Page 1
1 १
शीतय ु
घटक रचना :
१.० उि य े
१.१ तावना
१.२ शीतय ु दाचा अथ या या
१.३ शीतय ु दाचे कटीकरण
१.३.१ दोन महास ा ंचा उदय
१.३.२ लोकशाही िव द सा यवाद -वैचा रक स ंघष
१.३.३ पूव युरोपात रिशयाच े वच व
१.३.४ तुक थानाचा प ेच संग
१.३.५ रिशयाची इराणमधील माघार
१.३.६ टुमन िस दा ंत
१.३.७ शीतय ु दाकालीन स ंर क करार
१.३.८ बिल नची तटब ंदी
१.३.९ यु.टु. करण
१.३.१० को रयन
१.३.११ युबा
१.३.१२ हंगे रयातील उठाव
१.३.१३ १९७० -८० या कालख ंडातील शीतय ु द
१.३.१४ शीतय ु दाचा शेवट इ.स. १९८० नंतरचे शीतय ु द
१.४ सारांश
१.५
१.६ संदभ munotes.in
Page 2
समकालीन जगाचा इितहास
2 १.० उि य े
तुत करणाम य े आपण शीतय ु दाब ल अ यास करणार आह ेत. थम आपण .
शीतय ु दाचा अथ व या या समजाव ून घेणार आह ेत.
शीतय ु दाब ल रीतसर माहीती , याम य े अमे रका व रिशया हे देश महास ा हण ून
कसे संबोधल े जाऊ लागल े तसेच सा यवादाचा चार व प ूव युरोपम य े रिशयाच े
वच व कस े झाले.
तसेच तुक थानचा ेच संग, इराण मधील रिशयाची माघार कशी झाली , यानंतर
मन या ंचा िस दा ंत व स ंर क करार कसा अमलात आणला .
बिल नची तटब ंदी, यु-टू करण , को रयन , युबा ह ंगेरी उठाव , १९७० ते
१९८० पय त शीतय ु दा कालख ंड व १९८० नंतरचे शीतय ु द याब ल अ यास
करणार आहोत .
तुत करणाम य े शीतय ु या श द योगाचा उगम कसा झाला . याचा अथ काय ? ते
कधी स ु झाल े ? या ा ंचा मागोवा घ ेणार आहोत . खरे तर द ुसया महाय ु ानंतर अम े रका
व रिशया या दोन महास ा ंचा उदय झाला व या ंनी पर पर िवरोधी धोरण वीका न
िविवध द ेशांना हाताशी घ ेऊन आपला गट भावी कर यास स ु वात क ेली, यातून
कोणत ेही यु नसता ंना शा ंतते या काळातही या दोन गटात कमालीचीअ व थता व स ंघष
वाढला . लोकशाही िव सा यवादी गट अस े व प या शीतय ु ाला ा झाल े. अमे रका
व रिशया ह े दोन द ेश आप या स ुर ेसाठी ताकद वाढव ू लागल े. यातून अ व पधा सु
झाली. या शीतय ु ाम य े अनेक देशांचे चंड नुकसान झाले. काही द ेशांचे िवभाजन झाल े
अशा अन ेक सम या िनमा ण होऊन जग ितस या महाय ु ा या छाय ेत जग ू लागल े. या सव
गो चा अ यास करण े हे मह वाच े उि या करणाच े आहे.
१.१ तावना
दुस या महाय ु ाची प रणित हणज े आंतररा ीय स ंबंधात िनमा ण झाल ेले शीतयु . दुसरे
महायु चाल ू असतानाच रिशया आिण पाि मा य रा े यां यात व ैचा रक मतभ ेद िदस ून
ये यास स ु वात झाल ेली होती .
जपान या िहरोिशमा आिण नागासाक या दोन औ ोिगक मह वा या शहरा ंवर इ .स.
१९४५ म ये अमे रकेने दोन बा ँब टाकल े. यामुळे जपानच काय , पण जगातील सव रा े
भीतीन े हादरली . अखेर १५ ऑ टोबर १९४५ रोजी जपान शरण आल े आिण द ुस या
महायु ाचा श ेवट झाला .
आता रणा ंगणांवरील त य ु संपले होते आिण स ाच े वैचा रक य ु सु झाल े. “शीत
यु ” दुस या महाय ु नंतर स ु झाल े असल े तरी याची पाळ ेमुळे आप याला १९१७ या
रिशयन ा ंतीत सापडतात . या ा ंतीने पाि मा य लोकशाही रा ा ंना या ं या
जीवनम ू यांना व या ं या यापारा या त वा ंना िक ंवा या ं या स ं कृतीलाच जबरद त
आ हान िदल े. munotes.in
Page 3
शीतय ु
3 समाजवाद हा भा ंडवलशाही अथ यव थ ेला फार मोठा धोका व आ हान आह े असे अमे रका
व पि म य ुरोपीय रा ा ंना वाटल े. रिशया सा यवाद सव जगाम य े पसरिव यास आत ुर
होता, तर अमे रका व य ुरोपातील इतर द ेश रिशयाबाबत सा यवादी रा या या
थापन ेपासून साश ंक होत े. ि तीय महाय ु सु झा यावर अम े रका व रिशया वगळता
इतर द ेश महाय ु ामुळे बेिचराख झाल े होते. या प रि थतीचा फायदा घ ेऊन रिशयान े जगात
सा यवाद पसरव याच े य न स ु केले. जगातील इ ं लंड व ा सच े वच व स ंपु ात य ेऊन
अमे रका व रिशया या दोन महास ा ंम ये जगात भ ु व थापन कर याव न स ंघष सु
झाला.
महायु ानंतर श ा ंचा संघष संपला पण कट ू श द आरोप - यारोप , एकाचा द ुस यािव
चार, कुिटल नीतीच े डावप ेच वग ैरेना ार ंभ झाला . दा गो या ंचा स ंघष संपला पण
वत मानप ा या व सार मा यमा ं या ार े रा िनतीच े यु सु झाल े होते. आंतररा ी य
रा िनतीम य े या यु ाला “शीतय ु ” हटल े जाते.
१.२ शीतय ु ाचा अथ व या या
“शीत य ु ” हा श द योग थमत : अमे रकन म ु स ी बना ड ब च (Bernard Baruch) यांनी
जागितक तणावप ूण प रि थती या स ंदभा त वापरला . १९४७ या वस ंत ऋत ूत सोि हएट
रिशया आिण इतर पाि मा य “मु जग ” यांचे संबंध कस े आहेत, ा ाला उ र द ेताना
ा. वॉ टर िल पमन यान े प क ेले क , या दोन रा ात शीत य ु चाल ू आहे असे मी
समजतो .
१.२.१ एस.एन.धर या ं या मत े दुस या महाय ु ानंतर अम े रका व रिशया एकम ेकां या
िव उभ े रािहल े आिण ितसया महाय ु ाला स ज हो याची भाषा स ु झाली . यालाच
शीतय ु हणता य ेईल.
१.२.२ ा. यंग. ह म. िकम या ंनी शीतय ु ाचे प ीकरण करताना हटल े आह े क ,
“शीतय ु ” या सं ेची न क या या करता य ेत नसली तरी म ु अथ यव थ ेचे जग व
सा यवादी जग पया याने अमे रका व सोि हएट रिशया या ं यातील ताण -तणाव व स ंघष
हणज े “शीतय ु ” होय.
१.२.३ एनसाय लोपीिडया ि टािनका म य े शीतय ु ाची या या प ुढील माण े आहे.
(Encyclopeadia Britania - Vol. VI)
The term loosely used to describe th e Powers Struggle with its Political,
Diplomatic and Ideological conflicts and military threats, that arose after
1945 between the Communist and the Western Democratic Captalists
Nation specially between Soviet Union and the United States.
१९४५ नंतर सा यवा दी रा े आिण पाि मा य भा ंडवलशाही रा े यां यात आिण िवश ेषत:
सोि हएत य ुिनयन आिण य ुनायटेड टेटस् यां यात राजक य , वैचा रक आिण क ूटिनती या
पातळीवर जो स ंघष िनमा ण झाला याला शीतय ु अस े नाव पडल े. munotes.in
Page 4
समकालीन जगाचा इितहास
4 १.३ शीतय ु ाचे कटीकरण (MANIFESTATION OF THE
COLD WAR)
१.३.१ दोन महास ा ंचा उदय (Emergence of Super -Powers) :
रोम - बिल न - टोिकओ अ स ा ंचा (Axis Power) वॉिशं टन - लंडन - मॉ को दो त
रा ांनी द ुस या महाय ु ात िनणा यक पराभव क े यानंतर आ ंतररा ीय स ंबंधाना व
राजकारणाला व ेगळे वळण िमळाल े. दुस या महाय ु ात जम नी, इटली व जपान या ंचा
पराभव झा यान ंतर जागितक राजकारणातील इ ं लंड व ा सच े मह व कमी झाल े व
अमे रका व रिशयाच े वच व वाढल े.
यु काळात दो त रा ा ंची मै ी केवळ एक यवहार हण ून झाली होती . या मै ीत ेम
न हत े. फ समान श ूचा पराभव करण े या यवहारीक उ ेशाने दो त रा ा ंची मै ी झाली
होती. महायु ानंतर जगा या राजकारणातील इ ं लंड व ा सची जागा आता अम े रका व
रिशया या ंनी घेतली व प ुढे ते दोन रा जगातील राजकारणात आपल े वच व िनमा ण
कर यासाठी पधा क लागल े.
१.३.२ लोकशाही िव सा यवाद -वैचा रक स ंघष :-
अमे रका व रिशया या दोन रा ा ंतील स ै ांितक आिण व ैचा रक मतभ ेद शीतय ु ा या
िनिम तीचे मह वाच े कारण आह े असे हटल े जाते. जीवनम ू ये, नैितक म ू ये आिण राजक य
िवचार णाली याबाबतीत दो ही द ेशात सत त मतभ ेत आह ेत हे िदस ून येते. पिह या
महायु ानंतर मा स वादी, सा यवादी रा ा ंचा गट हा कामगार वगा या िहताच े र ण
करणारा व सा यवादािवरोधी आिण लोकशाहीवादी रा ा ंचा गट अस े दोन गट पडल े.
पिह या गटाच े नेतृ व रिशयान े तर द ुस याच े नेतृ व अम े रकेने कर यास स ु वात क ेली.
ते हापास ून जगा या राजक य घडामोड च े िव ेषण या दोन पर परिवरोधी त व णाल या
संदभा तून केले जाते.
सै ांितक ्या िवरोधी असल े या सा यवादाचा वाह था ंबिव याचा य न अम े रका व
युरोपातील ि टन , ा स ही रा े करीत हो ते. याचवेळी रिशया जगात सा यवाद
पसरिव याचा य न करीत होता . यातून शीतय ु ाची िनिम ती झाली .
१.३.३ पूव युरोपात रिशयाच े वच व :
पूव युरोपातील रा ा ंना आप या िनय ं णाखाली आण यासाठी रिशयान े पावल े उचलली .
रिशयान े पूव युरोपात सा यवाद पसरव यासा ठी प तशीर य न स ु केले. नाझी
सै यां या अ याचारा ंपासून पूव युरोपातील रा ा ंना लाल स ेनेने मु केले. यािठकाण या
थािनक भ ूमीगत सा यवादी व रा वादी न े यां या प ुढाकारान े पोलंड, हंगेरी, मािनया व
झेको लो हािकया या रा ा ंत सा यवा दी सरकार े थापन क ेली. काही िठकाणी रिशयान े
संयु आघाडीच े सरकार थापन क न द ेखावा क ेला. परंतु खरी स ा क र
सा यवा ा याच हाती रािहली .
munotes.in
Page 5
शीतय ु
5 रिशयान े इ.स. १९४३ ते १९४८ या काळात झ ेको लो हािकया , पोलंड, मािनया , हंगेरी,
ब गे रया, युगो लाि हाया आिण िफनल ंड या द ेशांशी मै ी सहकाय व पर पर सहकाया चे
करार घडव ून आणल े याच माण े रिशयान े इ टोिनया , िलधुआिनया , लटाि हया ही तीन
बा कन रा े सु ा क ेत आणली .
१.३.४ तुक थानचा प ेच संग :
तुक थान आप या िनय ं णाखाली आण याचा रिशयान े अनेक शतक े य न केला होता .
याचे मु य कारण हणज े या रा ा ं या सीमा ंतग त असल े या काळा सम ु व
मेिडटरेिनयन सम ु ाला जोडणाया डाडा ने स व बॉ फोरस या दोन सम ु धु यांना िवश ेष
मह व आह े. पिह या महाय ु ानंतर रिशयान े भूम य सम ु आप या वच वाखाली असा वा
याचा आटोकाट य न क ेला.
रिशयान े इ.स. १९३६ म ये तुक थानाशी करार क न या सम ु धुनीवर वच व िमळवल े
होते; परंतु या कराराचा भ ंग तुक थानान े वारंवार क ेलेला होता . करार भ ंग के याचा आरोप
इ.स. १९४६ म ये रिशयान े तुक थानकड े केला याव ेळेस तुक थानने अमे रकेची मदत
घेतली. अमे रके या ह त ेपामुळे तुक थान रिशया या िनय ं णाखाल ून सहीसलामत बाह ेर
पडला .
१.३.५ रिशयाची इराणमधील माघार :
इराणची भौगोिलक ि थती व त ेथील खिनज त ेलाचे साठे या दो ही नी इराणच े मह व
सव च रा ा ंना जाणवत होत े. दुस या महाय ु काळात ऑग ट १९४१ म ये इं लंड व
सोि हएत रिशया या ं या फौजा ंनी इराण या दि ण भागातील अ ं लो-इरािणयन ऑईल
कंपनीचे तेल व भारताकड े जाणारा माग यांचे संर ण कर याक रता इराण यापल े.
मे १९४५ म ये नाझ चा पराभव होताच सव परक य फौजा ंनी इराण सोड ून माघारी जाव े
अशी मागणी इराणन े केली. एि ल १९४६ या ार ंभी सोि हएत स ंघ व इराण या ंत करार
घडून आला . यानुसार एक सोि हएत -इराण ऑईल क ंपनी थापन हावी यात २५
वष पय त ५१ ट के शेअस सोि हएत स ंघाचे असाव ेत; पण सोि हएत फौजा माघारी जाताच
इराण सरकार ने सोि हएत स ंघाशी झाल ेला करार उधळ ून लावला . याला अम े रकेचा
पािठंबा होता .
१.३.६ मन िस ा ंत (Truman Doctrine) :
पूव जम नी व प ूव युरोपातील द ेश रिशया आप या भावाखाली आणत अस यान े अमे रकेने
याकड े गंभीर र या पहा याचा िनण य घेतला. सा यवा ा या धो यापास ून पूव युरोप व
म यप ूव वाचव यासाठी अम े रकेने खंबीरपण े पावल े टाक यास स ु वात क ेली.
ीस, तुक थान व इराण या द ेशांतील प रि थती हाताबाह ेर जात आह े हे ल ात य ेताच ह ॅरी
टूमन या ंनी या सम य ेचा िवचार कर यासाठी १२ माच १९४७ ला िसन ेटची ब ैठक
बोलावली . याम य े सा यवादाला आळा घाल यासाठी तस ेच म यप ूव त शा ंतता व munotes.in
Page 6
समकालीन जगाचा इितहास
6 सु यव था िटकिव यासाठी य ेथील रा ा ंचे वात ं य आबादीत राहण े अ य ंत आव यक
आहे.
टूमन िस ा ंत हणज े जगात कोठ ेही य व अ य आ मण होऊन जगातील शा ंतता
धो यात आली आह े. तर अम े रकेची सुरि तता धो यात आली आह े असे मानल े जाऊन
अमे रका या कारणात ह त ेप करील . ा िस ा ंतामुळे ीस, तुक थान व इराण या ंना
सा यवादापास ून दूर ठेव याच े काम अम े रकेने केले.
१.३.७ शीतय ु कालीन स ंर क करार (Security pacts and Treaties ) :
A) रओ करार (The Rio Pact 1947) :
रिशया व अम े रके या शीत य ु ात अम े रकेने युरोपात सा यवादाच े आ मण रोखल े परंतु
अमे रकेला अशी भीती वाटत होती क अम े रका ख ंडात सा यवादाचा िव तार होणार नाही
याची खा ी काय ?
यासाठी अम े रका ख ंडातील एक ब ैठक १९४७ म ये रओ-डी-जानेरो म य े बोलावली व
अमे रकांतग त पर पर सहकाया चा करार (Inter American Treaty of Raciprocul Assistance)
घडवून आणला . या करारापास ून नाटो स ंघटनेची क पना हळ ूहळू ज म घ ेऊ लागली .
B) डंकक चा तह (Treaty of Duncark) - 1947 :
जम नी या स ंभा य स ंकटाला त ड द े यासाठी अम े रके या स ंयु सं थाना माण े युरोपचा
देखील स ंयु संघ तयार करावा . अशी इ ं लंड व ा सची इ छा होती . आिथ क सा ाची
योजना अम े रकेने माश ल योजन े ारे केली होती . तशीच ल करी काया साठीस ु ा अशी
योजना असावी अशी इ ं लंड व ा सची क पना होती . यामध ूनच या तहाचा उदय झाला .
हा तह ५० वष मुदतीचा होता .
C) ुसे सचा तह (Treaty of Brussels) - 1948 :
युरोपातील झ ेको लो हािकयातील उठाव , रिशया , िफनल ँड समझोता या घटना ंमुळे रिशया
कोण याही णी पि म य ुरोपवर आ मण करणार अशी इ ं लंड - ा सला धा ती वाट ू
लागली . यावर स ुरि तत ेचा उपाय हण ून १७ माच १९४८ रोजी ा स , इं लंड, बेि जयम ,
नेदरलँडस व लकझ बग यां यात ुसे सचा तह घड ून आला .
D) उ र अटला ंिटक करार स ंघटना (NATO) - 1949 :
दुस या महाय ु ानंतर जम नीचे अमे रका व रिशयाम य े वाटप झा याम ुळे जो काही प ूव
पि म तणाव वाढ ू लागला होता . यामध ूनच रिशयाच े सा य थोपव यासाठी भ कम
उपाय योजना कर याचा िनण य घेतला. या िनधा रातूनच पि म करारातील सव रा े
सामील झाली .
नाटो करारावर ४ एि ल १९४९ रोजी अम े रका, ा स , इं लंड, इटली , बेि जयम ,
डे माक , लकझ बग , नेदरलँड, नॉव , पोतु गाल, कॅनडा व आयल ड या १२ रा ांनी वा या munotes.in
Page 7
शीतय ु
7 के या. १९५२ म ये ीस, तुक थान व १९५५ म ये पि म जम नी नाटो करारात सामील
झाले.
E) अंझुस करार - 1947 (Australia - New Zeland United Sta tes
Organization) : चीनमधील सा यवा ा ंचा िवजय व जपानचा स ंभा य ल करवाद या
संकटांना त ड द े यासाठी अ ँ युस (ANZUS) ही करार स ंघटना ज माला आली . ऑ ेिलया
- यूिझलंड-अमे रका या रा ा ंनी अ ेिलया ख ंडा या स ुरि तत ेसाठी ाद ेिशक पातळीवर
केलेला हा संर क करार १२ जुलै १९५१ रोजी घड ून आला .
F) सीटो करार (South East Asia Treaty Organisation) :
शीतय ु अम े रका व य ुरोपख ंडापुरते मया िदत न राहता त े आिशया व म य प ूव या भागातही
पसरल े पि म आिशया व म यप ूव ही तेल े े अस यान े यां यावर मालक ह क व वच व
ठेव यासाठी रिशया व अम े रकेम ये चढाओढ िनमा ण झाली .
तसेच आिशया ख ंडाम य े सा यवादी िवचारसरणी पस नय े हण ून आिशया ख ंडातील
संर णासाठी िफलीपाई सची राजधानी म ॅिनला (मिनला ) या िठकाणी ब ैठक बोल यात
आली . या प रषद ेस अम े रका, इं लंड, ा स , ऑ ेिलया, पािक थान , िफिलपाई स व
थायल ंड ही रा े उपि थत राहीली आिण ८ स बर १९५४ रोजी “आ नेय आिशया करार
संघटना ” थापना झाली .
G) बगदाद करार स ंघटना (The Baghdad Pact - 1955)
अरब स ंघात ती मतभ ेद झा यान ंतर म यप ूवेत एक बळ संघटना िनमा ण कर यास व ेग
आला . यामध ून इराक व त ुक थान या ं यात बगदाद करार २४ फे ुवारी १९५५ रोजी
घडून आला . या रा ा ंचे म यप ूव शी िहतस ंबंध गुंतले आहेत. अशी रा े उदा. इं लंड,
पािक थान व इराण या करारात सामील झाल े. यामुळे या कराराची या ी वाढ यान े यास
म यवत करार स ंघटना (Central Treaty Organization - CENTO) स टो अस े नाव द े यात
आले.
H) वॉसा करार (Warsaw Pact) - 1955
अमे रके या ेरणेने पूव युरोपात घडत असल ेला घटना ंचा िवचार कर यासाठी सोि हएत
रिशयान े िडस बर १९५५ म ये हंगेरी, झेको लो हािकया , अ बािन या, ब गे रया, पूव
जम नी, पोलंड, मािनया , सोि हएत रिशया अशा आठ रा ा ंची एक प रषद पोल ंडची
राजधानी वॉसी य ेथे भरली .
या बैठक म य े मै ी, सहकाय व पर पर मदतीचा करार (Treaty of Friendship Co -
operation and Mutual Assistance) कर यात य ेऊन सभासद रा ा ंचे संयु सेनादल
उभार याच े ठरले हणून या करारास वॉसा करार अस े संबोध यात आल े.
munotes.in
Page 8
समकालीन जगाचा इितहास
8 १.३.८ बिल नची तटब ंदी
दुस या महाय ु ा या अख ेरी जम न सोडिव याचा य ना ंची प रणती या माण े
जम नी या िवभाजनात झाली . या प रि थतीम ुळे राजधानी बिल न शहराच ेही िवभाजन
झाले. बिल न शहर ह े सोि हएत रिशया या जम न द ेशात होत े व पाि मा या ंनी
यापल े या पि म जम नी या प ूव सीमेपासून सुमारे ११० मैल आत होत े दो त िनयामक
मंडळा या १९४५ म ये झाल े या ब ैठक या िनणयान ुसार तीत वाय ुमाग मोकळ े ठेव यात
आले होते.
जून १९४८ म ये पि मी द ेशांनी जम नीम य े एक चलन स ु केले व कारभारात स ु यव था
आणली . चलन स ंबंधी या या पाि मा य रा े जम नीचे िवभाजन प क े करीत आह ेत असा
रिशयाचा आरोप होता . रिशयान े पूव बिल नम य े चलनात स ुधारणा क ेली; परंतु पि म
जम नीतील या काय वाहीला य ु र हण ून रिशयान े बिल नची क डी क ेली. २४ जून
१९४८ रोजी पि म बिल न व पि म जम नी यातील र त े रे वे व जलमाग हे दळणवळणाच े
माग रिशयान े बंद केले.
या प रि थतीला अम े रका व िम रा ा ंनी िहंमतीन े त ड िदल े. पि म जम नी या लोका ंना
लागणारा सव माल च ंड मोठ ्या माणावर वाय ुमाग िवमाना ंनी पुरिव यास या ंनी सु वात
केली.
सुमारे एक वष ही प रि थती चाल ू होती . शेवटी बिल नची क डी क न बिल नमधून
पाि मा या ंना काढ ून लाव याच े उि सफल होत नाही ह े रिशयाला कळून चुकले. अखेर
संयु रा स ंघा या सा ान े १९४९ म ये बिल नची क डी उठवली .
१.३.९ यू-टू करण
जम नीचे एक करण , श कपात , सोि हएत रिशयाला व ेढा घाल ून असल ेले पि मी रा ा ंचे
ल करी तळ असे मह वाच े प ॅ रस िशखर प रषद ेपुढे येणार होत े. परंतु पॅ रस िशखर
प रषद स ु हो या या १५ िदवस अगोदर १ मे १९६० रोजी रिशया या वाय ूसीमेचा भंग
क न रिशयन सीम ेपासून सुमारे १००० मैल आत आल ेले अमे रकेचे “यू-२” िवमान
रिशया या िवमानभ ेदी तोफा ंनी खाली पाडल े व िव ासघातक अम े रकेसमवेत जम नीचा
सोडव याबाबत चचा करण े िनरथ क अस याच े जाहीर क ेले.
अमे रकेने ते िवमान अम े रकेचे नस याचा िनवा ळा देत असतानाच या िवमानाचा व ैमािनक
ाि सस पॉवस य ा ने रिशयन ल करी तळाची पाहणी कर याची कामिगरी अम े रकन
सरकारन े या यावर सोपिवली होती अशी कब ूली िदली . एवढेच न ह े तर याने घेतलेली
रिशयन ल करी तळा ंची छायािच े कॅमेरासह या याजवळ सापडली . या ब ेकायद ेशीर
कृ याचे अमे रके या पररा खा यान े जोरदार समथ न केले. उलट अम े रकन शासन या
बेकायद ेशीर काराच े समथ न करीत असल ेले पाह न ु े ह चा ंगलाच स ंत झाला यान े
िदलेले रिशया भ ेटीचे िनमं ण यान े जाहीरपण े मागे घेतले.
munotes.in
Page 9
शीतय ु
9 १.३.१० को रयन त ंटा / वाद (Korean Crisis - 1950 -53)
दुस या महाय ु ानंतर स ंयु रा स ंघावर को रयाचा सोडिव याच े मह वाच े काय येऊन
पडले. दुस या महाय ु ा या काळात जपानचा पराभव कर या क रता रिशया आिण अम े रका
यांनी जस े ठरिवल े होते क , ३८ अ ांशावर को रयाच े दोन भाग पाड ून उ र ेकडील भाग
रिशयान े आिण ३८ अ ां या दि ण ेकडील भागात अम े रकेने सै य याव े असे ठरल े होते.
मा पॉटसड ॅम प रषद ेत ठर या माण े यु संपु ात य ेताच दोघा ंनीही आप ले सै य माघारी
बोलाव ून को रयाला प ूण वात ं य ाव े असेही ठरिव यात आल े होते; परंतु यु समा
झा यान ंतर रिशयान े हे वचन पाळ याच े नाकारल े.
१९४७ म ये अमे रकेने संयु रा स ंघात हा उपि थत क ेला; परंतु तीन वष पय त
रिशयान े युनोला िक ंवा युनोने नेमले या कोण याही किमशनला दाद िदली नाही . उलट
तेथील लोका ंना श ा े पुरवून आिण य ु ाचे िश ण द ेऊन आ ंतररा ीय प रि थतीत त ंग
वातावरण िनमा ण कर यास मदतच क ेली. १९५० म ये तर उ र को रयान े ३८ अं ाश
रेषेचा भ ंग क न दि ण को रयात आ मण केले. या याही म ुळाशी रिशयाच आह े हे
सवा नाच कळ ून चुकले अशा ि थतीत स ंयु रा स ंघा या सद य रा ा ंनी सै याचे दल
उभा न ह े आ मण थोपिवल े.
संयु रा स ंघाचे से ेटरी जनरल ि व ेली या ंनी युनो या सद य रा ा ंना जे आवाहन
केले याला ितसाद िमळाला आिण ३१ रा ांनी आप या स ै याची मदत द ेऊ केली.
युबाने साखर द ेऊ केली, तर वीडनन े औषध े पाठिवली . अमे रकेने ा सव करणात
िसंहाचा वाटा उचल ून यु कै ांनी अदलाबदल यश वी प तीन े घडव ून आणली .
१.३.११ यूबा (तेढ) - (The Cuban C risis)
दुस या महाय ु ानंतर जगात अितशय ग ंभार प ेच संग िनमा ण झाल े; परंतु युबाचा प ेच संग
सवा त गंभीर समजला जातो . िफडेल कॅ ोने युबाम य े १ मे १९५९ म ये बॅिट टा या
ल करी ह क ुमशहा िव ा ंती क न स ा हातात घ ेतली. ांितकारी समाज यव था
थािपत क ेली आिण अम े रके या नाकावर क य ुिन ट य ुबा उभा क ेला. १९५९ म ये मे
मिह यात आिथ क वावल ंबनासाठी क ॅ ोने कृषीसुधारणा ंचा काय म हाती घ ेतला.
भूिमहीना ंना जिमनी द े यात आ या . साखर उ ोगाच े रा ीयीकरण कर यात आल े.
सु वाती या काळात याचे अमे रकेशी चा ंगले संबंध होत े.
कॅ ोने थािनक मालक या मोठ ्या उ ोगा ंचे रा ीयीकरण तस ेच अम े रके या
मालक या उ ोगा ंचेही रा ीयीकरण क ेले. यामुळे अमे रकेचे आिथ क िहतस ंबंध धो यात
आले. कॅ ोने रिशयाशी उघडपण े मै ीचे व सहकाया चे धोरण ि वकार याम ुळे अमे रका
संत झाली . सोि हएत रिशया या ू े हने युबाचा उपयोग क न घ े याचे ठरिवल े.
अमे रकन वच वाला जबरद त शह द े यासाठी सोि हएट रिशयान े युबात ेपणा तळ
उभार याची योजना आखली . युबा अम े रकेला अितशय जवळ अस यान े तेथे
ेपणा ा ंची थानक े िनमा ण हावीत ही घटना अम े रके या ीन े अितशय ग ंभीर होती .
रिशयान े जाण ूनबुजून अशी थानक े िनमा ण क न अम े रके या स ंर ण यव थ ेला मोठा
धोका िनमा ण केला. हे उघडच होत े हणून अम े रकेचे ेिसड ट केनेडी या ंनी २२ ऑ टोबर munotes.in
Page 10
समकालीन जगाचा इितहास
10 १९६२ रोजी य ुबाची नािवक नाक ेबंदी करावी असा ह क ूम िदला . युबा या भ ू देशात
अिधक ल करी मदत जाऊन पोहच ू नये हाच यामागील ह ेतू होता रिशयान े ा नाक ेबंदीला
न जुमानता य ुबात श ा े पाठिव याच े ठरिवल े. ा पेच संगाची प रणती य ु ात होणार
हे उघड उघड िद सत होत े.
अशा प रि थतीत य ुनोचे से ेटरी जनरल ऊ -थांट यांनी ा ात म य थी क ेली आिण
ा ावर तडजोड घडव ून आणली . युबातील ेपणा े युनो या द ेखरेखीखाली काढ ून
घे यात आली . अशा रतीन े जगातील एक मोठा प ेच संग सुटला.
१.३.१२ हंगे रयातील उठाव (The Hungarian Revolt)
पूव युरोपातील रा ा ंम ये सा यवादा या िवरोधात वातावरण िनमा ण होऊ लागल े होते.
यामध ूनच ऑ टोबर १९५६ म ये हंगेरीम य े िव ा या नी सोि हएत फौजा ह ंगेरीतून
घालव ून दे याची मागणी क ेली व च ंड आ ंदोलन छ ेडले. हंगेरीचे सैिनक द ेखील यात
सामील झाल े. टॅिलनचा प ुतळा ा ंितकारका ंनी तोडला . यानंतर सरकारशी ामािणक
असल े या स ै याने गद वर गो या चालव ून भय ंकर र पात क ेला. ांितकारक ''नागी'' यास
पु हा पंत धान बनवाव े अशी मागणी करीत होत े.
रिशया या स ैिनकांनी हा उठाव दडप याचा य न क ेला; परंतु यांना यात यश आल े नाही.
यांना हंगेरीमधून आपल े सै य माग े याव े लागल े. अमे रकेने हंगेरीयातील उठाव य ुनोत
उचलून धरला . फे ुवारी १९८९ म ये हंगेरीत बह प ीय गणरा याची थापना कर यात
आली .
१.३.१३ १९७० -८० या कालख ंडातील शीतय ु
अमे रका व सोि हएट रिशया या दोन रा ा ंतील तणाव १९७० या न ंतर या दशकात
हळूहळू कमी होऊ लागला . सोि हएट रिशयाच े इतर द ेशांशी स ंबंध सुधा लागल े. १२
ऑग ट १९७० रोजी ''मॉ को बॉन ” (The Moscow Bonn Agreement) करार कर यात आला .
यावर सोि हएट रिशयान े अ य कोिस जीन व पि म जम नीचे चा सलर या ंनी वा या
के या.
इ.स. १९७५ म ये ि हएटनाम स ंघष संपु ात आला . या संघषा म ये अमे रकेला पूण पणे
अपयश आल े. इ.स. १९७२ म ये अमे रकेचे अ य िनकसन या ंनी चीनला भ ेट िदली . तर
मे १९७२ ला अ य िनकसन या ंनी मॉ कोला भ ेट देऊन Anti Ballistic Missile System
करार घडव ून आणला . तसेच २६ माच १९७९ रोजी म यप ूव म ये श ांतता िनमा ण
कर या या उ ेशाने इिज व ई ाईल या दोन द ेशांम ये “कॅ प डे हीड’’ करार घडव ून
आणला .
१.३.१४ शीतय ु ाचा श ेवट (इ.स. १९८० नंतरचे शीतय ु )
१९८० या दशकात या महास ंहारक अ ा ंची िनरथ कता सव च बड्या रा ा ंना जाणवली .
यु भडकल े तर यात दो ही प ा ंचा िवनाश न क होणार याची जाणीव अस यान े
महायु अज ून टळल े नाही. १९८० नंतर शीतय ु ाचे िहम िवतळ यास ार ंभ झाला . munotes.in
Page 11
शीतय ु
11 ८ िडस बर १९८७ म ये अमे रका व सोि हएट रिशया या दोन द ेशांम ये The Intermediate
Range Forces Treaty हा करार घडव ून आला . सोि हएट रिशयाच े अ य गोबा चे ह या ंनी मे
१९८९ म ये चीनला भ ेट देऊन सीम ेवरील स ै य कपात कर याचा िनण य घेतला. तसेच
१९८९ या अख ेरीस सोि हएट रिशयाच े अ य िमखाईल गोबा चे ह व अम े रकेचे अ य
जॉज बुश यांनी संयु िनव ेदना ार े शीतय ु संपले असे जाहीर क ेले.
१.४ सारांश
१९४५ म ये जागितक द ुस या महाय ु ाचा श ेवट झाला ; यानंतर काही काळ जगात
शांतता थािपत रािहली ; परंतु महाय ु ानंतर लोकशाही आिण सा य वाद अशा दोन गटात
जगाच े िवभाजन कर याची ि या व ेग ध लागली . याम य े अमे रका आिण रिशया या
दो हीही महास ा ंनी जगातील छोट ्या-मोठ्या देशांना आप या प ंखाखाली ओढ यासाठी
चढाओढ लावली यात ून शीतय ु ाची स ु वात झाली ; परंतु दो ही द ेशांनी यु न करता
पर प रांना शहकाटशह द े याचा य न क ेला. शेवटी १९९० -९१ म ये संयु रिशयाच े
िवभाजन होऊन जगावरील य ु ाचे सावट कमी झाल े.
१.५
१. शीतय ु हणज े काय? ते सांगून दुस या महाय ु ानंतर या घडामोडीचा आढावा या .
२. कोरीयन ा ं या अन ुशंगाने शीतय ु ाचा आढा वा या .
३. शीतय ु ाचे कटीकरणावर चचा करा.
४. शीतय ु हणज े काय त े सांगून याची कारण े सांगा.
५. शीतय ु काळात झाल े या स ंर क करारा ंची मािहती िलहा .
६. शीतय ु ाचा कोणकोण या द ेशांना फटका बसला त े सांगून याच े प रणाम काय झाल े ?
१.६ संदभ
१. ा.राजदर ेकर / ा. गग - आधुिनक जगाचा इितहास - िव ा काशन , नागपूर
२. ना. सी. िद ीत - पि मा य जग - िपंपळाप ुरे काशन , नागपूर
३. गायकवाड , कदम, थोरात - आधुिनक जगाचा इितहास - भाग १ - ी. मंगेश काशन ,
नागपूर.
४. ा. ह रदास जाधव व ा . क याण च हाण - आधुिनक जगाचा इितहास - अ रल ेण
काशन , सोलाप ूर.
५. डॉ. सुमन वै - आधुिनक जग - ी. साईनाथ काशन , नागपूर .
६. डॉ. सौ . शरावती िशरगावकर - आधुिनक य ुरोप - ीिव ा काशन , पुणे. munotes.in
Page 12
समकालीन जगाचा इितहास
12 ७. श. गो. कोलारकर - युरोपचा इितहास - आनंद काशन , नागपूर
८. ा. िजत भामर े- आिशयाचा इित हास - शेठ काशन , मुंबई .
९. डॉ. रमेश गु े व शे. रा. कुलकण - आ ेय आिशयाचा इितहास - प रमल काशन ,
औरंगाबाद
१० . डॉ. अिनलकठार े - आधुिनक चीन - क पना काशन , नांदेड .
११ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - रिशयाचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१२ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - आधुिनक आिशयाचा इितहास - ी मंगेश काशन , नागपूर
१३ . डॉ. िन. व कानी - आधुिनक भारताचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१४ . डॉ. जािलंदर भोसल े - आधुिनक आिशयाचा इितहास - मुरलीधर काशन , पुणे
१५ . डॉ. सुमन व ै व डॉ . शांता कोठ ेकर - भारताचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
१६ . Adolf Hitler - Mein Kampf - KRJ Book International , Delhi
१७ . D. R. Sardesai and B . K. Gokhale - World History - Kitab Mahal
Publication , Alahabad .
१८ . M. D. David - Rise and Growth of Modern China .
१९ . तक तीथ ी. ल मणशा ी जोशी - मराठी िव कोश - भाग २ व ९
२० . डॉ. शांता कोठ ेकर, अमे रके या स ंघरा याचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
२१ . डॉ. सुमन वै - रिशयाचा इितहास - ी. साईनाथ काशन , नागपूर.
२२ . िव टन चच ल - दुसरे महाय ु - महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ, १९७८ .
२३ . डॉ. ह कुमचंद जैन, डॉ.कृ णचं माथ ुर - आधुिनक जगाचा इितहास - के. सागर
काशन प ुणे.
munotes.in
Page 13
13 २
पि म य ुरोपचा अथ िवकास , रिशया व प ूव युरोप स ंबंध
घटक रचना :
२.० उि य े
२.१ तावना
२.२ युरोपची प ुनर चना
२.२.१ दुस या महाय ु दानंतर युरोप
२.२.२ माश ल योजना
२.२.३ युरोपीयन आिथ क सहकाय संघटना
२.२.४ युरोपची सिमती
२.२.५ बेनेल स करार
२.२.६ १९४८ चा स े सचा करार
२.२.७ युरोिपयन कोल अ ँड टील क य ुिनटी
२.२.८ युरोपची सामाियक बाजारप ेठ
२.२.९ सामािजक बाजारप ेठेची उि य े
२.२.१० ि टन व सामािजक बाजारप ेठ
२.३ पूव युरोपधील सा यवादी स ा
२.३.१ पूव युरोपातील सा यवादी स ा थािपत हो याची कारण े
२.३.२ सा यवादी शासनाची थापना
२.४ पूव युरोपबाबत रिशयाच े धोरण
२.४.१ कॉमीनफॉय थापना
२.४.२ मालोतोव योजना
२.४.३ कॉिमकॉनची थापना
२.४.४ वॉसा करार munotes.in
Page 14
समकालीन जगाचा इितहास
14 २.४.५ टॅलीनन ंतर रिशयाच े धोरण
२.५ सारांश
२.६
२.७ संदभ
२.० उि ्ये
तुत करणाम य े आपण य ुरोपची प ुन रचना कशी व का झाली याब ल अ यासकरणार
आहोत या म य े
दुस या महाय ु दानंतर य ुरोपची प ुन रचना कशी झाली , या साठी माश ल योजना ,
आिथ क सहकाय संघटना , महासिमती ब नेल स करार इ यादी कशा उपय ु ठर या .
तसेच पूव युरोपम ये सा यवादी स ा कशी थापन झाली .
पूव युरोपबाबत रिशयाच े धोरण कस े होते या ब ल अ यासकरणार आह ेत.
२.१ तावना
दुस या महाय ु ापास ून जगातील कोणत ेही रा अिल रािहल े न हत े. युरोपमधील इ ं लंड व
ा स बलाढ ्य स ा महाय ु ामुळे संपु ात आ या हो या. पूव युरोप व आिशया ख ंडातील
रा े वात ं या या वाट ्यावर होत े. दुस या महाय ु ात सवा त जा त हानी य ुरोप ख ंडाची
झाली. कारण द ुस या महाय ु ाचा क िबंदू हा य ुरोप ख ंड होता . याचा प रणाम य ुरोप
खंडातील य ेक रा ाला झाला . अशा प रि थती त सा यवादाचा सार झपाट ्याने होवू
शकतो . हे यानात घ ेऊन अम े रकेने युरोपला मदत कर याच े ठरिवल े.
२.२ युरोपची प ुनर चना
दुस या महाय ु ानंतर जगा या राजकारणात अम े रका व रिशया या दोन भावी स ा
जगा या पटलावर प ुढे आ या . युरोप ख ंडातील लहान रा ा ंची आिथ क यव था प ूण पणे
कोसळली होती . आिथ क ्या कमक ुवत झाल े या य ुरोपीय रा ात सा यवाद पस नय े
हणून अम े रकेने युरोप ख ंडा या प ुन जीवनाचा काय म हाती घ ेतला. या जािणव ेतूनच
अमे रकेचे रा ा य ह ॅरी मन या ंनी युरोपातील द ेशां या आिथ क वावल ंबनासाठी िविवध
आिथ क अन ुदान जाहीर क ेली.
२.२.१ दुस या महाय ु ानंतरचा य ुरोप :
दुसरे महाय ु समा ीन ंतर य ुरोप ख ंडा या पि म ेकडील भाग अम े रका, इं लंड व ा स
यां या छ छाय ेखाली आला . तर पूव कडील य ुरोप रिशयान े आप या वच वाखाली आणला .
दुस या महायु ानंतर युरोप ख ंडाची आिथ क ि थती प ूण पणे ढासळल ेली होती . याच माण े
युरोप ख ंडातील अन ेक सैिनकांचा व नाग रका ंचा या य ु ाने संहार क ेला होता . युरोप
खंडातील मोठ े-मोठे उ ोगध ंदे न झाल े होते. यु ा या काळात श िनिम तीवरती जा त munotes.in
Page 15
पि म य ुरोपचा अथ िवकास , रिशया व प ूव
युरोप स ंबंध
15 भर िद यान े दैनंिदन व त ूचा त ुटवडा भास ू लागला . याच माण े मोठ ्या माणात
बेकारीस ु ा वाढ ू लागली . युरोप ख ंडातील द ेशांसमोर उ ोगध ंदे पूव वत करण े यासाठी
लागणार े नवे भांडवल उभ े करण े असे अनेक िनमा ण झाल े.
महायु ा या दर यान श ेती यवसाय प ूण पणे न झा ला होता . यामुळे युरोप ख ंडात
अ नधा याचा त ुटवडा जाणव ू लागला होता . याचबरोबर इ ंधन, क चा माल , कापड इ .
सार या व त ूचा मोठा त ुटवडा य ुरोप ख ंडात जाणवत होता . िशवाय य ुरोपीय द ेशांना
आिथ क व ल करी मदत द ेऊन परावल ंबी न करता या मदती या आधार े यांनी आपली
अथ यव था बळकट क न िवकासाची झ ेप घे यास िस झाल े पािहज े अशी अम े रकेची
अपे ा होती .
२.२.२ माश ल योजना (Marshall Plan)
सा यवादा या िवरोधात अन ेक रा ा ंना आिथ क मदत द ेणारी योजना जॉज माश ल नावा या
अमे रके या पररा सिचवान े ितचा ि वकार क ेला. हणून या योजन ेला ''माश ल योजना ''
हणतात .
अमे रकेचे पररा सिचव माश ल यांनी हॉवड िव ापीठात ५ जून १९४७ रोजी य ुरोपीयन
पुन जीवन काय म या िवषयावर भाषण करताना ही योजना जाहीर क ेली. या भाषणात
यांनी अस े जाहीर क ेले ''आमच े धोरण कोण याही द ेशािव अथवा त वािव नस ून
भूक, दा र ्य, नैरा य व अराजक यािव आह े. लोकशाही व वाय ा स ं था या
राजक य आिण सामािजक प रि थतीत जग ू शकतील अशा कार या अथ यव थ ेचे
पुन जीवन करण े हे आम या धोरणाच े उि आह े.”
माश ल योजन ेची काय वाही कर यासा ठी २७ जून १९४७ रोजी प ॅरीस य ेथे बैठक घ े यात
आली . या बैठक त पि म य ुरोप व अम े रके या गटातील १६ रा े प रषद ेस उपि थत होत े.
माश ल योजन े या य क ृतीसाठी य ुरोपीयन आिथ क सहकाय सिमती थापन क न
आिथ क प रि थतीची मािहती गोळा कर यात आली . अमे रकेने यासाठी १७ कोटी
डॉलरची मदत जाहीर क ेली.
२.२.३ युरोिपयन आिथ क सहकाय संघटना (Organisation of European
Economic co -operation)
१९४८ या ार ंभाला माश ल योजन ेचा अ ंतभा व क न अम े रकन का ँ ेसने आिथ क
सहकाय कायदा (Economic co -operative Administrati on) मंजूर केला. याक रता
आरंभीची म ंजूर केलेली र कम ५.३ िबलीयन डॉलस होती . युरोपीय प ुन जीवन योजन ेत,
माश ल योजन ेत सहभागी झाल े या सव युरोपीय रा ा ंनी अम े रकेशी त स ंबंधी करार क ेले.
आिथ क सहकाय िवकसीत करण े व तो काय म यश वीपण े राबिव यात अम े रकेशी
सहकाय करण े याक रता य ुरोपीय आिथ क सहकाय संघटना (OEEC) थािपत कर यात
आली .
OEEC या संघटने ारे सव ण क न घ ेऊन य ुरोपीयन द ेशां या आिथ क गरजा ंची मािहती
घेतली व अम े रकेने १७०० कोटी डॉलस ची आिथ क मदत िदली . मदत द ेताना ७६ ट के munotes.in
Page 16
समकालीन जगाचा इितहास
16 पूण अनुदान, १५ ट के सशत मदत आिण ९ ट के दीघ मुदती या कज पात द े याचे
धोरण होत े. या मदतीम ुळे संबंिधत द ेश यु पूव प रि थतीला य ेऊन पोहचल े तर काही
देशांची उ पादन मता य ु पूव काळाप े ा जा त वाढली .
२.२.४ युरोपची महासिमती (The Council of Europe)
दुस या महाय ु ानंतर य ुरोपात राजक य एका मता वाढीस लागली यामध ूनच य ुरोपची
महासिमती ही स ंक पना प ुढे आली . १९४९ म ये इं लंड, बेि जयम , नेदरलॅंड, ल झ बग ,
डे माक , ा स , आय लंड, इटली , नाव , वीडन इ . देशांनी या सिमतीची थापना क ेली.
१९११ म ये पेन व पोत ु गाल या द ेशां यित र य ुरोपमधील १६ देश या सिमतीच े
सभासद होत े.
२.२.५ बेनेल स करार (Benelux)
१९४४ म ये नाझी जम नीने बे जीयम , नेदरलँड व ल झ बग या द ेशावर क जा िमळवला .
ते हा या द ेशां या ितिनध ची एक ब ैठक ल ंडन य ेथे भिव यात पर पर सहकाया चा एक
आराखडा तयार कर यासाठी भरिव यात आली . दुस या महाय ु ा या समा ीन ंतर
बे जीयमच े पंत धान पॉल ह े से पाक या ंनी पुढाकार घ ेऊन ब ेनेल स क टम य ुिनयन
थापन क न पर पर सम ंतीने कोणतीही जकात न आकारता यापार िवषयक धोरण प ुढे
अंमलात आण याच े ठरिवल े.
२.२.६ से स करार (The Treaty of Brussels - 1948)
ि तीय महाय ु ानंतर रिशया या वाढ या सा यवादी आ मणास पायाब ंद हण ून इं लंड व
ा स या ंनी पर पर ल करी , आिथ क, सामािजक सहकाया चा एक करार स ंमत क ेला.
इं लंड, ा स , बे जीयम , नेदरलँडस् व लकझ बग यां यात १७ माच १९४८ रोजी ुसे स
करार घड ून आला . तसेच या तहा वय े सामुदाियक स ुरि तत ेचे त व य ात अि त वात
आले.
२.२.७ युरोपीयन कोल अ ँड टील क य ुिनटी (The European Coal and Steel
Community (ECSC))
ा स पररा म ं ी रॉबट शूमन या ने १ मे १९५० रोजी ा स व पि म जम नीची व या
योजन ेत जी य ुरोपीय रा े सहभागी हो यास इ छ ुक असतील या ंची कोळसा व पोलाद
यांची साधनसाम ु ी एकि त करावी व याच े उ पादन व बाजारप ेठ सामािजक असावी असा
ताव मा ंडला. कोळसा व लोख ंड यांचे तसे एक ीकर ण झाल े तर पोलाद उ प नात
ल णीय वाढ होऊ शक ेला अशी क पना होती .
पि म जम नी, बे जीयम , लकझ बग , इटली व न ेदरलॅंड या रा ा ंनी ा सची ती क पना
उचलून धरली यान ंतर १८ एि ल १९५१ रोजी ६ रा ांनी सामाईक बाजारप ेठ, समान
उि े व समान घटक स ं था या आधारावर य ुरोपीयन कोल अ ँड टील क य ुिनटी या
करारावर वा या के या.
munotes.in
Page 17
पि म य ुरोपचा अथ िवकास , रिशया व प ूव
युरोप स ंबंध
17 पि म य ुरोपीय रा ा ंत िवश ेषत: ा स व जम नी या रा ा ंत अिधक िनकटच े सहकाय
थािपत होईल व तस े झाल े तर भिव यात य ुरोपीय एक करणाचा माग मोकळा होईल .
अशी अप े ा होती . कोळसा व पोलाद या क रता एक सामाियक बाजारप ेठ िनमा ण
कर याकरीता या यापारातील अडथळ े िकंवा बंधने व भ ेदभावाची काय वाही नाहीशी
करावी . याला सद य रा ा ंनी मा यता िदली .
२.२.८ युरोपची सामाियक बाजारप ेठ
युरोपीयन कोल व टील क य ुिनटीची थापना झा यान ंतर तीनच वषा नी क य ुिनटीची
कोळसा व पोलाद यास ंबंधीची यव था सामा यत : सव च व त ूंचा यापार व उ ोगा ंनाही
लागू कर यात यावी अशी स ूचना ा स , पि म जम नी व इटली या रा ा ंनी केली. या
रा ां या पररा म ं यांची बैठक ज ून १९५५ म ये मेसीना या शह री भरली . यां या या
बैठक त य ुरोप या सामाियक बाजारप ेठे या िनिम ती क रता माच १९५७ म ये रोमचा करार
कर यात य ेऊन तरत ूद कर यात आली .
युरोपीयन कोल व टील क य ुिनटी या यशान े ती सहा रा े युरोप या सामािजक
बाजारप ेठ या योजन ेकडे आकिष त झाली . या योजन ेने या सहा रा ा ं या यापारी े ातील
सव अडथळ े दूर होतील . व या रा ात बाह े न आयात होणाया मालावरील जकात कर
समान अस ेल. युरोप या कोण याही रा ाला या योजन ेत सामील हो याची मोकळीक आह े.
२.२.९ सामाियक बाजारप ेठची उि े
सामाियक बाजारप ेठ या िनयमा ंनुसार सद य रा ा ंनी बाजारप ेठ या स ंपूण े ाक रता
िविश मालाच े उ पादन कर यावर ल क ि त करावयाच े असत े. यामुळे कोण याही
कारची पधा उरणार नाही व सद य रा ा ंना रा ाला लागणाया सव कार या मालाच े
उ पादन कर याची गरज उरणार नाही . यामुळे व त ुंचा दजा उंचावेल व व त ू या
िकंमतीही कमी होतील . या रा ात िविवध कार या मालाकरीता भरप ूर साधन साम ु ी
उपल ध आह े. तोच माल त े रा तयार कर ेल. यामुळे या रा ाकड े या व त ूंचा
एकािधकार आ यासारख े होईल . या य व थेमुळे उ ोगपत ना या व त ूंचा दजा
सुधार याक रता ता ंि क िवकास करण े आिण नव -नवीन िव ुत-उपकरण े य ांचा उ पादन
ि य ेत सव कार े वापर करण े श य होईल .
२.२.१० ि टन व सामािजक बाजारप ेठ
दुस या महाय ु ापय त ि टन एक जागितक स ा होती . यु समा ीन ंतर ि टनच े सा य
हळूहळू संपु ात आल े. युरोपचे एक करण कर या या पि म य ुरोपीयन रा ा ंनी
चालिवल े या य ना ंत ि टन सामील न झा यान े या य ुरोपीयन रा ा ंचा ि टनशी स ंबंधात
कडवटपणा आला होता .
युरोपचे एक करण कर या या पि म य ुरोपीय रा ांनी चालिवल े या य ना ंत ि टन
सामील झाल े नाही . तसेच जून १९५५ म ये मेिसना य ेथे भरल े या प रषद ेला ि टन
उपि थत न हत े; परंतु १९५७ म ये सामािजक बाजारप ेठेला म ूत व प आ यान ंतर
ि टनन े सामािजक बाजारप ेठेत व ेश िमळावा याकरीता बोलणी स ु केली. सामािजक munotes.in
Page 18
समकालीन जगाचा इितहास
18 बाजारप ेठेकडे डोळेझाक करण े ि टनला श य न हत े. कारण ि टनची साधारण १२ ते १४
ट के िनया त या े ाशी होती . ि टन या बाजारप ेठे या े ाबाह ेर रािहल े तर या
िनया तीवर िवपरीत प रणाम होणार ह े प च होत े. ि टनन े सामािजक बाजारप ेठेत वेश
िमळिव याकरता स ु क ेले या वाटाघाटी ा स या िवरोधाम ुळे १९५८ म ये
िफसकट या हो या .
मे १९६७ म ये ि टनन े सामािजक बाजारप ेठे या सद य वाक रता प ु हा य न क ेला व
ा सचा अ य द -गॉलन े २० िडस बर रोजी ि टनचा तो अज पु हा फ ेटाळून लावला व
ि टनला सामािजक बाजारप ेठेत व ेश िमळ ू िदला नाही . अखेर १९६८ म ये द-गॉल
ा स या राजकारणात ून िनव ृ झा यान ंतर १९७० म ये ि टनन े सामािजक बाजारप ेठेत
वेशाक रता प ु हा बोलणी स ु केली. काही काळ वाटाघाटी झा यान ंतर जान ेवारी १९७३
म ये ि टन , डे माक व आयल ड ही रा े औपचा रक र या य ुरोप या सामािजक
बाजारप ेठेची सद य बनली .
२.३ पूव युरोपातील सा यवादी स ा
पूव युरोपचा द ेश १९ या शतकापास ून युरोपीय े ातील एक वल ंत सम या बनला
होता. ा द ेशाची भौगोिलक ि थती य ुरोपीय राजकारणातील पर परिवरोधी अ ंत वाह
आिण या ंचे गुंतलेले िहतस ंबंध याम ुळे ा द ेशात सतत राजक य तणाव कायम रािहला .
ि तीय महाय ु ा या अि निद यात ून या दोन महास ा जागितक राजकारणात प ुढे आ या
यापैक सोि हएट रिशया या भावाखाली प ूव युरोपात समाजवादी रा ा ंचा गट स ंघिटत
झाला.
डी.एफ.पÌलेिमंग या ल ेखकान े आप या “को ड वॉर अ ॅ ड इटस ् ओ रिजन ” या ंथात,
ि तीय महाय ु ा या अख ेरी पूव युरोपात समाजवादी रा गटाचा उदय ही अिनवाय घटना
होती. त कालीन ल करी व राजक य प रि थती ल ात घ ेता ती ऐितहािसक अप रहाय ता
होती. रिशया या सा यवादाचा तो प रणाम न हता अस े िन:संिद ध िवधान क ेले.
२.३.१ पूव युरोपातील सा यवादी स ा थािपत हो याची कारण े
दुस या महाय ु ानंतर पूव युरोपात समाजवादी शासन े थािपत हो यास ाम ु यान े दोन
गो ी कारणीभ ूत ठर या . पिहले कारण हणज े १९४४ साल या अख ेरीपास ून १९४५
साल या म े मिह यापय त पूव युरोपातील यु ि थती आिण द ुसरे कारण हणज े
वसुरि तत ेिवषयी सोि हएट रिशयाला वाटणारी िच ंता होय .
रिशया या भ ूभागाव न जम न सै याची हकालप ी क े यानंतर रिशयन लाल स ेना जम नी
माघारी जाणाया नाझी फौजा ंचा पाठलाग क लागली . जम नी िव लढा िदल े या
थािनक गटा ंशी रिशयान े हात िमळवणी क ेली. यांचा िव ास स ंपादन क ेला आिण नाझी
स ेचे उ चाटन क े यानंतर त ेथील शासनाची स ू े ता प ुरती त ेथील रा वादी व
समाजवादी न े यां या हाती सो पवली पर ंतु यािठकाणी रा वादी गट गनीमी प तीन े नाझी
िव लढल े होते यां या सहकाया ने रिशयान े नाझी भावाच े उ चाटन क ेले अशा कार े मे
१९४५ म ये जम नीचा पाडाव हो याप ूव च प ूव युरोपात रिशयाचा भाव थािपत झाला . munotes.in
Page 19
पि म य ुरोपचा अथ िवकास , रिशया व प ूव
युरोप स ंबंध
19 २.३.२ सा यवादी शासनाची थापना
महायु ा या दर यान प ूव युरोपातील रा े दोन गटात िवभागली ग ेली होती . एक गट नाझी
आ मणाला उघडपण े त ड द ेणाया झेको लोवािकया , युगो लाि हया , पोलंड व अ बािनया
या रा ा ंचा होता . दुसरा गट तो नाझ शी हात िमळवणी क ेले या मािनया , हंगेरी,
ब गे रया या रा ा ंचा होता .
यु ाचा श ेवट झा यान ंतर अ पावधीतच प ूव युरोपात ख ु या वातावरणात साव ि क
िनवडण ूका घेऊन त ेथे लोक िनवा िचत ितिनधी ारा लोकशाही शासन यव था थािपत
कर यात यावी , असा या टा प रषद ेत िनण य घे यात आला होता . यानुसार १९४५
साल या नो ह बरपास ून पूव युरोपात िनवडण ुका घ े यात आ या . याम य े रा वादी व
समाजवादी गटाच े नेते िनवडण ूक त िवजयी झाल े; तर बह त ेक रा ा ंम ये संिम सरकार
थापन झाली .
अशा कार े १९४७ साल या अख ेरपय त ब ग े रया, हंगेरी, अ बािनया , पोलंड, मािनया ,
युगो लािवया आिण १९४८ साली झ ेको लो हािकया व याप ुढील वष प ूव जम नीत प ूण त:
समाजवादी सरकार े थापन झाली .
२.४ पूव युरोपबाबत रिशयाच े धोरण
पूव युरोपातील रा ा ंत समाजवादी शासन े स ेवर आ याम ुळे सोि हएट रिशयाशी व ैचा रक
एका मत ेची भावना त ेथे िनमा ण होण े वाभािवकच होत े. यानुसार राजक य एका मत ेचे
धागे अिधक ढ झाल े.
२.४.१ कोिम फाम ची थापना (The Communist Information Bureasu)
Caminform )
पूव युरोपात समाजवादी स ा अि त वात आ यानंतर या सव रा ाम य े ऐ याची भावना
बळकट कर यासाठी तस ेच वैचा रक द ेवाण-घेवाण कर यासाठी रिशयान े स ट बर १९४७
म ये कोिम फाम थापना क ेली.
पूव युरोपातील सा यवादी प ा ंना रिशया या सा यवादी प ा ंशी बा ंधून ठेव याचा व या ं या
धोरणात सम व य साध याचा हा य न होता . युगो लाि हयासह प ूव युरोपीय रा ातील
सा यवादी प या म ंडळाच े सभासद होत े. या रा ा ंत यु ामुळे िनमा ण झाल ेले अराजक
नाहीस े क न राजक य ि थर थावर कर यास रिशयान े मदत िदली .
रिशयातील शासक य अिधकारी , प ाच े पदािधकारी , िश क व अथ त , वै ािनक , तं
अशी िविभ न े ातील अिधकारी रिशयन म ंडळी प ूव युरोपात स लागार व मदतनीस
हणून पाठिव यात आल े. अशा कार े राजक य एका मत े या नावाखाली प ूव युरोपीय रा े
रिशया या वच वाखाली आली .
munotes.in
Page 20
समकालीन जगाचा इितहास
20 २.४.२ मोलोतोव योजना (The Molotov Plan)
अमे रके या माश ल योजन ेला शह द े यासाठी रिशयान े १९४७ म ये मोलोतोव योजना
अि त वात आणली . पूव युरोपात औ ोिगक व क ृषी उ पादना या वाढीला गती ावी .
याचबरोबर यासाठी आव यक त े भांडवल व त ं ान उपल ध क न ाव े हा योजन ेचा
मु य उ ेश होता .
तसेच त ेथील राहणीमानाची पातळी उ ंचावली आिण रिशया व प ूव युरोप या ं यातील
आिथ क संबंध पर पर िनगडीत व पर परप ूरक बनवाव ेत ही योजन ेची मु य उि े होती.
२.४.३ कॉिमकॉनची थापना (Council For Mutual Eco. Assistance)
रिशया व प ूव युरोपात आिथ क सहकाय िनमा ण हाव े या उ ेशाने इ.स. १९४९ म ये
कािमकॉनची थापना कर यात आली . अमे रकेने युरोप या आिथ क पुन वसनासाठी
आिथ क मदतीची योजना स ु केली होती . याकड े पूव युरोपीय रा े आकिष त होऊ नय ेत.
अशी रिशयाची इ छा होती . कारण अम े रके या आिथ क मदतीचा प रणाम या या
राजक य यव थ ेवर होईल . अशी रिशयाला भीती वाटत होती . ही सव रा े रिशया याच
भावाखाली असावी हण ून कॉिमकॉनची िनिम ती कर यात आली .
पूव युरोपातील उ पादनाच े व प , उ पादन मता आिण गरजा यानात घ ेऊन आिथ क व
औ ोिगक सहका या या योजना आख याच े काय या म ंडळान े करावयाच े होते. यामुळे पूव
युरोपीय रा ा ं या अथ यव थ ेचे धागे रिशया या अथ य थ ेत गुंतिव यात आल े होते.
२.४.४ वॉसा करार (Warsaw Pact)
अमे रके या ेरणेने पि म य ुरोपात घडत असल े या घटका ंचा िवचार क र यासाठी रिशयान े
िडस बर १९५५ म ये हंगेरी, झेको लो हािकया , अ बािनया , ब गे रया, पूव जम नी, पोलंड,
मािनया आिण सोि हएट रिशया या आठ रा ा ंची बैठक पोल ंडची राजधानी वॉसा येथे
भरली .
या बैठक त दीघ चचा होऊन आठ रा ा ंम ये मै ी, सहकाय व पर पर मदतीचा करार
(Treaty of Friendship Co -operation and Mutual Assistance) कर यात य ेऊन
सभासद रा ा ंचे संयु सेनादल उभार याच े ठरल े. या करारात वॉसा करार (Warsaw
Pact) संबोध यात य ेते.
२.४.५ टॅलीनन ंतर रिशयाच े धोरण
टॅलीन या म ृ यूनंतर पूव युरोपातील समाजवादी रा े रिशया या िवरोधात ब ंड क न उभ े
राहतील अशी रिशयन त ा ंना धा ती वाटत होती अस े घडू नये हणून या रा ा ंसंबंधी
अंिगकारल े या कडक ताठर धोरणात प रवत न कर याची गरज आह े. याची जाणीव
नंतर या कालख ंडात आल े या ू े ह झाली .
पूव युरोप बाबतची उि े तीच रािहली . परंतु सा य कर याच े माग बदल यात आल े.
ि प ीय करारा ार े पूव युरोपीय रा ावर रिशयाच े धोरण लाद याऐवजी अगोदर या munotes.in
Page 21
पि म य ुरोपचा अथ िवकास , रिशया व प ूव
युरोप स ंबंध
21 रा ाच े िवचार िविनमय क न िनण य हो याच े तसेच रिशया व प ूव युरोपीय रा े
यां यातील स ंबंध राजक य दडपणावर , न हे तर पर पर स ावना , सहकाय व सलोखा
यांवर आधार यात आल े.
रिशयान े पूव युरोपीय रा ा ंचा िवरोध असणारी क ेिम फाम संघटना बरखा त क ेली. पोलंड
व मािनया या ंचा िवरोध यानात घ ेऊन प ूव युरोपीय सा यवादी प ाची स लागार थापन
कर या ची मागणी बाज ूला ठ ेवली. या माण े सा यवादी प ा या आ ंतररा ीय प रषदा
मॉ को माण े पूव युरोपातील इतर शहरी घ े यात य ेऊ लाग या .
टॅलीनन ंतर रिशयान े आपली मत े आपली भ ूिमका उपि थत ितिनधी या प ुढे मांडली.
इतरांवर ती लादली नाही . आिथ क े ात प ूव युरोपीय रा ा ंशी अिधक जवळीक थापन
कर याच े काम ट ॅलीनन ंतर कर यात य ेऊ लागल े.
(A) युगो लाि हाया
पूव युरोपातील सा यवादी गटा या एका मत ेला इ .स. १९४८ साली रिशया व
युगो लाि हया या ं यात पिहला तडा ग ेला. युगो लाि हयाचा शासक माश ल िटटो हा
सोि हए ट रिशयाला अन ुकूल असल ेला व सा यवादी िवचार णालीचा पर ंतु वत ं वृ ीचा
नेता व शासक होता . रा ा या गरजा आह े आिण द ेशा या उ नती या ीन े कोणती धोरण े
अंगीकारण े गरज ेचे आह े. यािवषयी याची ठाम मत े होती हण ून अंतग त धोरणास ंबंधी
टॅलीनकड ून आल े या सूचना जशा या तशा मा य कर याची याची तयारी न हती . माच
ते मे १९४८ या तीन मिह यात दोन न े यांमधील ती मतभ ेद िदस ून येऊ लागल े. यामध ून
मतभेदाची दरी ंदावत ग ेली. जून १९४८ म ये कॉिम फाम मधून युगो लाि हयाची
हकालप ी कर यात आली .
सोि हएट रिशयान े युगो लाि हयाची आिथ क क डी क ेली. तरीही माश ल िटटोच े शासन
िटकाव ध शकल े. समाजवादी गटाकड ून बिह क ृत झाल े असल े तरी समाजवादी कास न
सोडल ेला मा अम े रकेची आिथ क मदत घ ेऊन द ेशाचा आिथ क िवकास वत ं यवृ ीने
घडवून आणणारा माश ल िटटो हा जागितक राजकारणाती ल एक िवरोधभासी चम कार
मानला जातो .
(B) पोलंडचा पेच संग
दुस या महाय ु ानंतर या टा प रषद ेत पोल ंडम य े कोणत े सरकार असाव े यािवषयी इ ं लंड,
अमे रका आिण रिशया या ं यातील मतभ ेद उघडक स आल े. इं लंड या मागणीन ुसार
इं लंडमधील िनवा िसत पोिलश शासकाला पोल ंड या हंगामी सरकारात सामाव ून घे यास
रिशयान े संमती िदली . इ.स. १९४७ म ये झाल े या साव ि क िनवडण ुक नंतर गोम ु का
प ा या सरिचटणीस पदी िनय ु झाल े. गोमु का सा यवादी िवचार णालीचा असला तरी
तो रिशयाच े अ न ुकरण करणारा न हता याची भ ूिमका माश ल िटटो माण ेच होती.
टॅलीन या िनधनान ंतर पोल ंडम य े सा यवादी प ात उदारीकरणाच े वारे वाह लागल े.
लोकांचे राहणीमान स ुधार या या य नावर भर द े याची गरज ितपादन कर यात आली .
शेतीतील स ुधारणेसाठी क ृषी े ात भा ंडवल ग ुंतवले जावे त सेच घर बा ंधणी व सामािजक munotes.in
Page 22
समकालीन जगाचा इितहास
22 क याणा या योजना ंकडे शासनान े अिधक ल प ुरवावे असा म ुद् ावर प ात चचा होऊ
लागली .
१९५३ साली झाल े या कामगारा ं या मोठ ्या संपामुळे कामगारातील अस ंतोष द ूर करण े हे
आग याच े झाल े. इ.स. १९५७ साली ब ु ीजीवी कलाव ंत, सािहि यक या ं या स ंघटना या
िनब धावर िटका क लाग या पोलंडमधील पोझनान या शहरी ज ून या अख ेरीस मोटार
कारखा या ंतील कामगारा ंनी स ंघिटत र या िनदश ने केली. ु ध कामगारावर पोलीस
दलान े ह ला करताच िनदश नाचे पांतर चकमक त झाल े. अखेर देशात वाढणारा अस ंतोष
कमी कर यासाठी अन ेक उपाययोजना क े या. शेवटी रिशया या िनमं णाव न गोम ु कान े
नो ह बर १९५६ म ये मॉ कोला भ ेट िदली . मॉ को भ ेटीत गोम ु कान े रिशयन न े यांशी
वाटाघाटी क े या. यांना िडस बरम य े कराराच े प द े यात आल े.
(C) हंगेरी
दुस या महाय ु ात ह ंगेरी हे जम नीचे िम रा होत े. रिशयन स ै याने इ.स. १९४४ म ये
हंगेरीतील नाझी स ेचा शेवट केला. १९४७ या ऑग ट मिह यात ह ंगेरीम य े िनवडण ुका
घे यात आ या . इतर प माग े पडून स ा समाजवादी िवचार णाली या प ा या हाती
आली . टॅिलन िन राकोसी ा या हाती सा यवादी प ाच े सरिचटणीस आिण प ंत धान
अशी दो ही पद े क ि त झाली ; परंतु हंगेरीची आिथ क ि थती न स ुधार याम ुळे जनत ेत
लवकरच अस ंतोष पस लागला . देशातील फोटक प रि थती ल ात घ ेऊन सा यवादी
प ान े २३ ऑ टोबर रोजी नागी या हाती शासनाची स ु े सोपवली . याने काही स ुधारणा
के या. यामुळे नागी ची लोकि यता वाढ ू लागली . याचबरोबर सा यवादी प ाचा
सरिचटणीस कादर या याशी याच े मतभ ेद वाढ ू लागल े. इिज वरील इ ं लंड व ा सच े
आ मण नागीन े वॉसा करारात ून बाह ेर पड याचा घ ेतलेला िनण य आिण ह ंगेरीची तट थता
िटकिव यासाठी य ुनोकड े घेतलेली धाव याम ुळे रिशया अितशय अ व थ होण े वाभािवक
होते. रिशयान े ४ नो ह बरला पहाट े बुडापे टम य े आप या फौजा घ ुसिव या . हंगेरीतील
इतर काही मह वा या शहरावरील रिशयन स ै याने ह ला क ेला. नागीला स ेव न द ूर
क न कादर यास प ंत धान बनिव यात आल े.
जानेवारी १९५७ म ये हंगेरीतील ग धळा या प रि थतीची य पाहणी कर यासाठी
युनो या महासभ ेने एक सिमती थापन क ेली. परंतु या सिमतीला ह ंगेरीत व ेश िदला ग ेला
नाही. हंगेरीत ि थर थावर होताच रिशयन फौजान े बुडापे ट सोडल े. २७ माच १९५७
रेजी कादर व रिशयान सरकार या ं यात पर प रांचा मदतीचा करार झाला .
२.५ सारांश
दुस या महाय ु ानंतर, जगाच े वाटप कर यासाठी लोकशाही अम े रका व सा यवादी रिशया
हे दोन द ेश पुढे आल े. यु ो र , पि म जम नीवर अम े रका, इं लंड, ा स या गटान े तर
रिशयान े पूव जम नीवर क जा िमळिवला . रिशया जगाम य े सा यवाद िनमा ण कर यासाठी
धडपड करत होता . तर रिशया या सा यवादी ह क ूमशाहीला पायाब ंद घाल ून लोकशाही
िनमा ण कर याचा अम े रकेचा य न होता . munotes.in
Page 23
पि म य ुरोपचा अथ िवकास , रिशया व प ूव
युरोप स ंबंध
23 अमे रकेने माश ल योजना , मल िस ा ंत, आयस ेन हॉवर िस ा ंत या आधार े युरोिपय
रा ांना ल करी मदत द ेऊन, आप या वज वाखाली आणल े. युरोपम य े आिथ क पुनर चना
कर यासाठी य ुरोिपयन आिथ क संघटना , युरोपची महासिमती , बेनेलकस करार , ुसे स
करार, युरोिपयन कोल अ ँड टील क य ुिनटी, युरोपची सामािजक बाजारप ेठ अि त वात
आली तर रिशयान े पूव युरोपमधील स ा थािपत कर यासा ठी कोिम फाम , मालोतोव
योजना , कॉिमका ँलची थापना , वाँसी करार या स ंघटना िनमा ण के या. १९ या शतका या
अखेरपासून व २० या शतका या म यापय त सा यवादाचा भाव होता ; परंतु टॉल ेन या
मृ यूनंतर पूव युरोपातील सा यवादाची पीछ ेहाट झाली .
इ.स.१९३९ ते १९४५ या काळात झाल े या द ुस या महाय ु ाचे संपूण जगाची यातही
ामु यान े युरोपची रचना प ूण तः बदल ून गेली. अमे रका व रिशया या ं यातील शीतय ु ामुळे
संपूण जग दोन गटात िवभागले गेले. पूव युरोप रिशया या व पि म य ुरोप अम े रके या
छ छाय ेखाली ग ेला. दुस या महाय ु ात य ुरोपचे फार मोठ े आिथ क, सामािजक , सां कृितक
नुकसान झाल े होते. दा र ्य, बेकारी, अ नाचा त ुटवडा या ंनी जनता त झाली होती .
यामुळे पूव माण े युरोपला उिज ताव था िनमा ण क न द ेणे गरजेचे होते. युरोपची प ुनर चना
कर यासाठी बड े बडे देश एक आल े. यातून िविवध योजना , संघटन िनमा ण क न जी
उपापयोजना क ेली गेली. यामुळे फार कमी काळात य ुरोप आप या पायावर उभा रािहला ह े
िदसून येते.
२.६
१) १९४५ -१९६२ या काळातील पि म य ुरोपातील आिथ क पुनर चनांचा आढावा या .
२) रिशया या न ेतृ वाखालील प ूव युरोप या प ुन र चनेचा आढावा या .
३) माश ल योजना ार े पि म य ुरोपातील अम े रके या सहभागाचा आढावा या .
४) युरोप या प ुनर चनेसाठी कोणकोण या उपापयोजना व करार कर यात आल े.
५) पूव युरोपातील सा यवादी स ेची मािहती सा ंगा.
६) पूव युरोपात रिशयान े कोणत े धोरण अ वलंिबले ?
२.७ संदभ
१. ा.राजदर ेकर / ा. गग - आधुिनक जगाचा इितहास - िव ा काशन , नागपूर
२. ना. सी. िद ीत - पि मा य जग - िपंपळाप ुरे काशन , नागपूर
३. गायकवाड , कदम, थोरात - आधुिनक जगाचा इितहास - भाग १ - ी. मंगेश काशन ,
नागपूर.
४. ा. ह रदास जा धव व ा . क याण च हाण - आधुिनक जगाचा इितहास - अ रल ेण
काशन , सोलाप ूर. munotes.in
Page 24
समकालीन जगाचा इितहास
24 ५. डॉ. सुमन वै - आधुिनक जग - ी. साईनाथ काशन , नागपूर .
६. डॉ. सौ . शरावती िशरगावकर - आधुिनक य ुरोप - ीिव ा काशन , पुणे.
७. श. गो. कोलारकर - युरोपचा इितहास - आनंद काशन , नागपूर
८. ा. िजत भामर े- आिशयाचा इितहास - शेठ काशन , मुंबई .
९. डॉ. रमेश गु े व श े. रा. कुलकण - आ ेय आिशयाचा इितहास - प रमल काशन ,
औरंगाबाद
१० . डॉ. अिनलकठार े - आधुिनक चीन - क पना काशन , नांदेड .
११ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - रिशयाचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१२ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - आधुिनक आिशयाचा इितहास - ी मंगेश काशन , नागपूर
१३ . डॉ. िन. व कानी - आधुिनक भारताचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१४ . डॉ. जािलंदर भोसल े - आधुिनक आिशयाचा इितहास - मुरलीधर काशन , पुणे
१५ . डॉ. सुमन व ै व डॉ . शांता कोठ ेकर - भारताचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
१६ . Adolf Hitler - Mein Kampf - KRJ Book International , Delhi
१७ . D. R. Sardesai and B . K. Gokhale - World History - Kitab Mahal
Publication , Alahabad .
१८ . M. D. David - Rise and Growth of Modern China .
१९ . तक तीथ ी. ल मणशा ी जोशी - मराठी िव कोश - भाग २ व ९
२० . डॉ. शांता कोठ ेकर, अमे रके या स ंघरा याचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
२१ . डॉ. सुमन वै - रिशयाचा इितहास - ी. साईनाथ काशन , नागपूर.
२२ . िव टन चच ल - दुसरे महाय ु - महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ, १९७८ .
२३ . डॉ. ह कुमचंद जैन, डॉ.कृ णचं माथ ुर - आधुिनक जगाचा इितहास - के. सागर
काशन प ुणे.
munotes.in
Page 25
25 ३
रिशयाच े िवघटन
घटक रचना :
३.० उि ्ये
३.१ तावना
३.२ रिशयाच े अंतग त धोरणातील अपयश
३.३ ु े ह ते गोबा चे ह
३.४ लासनो त ख ुलेपणा
३.५ पेरे ॉइका (Perestroika) पुनर चना
३.६ बाि टक रा यातील ब ंड
३.७ सोि हएट स ंघरा याची अख ेर
३.८ िमखाईल गोबा चे हचे मू यमापन
३.९ बो रस य ेलि सनचा उदय
३.१० बो रस य ेलि सन या ंची कामिगरी
३.११ सारांश
३.१२
३.१३ संदभ
३.० उि ्ये
या करणात इ .स.१९१७ म ये लेनीन या न ेतृ वाखाली झाल ेली ा ंती व रिशयान े
वीकारल े या सा यवादा या जो रावर रिशयात िनमा ण झाल ेली ह क ुमशाही आिण या
जोरावर रिशयान े सव े ात क ेलेली अत ुलनीय गती आिण रिशयाचा द ुस या
महायु ानंतर महास ा झाल ेला उदय या सव गो चा अ यास करन े हे मह वाच े उि तर
आहेच पण याचबरोबर क ृ ेव ते गोबा चे ह या ं या स रकार या काळात रिशयातील
सा यवादी ह क ुमशाहीला बसल ेले झटक े, अंतग त प रि थतीवर झाल ेला प रणाम ,
रिशया या िव तारवादािव या ं याच ता यात असल े या िविवध रा ा ंनी केलेले उठाव
व िमळवल ेले वात ं य आिण यात ून झाल ेले रिशयाच े िवघटन ही उि य े या करणात ून
सा य कर याचा य न क ेला आह े. munotes.in
Page 26
समकालीन जगाचा इितहास
26 ३.१ तावना
अमे रकन वात ं ययु , च रा य ा ंती, १९१७ ची रिशयातील बो श ेिवक ा ंती,
भारताच े वात ं य, ि हएतनामचा वात ं यलढा , चीनची लाल ा ंती या साया च ा ं या
हणज े मानवी इितहासातील उ वल अ याय होय . काल मा स ने ितपादन क ेले या
सा यवादी िवचारसरणीचा सार हळ ूहळू एकोिणसा या शतका या अख ेरीस होऊ लागला
होता. अठरा या शतकात औ ोिगक ा ंती झाली . एकोिणसा या शतकात या ा ंतीने
युरोपात चा ंगलेच मूळ धरले व पि म य ुरोपीय रा ात अ नेक उ ोगध ंदे कारखा यात काम
कर यासाठी कामगारा ंचा शहराकड े ओडा स ु झाला व ख ेडी ओस पड ू लागली .
कारखा यात कामगार एक य े याने यां या स ंघटनेची भावना जीव ध लागली . मा स चा
सा यवाद जव यासाठी अन ुकुल भूमी रिशयात िमळाली .
लेिनन, टॅिलन, ॉट क इ . सा यवादी न े यांनी रिशयात ऑ टोबर , १९१७ म ये
बो शेिवक रा य ा ंती घडव ून आणली . सा यवादी त व ाना या भावाम ुळे ही रा य ा ंती
घडून आ याम ुळे रिशयात सा यवादाचा योग स ु झाला . लेिनन या हाती स ा
आ यान ंतर मा स या सा यवादात ितपादन क े या माण े वग कलाहात जमीनदार ,
सरंजामदार , झारशाहीतील स ाधारी वग हे थािपत भा ंडवलशाहीच े ितिनधी अस यान े
यांचा सम ूळ नाश कर याची जबाबदारी ल ेिननवर आली . पण द ुद वान े लेिननचा १९२४
साली म ृ यू झा यान े सा यवादी रिशयाची स ू े टॅिलन या हाती आली . कामगारा ं या
ह कुमशाही या नावाखाली रिशयात ट ॅिलनची ह क ुमशाही स ु झाली ; परंतु टॅिलन या
मृ यूनंतर यान े रिशयाभोवती उभारल ेला पोलादी पडदा (Iron curtain) भंग पावला . ु े हने
रिशया या आ ंतररा ीय ित ेला ध का पोहोचणार नाही अशा ब ेताने टॅिलन या
राजवटीतील ह क ुमशाहीच े ौय सौ य कर यास स ु वात क ेली.
ु े ह ते गोबाच े ह हा रिशयाचा स ुमारे ३०-३२ वषा चा वास िवश ेष मह वाचा मानला
जातो. टॅिलनन े सा यवादी त व ानावर उभा क ेलेला रिशयाचा डोलारा िकती पोकळ आहे
हे या काळात िनदशना त आल े आिण १९९० -९१ साली सोि हएट स ंघरा याच े िवघटन
होऊन रिशया या तथाकिथत िवकासाचा महास ा हण ून असल े या ित ेचा
सा यवादा या आदश राजवटीचा डोलारा कोसळ ून जमीनदो त झाला .
३.२ रिशयाच े अंतग त धोरणातील अपयश
रिशयातील सा यवादी राजवट अ ंतग त ्या अन ेक अपयशा ंनी घेरली होती . सामुदाियक व
सहकारी श ेतीमुळे उ पादन वाढ अप े ेइतक झाली नाही असा श ेतीचा योग प ूण पणे
फसला अस ूनही रा यकता नी तो अ हासान े चालू ठेव याम ुळे अ नधा याच े उ पादन इतक े
घटले क द ेशात अ नधा याची च ंड टंचाई िनमा ण झाली .
तसेच उ ोगध ंदे, कारखान े, श ा िनिम तीसाठी वापर यात आ यान े दैनंिदन
जीवनाव यक व त ूं या उ पादनास खीळ बसली . यामुळे यांचीही ट ंचाई िनमा ण झा यान े
सामा य जनता ह ैराण झाली होती . जीवनाव यक व त ूंचे भाव उ पादन खचा वर आधा रत
न ठेवता नाग रका ंना या व त दरात द े याचे धोरण अवल ंब यान े येणाया तुटीचा भरणा munotes.in
Page 27
रिशयाच े िवघटन
27 शासनालाच करावा लागत अस े याम ुळे दरवष अथ यव थ ेत बरीच मोठी त ूट येऊ लागली
होती; परंतु जीवनाव यक व त ूंचा च ंड तुटवडा भास ू लाग यान ंतर शासनाला ह े स ग
आणखी फार काळ िटकवण े अश य झाल े आिण अ नधा या ची आयात करण े भाग पडल े व
यां या िक ंमतीही प ूव इत या व त ठ ेवता य ेणे श य झाल े नाही . रिशयन बल या
चलनाच े परक य म ू यही घसरल े होते.
३.३ ु े ह ते गोबा चे ह
टॅिलन या म ृ यूनंतर स ेवर आल ेले ु े ह, बु गािनन कोिसिजन , ेझने ह इ यादी
ने यांनी सा यवादी ह क ुमशाहीची चौकट हळ ूहळू िखळिखळी करायला स ु वात क ेली होती .
ु े हने टॅिलन या पापा ंचा पाढा वाचायला ार ंभ करताच इतरा ंनीही या ंचीच 'री' ओढून
सा यवादी न े यांवर ह ला क लागल े. मा स , लेिनन, टॅिलन या ंची मारक े, पुतळे यांची
मोडतोड होऊ लागली . लेिनन, टॅिलनची शव े दफन कर यात आली . सार मा यमावरील
िनयं णे सैल झा यान े देशात वात ं याचे वारे वाह लागल े. परक य नाग रका ंचे येणे-जाणे
रिशयात स ु झा यान ंतर रिशयान नाग रका ंना आप या द ै याव थ ेची क पना य ेऊ
लागली . तरीही शास नातील नोकरशाहीची य ं णा जबरद त पकड द ेऊन होती . कारण या
नोकरशाहीच े मु य पाठीराख े ेझने हसारख े स ाधारीच होत े.
ेझने ह हा वया या शाहा रा या वष १९८२ साली मरण पावला . यानंतर य ुरो
आ ोपोव हा प ाचा महा सिचव झाल ेला. या याब ल त ार न ह ती पण तोही िबचारा
वयोवृ एकोणस र वषा चा होता . आ ोपोव वष भर िटकला . याचे िनधन झा यावर
को ताि नन च ेन को रा यावर आला . ते चौहा र वषा चे होते. कृती या कारणासाठी
िदवस ेि दवस त े िट. ही. व न गायब हायचा पोिलट य ूरो, म यवत सिमती सारी अशीच
िपक या पाना ंनी भरल ेली. साया रिशयालाच जण ू वृ व आल े होत े. देश ि थर ,
ि थित थापक , चैत यहीन , काही घडतच न हत े.
दीघ आजारान ंतर ११ माच १९८५ रोजी च े े कोच े िनधन झाल े आिण िमखाईल
गोबा चे हचे वडील एका ॅ टर िवभागाच े मुख होत े. गोबा चे ह कुटुंब तस े गरीबच होत े
आिण िमखाइलच े बालपण माती या घरात श ेणाने सारवल े या जिमनीवर रा ंग यात आिण
गायी-गुरे म ढ्या यां या साि न यात ग ेले.
िमखाईल गोबा चे हने अ य ंत कठीण प रि थतीत शाल ेय िश ण प ुरे केले थ ह ेरोपोल
येथील क ृषी महािव ालयात ून पदवी घ ेत यान ंतर िमखाईलन े मा को िव ापीठात ून
काय ाच े िश णही प ूण क न यात डॉ टर ेटही स ंपादन क ेली. िव ापीठात िश ण घ ेत
असतानाच गोबा चे हचे रईसा या य ुवतीशी ेम जमल े आिण याच े पांतर गोबा चे ह रईसा
यां यात िववाहात झाल े.
३.४ लासनो त ख ुलेपणा
लासनो तची (खुलेपणा) पिहली झलक १९८५ पासूनच स ु झाली . याचे ितिब ंब
अथा तच व ृ प ाम य े सािह यात व कला ंम ये िदसू लागला . अि य आिथ क बाबी प ूव
कधीच व ृ ाप ा ंम ये छाप या जात तस े पण या छाप यास परवानगी िमळाली . घसरणार े munotes.in
Page 28
समकालीन जगाचा इितहास
28 आयुमा न व वाढणा रे बालम ृ युचे माण या ंिवषयीची ध कादायक आकड ेवारी िस होऊ
लागली . शेती या द ूर यव थ ेचे िच व ृ प ा ंम ये प होऊ लागली . टीकाय ु भाषण े,
अपघाता या बात या एवढ ेच काय क य ुिन ट प ा या गत ेितहासावर ख ुली टीका िट पणी
सारे छापल े जाऊ लागल े.
वृ प े, मािसक े, सा ािहक े, पु तके यांचा महाप ूर सु झाला . स र वष क डून ठेवले या
भावना व ेगवेग या पा ंनी उफाळ ून आ या . किवता , कथा, िवनोदी सािह य , उपरोध ,
आ मच र , नाटके, िसनेमे, आ मप र ण व आ मिनभ सनेचा एकच महाप ूर सोि हएत
युिनयनम य े आला . वृ प ा ंची िव व ेगाने वाढू लागली . सोि हएत य ुिनयनम य े वाचनाच े
माण ख ूपच मोठ े होते. पूव वृ प ा ंम ये प प ुढाया ची रटाळ भाषण े, कोरडी आकड ेवारी,
सरकारी घोषणा इ . गो नी रकान े या रकान े भ न य ेत असत . लोसनो तम ुळे वृ प ा ंचे
व पच बदल ून गेले. मा स वाद वा सा यवादी राजवट या ं यावर उघड टीका कर यास
कोणाला भीती वाट ेनाशी झाली . गोबा चे ह यांनी रिशयात वात ं याचे नवे युग आणल े.
३.५ पेरे ॉइका (PERESTROIKA) पुनर चना
पेरे ॉइका याचा अथ पुनर चना होय . सोि हएट समाज व याची आिथ क यव था या ं यात
आमूला बदल क न यात नवच ैत य आण या या आप या योजन ेस गोबा चे ह या ंनी हे
नाव िदल े.
गोबा चे हनी बाजार अथ यव थ ेवर अवल ंबून असणारा आिथ ग पुन रचना काय म लोका ंना
िदला. यात वत :चा कारभार , जमीन , संप ीवर , वैय क ह क आिण परद ेशाशी यापार ,
यावर या ंनी भर िदला . यामुळे वत: या मालक च े उ ोग स ु झाल े.
३.६ बाि टक रा यातील ब ंड
गोबा चे ह या ंनी सु केले या न या वाया मुळे सोि हएट य ुिनयनमधील काही जास ाक
वांिशक ा ंव न ब ंडे उ वली आिण यात ून वात ं याची मागणी होऊ लागली . बाि टक
रा ये हणून ओळख या जाणाया िलधुआिनया , इ टोिनया व लटाि हया या रा या ंतही ब ंड
उ वल े येथे वांिशक फारसा ग ंभीर न हता . यांची मु य मागणी वात ं याची होती .
ितचा जोर वाढ ून सरकार कारभार ब ंद कर याचा व िलध ुआिनया तील र ेिडओ व ट ेिलि हजन
क े ता यात घ े याचा य न झाला . ितथ या ल करान े रणगाड ्याचा उपयोग क न ही क े
मु केली. पण यात १३ नाग रक ठार झाल े. यामुळे बाि टक जनता स ंत झाली .
गोबा चे ह या ंनी अ य हण ून आपल े अिधका र वाढव ून घेतले असल े तरी त े वापर याची
राजक य श या ं यापाशी नाही . िशवाय घटक रा या ंना वाय ता द ेऊन स ैलसर
संघरा य कराव े क नाही याचाच िनण य गोबा चे ह यांना करता य ेत न हता .
३.७ सोि हएट स ंघरा याची अख ेर
गोबा चे ह या ंनी प ुनर चना व ख ुलेपणा या ंचे धोरण जाहीर क े यापास ून सोि हएट ,
संघरा यात नविवचाराच े वाह लागल े. तसेच ते सा यवादी राजवटी असल े या प ूव युरोपीय
देशातही ग ेले. प रणामी प ूव सा यवादी राजवटी १९८८ -८९ म ये धडाधड कोसळ या . munotes.in
Page 29
रिशयाच े िवघटन
29 सोि हएट य ुिनयनमधील जास ाका ं यावरही या घटना ंचा भाव पडत होता. कामगारा ंचे
संप, मोच , िनदश ने होऊ लागली . महागाई , टंचाई, चलनवाढ , काळाबाजार या ंनी रिशयात
कहर क ेला. सव े ातील उ पादन थ ंडावल े व रिशया अराजका या उ ंबरठ्यावर य ेऊन
ठेपला होता .
बाि टक रा यातील िलथ ुआिनयान े ११ माच १९९० रोजी साव भौम व जाहीर क ेले होते;
परंतु याव ेळी आिथ क नाक ेबंदी या मागा ने यास रोख ून धरल े. पुढे गोबा चे हा या आिथ क
पुनर चना व ख ुलेपणाचा फायदा घ ेऊन िलथ ुआिनया इ थ ेिनया व लटाि हया या बाि टक
रा यानी वात ं यासाठी ब ंड उभारल े. याहीव ेळी रशयन ल करान े बळाचा वापर क न न े
बंड मोड ून काढल े. बाि टक रा य े १९९० म येच वत ं य झाली . यानंतर रिशया , यु ेन
व बायलोरिशया या ंनी वात ं य जाहीर क ेले.
अखेरीस ३० िडस बर १९२२ रोजी ल ेिनने थापन क ेलेले सोि हएट य ुिनयन ३१ िडस बर
१९९१ रोजी िवलय पावल े आिण कायद ेशीरपण े सोि हएट य ुिनयनमधील १५ जास ाक े
वतं य व साव भौम झाली .
३.८ िमखाईल गोबा चे हचे मू यमापन
िमखाईल गोबा चे ह सोि हएट य ुिनयनच े अ य हण ून सात वषा या ा ंितकारक
राजवटीन ंतर २५ िडस बर १९९१ रोजी िनव ृ झाल े. सोि हएट य ुिनयन एकस ंघ ठेव यात
गोबा चे ह यांना अपयश आल े हे खरे असल े तरी काही अपयश अिनवाय असतात . आिण ती
उ वलही असतात . गोबा चे ह या ंनी आप या सहा -सात वषा या कारिकद त वद ेशाचेच
न हे तर, साया जगाच े व प बदल ून टाकल े. यां या प ुनर चना व ख ुलेपणा या धोरणाम ुळे
सामा य लोका ंना याय िमळाला . सामा य लोका ंचे जीवन जखड ून टाकणारी यव था
मोडीत काढ यात आली . लाखो एकर जमीर खाजगी मशागतीसाठी द े यात आ याम ुळे
शेतीसुधारणा कर या या मागा तील अडथळा द ूर झाला . सरकारी करणान े जी
उ पादनश ीण झाली होती ती मोकळी झाली .
गोबा चे ह हे या शतकातील एक म हान ा ंितकारक आह ेत अस े एका राजक य प कारान े
यां या कामगीरीच े मू यमापन करताना हटल े आहे. जगा या इितहासात काही िवल ण व
भ य घटना अशा असतात क या ंचे ऐितहािसक मह व याच व ेळी ताबडतोब समज ून
चुकते. आधुिनक इितहासात च रा य ा ंती, १९१७ ची ऑ टो बर ा ंती आिण १९८९ -
९० ची गोबा चे ह यांची ितसरी ा ंती या अशा ऐितहािसक घटना हणा या लागतील .
या सव १९८५ ते १९८९ या जागितक शा ंतते या घटना ंम ये पुढाकार गोबाच े ह या ंचा
होता. जागितक राजकारणाचा अज डा ते ठरवीत होत े. ते शांितदूत होत े. पुढे यांना १९८९
साली शा ंततेचा नोबल प ुर कारही िमळाला .
३.९ बो रस य ेलाि सनचा उदय
बो रस य ेलि सन द ेखील श ेतकया चाच म ुलगा होता . गोबा चे ह या ंचा समवय क
येलाि सनला खर े हणज े गोबा चे ह या ंनीच रा ीय तरावर आणल े होते. बोरीस य ेल सीन munotes.in
Page 30
समकालीन जगाचा इितहास
30 यांची मॉ को ा सोि हएत स ंघा या राजधानीत फार मोठ ्या माणात लोकि यता होती .
यांनी क य ुिन ट प ा या मॉ को शाख ेतून ाचाराच े उ चाटन क ेलेले होते. यामुळे
यांची मॉ कोमधील लोका ंम ये अमाप लोकि यता होती .
१९९१ या नाताळ या िदवशी िमखाईल गोबा चे ह या ंनी सोि हएट स ंघा या रा पती
पदाचा राजीनामा िदला . १९१७ म ये अि त वात आणल ेला सोि हएट स ंघ इितहास जमा
झाला. बोरीस य ेल सीन अ य झा यान ंतर या ंनी आप या उदारीकरणाची िनता
राबिव यास स ु वात क ेली.
३.१० बो रस य ेलि सन या ंची कामिगरी
१) आिथ क सुधारणा काय म िनि त :-
बो रस य ेलाि सन ह े भांडवलशाही लोकशाहीच े मसीहा बनल े. यांनी रा याची उभारणी
केली. समाजवादाऐवजी म ु बाजाराची भा ंडवलशाही यव था उभी क ेली. यासाठी
आिथ क सुधारणा काय म िनि त क ेला.
२) युनोत थान :-
आि वक अ े, जुने-करार-मदार या ं या जबाबदाया चा उ वला याव ेळी य ेलाि सन
यांनी ही जबाबदारी ि वकारली . यामुळे संयु रा या या स ुर ा सिमतीत रिशयास थान
िमळाल े व येलिस सन या रा यास य ुनोत थान ा झाल े.
३) वतं य रा या ंना ज म :-
नवरिशया हा वत ं य रा याच े राजक ुल बनला . संघरा य िवघिटक होऊ नय े हण ून
गोबा चे ह छोट ्या रा या ंशी करार करीत होत े. १९ ऑग ट १९९१ ला उठाव झाला .
वतं य रा या ंनी थािनक समाजवादास उजाळा िदला . ही रा य े एक य े यास तयार
न हती . आिथ क व राजक य वा तवाच े भान ल ात घ ेऊन य ेला स ेन यांनी वत ं य
रा याच े राजक ुल ज माला आणल े.
४) नेतृ व:-
रिशयात गोबा चे ह या ं या धोरणाव न दोन गट पडल े. म यममाग गोबा चे ह याम ुळे मागे
पडले. या काळात गोबा चे हचे नेतृ व सोि हएत क य ुिन ट राजवट व समाजवादी
जास ाक स ंपु ात य ेऊन य ेलि सनाच े नेतृ व यश वी ठरल े. रिशयातील भा ंडवल शाही
लोकशाहीच े येलाि सन ण ेते बनल े.
१) रा ीय व आ ंतररा ीय धोरण :-
बो रस य ेलि सन या रा ीय व आ ंतररा ीय धोरणास रशयन जनत ेने उचल ून धरल े.
munotes.in
Page 31
रिशयाच े िवघटन
31 येलि सन या कामिगरीच े मू यमापन :-
सोि हएत समाजवादी स ंघरा याचा च ेहरा िनमा ण करणाया गोबा चे हचे नेतृ व येलि सनन े
झुगारले. ७५ वष अ याहत स ा गाजिवणाया सा यवा ा ंना हादर े बसल े. आिथ क
दुराव थ ेची िचिक सा क न याला पया य दे यचा य न गोबा चे हने केला. पण तो अप ुरा
पडला .
रिशयात वा ंिशक, सां कृितक स ंघष व ताणतणाव िनमा ण झाल े ते सा यवादी स ेस
सोडिवता आल े नाहीत . हे येलि सनन े ओळखल े होते. लोकशाहीचा स ंकोच होत होता .
जनते या पािठ ं यावर य ेलाि सन स ा व काय म राबव ू लागल े. पिह या आिथ क सुधारणा
आवेगात लोका ंनी या ंना साथ िदली . आ ािसत भा ंडवलशाही स ुब ा हवी अस ेल तर
अ य ाकड े अिधक स ा हवी ह े येलाि सनच े सू होत े.
आिथ क े ातील यशापयश हा ऊन -साव या ंचा ख ेळ आहे. नवे भांडवलशाहीच े
सुब ािधि त जीवन द े यात य ेलि सन अ ंशत: यश वी ठरल े.
३.११ सारांश
१९९० या दर यान गोबा चे ह या ं या प ुढे अनेक आ हान े उभी रािहली होती . रिशयाम य े
बो रस य ेलि स ह े धािम क वात ं याचा वार ंवार उ चार करत होत े. आिथ क जग िनमा ण
कर याच े आ हान गोबा चे ह या ं या समोर होत े. पूव युरोपातील क य ुिन ट राजवटी
धडाधड कोसळत हो या . तर सोि हएट य ुिनयन मधील १५ जास ा कांनी वत ं
हो याची तयारी क ेली होती . गोबा चे ह या ंना हे आ हान समथ पणे पेलता य ेणे अश य झाल े.
बो रस य ेलि सत ह े रिशया या न या रा स ंघाचे नेते बनल े.
३.१२
१. सोि हएत स ंघामधील सा यवादा या पाडावाला कोणती कारण े जबाबदारी कोणती ?
२. गोबा चे ह या ं या ल ॅसनो त व प ेरे ॉईका ा धोरणाम ुळे सोि हएत स ंघात
सा यवादाचा पाडाव कसा झाला ह े प करा ?
३. बो रस य ेलि सत या कामिगरीच े वण न करा ?
३.१३ संदभ
१. ा.राजदर ेकर / ा. गग - आधुिनक जगाचा इितहास - िव ा काशन , नागपूर
२. ना. सी. िद ीत - पि मा य जग - िपंपळाप ुरे काशन , नागपूर
३. गायकवाड , कदम, थोरात - आधुिनक जगाचा इितहास - भाग १ - ी. मंगेश काशन ,
नागपूर. munotes.in
Page 32
समकालीन जगाचा इितहास
32 ४. ा. ह रदास जाधव व ा . क याण च हाण - आधुिनक जगाचा इितहास - अ रल ेण
काशन , सोलाप ूर.
५. डॉ. सुमन वै - आधुिनक जग - ी. साईना थ काशन , नागपूर .
६. डॉ. सौ . शरावती िशरगावकर - आधुिनक य ुरोप - ीिव ा काशन , पुणे.
७. श. गो. कोलारकर - युरोपचा इितहास - आनंद काशन , नागपूर
८. ा. िजत भामर े- आिशयाचा इितहास - शेठ काशन , मुंबई .
९. डॉ. रमेश गु े व शे. रा. कुलकण - आ ेय आिशयाचा इितहास - प रमल काशन ,
औरंगाबाद
१० . डॉ. अिनलकठार े - आधुिनक चीन - क पना काशन , नांदेड .
११ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - रिशयाचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१२ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - आधुिनक आिशयाचा इितहास - ी मंगेश काशन , नागपूर
१३ . डॉ. िन. व कानी - आधुिनक भारताचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१४ . डॉ. जािलंदर भोसल े - आधुिनक आिशयाचा इितहास - मुरलीधर काशन , पुणे
१५ . डॉ. सुमन व ै व डॉ . शांता कोठ ेकर - भारताचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
१६ . Adolf Hitler - Mein Kampf - KRJ Book International , Delhi
१७ . D. R. Sardesai and B . K. Gokhale - World History - Kitab Mahal
Publication , Alahabad .
१८ . M. D. David - Rise and Growth of Modern China .
१९ . तक तीथ ी. ल मणशा ी जोशी - मराठी िव कोश - भाग २ व ९
२० . डॉ. शांता कोठ ेकर, अमे रके या स ंघरा याचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
२१ . डॉ. सुमन वै - रिशयाचा इितहास - ी. साईनाथ काशन , नागपूर.
२२ . िव टन चच ल - दुसरे महाय ु - महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ, १९७८ .
२३ . डॉ. ह कुमचंद जैन, डॉ.कृ णचं माथ ुर - आधुिनक जगाचा इितहास - के. सागर
काशन प ुणे.
munotes.in
Page 33
33 ४
जम नी, युगो लाि हया व झ ेको लावीयाच े पुन जीवन
घटक रचना :
४.० उि य े
४.१ तावना
४.२ पोलंड
४.३ लोकशाहीची स ु वात
४.४ हंगेरी
४.५ झेको लो हािकया
४.६ मािनया
४.७ ब गे रया
४.७.१ अ बािनया
४.८ युगो लाि हया
४.९ जम नी
४.९.१ दुस या महाय ु ानंतर जम नीची फाळणी
४.९.२ पूव जम नीमधील सा यवादी सरकार
४.९.३ बिल न िभंत
४.९.४ जम नीचे एक करण
४.९.५ पि म य ुरोपम य े युरोपीय न संघाचा उदय
४.१० सारांश
४.११
४.१२ संदभ
munotes.in
Page 34
समकालीन जगाचा इितहास
34 ४.० उि ्ये
सा यवादा या पाडावाची पा भूमी समज ून घेणे.
दुस या महाय ु ानंतर या जम नी या फाळणीचा आढावा घ ेणे.
जम न एिककरणा या घडामोडीचा अ यास करण े.
४.१ तावना
गोबा चे ह सोि हएत य ुिनयनच े िव ो िव सन बनल े पूव युरोपात पोल ंड, पूव जम नी
झेको लो हािकया , हंगेरी, मािनया, ब गे रया या ंना सोि हएत बरोबर समानत ेने लेखून
यां याशी स ंबंध ठेवले जातील अस े यांनी प क ेले. या रा ा ंवरील सा यवादी वच व
समा झाल े.
पूव युरोपमधील ह ंगेरी, झेको लो हािकया या रा ात लोकशाहीच े समथ न करणारी श
पूव पास ूनच लोक शाहीची वाट पहात होती . वरील रा ातील जनता ४० वष सोि हएत
संघा या ता यात रािहली . यांची सं कृती व इितहास रिशयाबरोबर िनगडीत न हता . या
देशातील लोक पि म य ुरोपीय द ेशांशी िवश ेषतः जम नी, ऑ ेिलया या ं याशी िमळत े जुळते
होत होत े. रिशया या िनय ं णाखाली राहणाया युगो लाि हया व अ बािनया ह े दोन
समाजवादी द ेश होत े. यापैक य ुगो लाि हया स ु वातीपास ूनच रिशया या िनय ं णापास ून
मु झाला .माश ल िटटो व ट ॅिलनच े पटल े नाही. यामुळे िटटो ह े अिल रा चळवळीला
जाऊन िमळाल े अ बािनयास ु ा मु झाला .
४.२ पोलंड
म य य ुरोपात असल े या द ेशांपैक पोल ंडम य े बदलाच े िच ह िदस ून आल े. जुलै १९८८
म ये गोबा चे ह पोल ंडला राजक य भ ेटीस ग ेले. ते हा भाषणात या ंनी मानवािधकार व
पेरे ोइका स ुधारणा क े या जातील अस े प क ेले. १९८० या र ंभास पोल ंडम य े
सॉलीड ॅरीटी नावाची मज ूर संघटना उदयास आली . ितने सा यवादी सरकारला ास िदला
होता. ही संघटना सा यवादा या िव होती .
सन १९८० म ये सॉलीड ॅरीटी आिण पोला ंड सा यवादी सरकार या ं यात स ंघष चाल ूच
होता. मजूर संघटना हरताळ पुका रत अस े. याव नही स ंघष सु होत अस े सॉिलडे रटी
प ाचा न ेता लेक वाल ेसा होता . याने जे धाडस व द ूर ी दाखिवली . याब ल १९८३
म ये याला नोब ेल शा ंती पुर कार िमळाला . पोलंड या सा यवादी प ान े लेक वाल ेसाला
तु ंगात टाकल े आिण या यावर अन ेक िनब ध लादल े. लेक वाल ेसाला काही काळासाठी
तु ंगातून सोडल े पण यान े गोबा चे ह या लोकता ंि क काय मापास ून फूत घेऊन प ु हा
सॉलीड ॅरीटी आ ंदोलन हाती घ ेतले. गोबा चे हनी पोल ंड भेटी या व ेळी सॉलीड ॅरीटी
काय माच े समथ न केले नाही. तथािप न ंतर या ं या काय म आप या जवळचा आह े असे
जाहीर क ेले. munotes.in
Page 35
जम नी, युगो लाि हया व झ ेको लावीयाच े
पुन जीवन
35
पोलंड या सा यवादी न े यांना कळ ून चुकले क , दीघ काळ सॉलीड ॅरीटी व ल ेक वाल ेसा
यांचा छळवाद आपण क शकत नाही हण ून या ंनी लेक वाल ेसाशी बोलणी स ु केली.
यां यातीलही बोलणी पोल ंड या अथ यव थ ेपय त मया िदत रािहली . जानेवारी १९८९
म ये पोलंड या सा य वादी सरकारन े घोषणा क ेली क जर सॉलीड ॅरीरोने वचन िदल े क ,
आ ही सा यवादा या िविश काय मान ुसार काम क तर मग या ं यावरील िनब ध काढ ून
टाकल े जातील .
४.३ लोकशाहीची स ु वात
एि ल १९८९ म ये सा यवादी दल आिण सॉलीड ॅरीटी या ं यात िव त ृत चचा झाली .
यानुसार पोल ंड या घटन ेत बदल कर यात आला पोल ंड या लोकि तिनधीग ृहात ६५%
जागा सा यवादी प ा या राहतील आिण ३५% जागा िवरोधी प ाला राहतील अस े प
केले ३५% जागा लोकशाहीला िद या तरी िसन ेटला लोकि तिनधी सभाग ृहात अथवा
संसदेत मंजूर झाल े या िवध ेयकास नाम ंजूर कर याचा अिधकार िदला . जून १९८९ या
िनवडण ूक त सॉलीड ॅरीटीन े संसदेसाठी २६१ उमेदवार उभ े केले. पैक २५३ उमेदवार
िवजय झाल े १०० सद या ं या िसन ेटम य े सा यवादी सरकारला अस े वाटल े क सव जागा
सा यवादी दल िज ंकेल. पण ९३ जागा सा यवादी दलान े सॉलीड ॅरीटीच े साहा य होऊन
िजंक या सॉलीड ॅरीटीन े िसनेट व स ंसदेत वच व िनमा ण केले. हे पाह न क य ुिन ट प ाचा
नेता जनरल जा झ ेल सीन े रा पदीपदासाठीची आपली उम ेदवारी परत घ ेतली. पण
प ान े हे नामंजूर क न या ंना उम ेदवारी िदली . यांना १९ जुलै रोजी स ंसदेने रा पतीपदी
िनवडले या प ाचा व र न ेता ज े ला ह िक जाक या ंना पंत धान कराव े असे प ाच े
हणण े होते. पण स ंसदेत या ंना बह मत न िमळा यान े ते पंत धान बन ू शकल े नाहीत .
सॉलीड ॅरीटी या मदतीन े बाहजोह य ेत क ला प ंत धान बनिवल े पोल ंडम य े ही नवीन
युगाची स ु वात होती . यानंतर पोल ंड हळ ूहळू लोकशाहीकड े वाटचाल क लागला . लेक
वालेसाने पि म द ेशाबरोबर आपल े संबंध वाढिवल े. जुलै, १९८९ म ये अमे रकन रा पती
जॉज बुशची पोल ंडला भ ेट हणज े पोलंड सोि हएत स ंघापास ून मु झा याचा स ंकेत होता .
हळूहळू ितथे क य ुिन ट प ाच े मह व कमी होत ग ेले आिण २२ िडस बर १९९० रोजी ल ेक
वालेसा पिहला िनवा िचत रा पती बनला .
४.४ हंगेरी
हंगेरीत रिशयािव सामना हो यासाठी ह ंगेरीचा वािभमान जाग ृत कर यासाठी ह ंगेरीचा
लोकि य न ेता इमर े नागी याने सा यवादी दलाला समा ंतर द ेश ेमी लोकम ंचची थापना
केली. १९५५ ला ु े हने हंगेरीवर रिशयाच े वच व थापन क ेले. ते हा इमर े नागी याला
हंगेरी या प ंत धानपदाव न काढ ून टाकल े.
२३ एि ल १९५६ रोजी िव ा या नी सेि हएत फौजा ह ंगेरीतून घालव ून दे याची मागणी
केली व च ंड आंदोलन छ ेडले हंगेरीचे सैिनकद ेखील यात सामील झाल े. टॅिलनचा प ुतळा
ांितकारका ंनी तोडला . यांनंतर सरकारशी मािणक असल े या स ै याने गद वर गो या
चालव ून भय ंकर र पात क ेला. ांितकारक नागी यास प ु हा पंत धान बनवाव े अशी मागणी munotes.in
Page 36
समकालीन जगाचा इितहास
36 करीत होत े. सोि हएत स ंघाने य ा वेळी ितरक राजकारणाची चाल ख ेळली. लोकां या
आ हा माण े नागीला प ंत धान पदावर बसिवल े. आिण नागी र ेिडओव न ह ंगेरी वासा
कराराच े सद य व तोडत अस याची घोषणा करतात न करतात तोच रिशयन फौजा
राजधानी ब ुडापे टम य े घुस या . रिशयन फौजा ंनी हंगेरीचे वात ं य आ ंदोलन मोड ून
काढल े. इमरे नागीला रिशयान े अटक क ेली. १९५८ म ये नागीला फासावर चढिवल े.
नागीन े लोका ंत वात ं याचे जे बीज प ेरले होत े ते हळूहळू उगव ून मोठ े होत ग ेले.
गोबा चे ह या प ेरे ोइका धोरणा या घोषण ेने हंगेरीचे ेम उफाळ ून वर आल े. मे १९८८
म ये हंगेरीचा सोि हएत समथ क नेता जेनोस कादर या जागी करोली ेज याला सरकारचा
मुख बनिवल े. हंगेरी रिशयाची लोख ंडी साखळी तोडत आह े हे याच े ोतक होत े.
िडस बर १९८८ म ये हंगेरी सरकारन े लोका ंना या ंचे वात ं य परत कर यास स ु वात
केली. वृ प ा ंचे वात ं य परत क ेले राजक य प ा ंवरील बंदी उठिवली . फे ुवारी १९८९
म ये हंगेरीत बह प ीय गणरा याची थापना कर यात आली . पुढील काही मिह यात
गणरा याची मागणी कर यासाठी जनआ ंदोलन स ु झाल े जूनम य े इमरे नागी याच े ेत
कबर थानामध ून काढ ून रा ीय प तीन े समार ंभपूव क दफन कर यात आल े. नो ह बरम य े
साव ीक िनवडण ुका होऊन लोकशाही सरकारची थापना झाली . ४० वषा त हंगेरीत ही
पिहली r आिण िनःप िनवडण ूक झाली .
४.५ झेको लो हािकया
रिशयापास ून मु हो यासाठी झ ेकने संघष पुकारला . १९६८ म ये झेकने आप या
वातं याची लढाई रिशयािव झ ेको लो वाक सा यवादी प ाचा महासिचव
एलेबुजांडर या न ेतृ वाखाली घोिषत क ेली. ड्यूबचेक झेको लोिकयासाठी रिशयापास ून
वतं माग शोधत होता .
रिशया झ ेकला गमाव यास तयार न हता . जे हा रिशयाला ह े मािहत झाल े क झ ेक
सोि हएत स ंघातून बाह ेर पड यास उ स ुक आह े ते हा २० ऑग ट या रा ी वासा
करारा या सश फौजा झ ेकम य े पाठिव या . साडेसात लाख परद ेशी फौजा झ ेकम य े
हो या. पैक सोि हएत फौजा जा त हो या . दुस या िदवशी डय ूबचेकला अटक कर यात
आली . यामुळे झेक जनाता खवळली . पण श ू या फार मोठ ्या फौज ेपुढे काही करता आल े
नाही. झेकचे वात ं य अशा रतीन े मोडून काढ यात आल े. एि ल १९८७ म ये गोबा चे ह
झेकची राजधानी ग या भ ेटीस आल े. ते हा या ंनी लोकशाही व आिथ क पुनर चनेची
घोषणा क ेली. झेक या अ ंतग त राजकारणात रिशया ल द ेणार नाही . असे प क ेले.
यामुळे झेक जनता वात ं यासाठी उ स ुक बनली .
गोबा चे ह या भ ूिमकेमुळे झेकचे रा पती ह साकन े प ाच े महासिचवपद सोडल े रिशयान े
ड्यूबचेकला काढ ून ह साकला या पदावर रिशयान े १७ एि ल १९६९ म ये बसिवल े होते.
१९८८ या म याला वात ं यासाठी साव जिनक िनदश ने झाली . १९८८ म ये
ड्यूबचेक या नावाची घोषणा द े यास स ु वात झाली . या िव ोहाच े नेतृ व झ ेकचा
सािह यकार हॉव ेल (Havel) करीत होता . हॉवेल व ड ्यूबचेक या दोघा ंनी झेक या वात ं य
चळवळीच े नेतृ व केले. ५९ िदवस ही चळवळ चालली . यामुळे देशात स ा बदलली . munotes.in
Page 37
जम नी, युगो लाि हया व झ ेको लावीयाच े
पुन जीवन
37 हॉवेल झेकचे रा पती बनल े अले झांडर ड ्यूबचेक झेक या रा ीय स ंसदेचे अ य
िनवडल े गेले १९६८ ला चाल ू झाले या स ंघषा ला १९९० म ये यश झाल े.
४.६ मािनया
ु े ह स ेवर आ यान ंतर सोि हएत स ंघात ट ॅिलनवादाला ध का पोहोचला .
ु चे हनंतर समाजवादाव रील ह क ूमशाहीचा भार हलका झाला . पण मािनया सोि हएत
संघरा याच े असे एक रा होत े क , िजथे टॅिलनवादी ह क ूमशाहीन े आपल े पाय भ कम
रोवले होत े. इकडे रिशयात गोबा चे ह या मा यामात ून बदल होत असताना स ु ा
मािनयात ट ॅिलनवाद िटक ून होता .
मािनयात चॉस े यू याला कोण याही प रि थत समाजवादावरील व े छाधारी
काय माला ध का लाग ू नये असे वाटत होत े मािनयन ज ेला कोण याही कारच े
वातं य व अिधकार द े यास तयार न हता . चॉसे यू मािनयाला वतःची व वतः या
कुंटूबाची जहािगरी समजल े होते मािनयात त माम नाग रका ंचे वात ं य स ंपले होते
चॉसे यू येक िवरोधी वर दडप ून टाक त होत े याम ुळे िडस बर या श ेवटी लोका ंचा
असंतोष मोठ ्या माणावर बाह ेर पडला . इराण या दौया व न आ यान ंतर महाला या बाह ेर
एक र ॅलीचा योग आयोिजत क ेला. याम य े हजारो लोक सा मील झाल े होते. चॉसे यू
बोल यासाठी उभ े रािहल े, ते हा गद तील लोका ंमधून या ं यािव घोषणा स ु झा या .
यामुळे चॉस े यूने आप याजवळ बसले या स ंर णम ं याला लोका ं य गद वर गो या
झाड याचा ह क ूम ा, असे सांिगतल े. संर णम ं याने याचा आदेश मान यास नकार िदला .
सै याने चॉस े यूिव आ ंदोलन स ु करताच चॉस े यू आप या प नीला घ ेऊन
हेिलकॉ टरमध ून पळ ून गेला. हेिलकॉ टरमध ून तो बोट ेनी सैिनक छावणीकड े गेला. ितथे
हेिलकॉ टर जिमनीवर उतरताच त ेथील श ेतकया नी या दोघा ंना वेढले व सै याला स ूचना
पाठिवली स ै याने य दोघा ंना कैद क न ४८ तास आप या ता यात ठ ेवले यां यावर
खटला चालिवल यायािधशा ंनी या ंना मृ यूची िश ा जाहीर क ेली. २५ िडस बर १९८९
रोजी ४.०० वाजता स ैिनकांनी चॉस े यूसह प नी एल ेनाला गो या घाल ून ठार मारल े.
अशा रतीन े मािनयाची जनता सा यवादा या जोखडात ून मु झाली . चॉसे यू या न ंतर
मािनया २० मे १९९० रोजी साव जिनक िनवडण ुका होऊन यात न ॅशनल सा व ेशन
टला च ंड बह मत होऊन ंटचा न ेता इयानशिलय े यू मािनयाच े रा पती बनल े.
४.७ ब गे रया
पूव युरोपातील सोि ह एत स ंघाचा ब ग े रया अ य ंत मािणक द ेश होता . टॅिलन काळात
ब गे रयाच े नेतृ व ट ॅिलनवादी न े या या हातात होत े. देशाची सव स ा सा यवादी न ेता
तोदोर िजवकोव (Todor Zhivkov) यां या हाती होती . ु े ह व ब े्रझने ह काळात तोदोर
िजवकोव आपल े रंग बदलत या ं याशी मािणकपणा या शपथा घ ेत होता . सोि हएत
संघाची स ा गोबा चे ह या हाती य ेताच िजवकोवन े यां या धोरणाची श ंसा केली. तोदोर
िजवकोव याला जन आ ंदोलनाशी सामना करावा लागला नाही . १० नो ह बर १९८९ रोजी
याला रा पती पदाव न काढ ून टाकल े. ब गे रयातील सा यवादी दलाच े व प बदल ून
बह दलीय लोकशाही वीकार याच े ठरिवल े देशात न यान े िनवडण ुका घ ेत या. यात munotes.in
Page 38
समकालीन जगाचा इितहास
38 िवरोधी न ेता झेलीयु झेलेन ब ग े रयाच े नवे रा पती बनल े. १९९० या श ेवटी ब ग े रयान
एक बह प ीय म ंि मंडळ बनिव यात आल े.
अ बािनया प ूव यूरोपातील हा एकाक असणारा आिण रिशया -चीन स ंघषा त चीनला मदत
करणारा द ेश होता . दुस या महाय ु ानंतर अ बािनयाची स ा सा यवादी न ेता होकझा या
(Hoxha) हाती आली . तो १९८५ स ेवर होता अ बािनया प ूव युरोपला सा यवादीची िदशा
देईल. असे याला वा टत होत े. १९८८ -८९ म ये पूव य य ुरोपीय सा यवादी द ेशात ज े हा
सोि हएत वच व आिण सा यवादा या िव वादळ उठले ते हा अ बािनया शा ंत होता .
अ बािनयात रा पती रमीज या ं या िशवाय सा यवादात कोणीही न ेता न हता . पण
य ात पोिलसा ंचे रा य होत े. १९९० म ये अ बािनया जनत ेने सरकारिव
साव जिनक िनदश ने केली. पोिलसा ंनी ही िनदश ने मोडून काढ याचा िन य क ेला. ते हा
अ बािनयात लोक राजधानी ितराजा पि म द ूतावासाम य े शरण आल े.
रा पती रिमजन े जनआ ोश शा ंत कर यासाठी अन ेक पावल े उचलली . अ बािनयान े
युरोिपय स ुर ा आिण सहकार स ंमेलनाच े सद य व वीकारल े. तसेच देशात साव ि क
िनवडण ुका घ े याचे आ ासन िदल े. िडस बर १९९० म ये सा यवादी दलािशवाय अ य
प ा या थापन ेस परवानगी िदली . अ बािनयन लोक एवढ ्यावर समाधानी न हत े. फे ुवारी
१९९१ म ये ितराना या रा जधानी या िठकाणी साव जिनक िनदश ने झाली . या ि थतीचा
कायदा उठव ून रिमजन े देशात आणीबाणी लाग ू केली. ा पा व भूमीवर अ ब ेिनयातील
सा यवादी ख ु या साव ि क िनवडण ूका घे याचे ठरिवल े ा िनवडण ूकानंतर १९९२ साली
सॅली बेरी ला ा िबगर सा यवादी रा ा य ाची िनवड झाली .
४.८ युगो लाि हया
युगो लाि हयाम य े अनेक लोक एक राहत होत े. माँटेिन े ३% हंगे रयन २% सब ३६%
ोट २०% मु लीम ९% लो ह ेनीज ८% मैसेडोिनयज ६% व अ य ८% अशी वग वारी
होती. माश ल िटटो न ेते होते आप या म ृ यूपय त या ंनी या द ेशाला न ेतृ व िदल े अगदी
सु वातीला िटटो व ट ॅिलन या ं यात एक कामचलाव ू समीकरण बनल े होते. १९४८ म ये
ते तुटले आिण य ुगो लाि हया समाजवादी द ेशापास ून वेगळा झाला . गोबीच े हनी लासनो त
आिण प ेरे ोइका ारा सोि हएत स ंघात लोकता ंि क ा ंती िनमा ण केली होती . ती िटट नी
जवळ जवळ ४० वषा पूव युगो लाि हयात प ूण केली होती . राजनैितक आिथ क े ात
िवक ीकरण , लोकता ंि क करण तस ेच बाजार अथ यव थ ेचे धोरण उपयोगात आणल े
तथािप य ुगो लाि हया आपली अथ यव था ि थर व भ कम बनव ू शकला नाही . यांनी
उपरा प ती व समाजवादी िवचारव ंत िमलोवान िजलास या ंना १२ वषा पय त तु ंगात
डांबले. ते समाजवादाला मानवी म ू य द ेऊ इि छत होत े नंतर लोकशाही मागा वर
युगो लाि हयाला न े याचा या ंचा य न होता . यामुळे तु ंगात या ंना डांबले.
िटटो या म ृ यूनंतर कामगारात अस ंतोष िनमा ण झाला . िटटोन े युगो लाि हयाला जी घटना
िदली यात सहा गणरा य े व दोन ंताला वत ं य थान िदल े या गणरा याप ैक सिब या
सवा त मोठ े होते. तेथे एकत ृतीयांश युगो लाि हयन लोक राहत होत े सिब याचा रा वाद
जुना आह े. munotes.in
Page 39
जम नी, युगो लाि हया व झ ेको लावीयाच े
पुन जीवन
39 फे ुवारी १९९० म ये अशी व ेळ आली क , युगो लाि हया ख ंिडत होतो क काय अस े
वाटल े, लो ह ेिनया ोशीया , बोि नया , हज गोिवना या पि म गणरा यात जातीय
रा वादाम ुळे अस ंतोष खदखदला . युगो लाि हया आिथ क व राजन ैितक स ंकटात
सापडला . पूव य य ुरोपातील इतर द ेशा माण े युगो लाि हयात सा य वादा या िवरोधात
संकटे िनमा ण झाली . ५२ वषा नंतर िडस बर १९९० म ये युगो लाि हयान े बह प ीय
आधारावर िनवडण ुका घ ेत या. िनवडण ुक नंतर य ुगो लाि हयातील सा यवादी ह क ूमशाही
संपु ात आली .
४.९ जम नी
४.९.१ दुस या महाय ु ानंतर जम नीची फाळणी :
दुस या महा यु ात िहटलरचा पराभव झाला . जम नी पु हा बळ होऊ नय े िकंवा जम नीम य े
पु हा िहटलर िनमा ण होऊ नय े यासाठी जम नीची फाळणी कर याच े ठरल े दो त रा ा ंनी
जम नीचे पूव जम नी व पि म जम नी अस े िवभाजन क ेले रिशया या वच वाखाली प ूव जम नी
तर इं लंड, ा स व अम े रका या ं या वच वाखाली पि म जम नीचा भाग ठ ेव यात आला .
बिल न हे राजधानीच े शहर अस यान े याच े राजक य मह व ल ात घ ेऊन बिल नची
फाळणी कर यात आली . पूव जम नीची बिल न ही राजधानी तर बॉन ही पि म जम नीची
राजधानी कर यात आली .
४.९.२ पूव जम नीमधील सा यवादी सरकार
पूव जम नीम य े ७ ऑ टो . १९४९ रोजी जम न लोकशाही जास ाकाची थापना झाली .
यािठकाणी सा यवादी सरकार स ेवर आल े. १९५३ म ये टॅिलन या म ृ यूनंतर जनत ेने
या राजवटीिव उठाव क ेला. परंतु ल करा या बळावर हा उठाव दडप या त आला .
दुस या महाय ु ानंतर पि म जम नीचा ख ुप िवकास झाला . पुढे टॅिलनन े बिल नची क डी
िनमा ण केली. मा इ ं लंड व अम े रकेने ती मोड ून काढली .
४.९.३ बिल न िभंत :
बिल न शहाराची फाळणी करणारी ही िभ ंत १९६१ साली होन ेकर जो याव ेळी पोलीट
युरोचा सभासद हो ता आिण दहा वषा नी १९७१ साली प ूव जम नीच म ुख बनला . या या
देखरेखी खाली उभार यात आली होती . िठकिठकाणी ल करी ठाणी बसिवली . दो ही
भागातील दळणवळण ब ंद केले िभंत ओला ंडणाया माणसा ंना गो या घात या जात हो या .
सा यवादी सरकारन े पूव जम नीवर एकछ ी अ ंमल िनमा ण केले होते.
४.९.४ जम नीचे एक करण :
१५ ते २० वषा नंतर पूव जम नी व पि म जम नीत एक करणा या ि य ेला सु वात झाली .
जम नीची फाळणी करणाया बािल न िभ ंतीला उद ् व त क न न या इितहासाचा प ूव
जम नी या सरकारन े १९६१ साली उभारल ेली ही ऐितहा िसक िभ ंत व नो ह १९८९ रोजी
पाड यास स ु वात क ेली. जम नी या एक करणा या ीन े हे पिहल े पाऊल होत े िभंती munotes.in
Page 40
समकालीन जगाचा इितहास
40 लगतची ल करी ठाणी उठव यात आली . जनतेला कोठ ेही, के हाही जाता य ेऊ लागल े.
अनेक वषा ची ताटात ुट समा झाली .
जम नीचे िवभाजन लवकरात लवकर न कर यासा ठी १९८९ म ये साव ि क िनवडण ुका
झा या याम य े क य ुिन ट प ास १६% मते िमळाली जम नी एक करणा या बाज ूने
बह सं य लोक अस याचा िन कष काढ यात आला . तसेच २ जुलै १९९० रोजी
अडचण वर मात कर यासाठी दो ही जम नीत एक चलन वीकारल े आिथ क ्या एकच
चलन वीकार याम ुळे अनेक सम या िनमा ण झा या . ा सव सम या सोडिव यासाठी
राजक य एक करण होण े गरज ेचे आह े अस े लोका ंना वाट ू लागल े. यामध ून जम नीचे
एक करण घड ून आल े.
४.९.५ पि म य ुरोपम ये युरोिपयन स ंघाचा उदय
युरोिपयन स ंघ (The European Union -EU) िकंवा युरोिपयन महास ंघ हा युरोप
खंडातील २७ देशांचा संघ आह े. या स ंघाचे उ ी य ुरोपीय द ेशांम ये राजक य व
शासक य स ंयु् ता आणण े, समान अथ यव था व समान यापार -िनयम लाग ू करण े,
समान चलन (युरो-€) अि त वात आणण े हे आहे. युरोप ख ंडातील सवा त मोठ े राजक य
व आिथ क अि त व य ुरोिपयन स ंघाला लाभल े आ ह े. युरोिपयन स ंघात खालील द ेश
आहेत.
सद य रा े: ऑि या , बेि जयम , ब गे रया, ोएिशया , साय स , चेक जास ाक ,
डे माक , ए टोिनया , िफनल ंड, ांस, जम नी, ीस, हंगेरी, आयल ड, इटली , लॅटेि हया,
िलथुिनया,ल झे बग , मा टा , नेदरलंड, पोलंड, पोतु गाल, रोमािनया , लो हािकया ,
लो ह ेिनया, पेन, वीडन . युनायटेड िकं डमम य े २३ जून २०१६ रोजी घ े यात
आले या मतदानाम य े ि िटश नाग रका ंनी युरोिपयन स ंघ सोड या या बाज ूने कौल
िदला. यामुळे २०१९ साली य ुनायटेड िकं डम अिधक ृतपणे युरोिपयन स ंघातून बाह ेर
पडला. याला ‘ े झीट ’ हणतात .
दुस या महाय ु ानंतर आिथ क सहकाय तसेच यापार वृि ंगत कर या या उ ेशाने
युरोपीय देश एक य ेऊ लागल े, १९५७ म ये बे जीयम , जम नी, ा स , इटली ,
ल झेमबग आिण न ेदरलंड या सहा देशांनी युरोिपयन इकॉनॉिमक क य ुिनटी या स ं थेची
थापना क ेली. युरोिपयन संघ हा अित गत अ सा आिथ क संघ आहे. युरोिपयन कोल
ॲ◌ंड टील क य ुिनटी आिण य ुरोिपयन आिथ क युिनयन या ं यापास ुन युरोिपयन
संघाचा ज म झाला . १९९३ म ये मॅि च करारान े युरोिपयन य ुिनयन ह े नाव द े यात
आले. िल बन करारान े अलीकड े २००९ म ये युरोिपयन य ुिनयनम य े सुधा रत घटना
लागू झाली आह े. १ जुलै २०१३ पासून ोिशया हा नवीन द ेश सद य होत अस याम ुळे
युरोिपयन य ुिनयनम य े आता २७ (युनायटेड िक ं डम आता बाह ेर पडला आह े)
देश आहेत. या स ंघाने युरोपमधील िविवध सद य द ेशांत एकि त बाजार णाली
िवकिसत क ेली आह े. युरोपम य े व तू, सेवा व भा ंडवल या ंचा मु संचार होण े, हे उि
आहे. समुदायातील सव देशांनी व त ूंची देवाणघ ेवाण करताना सव व तूवरील जकात र
केली आह े. सभासद द ेशांक रता ‘युरो’ हे चलन िनि त केले. munotes.in
Page 41
जम नी, युगो लाि हया व झ ेको लावीयाच े
पुन जीवन
41 ४.१० सारांश
पूव युरोपीय द ेशांचा सा यवादाचा याग आिण या ं यावरील सोि हएत स ंघा या वच वाचा
शेवट याम ुळे वासा करार अनाव यक ठरला आह े. हंगेरीची राजधानी ब ुडापे ट य ेथे २५
फे ुवारी १९९१ रोजी वासा कराराच े एक ऐितहािसक स ंमेलन स ु झाल े. १ एि ल १९९१
पासून ३६ वषा चा जुना करार समा कर यात आला . वासा कराराच े व प कमीत कमी
एक वष भर राहाव े. अशा रतीन े टॅिलन ारा िनमा ण झाल ेला सा यवादाचा हा एक िक ला
जमीनदो त झाला आिण य ुरोपीय एकत ेचा माग मोकळा झाला .
दुस या महाय ु ानंतर ज े शीतय ु अमे रका व रिशया या दोन महास ा ंम ये सु झाल े. ते
संप यािशवाय जगावर ितस या महाय ु ाची िनमा ण झाल ेली टा ंगती तालावर न होण े श य
न हत े. परंतु अचानक इितहासाच े नवीन वळण घ ेतले. रिशयात िमरवाईल गोबा चे ह या
शांततावादी न े याचे सरकार बनल े व या ंनी रिशया या िनय ं णाखाली द ेशांना समानत ेची
वागणूक ायला स ु वात क ेली. यातून मा रिशया या ता यात असल े या अन ेक छोट ्या
छोट्या देशांनी बंडखोरी वात ं य िमळवल े. याचा मोठा फटका रिशयाला व सा यवादाला
बसला रिशयाच े िवघटन झा याम ुळे ही महास ा कमजोर होऊन अम े रका हीच महास ा
हणून कायम रािहली . या घटन ेच जे दूरगामी प रणाम घड ून आल े, याचा क िबंदू हणज ेच
हे करण होय .
४.११
१. पूव युरोिपयन द ेशांची मु ता आिण लोकशाही स ंघषा ची ि या कशी घड ून आली त े
प करा .
२. “जम नीचे एक कर णात िब माक ची भूिमका प करा .
३. युरोिपयन य ुिनयन वर टीप िलहा .
४.१२ संदभ
१. ा.राजदर ेकर / ा. गग - आधुिनक जगाचा इितहास - िव ा काशन , नागपूर
२. ना. सी. िद ीत - पि मा य जग - िपंपळाप ुरे काशन , नागपूर
३. गायकवाड , कदम, थोरात - आधुिनक जगाचा इितहास - भाग १ - ी. मंगेश काशन ,
नागपूर.
४. ा. ह रदास जाधव व ा . क याण च हाण - आधुिनक जगाचा इितहास - अ रल ेण
काशन , सोलाप ूर.
५. डॉ. सुमन वै - आधुिनक जग - ी. साईनाथ काशन , नागपूर .
६. डॉ. सौ . शरावती िशरगावकर - आधुिनक य ुरोप - ीिव ा काशन , पुणे. munotes.in
Page 42
समकालीन जगाचा इितहास
42 ७. श. गो. कोलारकर - युरोपचा इितहास - आनंद काशन , नागपूर
८. ा. िजत भामर े- आिशयाचा इितहास - शेठ काशन , मुंबई .
९. डॉ. रमेश गु े व श े. रा. कुलकण - आ ेय आिशयाचा इितहास - प रमल काशन ,
औरंगाबाद
१० . डॉ. अिनलकठार े - आधुिनक चीन - क पना काशन , नांदेड .
११ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - रिशयाचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१२ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - आधुिनक आिशयाचा इितहास - ी मंगेश काशन , नागपूर
१३ . डॉ. िन. व कानी - आधुिनक भारताचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१४ . डॉ. जािलंदर भोसल े - आधुिनक आिशयाचा इितहास - मुरलीधर काशन , पुणे
१५ . डॉ. सुमन व ै व डॉ . शांता कोठ ेकर - भारताचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
१६ . Adolf Hitler - Mein Kampf - KRJ Book International , Delhi
१७ . D. R. Sardesai and B . K. Gokhale - World History - Kitab Mahal
Publication , Alahabad .
१८ . M. D. David - Rise and Growth of Modern China .
१९ . तक तीथ ी. ल मणशा ी जोशी - मराठी िव कोश - भाग २ व ९
२० . डॉ. शांता कोठ ेकर, अमे रके या स ंघरा याचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
२१ . डॉ. सुमन वै - रिशयाचा इितहास - ी. साईनाथ काशन , नागपूर.
२२ . िव टन चच ल - दुसरे महाय ु - महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ, १९७८ .
२३ . डॉ. ह कुमचंद जैन, डॉ.कृ णचं माथ ुर - आधुिनक जगाचा इितहास - के. सागर
काशन प ुणे.
munotes.in
Page 43
43 ५
जागितक महास ा हण ून अम े रकेचा उदय
घटक रचना :
५.० उि ्ये
५.१ तावना
५.२ शीतय ु ाचा श ेवट
५.३ जॉज बुश या काळातील अम े रका
५.४ इराक - कुवेत यु (१९९१ )
५.५ रिशया - चीनच े ि त डावप ेच
५.६ सोमािलया
५.७ िबल ि ल ंटन या काळातील अम े रका
५.८ ई ाइल प ॅले टाईन शा ंतता करार (१९९३ )
५.९ अमे रका व ल ॅटीन अम े रका
५.१० १९८९ -२००० या काळातील अम े रका-भारत स ंबंध
५.११ िबल ि ल ंटन भ ेट व भारतिवषयक धोरण
५.१२ सारांश
५.१३
५.१४ संदभ
५.० उि य े
अमे रका व रिशया या ं यातील शीतय ु ाचा श ेवट कसा झाला याचा अ यास करण े.
अमे रका अ य जॉज बुश यां या काळातील अम े रकेचे िव तारवादी धोरण अ यासान े.
रिशया व चीन या ं यातील म ै ी संबंधावर चचा करण े.
अमे रकेचे इ ायल , भारत या ं याशी असल े या स ंबंधावर काश टाकण े.
अमे रकेचा जागितक महास ा हणून उडायची करण े तपासण े. munotes.in
Page 44
समकालीन जगाचा इितहास
44 ५.१ तावना
दुस या महाय ु ानंतर इं लंडचे बलाढ ्य सा य लयाला ग े यानंतर महास ा पद िमळव ू
पाहणाया रा ा ंत एक पधा सु झाली . याच इ ं लंडही होत ेच बरोबरीन े ा स , चीन,
अमे रका व रिशया या पध त उतरल े प रंतु युरोपीयन रा ा ंची महाय ु ातील पराभवाम ुळे
इतक दमछाक झाली होती क या ंना वक य राजवट सा ंभाळण े जड होऊ लागल े.
साहिजक महास ा या पध तून युरोपीन रा े मागे पडली . फ अम े रका व सोि हएत
रिशया या पध त रािहल े पण रिशयालाही महास ा पद िमळिव या साठी अन ेक संकटांना
सामोर े जावे लागल े तरीही ट ॅिलनन े या िह ंमतीन े नवा रिशया उभा क ेला होता यास दाद
ावीच लाग ेल.
शेवटी अम े रका व रिशया या महास ा उदयास आ या . यां यात खर शीतय ु झाल े.
शीतय ु ातून रिशयाला माघार यावी लागली . शीतय ु ात सोि हएत संघरा यही लयास
गेले अख ेरीस अम े रके या महास ाक पदास आ हान द े यास कोणत ेच रा िचरकाळ
रािहल े नाही व एखा ा स टा माण े अमे रका महास ा थानावर आ ढ झाली .
५.२ शीतय ु ाचा श ेवट
जपान या शरणागतीन े दुसरे महाय ु संपले पण एका नवीन य ु ाची स ु वात झा ली. ते
हणज े शीतय ु होय . दुस या महाय ु ानंतर युरोपचे जगातील मह व कमी होऊन अम े रका
व सोि हएत स ंघ ा दोन बलाढ ्य महास ा िनमा ण झा या . परंतु या दोन महास ेम ये
वैचा रक मतभ ेद होत े यामध ून शह -काटशहाच े आंतररा ीय राजकारण हणज े शीतय ु
होय.
अमे रका, इं लंड, ां स व या ंची लोकशाही भा ंडवलशाही िम े रा े य ांचा एक गट ा
गटाचे नेतृ व अम े रका करत होता तर द ुसरा गट सोि हएत स ंघ, पोलंड, हंगेरी, अ बेिनया,
रोमािनया , इ. सा यवादी रा ा ंचा होता . ा गटा ंचे नेतृ व सोि हएत स ंघाकड े होते
टॅिलन या म ृ यूपय त हे शीतय ु त य ु ापे ाही काहीस े भयंकर भासत होत े १९५३ नंतर
रिशया - अमे रका या ंनी िविवध स ंर ण स ंघटना उ या क न जगा या राजकारणात यादी
हालिव या या कामास यान ंतर जोर आला . १९७० पय त शीत य ु ाचे अि नक ुंड धगधगत
होते.
दुस या महाय ु ात इ ं लंडचे बलाढ ्य सा य अ त पावल े. न यान े महास ा पद िमळव ू
इि छणाया रा ा ंम ये पधा सु झाली . या पध त इं लंड, ा स , रिशया , अमे रका, चीन
ही रा े होती. दुस या महाय ु ात य ुरोपीय रा ा ंची एवढी हानी झाली क , यांना यां याच
रा ातील राजवटी स ंभाळता य ेत न हत ्ंया. यामुळे महास ा या पध तून ही रा े
आपोआप बाज ूला झाली . फ अम े रका आिण रिशया ही दोन रा े उरली होती . अमे रका
आिण रिशया या ं यात महास ा पदाव न शीत य ु ाला स ु वात झाली . शीत य ु ात
अमे रके या महास ा पदाला आ हान द ेऊ शकणारी कोणतीच स ा जगा या पाठीवर
उरली न हती . अमे रका महास ा हण ून नावा पाला आली .
munotes.in
Page 45
जागितक महास ा हण ून अम े रकेचा
उदय
45 महास ा पद िटकिव यासाठी तस ेच ित पध महास ा िनमा ण होऊन नय े हण ून
अमे रकेने बरीच खटपट क ेली. आपण जगात एकम ेव महास ा अस या चे दाखव ून
दे यासाठी अम े रका आ ंतररा ीय घडामोडीम य े संगाम य े ह त ेप व ढवळाढवळ क
लागल े. वेगवेग या प ेच स ंगात म य थाची भ ूिमका बजाव ू लागल े. अरब ई ाइल स ंघष
सोडिव यासाठी अम े रकेने म य थी क न क ॅ प डेिवड करार क ेला. यामुळे म य प ूव त
काही माणात शा ंतता थािपत होऊ शकली . सा यवादी राजवटीचा प ूव युरोपात अ त
झा यान ंतर युगो लाि हयाम य े वांिशक द ंगली झा या . दंगलीच े पांतर िह ंसाचारात झाल े.
सव ोट आिण इ लाम धिम यांम ये यादवी प ेटली होती , िदवसाढव Èया क ली होत
हो या. युगो ल ि हयाच े तुकडे पडणार यात श ंका न हती . संयु रा स ंघाने अिधक
िहंसाचार व र पात रोख यासाठी त ेथे शांती स ेना पाठिवली . संयु रा स ंघावर
अमे रकेचा भाव होता . यामुळे अ मे रकेला अ ंतग त ह त ेप कर यास स ंधी िमळाली
तरीही अम े रकेला या धोरणात फार से यश आल े नाही.
अमे रका िनिव वाद स ा अस याच े जगाला िदसत होत े. आप या पदाचा जगाला दरारा
िनमा ण हावा यासाठी अम े रका खटाटोप करत होती . अमे रकेने इतर रा ा ं या ा ंम ये
केले या ढवळाडवळीला आप ेि त यश य ेत न हत े. उदा. बोि नया -हझ गोवेिनया,
सोमािलया, झैरे या द ेशातील कारवाया ंना अम े रकेस यश य ेऊ शकल े नाही. शीत य ु ा या
काळातम य े अिल रा स ंघटनेचा दबदबा आता कमी झाला होता . तरीही लहान लहान
रा े अमे रके या वच वास मानत न हती . अमे रकेला या गो ीची ख ूप चीड य ेत होती .
सोि हएट स ंघरा याच े िवभाजन झाल े असल े तरी रिशयाकड े चंड अ व साठा होता .
हणूनच अम े रकेने हर कार े हर नीित वाप न आपल े वच व थापन कर याचा खटाटोप
चालिवला होता . जगात क ुठ याही रा ान े ल करी िक ंवा िबनल करी कारणासाठी उप ह
आवकाशात सोड यास अण ुभ ी बनिवया चा य न क े यास अम े रका अ व थ होत अस े
लगेचच अम े रकेची यं णा यािठकाणी ग त घालीत अस े. भारतान े असे क नय े असा
इशाराही अम े रकेने िदला . अमे रकेने भारता या अशा काय मांवर कधी नाराजी , कधी
प नापस ंती, कधी प िवरोध दशिव ला. भारता या या क ृतीमुळे अमे रकेची तळपायाची
आग म तकाला ग ेली व भारताला पािक तान सीम ेव न ेपणा े काढ ून घे याची
अमे रकेने धमक वजा स ूचना क ेली. ११ जून १९९७ रोजी प ंत धान ी . इं कुमार
गुजराल या ंनी एका समार ंभात भारताच े धोरण प क ेले. हा समार ंभ भारतीय हवाई दलात
रिशया कडून िमळाल े या स ुखोई-३० या अ याध ुिनक िवमाना ंना समािव कर याबाबत
होता. यावेळी पंत धानानी अस े प क ेले क ेपणा े तैनात क े याचा अम े रकेचा आरोप
खोडसाळपणाचा आिण िदशाभ ूल करणारा आह े. भारतान े सीमेवरच काय द ेशात क ुठेही
ेपणा े तैनात क ेली नाही . का मीर ी म य थी कर याचा अम े रका वार ंवार य न
करते. दि ण आिशयायी िवभागात दीघ काळ र गाळल ेला का मीर स ुट यास अम े रकेची
ित ा वाढ ेल अशी अम े रकेची भूिमका आह े. यासाठी भारतातील अम े रकेचे राजद ूत फँक
िव नर या ंनी अम े रके या िश म ंडळासह का मीर दौरा क ेला. या दौया बाबत भारतान े गंभीर
दखल घ ेऊन अम े रकन िश म ंडळाचा हा दौरा भारतातील अ ंतग त कारभारात ढवळाढवळ
अस याच े हटल े.
१९८० नंतर शीतय ु ाचा अ ंता या िदश ेने वास स ु झाला . १९८५ साली िमखाईल
गोबा चेव हे रिशयन सा यवादी प ाच े सरिच टणीस व सोि हएत स ंघाचे अ य बनल े यांनी munotes.in
Page 46
समकालीन जगाचा इितहास
46 यां या कारिकद त ल ॅसनॉ त व प ेरे ॉईका ा दोन धोरणा ंना पुर कार क ेला. ा
धोरणा ंचा प रणाम सोि हएत स ंघ न हो यात झाला . ही ि या जवळ - जवळ १९९१
साली प ूण वास ग ेली. आिण एका महास ेचा श ेवट झाला दुस या महाय ु ानंतर स ु
झाले या शीतय ु ाचा श ेवट झाला . सोि हएत स ंघ. ा महास ेचा अ त झा यान ंतर
जगाम य े फ एकच महास ा उरली . ती हणज े अमे रका होय .
५.३ जॉज बुश या काळातील अम े रका
रा ा य रीगनन ंतर अम े रके याच न ह े तर जगा या राजक रणाम य े फार मोठा बदल
घडून आला .
१९९१ साली ज े हा सोि हएत स ंघाचे िवघटन झाल े ते हा जॉज बुश िसनीयर ह े अमे रकेचे
रा ा य होत े अमे रकेने व रिशयान े शीतय ु ा या समा ीन ंतर शा ंतीचे व एकम ेकांना
सहकाय नवे युग सु कर याचा िन य क ेला.
५.४ इराक - कुवेत यु (१९९१ )
इराक - कुवेत या य ु ा या व ेळेस अम े रका एकम ेव महास ा रािहली ह े िदसून आल े या
यु ात रिशया तट थ रािहला . अमे रके या खाजगीकरणाचा प रणाम िवकास क
इि छणाया रा ा ंवरही पडल ेला आढळतो . आतापय त दोन महाश अस याम ुळे जगात
श स ंतुलन होत े पण आता जण ूकाही अम े रका एकम ेव महाश चा एकािधकार स ु
झाला आह े. इराकन े - कुवेतवर ऑग ट १९९० म ये आ मण क ेले आिण पि म
आिशयातील शा ंतता प ु हा भ ंग पावली . संयु रा स ंघाने इराकन े सै य माग े याव े असा
ठराव पास क ेला. इराकन े आपल े सै य १५ जानेवारी १९९१ पय त माग े याव े अ यथा
इराक या स ै याला जबरद तीन े मागे कर यात य ेईल. असे सुर ा म ंडळान े कळिवल े. परंतु
इराकन े ऐकल े नाही हण ून सभासद रा ा ं या स ै याने इराकवर कारवाई क ेली. स ाम
ह सेनने अट घातली क इ ाइलन े पॅले टाईनमध ून आपल े सै य का ढून याव े. परंतु
अमे रका, ि टन व सौदी अर ेिबया या ंनी ही अट अमा य क ेली स ाम ह स ेन सुर ा
मंडळा या सा ंग या माण े ऐकत नाही ह े पाह न अम े रकेने इराकवर इतका च ंड ह ला क ेला
क स ाम ह स ेनने कुवेतवरील स ै य माग े घेतले व यु बंद झाल े सुर ा म ंडळाला शांतता
थािपत कर यात यश िमळाल े.
अमे रके या धोरणा या ीन े िवचार क ेला तर इराक या य ु ाचा मह वाचा प रणाम हणज े
अमे रकेने जी काय वाही क ेली ती स ंयु रा स ंघाला वीकारण े भाग पडल े या घटन ेला
दुसरा अथ असा क अम े रका या महाश च े एकम ेवपणा िस झाल े रिशया ज े पूव एक
मोठे रा होत े ते आता मा तट थ रािहल े जॉज बुश या अम े रके या पररा धोरणाचा
हेतू सा य झाला ब ुशने दुसरा ह ेतूही सफल क ेला तो हणज े या य ु ाने अरब रा ात फ ुट
पाडली अम े रकेने कुवेत म य े आपला भाव ठ ेव यासाठी आपल े सैि यक तळ उभारल े.
munotes.in
Page 47
जागितक महास ा हण ून अम े रकेचा
उदय
47 ५.५ रिशया - चीनच े ि त डावप ेच
शीतय ु ाची अख ेर झा यावर आिण सोि हएत स ंघरा याची शकल े उड यावर अम े रकेला
अपेि त अशी जगाची घडी अ ाप लागत े क नाही िनर ंवंशी महास ाक झाल ेली नाही
हे जाण ून अम े रकेने नाटो िव ताराचा डाव रचला होता . नाटोत अिधक य ुरोपीय रा ा ंना
सामील क न प ूव या सोि हएत सा यात प ूव युरोपीय रा ा ंना आप या बाज ूस
घेत यास रिशयाला क डीत काढता य ेईल अस े अमे रकेला वाटल े अमे रके या डावपेचाला
यश आल े आिण रिशयाशी नाटो सद य रा ा ंचा सहकाया या म ै ीचा करार अम े रकन
अ य ा ं या य उपि थतीत स ंप न झाला . यावेळी नाटो या िव ताराची आिण
रिशया या सहकाया या कराराची वाटाघाटी चाल ू हो या . याचव ेळी रिशयान े यामागील
अंतग त हेतू ओळखला .
चीन हा िकतीही झाल े तरी रिशयाचा प ूव चा दो त या ं यात ेम व िज हाळा असण े नैसिग क
होते. अमे रकेचा रिशयाला क डीत पकड याचा डाव ओळख ून चीनच े नवे अ य आिण
रशयन अ य बोरीस - येलाि तनन े पर परा ंशी म ै ीपूण संबंध केले जर नाटो या
मा यमातून ल करी िव तार कर याचा अम े रकेचा डाव रिशया आिण चीन या दो ही
देशां या सीम ेवर अम े रका व या ंचे सहकारी द ेश उभ े राहील याची प ूण तः जाण ठ ेवून रिशया
व चीन या ंनी २३ एि ल १९९७ म ये मॉ को य ेथे ऐितहािसक करार क ेला.
५.६ सोमािलया
अमे रकेने सोमािलया ा सव पूव आि क ेतील रा ात द ेखील शा ंतता थािपत य न
केले याकरीता अम े रकेचे त कािलन रा ा य जॉज बुश (िसनीयर ) यानी जवळ जवळ
२०,००० अमे रकन स ै य सोमािलयात पाठिवल े. जॉज बुश (िसनीयर ) नंतर बनल े या िबल
ि लंटन या ंनी देखील या ं या ा िन ण याला पाठ बा दशिव ला. अमेरीकन जनत ेत
अमे रके या सोमािलयातील यादवी य ु ातील सहभागाबाबत नाराजी पसरली . शेवटी
१९९४ साली अम े रकेने सोमािलयात ून आपल े सै य परत बोलिवल े.
५.७ िबल ि ल ंटन या काळातील अम े रका
जॉज बुशनंतर अम े रके या रा ा य पदावर आल े या ि लंटननेही इराकचा बदला घ ेतला.
ि लंटनने इराक या बगदाद या शहरामधील इमारतीवर ेपणा ाचा मारा क ेला.
ि लंटन या या ेपणा माया चे समथ न सुर ा म ंडळान े केले नाही . कारण जॉज बुश
(िसिनयर ) यां या ह य ेचा कट कर यात आला होता ह े िस झाल े न हते.
५.८ ई ाइल प ॅले टाईन शा ंतता करार (१९९३ )
िबल ि ल ंटन या कारिकद त अम े रकेत आणखी एक मह वाची घटना घडली ती हणज े
वॉिशं टन य ेथे इ ाइल व PLO (पॅले टाईन म ु स ंघटना ) यां यात १३ स ट बर १९९३
रोजी एक शा ंतता करार झाला . यावेळी इ ाइलच े पंत धान ियतझ ॅक रॅबीन व PLO चे
अ य यासर अराफत या ंनी या करारावर वा या के या. munotes.in
Page 48
समकालीन जगाचा इितहास
48 अमे रका स ु वातीपास ून इ ाइलच े िम होत े. इ ाइलला न कर याच े अरब रा ा ंनी
बरेच य न क ेले पण या ंना यश िमळाल े नाही. उलट यासर अराफत या ंनी हा करार क न
इ ाइलला मा यता िदली . या काया म ये अमे रकेचे भरघोस सहकाय िमळाल े.
या कार े इ ायल या भ ुिमकेशी सहमत होऊन ि ल ंटनने अमे रका ही एकम ेव महास ा
अस याचा प रचय द ेत पि म आिशया एका दीघ संघषा तून मु केले व शा ंतता
थािपत क नच हातभार लावला ह े िबल ि ल ंटन या पररा धोरणाच े यश मानाव े
लागेल.
५.९ अमे रका व ल ॅटीन अम े रका
अमे रका जगा या राजकारणात कळत -नकळतपण े सहभागी होत होती . अमे रकेचे
दि णकडील श ेजारी हणज े लॅटीन वा दि ण अम े रकेतील द ेश होत . ा देशा या अ ंतग त
बाब म य े अमे रकेने फार प ूव पासून रस दाखवल ेला होता .
िबल ि ल ंटन या ंनी १९९४ साली ह ैती या म य अम े रकेतील रा ा या अ ंतग त बाबीम य े
रस घ ेतला. जॉन-बट रँड-अॅरीसटाइड ा ंची लोका ंनी िनवडण ूक त ह ैतीचे रा ा य हण ून
िनवड क ेली होती . परंतु यां या िव स ै याने बंड क न ह ैतीची स ा काबीज क ेली
होती. िबल ि ल ंटन या ंनी हैतीतील स ैिनक राजवट हटव यासाठी व प ु हा लोकशाही
थािपत कर यासाठी अम े रकन स ै य पाठव ून हैती िव स ैिनक कारवाई कर याच े
जवळ-जवळ िन ीत क ेले होते. ावेळी अम े रकेचे माजी रा ा य िजमी काट र यांनी
म य थी क न चचा घडव ून आणली व जॉन बट रँड अॅरीसटाईड या ं या हातात स ा प ु हा
एकदा ह ैतीची स ू े दे यात आली .
अमे रके या दि ण ेकडील म े सीकोम य े १९९५ साली अन ेक आिथ क संकटे िनमा ण
झाली होती . ामुळे मे सीकोची अथ यव था डबघाईला आली होती . अशा प रि थतीत
अमे रकेने १९९५ साली िबल ि ल ंटन या ं या न ेतृ वाखाली म े सीकोला २० अ ज
डॉलस ची आिथ क मदत क ेली.
५.१० १९८९ -२००० या काळातील अम े रका-भारत स ंबंध
रीगन या कारिकद त अम े रकेने पािक थानला आध ुिनक श ाच े भरप ूर सा क ेले.
यामुळे भारत िच ंतातूर झाला होता . भारताची िच ंता दूर कर यासाठी रीगन १९८६ ते
१९८७ म ये भारताशी स ंबंध सुधारणासाठी भर िदला होता . इ.स. १९९१ ते ९६ या
कालख ंडात भारताच े धानम ं ी नरिस ंहराव या ंनी देखील अम े रकेशी स ंबंध सुधाराव े
यासाठी य न क ेले आहेत. नरिसंहरावन े अमे रकेतील मोठ ेमोठे उ ोग भारतात आण यास
परवानगी िदली आह े. इतकेच न ह े तर अम े रकेने समिप त केलेला डंकेल ताव द ेखील
भरतान े वीकारला आह े.
munotes.in
Page 49
जागितक महास ा हण ून अम े रकेचा
उदय
49 ५.११ िबल ि ल ंटन भ ेट व भारतिवषयक धोरण
िव यम ज ेफस न तथा िबल ि ल ंटन हे २० माच ते २४ माच २००० या काळात भारता या
भेटीसाठी आल े होते या भ ेटीकड े भारताच ेच न ह े तर जगाच ेही ल लागल े होते. २२
वषा पूव अम े रकेच त कालीन अ य िजमी काट रनी जान े १९७८ म ये भारताला भ ेट
िदली होती . भारताला भ ेट देणारे िबल ि ल ंटन हे चौथे (४) अ य होत े.
भारताच े पररा म ं ी जसव ंत िसंह व अम े रकेचे उपरा म ं ी ोब -टा बोट या ं यात ज ून
१९९८ ते जानेवारी २००० या काळात दहा व ेळा झाल े या वाटाघाटीची प रणती हणज े
िबल ि ल ंटन या ंची भारत भ ेट समजली जात े.
भारत भ ेटीसाठी िनघाल े या िबल ि ल ंटन या ंनी एक िनव ेदन ि स क ेले होते याम य े ते
हणतात , ''जगातील लोकस ं ये या २०% लोकस ं या असल ेला द . आिशयातील
लोकशाही पर ंपरा म ु होत चालल ेली अथ यव था , वै ािनक गती या ार े ये या
अध शतकात हा भ ूभाग िवकसीत होणार अस ून द र ्य, पर पर स ंघष , अ व सारब ंदी,
दहशतवाद , अंमली पदाथा चा यापार या भेडसावणाया ाचा िवचार कर याची गरज आह े
असे ि लंटनने प क ेले होते.
जगात शा ंती, समृ ी अिधक बळकट कर यासाठी २१ या शतकात अम े रकेने दि ण
आिशयाशी सहकाय कर याची इ छा आह े.
अमे रकेचे अ य िबल ि ल ंटन या ंचे २१ माच २००० रोजी भारताम य े आगमन झाले
अ व सार ब ंदी व भारताची स ुर ा यव था यावर भारत व अम े रका या ं यात मतभ ेद
असला तरी अ व सारब ंदीसाठी दो ही द ेशांना परा पर सहकाय केले पािहज े हणज े
भारता या स ुर ते या स ंदभा त िनण य घे याचा अिधकार फ भारतालाच आह े. अशी
भूिमका दो ही न े यांनी मा य क ेली.
या चच त
(१) संर ण, राजक य े ात सहकाय ,
(२) अ य े ांसाठी काय गट थापन करण े
(३) ि प ीय िशखर प रषदा िनयिमतपण े आयोिजत करण े
(४) अणु फोट िवरोधात अम े रकेने िनब ध िशिथल करण े हे ठळक म ु े होते.
२० या शतकान े ि टन या सा याचा स ुय मावळला आिण उ राधा त सोि हएत स ंघ
लयास ग ेले तस ेच अम े रका एक महास ा हण ून उदयास आली अम े रके या
महास ापदास ज े पारड े अमे रके या बाज ूने जे झुकलेले आहे याची कोणीच खा ी द ेऊ
शकत नाही .
munotes.in
Page 50
समकालीन जगाचा इितहास
50 ५.१२ सारांश
२० या शतका या प ूवा धा त ि िटश सा ा याचा स ुय मावळला होता . याच शतका या
उ राधा त सोि हएत य ुिनयनच े िवघटन घड ून आल े याम ुळे अमे रका हा एकम ेव जागितक
स ा उरली होती . याच शतका या अ ंितम ट यात चीन , भारत महास ा हण ून उदयास
येऊ पाहात आह ेत.
५.१३
१. अमे रका ा जगाती ल महास े या भ ूिमकेचे मू यमापन करा ?
२. अमे रका रा ा य जॉज बुश या ंनी अम े रकेला महास ा बनिव यासाठी कोणत े
धोरण वीकारल े ?
३. रा ा य िबल ि व ंटन या ं या काळात अम े रकेचे धोरण काय होत े ?
४. अमे रकेला व भारत या ं यातील १९८९ -२००० या काळातील स ंबंधावर काश
टाका.
५.१४ संदभ
१. ा.राजदर ेकर / ा. गग - आधुिनक जगाचा इितहास - िव ा काशन , नागपूर
२. ना. सी. िद ीत - पि मा य जग - िपंपळाप ुरे काशन , नागपूर
३. गायकवाड , कदम, थोरात - आधुिनक जगाचा इितहास - भाग १ - ी. मंगेश
काशन , नागपूर.
४. ा. ह रदास जाधव व ा . क याण च हाण - आधुिनक जगाचा इितहास - अ रल ेण
काशन , सोलाप ूर.
५. डॉ. सुमन वै - आधुिनक जग - ी. साईनाथ काशन , नागपूर .
६. डॉ. सौ . शरावती िशरगावकर - आधुिनक य ुरोप - ीिव ा काशन , पुणे.
७. श. गो. कोलारकर - युरोपचा इितहास - आनंद काशन , नागपूर
८. ा. िजत भामर े- आिशयाचा इितहास - शेठ काशन , मुंबई .
९. डॉ. रमेश गु े व शे. रा. कुलकण - आ ेय आिशयाचा इितहास - प रमल काशन ,
औरंगाबाद
१० . डॉ. अिनलकठार े - आधुिनक चीन - क पना काशन , नांदेड .
११ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - रिशयाचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर munotes.in
Page 51
जागितक महास ा हण ून अम े रकेचा
उदय
51 १२ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - आधुिनक आिशयाचा इितहास - ी मंगेश काशन , नागपूर
१३ . डॉ. िन. व कानी - आधुिनक भारताचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१४ . डॉ. जािलंदर भोसल े - आधुिनक आिशयाचा इितहास - मुरलीधर काशन , पुणे
१५ . डॉ. सुमन व ै व डॉ. शांता कोठ ेकर - भारताचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
१६ . Adolf Hitler - Mein Kampf - KRJ Book International , Delhi
१७ . D. R. Sardesai and B . K. Gokhale - World History - Kitab Mahal
Publication , Alahabad .
१८ . M. D. David - Rise and Growth of Modern Ch ina.
१९ . तक तीथ ी. ल मणशा ी जोशी - मराठी िव कोश - भाग २ व ९
२० . डॉ. शांता कोठ ेकर, अमे रके या स ंघरा याचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
२१ . डॉ. सुमन वै - रिशयाचा इितहास - ी. साईनाथ काशन , नागपूर.
२२ . िव टन चच ल - दुसरे महाय ु - महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ, १९७८ .
२३ . डॉ. ह कुमचंद जैन, डॉ.कृ णचं माथ ुर - आधुिनक जगाचा इितहास - के. सागर
काशन प ुणे.
munotes.in
Page 52
52 ६
दि ण आि क ेतील वण भेदािव चार व चळवळ
घटक रचना :
६.० उि ्ये
६.१ तावना
६.२ आि कन ऐ य स ंघटनेची पा भूमी
६.३ आि कन ऐ य स ंघटनेची थापना
६.४ आि कन ऐ य स ंघटनेचे येय
६.५ आि कन ऐ य स ंघटनेचे उि े
६.६ आि कन ऐ य स ंघटनेचे काय
६.६.१ िनव साहतीकरण
६.६.२ अखंड ाद ेिशक एका मता व साव भौम वाचा प ुर कार
६.६.३ वंशवादािवरोधी स ंघष
६.६.४ आि कन स ं कृतीला ो साहन
६.६.५ आिथ क व सामािजक िवकास व दळणवळण स ुिवधा
६.६.६ आरो य िश ण व िव ानाला ो साहन
६.६.७ आि कन िनवा िसत (Refugee) लोकांचे पुनव सन
६.६.८ आि कन ऐ य स ंघटनेची अिधक ृत भाषा
६.७ दि ण आि का - वण भेदाचा श ेवट
६.७.१ वांिशक भ ेदभावाचा अथ (Apartheid)
६.७.२ दि ण आि क ेतील का Èया िन ोवरील ब ंधने
६.७.३ दि ण आि क ेतील वा ंिशक भ ेदभावाच े धोरण
६.७.४ वांिशक भ ेदभाव धोरणाची व ैिश ्ये
६.७.५ वांिशक भ ेदभाव धोरण िव चळवळ munotes.in
Page 53
दि ण आि क ेतील वण भेदािव चार
व चळवळ
53 ६.७.६ पंत धान बोथाच े सरकार
६.७.७ बोथांचे भेदभाव धोरणातील बदल
६.७.८ अ य लाक - भेदभाव समा ी
६.७.९ वांिशक भ ेदभावाची समा ी व डॉ . ने सन म ंडेला अ य
६.८ सारांश
६.९
६.१० संदभ
६.० उि ्ये
या करणात दि ण आि क ेतील वण भेद चळवळीचा मागोवा यावयाचा अस ून आि क ेत
ऐ यासाठी कोणीकोणी कोणकोणत े य न क ेले, येथे अखंड एका मता व सव भौमता याला
कसे मह व ा झाल े आिण आध ुिनक जाग ृतीमुळे वंशवादािव स ंघष कसा िनमा ण
झाला. याचा अ यास करावयाचा आह े. येथील वण भेदाचा श ेवट हो यास कोणकोणत े घटक
कारणीभ ूत ठरल े यांचा अ यास करन े हे या करणाची उि य े आहेत.
६.१ तावना
आि का ख ंड एकोिणसा या शतका या अख ेरीपय त या ख ंडाचा उ ल ेख अ ात ख ंड
(dark conti nent) या श दात क ेला जात अस े, पण आज मा त ेथील िच प ूण बदलल े
आहे. आधुिनक िवचारधारा व एका पाठोपाठ एक वत ं झाल ेली रा े व या ं या आका ं ा
यामुळे या ख ंडाचा अ ंध:कार नाहीसा झाल ेला अस ून तो आज एक उगवता ख ंड मानला
जातो.
दुस या महाय ु ाने आि कन रा वादावर प रणाम होऊन आि कन वात ं यासाठी
पा भूमी तयार झाली होती . दुस या महाय ु ाला य ु ासाठी आि कन रा ा ंनी आव यक
नैसिग क साम ु ी पुरवली होती . दुस या महाय ु ात य ुरोपीय स ा ंचा पराभव झा याम ुळे
यां या िवरोधात जोरदार य न झा ले. आि क े या िनरिनरा Èया रा ात झाल े या
वातं य स ं ामांमुळे संपूण आि क े या ऐ याची स ंक पना साहिजकच प ुढे आली . कारण
या आि कन रा ा ं या लढ ्याचे मूळ उि सारख ेच होत े.
६.२ आि कन ऐ य स ंघटनेची पा भूमी
आि क े या िनरिनरा या रा ात झाल े या वात ं य स ं ामांमुळे संपूण आि क े या
ऐ याची स ंक पना प ुढे आली . पा ा य स ं कृती, संक पना आिण त व ानाशी
आि क ेतील जनत ेचा संपक आला . यामुळे आि कन जनत ेत रा वादी भावना बळावली .
पा ा य िव ा स ंपादन कर यासाठी ग ेलेले त ण िव ा िवभ ूिषत बनल े. यांनी पा ा य ,
वतं , िवचार आिण वात ं याची स ंक पना आि क ेत आणली . पिह या महाय ु ानंतर munotes.in
Page 54
समकालीन जगाचा इितहास
54 तेथील रा वादी चळवळ ना यापक व प ा झाल े. इं लंड, ा स या वसाहतवा ा ंनी
आि क ेतील अन ेक लोका ंना स ै यात भरती केले होते. यु ाम य े आि कन त णा ंचा
इतरांशी स ंपक आला . यां यात आचार िवचारा ंची देवाणघ ेवाण झाली . यामुळे यां या
ीकोनात ग भता आली . आपल े रा लोकशाही िटकव यासाठी इ ं लंड, ा ससारखी
रा े एवढी मोठी य ु े खेळू शकतात , तर आपण आपल े वातं य िमळव यासाठी का लढा
नाही द ेऊ शकत ? असा य ु ाव न परतल े या स ै यास पडला व त े यु ात झाल ेली
नुकसान भरपाई माग ू लागल े. संपूण आि क ेचे ऐ य साध या या क पन ेचे ेय मा स
ऑरेिलयस ही व िविलयम ई -दुबोईस (१८६८ -१९६३ ) या दोन यातनाम आ ि कना ंना
ावे लागल े. संपूण आि क ेची पिहली प रषद १९०० म ये लंडन य ेथे घे यात आली .
इ.स. १९०९ म ये सा यवादाचा याबाबत कोणतीही तडजोड मा य नसल ेला क र श ू
व संपूण आि क े या ऐ या या स ंक पन ेचा जनक डॉ . िविलयम द ुबोईस यान े िन या
मनात मा तृभूमीिवषयीचा अिभमान आि कन जनत ेचे खास य म व , यांचे भिवत य व
आि का आि कना ंक रताच असाव े. उ नतीक रता न ॅशनल अ ॅड हा सम ट ऑफ द कलड
पीपल या स ंघटनेची थापना क ेली. डॉ. दुबाईसन े आि कन जनत ेला जाग ृतीक रता
दमदार आवाहान क न यान े युिन हस ल िन ो इ ं ू हम ट अँड आि कन क य ुिनटीज लीग
ही स ं था थापन क ेली आिण तो वत : युनायटेड ट ेटस् ऑफ आि क ेचा अ य
अस याची घोषणा यान े केली.
पिह या महाय ु ानंतर अिखल आि कन प रषदा १९२३ म ये िल बन य ेथे व १९२७
म ये यूयॉक येथे घे यात आ या . अखेरची प रषद १९४३ म ये मँचे टर य ेथे भरली .
६.३ आि कन ऐ य स ंघटनेची थापना
दुस या महाय ु ानंतर आिशया व आि का ख ंडातील चळवळीला व ेग आला . १९५५ म ये
बांडुंग येथे भरल े या प रषद ेत थमच आिशयातील वत ं झाल े या रा ा ं या
ितिनध या बरोबर व तं य झाल े या आि कन रा ा ंचे ितिनधी उपि थत होत े. या
प रषद ेत वत ं आि क ेने वतं आिशयाशी ह ता ंदोलन क न अिभवादन क ेले. १९५८
म ये वतं आि कन रा ा ंची एक प रषद वत ं आि कन भ ूमीवर अ ा य ेथे आयोिजत
केली. या प रषद ेला इिथओिप या, घाना, लायबो रया , िनिबया , सुदान, ट्युिनिशया ,
मोरो को व य ुनायटेड अरब रपि लक अस े एकूण आठ रा ा ंचे ितिनधी उपि थत होत े.
अ ा य ेथील प रषद ेनंतर मनरोिवया , लागोस व कासा ला ंका येथे प रषदा घ े यात आ या .
आि कन ऐ य स ंघटनेची थापना २५ मे १९६३ म ये झाली. या प रषद ेम ये जवळपास
३२ रा ांनी आि कन ऐ य स ंघटनेला (Organisation of African unity) या सनद ेला
मंजूरी िदली . या स ंघटनेची उि सा य कर याक रता आि कन रा म ुखांची एक
अस ली व या रा ा ं या पररा म ं याची एक सिमती अ या दोन घटक स ं थांची िनिम ती
कर यात आली .
आि कन ऐ य स ंघटने या (Organisation of African unity) महासिचवाच े काया लय
अिदस -अबाबात असाव े असे िनि त कर यात आल े. याचबरोबर म य थी , लवाद व
तडजोड munotes.in
Page 55
दि ण आि क ेतील वण भेदािव चार
व चळवळ
55 ६.४ आि कन ऐ य स ंघटनेचे येय
१) राजक य व पररा स ंबंधािवषयक सहकाय व वाहत ूक सहकाय करण े.
२) आिथ क उ नती करण े याम य े दळणवळण
३) शै िणक व सा ं कृितक सहकाय करण े.
४) आरो य , तसेच आरो यर णाथ खबरदारी अ नधा याच े सहकाय करण े.
५) तांि क व व ै ािनक सहकाय करण े.
६) शांतता व स ुरि ततासाठी सहकाय करणे.
६.५ आि कन ऐ य स ंघटनेचे उि े
१) आि कन ऐ याचा प ुर कार करण े ते ऐ य सा य होईल याक रता आव यक त े सव
य न करण े.
२) आि कन रा ा ं या साव भौ वाच े व ाद ेिशक अबािध वाच े र ण करण े.
३) आि कन रा ातील सव मतभ ेदांचे िनराकरण शा ंतते या मागा नी करण े.
४) वसाहतवादाच े आि कन भ ूमीव न सम ूळ उ चाटन करण े.
५) आंतररा ीय सहकाया क रता य न करण े.
६.६ आि कन ऐ य स ंघटनेचे काय
ि तीय महाय ु दानंतर आिफक ेतील बर ेच देश अ ा वत ं झाल े. सव आि क ेतील द ेशांची
एक स ंघटना थापन कर या चे ठरवल े १९५८ म ये अ ा १९६० म ये टयुिनस व
१९६१ म ये कैरो येथे भरल े या प रषद ेम ये आि कन ऐ यावर बरीच चचा झाली पर ंतु
आि क ेतील सव देशांची सव कष राजक य एकता असावी यावर मत ै य होऊ शकल े नाही.
१९५८ मधे नुक याच वत ं झाल े या घाना द ेशात अ ा येथे पिहली प रषद बोलव यात
आही. याम य े इिथओिपया , इिज , घाना, लायब े रया िलबीया मारो को स ुदान व
ट्युिनरीया या द ेशांशी भाग घ ेतला. या प रषद ेम ये सा य िवरोधी स ुर य झाला होता .
आि क ेतीग सव देशांनी समान राजक य आिथ क काय म राबवावा अशी अप े ा य
कर यात आली .
वतं आि का रा ा ंची दुसरी प रषद ज ुन १९६० म ये इिथओिपयाची राजधानी आदीस
अबाबा य ेथे भरिव यात आली . या प रषद ेत आि क ेतील १५ देशांनी सहभाग घ ेतला होता .
अ ा य ेथील प रषद े माण े प रषद ेतील सव देशांनी सा यवादी श चा िध का र केला व
आि क ेतील पारत ं यातील द ेशांना लवकर वात ं य द े याची मागणी क ेली या प रषद ेत
इिथओिपया , सोमािलया , घाना यामधील सीमारष ेवर चालल े या वादाच े तसेच कांगोमधील munotes.in
Page 56
समकालीन जगाचा इितहास
56 नागरी य ु दाचे सावट पसरल े होते. घाना व नायज े रया मधील वादाम ुळे आि कन द ेशांची
एकता धो या त आली होती . घानाच े लोकि य न ेते कूमाह या ं या मत े तेवढ्या लवकर
आि कन एकता य ात आणायला हवी होती पण नायज े रयान े यास ती हरकत घ ेतली
यामुळे आि कन द ेशांतील एकत ेचे व न य ात य ेऊ शकल े नाही.
आ कन ऐ य स ंघटना
आि क ेतील अन ेक नविनवा चीत देशांना वात ं य िमळा यान े आि क ेतील इतर द ेशांवर
अनुकुल प रणाम झाला होता . युरोपातील घडामोडीचा ि तीय महाय ु दात आि क ेतील
त णा ंना प रचय झा याम ुळे यांची वात ं याची ओढ अिधकच ती झाली तस ेच ि तीय
महायु दामुळे युरोपमधील सा जवादी श ची ताकत कमी झाली होती १९५५ म ये
इंडोनेिशयात बा ंडुंन येथे अिल रा ा ं या प रषद ेत आि क ेतील अन ेक ने यांनी बरोबरीन े
भाग घ ेतला होता . यामुळे आिशयातील अन ेक ने यांशी या ंचा संपक आला . तसेच बांडुग
प रषद ेत अिल रा ा ंनी अम े रका व रिशया या महाश चा भा ंडणात न पडता गरीब
देशातील अ न , व , िनवारा या म ूलभूत गो वर भर िदला होता . आि क ेतील द ेशांना हे
अनुकुल होत े. तसेच अ ा कासा ला ंका व आिदसअबाबा य ेथे भरल े या प रषद ेमधेही
आि कन ऐ याची मागणी सात यान े पुढे आली होती . तसेच आि क ेत अन ेक देशांनी
आपापसात करार क न आपापल े िहतस ंबंध जोपसणार े गटही थापन क ेहे होते. पूव
ा स या ता यात असणाया देशानी १९६० म ये आयतरी को ट या द ेशात प रषद
भरवली या प रषद ेत सहभागी द ेशांनी आपापसात आिथ क सहकाय कर याच े ठरिवल े या
गटाला झिवल े गट हण ून ओळखल े जाऊ लागल े.
मोरो कोची राजधानी कासा ला ंका य ेथे १९६१ म ये आि कन रा ा ंना दुसरा गट
अि त वात आला याम य े मोरो को , इिज , िलिबया , घाना, िगयाना व माली या द ेशांचा
सामाव ेश होता घानाच े सामजवादी न ेते युभाह या ंचा या गटावर मोठा भाव होता .
आि कन ऐ याच े यूभाह ख ंदे पुर कत होते.
१९६१ मधे लायब ेरीयातील मन ेरो हीया य ेथे २० आि कन द ेशांची एक ब ैठक झाली
याम य े झिवल े गटातील द ेश तस ेच पूव ि टीशा ं या ता यात असणार े देश सामील झाह े
होते. या दो ही गटा या एक ीकरणात ुन मनरो हीया गट अि त वात आला या प रषद ेत
नायज े रयाच े भु व जा त होत े.
आि क ेतील सव देशांचे ऐ य हाव े यासाठी या स ंघटना काय रत अस या तरी का ंगो मधील
नागरी य ु दाने आि कन ख ंडात एकत ेची गरज सवा ना जाणवत होती . नायज ेरीयात १९६२
मधे लागोस य ेथे भरल े या प रषद ेम ये आि कन ऐ य प रषद ेचा मस ुदा तयार कर यात
आला . पुढील वषा त १९६२ म ये आिदसअबाबा य ेथे आि कन ऐ य स ंघटना (OAU)
थापना झाली ाम य े सुरवातीला ३२ देश सभासद होत े ीतीय महाय ु दानंतर रिशयन
सा यवादी धोरणािवरोधात अम े रकेने थापन क ेले या नाटो व स टो सार या ल करी
संघटनेसारखे (OAU) चे व प न हत े साम ुदाियक स ंर ण करार ह े त वही आि कन
संघटनेने आंिगकारल े न हत े. आि कन बा ंधवाना मदत करावी ह े त व आि कन ऐ य
संघचने या थापन ेमागील म ुळ कारण होत े. munotes.in
Page 57
दि ण आि क ेतील वण भेदािव चार
व चळवळ
57 ६.६.१ िनव साहतीकरण
आि कन ऐ य स ंघटनेने वसाहतवादास िवरोध क न आि कन रा ात ऐ य व सहकाय
थापन कर यासाठी ही स ंघटना थापन क ेली होती . दुस या महाय ु ानंतर आि क ेत
आि क वात ं या या चळवळीन े जोर धरला . या चळवळीस आि कन ऐ य स ंघटनेने
वातं य चळवळीस आिथ क व न ैितक पािठ ंबा िदला .
लायब े रया, इिथओिपया , घाना (१९५७ ), िगनी (१९५८ ), कांगो (१९६० ) ते १९६५ या
काळात ३८ रा े परक या ं या वच वाखाल ून मु झाली . तर १९७४ पय त आि कन
भूमीवरील परक य राजवटी जवळजवळ संपु ात आ या हो या .
६.६.२ अखंड ाद ेिशक एका मता व साव भौम वाचा प ुर कार
आि का ख ंडातील का ंगो हे वसाह तवादास बळी पडल े होते. कांगोमधून मोठ ्या माणात
युरेिनयम व ज त याचा क चा माल पा ा य द ेश मोठ ्या माणात कमी िक ंमतीम य े घेत
असत . याला पायाब ंद घाल याच े काम OAU ने केले.
इ.स. १९६४ म ये इिज व इ ाइल म य े यु झाल े याय ु ाम य े इ ाइलन े इिज चा
काही भाग यापला होता . तो मु कर यासाठी OAU ने य न क ेले.
नायज े रयाम य े यादवी य ु सु झाल े होते ते यादवी य ु संपु ात आण यासाठी OAU ने
पूण पणे सहकाय केले.
६.६.३ वंशवादािवरोधी स ंघष
दि ण आि का , ह डेिशया व नामिबया या रा ा त मोठ ्या माणात व ंशवाद स ु होता .
OAU ने वंशवाद स ंपु ात य े यासाठी य न क ेले. इ.स. १९६८ या त ेहरान प रषद ेम ये
वंशवाद हणज े मानवतावादा िव ग ु हा अस े सांग यात आल े तरीस ु ा दि ण
आि क ेतील व ंशवाद कमी होत न हता . अखेर दि ण आि क ेला जागित क खेळ (Olympic)
खेळातून तस ेच जागितक ट ेिनस ख ेळातून खेळ यास मनाई कर यात आली .
६.६.४ आि कन स ं कृतीला ो साहन
आि कन ऐ य स ंघटनेने (OAU) आि कन स ं कृतीला ो साहन द े यासाठी ऑग ट
१९६९ म ये अ ज े रया या िठकाणी आि कन स ं कृती उ सव साजरा क ेला हो ता.
याम य े कला मक व स ं कृतीचे दश न दाखिवणाया अनेक कलाक ृती मांड या हो या .
मोघािड को , तसेच डा स , संगीत या ंची काय शाळा OAU ने आयोिजत क ेली होती . याचा
उ ेश आि कन कला ग ुणांना वाव िमळावा , यां याम य े गती हावी हा होता .
६.६.५ आिथ क व सा मािजक िवकास व दळणवळण स ुिवधा
आि कन ऐ य स ंघटनेने आि कन रा ात उपल ध असणाया नैसिगक साधनस ंप ीच े
जतन करण े. आंतररा ीय काय ा ं ारे ांितक पा याचा वाद न क ेला. याच माण े
सामािजक े ात त णा ंचा एक स ंघ िनमा ण कर यात आला व आि कन या पारी स ंघ munotes.in
Page 58
समकालीन जगाचा इितहास
58 थापन कर यात आला . दळणवळण स ुिवधा वाढिव याच े य न कर यात आल े. र ता
ंदीकरण , टेलीफोन स ुिवधा वाढिव यात आ या .
६.६.६ आरो य िश ण व िव ानाला ो साहन
आि कन ऐ य स ंघटनेने आरो यिवषयक िशबीर आयोिजत क ेले. पशुप ी या ं या होणाया
सं येतील घट यावर काही उपाययोजना स ुचिव यात आ या . OAU ने आि कन रा ा ंत
अनेक शाळा व कॉल ेजांना ो साहन द ेऊन आिथ क मदत क ेली. युरोिपयना ं या धत वर
िव ापीठाची रचना कर यात आली .
६.६.७ आि कन िनवा िसत (Refugee) लोका ंचे पुनव सन
आि कन ऐ य स ंघटनेने िनवा िसतांचे पुनव सन क ेले. यां या िश णाच े व नोकरीसाठी
Placement Bureau थापन कर यात आल े. अनेक आि कन िनवा िसतांना शै िणक स ुिवधा
देऊन या ंचा िवकास क ेला. यांना आि कन रा ात दजा व अिधकार ा होतील
यासाठी OAU ने य न क ेले.
६.६.८ आि कन ऐ य स ंघटनेची अिधक ृत भाषा
OAU ची कामकाजाची अिधक ृत भाषा हण ून अर ेिबक, इं जी, च आिण पोत ु गीज या ंना
मा यता द े यात आली आह े.
६.७ दि ण आि का : वण भेदाचा श ेवट
वांिशक भ ेदभाव नीतीचा ज म दि ण आि क ेत झाला . १६५२ म ये डच ई ट इ ंिडया
कंपनीचे काही लोक थम “केप ऑफ ग ुड होप ” (Cape Of Good Hope) येथे आल े या डचा ंना
आि कन िक ंवा बोअर अस े हटल े जात होत े. या बोअर डचा ंनी थािनक मागासल े या
आिदवासी असल े या आि कना ं या जिमनी िहसकाव ून घेत या आिण या ंना शेतीवर
गुलामा माण े वागव ून शेतमजूर हण ून काम कर यास भाग पाडल े.
१७९५ म ये ि िटशा ंनी केप ऑफ ग ुड होप ही वसाहत डचा ंकडून िजंकून घेतली आिण
यानंतर झाल े या तहा वय े ही वसाहत ि टीशा ंकडे रािहल अस े मा य कर यात आल े.
यामुळे आि क े या अ य भागात असल ेले ि टीश मोठ ्या माणात क ेप वसाहती त कायम
वा त यासाठी आल े. ि टीशा ंनी गुलामिगरी न कर याचा िनण य घेत यान े डचांना शेतीवर
काम कर यासाठी श ेतमजूर, िमळेनासे झाल े हण ून या ंनी उ र ेकडील ा सवाल व
ऑर ज- - टेट या भागात १८३५ ते १८४० या काळात मोठ ्या माणावर थला ंतर
केले.
ि टीश व डच या ं यात दि ण आि क े या अ य भागात थला ंतर कर या या ाव न
बोअर य ु (१८९९ ते १९०२ ) घडले. इ.स. १९१० म ये देशांचे दि ण आि क ेचे
संघरा य (Union of South Africa) िनमा ण केले. या नविनिम त संघरा यात ७० ट के िन ो,
१८ ट के गोरे व ९ ट के िम व ंशीय काळ े-गोरे (Coloured) आिण ३ ट के आिशयाई होत े.
munotes.in
Page 59
दि ण आि क ेतील वण भेदािव चार
व चळवळ
59 ६.७.१ वांिशक भ ेदभावाचा अथ (Apartheid)
दुस या महाय ु ानंतर आि क ेतील का Èया िन ना व ेगळेपणाची वागण ूक दे याबाबत
युरोपीयन वसाहतवा ा ंनी धोरणा मक बदल क ेले. यास Apartheid वंशभेद अस े
हणतात िक ंवा कृ णवण या ंना हीन व ंशाचे लेखून या ंना गौरविण यांपासून दूर ठेव याची
नीती हणज े वंशभेद िनती Apartheid होय.
Apartheid हा आि कन श द Apartness “वेगळेपण” या अथा ने १९४० या दशकात
“आि कन न ॅशनल प ” (Africanar National Party) या राजक य प ान े िन ो
वंशीयांचे इतर व ंशांपासून वेगळेपण दश िव यासाठी चिलत क ेला.
६.७.२ दि ण आि क ेतील का या िन ोवरील ब ंधने
१) गोया या हाती दि ण आि क ेतील राजक य व आिथ क नाड ्या हो या . िन ना मतदान
अिधकार न हता .
२) का या िन ना श ेतीवर व का रखा या ंत शा ररीक माची काम े कर याच े बंधन होत े.
३) गोरे राहत असल े या व ती थानापास ून दूर ठरािवक आख ून िदल े या राखीव भागातच
राह याच े बंधन या ं यावर होत े.
४) राखीव द ेशा या बाह ेर का याना जमीन खर ेदी कर यास मनाई होती .
५) िन वर िनय ं ण ठेव यासाठी पासप ती (Pass Laws) लागू कर यात आली .
६) इ.स. १९११ साली एक कायदा क न का Èया िन ोना स ंप कर यास ब ंदी घाल यात
आली .
६.७.३ दि ण आि क ेतील वा ंिशक भ ेदभावाच े धोरण
डॉ. मालन (Malan) १९४८ साली दि ण आि क ेचे पंत धान झाल े व या ंनी वा ंिशक
भेदभावाच े धोरण अिधक ृतपणे जाहीर क ेले. या धोरणाम ुळे का या आि कना ंवरील ब ंधने व
िनयं ण अ य ंत कडक कर यात आली .
डॉ. मालन (१९४८ ते ५४) यां यानंतर द . आि क े या स ेवर आल े या ि ं डम
(१९५४ -५८), हरवड (१९५८ ते ६६) आिण हो ट र (१९६६ ते १९७८ ) या सव
पंत धांनांनी वांिशक भ ेदभावाच े धोरण जा तीत जा त कडकपण े राबिवल े.
६.७.४ वांिशक भ ेदभाव धोरणाची व ैिश ्ये
१) सव तरावर व ेगळेपण
काळे आिण गोर े यां यात श य ितत या सव तरा ंवर व सव े ांत वेगळेपणा कायम ठ ेवणे
हे या धोरणाच े उि होत े. ामीण भागात का याची िनवास यव था राखीव जागा ंम ये तर
शहरात गोया या व ती थानापास ून सुरि त अ ंतरावर का यासाठी घरक ुले ठेवली होती . munotes.in
Page 60
समकालीन जगाचा इितहास
60 बससेवा, आगगाड ्या, हॉटेले, व छताग ृहे, उ ान े, बागा, हॉि पटल े, बैठक ची बाक े, समु
िकनाया वरील बीच , डांगणे आिण चच इ यादी सव गो ी का यासाठी व ेग या ठ ेव यात
आ या हो या .
२) ओळखप ा ंची तरत ूद
येक का या आि कनास या ंचे वांिशक व ेगळेपण ल ात आण ून दे यासाठी ओळखप
दे यात आल े होत े. का याच े राखीव िनवास थान , कामाचा कारखाना , वास
इ यादीस ंबंधी कडक कायद े कर यात आले होते व या ंना पास द े यात आल े होते.
३) िववाहावर ब ंदी
िन ो आिण गोर े यां यात िववाह कर यास ब ंदी घाल यात आली होती . वांिशक पािव य व
शु ी राख यासाठी अशी ब ंदी घातली होती .
४) बांटू वयंशासन कायदा (१९५९ )
आि क ेतील म ूळ आिदवासी आि कन (बांटू) होते. यांची सात ाद ेिशक िवभागात राखीव
यव था कर यात आली . हे बांटू आि कन हळ ूहळू सुधारतील आिण वय ंशासन
दे यासाठी तसा कायदा क न बा ंटू थान (Bantustan) िनमा ण क न वत ं घोषीत
कर यात आल े.
५) राजक य ह का ंपासून वंिचत
दि ण आि क ेतील का याना मतदा न, िनवडण ूक आदी कोणत ेही राजक य ह क द े यात
आले नाहीत .
६.७.५ वांिशक भ ेदभाव धोरण िव चळवळ
१) अ बट लुथुलीची मोहीम
आि कन न ॅशनल कॉ ं ग ेस () चा न ेता अ बट लुथुली यान े सरकार या
दडपशाही या धोरणा या िनष ेधाथ एक मोहीम स ु क न का या कामगारा ंनी का ही िदवस
काम था ंबवले. इ.स. १९५२ म ये गोया लोका ंची दुकाने आिण या ं या जागा ंम ये घुसघोरी
कर याची मोहीम ल ुथुलीने िश तब पण े राबवली . या या Let my people go या या ं या
आ मच र ान े याची जगाला ओळख झाली .
२) धािम क सं था व न ेते यांचा वा ंिशक भ ेदभावास िवरोध
का या व गोया चच िमशनया नी दि ण आि क े या वा ंिशक भ ेदभावा या धोरणास िवरोध
केला. याम य े े हर हडल टन या िस धम मुखासह अन ेकांचा समाव ेश होता .
munotes.in
Page 61
दि ण आि क ेतील वण भेदािव चार
व चळवळ
61 ३) आि कन न ॅशनल का ँ ेसची बस वाहत ुक वर बिह कार
सरकारन े बस भाड ्यात वाढ क े यामुळे आप या राह या घरापास ून दहा म ैल दूर अंतरावर
असल े या जोहा सबग या शहरात कामावर जा यासाठी बसऐवजी चालत जाऊन बस
वाहतुक वर स ंपूण बिह कार घातला . ही मोहीम तीन मिहन े चालू होती.
४) इ.स. १९६० चे चंड िनदश न व न े सन म ंडेलांना अटक
दि ण आि कन सरकार या जुलमी काय ा ंना िवरोध कर यासाठी राजधानी जोहा सबग ,
नजीक असल े या शाप ि हल या छोट ्या नगरात आि कन न ॅशनल का ँ ेसने १९६० साली
चंड िनदश न ९ माच ला आयोिजत क ेला. पोिलसा ंनी िनदश कांवर केले या गोळीबारात
६७ आि कन ठार व अन ेक जखमी झाल े; परंतु पोिल सांनी केले या िह ंसक अ याचारी
उपाया ंमुळे लोक भय ंकर िचडल े आिण िह ंसेला िह ंसेनेच उ र द े याचे ठरवल े.
आंदोलका ंनीही बा ँब टोट गोळीबार इ . िहंसक क ृ ये आरंभली.
ने सन म ंडेला या ं यासह का ँ ेस या अन ेक ने यांना पकड ून या ं यावर खटल े भरल े.
ने सन म ंडेला या ंना ही ज मठ ेपेची िश ा द े यात आली .
५) वांिशक भ ेदभावाचा श ेवट
दि ण आि कन सरकारन े १९४८ साली लाग ू केलेले वांिशक भ ेदभावाच े धोरण १९८०
पय त का या आि कन लोका ंना कोण याही कारची सवलत वा स ूट न द ेता चल ू ठेवले
होते. या धोरणािव स ु झाल ेली िनष ेध चळवळ कमी अिधक ती त ेने चालू होती.
या चळवळीला दि ण आि क े बाहेर रा क ुल (Common Wealth) आि कन ऐ य स ंघ
(OAU) संयु रा स ंघ (UNO) अ य मानवतावादी स ंघटना आिण जागितक लोकमत
यांचा पािठ ंबा िमळत होता .
६.७.६ पंत धान बोथाच े सरकार
१९१९ साली दि ण आि क ेत साव ि क िनवडण ूका होऊन प ंत धान पी . ड य ू. बोथा
(Botha) चे सरकार स ेवर आ यान ंतर बोथा ंना बदल या प रि थतीची जाणीव झाली .
यांनी काही माणात अन ुकूल बदल करावा असा िनण य घेतला.
६.७.७ बोथांचे भेदभाव धोरणातील बदल
१) पंत धान बोथान े आप या समथ कांना यो य तो इशारा द ेऊन या ं या टीक ेची पवा न
करता , बा जगाची आगपाखड शा ंत कर यासाठी सकारा मक पावल े उचली .
२) का या कामगारा ंना कामगार स ंघटना थापन कर यास व स ंपावर जा यास परवानगी
िदली.
३) का याना आप या नगरपािलक े या िनवडण ूक त मतदानान े आपल े ितिन धी
िनवड यास मा यता िदली . munotes.in
Page 62
समकालीन जगाचा इितहास
62 ४) नवी रा यघटना थािपत क ेली. यानुसार स ंसदेत दोन सभाग ृहे नवी रा यघटना
१९४८ म ये अंमलात आली .
५) िम व ंशीय िववाह आिण ल िगक स ंबंधाना सवलती द े यात आली .
६) गोरेतरांना पास द े याचा कायदा र कर यात आला .
६.७.८ अ य लाक - भेदभाव समा ी
१९८९ म ये िनवड ून आल ेले दि ण आि क ेचे नवे अ य एफ . ड य ू.डी. लाक यांनी
अगदी सावधत ेची पावल े टाक त वा ंिशक भ ेदभाव समा कर याच े ठरिवल े.
दि ण आि क े या भ ेदभाव चळवळीत वत :ला झोक ून देणारे डॉ. ने सन म ंडेला गेली २७
वष तु ंगात होत े. यांना १९९० म ये मु केले आिण या ं या आि कन न ॅशनल का ँ ेस
या प ास राजक य मा यता िदली .
वांिशक भ ेदभाव करणार े कायद े र कर यात आल े.
१९१९ पासून द. आि क े या अिधप याखाली असल े या नािमिबया या द ेशास १९९०
म ये वात ं य दे यात आल े.
आि कन न ॅशनल का ँ ेस व दि ण आि क ेचे सरकार या ं यात का या लोका ंना सव
कारच े राजक य व अ य ह क द ेणारी नवी रा यघटना तयार कर यास ंबंधी १९९१ म ये
वाटाघाटी स ु झा या .
६.७.९ वांिशक भ ेदभावाची समा ी व डॉ . ने सन म ंडेला अ य
दि ण आि कन सर कारच े अ य लाक आि कन न ॅशनल का ँ ेसचे ने सन म ंडेला व
नॅशनल प या ं यात न या राजवटी या थापन ेसाठी बर ेच िदवस चचा चालू हो या . शेवटी
१९९३ या ार ंभी वाटाघाटी यश वी झा या आिण गोया कडून का याकड े स ा ंतर
कर या या करारास सवा नी मा य ता िदली . या करारान ुसार दि ण आि क ेत साव ि क
िनवडण ूका घे यात आ या .
डॉ. ने सन म ंडेला या ं या आि कन न ॅशनल का ँ ेस या प ाला स ंसदेतील दोन -तृतीयांश
जागा िमळा या तरीही स ा ंतर करारात ठर या माण े १९९३ म ये दि ण आि क ेचे
सव प ीय स ंयु सरका र स ेवर आल े.
दि ण आि क े या अ य पदी डॉ . ने सन म ंडेला व उपा य पदी लाक यांची एकमतान े
िनवड झाली .
आपली गती तपासा
१) आि कन ए ै य स ंघटने या थापन ेची पा भूमी सा ंगा.
munotes.in
Page 63
दि ण आि क ेतील वण भेदािव चार
व चळवळ
63 ६.८ सारांश
ि तीय महाय ु ानंतर आि का ख ंडातील बर ेच देश वत ं य झाले अशा वत ं य देशांनी सव
आि क ेतील द ेशांची एक स ंघटना थापन क ेली. संघटनेला आि कन ऐ य स ंघटना
हणून ओळखल े जाते. सव आि क ेतील द ेशांनी एकम ेकांशी आिथ क सहकाय कराव े व
सा य वादा या िवरोधात लढणाया आि कन बा ंधवांना मदत करावी ही त व आि कन
ऐ य स ंघटने या थापन े मागील म ूळ सू होत े.
दि ण आि क ेतील वण ेषी राजवट न कर यात एफ .ड य ू. ही लाक य ांनी पुढाकार
घेतला. १९९३ म ये द. आि क ेत पिह या ंदा साव ि क िनवडण ूका घ े यात आ या .
याम य े आि कन न ॅशनल का ँ ेसला दोन त ृितयांश बह मत िमळाल े आिण म े १९९४ म ये
ने सन म ंडेला या ंची अ य हण ून िनवड कर यात आली .
६.९
. १ वंशवण िनितच े मू यमापन क न दि ण आि क ेत याचा अ ंत कसा झाला त े
सांगा?
. २ आि कन ऐ य स ंघटना यावर टीप िलहा ?
६.१० संदभ
१. ा.राजदर ेकर / ा. गग - आधुिनक जगाचा इितहास - िव ा काशन , नागपूर
२. ना. सी. िद ीत - पि मा य जग - िपंपळाप ुरे काशन , नागपूर
३. गायकवाड , कदम, थोरात - आधुिनक जगाचा इितहास - भाग १ - ी. मंगेश काशन ,
नागपूर.
४. ा. ह रदास जाधव व ा . क याण च हाण - आधुिनक जगाचा इितहास - अ रल ेण
काशन , सोलाप ूर.
५. डॉ. सुमन वै - आधुिनक जग - ी. साईनाथ काशन , नागपूर .
६. डॉ. सौ . शरावती िशरगावकर - आधुिनक य ुरोप - ीिव ा काशन , पुणे.
७. श. गो. कोलारकर - युरोपचा इितहास - आनंद काशन , नागपूर
८. ा. िजत भामर े- आिशयाचा इितहास - शेठ काशन , मुंबई .
९. डॉ. रमेश गु े व शे. रा. कुलकण - आ ेय आिशयाचा इितहास - प रमल काशन ,
औरंगाबाद
१० . डॉ. अिनलकठार े - आधुिनक चीन - क पना काशन , नांदेड .
११ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - रिशयाचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर munotes.in
Page 64
समकालीन जगाचा इितहास
64 १२ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - आधुिनक आिशयाचा इितहास - ी मंगेश काशन , नागपूर
१३ . डॉ. िन. व कानी - आधुिनक भारताचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१४ . डॉ. जािलंदर भोसल े - आधुिनक आिशयाचा इितहास - मुरलीधर काशन , पुणे
१५ . डॉ. सुमन वै व डॉ . शांता कोठ ेकर - भारताचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
१६ . Adolf Hitler - Mein Kampf - KRJ Book International , Delhi
१७ . D. R. Sardesai and B . K. Gokhale - World History - Kitab Mahal
Publication , Alahabad .
१८ . M. D. David - Rise and G rowth of Modern China .
१९ . तक तीथ ी. ल मणशा ी जोशी - मराठी िव कोश - भाग २ व ९
२० . डॉ. शांता कोठ ेकर, अमे रके या स ंघरा याचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
२१ . डॉ. सुमन वै - रिशयाचा इितहास - ी. साईनाथ काशन , नागपूर.
२२ . िव टन चच ल - दुसरे महाय ु - महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ, १९७८ .
२३ . डॉ. ह कुमचंद जैन, डॉ.कृ णचं माथ ुर - आधुिनक जगाचा इितहास - के. सागर
काशन प ुणे.
munotes.in
Page 65
65 ७
अमे रकेतील नागरी ह क चळवळ
घटक रचना :
७.० उि ्ये
७.१ तावना
७.२ अमे रकेतील नागरी ह क चळवळ
७.२.१ इं लड लोकशा हीची जननी
७.२.२ च रा य ा ंतीः
७.२.३ १९ या शतकातील मानवी ह क चळवळ
७.२.४ पिह या महाय ु ानंतरची मानवी ह क चळवळ
७.२.५ युनोचे आंतररा ीय मानवी ह क घोषणाप
७.२.६ आंतररा ीय मानवी ह क घोषणा
७.२.७ मानवी ह क चळवळीचा िवकास
७.२.८ वांिशक भ ेदभाव
७.२.९ देहदंडाची िश ा
७.२.१० गुलामिगरी
७.३ नागरी ह क चळवळ Civil Right Movement
७.३.१ नागरी ह क
७.३.२ अमे रकेतील नागरी ह क चळवळ
७.३.३ नागरी ह क चळवळीची उि ्ये
७.३.४ नागरी ह क सिमती
७.३.५ ऊन खटला व िनकाल (१९५४ )
७.३.६ नागरी ह क कायद े व आ ंदोलन
७.४ सारांश
७.५
७.६ संदभ
munotes.in
Page 66
समकालीन जगाचा इितहास
66 ७.० उि ्ये
१. अमे रकेतील नागरी ह क चळवळीतील पा व भूमी समज ून घेणे.
२. अमे रकेतील नागरी ह क चळवळ समज ून घेणे.
७.१ तावना
मानवी ह क व ि त ा या ीन े सव समान आह े येक मानवा या ठायी न ैितक ्या हे
ह क अिवभा यपण े आिण वाभािवक असतात . हणूनच शासक सम ूहाने या ह का ंना
मा यता िदली . मानव हा सामािजक णी अस यान े सव नाग रका ं या सम ुहासाठी समान
िनयम असाव ेत अस े िक य ेक शतकापास ून मानवास वाटत होत े. यासाठी काही िनयमा ंचे
संचही कर यात आल ेले होते ते नैसिग क काय ा या स ंक पन ेने ओळखल े जातात .
तरीस ु ा अ ान , पूव ह अस य त व ाना या आधार े असमानता , प रहाय मानली जात
होती याम ुळेच जाती यव था धािम क अंध ा य च े रा ीय आिण वा ंिशक म ुळ आधार े
भेदभाव व ग ुलामिगरीच े समथ न केले जात होत े. एक कड े नैसिग क काय ाचा आ ह व
दुसरीकड े असमानत ेची असमान हानी अशा स ंघषा तून मानवी ह क चळवळीची पा व भूमी
तयार होऊ लागली .
दुस या महाय ु ानंतर स ंपूण जगत िविवध घडामोडी घड ून आ या . यापैक सवा त मोठी
चळवळ हणज े जागितक करणाची चळवळ होय . या जागितक करणाच े अथ अनेक त ा ंनी
मांडले असल े तरी यात ून आिथ क िवकास , शहरीकरण , यापारात वाढ , समाज
सं कृतीवरील प रणा म, ीमंत रा ा ंची वाढ , बह रा ीय क ंप यांची म ेदारी, शेतीवरील ,
उ ोगा ंवर न यान े झाल ेले प रणाम याचबरोबर स ंपूण जग एकम ेकाजवळ आल े हा सवा त
मोठा घडल ेला प रणाम माचा ठरतो . या जागितक करणाच े दु परीणामही दा र ्य, नैसिग क
संप ीचा हास , लोकस ं यावाढ, पया वारावर झाल ेले वाईट प रणाम ह े कषा ने जाणवतात .
पण याच जागितक करणाम ुळे जगातील आध ुिनक घडामोड ची मािहती य ेक देशात
पोहचून सव मागास , िवकसनशील द ेशात ीम ु ची चळवळ व ेगाने वाढली . या सव गो चा
अ यास करणार े हे करण मह वाच े ठरते.
७.२ अमे रकेतील नागरी ह क चळवळ
७.२.१ इं लड लोकशाहीची जननीः
इं लंडला लोकशाहीची जननी हटल े जात े कारण त ेथे लोका ंना ह क िमळव ून दे याची
िकय ेची सु वात झाली . १३ या शतकापास ून लोकशाही हणज े लोका ंचे रा य थािपत
हो यास स ु वात झाली .
इ.स. १२१५ म ये राजे जॉन या ं याकड ून लोका ंनी मोठी सनद क न घ ेतली. याचाच
प रणाम प ुढे इ.स. १६२८ म ये ह क िवषयक िनव ेदकाम य े आिण १६८९ म ये ह क
िवषयक िवधायकाम य े पांतर क न घ े यात आल े. munotes.in
Page 67
अमे रकेतील नागरी ह क चळवळ
67 ७.२..२ च रा य ा ंती :
इ.स. १७८९ म ये ा सम य े रा य ा ंती घड ून आली . या रा य ा ंतीने जगाला वात ं य,
समता , बंधू व या स ंक पना िद याही रा य ा ंती वत ं मानवा या इ छा श त ूनच
आकारास आली . सामा य नाग रका ं या ह का ंची घोषणा ही इ .स. १७८९ म ये घडून
आले या च रा य ा ंतीची जगाला मोठी द ेणगी होय .
७.२.३ १९ या शतकातील मानवी ह क चळवळ :
इ.स. १७९१ म ये अमे रकेत मानवी ह काची सनद जी िस झाली . या सनद ेमुळे
देखील जगाम य े मानवी ह कािवषयी जाग ृती िनमा ण झाली . आिण जगातील अन ेक
देशां याम य े मानवी ह का ंिवषयी जाग ृती होऊन जगातील अन ेक देशाम य े याचा वी कार
कर यात आला . १९ या २० या शतका या प ूवा धा त मानवी ह का ं या स ंदभा त मह वाची
वाटचाल हणज े इ.स. १८१५ म ये ि हए ना प रषद ेने गुलाम थ ेचा आ ंतररा ीय
पातळीवर िध कार क ेला यासाठी काही आ ंतररा ीय करार कर यात आल े पुढे १८५६
म ये पॅ रस घोषणा १८७४ म ये िजिन हा प रषद इ .स. १८९९ ची हेग प रषद या मानवी
ह का या स ंदभा त मह वा या आह ेत.
७.२.४ पिह या महाय ु ानंतरची मानवी ह क चळवळ :
पिह या महाय ु ाने केवळ शासन स ं था ही मानवी ह काच े र ण क शकत नाही . तर
यास आ ंतररा ीय हमीची गरज आह े. हे प झा यान े पिह या महाय ु ानंतर अि त वात
आले या रा स ंघाने मानवी ह का या िवषयी य ात भरीव कामिगरी क ेली नसली तरी
मानवी ह काच े र ण हाव े याक रता मया िदत माणात का होईना य न क ेले.
उदा. इ.स. १९१९ म ये आंतररा ीय िमक स ंघटना थापन क न आ ंतररा ीय
पातळीवर काही मानवी ह का ं या स ंदभा त काही िनयम तयार कर याच े य न क ेले.
स ट बर १९२६ म ये िजिन हा या िठकाणी भरल े या आ ंतररा ीय स ंमेलनाम य े
गुलामिगरीच े संपूण उ चाटन कर यासाठी सनद तयार कर यात आली . इतकेच न ह े तर
िनवा िसतां या ा ंवरती स ु ा या स ंमेलनाम य े िवचारिविनमय झाला .
अशा कार े वेगवेग या स ंघटना ंनी मानवी ह का ं या स ंदभा त आंतररा ीय तरावर य न
केले याचाच प रणाम हण ून पुढे दुस या महाय ु ानंतर स ंयु रा स ंघटनेने मानवी ह क
चळवळीला यो य िदशा िदली .
७.२.५ युनोचे आंतररा ीय मानवी ह क घोषणाप :
दुस या महाय ु ानंतर अि त वात आल े या य ुनोने मानवी ह का या स ंर णाची िनता ंत
गरज प क ेली आिण हण ून यूनोने आप या घोषणाप ाम य े या मानवी ह काच े ठोस
धोरण जाहीर क ेले.
पुढील िपढ ्यांची यु ा या आप ीपास ून संर ण करण े आिण मानवास यो यता व स मान
तसेच ी प ु ष या ं या करीता समान ह क याब ल या मह वा या गो ी जाहीर क े या munotes.in
Page 68
समकालीन जगाचा इितहास
68 यासाठी य ुनो या आिथ क व राजक य सिमतीत ून मानवी ह क आयोग या सिमतीची
थापना कर यात आली .
मानवी ह क आयो ग या सिमती या घोषणाप ान ुसार मानवी ह क व वात ं यिवषयक
आंतररा ीय िवध ेयक तयार क ेले हे िवधायक १० िडस बर १९४८ ला य ूनो या
सव साधारण सभ ेम ये ८४ रा ां या ि तिनधीकड ून संमत क न घ ेतले याचाच प रणाम
हणून आंतररा ीय मानवी ह क घोषणाप हे जगातील सव देशांनी वीकारल ेले आहे.
७.२.६ आंतररा ीय मानवी ह क घोषणा :
याम य े एकूण ३० कलम े आ हेत. यातील पिह या व २१ या कलमाम य े नागरी आिण
राजक य ह का ंचा समाव ेश कर यात आल ेला आह े. नागरी आिण राजक य ह काम य े
य च े जीवन , वातं य, सुर ा, गुलामिगरीत ून, मु ता, काय ान ुसार समान मालम ा
िमळवण े, राजक य ि य ेतील सहभाग या ंना मह व द े यात आल े आहे. याचबरोबर इतर
कलमा ंम ये समान व ेतन, याचबरोबर स ंघटना थापन करण े, िश ण घ ेणे, यावरती अिधक
भर दे यात आल ेला आह े.
७.२.७ मानवी ह क चळवळीचा िवकास :
मानवी ह क घोषणा प कास स ु वातीला कमी ि तसाद िमळाला तरी प ुढील २५ वषा या
काळात जवळजवळ जगातील १७१ देशांनी याचा वीकार क ेला. इ.स. १९५० या
काळातील वय ंिनण यासाठी झगडणाया अन ेक वहसाहत ना ेरणा िदली प रणामी
वातं य ीन ंतर स ंबंधीत देशातील य ेक रा यघटन ेत मानवी ह का ंना े साहन िदल े.
तेहरान य ेथील स ंमेलनाम य े मा यता द े यात आली . तसेच इ.स. १९९३ म ये ि हए ना या
िठकाणी भरल े या मानवी ह क िवषयक जागितक स ंमेलनाम य े जे घोषणाप ि स
कर यात आल े याम य े स ां कृितक ्या, आिथ क ्या, राजक य ्या िभ नता
असल े या द ेशांनी - ही मानवी ह क व म ूलभूत वात ं य याच े संर ण स ंवध न कत य
हणून केले पािहज े असे अहवाल कर यात आल े.
७.२.८ वांिशक भ ेदभाव :
वांिशक भ ेदभाव हणज े रंग, वंश, घराणी या वा ंिशक म ुळा या आधार े कर या त आल ेले
वग करण याचा या समाजावर होणारा िवपरीत प रणाम आज आप याला जगाम य े
पहावयास िमळतो . इ.स.१९७८ म ये यूनोने वंश आिण वा ंिशक प ूव हाबाबत जाहीरनामा
काढून या भ ेदभावास शा ीय आधार नस याच े हटल े आहे. तरीदेखील आजही अन ेक
देशांम ये वांिशक सम या भेडसावत आह े.
उदा. दुस या महाय ु ा या कालख ंडात य ूंवर झाल ेले अ याचार िक ंवा द. आि क ेतील
रा ा य लाक यांनी भ ेदभावा या धोरणारा अन ुकूल अस े धोरण राबव ून बह स ं य
िन या हाती स ा सोपिव यासाठी ख ंबीर पावल े उचलली .
munotes.in
Page 69
अमे रकेतील नागरी ह क चळवळ
69 ७.२.९ देहदंडाची िश ा :
देहदंडाची िश ा यो य क अयो य यावर मोठ ्या माणात व ैचा रक मतभ ेद झाल े आिणबाणी
िकंवा यु ा या काळात ल करी व सरकारी आद ेशानुसार द ेहदंडा या िश ा स ुनाव या
जातात . खून करणाया य स द ेहदंडाची िश ा यो य मानली जात े.
तरीही मानवी ह क आयोगान े याची ग ंभीर दखल घ ेतली आह े. इतकेच न ह े तर ंतीय व
आंतररा ीय तरावर द ेखील द ेहदंडा या िश ा र क े या जातील या ीन े य न
चालवल े आहे.
७.२.१० गुलामिगरी :
मानवी ह क आयोगान े एक अ यास गट थापन क न या सम या ंिवषयी अ यास
कर याचा य न क ेला. यामुळे गुलामिगरी या उ चाटन स ंदभा त जवळ जवळ १० देशांनी
स ा क े या आह ेत.
याम य े ऋ ण , बांिधलक , लहान बालका ंचे शोषण , िववाहाच े लाचार कार अशी
गुलामिगरीच े अंग अ यासगटान े केलेले आहे. वैय क कारणाकरीता घ ेतले या कजा तून
परतफ ेड न करता आ यान े ऋण-बांिधलक था पुढे आली . आिण ती था प ुढील वारसा
नाईलाजान े चालिवल ेला िदसतो .
बालका ंचे शोषण द ेखील आ ंतररा ीय सम या आह े. या िवषयी कायदा कर यासाठी
जवळजवळ १८० देशांनी स ा क े या आह ेत. आिण हण ूनच य ेक देशांनी आप या
देशात लहान बालका ंचे शोषण होणार नाही . याची का ळजी घ ेतली आह े.
वे या यवसायवर द ेखील १९५० म ये बंदी करार लाग ू कर यात आला . यावरद ेखील
जगातील ७० देशांनी स ा क ेले या आह ेत.
७.३ नागरी ह क चळवळ (CIVIL RIGHT MOVEMENT )
१९ या शतका या उ राधा पासून ते २० या शतका या म यापय त जगातील िविवध
िठकाणी वत ं यपण े आंदोलन उभी राह न अन ेक लोकस ाक रा य े उदयाला आली . अनेक
नवीन द ेशांनी रा यघटन े ारे आप या ज ेला नागरी ह क बहाल क ेले.
परंतु वंशवाद, वण ेष यासार या व ृ नी नागरी ह क उपभोग या या मागा म ये आडथळ े
आणल े हे अडथळ े दूर कर यासाठी िविवध िठकाणी नागरी ह क चळवळीन े ज म घ ेतला.
असे असल े तरी द ुस या महाय ु ानंतर काही म ुख देशात नागरी ह क चळवळ झाली.
७.३.१ नागरी ह क
नागरी ह का ंिशवाय य ेक नाग रकास आपल े जीवन यो य कार े जगता य ेत नाही . नागरी
ह क ह े अशा व पाच े असतात क य ेक नाग रक आप या द ैनंिदन जीवनात या ंचा
अंमल करतो िक ंवा िकमान या ंचा अ ंमल कर याचा य न करतो . सु यवि थत शासन munotes.in
Page 70
समकालीन जगाचा इितहास
70 असल े या रा ान े नाग रका ं या या ह का ंची हमी िदली पािहज े. व स ंगी या ंचे संर ण ही
केले पािहज े. यासाठी रा या ंचे याच े िनयमन व िनय ं ण केले जावे अशी अप े ा असत े.
७.३.२ अमे रकेतील नागरी ह क चळवळ
िन या सम यान े अमे रके या इितहासाम य े अनेकवेळा रा ीय वादळ े िनमा ण झाली .
िन या ाव न अम े रकेत यादवी य ु सु ा झाल े याचा प रणाम हण ून िन ना
गुलामिगरीत ून मु कर या त आल े काय ान े िन ना नागरी ह क बहाल क ेलेले असताना
देखील ेत विण यांनी या ंचे ते ह क नाका न या ंना रा ीय वाहात सामील क न घ ेतले
नाहीत . हणूनच अम े रकेतील नागरी ह क चळवळीचा र ंभ झाला .
७.३.३ नागरी ह क चळवळीची उि ्ये :
१. माणूस हण ून जग याच े वात ं य िमळवण े.
२. काळा - गोया भेदभावास म ुठमाती द ेणे.
३. आिथ क ि थती स ुधारणे.
४. नाग रक वाच े राजक य ह क िमळवण े.
५. शै िणक गती सा य क न ेतविण य लोका ंबरोबर उ नती करण े.
६. सव कार या वात ं याचा उपभोग घ ेणे.
७. सामािजक दजा उंचावण े.
७. रा ीय वाहाम य े सामील होण े.
७.३.४ नागरी ह क सिमती :
दुस या महाय ु ानंतर मनने िन या सम या ंचा अ यास कर यासाठी एक नागरी ह क
सिमती न ेमली होती . ितने आप या अवहवालात हटल े क ''िन ना अलग कर या या
भूिमकेचे समथ न करता य ेत नाही .''
७.३.५ ाऊन खटला व िनकाल (१९५४ )
कॅ सास रा यातील टोप ेका य ेथील िश ण म ंडळािव ऊन खटला िवश ेष गाजला .
सु ीम कोटा ने १९५४ ला खट यात िनकाल जाहीर क ेला. १८९६ चा िनकाल र क ेला.
या िनकालान े िन ना गोया या स ं थेत वेश ावा असा स ु ीम कोटा ने िन ना याय िदला .
पण दि ण अम े रकेतील गोया ना तो चला नाही . यांनी या िनकालाचा िनष ेध केला.
munotes.in
Page 71
अमे रकेतील नागरी ह क चळवळ
71 ७.३.६ नागरी ह क कायद े व आ ंदोलन :
१) १९५७ चा नागरी ह क कायदा :
आयस ेन हॉवर या य नान े १९५७ म ये नाग रक ह क कायदा पास कर यात आला . या
काय ा वय े एक नागरी ह क म ंडळ थापन कर यात आल े यावर सहा यक कायदा
सिचव न ेम यात आला . कायदा सिचवा या काया लयात नागरी ह क िवभाग हा एक नवीन
िवभाग उघड यात आला .
'िन े मतदान कर यास जातील या ंना क सरकारन े संर ण ाव े.' असे काय ान े
ठरव यात आल े. या माण े या काय ान े नागरी ह काचा िवजय झाला . पण आयस ेन हॉवरन े
या काय ाची अ ंमल बजावणी कर यास उ साह दाखवला नाही .
२. िलटल रॉक करण (१९५७ ) :
िलटल रॉक या शहरातील शाळा ंना फेडरल कोटा ने इ.स. १९५७ म ये िन ना शाळ ेत वेश
दे याचा आद ेश िदला . पण त ेथील ग हन र हा िन े े ा अस यान े यान े 'नॅशनल गाड '
पाठवून ९ िन ना व ेश दे यास नकार िदला . यामुळे अखेर आयस ेन हॉवरन े फेडरल फौज
पाठवून या ंना शाळ ेत पाठिवल े.
३. डॉ. मािट न य ुथर िक ंग व नागरी ह क आ ंदोलन :
िन ना समानत ेची वागण ूक िमळावी यासाठी िन नी इ.स. १९०९ म ये िन चे संघटन
कर यासाठी ''नॅशनल असोिसएशन फॉर द अ ॅड हासम ट ऑफ कलड पीपल (NAACP) ही
सं था थापन झाली होती . या सं थेने िश णाचा सार क ेला. १ िडस बर १९५५ म ये
रोझा पाक स् करण घडल े. यािवरोधात मा ँटगोमेरी शहरातील सव िन नी बस क ंपनीवर
बिह कार टाकला . या बिह कार आ ंदोलनाच े नेतृ व डॉ . मािट न य ुथर िक ंग यान े केले या
आंदोलनात िन े िवजयी झाल े व मािट न यूथर िक ंग हा िन चा पुढारी बनला .''
४. रोझा पाक करण :
१ िडस बर १९५५ रोजी एक मह वाची घटना घडली . माँटगोमेरी शहरात रोझा पाक स् या
नावाची एक िन े ी बसमध ून वास करीत होती . ती थक ून गेली होती . हणून ती
गोया साठी असल े या जाग ेवर बसली . ितने उ या असल े या गोया ला आपली जागा िदली
नाही. हा आरोप क न ितला अटक कर यात आली . बस कंपनीने िन बाबत भ ेदभाव
दाखिवला हण ून या घटन ेवर एक आ ंदोलन उभार यात आल े. माँटगोमेरी शहरातील सव
िन नी बस क ंपनीवर बिह कार प ुकारला . या बिह कार आ ंदोलनाच े नेतृ व डॉ . मािट न
यूथर िक ंग यान े केले. हे बिह कार आ ंदोलन ३८२ िदवस चाचल े अख ेर िन े या
आंदोलनात िवजयी झाल े.
munotes.in
Page 72
समकालीन जगाचा इितहास
72 ५) १९६० चा नागरी ह क कायदा (Civil Rights Act - 1960) :
''जे लोक िन ना दमदाटी करतील व क ीय शासनान े आद ेश िझडका न मतदानास
ि तबंध करतील या ंना दंड कर यात य ेईल. तसेच कारावासाची िश ा द ेखील कर यात
येईल.''
अशा आशयाचा तो कायदा हो ता. पण या काय ाचा य ात फारसा प रणाम झाला नाही .
िन ना देखील हा कायदा समाधानकारक वाटला नाही .
६) िन चे नागरी ह क आ ंदोलन व क ेनेडी :
केनेडी या ंनी अ य ीय िनवडण ुक या व ेळी िन या सम या ंबाबत सहान ुभूती दाखिवली
होती. हणून िन नी केनेडीला मतदान क ेले होते. दूरदशन व न स ंदेश देताना क ेनेडीने
हटल े होते क , ''जो पय त सव नाग रक म ु होणार नाहीत तोपय त संपूण रा म ु होणार
नाही.”
केनेडी स ेवर आला . यावेळी िन े मतदार हण ून नाव न दिव यासाठी य न करीत होत े.
यांना नो करीव न काढ ून टाकल े जात होत े हे पाह न क ेनेडीने नागरी ह क काय ान े
िदलेले अिधकार य ात आण याच े ठरिवल े. याने िन ना मोठ -मोठ्या जागा ंवर नेमले.
७) चोिवसाव े संशोधन :
अ य क ेनेडी या या य नाम ुळे काँ ेसने घटन ेचे चोिवसाव े संशोधन मा य क ेले सव
रा या ंनी याला मा यता िदली व याची स ंमलबजावणी जान ेवारी १९६४ पासून सु
झाली. क ीय िनवडण ुक या व ेळी या िन नी पोलट ॅ स वा त सम अ य कर भरल े
नसतील तर या कारणाव न या ंचा मतदान कर याचा ह क िहराव ून घे यात य ेऊ नय े.
अशा आशयाची तरत ूद या स ंशोधनात होती .
८) िन चा च ंड मोचा व मािट नचे व न :
नागरी ह क िवध ेयकाबाबत लोकमत जाग ृत कराव े व वण ेषातून िनमा ण होणाया दंगलीचा
िनषेध करावा . या ीन े िन चा च ंड मोचा वॉिश ं टन य ेथे काढ यात आला . िन या हातात
फलक होत े. यावर '' वातं य आता पािहज े.'' अशी मागणी िलिहल ेली होती . याचे नेतृ व
मािट न यूथर िक ंग हा करीत होता .
मोचा एका च ंड सभ ेत प रवत न झाला . ही सभा िल ंकन मारकाजवळ घे यात आली .
मािट न य ूथर िक ंगने भाषणात व न ो या ंसमोर मा ंडले. ''मा या मनात एक व न आहे
एक िदवस असा य ेईल क जॉिज या रा या या ता ंबड्या माळावर प ूव या ग ुलामांची मुले व
गुलाम - मालका ंची मुले पर परा ं या ब ंधु व पी ट ेबलाजवळ बसू लागतील .''
एक िदवस असा उगव ेल क मा या चार बालका ंची परी ा घ े यात य ेईल. पण ती या ं या
शरीरा या वच े या वणा व न न ह े तर या ं या चा र यातील ग ुणाव न
munotes.in
Page 73
अमे रकेतील नागरी ह क चळवळ
73 ९) िद होिट ंग अॅ ट
जॉ सनचा (The Voting Act) 1965
जॉ सन या काळात The Voting Act कायदा पास कर यात आला . या काय ान े मतदार
संघात मतदार हण ून िन चे रिज ेशन कर यात याव े जॉ सन या कारिकद त िविवध
कार या नोकरीत िन ना थान द े यात आल े The Voting Act या अ ंमल बजावणीन े
१९६५ या श ेवटपय त िन चे मतदार हण ून होणार े रिज ेशन ४६ ट के पावेतो पोचल े.
१०) वांिशक द ंगली व मािट न य ूथर िक ंगचा ख ून :
इ.स.१९६५ पासून अम े रकन शहरात वा ंिशक दंगली स ु झा या . लॉस ए ंजेिलस,
िशकागो , ि ल हल ँड इ. शहरातील द ंगलीम ुळे समाज जीवन अ व थ झाल े यूयॉक व
डे ाईट या शकरात िन े व गोर े य ां यात भीषण द ंगली झा या . या दंगलीची चौकशी
कर यासाठी जॉ सनने एक सिमती न ेमली.
जॉ सनन े उपाय योजना हण ून िन या िश ण व आरो य िवकासाक रता पा यासारखा
पैसा खच केला. पण द ंगली शमव या या य नात तो अपयशी ठरला . अनेक शहरात द ंगली
अधूनमधून चाल ूच रािह या . इ.स.१९६८ या एि ल मिह यात म ेि फस (टेनेसी) या
शहरात डॉ . मािट न य ुथर िक ंग या िन े पुढाया चा ख ून कर यात आला . याची ितया
अनेक शहरात उमटली . व िन नी वॉिश ं टनम य े दंगली क े या आिण दोन मिह यान ंतर
रॉबट केनेडी याचाही ख ून झाला .
११) काळे आंदोलन The Black Movement
डॉ. मािट न य ूथर िक ंगने काळी स ं कृती ही स ुंदर आह े. (Black is Beautiful) ही
क पना मांडली. गोया शी एक स ंघ हो या या माग े पडून काळी स ा ही मागणी होऊ
लागली . आपल े वतःच े राजक य , आिथ क व सा ं कृितक जीवन घडिव यासाठी िन ना
वतःची काळी स ा हवी आह े. िन चे हे एक नवीनच आ ंदोलन स ु झाल े होते. यालाच
काळे आंदोलन (The Back Movement ) असे हणतात .
१२) लॅक पँथर पाट :
जहाल त णा ंनी '' लॅक पँथर पाट '' हा जहाल प थापन क ेला. लँक पँथर पाट चा म ुख
एि न कली हर हा होता . लँक पँथर या सद या ंनी कॅिलफोिन या या राजधानीत ब ंदूका
घेऊन पद स ंचलन क ेले काही गोर े जहाल त ण या प ँथर पाट ला मदत करीत होत े. ू
यूटन हा ल ॅक पँथर पाट चा प ुढारी दोन वषा नंतर काराग ृहातून बाह ेर पडला . यावेळी
या या वागतासाठी िन ेपे ा गोर े लोक जा त माणात उपि थत होत े.
इ.स. १९६८ म ये पीस अ ँड डम पाट या प ातफ काही जहाल िन े िनवडण ुक त उभ े
रािहल े परंतु यांना जा त मत े िमळिवता आली नाहीत .
munotes.in
Page 74
समकालीन जगाचा इितहास
74 ७.४ सारांश
दुस या महाय ु ानंतर जागितक शा ंतता िनमा ण कर यात स ंयु रा स ंघटनेला यश आल े.
सव च े ात यश आल े असे नाही ; परंतु युनोने जागितक राजकारणात अ य ंत मोलाची
कामिगरी बजावली आ हे. यात श ंका नाही . संयु रा स ंघटने या आिथ क व राजक य
सिमतीत ून मानवी ह क आयोगाची िनिम ती कर यात आली . मानवी ह क आयोगान े
य च े जीवन , वातं य, सुर ा, गुलामिगरीत ून मु ता इ . गो ना मह व द े यात आल े.
अमे रके या वात ं य लढ ्यात िन चा सहभाग मह वाचा ठरतो . ते हापास ून दोन शतकभर
यांनी स ा आिण वात ं यासाठी लढा िदला . यांचा हा लढा सामािजक लढा होता .
यां या या लढ ्या या यशि वत ेची सा ंगता मािट न य ूथर िक ंग या पान े झाली . परंतु
याच व ंशवादातील िह ंसाचारान े डॉ. मािट न यूथरचा बळी घ ेतला.
७.६
१. मानवी ह क चळवळीचा आढावा या ?
२. अमे रकेतील नागरी ह क चळवळी या िवकासाचा मागोवा या ?
७.५ संदभ
१. ा.राजदर ेकर / ा. गग - आधुिनक जगाचा इितहास - िव ा काशन , नागपूर
२. ना. सी. िद ीत - पि मा य जग - िपंपळाप ुरे काशन , नागपूर
३. गायकवाड , कदम, थोरात - आधुिनक जगाचा इितहास - भाग १ - ी. मंगेश काशन ,
नागपूर.
४. ा. ह रदास जाधव व ा . क याण च हाण - आधुिनक जगाचा इितहास - अ रल ेण
काशन , सोलाप ूर.
५. डॉ. सुमन वै - आधुिनक जग - ी. साईनाथ काशन , नागपूर .
६. डॉ. सौ . शरावती िशरगावकर - आधुिनक य ुरोप - ीिव ा काशन , पुणे.
७. श. गो. कोलारकर - युरोपचा इितहास - आनंद काशन , नागपूर
८. ा. िजत भामर े- आिशयाचा इितहास - शेठ काशन , मुंबई .
९. डॉ. रमेश गु े व श े. रा. कुलकण - आ ेय आिशयाचा इितहास - प रमल काशन ,
औरंगाबाद
१० . डॉ. अिनलकठार े - आधुिनक चीन - क पना काशन , नांदेड .
११ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - रिशयाचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर munotes.in
Page 75
अमे रकेतील नागरी ह क चळवळ
75 १२ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - आधुिनक आिशयाचा इितहास - ी मंगेश काशन , नागपूर
१३ . डॉ. िन. व कानी - आधुिनक भारताचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१४ . डॉ. जािलंदर भोसल े - आधुिनक आिशयाचा इितहास - मुरलीधर काशन , पुणे
१५ . डॉ. सुमन व ै व डॉ . शांता कोठ ेकर - भारताचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
१६ . Adolf Hitler - Mein Kampf - KRJ Book International , Delhi
१७ . D. R. Sardesai and B . K. Gokhale - World History - Kitab Mahal
Publication , Alahabad .
१८ . M. D. David - Rise and Growth of Modern China .
१९ . तक तीथ ी. ल मणशा ी जोशी - मराठी िव कोश - भाग २ व ९
२० . डॉ. शांता कोठ ेकर, अमे रके या स ंघरा याचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
२१ . डॉ. सुमन वै - रिशयाचा इितहास - ी. साईनाथ काशन , नागपूर.
२२ . िव टन चच ल - दुसरे महाय ु - महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ, १९७८ .
२३ . डॉ. ह कुमचंद जैन, डॉ.कृ णचं माथ ुर - आधुिनक जगाचा इितहास - के. सागर
काशन प ुणे.
munotes.in
Page 76
76 ८
अिल तावादी चळवळ
घटक रचना :
८.० उि ्ये
८.१ तावना
८.२ अिल वादाच े अथ
८.२.१ अिल वादाच े व प
८.३ अिल वादा या िवकासाची कारण े
८.३.१ खर रा वादाचा उदय
८.३.२ वसाहत वादाला क र िवरोध
८.३.३ िवकासाची गरज
८.३.४ आिशया व आि का खंडातील भाव
८.३.५ युनोम य े आिल वादी रा ा ंचा सहभाल
८.३.६ बांडूग प रषद
८.४ आिल वादी िवकास
८.५ आिल वादी रा ा ं या िशखर प रषदा
८.५.१ बेल ेड प रषद (१९६१ )
८.५.२ कैरो (१९३४ )
८.५.३ युसाका प रषद (१९७० )
८.५.४ आि जयस (१९७३ )
८.५.५ कोल बो प रषद (१९७६ )
८.५.६ हवाना प रषद (१९८९ )
८.५.७ िद ली प रषद (१९८३ )
८.५.८ हरारे (१९८६ ) munotes.in
Page 77
अिल तावादी चळवळ
77 ८.५.९ बेल ेड प रषद (१९८९ )
८.५.१० जकाता (१९९२ )
८.५.११ काटा जेना प रषद
८.५.१२ दब न प रषद (१९९८ )
८.५.१३ १३ वी िशखर प रषद
८.६ आिल वादी चळवळीच े काय
८.६.१ ठाम भुिमका
८.६.२ िनःप पातीपणा
८.६.३ मु वातावरण िनण य
८.६.४ आंतररा ीय राजकारणात ित ा
८.६.५ आिथ क गती
८.६.६ बड्या रा ा या वाथा ला आळा
८.६.७ ितसर े महाय ु द टाळ यास कारणीभ ूत
८.६.८ एक उपयोगी राजन ैितक े
८.६.९ सा यवादाला िवरोध
८.६.१० शीत य ु दात िशिथलता
८.७ आिल वादी चळवळीच े अपयश
८.७.१ कठोर ि थतीचा अभाव
८.७.२ महास ेची चळवळ
८.७.३ ि हतमनाम य ु दात अम ेरीकन ह त ेप
८.७.४ अमे रकेसार या महाश चा उ ेक
८.७.५ आिल वादी रा ा ंची चळवळ अमेक केला अमा य
८.७.६ पंचशील त वा ंचा िवसर
८.७.७ आिल वादी चळवळी या कामिगरीच े मू यमापन
८.८ बांडूंग प रषद munotes.in
Page 78
समकालीन जगाचा इितहास
78 ८.८.१ बांडूंग प रषद ेची पा भूमी
८.८.२ बांडूंग प रषद
८.८.३ बांडूंग प रषद ेतील सभासद रा े
८.८.४ प रषद ेचे िनवेदन प
८.८.५ मानवी ह क व वय ं िनण याचे त व
८.८.६ प रषद ेनंतर या घडामोडी
८.९ आिशआई ऐ याची कारण े
८.९.१ सुयो य िवचार णालीची िनवड
८.९.२ आिशया ऐ य भावन ेचा िवकास
८.१० सारांश
८.११
८.१२ संदभ
८.० उि ्ये
अिल तावादी चळवळीचा अथ आिण व प समज ून घेणे.
अिल तावादी चळवळीच े काय समज ून घेणे.
अिल तावादी चळवळीच े यशापयश समज ून घेणे.
८.१ तावना
अिल वाद अथवा अस ंल नता या धोरणाला सव थम यवहा रक व प द े याचे ेय
भारताच े आहे भारताच े आहे. भारतान े आप या पररा ीय धोरणात अिल तावादास आपल े
आधार त ंभ बनिवल े.
दुस या महाय ु ानंतर अिल वादाचा उदय झाला . दुस या महाय ु ानंतर सा यवादी आिण
लोकशाहीवादी अस े दोन महाश मान गट िनमा ण झाल े. या गटात जी रा े सामील झाली
नाही. आिण या ंनी आपल े पररा ीय धोरण वत ं ठेवले. अशा गटाला अिल वादी रा े
हणू लागल े. अिल वादी धोरण थम भारत , इंडोनेिशया, ीलंका या रा ा ंनी आमलात
आणल े. आि का व आिशयाया ख ंडातील , युगो लाि हया व इिज या द ेशांनी स ु ा
अिल वादी धोरणाचा प ुर कार क ेला. munotes.in
Page 79
अिल तावादी चळवळ
79 पंडीत न ेह अिल वादी धोरणाच े उ ात े हण ून संबोधल े जातात . अिल वादी धोरण
बाळगणाया रा ा ंची स या हळ ुहळु वाढत ग ेली. १९६१ म ये बेल ेड येथे असल े या
पिह या िशखर स ंमेलनाम य े २५ देश हजर होत े. १९८३ ते ८७ या काळात यात
आणखी काही रा े सामील होऊन ही स ं या १०१ झाली.
८.२ अिल वादाचा अथ
अिल वाद या स ं ेचा अथ य ेक राजनीती त ं ानी वेगवेगळा लावला आह े. भारतान े
अिल वादाच े धोरण जाहीर क े यानंतर याचा अथ पाि मा य राजकारण , धुरंधराणी ,
तट थता , ि याशील , तट थता ह त ेप िवरहीत धोरण अथवा अिल वाद अस े
संबोध यात र ंभ केला.
अिल वादाचा अथ प करताना प ंडीत जवाहरलाल न ेह यांनी अिल वादाची स ंक पना
प क ेली आह े. दोन भावी गटा ंम ये सामील न होता . यां या स ंघषा तून वतः या
रा ाला अलग ठ ेवणे आिण याचबरोबर जागितक शा ंततेसाठी य न करण े.
अिल वादाचा श द योग थमतः भारताच े पररा ीयम ं ी ही . के. कृ णमेनन या ंनी केले.
अिल वादी स ंक पन ेचा अथ पाि मा य राजकर या ंनी या धोरणाला तट थता िक ंवा
ह त ेप िवरहीत धोरण अथवा अिल वाद अस े संबोधल े.
८.२.१ अिल वादाच े व प
अिल ता हणज े तट थता न ह े तट थता या ंचा अथ संहारक य ु ामुळे िनमा ण होणाया
आिथ क, नैितक प रणामापास ून देशाला स ुरि त ठ ेवणे होय. तसेच यु पीपास ू रा ापास ून
दूर राहण े. यु खोर रा ाशी कसलाही स ंबंध न ठ ेवणे. यालाच प ंडीत जवाहरलाल न ेह ंनी
अिल वाद अस े हटल े.
अिल वाद प ूण तः वेग या व पात असतो . अिल त े या धोरणात आ ंतररा ी य संबंधात
यो य वाटणारी क ृती वत ं असत े व वत ं रा ा ंना जागतीक स ं था पध या
राजकारणापास ून अलग राह न आप या िवकासासाठी य नशील असण े. या स ंघषा शी
आपला य स ंबंध पोहचत नाही . अशा सम या पास ून दूर राहण े हणज ेच अिल वादी
धोरण ह णता य ेईल. भारताच े धोरण अिल वादाच े अस याच े नेह नी प क े यानंतर
याला जगात ून िवरोध कर यात आला .
८.३ अिल वादा या िवकासाची कारण े पुढील माण े
८.८.१ खर रा वादाचा उदय
दुस या महाय ु ानंतर आिशया व आि का ख ंडात खर रा वादाचा उदय होऊन यांनी
परक य स ेशी स ंघष क न वात ं य िमळवल े. वतं रा ा ंम ये वात ं याब ल
जाग कता होती . मोठी रा े पु हा राजकारण ख ेळून आप या वात ं याचा अपहार
करतील अशी भीती या ंना वाटत होती . हणून नविनवा चीत वत ं रा े कोण याही स ा
गटाम य े सहभागी न होता . आपल े वात ं य कायम ठ ेव यासाठी य नशील होत े. munotes.in
Page 80
समकालीन जगाचा इितहास
80
८.८.२ वसाहत वादाला क र िवरोध
आिशया व आि का ख ंडात पा ा य रा ा या वसाहती हो या द ुस या महाय ु ानंतर
आिशया व आि का ख ंडातील रा ाम य े वात ं याचे वारे वाह लागल े. यामुळे दुस या
महायु ानंतर आिशया व आि का ख ंडातील रा े वत ं झाली . या रा ा ंना अन ेक
शतकापय त परक य रा ा ंनी आिथ क, सामािजक िपळवण ूक केली होती . या कारणान े
दुस या महाय ु ानंतर आिशया व आि का ख ंडात खर रा वादाचा उदय झाला . आिशया
खंडातील रा वादया ंनी वसाहतवादाच े कडू फळे चाकली होती . यामुळे ही रा े वात ं य
र ण ह े आपल े कत य मानत होत े.
८.८.३ िवकासाची गरज
आिशया व आि का ख ंडातील रा े पारत ं यात अस यान े यांचा आिथ क िवकास होऊ
शकला नाही . परंतु दुस या महा यु ानंतर वत ं झाल े या रा ाला आिथ क िवकासाला
चालना िमळाली . या नविनवा चीत रा ा ंनी आिथ क िवकास ह े उि ठ ेवले. हा िवकास
सा य कर यासाठी कोण याही गटात जाण े िकंवा यु ात वतःला ग ुंतवून ठेवणे या रा ा ंना
परवडणार े न हत े.
८.८.४ आिशया व आि का ख ंडातील न े यांचा भाव
आिशया व आि का ख ंडातील बह ता ंशी रा े वत ं झा यान ंतर नवीन रा ा या उदय
पावल े या न े यां या य म वाचा आ ंतररा ीय राजकरणावर फार मोठा भाव पडला .
उदा. पंडीत जवाहरलाल न ेह , कन ल नास ेर, मश ल िटटो इ . होय. या न े यांनी
आंतररा ीय राजकारणात आप या भावी य म वान े जागितक राजकरणावर छाप
पाडली .
८.८.५ यूनोम य े अिल वादी रा ा ंचा सहभाग
आिशया , आि का ख ंडातील वत ं झाल े या रा ा ंना आप या अडचणी , आपल े
मोकळ ेपणान े य कर यासाठी य ुनोिशवाय द ुसरे यासपीठ न हत े. यूनोमुळे मोठ्या
रा ांशी बरोबरी या ना यान े चचा करता य ेऊ लागला . यूनो या सभासद रा ा ंनी
मानवतावादी काय कर यास स ु वात क ेली. याम य े अिल वादी रा ाचा मोठ ्या माणात
सहभाग होता .
८.८.६ बांडूग प रषद
१८ एि ल १९५५ रोजी आिशया व आि का ख ंडातील वत ं झाल े या रा ाची प रषद
बांडुंग येथे भरली . या प रषद ेला आिशयातील २३ व आि क ेतील ६ देशांचे ि तिनधी हजर
होते. तेथे पंचशील त व े मांड यात आली . परंतु पंचशीलाच े पांतर दशशीला म य े झाल े.
कारण प ंचशीलास पाक तानन े िवरोध क ेला.
munotes.in
Page 81
अिल तावादी चळवळ
81
८.४ अिल वादी िवकास
अिल वादी रा ाच े पिहल े संमेलन १९६१ म ये बेल ेड येथे भरल े होते. या संमेलानाप ूव
५ वष हणज े १९५६ म ये पंडीत जवाहरलाल न ेह कन ेर् ल नास ेर, माशल िटटो या ंनी
अिल वादी स ंघटेनेची पाया भरणी क ेली. ितसया श या ा िव ाच े या ितघा ंनी चच ारे
व प िन ीत क ेले. १९५६ म ये एका मस ु ांवर स ा झा या आिण यात या चळवळीच े
िस ांत मान यात आल े.
वतं झाल ेली रा े महास ा ंक रा ाचा दबाव झ ेलून एखादा जवळचा माग शोध याचा
य नात होत े. इ.स. १९५६ -६१ या काळातील अिल तावादी चळवळीच े दोन ट प े होते.
ितसया श या गटातील रा े वतःचा र ता िनवड यास थम पास ूनच तयार होत े.
आिशया , आि का ख ंडातील सव देशांना एका म ंचावर आण यासाठी भारत थम पास ून
तयार होता .
७ स ट बर १९४५ रोजी प ंिडत न ेह ंनी रेडीओ व न प क ेले क गटबाजी पास ून आपण
अिल रािहल े पािहज े. १३ िडस बर १९४५ रोजी न ेह हणाल े होते ''आ ही सव
रा ांकडून मै ीची अप े ा करतो . अिल या ंचा अथ असा न ह े क आ ंतररा ीय ा ंची
उपे ा करण े'' नवी िद ली य ेथे १९४७ म ये आिशया ई रा ा ंचे संमेलन आयोिजत
कर यात आल े होते. यात अन ेक देशांचे ि तिनधी उपि थत होत े. या संमेलनाम य े असे
जाहीर कर यात आल े क आ ही आिशयाई द ेश पि मी द ेशांना सा ंगू इ छीत आह े क ज े
आम याशी सहकाय करतील आ ही या याशी म ै ी क . आ ही द ुस या या हाताच े बाह ल े
बनणार नाही .
१९५५ म ये बांडुंग शहरात आयोिजत क ेलेली प रषद ह े एक अिल वादी ीन े टाकल ेले
पिहल े पाऊल होय . महाश रा े आपला िनण य दुस यावर िक ंवा दुस या द ेशांवर लाद ू
शकणार न हता . अिल तावादात प ुढील पाच त व े हणज े िस ा ंत सांग यात आल े.
१) े ीय अख ंडा वाचा मान ठ ेवावा.
२) एकमेकांनी एकम ेकांवर ह ला क नय े.
३) अंतग त कारभारात ह त ेप क नय े.
४) समानता
५) शांततामय सहजीवन
अिल तावादी चळवळी या प ंडीत न ेह , कन ल नास ेर आिण माश ल िटटो या ंनी
अिल तावादी स ंघटनेचे सद य हो यासा ठी पाच अटी जाहीर क े या हो या .
१) वतं िनती
२) इतर स ैिनक स ंघटनेचे सद य न होण े munotes.in
Page 82
समकालीन जगाचा इितहास
82 ३) गट बदल न करण े
४) बड्या रा ा ंशी समझोता न करण े.
५) समान िवचार काय मावर िव ास ठ ेवणे.
८.५ अिल तावादी रा ा ं या िशखर प रषदा
८.५.१ बेल ेड प रषद (१९६१ )
अिल वादी चळवळीच े क र प ूर कत पंडीत न ेह , कन र नास ेर व माश ल िटटो या ं या
य नाम ुळे पिहली िशखर प रषद ब ेल ेड येथे इ.स. १९६१ म ये भरली .
यूगो लाि हयाची राजधानी ब ेल ेड येथे एकूण २५ अिल रा े उपि थत झाली होती .
यात म ु यान े भारत , इिज , युगो लाि हया , अफगाणी थान , देश, कंबोिडया , इराक,
घाना, इंडोनेिशया, नेपाळ, सौदी अर ेिबया इ . रा ांना या िशखर प रषद ेत सहभाग घ ेतला
होता.
८.५.२ कैरो (१९६४ )
अिल रा ा या द ुस या िशखर प रषद ेचे नेतृ व इिज च े अ य कन ल नास ेर यांनी
वीकार ले. या प रषद ेस ४७ रा े उपि थत झाली . आि क ेतील १८ व जॉड न, कुवेत,
िसरीया , लाओस या चार म य आिशयाई रा े अशा जवळपास २२ रा ांना प रषद ेचे पूण
सभासद व द े यात आल े.
८.५.३ यूसाका : (Lusaka) प रषद (१९७० )
आि क ेतील झा ंबीयाची राजधानी य ुसाका य ेथे अिल रा ाची ितसरी िशखर प रषद
१९७० झाली भरली . या प रषद ेला ५४ सभासद रा े उपि थत होती . वंशावादािव
आंदोलन खर करणारा आिण वसाहत वादास प ूण पणे नाहीसा करणारा जाहीरनामा प रषद
कर यात आला .
८.५.४ जॉज टाऊन स ं मेलन - १९७२ अि जयस (Algiers) १९७३
१९७३ साली अि जयस या राजधानीम य े चौथी िशखर प रषद भरिव यात आली . या
प रषद ेस ७६ रा े उपि थत होती . पािक तानला ा प रषद ेत व ेश नाकार यात आला
होता. तसेच दि ण आि का व ह ड ेिशया य ेथील वण ेष आिण वसाहतवाद याम ुळे होणाया
हानीची दखल प रष देत घे यात आली .
८.५.५ कोल बो प रषद (१९७६ )
अिल वाद चळवळीची या ी िदवस िदवस वाढत चालल ेली होती . अमे रके या
वच वाखालील दि ण अम ेरीकेतील अन ेक रा े अिल वादाचा प ुर कार करीत होत े.
आि क ेतील ४८ आिशयातील २७ व लॅटीन अम ेरीकेतील ७, यूरोपातील ३ अशी िमळून
८५ रा े या सभ ेला उपि थत होत े. या प रषद ेत सामािजक आिथ क सुर तत ेची हामी munotes.in
Page 83
अिल तावादी चळवळ
83 देणारी याय , समाज रचना िनमा ण झा यािशवाय आ ंतररा ीय शा ंतता व स ुरि तता
थापन होणार नाही . असा इशारा या प रषद ेने िदला .
८.५.६ हॅवाना (Havana) प रषद (१९७९ )
युबाची रा जधानीम य े सहावी िशखर प रषद स ट बर १९८९ म ये भरली . या प रषदत ेत
९३ सभासद रा े उपि थत होती . इराण, ि हएतनाम , कंबोिडया अफगाणी तान या
रा ांम ये अमेरीका व रिशया या रा ा ंनी ह त ेप के यामुळे ा प रषद ेस खूप मह व
आले होते. मोठ्या रा ा या श - अ पध वर या प रषद ेत जोरदार िटका कर यात
आली .
८.५.७ िद ली प रषद (१९८३ )
सात या िशखर प रषद ेत एकूण १०० रा ांचे ि तिनधी उपि थत होत े. पंत धान ीमती
इंिदरा गा ंधी या ंनी ा प रषद ेचे नेतृ व केले होते. या प रषद ेला ८० देशांचे रा मुख
उपि थत होत े. अणू श चा जगान े वापर ढाळावा . असे आ हान या प रषद ेत कर यात
आले.
८.५.८ हारार े (Harare) (१९८६ )
िझबां वे येथे १९८६ साली आठवी िशखर प रषद भरिव यात आली . या प रषद ेचे अ य
िझबां वे पंत धान रॉबट मुगाबे हे होते. या प रषद ेस १०१ रा ाचे ि तिनधी उपि थत
होती. हरारे प रषद ेने वंशभेदािव लढ याच े जाहीर कर यात आल े.
८.५.९ बेल ेड प रषद (१९८९ )
४ ते ७ स ट बर १९८९ म ये यूगो लाि हयाची राजधानी ब ेल ेड येथे अिल रा ाची
नववी प रषद द ुस यादा झाली . या प रषद ेम ये सव रा ाचा आिथ क िवकास क न गरीब
रा ांना कज दे याचे आ हान क ेले. या प रषद ेस १०२ रा ाच े मुख ि तिनधी उपि थत
होते.
८.५.१० जकाता (१९९२ )
१९९२ म ये दहावी िशखर प रषद जकाता येथे भरली . या प रषद ेला १०८ ि तिनधी हजर
होते. यूगो लाि हया या ा ंबाबत सभासदाम य े मतभ ेद होत े. प रषद ेतील सभासदाची
सं या वाढली होती . मा या ं या मत े अंतग त िवरोध होता .
८.५.११ काटा जेना (Cortagena) प रषद (१९९५ )
कोलंिबया प रषद (१९९५ ) लॅटीनन अम ेरीकेतील कोल ंिबया या छोट ्या देशांत काटा जेना
येथे ऑ टोबर १९९५ म ये अिल रा ाची अकरावी िशखर प रषद भरली . या प रषद ेस
११३ सभासद रा ाच े ि तिनधी उपि थत होत े. अणूिनिम तीवर ब ंदी तस ेच जगात शा ंतता
िनमा ण कर यासाठी या प रषद ेत ठराव मा ंड यात आल े.
८.५.१२ दब न (Durban) प रषद (१९९८ ) munotes.in
Page 84
समकालीन जगाचा इितहास
84 दि ण आि क ेतील दब न येथे २९ ऑ टोबर त े ३ स ट बर १९९८ डॉ. ने सन म ंडेला
यां या अ य त ेखाली बारावी िशखर प रषद भरली . या प रषद ेम ये आंतररा ीय
दहशतवाद जागितक िनःश ीकरण आिण आिथ क, जागितक करणाचा िवचार क ेला गेला.
८.५.१३ १३ वी िशखर प रषद (Kualakumpur) २००३
येथे आयोिजत कर यात आली होती तस ेच १४वी िशखर प रषद य ूबा येथे २००६ आिण
पुढील िशखर प रषद २००६ इिज म य े भरणार आह े.
८.६ अिल वादी चळवळीच े काय
दुस या महाय ु ानंतर अिल वादाचा उदय झाला . पंडीत जवाहरलाल न ेह , कन ल नास ेर व
यूगो लाि हयाच े माशल िटटो या ंनी अिल वादी चळवळीला आकार िदला . अिल वादी
चळवळीम ुळे ४ दशकात आ ंतररा ीय राजनीतीची िदशा बदलली नसली तरी ितच े
अि त व िटक ून राह न सद य रा ा ंची सं यात सतत वाढ होत ग ेली हे मा वीकाराव े
लागेल.
शीत य ु ा या काळात अिल तावादी चळवळीच े मोठ े योगदान होत े. अिल तावादी
चळवळीन े शीत य ु ा या काळात जागितक शा ंतता िनमा ण कर यासाठी भरीव य न क ेले.
८.६.१ ठाम भ ूिमका :
आंतररा ीय राजकारणात अन ेक रा ा ंना वतःची वत ं भूिमका घ ेणे अश य होत े.
कारण मोठ ्या रा ा ंकडे पाह न नमाव े लागत होत े. तसेच िवधायक भ ूिमका ठामपण े मांडता
आ या .
उदा. भारताला इ ंडोिचन करणात ठामभ ूिमका बजावता आली उ र कोरीयान े जे आ मण
केले. यांचा भारतान े िध कार क ेला.
८.६.२ िनःप पाती पणा :
आंतररा ीय राजकारणात य ेक ा ंचा िवचार करताना अिल वादी रा ा ंना
िनःप पातीपणा राखता या गटाचा िवचार न करता जगाचा िवचार कर याची सवय लागली .
उदा. ि हएतनाम स ंघष , इ ाईल , पॅले टाईन सम या व कोरीयन स ंघष या सार या
सम याम य े अिल तावादी रा ा ंना िनःप पातीपण े आपली भ ूिमका मा ंडली.
८.६.३ मु वातावरणात िनण य :
अिल तावादी रा े कोणा याही भावाखाली नस यान े कोण याही ा ंचा मू पणे िवचार
करीत अस े. सा यवादी िक ंवा भांडवलदार रा ात सामील होऊन अस े मु वात ं य या ंना
िमळू शकल े नसत े. उदा. झेको लाि हयातील रिशयन ह त ेप ि हएतनामवरील अमान ूष
बॉ ब फ ेक यांवर भारत आपल े रचना मक िवचा र मोकळ ेपणान े मांडू शकला .
८.६.४ आंतररा ीय राजकारणात ि त ा : munotes.in
Page 85
अिल तावादी चळवळ
85 अिल वादी रा ा ंना आ ंतररा ीय राजकारणात ि त ा िमळाली . अिल वादी चळवळीम य े
आिशया व आि का व ल ॅटीन अम े रकेतील अन ेक रा ा ंनी सहभाग घ ेत याम ुळे जगा या
राजकारणात ितसरी श िन मा ण झाली . या चळवळीम य े सहभागी झाल े या रा ा ंना
काटेकोरपण े िनयम पाळाव े लागत . कोण याही साम य वान रा ा ंना आप या भ ूमीवर
ल करी तळ उभा द ेता येत नस े, कारण अस े वत न के यास अिल वादी धोरणा या त े
िव होत े याम ुळे आंतर रा ीय राजकारणास अ िल वादी ि त ा झाली .
कोणतीही राजक य णाली वीकार यास वत ं :
थािनक गरज ेनुसार रा ाला कोणत ेही राजक य णाली वीकार यास वात ं य होत े.
८.६.५ आिथ क गती :
पारतं या या काळात सा यवादी धोरणान े वहासतवादी द ेशांची अथ यव था दुबळी
बनली होती . वतं झाल े या वसाहत नी आपल े अिल धोरण ठ ेवून वतः या आिथ क
ताकदीवर आपला उदार कर याच े ठरवल े अिल वादी रा ा ंनी दोन महास ा ं या गटा ंम ये
सहभागी न होता अिल राह न आपला आिथ क िवकास साधला . अमे रका व रिशया या ंने
सु ा िनवा चीत वत ं रा ा ंना आिथ क मदत क ेली. उदा. रिशयान े भारताला िभलाई या
पोलाद िनिम तीसाठी मोठ ्या माणात आिथ क मदत क ेली.
८.६.६ बंड्या रा ा या वाथा ला आळा :
जगात अिल रा ा ंचा गट िनमा ण झा यान े अमे रका व रिशया यासार या बड ्या रा ा या
वाथा ला थोडा आळा बसला . अिल वादी रा ाची चळवळ िदवस े-िदवस वाढत
अस याम ुळे जगातील एका मोठ ्या रा ा ंचा गट आपणा ंस िवरोध कर ेल. अशी भीती
अमेरीका व रिशया या ं या मनात झाली .
उदा. इिज न े सुवेझ काल याच े रा ीयकरण क ेले याव ेळेस इं लड आिण ा सन े इिज वर
आ मण क ेले. यावेळेस या रा ा या वाथ धोरणास य ूनोने आळा घातला .
८.६.७ ितसर े महाय ु टाळ यास कारणीभ ूत :
जगात पिहल े आिण द ुसरे महाय ु घड ून गेले होते. परंतु दुस या महायु ानंतर शीत य ु ाला
सु वात झाली . शीतय ु ा या कालख ंडात ितसया यु ाची प रि थती अन ेक स ंगा या
वेळी िनमा ण झाली होती पर ंतु अिल वादी रा ा ंनी जगात सतत िचरकाल शा ंततेचा
पुर कार क ेला आिण या ंनी य ु खोर रा ा ं या भ ूमीकेस सतत िवरोध क ेला आिण
अिल वादी रा ा ंना याम य े यश य ेऊन ितसर े महाय ु टाळता आल े.
८.६.८ एक उपयोगी राजन ैितक े :
दुस या महाय ु ानंतर जगाम य े आंतररा ीय शा ंतता व सा ंमजसाच े धोरण आम ंलात
आण यासाठी स ंयु रा स ंघटनेची थापना झाली . दुस या महाय ु ाची झळ जगातील
येक रा ाला बसली होती . अशा कारच े महाय ु होऊ नय े हणून यासाठी जागितक
पातळीवर य न क ेले जात होत े. संयु रा ान े दुस या महाय ु ानंतर जगात शा ंतता munotes.in
Page 86
समकालीन जगाचा इितहास
86 िनमा ण कर यासाठी बर ेच य न क ेले. काही स ंगी युनोला अिल वादी रा ाची च ळवळ
सहा यकारी ठरली . अिल वादी रा ा ंनी ितसरी श िनमा ण क न दोन महास ा ंना
यु ापास ून पराव ृ केले आिण जगात शा ंतता िनमा ण हो यासाठी सतत य नशील रािहल े.
८.६.९ सा यवादाला िवरोध :-
अिल वादी चळवळ सा यवादाला िवरोधी होती . ितने वात ं य चळवळीला न ेहमी पाठ बा
िदला द ुस या महाय ु ानंतर आिशया व आि का ख ंडातील पारत ं याम य े असणाया
रा ाम य े वात ं या या चळवळी जोर ध लाग या हो या . अशा वसाहतीतील वात ं य
चळवळीला अिल वादी चळवळीन े पाठ बा िदला . संयु रा स ंघटने या यासपीठावर
सा यवादी िव आवाज उठव ून वत ं होऊ इि छणाया रा ा ंना आपला पािठ ंबा
दशिव ला.
८.६.१० शीत य ु ात िशिथलता :
अिल वादी चळवळीम ुळे महाश रा ातील शीतय ु ाची ित ता कमी झाली . ितसरी श
या रा ा ंशी उभी क े याने शीतय ु संपृ ांत ये यास स ुरवात झाली . जगा या राजकारणात
यु स य प रि थती िनमा ण झाल े या कालख ंडाम य े अिल तावादी ही चळवळीन े
जागितक शा ंततेसाठी भरीव य न क ेले. यामुळे दुस या महाय ु ा न ंतर याम य े
अिल वादी चळवळीच े मोठे योगदान आह े.
८.७ अिल तावा दी चळवळीच े अपयश
८.७.१ कठोर ि थतीचा अभाव :
अिल तावादी सद य द ेशांवर कठोर िश त , अनुशासन लादल े जात न हत े. उदा. इराण,
इराक, यु इराकच े कुवेतवरील आ मण या य ु ात अिल तावादी चळवळीला भाव
पडला नाही . अिल वादी चळवळीतील सद य रा ा ंना य ु ापास ून परावृ कर यात
अिल वादी चळवळ यश वी ठरली .
८.७.२ महास ेची चळवळ :
अिल वादी रा ा ंनी अम ेरीका व रिशया या महास ाची मदत घ ेऊन आपला आिथ क
िवकास साधला . यामुळे ते बड्या रा ा या हातातील बाह ल े बनल े होते. दो ही महास ा ंनी
या गो ीचा लाभ उठिवला . अमे रकेने ल करी गटातील रा ा ंना तस ेच अिल गटा ंना मदत
दे याचा य न क ेला.
८.७.३ ि हएतनाम य ु ात अम ेरीकन ह त ेप :-
दुस या महाय ु ानंतर ि हएतनामम य े १९५४ म ये वात ं यांचे वारे वाह लागल े. यामध ून
च रा यक या नी ि हएतनामला पार तं यातून मु केले. ि हएतनामम य े उ र ि हएतनाम
व दि ण ि हएतनाम अस े िभ न राजक य णालीच े दोन रा े िनमा ण झाली , उ र munotes.in
Page 87
अिल तावादी चळवळ
87 ि हएतनामम य े हो-िच-िम ह या ं या न ेतृ वाखाली सा यवादी सरकार थापन झाल े. तर
दि ण ि हतनाम लोकशाही णालीवर िव ास ठेवणारे रा िनमा ण झाल े.
उ र ि हएतनाम व दि ण ि हएतनाम म य े १९५७ म ये ते १९७५ या काळात स ंघष
झाला. या संघषा त अम ेरीकेने दि ण ि हएतनामची बाज ू घेऊन दि ण ि हएतनामम य े
आपल े सै य पाठवल े अिल वादी रा ा ंना ि हएतनामम य े संघषा त अम ेरीके या
ह त ेपािव जागितक राजकारणात यश िमळवता आल े नाही.
८.७.४ अमे रकेसार या महाश चा उ ेक :
अिल रा े नेहमी आपआपसात लढत होती . ि हएतनामी फौजा , लाओस क ंबोडीयात
अशांतता िनमा ण करीत हो या . पािक तान का मीरसाठी ह ल े चढत अस यान े भारतीय
उपखंडात अशा ंतता िनमा ण झाली होती . इराण, इराक, यु सू होऊन इराणन े इराकवर
क जा िमळवला होता .
अशा प रि थतीम य े अम े रकेसार या महाश न े आपल े हीतस ंबंध जप यासाठी
आंतररा ीय राजकारणात ह त ेप करायला स ु वात क ेली.
८.७.५ अिल वादी रा ा ंची चळवळ अमे रकेला अमा य :-
अिल वादी रा े शांततेचा मं जपत होती पण महाश रा ा ंकडून आिथ क व ल करी
मदत घ ेऊन आप याच द ेशातील सरकार उलथ ून टाक त होत े.
उदा. अफगािण थान , ि हएतनाम व ल ॅटीन अम ेरीका इ . देशांम ये अमे रके या साहा यान े
सरकार बदल यात आल े. अशावेळी महाश रा े या अिल वादी रा ा या चळवळीला
धरत न हती .
८.७.६ पंचशील त वाचा िवसर
अिल वादी चळवळीन े जगाला प ंचशील त वाचा एक म ं िदला होता . तो आ ंतररा ीय
सम य ेम ये शांती पूण मह वाची भ ूमीका पार पाड ू शकत होता . पण अिल द ेशांनी तो
उपयोगात आणला नाही . उदा. कोरीया ंचा स ंघष हंगेरी, झेको लाि हया स ंघष ,
अफगाणी तानाच े तसेच कुवेत वरील ह ल े दि ण आि क ेतील वण ेष इ. अिल
चळवळीला िवश ेष भूिमका बजावता आली नाही .
८.७.७ अिल वादी चळवळी या कामिगरीच े मू यमापनः
भारत वात ं य झा यानंतर जगा या राजकारणात अिल वादी व प ंचशील या धोरणाचा
सतत प ूर कार क ेला. पाि मा य जगाला याची ती भाषण े आदश व व नाळ ू वाटत होती .
जगात कोणत ेही रा स ंघषा पासून अिल राह शकत नाही . अशी याची भ ूिमका होती
सा यवादी रा ा ंना पंडीत न ेह ची ही भूिमका ढ गीपणाची वाटत होती . अनेक िवचारव ंत
तर अिल ावादा या धोरणाला धोरण मानावयास तयार न हत े.
१९६२ म ये चीनन े भारतावर ह ला क े यानंतर अिल वादी त व ाना या िव
वातावरण िनमा ण झाल े. तरीही अिल वादी रा चळवळीन े जगाचा फायदा क न िदला munotes.in
Page 88
समकालीन जगाचा इितहास
88 आहे. हे मा य कराव ेच लागल े. अ न, व , कपातीस ंबंधी रिशया व अम े रका या ं यात जी
र सीख ेच िनमा ण झाली आह े. याला आवर घाल यासाठी जगात शा ंततेचे वातावरण
िनमा ण कर याम य े अिल वादी चळवळीच े मोठे योगदान आह े.
८.८ बांडुंग प रषद (एि ल १९५५ )
बांडुंग प रषद ेचे काय ल ात घ ेत या िशवाय आध ुिनक आिशया व आि का ख ंडातील
न या िवचारा ंचे पूण आकलन होऊ शकत नाही . ही प रषद आध ुिनक काळातील एक िवश ेष
मह वाची घटना होती . आिशया व आि का ख ंडातील वत ं झाल े या रा ा ंनी वत ं
राजक य जीवनाची स ु वात क ेली आह े. हे या प रषद ेम ये प पण े सांग यात आल े
याच माण े बांडुंग प रषद आिशयाई आिण आि क द ेशां या जाग ृतीचा एक अिव कार
होता. भूतकालातील घटना ंवर यथ चचा कर यात या प रषद ेने आपला व ेळ घालिवला
नाही.
या प रषद ेम ये २९ देशां या ि तिनध नी भाग घ ेतला होता . यापैक बह त ेक देशांना ि दघ
लढ्यानंतर नुकतेच वात ं य िमळाल े होते. म य आि क स ंघ रा यान े मा या प रषद ेचे
आमं ण वीकारल े न हत े.
८.८.१ बांडुंग प रषद ेची पा भूमी :
इ.स. १९४५ - ५० या काळात आिशयाई रा वादाचा य ुरोिपयन सा यवादावर िवजय
झाला होता. ''वसाहतवादाला आिण सा यवादाला िवरोध या श दा ंनीच आिशयाई
जनसामा या ंना उ साह य ेत अस े. पा या य द ेशांची ज ुलमी राजवट आिण या ंनी केलेले
आिथ क शोषक या ंचे तीक हण ून हे श द वापरल े जात होत े.''
सा यवादी ज ुलमी राजवटी स ंप या आह ेत यावर आिशयाई देशांचा काही व ेळ िवµवासच
बसत न हता . पूव या वसाहतीमधील जनसामा या ंना राजक य वात ं य न हत े आिण
याचे भिवत य परक य राजवटीत गहाण पडल े होते अशा अथा चे ि तपादन डा @. सुकाण
यांनी १९४७ केले होते.
८.८.२ बांडुंग प रषद
िडस बर १९५४ म ये इंडोनेिशयाती ल बोगोर य ेथे भारत , पाक तान , िशलोन , देश, व
इंडोनेिशया या ं या प ंत धानाची एक ब ैठक झाली . या बैठक त बा ंडुंग प रषद ेची उि े
खालील माण े होती.
१. आ ो आिशयाई द ेशांतील स ाव व सहकाय वाढव ून या ं या समान िहतस ंबंधाच
िवकास करण े व मै ीचे आिण चा ंग या श ेजा या ंचे संबंध थापन करण े.
२. सभासद द ेशांचे सामािजक आिथ क व सा ं कृितक स ंबंध आिण सम या िवषयी चचा
करणे. munotes.in
Page 89
अिल तावादी चळवळ
89 ८. वसाहतवाद व व ंशवाद यासार या खास आ ो आिशयाई ा ंचा िवचार करण े.
४. आधुिनक जगातील आि का व आिशया ख ंडा या व या ं या जाजना ं या थानाचा
िवचार करण े.
५. आधुिनक जगातील आि का व आिशया ख ंडा या व या ंचा जाजना ं या थानाचा
िवचार करण े व जागितक शा ंतता आिण सहकाय वृ गत कर यासाठी त े काय क
शकतील याचा आढावा घ ेणे.
बोगोर या ब ैठक त स ंक पीत प रषद ेची रचना ही सव प कर यात आली . रिशया सकट
सव यूरोपीय द ेशांना यात ून कटा ात ून वगळ यात आल े. आिण या ीन े ही प रषद
आिशयाई द ेशांना िमळाल े या न या वात ं याचा एक आिव कार होता . अरब द ेशां या
इ छेला मान द ेऊन इ ाईल ही वगळ यात आल े संक पीत प रषद इ ंडोनेिशयातील बा ंडुंग
येथे एि ल १९५५ म ये भरावयाची होती .
८.८.३ बांडुंग प रषद ेतील सभासद रा े :
या प रषद ेम ये २९ देशां या ि तिनध नी भाग घ ेतला होता . ते पुढील माण े :-
अफगाणी थान , देश, कंबोिडया , िशलोन , सा यवादी चीन , इिज , इिथओपीया , धाना,
भारत, इंडोनेिशया, इराण, इराक, जॉड न, जपान , लाओस , लेबनॉन, िलबीया , लायब े रया,
नेपाळ, पािक तान , िफलीपाई स , सौदी, अरेिबया, सुदान, थायल ंड, तुक थान , उ र व
दि ण ि हएतनाम य ेमेन.
८.८.४ प रषद ेचे िनवेदन प :
प रषद ेचे अख ेरीस एक ि दघ िनवेदन कर यात आल े यातील काही मह वाच े मु े असे
होते.
आिथ क सहकाय वाढिव यासाठी पर परा ंना मदत करण े आव µयक आह े. यासाठी
आपापसातील यापार वाढिवला पािहज े.
सभासद द ेशातील सा ं कृितक द ेवाण-घेवाण वाढिव यासाठी सा ं कृितक िश म ंडळे
पाठिव यात यावीत .
८.८.५ मानवी ह क व व ंयः िनण यांचे त व :
अलज े रया, ट्युिनिशया , व मोरो को या ंचे ताबडतोब सोडिव याच े ा सला आ हान
कर यात आल े.
िनवेदनातील अ य म ु े
१) पॅले टाईन मधील अरबा ं या ह का ंना पांिठंबा दे यात आला .
२) इंडोनेिशयाला िदल ेली आ ासन े पूण कर योच आ हान हॉल डला क ेले गेले. munotes.in
Page 90
समकालीन जगाचा इितहास
90 ३) एंड या ा ंवर येमेनची बाज ू उचल यात आली .
४) जागितक शा ंतता व सहकाय : कंबोिडया , िशलोन , िलिबया , ट्युिनिशया व स ुदान
यांसार या न यान े वत ं झाल े या द ेशांना संसदीय रा स ंघाचे सभासद व द े यात
आले.
५) रा स ंघा या स ुर ा समीतीची रचना भौगोिलक घटका ं या आधारान े कर यात यावी .
६) अणुिवषय सव चाच यावर ब ंदी घाल यात यावी . तसेच सै यात कपात क ेली जावी .
७) शेवटी सव मा य म ुलभूत त वा ंचा उ ल ेख कर यात यावा .
या प रषद े या म ुळ या ५ िनमं क द ेशांना अशा प रषदा भरिव याचा अिधकार द े यात
आला .
८.८.६ प रषद ेनंतर या घडामोडी :
या प रषद ेनंतर आिशयाई द ेशांम ये िवधायक सहकाया चे एक नव े युग सु हो याची अप े ा
होती. प रषद ेने वीकारल े या काय मात अशा सहकाया ला भरप ुर वाव होता तथािप
प रषद ेम ये य झाल ेले आदश वादी िवचार लवकरच िवस न ग ेले. सभासदांमधील अन ेक
सम या व िवभाजन म ु े तस ेच कायम रािहल े होत े. रिशयान े बांडुंग प रषद े या
कामकाजात ून आप याला वगळ याची श य रिशयाला बोचत होत ेच तस ेच तेथील चच म ये
या यावर झाल े या अ य िटक ेमुळे तो िवश ेष अ व थता झाली होती . सा यवादी चीन
आप या ंशी सा यवादी गटा ं या न ेतृ वािवषयी पधा करेल. अशी भीती रिशयाला वाटत
होती. यामुळे सा यवादी चळवळीतील आपल े अ ेसर थान िटकिव यासाठी य न करण े.
रिशयाला अवघड न हत े. कारण रिशयाचा अधा देश आिशया ख ंडात आह े.
८.९ आिशयाई ऐ याची कारण े
वसाहत काळात सा यावर िनय ं ण ठ ेव यासाठी सम ू मागा चा उपयोग होत अस े ा
समू मागा वर आता रा वादाच े िनयं ण आल े होते. न यान े वत ं झाल े या आिशयाई
देशांकडे आपल े वतःच े आरमार न हत े िकंवा अशा आरमाराची या ंना गरजही न हती
बदलल े या प रि थतीत या सम ू मागा चा या ंना यापारी उपयोग करावयाचा होता . आिण
हणून हे माग मोकळ े हो यासाठी आ ंतररा ीय काय ाचा आधार घ े याची या ंची तयारी
होती.
दीघ लढ यान ंतर िमळाल े या वात ं याचा सवा िधक चा ंगला वापर कर याचा आिशया
देशांची इ छा होती आिथ क व सवा गीण गती साध यासाठी वात ं याची या ंना गरज
होती. तथािप औ ोिगक व श ेती या िवकासासाठी आव यक त े भांडवल ता ंि क ान व
इतर अन ुभव या ं याकड े न हत े यासाठी प ूव या सा यवादी द ेशांवर िवस ंबून
राह याख ेरीज या ंना ग य ंतर न हत े. आिथ क िवकासही य ेक देशांची उदय व सवा िधक
थिमक गरज होती .
८.९.१ सुयो य िवचार णालीची िनवड munotes.in
Page 91
अिल तावादी चळवळ
91 आिथ क व बौि दक िनय ं ण ह े वसाहत वादाच े आध ुिनक अिव कार अस याचा इशारा डॉ .
सुकाण या ंनी िदला होता . पि म आिशयात त ेलाचा दर , आ नेय आिशयात िचनी
लोकस ं येचा , वाढ या बौ ीक िनय ं णापैक मा स वादी िवचार सरणीच े आकष ण
िवशेष मह वाच े होते. मा स पुर कार क ेलेली जागतीक सा यवादी ा ती न ुसतीच त वात
न हती तर यवहारात ती अवतर याची श यता होती .
८.९.२ आिशया ऐ य भावन ेचा िवकास :
१९४५ -५० या काळात आिशया ख ंडात अन ेक राजक य मह वाच े बदल होऊन अन ेक
वसाहती वत ं झा या . याचा काळात य ुरोपातील शीतय ु ाने पररा ाच े गंभीर प धारण
केले होते. आिण य ु कालीन दो त रा ात ग ंभीर मतभ ेद उ प न झाल े होते. कोरीयन
यु ामुळे हे मतभ ेद काहीस े मागे पडल े. इंडोिचनमधील स ंघषा त ा सची माघार होत होती .
अशा प रि थतीम य े इंडोनेिशया प ंत धान डॉ . अलीसा वामी जोजा या ंनी ऑग ट
१९५३ म ये अशी स ुचना क ेली होती क ''आिशयाई द ेशांनी एकमतान े िनण य याव ेत.''
कारण ऐ य बदला या साहा यान े य ांना सा यवादी पा या य द ेशांबरोबर दोन हात
करता य ेते. एि ल १९५४ म ये कोल बो य ेथे भरल े या पाच आिशयाई ब ैठक त डॉ .
अलीसा जोजा या ंची स ुचना वीकार यात आली . यामुळे पर परा ंशी िवचार िवनीमय
करणाया य ेचे पाऊल प ुढे पडल े. दर यान सा यवादी चीन आप या अिल त े या
कोषात ून बाह ेर पडून १९५४ या िजिन हा प रषद ेत सामील झाला होता . भारत व चीन
यां यातील सहकाय वाढतच होत े. जुन १९५४ म ये िचनी प ंत धान चाऊ -एन-लाय या ंनी
भारतास भ ेट िदली . यावेळेस नवी िद ली य ेथे उभय प ंत धानात एक करार होऊन
पंचशील त व े अशी होती .
१. पर परा ं या द ेिशक सलगत ेिवषयी आदर -
२. अना मण
८. पर परा ं या अ ंतग त कारभारात ह त ेप न करण े.
४. समानता
५. शांततामय सहजीवन
८.१० सारांश
आंतररा ीय सहजीवन व शा ंतता िटकिव यासाठी द ुस या महाय ु ानंतर स ंयु रा
संघटनेची िनिम ती झाली ; परंतु रिशया आिण अम े रका या ं यात प धा वाढली . यामुळे
ितसया महाय ु ाचा धोका िनमा ण झाला होता . दुस या महाय ु ानंतर आिशया आिण
आि का ख ंडातील अन ेक लहान द ेश परक या ं या वच वाखाल ून मु झाली होती . यांचे
राजक य दा य स ंपले होते; परंतु आिथ क आिण शा ीय गती कर यासाठी िवकिसत
संप न रा ा ं या मदतीवरच अवल ंबून राहाव े लागत होत े. ही मदत द े यामाग े िवकिसत
रा ांचा वाथ होता . यातूनच जगातला दो ही ल करी गटा ंपासून दूर राह न जगा या
पाठीवर क ुठेही संघष चालू झा यास वत : अिल न राहण े ही अिल वादाची स ंक पना प ुढे munotes.in
Page 92
समकालीन जगाचा इितहास
92 आली . अिल वाद चळवळीच े नेतृ व पंडीत जवाहरलाल न ेह , माश ल िटटो आिण कन ल
नासेर यांनी केले. अिल वादी चळवळ जागितक राजकारणाम य े मह वप ूण भूिमका बजावत
आहे.
८.११
१. अिल तावादाचा अथ , व प व व ैिश ्यांची चचा करा?
२. अिल तावादी चळवळी या काया चा आढा वा या ?
३. अिल तावादाचा अथ सांगून व प व व ैिश य े सांगा.
४. अिल तावादी रा ा ं या िशखर प रषदा ंची मािहती िलहा .
५. अिल तावादी चळवळीन े कोणत े भावी काय केले?
६. अिल तावादी चळवळीला अपयश का आल े?
७. बांडुंग प रषद ेची मािहती प करा .
८.१२ संदभ
१. ा.राजदर ेकर / ा. गग - आधुिनक जगाचा इितहास - िव ा काशन , नागपूर
२. ना. सी. िद ीत - पि मा य जग - िपंपळाप ुरे काशन , नागपूर
३. गायकवाड , कदम, थोरात - आधुिनक जगाचा इितहास - भाग १ - ी. मंगेश
काशन , नागपूर.
४. ा. ह रदास जाधव व ा . क याण च हाण - आधुिनक जगाचा इितहास - अ रल ेण
काशन , सोलाप ूर.
५. डॉ. सुमन वै - आधुिनक जग - ी. साईनाथ काशन , नागपूर .
६. डॉ. सौ . शरावती िशरगावकर - आधुिनक य ुरोप - ीिव ा काशन , पुणे.
७. श. गो. कोलारकर - युरोपचा इितहास - आनंद काशन , नागपूर
८. ा. िजत भामर े- आिशयाचा इितहास - शेठ काशन , मुंबई .
९. डॉ. रमेश गु े व शे. रा. कुलकण - आ ेय आिशयाचा इितहास - प रमल काशन ,
औरंगाबाद
१० . डॉ. अिनलकठार े - आधुिनक चीन - क पना काशन , नांदेड .
११ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - रिशयाचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१२ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - आधुिनक आिशयाचा इितहास - ी मंगेश काशन , नागपूर munotes.in
Page 93
अिल तावादी चळवळ
93 १३ . डॉ. िन. व कानी - आधुिनक भारताचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१४ . डॉ. जािलंदर भोसल े - आधुिनक आिशयाचा इितहास - मुरलीधर काशन , पुणे
१५ . डॉ. सुमन व ै व डॉ . शांता कोठ ेकर - भारताचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
१६ . Adolf Hitler - Mein Kampf - KRJ Book International , Delhi
१७ . D. R. Sardesai and B . K. Gokhale - World History - Kitab Mahal
Publication , Alahabad .
१८ . M. D. David - Rise and Growth of Modern China .
१९ . तक तीथ ी. ल मणशा ी जोशी - मराठी िव कोश - भाग २ व ९
२० . डॉ. शांता कोठ ेकर, अमे रके या स ंघरा याचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
२१ . डॉ. सुमन वै - रिशयाचा इितहास - ी. साईनाथ काशन , नागपूर.
२२ . िव टन चच ल - दुसरे महाय ु - महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ, १९७८ .
२३ . डॉ. ह कुमचंद जैन, डॉ.कृ णचं माथ ुर - आधुिनक जगाचा इितहास - के. सागर
काशन प ुणे.
munotes.in
Page 94
94 ९
जागितक करण
घटक रचना :
९.० उि ्ये
९.१ तावना
९.२ जागितक करणाचा अथ
९.२.१ चाल स िहल
९.२.२ मा कम एस
९.२.३ आंतररा ीय नाण ेिनधी
९.२.४ डॉ. िदपक नायर
९.३ जागितक करणा या स ंक पन ेतील मह वा या बाबीः -
९.३.१ जागितक करणाच े जगावरील प रणा म
९.३.२ जगातील आिथ क िवकासाला ेरणा
९.३.३ जागितक करणान े जग जवळ आले
९.३.४ कंप यांचा िव तार
९. ४ जागितक करणान े पधा श वाढली
९.४.१ जागितकक करणान े आंतररा ीय यापार वाढला .
९.४.२ उ पादन मत ेचा यो य वापर
९.४.३ जागितक करणान े लोका ं या वृ ीत बदल
९.४.४ इतर लाभ
९.५ जागितक करणाच े दु प रणाम / तोटे
९.५.१ ीमंत रा ा ंकडे नेतृ व
९.५.२ जागितक करणान े कज बाजारीपणा वाढला
९.५.३ बह रा ीय क ंप यांची म ेदारी munotes.in
Page 95
जागितक करण
95 ९.५.४ नैसिग क संप ीचा हास
९.५.५ जागितक करणान े शेतीवर अ िन प रणाम झाला .
९.५.६ वसाहतवादाचा नवीन अवतार
९.६ लोकस ं यावाढ Population Explosion
९.६.१ या या
९.६.२ लोकस ं येची घनता
९.६.३ लोकस ं या वाढीची कारण े
९.६.४ लोकस ं या वाढीच े प रणाम
९.७ जागितक दा र ्य
९.७.१ दा र ्याची स ंक पना
९.७.२ दा र ्याची या या
९.७.३ दा र ्याची व ैिश ्ये
९.७.४ जागितक आिथ क तुलना
९.७.५ दा र ्याची कारण े
९.७.६ दा र ्य िनम ु लनासाठी उपाययोजना
९.८ िवकास आिण पया वरण
९.८.१ औ ोिगक करणा ंनंतर पया वरणात झाल ेला बदल
९.८.२ जागितक तरावर पया वरणाच े र णाच े य न
९.८.३ पया वरणा या हा सास प ुढील गो ी जबाबदार आह ेत.
९.८.४ आिथ क िवकास व याचा पया वरणावर होणाया प रणामा ंची दखल
९.८.५ पया वरणीय जागितक सम या
९.८.६ साक प रषद
९.८.७ बँकाँक प रषद
९.८.८ भारतातील पया वरण सम या
९.८.९ पया वरणा या हा साचे प रणाम munotes.in
Page 96
समकालीन जगाचा इितहास
96 ९.८.१० जंगलतोड / िनवृ ीकरण (Deforstration)
९.८.११ जागितक सम या
९.८.१२ आंतररा ीय य न
९.८.१३ जंगल तोडीची प रणाम
९.९ ी म ु चळवळ
९.९.१ ीवाद
९.९.२ ीह का ंचे व प व एितहािसक पा व भूमी
९.९.३ ी ह क चळवळ
९.९.४ जगातील ी ह क चळवळीः
९.१० सारांश
९.११
९.१२ संदभ
९.० उि ्ये
जागितक करण िह स ंक पना समा ज ून घेणे.
जागितक करणाच े फायद े आिण तोट े समज ून घेणे.
जागितक तरावरील ी -मुि चळवळीचा अ यास करण े.
९.१ तावना
जगातील सव देशात साधारणतः १९८५ नंतर उदारीकरण व जागितक करण या स ंक पना
मह वा या मा ंन या जातात . दुस या महाय ु ानंतर, युनो, गॅट नाण ेिनधी, जागितक ब ँक इ.
जागितक स ंघटना थापन कर यात आ या . या सवा चा उ ेश जगातील िविवध द ेशांनी
कोण याही अडथ या िवना िविवध कारच े यवहार एकम ेकांत कराव े.
जागितक करणा चा प रणाम जगातील सव देशांवर होत आह े. जागितक करण हा २० या
शतका या अख ेरचा व २१ या शतका या ारंभी या प रचयाचा श द बनला आह े. दुस या
महायु ानंतर स ंपूण जगत िविवध घडामोडी घड ून आ या . यापैक सवा त मोठी चळवळ
हणज े जागितक करणाची चळवळ होय . या जागितक करणाच े अथ अनेक त ा ंनी मा ंडले
असाव े. तरी यात ून आिथ क िवकास , शहरीकरण , यापारात वाढ , समाज , सं कृतीवरील
प रणाम , ीमंत रा ा ंची वाढ , बह रा ीय क ंप यांची म ेदारी, शेतीवरील , उ ोगा ंवर
न यान े झाल ेले प रणाम याचबरोबर स ंपूण जग एकम ेकांजवळ आल े. हा सवा त मोठा munotes.in
Page 97
जागितक करण
97 घडलेला प रणाम मह वाचा ठरतो . या जागितक करणाच े दु प रणामही त ेवढेच मह वाच े
ठरतात . कज बाजारीपणा , रा ीय दा र ्य, नैसिग क स ंप ीचा हास , लोकस ं यावाढ ,
पया वरणावर झाल ेले वाईट प रणाम ह े कषा ने जाणवतात . पण याच जागितक करणाम ुळे
जगातील आध ुिनक घडामोड ची मािहती य ेक देशात पोहच ून सव मागास िवकसनशील
देशात ीम ु ची चळवळ व ेगाने वाढली . या सव गो चा अ यास करणार े हे करण
मह वाच े ठरते.
९.२ जागितक करणाचा अथ
अनेकांना जागितक करणाचा अथ वेगवेगळा वाटतो . ''जागितक करण हणज े देशा या
राजक य सीम ेबाहेर आिथ क यवहाराचा िव तार करण े होय .'' यानुसार जागितक
अथ यव थ े या स ंदभा त िविवध द ेशां या अथ यव थच े एक करण समािव आह े हणज ेच
जागितक करण ही आिथ क एक करणाची ि या आह े.
९.२.१ चाल स िहल :
जागितक करण हणज े आिथ क एका मता आिण पर परा ंवलंबन या िदश ेने जागितक
अथ यव थ ेत झाल ेला बदल होय .
९.२.२ मा कम एस :
(Malcom -S) जागितक अथ यव थ ेची िनिम ती होत असताना ितला िमळाल ेले जागितक
प रणाम हणज े अथ यव थ ेचे जागित क करण होय .
९.२.३ आंतररा ीय नाण ेिनधी :
Globalisation means the growing economic interdependance of countries
worliwide through increasing volume & variety of cross border
transactions in goods of services and of international capital flows & also
throu gh the more rapid & widespread difusion of technology
९.२.४ डॉ. िदपक नायर :
रा रा या या भौगोिलक सीमा ंपलीकड े जाऊन आिथ क यवहारा ंचा झाल ेला िव तार
हणज े जागितक करण होय .
९.३ जागितक करणा या स ंक पन ेतील मह वा या बाबी
१. मु बाजार अथ यव थ ेचा वीका र.
२. अथ यव थ ेवरील सरकारन े लादल ेली िनय ं णे कमी करण े.
३. सरकारी उप मा ंचे खाजगीकरण . munotes.in
Page 98
समकालीन जगाचा इितहास
98 ४. अथ साहा य ब ंद क न सरकारी खचा त कपात िवद ेशी बह रा ीय क ंप यां या
गुंतवणुक त खच े ात म ु व ेश देणे यां यासाठी पधा कर यासाठी द ेशांतग त
उ ोगा ंना खास मदत व स ंर ण द ेणे.
५. आयत वरील ब ंधणे काढण े.
६. िनया तीला उ ेजन द ेणे.
७. चलणाची िक ंमत चलन बाजारातील चढउतारा माण े ठरवण े.
८. देशाची अथ यव था वय ंपूण न करता जागितक अथ यव थ ेशी अिधकािधक जवळ
येणे.
९.३.१ जागितक करणाच े जगावरील प रणाम :
जगातील अन ेक देशांनी या धोरणाचा िव त ृत माणावर वीकार क ेला आह े. अिलकड े या
धोरणाचा भारतान ेही वीकार क ेला आह े. ते हा या धोरणाचा भारतावर व जगावर प रणाम
झाला आह े.
९.३.२ जगातील आिथ क िवकासाला ेरणा :
जागितक करणा या धोरणान े मु यापार आिण जगातील सव देशां या आिथ ककरणा या
िवकासाला ेरणा ा होईल . िवशेषतः अिवकिसत द ेशानांही फायदा िमळ ेल. तेथील
लोकांचे जीवनमान स ुधार यास मदत होईल .
उदा. भारतासह अन ेक देशांनी जागितकरणा या नावाखाली बह रा ीय क ंप यां या
भावाखाली . न येता तं व िव ान , उ पादन , आिथ क यव था याम य े वात ं याचा माग
वीका न आिथ क िवकास साधण े यो य ठर ेल.
९.३.३ जागितक करणान े जग जवळ आले :
जागितक करणा या ि य ेने जगातील सव देश एकम ेकां या अिधक जवळ येत आह े
दूरसंचार े ातील ा ंतीकारी बदलान े हे प झाल े आह े. नवे तं ान वी का न
उ ोगा ंचे आधुिनक करण स ुलभ होईल सव े ांची उ पादकता व काय मता वाढवण े.
िपटर ड ुकर : यां या मत े ''भावी समाज हा ानाथ समाज आह े जग अ य ंत जवळ येत आह े
देशा या सीमा ढासळत आह े. बह रा ीय उ ोग , यापार िनयमनाच े जाळ े सव पसरल े
आहे हा वाह थोपवण े कठीण आह े.''
९.३.४ कंप यांचा िव तार :
जागितक करणा या धोरणान े जगात बह स ं य क ंप यांचा वेगाने िव तार होतो . याची
गुंतवणूक वाढत े सन १९९५ अखेर जगात ४० हजार बह रा ीय क ंप या हो या आिण
यां या स ंल न क ंप या २-५ लाख हो या या ंची िवद ेशी गुंतवणूक २६ अ ज डॉलस होती.
munotes.in
Page 99
जागितक करण
99 ९.४ जागितक करणान े पधा श वाढली :
जागितक करणा या धोरणान े िवकसनशील द ेश आपली पधा श स ुधार यास समथ
बनतात . प रणामी िवकसनशील द ेशांना िविवध कार या दबावापास ून
जागितक करणापास ून पराव ृ कर याचा य न होतो .
उदा. भारतात १९९१ पासून आंतररा ीय यापारावरील िनय ं णे व बंधने दूर कर यासाठी
ि या स ु होती . शेवटी भारताला व त ु भांडवल व त ं ाना या म ु वाहाला मा यता
ावी लागली . अशा कार े जागितक करण ह े देशांना वतः या व ेगवान िवकासाठी यो य
लाभदा यक वातावरण िनमा ण करत े.
९.४.१ जागितकक करणान े आंतररा ीय यापार वाढला :
जागितक करणा या धोरणान े कोण याही द ेशा या आयात िनया तीत वाढ होत े. सन १९९८
ते १९९९ नंतर या जागितक यापारा या अहवालान ुसार सन १९९० म ये एक जागितक
यापारा या अहवालान ुसार सन १९९० म ये एक जागितक यापारातील भारताचा िह सा
०.५६% होता जो १९९६ म ये ०.७६% झाला.
याच कालावधीत चीन , द. को रया , व झील या द ेशां या िह यात अन ु मे १.९५%
व न २.७८%, २.०३% व न २.३०% आिण ०.८३% व न १.७६% वाढ झाली .
९.४.२ उ पादन मत ेचा यो य वापर :
जागितक करणान े देशातील अथ यव थ े या उ पादन मत े या प ुरेपुर वापर हो याची
श यता वाढत े कारण या धोरणान े िविवध द ेशातील उ पादन े बाजारप ेठेने येतात. यां याशी
पधा कर यासाठी काय मता वाढवावी लागत े तरच या पध त िटकाव धरता य ेतो.
९.४.३ जागितक क रणान े लोका ं या व ृ ीत बदल :
पा ीमा य द ेशां या व िविवध द ेशां या आयतीन े िवकसनशील द ेशातील अन ेक लोका ं या
आयु य माणात बदल झाला आह े. अनेक नवीन व त ु आ यान े जु या व त ु कालबा
झा या चीन सार या सा यवादी द ेशातील ी प ु ष पा ीमा य कपड ्यांचे अनुकरण क
लागतात . िवदेशी व त ु वापराच े फॅड िनमा ण होत े.
९.४.४ इतर लाभ :
जागितक करणान े देशा या िवद ेशी चलनाचा साठा वाढतो जगातील िविवध द ेशातील
आधुिनक त ं ान सहज उपल ध होत े. देशातील उ पादनमाना या िवतरणातील िवषमता
कमी होत े उ ोगा ं या यव थापन कौ श यात स ुधारणा होत े.
munotes.in
Page 100
समकालीन जगाचा इितहास
100 ९.५ जागितक करणाच े दु प रणाम / तोटे
िवशेषतः गत द ेशां या मानान े िवकसनशील द ेशांना या धोरणान े अनेक तोट े सहन कराव े
लागतात . जागितक करणान े अनेक दु प रणाम िनमा ण झाल े आहे.
९.५.१ ीमंत रा ा ंकडे नेतृ व :
जगातील िवकिसत द ेशांनी आिथ क यव थ ेचा पुन िवचार स ु केला. याचा म ु य उ ेश
हणज े जागितक करण होय . या ार े िवकिसत द ेशांना िवश ेषतः अम े रका जागाितक
अथ यव थ ेवर पकड बसवता य ेईल. जागितक यापार स ंघटने या १९९५ या थापन े
नंतर जागितक करणान े एक व ेगळे व प धारण क ेले.
ीमंत देशांनी (G-7) गट थापन क ेला. जगातील १/७ लोकस ं येचे ि तिनिध व करणार े हे
२१ या शतकात सव जगाच े नेतृ व करणार आह े. परंतु या धोरणाचा प रणाम जगातील
५/६ लोकस ं ये या जीवनमानावर होईल .
९.५.२ जागितक करणान े कज बाजारीपणा वाढला :
सन १९८० नंतर अिवकिसत द ेश कज बाजारी झा यान े कजा या साप Èयात सापडल े
यातून बाह ेर ये यासाठी या ंनी नाण ेिनधी व जागितक ब ँक याकड े धाव घ ेतली. या सं थेने
मदत द ेताना कज - बाजारी द ेशांनी अथ यव थ े या प ुन रचने या काय म वीकारला
पािहज े अशी अट घाल यात आली .
कज बाजारीपणा चा पिहला ध का ल ॅिटन अम े रकेतील म ॅ सीकोला १९८२ म ये बसला
यानंतर झील , िचली, अज टीना या द ेशांची ि थतीही अशीच होती . सन १९९१ म ये
भारतावरही तीच प रि थती ओढावली . सारांश हणज े वेगवेग या द ेशांना प रि थतीचा
फारसा िवचार न करता जागितक करणान े सव देशांना आिथ क पुन रचने या मा यमात ून
जखड ून टाकल े.
९.५.३ बह रा ीय क ंप यांची म ेदारी :
येक देशात मािहती त ं ान , दूरसंचार स ेवा, कायदा , वै िकय स ेवा, पय टन, जािहराती ,
लेखा प र ा इ . िविवध े ात बह रा ीय क ंप यांना रा ीय क ंप यासा रखी वागण ूक ावी
लागेल. यापुढे मु यापारान े हािनकारक व िवषारी रसायन े इ. पदाथा या आयातीवर ब ंधने
घालता य ेणार नाही .
जगातील ५० े कंप यांची संप ी २ हजार ३०० अ ज कोटी डॉलस आहे. या कंप या
७०% जागितक यापार करतात . चंड जािहरात बाजीत ून आप या मालाचा ठसा हक ,
मनावर उमटवतात उदा . कोका कोला , पे सी इ .
९.५.४ नैसिग क संप ीचा हा स :
जागितक करणान े िविवध द ेशातील स ंप ीचा हा स मोठ ्या माणात होतो . यामुळे िवषुवृ ीय
संप ीचा ५५% भाग न झाला १ लाख ३८ हजार चौ . िक.मी े ावरील वन स ंप ी munotes.in
Page 101
जागितक करण
101 बरोबर ५ हजार जीवजाती दरवष स ंपु ात य ेतात ज ैिवक िविवधत ेचा हा स होतो न ैसिग क
संप ी या हा साने मानव स ं कृतीला धोका िनमा ण होणार आह े.
९.५.५ जागितक करणान े शेतीवर अिन प रणाम झाला :
जागितक करणाचा एक मह वाचा अिव कार हणज े बह रा ीय क ंप या, कृषी यवसाय
थाप या या य नात आह े. हणज े एका बाज ूने ब ी-बीयान े, खते, िकटकनाशक े य ां या
पुरवठ्यावर तर द ुस या बाज ूने जागितक श ेती उ पादन बाजारावर प ूण िनयं ण ठेवणे होय.
या कृषी जागितकरणा या नवीन यव थ ेत भारतासार या लहान श ेतकरी असणाया देशात
यांचे अि त व न होईल . िकफायतशीर उ पादना या िदश ेने शेतीची वाटचाल स ु
झा यास अ नधा य उ पादनातील वय ंपूण ता न होईल .
९.५.६ वसाहतवादाचा नवीन अवतार :
जागितक करणा या िकय ेने वसाहतवादाचा नवीन अवतार ज माला आला आह े. असे
िटकाका ंराचे मत आह े. १८ या व १९ या शतकात इ ं ज, च, डच पोत ु गीज क ंप यांनी जे
केले तेच २१ या शतकात बह रा ीय क ंप या जागितक स ं था या स ंगनमतान े
जागितकरणा या मा यमान े कर याचा य न करीत आह े. आपल े जीवनमान उ ंचव यासाठी
िवकसनशील द ेशातील न ैसिग क स ंप ी व मश वर भू व िनमा ण क न याचा
आप यासाठी उपयोग क न घ ेत आह े.
९.६ लोकस ं यावाढ (POPULATION EXPLOSION)
आधुिनक काळात लोकस ं या झपाट ्याने वाढत आह े. लोकस ं यावाढ हा जगातील सव
शा ा ंना आवाहन द ेणारी आह े. कारण जगात एका िमिनटाला १७६ य नी भर पडत े.
वाढ या लोकस ं येबरोबर सामािजक , आिथ क, राजक य , ांची वाढ होताना िदसत े. या
सवा चा प रणाम द ेशां या राजक य िवकासाव न अन ेक िवकसीत द ेश अडचणीत य ेतात.
िवकिसत द ेश आपला िवकास कायम ठ ेव याचा य न करतात . जगातील एक ूण
लोकस ं येपैक ६०% लोकस ं या गरीब द ेशांत राहत े. उदा. आिशया ख ंडातील भारत ,
पाक, बां लादेश व आि का ख ंडातील काही द ेश यांचा समाव ेश होतो .
िवकिसत द ेशांनाही लोकस ं या वाढीची सम या जाणवत े. परंतु ती अिवकसीत व
िवकसनशील द ेशां या सम य े एवढी जाणवत नाही . १९५० म ये जगाची लोकस ं या ५०
कोटी होती . तर १९०० म ये ती सं या १०६ अ ज एवढी साली १६५० ते १९०० या
काळात लोकस ं या वाढीचा दर कमी होता . साधारणपण े १७वे शतक व ै ािनक ा ंतीचे पव
मानल े जात े नवनवीन औषधाचा शोध लागला . जु या रोगा ंवर औषध े उपल ध झाली .
यामुळे मृ यूदरात मा च ंड माणात घट झाली . यामुळे लोकस ं येत वाढ घड ून आली .
िवकसनशील (आिशया ख ंड) व अिवकिसत (आि का ख ंड) देशांचा िवचार करता य ेथे
मोठ्या माणात लोकस ं या वाढ िनय ं णात आण ु शकतील . तर या ंचा िवकास होऊ
शकतो . भारताचा िवचार करता भारत हा िवकसनशील द ेश आह े. संपूण जगात २५%
जिमन व ७०% पाणी आह े. यातील १% जमीन ही भारता या वाट ्याला आली आह े. व munotes.in
Page 102
समकालीन जगाचा इितहास
102 या १% जिमनीवर जगातील लोकस ं याप ैक ११% लोकस ं या राहत आह े. १९८१ या
जणगणन ेनुसार भारताची लोकस ं या ६० ते ६५ कोटी होती .
९.६.१ या या :
िविश काळात , िविश भौगोिलक े ांम ये झाल ेला लोकस ं येतील सकारा मक बदल
हणज े लोकस ं या वाढ होय .
अ पकालावधीत झाल े या लोकस ं येचा च ंड वाढीला लोकस ं येचा िव फोट हणतात .
ती वाढ अशीच होत रािहली तर प ृ वीवरील अ न , पुरवठा, साधन -सपं ी वाढ या .
लोकस ं येला अप ूरी पड ेल. जगातील अन ेक देशांत लोकस ं या वाढीची जाणीव झा यान े
लोकस ं या िनय ं णावर य न क ेले जात आह े.
दर चौ . िकमी े ातील य लोकस ं या हणज े लोकस ं येची घनता होय .
९.६.२ लोकस ं येची घनता :
एखा ा द ेशांतील य लोकस ं या या द ेशांचे े फळ लोकस ं येची घनता जा त
तसेच जपान , को रया , पाक या देशांची घनता जा त तस ेच अम े रका, जम नी, नेदरलँड,
डे मा क यांची घनता कमी आह े.
९.६.३ लोकस ं या वाढीची कारण े :
जगातील साधारणतः लोकस ं या वाढीची २ कारण े मह वाची मानली जातात . ती
पुढील माण े -
१) जननदरा ंचे वाढत े माण / वाढता ज मदर :
दर हजार लोकस ं येत एका वषा त िकती म ुले ज माला आली यास ज मदर हणतात .
ज मदरा या वाढ या माणात जर म ृ यूदर घटत अस ेल तर वाढणार नाही . स या या
प रि थतीत ज मदरा ंचे माण वाढत आह ेत. यास जबाबदार घटक प ुढील माण े:
२) वै क य स ुिवधांत वाढ :
१९ या शतका या प ूव जगा त लोकस ं येचे माण मया िदत होत े. पण यान ंतर मा
लोकस ं या झपाट ्याने वाढली ज मदराच े माण वाढतच रािहल े व मृ यूदराचे माण घटत
रािहल े. ज मदर वाढ याच े मह वाच े कारण हणज े वै क य स ुिवधात झाल ेली वाढ प ूव या
काळी साथ या रोगा ंचे माण जा त होते. यात अन ेक मृ यूमुखी पडत पण व ै िकय े ात
गती झा यान े साथी या रोगा ंवर ि तब ंधा मक लसी शोध यात आ याम ुळे. रोगांनी मृ यू
मुखी पडणाया ची सं या कमी झाली . ि तबंधा मक लसी व औषधाम य े देवी, लेग, कॉलरा
व संसग ज य रोगाच े माण घटल े यामुळे लोकस ं यात वाढ घड ून आली .
३) िश णाची कमतरता :
अिवकसीत व िवकसनशील द ेशांत िश णाच े माण कमी असत े. िश ण नस याकारणान े
लोक अजानत ेने जा त म ुलांना ज म द ेतात. प रणामी लोकस ं या वाढ होत े. तसेच धािम क munotes.in
Page 103
जागितक करण
103 बंधनांनी ही लोकस ं येत वाढ होत े. उदा. इ लाम धमा त नसब ंदी पाप समजली जात े. व
िहंदू धमा त मुले देवाघरची फ ुले या स ंक पन ेने अनेक मुले ज माला य ेऊ िदली जातात .
४) अंध ा :
भारता या बाबतीत लोकस ं या वाढीबाबत ह े मह वाच े कारण आह े. भारतात च ंड
माणात अ ंध ा माजल ेली आह े. िहंदु धमा त मुलगा हा व ंशाचा िदवा मानला जातो .
यामुळे मुलगा हो यासाठी अन ेक मुलांना ज म िदला जातो . तसेच मृ यूनंतर अ नीदाह
मुलांनी िद यास वगा ची ी होत े. यासार या अ ंधसमज ुतीमुळे भारताची लोकस ं या
िदवस िदवस वाढत आह े.
५) दा र ्य :
लोकस ं या व दा र ्य या एकाच ना या या दोन बाज ू आहेत. लोकस ं या जा त वाढ यान े
मुलांना दा र ्यात साधन मानल े जात े. जेवढी म ुले जा त त ेवढी स ंप ी अिधक अशी
भारतात स ंक पना आह े. पण आिशयाई द ेशांत ही सम या ती आह े आप याला जी म ुले
होतील ती कामाला लाग यान े यां याकड ून आप याला स ंप ी होत े. या आश ेने
देखील जा त म ुलांना ज म िदला जातो . पण या म ुलां या पालन पोषणासाठी लागणारा
पैसा आप याकड े कमी आह े. याचा िवचार य करीत नाही . व प रणामी दा र ्यात वाढ
होते. हे दा र ्य कमी कर यासाठी जा त म ुलांना ज म िदला जातो .
६) बालिववाह :
भारतात बालिववाहाची था अि त वात होती स या ती अितशय अ प माणात
अि त वात आह े. आिशयाई व आि कन द ेशांतील हवामान उ ण व दमट आह े. यामुळे
तेथील ीया ंची जो पादन मता लवकर स ु होऊन उशीरा स ंपते हणज ेच जो पादन
मता १३ ते ४० या वयोमानापय त असत े. बालिववाह था अस यान े मुलांना ज म िदला
जातो. यामुळे लोकस ं येत झपाट ्याने वाढ झाल ेली िदसत े. उलट य ुरोिपयन द ेश हा
हवामानान े थंड अस यान े तेथील ि या ंची जो पादन मता कमी असत े.
७) घटता म ृ यूदर :
दर हजारी लोकस ं येत एका वषा त एक य म ृ यूमुखी पावली . याचे माण हणज े
मृ यूदर घट या म ृ यूदराची कारण े पुढील माण े :
८) वै क य स ुिवधांत वाढ :
िव ान े ांत मोठ ्या माणात गती झा यान े अनेक कारच े रोग बर े होत आह ेत तस ेच
दुस या महाय ु ानंतर थापन झाल ेली य ुनोची ही UNO ही संघटना जागितक लोका ं या
आरो यासाठी काम करत े मले रया, यरोग , पोिलओ , कृ रोग यासार या स ंसग ज य
रोगांसाठी ही स ं था अन ेक क प राबवीत आह े. तसेच एड ्सवर ि तब ंध हण ून यापक
काय म य ुनोने हाती घ ेतला आह े. वरील सव उपाययोजना ंमुळे मृ यू माणात घट झाली .
munotes.in
Page 104
समकालीन जगाचा इितहास
104 ९) आरो याबाबत काळजीः
पूव या काळी य ही आप या आरो याबाबत जाग ृत न हती पर ंतु सं या या काळातील
मह व कळ यान े याबाबत य जाग ृत असतात . साव जिनक व छत ेबाबत ही काळजी
घेतली जात े. यामुळे संसग ज य रोगा ंचे माण घटल े व प रणामी म ृ यूदरात घट झाली .
१०) राहणीमानाचा दजा सुधारण े :
श ररास आव यक असल ेले सकस अ न व क ॅलरीज िमळा यान े शरीराचा दजा वाढतो . व
रोगि तकार श स ु ा वाढत े राहणीमानाचा दजा हणज े आव यक असणाया कॅलरीज
यो य माणात िमळण े तसेच व छ प रसरात राहण े व आपला आहार व पया वरणीय
व छत ेबाबत जाग ृत असण े याचा समाव ेश होतो . या गो ीम ुळे आजाराच े वेगवेग या रोगा ंचे
माण कमी होत े व लोकस ं येत वाढ झाली .
वाहत ुक दळणवळणात वाढ :
वाहतुक व स ंदेशवहन या े ांत झाल ेली गती स ंपूण जग जवळ आले आहे. संगणकाम ुळे
जगातील कोण याही कोप या त असल े या य शी य बोलता व बघता द ेखील य ेते.
याच कारणाम ुळे मृ यूदरात द ेखील घट झाल ेली िदसत े. अिवकिसत द ेशांत सुधा रत त ं
नस यान े आजारी असल ेली य वाच ेलच याची खा ी नसत े. पण वाहत ुक व
दळणवळणा या ि य ेने ा य ला शहराम य े िकंवा एखा ा द ुस या द ेशांत नेऊन
वै क य स ुिवधा द ेऊन ती य वाच ू शकत े यामुळे लोकस ं येत वाढ होत आह े.
९.६.४ लोकस ं या वाढीच े प रणाम :
१) बेकारी :
बेकारी हणज े कोण याही कारचा स ंप ी िमळव याचा माग नसण े होय. लोकस ं या
वाढीची गती जा त अस यान े वाढ या लोकस ं ये या त ुलनेत रोजगार िनिम ती होऊ शकत
नाही. यामुळे बेकारीच े माण िदवस िदवस वाढत आह े. '' याला काम करायची आवड पण
याला काम िमळत नाही . याला ब ेरोजगार िक ंवा बेकार हणतात .'' या बेकारीच े काही
कार आह े.
उदा. सुरि त ब ेकार, िअशि त ब ेकार, हंगामी ब ेकार, छुपी बेकार, तांि क ब ेकारी इ .
२) दा र ्यात वाढ :
लोकस ं या वाढ व दा र ्यात वाढ एकम ेकांस िनगडीत असल े या गो ी आह ेत. लोकस ं या
जा त अस यान े येक य ला आप या म ुलभुत गरजा भागवता य ेत नाही त ेवढी या ंना
साधन े उपल ध होत नाही िवकसन शील व अिवकसीत लोकस ं या वाढीचा मह वाचा
प रणाम मानला जातो .
munotes.in
Page 105
जागितक करण
105 ३) शेती े ांवर अित र भर :
जमीनीच े लागवडीखालील े हे मया िदत असत े व ते वाढत नाही . पण लोकस ं या मा
िदवस िदवस अमया द वाढत आह े. यामुळे वाढणाया लोकस ं ये बरोबर श ेती े ांवर या चा
अित र भर पडत आह े. यामुळे अ न ट ंचाई भास ु लागली . शेतीवर उ पािदत होणाया
साधना ंवर माणाप े ा जा त लोकस ं या अवल ंबून राहत े.
४) िश णाचा :
देशां या वाढ या लोकस ं येत लहान म ुलांची स ं या जा त असत े याम ुळे देशांतील
स या या िश णा या सोयी अप ुया पडत आह ेत. अजूनही काही िठकाणी शाळा नस याम ुळे
लहान म ुलां या िश णाबरोबरच ौढ िश णाचाही मोठा आह े.
५) अपु या आरो यिवषयक स ेवाः
िवकसनशील द ेशांत लोका ंना आरो यिवषयक स ेवा उपल ध क न द ेणे हे शासनाच े
मह वाच े काय आहे. परंतु वाढ या लोकस ं येस शासन प ुरेशा आरो यिवषयक स ेवा देऊ
शकत नाही . कारण अन ेक देशातील लोकस ं या वाढीचा दर ख ूपच जा त आह े.
६) नैसिग क साधनस ंप ीवर ताण :
वाढ या लोकस ं येमुळे देशा या न ैसिग क साधन स ंप ीवर पडणारा ताण पा या या
वापराम ुळे जलस ंप ीवर पडणारा ताण लोका ंना रोजगार िमळव ून दे यासाठी उ ोग ध ं ाचा
िवकास व याम ुळे खिनज स ंप ी वन पती इ . वर पडणारा ताण अशा अन ेक सम या
लोकस ं या वाढीम ुळे िनमा ण होतात .
९.७ जागितक दा र ्य
'दा र ्य' हा जागितक अथ यव थ ेचा दीघ काळापास ून अि त वात असल ेला आिण
उपाय क नही लवकर बरा न होणारा असा द ुध र रोग आह े. जे हा समाजातील एखादा
जीवन घटक जीवन जग यासाठी आव यक असणाया अ न , व , िनवारा यासार या
िकमान थिमक गरजा ही आप या उ प नात ून भागव ू शकत नाही . ते हा तो दा र ्यात
आहे असे हटल े जाते, दा र ्याची या या करताना याचा स ंबंध िकमान आव यक गरजा
भागिव या या जीवनम ु यांशी जोडला जातो . दा र ्य ही एक अशी अव था आह े क , या
अव थ ेत, य ला अथवा य सम ुहाला जीवना यक व त ूंचा प ुरवठा बराच काळ
िनयिमतपण े िमळवण े अश य असत े. वा तिवक आिथ क िवषमता आिण दा र ्य ही एक च
असतात .
९.७.१ दा र ्याची स ंक पना :
दा र ्य ही एक सामािजक घटना आह े. या अव थ ेत समाजातील काही घटका ंना िक ंवा
गटांना िकमान अ न , व , िनवारा यासार या जीवनाव यक व त ु बराच काळ िनयिमतपण े
िमळण े अश य असत े. जर समाजातील मोठा गट सात यान े केवळ िनवा ह पातळीवरील
िकंवा याहीप े ा खाल या पातळीवरील जीवन जगत अस ेल तर समाज दा र ्याव थ ेत munotes.in
Page 106
समकालीन जगाचा इितहास
106 आहे. असे हणता य ेईल िकमान राहणीमान िटकव ून ठेव यासाठी य ची क ुवत नस ेल तर
ती दा र ्यात आह े असे हटल े जाते.
९.७.२ दा र ्याची या या :
समाजातील या लोकांना सरासरी जीवनमाना या पातळीखाली जगाव े लागत े. याची
गणना दा र ्यरेषेखाली क ेली जात े. यासाठी समाजातील िवषमत ेचे अि त व ल ात घ ेतले
आहे.
सारांश : ''अ न, व , िनवारा , अशा जीवनाव µयक म ुलभुत गरजा ंची पुत ता कर याची
मता नसण े हणज े दा र ्य होय .''
९.७.३ दा र ्याची व ैिश ्ये :
१. दा र ्याची कारण े आिण प रणाम दारी ्यातच असतात . . नकस यामत े, देश
दा र ्य आह े. कारण तो दा र ्यात आह े आिण ह े दा र ्याचे च िफरत असत े.
२. . िव सेल या ंनी िजन े हा - प रषद ेत हटल े आह े दा र ्य व आजारपण ह े
ीच ातील कम बृ चालणार े कार आह ेत. लोक द र ी झाल े. कारण त े आजारी
होते. सतत आजारान े यांना दारी ्य येत रािहल े.
३. दा र ्य आर ंभापास ून आतापय त वत ु ळाकार या व िति या करीत वाढत राहत े.
४. दा र ्याचा भाव व प रणाम स ंचयी व पाचा व ेग त वान ुसार घडतो .
५. दा र ्य ही सतत चालणारी या ग ुणा मक र या क रता वाढत े.
६. दा र ्याची स ु वात नकारा मक घटकात ून होत े.
७. दा र ्य हे भािवत करणाया घटका ंना खाल यापातळीवर ढकलत े.
८. दा र ्यात भा ंडवलिनिम ती कमी होत े.
९. कमी बचत व कमी ग ुंतवणूक मता याम ुळे भांडवलिनिम ती कमी राहत े.
१०. दा र ्यामुळे लोका ंचे वा तव उ प न कमी पातळीच े असत े.
११. अपूण भांडवल - भांडवलाची कमतरता ह े दा र ्याचे एक कारण ठरत े.
१२. दा र ्यातील य ची यश कमी असत े.
१३. बाजारपेठे या अप ूण िवकासाम ुळे दा र ्यात वाढ होत े.
१४. आिथ क िवषमता आिण दा र ्य ा एकाच ना या या दोन बाज ू होत.
munotes.in
Page 107
जागितक करण
107 ९.७.४ जागितक आिथ क तुलना :
अिवकसीत द ेशात मोठ ्या माणात िवषमता आढळ ून येते पुढे काही मह वा या द ेशांची
तुलना क ेली आह े.
िनवडक द ेशांतील उ प नाच े वाटप :
(िवतरणात श ेकडा दर )
सवा त कमी २०%
ाझील - २.१ इं लड ४.१ चीन, ६-४, अमे रका - ३६-७ पािक तान ८.४, भारत ८.८,
ीलंका ८.९
वरील प काचा अ यास क े यानंतर काही मह वाच े िन कष िदले आहेत.
१. झील व म ेि सको या द ेशात उ प नातील िवषम ता अिधक आह े.
२. इं लंड, ि व झल ड व चीनम य े उ प नातील िवषमता मया िदत माणात आढळत े.
३. पािक तान , भारत व ील ंका या द ेशांत ती कमी माणात आढळत े.
४. लॅटीन अम े रका, आिशया व आि का ख ंडातील साधारणतः ३४% लोकस ं या ही
दा र ्य रेषेखाली य ेते.
५. आिशया ख ंडातील चीन वगळ ून भारत , पाक तान , बां लादेश, ीलंका ज ेथे जगातील
५५% लोकस ं या राहत े. तेथील ७५% लोकस ं या लोकस ं या दा र ्यरेषेखाली
राहत होती .
६. दरडोई उ प न कमी असण े हा घटक दा र ्या या सम य ेशी िनगडीत आह े.
याच माण े उ प नातील िवतरण हाही मह वाचा घटक आह े. िवशेषतः दा र ्य ही
संक पना िनरप े दा र ्यात य ेत.
७. साधारणतः दा र ्य असल े या लोकस ं येचे आिण वा त य मीण े ात जमीनी या
मालक ह का या िवषमत ेने हे दा र ्य उ वत े, देशा या आिथ क िवकासाचा लाभ या
दा र ्यरेषेखालील जनत ेला पुरेसा िमळत नाही .
९.७.५ दा र ्याची कारण े :
१) वेगाने वाढणारी लोकस ं या :
गेली ५० वष जगातील लोकस ं या वाढ दरवष ३.२% रािहला आह े. याचा प रणा म
उपभो य व त ुंची मागणी मोठ ्या माणात वाढली आह े.
munotes.in
Page 108
समकालीन जगाचा इितहास
108 २) साधन साम ु ीचा अप ुरा वापर :
लोकांत असणारी छ ुपी बेकारी व उघड ब ेकारी याबरोबर श ेतीचा प ूण मत ेने वापर होत
अस यान े मीण भागातील लोका ंचे उ प न कमी हण ून राहणीमान कमी दजा चे आढळत े.
३) भाववाढ :
जगातील सात यान े वाढणाया िकंमतीम ुळे गरीब लोका ं या वा तव उ प नात यश त
मोठी घट होत े. गरीबा ंना वाढ या िक ंमत पातळीम ुळे आप या उ प ना या ७०% ते ८०%
उ प न अ न धा यावर खच कराव े लागत अस यान े व तुंचा उपभोग घ ेता येत नाही .
४) सामािजक घटक :
जगाती ल सामािजक वातावरण व ेगवान आिथ क िवकासात मोठा अडथळा िनमा ण करत े.
यामुळे यावसाियक गितिशलता कमी राह न दा र ्यात िखतपत पडतात .
५) िश णाचा अभाव :
जगात काही भा ंगांत िश णाचा सार काहीसा वाढला असला तरी अज ूनही मीण भागात
िनर रता मोठ ्या माणात िश ण धोरणात यावसाियक िश णाकड े दुल झा यान े बेकारी
व दा र ्य हे दोन रा स जागितक अथ यव थ ेत आढळतात .
६) नैसिग क आप ी :
अवष ण, भूकंप, अितव ृ ी इ. मुळे लोका ं या उ पादनात थ ैय राहत नाही . यामुळे
सात यान े दा र ्य आढळत े.
९.७.६ दा र ्य िनमु लनासाठी उपाययोजना :
१) जमीनीच े पुन वाटप :
जमीनदारीच े उ चाटन क ुळ कायद े, भूधारण वर, कमाल मया दा इ. काय ाम ुळे जमीनीवर
राबवणाया गरीबा ंना जमीनीची मालक िमळ ून उ प न वाढव यात ेरणा िमळत े.
२) जमीन लागवडीखाली :
ओसाड व पडीक जमीन लागवडीखाली आण ून तसेच अित ओलीत यव थ ेमुळे नापीक
झाले या जमीनी लागवडी यो य क े याने मीण दा र ्य कमी हायला मदत होत े.
३) म धान त ं ाचा वीकार :
शेती यवसायात म धान त ं ाचा अवल ंब के यास छोट े शेतकरी , सीमांत शेतकरी व
भूमीहीन श ेतमंजूर यांना रोजगार उपल ध होऊन दा र ्य कमी हो यास सहा य होत े.
munotes.in
Page 109
जागितक करण
109 ४) लोकस ं या िनय ं ण :
लोकस ं या वाढीवर िनय ं ण ठ ेव यास दा र ्य कमी हो यास मदत होत े. लोकस ं येवर
िनयं ण ठ ेव यास रोजगार मोठ ्या माणात उपल ध होत े. लोकस ं येवर िनय ं ण
ठेव यावर ब ेरोजगारी कमी होत े.
५) िश ण सार :
आधुिनक िश णावर भर िदला पािहज े. िश णावर भर िद यास द ेशां या गती चालना
िमळत े. िश णाम ुळे आिथ क गती मोठ ्या माणात भर पडत े.
९.८ िवकास आिण पया वरण
जगात पया वरणाचा हळ ूहळू हा स होत चालला आह े २१ या शतका या स ु वातीला स ंपूण
भेडसावणारा आह े. िनसगा ने िनमा ण केले या लाखो वषा पासून या न ैसिग क
प रि थतीला पया वरण अस े हणतात .
पया वरणाम य े हवा, पाणी, जमीन , पशूप ी सजीव णी ज ंगले झाडे अशा अन ेक गो ीचा
समाव ेश आह े. िनसग या सव गो ीम य े एक कार े समतोल राखीत असतो . हजारो वषा या
कालख ंडाम य े काही गो ी िवनाश पाव या आह ेत. अठरा या शतकात औ ोिगक ा ंतीस
इं लडम य े सु वात झाली . कारखानदारीची च े िफ लागली . व याम ुळे आमूला बदल
झाला. तसेच माणसा या गरजाही वाढ या . गरजांची पूत ता कर यासाठी मानव न ैसिग क
साधन स ंप ीचा उपयोग क लागला .
९.८.१ औ ोिगक करणा ंनंतर पया वरणात झाल ेला बदल :
जगातील गत रा ात सात यान े गे या दोनश े वषा पे ा जा त काळात सतत क या व त ु
नैसिग क साधन स ंप ीचा अमया दा वापर क े याने आज व यान ंतर या काळात
साधनस ंप ीची कमतर ता जाणव ू लागेल. खिनज स ंप ी उजा साधना ंचे साठे झपाट ्याने
संपत चालल े आह ेत. याचा य औ ोिगक उ पादनावर प रणाम हो याची श यता
असून आिथ क िवकासास िखळ बसत आह े.
१८ या शतकातील औ ोिगक ा ंतीने अनेक कारखान े सु केले. या कारखा यमध ून धूर,
िवषारी वा यु दुग धी, रासायिनक य े वातावरणात सोडली जाऊ लागली . यामुळे
पया वरणाच े संतुलन िबघड ून सजीव स ृ ी आिण मानवी जीवनाला धोका िनमा ण झाला .
ते हा या सम य ेचे िनराकरण कर याच े य न क ेले जाऊ लागल े. संयु रा
संघटनेसार या आ ंतररा ीय स ंघटना बरो बर जगातील य ेक रा ाला जाणीव िनमा ण
झाली आह े. सव रा े पया वरणाचा समतोल राख यासाठी रा ीय पातळीवर य नशील
आहे.
munotes.in
Page 110
समकालीन जगाचा इितहास
110 ९.८.२ जागितक तरावर पया वरणाच े र णाच े य न :
िवकास व पया वरण या ंचा मेळ कसा घालवायचा हा आज िविवध े ांतील त ं ापुढे एक
मह वाचा वाद त झाल ेला आह े. संयु रा स ंघाला UNO पया वरणा या स ंतुलनास
गंभीर धोका िनमा ण झाला आह े, याची जाणीव झाली .
१९५० नंतर या काळात िवकसनशील द ेशां या स ंदभा त आिथ क िवकासाच े व प या ंचे
मापदंड, िवकासधोरण या गो ना म ह व झाल े १९६० नंतर या दशकात द ेशांतील
बह तेक लोका ं या म ूलभूत गरज ेचे संर ण स ंवध न याचा िवचार क न िवकासाच े व प
मापदंड ठरिवल े पािहज ेत यावर भर द े यात आला .
१९७२ साली टॉक होम या िठकाणी स ंयु रा स ंघा या सद य रा ा ंची एक िशखर
प रषद भ रली. या प रषद ेत मानवी पया वरणाचा िवचार क ेला गेला. संयु रा स ंघा या
पया वरण काय माची (Unites Nations Environment Programme) परेषा िन ीत क ेली गेली
व या काय मा या अम ंलबजावणीला इ .स. १९८९ साली स ु वात झाली .
९.८.३ पया वरणा या हा सास प ुढील गो ी जबाबदार आह ेत :
१) वेगाने होणारी ज ंगलतोड
२) वाळव ंटाची वाढ
३) तापमानात होणारी वाढ
४) वारंवार य ेणारे पूर व द ु काळ
५) पृ वीभोवती असणाया ओझोन वाय ु या आवरणास पडल ेले िछ
६) व य णी जीवनाचा हा स अशा सव गो ीचा िवचार टॉकहोम प रषद ेम ये केला होता .
९.८.४ आिथ क िवकास व याचा पया वरणावर होणाया प रणामा ंची दखल :
यांची दखल घ े यात आली . नैसिग क ि थती , दूषणे, पया वरण व स ंबंिधत िवषया ंचा
आंतररा ीय िवषय पि क ेत समाव ेश केला आह े. १९९२ मधील रओ - डी- जानेरो येथील
िशखर प रषद .
या प रषद ेलाच वस ुंधरा प रषद अस े ही हणतात . या प रषद ेत जगातील १७२ रा ांचे
ि तिनधी हजर होत े. झीलची राजधानी रओ -डी-जाने-रो या िठकाणी ही प रषद
भरिव यात आली होती . या पाठी माग े तीन उ ेश होत े.
झीलम य े बेजबाबदारपण े पया वरणास फार मोठा धोका िनमा ण झाला हो ता.
दुिम ळ णी आिण वन पती या ंचा नाश क न ज ंगल तोड झाली होती .
ाझीलम य े अमेझॉन नदीच े खोर े अस याम ुळे या द ेशातील पया वरण सम या ंचा या
िनिम ान े िवचार कर यात आला . वसुंधरा बचाव अशी घोषणा या प रषद ेत आली . munotes.in
Page 111
जागितक करण
111 ९.८.५ पया वरणीय जागितक सम याः
१) ओझोन वा यु या थराचा नाश
२) जागितक तापमानात वाढ
३) झील व आ न ेय आिशयातील अर या ंचा नाश
४) कॅडीने हीयातील आ ल पज य
५) आंतररा ीय पा याच े दुषण
६) धोकादायक कारखा या ं या थाना ंचे थला ंतर
९.८.६ साक प रषद :
२४ माच १९९५ रोजी साक (Saarc) संघटनेतील भारत , पाक तान , बां लादेश, ीलंका,
व माल ीप या रा ा ंनी सागरी पया वरण स ुरि त ठ ेव यासाठी एकक ृती काय म जाहीर
केला.
दि ण आिशयातील सागरी िकनाया चे पया वरण स ंर ण कर याच े ठरिवत े.
९.८.७ बँकाँक प रषद :
वृ तोड था ंबिव यासाठी नो ह बर १९९५ म ये बँकाँक येथे आिशया प ॅिसिफक प रषद
भरिव यात आली . या प रषद ेम ये वृ तोड नागरी सम या ज ंगलातील वणव े व पया वरण
संर ण अशा काय माम य े सामा य जनत ेचा होणारा सहभाग अशा िवषया ंवर चचा केली
गेली.
९.८.८ भारतातील पया वरण सम याः
भारतातील पया वरणीय सम या ंचे उ व प ह े मुख वेक न वाढती लोकस ं या व
तं ानाची वाढ यात आढळ ून येते तं ाना या िवकासाम ुळे कारखानदारीत वाढ होत आह े
यामुळे नागरीकरणात झोपडप ्या जल , हवा, वनी व भ ू दूषणात वाढ होत आह े.
भारतातील पया वरणीय सम या ंचे उ व प व यावरील सम या , भारतातील म ुख
पया वरणीय सम याः िहमालयातील पव त उताराचा होणारा हा स एका ंकूरी िबयाणा ंचा वापर
गंगा-यमूना जल णालीच े दुषण खाडी जलस ंवध न भारता या वाय य ेकडील वाळव ंटीकरण
भारत सरकारन े पया वरण र णासाठी क ेलेले काय ः व यजीवन स ंर ण कायदा -१९७२
पा याच े दूषण िनय ं ण - १९७४ हवेचे दुषण िनय ं ण - १९८१ पया वरणीय ऑिडटची
सु वात - १९९२ रा यपातळीवरील द ुषण िनय ं ण सिम याची घोषणा
munotes.in
Page 112
समकालीन जगाचा इितहास
112 ९.८.९ पया वरणा या हा साचे प रणाम :
१. पया वरणा या हा सामुळे पावसाची अिनयिमतता वाढली आह े. पाऊस लवकर पडण े,
अवेळी पडण े व अवष ण या आप ी व ृ तोड व ज ंगल स ंप ी न झा याम ुळे आ या
आहेत.
२. पया वरणा या हा सामुळे पावसाची अिनयिमतता आिण प ृ वी या तापमानात
असाधारण वाढ होत अस याच े आयस (अज टीना) येथे १९८९ येथे झाल े या
प रषद ेत पया वरण हानीम ुळे पृ वीचे तापमान दरवष ०.३ अंशानी वाढत आह े. असे
मत य क ेले.
३. चंड माणात जिमनीची ध ूप होऊन धा य पादन ज ंगले यांचा नाश होईल .
४. जल वाय ु दुषणाम ुळे रोगराईत व मानवी म ृ यूत वाढ होईल .
५. वायु दुषणांमुळे ताजमहाल , वे ळ - अिजंठा लेणी एिलफ ंटा लेणी इ. सुंदर िश पा ंचा
नाश हो याची श यता असत े.
९.८.१० जंगलतोड / िनवृ ीकरण (Deforstration) :
जगा या प ृ भागाप ैक फ २०% भाग हा जमीन आह े. असे हटल े जाते. यातील १३%
सिमशतो ण आिण ७% अितउ ण वन े मानव जीवन िनर ंतर आिण स ुरि त ठ ेव यास
उपयु ठरतात . कारण ही दोन भागातील प ृ वीची फ ुफुसे आहेत. यात ून च ंड माणात
काब न डाय ऑ साइड शोषली जात े. आिण त े जर शोषल ग ेला नसता तर मानवास
ह रत ह प रणामास सामोर े जावे लागल े असत े.
हणून मानवी जीवना या ीकोणात ून वन े चंड गुंतागुंती या आिण त ेवढीच एक नाज ूक
प रसं था आह े. यामुळे ही वन े वाढवण े मानवाच े कत य आह े.
जंगलतोड िक ंवा िनव ृ ीकरण हणज े वने िकंवा जंगले न क न ती जागा इतर गो ीसाठी
वापरण े.
९.८.११ जागितक सम याः
पृ वी या प ृ भागावरील जमीनी या फ ७% भाग पावसाळी वन े (Rain For est) आहेत.
तरीही यात जगातील िविवध कारच े दोन त ृतीयांश णी व वन पती सापडतात हा ह े
औषधासाठी फार मह वाचा घटक आह े.
जगातील उ ण किटब ंधातील ५०% वनांसाठीची जमीन ही इतर कामासाठी वापरली
जाऊन दरवष ११ दशल ह े टर वन े न क ेली जातात . या वना ं या िठकाणी शेती केली
जाते. तसेच मोठ े िव त ृत े गुराठोरा ंसाठी वापरल े जात े आिण काही भागात क प
राबिवल े जातात .
जंगल तोड / िनवृ ी करणाम ुळे मानवी िवकासासाठी उपय ु असणार े मह वाच े वन -
उ पादन नाहीस े होते. तसेच िविवध वन पती आिण या ंचे वंशज न होतात . munotes.in
Page 113
जागितक करण
113 जंगलतोडीम ुळे करोडो लोका ंचे जीवन धो यात य ेते कारण याम ुळे जमीनीची ध ूप होत े.
पुरांचे माण वाढत े. तसेच अवष ण ि थती िनमा ण होऊन सव समाज व स ं कृतीची
उलथापालथ होत े.
जंगलतोडीम ुळे थािनक तस ेच जागितक वातावरणात फ ेरबदल घड ू शकतात . यात काही
वृ ांची सं या क मी होत े.
जंगलतोड / िनवृ ीकरण था ंबिव यासाठी िक ंवा कमी कमी कर यासाठी य न क ेले
पािहज ेत. यात म ु यान े हणज े जंगले / वने सुरि त करावीत . याचे िवशेष यव थापन
करावे.
९.८.१२ आंतररा ीय य न :
जंगलतोड था ंबिव यासाठी आ ंतररा ीय पातळीवर मोठ ्या माणात य न कर यात आल े.
सन १९८५ म ये अ न आिण श ेती संघटनेने (FAO) टॉपीकल फॉर े ट अ ॅ शन ल ॅन तयार
क न वन े संरि त मदत द े याचे िनयोजन क ेले होते.
सन १९८७ म ये ४८ देशांनी एकि तपण े आंतररा ीय ॉपीकल िट ंबर ऑग बाटाझ ेशन
(ITTO) थापन क ेले यात ून िटंबरचे उ प न वाढिव याच े े साहन िदल े. सन १९९२ म ये
अमे रका िसन ेटम य े बुश हाईट हाऊसचा ताव होता . यात ून या ंनी ज ंगलतोड
बिह क ृत कर यासाठी १५० दशल डॉलर वन े काय मासाठी द ेऊ केले होते. परंतु यावर
िविवध मत े मांडून हा करार झाला ना ही.
९.८.१३ जंगल तोडीची प रणाम :
जंगलतोडीम ुळे काब नवायु व इतर वाया ंचे सारण वातावरणात वाढत े. उ ण किटब ंधीय
वनात ४६० ते ५७५ अ ज टन काब न साठवल ेले आहे. यावेळी झाड े तोडली जातात .
ते हा या झाडा ंत साठवल ेला काब न वातावरणात सोडला जातो .
१९८५ -१९९० या दर या न झाल े या ज ंगलतोडी आजतागायत १,२२० कोटी टन
काब न वाय ु वातावरणात सोडला ग ेलेला आह े. आज स ुमारे १,६०० अ ज टन काब न वाय ु
दरवष वातावरणात सोडला जात आह े काब न.
९.९ ी म ु चळवळ
सजीवा ं या िव ात मानवास या ं या व ैिश ्यपूण अि त वाम ुळे काही ह क व अिधकार
होतात . मानवातील ी प ु षांना या ंची िनसग द क ृ ी कत य समान ह क स ंभवतात .
परंतु ी व प ु ष या ंना समान ह क िमळाल ेले िदसत नाही . पूरातन काळापास ून पु षान े
आप या शारी रक साम या या ह का ं ारे ीवर वच व गाजिव ले आहे.
शतकात ूशतके पु षाच े अस े ीवर िनर ंकुश वच व थािपत क े यानंतर ीम य े
यूनतेची एक समान मानिसकता िनमा ण झा याच े िदसून येते. िकंबह ना ीवर वच व
गाजिव याचा प ु षाचा अिधकार आह े. अशी ीची गाढ समज ूत झा यान े आढळ ून आल े munotes.in
Page 114
समकालीन जगाचा इितहास
114 आिण प ु षाने या समाजास खतपाणी घाल ुन ीला ग ुलाम क न टाकल े. ीची ही ि थती
आधुिनक काळापय त तशीच कायम होती .
९.९.१ ीवाद :
मु यतः ीया ं या ह का ंशी ि वाद िनगडीत आह े ी आिण प ु ष या ं यातील स ंबंधातून
व पु षी वच वातून ीया ं या ह का ंची सम या िनमा ण झाली . ीया ंनी आप या
ह का ंची समाजाकड े पया याने पु ष धान समाजाकड े मागणी क ेली याम ुळे समाजात
ीया ंचे थान काय असाव े असा िनमा ण झाला . या ीकोनात ून ीवादा ंचे दोन अथ
सांिगतल े जातात .
ऐितहािसक ि कोनात ून वण िन ीप ु ष स ंबंधातून पु षात ून ीवर थािपत क न
ितला कायम द ु यम भ ूिमका वीकार यास भाग पाडल े आह े. या वच वािव ीन े
धािम क िकंवा नैितक ्या पु षांशी समान वागण ूक िमळ याची मागणी क ेली.
दुस या आदशवा दी संबंधाचा याम य े ीपु षाच े आदशवा दी संबंध कथाकाद ंबया तून आिण
का पिनक गो ीत ून सांिगतल े जातात . यात ी - पु ष समान आह े असे सांिगतल े जाते.
हणून डे मर ा राजक य िवचारव ंताने ीवादीचा स ंक पना प करताना तीपादन
केली क '' ी-पु ष स ंबंधातील पर पर िवरोधा तून ीवाद चळवळ िनमा ण झाली .
आप यावर होणाया जुलूमािव ीवादी चळवळ िनमा ण झाली . आप यावर होणाया
जुलुमािव ितन े केले या ि तवाद हणज ेच ीवाद होय .''
९.९.२ ीह का ंचे व प व एितहािसक पा व भूमी :
जगात ीया ंचा दजा देशिनहाय व ेगवेगळा आह े. तसेच या या द ेशातील समानता ही ी
यां या थानास ंबंधी वेगळे मापद ंड आह ेत. काही द ेशात पार ंपा रक समाज आह े क ि या
आिथ क, मानिसक , शारी रक ्या पु षांपे ा कुमकुवत आह ेत.
भारतीय ीच े थान चीन काळापास ून दु यम मानल े गेले आहे. वेदो र काळात िह ंदूधम
शा ाच े मापद ंड समज या जाणाया मृती वाङमयात एखा ा ग ुलमासारख े आढळत े. ीचे
वैवािहक जीवन हणज े एक उपभो य व त ु जो पादनाच े साधन अस ेच या काळात
समजल े जात अस े.
रा य ूगीन जगा या इितहासात ीया ंना समाजात वैवािहक व वारसास ंबंधी काही ह क
होते. ीक स ं कृतीत ीया ंचे थान एखा ा नोकरासारख े होते. म यय ुगीन य ुरोपम य े
मुल ना धािम क शाळा ंम ये थोडेफार िश ण िदल े जात अस े. इं लड या ''कॉमन लॉ '' म ये
रोमन व क ॅनल (चच ) काय ान े ीया ंवर असल े या कडक संघटना या तरत ुदी समािव
कर यात आ या हो या . िव यम लॉक टोन यान े आप या गाजल े या. 'कॉमे ीझ ऑफ द
लॉ ऑफ इ ं लड'' या ंथात ीया ं या कायद ेशीर द ु यम थानावर बराच भर िदला आह े.
munotes.in
Page 115
जागितक करण
115 ९.९.३ ी ह क चळवळ :
पु षी वच वाला िवरोध करणाया भूमीकेतून ी ह क चळवळ ज माला आली या
चळवळीच े बीज १५ या शतकात सामािजक ्या यापक स ंधी िमळव यास ंबंधी काही
ीया ंनी केले या ल ेखनात ून िदस ून येते. यानंतर १८ या शतकात औ ोिगक ा ंतीमुळे
समाज यव थ ेची पर ंपरागत रचना बदलत जाऊन स ंरजामदारी जिमनदारी स माजाएवजी
भांडवल धान समाज यव था अि त वात आली औ ोिगक ा ंतीचा व ेगळा प रणाम
समाजातील म यम वग य व उ च वग य ीवर झाला .
म यमवग य या ं या छोट ्याशा िव ात ीया ं या ह का ं या चळवळीन े थोडीशी जान
आणली . पण या चळवळीत खरा जोश िनमा ण झाला ज े हा स ंतती िनयमन स च े थिमक
िश ण व िववाह प ूव मुल ना नोकरीची स ंधी याचा िवचार होऊ लागला . १९ या शतका या
शेवट या दशकात ीया ंनी यास ंबंधी आपली मत े व िवचार ठामपण े मांडावयास स ु वात
केली. म यमवग य ी या ंनी आप या िमळाल े या मोक या वेळे या ह क ीसाठी य न
केला. औ ोिगक ा ंतीने यां यावर उपकार क ेले जाते असे हटल े जाते.
९.९.४ जगातील ी ह क चळवळीः
१) ि टन :
च रा य ा ंती या काळात ि टनम य े ही ी ह क चळवळ सु झाली . या चळवळीच े
नेतृ व करणाय ''मेरी- लु टोन कॉ ट '' या ीन े १७९२ म ये ीह का ंचे समथ न करणारा
''िविडक ेशन ऑफ द राईटस ऑप व ुमन'' ि स क ेला. ितने या ंथांत ी जातीची अव था
समाजाप ुढे मांडून धािम क व न ैितक ्या ीची ि त ा राखली ग ेली पािहज े ठास ून
ि तपादन क ेले आिण यासाठी ि या ंना िश ण द ेणे आव यक आह े असे सांिगतल े.
''िव यम थॉमसन '' या आणखीन एकाच समाज स ुधारकान े ी ह का ं या चळवळीस
मह वप ूण योगदान िदल े. याने १८२५ साली िलिहल े या ''चॅिपयल ऑफ वन हाफ ऑफ
ूमन र ेस वुमन'' या ंथात ि या ंचे आिथ क वा तं य सामािजक स ुरि तता , मुलांची
जबाबदारी काम िमळ याचा ह क इ . िव तृत चचा केली या ं या ल ेखनाम ुळेच
भांडवलशाही या िवरोधात ी म ु ची चळवळ करणारा पिहला ि िटश समाजातील
िवचारव ंत गणला जातो .
१९ या शतका या उ राधा त समाजातील ि या ंचे थान भावी कर यासाठी या ंना
मतदान ह क द े याची मागणी प ुढे आली . या मु ाव न ''मािड या बेकर'' या िवद ुिषने
१८६७ म ये पाल म टने या िनवडण ुक साठी आपल े नाव न दवल े. यापूव १८५७ म ये
पाल म टने घट फोट कायदा म ंजूर केला होता . या तशा िकरकोळ वाटणाया घटना असली
ि या ं या मतिधकाराची चळवळ पुढे ने यास या सा भ ूत ठर या .
ीह क चळवळीस खरा व ेग १८८० नंतर ि टनम य े जी समाजवादी चळवळ सु झाली
यावेळी याला समाजवादी चळवळीस ीह क हा एक मह वाचा म ु ा होता . जॉन
डअड न या राजक य िवचारव ंताने दस जेकश ऑफ व ुमन हा ंथ िलह न व ैचा रक पाया . munotes.in
Page 116
समकालीन जगाचा इितहास
116 २) ा स :
ी ह क चळवळीस १८ या शतकातील अम ेरीका रा य ा ंती व च रा य ा ंती या दोन
ऐितहािसक घटन ेमुळे फुत िमळाली . ि या ंनी जा तीत जा त मानवी ह का ंची मागणी
केली. च रा य ा ंती या काळा त काम करी व श ेतमजुरी करणाया ि या ंनी धा या या
भाववाढी िवरोधी नॉिमड े ंतात उठाव क ेला आिण पावा ंचा पुरवठा करणाया गोफस या
िवरोधी हसा य येथे मोचा नेला. याही प ुढे जाऊन ऑिलि पक - द - गॉगस या ि स
नाट्य मीन े ि या ंना ह काचा जाहीर नामा (िड ल ेरेशन ऑफ द राईट ऑफ व ुमेन) तुत
केला. या जािहरना यात ितन े पु षांनी बळा या जोरावर िमळवल ेले सव ह क र
कर याची मागणी क ेली.
३) अमे रका :
गुलामिगरी िव द ुभागल ेली चळवळ आिण ी ह क चळवळ अमे रकेत साधारणपण े
एकाच व ेळेस सु झाली . इ.स. १८४८ म ये शेकडो ि या आिण ी ह कास पािठ ंबा
दशिव णारे काही प ु ष म ंडळी, ि या ं या न े या एिलझाब ेथ कॅडी ट ेम व य ु ेिशया मॉड
यांनी य ूयॉक शहरात स ेनेला कॉ स य ेथे आयोिजत क ेले या म ेळा यात जम या आिण
यांनी या म ेळा यात स ेनेला कॉ स जा िहरनामा ि स क ेला. सेनेला कॉ स जािहरनामा
सेनेला कॉ स जािहरनामा ी ह क चळवळीतील एक अ य ंत मह वाचा द ताव ेज मानला
जातो. पु षांनी ि या ंना कशा कारच े अ याय , अ याचार , िनयं णे व ब ंधने घातली
आहेत. याचा तपशीलवार आढावा या जाहीरना यात न द ला होता .
या स ेनेला कॉ स या म ेळा यात ि या ंनी काही म ुख माग या क े या या ि या ंना
मालम ा स ंप ीचा वाटा , मुलांचे पालन , घट फोटाचा ह क , यवसाय , वातं य,
समाधानकारक व ेतन, काय थळी िनरोगी वातावरण इ . चा समाव ेश होतो .
यापूव ओिहयो रा या म ये ओबिलन का @लेजम य े ि या ंचा व ेश दे यात आला .
हा ि या ंसाठी असल ेली या ं या याचवष इ .स. १८९० म ये सव ीह क स ंघटना ंनी एक
येऊन या ंनी 'नॅशनल अम े रकन व ुमन िस ेन असोिसएशन ' थापन क ेली. १९२० -६० या
ी ह क चळवळीची चा ंगलीच िपछ ेहाट झा ली. १९६० या दशकात प ु हा अम े रकेत ी
ह क चळवळीच े पुन जीवन हो याची िच ह े िदसू लागली .
इ.स. १९६० व १९७० या शतका या म यास चळवळ जोर ध लागली . अमे रकन
सरकार आप यासाठी भरीव अस े काहीच करीत नाही ह े ल ात आ यान ंतर १२
घटकरा या ंतील ३२ ीने यांनी 'बेटी ि वन िमि टक ' या ि स ंथा या ल ेखकां या
अ य त ेखाली 'नॅशनल ऑरगॉन नायझ ेशन फॉर व ूमन' ही ि या ंची रा ीय स ंघटना २९
ऑ टो . १९६६ रोजी थापन क ेला.
ी ह क चळवळीतील आणखीन एक मह वाचा ट पा हण ून १९६८ म ये ि या ंसाठी
मानवी ह क (Human Rights for Women) या स ंघटनेचा उ ल ेख करावा लाग ेल.
१९६९ म ये अमे रके या ल ूलॅड रा यातील व ुम स इि वटी अ ॅ शन लीग या स ंघटनेने munotes.in
Page 117
जागितक करण
117 िश ण , नोकरी , यवसाय यात ि या ंना जी भ ेदभावक वागण ूक िदली जात े. सिव तर
कर यात यावी अशी मागणी क ेली.
१९७१ म ये वॉिश ं टन य ेथे नॅशनल फ ेमस पोिलिटकल कॉ स ही ीया ंची राजक य
संघटना थापन झाली आिण ितन े १९७१ ते १९७४ म ये िनवडण ूक म य े भाग घ ेतला.
४) भरतातील ी ह क चळवळ :
भारतात १९ या शतकात आय समाज व ो समाज या स ंघटना ंनी ीिवषयक कायद े व
ीिश ण या स ंदभा तील ि या ं या सामािजक ि थती स ुधार यासाठी मिहला म ंडळे
थापन क ेली. याच माण े राजा राम मोहन रॉय व इ रच ं िव ासागर , म. फुले, वामी
दयानंद सर वती , केशवचं सेन, लोकहीतवादी गोपाळराव हरी द ेशमुख इ. समाज
सुधारका ंनी ी स ुधारणा ंना हातभार लावला .
िवधवा िववाह , बालिववाह ि तब ंधक, ी गभा ची ूण ह याब ंदी इ . ांना या
समाजस ुधारका ंनी ल घाल ून बरीच स ुधारणा क ेली.
म. फुले यांनी पिहली म ुल ची शाळा १८४८ साली म ुळातच थापन क ेली. १९१० म ये
सरलाद ेवी चौधरानी या ंनी भारत ी महाम ंडळ थापन केली. इ.स. १९१७ साली ''वूम स
इंिडयन असोिसएशन '' म ास य ेथे थापन कर यात आली . या संघटनेत १९ हजाराह न
जा त ी सद य होत े. All India women conference ने बालका ंसाठी नस री शाळा
गरोदर काळात व बाळ ंत पणान ंतर बर ेच काय केले.
म. गांधीज नी ी स ुधारणेम ये बराच रस घ ेतला होता . यां या े साहानाम ुळे िनषेध सभा
(Picketing) आिण मोच िनदशना म ये ि या ंनी वात ं य चळवळीत क ेलेले काय
सं मरणीय आह े.
भारत वात ं य झा यान ंतर रा य घटन ेत पु षां या बरोबरीन े ि या ंनाही कोणताही
िलंगभेद न करता समान ह क िदल े. िवशेष िववाह कायदा (१९५४ ) िहंदू िववाह कायदा व
घट फोट कायदा (१९९६ ) िहंदू द क िवधान कायदा (१९५६ ) आंतररा य वारसा
कायदा (१९५६ ) ह ंडाबंदी कायदा (१९६१ ) इ. ि या ं या िहतर णा ंसाठी कायद े कर यात
आले. समान व ेतन कायदा (१९७६ ) बालिववाह ि तब ंध दु ती कायदा (१९७८ )
फौजदारी द ु ती कायदा (१९७८ ) कुटुंब यायालय कायदा (१९८४ ) इ. काय ा ंचा
समाव ेश होता .
२० शतका या अख ेर या दशकात १९९० म ये नॅशनल किमशन फॉर व ुमे स अ ॅ ट म ंजूर
झा यान े ि या ंचे अनेक माग लागल े.
९.१० सारांश
जगान े २१ या शतकात पदाप ण केले आहे. २० या शतकातील अन ेक सम या ंना त ड
दे याची तयारी २१ या शतकात करावी लागणार आह े. बह तांश सम या जागितक
व पा या आह ेत. तसेच या जीवना या व ेगवेग या े ाशी स ंबंिधत आह ेत. अशा कार े munotes.in
Page 118
समकालीन जगाचा इितहास
118 न या शतकाम य े पदाप ण करताना अन ेक सम या जगाला भ ेडसावत आह ेत. या सम या
सोडिव याकरीता जागितक तस ेच देशपातळीवर मोठ ्या माणात य न क ेले जात आह े.
९.११
. १ जागितक करणाचा जगावर झाल ेला प रणाम यावर िनब ंध िलहा ?
. २ ीमु चळवळीवर िनब ंध िलहा ?
. ३ िटपा िलहा .
१) लोकस ं येचा िव फो ट
२) गरीबीची सम या
३) जंगलतोड (िनवृ ीकरण )
९.१२ संदभ
१. ा.राजदर ेकर / ा. गग - आधुिनक जगाचा इितहास - िव ा काशन , नागपूर
२. ना. सी. िद ीत - पि मा य जग - िपंपळाप ुरे काशन , नागपूर
३. गायकवाड , कदम, थोरात - आधुिनक जगाचा इितहास - भाग १ - ी. मंगेश काशन ,
नागपूर.
४. ा. ह रदास जाधव व ा . क याण च हाण - आधुिनक जगाचा इितहास - अ रल ेण
काशन , सोलाप ूर.
५. डॉ. सुमन वै - आधुिनक जग - ी. साईनाथ काशन , नागपूर .
६. डॉ. सौ . शरावती िशरगावकर - आधुिनक य ुरोप - ीिव ा काशन , पुणे.
७. श. गो. कोलारकर - युरोपचा इितहास - आनंद काशन , नागपूर
८. ा. िजत भामर े- आिशयाचा इितहास - शेठ काशन , मुंबई .
९. डॉ. रमेश गु े व श े. रा. कुलकण - आ ेय आिशयाचा इितहास - प रमल काशन ,
औरंगाबाद
१०. डॉ. अिनलकठार े - आधुिनक चीन - क पना काशन , नांदेड .
११. डॉ. मु. बा. देवपुजारी - रिशयाचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१२. डॉ. मु. बा. देवपुजारी - आधुिनक आिशयाचा इितहास - ी मंगेश काशन , नागपूर
१३. डॉ. िन. व कानी - आधुिनक भारताचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर munotes.in
Page 119
जागितक करण
119 १४. डॉ. जािलंदर भोसल े - आधुिनक आिशयाचा इितहास - मुरलीधर काशन , पुणे
१५. डॉ. सुमन व ै व डॉ . शांता कोठ ेकर - भारताचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
१६. Adolf Hitler - Mein Kampf - KRJ Book International , Delhi
१७. D. R. Sardesai and B . K. Gokhale - World History - Kitab Mahal
Publication , Alahabad .
१८. M. D. David - Rise and Growth of Modern China .
१९. तक तीथ ी. ल मणशा ी जोशी - मराठी िव कोश - भाग २ व ९
२०. डॉ. शांता कोठ ेकर, अमे रके या स ंघरा याचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
२१. डॉ. सुमन वै - रिशयाचा इितहास - ी. साईनाथ काशन , नागपूर.
२२. िव टन चच ल - दुसरे महाय ु - महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ, १९७८ .
२३. डॉ. ह कुमचंद जैन, डॉ.कृ णचं माथ ुर - आधुिनक जगाचा इितहास - के. सागर
काशन प ुणे.
munotes.in
Page 120
120 १०
शा त िवकास
घटक रचना :
१०.० उि ्ये
१०.१. तावना
१०.२. पा भूमी
१०.३. शा त िवकास हणज े काय ?
१०.४. शा त िवकासाची आव यकता
१०.५. शा त िवकास उि े-२०१५
१०.५.१. १७ येये
१०.६. शा त िवकास साधण े
१०.७. शा त िवकास आिण अप े ा
१०.७.१. िनसग
१०.७. २. समाज
१०.७.३. अथ यव था
१०.८. नैसिग क साधनस ंपदा : शा त आिथ क िवकास व पया वरण
१०.९. शा त िवकासाची उदाहरण े
१०.१०. शा त िवकासात पया वरणाच े मह व
१०.१०.१. िवकास क पा ंिव लोक ोभ
१०.१०.२. िवकासाची अप रहाय ता
१०.१०.३. िनयोजनब िचर ंतन िवकास
१०.११. पाणी आिण शा त िवकास
१०.११.१. पाणी आिण आरो य
१०.११.२. पाणी आिण शहरीकरण munotes.in
Page 121
शा त िवकास
121 १०.११.३. पाणी आिण औ ोिगकरण
१०.११.४. पाणी आिण श ेती
१०.११. ५. पाणी आिण ऊजा
१०.११. ६. पाणी आिण समानता
१०.११. ७. पाणी आिण िनसर ्ग
१०.१२. भारतातील शा त िवकासाची स ि थती : ितिनधीक उदाहरण े
१०.१३. शा त आिथ क िवकाससाठी उपाययोजना
१०.१४. सारांश
१०.१५.
१०.१६. संदभ
१०.० उि ्ये
शा त म ू य हणज े काय याचा अ यास करण े.
शा त म ू यांम ये कोणकोण या गो ी येतात याचा अ यास करण े.
शा त म ू य िवकास हा का आव यक आह े याचा अथ जाणून घेणे.
१०.१ तावना
जगान े आधुिनक काळात ज े हा व ेश केला ते हापास ून सव े ात मग त े सामािजक असो
सां कृितक असो व ै ािनक असो औ ोगीकरण असो यात मोठी गती घडव ून आणली एका
बाजूला ही गती मानवी सम ुदायाला वरदान ठरली पर ंतु दुस या बाज ूला याच े अनेक
दु प रणाम द ेखील घड ून आल े वै ािनक े ात तस ेच श ा े ात इतक गती झाली
क स ंपूण जगातल े बलाढ ्य देश आप या स ंर णासाठी सवा त मोठा खच श ा वाढीवर
अ व वाढीवर क लागल े याम ुळे जगात पिहल े महाय ु व द ुसरे महाय ु घड ून आल े
जागितक करण शहरीकरण व ै ािनक करण या सग या घटका ंमुळे दूषण अन ेक कारच े
आजार गरीबी ब ेकारी अस े िविवध वाईट प रणाम जगावर घड ून आल े याचबरोबर जागितक
पातळीवर दहशतवादी संघटना वाढ या माण ुसक ला जागा उरली नाही िनसगा ला फार
मोठा धोका िनमा ण झाला जिमनीतली पाणी पातळी कमी होत ग ेली लोकस ं या
माणाबाह ेर वाढली ह े सव घड यावर सव देशांना मानवी सम ुदाय न हो याची िच ंता
भेडसाव लागली यात ून बाह ेर पड यासाठी य न स ु झा ले या य नात ून शा त गतीचा
उदय झाला या करणात याच िवषयाचा अ यास आपणास करावयाचा आह े.
munotes.in
Page 122
समकालीन जगाचा इितहास
122 १०.२. पा भूमी
२०१५ साली स ंयु रा स ंघा या प ुढाकारात ून सग या जगान े 'शा त िवकास उि े'
वीकारली . शा त िवकास य ेये हा भिव यकालीन आ ंतररा ी य िवकास स ंबंिधत य ेयांचा
संच आह े. ही य ेये युनायटेड नेश स न े बनिवली अस ून या ंची शा त िवकासासािठची
जागितक य ेये अशी बढती कर यात आल ेली आह े. या य ेयांनी, सह (िमलेिनयम)
िवकास य ेये यांची मुदत वष २०१५ या श ेवटी स ंपली. वष २०१५ पासुन २०३०
पय त ही य ेये लागू पडतील . एकूण १७ येये असून या य ेयांसाठी १६९ िविश य ेये
आहेत भिव यातील आप या वाटचालीला िदशा द े यासाठी या ंचा मोठा उपयोग होईल असा
िव ास ह े वीकारताना सग या ंनी दश वला आह े. जागितक पातळीवर मानवी
िवकासास ंबंधीचा हा पिहलाच एकि त य न होता . मानवी आय ु या या सव अंगांचा िवचार
क न , तसेच पृ वीवरील िविवध ािणमा आिण िनसग य ां या स ंर णासाठीच े मह व
ल ात घ ेऊन या उि ा ंची रचना कर यात आली . आपण या ल ेखमाल ेत यास ंबंधी मािहती
घेणार आहोत . िवकासा या नावान े झाल ेली पया वरणाची हानी कोण याही मागा ने भ न
काढता य ेणार नाही ह े ल ात आ याम ुळे शा त िवकासाची कास धर याची गरज
मानवजातीला जाणवली आह े. हणून २०५० पय त खूप वेग या प तीन े मानव जगत
असेल अस े शा हणतात . या शा त ेचा वापर कोण या कारची ऊजा आपण
वापरतो यावर अवल ंबून आह े. पया वरण न ेही आिण व छ त ं ान वाप न िनमा ण
केलेली सौरऊजा िकंवा पवनऊजा असे पया य आता जगभरात वीकारल े जाऊ लागल े
आहेत. याचा प रपाक हण ून येणा या वीस -तीस वषा त पृ वीवर असणारी दहा अ ज
मानवा ंची अज लोकस ं या शा त व पाचीच ऊजा वापर ेल असा अ ंदाज काही शा
बांधत आह ेत. िलड्स िव ापीठात शा तत ेवर स ंशोधन करणा या जोव ेल िमलवड
हॉपिक ं स या शा ान े 'द कॉ झव शन' या शोधिनब ंधात ही मत े मांडली आह ेत. यां या
मते, आपण आ ा ज ेवढी ऊजा वापरतो आह े या या ९०% यापे ाही कमी माणात ऊजा
आपण २०५० साली वाप . हणज े १९६० म ये िजतक ऊजा वापरली जात होती
िततक च ऊजा २०५० म ये वापरली जाईल .
२०५० म ये आयु य जा त स ुकर अस ेल असा एक सकारा मक स ूर हॉपिक ं स लावतात .
यां या मत े प रणामकारक ऊजा वापरणा या इमारती , वाहने, िनरिनराळी उपकरण े, साधन े
तसेच काशमान कर यासाठी आव यक असणारी य ं णा या सव गो च े उ पादन आिण
पुनच करण ह े यो य प तीन े होत अस ेल. गे या काही दशका ंम ये मानवजातीन े इत या
मोठ्या माणात न ैसिग क साधनस ंपदा वापरल ेली आह े क याम ुळे खूप मोठा हाहाकार
झाला. परंतु आता दहा अ जा ंपय त वाढल ेली मानवी लोकस ं या असा अप यय करणार
नाही. सेकंड होमसाठी जागा उपल ध नसतील , एकापे ा जा त गाड ्या ठेवणे अश य
होईल आिण दर दोन वषा नी इल े ॉिनक उपकरण े बदलण ं िकंवा बेसुमार खरेदी करणेही
अश य होईल.
िवकासा या नावान े झाल ेली पया वरणाची हानी कोण याही मागा ने भ न काढता य ेणार
नाही ह े ल ात आ याम ुळे शा त िवकासाची कास धर याची गरज मानवजातीला जाणवली
आहे. हणून २०५० पय त खूप वेग या प तीन े मानव जगत अस ेल अस े शा हणतात .
या शा त ेचा वापर को ण या कारची ऊजा आपण वापरतो यावर अवल ंबून आह े. munotes.in
Page 123
शा त िवकास
123 पया वरण न ेही आिण व छ त ं ान वाप न िनमा ण केलेली सौरऊजा िकंवा पवनऊजा
असे पया य आता जगभरात वीकारल े जाऊ लागल े आहेत. याचा प रपाक हण ून येणा या
वीस-तीस वषा त पृ वीवर असणारी दहा अ ज मानवा ंची अज लोकस ं या शा त
व पाचीच ऊजा वापर ेल असा अ ंदाज काही शा बा ंधत आह ेत. िलड्स िव ापीठात
शा तत ेवर संशोधन करणा या जोव ेल िमलवड हॉपिक ं स या शा ान े 'द कॉ झव शन' या
शोधिनब ंधात ही मत े मांडली आह ेत. यां या मत े, आपण आ ा ज ेवढी ऊजा वापरतो आह े
या या ९०% यापे ाही कमी माणात ऊजा आपण २०५० साली वाप . हणज े १९६०
म ये िजतक ऊजा वापरली जात होती िततक च ऊजा २०५० म ये वापरली जाईल .
२०५० म ये आयु य जा त स ुकर अस ेल असा एक सकारा मक स ूर हॉपिक ं स लावतात .
यां या मत े प रणामकारक ऊजा वापरणा या इमारती , वाहने, िनरिनराळी उपकरण े, साधन े
तसेच काशमान कर यासाठी आव यक असणारी य ं णा या सव गो च े उ पादन आिण
पुनच करण ह े यो य प तीन े होत अस ेल. गे या काही दशका ंम ये मानवजातीन े इत या
मोठ्या माणात न ैसिग क साधनस ंपदा वापरल ेली आह े क याम ुळे खूप मोठा हाहाकार
झाला. परंतु आता दहा अ जा ंपय त वाढल ेली मानवी लोकस ं या असा अप यय करणार
नाही. सेकंड होमसाठी जागा उपल ध नसतील , एकापे ा जा त गाड ्या ठेवणे अश य
होईल आिण दर दोन वषा नी इल े ॉिनक उपकरण े बदलण ं िकंवा बेसुमार खर ेदी करण ेही
अश य होईल . आतापय त या उपभोगवाद आिण च ंगळवादा या अितर ेकामुळे मध या
काळात सग याच पया वरणाची िवल ण क डी होत होती . परंतु ये या काळात यात बदल
झालेले असतील . घरांचा आकार लहान झाल ेला अस ेल. पुरेशी हॉि पट स , शाळा
असतील आिण य ेथे जगात ून कुठूनही इ ंटरनेट ारा जोडता य ेईल. लोक वतः या गाड ्या
ठेवणार नाहीत . साव जिनक वाहत ुक चा पया य वीकारतील . हवामान बदला या स ंकटाम ुळे
जी हानी झाली आह े यान े माणूस शहाणा बनल ेला अस ेल. २०५० म ये वेग या प तीन े
मानवजात िवचार क लाग ेल. मा या न या जगात स वा त जा त धोका अस ेल तो हणज े
कृि म ब ुि म ा आिण सव ऑटोम ॅिटक गो ी वापर याकड े असल ेला कल ! यामुळे खूप
मोठ्या माणावर ब ेकारी वाढ ू शकत े आिण आिथ क िवषमताही . परंतु कमीत कमी ऊज चा
वापर क न चा ंग या प तीन े जगता य ेईल अस े राहणीमान सवा नाच वीका रावे लागेल.
१०.३. शा त िवकास हणज े काय?
शा त िवकासाला (Sustainable Development ) मानवान े यां या म ूलभूत गरजा प ूण
क न िटकव ून ठेव या पािहज ेत, तसेच भावी िपढ ्या या ं या म ूलभूत गरजा प ूण क
शकतील याची खा ी क न यावी या क पन ेला स ंबोधल े जाते. दुस या श दा ंत सांगायचे
तर, हा समाज स ंघिटत कर याचा एक माग आहे या ार े तो भिव यातील िपढ ्यांसाठी
संसाधना ं या उपल धत ेशी तडजोड न करता दीघ कालावधीसाठी अि त वात राह शकतो .
या या करणाम य े आपण शा त िवकास हणज े काय िव तारान े जाण ून घेणार आहोत .
शा त िवकास हणज े भिव यातील िपढ ्यां या वतः या गरजा प ूण कर या या मत ेशी
तडजोड न करता वत मान गरजा प ूण करणारा िवकास . शा त िवकास हा लोका ंसाठी
संसाधन े संप यािशवाय स ंसाधन े वापर याचा माग आहे. याचा अथ पया वरणाची हानी न
करता िक ंवा भािवत न करता िवकास करण े. munotes.in
Page 124
समकालीन जगाचा इितहास
124 शा वत िवकास याचा साधा अथ आहे िटकाऊ िवकास . ता पुर या लाभाचा क ेवळ भौितक
सुिवधा वाढव ून पैशा या लोभा या ह यासापोटी क ेला जाणारा व न ैसिग क संसाधना ंना
ओरबाडणारा आिण या ंचे कायमच े नुकसान करणारा िवकास हा शा व त िवकास नसतो .
थोड या त स या या िपढ ्यां या (आप या ) गरजा भागिवताना प ुढ या िपढ ्यांना या ं या
गरजा भागिव यासाठी स ंसाधन े (जल, जंगल, जमीन , पया वरण) िश लक राहतील , अशा
प तीन े िवकास आराखडा तयार करण े हणज े शा व त िवकास होय .
भिव यातील िपढ ्यांसाठी पया वरणा या ग ुणव ेशी तडजोड न करता द ेशा या आिथ क
िवकासाचा ीकोन हण ून शा त िवकासाची या या क ेली जाऊ शकत े. आिथ क
िवकासा या नावाखाली , पया वरणा या हानीची िक ंमत जिमनीचा हास , मातीची ध ूप, वायू
आिण जल द ूषण, जंगलतोड इ . या पात िदली जात े. हे नुकसान व त ू आिण स ेवां या
अिधक दज दार उ पादना या फाय ा ंपे ा जा त अस ू शकत े.
१०.४. शा त िवकासाची आव यकता
िवकास हा मानवाचा न ैसिग क ह क आह े. या ह काचा उपभोग घ ेतांना न ैसिग क
साधनधनाचा अमया दीत वापर क ेला जातो . यातून पया वरणाची अवनती होत े. यांचा
अिन प रणाम वत मान िपढी बरोबरच भिव यातील िपढीवरही होत असतो . हणून
िवकासा या ह काबरोबर न ैसिग क कता व जबाबदारीची जािणव होण े गरज ेचे आह े. ही
जािणव क न द े यासाठीच शा त िवकासाची िनता ंत आव यकता आह े
१०.५. शा त िवकास उि े-२०१५
स ट बर २०१५ म ये संयु रा ा ं या आमसभ ेने एकूण १७ उि े असणारा २०३०
साठीचा शा त िवकास अज डा वीकारला . ही १७ उि े व याअ ंतग त असणारी १६९
छोटी य ेये सद य रा ा ंनी २०१६ ते २०३० या कालावधीत सा य करायची आह ेत.
१०.५.१.१७ येये :-
१. सव कार या ग रबीच े िनमू लन करण े.[१] २. भूक संपवणे, अ न स ुर ा व स ुधा रत
पोषणआहार उपल ध क न द ेणे आिण शा त श ेतीला ाधा य द ेणे.
३. आरो यप ूण आयु य सुिनि त करण े व सव वयोगटातील नाग रका ंचे क याण साधण े.
४. सव समाव ेशक व ग ुणव ाप ूण िश ण उपल ध करण े.
५. िलंगभावािधि त समा नता व मिहला आिण म ुल चे स मीकरण साधण े.
६. पा याची व व छत े या स ंसाधनाची उपल धता स ुिनि त करण े.
७. सवा ना अ पखच क िव ासाह , शा त आिण आध ुिनक ऊजा साधन े उपल ध क न
देणे.
८. शा त , सव समाव ेशक आिथ क वाढ आिण उ पादक रोजगार उपल ध करण े. munotes.in
Page 125
शा त िवकास
125 ९. पायाभूत सोयीस ुिवधांची िनिम ती करण े, सव समाव ेशक आिण शा त औ ोिगक करण
करणे आिण क पकत ेला वाव द ेणे.
१०. िविवध द ेशांमधील असमानता द ूर करण े.
११. शहरे आिण मानवी व या , अिधक समाव ेशक, सुरि त, संवेदनशील आिण शा त
करणे.
१२. उ पादन आिण उपभोगा या प ती शा त पात आणण े.
१३. हवामान बदल आिण या या द ु प रणामा ंना रोख यासाठी व रत उपाययोजना करण े.
१४. महासागर व सम ूहांचे संवध न करण े तसेच या ं याशी स ंबंिधत स ंसाधना ंचा शा तपण े
वापर करण े.
१५. प रि थितक य यव था ंचा (Ecosystem ) शा त प तीन े वापर करण े. वनाचे शा त
यव थापन , वाळव ंटीकरणाशी म ुकाबला करण े, जिमनीचा कस कमी हो याची ि या
आिण ज ैविविवधत ेची हानी रोखण े.
१६. शांततापूण आिण सव समाव ेशक समाज यव था ंना ो साहन द ेणे. यांची शा त
िवकासा या िदश ेने वाटचाल िनि त करण े, सवा ची यायापय त पोहोच थािपत
कर यासाठी िविवध पात या ंवर प रणामकारक , उ रदायी आिण सव समाव ेशक
सं था उ या करण े.
१७. िचर थायी िवकासासाठी व ैि क भागीदारी िनमा ण हावी यासाठी अ ंमलबजावणीची
साधन े िवकिसत करण े.
१०.६. शा त िवकास साधण े
खालील म ुद् ांचे पालन क े यास शा त िवकास साधता य ेईल.
१. मानवी ि याकलापा ंवर मया दा घाल ून हे सा य क ेले जाऊ शकत े.
२. तं ानाचा िवकास इनप ुट भावी असावा आिण इनप ुटचा वापर न करता .
३. उपभोगाचा दर मो ा या दराप े ा जा त नसावा .
४. नूतनीकरणीय स ंसाधना ंसाठी, वापराचा दर न ूतनीकरण म पया यां या उ पा दना या
दरापे ा जा त नसावा .
५. सव कारच े दूषण कमी क ेले पािहज े.
६. नैसिग क साधनस ंप ीचा सम ंजस वापर क न ह े सा य करता य ेते.
munotes.in
Page 126
समकालीन जगाचा इितहास
126 १०.७. शा त िवकास आिण अप े ा
शा त िवकास हणज े समाजा या आज या गरजा प ूण करीत असताना भिव यातील
िपढया ंना याची िक ंमत मोजायला लागणार नाही , असा िवकास आज जगातील सव च
रा यकत हे या या द ेशातील आिथ क िवकास आिण सामािजक व न ैसिग क
साधनस ंप ीची मागणी याम य े सुवण म य कसा गाठायचा या िवव ंचनेत आह ेत. शा त
िवकासाची सामािजक िक ंमत ही कमीत कमी न ुकसानीत करायची अस ेल, तर मा या मते
कोण याही अथ यव थ ेने तीन त ंभांची काळजी घ ेतली पािहज े. हणज े यावर उभा
असणारा हा शा ताचा डोलारा सा ंभाळता य ेईल. हे तीन त ंभ हणज ेच िनसग , समाज
आिण अथ यव था .
१०.७.१. िनसग :-
िनसगा ब ल आज जगात ख ूपच जाग कता आली आह े. हवामानातील बदल , िवकासासाठी
होणारी झाडा ंची क ल व याम ुळे एके काळ या ज ंगलांची झाल ेली वाळव ंटे, दूषण या
सव च िच ंतां या चचा स या जगभरात िह ररीन े सु असल े या ऐक ू येतात. नैसिग क
साधनस ंप ीची मा सवा नाच जा त काळजी आह े. एका अ ंदाजा माण े एका वषा त मानव
५००० कोटी टन एवढी न ैसिग क स ंप ी िनसगा कडून ओरबाड ून काढत असतो .
िवकासासाठी कोण याही अथ यव थ ेला नैसिग क संप ीची गरज असली तरी या गतीन े
ती माण ूस ओरबाडत आह े ती पाहता श ेवटी िनसग थकेल आिण हात वर करील .
'नासा'सार या अवकाश स ंघटना ंना अशी आशा होती क , मंगळ, चं अशा श ेजा या ंकडून
ही नैसिग क संप ी आणता य ेईल, पण अशी आशा स या तरी अश य वाटत आह े. हणूनच
िवकास साधताना िनसगा कडून हावरटपण े याची स ंप ी न ओरबाडता ती िनयोजनब
प तीन े काढावी . काढल े या स ंप ीचा जा तीत जा त प ुनवा पर कर या या प ती
अमलात आणा यात . कोळसा , खिनज त ेल अशा इ ंधनांना पया य लवकरात लवकर
शोधाव ेत, हणज े शा त िवकासाचा हा खा ंब िटक ून राहील .
१०.७.२. समाज :-
समाज हा शा त िवकासाचा द ुसरा त ंभ आह े. कोणताही आिथ क िवकास हा समाजातील
सव तरा ंत पोचण े ज रीच े आह े. आजवर या जागितक िवका सात द ेशोदेशी ह े िच
वेगवेगळे असल े तरी बह त ेक देशां या िवकासा या स ु वाती या काळात समाजातील
आिथ क िवकासाचा लाभ हा थोडया लोका ंना झाला व य ेक देशात ीम ंत-गरीब गट
िनमा ण झाल े, हा भांडवलशाहीचा प रपाक आह े, असे हणत या ंनी सा यवादाचा अ ंगीकार
केला यांचाही अन ुभव काही व ेगळा नाही . चीनसार या द ेशाचे उदाहरण या . गे या दोन
दशका ंत चीनन े अथ यव थ ेत कमालीची गती क ेली. हणज ेच तीन त ंभांपैक एका
तंभाची प ूण काळजी घ ेतली. या अथ यव थ े या वाढीम ुळे िचनी घरातील प ैशांचा खच
चारपटीन े वाढला . लाखो लो कांना आपली ग रबी ग े यासारख े वाटल े आिण ४५० लाख
कोटी पया ंची ही अथ यव था अम े रकेशी बरोबरी करणार , असा िव ास जगातील
अथ त ा ंना वाट ू लागला , पण ह े सगळ े अथ यव थ ेत घडत असताना चीनन े समाज या
मह वा या त ंभाकड े कदािचत द ुल केले. पूव चे 'आनंदी' गरीब श ेतकरी आता न ैरा यान े munotes.in
Page 127
शा त िवकास
127 भरलेले या अथ यव थ ेतील घटक वाट ू लागल े. चटकन वाढल े या या अथ यव थ ेने
समाजात आिथ क तफावत आणली . चीनम य े आ मह या करणा या ंचे माण अम े रकेपे ा
दु पट आह े. गे या वष चीनम य े ३ कोट या वर लोक न ैरा या या याधी ने त होऊन
णालयात दाखल झाल े. जगभरात ज े हा ज े हा अथ यव था वाढीस लाग या त े हा
समाजाचा एक ंदर असाच कल िदस ून आला . शा त िवकासा या ीन े हे हािनकारक आह े.
१०.७.३. अथ यव था :-
भारत आिथ क िवकासा या या ट यावर आह े तेथे या शा त िवकासा ची चचा हणूनच
सयुि क व मह वाची वाटत े. सकल उ पादनाचा दर ८ ते ९% ठेवत असताना हा िवकास
शा त कसा होईल , हे पाहण ेही िततक ेच गरज ेचे आह े. या िवकासाची जबर िक ंमत
समाजाला च ुकवायला लाग ू नये व येणा या प ुढ या िपढया ं या िवकासाला तो मारक ठ
नये हे पाहण े रा य क या चेच न ह े तर स ंपूण समाजाच े काम आह े. भारतातील िवकासाचा
फायदा जोपय त सव समाजघटका ंम ये पोहोचत नाही तोपय त समाजाला शा त िवकास
िमळणार नाही . वातं यपूव काळापास ून आिदवासी , पारधी अशा समाजा ंकडे झाल ेले
दुल , िवकासाक रता या ंची घेतलेली जमीन याम ुळे अथ यव थ ेचा िवकास झाला तरी
समाजातील िवषमता दाहकपण े वाढत ग ेली व यात ूनच न लवादाच े रा स उभ े रािहल े.
अशा समाजात िवकास शा त ठरत नाही . समाजातील काही थोडय़ा लोका ंची ीम ंतीची
हाव व या ंचे ओंगळवाण े द श न व याम ुळे येणारा माजोरीपणा या सव च गो ी शा त
िवकासाला अ य ंत हािनकारक आह ेत. भारतात खाण उ ोगात झाल ेली च ंड लूट, होणारी
वीजचोरी , कोळस े घोटाळ े, मण वनीचा अतोनात वापर या सवा मुळे िवकास साधत
असताना आपण िनसगा या या त ंभाकड े पूण दुल करीत आहोत . मग हा शा त िवकास
हावा क सा? अ बट आइ टाइनन े हट या माण े पूव िनमा ण केलेले सोडव यासाठी
आता आपण प ूव सारख े िवचार क न चालणार नाही , तर त े आज सोडव यासाठी
उदयासारखा िवचार करण ेगरजेचे आहे.
१०.८. नैसिग क साधनस ंपदा : शा त आिथ क िवकास व पया वरण
शा त िवकास हण जे शा त जीवनश ैली असा अथ काढण े चुक चे ठरेल. शा त
िवकासासाठी न ैसिग क साधन स ंप ीची कमीत कमी हानी पया वरणाचा मह म स ंयोग व
आिथ क िवकास हा िवचार क थानी असला पािहज े. भावी िपढी या गरजा भागिव या या
िनसगा त या मत ेला कोणताही ध का न लावता लो कां या आज या गरजा प ूण करण े
हणज े धारणा म िवकास होय . याचाच अथ िनसग िनयमा या चौकटीत राह न िनसगा ला
ध का न पोहचवता मानवान े वत:चा िवकास िविवध न ैसिग क घटका ंचा वापर करण े होय.
मानव व पया वरण या ंचा पर पर स ंबंध अत ुट आह े. मानवा या सभोवताली असणा या
प रि थतीला पया वरण हणतात . मानवान े आप या अिवव ेक वाग यान े पया वरणाचा हास
केला आह े. वत:चा िक ंवा समाजाचा िवकास करताना जर िनसगा ला ध का पोहचत
असेल तर असा िवकास अशा त िक ंवा अधार म िवकासच होय . काण यात ून पया वरण
असंतूलन होऊन मानव वत :साठी अि थ रता िनमा ण क न घ ेईल हा धारण म िवकास
न हे नैसिग क पया वरणाच े संतुलन दीघ काळ िटकव ून ठेवून मानवी जीवनमान उ ंचावण े
हणज ेच धारण म िक ंवा शा त िवकास होय , मानवान े िनसगा चा पुरेपुर उपयोग घ ेतला munotes.in
Page 128
समकालीन जगाचा इितहास
128 यातून पया वरणाच े िविवध िनमा ण झाल े २० या शतका या उ राधा त शेवटी
माणसाला आपली च ूक उमजली आिण वाढल े या गरजा स ुखसोई न सोडता शा त
जीवनश ैली शोधात मानव िफ लागला . पोषण म जीवनप दतीसाठी स ंपदाचा यो य वापर
करणे गरज ेचे असून दु काळ महाप ूर कुपोषण, पज यमान , दहशतवाद , दा र य , यु द,
संघष , दुषण भूकंप, भूमीपात इ यादी न ैसिग क आप ीवर िनय ं ण ठ ेवणारे यो य पया य
सापडत नस याच े िदसत े. या आ हाना ंची समी ा मानव करत आह े. जगात न ैसिग क साधन
संप ीच े िवतरण िवषम व पात आह े. नैसिग क साधन स ंप ीचा वापरस ु दा द ेशपर व े
कमी जा त आढळतो . मानव न ैसिग क साधन स ंप ीचा अितर ेक वापर करतोच पण
याचबरोबर ती स ंपदा मोठ ्या माणावर िषतही बनवतो लोकस ं या आक ृतीबंध आिण
नैसिग क साधन स ंपदेचा धारण म उपयोग या दो ही गो ी एकम ेकांशी िनगडीत आह ेत. पण
या नैसिग क साधन स ंप ीचा वापर यो य प दतीन े क न शा त िव कासासाठी ग रबी व
दा र याच े उ चाटन करण े आिण पया वरण स ंर ण करण े काळाची गरज आह े.
मानव आिण या या सभोवताल या पया वरणाच े एका मीकरण असत े, हणज े एकाच े
क याण द ुस यावर अवल ंबून असत े. उ प न आिण आिथ क िवकासा या गतीख ेरीज
पया वरणाच े संर ण होऊ शकणार नाही तर पया वरण स ंर णािवना हळ ूहळू ीण होईल .
मानवी व ंशाला पया वरणीय अवनतीपास ून होणारा धोका हा आि वक मन ु यहानी सारखाच
मोठा असणार हण ून औ ोिगक करण िक ंवा िवकास कोणीही था ंबवू शकणार नाही .
यासाठी िचर थायी िवकास हा म यम माग असून यात ूनच आिथ क शा ता िनमा ण होईल .
िप याच े पाणी , आरो य व छता , ऊजा , अ नस ुर ा, जैविविवधता , लोकस ं या,
औ ोिगक त ं ान या म ुलभूत बाब वर शा त िवकासासाठी जोर द ेणे मह वाच े आह े.
मानवा या आिथ क उ नतीसाठी भारतासार या क ृषी धान द ेशात आध ुिनक त ं ानाचा
उपयोग क न रासायिनक खत े. औषधा ंचा अित उपयोग क न क ृषी यो य जिमनीची त
ितवष कमी होत आह े. पा याचा अितवापर क न जिमनी खारपट होत आह ेत. मोठ्या
शहराजवळील क ृषी यो य जिमनीचा उपयोग िसम ट या ज ंगलाकरता होत आह े. भारता या
आिथ क िवकासात श ेती मह वाचा घटक आहे. काही भागात अन ेक घटकाम ुळे दुषण
वाढत आह े हणून आिथ क िवकास व पया वरण या ंचा सम वय साध ून शा त िवकास करण े
गरजेचे आहे. कारण सव समाव ेश िवकास हवा अस ेल तर श ेतीचे सोडव याचा य न
करावे लागतील .
१०.९. शा त िवकासाची उदाहरण े
१) पवन ऊजा
२) सौर उजा
३) पीक रोट ेशन
४) शा त बा ंधकाम
५) काय म पाणी िफ चर
६) िहरवीगार जागा
७) शा त वनीकरण munotes.in
Page 129
शा त िवकास
129 १०.१०. शा त िवकासात पया वरणाच े मह व
पृ वीवरील सा या सजीव स ृ ीचा आधार ह े येथील पया वरण आह े. पृ वी सोड ून इतर
कोण याही हावर व िव ात इतर अस े पया वरण नाही . यामुळे येथील पया वरणाच े र ण
व संवध न करण े मानव जातीस न ह े तर सव सजीव स ृ ीस अ याव यक आह े. कोट्यावधी
वषा या ि थ य ंतरानंतर य ेथील हवा , पाणी व जमीन या ंचे असे पोषक वातावरण झाल े
असल े तरी ग े या काही दशकात मानवी उ ोगा ंमुळे यात बर ेच हानीकारक बद ल होऊ
लागल े आह ेत. वाढती लोकस ं या, शहरीकरण , उ ोगध ंदे आिण ज ंगलाचा नाश क न
वाढल ेली शेती याम ुळे उपल ध न ैसिग क साधनस ंप ीत घट होत आह े. तसेच हवा , पाणी व
जमीन या ं या द ूषणाचा वाढत चालला आह े. उ ोगध ंदे व शहरा या सा ंडपा याम ुळे
जिमनीवरील नदी , तलाव यांचे पाणी द ूिषत होत आह ेच. िशवाय जिमनीखाली असणा या
पा याच ेही द ूषण होत आह े. शेतीसाठी पा याबरोबर वापरली जाणारी रासायिनक खत े
पाणी द ूषणास कारणीभ ूत तर आह ेतच. िशवाय श ेतीसाठी अित र पाणी वापर यान े
जिमनीत ार वाढ ून मीठ फ ुट याच े व सारी जमीन नापीक हो याचे माण वाढल े आ हे.
पायाभ ूत िवकासासाठी होणार े क पही पया वरणा या न या सम या िनमा ण करीत आह ेत.
मोठ्या धरणा ंमुळे शेकडो एकर ज ंगले पा याखाली जाण े, धरण ता ं या जिमनी व घर े
पा याखाली जा यान े यांचे िव थापन कर याची सम या या क पा या उभारणीत
मह वाचा अडथळा ठरली आह े. जंगलात ून जाणार े मोठे महामाग जंगलातील ा या ं या
सुरि तत ेला आ हान ठरत आह े. माणसा ं या गरजा वाढ याम ुळे यां या िवकासाचा व ेगही
यानुसार वाढिव याची धडपड सव चालली आह े. मा हा िवकास करताना आपण प ुढील
िवकासा या सव च संधी नािहशा क न टाक त नाही ना यािवषयी माण ूस फारसा िवचार
करताना िदसत नाही . आजची गरज भागली हणज े झाल े. उ ाच े कोणी बिघतल े ? अशी
वृ ी झाली आह े व ती पया वरणास घातक आह े. शेतक या स जमीन चा ंगली ठ ेव यासाठी
िपकांची फेरपालटी यावी , पा याचा व रासायिन क खता ंचा कमी वापर , ऊसासार या
नगदी पर ंतु जा त पाणी लागणा या िपका ंऎवजी द ुसरी िपक े यावी अस े िकतीही सा ंिगतल े
तरी त े सहसा पाळल े जात नाही . जमीन नापीक होत चालली आह े हे पाह नही यात बदल
होत नाही . व रत लाभ िमळिव या या ह यासापोटी द ूरदश योजन ेकडे दुल होत े. जे
शेतक या ंचे तेच उ ोगध ं ांचे. उ पादनखचा त बचत कर यासाठी सा ंड्पा यावर ि या
कर याकड े चालढकल क ेली जात े. नगरपािलका / महानगरपािलका या ंना शहरातील
सांडपा यावर ि या कर यासाठी य ं णेचा खच व ती चालिव यासाठी लागणा या िवजेचा
खच झेपत नाही . साहिजकच द ूषण वाढतच जात े. जु या गाड ्यांमुळे दूषण होत े. यामुळे
यां या वापरास ब ंदी, िकंवा पे ोल, िडझेलऎवजी द ूषणरिहत इ ंधनाचा वापर याची
काय ान े स क ेली तरी याची अ ंमलबजावणी म ुि कल होत े. एकंदरीत काय ? नैसिग क
साधनस ंप ीच े भांडार असणार े पया वरण आप या साहा यास स ज असताना सो याची
अंडी देणारी क बडीच कापणा या लोभी माणसा माण े आपण पया वरणाच े अतोनात व भ न
न ये यासारख े नुकसान करीत आहोत . यावर काही उपाय आह े का ?
१०.१०.१. िवकास क पा ंिव लोक ोभ :-
सतत वाढत े दूषण, िनसग संपदेची हानी आिण कारखानदार , क प ायोजक या ंची
यावसाियक लाभासाठी द ूषण िनय ं णासाठी भावी उपाययोजना कर यात टाळाटाळ munotes.in
Page 130
समकालीन जगाचा इितहास
130 आिण द ूषण िनय ं ण म ंडळाची अकाय मता या ंचा एकि त प रणाम लोक ोभात होऊन
िविवध सामािजक , राजक य आिण पया वरण स ंर ख स ं था या ंनी आ ंदोलनाचा माग
वीकारला व उ ोगध ंदे, यापार व पायाभ ूत सुिवधा या ं या िवकासाचा व ेग मंदावला ,
देशा या िवकासासाठी आव यक असणारी धरण े, िव ुत िनिम ती क प , ुतगती माग ,
िवमानतळ िक ंवा तेलशु ी कारखान े यांची काम े लोकचळवळीत ून बंद पाड या मागे िनसग
संवध ना या आ थ ेऐवजी ब -याचव ेळा यावसाियक पध पोटी परक य श चा वा श ू
रा ांचा हात असतो ही गो ल ात घ ेतला पािहज े. यामुळे सामािजक शा ंततामय
आंदोलनाच े पांतर िह ंसक द ंगलीत क ेले जाते व िनण य शा ीय व ताि वक िनकषा ंपे ा
राजक य इष वर घ ेतले जातात . या सव कारात द ेशा या साधनस ं पतीच े अतोनात
नुकसान होत ेच पण क प था ंबून आिथ क गतीचा माग ही बंद होतो .
१०.१०.२. िवकासाची अप रहाय ता :-
या जगाची वाटणी ीम ंत देश आिण अिवकिसत गरीब द ेश अशा दोन गटात कर यात य ेते.
िवकिसत देश नैसिग क साधनस ंप ीचा वापर दरडोई ख ूपच जा त करतात पर ंतु तेथील
लोकस ं या मया िदत आह े. याउलट अिवकिसत द ेशात ग रबी व मोठी लोकस ं या याम ुळे
नैसिग क साधनस ंप ी कमी वाप नही पया वरणाचा हा स जा त होत आह े. पया वरण र ण
क ग रबी ऊ म ूलन या द ुहेरी पेचात हे देश सापडल े आहेत. संप न रा ा ंकडून या रा ा ंवर
पया वरणासाठी कडक िनब ध पाळ याच े दडपण य ेत आह े. परंतु बेरोजगारीवर मात
कर यासाठी औ ोिगक करण , वाढ या लोकस ं येसाठी ज ंगलतोड व श ेती आिण
िनसग संपदाच प ैसे िमळिव याच े साधन झा यान े या द ेशात पया वरण र णाच े काम िबकट
बनले आह े. उदाहरणाथ आि क ेम ये जंगलसंप ीचा वापर हा या ं या अथ यव थ ेचा
मुख भाग आह े. पायाभ ूत िवकास व औ ोिगक करण या गो ी तर सव च देश अ ह कान े
कर या या य नात आह ेत. मा ह े करत असताना पया वरणा या र णाची काळजी न
घेत यान े िदवस िदवस पया वरणाचा दजा खालावत चालला आह े. कारखा यात ून बाह ेर
पडणारा ध ूर व वय ंचिलत वाहनात ून पे ोल जाळ यान े िनमा ण होणारा द ूिषत वाय ू, िशसे व
काजळी याम ुळे हवा द ूिषत होत आह े.
१०.१०.३. िनयोजनब िचर ंतन िवकास :-
पया वरणाची हानी टाळ या साठी िवकास था ंबवावा हटल े तर वाढ या गरजा भागिवण े
अवघड होणार व िवकास क ेला तर पया वरण द ूिषत होणार . िनयोजनब िचर ंतन िवकास हे
यावर उ र आह े. नैसिग क साधनस ंप ीचा कमीतकमी वापर करण े, अपार ंपा रक
ऊजा ोतांचा वापर करण े, दूषण िनय ं णासह िवकासयोजना आख णे व टाळता न
ये याजो या पया वरण हानीब ल भरपाई हण ून पया वरण स ंवध नाची योजना क प
आराखड ्यात समािव करण े या गो ी क े या तर पया वरणाचा दजा आपण िटकव ू शकू.
गाव, िज हा , नदीचे खोरे वा कोणताही िविध भ ूभाग यातील िवकासाच े िनयोजन करताना
या भ ूभागावरील पया वरणाच े व नैसिग क साधनस ंप ीची मता िवचारात घ ेणे आव यक
आहे. तसेच हवा , पाणी, जमीन या घटका ंची द ूषके सामाव ून घे याची ही मया दा
धरली तर या धोकादायक मया देपे ा खाली आप या आज या व भिव या या िवकासाम ुळे
होणा या दूषणाच े माण राहील अशी आपण काळजी घ ेतली पािहज े. आपल े जीवनदायी munotes.in
Page 131
शा त िवकास
131 पया वरण हा प ूव जांकडून िमळाल ेला मालक ह काचा वारसा नस ून आप या प ुढील
िपढ्यांकडून उसना घ ेतलेला ठ ेवा आह े हे आपण यानात घ ेतले पािहज े. कज जसे
याजासह परत फ ेडावे लागत े तसे हे पया वरण अिधक स ुखदायी व स ुरि त कस े करता
येईल ह े आपण पािहल े पािहज े.
१०.११. पाणी आिण शा त िवकास
िवकास हा मानवी समाजाचा थायी भाव आह े. आदीम काळापास ून मानवी समाज
सात यान े िवकास करत आला आह े. या या या वासात पा याच े अन य साधारण मह व
आहे. आप याला उपल ध असल े या जमीन , पाणी आिण हवा या तीन न ैसिग क
संसाधनाप ैक एक पाणी ह े साधन नस ेल तर िवकास जवळजवळ अश यच आह े. शेती
असो, नाही तर औ ोिगक िवकास असो , पा यािशवाय त े श य नाही , हे आता जवळजवळ
मा यच झाल े आहे. पा यािशवाय िवकास ही स ंक पनाच आता अश य बनली आह े. पण,
या पृ वीतलावर पा या चे िवतरण आिण याची ग ुणव ा यात ख ूप असमानता आह े. िवकास
आिण शा त िवकास यात फार फरक आह े. िवकास हा मानवी समाजाचा थायी भाव आह े.
आदीम काळापास ून मानवी समाज सात यान े िवकास करत आला आह े. या या या
वासात पा याच े अन य साधारण मह व आह े. आप याला उपल ध असल े या जमीन ,
पाणी आिण हवा या तीन न ैसिग क संसाधनाप ैक एक पाणी ह े साधन नस ेल तर िवकास
जवळजवळ अश यच आह े. शेती असो , नाही तर औ ोिगक िवकास असो , पा यािशवाय त े
श य नाही , हे आता जवळजवळ मा यच झाल े आहे. पा यािशवाय िवकास ही स ंक पनाच
आता अश य बनली आह े. पण, या पृ वीतलावर पा याच े िवतरण आिण याची ग ुणव ा
यात ख ूप असमानता आह े. िवकास आिण शा त िवकास यात फार फरक आह े. माना या
ीने अनेक कार े शा त िवकास होण े आव यक आह े तो कसा याची आपण खालील
मु ां या आधार े चचा क –
१) पाणी आिण आरो य
२) पाणी आिण शहरीकर ण
३) पाणी आिण औ ोिगकरण
४) पाणी आिण श ेती
५) पाणी आिण ऊजा
६) पाणी आिण समानता
७) पाणी आिण िनसग
१०.११.१. पाणी आिण आरो य :-
संपूण मानव जात एका अनािमक िभती या छाय ेखाली अस यासारखी वावरत आह े. मु
जीवन जवळजवळ स ंपु ातच आल े आहे. अनेक कार या क ृि म रासायना ंची मद त याला munotes.in
Page 132
समकालीन जगाचा इितहास
132 याचे अि त व िटकिव यासाठी यावी लागत आह े. याने या रसायना ं या सहा यान े
यांना तो सि लम टस िक ंवा औ षधे हणतो - आपल े सरासरी वय वाढव ून तर घ ेतले आहेच,
पण याचबरोबर आपल े नैसिग क वात ं य मा हरव ून टाकल े आह े. याने आप या
पया वरण घटका ंचे इतके दूषण केले आहे क या ंचे कृि म रतीन े शु दीकरण क े यािशवाय
यांना याला वापरताच य ेत नाही . साधे िप या चे पाणीस ु दा याला य ुरीफायर मध ून शु द
क न याव े लागत े. मनु यास पाणी हणज े जीवन . मनु यासच न ह े तर सव च परजीवा ंना
पाणी ह े अ य ंत आव यक अस े संसाधन आह े. सजीवा ं या शरीराचा ५० ट के पे ा अिधक
भाग हा िन वळ पा यान ेच बनल ेला असतो . वन पतीना जिमनीत ून िमळणार े घटक पा यात
िवरघळल े या अव थ ेतच याव े लागतात . यांना ते पा यातील ावणािशवाय हण करता
येत नाहीत . यामुळे पाणी नस ेल तेथे वन पती वाढ ू शकत नाहीत . तहान भागवायला अन ेक
कृि म प ेये तयार क ेली जातात . पण, ती मुळातच पा यापास ून बनवली जातात . अगदी
चहास ु दा! सजीव ज े अ न हण करतात यातील मोठा िह सा पा याचाच असतो . यामुळे
सजीवा ंना या ंचे अि त व िटकव यासाठी पा याची गरज असत े. आप याला आपल े
अि त व िटकवायच े असेल तर , आपल े शरीर सश ठ ेवावे लागत े. शरीर स ु ढ ठ ेवणे
पा यािशवाय श य नसत े. एकवेळ अ नािशवाय मन ु य अन ेक िदवस काढ ू शकतो , पण
पा यािशवाय जा त काळ रहाण े याला श य होत नाही . असे हे पाणी क ज े आपल े
अि त व िटकव ू शकत े, याची यो य काळजी न घ ेत यास आपल े अि त व धो यात आण ू
शकते. पा याम य े अनेक कारच े सू मजीव जगत असतात . यात काही िवषाण ूही अस ू
शकतात . िवशेष क न ज े पाणी द ूिषत झाल े आहे. या पा यात अन ेक रोगज ंतू तयार
होतात . हे पाणी याय यान े सहािजकच आपल े आरो य धो यात य ेते. स यातरी या
जलज य आजारा ंनी सव थैमान घातल े आह े. टायफॉईड , डाय रया , कॉलरा , कावीळ ,
मले रया, वाईन ल ूसार या आजारा ंनी सव हाहा:कार माजवला आह े. अशा ि थतीत
िन वळ हात व छ ध ुतले तरी आपण आप याला िनरोगी ठ ेवू शकू. पण, हात ध ु यासाठी
तरी प ुरेसे व छ पाणी हव े ना?
आपल े आजच े वत न खिचतच आप याला शोभनीय नाही . आपण व ै ािनक गती या
िकतीही ग पा मार या तरी आपण नाका शकत नाही क याला आपण गती िक ंवा
िवकास हणत आहोत , ती तर खरी अधोगती आह े. एक न ैसिग क सजीव हण ून जग याचा
आपला ह क आपणच हरव ून बसलो आहोत . िदवस िदवस आपल े जगण े अिधकािधक
कृि म बनत आह े. काल याला आपण िवकास स ंबोधत होतो ती आपली क ृती आज
आप या अि त वावरच घाला घाल ेल क काय अस े आपणास वाटत आह े. जी गती
आप याला काल शा त वाटत होती ती आज अनाव यक वाटत आह े. आरो या या
बाबतीत िन वळ नवनवीन औषध े िनमा ण करण े यावरच आपला भर आह े. पण व ेळेवर एक
टाका घात यास प ुढील नऊ टाक े वाचवता य ेतात. हे मा आपण सोयी करपण े िवसरत
आहोत . रोग बरा कर यावर भर द े यापे ा, तो होणारच नाही , हे पहाण े अिधक शहाणपणाच े
नाही का? पाणी द ूिषतच होव ू िदले नाही तर , रोगराईवर आपोआपच िनय ं ण बस ेल. पण
आ हाला स यातरी ता प ुर या िवकासाशी मतलब आह े. दीघ कालीन शा त िवकास हवाय
कुणाला! आताची व ेळ िनघ ून गेली क बास , उ ाच े उ ा पाह . या वृ ी म ुळेच आज
पा याकड े आपल े पूण दुल झाल ेले आह े. वेळीच सावध होव ू या आिण आप या
आरो यातील पा याच े मह व ओळख ून याशी असणारा आपला आजचा यवहार अिधक munotes.in
Page 133
शा त िवकास
133 जबाबदारीचा कसा होईल त े पाह या . दररोज य ेक य ला िप यासाठी , वयंपाकासाठी
आिण यि गत व छत ेसाठी पा याची गरज असत े. व छत ेसाठी लागणार े पाणी गरीब -
ीमंत, राव आिण र ंक दोघा ंनाही आव यकच असत े. ते ीमंतानाच लागत े आिण गरीबा ंना
लागत नाही अस े नाही. जागितक आरो य स ंघटने या मत े कोण याही ि थतीतील य ला
७.५ िलटर पाणी व छत ेसाठी लागत े. यापे ा जा तीची गरज हणज े २० िलटर पाणी
व छ आरो य आिण सकस आहारासाठी प ुरेसे असेल. गे या दशकात ख ूप काही क न
सु दा ७४८ द.ल. लोकांना स ुधा रत िप या या पा या या स ुिवधा िमळाल े या नाहीत
आिण २.५ िबिलयन लोका ंना िवकिसत व छत े या सोयी प ुरव यात आल े या नाहीत .
पाणी आिण व छत े या उपायावर क ेले या खचा तून चांगला नफा झा याच े आढळ ून आल े
आहे. व छत े या कायम व पी उपायावरील न याच े माण आह े ५:५:१ आिण
िप या या पा या या कायम व पी उपायावरी ल न याच े माण आह े २:१ जगातील
येक माणसास व छ िप याच े पाणी आिण उ म व छता यव था प ुरव यासाठी १०७
िबिलयन अम े रकन डॉलर या िनधीची आव यकता आह े.
१०.११.२. पाणी आिण शहरीकरण :-
स या शहरीकरण इत या व ेगाने होत आह े क त ु ही या ओळी वाच ेपय त चार य शहरात
रहावयास ग े या असतील . आज दर दोन माणसातील एक जण शहरात रहात आह े.
जगातील एक ूण शहरी करणाप ैक ९३ ट के शहरीकरण िवकसनशील द ेशात होत आह े.
यातील ४० ट के जनता झोपडप ्या िव तारत आह े. सन २०५० पय त आणखीन
२.५० िबिलयन लोक शहराकड े थला ंतरीत होतील . शहरां या आज ूबाजूचा ामीण भाग
हळूहळू अ य होव ू लागला आह े. तेथील उपजाव ू शेत जमीन इमारती बा ंधकामासाठी
वापर यान े शहरा ं या जवळची श ेती नाहीशी होत आह े. शहरीकरणान े छोट्या भूभागावर
लोकस ं येची घनता मोठ ्या माणात वाढत आह े. यातून सवा ना पुरेसे िप याच े पाणी
उपल ध क न द ेणे, शहरातील सा ंडपा याची यो य िव ह ेवाट लावण े, घन कचरा
वेळ याव ेळी गोळाक न याची यो य िनग त करण े, वाहतुक साठी प ुरेसे आिण ंद र त े
तयार करण े आिण या ंची यो य िनगा राखण े, नागरीका ं या स ंर णाची काळजी घ ेणे वगैरे
यं णावर अनाव यक भा र पडतो . या यं णा मग नीट काम कर ेनाशा होतात .
आज य ेक शहरात हजारो िक .मी या पाईप लाई स घाल यात आ या आह े. पण या
गळतीम ुळे अिधकतर पा याचा अप ययच करतात . पाच लाख लोकस ं या असल े या
अनेक शहरात ून सांडपाणी िनग त यं णाच नाही िक ंवा आह े ती धड काम करत ना ही िकंवा
ती अप ुरी आह े. मग, जल श ु दीकरण य ं णा क ुठून असायला . यामुळे पाणी द ूषणाचा
फारच ग ंभीर होव ून बसला आह े, आज एकही असा पा याचा ोत नाही क जो द ूिषत
झाला नाही . अनेक शहर े न ां या काठी आह ेत, न ांतून पाणीही आह े, पण त े दूिषत
आहे. यामुळे खचा लाही वापरता य ेत नाही . शहरीकरणाम ुळे शहरा ंतून रहदारी या सम या
तर वाढ याच आह ेत, पण ामीण भागातही या मोठ ्या माणावर उ व ू लाग या आह ेत.
शहरांमुळे मोठमोठ े महामाग बांधले जात आह ेत. यां यासाठीही मोठ ्या माणात उपजाव ू
शेत जमीन वापरली जा त आह े. मुळातच शहर े ही अप ु या प रस ं थेची उदाहरण े आहेत.
यांना अ नधा य आिण भाजीपा यासाठी ामीण भागावरच िवल ंबून रहाव े लागत े. पण
यां या िव ताराम ुळे जर उपजाव ू जमीन च नाहीशी होणार अस ेल तर प ुढे काय? munotes.in
Page 134
समकालीन जगाचा इितहास
134 युनो या व ड अब नायझ ेशन रपोट नुसार इथ ून पुढे भारत, चीन आिण नायज े रया द ेशात
मोठ्या माणात शहरीकरण होणार आह े. यु.एन.डी.ए.एस.ए. या लोकस ं या िवभागाच े
संचालक , जॉन िव मोथ हणतात , 'शा त शहर े ते हाच उभी राह शकतील ज े हा या ंना
यो य िततका श ु द आिण व छ गोड ्या पा याचा प ुरवठा होईल .'
१०.११.३. पाणी आिण औ ोिगकरण :-
येक उ पादनासाठी पा याची गरज असत े. काही उ ोगा ंना भरप ूर पाणी लागत े. तर
काह ना कमी पाणी लागत े. एक कागदाचा त ा करायला १० िलटर पाणी लागत े, तर ५००
ॅम लाि टक तयार कर यास ९१ िलटर पाणी खच पडत े. एक कार िनमा ण कर यासाठी
एका मोठ्या पोह या या तलावात भर यास ज ेवढे पाणी लागत े याप े ा अिधक पाणी
आव यक असत े. औ ोिगकरण ही लोकस ं या वाढीम ुळे आव यक बाब झाली आह े.
लोकांना रोजगार उपल ध क न द े यासाठी , उ पादना ंची सं या आिण ग ुणव ा वाढीसाठी
आिण आिथ क उ प न िमळव यासाठी औ ो िगकरणािशवाय पया य नाही . शा त
िवकासासाठी श ेतीचेही औ ोिगकरण आता कर यात य ेवू लागल े आह े. यामुळे िन वळ
रोजगार िनिम ती, उ पादन वाढ , गुणव ा वाढ आिण न यात वाढ यावरच औ ोिगक
जगताच े ल असत े. यासाठी वापर यात य ेणारी स ंसाधन े कुठून येतात, यांचे संधारण
होते का ? पाणी िकती आिण कस े वापरल े जाते ? यात काटकसर करता य ेईल का ?
याकड े यांचे ल नसत े. यां या क ृतीमुळे पया वरणाच े कसे आिण िकती न ुकसान होत आह े
हे पहा यास या ंना सवड नसत े. औ ोिगकरण आव यकच आह े, कारण वाढ या
लोकस ं ये या हाताला काम द ेणे मह वाच े आहे. पण याच बरोबर ह ेही पहाण े मह वाच े
आहे क उपल ध जलसाठ े दूिषत होणार नाहीत िक ंवा संपणार नाहीत . कृि म व त ू तयार
कर यास स ु वातीला न ैसिग क संसाधन े लागतातच . यात पाणी नस ेल तर , कोणतीच
औ ोिगक ि या करता य ेणे अश य होव ून बस ेल. ते हा शा त िवकासासाठी
औ ोिगकरणाबरोबरच जलसाठ ्यांचे संर ण आिण स ंधारण करण े आव यक आह े.
सन २००० ते २०५० पय त औ ोिगक वापरासाठी पा याची मागणी ४०० ट के
वाढ याची श यता आह े. आिण ह े सव िवकसनशील द ेशात घडणार आह े. यामुळे तेथे
वापरल े जाणार े उ पादन त ं ान श यतो जलिवरहीत असाव े िकंवा कमीतकमी पा याचा
वापर करणार े असाव े. उ म जल िक ंवा सा ंडपाणी श ु दीकरण क पातील ग ुंतवणूक परत
िमळ यास बरीच वष जातात . यापे ा लवकर उ पादनात ून फायदा होतो . यामुळे जल
िकंवा सा ंडपाणी श ु दीकरण क पावर खच कर यास उ ो गांना काय ान े स करावी
लागत े. नवीन त ं ानान े आता पा याचा वापर कमी कर यात यश य ेवू लागल े आह े.
टे टाईल िम स , कोका कोलासार या मोठ ्या सरबत आिण थ ंड पेयां या क ंप या ग े या
१० वषा पासून या ं या उ पादन िवभागातील पा याचा वापर कमी कर यासाठी य नशील
असून यासाठी नवीन त ं ाना या स ंशोधनात भा ंडवल ग ुंतवू लाग या आह ेत.
आप याकड े जसे उ ोग वाढत आह ेत तशी या ंची पा याची गरजही वाढत आह े. यामुळे
औ ोिगक वसाहत ना धरणात ून पा याचा प ुरवठा कर याची व ेळ येवू लागली आह े. यातून
औ ोिगक घटक आिण शेतकरी या ं यात त ेढ िनमा ण होत आह े. शेतक या ंना वाटत े क
उ ोगा ंना पाणी िद यास या ंना िस ंचनास पाणी कमी पड ेल. यातून माग काढ याची कसरत
शासनास करावी लागत आह े. पण, शा त औ ोिगक िवकासासाठी शा त पा याचा प ुरवठा munotes.in
Page 135
शा त िवकास
135 उ ोगा ंना होण े आव यक आह े. शा त औ ो िगक िवकास झाला , तरच त णा ंना रोजगार
उपल ध होईल , जागितक बाजारप ेठेत आप या मालाला मागणी अस ेल, देशाची आिथ क
ि थती स ुधारेल आिण जगात महास ा बनण े श य होईल .
१०.११.४. पाणी आिण श ेती :-
जी गो उ ोग े ाची तीच क ृिष े ाची. एक क ॅलरी अ न िनमा ण कर यासाठी एक िलटर
पाणी लागत े. एक क ॅलरी अ न उ पादन कर यासाठी १०० िलटर पाणी िस ंचनासाठी
वापरण े हणज े पा याचा मोठ ्या माणात अप यय करण े होय. जगात एक ूण उपसल े या
पा याप ैक ७० ट के पाणी िस ंचनासाठी वापरल े जात असाव े. तर िवकसनशील द ेशात ह ेच
माण ९० ट के आहे. सन २०५० पय त जगात क ृषी उ पादन ६० ट के पय त वाढल े
पािहज े, तर िवकसनशील द ेशात ह ेच माण १०० ट के असल े पािहज े.
स या लोका ं या खा यात शाकाहारी पदाथा पे ा मा ंसाहाराच े माण जा त होत चालल े
आहे. एक िकलो भात उ पादनासाठी ३,५०० िलटर पा याची आव य कता असत े. तर,
एक िकलो गोमा ंस िनणा ण कर यासाठी १५००० िलटर पा याची गरज असत े. हा
आहारातील बदल ग े या ३० वषा त पा याचा वापर वाढतच आह े आिण हा ड एकवीसा या
शतका या म यापय त असाच राहील . आजची क ृषी े ाची पा याची मागणी अशा त आह े.
आज या अशा ी य पा या या वापरा ं या प दतीम ुळे वॉटर ट ेबल खाली ग ेले आह े,
अॅि वफस नाहीशी झाली आह ेत, नदीचे वाह आटल े आहेत, व य ा या ंचे िनवास लयास
जात आह ेत, आिण जागितक पातळीवर २० ट के िसंचनाखालील े ारफ ुटीमुळे
अनउ पािदत पडीक जिमनीत पा ंतरीत झाल े आहे. पा याचा उपयोग कमी करण े आिण
कमीत कमी पा यात जा तीत जा त उ पादन घ े याचा क ृषी े ाने य न क ेला पािहज े.
तरच शा त क ृषी िवकास साधता य ेईल.
आज अित क ृषी काय मांचा प रणाम हणज े पाणी द ूषणात अणखीनच वाढ . पण क ृषी
उ पादन तर वाढवल ेच पािहज े. िवकिस त रा ा ंनी पाणी द ूषण रोख यास क ेलेले उपाय
हणज े इ स टी ह द ेणे, कडक कायद े व िनयम आिण या ंची कडक अ ंमलबजावणी , यो य
बाबीसाठी सबसीडी या ंचा एकि त वापर होय . ते हा िवकसनशील रा ा ंनीही या ं या समोर
उदाहरण हण ून असल ेली ही प दत वाप न या ं या देशातील पाणी द ूषण रोखावयास
हवे. तरच शा त क ृषी िवकास साधण े यांना श य होईल .
१०.११. ५. पाणी आिण ऊजा :-
पाणी आिण ऊज चा अन यसाधारण स ंबंध आह े. ऊजा िनमा ण कर यास पा याचा उपयोग
करतात , तर पाणी िमळव यासाठी ऊज चा वापर क ेला जातो . पूव पास ून न ा ं यावर धरण े
बांधून जलिव ुत िनिम ती केली जात आह े. आजही ऊज ची गरज भागव यासाठी सवा त
थम जलिव ुत क पा ंचाच िवचार कर यात य ेतो. पण, सव च िठकाणी जलिव ुत क प
उभार यास अन ुकूल ि थती नसत े. ते हा औि णक वीज क पाचा िक ंवा अण ुवीज
क पाचा िवचार कर यात य ेतो. पण, या दो ही क पा ंना मोठ ्या माणात पा याची
उपल धता असावी लागत े. कारण या दो ही क पात कोळसा , गॅस, तेल िकंवा अण ुपासून
केवळ उ णता िनमा ण केली जात े. यावर पाणी तापव ून यापास ून वाफ तयार करतात
आिण या वाफ ेवर जनर ेटर चालव ून वीज िनिम ती केली जात े. यामुळे, स या तरी munotes.in
Page 136
समकालीन जगाचा इितहास
136 पा यािशवाय वीज ही क पना करता येणार नाही . आज जगात जवळ जवळ ८० ट के
ऊजा ही औि णक वीज िनिम ती क ामाफ त िनमा ण केली जात े. तर जगातील एक ूण
जलिव ुतचा वाटा क ेवळ १६ ट के इतकाच आह े. पण य े या दोन दशका ंम ये जवळ जवळ
३७०० नवीन धरण े आिण जलिव ुत क प जगभर उभारल े जात अस ून, जगातील
जलिव ुत िनिम ती दु पट होईल . पण, यासाठी मोठ ्या माणात पाणी लागणार आह े.
एकतर सम ु ाचे पाणी िक ंवा ि या क न श ु द केलेले सांडपाणी मोठ ्या माणात वापरल े
पािहज े आिण ता या पा या या ोतावरचा ताण कमी क ेला पािहज े. श य अस यास
तं ानच अस े िवकिसत कराव े क ज ेणेक न पा याचा वापर कर याची गरजच पड ू नये.
जलशीतकरण ि य ेपे ा हव ेनेच यं णा थ ंड करण े िकंवा वापरल ेलेच पाणी प ु हापु हा
वापर या या ीन े वतु ळाकार िफरवण े हणज े जा तीत जा त पाणी ोतात ून घे याची
गरज भासणार नाही . अपार ंपा रक ऊजा ोता ंचा वापर जगातील एक ूण ऊजा वापरा या
ीने अगदीच त ुटपुंजा आह े. या या वापरासाठी मोठ ्या माणात समाजाची मानिसकता
तयार करण े आिण कमीतकमी बीज भा ंडवलावर या या य ं ांची उभारणी करता य ेणे श य
हावयास हव े. यात स ु दा न ेहमी अध वट िक ंवा चुक ची मािहती िदली जात अस याच े
िनदश नास य ेते. पवन ऊजा िकंवा सौरऊजा थािनक स ंसाधना ं या सहा यान े कशी
िमळवायची याच े िश ण लोका ंना दे याची आव यकता आह े. आज वापरात असल ेले
सौरघट ख ूप महाग तर आह ेतच पण या प े ा मह वाच े हणज े यापास ून िमळणा या िवज ेचे
आिथ क मू य पािह यास तो स ंपूण क प तोट ्यातच अस याच े सांग यात य ेते. या
अपार ंपा रक ऊजा चा िवषय िनघाला क याबाबत नकारा मक मािहती द ेवून समोर या ंना
थम नामोहरम क ेले जाते. ाथिमक खचा चा आकडाच असा सा ंिगतला जातो क ही ऊजा
वापर याची इ छा असणाराही यापास ून पराव ृ होतो . १०० मीटर उ ंचीचे खांब आिण १०
- १० मीटरच े पंखे असल े या पवन च या सवा नाच उपय ु नसतात . यांना चारपाच
कुटुंबाची गरज भागवतील अशा १५ ते २५ मीटर उंची या आिण छोट ्या पा या ं या पवन
च या चाल ू शकतात . या ीन े संशोधन होण े आिण त े अिधकािधक समाजािभम ुख
असण े गरजेचे आहे. तसेच छोट ्या पोट बल जलिव ुत क पा ंचे जाळे संपूण ामीण भागात
उभारता य ेणे श य आह े. अगदी पावसा याच े तीन मिहन े जरी याचा उपयोग झाला तरी
मोठ्या िव ुत क पावरील त ेवढाच भार कमी होईल . ते हा ऊज या बाबतीत शा त
िवकास साधायचा अस ेल तर मोठ ्या क पा ं या जोडीला लहान लहान क प तयार
करणे आव यक आह े.
१०.११. ६. पाणी आिण समानता :-
िवकसनशील द ेशाम य े केवळ क ुटुंबासाठी पाणी िम ळव यात ि या ंना आिण लहान
मुलामुल ना या ं या िदवसाप ैक २५ ट के िदवस खच घालावा लागतो . दर िदवशी
जगातील ि या २०० द.ल. तास पा यासाठी खच करतात . पु षमंडळी विचतच पाणी
आणता ंना आढळतात . खर तर ि या ंचा हा व ेळ या ं या क ुटुंबासाठी काही आिथ क कमाई
कर यासाठी , शाळेत जा यासाठी िक ंवा घरातील इतरा ंची काळजी घ े यासाठी वापरता य ेवू
शकतो . ि या ंची आिण लहान म ुलामुल ची ही ि थती बदलण े आव यकच आह े. यासाठी
व ती जवळच पाणी उपल ध कर यासाठी आिण आरो य र णासाठी क ेलेला खच
फायद ेशीरच ठरतो . पाणी आिण व छतेवर केले या य ेक डॉलरमाग े ५ ते १० अमे रकन
डॉलरचा फायदा होव ू शकतो . munotes.in
Page 137
शा त िवकास
137 जागितक तापमान वाढीचा प रणाम हवामानावर झाल ेला िदसतो . यामुळे पा याच े
पावसा या पान े पडण े खूपच अिनि त झाल े आहे. यात अन ेक कार या उपयोगासाठी
पा याची गरज भास ू लागली आह े. यात पाणी वापर पधा सु आह े. मानव िनिम त अन ेक
कृती पा यािवषयी िव व ंसक ि थती तयार करत आह ेत. यात खरा बळी पडतो आह े, गरीब
सामा य माण ूस. िवकिसत रा ा ंना याम ुळे फारसा फरक पडत नाही . पण, िवकसनशील
देशां याकड े पुरेसे आिथ क पाठबळ नस यान े ते यावर ितब ंधा मक उपाय क शकत
नाहीत . सव मानव जातीच े क याण हायच े अस ेल, तर सम यायी त वावर सव च
संसाधना ंचे िवतरण हावयास हव े. अगदी पाणीस ु दा याच त वावर िवत रत होण े मह वाच े
आहे. आजची जगाची रीत आह े ८० ट के संसाधन े २० ट के लोक उपभोगत आह ेत. तर
२० ट के संसाधने ८० ट के लोका ं या वाट ्याला य ेत आह ेत. समानत ेचा नुसता नारा
देवून उपयोगी नाही , तर य ात तशा क ृती हायला ह यात . तरच जगातील सव मानव
जात स ुखी होईल . आज आप याला िदसत े आहे क लोक वत :ला िनरिनराळी ल ेबले
लावून वेगवेग या गटात िवभाग ून घे या या आिण इ तरांपे ा आपण अिधक मात बर
आहोत ह े दाखव यात ग ुंतले आह ेत. यातून यु दज य ि थती िनमा ण होत आह े. सव
जगात अशा ंत प रि थती जाणवत आह े. शा त िवकास तर क ेवळ व नच ठरणार नाही
ना ? अशी िभती सवा नाच वाटत आह े.
१०.११.७. पाणी आिण िनसग :-
पाणी आिण िनसग य ांचे नाते अतूट आह े. िवशेषक न िनसग हणज ेच जीवावरण अस े
समीकरण अस ेल, ते हा तर जीवावरणा या गा यातच पाणी असल ेले आढळ ेल. कारण
मुळात स ंपूण जीवावरणाची िनिम तीच पा यात ून झाली अस यान े पा यािशवाय जीवावरण
असूच शकत नाही . सव प रस ं था - जंगल प र सं था, पाण थळ जमीन प रस ं था,
गवताळ द ेश प रस ं था, या गोड ्या - ता या पा या या जागितक जलच ा या क थानी
आहेत. संपूण ता या पा याच े जलच ह े प रस ं थां या उ म काय मतेवर अवल ंबून
आहे. प रसं थातील जल यव थापनासाठी जलच स ुयो य र या चालण े अिनवाय आहे,
हे आपण ओळखल े पािहज े. परंतु अनेक आिथ क िवकासा या मॉड ेलम य े प रस ं थां या या
काया ला फारस े मह व द े यात आ याच े िदसत नाही . उलट याकड े दुल च झा याच े
आढळत े. यामुळे पा या या अशा त वापराच े माण वाढताना आिण प रस ं थांचा हा स
होतानाच पहायला िमळतो . आि क ेतील ओकावा ंगो नदी प रस ं था ही आजही ित या म ुळ
शु द व पात आढळत े. पण आता िदवस िदवस शहरातील आिण औ ोिगक वसाहतीतील
ि या न क ेलेले सांडपाणी आिण श ेतातील रसायन े िम ीत पाणी नदीत िमसळ ू लाग यान े
नदी प रस ं था कमक ुवत बनत आहे. ितची इतर कामासाठी पाणी प ुरव याची मता
हळूहळू कमी होव ू लागली आह े. आज या काळाची गरज हण ून पया वरणप ूरक शा त
िवकासाकड े आपण वळल े पािहज े. यासाठी प रव ै ािनक म ू यां या आधारान े आपण
िवकास आराखडा तयार कर याची गरज आह े. प रवै ािनक प दतीत प रस ं थेतील
येक घटकाच े मू य ल ात घ ेवून याच े काय ठरवल ेले असत े आिण या आधार ेच
यातील अ ंतर स ंबंध िवकिसत होत असतात . इथे पाणी ह े जीवनाव यक घटक तर आह ेच,
पण त े पोषक य े ( यु ीयंट्स) आिण ऊजा य ांचे एकाकड ून दुस याकड े वहन कर याच े
मुख मा यम अ सते. मानवी समाजा या ीन ेही पाणी समाजाला पोषक अ नप ुरवठा
कर यात आिण यवसाय रोजगार उपल ध क न द े यात अ ेसर असत े. यामुळे आप या munotes.in
Page 138
समकालीन जगाचा इितहास
138 समोरच े खरे आ हान आह े ते हणज े नैसिग क संसाधन े आिण क ृि म स ंसाधन े यात सम वय
साधून शा त िवकास कसा साधावा याच े िनयो जक आिण िनण य म यव थापनास
आिथ क िवकासावर चचा करता ंना प रस ं था स ंधारण कर यावर भर ावाच लाग ेल. कारण
नैसिग कपणे प रस ं थातील पा याच े संर ण िजत या चा ंग या कार े आिण कमी खचा त
होईल, ितत या कमी खचा त ते कृि मपण े करता य ेणार नाही . ते हा पा याच े दीघ कालीन
िनयोजन आिण िवकास करावयाचा अस ेल तर प रस ं था आधा रत यव थापनाची कासच
धरावी लाग ेल.
आज जागितक जलिदन २०१५ या िनिम ान े आपण ह े िवचार म ंथन स ु करत आहोत ,
ते समाजा या सव च घटका ंपय त पोहोचल े पािहज े. यासाठी य ेकाने आपाप या
काय े ात थोड े सि य झा यास मोठ ्या जनसम ुदायापय त सहज पोचता य ेईल
१०.१२. भारतातील शा त िवकासाची स ि थती : ितिनधीक
उदाहरण े
शा त िवकासाची त वे अंगीकारण े भारतासार या िवकसनशील देशाला अ याव यक आहे.
भारताची पारंपा रक कृिष धान अथ यव था िवकसी त देशां माण े जलद आिथ क
िवकासाचा माग वीका लागली आहे. यातून होणारा संसाधनाचा -हास हा देशातील
नैसिग क प रसं था -हास हो यास कारणीभ ूत ठ शकतो . यामुळे पया वरणाच े संर ण
क न आिथ क िवकास साध यासाठी अशा त िवकासाकड ून शा त िकंवा धारण म
िवकास सा य करणे गरजेचे आहे. शा त िवकास आिण पया वरणाच े संर ण या एकाच
ना या या दोन बाजू आहेत. हणूनच आंतररा ीय पातळीपास ून थािनक पातळीपय त
दो ही संक पनाचा एक ीत िवचार केला जातो. भारताम य े १९७२ साली पया वरण
िनयोजन व सम वय रा ीय प रषद (National council of Environmental Planning
and Co -ordination -NCEP) थापना केली. तसेच एकि त व भावीपण े
अंमलबजावणी हो यासाठी १९८५ म ये भारत सरकान े वतं पया वरण व वने मं ालय
सु केले. यांच अनुषंगाने येक घटकरा यानी पया वरण दुषण िनयंत्रण िवभाग थापन
केलेले आहेत. याम य े स टर फॉर साय स अॅ ड इन हारवम ट (CSE) नवी िद ली , स टर
फॉर इन हारवम ट ए युकेशन (CEE), बॉ बे नॅचरल िह ी सोसायटी (BNHS) इ यादी
सं थांमधून य न केले जात आहे. शासक य य नाबरोबरच अशासक य संघटनानी
(NGO) य न केलेले आहेत. याम य े आगाखान ामीण मदत काय म, िव म साराभाई
िवकास व अ यो य ि या क आिण भारतीय उ ोग ित ान सार या अशासिकय
संघटनानी शा त िवकासासाठी खालील काही मह वाची उदाहरण े व य न केलेले आहेत.
िचपको आंदोलन ही भारतीय इितहासातील मह वप ूण घटना आहे. सुंदरलाल बह गुणा
यां या नेतृ वाखाली
१०.१३. शा त आिथ क िवकाससाठी उपाययोजना
िविश मया दपय त आिथ क वृ दीची वीकृती करणे, िदघ कालीन उ ेशांचे अनुकुलन करणे,
संसाधनाचा शा त वापर, संसाधनाच े भावी िनयोजन , संसाधनाच े यो य मु यांकन,
जागितक िवकासासाठी िव ान , तं ान आिण पया वरणीय ानाच े उपयोजन , आंतरपीठ , munotes.in
Page 139
शा त िवकास
139 आंतरगट आिण आंतरजाती यां या समतेसाठी काळजी घेणे, सवा ना िकमान मानवी
गरजांचे समाधान देणे. उपयु तेचे संवध न, पया वरण काळजी आिण िवकासाच े
एकाि मकरण करणे, प रि थती एका मत ेसाठी देखभाल करणे, साधन संप ीच े उपयोजन
करणे, साधन संप ी उपभोगात घट करणे, पु हा पु हा वापर आिण पुनच ि कोनाचा
ि वकार यो य तं ानाचा वापर उपाययोजना के यास पया वरणाच े संवध न होऊन शा त
आिथ क िवकास मोठ्या माणात घडून येईल.
१०.१४. सारांश
शा त िवकास हा िविश देश िकंवा रा यां याशी मया िदत नसून ती संपूण जगाची गरज
आहे. भिव यात मानवी समाजा या क याणासाठी प रसं थांचे र ण करणे व
प रसं थांतील अखंड व राखण े हे शा त िवकास व पया वरण यव थापनाच े येय आहे.
जैविविवधत ेचे संर ण व प रर ण करणे हे कायम व पी काम आहे आिण केवळ पया वरण
िदवस साजर े कर याप ूत िवचार क न होणार नाही. शा त िवकासासाठी पया वरण भाव
मू यांकन तपासणी , पया वरण यव थापन प ती , पया वरण जोखीम मू यमापन इ यादी
साधना ंचा वीकार करणे आव यक आहे. िवकास ही सतत चालणारी ि या आहे असा
सतत चालणार िवकास साधत असताना मानवान े नैसिग क संप ीचा वापर मोठ्या माणात
केला आहे. मानव व पया वरण यांचा अतुट संबंध अस याम ुळे पया वरण घटकात ून आिथ क
उकल होत गेली व पया वरण मागा तून आिथ क िवकासावर भर िदला. पया वरण संर ण व
मानवी जीवन एकमेकांना पूरक आहे याची जाणीव होऊन शा त िवकासाची संक पना
पया वरण संर ण ि कोनात ून प कर यात आली . जो िवकास मानवा या स या या व
भिव यकालीन गरजांची संतुिलत पुत करतो तो िवकास शा त िवकास होय. शाश्वत
िवकासाची संक पना पया वरण मह व देणारी आहे. याम य े मानवी गरजा, आिथ क वाढीच े
एका मीकरण पया वरणीय आरो य व िनरंतर आिथ क िवकास क थानी असतो . पया वरण
व िवकास आयोगा दार े १९८७ पासून शा त िवकासाची संक पन ेचा उगम होऊन
पया वरण संर णात ून याचा िवकास होत आहे. शा त िवकासासाठी नैसिग क
साधनस ंप ीचा हानी व भावी िपढी या गरजा भागिव यासाठी िनसगा ला कोणताही ध का
न लावता लोकां या आज या गरजा पूण के या जातात व आिथ क िवकास साधला जातो.
पया वरणाचा होणारा हास व शा त िवकासाची त वे वीका न नैसिग क साधन संप ीच े
संवध न क न जलद आिथ क िवकासाचा माग वीकारण े व मूलभूत बाब वर भर देणे ही
काळाची गरज आहे.
वाढ या लोकस ं येमुळे औ ोिगकरणातही वेगाने वाढ होत आहे. याचा य भाव
पया वरणा या हासात होत आहे. नैसिग क साधनस ंप ीचा अनावश ्यक वापर के याने
पया वरणीय असमतोल िनमा ण झालेला आहे. लोकस ं या िनयं णाच े िविवध उपाय
अवल ंबूनच पया वरणाच े संर ण केले जाऊ शकते. स ि थतीत भारतात शा त िवकासाची
गती वाढिवण े गरजेचे आहे. वत मान िपढी या गरजा अमया द वाढ या आहेत. वाढ या
गरजांमुळे भिव यात नैसिग क साधनस ंप ी िटकून राहणार काय हा िनमा ण झाला आहे.
हणून वत मान िपढीचा िवचार करताना भावी िपढया ं या क याणाचा िवचार करणे अग याच े
आहे या ीन ेच शा त िवकास केला पािहज े. सव समाव ेशक वृ दी या िदशेनेच आिथ क
िवकास झाला पािहज े देशातील गरीबी व दा र य िनमू लनाच े ते एकमेव उपाय आहे. 'भवत् munotes.in
Page 140
समकालीन जगाचा इितहास
140 स ब मंगलम्' ही नीती मानवी क याणाची , समतेची व िव बंधु वची नीती आहे. ती
आचरणात येऊनच क याणकारी रा याची िनिम ती होऊ शकते. संपूण जीवस ृ ी या
क याणासाठी जागितक तापमान वृ दीवर िनयं ण ठेवता येईल असे धोरण आखण े
आव यक आहे. यावर पृ वीचे संतुलन अवल ंबून आहे. या व इतर अनेक बाब चा िवचार
क न देशाची धोरणे आख यास व राबिव यास संपूण मानवजातीच े क याण झाले नाही
तरच नवल.
आधुिनक काळात तं िव ाना या गतीम ुळे िवकास काया ला गती ा झाली असली तरी
उ प नाचा िहशोब करता ंना पया वरणाच अवनतीचा खच वजा कर याचा िवचार याम य े
अंतभू त नाही. उपयोगाचा दर नैसिग क पुन प ी या दरापे ा अिधक होत आहे. यामुळे
नैसिग क साधनस ंब ी या अवनतीला सु वात होत असत े. यातून पया वरणाच े संर ण
धो या त येते. याचा दु प रणाम वत मान िपढीवरच होत नसून भिव यातील अनेक िपढ्यांवर
होत असतो . हणून नैसिग क साधनधन िटकवायच े असेल तर आिथ क यवहारा बरोबरच
पया वरण संर णाची काळजी घेणे गरजेचे आहे. यासाठीच शा त िवकासाची संक पना
िवकसीत होणे आव यक आहे.
१०.१५.
१. शा त िवकास हणज े काय ते सांगून शा त िवकासाच े येय प करा.
२. शा त िवकास आिण आपे ा प करा.
३. शा त िवकासात पया वरणाच े मह व प करा.
४. पाणी आिण शा त िवकास प करा.
५. भारतातील शा त िवकासाची स ाि थती , ितिन िधक उदाहरण े प करा.
१०.१६. संदभ
१. ा.राजदर ेकर / ा. गग - आधुिनक जगाचा इितहास - िव ा काशन , नागपूर
२. ना. सी. िद ीत - पि मा य जग - िपंपळाप ुरे काशन , नागपूर
३. गायकवाड , कदम, थोरात - आधुिनक जगाचा इितहास - भाग १ - ी. मंगेश का शन,
नागपूर.
४. ा. ह रदास जाधव व ा . क याण च हाण - आधुिनक जगाचा इितहास - अ रल ेण
काशन , सोलाप ूर.
५. डॉ. सुमन वै - आधुिनक जग - ी. साईनाथ काशन , नागपूर .
६. डॉ. सौ . शरावती िशरगावकर - आधुिनक य ुरोप - ीिव ा काशन , पुणे.
७. श. गो. कोलारकर - युरोपचा इितहास - आनंद काशन , नागपूर
८. ा. िजत भामर े- आिशयाचा इितहास - शेठ काशन , मुंबई . munotes.in
Page 141
शा त िवकास
141 ९. डॉ. रमेश गु े व श े. रा. कुलकण - आ ेय आिशयाचा इितहास - प रमल काशन ,
औरंगाबाद
१० . डॉ. अिनलकठार े - आधुिनक चीन - क पना काशन , नांदेड .
११ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - रिशयाचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१२ . डॉ. मु. बा. देवपुजारी - आधुिनक आिशयाचा इितहास - ी मंगेश काशन , नागपूर
१३ . डॉ. िन. व कानी - आधुिनक भारताचा इितहास - ी. मंगेश काशन , नागपूर
१४ . डॉ. जािलंदर भोसल े - आधुिनक आिशयाचा इितहास - मुरलीधर काशन , पुणे
१५ . डॉ. सुमन व ै व डॉ . शांता कोठ ेकर - भारताचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
१६ . Adolf Hitler - Mein Kampf - KRJ Book International , Delhi
१७ . D. R. Sardesai and B . K. Gokhale - World History - Kitab M ahal
Publication , Alahabad .
१८ . M. D. David - Rise and Growth of Modern China .
१९ . तक तीथ ी. ल मणशा ी जोशी - मराठी िव कोश - भाग २ व ९
२० . डॉ. शांता कोठ ेकर, अमे रके या स ंघरा याचा इितहास - ी. साईनाथ काशन ,
नागपूर
२१ . डॉ. सुमन वै - रिशयाचा इितहास - ी. साईनाथ काशन , नागपूर.
२२ . िव टन चच ल - दुसरे महाय ु - महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ, १९७८ .
२३ . डॉ. ह कुमचंद जैन, डॉ.कृ णचं माथ ुर - आधुिनक जगाचा इितहास - के. सागर
काशन प ुणे.
२४ . देशपांडे ीधर व िवनायक , भारतीय अथ यव था , िहमालय पि लिश ंग हाऊस , मुंबई,
२००४ , पृ.४७५.
२५ . सवदी अ ण , आपल े पया वरण, िनराली काशन , पूणे, २००७ , पृ. १३१.
२६ . झामरे जी.एन. (डॉ.), भारतीय अथ शा , िवकास व पया वरण, िपंपळाप ूरे पि लशस ,
नागपूर,२००४ , पृ.४१०.
२७ . कु े (िहंदी), पया वरण िवशेषांक, िदसंबर - २००४ .
२८ . यशदा , यशमंथन, ऑ टोबर - िडस ब - २००९ .
२९ . च हाण , गणेश. (२००९ ). अ ययन -अ यापन : पारंप रक ते आधुिनक. पुणे :
िन यन ूतन काशन .
३० . कदम, ही. के. (२०१२ ). वत मान िश ण - िश क िश ण . नागपूर : िव ा काशन .
munotes.in