Paper-7-Political-Ideology-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १उदारमतवाद घटक रचना 1.1 उ द्द ि ष्ट े 1.2 भ ा ांड व ल व ा द स ां क ल् प न ा 1.3 उ द ा र म त व ा द स ांक ल् प न ा 1.4 नवउदारमतव ाद 1.5 स ा र ा ां श 1.7 आपण काय द्द शकलो? 1.8 स ांद भ भ स ू च ी 1.1 उद्दिष्टे स म ा ज ज ी व न ा च् य ा स व भ अ ांग ा ांन ा स् प श भ क र ण ा र ी आ द्द ण आ द्द ण त य ा ांन ा ए क त्र ग ांफ ण ा र ी त त्त् व प्र ण ा ल ी स म ा ज ा च े स ांघ ट न, स म ा ज ज ी व न ा च ा अ र् भ, ह े त ू, स म ा ज ा च् य ा द्द व द्द व ध घ ट क ा ां च ी अ ां त ग भ त स ांस् र् ा ब ा ांध ण ी व त य ा ां च े प र स् प र स ांब ांध द्द न द्द ि त क रू न व् य क्त ी व स म ा ज ज ी व न य ा ां न ा आ श य द ेत े व त य ा ांच् य ा द्द व क ा स ा च ी द्द द श ा द्द ह स् प ष्ट क र त े . त य ा म ळ े च स म ा ज ब ा ांध ण ी म ध् य े द्दवचार प्रणालीस स म न् व य क व स ा र् भ क त व य ा द ो न् ह ी अ र् ा भ न े म ह त्त् व ा च े स् र् ा न प्र ा प्त ह ो त े . मानव ी समाजाच्या द्दव कासात उदारम तवाद, सम ाजवाद, राष्ट् रवाद, स म ू ह व ा द यासार ख्या त त्त् व प्र ण ा ल ी च े स् र् ा न अ त य ांत म ह त्त् व ा च े आ ह े. य ा घ ट क ा ांम ध् य े उ द ा र म त व ा द य ा त त व प्र ण ा ल ी च ी स ांकल्पना, द्दव कास, प्र क ा र व न व उ द ा र म त व ा द ा च ी प्र म ख त त व े य ा ांच ी म ा ांड ण ी क र ण् य ा त आ ल ी आ ह े. ज् य ा म ा ध् य म ा त ू न उ द ा र म त व ा द व भ ा ां ड व ल व ा द य ा ांच ा द्द व क ा स, नव उदारमतवा दाच ी प्र म ख त त व े य ा ां च े आ प ल े आ क ल न अ द्द ध क स म ृ द्ध ह ो ऊ ह ो ऊ न उ द ा र म त व ा द व भ ा ांड व ल व ा द य ा ांच ी म ा न व ी द्द व क ा स ा त ी ल भ ू द्द म क ा व स् र् ा न य ा ां च ी ह ी म ा ांड ण ी क र त ा य ेई ल . 1.2 भाांडवलवाद सांकल्पनात्मक अर्थ:- भ ा ांड व ल व ा द ह ी ए क अ श ी द्द व च ा र ध ा र ा आ ह े ज ी अ श ी आ द्द र् भ क व् य व स् र् ा द्द न म ा भ ण क र ण् य ा स ा ठ ी आ ग्र ह ी अ स त े ज् य ा म ध् य े उ त प ा द न स ा ध न ा ांच ी ख ा ज ग ी म ा ल क ी व न फ् य ा च् य ा त त्त् व ा स प्राधान् य द ेत े . भ ा ांड व ल व ा द ा च् य ा म ध् य व त ी त त्त् व ा ांम ध् य े भ ा ांड व ल स ांच य, स् प ध ा भ त म क ब ा ज ा र, द्द क ां म त व्यव स्र्ा, ख ा ज ग ी म ा ल म त्त ा य ा त त व ा ांच ा प्र ा म ख् य ा न े स म ा व े श ह ो त ो . इ ांग्र ज ी भ ा ष ेत ी ल क ॅ द्द प ट ॅ द्द ल झ म (Capitalism) य ा श ब् द ा क र र त ा म र ा ठ ी भ ा ष े त भ ा ांड व ल व ा द ह ा श ब् द य ो ज ल ा ज ा त ो . क ॅ द्द प ट ॅ द्द ल झ म हा शब्द ल ॅ द्द ट न भ ा ष ेत ील ‘क ॅ प ू ट’ व ‘च ॅ ट े ल’ य ा श ब् द ा प ा स ू न स ू न त य ा र झ ा ल ा आ ह े. आ ह े ज् य ा च ा म ू ळ अ र् भ ‘ ड ो क े’ व ‘ ग र े’ असा हो तो. त य ा क ा ळ ी प श ध न य ा स ांप त्त ी च ा ए क म ो ठ ा म ा न् य त ा प्र ा प्त प्र क ा र ह ो त ा . य ा व रू न त य ा च ा आ श य आ प ण भ ा ांड व ल ा श ी ज ो ड ू श क त ो . प ढ च् य ा क ा ळ ा त भ ा ांड व ल ा च् य ा स ांक ल् प न ा व स ा ध न ा ांम ध् य े ज स ा ब द ल घ ड त ग े ल ा munotes.in

Page 2

राजकी य द्दव च ारप्र ण ाली
2 त स ा भ ा ांड व ल व ा द ा च ा अ र् भ ह ी ब द ल ल े ल ा द्द द स त ो . भ ा ांड व ल व ा द ह ा श ब् द प ा र र भ ा द्द ष क दृ ष्ट ् य ा 17 व् य ा श त क ा च् य ा म ध् य ा प ा स ू न व ा प र ल ा ज ा त अ स ल ा त र ी आ ध द्द न क अ र् ा भ न े भ ा ांड व ल व ा द य ा श ब् द ा ांच ी म ा ांड ण ी स व भ प्र र् म 1850 स ा ल ी ल ई ब् ल ॅ ां क य ा ांन ी क े ल ी . ऑ क् स फ ड भ इ ांद्द ल ल श श ब् द क ो श ा त य ा श ब् द ा च ा अ ांत भ ा भ व 1854 साली झाला. भ ा ांड व ल व ा द ा च ी म ू ळ प्र ा च ी न ग्रीक न ग र र ा ज् य ा ांम ध् य े व क ृ ष ी आ द्द र् भ क ज ी व न ा म ध् य े आ ढ ळ त अ स ल ी त र ी भ ा ांड व ल व ा द ा च ा द्द व स् त ा र व द्द व क ा स ख ऱ् य ा अ र् ा भ न े औ द्य ो द्द ग क क् ा ां त ी न ांत र घ ड ू न आ ल ा . त य ा न ांत र च् य ा क ा ळ ा त वसाहतवाद क ाळात तय ास एक प्र क ा र े म ा न् य त ा प्र ा प्त झाल ी. प द्द ह ल् य ा व द स ऱ् य ा म ह ा य द्ध ा च् य ा क ा ळ ा त भ ा ांड व ल व ा द ा न े द्द न म ा भ ण क े ल े ल् य ा प्र श् ा ांन ा उ त्त र म् ह ण ून ल ो क श ा ह ी श ा स न व् य व स् र् े च ा व द्द व च ा र ध ा र े च् य ा प ा त ळ ी व र उ द ा र म त व ा द ा च ा प य ा भ य प्र स् त त क े ल ा ग े ल ा . उदारम तवा दी द्द व च ा र ा ांच ा उगम व द्दवकास हा भ ा ांड व ल श ा ह ी न ा ह ी व भ ा ांड व ल व ा द य ा ां च् य ा स ा र् ी न े व प्र भ ा व ा ख ा ल ी घ ड ू न आ ल े ल ा द्द द स त ो . य ा दृ ष्ट ी न े उ द ा र म त व ा द ी स ांक ल् प न े च ा द्द व क ा स, त त व े व प्र क ा र ह ी भ ा ांड व ल व ा द ा च े आ क ल न क रू न घ े ण् य ा स ा ठ ी ह ी अ द्द ध क उ प य क्त ठ रू श क त े . 1.3 उदारमतवाद अर्थ व सांकल्पना:- उ द ा र म त व ा द ह ी स ांक ल् प न ा स् प ष्ट क र त ा न ा म ॅ क् ग ब न भ य ा ांन ी म् ह ट ल े ह ो त े, “ एका राजकीय द्द स द्ध ा ांत ा च् य ा रू प ा त उ द ा र म त व ा द द ो न प ृ र् क त त्त् व ा ांच े द्द म श्र ण आ ह े. य ा प ैक ी ए क ल ो क श ा ह ी ह ी त र द स र ा व् य क्त ी व ा द आ ह े.” उदारम तवादाचा इ द्दतह ास ह ा ए क प्र क ा र े प ा ि ा त य तत्त्वज्ञ ानाचा इद्दतहास मान ला जा तो. उदारमतवा द ही आ ज प य ं त च ी च ी स व ा भ द्द ध क प्रभा वश ाली द्दव चारधारा म ा न ल ी ज ा त े . य ा द्द व च ा र ध ा र े न े ए क ा ब ा ज ू न े अ न े क स ा म ा द्द ज क व र ा ज क ी य य ा आ ांद ो ल न ा ांन ा प्र ेर ण ा द्द द ल े ल ी आ ह े आ ह े त र द स ऱ् य ा ब ा ज ू न े अ न े क सामाद्दजक, र ा ज क ी य व आ द्द र् भ क आ ांद ो ल न ा ां न ा द्द व र ो ध ह ी क े ल े ल ा आ ह े. ह े उ द ा र म त व ा द य ा स ांक ल् प न े च् य ा आ श य स म ज ू न घ ेत ा न ा ए क ब ा ब स् प ष्ट ह ो त े क ी, उदारम त ही अन्य राज कीय ततव प्रणाली प्र म ा ण े द्दनद्दि त व क्म बद्ध अशी द्दवचार धारा नाह ी. उदारमतवा द एका व् य क्त ी च् य ा द्द व च ा र ा ांच ा प र र ण ा म न ा ह ी व ा ए क ा द्द व द्द श ष्ट क ा ळ ा श ी ह ी स ांक ल् प न ा द्द न ग द्द ड त न ा ह ी . त र य ा द्द व च ा र ध ा र े त अ न े क द्द व च ा र ा ांच े द्द मश्र ण आ ह े. आ ह े ह ी ए क ज ी व न दृ ष्ट ी, ज ीवन क्म व म ा न व ी द्द व च ा र ा ां च ी प्र व ृ त्त ी आ ह े . उदारमतवादाचा अर्थ : इ ांग्र ज ी भ ा ष ेत ी ल Liberalism य ा श ब् द ा च े उ द ा र म त व ा द ह े म र ा ठ ी रू प ा ां त र ह ो य . Liberalism ह ा श ब् द म ू ळ ल ॅ द्द ट न Liber श ब् द ा प ा स ू न ब न ल े ल ा आ ह े. ज् य ा च ा अ र् भ स् व त ांत्र - free असा होतो. उदारमतवादाची व्याख्या :- उ द ा र म त व ा द ह ी स ांक ल् प न ा प ढ ी ल क ा ह ी व् य ा ख् य ा ांच् य ा आ ध ा र े अ द्द ध क स् प ष्ट क र त ा य ेई ल . 1) साटोरी :- उ द ा र म त व ा द ह ा व् य द्द क्त ग त स् व ा त ांत्र् य, न् य ा द्द य क स र क्ष ा व स ां द्द व ध ा द्द न क र ा ज् य ा च ा द्द स द्ध ा ां त व व् य व ह ा र आ ह े . munotes.in

Page 3

उदा रमतवा द
3 2) ह ेल ी व ेल ा :- उदारमतवा द जीवनाच्या म ानद्दसक, सामाद्द जक, ध ा द्द म भ क र ा ज क ी य व आ द्द र् भ क य ा स व भ क्ष े त्र ा त स् व ा त ांत्र् य ा च् य ा म ा ग ण ी च े स ू च क आ ह े. 3) हाबहाउस :- उ द ा र म त व ा द ा च ा स ांब ांध य ा स ांक ल् प न े श ी आ ह े क ी स म ा ज ा च ी र च न ा व् य क्त ी च् य ा स् व य ांद्द न द ेद्द श त श क्त ी व र आ ध ा र र त क श ल त ा प ू व भ क क े ल ी ज ा ऊ श क त े त स े च स् व त ांत्र त ा फ क्त व् य द्द क्त च ा च अ द्द ध क ा र न ा ह ी त र स म ा ज ा च ी त ी ग र ज ह ी आ ह े. 4) स ेब ा इ न :- उ द ा र म त व ा द ह ा स ांप ू ण भ स म ा ज ा च् य ा क ल् य ा ण ा स ा ठ ी द्द न ष े ध ा त म क स् व ा त ां त्र् य ा ऐ व ज ी स क ा र ा त म क स् व ा त ांत्र् य ा च ी व् य व स् र् ा क र ण् य ा च े स म र् भ न क र त ो . उदारमत वादाची वैद्दिष्ट्ये : उदार म त व ा द ी त त व प्र ण ा ल ी च ी प्र म ख व ैद्द श ष्ट ् य े प ढ ी ल म द्य ा ांच् य ा आ ध ा र े अ द्द ध क स् प ष्ट क र त ा य ेत ी ल . 1) म ा न व ी द्द व व ेक ा स प्र ा ध ा न् य : म ा न व ी स द स द्द ि व ेक ब द्ध ी व र ी ल अ ढ ळ द्द व श्व ा स ह ा उ द ा र म त वादाच ा आध ार मानला ज ा त ो . य ू र ो प म ध् य े म ध् य य ग ा त च च भ व प ो प य ा ां न ी म ा न व ी द्द व व े क ा स ए क प्र क ा र े ब ांद्द द स् त क े ल े ह ो त े . प्र ब ो ध न ा च् य ा च ळ व ळ ी न े द्द व च ा र ब ांद ी द्द व र ो ध ा त ब ांड क रू न मानवी द्द व व ेक ा स च च भ च् य ा त ा व ड ी त ू न म क्त क े ल े . र् ॉ म स प ेन य ा द्द व व ेक ी च ळ व ळ ी च ा प्र म ख प्र व त भ क म ा न ल ा ज ा त ो . “ म ा झ े स् व त ः च े म न च म ा झ े च च ा भ आ ह े.” ह ी घ ो ष ण ा च त य ा ांन े द्द द ल ी . अ श ा प द्ध त ी न े म ा नव ी द्द व व ेक ा व र ी ल द्द व श्व ा स ह े त त व उ द ा र म त व ा द ा च े प्र म ख व ैद्द श ष्ट ् य ठ र ल े . 2) इ द्द त ह ा स व प र ां प र ा न ा न क ा र :- उ द ा र म त व ा द ा च ा आ ध ा र द्द व व े क अ स ल् य ा म ळ े इ द्द त ह ा स व प र ां प र ा ज र द्द व व ेक ा च् य ा क स ो ट ी व र उ त र त न स त ी ल त र उ द ा र म त व ा द त य ा स स् प ष्ट न क ा र द ेत ो . म ा न व ी द्द व क ा स व प्र ग त ी म ध् य े इद्दतहास, प र या अडर् ळा व ा अडग ळ ठरत असतील तर तयास तय ाज्य म ा न ा व े ह े उ द ा र म त व ा द ा च े म ख् य त त्त् व आ ह े. या तत्त्वा च्या आ ध ा र े च इ ांल ल ांड म ध् य े उ प य ो द्द ग त ा व ा द ा च् य ा न ा व ा ख ा ल ी क ा य भ र त अ स ण ा ऱ् य ा प र ां प र ा ांन ा ह ी द्द व र ो ध क े ल ा व ब ौ द्द द्ध क प र र व त भ न ा स प्र ा ध ा न् य द्द द ल े . त य ा म ळ े च इ ांल ल ांड च ा त य ा क ा ळ ी स व भ क्ष े त्र ा त द्द व क ा स घ ड ू न आ ल ा . 3) म ा न व ी स् व ा त ांत्र् य ा च ा स् व ी क ा र :- म ा न व ी स् व ा त ां त्र् य ा च े द्द न द्द व भ व ा द अ द्द स् त त व ह ा उ द ा र म त व ा द ा च े म ह त्त् व ा च े स ू त्र होय. उ द ा र म त व ा द व् य क्त ी स स् व त ांत्र व स् व य ांप ू ण भ अ स े स् र् ा न द ेत ो . उदारम तवादी munotes.in

Page 4

राजकी य द्दव च ारप्र ण ाली
4 ततवप्रणाली ची अशी श्रद्धा आ ह े क ी, ‘ म न ष्ट् य द्द न स ग भ त ः च स् व त ांत्र प ण े ज न् म ा ल ा आ ल े ल ा आ ह े व त य ा स क ा ह ी न ै स द्द ग भ क व अ ह म स् व रू प ा च े ह क् क प्र ा प्त आ ह ेत . त य ा म ळ े व् य क्त ी स त य ा च् य ा व् य द्द क्त म त्त् व ा च ा प र र प ू ण भ द्द व क ा स क र ण् य ा च े स् व ा त ां त्र् य क ो ण त य ा ह ी अ ट ी व ब ांध न ा द्द श व ा य प्र ा प्त व् ह ा व य ा स ह व े. त य ा म ळ े च उ द ा र म त व ा द अ स ा आ ग्र ह ध र त े क ी, ‘ र ा ज् य ा न े व् य क्त ी च् य ा व् य क्त ी म त व द्द व क ा स ा च् य ा म ा ग ा भ त य ेण ा ऱ् य ा अ ड र् ळ य ा ांन ा द ूर क रू न व् य क्त ी द्द व क ा स ा स ा ठ ी आ व श् य क प ू र क प र र द्द स् र् त ी व ा प र र द्द स् र् त ी च े घ ट क द्द न म ा भ ण क र ा व ेत . तयासाठीच उदारम तवाद सामाद्द जक, आ द्द र् भ क, राजकीय, स ा ांस् क ृ द्द त क, बौद्दद्ध क, ध ा द्द म भ क अ श ा स व भ च क्ष े त्र ा त म ा न व ी स् व ा त ांत्र् य ा च े द्द न द्द व भ व ा द स म र् भ न क र त े . 4) व्यक्ती साध्य र ाज्य सा धन:- उ द ा र म त व ा द व् य क्त ी स क ें द्र ी य स् र् ा न द े त ो . व् य क्त ी न े स् व क ल् य ा ण ा स ा ठ ी र ा ज् य, सम ाज व त त स म स ांस् र् ा, व् य व स् र् ा द्द न म ा भ ण क े ल् य ा आ ह ेत . त य ा म ळ े व् य क्त ीस ा ठ ी य ा स व भ स ां स् र् ा व् य व स् र् ा आ ह ेत, व् य क्त ी त य ा ांच् य ा स ा ठ ी न ा ह ी . त य ा म ळ े र ा ज् य व स म ा ज य ा ांन ी व् य क्त ी स क ें द्र म् ह ण ून क ा य भ क र ा व े. ज ॉ न ल ॉ क य ा स ांद भ ा भ त म् ह ण त ा त, “ र ा ज् य ज न त े च् य ा स ह म त ी त ू न द्द न म ा भ ण झ ा ल े ल े आ ह े. ज ो प य ं त स ह म त ी आ ह े त ो प य ं त र ा ज् य द्द ट क ू न र ा ह त े . रा ज्य ल ो क ा ांच् य ा अ प े क्ष ा प ू ण भ क रू श क त न स ेल त र अ श ा र ा ज् य ा ांत ग भ त श ा स न ा ल ा ब द ल ण् य ा च ा अ द्द ध क ा र ल ो क ा ांच ा आ ह े.” 5) समाज, र ा ज् य य ा क ृ द्द त्र म स ांस् र् ा :- उ द ा र म त व ा द ी त त व प्र ण ा ल ी अ द्द स् त त व ा त य ेण् य ा प ू व ी र ा ज् य ा स द ैव ी व ई श्व र ी य स् र् ा न प्र ा प्त झ ा ल े ल े ह ो त े व ा त य ा स न ै स द्द ग भ क द ज ा भ प्र ा प्त ह ो त ा . उदारम त वादी द्दवचार प्र णाली मात्र स म ा ज व र ा ज् य स ांस् र् े स न ै स द्द ग भ क न म ा न त ा क ृ द्द त्र म व ा म ा न व द्द न द्द म भ त स ां स् र् ा मानतात. उदारम तवादी त तव प्रणाली च् य ा म त े, “ व् य क्त ी न े र ा ज् य स ांस् र् े च ी द्द न द्द म भ त ी आ प ल् य ा क ा ह ी म य ा भ द्द द त ग र ज ा प ू ण भ क र ण् य ा स ा ठ ी क े ल ी आ ह े. व्यक्ती स् व त ः प ू ण भ आ ह े. स म ा ज आ द्द ण र ा ज् य स ांस् र् ा व् य क्त ीं न ी द्द न द्द ि त य ो ज न ा न स ा र द्द न म ा भ ण क े ल े आ ह ेत . त य ा म ळ े य ा व् य व स् र् ा ां म ध् य े आ व श् य क त े ब द ल क र ण् य ा च े अ द्द ध क ा र व ा त य ा त स ांश ो ध न क र ण् य ा च े अ द्द ध क ा र न ा ग र र क ा ांन ा प्र ा प्त अ स ा व य ा स ह व े.” 6) न ै स द्द ग भ क अ द्द ध क ा र ा ांच ा प र स् क ा र :- उदारमतवा द समाज, रा ज्य, ध म भ य ा स ा र ख् य ा स ांस् र् ा ांच े न ै स द्द ग भ क स् र् ा न नाकारून व् य क्त ी च् य ा ह क् क व अ द्द ध क ा र ा ांन ा न ै स द्द ग भ क द ज ा भ ब ह ा ल करतो. उ द ा र म त व ा द ी त त्त् व प्र ण ा ल ी च् य ा म त े, “ व् य क्त ी स ज न् म त ा च क ा ह ी न ै स द्द ग भ क व अ द ेय स् व रू प ा च े ह क् क प्र ा प्त ह ो त ा त . त े क ो ण ी ह ी, क ोणत य ा ह ी प र र द्द स् र् त ी त त य ा प ा स ू न द्द ह र ा व ू न घ ेऊ श क त न ा ह ी .” ज ॉ न ल ॉ क य ा ांन ी ज ी व ी द्द त च ा अ द्द ध क ा र, स् व ा त ांत्र् य ा च ा अ द्द ध क ा र व म ा ल म त्त ेच ा अ द्द ध क ा र य ा व् य क्त ी च् य ा त ी न न ै स द्द ग भ क ह क् क ा ांच ी स ांक ल् प न ा म ा ांड ू न ह े स् प ष्ट क े ल े ह ो त े क ी, व् य क्त ी च े ह े अ द्द ध क ा र क ो ण ा स ह ी क ा ढ ू न घ ेत ा य े ण ा र न ा ह ी त वा त य ा व र आ क् म ण ह ी क र त ा य ेण ा र न ा ह ी . ह ा अ द्द ध क ा र र ा ज् य स ांस् र् े स ह ी नाही. लॉकच्या म त े, र ा ज् य स ांस् र् े च ी द्द न द्द म भ त ी य ा ह क् क ा ांच् य ा र क्ष ण ा क र र त ा व स ांव ध भ न ा क र र त ा च झ ा ल े ल ी आ ह े. munotes.in

Page 5

उदा रमतवा द
5 7) ध म भ द्द न र प ेक्ष त ा त त्त् व ा च ा स् व ी क ा र :- उ द ा र म त व ा द र ा ज् य ा च े ध म भ द्द न र प ेक्ष स् व रू प व प्र द्द त म ा न स् व ी क ा र त े . र ा ज् य व च च भ य ा स ांघ ष ा भ त उ द ा र म त व ा द र ा ज् य ा च् य ा ब ा ज ू न े उ भ े अ स ल े ल े द्द द स त े . उदारम तवा द राज्यात क ो ण त ा ह ी अ द्द ध क ृ त ध म भ अ स त ा क ा म ा न य े य ा त त्त् व ा च ा प र स् क ा र क र त े . अ र् ा भ त उ द ा र म त व ा द ध म भ द्द व ह ी न र ा ज् य ा च ी क ल् प न ा म ा ांड त न ा ह ी . उदारमतवा दी तत्त्वप्रणाल ी च् य ा म त े ‘ ध म ा भ च् य ा आ ध ा र ा व र आ प ल् य ा न ा ग र र क ा त क ो ण त य ा ह ी प्र क ा र च ा भ े द भ ा व क र ण् य ा त य ेऊ न य े. व् य क्त ी स ध ा द्द म भ क ब ा ब त ी त प ू ण भ स् व ा त ांत्र् य अ स ा व े . द्द श व ा य ध म ा भ च् य ा न ा व ा ख ा ल ी व् य क्त ी च े श ो ष ण ह ो ण ा र न ा ह ी य ा च ी क ा ळ ज ी र ा ज् य ा न े घ् य ा व ी .’ 8) कायद्याच्या रा ज्यास प्रा ध ान्य:- उ द ा र म त व ा द क ा य द्य ा च े र ा ज् य ह ी स ांक ल् प न ा द्द न र ां क श श ा स न ा स द्द व र ो ध व क ा य द्य ा स म ो र व् य क्त ी श्र ेष्ठ त े ऐ व ज ी क ा य द्य ा च् य ा श्र ेष्ठ त व ा स म ा न् य त ा द ेत े . श ा स न ा न े द्द न र ां क श स् व रू प ध ा र ण क े ल े त र व् य क्त ीं न ी अ श ा श ा स न ा द्द व र ो ध ा त ब ांड क र ा व े व प र र व त भ न घ ड व ू न आ ण ा व े अ स े उ द ा र म त व ा द म ा न् य क र त अ स ल ा त र ी ह े प र र व त भ न श ा ांत त ा म य म ा ग ा भ न े व अ र ा ज क त ा व् य व स् र् ा प र र व त ी त क र ण ा र े न स ा व े य ा स ा ठ ी आ ग्र ह ी र ा ह त े . उ द ा र म त व ा द ी क् ा ांत ी म् ह ण ून इ ां ल ल ांड म ध ी ल 1688 साली घ ड ू न आ ल े ल् य ा व ै भ व श ा ल ी र ा ज् य क् ा ांत ी च े आ द श भ उ द ा ह र ण द्द द ल े ज ा त े . 9) ल ो क श ा ह ी श ा स न व् य व स् र् े च ा प र स् क ा र :- ल ो क श ा ह ी श ा स न व् य व स् र् ा व उ द ा र म त व ा द य ा ां च ा स ह स ांब ांध अ द्द भ न् न स् व रू प ा च ा म ा न ल ा जातो. उ द ा र म त व ा द ी व् य व स् र् ा ह ी ल ो क श ा ह ी व् य व स् र् े त च द्द व क द्द स त ह ो ऊ श क त े अ स े म ा न ल े ज ा त े . ज न प्र भ त व ह े उ द ा र म त व ा द ा च े आ ध ा र भ ू त त त्त् व ल ो क श ा ह ी श ा स न व् य व स् र् े त च क ा य ा भ द्द न् व त ह ो ऊ श क त े . लोकश ाही शासन व् य व स् र् ा ज न त े च े स ा व भ भ ौ म त व ह े त त व अ ांग ी क ा रू न उ द ा र म त व ा द ा च् य ा म ू ल् य त त्त् व ा ांन ा म ू त भ स् व रू प द ेण् य ा च े म ह त्त् व ा च े क ा य भ क र त े . 10) ज ा ग त ी क श ा ांत त े च ा स् व ी क ा र :- उ द ा र म त व ा द आ ांत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा त स ह क ा य भ व स ांव ा द य ा म ा ध् य म ा त ू न स व भ क्ष े त्र ा त सहभागी सहज ीवनाच् य ा द्द व श्व र च न े च ा स् व ी क ा र क र त ो . य ा क र र त ा उ द ा र म त व ा द स ांघ ष भ व य द्ध ा च े म ा ग भ न व ा प र त ा ज ग ा म ध् य े श ा ांत त ा प्र स् र् ा द्द प त क र ण् य ा स प्र ा ध ा न् य द ेत ो . उ द ा र म त व ा द ी त त्त् व ा प्र म ा ण े आ ांत र र ा ष्ट् र ी य प ा त ळ ी व र श ा ांत त ा अ स ेल त र च प्र त य ेक र ा ष्ट् र ा स आ प ल ा द्द व क ा स स ा ध् य क र त ा य ेऊ श क त ो व र ा ष्ट् र ा र ा ष्ट् र ा ांम ध् य े स म न् व य प्रस्र्ाद्दपत हो ऊ शकतो. 11) व् य क्त ी ह ी त ा स आ त य ांद्द त क म ह त व :- उ द ा र म त व ा द ी द्द व च ा र ध ा र े च ा क ें द्र द्द ब ांद ू व् य द्द क्त द्द ह त आ ह े ह े प द ो प द ी ज ा ण व त े . क ारण ए क ू ण च उ द ा र म त व ा द ा त व्यक्ती, द्द त च े व् य द्द क्त म त व, द्द त च े स् व ा त ां त्र् य, व्यद्दक्त द्दव कास यास म ह त्त् व ा च े स् र् ा न आ ह े. उ द ा र म त व ा द व् य क्त ी च् य ा स ृ ज न श ी ल त े व र दृढ द्दवश्वास व्यक्त munotes.in

Page 6

राजकी य द्दव च ारप्र ण ाली
6 करतो. उ द ा र म त व ा द ी त त व प्र ण ा ल ी च े म ह त्त् व ा च े ग ृ ह ी त क म् ह ण ज े व् य क्त ी च् य ा द्द ठ क ा ण ी स ृ ज न श ी ल त ा अ स त े व प्र त य े क व् य क्त ी स स् व द्द ह त क ळ त े . व् य क्त ी आ प ल् य ा द्द व व ेक ा च् य ा आ ध ा र ा न े व् य क्त ी य ा क्ष म त ा ांच ा वापर करून स्वतःच्या द्द ह त ा च ी प ू त भ त ा क र त े . ए क ां द र ी त च ा ांग ल प ण ा व न ै द्द त क त े च् य ा दृ ष्ट ी न े म ा ण स ा ांच ा द्द व च ा र झ ा ल ा प ा द्द ह ज े य ा व र उ द ा र म त व ा द भ र द ेत ो . व्य क्ती ज ीवनाच्य ा सामा द्दजक, आ द्द र् भ क, ध ा द्द म भ क, र ा ज क ी य अ ांग ा च ा उ द ा र म त व ा द ा त ू न पररप ोष ह ोईल यावर उदार मतवाद द्दव श्वास व्यक्त करतो. उदारमतवादाचा द्दवकास:- उ द ा र म त व ा द ह ी स ांक ल् प न ा स् प ष्ट क र त ा न ा उ द ा र म त व ा द ा च् य ा द्द व क ा स ा च ा आ ढ ा व ा घ ेण े ह ी क् म प्र ा प्त ठ र त े . उ द ा र म त व ा द ा च ा द्द व क ा स घ ड ू न य ेण् य ा स क ा र ण ी भ ू त घ ट क ा ां च् य ा आ ध ा र े उ द ा र म त व ा द ा च ा द्द व क ा स प ढ ी ल म द ् द्य ा ांच् य ा आ ध ा र े अ द्द ध क स् प ष्ट क र त ा य े ई ल . 1) ऐ द्द त ह ा द्द स क प ा श्व भ भ ू म ी :- साधा रणतः 17 व् य ा श त क ा प ा स ू न 20 व् य ा श त क ा प य ं त उ द ा र म त व ा द ा च ा द्द व क ा स ा च ा प्र व ा स म ा न ल ा ज ा त ो . य र ो प ख ां ड ा त प्र ा म ख् य ा न े र ा ष्ट् र र ा ज् य व् य व स् र् ा द्द स् र् र स् र् ा व र ह ो त अ स त ा न ा च ज् य ा अ न े क घ ड ा म ो ड ी व उ ल र् ा प ा ल र् ी घ ड व ू न आ ण ण ा ऱ् य ा चळवळी, आ ां द ो ल न े झ ा ल ी, ततव व ैच ा र र क म ांर् न झ ा ल े त य ा त ू न च उ द ा र म त व ा द ा च ी त त व े व द्द व च ा र स र ण ी ह ी म ा ांड ल ी ग े ल ी . स न ा त न र ा ज क ी य त त्त् व ज्ञ ा न ा च् य ा क्ष े त्र ा त ह ी उ द ा र म त व ा द ा च ी म ळ े श ो ध ल ी ज ा त ा त . प्र ाचीन ग्रीक गणरा ज्य, रोमन साम्रा ज्य यातही उ द ा र म त व ा द ी त त व ा ांच ी भ ल ा व ण ह ो त ी ह े द ा ख व ू न द्द द ल े ज ा त े . आ ध द्द न क काळात इ ांल ल ांड म ध ी ल घ ट न ा त म क द्द व क ा स ा च ा इ द्द त ह ा स म ॅ ल न ा च ा ट भ अ ॅ क् ट , द्दब ल ऑफ र ा इ ट ् स, व ै भ व श ा ल ी र ा ज् य क् ा ांत ी य ा स ा र ख् य ा घ ट न ा व घ ट क ा ांम ध ू न उ द ा र म त व ा द ा च ा द्द व क ा स घ ड ू न आ ल् य ा च े द्द द स त े . त त व प्र ण ा ल ी य ा अ र् ा भ न े 17 व्या शतकात उदारम तवाद अ द्द व ष्ट् क ृ त झ ा ल ा . त य ा च े प्र व त भ क क र ण् य ा च े श्र ेय द्द न द्द ि त च ज ॉ न ल ॉ क य ा ांन ा ज ा त े . अ द्द न य ांद्द त्र त स त्त ा ध ी श ा ांच् य ा द ा ह क अ न भ व ा त ू न उ द ा र म त व ा द ा क ड े ज ग अ द्द ध क ा द्द ध क आ क द्द ष भ त ह ो त ग े ल े व आ ज स ब ांध ज ग भ र उ द ा र म त व ा द ी त त्त् व ा ांच ा द्द व स् त ा र घ ड ू न य ेत अ स ल् य ा च े द्द द स त े . 2) औ द्य ो द्द ग क क् ा ां त ी व भ ा ांड व ल द ा र व ग भ :- म ध् य य ग ी न क ा ळ ह ा स र ां ज ाम द ा र ी व् य व स् र् ा व च च भ च् य ा प्र भ ा व ा च ा क ा ल ख ांड होय. आ द्द र् भ क ज ी व न ा च् य ा ब ा ब त ी त अ न े क ध ा द्द म भ क व न ै द्द त क द्द न य म ह ो त े ज् य ा म ळ े व् य क्त ी स् व त ांत्र प ण े द्द न ण भ य घ ेऊ श क त न व् ह त ी . 18 व् या श त क ा त औ द्य ो द्द ग क क् ा ां त ी न े उ त प ा द न क्ष े त्र ा त क् ा ां द्द त क ा र क ब द ल घ ड व ू न आ ण ल े . प ा र ां प र र क उ त प ा द न स ा ध न ा ां च ी ज ा ग ा आ ध द्द न क त ां त्र ज्ञ ा न ा न े घ े त ल ी . उ त प ा द न क्ष म त ा व व ेग प्र च ांड प्र म ा ण ा त वाढल ा. उ त प ा द न ा च् य ा य ा व ेग व द्द व स् त ा र ा न े आ द्द र् भ क ब ांध न े ग ळ ू न प ड ल ी व न व ी न भ ा ांड व ल द ा र व ग भ उदयास आल ा. भ ा ांड व ल द ा र व ग ा भ न े आ द्द र् भ क क्ष े त्र ा व र ी ल ह स् त क्ष े प ा स प्र ख र द्द व र ो ध क े ल ा . भ ा ांड व ल द ा र ह ा व ग भ स म ा ज ा त ी ल प्र स् र् ा द्द प त व ग भ म् ह ण ून ल व क र च द्द स् र् र स् र् ा व र झ ा ल ा व य ा व ग ा भ न े र ा ज् य स ांस् र् े ल ा व् य क्त ी च् य ा आ द्द र् भ क,राजकीय, munotes.in

Page 7

उदा रमतवा द
7 स ा म ा द्द ज क व न ै द्द त क क्ष े त्र ा त ह स् त क्ष े प क र ण् य ा स प्र खर द्द व र ो ध क े ल ा . अ श ा प द्ध त ी न े आ द्द र् भ क स् व ा त ां त्र् य ा च ी भ ा व न ा उ द ा र म त व ा द ा च ा प्र म ख स्त्र ो त बनली. 3) प न ज ा भ ग र ण च ळ व ळ :- प्र ा च ी न क ा ळ ा त ज् य ा व ै भ व श ा ल ी स ांस् क ृ त ी म ा न व ी ज ी व न ा न े अ न भ व ल् य ा त य ा त ग्र ी क न ग र र ा ज् य स ांस् क ृ त ी च ा आ व ज ू भ न उ ल् ल े ख क े ल ा ज ा त ो . प र ां त भ ा र त ा त ज स े बौद्ध गणराज्य न ांत र ए क द ी घ भ अ ांध ा र य ग आ ल े त स ेच ग्र ी क न ग र र ा ज् य ा ां च् य ा स ांस् क ृ त ी न ांत र य र ो प ा न े ही अ ांध ा र य ग अ न भ व ल े . म ध् य य ग ी न क ा ळ ा त प ा र ल ौ द्द क क दृ द्द ष्ट क ो न ा च ा अ द्द त स् व ी क ा र ह ा ए क ू ण स म ा ज ा च् य ा प्र ग त ी व द्द व क ा स ा त ी ल म ह त्त् व ा च ा अ ड र् ळ ा ह ो त ा . क ॉ न् स् ट ँद्द ट न ो प ल च् य ा प ा ड ा व ा न ांत र म ा त्र ज ग ा स आ ध द्द न क य ग ा च ी च ा ह ू ल द्द म ळ ा ल ी . आ ध द्द न क य ग ा च् य ा प्र ा र ां भ ी ल ो क ा ां च ी दृ ष्ट ी प र त ग्र ी क द्द च ांत न ा क ड े आ क ृ ष्ट झ ा ल ी . य ा त ू न च य र ो प म ध् य े प न रु ज् ज ी व न व ा द ा च े आ ांद ो ल न स रू झ ा ल े . ज् य ा स प न ज ा भ ग र ण ा च ी च ळ व ळ अ स ेह ी स ांब ो ध ल े ज ा त े . य ा च ळ व ळ ी न े ब द्द द्ध प्र ा म ा ण् य व ा द, अ न भ व व ा द व व ैज्ञ ा द्द न क दृ द्द ष्ट क ो न य ा स प्र ा ध ा न् य द्द द ल े व त य ा म ळ े स म ा ज ा त स व भ क्ष े त्र ा त क् ा ांद्द त क ा र क ब द ल घ ड ू न आ ल े . ह े स व भ ब द ल उ द ा र म त व ा द ा च् य ा द्द व क ा स ा च् य ा दृ ष्ट ी न े प ो ष क ठ र ल े . क ारण प न ज ा भ ग र ण ा च् य ा च ळ व ळ ी न े व् य क्त ी च् य ा दृ द्द ष्ट क ो न ा ल ा ल ौ द्द क क ब न व ल े . व् यक्ती आद्दण त य ा च े व् य द्द क्त त व य ा स स व ो च् च म ह त्त् व प्र ा प्त झ ा ल े . स ा र ा ांश, प न ज ा भ ग र ण च ळ व ळ ी न े व् य क्त ी स् व ा त ांत्र् य ा स प्र द्द त ष्ठ ा व प्र ा ध ा न् य प्र ा प्त क रू न द्द द ल् य ा म ळ े उ द ा र म त व ा द ा च् य ा द्द व क ा स ा च ा म ा ग भ स क र झ ा ल ा . 4) ध म भ स ध ा र ण ा च ळ व ळ :- म ध् य य ग ी न क ा ळ ा त व् य क्त ी ज ी व न ा च् य ा स व भ च क्ष े त्र ा त पोप व च च भ च े द्द न य ांत्र ण प्र स् र् ा द्द प त झ ा ल े ल े ह ो त े . र ा ज ा व च च भ य ा स ां घ ष ा भ त ह ी च च भ च े प ा र ड े ज ड र ा ह त आ ल े ह ो त े . ध म भ य ा स ांस् र् े व र त र प ो प च े अ द्द न ब ं ध स् व रू प ा च े द्द न य ांत्र ण प्र स् र् ा द्द प त झ ा ल े ल े ह ो त े . पोप स ा ांग त ी ल त ो च आ द्द ण त े व ढ ा च ध म ा भ च ा अ र् भ य ा त त्त् व ा स अ द्द तर े क ी स् व रू प ा च े स् र् ा न प्र ा प्त झ ा ल े ह ो त े . य ा द्द व र ो ध ा त ी ल ब ांड ध म भ स ध ा र ण ा च ळ व ळ ी च् य ा य ा म ा ध् य म ा त ू न घ ड ू न आ ल े . 16 व् य ा श त क ा त ध म भ स ध ा र ण ा च ळ व ळ प ढ े आ ल ी . य ा च ळ व ळ ी च े न े त ृ त व म ा द्द ट भ न ल् य र् र द्द क ां ग, द्दज्वगल ी य ा स ा र ख् य ा ध म भ स ध ा र क ा ांन ी क े ल े . य ा ध म भ स ध ा र क ा ांन ी अ द्द न ष्ठ प र ां प र ा, प्रर्ा, अ ांध श्र द्ध ा न ा क ा रू न अ ध् य ा द्द त म क स् व ा त ांत्र् य ा च ा म ा ग भ स क र क े ल ा . म ा द्द ट भ न ल् य र् र द्द क ां ग य ा ांन ी स् प ष्ट श ब् द ा त ज ा ह ी र क े ल े क ी, “ व् य क्त ी व ई श्व र ा म ध् य े स ांब ांध प्र स् र् ा द्द प त क र ण् य ा क र र त ा म ध् य स् र् ा ांच ी आ व श् य क त ा न ा ह ी . व्यक्ती स्वतः स् व प्र य त न ा न े ई श्व र क ृ प ा प्र ा प्त क रू श क त ो .” ध म भ स ध ा र क ा ां न ी अ श ा प द्ध त ी न े ध म भ स ध ा र ण ा घ ड व ू न आ ण ून व् य क्त ी स ध ा द्द म भ क स् व ा त ांत्र् य प्र ा प्त क रू न द्द द ल े . ज े प ढ े उ द ा र म त व ा द ा च् य ा द्द व क ा स ा च् य ा दृ ष्ट ी न े स व ा भ द्द ध क फ ल द ा य ी ठ र ल े . 5) द्द न र ां क श श ा स न व् य व स् र् े द्द व र ो ध ा त ी ल ब ांड :- द्दनर ां क श श ा स न व् य व स् र् े च् य ा द्द व र ो ध ा त ी ल प्र द्द त द्द क् य ा म् ह ण ून च उ द ा र म त व ा द ा च ा आ द्द व ष्ट् क ा र झ ा ल ा अ स े म ा न ल े ज ा त े . 16 व 17 व् य ा श त क ा न ांत र य र ो प ख ांड ा म ध् य े द्द न र ां क श श ा स न व् य व स् र् े न े क ळ स ग ा ठ ल ा ह ो त ा अ स े म् ह ण ा व े ल ा ग े ल . अ न े क र ा ज ा ांन ी munotes.in

Page 8

राजकी य द्दव च ारप्र ण ाली
8 स् व त ः ई श्व र ी अ व त ा र ज ा ह ी र क रू न द्द न र ां क श श ा स न ा स ए कप्र क ा र े द ैव ी स् व रू प ब ह ा ल क े ल े ह ो त े . य ा द्द न र ां क श श ा स न व् य व स् र् े च् य ा ज ा च ा स क ां ट ा ळ ू न अ न े क द ेश ा ां म ध् य े ब ांड, क् ा ांत य ा झ ा ल् य ा . इ ांल ल ांड, फ्र ा न् स य ा च े प ड स ा द प्र ा म ख् य ा न े उ म ट ल े . या र ाजकीय क् ा ांत य ा न ा त त्त् व ज्ञ ा न ा त म क आ ध ा र द ेण् य ा च े क ा य भ ज ॉ न ल ॉ क, रुसो, द्दमल, स् प ेन् सर, ग्रीन य ा ांन ी क े ल े व त य ा त ू न च उ द ा र म त व ा द ा च ी त त्त् व व ैच ा र र क प ा य ा भ र ण ी झ ा ल ी . 1.4 उदारमतवादाचे प्रकार उ द ा र म त व ा द ह ी स ांक ल् प न ा क ा ळ ा च् य ा ओ घ ा त ब द ल त व द्द व क द्द स त ह ो त आ ल ी आ ह े. उ द ा र म त व ा द ा च े प्र म ख प्र क ा र प ढ ी ल म द ् द्य ा ां च् य ा आ ध ा र े अ द्द ध क स् प ष्ट क र त ा य ेत ी ल . 1) अद्दभजात उदारमतवाद:- ब े र् ॉ ां ब, ॲड म द्दस्मर्, र र क ा ड ों व ज ेम् स द्द म ल ह े अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च े प्र म ख प्र व त भ क म ा न ल े ज ा त ा त . त र अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च् य ा दृ ष्ट ी न े ज े . ए स. द्द म ल य ा ांच े स् र् ा न ह े स ांक् म ण क ा ल ी न द्द व च ा र क अ स े म ा न ल े ज ा त े . ‘ह स् त क्ष े प द्द व र द्द ह त त े च े त त व’ (Laisses fair) हा अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च ा प्र म ख आ ध ा र म ा न ल ा ज ा त ो . ॲ ड म द्द स् म र् य ा त त्त् व ा च ा प्र म ख प र स् क त ा भ ह ो य . र र क ा ड ो ह ा य ा त त्त् व ा च ा द स र ा प्र व त भ क ज् य ा न े श ा स न व अ र् भ र च न ा य ा द्द भ न् न ब ा ब ी अ स ू न त य ा आ प ा प ल् य ा क्ष े त्र ा त अ स ा व् य ा त अ स े प्र द्द त प ा द न क े ल े . र र क ा ड ो च े अ स े प्रद्दतप ा द न ह ो त े क ी, ‘ श ा स न व अ र् भ र च न ा य ा ए क म े क ा ांप ा स ू न द्द भ न् न अ स त ा त व त य ा ांच े स ांब ां ध अ स ल े च त र अ प्र त य क्ष अ स त ा त . क ा र ण त य ा ां च् य ा त म ा न द्द स क ज व ळ ी क त ा न ा ह ी . माण साच्या प्र ेर ण ा म ह त्त् व प ू ण भ अ स त ा त व त य ा ांच ा फ ा य द ा स म ा ज ा त ह ो त ो, अ स े अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च े प्र द्द त प ा द न आ ह े . औ द्य ो द्द ग क क् ा ां त ी व भ ा ांड व ल द ा र व ग ा भ च ा झ ा ल े ल ा उ द य य ा त ू न न व ी न स म ा ज व् य व स् र् े च ा प्र ा र ां भ झाला. ही न वीन समाजव्य वस्र्ा उदारम तवादाच ा आग्र ह धरत होती. तय ास ॲड म द्दस्मर्, ररकाड ो, ब े र् ॉ ां म, ज ेम् स द्द म ल य ा स ा र ख् य ा त त्त् व व ेत्त् य ा ांन ी त ा द्द त्त् व क अ द्द ध ष्ठ ा न प्र ा प्त क रू न द्द द ल े . य ा क ाल ख ांड ा त ‘ स् व ा त ां त्र् य’ ह ा उ द ा र म त व ा द ा च ा म ख् य आ ध ा र ह ो त ा . अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च ी र ा ज क ी य द्द स द्ध ा ां त ा च् य ा स् व रू प ा त उ भ ा र ण ी क र ण् य ा त इ ांल ल ांड, फ्र ा न् स व अ म े र र क ा य ा द ेश ा त ी ल प र र द्द स् र् त ी व त त्त् व व ेत य ा ांच े द्द च ांत न य ा ांन ी म ह त्त् व ा च ी भ ू द्द म क ा ब ज ा व ल े ल ी द्द द स त े . र ा ज क ी य द्द स द्ध ा ांत ाच् य ा दृ ष्ट ी न े उ द ा र म त व ा द ा च ा आ र ां भ र्ॉम स हॉब्ज य ा स ा म ा द्द ज क क र ा र व ा द ी द्द व च ा र व ांत ा प ा स ू न म ा न ल ा ज ा त ो . ह ॉ ब् ज य ा ांन ी अ स े प्र द्द त प ा द न क े ल े क ी, ‘ र ा ज् य ए क उ प य ो द्द ग त ा व ा द ी स ांस् र् ा आ ह े. र ा ज् य ा च् य ा स् र् ा प न े च ी म ख् य क ा र ण व् य क्त ी च ी स र क्ष ा आ ह े. आ ह े म न ष्ट् य स् व भ ा व त : च स् व द्द ह त ा न े प्र ेर र त अ स त ो . स म ा ज व् य क्त ी न े द्द न म ा भ ण क े ल े ल ा स म ू ह आ ह े. ह े र ा ज् य ा च ा आ ध ा र ई श्व र ा च ी इ च् छ ा न स ू न म न ष्ट् य ा च ी स ह म त ी आ ह े.’ अद्दभज ात उदारम तवाद ास स् प ष्ट त ा द े ण् य ा च े म ह ा न क ा य भ ज ॉ न ल ॉ क य ा ांन ी क े ल े अ स े म ा न ल े ज ा त े . ज ॉ न ल ॉ क य ा ांन ी उ द ा र म त व ा द ा च ी व् य ा प क म ा ां ड ण ी क े ल् य ा म ळ े च उ द ारमतव ादी द्द व च ा र ा ांच ी द्द प त ा म ह द्द क ां व ा आ द्य प्र व त भ क म् ह ण ून ज ॉ न ल ॉ क य ा ांन ा ग ौ र द्द व ल े ज ा त े . ज ॉन ल ॉक य ा ांन ी म य ा भ द्द द त स ांव ैध ा द्द न क श ा स न ा च े ज ो र द ा र स म र् भ न क े ल े व र ा ज् य ा च् य ा स ा व भ भ ौ म त व ा ल ा व् य क्त ी च् य ा अ द्द ध क ा र ा ि ा र े म य ा भ द्द द त क े ल े . द्दशव ाय लॉक श ासना च ा आधार सहमती, ब ह ु म त श ा स न प द्धती, सत्ता द्दव भाजन, क ा य द्य ा च े श ा स न, ध ा द्द म भ क स द्द ह ष्ट् ण त ा व munotes.in

Page 9

उदा रमतवा द
9 ध म भ द्द न र प ेक्ष त ा य ा त त्त् व ा ांच ा ह ी स् व ी क ा र क र त ो . उ द ा र म त व ा द ा च ी स ांप ू ण भ त त व े ज ॉ न ल ॉ क य ा ां च् य ा म ा ांड ण ी त आ ल् य ा क ा र ण ा न े त य ा ां न ा उ द ा र म त व ा द ी द्द व च ा र ा ांच ा ज न क अ स े स ांब ो ध ल े ज ा त े . 18 व्या शतक ात उ द ा र म त व ा द ा स द्द व क द्द स त क र ण् य ा त व ॉ ल् ट े अ र व म ॉ ट े स् क् य ू य ा द ो न द्द व च ा र व ांत ा ांच े ह ी य ो ग द ा न म ह त्त् व ा च े आ ह े . म ॉ ट े स् क् य ू न े आ ह े स त्त ा द्द व भ ा ज न ा च् य ा य ा द्द स द्ध ा ांत ा च ी म ा ांड ण ी क रू न द्द न य ां द्द त्र त श ा स न व् य व स् र् े च ा स् व ी क ा र क े ल ा त र व ॉ ल् ट े अ र य ा ांन ी न ा ग र ी स् व ा त ांत्र् य ा च ी स ां क ल् प न ा म ा ांड ल ी . 18 व्या श तकाचा श ेव ट व 19 व् य ा श त क ा च ा प्र ा र ां भ य ा क ा ळ ा त इ ांल ल ांड म ध् य े उ प य ो द्द ग त ा व ा द ी द्द व च ा र व ांत ा ांन ी अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च् य ा द्द व स् त ा र ा त म ह त्त् व ा च े य ो ग द ा न द्द द ल े . त य ा म ध् य े ज ॉ न ब ॅ र् ॉ म, ज ेम् स द्द म ल व ज े. ए स . द्द म ल य ा ांच े क ा य भ म ह त व ा च े आ ह े आह . य ा स व भ द्द व च ा र व ांत ा ांच् य ा द्द व च ार व क ा य ा भ त ू न च व् य ा प ा र, औद्योद्दग क क्ष े त्र, र ा ज क ी य व आ द्द र् भ क र च न ा, ना सामाद्दजक जीवन यात अद्दभजा त उदारम तवाद ाच ी त त व े ज ग ा त ी ल द्द व क द्द स त र ा ष्ट् र ा ांन ी अ ांग ी क ृ त क े ल् य ा च े द्द द स त े . अद्दभजात उदारमतवादाची प्रमुख तत्वे:- प्रा. ह ॉ ब ह ा ऊ स य ा ांन ी उ द ा र म त व ा द (Liberalism) य ा ग्र ांर्ात अद्दभज ात उदारम तवाद ाची प्र म ख न ऊ त त व े प्र द्द त प ा द्द द त क े ल ी आ ह ेत त ी प ढ ी ल प्र म ा ण े - i) नागरी स्वातांत्र्य:- न ा ग र ी स् व ा त ांत्र् य ह े श ा स न ा च् य ा द्द न र ां क श त े स प्र द्द त ब ांध क र त े . अद्दभजात उदारम तवादी द्द व च ा र व ांत ा ांन ी ह े स् प ष्ट क े ल े क ी, ‘ क ी स म ा ज ा व र व् य क्त ी च े व च भ स् व न स ू न त े कायद्याची अ स ा व े . स र ां ज ा म श ा ह ी श ा स न व् य व स् र् े म ध् य े क ा ह ी व ग ा भ न ा द्द व श ेष अ द्द ध क ा र ब ह ा ल क र ण् य ा त आ ल े ह ो त े . स व भ स ा म ा न् य ज न त े ल ा म ा त्र म ू ल भ ू त स् व रू प ा च ी स् व ा त ांत्र् य ह ी नाकारण्यात आली ह ोती. त य ा म ळ े च अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च् य ा प र स् क त य ा ं न ी न ा ग र र क स् व ा त ां त्र् य ा च् य ा त त व ा च े प्रद्दतपादन करून ‘स् व ेच् छ ा च ा र र त े च ा’ द्द व र ो ध क े ल ा व प्र त य ेक व् य क्त ी स आ प ल् य ा इ च् छ े न स ा र ज ी व न ज ग ण् य ा च ा अ द्द ध क ा र अ स ा व य ा स ह व ा ह े ज ा ह ी र क े ल े . ii) द्दवत्तीय स्वातांत्र्य:- द्द व त्त ी य स् व ा त ां त्र् य ा च े स म र् भ न ह े अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च े ए क प्र म ख त त्त् व होय. द्द न र ां क श श ा स न व् य व स् र् े म ध् य े र ा ज् य क त य ा ं व र क र ल ा व ण् य ा स ांद भ ा भ त य ा त क ो ण त ी ह ी ब ांध न न स त ा त . मात्र अद्दभज ात उदारम तव ादात शासना च्या कर ल ा व ण् य ा च् य ा अ द्द ध क ा र ा स द्द न य ां द्द त्र त क े ल े व प्र स ांग ी न ा क ा र ल े ल े ह ी द्द द स त े . जॉन लॉक य ा ांन ी म ा ल म त्त ा प्र ा प्त क र ण् य ा च ा ह क् क न ै स द्द ग भ क ह क् क अ स ू न श ा स न ा न े व् य क्त ीच्या प र व ा न ग ी द्द श व ा य क ो ण त ा ह ी ह ी क र ल ा व ू न य े ह े अ स े स् प ष्ट क े ल े ह ो त े . अद्दभजा त उ द ा र म त व ा द स ांप त्त ी ह ा व् य क्त ी च ा प द्द व त्र अ द्द ध क ा र म ा न त ा त ज ा त व त य ा म ळ े द्दवत्तीय दृ ष्ट ् य ा त ो स् व त ां त्र अ स ा व ा व श ा स न म ा त्र उ त्त र द ा य ी व म य ा भ द्द द त र ा ह ा व े अ स े प्र द्द त प ा द न करतात. munotes.in

Page 10

राजकी य द्दव च ारप्र ण ाली
10 iii) आद्दर्थक स्वातांत्र्य:- द्द व त्त ी य स् व ा त ांत्र् य ा ब र ो ब र च अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ी व् य क्त ी द्द व क ा स ा क र र त ा आ द्द र् भ क स् व ा त ांत्र् य ा च् य ा त त्त् व ा च ा प र स् क ा र क र त ा त . आ द्द र् भ क स् व ा त ां त्र् य म् ह ण ज े व् य क्त ी च े आ द्द र् भ क ज ी व न व त य ा च् य ा ि ा र े स ांच द्द ल त उ द्य ो ग व व् य ा प ा र ह स् त क्ष े प क रू न य े अ श ी अद्दभज ात उ द ा र म त व ा द ा च ी भ ू द्द म क ा आ ह े . अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च् य ा म त े व् य क्त ी स आ द्द र् भ क ब ा ब ीं स ांद भ ा भ त द्द न ण भ य घ ेण् य ा च ा स ांप ू ण भ अ द्द ध क ा र असावा. समा ज, र ा ज् य व इ त र द य् य म घ ट क ा ांच ा अ ड र् ळ ा य े त ा क ा म ा न य े . क ा र ण प्र त य ेक ख ा स आ प ल े द्द ह त अ द्द ह त क ा य ह े स म ज त े . त य ा म ळ े व् य क्त ी स आ द्द र् भ क दृ ष्ट ् य ा स ां प ू ण भ स् व ा त ांत्र् य द्य ा व े व र ा ज् य ा च ी भ ू द्द म क ा अ ह स् त क्ष े प ा च ी अ स ा व ी . iv) व्यद्दिगत स्वातांत्र्य:- अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द व् य क्त ी स् व ा त ांत्र् य ा स स व ो च् च स् र् ा न व प्र ा ध ा न् य द ेत ो . अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च् य ा म ध् य े, ‘ व् य क्त ी स ज ी व न ा च् य ा स व भ क्ष े त्र ा त स् व द्द न ण भ य घ ेण् य ा च ा स ांप ू ण भ अद्दधकार असावा . र ा ज् य व स म ा ज ा न े त य ा त क ो ण त ा ह ी ह स् त क्ष े प क रू न य े. ज े. ए स. द्द म ल य ा स ां द भ ा भ त म् ह ण त ा त, “ व् य क्त ी ल ा आ प ल् य ा ज ी व न ा स ांद भ ा भ त न व न व ी न प्र य ो ग क र ण् य ा च े ह ी स् व ा त ांत्र् य अ स ल े प ा द्द ह ज े. ज े फ क्त त य ा च् य ा प्र य ो ग ा च ा द्दवपरीत पररणा म स म ा ज ा व र प ड त ा क ा म ा न य े.” ए क ां द र ी त अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द व् य द्द क्त ग त स् व ा त ां त्र् य ा च े त त व अ द्द न ब ं ध स् व रू प ा त म ा न् य क र त ा त . v) सामाद्दजक स्वातांत्र्य:- अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा न े स ा म ा द्द ज क स् व ा त ां त्र् य ा च ा ह ी द्द व च ा र व् य ा प क स् व रू प ा त म ा ांड ल े ल ा आ ह े. अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च् य ा दृ ष्ट ी न े स ाम ा द्द ज क स् व ा त ांत्र् य म् ह ण ज े जन्म, स ांप त्त ी, व ण भ, जाती व ा द्द ल ांग य ा आ ध ा र ा व र व् य क्त ीं म ध् य े, स म ा ज ा म ध् य े क ो ण त य ा ह ी प्र क ा र च ा भ े द भ ा व अ स त ा क ा म ा न य े. अद्दभज ात उदारमतवा द सम ाजातील स व भ न ा ग र र क ा ां न ा य ा ांन ा द्द व क ा स ा च ी स म ा न स ांध ी उ प ल ब् ध अ स ा व ी य ा च ा आ ग्र ह धरतो. व ां श प र ां प र ा ग त क ो ण ास ह ी द्द व श े ष स ांध ी ह ी प र व ल ी ज ा ऊ न य े ह े ह ी अ द्द भ ज ा त उदारमतवा द स्प ष्ट करतो. vi) कौटुांद्दिक स्वातांत्र्य:- अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च् य ा दृ ष्ट ी न े क ौ ट ां द्द ब क स् व ा त ांत्र् य म् ह ण ज े स व भ व् य क्त ीं न ा आ प ल् य ा क ट ां ब ा च े स ांघ ट न व प र र व ा र र क ज ी व न ज ग ण् य ा च े स् व ा त ांत्र् य प्र ा प्त अ स ल े प ा द्द ह ज े. द्दशवा द्द स्त्र य ा ांन ा द्द व व ा ह व स ांप त्त ी च् य ा ब ा ब त ी त प रु ष ा ां च् य ा ब र ो ब र ी च े अ द्द ध क ा र अ स ा व ेत . अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ी क ौ ट ां द्द ब क स् व ा त ांत्र् य म ध् य े ब ा ल क ा ांन ा आ ई-व द्द ड ल ा ांच् य ा, प ा ल क ा ांच् य ा द व् य भ व ह ा र ा प ा स ू न च े स् व ा त ांत्र् य, ब ा ल क ा ांच े म ा न द्द स क, श ा र ी र र क व न ै द्द त क द्द व क ा स ा च े स् व ा त ांत्र् य य ा ांच ा ह ी अ ांत भ ा भ व क र त ा त . munotes.in

Page 11

उदा रमतवा द
11 vii) जातीय व राष्ट्रीय स्वातांत्र्य:- अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ध म भ द्द न र प ेक्ष र ा ज् य ा च े प्र द्द त म ा न स् व ी क ा र त ा त . अद्दभजात उदारमतवा दाच् या दृ ष्ट ी न े ध ा द्द म भ क, व ा ां द्द श क ज ा त ी य भ े द भ ा व न क र त ा स व ा ं न ा स म ा न स् व ा त ांत्र् य अ स ा व य ा स ह व े. अद्दभज ात उदारम तवाद प्रश ासकीय व भौगो द्दल क अशा द ो न् ह ी आ ध ा र ा व र स् व श ा स न ा च् य ा द्द स द्ध ा ां त ा च े प्र द्द त प ा द न क र त ा त . viii) आांतरराष्ट्रीय स्वातांत्र्य:- अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द आ ांत र र ा ष्ट् र ी य श ा ांत त ा व स ह क ा य ा भ च् य ा त त्त् व ा स प्र ा ध ा न् य द ेत ा त . त य ा म ळ े च अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द स ां घ ष भ, बल प्रयो ग, य द्ध य ा स ा र ख् य ा ब ा ब ीं न ा प्रखर द्दवरोध करतो. अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ी आ द्द र् भ क व स ा ांस् क ृ द्द त क क्ष े त्र ा त स व भ र ा ष्ट् र ा ांन ी ज व ळ ी क त ा स ा ध ा व ी, प्र त य ेक र ा ष्ट् र ा स स् व द्द न ण भ य ा च ा व प र र ा ष्ट् र ध ो र ण ठ र द्द व ण् य ा च ा अ द्द ध क ा र अ स ा व ा व इ त र र ा ष्ट् र ा ां न ी य ा च ा आ द र क र ा व ा अ स े अ द्द भ ज ा त उदारमतवा दात अ ां त भ ू भ त आ ह े . ix) राजकीय स्वातांत्र्य:- अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च ी स व ो च् च द्द द न म् ह ण ून स् व ा त ांत्र् य ा च् य ा ब ा ब ी च े ह ॉ ब ह ा ऊ स प्रद्दतपादन करतात. अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द र ा ज क ी य स् व ा त ांत्र् य म ध् य े प ढ ी ल ब ा ब ीं च ा अ ांत भ ा भ व क र त ो - 1) न ा ग र र क ा ांन ा आ प ल े प्र द्द त द्द न ध ी द्द न व ड ण् य ाच ा अद्दधकार असावा . 2) द्द न व ड ण ूक ल ढ द्द व ण् य ा च ा अ द्द ध क ा र 3) स ा व भ ज द्द न क प द ग्र ह ण क र ण् य ा च ा अ द्द ध क ा र 4) र ा ज क ी य क ा य ा भ स ांद भ ा भ त य ोलय माद्दहत ी द्द मळ द्दव ण्याचा अद्दध कार य ा च ा र ब ा ब ीं च ी म ा ांड ण ी क रू न र ा ज् य ा च् य ा क ा य ा भ त स द्द क् य रु प ा न े भ ा ग घ े ण े म् ह ण ज ेच र ा ज क ी य स् व ा त ां त्र् य ह ो य अ श ी म ा ांडणी अद्दभज ात उद ारमतवाद करतो. अ श ा प द्ध त ी न े अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द र ा ज क ी य स् व ा त ांत्र् य ल ो क श ा ह ी च ी म ू ल् य े त त व े य ा ांच े प्र द्द त प ा द न क र ण ा र ी द्द व च ा र ध ा र ा म् ह ण ून द्द व क द्द स त झ ा ल ी . मात्र अद्दभज ात उ द ा र म त व ा द ा च ी स् व ा त ांत्र् य ा च ी ए क द्द व च ा र ध ा र ा ह ी न क ा र ा त म क स् व रू प ा च ी द्द द स त े . 2) आधुद्दनक उदारमतवाद:- 19 व्या शतक ाच् या म ध् य ा प य ं त च ा क ा ल ख ांड अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च ा क ा ल ख ांड म ा न ल ा जातो. न ांत र च् य ा क ा ळ ा त ब द ल त य ा प र र द्द स् र् त ी त अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च ी त त्त् व प्र ण ा ल ी अ प र ी व अ स म ा ध ा न ी ठ रू ल ा ग ल ी . त य ा च े न क ा र ा त म क स् व रू प स ा त त य ा न े स् प ष्ट ह ो ऊ ल ा ग ल े . न व् य ा न े द्द न म ा भ ण झ ा ल े ल े प्र श् व द्द व च ा र ध ा र ा य ा ांन ी अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च् य ा म य ा भ द ा अ द्द ध क स् प ष्ट क र ा व य ा स स रु व ा त क े ल ी . अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा न े अ द्द न ब ं ध स् व ा त ांत्र् य व अ ह स् त क्ष े प ा च् य ा य ा ध ो र ण ा स अ द्द त र े क ी म ह त्त् व द्द द ल् य ा न े स ा म ा न् य क ष्ट क र ी ए क ा ब ा ज ू न े उ प ा स munotes.in

Page 12

राजकी य द्दव च ारप्र ण ाली
12 मार ओढवल ी हो ती त र द स ऱ् य ा ब ा ज ू न े क ा ल भ म ा क् स भ न े स ा म् य व ा द ा च ी म ा ांड ण ी क रू न अ द्द भ ज ा त उदारमतवा दास हादरा द्ददल ा होत ा. ाा प ा श् व भभ ू म ी व र अ द्द भ ज ा त उदारमतवा दास स क ा र ा त म क स् व रू प द ेण े अ द्द न व ा य भ ह ो त े . त य ा त ू न च आ ध द्द न क व स क ा र ा त म क उ द ा र म त व ा द ह ी द्द व च ा र ध ा र ा प ढ े आ ल ी . उदारम तवादी द्द व च ा र ध ा र े च े ह े स क ा र ा त म क रू प र् ॉ म स द्द ह ल ग्र ी न य ा ां च् य ा प ढ ा क ा र ा न े स रू झ ा ल े अ स े म् ह ट ल े ज ा त े . स ैद्ध ा ां द्द त क दृ ष्ट ् य ा क ा ल ा भ इ ल, र द्दस्कन, स् प ेन् स र, ज े . एस. द्द म ल य ा ां न ी त य ा त म ह त्त् व ा च े य ो ग द ा न द्द द ल े ल े द्द द स त े . आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द हा व्यक्ती द्दहताबर ोबरच सामाद्दजक द्दहतास ही प्र ा ध ा न् य द ेत ो . प्र ा ग द्द त क क ा य द े द्द न म ा भ ण क रू न स ा म ा द्द ज क क ल् य ा ण स ा ध ण् य ा च ा प्र य त न क र ण े ह ा ह ी आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च ा म ह त्त् व ा च ा घ ट क आ ह े. आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च् य ा म त े, ‘ र ा ज क ी य स् र् ै य भ व स ा म ा द्द ज क स र द्द क्ष त त ा य ा ांन ा म क्त व् य ा प ा र, औ द्य ो द्द ग क ी क र ण य ा स ा र ख् य ा घ ट क ा ांम ळ े ध ो क ा द्द न म ा भ ण झ ा ल ा अ स ू न त य ा त ी ल अ द्द न ष्ट घ ट क ा ांव र द्द न य ांत्र ण ठ े व ण े आ व श् य क आ ह े. ह े अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा न े व् य क्त ी व ा द ा स आ त य ांद्द त क म ह त्त् व द्द द ल े ह ो त े . आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा न े म ा त्र व् य द्द क्त व ा द ा ऐ व ज ी स म द ा य व ा द ा च े त त व अ ां द्द ग क ा र ल े . व् य द्द क्त व ा द ा ऐ व ज ी म ा न व त ा व ा द ा च ी प्र ेर ण ा आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा न े प्र स् त त क े ल ी . स ा म ा द्द ज क क ल् य ा ण ा स ा ठ ी आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा न े अ द्द ध क व् य ा प क स् व रू प ह ी ध ा र ण क े ल े . आधुद्दनक उदारमतवादाचा द्दवकास:- अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च् य ा म य ा भ द ा उ घ ड झ ा ल् य ा न ां त र उ द ा र म त व ा द ा स न व ी न स् व रू प द ेण् य ा च ी व न व् य ा न े त य ा स स म ा ज म ा न् य त ा द्द म ळ ा व ी याक ररता उदारम तवाद ास नव ीन स्व रूप द ेण् य ा च ा ज ो प्र य त न झ ा ल ा त य ा त ू न च आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च ा द्द व क ा स घ ड ू न आ ल े ल ा द्ददसतो. य ा म ध् य े ज े. ए स. द्दम ल, टी. एच. ग्रीन, ज ी . ड ी . र र श े, हॉक्सन, ह ॉ ब ह ा ऊ स य ा ां च े य ो ग द ा न य ा दृ ष्ट ी न े म ह त्त् व ा च े आ ह े. आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च ा द्द व क ा स प्र ा म ख् य ा न े द ो न द्द व च ा र व ांत ा ां च् य ा प्र भ ा व ा त ू न घ ड ू न आ ल े ल ा द्द द स त ो . तयातील एक प्रवा ह हा ज े . ए स. द्दमल य ा ांच ा अ स ू न द स र ा प्र व ा ह ह ा ट ी . ए च . ग्र ी न य ा ांच ा आ ह े . ज े. एस. द्दमल स् व ा त ांत्र् य व ा द ी व उ द ा र म त व ा द ी द्द व च ा र ा ांच े क ट्ट र प र स् क त े म् ह ण ून स व भ प र र द्द च त आ ह ेत . ज े. ए स. द्दमल य ा ांन ी उ द ा र म त व ा द आ स भ ौ द्द त क त ा, उ प य ो द्द ग त ा व ा द ी स ांक ी ण भ त ा व श ा स न ा च् य ा क त भ व् य ा च् य ा स ांद भ ा भ त न क ा र ा त म क दृ ष्ट ी क ो न ा त ू न म क्त क र ण् य ा त म ह त्त् व ा च े य ो ग द ा न द्द द ल े आ ह े . ज े . एस. द्द म ल य ा ांच् य ा त त व व ै च ा र र क म ा ांड ण ी च ा प्र व ा स ज ॉ न ब े र् ॉ म य ा ांच् य ा उपयोद्दगता वाद ी त तवज्ञाना च्या प्र भ ा व ा प ा स ू न झ ा ल ी आ ल ी अ स ल ी त र ी ब द ल त य ा प र र द्द स् र् त ी त त य ा ांन ी उ प य ो द्द ग त ा व ा द ा स स ध ा र र त स् व रू प ध ा र ण क र ा व य ा स भ ा ग प ा ड ल े . ज े. एस. द्दमल य ा ांच ी अ श ी भ ू द्द म क ा ह ो त ी क ी, ‘ प्र त य ेक व् य क्त ी स द्द व च ा र व अ द्द भ व् य क्त ी च े स् व ा त ांत्र् य प्र ा प्त अ स ल े प ा द्द ह ज े त स ेच त य ा स य ा च ी ह ी ज ा ण ी व अ स ा व य ास हवी की, त य ा च् य ा स् व ा त ांत्र् य ा म ध् य े व् य क्त ी द्द क ां व ा र ा ज् य य ा ां च् य ा ि ा र े ह स् त क्ष े प क े ल ा ज ा ण ा र न ा ह ी . व् य क्त ी ल ा ज र प ू ण भ स् व ा त ांत्र् य व ग ा भ ि ा र े अ ल् प स ांख् य ा ांक व ग ा भ च् य ा स् व ा त ां त्र् य ा व र अ द्द त क् म ण क े ल े त र र ा ज् य स ांस् र् े न े अ ल् प स ांख् य ा ांक ा ां च् य ा स् व ा त ांत्र् य ा च ी र क्ष ण क ेल े प ा द्द ह ज े. अ श ा प द्ध त ी न े ज े. ए स. द्द म ल य ा ांन ी आ प ल् य ा द्द व च ा र ा ांच ी म ा ांड ण ी प ा र ां प ा र र क उ द ा र म त व ा द ा च् य ा प्र भ ा व ा त ू न स रू क े ल ी अ स ल ी त र ी त य ा ांन ी अ ल् प ा व ध ी त च आ प ल् य ा द्द व च ा र ा ांम ध् य े क् ा ांद्द त क ा र ी ब द ल घ ड व ू न आ ण ल े . ज े. एस. द्द म ल य ा ांच् य ा प ढ ी ल munotes.in

Page 13

उदा रमतवा द
13 द्द व ध ा न ा त ू न य ा च ी प्र द्द च त ी य े त े, “ व्यक्तीच् य ा स् व ा त ांत्र् य ा च े र क्ष ण त े व् ह ा च ह ो ऊ श क त े क ी ज ेव् ह ा स व भ स ा म ा न् य ा ांस ा ठ ी य ो ल य प्र क ा र च ी स ा म ा द्द ज क द्द स् र् त ी द्द व द्य म ा न अ स ेल, त ो म्हण त ो की, र ा ज् य ा च ी द्द न द्द म भ त ी व् य क्त ी व स म ा ज द्द ह त ा स ा ठ ी झ ा ल े ल ी आ ह े. त े व् ह ा र ा ज् य ा च े क त भ व् य ब न त े क ी व् य क्त ी च् य ा न ै द्द त क व ब ौ द्द द्ध क द्द व क ा स ा स ा ठ ी स द्द व ध ा उ प ल ब् ध क रू न द्य ा व ी . र ा ज् य स ांस् र् े न े अ स ा म क्त स म ा ज द्द न म ा भ ण क र ा व ा क ी ज् य ा त स व भ म न ष्ट् य श ा ां त त ा म य म ा ग ा भ न े आ प ल ा द्द व क ा स करतील. द्दशक्ष ण, आरोलय, भ य म क्त ज ी व न उ प ल ब् ध क रू न द े ण् य ा च ी ज ब ा ब द ा र ी र ा ज् य स ांस् र् े च ी आ ह े.” ए क ां द र ी त ज े. एस. द्द म ल य ा ांन ी र ा ज् य ा च् य ा क ा य भक्ष े त्र ा स म ा न् य त ा द ेऊ न अद्द भज ात उ द ा र म त व ा द ा च ी आ ध द्द न क स् व रू प प्र ध ा न क े ल े ल े द्द द स त े . अद्दभजात उदारम तवादास आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च े स क ा र ा त म क स् व रू प द ेण ा र ा द स र ा द्दवचार प्रवाह टी. एच. ग्र ी न य ा ां च् य ा प ढ ा क ा र ा न े क ा य ा भ द्द न् व त झ ा ल े ल ा द्द द स त ो . ट ी . ए च . ग्रीन तो ह े इ ांल ल ांड म ध ी ल ए क म ह त्त् व ा च े द्द व च ा र व ांत ह ो त . त य ा ांन ी Lectures on the Principles of Political obligations य ा ग्र ां र् ा त आ द श भ व ा द ी द्द स द्ध ा ांत ा च ी म ा ांड ण ी क े ल ी . य ा द्द स द्ध ा ांत ा च् य ा म ा ध् य म ा त ू न ग्र ी न य ा ांन ी न क ा र ा त म क उ द ा र म त व ा द्य ा ांन ी म ा ांड ल े ल् य ा र ा ज् य ा च् य ा अ ह स् त क्ष े प ा च ा द्द स द्ध ा ांत त स ेच र ा ज् य ा त द ैव ी स् त र प्र द ा न क र ण ा र ा ह ेग े ल च ा आ द श भ व ा द ी द्द स द्ध ा ां त य ा ांच े ख ांड न क रू न औ द्य ो द्द ग क क् ा ांत ी न े उ त प न् न प र र द्द स् र् त ी ल ा स म ो र ठ े व ू न ल ो क त ांत्र ा त म क उ द ा र म त व ा द ा च ी म ा ांड ण ी क े ल ी आ ह े. टी. एच . ग्र ी न ह े ह े आ द श भ व ा द ी द्द व च ा र व ांत ह ो त े द्द श व ा य त े उ द ा र म त व ा द ा च े ह ी प र स् कत े ह ो त े . ग्र ी न य ा ांन ी र ा ज् य ा त स ा ध् य न म ा न त ा स ा ध् य ा च ी प्र ा प्त ी क र ण् य ा च े ए क म ह त्त् व ा च े स ा ध न म ा त्र म ा न ल े . ग्र ी न य ा ांच् य ा म त े, “ र ा ज् य ए क न ै द्द त क व ज ैद्द व क स त्त ा म ा त्र आ ह े त े व् ह ा र ा ज् य ा त ांग भ त र ा ह ण ा ऱ् य ा न ा ग र र क ा ांच् य ा न ै द्द त क त े च् य ा द्द व क ा स ा च ी ज ब ा ब द ा र ी र ा ज् य ा च ी आ ह े. तय ाम ळ े व्यक्तीच्या न ै द्द त क द्द व क ा स ा स ा ठ ी आ व श् य क अ स ण ा ऱ् य ा घ ट क ा ांच ी द्द न द्द म भ त ी र ा ज् य ा न े क र ण े आ व श् य क आ ह े. ग्र ी न य ा ां च् य ा म ध् य े व् य क्त ी च् य ा न ै द्द त क द्द व क ा स ा त ग र ी ब ी, म ा ग ा स ल े प ण, ध म ा ं ध त ा, अद्दशद्दक्षतप णा, अ ां ध द्द व श्व ा स, द्दवषम ता, श ो ष ण य ा स ा र ख् य ा स म स् य ा घ ट क प्र म ख अ ड र् ळ े ठ र त ा त . अशा प र र द्द स् र् त ी त य ा घ ट क ा ांन ा द ूर क रू न व् य क्त ी च् य ा आ द्द र् भ क द्द व क ा स ा स ा ठ ी प ू र क प र र द्द स् र् त ी र ा ज् य द्द न म ा भ ण क रू श क त े . ग्र ी न अ श ा प द्ध त ी न े र ा ज् य ा च् य ा स क ा र ा त म क प ैल ू व र भ र द ेऊ न र ा ज् य ा न े न् य ा य, स म त ा व म ा न व त ा य ा घ ट क ा ांन ा क ा य द ा क र त ा न ा प्र ा ध ा न् य द्य ा व े. ग्र ी न य ा ां च् य ा म त े उ द ा र म त व ाद ी ध ो र ण ा ांम ध ू न स क ा र ा त म क प्र द्द त स ा द द्द म ळ ण े आ व श् य क आ ह े ह े क ा र ण ल ो क म ध् य े स् व भ ा व त ा च स ांव े द न श ी ल अ स त े . ट ी . ए च . ग्र ी न य ा ांन ी न ै द्द त क त ा व स ा म ा द्द ज क त ा य ा घ ट क ा ांन ा प्र ा ध ा न् य द ेत आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च ी स क ा र ा त म क म ा ांड ण ी क े ल ी . व ेप र य ा ांन ी ग्र ी न य ा ांच े य ो ग द ा न स् प ष्ट क र त ा न ा म् ह ट ल े आ ह े “ ग्र ी न न े उ द ा र म त व ा द ा ल ा स् व ा र् ा भ त ू न अ ज ू न ब ा ह ेर क ा ढ ू न आ स् र् े च् य ा त त व ा व र प्र द्द त द्द ष्ठ त क े ल े आ द्द ण व् य क्त ी व ा द ा स न ै द्द त क त ा व स ा म ा द्द ज क ए क ब ा ज ू प्र द ा न क े ल ी व आ द श भ व ा द ा स स भ् य त र् ा द्द न र प र ा ध ब न व ल े .” टी. एच. ग्र ी न य ा ांच् य ा न ां त र आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ी द्द व च ा र प्र व ा ह ा म ध् य े ह ॉ बहाउस या द्द व च ा र व ांत ा न े आ द्द ण म ह त्त् व ा च े य ो ग द ा न द्द द ल े . ह ॉ ब ह ा उ स य ा ां न ी उ द ा र म त व ा द व स म ा ज व ा द य ा त स म न् व य स ा ध् य क र ण ा ऱ् य ा घ ट क ा ांच ी म ा ांड ण ी क े ल ी . ह ॉ ब ह ा उ स य ा ांच े आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द द्दवषयीची द्दवचा र 1922 स ा ल ी प्र क ा द्द श त झ ा ल े ल् य ा ए द्द ल म ें ट ् स ऑ फ स ो श ल ज द्द स् ट स य ा ग्र ांर् ा त प्र ा म ख् य ा न े आ ह ेत . ह ॉ ब ह ा उ स य ा ग्र ांर् ा त अ स े प्र द्द त प ा द न क र त ा त क ी,” स ा म ा द्द ज क ब ांध न ा ांच ी अ ध् य ा द्द त म क ए क प्र क ृ त ी व स ा म ू द्द ह क द्द ह त ह ी च स् व ा त ांत्र् य ा च ी च ी आ ध ा र द्द श ल ा आ ह े.” ह ॉबहाउस munotes.in

Page 14

राजकी य द्दव च ारप्र ण ाली
14 च ी भ ू द्द म क ा व ा द्य ा ांश ी ज व ळ ी क स ा ध ण ा र ी द्द द स त े . व ैय द्द क्त क द्द ह त स ा म ू द्द ह क द्द ह त ा श ी ज ो ड ल े ल े आ ह े व स ा म ू द्द ह क द्द हत ाचा आध ार व ैय द्द क्त क द्द ह त आ ह े ह े ह े व ा द्य ा ांच े त त व हॉबह ाउस ह ी स्वीकारतान ा द्ददसता त. राज्याच्या अद्दधका र क्ष े त्र ा ब ा ब त आ प ल ी भ ू द्द म क ा स् प ष्ट क र त ा न ा हॉबहाउस म्ह णतात “ र ा ज् य ा च ी प र म प द्द व त्र न ा ह ी न ा ह ी व द्द न र ां क श स द्ध ा न ा ह ी . तर रा ज्याची आ ध ा र द्द श ल ा न ै द्द त क अ द्द ध क ा र आ ह े. तय ाम ळ े र ा ज् य स् व य ां स ा ध् य ह ो ऊ श क त न ा ह ी न ा ह ी त र र ा ज् य स ा ध् य ा च े स ा ध न आ ह े. ज ी व न ा च ी द्द स द्ध ी क र ण े ह े र ा ज् य ा च े म ह त्त् व ा च े स ा ध् य आ ह े.” ए क ां द र ी त ह ॉ ब ह ा उ स य ा ांन ी स ा व भ ज द्द न क द्द ह त ा च े ग ांठ ण क र ण् य ा क र र त ा र ाज्य आपल्य ा स द स् य ा ांन ा स् व स् र् व क श ल न ा ग र ी ज ी व न ा क र त ा प र र प ू ण भ प र रद्द स् र् त ी उ प ल ब् ध क रू न द ेत े . या प र र द्द स् र् त ी म ध् य े र ा ह ू न आ प ल् य ा व् य द्द क्त म त्त् व ा च ा द्द व क ा स क रू न घ ेण े ह े व् य क्त ी च े म ह त्त् व प ू ण भ क ा य भ आ ह े अ श ी भ ू द्द म क ा ह ॉ ब ह ा उ स य ा ांच् य ा द्द व च ा र ा ां म ध ू न प्र क ष ा भ न े व् य क्त ह ो त े . आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च् य ा उ भ ा र ण ी त ह ेर ा ल् ड ल ा स् क ी य ा ां च े स् र् ा न ह ी म ह त्त् व ाच े आ ह े. प्र ो. लास्की य ा ांन ी 20 व् य ा य ा श त क ा च् य ा प ू व ा भ ध ा भ म ध् य े र ा ज् य ा च् य ा उ द ा र म त व ा द ी द्द स द्ध ा ांत ा म ध् य े म ह त्त् व ा च े य ो ग द ा न द्द द ल े . प्र ो . ल ा स् क ी य ा ांन ी ह ी उ द ा र म त व ा द व स म ा ज व ा द य ा द ो न त त्त् व ा ांम ध् य े स व ण भ म ध् य स ा ध ू न उ द ा र म त व ा द ी प्र द्द क् य ेच् य ा स ह ा य् य ा न े ह ी समाजवाद ी उ द्द ि ष्ट े स ा ध ल ी ज ा ऊ श क त ा त अ स े प्र द्द त प ा द न क े ल े . प्र ो . ल ा स् क ी य ा ांन ी आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च ी च ी म ा ांड ण ी क र ण ा र े द्द व च ा र प्र ा म ख् य ा न े ‘ द्द ल ब ट ी इ न द म ॉ ड भ न स् ट े ट’ य ा आ प ल् य ा ग्र ांर् ा त म ा ां ड ल े आ ह ेत . य ा ग्र ां र् ा त प्र ो . ल ा स् क ी म्हण तात, “ स् व ा त ांत्र् य ा च ी प र र भ ा ष ा ग्र ी न न े द्द द ल ी आ ह े त ी व त भ म ा न क ा ळ ा त स् व ा त ांत्र् य ा च् य ा न क ा र ा त म क स ांक ल् प न े प ेक्ष ा अ द्द ध क म ह त्त् व प ू ण भ आ ह े. कार ण ग्र ी न च ी प र र भ ा ष ा ह ी स् व ा त ांत्र् य ा च् य ा सार त त्त्वास क ें द्र ी भ ू त म ा न प्र स् त त क र ण् य ा त आ ल ी आ ह े. प्र ो. ला स्की य ा ांन ी क ल् य ा ण क ा र ी र ा ज् य स ांक ल् प न े च ा स् व ी क ा र क रू न र ाज् य ा च े क ा य भ स व ा ं च् य ा म ू ल भ ू त ग र ज ा ांच ी प ू त भ त ा व म न ष्ट् य ा च् य ा न ा ग र ी ज ी व न ा श ी स ांब ांद्द ध त अ स ल े ल् य ा भ त ा च े स ांर क्ष ण क र ण े आ ह े ह े ह े स् प ष्ट क े ल े . ए क ां द र ी त आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा न े ल ो क श ा ह ी प र र प्र ेक्ष ा त ू न स ा म ा द्द ज क न् य ा य ा च् य ा उ द्द ि ष्ट ा ांन ा म ह त्त् व ा च े स् र् ा न द्द द ल े आ ह े ह े स् प ष्ट ह ोत े . आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च ी प्र म ख त त्त् व े:- आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च ी त त्त् व े प ढ ी ल प्र म ा ण े स् प ष्ट क र त ा य े त ी ल- 1) मुि मानव व मुि समाजाचा स्वीकार:- आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा न े म ा न व ी स् व ा त ांत्र् य व अ द्द ध क ा र ा ांच ा स् व ी क ा र क रू न म क्त म ा न े व म क्त स म ा ज ा च ी क ल् प न ा म ा ां ड ल े ल ी द्द द स त े . 2) सकारात्मक स्वातांत्र्य:- आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा स स क ा र ा त म क स् व ा त ांत्र् य अ स ेह ी स ांब ो ध ल े ज ा त े . आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा न े स क ा र ा त म क स् व ा त ांत्र् य ा च ी क ल् प न ा म ा ांड ल ी . आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च् य ा दृ ष्ट ी न े स् व ा त ांत्र् य र ा ज् य ा च् य ा द्द न य ांत्र ण ा प ा स ू न द्द म ळ द्द व ण् य ा स ा ठ ी न स ू न र ा ज् य ा च् य ा म ा ध् य म ा त ू न त े प्र ा प्त ह ो त े . र ा ज् य ा च् य ा म ा फ भ त च स् व ा त ांत्र् य ा स ा ठ ी आ व श् य क त ी प र र द्द स् र् त ी द्द न म ा भ ण क े ल ी ज ा ऊ श क त े . द्द श व ा य स् व ा त ांत्र् य ा च् य ा म ा ग ा भ त य ेण ा र े अ ड र् ळ े द ूर क र ण् य ा च ी क्ष म त ा ह ी र ा ज् य ा क ड े च अ स त े . munotes.in

Page 15

उदा रमतवा द
15 3) लोकिाही िासन व्यवस्र्ेचा स्वीकार :- आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ल ो क श ा ह ी श ा स न व् य व स् र् े च् य ा स् र् ा प न े स प्र म ख स् र् ा न द ेत ो . स् व ा त ांत्र् य, समता, न् य ा य य ा स ा र ख् य ा आ ध द्द न क म ा न व ी म ू ल् य ा ांच ी उभारणी ल ो क श ा ह ी श ा स न व् य व स् र् े च् य ा स् व ी क ा र ा द्द श व ा य ह ो ऊ श क ण ा र न ा ह ी ह ी आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च ी भ ू द्द म क ा आ ह े. 4) कल्याणकारी राज्याचा स्वीकार:- अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा न े र ा ज् य ा च े क ा य भ क्ष े त्र ए क प्र क ा र े श ा ांत त ा व स व् य व स् र् ा ए व ढ ् य ा प र त े म य ा भ द्द द त क रू न ठ े व ल े ह ो त े . आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा न े म ा त्र व् य क्त ी द्दवकासाकररत ा राज्याचा स क ा र ा त म क ह स् त क्ष े प आ व श् य क म ा न ल ा . आ ह े त य ा क र र त ा आ ध द्द न क उदार मतवाद राज्याच्या कल्य ाण कारी स्वरूपाच ा स्वीकार करत ात. 6) द्दनरांकुि िासनव्यवस्र्ेस नकार:- आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा न े व् य क्त ी द्द व क ा स ा क र र त ा र ा ज् य ा च् य ा स क ा र ा त म क ह स् त क्ष े प ा स म ा न् य त ा द्द द ल ी अ स ल ी त र ी र ा ज् य ा न े अ व ा ज व ी ह स् त क्ष े प क रू न य े व र ा ज् य ा स द्द न र ां क श स्वरूप प्राप्त होऊ न य े य ा स ा ठ ी आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द स त क भ अ स ल् य ा च े प्र त य य ा स य ेत े . त य ा म ळ े च आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द व ेळ ो व ेळ ी ह े स् प ष्ट क र त ो क ी र ा ज् य ह े स ा ध् य न स ू न त े व् य क्त ी द्द व क ा स स ा ध् य क र ण् य ा च े ए क स ा ध न म ा त्र आ ह े. ा ्य ा म ळ े क ो ण त य ा ह ी पररद्दस्र्तीत व्यक् तीच ी अ व ह े ल न ा र ा ज् य ा क ड ू न ह ो त ा क ा म ा न य े. 6) आद्दर्थक क्षेत्रात राज्याच्या हस्तक्षेपास मान्यता:- अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा न े आ द्द र् भ क ब ा ब ीं म ध् य े र ा ज् य ा स ा ठ ी क ट ा क्ष ा न े अ ह स् त क्ष े प ा च े धोरण आ ख ू न द्द द ल े ल े ह ो त े . आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द म ा त्र आ द्द र् भ क क्ष े त्र ा त अ ह स् त क्ष े प ा च् य ा ध ो र ण ा स ब ा ज ू ल ा ठ े व ू न ल ो क ो प य ो ग ी क ा य ा भ क र रत ा राज्याच्या ह स् त क्ष े प ा स म ा न् य त ा द े त ा त . 7) समता तत्त्वास प्रद्दतष्ठा:- अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा न े स् व ा त ांत्र् य ा च् य ा म ू ल् य ा स अ द्द त र े क ी म ह त्त् व द्द द ल् य ा न े स म त े च े त त व क ा ह ी स े झ ा क ो ळ ल े ग े ल े . आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा न े म ा त्र स् व ा त ांत्र् य ा च् य ा त त व ा ब र ो ब र ी न े च स म त े च् य ा त त्त् व ा स ह ी प्र ा ध ा न् य व प्र द्द त ष्ठ ा द्द द ल ी . स ांम त ी द्द श व ा य ल ो क श ा ह ी च ी प्र स् र् ा प न ा ह ो ऊ श क त न ा ह ी व ल ो क श ा ह ी द्द श व ा य स् व ा त ांत्र् य अ ब ा द्द ध त र ा ह ू श क त न ा ह ी अ स े आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा न े स् प ष्ट क रू न स् व ा त ांत्र् य व स म त ा ह ी म ू ल् य े प र स् प र द्द व र ो ध ी न स ू न प र स् प र प ू र क अ स ल् य ा च े द ा ख व ू न द्द द ल े . 8) राज्यापासून स्वातांत्र्य ऐवजी राज्याद्वारे स्वातांत्र्य:- अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा न े र ा ज् य ा स ए क ब ां द्द द स् त स् व रू प प्र द ा न क रू न व् य क्त ी स र ा ज् य ा प ा स ू न स् व ा त ांत्र् य अ स े स म ी क र ण प ढ े आ ण ल े ह ो त े . आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द म ा त्र र ा ज् य ा प ा स ू न स् व ा त ांत्र् य ऐ व ज ी र ा ज् य ा ि ा र े स् व ा त ांत्र् य य ा त त्त् व ा च ा अ ांग ी क ा र munotes.in

Page 16

राजकी य द्दव च ारप्र ण ाली
16 करतो. आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च ी अ श ी ध ा र ण ा आ ह े क ी, “ अ द्द ध क ा र व स् व ा त ांत्र् य ह ी न ै स द्द ग भ क न स त ा त त र त य ा ांच े स् व रू प ह े प्र ा म ख् य ा न े स ा म ा द्द ज क अ स त े . सामाद्दजक स ांद भ ा भ द्द श व ा य व् य क्त ी च् य ा स् व ा त ां त्र् य व ह क् क ा ांन ा क ो ण त ा ह ी अ र् भ न स त ो . त य ा म ळ े स ांप ू ण भ समाज कल्पन ा द्द व र ो ध ा त व् य क्त ी अ द्द ध क ा र उ प भ ो ग त अ स ेल त र अ श ा प्र स ांग ी र ा ज् य ा न े ह स् त क्ष े प क र ण े आ व श् य क ठ र त े . 9) सांद्दवधानवादाचा स्वीकार :- आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा न े म य ा भ द ी त श ा स न व् य व स् र् े च ा स् व ी क ा र क र त स ांद्द व ध ा न वादाच्या तत्त्व ास मान्यता द्ददल ी. आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च् य ा दृ ष्ट ी न े र ाज्य व्यक्तीच्या ज ी व न ा त ए क ा द्द व द्द श ष्ट घ ट क ा प र त ा च ह स् त क्ष े प क र त ा त क ी ज् य ा च ा स ांब ांध व् य क्त ी च े स् व ा त ांत्र् य व स म ा ज क ल् य ा ण य ा म ध् य े स ा म ांज स् य स् र् ा द्द प त क र ण् य ा प र त ा म य ा भ द्द द त असतो. शासनाच्या द्द न र ां क श त े व र द्द न य ांत्र ण ठ े व ण् य ा क र र त ा स ां द्द व ध ा न ा च ी द्द न द्द म भ त ी क र ण् य ा त आ ल े ल ी अ स त े व य ा स ांव ैध ा द्द न क च ौ क ट ी त च श ा स न ा स आ प ल े अ द्द ध क ा र व ा प र ण े ब ांध न क ा र क अ स त े . य ा त त्त् व ा च् य ा आ ध ा र े आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द स ां द्द व ध ा न ा च ा स् व ी क ा र क र त े . 10) लोकिाही समाजवादास मान्यता:- स् व ा त ांत्र् य व स म त े च ा स म न् व य ज स ा आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा त घ ड ू न आ ल ा तसा च समन्वय लोकशाही व स म ा ज व ा द य ा द ो न त त्त् व ा ांम ध् य े आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द घ ड व ू न आ ण त ो . आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च् य ा म त े स म ा ज व ा द ा द्द श व ा य ल ो क श ा ह ी श ा स न व् य व स् र् ा अ प ू ण भ ठ र त ो . त य ा म ळ े ल ो क श ा ह ी स म ा ज व ा द ा च े प्रद्दतमान स् व ी क ा र ा व य ा स ह व े . 11) वगथ समन्वयास प्राधान्य :- आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द स म ा ज ह ा अ न े क द्द ह त स ांब ांध ी ग ट ा ांच ा द्द म ळ ू न ब न ल े ल् य ा स म ू ह आ ह े अ स े म ा न त ो . आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा च् य ा दृ ष्ट ी न े र ा ज य ा ांच े क ा य भ द्द व द्द भ न् न स म द ा य ा ांच े द्द ह त स ा ध ण े त स ेच द्द व द्द भ न् न व ग ा भ त स म न् व य प्र स् र् ा द्द प त क र ण े ह ो य . 12) व्यिी द्दहत व समाद्दजक यातील फरक अमान्य:- आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा स व् य क्त ी च े द्दहत व सामाद्दजक द्दह त अश ी द्दव भागणी त तवतः अ म ा न् य आ ह े. त य ा त ह ी प्र ा ध ा न् य क् म द्य ा व य ा च ा अ स ेल त र आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द स ा म ा द्द ज क द्द ह त ा स अ द्द ध क प्र ा ध ा न् य द ेत े . 13) क्ाांद्दतकारक पररवतथनास नकार :- आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द क् ा ांद्द त क ा र क प र र व त भ न य ा च ी क ल् प न ा त य ा ज् य मानतो. त य ा ऐ व ज ी क ा य द ेश ी र व श ा ांत त ा म य स म ा ज प र र व त भ न ा च ा द्द व च ा र आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द प्र स् त त क र त ो . अ श ा प द्ध त ी च् य ा स ा म ा द्द ज क प र र व त भ न ा म ध् य े म ा झ् य ा त ी ल स व भ व ग भ, स म ू ह व स ांस् र् ा ांच ा स ह य ो ग अ स ण े आ व श् य क अ स ल् य ा च े आ ध द्द न क munotes.in

Page 17

उदा रमतवा द
17 उदारमतवा द प्र द्दतपादन करत ो. अ श ा प द्ध त ी न े स ा म ा द्द ज क प र र व त भ न झ ा ल े तर च त य ा त ू न न ा ई क स म ा ज द्द न म ा भ ण ह ो ऊ श क े ल अ स े अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा स व ा ट त े . 14) सहभागी व पारदिथक िासनाचा स्वीकार:- आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा म ध् य े स ह भ ा ग ी व प ा र द श भ क श ा स न ा च् य ा घ ट क ा ांव र भ र द्द द ल ा जातो. र ा ज् य ा त ी ल स व भ न ा ग र र क ा ांन ा स ह भ ा ग ी प द्ध त ी न े श ा स न व् य व ह ा र ा त क ा य भ क त ा भ याव े, श ा स न ा च् य ा ध ो र ण ा ांव र द्द न भ ी ड प ण े ट ी क ा क र त ा य ा व ी, स ा व भ भ ौ म प्र ौ ढ म त ा द्द ध क ा र अ स ा व ा द्द न व ड ण ूक ा द्द न : प क्ष प ा त ी व म क्त व ा त ा व र ण ा त प ा र प ा ड ल् य ा ज ा व् य ा त, अद्दभव्यक्ती स् व ा त ांत्र् य ज प ल े ज ा व े य ा स ा र ख् य ा त त व ा ांन ा आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द प्र ा ध ा न् य द े ऊ न स ह भ ा ग ी व प ा र द श भ क श ा स न ा च ा स् व ी क ार क र त े . 3) समतावादी उदारमतवाद :- उ द ा र म त व ा द ी द्द व च ा र प्र व ा ह ा च् य ा इ द्द त ह ा स ा त स म त ा व ा द ी उ द ा र म त व ा द ा च े स् र् ा न ह ी म ह त्त् व ा च े आ ह े. Equalitarian हा शब्द फ्र ें च भ ा ष े त ी ल equl व equal य ा श ब् द ा प ा स ू न त य ा र झ ा ल ा अ स ू न त य ा च ा अ र् भ स म त ा अ स ा ह ो त ो . उदारम तवादी द्द व च ा र ध ा र े स म ो र स ा म् य व ा द ा न े ज े आ व् ह ा न उ भ े क े ल े ह ो त े त य ा स प ड त ो ल ा व ण् य ा स ा ठ ी स म त ा व ा द ी उ द ा र म त व ा द ा च ा द्द व च ा र प्र व ा ह प ढ े आ ल ा . स म त ा व ा द ी उ द ा र म त व ा द ा च ी म ू ल भ ू त त त व े :- स म त ा व ा द ी उ द ा र म त व ा द ा च ी म ू ल भ ू त त त व े प ढ ी ल प्र म ा ण े म ा ां ड त ा य ेत ी ल . 1) कायदेिीर समतावाद :- समतावादी उदारम तवाद क ा य द ेश ी र स म ा न त े च् य ा त त्त् व ा च ा अ ांग ी क ा र क र त े . 2) व्यिी व्यिी मधील समानता:- समतावादी उदारम तवाद व् य क्त ी व् य क्त ी म ध ी ल स म ा न त ा व ा द ा स स व ो च् च स् र् ा न द ेत ो . 3) स्त्री पुरुष समानता:- अ द्द ध क ा र व ज ब ा ब द ा र ी च् य ा दृ ष्ट ी न े स्त्र ी-प रु ष स म ा न त े स समतावादी उदारम तवाद प्र ा ध ा न् य द ेत ो . 4) सामाद्दजक समतावाद:- समतावादी उदारम तवाद स ा म ा द्द ज क स म त ा व ा द ा च ी म ा ांड ण ी क र त ो . 5) धाद्दमथक व आध्याद्दत्मक समतावाद:- स म त ा व ा द ी उ द ा र म त व ा द ा न े ध ा द्द म भ क व अ ध् य ा द्द त म क स म त ा व ा द ा स ही म ान्यता द्ददली आ ह े. अ श ा प द्ध त ी न े स म त ा व ा द ी उ द ा र म त व ा द ा न े स म त े च् य ा त त्त् व ा स उ द ा र म त व ा द ी त त व ज्ञ ा न ा त म ह त्त् व ा च े स् र् ा न द्द द ल े . munotes.in

Page 18

राजकी य द्दव च ारप्र ण ाली
18 1.5 नवउदारमतवाद :- 20 व् य ा य ा श त क ा च् य ा प ू व ा भ ध ा भ त स व भ च द्द ठ क ा ण ी र ा ज् य ा च े क ा य भ क्ष े त्र स ा त त य ा न े व ा ढ त ग े ल े . क ल्याण कारी राज्याच्या व ाढतया द्दवस्ताराबरोबर ल ो क ा ांम ध् य े स ा म ा द्द ज क स र क्ष े च ी भावना वाढ ीस लागली. म ा त्र आ द्द र् भ क द्द व क ा स ा च ा व ेग म ा त्र म ांद ा व ल ा . क ा र ण स व भ स ा म ा न् य ज न त े त स ा म ा द्द ज क स ेव ा ांच ा घ ेऊ न आ र ा म द ा य ी ज ी व न ज ग ण् य ा च ी भ ा व न ा व ा ढ ी स लागली. त य ा म ळ े श्र म ा प ा स ू न द्द व न् म ख ह ो ण् य ा च ी प्र व ृ त्त ी ह ी ब ळ ा व ल ी . य ाचा बो जा समाजातील प्र द्द त भ ा श ा ल ी व क ष्ट क र ी स म ू ह ा व र प्र च ांड स् व रू प ा त प ड ल ा व आ त य ांद्द त क श्र म ा च ा प र र ण ा म म् ह ण ून ह े स म ू ह श्र म ा प ा स ू न द्द व न् म ख ह ो ण् य ा स स रु व ा त झ ा ल ी . य ा प ा श्व भ भ ू म ी व र आ द्द र् भ क द्द व क ा स ा च् य ा ग त ी स च ा ल न ा द ेण् य ा च े आ व् ह ा न उ द ा र म त व ा द ी द्द व च ा र स म ह ा प ढ े ह ो त े . या आव्हानाचा साम ना करण्यासा ठी नव-उ द ा र म त व ा द ी द्द व च ा र प्र व ा ह प ढ े आ ल ा . न व उ द ा र म त व ा द ा च ा उ द य व द्द व क ा स ह ा स व ा भ द्द ध क ा र व ा द ी द्द न र ां क श त े प ा स ू न म ा न व ा च े स ांर क्ष ण क र ण् य ा च् य ा उ ि े श ा न े झ ा ल ा . आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ा न े र ा ज् य ा च े क ा य भ क्ष े त्र प्र च ांड स् व रू प ा त व ा ढ व ल े . त य ा म ळ े र ा ज् य ा च ा व् य क्त ी ज ी व न ा त ी ल ह स् तक्ष े प व ा ढ ल ा ह ो त ा . य ा ह स् त क्ष े प ा प ा स ू न व् य क्त ी च े स ांर क्ष ण क र ण् य ा च् य ा ह ेत ू न े न व उ द ा र म त व ा द प ढ े आ ल ा . न व उ द ा र म त व ा द ा न े व्यक्ती व स ा म ा द्द ज क स म ू ह ा च् य ा व् य द्द क्त त व ा व र भ र द्द द ल ा आ ह े. उ द ा र म त व ा द र ा ज् य ा स स ा म ा द्द ज क स म ू ह व स म द ा य ा ांच ा स ां घ म ा न त ो . न व उ द ा र म त व ा द ा च् य ा दृ ष्ट ी न े र ा ज् य स म द ा य ा न ी द्द म ळ ू न ब न त े . य ा च ा च अ र् भ र ा ज् य ह े स म द ा य ा प ेक्ष ा म ो ठ े न ा ह ी . त य ा म ळ े द्दवद्दभ न्न स म द ा य ा ांम ध् य े स म न् व य प्र स् र् ा द्द प त क र ण े ह े र ा ज् य ा च े क ा य भ ह ो य . नवउदारमतवा दाच् य ा उ भ ा र ण ी त इ स ा च ा ब द्द ल भ न, श ांद्द प ट र, र ॉ ब ट भ ढ ॉ ल, एफ. ए. ह ा य े क, द्दफल्टर फ्रीडमन, च ा प म ॅ न, रॉ ल्स, र ॉ ब ट भ न ॉ द्द ज क, जॉन द्दडव्ही, म ॉररस रफ ीएल क ॉ ट न इ त य ा द ीं च ी य ो ग द ा न म ह त्त् व ा च े आ ह े. जॉन ड ीव्ही व मॉरर स रफ ीएल कॉटन य ा ांन ी न व उ द ा र म त व ा द ा स ए क प्र व ृ त्त ी व ए क क ा य भ क् म य ा स् व रू प ा त म ा ांड ल े . ह े द्द व च ा र व ांत न व उ द ा र म त व ा द ा स प्र व ृ त्त ी च् य ा रू प ा न े ह ा द्द व व ेक व व ैज्ञ ा द्द न क प द्ध त ी स सामाद्दजक द्दक्याकलापाचा द्द न द ेश क म ा न त े . स म क ा ल ी न स म ा ज ा त ी ल स म स् य ा ांच् य ा स म ा ध ा न ा च् य ा स ांद भ ा भ त ह ी प्र व ृ त्त ी उ द ा र ब न त े व ख ल् य ा व ा त ा व र ण ा त क ा म क र ण् य ा च े स् व ा त ां त्र् य द ेत े . नवउदारमतवादाची प्रमुख तत्वे:- ड े द्द व् ह ड ज ी . द्दस्म र् य ा ांन ी न वउदारमतवाद ी तत्त्वज्ञ ानाची प्र म ख त त व े प ढ ी ल प्र म ा ण े न म ू द क े ल ी आ ह ेत . 1. व् य क्त ी च् य ा व् य द्द क्त म त्त् व ा च् य ा स् व त ांत्र अ द्द भ व् य क्त ी च े म ू ल् य ा ांक न 2. व्यक्तीच्या अद्दभव्यक्ती स्वतः कररता व सम ाजा कररत ा उप योगी बनद्दवण् याकररता व् य क्त ी च् य ा य ो ल य त े म ध् य े द्द व श्व ा स द्द न म ा भ ण क र ण े. 3. स् व त ांत्र अ द्द भ व् य क्त ी व स् व ा त ांत्र् य य ा त द्द व श्व ा स ा ल ा स र द्द क्ष त ठ े व ण ा र ी स ांस् र् ा व ध ो र ण ा ांन ा कायम र ा ख ण े. munotes.in

Page 19

उदा रमतवा द
19 नवउदारमतवादाच्या मान्यता:- न व उ द ा र म त व ा द ा न े उ द ा र म त व ा द ा च् य ा क ा ह ी म ू ळ म ा न् य त ा ांन ा प र त च ा ल न ा द्द द ल ी त र क ा ह ी म ा न् य त ा न व् य ा न े प्र स् र् ा द्द प त क े ल् य ा . त य ा त ी ल प्र म ख घ ट क ा ांच ा आ ढ ा व ा प ढ ी ल प्र म ा ण े घ ेत ा य ेई ल- 1) राज्याची माघार:- अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च ी म ख् य म ा न् य त ा अ श ी ह ो त ी क ी र ा ज् य ा न े व् य क्त ी च् य ा आ द्द र् भ क व् य व ह ा र ा ांम ध् य े क म ी त क म ी ह स् त क्ष े प क र ा व ा . य ा आ ध ा र े च न व उ द ा र म त व ा द राज्याच्या द ूर द ूर प य ं त प स र ल े ल् य ा क ा य भ क्ष े त्र ा स प न् ह ा स ी द्द म त क र ण् य ा च े स म र् भ न करतात. य ा ल ा च र ा ज् य ा च ी म ा घ ा र अ स े स ां ब ो ध ल े ज ा त े . या पद्धत ीची द्दव चारधारा प्र ा म ख् य ा न े 1980 च् य ा द श क ा त अ म े र र क ा व इ ांल ल ांड म ध् य े रू ढ झ ा ल ी . 1990 च्या दशकात सोद्दव् हएट रद्दशया च्या द्द व घ ट न ा न ांत र य ू र ो प म ध् य े द्द न म ा भण झ ा ल े ल् य ा य ा आ द्द र् भ क स ांक ट ा न े ह ी ध ा र ण ा अ द्द ध क ब ळ क ट झ ा ल ी . स ो द्द व् ह ए त र द्द श य ा च् य ा प त न ा न े य ा स द ज ो र ा द्द म ळ ा ल ा क ी अ ल् प द्द व क द्द स त क्ष े त्र ा म ध् य े र ा ज् य प्र द्द ण त द्द व क ा स ा च् य ा स ह ा य् य ा न े अ र् भ व् य व स् र् े स द ूर न े ल े ज ा ऊ श क त न ा ह ी . 2) िाजार व्यवस्र्ेला चालना:- उ द ा र म त व ा द ा च् य ा म त े, ‘व्यक्तींच ी उ त प ा द न क्ष म त ा व अ र् भ व् य व स् र् े च ी क ा य भ क श ल त ा य ा स च ा ल न ा द ेण् य ा क र र त ा ब ा ज ा र ा च् य ा श क्त ीं न ा आ प ल े क ा य भ क रू द्द द ल े प ा द्द ह ज े.’ न व उ द ा र म त व ा द ा च े स म र् भ क स् व ेच् छ े न े प्र े र र त व् य व स् र् े स उ त्त म व् य व स् र् ा मानतात. त य ा ां च् य ा म त े म क्त ब ा ज ा र अ श ा व् य व स् र् े स च ा ल न ा द ेत अ स त ो ज ी मानव ी ग र ज ा ांच् य ा द्द न द्द ि त ज्ञ ा न ा च ा द ा व ा क र त े . नवउदारमतवा दाची अ श ी ध ा र ण ा आ ह े की, म ा न व ी ग र ज ा म क्त स म ा ज ा त द्दव द्दभन्न व्यक्ती मधील प र स् प र व् य व ह ा र ा च् य ा रू प ा न े व्यक्त होत अस तात. त य ा स ा ठ ी स ा म ा द्द ज क ज ी व न ा च े क ा ह ी द्द न ण भ य ब ा ज ा र ा व र स ो ड ू न द्द द ल े जा ऊ श कतात त े अ व श् य स ो ड ू न द्य ा व य ा स ह व े अ स े न व उ द ा र म त व ा द ी स् प ष्ट करतात. 3) िाजारव्यवस्र्ेतूनच वास्तव लोकिाहीची अद्दभव्यिी:- नवउदारमतवा दाची अ श ी ध ा र ण ा आ ह े क ी, बाज ार द्दव द्दभन्न व्यक्तींना आपापल्या प स ांत ी प्र म ा ण े व् य व ह ा र क र ण् य ा च ी अ द्द ध क ा द्द ध क स ांध ी उ प ल ब् ध क रू न द ेत अ स त ो . त य ा म ळ े ख ऱ् य ा ल ोक श ा ह ी च ी व् य ा व ह ा र र क अ द्द भ व् य द्द क्त ह ो त े . न व उ द ा र म त व ा द ी म् ह ण त ा त औ प च ा र र क ल ो क श ा ह ी स् व य म ् ए क ा र ा ज क ी य ब ा ज ा र ा च े स् व रू प ध ा र ण क र ी त अ स त े . य ा म ध् य े न ा ग र र क आ प ल े म त द ेऊ न त य ा ब द ल् य ा त द्द व द्द व ध प्र क ा र च् य ा द्द ह त ा ांच े ल ा भ व स ेव ा द्द म ळ व त अ स त ा त . ब ा ज ा र ा त स व भ ल ो क ा ांन ा आ प ा प ल् य ा क्ष म त े न स ार व आ प ा प ल् य ा स ां स ा ध न ा न स ा र स व ो त्त म क ा म ा च ी प्र ेर ण ा व प्र ो त स ा ह न द ेत असतो. त य ा म ळ े र ा ज् य ा न े ब ा ज ा र व् य व स् र् े त प ू र क भ ू द्द म क ा प ा र प ा ड ल ी प ा द्द ह ज े. ए क ां द र ी त न व उ द ा र म त व ा द ा च् य ा दृ ष्ट ी न े र ा ज् य ा च े उ प य क्त क ा य भ ब ा ज ा र व् य व स् र् े ल ा स ांर क्ष ण द ेण े आ ह े. तयाच् य ा स् व ा भ ा द्द व क क ा म क ा ज ा म ध् य े अ ड र् ळ ा द्द न म ा भ ण क र ण े न ा ह ी . munotes.in

Page 20

राजकी य द्दव च ारप्र ण ाली
20 स ा र ा ांश, नव उदारमतवा द ह ा अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च े च नव ीन स्वरूप होय. स ो द्द व् ह ए ट र द्द श य ा च् य ा द्द व घ ट न ा न ां त र भ ा ांड व ल श ा ह ी द्द व च ा र स र ण ी च ा प्र भ ा व अद्दधकच व ाढ ला. र ा ज् य द्द न य ांद्द त्र त अ र् भ व् य व स् र् ा ांच् य ा म य ा भ द ा ज ग ा न े अ न भ व ल् य ा . त यात ू न र ा ज् य ा च ा ह स् त क्ष े प क म ी त क म ी अ स ा व य ा स ह व ा य ा म त ा स चालना द्दमळाल ी. र ा ज् य ा च े क ा य भ क्ष े त्र ज ेव ढ े म य ा भ द्द द त अ स े ल त े व ढ ा आ द्द र् भ क द्द व क ा स अ द्द ध क ह े न व उ द ा र म त व ा द ा च े म ह त व ा च े स ू त्र ह ो य . 1.6 साराांि:- उ द ा र म त व ा द ह ी ज ग ा न े अ न भ व ल े ल ी स व ा भ द्द ध क प्र भ ा व ी त त्त् व प्र ण ा ल ी ह ो य . क ा ल स स ांग त स् व त ः म ध् य े ब द ल क रू न ह ी द्दवचारधारा व ेग व ेग ळ य ा स् व रू प ा त व् य क्त ह ो त आ ज त ा ग ा य त आ प ल ा प्र भ ा व क ा य म र ा ख ू न अ स ल् य ा च े द्द द स त े . त य ा म ळ े च उ द ा र म त व ा द ह ी इ तर द्द व च ा र ध ा र ा ांप्र म ा ण े द्दनद्दि त व क्मबद्ध अश ी द्दवचारध ारा न ाह ी. उदारम तवा द ही एका व्य क्तीची द्द व च ा र ध ा र ा न स ू न ह ी अ न े क व् य क्त ीं च् य ा द्द व च ा र ा ां च े द्द म श्र ण आ ह े. त य ा म ळ े उ द ा र म त व ा द ह ी ए क जीवन दृष्टी, ज ी व न क् म व म ा न व ी द्द व च ा र ा ांच ी प्र व ृ त्त ी आ ह े. 1.7 आपण काय द्दिकलो? प्र. 1 ला उ द ा र म त व ा द म् ह ण ज े क ा य? उदारम तवादाच ा द्दवकास स द्दवस् तर द्दलहा. प्र. 2 रा उ द ा र म त व ा द ा च े प्र म ख प्रक ार द्दल हा. प्र. 3 रा अ द्द भ ज ा त उ द ा र म त व ा द ा च ी म ख् य त त व े व द्द व क ा स स् प ष्ट क र ा . प्र. 4 र्ा आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द ी स ांक ल् प न ा स् प ष्ट क रू न आ ध द्द न क उदारमतवा दात भ र ट ा क ण ा र े द्द व च ा र प्र व ा ह द्द ल ह ा . प्र. 5 वा न व उ द ा र म त व ा द ा व र द्द न ब ांध द्द ल ह ा . प्र. 6 वा द्दटपा द्दलहा 1. समताव ादी उदारम तवाद 2. नवउदारमतव ाद 3. उदारम तवादाच ा द्द वका स 4. अद्दभजा त उदा रमतव ाद 5. उ द ा र म त व ा द ी त त व े 6. आ ध द्द न क उ द ा र म त व ा द munotes.in

Page 21

उदा रमतवा द
21 1.8 सांदभथसूची :- 1) डॉ. व ैक ण् ठ न ा र् द्द स ांह - र ा ज न ी द्द त क द्द स द्ध ा ां त 2) ओम प्रकाश ग ाबा - र ा ज न ी द्द त क द्द स द्ध ा ां त क ी रू प र े ख ा 3) द्ददयोल - उ द ा र म त व ा द व म ा क् स भवाद 4) डॉ. एस. एल. द भ ा ष ी - आ ध द्द न क त ा ए व ां उ त्त र आ ध द्द न क त ा 5) डॉ. ए स. एस बी. फड - उ च् च त र आ ध द्द न क र ा ज क ी य द्द स द्ध ा ांत . munotes.in

Page 22

राजकी य वि च ारप्र ण ाली
22 २समाजवाद घटक रचना २.१ उ व ि ष्ट य े २.२ समाजवाद संकÐपना २.३ मा³सªवाद २.४ लोकशाही समाजवाद २.५ लॅिटन अमेåरकन समाजदवाद २.६ स ा र ा ांश २.७ आपण काय िशकलो? २.८ संदभª सूची २.१ उिĥĶये समाजवाद ही राजकìय तÂव²ानातील एक आधूिनक तÂवÿणाली Ìहणून माÆयताÿाĮ झाली असली तरी समाजवादी िवचार हे ÿाचीन काळापासून सातÂयाने मांडले गेÐयाचे संदभª ही आढळतात. परंतु आधूिनक अथाªने समाजवाद ही िवचारधारा १८ Óया व १९ Óया शतकामÅये मांडली गेली. समाजवाद ही तÂवÿणाली लोकशाहीतील अितरेकì Óयिĉवाद व भांडवलशाहीतील संवªकष शोषण या दोहŌची ÿितिøया मानली जाते. समाजवाद अितरेकì Óयिĉवादास िवरोध करतो. समाजवादाची अशी धारणा आहे कì, Óयिĉवादा¸या अितरेकामुळे शासनाने समाजजीवनात िनहªÖत±ेप नीती Öवीकारावी ही भूिमका मांडली जाते. पåरणामत: अिनब«ध ÖवातंÞय शोषण व िवषमता यांचा पुरÖकार होतो. समाजात अÆयाय, संघषª व अशांतता याचे वातावरण िनमाªण होते. हे सवª दोष टाळÁयाकरीता Óयĉì पे±ा समाज, Óयिĉ हीतापे±ा समाजिहत यास महÂव िदले जावे हा समाजवादाचा आúह आहे या अथाªने समाजवाद Óयि³वादा िवरोधी ÿितøया मानली जाते. िशवाय समाजवाद हे भांडवलशाही िवłĦचे ही बंड ठरते कारण भांडवलशाहीतील मूलभूत तÂवांना समाजवाद Âयाºय ठरवतो. या ŀĶीने या घटकामÅये समाजवाद या तÂवÿणालीची संकÐपनाÂमक मांडणी कłन समाजवादा¸या िवकास व समाजवादाचे ÿमुख ÿकार यांची मांडणी करÁयात आली. ºयामुळे समाजवाद िवषयक आपले आकलन अिधक ÿगÐम होÁयास मदत होऊ शकेल. २.२ समाजवाद संकÐपाÂमक अथª समाजवाद ही संकÐपना पुढील काही घटकां¸या आधारे आपणांस अिधक समजून घेता येईल. munotes.in

Page 23

समाजि ाद
23 १) समाजवाद अथª :- समाजवाद संकÐपना समजून घेÁयाकåरता ‘समाजवाद’ या शÊदाचा अथª समजून घेणे आवÔयक ठरते. Socialism य ा इ ां ग्र ज ी श ब् द ा क र र त ा म र ा ठ ी भ ा ष ेत ‘ स म ा ज ि ा द ’ हा पारर भावषक शब्द य ोजला जातो. Socialism ह ा श ब् द फ्र ें च भ ा ष त ी ल Socious य ा श ब् द ा प ा स ू न त य ा र झ ा ल े ल ा अ स ू न त् य ा च ा अ थ ‘ स म ा ज ’ अ स ा ह ो त ो . य ा च ा अ थ थ समाज ि ा द ह ी व ि च ा र ध ा र ा ह ी स म ा ज ा श ी स ांब ांव ध त ि ा स म त ा अ स ल े ल ा स म ा ज व न म ा थ ण क र ण् य ा स ांब ांध ी च ा व ि च ा र प्र ि ा ह ि त् य ा न ु स ा र क े ल े ल ी क ृ त ी म् ह ण ज े स म ा ज ि ा द ह ो य . फ्र ें च व ि च ा र ि ांत फ े ब ू ब य ा ांन ी स ि थ प्र थ म ‘ स म ा ज ि ा द ’ ह ा श ब् द ि ा प र ल ा अ स े म् ह ट ल े ज ा त े . क ा ह ी व ि च ा र ि ां त ह े श्र ेय र ॉ ब थ ट ओ ि ेन य ा ांन ा द ेत ा त . इ ग् ल ांड म ध् य े ‘Poor Man's Guardian’ य ा ि ृ त्त प व ि क े त १ ८ ३ ७ स ा ल ी ‘ स म ा ज ि ा द ’ ह ा श ब् द ि ा प र ण् य ा त आ ल ा त र १ ८ ३ ५ स ा ल ी र ॉ ब ट थ ओ ि े न प्र व ण त ‘An Association of all Classes of all Nations’ य ा स ांघ ट न े च् य ा च च ा थ स ि ा त ह ा ि ा प र ल ा ग े ल ा . १ ९ व् य ा श त क ा त ए क तत्िप्रणाली म्हण ून स म ा ज ि ा द ह ा श ब् द प्र च व ल त झ ा ल ा . २) समाजवाद Óया´या स म ा ज ि ा द ह ी स ांक ल् प न ा प ु ढ ी ल क ा ह ी व् य ा ख य ा ांच् य ा आ ध ा र े अ व ध क स् प ष्ट क र त ा य ेई ल . रोशरा – ‘ ‘ स म ा ज ि ा द ह ी स ांप त्त ी च् य ा स म ा न ह क् क ा स ांब ांध ी आ व ध उ प य ो ग ा स ा ठ ी क े ल े ल ी मागणी होय’’ हॅडन गेÖटने – स् थ ा व न क , र ा ष्ट् र ी य ि आ ांत र र ा ष्ट् र ी य क्ष े ि ा त स् प ध ेऐ ि ज ी स ह य ो ग ा च ी भ ा ि न ा व न म ा थ ण क र ण े म् ह ण ज े स म ा ज ि ा द ह ो य . ’ ’ हयूगन – ‘ ‘ स म ा ज ि ा द ह ी श्र व म क ि ग ा थ च ी र ा ज क ी य च ळ ि ळ आ ह े. त् य ा च ळ ि ळ ी च े उ व ि ष्ट आ व थ थ क उ त् प ा द न ा च् य ा स ा ध न ा ि र स ा म ु द ा व य क म ा ल क ी प्र स् थ ा व प न े ि क ा म ग ा र ा ांच ी व प ळ ि ण ूक न ष्ट क र ण े ह े आ ह े. ’ ’ बेबेल – स म ा ज ि ा द ह ा ि स् त ू त : ए क द ा श थ व न क व ि च ा र आ ह े. ध ा व म थ क क्ष े ि ा त न ा व स् त क त ा , र ा ज क ी य क्ष े ि ा त ल ो क त ांव ि य ग ण र ा च् य ा च् य ा व् य ि स ा य क्ष े ि ा त स ा ि थजवनक सम ाप्तीिादाचा न ै व ि क क्ष े ि ा त अ ांत ह ी न आ श ा ि ा द ा च ा , अ ध् य ा व त् म क क्ष े ि ा त प्र ा क ृ व त क भ ौ व त क ि ा द ा च ा प र र च ा र र क क्ष े ि ा त प र र ि ा र ि ि ै ि ा व ह क स ांब ांध ा च ा प्र व त क म् ह ण ज े स म ा ज ि ा द ह ो य . ’ ’ वेबÖटर – ‘ ‘ स म ा ज ि ा द ह ा स ा म ा व ज क स ांघ ट न े च ा आ व थ थ क ि र ा ज व क य व स ध् द ा त आ ह े . स् प ध ेच् य ा ऐि ज ी स ह क ा य थ ि आ व थ थ क क ा य ा थ ि र श ा स क ी य व न य ांि ण व न म ा थण क र ण े ह े समाज ि ा द ा च े प्र म ु ख ि ैव श ष्ट य े आ ह े. स म ा ज ि ा द ा म ध् य े स ांध ी आ व ण फ ळ ा च ी स म ा न व ि भ ा ग ण ी ह ो त े . एिलएट – ‘ ‘ ज् य ा व स ांध् द ा त ा न ु स ा र उ त् प ा द न , व ि भ ा ज न ि व ि व न म य ा च ी स ा ध न े ज न त े च् य ा अथिा समाज ाच्या मालकीची व्हािीत , त्या साधन ा ांि र स म ा ज ा च े व न य ां ि ण प्र स् थ ा व प त व् ह ा ि े. प्र त् य ेक व् य क्त ी स आ प ल् य ा ग ु ण ा ांच ी ज ो प ा स न ा क र ण् य ा च ी स म ा न स ांध ी व द ल ी ज ा ि ी munotes.in

Page 24

राजकी य वि च ारप्र ण ाली
24 आ व ण स म ा ज ा च ी स ांप त्त ी न् य ा य् य प द्ध त ी न े ि ा ट ल ी ज ा ि ी अ स े स ु च व ि ल े ज ा त े . त ो र ा ज क ी य ि स ा म ा व ज क व स द्ध ा ां त म् ह ण ज े स म ा ज ि ा द ह ो य . ’ ’ कामगार चळवळीचा ²ानकोश – ‘ ‘ स म ा ज ि ा द ह ी क ा म ग ा र ि ग ा थ च ी व ि च ा र प्र ण ा ल ी ि च ळ ि ल अ स ू न ि ग थ स ांध ा न थ च् य ा म ा ग ा थ न े र ा ज क ी य ि य् ि स् थ े ि र क ब् ज ा क रू न स ा म ा व ज क व न य ांि ण ा द्व ा र े उ द्य ो ग ध ांद्य ा च् य ा क्ष े ि ा त स् ि ा य त्त क ा र भ ा र स् थ ा प न क र ण् य ा च े त् य ा च ळ ि ळ ी च े उ व ि ष्ट् य अ स त े . ’ ’ समाजवादाची गृहीत तÂवे :- समाजिाद ी त त् ि प्र ण ा ल ी च ी प्र म ु ख ग ृ ह ी त त त् ि े प ु ढ ी ल प्र म ा ण े आ ह ेत . १) स ि थ स ा म ा न् य व् य व क्त स व ह त म् ह ण ज े क ा य ? आ प ल े व ह त क श ा त आ ह े? य ा च े आ क ल न न स त े . २) व् य क्त ी स य द ा क द ा व च त आ प ल े व ह त स म ज ल े त र ी त े प्र ा प्त क र ण् य ा च ी क्ष म त ा ि ा प ा ि त ा त् य ा व् य क्त ी ज ि ळ य ा च ी श ा श्व त ी न स त े . ३) व्यक्तहीत ि सम ाजवहत य ा त व भ न् न त ा अ स ू श क त े ि त् य ा त स ां घ ष थ ह ी उ द भ ि ू श क त ो . ४) व् य व क्त व ह त स ा ध् य झ ा ल े म् ह ण ज े स म ा ज व ह त स ा ध् य ह ो ई ल च य ा च ी श ा श्व त ी न ा ह ी . स म ा ज ि ा द ा च ी अ श ी ध ा र ण ा आ ह े क ी , ‘ स म ा ज ह ा व् य क्त ी ग व ण त ी प द्ध त ी न े ए क ि आ ल् य ा न े व न म ा थ ण ह ो त न ा ह ी . स म ा ज ा ल ा ह ी व् य क्त ी प्र म ा ण ेच स् ि त ां ि अ व स् तत्ि , व्यवक्तत्ि ि स म ा ज म ा न स अ स त े . ए क द ां र ी त ि र ी ल ग ृ ह व न क ा ांच् य ा आ ध ा र ा ि र स म ा ज ि ा द ी त त् ि प्र ण ा ल ी व् य व क् ि ा द ा स प्र व त ि ा द क र त े . स म ा ज ि ा द ी त त् ि प्र ण ा ल ी अ स े प्र व त प ा द न क र त े क ी , व् य क्त ी व ह त व न व ि त ी , अ व ि ष्ट् क र ण ि प्र स् थ ा प न ा स म ा ज ा न े क र ा ि ी . श ा स न ा ा न े व ह त स ांि ध थ न ा त व् य क्त ी ल ा य ेण ा र े अ ड थ ळ े द ूर क र ा ि ेत . त् य ा क र र त ा व् य व क्त च ी क्ष म त ा , प ा ि त ा ि क ौ श ल् य ि ा ढ े ल अ स े प ा ह ा ि े. व ह त स ां घ ष थ ट ा ळ ण् य ा क र र त ा श ा स न ा न े ह स् त क्ष े प क र ा ि ा . व् य क्त ी प ेक्ष ा स म ा ज व् य ा प क अ स ल् य ा न े स म ा ज व ह त स ा ध् य क े ल े त र व् य क्त ी व ह त स ह ज स ा ध् य ह ो त े अ स े स म ा ज ि ा द ा च े ि ैच ा र र क अ व ध ष्ठ ा न आ ह े. समाजवादाची ÿमुख तÂवे :- स म ा ज ि ा द य ा त त् ि प्र ण ा ल ी च ी प्र म ु ख त त् ि े प ू ढ ी ल प्र म ा ण े म ा ांड त ा य ेत ी ल . १) सामािजक िहतास महÂव :- स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ध ा र ा व् य क्त ी ि व् य क्त ी ह ी त य ा प ेक्ष ा स म ा ज ि स ा म ा व ज क व ह त य ा स अ व ध क प्र ा ध ा न् य द ेत े . स ा म ा व ज क व ह त ा प ु ढ े व् य व क्त ग त व ह त ा स ग ौ ण स् थ ा न घ् य ा ि े ह ी स म ा ज ि ा द ा च ी ध ा र ण श आ ह े. २) भांडवलशाहीस िवरोध स म ा ज ि ा द ी त त् ि प्र ण ा ल ी भ ा ां ड ि ल श ा ह ी व ि र ो ध ी आ ह े. भ ा ांड ि ल श ा ह ी त श्र व म क ा ांन ा त् य ा ांच् य ा श्र म ा च् य ा य ो ग् य म ो ब द ल ा व म ळ त न ा ह ी . भ ा ांड ि ल द ा र ि ग थ स ा ांप व त्त क स भ े च् य ा munotes.in

Page 25

समाजि ाद
25 ब ळ ा ि र ब ह ु स ांख य श्र व म क ा ांच े श ो ष ण क र त ो . श्र व म क ा ांन ा न् य ा य् य म ो ब द ल ा वदल ा जात न ा ह ी . त् य ा म ु ळ े भ ा ांड ि ल श ा ह ी न ष्ट क र ण े ह े स म ा ज ि ा द ा च े प्र ध ा न उ व ि ष्ट आ ह े. ३) अिनब«ध आिथªक Öपध¥स िवरोध :- भ ा ांड ि ल श ा ह ी व् य ि स् थ ा म ु क्त अ थ थ व् य ि स् थ ा ि अ व न ब ं ध आ व थ थ क स भ े स प्र ा ध ा न् य ि प्र ो त स ह न द े त े . अ श ा प द्ध त ी च् य ा प्र व ि य ा ांन ा स म ा ज ि ा द व ि र ो ध क र त ो . य ा दृष्ट ी न े अ व न ब ं ध स् प ध ा थ न ष्ट क र ण े ह ा स म ा ज ि ा द ा च ा ए क म ह त् ि ा च ा ह ेत ू ठ र त ो . स म ा ज ि ा द्य ा ांच् य ा म त े य ा म ु ळ े आ व थ थ क त े ज ी म ांद ी च े अ र र ष्ठ ह ी ट ळ त े . ब े क ा र ी ि र ो ज ग ा र अ व न व ि त त ा ह ी स ांप त े . ४) िवषमतेस िवरोध :- स म ा ज ि ा द स म स् य ेच् य ा त त् ि ा स व ि श े ष त : आ व थ थ क स म त े स प्र ा ध ा न् य द ेत ो . भ ा ांड ि ल श ा ह ी व् य ि स् थ े म ध् य े स ांप त्त ी च े स म ा ज ा त ह ो ण ा र े व ि ष म व ि त र ण ि त् य ा त ू न व न म ा थ ण ह ो ण ा र ी आ व थ थ क व ि ष म त ा स ा म ा व ज क न् य ा य प्र स् थ ा प न े स अ ड थ ळ ा ठ र त ो . द ु ब थ ल घ ट क ा स व ि क ा स ा च ी स म ा न स ांध ी व म ळ त न ा ह ी . त् य ा म ु ळ े स म ा ज ि ा द प्र त् य ेक व् य क्त ी स व ि क ा स ा च ी स म ा न स ांध ी व म ळ ा ि ी य ा क र र त ा प्र य त् नश ी ल र ा ह त ो . त् य ा क र ी त ा आ व थ थ क स म त ा प्र स् थ ा व प त क र ण् य ा क र र त ा स म ा ज ि ा द प्र ा ध ा न् य द ेत ो . त् य ा क र र त ा स म ा ज ि ा द स ांप त्त ी च े स ा म ा व ज क र ण , आ व थ थ क व न य ो ज न इ त् य ा द ी म ा ग ा थ च ा आ ग्र ह ध र त ा त . ५) संप°ीचे सामािजकरण – स म ा ज ि ा द श ो ष न व् य ि स् थ े च े व न म ू थ ल न क र ण् य ा क र र त ा ख ा ज ग ी स ां प त्त ी च ा ह क् क न ा क ा रण े आ ि ा य क म ा न त ा त . स ांप त्त ी उ त् प ा द न स ा ध न ा ि र स म ा ज ा च ी स ा म ू द ा य व क म ा ल क ी प्र स् थ ा व प त ह ो ण े स म ा ज ि ा द ा स आ ि श् य क आ ह े. य ा क र र त ा स म ा ज ि ा द उ त् प ा द न प्र व ि य ेि र स म ा ज ा च े व न य ांि ण प्र स् थ ा व प त क रू न ‘ न ा न फ ा न ा त ो ट ा ’ य ा त त् ि ा ि र स म ा ज ो प य ो ग ी ि ज ी ि न ा ि श् य क ि स् त ू ां च् य ा उ त् प ा द न ा स अ ग्र ि म व दला ज ातो. याक ररता स म ा ज ि ा द स ांप त्त ी च् य ा उ त् प ा द न स ा ध न ा ांि र स म ा ज ा च ी म ा ल क ी प्र स् थ ा व प त क र त ा न ा र ा ज् य व न य ांि ण , र ा ष्ट् र ी य क र ण , स ह क ा र इ त् य ा द ी स ा ध न ा ांच ा आ ग्र ह ध र त ो . ६) ÿितिनिधक तÂवाचा Öवीकार – ल ो क ा ा ह ी श ा स न व् य ि स् थ े त ी ल प्र व त व न व ध त् ि ा च े त त् ि स म ा ज ि ा द र ा ज क ी य स ा म ा व ज क ि आ व थ थ क क्ष े ि ा त ह ी ल ा ग ू क र ण् य ा च ा आ ग्र ह ध र त ा त . ७) राºयाचे कायª±ेý स म ा ज ि ा द र ा ज् य स ांस् थ े क ड े व् य ा प क अ व ध क ा र क्ष े ि म् ह ण ून प ा ह त ो . स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ध ा र ा र ा ज् य ा च् य ा व न ह थ स् त क्ष े प न ी त ी च ा र ा ज् य ा न े त् य ा ग क रू न स म ा ज व ह त ा स ा ठ ी म ा न ि ी ज ी ि न क्ष े ि ा च् य ा प्र त् य ेक क्ष े ि ा त हस् त क्ष े प क र ा ि ा . र ा ज् य ा न े आ प ल े क ा य थ क्ष े ि क े ि ळ श ा ांत त ा , क ा य द ा ि स ु व् य ि स् थ ा ि स ांर क्ष ण य ा प ु र त े म य ा थ व द त ठ े ि ू न य े. र ा ज् य ा न े स ि ा ं ग ी ण व ि क ा स ा त य ेण ा र े अ ड थ ळ े द ूर क र ा ि ेत य ा म ु ळ े स म ा ज ि ा द ी व् य ि स् थ े त र ा ज् य ा च े क ा य थ क्ष े ि अ व ध क व् य ा प क ठ र त े . munotes.in

Page 26

राजकी य वि च ारप्र ण ाली
26 समाजवादाचा िवकास – समाजिाद ह ी व ि च ा र ध ा र ा आ ध ू व न क स म ा ज ा त १ ७ ५ ० म ध् य े इ ांग् ल ांड म ध् य े प्र थ म उ द्य ा स आ ल ी . त् य ा न ांत र इ त र य ु र ो व प य द े श ा ांम ध् य े ह ी व ि च ा र ध ा र ा प्र स ा र ा त आ ल ी . औ द्य ो व ग क ि ा ां त ी न े ज ी न ि ी भ ा ांड ि ल श ा ह ी अ थ थ ि स म ा ज व् य ि स् थ ा व न म ा थ ण क े ल ी त् य ा त श्र व म क ि ग ा थ च ी द ु र ा ि स् थ ा झ ा ल ी ह ो त ी . त ो ि ग थ आ व थ थ क दृष्ट य ा व ि प न् न ि स् थ े त ह ो त ा . द ा र र द्र य , द ु : ख , द ैन् य , अ ज्ञ ा न , अ न ा र ो ग् य , उ प ा स म ा र इ त् य ा व द ां न ी व प च ल ा ह ो त ा . य ा व ि प न् न ा ि स् थ े त ू न स म ा ज ा स क स े स ा ि र ा ि े य ा ि र व ि च ा र म ांथ न च ा ल ू झ ा ल े . य ा स ां द भ ा थ त स र ां ज ा म श ा ह ी ि भ ा ांड ि ल श ा ह ी अ ि स् थ े त प द ा प थ ण क र ण ा ऱ् य ा स ांि म ण क ा ळ ा त ी ल स म ा ज ा त स ि थ प्र थ म व लस् म ा ाँ ड ी य ा ांन ी भ ा ां ड ि ल श ा ह ी त ी ल व् य व क्त ि ा द व ि र ो ध ी व ि च ा र ा ांच ी म ा ांड ण ी क े ल ी . ि ा स् त व ि क व ल स् म ा ाँ ड ी ह े स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ध ा र े च े न व् ह त े त र ी ह ी त् य ा ांच् य ा व ि च ा र ा ांच ा प्र भ ा ि ट न ें ट स ा य म न प ा स ू न क ा ल थ म ा क् स थ प य ं त स ि थ स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ि ांत ा ि र आ ढ ळ ू न य ेत ो . १ ८ ५ ० प य ं त स ेंट स ा य म न ि त् य ाच् य ा अ न ु य ा य ा ांन ी म ा ांड ल े ल ा व ि ि न स म ा ज ि ा द प्र भ ा ि ी ह ो त ा . त् य ा न ांत र र ॉ ब ट थ ओ ि ेन , च ा ल् स थ , फ ो र र म र ल ल ु ई ब् ल ाँ क इ त् य ा द ीं न ी स् ि प् न ा ळ ू ि स ह क ा र ी स म ा ज ि ा द ा च ी म ा ांड ण ी क े ल ी . य ा स म ा ज ि ा द ा म ध् य े आ द श थ ि ा द ा ि र अ व ध क भ र ह ो त ो . त् य ा म ु ळ े च त् य ा स स् ि प् न ा ळ ू स म ा ज ि ा द अ स े स ांब ो ध न ि ा प र ल े ज ा त े . त् य ा न ां त र स ेंय प्र ध ा ाँ य ा ांन ी अ र ा ज क ि ा द ि स म ा ज ि ा द य ा त स म न् ि य स ा ध ण ा र ी व ि च ा र ध ा र प्र स् त ू त क े ल ी . त र र ॉ ड ब ट थ ल ि ल ॅ स ा ल ी य ा ांन ी र ा ज् य व न य ां व ि त स म ा ज ि ा द ि र ा ज् य स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ध ा र ा म ा ांड ळ ी . य ा स ि थ व ि च ा र ध ा र ा ांन ा ‘ म ा क् स थ प ू ि थ स म ा ज ि ा द ’ अ स े स ां ब ो ध ल े ज ा त े . क ा ल थ म ा क् स थ ि फ्र े ड र र क ए ज ांल् स य ा ांन ी श ा स्त्र ी य स म ा ज ि ा द ा च ी म ा ांड ण ी क े ल ी . त् य ा ल ा च स ा म् य ि ा द , म ा क् स थ ि ा द अ स े ह ी स ांब ो ध ल े ज ा त े . क ा ल थ म ा क् स थ च् य ा न ांत र न ि-म ा क् स थ ि ा द , ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द , ल े व न न ि ा द , स् ट ॅ व ल न ि ा द , म ा ओ ि ा द , फ े व ि य न , स म ा ज ि ा द , श्र व म क स ांघ ि ा द , व् य ि स ा य स ां घ ि ा द , ल ॅ व ट न अ म े र र क न समाजिाद इत्यादी समाजिाद ी प्रिाह विक वसत झ ा ल े ल े व द स त ा त . २.३ मा³सªवाद १ ९ व् य ा श त क ा च् य ा उ त्त र ा ध ा थ त क ा ल थ म ा क् स थ न े स म ा ज ि ा द ा स न ि े ि ळ ण द े ण ा र े ि ा ांत ी क ा र क व ि च ा र प्र स् त ू त क े ल े . १ ८ ४ १ स ा ल ी ल ांड न य े थ े य ु र ो प म ध ी ल स ि थ स ा म् य ि ा द ी ग ट ा ांन ी ए क व ि त य ेऊ न व ि च ा र ा ां च ी द ेि ा ण-घ ेि ाण क र ण् य ा क र र त ा ‘ इ ांट र न ॅ श न ल क म् य ू व न स् ट व ल ग’ ची स्था पना झ ा ल ी . य ा च े प्र थ म स व च ि म् ह ण ून फ्र े ड र र क ए ज ांल् स य ा ांच ी व न ि ड क र ण् य ा त आ ल ी ह ो त ी . फ्र े ड र र क ए ज ांल् स ि क ा ल थ म ा क् स थ य ा ांन ी १ ८ ४ ८ स ा ल ी ‘ स ा म् य ि ा द ी ज ा ह ी र न ा म ा ’ प्र व स द्ध क रू न आ प ल् य ा व ि च ा र ा ांच ी ग ा भ ा त त् ि े प्र स् त ू त क े ल ी . काल म ा क् स थ य ा ां न ी आ प ल ा स म ा ज ि ा द व ि ष य क व ि च ा र आ ज प य ं त म ा ांड ल् य ा ग े ल े ल् य ा स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ा ांप ेक्ष ा क े ल े आ ह ेत . ह े द श थ व ि ण् य ा क र र त ा त् य ा स ‘ स ा म् य ि ा द ’ ि ा ‘ श ा स्त्र ी य स म ा ज ि ा द ’ अ श ी श ब् द र च न ा क े ल ी . स ा म् य ि ा द ी ज ा व ह र न ा म ा , र ा ज् य ि स ांप त्त ी , द ा स क ॅ व प ट ल य ा ग्र ांथ ा म ध ू न प्र ा म ु ख य ा न े स ाम् य ि ा द ा च ी त त् ि प्र ण ा ल ी स् प ष्ट ह ो त े . क ा ल थ म ा क् स थ न े स ा म् य ि ा द ी त त् ि ज्ञ ा न ा त ी ल ग ा भ ा त त् ि े म ा ां ड ल ी अ स ल् य ा म ु ळ े त् य ा स ‘ म ा क् स थ ि ा द ’ अ स े ह ी स ांब ो ध ल े ज ा त े . क ा ल थ म ा क् स थ ि इ त र स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र प्र ि ा ह व ि श ेत : म ा क् स थ प ू ि थ स म ा ज ि ा द ी प्र ि ा ह य ा म द्य े म ह द अ ां त र munotes.in

Page 27

समाजि ाद
27 अ स ल् य ा च े स् प ष्ट ह ो त े . म ा क् स थ प ू ि थ स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र प्र ि ा ह ा ांन ी प्र ा म ु ख य ा न े स म ा ज ि ा द ी स म ा ज र च न े च े क ल् प न ा र म् य व च ि ण क र त ा न ा आ द श थ स म ा ज व् य स् थ े च े क े ि ळ क ा ल् प व न क व स द्ध ा ांत न क े ल े ह ो त े . त् य ा ां च् य ा म त े , भ ा ांड ि लश ा ह ी व् य ि स् थ े ि र स म ा ज ि र ा ज् य ा च े व न य ांि ण प्र स् थ ा व प त क रू न ि म ा ि म ा न े स म ा ज ि ा द ी स म ा ज प्र स् थ ा व प त क र त ा य ेऊ श क े ल . क ा ल थ म ा क् स थ न े म ा ि य ा व ि च ा र ा ांन ा न ा क ा र ल े . म ा क् स थ च् य ा म त े य ा प द्ध त ी स म ा ज ि ा द ी स म ा ज व न म ा थ ण क र ण् य ा त अ स म थ थ आ ह ेत . ि ा ांत ी च् य ा म ा ग ा थ न े च ह े प र र ि त थ न स ा ध् य क र त ा य े ऊ श क त े . य ा क र र त ा म ा क् स थ न े इ व त ह ा स ा च ा आ ध ा र घ े त भ ा ांड ि ल श ा ह ी म ध् य े भ व ि ष्ट् य ा त ह ो ण ा ऱ् य ा स म ा ज ि ा द ी प र र ि त थ न ा च े व च ि र े ख ा ट ल े . म ा क् स थ च् य ा म त े , प र र ि त थ न ह ा व ि श्व ा च ा अ ट ळ व न य म अ स ू न स म ा ज व् य ि स् थ ा ि त् य ा त ी ल अ थ थ व् य ि स् थ े त ह ी प र र ि त थ न ह ो ण े अ प र र ह ा य थ आ ह े. त् य ा म ु ळ े भ ा ांड ि ल श ा ह ी च े प र र ि त थ न भ व ि ष्ट् य ा त स म ा ज ि ा द ी स म ा ज र च न े त ह ो ण े अ प र र ह ा य थ आ ह े. य ा म ा क् स थ च् य ा व ि च ा र म ा ांड ण ी म ध् य े क ल् प न ा र म् य त े स क ो ण त े ह ी स् थ ा न न व् ह त े त र त् य ा त त क थ व स द्ध ि श ा स्त्र ी य म ी म ा ां स ा ह ो त ी . म् ह ण ू न च म ा क् स थ च् य ा व ि च ा र ा ांन ा ‘ श ा स्त्र ी य स म ा ज ि ा द ’ अ स े ह ी स ांब ो ध न ि ा प र ल े ज ा त े . मा³सªवादाची ÿमुख तÂवे – म ा क् स थ ि ा द ा च ी प्र म ु ख त त् ि े प ु ढ ी ल प्र म ा ण े स् प ष्ट क र त ा य ेत ी ल . १) भौितक पåरिÖथतीत मÅयवतê Öथान – म ा क् स थ ि ा द आ प ल् य ा त त् ि ज्ञ ा न ा त् म क म ा ांड ण ी म ध् य े क ल् प न ा ां प ेक्ष ा भ ौ व त क घ ट क ा ांन ा म ध् य ि त ी स् थ ा न आ ह े. म ा क् स थ ि ा द ी ध ा र ण े प्र म ा ण े ब ा ह्य भ ौ व त क ज ग ा च ा प र र ण श म म ा न ि ा च् य ा म न ा ि र ह ो त ो . न ै स व ग थ क ि स ा म ा व ज क ि ा त ा ि र ण ा च् य ा अ ि ल ो क न ा त ू न म ा न ि ी म न ा त अ न े क क ल् प न ा व् य क्त ह ो त ा त . म ा क् स थ ि ाद ी व ि च ा र ध ा र े प्र म ा ण े आ प ल् य ा भ ो ि त ा ल च े ज ग ब द ल ू न आ प ल े ज ी ि न स ु क र क र ण् य ा स म ा न ि य ा क ल् प न ा ां च ा उ प य ो ग क रू न घ ेत ो . २) ĬदांÂमक भौितकवाद – Dialectic ह ा श ब् द ग्र ी क भ ो ष त ी ल ‘ ड ा य ल ॉ ग ’ य ा श ब् द ा प ा स ू न त य ा र झ ा ल ा आ ह े. त् य ा च ा म ू ळ अ थ थ ‘ ि ा द-व ि ि ा द ’ अ स ा ह ो त ो . द्व ां द ि ा द ा च ी त त् ि ज्ञ ा न ा त् मक प ा त ळ ी ि र म ा ांड ण ी क र ण् य ा च े श्र ेय ह े ग े ल य ा ांन ा व द ल े ज ा त े . क ा ल थ म ा क् स थ य ा ांन ी ह ेग े ल प ा स ू न च द्व ां द ा त् म क प द्ध त ी स् ि ी क ा र ल ी आ ह े म ग ह ेग े ल य ा ांच् य ा म ा ांड ण ी त ी ल व च द िाद नाक ारून त्य ास भौवतक स् ि रू प प्र द ा न क े ल े आ ह े. ि ा द-प्र व त ि ा द , स ु ां स ां ि ा द ह ी स म ा ज ा त ी ल प र र ि त थ न ा च ी ज ी च ा ल ह ेग े ल य ा ांन ी द्व ांद ि ा द ा त ू न प्र स् त ू त क े ल ी ह ो त ी त े ि ढ ी च म ा क् स थ न े स् ि ी क ा र ल ी ि त् य ा स भ ौ व त क ि ा द ा च ी ज ो ड व द ल ी . त् य ा म ु ळ े च म ा क् स थ ह ेग े ल स ांद भ ा थ त ब ो ल त ा न ा म् ह ण त ा त , ‘ म ा झ ा ग ु रू ड ो क् य ा ि र उ ल ट ा उ भ ा ह ो त ा म ी त् य ा स प ा य ा ि र उ भ े क े ल े . ’ ह ेग े ल च् य ा द्व ां द ि ा द ा च् य ा प ा य ा ि र भ ौ व त क ि ा द ा च ी म ा ांड ण ी क र त ा न ा म ा क् स थ न े स् प ष्ट क े ल े क ी , ‘ स ा म ा व ज क ि आ व थ थ क प र र व स् थ त ी ह्य ा च् य ा प र स् प र स ां घ ष ा थ त ू न म ा न ि ा च ा व ि क ा स झ ा ल ा ि आ ज ह ी त ो ह ो त आ ह े. प्र त् य ेक ि स् त ू ग व त म ा न अ स ू न क ा ल प र त् ि े ि स् त ू त प र र ि त थ न ह ो त अ स त े . त् य ा च ा च प र र ण ा म म् ह ण ून स म ा ज ा च े ह ी प र र ि त थ न ह ो त े . munotes.in

Page 28

राजकी य वि च ारप्र ण ाली
28 स ा र ा ांश , म ा क् स थ अ स े म ा न त ा त क ी , स म ा ज ा च ा व ि क ा स ह ा भ ौ व त क ि स् त ू ां च् य ा स ांघ ष ा थ त ू न ह ो त ो . भ ौ व त क ज ग ा च् य ा व ि क ा स ा च े ट प् प े ि ा द-प्र वति ाद-स ांि ा द अ स े आ ह ेत . म ा न ि ी ज ी ि न ा च ा व ि क ा स ह ा ग ु ांत ा ग ु ांत ी च् य ा ि ज व ट ल स् ि रु प ा च् य ा प्र व ि य ेत ू न झ ा ल ा आ ह े . ३) ऐितहािसक भौितकवाद – म ा क् स थ न े द्व ां द ात् म क भ ौ व त क ि ा द ा च् य ा आ ध ा र े ऐ व त ह ा व स क भ ौ व त क ि ा द ा च ी म ा ांड ण ी क े ल ी आ ह े. म ा क् स थ च् य ा म त े , आ व थ थ क व् य ि स् थ ा ह ी स म ा ज ा च् य ा व ि क ा स ा च ी व द श ा व न व ि त क र त े . इ व त ह ा स क ा ल ी न घ ड ल े ल् य ा घ ट न ा ां च् य ा म ु ळ ा श ी ‘ आ व थ थ क ’ क ा र ण अ स त े . त् य ा आ ध ा र ा ि र च इ व त ह ा स ा च े म ू ल् य म ा प न व् ह ा ि य ा स ह ि े. उ त् प ा द न ा च् य ा साधना त होणा ऱ्या ब द ल ा ांम ु ळ े इ व त ह ा स ा च ा व ि क ा स ह ो त ो . अ श ा प द्ध त ी न े भ ौ व त क प र र व स् थ त ी त फ र क झ ा ल ा म् ह ण ज े म ा न ि ी इ व त ह ा स ा त ब द ल घ ड ू न य ेत ो . म ा क् स थ च् य ा म त े , भ ौ व त क ज ग ि भ ौ व त क प द ा थ थ ह ेच श ा श्व त अ स त ा त . अ न् न , ि स्त्र ि व न ि ा र ा ह्य ा प्र ा थ व म क ग र ज ा ांच ी प ु त थ त ा क र ण े ही गोष्ट मानि ास र ा ज क ा र ण , ध म थ ि त त् स म घ ट क ा ांप ेक्ष ा अ व ध क म ह त् ि ा च ी ि ा ट त े . उ त् प ा द न ा ांच ी प द्ध त ी ि ा ट ण ी ि व ि व न म य ह्य ा ग ो ट ी स म ा ज ा च् य ा र ा ज क ी य स ा म ा व ज क , न ै व त क ि स ा ांस् क ृ व त क व ि क ा स ा च ी व द श ा व न व ि त क र त ा त . स ां प त्त ी च ी व न व म थ त ी क र ण े ह ेच म ा न ि ा च े प्र म ु ख क ा य थ आ ह े. स ां प त्त ी च् य ा ि ाटण ी, उपभोग, विव न म य ि व न व म थ त ी इ त् य ा द ी प ध् द त ीं म ध् य े ब द ल घ ड ू न आ ल ा म् ह ण ज े स म ा ज ा त प र र ि त थ न ह ो त े . ह प र र ि त थ न आ व द म अ ि स् थ ा , श ेत ी अ ि स् थ ा , स ांर ज ा म द ा र ी अ ि स् थ ा भ ा ांड ि ल श ा ह ी अ ि स् थ ा , क ा म ग ा र ा ांच ी ह ु क ू म श ा ह ी ि स ा म् य ि ा द ी स म ा ज र च न ा य ा ि म ा न े घ ड ू न य ेई ल ि स ा म् य ि ा द ी स म ा ज र च न ा व न य ो ज न इ त् य ा द ी म ा ग ा थचा आग्रह ध रतात. ४) संप°ीचे समाजीकरण – स म ा ज ि ा द श ो ष ण व् य ि स् थ े च े व न म ू थ ल न क र ण् य ा क र र त ा ख ा ज ग ी स ां प त्त ी च ा ह क् क न ा क ा र ण े आ ि ा य क म ा न त ा त . स ांप त्त ी उ त् प ा द न स ा ध न ा ि र स म ा ज ा च ी स ा म ू द ा व य क म ा ल क ी प्र स् थ ा व प त ह ो ण े. स म ा ज ि ा द ा स आ ि श् य क आ ह े. य ा क र र त ा स म ा ज ि ा द उ त् प ा द न प्र व ि य ेि र स म ा ज ा च े व न य ांि ण प्र स् थ ा व प त क रू न ‘ न ा न फ ा न ा त ो ट ा ’ य ा त त् ि ा ि र स म ा ज ो प य ो ग ी ि ज ी ि न ा ि ा य क ि स् त ू ांच् य ा उ त् प ा द न ा स अ ग्र ि म व द ल ा ज ा त ो . य ा क र र त ा स म ा ज ि ा द स ांप त्त ी च् य ा उ त् प ा द न स ा ध न ा ांि र स म ा ज ा च ी म ा ल क ी प्र स् थ ा व प त क र त ा न ा र ा ज् य व न य ांि ण , र ा ष्ट् र ी य क र ण , स ह क ा र इ त् य ा द ी स ा ध न ा ांच ा आ ग्र ह ध र त ो . ५) ÿितिनिधक तÂवाचा Öवीकारा – ल ो क श ा ह ी श ा स न व् य ि स् थ े त ी ल प्र व त व न व ध त् ि ा च े त त् ि स म ा ज ि ा द र ा ज क ी य , स ा म ा व ज क ि आ व थ थ क क्ष े ि ा त ह ी ल ा ग ू क र ण् य ा च ा आ ग्र ह ध र त ा त . ६) राºयाचे कायª±ेý – स म ा ज ि ा द र ा ज् य स ांस् थ े क ड े व् य ा प क अ व ध क ा र क्ष े ि म् ह ण ून प ाहतो. समाजिाद ी विचारधारा रा ज्याच्या व न ह थ स् त क्ष े प न ी त ी च ा र ा ज् य ा न े त् य ा ग क रू न स म ा ज व ह त ा स ा ठ ी म ा न ि ी ज ी ि न क्ष े ि ा च् य ा प्र त् य ेक क्ष े ि ा त ह स् त क्ष े प क र ा ि ा . र ा ज् य ा न े आ प ल े क ा य थ क्ष े ि क े ि ळ श ा ांत त ा , क ा य द ा ि स ु व् य ि स् थ ा ि स ांर क्ष ण य ा प ु र त े म य ा थ व द त ठ े ि ू न य े. र ा ज् य ा न े स ि ा ं ग ी ण munotes.in

Page 29

समाजि ाद
29 व ि क ा स ा त य ेण ा र े अ ड थ ळ े द ूर क र ा ि ेत य ा म ु ळ े स म ा ज ि ा द ी व् य ि स् थ े त र ा ज् य ा च े क ा य थ क्ष े ि अ व ध क व् य ा प क ठ र त े . समाजवादाचा िवकास – स म ा ज ि ा द ह ी व ि च ा र ध ा र ा आ ध ू व न क स म ा ज ा ल ा १ ७ ५ ० म ध् य े इ ग् ल ांड म ध् य े प्र थ म उ द य ा स आ ल ी . त् य ा न ांत र इ त र य ू र ो व प य द ेश ा ांम ध् य े ह ी व ि च ा र ध ा र ा प्र स ा र ी त झ ा ल ी . औ द्य ो व ग क ि ा ांत ी न े ज ी न ि ी भ ा ांड ि ल श ा ह ी अ थ थ ि स म ा ज व् य ि स् थ ा व न म ा थ र क े ल ी त् य ा त श्र व म क ि ग ा थ च ी द ु र ा ि स् थ ा झ ा ल ी ह ो त ी . त ो ि ग थ आ व थ थ क दृ ष्ट य ा व ि प न् न ि स् थ े त ह ो त ा . द ा र र द्र य , द ु : ख , द ैन् य , अ ज्ञ ा न , अ न ा र ो ग् य , उ प ा स म ा र इ त् य ा द ीं न ी व प च ल ा ह ो त ा . य ा व ि प न् न ा ि स् थ े त ून स म ा ज ा स क स े स ा ि र ा ि े य ा ि र व ि च ा र म ांथ न च ा ल ू झ ा ल े . य ा स ांद भ ा थ त स र ां ज ा म श ा ह ी ि भ ा ांड ि ल श ा ह ी अ ि स् थ े त प द ा प थ ण क र ण ा ऱ् य ा स ां ि म ण क ा ळ ा त ी ल स म ा ज ा त स ि थ प्र थ म व ल स् म ा ाँ ड ी य ा ांन ी भ ा ांड ि ल श ा ह ी त ी ल व् य व क्त ि ा द व ि र ो ध ी व ि च ा र ा ांच ी म ा ांड ण ी क े ल ी . ि ा स् त व ि क व ि स् म ा ाँ ड ी ह े स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ध ा र े च े नव् ह त े त र ी ह ी त् य ा ांच् य ा व ि च ा र ा ां च ा प्र भ ा ि स ेंय ज ा य म न प ा स ू न क ा ल थ म ा क् स थ प य ं त स ि थ स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ि ांत ा त आ ढ ळ ू न य ेत ो . १ ८ ५ ० प य ं त स ेंय स ा य म न ि त् य ा च् य ा अ न ु य ा य ा ांन ी म ा ांड ल े ल ा व ि च न स म ा ज ि ा द प्र भ ा ि ी ह ो त ा . त् य ा न ांत र र ॉ ब ट थ ओ ि ेन , च ा ल् स थ फ ो र र य र , ल ु ई ब् ल ाँ क इ त् य ा द ीं न ी स् ि प् न ा ळ ू ि स ह क ा र ी स म ा ज ि ा द ा च ी म ा ांड ण ी क े ल ी . य ा स म ा ज ि ा द ा म ध् य े आ द श थ ि ा द ा ि र अ व ध क भ र ह ो त ा . त् य ा म ु ळ े च त् य ा स स् ि प् न ा ळ ू स म ा ज ि ा द अ स े स ांब ो ध न ि ा प र ल े ज ा त े . त् य ा न ां त र स ेंट प्र ध ा ाँ य ा ांन ी अ र ा ज क ि ा द ि स म ा ज ि ा द य ा त स म न् ि य स ा ध ण ा र ी व ि च ा र ध ा र ा प्र स् त ू त क े ल ी . त र र ॉ ड ब ट थल ि ल ॅ स ा ल ी य ा ांन ी र ा ज् य व न य ां व ि त स म ा ज ि ा द ि र ा ज् य स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ध ा र ा म ा ांड ल ी . य ा स ि थ व ि च ा र ध ा र ा ांन ा ‘ म ा क् स थ प ू ि थ स म ा ज ि ा द ’ अ स े स ां ब ो ध ल े ज ा त े . क ा ल थ म ा क् स थ ि फ्र े ड र र फ ए ज ांल् स य ा ांन ी श ा स्त्र ी य स म ा ज ि ा द ा च ी म ा ांड ण ी क े ल ी . त् य ा ल ा च स ा म् य ि ा द , म ा क् स थ ि ा द अ स े ह ी स ांब ो ध ल े ज ा त े. क ा ल थ म ा क् स थ च् य ा न ांत र न ि-म ा क् स थ ि ा द , ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द , ल े व न न ि ा द , स् ट ॅ व ल न ि ा द , म ा ओ ि ा द , फ े व ि य न , स म ा ज ि ा द , श्र व म क स ांघ ि ा द , व् य ि स ा य स ां घ ि ा द , ल ॅ व ट न अ म े र र क न स म ा ज ि ा द इ त् य ा द ी स म ा ज ि ा द ी प्र ि ा ह व ि क व स त झ ा ल े ल े व द स त ा त . २.३ मा³सªवाद १ ९ व् य ा श क त क ा च् य ा उ त्त र ा ध ा थ त क ा ल थ म ा क् स थन े स म ा ज ि ा द ा स न ि े ि ळ ण द ेण ा र े ि ा ांत ी क ा र क व ि च ा र प्र स् त ू त क े ल े . १ ८ ४ १ स ा ल ी ल ांड न य े थ े य ु र ो प म ध ी ल स ि थ स ा म् य ि ा द ी ग ट ा ांन ी ए क व ि त य ेऊ न व ि च ा र ा ां च ी द ेि ा ण-घ ेि ा ण क र ण् य ा क र र त ा ‘ इ ांट र न ॅ श न ल क म् य ू व न स् ट व ल ग ’ च ी स् थ ा प न ा झ ा ल ी . य ा च े प्र थ म स व च ि म् ह ण ून फ्र े ड र र क ए ज ांल् स य ा ांच ी व नि ड क र ण् य ा त आ ल ी ह ो त ी . फ्र े ड र र क ए ज ांल् स ि क ा ल थ म ा क् स थ य ा ांन ी १ ८ ४ ८ स ा ल ी ‘ स ा म् य ि ा द ी ज ा ह ी र न ा म ा ’ प्र व स ध् द क रू न आ प ल् य ा व ि च ा र ा ांच ी ग ा भ ा त त् ि े प्र स् त ु त क े ल ी . क ा ल थ म ा क् स थ य ा ां न ी आ प ल ा स म ा ज ि ा द व ि ष य क व ि च ा र आ ज प य ं त म ा ांड ल् य ा ग े ल े ल् य ा स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ा ांप ेक्ष ा ि ेग ळ े आ ह ेत ह े दश थ व ि ण् य ा क र र त ा त् य ा स ‘ स ा म् य ि ा द ’ ि ा ‘ श ा स्त्र ी य स म ा ज ि ा द ’ अ श ी श ब् द र च न ा क े ल ी . स ा म् य ि ा द ी ज ा व ह र न ा म ा , र ा ज् य ि स ांप त्त ी , द ा स क ॅ व प ट ल य ा ग्र ांथ ा म ध ू न munotes.in

Page 30

राजकी य वि च ारप्र ण ाली
30 प्र ा म ु ख य ा न े स ा म् य ि ा द ा च ी त त् ि प्र ण ा ल ी स् प ष्ट ह ो त े . क ा ल थ म ा क् स थ न े स ा म् य ि ा द ी त त् ि ज्ञ ा न ा त ी ल ग ा भ ा त त् ि े म ा ां ड ल ी अ स ल् य ा म ु ळ े त् य ा स ‘ म ा क् स थ ि ा द ’ अ स े ह ी स ांब ो ध ल े ज ा त े . क ा ल थ म ा क् स थ ि इ त र स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र प्र ि ा ह व ि श ेष त : म ा क् स थ प ू ि थ स म ा ज ि ा द ी प्र ि ा ह य ा म ध् य े म ह द अ ां त र अ स ल् य ा च े स् प ष्ट ह ो त े . म ा क् स थ प ू ि थ स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र प्र ि ा ह ा ांन ी प्र ा म ु ख य ा न े स म ा ज ि ा द ी ह ा म ा न ि ी व ि क ा स ा ल ा अ ां व त म व ब ांद ु अ स ेल . य ा अ ि स् थ े त ‘ प्र त् य ेक ा ल ा त् य ा च् य ा ग र ज ेप्र म ा ण े ि प्र त् य ेक ा क ड ू न त् य ा च् य ा क्ष म त े प्र म ा ण े ह े त त् ि प्र त् य क्ष ा त य े ई ल ि ि ग थ व ि ह ी न , स ां घ ष थ व ि ह ी न , र ा ज् य व ि ह ी न स ा म् य ि ा द ी स म ा ज प्र त् य क्ष ा त य े ई ल . ४) अितåरĉ मूÐय िसÅदांत ि स् त ू म ू ल् य व न व ि त ी च ा म ा ग ण ी ि प ु र ि ठ ा व स ध् द ा ांत न ा क ा रू न म ा क् स थ श्र म ा ि र आ ध ा र र त म ू ल् य व स ध् द ा ां त ा च े स म थ थ न क र त ो . म ा क् स थ र र क ा ड ो च् य ा श्र म म ू ल् य व स ध् द ा ां त ा च् य ा प ु ढ े ज ा ऊ न ह े स् प ष्ट क र त ो क ी , ‘ व न व म थ त ि स् त ू व क त ी प्र म ा ण ा त उ प य ो ग ी आ ह े त् य ा न ु स ा र ि स् त ु म ू ल् य ठ र त अ स त े . व नव् ि ल श्र म ा द्व ा र े ि स् त ु म ू ल् य ठ र त न ा ह ी त र त े व त च् य ा उ प य ो व ग त े च् य ा आ ध ा र ा ि र ह ी व न व ि त ह ो त अ स त े . ि स् त ू प्र ा प्त क र ण् य ा स ा ठ ी आ प र क ो ण त ी व क म ांत घ् य ा ि य ा स त य ा र अ स त ो ह्य ा ल ा च म ा क् स थ व ि व न म य म ू ल् य म् ह ण त ा त . त् य ा द्व ा र े च ि स् त ू च ी व क म ांत ठ र त अ स त े . ह ी ि स् त ू च ी व क म ांत ब ा ज ा र ा त त् य ा िस् त ू च ी ह ो ण ा र ी म ा ग ण ी ि व त च ा प ु र ि ठ ा ह्य ा न ु स ा र ब द ल त अ स त े . अ श ा प द्ध त ी न े ि स् त ू म ू ल् य ि ि स् त ू च ी व क म ांत ह्य ा म ध् य े फ र क आ ह े. ि स् त ू च े म ू ल् य ह े त् य ा ि स् त ू ि र ह ो ण ा ऱ् य ा श्र म ा ि र च आ ध ा र ल े ल े अ स त े . क ा ल थ म ा क् स थ य ा ां न ी क ा म ग ा र ा ांच े श ो ष न क स े ह ो त े य ा च े स् प ष्ट ी क र ण द ेण् य ा क र र त ा ‘ अ व त र रक्त म ू ल् य व स ध् द ा ां त ’ म ा ांड ल ा आ ह े. त् य ा च् य ा म त े ि स् त ू च े म ू ल् य त ी ि स् त ू व न म ा थ ण क र ण् य ा स ा ठ ी क ा म ग ा र ा च े ज े श्र म ख च ी प ड त ा त त् य ा ि रू न ठ र त े . प र ां त ु ि स् त ू च े म ू ल् य ि क ा म ग ा र ा स व द ल ा ज ा त अ स ल े ल ा श्र म ा च ा म ो ब द ल ा य ा म ध् य े फ ा र म ो ठ ी त फ ा ि त अ स त े . ह ी त फ ा ि त म् ह ण ज े अ व त र र क्त म ू ल् य व क ांि ा न फ ा . न फ ा फ क्त भ ा ांड ि ल द ा र घ ेत ो . त्यात क ा म ग ा र ा ांन ा ि ा ट ा व म ळ त न ा ह ी . त् य ा म ु ळ े क ा म ग ा र ा स श्र म क रू न ह ी अ ल् प म ो ब द ल ा व म ळ त ो ि श्र म न क र ण ा ऱ् य ा भ ा ांड ि ल द ा र ा स न फ ा रू प ा न े स त त स ांप त्त ी प्र ा प्त ह ो त ज ा त े . त् य ा म ु ळ े श्र ी म ांत ह ा अ व ध क श्र ी म त ां ह ो त ज ा त े ि ग र ी ब अ व ध क च ग र ी ब ह ो त ज ा त ो . श्रम करण ार ा कामगार उ प ा स म ा र , र ो ग र ा ई , अ ज्ञ ा न , अ न् य ा य य ा ांन ी व प ड ल ा ज ा त ो . त र श्र म ा च े श ोषण करण ारा भ ा ांड ि ल द ा र ि ग थ स ु ख ा स ी न च ै न ी ज ी ि न ज ग त ो . ए क ां द र ी त , म ा क् स थ च् य ा म त े भ ा ांड ि ल द ा र ा ांन ी अ स े अ व त र र क्त म ू ल् य स् ि त : च ह ड प क र ण े ह ा अ न् य ा य आ ह े. ग ु ल ा म व ग र ी प ेक्ष ा ह ी प्र थ ा फ ा र स ी ि ेग ळ ी न ा ह ी . श्र व म क ा ांज ि ळ श्र म ह ी ए क च ि स् त ू अ स त े ज ी श्र व म क व ि क त ा त ि भ ा ांड ि ल द ा र ा ांन ा अ व त र र क्त न फ ा व ग ळ क ृ त क र ण् य ा च ी स ांध ी द े त ा त . त् य ा म ु ळ े च क ा म ग ा र ा ांन ी आ प ल े स ां घ ट न क रू न भ ा ांड ि ल द ा र ा ां व ि र ो ध ा त ल ढ ा उ भ ा र ल ा प ा व ह ज े. ५) वगª संघषª – ‘मानिी सम ाजाच ा इवतहास ि ि ग थ स ांघ ष ा थ च ा इ व त ह ा स ह ो य ’ ह े म ा क् स थ च े प्र व स द्ध व ि ध ा न आ ह े. म ा क् स थच् य ा म त े , म ा न ि ी स म ा ज ा च् य ा प्र त् य ेक ट प् प् य ा ि र स म ा ज ा त आ ह े र े ि न ा ह ी र े य ा द ो न ि ग ा थ म ध् य े व ह त स ांब ांध ा च ा स ांघ ष थ व न र ां त र च ा ल त आ ल ा आ ह े. ि ग थ स ांघ ष ा थ च े क ा र ण उ त् प ा द न स ा ध न ा ांच ी ख ा ज ग ी म ा ल क ी ह ेच आ ह े. आ ज ह ी भ ा ांड ि ल द ा र ा ांक ड े उ त् प ा द न ा च ी munotes.in

Page 31

समाजि ाद
31 स ा ध न े अ स त ा त . म ज ु र ां च ी ि ा ढ त ी ब े क ा र ी ि म ज ु र ा ांच े अ स ां घ ट न य ा च ा ग ै र फ ा य द ा घ े ऊ न ध व न क ि ग थ म ज ु र ा ांच ी व प ळ ि ण ूक क र त ो . त् य ा त ू न क ा म ग ा र ा ांच े श ो ष ण ह ो त े . य ा श ो ष र ा च् य ा व ि र ो ध ा त क ा म ग ा र ि ग थ ि ा ांत ी क र त ो ि स ांप ू ण थ स त्त ा आ प ल् य ा ह ा त ी घ े ऊ न स ा म् य ि ा द ी समाज रचन े च् य ा म ा ग ा थ त ी ल अ ड थ ळ े द ूर क र त ो अ श ी म ा क् स थ य ा ांच ी म ा ांड ण ी आ ह े. ६) भांडवलशाहीचा िवनाश – म ा क् स थ च ी अ श ी ध ा र ण ा ह ो त ी क ी , प्र त् य ेक ि स् त ू ि व् य ि स् थ े त आ त् म न ा श ा च ी ब ी ज े अ स त ा त . भ ा ांड ि ल श ा ह ी त भ ा ां ड ि ल द ा र न फ ा , व् य ा ज , ख ांड ि भ ा ड े य ा म ा ग ा थ न े आ प ल् य ा ह ा त ी स ांप त्त ी च े क ें व द्र क र ण क र त ो. त ी च स ांप त्त ी प र त उ द्य ो ग ि व् य ि स ा य ा त म ू ांन ि त ो क ा ल ा ांत र ा न े भ ा ां ड ि ल द ा र ा ांच ी म क्त े द ा र ी प्र स् थ ा व प त ह ो त े . उ त् प ा द न ा क र र त ा भ ा ां ड ि ल द ा र न ि े त ांि , य ांि े य ा च ा म ो ठ य ा प्र म ा ण ा ि र उ प य ो ग क र त ा त , क ा म ग ा र क प ा त क र त ा त . त् य ा म ु ळ े क ा म ग ा र ि ग ा थ त ब े क ा र ी ि ा ढ त े . क ा म ग ा र ि ग ा थ च े उ त् प न् न क म ी-क म ी ह ो त ज ा त े ि द ु स ऱ् य ा ब ा ज ु स य ा ांव ि क ी क र ण ा म ु ळ े उ त् प ा द न ि ा ढ त े . क ा म ग ा र ि ग ा थ च ी ख र े द ी श क्त ी क म ी झ ा ल् य ा म ु ळ े ि ा ढ ी ि उ त् प ा द न ा स म ा ग ण ी र ा ह त न ा ह ी . त े प ड ू न र ा व ह ल् य ा न े भ ा ांड ि ल द ा र ा ांन ा उ त् प ा द न थ ा ांब व ि ण े भ ा ग प ड त े . आ व थ थ क म ांद ी ि आ र र ष्ट य े य ा ांन ी भ ा ांड ि ल श ा ह ी ज ज थ र ह ो ऊ न क ो ल म ड ून प ड त े . व त च ा व ि न ा श ह ो त ो . अ श ी म ा क् स थ ि ा द ा च ी ध ा र ण ा आ ह े. ७) साÌयवादी समाजरचना व राºयाचा िवलय – म ा क् स थ स ा म् य ि ा द ी स म ा ज र च न े स म ा न ि ी व ि क ा स ा च ा अ ांव त म व ब ांद ु म ा न त ो त र र ा ज् य ा स श ो व ष त ा ांच श ो ष न क र ण् य ा च ह त् य ा र म् ह ण ून प्र स् त ु त क र त ो . ि ग थ स ां घ ष ा थ च् य ा ए क ू ण प्र व ि य ेम ध् य े भ ा ां ड ि ल द ा र ि क ा म ग ा र ि ग थ य ा त ी ल स ां घ ष थ ज् य ा ि ेळ ी त ी व्र ह ो त ो त् य ा ि े ळ ी र ा ज् य य ांि ण ा ह ी भ ा ांड ि ल द ा र ि ग ा थ च् य ा ब ा ज ू न े उ भ ी अ स त े . क ा म ग ा र ि ग ा थ च् य ा स ां घ ष ा थ त व ि ज य झ ा ल् य ा न ांत र क ा म ग ा र ि ग थ स ांप ू ण थ र ा ज् य व् य ि स् थ ा त ा ब् य ा त घ ेत ो य ा ल ा च म ा क् स थ क ा म ग ा र ा ांच ी ह ु क ू म श ा ह ी अ स े स ांब ो ध न ि ा प र त ा त . क ा म ग ा र ा ां च ी ह ु क ू म श ा ह ी स म ा ज ि ा द ी स म ा ज र च न ा स् थ ा व प त क र ण् य ा च् य ा म ा ग ा थ त ी ल स ि थ अ ड थ ळ े द ू र क र त े . य ा क ा ल ख ांड ा स म ा क् स थ स ांि म ण क ा ळ अ स े स ांब ो ध त ा त . स ा म् य ि ा द ी स म ा ज र च न ा स् थ ा व प त झ ा ल् य ा न ांत र खाजगी स ांप त्त ी न ष्ट ह ो त े . ख ा ज ग ी स ांप त्त ी च े व न म ू थ ल न झ ा ल् य ा म ु ळ े िग थ र च न ा म ो ड ी त व न घ त े . ि ग थ र च न ा च न स ल् य ा म ु ळ े ि ग थ स ांघ ष थ अ स व त्त त् ि ा त र ा ह त न ा ह ी . ि ग थ स ांघ ष थ न स ल् य ा म ु ळ े प ो व ल स , त ु रू ां ग य ा स ा र ख य ा र ा ज् य ा च् य ा य ांि ण ा च ी आ ि श् य क त ा र ा ह त न ा ह ी ि ह ळ ू ह ळ ू र ा ज् य ‘ स ु क ल े ल् य ा फ ु ल ा ांप्र म ा ण े ग ळ ू न ज ा त े ’ . अ श ा प्र क ा र े भ ा ां ड ि ल श ा ह ी च ा अ ांत क रू न स् ि य ांस् फ ू त थ श्र म , प र स् प र स ह क ा य थ ि स ेि ा भ ा ि ह्य ा ांन ी य ु क्त अ स ल े ल ा न ि स म ा ज म् ह ण ज ेच र ा ज् य व ि ह ी न ि ि ग थ व ि ह ी न स म ा ज ह ो य . अ श ा न ि स म ा ज ा च ी व न व म थ त ी क र ण े ह े च स ा म् य ि ा द ा च े अ ांव त म ध् य ेय ह ो य . २.४ लोकशाही समाजवाद लोकशाही समाजवाद हा समाजवादातील आधूिनक व महÂवाचा ÿकार होय. लोकशाही समाजवादाची वैचारीक बैठक नव आदशªवाद व नैितक समाजवाद यावर आधारलेली आहे. लोकशाही समाजवाद कोणÂयाही एका úंथातून मांडला गेलेला नाही. इµलंड व इतर यूरोिपय देशां¸या मजूरप±ांचे अथवा समाजवादी प±ांचे जाहीनामे, िवचारवंताचे लेखन व १९५१ munotes.in

Page 32

राजकी य वि च ारप्र ण ाली
32 मÅये Āँकफटª येथे संपÆन झालेÐया ‘आंतरराÕůीय समाजवादी काँúेस’ ¸या जाहीरनाÌयातून लोकशाही समाजवादाची मांडणी झालेली आहे. लोकशाही समाजवाद उदय व िवकास – साÌयवादाची मांडणी इµलंडमÅयेच कालª मा³सªने केली. सवªÿथम साÌयवादी øांती इµलंडमÅयेच घडून येईल असे भािकत मा³सªने केले होते. माý मा³सªवादाची जहाल तÂवे सौÌय ÿवृ°ी¸या जनतेस मानवली नाहीत. िशवाय इंµलंडमधील संसदीय शासन पÅदती¸या चौकटीत शांततामय, सनदशीर आिण कायīा¸या ?????? मागाªने कामगार वगाªने आपले िहत सुरि±त ठेवले होते. इµलंड¸या साăाºयामुळे सवª मागाªने देशात संप°ी येत होती. देशात समृÅदी होती व Âयातच इµलंडमधील भांडवलदार वगाªने देखील बदलÐया पåरिÖथतीशी जुळवून घ े ऊ न क ा म ग ा र ा ांन ा ि य ो ग् य ि ेत न ि स ा म ा व ज क स ु र क्ष ा य ो ज न ा उ प ल ब् ध क रू न व द ल् य ा ह ो त् य ा . य ा स ि थ प र र व स् थ त ी म ु ळ े इ ांग् ल ड म ध ल ा क ा म ग ार ि ग थ स ु ख ी , स म ा ध ा न ी ि स ांप न् न अ स ल् य ा म ु ळ े त ो स ांघ व ट त अ स ू न ह ी ि ा ांव त ि ा द ी न ब न त ा ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च ा प ु र स् क त ा थ ब न ल ा . र ॉ ब ट थ ओ ि ेन , आ र . ए च . ट ो न ी , ज ी . ड ी . ए च क ो ल , व प ॲ व र स ि व स ड न े ि ेब , ज ॉ ड थ ब न ा थ ड श ॉ , प्र ो . ल ा स् क ी य ा ांन ी ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च े प्र भ ा ि ी स म थ थ न क े ल े . ह े स ि थ व ि च ा र ि ांत जा गवक व क त ी च े ह ो त े त् य ा म ु ळ े त् य ा ांच ा प्र भ ा ि इ ांग् ल ांड म ध ी ल ज न त े ि र प ड न े ह ी स् ि ा भ ा व ि क ह ो त े . य ा त ी ल क ा ह ी व ि च ा र ि ां त ह े र ा ज क ी य प क्ष ा श ी व न ग ड ी त ह ो त े त र क ा ह ी र ा ज क ी य म ु त् स द ी ह ो त े . क ा ह ी स द स् य ा ांच ा म ज ू र प क्ष ा श ी थ े ट स ांब ांध ह ो त ा . त् य ा च ा च प र र ण ा म म् ह ण ून म ज ू र प क्ष ा न े त् य ा ां च् य ा ध ो र ण ा त् म क द स् त ा ऐ ि ज ा त स म ा ज ि ा द ी क ा य थ ि म ा च ा स म ा ि ेश क े ल ा , ि स त्त ा स् थ ा प न झ ा ल् य ा न ांत र त् य ा च ी अ म ांल ब ज ा ि ण ी क र ण् य ा च ा ह ी प्र ा म ा व ण क प्र य त् न क े ल ा . य ा स ि ा थ च ा प र र प ा क म् ह ण ून इ ांग् ल ांड म ध् य े ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ध ा र े च ा उ द य ि व ि क ा स घ ड ू न आ ल ा . त् य ा न ांत र य ु र ो प म ध ी ल अन् य र ा ज् य ा ांम ध् य े ि अ म े र र क े त ह ी ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च ी व ि च ा र ध ा र ा ल ो क व प्र य झ ा ल ी . इ ांग् ल ांड च् य ा ि स ा ह त ी ज ग भ र प स र ल े ल् य ा ह ो त् य ा . द ु स ऱ् य ा म ह ा य ु द्ध ा न ां त र य ा ि स ा ह त ी र ा ज् य ा ां न ा स् ि ा त ांत्र् य प्र ा प्त झ ा ल् य ा न ांत र त् य ा ांन ी ह ी ‘ ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च ा च स् ि ी क ा र क े ल ा . भ ा र त , इ व ज प्त , व च ल ी , ट ा ांझ ा व न य ा , घ ा न ा ह ी य ा च ी क ा ह ी म ह त् ि ा च ी उ द ा ह र ण े ह ो त . य ा द ेश ा ांन ी आ प आ प ल् य ा स ा म ा व ज क प र र व स् थ त ी न ु स ा र ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च े प्र व त म ा न अ ांव ग क ृ त क े ल े . लोकशाही समाजवादाची मुलभूत तÂवे – लोकशाही समाजवादाची मुलभूत तÂवे पुढील ÿमाणे सांगता येतील १) लोकशाही शासन ÓयवÖथेचा Öवीकार – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द , स म ा ज ि ा द प्र स् थ ा प न े च े उ व ि ष्ट प ू त ी क र ी त ा ल ो क श ा ह ी व् य ि स् थ े च े स ा ध न म् ह ण ून ि ा प र क र ण् य ा च ा आ ग्र ह ध र त ा त . त् य ा च् य ा म त े स् ि ा त ांत्र् य ा व श ि ा य म् ह ण ज ेच लोकशाही वशि ाय समाजि ाद साध्य हो ऊ श कणार नाही. माि लोकश ाही व् यिस्था स म ा ज ा त व् य ा प क व् ह ा य ल ा ह ि ी . र ा ज क ी य ल ो क श ा ह ी ब र ो ब र च स ा म ा व ज क ि आ व थ थ क ल ो क श ा ह ी प्र स् थ ा व प त क र ण् य ा स ा ठ ी अ थ थ व् य ि स् थ े च् य ा उ त् प ा द न ि व ि त र ण क्ष े ि ा त ल ो क श ा ह ी म ू ल् य ा ांच ी प्र स् थ ा प न ा व् ह ा ि य ा स ह ि ी . य ा स ा ठ ी ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द आ ग्र ह ी असतो. munotes.in

Page 33

समाजि ाद
33 २) सामािजक ÿबोधनास महÂवाचे Öथान – लोक श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च ी अ श ी ध ा र ण ा आ ह े क ी , स म ा ज ि ा द ी स म ा ज र च न ा व न व म थ त ी ह ी ए क न ै व त क ब ा ब आ ह े. त् य ा क र र त ा स म ा ज ा च े स म ा ज ि ा द ी प्र ब ो ध न ह ो ण े अ त् य ां त आ ि श् य क आ ह े. ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ि ांत ा च् य ा म त े क े ि ळ र ा ज क ी य ल ो क श ा ह ी च ा , व न ि ड ण ु क ा ांच ा ि र ा ज क ी य प क्ष स् थ ा प न क र ण् य ा च ा म ा ग थ न ि स म ा ज व न व म थ त ी क र ी त ा प ु र े स ा न ा ह ी . त् य ा क र र त ा ज न म त ा च ा , ज न आ ांद ो ल न ा च ा ि प ा ठ प ु र ा व् य ा च ा द ब ा ि श ा स न ा ि र स त त र ा ह ण े आ ि श् य क आ ह े . ह ा द ब ा ि व न म ा थ ण क र ण् य ा क र र त ा ज न त े स स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ा ांच े द श थ न घ ड व ि ण् य ा क र र त ा ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द स ा म ा व ज क प्र ब ो ध न ा च ी ग र ज प्रवतपादन कर तो. ३) सामािजक िहतास ÿाधाÆय – भ ा ांड ि ल श ा ह ी व् य ि स् थ े न े अ त् य ांव त क व् य व क्त ि ा र ा च ा प ु र स् क ा र क े ल ा ह ो त ा . त् य ा म ु ळ े व् य व क्त व ह त ा च् य ा न ा ि ा ख ा ल ी ए क ू ण स म ा ज ा च ी म ो ठ य ा प्र म ा ण ा त ि ा त ा ह ा त ह ो त ह ो त ी काही व्यक्तींच्या स्ि ाथी प्र ि ृ त्त ी न े ए क ू ण स म ा ज ा च े व ह त ध ो क् य ा त य ेत ह ो त े . त् य ा म ु ळ े व् य क्त ी स् ि ा त ांत्र् य ा ि र स म ा ज व ह त ाच् य ा दृ ष्ट ी न े क ा ह ी ब ांध न े , म य ा थ द ा अ स ण े य ा स ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द म ा न् य त ा द ेत ो . अ थ ा थ त ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द य ा म ा ध् य ा म त ू न व् य व क्त स् ि ा त ांत्र् य ा च ा व ि र ो ध क र त न ा ह ी त त र व् य व क्त व ह त ा प ेक्ष ा स ा म ा व ज क ि र ा ष्ट् र ी य व ह त य ा स प्र ा ध ा न् य द ेत ा त . ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द व् य व क्त स् ि ा त ां त्र् य म य ा थ व द त करण्याच ी ज ब ा ब द ा र ी र ा ज् य ा ि र स ो प ि त ा त . त् य ा म ु ळ े ज न क ल् य ा ण क ा य थ ि म र ा ब व ि त ा ां न ा व् य क्त त् य ा त अ ड थ ळ े उ त् प न् न क र ण ा र न ा ह ी त ि स ब ल ा ांब र ो ब च द ु ब थ ल ा ांच े ह ी क ल् य ा ण स ा ध ल े ज ा ऊ श क े ल अ श ी ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च ी ध ा र ण ा आ ह े . ४) भांडवलशाही अथªÓयÖथेस िवरोध – भ ा ांड ि ल श ा ह ी व् य स् थ े च ी प्र म ु ख त त् ि े म् ह ण ून म ु क स् प ध ेस , म क्त े द ा र ी स , क ा म ग ा र श ो ष ण ा स , स ांप त्त ी च् य ा भ ा ांड ि ल द ा र ा ांच् य ा ह ा त ी क ें व द्र क र ण ा स ि आ व थ थ क व ि ष म त ा व न व म थ त ी स स ांध ी द े त ा त . व श ि ा य भ ा ांड ि ल द ा र ि ग थ आ प ल ा न फ ा म ो ठ य ा प्र म ा ण ा ि र व म ळ ा ि ा म् ह ण ून स म ा ज व ह त ा स अ प ा य क ा र क ि स् त ू ि स ेि ा ां च े ह ी उ त् प ा द न क र त ा त . भ ा ांड िल श ा ह ी म ु ळ े स ा म ा व ज क अ न् य ा य , ि ग थ स ां घ ष थ , अ श ा ांत त ा ि अ स ां त ो ष य ा ां च े ि ा त ा ि र ण स म ा ज ा त व न म ा थ ण ह ो त े त् य ा म ु ळ े ए क ू ण स म ा ज स् ि ा स् ् य ध ो क् य ा त य ेत े . भ ा ांड ि ल श ा ह ी व् य ि स् थ े त ी ल य ा द ो ष ा ांम ु ळ े ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द भ ा ांड ि ल श ा ह ी व् य ि स् थ े च े प्र व त म ा न न ा क ा र त ो . भ ा ांड ि ल श ा ह ी स ि ा ांत ी च् य ा म ा ग ा थ न े न ष्ट क रण्याऐिज ी ल ो क श ा ह ी त ी ल श ा ां त त ा म य ि स न द श ी र म ा ग ा थ न े स म ा ज ि ा द ी य ो ज न ा अ ांम ल ा त आ ण ून भ ा ांड ि ल श ा ह ी च े व ि स ज थ न क र ण े इ ष्ट आ ह े . य ा क र र त ा स म ा ज ि ा द ी क ा य थ ि म ा म ध् य े ब े क ा र ी व न म ू थ ल न , ि ा ढ ी ि उ त् प ा द न , ग र ी ब ा ांच े ज ी ि न म ा न उ ां च ा ि ण े , त् य ा ां न ा स ा म ा व ज क स ु र क्ष ा प्र ा प्त क रू न द ेण े, स ां प त्त ीच े स म ा ज ा त न् य ा य् य व ि त र ण क र ण े य ा स ा र ख य ा य ो ज न ा ांच ा स म ा ि ेश ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा त क े ल ा ज ा त ो . munotes.in

Page 34

राजकी य वि च ारप्र ण ाली
34 ५) समाजसेवी राºयाची मांडणी – ‘ र ा ज् य ह े श्र व म क ा ांच े श ो ष ण क र ण् य ा च े ए क ह त् य ा र आ ह े ह ी म ा क् स थ य ा ां च ी म ा ांड ण ी लोकशाही सम ाजिादास मान् य नाही. लोक शाही समाजिा द राज्यास इष्ट आपत्ती अ स ेह ी स ांब ो ध न ि ा प र त न ा ह ी त . ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च् य ा दृ ष्ट ी न े र ा ज् य ह े ल ो क क ल् य ा ण क ा र ी ि स म ा ज स ेि ा स ेि ा उ प ल ब् द क र ण ा र ी स ांघ ट न ा आ ह े अ स े म ा न त ा त . समाजाचा वि श्व स्त म् ह ण ून र ा ज् य श ा ांत त ा ि स ू व् य ि स् थ ा स ांर क्ष ण य ा ब र ो ब र च स ा म ा व ज क प र र ि त थ न ि आ व थ थ क व ि क ा स स ा ध् य क र ण ा र े उ प य ु क्त स ा ध न आ ह े अ स े स म ज त ा त . ए क द ां र ी त ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा न े क ल् य ा ण क ा र ी र ा ज् य ा च ी स ां क ल् प न ा अ व ध क व् य ि ह ा य थ ब न ि ल ी आ ह े अ स े म् ह ण त ा य े ई ल . ६) वगªसहकायाªची भूिमका – ‘ म ा न ि ी स म ा ज ा च ा इ व त ह ा स ह ा ि ग थ स ांघ ष ा थ च ा इ व त ह ा स आ ह े ह े म ा क् स थ ि ा द ा च े म ू ल भ ू त त त् ि ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा स म ा न् य न ा ह ी . त र ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ि ग थ स ह क ा र ा च ा आ ग्र ह ध र त ा त . स ि थ च ि ग ा ं न ी ए क म े क ा ांन ा स ह ा य् य क रू न र ा ष्ट् र ी य उ त् प ा द न ा त ि ा ढ घ ड ि ू न आ ण ा ि ी ि य ा ि ा ढ ी ि र ा ष्ट् र ी य स ांप त्त ी च े न् य ा य् य व ि त र ण स म ा ज ा त ह ो ण् य ा क र र त ा आ ि श् य क त ी उ प ा य य ो ज न ा क र ा ि ी अ स े ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ी स ू च व ि त ा त . ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द स ा ध न ा ांि र स म ा ज ा च ी म ा ल क ी प्र स् थ ा व प त क र ा ि ी , उ त् प ा द न प्र व ि य ेि र स ा म ा व ज क व न य ां ि ण अ स ा ि े. ‘ न ा न फ ा न ा त ो ट ा ’ य ा प ध् द त ी न े उ त् प ा द न व् ह ा ि े, उ त् प ा द न स म ा ज उ प य ु क्त अ स ा ि े य ा स ा ठ ी आ ग्र ह ध र त ो . न फ ा ह ी स ांक ल् प न ा न ष्ट क े ल ी क ी स म ा ज ा त न् य ा य् य स ांप त्त ी व ि त र ण श क् य ह ो ई ल ि स ा म ा व ज क न् य ा य प्र स् थ ा व प त ह ो ई ल असा विश्वास ल ोकशाही समाज िादास िाट त ो. ७) कामगारां¸या हòकूमशाहीस िवरोध – म ा क् स थ न े ऐ व त ह ा व स क भ ौ व त क ि ा द ा च ी म ा ांड ण ी क र त ा न ा म ा न ि ी व ि क ा स ा च ा अ ां व त म व ब ांद ु म् ह ण ून स ा म् य ि ा द ी स म ा त र र च न े च ी क ल् प न ा म ा ांड ल ी ह ो त ी . स ा म् य ि ा द ी स म ा ज र च न ा प्र त् य क्ष ा त आ ण ण् य ा स ा ठ ी भ ा ांड ि ल श ा ह ी च् य ा व ि न ा श ा न ांत र क ा म ग ा र ि ग ा थ च ी ह ु क ू म श ा ह ी य ो ज न ा म ा ांड ल ी ह ो त ी . त् य ा स म ा क् स थ स ा म् य ि ा द ी स म ा ज र च न ा स् थ ा व प त क र ण् य ा च ा स ांि म ण क ा ळ अ स े स ांब ो ध ल े ह ो त े . य ा स ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द म ा ि म ा न् य त ा द ेत न ा ह ी . त् य ा ऐ ि ज ी ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द अ स ा प य ा थ य स ु च ि त ा त क ी , स म ा ज ा न े ज ा ग ृ त प ण े न ि स म ा ज व न व म थ त ी प्र व ि य े त स ह भ ा ग ी व् ह ा ि े ि न व् य ा व् य ि स् थ े त स ि थ स म ा ज च स त्त ा ध ा र ी अ स ेल . र ा ज् य ा च े अ थ ि ा र ा ज क ी य स भ े च े स् ि रू प िगीय अस णार नाही. ८) मयाªिदत Öवłपात राÕůीयकरणाचा Öवीकार – म ा क् स थ ि ा द ख ा ज ग ी स ांप त्त ी च ी क ल् प न ा त् य ा ज् य ठ र ि ू न स ा ध न स ांप त्त ी च् य ा स ांप ू ण थ र ा ष्ट् र ी य क र ण ा च ी क ल् प न ा म ा ांड त ा त . ह ी क ल् प न ा ह ी ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा स म ा न् य न ा ह ी . त र ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च् य ा म त े , स ांप त्त ी च े क ें व द्र क र ण ि त् य ा त ू न व न म ा थ ण ह ो ण ा र ी आ व थ थ क व ि ष म त ा ट ा ळ ण् य ा क र र त ा म ह त् ि ा च े म ू ल भ ू त उ द्य ो ग ध ांद े ि स ेि ा य ा ांच े च क े ि ळ र ा ष्ट् र ी य क र ण व् ह ा ि े ि अ न् य उ द्य ो ग ध ां द्य ा ि र फ क्त स म ा ज व ह त ा क र ी त ा र ा ज् य ा च े व न य ांि ण अ स ा ि े . य ा व् य ि स् थ े म ु ळ े क ा म ग ा र ा ांच े श ो ष ण ह ी थ ा ांब े ल ि उ त् प ा द न आ व ण ग्र ा ह क munotes.in

Page 35

समाजि ाद
35 य ा ांच् य ा स ह क ा र ी स ांस् थ ा ह ी व न म ा थ ण क र ण े र ा ज् य ह ो ई ल . ए क ां द र ी त ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द म य ा थ व द त प्र म ा ण ा त र ा ष्ट् र ी य क र ण ा च् य ा त त् ि ा स म ा न् य त ा द ेत ा त . ९) मयाªिदत Öवłपात खाजगी संप°ीचे तÂव माÆय – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द व् य क्त ी च् य ा ख ा ज ग ी स ांप त्त ी स म य ा थ व द त स् ि रू प ा त म ा न् य त ा द ेत ा ांन ा व द स त ा त . ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द व् य क्त ी च् य ा भ ौ व त क व ि क ा स ा क र ी त ा म य ा थ व द त प्र म ा ण ा त स म ा ज व ह त ा स ध क् क ा न ल ा ि त ा स ांप त्त ी च ा अ व ध क ा र अ स ा ि ा अ श ी म ा ांड ण ी क र त ा त . लोकशाही स म ा ज ि ा द ा च् य ा म त , व् य क्त ी च े ख ा ज ग ी घर , श ेत ी , व् य ि स ा य ि उ द्य ो ग अ स ा ि े त . म ा ि इ त र ा ांच े श ो ष ण क र ण् य ा च ी त् य ा स म ु भ ा न स ा ि ी . स ा र ा ांश , व् य क्त ी स ए ि ढ ी ह ी ख ा ज ग ी स ांप त्त ी स ांग्र ह ी क र ण् य ा च ा अ व ध क ा र अ स ू न य े क ी ज् य ा त ू न इ त र ा ांच े ज ो श ो ष ण क रू श क े ल य ा ि र ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च ा क ट ा क्ष व द स त ो . १०) आिथªक िनयोजनाचा Öवीकार – लोक श ा ह ी स म ा ज ि ा द ी आ व थ थ क व न य ो ज न य ा त त् ि ा स म ा न् य त ा द ेत ा त . स ा म ा व ज क न् य ा य ि समता प्रस्थ ावपत करण्य ाक ररता ि राष्ट्री य विका सासाठी लोकश ाही सम ाजिादी आ व थ थ क व न य ो ज न ा च ा स् ि ी क ा र आ ि श् य क अ स ल् य ा च े म ा न् य क र त ा त . ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च ी अ श ी ध ा र ण ा आ ह े क ी , व न य ो ज न ब द्ध आ व थ थ क व ि क ा स ा म ुळ े ल ो क ा ांच े ज ी ि न म ा न उ ां च ा ि त ा य े ई ल , स ि ा ं न ा व् य ि स ा य-क ा म प्र ा प्त क रू न द े त ा य े ई ल . य ा म ा ध् य म ा त ू न न् य ा य ि स म त ा स म ा ज ा त स् थ ा व प त ह ो ई ल . ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ी आ व थ थ क व न य ो ज न ा च ी श ा स क ी य ि ा क ें द्र ा त अ स ण् य ा ऐ ि ज ी त े उ द्य ो ग – घटक स्तरािर व ि क ें द्र ी त स् ि रू प ा च े अ स ेल . ए क ां द र ी त आ व थ थ क सक्त े च े व ि क ें द्र ी क र ण ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द्य ा ांन ा अ प ेव क्ष त आ ह े. त स ेच य ा व न य ो ज न प्र व ि य ेत ज न े त च ा उ स् फ ू त थ स ह भ ा ग ि स ह क ा य थ अ स ा ि े अ श ी ह ी क ल् प न ा त् य ा त अ ां त भ ू थ त आ ह े. ११) समते¸या तÂवास माÆयता – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द स म त ा त त् ि ा च् य ा दृ ष्ट ी न े अ व ध क ि ा स् त ि ा द ी दृ ष्ट ी क ो न स् ि ी क ा र त ा त . प र र प ू ण थ स् ि रू प ा च ी स म त ा प्र स् थ ा व प त क र ण े श क् य न ा ह ी . त स ा आ ग्र ह ध र ण े आ ि ा य क आ ह े य ा च ी ज ा ण ी ि ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा ल् य ा ां क ड े प्र क ष ा थ न े आ ढ ळ त े . ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ी आ व थ थ क स म त े च् य ा त त् ि ा स प्र ा ध ा न् य द ेत ा त . स म ा ज ा म ध् य े ट ो क ा च ी आ व थ थ क व ि ष म त ा व न म ा थ ण ह ो ऊ न य े ि श्र ी म ांत ि ग र ी ब ह ी द र ी अ व ध क रू ां द ा ि ू न य े य ा स ा ठ ी र ा ज् य ा न े स त त ख ब र द ा र ी घ ेण े आ ि श् य क अ स ल् य ा च े ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द स् प ष्ट क र त ो . र ा ज् य ा न े प्र त् य ेक व् य क्त ी स आ व थ थ क न् य ा य द ेण् य ा च ा प्र य त् न क र ा ि ा , आ व थ थ क दृ ष्ट य ा द ु ब थ ल घ ट क ा ांन ा त् य ा ां च् य ा क ल् य ा ण ा क र र त ा स ि थ प्र क ा र च े ? ? ? ? क र ा ि े य ा स ा ठ ी लोकशाही समाजि ाद आग्रही असतो. ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च् य ा दृ ष्ट ी न े व ि क ा स ा च ी स म ा न स ांध ी स ि ा ं न ा प्र ा प्त ह ो ण े आ ि श् य क आ ह े. य ा क र र त ा स म ा ज ा त स म त ा ि आ व थ थ क न् य ा य प्र स् थ ा व प त क र ण् य ा च् य ा दृ ष्ट ी न े श ा स न ा न े ख ा ज ग ी उ द्य ो ग ा ां च् य ा स म ा ज व ि घ ा त क क ृ त ी ि र व न य ांि ण ठ े ि ण् य ा च ा आ ग्र ह लोकशाही स म ा ज ि ा द ध र त ो . ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द स म त े च् य ा प्र स् थ ा प न े च् य ा दृ ष्ट ी न े munotes.in

Page 36

राजकी य वि च ारप्र ण ाली
36 क ा य द ेव ि ष य क , आ व थ थ क , र ा ज क ी य , स ा म ा व ज क , प्र ा द ेव श क ि ि ा ांव श क य ा स ि थ प्र क ा र च े भ े द न ष्ट क र ण् य ा च ा ह ी व ि च ा र म ा ांड त ा त . १२) मानवतावादी राÕůवाद – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा स आ ि म क ि स ांक ू व च त र ा ष्ट् र ि ा द मान्य नाही. लोकशाही स म ा ज ि ा द म ा न ि त ा ि ा द ी र ा ष्ट् र ि ा द ा च ा प ु र स् क ा र क र त ा त . ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च् य ा मत राष्ट्रा-र ा ष्ट् र ा त स ा म ा व ज क स ा ांस् क ृ व त क , र ा ज क ी य ि आ व थ थ क व भ न् न त ा अ स ल ी त र ी स ि थ र ा ष्ट् र ा ांन ी श ा ांत त ा म य स ह ज ी ि न आ ांत र र ा ष्ट् र ी य स म ा ज ा त व न म ा थ ण क े ल े प ा व ह ज े अ श ी त् य ा ांच ी भ ू व म क ा ह ोती. १३) आंतरराÕůीय शांततेचा पुरÖकार ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द आ ांत र र ा ष्ट् र ी य श ा ांत त ा ि स ह क ा य थ भ ा ि न े च ा व ि क ा स य ा स ज ा ग व त क र ा ज क ा र ण ा त आ ि श् य क त त् ि म् ह ण ून प्र स् त ू त क र त ा त . स ांप ू ण थ म ा न ि स म ा ज ा च े क ल् य ा ण ह ो ण े क र र त ा ज ा ग व त क स् त र ा ि र ी ल न ै स व ग थ क स ा ध न स ांप त्त ी च े स ि थ राष्ट्रात न् य ा य् य व ि त र ण व् ह ा ि े य ा स ा ठ ी आ ांत र र ा ष्ट् र ी य व ि क ा स ा च ी त त् ि े स् ि ी क ा रू न आ व थ थ क दृ ष्ट य ा द ु ब थ ल र ा ष्ट् र ा ांन ा त् य ा ांच े र ा ष्ट् र ी य उ त् प ा द न ि उ त् प न् न ि ा ढ व ि ऱ् य ा क र र त ा ब ा ध् य क े ल े प ा व ह ज े अ स े स ू च व ि त ा त . य ा क र ी त ा ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द र ा ष्ट् र ी य स् ि ा त ांत्र् य ा स म ा न् य त ा ि महत्ि द ेत ा त . र ा ष्ट् र ी य स् ि ा त ांत्र् य ा व श ि ा य आ ां त र र ा ष्ट् र ी य श ा ांत त ा ि स् ि ा स् थ व न म ा थ ण ह ो ऊ श क ण ा र न ा ह ी . र ा ष्ट् र ी य स् ि ा त ां त्र् य ा च् य ा प्र स् थ ा प न े क र ी त ा ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द स ि थ प्रकारच्या साम्र ाज्यिादास विर ोध करतो. लोकशाही समाजवाद मूÐयमापन – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द य ा स ांक ल् प न े च े ग ू ण-द ो ष य ा आ ध ा र े ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च े म ू ल् य म ा प न क र त ा य ेई ल . लोकशाही समाजवादाचे गुण – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च् य ा ज म े च् य ा ब ा ज ू ि ा ग ू ण प ु ढ ी ल स ा ांग त ा य ेत ी ल . १) मानवी ÓयिĉमÂवास ÿितķा – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च ा म ह त् ि ा च ा ग ू ण म् ह ण ज े ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द म ा न ि ी व्यवक्तमत्िास प्रवतष्ठा प्र ा प्त क रू न द ेण ा र ी त त् ि प्र ण ा ल ी आ ह े. ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द म ा न ि ी व् य व क्त म त् ि ा स ज ी प्र व त ष्ठ ा प्र द ा न क र त ो त श ी प्र व त ष्ठ ा भ ा ांड ि ल श ा ह ी प्र ध ा न ल ो क श ा ह ी ि स ा म् य ि ा द ी व् य ि स् थ े त ह ी प्र ा प्त ह ो त न ा ह ी . २) वाÖतिवक ÓयिĉÖवातंÞयास माÆयता – व् य व क्त ि ा द ी व ि च ा र ध ा र े त आ त् य ांव त क व् य व क्त ि ा द ा च ा आ ग्र ह ध र ल ा ज ा त ो त र स ा म् य ि ा द ी व ि च ा र ध ा र ा स म ा ज व ह त ा च् य ा न ा ि ा ख ा ल ी व् य व क्त स् ि ा त ांत्र् य व च र ड त े अ स ा अ न ु भ ि स ा ि थ व ि क ह ो त ा . य ा प ा श्व थ भ ू म ी ि र ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द व् य व क्त स म य ा थ व द त आ व थ थ क ि र ा ज क ी य ह क् क ि प र र प ू ण थ स ा म ा व ज क ि स ा ां स् क ृ व त क अ व ध क ा र प्र ा प्त क रू न द ेत ो . munotes.in

Page 37

समाजि ाद
37 ३) समाजिहतास ÿाधाÆय – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द व् य व क्त व ह न ि स म ा ज व ह त य ा त ी ल भ े द म ा न् य क रू न स म ा ज व ह त ा स प्र ा ध ा न् य द ेत ो . ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च ी अ श ी ध ा र ण ा आ ह े व क स म ा ज ा त ी ल स ि ा ं च े व ह त ह े ए क ा व् य व क्त च् य ा व ह त ा प ेक्ष ा व न व ि त च म ह त् ि ा च े आ ह े त् य ा म ु ळ े स म ा ज व ह त ा स प्राधान्य घ् य ा ि य ा स ह ि े. स ा म ा व ज क न् य ा य प्र स् थ ा व प त क र ण् य ा च् य ा दृ ष्ट ी न े ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च े ‘ स ा म ा व ज क व ह त प्र ा प्त ी ’ ह े म ू ल् य म ह त् ि ा च े ठ र ल े ि ल ो क व प्र य झ ा ल े . ४) समता तÂवास ÿाधाÆय – स म त ा व ि श ेष त : आ व थ थ क स म त े च् य ा म ू ल् य प्र स् थ ा प न े स ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा त स ि थ श्र ेष्ठ त् ि द ेण् य ा त आल े ल े आ ह े. त् य ा च ी प्र स् थ ा प न ा क र त ा न ा स् ि ा त ांत्र् य द ेख ी ल ज प ा ि य ा च े आ ह े. स म त ा ि स् ि ा त ांत्र् य य ा ांच ा स ू य ो ग् य स म न् ि य ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र प्र ण ा ल ी त घ ा त ल ा ग े ल ा . ५) भांडवलशाहीचे दोष दूर करÁयाचा ÿयÂन – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा न े आ व थ थ क ि न ै व त क श ो ष ण , स ांप त्त ी च े क ें व द्र क र ण , ग ळ े क ा प ू स् प ध ा थ , म क्त े द ा र ी , अ न् य ा य , अ व त र र क्त उ त् प ा द न , त े ज ी म ांद ी च े द ु ष्ट च ि ि ज ा ह ी र ा त ब ा ज ी त ी ल फ स ि ण ूक ि स ांप त्त ी च ा अ प व् य य ह े द ो ष द ू र क रू न ज न स ा म ा न् य ा ांन ा स ु र व क्ष त , स् ि स् ् य ि स म ा ध ा न ी ज ी ि न म ा न ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा न े प्र ा प्त क रू न व द ल े . ६) मालम°ेचा समाज उÂथानाकåरता िविनयोग – भ ा ांड ि ल श ा ह ी त ी ल ह ी प र ा न् त प ु ष्ठ त ा ट ा ळ ण् य ा क र र त ा ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा त म य ा थ व द त प्र म ा ण ा त ख ा ज ग ी म ा ल म त्त ेच ा ह क् क व द ल ा ज ा त ो . ध व न क ि ग ा थ क ड ी ल अ व त र र क्त स ांप त्त ी क ा य द ेश ी र म ा ग ा थ न े स ु ध ा र र त च ढ त् य ा श्र ेण ी च े क र श्र ी म ांत ा ि र ब स ि ू न त् य ा क र ा ांच े उ त् प न् न शासकीय लोक क ल् य ा ण क ा र ी य ो ज न ा र ा ब व ि ण् य ा क र र त ा ि ा प र ा ि े अ स े ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द स ू च व ि त ो . य ा म ु ळ े स म ा ज ा त ी ल आ व थ थ क दृ ष्ट य ा द ु ब थ ल घ ट क ा ां च े उ त् थ ा प न क र ण े श क् य झ ा ल े . स ि ा ं न ा स ा म ा व ज क-आ व थ थ क न् य ा य स न द श ी र ि श ा ांत त ा म य म ा ग ा थ न े प्र ा प्त क र ण े श क् य झ ा ल े . त् य ा म ु ळ े ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द स ि थ क र ा त ल ोक वप्रय झाला . ७) साधनशूिचता – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा स र क्त र ां व ज त ि ा ांत ी म ा न् य न ा ह ी . स म ा ज ि ा द अ ांव ह स क , श ा ांत त ा म य ि ल ो क श ा ह ी च् य ा स न द श ी र म ा ग ा थ न े प्र स् थ ा व प त क र ण् य ा च े ध् य ेय आ ह े. उ च् च ि उ द ा त्त ध् य ेय प्र ा प्त ी च ी स ा ध न े ह ी व त त क ी च श ु ध् द अ स ल ी प ा व ह ज ेत अ श ी न ै व त क भ ू व म क ा या ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा न े स् ि ी क ा र ल ी . त् य ा म ु ळ े च ‘ म त प ेट ी द्व ा र ा स म ा ज प र र ि त थ न ’ ल ो क ा ांन ी स् ि ी क ा र ल े . लोकशाही समाजवादाचे दोष – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा त ी ल द ो ष ा ांच ी म ा ांड ण ी प ु ढ ी ल प्र म ा ण े क े ल ी ज ा त े . munotes.in

Page 38

राजकी य वि च ारप्र ण ाली
38 १) सवªकष ÓयवÖथेस ÿोÂसाहन – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा ि र व ट क ा क र त ा ांन ा व ट क ा क ा र स ि थ क ष व् य ि स् थ ा व न म ा थ ण ह ो ण् य ा स ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च ी त त् ि े प ू र क ठ र त ी ल अ श ी भ ी त ी व् य क्त क र त ा त . व ट क ा क ा र ा ां च् य ा म त े ‘ स म ा ज क ल् य ा ण ा च् य ा न ा ि ा ख ा ल ी प्र श ा स न क ी य अ व ध क ा र ी आ प ल् य ा अ व ध क ा र ा ांच ा ग ै र ि ा प र क रू न व् य व क्त स् ि ा त ांत्र् य ा ि र म य ा थ द ा ट ा क त ा त . व् य व क्त स् ि ा त ांत्र् य ि श ा स क ी य ह स् त क्ष े प य ात ी ल स ी म ा र े ष ा ह ळ ू ह ळ ू प ू स ट ह ो त ज ा त े . स ि थ ि श ा स क ी य व न य ां व ण े प्र स् थ ा व प त ह ो ऊ न स ि थ क ष व् य ि स् थ ा स म ा ज ा त म ा ग ी ल द ा र ा न े प्र ि ेश क र त े . २) उÂपादन वाढीस मयाªदा – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द उ द्य ो ग ध ांद्य ा च् य ा र ा ष्ट् र ी य क र ण ि श ा स क ी य व न य ां ि ण ा स उ त्त ेज न द ेत ो . ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द आ व थ थ क क्ष े ि ात उ त् प ा द न ा ब र ो ब र च व ि त र ण ा ि र ह ी व न य ांि ण प्र स् थ ा व प त ह ो त े . व ट क ा क ा र म् ह ण त ा त . क ु श ल ि क ा य थ क्ष म क ा म ग ा र त स ेच आ ळ श ी ि अ क ु श ल क ा म ग ा र य ा ांन ा ए क ा च म ा प ा न े म ो ज ल े ज ा त े . त् य ा म ु ळ े क ा य थ क्ष म क ा म ग ा र ा त ी ल उ द्य म श ी ल त ा ह ळ ू ह ळ ू घ स र ण ी स ल ा ग त े . उ त् प ा द न घ स र त े . स ा ि थ ज व न क उ द्य ो ग प्र त् य क्ष ात क ु ण ा च् य ा ह ी आ स् थ े च ा र ा ह त न ा ह ी . ब े व श स् त , अ क ा य थ क्ष म त ा ि ब े ज ा ब द ा र प्र ि ृ त्त ी ि ा ढ ी स ल ा ग त े . त् य ा त च म ज ू र स ांघ ट न ा ांच ी अ र े र ा ि ी ि ा ढ त े . ए क ा ब ा ज ू स श ा स न व न य ांि ण ि द ु स ऱ् य ा ब ा ज ू स म ज ु र ा ांच ी उ द ा व स न त ा ि स ु ख ा व स न त ा य ा द ु ह ेर ी स ांक ट ा त उ द्य ो ग-व्य िस्थापन स ा प ड त उ द्य ो ग क्ष े ि ा त अ श ा ांत त ा , अ स ु र व क्ष त त ा ि अ व स् थ र त ा व न म ा थ ण ह ो त े ि त् य ा च ा अवनष्ट पररण ाम राष्ट्रीय उत्पन् नािर होत ो. ३) अकायª±मतेस आमंýण र ा ष्ट् र ी य क र ण ि औ द्य ो व ग क क्ष े ि ा ि र श ा स क ी य व न य ांि ण े ब स व ि ल् य ा म ु ळ े प्र त् य ेक ग ो ष्ट श ा स न ा न े क र ा ि ी ह ी भ ू व म क ा व न म ा थ ण ह ो ऊ न उ द्य ो ग ा च े व्यि स्थापन ि कामग ार उदास ीन ब न त ा त . प र र ण ा म त : औ द्य ो व ग क क्ष े ि ा त अ क ा य थ क्ष म त ा ि ा ढ त ज ा त े . क ा र ख ा न् य ा त ी ल उ त् प ा द क त ा घ स र त े , ख च थ ि ा ढ त ो , उ त् प ा द न क्ष े ि ा त स ा ि थ ज व न क उ द्य ो ग ा ांच ी म क्त े द ा र ी ि ा ढ ल् य ा म ु ळ े स् प ध ा थ स ांप त े . स् प ध ा थ च अ व स् ् ि ा त न र ा व ह ल् य ा म ु ळ े उ त् प ा द न ा च् य ा स ां ख य ात्मक ब ा ज ू स म ह त् ि य ेत े त् य ा म ु ळ े उ त् प ा द न ा त ी ल ग ु ण ि त्त ा ि न ा व ि न् य व न व म थ त ी न ष्ट ह ो त े . ४) दÉतर िदरंगाई व ĂĶाचारास वाव – उ द्य ो ग ा ांच े ध ो र ण ा त् म क व न ण थ य श ा स न घ े त न स ल् य ा क ा र ण ा न े त े ल ि क र घ ेत ल े ज ा त न ा ह ी त . श ा स क ी य य ांि ण ेत ी ल द फ् त र व द र ां ग ा ई च द ो ष औ द्य ो व ग क क्ष े ि ा त व श र त ो. ज े व न ण थ य ख ा ज ग ी उ द्य ो ग ा त स् थ ा व न क स् त र ा ि र त् ि र ी त घ ेत ल े ज ा त ा त त् य ा स ा ठ ी श ा स क ी य आ द ेश ा च ी व द घ थ क ा ळ ि ा ट प ा ह ा ि ी ल ा ग त े . त् य ा च ा ए क ू ण द ु ष्ट् प र र ण ा म उ त् प ा द न ा ि र ह ो त ो . त् य ा त ू न च श ा स क ी य य ांि ण ेत ी ल ल ा च ल ु च प त , भ्र ष्ट ा च ा र ि ? ? ? व ग र ी अ स े द ो ष औ द्य ो व ग क क्ष े ि ा त प्र ि े श क र त ा त . प र रण ा म ी स ि थ य ांि ण ा व ख ळ व ख ळ े ह ो त े ि द ेश ा च ी अ थ थ व् य स् थ ा उ ध् ि स् त ह ो ण् य ा च ी श क् य त ा अ व ध क ि ा ढ त े . munotes.in

Page 39

समाजि ाद
39 ५) Óयĉì व राÕůीय पाåरºयास हािनकारक – र ा ष्ट् र ी य क र ण ि व न य ांि न े य ा प ु ढ े ज ि ळ-ज ि ळ प्र त् य ेक व न ण थ य श ा स क ी य अ स ल् य ा म ु ळ े व् य क्त ी च ा प ु ढ ा क ा र ि स् ि य ां क त ु थ त् ि ा स ि ा ि र ा ह त न ा ह ी . त् य ा त च व् य व क्त स् ि ा त ांत्र् य ा च ा स म ा ज व ह त ा च् य ा न ा ि ा ख ा ल ी स ांक ो च क े ल ा ज ा त ो . स ि थ ि भ्र ष्ट ा च ा र , ल ा च ल ु च प त , ि व श ल े ब ा ज ी ि प ू त ण ेव ग र ी य ा ांच े स ा म्र ा ज् य व न म ा थ ण झ ा ल् य ा न ां त र ‘ भ्र ष्ट ा च ा र ह ा च व श ष्ट ा च ा र ’ ब न त ो . व् य व क्त ग त च ा र र त्र् य ा च ा ऱ् ह ा स ह ो ण् य ा च ी र ा स् य त ा व न म ा थ ण ह ो त े ि पररणामत: र ा ष्ट् र ी य च ा र र त्र् य द ेख ी ल ध ो क् य ा त य ेत े . ६) úाहक िहताय बाधा – उ त् प ा द न क्ष े ि ा त ी ल श ा स क ी य व न य ांि ण े ि ह स् त क्ष े प ा म ु ळ े उ त् प ा द न ख च थ ि ा ढ त ो . स ा ि थ ज व न क उ द्य ो ग ा त ी ल स ांघ व ट त क ा म ग ा र ा ां च् य ा म ा ग ण् य ा ांच ी प ू त थ त ा क र त ा क र त ा व् य ि स् थ ा प न ा च् य ा न ा क ी न ऊ य े त ा त . उ त् प ा द न ा च ा ि ा ढ त ा ख च थ ि घ स र त े उ त् प ा द न य ा म ु ळ े उ द य ो ग अ ड च ण ी त य ेत ा त . न ु क स ा न ह ो ऊ न य े म् ह ण ून उ त् प ा द न ा च् य ा व क म ांत ी त स त त ि ा ढ क े ल ी ज ा त े . उ त् प ा द न ा त ी ल म क्त े द ा र ी म ु ळ े त े च म ह ा ग उ त् प ा द न ग्र ा ह क ा ांन ा ख र े द ी क र ा ि े ल ा ग त े . त् य ा त च क ा म ग ा र स ांप घ ड ू न आ ल् य ा स ि स् त ू ां च ी ट ां च ा ई व न म ा थ ण ह ो त े. ग्र ा ह क ा ांच े ह ा ल ि ा ढ त ा त . ए क ा च प्र त ी च े उ त् प ा द न ि स् त ू ांच े क े ल् य ा न े ग्र ा ह क ा ां च् य ा आ ि ड-व न ि ड य ा स ि ा ि र ा ह त न ा ह ी . य ा त ू न ग्र ा ह क ा ांच े स त त न ु क स ा न ह ो त े ि क् ल े श ह ी स ह न क र ा ि े ल ा ग त ा त . ७) अित भौितकवादाची समÖया – ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा ि र प्र ा म ु ख य ा न े अ श ी व ट क ा क े ल ी ज ा त े क ी , ल ो क श ा ह ी समाजिाद न ै व त क ब ा ज ु क ड े द ु ल थ क्ष क रू न भ ौ व त क ि ा द ा स अ व ध क प्र ा ध ा न् य द ेत ो . त् य ा म ध् य े ि स् त ू च े उ त् प ा द न , व ि त र त , व ि व न म य , उ द्य ो ग ध ांद्य ा च े र ा ष्ट् र ी य क र ण य ा आ व थ थ क ब ा ब ीं न ा अ व ध क म ह त् ि द ेत ो . ए क ां द र ी त ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा म ध् य े त ा व त् ि क ि प र र व स् थ त ी ज न् य द ो ष अ व ध क व न म ा थ ण झ ा ल े ल े व द स त ा त . अ स े अ स ल े त र ी ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा न े व् य क्त ी ि र ा ष्ट् र ा ांच े स् ि ा त ांत्र् य ि व ि क ा स य ा स म ह त् ि व द ल े . ल ो क श ा ह ी त ी ल श ा ांत त ा म य स न द श ी र ि ज न प ा ठ ीं ब् य ा च् य ा म ा ग ा थ न े स म त ा , न् य ा य , स् ि ा त ांत्र् य , ब ांध ु त् ि य ा म ु ल् य ा ांच ी प्र स् थ ा प न ा क र ण ा र ा , श ो ष ण य ु क्त स म ा ज व न म ा थ ण क र ण् य ा च ी व द श ा द ेण ा र ा ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द अ ल् प ा ि ध ी त ल ो क व प्र य झ ा ल े ल ा व द स त ो . २.५ लॅिटन अमेåरकन समाजवाद – १ ९ ८ ० च् य ा द श क ा त ल ॅ व ट न अ म े र र क ा ह ा स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र स र ण ी च् य ा प्र सारास ाठ ी प्र स् थ ा व प त स म ा ज ह ो त ा . त् य ा ि र व न र ां क ू श ि क ु ल ी न ि ग ा थ च े र ा ज् य ह ो त े ज े ि ा ढ त् य ा अ स ां त ो ष ी श ेत क र ी ल ो क ा ां च े श ो ष ण क र त ह ो त े ि त ी व्र प ण व ि भ ा व ज त द ो न ि ग ी य स ा म ा व ज क स ांर च न ा क ा य म ठ े ि त ह ो त े . य ा क ा ळ ा त ि ा ढ ी ि उ त् प ा द क त ा ि प र ां क ी य ग ु ांत ि ण ु क ी म ु ळ े श ो ष क भ ा ांड ि ल श ा ह ी च् य ा munotes.in

Page 40

राजकी य वि च ारप्र ण ाली
40 प्र ा र ां भ ी च् य ा ट प् प् य ा त य ू र ो प म ध् य े स म ा ज ि ा द ी ि स ा म् य ि ा द ी च ळ ि ळ ीं च ा प ु र स् क ा र ह ो त अ स ल े ल् य ा द ेश ा ांम ध् य े स् थ ल ा ांत र ा च ी ल ा ट आली. स म ा ज ि ा द ी व ब ग र प्र ि ा ह ल ॅ व ट न अ म े र र क े त ी ल स ा व ह त् य ि क ल ा व ि श्व ा न े प्र स ा र ी त क र ण् य ा त म ह त् ि ा च ी भ ू व म क ा ब ज ा ि ल े ल ी व द स त े . १ ९ २ ० ि १ ९ ३ ० च् य ा द श क ा म ध् य े म े व क् स क न व भ त्त ी व च ि ा ां च् य ा च ळ ि ळ ी प ा स ू न य ा च ा प्र भ ा ि ि ा ढ त ग े ल ा . य ा च ळ ि ळ ी त व ड ए ग ो र र ि ेर ा ह ॉ स ु प्र व स द्ध क ल ा क ा र न े त ा म् ह ण ून व म ळ ा ल ा . प ु ढ ी ल क ा ळ ा त ज ो श क ल ो म ें ट े ओ र ो झ क ो ( १ ८ ८ ३ त े १ ९ ४ ९ ) ि ड े व् ह ी ड उ न ल् ि ा र ो व स क् ि ेर ो ल ( १ ८ ८ ९ त े १ ९ ७ ४ ) य ा ां च् य ा प्र भ ा ि ा ख ा ल ी झ ा ल े ल् य ा म् य ु र ल च ळ ि ळ ी न े ह ी आ प ल े म ो ठ े य ो ग द ा न व द ल े ल े व द स त े . १ ९ व् य ा श त क ा च् य ा उ त्त र ा ध ा थ म ध् य े ल ॅ व ट न अ म े र र क े म ध् य े ि ा ढ ल े ल ी उ त् प ा द क त ा ि प र व क य ग ु ांत ि ण ूक ी च् य ा क ा ळ ा त इ ट ा व ल य न , ज म थ न ि स् प ॅ व न श स् थ ल ा ां त र र त ा ांच ी आ ल े ल ी ल ा ट य ा त ू न स ांप ू ण थ ल ॅ व ट न अ म े र ी क ा ख ांड ा त स ा म् य ि ा द ा च ा प्र स ा र घ ड ू न आ ल ा . स र ां ज ा म श ा ह ी , म ध् य य ु ग ी न , क ॅ थ ॉ व ल क ि प ु रु ष प्र ध ा न स ांस् क ृ त ी च् य ा प ा ठ ी र ा ख य ा ांन ी य ा क ल् प न ा ांच े त् य ा च े श्र े ण ी ब ध् द द ो न ि ग ी य क ृ ष ी आ ध ार र त व् य ि स् थ े व ि रू द्ध च् य ा च ळ ि ळ ी त रू प ा ांत र क े ल े . १ ९ ३ ० च् य ा ज ा ग व त क म ह ा म ांद ी न ांत र ड ा व् य ा र ा ज क ी य प क्ष ा ांच ी स ांख य ा म ो ठ य ा प्र म ा ण ा त ि ा ढ ल ी य ा र ा ज क ी य प क्ष ा ांन ी अ म े र र क ा व ि र ो ध ी र ा ष्ट् र ि ा द ा स म ो ठ य ा प्र म ा ण ा त च ा ल न ा व द ल ी . ज ा ग व त क म ह ा म ांद ी न ांत र च ी द ो न द श क े ल ॅ व ट न अ म े र र क न द े श ा ां च् य ा दृष्ट ी न े स ि थ च ब ा ब ीं म ध् य े अ व स् थ र त े च ा अ न ु भ ि द ेण ा र ह ो त ी . क ा र ण ह ु क ु म श ा ह ी , ल ो क श ा ह ी ि क म् य ु व न स् ट ग ट स त त स त्त ेस ा ठ ी स ांघ ष थ उ भ ा क र त ह ो त े . १ ९ ५ ४ स ा ल ी अ म े र र क े न े ग् ि ा ट े म ा ल ा म ध ी ल क म् य ु व न स् ट स र क ा र प ा ड ल े . प ु ढ े च ा र ि ष ा थ न ांत र क् य ू ब ा म ध् य े व फ ड े ल क ॅ स् र ो य ा ांन ी स ा म् य ि ा द ी ि ा ांत ी घ ड ि ू न आ ण ल ी ि स ो व व् ह ए ट र व श य ा श ी व म ि त् ि ा च े स ांब ां ध प्र स् थ ा व प त क े ल े . अ म े र र क े क ड े प ा ठ व फ र व ि ण ा र ा ि र व श य ा श ी उ घ ड प ण े म ै ि ी प्र स् थ ा व त क र ण ा र ा क् य ू ब ा ल ॅ व ट न अ म े र र क े त ी ल प व ह ल ा च द ेश ठ र ल ा . क् य ू ब ा न े ल ॅ व ट न अ म े र र क े न ए क न ि ी न म ा क् स थ ि ा द ी – ल े व न न ि ा द ी प्र व त म ा न प्र स् त ू त क े ल े . क् य ूब ा च् य ा य ा म ॉ ड े ल च ा ल ॅ व ट न अ म े र र क े त ी ल इ त र द ेश ा ांम ध् य े प्र भ ा ि ि ा ढ ू न य े ि ा प्र स ा र ह ो ऊ न य े य ा क र र त ा अ म े र र क े न े स ा म् य ि ा द व ि र ो ध ी उ घ ड ि छ ू प् य ा अ श ा द ो न् ह ीं प ा त ळ् य ा ि र आ घ ा ड य ा उ घ ड ल् य ा . त् य ा स ा ठ ी अ म े र र क े न े ल ो क श ा ह ी च ी म ू ल् य े प ा य द ळ ी त ु ड ि ण ा ऱ् य ा ल ष्ट् क र ी र ा ज ि ट ीं न ा प ा ठ ीं ब ा ि ब ळ व द ल े . क् य ू ब ा म ध ी ल स ा म् य ि ा द ी स र क ा र प ा ड ण् य ा स ा ठ ी ह ी अ म े र र क े न े म ो ठ य ा प्र म ा ण ा त प्र य त् न क र ा ि य ा स प्र ा र ां भ क े ल ा . ‘ १ ९ ६ १ च े ब े ऑ फ व प व ग् स ’ ह ी म ो ह ी म स ि ा थ व ध क च च े च ी ठ र ल ी . य ा म ो व ह म े अ ांत ग थ त स ी आ य ए न े १ ४ ० ० क् य ू ब न व न ि ा थ व स त ा ांन ा प्र व श क्ष ण ि व ि म ा प ु र ि ठ ा क रू न व फ ड े ल क ॅ स् र ो च ी स त्त ा उ ल थ ि ू न ट ा क ण् य ा स ा ठ ी प्र य त् न क े ल े . प र ां त ु व द घ थ प्र य त् न ा न ांत र ह ी अ म े र र क े स व फ ड े ल क ॅ स् र ो च े ि च थ स् ि न ष्ट क र त ा आ ल े न ा ह ी . ल ॅ व ट न अ म े र र क न अ ांत ग थ त क म् य ू व न स् ट व ि र ो ध ी च ळ ि ळ ीं न ी ह ी ज ो र ध र ल ा . व च ल ी ह े त् य ा च े ए क म ह त् ि ा च े उ द ा ह र ण ह ो य . १ ९ ७ ३ म ध् य े व च ल ी च् य ा ल ष्ट् क र ा च े प्र म ु ख ज न र ल ऑ ग स् ट ो व प न ो श े य ा ांन ी ल ो क श ा ह ी प ध् द त ी न े व न ि ड ू न आ ल े ल े म ा क् स थ ि ा द ी स ा ल् ि ा ड ो र अ ल ें ड े य ा ांच े स र क ा र प द च् य ू त क रू न क म् य ू व न स् ट ड ा व् य ा प क्ष ा ांत र ब ांद ी घ ा त ल ी ि ल ष्ट् क र श ा ह ी च ा अ ांम ल स ु रू क े ल ा . अ थ ा थ त य ा म ा ग े अ म े र र क े च ा ह ा त ह ो त ा म् ह ण ून त् य ा स अ म े र र क े च ा ‘ व च ल ी प्र य ो ग ’ अ स े म् ह ट ल े ज ा त े . व न फ ा र ा ग् ि ा म ध् य े स ॅ व ड व न ष्ट ा व ल ब र े श न फ्र ां ट य ा न ा ि ा न े प र र व च त अ स ल े ल् य ा म ा क् स थ ि ा द ी ग ु र र ल् ल ा चळिळीत १९ ७० च्या दश कात ज ा ग व त क स म थ थ न प्र ा प्त झ ा ल े . य ा च ळ ि ळ ी न े स ो म ो झ ा munotes.in

Page 41

समाजि ाद
41 क ु ट ू ां ब ा स स ज ेि स न प ा य उ त ा र क रू न स ा म् य ि ा द ी स र क ा र च ी स् थ ा प न ा क े ल ी . ल ॅ व ट न अ म े र र क े न स ा म् य ि ा द ी स र क ा र स् थ ा प न क र ण ा र े ह े द ु स र े र ा ष्ट् र ह ो त े . ल ॅ व ट न अ म े र र क े त स ा म् य ि ा द ा च े व ि व ि ध प्र क ा र व ि क व स त झ ा ल े . ह े प्र क ा र त् य ा-त् य ा द े श ा च े इव त ह ा स , स म ा ज ि व ि क ा स ा च े स् त र ए क प्र क ा र े प्र व त व ब ांब त क र त ह ो त े . स ा म् य ि ा द ा च् य ा दृ ष्ट ी न े त् य ा म ु ळ े त ी ए क स म स् य ा म् ह ण ून प ु ढ े आ ल ी ह ो त ी . उ द ा . प ेरू म ध् य े स म ा ज ि ा द ी अ व प्र ष्ट ा ि क ड ि े क म् य ु व न स् ट ग ट य ा ां च् य ा त अ न े क द श क े श ि ु त् ि ह ो त े . व न क ा र म् ब ा म ध् य े व ि ि न स म ा ज ि ा द ी ि स् ि त ांि म ा क् स थ ि ा द ी , ल े व न न ि ा द ी अ स े ग ट क ा य थ र त ह ो त े . क ो ल ांव ब य ा म ध् य े च ा र ि ेग ि ेग ळ् य ा ग ट ा ांम ध् य े य ा ां च् य ा ि ैच ा र र क ि स त्त ा स ां घ ष थ ह ो त ा . २ ० व् य ा श त क ा च् य ा श ेि ट च् य ा द श क ा म ध् य े, व ि श ेष त : स ो व व् ह ए ट र व श य ा च् य ा व ि घ ट न ा ांत र ल ॅ व ट न अ म े र र क े न ह ी स ा म् य ि ा द ी व ि च ा र प्र ि ा ह ि प्र व त म ा न े क्ष ीण ह ो ऊ ल ा ग ल े ि ल ो क श ा ह ी , उ द ा र म ि ा द य ा ांच े स ांि म ण य ा द ेश ा ांम ध् य े ि ा ढ ल े . क् य ू ब ा म ध् य े ह ी स ा म् य ि ा द ा प ा स ू न अ प ू ि थ ल ो क श ा ह ी क ड े प्र ि ा स स ु रू झ ा ल ा . च ी न , उ त्त र क ो र र य ा , व व् ह ए ट न ा म य ा द ेश ा ांम ध् य े न व् य ा व ि च ा र ा ांन ा प्र व त स ा द प्र ा प्त ह ो त ह ो त ा य ा प ा श्व थ भ ू म ी ि र ल ॅ व ट न अ म े र र क े त ल ो क श ाह ी श ासनप्र णाल ीस मान्यता प्राप्त हो त ग े ल ी . क् य ू ब ा ि ग ळ त ा १ ९ र ा ष्ट् र े ल ॅ व ट न अ म े र र क े त ल ो क श ा ह ी श ा स न ा च् य ा अ ांव ग क ा र क रू लागली. ए क ां द र ी त १ ९ व् य ा श त क ा च् य ा प्र ा र ां भ स म ा ज ि ा द ी व ि च ा र ध ा र े च ी ज ी ल ा ट आ ल ी त् य ा त ू न ल ॅ व य न अ म े र र क े त ी ल क ल ा , स ांस् क ृ त ी ि र ा ज क ा र ण ा स म ो ठ ी ग त ी प्र ा प्त झ ा ल ी. २ ० व् य ा श त क ा म ध् य े ल ॅ व ट न अ म े र र क े न स ा म् य ि ा द ी च ळ ि ळ ी च े व ि व ि ध प्र ि ा ह उ द्य ा स आ ल े . २ ० व् य ा श त क ा च् य ा श ेि ट च् य ा द श क ा त ल ॅ व ट न अ म े र र क े त ल ो क श ा ह ी श ा स न व् य ि स् थ े स च ा ल न ा व म ळ ा ल ी . त र ी ह ी ल ॅ व ट न अ म े र र क े म ध् य े स ा म ा व ज क , आ व थ थ क ि र ा ज क ी य दृ ष्ट य ा आ ज ह ी म ो ठ े प ेच प्र स ांग क ा म य अ स ल े ल े व द स त ात. आपण काय िशकलो? प्र . १ . स म ा ज ि ा द ह ी स ांक ल् प न ा स् प ष्ट क र त ा न ा स म ा ज ि ा द ा च ा व ि क ा स व ल ह ा . प्र . २ . स म ा ज ि ा द ा च े व ि व ि ध प्र क ा र स् प ष्ट क र ा . प्र . ३ र ा . स म ा ज ि ा द ा च ी प्र म ु ख त त् ि े व ल ह ा प्र . ४ . म ा क् स थ ि ा द ा च ी प्र म ु ख त त् ि े व ल ह ा प्र . ५ . ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च े म ू ल् य म ा प न क र ा . प्र . ६ . ल ो क श ा ह ी स म ा ज ि ा द ा च ी ि ैव श ष्ट य े स् प ष्ट क र ा . िटपा िलहा १) समाजिाद २) लोकशाही समाजि ाद ३) ल ॅ व ट न अ म े र र क न स म ा ज ि ा द ४) समाजिाद ाचा व िकास munotes.in

Page 42

राजकी य वि च ारप्र ण ाली
42 संदभª सूची १) ग ग े स . म ा . – समाजशास्त्रीय कोश २) घ ा र े प ा . श्र ी . – र ा ज क ी य व ि च ा र ा ांच ा इ व त ह ा स ३) ड ो ळ े न ा . य . – र ा ज क ी य व ि च ा र ा ांच ा इ व त ह ा स ४) द ा भ ो ळ क र द ेि द त्त – लोकशा ही स माजि ाद ५) द ा भ ो ळ क र स ू म न – समाजि ाद ६) क ु ल क ण ी अ . न ा . – आ ध ू व न क र ा ज क ी य व ि च ा र प्र ण ा ल ी munotes.in

Page 43

43 ३ समुदायवाद घटक रचना ३.१ उिĥĶ्ये ३.२ ÿÖतावना ३.३ अिधकार िवŁĦ चांगले जीवन ३.४ सदगुण िनतीमुÐये (अलाÖडेयर मॅकइÆटायर) ३.५ समारोप ३.६ सरावासाठी ÿij ३.७ संदभª ३.१ उिĥĶ्ये उदारमतवाद Óयĉì¸या वैयिĉक अिधकारांना सवō¸च Öथान देतो. या Óयĉìअिधकारां¸या अितरेकì महÂवास समुदायवादाने आÓहान िदले असून उदारमतवादी िवŁĦ समुदायवादी असा संघषª १९८०-९० ¸या दशकात ÿबळ िदसून येतो. ३.२ ÿÖतावना उदारमतवादातील मूलभूत तÂवांचा ठळकपणे उÐलेख करत Öटुअटª हॅÌपशायर याने असे Ìहटले आहे कì उदारमतवादी नैितकतेचा सार हा कोणÂयाही अंितम आिण अिधकृत अिधस°ेला नाकारणे आिण अिधस°ा व िनब«ध यांची अंमलबजावणी करणे हा आहे. उदारमतवादी नैितकता Óयिĉगत ÖवातंÞयाला सवª®ेķ Öथान देते. उदारमतवादाने Óयिĉगत ÖवातंÞयास िदलेला अवाजवी महßवामुळे १९८०-९० ¸या दशकात राजकìय िसĦांतात समुदायवाद (Communitarianism) हा निवन ÿवाह िनमाªण झाला. राजिकय तÂव²ाना¸या ±ेýात या दशकात ‘उदारमतवाद िवŁĦ समुदायवाद संघषª’ उफाळून आला. यामÅये ÿामु´याने मायकेल सँडेल आिण मायकेल वाÐझर या समुदायवादी अËयासकांचा महÂवाचा वाटा आहे. समावेश आहे. ३.३ अिधकार िवŁĦ चांगले जीवन अमेåरकन राजिकय तÂव² मायकेल सँडेल यांनी Liberalism and the Limits of Justice व Democracy's Discontent या आपÐया दोन पुÖतकांतून वतªमान उदारमतवादाची (Contemporary Liberalism) िचिकÂसा केली आहे. वतªमान उदारमतवादातील ‘Öव’ (Self) ही संकÐपना ÖपĶ करीत असतांना सँडेल यांनी या संकÐपनेस ‘िनब«ध रिहत Öव’ (Unencumbered Self) ची संकÐपना असे Ìहटले आहे. सँडेल यांनी ÌहटÐयाÿमाणे ‘Öव’ munotes.in

Page 44

राजकìय िवचारÿणाली
44 चे उिĥĶ हे तÂव²ान अमेåरकेतील वतªमान सावªजिनक तÂव²ानात Óयĉ करते ºयाला ÿिøयाÂमक गणराºय असेही Ìहणता येईल. वतªमानकाळातील राजकìय तÂव²ानावर ÿामु´याने उदारमतवादी िसĦांताचा ÿभाव आहे. उदारमतवादी िसĦांत हा ‘नागåरकां¸या नैितक तसेच धािमªक ŀिĶकोनाबाबत शासनाने तटÖथ राहणे’ या मÅयवतê संकÐपनेभोवती आकारला आहे. लोकांमÅये चांगÐया जीवनाबाबत (Goods) एकमताचा अभाव असतो. अशावेळी राºयाने जीवन जगÁया¸या कोणÂयाही पĦतीबाबत िनिIJत कायदा बनवणे चुकìचे ठरते असे मायकेल सँडेल यांना वाटते. अशावेळी Âया राºयाने ‘Óयिĉ¸या मुĉ आिण Öवतंý जीवनाचा आदर कŁ शकेल व Óयĉìला Öवतःचे मूÐय आिण उिĥĶ ठरवÁयात सहाÍयभूत ठरेल’ अशा ÖवŁपाची अिधकारांची चौकट िनमाªण केली पािहजे. परंतू उदारमतवादी राºय हे कोणÂयाही उिĥĶांपे±ा ‘योµय ÿिøये’स (Fair Procedure) अÂयािधक महÂव देत असÐयाने िनमाªण होणारे सावªजिनक जीवन हे एकÿकारे ‘ÿिøयाÂमक गणराºय’ (Procedural Republic) बनते. मायकेल सँडेल यां¸या मते, वतªमान अमेåरकन राजकारणासमोर दोन ÿमुख आÓहाने आहेत. यातील पिहले आÓहान ‘Óयिĉगत जीवनावर शासन करणाöया यंýणांवरील िनयंýण तुटÁयाची भीती’ हे असून दुसरे आÓहान ‘समुदायातील नैितक चौकट नĶ होÁयाची भीती’ हे आहे. आज¸या अमेåरकन राजकारणातील या आÓहानांना सामोरे जाÁयात ‘ÿिøयाÂमक गणराºय’ कुचकामी ठरत असÐयाने ‘ÿिøयाÂमक गणराºय’ ही एक िढसाळ संकÐपना असÐयाचा आरोप मायकेल सँडेल यांनी केला आहे. मायकेल सँडेल यां¸या उदारमतवादावरील समुदायवादी टीकेचे दोन ÿमुख पैलू आहेत. सँडेल¸यामते उदारमतवाद हा ‘Öव’ ¸या अिनब«धतेवर आधारलेला आहे. तर दुसरे असे िक, ‘अिनब«ध Öव’ ही संकÐपना दूरगामी पåरणाम करणाöया सावªजिनक तßव²ानास चालना देणारी आहे. मायकेल सँडेल याने आपÐया समुदायवादी सिम±णातून उदारमतवादा¸या ‘अिधकार क¤िþतते’वर आघात केला आहे. मायकेल सँडेल याने ‘अिधकारां’चे महßव नाकारले नसले तरीही ‘चांगÐया जीवन’िशवाय ‘अिधकारां’चे Öथान आिण महßव सांगता येऊ शकते का? असा ÿij उपिÖथत केला आहे. जॉन रॉÐसने ‘अिधकारां’ना ‘चांगÐया जीवना’आधी ठेवले आहे. जॉन रॉÐसचा ‘चांगÐया जीवनाआधी अिधकार’ हा तकª कतªÓयशाľ िसĦांताशी (Deontological Theory) िनगडीत आहे. हा तकª दोन वेगवेगÑया पĦतीने समजून घेता येईल. सवªÿथम ‘Æयाय हा ÿाथिमक आहे’. या तकाªचा िवचार करता नैितक, राजकìय िकंवा अÆय कोणताही िहतसंबंधांपे±ा Æयायाची मागणी ही तुलनेने महßवाची ठरते. दुसरा तकª असा कì, Æयायास ÿथम महÂव हे केवळ नैितक ÿाथिमकता ÖपĶ करत नसून िवशेषािधकारां¸या समथªनाची बाजूही उचलून धरते. अशावेळी ‘अिधकार’ हे ‘चांगले जीवन’ या संकÐपनेआधी आहेत हे Ìहणणे पुरेसे ठरत नाहीत तर अिधकारांची तÂवे ही Öवतंýपणे िवकिसत झाली आहेत हेही येथे ल±ात घेतले पािहजे. मायकेल सँडेल¸या मते जॉन Öटुअटª िमल आिण जॉन लॉक यां¸यासारखे उदारमतवादी अËयासावर पिहÐया तकाªशी जोडलेले आहेत. जॉन रॉÐस हा काही िठकाणी पिहÐया तकाªचे समथªन करतांना िदसतो. उपयुĉतावादावरील Âयाचे सिम±ण हे नैितकते¸या तßवांवर munotes.in

Page 45

समुदायवाद
45 आधारलेले असून ÂयामÅये रॉÐस Æयायाला ÿाधाÆय देतांना िदसतो. माý काही िठकाणी रॉÐस हा दुसöया तकाªचेही समथªन करताना िदसतो. Âयामुळे रॉÐस याने मांडलेला उदारमतवादाचा नवीन ÿकार हा कतªÓयशाľीय िसĦांताचा एक भाग ठरतो. कतªÓयशाľीय िसĦांतानुसार ‘अिधकारांना चांगÐया जीवनापे±ा अिधक महßव’ हा भाग नैितक मागणीपे±ा ²ानशाľीय (Epistemological) मागणीचा असÐयाचे मायकेल सँडेल याला वाटते. या ²ानशाľीय मागणीनुसार आपÐयाला चांगÐया जीवनािशवायही आपÐयाला आपÐया अिधकारांची जाणीव होऊ शकते. जॉन रॉÐस¸या िसĦांताचे िवĴेषण करतांना मायकेल सँडेल यांनी असे Ìहटले आहे कì हा िसĦांत ‘Öव’ या संकÐपने¸या वैिशĶ्यपूणª गृहीतकावर आधाåरत आहे. Æयाय हा सदगुण ठरÁयासाठी िनसगाªवÖथेतील सवा«ना Âयां¸या पाĵªभुमीपे±ा तसेच सवª ÿकार¸या सांप°ीक जबाबदाöयांपासून िवभĉ करÁयात आले आहे. जॉन रॉÐसचा िसĦांत ‘अिनब«ध Öव या संकÐपनेवर आधारीत आहे’ हे आपले Ìहणणे पटवून देÁयासाठी मायकेल सँडल याने या िसĦांतातील मूलभूत िÖथती आिण Æयाया¸या िवतरणाचे तÂव या दोन घटकांचा आधार घेतला आहे. जॉन रॉÐस यांनी मांडलेÐया मूलभूत िÖथतीमÅये उपिÖथत सवª प± एकमेकांिवषयी िनŁÂसाही असतात. हा परÖपर िनŁÂसाह हा मानसशाľीय नसून Âयामागे िविशĶ ²ानशाľीय मागणी आहे. ही मागणी आपण कशा िवषयी स±म आहोत या¸या ‘Öव’ ²ानाशी िनगिडत आहे. करारा¸या िÖथतीतील सवªच प± ‘चांगले जीवन’ या संकÐपनेबाबत अिनिIJत असतात. अशावेळी उिĥĶÿाĮी¸या ŀĶीने ‘चांगले जीवन’ ही संकÐपना दीघªकालीन योजना ठरते. दरÌयान¸या काळात Óयĉì आपापÐया उिĥĶांबाबत आिण ‘Öव’ िहतासाठी धडपडत असतात. येथे Öविहत ही संकÐपना Öवाथª िकंवा अहंभावाने भरलेली नसते. माý, Óयĉì जेÓहा संप°ी, दजाª, ÿभाव आिण सामािजक ÿितķा यांना आपले अंितम उिĥĶ मानू लागतो तेÓहा Óयĉìचे िहतसंबंध हे Öवतः पुरते मयाªिदत राहतात. जॉन रॉÐस¸या या युिĉवादाचा आधार घेत मायकेल सँडेल याने ÖपĶ केले आहे कì ‘रॉÐस हा Óयĉì¸या ‘Öव’ िहताला सावªजिनक संप°ी बनवू पाहतो’. खरेतर एखादी सवय, महßवाकां±ा यांसार´या िविशĶ गोĶéचा मालक मी असेल तर Âयाअथê ती वÖतू पूणªपणे मा»या मालकìची ठरते. ‘Öव’ संकÐपनेचे उदारमतवादी िवĴेषण हे Óयĉì¸या रचनाÂमक अंितम उिĥĶांबाबत (ºया उिĥĶांची िनवड आपण केलेली नसली तरीही) चचाª करत नाही. अिनब«ध ‘Öव’ ही संकÐपना जॉन रॉÐस यांनी मांडलेÐया ‘मूलभूत Öथान’ आिण Âया¸याशी िनगडीत ‘अ²ानाचा पडदा’ एवढी मयाªिदत नसून ती Æयाया¸या दुसöया तßवाशी ही िनगिडत आहे. रॉÐसने नैसिगªक ÖवातंÞय आिण समता या संकÐपनांना नाकारले असून या संकÐपना सामािजक आिण नैसिगªक जीवनातील वाटाघाटी करÁयासाठी अपुöया आहेत असा युिĉवाद मांडला. मायकेल सँडल याने रॉÐस¸या युिĉवादावर आ±ेप घेतला असून Âया¸या मते, रॉÐसने ÿितपादन केलेÐया नैसिगªक ÖवातंÞय ते लोकशाहीत समता या Öथलांतरणात Óयĉì Öवतःपासून भरकटते. या ÿÂयेक टÈÈयावर Óयĉì¸या ‘Öव’ सोबत जोडलेÐया गुणवैिशĶ्यांचा टÈÈयाटÈÈयाने öहास होत जातो आिण Óयĉì केवळ एक घटक उरतो. नैसिगªक ÖवातंÞयाचा िवचार करतानाही ‘Öव’ ही संकÐपना सामािजक आिण सांÖकृितक संिचताचा भार असलेली मांडÁयात आली आहे. फĉ खुÐया संधéतून Óयĉìला ‘Öव’ िवकासाची संधी देणे पुरेसे नाही. munotes.in

Page 46

राजकìय िवचारÿणाली
46 तर लोकशाही समता Öथापन करÁया¸या ÿयÂनात िनमाªण होणाöया समÖयेमुळे तर Óयĉìतील उरलीसुरली गुणवैिशĶ्येही संपुĶात येतात. मायकेल सँडेल यां¸याÿमाणे मायकेल वाÐझर यांनीही आपÐया समुदायवादी टीकेतून अमेåरकन तÂव²ानाचा परामशª घेतला आहे. वाÐझर यांनी आपÐया टीकेचा क¤þिबंदू हा वतªमान उदारमतवादाने Æयायाचा िसĦांत ÿितपादन करतांना अंिगकारलेÐया ‘पĦतीशाľास’ बनवले आहे. Æयायाचा िसĦांत िनमाªण करत असलेÐया या पĦतीशाľ बाबत िवचार होणे महßवाचे आहे. Æयायाबाबत वाÐझर यांनी बहòलवादी ŀिĶकोन (Pluralist Approach) Öवीकारला आहे. उदारमतवादी अËयासकांनी ÖवीकारलेÐया वैिĵक ŀिĶकोनातून िनमाªण होणारा ‘Æयाय’ हा समाजातील सवª घटकांना समान पĦतीने कसा लागू करता येईल? असा ÿij वाÐझर यांनी उपिÖथत केला आहे. वाÐझर¸या मते, Æयाय ही मानविनिमªत संकÐपना असÐयाने समाजातील सवª घटकांचा िवचार कł शकेल असा Æयाय िसĦांत ÿÖथािपत करणे काहीसे कठीण आहे. आपण Æयायाची वÖतूिनķ आिण सवªमाÆय तÂवे ÿÖथािपत कł शकत नाही. रॉÐस¸या सामािजक Æयाय िसĦांतात मांडलेÐया नैसिगªक अवÖथेत, आपÐया Åयेय- उिĥĶांबाबत काहीही मािहती नसलेली Óयĉì कोणता िनणªय घेईल यािवषयी मत मांडतांना मायकेल वाÐझर यांनी Ìहटले आहे िक, आपण अशा पåरकÐपेनेचा आधार घेऊन Æयायासाठीचे अमूतª िनयम ठरवू शकत नाही. ÿÂयेक समुदाय आिण समुदायातील ÿÂयेक Óयĉì यांनी चांगले जीवन यािवषयी आपली Öवतंý मते तयार केली आहेत. समुदायातील Öतरां¸या (जसे िक जातीय उतरंड) चांगÐया जीवनाबाबत वेगवेगÑया धारणा असू शकतात. वेगÑया भाषेत सांगायचे झाÐयास चांगले जीवन ही संकÐपना Óयĉì आिण समुदायसापे± आहे. अशावेळी सामािजक Æयाया¸या िवतरणासाठी रॉÐसने ÿितपादन केलेली िवतरणाÂमक Æयायाची पĦती अपुरी पडते. यावर उपाय Ìहणुन वाÐझर याने ‘जटील समते’चे तÂव (Complex Equality) सांिगतले आहे. ३.४ सदगुण िनतीमुÐये (अलाÖडेयर मॅकइÆटायर) समुदायवादा¸या ÿारंिभक समथªकामÅये अलाÖडेयर मॅकइÆटायर यांचे नाव ÿामु´याने घेतले जाते. Âयांचा After Virtue हा úंथ ÿिसĦ आहे. मॅकइÆटायर¸या मते, Óयĉì¸या िहतामÅये Âया¸या संपुणª मानवी जीवनाचा िवचार असतो. ÂयामÅये मुÐयांना (Virtue) िवशेष महÂव आहे. मुÐयांिशवाय Óयĉì¸या चांगÐया जीवनाची कÐपनाच करता येत नाही. उदारमतवादी ŀĶीकोनातील ‘Óयĉì हा Öवाय° नैितक घटक आहे’ हा युिĉवाद मॅकइÆटायर याने हाणुन पाडला आहे. Óयĉìला सामािजक पåरघातून बाहेर ठेवत Öवाय° नैितक घटक बनवणे श³य नाही. Óयĉìचा सवा«िगण िवकास हा केवळ सामािजक पåरघातच होऊ शकतो. सिहÕणुतेचा पुरÖकार करतांना उदारमतवाद हा नैितकतेबाबत सापे±तेची भुिमका िÖवकारते. Âयामुळे नैितकमुÐये ही जगभरात ÿÖथािपत करतांना Öथािनक संÖकृती आिण इितहास िवचारात ¶यावाच लागतो. Âयामुळे Æयायाबाबत उदारमतवादी कठोर भुिमका िÖवकाł शकत नाही. याचाच पåरणाम असा िक, उदारमतवाद समाजघटकांसाठी ठोस नैितक दाियÂवांची आिण खöया अथाªने समुदायाची रचना कŁ शकले नाहीत. सुरवातीला मॅकइÆटायर याने उदारमतवादी सिहÕणुतेवर तŌडसुख घेतले असले तरी नंतर Âयांचे कौतुक केÐयाचेही िदसते. munotes.in

Page 47

समुदायवाद
47 ३.५ समारोप समुदायवाद ही निजक¸या काळातील िवचारÿणाली असून यात मायकेल सँडेल, मायकेल वाÐझर, अलाÖडेयर मॅकइÆटायर इ िवचारवंतांचे मोलाचे योगदान आहे. जॉन रॉÐस याने आपÐया Theory of Justice या पुÖतकातून मांडलेÐया सामािजक Æयाया¸या िसĦांतावर िविवध ÿितिøया उमटÐया. यात मायकेल वाÐझर याने सादर केलेला जटील समते¸या तÂवाचा िसĦांत हा महÂवपुणª आहे. समुदायवाद हा राºया¸या तटÖथेबाबत आ±ेप घेत असून Óयĉì¸या अिनब«ध ÖवातंÞयास आ±ेप घेतो. ३.६ सरावासाठी ÿij  मायकेल सँडेल¸या समुदायवादी िवचारांची थोड³यात चचाª करा  अिधकार िवŁĦ चांगले जीवन या ĬंĬाचा परामशª ¶या.  टीपा िलहा-  समुदायवाद  अिनब«ध Öव ३.७ संदभª  Contemporary Political Theory: A Reader- Collin Ferrelly (Sage Publication)  An Introduction to Political Theory- O. P Gauba (Mayur Paperbacks) munotes.in

Page 48

राजकीय विचारप्रणाली
48 ४ राÕůवाद घटक रचना 4.1 उविष्टे 4.2 राष्ट्र राज्य संकल्पना 4.3 राष्ट्र राज्याचे घटक 4.4 सारांश 4.5 आपण काय वशकलो ? 4.6 संदर्भ सूची 4.1 उिĥĶे राष्ट्रिाद एक आधुवनक ि बहुचवचभत संकल्पना आहे 19व्या शतकाच्या उत्तराधाभत राष्ट्रिादाचा विकास झाला. राष्ट्रिाद ही एक प्रेरक ि लढाऊ राजकीय संकल्पना मानली जाते. जॉन एच रॅन्डॉल यांनी या संदर्ाभत म्हटले आहे की, ‘राष्ट्रिाद ही अशी एकमेि कल्पना िा विचार आहे की वजच्या करीता आजही अनेक लोक आत्मसमपभण कराियास तयार असतात.’ तर हॅन्स कोहन यांनी यासंदर्ाभत असे प्रवतपादन केले आहे की, ‘राष्ट्रिाद ही प्रथमतः ि मुख्यतः मानवसक अिस्था आहे. आवत्मयतेच्या जावणिेची ती कृती आहे.’ तर आल्रेड डी. ग्राझीया यांनी राष्ट्रिाद हा धमाभप्रमानेच मानिी सहज प्रिृतीशी सलग्न असल्याचे प्रवतपादन केले आहे. एकंदरीत राष्ट्रिाद ही एक सामावजक पयाभिरणात आविष्ट्कारीत होणारी समाज घटकातील एक र्ािना िा मानवसक वस्थती आहे. या घटकामध्ये आपण राष्ट्रिाद ही संकल्पना अभ्यासताना राष्ट्रिादाचा विकास, राष्ट्र-राज्य व्यिस्था, राष्ट्र-राज्य व्यिस्थेचे घटक ि राष्ट्रिादाचे प्रकार याची मांडणी करणार आहोत. ज्यामुळे राष्ट्रिाद या मानिी जीिनास व्यापक अथाभने प्रर्ावित करणाऱ्या कल्पनेचा ि विचारधारेचा आपणास संपूणभ पररचय होऊ शकेल. 4.2 राÕů - राºय संकÐपना राष्ट्र - राज्य संकल्पना पुढील घटकांच्या आधारे आपणास अवधक अिलोकन करता येईल. राष्ट्रिाद संकल्पनेचा अथभ : राज्यशास्त्रीय पररर्ाषेमध्ये राष्ट्र , राष्ट्रक शब्दाना विवशष्ट अथभ प्राप्त झालेला वदसतो. Nation हा शब्द लॅवटन र्ाषेतील Neutus या शब्दापासून आलेला असून त्याचा अथभ िंश िा जन्म असा होतो. याचाच अथभ राष्ट्र या संकल्पनेचा िंश ि जन्म या घटकाशी जिळचा munotes.in

Page 49

जमीन ि गृहवनमाभण
49 संबंध आहे. जमभनी मध्ये या पद्धतीच्या र्ािनेचा प्रथम उच्चार झाला असे मानले जाते. ‘आमच्या र्ूमीिर रोमन सम्राटाचे िचभस्ि आम्हास मान्य नाही ते आम्ही झूगारून देऊ' अशी प्रखर र्ािना जमभन क्ांतीकारकांनी व्यक्त केली. त्याचीच पूनरािृत्ती यूरोपातील ि क्माने जगातील इतर राष्ट्रंमध्ये ही झाली. राÕůवादाची Óया´या :- राष्ट्रिाद ही संकल्पना पुढील व्याख्यांच्या आधारे अवधक स्पष्ट करता येईल . 1. हंसर ‘समान र्ाषा िा समान िंश या घटकामुळे नव्हे तर लोकांच्या एकत्र जीिन व्यतीत करण्याच्या इच्छे मुळे वनमाभण होते.’ 2. बजेस ‘अखंड र्ौगोवलक प्रदेशािर िास्तव्य करणारी ि िांवशक एकतेच्या बंधनाने एकसूत्रात बांधली गेलेली जनता िा बांधला गेलेला लोकसमुदाय म्हणजे राष्ट्र होय.’ 3. ब्राइस ‘राष्ट्र हे राष्ट्रक आहे ते स्ित:ला राजकीय संघामध्ये संघवटत करून घेणारे ि स्ितंत्र झालेले अगर स्ितंत्र होऊ इवच्छणारे असते.’ 4. बाकभर ‘लोकसमुदायात ऐक्याची र्ािना वनमाभण करणारे सिभच घटक अवस्तत्िात असले पावहजेत, असे नाही. उदा. िंश, र्ाषा, संकृती, धमभ िैगेरे. हे स्पष्ट करून बाकभर असे म्हणतात की जेंव्हा एखादा लोकसमुदाय स्ित ःला राष्ट्र म्हणून संबोधतो तेव्हा त्याचे राष्ट्र बनते.’ 5. ग्रॉस 'राष्ट्र िाद ही अशी र्ािनात्मक राजकीय कल्पना आहे की जी सत्ता ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नांशी वनगडीत असून राज्याच्या व्यवक्तगत अवस्तत्िािर र्र देते ि शासन आवण कायद्यातील विविधता, समान र्ािना ि तत्िािर आधाररत गटांची पृथकता मान्य करते.’ 6. आल्रेड डी ग्राझीया ‘राष्ट्रिाद स्िदेशासाठी प्रेम ि विदेशाविषयी जागरूकता वनमाभण करतो.’ 7. प्रा. लुई स्नायडर “राष्ट्रिाद हा इवतहासाच्या विवशष्ट अिस्थतेतील राजकीय, आवथभक, सामावजक आवण बौद्धीक घटकांचा पररणाम आहे. वनवित स्िरूपाच्या र्ौगोवलक क्षेत्रात राहणाऱ्या, समान र्ाषा बोलणाऱ्या, राष्ट्राच्या र्ािना व्यक्त करणारे सावहत्य असणाऱ्या, समान रूढी आवण परंपरांनी प्रर्ावित झालेल्या, क्िवचत समान धमभ असणाऱ्या, आपल्या munotes.in

Page 50

राजकीय विचारप्रणाली
50 राष्ट्र पुरुषांचा गौरि करणाऱ्या लोकांची र्ािनात्मक अथिा मानवसक अिस्था म्हणजे राष्ट्रिाद होय.” राÕůवादाची वैिशĶ्ये :- िरील व्याखांच्या आधारे राष्ट्रिादाची प्रमुख तत्िे िा िैवशष्ट्ये पुढील प्रमाने सांगता येतील. 1. मानवसक अिस्था:- राष्ट्रिाद ही समाज मानसात िसणारी एक र्ािना िा मानवसक अिस्था आहे. झॅगिॉल यासंदर्ाभत म्हणतात, “राष्ट्रिाद ही एक राजकीय िास्तिाशी संबंवधत असलेली मानवसक अिस्था आहे. या मानवसकतेत जसे स्िवकयांबिल प्रेम, आस्था आहे त्याचिेळी परकीय ि परराष्ट्रे याबाबत वतरस्कार, साशंकता ि परकेपणाची र्ािना असते. 2. स्ितंत्र राजकीय अवस्तत्ि:- राष्ट्रिादाच्या र्ािनेने प्रेररत झालेला प्रत्येक राष्ट्रीय लोकसमूह हा स्ितंत्र राजकीय अवस्तत्िाची अपेक्षा ठेितो. उदा. ज्यू हा अनेक िषभ राष्ट्राच्या वनवमभतीकरीता प्रयत्नशील होता. तो दुसऱ्या महायुध्दानंतर इस्त्राईलच्या स्िरूपात राज्य स्थापन करून यशस्िी झाला. 3. स्िंयवनणभमयाचे तत्ि :- राष्ट्रिादामध्ये स्ियंवनणभयाच्या तत्िाचे अवस्तत्ि असते. राष्ट्रीय र्ािनेने र्ारलेला लोकसमूह जर परवकय राजिटीच्या वनयंत्रणा खाली असेल तर तो स्िंयवनणभमयाची मागणी करतो. 4. राष्ट्रीय स्िातंत्र्यास प्रथम स्थान :- राष्ट्रिादामध्ये राष्ट्रीय स्िातंत्र्यास प्रथम स्थान वदले जाते. राष्ट्रीय स्िातंत्र्य नसेल तर ते परत प्राप्त करण्यासाठी तीव्र प्रयत्न केले जातात. 5. राष्ट्राप्रती श्रद्धा:- लोकजीिनामध्ये धमभ या घटकास जे श्रद्धा स्थान असते तेच स्थान राष्ट्रीय जीिनात राष्ट्रिादास आहे. 6. त्यागाची र्ािना :- राष्ट्रिादाची संकल्पना ही त्यागाशी वनगडीत आहे. धमाभसाठी ज्या प्रमाणे व्यक्ती त्याग करतात त्याप्रमानेच राष्ट्रासाठी व्यक्ती त्याग वकंिा प्रसंगी आत्मबवलदानही करतात. उदा. रांन्स राष्ट्राच्या वनवमभती कररता जॉन ऑफ आकभ यांनी केलेले बवलदान . 7. आकषभक स्िरूप :- राष्ट्रिाद ही आजच्या काळातील सिाभवधक आकषभक तत्ि प्रणाली आहे. राष्ट्रीय ऐक्य, वशस्त, सामर्थयभ, संपन्नता यांचा पुरस्कार ती करते ि त्याचा स्िीकार समाज घटक आनंदाने करतात. राÕůवादा¸या उदयाची कारणे :- राष्ट्रिादाची र्ािना िाढीस लागल्यास काही प्रमुख घटना ि घडामोडी कारणीर्ूत झालेली वदसतात, त्यांची मांडणी पुढील मुद् यांच्या आधारे करता येईल. 1. ÿबोधन चळवळ :- munotes.in

Page 51

जमीन ि गृहवनमाभण
51 धमभयुद्धे, ज्ञानाचे पुनरुज्जीिन, धमभ सुधारणा ि प्रबोधन या घटकांमूळे यूरोपमध्ये मध्ययुगीन सरंजामशाही व्यिस्था लोप पािली. त्याची जागा अवनयंवत्रत ि केंद्रीय राजकीय सत्तांनी घेतली. या राजसत्तांच्या स्थापनेनंतर राजवनष्ठेच्या र्ािनेतून जनतेच्या मनात राज्यवनष्ठा ि देश प्रेम वनमाभण झाले ि राष्ट्रिादाच्या उद्या कररता सिाांगीण अनुकूल पार्श्भर्ूमी वनमाभण झाली. धमभ सुधारणा प्रवक्येतून ‘राष्ट्रीय चचभ’ सारख्या संस्था वनमाभण झाल्या. त्यांनी राष्ट्रीय विचारास प्रोत्साहन वमळाले. 2. वै²ािनक शोध व औīोिगक øांती:- यूरोपमध्ये िैज्ञावनक शोध, नितंत्र ि यंत्र वनवमभती, यंत्राच्या सहाय्याने मोठ्या प्रमानािर उत्पादन यातून श्रौदयोवगक क्ांती झाली. अवतररक्त उत्पादनाकरीता नव्या बाजारपेठांचा शोध, व्यापारी शहरांचा उदय या घटकां मुळे व्यापारी क्ांती घडून आली.त्यातूनच र्ौगोवलक एकात्मतेची वनिड झाली. इटली,जमभनी ही राष्ट्रीय याच प्रवक्येचीच वनवमभती होय. 3. भाषा व सािहÂयाची भूिमका :- यूरोप मध्ये ग्रीक ि लॅवटन र्ाषा यांचा दीघभकाळ प्रर्ाि होता. या दोन र्ाषातंगभत इंग्रजी, रेंच, जमभन, इटावलयन, स्पॅवनश इ. र्ाषा मोठ्या प्रमाणात विकवसत झाल्या. त्यातूनच र्ावषक अवस्मता ि पयाभयाने स्ितंत्र राष्ट्रीयत्िाची र्ािना िाढीस लागली.या विविध र्ाषांमधून मुद्रणकलेच्या शोधानंतर मोठ्या प्रमाणात सावहत्य वनमाभण होऊ लागले, या सावहत्यातून सांकृवतक ऐक्य ि राष्ट्रिाद वनमाभण होण्यास पोषक पररवस्थती वनमाभण झाली. 4. संÖथाÂमक िश±ण ÿणाली:- मध्ययुगात युरोपमध्ये औपचाररक वशक्षणाकरीता संस्थात्मक प्रणाली विकवसत झाली. या संस्थात्मक वशक्षण प्रणालीतून उदारमतिादी मूल्य ि विचारांची रुजिात मोठ्या प्रमाणात झाली. या उदारमतिादी मूल्यांनीच राष्ट्रिादास िैचाररक अवधष्ठान ि राष्ट्रिादाच्या प्रसारास पोषक पररवस्थती वनमाभण झाली. 5. अिनयंिýत राजस°ेिवŁĦ बंड :- यूरोप मध्ये अवनयंवत्रत राजसत्तांविरोधात जे बंड, क्ांती केली त्यातून लोकशाही शासनव्यिस्थांचा स्िीकार मोठया प्रमाणान घडून आला. उदा. इंग्लंडमध्ये िैर्िशाली राज्यक्ांती घडून आली ि वतने मयाभवदत राजसता िा संसदीय लोकशाहीचा पाया घातला तर रान्समधील राज्यक्ांतीने लोकशाही प्रजासत्ताकाची पायार्रणी केली. या बाबत लाडभ ॲक्टन असे म्हणतात, “राष्ट्रिाद ही अवनयंवत्रत सत्तेची एक जबरदस्त प्रवक्या ि प्रवतवक्या आहे. राष्ट्र िाद क्ांतीतून प्रवतध्िणीत झाला तरी तो त्यातून वनमाभण झालेला नाही. 6. नÓया भूमéचा शोध:- munotes.in

Page 52

राजकीय विचारप्रणाली
52 औध्योवगक क्ांतीच्या नंतर यूरोवपयन राष्ट्रांनी नव्या बाजारपेठांच्या शोधा करीता मोवहम हाती घेतली. त्यातून अमेररका, र्ारत या देशांचा नव्याने यूरोवपयन राष्ट्रांना पररचय झाला. या नव्या र्ूमीमध्ये िसाहती स्थापण्यािरून यूरोवपयन राष्ट्रांनी स्पधाभ सुरू केली तर दुसऱ्या बाजूने या िसाहतींच्या गुलामीतून मुक्त होण्यासाठी तेथील नागरी समूहानी आंदोलने उर्ारली त्यातून राष्ट्रिादाची र्ािना िाढीस लागली. 7. Öवंयिनणªयाचे तÂव :- पवहल्या महायुध्दानंतर व्हसाभयचा तह घडून आला. या तहामध्ये अमेररकेचे तत्कावलन राष्ट्राध्यक्ष िुड्रो विल्सन यांनी 14 मागभदशभक तत्िे मांडली होती. त्यातील ‘स्िंयवनणभयाचे तत्ि’ हे एक महत्िाचे कलम होते. त्यामध्ये असे नमूद करण्यात आले होते की “एका राष्ट्रीयत्िाच्या लोकांचे एक राज्य असािे ि आपले स्ितःचे शासन स्ितः चालविण्याचा अवधकार प्रत्येक स्ितंत्र राष्ट्रीयत्ि असलेल्या समाजास असला पावहजे.” या तत्त्िाच्या स्िीकाराने युरोपमध्ये नव्याने अनेक राष्ट्र-राज्य उदयास आली. त्यामुळे राष्ट्रिाद राष्ट्र आवण राष्ट्र राज्य या संकल्पना प्रसारास जोराची चालना वमळाली. 8. िवचारवंताचा ÿभाव:- विचारिंताचा प्रर्ाि हा घटक ही राष्ट्रिादाच्या विकासात महत्िाचा ठरलेला वदलतो. उदा. मॅवझनी यांनी लोकशाहीला पोषक अशा प्रगतीसाठी राष्ट्रिादाचा पुरस्कार केला. त्यांनी शांतता, सह जीिन, सह अवस्तत्ि तसेच िांवशक, र्ावषक ि धावमभक ऐक्य यािर आधारीत राष्ट्रिादाचा आग्रह ठरला तर जे. एस. वमल. िुड्रोविल्सन यांनी एक राष्ट्र एक राज्य, स्ियम् वनणभयाचा अवधकार याचा आग्रह धरला. 9. जागितक संघटनांची Öथापना :- पवहल्या महायुद्धानंतर स्थापन झालेला राष्ट्र संघ ि दुसऱ्या महायुद्धानंतर अवस्तत्िात आलेले संयुक्त राष्ट्रे यांनी स्ितंत्र राष्ट्र राज्याचा आग्रह धरल्यामुळे राष्ट्रिादास एक प्रकारे जागवतक मान्यता प्राप्त झाली. 10. िंशिादाचा िाढता प्रर्ाि :- राष्ट्िादाच्या र्ािने मध्ये िंश हा घटक सिाभवधक प्रर्ािी रावहलेला वदसतो. आधुवनक युगामध्ये ही िंशिाद हा राष्ट्रिादाच्या विस्तारात महत्िाची र्ूवमका पार पाडतांना वदसतो आहे. उदा. सोवव्हएट रवशयाच्या विघटनानंतर बोवस्नया, युगोस्लावव्हयात, हजेगोवव्हएन्स, क्ोटस इ. राष्ट्रिादी संघषभ याची ठळक उदाहरणे आहेत. राÕů - राºयाचा िवकास :- आधुवनक राज्य ही राष्ट्र - राज्य मानली जातात. राष्ट्र राज्य स्िरूप धारण करण्याअगोदर राज्यास दीघभकालीन प्रिास करािा लागलेला आहे. राज्य एक प्रकारे अनेक शतकांच्या munotes.in

Page 53

जमीन ि गृहवनमाभण
53 क्वमक विकासाचा पररणाम होत. बगेस यासंदर्ाभत म्हणतात, राज्य अपूिभ तथा अव्यिवस्थत रूपाने आरंर् होऊन संत गतीने विकवसत होताना मानि जातीचे पूणभ तथा विर्श्व्यापी संघटनेचे घेत रुप आहे. राष्ट्र - राज्याचा विकास पुढील प्रमाने स्पष्ट करता येईल. 1) भट³या टोÑया:- र्टकणारी रानटी टोळी ही राज्याची प्राथवमक अिस्था मानली जाते. प्रत्येक टोळी ही स्ियंपूणभ असे ि टोळीतील घटकांिर वनयंत्रण ठेिण्याचे काम टोळीचे प्रमुख करीत असत. प्राथवमक अिस्थेतील मानिाच्या राजकीय जीिनाच्या दृष्टीने विचार करता ही होळीची वनयंत्रणािस्या पुरेशी होती. मानिाचे र्टके जीिन संपून ज्यािेळी वस्थर जीिनास प्रारंर् झाला त्यािेळी ही वनयंत्रणे ि राजकीय यंत्रणा अपूरी पडू लागली. त्यामुळे वस्थर जीिनात प्रारंर् झाल्या बरोबर होळीच्या अवधपत्या खालील जमीन वनवित झाली. त्यातून कुटुंब वनष्ठा रक्तसंबंधवनष्ठा ि टोळीशी वनष्ठा यांच्याबरोबर र्ू वनष्ठेचा सामुदावयक बंध वकंिा वहतसंबंध वनमाभण झाला. त्यातूनच एक निीन प्रादेवशक वनष्ठा जन्मास आली. रक्त संबंध ि प्रादेवशक वनष्ठा याच्या समन्ियातून प्रादेवशक राज्य वनमाभण झाले. या कालखंडात टोळीच्या सरदारास सत्ता बहाल करण्याकरीता एक सर्ा कायभरत असे. ही सर्ा आवदिासी आप्तजन समूहांिर आधारलेली असे, तर काही टोळ्या जात, धमभ ि आवथभक वहतसंबंधांमुळे एकत्र जोडले गेले होते ि शत्रूचा मुकाबला करण्यासाठी एकजूटीने लढत असत. आस्रेवलयातील आवदिासी संघटना या स्िरूपातील राज्याचे उत्तम उदाहरण प्रस्तुत केले जाते. 2) ÿाचीन भारतातील गणराºय:- प्राचीन र्ारतामध्ये गणराज्याचे अवस्तत्ि वनसंशय स्िरूपात मान्य केले जाते. मात्र त्यांचे स्िरूप नेमके काय होते याबाबत मात्र पुरेशी स्पष्टता आढळत नाही. प्राचीन र्ारतामध्ये गणराज्याचे अवस्तत्ि होते हे आपणास बुद्ध िाङ् मय, महार्ारत, कौवटल्याचे अथभशास्त्र, पावननीचे व्याकरन, ग्रीक इवतहासकारांचे िाङ् मय इत्यादीच्या आधारे स्पष्ट होते. प्रो. अळतेकर ि अग्रिाल यांनी या संदर्ाभत अवलकडच्या काळात मूलगामी स्िरुपाचे संशोधन केल्याचे आढळते. त्यांच्या मते “र्ारतातील प्राचीन गणराज्य ि ग्रीकांची नगरराज्य यांचात साम्य होते. तथावप र्ारतातील गणराज्यां विषयी ग्रीक नगरराज्याच्या तुलनेत फारच कमी मावहती उपलब्ध आहे. मात्र दोन्ही वठकाणी धमभबंधनातून वनमाभण होणारी एकता अवस्तत्िात होती. राज्याच्या कारर्ारामध्ये र्ाग घेण्याची संधी दोन्ही वठकाणी समाजातील फार मोठ्या िगाभस वमळत नव्हती. ग्रीक नगरराज्यात वस्त्रया, मुले, गुलाम ि परकीय यांना मतावधकार नव्हता. र्ारता मध्ये क्षवत्रय स्िायत्त जमातीन ब्राम्हण ि िैशयांना स्थान नसािे ि क्षुद्रतर सिभत्र िगळले जात. र्ारतीय गणराज्याच्या विस्तारा बाबत वनवित काही सांगता येत नाही. ग्रीकांची नगरराज्ये ही वकल्ल्याच्या सर्ोिती िसिली जात. र्ारतातील नगरे तटबंदीच्या आत िसिली जात. 3) úीक नगरराºय:- munotes.in

Page 54

राजकीय विचारप्रणाली
54 ग्रीस हा देश डोंगराळ ि बेटांचा प्रदेश आहे. ग्रीस मधील विवशष्ट र्ौगोवलक पररवस्थती मुळे टोळ्यांचे विविध र्ागात िास्तव्य होते. त्या र्ागािरच टोळ्यानी कालांतराने आपले राज्य वनमाभन केले. त्यालाच नगरराज्य असे संबोधले जाते. ग्रीसम धील नगर राज्य ही साधारणतः एक- एका शहरापुरती मयाभवदत होती. तत्कावलन ग्रीस मध्ये 150 हुन अवधक नगरराज्य अवस्तत्िात होती. अथेन्स ि स्पाटाभ ही नगरराज्य सिाभथाभने संपन्न नगरराज्य म्हणून ओळखली जातात. ग्रीस नगर राज्याची प्रमुख िैवशष्ट्ये पुढील प्रमाणे सांगता येतील. i) ग्रीक नगर राज्य क्षेत्रफळ ि लोकसंख्या या दोन्ही दृष्टीने मयाभवदत होते. ii) नगरराज्याच्या कामकाजात र्ाग घेणाऱ्या व्यवक्तनांच नागररकत्िाचा दजाभ प्राप्त होता. वस्त्रया, गुलाम, लहान मुले यांना नागररकत्िाच्या अवधकारापासून िंवचत ठेिण्यात आले होते. iii) ग्रीस मध्ये नगर राज्यात जनतेचे नागरीक गुलाम ि परकीय असे तीन िगभ होते. यातील परवकंय या गटास काही मयाभवदत स्िरूपाचे अवधकार होते. मात्र गुलामांना मात्र कोणताही अवधकार नव्हता. iv) ग्रीक नगर राज्यात शासन संस्थेचे प्रवतमान म्हणून राजसत्ता, लोकसत्ता ि उमराि सत्ता असे तीन प्रकार प्रचवलत होते. v) ग्रीक नगरराज्यात प्रत्यक्ष लोकशाहीचे प्रवतमान प्रचवलत ि लोकवप्रय होते. अशा पद्धतीची नगरराज्ये इ.स. पूिभ चौर्थया शतकात अवस्तत्िात होती, परंतु मयाभवदत र्ूप्रदेश, कमी लोकसंख्या, नगरराज्यांची स्िंयकेंद्री िृत्ती, त्यांच्यामधील एकतेचा अर्ाि, स्िातंत्र्याच्या अवतरेकी कल्पना यासारख्या कारणामुळे ही नगरराज्य दुबभल ठरली ि मॅवसडोवनयाच्या प्रबळ सत्तेपुढे ही नगरराज्ये नामशेष झाली. 4. पौवाªÂय साăाºय:- शेतीच्या शोधामुळे मानिी जीिनात अनेक क्ांतीकारक बदल घडून आले त्यास राज्य हा घटक ही अपिाद करता येणार नाही. शेतीच्या शोधामुळे िालुकामय ि डोंगराळ प्रदेशातील मानिी िस्ती नदी काठच्या र्ूप्रदेशात स्थावयक झाल्या. त्यातूनच युक्ेवटस, तैग्रीस, नाईल, गंगा, वसंधु, यांगल्सी ि पीत नद्यांच्या खोऱ्यामध्ये मानिी िस्ती मोठ्या प्रमानात िाढली. त्यातूनच शहरे वनमाभण झाली. अनेक नगरराज्य वनमाभण झाली. त्यातूनच कतृभत्ििान गणराज्य प्रमुखांनी शेजारच्या नगरराज्यािर आक्मण करून आपल्या राज्याचा विस्तार िाढविला. दुबभल ि लहान नगरराज्ये त्यांनी पादाक्ांत केली. गणराज्याचे रूपांतर साम्राज्यात झाले. ही साम्राज्य मानिी संस्कृतीची केंद्रे बनली. शासन व्यिस्था, सैवनकी व्यिस्था, सावहत्य, कला इत्यादी बाबतीत ही साम्राज्ये श्रेष्ठ ठरली. सुमेररयन, पवशभयन, इवजवशशयन, बॅवबलोवनयन, वचनी, र्ारतीय साम्राज्य याचीचं उदाहरणे होत. munotes.in

Page 55

जमीन ि गृहवनमाभण
55 या साम्राज्यांमध्ये सम्राटाची सत्ता ही एकमेि होती. अशा साम्राज्यातील समाजात जाती ि सामावजक र्ेद वनमाभण झाले. मंवदर पूजेला महत्ि प्राप्त झाले. पुरोवहतांचा िगभ वनमाभण झाला. सामान्य जनतेची राहणी ि दजाभ सुधारण्याबाबत सम्राटानी काहीही कृती केली नाही. वशिाय राजकीय ि सामावजक प्रश्ांची सोडिणूक कराियास ही साम्राज्य अपयशी ठरली. त्यातच साम्राज्यांमध्ये सत्तास्पधाभ वनमाभण झाली. त्याचा पररणाम म्हणून साम राज्यांमध्ये परस्पर युद्धे होऊ लागली. या साम्राज्याने संकुवचत ि स्थानीय स्िरूप नष्ट केले ि लोकांमध्ये प्रादेवशक सत्तेशी वनष्ठािंत रहाण्याची सिय वनमाभण केली.हे पौिाभत्य साम्राज्याचे एक योगदान मानािे लागेल. 5) रोमन िवĵसाăाºय राज्याचा विकासामध्ये रोमन साम्राज्याचे योगदान महत्िपूणभ मानले जाते, इ. स. पूिभ 500 च्या सुमारास रोम हे एक छोटेस नगरराज्य होते. कालांतराने रोममध्ये राजसत्ता आली. रोमच्या राजाने साम्राज्यविस्तार करण्याचे धोरण स्िीकारले. इटलीमधील र्ौगोवलक पररवस्थतीमुळे रोमन नगर राज्य रोमच्या नेतृत्िाखाली संघवटत झाली. रोमन सत्ताधारी िगाभने युद्धात वजंकलेल्या सिभच नगर राज्यातील नागररकांना नागररकत्ि वदले. त्यामुळे सिभच राज्यांमध्ये एकता वनमाभण झाली. दरम्यानच्या काळात वििन धमाभचा प्रसार ही मोठ्या प्रमाणात झाला ि रोमन सम्राट ईर्श्राचा प्रवतवनधी आहे, त्याची आज्ञा म्हणजे ईर्श्राची आज्ञा ही विचारसरणी मान्यता पािली. या रोमन साम्राज्याचा विस्तार युरोप, आवशया ि आवरका खंडात झाला. वनरवनराळ्या प्रदेशातील लोकांना एकाच राज्याच्या वनयंत्रणाखाली आणण्याचे कायभ रोमन साम्राज्याने केले. शासन संस्थेचे केंद्रीकरण, विधी वनयमांची समानता, सुसंघटीत राज्यव्यिस्था, नागररकत्ि ि स्थावनक कारर्ाराच्या संस्था ि सािभर्ौमत्ि याबाबत अनेक चांगल्या बाबी रोमन साम्राज्यात वनमाभण झाल्या. विर्श् साम्राज्याची कल्पना काही प्रमाणात रोमने सत्य स्िरूपात आणली. रूम सारखे विशाल ि अनेक देशातील अनेक लोकांचे साम्राज्य सुवस्थर तसेच सुव्यिवस्थत स्िरूपात चालू शकते हे रोमन साम्राज्याने वसद्ध केले. सािभर्ौम सत्ता, राजकीय विधी वनयमांची समानता ि राजकीय एकता ही तत्िे रोमन साम्राज्याने जगास वदली. गेटेल रोमन साम्राज्याचे महत्त्ि अधोरेवखत करताना म्हणतात, “ ग्रीकांनी एक ते वशिाय लोकशाहीचा विकास केला परंतु रोमन साम्राज्याने लोकशाही शासना वशिाय लोकांमध्ये ऐक्य वनमाभण केले.” 6) सरंजामी राºय :- रोमन साम्राज्य ई.स. पाचव्या शतकामध्ये लयास गेले ि निीनच अशी सरंजामी राज्यपध्दती तीच िाट आली. ती पुढे पंधराव्या शतकापयांत म्हणजे जिळपास एक हजार िषभ अबावधत होती. रोमन साम्राज्याच्या अध:पतनानंतर सरजामशाहीचा विकास झाला. रोमन सम्राटाने मांडवलक राज्यांना सत्ता ि अवधकार वदले होते. मांडवलक राज्य रोमन साम्राज्याशी एकवनष्ट होती. मांडवलक राज्यांनी शाशनाच्या सोयीकरीता आपल्या प्रदेशाचे लहान- लहान विर्ाग पाडले. त्या विर्ागाचा प्रमुखास munotes.in

Page 56

राजकीय विचारप्रणाली
56 सरंजामदार असे म्हणत. सरंजामदारांच्या िगाभमध्ये लष्ट्करी अवधकारी, संरक्षणासाठी नेमलेले अवधकारी ि धमभगुरू यांचा समािेश होता. सरंजामदार मांडावलक राजांच्या मध्यस्थीने सम्राटास जबाबदार होते. रोमन साम्राज्यशाही नष्ट होताच सरजामदारांमध्ये सत्तास्पधाभ सुरु झाली ि त्यातूनच सरंजामशाही वनमाभण झाली. सरंजामशाही राज्यामध्ये समान नागररकत्ि ि समान विवधवनयमांचे अवस्तत्ि नव्हते त्यामुळे सरंजामशाही व्यिस्थेस राज्य ही संज्ञा िापरता येणार नाही अशी ही वटका केली जाते. सरंजामशाहीच्या काळात अनेक स्तरािर संघषाभत िाढ झाली. मालक ि र्ुदास, धमभसत्ता ि राज्यसत्ता यांच्यामध्ये मोठ्या प्रमाणात संघषभ सुरु झाले. पररणामी सरंजामशाही व्यिस्थेमध्ये गोंधळ, विस्कवळतपणा ि एक सूत्र तेचा अर्ाि इत्यादी कारणामुळे सरंजामशाहीचा शेिट झाला. 7) राÕů-राºय ÓयवÖथा : 15 व्या ि 16 व्या शतकापासून यूरोपमध्ये राष्ट्र राज्याचा उदय घडून येण्यास प्रारंर् झाला. तत्कावलन पररवस्थवत मध्ये जमीनदार ि धमभगुरूंची सत्ता क्षीण झाली ि नव्या आवथभक संबंधा बरोबरच लोक राष्ट्रीयत्ि, र्ाषा सांस्कृवतक एकता तसेच देशाच्या र्ौगोवलक सीमा इत्यादीच्या विचाराने एकसंध अशा स्थायी स्िरूपाच्या समूह हात परस्परांशी जोडले गेले. अशा पद्धतीने प्रथमतः रान्स, स्पेन, इंग्लंड, वस्ित्झलांड, नेदरलैंड, रवशया ि कालांतराने जमभनी ि इटलीमध्ये राष्ट्र राज्याचा विकास झाला. प्रारंर्ीच्या राष्ट्र-राज्यात राजेशाही प्रचावलत होती. ज्यामध्ये सिभ सत्ता राजा अथिा सम्राटाच्या हातात केंवद्रत झालेली असे. परंतु 18 व्या शतकात यूरोपात संविधावनक शासनाचा उदय झाला. इंग्लंडमध्ये हे वस्थत्यंतर शांततामय ररत्या तर रान्समध्ये ते क्ांती द्वारे घडून आले. 18 व्या 19 व्या शतकामध्ये यूरोपमधील प्रमुख राष्ट्रांनी आपापले राष्ट्र प्रबळ केल्यानंतर आवथभक समृद्धी करीता िाहतिादाचा आधार घेतला. या स्पधेमध्ये वब्रटन, रान्स, हॉलंड, पोतुभगाल इत्यादी देशांनी आवशया, अवरका ि दवक्षण अमेररकेत आपल्या िसाहतिादाचे जाळे पसरिून त्या देशांचे मोठ्या प्रमाणात शोषण केले. दुसऱ्या महायुद्धानंतर मात्र िसाहतिादाच्या पतनास प्रारंर् झाला. 20 व्या शतकाच्या मध्यािर त्यातूनच अनेक निी राष्ट्रीय जगाच्या नकाशािर अितरली. या नव्याने स्थापन झालेल्या राष्ट्रांना अनेक राजकीय ि आवथभक विकासाच्या गंर्ीर समस्येचा सामना करािा लागला. या नव्याने स्थापन झालेल्या राष्ट्र-राज्यांची प्रमुख समस्या म्हणजे समाजातील वर्न्न जात, धमभ, संस्कृती, र्ाषा या संकुवचत र्ािनेतून बाहेर काढून त्यांना एका राष्ट्रीयत्िाच्या धाग्यात बांधािे लागेल यासाठी त्यांच्या र्ाि - र्ािनांचा विचार करूनच हे साध्य करता येईल. राÕů-राºय ÓयवÖथेतील समकालीन पेच :- मानिी इवतहासाच्या विविध टशयांमध्ये वर्न्न स्िरूपाच्या राजकीय व्यिस्था अवस्तत्िात आल्या; परंतु यातील कोणतीही व्यिस्था लोकांस स्थायी स्िरूपाची शांतता ि सुरक्षा munotes.in

Page 57

जमीन ि गृहवनमाभण
57 प्रदान करू शकली नाही. प्राचीन ग्रीक नगर राज्यापासून सरंजामशाही व्यिस्थेपयांत विर्श्ासास पात्र ठरल्या नाहीत. समकावलन राष्ट्र-राज्य यिस्थेस मानितेस सुरक्षा ि शांतता प्रदान करण्यात मध्ययुगीन व्यिस्थेपेक्षा कायभक्षम असल्याचे वसद्ध झाले आहे. तरीही बदलत्या काळात ि बदलत्या पररवस्थतीमध्ये आपल्या र्ूवमका पार पाडण्यात राष्ट्र राज्य व्यिस्थेस ही मयाभदा पडत आहेत हे स्पष्टपणे वदसते. त्यामुळेच 21 व्या शतकामध्ये नव्याने विर्श् राज्याची संकल्पना मांडली जात आहे जी मानितेच्या आशा ि आकांक्षा ची पूतभता करण्यात अवधक कायभक्षम ठरेल. परंतु राज्याचे र्ािी स्िरूप कसे असेल या संदर्ाभत अद्यापही वनवित मांडणी होताना वदसत नाही. समकालीन काळामध्ये सिभसाधारणतः राष्ट्र ि राज्यास मध्यिती मानली जाते परंतु अशी अनेक उदाहरणे सांगता येतील यामध्येही दोन्ही घटीते वर्न्न स्िरूपाची आहेत. आज जगामध्ये अनेक र्ागांमध्ये असे समुदाय आहेत जे समाज संस्कृती, र्ाषा ि धमाभच्या आधारे एकत्िाचा अनुर्ि घेतात ि राष्ट्रीय जावणिेचा उदघोष करतात. परंतु ते स्ितःस एका राज्याच्या या स्िरूपात संघवटत करू शकत नाहीत. उदा. कुदभ लोक इराण इराक ि तुकभस्थान मध्ये मोठ्या प्रमाणात विखुरलेले आहेत. मात्र तरीही ते स्ितःस एक राष्ट्र मानतात. वशिाय समकालीन संदर्ाभत हेही िास्ति आहे की, अशी अनेक राज्य आहेत ज्यामध्ये वर्न्न वर्न्न समूहांचे सह अवस्तत्ि आहे. मात्र ते स्ितः एका राष्ट्रात परािवतभत करू शकलेले नाहीत. लेबनान ि सायप्रस याचे महत्त्िाचे उदाहरण होय. आपल्या देशातील नागररकांना सुरवक्षतता प्रदान करणे हे राष्ट्र राज्याचे प्रधान कायभ होय. परंतु राष्ट्र राज्याच्या या प्रमुख कायाभिर ही आधुवनक शस्त्रास्त्रांच्या विकासामुळे मयाभदा आलेल्या वदसतात. हिामान बदल, प्रदूषण, एड्स, कोरोना सारख्या महामारी यामुळे राष्ट्र राज्यािर मयाभदा पडत असताना वदसतात. समकालीन संदर्ाभमध्ये दळणिळणाच्या साधनांमध्ये झालेली िाढ ही एका बाजूस विकसनशील देशांच्या विकासास सहाय्यर्ूत ठरत असतानाच् दुसऱ्या बाजूने बहुराष्ट्रीय कंपन्यांच्या या िाढत्या प्रर्ुत्ि िास ि विकसनशील राष्ट्रांच्या सूचना ही कारणीर्ूत ठरत आहे. एकंदरीत सद्य पररवस्थतीमध्ये राष्ट्र राज्याच्या क्षमता बऱ्याच प्रमाणात सीवमत झालेल्या वदसून येतात. त्यामुळे मानि ि त्याचे संरक्षण ि सुख शांतते कररता िैवर्श्क पातळीिर अशा संघटनेची वनवमभती अपेवक्षत आहे जी वर्न्न राष्ट्रात जिळचे संबंध प्रस्थावपत करू शकेल ि संपूणभ विर्श्ासमोर संकट म्हणून पुढे आलेल्या विनाशकारी शक्तींिर विजय प्राप्त करील. 4.3 राÕů राºयाचे घटक राष्ट्रिादाचे प्रेरक घटक:- राष्ट्रिादाचा उदय, विकास ि विस्तार यास अनेक घटक कारणीर्ूत झालेले वदसतात. कालखंड, प्रदेश ि समाज परत िीर राष्ट्रिाद वनवमभतीमध्ये हे घटक िेगिेगळे ि एकवत्रतपणे कायभ करताना आढळतात. यातील प्रत्येक घटक महत्त्िाचा असला तरी तो अपररहायभ असेलच असे नाही. या प्रेरक घटकांचा आढािा पुढीलप्रमाणे घेता येईल. 1) भौगोिलक एकता:- munotes.in

Page 58

राजकीय विचारप्रणाली
58 र्ौगोवलक एकता ि समान र्ूगोल हा घटक राष्ट्रिादाच्या प्रेरक घटकांमध्ये प्रमुख घटक मानला जातो. प्रो. बजेस यांनी या संदर्ाभत असे म्हटले आहे की,” र्ौगोवलक ररक्त असलेल्या प्रदेशात िस्ती करणार ि िांवशक एकता असलेला लोक समुदाय म्हणजे राष्ट्र होय. याचाच अथभ समुहात राष्ट्रिादाची र्ािना उत्पन्न करून ती विकवसत करण्यात समान र्ूप्रदेशाची र्ूवमका महत्त्िाची असते. र्ौगोवलक एकतेमुळे समाजात र्ौगोवलक दृष्ट्या मानवसक एकता वनमाभण होते. कारण साधारणतः विवशष्ट र्ूप्रदेशात िसाहत करणाऱ्या लोकांची शरीरयष्टी, मानवसक प्रिृत्ती ि स्िर्ाि ि गुणिैवशष्ट्ये यािर त्या र्ूप्रदेशाची नैसवगभक रचना, हिामान ि उपलब्ध नैसवगभक साधन सामग्री यांचा पररणाम होत असतो. र्ौगोवलक एकता ि र्ूमी हे राष्ट्रिाद संस्काराचे प्रतीक ठरलेले वदसते. मात्र ही र्ूमी सलग असािी की वमलन याबाबत राज्य शास्त्रज्ञांमध्ये मतमतांतरे आढळतात. समान र्ूप्रदेशातून िा सलग र्ूमी मुळे राष्ट्रीय र्ािना वनमाभण होऊन विकवसत होते हे खरे असले तरी सलग र्ूमी मध्येच रान्स, जमभनी, स्पेन, पोतुभगाल ही वर्ंत राष्ट्र राज्ये ि त्यातील वर्न्न राष्ट्रिाद वनमाभण झालेला वदसून येतो. याउलट इंग्लंड ि जपान हे राष्ट्रे बेटांचा समुदाय आहेत. आहेत तरी त्यांचा एक राष्ट्रिाद विकवसत झाला आहे. रेनान यासंदर्ाभत असे प्रवतपादन करतात की, “ केिळ र्ूमी मुळे राष्ट्र तयार होत नाही. ही माणूस हा राष्ट्रिादाचा आत्मा आहे. राष्ट्र हे एक अध्यावत्मक तत्ि आहे. इवतहासाच्या गुंतागुंतीच्या घडामोडींचा तो पररणाम आहे. आहे एक अध्यावत्मक एक कुटुंब आहे. हे केिळ जगाच्या र्ौगोवलक रचनेने ठरलेला समूह म्हणजे राष्ट्र नव्हे.” याचे प्रबळ उदाहरण म्हणून ईस्राईल चा दाखला वदला जातो. पॅलेस्टाईन ची र्ूमी उपलब्ध नसतानाही दुसऱ्या महायुद्धापूिी ज्यूं चे राष्ट्र ि राष्ट्रिाद अवस्तत्िात होता. र्ूमी प्राप्त झाल्यानंतर त्यांचे राष्ट्र राज्य साकार झाले. 2 ) वांिशक एकता:- समान िंश िा िांवशक एकता हा राष्ट्रिादाचा सिाभत प्राचीन घटक मानला जातो. समान िंशाच्या लोकांमध्ये परस्पर आपुलकीची र्ािना नैसवगभकरीत्या वनमाभण होते. या घटकामुळेच स्िकीयांबिल आत्मीयता ि परकीयांबाबत परकेपणाची र्ािना वनमाभण होते. वझमनभ, बजेस ि वलकॉक यांनी िंश या घटकास राष्ट्रिादीचा मुख्य प्रेरक घटक मानले आहे. तर ब्राईस, मॅवझनी, रेनान सारखी विचारिंत मात्र राष्ट्रिादाचा प्रेरक घटक म्हणून िांवशक एकतेस दुय्यम स्थान देतात. या विचारिंतांच्या मते, आधुवनक समाजात िंश संकर िाढीस लागल्याने िांवशक एकता घटक दुय्यम मानािा लागेल. प्रो. हेस यांनी या संदर्ाभत असे म्हटले आहे की, ‘ की आज जर कुठे िांवशक शुद्धता असेलच तर ती असंस्कृत टोळ्यांमध्येच शक्य आहे.” िंशी वर्न्नता हा घटक आजही अनेक मध्ये संघषाभचे प्रमुख कारण ठरते आहे. सायप्रस मधील ग्रीक ि दुगभ, रवशयामधील स्लॉव्ह ि बोवस्नयन, अमेररकेतील काळे ि गोरे, र्ारतातील आयभ ि द्रविड ही याचीच उदाहरणे होत. त्यामुळे राष्ट्र राज्यात िांवशक एकता या घटकास दुलभवक्षत करून चालणार नाही हे ही तेिढेच खरे. munotes.in

Page 59

जमीन ि गृहवनमाभण
59 3) भािषक एकता:- राष्ट्रिाद ही एक मानवसक अिस्था ि र्ािना मानली जाते. र्ाषा हे र्ािना अवर्व्यक्ती करण्याचे प्रधान साधन होय. त्यामुळे राष्ट्रिादाच्या र्ािनेचा प्रसार िेगाने घडून येण्यात र्ाषा या घटकाचे स्थान महत्त्िाचे आहे. र्ावषक एकता असणाऱ्या लोकांमध्ये र्ािवनक ि िैचाररक आदान-प्रदाना ची प्रवक्या गवतमान असते ि ती त्यांच्यात एकत्िाची र्ािना वनमाभण करण्यात उपयुक्त ठरते. प्रो. रॅस्मे मूर म्हणूनच राष्ट्र वनवमभतीच्या कायाभत र्ाषेची एकता या घटकास महत्त्िपूणभ स्थान देतात. र्ाषा या घटकाचे राष्ट्रिादाच्या जडणघडणीतील योगदान स्पष्ट करताना जोसेफ असे म्हणतात की, “ समान र्ाषेमुळे नीवतमूल्ये, चालीरीती, परंपरा इ. बाबतीत केिळ समान आदशभ वनमाभण होतात. एिढेच नव्हे तर संपूणभ राष्ट्राचा मानवसक वपंडच एकात्म करू शकतो.” र्ावषक एकता या तत्त्िाचे राष्ट्रिादाच्या उर्ारणीतील स्थान युरोवपयन राष्ट्रांच्या राष्ट्रउर्ारणीत प्रकषाभने प्रत्ययास येते. उदा. इंग्लंडमध्ये केल्टा, नॉमभन, सॅक्शन, जमभन असे िांवशक वमश्रण असले तरी इंग्रजी या समान र्ाषेमुळे इंवग्लश अवस्मता तयार झाली ि इंग्लंड हे राष्ट्र-राज्य वनमाभण झाले. रांस, इटली, जमभनी, स्पेन ही राष्ट्र-राज्य ही र्ावषक आधारािरच वनमाभण झालेली आहेत. तर र्ावषक विवर्न्नता राष्ट्राचे विघटन घडिून आणू शकते हे पावकस्तानच्या विर्ागणीतून जगाने बांग्लादेशच्या स्िरूपात अनुर्िले आहे. तरीही आधुवनक समाजामध्ये राष्ट्रिादाची प्रमुख प्रेरणा म्हणून र्ाषा या घटकाकडे पावहले जात नाही. तो अगदीच अपररहायभ घटक आहे असे िाटत नाही. र्ारत ि वस्िझरलँड याचे उत्तम उदाहरण होय. 4) धािमªक एकता:- धमभ हा मानिी जीिनाच्या प्रतेक टशशयािर प्रर्ािी घटक म्हणून कायभरत असलेला वदसतो. धमभ ही व्यक्ती आवण समाज यातील एक आस्थेची बाब मानली जाते. मध्ययुगामध्ये विशेषता युरोवपयन देशांमध्ये राष्ट्रिादाची प्रेरक शक्ती म्हणून धमभ या घटकाने महत्त्िाची र्ूवमका बजािलेली वदसते. युरोपमध्ये प्रारंर्ीच्या काळात राष्ट्र राष्ट्रिाद वनवमभतीस वििन धमभ ि संप्रदाय हे घटक प्रेरक रावहलेले वदसतात. ज्यू धमीयांची इस्राईली र्ािना या राष्ट्रिादाचे प्रखर उदाहरण होय. पावकस्तानच्या वनवमभती असलेली इस्लामची र्ूवमका, श्रीलंकेत बौद्ध धमाभचे असणारे स्थान राष्ट्रिादाच्या उर्ारणीत धावमभक एकतेच्या तत्िाची ताकद दाखविण्यास पुरेशी आहेत. आधुवनक काळामध्ये मात्र धमभ या घटकास राष्ट्रिादाची प्रमुख प्रेरणा मानले जात नाही. समान धमभ हा राष्ट्रिादाची प्रेरक शक्ती म्हणून सहाय्यक ठरू शकत असला तरी तो अपररहायभ घटक मात्र ठरू शकत नाही हे जगर्रातील विविध देशांच्या अनुर्िातून प्रत्ययास येते. समकालीन संदर्ाभत तर धमभवनरपेक्ष राज्याचे प्रवतमान munotes.in

Page 60

राजकीय विचारप्रणाली
60 अवधक गवतमान ि उपयुक्त ठरत असल्याचे वदसते. प्रो. हेस या संदर्ाभत म्हणतात, “ बहुतेक आधुवनक राष्ट्रीय समाज धावमभक विर्श्ासाचा आवण व्यिहारांचा आग्रह न धरता विकास पाितात.” 5) सांÖकृितक एकता:- समाजशास्त्रज्ञ राष्ट्रिाद हा सांस्कृवतक संकल्पना मानतात. समाजातील सांस्कृवतक एकता ही राष्ट्रिादाच्या विकासात महत्त्िाची र्ूवमका बजाितो. समाजामध्ये सांस्कृवतक एकात्मता वनमाभण करण्यात समाजाच्या स्िीकृत रूढी, परंपरा, चालीरीती, सावहत्य, लोकिाङ् मय, महाकाव्य, कला अविष्ट्कार, तंत्रज्ञान, वशक्षण ि नीवतवनयम यांची महत्त्िाची र्ूवमका असते. या सिभ घटकातील समान स्िीकृत बंधामुळे परस्पर आपुलकी, अवर्मान, सहजीिन ि दृष्टी प्राप्त होते जी राष्ट्रिादाची र्ािना िाढीस लािण्यास उपयुक्त ठरते. सामावजक संस्कृती राजकीय संस्कृती घडिीत असते. ि राजकीय संस्कृतीच्या प्रर्ािात राजकीय व्यिस्था कायभरत राहतात. राष्ट्रीय अवस्तत्ि अबावधत ठेिण्याकररता व्यिस्था सामावजक संस्कृती हेतूपुरस्पर घडवितात. त्याकररता राष्ट्रीय वशक्षण, सावहत्य, कला, नैवतकता, परंपरा ि प्रथा यांचा आग्रह राष्ट्र राज्य धरतात. याचाच एक र्ाग म्हणून प्रत्येक देशात राष्ट्रीय वदन, राष्ट्रीय खेळ, राष्ट्रीय घटनांचे महोत्सि इत्यादी चा उपयोग राष्ट्रिादाची र्ािना सतत सतेज ठेिण्याकररता केला जातो. 6) समान इितहास:- इवतहास हा राष्ट्रिादाच्या प्रेरणा घटकांमध्ये महत्त्िाची र्ूवमका घडितो. इवतहासामध्ये समाजात र्ूतकाळात घडलेल्या घटना, चळिळी, वनमाभण झालेले विचार प्रिाह, लागलेले शोध, इत्यादीची कालमानानुसार नोंद केलेली असते. इवतहास हा राष्ट्रीय संस्कृती वनमाभण करणारा महत्त्िाचा घटक ठरतो. इवतहासातील घटना ि घडामोडींनी, त्यांच्या िाचन ि मननाने तरुणांना प्रेरणा प्राप्त होतात. यातून राष्ट्र ि राष्ट्रिाद विकवसत होतो. रॅस्मे मूर या संदर्ाभत म्हणतात की, “ ऐवतहावसक पराक्म, िीरश्री ने सोसलेली संकटे आदींमुळे राष्ट्रीय र्ािनेच्या सुदृढ िाडीस खतपाणी घातले जाते.” तर जे. एस. या संदर्ाभत आपली र्ूवमका स्पष्ट करताना म्हणतात, “ राष्ट्राचा गौरिपूणभ इवतहास ि त्यासंबंधी स्मृती, ऐवतहावसक घटना संबंधी िाटणाऱ्या अवर्मान आवण अपमान, सुख आवण दुःख अशा सामुदावयक र्ािना या राष्ट्रिादाच्या वनवमभतीत महत्त्िाची र्ूवमका बजाितात.” एकंदरीत इवतहासामुळे राष्ट्रावर्मान, राष्ट्रीय प्रेम वनवितच वद्वगुवणत होतो. त्यामुळेच राष्ट्र राज्य आपापल्या राजकीय व्यिस्थेस अनुकूल असे इवतहासाचे पुनलेखन करून घेताना आढळतात. 7) समान आिथªक िहतसंबंध:- समान आवथभक वहतसंबंध हा घटक आधुवनक काळात राष्ट्रिादाचा प्रेरक घटक म्हणून प्रामुख्याने पुढे आलेला वदसतो. आवथभक संबंध जपण्यासाठी एकत्र कृती करण्यातून एक विवशष्ट अवस्मता घडण्याची प्रवक्या पार पडते. ती विवशष्ट राष्ट्रीय munotes.in

Page 61

जमीन ि गृहवनमाभण
61 र्ािना विकवसत होण्यास पूरक ठरते. ‘ अमेररका राष्ट्रिाद’ याचे सिोत्तम उदाहरण मानले जाते. अमेररकन स्िातंत्र्ययुद्धाची मुख्य प्रेरणा ही समान आवथभक वहतसंबंधच होती. िंश, ि, धमभ, संप्रदाय यामध्ये मोठ्या प्रमाणात वर्न्नता असूनही या सिभ प्रवतकूल घटकांिर मात करून अमेररकन राष्ट्रिाद विकवसत झाला त्याची मुख्य प्रेरणा समान आवथभक वहतसंबंध हीच होती. वस्ित्झलांड, जमभनी, ऑस्रेवलया या राष्ट्र राज्यास ही आज आवथभक घटकच राष्ट्रिादाचे मुख्य प्रेरक घटक म्हणून सहाय्यक ठरताना वदसतात. अथाभत राष्ट्रिादाचा प्रेरक घटक म्हणून आवथभक वहतसंबंधातील समानतेचे तत्ि सािभवत्रक स्िरूपात मान्य होऊ शकत नाही. रेनॉन यांनी या संदर्ाभत असे म्हटले आहे की,” आवथभक वहतसंबंधाच्या एकात्मते मुळे जमातींचा संघ वनमाभण होतो राष्ट्र नव्हे.” युरोवपयन महासंघ ि तत्सम आवथभक आधारािर वनमाभण झालेले संघ याचे उदाहरण म्हणून आपल्यासमोर आहेत. या व्यापारी संघामुळे सदस्य राष्ट्रांमध्ये आवथभक संबंध वनमाभण झालेले असते तरी प्रत्येक राष्ट्राचे अवस्तत्ि ि अवस्मता अबावधत आहे. 8) समान राजकìय आकां±ा:- आपली स्ितःचे स्ितंत्र राष्ट्र असािे या आकांक्षेतून लोक ज्यािेळी एकत्र येतात त्यातून त्यांच्यात ऐक्याची र्ािना अवधक तीव्र होते. लोकांमध्ये धमभ, िंश, र्ाषा, संस्कृती इत्यादी बाबतीत वर्न्नता असली तरी त्यांच्यामध्ये समान राजकीय जीिन जगण्याची र्ािना वनमाभण होऊ शकते. हा समकालीन कालखंडातील सािभवत्रक अनुर्ि आहे. अशा पररवस्थतीत लोक जर पारतंत्र्यात असतील तर स्िातंत्र्य प्राप्ती करणे हाच त्यांच्या राष्ट्रीय ऐक्याचा मूलाधार ठरतो. लोक साम्राज्यिादास विरोध करतात. वझमनभ यांनी या संदर्ाभत असे म्हटले आहे की, “ राजकीय दडपशाहीमुळे राष्ट्रिादी र्ािना बळािते ि स्िातंत्र्य चळिळीला प्रोत्साहन वमळते. समान राजकीय आकांक्षा ि वहतसंबंध वनवमभतीस दुसरा पूरक घटक म्हणून समान शासन व्यिस्थेच्या घटकाचा उल्लेख केला जातो. एकाच शासनाच्या अंमलाखाली असणे, त्या शासनाचे एकच राजकीय धोरण, कायदा, प्रशासन, न्याय यामुळे देखील राष्ट्रिादाच्या र्ािनेस पूरक पररवस्थती वनमाभण होऊ शकते. अथाभत समान शासनव्यिस्थेचे अवस्तत्ि असूनही राष्ट्रिाद ऐिजी अलगाि िाद फोफाऊ शकतो. याचा अनुर्ि पावकस्तान, सोवव्हएट रवशया, सायप्रस या देशांच्या विघटनातून वमळतो. सारांश, राष्ट्रिादाच्या प्रेरक घटकांच्या या मांडणीतून हे स्पष्ट होते की, र्ूप्रदेश, िंश, र्ाषा, धमभ, संस्कृती, इवतहास, परंपरा तसेच राजकीय ि आवथभक वहतसंबंध यापैकी काही घटक एकाच िेळी राष्ट्रिाद वनवमभतीस होतातच असे नाही. या घटकांच्या बरोबरीने समाज घटकात एक सामावजक, राजकीय ि आवथभक जीिन जगण्याची तीव्र इच्छा असणे ही अवनिायभ असते. त्यामुळेच टॉयन्िी यांचे पुढील विधान संयुवक्तक िाटते, “ एक राष्ट्रीय जीिन जगण्याची इच्छा हाच राष्ट्रिादाचा सिाभत प्रमुख घटक होय.” राÕůवादाचे ÿकार:- munotes.in

Page 62

राजकीय विचारप्रणाली
62 राष्ट्रिादाच्या प्रकाराबाबत विचारिंतांमध्ये मोठ्या प्रमाणात मतर्ेद आढळतात. राष्ट्रिादीचे काही प्रमुख प्रकार पुढीलप्रमाणे सांगता येतील. 1. जॅकोबीन राÕůवाद : जी. पी. गुच यांनी राष्ट्रिाद आस रेंच राज्यक्ांती चे अपत्य अशी उपमा वदली आहे. कारण प्रबोधन ि धमभसुधारणा चळिळ यांनी राष्ट्रिादाची आिशयक पार्श्भर्ूमी तयार केली असली तरी राष्ट्रिादाचा खरा उदय 18 व्या शतकामध्ये रेंच राज्यक्ांती च्या माध्यमातून खऱ्या अथाभने झाला असे मानले जाते. रेंच राज्यक्ांतीने राजसत्ताक रान्सचे रूपांतर लोकसत्ताक राष्ट्र राज्यांमध्ये केले. त्यानंतर सत्तेिर आलेल्या नेपोवलयन बोनापाटभने जी युद्धे केली त्यामुळे राष्ट्रिादास निे स्िरूप, वदशा ि पररणाम प्राप्त झाले. रान्समधील या राष्ट्रिादास हेस यांनी ‘जॅकोबीन’ राष्ट्रिाद असे संबोधले. जॅकोबीन या शब्दाचा अथभ ‘ जहाल विचारांचे लोक’ असा होतो. जॅकोबीन राष्ट्रिादाचे प्रारंवर्क स्िरूप हे लोकशाहीशी सुसंगत होते मात्र पुढे त्यास हुकुमशाही स्िरूप प्राप्त झाले. कारण नेपोवलयन बोनापाटभ ने राष्ट्रिादाचा झेंडा हातात घेऊनच युरोवपयन जनतेिर िचभस्ि गाजविण्याचा प्रयत्न केला ि त्यास प्रवतवक्या म्हणून नेपोवलयन पासून मुक्तता वमळविणाऱ्या गटांनी देखील पारंपररक राष्ट्रिादाचाच आधार घेतलेला वदसतो. 2. उदारमतवादी राÕůवाद:- राष्ट्रिादाच्या प्रकारांमध्ये उदारमतिादी राष्ट्रिाद महत्त्िाचा मानला जातो. औद्योवगक क्ांती नंतर नव्याने उदयास आलेल्या मध्यमिगाभने व्यवक्तस्िातंत्र्य, राष्ट्रीय स्िातंत्र्य, लोकशाही ि राष्ट्रिाद याचा आग्रही पुरस्कार केला. पररणामी 19 व्या शतकात राष्ट्रिादाचा र्ौगोवलक विस्तार लोक समथभन व्याप्ती विस्तृत होऊन त्यांची िैचाररक बैठकही बळकट झाली. याच आधारािर उदारमतिादी राष्ट्रिादाची उर्ारणी झाली. व्यक्ती विकास ि व्यक्ती स्िातंत्र्य प्राप्तीसाठी उदारमतिादी राष्ट्रिादाची उर्ारणी झाली. व्यक्ती विकास ि व्यक्ती स्िातंत्र्य प्राप्तीसाठी राजकीय संस्थांची वनवमभती, लोक र्ािनांची कदर यासारख्या घटकांना उदारमतिादी राष्ट्रिादात महत्त्ि वदले गेले. उदारमतिादी राष्ट्रिादाच्या स्िीकारा मुळे इटलीचे तसेच जमभनीचे 19 व्या शतकात एकीकरण घडून ती बलिान राष्ट्र राज्य बनली. ग्रीस, बेवल्जयम, पोलंड, आयलांड, ऑस्रेवलया इत्यादी युरोवपयन राज्याबरोबरच अमेररका खंडातील स्पेन ि पोतुभगाल च्या िसाहतींमध्ये ही राष्ट्रिाद लोकवप्रय झाला. या दरम्यानच्या काळात र्ारत ि अन्य आवशया खंडातील देशातही राष्ट्रिादी चळिळीचा उदय झाला. 19 व्या शतकातील हा राष्ट्रिाद प्रामुख्याने उदारमतिादी मानला जातो. कारण हा राष्ट्रिाद स्िातंत्र्य, समता, बंधुत्ि, शांतता या मूल्यांना महत्त्ि देणारा होता. 20 व्या शतकामध्ये या राष्ट्रिादाचा पाया अवधक व्यापक झाला ि हा राष्ट्रिादाचा प्रकार munotes.in

Page 63

जमीन ि गृहवनमाभण
63 अवधकच लोकवप्रय झाला. पवहल्या महायुद्धानंतर झालेल्या व्हसाभयच्या तहात िुड्रो विल्सन यांच्या पुढाकाराने ‘स्ियम् वनणभयाचे तत्ि’ स्िीकारले गेले ि अनेक राष्ट्र राज्य नव्याने अवस्तत्िात आली. दुसऱ्या महायुद्धानंतर आवशया ि आवरका खंडातील अनेक िसाहती स्ितंत्र झाल्या ि त्यांनीही उदारमतिादी राष्ट्रिादाचा स्िीकार केला. सारांश, उदारमतिादी राष्ट्रिाद जगातील प्रर्ािी राष्ट्रिादाचा एक प्रकार होय. 3) सव«कष राÕůवाद:- पवहल्या महायुद्धानंतर सिांकश राष्ट्रिाद प्रामुख्याने विकवसत झाला. युरोपमध्ये इटली, जमभनी, रवशया, स्पेन, पोतुभगाल या प्रमुख देशांमध्ये सिांकष िादी शासन व्यिस्था अवस्तत्िात आल्या. आवशया खंडामध्ये ही जापान या विकवसत देशात वनरंकुश शासन व्यिस्था कायाभवन्ित झाली. या सिभ सत्ताधीशांनी एक राष्ट्र, एक नेता, एक विचार, राष्ट्रीय वशक्षण, राष्ट्रीय व्यापार, राष्ट्रीय सैन्य, राष्ट्रीय िैर्ि या कल्पनांचा पुरस्कार करून त्यासाठी व्यक्तीने त्याग करािा अशी र्ूवमका घेतली. त्यामुळे उदारमतिादी राष्ट्रिादाचे प्रवतमान मागे पडून सिांकष िादी राष्ट्रिादाचे आकषभण िाढीस लागली. व्यवक्तस्िातंत्र्य, समता ि बंधुत्ि या उदारमतिादी मूल्यां ऐिजी राष्ट्रासाठी कतभव्य पालन, वशस्त ि प्रसंगी आत्मबवलदान ही करािे अशी निी मुल्ये पुरस्कारीली गेली. राष्ट्र विकासात व्यवक्तविकास समाविष्ट आहे ि तो प्राप्त करण्याकररता व्यक्तीने त्यागास वसद्ध राहािे असा आग्रह धरला जाऊ लागला. पवहल्या महायुद्धाच्या दरम्यानच्या काळात रवशयामध्ये बोल्शेवव्हक क्ांती होऊन साम्यिादी सत्ता प्रस्थावपत झाली होती. सोवव्हएट रवशया ने साम्यिादाचे विस्ताराचे धोरण दुसऱ्या महायुद्धानंतर अवधक आक्मकपणे राबिले. त्यातूनच पोलंड, हंगेरी, चेकोस्लोव्हावकया, युगोस्लॉवव्हया, अल्बावनया, रुमावनया आवद पूिभ युरोपीय देशात तर चीन, उत्तर कोररया, वव्हएटनाम, लाओस या आवशयाई देशात ि अमेररका खंडातील क्युबा सारख्या देशात साम्यिादी सत्ता प्रस्तावपत झाल्या तर काही आवरका, आवशया खंडात लष्ट्करी सिांकष सत्ता अवस्तत्िात आल्या. या सिभ सत्तानी एकपक्षीय अथिा गटाच्या राजिटी खालील आपल्या देशात सिांकष राष्ट्रिाद जोपासला. सिांकष िाद हा िंश श्रेष्ठत्ि, लष्ट्कर िाद, एकावधकारशाही, युद्ध यांचा पुरस्कार करून लोकशाही, उदारमतिाद, शांतता यास विरोध करतो. आज त्यात धमभ पुनरुज्जीिन िादी प्रवतगामी राष्ट्रिादाची र्र पडली आहे. दुसऱ्या महायुद्धात फॅवसस्ट प्रिृत्ती परार्ूत झाल्या ि अलीकडील काळात सोवव्हएट रवशयातील साम्यिादी राजिट संपली तरी नि फॅवसस्टिाद साम्यिादी पुनरुज्जीिन पुन्हा डोके िर काढत आहे ि उदारमतिादी राष्ट्रिादास आव्हान देत आहे. सिांकष राष्ट्रिादास आक्मक राष्ट्रिाद असेही म्हटले जाते. कारण राष्ट्र िैर्िा कररता सैन्य उर्ारणी, युद्ध सज्जता साम्राज्य प्रस्थापना यांचा आग्रह धरला जातो. युद्धज्िर वनमाभण करण्यासाठी िंश, धमभ, संकृती श्रेष्ठत्िाच्या कल्पना munotes.in

Page 64

राजकीय विचारप्रणाली
64 समाजापुढे ठेिल्या जातात. उदा. नाझी जमभनीत वहटलरने ‘ आयभ िंश श्रेष्ठत्िाची’ कल्पना पुरस्कारून जमभन समाजात आक्मक राष्ट्रिाद रुजविला तर इटलीत मुसोवलनीने ‘ इटलीने साम्राज्य विस्तार करािा अथिा सिभनाशास वसद्ध व्हािे’ असा इशारा देऊन इवथओवपयािर आक्मण केले. जापान च्या सिांकष िादाला विस्तार िादा बरोबरच आवथभक उविष्टांची जोड वदली गेली होती. 4) िवकसनशील देशातील राÕůवाद :- दुसऱ्या महायुद्धानंतर इंग्लंड, रान्स, जमभनी, इटली, हॉलंड, पोतुभगाल, स्पेन ि बेवल्जयम इत्यादी युरोवपयन राष्ट्रांच्या साम्राज्यिादाला आवशया, आवरका अमेररका खंडात आव्हाने वनमाभण झाली. आव्हाने िसाहतीतील एतिेशीय राष्ट्रीय चळिळींनी वनमाभण केली. दुसऱ्या महायुद्धात विजय होऊनही कमकुित झालेल्या युरोपीयन साम्राज्यिादी राष्ट्रांना आपल्या िसाहतींना स्िातंत्र्य बहाल करािे लागले. आवशयात र्ारत, पावकस्तान, ब्रह्मदेश, कंबोवडया, इंडोनेवशया, मलेवशया, इवजप्त तर आवरकेत केवनया, नायजेररया, युगांडा यांना ि लॅवटन अमेररकेत ब्राझील, वचली, पेरू इत्यादी अशी अनेक निी राष्ट्र-राज्य िसाहत मुक्त झाल्याने वनमाभण झाली. ही निोवदत राष्ट्रे आवथभक ि लष्ट्करी दृष्ट्या दुबभल असल्याने शीत युद्ध काळातत्यातील काही राष्ट्रे अमेररका का ि रवशया यांच्यात अंवकत झाली. लष्ट्करी तांवत्रक अथिा आवथभक मदतीच्या आवमषाना ती राष्ट्रे बळी पडली. परंतु र्ारत, इवजप्त, इंडोनेवशया ि युगोस्लावव्हया यांच्या नेतृत्िाखाली बहुसंख्य राष्ट्रीय अवलप्तता िादी बनली ि आपली राष्ट्रीय अवस्मता वटकिती झाली. र्ारताचे याबाबत उदाहरण घेतले जाते. अमेररकेकडून आपल्या आवथभक विकास आवथभक मदत घेत असतानाच अमेररकेचा हस्तक्षेप अथिा दबाि र्ारताने काशमीर, बांगलादेश वनवमभती, पृर्थिी क्षेपणास्त्र विकास कायभक्म, अनुचाचणी बंदी करार या प्रश्ांसंबंधी चालू वदला नाही. स्ितंत्र राष्ट्रिादी ि राष्ट्रीय अवस्मता जोपासली. विकसनशील देशांच्या राष्ट्रिादाची िैवशष्ट्य म्हणजे पारंपररक िंश, र्ाषा, धमभ इत्यादी घटकांपेक्षा समान राजकीय आकांक्षा, सिाांवगन विकास, समान सांस्कृवतक िारसा, विविधता असूनही एक राष्ट्रीय जीिन जगण्याची दृढ इच्छा या घटकांना महत्त्ि वदले गेले. या राष्ट्रात धमभवनरपेक्ष स्िीकारली गेली असली तरी धमभ पुनरुज्जीिन िाद तेथे डोके िर काढू लागलेला आहे आहे. 5) ÿागितक राÕůवाद:- जोसेफ मॅवझनी प्रवणत राष्ट्रिाद 19 व्या शतकामध्ये विकवसत झाले त्यास शुद्ध राष्ट्रिाद ि प्रागवतक राष्ट्रिाद असे संबोधले जाते. प्रागवतक राष्ट्रिादाचे प्रमुख तत्त्ि म्हणजे तो अनाक्मण िादी आवण सहजीिन सहअवस्तत्ि तसेच समान िंश, र्ाषा, धमभ इ. चा पुरस्कताभ आहे. त्यात लोकशाहीिादी िृत्ती आहे. स्िातंत्र्य, समता, बंधुत्ि, न्याय, धमभवनरपेक्षता या सारख्या मूल्यांचा तो स्िीकार करतो. जागवतक ऐक्य, शांतता, सहजीिन ि सहकायभ यािर प्रगवतिादी राष्ट्रिादाचा विर्श्ास आहे. तसेच munotes.in

Page 65

जमीन ि गृहवनमाभण
65 उन्नत ि उदात्त समाजव्यिस्था ि सामावजक संघटना यांच्या वनवमभतीबिल आग्रह धरतो. बुवद्धिाद ि िैज्ञावनक दृवष्टकोन स्िीकारा बरोबरच मानितािादासही महत्त्ि देतो. या राष्ट्रिादाचे चांगले उदाहरण इंग्लंड मधील राष्ट्रिाद. 6) ÿितगामी राÕůवाद :- प्रवतगामी राष्ट्रिादास आक्मक िाह प्रवतवक्यािादी राष्ट्रिाद असेही संबोधले जाते. या राष्ट्रिादाचा पुरस्कार प्रथम मॅकेव्हलीने केलेला वदसून येतो. मॅकेव्हलीने जे आक्मक तत्िज्ञान मांडले त्याचा पररपाक म्हणजे फॅवसस्ट इटलीचा वनमाभता मुसोवलनी यांनी इटलीच्या राष्ट्रिादात साम्राज्यविस्तार, सैवनकीकरण, युद्ध सज्जता, युद्ध यांचा केलेला पुरस्कार. मुसोवलनीने आक्मक राष्ट्रिादी तत्त्िज्ञ मांडताना म्हटले होते की इथली पुढे दोनच पयाभय आहेत. इटलीने साम्राज्यविस्तार केलाच पावहजे अथिा नष्ट झाले पावहजे. या आक्मक राष्ट्रिादाचे बीज औद्योवगक क्ांतीनंतरच्या अवतररक्त उत्पादनास नव्या बाजारपेठा शोधण्याच्या प्रयत्नात आढळते. प्रवतगामी राष्ट्रिादाने आवथभक विकासाकररता विस्तार िादाचा आवण सीमा विस्तारा करीता युद्धाचा आधार घेतलेला वदसून येतो. प्रवतगामी राष्ट्रिाद आत समाज घटकांच्या मनात राष्ट्रीय अहंकार रुजिून व्यापक करण्याकररता िांवशक, सांस्कृवतक, धावमभक, तांवत्रक, लष्ट्करी श्रेष्ठत्िाचा कुशलतेने िापर करून घेतला जातो. यूरोपमध्ये ि आवशयात प्रवतगामी राष्ट्रिादाच्या प्रसाराचा पररणाम दोन जागवतक महायुद्धात झाला. प्रवतगामी राष्ट्रिाद आत एकावधकारशाही प्रिृत्तीचे नेतृत्ि उदयास येते. फॅवसस्ट इटलीतील मुसोवलनी, नाझी जमभनीतील अॅ डोल्फ वहटलर, स्पेन मधील जनरल रँको, पोतुभगालमधील डॉ. सालाझार हे याचे उत्तम उदाहरण होय. प्रवतगामी राष्ट्रिादाचे आणखीन एक िैवशष्ट्य म्हणजे प्रवतगामी राष्ट्रिाद विर्ूती पूजेस महत्त्िाचे स्थान देतो. ‘ मुसोवलनी कधीच चुकत नाही’ हे इटलीतील िचन याचेच एक उदाहरण होय. एकंदरीत, प्रवतगामी राष्ट्रिादास लष्ट्करी करण, आक्मण ि आवथभक साम्राज्यिाद असे स्िरूप प्राप्त झालेले वदसून येते. एकंदरीत राष्ट्रिादाचे विविध प्रकार जगामध्ये प्रचवलत आहेत. विचारिंतांमध्ये ही याबाबत मूलगामी स्िरूपाचे मतर्ेद आढळतात. जसे की, हॅन्स कोहेन यांनी प्रादेवशक ि सांस्कृवतक आधारािर पािात्त्य ि पािात्त्येत्तर असे राष्ट्रिादाचे मांडले आहेत. प्रो. हॅन्स यांनी तावत्िक स्िरूपानुसार मानितािादी, पारंपररक, जॅकोवबन, उदारमतिाद ि एकात्म राष्ट्रिाद असे प्रकार सांवगतले आहेत. तर वक्िंन्सी राईट यांनी राजकीय व्यिस्था स्िरूपानुसार मध्ययुगीन, राज्यसत्ताक, क्ांवतकारक, उदारमतिादी ि सिांकष राष्ट्रिाद असे प्रकार स्पष्ट केले आहेत. राजकीय प्रवक्येच्या आधारे एकीकरण घडविणारा, विघटन करणारा, आक्मक ि विद्यमान राष्ट्रिाद या प्रकारची मांडणी प्रो. स्नायडर यांनी केली आहे. रेडररक ग्रॉस हे लोकशाहीिादी, पारंपररक, उदारमतिादी, एकात्म िादी राष्ट्रिाद असे राष्ट्रिादाचे प्रकार कवल्पतात. munotes.in

Page 66

राजकीय विचारप्रणाली
66 सारांश : एकंदरीत राष्ट्रिादाने एक विचारप्रणाली म्हणून स्ित:ची अशी काही गुणिैवशष्टये वनमाभण केलेली आहेत. राष्ट्रिादाने सामावजक राजकीय ऐक्य घडविण्यास प्रेरणा वदली. तसेच अनेक राजकीय संघटना ि सस्था वनमाभण करून त्या बलिान होण्यासाठी सामर्थयभ वदले. राष्ट्रिादाने समाज घटकांची अवस्मता जागृत केल्याने मातृर्ूमी इवतहास, परंपरा, धमभ, र्ाषा, िंश, सावहत्य संस्कृती, कला इ. विषयी अवर्मान वनमाभण होऊन त्या जतन करण्याकडे कल वनमाभण झाला. त्यामुळे समाजाचा सिाांगीण विकास होण्यास मदतच झाली. राष्ट्रिादाने समाजात राष्ट्रीयत्िाची र्ािना रुजविल्या मुळे प्रत्येक राजकीय समाजास ‘ राष्ट्रीय स्िातंत्र्याची’ आस लागली. त्यातून निनिी स्ितंत्र सािभर्ौम राष्ट्र राज्य जन्मास येऊन जगाचा राजकीय नकाशा पार बदलला. राष्ट्रिादाची तत्िप्रणाली मानिी जीिनािर काही प्रमाणात प्रवतकूल प्रर्ाि टाकताना ही वदसते. संकुवचत ि आक्मक प्रवतगामी राष्ट्रिादामुळे राष्ट्राराष्ट्रा मध्ये परस्पर मारक स्पधाभ वनमाभण झाली अवतरेकी राष्ट्रिादने राष्ट्रप्रवतष्ठा, िैर्ि याकररता युद्ध सज्जता, सैवनकीकरण, शस्त्रास्त्र स्पधाभ ि लष्ट्कर िाद जोपासला गेल्याने यूरोपमध्ये सततची युद्ध मावलका सुरू झाली. प्रबळ यूरोवपयन राष्ट्रांनी साम्राज्यिादी धोरण स्िीकारून दुबभल राष्ट्रांना आपल्या िसाहती बनविले, त्यांचे आवथभक शोषण केले. त्याविरुद्ध राष्ट्रीय जागृती होऊन स्िातंत्र्य चळिळी उभ्या रावहल्या. साम्राज्यिादी राष्ट्रीय विरुद्ध िसाहतिादी राष्ट्रीय असे संघषभ होऊ लागले. जागवतक शांतता र्ंग पािली. आज राजकीय िसाहतिाद संपलेला असला तरी आपल्या राष्ट्रीय स्िाथाभ करता आवथभक ि सांस्कृवतक िसाहतिाद सुरू झाला आहे. हे सिभ दोष दूर व्हािेत याकररता उदार राष्ट्रिाद ि मानितािादी आंतरराष्ट्रीयिादाचा पुरस्कार केला जातो. मानि जातीच्या उज्िल र्विष्ट्या करता ि कल्याणासाठी िैवर्श्क दृष्टीकोन असलेला उदार राष्ट्रिाद विकवसत करणे अपररहायभ ठरते. आपण काय िशकलो? प्र. 1 ला राष्ट्रिाद ही संकल्पना स्पष्ट करून राष्ट्रिादाचे प्रेरक घटक वलहा. प्र. 2. रा राष्ट्रिादाचा विकास सविस्तर वलहा. प्र. 3. रा राष्ट्र-राज्य ही संकल्पना स्पष्ट करून राष्ट्र राज्याचा विकास सविस्तर वलहा. प्र. 4. था राष्ट्रिादाची प्रमुख प्रकार वलहा. प्र. 5 िा राष्ट्रिाद विकवसत होण्यामागील प्रमुख घटक सविस्तर वलहा. िटपा िलहा:- munotes.in

Page 67

जमीन ि गृहवनमाभण
67 1) उदारमतिादी राष्ट्रिाद 2) सिांकष िादी राष्ट्रिाद 3) राष्ट्रिादाचे प्रेरक घटक 4) विकसनशील देशातील राष्ट्रिाद संदभªसूची 1) आधुवनक राजकीय विचार प्रणाली - प्रा. अ. ना.कुलकणी 2) समाजशास्त्रीय कोश - स. मा. गगे 3) राजकीय विचारांचा इवतहास - पा. श्री. घारे 4) राजकीय विचारांचा इवतहास - ना. य. डोळे 5) राज्यशास्त्राची मूलतत्िे - प्रा. वच. ग. थांगरेकर 6) उच्च तर आधुवनक राजकीय वसद्धांत - डॉ एस बी फड 7) राजकीय वसद्धांत आवण विश्लेषण डॉ र्ा. ल. र्ोळे munotes.in