Paper-8-International-Organizations-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
आंतरराष्ट्ीय संघटना
घटक रचना
. 8वĥĶे्ये
. प्थासतथाववक
. ववf्य वववेरन
.४ अ््च
. सवरूप
. Ó्यथाĮी
. 8द्य आवण महßव
.८ सं्युक्त रथाÕů संGटनथा
.८. आमसभथा
.८. सुरक्षथा पररfद
.८. आव््चक आवण सथामथावजक पररfद
.८.४ आंतररथाÕůी्य Æ्यथा्यथाल्य
.८. सवरवथाल्य
.८. ववĵसत पररfद
१.१ उत्ĥष्े
. आंतररथाÕůी्य संGटनथांरथा अË्यथास करणे.
. आंतररथाÕůी्य संGटनेरी भूवमकथा अË्यथासणे
. आंतररथाÕůी्य संस्थारे कथा्य्च अË्यथासणे
४. सं्युक्त रथाÕů संGटनेरी कथा्य्चपĦती अË्यथासणे.
. आंतररथाÕůी्य संGटनेरे महतव अË्यथासणे.
. आंतररथाÕůी्य संGटनेरे सवरूप अË्यथासणे.
. आंतररथाÕůी्य संGटनेरी Ó्यथाĮी अË्यथासणे.
१.२ प्सतावना
समकथालीन आंतररथाÕůी्य रथाजकथारणथात आंतररथाÕůी्य संGटनेरी भूवमकथा फथार महßवथारे आहे.
्यथा आंतररथाÕůी्य संGटनेरी Ó्यथाĮी पवहल्यथा आवण दुसö्यथा महथा्युĦथानंतर मोठz्यथा प्मथाणथावर munotes.in

Page 2

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
2 वथाQलेली वदसते. पवहल्यथा महथा्युĦथानंतर स्थापन Lथालेली रथाÕůसंG आवण दुसö्यथा
महथा्युĦथानंतर स्थापन Lथालेली सं्युक्त रथाÕů संGटनथा ्यथा संGटने¸्यथा कथा्यथा्चमुळे आंतररथाÕůी्य
शथांततथा ्यथा संकलपनथा ्यशसवी करÁ्यथासथाठी आंतररथाÕůी्य संGटनेरी फथार महßवपूण्च भूवमकथा
आहे. परंतु ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटनेरी कलपनथा ववसथाÓ्यथा शतकथा¸्यथा अगोदर कथाही
वfथा्चपथासूनर अवसततवथात होती. अठरथाÓ्यथा शतकथातर ्युरोवप्यन ववरथारवंत कथांट, जेरेमी बेÆ्म,
Łसो ्यथांनी वैवĵक संGटनथांरी आवÔ्यकतथा अVोरेवEत केली होती. सवथातंÞ्य रथाÕů रथाज्य
आवण आपल्यथा सथाव्चभyमतव मथागे ठेवत जथागवतक अवVसथा°ेकडे आपले कथाही अवVकथार
सोपवले आहेत. आंतररथाÕůी्य संGटनथा ्यथा वववशĶ ध्ये्य ठेवून स्थापन Lथालेल्यथा असतथात. ती
ध्ये्य, हेतू पूण्च करÁ्यथारे कथा्य्च ्यथा संGटनथा करत असतथात. ्युĦथामुळे संसकpती, मथालम°था,
मथानवी जीवन आवण शथांततथा नĶ होते. हे आपण जथागवतक दोन महथा्युĦथात अनुभवले आहे
परंतु पुQील वपQीरे भववÕ्य 8जवल शथांततथाम्य होÁ्यथासथाठी जथागवतक संGटनथा फथार महतवथा¸्यथा
असतथात.
१. त्वरय त्ववेचन
आंतररथाÕůी्य रथाजकथारणथारथा अË्यथास करतथानथा आंतररथाÕůी्य संGटनथांरथा अË्यथास करणे Eूपर
आवशक आहे. समकथालीन जथागवतक रथाजकथारणथात ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटनथांरी भूवमकथा फथार
महतवपूण्च Lथाली आहे. आंतररथाÕůी्य रथाजकथारणथा¸्यथा अनेक स°थावथादी þुĶीकोनथाने ्यथा
आंतररथाÕůी्य संGटनथांरथा जथागवतक स°ेतील वथाट फथार महतवथारथा आहे, हे वसĦ करून
दथाEवले आहे. त्यथामुळे ्यथा Gटकथामध्ये आंतररथाÕůी्य संGटनथांरथा आ््च, सवरूप, Ó्यथाĮी तसेर
अत्यंत महतवपूण्च अशी आंतररथाÕůी्य संGटनथा सं्युक्त रथाÕů संGटनथा ररनथा व कथा्य्च ्यथारथा
आQथावथा GेÁ्यथारथा प््यतन करÁ्यथात आलथा आहे.
१. अ््ष
आंतररथाÕůी्य संGटनथा हथा शÊद आंतररथाÕůी्य आवण संGटनथा दोन शÊदथांपथासून त्यथार Lथालथा
आहे. आंतररथाÕůी्य Ìहणजे रथाÕůथा-रथाÕůथा मVील आवण संGटनथा Ìहणजे कथाही समथान ध्ये्य
गथाठÁ्यथासथाठी संGटीत Lथालेलथा समूह हो्य. सवतंÞ्य आवण सथाव्चभोम रथाज्यथारथा असथा संGवटत
समूह कì त्यथारे सव्चसव कथाही वनVथा्चररत वन्यमथासह कथाही वनवĲत 8ĥेÔ्य प्थाĮ करÁ्यथासथाठी ही
सव्च रथाÕů आप- आपसथात सहकथा्यथा्चसथाठी त्यथार होतथात त्यथा संGटनेलथा आंतररथाÕůी्य संGटनथा
असे Ìहणतथात.
Óया´या
कथाही वववशĶ ध्ये्य ठेवून अनेक रथाÕůथारथा त्यथार Lथालेलथा संG Ìहणजे अंतररथाÕůी्य संGटनथा
हो्य. कथाही ववरथारवंतथानी केलेल्यथा Ó्यथा´्यथा-
चाÐस्ष लज्ष यां¸या मते-
“सथामथाÆ्य 8ĥेशथासथाठी संGवटत Lथालेल्यथा रथाज्यथा¸्यथा Cपरथाररक Ìहणजे आंतररथाÕůी्य
संGटनथा हो्य.” munotes.in

Page 3

आंतररथाÕůी्य संGटनथा
3 ईगलटन यां¸या मते-
“ववĵशथांती आवण कल्यथाण वpĦीसथाठी सवथातंÞ्य रथाज्यथा¸्यथा संGवटत Cपरथाररक समूह Ìहणजे
आंतररथाÕůी्य संGटनथा हो्य.”
१. सवłप
Eथालील मुदzद्था¸्यथा आVथारे आंतररथाÕůी्य संGटनेरे सवरूप सथांगतथा ्येईल.
. आंतररथाÕůी्य संGटनेरे सदस्य रथाÕů वकंवथा रथाज्य असतथात कोणतीही Ó्यक्तì सदस्य
असत नथाही.
. सव्च सदस्य रथाज्यथांनथा समथान दजथा्च आवण समथान अवVकथार असतथात.
. सदस्य रथाÕůथांकडून ्येणथाö्यथा मथागÁ्यथांवर वकंवथा समस्यथांवर ररथा्च Gडवून आणून वनण्च्य
Gेतले जथातथात.
४. सव्च सदस्य रथाज्य आंतररथाÕůी्य संGटने¸्यथा वन्यमथांशी आवण ततवथांशी बथांVील
असतथात. कथारण सव्च सदस्य रथाज्यथांनी तशथा करथारथांवर सĻथा केलेल्यथा असतथात.
. ववववV करथारथां¸्यथा आVथारे ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटने¸्यथा स्थापनथा Lथालेल्यथा असतथात.
. ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटनेरे सदस्यतव सवीकथारÁ्यथारे वकंवथा बथाहेर पडÁ्यथारे संपूण्च
सवथातंÞ्य रथाज्यथांनथा असते.
. ्यथा संGटनथांरे एक मु´्यथाल्य असते. आवण ्यथा मु´्यथाल्यथातून संGटनेरे कथा्य्च रथालत
असते.
८. कथा्य्च करÁ्यथारी वववशĶ वन्यमथावली असते. त्यथा आVथारे ्यथा संGटनथा कथा्य्च करत
असतथात.
९. वववशĶ ध्ये्य आवण 8वĥĶे सथाध्य करÁ्यथासथाठी ्यथा संGटनथा स्थापन Lथालेल्यथा असतथात.
०. सव्च सदस्य रथाज्य ्यथा संGटनथांनथा अवVमथाÆ्यतथा बहथाल करत असतथात.
१. ÓयाĮी
दोÆही जथागवतक महथा्युĦथानंतर आंतररथाÕůी्य शथांततथा आवण सुरक्षे¸्यथा ŀवĶकोनथातून
आंतररथाÕůी्य संGटनथानथा फथार महßव प्थाĮ Lथाले आहे. पवहल्यथा महथा्युĦथानंतर रथाÕů संG
नथावथारूपथालथा आली ९० सथाली वुűो ववलसन ्यथां¸्यथा ४ कलमी ्योजने¸्यथा मथाध्यमथातून
आंतररथाÕůी्य शथांततथा प्स्थावपत करÁ्यथासथाठी रथाÕůसंGथारी स्थापनथा करÁ्यथात आली परंतु
९९ ते ९४ ्यथा कथालथावVीमध्य े दुसरे महथा्युĦ Gडून आले. ्यथातून रथाÕůसंGथारे अप्यश
वदसून आले. पवहल्यथा महथा्युĦथानंतर नथाLीवथाद आवण फथाशीवथाद ्यथा दोन हòकूमशथाही
ववरथारसथारणी मुळे संपूण्च जगथालथा दुसö्यथा महथा्युĦथापथासून दूर रथाहतथा आले नथाही. दुसö्यथा munotes.in

Page 4

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
4 महथा्युĦथानंतर जगथालथा वतसö्यथा महथा्युĦथापथासून ्थांबवÁ्यथासथाठी आंतररथाÕůी्य शथांततथा आवण
सहकथा्य्च वथाQवणे आवÔ्यक होते. आंतररथाÕůी्य सव्च प्ĳ शथांततथा, सहकथा्य्च आवण
वथाटथाGथाटी¸्यथा मथाध्यमथातून सोडवले जथावेत त्यथासथाठी आंतररथाÕůी्य नेतpतवने प््यतन करून
सं्युक्त रथाÕů संGटनेरी स्थापनथा केली दुसö्यथा महथा्युĦथानंतर शीत्युĦथारी पररवस्ती होती.
परंतु ्यथा शीत्युĦथारे महथा्युĦत रूपथांतर हो9 शकले नथाही. हे एक सं्युक्त रथाÕůसंGथारे महßवपूण्च
्यश आहे असे Ìहणतथात ्येईल. आंतररथाÕůी्य सहकथा्यथा्चरे मुĥे, आंतररथाÕůी्य करथार, प्थादेवशक
संGटनथा, जथागवतक ववकथास कथा्य्चøम, जथागवतक प्यथा्चवरण कथा्य्चøम, सं्युक्त रथाÕů संGटनथा,
आंतररथाÕůी्य सुरक्षथा, हे आंतररथाÕůी्य संGटने¸्यथा Ó्यथाĮीरे भथाग आहेत.
१. आंतरराष्ट्ीय सहकाय्ष
आंतररथाÕůी्य समस्यथा ्यथा सहकथा्यथा्च¸्यथा मथाध्यमथातून सोडवल्यथा गेल्यथा पथावहजेत. ्यथा
समस्यथा सोडवÁ्यथात रथाÕůथा- रथाÕůथांमध्ये संGf्च Lथाल्यथास त्यथारे रूपथांतर ्युĦथामध्ये हो9
शकते त्यथामुळे आंतररथाÕůी्य संGटनथा ्यथा रथाÕů- रथाÕůथांमVील समस्यथा सहकथा्य्च आवण
वथाटथाGथाटी¸्यथा मथाध्यमथातून सोडवÁ्यथारे महßवपूण्च कथा्य्च करतथात. प्यथा्च्यथाने ्युĦथारे
संकट टथाळते.
२. आंतरराष्ट्ीय करार
ववववV आंतररथाÕůी्य करथारथा¸्यथा मथाध्यमथातून आंतररथाÕůी्य सतरथावरील समस्यथा
सोडवल्यथा जथातथात. हे करथार ववववV आंतररथाÕůी्य संGटने¸्यथा मथाध्यमथातून होत
असतथात. हे करथार ज्यथा सदस्य रथाÕůथांनी मथाÆ्य केल्यथा आहेत. त्यथा सव्च सदस्य रथाÕůथांनथा
्यथा करथारथातील सव्च अटी शतê मथाÆ्य करथाÓ्यथा लथागतथात. त्यथा आVथारे आंतररथाÕůी्य
समस्यथा सोडवल्यथा जथातथात.
8दथाहरण वनशस्त्रीकरण, शस्त्र वन्यंýण ,्यथासथारEे करथार.
. प्ादेत्िक संघटना
आंतररथाÕůी्य संGटनेरथा एक 8पGटक प्थादेवशक संGटनथा असतथात. ्यथा संGटनथा
जगथातील वववशĶ प्देशथारे प्वतवनवVतव करतथात त्यथा वववशĶ प्देशथातील सथामथावजक,
आव््चक, सथांसकpवतक समस्यथा वथाटथाGथाटी¸्यथा तसेर सहकथा्यथा्च¸्यथा मथाध्यमथातून
सोडवÁ्यथारथा प््यतन करत असतथात.
8दथा3 AAARC ,ASEAN ्यथासथार´्यथा संGटनथा प्थादेवशक संGटनथा Ìहणून BळEल्यथा
जथातथात
. जागत्तक त्वकास काय्षक्रम
जथागवतक सतरथावरील दथाररþz्य 8पथासमथार मथानवी हकक ्यथासथार´्यथा समस्यथा सं्युक्त
रथाÕů संGटने¸्यथा समÆव्यक UNDP ्यथा संस्े¸्यथा मथाध्यमथातून सोडवÁ्यथारथा प््यतन
केलथा जथातो. ्यथासथाठी UNDP ¸्यथा समÆव्यथातून सहस्त्रक ववकथास ध्ये्य आवण
अलीकडे शथाĵत ववकथास ध्ये्य ठरवÁ्यथात आले आहेत. munotes.in

Page 5

आंतररथाÕůी्य संGटनथा
5 . जागत्तक पया्षवरि काय्षक्रम
जथागवतक पथातळीवरील Cद्ोवगक øथांतीनंतर ्यथांवýकरणथामुळे 8तपथादन वनवम्चतीमध्ये
Lपथाटz्यथाने वथाQ Lथाली. ्यथा ्यथांवýकरणथामुळे प्यथा्चवरणथारथा öहथास फथार मोठz्यथा प्मथाणथावर
वथाQलथा आहे. ्यथा वथाQत्यथा प्दूfणथामुळे तथापमथान वथाQ, BLोन ्रथारथा क्ष्य अशथा अनेक
समस्यथा वनमथा्चण Lथाल्यथामुळे जथागवतक पथातळीवरील मनुÕ्य जीवनथालथा Vोकथा वनमथा्चण
Lथालथा आहे. मनुÕ्य जीवन आरोµ्यदथा्यी आवण सुरवक्षत रथाहÁ्यथासथाठी हथा प्यथा्चवरण öहथास
्थांबवÁ्यथासथाठी सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा UNEP कथा्य्चøमथांतग्चत जथागवतक पथातळीवर
ववववV करथार करÁ्यथात आले आहेत.
8दथा3 क्योटो प्ोटोकॉल ,मटेरर्यल प्ोटोकॉल
सारांि3
अशथाप्कथारे समकथालीन जगथामध्ये ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटनेरी Ó्यथाĮी फथार मोठz्यथा प्मथाणथात
वथाQली आहे. ववववV आंतररथाÕůी्य समस्यथांमुळे जथागवतक सतरथावर अनेक क्षेýथांमVील समस्यथा
सोडवÁ्यथासथाठी ववववV संGटने¸्यथा मथाध्यमथातून ववववV करथार करणे. आवण त्यथारी
अंमलबजथावणी करून GेÁ्यथारे कथा्य्च ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटनेरे आहे.
१. आंतरराष्ट्ीय संघटनाचा उदय
ववसथाÓ्यथा शतकथामध्ये रथाÕůसंG आवण सं्युक्त रथाÕů संGटनथा स्थापन Lथाल्यथा असल्यथा तरी ्यथा
आंतररथाÕůी्य संGटनेरथा 8द्य अठरथाÓ्यथा शतकथा¸्यथा अगोदर पथासून असल्यथारथा वदसून ्येतो.
आठÓ्यथा शतकथात अनेक ्युरोवप्यन ववरथारवंतथांनी वेगवेगÑ्यथा सवरूपथा¸्यथा जथागवतक संGटनथा
ववf्यी आपले ववरथार मथांडले होते. सवतंý रथाÕů रथाज्यथांनी आपल्यथा सथाव्चभyमतवथालथा कथाही
प्मथाणथात म्यथा्चदथा Gथालून ्यथा जथागवतक संGटनथांनथा आVीस°था बहथाल केली आहे. वेसट फेवल्यथा
करथारथानंतर जथागवतक पथातळीवर ववववV पररfदथा¸्यथा मथाध्यमथातून आंतररथाÕůी्य समस्यथा
सोडवÁ्यथालथा सुŁवथात Lथाली. ८४ मध्ये āूसेलस पररfदे¸्यथा मथाध्यमथातून ्युĦथारी कथाही
वन्यमथावली त्यथार करÁ्यथात आली. ९०९ मVील हेग ्ये्ील ्युरोपी्य रथाÕůथांनी भरवलेल्यथा
्यथा पररfदथा ्यथा संGटने¸्यथा वनवम्चतीरी अवतश्य गवतशीलतथा प्थाĮ Lथाली. ववसथाÓ्यथा शतकथातील
दोन महथा्युĦथा¸्यथा संकटथामुळे स्थापन Lथालेली रथाÕůसंG आवण सं्युक्त रथाÕů संGटनथा आवण
त्यथानंतर आंतररथाÕůी्य रथाजकथारण ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटनथान भोवती वफरतथानथा वदसते.
अनेक स°थावथादी ŀवĶकोनथा रे पुरसकत¥ ववरथारवंतथानी ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटनथांनथा अवVक
महßव प्थाĮ करून वदले आहे. अलीकड¸्यथा कथाळथात आंतररथाÕůी्य संGटनथा ILO, WHO,
IMF, WTO, UNDP, UNEP, FAO तसेर मोठz्यथा प्मथाणथावर प्थादेवशक संGटनथा देEील
स्थापन Lथाल्यथा आहेत. त्यथामध्ये SAARC, ASEAN, ्यथासथार´्यथा संGटनथा आहेत.
महÂव3
समकथालीन जगथामध्ये ववववV रथाÕůथाप्मथाणेर ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटन¤नथा देEील महßव प्थाĮ
Lथालेले आहे. अनेक स°थावथादी ŀवĶकोनथारे पुरसकत¥ ववरथारवंत ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटन¤नथा
फथार महßव देतथात. जथागवतक स°ेमध्ये ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटनेरी देEील फथार महßवथारी
भूवमकथा आहे. असे हे ववरथारवंत अVोरेवEत करतथात. munotes.in

Page 6

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
6 १. आंतरराष्ट्ीय िांतता
आंतररथाÕůी्य शथांततथा प्स्थावपत करÁ्यथामध्ये ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटनेरी भूवमकथा फथार
महßवथारे आहे. पवहल्यथा महथा्युĦथानंतर रथाÕůसंG तर दुसö्यथा महथा्युĦथानंतर स्युक्त रथाÕů
संGटनथा UNO सथार´्यथा संGटनेने आंतररथाÕůी्य शथांततथा प्स्थावपत करÁ्यथा¸्यथा ŀĶीने
अनेक महßवपूण्च वनण्च्य Gेतले आहेत. संपूण्च जगथालथा वतसö्यथा महथा्युĦथापथासून दूर
ठेवÁ्यथात UNO लथा फथार मोठे ्यश आले आहे. ज्यथा रथाÕů मध्ये अशथांततथा वनमथा्चण Lथाली
आहे अशथा रथाÕůथांमध्ये स्युक्त रथाÕů संGटनेने शथांती सेनथा पथाठ9न शथांतथात प्स्थावपत
करÁ्यथारे कथा्य्च केले आहे. आज प्य«त अशथा ४ शथांती सेने¸्य मोवहमथा स्युक्त रथाÕů
संGटने¸्यथा मथाध्यमथातून रथाबवÁ्यथात आल्यथा आहेत. त्यथामुळे आंतररथाÕůी्य शथांततथा
प्स्थावपत करणे ही आंतररथाÕůी्य संGटनेरी फथार महतवपूण्च भूवमकथा आहे .
२. जागत्तक सहकाय्ष वाढविे
जथागवतक सहकथा्य्च वथाQवÁ्यथात आंतररथाÕůी्य संGटनेरे फथार महßवपूण्च भूवमकथा
असल्यथारे गेल्यथा कथाही दशकथातील ्यथा संGटने¸्यथा वथाटरथालीतून वदसून ्येते. आवण
जथागवतक प्ĳ हे ्यथा संGटने¸्यथा मथाध्यमथातून सहकथा्य्च आवण वथाटथाGथाटी¸्यथा मथाध्यमथातून
सोडवÁ्यथात आले आहे. रथाÕů-रथाÕůथा मVील सहकथा्य्च वथाQवÁ्यथासथाठी मध्येस्ीरे कथा्य्च
्यथा संGटनथांनी केले आहे. त्यथामुळे आंतररथाÕůी्य संGटनथांनी जथागवतक सहकथा्य्च फथार
मोठी भर Gेतली आहे
. जागत्तक सुरक्षेत वाढ
आंतररथाÕůी्य संGटनथा मुळे पथारंपथाररक सुरक्षथा त्यथारबरोबर अपथारंपथाररक सुरक्षथा ही
ज्यथामध्ये रथाज्यथांरी सुरक्षथा (पथारंपथाररक सुरक्षथा), मथानवी सुरक्षथा, दथाररþz्य, 8पथासमथार,
मथानवी हककथासथार´्यथा (अपथारंपथाररक सुरक्षथा) सुरक्षथा मध्ये ्यथा आंतररथाÕůी्य
संGटनथामुळे वथाQ Lथाली आहे. त्यथामुळे जथागवतक सुरक्षे¸्यथा ŀĶीने ्यथा संGटनेरे महßव
अनÆव्य सथाVथारण Lथाले आहे.
. बालक आत्ि मत्हला सित्क्तकरि
बथालक आवण मवहलथा ्यथार बरोबर अपंग, अलपसं´्यथाक, वनवथा्चवसत ्यथासथार´्यथा दुब्चल
Gटकथांनथा सशक्त करÁ्यथारे महßवपूण्च कथा्य्च ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटने¸्यथा मथाध्यमथातून
करÁ्यथात आले आहे. बथालकथारे कुपोfण, मवहलथा प्सतुती, मवहलथा वरील अत्यथारथार
्यथासथार´्यथा समस्यथा सोडवÁ्यथात ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटनेरी भूवमकथा अत्यंत महßवपूण्च
अशी आहे.
. आंतरराष्ट्ीय समसया सोडविे
आंतररथाÕůी्य संGटनथा जथागवतक पथातळीवरील दहशतवथाद, प्यथा्चवरण öहथास, वनवथा्चवसत
Ó्यक्तì¸्यथा समस्यथा अशथा अनेक जथागवतक समस्यथा सोडवÁ्यथारे महßवपूण्च कथा्य्च
करतथात. त्यथामुळे ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटन¤नथा फथार महßव प्थाĮ Lथाले आहे. munotes.in

Page 7

आंतररथाÕůी्य संGटनथा
7 सारांि
आंतररथाÕůी्य सतरथावरील दहशतवथाद, प्यथा्चवरण तसेर वनवथा्चवसत Ó्यक्तì¸्यथा समस्यथा
सोडवÁ्यथासथाठी मथानवी हककथा¸्यथा संरक्षनथा सथाठी, जथागवतक शथांततथा प्स्थावपत करÁ्यथासथाठी,
आंतररथाÕůी्य प्ĳ सहकथा्य्च आवण वथाटथाGथाटी¸्यथा मथाध्यमथातून सोडवणे तसेर दुब्चल Gटकथा¸्यथा
समस्यथा ज्यथामध्ये बथालके, मवहलथा, अपंग, अलपसं´्यथाक, 8पथासमथार, बथालमpत्यू, कुपोfण अशथा
समस्यथा सोडवÁ्यथा¸्यथा ŀĶीने अलीकड¸्यथा कथाळथात ्यथा आंतररथाÕůी्य संGटन¤नथा फथार महßव
प्थाĮ Lथाले आहे.
आपली प्गती तपासा
. आंतररथाÕůी्य संGटनथांरी Ó्यथाĮी सपĶ करथा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. आंतररथाÕůी्य संGटनेरे महßव वलहथा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. आंतररथाÕůी्य संGटनेरे सवरूप वलहथा
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
________________________________________________ __________
१. संयुक्त राष्ट् संघटना UNO (United Nations Organization)
४ ऑकटोबर ९४ रोजी सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा स्थापणे वेळी सं्युक्त रथाÕů संGटनेरी
सदस्य सं´्यथा एवQी होती. ०सथाली ्यथा संGटनेरी सदस्य सं´्यथा ९ सदस्य
प्य«त एवQी वथाQली आहे. तसेर कथाही रथाÕůथांनथा वनरक्षक सदस्यथां¸्यथा दजथा्च देÁ्यथात आलथा आहे.
अलीकडे तेवथान रथाÕů UNO (United Nations Organization) ¸्यथा सदस्यतवथासथाठी
प््यतनशील आहे. ज्यथालथा रीनरथा ववरोV आहे. अलीकडे जवळपथास जगथातील सव्च रथाÕů ही
UNO री सदस्य Lथाली आहेत. जथागवतक सतरथावर सव्च रथाÕůथांनथा UNO रे सदस्यतव
वमळथाल्यथास आपण सव्च सथाव्चभोम रथाÕů आहोत अशी भथावनथा रथाÕůथांमध्ये वनमथा्चण Lथाली आहे.
सं्युक्त रथाÕů संGटनेरे सदस्यतव वमळवÁ्यथासथाठी तसथा अज्च संबंवVत रथाÕůथांनी UNO ¸्यथा
महथासवरवथाकड े करणे आवÔ्यक असते. त्यथानंतर UNO ¸्यथा सुरक्षथा पररfदेतील
सदस्यथांपैकì वकमथान ९ सदस्यथांनी मथाÆ्यतथा देणे आवÔ्यक असते. त्यथानंतर आमसभेतील
एकूण सदस्य सं´्ये¸्यथा दोन तpती्यथांश बहòमत वमळथाल्यथानंतर UNO कडून एक पý कथाQले
जथाते. त्यथामध्ये केÓहथापथासून तो देश UNO रथा सदस्य असेल ती तथारीE नमूद करÁ्यथात ्येते. munotes.in

Page 8

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
8 संयुक्त राष्ट् संघटनेची उत्ĥष्े
) जथागवतक सतरथावर शथांततथा प्स्थावपत करणे.
) जथागवतक सतरथावरील सव्च रथाÕůथांरे संरक्षण करणे.
) रथाÕůथा- रथाÕůथांमVील संGfथा्चमध्ये मध्यवस्ती करून ते संGf्च शथांतते¸्यथा मथाध्यमथातून
सोडवणे.
४) जथागवतक सतरथावर मथानव अवVकथारथारे संरक्षण करणे.
संयुक्त राष्ट् संघटनेची काय्ष
) मथानव अवVकथारथारे रक्षण करणे.
) जथागवतक सतरथावर प्यथा्चवरणथारे संरक्षण करणे.
) आंतररथाÕůी्य संGf्च शथांततथा आवण सहकथा्यथा्च¸्यथा तसेर वथाटथाGथाटी¸्यथा मथाध्यमथातून
सोडवणे.
४) जथागवतक ववकथासथासथाठी प््यतन करणे.
) जथागवतक दुब्चल Gटकथारे सबलीकरण करणे.
) मवहलथा व बथालकथां¸्यथा आरोµ्यथारी कथाळजी Gेणे.
) दथाररþz्य व 8पथासमथारथा¸्यथा समस्यथा सोडवÁ्यथारथा प््यतन करणे.
८) शथांती सेने¸्यथा मथाध्यमथातून आंतररथाÕůी्य पेर सोडवणे.
९) सदस्य रथाÕůथा¸्यथा सथाव्चभyमतवथारे संरक्षण करणे.
०) आंतररथाÕůी्य कथा्यद्थारे संरक्षण करणे.
) शथाĵत ववकथास सथाध्य करणे.
संयुक्त राष्ट् संघटनेची रचना
सं्युक्त रथाÕů संGटनेरे कथा्य्च एकूण सहथा संस्थां¸्यथा मथाध्यमथातून रथालवले जथाते त्यथांनथा सं्युक्त
रथाÕů संGटनेरी अंगे संबोVले जथाते. ही सहथा अंगे UNO री 8वĥĶे सथाध्य करÁ्यथारथा प््यतन
करतथात.
१) आमस\ा (General Assembly )
आमसभथा ही सं्युक्त रथाÕů संGटनेरे कथा्यदेमंडळ Ìहणून BळEली जथाते. ्यथामध्ये सव्च
सदस्य रथाÕů आपली जथासतीत जथासत पथार प्वतवनVी पथाठवू शकतथात. प्त्येक
रथाÕůथासथाठी एक मत असते. कोणतथाही महßवथारथा वनण्च्य ?कून सदस्य सं´्ये¸्यथा दोन
तpती्यथांश (/) बहòमतथाने Gेतलथा जथातो. 8दथा. एEथाद्था रथाÕůथास UNO रे सदस्यतव
बहथाल करथाव्यथारे असल्यथास आमसभे¸्यथा ?कून सदस्य संEे¸्यथा दोन तpती्यथांश (/)
बहòमत असणे आवÔ्यक असते. तेÓहथार त्यथा संबंवVत रथाÕůथालथा सं्युक्त रथाÕů संGटनेरे
सदस्यतव वमळत असते. अशथा प्कथारे महßवथा¸्यथा वनण्च्यथांनथा आमसभेरी मथाÆ्यतथा munotes.in

Page 9

आंतररथाÕůी्य संGटनथा
9 आवÔ्यक असल्यथाकथारणथान े आमसभथा ही UNO रे महतवपूण्च अंग Ìहणून BळEली
जथाते. UNO रे सव्च सदस्य रथाÕů हे आमसभेरे सदस्य असतथात.
काय्ष :-
) सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा अंदथाजपýकथालथा मथाÆ्यतथा देणे.
) आंतररथाÕůी्य महßवथा¸्यथा प्ĳथावर ररथा्च करणे.
) नवीन रथाÕůस सदस्यतव देणे.
४) महथासवरवथारी वनवड करणे.
) सुरक्षथा पररfदे¸्यथा अस्था्यी सदस्यथांरी वनवड करणे.
) आव््चक आवण सथामथावजक पररfदे¸्यथा सदस्यथांरी वनवड करणे.
२) सुरक्षा पåररद :-
सुरक्षथा पररfदेलथा सं्युक्त रथाÕů संGटनेरे कथा्य्चकथारी मंडळ Ìहणून BळEले जथाते. सुरक्षथा
पररfदेरी एकूण सदस्य सं´्यथा एवQी आहे. त्यथापैकì पथार सदस्य हे स्था्यी सदस्य
आहेत. त्यथापैकì अमेररकथा, रवश्यथा, 6ंµलंड, ĀथाÆस आवण रीन ही स्था्यी सदस्य
आहेत. तर दहथा सदस्य हे अस्था्यी सदस्य असतथात. अस्था्यी सदस्यथांरथा कथा्य्चकथाळ
दोन वfथा्चरथा असतो. जथागवतक सतरथावर शथांततथा आवण सुरक्षतथा प्स्थावपत करÁ्यथासथाठी
सुरक्षथा पररfदेरे महßव अनÆ्य सथाVथारण आहे. कथा्यम (स्था्यी) सदस्यथांनथा Óहेटो पथावर
(नकथारथावVकथार) देÁ्यथात आलथा आहे. ्यथा पथार स्था्यी सदzस्यथापेकì कोणत्यथाही एकथा
सदस्यथाने हथा Óहेटो पथावर (नकथारथावVकथार) वथापरल्यथास तो प्सतथाव मंजूर होत नथाही.
मथागील ० वfथा्च¸्यथा 6वतहथासथात ्यथा नकथारथावVकथारथारथा वथापर सव्चर कथा्यम सदस्यथांनी
रथाजकì्य हेतूने वथापरलथा आहे. त्यथामुळे सुरक्षथा पररfदे¸्यथा सदस्य सं´्येत वथाQ करथावी
अशी मथागणी आंतररथाÕůी्य पथातळीवरून केली जथात आहे. भथारत, जम्चनी, जपथान आवण
āथाLील ्यथा रथाÕůथांनी UNO ¸्यथा सुरक्षथा पररfदेरे कथा्यम स्था्यी सदस्यतव
वमळÁ्यथासथाठी जी४ (G४) हथा गट स्थापन केलथा आहे. ्यथामुळे सुरक्षथा पररfदेरे महßव
UNO मध्ये फथार महßवपूण्च Lथाल्यथारे वदसून ्येते.
काय्ष :-
) आंतररथाÕůी्य शथांततथा आवण सुरवक्षततथा प्स्थावपत करणे. हे सुरक्षथा पररfदेरे
मु´्य कथा्य्च आहे.
) आमसभेलथा महथासवरवथा¸्यथा नथावथारी सुरक्षथा करणे
) एEथाद्था रथाÕůथालथा सदस्यतव देणे वकंवथा कथाQून GेÁ्यथारी वशफथारस आमसभेलथा
करणे.
४) आंतररथाÕůी्य Æ्यथा्यथाल्यथातील Æ्यथा्यथाVीशथा¸्यथा वनवडीसथाठी आमसभेत
सहभथागी होणे.
) एEथाद्था रथाÕůथांमVील शथांततथा प्ĳ ववf्यी शोV Gेणे munotes.in

Page 10

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
10 ) आत्््षक आत्ि सामात्जक पåररद :-
सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा सनदे नुसथार ९४ सथाली ्यथा पररfदेरी स्थापनथा करÁ्यथात
आली. सध्यथा ्यथा पररfदेरी ४ रथाÕů सदस्य आहेत. सदस्यथारथा कथा्य्चकथाळ तीन वfथा्चरथा
असतो. दर तीन वfथा«नी एक तpती्यथांश (/) सदस्य वनवp° होतथात व तेवQेर नÓ्यथाने
वन्युक्त केले जथातथात. सदस्यथारी वनवड आमसभे¸्यथा मथाध्यमथातून केली जथाते. आव््चक
आवण सथामथावजक पररfदेरे मु´्य ध्ये्य मथानवी हकक आवण सवथातंÞ्य प्स्थावपत करणे
हे आहे. तसेर आंतररथाÕůी्य पथातळीवरील आव््चक, सथामथावजक, आरोµ्य, सथांसकpवतक
आवण शैक्षवणक प्ĳ सोडवणे हे प्मुE कथा्य्च आहे.
काय्ष :-
) आंतररथाÕůी्य सतरथावर आव््चक, सथामथावजक, सथांसकpवतक आवण शैक्षवणक
प्ĳथाववf्यी पररfद भरवणे.
) सथामथावजक, सथांसकpवतक, आरोµ्य प्ĳथाववf्यी अË्यथास करून त्यथांरथा अहवथाल
UNO लथा सथादर करणे.
) आव््चक, सथामथावजक, आरोµ्य ्यथा प्ĳथा सोडवणे ववf्यथारी वशफथारसी
आमसभेलथा करणे.
४) वरील सव्च प्ĳ सोडवÁ्यथासथाठी समÆव्यक संस्था Ìहणून कथा्य्च करणे.
) आंतरराष्ट्ीय नयायालय :-
आंतररथाÕůी्य Æ्यथा्यथाल्य हे UNO रे आंतररथाÕůी्य Æ्यथा्य प्स्थावपत करÁ्यथा¸्यथा ŀĶीने
अत्यंत महßवथारे अंग आहे. सं्युक्त रथाÕů संGटनेरे सव्च सदस्य हे आंतररथाÕůी्य
Æ्यथा्यथाल्यथारी सदस्य रथाÕů असतथात. आंतररथाÕůी्य Æ्यथा्यथाल्यथा¸्यथा स्थापनेरथा मसुदथा
स¤नĀथावÆससको पररfदेत त्यथार करÁ्यथात आलथा होतथा. आंतररथाÕůी्य Æ्यथा्यथाल्यथारे
मु´्यथाल्य नेदरल1ड देशथातील हेग ्यथा शहरथात आहे. ्यथा Æ्यथा्यथाल्यथात एकूण
Æ्यथा्यथाVीश असतथात. त्यथांरी वनवड न9 वfथा«सथाठी आमसभे¸्यथा मथाध्यमथातून केली
जथाते. सव्च Æ्यथा्यथाVीश बहòमतथाने वनण्च्य Gेतथात. दोन सथाव्चभyम रथाÕů मVील संGfथा्च¸्यथा
मुदzद्थावर वनण्च्य देणे. तसेर आमसभथा आवण सुरक्षथा पररfदेलथा Æ्यथा्य ववf्यक सललथा
देÁ्यथारे कथा्य्च आंतररथाÕůी्य Æ्यथा्यथाल्यथारे असते.
) सत्चवालय :-
सवरवथाल्य हे सं्युक्त रथाÕů संGटनेरे प्शथासकì्य अंग आहे. ्यथा प्शथासकì्य संस्ेरे
प्मुE Ìहणून महथासवरव कथा्य्च करत असतथात. महथासवरवथारी वनवड आमसभथा सुरक्षथा
पररfदे¸्यथा सलल्यथानुसथार पथार वfथा्चसथाठी करते. महथासवरव पुनर वनवडीसथाठी पथाý
असतथात. सं्युक्त रथाÕů संGटनेरे सवरवथाल्य अमेररकेतील Æ्यू्यॉक्च ्ये्े स्थापन
करÁ्यथात आले आहे. महथासवरव UNO ¸्यथा सव्च संस्थांमध्ये समÆव्य सथाVÁ्यथारे
कथा्य्च करत असतथात. ते सवरवथाल्यथारे प्मुE असतथात. कथा्यथा्चल्यीन कथामकथाजथासथाठी
त्यथां¸्यथा मदतीसथाठी आठ सवरव असतथात. सं्युक्त रथाÕů संGटनेरथा प्सतथाव आवण
अहवथाल त्यथार करÁ्यथासथाठी प्मुE मथाग्चदश्चक Ìहणून महथासवरव कथाम करते. munotes.in

Page 11

आंतररथाÕůी्य संGटनथा
11 काय्ष :-
) सवरवथाल्यथारथा कम्चरथारी वग्च वनवडणे.
) आमसभेलथा वथावf्चक अहवथाल सथादर करणे.
) सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा सव्च अंग (संस्थारे) सवरव Ìहणून कथा्य्च करणे.
४) आंतररथाÕůी्य शथांततथा आवण सहकथा्यथा्चसथाठी एEथाद्था प्ĳथाकडे सुरक्षथा पररfदेरे
लक्ष आकवf्चत करणे.
) त्वĵसत पåररद :-
ववĵसत पररfदेरी स्थापनथा जगथातील कथाही ववशेf भyगोवलक क्षेýथा¸्यथा ववकथासथासथाठी
करÁ्यथात आली होती. दुसö्यथा महथा्युĦथानंतर स्युक्त रथाÕů संGटनेकडे कथाही
अववकवसत प्देशथातील मथानवी ववकथासथासथाठी हे प्देश सवÈनथात आले होते. ्यथा
प्देशथामVील मथानवी ववकथासथा¸्यथा ŀĶीने एक ववĵसत पररfद स्थापन करÁ्यथात आली
होती. त्यथा भोगोवलक प्देशथातील लोक ्यथा पररfदेवर सदस्य असत. ्यथा पररfदेकडे
आशी अकरथा ववĵसत प्देश सोपवÁ्यथात आले होते. सध्यथा ्यथा प्देशथारथा ववकथास हो9न
ती सथाव्चभyम रथाÕů वनमथा्चण Lथाली आहेत. त्यथामुळे ९९४ सथाली ही ववĵसत पररfद
ववसवज्चत करÁ्यथात आली आहे.
सारांि :-
अशथा प्कथारे सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा अंगथानी (संस्थांनी) मथागील ० वfथा«मध्ये जथागवतक
शथांततथा आवण संरक्षणथा¸्यथा ŀĶीने अत्यंत महßवपूण्च असे कथा्य्च केले आहे. सध्यथा ववĵसत
पररfद हे सं्युक्त रथाÕů संGटनेरे अंग नथाही. त्यथामुळे सध्यथा आमसभथा, सुरक्षथा पररfदथा, आव््चक
आवण सथामथावजक पररfद, आंतररथाÕůी्य Æ्यथा्यथाल्य, सवरवथाल्य ही पथार अंगे कथा्य्चरत आहेत.
सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा ० वfथा्च¸्यथा 6वतहथासथात शथांततथा आवण सुरक्षे¸्यथा मथाध्यमथातून जगथालथा
वतसö्यथा महथा्युĦथापथासून दूर ठेवÁ्यथात ्यश आले आहे.
आपली प्गती तपासा
. आमसेभीरी कथा्य्च व ररनथा सपĶ करथा.
__________________________________________________________
___________________ _______________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. सं्युक्त रथाÕů संGटनेरे कथा्य्च सपĶ करथा.
______________________________________________________ ____
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. आंतररथाÕůी्य Æ्यथा्यथाल्यथारे कथा्य्च व ररनथा सपĶ करथा. munotes.in

Page 12

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
12 _______________________ ___________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
अत्Vक वाचÁयासाठी उपयुक्त संद\्ष úं् सूची
) आंतररथाÕůी्य संबंV - अŁणथा प¤डसे, 8°रथा सहस्त्रबुĦे.
) समकथालीन जथागवतक रथाजकथारण – डॉ. शेलेÆþ देवळथाणकर.
) आंतररथाÕůी्य संबंV – वप्यु Gोf.
४) आंतररथाÕůी्य संबंVथारे वसĦथांत- डॉ. प्शथांत अमpतकर
7777777
munotes.in

Page 13

13
संयुक्त राष्ट् आत्ि सुरक्षा समसया
घटक रचना
. 8वĥĶे
. प्थासतथाववक
. ववf्य वववेरन
.. वववथादथांरे पrवसवफक सेटलम¤ट
.. पrवसवफक वववथादथां¸्यथा वनरथाकरणथाबथाबत सुरक्षथा पररfदेरथा वनण्च्य
.. ्यूएन ऑपरेशनल कमथांड अंतग्चत सैÆ्यथारी कथा्य¥
.४ अणु तंý²थानथारे वन्यमन आवण वन्यंýण
२.१ उत्ĥष्े
" सं्युक्त रथाÕů आवण सुरक्षथा समस्यथा" ्यथा Gटकथा¸्यथा अË्यथासथानंतर आपल्यथालथा पुQील बथाबी
समजून GेÁ्यथास मदत होईल.
. सं्युक्त रथाÕůथा¸्यथा मथाध्यमथातून जगथात शथांततथा आवण सुरक्षथा प्स्थावपत करÁ्यथासथाठी
वनमथा्चण केलेल्यथा ववववV ्यंýणेरे सवरूप समजून सथांगतथा ्येईल.
. अणु तंý²थानथारे वन्यमन आवण वन्यंýणथारे सवरूप समजथावून सथांगतथा ्येईल.
. आंतररथाÕůी्य अणु9जथा्च आ्योगथा¸्यथा भूवमकथा सथांगतथा ्येतील.
२.२ प्ासतात्वक:
पवहल्यथा आवण दुसö ्यथा महथा्युĦथारथा (९४-९८ आवण ९९-९४) अË्यथास
केल्यथावशवथा्य आंतररथाÕůी्य संबंVथांरथा अË्यथास अपुरथा आहे. (९४-९८ आवण ९९-
९४) ्यथा ्युĦथांमुळे केवळ हजथारो लोकथांरथा मpत्यू Lथालथा नथाही तर मथानवी जीवनथारथा प्त्येक
पैलू बदललथा, ्यथा ्युĦथांनी जथागवतक Vोरणकत्यथा«नथा ववरथार करÁ्यथास भथाग पथाडले. पवहल्यथा
महथा्युĦथा¸्यथा समथाĮीनंतर लगेरर ९० मध्ये लीग ऑफ नेशÆसरी स्थापनथा Lथाली, परंतु
ही संGटनथा दुसö्यथा महथा्युĦथालथा रोEÁ्यथात अप्यशी ठरली आवण लीग ऑफ नेशÆसरी
ववĵथासथाह्चतथा Vोक्यथात आली. शेवटी ९४ मध्ये लीग ऑफ नेशÆस कोसळली कथारण
्यूएसएसह प्मुE शक्तì त्यथात सथामील होÁ्यथास नथाEूf होत्यथा. दुसö्यथा महथा्युĦथाने सन ९४
मध्ये जपथान¸्यथा वहरोवशमथा आवण नथागथासथाकìवर अणुबॉÌबरथा वथापर करून पुÆहथा आप°ी
BQवली, अणु्युगथात शथांततेरी गरज BळEून ० देशथांरे प्वतवनVी सrन ्ये्ील
आंतररथाÕůी्य संGटने¸्यथा पररfदेत एवप्ल ते जून ९४ प्य«त जमले होते. तसेर
सं्युक्त रथाÕů रथाट्चर त्यथार करÁ्यथात त्यथांनी महßवपूण्च भूवमकथा बजथावली. ्यथा सनदेने सथामथाÆ्यत3
सं्युक्त रथाÕů Ìहणून BळEल्यथा जथाणथाö ्यथा नवीन आंतररथाÕůी्य संGटनेलथा जÆम वदलथा ज्यथारथा munotes.in

Page 14

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
14 मु´्य 8ĥेश भूतकथाळथातील नवीन ्युĦथांनथा प्वतबंवVत करणे हथा होतथा. रीन, ĀथाÆस, सोवÓहएत
्युवन्यन, ्युनथा्यटेड वकंगडम, ्युनथा्यटेड सटेटzस आवण बहòसं´्य सवथाक्षरीदथारथांनी सनद मंजूर
केल्यथानंतर सं्युक्त रथाÕůथारी अवVकpतपणे ४ ऑकटोबर ९४ रोजी सुŁवथात Lथाली. ही
एकमेव आंतररथाÕůी्य संस्था आहे जी गेल्यथा वfथा«पथासून ्यशसवीपणे कथा्य्चरत आहे. ्यूएनरे
मु´्य लक्ष शथांततथा, सुरक्षथा ्यथावर रथावहले आवण आंतररथाÕůी्य वववथादथांरे सyहथाद्चपूण्च वनरथाकरण
करÁ्यथासथाठी, ्यूएन ने अवतररक्त कथाम सुरू केले आहे ज्यथारी मूलत3 ्यूएन रथाट्चरमध्ये कलपनथा
नथाही. आपल्यथा सवथा«सथाठी एक रथांगले आवण अवVक शथाĵत भववÕ्य सथाध्य करÁ्यथासथाठी त्यथाने
०० सथाठी शथाĵत ववकथासथारी 8वĥĶे वनवĲत केली आहेत. ्यूएन नवीन ्युĦथा¸्यथा शक्यतेशी
वततकेर वरंवतत आहे त्यथामुळे "्युĦथा¸्यथा अररĶथापथासून पुQील वपQz्यथांनथा वथारवÁ्यथासथाठी" हे
रथाट्चर¸्यथा प्सतथावनेतील पवहले शÊद आहेत आवण हे शÊद सं्युक्त रथाÕůथां¸्यथा वनवम्चतीसथाठी
मु´्य प्ेरणथा होते. अनेक प्संगी ्यूएन ने वववथादथांनथा ्युĦथात वथाQ होÁ्यथापथासून रोEÁ्यथासथाठी
वकंवथा सशस्त्र संGfथा्च¸्यथा 8þेकथानंतर शथांततथा पुनस«रव्यत करÁ्यथात मदत करÁ्यथासथाठी आवण
्युĦथातून 8द्यथास आलेल्यथा समथाजथांमध्ये वररस्था्यी शथांततथा प्स्थावपत करÁ्यथासथाठी आवथाहन
केले. ्यूएन ने ्यथा जबथाबदथाö्यथा ववववV महßवपूण्च ऑपरेशÆस तसेर कथा्यदे आवण वन्यमथांĬथारे
पथार पथाडल्यथा. जथागवतक शथांततथा रथाEÁ्यथासथाठी ्यूएन रे पवहले महतवथारे अंग सुरक्षथा पररfद
(्यूएनSC) Ìहणून BळEले जथाते, ्यूएन रथाट्चर सपेवसवफकेशÆस आंतररथाÕůी्य शथांततथा आवण
सुरक्षथा रथाEणे ही सुरक्षथा पररfदेरी प्था्वमक जबथाबदथारी आहे. त्थावप, शथांततथा रथाEÁ्यथारे कथा्य्च
कोठे आवण केÓहथा केले जथावे हे सुरक्षथा पररfदेवर अवलंबून आहे. संGf्चúसत प्देशथात शथांततथा
मोवहमथा पथाठवणे ही सुरक्षथा पररfदेरी प्था्वमक जबथाबदथारी आहे. ्यथावशवथा्य, सुरक्षथा पररfद
सं्युक्त रथाÕůथां¸्यथा शथांततथा ऑपरेशÆस¸्यथा कथा्यथा्चवर सतत लक्ष ठेवते. ज्यथामध्ये महथासवरवथां¸्यथा
वन्यतकथावलक अहवथालथांĬथारे आवण वववशĶ ऑपरेशÆस¸्यथा कथामथावर ररथा्च करÁ्यथासथाठी समवप्चत
सुरक्षथा पररfद सýे आ्योवजत करणे समथाववĶ आहे. वमशन¸्यथा आदेशथालथा ्योµ्य वथाटेल Ìहणून
मतदथान करÁ्यथारथा, वथाQवÁ्यथारथा, सुVथारणथा करÁ्यथारथा वकंवथा समथाĮ करÁ्यथारथा अवVकथार आहे.
२. त्वरय त्ववेचन:
रथाट्चर¸्यथा अनु¸Jेद नुसथार ्यूएन रे सव्च सदस्य सुरक्षथा पररfदेरे वनण्च्य सवीकथारÁ्यथास
आवण अंमलथात आणÁ्यथास सहमत आहेत. केवळ सुरक्षथा पररfदेलथा वनण्च्य GेÁ्यथारथा अवVकथार
आहे. ज्यथारी अंमलबजथावणी सव्च सदस्य रथाÕůे करÁ्यथास बथांVील आहेत. हे सथाध्य
करÁ्यथासथाठी ्यूएन सनद शथांततथा, वस्रतथा आवण सुरवक्षततथा प्स्थावपत करÁ्यथासथाठी ववववV
मथाग्च वनवद्चĶ करते, हे सथाध्य करÁ्यथासथाठी शथांततथा रथाEÁ्यथासथाठी, सुरवक्षततेलथा प्ोतसथाहन
देÁ्यथासथाठी आवण नवीन ्युĦ रोEÁ्यथासथाठी ्यूएन अवसततवथात आहे. ्यूएन रथाट्चरमVील
आंतररथाÕůी्य वववथादथांरे पrवसवफक सेटलम¤ट Ìहणून BळEले जथाते. पक्षथांमVील मतभेदथांमुळे
वववथाद 8ĩवतथात, हे मतभेद वसतुवस्ती, नकथार, दथावे आवण प्वतदथावे वकंवथा 6तरथांĬथारे नकथार
्यथामVून 8ĩवतथात. जेÓहथा जेÓहथा असे मतभेद जगथा¸्यथा ववववV भथागथांतील सरकथार,
संस्था,Eथाजगी Ó्यक्तì ्यथांरथा समथावेश होतो तेÓहथा आंतररथाÕůी्य वववथाद अवसततवथात असल्यथारे
Ìहटले जथाते. पुQे वववथाद वववशĶ असणे आवÔ्यक आहे; ्यथारथा अ््च असथा आहे कì त्यथात
वथाजवीपणे पररभथावfत ववf्य असणे आवÔ्यक आहे, जेणेकŁन कमीतकमी नथाममथाý, वववथाद
कशथाबĥल आहे हे सथांगतथा ्येईल. ्यथात परसपरववरोVी दथावे आवण प्वतपथादने देEील समथाववĶ
असणे आवÔ्यक आहे.पrवसवफक सेटलम¤ट ऑफ वडसÈ्युटzस Ìहणजे अशथा ्यंýणेरथा संदभ्च आहे munotes.in

Page 15

सं्युक्त रथाÕů आवण सुरक्षथा समस्यथा
15 ज्यथाĬथारे सव्च सदस्य त्यथांरे आंतररथाÕůी्य वववथाद शथांततथापूण्च मथागथा्चने अशथा प्कथारे सोडवतील
कì आंतररथाÕůी्य शथांततथा आवण सुरक्षथा आवण Æ्यथा्य Vोक्यथात ्येणथार नथाही. ्यूएन रथाट्चररथा
अध्यथा्य VI पrवसवफक सेटलम¤ट ऑफ वडसÈ्युटzसशी संबंवVत आहे (कलम -८)
२..१ त्ववादांचे पrत्सत्Zक सेटलमेंट: (अधयाय VI- कला. -८)
आंतररथाÕůी्य वववथादथां¸्यथा पrवसवफक सेटलम¤टशी संबंवVत महßवथा¸्यथा तरतुदी Eथालीलप्मथाणे
आहेत:
प्करण VI ¸्यथा कलम मध्ये असे Ìहटले आहे कì आंतररथाÕůी्य शथांततथा आवण सुरवक्षततथा
रथाEÁ्यथासथाठी Vोक्यथात ्येÁ्यथारी शक्यतथा असलेल्यथा कोणत्यथाही वववथादथास प््म वथाटथाGथाटी,
मध्यस्ी वकंवथा 6तर शथांततथापूण्च मथागथा«नी संबोवVत केले जथावे आवण असे Ìहटले आहे कì
पररfद पक्षथांनथा अशथा मथागथा«रथा वथापर करÁ्यथास सथांगू शकते.
प्करणथारथा कलम ४ तपथास आवण तÃ्य शोVÁ्यथाशी संबंवVत आहे, हथा लेE सुरक्षथा पररfदेलथा
कोणत्यथाही वववथादथारी वकंवथा आंतररथाÕůी्य शथांततथा आवण सुरक्षथा Vोक्यथात आणणथारी कोणतीही
पररवस्ती तपथासÁ्यथारथा अवVकथार देतो. तसेर सुरक्षथा पररfदेने अवनवथा्य्च केलेल्यथा तपथास
आवण तÃ्य शोV मोवहमेरथा समथावेश करते.सनदे¸्यथा ४ मध्ये सेøेटरी-जनरल Ĭथारे तÃ्य
शोV मोवहमेरथा देEील ववरथार केलथा जथातो ज्यथांनथा कyवÆसलने आपलथा पथावठंबथा Ó्यक्त केलथा
वकंवथा ज्यथारी त्यथाने दEल Gेतली.
कलम , आवण ९९-वववथाद आवण पररवस्तéरथा संदभ्च सुरक्षथा पररfदेकडे, हथा लेE
सदस्य आवण सदस्य नसलेल्यथा दोÆही देशथांनथा कोणतथाही वथाद, वकंवथा आंतररथाÕůी्य शथांततथा
आवण सुरवक्षततथा Vोक्यथात आणणथारी कोणतीही पररवस्ती त्यथां¸्यथा लक्ष वेVून GेÁ्यथारथा
अवVकथार देतो. ्यथा ववभथागथात कलम ¸्यथा तरतुदéनुसथार रथाज्यथांनी वववथाद वकंवथा पररवस्ती
सुरक्षथा पररfदे¸्यथा वनदश्चनथास आणून वदलेली प्करणे समथाववĶ आहेत.
सन ९८९ नंतर, सेøेटरी-जनरल आवण जनरल अस¤Êली ्यथांनी अनुøमे रथाट्चर¸्यथा कलम
९९ आवण अनु¸Jेद () ¸्यथा संदभथा्चत नवीन वववथाद आवण पररवस्ती सुरक्षथा पररfदे¸्यथा
लक्षथात आणून वदल्यथारी 8दथाहरणे देEील ्यथा ववभथागथात समथाववĶ आहेत.
कलम -८ आवण भथाग VI सथामथाÆ्यत: पक्षथांनथा वशफथारशी रथाट्चररे हे लेE आंतररथाÕůी्य
शथांततथा आवण सुरवक्षततथा Vोक्यथात आणू शकणथाö ्यथा वववथादथां¸्यथा शथांततथापूण्च वनरथाकरणथासथाठी
वशफथारशी करÁ्यथासथाठी सुरक्षथा पररfदेरे अवVकथार आवण म्यथा्चदथा समथाववĶ करतथात. हे
सथामथाÆ्यत3 अवनवथा्य्च 8पथा्य मथानले जथात नथाहीत जे रथाट्चर¸्यथा अध्यथा्य VII अंतग्चत ्येतथात. ्यथा
ववभथागथात वववथाद वकंवथा पररवस्ती ववरथारथात GेÁ्यथासथाठी सुरक्षथा पररfदेरी क्षमतथा आवण
सनदे¸्यथा अध्यथा्य VI ¸्यथा रyकटीत ्योµ्य वशफथारशी करÁ्यथारी शक्तì ्यथासंबंVी ररथा्च समथाववĶ
आहे.
२..२ पrत्सत्Zक त्ववादां¸या त्नराकरिाबाबत सुरक्षा पåररदेचा त्नि्षय:
रथाट्चर¸्यथा सहथाÓ्यथा प्करणथामध्ये ववववV तरतुदी आहेत (कलम (), (), ()
आवण ८ ज्यथानुसथार सुरक्षथा पररfद वववथादथां¸्यथा पrवसवफक सेटलम¤टबथाबत वशफथारसी करू munotes.in

Page 16

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
16 शकते. हथा ववभथाग वथापरथारे ववहंगथावलोकन प्दथान करतो. ्यथा तरतुदéपैकì ववशेfत: वववथादथातील
पक्षथांनथा सुरक्षथा पररfदे¸्यथा वशफथारशी तसेर वववथादथां¸्यथा पrवसवफक सेटलम¤टमध्ये
महथासवरवथां¸्यथा रथांगल्यथा कथा्यथा्चल्यथांनथा ववनंती करणथारे पररfद वनण्च्य सपĶ करते.
१. युनायटेड नेिनस पीस त्कत्पंग @परेिनस: (िांतता अत्\यान)
जगथातील शथांततथा आवण सुरवक्षततथा पुनस«रव्यत करÁ्यथासथाठी ही दुसरी पĦत आहे,
शथांततथा रथाEÁ्यथा¸्यथा ऑपरेशÆसरथा वथापर जगथा¸्यथा ववववV भथागथांमध्ये सं्युक्त रथाÕůथाĬथारे
मोठz्यथा प्मथाणथावर केलथा जथातो.पीसकìवपंग ऑपरेशÆसमध्ये वररस्था्यी शथांततेसथाठी
अनुकूल पररवस्ती वनमथा्चण करÁ्यथा¸्यथा 8ĥेशथाने वø्यथाकलथापथांरथा समथावेश होतो. ्यथा
ववf्यथावर केलेल्यथा संशोVनथात असे आQळून आले आहे कì शथांततथा रथाEÁ्यथामुळे
नथागररक आवण ्युĦक्षेýथातील मpत्यू कमी होतथात, तसेर नवीन ्युĦथारथा Vोकथा कमी
होतो.पीसकìवपंग ऑपरेशÆस दरÌ्यथान, शथांतीरक्षक नथागररकथांरे संरक्षण करतथात,
सवø्यपणे संGf्च रोEतथात, वहंसथा कमी करतथात, सुरक्षथा मजबूत करतथात आवण रथाÕůी्य
अवVकथा्यथा«नथा त्यथां¸्यथा जबथाबदथाö्यथा सवीकथारÁ्यथासथाठी सक्षम करतथात.्यथासथाठी रथाजकì्य
रणनीतीलथा सम््चन देणथारी सुसंगत सुरक्षथा आवण शथांततथा वनमथा्चण Vोरण आवÔ्यक
आहे. ्यूएन शथांती रक्षणथारी स्थापनथा ९४ मध्ये Lथाली. त्यथा अंतग्चत कथा्य्चरत सवø्य
Ó्यक्तì सुमथारे ८,८० आहेत आवण त्यथारे बजेट अंदथाजे $. अÊज आहे. सं्युक्त
रथाÕůथांरी सनद सुरक्षथा पररfदेलथा आंतररथाÕůी्य शथांततथा आवण सुरक्षथा रथाEÁ्यथासथाठी
सथामूवहक कpती करÁ्यथारथा अवVकथार आवण जबथाबदथारी देते. तंतोतंत सथांगथा्यरे तर, ्यूएन
Ĭथारे शथांततथा ऑपरेशÆस ही शथांततथा ऑपरेशÆस ववभथागथारी भूवमकथा आहे जी संGटनेने
वररस्था्यी शथांततेसथाठी पररवस्ती वनमथा्चण करÁ्यथासथाठी संGfथा्चमुळे भरकटलेल्यथा
देशथांनथा मदत करÁ्यथारथा एक मथाग्च Ìहणून ववकवसत केलेले सथाVन आहे. शथांततथा वनमथा्चण
करणे आवण शथांततथा अंमलबजथावणी करणे ्यथापेक्षथा ते वेगळे आहे त्थावप ्यूएन हे मथाÆ्य
करत नथाही कì सव्च वø्यथाकलथाप परसपर बळकट करत आहेत.
सं्युक्त रथाÕůथां¸्यथा शथांततथा पथाळÁ्यथा¸्यथा ऑपरेशÆस¸्यथा रथार श्ेणी आहेत जसे कì
) देखरेख आत्ि त्नरीक्षक त्मिन:
हे भथांडवलदथारथांरी संमती आहे आवण शथांततथा रक्षकथांरथा समथावेश आहे जे
कोणत्यथाही ्युĦववरथाम 8ललंGनथारे वनरीक्षण करतथात आवण अहवथाल देतथात.
) पारंपाåरक िांतता राखिे:
शýुतवथारथा अंत करÁ्यथासथाठी आवण संGfथा्च¸्यथा क्षेýथात शथांततथा रथाEÁ्यथासथाठी हलके
सशस्त्र दल आवण पोवलसथां¸्यथा कpतéरथा समथावेश होतो, पथारंपथाररक शथांततथा रक्षकथांमध्ये
वन:शस्त्रीकरण, ववþोह आवण बंडEोर सैÆ्यथारे पुनवम्चलन ्यथांरथा समथावेश असू शकतो
) िांतता त्नमा्षि:
शथांततथारक्षक दल मथानवतथावथादी मदत पुरवणे वकंवथा संस्थांरी पुनबथा«Vणी करणे,
अनेकदथा शथांततथा वनमथा्चण करÁ्यथासथाठी रथाÕů 8भथारणीसथाठी दीG्चकथालीन वरनबĦतथा munotes.in

Page 17

सं्युक्त रथाÕů आवण सुरक्षथा समस्यथा
17 आवÔ्यक असते, ज्यथामध्ये कpती मुक्त वनवडणुकथा, कथा्यद्थारे रथाज्य आवण Æ्यथाव्यक
आवण ववVथान शथाEथा स्थापन करÁ्यथारथा प््यतन करतथात.
४) िांतता अंमलबजाविी:
्यथात ्युĦ करणथाö्यथा बथाजूंमVील शýुतव संपवÁ्यथासथाठी लÕकरी बळथारथा वथापर करणे
समथाववĶ आहे, जसे कì हैती, बोवसन्यथा मVील ्यूएन आवण गैर-्यूएन वमशन 6. शथांततथा
रथाEÁ्यथा¸्यथा वमशनरे तीन आवण आ¸Jथावदत टÈपे आहेत जसे कì सटथाट्च-अप सटेज,
आदेशथारी अंमलबजथावणी आवण नंतर वमशन हसतथांतररत करणे आवण पैसे कथाQणे.
२.. यू>न @परेिनल कमांड अंतग्षत सuनयाची काय¥:
शथांततथा आवण सुरवक्षततथा पुनस«रव्यत करÁ्यथासथाठी ्यूएन Ĭथारे जगभरथात हóन अवVक
शथांततथा रथाEÁ्यथारे ऑपरेशन केले आहेत.
्यूएन Ĭथारे कथाही महßवथा¸्यथा शथांततथा रथाEÁ्यथा¸्यथा कथा्यथा«री ्यथादी Eथालीलप्मथाणे आहे
. कथा1गोमध्ये सं्युक्त रथाÕůथांरे ऑपरेशन (ONUC) - ९०-४
. मोLथांवबकमध्ये सं्युक्त रथाÕůथांरे ऑपरेशन (ONUMOZ) - ९९-९४
. सोमथावल्यथामध्य े सं्युक्त रथाÕůथांरे ऑपरेशन –I (्यूएनOSOM -I)- ९९-९
४. ्युनथा्यटेड नेशÆस ऑपरेशन 6न लथा्यबेरर्यथा (्यूएनOMIL) - ९९-९
. ्युगथांडथा-रवथांडथा (्यूएनOMUR) - ९९-९४ मध्ये ्यूएन वनरीक्षक मोहीम
. वसएरथा वलBन (्यूएनOMSIL) - ९९८-९९९ मध्ये ्यूएन वनरीक्षक वमशन
. कोटे डी'आ्यÓहोर (्यूएनOCI)-००४- मध्ये सं्युक्त रथाÕůथांरे ऑपरेशन
८. ्युनथा्यटेड नेशन/आवĀकन ्युवन्यन वमशन 6न डथाफ्चर (्यूएनAMID) - ००-००
ही कथाही महßवथारी वमशन आहेत जी ्यूएन ने पथार पथाडली आहेत; त्थावप ्युनथा्यटेड नेशÆस
अंतग्चत कथाही वत्चमथान वमशन सवø्य आहेत:
. ्युनथा्यटेड नेशÆस वमशन 6न ररपवÊलक ऑफ सथा8् सुदथान (्यूएनMISS) - ०
. मध्य आवĀकन ररपवÊलक (MINUSCA) - ०४ मध्ये सं्युक्त रथाÕů बहòआ्यथामी
एकथावतमक वस्रीकरण वमशन
. सथा्यप्समVील सं्युक्त रथाÕů शथांती सेनथा (्यूएनFICYP) -९४.
सारांि:
सं्युक्त रथाÕůथांने गेल्यथा कथाही वfथा«पथासून, ्युĦ आवण सशस्त्र संGfथा्चरे प्मथाण जगभरथातील अनेक
देशथांनी त्यथां¸्यथा रथाÕůथा¸्यथा सथामथावजक-आव््चक ववकथासथालथा प्थाVथाÆ्य देत कमी केले आहे.
त्थावप, ्युĦ आवण अंतग्चत आøमणथारी शक्यतथा आजही पूण्चपणे नथाकथारतथा ्येत नथाही कथारण
बö ्यथार प्करणथांमध्ये ्यूएन शथांती सेनथा अजूनही कथा्य्चरत असून कथाम करत आहेत. सं्युक्त
रथाÕůसंGथा¸्यथा पथा्यथावर जगथारी शथांततथा आवण सुरक्षथा कथा्यम रथावहली आवण सं्युक्त रथाÕůथां¸्यथा munotes.in

Page 18

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
18 वनण्च्य प्वø्येत सुरक्षथा वरंतथा ही प्मुE समस्यथा आहे. ्यूएन शथांततथा रथाEणे संGfथा्चमुळे
भरकटलेल्यथा देशथांनथा वररस्था्यी शथांततेसथाठी पररवस्ती वनमथा्चण करÁ्यथास मदत
करते.्यजमथान देशथांनथा संGfथा्चतून शथांततेकडे जथाÁ्यथासथाठी कठीण मथागथा्चवर नेवÓहगेट करÁ्यथात
मदत करÁ्यथासथाठी शथांततथा रथाEणे हे ्यूएन कडे 8पलÊV असलेल्यथा सवथा्चत प्भथावी सथाVनथांपैकì
एक असल्यथारे वसĦ Lथाले आहे.
आपली प्गती तपासा
. पrवसवफक वववथादथां¸्यथा वनरथाकरणथाबथाबत सुरक्षथा पररfदेरथा वनण्च्यथारी ररथा्च करथा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
२. अिु तंत्र²ानाचे त्नयमन आत्ि त्नयंत्रि:
अणु9ज¥री कलपनथा ९० ¸्यथा दशकथात सुरू Lथाली, जेÓहथा भyवतकशथास्त्र² एनररको फमê
्यथांनी पवहल्यथांदथा दथाEवले कì Æ्यूůॉन अणूंरे ववभथाजन करू शकतथात. ० वडस¤बर ९
रोजी आकō, 6डथाहो जवळील EBR-I प्था्योवगक सटेशनवर अणुभĘीĬथारे प््म वीज वनमथा्चण
करÁ्यथात आली ज्यथाने सुŁवथातीलथा सुमथारे ०० KW 8तपथादन केले. त्थावप, अणु तंý²थानथारथा
8प्योग केवळ शथांततथापूण्च 8ĥेशथांसथाठी जसे कì एकस-रे, कक्चरोग 8परथार, वीज आवण 6तर
ववकथास प्कलपथांसथाठी केलथा जथात नथाही तर ते अÁवस्त्रे त्यथार करÁ्यथासथाठी मोठz्यथा प्मथाणथावर
वथापरले जथाते जे मथानवी संसकpती नĶ करÁ्यथास सक्षम पpÃवीवरील सवथा्चत Gथातक शस्त्रे Ìहणून
BळEले जथातथात. ९४ मध्ये जपथान¸्यथा वहरोवशमथा आवण नथागथासथाकì ्यथा वठकथाणी पवहलथा
अणुबॉÌब टथाकÁ्यथात आलथा आवण वहरोवशमथामध्ये एकूण ,००० आवण नथागथासथाकìमध्य े
४००० लोक मथारले गेले, तेÓहथापथासून अÁवस्त्रथांरथा प्सथार आवण वथापरथाववŁĦ¸्यथा जथागवतक
हथालरथालéनी अÁवस्त्रे नĶ करÁ्यथारे त्यथांरे प््यतन तीĄ केले आहेत.
ववववV संस्था आवण सव्यंसेवी संस्था अÁवस्त्रथां¸्यथा वनमू्चलनथासथाठी लQथा देत आहेत. Eरे तर,
अणु तंý²थानथारथा सथामथावजक-आव््चक ववकथासथासथाठी अनेक फथा्यदे असल्यथामुळे त्यथावर पूण्चपणे
बंदी Gथालतथा ्येणथार नथाही. अणु9ज¥¸्यथा शथांततथापूण्च वथापरथासथाठी अमेररकेरे अध्यक्ष डzवथा6ट डी.
आ्यLेनहॉवर ्यथांनी ९ मध्ये ्यूएन जनरल अस¤Êलीमध्ये केलेल्यथा भथाfणथादरÌ्यथान
"शथांततेसथाठी अणू" ्यथा नथावथाने एक अवभनव कथा्य्चøम सुरू केलथा होतथा ज्यथारथा 8ĥेश शथाळथा,
Łµणथाल्ये आवण संशोVन संस्थांनथा 8पकरणे आवण मथावहती प्दथान करणे होतथा.
कथालथांतरथाने आवÁवक तंý²थानथारथा वथापर अणुबॉÌब त्यथार करÁ्यथासथाठी केलथा जथा9 लथागलथा
आवण अÁवस्त्रथांरी क्षमतथा ववकवसत करÁ्यथात ्युनथा्यटेड सटेटzस पवहल्यथा øमथांकथावर आहे
आवण त्यथानंतर मथाजी सोवÓहएत ्युवन्यन (रवश्यथा) आवण रीन, ्यूके, भथारत आहे. जथागवतक
शथांततेलथा Vोकथा वनमथा्चण करणथाö्यथा अनेक बेजबथाबदथार शक्तéरथा समथावेश आहे. हथा Vोकथा
आंतररथाÕůी्य शथांततथा आवण सुरक्षेसथाठी ्यूएन अज¤डथावर देEील होतथा आवण ्यूएन ववववV
करथार आवण बंVने त्यथार करत आहेत. NPT, CTBT आवण 6तर ववववV करथारथांसथार´्यथा munotes.in

Page 19

सं्युक्त रथाÕů आवण सुरक्षथा समस्यथा
19 अÁवस्त्रथांरथा सथाठथा म्यथा्चवदत आवण रĥ करÁ्यथासथाठी जबथाबदथार आहेत. ्यथावशवथा्य अणु
तंý²थानथा¸्यथा ववकथासथापथासूनर त्यथा¸्यथा गैरवथापरथाबथाबत जथागवतक सतरथावर जथागŁकतथा वनमथा्चण
Lथाली आहे, त्यथामुळे अÁवस्त्र तंý²थानथारे वन्यमन आवण वन्यंýण करÁ्यथासथाठी सव्चसमथावेशक
्यंýणथा स्थापन करÁ्यथारी गरज ्यूएनलथा वथाटली.
6ंटरनrिनल @टोनॉत्मक >नजणी >जनसी (IAEA):
्यूएन JýथाEथाली एक आंतररथाÕůी्य संस्था ९ मध्ये त्यथार केली गेली जी आंतररथाÕůी्य
अणु9जथा्च एजÆसी (IAEA) Ìहणून BळEली जथाते, त्यथारी 8तप°ी ९ मध्ये सं्युक्त
रथाÕůथांमध्ये मथाजी अध्यक्ष आ्यLेनहॉवर ्यथां¸्यथा भथाfणथात आQळते. ९ जुलै ९ रोजी
IAEA रथा अवVकpत जÆम Lथालथा.
जरी IAEA री वनवम्चती ्यूएन ने केली असली तरीही वतलथा सवथा्य° दजथा्च आहे,्यूएन कुटुंबथात
सवत3रे स्थान आहे. IAEA ने कpfी, मथानवी आरोµ्य, 8द्ोग, प्यथा्चवरण संरक्षण आवण 6तर
क्षेýथातील अणुवव²थान आवण तंý²थानथारे ्योगदथान पुQे नेÁ्यथासथाठी ्यूएन ¸्यथा अनेक प्मुE
ववकथास संस्थांसोबत मजबूत सहकथा्य्च Ó्यवस्था स्थापन केली.
IAEA चे प्मुख \ागीदार
अÆन आवण कpfी संGटनथा (FAO)
सं्युक्त रथाÕů ववकथास कथा्य्चøम (्यूएनDP)
जथागवतक आरोµ्य संGटनथा (WHO)
सं्युक्त रथाÕů प्यथा्चवरण कथा्य्चøम (्यूएनEP)
सं्युक्त रथाÕů शैक्षवणक, वै²थावनक आवण सथांसकpवतक संGटनथा (्यूएनESCO)
सं्युक्त रथाÕů Cद्ोवगक ववकथास कथा्य्चøम (्यूएनIDO)
हे आहेत,्यथावशवथा्य, बहò-पक्षी्य ववकथास ब1कथा, वĬपक्षी्य देणगीदथार आवण गैर-सरकथारी
संस्थांसोबत सहकथारी Ó्यवस्था ववकवसत करते.IAEA हे अÁवस्त्र तंý²थान आवण त्यथा¸्यथा
वथादúसत <वÈलकेशÆसशी मजबूतपणे जोडलेले आहे, एकतर शस्त्र Ìहणून वकंवथा एक
Ó्यथावहथाररक आवण 8प्युक्त सथाVन Ìहणून. सुŁवथातीपथासूनर, सुरवक्षत आवण शथांततथापूण्च
आवÁवक तंý²थानथारथा प्रथार करÁ्यथासथाठी जगभरथातील सदस्य रथाÕůे आवण अनेक
भथागीदथारथांसोबत कथाम करÁ्यथारथा आदेश देÁ्यथात आलथा होतथा. IAEA ¸्यथा दुहेरी वमशनरी
8वĥĶे- अणूलथा प्ोतसथाहन देणे आवण वन्यंवýत करणे हे IAEA ¸्यथा कलम II मध्ये पररभथावfत
केले आहे. IAEA जरी ही एक सवतंý आंतररथाÕůी्य संस्था असली तरी ती दरवfê ्यूएनGA
लथा अहवथाल देते.
Ó्यथापकपणे सथांगथा्यरे तर, IAEA अणु9ज¥¸्यथा सुरवक्षत आवण शथांततथापूण्च वथापरथालथा प्ोतसथाहन
देÁ्यथासथाठी जगभरथातील सदस्य देश आवण अनेक भथागीदथारथांसह कथा्य्च करते. तथांवýक
सहकथा्य्च कथा्य्चøमथांĬथारे IAEA त्यथा¸्यथा सदस्यथांनथा मदत करते आवण त्यथां¸्यथामध्ये वै²थावनक
आवण तथांवýक मथावहती¸्यथा देवथाणGेवथाणीलथा प्ोतसथाहन देते. त्यथारे मु´्यथाल्य वÓहएÆनथा munotes.in

Page 20

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
20 (ऑवसů्यथा) ्ये्े असून वजनेÓहथा, Æ्यू्यॉक्च, टोरŌटो आवण टोवक्यो ्ये्े प्थादेवशक कथा्यथा्चल्ये
आहेत. IAEA सदस्य रथाÕůथांमध्ये मजबूत आवण वटकथा9 जथागवतक आवÁवक सुरक्षथा आवण
सुरक्षथा Āेमवक्चलथा प्ोतसथाहन देते,रेवडएशन¸्यथा हथावनकथारक प्भथावथांपथासून लोक, समथाज आवण
प्यथा्चवरणथारे संरक्षण करÁ्यथासथाठी कथा्य्च करते.
IAEA ची रचना:
IAEA Eथालीलप्मथाणे तीन अव्यवथांनी बनलेले आहे,
अ] सव्षसाVारि पåररद:
सव्चसथाVथारण पररfदेत सव्च सदस्य रथाÕů असतथात, प्त्येकथालथा एक मत असते. त्यथारी
वfथा्चतून एकदथा IAEA मु´्यथाल्यथात बैठक होते. गÓहन्चर मंडळथा¸्यथा वकंवथा IAEA
सदस्यथां¸्यथा बहòसं´्य सदस्यथां¸्यथा ववनंतीनुसथार डथा्यरेकटर-जनरलĬथारे ववशेf सýे
बोलथावली जथा9 शकतथात.
IAEA दोन वfथा«¸्यथा कथालथावVीसथाठी बोड्च ऑफ गÓहन्चर¸्यथा सदस्यथांपैकì
सदस्यथांरी वनवड करते. ते मंडळथा¸्यथा वथावf्चक अहवथालथांरथा ववरथार करते आवण सं्युक्त
रथाÕůथांनथा सथादर करÁ्यथासथाठी अहवथाल मंजूर करते आवण ्यूएन आवण 6तर संस्थांशी
करथार करते. ते बोड्च ऑफ गÓहन्चर वकंवथा कोणत्यथाही सदस्य रथाÕůथालथा वशफथारस करू
शकते.
ब] प्िासक मंडळ:
सदस्य मंडळ ऑफ गÓहन्चस्च ही एक संस्था आहे जीलथा प्त्यक्षथात एजÆसीरी कथा्य¥
पथार पथाडÁ्यथारे अवVकथार वदलेली आहे. मंडळथारी सथाVथारणपणे दरवfê पथार वेळथा बैठक
होते. ते Eथालीलप्मथाणे बनलेले आहे:
आ8टगो6ंग बोड्च ऑफ गÓहन्चस्च अणु9ज¥¸्यथा तंý²थानथामध्ये आवण स्त्रोत सथामúी¸्यथा
8तपथादनथामध्ये सवथा्चत प्गत सदस्य आवण अणु9ज¥¸्यथा तंý²थानथामध्ये आवण स्त्रोत
सथामúी¸्यथा 8तपथादनथामध्ये सवथा्चत प्गत सदस्य सदस्यतवथासथाठी वन्युक्त करतथात.
सव्चसथाVथारण पररfद वेगवेगÑ्यथा प्देशथांरे प्वतवनवVतव करÁ्यथासथाठी बोड्च ऑफ
गÓहन्चररे सदस्यतव देEील वनवडते.
क] महासंचालक आत्ि सत्चवालय:
IAEA ¸्यथा कम्चरथाö ्यथांरे नेतpतव डथा्यरेकटर-जनरल करतथात, ज्यथारी वन्युक्तì रथार
वfथा«¸्यथा कथालथावVीसथाठी सव्चसथाVथारण पररfदे¸्यथा मथाÆ्यतेने गÓहन्चर मंडळथाĬथारे केली
जथाते.महथासंरथालकथांरे एजÆसीरे मु´्य प्शथासकì्य अवVकथारी Ìहणून वण्चन करते परंतु
ते अवVकथारथाEथाली आवण गÓहन्चर मंडळथा¸्यथा वन्यंýणथा¸्यथा अVीन रथाहतील अशी तरतूद
करून त्यथां¸्यथा सवतंý अवVकथारथांनथा जवळून म्यथा्चवदत करते. कम्चरथाö्यथांरी वन्युक्तì,
संGटनथा आवण कथामकथाज ्यथासथाठी महथासंरथालक जबथाबदथार असतथात. munotes.in

Page 21

सं्युक्त रथाÕů आवण सुरक्षथा समस्यथा
21 IAEA ची काय¥:
IAEA Eथालील महßवथारी कथा्य¥ करते,
. आवÁवक तंý²थानथा¸्यथा शथांततथापूण्च वथापरथा¸्यथा संशोVन, ववकथास आवण Ó्यथावहथाररक
वथापरथास प्ोतसथाहन देणे आवण मदत करणे.
. IAEA Ĭथारे असे संशोVन/ववकथास 6त्यथादéरथा लÕकरी 8ĥेशथासथाठी वथापर केलथा जथाणथार
नथाही ्यथारी Eथाýी करÁ्यथासथाठी सुरक्षथा रक्षकथांरी स्थापनथा आवण प्शथासन करणे.
. अÁवस्त्र अप्सथार करथार आवण 6तर आंतररथाÕůी्य करथारथांतग्चत अज्च करणे, अशथा
करथारथांनथा अÁवस्त्र नसलेल्यथा रथाज्यथांमध्ये (NNWS) पक्षथांमध्ये अवनवथा्य्च सव्चसमथावेशक
सुरक्षथा 8पथा्य.
IAEA रे Eथालील तीन क्षेý आहेत:
. सुरवक्षततथा आवण सुरक्षथा
. वव²थान आवण तंý²थान
. सुरवक्षततथा आवण पडतथाळणी
जरी IAEA NPT रथा पक्ष नसलथा तरीही त्यथा¸्यथा अंतग्चत प्मुE जबथाबदथाö्यथा सोपवÁ्यथात
आल्यथा आहेत. NPT अंतग्चत, IAEA री आंतररथाÕůी्य सुरक्षथा वनरीक्षक Ìहणून आवण
आवÁवक तंý²थानथा¸्यथा शथांततथापूण्च अनुप््योगथांरे हसतथांतरण करÁ्यथासथाठी एक बहòपक्षी्य रrनेल
Ìहणून वववशĶ भूवमकथा आहेत.
IAEA ¸या संबंVातील महßवाचे कलमे
NPT अनु¸Jेद III- IAEA हे सत्यथावपत करÁ्यथासथाठी आंतररथाÕůी्य सुरक्षथा 8पथा्यथांरे
Ó्यवस्थापन करते कì NPT मध्ये अÁवस्त्र नसलेले रथाज्य पक्ष त्यथांनी केलेल्यथा अप्सथार
वरनबĦतेरी पूत्चतथा करतथात, “अÁवस्त्र 8ज¥रथा शथांततथापूण्च वथापर करÁ्यथापथासून आवÁवक शस्त्रे
वकंवथा 6तर अÁवस्त्रथांकडे वळवÁ्यथापथासून रोEÁ्यथा¸्यथा ŀवĶकोनथातून.
NPT कलम IV- एजÆसी "शथांततथापूण्च हेतूंसथाठी, ववशेfत: अÁवस्त्र नसलेल्यथा रथाज्यथां¸्यथा
प्देशथांमध्ये, गरजथांरथा ्योµ्य ववरथार करून, अणु9ज¥¸्यथा अनुप््योगथांरथा पुQील ववकथास
करÁ्यथा¸्यथा 8ĥेशथाने प््यतनथांसथाठी एक रrनेल सुलभ करते आवण प्दथान करते.
एकंदरीतर अणु9ज¥लथा सकथारथातमक आवण नकथारथातमक अशथा दोÆही बथाजू आहेत. अणु9जथा्च
ही संवेदनशील सथामúी आहे ज्यथारथा गैरवथापर तक्चहीन देश वकंवथा गट वकंवथा संस्थांĬथारे केलथा
जथा9 शकतो. रथाÕů आवण मथानवते¸्यथा सेवे¸्यथा अवभनव 8ĥेशथाने ्यथारथा शोV लथावलथा गेलथा
होतथा परंतु त्यथारथा नकथारथातमक पररणथाम ९४ मध्ये वहरोवशमथा आवण नथागथासथाकì
बॉÌबसफोटथात वदसून आलथा तेÓहथापथासून अणु9ज¥रथा गैरवथापर रोEÁ्यथासथाठी आवण परथावp°
करÁ्यथासथाठी समथाजथा¸्यथा सव्च सतरथांवर आवण अवVकथा्यथा«कडून प््यतन केले गेले. आवÁवक
तंý²थान सुरवक्षत हथातथात हसतथांतररत करÁ्यथा¸्यथा 8ĥेशथाने आवण रथाÕůथा¸्यथा सथामथावजक-आव््चक
ववकथासथासथाठी ्यथारथा 6Ķतम वथापर करÁ्यथा¸्यथा 8ĥेशथाने IAEA री वनवम्चती करÁ्यथात आली. munotes.in

Page 22

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
22 IAEA आपले कथा्य्च ्योµ्यररत्यथा पथार पथाडÁ्यथात ्यशसवी ठरले आहे आवण स्थापनेपथासून ते
पथारदश्चकपणे कथा्य्च करते.
सारांि:
संपूण्च प्करणथामध्ये आपण ररथा्च केल्यथाप्मथाणे, सं्युक्त रथाÕůसंGथारे मूलभूत ततव जगथात शथांततथा,
सुरक्षथा आवण सहकथा्य्च रथाEणे आहे. हे ववववV देशथांमVील शथांततथा प्वø्यथा सुलभ करते; हे
मध्यस्ी, संवथाद, वथाटथाGथाटी आवण जगथातील शथांततथा पुनस«रव्यत करÁ्यथासथाठी 6तर
शथांततथापूण्च मथाध्यमथां¸्यथा आवथारथात कथा्य्च करते. ्यथासथाठी ्युनथा्यटेड नेशÆसकडे अनेक सथाVने
आहेत जसे कì आंतररथाÕůी्य वववथादथांरे पrवसवफक सेटलम¤ट ज्यथाĬथारे देश असहमतीरथा मु´्य
मुĥथा समजून Gे9 शकतथात आवण ्यूएन त्यथांनथा शथांततेने ववलहेवथाट लथावÁ्यथास मदत करते.
्युĦúसत देशथांमध्ये शथांततथा, सुÓ्यवस्था आवण Æ्यथा्य प्स्थावपत करÁ्यथासथाठी पीसकìवपंग
ऑपरेशÆस ही एक प्भथावी पĦत आहे, सं्युक्त रथाÕůथांनी अनेक शथांततथा मोवहमथा रथाबवल्यथा आहेत
त्यथापैकì अनेक ्यशसवी Lथाल्यथा आहेत, अनेक शथांततथा मोवहमथा अजूनही सवø्य आहेत आवण
अनेक प्देशथांमध्ये शथांततथा पुनस«रव्यत करÁ्यथारथा प््यतन करत आहेत. अÁवस्त्र तंý²थान हथा
आणEी एक महßवथारथा आवण संवेदनशील मुĥथा आहे, ववशेfत: दुसö्यथा महथा्युĦथात त्यथारथा वथापर
केल्यथानंतर, Ìहणून ्यूएन ने सुरवक्षत हथातथात आवÁवक तंý²थान हसतथांतररत करÁ्यथा¸्यथा
प्करणथाकडे पथाहÁ्यथासथाठी ववशेf अव्यव त्यथार केलथा आहे, तो अव्यव IAEA Ìहणून
BळEलथा जथातो. त्यथारी वनवम्चती Lथाल्यथापथासून IAEA अणु स्ळथां¸्यथा वन्यवमत तपथासणीत,
अणु तंý²थानथारे रक्षण करÁ्यथासथाठी आवण मथानवजथाती¸्यथा फथा्यद्थासथाठी त्यथा¸्यथा
हसतथांतरणथासथाठी सवø्य आहे.लीग ऑफ नेशÆसने ज्यथा 8ĥेशथाने कलपनथा केली होती त्यथार
8ĥेशथाने सं्युक्त रथाÕůे अवसततवथात आली परंतु वत¸्यथा अप्यशथामुळे जथागवतक शथांततथा आवण
सुरवक्षततेसथाठी आंतररथाÕůी्य संGटनथा असÁ्यथा¸्यथा Ó्यवहथा्य्चतेवर प्ĳवरÆह वनमथा्चण Lथाले.्यूएन
¸्यथा वनवम्चतीनंतर आवण वत¸्यथा ्यशसवी कथा्य्च करणथाö ्यथा जथागवतक समुदथा्यथांनी ववĵथास संपथादन
केलथा आवण ववĵथास ठेवलथा कì आंतररथाÕůी्य शथांततथा आवण सुरक्षथा रथाEली जथा9 शकते परंतु
्युनथा्यटेड नेशÆस ्युĦ, आवÁवक तंý²थानथारे बेकथा्यदेशीर हसतथांतरण आवण शथांततथा रथाEणे ्यथा
समस्यथांनथा तŌड देत आहे त्यथामुळे प्थासंवगकतथा आवण महßव आज सं्युक्त रथाÕůथांरी महßव
वथाQवली आहे.
आपली प्गती तपासा
१. 6ंटरनrिनल @टोनॉत्मक >नजणी >जनसीची \ूत्मका सपष् करा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
संकÐपना पåर\ारा
्यूएन –United Nations
CTBT - Comprehenisve Test Ban Treaty munotes.in

Page 23

सं्युक्त रथाÕů आवण सुरक्षथा समस्यथा
23 NPT- Non-Prolifaration Treaty
Pacific Settlement of International Disputes and Peace Keeping
Operations
युनायटेड नेिनस पीस त्कत्पंग @परेिनस:
IAEA:Regulation and control of Nuclear Technology: Role of Inte rnational
Atomic Energy Agency (IAEA)
अत्Vक वाचनासाठी संद\्ष úं्
. Charter of United Nations and statue of International Court of
Justice, Department of Public Information. ०
. United Nations Security Council and War: The evolution of thought
and practice since ९४.
. The Oxford Handbook on the United Nations.
४. UN peacekeeping operations and the protection of civilians.
. United Nations and global conflicts.
. Scientific, Technical publications in the IAEA (iaea.org)
7777777
munotes.in

Page 24

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
24
संयुक्त राष्ट् संघटना आत्ि समकालीन सामात्जक
आत्््षक समसया
घटक रचना
. 8वĥĶे
. प्थासतथाववक
. ववf्य वववेरन
.४ . सहस्त्रक ववकथास ध्ये्य
.४ . जथागवतक आरोµ्य संGटनथा
.४ . अÆन आवण कpfी संGटनथा
. सं्युक्त रथाÕů संGटनेरथा ववकथास कथा्य्चøम
.. सहशथास्त्र ववकथास ध्ये्य
.. शथाĵत ववकथास ध्ये्य
. सं्युक्त रथाÕů संGटनेरथा प्यथा्चवरण कथा्य्चøम
.१ उत्ĥष्े
सं्युक्त रथाÕů संGटनथा आवण समकथालीन सथामथावजक, आव््चक समस्यथा अË्यथासथातून आपणथास
पुQील 8वĥĶे सथाध्य करतथा ्येतील.
) सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा समÆव्यक संस्थारी अË्यथासक ववद्थाÃ्यथा«नथा मथावहती करून
देणे.
) सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा सहस्त्रक ववकथास ध्ये्य री मथावहती ववद्थाÃ्यथा«नथा करून देणे.
) शथाĵत ववकथास ध्ये्य री ववद्थाÃ्यथा«नथा मथावहती करून देणे.
४) जथागवतक आरोµ्य संGटने¸्यथा कथा्य्चøमथारी ववद्थाÃ्यथा«नथा मथावहती करून देणे.
) अÆ्य आवण कpfी आ्योगथा¸्यथा कथा्यथा्चरी ववद्थाÃ्यथा«नथा मथावहती करून देणे.
) आंतररथाÕůी्य सतरथावर दथाररþz्य वनमू्चलन ववf्यथारी सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा कथा्यथा्चरी
मथावहती ववद्थाÃ्यथा«नथा करून देणे.
) ववद्थाÃ्यथा«नथा प्यथा्चवरण संरक्षणथारी मथावहती करून देणे. munotes.in

Page 25

सं्युक्त रथाÕů संGटनथा आवण समकथालीन सथामथावजक आव््चक समस्यथा
25 .२ प्ासतात्वक
जथागवतक सतरथावर दथाररþz्य, आरोµ्य आवण प्यथा्चवरण ्यथा ववf्यी सं्युक्त रथाÕů संGटनेरे कथा्य्च
अत्यंत महßवपूण्च असे आहे. ९४ पथासूनर सं्युक्त रथाÕů संGटनेने जथागवतक शथांततथा
प्स्थावपत करÁ्यथाबरोबरर मनुÕ्यथालथा रथांगले आरोµ्य, वशक्षण, रथाहणीमथान वमळवून देÁ्यथासथाठी
सं्युक्त रथाÕů संGटनथा आवण त्यथा¸्यथा सलµन संस्था ज्यथामध्ये ILO, WHO, WTO, FAO,
UNDP, UNDP, UNESCO, UNICEF, IMF ्यथा सव्च संस्था ववशेfत3 बथालकथारे,
मवहलथांरे अपंगथारे ्यथा सथार´्यथा दुब्चल Gटकथारे कल्यथाण सथाVÁ्यथासथाठी सतत प््यतनशील
आहेत. सं्युक्त रथाÕů संGटनेने दरवfê मथानव ववकथास अहवथाल सथादर करून जगथातील देशथांमध्ये
दथाररþz्य, वशक्षण, आ्युमथा्चन ्यथा ववf्यी संपूण्च मथावहती जगथासमोर आणÁ्यथारे, तसेर अववकवसत
गरीब रथाÕůथांनथा त्यथा¸्यथा रथाÕůथातील 8पथासमथार, बथालमpत्यू, कुपोfण अशथा समस्यथा
सोडवÁ्यथासथाठी जथागवतक श्ीमंत ववकवसत देशथांकडून आव््चक मदत वमळवून देÁ्यथारे कथा्य्च
अनेक दशकथापथासून केले आहे. त्यथापैकì सं्युक्त रथाÕů संGटनेरथा ववकथास कथा्य्चøम UNEP
सं्युक्त रथाÕů संGटनेरथा प्यथा्चवरण कथा्य्चøम UNEP हे कथा्य्चøम रथाबवÁ्यथात ्यश आले आहे.
. त्वरय त्ववेचन
्यथा Gटकथात सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा जथागवतक ववकथासथासथाठी वन्योवजत करÁ्यथात आलेल्यथा
सहस्त्रक ववकथास ध्ये्य MDG , शथाĵत ववकथास कथा्य्चøम, सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा प्यथा्चवरण
ववकथास कथा्य्चøमथा ववf्यी सववसतर मथावहती देÁ्यथात आली आहे. तसेर जथागवतक आरोµ्यथा¸्यथा
अनुशंगथाणे महतवपूण्च अशथा सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा सह्योगी जथागवतक आरोµ्य संGटनेरी
ररनथा व कथा्य्च नमूद करÁ्यथात आली आहेत. जथागवतक अÆन संरक्षणथासथाठी कथा्य्च करणथाö्यथा
सं्युक्त रथाÕů संGटनेरी सह्योगी अÆन आवण कpfी संGटनेरी ररनथा व कथा्य्च सपĶ करÁ्यथात
आली आहेत. ्यथा सव्च आंतररथाÕůी्य संGटनथांरी जथागवतक आरोµ्य, अÆन संरक्षण, 8पथासमथार
समस्यथा सोडवणे, बथाल आवण मवहलथा सशक्तìकरण, कुपोfण ्थांबवणे ्यथासथाठी फथार महतवपूण्च
असे कथा्य्च आहे. त्यथामुळे आंतररथाÕůी्य रथाजकथारण अË्यथासतथानथा ववद्थाÃ्यथा«नी ्यथा आंतररथाÕůी्य
संGटनथांरथा अË्यथास करणे आवशक आहे. Ìहणूनर वरील सव्च मुदzद्थांरथा समथावेश ्यथा Gटकथात
करÁ्यथात आलथा आहे.
..१ सहľक त्वकास धयेय MDG (Millenn ium Development Goals) :-
सं्युक्त रथाÕů संGटनेने ० प्य«त सहस्त्रक ववकथास ध्ये्य MDG ¸्यथा मथाध्यमथातून आठ
ध्ये्य लक्ष आवण ० वनद्चशक सथाध्य करÁ्यथारे ठरवले होते. ही ध्ये्य पूण्च करÁ्यथासथाठी
सं्युक्त रथाÕů संGटनेने UNDP (United Nations Development Program लथा
समÆव्यक संस्था Ìहणून वन्युक्तì केले होते. ही ८ ध्ये्य पूण्च करÁ्यथासथाठी UNDP ्यथा संस्ेने
सव्च सदस्य रथाÕůथांनथा मथाग्चदश्चक सूरनथा वदल्यथा आहेत. त्यथा आVथारे भथारत देशथाने देEील ही
ध्ये्य पूण्च करÁ्यथारथा ŀĶीने पथा9ल 8रलले आहे त्यथासथाठी अनेक कल्यथाणकथारी ्योजनथारी
अंमलबजथावणी करÁ्यथात आली आहे.
सं्युक्त रथाÕů संGटनेने सथांवगतलेले MDG (Millennium Development Goals) Eथालील
प्मथाणे आहेत munotes.in

Page 26

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
26 १) दाåरद्रzय व उपासमार त्नमू्षलन
. डॉलर पेक्षथा कमी दरडोई 8तपÆन असणथाö्यथा लोकथांरे प्मथाण ९९० ¸्यथा
प्मथाणथापेक्षथा ० टकक्यथावर (वनÌÌ्यथावर) आणणे
8पथासमथार होणथाö्यथा लोकथांरे प्मथाण ९९० ¸्यथा प्मथाणथा¸्यथा ० टकक्यथावर
(वनÌÌ्यथावर) आणणे.
ववशेfत3 वस्त्र्यथा व तŁणथांनथा बेरोजगथार तसेर सव्च बेरोजगथारथांनथा पूण्च रोजगथार पुरवणे.
२) वuत्ĵक प्ा्त्मक त्िक्षि
जथागवतक पथातळीवरील सव्च मुले तसेर मुलéरे प्था्वमक वशक्षण पूण्च होÁ्यथासथाठी प््यतन
करणे.
) ल§त्गक समानता व ľी सित्क्तकरि
०० सथालथाप्य«त प्था्वमक आवण मथाध्यवमक शथाळथा मVील मुले आवण मुली मVील
असथामथानतथा दूर करणे.
० सथालथाप्य«त वशक्षणथारथा सव्च पथातळीवरील असथामथानतथा दूर करणे.
) बाल मृÂयू दर कमी करिे.
व्य वf्च ¸्यथा आतील बथालकथांमVील बथालमpत्यू दर ९९० ¸्यथा बथालमpत्युदरपेक्षथा दोन
तpती्यथांश (/) ने कमी करणे.
) माता आरोµय सुVारिे.
मथातथा मpत्युदर ९९० सथाल¸्यथा मथातथा मpत्यूदरथापेक्षथा तीन रतु्था«श (/४) ने कमी
करणे.
० सथालथाप्य«त प्सतुती आरोµ्य सवथा्चप्य«त पोहोरवणे.
) >डzस, मलेåरया आजारावर उपाय
०० प्य«त सव्च एडzसúसतथांवर 8परथार होÁ्यथासथाठी प््यतन करणे.
० सथालथाप्य«त एडzस रे प्मथाण वनÌÌ्यथावर आवण ० सथालथाप्य«त मलेरर्यथा
आजथारथारे प्मथाण वनÌÌ्यथावर आणणे.
) पया्षवरि िाĵतता त्टकविे.
सव्च देशथांनी शथाĵतथा ववकथासथा¸्यथा तßवथारथा अवलंब करणे.
प्यथा्चवरण स्त्रोतथारथा होणथारथा öहथास ्थांबवणे.
०० सथालथाप्य«त जैवववववVतथा संपुĶथात ्येÁ्यथारथा वेग कमी करणे.
० सथालथाप्य«त LोपडपĘीत रथाहणथाö्यथा लोकथांरे प्मथाण कमी करणे. munotes.in

Page 27

सं्युक्त रथाÕů संGटनथा आवण समकथालीन सथामथावजक आव््चक समस्यथा
27 ) जागत्तक त्वकासात \ागीदारी
शोfण रवहत अ््चÓ्यवस्था वनमथा्चण करणे.
देशथांनथा कज्च सुववVथा दे9न आव््चक सहथाÍ्य करणे.
अववकवसत देशथां¸्यथा आव््चक प्ĳथासथाठी मदत करणे.
ववकसनशील देशथांनथा CfV प्यथा्चĮ दरथाने पुरवणे.
सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा UNEP कथा्य्चøम अंतग्चत ० प्य«त MDG तर ० ते
०० ्यथा कथालथावVीमध्ये SDG (sustainable development goals) सथाध्य करÁ्यथारे
8वĥĶे ठरववÁ्यथात आले आहे. सध्यथा संपूण्च जग हे SDG सथाध्य करÁ्यथारथा प््यतन करत आहे.
..२ जागत्तक आरोµय संघटना – WHO (World Health Organization) :-
जथागवतक शथांततथा आवण सहकथा्य्च वथाQवÁ्यथासथाठी आंतररथाÕůी्य पथातळीवर ४ ऑगसट
९४ रोजी सं्युक्त रथाÕů संGटनेरी स्थापनथा करÁ्यथात आली. ्यथा सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा
कथाही प्वतवनवVक संस्था Ìहणून कथा्य्च करतथात. त्यथामध्ये ILO ,FAO, UNESCO, WHO
जथागवतक आरोµ्य संGटनथा ही एक सं्युक्त रथाÕů संGटनेरी आंतररथाÕůी्य आरोµ्य ववf्यीरी
संस्था आहे. जथागवतक आरोµ्य संGटनथा जथागवतक सतरथावरील आजथारथारे वनमू्चलन करथा्यरे
कथा्य्च करत असते. ्यथा संGटनेरे मु´्यथाल्य वसवLल«ड देशथातील वजनेÓहथा ्यथा शहरथात आहे.
जथागवतक आरोµ्य संGटनेस सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा सव्च सदस्य रथाÕůथांनी मथाÆ्यतथा वदली आहे.
सं्युक्त रथाÕů संGटनेरी ही पवहली संGटनथा आहे, वजलथा सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा सव्च सदस्यथांनी
मथाÆ्यतथा वदली आहे. ०९ मVील कोरोनथा Óहथा्यरस मुळे जथागवतक आरोµ्य संGटनेरे महßव
फथार वथाQले आहे. कोरोनथा कथाळथात जथागवतक पथातळीवर जथागवतक आरोµ्य संGटनेने Gथालून
वदलेल्यथा वन्यमथारे पथालन जगथातील सव्चर रथाÕůथांनी केलेले आपण बवGतले आहे. जथागवतक
आरोµ्य संGटनेने एवप्ल ९४८ रोजी स्थापनेपथासूनर 8ललेEनी्य कथा्य्च केले आहे.
० मध्ये जथागवतक आरोµ्य संGटनेरे ९४ देश सदस्य रथाÕů होती. ्यथा सव्च रथाÕůथातील
लोकथांरे वनरोगी व रथांगले भववÕ्य GडवÁ्यथासथाठी ही संGटनथा प््यतनशील आहे. ्यथा संGटनेरी
स्थापनथा एवप्ल ९४८ रोजी Lथाली असल्यथाकथारणथान े एवप्ल हथा वदवस आंतररथाÕůी्य
आरोµ्य वदन Ìहणून सथाजरथा केलथा जथातो. जथागवतक आरोµ्य संGटनथा ववशेfत3 मवहलथा व
बथालकथांनथा अúøम देते जथागवतक पथातळीवरील सव्च मवहलथा आवण बथालकथारे संबलीकरण
करणे. हे ्यथा संस्ेरे महßवपूण्च कथा्य्च आहे. आंतररथाÕůी्य सतरथावर ववववV आरोµ्य
संGटनथानमध्ये समÆव्य सथाVने सव्च रथाÕůथांनथा मथाग्चदश्चन करून सव्च लोकथां¸्यथा आरोµ्यथारी
पथातळी 8ंरथावणे हे ्यथा संGटनेरे मु´्य ध्ये्य आहे.
जागत्तक आरोµय संघटनाची काय्ष :-
) वववशĶ आरोµ्यथा¸्यथा ववf्यथाकडे जगथारे लक्ष वळवणे ्यथासथाठी एवप्ल हथा जथागवतक
आरोµ्य वदवस ९० पथासून सथाजरथा केलथा जथातो.
) जथागवतक पथातळीवरील आरोµ्यथारे समस्यथांरे 8¸रथाटन करÁ्यथासथाठी प््यतन करणे.
सुŁवथाती¸्यथा कथाळथात WHO ने क्ष्यरोग आवण देवी ्यथा रोगथां¸्यथा वनमू्चलनथात munotes.in

Page 28

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
28 8ललेEनी्य कथा्य्च केले. अलीकडे एडzस, कक्चरोग ्यथासथार´्यथा रोगथावर मथात करÁ्यथारे
कथा्य्च प्गतीप्थावर सुरू आहे.
) जगथातील सदस्य रथाÕůथांनथा आरोµ्य ववf्यी मथाग्चदश्चन करणे. तसेर त्यथां¸्यथा कथा्यथा्चरी
नŌद Gेणे कŁणथा¸्यथा कथाळथात महथारथाÕů शथासनथाने केलेल्यथा ववशेfतथा मुंबईतील Vथारथावी
LोपडपĘीतील दथाट लोक वसती असलेल्यथा प्देशथातील कŁणथा संसग्च ्थांबवÁ्यथात
आलेल्यथा ्यशथारी नŌद WHO ने Gेतली होती.
४) मवहलथा, बथाल आरोµ्य, पोfक आहथार, पथाणी सव¸Jतथा ्यथा सव्च क्षेýथांमध्ये कथा्य्च.
) आजथारथारे वन्यंýण व 8परथारथासथाठी कथा्य्च करणे.
) सथाव्चजवनक आरोµ्यथासथाठी जथागवतक पथातळीवर सवō¸र संस्था Ìहणून कथा्य्च.
) मpत्युदर, अपंगतव कमी करÁ्यथासथाठी मदत करणे.
८) गरीब अववकवसत रथाÕůथांनथा आव््चक सहथाÍ्य करणे.
९) जथागवतक पथातळीवर मथानवतथावथादी सहथाÍ्य करÁ्यथारे कथा्य्च.
०) प्त्येक वfê आरोµ्य ववf्यी ्ीम त्यथार करून संपूण्च रथाÕůथांनथा आरोµ्य ववf्यी जथागpत
करणे.
अशथा प्कथारे जथागवतक पथातळीवर सं्युक्त रथाÕů संGटनेरीर एक संस्था Ìहणून WHO
ने आरोµ्य क्षेýथामध्ये गेल्यथा वfथा«मध्ये 8ललेEनी्य कथा्य्च केले आहे.
... अनन आत्ि कृरी संघटना – FAO (Food and Agricul ture
Organization) : -
आंतररथाÕůी्य सतरथावर 8पथासमथार नĶ करÁ्यथासथाठी सं्युक्त रथाÕů संGटनेरी ही एक संGटनथा
Ìहणून कथा्य्च करते. ९४ सथाली अÆन आवण कpfी संGटनेरी स्थापनथा करÁ्यथात आली.
आंतररथाÕůी्य पथातळीवरील 8पथासमथार ्थांबवणे, वकंवथा पूण्चत3 वनमू्चलन करणे. हे ्यथा संGटनेरे
मु´्य ध्ये्य आहे. जथागवतक पथातळीवर कpfी 8तपथादनथात वथाQ करÁ्यथाबरोबरर पोfण आवण
8¸र प्तीरे आहथार वनमथा्चण करणे. जथागवतक लोकसं´्येरे वनरोगी आ्युÕ्य वनमथा्चण करÁ्यथात
्यथा संGटनेरे मोठे ्योगदथान आहे. अÆनसुरक्षथा आवण पोfणथासथाठी ९९ सथाली अÆन आवण
कpfी संGटननेने जथागवतक पररfदेरे आ्योजन केले होते. अÆन आवण कpfी संGटनेने अÆन
हकक संबंवVत आंतररथाÕůी्य पथातळीवरील सदस्य रथाÕůथासथाठी कथाही मथाग्चदश्चक सूरनथा देEील
केल्यथा आहेत. ० मध्ये ्यथा संGटनेरी ९४ एवQी सदस्य सं´्यथा होती. रोम ्ये्े ्यथा
संGटनेरे मु´्यथाल्य आहे.
अनन आत्ि कृरी संघटनेची काय्ष :-
) जमीन आवण पथाणी ्यथां¸्यथा वथाQत्यथा मथागणीमुळे त्यथावर प्यथा्च्य तसेर जमीन व पथाÁ्यथारे
संवV्चन करून शथाĵत ववकथासथालथा प्थाVथाÆ्य देणे.
) अÆनसुरक्षथा आवण पोfणथारथा दजथा्च सुVथारÁ्यथास जथागवतक पथातळीवर प््यतन करणे. munotes.in

Page 29

सं्युक्त रथाÕů संGटनथा आवण समकथालीन सथामथावजक आव््चक समस्यथा
29 ) सदस्य रथाÕůथांनथा पोfण आहथार सुVथारÁ्यथासथाठी मथाग्चदश्चन सूरनथा करणे.
४) आंतररथाÕůी्य कpfी 8तपथादन वथाQÁ्यथासथाठी मदत करणे सुVथारणथा सुरवणे.
) शथाĵत ववकथासथास प्थाVथाÆ्य देणे.
) अÆन 8तपथादन वथाQवÁ्यथावर अवVक भर देÁ्यथारे कथा्य्च ही संGटनथा करते.
अशथा प्कथारे जथागवतक 8पथासमथार नĶ करÁ्यथासथाठी अÆन 8तपथादनथात वथाQ करणे. तसेर
पोfणथारथा दजथा्च सुVथारÁ्यथासथाठी जथागवतक पथातळीवर कथा्य्च करणथारी सं्युक्त रथाÕů संGटनेरी
अवतश्य महßवपूण्च संGटनथा Ìहणून अÆन व कpfी संGटनथा नथावथारूपथालथा आली आहे.
.. संयुक्त राष्ट् त्वकास काय्षक्रम UNDP (United Nations
Development Program)
सं्युक्त रथाÕů ववकथास कथा्य्चøम ही सं्युक्त रथाÕů संGटनेरी जथागवतक ववकथासथा¸्यथा ŀĶीने अत्यंत
महßवथारी संGटनथा आहे. पूवê¸्यथा सं्युक्त रथाÕů संGटनेरथा ववशेf वनVी आवण EPTA
(expanded program of technical assistance) ्यथा दोÆही¸्यथा एकवýकणथातून UNDP
री ९ सथाली स्थापनथा करÁ्यथात आली आहे. ्यथा संस्ेरे अमेररकेतील Æ्यू्यथाक्च ्ये्े
मु´्यथाल्य आहे. सध्यथा (० मध्ये) ्यथा संGटनेरी ० एवQी सदस्य सं´्यथा आहे.
सं्युक्त रथाÕů संGटनेने जथागवतक ववकथास सथाVÁ्यथासथाठी ००० ते ० ्यथा कथालथावVीत
जथागवतक ववकथासथासथाठी सहýक ववकथास ध्ये्य MDG (millennium development goals)
तसेर ० ते ०० ्यथा कथालथावVीत शथाĵत ववकथास ध्ये्य SDG (sustainable
development goals) सथाध्य करÁ्यथासथाठी सं्युक्त रथाÕů संGटनेरी UNDP ही संGटनथा
समÆव्यक Ìहणून महßवपूण्च कथा्य्च करत आहे.
काय्ष :-
) जथागवतक शथाĵत ववकथास सथाध्य करणे.
) दथाररþz्य वनमू्चलनथासथाठी कथा्य्च करणे.
) जथागवतक आपत्य वरील 8पथा्य शोVणे.
४) देशथांनथा ²थान आवण बदलथासथाठी मथाग्चदश्चन करणे.
) जगथातील गरीब देशथा¸्यथा रथाहणीमथानथात सुVथारणथा करणे.
) ० प्य«त सहąक ववकथास सथाVने.
) ०० प्य«त शथाĵत ववकथासथारी ध्ये्य सथाध्य करणे.
८) सदस्य देशथा¸्यथा कyशल्य ववकथास तसेर नेतpतवथा¸्यथा ववकथासथासथाठी सहथाÍ्य करणे.
९) शथांततथा प्स्थावपत करÁ्यथासथाठी प््यतन करणे. munotes.in

Page 30

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
30 ०) प्यथा्चवरण ववकथासथासथाठी प््यतन करणे.
) संररनथातमक सुVथारणेत गती देणे.
शथाĵत ववकथास सथाVÁ्यथासथाठी ०८ ते ० ्यथा कथालEंडथात UNDP ने strategic plan
त्यथार केलथा होतथा. ्यथा आVथारे ०० प्य«त शथाĵत ववकथासथारी ध्ये्य सथाध्य करÁ्यथात ्येणथार
आहेत.
..१. सहľक त्वकास धयेय MDG (Millennium Development Goals)
UNDP ने ००० ते ० ्यथा कथालथावVीमध्ये दथाररþz्य वनमू्चलन तसेर रथाहणीमथान
8ंरथावÁ्यथासथाठी आठ ध्ये्य आEली होती व ती पूण्च करÁ्यथासथाठी पूण्च प््यतन केलथा गेलथा. ती
ध्ये्य Eथालील प्मथाणे आहेत.
) दथाररþz्य व 8पथासमथार वनमू्चलन.
) वैवĵक प्था्वमक वशक्षण.
) ल§वगक समथानतथा व स्त्री सक्षमीकरण.
४) बथाल मpत्यूदर कमी करणे.
) मथातथा आरोµ्य सुVथारणे.
) एडzस मलेरर्यथा आजथारथावर 8पथा्य.
) प्यथा्चवरण शथाĵततथा वटकवणे.
८) जथागवतक ववकथासथात भथागीदथारी.
..२ िाĵत त्वकास धयेय SDG - (sustainable development goals)
सं्युक्त रथाÕů ववकथास कथा्य्चøम UNDP (United Nations Development Program ) ने
० ते ०० ्यथा कथालथावVी मध्ये शथाĵत ववकथास ध्ये्य SDG - (sustainable
development goals) सथाध्य करÁ्यथारे ध्ये्य ठरवले आहे. ही ध्ये्य सथाध्य करÁ्यथात
्येणथार आहेत ती Eथालील प्मथाणे आहेत.
) जगथातील सव्च प्कथाररे दथाररþz्य दूर करणे.
) 8पथासमथार दूर करणे, अÆनसुरक्षथा प्थाĮ करणे, पोfण वथाQ करणे आवण शथाĵत शेतीस
प्ोतसथाहन देणे.
) वनरोगी जीवनथारी Eथाýी दे9न सव्च व्यथातील Ó्यक्तìसथाठी रथांगल्यथा आरोµ्य सवथासÃ्यथारी
भथावनथा वनमथा्चण करणे.
४) समथावेशक व Æ्यथा्य असे दज¥दथार वशक्षण दे9न सवथा«नथा आ्युÕ्यभर वशकतथा ्येईल अशथा
संVी वनमथा्चण करणे. munotes.in

Page 31

सं्युक्त रथाÕů संGटनथा आवण समकथालीन सथामथावजक आव््चक समस्यथा
31 ) ल§वगक समथानतथा प्थाĮ करणे आवण मवहलथा व मुलéरे सEलीकरण करणे.
) सवथा«सथाठी पथाणी आवण सव¸Jतथा 8पलÊV करणे आवण त्यथारे शथाĵत वन्योजन करणे.
) सवथा«सथाठी परवडÁ्यथासथारEी ववĵसनी्य शथाĵत आवण आVुवनक 9जथा्च 8पलÊV करणे.
८) वनरंतर समथावेशक व शथाĵत आव््चक वथाQीस प्ोतसथाहन दे9न 8तपथादन, रोजगथार व
सवथा«नथा रथांगले कथाम पुरवणे.
९) सु्योग पथा्यथाभूत सुववVथारी 8भथारणी करून समथावेशक व शथाĵत Cद्ोगीकरण करणे
आवण नथाववÆ्यतेलथा प्ोतसथाहन देणे.
०) देशथातील व देशथा- देशथांमVील असमथानतथा कमी करणे.
) शहरे व मथानवी अवVवथास समथावेशक सुरवक्षत लववरक आवण शथाĵत करणे.
) शथाĵत 8तपथादन व 8पभोगथारथा आकpतीबंV वनमथा्चण करणे.
) प्यथा्चवरण बदल व त्यथारे पररणथाम ्यथावर तथातकथाळ कथा्य्चवथाही करणे.
४) शथाĵत ववकथासथासथाठी समुþ व सथागरी सथाVनथारथा शथाĵत वथापर करणे व त्यथारे जतन
करणे.
) प्यथा्चवरणथारे संरक्षण व पुनव्चसन करणे व शथाĵत वथापरथास प्ोतसथाहन देणे
वथाळवंटीकरणथास तŌड देणे जवमनीरे अवøम ्थांबवणे जैवववववVतेरथा öहथास ्थांबवणे.
) शथाĵत ववकथासथासथाठी शथांततथावप््य आवण समथावेशक संस्था 8भथारणे सवथा«नथा Æ्यथा्य
पुरवणे संस्था प्भथावी जबथाबदथार व समथावेशक बनवणे.
) शथाĵत ववकथासथा¸्यथा अंमलबजथावणीस गती देणे आवण जथागवतक भथागीदथारी प्ोतसथाहन
देणे.
वरील प्मथाणे ध्ये्य ९ लक्ष आवण वनदश्चकथामध्ये SDG ववभथागले गेलेले आहेत.
हे SDG वf्च ०० प्य«त सं्युक्त रथाÕů संGटनेरे ध्ये्य UNDP ्यथा संस्े¸्यथा मथाध्यमथातून
सथाध्य करÁ्यथात ्येणथार आहेत.
जगथातील ववववV Gटकथारे समथावेशन करÁ्यथारे कथा्य्च हे UNDP करते ्यथामध्ये सथामथावजक,
आव््चक, प्थादेवशक, प्यथा्चवरणी्य आवण वव°ी्य समथावेशनथारथा समथावेश होतो ती Eथालील प्मथाणे
्ोडक्यथात सथांगतथा ्येतील.
१) सामात्जक समावेिन :-
सथामथावजक समथावेशनथामध्ये ववववV Gटक ज्यथामध्ये अपंग, मथागथासवग्च, बथालके, वस्त्र्यथा
तसेर अलपसं´्यथाक ्यथा दुब्चल Gटकथारथा ववकथास होणे आवÔ्यक असते. हे सथामथावजक
समथावेशनथा¸्यथा मथाध्यमथातून Gडून आणले जथाते. ्यथासथाठी प्त्येक रथाÕů सथामथावजक
Æ्यथा्यथा¸्यथा ्योजनथा रथाबवत असतथात. munotes.in

Page 32

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
32 २) आत्््षक समावेिन :-
सव्च Gटकथांनथा अ््चÓ्यवस्े¸्यथा प्वथाहथात आणÁ्यथासथाठी कथाही भyवतक प््यतन केले
जथातथात. त्यथामध्ये दथाररþz्य वनमू्चलन तसेर रोजगथार वनवम्चती¸्यथा ्योजनथा ्यथां¸्यथा
मथाध्यमथातून जथागवतक, रथाÕůी्य तसेर रथाज्य वकंवथा प्थांती्य सतरथावर ववववV ्योजनथा
रथाबववल्यथा जथातथात.
) पया्षवरिीय समावेिन :-
6को Ā¤डली ववकथास सथाVने तसेर प्यथा्चवरणथा¸्यथा öहथासथावशवथा्य आव््चक ववकथास Gडून
आणÁ्यथारथा प््यतन केलथा जथातो. ्यथालथार शथाĵत ववकथास असे Ìहटले जथाते.
) त्वत्ीय समावेिन :-
अ््चÓ्यवस्े¸्यथा प्वथाहथात प्त्येक Gटकथालथा सथामथावून GेÁ्यथासथाठी वव°ी्य समथावेशन
होणे आवÔ्यक असते. त्यथासथाठी रथाÕůी्य पथातळीवर कथाही ्योजनथा रथाबवल्यथा जथातथात.
जनVन ्योजनथा, मुþथा ्योजनथा ्यथासथार´्यथा ्योजने¸्यथा मथाध्यमथातून प्त्यक्ष Gटकथारे
वव°ी्य समथावेशन Gडून आणले जथाते.
) मानव त्वकास अहवाल :-
UNDP प्त्येक वfê मथानव ववकथास अहवथाल सथादर केलथा जथातो त्यथामध्ये तीन Gटकथांरथा
समथावेश असतो.
) दरडोई 8तपÆन
) वशक्षण
) आ्युमथा्चन
अशथा प्कथारे सथाव्चजन ववकथास सथाVÁ्यथासथाठी सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा UNDP
संस्े¸्यथा मथाध्यमथातून जगथातील सदस्य रथाÕůथांनथा मथाग्चदश्चन व आव््चक सहथाÍ्य
करÁ्यथात ्येते. त्यथामुळे जथागवतक ववकथासथा¸्यथा ŀĶीने UNDP रे कथा्य्च अत्यंत महßवपूण्च
असे आहे.
.. संयुक्त राष्ट् पया्षवरि काय्षक्रम UNEP (United Nations
Environment Program)
सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा ९ ¸्यथा सटॉकहोम पररfदत त्यथार करÁ्यथात आलेल्यथा सं्युक्त
रथाÕů प्यथा्चवरण कथा्य्चøम UNEP जथागवतक पथातळीवरील प्यथा्चवरण öहथास सथार´्यथा समस्यथा
सोडवÁ्यथासथाठी अत्यंत महßवपूण्च कथा्य्चøम आहे. मथागील कथाही दशकथांमध्ये आंतररथाÕůी्य
पथातळीवर प्यथा्चवरण संवV्चनथा¸्यथा ŀĶीने अनेक करथार करÁ्यथात आले आहेत. सं्युक्त रथाÕů
संGटने¸्यथा प्यथा्चवरण ववf्यथा¸्यथा ववववV कथा्य्चøमथांमध्ये समÆव्य सथाVÁ्यथारे प्मुE कथा्य्च सं्युक्त
रथाÕů प्यथा्चवरण कथा्य्चøमरे आहे. ्यथा कथा्य्चøमथांतग्चत पुQील कथाही दशकथांमध्ये अनेक करथार
Gडवून आणÁ्यथात आले आहेत. ्यथा कथा्य्चøमथांतग्चत ववववV देशथा¸्यथा प्यथा्चवरण munotes.in

Page 33

सं्युक्त रथाÕů संGटनथा आवण समकथालीन सथामथावजक आव््चक समस्यथा
33 कथा्य्चøमथाबरोबरर कथाही वबगर शथासकì्य संस्थांनथा देEील ्यथा कथा्य्चøमथांतग्चत समथावून GेÁ्यथात
आले आहे. जथागवतक सतरथावर ्यथा कथा्य्चøमथा¸्यथा पुQथाकथारथातूनर अनेक प्यथा्चवरण रळवळी
ववकवसत Lथाल्यथा आहेत. ९४ ते ९९० ्यथा कथालथावVीत शीत्युĦथामुळे प्यथा्चवरण
कथा्य्चøमथालथा वेग आलथा नथाही. परंतु ९९० नंतर शीत्युĦथा¸्यथा समथाĮीनंतर प्यथा्चवरण समस्यथा
ववf्यी संपूण्च जगथारथा समÆव्य सथाVलथा जथा9 लथागलथा. परंतु UNEP लथा कथाही म्यथा्चवदत
अवVकथार असल्यथाकथारणथान े UNEP ¸्यथा कथाही समस्यथा वनमथा्चण हो9न. पथावहजे तेवQz्यथा
प्मथाणथात हथा कथा्य्चøम ्यशसवी होत नसलथा तरी देEील सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा प्यथा्चवरण
समस्यथा सोडवÁ्य ववf्यथारथा एक अत्यंत महßवपूण्च कथा्य्चøम Ìहणून BळEलथा जथातो.
अठरथाÓ्यथा शतकथात ्युरोपमध्ये Cद्ोवगक øथांती Lथाली पूवê¸्यथा हथातमथागथारी जथागथा आVुवनक
्यंý्युगथाणे Gेतल्यथामुळे 8तपथादनथात Lपथाटz्यथाने वथाQ Lथाली. त्यथामुळे लोकथां¸्यथा गरजथांमध्ये वथाQ
होत गेली. त्यथार प्मथाणथात प्यथा्चवरण समस्यथा वनमथा्चण Lथाल्यथा ्यथा प्यथा्चवरण समस्यथा
सोडवÁ्यथासथाठी जगभर अनेक रळवळी 8Ë्यथा रथावहल्यथा मथानवी जीवनथावर ्यथा प्यथा्चवरण
öहथासथारथा पररणथाम जथाणवू लथागलथा. जवमनीरथा पोत Gसरू लथागलथा. अलप पज्चÆ्य, तेल गळती,
वकरणोतसथार अशथा समस्यथा 8ĩवू लथागल्यथा कथारणथाने सं्युक्त रथाÕů संGटने¸्यथा पुQथाकथारथाने
अनेक प्यथा्चवरण संवV्चनथा¸्यथा ŀĶीने हथालरथाली सुरू Lथाल्यथा ्यथातूनर UNEP रथा 8द्य Lथालथा
१) मrटåरयल प्ोटोकॉल :-
९८० ¸्यथा दशकथात वथाQत्यथा Cद्ोवगकìकरणथाम ुळे ववववV रसथा्यने हवेत सोडल्यथा
कथारणथाने आवण शीतकरÁ्यथा¸्यथा वथापरथात Lथालेल्यथा वथाQीमुळे कलोरोÉलोरो कथाब्चनरे
8तसज्चन वथाQत असल्यथाकथारणथान े BLोन¸्यथा ्रथावर ववपरीत पररणथाम हो9न तो
ववरळ होत रथाललथा आहे. BLोन ्र नĶ Lथाल्यथास सू्यथा्चरी अवतनील वकरणे पpÃवीवर
पोहोरू शकतथात व त्यथारथा ववपरीत पररणथाम मनुÕ्य जीवनथावर हो9 शकतो. त्यथामुळे ्यथा
BLोन ्रथा¸्यथा संरक्षणथासथाठी ९८ सथाली हथा करथार करÁ्यथात आलथा. ्यथा करथारथांवर
९९८ सथालथाप्य«त देशथांनी CFC (कलोरोÉलोरो कथाब्चन) रे 8तसज्चन ०
टकक्यथांनी कमी करणे. तर ९९० सथाली Lथालेल्यथा बदलथानुसथार ८ देशथांनी ०
प्य«त CFC रे 8तसज्चन संपूण्च आटोक्यथात आणÁ्यथारे 8वĥĶथाने ठेवÁ्यथात आले होते.
्यथा करथारथावर ९ देशथांनी सĻथा करून त्यथारी अंमलबजथावणी करÁ्यथास मथाÆ्यतथा
वदली होती.
२) åरB पåररद :-
९९ सथाली āथाLील देशथातील रर्यो ्यथा शहरथांमध्ये वसुंVरथा पररfद भरवÁ्यथात आली.
्यथा पररfदेत ०० पेक्षथा जथासत देशथांरे रथाÕůप्मुE 8पवस्त होते. जगथातील सव्च देशथांरथा
ववकथास हथा शथासवत आव््चक ववकथास असथावथा. ्यथा ववf्यी ्यथा पररfदेत ररथा्च करÁ्यथात
आली. ्यथा पररfदेत UNFCCC (united Nations framework conversation
on climate change) हथा महßवपूण्च करथार करÁ्यथात आलथा. हररतगpह वथा्यूरे 8तसज्चन
कमी करणे आवण जथागवतक तथापमथान वथाQ कमी करणे. हे प्मुE 8वĥĶ होते. ्यथा अंतग्चत
जगथातील देशथारे ववकवसत आवण अववकवसत रथाÕů अशथा गटथांमध्ये वगêकरण करÁ्यथात
आले. त्यथा आVथारे त्यथांनथा जबथाबदथाö्यथा देÁ्यथात आल्यथा ्यथा करथारथा अंतग्चत स्थापन munotes.in

Page 34

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
34 केलेल्यथा आ्योगथांनथा ववशेf अवVकथार नÓहते. त्यथारबरोबर रथाÕůथारे सथाव्चभyमतव सवō¸र
असल्यथाकथारणथान े हथा करथार रथांगल्यथा प्कथारे ्यशसवी हो9 शकलथा नथाही.
) ³योटो प्ोटोकॉल
९९ सथाली जपथान मVील क्योटो ्यथा शहरथात जथागवतक तथापमथान वथाQ ववf्यी हथा
करथार करÁ्यथात आलथा Ìहणून ्यथा करथारथालथा क्योटो प्ोटोकॉल Ìहणून BळEले जथाते.
जथागवतक तथापमथान वथाQ कमी करÁ्यथा¸्यथा ŀवĶकोनथातून अत्यंत महßवपूण्च करथार Ìहणून
BळEलथा जथातो. हथा UNCCC ¸्यथा अत्यंत महßवपूण्च टÈपथा आहे. जथागवतक कथाब्चन
8तसज्चन कमी करÁ्यथा ववf्यथारथा हथा करथार होतथा. ्यथातून कथाब्चन øेवडट ही संकलपनथा
पुQे आली. ्यथा आVथारे Ó्यथापथार पĦतीने Vोरण ठरवÁ्यथारी परवथानगी देÁ्यथात आली. ्यथा
करथारथानुसथार ९९० सथाल¸्यथा हररतगpह 8तसज्चनथा¸्यथा सरथासरी % कथाब्चन 8तसज्चन
कमी करÁ्यथारे ध्ये्य ठरवÁ्यथात आले.
) कोपनहेगन पåररद :-
डेÆमथाक्च देशथारी रथाजVथानी कोपनहेगन ्ये्े ००९ सथाली सं्युक्त रथाÕůसंGथारी
वथातथावरण बदलथा ववf्यथारी पररfद भरवÁ्यथात आली होती. ०० ते ० प्य«त
क्योटो प्ोटोकॉल री अंमलबजथावणी करÁ्यथारथा कथालथावVी होतथा. त्यथानंतर वथातथावरण
बदल ववf्यी कथा्य रणनीती असथावी ्यथाववf्यी ० नंतर¸्यथा वथातथावरणी्य बदलथा
ववf्यथारथा आरथाEडथा त्यथार करÁ्यथाववf्य ्यथा पररfदेत ररथा्च करÁ्यथात आली. सव्च
रथाÕůथांनी तथापमथान वथाQ दोन अंश सेवलस्यस पेक्षथा जथासत होणथार नथाही. ्यथारी कथाळजी
GेÁ्यथारे ठरवÁ्यथात आले. ्यथा करथारथामध्ये कथाही ववकसनशील देशथांनी ज्यथामध्ये भथारत,
रीन, दवक्षण आवĀकथा ्यथा देशथारथा ववकथास अद्थाप पूण्च Lथालेलथा नथाही. तसेर कथाब्चन
8तसज्चन दरडोई मोजले जथा9 न्ये असथा ्युवक्तवथाद केलथा त्यथामुळे करथार पूण्च ्यशसवी
हो9 शकलथा नथाही.
) पråरस करार :-
ĀथाÆसरी रथाजVथानी पrररस ्ये्े ० सथाली हररतगpह वथा्यु 8तसज्चन कमी
करÁ्यथाववf्यी तसेर अववकवसत देशथांसथाठी कथाही आव््चक मदतीरी तरतूद करÁ्यथा
ववf्यथारथा हथा करथार होतथा. ्यथा पररfदेत ९ सदस्य रथाÕůथांनी सहभथाग Gेतलथा होतथा.
पrररस करथार हथा क्योटो प्ोटोकॉललथा प्यथा्च्य होतथा. ०० प्य«त क्योटो करथार आवण
त्यथानंतर पrररस करथार लथागू होणथार आहे. पrररस पररfदेलथा COP - Ìहणूनही
BळEले जथाते. Cद्ोवगक øथांती पूवê¸्यथा तथापमथानथापेक्षथा दोन अंश सेवलसअस पेक्षथा
जथासत तथापमथान वथाQवून न देणे 8वĥĶे ठरवÁ्यथात आले आहे. त्यथासथाठी प्त्येक रथाÕůथांनी
तथापमथाण वथाQ कमी करणे ववf्यी कथाही ध्ये्य ठरवली आहेत.8दथा. ĀथाÆस ्यथा देशथाने
०० सथालथाप्य«त पेůोलवर रथालणथाö्यथा वथाहनथारी ववøì ्थांबवÁ्यथारे 8वĥĶ ठरवले
आहे. तर भथारतथाने हे Vोरण ०४० प्य«त अमलथात आणथा्यरे ठरवले आहे. munotes.in

Page 35

सं्युक्त रथाÕů संGटनथा आवण समकथालीन सथामथावजक आव््चक समस्यथा
35 सारांि
सं्युक्त रथाÕů संGटनथा आवण समकथालीन सथामथावजक आव््चक समस्यथा पथाहतथा त्यथामध्ये
प्थामु´्यथाने दथाररþz्य, वशक्षण, गररबी, आरोµ्य हे प्ĳ जथागवतक सतरथावर प्त्येक देशथामध्ये
ववकथासथामध्ये असमतोलपणथा वनमथा्चण करतथात.सहस्त्रक ववकथास ध्ये्य,जथागवतक आरोµ्य
संGटनथा,सं्युक्त रथाÕů ववकथास कथा्य्चøमथातंग्चत सं्युक्त रथाÕů संGटनथा सथामथावजक आव््चक
समस्यथा सोडवÁ्यथासथाठी प््यतनशील असल्यथारे वदसून ्येते.
आपली प्गती तपासा
) जथागवतक आरोµ्य संGटनेरी कथा्य्च सपĶ करथा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

) सहस्त्रक ववकथास ध्ये्य वलहथा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

) सं्युक्त रथाÕů संGटनेरथा प्यथा्चवरण कथा्य्चøम सपĶ करथा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

४) सं्युक्त रथाÕů संGटनेरी शथाĵत ववकथास ध्ये्य वलहथा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________________________________________________ _
__________________________________________________________ munotes.in

Page 36

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
36 अत्Vक वाचÁयासाठी उपयुक्त संद\्ष úं् सूची
) आंतररथाÕůी्य संबंV - -अŁणथा प¤डसे 8°रथा सहस्त्रबुĦे.
) समकथालीन जथागवतक रथाजकथारण – डॉ. शेलेÆþ देवळथाणकर.
) आंतररथाÕůी्य संबंV – वप्यु Gोf.
४) आंतररथाÕůी्य संबंVथारे वसĦथांत- डॉ. प्शथांत अमpतकर
7777777
munotes.in

Page 37

37
आंतरराष्ट्ीय आत्््षक संघटना
घटक रचना
४. 8वĥĶे
४. प्सतथावनथा
४. आव््चक सहकथा्य्च आवण ववकथास संGटनथा (OECD -Organisation for Economic
Co-operation & Development)
४.४ पेůोल वन्यथा्चतदथार रथाÕůथांरी संGटनथा COPEC – Organisation of Petroleum
Exporting Countries)
४.. ववद्थापीठी्य प्ĳ
.१ उत्ĥष्े
) आंतररथाÕůी्य रथाजकथारणथात कथा्य ्चरत असणथाö्यथा OECD आवण OPEC ्यथा संGथानथांरी
मथावहती Gेणे.
OECD संGटनेरी 8वĥĶे, ररनथा, भूवमकथा आवण कथा्य ¥ समजून Gेणे.
) OPEC संGटने¸्यथा स्थापनेरी पथाĵ्चभूमी, 8वĥĶे, ररनथा, वथाटरथाल समजून Gेणे.
.२ प्सतावना
आज जगथातील सथाव ्चभyम रथाÕůे पररसपरथां¸्यथा सहकथा्यथा्चतून आपलथा ववकथास सथाVत आह े.
प्त्येक देशथारी कथाही वनवĲत 8वĥĶे असतथात. ही 8वĥĶे आव््चक-रथाजकì्य सवŁपथारी
असतथात. 8दथा. Ó्यथापथारी सवलती वम ळववणे, कज्च 8भथारणी करण े ही आव््चक सवŁपथारी तर
एEथादथा भूमथाग वमळवणे, शेजथारील रथाÕůथाबरोबर सीमथार ेfथा अVोरेवEत करून Gेणे ही रथाजकì्य
8वदĶे असू शकतथात. रथाÕů े ही 8वĥĶे संGf्च आवण सहकथा्यथा ्च¸्यथा मथागथा्चने सथाध्य केली जथातथात.
रथाÕůे सहकथा्यथा्च¸्यथा मथाध्यमथात ून समथान 8वĥĶथांरी पूत्चतथा करÁ्यथासथाठी बह òपक्षी्य पथातळीवर
एकý ्ये9न करथार करतथात . अशथा बहòपक्षी्य सहकथा्यथा ्चतून प्थादेवशक - आंतररथाÕůी्य पथातळीवर
ववववV प्कथार¸्यथा समथान स ंGटनथा वनमथा्चण होतथात. ्यथा स ंGटनथां¸्यथा मथाध्यमथातून रथाÕůे परसपर
ररथा्च, सहकथा्य्च, शथांतते¸्यथा मथागथा्चने ववकथास सथाVÁ्यथारथा प््यतन करतथात.
आव््चक 8वĥĶथां¸्यथा पूत्चतेसथाठी प्थादेवशक ववभथागी्य, ववĵ पथातळीवर ववववV स ंGटनथांरी वनवम्चती
करÁ्यथात आल ेल्यथा आहेत. 8दथा. ववĵ Ó्यथापथार स ंGटनथा WTO), सथाक्च, आवस्यथान 6.
प्सतुत प्करणथात आपण OECD, आवण प्शथांत महथासथागरथातील त ेल 8तपथादक रथाÕůथा ंनी
स्थापन केलेल्यथा OPEC ्यथा संGटनथांरथा अË्यथास करणथार आहोत. ्यथा स ंGटनथा ववभथागी्य
पथातळीवर स्थापन करून त्यथा ंनी आपथापल्यथा सदस्य रथाÕůथा ं¸्यथा आव््चक ववकथासथात मोलथारी munotes.in

Page 38

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
38 भूवमकथा वनभथावली आह े. तसेर ववभथागी्य आवण जथागवतक पथातळीवर परसपर सहकथा्यथा ्चरे एक
रथांगले Ó्यथासपीठ 8पलÊV करून वदल े आहे.
. OECD - Organisation for Economic Co -operation & Development
- आत्््षक सहकाय्ष आत्ि त्वकास स ंघटना
अमेररकेरे पररथाÕůमंýी जॉज्च मथाश्चल ्यथांनी जून, ९४ लथा ्युरोपी्य रथाÕůथांनथा आव््चक मदत
पुरववÁ्यथासथाठी एकथा ्योजन ेरी Gोfणथा केली, वजलथा मथाश्चल ्योजनथा अस े Ìहटले जथाते. ९४
¸्यथा ůðमन ततवथाप्मथाण े मथाश्चल ्योजनेरथा 8ĥेशदेEील दुसö्यथा महथा्युĦथानंतर ववववV आव् ्चक
समस्यथांशी LुंLत असणथाö्यथा ्य ुरोवप्यन रथाÕůथांनथा आव््चक मदत करÁ्यथारथा होतथा. मथा श्चल
्योजने¸्यथा प्सतथावथावर ववरथारवववनम्य करÁ्यथासथाठी प rररस ्ये्े ्युरोपी्य देशथांरी एक पररfद
भरली. ्यथा पररfद ेत ्युरोवप्यन रथाÕůथांरी आव््चक सहकथा्य्च संGटनथा (Organisation for
European Economic Co-operation) री स्थापनथा करÁ्यथात आली. 30 सÈट¤बर,
९ रोजी वतरे नथाव बदलून आव््चक सहकथा्य्च आवण ववकथास स ंGटनथा (Organisation
for Economic Co -operation & Development -OECD) असे करÁ्यथात आले.
OECD ही त्यथा प्गत रथाÕůथा ंरी संGटनथा आहे, जी प्थावतवनवVक लोकशथाही ततव े आवण मुक्त
Ó्यथापथार वव° Ó्यवस्था ्यथा ंरथा सवीकथार करतथात. सद्पररवस्तीत OECD रे 30 पूण्च सदस्य
आहेत.
..१ मु´यालय - OECD रे मु´्यथाल्य ĀथाÆसमVील प rररस ्ये्े आहे.
..२ उत्ĥष्े -
सदस्य रथाÕůथांमVील कल्यथाणकथारी ्योजनथा ंमध्ये सुसूýीकरण Gडवून आणणे
सदस्य रथाÕůथांनथा आपल्यथा अ् ्चÓ्यवस्थांमध्ये क ल ्य था ण क था र ी ्य ो ज न था रथाबववÁ्यथास
प्ोतसथाहन देणे.
सदस्य रथाÕůथां¸्यथा आव््चक ववकथास व वथाQीसथाठी मदत करण े आवण सदस्य रथाÕůथातील
नथागररकथांरथा रथाहणीमथानथारथा दजथा ्च 8ंरथावणे
४ संGटने¸्यथा Vोरणथांमध्ये समÆव्य सथाVन े
ववĵ अ््चÓ्यवस्ेत समतोल रथाEण े तसेर वररंतर ववकथासथारे ध्ये्य सथाVÁ्यथासथाठी
सदस्य रथाÕůथांनथा प्ोतसथाहन देणे.
जगथातील ववकथासथा¸्यथा मथागथा्चवर असलेल्यथा रथाÕůथांनथा आव््चक ववकथासथासथाठी मदत करण े
जथागवतक Ó्यथापथारथात वथाQ करण े तसेर आव््चक स्ै्य्च अबथावVत रथाEण े
..२ OECD ची रचना
प्थामु´्यथाने OECD रे तीन मु´्य अंग आहे
पररfद Council )
कथा्य्चकथारी सवमती Executive Committee)
सवरवथाल्य Secretariat ) munotes.in

Page 39

सं्युक्त रथाÕů संGटनथा आवण समकथालीन सथामथावजक आव््चक समस्यथा
39 OECD
पररfद कथा्य्चकथारी सवमती सवरवथाल्य
्यथावशवथा्य दैनंवदन कथामकथाजथात मदत Ìहण ून कथाही सहथाÍ्यकथारी ्य ंýणथादेEील अवसततवथात
आहे.
१) पåररद (ȴɀɆȿȴȺȽ)
पररfद हे OECD रे मु´्य अंग मथानले जथाते. सव्चसथाVथारणपणे पररfदेत प्त्येक
सदस्यरथाÕůथांरथा एक प्वतवनVी असतो . पररfदेरी सव्चसथाVथारण बैठक वfथा्चतून एकदथा
बोलथाववली जथात े. ्यथा मध्ये सदस्यरथाÕůथार े मंýी सहभथागी होतथात. तस ेर मवहÆ्यथातून
दोनदथा कथा्यमसवरूपी प्वतवनVी जस े रथाÕůी्य प्वतवनVी म ंडळ भेटतथात. पररfदेमध्ये
OECD री Vोरणे. ठरववली जथातथात तस ेर कथाही महतवपूण्च वनण्च्य Gेतले जथातथात.
पररfदेमथाफ्चत आव््चक ववकथासथा¸्यथा स ंदभथा्चत वववभÆन कथा्यथा ्चरी रूपरेfथा आEून वदली
जथाते.
२) काय्षकारी सत्मती –
OECD ने पररfदेत ठरववलेल्यथा Vोरणथांरी अंमलबजथावणी कथा्य ्चकथारी सवमती करत े.
) सत्चवालय -
OECD रे मु´्य प्शथासनववf्यक कथामकथाज सवरवथाल्यथामथाफ्चत रथालववले जथाते.
महथासंरथालक हथा सवरवथाल्यथारथा म ु´्य प्शथासकì्य अवVकथारी असतो. महथास ंरथालक हथा
पररfदेने Gेतलेल्यथा सव्च वनण्च्यथासंबंVी जबथाबदथार Vरलथा जथातो OECD रे वथावf्चक
अंदथाजपýक आवण प ूरक अंदथाजपýक दरवfê तो पररfद ेतील एकथा वववशĶ सवमतीलथा
सथादर करतो. सवरवथाल्यथाकडून ववववV संरथालकथांरी वनवड केली जथाते.
्यथावशवथा्य OECD ¸्यथा कथा्यथा्चत कथाही मदत करÁ्यथासथाठी कथाही ववश ेf सवमत्यथांरी
स्थापनथा करÁ्यथात आली आह े. जसे 8दथा.
) Centre for Educational Research & Innovation CE RI
वजरे कथा्य्च Ìहणजे सदस्य रथाÕůथातील वशक्षणÓ्यवस् ेत सुVथारणथा Gडवून आणणे
) Nuclear Energy Agency - NEA - अणु9ज¥रथा शथांततथापूण्च – ववकथास
Centre for Co -operation with European Economies in
Transition - CCET - मध्य आवण पूव्च ्युरोवप्यन रथाÕůथांतील लोकशथाहीरथा
ववकथास Gडवण े आवण बथाजथारथावभम ुE Ó्यवस्ेरी 8भथारणी करण े. munotes.in

Page 40

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
40 .. OECD ची \ूत्मका-काय्ष:-
OECD रे मु´्य कथा्य्च Ìहणजे सदस्य रथाÕůथां¸्यथा आव््चक Vोरणथांरे सतत परीक्षण करण े आवण
आवÔ्यक त्यथा 8पथा्य्योजनथा स ुरववणे. त्यथारप्मथाणे OECD Ó्यथापथारथातील असमतोल वस्र
करÁ्यथासथाठी आवस्र रलनÓ्यवस् ेलथा ववरोV करत े.
OECD ्यथा संGटनेरे सदस्य नसलेल्यथा रथाÕůथांशीही सलो´्यथार े संबंV प्स्थावपत Lथाल े आहे.
हे संबंV ŀQ करÁ्यथार े कथा्य्च सन ९८८ मध्ये स्थापन Lथाल ेल्यथा Centre for Co-
operation with Non - members (CCNM ) ्यथा ्यंýणे¸्यथा मथाध्यमथातून केले जथाते. ्यथा
CCNM रे प्मुE कथा्य्च Ìहणजे OEC D आवण वबगर सदस्य रथाÕůथामध्य े ववकथासकथा्यथा्चसंबंVी
ररथा्च, ववरथारवववनम्य Gडव ून आणणे तसेर CCNM Ĭथारे बहòरथाÕůी्य, प्थादेवशक, रथाÕůी्य
पथातळीवर ववववV कथा्य ्चøम रथाबवले जथातथात. ्यथा कथा्य ्चøमथातून वववशĶ रथाÕůथांनथा भेडसथावणथाö्यथा
सथामथाÆ्य समस्यथा जथाण ून Gे9न त्यथा सोडववÁ्यथा ¸्यथा 8पथा्य्योजनथा ं ्यथावर भर देÁ्यथात ्येतो.
त्यथारप्मथाणे OECD ¸्यथा वतीने वववशĶ Eंडथारथा ववकथास करÁ्यथासथाठी ववकथासथातमक
8पथा्य्योजनथा आEल्यथा जथातथात. जस े 8दथा. The Emerging Asia Programme, The
Transition Economy programme (TEP) .
दरवfê OECD ववकथासथासंबंVी ववववV पररfदथा , ररथा्चसýथांरे आ ्य ो ज न क र त े. त्यथा
ररथा्चसýथांमध्ये रवर्चल्यथा गेलेल्यथा मुदzद्थांवर कथाही प्कथाशन े प्कथावशत केले जथातथात. OECD ने
आतथाप्य«त आव््चक ववकथासथासंबंVी ववववV क्षेýथात समÆव्यकथारी भ ूवमकथा बजथावली आह े. जसे
8दथा. आंतररथाÕůी्य Ó्यथापथारथार े वन्यम ठरववण े, भथांडवली रववळ, ववकसनशील रथाज्यथा ंनथा
मथावहती-तंý²थानथासंबंVी मदत, आव््चक Vोरणे, 9जथा्च, ववकथासथातमक सहकथा्य ्च, आंतररथाÕůी्य
Ó्यथापथार, वव°ी्य संबंV, वररकथालीन ववकथास , वव²थान-तंý²थान, वशक्षण, 8द्ोग, रोजगथार,
कथामगथार कल्यथाण व 6तर सथामथावजक प्ĳ ्यथा स ंबंVी मथावहती OECD गोळथा करते आवण त्यथावर
आVथाररत ववकथासथातमक ्योजनथा ंरी आEणी करून त्यथांरी अंमलबजथावणी करत े. ्यथासंदभथा्चत
दरवfê 300 नवीन प्कथाशन े प्कथावशत केले जथातथात आवण ह े प्कथाशन आव् ्चक-सथामथावजक
प्ĳथांसंबंVी मथावहतीरथा महßवप ूण्च स्त्रोत ठरते.
त्यथारप्मथाणे OECD रे 6तर ववववV आ ंतररथाÕůी्य संGटनथांशी कथा्यथा्चल्यीन संबंV आहेत. जसे
8दथा. International Labour organisation, Food & Agriculture organisation,
IMF, World Bank, आवण UNO शी संबंवVत 6तर संGटनथा. ब्यथारदथा OECD
International Transport Forum शी ववकथासकथा्यथा्चसंबंVी समÆव्य सथाVत े.
. ȦȧȜC (Organisation of Petroleum Exporting Countries )
सद्थावस्तीत आपल्यथा द ैनंवदन जीवनथातील Eवनज तेलथांरी गरज आवण वदवस ¤वदवस
Eवनजतेलथांरे वथाQत रथाललेले भथाव ्यथावरून Eवनजत ेलथारे महतव लक्षथात ्य ेईल. अमेररकथा-
6रथाक ्युĦथामथागरे मूळ कथारण Eवनजत ेल हेर होते. सध्यथा जगथारी आव् ्चक समीकरणे
बदलÁ्यथारी शक्तì Eवनजत ेलथात आहे. Ìहणून जगथात ज्यथा रथाÕůथांकडे Eवनज तेलथारथा सथाठथा
ववपुल प्मथाणथात आह े वकंवथा जे रथाÕů त्यथा¸्यथा 8तपथादन व ववøìवर वन्य ंýण ठेवू शकेल ते रथाÕů
जगथावर आव््चक स°था गथाजवू शकेल अशी पररवस्ती आह े. Ìहणूनर अमेररकेने अÁवस्त्रे आवण munotes.in

Page 41

सं्युक्त रथाÕů संGटनथा आवण समकथालीन सथामथावजक आव््चक समस्यथा
41 जैववक शस्त्रथास्त्रथांरे कथारण दथाEवून 6रथाकवर हललथा क ेलथा. कथारण 6रथाकमध्य े ववपुल प्मथाणथात
ही Eवनज संप°ी आहे.
पेůोल-वडLेलसथार´्यथा 6ंVनथांरे महतव व वकंमत ्यथा बथाबी वदवस¤वदवस वथाQत रथालल्यथा आह ेत.
आवण त्यथारबरोबर भूगभथा्चत असलेलथा त्यथांरथा सथाठथा कमी होत रथाललथा आह े. वै²थावनक प्गतीत
मथानव अत्यु¸र वशEरथावर असलथा तरी आजप्य «त वव²थानथाने नैसवग्चक Eवनज संप°ीलथा ्योµ्य
प्यथा्च्य वदलेलथा नथाही. पेůोलरे हे महतव त्यथारी वन्यथा ्चत करणथाö्यथा रथाÕůथांनी कथाही दशकथांपूवêर
BळEले होते आवण त्यथामुळेर OPEC सथारEी संGटनथा अवसततवथात आली.
..१ OPEC
OPEC हे Eवनजतेल 8तपथादक देशथांरे कथाट¥ल आहे. 8तपथादनथारी वक ंमत आवण पुरवठथा
वन्यंवýत करणथाö्यथा 8तपथादकथा ं¸्यथा संGटनेलथा कथाट¥ल असे Ìहणतथात. 8तपथादक रथाÕůे एकवýत
्ये9न, आपथापसथातील सपVथा ्च संपवून, वकमती वन्यंवýत करतथात. 8तपथादनही वन्य ंवýत करून
नफथा वथाQववतथात. 8तपथादकथा ंरे कथाट¥ल असल्यथास úथाहकथा ंरथा तोटथा होतथा.
..२. OPEC ची स्ापना
सÈट¤बर, ९० रोजी 6रथाक, 6रथाण, सyदी अरेवब्यथा, कुवेत आवण ÓहेनेLुएलथा ्यथा पथार रथाÕůथा ंनी
वमळून OPEC ्यथा संGटनेरी स्थापनथा बगदथाद 6 रथाक ्ये्े केली. ९ प्य«त कतथार,
6ंडोनेवश्यथा, वलवब्यथा, सं्युक्त अरब अवमरथाती , आलजेरर्यथा, नथा्यजेरर्यथा, 6कवेडोर गrबन ्यथा
रथाÕůथांनी OPEC रे सदस्यतव सवीकथारल े. ९९ मध्ये 6कवेडोरने तर ९९ मध्ये गrबनने
आपल्यथा सदस्यतवथारथा रथाजीनथामथा वदलथा. ०० मध्ये 6कवेडोरने पुÆहथा प्वेश केलथा. त्यथामुळे
सध्यथा OPEC री सदस्यसं´्यथा आहे. तसेर अंगोलथा व सुदथान ्यथांनी सदस्यतव
वमळववÁ्यथात 8तस ुकतथा दश्चवली आहे.
.. OPEC ची उत्ĥष्े
पेůोवल्यम पदथा्था ्चरी वन्यथा्चत करणथाö्यथा देशथां¸्यथा Vोरणथात एकतथा , एकसूýीपणथा आणणे.
सदस्य रथाÕůथां¸्यथा वहतथारे रक्षण करणे.
तेलथा¸्यथा आंतररथाÕůी्य वकमती वन्य ंवýत करणे.
४ पेůोवल्यम, क्षेýथात गुंतवणूक करणथाö्यथा रथाÕůी्य -आंतररथाÕůी्य 8द्ोजकथा ंरे आव््चक
वहतरक्षण करण े.
पेůोवल्यम पदथा्था «री आ्यथात करणथाö्यथा द ेशथांनथा ्योµ्य दरथात व वन्यवमत पेůोल
पुरवÁ्यथारी हमी देणे. munotes.in

Page 42

आंतररथाÕůी्य आवण प्थादेवशक संस्था
42 .. OPEC चे मु´यालय
OPEC मु´्यथाल्य वÓह्यÆनथा ऑवसů्यथा ्य े्े आहे.
.. OPEC ची रचना -
OPEC
संस्था-पररfद संरथालक मंडळ सवरवथाल्य
(Conference) (Board of Governors) (Secretariat)
१) संस्ा-पåररद (ȴɀȿȷȶɃȶȿȴȶ)
OPEC री ध्ये्यVोरणे सवō¸र संस्था पररfद - Conference कडून ठरवली
जथातथात. ्यथा पररfद ेरे प्वतवनVी सव्चसथामथाÆ्यत3 सदस्य रथाÕůथा ंरे तेलमंýी असतथात. ्यथा
प्वतवनVéरी ब ैठक वfथा्चतून दोनदथा पथार पडत े. त्यथा बैठकìत Vोरणथांरथा आरथाEडथा
ठरववणे, अंदथाजपýकथालथा म ंजुरी देणे, संरथालक मंडळथारी वशफथारस करण े 6. कथा्य्च केली
जथातथात . ्यथा conference मVील प्त्येक सदस्य रथाÕůथा ं¸्यथा प्वतवनVéनथा Governors
असे Ìहटले जथाते.
२) BɀȲɃȵ ɀȷ ȞɀɇȶɃȿɀɃɄ :
सवō¸र संस्था पररfदे¸्यथा Governors कडून Board o f Governors रथा अध्यक्ष
वनवडलथा जथातो. त्यथाम ुळे Board of Governor रे सव्च वनण्च्य एकमतथाने संमत Óहथावे
लथागतथात. वfथा्चतून वकमथान दोन वेळथा Board of Governor री बैठक बोलवÁ्यथात
्येते.
) Secreta riat
OPEC ¸्यथा मु´्यथाल्यथात मु´्यथाल्यथारथा एक प्म ुE Ìहणून एक सरवरटणीस व
8पसरवरटणीस न ेमÁ्यथात ्येतो.
९ मध्ये व व क स न श ी ल द ेशथांनथा मदत देÁ्यथासथाठी Ìहण ून ‘OPEC वनVी’
8भथारÁ्यथात आलथा होतथा. पण न ंतर 6.स. ९८० पथासून ्यथा वनVीरे रूपथांतर स्था्यी
OPEC वनVीमध्ये क र Á ्य था त आ ल े अ सून, त्यथारथा 8प्योग आ ंतररथाÕůी्य
ववकथासथाकरीतथा करÁ्यथात ्य ेतो.
.. OPEC ची वाटचाल –
९० पूवê सथात वāवटश आवण अम ेररकन तेल कंपÆ्यथां¸्यथा कथाट¥ल¸्यथा तथाÊ्यथात त ेलथारी
बथाजथारपेठ होती. स्थापनेनंतर पवहली कथाही वf ¥ ्यथा कथाट¥ललथा ववशेf ्यश वमळथाले नथाही. परंतु
९० ¸्यथा दशकथानंतर OPEC ¸्यथा सदस्यरथाÕůथा ंनी रथाÕůी्य 8तपÆनथार े सथाVन Ìहणून
तेलथारी वन्यथा्चत केली. परंतु ९० ¸्यथा सुमथारथास जथागवतक पथातळीवरील त ेलथा¸्यथा वकमती
वथाQल्यथा. ्यथा सवथा ्चरथा फथा्यदथा Gे9न OPEC रथाÕůथांनी प्रंड मोठz्यथा प्मथाणथात पैसे कमथावले.
संGटनशक्तìरथा फथा्यदथा G े9न सदस्य रथाÕůथा ं¸्यथा आव््चक वहतथारी Vोरण े रथाबववÁ्यथात आली. munotes.in

Page 43

सं्युक्त रथाÕů संGटनथा आवण समकथालीन सथामथावजक आव््चक समस्यथा
43 ९ ¸्यथा अरब - 6स्त्रथा्यल ्युĦथानंतर ्यथा ्युĦथात 6स्त्रथा्यललथा पथावठ ंबथा देणथाö्यथा देशथांनथा
OPEC ने तेल पुरवणे ्थांबवले. पररणथामी तेलथारी वन्यथा्चत ० ने Gटली. तेलथा¸्यथा वकमतीही
महथागल्यथा. ्यथालथार ९ रथा oil Shock Ìहणतथात. ववकवसत द ेशथाबरोबर तेलवन्यथा्चत
करणथाö्यथा वतसö्यथा जगथातील गरीब द ेशथां¸्यथा अ््चÓ्यवस्थाही ्यथा oil shock मध्ये भरडल्यथा
गेल्यथा. ्यथारथा पररणथाम Ìहण ून तेलथारथा जपून वथापर करणे, प्यथा्च्यी 9जथा्चस्त्रोतथांकडे वळणे, असे
8पथा्य ्योजÁ्यथात आल े. पररणथामी OPEC देशथाबथाहेरील तेल8तपथादनथात वथाQ Lथाली.
भववÕ्यकथाळथात मध्य आवश्यथातील द ेशथां¸्यथा तेलथा¸्यथा 8तपथादनथाम ुळे प र र व स ् त ी त
पररणथामकथारक बद ल Gडू शकतो. तेल 8तपथादनथा¸्यथा त ंý²थानथात गेल्यथा ० वfथा्चत लक्षणी्य
सुVथारणथा Gडून आल्यथामुळे OPEL बथाहेरील देशथांरे 8तपथादनही वथाQल े आहे.
सद्वस्तीत OPEC रथाÕůथांरे तेल 8तपथादन जगथा¸्यथा एक ूण तेल 8तपथादनथा¸्यथा ४० एवQे
आहे. त्यथामुळे OPEC रथाÕůथांरे तेलथा¸्यथा वकमतीवर वन्य ंýण असले तरी त्यथास सव ्चतोपरी तेर
जबथाबदथार नथाहीत. एक ूणर Eवनज तेलथारथा तुटवडथा ही जथागवतक समस्यथा बनत रथालली आह े.
अमेररके¸्यथा आEथातथातील Vोरणथावर आवण भ ूवमकेवर आEथातथातील रथाजकì्य पररवस्ती
कशी असेल, हे ठरते. त्यथामुळे सथाहथावजकर OPEC री भूवमकथाही अमेररके¸्यथा भूवमकेवरून
ठरते. जथागवतक अ् ्चÓ्यवस्थाही बö्यथार प्मथाणथात त ेलथावर अवलंबून आहे. Ìहणूनर OPEC
¸्यथा सदस्य रथाÕůथा ंकडून 'तेलथारथा' रथाजकì्य हत्यथार Ìहण ून वथापर होतो.
.. त्वद्ापीठीय प्ĳ :
) OECD ्यथा संGटनेरी 8वĥĶे, ररनथा, भूवमकथा व कथा्य¥ सपĶ करथा.
Bपेक संGटनेरी पथाĵ्चभूमी, वथाटरथालीरी ररथा्च करथा.
संद\्षúं्
) International organisations: conferences & Treaties, Spectrum
Publication
7777777munotes.in