Page 1
1 १ अ
भाषाांतर : सैद्धान्ततक न्िचार
अ १) भाषाांतर, अनुिाद, रूपाांतर, अिााचीनीकरण या स्िरूप भेदाांची चचाा
२) लन्लतसान्हत्याचे भाषाांतर साांस्कृन्तक भेदाांचे सांदभाांचे महत्त्ि
१.० उद्देश
१.१ प्रस्तावना
१अ.१ भाषाांतर, अनुवाद, रूपाांतर, अवााचीनीकरण या सांकल्पना
१अ.१.१ भाषाांतर
१अ.१.१.१ भाषाांतर सांकल्पना
१अ.१.१.२ भाषाांतर प्रकार
१अ.१.१.२ अ) शास्त्रीय ग्रांथाचे भाषाांतर
१अ.१.१.२ ब) ववववध सावहत्य प्रकाराांचे भाषाांतर
१अ.१.१.२ क) धावमाक ग्रांथाचे भाषाांतर
१अ.१.१.३. भाषाांतरकार आवण भाषाांतर
१अ.१.२ अनुवाद सांकल्पना
१.अ.१.२.१ अनुवादकाची भूवमका
१अ.१.३ रूपाांतर सांकल्पना
१अ.१.४ अवााचीनीकरण सांकल्पना
१अ. २ लवलत सावहत्याचे भाषाांतर – साांस्कृवतक भेदाांचे सांदभाांचे महत्त्व
१अ. २.१ लवलत सावहत्याचे भाषाांतर
१अ. २.१.१ कादांबरी : वाङ्मय प्रकार
१अ. २.१.२. कववता : वाङ्मय प्र कार
१अ. २.१.३ नाटक : वाङ्मय प्रकार
१अ. २.२. साांस्कृवतक भेदाांचे महत्त्व
१अ. २.२.१ सावहत्य आवण सां ती:
१अ. २.२.२ लवलत सावहत्यकृतींची भाषाांतरे:
१अ. २.२.३ मयाादा
१.३ साराांश
१.४ सांदभाग्रांथ सूची
१.५ सांभाव्य प्रश्न
munotes.in
Page 2
भाषाांतर कौशल्य
2 १.० उद्देश हा घटक अभ् या सल् यानांतर आपल् याला पुढील उद्देश साध् य करता येईल.
१) भाषाांतर, अनुवाद, रूपाांतर व अवााचीनीकरण या सांकल्पनाांचा सैद्ाांवतक पररचय
करून घेता येईल.
२) लवलत सावहत्याच्या भाषाांतराचे स्वरूप स्पष्ट होईल.
३) लवलत सावहत्याच्या भाषाांतरामधील साांस्कृवतक भेदाांच्या सांदभाांचे महत्त्व ध् यानात
येईल.
४) लवलत सावहत् या तील भाषाांतरात ववववध सावहत् यप्रकारानुसार साांस् कृवतक सांदभाांचे
महत् त् व ध् यानात येईल.
१.१ प्रस्तािना भारतामध्ये व भारताबाहेर ववववध भाषा बोलल्या जातात. या भाषाांमध्ये अनेक प्रकारचे
सावहत्य वनमााण होत असते. या सावहत्यातील ज्ञानानुभव एका भाषेतून दुसऱ्या भाषेत
पोहचवण्यासाठी भाषाांतराची गरज अवधकतेने भासू लागली. मानवी जगण्याची शैली जस
जशी ववकवसत होऊ लागली तस तशी ही भाषाांतरेही वाढू लागली. भारतामध्ये या
सगळ्याला इांग्रजाांचे आगमन हे महत्त्वाचे कारण ठरले. मुळात भारतामध्येच ववववध भाषा
बोलल्या जातात. त्या त्या भाषेत उच्चकोटीचे सावहत्यही वनमााण होत होते. पण ते सवा त्या
त्या भाषाप्रदेशापुरते मयाावदत रावहले होते. इांग्रजाांच्या आगमनानांतर त्याांना भारतात सत्ता
स्थापना करायची असल्याने त्याांनी भावषक आदानप्रदान वाढववले. त्यामुळे साहवजकच
भाषाांतराचे महत्त्व वाढत गेले. १८१८ नांतर असे भावषक आदानप्रदान वाढल्यानांतर ते
सावहत्य क्षेत्रातही रुजत गेले. त्यामुळे या कालखांडाला 'भाषाांतर युग' म्हटले जाऊ लागले.
सदरील घटकामध्ये आपण भाषाांतर ही सांकल्पना समजून घेणार आहोत. तसेच भाषाांतर
या शब्दाच्या अथााजवळ जाणाऱ्या अनुवाद, रूपाांतर आवण अवााचीनीकरण या सांकल्पनाांचा
ववस्ताराने ववचार इथे करणार आहोत.
१अ.१ भाषाांतर, अनुिाद, रूपाांतर, अिााचीनीकरण या सांकल्पना १अ.१.१ भाषाांतर:
मराठीत भाषाांतराची सुरूिात:
भारतात विवटशाांचे राज्य सुरू झाल्यानांतर मराठीत भाषाांतराचा ववचार सुरू झाला.
‘महाराष्ट्रात भाषाांतराच् या इवतहासाच् या आरांभकाळात ववष्ट्णुशास्त्री वचपळूणकर आवण श्री.
म. माटे याांनी भाषाांतराववषयी महत्त्वाचे ववचार माांडले. ते मुख्यत्वे पाश्चात्त्य भाषाांतर
ववचाराच्या आधाराने. वचपळूणकराांनी ‘भाषाांतर’ या वनबांधात ‘भाषाांतररत वस्तूचे मूळचे सवा
गुण भाषाांतरात असायला हवेत’ असे मत माांडले. आगरकराांनी ‘ म्लेट’चे ‘ववकारववलवसत ’
या नावाने १८८२ मध्ये भाषाांतर केले. या काळात अनेक भाषाांतरे झालीत त् यामुळे या munotes.in
Page 3
भाषाांतर : सैद्ावततक ववचार-अ
3 काळाला (१८२० ते १८७५) ‘भाषाांतर युग’ म्हटले आहे. उद्बोधन, रांजन इ. उद्देशाांनी या
का त ववववध प्रकारची भाषाांतरे झाली. ही भाषाांतरे प्रामुख्याने शब्दश: भाषाांतरे होती.
१अ.१.१.१ भाषाांतर सांकल्पना:
भाषाांतर या शब्दाचा प्रचवलत अथा एका भाषेतील मजकूर दुस एखाद्या भाषेत
उतरववण्याची प्रविया असा आहे. भाषाांतर या शब्दाचा इांग्रजी पयााय ‘Translation ’ असा
आहे. मोल्सवथा याांच्या मराठी – इांग्रजी कोशात भाषाांतर या शब्दाची नोंद असून त्याचा
इांग्रजी पयााय ‘Translation ’ असाच वदला आहे. ज्या भाषेत मू चा मजकूर असतो वतला
‘मू भाषा’ असे म्हणतात. ज्या भाषेत मजकुराचे भाषाांतर करावयाचे वतला ‘लक्ष्य भाषा’
असे म्हणतात. लक्ष्यभाषा जर मा तृभाषा असेल तर भाषाांतर सवाात जास्त सुकर होते. मूळ
भाषा आवण लक्ष्य भाषा या सहोदर भाषा असतील तर त्याांचे आपापसात होणारे भाषाांतर
नेहमीच सोपे ठरते. त्या दोतही भाषा वभतन कु तील असतील आवण भौगोवलक आवण
साां वतक दृष्ट्या खूपच दूरच्या असतील तर भाषाांतरातील अडचणी वाढत जातात.
त्यामु भाषाांतराचे यशापयश भाषाांतरकाराचे दोतही भाषाांचे ज्ञान, त्या भाषाांचे परस्पर सांबांध
इत्यादीवर अवलांबून असतात. भाषाांतर ही एक गुांतागुांतीची प्रविया आहे. ‘भाषाांतरा’चे काही
एक शास्त्र साांगणे शक्य असले तरी प्रत्यक्ष ‘भाषाांतर’ ही एक व्यविवनष्ठ कला आहे. ‘एका
भाषेत व्यि केलेले ववचार दुस भाषेत व्यि करण्याची प्रविया म्हणजे भाषाांतर.’ प्रत्येक
राष्ट्राची, रा ची, समाजाची, स्वत:ची अशी एक भाषा असते आवण त्यातून व्यवहार होत
असतात. इतराांच्या भाषेतील ज्ञान आपल्या भाषकाांपयांत पोहचले पावहजे या गरजेतून
भाषाांतराची गरज वनमााण झालेली वदसून येते.
अवतप्राचीन का पासून सावहत्य क्षेत्रात भाषाांतराच्या माध्यमातून आदानप्रदान होत आले
आहे. ववववध भाषाांमधील ववववध कला ती मानवी जीवनाला प्रेरणा, मावहती, ज्ञान, आनांद
देतात.
भालचांद्र नेमाडे याांच्या मते, ‚भाषाांतर ही एका सांवहतेचे एका भावषक साां वतक
आवरणातून दुस भावषक – साां वतक आवरणात स्थानाततरण करणारी द्वैभावषक
प्रविया आहे.‛
१अ.१.१.२ भाषाांतर प्रकार:
भाषाांतरामागील उद्देशािरून भाषाांतराचे प्रकार ठरतात.
१) मूलन्नष्ठ भाषाांतर: ‘मू भाषेतील सांवहता शब्दश: साांगण्याच्या उद्देशातून सांवहतेला
प्राधातय वदले जाते. ‘अशा भाषाांतराला मूलवनष्ठ भाषाांतर असे म्हणतात.’
२) लक्ष्यन्नष्ठ भाषाांतर: ‘यामध्ये मू सांवहतेची भाषा समजावून साांगण्याचा उद्देश नसतो
तर मू सांवहतेच्या आशयाचे लक्ष्य भाषेच्या अांगाने भाषाांतर केले जाते.’
३) मुक्त भाषाांतर: भाषाांतराचा मुि भाषाांतर म्हणून एक प्रकार आहे. यामध्ये मू तीचा
शब्दश: अनुवाद न करता मू ती वाचल्यानांतर वतचा जो काही अथा स्मरणात
रावहलेला असतो तो लक्ष्य भाषेत साांवगतला जातो. हे भाषाांतर रूपाांतराचा प्रकार
म्हणून मानता येइाल. पण एखाद्या हुशार भाषाांतरकाराने मू ती चाांगली लक्षात ठेवून
अगदी मु बरहुकूम वतची प्रवतवनवमाती केली तर ते रूपाांतर न ठरता भाषाांतर ठरेल. या munotes.in
Page 4
भाषाांतर कौशल्य
4 प्रकारामधून भाषाांतरकार मू लेखकाच्या शैलीपेक्षा स्वत:च्या शैलीत वलहू शकतो.
त्यामु हे भाषाांतर स्वाभाववक वाटते. या प्रकाराला भावानुवाद, भावाथा भाषाांतर, स्वैर
भाषाांतर इ. नावाांनीही ओ खले जाते. या स्वैर भाषाांतराला ‘भाषाांतर’ या सांकल्पनेत
बसवता येत नाही.
४) सर्ाक भाषाांतर: या प्रकारात आशयाची प्रवतवनवमाती बरोबरच सांपूणा दयाानुभवाची
प्रवतवनवमाती असते. यामध्ये ध्ववनयोजना, शब्दयोजना, वाक्यरचना, म्हणी,
साां वतक शब्द, सामावजक सांकेत, उपमादी अलांकार, प्रवतमा, छांद इत्यादींचा
समावेश होतो. या प्रत्येक घटकाने वनवमाती करता येइालच याचा भाषाांतरकाराने
शोध घेतला पावहजे. यातील काही घटकाांचे काया लक्ष्यभाषेत सांपूणापणे वेग असू
शकते. तसेच भाषाांतरकार या प्रत्येक घटकाचा भाषाांतर करताना ववचार करेलच असे
नाही, तो वनवमातीच्या प्रवाहात वलहीत असतो. त्याप्रमाणे भाषाांतरकारही त्याचे
भाषाांतरावरील प्रभुत्व, त्याची आकलनक्षमता , सांवेदनक्षमता आवण भाषाांतरामागची
उत्कटता याांच्या आवेगात लेखन करत असतो. अशा प्रसांगी तो मू कलाकृतीपेक्षाही
सरस भाषाांतर करू शकतो. भाषाांतराचे काही प्रकार आहेत. भाषाांतराचा मुि भाषाांतर
म्हणून एक प्रकार आहे. सजाक भाषाांतर या प्रकारात आशयाची प्रवतवनवमाती बरोबरच
सांपूणा नुभवाची प्रवतवनवमाती असते.
अशाप्रकारे भाषा व्यवहारात ववषयानुसार जसे प्रकार वनमााण होतात, तसेच त्याांच्याशी
सांबद् भाषा व्यवहारानुसार भाषाांतरात पुढील प्रकार पडतात.
१अ.१.१.२- अ) शास्त्रीय ग्रांथाचे भाषाांतर:
शास्त्रीय ग्रांथाची भाषा पररभाषावनष्ठ असते. ग्रांथाांचे लक्ष्यभाषेत भाषाांतर करताना
लक्ष्यभाषेत त्या ववषयातील समाांतर पररभाषा वापरावी लागते. वकत्येकवे भारतीय
भाषाांमध्ये पररभाषा नसल्याने सां त भाषेतील शब्दाांचा वापर केला आहे. त्यामु असे
भाषाांतर बोजड झाले आहे. एन.सी.इा.आर.टी. ने शालेय अभ्यासिमातील मराठीतील
भाषाांतरे इांग्रजीपेक्षा बोजड झाली होती. टाटा इवतटट्यूट ऑफ फांडामेंटल ररसचा या सांस्थेने
पाठ्यपुस्तकाांच्या सुलभीकरणाचा प्रकल्प हाती घेतला होता. स. गां. मालशे याांनी
Rene Wellk च्या A Theory of Literature थाचे ‘सावहत्यवसद्ातत ’ या
शीषाकाने भाषाांतर केले, हे एक चाांगले भाषाांतर आहे. प्रा. गो. वव. करांदीकराांनी ऑ
ॲरर टलच्या ‘पोएवटक्स’ या ग्रांथाचे केलेले भाषाांतरही एक उ ष्ट भाषाांतर म्हणून प्रवसद्
आहे. शास्त्रीय ग्रांथाांच्या भाषाांतरासाठी योग्य ते पाररभावषक शब्द शोधणे, त्याांचा
वबनचूकपणे, सुसांगत पद्तीने वापर करणे हे कठीण काम आहे. त्यामु शास्त्रीय ग्रांथाच्या
भाषाांतराांसाठी लक्ष्यभाषेत सहज समजेल अशी पररभाषा तयार करणे हे भाषाांतरकाराचे
प्रमुख काया आहे. शास्त्रीय ग्रांथात इतर फापट पसा ची अपेक्षा नसते. अगदी मोजक्या
शब्दात मजकुराची माांडणी करणे आवश्यक असते.
शास्त्रीय ग्रांथाांची भाषा पररभाषावनष्ठ असते. भारतीय भाषाांमध्ये पररभाषा नसल्याने सां त
भाषेतील शब्दाांचा वापर केला आहे. लवलत सावहत्यातील बोली भाषेमु त्याचे भाषाांतर
करणे कठीण होते. munotes.in
Page 5
भाषाांतर : सैद्ावततक ववचार-अ
5 १अ.१.१.२- ब) न्िन्िध सान्हत्य प्रकाराांचे भाषाांतर:
लवलत सावहत्याचे भाषाांतरही एक प्रकारची नववनवमातीच आहे. मू लेखकाची भूवमका
समजावून घेणे, कला तीचे सम्यक आकलन होणे आवण त्याची लक्ष्यभाषेत पुन:वनवमाती
करणे या टप्पप्पयातून जावे लागते. प्रत्येक सावहत्य प्रकाराचा आत्मा कशात आहे हे शोधून,
तो ज्या शैलीत अवभव्यि केला गेला आहे तो जसाच्या तसा भाषाांतररत करणे ही दुरापास्त
गोष्ट आहे. परांतु भाषाांतरकाराला लेखकाची सावहत्यप्रेरणा, सृजनप्रविया, भावषक
अथावनणायन, सांदभा, साां वतक सांदभा, भावषक वातावरण इत्यादी बाबींचा ववचार मू
भाषेच्या लेखकाप्रमाणेच करावा लागतो. या भाषाांतरात ‘काय साांगायचे’ आहे वकांवा ‘कसे
साांवगतले आहे’ या दोतहींचा समतवय साधावा लागतो. ववषयाच्या आकलनाबरोबरच भावषक
आकलन व त्याचा उपयोग हा मह त्त्वाचा मुद्दा आहे. म्हणी, वाक्प्रचार, व्यांजना, लक्षणा या
शब्दशिींची जाण या बरोबरच व्याकरवणक, अथावाही शब्दाांची माांडणी याकडे लक्ष देणे
महत्त्वाचे आहे.
इतर कोणत्याही सावहत्य प्रकाराांच्या भाषाांतरापेक्षा कववतेचे भाषाांतर ही अवधक कठीण गोष्ट
असते. भाषाांतरकाराला कववतेचे शब्द आवण त्यातून सूवचत होणारा आशय समजून घेऊन
कववतेचा ‘घाट’ आवण ‘रचनाबांध’ भाषाांतरात उतरवणे महत्त्वाचे असते. जेव्हा समतुल्य
रचनाबांध भाषाांतराच्या भाषेत उपलब्ध नसतील तेव्हा भाषाांतराला नवे रचनाबांध तयार
करावे लागतात. नाटक या प्र रामध्ये घाट, सांरचनात्मक तत्त्वे आवण भाषाही
भाषाांतरकाराला ववशेष लक्षात घ्यावी लागते. नाटकातील श्यात्मकता, साां वतक
सांदभाांचे देशीकरण याांचे सममूल्य प्रस्थावपत करावे लागते. परांतु साां वतक वभतनतेमु
मू सांवहतेतील भाषेच्या साां वतक अथाांचे पदर भाषाांतरात वनमााण करण्याचा प्रश्न
भाषाांतरकारासमोर आव्हानात्मक ठरतो.
१अ.१.१.२- क) धान्माक ग्रांथाचे भाषाांतर:
धावमाक ग्रांथ हे भाववकाांच्या श्रद्ेचा ववषय असतो. त्यातील मांत्र, पदे, ऋचा इतर मजकूर
याांचे भाषाांतर मू अथा समजावून घेऊन केले पावहजे. येथे धमाश्रद्ाांना धक्का न पोहचता
भाषाांतर करावे लागते.
धावमाक ग्रांथाचे भाषाांतर ही शास्त्रीय ग्रांथाच्या भाषाांतराइतकेच काटेकोर असावे लागते.
धावमाक ग्रांथाांच्या भाषाांतरामध्ये मू ग्रांथातील सांकल्पना लक्ष्यभाषेत योग्य प्रकारे व्यि
करता येत नाहीत. बायबलमधील वस्पररट, इवव्हल वस्पररट ड्स वस्पररट, सोल या
सांकल्पना मराठीत आणताना भारतीय वेदाांमधील सांकल्पनाांचा त्याांच्यावर प्रभाव पडतो.
धावमाक लोक इतके क र असतात, की याबाबतीत थोडी देखील तडजोड करायला तयार
नसतात. पांवडता रमाबाइांनी ‘बायबलचे’ भाषाांतर करताना (१९२२) ‘पुत्र’ हा शब्द घ्यायला
नकार वदला. कारण ‘पुत्र’ शब्दाची मु तली सां तमधील व्युत्पत्ती ‘पुत नाम्न:नरकात्
त्रायते असौ’ अशी आहे. यामधली नरक कल्पना विस्ती धमाात नसल्यामु त्याांनी तो शब्द
वापरला नाही. तसेच ‘परमेश्वर’ हा शब्दही टा ला आहे. कारण इाश्वर एकच असताना
त्याच्यासाठी ‘परम’, ‘अांबर’, ज्येष्ठ, कवनष्ठ, असे सापेक्ष शब्द सांभवत नाहीत असे त्याांचे मत
होते. munotes.in
Page 6
भाषाांतर कौशल्य
6 रत्नाकर हरी के कर याांनी (१९८५) बायबलचे भाषाांतर करताना मू ग्रीक शब्दाांऐवजी
मराठी पयाायी शब्द न घेता त्या शब्दाांचा अथा व अतवयाथा शोधून पाश्वाभूमी व इवतहासासह
सववस्तर वटपणे वदलेली आहेत. त्यामु त्याांनी केलेले बायबलचे भाषाांतर हे अनुरूप,
मावमाक झाले आहे.
१अ.१.१.३. भाषाांतरकार आन्ण भाषाांतर:
भाषाांतरकाराला स्त्रोत भाषेचे आवण लक्ष्यभाषेचे पररपूणा ज्ञान असणे पूरेसे नाही, तर दोतही
भाषाांचे अद्ययावत शास्त्रीय ज्ञान त्याला असावे. भाषाववज्ञानातील ध्ववनपररवतान,
अथापररवतान याांचा अभ्यास असणे गरजेचे आहे. आदशा भाषाांतरकाराचे वाचन हे
सातत्यपूणा असले पावहजे. भाषाांतररत रचना मू भाषेतील तीसारखी वकांबहुना तीच मू
आहे असे वाचकाला वाटणेही उत्तम भाषाांतराची कसोटी आहे. भाषाांतरात ‘काय साांगायचे’
आहे वकांवा ‘कसे साांवगतले’ आहे याचा समतवय उत्तम भाषाांतरात साधला जातो. भाषाांतर
ही एक कला आहे. ती सहज साध्य नसून पररश्रमाने प्राप्त होणारी कला आहे. आदशा
भाषाांतरकार स्वप्रवशवक्षत असतो. सरावाने त्याचा आत्मववश्वास वाढू लागतो आवण
अनुभवामु त्याला सफाइादार भाषाांतर करता येते. त्याला स्वत:ची भाषाांतर करण्याची
शैली घडवता येते. भाषाांतर, अनुवाद आवण रूपाांतर हे चाांगले करण्यासाठी त्याला
सफाइादार भाषाांतर करता आले पावहजे.
आजच्या सांगणक युगात ववववध भाषाांमध्ये भाषाांतर करणे शक्य झाले आहे. त्यामध्ये नवीन
पद्ती सतत वनमााण होत आहेत. पण शेवटी सांगणक यांत्राच्या काही मयाादा पडतात.
यांत्रयुगामु तांत्रज्ञानामु जग आता जव आले आहे. त्यामु ववववध देश, त्याांची
सां ती, त्याांचे सावहत्य याांच्यामध्ये आदानप्रदान होत आहे. यामु भाषाांतराला महत्त्व प्राप्त
झाले आहे.
१अ.१.२ अनुिाद सांकल्पना इांग्रजीमध्ये अनुवाद या शब्दाला Translation असा प्रवतशब्द वापरला आहे. परांतु
अलीकडे Translation शब्दाचा अथा भाषाांतर असा घेतला आहे. २१ व्या शतकाला
‘अनुवादाचे युग’ म्हटले जाते. ववववध भाषा आवण त्या भाषेतील सावहत्याचा अभ्यास
करण्याबरोबरच परस्परातील सां ती, ज्ञान–ववज्ञान आत्मसात करण्यासाठी अनुवादाचा
उपयोग होऊ लागला आहे.
‘पूवावसद् मजकुराचे स्पष्टीकरण, वववरण अथवा ववस्तार म्हणजे अनुवाद होय. मोल्स्वथाच्या
Repeating Another Speech or Ones own Tautology असे त्याचे अथा वदले
आहेत.
आपटे याांच्या ‘सां कोशात’ ‘Repetition, Repetition by way of Explanation,
Illustration or mentioned such as paraphrase or free translation,
supplementary repetition ’ असे त्याचे अथा वदले आहेत.
दाते याांच्या शब्दकोशात Translation पुतहा पुतहा साांगणे, पाठ साांगणे, स्पष्ट करणे असे
अथा वदले आहेत. हे सवा अथा ‘भाषाांतर’ या शब्दाच्या रूढ अथाापेक्षा खूप व्यापक आहेत. munotes.in
Page 7
भाषाांतर : सैद्ावततक ववचार-अ
7 त्यामध्ये धोकांप , स्पष्टीकरण, पुनरावॄत्ती, गद्यरूपाांतर, टीका इत्यादी सवा प्रकाराांचा
समावेश होतो. यावरून अनुवाद ही सांज्ञा व्यापक आहे हे स्पष्ट होते.
‘अनुवाद या व्यापक सांज्ञामध्ये भाषाांतर ही सामावणारी वतचा एक प्रकारचा वनदेश करणारी
सांज्ञा आहे. भाषाांतर हाही अनुवादच असल्याने त्यातही साराांश, ववस्तार, स्पष्टीकरण,
गद्यरूपाांतर, पद्यरूपाांतर इ प्रकार सांभवतात. पण एक भावषक अनुवादामध्ये सहसा न
आढ णारा एक प्रकार वभतनभावषक अनुवादामध्ये आढ तो. तो म्हणजे एका सांवहतेचा
अथा शब्दश: दुस भाषेमध्ये उतरवून प्रवतसांवहता तयार करणे, हा होय. याच प्रकाराला
रूढ अथााने भाषाांतर असे म्हणण्याचा प्रघात आहे. वभतनभावषक अनुवादाला रूपाांतर
म्हणण्याचा प्रघात आहे. त्यामध्ये मू सांवहतेला शब्दश: वचकटून न राहता वतच्या स्थूल
आशयावरच लक्ष केंवद्रत केलेले असते. भाषाांतरामध्ये मू तीचा शब्दश: अथा देण्याचा
प्रयत्न असतो, पण त्याचबरोबर मू तीतून वम णारा सौंदयाानुभव, व त्वानुभव इ.
शैलीजतय अनुभवही वाचकाांपयांत पोचवण्याचा प्रयत्न असतो. मू तीचा स्थूलाशय
वाचकाांपयांत पोचवण्याच्या कौशल्यापेक्षा वतचा शब्दश: अथा वतच्या शैली घटकाांसह दुस
भाषेत उतरवण्याचे कौशल्य सूक्ष्म असून भाषाांतर मीमाांसेमध्ये त्याचाच प्रामुख्याने ववचार
असतो.
‘एकूण अनुवाद प्रवियेववषयी सावाकावलक अशी काही तत्त्वे आपण साांगू शकत नाही.
अनुवाद ही सापेक्ष प्रविया आहे. अनुवाद कशाचा, कोणासाठी आवण कोण करतो आहे या
प्रश्नाांच्या उत्तरावर अनुवादाचे स्वरूप अवलांबून असते.
अनुवादक कोणत्या वाचक वगाासाठी अनुवाद करतो यावरही अनुवादाचे स्वरूप ठरते.
एखाद्या मराठी सावहत्य तीचा इांग्रजी अनुवाद इतर अमराठी भारतीयाांसाठी असेल तर
साां वतक सांदभाांचा खुलासा फार करण्याची आवश्यकता नसते. पण अ-भारतीय इांग्रजी
वाचकाला सा वजक, साां वतक तपशील पा भूमी स्वरूपात द्यावे लागतात.’
१.अ.१.२.१ अनुिादकाची भून्मका:
‘अनुवादक हा वेगवेगळ्या भाषाांवर प्रभुत्व असणारा असावा लागतो. याचबरोबर उ ष्ट
अनुवादासाठी अनुवादकास सांबांवधत दोतही भाषेतील सां तीची उत्तम जाण असावी
लागते. दोन भावषक समूहाांच्या राजकीय, सामावजक आवण साां वतक जावणवाांची मावहती
असावी लागते.
अनुवाद ही बहुभावषक प्रविया असल्याने ती एका भाषेतून वकांवा अनेक भाषाांतून
अवभस्तरीत होत असते. अनुवाद करताना ब चदा सावहवत्यक अवभव्यिींचा चुकीचा अथा
लावला जातो, समाजाच्या भावना भडकतील अशा स्वरूपाचे लेखन तो करतो अशा
सावहत्य ती जर अनुवावदत झाल्या तर सामावजक सांघषा वनमााण होतो.
‚अनुवाद करताांना केव सां तीची मावहती असून चालत नाही तर त्या भावषक समूहाांच्या
भौगोवलक रचनेची मावहती असावी लागते. शब्दाांच्या मू अथाापयांत जायचे असेल तर त्या
प्रदेशाची भूगोलाची मावहती असणे गरजेचे असते. कारण भाषावनवमाती आवण भाषाववकास
याांवर भौगोवलक रचनेचा प्रभाव असतो.‛ munotes.in
Page 8
भाषाांतर कौशल्य
8 भारतीय भाषाांमध्ये लवलत सावहत्याचे परस्पर अनुवाद होतात. भारतीय भाषाांचा
अनुवादासाठी सवाावधक सांपका इांग्रजीशी येतो. ही भाषाांतरे साधारणपणे तीन वगाात
मोडतात.
१) एका भारतीय भाषेतून दुस भारतीय भाषेत.
२) भारतीय भाषेमधून इांग्रजीत
३) इांग्रजीतून भारतीय भाषेत
पवहल्या वगाातील भारतीय भाषाांतगात अनुवादीत परस्पर देवघेव समान पात वर असते.
इांग्रजीतून भारतीय भाषाांमध्ये अनुवाद होतात ते भारतीय भाषाांची क्षमता वाढवण्यासाठी,
त्याांना अवधकावधक पुष्ट बनवण्यासाठी होतात.
मू भाषा आवण साध्य भाषा या दोतही भारतीय भाषाच असतील तर, सामावजक
जडणघडण, साां वतक परांपरा याांत थोडफार वेग पणा असला तरी ते समजायला फारशी
अडचण येत नाही. पण त्यापैकी एक भाषा परकीय असेल तर ही गोष्ट महत्त्वाची ठरते,
मु त ज्या गोष्टी त्याांच्या साां वतक, सामावजक परांपरेतच नसतील तर त्या उलगडून
साांगाव्या लागतात. उदा. मांग गौरी, झोपा उष्टां-खरकटां, तीट असे भाषाबाह्म सांदभा स्पष्ट
करून साांगावे लागतात.
‘मू भाषा आवण साध्य भाषा या जोडीतील भाषाांच्या सांरचना, त्याांचे स्वभाव याांच्याशी,
मू पाठ्याशी ते वनगवडत असतात. इांग्रजी आवण मराठी या भाषा घेतल्या तर उनोिी हे
इांग्रजी सांवेदना स्वभाषाचे वैवशष्ट्य आहे. भावनाांचे प्रदशान, ववशेषणाांची खैरात, उद्गार
वचतहाांची रेलचेल इांग्रजी भाषेच्या स्वभावातच बसत नाही. पण भावुकता, अवतशयोिी या
गोष्टी मराठीत नैसवगाक वाटतात. त्यामु मराठीचे इांग्रजीत जसेच्या तसे भाषाांतर केल्यास ते
अकारण अवतशयोिी वाटेल. आवण इांग्रजीचे जसेच्या तसे मराठीत केल्यास ती उनोिी
ठरेल. मू लेखकाचे शैली वैवशष्ट्य हाही मू पाठ्याचा प्राण असतो. पाठ्याच्या आशयाचा
तो अववभाज्य भाग असतो. या गोष्टीकडे दुलाक्ष झाल्यास भाषाांतराची हानी होते.
उदाहरणाथा – शेक्सवपयरच्या ‘ऑथेल्लो’ या नाटकात शेक्सवपयरने ऑथेल्लोच्या तोंडी
साधीसर भाषा वदली आहे पण वशरवाडकराांनी त्याची सौंदयापूणा भाषा वापरली आहे हे
पात्राच्या स्वभावाशी ववसांगत झाले आहे.’
मू लेखक आवण अनुवादक एकाच का तील असतील तर ते परस्पराांशी सांपका ठेवू
शकतात. अनुवादक आपल्या शांकाांचे समाधान खुद्द मू लेखकाकडून करून घेऊ
शकतात. पण मू पाठ्य जुतया का तील असेल तर मात्र वेग प्रश्न पडतात. उदाहरणाथा
– तुकारामाांच्या अभांगाचे भाषाांतर करताना अनुवाद भाषेचे रूप काहीसे जुनवट वापरावे की
आधुवनक? अशा वे मू पाठ्याचे दोन अनुवाद झाले तरी दोतही वेगवेगळ्या ने
पररणामकारक ठरतात. लवलत सावहत्यात असे अनुवाद उपकारकच ठरतात. पण वैचाररक
वाङ्मय असेल तर त्याचा अनुवाद आधुवनक भाषेत होणे अवधक उपयुि असते. कारण
यातून समकालीन समाजाला बोध घेता येणे सहज शक्य असते. munotes.in
Page 9
भाषाांतर : सैद्ावततक ववचार-अ
9 ‘वभतनभावषक अनुवादामध्ये रूपाांतर आवण भाषाांतर असे प्रकार असतात. त्याचप्रमाणे एक
भावषक अनुवादामध्येही केव आशयवनष्ठ आवण आशयरूपवनष्ठ असे प्रकार सांभवतात.
उदा. – ज्ञानेश्वराांच्या अ तानुभवावर १९ व्या शतकात हांसराज स्वामींनी समकालीन भाषेत
वतचा समओवी अनुवाद केला. तो समओवी अनुवाद असून जव जव शब्दश: केलेला
आहे. करांदीकराांनी ववसाव्या शतकात त्याचे अवााचीनीकरण केलेले आहे. त्याांचाही अनुवाद
समओवी असून शब्दश: केलेला आहे. हांसराजस्वामींचा भर ज्ञानेश्वरी ओवीचा आशय स्पष्ट
करून वतच्यातील तत्त्वज्ञान सुबोध करण्यावर आहे. तर ववांदा करांदीकराांचा प्रयत्न
ज्ञानेश्वराांच्या मू तीचा आशय त्याच्या सौंदयाानुभवाांसह वाचकाांपयांत पोचवण्याचा आहे.
हे दोतही प्रयत्न एक भाववक असल्याने त्याांना भाषाांतर म्हणता येणार नाही. हांसराज
स्वामींच्या अनुवादाला आशयवनष्ठ शब्दानुसार आवण ववांदा करांदीकराांच्या अनुवादाला
शैलीवनष्ठ शब्दानुवाद म्हणता येइाल. शैलीवनष्ठ अनुवादाला सजाक अनुवाद आवण शैलीवनष्ठ
भाषाांतराला सजाक भाषाांतर असे कल्याण का याांनी म्हटले आहे.’
१९७५ ते १९९१ या का त सुप्रवसद् कतनड लेखक वशवराम कारांत याांच्या
कादांब मराठीत अनुवावदत झाल्या आहेत. त्याांच्या कादांब चे अनुवाद वेगवेगळ्या
अनुवादकाांनी केले असून त्यामध्ये एकवाक्यता वदसून येते. अनेकवे सावहत्य अकादेमी,
शनल बुक रस्ट वतटनेंटल प्रकाशन, मेहता प्रकाशन, चांद्रकला प्रकाशन या सांस्थाांनी
ज्ञानपीठ पाररतोवषक ववजेत्या लेखकाांच्या कादांब अनुवावदत करून घेतल्या आहेत.
वशवराम कारांत याांच्या ‘तनमनाच्या भोव त’ आवण ‘डोंगराएवढा’ या कादांब चे
अनुवाद करताना अनुवादक उमा कुलकणी याांनी त्याांना प्रादेवशक सांदभाांचे कसे
अडथ आले यावर सववस्तर लेखन केले आहे. त्याांच्या कतनड प्रदेशातील वववशष्ट
प्रकारचा सुवावसक ताांदू वववशष्ट जातीचे आांबे, वनराइा या शब्दासाठी लेखकाशी सांपका
करून शब्दाांचे अथा समजून घ्यावे लागले होते. काही वे त्याांना बोली रूपाांचा वापर
करावा लागला. म्हणी, वाक्प्रचाराांचा अनुवाद रसभांग करणारे वाटतात.
एस. एल. भैरप्पपा याांच्या ‘वांशवॄक्ष’ या कादांबरीमध्ये एके वठकाणी गोज्जु भात डब्ब्यात
नेल्याचा उल्लेख आला आहे. गोज्जु भात या शब्दाचा अनुवाद करता न आल्याने तो शब्द
अनुवादकाला तसाच ठेवावा लागला. अशा काही मयाादा भाषाांतरकारावर पडतात.
मू पाठ्यातील आशयाशी इमान राखून मू लेखकाला जे अवभप्रेत आहे ते अनुवाद भाषेत
स्वाभाववक वाटेल, वाचकाला खटकणार नाही अशा पद्तीने आणणे ही अनुवादकाची
सवाात मोठी जबाबदारी असते. त्याला दोतही भाषाांशी साां वतक – सावहवत्यक – भावषक
इमान राखायचे असतात. असे अनुवादाचे वनयम, तत्त्व साांभा न अनुवाद केले तरी
अनुवादकाचा अनुभव, त्याांची कामाबद्दलची ओढ हे घटक महत्त्वाचे आहेत.
१अ.१.३ रूपाांतर सांकल्पना अनुवाद, रूपाांतर आवण भाषाांतर या वततही प्रविया एकसारख्या काया करीत असल्या तरी
या वततही प्रवियाांची उवद्दष्ट व कायापद्ती वभतन स्वरूपाची असते. ‘एखाद्या कला तीचा
आशय दुस रूपामध्ये, प्रकारामध्ये पुतहा माांडणे म्हणजे रूपाांतर होय.’ रमेश धोंगडे
याांनी ववश्वकोशात ही व्याख्या वदली आहे. ‚परभाषेतील सावहत्य तीचा आ वतबांध munotes.in
Page 10
भाषाांतर कौशल्य
10 साधारणपणे तसाच ठेवून बाकीचे अथााचे आवण रूपाचे बारकावे वग णे, बदलणे, नव्याने
आणणे म्हणजे रूपाांतर.‛
रूपाांतर करताना भाषाांतरकताा हा मुि स्वातांत्र्य घेत असतो. यावे तो केव स्त्रोत
भाषेतील मध्यवती कल्पना व आशयसूत्र घेत असतो आवण ते लक्ष्यभाषेच्या चौकटीमध्ये
बसवत असतो. यामु मू ची असलेली सावहत्य ती पूणापणे बदलून जाते. म्हणून याला
रूपाांतर असे म्हटले जाते. थोडक्यात परभाषेतील सावहत्य तीतील पात्राांची नावे, स्थल,
काल व वागण्या–बोलण्यातील रीतीतील बदलाांसह मू सावहत्य तीचे दुस भाषेत जे
रूप वसद् होते त्याला ‘रूपाांतर’ असे म्हणतात. उदाहरणाथा – ‘झुांजारराव (गो. ब. देवल) हे
शेक्सपीअरच्या ‘ऑथेल्लोचे’ रूपाांतर होय. रूपाांतराांचा उपयोग वचत्रपट, आकाशवाणी,
दूरदशान, सावहत्यक्षेत्र इत्यादीमध्ये केला जातो.
रूपाांतरकाराला रूपाांतर करताना काही वनयमाचे पालन करावे लागते.
१) ‘उगमभाषा-मूळ भाषा’ आवण ‘लक्ष्यभाषा’ याचे रूपाांतरकारास चाांगले ज्ञान हवे.
२) मूळ भाषेतील मजकुराशी प्रामावणक राहून आशय ववस्क त होणार नाही, याची
का जी घेणे गरजेचे आहे.
३) दोन भाषाांमधील व्याकरणाचे व भावषक वैवशष्ट्याांचे ज्ञान असणे गरजेचे आहे.
४) त्या त्या भाषेतील असलेल्या शब्दाांच्या अथाछटा, वाक्प्रचार, प्रतीके याांच्यावर
वतथल्या प्रदेशाचा आवण सां तीचा प्रभाव याचे भान ठेवणे गरजेचे आहे.
५) रूपाांतरकार हा व्यासांगी असावा लागतो. इवतहास, पुराण, अध्यात्म, सां ती याांचे
सांदभा त्याला माहीत असणे आवश्यक आहे.
‘अनुवादात भाषाांतरापेक्षा थोडी अवधक सवलत घेता येते. कारण अनुवाद हे एक प्रकारचे
स्वैर भाषाांतरच असते. रूपाांतर मात्र मु पासून अवधक दूर जाते. एखादे मूल दत्तक घ्यावे,
त्याचे नामकरण करावे, त्याच्यावर आपले सांस्कार करावे, आपल्याकडील चालीरीती व
सवयी त्याला वशकवाव्या अशाप्रकारे. वपांडप्र ती जरी मू ची रावहली तरी दशानवतान मात्र
मु पासून वेग व्हावे तसे रूपाांतराचे असते.
इांग्रजीतील शेक्सवपअरच्या ‘रोवमओ ण्ड ज्युवलएट’ या नाटकाचे रूपाांतर मराठीत
अनेकाांनी केले आहे. ‘शवशकला आवण रत्नपाल’ हे नारायण कावनटकर याांनी, ‘सां.
ताराववलास’ नावाने दत्तात्रय केसकर याांनी, ‘सां. शावलनी’ नावाने तुकाराम जावजी याांनी
केले आहे. श्री. ना. पेंडसे याांच्या ‘गारांबीचा बापू’ या मू कादांबरीचे नाटकात रूपाांतर केले
आहे.
१९६० ते १९७० या कालखांडात लोकवप्रय कादांब ची नाट्य रूपाांतरे मोठ्या प्रमाणावर
झाली. श्री. ना. पेंडसे, जयवांत द वी, अवनल बवे, रत्नाकर मतकरी, सतीश आ कर,
वसांत कानेटकर याांसारख्या नाटककाराांनी नाट्यरूपाांतर या क्षेत्रात नवनवीन प्रयोग केले
आहेत.’ रूपाांतरकाराला आपल्या कौशल्याने कला तीत कलावनवमातीचे अवधक स्वातांत्र्य
अनुभवता येते. त्याची अवभव्यिी करता येते. काहीवे कला तीचे रूपाांतर इतके munotes.in
Page 11
भाषाांतर : सैद्ावततक ववचार-अ
11 एकजीनशी, एकरूप पद्तीने होते की मू कला तीपेक्षा रूपाांतररत कला ती रवसकाांमध्ये
लोकवप्रय होते, त्यामु रूपाांतराचे महत्त्व वाढताना वदसते.
१अ.१.४ अिााचीनीकरण सांकल्पना एका भाषेत व्यि झालेला ववचार दुस भाषेत व्यि करणे म्हणजे भाषाांतर. पूवावसद्
मजकुराचे स्पष्टीकरण, वववरण अथवा ववस्तार म्हणजे अनुवाद होय. भाषाांतर, अनुवाद
लेखनाच्या विया सामातय नसून स्त्रोत भाषा आवण लक्ष्य भाषा या दोतहीवर अनुवादकाचे
सारखेच प्रभुत्व असावे लागते. ज्या साां वतक, सामावजक जीवनातून मू सावहत्य ती
जतमाला येते वतचे यथाथा आकलन अनुवादकाला होणे आवश्यक असते. ‘अनुवाद’ म्हणजे
केव शब्दाला प्रवतशब्द देणे नव्हे. मू सावहत्य तीतील जीवनाशय आवण जीवनचैततय
परभाषेत वजवांतपणे सांिवमत करणारी ती एक प्रविया असते. अनुवादामध्ये वभतनभावषक
अनुवाद असतात. त्यात रूपाांतर आवण भाषाांतर असे प्रकार असतात. त्याचप्रमाणे
एकभावषक अनुवाद केले जातात. त्याच्यामध्ये आशयवनष्ठ आवण आशयरूपवनष्ठ असे प्रकार
सांभवतात. ज्ञानेश्वराांच्या ‘अ तानुभवावर’ एकोवणसाव्या शतकात हांसराज स्वामींनी
समओवी टीका वलवहली आहे. कवववया ववांदा करांदीकराांनीही ववसाव्या शतकात त्याचे
अवााचीनीकरण केलेले आहे. ज्ञानेश्वराांची भाषा एकोवणसाव्या शतकात दुबोध झाल्यामु च
हांसराज स्वामींनी समकालीन भाषेत वतचा अनुवाद केला. तो समओवी अनुवाद असून
जव जव शब्दश: केलेला आहे. ववांदाांनी आपला अनुवाद समओवीमध्ये शब्दश: रूपाने
केलेला आहे. पण हांसराज स्वामीपेक्षा त्याांचा त्यामागचा उद्देश वेग आहे. हांसराज
स्वामींचा भर ज्ञानेश्वरी ओवीचा आशय स्पष्ट करून वतच्यातील तत्त्व ज्ञान सुबोध करण्यावर
आहे. तर ववांदा करांदीकराांचा प्रयत्न ज्ञानेश्वराांच्या मू तीचा आशय त्याच्या
सौंदयाानुभवासह वाचकाांपयांत पोचवण्याचा आहे. दोतही प्रयत्न एकभावषक असल्याने त्याांना
भाषाांतर म्हणता येणार नाही. हांसराज स्वामींच्या अनुवादाला ‘आशयवनष्ठ शब्दानुवाद’
आवण ववांदा करांदीकराांच्या अनुवादाला ‘शैलीवनष्ठ शब्दानुवाद’ म्हणता येइाल. मू
सावहत्य ती वाचल्यानांतर जो सौंदयाानुभव वाचकाला येतो, तशाच प्रकारचा अनुभव
देण्याचे हे दोतही प्रकार आहेत.
‘नामा म्हणे ग्रांथ श्रेष्ठ ज्ञानदेवी| एक तरी ओवी अनुभवावी||’ असा वचांतनात्मक अवभप्राय
तेराव्या शतकातील नामदेवाांनी वदला. त्यानांतर सांत एकनाथाांनी तीनशे वषाानांतर (इ. स.
१८८४) प्रथम वतचे सांशोधन केले व शुद् प्रत तयार केली. पुढे इांग्रजाांच्या का त
ज्ञानेश्वरीची पवहली मुवद्रत आवृत्ती इ.स.१८४५ मध्ये बा शास्त्री जाांभेकराांच्या प्रेरणेने
छापली गेली. पुढे नाना महाराज साखरे याांची ‘साथा ज्ञानेश्वरी’ (१९९५) प्रवसद् झाली.
साांप्रदावयकाांत महाराजाांनी सुलभतेने साांवगतलेल्या अथाामुळे ती ववशेष लोकवप्रय झाली.
यानांतर अनेक ज्ञानेश्वरीच्या आ त्त्याांची वनवमाती झाली.
मुांबइा ववद्यापीठाने १९९४ मध्ये सांपादक अरववांद मांगरूळकर, ववनायक मोरेश्वर केळकर
याांनी तीन खांडात प्रवसद् केलेली ज्ञानेश्वरी ही व्याकरणाच्या अांगाने, रूपववचार, तत्त्वज्ञान व
काव्य या अांगाांनी अथापूणा ज्ञानेश्वरी आहे. अथा स्पष्ट करताना व्युत्पत्ती, तत्त्वज्ञान, योग,
ज्ञान, कमा शब्दाांच्या अथाासह दृष्टातताांच्या अथाासह स्पष्ट केली आहे. हे आधुवनक munotes.in
Page 12
भाषाांतर कौशल्य
12 मराठीतील ज्ञानदेवीचे रूप वाचकाांना रसास्वाद देणारे झाले आहे. हे अवााचीनीकरणाचे एक
उत्तम उदाहरण आहे.
रत्नाकर हरी केळकर याांनी (१९८५) ‘बायबल’चे भाषाांतर करताना मूळ ग्रीक शब्दाांऐवजी
मराठी पयाायी शब्द न घेता त्या शब्दाांचा अथा व अतवयाथा शोधून पाश्वाभूमी व इवतहासासह
सववस्तर वटपणे वदलेली आहेत. त्यामुळे त्याांनी केलेले बायबलचे भाषाांतर हे अनुरूप मावमाक
झाले आहे.
१अ. २ लन्लत सान्हत्याचे भाषाांतर – साां न्तक भेदाांचे सांदभाांचे महत्त्ि लवलत सावहत्य तींचे भाषाांतर हा अत्यांत कठीण प्रकार समजला जातो. कथा, कादांबरी,
नाटक, कववता इत्यादी लवलत वाङ्मयाचे प्रकार आहेत. कथा, कादांबरी, नाटक याांसारख्या
गद्य प्रकारामध्ये भाषेचे स्वरूप व्यवहार भाषेसारखेच असते. वववशष्ट भाषेतील सावहत्य
म्हणताना वववशष्ट भाषेची सांपूणा सां ती या भाषेमधून व्यि होत असते. या सां तीचा
पररचय, अनुभव सावहत्य तीच्या माध्यमातून वाचक घेत असतो. अशा साां वतक देवाण
–घेवाणीच्या गरजेमुळेच सावहत्याची भाषाांतरे केली वा करववली जातात. मानवता,
ववश्वात्मक सत्य याचे आकलन होण्यासाठी भाषाांतरे केली जातात. राष्ट्रीय एकात्मतेसाठी,
ज्ञानप्रसारासाठी , मनोरांजनासाठी भाषाांतरे केली जातात. अनेकवेळा भाषाांतरे स्वयांप्रेरणेने
केली जातात. एखाद्याला एखादी सावहत्य ती आवडली तर ती इतराांपयांत
पोहोचववण्यासाठी भाषाांतरे केली जातात. भाषाांतराच्या एखाद्या भाषेतील वाङ्मय एकसूरी,
चाकोरीत अडकलेले, कांटाळवाटे होऊ शकते. भाषाांतराांमुळे अतय भाषेतील सावहत्य
स्वभाषेत येऊ शकते.
लवलत सावहत्याची भाषाांतरे ही वाचकाला परभाषेतील सावहत्याचा, सां तीचा आस्वाद
घेता यावा, परभाषेतील समाज, सां ती, जीवनपद्ती याांचा पररचय व्हावा तसेच
वाचनातून आनांद वमळावा या उद्देशाने केले जाते.
१अ.२.१ लन्लत सान्हत्याचे भाषाांतर ‘भाषाांतरात मूळ तीचे सारे सौंदया, वचरांजीववता वमळणार नाही. पण आरशातल्या
प्रवतवबांबासारखे प्रवतवबांब बघता येइाल. लवलत वाङ्मयात ‘काय साांवगतले’ आहे या बरोबरच
‘कसे साांवगतले’ आहे हेही वततकेच महत्त्वाचे असते. लवलत वाङ्मयामध्ये कोशातील भाषेचा
वापर न करता वाच्या च्या पलीकडे जाऊन व्यांजना, अलांकार, शैली, भाषेची प्रकृती
तसेच साां वतक ववश्व हे घटक सहजपणे आणावे लागतात. तसेच समकालीनता राखावी
लागते. मूळ तीमधील साां वतक वातावरण भाषाांतरात वजवांतपणे साकारावे लागते.
१.आ.१.१ कादांबरी : िाङ्मय प्रकार:
पु. ल. देशपाांडे याांनी केलेले अनेस्ट वमलर हेवमांग्वे याांच्या ‘द ओल्ड न ड द सी’ या
इांग्रजी कादांबरीचे ‘एका कोळीयाने’ हे भाषाांतर उ ष्ट झाले आहे. ‘परांतु त्याच्या शीषाकाच्या
सांदभाात मतभेद व्यि झाले आहेत. शीषाकाचे भाषाांतर ‘म्हातारा आवण समुद्र’ असेच हवे
होते असे मत व्यि झाले आहे. या कादांबरीत एका म्हाता मच्छीमा च्या एकाकी munotes.in
Page 13
भाषाांतर : सैद्ावततक ववचार-अ
13 मुशावफरीची आवण प्रचांड माशाांशी झालेल्या लढाइाची कथा आहे. भाषाांतरासाठी पुलांनी
मच्छीमा च्या जीवनाशी सांबद् असलेल्या शब्दाचे मराठी प्रवतशब्द शोधून काढले. तसेच
त्या ववषयातील तज्ज्ञ आवण प्रत्यक्ष मच्छीमारी करणा कोळ्याांकडून मावहती वमळवली.
यामधून परेदशी मच्छीमाराांचे जग मराठी भाषेत आणले आहे. पु.लां.ना जगातील वाङ्मयात
उ ष्ट ठरलेल्या एका कला तीला मराठीत आणण्याचे श्रेय वमळाले आहे.’ भाषाांतर म्हणजे
केवळ पयाायी शब्द एकापुढे एक ठेवणे नव्हे तर मूळभाषेतील शब्दाांचा वाच्याथा आवण
त्यातला गवभात असलेला व्यांग्याथा भाषाांतराच्या भाषेत सांिवमत होणे गरजेचे असते.
१.आ.१.२ कन्िता : िाङ्मय प्रकार :
कववतेची भाषाही इतर सावहत्य प्रकाराांप्रमाणे सावावत्रक नसते ‘ती आत्मलक्ष्यी आवण
जास्तीत जास्त व्यविकेंद्री असते. यामुळे मूळ भाषेतही सवासामातयाांना वतचे आकलन
कठीण झालेले असते. त्यामुळे लक्ष्यभाषेत वतचा आशय नेमकेपणाने शब्दबद् करणे कठीण
गोष्ट असते. लक्ष्यभाषेतील अचूक शब्दाांची वनवड करणे, समपाक छांदाची माांडणी,
ध्वतयानुभवाची प्रवतवनवमाती इत्यादी कौशल्ये पणाला लावावी लागतात. त्यामुळे कववतेचे
भाषाांतरही सवाात कठीण बाब आहे.’
‘१९६२–६३च्या दरम्यान वदलीप वचत्रे याांनी ‘सत्यकथा’ या मावसकाांत ‘आधुवनक
कववतेला सात छेद’ ही लेखमाला वलवहली. बोदलेयर, बो, पवकतस, ररल्के, इझरापाऊांड,
लेस स्टीव्हतस हाटा, िेन या पावश्चमात्त्य–युरोवपयन कवींच्या महत्त्वाच्या कववताांचे भाषाांतर
केले आहे. त्या त्या कवीच्या जीवनातील महत्त्वाच्या घटनाांचा उल्लेख त्यात आहे. वद. पु.
वचत्रे याांनी त्या त्या कवीची अनुभव घेण्याची रीत, त्याांचे भावषक भान, त्यातून व्यि होणारा
ववश्वबोध ववचारात घेतला आहे. वद. पु. वचत्रे याांनी कववतेतील ऐांवद्रय सांवेदना, कववतेचा
रचनाबांध, साां वतक अथा, सांकेत व्यूहाचे भान ठेवले आहे. कववतेत भाषाांतरकाराला
कववतेच्या शब्दाांच्या ध्वनीमधील लयात्मता भावता आली पावहजे, शब्दाांचे सांघटन, त्याांचे
ऐांवद्रय पररणाम या गोष्टी लक्षात घेऊन सांवेदनाांसकट भाषाांतर करावे लागते’ यातून वभतन
भावषक पातळीवरील कल्पनाशील सांकर होत असतो. यातून एक समाांतर भाषाांतर सां ती
वनमााण होत असते. वचत्रे याांनी भाषाांतररत केलेल्या बोच्या खालील ओळी लक्षणीय
वाटतात.
‚मातीवर पालवी फुटलेय
मी फळाचा वनद्राळू गर शोधतोय
फळाच्या भेगेतून उचलतोय मी
शुिाचे वभांग आवण ववष्ट्णुपुष्ट्प‛
लक्ष्य भाषेतील या भाषाांतरातील शेवटची ओळ स्त्रोत भाषेतील साां वतक सांदभा
सांदभासांकराची मानवसकता तयार करतात. प्रत्येक भाषा ही स्वत:ची अवस्मता जपणारी
असते आवण भाषाांतरात तर दोन भाषाांमधील आवस्मताांची देवाणघेवाण अवभप्रेत असते.’
munotes.in
Page 14
भाषाांतर कौशल्य
14 १.आ.१.३ नाटक : िाङ्मय प्रकार :
नाटक हा सावहत्य प्रकार कादांबरी व काव्य याांच्यापेक्षा वनराळा आहे. ‘हा दृकश्राव्य
कलाप्रकार आहे. नाटक क्षकाांसमोर रांगमांचावर सादर केले जाते. ‘म्हणजे सादरीकरणाच्या
दृवष्टकोनातून नाटकाची सांवहता वलवहली जाते आवण रांगमांचाशी सांबांवधत असणा
अवभनय, नेपथ्य, रांगभूषादी व्यवसायाांशी ती सांबद् असते. नाटक या प्रकाराचा घाट,
सांरचनात्मक तत्त्वे आवण भाषा ही भाषाांतरकाराला ववशेष लक्षात घ्यावी लागतात.
नाटकातील भाषेला बोली भाषेचे स्वरूप जरी असले तरी त्या भाषेच्या ताल, लय, नाद, सूर
योजनाांचा कलात्मक वापर नाटकाच्या भाषेत करावा लागतो. नाटकाच्या भाषाांतरात दृश्य,
श्राव्य घटकाांचे भान ठेवून सांवहतेतून नाट्यमय अनुभव साकार करावा लागतो. परभाषेतील
नाटक प्रेक्षकाांपुढे सादर करताना प्रेक्षक नाटक आपले म्हणून कसे स्वीकारतील याकडे लक्ष
द्यावे लागते.’ भाषाांतरकाराांसमोर मूळ सांवहतेच्या देशीकरणाचा प्रश्न उभा रावहलेला असतो.
उदा. वव. वा. वशरवाडकर याांनी मूळ शेक्सवपअरला मराठीत आणण्याच्या प्रयत्नात
‘ऑथेल्लो’ या नाटकातील पात्राांची नावे, स्थळाांची नावे बदलून ती भारतीय तसेच मराठीत
केल्यामुळे त्या पात्राांची ऐवतहावसकता लक्षात येत नाही. ‘ऑथेल्लो, डररगो, आयागो,
वशयो, वबयातका, डेवस्डमोना ही मूळची नावे बदलून ती महेश्वर, रामदेव, सोमनाथ,
जयवांत, अवश्वनी, दमयांती अशी ठेवली आहेत. मूळ सांवहतेचे अनुभवववश्व ज्या गोष्टीवर उभे
आहे, त्याकडे दुलाक्ष केल्याने ते नाट्याथााच्या दृष्टीने हावनकारक ठरतात. शेक्सपीअरचे
नाटक कव्हसामध्ये आहे. गद्य व पद्याचा वमलाफ त्यात आहे. परांतु मराठीत क
व्हसासाठी समान वृत्त वा छांद नाही. परांतु चाांगला भाषाांतरकार मुि छांदाचा वनवमावतक्षम
सजाक वापर करून वतचे चाांगले भाषाांतर करू शकतो. याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे ववांदा
करांदीकराांचे ‘राजा वलयर’ यात मूळ शेक्सवपअरच्या ‘King Lear’ (१९७४) भाषाांतरात
नव्याने चतुष्ट्खांडी वनयामक मुि छांदाचा वापर करून क व्हसाचा वापर केला आहे.’
एकूण ज्या भाषाांची साां वतक ववश्वे बरीचशी सारखी असतात, त्या भाषाांमध्ये भाषाांतर
व्यवहार सुकर ठरतो. ज्या भाषाांमध्ये साां वतक अांतर अवधक, त्याांचे भाषाांतरही अवघड
ठरते. भाषाांतरकार स्वभाषेची समृद्ी वाढवण्याचे महत्त्वाचे काया करतो, आवण नाटकाच्या
भाषाांतराांच्या बाबतीत तर हे काया अवधकच आव्हानात्मक ठरते.
एकूणच लवलत तींचे भाषाांतर करताांना त्याांच्या आ वतबांधाांचा, भाषेचा, सां तीचा
सखोल अभ्यास असणे भाषाांतरकाराला गरजेचे असते.
१अ. २.२ साां न्तक भेदाांचे महत्त्ि १अ. २.२.१ सान्हत्य आन्ण सां ती:
जगभरातील सावहत्यामध्ये काही प्रमाणात वभतनता असली तरी सावहत्याची काही समान
वैवशष्ट्ये, रचना ववशेष, आ वतबांध असतात. सावहत्य ह्मा लवलत कलेमध्ये आशय आवण
आववष्ट्कार या दोतही गोष्टींना अवतशय महत्त्व आहे. मानवी मनातील मूलभूत भावनाांचा
आववष्ट्कार सावहत्यातून होतो. लेखक कोणत्या तरी समाजाचा घटक असतो. त्यामुळे
सावहत्यातील आशय समाज जीवनातीलच असतो. लेखक त्याच्या कल्पनाशिीच्या
माध्यामातून या आशयाची जुळणी वैवशष्ट्यपूणा करून सावहत्य वनमााण करीत असतो. munotes.in
Page 15
भाषाांतर : सैद्ावततक ववचार-अ
15 त्यामुळे सावहत्यातून प्रत्यक्ष वकांवा अप्रत्यक्षपणे सां तीचे प्रवतवबांब पडत असते.
सावहत्याचा आशय समाजाच्या सां तीचे वनदशाक असतो. सावहत्यातून प्रत्यक्ष समाज
जीवनाचे दशान घडत असते आवण आचार, ववचार, व्यवहार याांचे दशान घडत असते. उदा.
इांग्रजी राजवटीबरोबर पाश्चात्त्य सां तीच्या साहचयााने जी नवीन सां ती परांपरा उदयाला
येऊ लागल्या होत्या त्याचे दशान आपल्याला हररभाऊांच्या कादांबरीतून वदसून येते.
तत्कालीन मध्यमवगीय सां तीचे दशान त्याांच्या कादांब तून वदसते.
१अ. २.२.२ लन्लत सान्हत्यकृतींची भाषाांतरे:
मूळ सावहत्य ती ज्या भाषेतून घडली त्याची पूणा ओळख भाषाांतरकाराला असणे
आवश्यक आहे. ही भाषाांतरे कोणत्या वाचकाांसाठी आहेत, हे लक्षात घेऊन करायला हवीत.
मूळ लेखकाच्याच सां तीतील, एकाच भाषागोत्रातील भाषा बोलणा साठी असतील, तर
प्रश्न सुकर होतो. साां वतक सांदभा सहज कळतात. पण पाश्चात्त्य सां तीमधील वाचकाांना
सांदभा स्पष्ट करून भाषाांतर करावे लागते.
आर. के. नारायण याांच्या इांग्रजी वनवडक कथा, कादांबरी याचा अनुवाद मधुकर धमाापुरीकर,
उल्का राऊत, सरोज देशपाांडे याांनी केला आहे. ‘मालगुडी डेज’, ‘स्वामी अॅण्ड ड्स’, ‘वद
गाइाड’, ‘द इांवग्लश वटचर’, ‘मालगुडीचा नरभक्षक’, ‘महात्म्याच्या प्रवतक्षेत’ याांच्या
भाषाांतरामुळे मराठी वाचकाांना ग्रामीण भागाचे, सरांजामशाहीचे, पारांपररक मूल्याांचे व एकूण
दवक्षणात्य सां तीचे दशान घडते.
सतीश आळेकराांचे ‘महावनवााण’ हे नाटक गौरी देशपाांडे याांनी इांग्रजीमध्ये करताना
शब्दाथावनष्ठ, सांदेशनवनष्ठ अनुवाद पद्तीचा वापर करून ‘अमेररकन इांवग्लश’मध्ये अनुवाद
केला आहे. या नाटकातील भाषावभतनतेची समस्या आवण साां वतक वभतनतेची समस्या
सोडववण्यासाठी कायाात्मक सममूल्याचा अवलांब केला आहे. मराठी सां तीचे अनेक सांदभा
नाटकातून येतात. उदा. वपांड, काकड आरती, अवग्ननारायण, कीतानकार, सप्तपदी या
सां वतवववशष्ट शब्दाांचा अनुवाद करताना इांग्रजीतील समान पररणाम साधणा या
शब्दाांची योजना केली आहे. वाक्प्रचार, म्हणी ह्मा भाषावववशष्ट असतात. त्यासाठी
इांग्रजीमधील समाांतर वाक्प्रचाराांचा सुांदर उपयोग केला आहे. नाटकातील अभांग, श्लोक,
गाणी याांचा अनुवाद करताना गौरी देशपाांडे याांनी मोठ्या प्रमाणावर स्वातांत्र्य घेतले आहे.
१अ. २.२.३ मयाादा
साां वतक वभतनतेमधून अनुवाद करताना काही मयाादा पडतात. वपांडाला कावळा वशवणे,
मडके फोडणे, दहावा, तेरावा, श्राद्गांगा मुखात घालणे यामधील वहांदू धमाातील अांत्य
सांस्काराचे ववधीप्रथा, परांपरा याांना जे भारतीय सां तीचे सांदभा आहेत ते पाश्चात्त्य प्रेक्षक
वगाास कळणे अशक्य आहे. नाटकावशवाय इतर वाङ्मयप्रकाराांचा अनुवाद करताना
अनुवादक तळटीपा ऊन असे साां वतक सांदभा स्पष्ट करू शकतो. परांतु नाटक
प्रेक्षकाांसमोर सादर करावयाचे असल्याने तळटीपाांसारखे वाचकाांना उपयोगी पडणारे उपाय
अवलांबणे वनष्ट्फळ ठरते.
काही वेळा परदेशात नाट्यप्रयोगाच्या आधी नाटकाची पाश्वाभूमी, मुख्य कथासूत्र आवण
महत्त्वाचे साां वतक सांदभा ववशद करणारी छोटी पुवस्तका वाटूनही समस्या सोडववण्याचा munotes.in
Page 16
भाषाांतर कौशल्य
16 प्रयत्न केला जातो. ‘घाशीराम कोतवाल ’या नाट्यप्रयोगासाठी अशा पुवस्तकेचा उपयोग
केला जात होता.
१९७० नांतर आजतागायत सुमारे पस्तीस मराठी नाटके इांग्रजीमध्ये अनुवावदत झाली
आहेत. नाटकाच्या भाषाांतराांच्या बाबतीत जे खरे आहे ते कववतेच्या भाषाांतराच्या
बाबतीतपण खरे आहे. कववतेत कवीची जाणीवपूवाक अवभव्यिी आलेली असते. कवीची
शैली, कववतेमधील सूवचताथा हे सवा भाषाांतरात, अनुवादात स्पष्ट करता येतीलच असे
नाही. ज्या भाषेत आवण ज्या सां तीत कववता वलवहली गेली असेल त्या भाषेत आवण
सां तीतच सूवचताथााच्या परांपरा काया करीत असतात. त्यामुळे जे साांवगतले आहे आवण
जे साांवगतलेले नाही पण सुचववलेले आहे ते शोधणे हे अनुवादकाचे कताव्य असते. इथे
साां वतक, शब्दाथााचे आव्हान असते. त्यावेळी कववतेतल्या वास्तवाचा आभास वनमााण
करण्यासाठी सोप्पया भाषेचा वापर केला जातो. त्यामुळे काही वेळा कववतेचे भाषाांतरकार
पुष्ट्कळदा वतचे बाह्म रूप सादर करण्यावर समाधान मानताना वदसतात वकांवा दुस भाषेत
स्वीकाया ठरावी यासाठी मूळ कववतेच्या जवळपास जाइाल असे ढोबळ रूपाांतर करताना
वदसतात. ववांदा करांदीकराांच्या, मढेकराांच्या कववताांचे भाषाांतर करताना साां वतक प्रश्न
वनमााण झालेले आहेत. त्यासाठी गद्यात स्पष्टीकरणे देऊन कांसात शब्दाांचा ववस्तार,
तळटीपा, मथळे अशा अनेक साधनाांचा उपयोग करावा लागला आहे.
आपली प्रगती तपासा . प्रश्न- आपल्या िाचनातील मूळ कलाकृती आन्ण भाषाांतररत कलाकृती यातील
शबदाांच्या साांस्कृन्तक सांदभाांचे महत्त्ि पटिून द्या.
१.३ साराांश एकूणच भाषाांतर, रूपाांतर, अनुवाद आवण अवााचीनीकरण या सांकल्पना या एकमेकींपेक्षा
वभतन आहेत. त्यातील भेद लक्षात घेऊनच सावहत्याचे दुसऱ्या भाषेत घेऊन जाणे शक्य
होते. तसेच भाषाांतर करत असताना त्यातील शब्द वकती महत्त्वाचे असतात हेही आपण
पावहले. शब्द आवण त्याचे अथा याांचा जो सांबांध असतो तो जसाच्या तसा दुसऱ्या भाषेत
घेऊन जाणे अत्यांत महत्त्वाचे असते. कारण मूळ भाषेतील शब्दाचा जो खोल, अनेकपदरी
अथा असतो तो लक्ष्य भाषेत वरवर व्यि होऊ शकतो. तसेच मूळ भाषेची जी साांस्कृवतक
पाश्वाभूमी असते ती दुसऱ्या भाषेची असतेच असे नाही. ही बाब ध्यानात घेऊन त्याचे मूळ
अथा वटपनाद्वारे देणे ही देखील भाषाांतरकाराची गरज असते. तसेच सावहत्य प्रकार, भाषेचे
नीट आकलन अशा अनेक गोष्टी भाषाांतरात महत्त्वाच्या ठरतात. munotes.in
Page 17
भाषाांतर : सैद्ावततक ववचार-अ
17 १.४ सांदभाग्रांथ सूची १) ‘मराठी भाषास्वरूप आवण उपयोजन ’ – यशवांत कावनटकर, फडके प्रकाशन,
कोल्हापूर, प्रथमावृत्ती २००३.
२) ‘भाषाांतरमीमाांसा’ – सांपादन – कल्याण काळे, अांजली सोमण, प्रवतमा
प्रकाशन, पुणे प्रथमावृत्ती, १९९७.
३) ‘अनुवाद, भाषाांतर आवण रूपाांतर’ – सांपादक – वसांत शेकडे, सतीश कामत
४) ‘व्यावहाररक मराठी’ – सांपादक – स्नेहल तावरे, स्नेहवधान प्रकाशन, पुणे, २००४
वद्वतीया वृत्ती.
५) ‘ती फुलराणी’ – पु. ल. देशपाांडे, मौज प्रकाशन, दहावी आवृत्ती २००९.
६) ‘मराठी कादांब ची नाट्यरूपाांतरे’ – कल्पना कामत, प्पयुलर प्रकाशन, मुांबइा, पवहली
आवृत्ती १९१९.
७) ‘महावनवााण समीक्षा आवण स्मरणे’ – सांपादक – रेखा इनामदार साने, राजहांस
प्रकाशन, पवहली आ त्ती १९९९.
१.५ सांभाव्य प्रश्न अ) दीर्घोत्तरी प्रश्न.
१) भाषाांतर ही सांकल्पना सववस्तर स्पष्ट करा.
२) भाषाांतर म्हणजे काय ते स्पष्ट करून भाषाांतराचे प्रकार सववस्तर स्पष्ट करा.
३) भाषाांतर आवण अनुवाद यातील साम्य, भेद स्पष्ट करा.
४) लवलतसावहत्य तींच्या भाषाांतराचे स्वरूप सववस्तर स्पष्ट करा.
५) ‘लवलतसावहत्याचे भाषाांतरही एक प्रकारची नववनवमातीआहे’, हे ववधान स्पष्ट करा.
ब) टीपा न्लहा.
१) मूलवनष्ठ भाषाांतर आवण लक्ष्यवनष्ठ भाषाांतर
२) शास्त्रीय ग्रांथाचे भाषाांतर
३) धावमाक थाचे भाषाांतर
४) रूपाांतर आवण मराठी नाटक
५) अनुवाद आवण भाषाांतर
munotes.in
Page 18
भाषाांतर कौशल्य
18 क) एका िाक्यात उत्तरे न्लहा.
१) भाषाांतर म्हणजे काय?
२) रूपाांतर म्हणजे काय?
३) मराठीत भाषाांतराची सुरूवात कधी झाली?
४) भाषाांतर करताना कोणते दोन मुद्दे लक्षात घ्यायचे?
५) अनुवादाची क्षेत्रे कोणती आहेत?
*****
munotes.in
Page 19
१९ १ आ
भाषांतर : सैĦािÆतक पåरचय
आ .१ लिलत सािहÂ या चे भाषांतर: भािषक समÖया
२. लिलत सािहÂ या चे भाषांतर: शैली िवषयक समÖया
घटक रचना
१.१ उद्देश
१.२ प्रस्तावना
१आ.१ लललत सालहत्याचे भाषाांतर : भालषक समस्या
१आ.१.१ भाषाांतर : भालषक समस्या - लवषय लववेचन
१आ.१.२ भाषाांतर आलण सालहत्यप्रकार
१आ.१.३ लवलवध अभ्यासकाांची मते
१आ.२ लललत सालहत्याचे भाषाांतर : शैलीलवषयक समस्या
१आ.२.१ लललत सालहत्याचे भाषाांतर : शैलीलवषयक सांदभाांचे महत्त्व
१आ.२.२ शैलीची चार अांगे
१.३ साराांश
१.४ सांदभभग्रांथसूची
१.५ नमुना प्रश्न
१.१ उĥेश हा घटक अभ्यासल्यानांतर आपल्याला पुढील उद्देश साध्य करता येतील:
१. भाषाांतर करत असताना येणाऱ्या भालषक समस्याांचे ज्ञान होईल.
२. भाषेचे साांस्कृलतक सांदभभ लकती महत्त्वाचे असतात आलण भाषाांतर करताना त्यामुळे
कोणत्या अडचणी लनमाभण होतात हे ध्यानात येईल.
३. लललत सालहत्याची शैली म्हणजे काय हे कळेल.
४. तसेच लललत सालहत्यातील शैलीलवषयक समस्याां ध्यानात येतील.
१.२ ÿÖतावना स्वतःच्या भाषेत असणाऱ्या सालहत्याला अलधक समृद्ध करण्यासाठी काही लवचारवांत ज्या
साधनाांचा मुक्त हस्ते उपयोग करतात, ते साधन म्हणजे भाषाांतर. भाषाांतराच्या अथाभने
अनेक समानाथी शब्द रुढ आहेत. रुपाांतर, अनुवाद इत्यादी शब्द वापरले जातात. परांतु या
शब्दाचा अथभ भाषाांतराच्या जवळ जाणारा असला तरी तांतोतांत जुळणारा नाही. भाषाांतराला
लहांदीमध्ये अनुवाद तर इांग्रजीत Translation म्हणतात. munotes.in
Page 20
भाषाांतर कौशल्य
२० एकोलणसाव्या शतकात महाराष्ट्रावर लिलटश राज्य आले. त्यानांतर मेकॉले या लवचारवांताने
पाश्चात् त् य लवज्ञान व इांग्रजी भाषा याांचे लशक्षण देणाऱ्या शाळा काढल्या. राज्यकत्याांच्या
प्रोत्साहनाने मुद्रण कला सुरु झाली. लनयतकाललके, पाठ्यपुस्तके तयार झाली. या सवभ
प्रलियेतून भाषाांतराला एक प्रभावी माध्यम म्हणून मान्यता लमळाली. भाषाांतराची प्रलिया
तशी बरीच जुनी आहे. या भाषाांतराच्या प्रलियेला स्थलकालाच्या मयाभदा नसतात.
अनुभवाांचे आत्मलनवेदन लकांवा आत्मालवष्ट्कार करणे ही माणसाची मूलभूत प्रवृत्ती आहे. या
प्रवृत्तीचा सांबांध भाषाांतराच्या मुळाशी असून दुसऱ्याचा अनुभव लकांवा मनोगत जाणून
घेण्याची गरज भाषाांतराच्या लनलमभतीला कारणीभूत ठरते. माणसा माणसाांत सांपकभ साधण्याचे
भाषा एक जसे माध्यम आहे. त्याचप्रमाणे लभन्न भाषाांना व लभन्न भालषकाांना एकत्र
जोडण्याचे भाषाांतर हे एक साधन आहे. म्हणूनच Transla tion is a bridge to join two
gulf streams असे म्हटले जाते.
१आ.२ भाषांतर : भािषक समÖया - िवषय िववेचन "िवचार Óयĉ करÁयाचे साधन Ìहणजे भाषा आिण एका भाषेत Óयĉ केलेले िवचार
दुसöया भाषेत Óयĉ करÁयाची ÿिøया Ìहणजे भाषांतर."
अन्य भाषेत जे साांलगतले आहे ते अन्यभाषा बोलणाऱ्याला समजले पालहजे त्यासाठी
भाषाांतर हेच एक साधन आहे. जे ज्ञान ग्रीक व लॅलटन भाषेतील ग्रांथात होते ते इांग्रजी
भाषेतील ग्रांथात उपलब्ध झाले. आलण इांग्रजीद्वारे ते अन्य युरोपीय व आलशयायी भाषाांतून
व्यक्त झाले आलण स्थालनक व प्रादेलशक भाषाांतून व्यक्त होऊ लागले. सांस्कृत भाषेतील
ग्रांथाांची प्राकृत भाषेत भाषाांतरे झाली तशीच इांग्रजी व अन्य युरोपीय भाषेत भाषाांतरे झाली.
भाषाांतराची प्रलिया ही एका अथी मानवी व्यवहारात प्रत्यक्षाप्रत्यक्षपणे अलनवायभ असते.
लहान मूल प्रारांभी बोलू शकत नाही. परांतु आपल्या शारीररक हालचालीतून, लवभ्रमाांतून व
आवाजातून स्वतःला व्यक्त करीत असते. त्याच्या प्रकटीकरणाची ती एका अथी साांकेलतक
भाषाच असते. ही भाषा जर आईला नेमकी समजली तर लतच्याकडून योग्य प्रलतसाद
लमळेल. आईला जर नीट समजली नाही तर प्रलतकूल सादही लमळणे शक्य आहे. मूल रडू
लागले तर एक आई म्हणते ‘भूक लागली हो बाळाला ?’ तर दुसरी आई म्हणते, “काय झाल
काट्याभला बोंबलायला?" एका आईच्या उद्गारातून वात्सल्य प्रकट होते. तर दुसरीच्या
उद्गारातून त्रागा प्रकट होतो. याचे एक भालषक कारण असे की लहान अभभकाच्या साांकेलतक
भाषेचा अथभ स्वतःच्या भाषेत समजून घेण्याची क्षमता लभन्न लभन्न आहे. एकमेकाांना
समजून घेण्यासाठी भाषाांतर अलनवायभ असते. भाषा अनेक प्रकारच्या असतात. या
उदाहरणातील साांकेलतक भाषेप्रमाणेच मौलिक भाषाही असते. लतला ललपी असतेच असे
नाही. अनेक आलदवासी जमातीची मौलिक भाषा अजून ललपीबद्ध नाही, पण लतचे भाषाांतर
करता येणार नाही, असे नाही, लकांबहुना भाषाांतर करता आले तरच त्या मौलिक भाषेतला
अथभ व आशय समजू शकेल.
वाणीलशवाय भाषा असूच शकत नाही. ज्याला वाणीच नाही त्याला भाषाही नाही. ज्याला
वाणी आहे त्याला भाषा असते. भाषा म्हणजे वाणीतून उद्भवणाऱ्या लभन्न घटकाांची
सुव्यवस्था अथवा अथभपूणभ सांघटना. हे घटक सांकेत लकांवा लचन्ह याांच्या रुपातच असतात. munotes.in
Page 21
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
२१ ध्वनी हा मूळ घटक. ध्वनीचा अथभपूणभ समूह म्हणजे शब्द हा दुसरा घटक आलण शब्दाचा
अथभपूणभ समूह म्हणजे वाक्य. हा लतसरा घटक. भाषेचे हे घटक असतात. प्रत्येक भाषेत हे
घटक असतात. मुक्या माणसाला बोलता येत नाही. त्यामुळे त्याला त्या घटकाांचे उपयोजन
करता येत नाही परांतु तो बोटाांच्या आलण हाताच्या लववलक्षत सांकेताांनी अथवा िुणाांनी
अनुच्चाररत स्वरुपात हे घटक व्यक्त करीत असतो. ती त्याची साांकेलतक भाषा असते. त्या
भाषेतील अथभ समजण्यासाठी साांकेलतक भाषेचे प्रचललत अथवा प्रमाण भाषेत ललप्यांतर
करावे लागते. म्हणजे प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष भाषाांतराच्या प्रलियेलशवाय मुक्या-बलहऱ्याांच्या
बोलण्यातील, त्याांच्या साांकेलतक भाषेतून व्यक्त होणारा आशय समजणार नाही. तरी त् याांनी
पाठलवलेला सांदेशही सांकेत आलण सांकेतलसद्ध भाषेचे भाषाांतर करुनच पोचलवला जातो.
साांकेलतक भाषा, बोलभाषा, बोलीभाषा ग्राांलथक वा प्रमाण भाषा अशी भाषेची लवलवध रुपे
आहेत. ही सवभ लवचार व्यक्त करण्याची साधनेच आहेत. या लवलवध भाषारुपातून व्यक्त
झालेले लवचार अन्य भाषाांतून व्यक्त होऊ शकतात. म्हणजे या सवभ भाषाांच्या बाबतीत
भाषाांतर ही प्रलिया उपयोजावी लागते. म्हणून भाषा, भाषाांतर याांच्यातील हा अनोन्य सांबध
लक्षणीय आहे. भाषा म्हटली की भाषाांतर ओघाने येतेच.
भाषा हे लवचार व्यक्त करण्याचे एक साधन आहे. ध्वनी, शब्द आलण वाक्य हे भाषेचे घटक
आहेत. हा पारांपररक लवचार यापूवी उल्लेलिला आहेच. आधुलनक भाषावैज्ञालनकाांना
भाषेच्या सांबांधातला हा लवचार मान्य नाही. सोस्युर हा त्याांच्यापैकी एक आहे. त्याला भाषेचा
पारांपररक लवचार मांजूर नाही. म्हणजे भाषेचा इलतहास, भाषेची वैलशष्ट्ये, भाषेचे ज्ञानात्मक-
भावात्मक (Conginitive Dentative - Emo tive) कायभ इत्यादीत सोस्युरला स्वारस्य
आहे. जीवनाच्या वेगवेगळ्या स्तराांवर भाषेचा उपयोग होतो. भाषेची हे साांदलभभक लवशेष
नाही. ते त्याला मान्य नाही. कोणत्याही बाह्य वस्तुमुळे भाषेचे स्वरुप लनलश्चत होत नाही.
प्रत्येक भौलतक वस् तूला घडण असते. आधुलनक भाषावैज्ञालनकाांच्या मते, भाषा ही एक
वस् तूच आहे. आलण भाषेलाही लतची स्वतःची घडण आहे.
सोस्युरचे मत असे की, भाषा ही स्वतःच्या अांतगभत लनयमाांनी कायभ करणारी स्वयांपूणभ
व्यवस्था आहे. 'शब्द' हा भाषेचा घटक असला तरी शब्द हे स्वतांत्र लचन्ह आहे. प्रत्येक
शब्दलचन्ह हे दुसऱ्या शब्दलचन्हापासून वेगळे असते. आलण वेगळेपणानेच ते लनधाभर ल त
होते. सोस्युरचे म्हणणे असे की, भाषेत ही लचन्हे मूलभूत एककासारिी असतात. आलण या
मूलभूत एककाांची परस्पराांशी सांबांध असलेली व्यवस्था म्हणजे भाषा. भाषा हा सुद्धा एक
घाट आहे. असे सोस्युरचे मत आहे. भालषक सांदभाभत लवचार करताना सोस्युरच्या मताचा
लवचार करणे अपररहायभ होते.
भाषा या वेगवेगळ्या असतात. प्रत्येक समाजाच्या, समाजातील गटाच्या , पोटजातीतील
गटाच्या, पोटजातीच्या भाषा लभन्न लभन्न असू शकतात. आलण म्हणूनच एक भाषा
बोलणाऱ्या व्यक्तीला दुसरी भाषा बोलणाऱ्या व्यक्तीशी सांवाद साधणे अत्यांत कठीण जाते.
एका भाषेतील सालहत्यकृती भाषा जाणणाऱ्या अन्य भालषकाला समजू शकत नाही. इथेच
भाषाांतर ही सांकल्पना आपल्याला आवश्यक ठरते. भाषाांतर ही सांकल्पना नसेल तर दोन
सांस्कृतीचे परस्पराांशी आदान प्रदान होणार नाही. त्यामुळे मागासलेली सांस्कृती
मागासलेलीच राहील. िुद्द भारताच्या बाबतीतही हेच घडलेले लदसते. इांग्रज आपल्याकडे munotes.in
Page 22
भाषाांतर कौशल्य
२२ आले. त्याांची भाषा आपण आत्मसात केली. इांग्रजी सालहत्य, इांग्रजाचे ज्ञान आपण
भाषाांतåरत करुन घेतले म्हणून आज आपली प्रगती होऊ शकली. भाषाांतराची प्रलिया
झाली नसती तर ज्ञानाची सवभ कवाडे बांदच रालहली असती. लवकास िुांटला असता. म्हणून
translation is a bridge to join two gulf streams असे यथाथभपणे म्हटले जाते.
रान्स म्हणजे पलीकडे. लेशन म्हणजे स्थलाांतर. रान्सलेशन म्हणजे दुसरीकडे घेऊन
जाणे. एका भाषेतून दुसऱ्या भाषेत जाणे.
भाषाांतराच्या लाटा मराठी सालहत्याच्या सातशे वषाभच्या वाटचालीत तीन वेळा येऊन गेल्या
बाराव्या, तेराव्या शतकात सांस्कृत भाषेतील सालहत्य, ज्ञान, वैचाररकता मराठीत
आणण्यासाठी सांत आलण पांत याांनी बहुमोल कायभ केले. सांत ज्ञानेश्वर हे या कायाभचे जनक
ठरतात. इांग्रजाांच्या आगमनानांतर इांग्रजी सालहत्य ग्रांथाशी, सांस्कृतीशी पररचय झाल्यानांतर
इांग्रजी सालहत्याचे मराठीत भाषाांतर करण्याची लाट आली. यालाच ‘भाषाांतर युग’ म्हणतात.
शेक्सलपयर हा पाश्चात् त् य लेिक भाषाांतरकाराांच्या आवडीस, पसांतीस उतरला. त्याचप्रमाणे
इसापनीती, अरबी भाषेतील सुरस गोष्टी अशीही भाषाांतरे झाली. अलीकडच्या काळात
इांग्रजी तांत्रज्ञान मराठीत आणण्यासाठी तसेच इांग्रजी सालहत्य मग ते भारतीयाांनी ललह ल लेले
असेल तरीही त्याचे भाषाांतर करण्याची लाट आलेली लदसते. उदा. ‘सुटेबल बॉयचे’
‘शुभमांगल’ हे अरुण साधूांनी केलेले भाषाांतर. लकांवा मनोहर माळगावकराांच्या ‘कान्होजी
आांग्रचे’ पु.ल. देशपाांड्याांनी केलेले भाषाांतर. ‘लप्रन्सेस’चे भा. द. िेर याांनी केलेले भाषाांतर
इत्यादी. भाषाांतर हा शब्द सांस्कृतमध्ये नाही. पण सांस्कृतच्या शब्द साधलनकेत तो बसतो.
त्याचा अथभ ‘दुसरी भाषा’ असा आहे. भाषाांतर म्हणजे एका भाषेतील मजकूर, त्याचा आशय
आलण अलभव्यक्तीजन्य अनुभव याांसह दुसऱ्या भाषेत उतरलवण्याची प्रलिया. ज्या भाषेत
मूळचा मजकूर असतो लतला ‘मूळ भाषा’ असे म्हणतात. ज्या भाषेत मजकुराचे भाषाांतर
करावयाचे असते लतला ‘लक्ष्य भाषा’ असे म्हणतात.
प्रत्येक भाषेची शब्द, अथभ, रुप, श्रृती आलण व्याकरण अशी पाच अांगे असतात. ती बदलती
म्हणजे भाषा बदलते. भाषाांतर करताना ज्या भाषेतून लक्ष्य भाषा सालहत्य घेत असते त्या
भाषेतील शब्द, रुप, श्रृती आलण व्याकरण हे लक्ष्य भाषेत बदलले जाते. परांतु अथभ मात्र
तसाच राहतो. म्हणजेच मूळ पाठ आलण भाषाांतर याांची ऐकू येणारी व लदसणारी रुपे लभन्न
असली तरी अथभ एकच असतो.
‘मूललनष्ठ भाषाांतर’ आलण ‘लक्ष्यलनष्ठ भाषाांतर’ कधी-कधी भाषाांतरामागील उद्देशावरुन
भाषाांतराचे प्रकार ठरतात. मूळ भाषेतील सांलहता शब्दशः समजावून साांगायची हा उद्देश
असेल तर सांलहतेला आपोआप प्राधान्य लदले जाते. अशा भाषाांतराला ‘मूललनष्ठ भाषाांतर’
असे म्हणतात. मूललनष्ठ भाषाांतरामध्ये सांलहतेचे शब्दशः भाषाांतर केले जाते. शब्द सामालसक
असतील तर त्या समास घटकाांचेही भाषाांतर करण्याची दक्षता घेतली जाते. 'हररणाक्षी' या
सांस्कृत शब्दाचे मराठी भाषाांतरात- ‘हरीणीच्या डोळ्यासारिे डोळे असणारी स्त्री’ असे
मुळाला धरुन भाषाांतर केले जाते. पण मूळ सांलहतेची भाषा समजावून साांगण्याचा उद्देश
नसेल तर मूळ सांलहतेच्या आशयाचे लक्ष्य भाषेच्या अांगाने भाषाांतर केले जाते. हररणाक्षी
शब्दाचे भाषाांतर ‘सुांदर डोळ्याची स्त्री’ असे केले जाते. याला ‘लक्ष्यलनष्ठ भाषाांतर’ म्हणतात.
भाषाांतराचा भालषक सांदभाभत लवचार करताना लक्ष्यलनष्ठ भाषाांतराचा लवचार करावा लागतो. munotes.in
Page 23
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
२३ अनुवाद: भाषाांतर करताना भालषक सांदभभ महत्त्वाचे असतात.
प्र.ना. पराांजपे - याांनी म्हटले आहे की, ‚अनुवादकाची मातृभाषा कोणती आहे व कोणत्या
भाषेत अनुवाद करीत आहे हा मुद्दा महत्त्वाचा आहे. एिाद्या परकीय भाषेवर मातृभाषेइतके
प्रभुत्व असणे ही गोष्ट फारच अवघड आहे. एिाद्या भाषेचे आपल्या असलेले अबोध ज्ञान
(Complence) व लतचा आपण करीत असलेला प्रत्यक्ष वापर (performance ) यात िूप
फरक असतो.‛
भाषाांतर आलण अनुवाद या दोन्ही सांज्ञा हल्ली समानाथी म्हणून वापरल्या जातात. अनुवाद
या शब्दाचा मौलिक अथभ एिाद्याच्या मागून बोलणे असा आहे. हे बोलणे दोन्ही प्रकारचे
असू शकते. एिाद्याचे बोलून झाल्यावर प्रत्युत् तरादािल बोलणे आलण एिाद्याच्या लकांवा
स्वतःच्या बोलण्याची पुनरावृत्ती करणे.
अनुवाद या शब्दाला स्वतांत्र पाररभालषक अथभ प्राप्त झाला आहे. वैलदक वाङ्मयामध्ये धालमभक
कृत्यातील लनरलनराळ्या कृती करण्याचे आदेश ज्यातून लदलेले असतात. अशा मजकुराला
लवलधवाक्ये असे म्हणतात. आलण लवलधवाक्याचे लववरण करणाऱ्या मजकुराला ‘अनुवाद’
असे म्हणतात. लवलधवाक्यात एकदम नवा मजकूर असल्याने त्याला लवशेष महत्त्व असे.
अनुवादामध्ये लवलधवाक्यातील मजकुराांची पुनरावृत्ती असल्याने त्याला गौणत् व देण्यात येत
असे. ‘लवलधवलहतस्य अनुक्चनम् अनुवादः । न अनुवादपुनरुकत्योः लवशेषः शब्दाभ्यासोपते
न्यायसुत्र लवध्यनुवाद्योः लवलधन्यीयान् अपुवाभथभप्रकल्पात इलत’ (शांकराचायभ) सध्या आपण
अनुवाद उपयोग जवळजवळ याच अथाभने करतो.
पूवभ लसद्ध मजकुराचे स्पष्टीकरण, लववरण अथवा लवस्तार म्हणजे अनुवाद होय. मोल्सवथभच्या
कोशात Respecting another’s Speech or one's own tautology असे त्याचे अथभ
लदले आहेत. आपट्याांच्या सांस्कृत कोशात Repetition repetition by way of
explanation illustration or corroboration, explanatory repetition or
reference to what is already mentioned such as paraphrase or free
translation असे त्याचे अथभ आहेत. दात्याांच्या शब्द कोशात त्याचे ‘पुन्हा-पुन्हा साांगणे’,
‘पाठ करणे’, ‘स्पष्ट करणे’ असे अथभ लदले आहेत. हे सवभ अथभ भाषाांतर या शब्दाच्या रुढ
अथाभपेक्षा िूप व्यापक आहेत. त्यामध्ये घोकांपट्टी, पद्य रुपाांतर टीका इत्यादी सवभ प्रकाराांचा
समावेश होतो. यावरुन अनुवाद ही सांज्ञा तुलनेने िूपच व्यापक आहे असे लदसते.
अनुवादाचे दोन प्रकार पडतात. १) भालषक अनुवाद २) अनेक भालषक अनुवाद.
मल्लीनाथाची टीका योगवलसष्ठावरुन तयार झालेले ‘योग लवसष्ठासार’, ‘लघुयोगवलसष्ठसार’.
(शांकराचायभ) लनरलनराळ्या भारतीय भाषाांमधून झालेली रुपाांतरे. हे सवभ लभन्न भालषक
अनुवाद होत. या लभन्न भालषक अनुवादाांनाच व्यापक अथाभने भाषाांतर असे म्हणता येईल.
अनुवाद ही व्यापक सांज्ञा असून भाषाांतर ही लतच्यात सामावणारी , लतचा एका प्रकारचा
लनदेश करणारी सांज्ञा आहे. भाषाांतर हाही अनुवादच असल्याने त्यातही साराांश,
लवस्तार, स्पष्टीकरण, गद्य रुपाांतर इ. प्रकार सांभवतात.
munotes.in
Page 24
भाषाांतर कौशल्य
२४ एक भािषक अनुवाद िभÆन भािषक अनुवाद आशयिनķ आशय Łपिनķ मूलिनķ भाषांतर लàयिनķ Łपांतर
एक भालषक अनुवादामध्ये केवळ आशयलनष्ठ आलण आशयरुपलनष्ठ असे प्रकार सांभवतात.
ज्ञानेश्वराांच्या अमृतानुभावावर एकोलणसाव्या शतकात हांसराज स्वामींनी समओवी टीका
लललहली. त्यात त्याांचा सवभ भर ज्ञानेश्वरी ओवीचा आशय स्पष्ट करुन लतच्यातील तत् त् वज्ञान
सुबोध करण्यावर आहे. तर कलववयभ लवांदा करांदीकराांनीही लवसाव्या शतकात ज्ञानेश्वरीचे
अवाभची नीकरण केलेले आहे. लवांदाचा प्रयत्न ज्ञानेश्वराांच्या मूळ कृतीच्या आशय
सौंदयाभनुभवासकट वाचकाांपयांत पोहचलवण्याचा आहे. हांसराज स्वामींच्या अनुवादाला
आशयलनष्ठ शब्दानुवाद आलण लवांदा करांदीकराांच्या अनुवादाला शैलीलनष्ठ शब्दानुवाद
म्हणण्यात येईल.
एका भालषक अनुवादामध्ये सहसा न आढळणारा एक प्रकार लभन्न भालषक अनुवादामध्ये
आढळतो. तो म्हणजे एका भाषेतील सांलहतेचा अथभ शब्दशः दुसऱ्या भाषेमध्ये उतरवून
प्रलतसांलहता तयार करणे. या मूललनष्ठ अनुवादाला रुढ अथाभने भाषाांतर म्हणण्याचा प्रघात
आहे. लभन्नभालषक अनुवादातील साराांश, लवस्तार, स्पष्टीकरण, गद्य रुपाांतर, पद्य रुपाांतर
या लक्षलनष्ठ प्रकाराांना रुपाांतर म्हणण्याचा प्रघात आहे.
रुपाांतर, भाषाांतर म्हणजे मूळ सालहत्यकृतीची अथवा अन्य मजकुराची लक्ष्य भाषेत शब्दशः
केलेली प्रलतलनलमभती होय. पण ज्यावेळी व्यावहाररक कारणाांमुळे मूळ सांलहतेची शब्दशः
प्रलतलनलमभती शक्य नसते त्यावेळी लक्ष्यभाषेत फक्त लतचा स्थूलाशय आणण्याचा प्रयत्न
केला जातो त्याला ‘रुपाांतर’ असे म्हणतात. रुपाांतराचा उद्देश मूळ कृतीचा मुळातला
लवस्तार टाळून लक्ष्य भाषेत लतची सुटसुटीत प्रलतलनलमभती करणे हा असतो, त्यामागे लकत्येक
वेळा रांजनात्मकेचाही उद्देश असतो. प्राचीन पुराण कथाांमधील कांटाळवाणा तपशील कमी
करुन लक्ष्यभाषेत जी सुटसुटीत आख्यान काव्ये लनमाभण केली जातात त्यामध्ये लकत्येक
वेळा रांजनात्मकतेचा उद्देश असतो. म्हणजे मूळ कृतीतील परकीय अथवा अपररलचत
वातावरण बदलून लक्ष्यभाषकाांना रुचेल, भावेल, मानवेल अशाप्रकारे ती त्याच्यासमोर
सादर करणे हा होय. यामध्ये लक्ष्यभाषा भाषकाांच्या सांस्कृतीचा पेहेराव, मूळ कृतीचा सवभ
तोंडवळाच बदलला जातो. देवलाांनी शेक्सपीअरच्या ‘ऑथेल्लोचे’ रुपाांतर ‘झुांझारराव’ या
नाटकात केले. प्राचीन मराठी वाङ्मयात आध्यालत्मक ग्रांथ रामायण, महाभारत इ. ग्रांथाची
मुख्यतः रुपाांतरेच झाली आहेत. दुसऱ्या भाषेतील सालहत्यकृतीची ही रुपाांतरे असल्यामुळे
व्यापक अथाभने त्याांना भाषाांतर असेही म्हटले जाते. एिाद्या सांस्कृतीची वाङ्मयीन
जडणघडण करण्यात भाषाांतराइतकीच रुपाांतरेही महत्त्वाची असतात. munotes.in
Page 25
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
२५ नेहमीच्या वापरात भाषाांतर हा शब्द प्रचललत असल्यामुळे भाषाांतर, अनुवाद आलण रुपाांतर
याांच्या अथाभच्या दृष्टीने बऱ्याच वेळा गफलत केली जाते. भाषाांतर आलण रुपाांतर हे लभन्न
भालषक अनुवादाचे दोन उपप्रकार आहेत हे लक्षात ठेवणे गरजेचे आहे.
लभन्न भालषक अनुवादामध्ये आपण जसे रुपाांतर आलण भाषाांतर असे प्रकार केले त्याप्रमाणे
एक भालषक अनुवादामध्येही केवळ आशयलनष्ठ आलण आशयरुपलनष्ठ असे प्रकार सांभवतात.
ज्ञानेश्वराांच्या अमृतानुभवावर एकोलणसाव्या शतकात हांसराजस्वामीनी समओवी टीका
ललह ल ली आहे. कलववयभ लवांदा करांदीकराांनीही लवसाव्या शतकात अलीकडे त्याचे
अवाभचीनीकरण केलेले आहे. ज्ञानेश्वराांची भाषा एकोलणसाव्या शतकात दुबोध झाल्यामुळेच
हांसराजस्वामींनी समकालीन भाषेत लतचा अनुवाद केला. तो समओवी अनुवाद असून
जवळजवळ शब्दशः केलेला आहे. पण हांसराजस्वामीपेक्षा त्याांचा त्यामागचा उद्देश वेगळा
आहे. हांसराजस्वामींचा सवभ भर ज्ञानेश्वरी ओवीचा आशय स्पष्ट करुन लतच्यातील तत्त्वज्ञान
सुबोध करण्यावर आहे. तर लवांदा करांदीकराांचा प्रयत्न ज्ञानेश्वराांच्या मूळ कृतीचा आशय
त्याच्या सौंदयाभनुभवासह वाचकाांपयांत पोहोचवण्याचा आहे.
भाषाांतराचा लवचार करत असताना भालषक सांदभाांची लवलवध अांगानी चचाभ केली जाते.
भाषाांतर म्हणजे काय? मूळ भाषा, लक्ष्य भाषा व त्याचे परस्पर सांबांध, भाषेतील लचन्हीकरण
आलण त्यातील यादृलच्िकता , भाषाांची लचन्हे, वाक्प्रयोग, भाषेचे घटक, भाषेची व्याकरलणक
अवस्था इत्यादी घटकाचा लवचार भालषक सांदभाभत केला जातो. आलण या भालषक घटकाचा
लवचार केल्यावर भाषाांतराची सांकल्पना अलधकालधक स्पष्ट होत जाते.
भाषाांतराची सवभसामान्य कल्पना म्हणजे एका भाषेतला आशय दुसऱ्या भाषेत प्रलतलनमाभण
करणे ही होय. पण सजभक भाषाांतर हे केवळ आशयाच्या प्रलतलनलमभतीपाशी थाांबत नाही.
त्यात फक्त आशयाची प्रलतलनलमभती नसते तर सांपूणभ सौंदयाभनुभवाची प्रलतलनलमभती करण्याचा
प्रयत्न असतो. त्यासाठी या सौंदयाभनुभवाचे घटक लनलश्चत करुन भाषाांतरात प्रलतलनलमभती
करण्याचा प्रयत्न असतो. त्यात ध्वनीयोजना , शब्दयोजना, वाक्यरचना, वाक्प्रचार, म्हणी,
साांस्कृलतक शब्द, सामालजक सांकेत, उपमा, अलांकार, प्रलतमाने, िांद प्रकार इ. चा समावेश
होतो.
िांदशास्त्र, सालहत्य शास्त्र, लचन्ह मीमाांसा, लोक लवद्या व लोक सालहत्य , भालषक दृलष्ट् ट कोन,
साांस्कृलतक इलतहास अशा लवलवध क्षेत्रामध्ये त्याला गती होती आलण सवभच क्षेत्राांमधील त्याचे
कायभ मौललक स्वरुपाचे आहे. भाषेलवषयी सैद्धाांलतक पातळीवर नवीन आलण व्यापक
स्वरुपाची तत्त्वे माांडणाऱ्या पाश्चात् त् य परांपरेतल्या लवचारवांताांची जी यादी जाजभ स्टायनरने
लदलेली आहे लतच्यात याकोबसनचा अांतभाभव आहे. प्लेटो, लवको, लवल्हेम, व्हॉन, हांबोल्ट,
कोलररज, सोस्यूर, याकोबसन अशी भालषक लवचाराची परांपरा स्टायनर मानतो.
लवसाव्या शतकाच्या दुसऱ्या दशकापासून सुरु झालेल्या युरोपीय भाषाभ्यासाच्या परांपरेतील
एक अग्रणी म्हणून याकोबसनचे स्थान वादातीत आहे. एकोणीसशे साठ नांतरच्या अमेरीकन
भाषालवज्ञानावर, फ्रान्समध्ये सुरु झालेल्या सरांचनावादी लचन्ह मीमाांसेवर त्याच्या लेिनाचा
सिोल ठसा उमटलेला जाणवतो. अनेक भाषा जाणणारा तो भालषक लवद्वान होता.
याकोबसनच्या चौफेर कायाभचा पररचय करुन घेणे अवघड आहे. मात्र त्याच्या काही
महत्त्वाच्या पैलूांचा येथे उल्लेि करायला हवा. munotes.in
Page 26
भाषाांतर कौशल्य
२६ १) स्वलनलमक, लसद्धाांतामध्ये िाांती घडवून आणणाऱ्या “स्वलनम” या सांकल्पनेसांबांधीची
युरोपीय भूलमका “व्यवच्िेदक घटक” या कल्पनेच्या साहाय्याने माांडण्याचे मुख्य श्रेय
याकोबसनला देण्यात येते. “लद्व पयाभियत् व" की ‚लद्वपैलूत्व‛ (binarism) या तत् त् वाची
माांडणी व पाठपुरावा त्याने स्वलनलमक पातळीवर तसेच भालषक सांरचनेच्या इतर
पातळ्याांवरही केला.
२) रलशयन भाषेतील पलदम लवचारात लवभक्ती प्रत्ययाांचा लवचार अथाभपासून वेगळा काढून
सांस्थात्मक पातळीवर करण्याचे महत्त्वाचे पाऊल याकोबसनने प्रथम उचलले.
३) भालषक सांरचनेत अन्वयलनष्ठ (Synatagmatic) आलण गणनष्ठ (Bradigamatic)
असे दोन पैलू असतात. या सोस्यूर प्रणीत तत् त् वाचे उपयोजन त्याने प्रथम भालषक
अथभ सांघटनेच्या सांदभाभत केले आलण त्याच्या आधारे वाचाभांगाच्या दोन प्रकाराांचे
लवश्लेषण केले.
४) अन्वयलनष्ठ आलण गणलनष्ठ या भालषक सांरचनेच्या दोन पैलूचे उपयोजन सालहत्याच्या
अभ्यासात कसे होऊ शकते यावर त्याने केलेले लेिन हा आधुलनक शैली
लवज्ञानातला फार महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो. या दोन पैलूांचाच आलवष्ट्कार सालहत्य
भाषेच्या अथभसांघटनेच्या सांदभाभत होत असतो व त्यातून सालन्नध्यलनष्ठ आलण
रुपकलनष्ठ अशा दोन प्रकारच्या अथाभच्या सांघटना तयार होत असतात. त्याच्या
लवचाराने सालहत्याच्या लचन्ह मीमाांसेमध्ये बहुमोल भर घातलेली आहे. (Linguisties
and roetics in sebeak) या लवचाराचा अलधक लवस्तार पुढे डेलवडलॉज या लिलटश
अभ्यासकाने the modes of modern writing या ग्रांथात केलेला आहे.
५) भाषेच् या लवलवध कायाांचे वगीकरण करण्यासाठी त्याने माांडलेली सांकल्पनात्मक चौकट
ही सुद्धा लचन्हमीमाांसा आलण भाषेचा कायभलक्ष्यी अभ्यास या क्षेत्रामध्ये मूलभूत
स्वरुपाचा ठरलेला आहे. पारांपररक भालषक लवचारात केवळ वणभनात्मक आलण
भावव्यांजक अशी दोनच काये नोंदलवलेली होती आलण वणभनात्मक कायभ हे सजभनशील
काव्यात घडत असते. वणभनात्मक कायभ हे ‘शास्त्रीय गद्यात’, तर भावव्यांजक कायभ हे
‘सजभनशील काव्यात’ घडत असते. अशी सुलभ लवभागणी आय. ए. ररचडभससारख्या
आधुलनक इांग्लीश समीक्षकानेही केलेली आहे. याउलट याकोबसनने पररणामलक्ष्यी,
सांदभभलक्ष्यी लचन्ह, व्यवस्थालक्ष्यी आलण सौंदयभलक्ष्यी अशी माांडणी केली.
थोडक्यात सोस्यूरच्या सांरचनात्मक आलण लचन्ह मीमाांसात्मक तत् त् वाांना कायभलक्ष्यी आलण
सौंदयभलक्ष्यी तत् त् वाची जोड देणे, तसेच भालषक आलण सालहलत्यक अभ्यासाच्या युरोपीय
आलण अमेररकन परांपराांना परस्परसांपकाभत आणणे हे याकोबसनच्या भालषक सांशोधनाच्या
व लसद्धाांतनाच्या कायाभच्या गाभ्याचे पैलू म्हणता येतील.
याकोबसनच्या भाषाांतरावरील लेिात दोन प्रमुि तत् त् वाची चचाभ केलेली आहे. एक म्हणजे
भाषेची लचन्हात्मकता तर दुसरे भाषाांतरणीयता. भाषाांतराची आलण भालषक अथाभची
सांकल्पना याकोबसनने लचन्ह मीमाांसात्मक तत् त् वाच्या साहाय्याने माांडलेली आहे. आलण
भाषाांतरणीयता या तत् त् वाची चचाभ काव्याच्या भाषाांतराच्या सांदभाभत केलेली आहे. या सवभ
चचेमध्ये अनेक पारांपररक कल्पनाांचा व भूलमकाांचा प्रलतवादही याकोबसनने केलेला आहे. munotes.in
Page 27
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
२७ भाषा म्हणजे वास्तवाची एक प्रकारची प्रलतकृती व प्रलतलबांब असते. हा लवचार प्लेटो
ऑररस्टॉटलपासून सुरु होऊन थेट रसेल आलण लवट्लग न्श्टाइनचे प्रारांभीचे लेिन
याांच्यामाफभत चालत आलेला आहे. हा पारांपररक तत् त् वाज्ञानामधील लवचार नाकारुन भाषा
ही एक लचन्हव्यवस्था असते, हे आधुलनक भाषा लवज्ञानातील आलण लचन्ह लवचारातील
मूलभूत प्रमेय याकोबसनने वापरलेले आहे. एिादा शब्द आपल्याला समजतो म्हणजे
त्याचा “अथभ" आपल्याला समजतो. अथभ म्हणजे प्रत्यक्ष वस्तू नसून त्या शब्दाचे जे
ध्वलनरुप असतो- याांच्यातील नाते वा सांबांध होय. (ज्याला लचन्ह लवचारात लचन्ह म्हणतात -
त्याचा आलण त्या शब्दाने वास्तवातील ज्या वस्तूचा लनदेश होतो - याला 'लचलन्हत'
म्हणतात.) भालषक लचन्हाांच्या बाबतीत हा सांबांध सांकेतलनष्ठ व यादृलच्िक असतो. म्हणजे
लचन्हकाांच्या स्वरुपावरुन लचन्हाांचे अनुमान करता येण्यासारिे नसते. कारण लचन्हक व
लचन्हीत याांच्यात शारीर साधम्यभही नसते. लकांवा कायभकारण सांबांधही नसतो. त्यामुळे केवळ
वस्तुचा अनुभव घेतला की शब्दाचा अथभ आपोआप समजतो, हे पारांपररक गृहीत कृत्य
भ्रामक आहे. भाषा म्हणजे अशा सांकेतलनष्ठ व यादृलच्िक लचन्हक-लचन्हीत सांबांधाांची
व्यवस्था होय. तेव्हा या सांबांधाांचे ज्ञान असल्यालशवाय भालषक लचन्हाांचा अथभ समजणार
नाही.
तत्त्वज्ञानामध्ये 'दशभक व्याख्या' (ostensive definition) म्हणून व्याख्येचा एक प्रकार
उल्लेलिला जातो. परांतु याप्रकारे केवळ बोट दािवून भालषक लचन्हाची व्याख्या देता येणार
नाही, असा आक्षेप याकोबसनने येथे घेतलेला आहे. याचे कारण असे की, व्याख्या
करण्यासाठी जी बोट दािवण्याची लिया वापरलेली आहे ती काही लचन्हाांतीत लिया मानता
येणार नाही. काही सांस्कृतीमध्ये बोट दािलवण्याच्या लियेलाच एक लचन्हात्मकता (उदा.
लतला अशुभकारक मानणे) प्राप्त झालेली असते. तेव्हा भाषा आलण वास्तव याांच्या
सांबांधालवषयीचा आलण भालषक अथभ लवषयीच्या पारांपर ल क लवचाराला येथे याकोबसनने
आव्हान लदलेले आहे.
याकोबसनच्या लवचाराांमागे सोस्यूर प्रणीत लचन्हलवचार तर आहेच, परांतु या लेिामध्ये सी.
एम. लपअसभ (१८३९-१९१४) या अमेरीकन तकभशास्त्रज्ञाच्या काही तत्त्वाचाही त्याने वापर
केलेला आहे. हे स्पष्ट लदसते. कोणत्याही लचन्हाचा अथभ समजून घेताना पुन्हा अपररहायभपणे
लचन्हेच वापरावी लागतात, हे लपअसभच्या लचन्हमीमाांसेमधील मूलभूत तत्त्व याकोबसन
माांडतो. भाषाांतर हे व्यापक अथाभने लचन्हमीमाांसेमधील मूलभूत तत्त्व याकोबसन माांडतो.
भाषाांतर ही व्यापक अथाभने लचन्हाांतराचीच प्रलिया असते. भाषेचा सवभसामान्य वापर असो
वा भाषा वैज्ञालनक असो दोघाांनाही लचन्हाांतरणाची प्रलिया वापरावीच लागते.
लचन्हाांतरण ही सांकल्पना स्पष्ट करण्यासाठी याकोबसनने लचन्हाांतराचे तीन प्रकार मानले
आहेत. एकाच भाषेत लचन्हाांतर होऊ शकते. उदा. १.मराठीच्या शब्दकोषात मराठी शब्दाचे
अथभ इतर मराठी शब्दात साांलगतलेले असतात. २.एका भाषेतून दुसऱ्या भाषेत लचन्हाांतर
होते. याला साधारणतः भाषाांतर म्हटले जाते. ३.लशवाय एका लचन्हव्यवस्थेमधून (उदा.
लचत्र) दुसऱ्या लचन्ह व्यवस्थेमध्ये (त्या लचत्राचे लववरण भाषेत करणे) लचन्हाांतर होऊ शकते.
वास्तव हे नेहमी लचन्हाांलकत होऊनच आपल्या अनुभवाचा लवषय बनत असेल तर एका
भाषेतून दुसच्या भाषेत लचन्हाांतरण वा भाषाांतरण सांभवतच नाही. असा लवचार साहलजकच munotes.in
Page 28
भाषाांतर कौशल्य
२८ पुढे येऊ लागतो. आधुलनक भाषालवज्ञानात या प्रकारचे 'अभाषाांतरणीयते' चे तत्त्व एडवडभ
सपीर आलण बेंजलमनली बोफभ याांनी भाषा व साांस्कृलतक वास्तू याांच्या सांदभाभत माांडलेले
आहे. त्याच्या भूलमकेला भालषक सापेक्षतावाद linguistic relativism असे नाव आहे.
भाषेच्या व्याकरलणक घडणीमुळे वास्तवाच्या घडणीचे ज्ञानही लनलश्चत होत असते. आलण
प्रत्येक भाषेची व्याकरलणक घडण लभन्न असल्यामुळे भाषाांतर हे मुळातच अशक्य असते,
या अलतरेकी सापेक्षतावादी भूलमकेचा प्रलतवाद याकोबसनने केलेला आहे. भाषाभाषाांमधील
व्याकरलणक लभन्नत्वावर अलतरेकी भर लदल्याने सापेक्षतावादी भूलमका लनमाभण होते.
याकोबसनची स्वतःची भूलमका साधारण्य आलण लभन्नत्व याांना योग्य तो न्याय देणारी आहे.
मानवाचा ज्ञानात्मक अनुभव व त्याचे वगीकरण म्हणजेच वास्तवाचा अनुभव व त्याचे
वगीकरण याांचे मूलभूत स्वरुप सावभलत्रक असते असे याकोबसन मानतो. भाषाांच्या
व्याकरलणक घडणी लभन्न असल्या तरी त्याांचा मानवी ज्ञानात्मकतेशी थेट सांबांध असत
नाही. कारण व्याकरण हे काही वास्तवाची प्रलतकृती वा प्रलतलबांब असत नाही.
वास्तवासांबांधीचे सामान्य स्वरुपाचे सममूल्यत्व सापडू शकते आलण त्यावरच भाषाांतर
अवलांबून असते.
बůा«Ð ड रसेल याच्या मते, “चीज” या िाद्यपदाथाभशी अभालषक पररचय असल्यालशवाय
चीज हा कोणालाही समजणार नाही. परांतु रसेलच्या मूलभूत तत्त्वाचा आपण पाठपुरावा
केला आलण पारांपररक तत् त् वज्ञानात्मक समस्याांच्या भालषक पैलूवर भर लदला तर मात्र
आपल्याला असे म्हणावे लागेल की इांलग्लश भाषेच्या शब्द व्यवस्थेमध्ये चीज या शब्दाला
कोणता अथभ लमळालेला आहे. याची मालहती असल्यािेरीज हा शब्द कोणालाही समजणार
नाही. ज्या िाद्य सांस्कृतीमध्ये चीजचा अभाव आहे अशा सांस्कृतीचे प्रलतलनलधत्व करणाऱ्या
एिाद्या माणसाला चीज हा इांलग्लश शब्द समजायचा असेल तर एक म्हणजे त्याचा इांलग्लश
मधील अथभ 'दह्यावर दाब देऊन बनलवलेला िाद्यपदाथभ' असा होता, हे मालहती हवे, आलण
दुसरे म्हणजे, दही या शब्दाांशी त्याचा लनदान भालषक पररचय तरी असायला हवा. सुधा
लकांवा अमृत याांचे आपण कधीच प्राशन केलेले नसते. 'सुधा' 'अमृत' आलण लमथ्यकथाांतून या
गोष्टीचे प्राशन करणारे देव या शब्दाशी आपला फक्त भालषक पररचय असतो. आलण असे
असूनही हे शब्द आपल्याला समजतात. आलण त्याचे उपयोजन कोणत्या सांदभाभमध्ये
करायचे याचे ज्ञानही आपल्याला असते.
'चीज', ‘सफरचांद', 'अमृत', 'पररचय', ‘परांतु’, ‘केवळ' हे शब्द या लकांवा इतर कोणताही शब्द
वा शब्द प्रयोग घ्या. त्याांचा अथभ हे एक भाषावैज्ञालनक तथ्य आहे, लकांवा अलधक नेमकेपणे व
अलधक व्यापक पातळीवर बोला यचे तर ते एक लचन्ह वैज्ञालनक तथ्य आहे. काही मांडळी
लचन्हाला अथभ देण्याऐवजी प्रत्यक्ष वस् तूलाच अथभ देऊ पाहतात. त्याांच्यालवरुद्ध अगदी सरळ
आलण अचूक युलक्तवाद करायचा, तर असे म्हणता येईल की 'चीज' व 'सफरचांद' याांचा अथभ
कधी कोणी हुांगून पालहलेला नसतो. लचन्हाथभ (Signatum) हा लचन्हालशवाय (Signum)
सांभवतच नाही चेडर लकांवा कॅमम्बेअर (चीजचे दोन प्रकार) याांच्याशी अभालषक पररचय
लकतीही असला तरी त्यावरुन 'चीज' शब्दाच्या अथाभचे अनुमान करता येणार नाही. तसे
अनुमान करता येण्यासाठी भालषक व्यवस्थेची मदत घ्यावीच लागेल. एिाद्या अपररलचत
शब्दाची ओळि पटायची असेल, तर भालषक लचन्हाचा एक ताफाच उभा करावा लागतो.
'चीज' हे एका लवलशष्ट नमुन्याचे नाव आहे की कॅमम्बेअरच्या कोणत्याही चीज िोक्याला
चीज म्हणतात. कॅमम्बेअर या लवलशष्ट प्रकारचेच नाव चीज आहे की कोणत्याही चीज munotes.in
Page 29
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
२९ प्रकाराला चीज म्हणतात. चीज म्हणजे दुधापासून बनवलेला कोणताही िाद्यपदाथभ की
अल्पोहारातील कोणत्याही पदाथभ की, आत काहीही असलेला एिादा िोका म्हणजे चीज,
याचा उलगडा नुसते बोट दािवून होणार नाही. लकांबहुना सरतेशेवटी पुढील प्रश्नही लवचारता
येईल. शब्द हा एिाद्या लवलशष्ट वस् तूचे केवळ नाव असतो. अपभण करणे, लवकणे, लनलषद्ध
ठरलवणे, शाप देणे याांसारख्या अथाभचे सूचनही त्यातून होत असते. बोट दािलवणे या
लियेतून शाप देण्याचा अथभही िरे पाहता व्यक्त होऊ शकतो. काही सांस्कृतीमध्ये, लवशेषतः
अलफ्रकेमध्ये बोट दािलवणे ही लिया अशुभकारक आहे.
भाषा वैज्ञालनकाच्या दृष्टीने तसेच सवभसामान्य भाषकाच्या दृष्टीने कोणत्याही भालषक
लचन्हाचा अथभ म्हणजे त्या भालषक लचन्हाचे इतर कोणत्या तरी वेगळ्या पयाभयी लचन्हाच्या
द्वारे केलेले भाषाांतर होय. लचन्हाचे सिोल ममभ जाणून घ्यायचा प्रयत्न करणारा सवभश्रेष्ठ
अभ्यासक लपअसभ याने वारांवार असे प्रलतपादन केलेले आहे, की या वेगळ्या पयाभयी
लचन्हामध्ये ते (मूळ) लचन्ह अलधक लवकलसत होत असते. बॅचलर या लचन्हाचे अलधक सुस्पष्ट
लववरण हवे असेल, तेव्हा ‘अन्-मॅरीड मॅन’ या लचन्हात त्याचे भाषाांतर करता येईल. वालचक
लचन्हाच्या अथभ लववरणाचे तीन लवलभन्न प्रकार दािलव ता येतील. मूळ लचन्ह हे त्याच
भाषेतील इतर लचन्हामध्ये लचन्हाांतåरत होऊ शकेल, वेगळ्या भाषेतील लचन्हाांत लचन्हाांतåरत
होऊ शकेल लकांवा वेगळ्या, अ-वालचक लचन्हाांच्या व्यवस्थेमध्ये त्याचे लचन्हाांतरण होऊ
शकेल. भाषाांतराच्या या तीन प्रकाराांना वेगळी नावे द्यायला हवीत.
१) भाषाांतगभत भाषाांतर लकांवा वेगळ्या शब्दाांत पुनमाांडणी. (rewarding) , २) आांतरभाषीय
भाषाांतर लकांवा िरेिुरे भाषाांतर (Translation Proper) ३) आांतरलचन्ह व्यवस्थालनष्ठ
भाषाांतर लकांवा लचन्हाांतरण (Transmulation) म्हणजे वालचक लचन्हाचे अवालचक लचन्ह
व्यवस्थेच्या साहाय्याने केलेले अथभलववरण.
एिाद्या शब्दाच्या भाषाांतगभत भाषाांतरामध्ये साधारण समानाथी असा दुसरा शब्द वापरलेला
असतो. लकांवा आडवळणाने अप्रत्यक्ष अथभ सूचन केलेले असते. परांतु तत्त्वतः समानथभता
म्हणजे अथाभचे सांपूणभ समतुल्यत्व असू शकत नाही उदाहरणाथभ, िह्मचयभ पाळणारा प्रत्येक
जण अलववािहत असतो. पण अलववा िहत असणारा प्रत्येक जण िम्हचयभ पाळणारा असेल
असे नाही एिाद्या शब्दाचे, थोडक्यात म्हणजे शब्द व्यवस्थेमधील उच्चतम पातळीवरील
एकक लचन्हाचे, अथभ लववरण करताना कधी-कधी अनेक एकक लचन्हाची योजना करावी
लागते, म्हणजेच त्या घटकाचा लनदेश करणारा (अनेक शब्दाांची योजना करणारा) सांदेशच हे
अथभलववरण करु शकतो. (Every bachelor is an unmarried man, and
every unmarried man is a bachelor) लकांवा प्रत्येक िह्मचाऱ्याने लग्न न करण्याचे
बांधन पाळले पालहजे आलण लग्न न करण्याचे बांधन ज्याच्यावर आहे तो प्रत्येक जण
िह्मचारी असतो.
हाच प्रकार आांतरभाषीय भाषाांतराच्या पातळीवरही घडतो. येथे ही भालषक व्यवस्थाांच्या
एकक-लचन्हाांमध्ये सांपूणभ समतुल्यत्व आढळत नाही आलण परक्या भाषा व्यवस्थेतील एकक
लचन्हाांचे वा सांपूणभ सांदेशाचे अथभ लववरण पयाभप्तपणे देण्यासाठी (आपल्या) भाषेत सांपूणभ
सांदेशच वापरावे लागतात. (म्हणजे शब्दाला शब्द, असे भाषाांतर होऊ शकत नाही.) प्रमाण
रलशयन भाषेत लस्थर हा रुपदृष्ट्या सारिा, परांतु अथभदृष्ट्या असमान शब्द चीजसाठी munotes.in
Page 30
भाषाांतर कौशल्य
३० वापरला जातो. परांतु 'चीज' हा इांग्रजी शब्द त्याच्याशी पूणभपणे एकरुप आहे, असे म्हणता
येणार नाही. कारण कॉटेज चीज हा चीजचा प्रकार असला तरी (त्यासाठी सामान्य वापरला
जाणारा रलशयन शब्द ‘लस्थर-cblp-syr’) हा मात्र लस्थरचा प्रकार नाही. ‘चीज घेऊन ये’
असे (इांलग्लशमध्ये लवलचत्र वाटणारे वाक्य) रलशयन माणूस (रलशयन भाषेत) म्हणू शकतो.
प्रमाण रलशयनमध्ये दह्यावर दाब देऊन लशवाय आांबवण्याची प्रलिया केलेली असेल, तरच
त्या िाद्य पदाथाभला ‘लस्थर’ म्हणतात.
बहुतेक वेळा मात्र एका भाषेतून दुसऱ्या भाषेत भाषाांतर करताना एका भाषेतील एकक
लचन्हाांसाठी दुसऱ्या भाषेतील सांदेश, अशी प्रलिया घडते. या प्रकारचे भाषाांतर हे एिाद्याचे
बील प्रत्यक्ष न देता दुसऱ्याने त्याचा तजुभमा द्यावा (Reported Speech) अशा स्वरुपाचे
असते. एिाद्या मूळ सांदेशाचे पुनलच भन्हाांकन करुन वेगळ्या भाषेत सांदेश पाठलवण्याची लिया
भाषाांतरकार येथे करीत असतो. तेव्हा दोन लभन्न लचन्ह व्यवस्थाांमध्ये दोन समतुल्य सांदेश
भाषाांतरामध्ये अलस्तत्वात येत असतात.
लवलभन्नतेमध्ये समतुल्यत्व हा भाषेपुढचा मूलभूत प्रश्न असून भाषा लवज्ञानामधील तो एक
केंद्रवती स्वरुपाचा लवषय आहे. वालचक सांदेशाचे ग्रहण करणारा प्रत्येक जण जसा अथभ
लववरणकार असतो, तसाच भाषा वैज्ञालनक हा सुद्धा अथभ लववरणकारच असतो. कोणताही
भालषक नमुना जोपयांत त्याच लचन्ह व्यवस्थेमधील इतर लचन्हाांमध्ये व अन्य लचन्ह
व्यवस्थेमधील लचन्हाांमध्ये भाषाांतरीत होत नाही तोपयांत भाषेच्या लवज्ञानाला त्या नमुन्याचे
अथभ लववरण करताच येणार नाही. दोन भाषाांच्या तुलनेमध्ये त्याांच्या परस्पर
भाषाांतरलणयतेची वा भाषाांतरक्षमतेची वा भाषाांतर योग्यतेची तपासणी अनुस्यूत असते.
आांतरभालषय सांदेशनाची लिया लवशेषतः भाषाांतराच्या रुपात, सवभदूर पसरलेली आहे व
लतच्यावर भालषक लवज्ञानाचा वचक सतत रािणे आवश्यक असते. दोन भाषाांमधील
व्यवच्िेदक भेद दशभलवणारे लद्वभालषक शब्दकोश तालत् त् व कदृष्ट्या तसेच व्यवहाररकदृष्ट्या
लकती उपयुक्त ठरतात, ते वेगळे साांगायला नको. दोन भाषाांत समतुल्य अशा सवभ लचन्ह
एककाांच्या वाच्याथभ व लक्ष्याथाभच्या तुलनात्मक व्याख्या काळजीपूवभक देणाऱ्या लद्वभालषक
शब्दकोशाची फार लनकडीचा गर ज आहे. त्याचप्रमाणे दोन भाषाांमधील व्यवच्िेदक भेद
दशभलवणाऱ्या लद्वभालषक व्याकरकाणाांनीसुद्धा त्या दोन भाषाांमधील व्यवच्िेदक भेद
दशभलवणाऱ्या लद्वभालषक व्याकरणाांनी सुद्धा त्या दोन भाषा आपापल्या पररने व्याकरलणक
सांकल्पनाची लनवड करीत असतात आलण त्याचे लनयमन करीत असतात. ते लनलश्चत करुन
मधून मधून ती गुांतागुांत पार कापून काढायचा प्रयत्न होत असतो. बी.एल.वोफभ याने
स्वभावत:च तकभशास्त्रज्ञ असणाऱ्या सवभसामान्य माणसाची कल्पना अत्यांत लचत्रमय रीतीने
माांडलेला आहे, हा स्वभावत: तकभशास्त्रज्ञ असणारा सवभसामान्य माणूस पुढीलप्रमाणे
युलक्तवाद करतो. असे मानले जाते, लवलभन्न भालषक पाश्वभभूमी असणाऱ्या भालष काांना
स्वतःच्या पाश्वभभूमीनुसार तथ्याांची घडणच वेगवेगळी झालेली आढळते व त्यामुळे तथ्येही
त्याांच्या दृष्टीने वेगवेगळी असतात. रलशयन राज्यिाांतीनांतरच्या पलहल्या काही वषाभमध्ये
काही अलतरेकी िाांितकारक रलशयन लनयतकाललकाांमधून पारांपररक भाषेत िाांितकारी
स्वरुपाचे बदल घडवून आणायला हवेत, असा युलक्तवाद करीत असत, लवशेषत: 'सुयोदय'
आलण 'सुयाभस्त' याांसारिे लदशाभूल करणारे वाक्यप्रयोग लनपटून काढण्यावर त्याांचा भर
असे. या शब्दाांच्या मागे रॉललमीच्या (लवश्वरचनेच्या) कल्पनेवर आधारलेल्या प्रलतमा
असल्या तरी आपण आजही त्या शब्दाांचा वापर करतो आलण तसे करीत असताना munotes.in
Page 31
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
३१ कोपलनभकसचा (लवश्वरचनेचा) लसद्धाांत काही आपल्याला नाकारायचा नसतो. उगवणाऱ्या
आलण अस्ताला जाणाऱ्या सुयाभलवषयीच्या आपल्या नेहमीच्या गप् पाांचे रुपाांतर (सुयाभभोवती)
लफरणाऱ्या पृथ्वीच्या लचत्रामध्ये आपण सहजपणे करु शकतो. याचे कारण असे, की प्रत्येक
लचन्ह भाषाांतरणीय असते, कोणत्याही लचन्हाचे भाषाांतर आपण आपल्याला अलधक
लवकलसत व अचूक वाटणाऱ्या लचन्हामध्ये करु शकतो.
एिादी भाषा बोलता येण्याच्या शक्तीमध्ये अनुस्यूत असणारी आणिी एक शक्ती असते. ती
म्हणजे भाषेलवषयी बोलण्याची शक्ती होय. लतच्यामुळेच अलतभालषक व्यवहार शक्य होतो.
आलण आपण जो शब्दसांग्रह वापरत असतो त्याचे पररकरण आलण पुनव्याभख्या करणे शक्य
होते ते नील्स बोर याने दािवून लदले आहे. सुस्पष्ट असणारा सवभ प्रायोलगक पुरावा
सवभसामान्य भाषेत माांडला गेला पालहजे, (कारण) या भाषेत प्रत्येक शब्दाचा व्यावहाåरक
उपयोग आलण त्या शब्दाची अचूक व्याख्या याांचे नाते परस्पर पूरकतेचे असते.
सवभ ज्ञानात्मक अनुभव आलण त्याचे वगीकरण हे अलस्तत् वात असणाऱ्या कोणत्याही भाषेत
व्यक्त करता येते. येथे शब्दाचा अभाव असेल, तेथे सांज्ञा लवकलसत करता येतात, शब्दाांची
उसनवारी करणे वा उसनवारी केलेल्या शब्दाचे भाषाांतर करणे, लकांवा नवे शब्द घडलवणे वा
असलेल्या शब्दाांची अथभच्यूती करणे आलण अिेरीस आडवळणाची शब्द योजना करुन
अथभसूचन करणे, अशा अनेक मागाभनी या लवलशष्ट सांज्ञाचे पररष्ट्करण करता येते व त्याांना
उठावदार बनलवता येते. उदा. ईशान्य सायबेररयातील चक्ची (Chakchee) या जमातीची
सालहलत्यक भाषा नव्यानेच जन्मलेली आहे. या भाषेत ‘स्िू’ साठी ‘लफरणारा लिळा’,
‘स्टील’ साठी ‘कलठण लोिांड’, ‘पत्र्या’साठी ‘पातळ लोिांड’, ‘िडू’ साठी ‘ललहायचा
साबण’, ‘ह्रदय’ साठी ‘धडधडणारे ह्रदय’ अशा सांज्ञा घडलवल्या गेल्या आहेत.
Cold beef and Pork hotdoy हा इांलग्लश मधील वाक्यप्रयोग, दुहेरी लवरोधाभास
असूनही अथाभच्या दृष्टीने गोंगाट लकांवा गडबड-गोंधळ करणारा नाही. त्याचप्रमाणे वर पाहता
आत्मघाती वाटणाऱ्या व आडवळणाने अथभसूचन करणाऱ्या वाक् प्रयोगाांमुळेही सांदेशवहनात
काही अडथळा लनमाभण होत नाही. उदा. घोड्यालशवाय चालणाऱ्या रॅमसाठी प्रारांभी रलशयन
भाषेत ‘लवजेची घोडागाडी’ असा शब्दप्रयोग केला जाई, लकांवा लवमानासाठी ‘कोयाभक’ या
भाषेमध्ये ‘उडणारे जहाज’ या अथाभचा वाक् प्रयोग होतो. या वाक् प्रयोगाांतून घोडा-गाडीला
समतुल्य असणारा, लवजेवर चालणारा पयाभय आलण जहाजाला समतुल्य असणारा हवेत
उडणारा पयाभय असे अथभ प्रलतत होतात.
ज्या भाषेत भाषाांतर करायचे, लतच्यामध्ये एिाद्या लवलशष्ट व्याकरलणक घडणीचा अभाव
असला तरी त्यामुळे मूळ भाषेतील मजकुरातील सांकल्पनात्मक मालहतीचे शब्दशः भाषाांतर
होणे अशक्य असते, असे मुळीच नव्हे. आलण, व, लकांवा या पारांपररक उभयान्वयी अव्ययाांना
आलण, वा, लकांवा या नव्या उभयान्वयी अव्ययाची जोड आता लमळालेली आहे, याची चचाभ
काही वषापूवी Federal prose - How to write in , and / or for washing ton या
गांमतीदार पुस्तकात आलेली आहे. या तीन अव्ययापैकी फक्त शेवटचे अव्यय सॅम्येड या
भाषा समूहातील भाषामध्ये आढळते. उभयान्वयी अव्ययाची यादी वेगवेगळी असली तरी
शासकीय गद्यामध्ये Federal prose आढळणारे तीनही प्रकारचे सांदेश पारांपररक
इांलग्लशमध्ये, त्याचप्रमाणे सॅम्येड भाषाांमध्येही स्पष्टपणे भाषाांतररत होऊ शकतात. munotes.in
Page 32
भाषाांतर कौशल्य
३२ शासकीय गद्य १) John and peter. 2) John or peter. 3) John and / or peter
will come.
पारांपररक इांलग्लश Join and peter or one of them will come
सॅम्येड भाषा १) जॉन आलण लकांवा पीटर
दोघेही येतील २) जॉन आलण लकांवा पीटर याांच्यापैकी एकजण येईल.
एिाद्या भाषेत जर एिाद्या व्याकरलणक प्रवगभ नसेल, तर शब्दाच्या साहाय्याने त्या
व् याकरलणक प्रवगाभचा अथभ त्या भाषेत आणता येतो. जुन्या रलशयनमधील लद्ववचनात्मक अथभ
(दोन या) सांख्या वाचक शब्दाचा उपयोग करुन (लद्ववचन नसणाऱ्या भाषाांमध्ये आणता येतो.
मात्र या प्रकारचा व्याकरलणक प्रवगभ एिाद्या भाषेत नसेल तर त्या भाषेतून तो प्रवगभ
असणाऱ्या भाषेत भाषाांतर करताना अलधक अडचणी येतात. She has brothers या
इांलग्लश मधील वाक्याचे भाषाांतर लद्ववचन व बहुवचन या दोहोंत भेद करणाऱ्या भाषेत
करताना ‘लतला दोन भाऊ आहेत’ आलण ‘लतला दोनपेक्षा अलधक भाऊ आहेत’ या
लवधानापैकी एका पयाभयाची लनवड भाषाांतरकाराला स्वतःलाच करावी लागते. लकांवा ‘लतला
दोन लकांवा दोन पेक्षा अलधक भाऊ आहेत’ असे म्हणून लनणभय वाचकावर सोडावा लागतो.
ज्या भाषेत व्याकरलणक वचन नसते, त्या भाषेतून इांलग्लशमध्ये भाषाांतर करताना आपल्या
brother लकांवा Brother's या दोन पयाभयापैकी एकाची लनवड करावी लागते लकांवा She
has either one or more than one brother असे म्हणून भाषाांतर वाचणाऱ्यावर
लनणभय सोपवावा लागतो.
भाषा एकमेंकीपासून लभन्न असतात. त्या त्याांच्यातून काय व्यक्त होणे आवश्यक आहे या
मुद्याबाबत असतात. त्याच्यातून काय व्यक्त होणे शक्य आहे याबाबत नव्हे. कोणत्याही
भाषेतील प्रत्येक लियापद आहे लकांवा नाही या स्वरुपाचे काही लवलशष्ट प्रश्न उपलस्थत करतेच
करते. उदा. घटना पूणभ, अपूणभत्वाचा सांदभभ लक्षात घेऊन त्या घटनेलवषयी कथन होते की
नाही, लजच्यालवषयी कथन होते आहे ती घटना प्रत्यक्ष बोलण्याच्या घटनेआधी घडलेली
म्हणून प्रस्तुत केलेली आहे की नाही? लवलशष्ट भाषेच्या लचन्ह व्यवस्थेमध्ये जे घटक
अलनवायभपणे यायला हवेत, त्याांच्यावरच ती भाषा लनजभाषा म्हणून वापरणाऱ्याांचे लक्ष
लागलेले असणे हे स्वाभालवकच म्हणायला हवे.
ज्ञानात्मक कायाभच्या बाबतीत भाषा ही लतच्या व्याकरलणक घडणीवर अगदी कमी प्रमाणात
अवलांबून असते. कारण आपल्या अनुभवाची व्याख्या आलण अलतभालषक प्रलिया याांचे
परस्पराांशी पूरक असे नाते असते. भाषेच्या ज्ञानात्मक पातळीवर अथभलववरणाचे
लचन्हाांतरण, म्हणजेच भाषाांतर केवळ अलस्तत् वातच असते असे नाही, तर त्याची तेथे
प्रत्यक्ष आवश्यकताच असते. ज्ञानात्मक अनुभवसामग्री शब्दातीत वा भाषाांतरातीत असते.
अशा प्रकारचे कोणतेही ग्रहीतकृत्य हे आत्मघाती ठरेल. मात्र लवनोदी, चुटके, स्वप्ने,
यातुलवधी यामध्ये थोडक्यात, आपण ज्याला नेहमीच्या व्यवहारातील वालचक लमथ्य कथा
सांग्रह म्हणून त्यामध्ये आलण सवाभलधक प्रमाणात काव्यामध्ये व्याकरलणक जातींना दाट अशी
अथभ घटना प्राप्त झालेली असते. अशा पररलस्थतीमध्ये भाषाांतराचा प्रश्न लकचकट आलण
वादग्रस्त होऊन बसतो. व्याकरलणक ललांग ही जाती अनेकदा केवळ सांरचनात्मक जाती munotes.in
Page 33
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
३३ म्हणून मानली जाते. परांतु अगदी व्याकरलणक ललांगालासुद्धा एिाद्या भालषक समानाच्या
लमथक दृलष्ट् ट कोनामध्ये फार मोठे स्थान लमळालेले असते.
काव्यामध्ये भालषक समरुपता ही सालहत्यकृतीचे एक रचनातांत्र म्हणून वावरते. वाक्यरचनेचे
आलण पलदम व्यवस्थेचे प्रवगभ, मूळ धातू आलण त्याचे प्रत्यय, स्वलनम आलण त्याचे
(व्यवच्िेदक) घटक-थोडक्यात, वालचक लचन्ह व्यवस्थेचा कोणताही मूलघटक याांची माांडणी
साधम्यभ आलण लवरोध या तत्त्वाच्या साहाय्याने केली जाते. व त्यातून त्या घटकाांचा
परस्पराांशी सांघषभ होऊ शकतो. परस्पराांच्या शेजारी राहून त्याांच्यात लवरोध येऊ शकतो
लकांवा त्याांच्यात सालन्नध्यसांबांध लनमाभण होऊ शकतात. या घटकाांना व त्याांच्यामधील
परस्पर प्रलियाांना िास स्वतःचा असा स्वाय त् त लचन्हाथभ असतो. स्वलनलमक पातळीवरील
साम्याकडे अथभस्वरुपी सांबांध म्हणून पालहले जाते. द्वयथी उक्ती लकांवा अलधक पांलडती
वळणाची आलण कदालचत अलधक नेमकी सांज्ञा वापरायची तर श्लेषोक्ती ही काव्य कलेवर
अलधराज्यच गाजवत असते आलण हे लतचे अलधराज्य अलनबांध असो व मयाभलदत असो,
काव्य हे स्वभावतः भाषाांतरातीतच असते. (त्याच्या बाबतीत) फक्त सजभक लचन्हाांतरणच
शक्य असेल. म्हणजे काव्यात्म घाटामधून दुसऱ्या काव्यात्म घाटामध्ये लकांवा शेवटी
आांतरलचन्ह व्यवस्थालनष्ठ लचन्हाांतरण असेल- एका लचन्ह व्यवस्थेतून दुसऱ्या लचन्ह
व्यवस्थेमध्ये, उदा. भालषक कलेमधून सांगीत, नृत्य, लचत्रपट वा लचत्रकला याांच्यामध्ये
इटाललयन भाषेमधील tradutfore traditore या पारांपर ल क वचनाचे भाषाांतर
इांलग्लशमध्ये ‘the translator is a betrayer ’ ‘भाषाांतरकार हा दगाबाज असतो’. असे
केले, तर मूळ इटाललयनमधील यमकबद्ध वचनाचे सगोत्रतेच्या तत्त्वावर आधारलेले जे मूल्य
आहे, तेच नष्ट होऊन जाते. त्यामुळे ज्ञानात्मक दृलष्ट् ट कोनातून पालहल्यावर आपल्याला या
वचनाचे रुपाांतर अलधक सुस्पष्ट अशा लवधानात करावे लागते.
लललत सालहत्याचे स्वरुप सवभश्रुत आहे. यात रचनात्मक गुण एका बाजूला असावे लागतात,
तर भाषा व्यवहारज्ञान दुसऱ्या बाजूला, उवभरीत कल्पनाशीलता एका बाजूला असते. तर
चतुर शब्दानुशासन लकांवा शब्दप्रभुत्व दुसऱ्या बाजूला असते. यामुळे सालहत्य सृजनामागच्या
प्रेरणा, सृजन प्रलिया, सृजनाचे पररणाम या सवाभबरोबर सृजनाचे साधन, भाषा, भालषक
सांदभभ, भालषक वातावरण इत्यादी बाबींचा लवचार जसा मूळ भाषेच्या लेिकाला करावा
लागतो तसाच भाषाांतरकाराला पण करावा लागतो.
लललत सालहत्यातील अनुवाद व लललतेतर सालहत्यातील अनुवाद हे वेगवेगळे प्रश्न असतात.
भाषेचा वापरही वेगवेगळ्या प्रकारचा असतो. येथे फक्त लललत सालहत्यकृतीच् या दृष्टीने
लवचार करायचा झाल्यास ती प्रथम एक कला कृती असते. भाषा हे लतचे कलाद्रव्य असते.
लशवाय सालहत्यकृती ही जीवनालधलष्ठत सामालजक जीवनातून फुललेली असल्यामुळे ते एक
सामालजक, साांस्कृलतक घटीतही असते. मुळात अनुवादक हा एक चाांगला वाचक असतो.
अनुवाद ही चोिांदळ वाचकाचीच लनलमभती असते. त्याने लावलेला तो सालहत्यकृतीचा अथभ
असतो. अथाभत त्याचबरोबर मूळ लेिकाला त्यात काय म्हणायचे आहे. हेही तो
वाचकाांपयांत पोहोचवत असतो.
सालहत्यात जे काही व्यक्त होते ते भालषक स्वरुपातच व्यक्त होत असते. म्हणजे भालषक द्रव्य
व आशय एकरुप झालेले असतात. सालहत्यात भाषेचे कायभच असे वेगळ्या प्रकारचे असते. munotes.in
Page 34
भाषाांतर कौशल्य
३४ एका भाषेत व्यक्त झालेला अनुभव दुसऱ्या भाषेत पोहोचवण्याचे काम अनुवादक करतो.
म्हणूनच सालहत्याचा अनुवाद लललतानुवाद असतो.
अनुवाद कशासाठी, कोणासाठी (म्हणजे वाचक कोणत्या भाषेतील आहे. प्रस्थान पाठातील
कशाचा अनुवाद करायचा. उदा. कलवतेचा अनुवाद करायचा असल्यास महत्त्व तालाला
द्यायचे की अथाभला) याची अनुवादकाने जी उत्तरे शोधली असतील त्यावर अनुवादाचे
स्वरुप अवलांबून असते.
उदा : रामदासाांच्या काव्यातील पुढील ओळी-
‚जळत रृदय माझे जन्म
कोट्यानुकोटी
मजवर करुणेचा राघवा
पूरलोटी‛
या समथभ रामदासाांच्या पांक्तीचा अनुवाद करायचा असल्यास यातील गेयता, तालबद्धता,
नेमका शब्दाथभ यापेक्षा उत्कटतेला अलधक महत्त्व आहे. त्यालाच अनुवादात मग तो
कुठल्याही प्रकारचा असो, त्याला प्राधान्य लमळेल.
गद्याचा अनुवाद करायचा झाल्यास तोही काही कमी गुांतागुांतीचा नसतो. प्रस्थान भाषा व
इलप्सत भाषा याांचा वेगळेपणा वाचकाला लवचारात घ्यावा लागतो. सामालजक शब्दाांना
प्राधान्य देणाऱ्या सांश्लेषणात्मक घडण असलेल्या भाषेत मोठी वाक्यां असणां, सांदभभ सांपृक्तता
वाक्यावाक्यात असणां स्वाभालवक असते. भाषेची ही वैलशष्ट्ये ओळिून त्याच्या
पररणामाांच्या दृष्टीने अनुवादात वापर करुन घेणां आवश्यक असतां.
भाषेशी लनगिडत आणिी काही प्रश्न म्हणजे प्रादेलशक लकांवा व्यलक्तलनष्ठ बोलीमध्ये असलेल्या
कृतीचा अनुवाद बोली रुपात करावा की प्रमाण मानलेल्या भाषारुपात? तसेच काळाने
दुरावलेल्या जुन्या कृतीचा अनुवाद करताना ईलप्सत भाषेचेही जुने रूप लनवडावे का?
‘गारांबीचा बापू’ या श्री. ना. पेंडसे याांच्या कादांबरीतील कोकणातील लनसगभ, वातावरण,
पात्राचे स्वभाव, बोलणे याांचा प्रत्यय लमळवायचा असेल तर अनुवादासाठी प्रादेलशक बोलीची
लनवड करणे िमप्राप्त आहे.
एका भाषेतून दुसऱ्या भाषेत अनुवाद करताना वाक्यरचनेमुळे प्रश्न उपलस्थत होतो. हे
व्याकरलणक प्रश्न स्थूलमानाने दोन प्रकारचे असतात. एक लनव्वळ भालषक व दुसरा
सौंदयाभत्मक. एका भाषेतील अथभ ईलप्सत भाषेत पोहोचला म्हणजे झाले. वाक्यरचना
कुठल्याही प्रयोगातील असो हा झाला भालषक प्रश्न. कधी कधी मात्र लवलशष्ट वाक्यरचना
सौंदयभ वाढवण्यासाठी हेतुपुरस्सर केलेली असते. पण त्यामुळे ईलप्सत भाषेच्या घडणीमुळे
तशी वाक्यरचना नसेल तर मात्र अथाभची हानी होते. लललतानुवाद ही एक आव्हान देणारी
गोष्ट आहे ही आव्हाने भालषक, साांस्कृलतक, वाङ्मयीन वाचकवगाभला अनुलक्षून अशी लवलवध
असतात.
भाषाांतराच्या जशा साांस्कृलतक समस्या असतात त्याप्रमाणे भालषक समस्या देिील
असतात. एका भाषेत प्रकट झालेले लवचार दुसऱ्या भाषेत व्यक्त करणे म्हणजेच भाषाांतर या munotes.in
Page 35
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
३५ सांदभाभत दोन प्रश्नाांचा उहापोहा करावा लागेल. काय भाषाांतåरत करायचे आहे म्हणजे
आशय व कसे भाषाांतåरत करायचे आहे म्हणजे अिभÓयĉì.
भाषा हे अलभव्यक्तीचे माध्यम आहे. तेव्हा हे समजून घेण्यासाठी दोन भाषाांमधील साम्य व
वैधम्यभ याांचा लवचार करणे आवश्यक असते. प्रत्येक शब्दाला वैलश्वकतेची बाजू असते आलण
स्वतःचां असां व्यलक्तमत्त्व असतां. ते जाणून घेण्यासाठी दोन स्वतांत्र भाषाांच्या स्वरुपाची,
आकृलतबांधाची व घडणीची मालहती करुन घेतली पालहजे. उदा. दोन भाषाांमधील स्वर,
प्रत्यय, रुलपम शब्दसमूह, वाक्यलवचार, वाक्यबांधलवचार, पाठ्यलवचार या सवभ पातळ्याांवर
केलेला तौललनक अभ्यास भाषाांतरातील समस्यावर प्रकाश टाकायला उपयोगी पडेल.
अ) वा³ यिवचार व शÊ द िवचार:
भाषाांतराच्या दृष्टीने वाक्य हा घटक प्रमाण लकांवा मध्यवती ठरेल. अथाभत त्याच्या सवाांगाच्या
चचेची व्याप्ती िूपच आहे. त्यामुळे शब्द हा प्रयोग उलचत ठरेल.
भाषाांतर आलण शब्दलवचार करताना एक गोष्ट लक्षात घेतली पालहजे की, शब्द हा कशाचा
तरी लनदशभक असतो. तो काही तरी साांगण्यासाठी, दािलवण्यासाठी, व्यक्त करण्यासाठी
माध्यम म्हणून वापरला जातो. म्हणजे शब्दाला प्रलतकात्मक मूल्य असते. प्रत्येक शब्दाचे
भाषाबाह्य जगाशी नाते असते. म्हणजेच त्याची आशयाची बाजू ही शब्द लवचाराची पररलमती
असते. उदा. 'झाड' या शब्दाला मराठीत एक अथभ आहे. या शब्दाांचे मराठीतील इतर
शब्दाशी काय नातां आहे आलण हा शब्द मराठीत कसा वापरला जातो. उदा. 'झाड' या
शब्दाबरोबर ‘मोठां' हे लवशेषण वापरु शकू व ‘पातळ' हे वापरु शकणार नाही. या सांदभाभत
भाषाशास्त्रज्ञ ‘नीडा’ याने केलेले लवधान लक्षात घेणे रांजक ठरेल. तो म्हणतो- दोन लवधानात
एका शब्दाला तोच अथभ नसतो. एका भाषेत दोन सांपूणभ समानाथी शब्द नसतात. दोन
भाषाांतील सांबांलधत शब्द कधीच एकमेकाांशी तांतोतांत जुळणारे नसतात. आांतरभालषक
आलथभक लवचार एका भाषेत साधारणत: एका सांदभाभत वापरले जाणारे शब्द अनेक असतात.
उदा. बाज, िाट, लबिाना, पलांग, लदवाण इ. यातील भाषाांतåरत करताना कोणता शब्द cot
लकांवा bed ने भाषाांतåरत करणे योग्य ठरेल हे ठरवावे लागते. समानाथी शब्दाचे भाषाांतर
करताना त्याच्या अथाभच्या तीव्रतेनुसार लकांवा व्याप्तीनुसार ज्याची चढत्या िमाने माांडणी
करुन, हे शब्द दुसऱ्या भाषेतील कोणत्या शब्दाने भाषाांतåरत करता येतील. हे ठरवणे सोपे
जाईल. (उदा. ताप He is ill, She has fever)
ब) शÊदाथª आिण संदभª:
ढोबळ मानाने गोळाबेरीज अथभ साांगणे जरा सोपां असते पण वाङ्मयीन भाषाांतरात अथाभचे
बारकावे लकांवा लनरलनराळ्या िटा आणणां अवघड असतां. भाषाांतर करताना एका लवलशष्ट
सांदभाभत वापरलेला शब्द लवलशष्ट प्रलतशब्दाने भाषाांतåरत करावा लागतो. उदा. जोराने
बोलणे, जोराने प्रलतपादन करणे इ. शब्द loudly emphallcally अशा वेगवेगळ्या शब्दाांनी
भाषाांतररत करावे लागतील आलण हेही शब्द सवभ सांदभाभत लागू पडतील असे नाही.
munotes.in
Page 36
भाषाांतर कौशल्य
३६ क) भाषांतर आिण ÿितमा :
भाषाांतर होऊ शकत नाही अशा जागा भाषाांतरात वारांवार येतात. िेश्तच्या कलवतेत एक
ओळ आहे. Des tisch list gedeckt याचा इांग्रजीच अथभ the table is set असा आहे.
त्याचा मराठीत अथभ ‘पानां वाढली आहेत’, असा होतो. म्हणजेच मूळ जमभन वाक्यातील
एकही शब्द इथे भाषाांतररत केलेला नाही. पण प्रलतमा मात्र वापरली आहे. प्रत्यक्ष जीवनात
लदसणारी गोष्ट आलण त्याची माणसाच्या मनात असणारी प्रलतमा वेगळी असते.
म्हणून भाषे-भाषेतील फरक समजून घेताना भाषा व जीवन तसेच भाषा व भाषासमाज
यातील परस्पर नातां समजून घेणां आवश्यक आहे. अपररहायभ आहे. कारण लवलशष्ट सांदभाभत
एिाद्या शब्दाचा शब्दकोशा त लदलेला अथभही तोकडा पडतो.
भाषा ही मानवी व्यवहारात, लवचार, भावना अनुभवादींच्या प्रकटीकरणाचे माध्यम म्हणून
वापरली जाते. भालषक व्यवहार हा नेहमी सांस्कृलतलवलशष्ट असतो. म्हणून एका भाषेतून व्यक्त
होणारे व ग्रहण केले जाणार अथभ देिील सांस्कृलतलवलशष्ट असतात. ज्याप्रमाणे कोणत्याही
दोन सांस्कृती कधीही, जशाच्या तशा सारख्या असू शकत नाहीत. ते कमी-अलधक
फरकानेच सारिे असू शकतात. प्रत्येक भाषेतील भालषक व्यवहार हा त्या व्यवहाराच्या
साांस्कृलतक चौकटीतच लवलशष्ट रीतीने अथभपूणभ ठरतो. म्हणूनच भाषाांतर करताना एका
भालषक कृतीतील अथभसांभार दुसऱ्या भालषक कृतीने जसाच्या तसा यायला हवा, ही अपेक्षाच
व्यथभ आहे. एका भालषक कृतीतील अथाभला शक्य लततका समतुल्य (equivalent) ठरेल
असा अथभसांभार दुसऱ्या भालषक कृतीत ग्रांथीत करणे म्हणजे भाषाांतर होय. म्हणून भाषाांतर
ही समतुल्यतालनलमभतीची भालषक कृती होय. म्हणून भाषाांतरकार हा लकमान दोन व अनेकदा
त्याहीपेक्षा अलधक साांस्कृलतक चौकटीमध्ये वावरत असतो. स् त्रोत भाषेतील सालहत् यकृतीचे
भाषाांतर दुसऱ्या भाषेत व त्याचे लतसऱ्याच भाषेत असेही होताना लदसते.
भाषाांतराचे आणिी एक वैलशष्ट्य असे, की भाषाांतरकार एकाच वेळी वाचक आलण लेिक
अशा दोन्ही भूलमका बजावत असतो. मूळ सालहत्यकृतीचा तो वाचक असतो, तर भाषाांतरीत
सालहत्यकृतीचा तो लेिक असतो आलण लेिन वाचनाचा व्यवहार हा पुन्हा सांस्कृतीलवलशष्ट
असल्याने तो दोन व्यवस्थाांमध्ये वावरत असतो. लेिनाच्या आलण वाचनाच्या काही
परांपरालवलशष्ट सांकेत असतात. अनेकदा लेिक व वाचक या परांपराचे उल् लांघन करीत
असले, तरी मुळात त्या परांपरा माहीत असणे गरजेचे असते. एका भाषेतील सालहत्यकृती
समजून घेण्यासाठी त्या भाषेतील सालहत्य व्यवहाराचे लवलशष्ट सांकेत माहीत असायला हवेत.
एकतर सालहत्याची भाषा दैलनक व्यवहाराची भाषा नव्हे. लललहताना लेिक दैनांलदन
व्यवहारातील अनुभवाचे रुपाांतरण एका लनराळ्या सौंदयभपूणभ अनुभवात करत असतो. हे
करताना तो त्या सालहत्य परांपरेने उपलब्ध करुन लदलेल्या सांरचनात्मक तत्त्वाचा, घाटाचा,
भालषक तत्त्वाांचा, रुपाांचा वापर एका लवलशष्ट कालावकाशात, लवलशष्ट लबांदूवरुन करत असतो.
हा वापर कधी पारांपररक पद्धतीने होतो; तर कधी लेिक रुढ सांकेताांच्या पलीकडे जाऊन
त्याांची फेर माांडणी व पुनरभचना करतो. तर कधी नवीन सांकेताांचे पायांडे पाडतो. भालषक
पातळीवरची रचना लवन्यासापासून ते शैली लवन्यासाांपयांत तो अनेक पातळ्याांवर भाषेला
नवनवोन्मेषशालीनी बनवीत असतो. व या सवाभतून अनुभवाची सलश्लष्ट व व्यालमश्र रचना munotes.in
Page 37
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
३७ करत असतो. वाचक ही लेिकाप्रमाणेच अथभग्रहणाच्या पारांपररक सांकेताबरोबरच नवनव्या
सांकेताांचा वापर करीतच असतो आलण त्या अथाभने तोही अथाभची लनलमभती करतच असतो.
आ.१.३ भाषांतर आिण सािहÂयÿकार नाटक हा सालहत्यप्रकार कादांबरी व काव्य याांच्यापेक्षा लनराळा आहे. एकतर हा
सालहत्यप्रकार दृक-श्राव्य कलाप्रकार आहे. कारण नाटक मुळात प्रेक्षागारात, रांगमांचावर
काही लवलशष्ट प्रेक्षकाांपुढे सादर करण्यासाठी ललिहले जाते. म्हणजेच सादरीकरणाच्या
दृलष्ट् ट कोनातून नाटकाांची सांलहता ललिहली जाते आलण रांगमांचाशी सांबांलधत असणाऱ्या
अलभनय, नेपथ्य, रांगभुषादी व्यवस्थाांशी ती सांबांलधत असते. कलवता वा कादांबरी जशी
बहुताांशी व्यलक्तगत वाचनासाठी असते, तसे नाटकाचे नाही. (काही नाटकाांचे कधीच प्रयोग
होत नाहीत हे वेगळे पण हे अपवादात् मकच होय.) नाटक या प्रकारचा घाट सांरचनात्म तत्त्वे
आलण भाषा ही भाषाांतरकाराला लवशेष लक्षात घ्यावीच लागतात. लवशेषतः भालषक
पातळीवर कोणत्या समस्या येऊ शकतात, हे लक्षात घेण्यासाठी नाटकाच्या भालषक
वैलशष्ट्याांना समजावून घेतले पालहजे. कारण सरतेशेवटी भाषाांतरकारासमोर असते ती
सांलहत, भालषक कृती आलण या भालषक कृतीच्या अांगोपाांगातूनच नाटक सादरीकरणाच्या
लवलवध लदशा िुल्या करत असते.
नाटकाच्या भाषेचे स्वरुप जरी 'बोली' भाषेचे असले, तरी ही बोली आलण व्यवहारातील
बोली भाषा याांत महांतर आहे. बोली भाषेच्या नाद, लय, ताल, सूरयोजना या साऱ्या
वैलशष्ट्याांचा कलात्मक वापर तर नाटकाच्या भाषेत आढळतोच, पण त्यापलीकडे जाऊन,
दृश्यात्मकता व नाट्यमयता हा या भाषेचा प्राण असतो, असे म्हणावे लागते. नाटकाच्या
भाषेला स्वतःचे असे एक लनिालस दृश्यात्मक स्वरुप (gestare) असते. नाद, ताल, लय,
सूर योजना इतकीच महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे 'स्तब्धता' भालषक लचन्हाांमधून गुफलेली असते.
नाटकाच्या भाषाांतरकाराला ही दृश्यात्मकता पाहू शकणारे अांतश्चक्षू व नाद स्तब्धताांचे
सांगीत ऐकणारे अांत:करण असणे अलतशय आवश्यक असते. ही दृश्यात्मकता व
ध्वनीस्तब्धता भालषक लचन्हाांमधूनच गुांफलेल्या असतात. ज्या सांलहतेच्या पलीकडे
असतात. असे मानायचे कारण नाही. कारण सरतेशेवटी सांलहतेतूनच नाट्यमय अनुभव
मुळात आकाराला येतो. त्याच्या शक्यता ओळिून लवकलसत करण्याची क्षमता लदग्दशभक
पुढे वापरत असेलही, पण मुळात सांलहता ही भालषक कृतीच महत्त्वाची असते.
म्हणी, सुभालषते, वाक्सांप्रदाय इत्यादीमधून प्रत्येक भाषेची स्वयांभू, स्वतांत्र आलण स्वायत्त
अशी जडणघडण आलण धाटणी आपल्या लक्षात येते. भाषेच्या या जडणघडणीत काही
सामाईक तत्त्वे आलण पद्धतशीर रचना जशा आढळतात तशी काही अनन्यसाधारण आलण
तऱ्हेवाईक वैलशष्ट्येही आपणास पहावयास लमळतात. मूळ सालहत्यकृतीची भाषा आलण
ग्राहकभाषा या दोन्ही ही जडणघडण आलण धाटणी यात अशाप्रकारे मुळातच
भाषाांतरकाराला, प्रथमतः आलण प्राधान्याने जाणवते. दोन भाषाांच्या लिया-प्रलतलियात्मक
सांबांधातून लनमाभण होणाऱ्या अटळ सांघषभमय पररलस्थतीला त्या सामोरे जात तो जागोजागी
तडजोडी करतो आलण त्याला पडलेल्या प्रश्नाांची कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे सोडवणूक
करतो. काही सामाईक तत्त्वे भाषाांच्या सांरचनाांना पायाभूत असल्यामुळे म्हणजे प्रलसद्ध
भाषाशास्त्रज् ज्ञ रोमन याकोबसनच्या शब्दात, भाषाच्या समानतत्त्व अलधष्ठततेच्या munotes.in
Page 38
भाषाांतर कौशल्य
३८ स्वरुपामुळे भाषाांतर प्रलिया सांभवनीय ठरते. भाषेची वैलश्वक तत्त्वे (language untlersals)
अशीच एक भाषाशास्त्रीय सांकल्पना आहे. लतला अनुसरुन मूलभाषा आलण ग्राहकभाषा
वाांलशकदृष्ट्या ज्या प्रमाणात परस्पराांना समीप लकांवा दूर असतात त्या प्रमाणात भाषाांतर
सुकर / दुष्ट्कर असते. एकूण एक बुद्धीगम्य अनुभवाचे आलवष्ट्करण करण्याचे म्हणजेच
सांकल्पनाचे सामथ्यभ मुळातच प्रत्येक भाषेच्या लठकाणी वसत असते. या दृष्टीने पाहता
एक भाषा दुसरीपेक्षा वेगळी समजण्याचे कारण नाही असे मानतात. पण प्रत्यक्षात मात्र
वेगवेगळ्या भाषा बोलणारे लोक एिादा अनुभव घेतात. पण त्या अनुभवाची अलभव्यक्ती
आपापल्या भाषात वेगवेगळ्या प्रकारे करताना लदसतात. म्हणून अनुभव एक पण
आशयालभव्यक्तीच्या त ऱ्हा मात्र लनरलनराळ्या अशी एक मजेदार गोष्ट भाषाांतरकाराच्या
लक्षात येते. त्यामुळेच लवलवध भाषाांच्या भाषकाांना अनुभव जरी एक असले तरी त् याांचे लेिन
समान, सारिे असू शकत नाही, असे बेन्जलमन वॉकभसारख्या आांतरराष्ट्रीय कीती
असलेल्या अमेरीकन भाषाशास्त्रज्ञालाही जाणवते. भाषाांतरकाराच्या समोरच्या प्रश्नाांची िरी
गोम इथे आहे. अथभपूणभ अनुभवाचे सांज्ञापन एका भाषेतून दुसऱ्या भाषेत कसे करावयाचे ही
त्याच्या दृष्टीने कसोटीची वेळ असते. म्हणून त्याच्या जवळ लनव्वळ सांज्ञापन कौशल्य असून
भागत नाही तर सजभनशीलताही हवी असते. दुभाष्ट्याप्रमाणे एका भाषेतील सांदेश दुसऱ्या
भाषेत करण्याइतपत तात्पुरत्या ढोबळ स्वरुपाची त्याची जोिीम नसते, तर
आशयालभव्यक् तीचे सारे वैभव, सारा िलजना, लतच् या साऱ्या थाटामाटासह आलण
डामडौलासह एका भाषेतून दुसऱ्या भाषेत त्याला आणावा लागतो. म्हणून मूलभाषेतील
पाठ्य / सांलहतेवर त्याचे सारे लक्ष केंद्रीत झालेले असते. सालहत्यकृतीत साकार झालेले लवश्व
शेवटी शब्दबद्ध असल्याकारणाने भाषाांतगभत असते.
आ.१.४ िविवध अËयासकांची मते ऑåरÖटॉटल¸या मते, ‘’माणसाच्या मनाच्या अनुभूतीचे प्रस्तुतीकरण म्हणजे भाषण. भाषण
म्हणजे दुसऱ्या शब्दात एक प्रकारचा भालषक आलवष्ट्कार, भाषेचे वालचक रुप जसे लेिन
म्हणजे भाषेचे लललित रुप.’’
एडवडª सिपर या अमेरीकन वांश-भाषा शास्त्रज्ञाच्या मते, ‘’भाषा म्हणजे पूणभतया मानवी
आलण प्रयत्न साध्य ( Non instinctive) अशी सांप्रेषण पद्धती, त्यातून कल्पना, भावना,
इच्िा याचे सांप्रेषण होते आलण हे सांप्रेषण लजच्या साहाय्याने होते तो स्वेच्िा-लनलमभती
सांज्ञाची व्यवस्था होय.’’
आर. एच. रॉिबÆसकृत व्याख्या अशी ‘’भाषा म्हणजे एक सांज्ञा व्यवस्था लवशुद्ध वा
यादृलच्िक सांकेतावर आधाररत भाषकाांच्या बदलत्या गरजा आलण पररलस् थ ती यानुसार
अमयाभलदतररत्या लवस्तारक्षम व पररवतभनशील अशी सांकल्पना होय.’’
तसेच आर. डÊलु लॅगॅकर भाषेची व्याख्या करताना लतचे स्वरुप, वैलशष्ट्ये आलण काये
साांगतात. ‘’मानवी भाषा अमयाभलदत आहे, ती म्हणजे लवलवध सांकेताचे अमयाभलदत सांच त्यात
िूपिूप सांरचनात्मक व् यालमश्रता आहे. लतची सांरचना लकमान दोन पातळ्यावर (स्वन आलण
अक्षर) असते. ती मुख् य दुवा असून ज्ञान वहन करणारी असते. भाषेच्या अभ्यासाचे भालषक
स्तर हे सवाभत महत्त्वाचे अांग आहे. भाषेचे मुख्य चार स्तर आहेत. स्वन, शब्द, वाक्य आलण munotes.in
Page 39
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
३९ अथभ. यातील प्रत्येक स्तरावर भाषेची एकेक, स्वतांत्र सरांचना कायभ करीत असते. म्हणूनच
भाषेला सांरचनाांची सांरचना म्हणतात.
सालहलत्यकाला काय लकांवा भाषाांतरकाराला काय, केवळ भालषक ज्ञान असणे पुरेसे नाही
त्याच्याजवळ लवपुल सांप्रेषण-कौशल्यही अपेलक्षत असते. आशयाांच्या पातळीवर सुयोग्य
पयाभय शोधनासाठी त्यास भालषक, साांप्रेषलणक वाक्प्रयोग (usage) कधी त्याांच्या उपयोजन
मूल्यानुसार तर कधी अांत:प्रेरणेनुसार, भाषेची सवभ उपलब्ध सामथ्यभ सामग्री वापरुन
उपयोजावे लागतात, लकांवा कधी कधी नव्याने बुद्धीपरस्पर लनमाभण करावे लागतात. उदा.
मराठीतील राम राम लकांवा नमस्कार याचे इांग्रजीत भाषाांतर करताना Good morning /
Good noon / Good evening असे करावे लागेल. तसेच इांग्रजी Hello (पररचत), Hi
(अलतपररलचत) याांना मराठी पयाभयी रुपे शोधणे दुष्ट्कर होईल. इांग्रजीतील मराठी पाटलोन
म्हणून येत असेल तर हेलमांग्वेच्या ‘the old man and the sea ’ या कादांबरीच्या पु. ल.
देशपाांडेकृत ‘एका कोळीयाने’ या भाषाांतरात ‘tavern ’ साठी ‘टावरान’ तसेच ‘dentuso ’ या
शाकभ जातीच्या माशासाठी 'दांताड्या' ही नवलनलमभती रुपे भाषाांतरकाराची सजभनक्षमता
दशभवत नाहीत का?
इांग्रजी ‘gentleman ’ वगभ - लनदेशक सांकल्पना असल्यामुळे त्यासाठी मराठीत ‘सभ्यपुरुष’,
‘सज्जन’ असे म्हटले जात असले तरी सांप्रेषण पातळीवर त्यास समानाथी समजणे कठीण
आहे. पण अशाप्रकारे भाषाांतर केले जाते. तेव्हा भाषाांतरकार, अगलतकतेपायी मुळातील
सामालजक, साांस्कृलतक सांदभभ नजरेआड करुन सममूल्यकाचा आधार घेताना लदसतो.
सांप्रेषण पातळीवर आशयाची हानी अटळ असते. पण उपयोजमूल्याच्या दृष्टीने कायभ
पातळीवर त्याांना अन्य पयाभय नसल्यामुळे, सममूल्यक म्हणून स्वीकारणे भाग आहे. या
साऱ्या चचेतून सांप्रेषणाचा भाषणात सांस्कृतीशी आांतररक, अतूट सांबध असतो. हे ध् यान् यात
येते.
'सांप्रेषण क्षमता' ही सांकल्पना डेल हाईम्ज या समाजभाषा शास्त्रज्ञाांने माांडली. चॉम् स्कीच्या
‘भालषक क्षमता’ या सांकल्पनेशी लतचा सांबांध जोडता येतो. भालषक क्षमतेत भाषारुपाचे ज्ञान
अलभप्रेत आहे तर सांप्रेषण-क्षमतेत त्या भाषारुपाचे सुलनयोजन उपयोजन व त्यातील
कौशल्य अलभप्रेत आहेत.
हाईम्जच्या शब्दात ही भाषा , लतची वैलशष्ट्ये आलण उपयोग याांचाशी लनगिडत (भालषकाचा)
दृलष्ट् ट कोनमूल्ये आलण हेतूांशी एकसांघ, एकात्म झालेली असते. थोडक्यात सूत्रमय पद्धतीने
हा लवचार असा माांडता येईल. संÿेषण ±मता = भािषक ±मता + उपयोजन मूÐय
भालषक पातळीचा लवचार करता, एिाद्या प्रसांगाच्या वणभनातील पाठ्य लवलशष्ट घटक त्याांच्या
सांदभभलनष्ठ अथाभसह एका भाषेतून दुसऱ्या भाषेत आणता येत नसतील तर लतथे भाषाांतर
अक्षमतेचा आढळ होतो असे मानले जाते. ग्राहकभाषेत सांकल्पना पातळीवर म्हणजेच रुप-
पातळीवर मूलभाषेतील रुपाची समानअथी सममूल्यके नसतील तर प्रसांगी त्या बाबी पुरती,
भाषाांतर अक्षमता सांभवते. अशा भाषाांतर प्रयत्नात कधी ओढून तानून तर कधी मारुन
मुटकून आशयाची समानता आणण्या ची धडपड केलेली लदसते. अशा पररलस्थतीत भाषाांतर
लवरुलपत झालेले असू शकते. पण नेमके याच लठकाणी भाषाांतरकाराला आपले कसब
पणाला लावण्याचे आव्हान व आवाहन असते. हे आव्हान स्वीकारण्यास दुसऱ्या शब्दात, munotes.in
Page 40
भाषाांतर कौशल्य
४० भाषाांतर अक्षमतेला भाषाांतरक्षम करण्यास तो समथभ ठरला, तर त्याचा भाषाांतर प्रयत्न
केवळ यशस्वी नाही तर सजभनशीलही होतो असे म्हणता येईल.
भाषा मानवी मनातील कल्पनाांचा केवळ उद्गार म्हणजे वालचक आलवष्ट्कार नाही; तर त्याांना
आकार व सांरचना प्रदान करणारे सांघटक तत्त्व आहे. भाषेने जसे घडवले तसे लनसगभलचत्र
लकांवा लवश्वदशभन प्रत्येक जण स्वीकारत असतो. भालषक सापेक्षतेचे तत्त्व साांगते की, ज्याची
भालषक पाश्वभभूमी समान, एकसारिी नाही अशा साऱ्या लन रीक्षकाांना पुराव्यादािल एकच
एक म्हणजे तीच ती, एक सारिी प्रत्यक्षानुभूती येत असतानाही समसमान लवश्वदशभन घडत
नाही.
उदा. मराठीतील त्याने लकत्येक पावसाळे पालहले, या वाक्यातील अनुभव सूचक पावसाळे,
साठी इांग्रजीत समानाशयी winters असा शब्दप्रयोग केला जातो. भालषक, साांस्कृलतक
सापेक्षता तत्त्व हे दोन्ही घटक भाषाांतर क्षमता या सांकल्पनेच्या लवरोधी जाताना लदसतात.
भाषा हा घटक समाजाचा घटक आहे. तेव्हा भाषाांतर करताना या अलभव्यक् तीच्या
माध्यमाला समजून, उमजून कायभ करावे लागते. दोन भाषाांमध्ये काही समान गोष्टी
असतात. तर काही लठकाणी वैधम्यभ असते. साहलजकच भाषाांतर करताना भाषेच्या सांदभाभत
काही अडचणी येतात.
भाषाांतरकत्याभसमोरची पलहली अडचण म्हणजे भाषेच्या स्वभाव वैलशष्ट्याची प्रत्येक भाषेची
घडण वेगळी व स्वभाव लवलशष्ट असा असतो. अगदी पलहला भाग म्हणजे व्याकरणाचा.
मराठी भाषेत लियापद हे वाक्याच्या, शेवटी येते. उलटपक्षी इांग्रजीत ते पूरक वाक्य आधी
कत्याभला लागून येते. म्हणजे मराठी वाक्याची माांडणी जवळजवळ इांग्रजी वाक्याउलट होते.
डॉ. लवलास सारांगाांनी भाषाांतराचा लवचार करताना साांलगतले आहे की, मराठी भाषेची घडण
लसांथेटीक आहे तर इांग्रजी ही अॅनालथलटक आहे. म्हणजे वेगवेगळ्या कल्पना व्यक्त करताना
मराठीतील मूळ शब्दाबरोबर इतर शब्द वापरले जातात. उदा. 'माणसाला' या शब्दात माणूस
आलण 'ला' या घटकाचे स ल थेलसस झाले आहे. इांग्रजीतील-मध्ये-to man मूळ शब्दाच्या
स्वरुपात काही बदल होत नाही. सांपूणभ कल्पनेचे to आलण man या घटकात अॅनेलललसस
केले जाते. लसथेंटीक भाषामध्ये वाक्यातील शब्द िमाांकास जास्त स्वातांत्र्य घेतल्यास
सांलदग्धता लनमाभण करता येते. मराठी सारख्या भा षेत जेथे शब्दाचे स्वरुप वेगवेगळ्या
सांदभाभत बदलते म्हणून भाषेच्या घडणीतील या लवलवधतेमुळे भाषाांतर करताना समस्या
लनमाभण होते.
माधव आचवल : माधव आचवल म्हणतात , “प्रत्येक भाषेची व्याकरणाची एक स्वाभालवक
चौकट असते. लतच्यामुळे कानाांना जाणवणारी एक लवलशष्ट अस्सलता प्रत्येक भाषेला
अांगभूतच असते. मराठीत लकांवा लतच्या बोली भाषेत लियापदे वाक्याच्या शेवटी येतात.
(उदा. बलघतली, बसतीय इ.) तसेच लियापदाचे रुप ही कत्याभच्या ललांगभेदानुसार ठरत
असल्यामुळे वाक्याच्या रचनेत शब्दाची एक लय, एक ठेका जाणवतो. इांग्रजीत अगदीच
लवरुद्ध वाक्य रचनेत लियापद कोठेही येऊ शकते. वाक्याच्या शेवटीच मात्र येत नाही. तसेच
त्याच्या रुपाचा, कत्याभचा ललांगाशी काही सांबांध येत नाही. त्यामुळे भाषा अनुवादात मूळ
वाक्याची लय बरीच बदलून जाते. उदा. ‘लटपट लटपट तुझ चालणां’ यातील ‘लटपट’ या
शब्दाचा मराठमोळेपणा इांग्रजीतील be quick असा करतात. म्हणून आचवल म्हणतात, munotes.in
Page 41
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
४१ मूळ कृतीची अगदी शब्दशः भाषाांतर करणे बोलीभाषेतील सगळी वैलशष्ट्ये, रचना, अव्यय,
लियापदे इ. सारे लवशेष आलण लबकी जपण्याचा प्रयत्न भाषाांतरकाराने केला पालहजे."
ÿ. ना. परांजपे: याांनी म्हटले आहे की, “अनुवादकाची मातृभाषा कोणती आहे व तो
कोणत्या भाषेत अनुवाद करीत आहे हा मुद्दा महत्त्वाचा आहे. एिाद्या परकीय भाषेवर
मातृभाषेइतके प्रभुत्व असणे ही गोष्ट फारच अवघड आहे. एिाद्या भाषेचे आपल्याला
असलेले अबोधज्ञान (Competence) व लतचा आपण करीत असलेला प्रत्यक्ष वापर यात
(performa nce) िूप फरक असतो."
मराठी जशी प्रत्यय घेणारी भाषा आहे तशी इांग्रजीत नाही. लद्वधाभाव असलेला इांग्रजीतील
वाक्याांश मराठीत भाषाांतर करता येईलच असे नाही दोन्ही भाषेत पदरचनेत मोडतोड करुन
अथभवलय उमटवता येतात. भाषाांतरात तसे करणे कठीण आहे.
िवंदा करंदीकर: करांदीकराांना इांग्रजी भाषाांतरात अलग अलग वाक्य एकत्र करुन कलवतेचे
सामथ्यभ कसे वाढवले जाते त्याचे उदाहरण देता येईल. लवरामलचन्ह ही वृत्तीदशभक असतात.
old man and the sea या सांबांध कादांबरीत केवळ दोनच उद्गार लचन्हे आहेत.
भाषाांतरकाराने ठायी-ठायी प्रत्येक पररच्िेदात चार-पाच उद्गार लचन्हे वापरुन नायकाची
शाांत लस्थतप्रज्ञ वृत्ती कशी हरवून टाकून अकारण भडक नाटकीपणा लनमाभण केला आहे.
इांग्रजीत केवळ / लनलजभव वस् तूांना ‘it’ सवभनाम वापरतात. (काही अपवाद आहेत चांद्र, जहाज
इ.) मराठीत चेतना गुणोक्ती असलेल्या ओळी इांग्रजीत अमूतभ लनष्ट्प्रभ होतात. इांग्रजीतील
कॅलपटलचा उपयोग लकांवा अभाव हा सहेतूक असतो. मराठीतील तू, तुम्ही, आपण, आम्ही
आलण इांग्रजीतील you, we याांच्याही सांबांधाचा लवचार करणे गरजेचे आहे. वाचकास
सामावून येणारा you आहे की नाही हे भाषाांतरकाराने पालहले पालहजे मगच भाषाांतर केले
पालहजे.
आपल्याकडे 'अ', 'द' वाटेल तसे वापरतात. उपपदाांना कलवतेत लवलक्षण महत्त्व असते.
उदा. इललयटच्या कलवतेत दहा टक्के उपपदे असतात. त्याच्या कलवतेचे मराठीत भाषाांतर
करीत नाहीत. आपली व्यक् तीगत प्रलतमा वाचकाने पररलचत समजून स् वीकारावी. यासाठी
लद |द हे इन्डेलफनेट आटभलकल वापरतो. रोमँिटक कधी 'द' या ऐवजी 'अ' वापरतात.
इांग्रजीत मुळाक्षरी शब्द िूप तर मराठीत कमी आहेत. शेक्सलपअर िास पररणाम
साधण्यासाठी शब्द बनलवतो. उदा. Blow wind's and crak your chicks! Rey! Rey!
यातले घणाचे आघात मराठीत आणणे कठीण आहे. मढेकराांची सांतवाणी इांग्रजीतील
मध्ययुगीन शब्दातून भाषाांतररत करण्यास पाांडेच्या तोलाचा कवीच पालहजे. उदा 'पांक्चरली
जरी रात्र लदव् याांनी' ही ओळ इांग्रजीत भाषाांतरीत होणे हे अशक्यच.
मध्ययुगीन मराठीतील शब्दलेिनातील अनुनालसक शब्दयुक्त सांवाद इांग्रजीत आणणे कठीण
आहे. म्हणूनच नारायण सुवे याांच् या 'नेहरु गेले त्या लदवसाची गोष्ट' या कलवतेमधील ग्राांलथक
व बोलीभाषेतील लनवेदन-सांवाद अन्य भाषेत उतरणार नाही. अरुण कोल्हटकर आपल्या
कलवतात व गौरी देशपाांडे 'चि' काांदबरीचे एकाच लठकाणी अमेरीकन व लिलटश लवलशष्ट बोली
वापरतात. (स्लांग) म्हणून भाषाांतर करताना प्रमाण भाषा वापरणे योग्य असते. अगदी
आवश्यक तेथेच बोली भाषेचा वापर सांयुलक्तक ठरते. munotes.in
Page 42
भाषाांतर कौशल्य
४२ कवी कलवतेत ध्वनीचा मुद्दाम उपयोग करतो का? की त्याच्या भाषेची प्रकृती साध्यभूत
होते? या बाबत लवलवध मते असली तरी काही प्रमाणात ध्वनी अथाभस पोषक ठरावेत.
मराठीची प्रकृती ही याला कारणीभूत असेल. इांग्रजीत ३५२ व्यांजने आहेत तर मराठीत
३९९ व्यांजने आहेत. मराठीतील 'आ' स्वर इांग्रजीत कमी वेळा येतो. इांग्रजीत आघाता
(स्टुस) महत्त्वाचा. मराठीत लघगुरु लवचारात घेऊन मात्र लेिन करावे लागते. सांस्कृत
वाक्यरचना तर आणिी ताठर . इांग्रजी कलवतेचे मराठीत भाषाांतर करण्यासाठी मुक्तिांद
वापरणे श्रेयस्कर आहे असे सारांगाांनी साांलगतले आहे.
िवलास सारंगां¸या मते: भालषक रचनेिालील रुपक व प्रलतमा सृष्टीचे रुप हे लवलशष्ट लक्षात
घेतले पालहजे तरच भालषक रचना क्षुल् लक तपशीलही गाळता कामा नयेत. मढेकराांच्या
कलवतेलनष्ठ 'कढई' इांग्रजीतील Greel (ग्रील-जाळी) झाल्यामुळे रुपक हरवते. भाषाांतरकाराने
भालषक स्वरुपणाकडे अलतशय काळजीपूवभक अवधान द्यावे. the poetry is in word's
(काव्य शब्दात आहे) म्हणून भाषाांतरकाराने पृष्ठावरील शब्द भाषाांतररत करावेत असा
लवलास सारांगाचा आग्रह आहे. भाषाांतराच्या व्यवहारातील सवाभत मोठी अडचण कोणती
असेल तर, ती म्हणजे शब्दाांच्या बाबतीतल्या सांकेताांची भाषाांतर करीत असताना
लेिकाला भाषाांतर कत्याभला केवळ शब्दाजवळ थाांबून चालत नाही तर शब्दाच्या वा शब्द
प्रयोगाच्या मागे जे दृढमूल सांकेत असतात तेथपयांत जावे लागते. आलण त्या सांकेताांना
जवळ असणारे स्वभाषेतील सांकेत शोधावे लागतात. असे केले तरच भाषेचे वैलशष्ट्य कायम
रािता येते.
munotes.in
Page 43
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
४३ १आ.२ लिलत सािहÂयाचे भाषांतर : शैलीिवषयक समÖया
१आ.२.१ लिलत सािहÂयाचे भाषांतर : शैलीिवषयक संदभा«चे महßव-शैली¸या Óया´या
१) आशयाचे वेष्टण म्हणजे ‘शैली’
२) शैली म्हणजे भाषेचा कलात्मक उपयोग. शैली म्हणजे लेिकच. (ए स्टाईल इज द
मॅन लहमसेल्फ)- ब्यूफाँ
३) सालहत्यकृतीत रचनेच्या काही समान बाबी असतात; ती म्हणजेच शैली. - सुधीर
रसाळ
४) एिाद्या द्रव्याला लवलशष्ट माध्यमाद्वारे लवलशष्ट रुपामध्ये प्रकट करण्याकर ल ता
वापरल्या जाणाऱ्या तांत्रसमुच्चयाची पद्धती म्हणजे 'शैली' - भालचांद्र नेमाडे
मानवी व्यवहाराच्या अनेक क्षेत्रात शैली ही सांज्ञा रीत, पद्धत, लकब, वळण व धाटणी
कौशल्य, वैलशष्ट्य, तांत्र लकांवा स्टाईल अशा अनेक अथाभनी वापरली जाते.
१आ.२.२ शैलीची चार अंगे
अËयासकांनी शैलीची चार अंगे सांिगतली आहेत ती पुढीलÿमाणे:
१) सालहत्यकृतीची शैली
२) वैयलक्तक शैली
३) युगशैली
४) सालहत्य प्रकाराची शैली
१) सािहÂयकृतीची शैली:
एिाद्या सालहत्यकृतीमधील भालषक रुपाांचा अभ्यास सालहत्यकृतीच्या शैलीमध्ये येतो. त्या
सालहत्यकृतीतील आशय, पात्रे, जीवनदृष्टी याांना अनुकूल भालषक रुपे सांलहतेत एकलत्रतपणे
येतात.
२) वैयिĉक शैली:
वैयलक्तक शैली ही लेिकाचे स्वतःचे भालषक वतभन समजले जाते. लेिकाची वैयलक्तक शैली
ही अन्य कुठल्याही लेिकाच्या शैलीपेक्षा काही िास भालषक लकबीमुळे वेगळी ठरते.
३) युगशैली:
ऐलतहालसक प्रलियेचा अांगभूत घटक म्हणून सालहलत्यक कालिांड अलस्तत्वात येतात आलण
या कालिांडामधील शैलीची रुपे त्या त्या कालिांडाची शैलीरुपे त्या कालिांडाची munotes.in
Page 44
भाषाांतर कौशल्य
४४ आवश्यकता म्हणून सालहत्याच्या भाषेत स्पष्टपणे लदसतात. या रुपाांच्या समुच्चयाला
युगशैली म्हटले जाते. युगशैलीचे काही नमुने पुढीलप्रमाणे आहेत.
१) ‘श्रीप्रभू व्यारावती एक बीजे केले: सांन्यासू स्वीकरीला मग रीधपूरा बीजे केले’ या
शैलीचा काळ आलण
२) ‘लसांदे याांचे लस्करानजीक दोन कोशाांवर मुकाम केला’
या वाक्यामधील शैलीचा काळ याांच्यात फरक जाणवतो.
४) सािहÂयÿकाराची शैली:
भालषक अवकाश लकती लाांब आलण लकती आिूड हा लनकष प्रत्येक सालहत्यप्रकार साांभाळत
असतो. दहा पाने असणारी कादांबरी असू शकत नाही. त्याचबरोबर दीडशे पानाांची लघुकथा
नसते. भाषेच्या वणभनात्मक आलण प्रलतकात्मक कायाभने आशयाला लवलशष्ट घाट लदला जातो.
भाषाशैलीच्या (कथात्मक) सालहत्याचे तीन प्रकार केले जातात.
लेिकाच्या शैलीची वैलशष्ट्ये रािण्याचा भाषाांतरकाराने प्रयत्न केला पालहजे.
भाषाांतरकाराने जर दुलभक्ष केले तर भाषाांतराची हानी होते. याचे उदाहरण म्हणजे
पु.ल.देशपाांडे याांनी हेलमांग्वेच्या ‘लद ओल्ड मॅन अँड द सी’ याचे केलेले भाषाांतर.
अ) शÊद पुनरावृ°ी: शब्दाांची पुनरावृत्ती हे हेलमांग्वेच्या भाषेचे िास वैलशष्ट्य आहे. ‘ही
थॉट आलण लद ओल्ड मॅन थॉट’ या शब्द प्रयोगाांचा वापर हेलमांग्वे करतात. परांतु पु. ल.
थॉटचे भाषाांतर वेगवेगळ्या पद्धतीने करतात. उदा. म्हाताऱ्याला लवचार आला,
म्हाताऱ्याने लवचार केला, असां त्याच्या मनात आलां, म्हातारा मनात म्हणाला , मनाशी
म्हणाला, मनाशीच म्हणाला, मनाशी म्हणत होता , म्हणत होता, स्वतःशीच म्हणत
होता, त्याला वाटे, त्याला वाटलां, वाटतां इ. रूपात भाषाांतर होते.
त्याचबरोबर ‘ही सेड अलाउड’ याचे ‘तो ओरडला, मोठ्याने ओरडला’, ‘जोरात ओरडला’,
‘मोठ्याने म्हणाला’, ‘एकदम मोठ्याने उद्गारला’ असे लवलचत्ररर त्या भाषाांतर होते.
ब) ‘एका कोळीयाने’ या कादांबरीमध्ये पु. ल.नी मोठ्या प्रमाणावर उद्गारलचन्हे उपयोगात
आणतात.
उदा. १) पहा काय गांमत आहे. २) पहा काय भयांकर प्रसांग आहे.
सांपूणभ कादांबरीत हेलमांग्वे तुरळक प्रमाणात उद्गारलचन्हे वापरतात.
क) सांपूणभ कादांबरीत हेलमांग्वे एकदाही डॅशचा उपयोग करीत नाही. कारण डॅश िूप वेळा
िोटा सस्पेन्स लनमाभण करतो. परांतु पु.ल. मोठ्या प्रमाणावर डॅशचा अवलांब करतात.
उदा. Yes, If the boy were here. If the boy were her e (हो, तो पोरगा इथे
असता तर- पोरगा इथे असता तर...!) लकांवा The old man was dreaming about
the lions. (म्हाताऱ्याला स्वप्नां पडत होती-लसांहाची...) इ मध्ये डॅशचा वापर हा
सस्पेन्स लनमाभण करणारा आहे. munotes.in
Page 45
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
४५ ड) हेलमांग्वेच्या भाषाशैलीचे प्रमुि वैलशष्ट्य म्हणजे अँडचा केलेला उपयोग. हे
वैलशष्ट्य भाषाांतरात आणण्याचा बऱ्यापैकी प्रयत्न पु.ल. करतात.
उदा. They sat on the terrace and many of the fishermen made fun of the
old man and he was not angry.
‚मग ते टावराणात (गच् चीवर) गेले. इतर कोळी म्हाताऱ्याची थट्टा करु लागले. पण त्याला
राग आला नव्हता.‛
हेलमांग्वे 'अँड' चा उपयोग गती आलण लय याांच्यासाठी वापरतात. परांतु पु.ल. त्याकडे दुलभक्ष
करतात. ‘आलण’, ‘पण’ या शब्दाचा अवलांब करतात. म्हणूनच अँड, ही थॉट, उद्गारलचन्हे या
भाषा शैलीच् या गौण गोष्टी आहेत. या गोष्टींचा लवचार आपण बहुधा करीत नाही. परांतु या
गोष्टी फारच मौल्यवान असतात हे या दोन लेिकाांच्या भाषाशैलीवरून कळून येतात.
असेच एक उदाहरण म्हणून ‘एका कोळीयाचेच’ घेता येईल. हेलमांग्वेची शैली साधी आलण
अनलांकृत आहे. मूळ शीषभकात याचे रोिठोक, साधेपणाचे प्रलतलबांब आहे. पण या
शीषभकाच्या मराठीकरणात मात्र धूसरता, सांलदग्धता आहे. 'द ओल्ड मॅन अँड द सी' चे
शीषभक "म्हातारा आलण समुद्र" असे हवे पण ते त्याांना उगीचच पाठ्यपुस्तकातल्या पाठाच्या
शीषभकासारिे वाटते. पु.ल.देशपाांडे म्हणतात, त्याांच्या लहानपणी ‚एका कोळीयाने एकदा
अपुले जाळे बाांलधयले उांच जागी‛ अशी कलवता शाळेत असताना होती. त्या गीतात आलण या
कादांबरीच्या शीषभकात त्याांना उगीचच साधम्यभ जाणवते म्हणून ‘एका कोळीयाने’ हे शीषभक ते
मूळ लेिकाच्या शैलीशी सुसांगत नसतानाही योजतात .
काव्यानुवाद शक्य असतो. परांतु लयबद्धता, नादबद्धता इांग्रजीत आणता येत नाही. यथाथभ
अनुवाद कधी कधी करता येतो. परांतु नाद सौंदयाभची, माधुयाभची हानी इांग्रजी काव्यानुवादात
होईल. ज्याचबरोबर मूळ कलवतेतून श्रद्धेच्या भावना आढळतात. उदाहरणाथभ पसायदान.
तसेच कधी कधी सामालसक शब्द योजूनही काव्यानुवाद शक्य असतो. उदा. ‚तू माझी
पक्षीणी... मी तुझे अांडज.‛= ‚your mother bird...I your egg -born”. म्हणूनच
काव्यानुवादात यमक जुळण्यापेक्षा Trans creation महत् त् वाचे असते.
काव्यानुवाद करताना ज्या भाषेत अनुवाद करावयाचा आहे त्या भाषेतील मूळ कलवतेतील
आशय मानतात की, नाही याची चाचणी घेण्याची गरज असते. उदा. ‘ये रे ये रे पावसा’... या
कलवतेत 'पाऊस' आपल्याला हवाहवासा वाटतो. परांतु इांग्रजी भालषकाांना पाऊस हवासा
वाटेलच असे नाही.
यमक, अनुप्रास, लयबद्धता मराठीत जर असेल आलण ती इांग्रजीत आणायची असेल तर
इांग्रजीमधील कुठली तरी लयबद्धता स्वीकारावी लागते.
कुसुमाग्रजाांची, ‘गजाभ जयजयकार’, ‘पृथ्वीचे प्रेमगीत’ या कलव ता जर मुक्त िांदात अनुवालदत
केल्या तर त्या कलवताच वाटणार नाहीत. म्हणूनच यमकाचा भाग कलवतेपुरता महत्त्वाचा
ठरतो. रवींद्रनाथ टागोंराच्या ‘गीताांजलीचा’ गद्यरुप अनुवाद टागोराांनीच केला असला तरी
तो चाांगला अनुवाद नसल्याचे बोलले जाते. munotes.in
Page 46
भाषाांतर कौशल्य
४६ मूळ लेिकाचे शैलीवैलशष्ट्ये हा देिील मूळ पाठाचा आत्मा असतो. पाठाच्या आशयाचा तो
अलवभाज्य भाग असतो. या गोष्टीकडे दुलभक्ष झाल्यास रुपाांतरात हानी होते. उदा.
'ऑथेल्लो' या नाटकात ऑथेल्लोच्या तोंडी एक वाक्य आहे... I am black (माझा अांगवणभ
नाही गोरा.) अशी भरजरी भाषा लशरवाडकर योजतात. त्यामुळे ते पात्राच्या स्वभावाशी
लवसांगत वाटते.
त्याचबरोबर गौरी देशपाांडे याांनी सतीश आळेकर याांचे 'महालनवाभण' हे नाटक इांग्रजीत
रुपाांतररत केले आहे. उदाहरणाथभ, चाळकरी ५: न्या. न्या... अगदी प्रेताच्या टाळूवरचे
लोणी िा.
Neighbor 5: Yes, tha t would be the cream of the test....
चाळकरी ६: (प्रवेश करत) फार महाग झालांय हो अलीकडे !
Neighbor 6: (entering) I say! Its very expensive now days...!
मराठी नाट्यसांलहतेमधील हा शालब्दक कोट्याांचा भाग फार कौशल्याने गौरी देशपाांडे याांनी
रुपाांतåरत केला आहे. परांतु या नाटकात समस्या लनमाभण झालेल्या आहेत त्या दोन
भाषाांच्या सांरचनेतील लभन्नत्वामुळे.
मूळ नाटकामधील एिादा भालषक घटक जर अथाभच्या दृष्टीने लक्षणीय कायभ करीत असेल
आलण जर तो घटक लक्ष्यभाषेच्या सांरचनेत अलस्तत्वात नसेल तर रुपाांतरकाराला लनलश्चतच
अडचणी येतात.
उदाहरणाथªः (महालनवाभण, पृष्ठ ५६)
रमा : आलण... आलण... त्याांना पण बोलाव.
नानाः त्याांना म्हणजे कुणाला ? मघापासून ते लदसले... त्याांना बोलाव हे चाललांय तुझां.
रमा : त्याांना म्हणजे सगळ्याांना रे... जे जे पोहोचवायला आले होते त्या सगळ्याांना
असां म्हटलां मी...
Ram a: So go and call ever yone and nana, don't forget him.
Nana: Who? What is this? Who is this 'he' you keep talking about?
Rama: No no...! I mean 'they' you know, all of them that were here, call
them (page 43)
मराठीत 'ते' हे सवभनाम तृतीयपुरुषी अनेकवचन आलण आदरवाचक अशी दोन काये करते...
या भालषक वैलशष्ट्यामुळे मराठी नाटकात अथभदृष्ट्या धुसरता, अस्पष्टता व्यक्त करते. परांतु
इांग्रजीत they हे सवभनाम फक्त तृतीयपुरुषी अनेकवचनी वापरले जाते... आदरवाचक म्हणून
he हे तृतीयपुरुषी एकवचनी सवभनाम वापरले जाते.
इांग्रजी रुपाांतरात he & they ही सवभनामे वापरावीच लागतात. परांतु मराठी सांलहतेमधील ही
धुसरता, सांलदग्धता इांग्रजीमध्ये गौरी देशपाांडे याांना देिील आणता आलेली नाही... munotes.in
Page 47
भाषाांतर : सैद्धाांलतक पåरचय - आ
४७ त्याचबरोबर या नाटकात साांस्कृलतक लभन्नतेमुळे रुपाांतरात अडचणी लनमाभण होतात... या
नाटकात लहांदू धमाभतील अांत्यसांस्कार लवधी, प्रथा, परांपरा याांच्यातील लवरुपता आलण
हास्यास्पदता धीटपणाने माांडली आहे.
लपांडाला कावळा लशवणे, मडके फोडणे, दहावे, तेरावे, श्राद्ध या व अशासारख्या शब्द
प्रयोगाांच्या मागे साांस्कृलतक सांलचत दडलेले आहे... ते इांग्रजी रुपाांतरात आणणे अवघड
आलण अशक्य आहे... तरी गौरी देशपाांडे याांनी रुपाांतरात आटोकाट चाांगला प्रयत्न केला
आहे...
भाऊ : पण तू आमची गांगा... तुझा नवरा गेल्यावर त्याच्या मुिात गांगा घालताना प्रथम
पालहले तेव्हाच ठरवलां की ही आमची गांगा.
Bhaurao: But I'm going to call you Ganga my Ganga.
I saw you fi rst when you were pouring Ganga Water into you dead
husbands mouth. I decided as that ver y moment that you shall be my
Ganga (DD 60) (The dread Departures).
गांगा मुिात घालणे या शब्दाांना जे धालमभक, साांस्कृलतक सांदभाभत महत् त् व आहेत ते भारतीय
सांस्कृतीबद्दल अनलभज्ञ असणाऱ्या पाश्चा त् त् य प्रेक्षकवगाभस कळणे अशक्यच आहे.
आपली ÿगती तपासा ÿij - आपण वाचलेल् या कोणत् याही कलवता लकांवा कादांबरीचे भाषाांतर करा. व ते करत
असताना आपणास आलेल् या भालषक लकांवा शैलीलवषयक समस् याांचे लववेचन करा.
१.३ सारांश एकूणच भाषांतर Ìहणजे एका भाषेतील आशय दुसöया भाषेत नेणे असे असले तरी भाषांतर
करताना अनेक अडचणी संभवतात. ÿÂयेक भाषेतील शÊदां¸या मागे सांÖकृितक संिचत
असते. आिण हे सांÖकृितक संिचत परभाषेतील वाचकाला माहीत असतेच असे नाही.
Âयामुळे असे भाषांतर हे शंभर ट³के नेम³या अथाªसिहत होतेच असे नाही. तसेच
सािहÂयातील िविशĶ ÿकार हे दुसöया भाषेत अिÖतÂवात असतात असे नाही. Âयामुळे
शैलीिवषयक समÖयाही िनमाªण होतात. तसेच मराठी¸या बाबतीत िविशĶ शÊद हे łपक,
ÿतीक, ÿितमा Ìहणून येतात. Âयांचे भाषांतर होताना Âयांचे हे िविशĶÂव हरवÁया¸या munotes.in
Page 48
भाषाांतर कौशल्य
४८ श³यता वाढतात. तसेच यमक, वृ°े यामुळे किवतेत असणारे नादसŏदयª हे भाषांतरात
गमावत असतात. अशा अनेक अडचणी, समÖयांची चचाª आपण या घटकात केली. या गोĶी
टाळून उ°म भाषांतर करणे ही भाषांतरकाराची जबाबदारी असते. ती नेकìने पार पाडणे
भाषांतरात अÂयंत महßवाचे असते.
१.४ संदभªúंथ सूची १) काळे, कल्याण, सोमण, अांजली (सांपा.) : 'भाषाांतरमीमाांसा', प्रलतमा प्रकाशन, पुणे, प.
आ. १९९७.
२) कानडे, मु. श्री. : 'मराठीचा भालषक अभ्यास', स्नेहवधभन प्रकाशन, पुणे, प. आ.
१९९४, लत. आ. २००४.
३) कालेलकर, मा. गो. : 'भाषा आलण सांस्कृती', मौज प्रकाशन, मुांबई, दु. आ. १९८२.
४) देशपाांडे, गौरी : "भाषाांतर : िायानुवाद की भावानुवाद ?", 'भाषा आलण जीवन' लहवाळा
१९८६.
५) कऱ्हाडे, स. दा. : 'भाषाांतर', लोकवाङ्मयगृह मुांबई, १९९२.
१.५ नमुना ÿij अ) दीघō°री ÿij.
१) 'भाषाांतर : भालषक समस्या' याबाबतचे तुमचे मत उदाहरणासह स्पष्ट करा.
२) भाषाांतराबाबतची लवलवध अभ्यासकाांची मते नोंदवून 'भाषाांतर आलण प्रलतमा' स्पष्ट
करा.
३) भाषाांतर करताना येणाऱ्या शैलीलवषयक समस्याचे लवश्लेषण करा.
ब) टीपा िलहा.
१) भाषाांतर समस्या बाबतचे माधव आचवल याांचे मत
२) भाषाांतर आलण पाश्चात्त्य अभ्यासकाांचे मत
३) लवांदा करांदीकर याांचे मत
४) सालहत्यप्रकारच्या शैलीची चार अांगे
क) एका वा³यात उ°रे िलहा.
१) लवांदा करांदीकराांनी लवसाव्या शतकात कशाचे अवाभचीनीकरण केले आहे?
२) ज्ञानेश्वराांच्या अमृतानुभवावर एकोलणसाव्या शतकात कोणी समओवी टीका लललहली.
३) प्रत्येक भाषेची पाच अांगे असतात. तीची नावे ललहा.
*****
munotes.in
Page 49
४९ २
भाषांतर : ÿÂय± भाषांतर अËयास
घटक रचना
२.० उद्दिष्टे
२.१ प्रस्तावना
२.२ मराठी , द्दहिंदी, इिंग्रजी भाषेचे रचनाद्दवशेष
२.३ भाषािंतराचे नमुने
१. मराठी उताऱ्याचे इिंग्रजीत भाषािंतर
२. इिंग्रजी उताऱ्याचे मराठीत भाषािंतर
३. मराठी उताऱ्याचे द्दहिंदीत भाषािंतर
४. द्दहिंदी उताऱ्याचे मराठीत भाषािंतर
२.४ समारोप
२.५ पूरक वाचन
२.६ सिंदभभ ग्रिंथ
२.७ नमुना प्रश्न
२.० उिĥĶे १. भाषािंतर द्दवद्येबिल सूक्ष्म माद्दहती होईल.
२. भाषािंतर कौशल्य प्राप्त होईल.
३. प्रत्यक्ष इिंग्रजी, द्दहिंदी, मराठी भाषािंमध्ये भाषािंतर केल्यामुळे त्या भाषािंसिंदभाभत सूक्ष्म
माद्दहती द्दमळेल. पररणामी ज्ञानात भर पडेल.
२.१ ÿÖतावना "अन्य भाषा इद्दत भाषािंतरम्" अशी भाषािंतराची व्याख्या केली जाते. भाषािंतर म्हणजे एका
भाषेतील आशय दुसऱ्या भाषेत नेणे, आशयाचे स्थलािंतरण करणे होय. कोणत्याही एका
भाषेतील ज्ञान दुसऱ्या भाषेमध्ये नेण्यासाठी भाषािंतराची आत्यिंद्दतक आवश्यकता असते.
एका भाषेतील साद्दहत्यकृती द्दकिंवा एखादा मजकूर दुसऱ्या भाषेमध्ये आशयानुसार व्यक्त
केला जातो त्याला भाषािंतर म्हणतात. एखाद्या भाषेतील श्रेष्ठ साद्दहत्यकृती द्दकिंवा चािंगला
मजकूर हा त्या भाषेतील वाचकाला फक्त समजू शकतो पण भाषािंतरामुळे मजकुराचा
आशय भाषािंतर झालेल्या भाषेतील वाचकािंनाही कळू शकतो. भाषािंतर ही एक कला
आहे. कारण भाषािंतर करताना आशय द्दकिंवा भाव न बदलता मजकूर भाषािंतररत करणे हे
कौशल्य आहे. असे कौशल्य द्दवद्यार्थयाांनी आत्मसात करावे या उिेशाने आपण प्रत्यक्ष
भाषािंतराचा द्दवचार कर तो. भाषािंतर, रूपािंतर, अनुवाद या सिंकल्पनािंमध्ये भेद आहे हे munotes.in
Page 50
भाषाांतर कौशल्य
५० द्दवद्यार्थयाांनी लक्षात घ्यावे. भाषािंतर करताना त्या त्या भाषेचे रचना द्दवशेष लक्षात घ्यावे
लागतात. प्रत्यक्ष मराठीतून इिंग्रजीत, इिंग्रजीतून मराठी, मराठीतून द्दहिंदीत, द्दहिंदीतून
मराठीत भाषािंतर केल्यामुळे त्या भाषािंसिंदभाभतील सूक्ष्म बाबी लक्षात घेता येतात. भाषेवर
प्रभुत्व द्दनमाभण करता येऊ शकते. आपण या घटकात प्रत् य क्ष भाषािंतराचा भाग इथे
पाहणार आहोत.
२.२ मराठी, िहंदी, इंúजी भाषेचे रचनािवशेष कोणत्याही भाषेचे दुसऱ्या भाषेमध्ये भाषािंतर करताना दोन्ही भाषािंचे रचना द्दवशेष लक्षात
घेणे गरजेचे आहे.
• कोणत्याही भाषेतील द्दवशेषनाम, स्थलनाम यािंचे भाषािंतर न करता ते मुळाप्रमाणेच
ठेवावे.
• मराठी , द्दहिंदी, इिंग्रजी या भाषािंमधील पदक्रम लक्षात घेता मराठी व द्दहिंदीमध्ये कताभ,
कमभ, द्दक्रयापद असा वाक्य रचनाक्रम आहे. मात्र इिंग्रजीमध्ये प्रथम कताभ, द्दक्रयाप द
आद्दण निंतर कमभ असा क्रम येतो. या क्रमामध्ये बदल झाला तर अथभभेद सिंभवतो
द्दकिंवा त्यामुळे द्दवसिंगती द्दनमाभण होऊ शकते.
• इिंग्रजीमध्ये नामापूवी a, an, the अशी उपपदे वापरली जातात. मराठी द्दकिंवा
द्दहिंदीमध्ये अशी उपपद वापरण्याची प्रथा नाही. मात्र द्दवद्दशष्ट व्य क्ती, वस्तू, घटना
यािंचा द्दनदेश करताना the या उपपदाचे मराठीत द्दकिंवा द्दहिंदी भाषेत भाषािंतर करावे
लागते.
• इिंग्रजीमध्ये आदराथी अनेकवचन नाही त्यामुळे इिंग्रजी वाक्याचे मराठीमध्ये द्दकिंवा
द्दहिंदीमध्ये भाषािंतर करत असताना त्याचा सिंदभभ पहावा लागतो.
• इिंग्रजीत सजीव सृष्टीतील पदाथाांचा द्दकिंवा कीटक अद्दतशूद्र प्राण्यािंचा द्दनदेश
नपुिंसकद्दलिंगात (it) केला जातो मराठीमध्ये त्याचा द्दनदेश द्दभन्न -द्दभन्न द्दलिंगामध्ये
केला जातो.
• मराठीमध्ये वतभमानकाळात द्दलिंगाप्रमाणे द्दक्रयापदाचे रूप बदलते उदाहरणाथभ ती
गाते, तो गातो , ते गातात. द्दहिंदीमध्ये असे आहे तर इिंग्रजीमध्ये मात्र द्दभन्न आहे.
• इिंग्रजीत वतभमानकाळात प्रथम पुरूषी, द्दितीय पुरूषी आद्दण तृतीयपुरुषी एकवचनात
द्दकिंवा अनेकवचनात द्दक्रयापद तेच राहते.
• इिंग्रजीमध्ये सामान्य रूपे नाहीत. मराठीमध्ये मात्र शब्दाला प्रत्यय लागून त्याचे
सामान्य रूप बनते.
• मराठीमध्ये अवतरण द्दचन्ह यािंचा उपयोग केला जातो. तर इिंग्रजीमध्ये द्दनवेदन
पद्धतीचे Direct method आद्दण इन डायरेक्ट Indirect method असे प्रकार
आढळतात. munotes.in
Page 51
भाषािंतर : प्रत्यक्ष भाषािंतर अभ्यास
५१ • कोणत्याही भाषेतील म्हणी, वाक्प्रचार हे त्या त्या भाषेतील सिंस्कृतीतून आलेले
असतात त्यामुळे भाषािंतर करताना त्या भाषेतील तत्सम म्हणी, वाक्प्रचार यािंचा
उपयोग करता येतो आद्दण जर अडथळा द्दनमाभण होत असेल तर त्याचे अथभ देता
येतात.
• द्दहिंदी भाषेमध्ये तत्सम शब्दाचा तद्भव शब्द बनताना द्दवसगाभचा लोप होतो. उदा.-
दुुःख - दुख
• मराठी भाषेमध्ये वापरला जाणारा 'ळ' वणभ द्दहिंदी भाषेमध्ये वापरला जात नाही.
त्यासाठी द्दहिंदी भाषेमध्ये ‘ल’ हा वणभ उपयोद्दजला जातो.
२.३ भाषांतराचे नमुने २.३.१ मराठी उताöयाचे इंúजीत भाषांतर:
पåर¸छेद १:
त्या लहान शहरातील ज्या भागात द्दहिंडता द्दफरता येत होतिं तेथे परेश नुसताच चालत
होता. नदीच्या पलीकडे जाण्यासाठी असलेल्या पुलाजवळ तो गेला. पण मोठ्या पुरामुळे
तुडुिंब भरलेल्या नदीत अद्दतशय वेगाने वाहणाऱ्या पाण्याखाली पुलाचा आराखडा अस्पष्ट
ओळखू येत होता. परेश द्दचखल असलेल्या लहानशा टेकडीवर उभा राहून नदीकडे
पाहत राद्दहला. त्याला भासलिं की द्दतथे नदी नव्हती तर सग ळीकडे पाणीच होतिं. जणू
सागरच. नदीचा दुसरा द्दकनारा द्ददसत नव्हता. तो उभा होता तेथून पाण्याने सवभ जग
व्यापून टाकलिं होतिं.
TRANSLATION :
Pares h was just walking in the small town where he could walk. He
went to the bridge over the river. But due to the great flood, the plan of
the bridge could be seen vaguely under the fast-flowing water in the
river. Paresh stood on a small mound of mud, starin g at the river. He
thought that there was no river but water everywhere. Like the ocean.
The other side of the river was not visible. From where he stood, water
flooded the whole area.
पåर¸छेद २:
सवभ खोल्या छान सजवलेल्या स्वच्छ, चकचकीत. घरात पाऊल टाकलिं की द्दचत्रात
पाऊल टाकल्यासारखिं वाटायचिं. प्रत्येक गोष्टीत दोघिं द्दमळून प्लॅद्दनिंग करत आद्दण
त्याप्रमाणे ते पार पाडत. त्यािंच्या प्लॅद्दनिंगमध्ये फक्त एकच मूल होतिं. त्याला ते कसलीच
कमतरता पडू देणार नव्हते. त्यािंच्या या सिंसार द्दचत्रावर कसलाही डाग नव्हता. सगळिं
कसिं झळझळीत. स्वतुःच्या कष्टाचा या घरात राहून त्यािंना जीवनाचा भरभरून आनिंद
घ्यायचा होता. चौकटीतल्या द्दचत्राप्रमाणे त्यािंनी आपलिं घर ठेवलिं होतिं. जरासुद्धा
अव्यवद्दस्थतपणा , बेद्दशस्तपणा, अस्वच्छता द्दतला चालत नसे. तो तर द्दतच्यावर भरभरून munotes.in
Page 52
भाषाांतर कौशल्य
५२ प्रेम करत होता. ती म्हणेल ते सगळिं त्याला द्दप्रयच होतिं. त्यामुळे घर नेहमीच नीटनेटकिं,
स्वच्छ , सुरेख असायचिं. तसिं ते ठेवायला ती खूप धडपडायची.
TRANSLATION :
All rooms are nicely decorated, clean, shiny. Stepping into the house
felt like st epping into a picture. The two of them were planning
everything together and carrying it out accordingly. There was only one
child in their planning. He would not let them down. There was no stain
on his picture. How bright everything is. He wanted to enjo y life to the
fullest by living in this house of his own. He had made his house like
the picture in the window. She did not have the slightest clutter. He
was in love with her. She would say that he loved everything. So, the
house was always neat, clean, b eautiful. She struggled to keep it that
way.
पåर¸छेद ३:
स्वामी द्दववेकानन्दािंचे व्यद्दक्तमत्त्व हे कोणत्याही एका जाती-धमाभत, प्रदेशात वा राष्ट्रात
अडकून राहणारे नव्हते, तर ते द्दवश्वजनीन, सावभजनीन असे होते. अद्दखल मानवजातीला
आपले खरे द्ददव्य स्वरूप अद्दभव्यक्त करण्याचे आवाहन करून द्दतच्या मनातील सवभ भ्रम
व उदासीनता झटकून टाकून द्दतला नव-सिंजीवन देण्याचे सामर्थयभ त्यािंच्या दैद्ददप्यमान
जीवन -सिंदेशात आहे. अशा प्रकारे त्यािंनी सवभ मानवमात्राला आपल्या द्दवशाल शुद्ध
रृदयात स्थान द्ददले, म्हणून त्यािंना द्दवश्वमानव असे म्हटले जाते.
TRANSLATION :
Swami Vivekananda's personality was not confined to any one caste -
religion, region or nation, but was universal. His radiant life -message
has the power to shake off all illusions and depressions in his mind and
invigorate all mankind to expre ss th eir true divine nature. In this way he
placed all human beings in his vast pure heart, hence the name
Vishwamanav.
पåर¸छेद ४:
आपल्या दुुःखावर उपाय सुचवा म्हणून सल्ला मागायला माझ्याकडे जेव्हा लोक येतात
तेव्हा त्यािंच्या रृदयात द्दनराशा असते, दुुःख भावनेचा उद्रेक उसळत असतो. तो शािंत
व्हावा म्हणून एक दुवा या अथाभने मी त्यािंच्याशी बोलतो. त्यािंना त्यावेळी फक्त प्राथभनेने,
समद्दपभत भावनेने देवाला शरण जा' असे सािंगतो, खरेतर हे फारसे स्पृहणीय नाही. तो
मागभ कधी कोणी अनुसरू नये. स्वतुःला आपण कमकुवत बनू देऊ नये. भद्दवष्ट्यात
भीतीयुक्त नजरेने पाहणे आद्दण स्वतुःकडे अिंतमुभख होऊन आत्मशक्ती जागवणे यातला
फरक सुजाण व्यक्तीने ओळखायला हवा. munotes.in
Page 53
भाषािंतर : प्रत्यक्ष भाषािंतर अभ्यास
५३ TRANSLATIO N:
When people come to me to ask for advice on how to deal with your
grief, their hearts are full of despair, an outburst of grief. I talk to them
in the sense of a link to calm him down. At that time, I tell them to
surrender to God only through prayer and devotion. In fact, this is not
very commendable. No one should ever follow that path. We must not
allow ourselves to become weak. An intelligent person should know the
difference between looking at the future with a fearful eye and
awakening the self by i ntrospection.
२.३.२ इंúजी उताöयाचे मराठीत भाषांतर PASSAGE 1:
The true value of Andaman and Nicobar goes beyond their beauty.
There are unique features that make it a very special place and it must
be protected at any cost. Why? Zoologists will probabl y answer: The
islands contain hundreds of mammals, birds, reptiles, and amphibians
that are native flowering plants. But the most important statements will
come from anthropologists and environmentalists. Anthropologists will
say: We have local people! The Andaman, Jarawa, Sentinels,
Shopping, Ongs and Nicobaris are indigenous cultures, found only in a
small area and nowhere else on earth. The environmentalist will
answer: The Andaman and Nicobar Islands are the world's hotspots for
biodiversity.
भाषांतर:
अिंदमान आद्दण द्दनकोबारचे वास्तद्दवक मूल्य हे त्याच्या सौंदयाभच्या पलीकडे आहे. तेथे
अशी अनोखी वैद्दशष्ट्ये आहेत जी ती एक अद्दतशय खास जागा बनवतात आद्दण त्यामुळे
त्यािंचे कोणत्याही द्दकिंमतीत द्दकिंवा पररद्दस्थ तीत सिंरद्दक्षत होणे आवश्यक आहे. कारण ?
त्याचे उत्तर कदाद्दचत प्राणीशास्त्रज्ञ सािंगतील- बेटािंमध्ये शेकडो सस्तन प्राणी, पक्षी,
सरपटणारे प्राणी आद्दण उभयचर प्राणी आहेत, स्थाद्दनक फुलािंच्या वनस्पती आहेत; परिंतु
सवाभत महत् त् वाची द्दवधाने मानवविंशशास्त्रज्ञ आद्दण पयाभवरणशास्त्रज्ञािंकडून येतील.
मानवविंशशास्त्रज्ञ म्हणतील- आमच्याकडे स्थाद्दनक लोक आ हेत! अिंदमानी, जरावा ,
सेद्दन्टनीलीज, शॉद्दपिंग, ओिंग्स आद्दण द्दनकोबारीज ही स्थाद्दनक -देशी सिंस्कृती आहे, जी
केवळ एका छोट्या द्दठकाणी आढळतात आद्दण पृर्थवीवर इतर कोठेही नाहीत.
पयाभवरणतज्ज्ञ म्हणतील- अिंदमान आद्दण द्दनकोबार िीपसमूह जगातील जैवद्दवद्दवधता 'हॉट
स्पॉट' आहे.
munotes.in
Page 54
भाषाांतर कौशल्य
५४ PASSAGE 2:
We all know the market of the e ducation system in India. As a student,
parent, or teacher, you may have experienced that awful reality. This is
the main theme of this book. Gopal, a young man from a poor family,
tries to take the JEE / IEEE ent rance exam after १२th standard and
fails. T hen he goes to Kota in Rajasthan to prepare for the exams.
There is also a fight for admission in the class which prepares for the
entrance exams and again for the entrance exams! From there he fails
and returns home. And his life takes a different turn. A politician -MLA
catches his eye and, seeing that there is land in his name, draws him
into his trap. And this young man who couldn't go to college pulls out of
college! Twelve MLAs, his father -in-law and Gopal do such things as
making NA of agricultural la nd, getting permission for construction as
desired, getting permission from the university even if it is not
convenient. Gradually Gopal became a great education emperor.
भाषांतर:
भारता तील द्दशक्षणव्यवस्थेचा बाजार आपल्या सवाांनाच पररद्दचत आहे. द्दवद्याथी, पालक
द्दकिंवा द्दशक्षक अशा एखाद्या भूद्दमकेतून आपण ते जहाल वास्तव अनुभवलिंही असेल. हेच
बाजारीकरण या पुस्तकाचा मुख्य द्दवषय आहे. एका गरीब घरातला एक तरूण गोपाल
बारावी निंतर JEE/IEEE प्रवेश परी क्षा द्यायचा प्र्यत्न करतो त्यात नापास होतो. मग तो
परीक्षािंची तयारी करायला राजस्थान मधील कोटा येथे जातो. द्दतथे तर प्रवेश परीक्षािंच्या
तयारी करणाऱ्या वगाभमध्ये प्रवेशासाठीही मारामारी आद्दण पुन्हा प्रवेश परीक्षा! द्दतथूनही
अयशस्वी होऊन पुन्हा घरी परत येतो आद्दण त्याच्या आयुष्ट्याला वेगळेच वळण द्दमळते.
एका राजकारण्याची -आमदाराची नजर त्याच्यावर पड ते आद्दण तो त्याच्या नावावर जमीन
आहे हे बघून त्याला आपल्या जाळ्यात ओढतो. कॉलेजात जाऊ न शकलेला हा तरूण
कॉलेज काढतो ! शेतजमीनीचा एन ए करणे, हव्या तश्या बािंधकामाला परवानगी द्दमळवणे,
सोयी असो नसो पण द्दवद्या पीठाची परवानगी द्दमळवणे अशा बारा भानगडी आमदार ,
गोपाल आद्दण त्याचे वडील करतात. हळूहळू गोपाल मोठा द्दशक्षणसम्राट होतो.
PASSAGE 3:
Greats are not born every day; they are born once in a century and are
remembered for millennials to come. O ne such great, Dr. APJ Abdul
Kalam, was born in Rameswaram of Madras Presidency on १५th
October १९३१ to a poor Tamil Muslim family. He lived with his family
in the temple city of Tamilnadu, Rameswaram, where his father,
Jainulabdeen, had a boat and was an imam of a local mosque. At the
same time, his mother, Ashiamma, was a housewife. Kalam had four
brothers and one sister in his family, from which he was the youngest. munotes.in
Page 55
भाषािंतर : प्रत्यक्ष भाषािंतर अभ्यास
५५ Kalam's ancestors were wealthy traders and landowners and had vast
land and property trac ts. But with time, their business of ferrying
pilgrims and trading groceries suffered h uge losses due to the Pamban
Bridge's opening. As a result, Kalam's family had become inadequate
and struggled hard to make a living. At a tender age, Kalam had to sell
newspapers to supplement his family income.
भाषांतर:
थोरािंचा जन्म रोज होत नाही; ते शतकात एकदाच जन्माला येतात आद्दण येणाऱ्या
सहस्राब्दीसाठी ते लक्षात राहतात. असेच एक महान, डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम यािंचा
जन्म मद्रास प्रेद्दसडेन्सीच्या रामेश्वरम येथे १५ ऑक्टोब र १९३१ रोजी एका गरीब त मीळ
मुद्दस्लम कुटुिंबात झाला. ते आपल्या कुटुिंबासह ताद्दमळनाडूसारख्या मिंद्ददराच्या शहरात ,
रामेश्वरम येथे राहत होते, द्दजथे त्याचे वडील जैनुलब्दीन यािंच्याकडे बोट होती आद्दण ते
स्थाद्दनक मद्दशदीचे इमाम होते. त्याच वेळी, त्यािंची आई, आद्दशअम्मा गृद्दहणी होत्या.
कलाम यािंना त्यािंच्या कुटुिंबात चार भाऊ आद्दण एक बहीण होती, त्यात ते सवाभत लहान
होते. कलाम यािंचे पूवभज श्रीमिंत व्यापारी आद्दण जमीन मालक होते. त्यािंच्याकडे खूप
जमीन आद्दण मालमत्ता होती. परिंतु कालािंतराने पिंबन पूल खुला झाल्यामुळे यात्रेकरूिंची
ने-आण करण्याचा आद्दण द्दकराणा मालाचा व्यापार करण्याच्या व्यवसायाचे मोठे नुकसान
झाले. पररणामी , कलाम यािंचे कुटुिंब उदरद्दनवाभहासाठी कठीण पररद्दस्थतीतून मागभक्रमण
करत होते. लहान वयात कलाम यािंना त्यािंच्या कौटुिंद्दबक उत्पन्नासाठी वृत्तपत्रे द्दवकावी
लागली.
PASSAGE 4:
Two cats got a large piece of cake. Instead of sharing it by them
selves, they begin to quarrel with each other. A monkey passing by
saw the cats and he thought of taking advantage of those two fools. He
offered his help to divide it equally for them.
The cats agreed and the Monkey made to parts but one big and one
small. He then bit a Little of the big one and made it smaller than the
other. Thus, the two parts where never made equal and the whole cake
was eaten away by monkey. Thus, the cats lost what they had got.
भाषांतर:
दोन मािंजरींना केकचा मोठा तुकडा द्दमळाला. ते स्वतुःहून वाटून घेण्याऐवजी ते
एकमेकािंशी भािंडू लागतात. तेव्हा तेथून जाणाऱ्या एका माकडाने त्या मािंजरींना पाद्दहले
आद्दण त्याने त्या दोघींच्या मूखभपणाचा फायदा घेण्याचा द्दवचार केला. त्यािंना समान वाटा
देण्यासाठी त्याने आपली मदत देऊ केली. मािंजरािंनी सहमती दशभवली आद्दण माकडाने
एक मोठा आद्दण एक लहान भाग केला. निंतर त्याने मोठ्याला थोडेसे कापले आद्दण
दुसऱ्यापेक्षा लहान केले. अशाप्रकारे दोन भाग केले जे कधीच समान झाले नाहीत आद्दण munotes.in
Page 56
भाषाांतर कौशल्य
५६ सिंपूणभ केक माकडाने खाऊन टाकला. अशा प्रकारे मािंजरींनी त्यािंना जे द्दमळाले ते
गमावले.
PASSAGE ५:
At a lovely place on a high hilly rock, an eagle was standing clasping
the rock with its crooked claws. The rock was so high that it appeared
to be very near the sun. It was surrounded by the blue sky and just
beneath it, a wrinkled sea was flowing very gently. The eagle at such a
lofty place appeared to be a grand figure. While there, he saw a fish or
something and jumped down like a thunderbolt.
भाषांतर:
एका उिंच डोंगराळ खडकावर एका रम्य द्दठकाणी एक गरुड आपल्या वाकड्या पिंजाने
खडकाला द्दचकटून उभा होता. खडक इतका उिंच होता की, तो सूयाभच्या अगदी जवळ
असल्याचे द्ददसले. द्दनळ्याशार आकाशाने वेढले होते आद्दण त्याच्या खाली एक
सुरकुतलेला समुद्र अगदी हळूवारपणे वाहत होता. एवढ्या उिंच द्दठकाणी गरुड एक भव्य
आकृती द्ददसू लागला. तेथे असताना, त्याला मासा द्दकिंवा काहीतरी द्ददसले आद्दण त्याने
मेघगजभनाप्रमाणे खाली उडी मारली.
२.३.३ मराठी उताöयाचे िहंदीमÅये भाषांतर पåर¸छेद १:
भारतीय सिंस्कृती ही सवभ सिंग्राहक व द्दवशाल असून लेखक द्दतच्यापुढे नम्र आहेत. सागर
आद्दण आकाश तसेच प्रकाश आद्दण कमळ यािंच्यातील अिैतासारखी ती आहे.
जीवनातील उच्च मानवी मूल्यािंचा सिंस्कार आद्दण सकारात्मक गोष्टींकडे घेऊन जाण्याचे
सामर्थयभ द्दतच्यात आहे. सवभसमावेशक असा मानवजातीचा मेळा तयार करून
मिंगलमयतेकडे नेऊ पाहणाऱ्या या महान सिंस्कृतीचा उपासक होण्याची लेखकाची मनीषा
आहे.
भाषांतर:
भारतीय सिंस्कृद्दत सवभव्यापी और द्दवशाल है और लेखक इसके सामने द्दवनम्र हैं। यह समुद्र
और आकाश के साथ-साथ प्रकाश और कमल के बीच की द्दवद्दशष्टता की तरह है। वह
जीवन में उच्च मानवीय मूल्यों को द्दवकद्दसत करने और सकारात्मक चीजों की ओर ले
जाने की शद्दक्त रखती है। लेखक इस महान सिंस्कृद्दत का उपासक बनने की इच्छा रखता
है, जो इस तरह के सवभव्यापी मेले का द्दनमाभण करके मानव जाद्दत को समृद्दद्ध की ओर ले
जाना चाहता है।
munotes.in
Page 57
भाषािंतर : प्रत्यक्ष भाषािंतर अभ्यास
५७ पåर¸छेद २:
महाराष्ट्रामध्ये पसरलेला अज्ञानाचा अिंधार महात्मा फुले यािंनी दूर करण्याचा प्रयत्न
केला. १९४८ साली मुलींसाठी पद्दहली शाळा सुरू केली. तसेच द्दवद्दवध आिंदोलनािारे
मानवता धमाभचा प्रसार आद्दण प्रचार केला. स्त्री शूद्रादी अद्दतशूद्र यािंना मुक्तीची वाट
दाखवली. त्यािंनी शेतकऱ्यािंचा आसूड, ब्राह्मणािंचे कसब, तृतीय रत्न, सावभजद्दनक सत्यधमभ
यासारख्या मौद्दलक ग्रिंथािंचे ग्रिंथलेखनही केले. म्हणूनच जनतेने त्यािंना महात्मा म्हणून
गौरद्दवले.
भाषांतर:
महात्मा फुलेजी ने महाराष्ट्र में फैले अज्ञानता के अिंधकार को दूर करने का प्रयास द्दकया।
लड़द्दकयों के द्दलए पहला स्कूल १९४८ में शुरू द्दकया गया था। उन्होंने द्दवद्दभन्न आिंदोलनों
के माध्यम से मानवता के धमभ का प्रसार और प्रचार भी द्दकया। मद्दहला , शूद्र अद्दतशूद्र को
मुद्दक्त की द्ददशा द्ददखाई। उन्होने शेतकऱ्यािंचा आसूड, ब्राह्मणािंचे कसब, तृतीय रत्न,
सावभजद्दनक सत्यधमभ जैसे मौद्दलक ग्रिंथ का लेखन द्दकया। इसद्दलए लोगों ने उन्हें महात्मा
कहकर गौरव द्दकया।
पåर¸छेद ३:
लताबाई म्हणाल्या ," गाण्याचिं रेकॉद्दडांग ही तशी फार अवघड गोष्ट आहे. सिंगीत द्ददग्दशभक,
गायक , वादक , रेकॉद्दडभस्ट हे सगळेच अशा वेळी फार नाजूक मन:द्दस्थतीत असतात.
त्यात गाणाऱ्याच्या मनावर तर द्दवशेष ताण असतो. गाणिं नीट जमत नाही असिं वाटलिं तर
गायक हवालद्ददल होतो. आपल्यामुळे बरोबरच्या आद्दटभस्टला पुन्हा पुन्हा गाविं लागत
आहे, एकसारखे ररटेक होताहेत अस द्ददसायला लागलिं तर त्याला आणखीच
अवघडल्यासारखिं होतिं. अशा वेळी त्यािंना धीर देणिं, सािंभाळून घेणिं साऱ्यािंचिंच कतभव्य
असतिं. मुकेशभैया फार मोठे कलाविंत आहेत. तसेच ते फार सेद्दन्सद्दटव्ह आहेत. त्यािंच्या
मनाला आज द्दकती त्रास झाला असेल ते मी ओळखू शकते. मागिं काही वषाभपूवी मी
सायनसमुळे आजारी होते त्यावेळी मी देखील अशा मनुःद्दस्थतीतून गेले आहे. अशावेळी
गाणाऱ्याला द्दकती वाईट वाटतिं ते मी अनुभवलिं आहे."
भाषांतर:
लताबाई ने कहा, "गाना ररकॉडभ करना बहुत मुद्दश्कल काम है। ऐसे समय में सिंगीत
द्दनदेशक, गायक , सिंगीतकार, ररकॉद्दडभस्ट सभी बहुत नाजुक मूड में होते हैं। गायक के
द्ददमाग पर एक द्दवशेष तनाव होता है। गाना अच्छी तरह से किंपोज नही हो रहा है
समझकर गायक द्दचिंद्दतत हो जाते है। अपने साथ के आद्दटभस्ट को बारबार ररटेक लेना पड
रहा है देखकर वह और भी द्दचिंद्दतत होते है। ऐसे समय मे उन्हें धैयभ देना हम सभी का
कतभव्य है। मुकेश भैया एक महान कलाकार हैं। वह बहुत सिंवेदनशील भी है। मैं समझ
सकती हूिं द्दक, उनको द्दकत ना बुरा लगा होगा। कुछ साल पहले सायनस के कारण मै खुद
बीमार थी तब मैंने अनुभव द्दकया है द्दक गायक द्दकतना बुरा महसूस करता है।
munotes.in
Page 58
भाषाांतर कौशल्य
५८ पåर¸छेद ४:
द्दवष्ट्णू सखाराम खािंडेकर यािंचा जन्म सािंगली येथे झाला. ते मुिंबई द्दवद्यापीठातून मॅद्दरकची
परीक्षा उत्तीणभ झाले आद्दण पुढील द्दशक्षण घेण्यासाठी फग्युभसन कॉलेजमध्ये त्यािंनी प्रवेश
घेतला. परिंतु त्यािंना द्दशक्षण सोडावे लागले. १९२० मध्ये द्दशरोड नावाच्या गावातील
एका शाळेत द्दशक्षक म्हणून ते रुजू झाले. १९४८ मध्ये ते कोल्हापूरला गेले आद्दण त्यािंनी
प्रद्दसद्ध द्दचत्रपट द्दनमाभते मास्टर द्दवनायक यािंच्यासाठी नाटके द्दलहायला सुरुवात केली.
प्रकृती अस्वास्र्थयामुळे त्यािंना आयुष्ट्यभर खूप त्रास सहन करावा लागला. त्यािंना साद्दहत्य
अकादमी पुरस्कार द्दमळाला. पमभूभूषण पुरस्कारानेही ते सन्माद्दनत झाले ज्ञानपीठ
पुरस्कार प्राप्त करणारे ते पद्दहले मराठी साद्दहद्दत्यक होते.
भाषांतर:
श्री द्दवष्ट्णु सखाराम खािंडेकर का जन्म १९ जनवरी , १८९८ को सािंगली (महाराष्ट्र) में
हुआ था। आपने बम्बई द्दवश्वद्दवद्यालय से मैद्दरकुलेशन की परीक्षा पास की और आगे पढ़ने
के द्दलए फग्युभसन कालेज में प्रवेश द्दकया, पर आपको कालेज छोड़ना पड़ा और १९२० में
आप द्दशरोड नामक गााँव में एक स्कूल के अध्यापक हो गए। १९४८ में खाण्डेकर जी
कोल्हापुर गए और प्रद्दसद्ध द्दफल्म-द्दनमाभता मास्टर द्दवनायक के द्दलए द्दफल्मी नाटक द्दलखने
लगे। प्रद्दतकूल स्वास्र्थय के कारण आपको जीवन भर अनेक कष्ट भोगने पड़े। उनको
साद्दहत्यअकादमी पुरस्कार प्राप्त हुआ। पमभूभूषण से भी वह सम्माद्दनत हुए। ज्ञानपीठ
पुरस्कार पाने वाले वह पहले मराठी साद्दहत्यकार थे।
२.३.४ िहंदी उताöयाचे मराठीत भाषांतर पåर¸छेद १:
उन्नती के पथ पर चलने वाला छात्र प्रातुःकाल सूयोदय से पूवभ ही उठ बैठता है। द्दनत्यकमभ
से द्दनवृत्त होकर वह स्नान करता है। तत्पश्चात भगवान से प्राथभना करता है द्दक वह सदा
उसका पथप्रदशभक रहे। पूजन के बाद व्यायाम करना उत्तम छात्र के द्दलए आवश्यक है।
इसके द्दबना शरीर सबल, सुिंदर और सुघद्दटत नही हो सकता। द्दजस मिंद्ददर मे सुिंदरता न हो
उसमे बैठने वाली मूती सुिंदर नही हो सकती। व्यायाम के बाद थोडा जलपान करना
अत्यिंत द्दहतकर होता है। उसके बाद दैद्दनक समाचार पत्र भी देखना चाद्दहए, ताद्दक सिंसार,
देश, नगर तथा पडोसी की गद्दतद्दवद्दध का परीचय हो जाए। इसका ज्ञान न होने से कभी-
कभी बडी हाद्दन होती है। समाचार पठन के पश्चात द्दवद्याथी अपने पाठ्य द्दवषय का
अध्ययन करता है, उस पर द्दवचार तथा नवीन अभ्यास का प्रयत्न करता है।
भाषांतर:
प्रगतीच्या मागाभवर चालणारा द्दवद्याथी सकाळी सूयोदयापूवी लवकर उठतो. दैनिंद्ददन
कामातून द्दनवृत्त झाल्यानिंतर तो आिंघोळ करतो. त्यानिंतर तो देवाला प्राथभना करतो की
तो नेहमीच आपला मागभदशभक असावा. चािंगल्या द्दवद्यार्थयाभने पूजेनिंतर व्यायाम करणे
आवश्यक आहे. त्याद्दशवाय शरीर सशक्त, सुिंदर आद्दण सुदृढ होऊ शकत नाही. ज्या
मिंद्ददरात सौंदयभ नाही ती मूती सुिंदर असू शकत नाही. व्यायामानिंतर थोडा अल्पोपहार घेणे munotes.in
Page 59
भाषािंतर : प्रत्यक्ष भाषािंतर अभ्यास
५९ खूप फायदेशीर आहे. त्यानिंतर रोजचे वतभमानपत्रही पाहावे, जेणेकरून सिंभोवतालचे जग,
देश, शहर, आसपासच् या घडामोडींची ओळख होईल. याचे ज्ञान नसल्यामुळे कधी कधी
मोठे नुकसान होते. बातम्या वाचल्यानिंतर, द्दवद्याथी त्याच्या द्दवषया चा अभ्यास करतो ,
त्यावर द्दवचार करतो आद्दण नवीन अभ् या स करण्याचा प्रयत्न करतो.
पåर¸छेद २:
ग्रीष्ट्मावकाश के सदुपयोग के द्दलये द्दवद्याद्दथभयों को नए - नए ऐद्दतहाद्दसक तथा सािंस्कृद्दतक
स्थानों का भ्रमण करना चाद्दहए। देशाटन में मनोरिंजन के साथ साथ द्दशक्षा भी प्राप्त होती
है। इससे द्दवद्याथी नवीन भाषा , नए रीद्दत ररवाज , नई वेशभूषा से पररद्दचत होते है। इन से
हमारे मानद्दसक द्दक्षद्दतज द्दवकास होता है। गगनचुिंबी पवभत मालाएाँ, सघन वन हमारे जीवन
को सरसता प्रदान करते है। प्रकृद्दत के सिंपकभ में आने से हमारा मन प्रसन्न हो जाता है
और द्दखन्नता दूर हो जाती है। तीथभ स्थानों में भ्रमण करने से हमारे रृदय मे धाद्दमभक
भावनाएाँ जागृत होती है। घर के बाहर द्दनकलने से हमे स्वावलिंबी बनने का अभ्यास होता
है। व्यवहाररक ज्ञान की वृद्दद्ध होती है। हममें शालीनता तथा कष्ट सहने की क्षमता आती
है।
भाषांतर:
उन्हाळी सुट्टीचा सदुपयोग करण्या साठी द्दवद्यार्थयाांनी नव-नवीन ऐद्दतहाद्दसक व सािंस्कृद्दतक
स्थळािंना भेटी द्याव्यात. देशातन करताना मनोरिंजनासोबतच द्दशक्षणही द्दमळते. यातून
द्दवद्यार्थयाांला नवीन भाषा , नवीन चालीरीती , नवीन वेशभूषा यािंची ओळख होते. त्यातून
आपले मानद्दसक द्दक्षद्दतज द्दवकद्दसत होते. उिंच पवभत रािंगा, घनदाट जिंगले आपल्या
जीवनाला आनिंद देतात. द्दनसगाभच्या साद्दन्नध्यात आल्याने आपले मन प्रसन्न होते आद्दण
दुुःख नाहीसे होते. तीथभक्षेत्रािंच्या दशभनाने आपल्या रृदयात धाद्दमभक भावना जागृत होतात.
घराबाहेर पडल्याने स्वावलिंबी होण्याचा सराव होतो. व्यावहाररक ज्ञान वाढते. आपल्यात
नम्रता आद्दण दुुःख सहन करण्याची ताकद द्दमळते.
पåर¸छेद ३:
ऐसे दो व्यद्दक्त सब जगह द्दमलते हैं द्दजनमें एक उनकी नम्र उदारता की प्रशिंसा करते नही
थकता और दुसरा उनके उद्धत व्यवहार की द्दनिंदा करते नही हारता। जो अपनी चोट के
पार नही देख पाते, वे उनके द्दनकट पहुाँच ही नही स कते। द्दनराला जी के सिंबिंध मे फैली हुई
भ्रािंत द्दकिंवदिंद्दतयााँ इसी द्दनम्न वृद्दत्त से सिंबिंध रखती हैं।
भाषांतर:
असे दोन प्रकारचे लोक सवभत्र आहेत, एक जे त्यािंच्या नम्र औदायाभची स्तुती करताना
थकत नाहीत आद्दण दुसरे जे त्याच्या कठोर वागणुकीचा द्दनषेध करण्यात हार मानत
नाहीत. जे त्यािंच्या दु:खाच्या पलीकडे पाहू शकत नाहीत ते त्यािंच्या जवळ जाऊच
शकत नाहीत. द्दनरालाजींबिल पसरवलेल्या भ्रामक दिंतकथा ह्या लोकािंच्या सिंकुद्दचत
प्रवृत्ती पासून तयार झाल्या आहेत. munotes.in
Page 60
भाषाांतर कौशल्य
६० पåर¸छेद ४:
अिंत में, कुछ लोगों को डर है द्दक किंप्यूटर मनुष्ट्य को ले लेगा और उसकी जगह और ले
लेगा। उन्हें लगता है द्दक इिंसान किंप्यूटर का गुलाम बन जाएगा। वास्तव में, इस काल्पद्दनक
भय का कोई आधार नहीं है। सबसे उन्नत किंप्यूटर का उपयोग करने के द्दलये भी मनुष्ट्य
की आवश्यकता है। मनुष्ट्य का यह अद्भुत सेवक अलाउिीन के दानव के समान है और
वह मनुष्ट्य की आज्ञा का पालन करता है। सामान्य तौर पर, मानव जाद्दत के कल्याण के
द्दलए इसका सामिंजस्यपूणभ रूप से उपयोग करना हम पर द्दनभभर है।
भाषांतर:
सरतेशेवटी सिंगणक माणसावर ताबा गाजवेल व माणसाची जागा घेईल अशी भीती
काहीजणािंना वाटते. मानव प्राणी सिंगणकाचा गुलाम होईल, असे त्यािंना वाटते. वस्तुतुः
या काल्पद्दनक भीती ला कोणताही आधार नाही. अगदी अत्याधुद्दनक सिंगणकाचाही वापर
करण्यासाठी मानवाचीच गरज असते. हा माणसाचा अद्भुत सेवक अल्लाउिीनच्या
राक्षसासारखा आहे आद्दण तो मानवाच्या आज्ञािंचेच पालन करीत असतो. सामान्यतुः
मानव जातीच्या कल्याणा साठी त्याचा सामिंजस्याने उपयोग करणे ही आपल्याच हाती
आहे.
२.४ समारोप अशा रीतीने मराठी भाषेतील उताऱ्याचे इिंग्रजी भाषेत तसेच इिंग्रजी भाषेतील उताऱ्याचे
मराठी भाषेमध्ये भाषािंतर करता येते. हे भाषािंतर करताना कताभ, कमभ, द्दक्रयापद
वापरण्याची शैली लक्षात घेता येईल. त्याचप्रमाणे द्दहिंदी भाषेतील उताऱ्याचे मराठी
भाषेमध्ये भाषािंतर करणे शक्य आहे. मराठी आद्दण द्दहिंदीचा तुलनात्मक द्दवचार करता,
मराठीतील काही वणभन जे द्दहिंदीमध्ये नाहीत, वेगळ्या पद्धतीने द्दलद्दहले जातात, द्दहिंदीतील
द्दक्रयापदािंची रचना घेऊन मराठी मजकुराचे द्दहिंदीमध्ये द्दकिंवा द्दहिंदी मजकुराचे मराठीमध्ये
भाषािंतर करावे लागते. भाषािंतर करताना एक बाब अत्यिंत महत्त्वाची असते ती म्हणजे त्या
त्या भाषेवर प्रभुत्व असणे. कोणत्याही एका भाषेचे दुसऱ्या भाषेमध्ये भाषािंतर करताना
त्या भाषेतील सूक्ष्म बाबींचे ज्ञान करून घेऊन भाषािंतर करणे शक्य आहे.
२.५ पूरक वाचन १. तावरे, स्नेहल - ‘व्यावहाररक मराठी ’
२. फाटक , म. द्दव. – ‘भाषािंतर शास्त्र की कला’
३. कऱ्हाडे, स. दा – ‘भाषािंतर’
४. सारिंग, द्दवलास – ‘भाषािंतर आद्दण भाषा’
munotes.in
Page 61
भाषािंतर : प्रत्यक्ष भाषािंतर अभ्यास
६१ २.६ संदभª úंथ १. मोकाशी , सयाजीराव , नेमाडे, रिंजना – ‘व्यवहाररक मराठी ’, शेतकरी साद्दहत्य,
बारामती .
२. नद्दसराबादकर , ल. रा. – ‘व्यवहाररक मराठी ’, फडके प्रकाशन, कोल्हापूर.
३. गोद्दवलकर , लीला – ‘अद्दनवायभ मराठी’, के सागर पद्दब्लकेशन, पुणे, पाचवी आवृत्ती.
४. काळे, कल्याण , सोमण , अिंजली – ‘भाषािंतर मीमािंसा’, प्रद्दतमा प्रकाशन , पुणे.
५. शेकडे, वसिंत, नगरक र, सिंजय - ‘व्यवहाररक मराठी ’, शब्दालय प्र काशन ,
प्रथमावृत्ती.
२.७ नमुना ÿij १. दीघō°री ÿij.
१. पररच्छेद २.३. १. मधील २ पररच्छेदाचे द्दहिंदी भाषेत भाषािंतर करा.
२. पररच्छेद २.३.४ मधील २ पररच्छेदाचे इिंग्रजी भाषेत भाषािंतर करा.
२. लघु°री ÿij.
१. इिंग्रजी पररच्छेदाचे मराठीत भाषािंतर करत असताना कोणकोणत्या बाबी लक्षात घेणे
गरजेचे आहे?
२. इिंग्रजी भाषेचे रचनाद्दवशेष थोडक्यात सािंगा.
३. द्दहिंदी भाषेचे रचनाद्दवशेष थोडक्यात सािंगा.
४. मराठी पररच्छेदाचे द्दहिंदीत भाषािंतर करत असताना कोणकोणत्या बाबी लक्षात घेणे
गरजेचे आहे?
३. एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. इिंग्रजीमध्ये नामापूवी कोणती उपपदे वापरली जातात?
२. भाषािंतर म्हणजे काय?
३. मराठीमध्ये वाक्य रचनाक्रम कशा पद्धतीचा आहे?
*****
munotes.in
Page 62
६२ ३
पाåरभािषक शÊद , कोश संकÐपना व सूची वाđय
अ) पाåरभािषक शÊ द
आ) कोशाची संकÐ पना, रचना, कोशां¸ या नŌदी, अकारिवÐहे आिण सूची
घटक रचना
३.० ईद्दिष् टे
३.१ प्रस्तावना
३.ऄ पाररभाद्दषक शब् द
३.अ.१ कोश संकल् पना
३.अ.१.१ ‘कोश’ संज्ञेचा ऄथथ
३.अ.१.२ कोशाचे स् वरूप
३.अ.१.३ कोश रचनाद्दवचार
३.अ.१.४ कोश रचनेच्या पद्धती
३.अ.१.५ कोश रचनेच्या द्दवकासाचे स्थूल द्ददग्दशथन
३.अ.२ कोशाच्या नोंदी
३.अ.३ ऄकारद्दवल्हे
३.अ.४ सूची वाङ्मय
३.२ सारांश
३.३ संदभथग्रंथसूची
३.४ नमुना प्रश् न
३.० उिĥĶे या घटकाचा ऄभ्यास केल्यानंतर अपणास:
• व्यवहाराच्या दृष्टीने पाररभाद्दषक शब्दांचे महत्त्व लक्षात येइल.
• कोशाच्या संकल्पनेची ओळख होइल.
• मराठी भाषेतील कोशरचनेची माद्दहती सांगता येइल.
• कोशातील नोंद रचनेचे स्वरूप सांगता येइल.
• कोशरचनेतील ऄकारद्दवल्हे व सूची यांचे महत् त् व व रचना सांगता येइल.
munotes.in
Page 63
पाररभाद्दषक शब्द, कोश संकल्पना व सूची वाङ्मय
६३ ३.१ ÿÖतावना सामान्य व्यवहारापेक्षा कायाथलयीन व्यवहार वेगळा अद्दण द्दवद्दशष्ट द्दशस्तीने केला जातो.
त्यामुळे प्रशासनाची द्दवद्दशष्ट ऄशी पररभाषा तयार केलेली ऄसते. त्या पररभाषेचे ज्ञान हे
प्रशासद्दनक कौशल्याचा भाग अहे. प्रशासद्दनक पररभाषेमध्ये शब्दांना द्दनद्दित ऄथथ ऄसतो.
प्रशासद्दन क काम सुटसुटीत अद्दण गतीने होण्यासाठी प्रशासकीय पररभाषा वापर फायदेशीर
ठरतो अहे. माणसाला द्दलद्दखत भाषा ऄवगत होण्यापूवी परमेश्वरदत्त स्मरणशक्तीमुळे तो
भाषेतील शब्दसंकेतांचे म्हणजे शब्दांचे जतन वा संग्रह करीत होता. भाषा व्यवहारात, शब्द
हा मूळ घटक ऄसतो. संस्कृती जतन करण्यासाठी , त्या भाषेतील शब्दांचा संग्रह करणे
अवश्य क ठरते. अद्दण यातूनच कोश द्दनद्दमथतीची कल्पना प्रथम साकारली. द्दलद्दहण्याची
कला ऄवगत झाली अद्दण मा णसाला कोश वाङ्मय ऄद्दधकतर द्दटकावू स्वरूपात करण्याचे
अयुध हाताशी अले. या घटकात अपण प्रशासकीय पाररभाद्दषक शब्द व कोशाची
संकल्पना, नोंदी, ऄकारद्दव ल्हे व सूची याचा ऄभ्यास करणार अहोत.
३.अ पाåरभािषक शÊ द दैनंद्ददन जीवनातील व्यवहाराच्या दृष्टीने पाररभाद्दषक संज्ञांचे महत्त्व ऄनन्यसाधारण अहे.
ज्ञानाच्या स्पष्टीकरणासाठी पाररभाद्दषक संज्ञा महत्त्वाच्या ऄसतात. यासाठी पररभाषा म्हणजे
काय हे समजून घेणे गरजेचे अहे. पररभाषा म्हणजे एखाद्या द्दवद्दशष्ट क्षेत्रामध्ये वापरावयाची
भाषा. ही भाषा सामान्यत: व्यवहार भाषेपेक्षा वेगळी ऄसते. पररभाषेमध्ये ऄथाथतील
नेमकेपणा ऄपेद्दक्षत ऄसतो. हा नेमकेपणा ज्या शब्दांनी साधला जातो त्या शब्दांना
‘पाररभाद्दषक संज्ञा’ म्हणता त. ऄशा शब्दांची ते वापरण्यापूवी व्याख्या द्ददलेली ऄसते.
त्यामुळे पाररभाद्दषक संज्ञेला एक द्दवद्दशष्ट ऄथथ प्राप्त होतो. द्दशक्षण , अरोग्य , प्रशासन , समाज ,
ईद्योग, व्यापार , न्याय, व्यवहार , संस्कृती ऄशा एक नव्हे ऄसंख्य लोकशाहीपूरक क्षेत्रांमध्ये
गरजेनुरूप पाररभाद्दषक संज्ञा ईपयोगात अणल्या जातात . ज्यातून एकूण ज्ञानव्यवहार
ऄद्दधक पूरक अद्दण ऄद्दधक सुस्पष्ट व्हावयास मदत होते. व्यवहारात माद्दहती म्हणून,
गरजांची पूतथता म्हणून रूढ शब्दांपेक्षा वेगळ्या शब्दांचा वापर केला जातो. एक शब्द अद्दण
त्या शब्दाचा एकमेव ऄथथ ज्यानुसार एक पररभाषा तयार होते. पररभाषा तयार होणे म्हणजेच
शास्त्रभाषा द्दकंवा ज्ञानभाषा यांचा द्दवकास होय. वाढता व्यवहार, वाढत्‍या गरजा अद्दण वाढते
ज्ञानक्षेत्र यांच्यानुसार पाररभाद्दषक संज्ञा द्दनमाथण होतात. पाररभाद्दषक पदनाम वापरामुळे
द्दकंवा पाररभाद्दषक संज्ञा वापरामुळे द्दवचारांचे प्रकटीकरण हे सोपे अद्दण द्दनदोष बनते.
ऄचूकतेसाठी पाररभाद्दषक संज्ञांचा ईपयोग होतो. व्यवहारसापेक्ष भाषा ही पाररभाद्दषक
संज्ञेचा पाया अहे.
'युनेस्को' या जागद्दतक संघटनेने या संदभाथने गांभीयाथने द्दवचार करून पररभाषेची पुढील
लक्षणे सांद्दगतलेली अहेत.
१. एकाथªता: एक शब्द व त्या चा एक ऄथथ हे तत्त्व सांभाळले पाद्दहजे.
२. ÖपĶाथªता: ऄथथ सुस्पष्टपणे व्यक्त करणारी, स्पष्टीकरण देणारी नव्हे. munotes.in
Page 64
भाषाांतर कौशल्य
६४ ३. एकłपता: एका द्दवषयातील कल्पना दुसरीकडे व्यक्त करताना ऄथाथची एकरूपता
साधली पाद्दहजे.
४. सघनता: पररभाषेतील द्दवचार तकथबद्ध अद्दण मांडणी अटोपशीर त्यामुळे
स्पष्टीकरणाला वाव नसलेली.
५. अÐपा±रता: सघनता हे पररभाषेचे जसे अशयासंबंधीचे लक्षण अहे; तसे
ऄल्पाक्षरता हे ऄद्दभव्यक्तीसंबंधीचे.
६. सातÂय: एखादा शब्द तयार केल्यानंतर तो रूढ होण्यासाठी वापरातील त्याचे सातत्‍य
ठेवले पाद्दहजे.
७. संगती: बऱ्याच वेळा पाररभाद्दषक शब्दांचा सुट्या स्वरूपात द्दवचार करता येत नाही.
८. शÊदसौķव: पाररभाद्दषक शब्दांमध्ये ईच्चारणसुलभता अद्दण सौष्ठव, माधुयथ अद्दण
श्रवणसुलभता ऄसावी.
९. अथªव°ा: अशय अद्दण ऄद्दभव्यक्तीची एक पररणामकारक लय , समतोल साधलेला
ऄथथ ऄसावा.
व्यवहारात संवाद साधताना अपण फारसे काटेकोर शब्द वापरत नाही. कधी-कधी एकाच
शब्दाचे दोन-तीन ऄथथ होउ शकतात. ऄनेकाथी ऄसणे हा पाररभाद्दषक शब्दांमध्ये दोष
ऄसतो. पाररभाद्दषक शब्दांच्या बाबतीत शक्यतो एक शब्द - एक ऄथथ ऄसेच व्हावयास हवे.
तसेच पाररभाद्दषक शब्दांमध्ये स्पष्टाथथता हा गुण हवा. त्यात एकरूपता हवी. पाररभाद्दषक
शब्द ऄल्पाक्षरयुक्त ऄसावेत, म्हणजेच ऄशा शब्दांच्या द्दनद्दमथतीमध्ये कमीत कमी ऄक्षरांचा
वापर ऄसावा. ऄशा वैद्दशष्ट्यांनी तयार झालेली पररभाषा प्रशासनामध्ये पत्रव्यवहार, अदेश,
पररपत्रके, द्दनवेदने आत्‍यादी सवथच द्दठकाणी ही योग्य पद्धतीने वापरावी लागते. या कायाथलयीन
व्यवहाराला ही भाषाच एक पररणाम प्राप्त करून देत ऄसते.
प्रशासकीय कामकाजाची व्याप्ती बहुद्दवध स्वरूपाची ऄसते. खासगी संस्थांपासून शासकीय
यंत्रणेपयंत प्रशासनाच्या कामाचे स्वरूप एकसारखे ऄसत नाही. केवळ शासनाचा द्दवचार
केल्यास शासनाची द्दवद्दवध खाती, मंत्रालये परस्पर द्दभन्न कामे करताना द्ददसतात. कृषी
मंत्रालय जे काम करते त्या कामाचा गृह मंत्रालयातील कामाशी काही संबंध ऄसत नाही.
त्यामुळे शासकीय कामाची व्याप्ती मोठी ऄसते. हे काम सुटसुटीत अद्दण गतीने होण्यासाठी
प्रशासकीय पररभाषा वापर फायदेशीर ठरतो अहे. सामान्य व्यवहारापेक्षा कायाथलयीन
व्यवहार वेगळा अद्दण द्दवद्दशष्ट द्दशस्तीने केला जातो. त्यामुळे प्रशासनाची द्दवद्दशष्ट ऄशी
पररभाषा तयार केलेली ऄसते. त्या पररभाषेचे ज्ञान हे प्रशासद्दनक कौशल्याचा भाग अहे.
अधी भाषा व मग कोश ही नैसद्दगथक प्रद्दिया अहे. भाषेत वापरले जाणारे शब्दच कोशात
दाखल होतात. तथाद्दप , पारतंत्र्यामुळे भारतासारख्या काही देशांवर परभाषा लादली गेली.
व मध्यंतरीच्या काळात देशी भाषा ज्ञानभाषा म्हणून द्दवकद्दसत होण्याची प्रद्दिया थंडावली.
त्यामुळे स्वातंत्र्योत्तर काळात आंग्रजी हीच अपली अधुद्दनक जगातील ज्ञानभाषा झाली
ऄसल्याने अपणास अता भाषांतर–प्रद्दियेचा ऄवलंब करावा लागत अहे. ग्रामीण
भागातील जनतेला ज्ञानद्दवज्ञानाची ओळख करून देण्यासाठी अपल्याला प्रादेद्दशक munotes.in
Page 65
पाररभाद्दषक शब्द, कोश संकल्पना व सूची वाङ्मय
६५ भाषांमधून ग्रंथद्दनद्दमथती करावी लागणार अहे व त्यासाठी नवी शास्त्रीय पररभाषा घडवणे
गरजेचे अहे.
प्रशासद्दनक पररभाषेमध्ये शब्दांना द्दनद्दित ऄथथ ऄसतो. त्या-त्या द्दवद्दशष्ट क्षेत्रातील
व्यवहारमान्य ऄनुभव व तथ्य व्यक्त होतील, त्‍याहून वेगळा द्दकंवा त्‍याच्याच जोडीला दुसरा
द्दनष्कषथ द्दनघणार नाही ऄशी ऄथथद्दनद्दितता हे या भाषेचे वैद्दशष्ट ऄसते. या भाषेतून संदेह
द्दनमाथण होणार नाही याची काळजी घेतलेली ऄसते. हे शब्द एकाथथवाचक ऄसतात.
पाररभाद्दषक शब्दांच्या ऄथाथला काटेकोरपणा ऄसतो. प्रशासनात या काटेकोरपणाला द्दवशेष
महत्त्व ऄसते. कारण येथे पररभाषा हीच द्दवचारांचे साधन ऄसून द्दतच्या वापरातील चूक ही
संदेशन व्यवहारातील ऄडसर बनू शकते. द्दवचार प्रद्दियेतील चूक ठरू शकते. त्यामुळे
पररभाषा द्दनद्दमथती हे अता एक शास्त्र बनले अहे.
ÿशासिनक पåरभाषा शÊद : Adjournment - स्थगन Administration - प्रशासन Ambassador - राजदूत Amendment - दुरूस्ती, सुधारणा Ballot paper - मतपद्दत्रका Bilateral - द्दिपक्षीय Budget - ऄथथसंकल्प Bure au - ब्यूरो, कायाथलय केंद्र Bylaw - ईपद्दवधी Bureaucracy - नोकरशाही , ऄद्दधकारी वगथ By-legislation - ईपद्दवधान By-election - पोटद्दनवडणूक Cabinet - मंद्दत्रमंडळ By lot - द्दचठ्ठया टाकून Centre - केंद्र Central Government - केंद्र सरकार Chairman - सभापती Constituency - द्दनवाथचन क्षेत्र, मतदार संघ Clause - खंड Veto - नकाराद्दधकार Visa - पारपत्र Vote of Confidence - द्दवश्वासदशथक मत Walk out - सभात्‍याग Withdrawal of motion - प्रस्ताव मागे घेणे Whip - प्रतोद Zero Hour - शून्य काल Decorum - सभ्याचार Constitution - घटना, संद्दवधान Dissolution - द्दवसजथन Cut Motion - कपात प्रस्ताव Elected - द्दनवाथद्दचत Emergency - अणीबाणी Embassy - राजदूतावास Enact - ऄद्दधद्दनयद्दमत करणे Gallary - वीथी, गॅलरी His Excellency - परमश्रेष्ठ Interium - ऄंतररम Legislative Assembly - द्दवधानसभा Legislature - द्दवधान मंडळ Legislative Council - द्दवधान पररषद Mandate - जनतादेश Manifesto - जाहीरनामा Ministry - मंत्रालय Member of the Parliament - संसद सदस्य Parliament - संसद Minutes १. (मंत्र्याची) द्दटप्पणी २. कायथवृत्त Preamble - भूद्दमका No Confidence motion - ऄद्दवश्वास प्रस्ताव Secretariat - सद्दचवालय Ordinance - ऄध्यादेश, वटहुकूम Section - कलम Security Officer - सुरक्षा ऄद्दधकारी Booklet - पुद्दस्तका Starred Question - तारांद्दकत प्रश्न Unanimous - सवथ संमत Unconstitutional - ऄसंद्दवधाद्दनक Calender - द्ददनदद्दशथका Annual Report - वाद्दषथक ऄहवाल munotes.in
Page 66
भाषाांतर कौशल्य
६६ Council - पररषद Speaker - ऄध्यक्ष, सभापती Declaration - घोषणा Editor - संपादक Eligibility - पात्रता Examiner - परीक्षक Expert - तज्ज्ञ Grant - ऄनुदान Income Tax - अयकर High Court - ईच्च न्यायालय Journalist - पत्रकार Head Office - मुख्य कायाथलय Receipt - पावती Dictionary - शब्दकोश Epic - महाकाव्य Folk lyric - लोकगीत Style - शैली Translation - भाषांतर Telegram - तार Board- फलक Ministry - मंत्रालय Photography - छायाद्दचत्रण Speech - भाषण Vice Chancellor - कुलगुरू University - द्दवद्यापीठ Social welfare - समाजकल्याण Trophy - करंडक Typewriting - टंकलेखन Salesman - द्दविेता Seminar - चचाथसत्र Permanent - कायम Public Relations Officer - जनसंपकथ ऄद्दधकारी Merit - गुणवत्ता Polling Officer - मतदान ऄद्दधकारी Monthly - माद्दसक Golden Jubilee - सुवणथ महोत्‍सव Industrialist - ईद्योगपती Correspondence - पत्रव्यवहार Daily - दैद्दनक Cabinet - मंद्दत्रमंडळ Discount - सूट, सवलत Ballot paper - मतपद्दत्रका Cashier - रोखापाल Committee - सद्दमती Computer - संगणक Efficiency - कायथक्षमता Absence - ऄनुपद्दस्थती Calligraphy - सुलेखन Action - कायथवाही/कृती Affidavit - शपथपत्र Census - जनगणना Agent - ऄद्दभकताथ Category - प्रवगथ Application Form - अवेदनपत्र Corporation - महामंडळ, द्दनगम Anniversary - वधाथपनद्ददन Daily Allowance - दैद्दनक भत्ता Commentator- समालोचक Dismiss - बडतफथ Bio-data - स्व-पररचय Due Date - द्दनयत द्ददनांक Bonafide Certificate - वास्तद्दवकता प्रमाणपत्र Mortgage - गहाण, तारण Daily Wages - दैद्दनक वेतन, रोजंदारी Exchange - देवाण-घेवाण Book Stall - पुस्तकद्दविी केंद्र No Objection - ना हरकत Documentary - माद्दहतीपट Certificate (NOC) - प्रमाणपत्र Medical Examination - वैद्यकीय तपासणी News Agency - वृत्तसंस्था Express Highway - द्रुतगती महामागथ Event - घटना Official Record - कायाथलयीन ऄद्दभलेख Exhibition - प्रदशथन Overtime - ऄद्दतररक्त काल Orientation - ईद्बोधन Book post- डाक पुस्तक Fellowship - ऄद्दधछात्रवृत्ती Government Letter - शासकीय पत्र Goodwill- सद्ददच्छा General Meeting - सवथसाधारण सभा Half Yearly - ऄधथवाद्दषथक Honorable - माननीय Humanism - मानवतावाद Index - ऄनुिमद्दणका munotes.in
Page 67
पाररभाद्दषक शब्द, कोश संकल्पना व सूची वाङ्मय
६७ Initials - द्दनदेशसूची Joint Meeting - संयुक्त सभा Journalism - पत्रकाररता Junior Clerk - कद्दनष्ठ द्दलद्दपक Lecturer - ऄद्दधव्याख्याता Translator - ऄनुवादक / भाषांतरकार Senior Clerk - वररष्ठ द्दलद्दपक Letter-Head - नाममुद्दद्रत प्रत Labour Court - कामगार न्यायालय Show Cause Notice - कारणे दाखवा नोटीस Sourvenir - स्मरद्दणका Supervisor - पयथवेक्षक Valuation - मूल्यांकन Verbal - शाद्दब्दक Workshop - कायथशाळा Wall Paper - द्दभंतीला द्दचकटवण्याचा कागद Up-to-date - ऄद्ययावत Yard - अवार Zone - पररमंडळ, द्दवभाग Open Letter - ऄनावृत्त पत्र Programme - कायथिम Patent - एकस्व/ऄद्दधहक्क Pocket Money - हातखचथ Part Time - ऄंशकालीन, ऄधथवेळ Quorum - गणसंख्या Press Note - प्रद्दसद्धी पत्रक Qualitative - गुणात्‍मक Registered Letter - नोंदणीकृत पत्र Reservation - अरक्षण Revaluation - पुनमूथल्यांकन Lesson Note - पाठ द्दटपणी Receptionist - स्वागतकार Service Book - सेवापुस्तक Secretary - सद्दचव , कायथवाह Tax - कर Trade Mark - बोधद्दचन्ह Mobile - भ्रमणध्वनी Unauthorized - ऄनद्दधकृत
३.आ.१ कोश संकÐ पना ÿÖतावना:
प्रत्येक माणसामध्ये वस्तूंचा संग्रह करण्याची एक सहज प्रवृत्ती ऄसते. कधी माणूस पैशांचा
संग्रह करील तर कधी त्याच्या अवडीच्या वस्तूंचा संग्रह करील. या संग्रह करण्याच्या
वृत्तीमागे स्वत:च्या गरजा भागद्दवण्याचा जसा हेतू ऄसतो, तसा भद्दवष्यकाळासंबंधीचा द्दकंवा
सुरद्दक्षतता संबंधीचा द्दवचार ऄसतो. माणसाच्या भाषेच्या बाबतीत बोलायचे झाले तर,
प्रारंभी माणसाने कधी हावभावाची तर कधी स्पशाथची, तर कधी खुणांची साधने वापरून
अपल्या भावना व द्दवचारांची देवाणघेवाण केली ऄसेल. पण या भाषासंकेतांना बदलत्या
काळात स्थलकालाच्या मयाथदा पडल्या. ही संकेत साधने ऄद्दधक तर द्दटकावू व ऄद्दधक तर
दूरवर पोहचणारी पाद्दहजेत यासाठी माणसाने द्दलद्दखत भाषेचा शोध लावला. त्यासाठी तो
ऄक्षर साधनांचा ईपयोग करू लागला अद्दण द्दलद्दहणे, वाचणे ऄद्दस्तत्‍वात अले.
भारतात द्दिद्दटशांची सत्ता अल्यानंतर आंग्रजी द्दशक्षणाला प्रारंभ झाला, ग्रंथरचनेला अरंभ
झाला अद्दण त्याचबरोबर कोश द्दनद्दमथतीला चालना द्दमळाली. आ. स. १८१८ मध्ये पेशवाइ
संपुष्टात अली अद्दण आंग्रजांची राजवट सुरू झाली. राज्यकारभार सुकर होण्यासाठी,
जनसंपकाथच्या प्रस्थापनेसाठी अद्दण व्यवस्थापनाच्या सोयीसाठी आंग्रजांना स्थाद्दनक भाषेचे
ज्ञान व एकंदर जीवनव्यवहाराचे अकलन ऄत्‍यावश्यक होते. अपली सत्ता द्दटकद्दवण्याच्या
दृष्टीने द्दिद्दटशांना येथील भाषा व भूप्रदेश यांचे ऄद्दधकाद्दधक ज्ञान करून घेणे ऄपररहायथ
वाटत होते. त्या दृष्टीने त्‍यांनी ऄनेक ईपिम सुरू केले व कोशवाङ्मय द्दनद्दमथतीला ईत्तेजन व
प्राधान्य द्ददले. राष्रीय पातळीवरील अद्दण प्रांत व द्दजल्हा पातळीवरील जी गॅझेद्दटयसथ तयार munotes.in
Page 68
भाषाांतर कौशल्य
६८ करून त्‍याधारे त्‍यांनी त्या त्या भूप्रदेशाची संस्कृती, लोकजीवन आत्‍यादी संबंधीची भरपूर
माद्दहती ईपलब्ध केली. मोल्सव थथ, कँडी यांनी आंग्रजी-मराठी व मराठी -आंग्रजी कोश तयार
केले. ती परंपरा अजतागायत चालू राद्दहली अहे. मराठी भाषेत अजवर द्दनमाथण झालेले
बहुद्दवध कोश पाद्दहले म्हणजे मराठी भाषा कोशसंपन्न अहे, तशीच ती समृद्धही अहे याची
खात्री पटते. कोणत्याही भाषेच्या समृद्धीचे व द्दवकसनक्षमतेचे एक गमक त्या भाषेत द्दनमाथण
झालेल्या कोशवाङ्मयावरून अपल्या हाती येते.
३.आ.१.१ ‘कोश’ सं²ेचा अथª माणसाला द्दलद्दख त भाषा ऄवगत होण्यापूवी परमेश्वरदत्त स्मरणशक्तीमुळे तो भाषेतील
शब्दसंकेतांचे, शब्दांचे जतन, संग्रह करीत होता. हा संग्रह करीत ऄसता द्दवद्दशष्ट छंदांचा वा
मात्रावृत्तांचा ईपयोग करून सूत्रबद्ध रूपाने शब्द स्मरणात ठेवीत होता. पण द्दलद्दहण्याची
कला ऄवगत झाली अद्दण माणसा ला शब्दसंग्रह ऄद्दधकतर द्दटकावू स्वरूपात करण्याचे शस्त्र
हाती अले. भाषा व्यवहारात, शब्द हा मूळ घटक ऄसतो. संस्कृती जतन करण्यासाठी, त्या
भाषेतील शब्दांचा संग्रह करणे अवश्यक ठरते. अद्दण यातूनच शब्दसंग्रहाची कल्पना प्रथम
साकारली. संग्रह अद्दण कोश या दोघांचे स्वरूप मूलत: द्दभन्न अहे. संग्रह हा
गाठोड्यासारखा द्दकंवा पोतडीसारखा वस्तू साठद्दवण्याचा एक भाग ठरतो तर कोशाला
स्वत:चे ऄसे एक स्वरूप, द्दनयम व बांधणी ऄसते. कोशासाठी संग्रह अवश्यक अहे हे
द्दवसरून चालणार नाही.
आंग्रजी भाषेत सवथ प्रकारच्या कोशवाङ्मयाला सवथसाधारणपणे एकच शब्द वापरतात , तो
म्हणजे 'Encyclopedia' हा होय. हा मूळचा ग्रीक शब्द अहे. Enkyklios Paideia (a
circle of knowledge or instructions) ऄसा अहे. या संज्ञेचा ऄथथ सवथ द्दवषयासंबंधी
संकद्दलत माद्दहती द्दकंवा ऄनेक द्दवषयांपैकी एकाच द्दवषयातील सवथसमावेशक माद्दहती ऄसा
अहे. ऄनेक द्दवषयांचा एकद्दत्रत व सूत्रबद्ध ऄभ्यास करण्यासाठी केलेली रचना हे कोशाचे
प्रमुख ऄंग मानले अहे. ग्रीक भाषेतील Enkyklios Paideia हा शब्द , कोशवाङ्मयाच्या
दृष्टीने ऄद्दधक सूचक मानला जातो. ‘कोश’ या शब्दाचा ऄथथ य. रा. दाते प्रभृती द्दलद्दखत
शब्दकोशात खद्दजना , साठा, संग्रह, द्दतजोरी , खाण, वखार , देहातील ऄत्र, प्राण, मन,द्दवज्ञान ,
अनंदमय ऄसे अत्‍म्याचे अवरण, द्दवषय, संज्ञा आत्‍यादींचे संग्रहयुक्त द्दववेचन करणारा ग्रंथ,
द्दनघंटु, शब्दसंग्रह, अवरण , पटल, पापुद्रा, ऄस्तर , म्यान, कोळी, कीटक आत्‍यादी. ऄसा
द्ददला अहे. वरीलपैकी ऄनेक ऄथथ कोशवाङ्मयाचे स्वरूप स्थूलमानाने व्यक्त करतात.
कोश हा वाङ्म याचा एक प्रकार अहे. कोश म्हणजे शब्दांचा, द्दवद्दवध माद्दहतीचा वा ज्ञानांचा
केलेला व्यवद्दस्थत संग्रह. या वाङ्मयप्रकारास संस्कृतमध्ये कोश वा कोष ऄसे म्हणतात.
‘संग्रह करणे’ या ऄथी ऄसलेल्या कुश् वा कुष् या धातूपासून कोश वा कोष शब्द झाला
ऄसून संग्रह वा संचय ऄसा, द्दकंवा संग्रहाचे स्थान वा अधार ऄसा त्याचा मूळ ऄथथ अहे.
व्यक्तीच्या वा राज्याच्या धनसंचयास कोश ऄसा शब्द संस्कृतमध्ये रूढ अहे. तसेच
तलवार , सुरा आ. वस्तू सुरद्दक्षत ठेवण्याचे म्यान वगैरे साधन, ऄसाही संस्कृतमध्ये कोश
शब्दाचा ऄथथ अहे. पदाथांचा, वस्तूंचा, धनाचा , शब्दांचा, ज्ञानाचा वा कशाचाही संग्रह द्दकंवा
संग्रहाचे स्थान म्हणजे कोश होय. पण 'द्दवषय व संज्ञा आत्‍यादींचे संग्रहयुक्त द्दववेचन करणारा
ग्रंथ' हा ऄथथ 'कोश' या शब्दाला ऄगदी जवळचा अहे. munotes.in
Page 69
पाररभाद्दषक शब्द, कोश संकल्पना व सूची वाङ्मय
६९ कोशाला Encyclopedia ऄसे नाव प्रथम १६व्या शतकात द्ददलेले अढळते. “मराठीमध्ये
कोश या शब्दाला ‘ज्ञानचि ' हा ऄथथ जवळचा अहे. या शब्दामध्ये 'चि' हा शब्द वतुथळ,
द्दत्रज्या , व्यास, परीघ आत्‍या दी संबंद्दधत संज्ञांची जाणीव करून देतो. ज्ञानचिामध्ये वाचक हा
मध्यद्दबंदूच्या द्दठकाणी द्दस्थर मानला अहे. कोशामध्ये संद्दमलीत सवथ ज्ञानशाखा या
पररघावर द्दस्थर अहेत, ऄसे मानले तर सवथ ज्ञानशाखा वाचकाला सारख्याच ऄंतरावर
ऄसल्याचे सूद्दचत होते. 'चि' या अकृतीमुळे जगातील सवथ ज्ञानाची पूणथता लक्षात येते. या
बंद्ददस्त (closed) अकृद्दतबंधातून रेखीवपणा, सुरद्दक्षतपणा व्यक्त होतो.” साद्दहत्‍याच्या
संदभाथत शब्दसंग्रह वा ज्ञानसंग्रह ज्यात केलेला ऄसतो, ऄसा ग्रंथ म्हणजे कोश होय.
द्दलद्दखत भाषेचा व ज्ञानाचा वाङ्मय वा साद्दहत्य या स्वरूपात द्दवशेष द्दवस्तार होउ लागला,
म्हणजे कोशवाङ्मय साद्दहत्‍याच्या ऄध्ययनाचे साधन म्हणून अवश्यक ठरते.
३.आ.१.२ कोशाचे Ö वłप भाषा ऄभ्यासात शब्द हे मूलद्रव्य ऄसते. कोश म्हणजे ज्ञानाचा अलेख, एका द्दपढीपासून
नवीन द्दपढीपयंत ज्ञानप्रवाह नेण्याचे प्रभावी माध्यम ऄसे म्हटलेले ऄसते. मानवी
संस्कृतीच्या सुरुवातीपासून ज्ञानाची प्रगती ऄखंड सुरू अहे. ऄज्ञानाच्या प्रांतात घुसून
तेथील वस्तुस्वरूपे, द्दवचारस्वरूपे धुंडाळणे, त्‍यांचा ऄभ्यास करणे व ज्ञानक्षेत्र द्दवस्तृत करणे
हा ध्यास प्रत्येक द्दपढीने अपापल्या परीने लावून घेतला अहे. कोश या संज्ञेमागे माद्दहती वा
ज्ञान देण्याच्या ईिेशाने हेतूत: केलेली रचना ही संकल्पना अहे. समाजाच्या भाद्दषक व
जीवन व्यवहाराच्या वेगवेगळ्या ऄंगांसंबंधीचे ज्ञान सवांना ईपलब्ध करून देण्याच्या हेतूने
कोशांची रचना केली जाते. कोश ही सवथसाधारणपणे संपाद्ददत स्वरूपाची द्दनद्दमथती ऄसते.
कोश- रचनाकार प्रथम कोशाचे स्वरूप ठरद्दवतो व त्याप्रमाणे कामाला लागतो. कोश पूणथ
करण्यासाठी लागणारी माद्दहती त्याला नाना द्दठकाणाहून जमवावी लागते. यासाठी त्याला
पूवी तयार केलेले कोश हाताळावे लागतात. कोशद्दवषयासंबंधी प्रद्दसद्ध झालेली पुस्तके,
द्दनयतकाद्दलके, वाद्दषथके, वृत्तपत्रांतून प्रद्दसद्ध झालेले लेख, संबंद्दधत द्दविानांच्या मुलाखती
आत्‍यादी ऄनेक मागांनी ही माद्दहती जमवावी लागते. प्रयत्‍नपूवथक जमद्दवलेली माद्दहती एकद्दत्रत
करून त्याची द्दवषय व द्दवभागवार मांडणी करून, नंतर त्यावर संपादकीय संस्कार करून,
मुद्रणप्रत तयार करता येते. ही मुद्रणप्रत ग्रंथस्वरूपात अणण्यासाठी ग्रंथाचे द्दनद्दमथती तंत्र
वापरावे लागते. छापखान्यातून कोश छापून तयार झाल्यावर या कोशाची संभाव्य द्दगऱ्हाआके,
वाचनालये यांच्यापयंत हा ग्रंथ कसा पोहोचेल, याचा द्दवशेष प्रयत्न करावा लागतो.
कोशाचे स्वरूप व व्याप्ती काय ऄसावी यासंबंधी १९७४ साली प्रद्दसद्ध केलेल्या पररचय
पुद्दस्तकेतील पुढील पररच्छेद महत्त्वाचा अहे. "एकाच शब्दकोशात साद्दहत्‍याच्या प्रारंभ
कालापासून अजपयंतचे अद्दण द्दभन्न द्दभन्न प्रदेशात व लोकसमूहात वापरले जाणारे शब्द
एकत्र देण्यात अलेले ऄसतात. त्यामुळे त्‍यांची ईपयुक्तता द्दनद्दित वाढते पण त्याचे स्वरूप
मात्र ऄद्दनद्दित होते. प्रमाणभाषा व बोली यांचे स्वतंत्र कोश करण्याची शक्यता जोपयंत
दृद्दष्टपथात नाही तोपयंत ऄशा प्रकारचे कोश होणेच ऄपररहायथ अहे. शब्दसंख्येच्या दृष्टीने
महाराष्र शब्दकोशातील सामग्री द्दवपुल अहे. काही महत्त्वाच्या ईद्दणवाही अहेत, मुद्रणदोष
अहेत, ऄनेकवेळा संदभाथच्या जागी शब्द सापडत नाही, ऄथथ देण्यात कच्चेपणा अहे. अज
महाराष्र शब्दकोश दुद्दमथळ झाल्यामुळे तसेच मध्यंतरीच्या काळात मराठी शब्दसंपत्तीत फार
मोठी भर पडलेली ऄसल्यामुळे नव्या कोशाची फार मोठी अवश्यकता द्दनमाथण झालेली munotes.in
Page 70
भाषाांतर कौशल्य
७० अहे." कोशाची अखणी करताना वरील धोरण सवथसाधारपणे ऄवलंब करावययास हवा.
कोशवाङ्मयाच्या द्दनद्दमथतीमागील ईद्दिष्ट संबंधीची सुद्दधर रसाळ यांची भूद्दमका पुढीलप्रमाणे
अहे.
१. माणसाची त्‍याच्यासह द्दवश्वाबिलची द्दजज्ञासा द्दकंवा कुतूहल ही जशी ज्ञानप्राप्तीमागील
प्रेरणा अहे तशीच ती कोशद्दनद्दमथतीमागीलही प्रेरणा अहे. अपले कुतूहल पूणथ
करण्यासाठी माणसाने कोशसंस्कृती द्दनमाथण केली.
२. ज्ञानसंपादन अद्दण ज्ञानसंवधथन याचे कोशवाङ्मय हे महत्त्वाचे साधन ऄसून, कोशात
ग्रंद्दथत केल्या जाणाऱ्या ज्ञानाच्या अलेखातून ज्ञानप्रवाह एका द्दपढीपासून दुसऱ्या
द्दपढीपयंत नेला जातो.
३. मानवाने प्राप्त केलेल्या एकूण ज्ञानाची माद्दहती द्दजज्ञासूला देण्याचे कायथच केवळ कोश
करीत नाही , तर तो ज्ञानसंवधथनाला प्रेरणा देण्याचे कायथही करीत ऄसतो.
४. ऄभ्यासक द्दकंवा संशोधक जेव्हा कोशातील नोंदींचे ऄवलोकन करतात तेव्हा काही
नोंदींमुळे त्‍यांच्या मनात नवे प्रश्न द्दनमाथण होतात. त्‍यांच्या संशोधनास, ऄभ्यासास नवी
द्ददशा प्राप्त होउ श कते. त्यामुळे ज्ञानसंवधथनाची शक्यता द्दनमाथण होते. म्हणून
कोशवाङ्मय ज्ञानासंबंधीची माद्दहती देणे अद्दण ज्ञानसंवधथनाला प्रेरणा देणे ऄसे दुहेरी
कायथ करीत ऄसते.
५. सामान्य वाचकास वाचनीय अद्दण अकलनीय व्हावा अद्दण तज्ज्ञ ऄभ्यासकांनाही तो
ईपयुक्त ठरावा ऄसे कोशाचे स्वरूप ऄसले पाद्दहजे.
६. अपला वाचक कोण अहे हे कोशकाराने द्दनद्दमथतीच्या पूवी द्दनद्दित केले पाद्दहजे. कारण
कोश कोणत्या प्रकारच्या वाचकासाठी तयार करण्यात येत अहे यावर त्याचे स्वरूप
ठरत ऄसते.
७. कोश हे द्दवषयानुसार जसे द्दभन्न द्दभन्न प्रकारचे ऄसतात तसेच ते वाचकानुसारही
द्दभन्न द्दभन्न प्रकारचे ऄसतात.
८. कोशामध्ये द्दलद्दहलेल्या नोंदी या वस्तुद्दनष्ठपणे द्दलद्दहलेल्या ऄसाव्या लागतात.
नोंदलेखकाची मते, त्याचा दृद्दष्टकोन नोंदीतून प्रकट होउ नये. तसेच, नोंदीचे स्वरूप
नवे संशोधन मांडणाऱ्या शोधद्दनबंधासारखेही ऄसू नये.
९. नोंदीचा द्दवस्तार नोंदद्दवषया च्या महत्त्वानुसार ऄसतो अद्दण कोणती नोंद द्दकती
महत्त्वाची , याचा द्दनणथय ऐकून द्दवषय, ऄपेद्दक्षत वाचक, कोशकाराचा दृद्दष्टकोन अद्दण
त्याने ठरवलेले कोशद्दनद्दमथतीचे ईद्दिष्ट यांवर ऄवलंबून ऄसतो.
१०. कोशाची भाषा सामान्य वाचकास अकलन होइल अद्दण तज्ज्ञाचेही समाधान होइल
ऄशी ऄसावी. नोंदीत तांद्दत्रक पररभाषेचा वापर वरील प्रमाणकानुसारच करावा.
डॉ. सुद्दधर रसाळ यांनी कोशवाङ्मयासंबंधी मांडलेली ईपयुथक्त भूद्दमका योग्य अहे. कोश
प्रामुख्याने सामान्य वाचकांसाठी ऄसतात अद्दण काही कोश तज्ज्ञ वाचकांसाठी ऄसतात. munotes.in
Page 71
पाररभाद्दषक शब्द, कोश संकल्पना व सूची वाङ्मय
७१ सामान्य वाचकांसाठीचे कोश तज्ज्ञांना अद्दण तज्ज्ञांसाठीचे कोश सामान्य वाचकांना फारसे
ईपयोगी पडत नाहीत. द्दवश्वकोश , चररत्रकोश , शब्दकोश ,मागथदद्दशथका आ. कोश हे सामान्य
वाचकांसाठी ऄसतात. सूद्दचकोश, सारलेख-कोश हे ऄभ्यासकांसाठी, संशोधकांसाठी
ऄसतात. तज्ज्ञांसाठीच्या कोशांचे स्वरूप अद्दण भाषा सामान्यांसाठीच्या कोशांपेक्षा वेगळी
ऄसते. त्यातील नोंदी, माद्दहती , सारलेख यांत ज्ञानक्षेत्रातील पाररभाद्दषक संज्ञांचा वापर
केला जातो. या पाररभाद्दषक संज्ञामागील संकल्पना, त्‍यांचे ऄथथ केवळ तज्ज्ञांच्याच
पररचयाचे ऄसतात. ऄशा कोशात अलेख, संख्यात्‍मक तक्ते, अकृती यांचाही समावेश
केलेला ऄसतो.” (कोश वाङ्मय द्दवचार अद्दण व्यवहार , सदाद्दशव पेठ व प्रथमावृत्ती-२०१४ ,
डायमंड प्रकाशन पुणे).
कोणत्याही भाषेत प्रथम शब्दकोश तयार होतात. अज कोशांचे जेवढे म्हणून प्रकार
ऄद्दस्तत्‍वात अहेत, त्यापैकी बहुतेक सवथ प्रकार मराठीत अहेत. मराठीतील एकंदर कोशांची
संख्या ऄंदाजे हजाराच्या घरात जाइल. ज्ञानकोश/ द्दवश्वकोश , शब्दकोश , चररत्रकोश ,
द्दतद्दथकोश , संख्यासंकेतकोश, सुद्दवचारकोश, ग्रंथसूची, जंत्री अद्दण शकावली, द्दनदेशपुस्तके,
द्दनदेद्दशका, वाद्दषथके व पंचांगे, भौगोद्दलक कोश -ग्रामसूची, गॅझेद्दटयसथ ऄसे कोशांचे द्दनरद्दनराळे
प्रकार मराठीत अढळतात. मराठीतील द्दनव्वळ शब्दकोशांची संख्या ४००च्या घरात
जाइल. संख्येने सवाथद्दधक, ईपप्रकारांत सवाथद्दधक अद्दण सवांच्या पररचयाचा कोशप्रकार
म्हणजे शब्दकोश होय. शब्दकोश हे भाषेच्या व साद्दहत्‍याच्या ऄभ्यासाचे एक प्रमुख साधन
अहे. मराठी भाषेतील शब्दकोश परंपरा फार ईत्तम प्रकारची अहे. मराठीतील पद्दहला
शब्दकोश म्हणजे द्दवल्यम कॅरे यांनी १८१० मध्ये प्रकाद्दशत केलेला ‘मराठी -आंग्रजी कोश’
(ऄ द्दडक्शनरी ऑफ दी मऱ्हाटा लँग्वेज). हा कोश पंद्दडत द्दवद्यानाथ (वैजनाथ शमाथ) यांच्या
मदतीने तयार केल्याचे प्रस्तावनेत म्हटले अहे. वैजनाथ शमाथ हे कलकत्त्याच्या फोटथ
द्दवल्यम कॉलेजमधील मराठीचे प्रमुख पंद्दडत होते. या कोशाची पृष्ठसंख्या ६५२ ऄसून यात
मराठी शब्द मोडी द्दलपीत व ऄथथ आंद्दग्लश भाषेत द्ददला अहे.
दुसरा कोश ले. क. व्हान्स केनेडी या लष्करातील साहेबाने मुंबइ येथे आ. स. १८२४ मध्ये
प्रद्दसद्ध केला. या कोशाचे दोन भाग ऄसून पद्दहल्या भागात मराठी शब्दांना आंद्दग्लश प्रद्दतशब्द
देउन दुसऱ्या भागात आंद्दग्लश शब्दांचे मराठी ऄथथ द्ददलेले अहेत. कोशातील शब्दसंख्या
अठ हजारपयंत अहे. शब्दकोशाचे एकभाद्दषक, िैभाद्दषक, द्दवद्दशष्टकाद्दलक , प्रादेद्दशक,
पाररभाद्दषक , द्दवद्दशष्ट लेखकद्दनष्ठ ऄसे ऄनेक प्रकार संभवतात. ऐद्दतहाद्दसक शब्दकोश ,
फारसी -मराठी कोश , ज्ञानेश्वरी शब्दभांडार, शासनाने, साद्दहत्य संस्कृती मंडळाने व
द्दवद्यापीठांनी प्रद्दसद्ध केलेले पररभाषा कोश यासारखे काही कोश या सदरात मोडतात.
यापैकी बरेच कोश िैभाद्दषक ऄसून एकभाद्दषक कोशांची संख्या ऄगदीच तुटपुंजी अहे.
म्हणून एक पररपूणथ एकभाद्दषक कोश करणाऱ्या अजच्या कोशकाराला मोल्सवथथ कोश व
महाराष्र शब्दकोश यांचा द्दवचार ऄपररहायथपणे करावा लागतो. ह्या दोन्ही कोशांची रचना
करताना त्या त्या वेळी ईपलब्ध ऄसलेल्या साधनसामग्रीचा भरपूर ईपयोग या कोशकारांनी
केल्यासारखा द्ददसतो. द्दनरद्दनराळ्या द्दठकाणी माणसे पाठवून द्दकंवा द्दनरद्दनराळ्या संस्थांची
मदत घेउन ही शब्दसंपत्ती एकत्र केली अहे. त्या त्या वेळी ईपलब्ध ऄसलेल्या
साद्दहत्‍याचाही त्‍यांनी शब्दसंकलनासाठी ईपयोग केला अहे. munotes.in
Page 72
भाषाांतर कौशल्य
७२ कोश तयार करताना द्दकतीतरी हेतूने शब्दकोश द्दसद्ध करता येतो. ईदा. समानाथी
शब्दकोश द्दव रुद्ध ऄथांचे शब्दकोश, द्दभन्न भाषातील समानाथी शब्दकोश , ऐद्दतहाद्दसक
शब्दकोश ऄसे द्दकतीतरी हेतू मागे ऄसू शकतील. ऄशी मांडणी करताना ते शब्द
अपल्याला द्दकंवा ऄभ्यासकाला सहजासहजी कशा पद्धतीने चटकन शोधून काढता येतील
यासंबंधी एखादे तंत्र ऄवलंबावे लागते. आंगजीमध्ये शब्दकोश Alphabets प्रमाणे रचले
जातील. तर मराठीमध्ये ही मांडणी ऄकारद्दवल्ह्याने केली जाइल. द्दवद्दशष्ट हेतूने, द्दवद्दशष्ट कायथ
साधण्यासाठी वस्तूंची व पदाथांची मांडणी करावी लागते. त्यात जशी स्वत:ची सोय ऄसते
तशी त्याचा वापर करणाऱ्याची सोय ऄसते. शब्दांचा, वाक्प्रचारांचा, म्हणींचा वा आतर
संकल्पनांचा कोश रचना करण्यामागे एक द्दनद्दित द्दवचार ऄसावा लागतो अद्दण त्या
द्दवचारांची मांडणी करताना त्यामागे एक तकाथद्दधद्दष्ठत द्दवचार ऄसावा लागतो. कोशवाङ्मय
म्हणजे एखाद्या द्दवषयाचं ज्ञान देणारं पाठ्यपुस्तक नाही. परंतु कोशवाङ्मयात त्या-त्या
द्दवषयासंदभाथतील द्दवद्दशष्ट माद्दहती एकद्दत्रत संकद्दलत केलेली ऄसते अद्दण ती त्या
द्दवषयाच्या -ज्ञानशाखेच्या पररभाषेत ऄसते. त्यामुळे त्या-त्या द्दवषयाचा ऄभ्यास करणाऱ्या
द्दवद्याथ्याथसाठी, त्‍यासंदभाथत ऄद्दधक जाणून घेण्याची आच्छा ऄसणाऱ्यांसाठी कोशवाङ्मय हे
एक संदभथसाधन अहे. कोशवाङ्म य हा एक ज्ञानमागथ अहे. तेव्हा अजच्या अधुद्दनक युगात
दुद्दनयाभरची माद्दहती एका द्दक्लकवर अलेली ऄसली तरी, त्यामुळे कोशवाङ्मयाची
ईपयुक्तता संपत नाही. तर ती अणखी व्यापक होत अहे.
३.आ.१.३ कोश रचनािवचार मराठी कोशरचनेचा आद्दतहास फार संपन्न नसला तरी तसा द्दनराशाजनक नाही. कोशसाधन
ईपयोगात अणण्यासाठी वाचकाला जी प्रेरणा द्दमळालेली ऄसते, ती त्याच्या ज्ञानासंबंधी
द्दनमाथण झालेल्या कुतूहलापोटी ऄसते. कुतूहल द्दनमाथण झाल्यानंतर त्याने लगेच दशथद्दवलेली
आच्छा ही त्‍यावेळीच तीव्रतर ऄसते. या मनाच्या ऄवस्थेत, हवी ऄसणारी माद्दहती
द्दमळद्दवण्यासाठी वाचक नेटाने प्रयत्न करतो व तो कोश हाताळू लागतो. त्याच्या मनाच्या या
ईत्तुंग ऄवस्थेत त्याची गरज भागवणे, ही कोश -वाङ्मयाची जबाबदारी अहे. अधुद्दनक
कोशरचनेला एकोद्दणसाव्या शतकाच्या पूवाथधाथत प्रारंभ झाला ऄसला तरी शब्दकोशाची
गरज आद्दतहास काळातही जाणवत होती. जी काही त्रुद्दटत हस्तद्दलद्दखते ईपलब्ध झाली
अहेत त्‍यावरून द्ददसून येते. यामध्ये ज्ञानेश्वरीतील पाररभाद्दषक संज्ञा तसेच महानुभावीय
साद्दहत्‍यातील व रामदासांच्या साद्दहत्‍यातील संज्ञा यांचा मुख्यतः समावेश अहे.
द्दवद्दवध ज्ञानशाखांतील ऄद्ययावत अद्दण खात्रीची माद्दहती एकद्दत्रत स्वरूपात संकद्दलत करणं
अद्दण त्या -त्या ज्ञानशाखांच्या द्दवद्याथ्यांसाठी, समाजासाठी ती ईपलब्ध करून देणं, हा
कोशवाङ्मयाच्या द्दनद्दमथतीमागचा मुख्य हेतू ऄसतो. कोशांमध्येही वगथवारी ऄसते अद्दण त्याचे
वेगवेगळे ईपयोग ऄसतात. ईदाहरणाथथ, शब्दांचा संग्रह ऄसलेले शब्दकोश अपल्याला
त्या-त्या भाषेतील शब्दांची माद्दहती करुन देतात. म्हणींचा कोश ऄसेल, तर भाषेतील म्हणी
एकत्र ईपलब्ध होतात. द्दवश्वकोशासारखा ईपिम अपल्याला जगभरातील द्दवद्दवध प्रकारची
माद्दहती एका द्दठकाणी ईपलब्ध करून देतो. तर शासनाने प्रकाद्दशत केलेले
शासनव्यवहारकोश -पदनामकोश -राज्यशास्त्रकोश अपल्याला शासकीय व्यवहाराची भाषा
द्दशकवतात. याचप्रमाणे कृद्दषकोश-यंत्रमागकोश-रसायनशास्त्रकोश त्या -त्या ज्ञानशाखेतील
ऄस्सल माद्दहती ईपलब्ध करून देतात. या माद्दहतीच्या अधारे व्यक्ती अद्दण त्या-त्या munotes.in
Page 73
पाररभाद्दषक शब्द, कोश संकल्पना व सूची वाङ्मय
७३ भाद्दषक समूहाच्या ज्ञानाच्या कक्षा रुंदावल्या पाद्दहजेत, हा कोशवाङ्मयाच्या द्दनद्दमथतीमागचा
खरा हेतू ऄसतो. कोणत्याही कोशाचे कथा ऄथवा कादंबरीप्रमाणे सलग ऄसे वाचन
सामान्यपणे केले जात नाही. वाचकास हवा ऄसलेला संदभथ सुलभपणे अद्दण शीघ्रतेने
ईपलब्ध करून देणे हे कोशाचे प्रमुख प्रयोजन समजले पाद्दहजे. वाचकांना या कोशाचा
ईपयोग करणे सोपे अद्दण सुलभ व्हावे या हेतूने माद्दहती ऄसावी लागते.
अधुद्दनक काळात कोशलेखन करताना त्याच्या रचनाशास्त्राचा पररचय करून घ्यावा
लागतो. कोशामध्ये द्दलद्दहलेल्या नोंदीचा ऄनुिम, हे रचनाशास्त्र लक्षात घेउन करावा
लागतो. वाचकाला हवी ऄसलेली माद्दहती द्दवनाद्दवलंब द्दमळावी, यासाठी या माद्दहतीची नोंद
द्दलद्दहण्याची पद्धत व द्दतचा ऄनुिम स्पष्ट माहीत ऄसला पाद्दहजे. कोश संपादक व वाचक या
ईभयताना ही पद्धत रेखीवपणे ज्ञात ऄसेल, तर कोश वापरण्याच्या दृष्टीने सोइचा वाटतो.
द्दवशेषतः एकच वाचक ऄनेक प्रकारचे कोश वापरतो व अजकाल कोशही ऄनेक प्रकारचे
ऄसतात. त्यामुळे सवथच द्दठकाणी एकच सवथमान्य ऄनुिम पद्धती ईपयोगात अणणे
अवश्यक ठरते. प्रत्येक कोशात लेखकाने स्वत:च ठरद्दवलेला नोंदीचा िम देउन, तो कोश
प्रस्तावनेत स्पष्ट केला, तरी ऄडचणी द्दनमाथण होतात. प्रत्येक कोशाची ऄनुिमपद्धती,
त्‍यानंतर वाचकाला समजून घ्यावी लागेल व हवी ती माद्दहती शोधून काढावी लागेल.
कोशरचनेमध्ये योजावयाच्या भाषेसंबंधी द्दवशेष द्दवचार करावा लागतो. द्दवद्दवध ज्ञानद्दवषय
संघद्दटतरीतीने व्यक्त करावी लागणारी भाषा पररपक्व व प्रमाद्दणत ऄसावी लागते. संपूणथ
जगात द्दनमाथण झालेले ज्ञान व्यक्त करण्यासाठी भाषेत अवश्यक तेथे परभाषेतील शब्द
स्वीकारण्या ची लवद्दचकता दाखवावी लागते. यासाठी अवश्यक ऄसा समृद्ध पररभाषाकोश
ईपलब्ध हवा.
शब्दकोश हे एकट्या दुकट्याने करावयाचे काम नसून ऄनेक तज्ज्ञांच्या सल्ल्याने
करावयाचा एक प्रकारे सामूद्दहक ज्ञानयज्ञ अहे. बहुतेक वेळा कोश ऄद्दतशय ऄवजड
ऄसतात. ते ऄभ्यासासाठी हाताळणे कठीण ऄसते व ते एका द्दठकाणाहून दुसरीकडे नेणे हे
कष्टाचे काम ऄसते. वाचनालयात संग्रही ठेवलेले कोशग्रंथ तेथेच हाताळावे लागतात;
त्यामुळे त्यातील हव्या त्या नोंदी त्‍वररत द्दमळणे हा वाचकांचा अग्रह ऄसतो. कोशवाङ्मय हे
संदभथसाद्दहत्‍य प्रकारात येत ऄसल्याने ते सलगपणे कोणीही वाचत नाही. ज्यावेळी एखाद्या
घटनेची, वस्तुमात्राची ऄगर चररत्र्याची गरज वाचकाला भासते, त्यावेळी तो तेवढीच
माद्दहती द्दमळद्दवण्याच्या खटपटीत ऄसतो. ऄशा वेळी नोंदी द्दमळद्दवण्यासाठी ऄनुिमपद्धती
समान ऄसेल, तर त्याला हवी ती माद्दहती लवकर द्दमळेल. ईत्तम ग्रंथालये, द्दनरद्दनराळ्या
क्षेत्रांतील द्दविानांचे सहकायथ व चांगले बौद्दद्धक व ज्ञानवधथक वातावरण ऄसलेला पररसर
याही बाबी द्दवचारात घ्यायला हव्यात. अदशथ कोश कसा ऄसावा यासंबंधी आद्दतहासाचायथ
द्दव. का. राजवाडे यांनी १९०५ साली म्हणजे ९०-९५ वषांपूवी सरस्वतीमंद्ददर' माद्दसकात
'राष्रीय मराठी कोश' या नावाचा एक लेख द्दलद्दहला होता. त्यात त्‍यांनी मराठी कोशाबिलची
अपली कल्पना स्पष्ट केली अहे. ती ऄशी, कोश रचणाऱ्या व्य क्तीने या गोष्टी द्दवचारात
घेण्यासारख्या अहेत.
१) भाषेत रूढ झालेल्या नव्या व जुन्या, लुप्त व प्रचद्दलत, ग्राम्य व सभ्य , राष्रीय व
प्रांद्दतक, एकूणएक मराठी शब्दकोश शब्दाचे संद्दक्षप्त, समपथक व ऄव्याप्त-ऄद्दतव्याप्त -
ऄसंभवाद्दद दोषरद्दहत ऄथथ द्ददले पाद्दहजेत. munotes.in
Page 74
भाषाांतर कौशल्य
७४ २) मराठी शब्दांतील ऄक्षरांचे ईच्चारयोग्य संकेत ठरवून द्यावेत.
३) कोणता शब्द कोणत्या भाषेतून अला ते संकेताने दाखवावे. हे काम कोशकाराला
सुलभ व्हावयाला मराठीची समग्र व्युत्पत्ती ऄगोदर तयार झाली पाद्दहजे.
४) रूढ होउन बसल्यामुळे जे सामाद्दसक शब्द एका शब्दांसारखे भासतात त्‍याखेरीज
आतर ऄसंख्य सामाद्दसक शब्द देउ नयेत.
५) संद्दहत शब्द देउ नयेत. ते व्याकरणाचे काम अहे.
६) नामरूपे व धातुरूपे देउ नये. ते व्याकरणाचे काम अहे.
७) ग्रधनामे, थोर पुरुषांची नामे, प्रद्दसद्ध स्थलांची नामे, पौराद्दणक पुरुषांची व स्थलांची
नामे,
वनस्पतींची , धातूंची, द्रव्यांची, माशांची, दगडांची वगैरे पाररभाद्दषक नावे भाषाकोशात देउ
नये. व्यावहाररक नावे तेवढी द्यावीत. ग्रंथकोश, महन्नाममाला , स्थलकोश , पुराणकोश ,
वनस्पद्दतकोश , रसायनकोश , प्राद्दणकोश , मत्‍स्यकोश , पद्दक्षकोश , दृशत्‍कोश वगैरे कोश
स्वतंत्र ऄसतात. भाषाकोशात आतर शास्त्रातल्या व द्दवषयातल्या द्दवशेषनामांचा संग्रह
ऄप्रस्तुत व ऄनवस्थ होय.
८) छंदशास्त्र, व्याकरणशास्त्र , ईच्चारशास्त्र कोशात देण्याची जरूर नाही.
९) वाच्याथथ व्यद्दतररक्त लक्ष्याथथ व व्यंग्याथथ कोशात देउ नयेत. जे लक्ष्याथथक शब्द
वाच्याथथक शब्दांच्या द्दस्थतीला अले ते ऄवश्य द्यावे.
१०) शब्दांचा ईपयोग दाखद्दवण्याकररता ग्रंथातील वाक्यांचा ईद्धार कोशात करू नये. हे
काम कोशाचे नाही, साद्दहत्‍यशास्त्राचे अहे.
११) भाषेत जो शब्द नाही तो कोशकाराने नवीन बनवून घालू नये. भाषेत जो शब्द अहे
तो कोशकाराने वगळू नये.
१२) सभ्य शब्दाचा ग्राम्य ईच्चार द्दनराळा शब्द मानू नये. परंतु ग्राम्य शब्द रूढ झाल्यास
द्दनराळा स्वतंत्र शब्द मानावा.
१३) परधमीयांनी, परदेशस्थांनी व पद्दततांनी स्वभाषेतील द्दकंवा परभाषेतील भ्रष्ट केलेले
शब्द कोणत्याही राष्रीय कोशात घेण्यास योग्य नाहीत."
अजच्या कोशरचनेची एकंदर द्ददशा पाहता यांतील काही गोष्टी मात्र स्वीकाराहथ ठरणार
नाहीत. शब्दकोशाच्या बाबतीतील वाचकाच्या ऄपेक्षाही अज वाढलेल्या अहेत. अजचा
वाचक दुबोध शब्दांच्या ऄथाथसाठी मुख्यत: कोशाकडे वळत ऄसला तरी शब्दांचे लेखन,
त्‍यापासून बनणारे साद्दधत शब्द, व्याकरणद्दवषयक व ऄन्य माद्दहती , त्‍यांचा ईच्चार, िमाने
ऄथथ व ऄथांच्या पुष्ट्यथथ ऄवतरणे, द्दकमान एवढी माद्दहती अजच्या कोशाकडून द्दमळावी
ऄशी ऄपेक्षा ऄसते. ऄचूकपणा, नेमकेपणा, वस्तुद्दनष्ठता, बंद्ददस्तपणा व ऄद्ययावतता हे
कोशीय माद्दहतीचे अवश्यक गुणद्दवशेष होत. यासाठी दरवषी द्दकंवा दर पाचदहा वषांनी द्दकंवा munotes.in
Page 75
पाररभाद्दषक शब्द, कोश संकल्पना व सूची वाङ्मय
७५ ऄन्य प्रकारे, घटनांची समग्र परंतु संद्दक्षप्त माद्दहती पुरद्दवणारी द्दनयतकाद्दलके, द्दनयतकालीन
पुरवण्या द्दकंवा मूळ कोशाच्या नवीन सुधारून वाढद्दवलेल्या अवृत्त्या काढाव्या लागतात.
मुद्रणाच्या द्दकंवा बांधणीच्या प्रगत तंत्रांचा ईपयोग करून घेणेही अवश्यक ऄसते. कधी
पृष्ठांची बांधणी पक्की न करता ती पृष्ठे द्दवलग करता येतील व ठराद्दवक काळानंतर
पाठद्दवण्यात येणाऱ्या पुरवण्या त्‍यांत योग्य जागी ऄंतभूथत करता येतील, ऄशीही बांधणी
केली जाते. कोशाचा बाह्य अकार अटोपशीर रहावा म्हणून ऄत्‍यंत बारीक टंकात त्याचे
मुद्रण करण्याचा ईपिमही करण्यात अला अहे.
कोशवाङ्मयाचे स्वरूप आंग्रजीमध्ये ज्याला For a while ऄसे संबोधले जाते. अवश्यक
माद्दहती त्‍वररत द्दमळाली की तो क्षण फलदायी झा ला ऄसे त्याला वाटते व कोश-
साद्दहत्‍यावरील त्याचा द्दवश्वास वाढतो. कोशरचना पद्धतीत ज्ञात व ऄज्ञात द्दवषयांचा द्दवचार
अवश्यक ठरतो. ज्ञात घटनांसंबंधी लेखकाने द्दनद्दित स्वरुपाची व पूणथ माद्दहती ठाशीवपणे
देणे अवश्यक अहे. ऄज्ञात गोष्टीसंबंधी ऄसा ठोस द्दवचार मांडता येत नाही. तरीपण ज्ञात
द्दवषयांच्या संदभाथत ऄज्ञात गोष्टींचा ईल्लेख करता अला तर वाचकांचे कुतूहल जागृत
होइल व त्‍यांच्या शोधक वृत्तीला खाद्य द्दमळेल. मराठी कोशरचनेचा द्दवचार केला तर
संपादक मंडळात संस्कृत तज्ज्ञ, भाषावैज्ञाद्दनक, वैय्याकरण, प्राकृत भाषांचे जाणकार,
प्राचीन , मध्ययुगीन व अधुद्दनक साद्दहत्‍याचे ऄभ्यासक हे तर पाद्दहजेत. पण ज्ञानद्दवज्ञानाच्या
द्दनरद्दनराळ्या शाखांतील तज्ज्ञ, तेही त्या त्या द्दवषयात मराठीतून लेखन करणारे हवेत.
एवढी द्दसद्धता झाल्यावर कोशरचनेला हात घालणे आष्ट होइल. एक गोष्ट लक्षात ठेवली
पाद्दहजे की, कोणत्याही वाचकाची , माद्दहती द्दमळद्दवण्याची ईत्‍सुकता ऄत्‍युच्च पातळीवर
एकदाच जाते व ती वेळ ऄसते त्‍याच्यात प्रबळ आच्छा द्दनमाथण होते तेव्हा ! त्‍याचवेळी ही
गरज भागली नाही , तर त्याची ईत्‍सुकता कणाकणाने कमी होत जाते व प्रसंगी ती नष्ट होते.
कारण मधल्या काळात त्याच्या मनात दुसरे ऄभ्यासद्दवषय प्रधान जागा घेउन द्दस्थर
होतात. आंग्रजीमध्ये Catch them young ऄसे ऄनेकवेळा म्हटले जाते.
कोशाचे दोन मुख्य प्रकार ऄसतात. पद्दहला प्रकार म्हणजे द्दवद्दशष्ट द्दवषयाचा व दुसरा प्रकार
म्हणजे सवथ द्दवषयसंग्राहक. कोशाचे चार वगथ करता येतात १) शब्दकोश , २) द्दवश्वकोश , ३)
कोशसदृ श वाङ्मय , ४) सूद्दचवाङ्मय. ' भारंभार माद्दहतीतून अपणास हवी ऄसलेली माद्दहती
शोधून काढणे वाचकाला सुलभ अद्दण सोपे होणे हा सवांत मोठा सुलभ कोशरचनेचा फायदा
होय. कोशाच्या चार वगाथतील मोठ्या प्रमाणात तयार केला गेलेला प्रकार म्हणजे शब्दकोश
होय. शब्दकोश – हे एकाच भाषेचे वा द्दिभाद्दषक वा बहुभाद्दषक स्वरूपाचे ऄसतात. ऄशा
शब्दकोशांतून ऄचूक ऄथाथचा शब्द शोधता येतो. शब्दाला ऄसणाऱ्या द्दवद्दवध ऄथथ च् छटा
यातूनच शोधता येतात. द्दवशेषत: भाषांतरासाठी ऄसे कोश ईपयुक्त ठरतात. सन १८००
पूवीचे ऄसे जे कोशमुद्दद्रत होउ शकले त्यात पुणे द्दवद्यापीठाने प्रद्दसद्ध केलेला जगन्नाथ
बाळकृष्ण ईगाउकर यांचा 'ज्ञानेश्वरी द्दटपण' व शं. गो. तुळपुळे यांनी संपाद्ददत केलेला ऄप्पा
काळेराव यांचा ‘मराठी भाषेचा तंजावरी कोश' हे दोन कोश प्रमुख होत. नवीन
शब्दसंकलनांचा व त्‍यांच्या ऄथथद्दनद्दितीचा द्दवश्वासाहथ भाग मानला जातो. लुप्त शब्दांच्या
ऄथाथसाठी त्‍यांचे महत्त्व जसे अहे तसेच समाजाच्या द्दनरद्दनराळ्या थरांतून अज लेखक
द्दनमाथण होत ऄसल्यामुळे, त्‍यांच्या साद्दहत्‍यातील शब्दांच्या ऄथाथसाठी तर ऄशा ऄवतरणांची
द्दवशेष गरज अहे. काही शब्दांच्या ऄथाथसाठी तर प्रत्यक्ष लेखकाकडूनच खुलासा मागवावा munotes.in
Page 76
भाषाांतर कौशल्य
७६ लागतो . काही दद्दलत लेखकांनी अपल्या लद्दलत लेखनाच्या शेवटी शब्दाथथसंग्रह द्ददला
अहे.
डॉ. द. ह. ऄद्दग्नहोत्री यांनीही अपल्या 'ऄद्दभनव मराठी शब्दकोशा 'च्या पद्दहल्या खंडाच्या
प्रारंभी अदशथ मराठी शब्दकोशाची कल्पना मांडली अहे. त्‍यांच्या मते, अदशथ शब्दकोशात
१)शब्दसंग्रह २)शब्दांचे प्रमाण ईच्चार ३) व्युत्पत्ती ४) समानाथथक प्रद्दतशब्द, संदभाथनुसार
बदलणारे ऄथथ द्दकंवा ऄथाथचे स्पष्टीकरण द्दकंवा वणथन ऄथवा द्दचत्र. ५) प्रद्दसद्ध व लोकद्दप्रय
लेखकांच्या ग्रंथातीला ईद्धृते एवढ्या गोष्टी ऄपेद्दक्षत अहेत. द्दवशेष प्रसंगी द्दचत्रे द्यावीत.
साद्दहत्‍यातील शब्दसंख्या मोठी झालेली ऄसते द्दकंवा सारखी वाढत ऄसते, म्हणून त्या त्या
भाषेतील शब्दांचा एकत्र व्यवद्दस्थत संग्रह केलेला ऄसतो; शब्दाचे ऄथथ नीट रीतीने
समजतील ऄशा पद्धतीने अद्दण त्या त्या भाषेतील वा ऄन्य भाषेतील शब्दांचे ऄथथ समजावे,
ऄशी त्‍यांची केलेली ऄसते.
मराठी कोशवाङ्मयातील ऄत्‍यंत महत्त्वाची, ऐद्दतहाद्दसक स्वरूपाची ऄद्दितीय कामद्दगरी म्हणजे
श्रीधर व्यंकटेश केतकर यांनी द्दसद्ध केलेला ‘ज्ञानकोश ’ ही होय. ज्ञानकोश याचा ऄथथ सवथ
द्दवद्याशाखांतील माद्दहतीचा पद्धतशीरपणाने केलेला संग्रह. तो आथे नेमकेपणी पाहायला
द्दमळतो. मराठीतील ज्ञानकोशांची संख्या अता शंभरच्या घरात गेली अहे. यामध्ये मुलांचे
ज्ञानकोश , सवथसंग्राहक कोश, द्दवषयज्ञानकोश ऄशी भरपूर द्दवद्दवधता अहे. कोश रचना ही
द्दवित्तेची सहकारी बँक ऄसल्यासारखी अहे. याची रचना पाहता येथे ऄनेक द्दविान एकाच
प्रकारच्या द्दनद्दमथद्दतप्रकल्पाशी सहकायथ करतात व स्वत:च्या ज्ञानद्दवषयाचा अशय सुसूत्रपणे,
नेमून द्ददलेल्या शब्दसमूहात समथथपणे ग्रंद्दथत करतात. कोश संपादकाकडे या टीमचे नेतृत्‍व
ऄसते. संपादकाला ऄनुभव ऄसा अहे व द्दवद्दवध द्दवषय एकमेकात कसे गुंतलेले ऄसतात
याची जाणीव ऄसावी लागते. कोशग्रंथ ऄनेकांनी द्दलद्दहलेला ऄसल्यामुळे संपादकाची
जबाबदारी वाढते. भाषेचा एकद्दजनसीपणा द्दनमाथण करावा लागतो, संदभथसूची पररपूणथ
कराव्या लागतात व ऄशा प्रकारच्या संपादकीय संस्कारांतून द्दवश्वकोश एकद्दजनसी होतो.
ऄशी घनता प्राप्त झाली की द्दवश्वकोश ‘ज्ञानकोश ' बनतो. ज्ञानाच्या द्दभन्न द्दभन्न शाखांची
द्दनद्दमथती होउ लागली वा द्दवद्दवध प्रकारची माद्दहती वाढली, म्हणजे थोडक्यात द्दवद्दवध
माद्दहतीचा वा ज्ञानांचा संग्रह करण्याची अवश्यकता द्दनमाथण होते; ज्ञानकोश तयार होउ
लागतात. त्यास द्दवश्वकोशही म्हणतात. वाङ्मयाचा द्दवस्तार होउ लागल्यावर शब्दांच्या
संग्रहाचे, त्‍यांच्या ऄथथद्दवशदीकरणाचे कायथ प्रथम होणे स्वाभाद्दवक होते. यात शब्दांची
व्युत्पत्ती, थोडक्यात व्याकरण , ऄनेक ऄथथ, शब्दाथाथचे द्दववरण, द्दवद्दवध ऄथांचे अधार व
त्‍यांचे संदभथही देतात. शब्दाथाथच्या नुसत्‍या द्दववरणाने काम भागत नाही म्हणून द्दचत्रे वा
तक्तेही द्ददलेले ऄसतात. बहुतेक सवथ देशांत, सवथ भाषांत शब्दकोश प्रथम द्दनमाथण झालेले
द्ददसतात. त्‍यानंतर जसजशी ज्ञानवृद्धी होते, द्दजज्ञासा वाढते, तसतशी द्दवश्वकोश रचण्याची
प्रवृत्ती द्दनमाथण होते. ऄलीकडे रॅन्डम हाईस द्दडक्शनरी ऄथवा सेंच्युरी द्दडक्शनरी
यांसारख्या कोशांत शब्दकोश अद्दण द्दवश्वकोश यांचे संयुक्त स्वरूप अढळून येते.
कोशामध्ये मुख्यतः वस्तुद्दनष्ठ माद्दहतीचे संकलन ऄसते. प्रत्येक राष्रातील द्दवश्वकोश
वेगवेगळे होतात, त्याची दोन कारणे अहेत. एक म्हणजे, स्वराष्रांच्या माद्दहतीला ऄग्रस्थान
देणे अवश्यक ऄसते व दुसरे म्हणजे, स्वराष्राची ध्येयधोरणे, जीवनमूल्ये, अदशथ
आत्‍यादींचा कोशातील मूल्यद्दवषयक द्दनणथयावर प्रभाव पडतो. साम्यवादी राष्रांच्या munotes.in
Page 77
पाररभाद्दषक शब्द, कोश संकल्पना व सूची वाङ्मय
७७ द्दवश्वकोशांवर त्‍यांच्या तत्त्वज्ञानाचा पररणाम होतो. भांडवलशाही राष्रांच्या द्दवश्वकोशांवर
त्‍यांच्या वैचाररक दृष्टीचा प्रभाव पडू शकतो. अपल्या राष्राचे व संस्कृतीचे तत्त्वज्ञान ऄन्य
राष्रे व त्‍यांच्या संस्कृती यांहून कसे वेगळे व श्रेष्ठ अहे ते सांगणे, ही प्रद्दतज्ञाच कधीकधी
स्पष्टपणाने ईच्चारली जाते. राष्राच्या तत्त्वज्ञानाचा व परंपरेचा पररणाम त्याच्या
द्दवश्वकोशावर होणे, यात गैर द्दकंवा ऄस्वाभाद्दवक ऄसे काही नाही. याच कोशरचनेच्या मयाथदा
म्हणता येतील द्दकंवा द्दतची स्वाभाद्दवक वैद्दशष्ट्ये मानता येतील. राष्राची ऄद्दस्मता जागी
करणे, ही प्रेरणाही कोशद्दनद्दमथती मागे ऄसू शकते.
द्दवद्दवध ज्ञानांची द्दवद्दशष्ट पद्धतीने केलेली संघटना म्हणजे कोश होय. ईपलब्ध ज्ञानाचे
व्यवस्थापन अद्दण सुलभ रीतीने त्याच्या ईपलब्धीची सोय , हे त्याचे ईद्दिष्ट होय. ऄशा
कोशाचे कायथ दोन प्रकारचे ऄसते. एक म्हणजे, सामान्य नागररकापयंत ज्ञान पोहोचद्दवणे,
त्याला ऄद्दधक सुबुद्ध करणे, त्याची ज्ञानद्दजज्ञासा प्र ज्ज्वद्दलत करणे अद्दण दुसरे म्हणजे,
पूवथज्ञानाचा संग्रह संशोधकांना पररद्दचत करून देउन पुढील संशोधनाला बैठक पुरवणे. ज्ञान
या संकल्पनेत ज्या ज्या द्दवषयांचा समावेश होतो, तेवढी कोशाची व्याप्ती होय. कोशवाङ्मय
राष्राच्या सांस्कृद्दतक ऄवस्थेचे प्रतीक ऄसून समाजाची बौद्दद्धक वा सांस्कृद्दतक गरज ज्या
प्रकारची ऄसेल, त्या प्रकारच्या कोशवाङ्मयाची द्दनद्दमथती त्या त्या समाजात होते.
३.आ.१.४ कोश रचने¸या पĦती कोशाचे चार वगथ करता येतात १) शब्दकोश , २) द्दवश्वकोश , ३) कोशसदृश वाङ्मय , ४)
सूद्दचवाङ्मय. वाचकाला द्दवद्दवध प्रकारचे संदभथसाह्य करणे, हा या चार प्रकारांचा ईिेश
ऄसतो. माद्दहतीचे संकलन हे या सवथ वगांतील समान सूत्र ऄसते. संकलनाच्या अद्दण
मांडणीच्या पद्धतींत तेवढा फरक ऄसतो. ज्ञानाचा संचय करणे अद्दण ते सुलभतेने ईपलब्ध
करून देणे, हे कोशाचे साध्य अहे. त्यासाठी एखादा द्दवषय त्यात सहजपणे सापडला
पाद्दहजे. म्हणूनच कोशरचनेत १) ऄकारद्दवल्हे, २) द्दवषयवार अद्दण ३) द्दवषयवार पण
तदंतगथत ऄकारद्दवल्हे ऄशा पद्धतींनी संकलन केलेले ऄसते. यांपैकी प्रत्येक पद्धतीचे फायदे
तोटे अहेत. वाचकांची सोय व माद्दहतीची सुलभ ईपलब्धता हे ईद्दिष्ट लक्षात घेउन त्यात
तारतम्य व लवद्दचकपणा ठेवावा लागतो. वाचकाची ग्रहणशक्ती, त्याचे सामान्य ज्ञान यांचा
द्दववेक करावा लागतो. ऄकारद्दवल्हे रचना ही सामान्यत: सावथद्दत्रक अहे. ऄद्दधक सोयीसाठी
एकाच कोशाची द्दभन्न प्रकारांनी द्दकंवा पररद्दशष्टे वगैरे जोडून मांडणी करण्याच्या पद्धतीचाही
ऄवलंब केला जातो. शंकर गणेश दाते यांच्या मराठी-ग्रंथ-सूचीमध्ये (खंड १ व २, १९४३
व १९६१) सूचीची मांडणी- ग्रंथालय शास्त्रीय वगीकरणाप्रमाणे करून पुढे ग्रंथ-ग्रंथकारांचा
समग्रपणे ऄकारद्दवल्हे संदभथकोश द्ददल्याने त्याची ईपयुक्तता वाढली अहे. द्दवश्वकोशात
ज्ञानद्दवषयांची सरद्दमसळ झाली, तरी त्याची मांडणी सहेतुकच ऄकारद्दवल्हे केलेली ऄसते.
त्यामुळे वाचकाला ऄद्दभप्रेत ऄसलेल्या द्दवषयाबरोबर आतर द्दवषयांकडेही त्याचे लक्ष वेधले
जाते. द्दवषयवार द्दकंवा प्रकरणश: रचलेल्या कोशात वाचकाचा आतर द्दवषयांशी ऄसा
सहजपणे संबंध येत नाही.
कधी कधी कोशाचे काम एक व्यक्ती एकहाती करते. परंतु द्ददवसेंद्ददवस कोशकायाथच्या
वाढत्‍या व्याप्तीमुळे ते कायथ एकट्या दुकट्याच्या अवाक्यातले राद्दहलेले नाही. तथाद्दप
अपल्या व्यासंगाचा द्दवषय घेउन त्याच द्दवषयाची कोशरचना एकट्याला करणे शक्य अहे. munotes.in
Page 78
भाषाांतर कौशल्य
७८ बहुधा ऄनेकांच्या सहकायाथने हे काम केले जाते. कधी काही द्दनयद्दमत ऄसा संपादकवगथ
द्दनयुक्त करून त्याच्या िारे हे काम केले जाते. कधी बाहेरच्या त्या द्दवषयातील तज्ज्ञाचे
साहाय्य घेउन कोशद्दनद्दमथती केली जाते. कोशकायथ हा अता एक प्रकारचा सामूद्दहक
ज्ञानयज्ञ झाला अहे. जुन्या काळामध्ये ऄसे कायथ बहुधा राजाश्रयाने होत ऄसे. डॉ. श्रीधर
व्यंकटेश केतकरांनी महाराष्रीय ज्ञानकोशाचे कायथ मयाथद्ददत कंपनी काढून लोकांच्या
अश्रयाने पूणथ केले. ज्या कोणाच्या अश्रयािारे हे कायथ होते, त्‍याचाही पररणाम त्याच्या
स्वरूपावर होत ऄसतो. अता शासनाच्या िारे व ऄनुदानाने बरेच कोशकायथ होत अहे.
३.आ.१.५ कोश रचने¸या िवकासाचे Öथूल िदµदशªन अधुद्दनक द्दवचारांची सुरुवात युरोपमध्ये १८ व्या शतकात झाली. सवथच ऄभ्यास द्दवषयांना
बुद्दद्धवादाची बैठक द्दमळू लागली. धमथसत्ता व राजसत्ता यानी लादलेली बंधने द्दशद्दथल झाली
व सवथ समाज मुक्त वातावरणात ज्ञानसाधना, ज्ञानद्दनद्दमथती करू लागला. त्यामुळे
Encyclopedia ही कोशवाङ्मयाला लाभलेली संज्ञा सवथमान्य होउन द्दस्थर झाली. मुक्त
वाताव रणात द्दवचार करण्याची सुरुवात द्दददरो च्या कोशापासून सुरू झाली, ऄसे मानण्यात
येते. त्याच्या मृत्‍यूनंतर १५ वषांनी फ्रान्समध्ये जी औद्योद्दगक िांती झाली, त्याला जी
ऄनेक कारणे द्ददली जातात, त्‍यांपैकी एक कारण म्हणजे द्दवश्वकोशाच्या द्दनद्दमथतीमधून
बुद्दद्धवंताचे झालेले पररपोषण हे अहे. माणूस या कोशात डोकावतो. या कोशातील माद्दहती
ऄपुरी ऄसेल तर माणूस अपल्यापेक्षा जास्त ऄनुभव ऄसणाऱ्या माणसाला – म्हणजेच
मोठ्या कोशाला संदभथ म्हणून वापरतो. पण ऄखेरीस ही साखळी पद्धत ऄपुरी पडते द्दकंवा
ती तुटते. अपले कुतूहल पूणथ होण्यासाठी माणसांनी कोशसंस्कृती द्दनमाथण केली अहे.
पद्दिमी देशांत द्दिस्तोत्तर पद्दहल्या व दुसऱ्या शतकांत कोशरचनेस सुरुवात झाल्याचे द्ददसते.
नॅचरल द्दहस्टरी (आ.स.पू. सु. ७९–२३) हा द्दप्लनीचा सवांत जुना ऄसा कोशरचनेचा प्रयत्न
होता. द्दिस्ती धमाथच्या ईदयानंतर सेंट ऑगस्टीन व सेंट जेरोम यांनी द्दिस्ती ज्ञानाच्या
पुनघथटनेचा पाया घातला. अठव्या-नवव्या शतकांत अद्दण नंतर ऄरबी भाषेत धमथ, नीती,
तत्त्वज्ञान आ. द्दवषयांवर कोशसदृश रचना होउ लागली. पद्दिमी प्रबोधनकाळापासून
सगळ्याच ज्ञानव्यवहाराला नवी प्रेरणा व द्ददशा लाभली. ज्ञानाचे संघटन व द्दवद्दशष्ट द्दवषयपर
अद्दण सवथ द्दवषयसंग्राहक कोशरचना यांबिलच्या संकल्पना याच काळात ऄद्दधक स्पष्ट होत
गेल्या. सोळाव्या शतकापासून फ्रान्स, आंग्लंड आ. देशांत कोशरचनेस नव्याने चालना
द्दमळाली. ऄठराव्या शतकातील द्दददरोचा फ्रेंच द्दवश्वकोश (१७५१ –७२) एक फार मोठी
िांद्दतकारक घटना मानली जाते. एन्सायक्लोपीद्दडया ऑफ द्दिटाद्दनका (१७६७ –७१)
हासुद्धा द्दवश्वकोशरचनेतील एक महत्त्वाचा टप्पा सूद्दचत करणारा अणखी एक प्रयत्न होय.
गेल्या दोन शतकांत पद्दिमी कोशरचनेत झपाट्याने प्रगती घडून अली. ज्ञानक्षेत्रांतील संदभथ
सेवेच्या द्दवद्दवध गरजा द्दवद्दवध प्रकारे पुरद्दवणारे ऄनेकद्दवध प्रकारचे कोश तयार होउ लागले.
मराठी भाषेत कोशरचनेला खरी चालना आंग्रजी राजवटीत द्दमळाली. महानुभाव पंथीयांची
कोशरचना अद्दण छत्रपती द्दशवाजीच्या अज्ञेवरून तयार करण्यात अलेला राज्यव्यवहार
कोश यांसारखे तुरळक कोशरचनेचे प्रयत्न मराठीत पूवी झालेले होते. आंग्रजी राजवटीत
सवथच अधुद्दनक भारतीय भाषांत शब्दकोश व आतर प्रकारची संकलने तयार होउ लागली.
डॉ. श्री. व्यं. केतकरांच्या ‘महाराष्रीय ज्ञानकोशासारखे’ प्रयत्न अधुद्दनक भारतातील munotes.in
Page 79
पाररभाद्दषक शब्द, कोश संकल्पना व सूची वाङ्मय
७९ सवथद्दवषयसंग्राहक कोशरचनेच्या द्दवकासातील एक महत्त्वाचा टप्पा होय. स्वातंत्र्योत्तर
काळात प्रांद्दतक भाषांना राजभाषेचे स्थान द्दमळाल्याने, त्याचप्रमाणे द्दशक्षणाचे माध्यम म्हणून
मातृभाषेचा स्वीकार करण्यात अल्याने, मराठी सह सवथ अधुद्दनक भारतीय भाषांत
शासकीय पातळीवर अद्दण स्वतंत्रपणेही द्दवद्दवध प्रकारची कोशरचना होउ लागली अहे.
कोशद्दनद्दमथतीचा आद्दतहास हा माणसाच्या द्दनद्दमथतीएवढाच तसा जुना अहे. छपाइची कला
प्रगत झाल्यानंतर कोश द्दनद्दमथतीला गती अली. व अता या वाङ्मय क्षेत्राचा व्याप प्रचंड
वाढला अहे. जीवनात अपले कुतूहल पूणथ करावयाचे ऄसेल, प्रश्न ईपप्रश्नांची ईत्तरे
शोधावयाची ऄसतील , अपले माद्दहतीकेंद्र नेहमी वद्दधथत करावयाचे ऄसेल तर माणसाला
कोशवाङ्मयाशी जवळीक सतत ठेवायला हवी. ऄखेरीला छापील कोश, मनुष्यरूपी कोशांचे
वधाथद्दपत व पूरक ऄंग अहे.
३.आ.२ कोशा¸या नŌदी कोशद्दनद्दमथती हे समाजाला ईपयुक्त ऄसणारे काम ऄसल्याने, समाजात कोशद्दवषयासंबंधी
ऄसणारी मते, जाद्दणवा , त्‍यासंबंधीची कुजबूज, मतप्रदशथन याची संपादकाला माद्दहती हवी.
या द्दवषयासंबंधी छापून अलेले लेख, परीक्षणे यांचाही संपादकाला ईपयोग होतो.
ज्ञानकोशाच्या नोंदलेखकावर तर एक फार मोठीच जबाबदारी ऄसते. कमी जागेत, द्दवद्दशष्ट
अकृती-रचना बंधात नोंदलेखकाला नोंद करावी लागते. लेख द्दकंवा पुस्तकाची व्याप्ती,
रचना व अकार अद्दण त्यासाठी लागणारी साधने यांचे स्वरूप व कोशाच्या नोंदीसाठी
लागणारी साधने यात फरक पडतो. अकृत्‍या, रेखाटने, कोष्टके, तक्ते, अलेख, द्दचत्रे,
छायाद्दचत्रे यांचा ईपयोग केल्याने द्दवषय ऄचूक व नेमका व कमी शब्दात व्यक्त करता येतो.
ही साधने वाचकांशी थेट संवाद साधू शकतात. मात्र द्दवषयांच्या द्दववेचनासाठी वापरायची
साधने, तंत्रे नोंदीसाठी अवश्यक ठरतातच ऄसे नाही.
नोंद म्हणजे लेखाचा ग्रंथाचा सारांश नव्हे. नोंद ही नव्याने द्दलद्दहण्याची पद्धत अहे. नोंद
द्दवषयाशी द्दनग द्दडत ऄसणाऱ्या द्दवषयाचा संपूणथ अवाका, खोली , व्यापकता , व्याद्दमश्रता ,
गुंतागुत लक्षात घेउन नोंदीत नव्याने मांडणी करावी लागते. लेखक ज्या द्दवषयावरची नोंद
द्दलद्दहणार अहे, त्या द्दवषयातला त ज् ज्ञ अहे, त्याचा त्या क्षेत्रातला दीघाथनुभव लक्षात
घेउनच नोंदलेखक ठरद्दवला जातो. त्याने त्या द्दवषयाचा अवाका, त्यात द्दनमाथण झालेले नवे
नवे संशोधन, त्यावर झालेले वाद-द्दववाद , चचाथ, मतांतरे यांचा सवथ बाजूंनी द्दवचार करुन नोंद
द्दलद्दहणे अवश्यक ऄसते, परंतु त्यात स्वत:ची मते द्दलद्दहण्याऐवजी ऄद्दध कृतता,
द्दवश्वसद्दनयता , ऄद्ययावतपणा , ताजेपणा अद्दण सवथस्पशी व्यापकता ऄसायला हवी. ऄथाथत
हे सवथ द्दनमाथण होण्यासाठी संदभथ साधनेच ईपयोगात अणायला हवीत. त्यासाठी नोंदलेखक
कोणत्या स्वरूपाची नोंद द्दल हीत अहे याची लेखकाला जाण ऄसायला हवी. लेखकाने
द्दलद्दहलेली नोंद, स्वीकृत करण्याच्या ऄगोदर, संपादक प्रथम ती नोंद पूणथ वाचतो. यावेळी
त्या द्दलखाणात काहीच बदल करीत नाही. वाचनाच्या दुसऱ्या फेरीत तो नोंदीतील त्रुटींची
नोंद करतो , त्यातील अशय द्दटपतो , लेखनशैली तपासतो, लेखनातील अकृद्दतबंध लक्षात
अणतो , या द्दलखाणात ईचलेद्दगरी तर नाही ना, याचा तपास करतो. कायदेशीर बाबींचा
ईलगडा करून घेतो, व नंतरच ती नोंद हातावेगळी करतो. या नोंदीवर त्याला संपादकीय
संस्कार करावे लागतात. नोंदीतील पररच्छेद योग्य अहेत का? त्‍यांचा ऄन्योन्यसंबंध, munotes.in
Page 80
भाषाांतर कौशल्य
८० सलगपणा स्पष्ट अहे का? वाक्यरचना संतुद्दलत अहे का? त्‍यांतील शब्दरचना सुडौल अहे
का? शुद्धलेखनात, व्याकरणात दोष राद्दहले नाहीत ना? व लेखनाला ईपयुक्त ऄसणारी
सूची, प्रसूची द्ददली अहे ना? या पद्धतीने नोंदीचे परीक्षण केले जाते व नंतरच ती
मुद्रणप्रतीमध्ये स्वीकारली जाते.
संद्दहता खंड, संद्दहतेतील पूरक संदभथ, ग्रंथसंदभथ, पररभाषा , सुद्दनदशथने वा सद्दचत्रता अद्दण
सूची हे द्दवश्वकोशरचनेचे काही घटक होत. नोंदीमध्ये अकृत्‍या, तक्ते, अलेख, द्दचत्र, रंगीत
द्दचत्रपत्र , दृक्श्राव्य माध्य मांचाही वापर करता येतो. त्यात जेथून हे साधन घेण्यात अले
अहे, त्याचा संदभथ देणे अवश्यक अहे. मात्र िद्दमक पुस्तकातील संदभथ ऄपेद्दक्षत नाहीत.
संदभथ हे नैद्दमद्दत्तक नसावेत. आंग्रजीतील द्दवशेषनामे ईच्चारानुसार द्दलद्दहणे अवश्यक अहे.
त्यात मंडळाकडून दुरुस्त्‍या केल्या जातात. नोंदीमध्ये वैयद्दक्तक संदभथ नसावेत. नोंदीचे
काम सोपवल्यानंतर ते द्दवद्दहत कालमयाथदेत पूणथ करून देणे अवश्यक अहे. ऄलीकडे या
नोंदी मराठी युद्दनकोडमध्ये टंकद्दलद्दखत करून ज्ञानमंडळाकडे पाठवाव्या लागतात.
नोंदीतील व्यक्तींचे नाव, स्थळांचे नाव, संकीणथ शब्दांचे ईच्चार, कंसात आंद्दग्लश ईच्चाराचे
देवनागरी रूप, नोंदीमध्ये समाद्दवष्ट ऄसणे अवश्यक अहे. नोंद लेखनतज्ज्ञाकडून तपासली
जाते. नोंदींचे ऄंद्दतम संपादन केले जाते. त्‍यानंतर ती प्रकाद्दशत केली जाते. संद्दहतेतील पूरक
संदभथही द्दवश्वकोशातील एक ऄत्‍यंत महत्त्वाची ऄशी ऄंतगथत यंत्रणा होय. कोशाच्या ऄनेक
नोंदीतून द्दवद्दवध द्दवषयांची माद्दहती वेगवेगळ्या रूपांत अद्दण द्दभन्नद्दभन्न दृद्दष्टकोणांतून वा
हेतूंनी कमीऄद्दधक मजकुरातून द्ददलेली ऄसते. एखाद्या नोंदीतील द्दववेचनाच्या ओघात
अलेला द्दनदेश ह्या कोशात ऄन्यत्र अलेल्या नोंदीचा द्दनदशथक ऄसल्यास त्या द्दनदेशामागे
द्दवद्दशष्ट द्दचन्ह्यांकन द्दवद्दशष्ट प्रकारे केले जाते. ह्या द्दनदेशातील शब्द वा शब्दावली
द्दवश्वकोशातील एका स्वतंत्र नोंदीचे शीषथक ऄसून सदर द्दववेचनाच्या प्रवाहात अलेल्या
माद्दहतीशी द्दनगद्दडत ऄशी ऄद्दधक माद्दहती ह्या स्वतंत्र नोंदीत द्दमळेल, ऄशी सूचना ह्या
द्दचन्हांकनाने वाचकाला देण्यात येते. एखाद्या नोंदीखाली द्ददल्या जाणाऱ्या ग्रंथसंदभाथत दोन
प्रकारच्या ग्रंथांचे संदभथ ऄसू शकतात : १) ती नोंद तयार करण्यासाठी वापरलेले संदभथग्रंथ.
२) त्या नोंदीतील द्दवषयाच्या संदभाथत ऄद्दधक वाचन करावयाचे ऄसल्यास त्यासाठी
अवश्यक ऄसलेले काही वेचक पुरक ग्रंथ. साधारणपणे हे ग्रंथसंदभथ ग्रंथलेखकांच्या /
संपादकांच्या अडनावांच्या वणथिमानुसार द्ददले जातात. संदभथग्रंथ देताना प्रथम ग्रंथकार /
संपादकाचे नाव, ग्रंथनाम (सामान्यत: द्दतरप्या वा ठळक वेगळे या टंकात), ग्रंथाचे
प्रकाशनस्थळ अद्दण शेवटी प्रकाशन वषथ ऄसा िम साधारणत: ऄनुसरला जातो.
नोंदी संपाद्ददत करण्यासाठी संपादन मंडळे द्दनयुक्त करण्यात अली अहेत. या सवथ नोंदी
लेखन करण्यासाठी चांगल्या लेखकांचा शोध घेण्यात येत अहे. लक्षावधी पृष्ठांचे लेखन,
संपादन करण्याचे कायथ सुरू झाले अहे. हे कायथ पूणथ झाल्याने ज्ञानाचा मोठा साठा अपल्या
मराठी भाषेत येणार अहे. त्यामुळे या लेखनामध्ये ऄनेक लोकांचे सहकायथ अद्दण सहभाग
अवश्यक अहे. ही फार मोठी संधी मराठी भाषेतून लेखन करणाऱ्यांसाठी ईपलब्ध झाली
अहे. या लेखन अद्दण संपादन कायाथसाठी अकषथक मानधनही देण्यात येत ऄसल्याने या
कायाथतून चांगले ऄथाथजथन करता येणे शक्य अहे. संस्थेच्या माध्यमातून राष्रीय स्तरावर
रासायद्दनक , भौद्दतक प्रयोगशाळेप्रमाणे ऄनेक संस्था स्थापन झाल्या अहेत. त्या
व्यद्दतररक्तही आंद्दडयन आद्दन्स्टट्यूट ऑफ सायन्स, द्दफद्दजकल ररसचथ लॅबोरेटरी, सी-मेट, सी-
डॅक ऄशा ऄनेक द्दवज्ञान संस्था स्थापन झाल्या अहेत. या सवथ नोंदी वैज्ञाद्दनक संस्था या munotes.in
Page 81
पाररभाद्दषक शब्द, कोश संकल्पना व सूची वाङ्मय
८१ कोशामध्ये घेतल्या जात अहेत. त्याचबरोबर शरीरद्दियाद्दवज्ञान, शारीर , संग्रहालये,
सांद्दख्यकी अद्दण सूक्ष्मजीवद्दवज्ञान या द्दवश्वकोशांचे लेखन कायथ सुरू झाले अहे. कोशाचा
वाचक सामान्य व्यक्ती अहेत. तसेच पदव्युत्तर द्दवद्याथी, संशोधक, ऄध्यापक यांच्यासाठी
द्दवश्वकोश संदभथ साधन म्हणून अहे. द्दवश्वकोशातील माद्दहती नेमक्या स्वरूपात ऄसणे
अवश्यक अहे. द्दवश्वकोशातील मागील नोंदी वाचल्यानंतर लेखनाचा साचा काय ऄसावा, हे
लक्षात येते. कोशातील नोंदीमध्ये ऄद्ययावत माद्दहती ऄसणे अवश्यक अहे. ती वस्तुद्दनष्ठ,
समतोल ऄसायला हवी. धमथ, जात, पंथ, द्दलंग, प्रदेश, पक्ष याद्दवषयी पूवथग्रहदूद्दषतपणा
नसावा. गद्दणतातील मांडणी, कोष्टके अद्दण अकडेवारी ही ऄचूक ऄसावी. शक्य तेथे
प्राथद्दमक स्रोताचा अधार द्यावा. लेखन हे आतरांच्या लेखनाचे पुनमुथद्रण नसावे, म्हणजेच ते
वाङ्मयचौयाथपासून दूर ऄसावे. मराठी कोश लेखनामध्ये महाराष्र शासनाने प्रकाद्दशत
केलेल्या पररभाषा कोशातील शब्द वापरावेत. मात्र नव्या पाररभाद्दषक संज्ञा तयार करण्यास
मज्जाव करण्यात अलेला नाही. त्या संज्ञा व्याकरणशुद्ध ऄसाव्यात. कोशातील नोंदीचे
स्वरूप हे लघु, मध्यम अद्दण दीघथ ऄसे द्दनद्दित करण्यात अले अहे. लेखनावेळी द्दनद्दित
केल्याप्रमाणे शब्दमयाथदा पाळणे अवश्यक अहे. शब्दमयाथदा सांभाळून प्रस्तावना, सारांश,
स्पष्टीकरण ईदाहरणे अवश्यकतेनुसार देणे अवश्यक ऄसते. ऄन्य नोंदीशी संबंद्दधत नोंद
ऄसेल, तर मूळ नोंदीचा संदभथ देउन शब्दमयाथदा मयाथद्ददत ठेवणे अवश्यक बनते.
ऄंद्दतम नोंदीचा मजकूर अद्दण द्दतच्याशी द्दनगद्दडत ऄशी सुद्दनदशथने ही परस्परांना पूरक ठरत
ऄसतात ; द्दकंबहुना मजकूर अद्दण सुद्दनदशथने ही नोंदींची ऄद्दवभाज्य ऄंगे होत. कोशात ती
अवश्यकतेनुसार कधी नोंदींच्या मजकुराबरोबर, तर कधी स्वतंत्रपणे द्दचत्रपत्रांच्या
(अटथप्लेट्स) स्वरूपात समाद्दवष्ट केलेली ऄसतात. कोणत्याही गैरसमजाला जागा राहणार
नाही, ऄशा प्रकारे प्रत्येक पाररभाद्दषक संज्ञेतून एकच एक ऄथथ व्यक्त व्ह्यावा, ह्या
पाररभाद्दषक संज्ञा घडद्दवण्यामागील हेतू ऄसतो. कारण ऄशा काटेकोर ऄथाथच्या संज्ञांमुळेच
कोणत्याही द्दवषयाच्या द्दववेचनात नेमकेपणा येउ शकतो. महत्त्वाची माद्दहती एका दृद्दष्टक्षेपात
कळावी , हा कोष्टके वा तक्ते ह्यांचा हेतू ऄसतो. कोष्टकांत द्दनरद्दनराळे स्तंभ पाडून त्या
स्तंभांतून माद्दहती द्दतच्या स्वरूपानुसार द्दवभागलेली ऄसते व तशी ती एकेका स्तंभाखाली
देणे वाचकांच्या दृष्टीने फारच सोयीचे ऄसते. ईदा., भारतातील भात द्दपकवणाऱ्या प्रमुख
राज्यांतील भाताचे क्षेत्र व ईत्‍पादन ऄमुक एका वषाथत द्दकती झाले, ही माद्दहती वा मानवाने
केलेल्या ऄंतराळ ईड्डाणांचे ऐद्दतहाद्दसक तपशील. ईदा. , यानाचे नाव, संबंद्दधत
ऄंतराळवीरांचा देश, त्या ऄंतराळवीरांची नावे, त्‍यांच्या ऄंतराळ ईड्डाणाची तारीख आ.
प्रत्येक ज्ञानघटक योजलेल्या शब्दमयाथदेत पण प्रभावीपणे व्यक्त करण्याचे कौशल्य
संपादकाला हवे.
कोशवाङ्मयासाठी ऄनेक नामवंत नोंदी द्दलद्दहतात. या नोंदी तपासून, त्यामध्ये अवश्यक ते
फेरफार करण्याची क्षमता संपादकाकडे हवी. ऄखेरीला द्दनवड करताना कोणती नोंद
महत्त्वाची , कोणती कमी महत्त्वाची , याचाही द्दववेक करणे अवश्यक ठरते. नोंद द्दलहून
हाताशी अली तरी त्याच्यावर भाद्दषक संस्कार करावे लागतात. ऄनेक मंडळी अपापल्या
द्दवषयात पारंगत ऄसतात. पण त्‍यांना कोशवाङ्मयासाठी द्दलहावी लागणारी नोंद द्दलद्दहता
येइलच ऄसे नसते. काही वेळा त्‍यांचे द्दलखाण टाकाउ ऄसते. ते न स्वीकारण्याची द्दहंमत
संपादकाकडे हवी. अपला कोश कोण वाचणार अहे, त्याचा द्दकती ईपयोग होणार अहे,
याची जाण संपादकाला हवी. सवथसाधारणपणे कोणताही कोश त्या द्दवषयातील त ज्ज्ञांना munotes.in
Page 82
भाषाांतर कौशल्य
८२ ईपयुक्त ठरावा, तसेच तो कोश सवथसामान्य वाचकानाही वाचनीय व्हावा , ऄशा पद्धतीने
द्दलहावा लागतो. तसेच, वाचकामध्ये द्दशक्षक, प्राध्यापक , पत्रकार , राजकारणत ज्ज्ञ,
समाजसेवक आत्‍यादी नानाप्रकारचे लोक समाद्दवष्ट ऄसतात. ऄशा वाचकांच्या गरजा पूणथ
करणारे लेखन संपादकाला यश द्दमळवून देतात. ऄशी नोंद वाचकांची प्राथद्दमक गरज
भागवणारी हवीच. पण या वाचनातून ऄभ्यासकाला जर संदभथ ग्रंथाकडे जाण्याची ऄगर
संदभाथसाठी ऄन्य नोंदी वाचण्याची स्फूती द्दनमाथण झाली तर ऄशा लेखनाचे साथथक
झाल्यासारखे होइल. कोशात नोंदी संकद्दलत करताना भाषेच्या व्याकरणाकडे द्दवशेष लक्ष
द्यावे लागते. केवळ ऱ्हस्व-दीघथ या फरकामधून एखाद्या नोंदीची जागा बदलू शकते. गेली
१२५ वषे शुद्धलेखन सुधारणेची चळवळ मराठी भाषेत सुरू अहे. खरे तर ही चळवळ एक
सातत्‍याने चालणारी घटना ऄसणे, हे या भाषेच्या सोयीसाठी अवश्यक अहे. द्दवकसनशील
भाषा सतत बदलत जाते. द्दतचा ईपयोग व्यापक प्रमाणावर झाला की, त्‍याप्रकारच्या
लेखनात जाणवणाऱ्या ऄडचणी द्दवचारवंतांच्या लक्षात येतात व पुन्हा एकदा शुद्धलेखन हा
चचेचा द्दवषय बनतो. या सवथ चळवळींचा पररणाम होउन भाषा ही प्रमाणभाषा' बनत जाते.
अजच्या सवथच प्रगत भाषा या प्रकारच्या घडामोडींतूनच प्रौढ ऄवस्थेला पोहोचल्या अहेत.
संपादकाच्या ऄनुभवातून व भाषेच्या प्रभुत्‍वामधून द्दवश्वकोशाची भाषाशैली तयार होत
ऄसते. याप्रकारच्या भाषेच्या स्वरूपाबिल 'साद्दहत्‍याची भाषा ' या ग्रंथात प्रा. भालचंद्र नेमाडे
द्दलद्दहतात , “प्रत्येक मानवी व्यवहार क्षेत्रागद्दणक भाषेचे स्वरूप बदलते. धाद्दमथक वाङ्मय,
राजकी य चचाथ, हवामान खात्‍याची वृत्ते, वृत्तपत्रीय बातम्या, जाद्दहराती , शेऄर बाजाराचे
वणथन आत्‍यादी प्रत्येक क्षेत्रानुरूप भाषेची खास रूपे प्रकषाथने कायथ करताना अढळतात. या
रूपांना अपण क्षेत्रद्दनदेशक पदर म्हणू. या द्दवज्ञानाच्या नोंदी द्दलद्दहताना भाषेची खास
क्षेत्रद्दनदेशके तयार होतात. खास लक्षणाद्दवषयी ते पुढे म्हणतात – “कोणत्याही शास्त्रीय
वाङ्मयात द्दववेकद्दनष्ठ ऄद्दभव्यक्तीला सवाथद्दधक महत्त्व ऄसल्याने सुस्पष्टता हे शास्त्रभाषेचे
प्रमुख लक्षण ठरते. ऄथाथच्या घटकांची तकथसंगत मांडणी भाषेच्या रूपामधून पारदशथक
पद्धतीने व्यक्त व्हावी लागते. याचा ऄथथ भाषा हे पूणथ ऄथाथने साधन म्हणून वापरलेले ऄसते.
ऄलंकरण, ऄनेकाथथत्‍व शास्त्रीयतेला हाद्दनकारक ठरतात. वाक्यरचना ऄथाथनुसार ऄसते.
वाक्ये द्दवचारांच्या घटकांशी पूणथपणे संलग्न ऄसतात. वाक्यावाक्यांतील संबंध तकथसुसंगत
मांडणीनुसार येतात. शब्दांचे पराकोटीचे द्दवद्दशष्टीकरण झालेले ऄसते. आतके की एका
शब्दाचा एकच पूवथद्दनद्दित ऄथथघटक गृद्दहत धरलेला ऄसतो. शब्द अद्दण ऄथथ यांचा एकास
एक संबंध ऄसतो. अद्दण तो सवथ द्दववेचनात एकच ऄसतो. ऄद्दतव्याप्त, ऄद्दतसंकुद्दचत,
ऄस्पष्ट ऄथथघटक शास्त्रीय शब्दांनी व्यक्त करता कामा नये." प्रा. नेमाडे यांचे वरील व्यापक
द्दनवेदन द्दवश्वकोशाच्या भाषेला शब्दश: लागू पडते. कोशासारख्या संदभथसाद्दहत्‍याला
द्दवित्तेची खोली व व्याप्ती काही कोशकारांनी नक्कीच द्दनमाथण केली अहे. द्दवशेषतः नोंदी
द्दलद्दहणारे लेखक स्वत:च संशोधक ऄसतील तर ऄशी नोंद हा एक शोधद्दनबंध ठरतो.
द्दविानांची द्दनद्दमथद्दतशक्ती ऄशा शोधद्दनबंधामध्ये ऄनुभवास येते. या लेखनाला ताजेपणाचा
वास येतो.
३.आ.३ अकारिवÐहे मराठी भाषेत द्दनमाथण झालेल्या कोशसाद्दहत्‍यात नोंदी द्दलद्दहण्यासाठी बहुतेक द्दठकाणी
वणाथनुिम-पद्धत वापरली अहे. शब्दातील ऄक्षरांची रचना द्दवद्दशष्ट िमाने करण्याची पद्धती munotes.in
Page 83
पाररभाद्दषक शब्द, कोश संकल्पना व सूची वाङ्मय
८३ भाषाशास्त्राने रूढ केलेली अहे व ती सवथमान्य ऄसते. या रचनेला 'ऄकारद्दवल्हे' ऄसे
म्हणतात. ऄकारद्दवल्हे, वणथिम, ऄक्षरानुिम, ऄक्षररचना , ऄकारानुिम, अल्फाबेद्दटकली
ऄसे प्रद्दतशब्द द्ददलेले अढळतात. ऄकारद्दवल्हे ही ऄवलंबलेली पद्धत सवथमान्य ऄसेल व
शास्त्रशुद्ध ऄसेल, तर कोशाची ईपयुक्तता वाढते. खरं तर, वणाथनुिम पद्धतीचा वापर
रोजच्या व्यवहारातही वारंवार लागतो. जगातील भाषांच्या द्दवचार करता एक महत्त्वाची
समानता लक्षात येते, की सवथ महत्त्वाच्या वणथमालांची सुरुवात 'ऄ' या ऄक्षराने येते. संस्कृत
वैयाकरणी पाद्दणनी 'ऄ' हाच प्रथम वणथ मानतो. भारतीय संस्कृतीत ॎ या ध्वनीला बरेच
संकेत जोडले गेले अहेत. या ध्वनीत ऄ + उ + म् ही ऄक्षरे सामावली अहेत, व त्यात 'ऄ'
हे प्रथम ऄक्षर अहे. आंग्रजीमध्ये 'ऄ' हे ऄक्षर A या द्दचन्हाने द्दलद्दहले जाते. फारशी भाषेत 'ऄ'
ऄक्षराचे नाव 'ऄद्दलफ ' अहे. तर ग्रीक भाषेत प्रथम अल्फा हे द्दचन्ह व त्‍यानंतर येणारे
वणथमालेचे ऄक्षर बीटा हे अहे, म्हणून वणाथनुिमाला आंग्रजी पररभाषाशब्द ‘अल्फाबेद्दटकली'
(Alphabetically) बनला. ईदा. द्दनवडणुकीसाठी मतदारांच्या याद्या या पद्धतीने केलेल्या
ऄसतात. दूरध्वद्दन-दद्दशथका, शाळेतील द्दवद्याथ्यांच्या परीक्षांचे िमांक, कायाथलयीन
कमथचाऱ्यांच्या याद्या, वाचनालयातील पुस्तकांची िमवार यादी आत्‍यादी ऄनेक द्दठकाणी ही
पद्धती ऄनुसरावी लागते. कोशवाङ्मयात शब्दकोशांचे महत्त्व खूपच अहे. येथील शब्दांचा
ऄनुिम, ज्ञानकोश , चररत्रकोश , द्दवषयकोश , व्यद्दक्तद्दवशेषकोश यांमधील नोंदी सामान्यत:
वणाथनुिमाने करतात. या पद्धतीने रचना केल्यास कोशातील अवश्यक ती माद्दहती
द्दवनासायास द्दमळू शकते, हा ऄनुभव सवांनाच येतो.
मराठी भाषेत वणाथनुिमासंबंधी स्पष्ट ऄसे दंडक अजही मान्य झालेले नसल्यामुळे काही
द्दठकाणी गोंधळाची परर द्दस्थती द्दनमाथण होते. मराठी वणथमाला देवनागरी द्दलपीवर अधारलेली
अहे. या द्दलपीमध्ये द्ददलेली वणथरचना ही या भाषेतील वणाथनुिम ठरद्दवण्यास पायाभूत ठरते.
मराठी भाषा संस्कृतोत्‍पन्न अहे. पण संस्कृत वणथरचना व मराठी वणथरचना यांत फरक
अहे. ऄकारद्दवल्हे संबंधी मराठी भाषेत जाणवणाऱ्या ऄडचणी खालीलप्रमाणे द्ददसतात ऄ)
ऄनुस्वार व द्दवसगथ यांना वणथमालेत कोणते स्थान द्यावे ? ब) 'क्ष' व 'ज्ञ' ही वणथमालेतील
स्वतंत्र व्यंजने मानावीत का जोडाक्षरे समजावीत? क) 'ळ' हे स्वतंत्र व्यंजन अहे का?
त्याचा वणथनानुिम 'ह' या व्यंजनानंतर यावा द्दकंवा त्याचा ईच्चार 'ल' नजीकचा ऄसल्याने
'ल' नंतर लगेच यावा? ड) 'ॲ', 'ऑ' यासारखे ध्वनी द्दवशेषत: आंग्रजी भाषेच्या ईपयोद्दगतेमुळे
मराठीत अले. स्वरमालेत त्‍यांचा वणाथनुिम कसा द्दनद्दित करावा ? आ) 'िह्म', 'रृद्य', 'ऱ्हस्व'
यांसारख्या शब्दांमधून 'ह' हा वणथ प्राधान्याने येतो. ऄकारद्दवल्हे संबंधी मराठी भाषेत
जाणवणाऱ्या ऄडचणी वरीलप्रमाणे ऄसूनही खालील वणथमालेचा वापर केला जातो.
१. अकारिवÐहे ठरिवताना मराठीतील वणªमाला:
Öवर: ऄ, अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, लृ, ए, ॲ, ऐ, ओ, ऑ, औ, - (ऄनुस्वार), : (द्दवसगथ)
Óयंजने:
क, ख, ग, घ, ङ
च छ, ज, झ, ञ
ट, ठ, ड, ढ, ण munotes.in
Page 84
भाषाांतर कौशल्य
८४ त, थ, द, ध, न
प, फ, ब, भ, म
य, र, ल, व
श, ष, स, ह,ळ
क्ष, ज्ञ.
मराठीत १४ स्वर व ३६ व्यंजने ऄसे ५० वणथ व त्‍यांचे ईच्चार ऄंकद्दलपीत द्ददलेले
ऄसतात. वस्तुत: ऄ व ऄ: हे स्वतंत्र स्वर नाहीत. ते दोन ध्वनी अहेत. ते स्वरादी अहेत,
द्दकंवा स्वरानुवती अहेत. यानंतर क्, ख, ग,...स्, ह,ळ, क्ष, ऄशी ३६ व्यंजने येतात. यातील
क्ष = क्+ष अद्दण ज्ञ=द्+न+य ही संयुक्त व्यंजने अहेत. भाषेतील वणाथनुिम द्दनद्दित
झाल्यावर शब्दिम लावणे फारसे गुंतागुंतीचे नाही. द्ददलेल्या शब्दांतील अद्याक्षराचा द्दवचार
केला जातो व त्याचा िम वणाथनुिमाने द्दनद्दित होतो. दोन शब्दांत अद्याक्षरे सारखी
ऄसतील तर दुसऱ्या िमांकावरील ऄक्षरांचा द्दवचार करून शब्दिम वणथमालेप्रमाणे द्दनद्दित
होतो. याच पद्धतीने दोन शब्दांतील पद्दहले दोन वणथ समान ऄसतील, तर द्दतसऱ्या
स्थानावरील वणाथचा िम ठरवून शब्दिम द्दनद्दित करता येतो. शब्दिम ठरद्दवण्याची ही
पद्धत सुरुवातीला सुटसुटीत वाटत ऄसली तरी ती नंतर गुंतागुंतीची ठरते. मराठीत १४
स्वर प्रथम द्दलद्दहतात व नंतर पाठोपाठ ३६ व्यंजने द्दलद्दहली जातात. पण शब्दरचनेत स्वर व
व्यंजने स्वतंत्रपणे येत नाहीत. व्यंजनात स्वर द्दमसळला की, नवीन ऄक्षर बनते. व्यंजन व
स्वर यांच्या द्दमश्रणाने बाराखडी बनते. तसेच, दोन व्यंजने एकत्र येउन जोडाक्षरे बनतात. व
या जोडाक्षरांच्या स्वरांच्या द्दमश्रणाने नवीन बाराखड्या बनतात. या सवथ गुंतागुंतीचा
वणाथनुिम कोशवाङ्मयात ठरवावा लागतो. 'ऄं' हा स्वतंत्रता मराठीतील बरेच कोशकार
वणाथनुिमासंबंधी समान धोरण पाळीत नाहीत, व पररणामतः कोश ईपयुक्ततेच्या दृष्टीने
काहीसे कमी पडतात. काही कोशकार अपण मानलेला वणाथनुिम प्रस्तावनेत स्पष्ट
करतात , पण मग प्रत्येक कोशाची प्रस्तावना समजून घेण्याचे काम वाचकाला करावे लागते.
पूवी द्दलपी द्दशकद्दवताना 'श्री' या ऄक्षराने सुरुवात करण्याची पद्धत होती. काही कोशातून ही
परंपरा कायम ठेवली अहे, ऄसे द्ददसते. यासारख्या द्दवकल्पांतूनच वणाथनुिमासंबंधी गुंतागुंत
अणखी वाढते. या ऄनुिमासंबंधी काही भाषाशास्त्रज्ञांनी द्दवचार करून ही गोंधळाची
पररद्दस्थती सुधारण्यासाठी प्रयत्न केला, ऄसे या भाषेच्या आद्दतहासावरून लक्षात येते. प्रा.
रा.श्री. जोग यांनी 'मराठी वणथमालेतील ऄनुपूवी' हा लेख (महाराष्र साद्दहत्य पद्दत्रका, वषथ
३१, ऄंक १२२, जुलै-ऑगस्ट -सप्टेंबर १९५७) द्दलहून मराठी भाषेत वणाथनुिमासंबंधी
जाणवत ऄसलेल्या त्रुटींचा ऄभ्यास केला. हे ऄराजक संपुष्टात अणावे, या हेतूने त्‍यांनी
काही सूचना केल्या व द्दनद्दित वणाथनुिम तयार करावा ऄसा अग्रह धरला. या बरोबरच
मो.रा. वाळंबे यांनी मराठी सूची व कोशवाङ्मय यातील वणाथनुिम-पद्धती हा सद्दवस्तर व
ऄभ्यासपूणथ शोधद्दनबंध द्दलद्दहला. या सवथ ऄभ्यासाच्या पररणामस्वरूप कोशवाङ्मयाला
लागणारी वणाथनुिमपद्धती बरीचशी सुटसुटीत व ईपयुक्त झाली अहे. यातूनच गोंधळाची
पररद्दस्थती कमी झाली. त्‍यानी मांडलेले द्दवचार कोशरचनाकारांना ते पोषक ठरले अहेत.
munotes.in
Page 85
पाररभाद्दषक शब्द, कोश संकल्पना व सूची वाङ्मय
८५ ३.आ.४ सूची वाđय परमेश्वराने बुद्धीची देणगी द्ददली ती वापरून महामानवांनी ज्ञानाचा प्रचंड साठा द्दनमाथण केला
अहे. हे ज्ञान सुरद्दक्षतपणे पुढील द्दपढीपयंत पोहोचवणे ही अजच्या द्दपढीची जबाबदारी अहे,
ज्ञान द्दवषयांची द्दवभागणी, ईपद्दवभागणी करून ते शास्त्रीय पद्धतीने नोंदद्दवणे हा अणखी एक
ज्ञानद्दवषयच झाला अहे. या शाखेला सूची ऄसे म्हणतात. कोणत्याही ज्ञानशाखेचा
पद्धतशीरपणे ऄभ्यास होउ लागला म्हणजे संग्रह, सूचीकरण आ. प्रद्दिया अवश्यक ठरतात.
सूची ही ऄभ्यासाची सुरुवात अहे. सूची हा शब्दही मराठीत सैलपणाने वापरला जातो.
सूची या शब्दाचे द्दवद्दवध ऄथथ शब्दकोशांत अढळतात. द्दलद्दखत ज्ञानाची माद्दहती ग्रंथांत
साठद्दव लेली द्दवषयरूप यादी , संदभथग्रंथांची यादी, एखाद्या द्दवषयावरील पुस्तकांची यादी
द्दकंवा एखाद्या लेखकाच्या पुस्तकांची यादी या ऄथाथने सूची हा शब्द वापरलेला द्ददसतो.
द्दनदेश, ईल्लेख, ऄसाही सूचीचा ऄथथ अहे. मानवाला ज्ञात ऄसलेले सवथ ज्ञान, अहे ऄसे
मानले, तर या द्दवशाल व व्याप्त ज्ञानसंग्रहात वाचकाला आद्दच्छत स्थळी पोहोचण्यासाठी वाट
दाखवणारी ‘मागथदद्दशथका' ऄसाही सूचीला ऄथथ जोडला अहे. 'ग्रंथावली' ऄसाही भारदस्त व
स्वतःचे वेगळेपण व्यक्त करणारा शब्द यासाठी काही तज्ज्ञ वापरताना द्ददसतात. सूचीचा
एक ऄथथ सुइ, टोक ऄसा अहे. सुइच्या ऄग्राने जसा एक द्दबंदू द्दनदेद्दशत करता येतो, तसे
सूचीने ग्रंथाचा स्पष्ट द्दनदेश करता येतो. आंग्रजी भाषेत सूचीसाठी वापरला जाणारा
पाररभाद्दषक शब्द Bibliography ऄसा अहे. Biblios and graphia या दोन शब्दांपासून
हा जोड शब्द बनला. हे दोन्ही शब्द द्दहिू भाषेतून अलेले अहेत ऄसे भाषातज्ज्ञांचे मत
अहे. छपाइची कला जेव्हा पूवी ऄवगत नव्हती, तेव्हा पुस्तके हस्तद्दलद्दखत स्वरूपात द्दलहून
घेत. Bibliography या शब्दाचा मूळ ऄथथ, ग्रंथाची हस्ताक्षरातील प्रत तयार करणे ऄसा
अहे. कालाच्या ओघात गरजेप्रमाणे हे ऄथथ बदलत गेले. सूचीला जवळीक दाखवणारे द्दकंवा
तशीच ऄथथच्छटा ऄसणारे शब्द अहेत : catalouge, compilation, list of books,
directory, roster, glossary, docket, register आत्‍यादी. लेखक ऄशा वेगवेगळ्या
शब्दांचा ईपयोग अपल्या सोइप्रमाणे व अवडीनुसार करताना द्ददसतात.
सूची ही संज्ञा ‘आंडेक्स’ व ‘कॅटलॉग’ ह्या आंग्रजी संज्ञांसाठी मराठी पयाथयी संज्ञा म्हणून
वापरली जाते. सूची ही सामान्यतः ग्रंथाच्या शेवटी द्ददली जाते, तर ऄनुिमद्दणका (टेबल
ऑफ कन्टेंट्स) ग्रंथाच्या प्रारंभी द्ददली जाते. ग्रंथ, द्दनयतकाद्दलके यांच्या मजकुरात अलेली
नावे, द्दवषय आत्‍यादींची , त्‍यांचा ईल्लेख ऄसलेल्या पृष्ठिमांकांसह, वणथिमानुसार केलेली
यादी म्हणजे सूची होय. व त्यात ग्रंथातील प्रकरणांची शीषथके, त्‍यांच्या अरंभपृष्ठिमांकासह
द्ददली जातात. ग्रंथात ज्याची थोडीफार माद्दहती वा द्दनदेश ऄसतील ऄसे सवथ द्दवषय व नामे
पृष्ठिमांकांसह नोंदवून त्‍यांच्याकडे वाचकाचे लक्ष वेधते. एखाद्या ग्रंथाच्या ऄखेर येणारी त्या
ग्रंथातील व्यक्ती, द्दवषय व ग्रंथ यांची यादी, शब्दसूची, काव्यसंग्रहातील प्रथमचरणांची यादी,
संदभथपुस्तकांची यादी या सवांना सूचीच म्हटले जाते. ग्रंथातील द्दनदेशनोंदी ऄनेक
प्रकारच्या ऄसतात. त्यात ऄनेक द्दवषय, व्यद्दक्तनामे, स्थलनामे, संज्ञा-संकल्पना, ग्रंथनामे,
ग्रंथकारनामे, संकीणथ बाबी वगैरे ऄनेक द्दनदेशांचा समावेश झालेला ऄसतो. ऄथाथतच
ग्रंथाच्या स्वरुपानुसार द्दनदेशनोंदींची संख्या व व्याप्ती ठरते, हे ईघडच अहे. ग्रंथ,
द्दनयतकाद्दलके व त्‍यांचे संच, वृत्तपत्रांचे संच, कोशवाङ्मय , संशोधनपर प्रबंध, माद्दहतीसंकलक
दप्तरे (आन्फमेशन फाआल्स) ऄशा नानाद्दवध प्रकारच्या व स्वरुपाच्या मुद्दद्रत वाङ्मयाची सूची munotes.in
Page 86
भाषाांतर कौशल्य
८६ केली जाते व वाचकांना, ऄभ्यासकांना त्‍यांच्या द्दवद्दशष्ट गरजांनुसार ती ईपयुक्त ठरते.
ग्रंथाच्या वा ऄन्य मुद्दद्रत वाङ्मयाच्या मजकुरात द्दवखुरलेली एखाद्या द्दवषयाची माद्दहती
शोधण्यासाठी , ती द्दमळवून एकद्दत्रत करण्यासाठी व त्या द्दवद्दशष्ट द्दनदेशसंबद्घ माद्दहतीचे,
तपद्दशलांचे संकलन करण्यासाठी वाचकाला सूचीचा द्दवशेषकरुन ईपयोग होतो . एखाद्या
ग्रंथात द्दठकद्दठकाणी द्दवखुरलेले द्दनरद्दनराळ्या द्दवषयांचे, कमी-ऄद्दधक माद्दहती चे द्दनदेश त्या
ग्रंथाच्या कोणकोणत्या पृष्ठांवर सापडतील, हे दशथद्दवणारी संकद्दलत यादी म्हणजे सूची होय.
ह्या सूचीत ऄसे द्दनदेश ऄकारद्दवल्हे द्ददलेले ऄसतात. त्याचप्रमाणे प्रत्येक द्दनदेशासमोर तो
जेथे सापडेल ऄशा पृष्ठांचे िमांक िमवार द्ददलेले ऄसतात. ह्या सूचीच्या अधारे द्दजज्ञासू
वाचक त्‍यांना हव्या ऄसलेल्या द्दवषयांवरील माद्दहती संबंद्दधत पृष्ठे पाहून सहजपणे द्दमळवू
शकतात. त्यासाठी संपूणथ ग्रंथात त्‍यांना शोधाशोध करावी लागत नाही. त्या त्या ग्रंथाच्या
वाचनाला मदत करणारी ऄशी ती माद्दहती ऄसते. ईदा. वैद्ददक संस्कृतीवरील एखाद्या ग्रंथात
‘यज्ञ’ ह्या द्दवषयावर नेमकी काय अद्दण द्दकती माद्दहती अली अहे, हे पाहण्याची द्दजज्ञासा
ज्या वाचकाला ऄसेल, तो त्या ग्रंथाच्या सूचीत वणाथनुिमे अलेला ’यज्ञ’ ह्या द्दनदेश पाहून
त्याच्यासमोर नोंदलेले पृष्ठांचे िमांक पाहील अद्दण त्या ग्रंथात यज्ञाद्दवषयी अलेली माद्दहती
द्दमळवील. ऄनेक छोट्या-मोठ्या ग्रंथांच्या ऄखेरीस वाचकांच्या सोयीसाठी ऄशी सूची
द्ददलेली अढळते. ही द्दनदेशांची सूची ऄसल्यामुळे द्दहला ‘द्दनदेश-सूची’ ऄसेही म्हटले जाते.
त्या दृष्टीने वाचकाच्या द्दवद्दशष्ट, ऄपेद्दक्षत गरजा नेमकेपणाने ओळखून त्याला ईपयुक्त
ठरतील ऄशा ग्रंथांतगथत द्दनदेशनोंदी द्दनवडणे व द्दनद्दित करणे, त्‍यांच्यापुढे संबंद्दधत
पृष्ठिमांक अवश्यक तेथे ‘ऄ’/‘अ’ ऄशा स्तंभद्दनदेशांसह नोंदवून ऄशा द्दनदेशनोंदींची
वणथिमानुसार यादी तयार करणे व सूचीची ऄंद्दतम छपाइ द्दसद्घ होइपयंत सूचीच्या मुद्दद्रतांवर
देखरेख करणे, ऄशा स्वरु पाची ऄनेकद्दवध कामे सूद्दचकाराला पार पाडावी लागतात.
सूचीच्या द्दनदेशनोंदीपुढे पृष्ठिमांक (स्तंभद्दनदेशांसह) देणे ऄद्दनवायथच ऄसते. काही द्दवद्दशष्ट
प्रकारच्या सूचींमध्ये ऄन्य स्थान-द्दनदेशक (लोकेटर) वापरले जातात.
परंतु ऄशा प्रत्येक स्थळी सूचीचा ऄथथ व प्रयोजन ही द्दवद्दशष्ट स्वरूपाची ऄसतात. त्या त्या
ग्रंथाच्या वाचनाला मदत करणारी ऄशी ती माद्दहती ऄसते. मराठी ग्रंथ-सूची (२ खंड,
१९४३ , १९६१) , मराठी द्दनयतकाद्दलकांची सूची (१९६९) , ज्ञानदेव-वाङ्मयसूची
(१९६८). ऄशा द्दठकाणी ‘सूची’चा ऄथथ वेगळा ऄसतो. हे सूचीकायथ कोशकायाथसारखेच
ऄसते. काही द्दवद्दशष्ट प्रकारच्या माद्दहतीचे द्दनयोजनपूवथक केलेले ते संकलन ऄसते.
संदभोपयोद्दगता हे कोशवाङ्मयाचे प्रमुख गमक सूद्दचवाङ्मयातही अढळते. ईदा. महाराष्रीय
संत-कद्दवकाव्य सूची (१९१५) , महाराष्रीय वाङ्मय सूची (१९१९) , महानुभाव महाराष्र
ग्रंथावली (१९२४) , ग्रामसूची आत्‍यादी. सूची म्हणजे ग्रंथातील द्दवद्दशष्ट द्दवषयाच्या माद्दहतीचा
वा द्दनदेशाचा नेमका ठावद्दठकाणा सांगणारी, ऄचूक पत्ता देणारी एक प्रकारची द्दनदेद्दशकाच
होय. परमेश्वराने बुद्धीची देणगी द्ददली ती वापरून महामानवांनी ज्ञानाचा प्रचंड साठा द्दनमाथण
केला अहे. हे ज्ञान सुरद्दक्षतपणे पुढील द्दपढीपयंत पोहोचवणे ही अजच्या द्दपढीची जबाबदारी
अहे, ज्ञान द्दवषयांची द्दवभागणी, ईपद्दवभागणी करून ते शास्त्रीय पद्धतीने नोंदद्दवणे हा
अणखी एक ज्ञानद्दवषयच झाला अहे.
प्रस्तुत ऄभ्यास घटकासाठी खालील ग्रंथ संदभथ म्हणून ईपयोगी अले अहेत. त्यामुळे
वैयद्दक्तक लेखक व त्‍यांचा लेख यांचा द्दनदेश केलेला नाही. munotes.in
Page 87
पाररभाद्दषक शब्द, कोश संकल्पना व सूची वाङ्मय
८७ आपली ÿगती तपासा ÿij - अपण हाताळलेल्या कोणत्याही कोशाचे स्वरूप स्पष्ट करा.
३.२ सारांश एकूणच या घटकात अपण पाररभाद्दषक शब्द अद्दण कोशाची संकल्पना याद्दवषयी द्दववेचन
पाद्दहले अहे. प्रशासकीय क्षेत्रात ऄनेक द्दवभाग येतात. अद्दण या द्दवभागानुसार पत्रव्यवहार व
कायाथलयीन कामकाजासाठी पाररभाद्दषक स्वरूपाचे शब्द वापरले जातात . ज्यामुळे या
व्यवहारातील लेखन नोंदीतील एकाथªता, सुस्पष्टता जाणवेल हा हेतू त्यामागे ऄसतो .
त्यामुळे ऄसे पाररभाद्दषक शब्द ऄत्‍यंत ईपयोगाचे ठरतात . तसेच कोश संकल्पना द्दवभागातून
कोशाची रचना कशा स्वरूपाची ऄसते, त्यातील नोंदी, ऄकारद्दवल्हे हे कसे पाहता येतील
याचे स्वरूप पाद्दहले अहे. एखादा कोश अपणास पहायचा ऄसल्यास ऄकारद्दवल्हे कशा
पद्धतीने ईपयोगी पडू शकतात , द्दकंवा कोणकोणत्या द्दवषयावरच्या नोंदी कोश वाङ्मयात द्दमळू
शकतात हेही ध्यानात येते. एकूणच अपल्याकडेच कोशवाङ्मय हे समृद्ध वाङ्मय अहे. हा
घटक ऄभ्यासल्यानंतर त्याचे ईपयोजन सुलभ होते.
३.३ संदभªúंथसूची • दाते, य. रा. अद्दण कवे, द्दचं. ग., ‘महाराष्र शब्दकोश ’, द्दवभाग १ ते ७, १९३२ -
१९५० , नवीन अवृत्ती, वरदा बुक्स, पुणे,१९८८ , एद्दशयन एज्युकेशन सद्दव्हथसेस, मूळ
कोशाची पुनमुथद्दद्रत अवृत्ती.
• कुलकणी, कृ. पा., ‘मराठी व्युत्पत्ती कोश’, शुभदा सारस्वत, पुणे, १९९३.
• कुलकणी, व. द्दव. ‘मराठी कोश व संदभथसाधने यांची समग्र सूची’ (१८०० ते २००३) ,
राज्य मराठी द्दवकास संस्था, मुंबइ (२००७).
• खानोलकर , गं. दे., ‘ऄवाथचीन मराठी वाङ्मय सेवक’, प्रथम खंड, भाग दुसरा, व्हीनस
प्रकाशन , १९६६.
• चुनेकर, सु.रा., ‘कोशरचना व मराठी कोशवाङ्मय ’, भाषा, साद्दहत्य: संशोधन, म. सा.
पररषद , १९८१ ,
• चुनेकर, सु.रा. पठारे, रंगनाथ, ‘संशोधन : स्वरूप अद्दण पद्धती ’, द्दशक्षण प्रसारक
संस्था, संगमनेर,१९८३. munotes.in
Page 88
भाषाांतर कौशल्य
८८ • चुनेकर, सु.रा., ‘सूची: स्वरूप शास्त्र आद्दतहास ’, अनंद साधले साद्दहत्‍यसूची संकलन :
ईमा दादेगावकर या ग्रंथाची प्रस्तावना,मॅजेद्दस्टक प्रकाशन, पुणे.
• जाधव , रा.ग., (संपा.) ‘द्दवचारद्दशल्प : तकथतीथथ लक्ष्मणशास्त्री जोशी यांचे द्दनवडक
द्दनबंध’, कॉद्दण्टनेण्टल प्रकाशन, पुणे.
• जोशी, लक्ष्मणशास्त्री (तकथतीथथ), ‘मराठी द्दवश्वकोश ’, खंड १ ते १७, महाराष्र साद्दहत्य
अद्दण संस्कृती मंडळ, वाइ.
• द्दटळेकर, ऄरुण , ‘मराठी कोशवाङ्मयाची द्दनद्दमथती का रोडावली?’ लोकसत्ता , ८
सप्टेंबर, १९९६.
• सदाद्दशव , देव, ‘कोश वाङ्मयद्दवचार अद्दण व्यवहार ’, प्रथमावृत्ती २०१४ , डायमंड
प्रकाशन.
३.४ नमुना ÿij अ) दीघō°री ÿij.
१) पाररभाद्दषक शब्द म्हणजे काय ते सांगून त्याची लक्षणे स्पष्ट करा.
२) 'कोश' ही संकल्पना स्पष्ट करा.
३) कोश रचनेतील 'ऄकारद्दवल्हे' म्हणजे काय ते सांगून त्याचे स्वरूप स्पष्ट करा.
ब) टीपा िलहा.
१) सूची वाङ्मय
२) कोणतेही दहा पाररभाद्दषक शब्द व त्याचे ऄथथ
३) 'कोश' संज्ञा
क) एका वा³यात उ°रे िलहा.
१) पाररभाद्दषक शब्दाचे लक्षण - 'शब्दसौष्ठव ' म्हणजे काय?
२) मराठीतील पद्दहला शब्दकोश १८१० मध्ये कोणी प्रकाद्दशत केला?
३) डॉ. द. ह. ऄद्दग्नहोत्री यांनी कोणता कोश द्दनमाथण केला?
***** munotes.in
Page 89
89 ४
ÿकÐप लेखन
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ ÿकÐप लेखना¸या अËयासामागील भूिमका
४.३ ÿकÐप लेखन Ìहणजे काय?
४.४ ÿकÐप लेखन Öवłप
४.५ ÿकÐप लेखन मांडणी
४.६ सारांश
४.० उिĥĶे हा घटक अËयासÐयानंतर आपÐयाला पुढील उिĥĶे साÅय करता येतील.
१. ÿकÐप लेखन Ìहणजे काय समजू शकेल.
२. ÿकÐप लेखनाची संकÐपना आिण Âयाची ÓयाĮी समजू शकेल.
३. ÿकÐप लेखन करताना उपयोगी पडणाö या संशोधन पĦती यांची मािहती समजू
शकेल.
४. ÿकÐप लेखनाची मांडणी कशा पĦतीने केली जाते याची मािहती िमळेल.
५. ÿकÐप लेखनाचे अËयासातील असलेले महßव समजू शकेल.
६. या सबंध सý अËयासøमात आÂमसात केलेÐया भाषांतर कौशÐय, संशोधन पĦती
याचा ÿÂय± वापर कसा होऊ शकतो हे Åयानात येईल.
४.१ ÿÖतावना आजवर आपÐया गरजा भागिवÁयासाठी मानवाने नवे नवे शोध लावलेले आहेत. या
शोधांमÅये जाणवणारी कमतरता भłन काढÁयासाठी वेगवेगÑया पĦतीने संशोधन केले
जाते. आपÐया दैनंिदन आयुÕयात आपण नेहमी संशोधन करत असतो. कोणतीही कृती
करत असताना Âया संबंधी िचिकÂसकपणे Âयाचा अËयास करत असतो. एखाīा नेमून
िदलेÐया कामासाठी काही गोĶी शोधावया¸या असतील Âयावेळीही आपण संशोधनच करत
असतो. आपण दररोज ºया ÿकारचे संशोधन करत असतो आिण ºया ÿकारचे संशोधन
तुÌही करणार आहात ÂयामÅये सूàम फरक असलेला िदसून येतो. इथे आपÐयाला
आपÐया संशोधनाची शाľशुĦ पĦतीने मांडणी करावी लागते. munotes.in
Page 90
भाषांतर कौशÐय
90 संशोधन हा शÊद ÿामु´ याने पदवी पातळीवर पोहचÐयावरच हळूहळू समजू लागतो. तसेच
अËयास आिण संशेाधन यातील मूलभूत फरक समजून येतो तो पदवी पातळीवर.
संशोधनातून काहीतरी नवीन मांडÁयाचा ÿयÂन होत असतो. मािहती¸या जगामÅये भर
घालÁयाची एक संधी तुÌहाला संशोधना¸या आधारे िमळत असते. संशोधनामÅये नवीन
मािहती ÿकाशात आणÁयाचे, Âयाचबरोबर काहीतरी शोधून काढÁयाचे सामÃयª असते.
आपण काय करावे, आपण काय कł शकतो , आपण ते कसे करणार आिण आपण ते िकती
चांगÐया पĦतीने केले आहे हे ठरवÁयात संशोधनाची भूिमका ही मÅयवतê असू शकते.
एकवेळ संशोधन हे आपÐयासमोर िनमाªण झालेÐया समÖयांचे उ°र नसले तरी कठीण
समÖया हाताळÁयाची सुłवात करÁयासाठी आवÔयक मािहती आपÐयाला Âयातून िमळते.
४.२ ÿकÐप लेखना¸या अËयासामागील भूिमका आपÐया पदवी अËयासøमामÅये असा िवषय का िनवडला, हे जाणून घेणे महßवाचे आहे.
अशा अËयासातून िवīाÃया«ची संशोधकìय ŀĶी पदवी Öतरावरच आकार घेऊ लागते.
यातून िविशĶ अशा कामा¸या संधी देखील िनमाªण होतात. मु´यÂवे पदवी पातळीवर िश±ण
घेत असताना िवīाÃया«ची िज²ासूवृ°ी जागृत असते. सतत नवे नवे काही तरी करÁयाचा
िवचार मनात डोकावत असतो. िवīाथê सतत काही ना काही नवीन वाचत असतो , ऐकत
असतो. ÂयाŀĶीने अनेक िवषय िवīाÃया«समोर येत असतात. Âयातून िनमाªण झालेÐया
नÓया ÿijांची उकल करÁयासाठी सतत िवīाथê ÿयÂनशील राहावा यासाठी असे िवषय
पदवी पातळीवर िवīाÃयाªना िदले जातात. Âयातूनच िवīाथê संशोधनाकडे सहजतेने वळू
शकतो. यातूनच भाषांतर, łपांतर, अनुवाद, शोधिनबंध लेखन, úंथपरी±ण या ÿाथिमक
पायöया हाताळÐया जातात. िवषयाला वेगवेगळे पुरावे देऊन िसĦता करता यावी याकडे
अिधक कल िदला जातो . ÿकÐप लेखनातून आपÐयाला काय मांडायचे आहे व Âयाला
शाľीय िवचारांची बैठक कशी īावी हा िवचार वाढीस लागावा, संदभª देÁयाची वृ°ी जागृत
Óहावी, चौकसता िनमाªण Óहावी या अशा काही ÿमुख हेतूनी असे अËयास ÿेåरत असतात.
तसेच ÿकÐप लेखनातून असे काम करÁयाचा ÿÂय± अनुभव िवīाÃयाªला िमळत असतो.
तसेच Âया अनुषंगाने अिधकचे अÅययन, वाचन केÐयाने िवīाÃयाªला Âया िवषयात ÿगती
साधता येते. या सवª गोĶी िवīाÃयाªना साÅय करता याÓयात यासाठी असा िवषय पदवी
पातळीवर अËयासøमात ठेवला जातो.
४.३ ÿकÐप लेखन Ìहणजे काय? ÿकÐप लेखन Ìहणजे काय ते ÿथम पाहó. आपÐया अËयासøमात ÿकÐप लेखनासाठी
“संबंिधत अËयास िवषया¸या अनुषंगाने एखादा िवषय िनवडून Âया संबंधाने िविशĶ
कायªपĦतीचा वापर कłन मांडणी करणे Ìहणजे ÿकÐप लेखन होय.” संबंिधत सýामÅये
आपÐयाला भाषांतर, łपांतर अनुवाद व ÿशासकìय ±ेýातील पाåरभािषक शÊद, कोशाची
संकÐपना या िवषया¸या अनुषंगाने ÿकÐप लेखन करावे लागणार आहे. यातील कोणÂयाही
एका घटकावर ÿकÐप लेखन करत असताना Âयाचे Öवłप बदलते. या िवषयानुसार ÿकÐप
लेखन कसे करावे याची चचाª आपण इथे कł. munotes.in
Page 91
ÿकÐप लेखन
91 ÿकÐप लेखन करताना काही गोĶी Åयानात ठेवणे गरजेचे आहे. Âया पुढीलÿमाणे पाहता
येतील- ÿकÐपलेखना¸या िवषयाची िनिIJती करणे, Âयानंतर िवषयाला योµय शीषªक देणे,
िवषयाशी संबंिधत मािहती ÿकÐप लेखनामÅये नमूद करणे आवÔयक आहे. ÿकÐप
लेखनाची भाषा सरळ, सुÖपĶ असावी. अथªबोध होणारी वा³यरचना असावी. लेखन िनदōष
असावे. िवरामिचÆहांचा यथायोµय वापर केला जावा. ÿकÐप लेखनाची मांडणी सिवÖतर व
मुĥेसूद असावी. मांडणी करत असताना पåर¸छेदांची रचना करावी. मांडणी करत असताना
वा³यांची पुनरावृ°ी होणार नाही याची द±ता ¶यावी. वा³यरचनेमÅये Óयाकरिणक भान
जपणे गरजेचे आहे. संशोधन ÿकÐपामÅये मांडलेली मते ही ठामपणे िलिहली जाणे गरजेचे
आहे. लेखनात पुराÓयांची यथोिचत मांडणी गरजेची आहे पण सतत िदले जाणारे पुरावे
टाळावेत, िनÕ कषाªÂ मक िवचारांची मांडणी ÿकÐपलेखना¸या शेवटी होणे गरजेचे आहे.
तसेच पाåरभािषक कोशसंदभाªत काही कायाªलयीन कागद-पýे पूवª परवानगीने नमुना Ìहणून
īावीत. पुढे िदलेÐया एकूण तीन िवषयापैकì कोणताही एक िवषय ÿकÐपासाठी िनवडावा.
िलिखत मजकूर हा अिधकािधक िनदōषåरÂया मुिþत होणे गरजेचे आहे. मुþण करत
असताना देवनागरी-मराठी-unicode (mangal ) मÅये मजकूर टाइप करावा. फॉÆट साईज
१२ व शीषªकांसाठी १४ ठेवावी. याचे submission ऑनलाइन पĦतीने करावयाचे
झाÐयास Âयाची pdf फाइल बनवावी. तर असे ÿकÐप लेखन िवषयानुसार कसे करावे ते
पाहó.
४.४ ÿकÐप लेखन Öवłप ४.४.१. भािषक कौशÐय -ÿÂय± भाषांतर- ÿकÐप लेखन:
या िवषयाचे Öवłप हे भािषक ²ान, लेखन कौशÐय व संशोधनाÂमक पातळी वरील असेल.
Ìहणजेच भाषांतर करत असताना इतर भाषेतील िकंवा Öव-भाषेतील लिलत िकंवा
लिलतेतर सािहÂयातील एखादा पåर¸छेद िनवडून Âयाचे दुसöया-लàय भाषेत भाषांतर करणे
गरजेचे असते. हे भाषांतर करत असताना Âया लेखा¸या भाषांतरासाठी लàय (ºया भाषेत
भाषांतर करायचे आहे ती भाषा) भाषेतील नेमका अथª Óयĉ करणाöया शÊदांची िनवड,
शीषªक, समारोप, वा³य रचनेतील सुसंगती अशा अनेक गोĶी Åयानात ¶याÓया लागतात.
भाषांतर, łपांतर िकंवा अनुवाद करताना नेम³या कोणÂया गोĶी िवचारात ¶याÓयात याचे
िवĴेषण या आधी¸या घटकामÅये आलेले आहे. Âया अनुषंगाने आपण भाषांतरासाठी
मराठी, िहंदी िकंवा इंúजी भाषेतील काही पåर¸छेद िनवडून Âयाचे दुसöया भाषेत भाषांतर
करणे अपेि±त असते. यासाठी ÿÂय± भाषांतराचे काही नमुने घटक दोन मÅये िदलेले
आहेत. Âयाचा बारकाईने िवचार कłन भाषांतर करावे. तसेच कादंबरी, किवता, नाटक
यासार´या लिलत सािहÂयाचे भाषांतर करताना मागªदशªक असणारी तßवे घटक एक मÅये
िदलेली आहेत. Âयाचाही िवचार व अवलंबन कłन ÿÂय± भाषांतर करावे. िनवडलेÐया मूळ
कलाकृतीचा- भाषा, सािहÂय ÿकार (किवता. कथा, कादंबरी), लेखकाचे नाव या सवª गोĶी
सुŁवातीस īाÓयात. मूळ पåर¸छेद देऊन Âयानंतर तुÌही भाषांतåरत केलेला पåर¸छेद
īावा. शेवटी असे भाषांतर करणे कसे महßवाचे आहे, ते करताना कोणÂया अडचणी
आÐया, िकंवा कोणÂया गोĶी फायदेशीर ठरÐया याचे िववेचन करावे.
munotes.in
Page 92
भाषांतर कौशÐय
92 ४.४.२ पाåरभािषक शÊद िवषयक ÿकÐप लेखन:
ÿशासकìय ±ेýातील पाåरभािषक शÊद या िवषया¸या अनुषंगाने ÿकÐप िलहायचा असेल
तर Âयाचे Öवłप पूणª संशोधनाÂमक आहे. पाåरभािषक शÊद Ìहणजे काय हे आपण घटक
øमांक-तीन मÅये अËयासले आहे. Âयानुसार “Óयवहार भाषेपे±ा Ìहणजे दैनंिदन जीवनात
वापरत असलेÐया भाषेपे±ा नेमकेपणाने अथª सूचीत करणाöया शÊदांना “पाåरभािषक शÊद ”
असे Ìहटले जाते.” आपÐयाला अशा पाåरभािषक शÊदांचा िवचार फĉ ÿशासकìय ±ेýा¸या
अनुषंगाने मांडायचा आहे. कोणÂयाही ÿशासकìय ±ेýात Óयावहाåरक भाषेपे±ा कोणते
पयाªयी वेगळे शÊद येतात याचे संशोधन कłन असा ÿकÐप तयार करावा लागतो.
उदाहरणाथª- बांधकाम व औīोिगक, Æयायालयीन, शै±िणक, आरोµय व सामािजक सेवा,
मनोरंजन, सांÖकृितक िकंवा खेळिवषयक, वाहतूक िकंवा दळणवळण, पयाªवरण, िव°ीय
पुरवठा िकंवा बँिकंग इ. अशा िविवध ±ेýामÅये पýÓयवहार, कायाªलयीन कामकाज, पåरपýके
यामÅये िविशĶ पाåरभािषक शÊदांचा वापर केला जातो. अशा पाåरभािषक शÊदांचा संúह
कłन Âयाची मांडणी ÿकÐप लेखनात केली जाते. तसेच दोन वेगवेगÑया ±ेýात एकाच
अथाªसाठी येणारे दोन वेगवेगळे पाåरभािषक शÊद कसे अवलंिबले जातात याची मांडणीही
िवīाथê आपÐया ÿकÐपात कł शकतो. ºयामुळे अशा लेखनाला संशोधनाचे Öवłप ÿाĮ
होईल. या Öवłपाचे ÿकÐप लेखन हे ÿÂय± सव¥ कłन, शÊद संúह कłनच मांडावा
लागतो. कायाªलयामÅये जाऊन ÿÂय± कागदपýे हातळावी लागतात. Âयामुळे असे लेखन हे
संशोधनाÂमक ठरते. असे शÊद िमळिवÁयासाठी िविशĶ ±ेýातील शासकìय कायाªलय
िनवडावे. ते का िनवडले याची मांडणी ÿकÐपा¸या सुŁवातीस करावी. कायाªलयात ÿÂय±
कमªचाöयाना भेटून कायाªलयीन कागद पýांचा बारकाईने अËयास कłन असे शÊद
िनवडावेत. ते शÊद आपÐया नŌदवहीत िटपून Âयाचे अथªही Âयासमोर िलहावेत. जाÖतीत
जाÖत शÊद िमळिवÁयाचा ÿयÂन करावा. काही पý Óयवहार िकंवा कागदपýे परवानगीने
ÿकÐपात नमुना Ìहणून जोडता येतात का हेही पहावे. तसेच या ÿकÐपासाठी उपयोगी
पडलेÐया तंýाचा, कायाªलयीन अिधकाöयांचा उÐलेख आपÐया ÿकÐपात करावा.
४.४.३ कोश संकÐपना िवषयक ÿकÐप लेखन:
कोश संकÐपना िवषयक ÿकÐप लेखन हे देखील संशोधनाÂमक Öवłपाचे आहे.
मराठीमÅये असणाöया िविवध कोशातील िविवध संकÐपना, Âयांची रचना, अकारिवÐहे व
Âयानुसार नŌदी या सगÑया गोĶéचा िवचार यात करावा लागतो. मराठीमÅये शÊदकोश,
चåरý कोश, िवĵकोश, सं²ा-संकÐपना कोश, सं´यासंकेत कोश, ितथीकोश असे िविवध
कोश आहेत. आपण ÿकÐपासाठी िविशĶ एखादा कोश िनवडला असेल तर Âयामागील
उĥेश ÖपĶ करावा. अशा कोशांवर ÿकÐप करत असताना ते कोश उपलÊध कłन देणाöया
úंथलयापासून ते कोशामधील हाताळलेÐया मािहतीचे िववेचन आपÐयाला ÿकÐपात करावे
लागेल. कोशाचे संपादक, ÿकाशक, ÿकाशन वषª या नŌदही आवजूªन कराÓयात. कोश कसा
पाहावा या संबंधीचे िववेचन कोशा¸या ÿारंभी िदलेले असते. Âयाची नŌद करावी. कोश
पाहत असताना िदलेली अकारिवÐहे, नŌदéचे Öवłप कसे आहे- Ìहणजेच ýोटक, सिवÖतर
ते िलहावे. यासाठी कोशातील महßवाची उदाहरणे पृĶ सं´येसिहत नŌद करावीत. तसेच
अशा कोशाचे महßव कसे आहे ते आपÐया शेवट¸या िववेचनात असावे. munotes.in
Page 93
ÿकÐप लेखन
93 ४.५ ÿकÐप लेखन- मांडणी ÿकÐप लेखनाची मांडणी øमबĦåरÂया होणे गरजेचे असते. ÿकÐप लेखन करत असताना
पुढील बाबी िवचारात ¶याÓयात.
१) शीषªक पृķ/ ÿारंिभक पृķ
ÿकÐप लेखनासाठी शीषªक ही गोĶ महßवाची ठरते. यातील भाषांतर व कोश संकÐपनेवर
आधाåरत अशा वेगवेगÑया ÿकÐपासाठी वेगवेगळी शीषªके येतील. शीषªकातून तुमचा ÿकÐप
कोणÂया िवषयावर आधारलेला आहे याची जाणीव पåर±कांना होईल.
१. भाषांतर असेल तर मूळ कलाकृती¸या शीषªकासाठी भाषांतåरत Öवłपाचे समपªक
शीषªक īावे. तसेच शीषªका¸या खाली कोणÂया भाषेतील, कोणÂया लेखका¸या
कलाकृतीचे भाषांतर केले आहे तेही िलहावे.
२. कोश संकÐपनेिवषयी ÿकÐप असेल तर Âयानुसार शीषªक īावे.
३. शीषªक पृķ हे ÿकÐप लेखनाचे पिहले पृķ असावे. सवªÿथम मराठी िवभाग, आयडॉल,
मुंबई िवīापीठाचे नाव, ÿकÐप लेखनाचे शीषªक, Âयानंतर ÿकÐप लेखन कोणÂया
अËयासपिýकेशी संबंिधत आहे Âयाचे नाव, िवīाÃयाªचे नाव व प°ा, शै±िणक वषª इ.
बाबéचा उÐलेख पिहÐया पृķावर येणे अपेि±त आहे.
नमुना शीषªक पृķ:
मराठी िवभाग, दूर व मुĉ अÅययन संÖथा, मुंबई िवīापीठ, मुंबई ÿकÐपाचे शीषªक तृतीय वषª कला- सý-५ मराठी अËयास पिýका ø. -९ भाषांतर कौशÐय िवīाÃयाªचे नाव- आिवÕकार जाधव प°ा- कलीन पåरसर, मुंबई. शै±िणक वषª: २०२२-२३ munotes.in
Page 94
भाषांतर कौशÐय
94 २) ÿित²ापý:
शीषªक पृķानंतर िवīाÃ या«ने Öवतःचे ÿित²ापý जोडावे. ÿित²ापýाचा मजकूर पुढीलÿमाणे
असावा. ÿित²ापýामÅये िवīाÃयाªने आपला ÿकÐप लेखन कोणÂया हेतूसाठी िलिहला
आहे Âयाचा उÐलेख करावा, ÿकÐप लेखन Öवतः केÐयाची µवाही/हमी देणे गरजेचे आहे.
शेवटी िवīाÃया«ची सही आिण िदनांक, Öथळ याचा उÐलेख होणे महßवाचे आहे.
नमुना ÿित²ा पृķ:
३) अनुøमिणका:
ÿित²ापýानंतर अनुøमिणका जोडावी. अनुøमिणकेत शीषªक व उपशीषªक व पृķ
øमांकाचा उÐ लेख करावा. भाषांतर एकापे±ा अिधक असतील तर अशी अनुøमिणका
जोडावी. अÆयथा नसेल तरी चालेल. कोश संकÐपनेवर ÿकÐप असेल तर माý संशोधन
केलेÐया घटकानुसार अनुøमिणकेत उÐलेख असावा.
४) ÿाÖतािवक:
ÿकÐप लेखना¸या िवषयाला धłन ÿाÖतािवक होणे गरजेचे आहे. आपला ÿकÐप िवषय
पटवून देÁयासाठी आिण िवषया¸या संशोधनाची सुłवात करÁयासाठी ÿÖतावना देणे
महßवाचे आहे. उदा. भाषांतरासाठी एखाīा भाषेतील पåर¸छेद िकंवा सािहÂय ÿकार का ÿित²ापý मी ----------------------------- दूर व मुĉ अÅययन संÖथा मुंबई िवīापीठ मुंबई मराठी िवभागाचा िवīाथê असून TYBA मराठी, पेपर ø. ९, सý-५ या अËयासøमा¸या अंतगªत ‘भाषांतर कौशÐय’ या िवषया¸या अनुषंगाने ÿकÐप लेखन केले आहे. - ÿÖ तुत संशोधन ÿकÐप मी Öवतः िलिहला आहे. ÿÖ तुत संशोधन ÿकÐपामÅये िदलेल संदभाªचे ąोत मी नŌदवले आहेत. यामधील मजकूर माझा Öवतःचा असून Â या¸ या पåरणामाची जबाबदारी माझी Öवतःची आहे. शोधिनबंध िलिहÁयापूवê संबंिधत संÖथा / Óयĉì पुरिवलेÐया सामúीसाठी व ितचा शोधिनबंधात वापर करÁयासाठी Âया संबंिधतांची आवÔयक आहे ितथे पूवªपरवानगी मी घेतली आहे. िदनांक : / /२०२२ िवīाÃ या«ची Öवा±री Öथळ : पूणª नाव : munotes.in
Page 95
ÿकÐप लेखन
95 िनवडला हे इथे सांगणे अपेि±त आहे. पाåरभािषक शÊद िकंवा कोश संकÐपनेसंबंधी असेल
तर Âया िवषयिनवडीमागील भूिमका िवīाÃयाªने ÿÖतावनेत नŌदवावी.
५) मु´य अËयासाचे िववेचन:
१. भाषांतर¸या ÿकÐपात मूळ भाषेतील उतारा देऊन Âया¸या खाली भाषांतर केलेला
उतारा िलहावा.
२. पाåरभािषक शÊद ÿकÐपात शÊदांची कोणÂया ±ेýातील शÊद आहेत. ते कुठून व कशा
पĦतीने िमळवले याची मांडणी कłन Âयाची सूची सादर करावी. तसेच Âया शÊदांचे
Óयावहाåरक भाषेतील अथªही ÖपĶ करावेत. दोन ±ेýातील शÊद असतील तर िविशĶ
एका शÊदासाठी दोÆही ±ेýात कसे वेगळे शÊद येतात याची मांडणी इथे करता येऊ
शकते.
३. तसेच कोश संकÐपनेवरील ÿकÐपात कोणता कोश िनवडलेला आहे, तो कोणÂया
úंथलयातून उपलÊध झाला, Âया कोशाचे महßव काय, Âयातील रचना कशी आहे,
Âयाची संदभª सूची, आकारिवÐहयानुसार मांडणी कशी आहे, कोशा¸या ÿकाशनसंबंधी
मािहती-उदा.-संपादक, ÿकाशक, ÿकाशन साल अशा िविवध गोĶéची मांडणी
मुĥेसूदपणे करावी.
६) िनÕकषª:
ÿकÐप िववेचनाअंती वापरलेÐया िनकषां¸या आधारे िनÕकषा«ची मांडणी करणे गरजेचे आहे.
ÿकÐप लेखनातून काय साÅय झाले याची मांडणी िनÕकषा«मÅये नमूद होणे अपेि±त आहे.
उदाहरणाथª- पाåरभािषक शÊदांचे अथª व Âया¸या सुयोµय वापर Âया ±ेýामÅये कसा होतो
यासंबंधीचे िववेचन यामÅये असावे. हा मुĥा भाषांतर या घटका¸या अनुषंगाने येणाöया
ÿकÐपात येईलच असे नाही.
७) समारोप:
एकूणच संशोधन ÿकÐपामÅये अËयासाचे केलेले समथªन, ठळक मुĥे व एकूण या ÿकÐप
लेखनाचा सारांश या मुĥयात मांडून ÿकÐपाचा समारोप करावा.
८) संदभªसूची:
आपÐया िवषय िववेचनासाठी आवÔयक असलेÐया संदभा«ची यादी शेवटी īावी. संदभªसूची
शेवटी संदभª नŌदिवÁ यासाठी शाľीय पĦतीचाच वापर करावा. संशोधनासाठी महßवपूणª
ठरलेÐ या अÆ य इतर úंथांचा उÐ लेख करावा. संदभªúंथ देताना ÿथम úंथकार / संपादकाचे
नाव (आडनाव ÿथम) , úंथनाम (अवतरनात), úंथाचे ÿकाशक व ÿकाशन Öथळ आिण
शेवटी ÿकाशन वषª असा øम ठेवावा.
उदा. स. दा. कöहाडे यांचे भाषांतर हे पुÖतक असेल तर Âयाची मािहती-
“कö हाडे, सदाः ‘भाषांतर’, लोकवाđय गृह, मुंबई.” १९८९ अशा पĦतीने िलहावी. munotes.in
Page 96
भाषांतर कौशÐय
96 ४.६ सारांश एकूणच आपण ÿकÐप लेखन कसे करावे याचे िवषयानुसार िववेचन पािहले आहे. हे सवª
घटक ÿÂय± ÿकÐप िलहीत असताना Åयानात घेऊन ÿकÐप तयार करावा. ÿकÐपाची
मांडणी पĦतशीरपणे करता येÁयासाठी व सवा«¸या ÿकÐप लेखनात एकवा³यता
येÁयासाठी ही मािहती इथे िदलेली आहे. Âयाचा अवलंब िवīाÃयाªनी आपÐया लेखनात
करावा.
*****
munotes.in
Page 97
सýांत- नमुना ÿijपिýका
तृतीय वषª कला (TYBA ) सý-V,
मराठी अËयासपिýका ø. ९ - भाषांतर कौशÐय
परी±ा गुण िवभागणी
१. अंतगªत परी±ा - २० गुण
२. सýांत परी±ा - ८० गुण
सूचना:
१. सवª ÿij सोडिवणे आवÔयक आहे.
२. अंतगªत पयाªय ल±ात ¶या.
३. ÿijांसमोरील अंक गुण दशªिवतात
ÿij १ अ- भाषांतर आिण łपांतर या संकÐपना सिवÖतर ÖपĶ करा (२०)
िकंवा
आ- लिलतसािहÂय कृतé¸या भाषांतराचे Öवłप सिवÖतर ÖपĶ करा.
ÿij २ अ- भाषांतर करताना येणाöया शैलीिवषयक समÖयाचे िवĴेषण करा. (२०)
िकंवा
आ- भाषांतरातील भािषक समÖयांची चचाª कłन िविवध अËयासकांची मते नŌदवा.
ÿij ३ अ- संबंिधत पुÖतकातील घटक २ मधील २.३.४ मधील कोणÂयाही दोन पåर¸छेदाचे (२०)
इंúजी भाषेत भाषांतर करा
िकंवा
आ- संबंिधत पुÖतकातील घटक २ मधील २.३.२ मधील २ पåर¸छेदाचे िहंदी मÅये भाषांतर करा.
ÿij ४ अ- पाåरभािषक शÊद Ìहणजे काय ते सांगून दहा पाåरभािषक शÊद सांगा. (२०)
िकंवा
आ- कोश रचनेतील 'अकारिवÐहे' Ìहणजे काय ते सांगून Âयाचे Öवłप ÖपĶ करा.
munotes.in