राज्यातील अनुसूद्दचत जाती द्दकंिा अनुसूद्दचत जिातींिधील लोकांच्या संख्येच्या प्रिाणात असािी. सध्या लोकसभेत अनुसूद्दचत जातीसाठी ८४ जागा आद्दण अनुसूद्दचत जिातीसाठी ४७ जागा राखीि आहेत. द्दनिडणूक आयोगाने द्दनयुक्त केलेल्या ररटद्दनंग ऑद्दफससाना प्रत्येक ितदारसंघातील उिेदिारांचे नािांकन प्राप्त करण्यासाठी आद्दण द्दनिडणुकीच्या औपचाररकतेिर देखरेख ठेिण्यासाठी प्रभारी म्हणून द्दनयुक्त केले जाते. सारांश : भारतातील लोकसभा, राज्यसभा, राज्य द्दिधानसभेच्या द्दनिडणुका आद्दण देशातील राष्ट्रपती आद्दण उपराष्ट्रपतींच्या द्दनिडणूक प्रद्दियेचे देखरेख, द्ददशा आद्दण द्दनयंत्रण भारतीय द्दनिडणूक आयोगाला करािे लागते.भारतीय राज्य घटनेच्या पंधराव्या भागात कलि ३२४ िध्ये भारतीय द्दनिडणूक आयोगाच्या संदभाात सद्दिस्तर िणान करण्यात आलेले आहे.भारतीय द्दनिडणूक आयोग ही घटनात्िक ि स्िायत्त संस्था असून द्दनिडणूक आयोगाची स्थापना २५ जानेिारी १९५० रोजी राज्यघटनेच्या कलि ३२४ नुसार करण्यात आली आहे. munotes.in

Page 6

भारतातील निवडणूक प्रनिया
6 आपली प्रगती तपासा १. द्दनिडणूक आयोगाची रचना स्पष्ट करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. भारतातील द्दनिडणूकीस उभे राहण्याची पात्रता स्पष्ट करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ १.४ निवडणूक आयोगाची भूनमका व कायय : द्दनिडणूक आयोगाकडे संसद आद्दण राज्य द्दिधानसभा आद्दण राष्ट्रपती आद्दण उपराष्ट्रपतींच्या द्दनिडणुकाच्या आयोजनाची जबाबदारी आहे. त्यािुळे द्दनिडणूक आयोगास द्दनिडणुकीच्या संदभाात आपल्या भूद्दिका ठरिाव्या लागतात ि त्यानुसार काि करािे लागते. म्हणून द्दनिडणूक आयोगाची भूद्दिका पुढील प्रिाणे सांगता येईल. १. मतदार यादी तयार करणे: भारतातील लोकशाही व्यिस्था सािाद्दत्रक प्रौढ िताद्दधकाराच्या तत्त्िािर आधाररत आहे. १८ िषांपेक्षा जास्त ियाचा कोणताही नागररक द्दनिडणुकीत ितदान करू शकतो. ( १९८९ पूिी ियोियाादा २१होती). ितदानाचा अद्दधकार हा जात, पंथ, धिा, द्दलंग यांचा द्दिचार न करता देण्यात आला आहे. एकंदरीतच १८ िषाािरील सिा ितदारांची नोंदणी करून घेणे हे काि प्रािुख्याने द्दनिडणूक आयोगाला करािे लागते.१८ िषाािरील सिा ितदारांनी नोंदणी केलेल्या ितदाराच्या ितदारसंघात ितदाराची यादी द्दनिडणूक आयोगाला तयार करािी लागते.ितदारसंघाची ितदार यादी ही त्या ितदारसंघातील सिा नोंदणीकृत ितदारांची यादी असते.ज्यांची नािे ितदार यादीत आहेत त्यांनाच 'ितदार' म्हणून ितदान करण्याची परिानगी आहे. ितदारसंघातुन स्थलांतररत झालेल्यांची नािे काढून टाकणे,निीन ितदारांची नोंदणी करणे,ज्यांचा िृत्यू झाला आहे द्दकंिा ितदारसंघाबाहेर गेला आहे अशाची नािे किी करणे, ही कािे द्दनिडणूक आयोगाला करािी लागतात. ितदार याद्या अद्ययाित करणे ही एक सतत चालणारी प्रद्दिया आहे.जी नािांकन दाखल करण्याच्या शेिटच्या तारखेपासून ते द्दनिडणूक पूणा होईपयंतच्या कालािधीत केिळ द्दनिडणुकीच्या िेळीच खंद्दडत होते. ितदार याद्या तयार करणे, देखभाल करणे आद्दण पररद्दनरीक्षण (िाननी) करणे यात द्दनिडणूक आयोगाची यंत्रणा गुंतलेली असते. munotes.in

Page 7

निवडणूक आयोग
7 मतदार यादीत िाव िोंदवण्यासाठी निवडणूक आयोगाचे वेगवेगळे फॉमय उपलब्ि आहेत ते पुढील प्रमाणे ● ितदार यादीत नाि सिाद्दिष्ट करण्यासाठी फॉिा नंबर ६ ● परदेशातील भारतीय ितदाराने ितदार यादीत नाि सिाद्दिष्ट करण्याचा फॉिा नंबर ६A ● ितदार यादीिध्ये प्रद्दिष्ट केलेल्या तपशीलांिध्ये सुधारणा करण्यासाठी फॉिा नंबर ८ तुम्ही मतदार म्हणूि िाविोंदणी करू शकता जर तुम्ही: ● भारतीय नागररक आहेत. ● पात्रता तारखेला म्हणजेच ितदार यादीच्या पुनररक्षणाच्या िषााच्या १ जानेिारी रोजी ियाची १८ िषे पूणा केली आहेत. ● नािनोंदणी करण्‍याची ईच्िा असलेल्‍या ितदारसंघातील भाग/ितदान क्षेत्राचे रद्दहिासी असल्यास. ● ितदार म्हणून नािनोंदणी करण्यास अपात्र ठरद्दिले जात नसेल तेव्हा ितदार म्हणून नाि नोंदणी करू शकता. २. मतदार याद्याचे संगणकीकरण करणे: द्दनिडणूक आयोगाने संपूणा भारतातील सिा ितदार याद्यांचे संगणकीकरणाचे काि हाती घेतले आहे, ज्यािुळे प्रत्येक द्दनिडणुकीसाठी ितदार यादी अद्ययाित करता येऊ शकते, तसेच ितदार याद्याच्या संगणकीकरणािुळे ितदारयादी िध्ये अचूकता आद्दण िेगाने सुधारणा केल्या जात आहेत. ३. मतदारांची फोटो ओळखपत्रे तयार करणे : इलेक्टोरल फोटो आयडेंद्दटटी काडा (EPIC) हे द्दनिडणूक नोंदणी अद्दधकाऱ्‍याने जारी केलेले ओळख दस्तऐिज आहे. EPIC िध्‍ये ितदाराचे नाि, िद्दडलांचे/आईचे/पतीचे नाि, पात्रता जवितारीख/िय, द्दलंग, पत्ता आद्दण सिाात िहत्त्िाचे म्हणजे ितदाराचा फोटो यासारखे तपशील असतात. EPIC हा ितदारासाठी कायिस्िरूपी दस्तऐिज आहे. ितदानाच्या िेळी स्ितःची ओळख प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी ितदाराने याचा िापर केला पाद्दहजे. ितदान सक्षि करण्यासाठी ितदानाच्या िेळी EPIC ने जारी केलेल्या ितदाराने आपले EPIC तयार करणे अद्दनिाया आहे. ितदाराच्या फोटो ओळखपत्रािुळे द्दनिडणुकीतील तोतयाद्दगरी आद्दण बोगसद्दगरीला आळा बसला आहे. ४. मतदारसंघ आनण जागांचे आरक्षण : देशाची ५४३ लोकसभा ितदारसंघांिध्ये द्दिभागणी केली गेली आहे.द्दिधानसभेचे ४१२० ितदारसंघ आहेत. लोकसभा आद्दण द्दिधानसभा ितदारसंघात munotes.in

Page 8

भारतातील निवडणूक प्रनिया
8 लोकसंख्येच्या प्रिाणात अनुसूद्दचत जाती आद्दण जिाती यांना आरक्षण देण्यात आलेले आहे. लोकसभेच्या ितदारसंघाचा द्दिचार करता ५४३ ितदार संघापैकी खुल्या प्रिगाासाठी ४१२ जागा तर अनुसूद्दचत जातीसाठी ८४ जागा आद्दण अनुसूद्दचत जिातीसाठी ४७ जागा राखीि आहेत. ५. मतदारसंघाच्या सीमा नििायररत करणे : पररसीिन आयोगाद्वारे देशातील लोकसभा आद्दण द्दिधानसभा ितदारसंघाच्या सीिा द्दनधााररत केल्या जातात.पररसीिन म्हणजे संसदीय द्दकंिा द्दिधानसभा ितदारसंघांच्या सीिांचे पुनर िांडणी ि रचना करणे होय.लोकसंख्येतील बदल लक्षात घेऊन जनगणनेच्या आधारािर ितदार संघाच्या सीिा द्दनधााररत करण्याचे काि पररसीिन आयोगाद्वारे केले जाते.पररसीिन आयोग संसद कायद्यानुसार िुख्य द्दनिडणूक आयुक्त आद्दण सिोच्च वयायालय द्दकंिा उच्च वयायालयातील दोन वयायाधीश द्दकंिा िाजी वयायाधीशांनी बनलेला असतो. ६. निवडणूक काययक्रम घोनषत करणे: लोकसभा आद्दण प्रत्येक राज्य द्दिधानसभेच्या द्दनिडणुका दर पाच िषांनी घ्याव्या लागतात. तसेच लोकसभेत ि द्दिधानसभेत सत्ताधाऱ्यांनी बहुित गिािल्यास ि निीन सत्ता ताब्यात घेण्यासाठी पयाायी सरकार उपलब्ध नसेल तर राष्ट्रपती लोकसभा, राज्यपाल द्दिधानसभा द्दिसद्दजात करू शकतात. म्हणजेच पाच िषे पूणा होण्यापूिी ही देशात सािाद्दत्रक, ि राज्यात द्दिधानसभेच्या द्दनिडणूका होऊ शकतात. एकंदरीतच देशातील लोकसभा आद्दण राज्यातील द्दिधानसभेच्या द्दनिडणुकीचा कालािधी संपल्यानंतर द्दनिडणुका घोद्दषत करणे हे िहत्त्िाचे काि द्दनिडणूक आयोगाला करािे लागते. तसेच लोकसभा ि द्दिधानसभा ितदारसंघातील द्दनिडून आलेल्या उिेदिाराचा िृत्यू झाल्यास द्दकंिा त्याने राजीनािा द्ददल्यास त्या द्दठकाणी सहा िद्दहवयाच्या आत पुवहा पोटद्दनिडणूक घ्यािी लागते. एकंदरीतच देशातील ि राज्यातील सािाद्दत्रक द्दनिडणुका, पोटद्दनिडणुकाचा कायािि घोद्दषत करण्याची जबाबदारी ही द्दनिडणूक आयोगािर आहे. ७. निवडणुकीचे वेळापत्रक तयार करणे: द्दनिडणूक प्रद्दिया संसदीय ितदारसंघ आद्दण द्दिधानसभा ितदारसंघांसाठी अद्दधसूचना जारी करण्यापासून सुरू होते. कायदेशीर तरतुदींनुसार, अद्दधसूचना जारी झाल्यानंतर उिेदिारी अजा भरण्यासाठी सात द्ददिसांचा कालािधी देण्यात येतो. नािांकन अजांची िाननी नािद्दनदेशनांच्या अंद्दति तारखेच्या दुसऱ्या द्ददिशी केली जाते. त्यानंतर अजा िाघारीसाठी दोन द्ददिसांचा अिधी देण्यात येऊन िाघारीनंतर उिेदिारांची अंद्दति यादी तयार केली जाते. प्रचाराचा कालािधी साधारणपणे १४ द्ददिस द्दकंिा त्याहून अद्दधक असतो आद्दण प्रचाराचा कालािधी संबंद्दधत ितदारसंघातील ितदान संपण्याच्या ४८ तास आधी संपतो. या सिा प्रद्दियेसाठी munotes.in

Page 9

निवडणूक आयोग
9 द्दनिडणुकीचे िेळापत्रक तयार करून ते घोद्दषत करण्याची जबाबदारी ही द्दनिडणूक आयोगाची आहे. ८. मतदाि कमयचार्यांची नियुक्ी करणे व तयांचा काययभार निनित करणे: द्दनिडणुका घोद्दषत झाल्यानंतर िहत्त्िाचा टप्पा म्हणजे ितदान किाचाऱ्‍यांची द्दनयुक्ती करणे हा आहे. केिळ ितदान किाचाऱ्यांची द्दनयुक्ती करून ितदान प्रद्दिया पूणा होत नाही तर त्या ितदान किाचाऱ्यांना नेिका कोणता कायाभार द्ददलेला आहे, त्यांच्या कायाभागाची द्दनद्दिती करून त्यांचे प्रद्दशक्षण आयोद्दजत करून त्यांना द्दनिडणुकीला सािोरे जाण्यास तयार करण्याची जबाबदारी ही द्दनिडणूक आयोगाची आहे. ९. मतदाि केंद्राची निनिती व मतदाि केंद्रावर सोयी सुनविा पुरनवणे: लोकसभा ि द्दिधानसभा द्दनिडणुकीच्या ितदानासाठी द्दनिडणूक आयोगाला लोकसंख्येच्या प्रिाणात ितदान केंद्र तयार करािे लागतात. ितदान केंद्र तयार करत असताना दोन ितदान केंद्र िधील अंतर, त्या ितदान केंद्रािर उपलब्ध असलेल्या सोयी सुद्दिधाचे स्िरूप पाहता ितदान केंद्रांिर द्दकिान खात्रीशीर िातािरण असण्यासाठी द्दनिडणूक अद्दधकाऱ्यांना सूचना जारी करण्यात येतात, ज्यािध्ये द्दपण्याचे पाणी, सािली/द्दनिारा, प्रकाश, रॅम्प आद्दण यासारख्या काही िूलभूत द्दकिान सुद्दिधा त्यािध्ये सिाद्दिष्ट आहेत. ह्या प्राथद्दिक सोयी सुद्दिधा पुरण्याची जबाबदारी ही द्दनिडणूक आयोगाची आहे. १०. निवडणुकीतील उमेदवारांचे िामांकि स्वीकारणे व निवडणूक प्रनक्रयेचे संचालि करणे: द्दनिडणूक आयोगाने एकदा द्दनिडणुकीचे िेळापत्रक जाहीर केल्यानंतर द्दनिडणूक प्रद्दिया सुरू होते. त्यािध्ये प्रािुख्याने द्दनिडणुकीतील उिेदिारांचे नािांकन स्िीकारणे, यासाठी उिेदिारांना त्यांचे अजा भरण्यासाठी एक आठिडा देण्यात येतो.ररटद्दनंग ऑद्दफससाद्वारे उिेदिारी अजांची िाननी केली जाते. उिेदिारांना द्दनिडणूक अजा भरताना त्याला प्रद्दतज्ञापत्र द्यािी लागतात.१३ सप्टेंबर २०१३ रोजी सिोच्च वयायालयाने २००८ च्या ररट द्दपटीशन (सी) ि. १२१ िध्ये द्ददलेल्या द्दनकालाच्या अनुषंगाने, जे इतर गोष्टींबरोबरच ररटद्दनंग ऑद्दफसरला "आिश्यक िाद्दहती पूणातः प्रदान केली आहे की नाही हे तपासणे बंधनकारक करते. नािद्दनदेशनपत्रासह त्यांचे गुवहेगारी पार्श्ाभूिी, िालित्ता, दाद्दयत्िे, शैक्षद्दणक पात्रता इ. िाद्दहती शपथपत्रात द्यािी लागते. द्दनिडणूक आयोगाने उिेदिारांना असे द्दनदेश जारी केले आहेत की नािद्दनदेशनपत्रासोबत दाखल कराियाच्या प्रद्दतज्ञापत्रािध्ये उिेदिारांनी सिा स्तंभ भरणे आिश्यक आहे. प्रद्दतज्ञापत्रातील कोणताही स्तंभ ररकािा ठेिल्यास, द्दनिडणूक अद्दधकारी उिेदिाराला सिा रकावयात भरलेले प्रद्दतज्ञापत्र दाखल करण्याची नोटीस देईल. अशा सूचनेनंतर, उिेदिाराने सिा बाबतीत पूणा शपथपत्र दाखल न केल्यास, नािद्दनदेशनपत्र िाननीच्या िेळी नाकारले जाईल. िुख्य द्दनिडणूक अद्दधकाऱ्‍यांना ि सिा ररटद्दनंग अद्दधकाऱ्‍यांना सिोच्च वयायालयाचा द्दनकाल आद्दण आयोगाच्या सूचनांबाबत िाद्दहती देण्याचे द्दनदेश देण्यात आले आहेत. munotes.in

Page 10

भारतातील निवडणूक प्रनिया
10 एकंदरीतच उिेदिारांच्या नािांकनाद्दिषयी जर ते नािांकन व्यिद्दस्थत आढळले नाही तर त्यािर आलेल्या आरोपािर सुनािणी घेतली जाते, एखाद्या िेळी सुनािणीनंतर ते नाकारले ही जाऊ शकते. िैधपणे नािद्दनदेद्दशत केलेले उिेदिार नािांकन िाननी झाल्यानंतर दोन द्ददिसांत द्दनिडणुकीतून िाघार घेऊ शकतात.अद्दधकृत नािद्दनदेद्दशत उिेदिारांची यादी तयार केल्यानंतर उिेदिारांना द्दनिडणूक द्दचवह िाटप करणे हा िहत्त्िाचा कायािि द्दनिडणूक आयोगाला हाती घ्यािा लागतो.द्दनिडणुकीत उभ्या असलेल्या उिेदिारांच्या नािांसह आयोगाने द्दनधााररत केलेल्या भाषांिध्ये उिेदिारांची िायाद्दचत्रे आद्दण प्रत्येक उिेदिाराला द्ददलेली द्दचवहे ितपद्दत्रकेिर िापली जातात. िावयताप्राप्त राजकीय पक्षांच्या उिेदिारांना त्यांच्या पक्षाचे द्दचवह िाटप केले जाते.त्यानंतर द्दनिडणुकीतील सगळ्यात िहत्त्िाचा िुिा म्हणजे प्रचाराचा हा असतो.प्रचार काळात राजकीय पक्ष आद्दण उिेदिार त्यांचे युद्दक्तिाद िांडतात ज्याद्वारे ते लोकांना त्यांना ित देण्यास प्रिृत्त करतात. प्रचाराचा हा कालािधी दोन आठिड्यांपेक्षा जास्त काळ चालतो आद्दण ितदान संपण्याच्या ४८ तास आधी अद्दधकृतपणे संपतो. त्यानंतर ितदानाच्या द्ददिशी ितदान प्रद्दिया पूणा होते त्यानंतर ितदान प्रद्दिया पूणा झाल्यानंतर ितिोजणीच्या द्ददिशी ितिोजणी होऊन द्दनकाल जाहीर केला जातो एकंदरीतच द्दनिडणूक जाहीर झाल्यापासून उिेदिारांच्या नािांकनािर देखरेख ठेिून द्दनिडणूक द्दनकाल घोद्दषत करण्यापयंतची प्रद्दिया ही द्दनिडणूक आयोगाला पार पाडािी लागते. ११. आदशय आचारसंनहतेचे पालि करण्यास राजकीय पक्ष व उमेदवारास प्रवृत्त करणे: द्दनिडणुकात होणारे गैरप्रकार टाळण्यासाठी द्दनिडणूक आयोग द्दनिडणुकांची आचारसंद्दहता जाहीर करते.राजकीय पक्षांच्या सहकायााने आदशा आचारसंद्दहतेचे काटेकोरपणे पालन करण्यासाठी द्दनिडणूक आयोग कद्दटबद्ध असतो.द्दनिडणुकीच्या आचारसंद्दहतेशी संबंद्दधत बाबींिर आयोग राजकीय पक्षांशी िेळोिेळी सल्लािसलत करतो.द्दनिडणूक प्रचारादरम्यान राजकीय पक्ष आद्दण उिेदिारांना द्दनिडणूक आयोगाने द्दिकद्दसत केलेल्या आदशा आचारसंद्दहतेचे पालन करणे अपेद्दक्षत आहे. द्दनिडणूक प्रचारादरम्यान राजकीय पक्ष आद्दण उिेदिारांनी कसे िागािे यासाठी आदशा आचारसंद्दहतेत द्दिस्तृत िागादशाक तत्त्िे द्दनद्दित करण्यात आलेली आहेत. आदशा आचारसंद्दहतेचा िहत्त्िाचा हेतू म्हणजे द्दनिडणूक प्रचार पारदशाक धतीिर चालिणे, राजकीय पक्ष द्दकंिा त्यांचे सिथाक यांच्यातील संघषा टाळणे आद्दण प्रचार कालािधीत आद्दण त्यानंतर द्दनकाल घोद्दषत होईपयंत शांतता ि सुव्यिस्था राखणे हा हेतू आहे. १२. मतदाि खचायवर लक्ष ठेवणे: द्दनिडणूक प्रचारादरम्यान उिेदिार द्दकती पैसे खचा करू शकतो यािर कडक कायदेशीर ियाादा आहेत. बहुतेक लोकसभा ितदारसंघांिध्ये अलीकडेच सुधाररत केलेली ियाादा रु. ७०,००,०००द्दिधानसभा द्दनिडणुकीसाठी द्दनिडणूक खचााची ियाादा रु. २८,००,००० द्दनद्दित करण्यात आलेली आहे. द्दनिडणुकीतील उिेदिारांना द्दनद्दित केलेल्या ियाादेपेक्षा जास्त खचा करता येत नाही. द्दनिडणुकीतील munotes.in

Page 11

निवडणूक आयोग
11 हा खचा त्या उिेदिाराचे सिथाक प्रचार करण्यासाठी खचा करू शकतात पण त्यांना उिेदिाराची लेखी परिानगी घ्यािी लागते. त्यासाठी प्रत्येक उिेदिाराला बँकेत एक खाते उघडािे लागते ि रोजच्या खचााचा द्दहशोब हा द्दनिडणूक आयोगाला सादर करािा लागतो. १३. इलेक्ट्रॉनिक मतदाि यंत्र व व्हीव्हीपॅट यंत्र उपलब्ि करूि देणे: ितदान आद्दण ितिोजणी सुलभ करण्यासाठी इलेक्रॉद्दनक ितदान यंत्रे द्दिकद्दसत करण्यात आली आहेत. यंत्राचा िापर म्हणजे कागद आद्दण िपाई इत्यादींच्या खचाात बचत करणे आद्दण तीन ते चार तासांत द्दनकाल द्दिळणे हा आहे. त्यािुळे पारंपाररक िोजणीिध्ये लागणारा बराचसा िेळ सध्या िाचतो आहे.द्दनिडणुकांसाठी िापरले जाणारे इलेक्रॉद्दनक ितदान यंत्र इलेक्रॉद्दनक्स कॉपोरेशन ऑफ इंद्दडया द्दलद्दिटेड (ECIL) आद्दण भारत इलेक्रॉद्दनक्स कॉपोरेशन ऑफ इंद्दडया द्दलद्दिटेड (BEL) यांनी द्दिकद्दसत केली आहेत. ही यंत्रे ितपद्दत्रकेची गोपनीयता सुद्दनद्दित करण्यासाठी आद्दण ितदानाची गती आद्दण तात्काळ द्दनकाल सुद्दनद्दित करण्याव्यद्दतररक्त िशीनशी िेडिाड करण्यापासून पूणा संरक्षण प्रदान करतात. संसदेने िाचा, १९८९ िध्ये लोकप्रद्दतद्दनधीत्ि कायदा, १९५१ िध्ये सुधारणा करून, या कायद्यात कलि ६१ (A) आणले आहे, ज्यािध्ये ितदान यंत्रांच्या ितांची नोंद द्दिद्दहत पद्धतीने करण्याची तरतूद केली आहे.िरील तरतुदींच्या अनुषंगाने, केंद्र सरकारने इलेक्‍रॉद्दनक व्होद्दटंग िशीनचा िापर सुलभ करण्यासाठी निीन प्रकरण II [द्दनयि४९ (a) ते४९ (x)] सिाद्दिष्ट करून द्दनिडणूक आचार द्दनयि, १९६१ िध्ये सुधारणा केली आहे. सोबत एकंदरीतच ईव्हीएि िशीनद्वारे ितदान प्रद्दियेिध्ये सुलभता आली असली तरी ईव्हीएि िशीन िर अनेकदा संशय व्यक्त केला जातो. त्यातून ईव्हीएि िशीनची द्दिर्श्ासनीयता जोपासण्यासाठी २०१३ पासून, ईव्हीएििध्ये व्होटर व्हेररफायेबल पेपर ऑद्दडट रेल नािाची (VVPAT) एक निीन प्रणाली जोडली गेली आहे. ईव्हीएिसोबत एक द्दप्रंटर जोडला जातो आद्दण ितदानाच्या डब्यात ठेिला जातो ज्यािर ितदाराने ितदान केलेल्या उिेदिाराचे नाि आद्दण द्दचवह िापले जाते. ही िुद्दद्रत द्दस्लप पारदशाक द्दखडकीखाली ७ सेकंदांपयंत उघडी राहते आद्दण आपोआप कापली जाते आद्दण ड्रॉपबॉक्सिध्ये पडते जी सीलबंद राहते. तसेच २००४ च्या ररट याद्दचका (सी) ििांक १६१ िध्ये २७ सप्टेंबर २०१३ रोजी द्ददलेल्या द्दनकालात, सिोच्च वयायालयाने द्दनदेश द्ददले आहेत की ितपद्दत्रका आद्दण ईव्हीएििर "िरीलपैकी काहीही नाही" (NOTA) पयााय असािा. यातून ईव्हीएििर शेिटच्या उिेदिाराच्या नािाच्या खाली, आता NOTA पयाायासाठी एक बटण असेल जेणेकरुन जे ितदार कोणत्याही उिेदिाराला ित देऊ इद्दच्ित नाहीत त्यांना NOTA बटण दाबून त्यांचा पयााय िापरता येतो.एकंदरीतच द्दनिडणूका सुरळीत पार पडण्यासाठी पुरेशा प्रिाणात ईव्हीएिची ि व्हीव्हीपॅटची उपलब्धता करून देण्याची जबाबदारी ही द्दनिडणूक आयोगाची आहे. १४. निवडणूक अनिकारयांशी समन्वय आनण संप्रेषण साििे: munotes.in

Page 12

भारतातील निवडणूक प्रनिया
12 द्दनिडणूक सुरळीत पार पाडण्यासाठी आद्दण ितदानाच्या द्ददिशी िेगिेगळ्या घटकांचा हस्तक्षेप टाळण्यासाठी आद्दण द्दनिडणुका द्दन:पक्षपाती करण्यासाठी द्दजल्हा/ितदारसंघ स्तरािर पररपूणा संिाद योजना तयार करणे आद्दण त्याची अंिलबजािणी करणे याला आयोग खूप िहत्त्ि देतो. या उिेशासाठी, आयोगाने राज्यांच्या िुख्य द्दनिडणूक अद्दधकाऱ्‍यांना राज्य िुख्यालयातील दूरसंचार द्दिभागाचे अद्दधकारी, बीएसएनएल/एिटीएनएल अद्दधकारी, राज्यातील इतर आघाडीच्या सेिा प्रदात्यांचे प्रद्दतद्दनधी यांच्याशी सिविय साधण्याचे द्दनदेश द्ददले आहेत. जेणेकरून राज्यांिध्ये नेटिकाची द्दस्थती सुधारेल. द्दनिडणुकांशी संबंद्दधत अद्दधकाऱ्यांना राज्यात दळणिळण योजना सुद्दनद्दित करण्याचा सल्ला ही देण्यात येत असतो. तसेच द्दनिडणुकीच्या संदभाात घडणाऱ्या प्रद्दियेचे द्दव्हद्दडओ-ग्राफी करण्याचे आदेश द्दनिडणूक अद्दधकाऱ्यांना द्ददलेले असतात.द्दजल्हा द्दनिडणूक अद्दधकाऱ्यांकडून यासाठी पुरेशा प्रिाणात द्दव्हद्दडओ आद्दण द्दडद्दजटल कॅिेरे आद्दण कॅिेरा टीिची व्यिस्था केली जाते.द्दव्हडीओग्राफीच्या कायाििांिध्ये उिेदिारी अजा भरणे, त्याची िाननी आद्दण द्दचवहांचे िाटप, प्रथि स्तर तपासणी, इलेक्रॉद्दनक ितदान यंत्रांची तयारी आद्दण साठिणूक, प्रचारादरम्यान िहत्त्िाच्या सािाजद्दनक सभा, द्दिरिणुका,पोस्टल बॅलेट पेपर पाठद्दिण्याची प्रद्दिया, ितदान प्रद्दिया यांचा सिािेश असेल. तसेच असंिेदनशील म्हणून ओळखली जाणारी असुरद्दक्षत ितदान केंद्रे, ितदान झालेल्या ईव्हीएिचा साठा, ितांची िोजणी इ. िेबकाद्दस्टंग, द्दव्हडीओग्राफी आद्दण द्दडद्दजटल कॅिेरे ितदान केंद्रात आिश्यक तेथे तैनात करून द्ददले जातात. एकंदरीतच ज्यांना द्दव्हडीओ रेकॉद्दडंगच्या सीडी द्दिळिायच्या असतील त्यांना त्याची फीस भरल्यािर त्या उपलब्ध करून द्ददल्या जातात. १५. राजकीय पक्ष,निवडणुका आनण आयोग: राजकीय पक्ष हे आधुद्दनक लोकशाहीचा एक भाग आहेत. कारण भारतातील द्दनिडणुकांचे आयोजन िुख्यत्िे राजकीय पक्षांच्या भूद्दिकेिर अिलंबून असते. म्हणून प्रत्येक राजकीय पक्षाला आपली नोंदणी द्दनिडणूक आयोगाकडे करािी लागते.देशातील राष्ट्रीय पक्ष ि प्रादेद्दशक पक्ष हे कायद्यानुसार द्दनिडणूक आयोगाकडे नोंदणीकृत आहेत.भारतीय राज्यघटनेनुसार लोकशाही, धिाद्दनरपेक्षता आद्दण सिाजिादाच्या तत्त्िांशी पक्षाची रचना आद्दण पक्षाची बांद्दधलकी आहे की नाही हे द्दनिडणूक आयोग तपासतो.तसेच भारताचे सािाभौित्ि, एकता आद्दण अखंडता राजकीय पक्षाकडून राखली जाते द्दकंिा नाही हे आयोग ठरितो. यासाठी प्रत्येक राजकीय पक्षाला आपली घटना द्दनिडणूक आयोगाला द्यािी लागते.आयोग प्रत्येक राजकीय पक्षाला िेळोिेळी त्यांच्या संघटनात्िक द्दनिडणुका घेण्याचा आदेश देते ि त्यांच्या कािकाजात अंतगात पक्षीय लोकशाही सुद्दनद्दित करते. अशा प्रकारे नोंदणीकृत राजकीय पक्षांना द्दनिडणूक आयोगाने द्दिद्दहत केलेल्या द्दनकषांनुसार सािाद्दत्रक द्दनिडणुकीतील त्यांच्या ितदान कािद्दगरीच्या आधारािर राज्य आद्दण राष्ट्रीय स्तरािर िावयता द्ददली जाते.पक्ष द्दचवहे द्दनरक्षर ितदारांना त्यांना ज्या पक्षाला ितदान करू इद्दच्ितात त्या पक्षाच्या उिेदिाराला ओळखण्यास सक्षि करतात. म्हणून नोंदणीकृत राष्ट्रीय पक्षांना ि प्रादेद्दशक पक्षांना एक द्दचवह द्ददले जाते. राजकीय munotes.in

Page 13

निवडणूक आयोग
13 पक्षांत द्दनिााण होणारे िाद आद्दण त्यातून पक्षाची होणारी द्दिभागणी हे भारतात काही निीन नाही. त्यािुळे अनेक राजकीय पक्षात िाद द्दनिााण होतात. अशािेळी पक्षात पडलेल्या दोन गटांिध्ये झालेला संघषा पाहता कोणत्या गटाकडे पक्षाचे द्दचवह ठेिायचे याचा द्दनणाय ही द्दनिडणूक आयोगाच्या कक्षेत येतो.तसेच पक्षांचे राष्ट्रीय आद्दण राज्य पक्षांच्या संदभाात िगीकरण कसे करायचे यािरून अनेक िाद द्दनिााण होतात हे िाद द्दनिडणूक आयोगाला सोडिािे लागतात.आयोग हा राजकीय पक्षाच्या िादासंदभाातील अधा-वयाद्दयक अद्दधकारक्षेत्राचा एक भाग म्हणून काया करत असते.तसेच िावयताप्राप्त पक्षांच्या द्दिभाजन, गटांिधील द्दििादांचे द्दनराकरण देखील करत असते. तसेच द्दनिडणूक आयोगाच्या राजकीय पक्ष, द्दनिडणुका संदभाातील द्दनणायांना वयायालयात आव्हान द्ददले जाऊ शकते. १६. निवडणूक आयोगाचे सल्लागार आनण अिय-न्यानयक कायय: कोणताही ितदार द्दकंिा उिेदिार द्दनिडणुकीदरम्यान गैरव्यिहार झाल्याचे िाटल्यास तो द्दनिडणूक आयोगाकडे तिार दाखल करू शकतो.संद्दिधानानुसार, संसद आद्दण राज्य द्दिधानिंडळांच्या द्दिद्यिान सदस्यांना द्दनिडणुकीनंतर अपात्र ठरद्दिण्याच्या बाबतीतही आयोगाला अद्दधकार आहेत. सिोच्च वयायालय आद्दण उच्च वयायालयांसिोर येणा-या द्दनिडणुकांिध्ये भ्रष्ट, दोषी आढळलेल्या उिेदिारांची प्रकरणे देखील आयोगाकडे पाठद्दिली जातात. तसेच ज्या उिेदिाराने त्याच्या द्दनिडणूक खचााचा द्दहशेब िेळेत आद्दण कायद्याने द्दिद्दहत केलेल्या पद्धतीने सादर करण्यास अयशस्िी ठरला असेल त्याला अपात्र ठरिण्याचा अद्दधकार आयोगाला आहे. कायद्यानुसार अशा अपात्रतेचा कालािधी काढून टाकण्याचा द्दकंिा किी करण्याचा अद्दधकार आयोगाला आहे.तसेच द्दनिडणूक आयोगाने घेतलेल्या िेगिेगळ्या प्रकरणासंदभाात आयोगाच्या द्दनणायाच्या द्दिरोधात उच्च वयायालय आद्दण भारताच्या सिोच्च वयायालयात आव्हान द्ददले जाऊ शकते. एकदा द्दनिडणुकीची प्रत्यक्ष प्रद्दिया सुरू झाली की,वयायपाद्दलका द्दनिडणुकीच्या प्रत्यक्ष व्यिहारात हस्तक्षेप करत नाही. ितदान पूणा झाल्यानंतर आद्दण द्दनकाल जाहीर झाल्यानंतर, आयोग स्ित: कोणत्याही द्दनकालाचे पुनरािलोकन करू शकत नाही. संसद आद्दण राज्य द्दिधानिंडळांच्या द्दनिडणुकांसंदभाात उच्च वयायालयासिोर दाखल केलेल्या द्दनिडणूक याद्दचकेच्या प्रद्दियेद्वारेच याचा आढािा घेतला जाऊ शकतो.राष्ट्रपती आद्दण उपराष्ट्रपतींच्या पदांच्या द्दनिडणुकीच्या संदभाात, अशा याद्दचका केिळ सिोच्च वयायालयासिोर दाखल केल्या जाऊ शकतात. १७. प्रसार माध्यमांिा मानहती उपलब्ि करूि देणे: द्दनिडणूक आयोगाचे कायािि जाहीर करणे तसेच प्रत्येक द्दनिडणुकांचे किरेज करण्यासाठी प्रसार िाध्यिांना संधी उपलब्ध करून देण्याचे काि द्दनिडणूक आयोग करत असते.आयोगाचे िाध्यिांसाठी सिासिािेशक धोरण आहे. हे िास िीद्दडया-द्दप्रंट आद्दण इलेक्रॉद्दनकसाठी द्दनयद्दितपणे, द्दनिडणुकीच्या काळात जिळच्या अंतराने आद्दण इतर प्रसंगी आिश्यकतेनुसार द्दिद्दशष्ट प्रसंगी द्दनयद्दित ब्रीद्दफंग्ज आयोद्दजत करते. प्रसारिाध्यिांच्या प्रद्दतद्दनधींना प्रत्यक्ष ितदान आद्दण ितिोजणीचे िातांकन करण्याची munotes.in

Page 14

भारतातील निवडणूक प्रनिया
14 सुद्दिधाही द्ददली जाते. आयोगाने जारी केलेल्या अद्दधकार पत्रांच्या आधारे त्यांना ितदान केंद्रे आद्दण ितिोजणी केंद्रांिध्ये प्रिेश द्ददला जातो.त्यात आंतरराष्ट्रीय आद्दण राष्ट्रीय िाध्यिांचे प्रद्दतद्दनधी सिाद्दिष्ट आहेत.आयोग द्दनिडणुकांचे सांद्दख्यकीय अहिाल आद्दण इतर कागदपत्रे देखील प्रकाद्दशत करतो जे सािाजद्दनक डोिेनिध्ये उपलब्ध असतात. १८. मतदार नशक्षण: लोकशाही आद्दण द्दनिडणूक प्रद्दियेतील ितदारांचा सहभाग हा कोणत्याही लोकशाहीच्या यशस्िी कारभाराचा अद्दिभाज्य भाग असतो. त्याकररता भारताच्या द्दनिडणूक आयोग औपचाररकपणे ितदार द्दशक्षण आद्दण द्दनिडणूक सहभाग िाढिण्यासाठी अनेक प्रयत्न करताना आपल्याला द्ददसून येतो. द्दनिडणूक आयोग ितदानाच्या संदभाात जागृती व्हािी ि लोकसहभाग िाढािा यासाठी सरकारी िालकीच्या िाध्यिांच्या सहकायााने दूरदशान, ऑल इंद्दडया रेद्दडओच्या िाध्यिातून ितदारांच्या जागृतीसाठी द्दनिडणूक काळात िोहीि हाती घेत असतो.तसेच राजकीय पक्षांद्वारे प्रसारण/प्रक्षेपणासाठी सरकारी िालकीच्या इलेक्रॉद्दनक िाध्यिांचा िापर, राजकारणाचे गुवहेगारीकरण तपासणे, ितदार याद्यांचे संगणकीकरण, ितदारांना ओळखपत्र प्रदान करणे, इत्यादी काया द्दनिडणूक आयोग करताना द्ददसून येतो.तसेच राज्याच्या िुख्य द्दनिडणूक अद्दधकाऱ्‍यांना द्दनिडणुकीशी संबंद्दधत िाद्दहतीचा व्यापक प्रसार सुद्दनद्दित करण्यासाठी तसेच ितदानात लोकांचा व्यापक सहभाग सुद्दनद्दित करण्यासाठी पुरेशा सोयीच्या उपाययोजना करण्याचे द्दनदेश द्ददले जातात. िॉडेल ितदान केंद्रे उभारली जातात. ितदारांच्या िदतीसाठी ितदार हेल्पलाइन, ितदार सुद्दिधा केंद्र, िेब आद्दण एसएिएस आधाररत शोध सुद्दिधा कायारत आहेत,अपंग व्यक्तींसाठी द्दिशेष सुद्दिधा, द्दनिडणुकांची िाद्दहती तळागाळापयंत पोहोचेल याची खात्री करण्यासाठी द्दनिडणूक काळात राबद्दिल्या जाणाऱ्‍या SVEEP कायाििाचे द्दनरीक्षण करण्यासाठी केंद्र सरकारकडून जागरूकता द्दनरीक्षकांची द्दनयुक्ती केली जात आहे. तसेच २५ जानेिारी १९५० हा द्ददिस राष्ट्रीय ितदार द्ददिस संपूणा भारतात साजरा केला जातो. १९. शांततापूणय आनण निष्पक्ष निवडणूका पार पाडणे: शांततापूणा आद्दण द्दनष्ट्पक्ष द्दनिडणुका पार पाडण्यासाठी सुरक्षा हा िहत्त्िाचा घटक आहे. तो आज द्दनिडणूक प्रद्दियेचा अद्दिभाज्य भाग ठरत आहे. देशात सािाद्दत्रक द्दनिडणुकी दरम्यान, िुक्त आद्दण द्दनष्ट्पक्ष द्दनिडणुका सुद्दनद्दित करण्याची जबाबदारी केंद्रीय सशस्त्र पोद्दलस दलांिर (CAPF) देण्यात आली आहे.कारण ते स्थाद्दनक राजकीय ि इतर प्रभािापासून िुक्त िानले जातात. राज्य पोलीस आद्दण केंद्रीय पोलीस दलातील किाचारी सुरक्षेसाठी द्दनिडणूक आयोगािध्ये िध्ये द्दनयुक्त केले जातात.िुक्त आद्दण द्दनष्ट्पक्ष द्दनिडणुका पार पाडण्यासाठी सुरक्षा व्यिस्था आद्दण देखरेख करणे देखील खूप आव्हानात्िक बनले आहे. भारतासारख्या िेगिेगळ्या सिस्यांनी व्यापलेल्या या देशात िोठ्या प्रिाणात ितदार अनेक प्रदेशात िास्तव्यास munotes.in

Page 15

निवडणूक आयोग
15 आहेत.भारतातील प्रत्येक प्रदेशाच्या सिस्या ह्या िेगिेगळ्या स्िरूपाच्या आहेत.देशात द्दनिडणुकीदरम्यान देशाच्या काही भागात िेगिेगळ्या द्दिचारसरणीचा अद्दतरेक,प्रचार कालािधी दरम्यान प्रिुख नेत्यांना द्ददल्या जाणाऱ्या धिक्या, नक्षलिाद ,िाओिाद, जम्िू आद्दण काश्िीर आद्दण ईशावयेकडील काही भागांिधील पररद्दस्थती सांप्रदाद्दयकदृष्ट्या संिेदनशील स्िरूपाची आहे. त्यािुळे देशातील द्दनिडणूक काळात जातीय आद्दण सांप्रदाद्दयक द्दहंसाचार हे प्रािुख्याने घडताना आपल्याला द्ददसून येतात. त्यािुळे द्दनिडणूक आयोगाला अशा पररद्दस्थतीत द्दनिडणुकीचे व्यिस्थापन बदलािे लागते.द्दनिडणूक आयोगाने कायदा ि सुव्यिस्था राखण्यासाठी अनेक उपाय योजले ज्यात प्रद्दतबंधात्िक कारिाया,अजािीनपात्र िॉरंटची अंिलबजािणी करणे, द्दनिडणूक संबंद्दधत प्रलंद्दबत प्रकरणांिर लिकर द्दनणाय घेणे, बेकायदेशीर दारू शोधणे, बेकायदेशीर शस्त्रे आद्दण दारूगोळा जप्त करणे, प्रद्दतबंधात्िक आदेश, परिानाधारक शस्त्रे तपासणे आद्दण जिा करणे, निीन शस्त्रे देण्यािर बंदी, अिैध शस्त्रे, असािाद्दजक घटक, रोख रक्कि आद्दण दारू यांच्या हालचालींिर लक्ष ठेिण्यासाठी चेक पोस्टची स्थापना आद्दण प्रद्दतबंधात्िक धोरणात्िक भूद्दिका घेतलेली आहे.एकंदरीतच सुरक्षा दलांची भूद्दिका ितदानाच्या खूप आधी सुरू होते आद्दण द्दनकाल जाहीर झाल्यानंतर, ितिोजणीनंतरच संपते.कायदा ि सुव्यिस्था अबाद्दधत राखण्यासाठी आद्दण िुक्त ि द्दनष्ट्पक्ष द्दनिडणुका पार पाडण्यासाठी पोषक िातािरण द्दनिााण करण्यासाठी द्दजल्हा दंडाद्दधकारी आद्दण पोलीस अद्दधकाऱ्यांनी कराियाच्या आगाऊ प्रद्दतबंधात्िक उपाययोजनांबाबत आयोग िेळोिेळी सूचना देत असते. आयोग सतत पररद्दस्थतीचे बारकाईने द्दनरीक्षण करतो आद्दण राज्यांिध्ये शांततापूणा, िुक्त आद्दण द्दनष्ट्पक्ष ितदान सुद्दनद्दित करण्यासाठी योग्य उपाययोजना करतो. त्यािुळे शांततापूणा आद्दण द्दनष्ट्पक्ष द्दनिडणूक होण्यासाठी द्दनिडणूक आयोग सतका असतो. २०. निवडणुकांचे निरीक्षण करण्यासाठी निरीक्षकाची निवड: द्दनिडणूक सुरळीत पार पाडण्यासाठी आयोगाकडून द्दनरीक्षकांना द्दनयुक्त केले जातात.जे इतर राज्य केडरिधील िररष्ठ नागरी सेिक असतात. द्दनररक्षकांना द्दनिडणूक प्रद्दियेच्या प्रत्येक टप्प्यािर बारकाईने लक्ष ठेिण्यास सांद्दगतले जाते. जेणेकरून द्दनिडणुका िुक्त आद्दण द्दनष्ट्पक्ष व्हाव्यात.त्यांची नािे, द्दजल्हा/ितदारसंघातील पत्ते आद्दण त्यांचे दूरध्िनी ििांक स्थाद्दनक िृत्तपत्रांिध्ये प्रद्दसद्ध केले जातात. जेणेकरुन सािावय लोक कोणत्याही तिार द्दनिारणासाठी त्यांच्याशी त्िररत संपका साधू शकतील. एकंदरीतच भारतासारख्या द्दिस्तीणा देशात द्दनिडणुकांचे आयोजन करणे ही कठीण बाब आहे. कारण ितदान केंद्रािरील उपलब्ध सोयीसुद्दिधा, ितदान किाचाऱ्‍यांची सुरक्षा,ितदान केंद्रािरील सुरक्षा,ितदान साद्दहत्याची सुरक्षा आद्दण द्दनिडणूक प्रद्दियेची संपूणा सुरक्षा यांचा द्दिचार करता अनेक द्दठकाणी काही अनैसद्दगाक घटना या द्दनिडणूक काळात घडतात.द्दनिडणुकीतील 'िनी पॉिर'चा गैरिापर, पेड वयूज, munotes.in

Page 16

भारतातील निवडणूक प्रनिया
16 द्दनिडणुकीच्या काळात द्दनष्ट्पक्ष स्पधेचा अभाि, द्दिद्दशष्ट क्षेत्रांचा राजकीय बद्दहष्ट्कार, अशा अनेक घटकाचा द्दिचार द्दनिडणूक आयोगाला द्दनिडणुकीच्या काळात करािा लागतो. १.५ भारतीय संनविािातील निवडणूक नवषय तरतुदी: राज्यघटनेतील पंधराव्या भागात कलि ३२४ ते ३२९ िध्ये देशातील द्दनिडणूक प्रद्दियेसंबंधी िहत्त्िाच्या तरतुदी द्ददलेल्या आहेत. कलम ३२४ िध्ये स्ितंत्र द्दनिडणूक आयोगाची तरतूद केली आहे.भारतातील संपूणा द्दनिडणूक प्रद्दिया ही द्दनिडणूक आयोगाच्या हाती सोपद्दिलेली आहे. संसदेच्या ि प्रत्येक राज्याच्या द्दिधानिंडळाच्या सिा द्दनिडणुकाकररता सिा प्रद्दिया पूणा करण्याची जबाबदारी ही द्दनिडणूक आयोगािर सोपद्दिण्यात आलेली आहे. कलम ३२५ िध्ये केिळ धिा, िंश, जात, द्दलंग यांपकी कोणत्याही आधारे कोणत्याही व्यक्तीस द्दतचे नाि ितदारयादीिध्ये सिाद्दिष्ट करण्यापासून अपात्र ठरद्दिता येणार नाही. तसेच याच कलिात असेही निूद केले आहे की,संसद आद्दण राज्य द्दिद्दधिंडळाच्या द्दनिडणुकीसाठी प्रत्येक भौगोद्दलक ितदारसंघासाठी केिळ एकाच सिासाधारण ितदारयादीची व्यिस्था करण्यात आली आहे. द्दनिडणुकीतील ितदानाबाबत नागररकांना सिान िानण्यात आले आहे. कलम ३२६ नुसार लोकसभा आद्दण राज्य द्दिधानसभांच्या द्दनिडणुका प्रौढ ितदानाच्या आधारािर घेतल्या जातील. भारतातील प्रत्येक नागररकाला आद्दण १८ िषे ियापेक्षा अद्दधक असणाऱ्या व्यक्तीला ितदानाचा अद्दधकार प्रदान करण्यात आला आहे, तथाद्दप योग्य कायदेिंडळाद्वारे(संसद द्दकंिा राज्य द्दिद्दधिंडळ) अद्दनिास, अद्दस्थर िानद्दसकता, गुवहा ि भ्रष्ट गैरव्यिहार इ. आधारािर एखाद्या व्यक्तीला कोणत्याही कायद्याने द्दकंिा राज्यघटनेतील तरतुदीिुळे अपात्र ठरद्दिले जाऊ शकते. कलम ३२७ िध्ये संसदेस द्दिधानिंडळाच्या द्दनिडणुका बाबत तरतूद करण्याचा अद्दधकार देण्यात आलेला आहे. कलम ३२८ िध्ये राज्य द्दिधान िंडळास द्दिधान िंडळाच्या द्दनिडणुकीबाबत तरतूद करण्याचा अद्दधकार. या कलिाच्या आधारे संसदेने द्दिधानिंडळाच्या द्दनिडणुकी संबंद्दधत ज्या काही तरतुदी केलेल्या नसतील त्या तरतुदीच्या संदभाात राज्य द्दिधानिंडळास द्दिधानिंडळाच्या द्दनिडणुकीबाबत तरतुदी करण्याचा अद्दधकार देण्यात आलेला आहे. कलम ३२९ िध्ये द्दनिडणूक द्दिषयक बाबी िध्ये वयायालयांना हस्तक्षेप करण्यास प्रद्दतबंध करण्यात आलेले आहे.यािध्ये प्रािुख्याने ितदारसंघाच्या क्षेत्रांचे पररसीिन द्दकंिा ितदार munotes.in

Page 17

निवडणूक आयोग
17 संघातील जागांचे िाटप यासंदभाात कलि ३२७ ३२८ नुसार केलेल्या कोणत्याही कायद्याची द्दिधी ग्राह्यता कोणत्याही वयायालयातून तपासली जाणार नाही. दुबयल घटकांसाठी राखीव मतदारसंघ- राज्यघटनेच्या सोळाव्या भागातील कलि ३३० ते कलि ३३४ अंतगात दुबाल घटकांसाठीच्या संदभाातील तरतुदी केलेल्या आहेत. कलम ३३० नुसार लोकसभेत अनुसूद्दचत जाती-जिाती यांच्याकररता जागा राखून ठेिल्या जातील. या कलिाविये अनुसूद्दचत जातीसाठी द्दकंिा अनुसूद्दचत जिातीसाठी लोकसभेत ज्या जागा राखून ठेिल्या आहेत त्या जागांचे प्रिाण अनुसूद्दचत जाती ि जनजातीच्या त्या त्या राज्याच्या लोकसंख्येच्या एकूण प्रिाणातशी द्दजतके प्रिाण असेल द्दततक्याच प्रिाणात त्या राज्यात त्या जागा राखीि ठेिण्यात येतात.या जागा २००१ च्या जनगणनेच्या आधारािर २०२६ पयंत तशाच ठेिण्यात आलेल्या आहेत. कलम ३३१ नुसार आंग्ल-भारतीय सिाजाला लोकसभेत योग्य प्रद्दतद्दनद्दधत्ि द्दिळाले नाही असे राष्ट्रपतींना िाटत असेल तर राष्ट्रपती या सिाजाचे जास्तीत जास्त २ सदस्य लोकसभेिर नािद्दनदेद्दशत करू शकतात. कलम ३३२ नुसार प्रत्येक घटक राज्याच्या द्दिधानसभेत अनुसूद्दचत जाती आद्दण जिाती यांच्याकररता जागा राखून ठेिण्यात आलेल्या आहेत. कलम ३३३ नुसार एखाद्या राज्याच्या द्दिधानसभेत आंग्ल-भारतीय सिाजाला योग्य प्रद्दतद्दनद्दधत्ि द्दिळाले नसल्यास राज्यपाल या सिाजाचा १ सदस्य नािद्दनदेद्दशत करू शकतात. (२३िी घटनादुरुस्ती, १९६९) सारांश: एकंदरीतच भारतीय लोकशाहीच्या द्दनिडणुकांचा आधारस्तंभ हा भारतीय द्दनिडणूक आयोग आहे. द्दनिडणूक आयोगाची ितदान प्रद्दियेची संपूणा प्रद्दिया पाहता ही प्रद्दिया अत्यंत व्यापक स्िरूपाचे असल्याचे द्ददसून येते.त्यािध्ये प्रािुख्याने ितदार यादी तयार करण्यापासून ते ितदान घेऊन ितदानाचा द्दनकाल लािण्यापयंत ि द्दनिडणुका शांततािय ि द्दन: पक्षपातीपणे पार पाडण्याची जबाबदारी ही द्दनिडणूक आयोगाची आहे. munotes.in

Page 18

भारतातील निवडणूक प्रनिया
18 आपली प्रगती तपासा १. राजकीय पक्ष आद्दण द्दनिडणुका संदभाातील द्दनिडणूक आयोगाची भूद्दिका स्पष्ट करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. भारतीय संद्दिधानातील द्दनिडणूक द्दिषयक तरतुदी स्पष्ट करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ १.६ भारताचे सध्याचे मुख्य निवडणूक आयुक् व माजी निवडणूक आयुक्: द्दनिडणूक आयोग स्थापन झाल्यापासून ते आजपयंत जिळपास २५ िुख्य द्दनिडणूक आयुक्तांनी द्दनिडणूक आयोगात काि केलेले आहे. प्रत्येक िुख्य द्दनिडणूक आयुक्तांच्या काळात द्दनिडणुकांिध्ये सुधारणा करण्याचा ि द्दन:पक्षपतीपणा आणण्याचा द्दिचार करण्यात आलेला आहे.
सध्याचे मुख्य निवडणूक आयुक् म्हणूि राजीव कुमार यांिी १५ मे २०२२ रोजी २५ वे पदभार स्वीकारला आहे.
munotes.in

Page 19

निवडणूक आयोग
19 भारताचे माजी मुख्य निवडणूक आयुक्
मानहतीस्तव: २०१९ च्या लोकसभा निवडणुकीमध्ये राजकीय पक्षांिी िोंदवलेला सहभाग राष्रीय पक्ष ०७ प्रादेनशक पक्ष ४३ िोंदणीकृत पक्ष ६२३
munotes.in

Page 20

भारतातील निवडणूक प्रनिया
20 अनिक वाचिासाठी संदभय ग्रंथ सूची: ● Core-Committee on Electoral Reforms, Background Paper on Electoral Reforms, 2010, Legislative Department, Ministry of Law and Justice,Government of India, Co-sponsored by the Election Commission of India ● Goswami Report on the Committee on Electoral Reforms, 1990, Ministry of Law and Justice, Government of India ● Chambers‍“Twentieth‍Century‍Dictionary”,‍Rev.‍Thomas‍Davidson,‍(1948) 298. Heamshaw: Democracy of the Crossways, from R.C. Agarwal, Principles of Political Science (1982) ❄❄❄❄❄❄❄
munotes.in

Page 21

21 २ िनवडणूक ÿिøया घटक रचना २.१ उिĥĶे २.२ ÿाÖतािवक २.३ िवषय िववेचन २.३.१ िनवडणूक ÿिøया २.३.२ वेगवेगÑया मतदान पĦती २.३.३ भारतातील िनवडणूक ÿणाली आिण मतदान पÅदती २.४ लोकÿितिनधी कायदा आिण िनवडणूक सुधारणा: ६१ वी घटना दुŁÖती २.५ िनवडणूक सुधारणा सिमÂया व सुधारणांचे ÿÖताव २.५.१ िनवडणूक आयोगाने िनवडणूक सुधारणा िवषयक केलेÐया महßवा¸या सुधारणा २.५ २ िनवडणूक आयोगासमोर ÿÖतािवत असलेÐया महßवा¸या िनवडणूक सुधारणा २.१ उिĥĶे: "िनवडणूक" ÿिøया या घटका¸या अËयासानंतर आपÐयाला पुढील बाबी समजून घेÁयास मदत होईल. १. िनवडणूक ÿिøया Ìहणजे काय हे ÖपĶ करता येईल. २. लोकशाही ÓयवÖथेतील मतदानाचे Öथान व महßव ÖपĶ करता येईल. ३. िनवडणूक ÿिøयेतील सुधारणा िवषयक बाबी ÖपĶ करता येतील. ४. लोकशाही ÓयवÖथा कायª±म करÁयासाठी िनवडणूक ÿिøयेतून िविवध कायª कशी पार पाडली जातात हे ÖपĶ करता येईल. २.२ ÿाÖतािवक: जगभरातील अनेक उदयोÆमुख लोकशाहीसाठी भारत एक मॉडेल Ìहणून उभा आहे. मुĉ आिण िनÕप± िनवडणुका हे चांगÐया पĦतीने चालणाöया लोकशाहीचे वैिशĶ्य आहे. भारतीय लोकशाहीचा आपÐयाला ÆयाÍय अिभमान असला तरी, लोकशाहीची खरी ±मता ओळखÁयासाठी लोकशाहीतील अनेक ±ेýे बळकट करणे आवÔयक आहे. ÂयामÅये ÿामु´याने िनवडणूक ÿणाली, उमेदवार िनवडीपासून ते िनवडणूक ÿचारात िनधी उभारÁया¸या आिण खचª करÁया¸या पĦतीत बदलांची िनतांत गरज आहे.आपÐया िनवडणूक पĦती¸या अनेक पैलूंबĥल भारतात गेÐया काही वषा«पासून अनेक ÿij िनमाªण होत munotes.in

Page 22

भारतातील निवडणूक प्रनिया
22 आहेत.Âया ÿijांवर उ°र Ìहणून िनवडणूक आयोगाने काही समÖयांना उ°र देÁयासाठी अनेक ±ेýांमÅये बदल केले आहेत. ÂयामÅये ÿामु´याने िनवडणूक सुधारणा करÁयासाठी अनेक सिमÂया Öथापन झालेÐया आहेत. Âयांनी आपÐया िनवडणूक ÓयवÖथेशी संबंिधत ÿमुख समÖयांचे परी±ण केले आहे आिण अनेक िशफारसी केÐया आहेत. परंतु काही गंभीर समÖया िनवडणूक ÿिøयेत आजही आहेत ºयात आवÔयक बदल घडवून आणÁयासाठी कायदेशीर कारवाईची आवÔयकता आहे. २.३ िवषय िववेचन: २.३.१ िनवडणूक ÿिøया: लोकशाही शासन पĦतीत मतदान ÿिøयेला अनÆय साधारण महßव आहे. देशाचा कारभार चालवÁयासाठी, नवीन सरकार िनवडÁयासाठी योµय काळात िनवडणूक घेणे बंधनकारक आहे. िनवडणुकì¸या माÅयमातून वेगवेगळे राजकìय प± आपला जनाधार वाढवÁयाचा व िसĦ करÁयाचा ÿयÂन करतात. तसेच वेगवेगÑया संघटना, वेगवेगळे दबाव गट िनवडणुकì¸या माÅयमातून लोकांचा िवĵास साÅय करÁयाचा ÿयÂन करतात. एकंदरीतच देशा¸या िवकासासाठी लोकांनी Öवई¸छेने व िनभªयतेने मतदान करणे अपेि±त आहे. Âयासाठी िनवडणूक ÿिøया ही पारदशªक व िन:प±पाती असली पािहजे तरच खöया अथाªने लोकशाही स±म होईल Âया ŀिĶकोनातून िवचार करता देशातील िनवडणूक ÿिøयेची संपूणª जबाबदारी ही िनवडणूक आयोगावर टाकÁयात आलेली आहे. िनवडणूक ÿिøयेतील सगÑयात महßवाचा टÈपा Ìहणजे मतदान पĦती होय.एकंदरीतच लोकशाही ÿिøयेमÅये ºया उमेदवाराला बहòसं´य मते िमळतात तो लोकशाहीत िजंकतो.आज लोकशाहीमÅये िनवडणुकìचे महßव वाढÐयामुळे जसा जसा िनवडणुकìचा वापर वाढत गेला तस तसा Âया िनवडणुकìचे Öवłपही बदलत गेलेले आहेत. Âयातून िविवध मतदान पĦती Ļा अिÖतÂवात आलेÐया आहेत.Âयाचीही िनवडणूक ÿिøयेमÅये आपÐयाला चचाª करणे गरजेचे ठरते.िनवडणुकांमÅये ÿामु´याने ÿÂय± िनवडणूक पĦत आिण अÿÂय± िनवडणूक पĦत ही मोठ्या ÿमाणात वापरली जाते. ÿÂय± िनवडणूक पĦत: या ÿिøयेमÅये होऊ घातलेÐया िनवडणुकìमÅये अनेक उमेदवार िनवडणुकìस उभे राहतात.या िनवडणुकìसाठी ÿÂय± मतदान होते. ÂयामÅये ÿÂयेक देशामÅये मतदाना¸या अिधकाराची काही वयोमयाªदा आहे ती वेगवेगळी आहे. भारतात १८ वषाªवरील सवª नागåरकांना मतदानाचा अिधकार देÁयात आलेला आहे. एकंदरीतच िनवडणुकì¸या माÅयमातून जी काही मतदानाची ÿिøया या िठकाणी पार पडते Âया ÿिøयेमÅये भारतात १८ वषाªवरील सवª मतदार मतदान ÿिøयेमÅये सहभागी होतात व ते ÿÂय± आपÐया मतदानाचा ह³क बजावतात. मतदानाची ÿिøया पार पडÐयानंतर झालेÐया मतदानाची नŌदणी केली जाते. नंतर मतदान ÿिøयेतील शेवटचा टÈपा Ìहणजे मतमोजणी करणे आिण मतमोजणी झाÐयानंतर ºया उमेदवाराला सवाªिधक मते िमळतात तो िनवडून आला असे जाहीर केÐया जाते. ही पĦत ÿामु´याने इंµलंड, अमेåरका, भारत इÂयादी देशात वापरली जाते. munotes.in

Page 23

निवडणूक प्रनिया
23 अÿÂय± िनवडणूक पĦत: अÿÂय± िनवडणूक ÿिøयेमÅये ºया िठकाणी मतदारसंघ खूप मोठा आहे व िनवडून īावयाचे जे काही ÿितिनधी आहेत Âया ÿितिनधी¸या संदभाªत सापे± आिण जागृत पĦतीने मतदान Óहावे अशी अपे±ा असते आिण ही अपे±ा सामाÆय मतदाराकडून होÁयाची श³यता कमी असते Âयावेळी Âया िठकाणी अÿÂय± िनवडणुकìचा वापर केला जातो.या िनवडणुकìसाठी एक मतदार समूह (Electrol College) तयार केला जातो. या मतदार समूहमाफªत आपÐया ÿितिनधीची िनवड केली जाते.या ÿिøयेमÅये सवªÿथम देशातील मतदार आपले ÿितिनधी िनवडतात व िनवडलेले ÿितिनधी आपला ÿितिनधी िनवडून देतात.भारतात राÕůपती, उपराÕůपतीची िनवडणूक या पĦतीने केली जाते. २.३.२ वेगवेगÑया मतदान पĦती: मतदान ÿिøये¸याĬारे लोक आपला ÿितिनधी िनवडतात. लोकांनी आपले ÿितिनधी ºयावेळेस िनवडून िदलेले असतात Âयावेळेस मतदारांचा ÿितिनिधÂव करणाöया ÿितिनधीमÅये िनवडून देणाöया मतदारांचे ÿितिबंब पडलेले असावे अशी अपे±ा असते. कारण Âयावेळी ते खöया अथाªने मतदारांचे ÿितिनिधÂव करताना आपÐयाला िदसून येतात. मतदानामÅये आपले ÿितिनिधÂव उमटावे यासाठी मतदाना¸या वेगवेगÑया पĦती उपलÊध आहेत Âया पुढील ÿमाणे. १. सापे± बहòमत िनवड पĦती: सापे± बहòमत िनवड पĦतीत एका पदासाठी अनेक उमेदवार िनवडणूक åरंगणात असतात.ºया उमेदवाराला सवाªिधक मते िमळतात तो उमेदवार िनवडून आला असे जाहीर केÐया जाते. एकंदरीतच ही मतदान पĦती एखाīा शयªतीसारखी आहे. Ìहणजे जो शयªतीत पिहला येतो तो शयªत िजंकतो तसाच साधÌयªपणा या मतदान पĦतीमÅये असÐयाचे आपÐयाला िदसून येते. २. पुनरमतदान पĦती: सवªसामाÆयपणे आपÐया पåरचयाची सापे± बहòमत िनवड पĦती ही आहे. परंतु सापे± बहòमत पĦतीतील दोष कमी करÁयासाठी या पुनरमतदान पĦतीचा वापर केला जातो. या मतदान पĦतीमÅये पिहÐया मतदारानंतरही कोणÂयाही उमेदवारास ÖपĶ बहòमत िमळाले नसेल तर सवाªिधक मते िमळालेÐया पिहÐया दोन उमेदवारात पुÆहा लढत होते. या ÿिøयेमÅये ºयाला अिधक मते पडतील तो िनवडून येतो ÿामु´याने ही पĦत ĀाÆस¸या राÕůाÅय± िनवडीसाठी वापरली जाते. ही पĦत बहòमत तपासÁयासाठी योµय असली तरी या पĦतीमÅये दोन वेळा मतदान घेणे आवÔयक असते तसेच या मतदान पĦतीत अिधक पैसा व वेळ लागतो. munotes.in

Page 24

भारतातील निवडणूक प्रनिया
24 ३. ÿमाणशीर मतदान पĦती: या मतदानपĦतीमÅये,ÿÂयेक मतदाराला केवळ एकच मत असेल परंतु मतदारास, िनवडणूक लढिवणाöया उमेदवारांपैकì तो इि¸छल तेवढ्या,उमेदवारांना आपÐया ÿाथÌयøमानुसार िकंवा पसंतीøमानुसार पसंतीøम दशªिवता येतात.भारता¸या राÕůपतीपदा¸या िनवडणुकì साठी, राºयसभा सदÖय, िवधान पåरषद सदÖयांसाठी ही मतदान पĦती वापरÐया जाते. या पĦतीला ÿमाणशीर ÿितिनिधÂव पÅदत िकंवा एकल संøमणय मतदान पĦती असे Ìहणतात. या मतदान पĦतीमÅये िनवडून येÁयासाठी एका सूýानुसार िकमान मते िमळवणे आवÔयक असते यालाच कोटा असे Ìहणतात. सुý एकूण वैध मत सं´या +१ —--------------------------------------------------- िनवडून īावया¸या ÿितिनधीची सं´या+१ ४. यादी पĦती: ÿमाणशीर मतदान पĦतीची आणखी एक महßवाची पĦती Ìहणजेच यादी पĦती होय. यामÅये ÿÂयेक प± आपÐया उमेदवारांची यादी तयार करतो. िजत³या जागा भराय¸या िततकì नावे ÿÂयेक यादीत असतात. मतदार आपले मत एका िविशĶ उमेदवारास न देता Âया प±ास देतो आिण सवª प±ांना िमळालेÐया मता¸या ÿमाणात िविधमंडळात सदÖयÂव िमळते. ५. संचयी मतदान पĦती: या मतदान पĦतीĬारे िजतके ÿितिनधी िनवडून īायचे िततकì मते ÿÂयेक मतदाराला देता येतात. तसेच याच मतदान पĦतीमÅये मतदाराला आणखी एक सवलत िदÐया जाते ती Ìहणजे तो आपली सवª मते एकाच उमेदवारास देऊ शकतो. २.३.३ भारतातील िनवडणूक ÿणाली आिण मतदान पÅदती : भारतात मतदान गुĮ मतदानाĬारे होते. मतदान क¤þे सहसा सावªजिनक संÖथा, जसे कì शाळा आिण úामपंचायत नगरपािलके¸या हॉलमÅये Öथािपत केली जातात. मतदाराला २ िकलोमीटरपे±ा जाÖत ÿवास कł नये यासाठी िनवडणूक आयोग सवªतोपरी ÿयÂन करतो. मतदान क¤þावर पोहोचÁयासाठी ÿÂयेक मतदान क¤þासाठी मतदारांची सं´या १२०० ¸या आत ठेवÁयाचाही ÿयÂन केला जातो. िनवडणुकì¸या िदवशी ÿÂयेक मतदान क¤þ िकमान ८ तास खुले असते. मतदान क¤þात ÿवेश केÐयावर, मतदाराची मतदार यादीत तपासणी केली जाते आिण ओळख दÖतऐवजाची पडताळणी केली जाते, डाÓया हाता¸या बोटावर शाई लावली जाते आिण मतदार िÖलप िदली जाते आिण मतदाराला मतपिýकेतील बॅलेट बटण सिøय कłन मतदान करÁयाची परवानगी िदली जाते. munotes.in

Page 25

निवडणूक प्रनिया
25 लोकसभा आिण िवधानसभे¸या िनवडणुकात मतदार Âयां¸या पसंती¸या उमेदवाराला मत देतात. सवाªिधक मते िमळवणाöया उमेदवाराला िनवडणुकìत िवजयी उमेदवार घोिषत केÐया जाते. या िनवडणूक ÿणालीस फÖटª पाÖट द पोÖट िकंवा Éयुडँिलटी ऑफ वोट िसÖटीम असे Ìहणले जाते.उदाहरणाथª एखाīा मतदारसंघात १००००० मतदार सं´या आहे. समजा Âया मतदारसंघात ८० ट³के मतदान झाले तर ८०००० मतदान Âया िठकाणी होते.िनवडणुकìसाठी एकूण पाच उमेदवार उभे आहेत. एका उमेदवाराला ३५००० मते िमळाली, दुसöया उमेदवारास ३०००० मते िमळाली, ितसöया उमेदवारास १०००० मते िमळाली, चौÃया उमेदवारास ३००० मते िमळाली, पाचÓया उमेदवारास २००० मते िमळाली तर Âया िनवडणुकìत ३५ हजार मते िमळवणारा उमेदवार िवजयी होतो. वाÖतिवक पाहता Âया उमेदवारा¸या िवरोधात ५५ हजार मते जरी पडली असली तरी ती पंचावÆन हजार मते ही वेगवेगÑया उमेदवारात िवभागलेली गेलेली आहेत हे ल±ात घेणे गरजेचे आहे.तसेच राÕůपती, उपराÕůपती, राºयसभा सदÖय, िवधान पåरषद सदÖय यां¸या िनवडणुकìत ÿमाणशीर मतदानाची पĦतही वापरली जाते. मतदान संपÐयानंतर, िनवडणूक आयोगाने िनयुĉ केलेÐया åरटिन«ग ऑिफसर आिण िनरी±कां¸या देखरेखीखाली ईÓहीएममÅये टाकलेÐया मतांची मोजणी केली जाते. मतमोजणी संपÐयानंतर, åरटिन«ग ऑिफसर ºया उमेदवाराला सवाªत जाÖत मते िमळाली आहेत Âया उमेदवाराचे नाव िवजयी Ìहणून घोिषत करतात. सारांश: लोकशाही शासन पĦतीत मतदान ÿिøयेला अनÆय साधारण महßव आहे. लोकशाहीत िनवडणुकìची जी काही ÿिøया आहे ती ÿिøया ÿÂय± आिण अÿÂय± पĦतीने पार पाडली जाते. लोकशाहीतील िनवडणुकांची जी काही ÿिøया आहे Âया ÿिøयेसाठी अनेक मतदाना¸या पĦती िवकिसत करÁयात आलेÐया आहेत Âया पĦतीचा वापर मोठ्या ÿमाणात िनवडणुकांसाठी वेगवेगÑया देशांमÅये केला जातो. आपली ÿगती तपासा १. िनवडणूक पĦती ÖपĶ करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ २. भारतातील िनवडणूक ÿणाली ÖपĶ करा. __________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ munotes.in

Page 26

भारतातील निवडणूक प्रनिया
26 _________________________________________________________ __________________________________________________________ २.४ लोकÿितिनधी कायदा आिण िनवडणूक सुधारणा: ६१ वी घटना दुŁÖती लोकÿितिनिधÂव अिधिनयम, १९५० मÅये पाच भाग असून ३२ कलमे िदलेली आहेत.जागांचे वाटप व मतदारसंघांचे पåरसीमन लोकसभा,राºय िवधानसभा,संसदीय व िवधानसभा मतदारसंघ पåरसीमन आदेश, राºय िवधानपåरषदा,मतदारसंघांचे पåरसीमन करणाöया आदेशांबाबत उपबंध इ. सिवÖतर िववेचन केलेले आहे. १.लोकÿितिनिधÂव अिधिनयम, १९५० लोकÿितिनिधÂव अिधिनयम १९५० मÅये एकूण ५ भाग असून ३२ कलमे Âयात िदली आहेत ती पुढील ÿमाणे. भाग एक ÿारंिभक १. संि±Į नाव. २. Óया´या. भाग दोन जागांचे वाटप व मतदारसंघांचे पåरसीमन लोकसभा ३. लोकसभेतील जागांचे वाटप. ४. लोकसभेतील जागा भरणे व संसदीय मतदारसंघ. ५-६. [ िनरिसत ]. राºय िवधानसभा ७. िवधानसभांमधील जागांची एकूण सं´या व िवधानसभा मतदारसंघ. ७.क. िसि³कम िवधानसभेतील जागांची एकूण सं´या व िवधानसभा मतदारसंघ. संसदीय व िवधानसभा मतदारसंघ पåरसीमन आदेश ८. पåरसीमन आदेशांचे संकलन. ९. पåरसीमन आदेश अīयावत ठेवÁयाची िनवडणूक आयोगाची शĉì. ९क. िनवडणूक आयोगाची िववि±त राºयांमÅये अनुसूिचत जनजातéसाठी राखीव मतदारसंघ िनिIJत करÁयाची शĉì. munotes.in

Page 27

निवडणूक प्रनिया
27 ९ख. िनवडणूक आयोगाची िýपुरा राºयामÅये अनुसूिचत जनजातीसाठी राखीव मतदारसंघ िनिIJत करÁयाची शĉì. राºय िवधानपåरषदा १०. िवधानपåरषदांमधील जागांचे वाटप . ११. िवधानपåरषद मतदारसंघाचे पåरसीमन. मतदारसंघांचे पåरसीमन करणाöया आदेशांबाबत उपबंध १२. आदेशांत फेरबदल िकंवा िवशोधन करÁयाची शĉì . १३. मतदारसंघाचे पåरसीमन करणाöया आदेशांबाबतची ÿिøया . भाग दोन - क अिधकारी १३ क. मु´य िनवाªचन अिधकारी. १३ कक. िजÐहा िनवडणूक अिधकारी. १३ ख. मतदार नŌदणी अिधकारी . १३ ग. सहायक मतदार नŌदणी अिधकारी . १३ गग. मु´य मतदान अिधकारी, िजÐहा िनवडणूक अिधकारी इ. िनवडणूक आयोगाकडे ÿितिनयुĉìवर असÐयाचे मानÁयात येणे. भाग दोन - ख संसदीय मतदारसंघासाठी मतदार याīा १३ घ. संसदीय मतदारसंघांसाठी मतदार याīा . भाग तीन िवधानसभा मतदारसंघांसाठी मतदार याīा १४. Óया´या. १५. ÿÂयेक मतदारसंघाची मतदार यादी. १६. मतदार यादीत नŌदणी होÁयाबाबत िनरहªता. १७. कोणÂयाही Óयĉìची एकापे±ा अिधक मतदारसंघांमÅये नŌदणी करावयाची नाही. १८. कोणÂयाही Óयĉìची कोणÂयाही मतदारसंघामÅये एकापे±ा अिधक वेळा नŌदणी करावयाची नाही. munotes.in

Page 28

भारतातील निवडणूक प्रनिया
28 १९. नŌदणी¸या शतê. २०. " सवªसामाÆयपणे रिहवासी " याचा अथª. २१. मतदार याīा तयार करणे व सुधारणे. २२. मतदार यादीतील नŌदीची दुŁÖती. २३. मतदार यादीत नावांचा समावेश करणे. २४. अिपले. २५. अजª व अिपले यांसाठी फì २५ क. िस³कìममधील संघ मतदारसंघात मतदार Ìहणून नŌदणी करÁयाबाबत¸या शतê. भाग चार िवधानपåरषद मतदारसंघांसाठी मतदार याīा २६. [िनरिसत] २७. िवधानपåरषद मतदारसंघासाठी मतदार याīा तयार करणे. भाग चार क राºयसभेतील ºया जागा संघ राºय±ेýां¸या ÿितिनधéनी भरावया¸या Âया जागा भरÁयाची रीत २७ क. राºयसभेत संघ राºय±ेýांना वाटून िदलेÐया जागा भरÁयासाठी िनवाªचकगण बनवणे. २७ ख. [िनरिसत]. २७ ग. [िनरिसत]. २७ घ. [ िनरिसत] . २७ ङ. [िनरिसत]. २७ च. [िनरिसत]. २७ छ. िववि±त िनरहªतांमुळे िनवाªचकगणा¸या सदÖयÂवाची समाĮी . २७ ज. राºयसभेत संघ राºय±ेýाला वाटून िदलेÐया जागा भरÁयाची रीत . २७ झ. [िनरिसत]. munotes.in

Page 29

निवडणूक प्रनिया
29 २७ ञः. िनवाªचकराणांमधील जागा åरकाÌया असÐया तरी िनवडून देÁयाची Âयांची शĉì. २७ ट. [िनरिसत]. भाग पाच सवªसाधारण २८. िनयम करÁयाची शĉì. २९. Öथािनक ÿािधकरणांचा कमªचारीवगª उपलÊध कłन देणे. ३०. िदवाणी Æयायालयां¸या अिधकाåरतेला आडकाठी असणे. ३१. खोटी अिधकथने करणे. ३२. मतदार याīा तयार करणे, इÂयादé¸या संबंधातील पदीय कतªÓयाचा भंग. पिहली अनुसूची - लोकसभेतील जागांचे वाटप. दुसरी अनुसूची - िवधानसभांमधील जागांची एकूण सं´या ितसरी अनुसूची - िवधानपåरषदांतील जागांचे वाटप. चौथी अनुसूची - िवधानपåरषदां¸या िनवडणूकì¸या ÿयोजनासाठी Öथािनक ÿािधकरणे. पाचवी अनुसूची- [िनरिसत] सहावी अनुसूची- [िनरिसत] सातवी अनुसूची- [िनरिसत] २.लोकÿितिनिधÂव अिधिनयम, १९५१ लोकÿितिनिधÂव अिधिनयम, १९५१ मÅये ११ भाग असून १७१ कलमे िदलेली आहेत. भाग एक ÿारंिभक १. संि±Į नाव. २. Óया´या. munotes.in

Page 30

भारतातील निवडणूक प्रनिया
30 भाग दोन अहताª आिण िनरहताª ÿकरण एक संसदे¸या सदÖयÂवासाठी अहताª ३. लोकसभे¸या सदÖयाÂवासाठी अहताª ४. राºयसभे¸या सदसÂवासाठी अहताª ÿकरण दोन राºय िवधान मंडळा¸या सदÖयासाठी अहताª ५. िवधानसभे¸या सदÖयाÂवासाठी अहताª ५क. िस³कìम िवधानसभे¸या सदÖयाÂवासाठी अहताª ६. िवधान पåरषदे¸या सदÖयाÂवासाठी अहताª ÿकरण तीन संसदे¸या आिण राºय िवधान मंडळा¸या सदÖयÂवाबाबत¸या िनरहताª ७. Óया´या ८. िववि±त अपराधा बĥल दोषिसĦी झाÐयामुळे िनरहताª ८क. ĂĶाचारा¸या कारणावłन िनरहताª ९. ĂĶाचार िकंवा राजŀढ यामुळे बडªतफª झाÐयावर िनरहताª ९क. शासकìय कंýाटे इÂयादी बĥल िनरहताª १०. सरकारी कंपनीतील पदामुळे िनरहताª १०क.िनवडणूक खचाªचा िहशोब देÁयात कसूर केÐयाबाबत िनरहताª ११. िनरहताª दूर करणे िकंवा Âयाचा कालावधी कमी करणे ÿकरण चार मतदानाबाबत¸या िनरहªता ११ क. दोषिसĦी आिण ĂĶाचार यातून उĩवणारी िनरहªता ११ ख. िनरहªता दूर करणे munotes.in

Page 31

निवडणूक प्रनिया
31 भाग तीन सावªिýक िनवडणुकांबाबत अिधसूचना १२. राºयसभे¸या Ĭैवािषªक िनवडणुकांबाबत अिधसूचना १२क.राºयसभेमÅये िस³कìम राºयाला वाटून िदलेÐया जागा भरÁयासाठी ¶यावया¸या िनवडणुकì¸या अिधसूचना १३. [ िनरिसत ] १४. लोकसभे¸या सावªिýक िनवडणुकìबाबत अिधसूचना . १४क.िवīमान लोकसभेवर िस³कìम राºयाचा ÿितिनधी िनवडÁयाकåरता अिधसूचना १५. राºय िवधानसभे¸या सावªिýक िनवडणुकìबाबत अिधसूचना १५.क िवधानपåरषदे¸या िविशĶ िनवडणुकìबाबत अिधसूचना १६. राºय िवधानपåरषदे¸या Ĭैवािषªक िनवडणुकìबाबत अिधसूचना भाग चार िनवडणूक संचलनासाठी ÿशासकìय यंýणा १९. Óया´या १९क. िनवडणूक आयोगा¸या कायाªिधकारांचे ÿÂयायोजन २०. मु´य िनवाªचन अिधकाÆयांची सवªसाधारण कतªÓये २० क.िजÐहा िनवडणूक अिधकाöयांची सवªसाधारण कतªÓये २०ख. अभी±ण २१. िनवडणूक िनणªय अिधकारी २२. सहायक िनवडणूक िनणªय अिधकारी २३. िनवडणूक िनणªय अिधकाöयाची कायª करणाöया सहायक िनवडणूक िनणªय अिधकाöयांचा िनवडणूक िनणªय अिधकारी या सं²ेत समावेश असावयाचा २४.िनवडणूक िनणªय अिधकाöयाचे सवªसाधारण कतªÓय २५. मतदारसंघासाठी मतदान क¤þांची ÓयवÖथा करणे २६. मतदान क¤þांसाठी मतदान क¤þाÅय±ांची िनयुĉì २७. मतदान क¤þाÅय±ाचे सवªसाधारण कतªÓये munotes.in

Page 32

भारतातील निवडणूक प्रनिया
32 २८. मतदान अिधकाöयांची कतªÓय २८क. िनवडणूक िनणªय अिधकारी,पीठासीन अिधकारी इ. यांना िनवडणूक आयोगावर ÿितिनयुĉ केलेले अिधकारी Ìहणून समजणे २९. िववि±त िनवडणुकां¸या बाबतीत िवशेष उपबंध भाग चार क राजकìय प±ांची नŌदणी २९क. संघटना व िनगम याची राजकìय प± Ìहणून नŌदणी िनवडणूक आयोगाकडे करणे बाबत भाग पाच िनवडणुकìचे चलन ÿकरण एक उमेदवारांचे नामिनद¥शन ३०. नामिनद¥शन, इÂयादीसाठी िदनांक िनयत करणे ३१. िनवडणुकìची जाहीर नोटीस ३२. िनवडणुकìसाठी उमेदवारांचे नामिनद¥शन ३३.नामिनद¥शनपý दाखल करणे आिण िविधúाĻ ३४.नामिनद¥शनासाठी आवÔयक गोĶी ३५.नामिनद¥शनांची नोटीस व Âयां¸या छाननीची वेळ व जागा ३६. नामिनद¥शनांची छाननी ३७. उमेदवारी मागे घेणे ३८. िनवडणूक लढवणाöया उमेदवारांची यादी ÿिसĦ करणे ३९. इतर िनवडणुकांमधील उमेदवारांचे नामिनद¥शन ÿकरण दोन उमेदवार आिण Âयाचे ÿितिनधी ४०. िनवडणूक ÿितिनधी ४१. िनवडणूक ÿितिनधी होÁयाबाबत िनरहªता ४२. िनवडणूक ÿितिनधीची िनयुĉì ÿÂयाŃत करणे िकंवा Âयाचा मृÂयू होणे munotes.in

Page 33

निवडणूक प्रनिया
33 ४३. [िनरिसत] ४४. [िनरिसत] ४५. िनवडणूक ÿितिनधीची काय¥ ४६. मतदान ÿितिनधéची िनयुĉì ४७. मतमोजणी ÿितिनधéची िनयुĉì ४८. मतदान ÿितिनधी िकंवा मतमोजणी ÿितिनधी यांची िनयुĉì ÿÂयाŃत करणे िकंवा Âयाचा मृÂयू होणे. ४९. मतदान ÿितिनधी आिण मतमोजणी ÿितिनधी यांची काय¥ ५०. िनवडणूक लढवणाöया उमेदवाराने िकंवा Âया¸या िनवडणूक ÿितिनधीने मतदान क¤þावर उपिÖथत राहणे आिण Âयाने मतदान ÿितिनधीची िकंवा मतमोजणी ÿितिनधीची कामे पार पाडणे ५१. मतदान ÿितिनधीची िकंवा मतमोजणी ÿितिनधीची अनुपिÖथती ÿकरण तीन िनवडणुकांमधील सवªसाधारण कायªपĦती ५२. मतदानापूवê उमेदवाराचा मृÂयू होणे . ५३. लढवलेÐया आिण न लढवलेÐया िनवडणुकांबाबतची कायªपĦती . ५४. ºया मतदारसंघातील जागा अनुसूिचत जातीसाठी िकंवा अनुसूिचत जनजातéसाठी राखून ठेवलेÐया असतात Âया मतदारसंघातील िनवडणुकांबाबत िवशेष कायªपĦती . ५५. अनुसूिचत जाती िकंवा अनुसूिचत जनजाती यां¸याकरता राखून न ठेवलेÐया जागा भरÁयास Âया जातीचे िकंवा जनजातीचे सदÖय पाý असणे . ५६. [िनरिसत] ÿकरण चार मतदान ५६. मतदानासाठी वेळ िनिIJत करणे ५७. आणीबाणी¸या ÿसंगी मतदान तहकूब करणे ५८. मतपेटया नĶ करणे, इÂयादीबाबतीत नÓयाने मतदान ५८ क. बूथ ताÊयात घेÁया¸या कारणावłन मतदान तहकूब करणे िकंवा िनवडणूक ÿÂयाद¥िशत करणे ५९ . िनवडणुकìत मतादन करÁयाची पĦती ६०. िवपि±त Óयिĉवगा«नी करावया¸या मतदानासाठी िवशेष ÿिøया munotes.in

Page 34

भारतातील निवडणूक प्रनिया
34 ६१. मतदार Ìहणून तोतयेिगरी करÁयास आळा घालÁयासाठी िवशेष ÿिøया ६१ क . िनवडणुकìत मतदान यंýे ६२. मतदानाचा अिधकार ६३. [ िनरिसत ] ÿकरण पाच मतमोजणी ६४. मतमोजणी ६४ क. मतमोजणी¸या वेळी मतपिýका नĶ होणे , गहाळ होणे इÂयादी ६५. समसमान मते ६६. िनकाल जाहीर करणे ६७. िनकाल कळवणे ६७ क. उमेदवारा¸या िनवडणुकìचा िदनांक ÿकरण सहा बहòिवध िनवडणुका ६८. संसदे¸या दोÆही सभागृहांवर िनवड झालेली असताना जागा åरकाÌया करणे ६९. अगोदरपासून एका सभागृहाचे सदÖय असणाöया Óयĉì संसदे¸या दुसöया सभागृहासाठी िनवडून आÐयावर पिहÐया सभागृहातील जागा åरकाÌया करणे ७०. लोकसभे¸या दोहŌपैकì एका सभागृहातील िकंवा राºया¸या िवधानमंडळा¸या सभागृहातील िकंवा Âया¸या दोहŌपैकì एका सभागृहातील एकापे±ा अिधक जागांवर िनवडून येणे ÿकरण सात िनवडणुकìचे िनकाल आिण नामिनद¥शन ÿकािशत करणे ७१. राºयसभे¸या िनवडणुकांचे िनकाल आिण अÅय±ाने नामिनद¥िशत केलेÐया Óयĉéची नावे ÿकािशत करणे ७२. [िनरिसत] ७३. लोकसभे¸या आिण राºय िवधानसभां¸या सावªिýक िनवडणुकांचे िनकाल ÿकािशत करणे ७३ क. िववि±त िनवडणुकांसाठी िवशेष उपबंध ७३ कक िववि±त िनवडणुकांसाठी िवशेष उपबंध ७४. राºय िवधानपåरषदां¸या िनवडणुकांचे िनकाल व अशा पåरषदांवर नामिनद¥िशत केलेÐया Óयĉéची नावे ÿकािशत करणे . munotes.in

Page 35

निवडणूक प्रनिया
35 ÿकरण आठ िनवडणूक खचª ७६. ÿकरणाची ÿयुĉì . ७७. िनवडणूक खचाªचा िहशेब आिण Âयाची कमाल मयाªदा ७८.िजÐहा िनवडणूक अिधकाöयाकडे िहशेब दाखल करणे भाग सहा िनवडणुकìिवषयीचे तंटे ÿकरण एक िनवाªचन ७९. Óया´या ÿकरण दोन उ¸च Æयायालयाला िनवडणूक तøार अजª सादर करणे ८०. िनवडणूक तøार अजª ८०क. उ¸च Æयायालयाने िनवडणूक तøार अजाªची संपरी±ा करणे ८१. तøार अजª सादर करणे ८२. तøार अजाªतील प±कार ८३. तøार अजाªतील मजकूर ८४. तøारअजªदाराला मागता येईल असा अनुतोष ८५. [िनरिसत] ÿकरण तीन िनवडणूक तøार अजा«ची संपरी±ा ८६. िनवडणूक तøारअजा«ची संपरी±ा ८७. उ¸च Æयायालयापुढील कामकाजाची पĦती ९३. कागदोपýी पुरावा ९४. मतदाना¸या गुĮतेचा भंग करावयाचा नाही ९५. गुÆĻात गोवणाöया ÿijांना उ°रे देणे आिण दाियÂविनराकरण ÿमाणपý ९६. सा±ीदारांचा खचª ९७. जागेबाबत दावा सांिगतला असता ÿÂयारोप करणे munotes.in

Page 36

भारतातील निवडणूक प्रनिया
36 ९८. उ¸च Æयायालयाचा िनणªय ९९. उ¸च Æयायालयाने īावयाचे आदेश १००. िनवडणूक रĥबातल असÐयाचे घोिषत करÁयासाठी लागणारी कारणे १०१. िनवाªिचत उमेदवारापे±ा वेगळा उमेदवार िनवडून आÐयाचे ºया कारणाÖतव घोिषत करता येईल ती कारणे १०२. मते समसमान झाÐयास Âयाबाबतीत अनुसरावयाची कायªपĦती १०३. उ¸च Æयायालयाचे आदेश कळिवणे १०४. [ िनरिसत ] १०५. [ िनरिसत ] १०६. समुिचत ÿािधकरणाकडे आदेश पाठवणे आिण Âयाचे ÿकाशन करणे . १०७. उ¸च Æयायालया¸या आदेशांची पåरणामकता ÿकरण चार िनवडणूक तøारअजª मागे घेणे व Âयांचे अवसान १०८. [ िनरिसत . ] १०९. िनवडणूक तøारअजª मागे घेणे . ११०.िनवडणूक तøारअजª मागे घेÁयाची कायªपĦती ११२.तøारअजª मागे घेतÐयाचे वृ° Æयायालयाने िनवडणूक आयोगाला कळिवणे . ११२. िनवडणूक तøारअजाªचे अवसान . ११६. उ°रवादी¸या मृÂयूनंतर तøारअजाªचे अवसान होणे िकंवा बदली उ°रवादी येणे ÿकरण चार क अिपले ११६क. सवō¸च Æयायालयाकडे अिपले . ११६ख. उ¸च Æयायालया¸या आदेशा¸या ÿवतªनास Öथिगती ११६ग. अिपलाबाबतची ÿिøया. munotes.in

Page 37

निवडणूक प्रनिया
37 ÿकरण पाच खचª आिण खचाªसाठी तारण ११७. खचाªसाठी तारण ११८. उ°रवादीकडून खचाªसाठी तारण ११९. खचª १२१. तारण अनामतीतून खचª देणे आिण अशा अनामती परत करणे १२२. खचª वगैरेसंबंधी¸या आदेशांची अंमलबजावणी भाग सात ĂĶाचारी ÿथा आिण िनवडणूकिवषयक अपराध - ÿकरण एक ĂĶाचारी ÿथा १२३.ĂĶाचारी ÿथा ÿकरण तीन िनवडणूकिवषयक अपराध १२५. िनवडणुकìसंबंधात िविवध वगाªमÅये वैरभाव वाढीला लावणे १२६. िनवडणुकì¸या आदÐया िदवशी आिण िनवडणुकì¸या िदवशी जाहीर सभा भरवÁयास मनाई १२७. िनवडणूक सभांमÅये अडथळा आणणे १२७ क. पýके, िभि°पतके, इÂयादé¸या मुþणावरील िनब«ध १२८.मतदान गुĮ राखणे १२९. अिधकारी इÂयादéनी िनवडणुकì¸यावेळी उमेदवारासाठी काम करावयाचे नाही िकंवा मतदाना संबंधात दडपण आणावयाचे नाही १३०. मतदान क¤þांमÅये िकंवा Âयां¸या जवळपास ÿचार करÁयास मनाई १३१. मतदान क¤þामÅये िकंवा Âयां¸या जवळपास गैरवतªन केÐयाबĥल िश±ा . १३२. मतदान क¤þांवरील गैरवतªणुकìबĥल िश±ा. munotes.in

Page 38

भारतातील निवडणूक प्रनिया
38 १३२क.मतदानासाठी िविहत केलेली ÿिøया अनुसरÁयास चुकÐयाबĥल िश±ा १३३. िनवडणुकì¸यावेळी वाहने अवैधपणे आणÁयाबĥल िश±ा १३४. िनवडणुकìसंबंधी¸या अिधकृत कतªÓयाचा भंग १३४क.शासकìय कमªचाÆयाने िनवडणूक ÿितिनधी, मतदान ÿितिनधी िकंवा मतमोजणी ÿितिनधी Ìहणून काम करÁयाबĥल िश±ा १३४ख. शľे घेऊन मतदान क¤þावर िकंवा मतदान क¤þाजवळ जाÁयास मनाई १३५. मतदान क¤þावłन मतपिýका पळवणे हा गुÆहा होय १३५क. बुथताÊयात घेÁयाचा अपराध १३५ख. मतदाना¸या िदवशी कमªचाöयांना भरपगारी सुटी मंजूर करणे १३५ग. मतदाना¸या िदवशी मī िवकणे , देणे िकया िवतरीत करणे यावर बंदी १३६. इतर अपराध आिण Âयाबĥल¸या िश±ा १३७. [ िनरिसत ] १३८. [ िनरिसत ] भाग आठ िनरहªता १३८. ते १४५.[ िनरिसत ] ÿकरण चार सदÖयां¸या िनरहªतािवषयी करावया¸या चौकशé¸या संबंधी १४६. िनवडणूक आयोगा¸या िनवडणूक आयोगा¸या शĉì १४६क. Óयĉéनी िनवडणूक आयोगापुढे िदलेÐया जबाÆया १४६ख. िनवडणूक आयोगाने अनुसरावयाची कायªपĦती . १४६ग. सĩावपूवªक केलेÐया कारवाईला संर±ण भाग नऊ पोट िनवडणुका १४७. राºयसभेतील िनिम°³शात åरĉ होणाöया जागा १४८. [ िनरिसत ] १४९. लोकसभेत िनिम°³शातåरĉ होणारी जागा munotes.in

Page 39

निवडणूक प्रनिया
39 १५०. राºय िवधानसभांतील िनिम°³शातåरĉ होणाÆया जागा १५१. राºय िवधानपåरषदांतील िनिम°³शात åरĉ होणाöया जागा १५१क. कलमे १४७ , १४९ १५० व १५१ मÅये िनिदªĶ केलेÐया åरĉ जागा भरÁयासाठी वेळेची मयाªदा भाग दहा संकìणª १५२. राºय िवधानसभां¸या आिण िनवाªचक गणां¸या सदÖयांची यादी संबंिधत िनवडणूक िनणªय अिधकाÆयांनी ठेवावयाची . १५३. िनवडणूक पूणª होÁयासाठी नेमलेली मुदत वाढवणे १५४. राºयसभे¸या सदÖयांचा पदावधी १५५. राºयसभे¸या सदÖयांचा पदावधीचा ÿारंभ १५६. राºय िवधानपåरषद सदÖयांचा पदावधी १५७. िवधानपåरषदे¸या सदÖयां¸या पदावधीचा ÿारंभ १५८. उमेदवाराची अनामत रकम परत करणे िकंवा ती जĮ करणे . १५९. ÿÂयेक Öथािनक ÿािधकरणाचा कमªचारी वगª िनवडणूक कायाªसाठी उपलÊध कłन īावयाचा १६०. िनवडणूकì¸या ÿयोजनासाठी जागा , वाहने , इÂयादéचे अिधúहण करणे १६१. नुकसानभरपाई देणे १६२. मािहती िमळवÁयाची शĉì १६३. वाÖतू ÿÂयादीमÅये ÿवेश करÁयाची व पाहणी करÁयाची शĉì . १६४. अिधúहण केलेÐया वाÖतूमधून काढून लावणे १६५. वाÖतू अिधúहण मुĉ करणे १६६. अिधúहणा¸या बाबतीत राºय शासना¸या कायाªिधकारांचे ÿÂयायोजन १६७. अिधúहणाबाबत¸या कोणÂयाही आदेशाने Óयितøमण केÐयाबĥल िश±ा १६८ [ िनरिसत ] munotes.in

Page 40

भारतातील निवडणूक प्रनिया
40 भाग अकरा सवªसाधारण १६९.िनयम करÁयाची शĉì १७०.िदवाणी Æयायालया¸या अिधकाåरतेला अडकाठी १७१. [ िनरिसत ] संसदे¸या व राºय िविधमंडळा¸या िनवडणुकांचे संचालन करÁयाची संपूणª जबाबदारी आिण िनयमावली ही लोकÿितिनधी अिधिनयम १९५१मÅये िदलेली आहे. सोबतच संसद आिण िविधमंडळ यां¸या पाýता आिण िनरहªता या संदभाªतही महßवपूणª कलमे या कायīात आहेत. एकंदरीतच १९५१ चा लोकÿितिनधी अिधिनयम हा कायदा भारतीय िनवडणूकां¸या संदभाªतील आÂमा ठरतो. िनवडणूक सुधारणा: ६१ वी घटना दुŁÖती घटने¸या कलम ३२६ मÅये अशी तरतूद आहे कì लोकसभे¸या आिण ÿÂयेक राºया¸या िवधानसभे¸या िनवडणुका ÿौढ मतािधकारा¸या आधारावर होतील, असे नमूद करÁयात आलेले आहे. आपÐया देशात २१पूणª करणाöयांना मतदानाचा अिधकार देÁयात आला होता. परंतु अनेक देशांनी मतदानाचे वय Ìहणून १८ वष¥ केली आहेत. आपÐया देशात ही काही राºय सरकारांनी Öथािनक ÿािधकरणां¸या िनवडणुकांसाठी मतदानासाठी वयाची १८ वष¥ Öवीकारली आहेत .सÅयाचे तŁण हे सा±र आिण ²ानी आहेत आिण मतदानाचे वय कमी केÐयाने देशातील ÿितिनिधÂव नसलेÐया तŁणांना Âयां¸या भावना Óयĉ करÁयाची संधी िमळेल आिण Âयांना या उपøमाचा एक भाग बनÁयास मदत होईल.सÅयाची तŁणाई राजकìयŀĶ्या खूप जागłक आहे. Âयामुळे मतदानाचे वय २१ वषाªवłन १८ वष¥ करÁयाचा काम या घटनादुŁÖतीने केले आहे.६१ वी घटना दुŁÖती १९८९ मÅये करÁयात आलेली आहे. सारांश: लोकÿितिनधी अिधिनयम१९५०,१९५१ मÅये लोकÿितिनधीÂव¸या संदभाªत अÂयंत महßवाची कलमे आहेत. लोकÿितिनधी अिधिनयम हे दोÆहीही कायदे भारतीय िनवडणूक ÿिøयेचे Öवłप ÖपĶ कłन दाखवतात.६१Óया घटनादुŁÖतीने भारतातील मतदानाचे वय २१ वłन १८वषाªवर आणÁयात आलेलं आहे. आपली ÿगती तपासा १. लोकÿितिनधी अिधिनयम १९५१मधील महßवा¸या तरतुदी सांगा. __________________________________________________________ _________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in

Page 41

निवडणूक प्रनिया
41 २. ६१Óया संिवधान दुŁÖती संदभाªत टीप िलहा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २.५ िनवडणूक सुधारणा सिमÂया व सुधारणांचे ÿÖताव: आपÐया राजकìय ÓयवÖथेत राजकìय गुÆहेगारीकरण मोठ्या ÿमाणात वाढलेले आहे. राजकारणा¸या गुÆहेगारीकरणाचे अनेक ÿकार आहेत, परंतु Âयापैकì कदािचत सवाªत िचंताजनक Ìहणजे िनवडून आलेÐया ÿितिनधéची ल±णीय सं´या आहे ºयां¸यावर अनेक गुÆहेगारी आरोप ÿलंिबत आहेत.परंतु Âया Óयĉì राजकारणात आÐयानंतर उथळ माÃयाने िफरताना आपÐयाला िदसून येतात. तसेच गेÐया काही काळात िनवडणुकìसाठी लागणारा िव°पुरवठा हा ÿमुख मुĥा मोठा वादúÖत बनला आहे. िनवडणुकांचा खचª हा िनवडणूक लढवÁयाचा कायदेशीर खचाª¸या मयाªदेपे±ा खूप वर गेला आहे. याचा पåरणाम पारदशªकतेचा अभाव, Óयापक ĂĶाचार आिण तथाकिथत ‘काÑया पैशा’¸या ÓयाĮीत झाला आहे. ÿचार खचाªवरील मयाªदा, उमेदवार आिण प±ां¸या मालम°ेचे आिण दाियÂवांचे ÿकटीकरण आिण लेखापरी±ण, राजकìय मोिहमांचा खचª कमी करÁया¸या पĦती, तसेच िनवडणुकìसाठी राºय िनधी िनवडणुकì¸या आचारसंिहतेमÅयेही अनेक मुĥे आहेत ºयांची दखल घेणे आवÔयक आहे. मतदारसं´ये¸या मोठ्या आकारामुळे िनवडणुका घेणे कठीण होत असले तरी, बूथ कॅÈचåरंग, मतदारांना धमकावणे, छेडछाड केलेÐया मतदार याīा, िनवडणुकìत मोठ्या ÿमाणात हेराफेरी आिण मतदानातील इतर अिनयिमतता यासार´या मुद्īां¸या वाढलेला ÿभाव पाहता लोकशाही पारदशªक करÁयासाठी व िनवडणुका िनÕप± पĦतीने होÁयासाठी वरील सवª मुद्īांचा िनवडणूक सुधारणा िवषयक संबंधात िवचार करणे आवÔयक आहे.अलीकड¸या काळात अनेक सिमÂयांĬारे िनवडणूक सुधारणांचा िवषय हाती घेÁयात आला आहे, Âया ÿमुख सिमÂया पुढील ÿमाणे सांगता येतील. तारकुंडे / जेपी सिमती (१९७४) िसिटझÆस फॉर डेमोøसी¸या वतीने जयÿकाश नारायण यांनी १९७४ मÅये िनवडणूक सुधारणां¸या योजनेचा अËयास कłन अहवाल देÁयासाठी एक सिमती नेमली होती. सिमतीचे सदÖय Óही.एम. तारकुंडे, एमआर मसाई इÂयादी होते आिण ती जेपी सिमती िकंवा तारकुंडे सिमती Ìहणून ओळखली जाते. तारकुंडे सिमती¸या महßवा¸या िशफारशी पुढीलÿमाणे आहेत. १. िनवडणूक आयोग हा तीन सदÖयीय संÖथा असावी. २. मतदानाचे िकमान वय १८ वष¥ असावे. ३. टीÓही आिण रेिडओ Öवाय° वैधािनक महामंडळा¸या िनयंýणाखाली ठेवावेत. munotes.in

Page 42

भारतातील निवडणूक प्रनिया
42 ४. श³य ितत³या मतदारसंघात मतदार पåरषद Öथापन केली पािहजे जी मुĉ आिण िनÕप± िनवडणुकìसाठी मदत कł शकेल. गोÖवामी िनवडणूक सुधारणा सिमती (१९९०) १. िनवडणूक आयोग तीन सदÖयांसह बहò-सदÖयीय असावा. २. मु´य िनवडणूक आयुĉांची िनयुĉì राÕůपतéनी भारताचे मु´य Æयायमूतê आिण िवरोधी प±ा¸या नेÂयाशी सÐलामसलत केली पािहजे. ३. किमशन¸या ÖवातंÞयाची सुरि±तता. ४. मु´य िनवडणूक आयुĉ आिण िनवडणूक आयुĉ यां¸याशी संबंिधत पगारदारांचे संर±ण आिण संबंिधत बाबéचे संर±ण. ५. मु´य िनवडणूक आयुĉ आिण इतर िनवडणूक आयुĉांचा कायªकाळ ५ वषा«पे±ा जाÖत असावा. ६. मु´य िनवडणूक आयुĉांनी केवळ िनवडणुकì¸या कामावर िवĵास ठेवला पािहजे. ७. मतदान ÿिøयेतील बोगसिगरी टाळÁयासाठी मतदान ओळखपý देÁयाचा कायªøम संपूणª देशात कालबĦ कायªøम हाती घेणे आवÔयक आहे. Óहोरा सिमतीचा अहवाल (१९९३) िनवडणूक सुधारणांवरील सवªच सिमती¸या अहवालांनी राÕůीय आिण राºय या दोÆही Öतरांवर राजकìय ÓयवÖथेचे गुÆहेगारीकरण माÆय केलेले आहे.राजकारणा¸या गुÆहेगारीकरणाचे अनेक ÿकार आहेत, परंतु Âयापैकì सवाªत िचंताजनक Ìहणजे िनवडून आलेÐया ÿितिनधéची व ºयां¸यावर गुÆहेगारी आरोप ÿलंिबत आहेत आÔयांची ल±णीय सं´या आहे.एकंदरीतच राजकारणा¸या गुÆहेगारीकरणावरील Óहोरा सिमतीचा अहवाल हा राजकारणी-गुÆहेगारी संबंधाची ÓयाĮी ओळखÁयासाठी आिण या धो³याचा मुकाबला करÁया¸या मागा«ची िशफारस करÁयासाठी Öथापन करÁयात आला होता. Óहोरा अहवालमÅये “देशा¸या िविवध भागात गुÆहेगारी टोÑया, पोलीस, नोकरशाही आिण राजकारणी यां¸यातील संबंध ÖपĶपणे समोर आले आहेत” तसेच कì "काही राजकìय नेते या टोÑया/सशľ सेनेचे नेते बनतात आिण वषाªनुवष¥ Öथािनक Öवराºय संÖथा, राºय िवधानसभा आिण राÕůीय संसदेत िनवडून येतात."अशा ध³कादायक नŌदी या अहवालात असÐयामुळे अजूनही हा अहवाल ÿकािशत होऊ शकलेला नाही ही वÖतुिÖथती आहे. इंþिजत गुĮा सिमती (१९९८) राजकारणाचे गुÆहेगारीकरण िनवडणूक ÿिøयेला बाधा आणतात सोबतच गुÆहेगारी करÁयासोबतच पैशाची शĉì एकý येते आिण Âयांचा एकिýत पåरणाम Ìहणजे िनवडणूकांची पिवýता आिण मुĉ आिण िनÕप± िनवडणुकांवर पåरणाम होतो हे ल±ात घेता इंþजीत गुĮा सिमतीने पुढील िशफारशी सुचवलेÐया आहेत. munotes.in

Page 43

निवडणूक प्रनिया
43 १. िनवडणुकìसाठी राºयाचा िनधी संवैधािनक, कायदेशीर आिण Óयापक सावªजिनक िहतासाठी वापरणे पूणªपणे ÆयाÍय आहे. २. सुłवातीस, माÆयताÿाĮ राÕůीय आिण राºय प± आिण Âयां¸या उमेदवारांना खालील सुिवधा मंजूर केÐया जाऊ शकतात.ÿÂयेक माÆयताÿाĮ राÕůीय प±ाला राÕůीय राजधानी िदÐली येथे भाड्याने-मुĉ िनवासÖथान वाटप केले जाऊ शकते. भाड्याने - मोफत टेिलफोनसह,भाड्याने - मोफत िनवास आिण भाडे - मोफत टेिलफोनची अशीच सुिवधा ÿÂयेक माÆयताÿाĮ राºय प±ाला ºया राºयात Âयाचे मु´यालय आहे Âया राºयात िदले जाऊ शकतात. ३. लोकसभे¸या ÿÂयेक सावªिýक िनवडणुकì¸या वेळी राºय िनधी हा फĉ भारतीय िनवडणूक आयोगाने राÕůीय िकंवा राºय प± Ìहणून माÆयता िदलेÐया प±ांपुरता मयाªिदत असावा आिण अशा उमेदवारांनी Öथापन केलेÐया उमेदवारांना īावा. ४. प±ां¸या आिथªक भाराचा काही भाग सुŁवातीला राºयांनी उचलावा. ५. राजकìय प±ांनी Âयांचे वािषªक िहशेब आयकर िवभागाकडे जमा करणे बंधनकारक आहे. ६. िनवडणूक खचाªचा संपूणª िहशेब प±ांनी िनवडणूक आयोगाकडे सादर केला पािहजे. िनवडणूक कायīां¸या सुधारणेवर कायदा आयोगाचा अहवाल (१९९९) िनवडणूक कायīा¸या सुधारणांवरील कायदा आयोगा¸या १७० Óया (मे१९९९) ¸या अहवालात या मुद्īावर पुढे चचाª झाली. १. ÿमाणबĦ ÿितिनधी¸या ÿणालीचा िवचार करणे. २. १७० Óया अहवालाने िशफारस केली आहे कì लोकसभे¸या िवīमान ५४३ जागा थेट िनवडणुकांĬारे भरÐया जात असताना, लोकसभेतील जागांची सं´या अितåरĉ २५% ने वाढवली जावी. संिवधाना¸या कायाªचे पुनरावलोकन करÁयासाठी राÕůीय आयोग (२००१) १. सवª मतदारसंघात इले³ůॉिनक Óहोिटंग मिशÆस (ईÓहीएम) चा श³य ितत³या लवकर सवª िनवडणुकांसाठी देशात वापर करावा. २. लोकÿितिनधी कायदा, १९५१ ¸या कलम ५८अ अÆवये, िनवडणूक आयोग åरटिन«ग¸या अहवालावर बूथ कॅÈचåरंगबाबत िनणªय घेÁयास अिधकृत केले पािहजे. ३. संपूणª मतदारसंघात िनवडणूक आयोगाने िÓहिडओ रेकॉिड«ग चा वापर केला पािहजे. ४. संवेदनशील मतदान क¤þे/मतदारसंघावर इले³ůॉिनक पाळत ठेवणे. ५. जात िकंवा धमाª¸या आधारावर होणारा कोणताही िनवडणूक ÿचाराचा ÿयÂन आिण िनवडणुकìदरÌयान जातीय Ĭेष केÐयास सĉì¸या कारावासाची िश±ा झाली पािहजे. munotes.in

Page 44

भारतातील निवडणूक प्रनिया
44 ६. लोकÿितिनधी कायīात सुधारणा करने. ७. राजकारÁयांवरील फौजदारी खटले Æयायालयांसमोर ÿलंिबत असले तर िवशेष Æयायालये िनयुĉ कłन, आवÔयक असÐयास, वेगाने िनकाली काढली पािहजे ८. िनवडणुकì¸या वेळी ÿÂयेक उमेदवाराने आपली मालम°ा आिण दाियÂवे जाहीर करणे आवÔयक आहे. दुसरा ÿशासकìय सुधारणा आयोग राÕůपतीकडून २००५ मÅये ÿशासकìय सुधारणा करÁया¸या संदभाªत व ÿशासकìय ÿणाली¸या पुनरªचने¸या संदभाªत हा आयोग Öथापन केला गेला होता Âयाला दुसरा ÿशासकìय सुधारणा आयोग या नावाने ओळखले जाते.या आयोगाचे अÅय± व सदÖय यांची नावे पुढीलÿमाणे सांगता येतील. ®ी वीरÈपा मोईली अÅय± ®ी Óही. रामचंþन सदÖय डॉ. ए. पी. मुखजê सदÖय डॉ. ए. एच. कालरो सदÖय डॉ. जयÿकाश नारायण सदÖय ®ीमती िविनता राय सदÖय- सिचव आयोग सरकार¸या सवª Öतरांवरील ÿशासिनकŀĶ्या िवकासाकåरता अËयास कłन महÂवपूणª िशफारशी सुचवणार होता. ÂयामÅये ÿामु´याने भारत सरकारची संघटनाÂमक संरचना, ÿशासनातील नैितकतेची पुनरªचना, ÿशासनाचे बळकटीकरण, आिथªक ÓयवÖथापन ÿणाली, राºय Öतरावर ÿभावी ÿशासन सुिनिIJत करÁयासाठी, ÿभावी िजÐहा ÿशासन सुिनिIJत करÁयासाठी उपाययोजना,Öथािनक सरकार/पंचायती राज संÖथा, सामािजक भांडवल, ůÖट आिण सहभागी सरकारी सेवा िवतरण, नागåरक-क¤िþत ÿशासन, ई-गÓहनªÆस, इ. बाबीचा ÿामु´याने िवचार करÁया जाणार होता. २.५.१ िनवडणूक आयोगाने िनवडणूक सुधारणा िवषयक केलेÐया महßवा¸या सुधारणा: १. इले³ůॉिनक वोिटंग मशीनचा वापर. २. इले³ůॉिनक वोिटंग मशीनची िवĵासनीयता वाढवÁयासाठी मतदारांना आपण कोणास मत िदले आहे हे समजÁयासाठी ÓहीÓहीपॅटचा वापरही आता केला जाऊ लागला आहे. ३. िनवडणुकìतील मतदानाची बोगसिगरी थांबवÁयासाठी मतदान ओळखपýशी आधार काडª जोडÁयाची मोहीम िनवडणूक आयोगाने हाती घेतलेली आहे. munotes.in

Page 45

निवडणूक प्रनिया
45 ४. नकाराÂमक िकंवा तटÖथ मतदानाचा अिधकार (नोटा) नकाराÂमक/तटÖथ मतदान Ìहणजे मतदारांना मतपिýकेवरील उमेदवारा¸या नावाऐवजी “वरीलपैकì काहीही नाही” पयाªय िनवडून सवª उमेदवारांना नाकारÁयाची परवानगी देणे. राजकारणाचे गुÆहेगारीकरण, ÓयवÖथेतील Óयापक ĂĶाचार आिण िहंसेचा वापर, मतदारांना धमकावणे इÂयािदंमुळे एखाīा िविशĶ मतदारसंघात िनवडणूक लढवणाöयांमÅये योµय उमेदवार नसतो. अशा वेळी मतदारांना सवª उमेदवारांबĥल नापसंती Óयĉ करÁयाचा कोणताही मागª नÓहता. Âयामुळे ĂĶाचारी गुÆहेगारी पाĵªभूमी असलेÐया उमेदवारांना मतदानासाठी समथªन िदÐयािशवाय लोकांकडे पयाªय नÓहता. Âयासाठी िनवडणूक आयोग आिण कायदा आयोग या दोघांनीही नकाराÂमक िकंवा तटÖथ मतदानाचा पयाªय तयार करÁयाची िशफारस केली होती. ती िशफारस सÅया¸या काळात मतदारांना उपलÊध कłन देÁयात आलेली आहे. ५. एि³झट पोलवर बंदी िनवडणूक कायīावरील पूवê¸या सिमÂयांनी िनवडणुकì¸या पूवªसंÅयेला मतदारांची फेरफार करÁयासाठी ओिपिनयन पोलचा गैरवापर होऊ शकतो यावर एकमत Óयĉ केले आहे. ÂयाŀĶीने िनवडणूक ÿिøयेदरÌयान ठरािवक कालावधीसाठी ओिपिनयन पोल आिण एि³झट पोलचे िनकाल ÿकािशत करÁयावर िनब«ध घालÁयाची तरतूद कायīात असावी, अशी िशफारस िनवडणूक आयोगाने केली होती. Âया आधारे लोकÿितिनधी कायदा, १९५१ मÅये दुŁÖतीĬारे मतदान संपÁया¸या ४८ तास आधीपासून सुł होणा-या कालावधीत, एि³झट पोल आयोिजत करÁयास आिण कोणÂयाही ÿकारे िनकाल ÿकािशत करÁयास मनाई करणारे नवीन कलम १२६A समािवĶ केले गेले आहे.िनवडणूक काळात वेगवेगÑया टÈÈयात होणाöया िनवडणुकांचा िवचार करता शेवट¸या टÈÈयातील मतदान संपेपय«त ही बंदी कायम असते. एकंदरीतच भारतीय िनवडणूक ÿिøयेचा Öवłप पाहता भारतीय िनवडणूक ÿिøया ही अÂयंत आÓहानाÂमक आहे. िनवडणुकìत येणाöया आÓहानांचा सामना करÁयासाठी िनवडणूक आयोगाने वेळोवेळी महßवा¸या सुधारणा करÁयाचा ÿयÂन केलेला आहे. Âयामुळे िनवडणुका Ļा िन:प±पाती आिण पारदशªक होÁयास हातभार लागला आहे. २.५.२ िनवडणूक आयोगासमोर ÿÖतािवत असलेÐया महßवा¸या िनवडणूक सुधारणा: गेÐया सात दशकांतील उÐलेखनीय यशामुळे भारताची लोकशाही ÓयवÖथा जगातील अनेक देशांसाठी एक आदशª नमुना आहे. भारता¸या लोकशाही ÓयवÖथेचे Ńदय जगातील सवाªत मोठ्या मतदारां¸या सहभागासह िनयिमत िनवडणुकांचे सा±ीदार आहे. देशात िनÕप± आिण मुĉ िनवडणुकां¸या मूलभूत मूÐयांचे र±ण करÁयासाठी, अिधकािधक नागåरकां¸या सहभागासह एक ÆयाÍय आिण िनःप±पाती िनवडणूक ÿिøया असणे महßवाचे आहे.तसेच भारतीय राºयघटनेने सोपिवलेÐया जबाबदारीनुसार, िनवडणूक ÿिøयेची शुĦता आिण अखंडता जपÁयासाठी भारतीय िनवडणूक आयोग नेहमीच सिøयपणे काम करत आहे. तरीही िनवडणूक ÓयवÖथेत काही आÓहाने आिण समÖया आहेत ºयांचा वषाªनुवष¥ सामना करावा लागला आहे. ही आÓहाने दुलªि±त रािहÐयास िनवडणूक ÓयवÖथेवरील नागåरकांचा munotes.in

Page 46

भारतातील निवडणूक प्रनिया
46 िवĵास आिण संवेदना ÿभािवत होऊ शकतात. अशाÿकारे, या अडचणी ल±ात घेऊन भारतीय िनवडणूक आयोग काही बदलांची िशफारस करतो ÂयामÅये ÿामु´याने कायīातील काही तरतुदéमÅये सुधारणा करÁयासाठी Âवरीत िनणªय घेणे आवÔयक आहे असे िनवडणूक आयोगाला वाटते Âया ŀिĶकोनातून िनवडणूक आयोगाने काही ÿÖतािवत सुधारणा िनिIJत करÁयाचे ठरवले आहे Âया पुढील ÿमाणे. १. दोन जागांवर िनवडणूक लढवून िवजयी होणाöया उमेदवारािवषयी: जेÓहा एखादा उमेदवार दोन जागांवłन िनवडणूक लढवतो तेÓहा Âयाने दोÆही जागा िजंकÐयास दोनपैकì एक जागा सोडणे आवÔयक असते. पåरणामी åरĉ जागांिवŁĦ पोटिनवडणूक घेÁयासाठी सावªजिनक ितजोरीवर आिण मनुÕयबळ व इतर साधनांवर पडणारा अपåरहायª आिथªक भार यािशवाय, ºया मतदारसंघातून उमेदवार सोडत आहे, Âया मतदारसंघातील मतदारांवर हा अÆयाय ठरेल. हा िवचार कłन ÿÖतािवत दुŁÖती आयोगाने िशफारस केली आहे कì,िनवडणूक आचार आिण चांगÐया ÓयवÖथापनासाठी एखाīा Óयĉìला एका वेळी एकापे±ा जाÖत मतदारसंघातून िनवडणूक लढवता येणार नाही अशी तरतूद करÁयासाठी कायīात सुधारणा करणे आवÔयक आहे. जर तरतूद कायम ठेवायची असेल, तर कायīात ÖपĶ तरतुदीची गरज आहे, ºयाने दोन जागांवर िनवडणूक लढवली आिण िजंकली, Âयावेळी Âयांनी राजीनामा िदÐयानंतर पåरणामी दोन मतदारसंघांपैकì एका मतदारसंघातून पोटिनवडणूक होईल, Âया पोटिनवडणुकìसाठी िनवडणुकìसाठी सरकारी खाÂयात पैसे जमा करावे लागतील. २. सावªजिनक कायाªलयातील थकबाकìदार उमेदवारािवषयी: िदÐली उ¸च Æयायालयाने िद. ०७/०८/२०१५ रोजी िदलेÐया िनकालात िनवडणूक आयोगाला िनवडणूक लढवणाö या उमेदवारांनी सावªजिनक थकबाकì जर भरली नसेल तर अशा उमेदवारां¸या बाबतीत अपाý ठरिवÁयाचा िनणªय घेÁयात यावा असे िनद¥श िदले होते. या िनकाला¸या अनुषंगाने, आयोगाने लोकÿितिनधी कायदा, १९५१ ¸या ÿकरण III मÅये नमूद केलेÐया अपाýते¸या तरतुदéमÅये सुधारणा करÁयाची िशफारस केली आहे. जेणेकŁन सावªजिनक थकबाकì भरÁयात चूक झाÐयास अपाýतेची तरतूद करता येईल. ३. उमेदवारां¸या गुÆहेगारीकरणा संदभाªतील सुधारणा: गुÆहेगारी पाĵªभूमी असलेÐया Óयĉì, गंभीर गुÆĻांचे आरोप असलेले, िनवडणूक लढवताना काही गुÆहे लपवताना आपÐयाला िदसून येतात.अशा गंभीर Öवłपा¸या आरोपांचा सामना करत असलेÐया अनेक Óयĉì िनवडणुका िजंकून आपÐया लोकशाही¸या मंिदरात Ìहणजे संसद आिण राºय िवधानमंडळा¸या सभागृहात ÿवेश करतात जे अÂयंत खेदजनक आहे आिण या समÖयेकडे ल± देणे आवÔयक आहे. गुÆहेगारी Æयायशाľा¸या सामाÆय तßवांची पूणª जाणीव घेऊन आयोगाने एखादी Óयĉì दोषी िसĦ होईपय«त ती िनदōष मानली जाते या तßवाचा Öवीकार केला असला तरी सुĦा ÿÖतािवत दुŁÖतीत दखलपाý गुÆĻांचा आरोप असलेÐया Óयĉéना, स±म Æयायालयाने आरोप िनिIJत केलेÐया टÈÈयावर, Âया गुÆĻासाठी िकमान ५ वषा«¸या munotes.in

Page 47

निवडणूक प्रनिया
47 तुŁंगवासाची िश±ा होत असेल आिण खटला चालवला जाईल अशा टÈÈयावर Âयांना िनवडणूक लढवÁयापासून ÿितबंिधत केले जाईल याचा िवचार िनवडणूक आयोग करत आहे. ४. पेड Æयूज बाबत सुधारणा: ÿसारमाÅयमातून ÿसाåरत होणाöया बातÌयांचा िवचार करता या बातÌयांचा सवªसामाÆय लोकांवर मोठा ÿभाव पडतो. Âयामुळे ÿसार माÅयमातून हे िनवडणुकì¸या काळात ÿसार आिण ÿचार करÁयासाठी उमेदवारांना उपयुĉ पडतात. परंतु काही ÿसार माÅयमे हे पैसे घेऊन बातÌया आिण जािहराती छापÁयाचे काम ही या िनवडणुकì¸या काळात करत असतात हे पेड Æयूजचे Öवłप आहे. एकंदरीतच पेड Æयूज¸या बातÌया छापून काही ÿसारमाÅयमे मतदारांची संपूणª िदशाभूल करतात. Âयामुळे पेड Æयूज¸या संदभाªत िनवडणूक सुधारणा करÁयासंदभाªत आयोगाचे असे मत आहे कì मुĉ आिण िनÕप± िनवडणुकां¸या संदभाªत 'पेड Æयूज' ही एक वाईट भूिमका बजावते आिण लोकÿितिनधी कायदा, १९५१ मÅये सुधारणा कłन ÂयामÅये ÿकाशन आिण ÿचाराला ÿोÂसाहन देÁयासाठी ÿÖतािवत केले आहे. लोकÿितिनधी कायदा, १९५१ ¸या ÿकरण III भाग VII अंतगªत िनवडणूक गुÆहा Ìहणून कोणÂयाही उमेदवारा¸या िनवडणुकì¸या संभाÓयतेला पुढे नेÁयासाठी िकंवा पूवªúहदूिषतपणे कोणÂयाही उमेदवारा¸या िनवडणुकì¸या संभाÓयतेवर पåरणाम करÁयासाठी 'पेड Æयूज' बĥल िकमान अनुकरणीय िश±ेसह दोन वष¥ तुŁंगवास संबंिधत उमेदवाराला Óहावा. ५. खोटी ÿित²ापý सादर करणे बाबत: १९५१ ¸या लोकÿितिनधी कायīात कलम १२५A लागू असूनही, उमेदवारां¸या खोट्या ÿित²ापýांबĥल अनेक तøारी िनवडणूक आयोगाकडे येत आहेत. Ìहणून Öवतंý आिण िनÕप± िनवडणुकां¸या िहतासाठी मािहती लपवणे आिण खोटी मािहती देणे याला आळा घालणे आवÔयक आहे. Ìहणून या समÖयेला ÿभावीपणे हाताळÁया¸या उĥेशाने आिण मािहती लपिवÁया¸या िकंवा खोटी मािहती पुरिवÁया¸या धो³याचा सामना करÁयासाठी आिण मतदारां¸या मािहती¸या अिधकाराचे संर±ण करÁयासाठी, आयोगाने कलम १२५A अंतगªत िश±ा आणखी वाढवÁयाची िशफारस केली आहे. या अनुषंगाने मुĉ आिण िनÕप± िनवडणुकां¸या िहतासाठी कलम १२५A अंतगªत िश±ा कमीत कमी दोन वषा«¸या तुŁंगवासाची तरतूद कłन कठोर कारवाई करÁयाचा िवचार िनवडणूक आयोगाचा आहे. ६. Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या, पदवीधर आिण िश±क मतदारसंघातील िनवडणुकìदरÌयान खचाªची मयाªदे बाबत: लोकÿितिनधी कायदा १९५१ चे कलम ७७ आिण िनवडणूक िनयम, १९६१ ¸या िनयम ९० सह उमेदवाराने केलेÐया िकंवा अिधकृत केलेÐया िनवडणुकì¸या संदभाªत खचाªची मयाªदा िविहत करते. माý ही मयाªदा संसदीय आिण िवधानसभा munotes.in

Page 48

भारतातील निवडणूक प्रनिया
48 मतदारसंघातील िनवडणुकांपुरती मयाªिदत आहे.Ìहणून लोकÿितिनधी कायīात अशी उणीव आहे ºयामÅये Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या, पदवीधर आिण िश±क मतदारसंघातील िनवडणुकìदरÌयान खचाªची मयाªदा नाही. Âयासाठी िनवडणूक िनयम, १९६१ ¸या ÿÖतािवत सुधारणा िनयम ९० मÅये Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या िनवडणुकांसाठी, पदवीधर आिण िश±क मतदारसंघातून िनवडणूक लढवताना उमेदवाराने िनवडणूक खचाªवर कमाल मयाªदा घालÁयासाठी सुधारणा करावी. यासाठी पावले उचलून या िनवडणुकांसाठीची खचª मयाªदा संबंिधत राºयातील िवधानसभा िनवडणुकì¸या मयाªदे¸या िनÌमी असावी अशी सुधारणा करÁयाचा ÿÖताव िदलेला आहे. ७. िनवडणुकì¸या काळात उमेदवाराकडून केली जाणारी लाचखोरी बाबत: लाचखोरी बाबत ÿÖतािवत सुधारणा आयोगाचा ÿÖताव असा आहे कì फौजदारी ÿिøया संिहता (Cr.P.C), १९७३ चे कलम १७१ B आिण १७१ E मÅये ताÂकाळ सुधारणा कłन िकमान २ वषा«¸या तुŁंगवासासह दखलपाý गुÆहा Ìहणून लाचखोरीचा समावेश करÁयात येईल. ८. कर सवलतीचा फायदा घेणाöया राजकìय प±ांबाबत: अनेक राजकìय प± नŌदणीकृत आहेत, परंतु कधीही ते िनवडणूक लढवत नाहीत. असे प± केवळ कागदावरच असतात. ते प± आयकर सवलतीचा लाभ घेÁयावर डोळा ठेवून राजकìय प± Öथापन होÁयाची श³यता नाकारता येत नाही. राजकìय प±ांची नŌदणी करÁयाचा अिधकार असलेÐया आयोगाला योµय ÿकरणांमÅये नŌदणी रĥ करÁयाचाही अिधकार आहेत परंतु ÿÖतािवत दुŁÖती भारतीय िनवडणूक आयोगाला राजकìय प±ाची नŌदणी रĥ करÁयाचे अिधकार देÁयात यावेत. ९. लोकांना आपला ÿितिनधी िनवडताना उमेदवारांिवषयी मािहती असणे बाबत: राजकìय प± हे लोकशाहीतील ÿमुख भागधारक आहेत आिण ते जनतेला उ°रदायी असले पािहजेत.यासाठी लोकांना Âयांचे ÿितिनधी िनवडÁयाबाबत मािहतीपूणª िनणªय घेÁयास स±म करÁयासाठी कायदा आयोगाने अहवाल २५५ मÅये िशफारस केÐयानुसार ÿÖतािवत सुधारणा कलम २९ C, २९ D, २९ E, लोकÿितिनधी कायदा, १९५१ मÅये समािवĶ करणे आवÔयक आहे. १०. राजकìय प±ां¸या लेखापरी±ा अहवाला बाबत: लेखा आिण लेखापरी±ण मानकांमुळे राजकìय प±ांना आिथªक िववरणपýे सादर करÁयात एकसमानता, योµय खुलासा आिण Âयां¸या खाÂयांची पारदशªकता राखÁयात मदत होईल.यासाठी ÿÖतािवत दुŁÖतीमÅये िनवडणूक आयोगा¸या िवनंतीवłन, भारतीय चाटªडª अकाउंटंट्स संÖथेने फेāुवारी २०१० मÅये राजकìय प±ां¸या लेखा ÿणालीमÅये सुधारणा करÁयासाठी िनवडणूक आयोगाला "राजकìय प±ां¸या लेखा munotes.in

Page 49

निवडणूक प्रनिया
49 आिण लेखापरी±णावरील मागªदशªन सूचना" अंतगªत काही िशफारसी केÐया. Âया िशफारशीचाही िनवडणूक आयोग िवचार करत आहे. ११. िनवडणूक खटÐयां¸या संदभाªत Æयायाधीशांची सं´या वाढवणे बाबत: भारतातील Æयायालयीन ÿिøया पाहता लोकसं´ये¸या आिण Æयायालयात दाखल होणाöया खटÐयां¸या ÿमाणात Æयायाधीशांची सं´या ही कमी आहे. Âयामुळे एकंदरीतच सवªसामाÆय खटले, िनवडणूक खटले यािवषयी लवकरात लवकर Æयाय िमळत नाही.Ìहणून देशात खटÐयांचा अनुशेष दूर करÁयासाठी अितåरĉ Æयायाधीशांची िनयुĉì करÁयाची गरज आहे हा मुĥा ल±ात घेऊन िनवडणूक यािचकांवर सुनावणीसाठी उ¸च ÆयायालयांमÅये अितåरĉ Æयायाधीशांची िनयुĉì कłन Âयांचा जलद िनपटारा केला जावा अशी सुधारणा करÁयाची िशफारस िनवडणूक आयोगाने केली आहे. १२. उमेदवारा¸या उÂपÆना¸या ľोतां बाबत: उमेदवार आिण Âया¸या जोडीदारा¸या व Âया¸यावर अवलंबून असलेÐया Óयĉì¸या उÂपÆनाचे ąोत घोिषत केÐयाने िनवडणुकìत पारदशªकता येऊ शकते हा िवचार कłन मतदारांना Âयां¸या उमेदवारां¸या उÂपÆना¸या ľोतां बाबत मािहती िमळवÁयाचा अिधकार असावा याŀĶीने ÿÖतािवत दुŁÖती आयोगाने ÿÖतािवत केली आहे कì उमेदवार आिण Âया¸या जोडीदारा¸या उÂपÆनाचा ąोत घोिषत करÁयासाठी एक नवीन Öतंभ जोडून फॉमª २६ मÅये सुधारणा करावी. १३. िनवडणूक सुधारणाचे कायदे करÁयाचा अिधकार हा िनवडणूक आयोगाला असÁयाबाबत : क¤þ सरकार आयोगाचे मत आिण िशफारशी ÖवीकारÁयास बांधील नसÐयामुळे आयोगा¸या िविशĶ िशफारसéना िवरोध करणारे िनयम तयार केले गेÐयाची उदाहरणे आहेत. Âयातून Âयामुळे देशात तयार होणारे काही काही कायदे हे िनवडणूक आयोगा¸या िशफारशéशी सुसंगत नाहीत. Ìहणून ÿÖतािवत दुŁÖती आयोगाने अशी िशफारस केली आहे कì वरील-संदिभªत कलमांखाली िनयम बनवÁयाचे अिधकार क¤þ सरकार ऐवजी िनवडणूक आयोगाला िदले जावेत. १४.राजकìय प±ांना िमळणाöया देणµयाबाबत कायīामÅये सुधारणा करणे. १५.धािमªक भावना दुखावणे िवŁĦ कायदेशीर कारवाई करÁया¸या सुधारणा. १६.लोकÿितिनधी अिधिनयमांमÅये सुधारणा करणे. १७.मतदान ओळखपýाशी आधार काडª जोडणे. सारांश: भारत सरकार¸या कायदा आिण Æयाय मंýालयाने िनवडणूक सुधारणांवर एक सिमती Öथापन केली आहे. या सिमतीचा मु´य उĥेश सरकारला िशफारस करणे हा आहे कì आपली िनवडणूक ÿणाली कशा पĦतीने मजबूत करता येईल.ही सिमती राजकìय नेते, सरकारी munotes.in

Page 50

भारतातील निवडणूक प्रनिया
50 कमªचारी, कायदेतº², Öवयंसेवी संÖथा, अËयासक, अËयासक, पýकार आिण इतर संबंिधतांची मते घेत असते.तसेच िविवध नागरी समाज गटांनी हाती घेतलेÐया िनवडणूक सुधारणां¸या िवषयावरही आज मोठ्या ÿमाणावर ठोस कायª केले हाती घेतलेले आहे. सÅ या¸ या िनवडणूक ÿणाली ÓयवÖथे¸या चौकटीमÅ ये िनवडणूक सुधारणेसाठी पयाªय शोधणे चालू आहेत.अनेक सिमÂयांनी िनवडणूक ÿणालीतील ÿमुख संरचनाÂमक सुधारणांवर चचाª केली आहे. आपली ÿगती तपासा १. भारतातील िनवडणूक सुधारणा सिमÂया िवषयी मािहती िलहा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. भारतातील िनवडणूक सुधारणा संदभाªतील ÿÖतािवत सुधारणा िवषयी मािहती िलहा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ लोकÿितिनधी अिधिनयम 1950 लोकÿितिनधी अिधिनयम 1951 ELECTORAL REFORMS IN INDIA,MEMBERS REFERENCE SERVICE LARRDIS,LOK SABHA SECRETARIAT NEW DELHI. PROPOSED ELECTORAL REFORMS,Election Commission of India ❄❄❄❄❄❄❄munotes.in

Page 51

51 ३ िनवडणुकांचा इितहास घटक रचना ३.१ उिĥĶे ३.२ ÿÖतावना ३.३ िवषय िववेचन ३.४ भारतातील िनवडणुकìय राजकारण ३.५ भारतात आतापय«त झालेÐया ÿमुख िनवडणुकांचा आढावा ३.१ उिĥĶे "िनवडणुकांचा इितहास" या घटका¸या अËयासानंतर पुढील बाबी समजून घेÁयास मदत होईल. १.राजकìय ÓयवÖथेवर दीघªकाळ पåरणाम करणाöया िनवडणुकांची मािहती होईल २.िनवडणुकì¸या माÅयमातून देशात चालणाöया प±ीय राजकारणाचा पåरचय होईल. ३.२ ÿÖतावना ÿाितिनधीक लोकशाहीमÅये िनवडणुका हा अÂयंत महßवाचा घटक आहे.भारतीय संसदीय लोकशाहीची जडणघडण होÁयात िनवडणुकांचा महÂवाचा वाटा आहे.Ìहणूनच िनवडणुका संदभाªतील पोलॉक या राºयशाľ²ा¸या मत अÂयंत महßवाचे ठरते.पोलॉक या¸या मते‘‘सावªजिनक िनवडणुका काटोकोरपणे आिण कायª±मतेने पार पडÐया नाहीत तर नुसÂया सावªजिनक यंýणाच कुचकामी ठरत नाही तर संपूणª लोकशाही ÓयवÖथाच संकटात सापडते.’’ यावłन लोकशाहीसाठी िनवडणुकांचे महÂव ÖपĶ होते. नागåरकांमÅये सावªजिनक जीवनात सहभागी होÁयाची इ¸छा, भावना आिण राºयवÖथेबĥल मनात आÂमीयता िनमाªण करÁयाचे महÂवाचे माÅयम Ìहणजे िनवडणुका होय. िनवडणुकां¸या माÅयमांतून सरकारला अिधमाÆयता िमळते तर िविहत शांतते¸या मागाªने स°ांतर घडवून आणÁयाचे साधन Ìहणजे िनवडणुका होय. लोकशाहीत जनता सावªभौम असते हे िनवडणुकì¸या माÅयमातून िसĦ होते. िनवडणुका लढिवÁयासाठी राजकìय प±ांची गरज असते. ÿÖतुत पाठात आपण काही महÂवा¸या िनवडणुकां¸या व Âया िनवडणुकìत राजकìय प±ांनी स°ाÿाĮीसाठी केलेÐया राजकारणाची चचाª केली आहे. munotes.in

Page 52

भारतातील निवडणूक प्रनिया
52 ३.३ िवषय िववेचन ३.४ भारतातील िनवडणुकìय राजकारण संिवधान अमंलात आणÐयाापासून देशात लोकसभे¸या व वेगवेगÑया घटक राºया¸या िवधानसभा िनवडणुका यशÖवीरीÂया पार पाडÐया आहेत. िनवडणुकांचे बरेवाईट िनकाल पाहता Âयातून उËया रािहलेÐया सरकारांचे अिÖथर Öवłप या गोĶी बाजूला ठेवÐया तर आपÐया दåरþी खंडÿाय िनर±र देशात िनवडणुकांची ÿिøया मुĉ व ÆयाÍय Öवłपात सुł रािहली. िनवडणुकांचे राजकारण भारतीयां¸या मानिसकतेत व देशातील सामािजक शĉì¸या गतीशीलतेत प³के Łजले आहे. पारंपाåरक जातजमातीय िनķांना िनवडणूक राजकारणातून काही अंशी छेद िदला जात असला तरीही जातीय भूिमका बदललेÐया िदसत नाहीत. िनवडणूक आर±णाĬारे वंिचत समाजघटकांचे नवे नेतृÂव पुढे आले असून, Âया समुदाया¸या राजकìय जाणीवा ÿगÐभ झाÐया आहेत Âयांना आपÐया मताची ताकद व मूÐय पटू लागले आहे. ÿÂयेक िनवडणुकìत मतदारांचा ÿितसाद वाढलेला िदसतो. राºयशाľाचे ÿाÅयापक व िनवडणूक िवĴेषक योगेþ यादव यांनी भारतीय िनवडणुकांचे तीन टÈपे पाडले आहे. १) १९५२ ते १९६७ चा काळ २) १९७१ ते १९८९ ३) १९८९ ते पुढे – आघाड्या¸या राजकारणाचा काळ १) १९५२ ते १९६७ चा काळ – एक प±पĦतीचा काळ या टÈ Èयात १९५२ ते १९६७ पय«त¸या चार िनवडणुकाचा समावेश होतो. या काळात देशात एकप± ÿबळ पĦती होती. देशात काँúेसचे राºय अिÖतÂवात होते. Âयामुळे िनवडणुकांचे Öवłप ÖपधाªÂमक नÓहते मतदारांचा ÿितसाद कमी होता. काँúेस िवŁĦ ÿदेशवार फुटलेले िवरोधी प± यातून मतदारांना िनवड करता येत होती. काँúेसमधून िवरोधी प±ाचा उदय झाला होता. प±ा¸या खालोखाल जातीचा ÿभाव मतदारां¸या वतªनावर मोठ्या ÿमाणात पडलेला होता. िवकास व राजकìय जागृती झालेÐया जाती राजकारणात वरचढ होÂया.१९६७ मÅये Âयात बदल होऊन काँúेसची मĉेदारी संपुĶात आली. २) १९७१ ते १९८९ ®ीमती इंिदरा गांधीनी िडस¤बर १९७० मÅये लोकसभेचा कायªकाल पुणª होÁयाआगोदर लोकसभा िवसिजªत कłन माचª १९७१ मÅये फĉ लोकसभेची िनवडणुक घेतली. या ऐितहािसक िनणªयामुळे लोकसभा व िवधानसभा िनवडणुका एकाचवेळी घेÁयाची ÿथा परंपरा ÿथमच तुटली. लोकसभे¸या िनवडणुकìवर ÿधानमंýीय आयाम नÓयाने िवकिसत झाला. Âयातून लोकसभेची िनवडणूक ÿधानमंिýपदा¸या उमेदवारािवरोधात िकंवा बाजूने लढली जाऊ लागली. दूसरे Ìहणजे िनवडणुकां¸या संदभाªत राÕůीय भावना आिण Öथािनक मुळ यांना एकमेकांपासून वेगळे केले गेले. ितसरा पåरणाम Ìहणजे ÿादेशिक प±ांना संÖथाÂमक वाव िमळाला. munotes.in

Page 53

निवडणुकाांचा इनतहास
53 १९७१ ¸या िनवडणुकìत ºया काँúेसचे नेतृÂव ®ीमती गांधéनी केले तो प± १८८५ ¸या मूळ प±ापे±ा वेगळा होता. जाती¸या िनवडणूक ÿवेशामुळे या काळात िनवडणुकांचे Öवłप खöया अथाªने ÖपधाªÂमक झाले. या काळात काँúेस एक ÿबळ प± उरला नाही तरी Âया¸या बाजूने िकंवा Âया¸या िवरोधात राÕůÓयापी िकंवा राºयवार असे िनवडणुकांचे Öवłप होते. Âयामुळे अनेक राºयात नवीन राजकìय प± िनमाªण झाले. Âयामुळे या काळात एकप±ीय राजवटीकडून बहòप±ीय राजवटीकडे वाटचाल होत असली तरीही या काळात काँúेस प± ÿबळ रािहला. हा भारतीय राजकारणातला लोकानुरंजनवादी काळ होता. १९८९ पय«त भारतीय राजकारणात फारसा बदल झाला नÓहता. ३) १९८९ पासून आघाडी¸या राजकारणा¸या काळात जनता दला¸या नेतृÂवाखाली ÿादेिशक प±ांनी आपला ÿभाव दाखवÁयास सुłवात केली. राजकारणाचा सामािजक पाया बदलला. जातीय राजकारणापे±ा जमातीय राजकारणाला चालना िमळाली. मंडल, मंिदर, माक¥ट या तीन घटकांचा ÿभाव वाढू लागला. मंडल आंदोलन, राममंिदरासाठी रथयाýा, उदारीकरणाचे आिथªक धोरण यातून नÓया राजकìय गठबंधताना वाव िमळाला. Âयाचा पåरणाम िनवडणूक िनकालांवर झाला या काळातील राजकारणाची ÿमुख वैिशĶये खालीलÿमाणे - १) मतदारासमोर नÓया पयाªयाची उपलÊधता २) काँúेस¸या मतसं´येत घट होऊन नÓया प±पĦतीचा उदय – काँúेसे°ोर राºयÓयÖथा ३) भाजपाचा झालेला िवÖतार सामािजकŀĶया शहरी āाÌहण – बिनयांचा प± न राहता िहदुÂववाīांचा प± बनला ४) ÿादेिशक प±ांचा राÕůीय राजकारणातील वाढता ÿभाव ५) मागास, दिलत, शोिषत िľया या सामािजक घटकाचे तीĄ राजकìयीकरण – राजकरणातील सहभाग वाढला. ६) िनवडणुकांतील ÖपधाªÂमकतेत वाढ – आघाड्यां¸या राजकारणाचा उदय झाÐयाने एकप±ीय सरकारांचा öहास. ३.५ भारतात आ°ापय«त झालेÐया ÿमुख िनवडणुकांचा आढावा १. १९५२ ¸या पिहÐया सावªिýक िनवडणुका घटना सिमती¸या िनणªयानुसार १७ कोटी ६० लाख भारतीय नागåरकांना मतदानाचा अिधकार िमळाला. ÖवातंÞयानंतर होणाöया या पिहÐयाच िनवडणुका होÂया. पिहले भारतीय िनवडणूक आयुĉ सुकूमार सेन यां¸या मागªदशªनाखाली या िनवडणुका पार पडÐया. १९२ राजकìय प± िनवडणुकì¸या åरंगणात होते. अप± उमेदवारांनीही िनवडणूकì¸या धामधुमीत उडी घेतली होती. राजकìय जीवनातील दुरवÖथा, आिण िवÖकळीतपणा पाहता या िनवडणुका सुरळीतपणे पार पाडतील कì, नाही याबĥल साशंकता होती. परंतु या िनवडणुका अÂयंत ÓयविÖथत पार पडÐया. munotes.in

Page 54

भारतातील निवडणूक प्रनिया
54 लोकसभेसाठी ४४.६३% तर िवधानसभांसाठी ४५.३०% मतदान झाले. काँúेस प±ाला लोकसभेत ३६४ जागा िमळाÐया आिण पंिडत जवाहरलाल नेहł हे भारता¸या पंतÿधानपदी िवराजमान झाले. काँúेसला ४५% मतदारांचा पािठंबा िमळाला. Ìहणजेच ५५% मतदार काँúेस प±ाला ÿितकूल होते. राजकìय तá²ां¸या मते, हे मतदारां¸या ÿगÐभतेचे ल±ण होते. कारण काँúेस प±ा¸या पाठीमागे देशा¸या ÖवातंÞय चळवळीचा ÿदीघª इितहास, राÕůÓयापक संघिटत असलेला देशपातळीवरील ÿमुख आिण एकमेव प± असतानाही मतदारांनी आंधळेपणाने प±ाला मते िदले नाही. समाजवादी, साÌयवादी व भारतीय जनंघ हे िवरोधी प± राÕůीय पातळीवरील प± लोकसभा िनवडणुकìत ÿभावी ठł शकले नाहीत. या पिहÐया िनवडणुकांचे आÓहान देशाने उÂसाहाने Öवीकारले आिण ते यशÖवीपणे पार पाडले. लोकशाही देशात łजत असताना भारतीयांचा आÂमिवĵास वाढÁयास या िनवडणुकांमुळे मदत झाली. २.१९७७ ¸या िनवडणुका १९७७ ¸या सहाÓया लोकसभा िनवडणुका भारता¸या इितहासात खूपच महÂवा¸या ठरÐया १२ जून, १९७५ रोजी अलाहाबाद उ¸च Æयायालयाने ĂĶाचारा¸या आरोपाखाली इंिदरा गांधी यांची १९७१ मÅये लोकसभेवर झालेली िनवड रĥ ठरवली आिण सहा वषाªसाठी कोणतीही िनवडणूक लढवÁयास Âयांना अपाý ठरिवले. याचा फायदा घेऊन िवरोधकांनी Âयां¸या राजीनाÌयाची मागणी केली पण राÕůिहत आिण लोकाúहाÖतव Âयांनी ती फेटाळून लावली. उ¸च Æयायालया¸या िनणªयािवłĦ Âयांनी सवō¸च Æयायालयात अिपल केल. २४ जून १९७५ ला Æयायालयाने गांधéना Öथिगती िदली. Âयानुसार Âया पंतÿधानपदावर राहó शकणार होÂया; पण Âयांचे लोकसभे¸या सदÖय Ìहणून िमळणारे ह³क तहकूब होणार होते. िवरोधकांनी शांततापूणª मागाªने इंिदरा गांधéनी राजीनामा īावा अशी मागणी केली. पुढील काळात लोकशाही¸या नावाखाली इंिदरा गांधéची एकािधकारशाही सुł झाली. २५ जून १९७५ ¸या मÅयराýी Âयांनी देशात आिणबाणी जाहीर केली. िवरोधी प±ां¸या नेÂयांना अटक केली. वृ°पýांवर िनब«ध लादले. संघटनांवर बंदी घातली. संसदेचा अिधवेशनात ३८ वी, ३९ आिण ४० वी अशा घटनादुŁÖÂया कłन घेतÐया. Âयानुसार आिणबाणी पुकारÁयाचा िनणªय Æयायीक पुनिवªलोकनातून काढून टाकला. राÕůपती-उपराÕůपती, पंतÿधान आिण लोकसभा सभापती यां¸या िनवडणुका संदभाªतील खटले चालिवÁयाचा Æयायालयांचा अिधकार रĥ ठरवला. जनÿितिनिधÂव कायīातही काही बदल केले. Æयायालयाने सुधाåरत कायīातील तरतुदéनुसार इंिदरा गांधीना सवª आरोपांमधून िनदōष ठरवले. या काळात लोकशाहीचे सवª संकेत पायदळी तुडवले गेले. िमसा कायदा कडक कłन ÿितबंधक ÖथानबĦते¸या िनयमांखाली अटक केलेÐया Óयĉéना Æयायालयात दाद मागता येणार नÓहती. राजकìय िवरोधक-टीकाकारांचे ह³क िहरावून घेÁयात आले. लोकसभेची मुदत एक वषाªने वाढवून सहा वष¥ करÁयात आली. अशातच इंिदरा गांधéनी १८ जानेवारी, १९७७ ला लोकसभे¸या िनवडणुका घेÁयाचा िनणªय घेतला. लोकसभा िवसिजªत कłन आणीबाणी िशिथल केली. वृ°पýांवरील सेÆसॉरिशप munotes.in

Page 55

निवडणुकाांचा इनतहास
55 काढून घेतली तरी सकारिवłĦ आ±ेपाहª मजकुर छापÁयास बंदी घालणारा कायदा करÁयात आला. अनेक संघटनांवरील बंदी कायम ठेवली. या पाĵªभूमीवर १९७७ ¸या लोकसभा िनवडणुका पार पडÐया. इंिदरा गांधéनी ‘गåरबी हटाओ’ चा नारा िदला. Âयाला ÿÂयु°र Ìहणून िवरोधकांनी ‘इंिदरा हटाओ’ चे आवाहन लोकांना केले. समाजवादी प±, संघटना, काँúेस जनसंघ, काँúेस मधून बाहेर पडलेले काही तłण नेते यांनी एकý येऊन जनता प±ाची Öथापना केली. जनता प±ाने िनवडणुक ÿचारात आøमक पिवýा घेतला. लोकशाही कì हòकूमशाही यापैकì योµय िनवड करÁयाचे आवाहन िवरोधी प±ांनी मतदारांना केले. ÿचार सभांमधून ‘आणीबाणी’, ‘आणीबाणीत झालेले पोिलसी अÂयाचार’ मतदारांसमोर मांडले. १९७७ ¸या सुłवातीला लोकशाही काँúेस काँúेसमधून बाहेर पडली. Âयामुळे गांधéना अनपेि±त ध³का बसला. जनता प± हे जनसंघाचे वेगळे łप असून हा प± स°ेवर आÐयास देशात अÖथैयª व अराजकता माजेल असे काँúेसने मतदारांना पटवून देÁयाचा ÿयÂन केला. परंतु मतदारांना काँúेसचे हे मुĥे पटले नाही. कुटुंबिनयोजनातील अितरेक आिण अÂयांचारामुळे मुिÖलम मतदार काँúेसपासून दुरावले होते. दिलत-®िमकही काँúेस िवरोधात उभे रािहले. याचा पåरणाम Ìहणजे िनवडणुकांचे िनकाल अभुतपूवª लागले. ५४२ जागांसाठी १५०० उमेदवार उभे होते. अप± उमेदवारांची सं´या कमी झालेली होती. काँúेसला ३४.५ ट³के मते िमळाली तर जनता प±ाला ६५.५ ट³के मते िमळाली. काँúेसला (१५३), जनता व लोकशाही काँúेस – २९९, सीपीआय २२, उजवा साÌयवादी प± – ७, अप± व अÆय प± – ६० अशी मतिवभागणी झाली. जनता प±ाने इंिदरा गांधीसह अनेक िदµगज काँúेस नेÂयांचा िनवडणुकìत परावभ केला आिण जनता प± स°ेवर आला. राºयां¸या राजकारणातही ‘जनता लाटेचा’ ÿभाव िदसून आला. या िनवडणुकìमुळे काँúेसची एकप±ीय स°ा संपुĶात आली. िवरोधी प±ांचे पिहले सरकार स°ेवर आले. दोन तुÐयबळ प±ां¸या िनिमªतीमुळे भारतीय लोकशाहीचे भिवतÓय हे मजबूत झाले. जनतेचे राजकìय ÿबोधन १९७७ ¸या िनवडणुकìने केले ३. १९८९ नंतर¸या िनवडणुका राÕůीय – ÿादेिशक प±ां¸या १९८९ नंतर¸या िनवडणुकातील कामिगरीचे िवĴेषण १) १९८९ ची लोकसभा िनवडणुक :- भारता¸या राजकìय इितहासातील सवाªत महÂवाची व राजकìय ÓयवÖथेत आगळेवेगळी समीकरण घडवूण आणणारी िनवडणूक Ìहणून या िनवडणुकìकडे पािहले जाते. यावेळी भारतीय राजकìय ÿिøयेत महÂवाचे िÖथÂयंतर घडून आले. या िनवडणुकìपासून भारतात आघाडी¸या राजकारणाचा ÿयोग सुł झाला. काँúेसेतर प±ांनी काँúेसला बाजूला ठेवÁयाचा ÿयÂन केला. munotes.in

Page 56

भारतातील निवडणूक प्रनिया
56 िनवडणुकाची पाĵªभूमी :- इंिदरा गांधé¸या हÂयेनंतर १९८४ मÅये राजीव गांधी पंतÿधान झाले. १९८४ मÅये घेÁयात आलेÐया िनवडणुकìत काँúेस िवजयी झाला. यानंतर¸या काळात बोफōस ÿकरण उĩवले. परंतु राजीव गांधéनी Öवत:ची ÿितमा िमÖटर ³लीन अशी केली. िवरोधकांनी माý राजीव यां¸या िवरोधात गदारोळ उठवला. समाजवादी राजाचा चेहरा घेऊन िवĵनाथ ÿतापिसंग/ Óही.पी.िसंग यांनी राजीव सरकार¸या ĂĶाचारा¸या िवरोधात काँúेस प±ाचा Âयाग कłन जनमोचाª हा नवा प± Öथापन केला. पुढे जनमोचाª व देशातील अÆय िवरोधी प±ांनी एकý येऊन जनता दलाची Öथापना केली. काँúेस िवरोध हे Âयाचे Åयेय होते. या पाĵªभूमीवर नोÓह¤बर १९८९ मÅये देशात ९ Óया लोकसभा िनवडणुका घेÁयात आÐया. कोणताच महÂवाचा ÿij, घोषणा िनवडणूक ÿचारात नÓहÂया. नेÂयांचे वैयिĉक संघषª व गटबाजी सवª प±ात होती. इतर मुĥयांना बाजूला ठेवून स°ाÖपधाª हा मÅयवतê मुĥा होता. िनवडणुकांमÅये ५२३ पैकì १९७ जागा िमळून काँúेस सवाªिधक जागा िमळवणारा प± ठरला. जनता दलाला १४१, भाजपला ८५ तर सीपीएमला ३३ जागा िमळाÐया. काँúेसला ÖपĶ बहòमत न िमळाÐयाने सरकार Öथापन न करÁयाचा िनणªय राजीव गांधéनी घेतला. Âयानंतर िÓह. पी. िसंग यांनी ितसöया आघाडीचे अÐपमतातील सरकार Öथापन केले (जनता दल – राÕůीय मोचाªचे सरकार) भाजपा व डाÓया आघाडीने सरकारमÅये सामील न होता बाहेłन पाठéबा िदला. िÓह. पी. सरकार ने मंडल आयोगा¸या िशफारशी अमलात आणÁयाची ऐितहािसक िनणªय घेतला. पåरणामी देशात जातीय दंगली उसळÐया भाजपाने पाठéबा काढून घेतÐयाने िसंग सरकार अÐपमतात गेले आिण पडले. Âयांचे सरकार पाडÁयात चंþशेखर यांचा हात होता. काँúेस¸या पाठीÊयावर चंþशेखर पंतÿधान झाले. कालांतराने काँúेसने Âयांचाही पाठीबा काढून घेतला. Âयानंतर २१ जून १९९१ रोजी चंþशेखर सरकार ही कोसळले. चंþशेखर यां¸या सÐÐयाने राÕůपतéनी लोकसभा बरखाÖत केली. २) १९९१ ¸या दहाÓया लोकसभा िनवडणुका १९९१ मÅये दहाÓया लोकसभेसाठी िनवडणुका झाÐया. अÖथैयª, कायदा, सुÓयवÖथेसमोर िहंसाचार, जमातवाद, दहशतवाद ही संकटे गंभीर झाली. िनवडणुकादरÌयान २१ मे १९९१ रोजी राजीव गांधीची हÂया झाली. Âयानंतर िनवडणुकांचे िनकाल जाहीर झाले. िनवडणुकìत कोणÂयाच प±ाला िनिवªवाद बहòमत िमळाले नाही. काँúेसला सवाªिधक २२६ जागा िमळाÐया पी. Óही. नरिसंहराव यां¸या नेतृÂवाखाली काँúेसचे अÐपमतातील सरकार स°ाłढ झाले. ११८ जागा िमळवून भाजपा िवरोधी प± बनला. सवा«ना सोबत घेऊन काम करÁयाची कायªशैली, नेमÖत Öवभाव, सÖथाÂमक मूÐयाबाबत आÖथा, सहकायाªभावने¸या बळावर Âयांनी आपला कायªकाळ पूणª केला. munotes.in

Page 57

निवडणुकाांचा इनतहास
57 ३) १९९६ ¸या ११Óया लोकसभा िनवडणुका मे १९९६ मÅये अकराÓया लोकसभे¸या िनवडणुका घेÁयात आÐया. उदार आिथªक धोरणे यशिÖवåरÂया राबवणारे पी. Óही. नरिसंहराव भारतीय अथªÓयवÖथेला नव संजीवनी देÁयास यशÖवी झाले. परंतु Âयां¸या कारिकदê¸या उ°रकाळात Âयां¸यािवŁĦ आिथªक गैरÓयवहाराचे ĂĶाचाराचे आरोप झाले. याच काळात भाजपाने रामजÆमभूमीचा िवषय घेऊन िहदूं Óहोट बँक तयार केली. ६ िडस¤बर १९९२ रोजी आयोÅयेतील बाबरी मशीद कारसेवकांनी पाडली Âयामुळे मुÖलीम समाज काँúेसवर नाराज होता. या पाĵªभूमीवर १९९६¸या िनवडणुका झाÐया जमातवादाचा िनवडणूक ÿचारातील वापर, नÓया आिथªक धोरणातून उĩवलेÐया आिथªक समÖया, वाढता ĂĶाचार, राजकारणाचे गुÆहेगारीकरण, मंडल आयोगाबĥल¸या आंदोलनातून जागृत सामािजक Æयायाचे भान इ. ÿijामुळे जनमत आंदोिलत झाले. कोणÂयाच प±ावर लोकांचा िवĵास रािहला नाही. िनवडणुकìत भाजपाला १६१, काँúेसला १३२ ,जागा िमळाÐया. अयोÅयेतील रामजÆमभूमीच वादाचा फायदा भाजपाला िमळाला. ÿादेिशक प±ांना ÿचंड मते िमळवून क¤þीय राजकारणात Âयांची भूिमका िनणªयाक ठरली CPI (३२), जनता दल (४६), तेलगू देसम (१०), समाजवादी प± (१७), DMK (१७), िशवसेना (१५) अशा जागा िमळाÐया पåरणामी या िनवडणुकìत िýशंकू लोकसभा अिÖतÂवात आली. कोणताही प± ÖपĶ बहòमतापय«त पोहोचू शकत नसÐयाने राÕůपती डॉ. शंकरदयाल शमाª यांनी सभागृहातील मोठा प± Ìहणून भाजपाला सरकार बनवÁयाची संधी िदली. १५ मे १९९६ रोजी अटल िबहारी वाजपेयी यां¸या नेतृÂवाखाली भाजप सरकार स°ाłढ झाले. कालांतराने बहòमत िसĦ न करता आÐयाने २८ मे १९९६ रोजी सरकार पडले. तेरा िदवस िटकलेले सरकार हे Öवतंý भारता¸या इितहासातील सवाªत अÐपकालीन सरकार ठरले. Âयानंतर राÕůीय व ÿादेिशक दोÆही पातळéवरील लहान मोठया १३ प±ां¸या आघाडीचे सरकार एच.डी. देवेगौडा यां¸या नेतृÂवाखाली स°ाłढ झाले. ते जनता दलाचे होते. काँúेस व डाÓया आघाडीने सरकारला बाहेłन पाठéबा िदला. दरÌयान, काँúेस नेतृÂव पी. Óही. नरिसंहराव यां¸याकडून सीताराम केसरी यां¸याकडे गेले. Âयांना पंतÿधानपदी बसÁयाची इ¸छा असÐयाने Âयांनी दहा मिहÆया¸या काळात देवेगौडा सरकारचा पाठéबा काढून घेतला. ११ एिÿल १९९७ ला देवेगौडा सरकार पडले. नंतर¸या काळात स°ाÖथापÆयात काँúेसला यश िमळाले नाही. Âयामुळे काँúेसने नेतृÂव बदल करÁया¸या अटीवर आघाडी सरकारला पुÆहा पाठéबा िदला. २१ एिÿल १९९७ रोजी इंþ कुमार गुजराल पंतÿधान झाले. हे सरकारही अÐपजीवी ठरले. Âयाला जैन आयोगाचा अहवाल कारण झाला. DMK प±ा¸या मंÞयांना बडतफª करÁयाची मागणी काँúेसने केली. संयुĉ आघाडीने ते फेटाळून लावली. पåरणामी काँúेसने पाठéबा काढून घेतला आिण गुजराल सरकार पडले. munotes.in

Page 58

भारतातील निवडणूक प्रनिया
58 यावेळी भाजपा, काँúेस, संयुĉ आघाडी यांना कोणÂयाच प±ाचा पाठéबा िमळाला नाही शेवटी ४ िडस¤बर १९९७ रोजी राÕůपती के.आर. नारायण यांनी अकरावी लोकसभा िवसिजªत केली. ४) बाराÓया लोकसभा िनवडणुका १९९८ माचª १९९८ मÅये १२ Óया लोकसभे¸या िनवडणुका झाÐया. यावेळी प±ां¸या िनवडणूकपूवª आघाड्या िनवडणूक Öपध¥त होÂया. भाजपाने आपÐया िहंदुÂवादी मागÁयांना मुरड घालून राÕůीय लोकशाही आघाडीचे नेतृÂव केले. भाजपाला १८० आिण भाजपा नेतृÂवाखालील आघाडीला २५२ जागा िमळाÐया. काँúेस १०० तर Âया¸या िमýप±ांना १६६ जागा िमळाÐया. ितसरा राÕůीय मोचाª व डावी आघाडी ९६ जागा िजंकू शकली. भाजपा व Âयाचे िमýप±ांना २५२ जागा िमळवूनही ते बहòमतपासून दूर होते. शेवटी ितसöया आघाडीतील तेलगू देसमचा पाठéबा िमळवून अटिबहारी वाजपेयी सरकार स°ाłढ झाले Âयात १२ प±ांचा समावेश होता. िभÆन िवचार व परÖपरिवरोधी िहतसंबंधा¸या तेरा प±ांना बरोबर घेऊन सरकार चालवणे कठीन होते. रालोआतील घटक प± AIDMK ने आघाडीतून बाहेर पडून पाठéबा काढून घेतला. Âयामुळे वाजपेयी सरकार अÐपमतात आले. सरकारने लोकसभेत बहòमत गमावले हे ÖपĶ झाÐयावर राÕůपतéनी पंतÿधान वाजपेयéना लोकसभेत िवĵासदशªक ठराव संमत कłन घेÁयाचा आदेश िदला. परंतु एक मत कमी पडÐयामुळे तेरा मिहÆयातच वाजपेयी सरकार गडगडले. ितसरी आघाडी िकंवा काँúेस सरकार Öथापन करÁयाइतपत बहòमत िमळवू न शकÐयाने राÕůपतéनी २६ एिÿल १९९९ ला १२ वी लोकसभा िवसिजªत केली ५. तेराÓया लोकसभा िनवडणुका १९९९ १९९९ मÅये तेराÓया लोकसभा िनवडणुका झाÐया. कोणÂयाही िविशĶ ÿijापे±ा सोिनया गांधी व वाजपेयी यां¸या ÓयिĉमÂवाना िनवडणूक ÿचारात मÅयवतê केले. या िनवडणुकती भाजपाला सवाªिधक १८२ जागा तर काँúेसला ११२ जागा िमळाÐया. CPM ला (३३), तेलगू देसम (२९), समाजवादी प± (२५), संयुकत जनता दल (१५), BSP (१४), तर राजदला ७ जागा िमळाÐया. शेवटी भाजपा¸या राÕůीय लोकशाही आघाडीने २९६ जागा िजंकून बहòमत िमळवले. अटल िबहारी वाजपेयी यां¸या नेतृÂवाखाली २३ राजकìय प±ां¸या आघाडीचे सरकार स°ेवर आले. काँúेस प±ाचा या िनवडणुकìत पराभव झाला. परकìय Óयĉìने पंतÿधानपद भूषवू कì नये या मुĥयावłन काँúेसमÅये फूट पडली. १९९९ मÅये शरद पवार यांनी काँúेसमधून बाहेर पडून राÕůवादी काँúेसची Öथापना केली. munotes.in

Page 59

निवडणुकाांचा इनतहास
59 कोणतेही सबळ कारण नसताना केवळ वातावरण आपणास अनुकूल आहे ही बाब िवचारात घेऊन पंतÿधान अटलिबहारी वाजपेयी यांनी राÕůपतéना मुदतपूवª लोकसभा बरखाÖतीचा सÐला िदला. Âयानुसार राÕůपती कलम यांनी ६ फेāुवारी २००४ रोजी १३ वी लोकसभा मुदतपूवª िवसिजªत केली. ६) १४ Óया लोकसभा िनवडणुका २००४ एिÿल-मे २००४ मÅये १४ Óया लोकसभे¸या िनवडणुका पार पडÐया. या िनवडणुकांमÅये ÿथमच EVM – Electronic Voteing Machine चा वापर करÁयात आला. मतदारांनी कोणÂया प±ा¸या बाजूने कौल िदला असावा? याचा राजकìय प±, वृ°पýे, िनवडणूक िवĴेषकांना अंदाज बांधता आला नाही. या िनवडणुकांमÅये काँúेसला १४६ जागा तर काँúेसÿणीत आघाडीला २१८ जागा िमळाÐया. भाजपाला १३६ जागा तर भाजÿणीत आघाडीला १८६ जागा िमळाÐया काँúेस लोकसभेतील सवाªिधक जागा िमळवणारा प± ठरला. भारतीय कÌयुिनÖट प± (१०), मा³सªवादी कÌयुिनÖट प± (४३) व अÆय डाÓया प±ा¸या आघाडीस ५९ जागा िमळाÐया इतर प±ांना ७६ जागा िमळाÐया. या पाĵªभूमीवर काँúेसने संसदीय प±ा¸या नेÂया Ìहणून सोिनया गांधी यांची िनवड केली. समाजवादी प± व बहòजन समाजप±ाने ही या आघाडीस पाठéबा जाहीर केला. सवō¸च Æयायालयानेही सोिनया गांधé¸या भारतीय नागåरकÂवावर िश³कामोतªब केले. जनतेनेही सोिनयां¸या नेतृÂवाला पाठéबा िदला. परंतु शरद पवार, Âयां¸या अÆय सहकाöयांनी Âयां¸या िवदेशीपणाचा मुĥा पुÆहा उचलून धरला. या व अÆय कारणांनी अंतराÂÌया¸या आवाजाला ÿितसाद देत सोिनया गांधéनी पंतÿधानपद नाकारले. सोिनया गांधéची अनुकूलता ल±ात घेऊन काँúेस िविधमंडळ प±ा¸या व काँúेस ÿणीत आघाडी¸या नेतेपदी डॉ. मनमोहन िसंग यांची िनवड केली व ÿथमच एक अथªत² भारता¸या पंतÿधानपदी िवराजमान झाला. ७) १५ Óया लोकसभे¸या िनवडणुका २००९ १४ Óया लोकसभेने आपली पाच वषाªची मुदत पूणª केली. मे २००९ मÅये १५ वी लोकसभा अिÖतÂवात आली. काँúेसला २०६ जागा तर भाजपाला ११६ जागा िमळाÐया. काँúेस प±ाला लोकसभेतील सवाªिधक जागा िमळाÐया. भाजपा हा लोकसभेतील दुसöया øमांकाचा मोठा प± व सवाªत मोठा िवरोधी प± ठरला. काँúेस¸या नेतृÂवाखाली संयुĉ पुरोगामी लोकशाही आघाडीचे सरकार पुÆहा स°ेवर आले. पंतÿधानपदी डॉ. मनमोहनिसंग यांची दुसöयांदा िनवड झाली. या काळातील महÂवाचे वैिशĶय Ìहणजे परराÕů सेवेतील माजी सनदी अिधकारी मीरा कुमार यांनी लोकसभेचे सभातीपद भूषिवले. Âया लोकसभे¸या पिहÐया मिहला सभापती ठरÐया ८) १६ Óया लोकसभे¸या िनवडणुका २०१४ १५ Óया लोकसभेने आपला ५ वषाªचा कायªकाल कसाबसा पूणª केला. परंतु UPA सरकार¸या दुसöया कालखंडात प±ाची Åयेयधोरणे, प±ातील कायªकत¥-नेÂयांचा munotes.in

Page 60

भारतातील निवडणूक प्रनिया
60 ĂĶाचार यामुळे जनता काँúेसिवरोधी बनली. या पाĵªभूमीवर ७ एिÿल २०१४ ते १२ मे २०१४ या दरÌयान ९ टÈÈयात १६ Óया लोकसभा िनवडणुका पार पाडÐया. िनवडणूक ÿचारादरÌयान काँúेस प±ािवłĦ भाजपाने रणनीती आखली. या िनवडणुकांचे वैिशĶय Ìहणजे भाजपाÿणीत रालोआ आघाडीने आपला पंतÿधान पदाचा उमेदवार िनवडणुकìपूवêच घोिषत केलेला होता. ते Ìहणजे गुजरातचे माजी मु´यमंýी नर¤þ मोदी हे होय. या काळात माÅयमांनीही काँúेसची ĂĶाचारी ÿितमा व मोदी यांची िवकासपुŁष ही ÿितमा जनमानसापुढे उभी केली. या िनवडणुकांमÅये युवकवगाªने भाजपा¸या पदरात आपली मते टाकली. रालोआने ३३६ जागा िमळवून नवा िवøम ÿÖथािपत केला. रालोआत सामील २९ प±ांमÅये भाजपाला २८२, िशवसेनेला १८ जागा िमळाÐया, तेलगू देसमला १६ जागा िमळाÐया. आजपय«त¸या िनवडणुकांमÅये ÿथम भारतीय राÕůीय काँúेस या प±ािशवाय भाजपाला बहòमताचा २७२ हा आवÔयक आकडा पार करता आला. िनवडणुकांत संपुआला फारच कमी Ìहणजे ६४ जागा िमळाÐया. काँúेसला ४४ जागा िमळाÐया. िनवडणुकìत ६१ मिहला खासदार िनवडून आÐया. २६ मे २०१४ रोजी भारताचे सोळावे पंतÿधान Ìहणून नर¤þ मोदéनी शपथ घेतली व भाजपाÿणीत राÕůीय लोकशाही आघाडीचे सरकार क¤þात स°ेवर आले. सुिमýाताई महाजन यांना यांना लोकसभे¸या दुसöया मिहला सभापती ठरÁयाचा मान िमळाला. ९) २०१९ ¸या लोकसभा िनवडणुका २०१९ ¸या लोकसभा िनवडणुकांमÅये पंतÿधान नर¤þ मोदéचा कåरÔमा कायम रािहला. या िनवडणुकìत भारतात ÿथमच EVM – Electronic Voting Machine बरोबर VVPAT – Voter Verified Paper Audit Trail या मशीनचा वापर करÁयात आला. या िनवडणुकìत राÕůीय लोकशाही आघाडीचे पंतÿधानपदाचे उमेदवारी ®ी नर¤þ मोदी यांनाच घोिषत करÁयात आले होते. मोदी लाटेचा ÿभाव, दुबªल िवरोधी प± अशी काँúेसची झालेली ÿितमा यांची पåरणीती Ìहणून भाजपाÿिणत राÕůीय लोकशाही आघाडीला िनिवªवाद बहòमत िमळाले. ३.६ सारांश भारतीय िनवडणुकांचा इितहास पाहता भारतीय मतदारांमÅये मोठ्या ÿमाणात राजकìय जागृती झालेली आहे. Âयामुळेच लोकांना गृहीत धरÁयाची राजकìय प±ांची धारणा होती ती भारतीय मतदारांनी संपुĶात आणली आहे. आपली ÿगती तपासा १) लोकभे¸या महÂवा¸या िनवडणुकांचा आढावा ¶या. munotes.in

Page 61

निवडणुकाांचा इनतहास
61 २) १९७७ ¸या लोकसभा िनवडणुकांची चचाª करा ३) १९७७ ची लोकसभा िनवडणुकìवर भाÕय करा. ४) १९८९ पासून आजतागायत झालेÐया िनवडणुकांमधील राÕůीय ÿादेिशक प±ां¸या कामिगरीचे िवĴेषण करा. ३.७ संदभªúंथ १) भारतीय गणराºयाचे शासन आिण राजकारण – भाÖकर लàमण भोळे, िपपळपुरे ÿकाशन, नागपुर. ❄❄❄❄❄❄❄munotes.in

Page 62

भारतातील निवडणूक प्रनिया
62 ४ समूह आिण िनवडणूक सहभाग घटक रचना ४.१ उनिष्टे ४.२ प्रास्तानवक ४.३ नवषय नववेचि ४.३.१ समूह आनण निवडणूक सहभाग ४.३.२ भारतातील निवडणूक सहभाग एक दृनष्टक्षेप ४.३.३ मनहलाांचा निवडणूक प्रनियेतील सहभाग ४.३.४ दनलताांचा निवडणूक प्रनियेतील सहभाग ४.३.५ आनदवासींचा निवडणूक प्रनियेतील सहभाग ४.३.६ अल्पसांख्याकाांचा निवडणूक प्रनियेतील सहभाग ४.१ उिĥĶे: “समूह आनण निवडणूक सहभाग” या घटकाच्या अभ्यासािांतर आपल्याला पुढील बाबी समजूि घेण्यास मदत होईल. १. समूह आनण निवडणूक सहभाग म्हणजे काय हे स्पष्ट करता येईल. २. मनहला, दनलत, आनदवासी आनण अल्पसांख्याक याांचा निवडणुकीतील सहभाग स्पष्ट करता येईल. ३. मनहला, दनलत, आनदवासी आनण अल्पसांख्याकाांचे निवडणूक प्रनियेतील महत्त्व स्पष्ट करता येईल. ४. निवडणूकतील सहभागामुळे लोकाांच्या सहभागाचे महत्त्व साांगता येईल. ४.२ ÿाÖतािवक: आधुनिक राजकीय व्यवस्थेमध्ये लोकाांचा सहभाग असल्यानिवाय खऱ्या अथाािे राजकीय व्यवस्था यिस्वी होऊ िकत िाही. आज राजयाांिी लोककल्याणकारी राजयाची भूनमका घेतल्यामुळे राजयाच्या कायााची व्याप्ती मोठ्या प्रमाणात वाढलेली आहे.आज सुरक्षा, कायदा, व्यवस्था ही कामे राजयाकडूि केली जातात आनण या सवा कामाांसाठी लोकाांचा सहभाग असणे गरजेचे आहे.भारतािे लोकिाही पद्धतीचा स्वीकार केला असल्यामुळे आज आपल्या देिात लोकिाहीमध्ये जितेचे प्रनतनिधी हे आपण निवडूि देतो.आपला राजयकारभार हा जितेच्या प्रनतनिधी मार्ात चालतो.एकांदरीतच आपण कोणत्या प्रकारे व किाप्रकारे आपले लोकप्रनतनिधी निवडूि देतो यावरच राजकीय व्यवस्थेचे भनवतव्य अवलांबूि आहे.यासाठी munotes.in

Page 63

समूह आनण निवडणूक
सहभाग
63 मोठ्या प्रमाणात लोकसहभाग वाढवणे गरजेचे आहे.लोकिाहीतील निवडणूक प्रनियेतील स्वरूप पाहता आज लोकाांचा सहभाग हा वाढत आहे.लोकिाही व्यवस्थेत लोकाांच्या सहभागामुळे निवडणुकाद्वारे राजकीय सत्ता प्राप्त केली जाते. राजकीय सत्ता प्राप्त करण्यासाठी आज समूहामध्ये वेगवेगळे गट आपली भूनमका वेळोवेळी निनित करतात.तसेच गटाच्या भूनमकेिुसार आपल्याला सत्तेतील वाटा नमळाला पानहजे याचा नवचार करतािा आपल्याला नदसूि येतात.एकांदरीतच मािवी जीविात सत्तेचे आकषाण आनण ती नमळवणे ह्या गोष्टीचा जर आपण नवचार केला तर मािवी जीवि हे कोणत्या िा कोणत्या सत्तेिी निगनडत असल्याचे आपल्याला नदसूि येते. सत्ता म्हटले की राजकारण आले म्हणूि राजकारणाला सत्तेपासूि अलग करता येत िाही. एकांदरीतच आधुनिक राजकीय व्यवस्थेमध्ये तुम्हाला सत्तेमध्ये जर सहभागी व्हायचे असेल तर तुमचा निवडणुकीतील सहभाग हा वाढविे आज काळाची गरज झालेली आहे.परांतु भारतीय राजकीय व्यवस्थेचा नवचार करता भारतामधील अिेक समूहाांिा मतदािाचा आनण राजकीय व्यवस्थेत निवडणुकीला उभा राहण्याचा हक्क जरी नमळाला असला तरी सुद्धा ते समूह हे राजकीय प्रनियेपासूि दूर असल्याचा आपल्याला नदसूि येतात. त्यामुळे त्या समूहाला वांनचत समूह म्हणूि ओळखल्या जाते. ४.३ िवषय िववेचन: ४.३.१ समूह आिण िनवडणूक सहभाग: भारताच्या स्वातांत्र्यप्राप्तीिांतर कााँग्रेस पक्षाची एक हाती राजवट आनण सत्ता देिात निमााण झाली. कााँग्रेस पक्षाच्या राजवटीत कााँग्रेस पक्षािे भारतीय स्वातांत्र्य चळवळीच्या आांदोलिामध्ये सहभागी असणाऱ्या व कााँग्रेसिी जवळीक साधणाऱ्या समूहाांतील लोकाांिा उमेदवारी देऊि सत्तेत आणले. एकांदरीतच भारतात लोकिाही आल्यािांतर सत्तेची सूत्रे ही सामानजक न्याय तत्वाला धरूि इथल्या सवा घटकाांिा समाि वाटल्या गेली पानहजे होती.पण ते कााँग्रेसच्या राजवटीमध्ये होऊ िकले िाही.कारण राजकीय सत्तेचा सारीपाट हा जातीवर आनण प्रभावी राजकीय जातीमध्ये वाटल्या गेला. त्यामुळे देिात जाट, मराठा, पाटीदार, नलांगायत, असे समाज आपला राजकीय प्रभाव निमााण करू िकले.वास्तनवक पाहता समाजातील मनहला, दनलत, आनदवासी, अल्पसांख्याांक, भटके नवमुक्त हे सत्तेच्या सारीपाठात वांनचत रानहल्याचे नदसूि येते. वास्तनवक पाहता समाजातील या घटकाच्या लोकाांिा केवळ बोटावर मोजण्या एवढा राजकीय वाटा सत्तेमध्ये उपलब्ध झाला. पयाायािे या समूहाकडे केवळ आनण केवळ एक गठ्ठा मतदािाच्या दृनष्टकोिातूि पानहल्या गेले. म्हणजेच या समूहाचा केवळ राजकीय स्वाथाासाठी वापर करण्यात आल्याचे आपल्या निदिािास येते. ह्या मागचे महत्त्वाचे कारण म्हणजे भारत स्वातांत्र्य झाल्यािांतरही भारतातील जातीव्यवस्था ही कमी होण्याच्या ऐवजी ती मोठ्या प्रमाणात बळकट केल्या गेली. त्यामुळे भारतातल्या लोकिाहीत वांनचताांिी केवळ मतदाि करायचे आनण सत्तेचा सारीपाठ हा प्रभावी समूहाांिी भोगायचा हे भारतीय राजकीय व्यवस्थेचा नचत्र या नठकाणी रानहल्याचे आपल्याला नदसूि येते. त्यामुळे राजकीय व्यवस्थेत सत्ता सामर्थयावाि लोकाांपुढे राजकीय सत्तेचा काही भाग मानगतल्यानिवाय या समूहाांिा पयााय िव्हता. पररणामी सत्ता सामर्थयावाि लोकाांिी वांनचत समूहाचा वापर करूि इथल्या वांनचत समूहाांिा सत्तेपासूि वांनचत ठेवलेले आहे ही वस्तुनस्थती आहे. munotes.in

Page 64

भारतातील निवडणूक प्रनिया
64 भारतातील मनहला, दनलत, आनदवासी, अल्पसांख्याक नवमुक्त, भटके नवमुक्त आनण अधा भटके समुदाय हा सवाात वांनचत आनण आनथाकदृष्ट्या दुबाल समाज आहे. त्यामुळे नवकासाची आनण सत्तेची नकरणे ही ह्या समुदायाच्या िेवटच्या माणसापयंत पोहोचत िाहीत तोपयंत खऱ्या अथाािे नवकास झाला असे आपल्याला म्हणता येत िाही. त्यामुळे प्रत्येक देिाची लोककल्याणकारी व्यवस्था ही िेवटच्या माणसाच्या उन्ितीसाठी कनटबद्ध असली पानहजे,व त्याला सवासमावेिक नवकासाच्या मुख्य प्रवाहात आणणारी जी यांत्रणा आहे त्या यांत्रणेला लोककल्याणकारी यांत्रणा असे म्हणतात. निवडणूक प्रनियेतील सहभागामध्ये र्क्त मतदाि करण्यापेक्षा अिेक बाबी समानवष्ट आहेत.त्या म्हणजे बोलण्याच्या, एकत्र येण्याच्या आनण सहवासाच्या स्वातांत्र्यापासूि निवडणुकीतील सहभाग सुरू होतो. सावाजनिक व्यवहारात भाग घेण्याची क्षमता आनण उमेदवार म्हणूि िोंदणी करण्याची, प्रचार करण्याची, निवडूि येण्याची आनण सरकारच्या सवा स्तराांवर पद धारण करण्याची सांधी म्हणजेच निवडणुकीतील सहभाग होय. आांतरराष्ट्रीय मािकाांिुसार, राजकीय प्रनियेच्या सवा पैलूांमध्ये पूणातः सहभागी होण्याचा पुरुष आनण मनहलाांिा समाि अनधकार आहे. परांतु एकांदरीतच वेगवेगळ्या देिाांची आनण भारताची राजकीय व्यवस्था पाहता भारतीय राजकीय व्यवस्थेमध्ये आज मोठ्या प्रमाणात मनहला, दनलत, आनदवासी, अल्पसांख्याांक हे समूह मोठ्या प्रमाणात वांनचत राहताांिा आपल्याला नदसूि येतात.मनहलाांिा राजकीय प्रनियेत येणे हा भारतीय राजकीय व्यवस्थेचा नवचार करता पुरुषी मािनसकता पाहता भारतातील मनहलाांिा त्याांिा नमळालेले अनधकार वापरणे अिेकदा कठीण होऊि जाते. त्याच्यासोबत देिाांमध्ये आनदवासी, दनलत, अल्पसांख्याकाांच्या सहभागासाठी वारांवार अिेक अडथळे येतात, वास्तनवक पाहता हे सवा समूह देिाचे िागररक आहेत तरीपण त्याांच्या अनधकारावर अिेक वेळा गदा आणली जाते त्या दृनष्टकोिातूि त्याांच्या हक्काांचा आदर केला जाईल याची खात्री करण्यासाठी नविेष काळजी घेणे आवश्यक आहे. मनहलाां, दनलत, आनदवासी, अल्पसांख्याांकाच्या राजकीय सहभागावर पररणाम करणाऱ्या सवाात महत्त्वाच्या घटकाांमध्ये राजकीय पक्ष येतात. बहुतेक देिाांमध्ये राजकीय पक्ष ठरवतात की कोणते उमेदवार िामनिदेनित करावयाचे, सोबतच निवडणुकीला िामनिदेनित उमेदवार करतािा त्या उमेदवाराची निवडूि येण्याची क्षमता, भारतात त्या उमेदवाराच्या जातीचे मतदाि नकती आहे, त्याचा मतदारसांघावर प्रभाव नकती आहे, सोबतच त्या मतदारसांघातील स्थानिक मुिे कोणते आहेत, त्या स्थानिक मुद््ाांचा आधारावर आपला उमेदवार निवडूि येण्यावर नकती पररणाम होऊ िकेल, तसेच राष्ट्रीय राजकारणातील महत्त्वाचे मुिे याांचा नवचार करूि राजकीय पक्ष निवडणुकातील उमेदवार ठरवतािा आपल्याला नदसूि येतात. म्हणूि राजकीय प्रनियेमध्ये वेगवेगळ्या समूहाांिा नविेष असे महत्त्व प्राप्त होते.आधुनिक राजकीय व्यवस्थेमध्ये वेगवेगळे समूह आनण त्याांचे नहतसांबांध पाहता ते लोकिाहीला पूरक असल्याचे नदसूि येतात. आधुनिक राजकीय व्यवस्थेमध्ये नवकासाला अत्यांत महत्त्वाचे स्थाि प्राप्त झालेला आहे. त्या दृनष्टकोिातूि प्रत्येक समुह आपल्या नवकासासाठी प्रयत्ििील असतो. प्रत्येक समूह हा आपल्या नवकासासाठी िासिाला प्रभानवत करण्याचे काम करतािा नदसूि येतो. त्यामुळे आज सांसदीय लोकिाही आनण निवडणुका ह्याचा नवचार करता समूह हे आज निवडणुकाांचे आनण लोकिाहीचे महत्त्वाचे अांग बितात. munotes.in

Page 65

समूह आनण निवडणूक
सहभाग
65 ४.३.२ भारतातील िनवडणूक सहभाग एक ŀिĶ±ेप: भारत स्वातांत्र्य झाल्यािांतर भारतीय सांसदेच्या निवडणुकाांचा जर आपण नवचार केला तर सध्याची अनस्तत्वात असलेली ही १७वी लोकसभा आहे.लोकसभेत प्रौढ मतानधकाराच्या आधारे प्रत्यक्ष निवडणुकाांद्वारे निवडलेल्या लोकप्रनतनिधींचा समावेि हा लोकसभेत होतो. राजयघटिेिे सभागृहाचे कमाल सांख्याबळ ५५२ निनित केलेले आहे. त्यामध्ये राजयाांचे प्रनतनिनधत्व करण्यासाठी ५३० सदस्याांपयंत, केंद्रिानसत प्रदेिाांचे प्रनतनिनधत्व करण्यासाठी २० सदस्याांपयंत आनण अाँग्लो-इांनडयि समुदायाच्या दोिपेक्षा जास्त सदस्याांच्या निवडीद्वारे बिवली जाते. एकांदरीतच भारतीय निवडणुकीच्या सांदभाात सांसदेच्या निवडणुकाांचा नवचार करता आतापयंत निवडणुकी मधला जो काही लोकाांचा सहभाग आहे त्या सहभागाची चचाा आपल्याला पुढील प्रमाणे करता येईल. मतदान नŌदणी व मतदानाची ट³केवारी: िनवडणुकìचे वषª नŌदणीकृत मतदार
दशल±ामÅये मतदान ट³केवारी 1951 173.2 45.67 1957 193.7 47.74 1962 216.4 55.42 1967 249 61.33 1971 274.2 55.29 1977 321.2 60.49 1980 356.2 56.92 1984 -85 400.3 64.01 1989 498.9 61.95 1991 -92 511.5 55.88 1996 592.6 57.94 1998 605.9 61.97 1999 619.5 59.99 2004 671.5 57.98 2009 717 58.19 2014 834 66.44 एकांदरीतच देिाच्या १६ लोकसभा निवडणुकीचा जर आपण नवचार केला तर प्रत्येक लोकसभा निवडणुकीत मतदार िोंदणी वाढत जातािा आपल्याला नदसूि येते. तसेच १६ munotes.in

Page 66

भारतातील निवडणूक प्रनिया
66 लोकसभा निवडणुकीच्या झालेल्या मतदािाची टक्केवारीची आपण सरासरी पानहली तर ती ५७.९५ टक्के इतकी आहे. मतदार िोंदणी आनण प्रत्यक्ष झालेले मतदािाची जर आपण तुलिा केली तर प्रत्यक्ष झालेल्या मतदाि िोंदणी पेक्षा जवळपास ४२ टक्के मतदाि कमी होतािा नदसूि येते. एकांदरीतच जगातील सवाात मोठी लोकिाही असलेल्या व्यवस्थेत लोकाांिा मतदाि करण्यासाठी जागृत व मतदाि निक्षण देणे आज गरजेचे ठरत आहे.तसेच मतदाि प्रनियेचे महत्त्व ही समजावूि साांगावे लागत आहे. एकांदरीतच मतदाि प्रनियेचा जर आपल्याकडील इनतहास पानहला तर होणाऱ्या मतदािाची टक्केवारी पाहता मतदाि करण्यामध्ये लोकाांची उदासीिता मोठ्या प्रमाणात नदसूि येते. िनवडणुकìला उभे रािहलेले उमेदवार सं´या: िनवडणूक वषª उमेदवारांची सं´या 1951 1874 1957 1519 1962 1985 1967 2369 1971 2784 1977 2439 1980 4629 1984 -85 5492 1989 6160 1991 -92 8749 1996 13952 1998 4750 1999 4648 2004 5435 2009 8070 2014 8251 Reference: ECI Publications & website: www.eci.nic.in भारतातील लोकसभा निवडणुकीला उभ्या राहणाऱ्या उमेदवाराांची सांख्या पाहता सवाानधक कमी उमेदवार सांख्या ही १९५१ च्या पनहल्या निवडणुकीत होती तर सवाानधक उमेदवाराांची सांख्या ही १९९६ च्या निवडणुकीमध्ये आपल्याला पाहायला नमळते. munotes.in

Page 67

समूह आनण निवडणूक
सहभाग
67 राजकìय प±ांनी िनवडणूक लढवलेÐया जागा आिण िजंकÐयालेÐया जागा - प±ा¸या ÿकारानुसार:

िनवडणूक
वष¥ एकूण
राजकìय
प±ाचा
सहभाग राजकìय प±ां¸या दजाªÿमाणे िजंकलेÐया जागांची सं´या माÆयताÿाĮ
राÕůीय प± माÆयताÿाĮ
ÿादेिशक
प± नŌदणीकृत
प± पण
दजाª
नसलेले
प± Öवतंý
उमेदवार एकूण 1951 53 418 34 - 37 489 1957 15 421 31 0 42 494 1962 27 440 28 6 20 494 1967 25 440 43 2 35 520 1971 53 451 40 13 14 518 1977 34 481 49 3 9 542 1980 36 485 34 1 9 529 1984 -85 35 462 66 0 13 541 1989 113 471 27 19 12 529 1991 -92 145 478 51 4 1 534 1996 209 403 129 2 9 543 1998 176 387 101 49 6 543 1999 169 369 158 10 6 543 2004 230 364 159 15 5 543 2009 363 376 146 12 9 543 2014 464 342 182 16 3 543 एकांदरीतच देिाच्या लोकसभा निवडणुकीत राजकीय पक्षाांचा सहभाग जर बनघतला तर तो सहभाग हा नदवसेंनदवस वाढत असल्याचे आपल्याला नदसूि येतो. तसेच लोकसभा munotes.in

Page 68

भारतातील निवडणूक प्रनिया
68 निवडणूक नजांकण्याच्या सांदभाात लोकसभेमध्ये राष्ट्रीय पक्षाांचा प्रभाव हा मोठ्या प्रमाणात रानहलेला आहे.तसेच लोकसभा निवडणूक नजांकण्याच्या सांदभाात लोकसभेमध्ये प्रादेनिक पक्ष हे दुसऱ्या स्थािावर राहतािा नदसूि येतात. िोंदणीकृत व दजाा िसलेल्या पक्षाांचा व स्वतांत्र उमेदवाराचा प्रभाव हा लोकसभा निवडणुकीत कमी प्रमाणात असल्याचे नदसूि येते. १७ वी लोकसभा २०१९ महßवा¸या नŌदी:  सतराव्या लोकसभेसाठी एकूण ५४३ जागाांवर निवडणूक झाली त्यापैकी ४१२ जागा ह्या खुल्या प्रवगाासाठी तर अिुसूनचत जातीसाठी ८७ जागा व अिुसूनचत जमातीसाठी ४७ जागा ह्या राखीव ठेवण्यात आल्या होत्या.  निवडणूक लढवणाऱ्या उमेदवाराांची सांख्या: ८०५४  मतदार नŌदणी व झालेले मतदान पुŁष मिहला इतर एकूण १ एकूण मतदार
नŌदणी 473373748 438537911 39075 911950734 २ मतदान क¤þावर
मतदान करणाöया
मतदारांची सं´या 317246927 294624323 5721 611876971 ३ मतदानाची
ट³केवारी (पोÖटल
मतपिýका वगळुन) 67.02 67.18 14.64 67.1  िवजय उमेदवार पुŁष ४६५ मिहला ७८ एकूण ५४३ ४.३.३ मिहलांचा िनवडणूक ÿिøयेतील सहभाग: भारतातील निवडणुकीतील मनहलाांचा सहभाग हा मुिा चचेचा ठरत आला आहे.भारतातील निवडणूक प्रनियेतील मनहलाांचा सहभाग पाहता सरोनजिी िायडूांिी देिभरातील मनहलाांचे प्रनतमांडळ तयार करूि तत्कालीि सनचव म ांटेग्यू याांच्याकडे प्रनतनिनधत्वाची मागणी केली पण ती र्ेटाळण्यात आली. म ांटेग्यू काय्ािांतर १९१९चा कायदा झाला. त्यात मतदािाच्या munotes.in

Page 69

समूह आनण निवडणूक
सहभाग
69 हक्कात मनहलाांचा समावेि िव्हता. मनहलाांच्या मतानधकारानवरुद्ध असलेल्या या निणायाचा मोनतलाल िेहरूांिी निषेध केला आनण 'मतानधकाराचा नदवस लवकर उगवेल', यासाठी भारतीय प्रयत्ि करतील अिी आिा व्यक्त केली. १९२७ मध्ये मद्रास राजयाच्या प्राांतीय नवनधमांडळािे त्याांचे सदस्यत्व मनहलाांसाठी खुले केले. १९२८ ते १९३७ च्या दरम्याि, भारतीय मनहलाांिी नवनधमांडळात मनहलाांिा अनधक प्रमाणात प्रनतनिनधत्व देत मतानधकाराची सांकल्पिा नवस्तारण्याचे मागा िोधले. १९३२मध्ये लोधी सनमतीिे अल्पसांख्याक व वांनचत वगांप्रमाणे मनहलाांिाही हक्क देण्याचा निणाय घेऊि दहा वषांसाठी प्राांतीय नवनधमांडळात २.५टक्के जागा आरनक्षत केल्या. राष्ट्रीय नियोजि आराखड्यात स्थानिक स्वराजय सांस्थापातळीवर ३०टक्के जागा आरनक्षत करण्याचे सुचनवण्यात आले होते.राजकारणात मनहलाांिा ३३ टक्के आरक्षण नमळावे ही मागणी प्रदीघा कालापासूि होत आहे. निवडणुका आल्या की मनहलाांच्या हक्काची चचाा होते. मात्र, मनहला उमेदवाराांिा नतकीट देण्याचा मुिा आला की सगळे पक्ष मात्र पद्धतिीरपणे डोळेझाक करतात. भारतात राजकीय प्रनियेत मनहलाांिा प्रोत्साहि देण्यासाठी आरक्षण देण्याचा मुिा पुढे आला तेव्हा सांसदेत याबाबत चचाा सुरु झाली, त्यातूि १९९३ मध्ये राजयघटिेतील ७३ आनण ७४व्या दुरुस्तीअांतगात मनहलाांसाठी स्थानिक स्वराजय सांस्थाांमध्ये ३३ टक्के जागावर आरक्षण देण्यात आले. कालाांतरािे स्थानिक स्वराजय सांस्थाांमध्ये मनहलाांिा काही राजयात काय्ािे ५० टक्के आरक्षण देण्यात आलेले असले तरी लोकसभा आनण नवधािसभेमध्ये मनहलाांिा ३३ टक्के आरक्षण असावे यासांदभाातील मनहला आरक्षण नवधेयक आनण त्याच्यािी सांबांनधत १०८वी घटिादुरुस्ती नवधेयक राजयसभेत मांजूर झाले असले तरीही २०१० पासूि लोकसभेत प्रलांनबत आहे. १९९६ मध्ये देवेगौडा याांच्या िेतृत्वाखालील लोकसभेत हे नवधेयक पनहल्याांदा माांडण्यात आले होते, तेव्हा िरद यादव याांिी या नवधेयकाला नवरोध केला होता.१९९८ मध्ये जेव्हा तत्कालीि कायदामांत्री थांबी दुराई हे नवधेयक माांडण्यासाठी उभे रानहले तेव्हा सांसदेत प्रचांड गदारोळ आनण गोंधळ झाला, त्यािांतर लोकसभेतच त्याांच्या हातातूि नवधेयकाची प्रत नहसकावूि घेऊि र्ाडण्यात आली होती.मनहला आरक्षण नवधेयकावर आजपयंत राजकीय पक्षाांमध्ये एकमत होऊ िकले िाही. या आरक्षण मांजुरीतील सवाात मोठा अडथळा म्हणजे राजकारण्याांची पुरुषी मािनसकता होय.त्यामुळे मनहला आरक्षण नवधेयक हा भारतीय राजकारणाचा सवाात मोठा सापळा ठरत आहे. भारतातील सिीय राजकारणात मनहलाांची टक्केवारी केवळ ११.८ टक्के आहे. देिातील अध्याा जितेचे प्रनतनिधीत्व करणाऱ्या मनहला समूहाांिा ३३ टक्के आरक्षण देणे आवश्यक असतािाही राजकीय पक्षाांमध्ये एकमत होऊ िकत िाही हे भारताच्या स्वातांत्र्याच्या अमृत महोत्सवी काळातील िोकाांनतकाच म्हणावी लागेल.त्यामुळे भारताच्या राष्ट्रीय राजकारणात आनण राजय पातळीवरील राजकारणात मनहलाांिा काय्ािे आरक्षण नमळालेले िाही. मनहलाांच्या राजकारणातील आरक्षणाबाबत munotes.in

Page 70

भारतातील निवडणूक प्रनिया
70 केवळ राजकीय दृनष्टकोिातूि बोलल्या जाते. परांतु मनहला आरक्षण नवधेयकाच्या सांदभाात जयावेळेस ते लोकसभेत पास करायचे त्यावेळेस अिेक राजकीय पक्ष त्याला नवरोध करतािा आपल्याला नदसूि येतात. त्यामुळे राजय आनण राष्ट्रीय राजकारणाच्या प्रवाहात मनहलाांची सांख्या कमी आहे.भारताच्या तुलिेत बाांगलादेिमध्ये मनहलाांच्या राजकीय आरक्षणाला मान्यता नमळाली आहे, जमािी, ऑस्रेनलया आदी नवकनसत देिाांमध्ये ४० टक्के मनहला राजकारणात आहेत. बेनल्जयम, मेनक्सको आदी देिाांमध्ये हे प्रमाण ५० टक्के आहे. फ्रान्समध्ये(France) तर मनहला स्थानिक राजकारणापासूि ते देिाच्या राजकारणापयंत सवात्र मोठ्या प्रमाणात सिीय आहेत. सांयुक्त राष्ट्रसांघाच्या अहवालािुसार, कायदेमांडळात मनहलाांच्या प्रनतनिनधत्वात भारताचा सध्या १४९ वा िमाांक लागतो.राष्ट्रीय व आांतरराष्ट्रीय पातळीवर मनहलाांच्या अनधकाराांबाबत होणारे नवचारमांथि लक्षात घेऊि काही राजकीय पक्ष स्वेच्छेिे काही प्रमाणात मनहलाांिा उमेदवारी देत आहेत. अलीकडच्या काळात भारतात राजकारणासह अिेक क्षेत्राांत मनहलाांचा सहभाग वाढत असला, तरी मनहलाांिाही नलांगभाव समाितेच्या प्रश्नाला सामोरे जावे लागत आहे. लैंनगक िोषण, राजकीय पक्षात चाांगली वागणूक ि नमळणे, कौटुांबनबक नहांसाचार, असे प्रश्न तेथेही आहेतच. त्यातच नियाांची पारांपररक कौटुांनबक जबाबदारी, त्यामुळे राजकारणासाठी वेळ देणे त्याांिा िक्य होत िाही. आजही स्वाभानवकच तरुण मुली व निया राजकारणात येण्यास र्ारिा उत्सुक िाहीत असे नचत्र आढळत असले तरी भारतात राष्ट्रपतीपदा सारख्या सवोच्च अिा पदावर दोि वेळा काम करण्याची मनहलाांिा सांधी नमळाली आहे. भारतीय राजकारणाच्या दृनष्टकोिातूि ही एक चाांगली सुधारणा म्हणावी लागेल.पाश् चात्त्य देिाांच्या तुलिेत आपल्याकडे मनहला जात, धमा, भाषा, प्राांत, पेहराव, निक्षण, दाररद्र याांमुळे िेहमीच राजकीय सामानजक क्षेत्रात पाठीमागे रानहल्या आहेत.त्यामुळे, मनहलाांमध्ये वैयनक्तक हक् काांची जाणीव निमााण करण्यासाठी नविेष प्रयत्ि आपल्याकडे करावे लागत असल्यािे त्याांची अपेनक्षत प्रगती होऊ िकलेली िाही ही वस्तुनस्थती आहे. आपण अजूिही खांबीर,पक्षपाताच्या, असमाितेच्या नवरोधात आवाज उठवेल आनण मनहलाांचे मिोबल उांचावूि त्याांिा राजकारणाच्या मुख्य प्रवाहात ओळख निमााण करील, अिा मनहला िेतृत्वाच्या प्रतीक्षेत आहोत. जोपयंत आपला समाज खऱ्या अथाािे आपल्या अनधकाराांच्या व हक्काच्या बाबतीत जागृत होणार िाही तोपयंत देिात नलांगभावनवषयक असमािता सुरूच राहील यात िांका िाही. भारतीय राजकारणातील मिहलांचा सहभाग एक ŀिĶ±ेप: munotes.in

Page 71

समूह आनण निवडणूक
सहभाग
71 िनवडणूक
वषª िनवडणुकìला
उËया राहणाöया
मिहलांची सं´या िवजयी मिहला
उमेदवारांची
सं´या एकूण
नŌदणीकृत
मतदारांपे±ा
मिहला
नŌदणीकृत
मतदारांची
सं´या (%) एकूण
मतदानापे±ा
मिहला
मतदारांनी
केलेÐया
मतदानाची
सं´या नŌदणीकृत
मिहला
मतदारांपे±ा
मिहलांनी
िदलेली मते सं´या ट³केवारी सं´या ट³केवारी 1951 - - 24 45.0 - - 1957 45 3.0 22 4.5 47.2 38.30 38.80 1962 66 3.3 31 6.3 47.3 39.80 46.60 1967 68 2.9 29 5.6 48.0 43.40 55.50 1971 61 2.2 29 5.6 47.7 42.30 49.10 1977 70 2.9 19 3.5 48.0 43.60 54.90 1980 143 3.1 28 5.3 47.9 43.10 51.20 1984 171 3.1 42 8.2 48.2 44.40 58.60 1985* 9 5.0 1 3.7 45.7 45.40 71.70 1984 -85 171 3.1 43 7.9 48.04 44.46 59.25 1989 198 3.2 29 5.5 47.5 43.90 57.30 1991 -
92# 330 3.8 39 7.3 47.4 42.90 50.60 1996 599 4.3 40 7.4 47.7 44.00 53.40 1998 274 5.8 43 7.9 47.7 44.40 57.70 1999 284 6.1 49 9 47.7 44.30 55.60 2004 355 6.5 45 8.3 48.0 44.40 53.60 2009 556 6.9 59 10.9 47.7 45.80 55.80 2014 668 8.0 62 11.4 47.6 46.95 65.50 टीप: 1951 च्या निवडणुकीत मनहलाांच्या सहभागाची आकडेवारी उपलब्ध िाही * आसाम आनण पांजाब राजयाांसाठी स्वतांत्रपणे निवडणुका घेण्यात आल्या # पांजाब राजयासाठी स्वतांत्रपणे निवडणुका घेण्यात आल्या १९५१ ते २०१४ या कालावधीतील लोकसभा निवडणुकीला उभ्या राहणाऱ्या मनहला उमेदवाराांचा जर तुलिात्मकदृष्ट्या अभ्यास केला असता असे लक्षात येते की १९५१ पासूि निवडणुकीला उभ्या राहणाऱ्या मनहला उमेदवाराांची व निवडूि येणाऱ्या मनहला उमेदवाराांची सांख्या ही नदवसेंनदवस वाढत आहे. तसेच एकूण मतदाराांच्या सांदभाात जयावेळेस मनहला munotes.in

Page 72

भारतातील निवडणूक प्रनिया
72 मतदाराांचा नवचार केला जातो त्यावेळेस जवळपास ४८ टक्क्यापयंत पयंत मनहला मतदार ह्या देिात असल्याचे आपल्याला नदसूि येतात. १७ Óया लोकसभेत प±ाने िनवडून आलेÐया मिहला उमेदवारांची सं´या: सतराव्या लोकसभेत एकूण ७८ मनहला उमेदवार निवडूि आल्या आहेत. त्यामध्ये सवाानधक ह्या भाजपाच्या मनहला उमेदवार आहेत.
भारतातील मनहला मतदाराांची सांख्या पाहता भारतीय राजकारणातील कायािील मनहलाांचे प्रमाण इतर देिाांच्या तुलिेत ते प्रमाण अनतिय कमी आहे.एकांदरीतच भारतामध्ये राजकारणामध्ये काम करण्यासाठी मनहलाांचे प्रश्न सोडनवण्याचे प्रामानणक प्रयत्ि राजकीय पातळीवर नकतपत होतात याबाबतीतही िांका व्यक्त केल्या जातात.याबाबतही नियाांकडूि िांकेचा सूर व्यक्त होतो. मनहलाांचा राजकारणातील सहभाग वाढवण्याची मागणी केली जात असली, तरी मनहला उमेदवार िोधणे हे राजकीय पक्षाांसाठी कठीण असते. या निवाय प्रामुख्यािे आपल्या निवडणुकीसाठी निधी नमळवणे हीदेखील मनहलाांसाठी अडचणीची बाब ठरते. तरीही राजकारणात मनहलाांिा आरक्षण देण्याबाबत राजकीय पक्ष ठाम भूनमका घेतािा नदसत िाहीत.निवडणुकीत मनहला लोकप्रनतनिधींचा टक्का वाढवण्यासाठी मनहलाांिा आरक्षण देण्याचे नवधेयक पास करण्याची गरज ही आधुनिक भारतात सध्यातरी आहे. राजकीय प्रनियेमध्ये मनहलाांिा सक्षम करण्यासाठी राजकीय पक्षाांची भूनमका ही अत्यांत महत्त्वाची आहे.मनहलाांच्या राजकीय भाविाांिा आकार देण्यामध्ये राजकीय पक्ष खूप प्रभाविाली असल्यािे, निवडणुकाांमध्ये मनहलाांचा सहभाग वाढवण्याचा प्रयत्ि करणारी सरकारे आनण आांतरराष्ट्रीय सांस्था राजकीय पक्षाांच्या भूनमकेवर न्याय्यपणे लक्ष केंनद्रत करत असतात.मनहलाांच्या राजकीय सहभागाचे महत्त्व लक्षात घेता आज देिाांमध्ये जवळपास एकूण मतदािापैकी ५० टक्के मतदाि हे मनहला मतदाराांचे असूिही त्याांिा त्याांचा वाटा योग्य
munotes.in

Page 73

समूह आनण निवडणूक
सहभाग
73 प्रमाणात नमळत िाही. आज देिात निक्षणाचे प्रमाण वाढल्यामुळे मनहला स्वतांत्र कृतीद्वारे-नविेषत:स्थानिक पातळीवर-आनण िागरी समाज सांघटिाांमध्ये सामील होऊि निवडणूक प्रनियेच्या काही पैलूांमध्ये सहभागी होतािा नदसूि येतात. तसेच देिाांतील काही मनहला ह्या राजकारणापासूि अनलप्त राहूि ही वेगवेगळ्या सांमेलिामध्ये, वेगवेगळ्या सामानजक सांघटिाांमध्ये, िासि पातळीवर, सहभागी होऊि िेतृत्वाचा व राजकीय अिुभव प्राप्त करतािाही आपल्याला नदसूि येतात.म्हणूि मनहलाांचे िेटवका, कामगार सांघटिा, गैर-सरकारी सांस्था आनण माध्यमे हे सवा मनहलाांच्या राजकीय सहभागासाठी वेगवेगळी मागा ठरू िकतात. मिहलां¸या राजकìय सहभागासाठी िनमाªण होणारे अडथळे: अिेक देिाांमध्ये मनहलाांचे अनधकार काय्ात निनहत आहेत. तसेच भारतातही मनहलाांच्या अनधकार काय्ािे निनहत केलेले आहेत. भारतात निवडणूक प्रनियेत मनहलाांच्या राजकीय सहभागासाठी कोणतेही औपचाररक कायदेिीर अडथळे िसले तरीही. व्यवहारात, मनहलाांच्या राजकीय सनिय सहभागामध्ये अिेकदा मोठे अडथळे येतात. निवडणुकात सहभागी होणे व निवडणुका नजांकण्यातील मनहलाांिा येणाऱ्या अडचणी पाहता मनहलाांच्या सामानजक-राजकीय स्थािाबाबत आनण खऱ्याखुऱ्या प्रनतनिनधत्वाबाबत आपल्याकडील नचत्र काय आहे? हे आपल्याला आता तपासावे लागत आहे. राजकारण ह्या क्षेत्रात पारांपररकपणे पुरुषाांची मक्तेदारी असल्याची नदसूि येते.भारतासारख्या देिात आजही मनहलाांिा घराबाहेर जाण्याची परवािगी नदल्या जात िाही. मनहलाांचे काम र्क्त चूल आनण मूल हे एवढेच असल्याची भारतीय लोकाांची जी काही मािनसकता आहे त्या मािनसकतेच्या पोटी काही समूहामध्ये मनहलाांिा घराबाहेर जाऊ नदल्या जात िाही. तसेच परपुरुषाांिी बोलणे हे सुद्धा भारतीय समाजामध्ये काही नठकाणी निषेधाया माांणले जाते. एकांदरीत राजकाकीय क्षेत्र म्हटले की इतर लोकाांिी सांबांध येतात. ते सांबांध काही कुटुांबाला मान्य िसतात त्यामुळे मनहलाांिी केवळ घरातीलच कामे करावी ही जी काही पुरुषी मािनसकता आहे त्या मािनसकतेमुळे राजकारणात पुरुषाांची मक्तेदारी वाढलेली आहे. परांतु स्थानिक स्वराजय सांस्थाांमध्ये देिात ५० टक्के मनहलाांिा आरक्षण नदल्यामुळे आज मनहला लोकप्रनतनिधींची सांख्या वाढत जरी असली तरी स्थानिक स्वराजय सांस्थाांमध्ये मनहलाांिा स्वतांत्रररत्या काम करू नदल्या जात िाही ही एक मोठी िोकाांनतका मनहलाांच्या बाबतीत म्हणावी लागेल. आज भारतात मनहला उमेदवाराांिा उमेदवारी नदली जाते, काही निवडूिही येतात आनण जबाबदारीचे पद नमळवतात; पण व्यापकदृष्टीिे पाहता, सामानजक पातळीवर मात्र, राजकीय सत्ता पुरुषी वचास्वाखाली असल्याचे नदसते. तसेच मनहलाांिा राजकारणात येण्यासाठी आनथाक पाठबळाांचा अभाव, निक्षणाची निम्ि पातळी, राजकीय सामाजीकरणाचा अभाव, राजकीय मानहती मनहलाांपयंत ि पोहोचणे, राजकारणावर कुटुांबात चचाा ि होणे, राजकारणात मनहलाांिा आत्मसन्माि ि देणे, मनहलाांच्या अनधकारपदाचा गैरवापर करणे, राजकीय वारिाचा अभाव,मोठ्या कौटुांनबक जबाबदाऱ्या इ. कारणामुळे मनहलाांिा राजकीय सहभागापासूि व त्याांच्या अनधकाराांपासूि वांनचत राहावे लागते. मिहलांचा राजकìय सहभाग वाढवÁयासाठी उपाय योजना: munotes.in

Page 74

भारतातील निवडणूक प्रनिया
74 राजकीय पक्षाांतील पदाांमध्ये मनहलाांिा आरक्षण देण्याचा नवचार ही आता करायला हवा. पक्षीय राजकारणातील पक्षाांतगात पदानधकाऱ्याांच्या माांडणीमध्ये सुद्धा मनहला पदानधकाऱ्याांची उणीव आपल्याला नदसूि येत असली तरीही आज अिेक राजकीय पक्षाांमध्ये मनहला आघाडी कायारत असल्याचे आपल्याला नदसूि येते. राजकीय पक्षाांिी मनहलाांसाठी नविेष िाखा स्थापि केल्या आहेत जे त्याांच्या प्रगतीमध्ये योगदाि देऊ िकतात. ही यांत्रणा मनहलाांिा सनिय होण्यासाठी, राजकीय कौिल्ये निकण्यासाठी आनण पक्षाांतगात िेटवका नवकनसत करण्यासाठी एक मागा प्रदाि करू िकते. मनहला िाखा अिेकदा पक्षाच्या पदाांवर प्रभाव टाकू िकतात, पक्ष िेतृत्व आनण निणाय घेणाऱ् या सांस्थाांिी थेट जोडले गेल्यास मनहला सवाात प्रभावी ठरतील. त्यामुळे प्रत्येक राजकीय पक्षािे मनहला आघाडी ही सक्षम करायला हवी. पक्षाच्या अांतगात पदानधकाऱ्याांच्या उतरांडीपासूि अिेकदा मनहला दूरच रानहलेल्या नदसतात. मात्र नवनवध राजकीय पक्षाांिी निगनडत असलेल्या मनहला आघाडीचा उपयोग सामानजक उपिम आनण मोनहमाांसाठी केला जातो. म्हणूि सामानजक उपिमाांमध्ये अग्रेसर असलेल्या मनहलाांिा पक्षाांतगात चौकटीमध्ये आणण्याचा मोठ्या प्रमाणात प्रयत्ि करणे गरजेचे आहे. मनहलाांचा राजकीय सहभाग वाढवण्याचे एकमेव साधि म्हणजे राजकीय पक्ष हा आहे. लोकिाहीतील निवडणुकाांसाठी बहुतेक उमेदवार हे त्याांच्या िामनिदेििासाठी पक्षाांवर अवलांबूि असतात, कारण राजकारणात यिस्वी होण्यासाठी त्याांिा पक्षाचा आधार, निवडणूक प्रचारादरम्यािची मदत, आनथाक सांसाधिे इत्यादींची मदत लागतािा आपल्याला नदसूि येते.त्यामुळे राजकारणात प्रवेि करू इनच्छणाऱ्या मनहलाांिी सहसा राजकीय पक्षाांकडे वळले पानहजे. मनहलाांच्या राजकीय सहभागासाठी आराखडा तयार करण्यासाठी राजकीय पक्ष हे महत्त्वाचा दुवा आहेत त्यामुळे प्रत्येक राजकीय पक्षाांिी मनहलाांचा सहभाग वाढनवण्यासाठी राजकीय सहभागाचा राष्ट्रीय पातळीवरील आराखडा हा जाहीर करूि त्याला कायदेिीर मान्यता ्ावी. राजकीय पक्ष जया प्रमाणात मनहलाांिा िेतृत्व पदावर पदोन्िती देण्याचा प्रयत्ि करतात आनण पक्षाच्या उमेदवार म्हणूि मनहलाांची िेमणूक करतातील तेव्हाच मनहलाांच्ये आनथाक राजकीय सामानजक प्रश्न सुटू िकतील यासाठी पक्षाांतगात लोकिाही आनण िी पुरुष समाितेचे तत्व हे प्रत्येक राजकीय पक्षाांिी आत्मसात केले पानहजे. मनहलािा निवडूि आणण्याचा खात्रीलायक सवाात प्रभावी मागा म्हणजे पक्षाच्या उमेदवाराांच्या या्ा नलांग सांतुनलत असणे नकांवा त्यात मनहलाांचे नवनिष्ट प्रमाण समानवष्ट करणे आवश्यक आहे. प्रसार माध्यमे, नप्रांट मीनडया, इलेक्र निक माध्यमे, समाज माध्यमे हे निवडणुकीबिल मतदाराांची आवड आनण दृनष्टकोि निमााण करण्यात महत्त्वाची भूनमका बजावतात. एकांदरीतच प्रसारमाध्यमे मनहलाांचे नचत्रण किाप्रकारे करतात यावर मनहलाांचे व्यनक्तमत्व ठरतािा आपल्याला नदसूि येते. त्यामुळे प्रसारमाध्यमे हे प्रभावी मतदार निक्षण देण्याचे munotes.in

Page 75

समूह आनण निवडणूक
सहभाग
75 माध्यम असल्यामुळे माध्यमाांचा मनहलाांच्या जडणघडणीत खूप मोठा वाटा आहे. त्यामुळे प्रसारमाध्यमाांची भूनमका ही मनहलाांच्या राजकीय िेतृत्वाबाबत व राजकीय सहभागाबिल जागरूक असली पानहजे. निवडणूक व्यवस्थापि सांस्थाांच्या सदस्यत्व आनण कमाचाऱ्याांकररता मनहलाांसाठी प्रत्येक राजकीय व्यवस्थेमध्ये प्रत्येक राजकीय पक्षािे आनण प्रिासिािे काही जागा राखीव ठेवाव्यात. राजकीय पक्षाांिा त्याांच्या उमेदवाराांच्या यादीत मनहलाांचे लक्षणीय प्रमाण समानवष्ट करणे आवश्यक आहे. कायदे, निवडणूक प्रणालीबिल मनहलाांिा सल्ला ्ा जयामुळे निवडणूक प्रनियेत मनहलाांचा सहभाग वाढू िकेल. मनहलाांचा राजकीय सहभाग वाढवण्यासाठी मनहला प्रनिक्षण वगा भरवणे गरजेचे आहे. मनहला प्रनिक्षण वगाातूि िेतृत्व गुण नवकनसत केले जावेत. मनहलाांच्या राजकीय सहभागाचे आनण लैंनगक सांवेदििीलतेचे महत्त्व साांगण्यासाठी राजकीय पक्ष, पत्रकार, सुरक्षा दल आनण इतराांिा प्रनिक्षण देणे गरजेचे आहे. मनहलाांमध्ये परस्पर-पक्षीय सहकाया प्रस्थानपत करण्यात आनण समथाि करण्यास सहकाया करण्याची गरज ही समाजाला आहे. पदावर निवडूि आलेल्या मनहलाांिा त्याांच्या िवीि भूनमकाांमध्ये अनधक प्रभावीपणे काया करण्यास व सक्षम करण्यासाठी त्याांिा समथाि आनण प्रनिक्षण नदले पानहजे. राजकीय पदासाठी इच्छुक मनहला ह्या समाजाला ओळखता आल्या पानहजे. मनहला सक्षमीकरणासाठी कायदेमांडळातील बदलाांसाठी ल बी सक्षम असली पानहजे. ४.३.४ दिलतांचा िनवडणूक ÿिøयेतील सहभाग: निवडणूक प्रनियेतील सहभाग आनण प्रभाव पाहता भारतीय राजकारणामध्ये जात हा अत्यांत महत्त्वाचा राजकीय प्रनियेतील घटक आहे. देिात असलेली जातीय व्यवस्था आनण त्या जातीय व्यवस्थेतील नवषमतेमुळे सत्तेचे वाटप आनण निवडणूक प्रनियेतील सहभाग हा सुद्धा देिात नवषम असल्याचे आपल्याला नदसूि येते. एकांदरीतच भारतीय स्वातांत्र्यािांतरही भारतातील अिेक कनिष्ठ जातींिा राजकीय सत्तेपासूि वांनचत राहावे लागले आहे. देिातील जे काही उच्च जाती समूह आहेत त्या जाती समूहािी आपल्या जातीच्या आधारावर सत्तेतील प्रभावीपणे जास्तीत जास्त वाटा नमळवला आहे. त्यामुळे निवडणुका,जात आनण वेगवेगळ्या जाती समूहाचा निवडणुकातील सहभाग पाहता देिातील निवडणुकाांवर जातींचा आनण वेगवेगळ्या समूहाचा मोठा प्रभाव रानहल्याचे आपल्याला नदसूि येते.एकांदरीत देिातील निवडणुकाांचे जर आपण राजकारण पानहले तर आजच्या काळामध्ये जातीय व्यवस्था ह्या दबावगटाच्या माध्यमातूि पुढे येत आहेत.वेगवेगळे जाती समूह त्या दबावगटाच्या माध्यमातूि आपले राजकीय नहतसांबांध साधतािा आपल्याला नदसतात.भारतीय समाजातील उच्च munotes.in

Page 76

भारतातील निवडणूक प्रनिया
76 जातींचे नहतसांबांध आनण कनिष्ठ जातींचे नहतसांबांध पाहता यामध्ये मोठ्या प्रमाणात भेद आहे हे महात्मा र्ुले याांिी माांडले. छत्रपती िाहू महाराजाांिी ही कनिष्ठ जातींिी राजकीय सत्ता सांघषाात सत्तेसाठी पुढे आले पानहजे हा मुिा माांडला. पुढील काळात बाबासाहेब आांबेडकराांिी मुख्यतः दनलत जातींच्या राजकीय हक्काच्या मुिा पुढे आणूि दनलताांमध्ये राजकीय जिजागृती करण्याचा प्रयत्ि केला. एकांदरीतच समाजातील अस्पृश्यतेचा मुिा, राजकीय हक्क व त्या हक्काची पररपुतातेसाठी कनिष्ठ जातींच्या लढ्यावर आनण त्याच्या मुक्तीवर र्ुले, िाहू, आांबेडकर, नव.रा निांदे,गोपाळ बाबा वलांगकर, निवराम जािबा काांबळेिी मोठ्या प्रमाणात काया केले आनण इथूिच खऱ्या अथाािे कनिष्ठ जातीच्या राजकारणाला देिात काही प्रमाणात सुरुवात झाल्याचे आपल्याला नदसूि येते. देिात एकूण लोकसांख्येच्या १६ टक्क्याांहूि अनधक दनलत आहेत.भारतातील जवळपास १०० दिलक्ष दनलत नकांवा त्याांच्या एकूण सांख्येपैकी एक तृतीयाांि दनलत आजही दाररद्र्यात जगत आहेत.वास्तनवक पाहता स्वातांत्र्यािांतरच्या काळातही दनलताांिा नमळालेल्या घटिात्मक अनधकारामुळे समाजात काही अांिी त्याांिा मािसन्माि हा नमळाला असला तरी सुद्धा आजही दनलत हे राजकारणापासूि वेगळे पडतािा आपल्याला नदसूि येतात.स्वातांत्र्यप्राप्तीिांतरच्या काळात देिभरातील दनलताांसाठी कााँग्रेस हा पयााय असला तरीही ड . बाबासाहेब आांबेडकराांसारखे िेतृत्व हे दनलताांच्या सोबतीला होते.त्याांिी सत्ता, अनधकारामध्ये वांनचताांची सांख्या ही सवाात कमी आहे त्यामुळे अत्याचाररत आनण उपेनक्षत लोकाांसाठी त्याांिी सन्माििीय अनस्तत्वाचा मागा हा राजयघटिेच्या माध्यमातूि स्पष्ट केला. सोबतच बाबू जगजीवि राम याांचेही िाव अधोरेनखत करावे लागते. स्वातांत्र्यप्राप्तीिांतर राजकीय सत्तेतील महत्त्वपूणा व्यनक्तमत्त्व म्हणूि बाबू जगजीवि राम याांच्याकडे पानहले जाते. जयाांिी उपेनक्षत लोकाांच्ये प्रश्न सातत्यािे माांडले. सवाात जास्त काळ खासदार म्हणूिही त्याांिी आपली कारकीदा गाजवली. म्हणूि स्वातांत्र्यािांतर दनलत राजकारण प्रामुख्यािे आांबेडकर आनण जगजीवि राम याांच्याभोवती केंनद्रत होते, असे मािणे अयोग्य ठरणार िाही. एकांदरीतच आज दनलत राजकारण आनण दनलत िेतृत्वाचा सत्तेतील सहभाग पाहता आज दनलत िेतृत्व सत्तेमधील आपला वाटा नमळवण्यात यिस्वी झाले असले तरी मात्र त्या दनलत िेतृत्वाच्या माध्यमातूि दनलत समाजाचा नवकास नकती झाला हा प्रश्न मात्र अधोरेनखत होतो. आज दनलताांचा राजकारणातील सहभाग पाहता प्रत्येक राजकीय पक्ष दनलत समाजाचे भाांडवल करूि आपली राजकीय पोळी भाजतािा नदसूि येतात. वास्तनवक पाहता दनलत समाजाच्या राजकीय अिा आकाांक्षा पाहता दनलत समाजाांकडे आज केवळ राजकीय भाांडवल याच दृनष्टकोिातूि पानहल्या जाते त्यामुळे दनलताांचा राजकारणातील सहभाग हा कोणत्या नदिेिे चालला आहे, हे समजूि घेण्यासाठी दनलताांच्या राजकीय अनभव्यक्तीचा मागा समजूि घेणे अत्यावश्यक ठरते. सांपूणा भारतात दनलत समाजाच्या राजकारणाला नदिा आनण गती देण्याचां काम ड . बाबासाहेब आांबेडकराांच्या लेखि आनण राजकीय भूनमकाांमुळे झाले. अस्पृश्य समाजाला समाि अनधकार नमळाले पानहजे या दृनष्टकोिातूि त्याांिी सुरुवातीपासूिच भर नदला. दनलत समाजाला स्वतांत्र प्रनतनिधीत्वाची आग्रही भूनमका आांबेडकराांिी सुरुवातीच्या काळात माांडली. अस्पृश्याांिा सामानजक व राजकीय दृनष्टकोिातूि जागृत करण्यासाठी ड . बाबासाहेब आांबेडकराांिी २०जुलै १९२४ ला बनहष्ट्कृत नहतकरणी सभा िावाची एक सांघटिा स्थापि केली. ड .बाबासाहेब आांबेडकराांिी राजकीय भूनमका घेतािा स्वतांत्र मजूर पक्षाची १५ ऑगस्ट munotes.in

Page 77

समूह आनण निवडणूक
सहभाग
77 १९३७ ला स्थापिा केली त्यातूि दनलत, िेतमजूर आनण कष्टकरी याांिा उनचत न्याय नमळाला पानहजे हा त्यामागचा हेतू होता.तसेच दनलत समाजाच्या नहताचे रक्षण करण्यासाठी आांबेडकराांिी १९४२ मध्ये िेड्युल कास्ट र्ेडरेििची ही स्थापिा केली. आांबेडकराांच्या मृत्यूिांतर ३ऑक्टोबर १९५७ ला ररपनब्लकि पक्षाची स्थापिा करण्यात आली. रावबहादुर .एि.निवराज याांची ररपनब्लकि पक्षाच्या अध्यक्षपदासाठी िेमणूक करण्यात आली.ररपनब्लकि पक्ष आनण निवडणूक याचा सहसांबांध पाहता १९५७ च्या निवडणुकीपूवी बाबासाहेब आांबेडकराांचा ररपनब्लकि पक्ष स्थापि करण्याचा नवचार होता. परांतु त्याांच्या महापररनिवाािामुळे ते िक्य झाले िाही म्हणूि १९५७ची सावानत्रक निवडणूक ही िेड्युल कास्ट र्ेडरेििच्या िावावर लढवण्यात आली. ररपनब्लकि पक्षािे १९६२ च्या सावानत्रक निवडणुकीमध्ये लोकसभेसाठी जवळपास ६९ उमेदवार नदले होते. त्यापैकी त्याांचे बी.पी मौया अलीगड, मुजफ्र्र हुसेि मोरादाबाद, जयोती स्वरूप हथरस हे उत्तर प्रदेिातूि तीि उमेदवार नवजयी झाले होते. १९६७ च्या सावानत्रक निवडणुकीत ररपनब्लकि पक्षािे जवळपास ७२जागा लढवल्या होत्या. परांतु ररपनब्लकि पक्षाचे उत्तरप्रदेिमधील अकबरपुर लोकसभा मतदारसांघातूि श्री रामजी राम हेच एकमेव उमेदवार निवडूि आले होते. १९७१च्या लोकसभा निवडणुकीत ररपनब्लकि पक्षािे व ररपनब्लकि पक्षाच्या वेगवेगळ्या गटाांिी २९ उमेदवार उभे केले होते.त्यापैकी महाराष्ट्रातील पांढरपूर लोकसभा मतदारसांघातूि एि. एस काांबळे हे एकमेव उमेदवार निवडूि आले होते. १९७७ च्या सावानत्रक लोकसभा निवडणुकीतही ररपनब्लकि पक्षाचे वेगवेगळे गट हे लोकसभा निवडणुकीला सामोरे गेले. निवडणुकीत मात्र ररपनब्लकि पक्षाचे खोब्रागडे गटाचे कचरूलाल हेमराज जैि बालाघाट, मध्य प्रदेि आनण डी.सी गवई बुलढाणा, महाराष्ट्र हे दोि उमेदवार निवडूि आले होते. एकांदरीतच ररपनब्लकि पक्षाला लागलेली र्ुटीरतेची कीड लक्षात घेता ररपनब्लकि पक्षाचे प्राबल्य असूिही ररपनब्लकि पक्ष निवडणुकाांच्या राजकारणात यिस्वी होऊ िकला िाही ही वस्तुनस्थती आहे. आज ररपनब्लकि पक्षाच्या राजकारणाची पार्श्ाभूमी तपासतािा ररपनब्लकि पक्ष अिेक गटातटात नवभागलेला गेलेला आहे.ररपनब्लकि िेते आपल्या स्वाथाासाठी आज कोणत्याही राजकीय पक्षािी आज युती करतािा नदसूि येतात. ररपनब्लकि पक्षाची नवचारधारा इतर पक्षाची जुळत िसतािाही राजकीय सत्तेच्या सारीपाठाांमध्ये सत्तेचा काही भाग आपल्याला नमळेल या उिेिािे ररपनब्लकि राजकीय िेतृत्व आज वाटचाल करीत आहे. एकांदरीतच ररपनब्लकि राजकारणाची वस्तुनस्थती तपासतािा ररपनब्लकि पक्षाचे गट जया राजकीय पक्षासोबत युती करतात त्या राजकीय पक्षाांिा दनलत समूहाच्या एक गठ्ठा मतदािाचा मोठा र्ायदा होतो.परांतु त्या राजकीय पक्षाांचा र्ायदा ररपनब्लकि गटाांच्या उमेदवाराांिा होत िाही ही वस्तुनस्थती आहे. जया जया जया वेळी ररपनब्लकि पक्षात एक्य झाले त्यावेळी ररपनब्लकि पक्षाांिे निवडणुकीत आपला चाांगला प्रभाव दाखवला आहे.१९९६ मध्ये कााँग्रेस पक्षासोबत युती केलेली असतािा ररपनब्लकि पक्षाचे महाराष्ट्रातूि चार खासदार निवडूि गेले होते.ररपनब्लकि पक्षाच्या राजकारणाच्या निवडणुकीतील सहभागाची पार्श्ाभूमी तपासूि घेतािा ररपनब्लकि पक्षाच्या गटाच्या िेतृत्वाच्या वेगवेगळ्या भूनमका आहेत. एकांदरीतच ररपनब्लकि िेतृत्वाला देिामध्ये पयाायािे महाराष्ट्रामध्ये कोणताही आपला हक्काचा मतदारसांघ निमााण करता आला िाही, त्याला अपवाद प्रकाि आांबेडकर हे आहेत त्याांिी अकोला हा मतदारसांघ स्वतःसाठी बाांधूि ठेवलेला आहे. परांतु त्याांिाही त्या मतदारसांघातूि जयाप्रमाणे यि नमळायला पानहजे त्या प्रमाणात यि munotes.in

Page 78

भारतातील निवडणूक प्रनिया
78 नमळत िाही ही वस्तुनस्थती आहे. एकांदरीतच ररपनब्लकि पक्षाच्या राजकारणाची भूनमका पाहता सत्तेच्या सारी पाठाांमध्ये ररपनब्लकि पक्षाला सुरुवातीपासूिच नवघटिाची आनण ऐक्याची परांपरा लाभलेली आहे.त्यामुळे ररपनब्लकि पक्षात अिेक वेळा नवघटि झालेले आहे तसेच अिेक वेळा ऐक्याचे प्रयत्ि ही झाल्याचे आपल्याला नदसूि येतात.तसेच महाराष्ट्रात दनलत प ांथर या सांघटिेच्या माध्यमातूिही दनलताांच्या अनस्मता जोपासण्याचा व राजकीय सहभाग वाढवण्याचा प्रयत्ि झालेला आहे. १९८० पासूि उत्तर प्रदेिाांमध्ये दनलताांमध्ये राजकीय चेतिा जागृत होऊि आनण सक्षम चळवळींचा उदय झाला.या काळात भारतीय जिता पक्ष आनण भारतीय राष्ट्रीय कााँग्रेस सारखे राष्ट्रीय पक्ष उत्तर प्रदेि मध्ये आपला प्रभाव पाडू िकले िाही. म्हणूि सामानजक न्यायाचा समथाि करणारा पक्ष म्हणूि बहुजि समाज या पक्षाची स्थापिा मा. कािीरामजी याांच्या िेतृत्वाखाली करण्यात आली करण्यात आली. स्वानभमाि आनण प्रनतष्ठा या मुद््ाांिा अधोरेनखत करूि बसपािे काही काळ उत्तरप्रदेि मध्ये प्रभावी राजकारण करूि दनलताांिा राजकारणामध्ये मोठ्या प्रमाणात वाटा नमळवूि देण्याचे काम प्रामुख्यािे केले आहे. कािीरामजीच्या निधिािांतर बहुजि समाज पक्षाचे िेतृत्व हे मायावतीकडे आले. मायावतीिे ही सत्तेच्या सारीपाठात उजवी नवचारसरणी असलेल्या भाजपसोबत युती करूिही काही वेळा सत्ता नमळवलेली आहे. पररणामी दनलत मतदार दूर गेला. कालाांतरािे मायावतीिे स्वतःच्या क्षमतेवरही उत्तरप्रदेि मध्ये आपली राजकीय सत्ता स्थापि केली. परांतु कालाांतरािे उत्तरप्रदेि मधील वाढत्या राजकीय सत्ता स्पधेच्या स्पधेत मायावती याांचा नटकाव लागणे िक्य झाले िाही म्हणूि मायावती याांिी पुढील राजकारणामध्ये समाजवादी पाटीिी युती केली परांतु त्याांिाही त्या नठकाणी यि नमळाले िाही. कालाांतरािे उत्तर प्रदेि सारख्या प्रभावी राजयात भाजपचा प्रभाव वाढत गेला पररणामी सत्तेच्या सारीपाटात पुढे असलेले बसपा सारखे दनलत राजकारण करणारे पक्ष पाठीमागे पडले एकांदरीतच अलीकडील काळात उत्तरप्रदेि मध्ये झालेल्या नवधािसभा निवडणुकीत बसपाचे अनस्तत्व सांपुष्टात आलेले आहे. समकालीि राजकारणात देिातील दनलत चळवळीचे आनण राजकारणाचे नवश्लेषण केल्यास एक नवरोधाभास समोर येतो. तो म्हणजे आज दनलताांचे राजकीय पक्ष हे निवडणुकीत सहभागी होत असले तरीसुद्धा दनलताांचा जो काही मताचा टक्का आहे तो टक्का मात्र आज दनलतेतर पक्षाांकडे गेलेला आहे हे मात्र िक्की आहे. त्यामुळे आज दनलत चळवळीची एकता आनण ताकद काही प्रमाणात कमी झाली आहे. देिातील अलीकडील काळातील काही घटिा लक्षात घेता दनलताांवरील अत्याचाराांचे प्रमाण वाढलेले आहे हे नदसूि येते. त्यातूिच अत्याचाराांवरील तीव्र प्रनतनिया म्हणूि उत्तर प्रदेिमध्ये भीम आमी सारख्या सांघटिेच्या माध्यमातूि िवीि दनलत िेतृत्व उदयास येत आहे. सोबतच गुजरात मधील नजग्िेि मेवाणी, महाराष्ट्रातील प्रकाि आांबेडकर याांची वांनचत बहुजि आघाडी (िोनषत बहुजिाांची युती) निनक्षत नपढी आनण ग्रामीण भागातील लहाि दनलत गटाांिा एकत्र येण्याचे आवाहि करतािा आपल्याला नदसूि येतात. एकांदरीतच दनलत राजकारणाचा आनण दनलताांचा निवडणुकीतील सहभाग पाहता जे मतदारसांघ राखीव आहेत त्या मतदार सांघात दनलत िेतृत्वाला वेगवेगळ्या राजकीय पक्षाकडूि मोठ्या प्रमाणात सांधी नमळत आहे. निवडणुकातील दनलताांचा जर सहभाग पानहला तर निवडणुकातील दनलताांचा सहभाग हा केवळ आनण केवळ मते देण्यापुरताच आहे. आज munotes.in

Page 79

समूह आनण निवडणूक
सहभाग
79 दनलत समाजाचे िेते आपल्या समाजाची एक गठ्ठा मते नवकण्यात गुांग झाल्याचे नदसूि येतात. त्यामुळे दनलताांिा राखीव जागा निवाय इतर कोणत्याही नठकाणी दनलत िेतृत्वाचा नटकाव लागू िकत िाही. त्यामुळे दनलताांचा निवडणुकीतील सहभाग हा केवळ आनण केवळ िाममात्रच राहतािा आपल्याला नदसूि येतो. त्यामुळे दनलत समूहामध्ये क्षमतावाि असलेले दनलत िेतृत्व हे नवकनसत होऊ िकत िाही ही वस्तुनस्थती आहे. ४.३.५ आिदवासéचा िनवडणूक ÿिøयेतील सहभाग: भारतीय राजकारणातील प्रवाहात लोकाांचे दोि गट आपल्याला पहावयास नमळतात. एक म्हणजे वचास्ववादी समूह आनण दुसरा म्हणजे वांनचत समूह.भारतीय राजकारणाचे स्वरूप पाहता आज राजकारणातील वचास्ववादी असलेल्या समुदाय हा राजकीयदृष्ट्या वांनचत समूहाला आनथाक सामानजक दृनष्टकोिातूि िेहमीच अनस्थर करण्यात यिस्वी झालेला आहे.भारतातील सामानजक-आनथाक नवकासातील सवाात वांनचत घटक म्हणूि आज आनदवासी समुदायाकडे पानहले जाते. आज भारताची लोकसांख्या १२१०८.५५ इतकी असूि त्यामध्ये देिात आनदवासींची लोकसांख्या १०४५.४६ इतकी आहे त्याची प्रमाण हे ८.६ इतके आहे. तसेच महाराष्ट्र राजयाची ११२३.७४ असूि त्यापैकी आनदवासींची लोकसांख्या १०५.१० इतकी आहे, त्याचे प्रमाण ९.३५ टक्के आहे. महाराष्ट्र राजयात एकूण ४५ अिुसूनचत जमाती असूि त्यात प्रामुख्यािे नभल्ल, गोंड, महादेव काळी, पावरा, ठाकुर, वारली याांचा समावेि आहे. यवतमाळ नजल्हयातील कोलाम, रायगड, ठाणे व पालघर नजल्हयातील कातकरी आनण गडनचरोली नजल्हयातील मानडया गोंड अिा तीि जमाती केंद्र िासिािे अनदम जमाती म्हणूि अनधसूनचत केलेल्या आहेत.राजयात एकूण ३६ नजल्हे असूि त्यापैकी धुळे, िांदुरबार, जळगाांव, िानिक, पालघर व ठाणे (सहयाद्री प्रदेि) तसेच चांद्रपूर, गडनचरोली, भांडारा, गोंनदया, िागपूर, अमरावती व यवतमाळ (गोंडवि प्रदेि) या पुवेकडील विाच्छानदत नजल्हयाांमध्ये आनदवासींची सांख्या मोठया प्रमाणात आहे.गेल्या दिकात देिात गररबी कमी होत असतािा, िुकत्याच प्रकानित झालेल्या जागनतक बहुआयामी गरीबी निदेिाांक २०२१ िुसार, भारतात दाररद्र्यात असलेल्या समूहाचे प्रमाण पाहता अिुसूनचत जमाती (ST), अिुसूनचत जाती (SC), आनण इतर मागासवगीय (OBC) मध्ये सवाानधक आहे. आनदवासी लोकाांचा राजकीय सहभाग पाहतािा देिातील सवाात वांनचत असलेल्या या समुदायातील राजकीय सहभागाचा प्रश्न हा गांभीर आनण नचांति करायला लावणारा आहे. स्वातांत्र्याच्या प्राप्तीिांतर सांनवधािािे आनदवासींिा काही नविेष अनधकार नदले आनण त्या नविेष अनधकाराच्या आधारावर आनदवासी राजकारणात सहभागी होतािा आपल्याला नदसूि येतात.राजकीयदृष्ट्या जागृत िसलेला व उदासीि असलेला समुदाय म्हणूि आनदवासी समुदायाकडे बनघतल्या जायचे.परांतु वतामाि पररनस्थतीमध्ये आनदवासींचा राजकीय सहभाग हा वाढतािा नदसत असला तरी सुद्धा आनदवासी निणाय प्रनियेतील सहभागावर अध्यापही प्रभाव टाकू िकले िाही ही वस्तुनस्थती आहे.आज राजकीय पक्षात भारतातील आनदवासी समुदायाची मते नमळनवण्यासाठी मोठी स्पधाा लागलेली आहे याकडेही आपल्याला लक्ष देणे गरजेचे आहे.आज आनदवासी प्रत्यक्ष आनण अप्रत्यक्ष प्रनियेद्वारे स्थानिक राजकारणात सहभागी होत आहेत.पेसा काय्ामुळे स्थानिक स्वराजय सांस्थाांच्या राजकारणात आनदवासी समुदायाांचा राजकीय सहभाग हा मोठ्या प्रमाणात वाढलेला munotes.in

Page 80

भारतातील निवडणूक प्रनिया
80 आहे.गेल्या काही वषांपासूि भारतीय राजकारणाचे स्वरूप पाहता सवाच राजकीय पक्ष आनदवासी नवकासाच्या प्रश्नाांवर ठाम आहेत. तसेच आनदवासी नवकास हा अजेंडा त्याांच्यासमोर िेहमीच असतो परांतु प्रत्यक्ष मात्र कृती आनण युक्ती मध्ये मोठा र्रक असल्याचे आपल्याला नदसूि येते. आज प्रत्येक राजकीय पक्षाांमध्ये आनदवासी सेल/नवभाग आहेत. पण प्रत्येक राजकीय पक्षाांच्या आनदवासी हा राजकारणाचा भाग आहे हे ही आपल्याला लक्षात घेण्यासारखे आहे.आज अिेक राजकीय पक्षाांमध्ये खरे आनदवासी िेते िाहीत. कोणताही राजकीय पक्ष आनदवासींिा राजकीय दृष्ट्या सक्षम होऊ देत िाहीत . सवाच राजकीय पक्षाांची ही नस्थती आहे. राजकीय पक्षाांमधील आनदवासी हे केवळ कायाकते असतात. ते स्वतःसाठी नकांवा लोकाांसाठी बोलत िाहीत. तर आपल्या राजकीय पक्षाांसाठी बोलतात . वेगवेगळ्या राजकीय पक्षाांमध्ये पक्षाांमध्ये काम करणाऱ्या आनदवासी िेत्याांिी आनदवासींच्या नहताचा सध्या त्याग केला आहे.आनदवासींचा सवांगीण नवकास सरकारच्या कायािमावर आनण धोरणाांवर अवलांबूि असतो.त्यामुळे आनदवासींचा राजकीय सहभाग वाढवणे गरजेचे आहे. आज आनदवासी िेते देखील भारतीय लोकिाहीच्या अनस्मतेच्या राजकारणात सत्ताधाऱ्याांच्या हातातील बाहुले बिलेले आहेत.आनदवासी िेतृत्वाांिा निवडणुकीतील र्ाय्ाांसाठी आनदवासी समुदायाांिा एकत्र करणे त्याांिा सोयीचे वाटते.देिातील राजकारणातील प्रभावी राजकीय पक्षाांमध्ये आनदवासी िेत्याांिा र्ारच कमी महत्त्व नदल्या जाते.राजकीय पक्षाांमधील आनदवासी िेते हे पूणापणे गैर-आनदवासी िेत्याांवर अवलांबूि असतात.आनदवासी िेत्याांिी केवळ प्रचार करायचा आनण आपल्या समाजाची मते आपल्या राजकीय पक्षाला नमळवूि ्ायची हा एक कलमी कायािम सध्या आनदवासींच्या सांदभाात देिात चाललेला आहे. वेगवेगळ्या राजकीय पक्षातील आनदवासी िेत्याांच्या आपण भूनमका पानहल्या तर त्याांच्या भूनमका ह्या आनदवासी समाजासाठी मारक ठरणाऱ्या आहेत. म्हणूि कोणत्याही राजकीय पक्षाच्या राजकीय भूनमकेतूि नवश्लेषण करतािा कोणताही राजकीय पक्ष आनदवासींच्या नहताचे प्रनतनिनधत्व करतािा आपल्याला नदसत िाही.आनदवासींचे नहत हे नबगर-आनदवासी नहताच्या आड येत असल्यामुळे आनदवासी िेतृत्व आनदवासींच्या नहताचे रक्षण करू िकत िाही. म्हणूि आनदवासी िेतृत्वाांचे राजकीय अनस्तत्व नबगर गैर आनदवासींवर िेतृत्वावर अवलांबूि आहे. कारण अिेक मतदारसांघात नबगर आनदवासी मतदाराांची सांख्या ही अनधक असते.म्हणूिच आनदवासी िेते हे नतकीट वाटपाच्या सांदभाात राजकीय पक्षाांवर प्रभाव टाकू िकलेले िाहीत ही वस्तुनस्थती आहे.भारतातील समकालीि लोकिाही व्यवस्था स्वातांत्र्य, समािता, न्याय, समाि नहताचा प्रचार आनण प्रसार या घटकाांवर स्थापि झाली असतािाही समकालीि लोकिाही व्यवस्थेतील आनदवासी समुदायाांच्या नस्थतीचे परीक्षण, प्रभावी राजकीय सहभाग, िासि आनण प्रिासि यासाठी भारतीय सांनवधािाच्या पाचव्या अिुसूचीचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे.पाचव्या अिुसूची अांतगात घटिात्मक तरतुदी असूिही आनदवासींच्या आवाजाकडे आज दुलाक्ष केल्या जाते तसेच आनदवासींचा राजकीय आवाज हा आजही भारतीय लोकिाहीचा भाग मािल्या जात िाही, आनदवासी िेतृत्वाला आनदवासी मनहला िेतृत्वाांिा जरी घटिात्मकदृष्ट्या राजकीय सहभागाच्या माध्यमातूि पुरेसे प्रनतनिधीत्व नदले जात असले तरीही त्याांचा वेळोवेळी आवाज दाबण्याचे काम देिातील लोकिाही व्यवस्थेमध्ये राजकीय पक्ष करतािा नदसतात.आनदवासींिा एकदा राजकीय व्यवस्थेमध्ये स्थाि नमळाल्यािांतर त्याांिा हवांय munotes.in

Page 81

समूह आनण निवडणूक
सहभाग
81 काय? अिी राजकीय पक्षाांची भूनमका असल्यामुळे आज राजकीय पक्ष केवळ आनदवासींिा वापरूि घेतािा आपल्याला नदसूि येतात. लोकसभेत ५४३ पैकी ४१जागा अिुसूनचत जमातीसाठी राखीव आहेत. तसेच प्रत्येक राजयाच्या नवधािसभेत आनदवासी समुदायासाठी नवधािसभेच्या जागा राखीव आहेत. परांतु या लोकसभा आनण नवधािसभा निवडणुकीचा जर आपण नवचार केला तर असे लक्षात येते की जया जागा आनदवासींसाठी राखीव आहेत त्याच जागाांवर आनदवासी निवडूि येतािा आपल्याला नदसूि येतात. सवासाधारण जागेवर आनदवासी िेतृत्व निवडूि येऊ िकत िाही ही वस्तुनस्थती आहे. पण जया राजयामध्ये आनदवासी समाजाचे प्राबल्य आहे त्या नठकाणी मात्र आनदवासी समुदायाचा राजकारणावर प्रभाव असल्याचे आपल्याला नदसूि येते. त्यामध्ये प्रामुख्यािे पूवेकडील राजय, ओररसा, झारखांड या राजयाचा आपल्याला नवचार करावा लागतो. आज स्थानिक स्वराजय सांस्थाांमध्ये आनदवासी िेतृत्वाची सांख्या जरी वाढत असली पण ती सांख्या मात्र गुणात्मक स्वरूपाची िाही तर ती सांख्यात्मक वाढ झालेली आहे हे आपल्याला लक्षात घेणे गरजेचे आहे. आज आनदवासी समाजातील मनहला िेतृत्व ही स्थानिक राजकारणामध्ये मोठ्या प्रमाणात पुढे येत आहे. परांतु आनदवासी मनहला िेतृत्वाांिाही स्थानिक पातळीवर काम करतािा अिेक समस्याांिा तोंड ्ावे लागते. त्यामध्ये प्रामुख्यािे निरक्षरतेचे प्रमाण हे जास्त असल्यामुळे आनदवासी िेतृत्व, मनहला िेतृत्व हे स्थानिक राजकारणावर आपला प्रभाव टाकू िकलेले िाही. एकांदरीतच आनदवासीच्या राजकारणातील सहभागाच्या जया काही कक्षा आहेत त्या कक्षा आरक्षणाच्या बाहेर येऊ िकलेल्या िाहीत ही वस्तुनस्थती आपल्याला िाकारता येत िाही. म्हणजेच जागा आरनक्षत आहेत म्हणूि निवडणुकीला उभे राहावे लागते ही जी काही आनदवासींची मािनसकता झालेली आहे ती मािनसकता सुद्धा आज बदलणे काळाची गरज आहे. त्यासाठी आनदवासी मनहला िेतृत्वाला व आनदवासी िेतृत्वाला अनधकानधक सामानजक आनण राजकीय सांपका आनण सांबांध वाढवणे गरजेचे आहेत. त्यामुळेच त्याची वाटचाल सनिय राजकारणात गनतमाि होईल. सोबतच आनदवासी िेतृत्व व मनहला िेतृत्वाला आज चाांगल्या निक्षणाची गरज आहे. निक्षणाच्या माध्यमातूि त्याांचा आत्मनवर्श्ास वाढेल व त्यामुळे ते आपले स्वतःचे प्रश्न स्वतः सभागृहात माांडण्याचा प्रयत्ि करतील त्यातूि आनदवासींच्या नवकासाला हातभार लागेल. तसेच निवडूि आलेल्या राजकीय िेतृत्वाला आवश्यक कौिल्य प्रदाि करण्याचे निक्षण देणे ही गरजेचे आहे. तसेच समाजामध्ये आनदवासी सांदभाातला जो काही सांकुनचत दृनष्टकोि आहे तो दृनष्टकोि काढूि टाकूि त्याांच्यामध्ये सामानजक पररवताि घडवूि आणण्याची जबाबदारी ही समाजावर आहे. तेव्हाच तरच खऱ्या अथाािे आनदवासींचा सहभाग हा राजकारणामधला वाढेल यात िांका िाही. आज देिाच्या सांनवधानिक सवोच्च अिा राष्ट्रपतीपदावर द्रौपदी मुमूा या आनदवासी मनहला िेतृत्वाची निवड झाल्यामुळे आनदवासींच्या राजकीय आिा आकाांक्षाचा आनण सहभागाच्या नवचार करता व भारतीय राजकारणाचे स्वरूप पाहता आनदवासींसाठी ही एक आिांदात्मक आनण सकारात्मक बाब असल्याचे आपल्याला नदसूि येते. भारताच्या सांनवधानिक सवोच्च राष्ट्रपती पदाांवर एखा्ा आनदवासीची निवड होऊ िकते या प्रेरणास्तोत्रातूि आनदवासी समुदायाचा राजकीय सहभाग वाढवण्यासाठी ही घटिा िक्कीच हातभार लावेल यात िांका िाही. munotes.in

Page 82

भारतातील निवडणूक प्रनिया
82 ४.३.६ अÐपसं´याकांचा िनवडणुकìतील सहभाग: राष्ट्रीय अल्पसांख्याांक आयोग १९९२ कायदा कलम 2 (c) अांतगात देिात अल्पसांख्याक समुदाय म्हणूि अनधसूनचत करण्यात आलेले समुदायामध्ये मुनस्लम, िीख, नििि, बौद्ध, जैि आनण झोरानस्रयि (पारिी) याांचा समावेि करण्यात आला आहे.जिगणिा २०११ िुसार देिातील एकूण लोकसांख्येच्या सुमारे १९.३% अल्पसांख्याक आहेत.देिात मुनस्लमाांची लोकसांख्या १४.२%, नििि २.३ %, िीख १.७ %,बौद्ध०.७ %, जैि ०.४% आनण पारिी ०.०००६% आहे. अल्पसांख्याक हा एक समाजिािीय गट आहे जो सामानजक नस्थती, निक्षण, रोजगार, सांपत्ती आनण राजकीय िक्ती या बाबतीत प्रबळ गटच्या सांदभाात असामान्य आहे.लोकसांख्येचा एक भाग एखा्ा सामानजक वाांनिक गट,राष्ट्रीयत्व, धमा आनण/नकांवा सांस्कृती,भानषक काही वैनिष्ट्याांमध्ये इतराांपेक्षा वेगळा असतो त्या समूहाला अल्पसांख्याांक समूह या िावािे ओळखले जाते. बहुतेक देिाांमध्ये अल्पसांख्याकाांिा राजकीयदृष्ट्या र्ार कमी प्रनतनिनधत्व नमळते, त्याला भारतही अपवाद िाही. एकांदरीतच राजकीय जीविात सहभागी होण्यास सक्षम असतािाही, अल्पसांख्याकाांिा बहुसांख्याांकडूि सावाजनिक निणाय घेण्याच्या प्रनियेत, नवचारात घेतल्या जात िाही. त्यामुळे अल्पसांख्याकाांिा बहुसांख्याांकाांच्या नवचारािे अधीि राहावे लागत असल्यािे अल्पसांख्याक हे राजकीय वचास्व निमााण करू िकत िाहीत.अिावेळी अल्पसांख्याकाांची मतदाि करण्याची, निवडणुकी दरम्याि उमेदवार बिण्याची नकांवा अगदी राजकीय पक्ष तयार करण्याची क्षमता सनियपणे प्रनतबांनधत होत असते. काही वेळा तर मतदार होण्यासाठी नकांवा राजकीय पदावर निवडूि येण्यासाठी परवािगी नदली जात िाही. परांतु लोकिाहीमध्ये प्रत्येक व्यक्तीच्या मताला समाि अनधकार असल्यामुळे लोकिाहीत अल्पसांख्याांकही राजकीय प्रनियेत सहभागी होतािा आपल्याला नदसूि येतात.अल्पसांख्याकाांिा त्याांच्या राजयात राजकीयदृष्ट्या सहभागी होण्याच्या क्षमतेमध्ये अिेकदा अडथळे येत असतात. परांतु काही राजकीय व्यवस्थेमध्ये अल्पसांख्याांकाांिा कायदेिीर मागााद्वारे त्याांच्या हक्काचे रक्षण करण्याची जबाबदारी ही त्या राजयव्यवस्थेवर येऊि पडतािा आपल्याला नदसूि येते. त्यातूिच भारतीय सांनवधािामध्ये कलम २९ आनण ३० मध्ये साांस्कृनतक आनण िैक्षनणक हक्क देण्यात आले आहेत. भारतातील राजकीयदृष्ट्या सत्ता सांघषााचा आनण सहभागाचा नवचार करता बहुसांख्य नहांदू समुदाय आनण अल्पसांख्याक धानमाक समुदाय याांच्यातील सत्ता सांबांधाांच्या रचिेतील स्वरूप पाहता मोठ्या प्रमाणात प्रचांड असमािता असल्याचे आपल्याला नदसूि येते.भारतीय राजयघटिेच्या धमानिरपेक्ष मूलतत्त्ववादी दृष्टीकोिाचा नवचार करता व्यावहाररकदृष्ट्या आज बहुसांख्य साांप्रदानयक असलेल्या गटाांच्या िक्तींिा बळकटी देण्याचे काम या नठकाणी मोठ्या प्रमाणात केले जाते. त्यातूिच आज धानमाक दृनष्टकोिातूि भारतीय राजकारणाचा नवचार करणाऱ्या नवचारसरण्या नवकनसत झाल्या त्यामुळे भारतातील धानमाक अल्पसांख्याकाांची असुरक्षा आज मोठ्या प्रमाणात वाढलेली आहे. एकांदरीतच भारतीय राजकीय व्यवस्थेचा आनण राजकारणाचा नवचार करता आज देिात जो काही साांस्कृनतक, प्रखर राष्ट्रवादी नवचार munotes.in

Page 83

समूह आनण निवडणूक
सहभाग
83 पेटवला जातोय त्यातूि राजकीय िक्ती स्वातांत्र्य, समता, बांधुत्व या दृनष्टकोिाचा पराभव करतािा आपल्याला नदसूि येत आहेत. आज भारतीय राजकारणातील अल्पसांख्याकाांचा सहभाग पाहता मुनस्लम अल्पसांख्याक हा समुदाय भारतातील सवाात मोठा धानमाक अल्पसांख्याक आहे. त्यामुळे अल्पसांख्याकाांचा राजकारणातील सहभाग पाहतािा जैि, नििि, बौद्ध हे समुदाय अल्पसांख्याक ठरत असले तरीसुद्धा काही ठरानवक नठकाणी याांचे लोकप्रनतनिधी निवडूि येतािा आपल्याला नदसूि येतात. निख समुदायाच्या सांदभाात जयावेळेस आपण बोलतो त्यावेळेस या समुदायाचे अनस्तत्व हे पांजाब या राजयात मोठ्या प्रमाणात आढळूि येते. िीख समुदायाांमध्ये वेगवेगळ्या पांथाांमध्ये राजकीय सत्तेचा सांघषा या नठकाणी आपल्या पाहायला नमळतो. त्यातूि पांजाब या राजयात देिात िीख समुदाय अल्पसांख्याांक असला तरी पांजाब मध्ये निखाांचा वेगवेगळ्या राजकीय पक्षातील राजकीय सहभाग आनण त्याांचे राजकीय पक्ष पाहता ते सत्ता स्थािी येतािा आपल्याला नदसूि येतात. त्यामुळे एकांदरीतच अल्पसांख्याकाांच्या राजकारणाच्या राजकीय भूनमका स्पष्ट करतािा या देिातील प्रभावी नहांदू आनण अल्पसांख्याांका मधला प्रभावी समूह मुनस्लम या दोि समुदायाच्या भोवतीच राजकीय केंद्रनबांदू नर्रतािा आपल्याला नदसूि येतो. देिातील प्रत्येक राजयामध्ये मुनस्लम समुदायाचे प्रमाण हे लक्षणीय स्वरूपाचे असल्यामुळे प्रत्येक मतदार सांघात मुनस्लम मतदाराांचा वाटा हा लक्षणीय स्वरूपाचा आहे. म्हणूि जया उमेदवाराच्या पाठीमागे हा समुदाय उभा राहतो तो उमेदवार हा निनितपणे नवजयी होतो हे आत्तापयंतचे सूत्र होते. याचा र्ायदा देिातील काही राजकीय पक्षाांिी उचलला ही वस्तुनस्थती आहे. देिातील काही मुनस्लम बहुल भागातील मतदार सांघाचा नवचार करता काही मुनस्लम बहुल भागातूि मुनस्लम उमेदवारच निवडूि येतािा आपल्याला नदसूि येतात . परांतु मतदारसांघनिहाय निवडणुकीच्या राजकारणात मुनस्लम समुदायाांला कोणतीही सांधी िसल्याचे नदसूि येते. आज देिात मुनस्लमाांचे प्रनतनिनधत्व करण्याचा दावा करणारे काही राजकीय पक्ष अनस्तत्वात आहेत. त्यामध्ये प्रामुख्यािे ऑल इांनडया मजनलस-ए-इत्तेहादुल मुनस्लमीि, जमात-ए-इस्लामी, जमात-ए-इस्लामी नहांद, ऑल इांनडया मुनस्लम मजनलस इ. पक्षाच्या माध्यमातूि सुद्धा मुनस्लम अल्पसांख्याक आपला राजकीय हक्क जागृत ठेवण्याचा प्रयत्ि करतािा नदसूि येतात. म्हणजेच निवडणुकाांच्या वेळी व आपल्या राजकीय हक्काच्या दृनष्टकोिातूि जो राजकीय पक्ष आपल्या राजकीय भूनमका अवगत करेल त्या पक्षाच्या पाठीमागे उभे राहण्याची भूनमका ही मुनस्लम समुदायाची असते असे नचत्र आपल्याला नदसूि येते.त्यामुळे या राजकीय र्ाय्ाचा नवचार करता आनण राजकीय सत्ता प्राप्त करण्यासाठी या नठकाणी बहुसांख्याांक आनण मुनस्लम समुदायाांमध्ये साांप्रदानयक ध्रुवीकरण करण्याचा नवचार आज देिात मोठ्या प्रमाणात केला जात आहे. आज देिात लोकिाही पद्धत स्वीकारल्यामुळे लोकिाहीत निवडणुकाांिा असलेले महत्त्व पाहता आज देिाची राजकीय पररनस्थती निवडणुकीच्या माध्यमातूि बदलण्यासाठी या नठकाणी साांप्रदानयकतेचे ध्रुवीकरण करण्यात राजकीय पक्ष या नठकाणी यिस्वी होतािा आपल्याला नदसूि येतात. म्हणूि लोकिाहीत munotes.in

Page 84

भारतातील निवडणूक प्रनिया
84 अल्पसांख्याक उपेनक्षत िाहीत तर त्या लोकिाहीत अल्पसांख्याांकाांच्या मताचा खेळ करूि राजकीय सत्ता नमळवण्याचे साधि हा आज अल्पसांख्याांक समुदाय ठरतािा आपल्याला नदसूि येतो. भारतीय राजकीय व्यवस्थेचा आनण राजकीय पक्षाांचा नवचार करता आज देिात भाजप हा उच्चभ्रू, नहांदू आनण सोबतच आनदवासी, ओबीसी समाजाचे पाठबळ नमळवतािा आपल्याला नदसूि येतो. एकांदरीतच एकेकाळी कााँग्रेसचे पाठीराखे असलेले आनदवासी, मुनस्लम, दनलत आज हे ही मतदार काही प्रमाणात भाजपकडे मोठ्या प्रमाणात वळतािा आपल्याला नदसूि येतात. म्हणजेच कााँग्रेसच्या राजवटीत अल्पसांख्याकाांिा एक प्रकारची सवलत नमळते हा जो काही एक सांदेि भाजपिे पुढे आणला तो मतदारापयंत यिस्वीररत्या भाजप पोहोचवण्यात यिस्वी झाला आहे.त्यामुळे आज देिात मोठ्या प्रमाणात साांप्रदायकतेचे ध्रुवीकरण झालेले आपल्याला नदसूि येते.वास्तनवक पाहता आज भारतातील वेगवेगळ्या धमााचे धानमाक स्वरूप पाहता आज धमााच्या आधारावर मते नमळवणे हा एक कलमी कायािम राजकीय पक्षाांिी राबवलेला आहे त्यामध्ये अल्पसांख्याांक नकांवा प्रभावी समाज ही यात पाठीमागे िाहीत. एकांदरीतच अल्पसांख्याांकाांचा निवडणुकीतील सहभाग पाहता साांप्रदानयक ध्रुवीकरणा सोबतच प्रबळ जाती समूहाची मते एका राजकीय पक्षाला जातात त्यावेळी अल्पसांख्याांकाांची भूनमका काय असते? देिातील बहुपक्ष पद्धतीचे स्वरूप पाहता अल्पसांख्याांकाचे मत निवडणुकीत काही र्रक पडू िकतात का? याचा नवचार अल्पसांख्याांकाच्या राजकारणातील भूनमका/सहभाग तपासतािा आपल्याला करावा लागतो.आज देिाच्या समकालीि राजकीय व्यवस्थेचा नवचार करतािा आज उजव्या नवचारसरणीची मोठी चालती आहे आनण त्यासोबतच उजव्या नवचारसरणीला नवरोध करण्यासाठी आज अिेक नठकाणी वेगवेगळ्या प्रकारच्या युती आनण आघाड्या होतािा आपल्याला नदसूि येतात. युती आनण आघाडीच्या माध्यमातूि आपला जो नवरोधक आहे त्या नवरोधकाला िामोहरण करण्याच्या सांदभाात अल्पसांख्याांक समूह त्यावेळी बहुसांख्याांकाच्या नवरोधात आपली भूनमका मतपेटीतूि वटवतािा आपल्याला नदसूि येतात. त्यामुळे अल्पसांख्याांकाांच्या मताचा जयावेळेस आपण नवचार करतो त्यावेळी अल्पसांख्याांकाची मते ही एक निणाायक स्वरूपाची असतात आनण त्यावेळी अल्पसांख्याांक समूह त्या मतदारसांघाचा निणाय नर्रवण्याची क्षमता त्याांच्यामध्ये ठेवतात ही या अल्पसांख्याांकाच्या राजकारणातील सहभागाची महत्त्वाची भूनमका आपल्याला अधोरेनखत करता येईल. २०१९ च्या लोकसभा निवडणुकीचा नवचार करता लोकसभेसाठी एकूण २७ मुनस्लम खासदार लोकसभेवर निवडूि गेलेले आहेत.एकूण धानमाक रचिेच्या दृष्टीिे १७ लोकसभेत ९०.४% खासदार हे नहांदू आहेत.जयामुळे मुनस्लमाांचे प्रनतनिनधत्व ४.८% इतर धानमाक अल्पसांख्याक, जसे की िीख आनण नििि ४% खासदाराांचे प्रनतनिनधत्व करतात. munotes.in

Page 85

समूह आनण निवडणूक
सहभाग
85 आज अल्पसांख्याक समुदायाकडूि त्याांच्या सामानजक-साांस्कृनतक आनण धानमाक परांपराांवर ठाम राहण्याचा जयावेळी प्रयत्ि होतो त्यावेळी त्याांिा राजकीय पानठांबा देण्याचा प्रयत्िही अिेक राजकीय पक्ष आपल्याला करतािा नदसूि येतात. तर अल्पसांख्याांक समुदायाचे आपल्याला मते नमळत िाहीत हा नवचार डोक्यात ठेवूि अल्पसांख्याांक समुदायाच्या सामानजक साांस्कृनतक धानमाक परांपराचा नवरोध करण्यासाठी काही राजकीय पक्ष ही या नठकाणी भूनमका घेतािा आपल्याला नदसूि येतात. त्यामुळे अल्पसांख्याांकाांचा राजकारणातील सहभाग पाहता प्रबळ जाती समूहाच्या आधारावर अल्पसांख्याांकाचा होणारा छळ आनण त्यातूि येणाऱ्या त्याांच्या हक्काांवर येणारी गदा पाहता अल्पसांख्याक राजकारण हे प्रबळ जाती समूहाच्या राजकीय पक्षाांच्या नवरोधात ठामपणे भूनमका घेतािा आपल्याला नदसूि येते. अल्पसांख्याांकाची होणारी राजकीय गळचेपी पाहता आज अल्पसांख्याांक िेतृत्वािे व्यावहाररक दृनष्टकोिातूि निवडणुका लढवण्यावर भर नदला आहे. त्यामुळे आज देिात अल्पसांख्याांक समुदायाचा पानठांबा नमळवण्यासाठी राजकीय पक्षाांमध्ये मोठ्या प्रमाणात चढाओढ लागलेली नदसूि येते. यातूिच आज देिात वेगवेगळ्या राजकीय आघाड्या युत्या निमााण होतािा आपल्याला नदसूि येतात. त्यामध्ये प्रामुख्यािे अल्पसांख्याक समाजाच्या नहतािी जे सांबांनधत आहेत नकांवा ते आपल्यािी सांवाद साधू िकतात अिा घटकाांच्या पाठीिी अल्पसांख्याांक समूह उभे राहतािा नदसूि येतात. त्यामुळे आज अल्पसांख्याांक समूहाच्या मताांमध्ये र्ूट होतािा नदसूि येत िाही. एकांदरीतच आज अल्पसांख्याांक मताचा वाटा नमळवण्यासाठी प्रत्येक राजकीय पक्ष वेगवेगळ्या घोषणा करतािा आपल्याला नदसूि येतात वास्तनवक पाहता या घोषणा तत्कालीि स्वरूपाच्या असतात त्यामुळे अल्पसांख्याक समूहािे आपले राजकारण करतािा दीघाकालीि कोणते पररणाम आपल्या समुदायावर होणार आहेत याचा नवचार करूि आपल्या राजकीय भूनमका ह्या पुढे िेल्या पानहजे तरच अल्पसांख्याांकाांचा राजकारणातील सहभाग हा वाढेल यात िांका िाही. सारांश:
munotes.in

Page 86

भारतातील निवडणूक प्रनिया
86 देिातील प्रबळ राजकीय समूहािे दनलत, मनहला, अल्पसांख्याांक, आनदवासी याांिा कायमच उपेनक्षत ठेवलेले आहे. त्यामुळे राजकारणातील वांनचत समूहाचा राजकीय सहभाग पाहतािा त्याांच्या राजकीय सहभागाचे प्रमाण काही अांिी वाढत असले तरी ते भारतीय लोकिाहीच्या दृनष्टकोिातूि नचांतिीय स्वरूपाचे आहे. त्यामुळे जोपयंत लोकिाहीत वांनचत समूहाचा राजकीय प्रनियेतील सहभाग वाढत िाही तोपयंत लोकिाहीचे सामानजकीकरण होणार िाही. यासाठी देिातील वांनचत समूहािे आपल्या राजकीय हक्कासाठी आता जागृत होण्याची वेळ आलेली आहे. आपली ÿगती तपासा १. भारतातील निवडणूक सहभाग या नवषयी मानहती साांगा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. मनहलाांचा निवडणुकीतील सहभाग यानवषयी मानहती नलहा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ अिधक वाचनासाठी संदभª कपूर, एस आनण ए म गेसि. (2020), 'भारतातील प्रादेनिकता आनण आनदवासी असुरनक्षतता', SSRN ऑिलाइि जिाल्स. अलोन्सो सोनिया आनण रुबेि रुइझ-रुनर्िो (2007), "िवीि लोकिाहीमध्ये राजकीय प्रनतनिनधत्व आनण वाांनिक सांघषा", युरोनपयि जिाल ऑर् प नलनटकल ररसचा. नवमर अाँनियास, लासा-एररक सेडरमि आनण ब्रायि नमि (2009), "जातीय राजकारण आनण सिि सांघषा: िवीि जागनतक डेटा सेटचे क नन्र्गरेििल नवश्लेषण", अमेररकि समाजिािीय पुिरावलोकि. सेडरमि लासा-एररक, अाँनियास नवमर आनण ब्रायि नम (2010), “वाांनिक गट बांड का करतात? िवीि डेटा आनण नवश्लेषण", जागनतक राजकारण. https://eci.gov.in/ munotes.in

Page 87

समूह आनण निवडणूक
सहभाग
87 https://www.epw.in/engage/article/electoral-alliances-and-majority-versus-minority https://scroll.in/article/925440/verdict-2019-in-charts-and-maps-nearly-half-of-indias-muslim-mps-come-from-only-two-stateshttps://www.loksatta.com/lokprabha/women-career-in-politics-393896/ ❄❄❄❄❄❄❄munotes.in