Paper-7-History-of-the-Marathas-1630-CE-_-1707-CE-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 1
ceje"³eeb®­ee Feflenemee®eer meeOeves
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎäd³es
1.1 He´mleeJevee
1.2 cejeþîeeb®ee Feflenemee®eer meeOeves
1.3 ceje"er meeOeves
1.4 mebmke=Àle meeOeves
1.5 HeÀejmeer meeOeves
1.6 ³egjesefHe³eve meeOeves
1.7 meejebMe
1.8 He´Mve
1.9 meboYe&
1.0 GefÎä d³es
1. cejeþîeeb®³ee Feflenemee®³ee efueKeerle meeOeveeb®eer DeesUKe keÀ©ve IesCes.
2. cejeþer Je HeÀejmeer Yee3. ³egjesefHe³eve Yee1.1 ÒemleeJevee
17 J­ee MeleJeÀele eqMekeepeer cenejepeebveer efnbokeer mkejep­ee®eer mLeehevee JesÀueer DeeeqCe ceje"er meÊes®ee
Go­e Peeuee. eq Mekeepeer cenejepeeb®­ee ce=l­et veblej mebYeepeer, jepeejece ke leejeyeeF& ­eebveer ceesieueer
DeeJe´ÀceCe jesKetve Oejues. Meent cenejepeeb®­ee JeÀejefJeÀoeale hesMeJ­eebveer ceje"e meÊes®­ee efkemleejeuee
meg©keele JesÀueer. De"jekes MeleJeÀ ceje"­eeb®­ee efkemleeje®es "jues. ceje"er meÊee DeeqKeue Yeejleer­e
mke©hee®eer yeveueer. ceje"­ee b®ee Fefleneme ne HeÀJeÌle ceje"­eeb ®ee eEJeÀkee cenejeä^e®e e ÒeeoseqMeJeÀ Fefleneme
veener. lej ne Yeejleer­e GheKeb[e®ee Fefleneme yeveuesuee Deens.
F.me.129 4 ceO­es De}ÁeGÎerv e eqKeuepeer ­eeves oskeefiejerJej ÒeLece Dee¬eÀceCe kesÀues ke Fmueeceves oef#eCesle
ÒekesMe JesÀuee. l­eeveblej cenejeä^ele yeneceveer megueleevee®eer meÊee 1347 les 1510 he­e¥le nesleer. veblej
DeeefoueMeener ke efvepeeceMeener®eer meÊee nesleer. ­ee jepekeìeR®­ee JeÀeUele DevesJeÀ ceje"­eebveer mkeJeÀle=&lke
ke hejeJe´Àce ­eeb®­ee peesjekej ceevee®­ee peeiee efceU keu­ee. hejbleg mkeleb$e jep­e mLeeheve JeÀjC­ee®ee
efke®eej JeÀjC­eeme JeÀesCeer Oepeekeues veener. munotes.in

Page 2

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
2 hejJeÀer­e meÊes®­ee o[heMeener®ee kejbkeìe efHeÀjle Demeleevee eqMekeepeer cenejepeebveer mkejep­ee®eer mLeehevee
JesÀueer ke l­eecegUs Yeejleer­e Feflene meeleerue SJeÀ ceneve hekee&uee meg©keele Peeueer.
1.2 ceje"­eeb®­ee Feflenemee®eer meeOeves
p­eeb®­ee DeeOeejs eEJeÀkee p­ee®­ee mene­­ee ves Fefleneme equeefnuee peelees, l­eebvee Feflenemee®eer meeOeves
cnCeleele. ner meeOeves equeeqKele ke hegje lelJeer­e mke©hee®eer Demeleele. ceje"­eeb®­ee F eflenemeekej ÒeJeÀeMe
ìeJeÀCeejs DevesJeÀ ie´bLe yeKej ©heeves GheueyOe Deensle. Fefleneme uesKeve ne meeefnl­eÒeJeÀej
ceje"sMeenerlener Deeqmlelkeele neslee. hejbleg FeflenemeeJeÀ[s ke SsefleneefmeJeÀ J­eefÊeÀJeÀ[s yeIeC­ee®eer ¢äer
Meeðeer­e veJnleer. yeKejJeÀejebkej hegjeCeeb®eer HeÀej cees"er íehe he[uesueer efomeles. hegjekes ieesUe JeÀjekesle,
l­eeb®ee ef®eefJeÀlmeJeÀ ¢äerves DeY­eeme JeÀjekee, l­ee®eer efkeMkemeveer­elee he[leeUtve heenCes ke l­eeletve
efveSJeÀ MeeðeMegOo ÒeefJe´À­ee Demeles. GheueyOe meeOeveeb®­ee meene­­eeves Feflenemee® ee ceeieeskee I­eekee ueeielees
¿ee®es Yeeve yeKejJeÀejebvee De meu­eeves peeCekele veener.
ceje"sMeener®ee Fefleneme Meeðeer­e ¢äerves ³egjesefHe³eveebveer®e equeefnuee . ceje"sMeener®­ee Demleehetkeea®e
F.me.1810 meeueer mJeÀe@ì kesDeefjie ­ee Fbie´pe FeflenemeJeÀejeves ceje"­eeb®ee Fefleneme ÒeefmeOo JesÀuee.
heg{s ceje"­eeb®eer meÊee F.me.1818 meeueer veä Peeueer. meelee -­ee®­ee í$eHeleer®³ee ieeoer®es Fbie´peebveer
hegve©ppeerkeve JesÀu­eekej ie´Bì [HeÀ®eer jsefme[Wì cnCetve vesceCetJeÀ Peeueer. ie´Bì [HeÀ ne ®eewJeÀme, eqpe%eemet
ke Feflenemee®ee DeY­eemet neslee. p­eeb®es jep­e veä JeÀ©ve eEnogmLeeveeleerue meÊee neleer Iesleueer, l­ee
ceje"­eeb®­ee meÊes®­ee Feflenemee®es DeeheCe DeeJeÀueve kesÀues heeefnpes, Demes l­eeme keeìtve l­eeves ceje"er
JeÀeieohe$es peceefkeC­eeme ke l­eeb®ee DeY­eeme JeÀjC­eeme meg© keele JesÀueer. meelee -­ee®³ee jepeeves DevesJeÀ
JeÀeieohe$es Gheuey Oe JeÀ©ve efoueer. l­ee b®­ee DeefkeÞeeble heefjÞeceeletve ke ef®eJeÀeìerletve ``ceje"­eeb®ee
Fefleneme'' ne ie´bLe 1826 meeueer leerve Keb[ele ÒeJeÀeeqMele Peeuee.
heg{s yejer®e ke< ex ie´Bì [HeÀ®ee Fefleneme ÒeceeCe ceeveuee peele neslee. heg{s Fbie´peer eqMe#eCee®­ee Òemeejeyejesyej
cenejeä^ele pevepeeie=leer Peeueer. ­egjesefhe­eve FeflenemeJeÀejebveer Deeheuee Feflene me equeefnleevee JesÀuesu­ee
®egJeÀe Yeejleer­eeb®­ee ue#eele ­esT ueeieu­e e. meke& ÒeLece je Jeyeneotj veerUJebÀ" peveeo&ve efJeÀle&ves ­eebveer
meve 1867 meeueer SJeÀ uesKe equentve ie´ @ì [HeÀ®­ee Feflenemeeleerue ®eg JeÀe G[IeJeÀerme DeeCeu­ee. ­ee
veblej DevesJeÀ efke®eejkebleeb®­ee vepeje ceje"­eeb®­ee FeflenemeeJeÀ[s keUu­ee. ceje"­eeb®­ee Feflenemeeuee
Ghe­egJeÌle DemeCeejer JeÀeieohe$es MeesOetve, l­eebvee íeheC­ee®es JeÀece eqpevemeerkeeues, JeÀerle&ves, ef®eheUtCeJeÀj,
meeves, cees[JeÀ ­eebveer JesÀues. `efkeefkeOe %eeve efkemleej, `JeÀeJ­eseflenememebie´n' , `Yeejle keMesJeÀ[es JeÀeieohe$es ÒeefmeOo Peeueer.
hejbleg JeÀeieohe$es MeesOetve leer mebJeÀequele JeÀ©ve Deeheu­ee Yee<­eemen ÒeefmeOo JeÀjC­ee®es ceneve JeÀe­e&
Feflenemee®ee­e& jepekee[s ­eebveer JesÀues. jepekee[­eebveer DevesJeÀ mebJeÀìs meesmetve, npeejes JeÀeieohe$es pecee
JesÀueer ke `ceje"­eeb®­ee Feflenemee®eer meeOeves' ­ee ceeues®es 22 Keb[ ÒeJeÀeeqMele JesÀues. npeejes JeÀeieohe$es
ÒeJeÀeMeele DeeCeueer. hegC­ee®­ee `Yeejle Fefleneme mebMeesOeeve ceb[Ue'®eer mLeehevee l­eebveer®e JesÀueer (meve
1910) . Feflenemee®ee­e& jepekee[­eebeqMekee­e cenejeä^ele je Je.ye.o.ye.heejmeveerme, ie.ef®e.kee[,
keemegoskeMeeðeer Kejs Fl­eeoer hebef[leebveer c eje"­eeb®­ee Feflenemee®eer yent ceesue meeOeves ÒeefmeOo JesÀueer. ­ee
veblej®­ee efhe{erle ef j­eemeleJeÀj mejosmeeF&, kee.efme.yeWês, cee. efke.iegpej, ie.n.Kejs, ve.j. HeÀeìJeÀ,
DeHheemeensye hekeej, mesletceeOekejeke heie[er, me.cee.ieiex, me.Me.osmeeF& Fl­eeoer mebMees OeJeÀebveer ceeieerue
efhe{er®es JeÀe­e& heg{s ®eeueketve DevesJeÀ ÒeJeÀej®ee r SsefleneefmeJeÀ meeOeves ÒeefmeOo JesÀueer Deensle. munotes.in

Page 3

cejeþîeeb®ee Feflenemee®eer meeOeves
3 GheueyOe meeOeveeb®­ee ¢äerves ceje"­eeb®­ee Feflenemee®es oesve Yeeie JeÀjlee ­esleele.
1) eqMekeJeÀeue (1630 -1707) ­ee Yeeieele mkele: í$eHeleer eqMekeepeer cenejepe, í$eHeleer mebYeepeer ,
í$eHeleer jepeejece ke cenejeCeer leejeyeeF& ­eeb®­ee JeÀejefJeÀoea®ee meceekesMe neslees.
2) hesMekesJeÀeU (1707 -1818) ­ee Yeeieele yeeUepeer efkeMkeveeLe les ogmeje yeepeerjeke ne DeKesj ®ee
hesMekee ­eeb®­ee JeÀejJeÀeroea®ee meceekesMe neslees. ­ee hewJeÀer hesMeke s JeÀeUeefkeDeensle.
eqMekeJeÀeUe®ee Fefleneme equeefnleevee cee$e meeOeveeb®ee DehegjsheCee ÒeJeÀeqMekeJeÀeUeefkeDe) eqMekeJeÀeU ne ceje"­eeb®­ee Feflenemeeleerue OeeceOegceer®ee ke hetke&le­eejer®ee JeÀeU neslee. ­ee JeÀeUele
mejJeÀejer JeÀeieohe$es le­eej JeÀjCes, l­eeb®­ee veJeÀuee JeÀjCes eEJeÀkee l­eeb®eer ­eesi­e osKeYeeue JeÀjCes MeJeÌ­e
veJnles.
ye) F.me.1689 c eO­es ceje"­eeb®eer jep eOeeveer je­eie[ntve otjkej efpeb peer ­esLes nuekeC­eele Deeueer.
l­eekesUsme DevesJeÀ mejJeÀejer JeÀeieohe$e veä Peeueer.
JeÀ) lelJeÀeueerve meceepe Feflenemee®­ee MeeðeMegOo DeY­eemeeefke[) oeve he$es, efvekee[e he$es , Dev­e Keepeieer JeÀeieohe$e ke omleSskepe GheueyOe Deensle , hejbleg
eqMekeJeÀeUe®ee efkeMkemeveer­e Fefleneme equeefnC­eemee"er l­eeb®ee HeÀejmee Ghe­eesie nesle veener.
ceje"­eeb®­ee Feflenemee®eer meeOeves ceje"er, mebmJe=Àle, HeÀ ejmeer, eEnoer, JeÀeve[er, Fbie´peer, He´WÀ®e, [®e ke
heesleg&ieerpe Yee1.3 ceje"er meeOeves
ceje"er meeOeveebceO­es ÒeecegK­eeves ceje"er JeÀeieohe$es, yeKejer, MeJeÀekeu­ee, Dee%eehe$eemeejKes ie´bLe ,
heeskee[s Fl­eeoer meeOeveeb®ee mecee kesMe neslees.
1.3.1 Dee%eehe$e - Dee%eehe$e ne ie´bLe eqMekeMeenerceOeerue ÒeOeeve jece®ebêheb[erle Deceel­e ­eeves meve
1715 ®­ee megceejeme equeefnuee. jece®ebêheble Deceel­e eqMekeepeer cenejepeeb®­ee DeäÒeOeeve ceb[Ueleerue
SJeÀ ÒeOeeve nesles. ceneje peeb®eer jepeveerleer l­eeme hetCe& mecepeueer nesleer. ner jepeveerleer l­eeb®­ee keejmeebvee
ceeie&oMe&JeÀ "jekeer, cnCetve jece®ebêhebleeves ne ie´bLe equeefnuee . ­ee ie´bLeele jepee, l­ee®es ÒeOeeveceb[U,
efJeÀ}Ás, Deejceej Fl­eeoer efkeeqMekeepeer cenejepeeb®eer jepeveerleer®e Deens.
1.3.2 pesOes MeJeÀekeueer - eqMekeJeÀeUele JeÀener ÒeefmeOo IejeC­eeble SsefleneefmeJeÀ Ieìvee equentve
"skeC­ee®eer heOole nesleer. l­eevegmee j JeÀener IejeC­eebveer equentve "skeuesu­ee veeWoer Fefleneme mebMees OeJeÀebvee
meehe[u­ee Deensle. DeMee SJeÀef$ele veeWoer DemeCee -­ee JeÀeieoeme `MeJeÀekeueer' Demes cnCeleele . JeÀejer®es
(hegCes pekeU) pesOes osMecegKe ­eeb®­ee IejeC­ee®eer DeMeer®e S JeÀ MeJeÀekeueer cenlkee®eer Deens. JeÀevnespeer
veeF&JeÀ pesOes, yeepeer mepexjeke ­ee pes Oes ceb[Uerveer eqMekeepeer cenejepe, mebYeepeer cenejepe Fl­eeoeR®eer meskee
JesÀueer nesleer. MeJeÀekeueerleerue veeWoer ke leejKee De®etJeÀ Deensle. ceje"­eeb®ee Fefleneme mecepetve IesC­ee®es ns
GlJe=Àä meeOeve Deens. munotes.in

Page 4

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
4 1.3.3 yeKejer - yeKej ­ee Meyoe®eer Glheleer Dejyeer Meyo Keyej (yeeleceer, ke=Êeeble) heemetve Peeuesueer
Deens. ceje"­eeb®­ee JeÀeUele yeKej ne Meyo ceeefnleer osCes ­ee DeLee&ves ©{ Peeuee Deens. DeMeer ceeefnleer
DeLee&le®e SsefleneefmeJeÀ J­e keÌleer ke Ieìvee ­eeb®­eeefkengJetÀceeke©ve yeKejJeÀejeJeÀ[tve equentve IesC­eele ­esle Demes. leLeeefhe yeKejJeÀej SJeÀe efkeeqMeä he#ee®es
Demeu­eeves l­ eeb®ee Fefleneme he#ehe eleerheCes equeefnuee peele Demes. mkeefJeÀ­eeb®eer mlegleer k e hejJeÀer­eeb®eer eEveoe
Demes. lejerner jepeJeÀer­e mke©hee®­ee Fefleneme uesKevee®eer hejbheje ­ee ¢äerves l­eeb®es cenlke Deens.
Meeueerkeenve yeKej ner mekee&ble pegv eer yeKej Deens. efke.JeÀe.jepekee[s ­eeb®­ee celes 1818 he­e¥le megceejs
De[er®eMes yeKejer equeefnu­ee iesu­ee. Feflenemee®­ee ¢äerves cenlkee®­ee Demeuesu­ee 70 yeKejer ÒeefmeOo
Peeu­ee Deensle.
ceje"er yeKejeR®eer keweqMeä­es
1) yeKejer cees[er equehe erle equeefnuesu­ee Deensle.
2) DevesJeÀ kesUe yeKejer jepee eEJeÀkee DevesJeÀ ueneve cees"­ee mejoejeb®­ee meebieC­eeke©ve equeefnu­ee
peele.
3) DevesJeÀ yeKejeR®ee efke4) yeKejerceO­es jepeJeÀer­e Ie[ecees[eR®­ee leguevesle meeceeeqpeJeÀ ke DeeefLe&JeÀ heefjeqmLeleer®es G}ÁsKe JeÀceer
Dee{Uleele.
5) obleJeÀLee DeeeqCe hejbhejeiele oeKeues osTve yeKej kee®eveer­e JeÀjC­ee®ee Òe­elve JesÀuee peele Demes.
6) yeKejJeÀej mke efJeÀ­ee®eer mletleer JeÀjle Demes, ®ecelJeÀej, Dekeleeje®­ee JeÀuheveeb®eener cees"­ee
ÒeceeCeele meceekesMe Demes.
7) yeKejeR®es efvekesove heewjeeqCeJeÀ heOoleer®es Demes.
Feflenemee®ee­e& jepekee[s ­eebveer yeKejeR®es keieeaJeÀjCe leerve Yeeieele JesÀues Deens.
1) meceJeÀeueerve yeKejer - meceJeÀeueerve yeKejJeÀejebveer equeefnuesu­ee yeKejer -
2) SsJeÀerke ceeefnleerkej DeeOeejuesu­ee yeKejer - Ieìvee Ie[u­ee veblej JeÀener JeÀeUeves Deeheu­ee
Dee"keCeeRkej eEJeÀkee SsJeÀerke ceeefnleerkej efke mebyetve yeKejJeÀejeves DeMeer yeKej equeefnuesueer Demeles.
3) pegv­ee yeKejerkej DeeOeeefjle Demeuesu­ee yeKejer - JeÀener kesUe ­ee yeKejer cnCepes pegv­ee
yeKejeR®­ee veJeÀuee Demele. l­eeceO­es cetU yeKejerleerue meke& ®egJeÀeb®­ee yejesyej veJeÀueJe Àejeves
veJeÌJeÀue JeÀjleevee JesÀuesu­ee ®egJeÀeb®eener meceekesMe Demelees DeeeqCe cnCetve®e l­ee hetCe&heCes
DeefkeMkemeveer­e Demetve l­eeb®­eeJeÀ[s ogue&#e JeÀjlee ­esles.
[e@. j.efke.nsjkee[JeÀj ­eebveer ceje"er yeKejeR®es keieeaJeÀjCe KeeueerueÒecee Ces JesÀues Deens.
1) ®eefj$eelceJeÀ yeKej - ­ee yeKejerle ®eefj$­e vee­eJeÀe®­ee ®eefj$ee®es keCe&ve Demeles.
Goe. Je=À2) efkeeqMeä IejeC­ee®ee Fefleneme -SKeeÐee IejeC­ee®eer nefJeÀiele . Goe. hesMe J­eeb®eer yeKej, Yeesmeues
kebMe®eefj$e.
3) Deelce®eefj$eelceJeÀ yeKej - Goe. veevee HeÀ[eqCemee®es Deelce®eefj$e munotes.in

Page 5

cejeþîeeb®ee Feflenemee®eer meeOeves
5 4) ÒemebieelceJeÀ yeKej - ­ee yeKejerle SKeeÐee cenlkee®­ee Òemebiee®es keCe&ve Demeles.
Goe. heeefvehele®eer yeKej
5) efkeeqMeä JeÀeU e®ee Fefleneme - Goe. hesMekeeF&®­ee DeKesj®eer yeKej
6) efkeeqMeä he#ee®eer yeepet ceeb[Ceejer yeKej. Goe - nesUJeÀjeb®eer JewÀefHeÀ­ele
7) meebÒeoeef­eJeÀ yeKej - Goe. meceLee¥®eer yeKej
8) Yee9) mLeUkeC e&veelceJeÀ yeKej - Goe. ceneyeUsMkej®eer pegveer ceeefnleer
10) GlheVeeefkeyeKejeR®eer efkeMkemeveer­elee - yeKejeR®eer efkeMkemeveer­elee ne SJeÀ Del­eble keeoe®ee efkemegÒeefmeOo FeflenemeJeÀej peogveeLe mejJeÀej ­eeb®­ee celes Fefleneme uesKevee®­ee ¢äerves ceje"er yeKejer
JegÀ®eJeÀeceer Deensle. jepekee[s ­eeb®­ee celes ceje"er yeKejer meeOeejCeheCes leerve ÒeJeÀej®es oes1) mLeUefkehe­ee&me 2) JeÀeUefkehe­ee&me 3) J­eefÊeÀefke he­ee&me, yeKejerleerue ns oesJeÀesCeeueener ns veeJeÀejlee ­esle veenerle.
Hejbleg yeKej ne MeeðeMegOo Fefleneme vemeuee lejer Feflenemee®es SJeÀ meeOeve Deens ns ceev­e JeÀjekes®e
ueeieles.
1.3.4 efMeJekeÀeueerve yeK ejer
1) meYeemeo yeKej - ner eqMek eepeer cenejepeebkejerue mekee& le pegveer ke eqMekeJeÀeueele equeefnueer iesuesueer
yeKej Deens. efn®ee JeÀlee& Je=Àmkele: heeefnuesuee ke S sefJeÀuesuee Deens. jepeejece cenejepeeb®­ee Dee%esves ner yeKej F.me. 1694 ceO³es
equeefnC­eele Deeueer. ceje"er Fef lenemee®­ee DeY­eemetb®­ee ogos&Jeeves meYeemeoeves ner yeKej HeÀej mebef#ehle
DeMeer equeef nueer Deens. lejerner efMeJeepeer cenejepee®³ee JeÀeUeleerue ner yeKej Demeu­eeves efleuee
Devev­emeeOeejCe cenlke Deens. ­ee yeKejerle cenejepeeb®eer jep­eJeÀejYeej J­ekemLee, ueefJeÀ}Ás, Keeqpevee, mejoej Fl­eeoer DevesJeÀ yeeyeeRkej ÒeJeÀeMe ìeJeÀuesuee Deens.
2) 91 JeÀueceer yeKej - ner yeKej `91 JeÀuece er yeKej' ­ee veekeeves ÒeefmeOo Deens. JeÀejCe ­eele 91
JeÀueces Demetve ceeueespeer jepes Yeesmeues ­eeb®­eeheemetve les eqMekeepeer cenejepeeb®­ee ce=l­et he­e¥le®ee Fefleneme
JeÀLeve JesÀuee Deens. ner yeKej ÒeefmeOo JeÀjC­ee®es Þes­e mebMeesOeJeÀ efke.me.keeJeÀmeJeÀj ­eeb®­eeJeÀ[s peeles
(F.me.1930) keeJeÀmeJeÀjeb®­ee celes , ner yeKej ceb$eer oÊeepeer ef$eceU keeJesÀefveefkeme ­eebveer le­eej JesÀueer.
efle®ee uesKeveJeÀeue 1685 les 1707 ­ee ojc­eeve®ee Demeekee.
3) ef®eìCeerme y eKej - ceunejjeke jecejeke ef®eìCeerme ­eeves F.me.1811 ceO­es ogme -­ee Meent
cenejepee ®­ee Dee%eske©ve ner yeKej equeefnueer. yeKejJeÀeje®es Deepeesyee yeeUepeer Deekepeer ef®eìCeerme
eqMekeepeer cenejepeeb®es meceJeÀeueerve nesles. ­ee yeKejerle SJetÀCe meele ÒeJeÀjCes Deensle. ner yeKej ÒeLece
`efkeefkeOe %eeveefkemleej ' ­ee ceeefmeJeÀele F.me. 1877 ceO³es ÒeefmeOo Peeueer . yeKejJeÀejeJeÀ[s meeOevee®eer
DevegJetÀuelee Demeueer lejer meeOevemeeceie´er®ee heOoleMeerj Ghe­eesie JeÀjC­ee®es %eeve l­eeuee veJ nles.
yeKejerleerue Ieìvee JeÀeueevegJe´Àceeves efouesu­ee veenerle. munotes.in

Page 6

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
6 4) ef®e$eieghle yeKej - ner yeKej meYeemeo yeKejerkej DeeOeeefjle Deens. efn®ee JeÀlee& jIegveeLe ­eeoke
ef®e$eieghle (ef®e$es) ne Demetve yeKejeR®­ee cepeJetÀjele DeOetveceOetve l­eeves Deeheu­ee JeÀefkelee Ieeleu­ee
Deensle. ne yeKejJeÀejner yeeUepeer Deekepeer ef®eìCeerme ­eeb®­ee®e IejeC­eeleerue neslee. meYeemeo yeKejerle
p­ee heg©menpeem enpe osTve peelees. ner yeKej 1765 ®­ee megceejeme equeefnueer iesueer Demeekeer.
5) oueheleje­ee®eer yeKej - eqMekeepeer cenejepeeb®­ee efkejesOeer he#eele DemeCee -­ee uesKeJeÀeves ner yeKej
equeefnueer Deens. l­eecegUs cenejepeeb®­ee efkejesOeele DemeCee -­ee lelJeÀeueerve ceb[Uerb®es l­eeb®­ee JeÀe­ee&efkeJeÀe­e cele nesles, ns DepeceeefkeC­eemee"er ­ee yeKejeR®ee Ghe­eesie nesle s.
6) eqMekeefoeqikepe­e - ner yeKej meve 1818 meeueer equenueer iesueer Deens. efn®ee JeÀlee& De%eele Deens.
Fefleneme m ebMeesOeJeÀ vebogjyeejJeÀj ke oeb[sJeÀj ­eebveer efle®es mebheeove JesÀues ke leer meve 1895 meeueer
ÒeefmeOo JesÀueer. Feflenemee®ee­e& jepekee[­eeb®­ee celes ­ee yeKejer®ee cepeJetÀj SKeeÐee pegv­ee yeKejerke©ve
Iesleuee Demeekee. jepeejece cenejepeebvee jepeheo efceUekes cnCetve jeCeer mees­ejeyeeF&ves JesÀuesu­ee Je=Àl­eeb®es
keCe&ve ­ee yeKejJeÀejeves JesÀues Deens.
7) ceje"er meece´ep­ee®eer íesìer yeKej - ­ee yeKejer®ee j®evee F.me.1817 meeueer Peeueer Demeekeer.
FeflenemeJeÀej yeeUepeer peveeo&ve ce es[JeÀ ­eebveer leer `JeÀeJ­eseflenemebie´n' ­ee ceeefmeJeÀele ÒeefmeOo JesÀueer.
mLeue, J­eÊeÀer ke JeÀeue ­eeb®ee yeje®e efkehe­ee&me ­ee yeKejerle Deens. lejerner eqMeke®eefj$ eeceOeerue JeÀener
veJ­ee yeeyeer ­ee yeKejerletve heg{s ­esleele.
8) ef®eìCee rmeJe=Àle mebYeepeer cenejepeeb®eer yeKej ke jepeejece cenejepeeb®eer yeKej - ceunej
jecejeke ef®eìCeermeeves®e ­ee oesve yeKejer equeefnu­ee Deensle. ceje"­eeb®­ee yeepetJeÀ[tve mebYeepeer cenejepe
ke jepeejece cenejepe ­eeb®eer ®eefj$es JeÀUC­eemee"er ­e e®e yeKejeR®ee Ghe­eesie neslees. ne yeKejJeÀej
mebYeepeer cenejepeeb®­ee efkejesOeele equeefnlees ke jepeejece®­ee mebyebOeer ÒeMebmes®es Godieej JeÀe{lees.
­eeeqMekee­e Þeer. eqMekeÒeleehe, Mes[ieekeJeÀj yeKej, MeneVeke JeÀueceer yeKej, eqMekeepeer Òelee he Fl­eeoer
yeKejer eqMekeJeÀeueekej GheueyOe Deensle. Hejbleg l­ee®es SsefleneefmeJeÀ cetu­e HeÀej®e Lees[s Deens.
1.3.5 hesMekesJeÀeueerve yeKejer - F.me.1707 ceOeerue Meent®es oef#eCesleerue Deeieceve les F.me.1818
ceO­es Peeuesuee ceje"er jep­ee®ee Dem le ­ee hesMekes JeÀeUeefkeDeensle. l­eehewJeÀer JeÀener cenlkee®­ee yeKejer KeeueerueÒeceeCes Deensle.
1) meeäer®eer yeKej - GÊej JeÀesJeÀCeeleerue mee<ìer ke kemeF& Òeebleekej F.me.1737 les 39 ­ee
JeÀeUele ce je"­eebveer mkeejer JesÀueer ke les Òeeble eÅpeJetÀve Iesleues. ­ee efkepe­ee®eer ceeefnleer ­ee yeKejerle efoueer
Deens. ner yeKej F.me. 1742 ceO­es equeefnueer iesueer Deens. kemeF&®­ee mebie´ecee®es Kejs Þes­e iebieepeer
veeF&JeÀ ­eeb®es Demetve ­eeb®­e e leguevesle ef®eceepeer DeHhee®es ­ee mebie´eceeleerue ­eesieoeve ieewCe Demeu­ee®es
Òeefleheeove ­ee yeKejerle JeÀjC­eele Deeues Deens.
2) Þeer. Meent cenejepe ­eeb®eer yeKej - ­ee yeKejer®ee JeÀlee& ieeseEkeojeke Keb[sjeke ef®eìCeerme Deens. ­ee
yeKejerle Meent cenejepeeb®ee pevce les ce=l­eghe­e&ble®eer ceeefnleer efkemleejeves efoueer Deens. cegIeueeb®­ee JewÀosle erue
Meent cenejepeeb®­ee heefjeqmLeleer®es leheMeeruekeej keCe&ve yeKejJeÀejeves JesÀues Deens. munotes.in

Page 7

cejeþîeeb®ee Feflenemee®eer meeOeves
7 3) hesMeJ­eeb®eer yeKej - ­ee yeKejer®ee Je Àlee& Je=ÀJeÀeUeleerue meke& Ie[ecees[eR®ee leheMeeruekeej G}ÁsKe ­ee yeKejerle Dee {Ulees. ner yeKej hesMeJ­eeb®­ee
hejeJe´Àcee®eer ieeLee Deens. ceje"­eeb®­ee Feflenemeeleerue efkeefkeOe Òemebiee®es keCe& ve l­eeceO­es JesÀues Deens.
4) heeefvehele yeKej - F.me.1763 ceO­es jIegveeLe ­eeoke ­eeves hesMekee veeveemeensye ­eeb®eer efkeOekee
helveer ieesefheJeÀeyeeF& efn®­ee Dee%eske©ve ner yeKej equeefnueer nesleer. jIegveeLe ­eeoke ne hesMeJ­eeb®­ee heojer
JeÀejJetÀve neslee. heeefvehele®­ee mebie´eceele keerjieleer Òeehle Peeuesu­ee cenlkee®­ee J­eÊeÀeR®eer ­eeoer ns ­ee
yeKejer®es efkeMesl­eeleerue nJeÀ eriele Kejer Demeekeer ner meke&meeOeejCe Dehes#ee cee$e Keesìer "jles. peogveeLe mejJeÀej lej ­ee
yeKejer®es keCe&ve `DeHeÀerceyeepee®es uesKeve' Demes JeÀjleele.
5) YeeTmeensyeeb®eer yeKej - he$e©heeleerue ­ee yeKejer®ee uesKeJeÀ eqMe bos ³eeb®­ee heojer SJeÀ meskeJeÀ
Demeekee. ­ee yeKejerle F.me.1761 ®­ee heeefvehele®­ee mebie´eceeefkeDeeues Deens. cee$e l­ee®­ee efkeMkemeveer­eles®eer Kee$eer oslee ­esle veener. yeKejerleerue cepeJetÀjeke©ve JeÀener
lelJeÀeueer ve ®eeueerjerlee rkej ÒeJeÀeMe he[lees. meleer®eer heOole, hee"erkej peKece Peeuesu­ee mewefveJeÀe®eer
meceepeele nesCeejer nsìeUCeer ­eeb®ee G}ÁsKe yeKejJeÀejeves JesÀuee Deens.
6) JeÀeMeerjepee®eer yeKej -
JeÀeMeerjepe ne ceje"er ye´e cnCe DekeOe®ee vekeey e MetpeeGod oewuee®­ee meskesle neslee. l­eeves HeÀejmeer Yeeheeefvehele®­ee ue{eF&®ee ke=leeble equeefnuee Deens. heeefvehele®­ee ue{eF&®­ee leheeqMeueeefkecenlkee®es meeOeve Deens.
kejerueÒeceeCes ceje"­eeb®­ee Feflenemeekej ÒeJ eÀeMe ìeJeÀCeeN ­ee JeÀener cenlkee®­ee yeKejer Deensle. ­ee
yeKejeRceO­es DevesJeÀ oesmeehe[le veenerle. lesJne l­eemee"er yeKejeRkej efkemebyetve jenCes, Deeke M­eJeÀ "jues. Feflenemeele pesLes $etìer
Deensle, lesLes yeKejer Deeheu­ee meene­­eme ­esT MeJeÀleele.
1.3.6 mejJeÀejer ke Keepeieer he$es
mejJeÀejer he$eele lenveeces, JeÀjej, JeÀe­eosJeÀevetve, meveoe, jesKes, keleve he$es, jepee , ÒeOeeve ­eebveer
DeefOeJeÀeN­eebvee GÎsMetve JeÀe{uesues ngJetÀce, JeÀejKeev­eebvee efouesu­ee met®evee ­eeb®ee meceekesMe neslees.
hesMekesJeÀeUele ceje"e jep­ee®ee efkemleej Peeuee. hejcegueKeele yeeleceeroej vesceues peele Demele. lemes®e
ceje"e mejoejeb®es yeeleceeroej hegCe s ojyeejele Demele. l­eeb®eer yeeleceerhe$es Fefleneme uesKevee®eer cenlkee®eer
meeOeves Deensle.
Keepeieer he$eebceO­es jep­eJeÀejYeej, J­ekenej, ke Iejiegleer DeMee eflevner ÒeJeÀej®ee Òel­e#e hegjekee
Dee{Ulees.
1.4 mebmke=Àle meeOeves
ÒeecegK³eeves ce nejeä^eletve DeeefCe Yeejleeleerue Flej efþkeÀeCeeJe©ve DeveskeÀ mebmke=Àle Hebef[le í$eHeleer
efMeJeepeer cenejepeeb®³ee ojyeejele ³esle Demele. ³eeHewkeÀer keÀener Hebef[leebveer efMeJekeÀeUeefJeYee

Page 8

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
8 DeefleMe³eeskeÌleer Demet MekeÀles. cejeþeb®³ee Feflenemee®³ee ¢äerves keÀener mebmke=Àle meeOeves cenlJee®es Deensle.
l³eeleerue keÀener cenlJee®es meeOeves Heg{erueÒeceeCes
1.4.1 ef JeMJeiegCeeboMe&®ebHet - ³ee keÀeJ³eûebLee®eer j®evee keÀJeer JeWkeÀìeMJejer ³eebveer kesÀuesueer Deens. ne
keÀJeer GÊej Yeejleeleerue DemeeJee. ³ee keÀeJ³eeceO³es efMeJekeÀeueerve cejeþs DeeefCe ye´ecnCe ³eeb®³eeefJeyeesOeÒeo efueKeeve Deeuesues D eens. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee keÀejefkeÀoeale lees cenejeä^ele Deeuesuee
Demeu³eecegUs cenejepeeb®³ee efpeJeveeleerue keÀener IeìveebJej ³ee keÀeJ³eeÜejs ÒekeÀeMe He[lees. efMeJeepeer®³ee
keÀe³ee&®es meceLe&ve keÀjCeejs ns keÀeJ³e nes³e.
1.4.2 meg³e&Jeb Mece efkebÀJee DevegHetjeCe - ne keÀeJîeûebLe keÀJeer Hejceevebo ³eebveer efueefnuesuee Deens. ns
keÀeJ³e 100 meiee¥®es keÀjC³ee®eer l³ee®eer F®íe nesleer. HejblegHeefnues 31 meie& l³eeves 1680 He³e¥le j®eues.
l³eeveblej®³ee keÀeUele l³eeves 19 meie& j®eu es lej MesJeìer l³eeves 13 meie& j®eues Deens. ³ee keÀeJ³eûebLeele
Menepeer jepes, í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe Je í$eHeleer mebYeepeer cenejepe ³eeb®³ee efJeDeeuesues Deens. jeCeer mees³ejeyee F&b®³ee meeQo³ee¥ ®³ee ÒeYeeJeeKeeueer efMeJ eepeer cenejepeebveer mebYeepeer jepeeb ®ee
ieeoerJejerue nkeÌkeÀ veekeÀejuee Je jepeejeceeuee DeeHeues GÊejeefOekeÀejer vesceues, Demee ³egkeÌleerJeeo ³ee
ûebLeele Deeuesuee Deens. ³eeJe©ve í$eHeleer efMeJeepeer®³ee veblej ne ûebLe le³eej Peeuee DemeeJee e fkebÀJee
keÀesCee®³ee lejer ÒeYeeJeeKeeueer ³ee ûebLeele keÀener Yeeieeb®es efueKeeCe Peeues Deens Demes Jeeìles.
1.4.3 efMeJeYeejle - ne ûebLemegOoe keÀefJe Hejceevebo ³eeves®e efueefnuesuee Deens. ³ee ûebLeeceO³es Lesì
ceeueespeerjeJe Yeesmeues, Menepeer jepes Yeesmeues ³eeb®³ee keÀejefkeÀefo&®ee Dee{eJee IesC³eele Deeuesuee Deens. ³eele
í$eHeleer efMeJeepeer cenejepeeb®³ee keÀeskeÀCe efJepe³eeHe³e¥le®ee Fefleneme Deeuesuee Deens. ³eeleerue Je=Êeeble
megOoe keÀeJ³e©Heeves®e efueefnC³eele Deeuesuee Deens.
1.4.4 DeMeeJeleejce d - ³ee keÀeJ³eûeLeeb®ee keÀlee& ieesefJebo ne Demegve ne keÀJeer Hejceevebo®ee veelet nes³e.
³eeuee `keÀefJebê` ne efkeÀleeye osC³eele Deeuee neslee. ³ee keÀeJ³eûebLee®eer j®evee í$eHeleer Meengcenejepeeb®³ee
Dee%esJe©ve keÀjC³eele Dee ueer. meeOeejCeHeCes ³ee ûebLee®eer j®evee F. me. 1740 les 1754 ³ee
keÀeueeJeOeerceO³es Peeueer Demes ceeveues peeles.
1.4.5 efMeJejep³eeefYejep³eeefYeDeens. Deefve©Oo mejmJeleer efMeJejep³eeefYeefveM®eueHetjer ³ee oesve ye´ecnCeeb®³ee mebJeeo©Heeves jep³eee fYekesÀuesuee JesoeskeÌle jep³eeefYe1.4.6 jeOee ceeOeJe efJeueeme®ebHet - ne keÀeJ³eûebLe pe³ejece efHeb[s ³eebveer j®euee Deens. ³ee®ee efveJeeme
yeeieueeve Òeeleebleerue meHleMeb= ieer [eWieje®³ee Hee³eL³eeMeer neslee. l³ee efþkeÀeCeer lees efHeb[ Hee[C³ee®es keÀece
keÀefjle Demes cnCetve l³eeuee efHeC[s Demes Dee[veeJe efceUeues. keÀener efþkeÀeCeer l³ee®ee veeceesuuesKe pe³ ejece
Heb[erle Demeener neslees. ³ee keÀeJ³eûebLeele ÒeecegK³eeves Menepeerjepeeb®eer ceeefnleer Deeuesueer Deens. pe³ejece
efHeb[s ns Menepeerjep³eeb®³ee ojyeejele ner nesles l³ee®eÒeceeCes efMeJeepeer cenejepeeb®³ee ojyeejelener nesles.
1.4.7 HeCee &ue HeJe&le ûenCeeK³eeveced - ne keÀeJ³eûebLe®e Demegve, lees pe³ejece efHeb[s (Heb[erle) ³eeves®e
j®euee Deens. F. me. 1673 meeueer efMeJeepeer cenejepeebveer (DeCCeepeer oÊees Je keÀeW[epeer HeÀpe¥o)
HevneUe efkeÀuuee efpekebÀuee ne ³ee keÀeJ³ee®ee cegK³e efJe Iesleuee ³ee®eer ceeefnleer efceUles. ³ee keÀeJ³ee®eer j®evee F. me. 1674 meeueer Peeueer DemeeJeer, Demes munotes.in

Page 9

cejeþîeeb®ee Feflenemee®eer meeOeves
9 mebMeesOekeÀ me. ce. efoJeskeÀj ³eeb®es cele Deens. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee ®eefj$eeJej ÒekeÀeMe ìe keÀCeeje ne
cenÊJeHetCe& meeOeve ûebLe ceeveeJe³eeme njkeÀle veener.
1.4.8 jepeejece ®eefjleced - jepeejecee®³ee ojyeejer Heb[erle kesÀMeJeHeb[erle ³eebveer ne ûebLe j®euee
Deens. ³ee ûebLeeceO³es jepeejece ceneje peeb®³ee keÀeUeleerue HeefjefmLe leer®es Je Ce&ve Deeuesues Deens. ne ûebLe
lebpeeJej ³esLeerue mejmJeleer ceneue ûebLeeue³eele Þeer. Jee. meer. yesvês ³eebveer MeesOetve keÀe{uee Je lees F. me.
1931 uee Òeefme× kesÀuee. ³ee ûebLeele efJeMesDeens.
1.5 HeÀejmeer meeOeves
ceO­e­egieerve Yeejleeleerue efkeefkeOe jep­eJeÀl­ee¥®eer HeÀejmeer ner ÒeMeemeJeÀer­e Yee< ee nesleer. ­ee jep­eJeÀl³ee¥®ee
DeeeqCe ceje"­eeb®ee pees mebyebOe Deeuee l­eeefkeke omleSskepe ­eeceO­es meehe[leele. lemes®e ceesieue FeflenemeJeÀejebveer equeefnuesues ceesieue meece´ep­ee®es
Fefleneme, yeeoMeene®eer ®eefj$es, ceesieue o jyeej®eer yeeleceerhe$es ceje" e Feflenemee®eer cenlkee®eer meeOeves
Deensle.
1. ceeefmejs Deeueceefiejer (Deeueceefiej®es keÀle &=ÊJe) : - meeJeÀer cegmlewoKeeve ­eeves ne ie´bLe 1709
ceO­es equeneruee Deens. Deewjbiepesyee®­ee Keeme lewveeleerceOeerue DeefOeJeÀejer Demeu­eeves ceesieue -ceje"e mebIel­eeves Òel­e#e [esU­e ebveer heeefnuee neslee. meeJeÀerves Deeheu­ee ®eefj$eele yeeoMeene®­ee jep­eejesnCee®­ee
keceesieue-ceje"e mebIecenejepe, jepeejece cenejepe ke cenejeCeer leejeyeeF& ­eeb®­ee JeÀejJeÀeroea®ee DeY­eeme ­ee ie´bLeeeqMekee­e hetCe&
nesT MeJeÀCeej veener.
meve 1871 meeueer ne ie´bLe je@­eue SeqMe­eeefìJeÀ meesmee­eìer Dee@HeÀ yeWiee@ue ­ee mebmLesves ÒeLece ÒeefmeOo
JesÀuee. l­ee®es Fbie´peer YeeceeOekejeke heie[er ­eebveer `ceje"s ke Deewjbiepesye' ­ee veekeeves Òeef meOo JesÀues.
2. cegvleKeJeg ue uegyeeye -S-cenbceoMeener (leejerKes KeeHeÀerKeeve) :- cenbceo neeqMece KeeHeÀerKeeve
­eeves ne ie´bLe 1734 ceO­es equeefnuee. 1874 ceO­es je@­eue SeqMe­eeefìJeÀ meesmee­eìer Dee@HeÀ yeWiee@ue ­ee
mebmLesves lees ÒeJeÀeeqMele JesÀuee. ceje"er Yeeceesieueeb®ee SJeÀ DeefOeJeÀejer ­ee veel­eeves KeeHeÀerKeeve Deewjbiepesye yeeoMeene®­ee ceesefncesle oef#eCesle npej
neslee. l­eeves mkele: ceesieue -ceje"e mebI eue{e­ee keeqCe&uesu­ee Deensle. l­eeke©ve ceesieue ke ceje"e ­eeb®eer ue{C­ee®eer heOoleer ke jCeveerleer ­eemebyebOeer
Kethe ceeefnleer efceUles. peogveeLe mejJeÀeje®­ee celes ns equ eKeeCe Del­eble efkeMkemeveer­e Demeu­eeves efkeMescenlkee®es Deens.
3. leejerKes efouJegÀMee : - Deewjbiepesye yeeoMeene®­ee heojer DemeCee -­ee Yeercemesve meJeÌmesvee ­ee®es ns
Deelce®eefj$e Deens. Deewjbiepesyeeyejesyej lees oef#eCes®­ee ceesefncesle nelee ke meve 1701 meeueer pegequHeÀJeÀej
Keeveeves hevneU­eeme kes{e efouee, l­eekesUer ne lesLes npej neslee. Yeercemesve meJeÌmesveeves Deeheu­ee ­ee
Deelce®eefj$eele ceesieue meece´ep­ee®­ee meve 1656 meeueeheemetve 1709 he­e¥le®ee Fefleneme JeÀLeve
JesÀuee Deens. eqMekeepeer cenejepe, mebYeepeer cenejepe, jepeejece cenejepe ke cenejeCeer leejeyeeF& ­ee
ceje"e jep­eJeÀl­ee&bveer DeewjbiepesyeebMeer efouesu­ee mebIe

Page 10

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
10 meeoj JeÀjlees. cenejeCeer lee jeyeeF&®es vesle=lke iegCe ­eeefkeDevegJeeo Fbûepeerle ke@À. peesveeLeve mkeÀe@ì ³eebveer F. me. 1794 ceO³es kesÀuee. F. me. 1963 meeueer Þeer.
meslet ceeOeJe Heie[er ³eebveer ne ûebLe `ceesieue D eeefCe cejeþs' ³ee ûebLeªHeeves cejeþerle ÒekeÀeefMele kesÀuee.
4. HegÀletneles Deeueceefiejer : - HegÀletneles Deeueceefiejer cnCepes Deeueceieerj Deewjbiepesye yeeoMeene®­ee
efkepe­ee®eer JeÀLee. ne ie´bLe F&Mkejoeme veeiej ­eeves equeefnuee. yeeoMeene®­ ee cegK­e v­ee­eeOeerMee®ee
F&Mkejoeme veeiej ne JeÀejJetÀve neslee. Deeheu­ee ie´bLeeme F&Mkejoemeves ceesieueeb®ee MeeefnmlesKeevee®­ee
ceesefncesheemetve (meve 1660 ) les meelee -­ee®­ee kes{­eehe­e¥le (meve 1700) nJeÀeriele efoueer Deens.
mebYeepeer cene jepe, JeÀefke JeÀueMe, ogiee&oeme je"es[, DeJeÀyej, jepeejece cenejepe, mebleepeer ke
yeeoMeener mejoej ­eeb®­eeefkemebYeepeer jepeebveer Deewjbiepesyeeheg{s ceeve PegkeÀueer veener ke [esUs JeÀe{ues iesu­eekej DeVel­eeie JesÀuee, ner
mebYeepeer cenejepeeb®­ee Meskeì®­ee efokemeeb®eer nJeÀeriele F&Mkejoemeeves®e efoueer Deens. DeMee DevesJeÀ veJ­ee
ceeefnleercegUs ne ie´bLe ceje"­eeb®­ee DeY­eemeJeÀebvee Ghe­egJeÌle "juee Dee ns.
5. Kegletles eqMekeepeer : - Kegletles eqMekeepeer cnCepes eqMekeepeer cene jepeeb®eer he$es ­ee ie´bLeele JesÀkeU
cenejepeeb®eer®e he$es veenerle lej Deewjbiepesye yeeoMeene, Menpeeoe DeJeÀyej, pegequHeÀJeÀej Keeve, pe­eeEmen,
Meent cenejepe ­eeb®eer ne r he$es ­ee ie´bLeele Deensle. ­ee he$eeb®ee Fbie´peer Devegkeeo `ceesieue -ceje"e mebIehegmleJeÀele Þeer meslet ceeOekejeke heie[er ­ee bveer ÒeefmeOo JesÀuee Deens. eqMekeepeer cenejepeebveer eqpeeqpe­ee®­ee
efve6. nHeÌle Debpegceve : - efcepee& jepee pe­eeEmeie ­eeb®­ee he$eeb®ee ne mebie´n Deens. pe­eeEmeie ne eqMekeepeer
cenejepeeb®ee hejeYeke JeÀjC­eemee"er oef#eCesle Deeuee neslee. ­ee ceesefncesle pe­eeEmeieves Deewjbiepesyeeme
kesUekesUer peer he$es hee"keueer leer ­ee mebie´nele Deens. pe­eeEmeiee®ee ef®eìCeerme Go­ejepe ­eeves ne mebie´n
SJeÀef$ele JeÀ©ve l­eeme `nHeÌle Debpegceve ' Demes veeke efoues. ­ee he$eebke©ve pe­eeEmeiee®­ee oef#eCesleerue
ceesefnceske j, l­ee®­ee [ekehes®eekej ÒeJeÀeMe he[lees. eqMeke®eefj$ee®es ns SJeÀ cenlkee®es meeOeve Deens.
7. ueglHegÀ}ÁeKeevee®eer he$es : - ueglHegÀ}ÁeKeeve ne Deewjbiepesyee®ee mejoej neslee. meve 1690 ®­ee
megceejeme lees Keìeke®ee "eCesoej neslee. l­eekesUer l­ee ®­ee mebleepeer ke Oeveepeer ­eeb®­eeMeer DevesJeÀ ue{e­ee
Peeu­ee. ­ee ue{ e­eeb®­ee ke= Êeeble l­eeb®­ee he$eebletve®e DeeheCeeme mecepelees. meve 1699 veblej lees
efkepeehetj, Deewjbieeyeeo ke keNne[ ­esLes ceesieue megYesoej cnCetve neslee. Þeer meslet c eeOekejeke heie[er ­eebveer
ueglHegÀuueeKeevee®ee 40 He$ee®ee DevegJeeo `ceesieue ceje"e mebIeceesieue-ceje"e mebIe8. ceeleyejKeevee®eer he$es : - ceeleyejKeeve ne ceesieuee b®ee mejoej neslee. mebYeepeer cenejepeeb®­ee
JeÀeUe®­ee Meskeìer veeeqMeJeÀ, yeeieueeCe, GÊej JeÀesJeÀCe ­esLeerue efJeÀ}Ás IesC­eele l­eeves cees"e hejeJe´Àce
ieepekeuee. l­eeves yeeoMeeneuee ke Flej ceesieue mesveeefOeJeÀe -­eebvee equeefnuesueer JeÀener he$es GheueyOe
Deensle. ceeleyejKeevee®ee ef®eìCeerme pes"ceue ­eeves ner he$es ke Keevee®­ee hejeJe´Àcee®eer nJeÀeriele SJeÀef$ele
JeÀ©ve `JeÀejveecee' veekee®ee ie´bLe equeefnuee. ­ee he$eebhewJeÀer JeÀener he$eeb®ee Devegkeeo Þeer. heie[er ­eebveer
ceje"erleerue `vekeYeejle' ­ee ceeefmeJeÀele ÒeefmeOo JesÀuee Deens. mebYeepeer cenejepe ke jepeejece cenejepe
­eeb®­ee JeÀe Ueleerue ceesieue -ceje"e mebIe9. yegmeeefleve -Gmed-meueeleerve : - efkepeehetj®­ee DeeefoueMeener®ee ne Fefleneme Deens. ne Fefleneme
cenbceo Fye´eefnce Deueer petyewjer ­eeves 1824 meeueer equeefnuee. ­ee ie´bLee®ee Devegkeeo cees[JeÀ ke kePes ­eebveer
ÒeLece ÒeefmeOo JesÀuee. Þeer. ie. n. Kejs ke Þeer. kee. meer. yeWês ­eebveer ner ­ee®es Devegkeeo `efJepeeHetj®³ee munotes.in

Page 11

cejeþîeeb®ee Feflenemee®eer meeOeves
11 DeeefoueMeener IejeC³ee®ee Fefleneme' ³ee veeJeeves JesÀues Deensle. eqMekeepeer -DeeefoueMeener mebyebOee®ee
DeY­eemeemee"er ns cenlkee®es meeOeve Deens.
10. efme­eeue -Gue-cegbleKejerve : - ­ee ie´bLee®ee uesKeJeÀ me­­e o iegueece ngmesve leyeleyeer ne cegIeue
mejoej neslee. l­ee®es yenglesJeÀ Dee­eg<­e yebieeue ÒeebleeceO­es iesues nesles. Meent cenejepe ke cenejeCeer
leejeyeeF& ­eeb®­eeleerue ­eeokeer ­egOo, ceje"s efvepeece mebyebOeekej lees ÒeJeÀeMe ìeJeÀlees.
11. DeK eyeejele : - yeeoMeene®­ee ojyeejele ojjespe nesCeeN­ee Ie[ecees[eR®ee ke=Êeeble mejJeÀejer
DeefOeJeÀeN­eebJeÀ[tve equeefnuee peeF&. lemes®e cees"­ee mejoejeb®es nmleJeÀner ojyeejele Demele. les
ojyeeje®­ee keelee& Deeheu­ee Oev­eeme JeÀUkeerle Demele. ­ee keelee&he$eebvee `DeKeyeejele ' Demes cnCeleele.
JeÀeUe®­ee DeesIeele ­ee DeKeyeejeleebhewJeÀer yejer®e veä Peeueer. l­eehewJeÀer JeÀener Yeeie ueb[ve, pe­ehetj,
JeÀueJeÀÊee ­esLeerue ohlejKeev­eeble Deensle. Þeer. ie.n.Kejs ke Þeer. heie[er ­eebveer ­ee De Keyeejeleeb®es
YeeJ­ekemLee, Fl­eeoer DevesJeÀ yeeyeeRkej ns DeKeyeejele ÒeJeÀeMe ìeJeÀleele. l­eeb®­ee DeeOeejs ceje"­eeb®ee
leejerKekeej Fefleneme equeefnCes megueYe Peeues Deens.
1.6 ­egjesefhe­eve meeOeves
melejeJ­ee MeleJeÀele eqMekeepeer cenejepeebveer mkejep­ee®eer mLeehevee JesÀueer ke ­ee®e ojc­eeve heesleg&ieerpe
keieUlee ­egjesefhe­eve meÊee J­eeheeje®­ee GÎsMeeves eEnotmLeeveel e Deeu­ee. Fbie´peebveer heew Jee&l­e osMeebyejesyej
J­eeheej JeÀjC­ee®­ee ÒecegKe GÎsMeeves F&mì Fbef[­ee JebÀheveer®eer mLeehevee JesÀueer. l­eeveblej uekeJeÀj®e
eEnogmLeeve®­ee heeqM®ece efJeÀveeN­eebkej megjle, cegbyeF&, jepeehetj, JeÀejkeej ­ee yebojeb ceO­es keKeejer mLeeheve
JesÀu­ee. uekeJeÀj®e ­ee ­egjesefhe­eve meÊeeb®eer jepeJeÀer­e cenlkeeJeÀeb#ee kee{t ueeieueer. veJ­eeves efvecee&Ce
Peeuesu­ee ceje"er meÊesJeÀ[s les mebMe­eeves heent ueeieues. ceje"­eeb®­ee meke& neue®eeueeRkej l­eeb®eer yeejerJ eÀ
vepej nesleer. 1659 ceO­es eqMekeepeer cenejepeebveer DeHeÀpeueKeevee®­ee JesÀuesu­ee keOeeveblej ­egjesefhe­eve
meeOeveebceO­es eqMekeepeer cenejepeebefkeDeeheuee mebIeDemele. l­ee®es efkemle=le keCe&ve l­eeb®­ee omleSskepeele Dee{Ules.
1.6.1 FbeqiueMe meeOeves - FbeqiueMe F&mì Fbef[­ee JebÀheveer®­ee megjle, cegbyeF&, jepeehetj, JeÀejke ej,
ceêeme, JeÀueJeÀÊee Fl­eeoer ef"JeÀeCeer DevesJeÀ keKeejer nesl­ee. ÒeLece megjle ke veblej cegbyeF& ­esLes Fbie´pee®eer
ÒecegKe keKeej nesleer. ­ee keKeejer p­ee Òeebleele Demele, l­ee Òeebleeleerue jepeJeÀer­e ke J­eeheejer Ie[ecees[er,
l­ee Deeheu­e e ÒecegKe keKeejeruee JeÀUkeerle Demele ke YeejleeceOeerue ÒecegKe keKeej Yeejleeleerue meke&
ke=Êeeble Fbiueb[ceOeerue Deeheu­ee [e­ejsJeÌìjebvee JeÀUkeerle Demes. megjle, cegbyeF&, jepeehetj, JeÀejkeej ke
ceêeme ­ee ef"JeÀeCe®­ee keKeejeR®­ee ke=Êeebleel e ke l­eeb®­ee ceb[Ue®­ee yew"JeÀer®­ee "jekeeble ceje"­eeb®­ee
neue®eeueer, ceesefncee, jepeJeÀejCe ­eeefkeceeefnleer ieesUe JeÀjle. lemes®e nsjeb®­eeJeÀ[tve yeelec­ee ieesUe Je Àjle. l­eeb®­ee J­eeheeje®­ee mebj#eCeemee"er
ns JeÀjCes l­eebvee DeekeM­eJeÀ nesles. l­eeb®­ee ­ee JeÀeieohe$eeble ceje"­eeb®ee leejerKekeej Fefleneme
equenC­eeme ceole Peeueer Deens.
ueb[ve, JeÀueJeÀÊee, ceêeme, cegbyeF& Fl­eeoer ef"JeÀeCeer mejJeÀejer o hlejKeev­eele JebÀheveer®eer ue#eekeOeer
JeÀeieohe$es Deensle. F. me. 1931 meeueer eqMekeepeer cenejepeeb®ee mebyebOe Demeuesueer FbeqiueMe JeÀeieohe$e
`English Records on Shivaji' ­ee ie´bLee®­ee ©heeves SJeÀef$ele íeheueer Deensle. ueb[veceOeerue munotes.in

Page 12

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
12 `Fbef[­ee Dee@HeÀerme'ceOeerue MesJeÀ[es JeÀeie ohe$eeb®eer veJeÀue JeÀ©ve Þeer.kee.meer.yeWês ­eebveer DeeCeueer Deensle.
megÒeefmeOo Fefleneme mebMeesOeJeÀ ke uesKeJeÀ [e@. megjWêveeLe mesve ­eebveer meve 1927 meeueer `HeÀejsve
yee­ee@ie´e@HeÀerpe Dee@HeÀ eqMeke epeer' ne ie´bLe mebheeove JeÀ©ve ceje"­eeb®­ee Feflenemee®­ee meeOeve ie´bLeele
ceesuee®eer Yej ìeJeÀueer Deens, ­ee ie´bLeele Fbie´pe , He´WÀ®e, heesleg&ieerpe Fl­eeoer lelJeÀeueerve uesKeJeÀebveer
eqMekeepeer cenejepeebmebyeOeer JesÀuesu­ee equeKeeCeeb®e e Fbie´peer Devegkeeo [e@. mesve ­eebveer ÒeefmeOo JesÀuee Deens.
­ee hej JeÀer­e uesKeJeÀebceO­es peerve -o-Leskesvees, yeeefLe&uesceer Je@Àjs, He´@Àeqvmeme ceeefì&ve ­eeb®ee meceekesMe Deens.
l­eeeqMekee­e [e@. mesve ­eebveer eqMekeepeer cenejepeebmebyeOee r®eer [®e JeÀeieohe$esner Fbie´peerle Devegkeeefole JeÀ©ve
leer ie´bLeele efoueer Deensle. eqMekeepeer cenejepeebMeer Fbie´pe J­eeheeN­eebveer JesÀuesues JeÀjejveeces, l­eeb®­ee
keefJeÀueeb®es ke=Êeeble ­eeb®eener meceekesMe ­esLes JeÀjC­eele Deeuee Deens.
1.6.2 heesleg&ieerpe meeOeves - heesleg&ieerpe ns ceje"­eeb®es pekeU®es Mespeejer nesles. eEnogmLeeve®­ee
jepeJeÀejCeele Yeeie IesCeejs les heefnues ­egjesefhe­eve nesles. l­eecegUs l­eeb®­ee JeÀeieohe$eebceO­es ceje"­eeb®es
G}ÁsKe Deeheu­eeuee meehe[leel e. eEnogmLeeveele ieeskee ke heesleg&ieeueceO­es equemyeve ­esLes DemeCeeN­ee
ohlejKeev­eeble ceje"­eeb®­ee FeflenemeeMeer mebyebOe DemeCeejer npeejes JeÀeieohe$es Deensle. heesleg&ieerpe
JneFmeje@­eves Deeheu­ee jepeeme equeefnuesueer he$es, ceje"er ke ce esieue mejoej ­eebvee equeefnuesueer he$es,
Deeheu­ee ceb[Ueleerue "jeke Fl­eeoeR®ee ­ee meeOeveele meceekesMe neslees. Fefleneme mebMeesOeJeÀ [e@.
heeb[gjbiejeke efhemeguexJeÀj ­eebveer `heesleg&ieerpe -ceje"e mebyebOe' ­ee ie´bLe uesKeveele heesleg&ieerpe meeOeveeb®ee
Ghe­eesie JesÀuee Deens. Þeer. me.Meb. osmeeF& ­eebveer heesleg&ieerpe meeOeveeb®ee ceje"erle Devegkeeo JesÀuee Deens.
1.6.3 He´WÀ®e meeOeves - He´sÀb®e meeOeves he@efjme, ueb[ve Fl­eeoer ef"JeÀeCe®­ee ohlejKeev­eeble Deensle. ­ee
JeÀeieohe$e ebceO­es eEnogmLeeveeleerue He´WÀ®e keKeejkeeu­eebveer cee­eosMeer equeefnuesueer he$es, eEnoer jepeebvee
equeefnuesueer he$es ­eeb®ee meceekesMe Deens. mekee&le ceje"­eeb®­ee Feflenemee®­ee ¢äerves cenlkee®es meeOeves
cnCepes He´WÀ®e ieJn&vej ceeefì&ve ­e eves equeefnuesueer jespeefveMeer. ­ee jespeefveMeer®es Fbie´peer YeepeogveeLe mejJeÀej ­eebveer ÒeefmeOo JesÀues Deens. ceeefì&ve®es keemleJ­e heeB[s®ejeruee Demeu­ee JeÀejCeeves
ceje"­eeb®­ee JeÀvee&ìJeÀeleerue neue®eeueeR®ee DeY­eeme JeÀjC­e emee"er ceeefì&ve®eer ner jespeefveMeer Del­eble
cenlkee®eer Deens. eqMekeepeer cenejepeeb®eer JeÀvee&ìJeÀe®eer mkeejer ke jepeejece JeÀe Ueleerue efpebpeer®ee kes{e ­ee
mebyebOeer cenlkee®eer ceeefnleer Deeheu­eeuee He´WÀ®e JeÀeieohe$eebceO­es meehe[les. ke keÀe?
Fefleneme mebMeesOeJeÀ [e@. neleeUJeÀj ­eebveer He´WÀ®e JeÀeieohe$eeb®ee keehej JeÀ©ve Relations
between the French and the Marathas (1668 -1815) ne GlJe=Àä ie´bLe le­eej
JesÀuee Deens.
1.6.4 [®e meeOeves - nsie, yeìeeqJn­ee, ueb[ve Fl­eeoer Menjeb® ­ee hegjeefYeuesKeeieejeleerue [®e
jsJeÀe@[&ceO­es ceje"­eebmebyebOeer yejer®e cenlkee®eer ceeefnleer Dee{Ules. ­ee [®e jsJeÀe@[&®ee Ghe­eesie [e@.
yeeUJe=ÀjsJn nsjeme ­eebveer l­ee®ee FbeqiueMe Devegkeeo JesÀuesuee Deens.
1.6.5. hejJeÀer­e ÒekeeMeebveer equeefnuesues ke=Êeeble –
1) pee@ve ÖeÀe­ej :- pee@ve He´Àe­ej ne F&mì Fbef[­ee JebÀheveer®ee mepe&ve neslee. F.me.1672 -1681 ­ee
JeÀeUele lees eEnogmLeeveele JeÀece heenle neslee. l­eeves cenejeä^eleerue cegbyeF&, je­eie[, pegVej, JeÀejkeej,
ieeskee, keWieguee& Fl­eeoer ef"JeÀeCeebvee Yesìer efou­ee nesl­ee. l­eeves equeefnuesuee Òekeeme ke=Êeeble meve 1873
meeueer ‘Travels in India in the Seventeenth Century ’ ­ee hegmleJeÀele ÒeefmeOo
JeÀjC­eele Deeuee Deens. eqMekeepeer cenejepe ke mebYeepeer cenejepe ­eeb®­ee ®eefj$eeme Ghe­egJeÌle meboYe& ­ee
Òekeeme-ke=Êeebleele Dee{Uleele. munotes.in

Page 13

cejeþîeeb®ee Feflenemee®eer meeOeves
13 2) efveJeÀesueme d ceveg®eer : - ne Fìeeque­eve Òekeemeer nes­e. Deeheu­ee ke­ee®­ee 17 J­ee keF.me.1656 ceO­es lees eEnogmLeeveele Deeuee. l­ee®ee ce=l­et 1717 ceO­es eEnogmLeeveele®e Peeuee. pekeU
pekeU meke& eEnogmLeeveYej ne ie=nmLe efHeÀjuee ke l­eeves oeje MegJeÀes, pe­eeEmeie, Deewjbiepesye, Mene
Deeuece, ieesJ­ee®es he esleg&ieerpe, ceêeme®es Fbie´pe ­eeb®­ee heojer veesJeÀjer JesÀueer. eEnogmLeeveele l­eeves pes
heeefnues, SsJeÀues ke DevegYekeues l­ee®ee ke=Êeeble l­eeves ‘Storia Do Mogor ’ (ceesieueeb®ee Fefleneme)
­ee veekeeves ÒeefmeOo JesÀuee. ne ie´bLe ceveg®eerve s He´WÀ®e ke heesleg&ieerpe DeMee oesve Yeeneslee.
ceje"­eeb®­ee Feflenemee®­ee meboYee&le ceveg ®eer®ee ie´bLe DevesJeÀ meboYe& hegjefkelees. eqMekeepeer cenejepe ,
mebYeepeer cenejepe , jepeejece cenejepe ke cenejeCeer leejeyeeF& ­eeb®­ee mebyebOeer®­ee DevesJeÀ nJeÀerieleer
ceveg®eerves Deeheu­ee ie´bLeele efou­ee Deensle.
3) peerve o LesJesvees :- LesJesvees meve 1666 ceO­es eEnogmLeeveeble Deeuee. lees Deeheu­ee Òekeeme
ke=ÊeebleeceO­es megjles®eer uetì, eqMekeepeer cenej epeeb®eer Deeie´e Yesì ­ee efkeefouesueer ceeefnleer efkeMkemeveer­e veener.
4) He´@ÀJeÀe@­e yeefve&­ej : - yeefve&­ej ne He´WÀ®e Òekeemeer ke kewÐe eEnogmLeeveele ­esTve iesuee. l­eeves Deeheu­ee
Òekeeme keCe&veel e eqMekeepeer cenejepeeb®­ee efkeefkeOe hejeJe´ÀceeefkeDeeie´e, efo}Áer, megjle ke JeÀeMceerjuee Yesì efoueer nesleer.
5) De@yes yeeLe&uesceer Je@Àjs : - F.me.1688 ®­ee megceejeme eqMekeJeÀeueele eEno gmLeeveele ­esTve iesuesuee
He´WÀ®e Òekeemeer nes­e. megjle, oceCe, ®eewue, jepeehetj, Fl­eeoer ef"JeÀeCeer lees iesuee neslee. l­eeves Deeheu­ee
Yesìer®ee ke=Êeeble F.me.1699 ceO­es ÒeefmeOo JesÀuee. ­ee eqJoKeb[er ke=ÊeebleeceO­es eqMekeepeer cenejepeeb® ­ee
JeÀe­ee&efkel­eeb®eer yeejosmekejerue ceesefnce, ­egjesefhe­eve J­eeheeN­eebefkeceeefnleer meeOeejCeheCes efkeMkemeveer­e Deens. Je@Àjs ne eqMekeepeercenejepeeb®ee SJeÀ ®eenlee neslee. l­ee®­ee
equeKeeCeele cenejepeebefke6) efkeu­ece vee@jerme : - meve 1700 ®­ee megceejeme Fbiueb[®­ee jepeeves pegveer F&mì Fbef[­ee JebÀheveer
yejKeemle JeÀ©ve vekeer JebÀheveer efvecee&Ce JeÀjC­ee®ee efveCe&­e Iesleuee. l­eevegmeej FbeqiueMe jepeeves veJ­ee
JebÀheveerme eEnogmLeeveele J­eeheejer mekeueleer efceUeJ­eele, cnCetve efkeu­ece vee@efjme ­eeme ceesieue
yeeoMeeneJeÀ[ s HeeþJeues. peeveskeejer 1701 ceO­es vee@efjme megjle yebojele Glejuee. lesLetve Deewjbieeyeeo,
Meneie[, ye´cnhegjer, efcejpe Demee Òekeeme JeÀjerle lees yeeoMeen hevneUie[eme kes{e Ieeuetve yemeuee neslee,
efleLes heesnes®euee. lesLes l­eeves yeeoMeene®e er Yesì Iesleueer ke veblej lees cee­eosMeer efveIetve iesuee. l­eeves pees
Deeheuee Òekeeme ke=Êeeble equeefnuee Deens, l­eeceO­es yeeoMeene®­ee íekeC­ee, l­eeb®eer mebj#eCe J­ekemLee,
mejoejeb®es nskesoekes, Yeäe®eej ke ceje"­eeb®ee hejeJe´Àce ­eeefkekes{­ee®eer l­eeves mkele: [esU­eeveb heeefnuesueer nJeÀeriele Del­eble cenlkee®eer Deens.
7) nsvjer Dee@JeÌPeeR[sve : - meve 1674 ceO­es jep­eeefYeÒeefleefveOeer ­ee v eel­eeves nsvjer Dee@JeÌPeeR[sve je­eie[ekej npej neslee. eqMekejep­eeefYeleheMeeruekeej keCe&ve l­ee®­ee equeKeeCeele meehe[les.

munotes.in

Page 14

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
14 1.7 meejebMe
DeMeeÒeJeÀejs ceje"­eeb®­ee Feflenemee®eer meeOeves efkeefkeOe Yeejleer­e lemes®e hejJeÀer­e Yeel­eehewJeÀer keÀener meeOeves De®etJeÀ ke hetCe&le: efkeMkemeveer­e veenerle. hejbleg DevesJeÀ ceeefnleer Deeheu­eeuee
veJ­eeves meehe[les. ner ceeefnleer he[leeUtve heenekeer ueeiele s. DevesJeÀ Òekeemeer meceJeÀeueerve Demeu­eeves l­eebveer
efouesueer ceeefnleer cenlkee®eer "jles.
1.8 ÒeMve
1) ceje"îeeb®³ee FeflenemeeefJe2) ceje"îeeb®­ee Feflenemee®es meeOeve cnCetve heeqMe&­eve meeOeveeb®es cenlke efkeMeo JeÀje.
3) ceje"îeeb®­ee Feflenemee®­ee DeY­eemeemee"er Ghe­egJeÌle Demeuesu­ee ­egjesefhe­eve meeOeveeb®es cenlke
mheä JeÀje.
4) yeKej cnCepes JeÀe ³e? ceje" ³eeb®³ee Feflenemee®es meeOeve cnCetve l³ee efJeÀlehele efkeMkemeveer ³e
Deensle?
1.9 meboYe&
1. [e@. JegÀueJ eÀCeea, De.je.,ie.n.Kejs (mebheeoJeÀ) `ceje"­eeb®ee Fefleneme', Keb[ 1, Keb[ 2 ke Keb[
3 cenejeä^ efkeÐeeheer" ie´bLe efveefce&leer ceb[Uemee"er, JeÀe@eqvìvesvìue ÒeJeÀeMeve, hegCes -30.
2. [e@. Me.iees.JeÀesueejJeÀj, ceje"­eeb®ee Fefleneme, veeiehetj
3. [e@. oske ÒeYeeJeÀj, `ceje"­eeb®ee Fefleneme', efkeÐee ÒeJeÀeMeve.
4. [e@. hekeej pe­eeEmeie ke `ceje"e meece´ep­ee®ee Go­e DeeeqCe Demle, JeÀesunehetj.
 munotes.in

Page 15

15 2
melejeJ³ee µelekeÀe®³ee megªJeeleer®ee oKKeve ë
YeewieesefuekeÀ, jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe
meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 ÒemleeJevee
2.2 YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer
2.3 jepekeÀer³e Heefjef mLeleer
2.4 meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer
2.5. DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
2.6 Oeeefce&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer
2.7 meejebMe
2.8 ÒeMve
2.9 meboYe&
2.0 GefÎ<ìs
cejeþîeeb®³ee Go³eeHetJeea®eer cnCepes®e melejeJ³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleer®eer c eneje<ì^eleerue HeefjefmLeleer
keÀµeer nesleer les mecepegve IesCes ³ee He´keÀ jCee®es GefÎ<ì Deens. ³ee HeefjefmLeleerletve®e DeeHeu³eeuee
cejeþsµeener®eer efveefce&leer keÀµeer Peeueer DemeeJeer ³ee®eer keÀejCes efomeleele. lelkeÀeueerve jepekeÀer³e He´µe emeve,
meceepe, DeeefLe&keÀ efmLeleer efveefµ®ele®e Deµee JeUCeeJej ³esTve Heesn®eueer nesleer keÀer efpeLes SKeeos
jepekeÀer³e HeefjJele&ve Ie[tve ³esCes DeeJeµ³ekeÀ®e nesles. cnCetve®e cejeþsµeener®³ee efveefce&leeruee keÀejCeerYetle
þjuesueer HeefjefmLe leer %eele keÀªve IesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
2.1 He´ mleeJevee
17J³ee µelekeÀele efµeJeepeer cenejepeebveer eEnoJeer mJejep³ee®eer mLeeHevee kesÀueer DeeefCe cejeþer meÊes®ee
Go³e Peeuee. efµeJeepeer ves mJejep³ee®eer mLeeHevee kesÀueer DeeefCe mebYeepeer, jepeejece leejeyeeF& ³eebveer
cejeþer jep³ee®es efJepeeHetj Je ceessieueer nu³eeHeemetve mebj#eCe kesÀues. l³eeveblej®³ee keÀeUele lej cejeþer
meÊee DeefKeue Yeejleer³e mJeªHee®eer yeveueer. F.me. 1294 ceO³es DeuueeGÎerve efKeuepeerves munotes.in

Page 16

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
16 ceneje<ì^eleerue jec e®ebêosJe ³eeoJe ³ee®ee HejeYeJe kesÀuee DeeefCe ceneje<ì^ele cegmueerce jepeJeì megª
Peeueer. l³eeveblej yeneceveer megueleeve Je veblej Deeefoueµene Je efvepeeceµene ³eeb®³ee meÊee efvecee&Ce Peeu³ee.
peJeUpeJeU 300 JeDeµee HeeµJe&YetceerJej efµeJeepeer cenejepe megªJeeleerme peneefiejoej Demeues lejer veblej mJeleb$e í$eHeleer
cnCetve Go³eeme Deeues. ceO³e³egieerve Yeejlee®³ee Feflenemeele cejeþîeeb®ee Fefleneme ns SkeÀ ieewjJeµeeueer
HeJe& Deens.
2.2 YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer
ceneje<ì^e®es SketÀCe #es$eHeÀU 3,06,345 ®eew.efkeÀ.ceer. Deens. GÊejsuee iegpejeLe DeeefCe ceO³eHe´osµe,
HetJexuee ceO³eHe´osµe DeeefCe oef#eCesuee DeebOe´ Je keÀvee&ìkeÀ ner jep³es Deen sle. ceneje<ì^e®es þUkeÀ
Yetj®eveelcekeÀ Jewefµe<ìîe cnCepes Heefµ®eceskeÀ[s DemeCeejer GÊej oef#eCe me¿eeêer HeJe&lee®eer jebie efpe®eer
SketÀCe ueebyeer 640 efkeÀ.ceer. Demetve mecegêmeHeeìerHeemetve meeOeejCe Gb®eer 800 les 1000 ceerìj Deens.
me¿eeêer®³ ee Heefµ®ecesuee keÀeskeÀCe efkeÀveejHeÆer lej HetJexuee efJemleerCe& Heþej Hemejuesues Deens. leeHeer,
ieesoeJejer, Yeercee ³ee He´cegKe veÐee Deensle.
2.2.1 YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer Je cejeþîeeb®ee Go³e
cejeþîeeb®³ee Go³ee®³ee keÀejCeeb®ee DeY³eem e keÀjleevee ³esLeerue YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer®ee KetHe ceesþe
Jeeìe Demeu³ee®es efomeles. me¿eeêer®³ee Ieeì ceeL³eeJej Je l³ee®³ee Lees[smes Heef½eceskeÀ[s ceneje<ì^eleerue
yejs®e efieefjogie& Deens. efiejerogiee&Jej pees efve³eb$eCe þsT µekesÀue l ees®e ³ee He´osµee®ee jep³ekeÀlee& nesT
µekeÀCeej neslee. ceneje<ì^e®³ee Heþejer Yeeieele JeejbJeej ogGHe³egkeÌle Keefvepeeb® eer keÀcelejlee ³eecegUs ³esLeer ue ueeskeÀner meeOes, efkeÀjkeÀesU µejerj³e<ìer®es Je meeJeUs
nesles. lej keÀeskeÀCe®³ee He´osµeelener ogie&celee, cegmeUOeej HeeTme, [eWiejeU Yetj®evee Deµee keÀejCeebcegUs
menpeHeCes keÀesCeeueener jep³e mLeeHeve keÀjlee Deeues veener. ³eecegUs ³esLeerue ceeCetme osµee®³ee cetU
He´JeeneHeemetve JesieUe jen eruee. me¿eeêer®³ee oN³eeKeesN³eele jenCeeN³ee ueeskeÀebvee DeeHeues peerJeve
®eeueJeC³eemeeþer Del³eble keÀ<ì keÀjeJes ueeiele. l³eecegUs keÀeìkeÀHeCee, keÀ<ìeUt Je=Êeer, efvemeiee&®³ee
meeefVeO³eeleerue mJeleb$e DeefmlelJe ³ee®eer®e meJe³e l³eeb®³eele ef vecee&Ce Peeueer cnCetve®e pesJne cegIeue eEkeÀJee
Flej cegmeueceeve meÊeebveer ³ee Yeeieele jep³e efJemleejC³ee®ee He´³elve kesÀuee, lesJne ³esLeerue ueeskeÀebveer
l³eebvee efJejesOe kesÀuee Je efµeJeepeer jepeeb®³ee He´³elveebvee meeLe efoueer. cejeþîeeb ®³ee Demleemener
GÊejskeÀ[erue YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer keÀener He´ceeCeele keÀejCeerYetle þjueer cnCetve®e cejeþîeeb®ee Go³e Je
Nneme ³ee oesvner IeìveebJej YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer®ee efveefµ®eleHeCes HeefjCeece Peeuee Demes cnCelee ³esles.
2.3. jepekeÀer³e HeefjefmLeleer
melejeJ³ee µelekeÀe®³ee Heefnu³ee DeOe&µelekeÀele cejeþîeeb®ee Go³e nesCes ner SkeÀ ceesþer SsefleneefmekeÀ Ieìvee
ceeveueer peeles. keÀesCel³eener SsefleneefmekeÀ Ieìvesuee leµeer DevegªHe HeeµJe&Yetceer le³eej nesCes DeeJe µ³ekeÀ
Demeles. cejeþîeeb®³ee Go³eeuee keÀejCeerYetle þjCeeN³ee jepekeÀer³e HeefjefmLeleer®ee ceeieesJee Iesleevee
DeuueeGÎerve efKeuepeer®³ee oef#eCe efoefiJepe³ee®³ee keÀeUeHeemetve cnCepes®e 1294 Heemetve®e Ieìveeb®ee
Dee{eJee Ieslee ³eslees.

munotes.in

Page 17

melejeJ³ee µelekeÀe®³ee megªJeeleer®ee oKKeve ë YeewieesefuekeÀ, jepekeÀer³e,
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ
HeefjefmLeleer
17 2.3.1 De uueeGÎerve efKeuepeer®eer osJeefiejerJejerue mJeejer 1294 ë -
FmeJeer mevee®³ee lesjeJ³ee µelekeÀele efouueerJej letkeÀeaJebµee®³ee megueleeveeb®ee Debceue He´mLeeefHele Peeuee,
GÊejskeÀ[s meece´ep³ee®ee efJemleej nesT ueeieu³eeJej l³eeb®es oef#eCeskeÀ[s ue #e JesOeCes mJeeYeeefJekeÀ nesles.
³eeoJeeb®eer jepeOeeveer osJeefiejerJej F.me.1294 ceO³es Peeuesues Deeke´ÀceCe ns cegmeueceeveer meÊeeefOeµeeb®es
oef#eCesJejerue Heefnues HeeTue nes³e. DeuueeGÎerve efKeuepeer IejeC³ee®³ee keÀe³e&keÀeUele DeuueeGÎerve®ee
mesveeHeleer ceefuekeÀ keÀeHetÀj ³eeves oef#eCeskeÀ[s leerveJesUe ceesefncee keÀe{u³ee Je oef#eCeskeÀ[erue ceesþîee
He´osµeeJej jep³e He´mLeeefHele kesÀues. efKeuepeer IejeC³ee®es jep³e Heg{s 1320 He³e¥le GÊejsle meÊesJej
jeefnues. F.me. 1347 meeueer oef# eCesle yeneceveer jep³ee®eer mLeeHevee Peeueer.
2.3.2 efJepe³eveiej Je yeneceveer jep³eeb®eer mLeeHeveeë -
efKeuepeerveblej megueleeve cegncceo yeerve legIeuekeÀe®³ee keÀeUele lebgieYeês®³ee oef#eCeskeÀ[s efJepe³eveiej
jep³ee®eer mLeeHevee Peeueer. njernj J e yegkeÌkeÀ ³eebveer F.me. 1336 ceO³es efJepe³eveiej®ee efnbot jep³ee®eer
mLeeHevee kesÀueer. DekeÀje JeJe efJepe³eveiej®es jep³ekeÀlex ³eeb®³eele melele mebIePeeues Je l³eeletve 1490 ceO³es JeNne[e®eer Fceeoµeener, efJepeeHetj®eer Deeefoueµeener 1490 ceO³es,
Denceoveiej®eer efvepeeceµeener 1490, DeeefCe ieesJeUkeÀeW[îee®eer kegÀlegyeµeener 1518 lej efJeoYee&leerue
yejeroµeener 1492 ceO³es mLeeHeve Peeueer. ³ee Hee®eHewkeÀer efJepeeHetj, ieesJeUkeÀeW[e Je Denceoveiej ³ee
leerve®e megueleeveµee¿ee cejeþîeeb®³ee mJejep³e efveefce&leer®³ee keÀeUele DeefmlelJeele nesl³ee. ³ee®e
megueleeveeb®³ee ®eekeÀjerle Heg{s Deveske À cejeþe IejeCeer efvecee&Ce Peeueer, ³eele He´ecegK³eeves JesªU®es Yeesmeues,
efmeboKes[®es peeOeJe, cegOeesU®es IeesjHe[s, peeJeUer®es ceesjs, HeÀueìCe®es efvebyeeUkeÀj Deµee DeveskeÀ
IejeC³eeb®ee meceeJesµe neslees. ³ee Je Flej DeveskeÀ IejeC³eeleerue H ejeke´Àceer Hegªojyeejele DeeHeues Jepeve efvecee&Ce kesÀues. HeCe l³eeb®³eeleerue Jewcevem³e cee$e keÀe³ece jentve Heg{s
cejeþsµeener®³ee Demleeuee keÀejCeerYetle þjues. oef#eCesleerue meuleveleerves ³ee He´osµeeleerue
He´µeemeve J³eJemLesle HeÀejmes yeoue ve keÀjlee kegÀuekeÀCeea, osµecegKe, osµeHeeb[s ner®e j®evee keÀe³ece þsJeueer.
l³eecegUs cejeþîeebvee He´µeemevee®es He´efµe#eCe efceUt ueeieues. l³ee®ee GHe³eesie Heg{s efµeJeepeer cenejepeebvee
ke˻ve Ieslee Deeuee.
2.3.3 Hee sleg&ieerpe ë -
1498 ceO³es Yeejleele ³esCeejs Heesleg&ieerpe ns Heefnues ³egjesefHe³eve nesles. l³eebveer Heg{erue HeVeeme JeDeeHeu³ee JemeenleeR®eer efveefce&leer kesÀueer. yeejosµe, mee<þer, ieesJee ns He´osµe efpebketÀve efKemleer Oecee&®ee
He´meejner megª kesÀuee. meÊee efJemleeje®es l³eeb®es OeesjCe mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee efnlee®³ee efJejesOeele nesles.
l³eecegUs mLeeefvekeÀ ueeskeÀebµeer mebIemeecevee keÀjeJee ueeieuee . DeeHeu³ee He´osµeeleerue ceboerjs veeefnµeer keÀªve ueeskeÀeb®es mekeÌleerves Oecee¥lej
keÀªve Iesleu³eecegUs meceepeeletve l³eebvee efJejesOe nesT ueeieuee. Heg{s oerJe, oceCe DeeefCe cegbyeF& ns He´osµener
l³eebveer keÀeyeerpe kesÀues. veewoue GYeejC³e e®ee He´³elve cejeþîeebveer megª kesÀu³eeJej cejeþs Je Heesleg&ieerpe
mebIe2.3.4 pebefpeN³eeb®es efmeÎer ë -
Heefµ®ece efkeÀveejHeÆerJej e fve³eb$eCe efvecee&Ce keÀjCeejer SkeÀ meÊee cnCepes pebefpeN³ee®es efmeÎer DeefHe´ÀkesÀleerue
De@efyeefmeefve³eeceOegve Deeuesues ns oef#eCeer cegmeueceeve nes³e. Del³eble Ke[lej mecegêceeiee&ves He´Jeeme keÀªve munotes.in

Page 18

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
18 Deeuesues ns ueeskeÀ Hegvne Hejle iesues vee nerle. keÀeskeÀCe efkeÀveejHeÆerJej DeeHeues Je®e&mJe þsJetve efmeÎerveerner
efvepeeceµene Je DeeefoueµenekeÀ[s ®eekeÀjer kesÀueer. cnCetve®e pesJne efµeJeepeer cenejepeebveer mJejep³e
mLeeHeves®ee He´³elve megª kesÀuee. lesJne efmeÎerkeÀ[tve meelel³eeves efJejesOe Peeuee.
2.3.5 efJepe³eveiej jep³ee®ee Demle ë -1565
oef#eCesle mLeeHeve Peeuesues efJepe³eveiej®³ee eEnog jep³eeves efJemle=le meÊee efvecee&Ce kesÀueer. jepekeÀer³e Je
DeeefLe&keÀ yeeyeleerle DeeHeu³eeMeer mHeOee& keÀjCeeN³ee efJepe³eveiejuee ke Àe³ecemJeªHeer ve<ì keÀjC³ee®³ee nslegves
ngmesve efvepeeceµene®³ee Heg{ekeÀejeves ®eejner Flej megueleeveµee¿eebvee DeeHeu³ee ceoleerme IesTve
efJepe³eveiej®³ee efJejesOeele ³eg×ele Glejuee. ³eeletve 22 peevesJeejer 1565 jespeer leeefuekeÀesì®es ceesþs
³eg× Ie[ues. ³eele ³eg×ele efJepe³eveiej®ee HejeYeJe Peeuee. DeeefCe l³ee meece´ep³ee®ee ceesþe He´osµe
megueleeveeb®³ee leey³eele iesuee. ³ee IeìvescegUs oef#eCesleerue He´µeemeve J³eJemLee keÀesuece[ueer. megueleeveeb®es
Del³ee®eej ³ee He´osµeele megª Peeu es. cees[keÀUerme Deeuesu³ee efJepe³eveiejves DeeHeuee Oece&, mebmke=Àleer Je
Yeevee³ekeÀ ³ee DeefOekeÀeN³ee®es ceeHe&Àle yebieueesj, lebpeeJej, c eogje, ³ee efþkeÀeCeer l³eeb®es DeefmlelJe keÀe³ece
jeefnues. ³eeb®³eeµeer Heg{erue keÀeUele mebHeke&À efvecee&Ce keÀªve efµeJeepeer cenejepeebveer keÀvee&ìkeÀ ³esLes ogmejs
cejeþe jep³e efvecee&Ce kesÀues.
2.3.6 GÊejsleerue cegIeueë -
F.me.1526 ceO³es yeey ej, ³ee cegIeue jep³ekeÀl³ee&ves GÊej Yeejleele cegIeue meÊes®eer mLeeHevee kesÀueer.
Heg{s ngcee³egve Je DekeÀyej ³eebveer cegIeue jep³ee®ee GÊejsle efJemleej kesÀuee. DekeÀyeje®³ee keÀeUele oef#eCe
Yeejleele meÊee efJemleejemeeþer Dee¬eÀcekeÀ OeesjCe mJe erkeÀejues iesues. yeeoMene penebieerj Je Menepeneve
³eeb®³ee keÀeUele cegIeueeb®es efJepeeHetj Je Denceoveiej ³ee oef#eCeer meÊeebMeer mebIecenejepeeb®³ee pevceeveblej keÀener Jel³eeves DeeHeuee cegueiee Deewjbiepesye ³eeme oef#eCes®eer megYesoejer efoueer. Menepeneveves efvepeeceMeener efJe©Oo
GIe[uesu³ee ceesefnces®³ee keÀeUele cegIeue Je efvepeeceMene ³eeb®³eele Peeuesu³ee ³egOoele l³ee®ee ueKegpeer
peeOeJe, ceefuekeÀ Debyej Je Menepeer Yeesmeues ³eeb®³eeMeer mebHeke&À Deeuee. efvepeeceMeener Jee®eefJeC³eemeeþer
Menepeerjepeebveer Del³eble DeJeIe[ HeefjefmLeleerle ue{e efouee. l³eecegUs efMeJeepeerjepeeb®³ee mJejep³e
efveefce&leer®³ee keÀeUele cegIeue me Êes®³ee #eceles®eer HetCe& peeefCeJe cejeþîeebveer nesleer.
2.3.7 ceefuekeÀ Debyej®es ³eesieoeveë -
penebefiej Je µenepeneveves efvepeeceµeenerJej kesÀuesu³ee Deek e´ÀceCee®ee ®eeboefyeyeer Je ce efuekeÀ Debyejves He´eflekeÀej
kesÀuee neslee. lejerner Heg{s k eÀe³e&#ece jep³ekeÀl³ee¥®³ee DeYeeJeeves efvepeeceµeener mebHeueer. Keeveosµe ne He´osµe
ner cegIeueebveer DeeHeu³ee meece´p³eele efJeueerve kesÀuee. efvepeeceµeener®esner efJeefueefvekeÀjCe leelkeÀeU keÀjlee
Deeues Demeles. Hejbleg ce efuekeÀ Debyej ³ee ny eMeer mejoejeves efvepeeceµeener®³ee ye®eeJeemeeþer ceesþe ue{e
efouee. cegle&pee efvepeeceµeen ogmeje (1603) ³ee®³eekeÀeUele efvepeeceµene®eer jepeOeeveer oewueleeyeeo
³esLes nueefJeC³eele Deeueer. ce efuekeÀ Debyejves DeeHeues He´µeemekeÀer³e keÀewµeu³e H eCeeuee ueeJetve DeveskeÀ cenmetue
efJePeeues. ³ee®e keÀeueKeb[ele µenepeer Yeesmeues efvepeeceµeenerle nesles. ceefuekeÀ DebyejkeÀ[tve ieef veceer keÀeJ³ee®es
leb$e l³eebveer ®eebieues®e Deelcemeele kesÀues. Lees[ke̳eele ueDeelcemeele kesÀues. ceeefuekeÀ Debyej ³eebveer µeneveJeepe Keeve ³ee cegIeueer megYesoejeuee jesµeve ieeJe®³ee munotes.in

Page 19

melejeJ³ee µelekeÀe®³ee megªJeeleer®ee oKKeve ë YeewieesefuekeÀ, jepekeÀer³e,
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ
HeefjefmLeleer
19 ue{eF&le HejeYetle keÀjC³ee®ee DeHe³eµeer He´³elve kesÀuee neslee lesJne Heemetve®e ue{eF&®es Je He´µeemevee®es leb$e
cejeþsµeener®³ee Go³eeuee HeÀe³eosµeerj þjues.
2.3.8 Yeesmeu³eeb®ee Go³e ë -
oef#eCe Yeejleele yeneceveer megueleeveeb®³ee keÀeUeHeemetve mLeeefvek eÀ cejeþîeebvee ueGHeueyOe Peeu³ee. l³eeletve®e JesieJesieȳee IejeC³eeb®ee Go³e nesle iesuee. Yeesmeues ns Demes®e SkeÀ IejeCes ³ee
IejeC³ee®ee Go³eHetj®³ee efmemeesos IejeC³eeµeer peJeU®ee mebyebOe neslee Deµeer ceeefnleer Deve skeÀ yeKejerle
Deeueer Deens. JesªU ³esLeerue Oe=ns Yeesmeues IejeC³eeleerue Heefnues veeJe meeHe[les. lej µeerJeYeejle ceeueespeeRHeemetve ceeefnleer osles.
JesªU®eer Deve gJebefµekeÀ HeeìeruekeÀer l³eeb®³eekeÀ[s nesleer. HegCes efpeu¿eeleerue efnbieCeer efyeje[er DeeefCe
efoJeUieeJe ³ee He´osµeeb®eer HeeìeruekeÀer yeeyeepeeRkeÀ[s nesleer. l³eebveer ceeueespeer Je efJeþespeerme mewv³eele Yejleer
kesÀues. keÀeueeblejeves ³ee oesIeeb®eener He´YeeJe efvecee&Ce Peeuee.
ceeueespeeRvee Peeuesuee p³es<þ Het$e cnCepes µenepeer, efyekeÀevesj ³esLeerue ie´bLeeue³eele meeHe[CeeN³ee
pevceefleLeerHe´ceeCes µenepeer jepeeb®ee pevce 18 cee®e& 1594 ceO³es Peeuesuee efomelees. Menepeerjepes 5
Je®egueles efJeþespeer ³eebveer®e kesÀues. Je³ee®³ee 10J³ee JeµenepeeR®ee ef JeJeen Peeuee.
2.3.9 µenepeer Yeesmeu³eeb®ee Go³e ë -
17J³ee µelekeÀe®³ee megªJeeleeruee oef#eCe Yeejleele efvepeeceµeener Je Deeefoueµeener ³eeb®³eele melele mebIemegª nesles. l³eele®e cegIeue yeeoµene µenepeneve oef#eCesle jep³e efJemleej keÀjC³ee®ee He´³elveele neslee.
Denceoveiej®ee Jepeerj ceefuekeÀ Debyej ³eeves yeje®ekeÀeU cegIeueebvee He´eflekeÀej kesÀuee. lejerner cegIeue
yeeoµeneves DeeHeuee efveOee&j mees[uee veener. l³eeletve®e efo.31 Dee@keÌìesyej 1624 ³ee efoJeµeer
Denceoveiej peJeU®³ee Yee leJe[er ³eeefþkeÀeCeer efvepeeceµeener Je cegIeue ³eeb®³eele ceesþer ue{eF& Peeueer. ³ee
ue{eF&le ceesieueeb®ee HejeYeJe Peeuee ³ee efJepe³ee®es yejs®emes Þes³e µenepeer Yeesmeues ³eebme efceUeues.
YeeleJe[er®³ee ³eg×eveblej µenepeer®es efvepeeceµeenerleer ue Jepeve Jee{t ueeieues. ner iees<ì ojyeejeleerue
DeveskeÀebvee KeìketÀ ueeieueer. He´l³e#e ceefuekeÀ Debyejueener µenepeer®ee Jee{lee He´YeeJe menve Peeuee veener.
l³eecegUs efvepeeceµeener mees[tve µenepeer Deeefoueµeenerle meeceerue Peeuee. l³eebme mej ueosTve penebefiejer ner osC³eele Deeueer. F.me. 1626 ceO³es ceefuekeÀ Debyej®ee ce=l³eg Peeu³eeves l³ee®ee
cegueiee HeÀlesnKeeve efvepeeceµeenerleerue Jepeerj yeveuee. Hejbleg HeÀlesnKeeve Jeef[ueebHe´ceeCes keÀle&yeieej
veJnlee. Deee foueµenerle 1627 ceO³es Fye´enerce Deeefoueµene®ee ce=l³et Peeuee. l³eeveblej cencceo
Deeefoueµene meÊesJej Deeuee. Hejbleg µenepeeruee ³eesi³e JeeieCetkeÀ efceUCeej veener Demes Jeeìu³eeves
Deeefoueµeener mees[tve 1628 ceO³es µenepeer efvepeeceµeenerle He jle Deeues. ³eeme megceejeme ueKegpeer
peeOeJe cegieueeb®ee He#e mees[tve Hegvne efvepeeceµeenerle oeKeue Peeues. Hejbleg Hejle Deeu³eeJej l³eeb®³ee
efve<þsJej µebkeÀe IesTve l³eeb®eer nl³ee keÀjC³eele Deeueer. ³ee IeìvescegUs µenepeer jepes efvepeeceµeene r mees[tve
cegIeueeb®³ee mesJesle ªpet Peeues. lesLes l³eebvee HeÀkeÌle Heb®enpeejer cevemeye efceUeueer. µenepeer meejK³ee
cenÊkeÀeb#eer J³ekeÌleeruee l³eeletve meceeOeeve efceUeues veener. cnCetve leer cevemeyeoejer mees[tve les Hegvne SkeÀoe
efvepeeceµe enerle Hejleues. lesJneHeemetve Heg{s efvepeeceµeener®³ee DemleeHe³e¥le l³eebveer cegIeueebvee ue{e efouee.
³ee keÀeUele cegle&pee efvepeeceµene ³ee íesìîee megueleeveuee yejesyej IesTve ceentueer®³ee efkeÀuu³eele l³eebveer
DeeÞe³e Iesleuee. Hejbleg cegIeu eebveer Jes{e osTve 1636 ceO³es efvepeeceµeener mebHeJeueer. efvepeeceµeener®³ee munotes.in

Page 20

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
20 Demleeveblej µenepeer jepes Hegvne SkeÀoe DeefoueµenekeÀ[s ®eekeÀjer keÀª ueeieues. les µesJeìer 1664
He³e¥le Deeefoueµenerle®e jeefnues. 1637 Heemetve®e jCeotuuee Keeve Deeef Ce DeHeÀpeueKeeve ³eeb®³eeµeer
µenepeeR®es µe$etlJe keÀvee&ìkeÀele nUtnUt Jee{t ueeieues. l³eeb®³ee keÀle&=lJeeves yebieUtj, ceogjeF&, keÀeJesjer
HeÆce, Jesuueejer, ÞeerjbieHeÆCeced F. Deeefoueµene®³ee DeefOeHel³eeKeeueer Deeues. ³ee efJepe³eecegUs µenepee Rvee
veeJeueewkeÀerkeÀe yejesyej yebieUgj®eer peneieerjer efceUeueer.
2.4 meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer
FeflenemekeÀej v³ee. ceneosJe jeve[s ³eeb®³eeceles 17J³ee µelekeÀeleerue ``cejeþîeeb®ee Fefleneme ne GÊej
Yeejleeleerue Dee³e&Jebµeer³e DeeefCe oef#eCe Y eejleeleerue êefJe[ ueeskeÀeb®³ee efceÞeCeeletve le³eej Peeuesu³ee
oesvner Jebµeer³eeb®es iegCeOece& Demeuesu³ee ueeskeÀebveer Ie[efJeuesu³ee Ieìveeb®ee Fefleneme Deens.'' cejeþer meÊes®ee
Go³e ³ee DeeHeu³ee ie´bLeele l³eebveer ns cele ceeb[ues Deens. 17J³ ee µelekeÀeleerue ceneje<ì^eleerue meceepe
peeleer J³eJemLes®ee He´YeeJe DemeCeeje neslee. ye´eïeCe ns meceepeele meJeex®®e mlejeJej ceeveues peele Demele
l³eeveblej #eef$e³e lej Heg{s µesleer keÀjCeeN³ee kegÀCeyeer ueeskeÀeb®ee meceeJesµe neslee. yeuegles oejer He×leer
DeefmlelJeele nesleer. cegmeueceeveer Deeke´ÀceCeeveblej cee$e peeleer Yesoe®eer leerJe´lee keÀceer nesT ueeieueer.
ye´eïeCe Je #eef$e³e ³eeb®es meceepeeleerue He´mLe keÀceer Peeues. HejkeÀer³e Deeke´ÀceCee®ee jsìe l³eebvee LeebyeJelee
Deeuee veener. ³eecegUs #eef$e³e meceepeeJejerue efJeµJeeme keÀceer nesT ueeieuee. J³eeHeejeJejner HeefjCeece
nesTve µesleer ne®e cegK³e J³eJemee³e yeveuee SketÀCe®e ceneje<ì^eleerue megueleeveer jepekeìeRkeÀ[s ®eekeÀjer
HelkeÀªve DeveskeÀ kegÀìbgyeebveer GlHeVe e®es veefJeve meeOeve µeesOeues.
2.4.1 mej ³eogveeLe mejkeÀej ³eeb®es ceneje<ì^eleerue meceeefpekeÀ meceeveles®³ee meboYee&leerue cele
cejeþîeeb®³ee Feflenemee®es Òeefme× DeY³eemekeÀ mej peogveeLe mejkeÀej ³eebveer “Shivaji and his
times” ³ee ie´bLeele cej eþîeeb®³ee meeceeefpekeÀ efmLeleer®es meboYe& efoues Deensle. l³eeb®³ee celes, ``17J³ee
µelekeÀeleerue ceneje<ì^ele meeceeefpekeÀ Yesoeb®eer leerJe´lee keÀceer nesleer. keÀesCeleerner Þeerceble J³ekeÌleer Del³eble
Þeerceble nesT µekeÀueer veener. lemes®e H e´l³eskeÀ iejerye ceeCetme keÀ<ì keÀjCeeje, efveleerceÊee peHeCeeje, DeeefCe
mJeeefYeceeveer neslee. iejeryeer ne SkeÀ meeJe&ef$ekeÀ IeìkeÀ Demetve l³eecegUs meceepeele mebIeefìleHeCee efvecee&Ce
Peeuesuee efomelees. ceneje<ì^eleerue efðe³ee keÀOeer®e He[ oîeeceeies jeefnu³ee veenerle. kegÀìbgyee®es Heeueve HeeskeÀjC³eemeeþer ceneje<ì^er³eve ðeer Hegªl³eecegUs meceepeele SkeÀ ceeskeÀUsHeCee Deeuesuee efomelees. Yeejleeleerue Flej efþkeÀeCeeb®³ee leguevesle
ceneje<ì^eleerue ner efmLeleer efveefµ®ele®e JesieUer nesleer.''
meceepeele meceevelee Oeeefce&keÀ HeefjJele&veecegUs efvecee&Ce Peeuesueer efomeles. ³eekeÀeUele ceneje<ì^ele YekeÌleer
®eUJeUer®ee He´meej Peeu³eecegUs peeleerYes oeleerue leerJe´lee keÀceer nesTve meceepeeleerue efJeefJeOe mlejebceO³es
mebIeefìleHeCee ³esT ueeieuee neslee. ³ee meboYee&le ceneje<ì^eleerue mebleeb®es ³eesieoeve efveefµ®ele®e ceesþs nesles.
efvejefvejeȳee peceeleeRceOetve DeeefCe J³eJemee³eeletve Heg {s Peeuesues %eevesµJej Je SkeÀveeLe ye´eïeCe, veeceosJe
efMebHeer, legkeÀejece kegÀCeyeer, vejnjer meesveej, veeceosJe efµebHeer, ieesjesyee, kegbÀYeej, lej jesefnoeme ®eebYeej
Deµee efJeefJeOe mlejebletve Deeuesu³ee mebleebveer `osµeeleerue HeefjefmLelee rvegmeej Dee®eejOece& Demeuee Heeefnpes'
Demes efJe®eej ceeb[gve ueeskeÀebvee SkeÀ$e DeeCeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. ³eJeveer jep³eeHeemetve DeeHeu³ee Oecee&®es
j#eCe kesÀues Heeefnpes, ³ee®eer peeCeerJe l³eebveer keÀªve efoueer. mJeOece&, mJeYeemeceepeeleerue mJeeefYeceeve l³eebveer Hegvne efvecee&Ce keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee.
YeeieJeleOecee&®ee Go³e Peeu³eecegUs SkesÀµJejJeeo, yebOegYeeJe Je HejcesµJeje®eer YekeÌleer ³eeletve `Heb{jHegj' ns
#es$e YekeÌleer ®eUJeUer®es k eWÀê yeveues. l³eeletve efvecee&Ce Peeuesu³ee JeejkeÀjer mebHe´oe³eecegUs ceneje<ì^eleerue munotes.in

Page 21

melejeJ³ee µelekeÀe®³ee megªJeeleer®ee oKKeve ë YeewieesefuekeÀ, jepekeÀer³e,
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ
HeefjefmLeleer
21 Oeeefce&keÀ He´yeesOeveeuee meeJe&ef$ekeÀ mJeªHe He´eHle Peeues. ³eecegUs meneefpekeÀ®e meJe&meeceev³e ueeskeÀ eEnog
Oecee&®es j#eCe keÀªve mebIeefìle nesC³eekeÀ[s J eUues. Deµee meceepee®³ee ceeveefmekeÀles®ee GHe³eesie efµeJeepeer
cenejepeebvee mJejep³e mLeeHevesmeeþer efveefµ®ele®e KetHe ceesþe Peeuee.
2.4.2 ceneje<ì^eleerue ie´eceerCe peerJeve ë -
ceneje<ì^eleerue meceepe ceesþîee He´ceeCeeJej ie´eceerCe Yeeieele®e jenCeeje neslee. He´l³eskeÀ Kes[s ne mJe³ebHetCe&
IeìkeÀ neslee. yeueglesoejer He×le Demeu³eeves yengleskeÀoe kebgÀYeej, megleej, meesveej Demes 12 yeueglesoej
Demele. JemlegefJeefve³ece He×leer Demeu³eecegUs DeVeOeev³e Je Jemleg ³eeb®eer osJeeCe IesJeeCe keÀªve iejpee
YeeieJeu³ee peele. ieeJeeleerue efoJeeCeer Je HeÀewpeoejer lebìs, `ieeslemeYee' ³ee ieeJeeleerue p³es<þ J³ekeÌleeRkeÀ[tve
mees[Jeues peele. ³eeefµeJee³e cenmegue Jemegueer DeeefCe He´µeemevee®es keÀece Heeìerue, kegÀuekeÀCeea lemes®e osµecegK e
Je osµeHeeb[s ³eeb®³ee ceeHe&Àle kesÀues peele Demes. l³eecegUs megueleeveeb®³ee ojyeejeleerue meÊeeyeoueeb®ee
HeÀejmee He´YeeJe ie´eceerCe peerJeveeJej nesle vemes. cegmeueceeveer meÊes®ee He´YeeJe yengleskeÀoe jepeOeeveer®eer
efþkeÀeCes, µeemekeÀer³e k eÀ®esN³ee DeeefCe ueOecee&lebjerle cegmeueceeve ³esLeerue meceepeele menYeeieer nesC³ee®ee He´³elve keÀjle Demele. l³eeb®³ee neleer meÊee
SkeÀJeìuesueer Demes.
2.4.3 efðe³eeb®eer Hee fjefmLeleer ë -
ceneje<ì^eleerue efðe³eeb®eer HeefjefmLeleer osµeeleerue Flej efþkeÀeCeeHes#ee HeÀejµeer JesieUer veJnleer. DeeHeu³ee
DeefOekeÀejeb®eer peeCeerJe l³eebvee keÀOeer®e veJnleer. HejkeÀer³e Deeke´ÀceCeebcegUs meceepeele JeeJejC³ee®es l³eeb®es
mJeeleb$³ener keÀceer nesle iesuesues efomeles. mejoejeb®³ee lemes®e G®®e kegÀueeleerue efðe³eeb®³ee mJeeleb$³eeJej
DeefOekeÀ efveye¥Oe nesles. l³eecegUs meceepee®ee cegK³e He´JeeneHeemetve l³eebvee vesnceer®e DeefueHle þsJeues peele
Demes. lejerner cejeþe m ejoejeb®³ee Iejeleerue keÀener efðe³eebveer cenlJee®³ee YetefcekeÀe Heej Hee[uesu³ee
efomeleele. pemes keÀer, efpepeeyeeF¥veer efµeJeepeerjepeeb®³ee ceveele je<ì^eefYeceeve Je Oece&j#eCee®es yeerpe Hesjues.
Heg{s ³esmegyeeF& Je leejeyeeF& ³eebveerner keÀþe rCe Òemebieeletve cejeþîeeb®³ee jep³ee®es j#eCe kesÀues.
2.5 DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
efJepe³eveiej Je yeneceveer meece´ep³ee®³ee keÀeUele oef#eCesleerue DeeefLe&keÀ efmLeleer mece=× nesleer. DeveskeÀ
HejkeÀer³e He´Jeeµeeb®³ee uesKeveeletve efJepe³eveie j Je yeneceveer ³eeb®³ee ojyeejeleerue mebHeVeles®es JeCe&ve
Dee{Ules. Deyogue jpeekeÀ ³eeves efJepe³eveiej®es meece´ep³e He´®eb[ ceesþs DeeefCe mece=× Demeu³ee®es veeWoJeues
Deens. yeejyeesPee ³ee Heesleg&ieerpe He´Jeeµ³eeves yeneceveer jep³eele ieng, lee bogU, yeepejer ³eeb®es GlHeeove
cegyeuekeÀ Demeu³ee®es JeCe&ve keÀªve ®eewue ceeiex, Hejosµeelener efve³ee&le kesÀu³ee®eer veeWo kesÀueer Deens. HeCe
veblej cee$e megueleeveµee¿eeb®³ee keÀeUele ceneje<ì^ele DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer ®eebieueer vemeu³ee®es efomeles.
ceneje<ì^e®ee He´osµe SketÀCe®e veeHeerkeÀ Je [eWiejeU Demeu³eeves ³esLeerue µeslekeÀN³eebvee DeHeej keÀ<ì keÀªve
pescelesce kegÀìbgyee®eer iegpejeCe keÀjC³eeFlekesÀ Oeev³e He´eHle nesle nesles. Go³eesie OebÐee®³ee meboYee&le µesleeruee
HetjkeÀ lesJe{s®e GÐeesieOebos Jee{ues. Deµee HeefjefmLeleerle DeeHeueer GHeefpeefJekeÀe ®eeueJeC³eemeeþer ceguegKeefiejer
efµeJee³e He³ee&³e veJnlee. ceneje<ì^eleerue meceepeele peceerveer®³ee ceeuekeÀeruee efJeµesDemes. He´l³eskeÀ cejeþe m ejoejeuee mJeleë®eer peneieerj osmeeF&/osµeHeeb[s/Heeìerue Demes Heo efceUJeC³ee®ee
vesnceer®e DeefYeceeve Demes. megueleeveeb®³ee ue¢<ìerves ceesþer iees<ì Demes, lej l³eenerHes#ee Jele ve Þes<þ ceeveues peeTve DeeHeu³ee Jeleveemeeþer keÀesCeleener
l³eeie keÀjC³eeme cejeþs le³eej Demele. ³eemeboYee&le peogveeLe mejkeÀej cnCeleele. ``efµeJeepeer®³ee munotes.in

Page 22

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
22 Go³eeHetJeea ceneje<ì^eleerue JeleveoejebceO³es meblele mebIeyeUer He[ues. veeiejer Je v³ee³e He´µeemeve KeeueeJeues. HegCes efpeu¿eeleerue ³ee efmLeleerHe´ceeCes ceneje<ì^eleerue
Dev³e efþkeÀeCeerner Deµeer®e HeefjefmLeleer nesleer.''
16J³ee µelekeÀeleerue ceneje<ì^ele j³eleJeejer He×le er DeefmlelJeele nesleer. Deµee He×leerle peefceveer®eer
ceeuekeÀer ueneve µeslekeÀN³eebkeÀ[s®e jnele Demes. l³eecegUs µeslekeÀN³eebceO³es keÀ<ìeUtHeCee yejesyej®e
mJeeleb$³ee®eer YeeJevee Jee{erme ueeieueer.
2.5.1 og17J³ee µelekeÀe®³ee megªJeeleeruee oef#eCe Yeejleeleerue DeeefLe&keÀ efpeJeveeJej vewmeefie&keÀ DeeHeÊeeR®ee ceesþe
He´YeeJe He[uesuee efomelees. 1630 ceO³es ceneje<ì^ Je iegpejele ³ee He´osµeele melele 2 JeDeYeeJeeves o gmegª jeefnueer. oef#eCes ®ee megYesoej cnCetve jepeHeg$e Deewjbiepesye megceejs 8 Jecenmegue DeefOekeÀejer cegefµe&o kegÀueer Keeve ³ee®³ee ceoleerves keÀener megOeejCee keÀjC³ee®ee He´³elve
Deewjbiepesyeeves kesÀuee. ueeskeÀebvee keÀpex osTve µesleermeeþer He´eslmeenve efoues nesles. HeCe lejerner meJe& meeceev³e
µeslekeÀN³eeb®eer efmLeleer Del³eble o³eveer³e nesleer. meble jeceoemeebveener l³ee keÀeUeleerue og kesÀuesues efomeles. SketÀCe®e ceneje<ì^eleerue µesleer, Go³eesieOebos DeeefCe J³eeHeej efµeJeepeer cenejepeeb®³ee
Go³eeHetJeea Del³eble Ke[lej He´keÀej®es®e nesles.
2.6 Oeeefce&keÀ efmLeleer DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ efmLeleer
DeuueeGÎe rve efKeuepeer®³ee keÀejefkeÀoeaHeemetve cnCepes F.me. 1294 Heemetve oef#eCesle cegmeueceeveeb®ee
He´Jesµe Peeuee. leesHe³e¥le efnbot®³ee mebmke=Àleeruee DeeefCe eEnot®³ee Deelcemevceeveeuee keÀesCeleener OekeÌkeÀe
ueeieuee veJnlee. Hejbleg DeuueeGÎerve ef Keuepeer®³ee Deeke´ÀceCeeHeemetve meJe& HeefjefmLeleer yeoueueer.
DeuueeGÎerve®ee He´cegKe mejoej ceefuekeÀ keÀHetÀj ³eeves efþkeÀefþkeÀeCeer cebefojs Hee[C³eeuee DeeefCe efnbotvee
peyejomleerves Oecee¥lej keÀjC³eeme He´ejbYe kesÀuee. oef#eCesleerue eEnot jep³eebveer ³ee cegmeueceeveer Deeke´ÀceCee®ee
He´eflekeÀej keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee. HeCe ³ee He´³elveele l³eebvee ³eµe ueeYeues veener. efJepe³eveiej meejKes
ceneyeuee{îe meece´ep³e meg×e ³ee cegmeueceeveer Deeke´ÀceCee meceesj efìketÀ µekeÀues veener . cegmeueceeveer
Deeke´ÀcekeÀ OeesjCeeb®ee HeefjCeece cnCetve oef#eCesleerue YeJ³e cebefojs, mebgoj veiejs DeeefCe Glke=À<ì keÀueeke=Àleer
³ee®ee efJeOJebme Peeuee. peµeer oef#eCes®eer leMeer®e ceneje<ì^e®eer meg×e DeJemLee Peeueer. efµeJeepeer
cenejepeeb® ee Go³e nesC³eeHetJeea Oeeefc e&keÀ Del³ee®eejebveer Heefjmeer cee ieeþueer nesleer. cegefmuece
Del³ee®eejebHeemetve ³ee meceepee®eer megìkeÀe JneJeer. ³eekeÀefjlee He´³elve keÀjerle Demeuesu³ee efµeJeepeer
cenejepeebveer ³ee HeefjefmLeleer®ee HetCe& DeY³eem e kesÀuee, ceie®e l³eebveer DeeHeues Heg{erue HeeTue Heg{s G®eueues.
2.6.1 mebleeb®eer keÀeceefiejer ë -
cegmeueceeveer Del³ee®eejebveer efHeef[le Peeuesu³ee meceepeeuee peeie=le keÀjC³ee®es cenÊJee®es keÀe³e&
ceneje<ì^eleerue mebleebveer kesÀues. mebleeb®e er keÀeceefiejer Heenle Demeleevee DeeHeu³eeuee 3 keÀeueKeb[ efometve
³esleele.
1. %eevesµJej DeeefCe veeceosJee®ee keÀeueKeb[ (13 les 14 Jes µelekeÀ)
2. SkeÀveeLe DeeefCe legkeÀejece ³eeb®ee keÀeueKeb[ (16 les 17 Jes µelekeÀ)
3. jeceoemeeb®ee keÀeueKeb[ ( 1608 les 1681) munotes.in

Page 23

melejeJ³ee µelekeÀe®³ee megªJeeleer®ee oKKeve ë YeewieesefuekeÀ, jepekeÀer³e,
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ
HeefjefmLeleer
23 ³ee 3 keÀeueKeb[eleerue meble ns DebOeÞe×s efJeª× ue{Ceejs nesles. ³ee mebleebveer YekeÌleer HebLee®ee HegjmkeÀej
kesÀuee. ceneje<ì^ele l³eebveer meebmke=ÀeflekeÀ peeie=leer Ie[Jetve DeeCeueer. 17J³ee µelekeÀeleerue jepekeÀer³e
peeie=leer Ie [Jetve eEnot Oecee&®³ee lelJe%eeveeuee HegveëªppeerJeve osC³ee®es keÀe³e& ³ee keÀeUele efvecee&Ce
Peeuesu³ee cenevegYeeJe, JeejkeÀjer DeeefCe veeLemebHe´oe³eeves kesÀues. 15J³ee µelekeÀe®³ee µesJeìer yeneceveer
meece´ep³ee®eer MekeÀues Peeueer Je 5 cegmuee rce meÊee efvecee&Ce Peeu³ee. ³ee keÀeUele ceneje<ì^eleerue Oece&,
YeeµelekeÀe®³ee GÊej eOee&le ³ee mebyebOeele ueeskeÀ peeie=leer nesT ueeieue er DeeefCe lelkeÀeueerve mebleebveer meeceev³e
ueeskeÀebvee mecepeleerue Deµee µeyoeble eEnot Oecee&leerue lelJe%eevee®ee He´meej megª kesÀuee. ³eeletve®e YeeieJele
Oecee&®ee Go³e Peeuee. meeceev³e ceeCemeebceO³es Peeuesu³ee ³ee meebmke=ÀeflekeÀ peeie=ªkeÀ lescegUs ueeskeÀebceO³es
mJeeefYeceeve efvecee&Ce Peeuee. peeleerJ³eJemLee, DebOeÞe×e DeeefCe JeCe& J³eJemLesuee efou³ee peeCeeN³ee
DeJeepeJeer cenÊJeeefJeª× Jew®eeefjkeÀ peeie=leer Ie[Jetve %eeveséej, veeceosJe, SkeÀveeLe, meeJeleeceeUer,
vejnjer meesveej Deµee meceepee®³ee efJeefJeOe mlejebceOetve Deeuesu³ee mebleebveer Jew®eeefjkeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ
peeieªkeÀlee efvecee&Ce kesÀueer. YekeÌleer ceeie& ne meJe&Þes<þ Demeu³ee®es cele legkeÀejece Je jeceoeme Deµee
mebleebveer J³ekeÌle keÀªve meceepeeuee veJ eer efoµee efoueer. meble jeceoemeebveer DeO³eelceeHes#ee meeceeefpekeÀ
DeeefCe jepekeÀer³e Dev³ee³eekeÀ[s ue#e HegjJetve Deµee Dev³ee³eeefJeª× yengmebK³e eEnog meceepeeves þeceHeCes
GYes jeefnues Heeefnpes Deµeer efµekeÀJeCe efoueer. efµeJeepeer cenejepee bveer DeeHeu³ee keÀe³ee&®eer mHetÀleea
jeceoemeebHeemetve®e Iesleueer Je mJejep³eefveefce&leer®ee Deeie´n Oejuee.
16J³ee µelekeÀeleerue mebleebveer ns pes ceesþs keÀe³e& keÀªve oeKeJeues l³eeme Dev³evemeeOeejCe cenÊJe Deens.
DeveskeÀ efJe®eejJebleebveer De eefCe FeflenemekeÀejebveer ³ee ®eUJeUer®es cegu³eceeHeve keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuesuee
DeeHeu³eeuee Dee{Utve ³eslees. l³eele v³ee. jeve[s, DeeefCe oeb[skeÀj ³eeb®eer celes cenlJee®eer Jeeìleel e.
v³ee³ecetleea jeve[îeebveer ³ee ®eUJeUer®eer leguevee ³egje sHeeleerue He´esìsmìbì Oece&megOeejCee ®eUJeUeRµeer kesÀuesueer
DeeHeu³eeuee Dee{Ules. l³eeb®³ee celes, oef#eCe eEnogmLeeveele ner peer HegveªppeerJevee®eer ®eUJeU efvecee&Ce
Peeueer leer kesÀJeU Jeefj<þ Jeiee&Hegjleer®e ce³ee&efole veJnleer. ³ee ®eUJeUer® es vesle=lJe mebleebveer kesÀues, DeeefCe ns
meble vneJeer, megleej, cenej ³eemeejK³ee leUeµeer Demeuesu³ee peeleerletve DeeefCe J³eJemee³eeletve Deeuesues
nesles ner efJeµes1789 ceO³es He´Àevme ceO³es He´WÀ®e jep³eke´Àebleer Ie[tve Deeueer. l³eeJesUer ªmees, ef[[jes ³eemeejK³ee
efJe®eejJebleebveer peer Jew®eeefjkeÀ peeie=leer Ie[Jetve DeeCeueer l³eeb®³eeµeer kesÀuesueer Dee{Ules. Hes´bÀ®e
efJe®eejJeble ebveer ke´ÀebleerkeÀefjlee peµeer DevegketÀue YetefcekeÀe le³eej kesÀueer. leµeer®e DevegketÀue YetefcekeÀe ³ee
ceneje<ì^eleerue mebleebveer kesÀueer. ceneje<ì^ele veJeerve efJe®eejeb®es yeerpe l³eebveer Hesjues DeeefCe HeefuekeÀ[s l³eeu ee
DeceeHe HeerkeÀ Deeues. mebleebveer ner peer DevegketÀue YetefcekeÀe le³eej kesÀueer. l³eecegUs®e í.efµeJeepeer cenejepeeb vee
DeeHeues mJejep³e mLeeHeve keÀjlee Deeues SketÀCe®e ceneje<ì^e®³ee Feflenemeele mebleeb®eer keÀeceefiejer Depees[
Deµeer®e mecepeueer Heeefnpes.
2.7 meejebMe
ceneje<ì^eleerue jepekeÀer³e DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer ieesbOeUe®eer Je Dev³ee³ee®eer nesleer DeMee
HeeMJe&YetefceJej meceepee®eer ceeveefmekeÀlee mJeeleb$³eekeÀ[s JeUef JeC³ee®eer meg©Jeele meble ceb[ UeRveer kesÀueer Je
l³ee yeo uel³ee ceeveefmekeÀles®ee GHe³eesie mJejep³e mLeeHevesmeeþer keÀjC³ee®ee yeeCesoej Je ³eMemJeer Òe³eesie
efMeJeepeer cenejepeebveer kesÀuee Je cenejeä^ele mJejep³e efveefce&leer Meke̳e Peeueer.
munotes.in

Page 24

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
24 2.8 He´µve
1. melejeJ³ee µelekeÀe®³ee HetJee&Oee&leerue oKK eve®³ee jepekeÀer³e DeeefCe meeceeefpekeÀ peerJevee®es JeCe&ve
keÀje.
2. 17J³ee µelekeÀeleerue oKKeve®³ee YeewieesefuekeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer®ee
Dee{eJee I³ee.
3. melejeJ³ee µelekeÀe®³ee HetJee&Oee&leerue oKKeve®³ee meece eefpekeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe DeeefLe&keÀ
HeefjefmLeleer®eer ®e®ee& keÀje.
4. ceneje<ì^ele 17J³ee µelekeÀe®³ee megªJeeleerme mebleeb®eer keÀeceefiejer DeeefCe jepekeÀer³e DeJ³eJemLee
cejeþîeeb®³ee Go³eeme keÀµeer keÀejCeerYetle þjueer les meebiee.
2.9 meb oYe&
1. kegÀuekeÀCeea De.je., ie.n.Kejs (mebHeeokeÀ), `cejeþîeeb®ee Fefleneme', Keb[1, ceneje<ì^ efJeÐeeHeerþ
ie´bLe efveefce&leer ceb[Uemeeþer keÀe@efvìvesvìue He´keÀeµeve, HegCes 30.
2. keÀesueejkeÀj, µeb.iees., `cejeþîeeb®ee Fefleneme' (efµeJekeÀeUeHe emetve cejeþîeeb®³ee Hee[eJeeHe³e¥le)
(F.me. 1600 les 1818), Þeer. cebiesµe He´keÀeµeve, veeieHetj 10.
3. osµeHeeb[s, He´. veb. `cejeþîeeb®ee Go³e DeeefCe GlkeÀ


munotes.in

Page 25

25 ३
महारा धम
घटक रचना :
३.० उि्ये
३.१ तावना
३.२ महारा धम संकपना आिण अथ
३.३ महारा धम आिण याची ऐितहािसकता
३.४ महारा धम आिण भ िवषयी स ंतांची भूिमका
३.५ वरायाची उभारणी आिण महारा धम
३.६ महारा ध माची तव े
३.७ महारा धमा िवषयी िविवध मतवाह
३.८ महारा धमा चा महारााया सामािजक जडणघडणीवर झाल ेला परणाम
३.९ सारांश
३.१०
३.११ संदभ
३.० उि ्ये
तुत करणाचा अयास करयासाठी खालील उि े िनित क ेलेली आह ेत.
१. महारा धम ही स ंकपना समज ून घेणे.
२. महारा धमा ची ऐितहािसकता अयासण े.
३. महारा धमा चा िवकास आिण याच े महारााया जडणघडणीवर झाल ेले परणाम
अयासण े.
३.१ तावना
तुत करणाया मायमात ून महारा धम ही स ंकपना समज ून घेताना या संकपन ेचा
उदय आिण िवकास कसा होत ग ेला, यािवषयी असल ेले वेगवेगळे मतवाह या ंचा सखोल
मागोवा या करणाया मायमात ून घेतला आह े. या संकपन ेचा म ुळापय त मागोवा घ ेतांना
याची म ूळ कपना आिण काळाया ओघात या स ंदभात उदयास आल ेले वेगवेगळे munotes.in

Page 26

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
26 मतवाह आिण यांनी केलेले िव ेषण महवाच े असून वरायाची उभारणी करयासाठी
छ. िशवाजी महाराजा ंना महारा धम ही स ंकपना कशी महवाची ठरली आिण काळाया
ओघात या िवषयी व ेगवेगया िवचारव ंतांनी या ंया आकलनान ुसार व स ंशोधनान ुसार या ंचे
िवेषण मा ंडून या चा अथ बदल ून ही स ंकपना कशी िवकिसत क ेली याचा आढावा या
करणाया मायमात ून घेतलेला आह े.
३.२ महारा धम संकपना आिण अथ
महारा धम ही स ंकपना अन ेकांनी या ंया पतीन े मांडली आह े. यामय े धम आिण
ांत यांना महव िदल े आहे. परंतु महारा धम हणज े िविश द ेशात राहणाया लोका ंया
धमािवषयीच े िव ेषण व अथ या स ंकपन ेत अप ेित नाही , तर एकाच भागात राहणाया
िविवध जाती , धमाया, पंथाया िवचारा ंया लो कांनी या ंयावर होणारा अयाय -
अयाचारा िव आवाज उठव ून तेथील लोका ंचे रण करण े. यांना स ंघिटत कन
वतःच े वतं अितव िनमा ण करयासाठी कत बगार व श ूर वीरा ंनी एकित य ेऊन काय
करावे य ाची पायाभरणी महाराातील स ंत-महाया ंनी केली होती . याचे ितक हणज े
महारा धम असा एक ब ुिवादी अथ या स ंकपनेचा लावला ग ेला आह े. या. रानडे, िव.
का. राजवाड े, जी. एस. सरदेसाई, सेतुमाधवराव पगडी , सर जद ुनाथ सरकार या ंनी
आपया ल ेखनात ून महारा धम या स ंकपन ेचा अथ मांडताना वकत ुवाची जाण व
देशभ याची खर भावना हणज ेच महारा धम असे मत य क ेले आहे. या मताला
दुजोरा द ेयासाठी या ंनी िचटणीसा ंया बखरीचा आधार घ ेतलेला िदस ून येतो. महारराव
रामराव िचटणीस कृत िशवचर मधील खालील िवधाना चा या ंनी आधार घ ेतलेला आह े.
“हे राय साध ून ल ेछांचे पारपय कन , महारा रण े, तेहा यास जस े आपल े
होतील तस े कराव े. िवपरीत िदसयास पारीपय करण े हे’’.
वरील िवधानाचा अथ लावताना महारा धमा चा मितताथ खालील म ुातून खरपण े
लावता य ेतो.
१) वरायाची थापना करण े
२) मुिलम रायकया चे (जुलमी) पारपय करण े.
३) सव मराठ ्यांची (महाराा त राहणार े लोक) यांची एक करण े.
४) आपया िवरोधका ंचा समाचार घ ेणे.
इितहासाचाय िव. का. राजवाड े यांनी या िवधानाचा यापक अथ लावताना अस े हटल े होते
क, ‘शू हतबल िक ंवा न न झाला तरी िचयाच े यु कराव े,’ हा कारही महारा
धमाया पालनात अिभ ेत आह े. ‘िचयाचे यु’ यातून याच े गुण-वैिश्ये पुढीलमाण े
िदसतात . अखंड सावधानता , चपळाई व झडप घाल णे हणज े महाराधम असे िववेचन
केलेले आहे. याची चीती छ . िशवाजी महाराजा ंया य ुािनतीमय े िदसून येते.
या यितर महारा धम या स ंकपन े वरायाची प ूण िना , िया ंचा समान , सवाना
समान वागण ूक आिण जमीनदार व या ंची ख ंडकरी क ुळे य ांयातील सलोयाच े संबंध
यांचाही समाव ेश होतो . डॉ. िव. का. राजवाड े यांनी महारा धम या स ंकपन ेचे िव ेषण munotes.in

Page 27

महारा धम
27 करताना रामदास वामी या ंया प ुढील कायप ंचा आधार घ ेतलेला आह े आिण यामाण े
वतन करण े हणज े महारा धमा चे पालन करण े असे मत य क ेले आहे.
“मराठा ितत ुका मेळवावा I आपुला महारा धम वाढवावा II
ये िवषयी न करता तकवा I पूवज हसती II
आहे िततुके जतन कराव े I पुढे आिणक म ेळवाव े II
महारा धम वाढवाव े I िजकड े ितकड े” II
वरील कायप ं वन महारा धमा चा अथ समथ रामदास वामी या ंनी सा ंिगतल ेला आह े
आिण तो िव . का. राजवाड े यांनी सुा आपया िलखाणाार े माय क ेलेला िदस ून येतो.
तथािप या . रानडे य ांनी महारा धमा चा ला वलेला अथ ि व. का. राजवाड े माय करीत
नाहीत .
या.रानडे यांनी, “भिमाग व धम सुधारणेची चळवळ हणज े महारा धम ” असे महारा
धमािवषयी आपल े िव ेषण मा ंडलेले आह े. पुढे महामा फ ुले य ांनी यािवषयी आपली
िवोही कपना मा ंडली होती . १८६९ मये महामा फुले य ांनी छपती िशवाजी
महाराजा ंिवषयी पिहला पोवाडा िलिहला होता . यातून या ंनी छ .िशवाजी महाराजा ंचा
वराय थापन ेमागचा िवचार सा ंिगतल ेला होता .
महारा धम या स ंकपन ेया स ंदभात सिचन क ेतकर या ंनी अस े हटल े आह े क, ही
संकपना रामदास वामी या ंनी लोकिय क ेली होती . परंतु ही म ूळ स ंकपना
‘मिहकावतीची बखर ’ या ऐितहािसक कागदपा ंमये सापडत े याची रचना प ंधराया
शतकामय े करयात आली होती . ही बखर आतापय त सापडल ेया सव बखरमय े अयंत
जुनाट अशी बखर समजली जात े ही बखर सहा करणा ंमये िवभािज त अस ून याच े लेखन
पुढील माण े केयाचे ि व. का. राजवाड े य ांनी सा ंिगतल े आह े. यापैक बखरीची वण
उपी , पूवपरंपरा ही करण शक े १५०० (इ.स. १५७८ ) या आसपास भगवान द
नामक य ने िलिहल े होते, तर राज व ंशावळी , िनवाड े व हककती ही करण े शके १३७०
(इ.स. १४४८ ) मये केशवाचाय यांनी िलिहल े आहे. या बखरीतील प ृ मा ंक ५३ वर
केशवचाय यांनी महारा धमा या स ंदभात पुढील वण न केलेले आहे.
“सव कोकण ा ंतात ल ेछानी आमण कन , येथून चोहीकड े सव ल ेछावणा खाली
पृवी ब ुडून गेली. वणावण ओळख नाहीशी झाली वक ुळाची वातप ुत कोणाया गावी ही
रािहली नाही . िया ंनी रायािभमान सा ंिडला, शे सोिडली व क ेवळ क ृषीधम वीकान
िकयेक िनवळ क ुणबी बनल े, िकयेकांनी कारक ूनवृी आदरली , काहीक स ेवावृी
अंगीकान िना ंत शु ठरल े, शाणी िक येक न होऊन नामश ेष िह रािहल े नाहीत . बहत
आचारहीन झाल े. गो, वर, कुळवामी , कुळगु ा ंची बहत ेकास आठवण िह रािहली
नाही. अशी ा ३०० वषात ता माजली व महाराधम अजी ब ुडाला. अया
संकटसमयी ीद ेवी कुळवािमणी , मालाडचा द ेसला जो नायको राव याया वनात
येऊन, सांगती झाली क , नायकोरावा , उठ, महाराधम रियाकरता अठरा पगड
जातीचा म ेळावा कर , आिण क ेया पास ून मुंबई पय त सव गावच े, सव जातच े व सव
गोांचे खलक जमव ून, यास क ेशवाचाया या म ुखे महाराधम सांगीव.” munotes.in

Page 28

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
28 अशा कार े महारा धमा या स ंदभात केशवाचाया नी िनपण क ेयाचा उल ेख राजवाड े
िलिखत ‘मिहकावतीची बखर ’ भाग-१ तावना यामय े आह े. थोडयात १७ या
शतकात समथ रामदास वामी आिण १९ या शतकात या . रानडे यांनी महारा धमा चा
उचार क ेला तो १५ या शतकात क ेशवाचाया नी केयाच े मिहकावतीया बखरीवन
िदसून येते.
सिचन क ेतकर या ंया महारा धमा वरील ल ेखांमधील तरत ुदीनुसार अन ेक िवाना ंयामत े
महारा धमा चा वापर आर ंभी काळात महारा नावाया द ेशात अन ुसरया ग ेलेया
वणाम धमा चे केवळ स ूचक आह े. तसेच अलीकडील स ंशोधका ंया मत े िवशेषत: ाची
देशपांडे आिण टीवट गोडन यांनी केलेया िनरीणावन महारा धम ही स ंकपना
नंतरया काळातील रचना असयाच े नमूद केले आहे.
महारा धमा ची याया करताना य े िवचारव ंत सदान ंद मोर े हणतात , “महाराधम या
शदावर महाराात िजतक चचा झाली , िततक आणखी कोणयाही शदावर झाल ेली
नाही. महाराात राजारामशाी भागवत आिण या . रानडे यांनी ही स ंकपना आणली .
मग िव . का. राजवाड े य ांनी तो शद स ुधारला . महारााचा राीयधम हणजे महारा
धम. महाराातील लोका ंचा हा धम , तो नुसता कम कांडाचा धम नाही. महाराात राहणार े
ते मराठा , यांचा धम हणज े महाराधम . येकाला काहीना काही धम असतो ,
महाराातील लोका ंचा राीय कत य अशा अथा ने तो शद वापरला आहे.” या याख ेतून
येथील थािनक मराठा हणज े (महाराात राहणार े) लोकांचा धम , यांचे आचार िवचार ,
संकृती याचा एकित अथ िदसून येतो.
याच माण े छपती िशवाजी महाराजा ंचे चर ल ेखन करणार े ये इितहासकार गजानन
भाकर म ेहदळे हणतात , िव. का. राजवाड े यांनी एका तावन ेत यािवषयी िवव ेचन क ेले
आहे. ‘लढाऊ व ृीचा िह ंदू धम हणज े महारा धम ’ अशी या ंनी याया क ेली आह े. पुढे
ते असे हणतात , “मला अस ं वाटत महारा धम हा िह ंदु धम आ हे, याया पलीकड े
काहीही नाही . याला अन ेक पुरावे आहेत. अनेक प े उपलध आह ेत. या सगया पात ून
महारा धम हाच िह ंदु धम आहे असं लात य ेतं.” तर ज े पकार राज ू पळ ेकर या ंया
मते, ‘मराठा ितत ुका मेळवावा महारा धम वाढवावा ’ या रामदास वामीया स ंदेशातून ही
याया करयात आली आह े, ती अजूनही अबािधत असयाच े मत त े य करतात .
संदभ- BBC News मराठी ,२३ जाने. २०२०
उपरो िविवध िवचारव ंतांया मतान ुसार ‘महारा धम ’ या संकपन ेचे िविवध प ैलू िदसून
येतात.


३.४ महारा धम आिण भ िवषयी स ंतांची भूिमका munotes.in

Page 29

महारा धम
29 महारााला स ंतांची भूमी हटल े जाते महारााला अन ेक थोर स ंतांची पर ंपरा लाभल ेली
असून या ंनी आपया िवचार आिण क ृतीतून भिमागा ने मनुयाया उनतीला आकार
देयासाठी तस ेच समाजातील अिन ढी , परंपरा, चालीरती या समाजाया यया
िवकासाला बाधा आणतात यािव जाग ृती िनमाण कन स ंपूण मानव जातीया
कयाणाचा माग सांिगतल ेला आह े. तेराया शतकात स ंत ान ेरांनी ‘हे िवची माझ े घर’
हणज े संपूण िवाचा िवचार मा ंडला आिण मराठी भाष ेिवषयी ‘माया मराठीची बोल ू
कौतुके, अमृतातेही पैजा िज ंके’ ही महती गाईली . संत ान ेरांनी मात ृभाषेचे महव आिण
संपूण िवाच े कयाणाचा यास धरला होता यावन या ंया उदा ह ेतूची कपना य ेते.
संत ान ेरांनी ान ेरीची रचना कन महारााया भ चळवळीला तािवक अिधान
ा क िदल े होते. पुढे संत एकनाथ महाराजा ंनी लोका ंना अयायािव एक य ेयाची
याचना क ेली होती . यासाठी या ंनी आपया भाड या ंया मायमात ून लोका ंमये जागृती
केली होती . सतराया शतका ंमये संत परंपरेचा कळस स ंत तुकाराम महाराजा ंनी वारकरी
संदायाया मायमात ून गाठला होता . यांनी भ चळ वळीला उ ुंग भरारी िदली होती .
संत तुकारामाया अभ ंगांनी समाजाला नवी िदशा द ेयाचे काय केले होते. या. रानडे यांनी
संतांया काया िवषयी आपल े मत य करताना य ुरोपातील ोट ेटंट चळवळीन े जसे
सोळाया शतकात धािम क सुधारणा घडव ून आणयासाठी यन क ेला होता तस ेच यन
भारतामय े संत महाया ंनी इ.स. १३ या त े १७ या शतकादरयान सामािजक , धािमक
आिण सा ंकृितक ेात भ चळवळीया मायमात ून केयाचे सांिगतल े जाते. यामय े
यांनी जुया ढी , परंपरा व िवचारा ंना झुगान नवीन आध ुिनक िवचारा ंची कास धन
समाजाचा िवकास साधयावर भर िदला होता , यासाठी सव सामाय नागरका ंना या ंची
जात, धम, पंथ यामय े भेदाभेद न करता सवा ना समानत ेची वागण ूक देयावर भर िदला
होता. यांनी आपया िशकवण ुकतून सामािजक ऐय साध ून यचा , समाजाचा
पयायाने राा चा िवकास साधयाचा स ंदेश भ चळवळीत ून िदला होता , यातूनच
छपती िशवाजी महाराजा ंया वराय उभारयाची पायाभरणी झायाच े िदस ून येते.
तेराया शतकापास ून ते सतराया शतकापय त हणज े संत ान ेरांपासून ते सतराया
शतकात स ंत तुकाराम व स ंत रामदास वामी या ंयापयत सव च संतानी समाज बोधन
कन महारा धमा ची कास धरयाची व सामािजक सलोखा व ऐयाची िशकवण
महारााला िदली होती . यातून महारा धम आकारा स आला होता , याच महारा
धमाला प ुढे छपती िशवाजी महाराजा ंनी सतराया शतकामय े वरायाची थापना
कन महारा धमा ला मूत वप िदल े होते.
३.५ वरायाची उभारणी आिण महारा धम :
छपती िशवाजी महाराजा ंनी थापन क ेलेले वराय ह े ‘वणवा प ेटावा’ तसे अचानक
थापन झाल े होते असे ड डफ यांनी हटल े होते. परंतु भारतीय इितहास स ंशोधका ंनी
याचा अवयाथ समूळ नाकारला होता आिण यासाठी भ चळवळीच े दाखल े देऊन
वरायाची पायाभरणी स ंत महाया ंनी कन िदली होती . यामुळे सतराया शतकामय े
छपती िशवाजी महाराजा ंनी वरायाची उभारणी क ेयाचे संशोधनाार े दाखून िदल े होते.
यावेळची दखनची सामािजक - सांकृितक आिण राजकय िथती वराय थापन ेस
पूणपणे ितक ूल होती अशा परिथतीत महाराामय े सामाय जनत ेवर होणार े अयाय , munotes.in

Page 30

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
30 धािमक अयाचार , जुलूम जबरदतीन े धमा तर, िया ंवरील अया चार याम ुळे येथील
समाज ासला होता . तो िनम ूटपणे या अयाचाराला सामोर े जात होता अशा परिथतीत
अयाय अयाचाराचा ितकार करयाचा यन जर क ुणी केला तर याला होणारी जबर
िशा आिण हाल -अपेा याम ुळे महाराातील सव जाती धमा या लोका ंमये भीतीच े व
दहशतीच े वातावरण िनमा ण झा ले होते. अया परिथतीत य ेथील संत महाया ंनी
भिमागा या मायमात ून समाजाला एकित आण ून या ंयामय े ऐयाची भावना
जिवली होती . यासाठी जाितभ ेद, धमभेद, पंथभेद बाज ूला सान महाराधम
जोपासयासाठी व अयाय अया चारािव एकित य ेयाची िशकवण िदली होती , याला
मूत प द ेयाचे काय छपती िशवाजी महाराजा ंनी वरायाची उभारणी कन क ेले होते.
यांनी १६७४ मये रायगडावर रायािभष ेक कन वत ं रायाची उभारणी क ेली होती .
वरायामय े अठरापगड जाती , धमाचे, पंथाचे लोक एकित आणल े होते, सवाना संरण,
समान याय , समान अिधकार व वरायामय े िया ंचा मान समान , शेतकरी , ककरी
या सवा ना आपल े वाटाव े असे वराय उभान या ंया स ंरणाची हमी िदली होती . या
भूमीमय े या वरायाची उभारणी क ेली होती तो द ेश महारा या नावान े ओळखला
जात होता आिण ितथ े राहणाया लोका ंना ‘मराठा ’ संबोधल े जात होत े. मराठा हा शद
जाितवाचक नस ून याला ाद ेिशक पा भूमी आह े. महाराामय े राहणाया लोका ंचा
एकच धम हणज े महारा धम असा याचा अथ सांिगतला जातो . िस इितहास
संशोधक िननाद ब ेडेकर या ंनी महारा या शदाचा अथ प करताना अस े सांिगतल े क,
महारा हा शद ाद ेिशकत े पुरता मया िदत नस ून यामय े ‘रा’ हणज े ‘देश’ या यापक
संकपन ेचा समाव ेश आह े. भारतातील इतर कोणयाही ाद ेिशक राय अथवा भ ूभागाया
नावांमये रा असा उल ेख नसयाच े ते सांगतात, हणूनच महारा या नावाला सम ृ
परंपरा आह े याम ुळे ते असे हणतात क , ‘अयायािव लढण े हाच महारा धम होईल ’
याच अयाय अयाचाराचा ितकार कन छपती िशवाजी महाराजा ंनी िवपरीत
परिथतीत अठरापगड जाती धमा या लोका ंना एकित आण ून या ंया मय े नवच ेतना
जागृत कन या ंना वराय उभारणीया काया त सहभागी कन परकय
अयाचारापास ून संरण करयासाठी वरायाची उभारणी कन त ेथील जनत ेचे संरण
केले होते.
३.६ महारा धमा ची तव े
महारा धमा या पाठीमाग े संतांची पर ंपरा व भ चळवळीची पा भूमी असयाम ुळे
याला अयामाची जोड होती . यामुळे महारा धमा ची तव े यात ून उदयास आल ेली
िदसून येते. यामय े ामुयान े चार कारया तवा ंचा समाव ेश आहे.
१. देवाची प ूजा-अचा करण े हणज े देवशा आचरण े.
२. आजूबाजूया लोका ंची सेवा करण े हणज ेच देशाचार .
३. कुटुंबाची स ेवा करण े हणज े कुळाचार .
४. जातीसाठी स ेवा करण े हणज ेच जातीचार . munotes.in

Page 31

महारा धम
31 या सव गोी िनयिनयमान े पाळण े हे महारा धमा चे पयायाने येथील जनत ेचे कतय होत े.
हणून भिमागा ने लोक एकित य ेऊन धमा चे पालन कन ईर भत तलीन झाल े
होते. यांयात अयािमक म ुयांची जवण झायाम ुळे यांयामय े सदा चार िनमा ण
होऊन सव धम समभाव नाची जाणीव िनमा ण झाल ेली होती . यामुळे संतांचे महान िवचार
आिण िशकवण यात ून महारा धमा ची पायाभरणी झाली आिण छपती िशवाजी
महाराजा ंया पान े याला म ूत प ा झाल े होते.
३.७ महारा धमा िवषयी िविवध मतवाह
महारा धमा चा िवचारच छपती िशवाजी महाराजा ंचे वराय थापन ेमागे असया चे मत
भारतीय इितहास स ंशोधक व िवचारव ंत या ंनी एकोिणसाया शतकापास ून मा ंडयास
सुवात क ेली होती . महारा धमा या स ंदभात िविवध िवचारव ंतांचे िभनिभन मतवाह
व िवचारधारा एकोिणसाया शतकात उदयास आया यामय े ामुयान े पुढील तीन
िवचारधारा महवा या असयाच े मत इितहास स ंशोधक डॉ . उमेश बगाड े यांनी ‘महारा
धमाची चचा ’ या लेखात नम ूद केले आहे.
या. रानड े- भागवत या ंची महारा धमा िवषयीची िवचारधारा :
राजारामशाी भागवत आिण या . रानडे हे दोघेही उदारमतवादी िवचारा ंचे पुरकत होते.
यांनी स ंतांया भचळवळीचा िवचार हा महारा धमा या माग े असयाच े स ांगून
संतांया अयािमक आिण सामािजक ऐयाचा िवचार या ंनी महारा धमा त गोवला
होता. संतांची िशकवण या ंचा जाितभ ेदाचा िनष ेध, कमकांड, अंधा , ढी-परंपरा व
अिन चालीरीती , िया ंना भचा अिधकार , नैितक वत नावर भर , िविवध धमा त समवय
या िशकवण ुकचा व ागितक िवचाराया स ूांना या ंनी अधोर ेिखत क ेयाचे मत डॉ . उमेश
बगाडे यांनी ‘महारा धमा ची चचा ’ या लेखात नम ूद केले आहे. तसेच या . रानडे आिण
राजारामशाी या ंनी महारा धमा या ाद ेिशक कपन ेला राािनमा णाची िदशा िदयाच े
डॉ. उमेश बगाड े यांनी या ंया ल ेखात मा ंडले आहे. या. रानडे यांनी या ंया मराठी स ेचा
उदय या ंथात समथ रामदासवामी या ंनी १७ या शतकात सव मराठ ्यांनी (महाराात
राहणा रे लोक ) एकित होऊन महारा धमा ची कास धन याचा सार करावा अस े
सांगून महारा धम ढीवादी िक ंवा पुराणमतवादी (Orthodox) वपाचा नस ून तो
िनधम , सुधारणावादी वपाचा असयाच े हंटले आहे.
िव. का. राजवाड े यांची महारा धमा िवषयीची िवचार धारा :
ँड डफ यान े मराठ ्यांचा इितहास पिहया ंदा वेगवेगया ख ंडात िलहन मराठ ्यांया
इितहासावर काश टाकयाच े काम क ेले होते. परंतु यान े मराठ ्यांया इितहासाच े केलेले
चुकचे िव ेषण प ुरायािनशी खोड ून काढयाच े काम भारतीय इितहास स ंशोधका ंनी केले
होते. यामय े इितहासाचाय िव. का. राजवाड े य ांचे िलखाण अितशय महवप ूण समजल े
जाते. यांनी महारा धमा िवषयी आपली िवचारधारा मा ंडलेली आह े. महाराातला
जियण ू िहंदू धम हणज े महारा धम ; वराय थापन करण े, धमसंथापना करण े, गो-
ाण ित पालन करण े, मराठ्यांचे एककरण कन या ंचे पुढारीपण करण े असा munotes.in

Page 32

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
32 कृितकाय म हणज े महारा धम असा महारा धमा चा अथ सांिगतयाच े डॉ. उमेश
बगाडे यांनी या ंया ल ेखात नम ूद केले आहे.
डॉ. िव. का. राजवाड े महारा धमा िवषयी आपया ल ेखनात अस े नमूद करतात क ,
महाराधम हा िन िक ंवा मुलीम िक ंवा जुडाई माण े नाही , याचमाण े तो िनवळ
िहंदु धम ही नाही . य आचरणामय े महारा धमा चा अथ िहंदू धमापेा यापक आह े.
राजवाड े य ांया मत े महारा धम ही तवतः राजकय कपना आह े. छ. िशवाजी
महाराजा ंया काळामय े धमसंथापना या शदात वराय थापना समािव होती अस े ही
डॉ. बगाडे यांया ल ेखामय े उल ेिखले आहे.
म. फुले यांची महारा धमा िवषयीची िवचारधारा :
महामा योितराव फ ुले य ांची िवचारधारा िवोही वपाची होती . इ.स. १८६९ मये
महामा फ ुले यांनी छपती िशवाजी महाराज या ंयािवषयी ‘पोवाडा ’ िलहन याार े यांया
वराया िवषयीचा िवचार सा ंिगतला होता . छ. िशवाजी महाराजा ंवर दीघ पोवाडा िलहन
ते थांबले नाही तर रायगडावर जाव ून छ. िशवाजी महाराजा ंया समाधीचा या ंनी जीणार
केला होता व प िहली िशवजय ंती साजरी क ेली होती . यांया िवचारधार ेत वरायातील
अठरापगड जातीच े लोका ंमये छ. िशवाजी महाराजा ंची ितमा श ूाितश ूांचा रणक ता,
शेतकया ंचा तारणहार , परामी राजा असा उल ेखसुा महामा फ ुले य ांया
‘कुळवाडीभ ूषण’ पोवाड ्यातून मा ंडलेला िदस ून येतो. याचमाण े जाती -धमाया व
िपतृसाक पतीया जोखडात ून हणज ेच पया याने ाणी धमा या ग ुलामिगरीत ून
सवसामाया ंची मुता करयाचा िवचार महामा फ ुले य ांनी मा ंडला होता . हाच िवचार
महारा धम या संकपन ेत अिभ ेत असयाच े म. फुले यांया िवचारधार ेतून िदस ून येते.
महारा धमा या स ंदभात तीन व ेगवेगया िवचारधारा चिलत आह े. यामय े िभंत जरी
असली तरी या ंनी महारााया आिमक तेला वळण द ेयाचे काम क ेले आह े अस े
िवचारव ंतांया व स ंशोधका ंया लेखनात ून प होत े.
३.८ महारा धमा चा महारााया जडणघडणीवर झाल ेला परणाम
महारााला च ंड सा ंकृितक व ऐितहािसक आिण व ैचारक वारसा लाभल ेला अस ून
साधुसंत तस ेच थोर महाप ुषांचा िवचार आिण समाजस ुधारणा चळवळीत ून झाल ेया
बोधनाम ुळे महाराा तील समाज जीवन आकाराला आल े आह े. वैचारक बोधनाम ुळे
जातीधम , े- किन , ी -पुष हा भ ेद कमी कन सामािजक सलोखा िनमा ण करयाच े
काय संत महाया ंया िशकवण ुकतून जिवयाचा यन झाला . याचाच परणाम हणज े
पाायांची जुलमी राजवट तस ेच मुघल सा व या ंचा झाल ेला अयाय अयाचार याम ुळे
येथील मराठा समाज हणज े महाराातील सव जाती धमा चे लोक या ंयावर परणाम
होऊन अशा ज ुलमी राजवटीिव एकामत ेची भावना िनमा ण करयामय े येथील भ
चळवळ व या ंया िवचारात ून आकाराला आल ेले व छप ती िशवाजी महाराजा ंनी थापन
केलेले वराय होय . वरायामय े महारा धम या स ंकपन ेला मूत प द ेयाचे काय
छपती िशवाजी महाराजा ंनी केले होते. यांनी वद ेशी व परकय सा ंचा बंदोबत कन
महाराातील जनत ेची गुलामिगरी व अयाय -अयाचारात ून सुटका कन या ंना वत ं munotes.in

Page 33

महारा धम
33 राय िनमा ण कन िदल े होते. यामय े सवाना समान याय व मानसमानान े वागिवल े
होते व या ंया योयत ेनुसार या ंना स ंधी देयाचे काय वराय मय े झाल ेले होते.
समानत ेया तवावर उभ े रािहल ेले वराय ह े आदश समाज िन माण करयाच े उक ृ
उदाहरण होत े. याचाच परणाम य ेथील सामािजक -सांकृितक आिण राजकय जीवनावर
पडून महारााया िवकासाला िदशा द ेयाचे व महारााला आध ुिनकत ेकडे वाटचाल
करयास महारा धमा तून एकामत ेची व समानत ेची िशकवण िमळायाम ुळे, तसेच
येथील समाजाची जडणघडण आध ुिनक स ुधारणावादी िवचारा ंया आधारावर झायाम ुळे,
िपढ्या न् िपढ्यातील लोका ंनी यामय े योगदान िदयाम ुळे आजही महाराातील समाज
रचनेत एकामत ेची सव धमसमभाव नाची जवण झाल ेली िदस ून येते.
३.९ सारांश
महारा धम या स ंकपन ेचा उग म व िवकास या ंचा सखोल आढावा या करणा ंमये
घेयात आल ेला आह े. तेराया शतकापास ून ते एकोिणसाया शतकापय त यामय े उदयास
आलेले िभन मतवाह आिण छपती िशवाजी महाराजा ंनी वराय उभारणीत ून सव
जाती, धम, पंथ, िवचार या ंना एकित एकाच धायात ग ुंफया चे व या ंयामय े एकामत ेची
भावना िनमा ण कन त ेथील समाजाला वािभमान आिण आध ुिनकत ेकडे वाटचाल
करयासाठी भकम िवचारा ंची व म ूयांची जवण कन महारााला आकार द ेऊन
वतं अितव िनमा ण केले होते. यामुळे येथील समाजात आध ुिनक म ूयांची जवण
कन सामािजक , सांकृितक व राजकय जीवनाला गितमानता द ेयाचे काय महाराधम
या स ंकपन ेतून आकाराला आल ेले िदसून येते. हणून भकम पायाभरणीया जोरावर
महारााचा सवा गीण िवकास होताना िदसत आह े.
३.१०
१. महारा धम ही स ंकपना स ंत महाया ंया तवानात ून कशा कार े कट झाली
होती?
२. समथ रामदास वामी या ंया स ंकपन ेतील महारा धमा ला कोणया िवचारधार ेने
आपया ल ेखनात ून कटीकरण क ेले होते?
३. महारा धम या स ंकपन ेचा महारााया जडणघडणीवर काय परणाम झाल ेला
होता?
३.११ संदभ
१. या. रानडे, मराठी स ेचा उदय आिण िवकास
२. राजवाड े िव. का., मिहकावतीची बखर
३. बगाडे, उमेश, महारा धमा ची चचा , लोकसा वत मानपातील
munotes.in

Page 34

34 4
í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe DeeefCe efJepeeHetj mebyebOe
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎ<ìd³es
4.1 He´mleeJevee
4.2 efµeJeepeer jepeeb®es HetJee&³eg<³e
4.3 efµeJeepeer jepeeb®³ee mJejep³eeuee He´ejbYe
4.4 peeJeUerJej Deeke´À ceCe
4.5 keÀeskeÀCeJejerue Deeke´ÀceCe
4.6 DeHeÀpeueKeeve He´keÀjCe
4.7 efµeJeepeer jepes DeeefCe efmeÎer peesnj
4.8 cejeþs efJepeeHetj mebIe4.9 meejebMe
4.10 ÒeMve
4.11 meboYe&
4.0 GefÎ<ì d³es
³ee IeìkeÀele efµeJeepeer jepee®³ee vesle=lJeeK eeueer cejeþe meÊes®ee Go³e keÀmee Peeuee ³ee efJeDemetve l³eeb®³ee efJeefJeOe ceesefncee DeeefCe mebIeDeHeÀPeueKeeve, efmeodoer peesnj ³eemeejK³ee mejoejebvee veJ³eev es efvecee&Ce Peeuesu³ee mJejep³eeJej HeeþJetve
DeJeIe[ Deeke´ÀceCes Ie[Jetve DeeCeueer. ³ee He´keÀjCeele efµeJeepeer cenejepeeb®ee keÀeskeÀCeJej efJepe³e, peeJeUer
He´ebleeJejerue ceesnerce, DeHeÀpeueKeevee®ee JeOe, HevneUie[®ee Jes{e Deµee efJeefJeOe Ieì veebceOetve mJejep³e
efveefce&leer keÀµeer Peeueer ³ee®ee DeeHeCe DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
4.1 He´mleeJevee
µenepeer jepeeb®eer Heefnueer Helveer efpepeeyeeF& efnuee mebYeepeer Je efµeJeepeer Deµeer oesve DeHel³es Peeueer.
mebYeepeer®ee pevce 1623 ceO³e s DeeefCe efµeJeepeer cenejepeeb®ee pevce 1630 ceO³es Peeuee.
efµeJepevcee®³ee efveef½ele leejKesyeÎue Depetvener celeYeso Deensle. FeflenemekeÀejebveer DeveskeÀ meeOeveeb®ee
DeY³eeme keÀªvener efveef½ele leejerKe µeesOetve keÀe{lee Deeuesueer veener. 91 k eÀueceer yeKej, ef®eìCeerme munotes.in

Page 35

í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe DeeefCe efJepeeHetj mebyebOe
35 yeKej, efµeJeefoiJepe³e, efµeJeHe´leeHe ³ee mecekeÀeueerve meeOeveebceO³es 1627 ns efµeJepevcee®es JeDeens. lemes®e FeflenemekeÀej efJe. keÀe. jepeJee[s, mejosmeeF&, mej peogveeLe mejkeÀej 10 SefHe´ue 1627
ner efµeJep evcee®eer leejerKe ceeveleele. cee$e µespeJeuekeÀj, Jee. meer. yeWês, DeeHeìs, cenecenesHeeO³ee³e
Heesleoej ³eeb®³eeceles cee$e 19 HesÀye´gJeejer 1630, HeÀeuiegve JeÐe le=leer³ee µekesÀ 1551 ceO³es HegCes
efpeu¿eeleerue efµeJevesjer ³esLes efµeJe pevce Pee u³ee®es ceeveleele. l³eeveblej Heg{s keÀener keÀeUeves mJejep³e
efveefce&leer®ee efJe®eej efµeJeepeer cenejepeebveer kesÀuesuee efomelees.
4.2 efµeJeepeer jepeeb®es HetJee&³eg<³e
efµeJeepeer cenejepeeb®es yeeueHeCe Deefleµe³e DeefmLejlesle DeeefCe OeeceO egceerle iesues. efµeJeepeer jepeeb®³ee
pevcee®³ee JesUer µenepeer®³ee peerJeveele ceesþîee jepekeÀer³e Ie[ecees[er Ie[tve ³esle nesl³ee.
Deeefoueµeenerleerue keÀejmLeeveebvee kebÀìeUtve µenepeeRveer efvepeeceµeener®eer veeskeÀjer Hegvne Helk eÀjueer nesleer.
efµeJeepeer jepeeb®³ee pevcee®³ee JesUer µenepeer efvepeeceµene®³ee Jeleerves Keeveosµeele ue{C³eele iebgleuesues
nesles. ³ee®ee HeÀe³eoe IesTve Deeefoueµeener HeÀewpeebveer HegC³ee®³ee penebefiejerle ceesþîee He´ceeCeele uegìeuegì
kesÀueer. l³eeveblej je pekeÀer³e efmLeleer yeoueueer DeeefCe l³eele µenepeerves ceesieueeb®ee He#e G®euetve Oejuee
HeCe µenepeer ceesieueebkeÀ[sner peemle efoJeme efìkeÀues veener. p³eeJesUer HeÀlesKeeveeves efvepeeceµeener
ceesieueeb®³ee Ieµeele Ieeleu³ee®es keÀejmLeeve neCetve Hee[ues DeeefCe veJeerve efvepeeceµeneme ieeoerJej
yemeJeues. 1636 ceO³es µenepeerves ceesieue DeeefCe Deeefoueµeener HeÀewpeebmeceesj µejCeeieleer efmJekeÀejueer.
l³eeJesUer efpepeeyeeF& DeeefCe efµeJeepeer jepes ³eeb®ee cegkeÌkeÀece ceengueer efkeÀuu³ee Jej neslee. Heg{s µenepeeruee
Deeefoueµeneves Yeercee DeeefCe efveje ³ee oesve veÐeeb®³ee ojc³eeve peer penebefiej efoueer l³eele HegCes, megHes,
FboeHetj, ®eekeÀCe Demes ®eej HejieCes cees[le nesles. p³eeJesUer µenepeer keÀvee&ìkeÀele iesues l³eeJesUer
µenepeerves efp epeeyeeF& DeeefCe efµeJeepeer jepeebvee HegC³ee®³ee penebefiejerle þsJeues. HegC³ee®³ee peneefiejer®eer
J³eJemLee HeenC³eekeÀjerlee cnCetve oeoespeer keÀeW[osJe, kegÀuekeÀCeea ³ee ®eesKe DeeefCe o#e keÀejYeeN³ee b®eer
efve³egkeÌleer keÀjC³eele Deeueer. l³eeb®³ee HeeuekeÀlJeeKeeueer efµeJeepeer jepes ®es yeeueHeCe iesues.
4.2.1 efpepeeyeeF¥®ee He´YeeJe
efµeJeepeer jepeeb®es ®eefj$e Ie[efJeC³eele l³eeb®eer DeeF& efpepeeyeeF& DeeefCe oeoespeer keÀeW[osJe ³eeb®ee ceesþe
Jeeìe neslee. efpepeeyeeF& ner mJeeefYeceeveer DeeefCe Oeeefce&keÀ mebmkeÀejeves Ie[uesueer ðeer nesleer. efle®³ee
peeCel³ee Je³eeHeemetve efleves Heeefnuesu³ee megueleeveµeener®³ee efJeOJebmekeÀ Je=ÊeercegUs ceneje<ì^eleerue ueeskeÀebvee
iegueeceefiejer, Dev³ee³e, Del³ee®eej mJeerkeÀe jeJes ueeieues, Demes efpepeeyeeF¥®es cele nesles. eEnot Oeceea³eeb®eer
DeveskeÀ efleLe&#es$e µe$et®³ee neleer He[tve ve<ì Peeueer Je DeveskeÀ efðe³eeb®eener DeHeceeve Peeuee. ³ee
efmLeleercegUs ueneve Je³eeHeemetve®e l³eeb®³ee ceveele cegmeueceeveer meÊee befJeefpepeeyeeF¥®³ee Je[erueeb®ee Deeefoueµeener ojyeejele efJeé eemeIeeleeves JeOe Peeu³eeveblej efle®³ee ceveeleerue
meguleeveµeenerefJeª×®eer ®eer[ KetHe®e Jee{ueer. lesJneHeemetve cejeþîeeb®³ee He´osµeeuee mJeleb$e keÀj C³ee®eer
He´sjCee efle®³eele efvecee&Ce Peeueer. efn®e He´sjCee efµeJeepeerceO³es efvecee&Ce keÀªve jecee³eCe, ceneYeejleeleerue
DeveskeÀ mHegÀleeaoe³eer Ieìvee meebiele efµeJeepeeR®³ee ceveele mJeeleb$³e Je v³ee³eefHe´³elee efvecee&Ce kesÀueer.
Feflenemek eÀej jeve[s ³eeb®³ee celes, efpepeeyeeF¥®ee He´YeeJe efµeJeepeerjepeeb®eer keÀejefkeÀo& efvecee&Ce
keÀjC³eemeeþer keÀejCeerYetle DemeCeejer meJee&le ceesþer Ieìvee Deens.

munotes.in

Page 36

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
36 4.3 efµeJeepeer jepeeb®³ee mJejep³eeuee He´ejbYe
efµeJeepeer cenejepeebveer DeeHeu³ ee mJejep³emLeeHevesuee He´ejbYe keÀjleevee DeeHeu³ee peneieerjer®³ee
DeemeHeeme®³ee ceeJeU He´osµe efceUJeC³eemeeþer He´³elve megª kesÀuee. ceeJeU®³ee He´osµeeJej Deeefoueµeener
meguleevee®eer veececee$e meÊee nesleer. cee$e Kejer meÊee lesLeerue osµecegK ee®eer nesleer. Deµee DeveskeÀ
osµecegKeebvee DeeHeu³ee Je®e&mJeeKeeueer DeeCetve efµeJeepeer cenejepeebveer ceeJeU®ee He´osµe leey³eele DeeCeuee.
³ee®e keÀeUele ³esmeepeer kebÀkeÀ, yeepeer HeemeuekeÀj, meg³ee&peer keÀekeÀ[s, leeveepeer ceeuegmejs Demes De veg³ee³eer
efµeJeepeer cenejepeebvee efceUeues. 1646 ceO³es leesjCee, 1647 ceO³es jepeie[ DeeefCe Hegjboj efpebketÀve
efµeJeepeer cenejepeebveer mJejep³e keÀe³ee&®ee He´ejbYe kesÀuee. me¿eeêer®³ee He´osµeeleerue efkeÀuues efpebkeÀCes
mJejep³eemeeþer iejpe s®es Deens, ³ee efJe®eejeves efJepeeHegj®³ee leey³eele Demeuesu³ee efkeÀuu³eebJej Deeke´ÀceCes
keÀªve l³eeletve®e mJeleb$e jep³e efvecee&Ce keÀjCes ne He³ee&³e l³eebveer mJeerkeÀejuee. leesjCee Je jepeie[e®³ee
ceesefncesveblej keÀeW{eCee efkeÀuu³eekeÀ[s Je Utve efµeJeepeer jepeebveer leesner efkeÀuuee efpebkeÀuee. keÀeW{eC³eeveblej
Hegjboj ne efkeÀuuee efpebkeÀC³ee®es efµeJeepeer jepeebveer þjJeues. lesLeerue efkeÀuuesoej efveUkebÀþ veeF&keÀ ¿eeb®³ee
ce=l³egveblej l³eeb®eer cegues efHeueepeer Je MebkeÀjepeer ³eele mebIeIesTve HegjbojeJej mJeejer keÀªve efµeJeepeer jepeebveer efkeÀuuee leey³eel e Iesleuee ³eeveblej ie´B[ [HeÀ ®³ee
ceeefnleervJe³es eflekeÀesCee DeeefCe jepecee®eer ns efkeÀuuesner efµeJeepeer jepeebveer efpebkeÀues. ³ee Ieìveeveblej
Deeefoueµeener ojyeejele efµeJeepeer jepeeb®³ee Jeleg&JeCetkeÀer cegUs DeefmLej JeeleeJejC e efvecee&Ce Peeues. efµeJeepeer
cenejepeebvee neue®eeueeRvee µenepeeR®ee iegHle Heeefþbyee DemeCeej ³ee efJe®eejeves Deeefoueµeneves µenepeeruee
kewÀo keÀjC³ee®ee ngketÀce efouee.
25 peguew 1648 jespeer µenepeer jepeebvee kewÀo Peeu³eeJej ceneje<ì^eleerue HeefjefmLeleerle yeoue Peeuee.
HeÀÊesKeeve ³ee mejoejeuee Deeefoueµeneves HegCes peneieerjerJej mJeejer keÀjC³ee®es Deeosµe efoues. efµejJeU ³ee
efþkeÀeCeer HeÀÊesKeevee®ee HejeYeJe keÀªve cejeþîeebveer Heefnuee efJepe³e mebHeeove kesÀuee. Hejbleg l³eeveblej cee$e
µenepeer jepeeb®³ee megìkesÀmeeþer efµeJeepeer jepeebvee mJeleb$e He´³elve keÀjeJes ueeieues. µenepeeR®³ee
megìkesÀmeeþer D eeefoueµeneves keÀeW{eCee Je keÀvee&ìkeÀeleerue yebieueesj ns He´osµe ceeefieleues. ns Deeefoueµeeme
osTve µenepeer jepeeb®eer megìkeÀe keÀªve IesC³eele Deeueer. l³eeveblej cee$e 1652 He³e¥le efµeJeepeer
cenejepeebveer HegCes, megHes, ®eekeÀCe, FboeHetj ³e e peneieer jermen veJ³eeves efceUJeuesues He´osµe He´µeemeveeKeeueer
DeeCeues. 1655 veblej Hegvne SkeÀoe mJejep³e efveefce&leer®ee He´³elve megª Peeuee.
4.4 peeJeUerJej Deeke´ÀceCe
µenepeer jepeeb®³ee megìkesÀveblej meeleeje efpeu¿eeleerue peeJeUer ³ee He´o sµeekeÀ[s efµeJeepeer jepeebveer ue#e
efoues. ceesjs IejeC³eeleerue oewuelejeJe ceesjs ³eeb®ee lesLes Debceue neslee. ceesjs IejeC³eeleerue keÀl³ee& Hegª`®ebêjeJe' ne efkeÀleeye efouee neslee. l³eecegUs l³eebvee ®ebêjeJe ceesjs ³ee®e veeJeeves Dees UKeues peele Demes.
efµeJeepeer®³ee mJejep³e keÀe³ee&®³ee megªJeeleerme oewuelejeJe ceesN³eeb®ee ce=l³et Peeuee. l³eeb®³ee Helveerves
³eµeJeblejeJe ³ee veeleueieeme oÊekeÀ IesTve peneieerjer®ee leeyee efouee. ³ee He´keÀjCeele efµeJeepeer
cenejepeebveer ³eµeJeblejeJeeme Heeefþbyee efouee neslee. HeCe ³ee®ee efJemej He[tve ³eµeJeblejeJe Heg{s efµeJeepeer
jepeeb®³ee ceeiee&le De[®eCeer DeeCet ueeieuee. l³eeuee Oe[e efµekeÀJeCes DeeJeµ³ekeÀ nesles. ³ee J³eefleefjkeÌle
peeJeUer ceeiex keÀeskeÀCe Je osµe ³ee oesv ner Yeeieele peeC³ee®eer mebOeer nesleer. l³eecegUs peeJeUer leey³eele
Deeu³eeme mJejep³eele ceesþer Yej He[Ceej nesleer.
peeJeUerJej Deeke´ÀceCee®eer ³eespevee DeeKetve efµeJeepeer jepeebveer pesOes, yeeboue, efmeueercekeÀj Deµee
osµecegKeebvee DeeHeu³ee neleeµeer Oejues DeeefCe peeJeUer®³ee He´osµeeJej nuuee kesÀuee. 15 peevesJeejer munotes.in

Page 37

í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe DeeefCe efJepeeHetj mebyebOe
37 1656 jespeer Peeuesu³ee nuu³eele 6 leemeeb®³ee IeveIeesj ³eg×eveblej lees He´osµe cejeþîeeb®³ee leey³eele
Deeuee. Hejbleg ³eµeJeblejeJe ceesjs peJeU®e Demeuesu³ee je³ejer efke Àuu³eeJej HeUtve iesuee. l³eecegUs je³ejeruee
Jes{e osTve megceejs 3 ceefnves ne Jes{e ®eeueJeuee. ces 1656 ceO³es ®ebêjeJe µejCe Deeuee Je l³eeves
efµeJeepeer®es Je®e&mJe mJeerkeÀeju³ee®es veeìkeÀ kesÀues. HeCe ojc³eeve®³ee keÀeUele IeesjHe[îeebµeer efµeJ eepeer
efJeª× mebOeeve yeebOeC³eeves Deelee ®ebêjeJeeme #ecee keÀjCes IeelekeÀ þjsue ³ee efJe®eejeves 27 Dee@iemì
1656 jespeer ®ebêjeJeeuee þej keÀjC³eele Deeues. DeeefCe ueJekeÀj®e je³ejer®ee efkeÀuuee Je mebHetCe& peeJeUer
Keesjs efµeJeepeer®³ee leey³eel e Deeues.
ceesN³eeb®ee Hee[eJe DeeefCe peeJeUer®es HeefjCeece
mJejep³e He´eHleer®es O³es³e DeeHeu³ee [esȳeebmeceesj efµeJeepeer jepeebveer þsJeues nesles. l³ee¢<ìerves peeJeUer
efJepe³e Deefleµe³e cenÊJee®ee þjuee. ®ebêjeJe ceesjs meejK³ee He´efleef<þle J e Hejeke´Àceer mejoeje®ee Hee [eJe
kesÀu³eecegUs efMeJeepeer jepeW®³ee He´efle<þsle Yej He[tve Deepetyeepet®³ee HeefjmejeJej l³eeb®ee Je®ekeÀ efvecee&Ce
Peeuee. Deeefoueµeener ojyeejelener efµeJeepeer jepeeb®³ee ³ee Hejeke´Àcee®es He[meeo Gceìues. DeeefCe H eg{s
cenceo Deeefoueµeene®³ee ce=l³egveblej DeHeÀpeueKeeveeme ejK³ee mejoejeuee efµeJeepeer jepeeb®es HeeefjHel³e
keÀjC³eemeeþer HeeþJeC³ee®eer DeeefoueMeener Heg{s iejpe efvecee&Ce Peeueer.
peeJeUer®ee ceguegKe leey³eele Deeu³eeves IeeìceeL³eeHe´ceeCes®e k eÀeskeÀCeHeÆer®ee keÀener Yeeie mJejep³eele
meeceeefJe<ì Peeuee. Heef½ece efkeÀveeN³eebJej pebefpeN³ee®es efmeÎer Je ieesJ³ee®es Heesleg&ieerpeeb®es Je®e&m Je nesles.
efµeJeepeer jepeeb®ee jep³eefJemleej mecegêeHe³e¥le Peeu³eeves Je HejkeÀer³e J³eeHeeN³eebµ eer l³eeb®ee Heefnu³eeboe®e
mebHeke&À Deeuee. je³ejer, ®ebêie[, meesveie[ ³eemeejKes efkeÀuues mJejep³eele meeefceue Peeues. ceesN³eeb®³ee
HejeYeJeeveblej l³eeb®ee Keefpev³eeleerue mebHeÊeer efµeJeepeer cenejepeeb ®³ee leey³eele Deeueer. ³ee®e mebHeÊeer®³ee
mene³³eeves He´leeHeie[ veeJee®ee YekeÌkeÀce efkeÀuuee l³eebveer yeebOeuee.
peeJeUer efJepe³e ne efµeJeepeer cenejepee b®ee Heefnuee ceesþe uepeneieerjuee SkeÀe jep³ee® es mJeªHe Deeues. efµeJeepeer jepe ebvee DeeJneve osCes ner HeÀej meesHeer iees<ì veener
³ee®eer peeCeerJe l³ee He´osµeeleerue Flej osµecegKe Je Jeleveoejebvee Peeueer. peeJeUer efJepe³eeveblej efµeJeepeer
jepeebveer 1657 -59 ³ee keÀeUele keÀvee&ìkeÀeJej mJeeN³ee kesÀu³ee. ojc³eeve®³ee keÀe Uele jesefn[e
efkeÀuuee efpebketÀve DeeHeu³ee penebieerjerleerue yeb[Keesjemeeþer yeboesyemle kesÀuee.
4.5 keÀeskeÀCeJejerue Deeke´ÀceCe
4 veesJnWyej 1656 jespeer cenbceo Deeefoueµene®ee ce=l³eg Peeuee. ³ee®e keÀeUele efouueer®ee yeeoµene
µenepeneve Deepee jer Peeu³eecegUs l³ee®ee cegueiee oef#eCe®ee megYesoej Deewjbiepesye GÊejskeÀ[s efveIetve iesuee.
³eecegUs ceOeu³ee keÀeUele keÀeskeÀCe He´osµe efpebketÀve IesC³ee®eer mebOeer efµeJeepeer cenejepeebvee efceUeueer. p eguew
1657 ceO³es efµeJeepeer jepeebveer jIegveeLeHeble ³ee mejoejeme keÀu³eeCe, efYeJeb[er Je DeemeHeeme®ee He´osµe
efpebkeÀC³eemeeþer HeeþefJeues. 1658 ®³ee megceejeme ceengueer®ee efkeÀuuee eEpeketÀve SketÀCe efpebkeÀuesu³ee
He´osµeeJej Deeyeepeer meesveosJe ³ee keÀe³e&#ece DeefOekeÀeN³ee®eer megYesoej cnCetve vesceCetkeÀ keÀjC³eele Deeueer.
l³eeveblej megjie[, IeesmeeUie[ ³eemeejKes efkeÀuues ner efµeJeepeer jepeebveer efpebkeÀues. ³eecegUs ueJekeÀj®e
keÀeskeÀCe efkeÀvee jHeÆerHe³e¥le Heesn®etve Deejcee j yeebOeC³ee®ee efJe®eej efµeJeepeer jepee bveer megª kesÀuee.
mJejep³ee®eer Deµeer megªJeele efveef½eleHeCes ³eµemJeer mJeªHee®eer nesleer Demes cnCelee ³esles.
munotes.in

Page 38

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
38 cejeþs efJepeeHetj mebIe1655 -59 ³ee keÀeUeleerue IeìveebJeªve efµeJeepeer cenejepeeb®ee mJejep³e efvecee&Ce keÀjC³ee®ee O³eeme
DeeefCe efve³eespeve efkeÀleer efveef½ele mJeªHee®es nesles les ue#eele ³esles. Hejbleg l³ee®³ee ³eµeecegUs Deeefoueµeener
ojyeejele DemJemLelee efvecee&Ce Peeueer. Deeefoueµeener®ee keÀejYeej ye[er yesiece meeefnyee efn®³ee neleele
Deeuee. Deueer Deeefoueµene ³ee DeeHeu³ee DeuHeJe³eerve ceguee®³ee veeJeeves leer jep³e ®eeueJet ueeieueer. efleves
µenepeerme met®evee osTve efµeJeepeer cenejepeeb®³ee keÀejJee³eebJej efve³eb$eCe IeeueC³ee®es meg®eefJeues. Hejbleg
efµeJeepeer cenejepeebJej ceePes efve³eb$eCe vemetve Deeefoueµeener ojyeejeves l³ee®³ee efJeª× keÀesCeleer keÀejJeeF&
keÀjeJe³ee®eer ³ee®ee efveCe&³e mJeleb$eHeCes I³eeJee Demes cele l³eebveer J³ekeÌle kesÀues. HeefjCeeceer Deeefoueµeener
ojyeejeves HetJeea®³ee keÀeUeleerue JeeF&®ee megYesoej DeHeÀPeueKeeve ³ee®eer efve³egkeÌleer keÀªve efµeJeepeer
cenejepeeb efJeª× ceesþer ceesefnce GIe[ueer.
4.6 DeHeÀpeueKeeve He´keÀjCe
efµeJeepeer cenejepeeb®³ee Jee{l³ee neue®eejerJej He´efleyebOe keÀjC³eemeeþer efJepeeHetj ojyeejeves yeuee{îe
mejoej DeHeÀPeueKeeve ³eeme HeeþefJeC³ee®es þjefJeues. efJepeeHetj ojyeejeves DeHeÀPeueKeevee®eer efµeJeepeer
cenejepeebJej nslet HegJe&keÀ vesceCetkeÀ kesÀueer. l³ee keÀeUele Deeefoueµeenerle veeJe IesC³eemeejKes pes ®eej -oesve
Hejeke´Àceer mejoej Gjues nesles. l³eeceO³es DeHeÀPeue Keevee®ee ke´ÀceebkeÀ Jej®ee neslee. efµeJee³e Keeve efµeJeepeer
cenejepeeb®ee HetJeeaHeemetve celmej keÀjerle neslee. ®ebêjeJe ce esjs He´keÀjCeele efµeJeepeer jepeebveer peeJeUerceO³es
pes Je®e&mJe efvecee&Ce kesÀues nesles, les Keevee®³ee ceveele meuele nesles. mebHetCe& Yeesmeues IejeCes®e Jewjer Deens,
Deµeer Keevee®eer OeejCee nesleer. cnCetve®e µenepeeruee keÀvee&ìkeÀeletve Hee³eele yes[îee Ieeleuesu³ee DeJemLesle
efJepeeHetjuee DeeCeC³eeceO³es Keeveeves Heg{ekeÀej Iesleuee neslee. keÀvekeÀ efiejer®³ee ue{eF&le efµeJeepeer jepeeb ®ee
YeeT mebYeepeer ceejuee iesuee. ³ee ogIe&ìvesuee Keevee®eer keÀejJeeF& keÀejCe erYetle nesleer. efµeJeepeer
cenejepeebveer keÀvee&ìkeÀele lesjoU He³e¥le mJeejer kesÀueer. ne lesjoU He´osµe Keevee®³ee De bceueeKeeueer neslee.
efµeJeepeer jepeeb ®³ee neue®eeueer µesJeìer ceneieele He[leerue ³ee®eer Keeveeuee Kee$eer Heìueer n esleer. cnCetve®e
efµeJeepeer cenejepeebvee HekeÀ[tve DeeCeC³ee®ee efJe[e l³eeves G®eueuee.
Deeefoueµeneves keÀevnespeer pesOes ³eebvee efueefnuesues HeÀcee&v e lemes®e leejerKe -S-Deueer ³ee ie´bLeeleerue JeCe&ve,
[®e He$ek³eJenej Deµee mecekeÀeueerve meeOeveeb®³ee DeeOeejs efJepeeHetj ojyeej Je DeHeÀPeueKeevee®ee DeblemLe
nslet efµeJeepeer jepeebvee keÀe³ecemJeªHeer ve<ì keÀjCes ne®e nes lee ns mHe<ì nesles. efµ eJeepeer cenejepeeb ®es
HeeefjHel³e keÀjC³eemeeþer efJepeeHetjntve efveIeeuesuee DeHeÀPeueKeeve legUpeeHetj Je Heb{jHetj ceeiex JeeF&keÀ[s
Deeuee Je Oece& #es$eebvee GHeêJe efouee, Demee GuuesKe Deens. Hejbleg meslet ceeOeJejeJe Heie[er ³eeb®³eeceles
legUpeeHetj ns ceeiee&le vemeu³eecegUs ³ee ceesefnces®³ee HetJeea®e Keeveeves l³eeJej nuuee kesÀuee DemeeJee Demes cele
J³ekeÌle kesÀues Deens. efµeJeepeer cenejepeeb®³ee jep³eele onµele efvecee&Ce keÀjCes ³ee®e GÎsµeeves Keeveeves
efleLe&#es$eeJej nuues kesÀues DemeeJes, Demes cnìues peeles. JeeF&keÀ[s peele Demeleevee HeÀueìCe peJeU
yepeepeer efvebyeeUkeÀj ³eeme HekeÀ[tve Keeveeves ceesþer Keb[Ceer Jemegue kesÀueer Deµee HeefjefmLeleerle ceeJeU
He´ebleeleerue DeeHeu³ee efkeÀuu³eeb®eer J³eJemLee ueeJetve efµeJee peer cenej epeebveer peeJeUer KeesN³eele DeeHeuee
cegkeÌkeÀece nueJeuee. peeJeUer®ee He´osµe ne pebieuece³e Demetve ueneslee. He´leeHeie[eJej ³esTve efµeJeepeer cenejepeebveer ³ee YeewieesefuekeÀ efmLeleer® ee HeÀe³eoe keÀªve IesC³ee®es
þjefJeues. l³eeJesUsme efµeJeepeer cenejepeebpeJeU 10 npeej Hee³eoU DemeeJes Je 10 npeej Iees[oU
DemeeJes Demee GuuesKe meYeeemeo yeKejerle Deens. KeeveepeJeU 12 npeej mJeej Je 10 npeej Hee³eoU
DemeeJes. ³eeefµeJee³e ceesþîee Je ueneve Hene[er leesHeÀener DemeeJ³eele Demee Deboepe Deens. peeJeUer®ee He´osµe
efkeÀleer keÀþerCe Deens ³ee®eer peeCeerJe Keeveeueener nesleer. cnCetve®e ke=À

Page 39

í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe DeeefCe efJepeeHetj mebyebOe
39 DeeHeu³ee JeefkeÀueeuee efµeJeepeer jepeebkeÀ[s HeeþJetve l³eeme JeeF&uee Yesìerme yeesueJeeJes, Demes Keeveeves
þjefJeues. lemee efvejesHe IesTve DeeHeuee JeefkeÀue l³eeves efµeJeepeer cenejepeebkeÀ[s HeeþefJeuee. Keevee®³ee
efJevebleerme ceev³elee osTve Hebleespeer ieesHeerveeLe yeeskeÀerue ³ee DeeHeu³ee Jeefke Àueeuee efµeJeepeer cenejepeebves
efvejesHe IesTve Keevee keÀ[s HeeþefJeues efµeJeepeer jepeebvee DeHeÀPeueKeevee®eer Yesì IesC³ee®eer efYeleer Jeeìle
Deens Deµeer ceeefnleer cejeþîeeb®³ee JeefkeÀueeves Keeveeuee efoueer. JeeF&me ³esC³eeSsJepeer DeeHeCe®e p eeJeUerme
³esTve Yesìu³eeme lej yejs nesF&ue, Demee He´mleeJe Keeveemeceesj þsJeC³eele Deeuee. lees efmJekeÀeªve
Keeveeves iegªJeej 10 veesJnWyej ³eeefoJeµeer He´leeHeie[e®³ee cee®eerJej efµeJeepeer cenejepeeb ®eer Yesì IesC³ee®es
efveef½ele kesÀues.
De- Yesìer®eer HetJe&le³eejer DeeefCe SsefleneefmekeÀ Yesì
DeHeÀPeueKeeveeves He´mleeJe þjJeu³eeJej Yesìer®ee efoJeme DeeefCe Deìer þjJeC³eele Deeu³ee 10 veesJnWyej
1659 jespeer He´leeHeie[e®³ee cee®eerJej ceO³eevn JesUer Yesìermeeþer þjJeuesu³ee ceb[Heele oesIe ebveerner
YesìeJes. oesveHes#ee DeefOekeÀ Debiej#ekeÀ yejesyej DeeCet ve³esle oesIeeb®es He´l³eskeÀer one Debiej#ekeÀ yeeCee®³ee
ìHH³eele GYes jenleerue Demes þjefJeues. oesvner vesl³eebvee meµeðe ³esC³ee®eer HejJeeveieer efoueer.
He´leeHeie[e®³ee cee®eerJ ej DeueerMeeve ceb[He IeeueC³eele Deeuee lees GÊeceefjl³ee megµeesefYele keÀªve
DeeleceO³es ieeueer®ee ìeketÀve yewþkeÀ J³eJemLee keÀjC³eele Deeueer. JeeF&Heemetve He´leeHeie[ He³e&le®³ee
jml³eeJej oesvner yeepetuee Demeuesu³ee Ieveoeì pebieueele efµeJeepe erves efve³eesefpeleHeCes mewv³e ueHeJetve þsJeues.
leesHeÀeb®³ee DeeJeepee®eer efveµeeCeer þjefJeC³eele Deeueer. Keeve oiee keÀjCeej ³ee®eer keÀuHe vee Demeu³eecegUs
efµeJeepeer jepeebveer mJej#eCeemeeþer ef®eueKele DeeefCe efµejðeeCe Ieeleues. neleele HeÆ e DeeefCe ogmeN³ee
neleele ke=ÀHeeCe cnCepes ueneve leueJeej efµeJeepeer cenejepeebveer Iesleueer. meYeemeo cnCelees, neleele SkeÀ
efye®eJee DeeefCe JeeIeveKes ®e{efJeues. efpeJee ceneuee DeeefCe mebYeepeer keÀeJepeer ns oesve ngÎskeÀjer yejesy ej Iesleues
Keevee®³ee yejesyej ner ngodoskeÀjer ke=Àcenejepeeveer njkeÀle Iesleu³eeveblej me³³eo yeb[euee meojsyeensj HeeþefJeC³eele Deeues.
efµeJeepeer cenejepe meojsle He´Jesµe keÀjlee®e Keevee ves Deeefuebieve osC³eemeeþer nele Hemejues. mebkeÀì Heg{s
GYes je efnu³ee®eer Kee$eer efµeJeepeer jepeeb vee Heìueer. ie. n. Kejs cnCeleele l³eeHe´ceeCes ³ee Yesìerle
oesIeebHewkeÀer kegÀCee®eelejer efvekeÀeue ueeieCeej ns þ juesues®e nesles. efµeJeepeer jep eebvee yeengHeeµeele IesTve
l³ee®es cemlekeÀ Keeveeves oeyetve Oejues. l³ee veblej Keeveeves efµeJeepeer jepeeb®³ee [eJ³ee kegÀµeerle Kebpeerj
KegHemeues ³eeJesUer meeJeOe ef®eÊe Demeuesu³ee efµeJeepeer jepeebveer ceesþîee ®eHeUeF&ves DeeHeueer ceeve mees[J etve
Iesleueer. Debieele ef®eueKele Demeu³eecegUs Keeveeves kesÀuesuee Jeej efveDeeHeu³ee neleeleerue efle#Ce leueJeej Keevee®³ee Heesìele KegHemetve l³ee®eer Deele[er yeensj keÀe{ueer.
`ceeefjues! ceeefjues! oiee efoOe uee yesieer OeeJee' Demee Keeveeves Deeke´Àesµe kesÀuee. Keevee®ee mesJekeÀ ke=ÀYeemkeÀj ³eeves efµeJeepeerjepeebJe j keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee. Hejbleg lees ®egk eÀJetve efµeJeepeer cenejepeebveer l³ee
mesJekeÀeuee þej kesÀues. Keeve He[u³ee®es ue#eele ³eslee®e Debiej#ekeÀ OeeJetve Dee ues. me³³eo yeb[e efµeJeepeer
jepeebJej ®eJeleeUtve OeeJetve iesuee. Hejbleg efpeJeeceneueeves yeb[euee þej ceejues.
He´leeHeie[ eJej iesu³eeveblej efµeJeepeer cenejepeebveer FµeejkeÀer®ee DeeJeepe keÀjefJeuee. Jesie Jesieȳee ìeHetle
cejeþîeeb®eer mesvee HetJe& efve³eesefpele mebkesÀleevegmeej efJeKegjuesues nesleer. FµeejkeÀer®ee DeeJeepe ³eslee®e cejeþer
mesvee mewv³eeJej legìtve He[ueer. keÀevnespeer pesOes, yeepeer mepexjeJe, efmeefuebcekeÀj mejosµecegKe, keÀceUes peer
meeUtbKes, jecepeer Heebiesje ³eebveer Delegu³e Hejeke´Àce ieepeefJeuee. efJepeeHetjer HeÀewpe mewjeJewje OeeJele megìueer.
Keevee®ee cegueiee HeÀepeueKeeve Je cegmesKeeve He´leeHejeJe ceesN³eeb®³ee meene³³eeves peeJeUerletve keÀmesyemes yeensj
He[ues. munotes.in

Page 40

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
40 ye- DeHeÀPeueKeeve He´mebiee®es cenÊJe
cejeþîeeb®³ee Feflenemeele DeHeÀPeue He´mebieeuee Devev³e meeOeejCe cenlJe Deens. Heie[er cnCeleele
`ceneje<ì^ jep³e 10 veesJnWyej 1659 jespeer KeN³ee DeLee&ves DeefmlelJeele Deeues'. Keevee®³ee JeOeeveblej
³eg×ele efµeJeepeer cenejepeeb®³ee yeepetves Hejeke´Àce ieepeefJeCeeN³ee osµecegKeeb®ee yeef#emeer osTve ieewjJe
keÀjC³eele Deeuee. l³eeb®eer Fveeces l³eeb®³eekeÀ[s®e jenleerue Demee efoueemee osC³eele Deeuee. Keb[espeer
IeesjHe[îeebmeejK³ee efJeéeeme Ieeleke̳eem e µeemeve keÀªve ceeJeU Yeeieele efµeJeepeer cenejepeeves pejye
efvecee&Ce kesÀueer. meeje ceeJeU He´eble efµeJeepeer jepeebkeÀ[s Deeojeves Heent ueeieuee. KeeveemeejK³ee yeuee{îe
mejoej yeUer He[u³ee®es Je=Êe SsketÀve efJepeeHetj ojyeeje®eer PeesHe G[euee r. ceesieueebveener efµeJeepeer jepeeb®³ee
meeceL³ee&®eer keÀuHevee Deeueer. cejeþîeebceO³es lej FlekeÀe DeelceefJeµJeeme efvecee&Ce Peeuee keÀer Keevee®ee JeOe
keÀªve 18 efoJeme ueesìleele ve lees®e l³eebveer HevneȳeemeejKee ogie&ce ogie& 28 veesJnWyej 1 659 jespeer
efpebketÀve Iesleue e. l³eeveblej efJepeeHetjkeÀjeb leHexÀ ©mlegcepecee, HeÀepeueKeeve DeeefCe Dev³e keÀener mejoej
cejeþîeebJej ®eeuegve Deeues. HeCe ef[meWyej 1659 ceO³es l³eeb®eener HejeYeJe keÀjC³eele Deeuee.
4.7 efµeJeepeer cenejepe DeeefCe efmeÎer peewnj
efmeÎer peesnj ³ee Deeefoueµeener mejoejeves 2 cee®e& 1660 jespeer Hevneȳeeuee Jes{e efouee.
l³ee®³eeyejesyej HeÀepeueKeeve, yeepeer IeesjHe[s, YeeF&Keeve, efmeÎer cemeTo Fl³eeoer mesveeveer nesles. efmeÎer
peewnj yejesyej 15000 mewv³e De meu³ee®ee GuuesKe Fbie´peer He$eebletve meeHe[lees. jepeeHetj®³ee Fbie´pe
JeKeejJeeu³eebveer peewnj®³ee ceoleerme nsvjer jsefJnbiìve ³eeme 1 leesHeÀ Je oeªieesUe yejesyej osTve
HeeþefJeues nesles. efmeÎer®ee Jes{e HeeJemeeȳeele ef{uee nesF&ue Je DeeHeCeem e l³ee®³eeµeer meueesKee keÀjlee
³esF&ue ne cenejepeeb®ee Deboepe DemeeJee, HeCe lees Keje þjuee veener. ³ee®e keÀeUele cegIeue mejoej
µeeef³emlesKeeve He´®eb[ HeÀewpe IesTve ces 1660 ceO³es HegC³eele ³esTve oeKeue Peeuee. ³ee IeìvescegUs
ef®ebleeie´mle Pe euesu³ee efµeJeepeer cenejepeebveer Jes{îeeletve efvemeìC³ee®ee efJe®eej megª kesÀuee. efpepeeyeeF&®³ee
Deeosµeevegmeej vesleepeer HeeuekeÀj Je efmeÎer efnueeue ³eebveer yeensªve Jes{e cees[tve keÀe{C³ee®eer efµekeÀmle
kesÀueer. Hejbleg l³eele l³eebvee ³eµ e Deeues veener, Demee GuuesKe efµeJeYeejleele meeHe[lees. DeKesjerme petve
1660 ceO³es efµeJeepeerjepeebveer peewnjµeer lene®es yeesueCes megª kesÀues. l³eecegUs Jes{îeeuee efµeefLeuelee He´eHle
Peeueer. cegmeUOeej HeeJemee®³ee peguew ceefnv³eele iegªJeej efo. 12 peguew 1660 ®³ee je$eer efµeJeepeer jepes
efveJe[keÀ ueeskeÀebmen Hevneȳeeletve yeensj He[ues.
JeeoUer nJee, cegmeUOeej HeeTme Deµee HeefjefmLele efµeJeepeer jepeebvee 40 cewue Deblej keÀeHetve
efJeµeeUie[ekeÀ[s pee³e®es nesles. jepeebveer ie[ me es[u³eeJej keÀener JesUele®e efmeÎer ®³ee ue#eele Deeues Je
l³eebveer Heeþueeie megª kesÀuee. iepeeHetj®³ee efKeb[erHe³e¥le efµeJeepeer cenejepe Hees®eues. Hejbleg 5,6 cewueeb®es
Deblej lees[eJe³ee®es nesles. l³eelener DeeCeKeer SkeÀe mebkeÀìe®eer ®eentue l ³eebvee ueeieueer. efJepeeHetj ojyeejves
pemeJeblejeJe oUJeer Je met³e&jeJe metJex ³ee cejeþs mejoejebvee efJeµeeUie[euee Jes{e IeeueC³ee®ee ngketÀce
kesÀuee neslee. ne Jes{e cees[tve ie[eJej He´Jesµe keÀjeJee ueeieCeej neslee. efmeÎer cemegGo®eer HeÀewp e ®eHeUeF&ves
ceeiee&Jej nesleer. DeKesjer yeepeerHe´Yet osµeHeeb[s ³eebveer iepeeHetj®³ee efKeb[erle cemeGo ®eer HewÀepe jesKetve
OejC³ee®ee efveOee&j kesÀuee l³eevegmeej mewv³eeme De[efJeC³eele Deeues. yeepeer He´Yegves Hejeke´Àcee®eer efµekeÀmle
kesÀueer. megceejs `He´nj oer[ He´nj HeeJeslees HeÀewpe efKeb[ ®e{es efoueer veener' (91 keÀueceer yeKej) efJeµeeue
ie[e®ee Jes{e HeÀes[tve efµeJeepeer cenejepe ie[eJej Heesn®eues Je FµeeN³ee®³ee leesHeÀe JeepeJeu³ee, ³ee
DeeJeepeeyejesyej®e yeepeerHe´Yegves He´eC e mees[ues. munotes.in

Page 41

í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe DeeefCe efJepeeHetj mebyebOe
41 efmeÎer cemeTo ves veblej efJeµeeUie[emener Jes{e efouee. Hejbleg cejeþîeebveer efkeÀuuee ue{Jeu³eecegUs lees Hejle
efHeÀjuee. Heg{s 22 meHìWyej 1660 jespeer efmeÎer peewnjµeer len keÀªve HevneUie[ efJepeeHetj®³ee
mJeeOeerve kesÀuee. DeHeÀPeueK eeve Je HeeþesHeeþ efmeÎer peewnj ³ee oesve yeuee{îe efJepeeHetjer mejoejebvee
Oe[e[erves ue{e osTve efµeJeepeeRveer jepeeHetj®³ee Fbie´peebveener Oe[e efµekeÀJeuee. efµeJeepeer jepeeb®es ns
DeYetleHetJe& ³eµe Heentve efJepeeHetj ojyeejves ces 1661 ceO³es cejeþîeebµeer len keÀªve leelHegjl³ee
keÀeUemeeþer cejeþîeebµeer mebIe4.8 cejeþs efJepeeHetj mebIeµeeef³emlesKeevee®³ee DeeieceveeHeemetve cejeþîeeb®ee cegIeue meÊesµeer mebIeHeg{erue one JeDeeoerueµeener Heefjmejele Hegvne nuues keÀjC³ee®es me$e megª kesÀues. F.me. 1672 ceO³es Deueer
Deeoerueµene®ee ce=l³et DeeefCe ªmlegce Peceve®es y eb[ ³eecegUs efJepeeHetj ojyeejele DeefmLejlee efvecee&Ce Peeueer
Deµee®e HeefjefmLeleerle HevneUe Hegvne efceUJeeJee cnCetve 1673 ceO³es cejeþîeebveer HevneȳeeJej nuuee
keÀªve lees efpebkeÀuee Je Heg{erue keÀener ceefnv³eele HejUer, meeleeje, ngyeUer yee ueIeeì Deµ³ee meJe&
He´osµeebJej DeeHeuee Je®ekeÀ yemeefJeuee.
efJepeeHetj ojyeej®ee HeþeCe yenueesueKeeve ³eeves ojyeejeJej DeeHeues Je®e&mJe He´mLeeefHele kesÀues Je
cejeþîeebvee ue{e osC³eeme megªJeele kesÀueer. ³eeletve®e He´leeHejeJe iegpej DeeCeer ye nueesue Keeve ³eeb®³eele
1673 ceO³es efJepeeHetj Heemetve 36 cewueebJej Demeuesu³ee GcejeCeer ³ee efþkeÀeCeer ³eg× Peeues. ³ee ³eg×ele
yenueesue®³ee ceeIejerveblej He´leeHejeJeebveer len keÀªve l³ee®eer megìkeÀe kesÀueer. ³ee IeìvescegUs efµeJeepeer
jepeebveer He´leeHejeJeeb®³ee ®egkeÀer®³ee efveCe&³eeJej l³eeb®eer efveYe&lmevee kesÀueer. DeHeceeve Je ogëKe ³ee mebefceÞe
YeeJeveebceOetve He´leeHejeJeebveer 24 HesÀye´g. 1674 jespeer kesÀJeU mene menkeÀe³ee¥vee yejesyej IesTve
keÀesuneHetj peJe Uerue vesmejer ³esLes yenueesue ®³ee íeJeCeerJej nuuee kesÀuee. ³ee nuu³eele les OeejeleerLeea
He[ues. ³ee Ieìvesves cejeþe meÊes®eer ceesþer neveer Peeueer Je efMeJeepeer cenejepeebveener ogëKe Peeues. nbyeerjjeJe
ceesnerles ³eebme mesveeHeleer Heo osTve l³eebveer efJep eeHetj efJeª×®ee ue{e megª þsJeuee. Heg{s cegIeue Je
efJepeeHetj ³eeb®³eele mebIe4.9 meejebMe
cejeþîeeb®³ee jep³eefveefce&leer®îee keÀe³ee&®eer meg©Jeele DeeefoueMeener ÒeosMeebletve Peeu³eecegUs Heefnuee mebIeDeeefoueMeener efJe©Oo Peeuee. ³ee mebIeOee[meer HeOoleerves DeeefoueMeener efJe©Oo cejeþîeebveer efJepe³e efceUJeuee. cejeþsMeener®ee Go³e nesC³ eeme
³ee Oee[meer efJepe³eeb®ee ceesþe HeefjCeece Peeuesuee efomelees. DeeefoueMeener®³ee Dee¬eÀcelesuee efMeJeepeer
cenejepeebveer Oee[meeves leeW[ osTve cejeþsMeener®es DeefmlelJe efìkeÀJeues.
4.10 He´µve
1) efµeJeepeer cenejepeeb®³ee Dee³eg<³eeleerue pe eJeUer He´keÀjCee®es cenÊJe meebiee.
2) peeJeUer He´keÀjCee®³ee efJeµes3) DeHeÀPeueKeeve He´mebiee®³ee efJeµes4) F.me.1648 -1660 ³ee keÀeueKeb[eleerue cejeþs Je efJepeeHetj ³eeb®³ee mebyebOeeb®ee Dee{eJee I³ee. munotes.in

Page 42

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
42 4.11 meboYe&
1. [e@. osµeHeeb[s He´. ve. `cejeþîeeb®ee Go³e DeeefCe GlkeÀefÜleer³e DeeJe=Êeer, 2001.
2. [e@. osJe He´YeekeÀj, `cejeþîeeb®ee Fefleneme' efJeÐeeHe´keÀeµeve
3. [e@. HeJeej pe³eefmebiejeJe, `cejeþer meece´ep³ee®ee Go³e DeeefCe Demle, Depeye HegmlekeÀeue³e,
keÀesuneHetj.
4. [e@. keÀesueejkeÀj µeb. iees. `cejeþîeeb®ee Fefleneme'




munotes.in

Page 43

43 5
í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe DeeefCe cegIeue mebyebOe
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎ<ìîes
5.1 He´mleeJevee
5.2 cegIeue cejeþs mebyebOe 1660
5.3 efµeJeepeer cenejepe Je µeeef³emlesKeeve
5.4 megjles®eer uegì - 1664
5.5 efcePee& jepes pe³eefmebie Je efµeJeepeer cenejepe
5.6 Deeie´e Yesì Je megìkeÀe - 1666
5.7 cegIeue cejeþe mebIe5.8 cegIeue cejeþe mebIe5.9 efµeJeepeer cenejepe ë SkeÀ DeueewefkeÀkeÀ J³ekeÌleercelJe
5.10 meejebMe
5.11 ÒeMve
5.12 meboYe&
5.0 GefÎ<ì ³es
cejeþsµeener®es mLeeefvekeÀ lemes®e efouueer®³ee cegIeue meÊesµeer DeveskeÀ mebIecejeþîeeb®es mJejep³e efvecee&Ce Peeues. megªJeeleerHeemetve efJepeeHetj®³ee Deeefoueµeeneµeer mebIecejeþîeebveer penebefiejer J³eefleefjkeÌle keÀener He´osµe efceUJeuee neslee. Hejbleg lees Jee{JeCes iejpes®es Demeu³eeves
oef#eCesle Glejuesu³ee ceesieue meÊesµeerner mebIel³eeletve mJejep³e efveefce&leer í. efµeJeepeer jepeebveer keÀµeer kesÀueer ns mecepetve IesCes iejpes®es Deens.
peeJeUerJejerue Deeke´ÀceCe Je DeHeÀpeueKeeve He´keÀjCeeveblej efµeJeepeer cenejepe mJejep³e efveefce&leer keÀª
µekesÀue, Demee efJeµJeeme meieȳeebceO³es efvecee&Ce Peeu ee. F.me. 1649 Heemetve efµeJeepeer jepeeb®³ee
keÀejefkeÀoea®³ee DeKesjerHe³e¥le cegIeue J e cejeþs ³eeb®³eeleerue mebyebOe leCeeJee®es jeefnues. ³ee mebyebOeer®es Heefj#eCe
DeeHeCe ³ee Heeþele keÀjCeej Deenesle.
munotes.in

Page 44

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
44 5.1 He´mleeJevee
oef#eCesle megYesoej cnCe tve Deeu³eeJej Deewjbiepesyeeves Deeefoueµeener ceguegKeeJej nuues keÀjC³ee®es OeesjCe
mJeerkeÀejues. l³ee®³ee megYesoejer®³ee Heefnu³ee keÀener Jecenejepeebveer mJeerkeÀejues. l³eecegUs 1657 c eO³es cegIeue mewv³e Deewjbiepesyee®³ee vesle=lJeeKeeueer efyeoj,
keÀu³eeCe Je keÀeskeÀCeeleerue efvepeeceµeener efkeÀuues IesC³eemeeþer Deeues nesles, l³eeJesUsme efµeJeepeer jepeebveer
DeeHeuee He´osµe megjef#ele keÀmee jeefnue, ³eeJej DeefOekeÀ ue#e efo ues. ³ee®e Jeµenepeneve Deepeejer He[u³ee®es Je=Êe mecepeu³eecegUs Deewjbiepesye neleer Iesleuesueer ceesefnce ueJekeÀj GjketÀve
GÊejskeÀ[s efveIetve iesuee. ³ee®e ojc³eeve cegIeue Je cejeþs ³eeb®ee Heefnuee mebIeefoJeµeer Peeuee. pegVej®³ee cegieue þeC³eeJej nuuee keÀªve efµeJeepeer cenejepe ebveer ³esLeerue íeJeCeer®eer uetì
kesÀueer. lej petve ceO³es Denceoveiej®³ee efkeÀuu³eeJej nuuee keÀªve Deewjbiepesyeeuee Deeµ®e³e&keÀejkeÀ
OekeÌkeÀe efouee. Heg{s 5 petv e 1659 jespeer Deewjbiepesyeeves mJeleëme `yeeoµene' cnCetve peenerj keÀªve
Iesleues. ³ee keÀeUele Deewjbiepesyee®es DeefYevebove keÀjC³eemeeþer efµeJeepeer jepeebveer DeeHeuee JekeÀerue Hebleepeer
ieesHeerveeLe ³eeme efouueerkeÀ[s HeeþJeues. yeeoµenevesne r efµeJeepeer jepeebmeeþer ceevee®eer Jeðes HeeþJetve meK³e
pees[C³ee®ee He´³elve kesÀuee. Hejbleg lejerner efMeJeepeer cenejepeebveer GÊej keÀeskeÀCe®eer mJeejer kesÀu³eecegUs ne
meueesKee yeeoMene Deewjbiepesyeeyejesyej HeÀej keÀeU efìkeÀuee veener.
5.2 cegIeue - cejeþs mebyebOe 1660 -66
1659 ceO³es µeeef³emlesKeeve ³eebme oef#eCes®eer megYesoejer osC³eele Deeueer. cegIeue ojyeejele yeeoµene®ee
ceecee cnCetve l³eebme efJeµesµeeef³emlesKeeve®eer oef#eCeskeÀ[s vesceCetkeÀ keÀjC³ee®eer keÀener efJeefµe<ì keÀejCes nesleer.
DeHeÀpeueKeeveemeejK³ee yeuee{îe mejoejeefJeª× He´®eb[ efJepe³e efceUJeu³eeves efµeJeepeer jepeeb®es vesle=lJe
meeceL³e&µeeueer yevele peeF&ue Je keÀener keÀeUeves lees cegIeue meece´ep³eeueener pe[ nesF&ue, Deµeer efYeleer
Deewjbiepesyeeuee Jeeìle nesleer. lesJne l³ee®ee yeboesyemle keÀjC³eemeeþer ceeleyyej mejoeje®eer vesceCetkeÀ keÀjCes
iejpes®es nesles. efouueer®eer meÊee e fceUJeC³eeDeeOeer efµeJeepeer cenejepee Jej efve³eb$eCe þsJeC³ee®es keÀe³e&
Deewjbiepesyeeves DeeefoueµenekeÀ[s meesHeJeues nesles, Hejbleg l³eeme les peceues veener. oef#eCesleerue ner veepetkeÀ
HeefjefmLeleer neleeUC³eemeeþer DevegYeJeer mejoeje®eer iejpe Deens, ns peeCeJeu³eeves Deewjbiepesye ekeÀ[tve
µeeef³emlesKeeve®eer efve³egkeÌleer keÀjC³eele Deeueer. HetJeea µeeef³emlesKeeveeves Deewjbiepesyeeme ieesJeUkeÀeW[îee®³ee
mJeejerle mene³³e kesÀues nesles. l³eecegUs µeeef³emlesKeeveeme oef#eCeskeÀ[erue jepekeÀejCee®eener DevegYeJe neslee.
µeeef³emlesKeeve ne µetj mesveeHeleer, DevegYeJeer µeemekeÀ DeeefCe ceesþe ceglmeÎer neslee. cnCetve®e l³ee®eer
vesceCetkeÀ efMeJeepeer jepeeb®³ee efJes©× keÀjC³eele Deeueer.
5.3 efµeJeepeer cenejepe Je µeeef³emlesKeeve
28 peevesJeejer 1660 jespeer µeeef³emlesK eeve ceesþîee mewv³eemen DenceoveiejkeÀ[s efveIeeuee. megceejs 14
efoJemeeveblej lees Denceoveiej ³esLes Heesn®euee. ³ee JesUsuee efµeJeepeer jepes efcejpe ³esLes nesles. metHes,
yeejeceleer ³ee He´osµeebceeiex Keevee®es mewv³e efµejJeU He³e¥le ³esJetve He esn®eues. DeeHeu³ee mewv³ee®es oUCeJeUCe
legìg ve³es cnCetve mewv³ee®³ee legkeÀ[îee efþkeÀefþkeÀeCeeJej þsJeC³ee®eer Keyejoejer Keeveeves Iesleueer nesleer.
efµejJeUntve meemeJe[ ceeiex ces 1660 ceO³es µeeef³emlesKeeve HegC³eele Deeuee. Hejbleg HegC³ee®³ee
YeesJeleeue®ee He´osµe Deesmee[ Peeu³eecegUs cegIeueer mewefvekeÀebvee Je peveeJejebvee DeeJeµ³ekeÀ DemeCeeN³ee munotes.in

Page 45

í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe DeeefCe cegIeue mebyebOe
45 meeefnl³ee®ee legìJe[e efvecee&Ce nesT ueeieuee. HeefjCeeceer µeeef³emlesKeeveeves petve ceefnv³eele HegC³eeleerue leU
nueJetve peJeU®e DemeCee N³ee ®eekeÀCe ³esLes cegK³e leU He´mLeeefHele kesÀuee.
21 petve 1660 uee µeeef³emlesKeeveeves ®eekeÀCe®³e e efkeÀuu³eeme Jes{e efouee. ne efkeÀuuee ueneve ie{er
He´ceeCes Demetve l³ee®ee DeekeÀej ®eewkeÀesveer neslee. ®eej ìeskeÀebJej ®eej DeeefCe ceO³es 1 Demes YekeÌkeÀce yegªpe
nesles. efkeÀu³eeYeesJeleer megceejs 30 HegÀì Keesue Je 15 HetÀì ªbo Demee KebokeÀ neslee. KebokeÀe®³ee yeensj
mebj#ekeÀ efYeble nesleer. lej He´l³eskeÀ yegªpeeJej leesHeÀe neslee. efHeÀjbieespeer vejmeeUe ne ³ee YekeÌkeÀce
efkeÀuu³ ee®ee efkeÀuuesoej neslee. Jes{e Ieeleu³eeveblej Heg{erue oesve ceefnves HeeJemeeȳeecegUs HeÀejmes ³eµe
efceUeues veener. HeCe veblej cee$e leìe®³ee efYebleer megªbieeves G[Jetve cegIeueebveer efkeÀuuee efpebkeÀC³ee®ee He´³elve
kesÀuee. lesJne Peeuesu³ee ue{eF&le efHeÀjbieespeerves DeeHeu³ee menkeÀeN³eebmen Hejeke´Àcee®eer µeLe& kesÀueer. l³eeves
He´YeeJeerle Peeuesu³ee µeeefnmlesKeeveeves efHeÀjbieespeeruee cegIeueeb®eer ®eekeÀjer osC³ee®ee He´³elve kesÀuee Hejbleg
l³eeme He´eflemeeo ve oslee efHeÀjbieesp eerves efkeÀuuee ue{Jeuee. SkeÀ efkeÀuuee efpebkeÀC³eemeeþer ueeieuesues 3 -4
ceefnves Heentve µeeefnmlesKeeve Deeµ®e³e&®eefkeÀle Peeuee.
keÀejleueyeKeeve®ee HejeYeJe ë -
µeeefnmlesKeevee®³ee ³ee ceesefnces®³ee ojc³eeve HevneUie[e®³ee Jes{îeebletve megìtve e fµeJeepeer cenejepeebveer
DeeHeues ue#e cegIeueeb®³ee leey³eele Demeuesu³ee keÀu³eeCe He´ebleekeÀ[s JeUJeues. GÊej keÀeskeÀCeeleerue keÀu³eeCe
Je efYeJeb[er ns cenÊJee®es He´osµe nesles. µeeefnmlesKeeveevesner ne He´osµe efpebkeÀC³eemeeþer keÀejleueyeKeeve ³ee
mejoej®eer efve³egkeÌleer kesÀueer nesleer. keÀejleueye Keeve ne µetj mesveeveer Demetve l³eeuee ³ee He´osµee®eer ceeefnleer
nesleer. l³eeb®³eeyejesyej keÀener jpeHetle mejoejner nesles. ³ee ceesefnces®eer yeeleceer efµeJeepeer jepeebvee
jepeie[eJej D emeleevee efceUeueer. l³eeJesUsme keÀejleueyeKeeveuee ³ee He´osµeele ³esC³eeHeemetve LeebyeJeC³ee®ee
He´³elve l³eebveer kesÀuee. HegC³eentve efveIeeuesues cegIeueer mewv³e ueesnie[ceeiex yeesj Ieeìeletve keÀeskeÀCeele Gleª
ueeieues. ner Jeeì [eWiej oN³eeb® eer Demeu³eeves lesLes®e cegIeueebvee De[JeC³ee®eer ³eespevee efµeJeepeer jepeebveer
DeeKeueer. oeì pebieue, Ke[lej jmles Heej keÀjerle ns mewv³e GcejeefKeb[erle Deeues. DeµeeJesUer HetJeea
þjJeu³eeHe´ceeCes vesleepeer HeeuekeÀjves cegIeueer mewv³ee®eer Je eì De[Jeueer. lemes®e ceeies efHeÀjC³ee®ee ceeie&ner
jesKetve Oejuee. DeJeIe[ efþkeÀeCeer cegIeueebvee De[keÀJetve cejeþs mewefvekeÀebveer nuuee kesÀuee. l³eeJesUsme
µejCeeieleer HelkeÀju³eeefµeJee³e otmeje ceeie& veJnlee cnCetve keÀejleueyeKeeveeves DeeHe u³ee peJeUerue ³eg×
meeefnl³e, ceewu³eJeeve meceevemegceeve nÊeer Je Iees[s osTve DeeHeueer megìkeÀe keÀªve Iesleueer. ³ee Ieìvesveblej
l³eeuee HegC³eele Hejle ³eeJes ueeieues. Keevee®ee ne HejeYeJe KetHe ceesþe neslee. ³ee IeìvescegUs DeelceefJeµJeeme
Jee{uesu³ee cejeþîeebveer GÊej Je oef#eCe keÀeskeÀCeele DeeHeues efve³eb$eCe Jee{JeC³ee®ee He´³elve kesÀuee.
µeeefnmlesKeeveeJejerue íeHeeë -
®eekeÀCe®³ee efJepe³eeveblej megceejs 2 Jenuuee keÀªve HejeYetle keÀjCes cejeþîeebvee µeke̳e veJnles. ueeue ceneueele cegkeÌkeÀece þesketÀve Keeveeves
DeeHeu³ee HeÀewpee efJeefJeOe He´osµeele HeeþefJeu³ee nesl³ee. cejeþer He´osµeeb®eer uetì keÀ[tve meeceev³eebJej
Del³ee®eej megª nesles. µeeefnmlesKee ve mJeleë HegCes mees[tve peeF&ue ³ee®eer DeHes#ee veJnleer. l³eecegUs ueeue
ceneueele efµeªve je$eer®³eeJesUer µeeefnmlesKeeveeJej nuuee keÀªve l³eeuee þej keÀªve cegIeueer mewv³eele
ieeWOeU G[Jetve Ðee³e®ee Demes efµeJeepeer cenejepeeves þjefJeues. DeeHe u³eeleerue ³eespekeÀlee, ®eHeUeF& DeeefCe
Oee[me oeKeJetve µeeefnmlesKeevee®³ee íeJeCeerJej íeHee IeeueC³ee®eer le³eejer cejeþîeebveer kesÀueer.
efmebnie[eJeªve 400 efveJe[keÀ mewefvekeÀ IesTve 6 SefHe´ue 1663 ³ee efoJeµeer nuuee keÀjC³ee®es
efveefµ®ele ke sÀues. cejeþe mewv³e 5 SefHe´ueuee efmebnie[eJeªve efveIeeues. SkeÀ efoJemee®ee He´Jeeme keÀªve
je$eer®³ee JesUer HegC³eele Deeues. DeeHeCe HeenN³eemeeþer iesuees Demetve Deelee Hejle ³esle Deenesle, Demes meebietve munotes.in

Page 46

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
46 HegC³eele He´Jesµe kesÀuee. ueeue ceneue e®eer yeejerkeÀ meejerkeÀ ceeefnleer Demeu³eecegUs ³eesi³e efþkeÀeCeeJeªve
He´Jesµe keÀjCes keÀþerCe iesues veener. lees jcepeeve®ee ceefnvee Demeu³eecegUs GHeeme mees[tve meJe& mewefvekeÀ
efJeÞeebleer Iesle nesles. ceneuee®³ee ceeieerue yeepetme HeekeÀie= n nesles. lesLeerue yebo kesÀuesuee keÀ®®ee ojJeepee
cejeþîeebveer HeÀes[C³eeme megªJeele kesÀueer. l³ee®e ceeiee&ves Deele efµeªve mJe³ebHeekeÀie=neleerue Dee®eeN³eebvee
þej keÀªve ef®eceCepeer osµeHeeb[s DeeefCe yeeHetpeer ³eeb®³ee HeeþesHeeþ DeeCeKeer 2 00 ueeskeÀ Deele Iegmeues.
efµeJeepeer cenejepe Lesì Keevee®³ee KeesueerHe³e¥le Heesn®eues. leesHe³e¥le megª Peeuesu³ee Deej[e Deesj[îeecegUs
Keeve meeJeOe Peeuee neslee. l³eebves DeeHeueer leueJeej G®euetve He g{s peeF&He³e¥le efµeJeepeer cenejepeeb®³ee
nuu³eeves l³ee®eer yeesìs legìueer. lesJe{îeele cesCeyell³ee efJePeJetve DebOeej Peeuee DeeefCe Keeve efvemeìuee.
cejeþs mejmekeÀì keÀÊeue keÀjle megìues. ³eele µeeefnmlesKeeve®ee cegueiee Deyegue HeÀlesnKeeve Je keÀener
ðeer³ee ce=l³egcegKeer He[u³ee. cejeþ îeeb®esner 16 ueeskeÀ ce=l³eg HeeJeues lej 40 peKeceer Peeues. Flej
mewefvekeÀebvee ³ee Ieìves®ee HeÊee ueeiesHe³e¥le efµeJeepeer cenejepe DeeHeu³ee mewv³eemen yeensj He[ues. ³ee
Ieìves®ee ceesþe OekeÌkeÀe µeeefnmlesKeeveuee yemeuee Je l³eeves 8 SefHe´ueue e HegCes mees[C³ee®ee efveCe&³e Iesleuee.
³eeletve®e efµeJeepeer cenejepeeb ®³ee keÀle&=lJee®ee ceesþsHeCee efometve ³eslees. ³eeveblej leeye[leesye
µeeefnmlesKeeve®eer yebieeue ceO³es yeoueer keÀ©ve Deewjbiepesyeeves µenpeeoe cegDeppece ³eebme oef#eCee®³ee
megYesoejerJej vesceues.
5.4 megjles®eer uetì (1664)
µeeefnmlesKeevee®³ee Ieìvesveblej efµeJeepeer jepeebveer DeeCeKeer SkeÀ Oee[meer ³eespevee DeeKeueer. ³ee
³eespevesvegmeej megjle ner cegIeue meece´ep³eeleerue cenÊJee®eer J³eeHeejer Hesþ uegìtve mebHe Êeer efceUJeCes ne nslet
neslee. megjle ns iesu³ee 3 Je[®e ³eebmeejKes HejkeÀer³e J³eeHeejer ner lesLes nesles. cegIeueeb®³ee DeeÞe³eecegUs ns HeeM®eel³e JeKeejJeeue s
GvceleHeCes Jeeiele Demele. ³ee mebHeVe µenjeuee mebj#eCe DeJemLee cee$e DeHegjer nesleer. cnCetve®e ³esLeerue
J³eeHeejer Hesþ uegìC³ee®es Oee[me cejeþîeebveer kesÀues. DeeHeu³ee mewv³eemen jepeie[entve efveIetve megceejs
300 cewuee®ee He´Jeeme keÀªve 5 peevesJeejer 1664 jespeer efµeJeepeer cenejepe DeeHeu³ee mewv³eemen
metjlespeJeU Deeues. ner yeeleceer lesLeerue megYesoej Fvee³ele Keeve ³eebme efceUeueer. megjlesle Deeu³eeveblej
efMeJeepeer cenejepeebveer DeeHeuee otle Fvee³ele KeeveekeÀ[s Je J³eeHeeN³e ekeÀ[s HeeþefJeues. He jbleg efMeJeepeer
cenejepeeb®³ee ceeieCeerkeÀ[s Fvee³ele Keeveeves HetCe&le: ogue&#e kesÀu³eecegUs cejeþe mewefvekeÀebveer megjlesJej
Dee¬eÀceCe keÀjC³ee®es þjefJeues. µenje®ee yeboesyemle keÀjC³ee®eer #ecelee vemeuesuee Fvee³ele Keev e mJeleë
efkeÀuu³ee®³ee DeeÞe³eeuee iesuee. l³eecegUs cejeþîeebvee µenj uegìCes menpe µeke̳e Peeues.
efo.6 peevesJeejer jespeer mekeÀeUer 11 Jeepelee megjlesle He´Jesµe keÀªve efµeJeepeeRveer nepeer meF&o yesie, nepeer
keÀemeerce DeeefCe yenjpeer yeesnje ³ee Oevee{îe J³eeHeeN³eebvee Yesìerme yeesueeJetve Keb[Ceer®eer ceeieCeer kesÀueer leer
ve mJeerkeÀeju³eecegUs cejeþer mewefvekeÀebveer uegìeuegìerme megªJeele kesÀueer. efoveebkeÀ 6 les 10 peevesJeejer He³e¥le
cejeþe mewv³e OeefvekeÀeb®³ee nJesu³ee KeCetv e keÀe{tve Oeve ieesUe keÀjle nesles. ³eele 28 µesj ceesleer,
efnjsceeCekesÀ F. efceUeues les efkeÀleer He´ceeCeele efceUeues ³ee®eer lej ceespeoeo®e nesT µekeÀueer veener.
³ee®eJesUer Fvee³ele Ke eveeves keÀHeìeves efµeJeepeer jepeebJej ceejskeÀjer HeeþJeu ee. HeCe l³ee®ee keÀì ³eµemJeer
nesT µekeÀuee veener. Deewjieebyeeontve cegIeueeb®es mewv³e metjle®³ee mebj#eCeemeeþer ³esle Demeu³ee®eer yeeleceer
efceUeu³eeveblej 10 peevesJeejeruee cejeþs megjlesletve yeensj He[ues. ³eekeÀeUele Fbie´pe DeeefCe [®e
JeKeejJeeu³eebveer cee$e mJemebj#eCeemeeþer He´eflekeÀej kesÀuee. l³eecegUs l³eebvee ve ogKeJelee efµeJeepeer cenejepe
megjle ceOetve yeensj He[ues. ner yeeleceer Deewjbiepesyeeuee ueenesj ³esLes mecepeueer. l³eeveblej efµeJeepeer®ee
HekeÌkeÀe yeboesyemle keÀjC es DeeJeµ³ekeÀ Deens. ³ee efJe®eejeves Deewjbiepesyeeves efcePee& jepee pe³eefmebie ³ee Leesj
mesveeHeleer®eer efve³egkeÌleer kesÀueer. munotes.in

Page 47

í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe DeeefCe cegIeue mebyebOe
47 5.5 efcePee& jepes pe³eefmebie Je efµeJeepeer cenejepe
efµeJeepeer cenejepeeb®³ee Jee{l³ee meeceL³ee&®ee yeboesyemle keÀjC³eemeeþer pe³eefmebie Je efouesjKeeve ³ee
DeeHeu³ee oesve efJeµJeeme g, DevegYeJeer Je Hejeke´Àceer mejoeje®eer Deewjbiepesyeeves efµeJeepeer cenejepeeb®³ee efJeª×
vesceCetkeÀ kesÀueer. oeGoKeeve, kegÀletyegefÎve, me=peveefmebie leesHeÀKeev³eemeeþer ef vekeÀesueemed ceveg®eer lemes®e Flej
mesveeveener efcePee& jepes pe³eefmebie ³eeb®³eeyejesyej HeeþJeC³eele Deeues . pe³eHegj®³ee keÀ®íJee jpeHetle
kegÀueeleerue efcePee& jepee pe³eefmebie ne Leesj mesveeHeleer neslee. iebYeerj, kegÀµeeie´ yeg×erceÊee DemeCe eje He´®eb[
DevegYeJeer DeeefCe Del³eble Hejeke´Àceer Demeuesu³ee keÀesCel³eener He´keÀej®³ee ue{îeele nceKeeme efJepe³e He´eHle
keÀªve osCeeje ne yeeoMene Deewjbiepesyee®ee Del³eble efve<þeJeble mesJekeÀ neslee. ³eg×keÀuesle efveHegCe eflelekeÀe®e
jepekeÀ ejCeelener He´efJeCe neslee. l³ee®³ee ³ee iegCeebcegUs®e Deewjbieepesyeeves HetCe& efJeµJeemeeves oef#eCes®³ee
mJeejer®eer peyeeyeoejer l³ee®³eekeÀ[s efoueer.
He´®eb[ HeÀewpe, ceeleyyej efnbot Je cegmeueceeve mejoej Je DeÐeeJele µeðeeðes IesTve pe³eefmebie 9 peevesJeejer
1665 jespeer vece&oe veoer Deesueeb[tve 10 HesÀye´gJeejer jespeer Deewjbieeyeeo ³esLes Heesn®euee. DeeHeueer mJeejer
keÀjC³eemeeþer l³eeves DeewjbiepesyeekeÀ[tve leerve ceeieC³ee ceev³e keÀªve Iesleu³ee. oef#eCes®³ee megY³eeletve
ueeieleeru e lesJe{s Hewmes Ke®e& keÀjC³eemeeþer cegYee l³eeves ceeietve Iesleueer. ogmejer ceeieCeer cnCepes oef#eCesleerue
ceesieue efkeÀuuesoejebveer pe³eefmebiee®es ngketÀce HeeUues Heeefnpes Je kewÀÐeeb®eer J³eJemLee kesÀueer Heeefnpes. ceesieue
HeÀewpesleerue D eefOekeÀeN³eeb®³ee jpee Jeiewjs cebpetj keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej DeeHeu³eeuee efceUeuee Heeefnpes, ner
pe³eefmebiee®eer eflemejer ceeieCeer nesleer. Deewjbiepesyeeves ³ee ceeieC³ee ceev³e kesÀu³ee. Deµee He´keÀejs oef#eCes®³ee
mJeejer®es eflevner mebHetCe& DeefOekeÀej He´eHle keÀªve IesTve pe³eefmebieeves efµeJeepeer cenejepe efJeª×
keÀeUpeerHetJe&keÀ neue®eeueer keÀjC³eemeeþer megªJeele kesÀueer.
De) ceesefnces®eer megªJeele ë -
efµeJeepeer cenejepee b®³ee mJejep³ee®eer YeewieesefuekeÀ ceeefnleer keÀeUpeerHet Je&keÀ pecee keÀªve oef#eCesleerue
jepekeÀejCee®ee pe³eefmebieeves yeejkeÀeF&ves DeY³eeme kesÀuee. efµeJeepeer cenejepeeb®es µe$et DeesUKetve
l³eeb®³eeµeer mebOeeve yeebOeC³ee®eerner megªJeele Peeueer. peeJeUer®es ceesjs, peJnej®ee jepee ³eebvee pe³eefmebi eeves
DeeHeu³ee ieesìele Dees{ues. Heesleg&ieerpe, [®e Je Fbie´pe JeKeejJeeu³eebveer efµeJeepeer cenejepeeuee keÀesCelesner
meene³³e keÀª ve³es cnCetve Keeme Deeosµe HeeþJeues l³eeveblej efJepeeHegj®³ee DeeefoueµeneJej vepej
þsJeC³eemeeþer keÀener DeHeÀiee Ceebvee lesLes HeeþJetve efoues. keÀu³eeCe®³ee GÊejskeÀ[erue keÀesUer , Jeleveoej
lemes®e DeHeÀpeueKeevee®ee cegueiee HeÀPeueKeeve Deµee meJee¥vee SkeÀ$e DeeCetve efµeJeepeer cenejepeeuee SkeÀìs
Hee[C³ee®es jepekeÀejCe pe³eefmebie ³eeves ³eµemJeerHeCes kesÀ ues. ³ee meboYee&leerue leHeµeerue l³eeves Deewjbiepesyeeuee
efueefnuesu³ee He$eebceOetve efceUlees. ³ee He$eeb®ee mebie´n `nHeÌlee Debpegceve' ³ee veeJeeves He´efme× Deens. efo.3
cee®e& jespeer HegCes ³ee efþkeÀeCeer ³esTve Heg{erue 3 ceefnves ³eg×e®eer l e³eejer Je He´l³eskeÀ neue®eeueer®eer
yeejkeÀeF&ves DeeKeCeer pe³eefmebieeves kesÀueer. HegC³eeuee Deeu³eeveblej pe³eefmebieeves DeeHeueer þeCeer cepeyetle
keÀjC³eeJej He´ Lece Yej efouee. efµeJeepeer cenejepee®³ee mJejep³eele ³ee megceejeme HegCes, keÀesun eHetj,
meeleeje, kegÀueeyee ³ee efpeu¿eeleerue keÀener HejieCes nesles. cenlJee ®es efkeÀuuesner efµeJeepeer jepeeb®³ee leey³eele
veJnles. HevneUe efJepeeHetjkeÀjebvee Hejle o³eeJee ueeieCeej neslee. ³ee ueneve mJejep³ee®eer veekesÀyeboer
keÀjC³eemeeþer pe³ eefmebieeves efþkeÀefþkeÀeCeer ceesieue mejoej HeeþJetve keÀ[s efvecee&Ce kesÀues. keÀener legkeÀ[îee
efµeJeepeer cenejepeebvee cegK³e efkeÀuu³eekeÀ[s HeeþJetve l³eebveer Deepetyeepet®ee He´osµe yesef®ejeKe keÀjeJee Demee
Deeosµe efouee. Deewjbiepesyeeves pe³eefmebieeme keÀeskeÀCe Yeeieele He´Lece ®eeue keÀjeJeer Deµeer met®evee efoueer.
Hejbleg leer veekeÀeªve HegC³eepeJeU®e íeJeCeer keÀjCes keÀmes efnleeJen Deens, ns l³eeves yeeoµeneuee keÀUefJeues
DeeefCe meemeJe[ ³eeefþkeÀeCeer l³eeves leU þeskeÀuee. l³ ee®eer keÀejCe efceceebmee keÀjleevee pe³eefmebie yeeoMene munotes.in

Page 48

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
48 Deewjbiepesyeeme efueefnlees `meemeJe[ ns efµeJeepeer®es Hegjboj DeeefCe Flej FueeKes ³eebvee ueeietve Deens.
efJepeeHetj®³ee He´osµeeueener les peJeU He[les.' meJe& yeepetves keÀ[skeÀesì yeboesyeml e Peeu³eeveblej ceesieueebveer
HegjbojJej Jes{e efouee. Jes{îee®es DeefOeHel³e efouesjKeeve ³eeb®³eekeÀ[s osC³eele Deeues.
efouesjKeeve®ee Hegjboj®ee Jes{e ®eeuet Demeleevee ceesieue HeÀewpes®³ee legkeÀ[îeebveer meeN³ee mJejep³eele
OegceeketÀU IeeueC³eeme megªJeele kesÀueer. jesefn[e, legbie, eflekeÀesCee, ueesnie[ DeeefCe efµeJeepeerr cenejepeeb®eer
jepeOeeveer Demeuesuee jepeie[ ³ee efkeÀu³eeYeesJeleer®ee ceguetKe peeUtve GoOJemle keÀjC³ee®ee GHeke´Àce
ceesieueebveer megª kesÀuee. cejeþîeebvee onµele yeme eJeer DeeefCe l³ee®eHe´ceeCes Hegjboj®³ee efkeÀuu³eele De[ketÀve
He[uesu³eebvee keÀesþtvener jmeo efceUt ve³es, Demee ognsjer nslet ceesieueeb®³ee ³ee neue®eeueer ceeies neslee.
ye) cejeþîeeb®ee He´eflekeÀej ë -
Hegjboj ie[ ne mecegê meHeeìerHeemetve 4564 H etÀì Gb®e Demetve l³ee®es oesve Yeeie Deensle. SkeÀ Yeeie
cnCepes yeeuesefkeÀuuee DeeefCe ogmejer cnCepes cee®eer Hegjboj ³ee cee®eerletve mejU Jej pees [eWiej Deeuee Deens,
l³eeuee®e yeeuesefkeÀuuee cnCeleele. ³eeme yeUkeÀì leìyeboer Demetve SkeÀ®e cegK³e ojJeepee neslee. Hegjbojuee
ueeietve®e ogmeje efkeÀuuee Deens. l³eeuee Jepe´ie[ DeLeJee ªêceeUe cnCele ³ee®eer Gb®eer osKeerue Hegjboj
FlekeÀer®e Deens. oesvner ie[ebceO³es HeÀkeÌle SkeÀ efKeb[ Deens. efleuee YewjJeefKeb[ cnCele. Jepe´ie[entve cee®eer
He´osµeeJej leeyee þsJelee ³eslees. Hegjboj®ee cejeþe efkeÀuuesoej keÀesCe neslee ns %eele veener Hejbleg efµeJeepeerves
cegjejyeepeer ÒeYet ³eebme ³eeJesUer ie[e®³ee mebj#eCeemeeþer HeeþefJeues nesles.
efouesjKeeveeme ³ee Jes{îeeleerue Jepe´ie[e®es cenÊJe me cepeues nesles. Jepe´ie[ DeeefCe Hegjboj®³ee ojc³eeve
GÊejs®³ee yeepetves efouesjKeeveeves DeeHeues DeHeÀieeCe mewv³e 3000 mewv³eemen keÀerjleefmebn l³ee®³ee
GpeJ³ee yeepetme jepee vejefmebie ieewj, keÀjCe jeþes[, peieleefmebn, me³³eo cegkeÀyetue, veerj De eleerµe,
Deeleerµe Keeve, efouesj®es HegleCes iewjle DeeefCe cegpeHeÀj ns nesles DeeefCe ³eeefµeJee³e peeleerves pe³eefmebie DeeefCe
efouesjKeeve cees®³ee&Jej GYes nesles. ie[e®eer cees®exyeboer keÀªve ie[eJej ®e{eF& keÀjC³eeceO³es yeneefue³ee
HeþeCe, jpeH etle yebgoues DeeefCe cegIeue mewefvekeÀ Yeeie Iesle nesles. ie[eJejerue cejeþs mewefvekeÀ osefKeue He´Kej
He´eflekeÀej keÀjle nesles. leesHeÀe, yebotkeÀ DeeefCe ceesþsceesþs oie[ ³eeb®³ee meene³³eeves ie[keÀjer nuues HejleJeerle
nesles. efouesjKeevee®eer Oe[He[ ®eeueueer nesleer. cegIeueeb®³ee leerve He´®eb[ leesHeÀe Deyogueuee Keeve, HeÀlen
ueleìyeboerJej ceeje keÀjC³ee®eer Hejbleg cejeþîeeb®³ee efkeÀuu³e eJeªve nesCeeN³ee ceeN³ee Heg{s ns keÀece peJeU -
peJeU Deµeke̳e nesles. keÀener keÀeUeves cegIeueer leesHeÀeb®³ee ceeN³eeves yeg©pe keÀesmeUuee. DeeefCe leìe®³ee
efKeb[ejeJej cegIeueer mewefvekeÀ Iegmeues. cejeþer mewefvekeÀebveer ®eebieueer®e Pebgpe efoue er. ogmejs efoJeµeer cegIeueer
HeÀewpeebveer efµe[îeeb®³ee meene³³eeves efkeÀuu³ee®³ee Deeleerue yeepetme IegmeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. l³eeJesUer
ceesþe efvekeÀje®ee mebie´ece Ie[tve Deeuee. cejeþs mewefvekeÀebvee µejCe peeC³eeefµeJee³e iel³eblej Gjues v eJnles.
Jepe´ie[ebJej cegIeueer efveµeeCe ®e{ues.
SefHe´ue®³ee ceO³eeme efouesjKeeveeves Hegjboj®³ee cee®eerme Jes{e Ieeleuee. KebokeÀ DeeefCe cees®ex Ke[keÀeU
YeeieeHe³e¥le vesues. cejeþer mewefvekeÀebveer keÀerjleefmebne®³ee cees®³ee&Jej je$eer®ee nuuee kesÀuee. Hejbleg lees l³eeves
HejleJetve ueeJeuee. Hegjboj®ee Jes{e leerJe´lesves ue{Jeuee peele neslee. pe³eefmebieeves cee®eerueiele®³ee [eWiejeJej
OeceOeces yeebOetve leesHeÀe Jejleer ®e{Jetve ceeje keÀjC³ee®eer ³eespevee DeeKeueer, cee®eerJejerue oesve yegªpeebHewkeÀer
SkeÀeme keÀeUe yegªpe DeeefCe ogmeN³eeme meHesÀo yegªpe cnCele. cegIeue mewefvekeÀebveer yeebOeuesu³ee
OeceOec³eeJeªve ³ee He´®eb[ yegªpeeJej nuuee keÀjC³ee®es þjefJeues. Hejbleg cejeþîeebveer l³eeb®ee Heefnuee
He´³elve neCetve Hee[uee. y ejs®e cegIeue mewefvekeÀ keÀeceeme Deeues. pe³eefmebne®ee ueefmebn nener keÀeceeme Deeuee. lesJne efouesjKeeveeves meHesÀo yegªpeeKeeueer megªbie ueeJeC³eemeeþer KebokeÀ munotes.in

Page 49

í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe DeeefCe cegIeue mebyebOe
49 KeesoC³eeme megªJeele kesÀueer. cejeþs meHesÀo yegªpeeJe ªve l³ee®ee He´eflekeÀej keÀjerle nesles. lesJne De®eevekeÀ
leìeJejleer meeþJeuesu³ee oeªieesȳee®ee mHeÀesì Peeuee DeeefCe meHesÀo yegªpeeuee ceesþs efKeb[ej He[ues.
80 cejeþer mewefvekeÀ l³eele þej Peeues. cegIeueer cees®ex, meHesÀo yegªpeeHe³e¥le mejkeÀ ues. l³eeveblej®³ee oesve
efoJemeeble cegIeueer leesHeÀeb®³ee ceeN³eeHeg{s keÀeUe yegªpener cejeþîeebvee mees[eJee ueeieuee. Deµee leNnsves
Hegjboj®eer cee®eer efouesjKeevee®³ee leey³eele iesueer.
keÀ) cegjejyeepeer®ee Hejeke´Àce ë -
cee®eer Iesleu³eeveblej efouesjKeeve yeeuesefkeÀuu³ee®³ee mej ojJeep³eeJej ®e{eF& keÀjC³ee®ee le³eejerle neslee.
lesJne cegjejyeepeerves 700 efveJe[keÀ ueeskeÀeb®es HeLekeÀ IesTve efouesjKeevee®³ee Hee®e npeej HeþeCe
mewefvekeÀebJej nuuee ®e{efJeuee. cejeþîeebveer 500 HeþeCeebve e kebÀþmLeeve Ieeleues. efµeJee³e yenefue³ee
Hee³eoUe®es efkeÀl³eskeÀ ueeskeÀ ceejues. ue{le ue{le lees efouesjKeevee®³ee íeJeCeer peJeU Deeuee. l³ee®es ns
DeefÜleer³e µeew³e& Heentve Keeve eves l³eeme peerJeoeve DeeefCe cegIeueer ®eekeÀjer osC³ee®es Je®eve efoues Hejbleg l³eeves
mHe<ìHeCes veekeÀejues DeeefCe lees Deelee efouesjKeeveeJej®e IeeJe IeeueCeej SJe{îeele efouesjKeevee®³ee SkeÀe
yeeCeeves l³ee®es efMej Oe[eJesieUs Peeues. cegjejyeepeer He[uee.
cegjejyeepeer®³ee ce=l³egveblej cegIeue mewv³ee®ee meb ®eej mJejep³ee®³ee efJeefJeOe Yeeieele nesT ueeieuee Je
uegìeuetì megª Peeueer. lemes®e keÀes b{eCee IesC³ee®ee Heg{®ee He´³elvener megª Peeuee. Deµee JesUsme efµeJ eepeer
jepeebveer DeeHeu³ee cegl meoîeebµeer ®e®ee& keÀªve efcePee&jepes pe³eeEmen ³eeb®³eeµee r len keÀjC³ee®ee efveCe&³e
Iesleuee ³eeletve®e 13 petve 1665 ³ee efoJeµeer Hegjboj®³ee Hee³eL³eeµeer cejeþîeebveer cegIeueebµeer len kesÀuee.
[) Hegjboj®ee len Je l³eeleerue Deìer Heg{erueHe´ceeCes ë -
1. Hegjboj®ee lenevJe³es efµeJeepeeR cenejepeebveer Deewjbiepesyeeuee 23 efkeÀuues Je l³ee efkeÀuu³eeeKeeueerue
4 ueeKe nesveeb®ee JeeefefkeÀuu³eeb®ee meceeeJesµe neslees. 1) DebkeÀesuee 2) keÀvee&Ue 3) keÀesb{eCee (efmebni e[), 4) keÀesnespe
5) efKejogie& (meeiejie[) 6) eflekeÀesvee 7) legbie 8) vebieie[ 9) vejogie& 10) HeUmeie[
11) Hetjboj 12) He´yeUie[ (cegjpeve) 13) Yeb[ejie[ 14) cevejbpeve 15) ceeveie[
16) ceeie&ie[ 17) ceengueerie[ 18) jÀêceeU 19) je sefn[e 20) ueesnie[ 21) Jemebleie[
22) efJemeeHetj 23) meesveie[
2. efµeJeepeer jepeebkeÀ[s 12 efkeÀuues DeeefCe l³eeKeeueerue 1 ueeKe nesve GlHeVe DemeCeeje He´osµe jneJee.
3. efµeJeepeer jepeebveer DeeHeuee cegueiee mebYeepeeruee 5,000 mJejebefveµeer ceesIeueeb®eer mesJee
keÀjC³eekeÀjerlee cegIeue ojyeejele HeeþJeeJes.
4. efJepeeHetj®ee He´osµe efµeJeepeer cenejepeebveer eEpeketÀve Iesleu³eeme efµeJeepeer cenejepeeves ceesieue
yeeoµeneuee leerve ueeKee®³ee Jeeef5. oef#eCeskeÀ[erue ³eg×e le ceesIeueebveer efµeJeepeeR cenejepeebvee keÀener keÀeceefiejer meeb efieleu³eeme leer
efµeJeepeer cenejepeebves He´eceeefCekeÀHeCes keÀjeJeer.
Hegjboj®³ee lene®es cenÊJe ë -
efµeJeepeer cenejepeeb®³ee ceesIeueebµeer D emeuesu³ee mebyebOeele `Hegjboj®ee len' ³ee Ieìvesuee SsefleneefmekeÀ
cenÊJe Deens. efcePee& jepes pe³eefmebie ³eebveer Deewjbiepesyeeue e meg®evesvegmeej efµeJeepeer cenejepeebvee HejeYetle munotes.in

Page 50

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
50 keÀªve HekeÀ[C³ee®eer DeeJeµ³ekeÀlee nesleer. HeCe He´l³e#eele efµ eJeepeeR cenejepeebvee Hegjboj®ee len
mJeerkeÀejC³eeme ueeJetve Deeie´euee Yesì osC³ee®ee He´mleeJe pe³eefmebieeves keÀe efouee, ³eeyeeyele
FeflenemekeÀejeb®es cele efYeVe Deens. ³ee ceesefncesHetJeea DeHeÀpeueKeeve Je µeeefnmlesKeeve ³eebvee pes µeke̳e P eeues
veener les pe³eefmebieeuee µeke̳e Peeues. l³eecegUs l³ee®³ee ³ee ceesefncesuee cenÊJe Deens. pe³eefmebiee®³ee He´®eb[
meeceL³ee¥meceesj efµeJeepeer cenejepeebvee ceeIeej I³eeJeer ueeieueer, ner JemlegefmLeleer Deens. Hegjboj®³ee
lenecegUs cee sþe Dem ee He´osµe efµeJeepeer cenejepeebvee ceesieueebvee ÐeeJee ueeieuee. ³eecegUs ³ee leneuee cenÊJe
Deens. cegIeue -cejeþe mebIemebIeDeeefCe cegIeueeb®es mJeeceerl Je keÀener keÀeU ceev³e keÀjeJes ueeieues. HeCe ³eener HeefjefmLeleerle efµeJeepeer
cenejepee bveer ceesIeueeb®eer cevemeyeoejer mJeleë mJeerkeÀejC³ee®es ì eUues Je DeeHeu³ee SsJepeer jepeHeg$e
mebYeepeeruee cegIeue cevemeyeoej yeveJeues. Hegjboje®³ee lenele ceeb[uesu³ee efJeefJeOe cegÐeebJeªve pe³eefmebiee®eer
ceglmeÎsefiejer efometve ³esles.
efJepeeHetj ceesefnce ë -
cejeþîeeb®³ee µejCeeieleerveblej pe³eefme bieeves Deeefoueµeener efJeª× ceesefnce neleer Iesleueer. leneleerue
DeìeRHe´ceeCes efµeJeepeer cenejepeeme efJepeeHetjer Deeke´ÀceCeele menYeeieer nesCes DeeJeµ³ekeÀ nesles. Hegjboj®³ee
ue{îee®³eeJesUer efµeJeepeer cenejepeeme ceole keÀªve oef#eCe cegIeue ebHeemetve Jee®eefJeCes µeke̳e Deens, ner
otj¢<ìer Deeefoueµeener cegl meÐeebceO³es veJnleer Gueì ³ee DeJeIe[ HeefjefmLeleerle Deeefoueµeener Jepeerj
FKeueemeKeeve ³eeves ueKece meeJebleeuee neleeµeer Oeªve kegÀ[eUJej Deeke´ÀceCe ke sÀues Je cejeþîeebvee
jepeeHetjHe³e¥le ceeies nìJeues. Hegjboj®³ee leneveblej cejeþîeebveer lees He´osµe Hejle efceUJeuee.
Deeefoµeener Jejerue Deeke´ÀceCeeHetJeea pe³eefmebieeves DeveskeÀ Deeefoueµeener mejoejebvee efHeÀleJeues Je ceesefnce megª
kesÀueer. HeÀueìCe, leeLeJe[e ns e fJepeeHetjer efkeÀuues cejeþîeebveer cegIeueebvee efceUJetve efoues. Hejbleg efJepeeHetjJej
Deeke´ÀceCee® ³ee le³eejerle Demelee Deeefoue µeeneves efvekeÀje®ee ue{e megª kesÀuee. efJepeeHetj Heefjmejeleerue 4
les 5 cewueeb®e e He´osµe GodOJemle keÀªve µe$et uee pesefjme DeeCeues Je cegIeue HeÀewpeeb®ee oCeoCeerle HejeYe Je
kesÀuee. ³ee ceesefncesJej DeHe³eµe vepejsle ³eslee®e efµeJeepeer cenejepeeme HevneUie[e®³ee ceesefncesleerue
HeeþJetve cegIeue mejojebceOeerue efµeJeepeer cenejepe efJeª×®ee Demebleespe³eefmebieves kesÀuee. Hejbleg HevneUie[e®eer ceesefnce ³eµemJeer nesJet µekeÀueer veener. ³ee®e keÀeUele vesleepeer
HeeuekeÀj Deeefoueµeneuee peeJetve efceUeuee. HesÀye´gJeejer cee®e& 1666 ojc³eeve efJepeeHetjer mejoejebveer
HeÀeW[e, kegÀ[eU, yeeboe ns He´osµe efpebketÀve µe$ebgvee nleyeue kesÀues.
³ee ceesefnces®³ee ojc³eeve efµeJeepeer jepeebvee Deewjbiepesyee®eer Yesì IesC³eemeeþer pe³eefmebieeves GÊejsle
HeeþefJeC³ee®ee efJe®eej kesÀuee Je l³eevegmeej Deewjbiepesyeeme He$ener H eeþefJeues. Deewjbiepesyee®³ee mebceleerves efo.5
cee®e& 1666 jespeer efµeJeepeerjepes mebYeepeermen Deeie´eme efveIeeues.
5.6 efµeJeepeer cenejepeeb®eer Deeie´e Yesì Je megìkeÀe
efµeJeepeer cenejepe ceeies Deeie´e Yesìerme efveIeeu³eeJej l³eeb®³ee DevegHe efmLeleerle ceeleesÞeer efpepeeyeeF& ³ee
J³eJemLee HeenCeej nesl³ee. 12 ces 1666 ceO³es yeeoµene®ee 50 Jee Jee{efoJeme neslee. l³ee efveefceÊeeves
DeeiN³eeuee GHeefmLele jentve mebYeepeermeeþer efµeJeepeer cenejepe cevemeyeoejer mJe erkeÀejCeej nesles. efµe Jeepeer
cenejepe 11 ces jespeer Deeie´e ³esLes Heesn®eues. Deeie´e Yesì megªJeeleerHeemetve®e efJeef®e$e Ieìvee Ie[u³eeves
yejer®e ieepeueer. efµeJeepeer cenejepe þjuesu³ee JesUs®³ee Deieesoj Deeie´e®³ee JesµeerJej ³esJetve Heesn®e ues.
meenefpekeÀ®e efµeJe epeer cenejepeeb®es mJeeiele keÀje³euee lesLes jeceefm ebie veJnlee. lesJne efµeJeepeer munotes.in

Page 51

í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe DeeefCe cegIeue mebyebOe
51 cenejepeeb ®³ee jenC³ee®eer DeeefCe GlejJeC³ee®eer J³eJemLee kegÀþs kesÀueer Deens, ns keÀUg ve µekeÀu³eeves
ieeWOeUeme megªJeele Peeueer. ogmeN³ee efoJeµeerner jeceefmeb ie Je efµeJeepeer cenejepe ³eeb®eer Yesì Peeueer veener Je
l³eeves DeeHeu³ee cegvµeerme efµeJeepeer cenejepeeme DeeCeC³eemeeþer Heeþ efJeues. efoJeeCe -S-Deece ceOeer ue
ojyeej mebHetve efoJeeCeöS-Deece Keeme®³ee ojyeeje®eer megªJeele Peeueer nesleer. ie[ye[e rle efµeJeepeer
jepeebvee ojyeejele GHeefmLele jenC³eemeeþer Gµeerj Pe euee. jeceefmebie efµeJeepeer jepeebvee IesTve ojyeejele
Deeuee. efjJeepeeHe´ceeCes efµeJ eepeer cenejepe Je mebYeepeer jepes yeeoMene Deewjbiepesyeuee vepejeCes efoues. Hejbleg
l³eebveer efµeJeepeer cenejepeeuee 5 npeejer cevemeyeoej pemeJebleefmebie®³ee ceeie®³ee HebkeÌleerle GYes kesÀues.
lemes®e `efKeuele' JeeìHe keÀj le Demeleeveener efµeJeepeer jepeebvee JeieUC³eele Deeues, ner iees<ì efµeJeepeer
jepeebvee DeHeceeveemHeo Jeeìueer. l³ eecegUs l³eeb®ee mebleeHe DeveeJej Peeuee. veblej jeceefmebieeves pesJne
efµeJeepeer cenejepeeuee yeeoµenemeeþer kegÀefve&meele keÀje³euee KegCeeJeues lesJne efµeJeepeer cenejepeeves ceesþîee
DeeJeepeele DeeHeueer veejepeer J³ekeÌle kesÀueer. ojyeejeleerue meJe& GHeefmLeleeb®es ue#e efµeJeepeeR®³ee
neue®eeueeRveer JesOetve Iesleues. yeeoµeneves cegÎece DeeHeuee DeHeceeve kesÀuee Deens Demee mecepe nesTve jeieeves
efµeJeepeer cenejepe ojyeej mees[tve iesues. ner iees<ì yeeoµeneuee DeeJe[Ces µeke̳e veJnles c nCetve
Deewjbiepesyeeves efµeJeepeer cenejepeebvee vepejkewÀo kesÀues DeeefCe l³eeb®³ee efveJeememLeeveer ®eewkeÀer Je Henejs
yemeJeues.
efµeJeepeer cenejepeeb®eer DeeiN³eentve megìkeÀe ë -
``yeeoµene DeeHeu³eeuee mees[Ceej veener'' ns ue#eele Deeu³eeJej ef µeJeepeer jepeebveer DeeieN³eentve
megìC³ee®ee yesle efveef½ele kesÀuee. ³eemeeþer DeeHeu³ee menkeÀe³ee&®³ee ceoleerves yeejerkeÀmeejerkeÀ iees<ìeR®ee
DeY³eeme keÀªve l³eebveer SkeÀ ³eespevee DeeKeueer ner ³eespevee Del³eble Oee[meer Je eflelekeÀer®e Oeesk e̳ee®eer
nesleer. Deepeejer Demeu³ee®es meeWie IesTve efµeJeepeeRveer oeveOece& keÀjC³ee®eer F®íe J³ekeÌle kesÀueer. ojjespe
efceþeF& Je Flej ®eerpe Jemlegbveer Yejuesues Heìejs l³eeb®³ee efveJeeme mLeeveeletve yeensj He[t ueeieues.
megªJeeleer®es keÀener efoJeme ³ee HesìeN³eeb®eer keÀmetve leHeemeCeer nesT ueeieueer. HeCe efceþeF& efµeJee³e ³esLetve
keÀener efoues peele veener, Deµeer Kee$eer Heìu³eeJej HenejskeÀN³eeb®eer vepej keÀceer Peeueer. ³ee®e mebOeer®eer Jeeì
HeenCeeN³ee efµeJeepeeRveer mebYeepeer men HesìeN³eeletve efo. 19 Dee@iemì 1666 jespeer megìkeÀe keÀªve
Iesleueer.
HetJeea þjJeuesu³ee ³eespevesvegmeej ef vejepeer jeJepeer DeeiN³ee®³ee JesµeerJej efµeJeepeer jepeebvee DeeHeu³ee
menkeÀe³ee&meceJesle Yesìues Je ueJekeÀj®e legHeÀeveer Jesieeves 24 leemeele 200 cewueeb®es Deblej mebHeJetve
DeeHeu³ee menkeÀeN³eeb®³ee ceoleerves De eiN³eeletve yeensj He[ues. Heg{s ceLegje, JeejeCemeer, He´³eeie, ieeW[Jeve,
nwêeyeeo®³ee ceeiee&ves efµeJeepeer cenejepe oef#eCesle Glejues. 20 veesJnW 1666 ceO³es les je³ei e[eJej
³esTve Heesn®eues.
efµeJeepeer cenejepeeb®³ee Deeie´e megìkesÀ®ee HeefjCeece ë -
cejeþî eeb®³ee Feflenemeele efµeJeepeer jepeeb ®eer Deei N³eentve megìkeÀe ner SkeÀ HeÀej cenÊJee®eer Ieìve e
mecepeueer peeles. efµeJeepeer cenejepeeb ®³ee mJejep³eeuee l³ee cegUs peerJeveoeve efceUeues. KegÎ Deewjbiepesyee®³ee
[esȳeeosKele ceessieueeb®³ee jepeOeeveerletve meJee¥®³ee [esȳeele OetU HesÀketÀve efµeJeepeer cenejepe
efvemeìu³eecegUs efµeJeepeer cenejepeeb®eer Je cejeþîeeb®eer He´efle<þe SkeÀoce®e DeekeÀeµeeHe³e¥ le Heesn®eueer.
l³eecegUs cejeþîeeb®eer µe$ebgvee mJeeYeeefJekeÀ®e c eesþe Je®ekeÀ efvecee&Ce Peeuee DeeefCe Deewjbiepesyee®³ee
HeÀefpeefleuee Deelee HeejeJeej jeefnuee veener. efµeJeepeer cenejepeeuee kewÀo keÀªve l³eebvee þej ceejC³ee®ee
Deewjbiepesyee®ee [eJe Deµeer efjleerves Heej GOeUuee iesuee. cejeþîeeb®³ee Feflenemeeleerue ner ke´ÀebleerkeÀejer munotes.in

Page 52

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
52 Ieìvee nesleer Demes cnìues peeles. efµeJeepeer cenejepeeb®eer Deeie´e Yesì ner cegIeueeb®eer kegÀefìuejepeefveleer,
jpeHegleeb®ee jepekeÀer³e ¢<ìerleerue keÀ cekegÀJeleHeCee Je otj¢<ìer®ee DeeYeeJe oeKeefJeles.
5.7 ceesieue -cejeþe mebIepe³eefmebiee®³ee meeceL³ee&cegUs efµeJeepeer cenejepeebvee ceesIeueebmeceesj µejCeeieleer HelkeÀjeJeer ueeieueer.
Hegjboj®³ee leneveblej efµeJeepeer cenejepe Deewjb iepesyee®³ee YesìerkeÀefjlee DeeiN³eeuee iesues DeeefCe lesLetve
Del³eble Oee[meeves mJeleë®eer megìkeÀe keÀªve Iesleueer. mJejep³eele Deeu³eeveblej cegIeueebµeer ³eg×
keÀjC³ee®eer µekeÌleer cejeþîeebkeÀ[s veJnleer ns DeesUKetve efµeJeepeeRveer ceesIeueebµ eer efce$elJee®es OeesjCe
mJeerkeÀejues. keÀejCe mJejep³eeleerue efµeJeepeer cenejepeeb®³ee DevegHeefmLeleercegUs l³eebvee meJe[ nJeer nesleer.
l³ee®eHe´ceeCes efJepeeHetj DeeefCe pebefpeN³ee ®³ee efmeÎeruee veeceesnjced keÀªve DeeHeueer meÊee yeUkeÀì
keÀjC³ee®eer mebOeer l³eebvee nJeer nesleer. cegIeue yeeoµene Deewjbiepesye ³ee®eer efµeJeepeer cenejepeebve cegUs
pe³eefmebieeJej iewjcepeea Peeueer nesleer. cnCetve oef#eCes®ee megYesoej cnCetve yeeoµeneves pe³eefmebiee®³ee peeieer
µenpeeoe cegDeppece ³ee®eer megYesoej cnCetve vesceCetkeÀ kesÀueer. Hegjobj®³ee keÀjejeHe´ceeCes efµeJeepeer jepeebveer
4 veesJnW. 1667 jespeer mebYeepeeruee cevemeyeoej cnCetve HeeþJeues. Deewjbiepesyeeuee cegDeppece®³ee
Jele&CetkeÀerJej µebkeÀe ³esTve lees cejeþîeebvee peeTve efceU euee. Demes l³eeuee Jeeìle nesles. l³eecegUs
ceesIeueeb®³ee cejeþîeebµeer mebIekeÀHeele, DeeefLe&keÀ He´µve ³eecegUs mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee nesl³ee. l³ee®ee HeÀe³eoe IesC³ ee®es cejeþîeebveer
þjJeues Je Hegjboje®³ee lenevJe³es pes 23 efkeÀuues ceesieueebvee ÐeeJes ueeieues nesles, les Hejle IesC ³ee®³ee
¢<ìerves efµeJeepeer jepeebveer DeeHeu³ee neue®eeueeRvee He´ejbYe kesÀuee.
keÀeW{eCee efpebketÀve Iesleuee
keÀeW{eCee efkeÀu uee Deefleµe³e DeJeIe[ Je uener meesHeer iees<ì veJnleer. ne efkeÀuuee efpebkeÀC³ee®eer keÀeceefiejer efµeJeepeer cenejepeebveer leeveepeer ceeuegmejs Je
l³ee®ee YeeT met³ee&peer ³eeb®³ eeJej meesHeJeueer 4 HesÀye´gJeejer 1670 jespeer leeveepeerves meene³³eeves 300
mewefvekeÀebmen efkeÀuu³eele He´Jesµe kesÀuee Je efkeÀuuee efpebketÀve Iesleuee. HeCe ³ee ue{eF&le ogozJeeves leeveepeer þej
ceejuee iesuee. Go³eYeeve jeþes[ ³ee cegIeue mejoej eves keÀ[Jee ÒeeflekeÀej kesÀuee Hejbleg oesvner Heje¬eÀceer
mejoejeb®ee Deble Peeuee.
keÀeW{eCee efpebkeÀu³eeveblej 8 cee®e& jespeer efveUesHebleeves Hegjboj®ee efkeÀuuee efpebketÀve Iesleuee. lemes®e GÊej
keÀeskeÀCeeleerue keÀu³eeCe, efYeJeb[er, ceenguee r, ueesnie[, keÀvee&Ue, jesefn[e F. He´osµe ces Je petve 1670
ceO³es ueeieesHeeþ efpebketÀve Iesleues.
megjles®eer ogmejer uetì 1670 ë -
3 Je 4 Dee@keÌìesyej 1670 jespeer efµeJeepeer cenejepeebveer ogmeN³eeboe megjle uegìueer. oKKeve®ee megYesoej
cegDeppece DeeefCe ceeleyej mejoej efouesjKeeve ³eeb®³eele efvec ee&Ce Peeuesu³ee yesyeveeJee®ee HeÀe³eoe IesTve
cejeþîeebveer megjlesJej nuuee keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. keÀu³eeCentve 15,000 ®eer HeÀewpe IesTve
efµeJeepeer cenejepe megjle ³esLes Deeues. µenje®³ ee j#eCeeme kesÀJeU 300®eer kegÀcekeÀ ne sleer. Fbie´pe, [®e,
HeW´À®e JeKee jJeeu³eebveer DeeHeu³ee ceeuee®³ee megjef#eleles®eer ³eespevee DeeOeer®e DeeKeueer nesleer. l³eeb®ee He´osµe
JeieUtve efµeJeepeer jepeebveer ceesþceesþs Jee[s Je yeepeejHesþ uegìueer . veJeue µeent Je nefjmeent ³ee
OeefvekeÀebkeÀ[tve megceejs 13 ueeKeeb®eer mebHeÊeer efceUeueer. SketÀCe 66 ueeKeeb®eer uetì keÀªve efµeJeepeer
cenejepe 5 Dee@keÌìesyej jespeer ogHeejer megjle mees[tve yeeieueeCe®³ee ceeiex Hejle efveIeeues. ³ee uetìer veb lej munotes.in

Page 53

í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe DeeefCe cegIeue mebyebOe
53 megceejs ceefnveeYej megjlesleerue J³eJenej megjUerle nesT µekeÀues veenerle. Je Heg{s 1672, 1673,
1679 Fleke̳ee JesUe megjlesceO³es cejeþîeeb®³ee mJeejer®³ee DeHeÀJee Hemeju³ee Je J³eeHeeN³eebveer HeUeHeU
kesÀueer. ³ee meJee¥®ee HeefjCeece cnCepes Ye jYejeìerme Deeuesues ns J³eeHeejer µenj nUtnUt efjkeÀeces nesT
ueeieues.
yeeieueeCeceeiex cejeþs Hejle ³esleevee®es Je=Êe keÀUlee®e cegDeppeceves oeToKeeveeme efµeJeepeer cenejepeeb®³ee
HeeþueeieeJej HeeþefJeues. FKeueeme Keeve ne oeGoKeevee®³ee mewv³eele DeeIee[erJej neslee. l³eeves
cejeþîeeb®ee Heeþueeie keÀªve cejeþe mewv³eeuee ieeþues. one npeej cejeþe mewv³eeJej JeCeer peJeU
efob[esjer ³esLes nuuee kesÀuee. ceesþs ³eg× Peeues. FKeueemeKeeve Je mebie´eceKeeve peKeceer nesTve He[ues.
lesJe{îeele oeGoKeev e l³ee®³ee ceoleerme Deeuee. cejeþîeeb®³ee yeepetves He´leeHejeJe iegpej, J³ebkeÀespeer oÊees
ue{le nesles. cejeþîeebveer cegIeueeb®³ee leesHeÀKeev³eeJej nuuee kesÀuee Je l³eeb®ee He´cegKe Deyogue ceesncebod uee
HejeYetle keÀªve leesHeÀKeev³ee®es efveµeeCe Je Iees[s keÀeyeerpe kesÀues. 17 Dee@keÌìesyejuee oeGoKeeveeves
ceeIeej Iesleueer. lej cejeþs keÀeskeÀCekeÀ[s efveIetve iesues. Heg{erue DeeþJe[îeele ceesjesHebleebveer l³ee®e
Heefjmejeleerue $³ebyekeÀie[ efpebkeÀuee.
5.8 cegIeue - cejeþe mebIeF.me. 1670 ® ³ee ef[meWyej ceefnv³eele efµeJeepeerjepeebveer Keeveosµe Je JeNne[®eer uetì kesÀueer. lemes®e
yeNneCeHetj Heemetve 8 cewueebJejerue yeneogjHegje ns efþkeÀeCe uegìues. ceesjesHeble Je efµeJeepeer jepeebveer efceUtve
meeunsj®³ee efkeÀuu³eeuee Je s{e Ieeleuee. cegIeueer efkeÀuuesoej HeÀlenGuueeKeeve ne Heefnu³ee®e efoJeµeer®³ee
nuu³eele þej Peeuee. 5 peevesJeejer 1671 jespeer cejeþîeebveer efkeÀuuee efpebkeÀuee. Deewjbiepesyeeves
oeTo®³ee ceoleerme ceneyeleKeeve ³ee mejoejeueener HeeþefJeues. yeeie ueeCe®ee HetCe& He´osµe cejeþîeeb®³ee
Je®e&mJeeKeeueer iesuee neslee. oeToKeeve cegunsjkeÀ[s JeUuee. l³ee®ee Heeþueeie keÀªve cegunsj, ®eewjie[
Je nesueie[ ner efþkeÀeCesner cejeþîeebveer keÀeyeerpe kesÀueer. megjle uegìerveblej®³ee ³ee Ieìvee Deewjbiepesy ee®³ee
¢<ìerves ef®ebleepevekeÀ nesl³ee. cnCetve l³eeves iegpejele®³ee megYesoej yeneotjKeeveeme oef#eCeskeÀ[erue
J³eJemLesmeeþer HeeþefJeues. lemes®e ceneyele Keeveeme cegK³e mesveeHeleer cnCetve vesceues. Hejbleg oesIeebceO³es
celeYeso efvecee&Ce Peeu³ee cegUs oeTo Keeveeme GÊejsme yeesueefJeC³eele Deeues.
De) meeunsj®ee ue{e 1671®³ee Dee@keÌìesyej ceO³es yeneotjKeeve Je efouesjKeeveeves meeunsj®³ee
efkeÀuu³eeuee Jes{e efouee. Decejefmebn ®ebêeJele ³eeme efkeÀuuee eEpekeÀC³ee®eer keÀeceefiejer osTve efoues jKeeve
KeUie[ IesC³eeme lej yeneotjKeeve oef#eCeskeÀ[s efveIeeuee. efµeJeepeerjepeebveer ceesjesHeble efHebieUs Je He´leeHejeJe
iegpej ³eebvee cegIeueebefJeª× HeeþefJeues. cegIeue - cejeþs mewv³eele ceesþer ue{eF& Peeueer. F KeueemeKeevee®ee
Hee[eJe, Deceje fmebne®ee ce=l³eg Peeuee. met³e&jeJe keÀekeÀ[s ne cejeþîeeb®ee ceesþe mejoej ³eg×ele ce=l³etcegKeer
He[uee. cegIeueeb®ee HejeYeJe Peeuee. HesÀye´gJeejer 1672 ceO³es He´leeHejeJeeves cegunsj®ee efkeÀuueener efpebketÀve
Iesleuee. cegIeueebJej ueeieesHeeþ efc eUJeuesu³ee ceesþîee efJepe³eecegUs cejeþîeeb®³eeleerue DeelceefJeµJeeme
Jee{uee. ³ee Ieìvesveblej yeneotjKeeve ³eeme oef#eCe®ee megYesoej cnCetve efve³egkeÌle keÀjC³eele Deeues lej
efouesjKeeve HegCes HeefjmejekeÀ[s JeU euee. ojc³eeve®³ee keÀeUele cejeþîee bveer efµeJevesjer efkeÀuuee
efpebkeÀC³ee®ee He´³elve kesÀuee. Hejbleg lees ³eµemJeer þjuee veener. ³ee®e keÀeUele cejeþîeeb®ee efJepeeHetjµeer
mebIeHe´³elve kesÀuee. Hejbleg leesner meHeÀue þjuee veener. ³eeveblej Deewjbiepesyeeveer efouesjKeeveeme GÊejsle yeesueeJetve
Iesleues. lej yeneogj Keeveevesner cejeþîeebµeer ue{eF& keÀjC³ee®es OeesjCe leelHegjles yeepetues þsJeues.
munotes.in

Page 54

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
54 cegIeue cejeþe mebIeDeveskeÀJeveJeerve veJeerve ceesnerceebvee Oee[meeves He´eflekeÀej keÀªve efµeJeepeer cenejepeeb®³ee He´YeeJeer vesle=lJe eKeeueer
cejeþîeebveer cegIeueebµeer mebIeDemes Demeues lejerner yeeoMene Deewjbiepesyener cejeþîeeb®es mJejep³e mJeerkeÀejC³eeme Je efµeJeepeer jepeebvee
mJeleb$e He´µeemekeÀ ceeveC³eeme le³eej veJnlee. ³ee®e DeefOeke=Àle í$eHeleerHeoemeeþer efµeJeepeer cenejepeebveer 6
petve 1674 jespeer jep³eefYejepee cnCetve efµeJeepeerjepeebvee ceev³ele e efceUeueer nesleer. Hejbleg cegIeueebµeer mebIeHekeÌkesÀ nesles. jep³eefYecejeþîeebveer Hes[ieebJe ³esLes DemeCeeN³ee yeneogjKeeve®³ee leUeJe j nuuee keÀªve megceejs 1 keÀesìer
ªHe³eeb®eer Je 200 Iees[îeeb®eer uetì DeeCeueer . ³ee®eJesUer Deewjbiepesyeeves efouesjKeeveeme Hejle oef#eCesle
HeeþefJeues. Dee@keÌìesyejceO³es OejCeieeJe uegìues lej 1675 ceO³es cegIeueebveer keÀu³eeCe®eer uetì kesÀueer .
cejeþîeebµeer Peeuesu³ee DeepeHe³e¥le®³ee ceesefnceebceO³es DeHe³eµe Deeu³eecegUs yeneotjKeeveeves cejeþîeebµeer len
keÀjC³ee®es þjefJeues. DeìeRJej efJe®eejner megª Peeuee. Hejbleg peguew 1675 ceO³es efµeJeepeer cenejepeebveer
HeÀes[îeeb®ee efkeÀuuee ef pebketÀve Iesleu³eecegUs l³eebvee yeneotjKeeveµeer lene®eer DeeJeµ³ekeÀlee Jeeìueer veener.
³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee leCeeJeeletve efJepeeHetj ojyeejeleerue Jeefpej KeJeemeKeeve ³eeme neleeµeer Oeªve
yeneotj Keeveeves efµeJeepeer cenejepee efJeª× cee sefnce megª keÀjC³ee®es þjefJeues. Hejbleg ³ee®e keÀeUele
KeJeemeKeevee®es G®®eeìve Peeu³eecegUs ne He´³elve®e HeÀmeuee. GÊej keÀeskeÀCeele Gleªve cejeþîeeb®eer
veekesÀyeboer keÀjC³ee®ee He´³elvener yeneotjKeeveeves keÀªve Heeefnuee. Hejbleg leesner HeÀmeu ee Deewjbiepesyeeves
Keevee®eer ®eebieueer®e keÀeveGIe[Ceer kesÀueer.
mebYeepeer jepeeb®es cegIeueebµeer mebievecele ë -
efouesjKeeveeves efJepeeHetjµeer jepekeÀejCeele Yeeie IesTve lesLeerue cele DevegketÀue keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee.
Hejbleg l³eeme ³eµ e Deeues veener. ³ee ojc³eeve efJepeeHetjJej Deeke´ÀceCe keÀjC³ee®³ee le³eejerle Demeleevee®e
cegIeueeb®³ee ¢<ìerves SkeÀ GlmeenJeOe&keÀ Ieìvee Ie[tve Deeueer. í. efµeJeepeer cenejepeeb®es Het$e mebYeepeer
efouesjKeeveeme ³esTve efceUeuee (13 ef[meWyej 167 8) efouesjKeeveeves l³ee®es mJeeiele kesÀues. yeeoµeneves
meele npeejeb®eer cevemeye DeeefCe jepee ne efkeÀleeye mebYeepeer jepeeme HeeþefJeuee.
mebYeepeer®³ee ceoleerves efouesjKeeveeves meeleeN³eepeJeU®³ee YetHeeUie[®eer ceesefnce keÀe{ueer Je ie[ efpebk eÀuee.
YetHeeUie[e®³ee ye®eeJeemeeþer efµeJeepe er cenejepeebveer 14000 ®eer ket ÀcekeÀ HeeþefJeueer HeCe l³eeHetJeea
efkeÀuuee cegIeueeb®³ee leey³eele iesuee. ³eeveblej efJepeeHetj®eer ceesefnce megª keÀjC³eele Deeueer. Hejbleg l³eele
DeHe³eµe ³esT ueeieu³e ecegUs l³eeves efcejpe Je HevneȳeekeÀ[s ceesefnce JeUefJeueer. eflekeÀesìe Je DeLeCeer ³esLes
efouesjKeeveeves He´pesJej Ye³ebkeÀj Del³ee®eej kesÀues. l³ee®ee HeefjCeece mebYeepeerb®³ee ceveeJej Peeuee lemes®e
DeeHeCeeme kewÀo keÀjC³ee®ee ngketÀce yeeoµen e keÀ[tve Deeu³eeves mebYeepeer jepeeme mecepeues. l³eeletve®e 20
veesJnWyej jespeer mebYeepeer jepes cegIeueeb®ee He#e mees[tve Hevneȳeeme Hejle Deeuee Je efµeJeepeer jepeeb®eer Yesì
Iesleueer. ojc³eeve®³ee keÀeUele cejeþîeeb®³ee uegìeuegìeR®³ee ceesefnc ee megª®e nesl³ee ³ee Ieìves veblej
efouesjKeeveeves HevneUie[eJej Deeke´ÀceCe keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee, Hejbleg lees ³eµemJeer þjuee veener.
Deµee leNnsves mebYeepeer jepeeuee mJele뮳ee yeepetves JeUJetve cejeþîeeb®eer veekesÀyeboer keÀjC³ee®ee
efouesjKeevee®ee He´³elve HeÀmeuee. cejeþîeeb®³ee efJeefJeOe mejoejebveer veeefMe keÀ, yeeieueeCe, OejCeieeJe ³ee
meieȳee He´osµeeJej Hegvne DeeHeues Je®e&mJe efvecee&Ce keÀªve cegIeueebvee Deewjbieyeeo He³e¥le ceeIeej IesC³eeme munotes.in

Page 55

í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe DeeefCe cegIeue mebyebOe
55 ueeJetve pesefjme DeeCeues. DeKe sjerme 1678®³ee DeKesjerme cegIeue yeeoµeneves cegDeppece Je efouesjKeeveeme
GÊejsme yeesueeJetve Iesleues.
µeeef³emlesKeeveeHeemetve yeneotjKeeveHe³e¥le Deewjbiepesyeeves HeeþefJeuesu³ee DeveskeÀ cegIeue mejoejebvee
cejeþîeebveer HejeYetle keÀªve HeeþefJe ues nesles. DeeHeuee He´osµe, DeeHeueer mebHeÊeer, ueeskeÀ Je Oece& ³eeb®es
mebj#eCe keÀªve DeKesjHe³e¥le efµeJeepeer cenejepeebveer cegIeueebMeer ue{e efouee. l³eecegUs cejeþîeeb®es HeeefjHel³e
ner cegIeue yeeoµene Deewjbiepesyee®eer keÀe³ecemJeªHeer cenÊ JeekeÀeb#ee nesleer. leer HetCe& keÀjC³eemeeþer®e lees
DeKesjHe³e¥le He´³elve keÀjle jeneruee. Hejbleg l³eeme ³eµe Deeues veener. mel ele®³ee ceesefncee, oieoie,
keÀewìbgefyekeÀ keÀuen ³eecegUs DeepeejHeCe ³esTve í. efµeJeepeer cenejepeeb®ee 4 SefHe´ue 1680 jespeer
je³eie[eJej ce=l³et Peeuee.
5.9 efµeJeepeer cenejepe ë - SkeÀ DeueewefkeÀkeÀ J³ekeÌleercelJe
Yeejleer³e Feflenemeele 17J³ee µelekeÀeleerue cejeþîeeb®ee Go³e ner Del³eble cenÊJee®eer Ieìvee Deens.
Je³ee®³ee DeJeI³ee HebOejeJ³ee JeDeefJejleHeCes Heg{erue 35 JeJeemleJeele DeeCeC³eemeeþer Ke®e& kesÀueer. mJejep³eefvecee&Ce kesÀu³eeefµeJee ³e DeeHeu³ee He´osµeeleerue ueeskeÀebvee
mJeleb$eHeCes peielee ³esCeej veener, ³ee®eer l³eebvee Kee$eer nesleer. cnCetve®e Oece&, HebLe, peeefle ³eeb®es Yeso ve
ceevelee He´l³eskeÀeves mJejep³e efveefce&leer®³ee keÀe³ee&le menYeeieer Peeues Heeefnpes, Deme s l³eeb®es cnCeCes nesles.
DeeHeu³ee meceJe³emkeÀ DeeefCe meceO³es³eer ueeskeÀebletve DeveskeÀ iegCeer ceeCemes De®etkeÀHeCes nsªve l³eeb®³eele
mJejep³ee®eer Hes´jCee í. efµeJeepeer cenejepeebveer efvecee&Ce kesÀueer. mJele뮳ee efJe®eejebceOetve DeeefCe J ele&veeletve
DeeHeu³ee yeÎue ueeskeÀeb®³eele efJeµJeeme efvecee&Ce keÀªve SkeÀe meceeve O³es³eeves meceepeeuee l³eebveer He´sefjle
kesÀues. peeefleYeso, HebLeYeso Je DeeefLe&keÀ efJemeceepeeuee keÀªve efoueer. l³eemeeþer meceLe& ueefveefce&leer l³eebveer DeeHeu³ee eEnceleerJej kesÀueer. efkeÀuu³eeb®es cenÊJe DeesUKetve efkeÀuu³eeb®es yeebOekeÀece,
[eie[tpeer Je mebJeOe&ve keÀjC³e eJej l³eeb®ee Yej Demes.
efkeÀuues Je He´osµe efceUJeu³eeJej l³ee®es He´µeemeve keÀjC³ee®es He´efµe#eCe l³eebvee ueneveHeCeeHeemetve efceUeues
nesles. ceO³e³egieerve Yeejlee®³ee Feflenemeeleerue í. efµeJeepeer cenejepe SkeÀ kegÀµeue He´µeemekeÀ nesles.
SKeeoe ceguegKe keÀeyeerpe kesÀuee keÀer lesLeerue He´µeemeve J³eJemLee ueeJetve DeeHeu³ee jepekeìer®eer Jewefµe<ìîes les
oeKeJetve osle Demele. jep³ekeÀejYeej megjUerle ®eeueefJeC³eemeeþer keÀe³e&#ece He´µeemekeÀeb®eer iejpe Demeles,
³ee efJe®eejeves He´µeem eveele vesceCetkeÀe keÀjleevee iegCe Je efve<þe ne®e He´cegKe efvekeÀí. efµeJeepeer cenejepeeb®es mecekeÀeueerve Flej jepeebceO³es ve meeHe[Ceejs Jewefµe<ì cnCepes Oeeefce&keÀ
meefnme®eesìeruee les cenlJe osle Demele. ceµeero, kegÀjeCe Je ðeer³ee ³eeb®ee DeJeceeve DeeHeu³ee mewefvekeÀebveerner keÀOeer
keÀjlee keÀecee ve³es, ³ee yeÎue les peeieªkeÀ Demele.
efµeJekeÀeUe®es Jesi eUsHeCe p³eeHe´ceeCes Hejeke´Àce, He´µeemeve, efµemle, meefnyeewef×keÀ He´ieleerlener efomeles `efµeJeYeejle', `jeOeeceeOeJe efJeueeme ®ebHet', `ob[efveleer' `jep³eJ³eJenej
keÀesvemeueer lejerner mJeeleb$³ee®eer He´sjCee osCeeje ne jepee oerIe&keÀeU efìkeÀCeejs SleÎsefµe³eeb®es Demes jep³e
efvecee&Ce keÀjCeeje þjuee keÀer, p³eecegUs l³eeb®eer leguevee vesHee sefue³eveµeer kesÀueer peeles. cnCetve ®e peogveeLe munotes.in

Page 56

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
56 mejkeÀej cnCeleele l³eeHe´ceeCes , meece´ep³ee®es efJeIeìve nesles, jepeIejeCeer ve<ì nesleele, HeCe ueeskeÀvesl³ee
efµeJeepeer cenejepe meejK³ee SKeeÐee jepee®eer DeeþJeCe cee$e ceeveJepeeleeruee ef®ejblev e He´sjCee osle jneles.
5.10 meejebMe
cegIeue meece´ep³eemeejK³ee ceO³eJeleea meÊesMeer efvekeÀje®ee ue{e osTve efvecee&Ce kesÀuesu³ee íesìîee
mJejep³ee®es j#eCe keÀ©ve í. efMeJeepeer cenejepeebveer cejeþîeeb®es mJeeleb$³e DeyeeefOele þsJeues. l³eeb®³ee
peerJevekeÀeUele®e ns jep³e ¢{ ÒeMeemevee®³ee Hee³eeJej efmLej Peeues. í. efMeJeepeer cenej ep³eeb®³ee
ce=l³egveblejner cejeþîeeb®es jep³e efmLej jenerues Je KegÎ cegIeue yeeoMene Deewjbiepesyeeves DeLekeÀ Òe³elve
keÀ©vener Heg{erue MelekeÀYej cejeþsMeener ef ìketÀve jeefnueer.
5.11 He´µve
1) efµeJeepeer cenejepeeb®³ee Deeie´e Yesìer®³ee efJeµes2) Hegjboj lene®³ ee efJeµes3) 1660 -70 ³ee ke ÀeueKeb[eleerue cegIeue cejeþs mebyebOee®ee Dee{eJee I³ee.
4) efìHee efuene.
1. µeeef³emlesKeeve He´keÀjCe
2. efµeJeepeer cenejepeeb®eer Deeie´e Yesì
5.12 meboYe&
1) kegÀuekeÀCeea, De.je., Kejs ie.n., `cejeþîeeb®ee Fefleneme' Keb[ Heefnuee, ceneje<ì^ efJeÐeeHeerþ
ie´bLeefveefce&leer ceb[Uemeeþer, keÀe@efvìveWìue He´keÀeµeve HegCes, 2006.
2) [e@. osµeHeeb[s, He. veb. `cejeþîeeb®ee Go³e DeeefCe GlkeÀefÜleer³e DeeJe=Êeer 2001.'

 munotes.in

Page 57

57 ६
छपती िशवाजी महारा जांचा युरोपीय न सांशी संबंध
घटक रचना :
६.० उि्ये
६.१ तावना
६.२ छपती िशवाजी महाराज व पोतुगीज स ंबंध
६.३ छपती िशवाजी महाराज व डच स ंबंध
६.४ छपती िशवाजी महाराज व इ ंज स ंबंध
६.५ इ.स.१६६१ ते इ.स. १६७४ या काळातील इ ंज मराठा स ंबंध
६.६ छपती िशवाजी महाराज व च संबंध
६.७ सारांश
६.८
६.९ संदभ
६.० उि ्ये
१. छपती िशवाजी महाराजा ंचे पोतुगीज आिण डचा ंरोबरच े संबध समज ून घेणे.
२. छपती िशवाजी महाराजा ंचे इंज व ा ंस सा ंबरोबरच े संबंध समज ून घेणे.
६.१ तावना
ई.स. १४५३ मये कॉटटीनोपलचा पाडाव झायान ंतर य ुरोपात ून पूवकडील द ेशामय े
जाणारा ख ुकचा माग बंद झाला होता , यामुळे युरोपीयन द ेशांनी नवीन सागरी मागा चा
शोध घ ेयाची मोहीम हाती घ ेतली होती . याच मोिहम ेतून इ.स. १४९८ मये पोतुगीज
खलाशी वाको -िद-गामा यान े सागरीमागा ने वास कन भारताया भ ूमीवर य ेयाचा
पिहला मान िमळिवला होता व य ुरोिपयना ंना भारतात य ेयाचा माग दाखिवला होता .
यानुसार याच सागरी मागा ने वास कन पोत ुगीज, डच, च, इंज यापारी भारतात
आले होते. परकय यापा री भारतात यापार करयाया उ ेशाने आल े होते, यांनी
भारताया व ेगवेगया शहरा ंमये आपया वखारी थापन क ेया यापार करत असताना
या परकय सा ंचा थािनक सा ंशी स ंबंध व स ंघष झाला यामय े मराठ े, मुघल,
आिदलशहा व क ुतुबशहा, हैदरअली या ंचा समाव ेश होता. कोकणया द ेशात छपती munotes.in

Page 58

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
58 िशवाजी महाराजा ंचे वचव िनमा ण झायाम ुळे पिम सम ुिकनारपीवर छपती िशवाजी
महाराजा ंचा युरोिपयना ंशी स ंबंध व स ंघष झाल ेला होता . पिम िकनारपीवन उव रत
भागावर होणाया यापारावर मराठ ्यांना िनय ंण ठ ेवणे शय झाल े होते. यामुळे छपती
िशवाजी महाराजा ंचा संबंध पोत ुगीज, डच, इंज, िसी व च या परकय सा ंशी येयास
सुवात झाली . वरायाची उभारणी करयासाठी िशवाजी महाराजा ंना सागरीमाग सुरित
करयासाठी व परकय सा ंशी सामना करयासाठी सामय शाली आरमार उभारयाची
अवयकता वाटत होती . यानुसार या ंनी पोत ुगीज अिभय ंयाया साान े कोकणातील
कयाण -िभवंडीया परसरात आरमाराची उभारणी करयाचा िनण य घेतला. आरमाराची
उभारणी झायान ंतर परकय साधीशा ंशी सामना करयासाठी व साीमागा या
सुरेसाठी जलद ुग उभारयाच े ठरिवल े व आपया हयातीत िस ंधुदुग, िवजयद ुग िकयाची
िनिमती कन वरायाया सागरी सीमा स ुरित क ेया होया . युरोपीय सा ंनी
यापाराबरोबर हळ ूहळू राजकय सा थापन करयासाठी हालचाली स ु केया होया .
यामय े भारता या पिम िकनायावरील गोवा , दीव, दमण, वसई ह े देश पोत ुगीजांनी
आपया अिधपयाखाली आणल े होते. पोतुगीजांया पाठोपाठ डच , च, इंज या ंनी
यापारासाठी पिम िकनारपीवर आपया वखारी थापन क ेया होया .
वराज वरायाची थापना व िवता र करताना छपती िशवाजी महाराजा ंना वकय व
परकय साधीशा ंबरोबर स ंघष करावा लागल ेला होता या अन ुषंगाने छपती िशवाजी
महाराजा ंचा संबंध पोत ुगीज, डच, इंज व िसी या परकय सा ंबरोबर आल ेला होता .
यापैक छपती िशवाजी महाराजा ंनी वरायाची था पना कन वरायाचा िवतार
करताना या ंचा संबंध हा पोत ुगीजांशी आल ेला होता .
६.२ छपती िशवाजी महाराज व पोत ुगीज स ंबंध
पोतुगीजांनी भारतामय े आयान ंतर इ.स. १५१० मये गोवा य ेथे आपली वसाहत थापन
केलेली होती याचमाण े उर कोकणातील वसई या िठका णावरही या ंचे वचव होत े.
भारताया पिम सागरी िकनारपीवर पोत ुगीजांचे वचव असयाम ुळे यांचा मराठ ्यांशी
नेहमीच स ंपक आल ेला होता . छपती िशवाजी महाराजा ंनी पोत ुगीज त ंानाया साान े
इसवी सन १६५७ ते १६५९ या कालावधीत आरमारातील पिहल े वीस लढव ू जहाज े
तयार क ेलेली होत े या आरमाराची उभारणी या ंनी कयाण - िभवंडी या ब ंदरामय े केलेली
होती. याच आरमाराचा भिवयामय े उपयोग आपया िवरोधात होईल या भीतीन े गोयाच े
हाईसरॉयन े छपती िशवाजी महाराजा ंकडे पोतुगीज त ंावर दडपण आण ून या ंना परत
बोलावल े होते. पोतुगीज- मराठा स ंघषाचे अनेक वेगवेगळे कारण े िदलेली आह ेत यामय े
मराठ्यांनी फड ्यावरती आमण क ेले याव ेळेस पोत ुगीजांनी आिदलशहाया
वचवाखालील फडा िकयाया िकल ेदारास ग ुपणे दागोळा प ुरिवलेला होता
जेणेकन मराठ ्यांचे वचव जर पोत ुगीजांया सीम ेवर जवळ वाढल े तर याचा परणाम
पोतुगीज स ेला होऊ शकतो , हणून या ंनी आिदलशहाला मदत क ेलेली होती . पोतुगीज-
मराठा स ंबंध िबघडयाच े अजून एक महवाच े कारण होत े ते हणज े पोतुगीजांचे धािम क
धोरण, पोतुगीज आपया वच वाखालील देशातील िह ंदू लोका ंवर िती धम
वीकारयाची जबरदती करत होत े यात ून या ंनी धमा तराची मोहीम स ु केलेली होती .
या िवषयी डॉ . िपसुलकर अस े हणतात क , ‘राजाचा धम तोच ज ेया धम ’ हे तव munotes.in

Page 59

छपती िशवाजी महारा जांचा युरोपीय न
सांशी संबंध
59 गोयातील राजकारणामय े िशरल े होत े. यानुसार कायद े करयात आल े आिण
पोतुगीजांया वच वाखालील द ेशांमये िती धमा तराची मोहीम मोठ ्या माणामय े
राबिवयात आल ेली होती . यातून मराठ े आिण पोत ुगीज या ंयातील स ंघष हा िवकोपाला
केलेला होता . यासंदभामये इ. स. १६६७ मये छपती िशवाजी महाराजा ंनी पोत ुगीजांना
धडा िशकिवयासाठी बारद ेर वारी क ेलेली होती . या वारीया दरयान मराठ ्यांनी
पोतुगीजांया तायातील अन ेक गाव े लुटून ती ब ेिबचराक क ेलेली होती . जबरदतीन े
धमातर करणाया तीन िती धम पदेशकांना पकड ून यमसदनास पाठवल े होते, अनेकांना
पकडल े होत े मराठ ्यांया खर आमणाम ुळे पोत ुगीजांचा िटकाऊ लागला नाही .
मराठ्यांना रोख ून ितकार करण े यांना शय झाल े नाही , मराठ्यांबरोबरचा स ंघष
आपणास अिधक महागात पड ेल हे ओळख ून पोत ुजांनी मराठ ्यांशी तह करयाच े ठरिवल े
होते. यानुसार िडस बर १६६७ मये पोतुगीजानी आपला वकल पादरी गोसालो याला
रायगडावर पाठिवल े होते. िशवाजी महाराजा ंबरोबर झाल ेया तहान ुसार पोत ुगीजांनी लखम
सावंत, केशव नाईक या मराठ ्यांचे शू असल ेया ब ंडखोरास आय न द ेयाचे माय क ेले.
यानुसार इ .स. १६६८ मये लखम साव ंत व क ेशव नाईक या ंना पोत ुगीजांनी गोयाबाह ेर
हाकल ून िदल े होते. िशवाजी महाराजा ंनी बारद ेश वरील वारीत पकडल ेया क ैाना म ु
केले. यावन मराठ ्यांचा पोत ुगीजांवर असल ेला वचक जबरदत असयाच े िदस ून येते.
यानुसार मराठ ्यांनी नेहमीच पोत ुगीजांना आपया धाकामय े ठेवलेले होते.
छपती िशवाजी महाराजा ंचे वराय ह े चोहोबाज ूंनी वेगवेगया श ूंनी वेढलेले होते अशा
परिथतीमय े वेगवेगया श ूंशी लढयासाठी या ंना काही व ेळेस परकय साधीशा ंशी
मैीपूण संबंध ठेवावे लागल ेले होते यातच कोकण आिण पिम सागरी िकनारपीया
परसरावर पोत ुगीजांचे वचव असयाम ुळे पोतुगीजांया बरोबर म ैी स ंबंध थािपत
करणे हे छपती िशवाजी महाराजा ंना महवाच े वाटत होत े, परंतु पोतुगीजांनी छपती
िशवाजी महाराजा ंया िवतारवादी धोरणाला प ूण पािठंबा िदल ेला नहता . यांनी छपती
िशवाजी महाराज व िसी या ंया स ंघषामये िसद ्यांना पािठ ंबा िदल ेला होता . इ.स.
१६५९ मये मराठ ्यांनी दंड राजाप ूरास व ेडा घातला याव ेळी पोत ुगीजांनी िसीस धाय व
दागोळा प ुरिवला होता . या स ंदभात डॉ. िपसुलकर िलिहतात क , ‘िसी व छ पती
िशवाजी महाराज या ंयामधील स ंघषात पोत ुगीजांचा ओढा जसा िसीकड े होता
याचमाण े आिदलशहा व छपती िशवाजी महाराज या ंया स ंघषामये पोतुगीजांनी गुपणे
आिदलशहास मदत क ेलेली होती . परंतु िशवाजी महाराजा ंया भीतीम ुळे ते उघडपण े मदत
करयास धजत नस त. यावन अस े िदसत े क मराठा आिण पोत ुगीज स ंबंध छपती
िशवाजी महाराजा ंया कारिकदमय े फारस े चांगले नहत े, परंतु ते वाईटही नहत े.
वेळस ंगी पोत ुगीजांनी मराठ ्यांना मदत क ेयाचेही िदस ून येते. ामुयान े इंज- मराठा
संघषामये पोत ुगीजांनी मरा ठ्यांना मदत क ेयाचे पोत ुगालया हाईसरॉयन े केलेया
नदीन ुसार िदस ून येते. छपती िशवाजी महाराजा ंनी सुरतेयाल ुटी दरयान परतीचा माग
पोतुगीजांया द ेशातून िनवडला होता तस ेच पोत ुगीजांचा मराठ ्यांना पािठ ंबा िमळ ेल या
हेतूने यांनी या मोिहम ेची आख णी केलेली होती . मुघलांया ह े जेहा लात आल े याव ेळेस
मुघल सरदार लोदीखान यान े पोतुगीजांया वसईया परसरावर हल े चढिवल े होते तेहा
यांना मोगला ंशी तह करावा लागल ेला होता . इ.स. १६६५ या िमझा राजांया मोिहम ेया
काळात पोत ुगीजांना या ंयाशी सलो याचा तह करावा होता तस ेच आयाहन स ुटकेया munotes.in

Page 60

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
60 घटनेनंतर मा िशवाजी महाराजा ंया सहसाची बातमी पोत ुगालया राजास कळताच या ंनी
िशवाजी महाराजा ंची त ुलना िसजर व अल ेझांडरशी केलेली िदस ून येते. काही
बाबतीमय े पोतुगीज व मराठ ्यांचे संबंध यामय े बाधा आल ेली होती, याला कारण होत े
कोकणातील छपती िशवाजी महाराजा ंचे िवरोधक लखम साव ंत व क ेशव नाईक या ंना
पोतुगीजांनी आय िदल ेला होता हण ून या ंना धडा िशकिवयासाठी १६६७ मये
मराठ्यांनी बारद ेश वर वारी क ेलेली होती . १९ मे ते २२ नोहबर १६६७ या काळात
बारदेश मधील अन ेक गाव े लुटून िती धम उपद ेशकांवर मराठ ्यांनी हल े केयाची नद
डच या ंनी केलेली आह े. इ.स. नोहबर १६६८ मये मराठ ्यांनी गोयात जाऊन उठाव
घडून पोत ुगीजांची सा स ंपुात आणयाची धाडसी योजना आखली पर ंतु ती यशवी
झाली नाही . मुघलांशी या का ळात अटीतटीचा स ंघष सु झायाम ुळे मराठ ्यांनी
पोतुगीजांशी तह क ेला.
मराठे व पोत ुगीज या ंयामय े िदनांक १० फेुवारी, १६७० मये जो तह घड ून आणल ेला
होता या तहातील तरत ुदी खालीलमाण े होया .
१. पोतुगीजांनी बंडखोर द ेसाईना आय व स ंरण द ेऊ नय े.
२. लखम सावंत व क ेशव नाईक या ब ंडखोरा ंना गोयाबाह ेर घाल ून ाव े.
३. मराठे व पोत ुगीज या ंनी परपरा ंया ल ुटलेया जहाजा ंची न ुकसान भरपाई ावी
मोघला ंया जहाजा ंमाण े मराठ ्यांया जहाजा ंनाही सवलती ायात .

मराठे - िसी या ंया स ंघषात पोत ुगीजानी मराठ ्यांया बाज ूने सलोखा िनमा ण करयाचा
यन क ेला होता पर ंतु पोत ुगीजांया द ुटपी धोरणाम ुळे या ंना कायमचा धडा
िशकिवयासाठी छपती िशवाजी महाराजा ंनी पुढे मोरोप ंत िपंगळे यांया न ेतृवाखाली
मराठा स ैयाने चौल , कारंजे व म ुंबईपास ून ते दमण , बलसाड पय तचा पोत ुगीजांया
वचवाखालील द ेश लुटला. पुढे रामनगरच े कोळी रायही मराठ ्यांनी िज ंकले. रामनगरचा
राजा दमणया द ेशातून चौथाई वस ूल करत होता , रामनगरच े राय आता आपण
िजंकयाम ुळे दमन द ेशातून आपणास चौथाई िमळावी अशी मागणी िशवाजी महाराजा ंनी
पोतुगीजांकडे केली पर ंतु पोतुगीजांनी चौथाई द ेयास टाळाटाळ क ेलेली होती . पोतुगीजांया
मराठ्यांिवषयीया ी धोरणाचा राग य ेऊन या ंचा बंदोबत करयासाठी छपती िशवाजी
महाराजा ंनी गोयावर वारी करयाचा िनण य घेतलेला होता . यासाठी फड ्याजवळ
मानाजी अन ंत यांया न ेतृवाखाली मराठ ्यांचे सैय जमा झाल ेले होते. छपती िशवाजी
महाराज गोयावर आमण करणार ही बातमी ऐक ून पोत ुगीजांना च ंड धका बसल ेला
होता. दरयानया काळामय े इ.स १६८० मये छपती िशवाजी महाराजा ंचे िनधन
झायाम ुळे महाराजा ंची गोयावर वा री करयाची योजना ही र झाल ेली होती .
६.३ छपती िशवाजी महाराज व डच स ंबंध
भारतामय े आल ेया य ुरोपीय सा ंमये सवथम पोत ुगीज आल े होते, यानंतर डया ंचे
भारतामय े आगमन झाल ेले होते. पोतुगीज व डच एकम ेकांना वतःच े ितपध समजत
असत . इ.स. १६४९ या स ुमारास डचा ंनी वगुल येथे आपली वखार स ु केली व त ेथे
िकलाही बा ंधला. इ.स. १६६३ मये छपती िशवाजी महाराजा ंनी डचा ंया munotes.in

Page 61

छपती िशवाजी महारा जांचा युरोपीय न
सांशी संबंध
61 वचवाखालील क ुडाळवर वारी क ेली होती . छपती िशवाजी महाराजा ंनी कोहाप ूर-
कुडाळ माग दिण कोकणात व ेश केला होता . इ.स. मे १६६३ मये िशवाजी
महाराजा ंया स ैयांनी आपया १४००० सैयािनशी व गुल, सावंतवाडी , कुडाळ ही
डचांया तायातील शहर े लुटली होती . यानंतर िशवाजी महाराजा ंनी फेुवारी, १६६५
मये बसन ूरची वारी ३ मोठ्या गलबयाया व ८५ िशवाड े असल ेले आरमार घ ेऊन वत:
तारवात ून जाव ून केली होती . या संदभात डच क ंपनीचा र ेिसडस कळिवतो क , ‘ िशवाजी
महाराजा ंची कृये थक करणारी , बुिम ेची ोतक , यांचा माग शोधण े फारच कठीण
होते, यांचे आरमार कानडी द ेशात िनघ ून गेले हे समजयास डचा ंना बर ेच िदवस लागल े.
यावन िशवाजी महाराजा ंया गिनमी कायाया य ु तंाचा अच ूक अ ंदाज य ेतो. या
वारीचा डचा ंया यापारावर ितक ूल परणाम झाला . डचांया वच वाखालील शहर े
लुटयाम ुळे यांयात महाराजा ंिवषयी दहशत िनमा ण झाली होती . यानंतर वेगुयामये
िशवाजी महाराजा ंया सरदारा ंनी डचाना िमवान े वागिवयाच े डच र ेकॉड मधील िदना ंक
३१ जानेवारी १६७५ या एका पात ून समजत े. वा.सी. बे या इितहासकारा ंनी
छ.िशवाजी महाराजा ंया कना टक वारीया व ेळी पुलीकतच े डच व च यांचेकडून २ ल
होन य ेक मािगतल े होते. यावेळी देवनापनच े डच मोठ ्या थाटामाटात छ . िशवाजी
महाराजा ंना भेटावयास आल े होते. यावेळी महाराजा ंनी या ंना २ मिहने आपया छावणीत
अडकुन ठेवले होते. यांचेकडून मोठी य ाी झायान ंतर सोडयात आल े होते.
डच वकल हब ट डी जॉगर अस े िलिहतो क , ‘िहंदू राजे एखाा माणसाची योयता ठरवतात
ती याया बाण ेदारपणा , बाब, याचा बोलबाला , नावलौिकक , लोकियता व ीम ंती
यावनच ’ परंतु या याया मतामय े पूण सयता िदसत नाही . मराठ्यांनी ीम ंतीपेा
यच े काय, कतुव आिण ामािणकपणा याला महव िद लेले िदसून येते.
इितहासकार श ेजवलकर डच कागदपाया आधार े असे िलिहतात क , डचांचे वकल
िशवाजी महाराजा ंया त ंबूत आल े तेहा छ .िशवाजी राज े जनाध नपंत वकल व याचा भाऊ
रघुनाथप ंत याना बरोबर घ ेऊन त ंबूत आल े. यानंतर महाराजा ंनी डचा ंची मानव ंदना
वीकारली . डच विकला ंनी आपया यापाराया हककती , अडचणी , गाहाणी, तारी व
गैरसोई िवषयी द ुभाकामाफा त कळिवल े. यावे छ. िशवाजी महाराजानी प ूव िदल ेली
आासन े तशीच चाल ू राहतील अस े सांिगतल े. दोही बाज ूची बोलणी झायान ंतर डच
वकलाला िशवाजी महाराजा ंया विकला ंकडून कोरोम ंडळया िकनारपीवर यापार
करयाया सवलती आिण अभयप े िदली होती . तो जायास िनघाला त ेहा िशवाजी
महाराजा ंनी डच गवन रला भ ेट हण ून खास वत ू जॉगर या विकलाकड े देयास स ंगीतया
व जाता य ेताना महाराजा ंया घोडवारा ंनी यास मानव ंदना िदली होती . याव न छ.
िशवाजी महाराजा ंनी डचाबरोबर सलोयाच े संबंध िनमा ण केले होते.
६.४ छपती िशवाजी महाराज व इ ंज स ंबंध
नोहबर १६५९ मये िशवाजी महाराजा ंनी आिदलशहाचा बलाढ ्य सरदार अफजल खान
याचा वध क ेला होता , यानंतर जान ेवारी १६६० मये िशवाजी महाराजा ंचा इंजांशी
पिहया ंदा संबंध आला तो राजाप ूरया वखारीमय े. इंजांनी १६४९ मये कोकणातील
राजाप ूर येथे आपली वखार थापन क ेलेली होती या वखारीत राजाप ूरया परसरामय े munotes.in

Page 62

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
62 अफजलखानाया मालकची तीन जहाज े आल ेली होती इ ंजांनी या जहाजा ंना स ंरण
िदले होते. अफजलखानाया वधा नंतर िशवाजी महाराजा ंनी या तीनही जहाजाची मागणी
इंजांकडे केलेली होती . जानेवारी १६६० मये मराठ ्यांया स ैयाने राजाप ूर, कुडाळ
देशावर आमण क ेलेले होते. दौरोजी या िशवाजी महाराजा ंया अिधकायान े इंजांकडे
अफजलखानाया तीन जहाजा ंची मागणी क ेलेली होती परंतु इंज अिधकारी ह ेी रेिवंटन
याने ती द ेयास टाळाटाळ क ेलेली होती . अफजलखानाया तीन जहाजा ंपैक एक जहाज
इंजांनी बळकावल े तर इतर दोन जहाजा ंवरील लोका ंना या ंनी मराठ ्यांया िव
भडकावल े होत े याम ुळे गौरवजी या मराठा अिधकायान े िगफड या इ ंज ितिनधी व
इंजांचा दलाल बाबाजी याला अटक कन खार ेपाटणया िकयावर कडल े होते.
यावेळी राजाप ूरया वखारीचा म ुख हेी रेिवंटन या ंनी िशवाजी महाराजा ंना प पाठव ून
अटक क ेलेया यची स ुटका करयाची मागणी क ेलेली होती , यामोबदयात िसीया
दंडराजाप ुरीवरील मोिहम ेत मराठ ्यांना मदत करयाच े आासन िदल ेले होते. भिवयातील
राजकारणात राजाप ूरकर इ ंजांचा फायदा होईल या ह ेतूने महाराजा ंनी इंजांचे सव कैदी
सोडून देयाचा आद ेश आपया अिधकाया ंना िदल ेला होता . छपती िशवाजी महाराजा ंचा
इंजांशी दुसरा स ंघष अफजलखानाया वधान ंतर २ माच १६६० मये िसी जोहरन े
पहायाया िकयास व ेढा देऊन िशवाजी महाराजा ंचा बंदोबत करयाचा िनधा र केला
होता यावेळी छ . िशवाजी महाराजा ंचे वातय पहायाया िकयावरच होत े. या
संघषात राजाप ूरकर इ ंजांनी िसी जोहरला मदत क ेलेली होती . राजाप ूर वखारीचा म ुख
अिधकारी ह ेी र ेिवंटन व यायासोबत इतर अिधकारी वतः पहाळगडावरती आल ेले
होते एक तोफ व ५० तोफगोळ े घेऊन या ंनी पहायाया िकयावर मराठ ्यांया
िवरोधामय े तोफा ंचा वापर कसा करावा याच े िशण या ंनी आिदलशहाया फौज ेला
िदलेले होते. िसी जोहरन े िशण घ ेतयान ंतर मराठ ्यांया िवरोधामय े याचा वापर
केलेला होता . पहायाया िकया वर इ ंजी िनशाण फडक ून हेी रेिवंटन यान े
पहायावर तोफ डागली होती . यामुळे िसी जोहर चा ंगलाच ख ुश झाल ेला होता .
इंजांया या क ृतीचा छपती िशवाजी महाराजा ंनी योयव ेळी समाचार घ ेयाचे िनित क ेले
होते. सया या ंनी सव थम पहायाया व ेढ्यातून सुखपपण े बाहेर पडयाला ाधाय
िदले होते यान ुसार योजना आखल ेली होती . यानुसर त े पहायाया िकयात ून
सुखपन े बाहेर पडल े होते. पहायाया व ेढ्यातून सुटका झायान ंतर माच १६६१ मये
छपती िशवाजी महाराजा ंनी इंजांया राजाप ूर वखारीव र हला क ेला व ही वखार प ूणपणे
उवत क ेली होती . या वखारीचा म ुख हेी रेिवंटन व याच े इतर साथीदार या ंना कैद
केले होते. या वखारीत २५,००० ची लुट मराठ ्यांना मराठ ्यांना िमळाल ेली होती . अशा
पतीन े िसी जोहरला मदत करणाया इ ंजांना मराठ ्यांनी चा ंगलाच धडा िशकवायला
होता. मराठ्यांनी राजाप ूर वखारीवर क ेलेया हयाया स ंदभामये इंज क ंपनीचा
रेिसडट अीज यान े हेी रेिवंटनला िलिहल ेया पात अस े हटल े होते क, ‘कंपनीया
मालाच े रण क ेले हणून ही क ैद ा झाली नस ून पहायाया वेढ्यात इ ंजांचा बावटा
फडकाव ून तोफ ेचे गोळे उडिवयाबल ह े ायित आह े.’ अशा पतीन े िसी जोहरला
मराठ्यांया िवरोधात मदत करणाया राजाप ूरया इ ंजांना छपती िशवाजी महाराजा ंनी
चांगलाच धडा िशकिवला होता .
६.५ इ.स.१६६१ ते इ.स. १६७४ या काळातील इ ंज मराठा स ंबंध: munotes.in

Page 63

छपती िशवाजी महारा जांचा युरोपीय न
सांशी संबंध
63 इ.स. १६६४ मये छपती िशवाजी महाराजा ंनी सुरतेची पिहली ल ुट केलेली होती या
संगी इंजांनी या ंया स ुरत येथील वखारीया स ंरणाची तयारी क ेलेली होती पर ंतु या
लुटीचा ह ेतू युरोपीय सा ंना ास द ेणे हा नहता याची खबरदारी मराठ ्यांनी घेतलेली
होती. या ल ुटीया मायमात ून मा इ ंज, च व डच यापाया ंमये दहशत िनमा ण
करयाया उ ेशाने सुरतेची ल ुट ही मराठ ्यांया ीन े अय ंत महवाची घटना होती .
सुरतेचा मोगल सभ ेदार इनायतखान यान े सुरत शहराच े संरण करयाऐवजी िकयात
जाऊन आय घ ेतलेला होता . इंजांनी मा आपया वखारीच े संरण करयाची तयारी
केलेली होती . इंज वखारीचा म ुख जॉज ऑिसड ंट यांनी ६ जानेवारी १६६४ रोजी
आपया २०० सैिनकांचे सुरतेया रयावन स ंचलन क ेले होते. सुरतमय े इंजांनी
मराठ्यांशी लढया चे धैय दाखवयाच े िदस ून येते. मराठ्यांनी केलेया स ुरत ल ुटीत
इंजांचे १००० पडच े नुकसान झाल ेले होते. मराठ्यांनी इंजांचा ितिनधी िमथ याला
पकडल े व ३०० पये दंड घेऊन याची स ुटका क ेली. या लुटीदरयान मराठ ्यांनी सुरतेचा
ीमंत यापारी हाजी स ैद बेग याचा वाडा फोड ून यात ून संपी िमळवली व वाड ्याला आग
लावयाचा यन क ेला, पण इ ंजांनी याला िवरोध क ेला कारण याच वाड ्याजवळ
इंजांची वखार होती . वाड्याला आग लाग ून ती जर धडकली तर आपया वखारीच ेही
नुकसान होईल अस े इंजांना वाटत होत े. यावेळी इंज व मराठा स ैयांमये चकमक
उडाली होती यात काही स ैिनक ह े मरण पावल े होते छपती िशवाजी महाराजा ंनी इंज
वखारीकड े या ल ुटीया दरयान द ुल केलेले होते. याचमाण े सुरतेया द ुसया ल ुटीया
दरयान इ .स. १६७० मये इंज यापाया ंनी मराठ े आपली व खार ल ुटणार नाही याची
काळजी घ ेतली होती .
यासाठी वखारीया स ंरणाची चा ंगली यवथा क ेली होती . छ. िशवाजी महाराजा ंचा
आपया वखारीस ास होऊ नय े हणून इंजांनी आपल े ितिनधी या ंयाकड े पाठव ून
नजरानाही िदला होता . या ल ुटीत िशवाजी महाराजा ंनी इंजांना ास िदला नाही अस े
सुरत येथील इ ंज दरातील र ेकॉडवन िदस ून येते.
सुरत ल ुटीमध ून इंजांनी चा ंगलाच धसका घ ेतलेला होता , कारण छपती िशवाजी
महाराजा ंनी जरी परकय सा ंना या ल ुटीदरयान कोणतीही इजा क ेली नसली तरी स ुा
यांया दहशतीम ुळे परकय सा धीशांनी मराठ ्यांया शचा व य ुचा च ंड धसका
घेतलेला होता . या दोन ल ुटीमुळे सुरत बेसुरत झाल े होते. या शहरातील यापार चा ंगलाच
मंदावल ेला होता . आपया यापाराया स ुरितत ेसाठी आिण िशवाजी महाराजा ंया स ुरत
लुटीचा फटका बस ू नये हणून इंजांनी सुरत ऐवजी म ुंबईत आपली वखार थला ंतरत
केलेली होती व छपती िशवाजी महाराजा ंची मज स ंपादन करयाचा यन क ेलेला होता .
मुंबईतील म ुय वखार आिण म ुंबई बेटाया स ंरणासाठी िशवाजी महाराजा ंशी सलोयाच े
संबंध असण े यांना गरज ेचे वाटत होत े. इ.स. १६७० मये िशवाजी महाराजा ंनी कयाण -
िभवंडीचा द ेश आपया वच वाखाली आणला होता . या द ेशातून इंज लाक ूडफाटा
आणत असत यावर मराठ ्यांनी बंदी घातली होती . यामुळे िशवाजी महाराजा ंशी य
वाटाघाटी कन सवलती िमळवायात व राजाप ूरला वखार स ु करयास परवानगी यावी
असा िव चार इ ंजांनी केला होता . यासाठी इ ंजांनी आपला ितिनधी टीफन हॉसिटक
याला छ . िशवाजी महाराजा ंशी बोलणी करयासाठी माच १६७२ मये महाराजा ंकडे
पाठिवल े होते. छ. िशवाजी महाराज व टीफन हॉिटक या ंची भेट मे १६७२ मये झालेली munotes.in

Page 64

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
64 होती. टीफन हॉसिटक यान े छ. िशवाजी महाराजा ंसाठी खास ल ंडन बोटीन े आणल ेया
मौयवान नजरा ंना भेट िदया होया . छ. िशवाजी महाराज व टीफन हॉसिटक या ंया
भेटीत उभयता ंमये वाटाघाटी होऊन इ ंजांना राजाप ूरला प ुहा वखार उघडयास आपण
सहान ुभूती दाखव ू असे आासन छ .िशवाजी महाराजा ंनी िदले परंतु या भ ेटीतून इंजांया
पदरात फारस े काही पडल े नाही.
पुढे इ.स. १६७३ मये मराठ ्यांनी हबळी य ेथील इ ंजांची वखार ल ुटली आिण ८०००
होनांचा मुलुख िमळवल ेला होता . राजाप ूर व हबळी य ेथील इ ंजांया वखारीत ून ल ुटून
मराठ्यांनी इंजांची केलेली न ुकसान भर पाई िमळवयासाठी म ुंबईकर इ ंजांनी थॉमस
िनकस याला िशवाजी महाराजा ंया भ ेटीसाठी रायगडावर पाठवल ेले होते तीन ज ून
१६७३ रोजी िशवाजी महाराज व थॉमस िनकस या ंची भेट झाली या भ ेटीमय े थॉमस
िनकसन े हबळी य ेथील इ ंज वखारीया ल ुटीचा िवषय काढला त ेहा हलीची लुट नेमक
कोणी व क ेहा केली हे माहीत नसयान े नुकसान भरपाई द ेयाचा च उवत नाही अस े
िशवाजी महाराजा ंनी सा ंिगतल े. आपया रद ेशातून लाक ूड फाटा प ुरवठ्याबाबत सवलती
देयाचे आासन मा या ंनी इंजांना िदल ेले होते.
जून १६७४ मये छपती िशवाजी महाराजा ंनी रायािभष ेक करयाचा िनय क ेलेला
होता या समार ंभाचे औिचय साध ून आपया यापारासाठी खास सवलती िमळिवयासाठी
इंजांनी आपला ितिनधी ह ेी ऑिसड ट यास छपती िशवाजी महाराजा ंया
रायािभष ेकाया स ंगी रायगडावर पाठवल ेले होते. रायािभष ेक संगी तो रायगडावर
उपिथत होता रायािभष ेकाचे वणन या ंनी आपया रोजिनशीमय े कन ठ ेवलेले आहे.
रायािभष ेकानंतर १२ जून १६७४ रोजी िशवाजी महाराज व ह ेी ऑिसड ट यांची भेट
झाली, या भेटीत ह ेी ऑिसड ट यान े छपती िशवाजी महाराजा ंना खास नजरा ंना भेट
हणून िदल े. भेटीमय े महाराजा ंनी इंजांना वरायात यापार करयाची आिण राजाप ूर
दाभोळ , चोळ, कयाण य ेथे वखारी उघडयाची परवानगी िदली होती .
इ.स.१६७५ मये इंजांनी राजाप ूर येथे पुहा वखारीची थापना क ेली. १६७४ या
शेवटी मराठ ्यांनी खाद ेशातील धरणगाव य ेथे इंजांची वखार ल ुटली याव ेळी याव ेळी
वखारीचा म ुख सॅयुअल ऑिटन (धरणगाव वखारीचा म ुख) याने नुकसान भरपाईसाठी
िशवाजी महाराजा ंया भ ेटीसाठी ६ सटबर १६७५ रोजी रायगडावर आला होता . िशवाजी
महाराजा ंनी या स ंदभात आपया स ेनापतकड ून कोणतीही मािहती न िमळायाच े सांगून
नुकसान भरपाई द ेयाचे नाकारल े. माच १६, १६७५ मये दिण कोकणया मोिहम ेवर
असताना िशवाजी महाराजा ंनी राजाप ूरला भ ेट िदली . इंजांनी या ंना २०० होणांचा
नजराना िदला , परंतु िशवाजी महाराज व इ ंज स ंबंध फार िदवस चा ंगले राह शकल े नाही.
मराठ्यांया िवरोधात इ ंज िसना सातयान े मदत करत अस े तसेच या ंयाकड े तोफा ंची
मागणी कनही इ ंजांनी ती मागणी जाणीवप ूवक टाळली होती . यामुळे इंजांचा बंदोबत
करयाचा िनण य िशवाजी महाराजा ंनी घेतला. इंज व िसना शह द ेयासाठी ऑगट
१६७९ मये खांदेरी बेटावर तटब ंदी बा ंधयास स ुवात क ेली, िशवाजी महाराजा ंचा
अिधकारी मायनाक भ ंडारी या ंया द ेखरेखीखाली काम स ु होत े. मराठ्यांना िमळणारी
रसत तोडयाचा इ ंजांनी यन क ेला इंज व मराठा आरमारा ंमये चकमक स ु झाया ,
मराठ्यांचा आरमार मुख दौलत खान याकड े २० गुराबांचे आरमार होत े, तर म ुंबईहन munotes.in

Page 65

छपती िशवाजी महारा जांचा युरोपीय न
सांशी संबंध
65 केगिवनया न ेतृवाखाली रव ज ि ेट हे मोठे जहाज व सात गलबत े िनघाली . कयाण
माग मराठ ्यांचे सैय िनघायाच े कळताच इ ंजांनी जान ेवारी १६८० मये खांदेरीहन
आपल े आरमार काढ ून घेतले तसेच िस चा इंजांना मदत करयाचा यन मराठ ्यांनी
हाणून पाडला . खांदेरी बेटावर तटब ंदी बा ंधयाच े राजा ंनी सु केयावर इ ंजांनी थम
मराठ्यांना अडकाठी क ेली पण मराठ ्यांचे आमक वप पाहन इ ंजांनी िशवाजी
महाराजा ंची खा ंदेरी वरची मालक माय क ेली.
६.६ छपती िशवाजी महाराज व च संबंध
चांनी भारतामय े पिहली वखार १६६८ मये राजाप ूर येथे उघडली यान ंतर िमरज ,
तेलचरी आिण मस ुलीपम य ेथे चाया वखारी उघडयात आया होया . मराठे व च
यांचे संबंध येयाचे महवाच े कारण हणज े मराठ ्यांना सात याने भासणारी तोफा व
बंदुकांची कमतरता होय . यामुळेच िसना िज ंकणे मराठ ्यांसाठी द ुरापात होऊ लागल े.
१६७० मये िशवाजी महाराजा ंनी द ुसयांदा स ुरतेची ल ूट केली या ल ुटी वेळेस
मराठ्यांकडून कसलाही ास च वखारीस होणार नाही अस े आासन िदल े होते. च
वखारीया श ेजारीच असल ेया काशनगरया राजाया वाड ्यात मोठ ्या माणात स ंपी
असयाच े िशवाजी महाराजा ंना समजल े होते. या वाड ्यात व ेश करयास चांनी वाट
ावी अशी मागणी िशवाजी महाराजा ंनी केली आिण या मागणीन ुसार मराठ ्यांना चांनी
वाट कन द ेऊन म राठ्यांना मदत क ेली.
सुरतया च वखारीच े अिधकारी बारॉ व लोव या ंनी च धान कोलब ेर याला
िलिहल ेया पात िदल ेया मािहतीन ुसार चोल ब ंदर चांना िवकत द ेयासंबंधी बारॉ यान े
१६७२ मये िशवाजी महाराजा ंची गुपणे चचा केली होती , परंतु पुरेशा पैशाया अभावी
चांना हे बंदर िवकत घ ेता आल े नाही . कनाटक मोिहम ेया बारॉ काळात पॉ ं िडच ेरीचा
गहनर ॅंकाय मािट न यान े वखार उघडयाया परवानगी बरोबरच स ंरणाच े आासन
िशवाजी महाराजा ंकडून िमळवल े च अिधकारी आिण िशवाजी महाराज या ंयात
असणाया म ैीमुळे पड ेचेरीचा परवाना मराठ ्यांनी चांना िदला पर ंतु असे असल े, तरीही
राजािवषयीया स ंकपन ेत िशवाजी महाराज च अिधकाया ंया ीन े येत नहत े तरीही
यापार व राजनीितक स ंबंध लात घ ेऊन चांनी मराठ ्यांशी मैीचे धोरण कायम ठ ेवले
होते.
कनाटकातील िवजयान ंतर कारोम ंडल िकनायावरील इतर ठाया ंबरोबर पड ेचेरी ही
मराठ्यांया अ ंमलाखाली आली च वखारीला परवाना द ेताना िशवाजी महाराजा ंनी
मराठ्यां तफ दैनंिदन यवहारावर द ेखरेख ठेवयासाठी आपल े दोन अिधकारी पड ेचेरी येथे
पाठवल े होते. मराठे कनाटकात येयापूव शेरखान लोधी व नािसीन मोहमद या ंया
संघषात हत ेप कन श ेरखानची बाज ू घेऊन चांनी देशातील अ ंतगत घडामोडीत
हत ेप केला होता . कनाटक मोिहम ेत मराठ ्यांकडून पराभ ूत झाल ेला आिदलशाही स ुभेदार
शेरखान लोधी यायाशी च गुपणे संधान साधतात अस े मराठ ्यांचे चांिवषयी मत
बनले होते परंतु नंतर च यांनी आपल े धोरण बदलल े आपला यापार व स ंपी स ुरित
ठेवणे हेच आपल े उि ठ ेवले होते. munotes.in

Page 66

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
66 ६.७ सारांश
सतराया शतकात य ुरोिपयन यापाया ंचे आरमारावर वच व होत े छपती िशवाजी
महाराजा ंनी कोकण द ेश काबीज क ेयावर या ंया एक गो लात आली क िसी इ ंज
पोतुगीज डच या परकय लोका ंपासून वरायात धोका आह े हणून छपती महाराजा ंनी
आरमाराची आवयकता वाट ू लागली आिण याच काया साठी महाराजा ंनी १६५७ ते
१८५८ सालापास ून आरमार बा ंधणीस ार ंभ केला होता . छपती िशवराया ंनी आरमारा
संबंधी योय ती कारवाई योय ती सावधिगरी आिण य ंणा ठ ेवली होती यासाठी िसंधुदुग
िवजयद ुग सुवणदुग आिण इतर जलद ुग बांधत या ंची मजब ुती ही क ेली होती याचा या
मजबुतीचा ह ेतू हणज े आरमाला आरमाराला स ंरण िमळाव े आिण परकय सा ंपासून
परकय सा ंवर वचक राहावा एक हातात तागडी व एका हातात ब ंदूक घेऊन आल ेले हे
परकय यापारी िवास ठ ेवयाया लायकच े नाहीत स ंधी िमळताच त े आपया द ेशात
पाय बसतील याचा या ंना अंदाज होता िशवाजी महाराजा ंया काळात अन ेक छोटी -मोठी
आरमारी य ुे झाली यात परकय सा पोत ुगीज इ ंज डज व ज ंिजरेकर िसी या ंया
अनेक जहाजा ंचा पराभव हा मराठ ्यांया आरमारान े केला या काळात महाराात
अिभया ंिक िक ंवा थापत याच ं पतशीर िशण द ेणाया स ंथा नहया राजकय ्या
कशाचीच खाी द ेता येत नहती द ुग बांधणीत व ेगवेगळे योग कन पाहयात क वतता
तर नहतीच पण आिथ क पाठबळही अप ूणच होत ं अशाव ेळी वकय आिण परकय श ूंशी
सामना करत िशवाजी महाराजा ंचे असे अितीय शाीय पायावर अवल ंबून असणार े दुग
बांधणीच े योग चाल ू होते, वरायामय े आरमाराची उभारणी आिण वरायाया
संरणासाठी जलद ुग बांधयाच े काम छपती िशवाजी महाराजा ंनी केले होते, यामुळे
यांना भारतीय आरमाराच े जनक ह ंटले जाते.
६.८
१. छपती िशवाजी महाराज आिण पोत ुगीज या ंयातील स ंघषाचे िवेषण करा ?
२. छपती िशवाजी महाराजा ंया काळात मराठ े आिण डच या ंयातील स ंबंधाचे वणन
करा?
३. छपती िशवाजी महाराज आिण इ ंज या ंयातील स ंघषावर सिवतर चचा करा?
६.९ संदभ
१. खोबर ेकर िव .गो., महारााचा इितहास –मराठा कालख ंड भाग -१ िशवकाळ
२. कुलकण अ .रा., मराठ्यांचा इितहास , खंड-१
३. रानडे, महादेव गो., मराठी स ेचा उदय
४. सरकार , जदुनाथ, िशवाजी अ ँड हीज टाइस
५. कडेकर,ए. वाय., मराठ्यांचा इितहास , फडके काशन , कोहाप ूर

 munotes.in

Page 67

67 7
efMeJejep³eeefYeIeìkeÀ j®evee :
7.0 GefÎ<ìd³es
7.1 He´mleeJevee
7.2 efMeJejep³eeefYe7.3 efMeJejep³eeefYe7.4 efMeJejep³eeefYe7.5 efMeJejep³eeefYe7.6 í. efµe Jeepeer cenejepeeb®ee ogmeje jep³eeefYe7.7 meejebMe
7.8 He´µve
7.9 meboYe&
7.0 GefÎ<ìd³es
1. efMeJejep³eeefYe2. efMeJejep³eeefYe7.1 He´mleeJe vee
ceneje<ì^ Oecee&®eer keÀuHevee DeesUKeer®eer Jeeìle Demeueer lejer l³ee®eer vescekeÀer J³eeK³ee keÀjC³ee®ee He´³elve
keÀjleevee DeveskeÀ De[®eCeer GY³ee jenleele. 100 JeJeeoe®ee efJecejeþîeeb®³ee Feflenemee®ee DeY³eeme keÀjleevee ue#eele ³esles.
7.2 efMeJejep³eeefYeefµeJeepeer cenejepeebveer Delegue Hejeke´Àce keÀªve DeefJeÞeeble cesnvele IesTve mJejep³ee®es mJeHve meekeÀej
kesÀues. l³eeb®³ee ³ee GppJeue keÀeceefiejerJej efµekeÌkeÀeceesle&ye keÀjC³eemeeþer jep³eeefYenesleer. cejeþer mJejep³e DeefmlelJeele Deeues, ns pejer Kejs Demeues lejer l³eeuee mJeeleb$³e, mee Je&Yeewce
meÊes®es mJeªHe Depetve efceUeues veJnles. jep³eeefYe

Page 68

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
68 ceO³e³egieerve meveeleveer mejbpeeceµeener, jep³ee®eer pegueceer ®eewkeÀì cees[tve He[ueer nesleer. Del³ee®eej Leebyeues
nesles.
ceesieue ojyee j DeeefCe DeefoueMeener ojyeej efMeJeepeer cenejepeebvee jepee ceevee³euee le³eej veJnles.
FlekesÀ®e keÀe³e ceesieue ojyeejer DeeefCe Deeefoueµeener ojyeejer Demeuesues cejeþer mejoejner, efµeJeepeer
cenejepeebvee jepee ceevee³euee le³eej veJnles. cejeþer cegueKeeleerue j³elesves cee$e efµeJeepeer cenejepeeuee
kesÀJne®e DeeHeuee jepee ceeveues nesles. jerlemej efJeefOeJele jep³eeefYecnCetve mebyeesOeues peele veener, ³eele mel³elee nesleer. keÀewefìu³ee®es DeLe&µeeð e ³ee jepeveerleerJej®³ee
ie´bLeeceOetve `jepee' Je `jep³e' ³ee mebkeÀuHeveeb®eer ®e®ee& Peeuesueer nesleer. mJeleb$e jep³e DeefmlelJeele ³esTve
GHe³eesieeme veJnles. l³eeme meeJe&YeewcelJe jerlemej, efJeefOeJele Ieesef7.3 efMeJejep³eeefYeueeskeÀebveer jepee cnCetve p³eeuee mJeerkeÀejuesues nesles, l³ee ``í$eHeleer efµeJeepeeRveerner'' Deelee jerlemej
jep³eeefYejepekeÀer³e¢<ìîee mJejep³ee®es mJeleb$e DeefmlelJe Ieesefjepeebveer jep³eeefYepeneieerjoej, mejbpee ceoejebveer ueeskeÀeb®³ee ³ee jepeeuee `jepee' cnCetve ceev³elee efoueer veJnleer. Hejbleg
l³eebvee ³ee meeJe&Yeewce meÊes®es Þes<þlJe ceeveeJes ueeieCeej nesles. He´®eefuele Oeeefce&keÀ HejbHejsvegmeej jepee ne
DeefYeefv³ee³eJ³eJemLesuee, He´µeemeveeuee, He´µeemeveeves kesÀuesu³ee keÀjejebvee ceev³elee He´eHle nesCeej nesleer. cejeþer
mewv³eeuee SkeÀ JesieUe DeLe& He´eHle nesCeej neslee.
7.3.1 mJeleb$e jepesHeCe e®eer iejpe ë
cejeþer ceeCemee®³ee ceveele kesÀJeU mJejep³e, mJeOece& Je mebmke=Àleer ³eeyeÎue efpeÎ efvecee&Ce keÀjCes
DeeJeµ³ekeÀ nesles®e, Hejbleg l³ee®eyejesyej osJeefiejer®³ee ³eeoJeeveblej cejeþîeebvee jepee jeefnuee veJnlee.
meJe& cejeþs veeJee®es j epes nesles. He´l³e#eele µenepeer jepes Yeesmeues ns cegmeueceeveeb®es HeeF&keÀ nesles. Demes
jep³e DeLeJee jep³eHeo cenejepeebvee vekeÀes nesles. l³eecegUs®e l³eebveer mJeleëuee jep³eeefYeIesC³ee®es þjefJeues.
7.3.2 yeb[Keesj peneefiejoej ³e e keÀuHevesme efJejesOe ë
efMeJeepeer cenejepe ns µenepeer jepeeb®³ee penebefiejer®es Jeejmeoej Demetve l³eebveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee
jep³eeme Deeefoueµeener, kegÀlegyeµeener, ceesieueµeener, Heesleg&ieerpe, Fbie´pe ns ceev³e keÀjC³eeme le³eej veJnles.
lees penebefiejoejeb®ee yeb[Keesj Heg$e Deens. uegìeª Deens Demes GuuesKe kesÀues peele. ³ee meJee¥vee DeeUe
Ieeuelee ³eeJee ³eekeÀefjlee cenejepeebveer mJeleë®ee jep³eeefYe7.3.3 cegmueerce meÊeebvee Fµeeje ë
iesueer 300 JeÐeeJe³ee®ee neslee keÀer, Deelee eEnot®es je<ì^ efvecee&Ce Peeues Je l³eebvee jepee efceUeuee Deens . ³esLetve Heg{s
l³eeb®³eeJej peguetce DeeefCe Dev³ee³e kesÀuee peeCeej veener, Dev³ee³e keÀjCeeN³eeme µeemeve kesÀues peeF&ue,
Demes ³eeletve efme× keÀje³e®es nesles. munotes.in

Page 69

cejeþs DeeefCe ³egjesefHe³eve meÊee
69 7.3.4 v³ee³eeue³eerve De[®eCeer®es efveJeejCe ë
efµeJeepeer jepes jep³eeefYeef#ekeÌle vemeu³eeves l³eebvee ye´eïeCe ueeskeÀeb®es Keìues lemes®e v³ee³eoeve, efµe #ee,
keÀj Jemegue keÀjCes ³ee®ee DeefOekeÀej veener, Demes mecepeues peeF&. ³eekeÀefjlee cenejepeebvee JeejbJeej ye´eïeCe
meYeskeÀ[s efkebÀJee Hebef[lejeJeeb®eer ceole I³eeJeer ueeies. ³ee De[®eCeer otj keÀjC³eemeeþer jep³eeefYeDeeJeµ³ekeÀlee n esleer.
7.3.5 SkeÀ mebmkeÀej cnCetve DeeJeµ³ekeÀ ë
jep³eeefYeµeeðeer³e yewþkeÀ efceUCeej nesleer. efµeJee³e Demes mebmkeÀej Peeu³eeefµeJee³e pevel ee cenejepeebvee jepes
ceeveC³eeme le³eej veJnleer.
7.3.6 He´peepeveebJej íeHe ë
GlmeJe meJee¥vee®e DeeJe[lees. ³ee jep³eeefYekeÀªve meJe& pevelesJej cenejepeebvee íeHe Hee[e³e®eer nesleer. efµeJee³e peveles®ee Heeefþbyee l³eebvee efceUJee³e®ee
neslee.
7.4 efMeJejep³eeefYep³es<þ µeg× $e³eesoµeer, µeefveJeej, leejerKe 6 petve 1674 jespeer je³eie[eJej efMeJeepeer cenejepeeb®ee
jep³eeefYeceb[Uer [sjsoeKeue Peeueer. meeje je³eie[ meceejbYee®³ee le³eejerle iebgleuee. Deieoer µeeðeeskeÌle He×leerves
DeeefCe Oeeefce&keÀ HejbHejsvegmeej mebHetCe& meceejbYe keÀjC³ee®es þ jues. GHeve³eve mebmkeÀej, efJeJeen mebmkeÀej
Deeefo Hegvne kesÀues iesues. jep³eeefYecenejepeebveer He´Lece ieCesµe Hetpeve Je mJeefmlekeÀ Hetpeve keÀªve ceb[Hee®³ee ceneosJeerJej He b®eece=leebveer
Yejuesu³ee megJeCe&jbpele, kegbÀYeebveer l³eebvee mveeve Ieeleues. l³eeveblej JesoerJejerue DeemeveeJej l³eebvee
efJeOeerHetJe&keÀ yemeefJeC³eele Deeues. efkeÀl³eskeÀ veJejlveeefo megJeCe&keÀceUs Je veevee megJeCe& HegÀues keÀªve megmeppe
kesÀues. Jeðes, ceneoeves F. oeves kesÀueer iesueer. eEmenemeveeme De<ìKeebye megJeCe& peef[le kesÀues. De<ìKeebyeer
De<ìHe´Oeeve ceb[U GYes jeefnues. í$e pe[eJee®es, ceesleerueie Peeuejer®es keÀªve cemlekeÀeJejer Oeefjues.
í$eHeleer veeJeeves Iees³egJejepe mebYeepeer ³eebvee yemeefJeC³eele Deeues. JeeÐeeb®³ee iepejele, leesHeÀe [eieC³eele Deeu³ee Je meesUe
megneefmeveeRveer DeeefCe meesUe kegÀceeefjkeÀebveer cenejepeebv ee meesv³ee®³ee leeìeletve Heb®eejleer kesÀueer.
³eeveblej cenejepe Iees[îeeJeªve ie[eJejerue osJeleeb®es oµe&ve IesC³eemeeþer iesues. keÀener DeblejeJej megJeCe&
DeuebkeÀejebveer mepeefJeuesu³ee iepejepeebJej ceengle mJeleë mesveeHeleer nbyeerjjeJe ceesef nles lej cees®exue Oeªve
ceesjesHeble nesles. l³eeveblej cenejepeebJej HegÀueeb®eer Je=<ìer keÀjC³eele Deeueer. cenejepeebveer osJeoµe&veeveblej
kegÀueowJele Je ceeleesÞeeRvee Jebove kesÀues Je jep³eeefYeDeeHeueer He´ieleer leHeemee
1) í$eHeleer efµeJeepeer cenejepeebvee mJeleëme jep³eeefYekeÀje. munotes.in

Page 70

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
70 7.5 efMeJejep³eeefYejepekeÀer³e cenÊJe
jepekeÀer³e ¢<ìîee jep³eeefYecenejepeeb®³ee meÊes®ee Go³e Peeuee Je l³eecegUs eEnoJeer mJejep³ee®eer mLeeHevee KeN³ee DeLee&ves Peeueer.
keÀener Gce&þ cejeþe mejoej Depetvener cegIeueebkeÀ[s Je efyepeeHetj jep³ekeÀl³ee¥keÀ[s DeeHeueer keÀeceefiejer
yepeeJeerle nesles. l³eecegUs í. efµeJeepeer cenejepeebvee keÀceer uesKele nesles. Hejbleg jep³eeefYeefµeJeepeer cenejepeebvee keÀe³eosµeerj DeefOekeÀej He´eHle Peeues Je ³ee mejoejebvee l³eebvee SkeÀ jep³ekeÀlee&
cnCetve cenÊJe ÐeeJes ueeieues.
jep³eeefYeí. efµeJeepeeRveer mJeleëuee Deepetyeepet®³ee He´osµeeb®³ee jep³ekeÀl³ee¥yejesyej mJeleë®eer He´mLeeHevee kesÀueer.
1677 ceO³es í. efµeJ eepeer cenejepeeb veer yeepeer cegOeesUkeÀj os MecegKeebvee He$e efueefnues p³eele, l³eebveer
mJeleëuee mJeleb$e IeesefµekeÌkeÀeceesle&ye kesÀuee.
jep³eeefYecegIeueeb®³ee íeJeCeerJej ceesefnce keÀe{ueer. l³eeveblej l³eebveer Keeveosµe Je efyejej He³e¥le cepeue ceejueer. ³ee
ceesefncesJej peeleevee OeejbieieeJe ³esLes Demeues ueer Fbie´peeb®eer JeKeej peeUtve ìekeÀueer.
³ee meieȳee®ee Demee DeLe& mHe<ì Peeuee keÀer, SkeÀe eEnot jep³ekeÀl³ee¥ves DeeHeues jep³e mJeerkeÀeªve
Oecee&He´ceeCes jep³eeuee megªJeele kesÀueer Je ueeskeÀeb®es j#eCe kesÀues.
jep³eeefYe³eesi³e He´keÀejs v³ee³eefveJee[e keÀª µekeÀues. FeflenemekeÀej peer.Sme.mejosmeeF&®³ee celes, efyepeeHetj®es
megueleeve Je ieesJeUkeÀeW[îee®³ee jep³ekeÀl³ee¥veer í. efµ eJeepeeR®³ee jepesHeoeuee ceev³elee efoueer. keÀejCe
l³eecegUs cegIeueeb®³ee oKKeve ceesefncesJej De[LeUe efvecee&Ce keÀjCes µeke̳e Peeues.
meeceeefpekeÀ cenÊJe ë
jep³eeefYeceveele SkeÀ veJe ®ewlev³e efvecee&Ce Peeues. ueeskeÀebvee Deelee l³eeb®ee jepee efceUeuee neslee Je jepeener
DeeHeu³ee He´pes®³ee keÀu³eeCeemeeþer efveefYe&[HeCes keÀe³e& keÀª µekeÀle neslee. jep³eeefYeefµeJeepeeRveer DeeHeCe Oece& Je v³ee³eeves jep³e keÀª Demes DeeµJeemeve ueeskeÀebvee efoues.
He´µeemekeÀer³e Je IeìveelcekeÀ cenÊJe ë
jep³eeefYemeeJe&Yeewce mJeª He He´eHle Peeues. í. efµeJeepeeRveer DeeHeueer jepe cegêe J³eJenejele DeeCeueer. Deµee He´keÀejs
jep³eeefYe
munotes.in

Page 71

cejeþs DeeefCe ³egjesefHe³eve meÊee
71 veJ³ee keÀeueKeb[e®eer megªJeele ë
jep³eeefYekesÀueer. l³eeefoJemeeHeemetve ``jep³eeefYemeg© keÀjCes cnCepes veJes ³egie meg© keÀjCes. cejeþe mJejep³eele jep³eefYejep³eeefYeefµeJeepeeR®³ee DeeosµeeJeªve yeeUepeer DeeJepeer ³eebveer ``uesKeveHe´µemleer'' De mee ie´bLe efuentve ojyeejeleerue
HeÀejµeer µeyoebvee cejeþer He´efleµeyo ³ee ie´bLeele efoues nesles. ³eecegUs ojyeejer YeePeeueer nesleer. ³eeefµeJee³e l³eeb®³ee meJe& ceb$³eebvee mebmke=Àle efkeÀleeye osC³eele Deeuee neslee.
7.6 í$eHeleer efµeJeepeer cenejepeeb®ee ogmeje jep³eeefYeí$eHeleer efµeJeepeer cenejepeeb®ee jep³eeefYeefyeIe[ueer. µesJeìer jep³eeefYeosneJemeeve Peeues. je³eie[eJej ogëKee®eer íe³ee Hemejueer. JeeleeJejCe SkeÀoce yeoueues. leµeele®e
keÀeµeer®³ee SkeÀe leebef$ekeÀ ieesmeeJeeRHewkeÀer `efveµ®eueHegjer' veeJee®³ee ieesmeeJeerves jep³eeefYe®egkeÀebJej leeW[megKe Iesleues. leebef$ekeÀ He×leer®³ee jep³eeefYe³eLeemeebie nesleele, Demes cnCele JewefokeÀ He×leer®ee ne jep³eeefYePeeues, Demesner l ees GIe[HeCes yeesuet ueeieuee.
meieȳeeefJeOeer kegÀ³eesie Je kegÀcegnt&lex Peeu³eeves DeveskeÀ mebkeÀìs ³esleele Demes lees cnCet ueeieuee. He´l³e#e
jep³eeefYel³ee veejepe Peeu³ee Je l³eebvee mebleg<ì keÀjC³eemeeþer Hegvne SkeÀoe jep³eeefYeyeesueues peeT ueeieues. HesÀye´gJeejer 1674 uee He´leeHejeJe iegpejeb®ee ce=l³eg Peeuee. lemes®e F.me. cee®e&
1674 uee jeC eer keÀeµeeryeeF¥®ee ce=l³eg Peeuee. lees DeHeµeketÀve cnCetve jep³eeefYejep³eeefYeefveKeUues. ne He´mebie DeHeµeketÀve ceeveu ee iesuee. ³eeefµeJee³e leueJeejer®eer Hetpee keÀjleevee leueJeej
c³eeveeletve He[Ces, ceb$eer oÊeepeer $³ebyekeÀ ³eeb®ee Hee³e IemejCes Deµee iees<ìeRvee efve½eueHegjerveer DeHeµekegÀve Je
osJeleeb®ee jesDeµee He´keÀejs F.me. 24 meHìWyej 1674 jespeer otmeje leebef$ekeÀ jep³eeefYeosJeleeHegpeve Peeues. keÀueµe mLeeHevee Peeueer, cesª³eb$e ef®eef$ele kesÀues. ceb[He Je mlebYe Deuebke=Àle keÀjC³eele
Deeues. efmebnemeveeJejerue efmebn cee$eeb®eer He´eCeHe´ efle<þe keÀjC³eele Deeueer. efµeJeµe peueebveer jepee®ee DeefYekesÀuee. `µekeÌleer mebpeerJeveer' Je `jepejepesµJejer' ceb$ee®eer efJeÐee jepeeuee efoueer iesueer. l³eeveblej jepeeves
HeJe&leHe´e³e DeVe yeueerceb$eeves DeefYeef<þle keÀªve þsJeues nes les. yeueerceb$eeves oeve efoues. µesJeìer ceb$ee®³ee
GoIeesoeveOece& kesÀues iesues.


munotes.in

Page 72

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
72 7.7 meejebMe
jep³eeefYemewv³eeuee, DeewHe®eeefjkeÀ efceUeueer. DeboeOegboer pegueceer jepeJeì mebHeueer. keÀe³eÐee®es jep³e Deeues.
ceneje<ì^ Oece& ®eUJeU Heg{s Jee{le peeTve F.me. 1689 -1707 ³ee cejeþîeeb®³ee mJeeleb$³e ³e g×e®³ee
keÀeUele cejeþer ceeCetme PeHeeìtve iesuee neslee. µeLeea®es He´³elve keÀªve Je keÀesCeleerner eEkeÀcele osTve
mJejep³ee®es j#eCe keÀjC³ee®ee efveµ®e³e l³eebveer kesÀuee. je<ì^e®³ee peerJeveele Demes DeiveerHeefj#es®es He´mebie
keÌJeef®ele®e ³eslee le. Hejbleg pesJne les ³esleele, lesJne l³eeb®es JesieUsHeCe mJe³ebefme× Demeles.
7.8 He´µve
1. í. efµeJeepeer cenejepeeb ®³ee jep³eeefYe2. í. efµeJeepeer cenejepeeb ®³ee jep³eeefYe3. í. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee jep³eeefYecenÊJe efJeMeo keÀje.
4. í. efµeJeepeer cenejepeeb ®³ee Heefnu³ee jep³eeefYe7.9 meboYe&
1. jeve[s, Sce.p eer., jeF&pe Dee@ HeÀ oer cejeþe Hee@Jej De@v[ Deoj Ssmesme, 1961.
2. mejkeÀej, peogveeLe, efµeJeepeer De@v[ efnpe ìeF&cme, Deesefj³evì ueeBieceve, yee@cyes, 1952.
3. mejosmeeF&, peer.Sme., v³eg efnmìjer Dee@HeÀ cejeþeme, Keb[ -I, cegvµeerjece ceveesnjueeu e Heefyueµeme&,
yee@cyes, 1986.
4. Heie[er, meslet ceeOeJejeJe, í$eHeleer efµeJeepeer, keÀe@vìerveWìue He´keÀeµeve, HegCes.


munotes.in

Page 73

73 8
í$eHeleer efµeJeepeer cenejepeeb®eer keÀvee&ìkeÀ ceesefnce
IeìkeÀ j®evee :
8.0 GefÎ<ì d³es
8.1 He´mleeJevee
8.2 ceesefnces®eer HetJe& - efHeþerkeÀe
8.3 keÀvee&ìkeÀ ceesefnces®eer keÀejCes
8.4 ceesefnces®³ee keÀeUeleerue Ieìvee
8.5 ceesefnces®es Heefj Ceece
8.6 meejebMe
8.7 ÒeMve
8.8 mbeoYe&
8.0 GefÎ<ì d³es
1. keÀvee&ìkeÀ ceesefnces®eer keÀejCes Je mJe©He DeY³eemeCes .
2. keÀvee&ìkeÀ ceesefncesleerue Ieìvee Je HeefjCeece mecepegve IesCes.
8.1 He´mleeJevee
F.me. 1674 ®³ee jep³eefYecejeþe HeÀewpes®³ee HeÀueìCeeRveer efJeefJeOe efþkeÀeCeer nuues megª kesÀues nesles. Deeefoueµeener keÀeskeÀCe Heefjmejele
mebIePeeues. Deeefoueµeener ojyeejeleerue keÀuen, GÊejsletve cegIeueer Deeke´ÀceCee®es mebkeÀì, kegÀlegyeµeenerle
Jee{Ceejs eEnot keÀejYeeN³ee®es Je®e&mJe ³eecegUs í$eHeleer efµeJeepeer cenejepeeb®³ee jepekeÀer³e neue®eeu eeRvee Jesie
Deeuee Je l³eebveer kegÀlegyeµeenerkeÀ[tve Deeuesuee cew$eer®ee He´mleeJe ceev³e kesÀuee. mecekeÀeueerve He$e
mebie´neJeªve keÀvee&ìkeÀ mJeejer ceeies yejer®e keÀejCes mecepetve Ieslee ³esleele. cegIeueeb®³ee Yeerleerves
cejeþîeebyejesyej GIe[ len eEkeÀJee cew$eer keÀjCes µeke̳e veJnles. l³eecegUs Jesieȳee ceeiee&ves Deeefoueµeener
He´osµeeleerue kegÀlegyeµeener®ee ceguegKe DeeHeCe Hejle efceUefJele Deenesle, Je efµeJeepeer cenejepeeme cenmeguee®³ee
ªHeeves Hewmee ieesUe keÀjC³ee®eer mebcelee r osle Deenesle Demes kegÀlegyeµeneves YeemeefJeues. efµeJeepeer cenejepeebveer
ceeueespeer IeesjHe[s ³eebvee efueefnuesu³ee He$eeJeªve Deeefoueµeenerleerue HeþeCeeb®ee yeboesyemle keÀjCes ne
mJeejer®ee SkeÀ He´cegKe nsleg Demeu³ee®es efomeles.
jep³eefYeyejs®e nslet nesles. ³ee ceesefncesletve Hegvne SkeÀoe l³eeb®³ee jepekeÀer³e Je ue

Page 74

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
74 oef#eCe Yeejleeleerue me Jee&efOekeÀ ³eµemJeer jepee cnCetve l³eeb®ee ueewefkeÀkeÀ meeLe& þjuee. í. efµeJeepeer
cenejepeeb®³ee keÀejefkeÀoealeerue Hegvne SkeÀ cenÊJee®ee ìHHee cnCetve keÀvee&ìkeÀ ceesefnces yeÎue meebielee ³esles.
cejeþe jep³ee®³ee YeeJeer ¢{erkeÀjCee®³ee ¢<ìerves ìekeÀuesues ns HeeTue keÀmes ³eµemJeer Peeues, les mecepegve
IesCes ns He´cegKe GefÎ<ì Deens.
efMeJejep³eeefYeÒeMve Demeuee lejer jepekeÀer³e Heefjef mLeleer, uejepekeÀer³e efmLeleer, kegÀlegyeMeener®ee meÊee efJemleeje®ee Òe³elve í. efMeJeepeer cenejepeeb®eer efkeÀleea Je
Jee{Ceeje ÒeYeeJe ³ee meJe& keÀejCeebcegUs keÀvee&ìkeÀ ceesefnces®e er DeeKeCeer Peeueer.
8.2 ceesefnces®eer HetJe&efHeþerkeÀe
keÀvee&ìkeÀ®eer Yetceer vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeerves mece=× DemeCeejer megJeCe&Yetceer cnCetve DeesUKeueer peele
Demes. lej HetJe& efkeÀveeN³eeJejerue ceêeme®ee He´osµe DeveskeÀ µelekeÀebHeem etve J³eeHeej keWÀê DemeCeeje neslee.
³esLeerue Oeeefce&keÀ mebmLeeves Del³eble Þeerceble Hejbleg jepekeÀer³e meÊee eflelekeÀer®e ogye&ue nesleer. Deµee Yetceer®ee
He´osµe meeceLe& meÊeeefOeµee®³ee neleele DemeeJee, ³ee nsletves Deeefoueµeener ojyeejeleeru e HeþeCe Je oef#eCeer
cegmeueceeve l³eeb®³eeleerue mebIeoesvneR®ee HeÀe³eoe keÀvee&ìkeÀJej efve³eb$eCe mLeeHeve keÀjC³eemeeþer keÀjeJee ne í. efµeJeepeer jepeeb®ee He´³elve
neslee.
efJepe³eveiej®³ee Demleeveblej DeveskeÀ íesìs ceesþs mebmLeeefvekeÀ efvecee&Ce Peeues nesles. l³eebvee HeeUsieej Je
vee³ekeÀ Demes cnìues peele Demes. lebpeeJej, ceogje, cnwmegj Je Jesuueesj ³esLeerue vee³ekeÀ SkeÀceskeÀebµeer melele
mebIeoef#eCesle DekeÀexì, keÀvet&ue, Jesuueesj Deµee®e efþkeÀeCeer DeeHeues efve³eb$eCe efvecee&Ce kesÀues. 12 peevesJeejer
1676 ceO³es J³ebkeÀespeerves lebpeeJej ef pebkeÀues DeeefCe lesLes mJeleë®es mJeleb$e jep³e mLeeHeve kesÀues. l³ee®es Je
ceogjs®³ee vee³ekeÀe®es mebyebOe leCeeJee®es nesles. µesjKeeve ueesoer ne Jeeefueieb[Hetj Jej efve³eb$eCe þsJetve neslee.
efJepeeHetjer megYesoej veeefmej cegncceo ne efpe bpeer®ee He´µeemekeÀ Demetve HeW´À®eebkeÀ[tve HejeYetle Peeuee neslee.
µesjKeeve ueesoer DeeefCe veeefmej cegncceo ³eeb®³eeleerue mebIeveeefmej cegncceoµeer meK³e efvecee&Ce kesÀues. ceeoCCee ³ee ieesJeUke ÀeW[îee®³ee He´Oeevee®³ee [eske̳eele cee$e í.
efµeJeepeer jepeeb®³ee ceoleerves keÀvee&ìkeÀ efpebkeÀC³ee®ee efJe®eej neslee. oef#eCe®ee He´osµe HeþeCeeb®³ee Je cegIeue
megYesoejeb®³ee efve³eb$eCeeletve cegkeÌle keÀjC³ee®ee l³ee®ee efJe®eej neslee.
8.3 keÀvee&ìkeÀ ceesefnces®eer keÀejCes
oef#eCesleerue jepekeÀer³e DeefmLejlee ns pejerner í. efµeJeepeer cenejepeeb®³ee keÀvee&ìkeÀ ceesefnce®es SkeÀ
cenÊJee®es keÀejCe Demeues lejerner l³ee J³eefleefjkeÌle Heg{erue iees<ìerner l³eeb®³ee mJeejerme keÀejCeerYetl e nesl³ee.
1) Deeefoueµeener ojyeejeleerue HeefjefmLeleer efoJemeWefoJeme efyeIe[le nesleer. oef#eCeer cegmeueceeve DeeefCe
DeHeÀieeCeer HeþeCe ³eeb®³eeleerue Jee{lee mebIeefKepe´Keeve ³ee DeuHeJe³eerv e Deeefoueµene®³ee meceLe&keÀemener ojyeejer keÀejmLeeveebvee yeUer He[eJes
ueeieues. yeneueesueKeeve DeeefCe cegIeue megYesoej yeneotjKeeve ³eeb®³eeleerue mebIeDeeuesu³ee DeeefoueµeenerJej DeefOekeÀ®e keÀþerCe He´mebie Deeuee ³ee m ebkeÀìeletve í. efµeJeepeer jepeeb®³ee
ceesefnceebkeÀ[s ue#e osCes Deeefoueµeneme Deµeke̳e nesles. munotes.in

Page 75

í$Heleer efµeJeepeer cenejepeeb®eer keÀvee&ìkeÀ ceesefnce
75 2) oef#eCe®ee cegIeue megYesoej yeneotjKeeve ³eeb®³eeµeer í. efµeJeepeer cenejepeeb®ee mebHeke&À ³esTve jepeebveer
ngµeejerves l³ee®³eeµeer mebOeeve yeebOe tve mebYeepeermeeþer 6000 ®eer cevemeye efceUefJeueer. ³ee ojc³eeve
cegIeueeb®ee Deeefoueµeener mebHeefJeC³ee®ee He´³elve neslee Je l³ee Heemetve l³eebvee í. efµeJeepeer cenejepeeme
ueebye þsJee³e®es nesles. keÀvee&ìkeÀ ceesefncesmeeþer ne ³eesi³e keÀeU ne slee. ³ee peeCeerJesves í. efµeJeepeer
jepeebveer efvejepeer jeJepeer ³ee DeeHeu³ee JeefkeÀueeme yeneotjKeeveekeÀ[s HeeþefJeues DeeefCe DeeHeues
leìmLeles®es OeesjCe keÀe³ece þsJeC³ee®ee efveCe&³e keÀUefJeuee.
3) jep³eeefYekeÀvee&ìkeÀ®³ee mece=× He´osµee®eer ceeefnleerner efceUle nesleer. cejeþîeeb®³ee ceesefncesmeeþer SkeÀ DevegketÀue
Ieìvee ³ee keÀeUele Ie[ueer. leer cnCepes jIegveeLeHeble nCecebles ne J³eb keÀespeer®ee meuueeieej
efµeJeepeerjepeebvee ³esTve efceUeuee. GÊejsle megjle eEkeÀJee Flej keÀesCeleener He´osµe lesJe{e mece=×
veJnlee, cnCetve®e keÀvee&ìkeÀkeÀ[s ue#e JeUues.
4) J³ebkeÀespeer, í. efµeJeepeerjepeeb®ee meeJe$e YeeT µenepeerjepeeb®³ee keÀ vee&ìkeÀ ³esLeerue peneefiejerle
JeemleJ³eeme Demetve Deeefoueµene®³ee ojyeejeleerue mejoej neslee. DeeHeu³ee Je[erueeb®³ee
peneefiejerleerue keÀener efnmmee DeeHeCener IesTve veJeerve efkeÀuues yeebOetve GÊejsleerue µe$egefJeª×
YekeÌkeÀce cees®ex yeebOeCe er keÀjeJeer, ne mJeejerceeie®ee SkeÀ cenÊJee®ee nslet neslee.
5) ceeoCCee Hebef[le, kegÀlegyeµene Deyegue nmeve ³ee®ee ®elegj Jepeerj Demetve l³eeb®³ee®e meuu³eeves
kegÀlegyeµeneves í. efµeJeepeer jepeeb®eer Yesì IesTve keÀvee&ìkeÀ He´ebleeleerue efJeefJ eOe He´osµe efpebketÀve
DeeHeu³ee jep³eele meceeefJe<ì keÀjC³ee®eer Je l³eemeeþer í. efµeJeepeer jepeeb®eer ceole IesC³ee®eer
³eespevee DeeKeueer. cejeþîeeb®³ee ¢<ìerves ³ee ceesefnces®ee meJe& Ke®e& kegÀlegyeµenekeÀ[tve efceUCeej
Demeu³eeves efceUeuesu³ee He´osµee®ee leeyee kegÀlegyeµenekeÀ[s osC³ee®eer l³eeb®eer le³eejer nesleer.
8.4 ceesefnces®³ee keÀeUeleerue Ieìvee
He´uneo efvejepeer ³ee DeeHeu³ee JeefkeÀueeme kegÀlegyeµenekeÀ[s HeeþJetve l³ee®³eeceeHe&Àle ceeoCCee Je kegÀlegyeµene
³eeb®³eeµeer yeesue Ceer í. efµeJeepeer jepeebveer He´l³e#e YesìerHetJeea®e kesÀueer. peevesJeejer 1677 ceO³es je³eie[
mees[C³eeDeeOeer efµeJeepeerjepeebveer DeeHeu³ee He´osµee®³ee He´µeemevee®eer Ie[er veerì yemeJeueer. ceesjesHeble
efHebieUs, DeCCeepeer oÊees, oÊeepeer ef$e yebkeÀ DeeefCe ³egJejepe mebYeepeer ³eeb®³eeJej peyeeyeoejer meesHeefJeueer. ³ee
meJe& keÀle&yeieej keÀejYeeN³eebveer ®eesKe He´µeemevee®es DeµJeemeve efou³eeJej®e ceesefnces®eer megªJeele Peeueer.
ieesJeUkeÀeW[îeele He´Jesµe ë
HesÀye´gJeejer 1677 ceO³es c ejeþe mewv³eeves nwojeyeeoceO³es He´Jesµe kesÀuee. ceeoCCee DekeÀCCee DeeefCe
jep³eeleu³ee keÀener p³es<þ ueeskeÀebveer í$eHeleer efµeJeepeer jepeeb®es mJeeiele kesÀues. µenjele GÊece mepeeJeì
keÀjC³eele Deeueer nesleer. jml³eeJej ogleHeÀe& í. efµeJeepeer jepeeb®³ee oµe&veemeeþer ueeskeÀebveer ieoea kesÀueer
nesleer. cejeþîeeb®es megceejs 50,000 mewv³e efµemleye× He×leerves veiejele He´Jesµeues. í. efµeJeepeer jepeebJej
Hegefou³ee, í. efµeJeepeer jepeebveerner peceuesu³ee ueeskeÀebJej meesv³ee ®eeboer®eer HegÀues GOeUueer DeeefCe
cenÊJee®³ee veeieefjkeÀeb®ee ieewjJe kesÀuee. kegÀlegyeµene®³ee jepeOeeveerle Peeuesuee ne ³eµemJeer He´Jesµe Heg{erue
ceesefnces®³ee ¢<ìerves efveef½ele KetHe cenÊJee®ee þjuee.
munotes.in

Page 76

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
76 efµeJeepeer cenejepe Je kegÀlegyeµene ë
í$eHeleer efµeJeepeer cenejepe Je kegÀlegyeµene ³eeb®³ee yewþkeÀerletve lene®eer keÀueces þjefJeC³eele Deeueer. leer
Heg{erueHe´ceeCes -
1) kegÀlegyeµeneves cejeþîeebvee ceesefnces®ee Ke®e& cnCetve 3000 nesve jespe eEkeÀJee mee[s®eej ueeKe ªHe³es
ceefnvee, 5000 mewv³e DeeefCe l³eeb®ee mesveeHeleer yejesyej ÐeeJee.
2) cejeþîeebvee DeeJeµ³ekeÀ leer leesHeÀKeev³ee®eer ceole keÀjeJeer.
3) ³ee yeou³eel e µenepeerjepeeb®ee He´osµe JeieUlee þjuesues meJe& He´osµe cejeþîeebveer kegÀlegyeµeneme ÐeeJesle.
4) cegIeue Je efJepeeHetj ³ee µe$egbefJeª× cejeþîeebveer kegÀlegyeµeneme ceole keÀjeJeer Je l³eeyeou³eele µeneves
ojJeþsJeeJee. leneleerue ner keÀueces ceev³e keÀªve cee®e& 1677 ceO³es efµeJeepeerjepeebveer Heg{erue ceesefnces®eer
megªJeele kesÀueer. keÀvet&ueJej Heefnueer mJeejer keÀªve l³eebveer Hee ®e ueeKe nesveeb®eer Jemegueer kesÀueer. yeeje
p³eesefle&efuebieebHewkeÀer SkeÀ Þeer µewu³e ceefuuekeÀepeg&vee®es oµe&ve IesTve efpebpeer Je Jesuueesj®eer ceesefnce megª
kesÀueer.
efpebpeer Je Jesuueesj ceesefnce ë
efleªHeleer, Hes·eHeesuece Je ceêeme ceei ex, cejeþe mewv³e efpebpeer He³e¥le Heesn®eues. veeefmej cegncceo Keeve
efpebpeer®ee cegIeue megYesoej neslee. l³eeves DeOee& ueeKe Jeeef1677 jespeer efkeÀuuee cejeþîeeb®³ee leey³eele efouee. HeÀejmes Hee fjÞece ve Ieslee SkeÀ cenlJee®ee efkeÀuuee
í. efµeJeepeer cenejepeeb®³ee leey³eele Deeuee. je³eepeer veueies ³eeme efpebpeer®ee keÀejYeejer efve³egkeÌle keÀªve
23 ces jespeer les Jesuueesj keÀ[s efveIeues. Deyoguee Keeve ne nyeµeer mejoej Jesueesj®ee efkeÀ uuesoej neslee.
Del³eble DeYeso³e Demee ne efkeÀuuee l³eeves megceejs ®eewoe ceefnves ue{efJeuee. efkeÀuu³ee®es JeCe&ve keÀjleevee
meYeemeo cnCeleele. `lees keÀesì cnCepes He=LJeerJej ogmeje ie[ Demee veener. keÀesìele peerle HeeefCe³ee®ee
KebokeÀ, HeeefCe ³eeme Deble veener. Demes GokeÀele one npeej megmejer, keÀesìe®es HeÀebefpe³ee keªve oesve
ieeef[³ee pees[tve peeJes Ssµeer cepeyegleer, He[keÀesì lejer ®eej ®eej HesÀefj³eeJejer HesÀjs, ³es peeleer®ee keÀesì’ ³ee
efkeÀuu³ee®eer peyeeyeoejer jIegveeLeHeble DeeefCe DeevebojeJe ³eeb®³eeJej meesHeJetve í. efµeJeepeer cenejepe
µesjKeeve ueesoer®³ee HeeþueeieeJej efveIeues. DekeÀueveeLekeÀ pebieuee®ee DeeÞe³e Iesleuesu³ee µesjKeeveeves
cejeþîeebvee He´eflekeÀej kesÀuee. Hejbleg cejeþîeebveer l³eeme HejeYetle keÀ ªve yejer®e uetì efceUefJeueer. 20
npeej nesveeb®eer Keb[Ceer osC³ee®esner ceev³e kesÀueer. Deµee ceesefnceeb®³ee keÀeUele eEpekeÀuesuee He´osµe Je efkeÀuues
kegÀlegyeµeneuee osCes DeeJeµ³ekeÀ nesles. Hejbleg l³eekeÀ[s cejeþîeebveer ogue&#e kesÀu³eecegUs i eesJeUkeÀeW[îeeletve
efouee peeCeeje Ke®e& Leebyeuee. ³eecegUs DeeefLe&keÀ De[®eCe efvecee&Ce Peeu³eecegUs cejeþîeebveer efkeÀveejHeÆer®e
He´osµeeletve Jemetueer®eer megªJeele kesÀueer.
í. efµeJeepeer cenejepe Je J³ebkeÀespeer j epes ë
peguew, 1677 ceO³es e fleªceueJee[er peJeU efµeJeepeer cenejepe Je J³ebkeÀespeer jepes ³eeb®eer Yesì Peeueer.
megªJeeleer®es efoJeme SkeÀceskeÀebvee Yesìer Je cespeJev³ee osC³eeceO³es iesues. l³eeveblej í. efµeJeepeer jepeebveer
cegK³e efJeHe´osµee®eer efvecceer JeeìCeer ceeefieleueer. l³eeveblej J³ebkeÀespeervesner ceneje<ì^eleerue He´osµee®eer ceeieCeer kesÀuee r.
Hejbleg Jeef[ueeb®eer peneieerj kesÀJeU 40,000 nesve Jeeef

Page 77

í$Heleer efµeJeepeer cenejepeeb®eer keÀvee&ìkeÀ ceesefnce
77 les efµeJeepeerjepeebveer mJeleë efvecee&Ce kesÀues Deens. l³eecegUs l³eeJej J³ebkeÀespeer®ee nkeÌkeÀ DemeC³ee®ee He´µve®e
³esle veener, Demes GÊej l³eebveer efoues. J³ebkeÀespeer jepeebveerner lebpeeJej ner He´eHleer Jeef[ueeb®³ee ce=l³egveblej
Peeueer Demetve l³eeJej efµeJeepeer®ee DeefOekeÀej veener, Demes GÊej efoues. ³ee HeefjefmLeleerletve mebIeHe³ee&³e vemeu³ee®es ue#eele Deeu³eeves SkeÀe Heneìs J³ebkeÀespeer í. efµeJeepeer jepeeb®³ee íeJeCeerletve efvemeìues.
lebpeeJej®es ®eej ceb$eer Je SkeÀe J³eeHeeN³eeuee Deesueerme þsJetve í. efµeJeepeer jepeebveer peveeo&ve nCecebles ³eebme
lebpeeJej®³ee ceesefncesJej HeeþefJeues. ojc³eeve yebieueesj, nesmkeÀesì DeeefCe keÀesueej ns He´osµe efpebk eÀues.
cnwmetj Je ceogjs®³ee vee³ekeÀe®³ee ceoleerves J³ebkeÀespeerves cejeþîeeb®³ee mewv³eeJej nuuee keÀjC³ee®es þjefJeues.
16 veesJnWyej 1677 jespeer l³eebves mebleepeer Yeesmeues®³ee vesle=lJeeKeeueerue cejeþîeebJej nuuee keÀªve
l³eeb®ee HejeYeJe kesÀue e. Hejbleg veblej Jeueerieb[Hetj ³esLes J³ebkeÀespeer®³ee mewv³eeuee De®eevekeÀ ieeþtve mebleepeerves
l³eeme HejeYetle kesÀues. nbyeerjjeJe ceesefnles ³eebveerner J³ebkeÀespeeruee HejeYetle kesÀu³eecegUs jIegveeLeHeble nCeceble s
³eeb®³eeceeHe&Àle mebHeke&À meeOetve J³ebkeÀespeerves len kesÀuee. ³ee leneleerue Deìer Heg{erueHe´ceeCes -
1) efpebpeer, Flej efkeÀuues Je cnwmegj í. efµeJeepeerjepeebkeÀ[s jenerue.
2) lebpeeJej Je DeemeHeeme®ee 7 ue#e nesveeb®ee ceguegKe J³ebkeÀespeer®³ee leey³eele jenerue. l³ee yeou³eele
mene ue#e nesve cejeþîeebvee osC³ee®es l³eeves ceev³e kesÀues.
3) yebieueesj, nesmkeÀesì ns He´osµe J³ebkeÀespeer®eer Helveer efoHeeyeeF& efnme penebefiejer cnCetve osC³eele ³esleerue.
³ee leneveblej cejeþîeebveer Heeìex veesJne Je DekeÀe&ì Dee Heu³ee Je®e&mJeeKeeueer DeeCeues. peevesJeejer 1678
ceO³es cnwmegj ceeiex Hejle ³esleevee keÀesHHeU, ieoie, yebkeÀeHetj Fl³eeoer efþkeÀeCes keÀeyeerpe kesÀueer. l³eele®e
ÞeerjbieeHeÆCeJejner Deeke´ÀceCe keÀªve les Leerue uetì kesÀueer. JesUieebJe efpeu¿eele tve Hejle ³esleevee yesueJeueer
³ee efþkeÀeCeer mLeeefvekeÀ osmeeF& meeefJe$eeryeeF&®ee efJejesOe o[Hetve efle®ee HejeYeJe keÀªve keÀªve SefHe´ue
1678 ceO³es í. efµeJeepeerjepes HevneUie[eme Hejle Deeues Je lesLetve je³eie[Jej Heesn®eues. Deµee
He×leerves keÀvee&ìkeÀ ceesefnces®eer meebielee Peeueer.
keÀvee&ìkeÀ®eer mJeejer SketÀCe®e ³eµemJeer Peeu³eecegUs cenejepeeb®eer efkeÀleea meJe&otj Hemejueer. yeje®e ceesþe
He´osµe efkeÀuues DeeefCe mebHeÊeer®eer He´eHleer Peeu³eecegUs oef#eCeskeÀ[erue ner ceesefnce efoefiJepe³e þjueer.
efpebkeÀuesu³ee He´osµeeb®eer ³eesi³e J³eJemLee ueeJetve mebleepeer Yeesmeues ³eeme megYesoej lej jIegveeLeHeble nCecebles
³eebvee meuueeieej cnCetve efve³egkeÌle keÀªve oef#eCesle SkeÀ veJeerve jep³e®eb cenejepeebveer efvecee&Ce kesÀu es.
megjle®³ee keÀeieoHe$eele Heg{erue GuuesKe meeHe[lees, `Deieoer DeuHekeÀeUele efJeveeefJejesOe megjlesHeemetve
keÀv³eekegÀceejer He³e¥le®³ee cegueKee®ee mJeeceer nesC³eeme JesU ueeieCeej veener.' keÀvee&ìkeÀ ceesefncesyeeyele
DeeCeKeer SkeÀe Fbûepeer H e$eeleerue GuuesKe Hene, `mHesveceO³es efmePej p³eeÒeceeCes Deeuee, l³eeves Heeefnues
DeeefCe efpebkeÀues l³eeÒeceeCes keÀvee&ìkeÀele í. efMeJeepeer cenejepe Deeues, l³eebveer Heeefnues DeeefCe efpebkeÀues'.
Lees[ke̳eele jep³eeefYeDeeHeu³ee mJejep³ee®eer Fceejle HekeÌkeÀer kesÀueer.
8.5 ceesefnces®es HeefjCeece
í. efµeJeepeer cenejepe Je kegÀlegyeµene ³eeb®³eeleerue meueesKee mebHeg<ìele ³esTve yeje®e ceesþe Ke®e&,
oeªieesUe Je mewv³e HeeþJetvener l³eeme keÀesCeleer®e efJeµeskegÀlegyeµeneves efJepeeHetjµeer mebOeer keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. ³ee ojc³eeve cegIeue yeeoµene Deewjbiepesyeevesner
Deeefoueµene Je í . efµeJeepeer cenejepeeme DeeHeu³ee He´osµeeletve peeC³ee®eer Devegceleer efou³eecegUs
kegÀlegyeµene®³ee efJejesOeele ceesefnce GIe[ueer. efouesjKeeve ³eeme oef#eCeskeÀ[s HeeþefJeC³eele Deeues.
cejeþîeeb®³ee ¢<ìerves He´osµe Je mebHeÊeer®eer He´eHleer efpe bpeer meejK³ee DeYesÐe efkeÀuu³eeJej efve³eb$eCe, Hes´bÀ®e,
vee³ekeÀ Je HeeUsieejebJejerue efve³eb$eCe DeeefCe meJee&le c eesþs cnCepes cejeþîeeb®³ee ceglmeod osefiejer®ee He´®eb[ munotes.in

Page 78

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
78 efJepe³e, mJeleb$e meÊeeOeerµe cnCetve í. efµeJeepeer jepeeb®ee mevceeve, efJe jesOekeÀebJej efve³eb$eCe Deµee DeveskeÀ
iees<ìer meeO³e keÀjC³eele ³eµe efceUeues. ³ee ceesefncesveblej keÀener keÀeUele®e jepeHeg$e mebYeepeer
efouesjKeeveeuee peeJetve efceUeu³eecegUs cegIeueeb®ee Glmeen keÀener keÀeU Jee{uee, Hejbleg l³eeb®ee HeÀejmee
GHe³eesie Peeuee veener. Debleie&le ognerves ie´mle Peeuesu³ee DeeefoueµeenerkeÀ[s cegIeueeb®ee cees®ee& JeUuee. í.
efµeJeepeerjepes Je mebYeepeer jepes ³eeb®³eele Hegvne SkeÀoe efouepeceeF& Peeueer. í. efµeJeepeer cenejepeeb®³ee
keÀejefkeÀoealeerue ner µe sJeì®eer meJee¥le ceesþer Je ³eµemJeer ceesefnce cejeþîeeb®es Þes<þlJe efme× keÀjCeejer
þjueer.
8.6 meejebMe
keÀvee&ìkeÀ ceesnerce ner jep³eeefYeGef×äs HetCe& Peeueer. efMeJee peer cenejepeeb®³ee keÀeUeleerue ner DeKesj®eer ceesþer ceesnerce nesleer. Hejbleg ³eecegUs
mebHetCe& oef#eCe Yeejleele cejeþîeeb®es Je®e&mJe ÒemLeeefHele Peeues. cejeþe mJejep³e mLeeHeve keÀjC³ee®ee
GÎsMe HetCe& Peeuee. cegIeue, DeeefoueMene Je Flej Me$eg b®ee Hee[eJe keÀ©ve cejeþe jep³e SkeÀe efveef½ele
Hee³eeJej GYes jeefnues.
8.7 He´µve
1. keÀvee&ìkeÀ ceesefnces®eer HeeµJe&Yetceer meebietve cejeþîeeb®³ee ¢<ìerves ceesefnces®es HeÀefuele mHe<ì keÀje.
2. Keeueerue Ieìves®es efµeJeepeerjepeeb®³ee peerJe veele Demeuesues cenÊJe mHe<ì keÀje. 1) keÀvee&ìkeÀ ceesefnce
3. efìHe efuene ë cejeþîeeb®eer keÀvee&ìkeÀ mJeejer
8.8 meboYe&
1. kegÀuekeÀCeea, De.je. Kejs, ie.n. cejeþîeeb®ee Fefleneme Keb[ Heefnuee, ceneje<ì^ efJeÐeeHeerþ
ie´bLeefveefce&leer ceb[Uemee þer, keÀe@efvìveWìue He´keÀeµeve, HegCes 2006.
2. keÀesueejkeÀj, µeb.iees. `cejeþîeeb®ee Fefleneme', Þeer. cebiesµe He´keÀeµeve, veeieHetj 10.
3. mejosmeeF&, iees. me., `cejeþer efjmee³ele' Keb[ 1, Hee@H³eguej He´keÀeµeve, cegbyeF& -34. veJeerve
meboYee&m en mebHeeefole kesÀuesueer DeeJe=Êeer '' 1988.
4. [e@. osJe He´YeekeÀj, `cejeþîeeb®ee Fefleneme' efJeÐee He´keÀeµeve.
5. kegÀuekeÀCeea, De. je., Kejs ie. n. `cejeþîeeb®ee Fefleneme' Keb[ Heefnuee efµeJeepeer DeeefCe efµeJekeÀeue
(1600 -1707), ceneje<ì^ ef JeÐeeHeerþ ie´bLeefveefce&leer ceb[Uemeeþer, keÀe@efvìvesvìue He´keÀeµeve,
HegCes 30.
6. keÀesueejkeÀj, µeb. iees. `cejeþîeeb®ee Fefleneme'.
7. efHemeguexkeÀj, Heeb. me. Heesleg& efiepe - cejeþs mebyebOe DeLee&le Heesleg&efiepeeb®³ee oHlejeleerue cejeþ îeeb®ee
Fefleneme, HegCes efJeÐeeHeerþ, HegCes 1060.
8. Hatalkar V. G. Relations between the Fre nch and Marathas
(1668 -1815), Bombay 1969.

 munotes.in

Page 79

79
९
छपती स ंभाजी महाराजा ंची कारकद
IeìkeÀ j®evee :
९.० उि्ये
९.१ तावना
९.२ छपती स ंभाजी महाराजा ंचे रायारोहण
९.३ छपती स ंभाजी महाराज या ंया म ुघलांिव मोिहमा
९.४ छपती स ंभाजी महाराजा ंचे जंिजयाया िसिव स ंघष
९.५ छपती स ंभाजी महाराज आिण इ ंज स ंबंध
९.६ छपती स ंभाजी महाराज आिण पोतुिगज स ंबंध
९.७ छपती स ंभाजी महाराजा ंचा वध
९.८ सारांश
९.९
९.१० संदभ
९.० उि्ये
सदर करणाचा अयास करयासाठी खालील उि े िनित क ेलेली आह ेत.
१. छपती स ंभाजी महाराज या ंया रायारोहणा िवषयी सिवतर मािहती घ ेणे.
२. छपती स ंभाजी महाराज या ंचा परकय स ेिवषयीया स ंबंधाचा आढावा घ ेणे.
३. छपती स ंभाजी महाराजा ंया काळातील म ुघल- मराठे संघषाचा अयास करण े.
९.१ तावना
छपती स ंभाजीराज े हे छपती िशवाजी महाराज आिण सईबाई या ंचे थोरल े िचरंजीव आिण
मराठा साायाच े दुसरे छपती होत े. यांचा जम १४ मे १६५६ रोजी प ुरंदर िकयावर
झाला. लहानपणापास ूनच रणा ंगणावरील मोिहमा आिण राजकारणातील डावप ेच या ंचे
बाळकड ू यांना िमळाल े. संभाजी महाराज अय ंत देखणे व शूर होत े. तसेच ते अनेक भाषात
िवािवशारद व अय ंत धुरंधर राजकारणी होत े. संभाजीराज े नऊ वषा चे असताना िशवाजी munotes.in

Page 80

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
80 महाराजा ंनी या ंना आा भ ेटीया व ेळी सोबत न ेले होते. यामुळे मोगल दरबारातील
घडामोडी आिण राजकारण या ंना लहानपणीच कळल े होते. छपती स ंभाजी महाराजा ंचे
राजीद वाय प ुढीलमाण े होते.
“ी श ंभो िशवजातय म ुा धौरीव राजत े
यंदकस ेिवनी ल ेखा वत ते कयनोपरी ”
[ अथ: छपती िशवराया ंचे पु छपती स ंभाजी महाराज या ंची ही राजम ुा जण ू काही वग
तेजाने तळपत आह े. आकाशा माण े अमया द आह े. या राजम ुेया आया स य ेक
माणूस, येक ाणीमा महाराजा ंया छछाय ेखाली अस ेल. छपतया या राजम ुेपेा
कोणीही े नाही .]
संभाजी महाराज एक परामी , शूर, मुसी, दूरदश व कत यद य होत े हे यांनी
दाखव ून िदल े आहे.
९.२ छपती स ंभाजी महारा जांचे रायारोहण
छपती िशवाजी महाराजा ंया म ृयूनंतर वरायाच े दुसरे छपती हण ून संभाजी
महाराजा ंनी वरायाची ध ुरा सा ंभाळली होती . छपती स ंभाजी महाराजा ंना केवळ ३३
वषाचे आय ुय लाभल े होते. १६५६ -१६८९ इत या कमी वयात िशवाजी महाराजा ंनी
थापन क ेलेया वरायाच े रण तर क ेलेच पण वरायाचा िवतारद ेखील घडव ून
आणला होता . आपया य ु कौशय आिण धाडसाम ुळे शूया काळजात धडक
भरिवयाच े महान काय छपती स ंभाजी महाराजा ंनी अपावधीत क ेले होते, परंतु दुदवाने
संभाजी महाराजा ंचे खरे चर समाजा समोर आणल े गेले नाही . बालपणापास ूनच या ंना
कौटुंिबक समया ंचा सामना करावा लागला होता . वयाया अवया दोन वषा चे असताना
यांची आई सईबाईचा म ृयू झाला होता . यानंतर या ंचा सा ंभाळ िजजाऊ मासाह ेबांनी
केला होता . लहानपणी या ंना रामायण , महाभारतातील कथा सा ंगून यांया बालमनावर
योय त े संकार करयाच े काम िजजाऊसाह ेबांनी केले होते. छपती स ंभाजीच े अनेक
भाषांवर भ ुव होत े. छपती िशवाजी महाराजा ंया आा भ ेटीया व ेळी स ंभाजीराज े
अवया नऊ वष वयाच े होते. आा य ेथून िशवाजी महाराजा ंनी गिनमी कायाचा वापर
कन आपली स ुटका क ेली होती . यावेळी पु संभाजीला वाट ेत मथ ुरा येथे एका िवास ू
ाणाया घरी ठ ेवले होते. तेथेच या ंनी संकृतचे पठण क ेले आिण प ुढे संकृत भाष ेत
वयाया चौदाया वष “बुभूषण” ंथ िलिहला होता . जवळपास एक त े दीड वष ते मथुरेत
रािहयाच े इितहासकार सा ंगतात. याचव ेळी छपती िशवाजी महाराज स ुखपपण े
रायगडावर पोहोचयान ंतर या ंनी रायगडावर स ंभाजी महाराजा ंया नावान े ास ुा
घातल े होते आिण या ंचा मृयू झायाच े घोिषत क ेले होते. छपती िशवाजी महाराजा ंनी
वतःया म ुलाया िजिव तासाठी िजव ंतपणी या ंचे ा घाल ून श ूला चकवा िदला होता .
मथुरा येथील वातयामय े कवी कलश याबरोबर या ंची भेट होऊन ितच े पांतर घ
मैीत झाल े, जी म ैी श ेवटपय त अभ े वपाची रािहली होती . छपती िशवाजी
महाराजा ंचा मृयु १६८० मये झाला . सोयराबाईन े षडय ं रचत आपया १० वयाया
राजारामला िस ंहासनावर बसिवल े. यावेळी संभाजी महाराजा ंना ही गो समजली , यावेळी munotes.in

Page 81

छपती स ंभाजी महाराजा ंची कारकद
81 यांनी आपली साव आई सोयराबाईच े बंधू हंबीरराव मोिहत े यांयाशी हातिमळवणी क ेली
आिण या ंया मदतीन े रायगडावर िवजय िमळिवला व सोयराबा ईला क ैद केले. यानंतर
१६ जानेवारी १६८१ मये संभाजीराजा ंचा वरायाच े दुसरे छपती हण ून रायािभष ेक
झाला. संभाजी महाराजा ंना दुदवाने अयप कारकद िमळाली होती , परंतु या अयप
कारिकदत या ंनी देदीयमान यश स ंपादन क ेले.
छपती स ंभाजी महारा यांचे अधान म ंडळ
कुलमुखयार (सवच धान )- कवी कलश
१] सरसेनापती – हंबीरराव मोिहत े
२] पेशवा - िनळोप ंत िपंगळे
३] िचटणीस – बाळाजी आवजी
४] यायाधीश – हाद िनराजी
५] डबीर – जनाद न पंत
६] दानाय – मोरेर पंिडतराव
७] सुरनीस – आबाजी सोनद ेव
८] वाकेनवीस – दाजी प ंत
९] मुजुमदार - अणाजी दो
छपती स ंभाजी महाराजा ंनी सतत य ु मोिहमा काढ ून श ूला जेरीस आणल े होते. यासाठी
यांना हंबीराव मोिहत े या स ेनापतीच े सिय साहाय लाभल े होते. यांचा पराम व
युनीतीम ुळे मुघलशाही , आिदलशाही , िनजामशाही , पोतुगीज, िसी या म ुख सा ंनी
यांनी जेरीस आणल े होते व मराठी स ेचे संरण कन ितचा िवतार करयाचा यन
केला होता . इसवी १६८७ मये मुघलांिव वाई या िठकाणी झाल ेया लढाईत स ेनापती
हंबीरराव मोिहत े यांना वीरगती ा झाली होती . या लढाईत मराठया ंचा िवजय झाला होता ,
परंतु परामी स ेनापती ह ंबीरराव मोिहत े यांना वीरगती ा झायाम ुळे पुढे अनेक मराठा
सरदारा ंनी संभाजी महाराजा ंची साथ सोडल ेली होती . परणामी १६८९ मये कोकणातील
संगमेर येथे फंदिफत ुरीने औरंगजेबाया स ैयाने संभाजी महाराजा ंना व किव कलश या ंना
कैद कन यांचे हाल हाल कन वध क ेला होता . अयंत िनद यपणे औरंगजेबाने संभाजी
राजांचा वध कन मराठा सा काबीज करयाचा यन क ेला होता , परंतु शेवटपय त
याला यामय े यश िमळाल े नाही. शेवटी १७०७ मये याचा अहमदनगरया छावणीत
मृयू झाला आिण मराठी सा न करयाच े वन अप ूणच रािहल े.
छपती स ंभाजी राजा ंया नऊ वषा या द ेदीयमान कारिकदमय े अनेक इितहासकारा ंनी
िविवध मत े मतांतरे कन या ंचे यि मव मा ंडयाचा यन केला. युपराम , युनीती ,
चंड साहस आिण शौया या जोरावर एकाच व ेळी अन ेक श ूंचा सामना कन मराठा munotes.in

Page 82

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
82 सेचे खया अथा ने संरण क ेले. यािवषयी य .ग.भावे या इितहासकारान े यांया “From
the Death of Shivaji to the Death of Aurangazeb the Critical Years” या
पुतकामय े संभाजी महाराजा ंया ९ वषाया न ेतृवािवषयी अस े हटल े होते क, यांचे
नऊ वषा चे नेतृव हे सवानाच ेरणादायी होत े. अयाचार , अयायाचा ितकार करयाची
िहंमत आिण शौय संभाजी महाराजा ंया बिलदानात ून िस होत े. ििटश इितहा सकार
डेिनस िकनक ेड अस े िलिहतो क , “संभाजीला और ंगजेबाने इलामचा वीकार करयाच े
सांिगतल े होते, परंतु यांनी नकार िदला . संगमेर येथे कैद केयानंतर या ंना अहमदनगर
येथील बहाद ूरगडावर और ंगजेबाया समोर उभ े केले असता या ंना पुहा इलामचा
वीकार करयाच े सांिगतल े, परंतु नकार द ेताच या ंची जीभ छाटयात आली .”
९.३ छपती स ंभाजी महाराजा ंया म ुघलांिव मोिहमा :
छपती स ंभाजी महाराज ह े यांचे शौय आिण पराम यािवषयी परिचत आह ेत. यांया
शौय, पराम आिण धाडस व य ुकौशय याचा यय या ंनी जान ेवारी १६८१ मये
मुघलांिव प ुकारल ेया मोिहमा ंवन िदस ून येतो. यांनी मुघल स ुभेदार बहाद ुरखान याला
आहान िदल े. यासाठी या ंनी मराठी फौजा तीन िदश ेने रवाना क ेया. पिहल े आमण
सुरतेवर, दुसरे खानद ेश आिण ितसर े और ंगाबादवर होत े. या आमणात ून संभाजी
महाराजा ंनी गिनमी कायाया य ुतंाचा अवल ंब कन म ुघलांना आमणाचा अ ंदाज
येयाया अगोदर ब ुहानप ूर, सुरत आिण और ंगाबाद या म ुघलांया म ुलुखावर आमण
कन या ंना मराठया ंया वरायावर वाकडी नजर क ेली तर काय होऊ शकत े, याची
जाणीव कन द ेणे आिण म ुघलांया मना त धडक भरिवयासाठी तस ेच या भागातील
मराठी जनत ेला स ंरणेची हमी आिण िवास द ेयासाठी या मोिहमा आयोिजत क ेया
होया. केवळ म ुघली द ेशातून लूट िमळवण े हा या आमणाचा उ ेश िदस ून येत नाही .
औरंगजेबाने १६८२ मये मराठया ंवर हला क ेला. जगातील सवा त शिशा ली सैयांमये
औरंगजेबाया स ैयाचा समाव ेश होत होता . तरीही स ंभाजीराजा ंया न ेतृवाखाली
मराठया ंनी िहमतीन े लढा िदला . मराठया ंची बळ इछाश आिण झ ुंझारपणाच े ठळक
उदाहरण हणज े नािशकजवळील रामश ेज िकयाचा वेढा होईल . औरंगजेबाया
सरदारा ंची अशी अप ेा हो ती क तो िकला काही तासा ंतच शरणागती पकर ेल पण
मराठया ंनी असा िचवट ितकार क ेला क , तो िकला िज ंकयासाठी या ंना तबल
साडेसहा वष लढाव े लागल े.
९.४ छपती स ंभाजी महाराजा ंचे जंिज या या िसिव स ंघष
संभाजी महाराजा ंनी आपली द ुसरी महवाची य ु मोहीम ज ंिज या चे िसिव काढली
होती. पिम िकनारपीवर या ंची मातबर सा होती . िसया आरमाराचा भाव
सवापेा जात होता . कोकणामय े िसनी वरायातील जनत ेला आपया उपवाम ुळे
छळवण ूक चालवली होती . याचा कायमचा ब ंदोबत कर यासाठी , जंिज या या अभ े
िकयातील या ंचे अितवच न करयाची मोिहम आखली होती . या मोिहम ेसाठी या ंनी
आपला िवास ू सरदार कडाजी फज द यांना जबाबदारी िदली होती . कडाजीन े ही मोहीम
फे करयासाठी अिबिसिनयन िसबरोबर बरोबर म ैीपूण संबंध थािपत करयात यश
िमळवल े होते आिण स ंभाजी महाराजा ंबरोबर या ंचे वैर असयाच े भासिवयाचा यश munotes.in

Page 83

छपती स ंभाजी महाराजा ंची कारकद
83 संपादन क ेले होते. िसबरोबरया वातयात ून या ंनी जंिजयावर हला करयाची प ूण
योजना आखली होती . िकया ंमये वेश कन तो िज ंकयासाठी य ूहरचना प ूण केली
होती, परंतु शेवटया णी कडाजीची योजना अयशवी झाली आिण या ंना पकडयात
आले. योजना यशवी झाली असती , तर ज ंिजयाचा िसी या ंचे सााय खालसा कन
जंिजरासारखा अभ े सागरी िकला मराठया ंया तायात आला असता . दुदवाने
कडाजीची योजना फसया मुळे संभाजीराजा ंना या मोिहम ेतून माघार यावी लागली होती .
संभाजी महाराजा ंनी िसीचा ब ंदोबत करयासाठी तीन व ेळा मोिहमा आखया होया .
पिहली मोहीम : उंदेरी येथे राहन िसनी मराठया ंया द ेशात ल ूट करयास स ुरवात
केली. संभाजीराजा ंनी सट बर १६८१ मये उंदेरी बेटावर हला क ेला. इंजांनी िस ना
मदत क ेयामुळे संभाजीराजा ंना माघार यावी लागली .
दुसरी मोहीम : िडसबर १६८१ मये संभाजीराजा ंनी शहजादा अकबराला बरोबर घ ेऊन
िजंजी िकयास व ेढा िदला होता . सतत प ंधरा िदवस तोफा ंचा भडीमार क ेला, परंतु समु
खवळलेला असयाम ुळे िकयावर आमण करण े अवघड जात होत े. तसेच मुघल
सेनापती हसनअली खान यान े कयाण -िभवंडी वर हला क ेला. संभाजी राजा ंना याची
खबर लागताच या ंनी ज ंिज या या मोिहम ेची जबाबदारी दादोजी व िवसाजी रघ ुनाथ
यांयावर सोपवली . पावसायाम ुळे मराठया ंना वेढा उठवावा लागला .
ितसरी मोहीम : िसीनी मराठया ंचे काही द ेश व िकल े पुहा िज ंकून घेतले. ऑगट
१६८२ मये जैतपुरया खाडीत मराठया ंनी िसना अडचणीत आणल े, परंतु मुघलांया
आमणाम ुळे संभाजीराजा ंना ही मोहीम अध वट सोडावी लागली .
९.५ छपती स ंभाजी महा राज आिण इ ंज स ंबंध:
छपती िशवाजी महाराजा ंपासून मराठया ंचे इंजांबरोबर म ैीपूण संबंध असयाच े
इितहासकारा ंचे मत आह े. वा. सी. बे यांया मत े, संभाजी महाराजा ंनासुा इंजांबरोबर
मैीपूण संबंध पािहज े होते, परंतु इंजांची कुटील नीती व द ुटपीपणा या ंना पस ंत नहता .
इंज, पोतुगीजसारख े धािमक बाबतीत कर व ृीचे नहत े. तरीस ुा स ंभाजीराजा ंनी इतर
परकय सा ंचा बंदोबत करयासाठी इ ंजांना साहाय करयाच े व धन ठ ेवयाच े
धोरण वीकाराव े लागल े. वरायाया द ेशात इ ंजांकडून होणारा ास था ंबवयासाठी
यांनी इ ंजांना समज द ेयास स ुवात क ेली होती . कारण इ ंजांना छपती
संभाजीराजा ंया आमक धोरणाची भीती वाटत होती तस ेच इंज िसना मराठया ंया
िवरोधात मदत करत होत े. यामुळे संभाजी महाराजा ंनी राजाप ूरया खाडीजवळ स ैय
पाठवून इंजांना समज िदली होती . यांनी िसना मदत द ेयाचे थांबवले नाही तर म ुंबईकर
वारी करतील . असे केवळ सा ंिगतल े नाही तर राजाप ूरची वखार ल ुटून मराठया ंनी
मुंबईजवळची क ुलाबा, कारंजा, सोपारा , एिलफंटा ठाणी िजंकयाम ुळे इंजांना मराठया ंची
भीती वाटत होती . इसवी १६८४ मये इंज व मराठ े यांयात म ैी करार झाला होता .
इंज-मराठा करारातील म ुख अटी
१. भारतात इ ंजांनी पूवपरवानगीन े वाटेल ितथ े वखारी थापन करायात . munotes.in

Page 84

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
84 २. इंजांना मराठा रायातील कोणयाही यला ग ुलाम िक ंवा िन करयासाठी
िवकत घ ेता येणार नाही .
३. इंज आयात करतील या मालावर २.५% जकात मराठया ंना देतील व िनया त करतील
याला जकात राहणार नाही .
४. मोगल मराठा य ुात जर इ ंजांचा माल असल ेले जहाज मराठयांया हाती लागल े तर
इंजांचे माल मराठया ंनी इंजांना परत करावा . इंजांनी पकडल ेया जहाजात मराठया ंचा
माल आढळयास तो या ंनी मराठया ंना परत करावा .
इंज - मराठा कराराम ुळे यांचा संबंध मजब ूत झाल े. मोगला ंना शह द ेयासाठी इ ंजांना
मराठया ंशी मैी करयािशवाय पया य नहता . संभाजी महाराजा ंया पदापय त इंज-मराठा
संबंध मैीपूण होते. (कडेकर, २००४ )
९.६ छपती स ंभाजी महाराज - पोतुगीज स ंबंध
छपती िशवाजी महाराजा ंया म ृयूनंतर और ंगजेब बादशहान े दिण ेची मोहीम आख ून
मराठया ंचे पारपय करया चा िनधा र केला होता . अशा परिथतीत िशवाजी महाराजा ंया
मृयूनंतर मराठया ंचे संरण करयासाठी स ंभाजीराजा ंनी बाश ूंशी म ैीपूण धोरण
आखल े होते. गोयाया पोत ुगीजांनी मराठया ंिव आघाडी उघडावी यासाठी बादशहा
औरंगजेबाने दबाव आणला . मैीपूण धोरणाचा एक भाग हण ून या ंनी आपला एक वकल
पोतुगीज गहन रकडे मैी करार करयासाठी पाठिवला होता , परंतु पोतुगीजांनी मायता
िदली नाही . या मैी न होयाच े कारण हणज े गोयाया िकनारपीवरील असल ेले अंजदीव
हे िस सागरी ब ेट यावर दोघा ंनाही आपल े वचव हव े होते.
संभाजी महाराजा ंनी आरमाराया ीन े अंजदीव ब ेटावर तटब ंदी कन िकला बा ंधयाच े
ठरवल े होते. या बेटावर स ंभाजीराजा ंनी िक ला बा ंधला तर पोत ुगीजांया सागरी वाहत ुकस
धोका िनमा ण होयाया भीतीन े दोघा ंमये करार होऊ शकला नाही . याचा फायदा मो गल
बादशहा और ंगजेबाने घेयाचे ठरिवल े व स ंभाजी महाराजा ंया िव पोत ुगीजांना
भडकावयाच े काम क ेले अशा व ेळी छपती स ंभाजी महाराजा ंनी पोत ुगीजांवर आमण
करयाच े धोरण वीकारल े. यासाठी या ंनी िनळो मोर ेर या ंना पोत ुगीज द ेशांवर हल े
करयाच े आदेश िदल े. याचा परणाम असा झाला क , पोतुिगजांया द ेशातील च बूर,
तळोजा , कोळव े, माहीम , सोपारा ही िठकाण े व काही िकल े िजंकून घेतली. चौलचा िकला
मा मराठया ंना िज ंकता आला नाही . जवळपास सहा मिहन े मराठया ंनी या िकयाला व ेढा
िदला होता . पोतुगीजांनी मराठया ंया तायातील फडा िकयावर हला क ेला. संभाजी
महाराजा ंया कारिकदतील फड्याची लढाई अितशय महवप ूण होती . फड्याचा
िकल ेदार य ेसाजी क ंक व याचा म ुलगा क ृणाजी क ंक यांनी केवळ श ंभर स ैिनकांसह हा
िकला िनकरान े लढा द ेऊन स ुरित ठ ेवयाचा यन क ेला, परंतु पोतुगीजांनी तोफा ंचा
भडीमार कन िकयाला भगदाड पाड ून आतमय े घुसयाचा यन क ेला. यावेळी
संभाजी महाराजा ंना याची वाता कळताच सहाश े सैिनकांसह या ंनी फड ्याया
िकयामय े याण क ेले. मराठया ंया स ैिनकांनी िकयाया आतील व बाहेरील बाज ूने munotes.in

Page 85

छपती स ंभाजी महाराजा ंची कारकद
85 पोतुगीज स ैिनकांना कडीत पकडल े. अखेरीस पोत ुगीज हाईसरॉयन े हा व ेढा उठव ून
गोयाकड े पलायन क ेले. मराठया ंनी पोत ुगीजांवर च ंड िवजय िमळवला .
जुवे बेटावरील वारी
छपती स ंभाजी महाराज फडाया िवजयान ंतर परत रायगडावर जातील अशी पोत ुगीजांची
समज ुत होती , परंतु संभाजीराजा ंनी परत जायाचा बहाणा कन गोयाया सावटी व
बारदेश ांतावर वारी करयाचा सरदारा ंना हक ूम केला. याच िदवशी स ंभाजी महाराज
यांया न ेतृवाखाली द ुसया तुकडीन े जुवे बेटात ओहोटीची स ंधी साध ून हला क ेला. दोही
सैयामय े संघष होऊन मराठया ंनी हे बेट िजंकले. यामय े दीडश े पोतुगीज स ैय ठार
झाले. पोतुगीज हाईसरॉयन े वतः िकला लढिवयाचा यन क ेला, परंतु मराठया ंया
परामाप ुढे याला पलायन कराव े लागल े. तो जखमी अवथ ेत गोयाकड े िनघून गेला.
मराठया ंची गोयावर वा री
पोतुगीजांना कायमचा धडा िशकिवयासा ठी स ंभाजी महाराजा ंनी ज ुवे बेटानंतर १६८३
मये पोतुिगजांया बारद ेश व साी या ठाया ंवर हल े केले. यामय े पोतुगीजांचे खूप हाल
झाले. संभाजी महाराजा ंनी आपल े मुय ल पोत ुगीजांची राजधानी असल ेया पणजी -
गोयावर आमण करयाची तयारी क ेली होती . यांया फौजा गोयाया जवळपास
मांडवी नदी पय त आया . मराठया ंया फौजा ंनी गोयामय े पोतुगीजांना जेरीस आणल े.
याचव ेळी मोगला ंनी मराठया ंया देशावर हल े कन ध ुमाकूळ घालयास स ुवात क ेली
अशा व ेळी एकाच व ेळेस दोन श ूंचा सामना कन यामय े मराठया ंचे नुकसान होऊ नय े
हणून संभाजी महाराजा ंनी गोयाची मोहीम अध वट सोड ून पोत ुिगजांशी तह करयाच े
ठरिवल े. या तहाया वाटाघाटीची जबाबदारी स ंभाजीराजा ंनी कवी कलश व शहजादा
अकबर या ंना देऊन त े वरायात मोगला ंया ब ंदोबतासाठी आल े. पोतुिगज - मराठे
यांयातील तहाया अटी प ुढीलमाण े होया -
१. संभाजीराजा ंनी पोत ुगीजांचे िजंकलेले देश व िकल े परत कराव ेत.
२. मराठया ंना दमनाया चौथाईचा हक िमळावा .
३. एकमेकांया द ेशात काही िनयमा ंनुसार यापार करावा .
४. एकमेकांची पकडल ेली जहाज े व युकैदी परपरा ंना परत कराव ेत.
परंतु माच १६८४ मये पोतुगीज वकल रायगडावर स ंभाजी महाराज या ंया भ ेटीसाठी
आला असता या करारामय े नवीन अटया समाव ेश करयाच े ठरवल े. यावर एकमत न
झायाम ुळे हा तह झाला नाही . उलट मराठी पोत ुगीज या ंचे संबंध पुहा िबघडल े.
९.७ छपती स ंभाजी महाराजा ंचा वध
मुघल बादशहा और ंगजेबाने मराठया ंचे राय न करयासाठी दखनची मोहीम हाती
घेतली होती . संभाजी महाराजा ंया कणखर न ेतृवामुळे व परामाप ुढे यांना यश िमळाल े
नाही. इसवी १६८८ पयत मुघलांना मराठया ंची राज धानी आिण कोकणया द ेशात
िशरकाव करता आला नाही . अनेक लढाया ंमये मुघल - मराठे य ांयात लढाया होऊन munotes.in

Page 86

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
86 यामय े िनणा यक िवजय ा झाला नहता . इसवी १६८८ मये मराठया ंचा स ेनापती
हंबीरराव मोिहत े वाईजवळया म ुघलांशी झाल ेया लढाईमय े तोफेचा गोळा लाग ून ठार
झाले. यानंतर अन ेक मराठा सरदारा ंनी स ंभाजी महाराजा ंची साथ सोडली . काहनी
संभाजी महाराजा ंसोबत गारीस ुा क ेली होती . परणामी १ फेुवारी १६८९ मये
कोकणातील स ंगमेर य ेथे संभाजी महाराज , कवी कलश व इतर साथीदार म ुकामास
असयाची खबर गणोजी िशक य ांनी मुघल सुभेदार म ुखरब खान याला द ेऊन घनदाट
जंगलातील वाट दाखवली होती . यानुसार तो कोहाप ूर माग कोकणात उतरला . मुघलांनी
चंड फौज ेसह मराठी म ुलुखांवर हल े कन ती उवत कन त ेथे आपला अ ंमल स ु
करयास स ुवात क ेली अशा परिथतीत काही मराठा वतनदारा ंनी आपल े वतन
मुघलांपासून स ंरण िमळवयासाठी स ंभाजी महाराजा ंची साथ सोडली . यामय े
कोकणातील नागोजी मान े, सावंतवाडीच े खेम साव ंत यांनी मुघलांशी जवळीकता साधली .
गनोजी िशक य ांनीसुा म ुघलांना सहकाय करयाची भूिमका घ ेतली. यातून या ंनी
संभाजी महाराजा ंिव ब ंड पुकारल े. ते बंड मोड ून काढयासाठी कवी कलश या ंवर चाल
कन ग ेला, परंतु िशया या ितकाराम ुळे याला ख ेळणा िकयाचा आय यावा
लागला . संभाजी महाराजा ंना ही वाता समजताच कवी कलशाया मदतीसाठी िनवडक
सैयासह िशया वर चाल ून गेले व या ंची बंडाळी मो डून काढली . िशया चा पराभव कन
संभाजी महाराज ख ेळणा गडावर ग ेयाची नद ज ेधे शकावलीमय े आह े. यानंतर १
फेुवारी १६८९ रोजी कवी कलश व स ंभाजी महाराज ख ेळयाहन राजगडाला जात
असताना वाट ेत संगमेर येथे मुकाम क ेला. मुकरबखानाला ग ुहेरांकडून संभाजीराजा ंया
मुकामाची बातमी समजताच यान े गुहेरांया मदतीन े संगमेर गाठल े. चंड फौज घ ेऊन
दोन हजार घोड ेवार, एक हजार पायदळ व ही घ ेऊन म ुकरबखान स ंभाजी महाराजा ंवर
चालून आला . िशया या घाताम ुळे संभाजी महाराज पकडल े गेले. अचानक क ेलेया
हयाम ुळे गाफ ल असल ेले संभाजी महाराज व कवी कलश या ंना मुकरबखानान े कैद
कन बहाद ूरगडावर और ंगजेबाया छावणीत न ेले. सभासद बखरीतील वण नानुसार,
औरंगजेबाने संभाजी महाराजा ंबरोबर बोलणी करयासाठी आपला िवास ू अिधकारी
पाठवला होता . यानुसार तीन मागया प ुढील माण े होया .
१. संभाजी महाराजा ंनी सव िकल े बादशहास ाव े.
२. सव संपीची मािहती बादशाला ावी .
३. संभाजी महाराजा ंना कोण -कोणत े अिधकारी आत ून िमळाल े आहेत ते सांगावे.
संभाजी महाराजा ंनी सव मागया फ ेटाळया . परणामी और ंगजेबाने यांचा अनिवत छळ
कन अय ंत हालअप ेा व ूर पतीन े यांचा वध क ेला. मोगल इितहासकार खाफखान
याने वणन करता ंना अस े हंटले आह े क, “१५ फेुवारी १६८९ रोजी या ंना
औरंगजेबाया समोर हजर करयात आल े. बादशाहाला मानव ंदना द ेयासाठी या ंनी
आपली मान झ ुकवली नाही . उलट, बादशहाया ा ंची उरे देयाचे टाळल े. यामुळे
िचडल ेया और ंगजेबाने आा क ेली क , संभाजीराजा ंया डोयात तापल ेली सळी िफरव ून
याला नवी ी ावी .” तथािप डोळ े काढयान ंतरही स ंभाजी महाराज बादशहासमोर
समोर झ ुकले नाही. १७ फेुवारी १६८९ रोजी राी ही घटना घडली . दुसया िदवशी कवी
कलश या ंची जीभ छाटयात आली . औरंगजेब बादशहान े या दोघा ंचा च ंड छळ कन , munotes.in

Page 87

छपती स ंभाजी महाराजा ंची कारकद
87 शेवटी ११ माच १६८९ रोजी या ंया शरीराच े तुकडे कन याचा वध क ेला व
गावागावा ंमधून ेते नगार े वाजत िमरवयात आली . यांया शरीराला अ ंयसंकार न द ेता
ते इतर फ ेकया त आल े होते. वा. सी. बे यांचे िलखाणान ुसार, संभाजी महाराजा ंचे डोके
वडूया लोका ंनी जमा कन यास त ुळापूर येथे संगमावर अनी िदला . महाराया ंचे वृंदावन
वढू बुुक येथे आहे असा असल प ुरावा वा . सी. बे यांनी पुणे जमाव वड ु बुुक माल
नंबर ११९३ मधून िमळाला . याचमाण े १४ जानेवारी १७१९ मये धनकवडीया
कुलकण या ंया कागदपात सापडल ेया प ुरायान ुसार, “संभाजीराज े धन आिणला आह े
आिण मोज े वळु कोरेगावात मारीला मग याचा ल ेक साहराजा व बायका आपया जाळीत
ठेवली” यावन छपती स ंभाजी महाराजा ंची समा धी वढ ू बुुक येथेच असयाचा प ुरावा
सापडतो . याला प ुी देयासाठी प ेशवा दरा नुसार िदना ंक १८ जानेवारी १७१५ या
कागदात व ृंदावनाया जागी न ंदादीप , धूप नैवे करायास इनाम जमीन िदयाचा उल ेख
आहे. (शाह दर , माल न ं. ११) पुढे शाह महाराजा ंनी मोगला ंया कैदेतून सुटका
झायान ंतर या ंनी आपया विडला ंचे वृंदावन बा ंधले.
९.८ सारांश
छपती स ंभाजी महाराज या ंची अप कारकद अखंड भारतवासीया ंसाठी ेरणादायी होती .
आपया अवया नऊ वषा या कारिकदत अन ेक लढाया ंमये यांनी वतः शौय व
पराम गाजव ून मुघल, पोतुगीज, िसी, इंज यासारया श ूंना आपया क ुशल
कतबगारीन े व परामान े जेरीस आणल े होते. कला-सािहय , युकला , मुसेिगरी आिण
िधपाड शरीरयीम ुळे यांचे अप ैलू यिमव आजही भारतीया ंसाठी ेरणादायी आह े.
औरंगजेबासारया बलाढ ्य श ूला स ुा या ंया परामाची दखल यावी लागली होती .
औरंगजेबाला ९ वषपयत झुंझत ठ ेवले. शेवटी १ फेुवारी १६८९ रोजी म ुकारब खान [शेख
िनझाम ] या मुघल सरदारान े संगमेर य ेथे संभाजी महाराजा ंवर अचानक हला कन
यांना पकडल े. औरंगजेबाने हालहाल कन ठार मा रले; पण या कसोटीया णी स ंभाजी
महाराजा ंनी दाखिवल ेला वािभमान , धमिना व बाण ेदार व ृी याम ुळे सव मराठया ंची छाती
गवाने फुलून आली . एक गौरवशाली हौताय स ंभाजी महाराजा ंया वाट ्यास आल े.
िसंहासमान आय ुयभर लढणारा तो वीर फसला ग ेला तो वकया ंकडून, याला श ूचे भय
कधीच वाटल ं नाही , याला आपयाच माणसा ंनी फुटकळ िवलोभनापयी फसवल ं, या
महाराजा ंची िवट ंबना और ंगजेबाने केली. याची कपनास ुा करवत नाही . यांची
िवदूषकाच े कपड े घालून िमरवण ूक काढली , जीभ कापयात आली , डोळे सुा काढल े पण
इतकं सगळ ं होऊनही तो छपती और ंगजेबापुढे नमला नाही . छपती स ंभाजी महाराजा ंया
बिलदानात ून मराठया ंना वराय रणाची ेरणा िमळाली .
९.९.
१. छ. संभाजी महाराजा ंचे मराठया ंया इितहासातील थान प करा .
२. छ. संभाजी महाराज व मुघल या ंयातील स ंघषाचे वणन करा .
munotes.in

Page 88

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
88 ९.१० संदभ
१. बे, वा. सी., छपती स ंभाजी महाराजा ंचे चर
2. कडेकर,ए.वाय. (२००४ ), मराठया ंचा इितहास , फडके काशन , कोहाप ूर.
३. Rajadhyaksha, Abhijit (2022 ), An article on ‘The Maratha’s : Sambhaji
Raje Bhosale
४. पगडी, सेतू माधवराव , िहंदवी व राय आिण मोगल
५. कुलकण . अ.रा. िशवकालीन महारा
६. देशमुख, शांत, (२००१ ) मयय ुगीन भारताचा इितहास , िवाभारती काशन , लातूर.


munotes.in

Page 89

89 १०
मराठया ंचे वात ंययु
घटक रचना :
१०.० उि्ये
१०.१ तावना
१०.२ संभाजी महाराजा ंया वधाचा परणाम
१०.३ छपती राजाराम महाराज या ंचे रायरोहण
१०.४ छपती राजाराम महाराज या ंचा मुघलांिवचा स ंघष
१०.५ सेनापती स ंताजी घोरपड े आिण धनाजी जाधव या ंची कामिगरी
१०.६ छपती राजाराम महाराज या ंचा मृयू
१०.७ महाराणी ताराबाईच े नेतृव
१०.८ महाराणी ताराबाई या ंची कामिगरी
१०.९ महाराणी ताराबाई ंची योयता
१०.१० सारांश
१०.११
१०.१२ संदभ
१०.० उि ्ये
१. छपती स ंभाजी महाराजा ंया ूर वधाचा वरायावर झाल ेया परणामा ंचा अयास
करणे.
२. मराठया ंया वात ंययु काळाचा आढावा घ ेणे.
३. छपती राजाराम व महाराणी ताराबाई या ंया कामिगरीचा अयास करण े.
४. सेनापती स ंताजी घोरपड े व धनाजी जाधव या ंया कामिगरीच े मूयांकन करण े.

munotes.in

Page 90

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
90 १०.१ तावना
इसवी सन १६८९ -१७०७ हा कालख ंड हा मराठया ंया इितहासात मराठया ंया
वात ंययुाया कालख ंड हणून ओळखला जातो . या कालख ंडामय े मराठया ंया
वरायावर अमानी स ंकट कोसळल े होते. मुघल बादशहा औरंगजेबाने वरायाच े दुसरे
छपती स ंभाजी महाराज यांची कैद कन या ंचा अय ंत ूर पतीन े वध क ेला होता . या
ूर पतीन े वरायाया छपतीचा छळ कन , यांचा अपमान कन या ंचा वध क ेला;
या वधाचा परणाम मराठी म ुलखातील लोका ंवर पाडयासाठी और ंगजेबाने यांया शरीराच े
तुकडे कन या ंया ेताची िमरवण ूक काढ ून गावागावात वाा ंया गजरात िफरवली होती .
लोकांनी और ंगजेबाचा ितकार करयाच े धाडस क नय े हण ून अय ंत ूर पतीन े
वरायाया छपतची िवट ंबना क ेली गेली, परंतु मराठया ंनी अय ंत धैयाने या स ंगाला
सामोर े जाऊन छपती राजाराम महा राज व महाराणी ताराबाई या ंया क ुशल न ेतृवाखाली
व सेनापती स ंताजी घोरपड े व धनाजी जाधव या ंसारया मातबरा ंनी वरायाच े रण क ेले
होते. औरंगजेबासारखा बलाढय शूने मराठया ंचे वराय िमळिवयाचा च ंग बांधला होता ,
परंतु मराठया ंचे वराय न करयाया ना दात याला वरायात गाडयाची नाम ुक
मुघलांवर आली होती . अशा या द ेदीयमान वात ंयलढया चा सिवतर आढावा या
करणा ंमये घेयात आला आह े.
१०.२ छपती स ंभाजी महाराजा ंया वधाचा परणाम
छपती स ंभाजी महाराजा ंचा वध इसवी सन १६८९ मये करयात आला . यानंतर पुढील
पंचवीस वष मराठया ंचा मुघलांशी संघष चालू होता. यािवषयी इितहासकार गो .स. सरदेसाई
असे िलिहतात क , “मोगल - मराठया ंचे पंचवीस वष चालल ेले हे यु मराठया ंया
इितहासातील एक सोन ेरी पान आह े”. हे वात ंययु और ंगजेबाया म ृयुपयत हणज े
इसवी सन १७०७ पयत चालल े होते. छपती स ंभाजी महाराजा ंया वधान ंतर मराठया ंनी
खरपण े मुघलांचा सामना करयाचा िनधा र केला. शूंचा ब ंदोबत करण े, संभाजी
महाराजा ंया वधाचा बदला घ ेयासाठी श ूवर सूडाने पेटून उठण े, महाराजा ंया ूर वधाचा
बदला घ ेयासाठी आ पापसातील मतभ ेद बाज ूला ठ ेवून, वरायाया रणासाठी
ाणपणान े संघष करयासाठी एकित य ेयाचा च ंग बांधला होता . छपती राजाराम
महाराजा ंया न ेतृवाखाली सव मराठी सरदार एकित य ेऊन म ुघलांवर तुटून पडल े होते.
परणामी म ुघलांया च ंड फौजफाटा आिण दडप शाहीला मराठया ंनी िततकाच ितकार
करत वरायाया रणाची जबाबदारी घ ेतली होती . छपती स ंभाजी महाराजा ंया ूर
वधाचा परणाम वरायातील जनता व परामी सरदार या ंयावर होऊन कठीण काळात
आपया वरायाया स ंरणासाठी झाल ेला हा अत ुलनीय स ंघष असयाच े इितहासकार
िलिहतात .


munotes.in

Page 91

मराठ्यांचे वात ंययु
91 १०.३ छपती राजाराम महाराजा ंचे रायरोहण
छपती राजाराम महाराज ह े छपती िशवाजी महाराजा ंचे ितीय स ुपु होत े. यांया आईच े
नाव सोयराबाई होत े. यांचा जम १६७० मये राजगड िकयावर झाला . राजाराम राज े
हे शांत व धीरग ंभीर कृतीचे होते. छपती स ंभाजी महाराजा ंया वधाचा व ेळी या ंचे वय
अवघे १९ वषाचे होते. छपती स ंभाजी महाराजा ंना मुघलांकडून कैद झायान ंतर महाराणी
येसूबाई व म ंिमंडळान े मराठया ंया राजगादीला वारस हण ून राजाराम राज ना छपती
हणून घोिषत क ेले. यावन अस े िदसून येते क, संभाजी महाराजा ंया न ंतर म ुघलांचा
समज होता क मराठया ंचे राय आपया तायात य ेईल, परंतु मराठया ंनी राजाराम
महाराज छपती झायाची घोषणा कन मुघलांिवचा स ंघष यांया नेतृवाखाली चाल ू
ठेवला. औरंगजेबला ज ेहा ही बातमी कळाली क , राजाराम राजना वरायाच े छपती
घोिषत क ेले, यावेळी और ंगजेबाने आपला िवास ू सरदार झ ुिफकारअली खान याला
रायगड िज ंकयासाठी व मराठया ंया नया छपतीला क ैद करयासाठी पाठवल े. २५ माच
१६८९ रोजी झ ुिफकारअली खानाया स ैयाने रायगडाला व ेढा िदला , यावेळी संभाजी
महाराजा ंची पनी राणी य ेसूबाई या ंनी सव मराठा सरदारा ंना मुघलांया आमणापास ून
वरायाया राजधानीच े संरण करयासाठी एकितपण े संघष करयासाठी आहान
केले व महाराणी य ेसुबाई या ंनी वरायाच े छपती राजाराम महाराज या ंना काही िनवडक
सरदारा ंसह रायगडाहन स ुरितपण े बाहेर पडयाची स ूचना क ेली. जर मोगला ंनी रायगड
िजंकला तर सव च मुघलांचे कैदी होतील अशा परिथतीतील श ुला चकमा द ेऊन छपती
राजाराम महाराज यांना ख ंडोबलाळ , खंडेराव दाभाड े, हाद िनराजी , संताजी घोरपड े,
धनाजी जाधव या ंयासह रायग डाहन पलायन करयाची योजना आखली आिण यात त े
यशवी झाल े. झुिफकारअली खानान े रायगडाचा व ेढा मजब ूत करयासाठी शहाजादा
मुअजमला प िलहन अिधक स ैय व दागोळा पाठिवयाची मागणी क ेली. तथािप ,
औरंगजेबाला प ुहा बातमी कळाली क , मराठया ंचे छपती तापगडावर स ुरित आह े
तेहा यान े इतकादखानास तापगडाला व ेढा घालयाचा आद ेश िदला . एिल १६८९
मये तापगडाला व ेढा पडताच राजारामान े तापगड सोड ून पहाळा गडाचा आय
घेतला, परंतु पुहा स ुरितत ेया कारणातव या ंनी पहाळगडाचा आय सोडला . मराठा
सरदारा ंनी िवचारप ूवक िनण य घेऊन अितशय स ुरित थळी छपतना हलवयासाठी
महारााबाह ेर कना टकात िज ंजीया िकयात आय घ ेयाचे ठरवल े. यानुसार, छपती
राजाराम महाराज आपया िनवडक सरदारा ंसह िज ंजीया िकयात आय घ ेतला.
‘राजाराम चरम ्’ या केशव प ंिडत या ंया ंथात तस ेच ‘मािटनया रोजिनशीत ’ व ‘मािसर े-
ए-आलमिगरी ’ या ंथात ही िज ंजीया वासाच े वणन केलेले आहे. पहाळा त े िजंजी हा
सहाश े िकलोमीटरचा वास राजारामा ंनी आपया िनवडक सरदारा ंसह क ेला. यामय े
हाद िनराजी , पाजी भोसल े, नाईक , खंडोबलाळ , िचटणीस नीळक ंठ मोर ेर िप ंगळे
इयादचा समाव ेश होता . सव नाक ेबंदी असतानाही राजाराम महाराजा ंनी िज ंजीकड े
यशवी पलायन कन म ुघलांना चकमा िदला . अशा परिथतीत और ंगजेबाने
झुिफकारअली खानास च ंड सैय द ेऊन िज ंजीला व ेढा देयासाठी पाठवल े. मुघल
सैयास िज ंजीया वाट ेत अन ेक हया ंना तड ाव े लागल े. शेवटी सट बर १६९० मये
याने िजंजीला व ेढा िदला . munotes.in

Page 92

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
92 िजंजीचा व ेढा आिण राजाराम महाराजा ंची मुसेिगरी
िजंजी ह े दिण ेतील महवाच े िठकाण आह े. सयाया तािमळनाड ू रायात आह े.
भारताया प ूव िकनार पीवरील िज ंजी हे मराठया ंया राजधानीच े िठकाण होत े. िजंजीया
िकयामय े मराठया ंचे छपती राजाराम महाराज या ंनी आय घ ेतला. हा िकला तीन
टेकडया ंवर वसलेला अस ून याया सभोवतालची तटब ंदी मजब ूत होती . झुफकार
खानान े िजंजीया िकयावर तोफा ंचा मारा क ेला, परंतु िकयाला काही हानी पोहोचली
नाही. मुघलांनी िकयाला व ेढा िदल ेला होता . हा लढा सतत आठ वष चालला होता . अशा
परिथतीत वरायाया छपतीया रणासाठी स ेनापती स ंताजी घोरपड े व धनाजी
जाधव या ंनी तीस हजाराया फौजफाटा घ ेऊन बाह ेन म ुघल फौज ेवर हला चढव ून
यांया स ैयाला ज ेरीस आणल े होते. यांची रसद ब ंद केली. रसद ब ंद केयामुळे मुघल
फौजेवर उपासमारीची व ेळ आली . अशाव ेळी झ ुिफकारअली खानान े िजंजीची पकड िढली
कन तडजोडीची भ ूिमका घ ेतली. छपती राजाराम महाराजा ंनी खानाबरोबर तहाची
बोलणी स ु करयाच े दशिवले. यामुळे खान ब ेसावध राहीला . या संधीचा फायदा घ ेऊन
छपती राजाराम महाराज िज ंजीतून याण कन िवशालगडावर १६९८ मये सुखप
पोहोचल े. मराठया ंया इितहासात िज ंजीया मोिहम ेला अितशय महव आह े. कारण छपती
राजाराम महाराजा ंनी िज ंजीया सहायान े वरा याची प ुनितापना क ेली. छपती
राजाराम महाराजा ंनी जवळपास सात त े आठ वष िजंजीया िकयात ून वरायाचा
कारभार चालिवला .
िजंजीमय े वातयास असता ंना या ंनी अधान म ंडळाची न ेमणूक केली. छपती
राजाराम महाराजाच े अधान म ंडळात प ुढील मा णे आहे.
पेशवा – िनळो मोर ेर िप ंगळे
ितिनधी – हाद िनराजी
सेनापती – संताजी घोरपड े
अमाय - जनाद नपंत हणम ंते
हकुमतपहा – रामचंपंत बावड ेकर
सिचव – शंकराजी महार नरग ुंदकर
पंिडतराव - ीकराचाय कालगावकर
मंी - रामचं िंबक प ुंडे
सुमंत – महादजी गदाधर
यायाधीश – बाळाजी सोनद ेव
संदभ (सरदेसाई, िथरब ुी राजाराम ) munotes.in

Page 93

मराठ्यांचे वात ंययु
93 वरील यादीत ितिनधी आिण हक ुमतपहा ही दोन अिधकारपद े छपती राजाराम
महाराजा ंनी अधानात नयान े सु केली. िनळोप ंत िप ंगळे य ांना धान पदावर
नेमयान ंतर हाद िनराजी या ंना देयायोय मोठ े पद िशलक रािहल े नाही त ेहा
यांयासाठी ितिनधी ह े नवीन पद योजन ेत आल े. हकूमतपहा ह े अिधकार पदही नयान े
सु झाल े. सिचवपद श ंकराजी महार नरग ुंदकर या ंना िदल े होते पण त े फार लवकर िनधन
पावल े. यांया जागी श ंकराजी नारायण यांना सिचवपद िमळाल े. (सरदेसाई, िथर ब ुी
राजाराम ) िचटणीसपद ख ंडोबा या ंयाकड े कायम चाल ू ठेवले. यािशवाय आणखी काही
मातबर यना छपती राजाराम महाराजा ंनी या यया कामिगरी पाहन िकताब व
अिधकार पद े िदली . परसोजी भोसल े यांना गडवन , वराड, नागपूर इयादी द ेशांचा अमल
िदला तस ेच या ंना स ेनासाह ेबसुभा अस े पदही िमळाल े. परसोजी भोसल े हे नागप ूरकर
भोसल े यांचे पूवज होत . परसोजी माण ेच आणखी एक श ूर सरदार िसधोजीराव िन ंबाळकर
यांना गोदावरीया काठचा स ुभा िदला . गुजरातया भागात ख ंडेराव दाभाड े य ांना नेमून
सेनाधुरंधर हे पद िदल े. बुबाजी पवार या ंना िवासराव हा िकताब व िवासराई सर ंजाम
िदला. यांचे बंधू केरोजी पवार या ंना स ेनाबारासही िकताब द ेयात आला . [संथान
देवास, पवार घरायाचा इितहास – मा.वी.गुजर] छ.राजाराम महाराजा ंया आापातील
नदीन ुसार, छपती िजथ े जातील ितथ े राजधानी होती . हणून राजाराम महाराजा ंया
काळात मराठया ंची राजधानी िफरती होती अस े हटल े जात े. आिणबाणीया
परिथतीतस ुा छपती राजाराम महाराजा ंनी आपया िवास ू सरदारा ंया व
मुसेिगरीया जोरावर वरायाचा कारभार काय म व भावीपण े चालिवला होता . परंतु
मािटन अस े िलिहतो क , ‘झुफकार खानाकड े िजंजी ताबडतोब सर करयाच े सामय
होते, परंतु यांनी तसा यन न करता यान े िजंजीचा व ेढा ला ंबणीवर टाकला होता .
छपती राजाराम महाराज व झुिफकारखान या ंयातील ग ु करारान ुसार, औरंगजेब
बादशहाया पात गोवळकड ्याचा द ेश झुफकार खानान े यावा व िवजाप ूरचा द ेश
छपती राजाराम महाराजा ंनी यावा . यानुसार िज ंजीचा व ेढा दीघ काळ र गाळत ठ ेवला
होता. राजाराम महाराजा ंची झुिफकारअली खानाबरोबर झाल ेया ग ु कराराची बाह ेरील
मराठा सरदारा ंना कपना नहती . यामुळे यांनी ाणपणान े संघष कन म ुघली स ैयाला
जेरीस आणल े होते. हे जेहा मराठा सरदारा ंना कळाल े, तेहा स ंताजी घोरपड े महाराजा ंवर
सून िजंजीहन काही कोस द ूर गेले होते. तसेच बिहज घोरपड े व यचामा नाईक राजाराम
महाराजा ंवर रा ग धन होत े. नंतर राजाराम महाराजा ंनी संताजीची समज ूत घाल ून याचा
सवा घालवला होता . तसेच संताजीस भ ेटून याच बीस द ेऊन या ंचे ताप ुरते समाधान
केयाचे मािटन यांया िलखाणात ून िदस ून येते. [ खोबर ेकर,२००६ ]
१०.५ सेनापती स ंताजी घोरपड े व धनाजी जाधव या ंची कामिगरी
छपती राजारामाया कारकदत म ुघल-मराठा स ंघष ती वपाचा होता . अनेक
िठकाणी दोही स ैयांमये चकमक झाया होया . वरायावर आल ेया स ंकटाया
काळात मराठा सरदारा ंनी दाखवल ेला पराम अत ुलनीय वपाचा होता . या स ंदभात
सेतुमाधवराव पगडी िलिहतात क , ‘सुदैवाने वरायाला या व ेळी अगदी योय अशा
नेयांचा लाभ झाला . रामचंपंत अमाय , शंकराजी नारायण , धनाजी जाधव , संताजी
घोरपड े, परशुराम प ंतितिनधी , मानाजी िश ंदे, हणमंतराव िन ंबाळकर यासारखी परामी व munotes.in

Page 94

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
94 मुसी सरदार वरायाला लाभयाम ुळे बलाढ्य मुघल फौज ेला ितकार कन म ुघलांना
व बादशाह और ंगजेबाला ‘सळो क पळो ’ कन सोडल े होते. अशा या सरदारा ंपैक
सेनापती स ंताजी घोरपड े आिण धनाजी जाधव या ंची कामिगरी अत ुलनीय वपाची होती .’
मराठया ंया इितहासात या कामिगरीच े महव अनयसाधारण आह े.
संताजी घोरपड े यांचा पराम
संताजी घोरपड े हे छपती राजारामाया कारकदत मराठा साायाच े ‘सरसेनापती ’
होते. संताजीन े धनाजी जाधवबरोबर सतरा वष मुघल स ैयाशी िनकराचा लढा िदला होता .
गिनमी कायाया य ु तंाचा प ुरेपूर वापर कन मुघल सैयाला ह ैराण कन सोडणार े
संताजी व धनाजी ह े मुघलांचे कदनकाळ ठरल े होते. संताजी घोरपड े यांचा जम सा ंगली
िजातील भाळवणी य ेथे इसवी सन १६४५ मये झाला . छपती स ंभाजीराजा ंया
वधान ंतर मराठया ंचे वराय न होयाया मागा वर होत े. अशा परिथतीत छपती
राजाराम महाराजा ंनी सर सेनापती हण ून संताजी घोरपड े यांची नेमणूक कन वरायाया
रणाची जबाबदारी या ंयावर िदली होती . संताजी घोरपड े यांची वरायस ेवा १६८९ ते
१६९७ दरयानया काळात होती .
संताजी घोरपड े हे गिनमी कायाया य ुतंात अितशय तरब ेज होत े. याची िचती
मुघलांना अन ेकदा आली होती . इसवी सन १६९१ मये यान े २५ हजार स ैयािनशी
औरंगाबादमाग बुहानप ूरवर हला कन च ंड लूट िमळवली होती . यानंतर यान े
सुरतेला वेढा देऊन स ुरत ल ुटयाचा यन क ेला, परंतु तसे न करता यान े खानद ेश माग
सातारा य ेथे आला . इसवी सन १६९५ मये यान े मुघलांचे महवाच े ठाणे असल ेले खटाव
िजंकून घेतले. िवुत वेगाने चढाई कन , शुया छावणीवर अचानक हला कन , पुहा
घनदाट ज ंगलाया सहायान े दुस या िठकाणी पलायन करयामय े संताजीचा हातख ंड
होता. संताजीया हयाचा म ुघलांनी धसका घ ेतला होता . खु और ंगजेबसुा स ंताजी व
धनाजीया आमणाप ुढे हतबल झाला होता . याचे अनेक मातबर सरदार स ंताजी -
धनाजी समोर शरणा गतीला आल े होते.
औरंगजेब बादशहान े िहमतखान नावाया सरदाराला या ंचा ब ंदोबत करयासाठी
पाठवल े होते. संताजीन े िहमतखानावर अचान क हला कन याला ठार क ेले. यानंतर
इसवी सन १६९५ मये दोड्डेिगरी हणज े आाच े कनाटकावर वारी कन कािसमखान
या मुघल सरदाराला धडा िशकिवयासाठी दोडड ेिगरीया गडी मय े याला कड ून ठेवले
होते व गडीला बाह ेन व ेढा देऊन याची प ूण रसद ब ंद केली होती . उपासमार होऊन
मुघल स ैय मृयुमुखी पडल े होते. मुघल सरदार कासीमखान मरण पावला . या िवजया मध ून
मराठया ंना चंड लूट िमळाली . संताजी घोरपड े य ांया परामाम ुळे मुघलांची दाणादाण
उडाली होती . सव संताजी-धनाजीचा दरारा वाढला होता . या लढाईमय े संताजी
घोरपड या परामािवषयी स ेतुमाधवराव पगडी अस े हणतात क , ‘दोड्डेिगरीची लढाई
हणज े संताजीया िवजयाचा कळस होता .’ यावन स ंताजी - धनाजीया परामाची व
यांनी वरायाया रणासाठी क ेलेया यागाची िचती य ेते. कठीण काळात वरायाच े
रण करयामय े संताजी- धनाजी या सरदारा ंचा िस ंहाचा वाटा होता . िचटणीसा ंया
बखरी मये संताजी - धनाजीया गिनमीकायाया य ुतंािवषयी वण न केलेले आहे, ‘मराठे munotes.in

Page 95

मराठ्यांचे वात ंययु
95 यांनी आज या ठायी तर उा वीस -पंचवीस कोसावर जाव े. पुहा एकाएक य ेऊन छापा
घालावा . पातशहाची ठानी असतील ती उठवावी , मुलुख मारावा . अशा रीतीन े यास च ैन
पडू देऊ नय े. मोगला ंचे घोडे पायावर आल े असता , पाणी न पीत यास मोगली लोका ंनी
हणाव े, ते पायात स ंताजी व धनाजी िदसतो क काय ? राी, िदवसा कोणीकड ून
येतील, काय करतील याचा था ंगपा लागत नस े. मोगलाई फौज ेत आठही हर भय
बाळगी त पातशहासी बहदा आय जहाल े क, हे मराठ े आदमी नहता भ ूतखाना आह े.’
(संदभ: महार रामराव िचटणीस क ृत थोरल े राजाराम या ंचे चर )
संताजी - धनाजीया परामािवषयी अन ेक इितहासकारा ंनी िलिहल े आहे. यामय े मुघल
इितहासकार खाफखान यान ेसुा स ंताजी धनाजी िवष यी िलिहल े आह े क, ‘मराठे
सरदारात स ंताजी घोरपड े हे मुख होत े. समृ शहरा ंवर हला कन या ंचा नाश करण े
आिण नामा ंिकत स ेनानीवर त ुटून पडण े यात या ंची ख ूपच िसी झाली . याला याला
संताजीशी म ुकाबला करयाचा आिण लढयाचा स ंग आला , याया निशबी खाली ल तीन
पैक एक परणाम ठरल ेला अस े. एक तर तो मारला जाई िक ंवा जखमी होऊन स ंताजीया
कैदेत सापड े िकंवा याचा पराजय होई आिण याच े सैय आिण बाजारब ुणगे गारद होत .
आपण िजवािनशी स ुटलो हाच आपला प ुनजम झाला अस े यास वाट े. हणून यायाशी
यु करयास बादशाहाया ितित सरदारा ंपैक एकही तयार होत नस े. जगात धडक
भन सोडणारी फौज घ ेऊन तो क ुठेही पोचला क याामाण े असल ेया अन ुभवी
योद्यांची दय क ंपायमान होत . (संदभ: खाफखान प ृ ३९९-३)
छपती राजाराम महाराजा ंचा स ंताजी घोरपड ेवर च ंड िवास होता . तो साथ करत
संताजनी आपया वकत ुवाने मुघलांना ज ेरीस आणल े होते. िजंजीया िकयामय े
आयास असताना स ंताजी-धनाजी या ंनी बाह ेन झ ुिफकार खानाया स ैयावर हला
कन या ंना िज ंजीचा व ेढा िढला करयास भाग पाडल े होते. संताजीया अ ंगी धाडस होत े.
दोडड ेिगरी आिण बसवपन य ेथे िमळाल ेला दणदणीत िवजय स ंताजीया यशाचा परमोच
िबंदू होता . या िवजयान ंतर या ंनी ८ मे १६९६ रोजी िज ंजी येथे फौज घ ेऊन आल े होते.
िजंजीया िकयात या ंनी राजाराम महाराज या ंची भ ेट घेतली. या भेटीत दोघा ंमये
मतभेद िनमा ण झाल े व संताजी ना राज होऊन िज ंजीहन द ूर िठकाणी िनघ ून गेला. नाराजीच े
कारण प झाल े नाही . जेधे शकावलीमय े फ एवढाच उल ेख आह े क, ‘चैमासी
राजारामाया दश नास स ंताजी घोरपड े गेला. जे मासी िबघडोन क ंची [कांजीवरम ]
अिलकड ेच भांडण झाली .’ इितहासकार जयिस ंगराव पवार या ंनीसुा संताजी व राजाराम
महाराज या ंयातील वादािवषयी अस े हटल े आह े क, ‘जहािगरी द ेयाया राजाराम
महाराजा ंया नीितला स ंताजीन े िवरोध क ेला असावा . कारण जहािगरीची था िशवाजी
महाराजा ंनी बंद केली होती . याचमाण े मुघलांिवषयी नरमाईच े धोरणस ुा याला माय
नहते. संताजीला अस े वाटत होत े क, मराठया ंया हाती गवसल ेले असदखान ,
झुिफकारखान , शहजादा कामब या ंना वािदवाशला जायाची वाट मोकळी कन
िदयाबल याला राजाराम महाराजा ंचा राग य ेणे वाभािवक होत े. या रागात ून वीस
हजारा ंची फौज घ ेऊन स ंताजी िज ंजीहन बाह ेर पडला होता .’ यािवषयी भीमस ेन सस ेना
असे हणतो क , ‘धनाजी जाधवान े राजारामास भासिवल े क, संताजीचा जोर ख ूप वाढला
आहे. तो शूर व क ुशल िशपाई आह े. तो वत ं होयाया मागा वर आह े. याला ठार मारल े
पािहज े. वाभािवकच राजारामान े संताजीच े पारपय करयाचा िवचार केला आिण या ंनी munotes.in

Page 96

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
96 धनाजी जाधव , अमृतराव िन ंबाळकर , हनुमंतराव, घोरपड े इयादी मराठा सरदारा ंना घेऊन
संताजी वर चाल ून गेले. उभयता ंमये कांचीपुरमजवळ आय ेवारकुी येथे चंड लढाई
झाली. या लढाईमय े संताजीन े छपती राजाराम महाराजा ंचा पराभव कन मराठा
सेनापतना क ैद केले. धनाजी जाधवा ंनी रणा ंगणात ून पळ काढला . अमृतराव िन ंबाळकर क ैद
होऊन प ुढे यास हीया पायाखाली द ेयात आल े. लढाईया द ुसया िदवशी स ंताजी
आपल े हात बा ंधून राजाराम महाराजा ंसमोर उभा रािहला आ िण आपया हात ून घडल ेया
अपराधा िवषयी महाराजा ंची मा माग ून मी त ुमचा स ेवक असयाच े सांिगतल े व आपण मला
जी आा कराल यामाण े मी वाग ेन अस े सांगून राजाराम महाराजा ंना िज ंजीया िकयात
सुखपपण े पोचिवयाची यवथा क ेली. ही घटना ज ून १६९६ मये घडयाच े खोबर ेकर
यांनी या ंया ंथात नम ूद केले आहे.
संताजी व राजाराम महाराज स ंघषाची चचा संपूण दिण ेत सु झाली होती . कारण
छपतीया एका सरदारान े छपतीचा पराभव क ेलेला होता आिण या ंना कैद केले होते.
याचा फायदा घ ेयासाठी झ ुफकार खानान े बादशहायावतीन े संताजीला मोठ े इनाम द ेऊ
केले. एवढेच नह े तर ख ु बादशहान े संताजीस बारा हजारी उमराव करयाच े आासन
िदले, परंतु संताजीन े ही लोभन े धुडकावली . संताजीच े महाय यात ून िदस ून येते. जर
संताजी या लोभना ंना आत ून बळी पडला असता तर मराठया ंचे वात ंययु संपुात
येऊन, मराठया ंया छपतीला म ुघलांनी कैद कन मराठा सााय तायात घ ेतले असत े.
असे असताना छपती राजाराम महाराजा ंनी स ंताजीला स ेनापती पदावन द ूर केले.
याचबरोबर या ंया स ैयातील अन ेकांना आपया बाज ूने वळवल े. येथून संताजीला
उतरती कळा लागली होती . यातच धनाजी जाधवा ंनी संताजीचा िबमोड करयाचा च ंग
बांधला होता. मराठा सरदारा ंमधील अ ंतगत वाद िमटिवयात छपती राजाराम महाराज
यांची मुसेिगरी कमी पडयाच े इितहासकारा ंचे मत आह े. जर हा अ ंतगत वाद िमटवला
असता तर स ंताजी घोरपड ेसारखा अय ंत परामी स ेनापती मराठया ंनी गमावला नसता .
बेदनुरची राणी च ेनमाच े मराठयांना सहाय
छपती राजारामान े वरायात ून दूरवर स ुरित थळी आय घ ेयाचे िनित क ेले.
यासाठी या ंनी या व ेळया कना टकातील िज ंजीया िकयाची िनवड क ेली व आपया
िनवडक स ेनापतना बरोबर घ ेत मजल दर मजल वास करत िज ंजीया िदश ेने आगेकूच
सु केली होती . मुघल बादशहाला याची खबर लागताच या ंनी छपती राजारामाचा
पाठलाग करयाच े आदेश िदल े. तुंगभेपयतचा वास कर ेपयत मराठया ंया लात आल े
क, मुगल स ैय पाठलाग करत आह ेत. अशाव ेळी बिहज घोरपड े (संताजीचा धाकटा भाऊ )
यांनी राजाराम महाराजा ंना आप या खा ंावर उचल ून तुंगभा नदी ओला ंडली. मुघलांया
सैयाला चकमा द ेत मराठया ंया छपतीच े मागमण चाल ू होते. वेशांतर कन मराठ े
सरदार व छपती ब ेदनुरपयत पोहोचल े होते. बेदनूरया हीत ग ेयावर म ुघलांपासून
संरण करयासाठी ब ेदनुरची राणी च ेनमा िहन े राजाराम महाराजा ंना सुरितपण े आय
िदला व या ंचे मुघलांपासून संरण क ेले. औरंगजेब बादशहाला याची बातमी कळताच
याने मुगल स ेनानी जाननीसारखान याला पाठवल े. राणीन े मराठया ंना सहकाय कन
अयंत सुरितपण े अंबूर या मराठया ंया ा ंतात पोहोचवल े. बेदनूरया राणीन े मराठया ंना
सहकाय केयामुळे ितला धडा िशकिवयासाठी म ुघल स ेनापतीन े बेदनुरला व ेढा िदला . munotes.in

Page 97

मराठ्यांचे वात ंययु
97 यावेळी बेदनूरया राणीया मदतीसाठी स ंताजी घोरपड े यांनी आपया स ैयासह म ुघल
सैयावर हला चढवला . या सव करणात राणीन े मुघलांना खंडणी द ेऊन परत पाठ वले व
राजाराम महाराजा ंना सुरितपण े आपया रायात ून जायासाठी सहकाय व संरण िदल े
होते. बेदनुरची राणी च ेनमा िहया सहकाया मुळे मराठया ंचे छपती स ुरितपण े
िजंजीपय त पोहोच ू शकल े. यामुळे बेदनुरया राणीच े सहकाय हे मराठया ंया
वातंययुात अितशय महवाच े ठरते. यामुळे छपती राजाराम महाराज म ुघलांया
हाती लाग ू शकल े नाही. अयथा वरायावर िवपरीत परणाम झाला असता .
संताजी घोरपड े यांचा वध
मराठया ंया अ ंतगत यादवीम ुळे संताजीसारया अय ंत परामी सरदाराचा द ुदवी अ ंत
झाला. संताजी व धनाजी या ंयातील िवत ू वाढत ग ेयामुळे तसेच हे करण छपती
राजाराम महाराजा ंना यविथत हाताळता आल े नाही . िजंजीची मोहीम स ंपवून छपती
राजाराम महाराज वरायात आल े. संताजीन े सातायामय े आयावर िश ंगणापूरया श ंभू
महादेवाया डगराचा आय घ ेतला होता. कारण धनाजी जाधवान े याया स ैयाचा प ुरता
िबमोड क ेला होता . संताजीला एकाच व ेळी धनाजी जाधव आिण अ ंतगत श ू व म ुघल
सरदार गाजीउिनखान िफरोजज ंग यानेसुा बादशहाया हक ूमानुसार आपया फौज ेिनशी
संताजीचा पाठलाग क ेला. यािवषयी म ुघल इितहासकार खाफखान िलिह तो क ,
“एककड ून बादशाही फौज व द ुसरीकड ून धनाजी जाधव या ंची फौज या ंनी स ंताजीला
मृयूया जायात पकडल े होते.” संताजी घोरपड े शंभू महाद ेव डगरातील िनवासथानात
आषाढ मिहयात ज ून १६९७ मये (१५ ते १८ जूनया दरयान ) जवळया ओढया वर
संताजी पहाट ेया अ ंघोळीसाठी आले असता आधीच दबा धन बसल ेया नागोजी मान े
याने गाफल अवथ ेत असल ेया स ंताजी घोरपड े य ांयावर ाणघातक हला क ेला.
यावेळी ते देवपूजा करीत होत े व पूवकडे तड कन डोळ े िमटव ून सूयाला नमकार करीत
होते. अयंत दुदवी पतीन े गाफल अवथ ेत संताजीवर हला कन याचा वध करयात
आला . यांया या वधाया स ंदभात अन ेक तक िवतक केले जातात . कारण याचा प ूण संशय
धनाजी जाधवा ंवर जातो . यांचे अंतगत वैमनय होत े. जुलै १६९७ रोजी और ंगजेबाचा
सरदार ल ुफुलाखा न याने संताजीया वधान ंतर नागोजीला िलिहल ेया पात अस े हटल े
होते क, “तुही िनय कन आमच े दौलतीच े अ े कन हज ूर येऊन ज ू झाला व
दुमनासही द ूर केला. संताजीचा पळावयाचा रता त ुही बंद केला. यास पळ ून जाऊ िदल े
नाही ज ेणेकन त ुही सरकारची नो करी एकिन ेने कन चा ंगली बजावली . तुमची िवन ंती
माय झाली आह े. तुमचे अपराध मा होऊन पादशहाची म ेहेरबानी व इनायत होऊन
येईल.” यावन अस े िदसून येते क, संताजीया वधासाठी म ुघलांनी नागोजी मान े यांना
लालूच दाखिवली होती . यामुळे िफतूरने व लालस ेपोटी यान े हे कृय केले असाव े. असे
इितहासकार िलिहतात . सेतू माधवराव पगडी या ंया मत े, अशा या े सेनापतीचा म ृयू
एका आणीबाणीया संगी घड ून यावा ही अय ंत दुदवाची गो आह े. संताजीचा वध ह े
मराठेशाहीला बसल ेला मोठा धका होता .

munotes.in

Page 98

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
98 धनाजी जाधव या ंची कामिगरी
छपती राजाराम महाराजा ंया व महाराणी ताराबाई या ंया काळात हणज े १६९७ ते
१७०७ मये ते मराठा साायाच े सरस ेनापती होत े. मराठया ंया वात ंयसंामाया
काळात या दोन कत बगार स ेनापतनी म ुघलांना सळो क पळो कन सोडल े होते ते
संताजी व धनाजी होत े. आपया गिनमी कायाया य ुतंयाया साहायान े यांनी
बलाढय मुघल सेनापतना ज ेरीस आणल े होते. इतकेच नह े तर आपया दहशतीन े यांनी
मुघल स ेनापतया मनात धडक भरवली होती . धनाजी जाधव ह े िसंदखेडया लख ुजीराव
जाधव या परामी घरायातील होत े. यामुळे जाधव घ रायाया परामाची शौय गाथा प ुढे
नेयाचे काय धनाजी जाधव या ंनी केले होते. आपया अ ंगी असल ेया च ंड शौय , धाडस
व युया जोरावर या ंनी आणीबाणीया स ंगी मराठ ेशाहीच े रण करयाची मोठी
जबाबदारी अितशय ध ैयाने पेलली होती . यामुळे संताजी- धनाजी या जोडगोळी िशवाय
मराठया ंचा इितहास प ूण होऊ शकत नाही . धनाजी जाधव या ंचा जम १६५० या
आसपास िस ंदखेडराजा य ेथे जाधव घरायात झाला होता . यांचा संबंध थेट छ पतीया
राजघराया ंशी य ेतो. माँसाहेब िजजाऊ ंया सािनयात या ंचे संगोपन होऊन या ंनी
छपती िशवा जी महाराज व छपती स ंभाजी महाराज या ंची आदश कारकद बिघतली
होती. तसेच थोरया महाराजा ंचे गिनमी कायाच े तं व छपती स ंभाजी महाराजा ंचे
िवुतवेगाने शूवर करावयाया चढाईच े तं अवगत क ेले होते.
धनाजीच े कायकतृव
छपती राजाराम महाराजा ंया काळात इ .स. १६९७ मये सेनापती स ंताजी घोरपड े यांचा
वध झायान ंतर राजाराम महाराजा ंनी धनाजी जाधवा ंना मराठया ंचे सर स ेनापती पद बहाल
केले.
संताजी- धनाजी या जोडीन े संभाजीराजा ंया वधान ंतर खया अथा ने मराठया ंया रायाच े
संरण केयाच े िदस ून येते. इसवी सन १६९२ मये मुघल फौजा ंनी िज ंजीया
वेढयादरयान आज ूबाजूया द ेशात ध ुमाकूळ घातला होता . तेहा धनाजी जाधवा ंनी
इमाईल खान या म ुघल सरदारा ंवर हला कन याची दाणादान उडवली होती .
वेलोरया वेढयादरयान धनाजी व स ंताजी या ंनी ज ुफकार अलीखानवर चाल ून
आयाची वा ता कळताच यान े वेढा उठिवला . यामुळे केवळ स ंताजी - धनाजीच े नाव जरी
कळाल े, तरी म ुघल स ेनापतया मनात धडक भन या ंनी या ंचे वेढे अधूरे सोडयाच े
िदसून येते. कालांतराने संताजी - धनाजी या ंयातील अ ंतगत संघषातून राजाराम
महाराजा ंना संताजी घोरपड े यांना गमवाव े लागल े. यामुळे मराठा साायाची जबर हानी
झाली. िजंजीया वेढयानंतर राजारामाच े वरायात आगमन झाल े. यावेळी स ंताजी -
धनाजीच े अंतगत वादाचा फायदा घ ेयाचे औरंगजेबाने ठरवल े. याची िचती म ुघलांनी
सातायातील अिज ंयतारा िकयाला व ेढा िदला हो ता. तम खानाला धडा
िशकिवयाच े काम स ंताजी - धनाजीन े केले होत े. अचानक योजना कन या ंनी
तमखानावर हला क ेला आिण याला जखमी क ेले. याला य ु कैदी बनवल े. पंधरा
िदवस िकयाला व ेढा देऊन दीड हजार म ुघल स ैिनक मारल े. शेवटी खानान े चंड
धनसंचय द ेऊन आप ली स ुटका क ेली. सेनापती धनाजी जाधवाया कत बगारीची स ुवात munotes.in

Page 99

मराठ्यांचे वात ंययु
99 छपती िशवाजी महाराजा ंया हयातीत स ु झाली होती अस े असल े तरी धनाजी
जाधवा ंया कत बगारीन े यांना अितउच िशखरावर पोहोचिवल े ते छपती राजाराम आिण
महाराणी ताराबाई ंया कारिकदत . माँसाहेब िजजाऊ ंया स ंकारात तयार झाल ेला
परामी सरदार होता . राजकारणात वायाची िदशा पाहन आपल े धोरण ठरिवणारा म ुसी
सेनापती हणज े धनाजी जाधव होता . मराठया ंया वात ंय युाचा कालख ंड जर िवचारात
घेतला तर इ .स. १६८९ ते १७०७ या वात ंययुाया काळात अख ंडपणे वरायाया
रणासाठी सतत लढाया व मोिहमा करणाया सरदारा ंपैक धनाजी जाधव या ंचे नाव
अमान े याव े लागत े. संताजी घोरपड या िनधनान ंतर या ंना सरस ेनापती पद िमळाल े
होते. धनाजी जाधव या ंनी च ंड अन ुभव, मुसेिगरी आिण पराम याम ुळे कठीण
परिथतीत मराठया ंचे वराय स ंरित करयाच े महवाच े काय केले होते. मुघल राजप ु
मुअजम यान े पहाया िकयाला ऑटोबर १६९२ मये वेढा िदला होता तो १६९४
पयत चालला होता . या काळात म ुअजमन े िकयाया तटब ंधी भोवती जी काही मोच
बांधणी क ेली होती , ती १६९७ मये धनाजी जाधवा ंनी हला कन उवत क ेली.
१६९२ पासून मराठया ंनी आपया लकरी मोिहमा व ेगाने सु ठेवया होया . ऑटोबर
१६९२ मये संताजी - धनाजीन े बेळगाव नजीकच े अनेक िकल े िजंकले होते व बेळगाव
शहराला व ेढा िदला होता .
िडसबर १६९२ मये िजंजीला म ुघलांया व ेढयातून मु करयासाठी धनाजी - संताजीन े
आपया िवशाल स ैयासह मासया भागात मोिहमा चालिवयान े मुघलांना जेरीस आणल े
होते. िजंजीचा व ेढा िखळिखळा कन आज ूबाजूया द ेशावर आमण कन तो
वरायाला जोडयाच े काम या ंनी केले होते. १६९३ मये पुहा वरायात य ेऊन
मुघलांया व ेगवेगया मोिहमा ंमये समाचार घ ेयाचे काम चाल ू होते. संताजी - धनाजी
यांचा पराम सवच िशखरावर असताना “सेनापती ” पदावन या ंयात मतभ ेद वाढत
गेले. शेवटी स ंताजीचा वध झाला . यानंतर वरायाची स ंरण िभ ंत लढवयाच े काम
धनाजी जाधव या ंवर पडल े. संताजीसारखा परामी वीर ग ेयानंतर िततया तोडीचा
परामी योा धनाजीया पान े वरायाकड े होता . “सरसेनापती ” पदाची स ूे हाती
घेतयान ंतर धनाजी जाधव या ंनी फलटणया म ैदानात म ुघली सरदार रणमतखान या ंचा
पाडावा क ेला. यावेळी छ पती राजाराम महाराजा ंनी या ंचा योय समान क ेला होता .
याची नद इितहासात आह े. ती अशी होती क , “वतमान छपतीस कळयावर जाधवराव
यास भ ेटून बहमान व े, भूषणे देऊन “जयिस ंगराव” हा िकताब िदला .” इसवी सन १६९८
नंतर हणज े छपती राजाराम महाराजा ंचे वराया त आगमन झायान ंतर मराठया ंचा
आमिवास अिधक वाढला होता . धनाजी जाधव या ंना सरस ेनापती पद िदयान ंतर या ंनी
आपया मातबर सरदारा ंया मदतीन े मुघल मुलखात मोिहमा काढया होया . यामय े
येसाजी क ंक व ख ंडोजी दाभाड े यांनी बागलानमय े, नेमाजी िश ंदे व िवास राव पवार या ंनी
खानद ेशात, परसोजी भोसल े य ांनी वहाडात , तर ख ु धनाजी जाधव आिण हन ुमंतराव
िनंबाळकर या ंनी महारााबाह ेर आपया स ैयाया हालचाली स ु ठेवया. धनाजी जाधव
व नेमाजी िश ंदे यांनी बुहाणप ुर, नंदुरबार ही शहर े लुटली, उरेचे वेशार समजल े जाणारे
माळवा ा ंतात ल ुटमार क ेली. मुघल सैयाला ह ैराण करयाच े काम चालवल े होते.
मराठया ंनी मुघली म ूलखांवर आमण कन गेलेले िकल े आपया परामान े पुहा
िजंकून घेतले होते. यामय े केवळ राजगड आिण प ुरंदर ह े दोनच िकल े मुघलांया munotes.in

Page 100

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
100 तायात होत े. कोकणामय े काहोजी आ ंे य ांचे आरमारी वच व वाढत होत े. यामुळे
िसना पायब ंध घालयात या ंना यश य ेत होत े. १६९९ मये काहोजी आ ंे यांनी च ंड
तयारीिनशी िसी , पोतुगीज व म ुघल या ंया स ंयु फौजा ंचा पराभव कन रायगडचा
िकला आिण आज ूबाजूचा द ेश काबी ज केला होता . यावन अस े िदसून येते क, सव
मराठया ंया परामाचा ड ंका िपटत होता आिण म ुघलांची पीछ ेहाट होत होती . वतः
धनाजी जाधव या ंनी १३ मे १६९९ ला िपठ ूरया गढीला व ेढा िदला होता . तेथील
देशमुखांनी सात िदवस गडी लढवली . शेवटी धनाजीन े देशमुखाला क ैद कन या कडून
चाळीस हजार पय े चौथाई वस ूल केली होती .
छपती राजाराम महाराजा ंची अयशवी वारी
सातायाया अिज ंयतारा िकयामय े मुगल - मराठा या ंया झ ुंज चाल ू असताना
राजाराम महाराजा ंनी आपया फौजा जमा करयाच े आदेश िदल े होते. फेुवारी १७००
मये राजाराम महाराजा ंनी बादशहाया छावणीवर हला कन स ंभाजी महाराजा ंची पनी
राणी य ेसूबाई व म ुलगा शाह या ंची सुटका करावी अशी योजना आखली . सव मुख मराठा
सरदारा ंचा व म ुसा ंचा िवचार घ ेऊन त े बादशावर चाल ून गेले. राीया व ेळी छापा
टाकला . दोन टोया कन हला करावा . तसेच वतः राजाराम महाराजा ंनी गुपणे शाह
महाराजास हतगत कराव े ही योजना होती , परंतु औरंगजेब बादशहा याव ेळी साताया या
छावणीत होता . शाह महाराज सुा या ंया छावणीत होत े. यामुळे ही योजना िनफळ
झाली. यानंतर राजाराम महाराजा ंनी गंगातीरी आ ंबड, पैठण, बीड इयादी शहर े लुटली व
खंडया वस ूल कन प ुयास य ेयासाठी िनघाल े. वाटेत काही िठकाणी बादशाही
हलेखोरांकडून हल े करयात आल े होते, परंतु ते िनपट ून ते सुखपपण े पुयात
पोहोचल े होते.
१०.६ छपती राजाराम महाराज या ंचा मृयू
छपती राजाराम महाराज प ुयामय े काही िदवस वातय कन त े िसंहगडावर ग ेले.
िसंहगडावर वातयात असताना या ंना हलका ताप आला . छातीया िवकारान े यांना
राया उलट ्या होऊन त े २ माच १७०० रोजी कालवश झाल े. मृयू समयी या ंचे वय 30
वषाचे होते. यांचे कुटुंबीय पहाळगडावर हो ते. िसंहगडावर रामच ंपंत हजर होत े. यांनी
िवठोजी राज े भोसल े यांया व ंशातील जीवाजी राज े बावीकर या ंनी या ंचा अंयिवधी क ेला.
(खोबर ेकर, २००६ )
छपती राजाराम महाराज या ंनी अय ंत कठीण काळात वरायाच े नेतृव केले. जवळपास
१०-११ वषाची या ंची कारक द होती . यापैक बर ेच वष यांचे वातय िज ंजीस होत े.
तेथून या ंनी मराठया ंया वरायाचा कारभार चालवला होता . छपती राजारामान े राणी
येसूबाई व शाहराज े यांची स ुटका करयाचा िनफळ यन क ेला होता . वतनदारा ंना
जहािगरी द ेऊन या ंचे सहकारी िमळवल े होते. जहािगरी द ेयाची या ंची योजना सफल
झाली होती . या संदभात इंज वासी िवयम नॉरीस १७०१ मये असे िलिहतो क ,
“मोठ-मोठे मोगल सरदार मराठी म ुलखात वास करयास धजावत असे. कारण मराठया ंनी
गिनमी कायाया य ुतंाने अचानक हले कन श ूला ज ेरीस आणल े होते. मराठया ंचा munotes.in

Page 101

मराठ्यांचे वात ंययु
101 चंड दरारा व धाक म ुघल सैय व स ेनापतना वाटत होता . एखादा म ुलुख िज ंकावा व
जहािगरी हण ून तो या ंनीच लाटावा . हा घात छपती राजाराम महाराजा ंनी स ु
केयामुळे मराठया ंनी नंतरया काळात िदलच े राजकारण क ेले होते.” परंतु यातच या ंचा
िवनाशाची बीज े पेरली ग ेयाच े इितहासकारा ंचे मत आह े.
१०.७ महाराणी ताराबाई ंचे नेतृव
महाराातया कत ृववान िया ंमधील एक अिभमानाच े व गौरवाच े महापव हणून या ंची
ओळख आह े. तकािलन किव गोिव ंद यांनी महाराणी ताराबाई या ंचे वणन पुढीलमाण े केले
आहे,
“िदली झाली दीनवाणी I िदलीशाच े गेले पाणी I
ताराबाई रामराणी I भकाली कोपली II
ताराबाईया बखत े I िदलीपतीची तखत े I
खचो लागली त ेिव मत े I कुराणेही खंडली II
रामराणी भकाली I रणरंगी कृ झाली I
लयाची व ेळ आली I मुघल हो सा ंभाळा II”
महाराणी तारा बाईने आपया पतीया िनधनान ंतर वराय रणाची जबाबदारी आपया
वतःया खा ंावर घ ेतली होती . ताराबाई या स ेनापती ह ंबीरराव मोिहत े य ांया कया
होया. आपया िपतामाण े यांया अ ंगी च ंड पराम आिण ध ैय होते. यांचा यय
मराठया ंया वात ंययुाया आणीबाणीया परिथतीत आला होता . इसवी सन १७००
मये छपती राजारामा ंचे िनधन झायान ंतर मराठया ंया राजगादीला छपती नहत े.
अशाव ेळी १० माच १७०० रोजी महाराणी ताराबाईनी आपला म ुलगा धाकट े िशवाजी या ंचे
रायरोहण कन या ंना वरायाच े छपती घोिषत क ेले. यांयावतीन े वतःया हातात
रायकारभार घ ेतला. महाराणी ताराबाई ंचा जम अय ंत परामी घरायात झाला होता .
वयाया ८ या वष या ंचा िववाह राजाराम महाराजा ंशी झाला होता . छपती राजाराम
महाराजा ंनी वरायाची स ुभे हाती घ ेतयान ंतर म ुघलांनी या ंना घेरयाचा यन क ेला.
आपया िवास ू सेनापतीया मदतीन े यांनी कना टकातील िज ंजीया िकयात आय
घेतला. यावेळी महाराणी ताराबाई या ंयाबरो बर होया . राजकारणातील व य ुकलेतील
िशण या ंना या ंया विडला ंया सािनयात राहन ा झाल े होते. तसेच छपतया
घरची स ून झायान ंतर या ंना वरायाचा कारभार कशा पतीन े चालतो , कठीण
परिथती वरायाच े रण छपती िशवाजी महाराज , छपती स ंभाजी महाराज व न ंतर
छपती राजाराम महाराज या ंनी कशा पतीन े केले याचा अन ुभव या ंनी रायगड व
िजंजीया िकयातील वातयादरयान घ ेतला. याचा उपयोग या ंना या ंया पतीया
िनधनान ंतर झाला . छपती राजारामाया म ृयूनंतर वरायावरील स ंकट अितशय ग ंभीर
वळणावर य ेऊन ठ ेपले होते. अशा कठीण परिथतीत पतीया िनधनान ंतर द ुःख य
करीत बसयाप ेा वराय रणाची जबाबदारी वतःया खा ंावर घ ेऊन वयाया munotes.in

Page 102

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
102 २५या वष महाराणी ताराबाईन े शे हातात घ ेऊन घोडया वर बस ून रणम ैदानात उतरया
होया.
१०.८ महाराणी ताराबाईची कामिगरी
महाराणी ताराबाईन े छपती राजारामाया म ृयूनंतर सव जबाबदारी वतःकड े घेतली होती
आपया िवास ू सरदारा ंया मदतीन े मुघलांशी स ंघष करयाची य ूहरचना तयार क ेली.
यामय े खालील डावप ेचांचा समाव ेश होता .
१] औरंगजेब बादशहाया छावणीभोवती सतत िगरटया घालण े व ज ेहा स ंधी िमळ ेल
यावेळी हल े करण े. तसेच रसद िमळिवयासाठी िनघाल ेया औरंगजेबाया छावणीतील
पथका ंवर हल े करण े.
२] वरायातील सव िकया ंचे रण करण े, िचवटपण े िकला लढिवण े व म ुघली
सैयाला िकला सहजासहजी िज ंकू न देणे, जातीत जात िदर ंगाई कन म ुघल स ैयाला
जेरीस आणण े.
३] मुघल स ैयाला आपला पाठलाग करयास भाग पाडण े व अन ुकूल परिथती बघ ून
अचानक या ंयावर हला करण े.
४] दिण ेकडील म ुघल म ूलुखावर आमण कन या ंयाकड ून चौथाई वस ूल करण े,
मुघली द ेशातून लूट िमळवण े, मुघल स ैयात सतत गिनमी कायाया य ुकल ेचा वापर
कन लप ून-छपून हल े कन या ंची यंणा िखळिखळी करणे.
५] वरायाया बाह ेरील द ेशात आपला वावर वाढिवयासाठी माळवा आिण ग ुजरातया
भागात जाऊन आपला स ंचार वाढवण े.
६] याचमाण े नागप ूरचे गडराज े, बुंदेलखंडातील ब ुंदेल, कनाटकातील ग ुलबगा,
िवजाप ूरभागातील ब ेरड जमातीया सरदारा ंचे सहकाय िमळवण े.
यासार या धोरणाचा अवल ंब कन म ुघलांचा सामना करयाच े धाडसी धोरण महाराणी
ताराबाई या ंनी आखल े होते.
महाराणी ताराबाई ंनी रामच ं पंत अमाय , धनाजी जाधव , परशुराम प ंतितिनधी , शंकराजी
नारायण या िवास ू सरदारा ंया मदतीन े वराय रणाच े काय केले. औरंगजेब बादशहा ने
मराठया ंया तायातील िकल े िजंकून घेयाचा धडाका चालिवला होता . छपती राजाराम
महाराजा ंया हयातीत म ुघलांनी साताराया िकयाला व ेढा िदल ेला होता . हा वेढा ८
िडसबर १६९९ ते २३ एिल १७०० पयत हणज े ४ मिहने १८ िदवस चालला होता .
अखेर २४ एिल १७०० रोजी परश ुराम प ंतांनी व स ुभानजी भा ंडवलकर या सातारा
िकल ेदारान े मुघलांशी तहाची बोलणी स ु कन वाटाघाटीस मायता िदली . अखेर
िकला २४ एिल १७०० रोजी म ुघलांया तायात द ेयात आला . मुघलांनी िकयाच े
नामकरण ‘आजमतारा ’ असे केले. सर जदुनाथ सरकार सातायाया वेढयासंबंधी अस े
िलिहतात क , िकयास स ंपूण वेढा घालण े हे मुघलांना जमल े नाही . शेवटपय त मराठ े
िकयात ून बाह ेर पडत नहत े तर बाह ेरचे आतमय े जाऊ शकत नहत े. उलट म ुघल स ैय munotes.in

Page 103

मराठ्यांचे वात ंययु
103 कडयासारख े झाल े होते. कारण मराठया ंचे काही स ैय िकयाया आत ून मुघलांचा
सामना करत होत े तर िकयाबाह ेर महाराणी ताराबाई ंया नेतृवाखाली मराठा स ैय
िघरटया घालत होत े. शेवटी िफत ुरीने हा िकला म ुघलांया वाधीन करयात आला .
याचमाण े परळी आिण पहायाचा िकलास ुा मराठया ंनी शेवटपय त शथन े लढिवला .
गिनमी कायाया य ुतंयाने मुघलांना सळो क पळो कन सोडल े होते. शेवटी िकला
देयासाठी मोठ ्या रकम ेची मागणी क रयात आली . पहायाचा िकला मुघलांया
वाधीन द ेयासाठी ५५ हजार पय े घेऊन िकल ेदारान े िकला म ुघलांना िदला .
महाराणी तारा बाई या ंनी मुघलांिव आपल े धोरण ठरिवता ंना मुघलांया म ुय फौज एका -
एका िकयावर अडकव ून ठेवायची व मराठया ंया स ैयाला दिण ेकडील म ुघली द ेशात
धुमाकूळ घालयास पाठवायया . पावसाळा तडावर आयावर म ुघलांशी वाटाघाटी कन
चंड रकम घ ेऊन िकला म ुघलांया तायात ायचा . पावसाया या िदवसात म ुघली
सैयाचे चंड हाल होत अस े. यांची पाठ िफरताच मराठ े तो िकला प ुहा िज ंकून घेत
असे. मुघलांजवळ मन ुयबळ कमी असयाम ुळे मुघल िकयात त ुटपुंजे सैय ठेवत अस े.
याचा फायदा घ ेऊन मराठ े हला कन त े िकल े पुहा तायात घ ेत अस े. ँड डफ यांनी
या य ुतंाचे वणन करताना अस े हटल े होते क, “मराठया ंचे सामान हणज े थोडीशी
कांदा – भाकरी , घगडी एवढ े ते काय अस े. राी क ुठे उतरल े तर त े घोड्यांचे लगाम हातात
धनच घगडी पसन यावर काही व ेळ अ ंग टाक ून राहत अस े.” यावन अय ंत
तुटपुंया सा मानासह मराठी स ैय आपया य ु मोिहमा करत अस े. बादशहाया फौज ेला
यांचा पाठलाग करण े कठीण जात अस े. मराठा स ैय चपळ असयाम ुळे ते सुत मुघल
सैयावर हला कन ल ुट व खिजना िमळवत अस े. औरंगजेब बादशाहन े मराठया ंना शह
देयासाठी मराठया ंचे िकल े काबीज करयाचा सपाटा चालवला होता . अशाव ेळी महाराणी
ताराबाईन े मुघली द ेशात मोिहमा स ु केया होया .इसवी सन १७०२ मये मराठया ंनी
महाराणी ताराबाईया मागदशनाखाली माळवा , गुजरात , कनाटक, आं, तािमळनाड ू
इयादी द ेशावर हल े करयास स ुवात क ेली. यात या ंना यश आल े. १७०३ मये
मराठया ंनी ३५ हजाराची फौज ग ुजरात मय े घूसवली होती . नेमाजी िश ंदेया न ेतृवात
मराठया ंनी भोपाळ शहराला व ेढा िदला होता . सततया लढाया ंमुळे मुघल स ैय कंटाळल े
होते. याचा फायदा मराठया ंनी घेतला. मुघलांनी िज ंकलेले मराठया ंचे देश पुहा िज ंकया स
सुवात क ेली. औरंगजेब बादशा हने दिण ेत आपली स ंपूण श पणाला लावयाम ुळे
उरेत दुल झाल े होते. यामुळे राजप ूत, जाट, बुंदेल, शीख या ंनी मुघालांिव ब ंडाळी
केली. औरंगजेबाला आपल े सााय या ंया डोयाद ेखत कोसळत असताना तो त े पाह
शकत नहता . यातून तो आजारी पडला . नैराशाया िथतीत असतानाच अख ेरीस २०
फेुवारी १७०७ रोजी अहमदनगरया छावणीत और ंगजेबाचा म ृयू झाला व दीघ काळ
चालल ेया म ुघल - मराठा स ंघषाचा अत झाला . या वात ंययुात छपती राजाराम व
महाराणी ताराबाई या ंया कतृवाची कसोटी लागली होती .
१०.९ महाराणी ताराबाई ंची योयता
इसवी सन १६८९ ते १७०७ या कालख ंडात मराठया ंचे वात ंययु लढल े गेले. छपती
संभाजी महारा ज आिण छपती राजाराम महाराजा ंनंतर मराठया ंया हालचालना मोठा व ेग
ा झाला होता तो महाराणी ताराबाई या ंया न ेतृवात. यांनी सेनापतया न ेमणुका आिण munotes.in

Page 104

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
104 यांयात करायच े बदल , रायातील ख ेडीपाडी स ंघिटत करण े, मुघल द ेशात वा यांची
योजना इयादी िवषय आपया हाती घ ेऊन या ंयावर िवश ेष ल क ित क ेले. मराठा
रायाया कारभाराची स ूे आपया हाती घ ेतली आिण वा तंयलढयाचे नेतृव केले ही
बाब मराठया ंया इितहासातील एक असामाय घटना आह े. याचमाण े अख ंड
िहंदुथानातील लोका ंना अिभमानापद व फ ूतदायी वाटणारी आह े. मराठया ंया वात ंय
युातील एक रणरािगनी हण ून या ंचे कायकतृव देदीयमान अस े आहे. महाराणी ताराबाई
तेजवी आिण तडफदार होया . महाराणी ताराबाई ह े मराठया ंया इितहासातील एक
िवलण पव आहे. छपती िशवाजी महाराज त े पािनपत हा फार मोठा कालख ंड या ंनी
बिघतला रणा ंगणावर कधीही हार न मा ंडणाया महाराणी ताराबाई ंना कौट ुंिबक कलहात मा
हार पकरा वी लागली . या वात ंययुात स ंताजी - धनाजी या ंया परामाम ुळे व
महाराणी ताराबाई ंया परामाम ुळे संपूण मुघल साायाला ह तबल हाव े लागल े होते.
छपती स ंभाजी महाराजा ंया बिलदानाची िक ंमत म ुघलांना मोजावी लागली . अयंत
खडतर काळात महाराणी ताराबाईन े मराठया ंया रायाचा कारभार पािहला . शौय, पराम ,
िज, धाडस या ग ुणांमुळे औरंगजेबासारया च ंड शिशाली बादशहाला मराठी मातीत
गाढयाची िकमया महाराणी ताराबाईया न ेतृवाखालील मराठया ंनी केली आिण मराठया ंचे
वराय िगळ ंकृत करयाची इछा घ ेऊन और ंगजेब दिण ेत आला होता . शेवटपय त
याला मराठया ंनी झ ुंजवत ठ ेवले. परंतु मराठया ंचे राय याला न करता आल े नाही .
औरंगजेबाया म ृयूने २५ वष चालल ेले मराठया ंचे वात ंययुद स ंपुात आल े, परंतु
यासाठी छपती स ंभाजी महाराज , छपती राजाराम महाराज , सेनापती धनाजी घोरपड े व
इतर अन ेक महवाया वीरा ंना बिलदान ाव े लागल े होते.
१०.१० सारांश
वेगवेगळे िवखुरलेले मराठी लकर स ंताजी आिण धनाजी या दोन स ेनानीया न ेतृवाखाली
आिण महाराणी ताराबाई या ंया माग दशनाखाली अितशय कमी व ेळात एकवटल े. छपती
राजाराम महा राजांनी वतःया िह मतीवर धडाडीन े एखादी गो क ेली नस ेल, परंतु यांनी
सरदार व म ुसा ंचा योय उपयोग कन घ ेतला. परिथतीम ुळे यांनी अन ेकांना वतन े
िदली. राजाराम महाराज शा ंत वभावाच े व िथर ब ुीचे होते. यांया म ृयूनंतर महाराणी
ताराबाईन े मराठी रायाची ध ुरा सा ंभाळली . मराठया ंना ध ुळीस िमळवयाया इष ने
आपया अफाट सामया िनशी दिण ेत उतरल ेया और ंगजेबाला मराठया ंनी आपया
परामान े दखनया मातीत गाडल े. जवळपास २५ वष चालल ेया मराठया ंया
वातंययुाचा श ेवट हा म ुघल बादशाह और ंगजेबाया म ृयूने झाला . औरंगजेबाया
मृयूबरोबरच मराठया ंचे मुघलांबरोबर स ु असल ेले यु स ंपले. या य ुाची आिण
साायाची िच ंगारी प ेटवली ती रामाता िजजाऊ या एका ीन े आिण या य ुाचा श ेवट
झाला तो महाराणी ताराराणीया न ेतृवात हा एक िवलण योग हणा वा लाग ेल. यानंतर
मराठया ंचे वराय न करयाची भाषा याप ुढे मुघलांनी काढली नाही . या वात ंययुातून
मराठया ंया परामाचा , गिनमी कायाया य ुतंयाचा आिण या ंया शौया चा इितहास
िलिहला ग ेला. संकट िकतीही मोठ े असो याचा सामना ध ैय आिण स ंयमाने केला आिण हार
न मानता स ंकटाचा श ेवटपय त सामना क ेयास बलाढ ्य श ूलासुा नमिवता य ेते. हे
मराठया ंनी या वात ंययुातून दाखव ून िदल े. munotes.in

Page 105

मराठ्यांचे वात ंययु
105 १०.११
१. मराठया ंया वात ंययुातील स ेनापती स ंताजी घोरपड े व धनाजी जाधव या ंया
कामिगरीच े मूयांकन करा .
२. छपती राजाराम आिण िज ंजीया िकयात ून चालिवल ेया वरायाया कारभायाच े
िवेषण करा .
३. मराठया ंया वात ंययुातील महाराणी ताराबाई ंचे महव िवषद करा ..
१०.१२ संदभ
१. खोबर ेकर,िव..गो. (२००६ ), महारााचा इितहास , मराठा कालख ंड – भाग १
िशवकाळ (१६३० -१७०७ ), महारा राय सािहय आिण स ंकृती मंडळ, मुंबई.
२. कडेकर,ए. वाय., (२००४ ), मराठया ंचा इितहास , फडके काशन , कोहाप ूर.
३. बे,वा.सी., छपती राजाराम महाराज
४. सरकार , जदुनाथ, िशवाजी अ ँड हीज टाइस .
५. पगडी, सेतू माधवराव , मराठया ंचे वात ंययु (खाफखानाच े साधन ंथ)
६. पवार, जयिस ंगराव, महाराणी ताराबाई .


munotes.in

Page 106

106 11
í$eHeleer µeent DeeefCe cenejeCeer leejeyeeF & mebIeIeìkeÀ j®evee :
11.0 GefÎ<ìd³es
11.1 He´mleeJevee
11.2 í. µeentb®eer megìkeÀe
11.3 í. µeentb®es ceneje<ì^ele Deeieceve
11.4 í. µeentbvee cenejeCeer leejeyeeF &b®ee efJejesOe
11.5 í. µeent - leejeyeeF & mebIe11.6 jepeHeg$e µeen bt®ee jep³eeefYe11.7 í. µeentbHeg{erue De[®eCeer Je yeboesyemle
11.8 keÀesuneHetj jep³ eeleerue ke´Àebleer Je cenejeCeer leejeyeeF¥®eer kewÀo
11.9 meejebµe
11.10 He´µve
11.11 meboYe&
11.0 GefÎ<ìd³es
1. Deewjbiepesyee®³ee ce=l³egveblej®³ee cejeþîeeb®³ee HeefjefmLeleer®ee DeY³eeme keÀjCes.
2. í.µeent - cenejeCeer leejeyeeF & mebIe3. í.µeentbHeg{erue mecem³ee Je l³ee mees[efJeC³eeme eþer kesÀuesues He´³elve mecepetve IesCes.
11.1 He´mleeJevee
í$eHeleer IejeC³eeleerue µesJeì®es keÀle&yeieej Hegªcenejepeeb®³ee ceeleesÞeer ³esmetyeeF& Je µeent cenejepe ceesieueeb®³ee kewÀosle nesle s. peJeUHeeme 17 -18 Jel³eebvee kewÀosle IeeueJeeJeer ueeieueer. cee$e yeeoMene Deewjbiepesyee®³ee ce=l³egveblej ceesieue -cejeþe ³eg×
mebHeg<ìele Deeues. ojc³eeve®³ee keÀeUele Deewjbiepesyee®ee cegueiee Deepeceµene ³eeves 14 cee®e& 1707 ceO³es
mJeleëuee yeeoµene cnCetve Ieesef

Page 107

í$eHeleer µeent DeeefCe cenejeCeer leejeyeeF& mebI e107 YeeT µene Deeuece®ee yeboesyemle keÀjC³eemeeþer GÊejskeÀ[s efveIeeuee. ³ee Ieìveeke´Àceeletve®e ceesieueebceOeerue
Debleie&le keÀuen, cejeþîeeceOeerue Debleie& le keÀueneme megªJeele Peeueer. Heg{s í$eHeleeR®eer HeefjefmLeleer
keÀcepeesj yeveu³eeves HesµeJeeF&®ee Go³e Peeuee.
11.2 í.µeentb®eer megìkeÀe
µeent cenejepe ns í$eHeleer mebYeepeer cenejepeeb®es Heg$e nesles. l³eeb®es pevce veeJe efµeJeepeer Demes nesles .
l³eeb®³ee ce=og Je meewpev³eµeerue mJeYeeJeecegUs l³eebvee µeent Demes mebyeesOeC³eele ³esT ueeieues. mebYeepeer
cenejepeeb®³ee JeOeeveblej ceesieueebveer je³eie[ efkeÀuu³eeme Jes{e efouee. mJejep³eeJej Del³eble ogOe&j He´mebie
keÀesmeUuee. DeveskeÀ efke Àuues, þeCeer ceesieueeb®³ee leey³eele iesueer. í$eHeleer jepeejece cenejepe ³eebvee
mebj#eCeemeeþer efpebpeeruee peeJes ueeieues. Deµee keÀþerCe HeefjefmLeleerle cenejeCeer ³esmetyeeF¥veer je³eie[eme
Jes{e Ieeuetve yemeuesu³ee PegefuHeÀKeejKeeve ³ee ceesi eue mesveeHeleerµeer meeceesHe®eeje®³ee JeeìeIeeìer keÀªve
je³eie[ l³eeb®³ee leey³eele efouee Je DeeHeuee cegueiee µeent Je mJeleëme ceesieuee®eer kewÀo mJeerkeÀejueer.
µeent cenejepe jepekewÀoer Demeu³eecegUs l³eebvee ceesieueeb®³ee íeJeCeerle ®eebieueer JeeieCetkeÀ efceUle nesleer.
l³eebvee JeeefIej®³ee ceeCemeeHewkeÀer SkeÀ mecepetve cecelesves JeeieCetkeÀ efoueer peele Demes.
20 HesÀye´gJeejer 1707 jes peer Deewjbiepesye yeeoµene®ee ce=l³eg Peeuee. Deewjbiepesyee®³ee ce=l³egves ceesieueeb®es
cejeþîeebµeer ®eeuet Demeuesues He´oerIe& ³eg× mebHeues. ner yeeleceer Deewjbiepesyee®ee Heg$e Deepeceµeeneme mecepeueer
lees lJejsves Denceoveiejuee Deeuee. Je l³ee bveer F&o®ee cegntle& meeOetve 14 cee®e& 1707 jespeer mJeleëme
yeeoµene cnCetve IeesefDeeHeuee ceesþe YeeT µeene Deeuece ³ee®ee efJejesOe cees[tve keÀe{u³eeefµeJee³e DeeHeu³eeuee efvejbkegÀµe meÊee
ueeYeCeej veener. ³ee®eer Kee$eer Deepeceµeen eme nesleer. cnCetve®e l³eebveer cejeþîeebyejesyej megª DemeCeejs
³eg× yebo keÀªve lees IeeF&IeeF&ves efouueerkeÀ[s peeC³eeme efveIeeuee. ³ee®e megceejeme í$eHeleer mebYeepee br®ee
cegueiee µeent Je l³eeb®eer DeeF& cenejeCeer ³esmetyeeF& ceesieueeb®³ee kewÀ osle nesleer. efouueer®³ee jesKeeves peele
Demeleevee PegefuHeÀkeÀej Keeve Je keÀener ceglmeÐeeb®³ee meuu³eevegmeej DeepeceMeneves µeent®eer 8 ces 1707
jespeer megìkeÀe kesÀueer. cee$e cenejeCeer ³esmetyeeF& Je Dev³e kewÀÐeeb®eer megìkeÀe kesÀueer veJnlee r.
µeent cenejepeeb®³ee megìkesÀyeeyele FeflenemekeÀejebveer JesieJesieUer celes ceeb[ueer Deensle.
keÀener FeflenemekeÀejeb®³ee celes, ``efPeveleGVeermee®³ee meuu³eeJeªve µeent®eer megìkeÀe keÀjC³eele Deeueer.''
keÀener FeflenemekeÀejeb®³ee celes, ``Pegef uHeÀkeÀej Keeve Je µeent cenejepe ³eeb®es Ieefve<þ mebyebOe nesles, lemes®e
µeent cenejepeebyeÎue l³eeb®³ee ceveele Deeoj neslee Je lees melele Deepeceµeeneuee µeentuee mees[tve
osC³eemeeþer Deeie´n keÀjle neslee Heg{s Deepeceµeenvesner meceleer oµe&efJeu³ eeves µeent cenejepeeb®eer megìkeÀe
Peeueer.''
KeeHeÀer Keeve efuenlees. ``efµeJeepeer cenejepeeb ®ee veelet jepee µeent ³eeb®³ee yejesyej PegefuHeÀkeÀejKeevee®es
Keeme DeeefCe Ieefve<þ mebyebOe nesles. HetJeeaHeemetve®e lees µeent®³ee meJe& keÀejYeejekeÀ[s DeemLeeHetJe&keÀ ue#e osle
neslee. PegefuHeÀkeÀejKeeveeves Deepeceµeneuee efJevebleer keÀªve µeent cenejepe DeeefCe l³eeb®es keÀener meesyeleer
³eebvee cegkeÌle keÀjefJeues.'' munotes.in

Page 108

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
108 Yeercemesve mekeÌmesvee efuenlees, ``mebYeepee cenejepeeb ®ee cegueiee jepee µee nt ³eeuee Deeueceieerj yeeoµene®³ee
keÀejefkeÀoeale vepejkewÀosle þsJeC³eele Deeues nesles. l³eeuee veblej PegefuHeÀkeÀejKeevee®³ee nJeeueer keÀjC³eele
Deeues nesles. l³eeuee GIe[ GIe[ efvejesHe osCes ns F<ì Jeeìues veener cnCetve DeepeceMene®³ee FµeeN³eev es,
jepee µeent ne keÀener menkeÀeN³eebvee yejesyej IesTve, oesjepeJeU ceesieue íeJeCeer neslee, lesLetve HeUeuee,
l³eebves oef#eCes®eer Jeeì Oejueer.'' Yeercemesve ne Deewjbiepesyee®ee ojyeejer uesKekeÀ neslee.
yegNneCeHetj®³ee íeJeCeerle PegefuHeÀkeÀej K eeveeves Deepeceµeeneuee Demes meebefieleues nesles keÀer pej µeent
cenejepeeb®eer megìkeÀe kesÀueer lej cejeþîeebceO³es ogner efvecee&Ce nesF&ue Je l³ee®ee HeÀe³eoe ceesieueebvee nesF&ue.
³ee keÀejCeecegUs megìkeÀe Peeueer DemeeJeer Demes keÀener Feflenem ekeÀejeb®es cele Deens.
11.3 µeent b®es ceneje<ì^ele Deeieceve
µeent cenejepeeb veer DeeHeueer megìkeÀe Peeu³ee veblej l³eeb®³ee Deeiecevee®eer Jeelee& osCeejer He$es DeveskeÀ cejeþe
mejoejebvee efueefnueer. l³eeb®³ee megìkesÀ veblej l³eeb®³ee meesyele meJe&H e´Lece ceesjesHeble meyeveerme, ceneopeer
ke=Àl³eeb®es mJeeiele kesÀues. vece&oe Heej keÀªve yeNneCeHetj Heemetve µeent cen ejepe Heef½ece Kee veosµeeleerue
yeerpeie[ ³esLes Deeues. yeerpeie[ GHe&À ye{JeeCeer ns vece&os®³ee oef#eCesme uenevemes mebmLeeve nesles. ³ee
ueneveµee mebmLeeveeves ceesieueebyejesyej mebIe¿eebves µeent cene jepeeb®es meceLe&ve kesÀues. l³ee®eyejesyej Dece=lejeJe keÀoceyeeb[s, megpeveefmebn jeJeU,
yeeskeÀerue, Hegjbojs ns mejoejner µeent cenejepeebvee ³esTve efceUeues. peguew 1707 He³e¥le cenejepe
Keeveosµeele nesles. ³ee®e keÀeueeJeOeerle Hejmeespeer Yeesmeue s, vesceepeer efµebos, nwyelejeJe efvebyeeUkeÀj,
ªmlegcejeJe peeOeJe Je ef®eceCeepeer oeceesoj ns yeuee{îe mejoej µeent cenejepeeb®³ee ieìele oeKeue
Peeues. ³ee keÀeueeJeOeerle µeent cenejepeeb®eer efmLeleer HegDeeues Je jep³eeJejerue DeeHeuee nkeÌkeÀ Hejle efceUeJee Deµeer l³eebveer YetefcekeÀe Iesleueer Je DeeHeCe®e cejeþe
jepeJebµee®es Jeejmeoej Deensle, Demes peenerj kesÀues.
11.4 µeent bvee cenejeCeer leejeyeeF &®ee efJejesOe
µeent cenejepeeb®es ceneje< ì^ele Deeieceve Peeu³eeveblej µeent -leejeyeeF & ³eeb®³eeceO³es Jeejmee nkeÌkeÀeJej
mebIeDeeHeCeeme cenejeCeer leejeyeeF & µeent cene jepeebvee keÀe efJejesOe keÀjle nesleer ns mHe<ì nesles.
cenejeCeer cenejeCeer leejeyeeF & µeent cenejepeebvee keÀe efJejesOe keÀjle nesl³ee l³ee yeeyeleerleerue efJeOeeves
Heg{erue He´ceeCes Deensle.
1. í$eHeleer jepeejecee®³ee ce=l³egveblej (cee®e& 1700) Deewjbiepesyee®³ee ce=l³egHe³e¥le (HesÀye´gJeejer
1707) He³e¥le cejeþîeeb®eer meÊee ceer meebYeeUueer.
2. DeewjbiepesyeemeejK³ee meeceL³e&µeeueer µe$etµeer Pebgpe osTve cejeþer meÊes®es mebj#eCe keÀjle ceer ceePes
keÀle=&lJe efme× kesÀues.
3. jepeejecee® ³ee ce=l³egveblej ceePee cegueiee ogmeje efµeJeepeer ³ee®³ee veeJeeves meeleeN³eentve ceer
jep³ekeÀejYeej Heeefnuee. munotes.in

Page 109

í$eHeleer µeent DeeefCe cenejeCeer leejeyeeF& mebI e109 4. í$eHeleer mebYeepeer cenejepeeb®³ee ce=l³egveblej efµeJeepeer cenejepeebveer efvecee&Ce kesÀuesueb jep³e
mebHeg<ìele Deeues Deens. l³ee cegUs ceePee cegueiee ogmeje efµeJeepeer ³ee®ee®e jepeieeoerJej nkeÌkeÀ Deens.
ne nkeÌkeÀ efnjeJetve IesC³ee®ee DeefOekeÀej µeentuee veener.
5. í$eHeleer efµeJeepeer cenejepeeb®eer F®íe mebYeepeer SsJepeer DeeHeuee keÀefve<þ Heg$e jepeejece ³eeuee®e
mJejep³ee®ee Jeejme vesceC³ee®eer nesleer. ne ner cegÎe GHeefmLele keÀªve efJejesOe oµe&Jeeruee neslee.
cenejeCeer leejeyeeF &ves µeent cenejepeebvee efJejesOe oµe&efJeC³eemeeþer GHeefmLele kesÀuesues cegÎs efìkeÀC³eemeejKes
veJnles.
je³eie[ ceesieueeb®³ee leey³ eele peele Demeleevee kesÀJeU jepeejeceebvee Jee®eefJeC³eemeeþer veeF&ueepeemleJe
³esmetyeeF&ves µeentcenejepeemen ceesieueeb®eer kewÀo mJeerkeÀejueer nesleer.
efµeJeepeer cenejepeeb®³ee jep³eeefYePeeuee neslee. l³eecegUs mebYeepeer cenejepeeb®es Heg$e µeent cenejepe ³eeb®ee jepe nkeÌkeÀ Deens ns efme× nesles.
ceesieuemegOoe µeent cenejepeebvee®e í$eHeleeR®es Jeejme ceevele nesles. He³ee&³eeves l³eeb®ee jepenkeÌkeÀ Deens ns
efme× nesles.
mJeleë jepeejece cenejepeebveerner KeN³ee DeLee&ves µeent cenejepeeb®ee jepenkeÌkeÀ Deens ns ceev³e kesÀues nesles.
Jejerue meJe& ceeefnleer®ee DeeOeej Ieslee cenejeCeer leejeyeeF &®ee efJejesOe keÀe³eosµeerj efìkeÀCeeje veJnlee. ns ³ee
efþkeÀeC eer DeeHeCe efJe®eejele IesCes iejpes®es Deens.
cee$e cenejeCeer leejeyeeF &ves jepeejecee®³ee ce=l³egHeemetve meele Jeyeuee{îe µe$etµeer ue{e osTve mJejep³ee®es mebj#eCe kesÀues nesles. cenejeCeer leejeyeeF ¥®³ee He´Kej ue{îeecegUs
Je kegÀµeue ceglmeÎsefiejercegUs ceesieueebvee ceeies nìeJes ueeieues nesles. pes jep³e melele meele JeHeefjÞece keÀªve peleve kesÀues les menpeemenpeer µeent cenejepeeb®³ee neleele osCes cenejeCeer leejeyeeF &uee
ceev³e ve Jnles cnCetve®e efleves µeent cenejepeeb®³ee ieeoerJejerue nkeÌkeÀ Deceev³e kesÀuee Je l³eeb®³ee efJeª×
mebIens efveef½ele Peeues nesles. l³ee letve®e ne mebIe11.5 µeent - leejeyeeF & mebIecenejeCeer leejeyeeF &ves µeent cenejepeeb®³ee efJejesOeele GYes kesÀuesues cegÎs ve efìkeÀu³eeves nleyeue ve neslee
keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle meÊee ve me es[C³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. ³eemeeþer efleves keÀesCel³eener cejeþe
mejoejeves µeentuee ceole keÀª ve³es Demes meebieC³eeme megªJeele kesÀueer. ³eener Heg{s peeJetve ceneje<ì^ele
Deeuesuee µeent ne Keje µeent vemetve lees leesle³ee µeent Deens Demes Iee sefceneje<ì^eleerue pevelesceO³es ieeWOeU efvecee&Ce Peeuee.
cee$e Heb®eJeerme Jecenejepeebvee DeesUKele nesles. l³eebveer µ eent cenejepeeb®eer yeepet Iesleueer. HeefjCeeceer ceneje<ì^ele
cejeþîeebceO³es oesve ieì efvecee&Ce Peeues. SkeÀ µeent cenejepeeb®ee ieì lej ogmeje cenejeCeer leejeyeeF &®ee
ieì. munotes.in

Page 110

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
110 µeent cenejepeeyejesyej mebIekesÀues nesles. ³ee mejoejeceO³es HejµegjeceHeble He´efleefveOeer, jece®ebêHeble Deceel³e, µebkeÀjepeer veeje³eCe
me®eerJe, efveUkebÀþ ceesjesHeble efHebieUs HesµeJes, mesveeHeleer Oeveepeer peeOeJe, Keb[es yeuueeU ef®eìCe erme ns
He´cegKe mejoej nesles. ³ee meJee¥vee DeeHeu³ee yejesyej SkeÀefve<þ Demeu³ee®³ee µeHeLee I³ee³euee ueeJeu³ee ³ee
keÀuen He´mebieer cejeþe mejoejeb®eer efmLeleer Del³eble veepetkeÀ nesleer.
Deµee HeefjefmLeleerle µeent cenejepeeb®ee nkeÌkeÀ veekeÀeª ve cenejeCeer leejeyeeF &ves l³eeb®³ee efJejesOeele ue{e
osC³ee®eer le³eejer oµe&efJeueer µeent cenejepe -cenejeCeer leejeyeeF & ³eeb®³eeleerue mebIecenejeCeer leejeyeeF &ves Deeke´ÀcekeÀ nesTve DeeHeuee mesveeHeleer Oeveepeer peeOeJe ³eeme He Àewpesmen
µeentcenejepeeb efJeª× ceesefnce keÀe{C³eeme Dee%ee kesÀueer.
Kes[®eer ue{eF& ë cenejeCeer leejeyeeF &®³ee Dee%esvegmeej Oeveepeer peeOeJeeves µeent cenejepe efJeª× ceesefnce
keÀe{C³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. ³ee ceesefncesmeeþer DeeHeu³ee meesyele Hejµegjece ef$ebyekeÀ ³eeuee Iesleues. ³ee
keÀeUele µeent cenejepeeb ®ee cegkeÌkeÀece Denceoveiej ³ee efþkeÀeCeer neslee. cenejeCeer leejeyeeF &®es mewv³e
DeeHeu³eeefJeª× ®eeue keÀªve ³esle Demeu³ee®es mecepeu³eeveblej µeent cenejepe HegC³ee®³ee oef#eCesme
Demeuesu³ee Kes[ ³ee ieeJeer peeTve lesLes DeeHeuee ueef$ebyekeÀ µeent®ee Heeþueeie keÀjle nesles. les ìHH³eeìHH³eeves Kes[He³e¥le Deeues. µeent cenejepe KetHe ceglmeÎer
nesles. l³eebveer DeeHeu³ee ieìele Oeveepeer peeOeJeeuee IesC³eemeeþer SkeÀ ³eespevee le³eej kesÀueer. l³eeb®eer
³eespevee ³eµemJeer Peeu³eeves Oeveepeer peeOeJe µeent cenejepeebvee ³esTve efceUeuee.
Deµee keÀefþCe He´mebieer Ke®etve ve peelee Hejµegjece ef$ebyekeÀ ³eebveer µeent cenejepeeb ®³ee efJejesOe ue{C³ee®ee
efveCe&³e Iesleuee. 12 Dee@keÌìesyej 1707 jespeer Hejµegjece ef$ebyekeÀ Je µeent cenejepe ³eeb®³ee HeÀewpee Kes[
³esLes meceesje -meceesj Deeu³ee. Hejµegjece ef$ebyekeÀ µeLeer&ves ue{ues cee$e mesveeHeleerves oesve JesUe jCe cewoeve
mees[u³eeves He´efleefveOeer®ee HejeYeJe Peeuee. Kes[®³ee ue{eF&le µeent cenejepeebvee efveCee&³ekeÀ efJepe³e
efceUeuee.
Kes[ efJepe³ee veblej DeeHeu³ee mesves®es mesveeHeleerHeo Oeveepeer peeOeJeekeÀ[s meesHeefJeues. lej Keb[es
yeuueeUeme ef®eìCeermeHeoe r efve³egkeÌle kesÀues. Kes[ efJepe³eeves µeent cenejepe Je l³eeb®³ee menkeÀeN³eeceO³es
DeelceefJeéeeme Jee{uee. mJejep³ee®ee ceeie& SkeÀe DeLee&ves µeent cenejepeebvee Keguee Peeuee.
11.6 jepeHeg$e µeeng®ee jep³eeefYeKes[ efJepe³eeves µeent cenejep eeb®ee DeelceefJeéeeme Jee{uee neslee. cnCetve®e l³eebveer Deeke´ÀcekeÀ OeesjCe
mJeerkeÀeªve mJejep³eeleerue cenÊJee®es efkeÀuues efpebkeÀC³eeme megªJeele kesÀueer. jesefn[e, leesjCee, je³eie[,
®ebove - Jebove ns efkeÀuues µeent cenejepeebves leey³eele Ies leues. ceeJeU YeeieeJej He´YeglJe efvecee&Ce kesÀu³eeveblej
µeent cenejepe meeleeN³ee®³ee efoµesves efveIeeues.
µeent cenejepe meeleeN³ee®³ee efoµesves ³esle Deens ns mecepelee®e cenejeCeer leejeyeeF &ves meeleeN³ee®³ee
mebj#eCee®eer peyeeyeoejer Hejµegjece HebleeJej meesHeJetve mJeleë Hevneȳee®ee DeeÞe³e Iesleuee. HejµegjeceHebleeves
ue{e osC³ee®eer le³eejer kesÀueer. lesJne µesKe efceje meeleeje efkeÀuu³ee®ee efkeÀuuesoej neslee. l³eebveer µeent
cenejepeeb®es meeceL³e& Heentve l³eevee µejCe iesuee. HeefjCe eceer meeleeje efkeÀuuee µeent cenejepeeb®³ee leey³eele
Deeuee. µeent cenejepeebveer leeye[leesye HejµegjeceHebleebvee kewÀo kesÀueer. peevesJeejer 1708 ceO³es µeent
cenejepeebveer ceesþîee Leeìele meeleeje µenjele He´Jesµe kesÀuee. lesJne Heemetve meeleeN ³ee®³ee efkeÀuu³eeJej oj
µeefveJeejer ®eewIe[e JeepeJeC³ee®eer He´Lee megª Peeueer. munotes.in

Page 111

í$eHeleer µeent DeeefCe cenejeCeer leejeyeeF& mebI e111 meeleeje efJepe³e µeent cenejepeeb®³ee ¢<ìerves cenÊJeHetCe& þjuee. ³ee efJepe³eeveblej l³eebveer 12 peevesJeejer
1708 ceO³es mJeleëuee jep³eeefYeefveef½ele kesÀues. jep³eeefYemegª Peeuee.
jep³eeefYeyeefnjesHeble efHebieUs - HesµeJes
Oeveepeer peeOeJe - mesveeHeleer
veejes µebkeÀj - meef®eJe
yeeUke=ÀieoeOej He´uneo - He´efleefveOeer
nesveepeer Deveble - v³ee³eeefOeMe
HesMeJee yeeUepeer efJeéeveeLe - cegleeefuekeÀ `mesveekeÀlex' efkeÀleeye
ceneopeer ieOeeOej - megceble
vesceepeer efµebos - ceevee®eer Heos Je efkeÀleeye
Hejmeespeer Yeesmeues - ceevee®eer Heos Je efkeÀleeye
nwyelejeJe efvebyeeUkeÀj - ceevee®eer Heos Je efkeÀleeye
11.7 µeent bHeg{erue De[®eCeer Je yeboesyemle
Kes[®³ee ue{eF&le cenejeCeer leejeyeeF &®ee pejer HejeYeJe Peeuee Demeuee lejer cenejeCeer leejeyeeF &ves megª
kesÀuesuee µeent cenejepeebyejesyej®ee mebIeefvecee&Ce keÀªve c ejeþe jepeJeìerle oesve meÊee keWÀê efveefce&leeruee He´eslmeenve efoues. HeefjCeeceer µeent
cenejepeemeceesj De[®eCeer Jee{le iesu³ee. ³eener Heg{s peeTve ceesieue yeeoµenekeÀ[s ®eewLeeF& Je
mejosµecegKeer®ee nkeÌkeÀ ceeefieleu ³eeves µeener jepeJeì ojyeej elemeg×e µeent cenejepeebvee De[®eCeerle
DeeCeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. µeent cenejepeebmeceesjerue cenÊJee®³ee De[®eCeer Deµee nesl³ee.
1) ®ebêmesve peeOeJee®es yeb[ ë
®ebêmesve peeOeJe ne Oeveepeer®ee cegueiee neslee. Oeveepeer®³ee ce=l³egveblej µeent ce nejepeebveer ®ebêmesve
peeOeJeeuee mesveeHeleer Heo efoues nesles. cee$e lees ®eb®eue He´Je=Êeer®ee neslee. l³ee®³eeJej µeent cenejepeebvee
mebµe³e Jeeìle Demes keÀejCe lees meg©JeeleerHeemetve®e cenejeCeer leejeyeeF &®ee meceLe&keÀ neslee.
®ebêmesve peeOeJ e cenejeCeer leejeyeeF &®ee meceLe&keÀ Demeu³eeves l³eeuee µen osC³eemeeþer µeent cenejepeeves
HesMeJee yeeUepeer efJeéeveeLeeuee `mesveekeÀlex' ns veJeerve Heo efoues. ns Heo DeeHeu³eeJej efve³eb$eCe
þsJeC³eemeeþer efvecee&Ce keÀjC³eele Deeues Deens ns ®eb êmesve peeOeJeeuee mecepeu³eeves ®ebêmesve peeOeJe µeent
cenejepeebJej veejepe neslee. lemes®e ³ee IeìvescegUs ®ebêmesve Je HesMeJee yeeUepeer ceO³es Jewcevem³e efvecee&Ce munotes.in

Page 112

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
112 Peeues. veblej SkeÀceskeÀele mebIeHejeYeJeeveblej HesMeJee yeeUepeer µeent cenejepeebkeÀ[s iesu³eeveblej µeent cenejepeeves HesMeJee yeeUepeer uee
mebj#eCe efoues.
³ee Ieìves®ee ®ebêmesveuee jeie Deeuee Je ®ebêmesve peeOeJe GIe[HeCes cenejeCeer leejeyeeF &uee peeT ve
efceUeuee. Heg{s ®ebêmesve peeOeJeeme mecepeefJeC³eemeeþer iesuesues HejµegjeceHeble He´efleefveOeer Je Keb[sjeJe oeYee[s
ns oesvnerHeCe ®ebêmesve peeOeJee®³ee yeepetves meeefceue Peeues. ³ee®e JesUer ke=ÀLeesjele, Goepeer ® eJneCe ³eebveer cenejeCeer leejeyeeF &®ee He#e G®euetve Oejuee.
®ebêmesve peeOeJee®eer ner GIe[ GIe[ yeb[Keesjer Heentve µeent cenejepeebveer nwyelejeJe mejue®ebêmesveefJeª× HeeþefJeues. nwyelejeJeeves ®ebêmesve®ee oesve efþkeÀeCeer HejeYeJe kes Àuee. 1711 ceO³es ®ebêmesve
cenejeCeer leejeyeeF &uee peeTve efceUeuee. Heg{s l³eebveer ceesieueebyejesyej Deeletve meK³e pees[ues.
2) KeìeJekeÀj Je Leesjeleeb®es yeb[ ë
®ebêmesve peeOeJeeb®es µeent cenejepeeb®³ee He#eeletve GIe[ GIe[ HegÀìtve peeCes Je µee nt cenejepeebefJeª×
yeb[ HegkeÀejCes ³ee IeìvescegUs cenejeCeer leejeyeeF &®³ee He#eeleerue Flej mejoej Deeke´ÀcekeÀ yeveues Je l³eebveer
µeent cenejepeeb®³ee He´osµeeJej nuues ®e{efJeC³eeme megªJeele kesÀueer. ³ee mejoejeceO³es Oee[ies, IeesjHe[s
DeeefCe ® eJneCe ³ee mejoejeb®ee meceeJesµe Deens. ³ee mejoejebveer µeent cenejepeeb®³ee meeleeje Heefjmejeleerue
Je[ieeJe, kegÀceþs, efµejJeU, keÀNne[ ³ee efþkeÀeCeer nuues keÀªve OegceeketÀU Ieeleuee neslee.
³ee®e mebOeer®ee HeÀe³eoe Iesle KeìeJe®ee Fveeceoej ke=À eEnieCeieeJe®ee Jeleveoej oeceepeer Leesjele ³eebveer µeent cenejepeebefJeª× yeb[ HegkeÀeªve µeent cenejepeebvee
De[®eCeerle DeeCeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. cee$e KeìeJe®³ee ue{eF&le ke=Àoeceepeer Leesjele Heg{s µeent cenejepeebvee µejCe Deeuee. Goepeer ®eJneCe Jej efve³eb$eCe He´mleeefHele
keÀjC³eele µeent cenejepeebvee ³eµe Deeues. HesMeJee yeeUepeer ®³ee ceoleerves ®ebêmesve peeOeJee®esner HeeefjHel³e
kesÀues.
3) keÀevnesp eer Deebie´s®es DeeJneve ë
µeent cenejepeebveer ®ebêmesve peeOeJe, KeìeJekeÀj Leesjele ³eeb®eer yeb[s Deìeske̳eele DeeCeueer Demeueer lejer
µeent cenejepeebmeceesj keÀevnespeer Deebie´s®es Depetve SkeÀ mecem³ee ªHeer DeeJneve GYes nesles. keÀejCe ®ebêmesv e
peeOeJeeves Deebie´svee efHeÀleeJetve cenejeCeer leejeyeeF &®ee He#e mJeerkeÀejC³eeme Yeeie Hee[ues nesles. cnCepes®e
Deebies´ cenejeCeer leejeyeeF &®es meceLe&keÀ nesles.
efµeJeepeer cenejepeebveer mLeeHeve kesÀuesu³ee Deejceeje®ee Deebie´sves efJekeÀeme kesÀuee neslee. Heef½ece efkeÀveeN³eeJej
mJeleb$e Je®ekeÀ efvecee&Ce kesÀuee neslee. cejeþîeeb®³ee mJeeleb$³e ³eg×ele cenÊJeHetCe& keÀeceefiejer kesÀueer nesleer.
l³ee®ee efmeÎer, Fbie´pe Je Heesleg&ieerpeebvee OeekeÀ Jeeìle neslee.
cenejeCeer cenejeCeer l eejeyeeF &®³ee He´sjCesves keÀevnespeerves µeent cenejepeeb®³ee meÊesHeg{s DeeJneve efvecee&Ce
kesÀues nesles. meJe& He´Lece l³eebveer µeent cenejepeeb®³ee keÀeskeÀCeeleerue HeÀewpeebvee ngmekeÀeJetve ueeJeues. Je
jepecee®eer, legbie, eflekeÀesvee DeeefCe u eesnie[ ns cenÊJee®es efkeÀuues DeeHeu³ee leey³eele Iesleues.
keÀevnespeer®ee He´eflekeÀej keÀjC³eemeeþer µeent cenejepeebveer yeefnjesHeble eEHeieUs ³eeme memewv³e HeeþefJeues Hejbleg
keÀesvnespeerves l³ee®ee menpe HejeYeJe keÀªve l³eeuee kewÀo kesÀues. ³ ee Ieìvesves µeent cenejepeebHeg{erue ef®eblee
Jee{ueer. keÀejCe ³ee Deeieesoj ®ebêmesve peeOeJe, ke=À

Page 113

í$eHeleer µeent DeeefCe cenejeCeer leejeyeeF& mebI e113 yeboesyemle keÀjC³eele µeent cenejepeeb®eer leerve -®eej JeµeesOetve keÀe{Ceeje SkeÀcesJe ceeCetme µeent cenejepeebkeÀ[s neslee lees cnCepes HesMeJee yeeUepeer efJeµJeveeLe
nes³e. ceie µeent cenejepeebveer HesMeJee yeeUepeer efJeéeveeLeeme ³ee He´keÀjCeekeÀ[s ue#e IeeueC³eeme meebefieleues.
HesMeJee yeeUepeer ves 4000 mewefvekeÀeb®³ee HeÀewpesefveµeer keÀeskeÀCe ceesefnce neleer Iesleueer. cee$e DeeHeu³ee
jepekeÀer³e ceglmeÎer [eJeHes®ee®³ee DeeOeejs ueesCeeJeu³eepeJeU JeUJeCe ³ee efþkeÀeCeer Deebie´s®eer He´l³e#e Yesì
IesTve µeent cenejepe ns®e K ejs cejeþe jepeJebµee®es Jeejmeoej Deensle. ns Deebie´svee HeìJetve efoues. lemes®e
legcner µeent cenejepeeb®es mJeeefcelJe ceev³e keÀjCes efkeÀleer iejpes®es Deens ns ner Deebie´svee HeìJetve efoues.
ceglmeÎer HesMeJee yeeUepeer ®ee He´mleeJe Oetle& Je Oee sjCeer keÀevnespeerves ceev³e kesÀuee. GYe³eleele len Peeuee.
HesMeJee yeeUepeer uee Deebie´Wvee µeent cenejepeeb®³ee He#eele DeeCeC³eele ³eµe Deeues. ³ee Ieìvesves µeent
cenejepeeb®eer yeepet yeUkeÀì lej Peeueer HeCe cejeþîee®³ee Feflenemeeuee SkeÀ JesieUs JeUCe ueeietve HesMeJee
yeeUepeer efJeéeveeLee®ee cejeþîeeb®³ee jepeHe´CeeueerceO³es Go³e Peeuee.
11.8 keÀesuneHetj jep³eeleerue ke´Àebleer Je cenejeCeer leejeyeeF & kewÀo
µeent cen ejepeeb®³ee Deeieceveeveblej cenejeCeer leejeyeeF ¥veer JesieJesieȳee ceei ee&ves µeentcenejepeebvee efJejesOe
keÀjC³ee®es He´³elve megª þsJeues nesles. cee$e µeent cenejepeebveer Del³eble meb³eceeves ns efJejesOe cees[erle keÀe{le
DeeHeueer yeepet yeUkeÀì yeveefJeueer nesleer.
ojc³eeve®³ee keÀeUele µeent cenejepe yejesyej melele ue{CeeN³ee cenejeCeer leejeyeeF &uee SkeÀe veJ³ee
mebkeÀìeuee meeceesjs peeJes ueeieues. jepeejecee®eer ogmejer Helveer jepemeyeeF& efnves DeeHeuee cegueiee ogmeje
mebYeepeer ³ee®³eemeeþer cenejeCeer leejeyeeF & yejesyej mebIekeÀesuneHetj ke´Àebleerle Peeueer. jepemeyeeF&ves keÀesuneHetjJej Je®e&mJe He´mLeeefHele keÀªve DeeHeuee cegueiee
ogmeje mebYeepeer ³eeme ieeoerJej yemeefJeues. DeeefCe cenejeCeer leejeyeeF & Je efle®ee cegueiee ogmeje efµeJeepeer
³eebvee kewÀosle ìekeÀues. Gjuesueer mebHetCe& ¿eele cnCepes 47 JeIeìvescegUs µeeng cenejepeebmeceesjerue cenejeCeer leejeyeeF &®ee GHeêJe mebHeg<ìele Deeuee. cee$e Heg{s
jepemeyeeF&®ee Heg$e mebYeepeer ³ eebves cegIeue megYesoej efvepeece GuecegukeÀµeer mebHeke&À meeOeC³eeme megªJeele
kesÀu³eeves Hegvne mebYeepeer®³ee ªHeeves µeent cenejepeebHeg{s De[LeUe GYee jeefnuee, Demes pejer Demeues lejer
³ee Ieìvesves µeent - cenejeCeer leejeyeeF & mebIe11.13 meejebµe
Deewjbiepesyee®³ee ce=l³egveblej oef#eCes®³ee jepekeÀer³e HeefjefmLeleerle ceesþîee He´ceeCeele DeefmLejlee efvecee&Ce
Peeueer nesleer. Deµee HeefjefmLeleerle cenejeCeer leejeyeeF &®es Deeke´ÀcekeÀ OeesjCe Je µee nt cenejepeeb®eer meb³eceer
YetefcekeÀe ³ee oesvner yeepebtveer cejeþe meece´ep³eele HeefjJele&ves Ie[t ueeieueer nesleer. Deµee keÀefþCe
HeefjefmLeleerle HesMeJee yeeUepeer efJeéeveeLee®ee Peeuesuee Go³e meJe& HeefjefmLeleer yeouetve ìekeÀlees .
11.14 He´µve
1. í. µeent -cenejeCeer leejeyeeF & mebIe2. í. µeent bmeceesjerue De[®eCeer meebietve l³eeJej l³eebveer keÀ µeer ceele kesÀueer les meebiee.
3. í. µeent Je cenejeCeer leejeyeeF& ³eeb®³eeleerue mebIekeÀje. munotes.in

Page 114

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
114 11.15 meboYe&
1. De. je. kegÀuekeÀCeea Je ie. n. Kejs - keÀeBìervesìue He´keÀeµeve, ``cejeþîeeb®ee Fefleneme (Keb[
ogmeje)''.
2. He´e. meoeefµeJe DeeþJeues Je [e@. He´. ue. meemeJe[keÀj, ``cejeþer meÊes®ee efJekeÀeme Je Nneme''.
3. He´e. pe³eefmebiejeJe HeJeej ë cesnlee He´keÀeµeve, ``cejeþer meece´ep³ee®ee Go³e Je Demle''.




munotes.in

Page 115

115 12
efµeJekeÀeue erve He´µeemeve
IeìkeÀ j®evee :
12.1 GefÎ<ìd³es
12.2 ÒemleeJevee
12.3 ceguekeÀer He´µeemeve
12.4 cenmetue J³eJemLee
12.5 v³eeef³ekeÀ He´µeemeve
12.6 ue12.7 meejebMe
12.8 He´µve
12.9 meboYe&
12.1 GefÎ<ìd³es
1. í$eHeleer efµeJeepeer cenejepeeb®³ee ceg}keÀer Òeµeemeve J³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjCes.
2. í$eHeleer efµeJeepeer cenejepee®³ee cenmet} Òeµeemeve J³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjCes.
3. í$eHeleer efµeJeepeer cenejepeeb®³ee v³eee f³ekeÀ Òeµeemeve J³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjCes.
12.2 He´mleeJevee
SkeÀ Deeoµe& jep³e ceO³e³egieerve keÀeUele efµeJeepeer cenejepeebveer efvecee&Ce kesÀues. lelkeÀeueerve ceesieue,
efvepeece Je Deefoueµeener jepekeìer®³ee Heeée&YetceerJej efµeJeepeer jepee b®es jep³e DeefOekeÀ®e meceepeefYecegKe
nesles. l³eecegUs®e FeflenemekeÀej megjWêveeLe mesve ³eebveer efµeJeepeer jepeeb®eer leg}vee Heefnu³ee vesHeesueer³eveµeer
kesÀueer Deens. ceguekeÀer jep³ekeÀlex cnCetve efµeJeepeer jepeeb®eer ³eesi³elee DeefOekeÀ®e Leesj nesleer , Demes cele mesve
³eebveer J³ekeÌle kesÀues Deens. eEnoJe er mJejep³ee®es mebmLeeHekeÀ, He´YeeJeer ³ees×e, kegÀµeue He´µeemekeÀ,
ueeskeÀkeÀu³eeCekeÀejer jepee cnCetve efµeJeepeer jepeeb®³ee He´µeemeveeleerue iegCe DeeHeu³ee efveoµe&veeme ³esle erue.
efµeJeepeer jepeeb®³ee ce=l³egveblej meg×e l³eeb®eer He´µeemeve J³eJemLee DeveskeÀ Jejep³eHe×leerle efometve ve ³esCeejer yeeye efµeJeepeer jepeeb®³ee jep³eHe×leerle efometve ³esles. ³ee
jep³eHe×leercegUs j³el esuee megJ³eJemLee, µeeblelee ³eeb®ee ueeYe Peeuee . He´l³eskeÀ J³eefkeÌleuee efJekeÀemee®eer mebOeer
efceUeueer. meeceev³e ceeCetme keWÀêefyebot ceevetve®e efµeJeepeer jepeebveer DeeHeu³ee jep³ekeÀejYeeje®eer ³eb$eCee
GYeejueer nesleer. munotes.in

Page 116

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
116 12.3 ceguekeÀer He ´µeemeve
efµeJekeÀeueerve He´µeemeveele `í$eHeleer' ns meJeex®®e Heo nesles. les mJejep³ee®es He´cegKe nesles. ns Heo Jebµe -
HejbHejeiele nesles. v³ee³eoeve, keÀjJemegueer, ³eg×, len, meece´ep³eefJemleej, Oece&j#eCe Je He´pes®es keÀu³eeCe
keÀjCes ner pey eeyeoejer í$eHeleeR®eer nesleer.
12.3.1 De<ìHe´Oeeve ceb[U ë -
jep³ee®ee keÀejYeej peemleerle peemle megjUerle ®eeueefJeC³eemeeþer í$eHeleer efµeJeepeer jepeebveer De<ìHe´Oeeve
ceb[Ue®eer j®evee kesÀ}er nesleer. jep³eeefYeDeewHe®eejerkeÀ mJeªHe efoues. l³eemeeþer l³eebveer He´e®eerve Yeejleele He´®eefuele Demeuesu³ee
He´µeemeveJ³eJemLes®³ee lelJeeb®ee Je keÀe³e&He´CeeueeR ®ee DeeOeej Iesleuee neslee. l³eeb®³ee He´µeemeveJ³eJemLes®³ee
keWÀêmLeeveer DeLee&le®e jepee neslee. jepe e®³ee ceoleeruee De<ìHe´Oeeve ceb[Ue®eer efveefce&leer kesÀueer nesleer.
1) cegK³e He´Oeeve (HesµeJee) - ceesjesHeble efHebieUs - ³eeuee meJe& jep³e keÀejYeejekeÀjerlee peyeeyeoej
mecepeues peeF&. l³eeves Flej Keel³eeJe j efveiejeCeer þsJetve keÀeceele SkeÀmeg$elee DeeCeeJeer Deµeer
l³ee®³eekeÀ[tve DeHes#ee nesleer. jepeHe$eeJej cegK³e He´Oeevee®ee efµekeÌkeÀe ceejle Demes. l³ee}e mejoejebJej
efve³eb$eCe þsJetve cegueKeeb®es mebj#eCe ner keÀjeJes ueeiele Demes.
2) Deceel³ e (cegpetceoej) cenmetueceb$eer - jece®ebê efveuekebÀþ cegpegceoej - jep³ee®³ee GlHeVee®ee
Je Ke®ee&®ee peceeKe®e& Henele Demes. jep³ee®³ee Ke®ee&Jej keÀ[keÀ efveiejeCeer þsJele Demes. meJe&efnµeesye
jepeeuee meeoj keÀjle Demele. cenmetue efJepeceeKe®ee&®³ee keÀeieoHe$eeJej l³ee®eer mener Je efµekeÌkeÀe DeeJeµ³ekeÀ neslee.
3) ceb$eer (JeekeÀveJeerme) cetK³e meef®eJe - oÊeepeer ef$ebyekeÀ - jep³eeleerue jespe®³ee jepekeÀer³e
neue®eeueeR®eer veeWo þsJeC ³ee®es keÀe³e& l³ee®³eekeÀ[s Demes. í$eHeleeR®eer efove®e³ee&ner lees efuenerle Demes.
l³eeuee nsj J³eJemLesJejner ue#e þsJeeJes ueeiele Demes.
4) meef®eJe ( megjveerme ) DeLe&ceb$eer - DeCCeepeer oÊees - jepee®ee He$eJ³eJenej mJeleë Henele Demes.
jepeHe$es Jee®etve l³eeJej ogªmleer keÀjCes, mejkeÀejer Dee%eeHe$es HeeþefJeCes, veJ³eeves efpebkeÀuesu³ee He´osµee®eer
J³eJemLee ueeJeCes, ³eg×keÀeueerve keÀecekeÀepe HeenCes, ceneue Je HejieC³eeb®ee efnµesye leHeemeC³ee®es keÀece
keÀjCes F. keÀeces meef®eJeeuee ke ÀjeJeer ueeiele Demele.
5) mesveeHeleer (mejveewyele) mebj#eCeceb$eer - nbyeerjjeJe ceesefnles - ³eeuee mewv³eYejleer, mewv³emebIeìve,
Je mewv³eeleerue efµemleermeeþer peyeeyeoej Oejues peeF&. ue{eF&®eer ³eespevee l³eeuee®e DeeKeeJeer ueeies. veJ³eeves
eEpekeÀuesu³ee He´osµee®es mebj#eCener l³eeuee keÀjeJes ueeiele Demes.
6) megceble ([yeerj) Hejjeä^ceb$eer - jece®ebê ef$ebyekeÀ - efJeosµeer He´µveeJej meuuee osCes,
Hejje<ì^J³eJenej yeIeCes, HejkeÀer³e JekeÀerueeb®es mJeeiele keÀjCes, Hejjep³eeleerue jepeke Àer³e meceerkeÀjCeeb®ee
DeY³eeme keÀªve jepeeuee meebieCes F. keÀeces keÀjeJeer ueeiele Demele.
7) v³ee³eeefOeµe (efvejepeer jeJepeer ) v³ee³eceb$eer - mebHetCe& jep³eeleerue v³ee³eoevee®es keÀe³e&
³eeb®³eekeÀ[s meesHeefJeC³eele Deeues nesles. meJe& HegjeJ³ eeb®ee efJe®eej keÀªve v³ee³eoeve l³eeuee keÀjeJes ueeiele
nesles. munotes.in

Page 117

efµeJekeÀeueerve He´µeemeve
117 8) Hebef[lejeJe - Hebef[le jIegveeLejeJe - Oeeefce&keÀ yeeyeleerle jepeeuee meuuee osCes, Oece& HejbHeje, Dee®eej
efJe®eej F. ue#eele IesTve efveCe&³e osCes, Oeeefce&keÀ ke=Àl³es Je efJeÜev eeb®eer mebYeeJevee keÀjCes, oeveOece&,
Deveg<þeves keÀjCes F. keÀeces ³ee bvee yeIeeJeer ueeiele Demele.
12.3.2 De<ìHe´Oeeve ceb[Ue®eer DeeOeejYetle leÊJes -
1) mesveeHeleer Kesjerpe Dev³e meJe& He´Oeeve ye´eïeCe nesles, cee$e mesveeHeleer cejeþe Demes me Je&®e He´OeeveebJej
jepee®ee HetCe& efJeéeeme Demes. keÀener cenÊJee®es DeHeJeeo JeieUu³eeme SkeÀe He´OeeveekeÀ[s meesHeefJeC³eele
Deeuesueer peyeeyeoejer JeDeHeJeeo n esles.
2) He´OeeveHeo JebµeHejbHejsves ®eeuele vemes. í$eHeleer efµeJeepeer jepeebveer ³ee mebyebOeer Ieeuetve efouesuee efve³ece
veblej®³ee HesµeJeskeÀeUele yeoueC³eele Deeuee.
3) He´Oeeveebvee keÀesCeleerner peneefiejer eEkeÀJee Jeleve ve oslee l³eebve e jesKe Jesleve efve³eefceleHeCes osC³ee®eer
He×le í$eHeleer efµeJeepeer jepeebveer mJeerkeÀejueer nesleer.
4) He´l³eskeÀ He´Oeeve DeeHeu³ee Keel³eeb®³ee keÀejYeej jep³ee®³ee veeJes Je jep³ee®³ee Jeleerves ®eeueJele
Demeuee lejer l³eemebyebOeer®eer HetCe& peyeeyeoejer l³ee He´Oeevee®eer Demes.
5) He´µeemevee®eer peyeeyeoejer De< ìHe´Oeeve ceb[UeJej meb³egkeÌle jerleerves Demes cenÊJee®³ee mejkeÀejer
omleSsJepeebJej Je keÀeieoHe$eebJej l³eeHewkeÀer yengleskeÀeb®eer mener efµekeÌkeÀe DemeC³ee®eer iejpe neslee r.
6) ³ee He´Oeeveebvee DeeHeuee ceoleveerme efveJe[C³ee®eer cegYee veJnleer meJe& cegleefuekeÀe®eer vesceCetkeÀ jepeeleHexÀ
kesÀueer peeF& Je l³eeJesUer mebyebOeerle He´Oeevee®eer DeeJe[ efveJe[ eEkeÀJee cele IesC³eele ³esle Demes.
7) ceb$³eeb®eer vesce CetkeÀ ner peeefleYesoefJejnerle nesleer. J³ekeÌleer®e s iegCe Heentve®e l³ee ®eer vesceCetkeÀ ner
He´OeeveHeoemeeþer nesle Demes.
12.3.3 ie´eceHe´µeemeve - melejeJ³ee µelekeÀele meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ J³eJeneje®ee keWÀêefyebot Kes[s ne
neslee. µesleer ne ÒecegKe J³eJemee³e neslee. íesìîee Kes[îeeuee ceewpes Demes cnCele lej l³eentve ceesþîee
Kes[îeeuee keÀmeyee Demes cnCele. DeveskeÀ Kes[îeeb®ee efceUtve HejieCee le³eej nesle Demes. l³eeb®ee keÀejYeej
osµeHeeb[s, osµecegKe, Heeìerue, kegÀuekeÀCeea ³eeb meejKes DeefOekeÀejer yeIele Demele .
í$eHeleer efµeJeepeer jepes ceneve jepeefveleer p%e Demeu³eeves l³eebveer ®eeleg³ee&ves De<ìHe´Oeeve ceb[Ue®eer
efveefce&leer kesÀueer nesleer. keÀejCe jepee J³ekeÌleerµeë efkeÀleerner keÀle&yeieej Demeuee lejerner jep³e e®³ee
He´µeemevee®ee iee[e l³ee bvee SkeÀìîeeves keÀOeer®e jsìlee ³esCeeje veJnlee. l³eemeeþer l³ee bvee Flejeb®³ee
ceoleer®eer Je menkeÀe³ee&®eer DeeJeµ³ekeÀlee nesleer . ns efµeJeepeer jepeebveer DeesUKeues nesles.
12.4 cenmetue He´µeemeve
mJejep³ee®³ee ce nmetueer GlHeVee®es meeOeejCeHeCes ®eej Yeeie He[leele. 1) peceerve cenmetue 2) efJeefJeOe
keÀj 3) veeCeer ìebkeÀmeeUer 4) ®eewLeeF& Je mejosµecegKeer
12.4.1 peceerve cenmetue -
ns jep³ee®es GlHeVee®es He´cegKe meeOeve nesles. l³eele KetHe megOeejCee efµeJ eepeer jepeebveer kesÀu³ee. peefceveoejer
He×le yebo kesÀueer Je j³eleJeejer He×le DeeCeueer. HetJeea cenmetue Jemetue keÀjCeejs Heeìerue, kegÀuekeÀCeea, munotes.in

Page 118

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
118 osµecegKe, osµeHeeb[s ns DeefOekeÀejer nesles. ns JebµeHejbHejsves Heo l³eeb®³eekeÀ[s nesles. l³eecegU s j³elesJej DeveskeÀ
JesUe Dev³ee³e les keÀjle. mejkeÀejele veececee$e cenmetue Yejle Je yeekeÀer®ee DeeHeu³eekeÀ[s þsJetve Iesle.
í$eHeleer efµeJeepeer jepeebveer ceefuekeÀ Debyej ³eeves Deceueele DeeCeuesueer cenmetue J³eJemLee Deeoµe& cnCetve
meceesj þs Jeueer. cenmetue Jemetueerleerue Dev³ee³e otj nesC³eemeeþer peyeeyeoejer®es lelJe Debceueele DeeCeues.
Kes[îeeleerue Heeìerue eEkeÀJee osµecegKe, HejieC³eeleerue osµeHeeb[s ³eeb®³eekeÀ [s cenmegue Jemetueer®es keÀece
osC³eele Deeues . ³ee meJe& DeefOekeÀeN³e ebJej megYesoejeb®es efve³eb$eCe þsJeC³eele Deeues.
peceerve ceespeC³eemeeþer oesj eEkeÀJee meeKeUer®ee JeeHej HetJeea nesle neslee. efµeJeepeer jepeebveer mJejep³eele SkeÀ
efJeefµe<ì ueebyeer DemeCeejer keÀeþer ns HeefjceeCe JeeHejele DeeCeues. pemes Hee® e neleeb®eer SkeÀ keÀeþer, Jeerme
iegCeerues Jeerme keÀeþîeeb®ee SkeÀ efyeIee nesle Demes . peefceveer®³ee SkebÀoj GlHe vvee®³ee 2/5 Yeeie µeslemeeje
cnCetve µeslekeÀN³eebkeÀ[tve IesC³eele ³esle Demes. veJeerve Je He[erkeÀ peceerve ueeieJe[erKeeueer DeeCeC³e emeeþer
µeslekeÀN³eebvee 2 les 4 Jepeefceveer®eer ceespeCeer Peeu³eeJej efle®es JeieeakeÀjCe DeJJeue, ogce, meerce Je ®eeªce Demes kesÀues peeF&.
l³eeveblej oesve eEkeÀJee leerve ieeJeeb®ee SkeÀ ieì yeveJetve l³eel eerue He´l³eskeÀ He´keÀej®³ee peefceveerleerue leerve
JecenmegueeHeesìer Hewµeele IesC³eele ³esF& . ogµeslekeÀN³eebvee cenmetue ceeHeÀ kesÀuee peeF& eEkeÀJee l³eeceO³es megì osC³eele ³esF&. ``j³eles®ee Jeeìe j³elesme HeeJes
DeeefCe jepeYeeie DeeHeCeeme ³esF& les keÀjCes'' Deµee mJeªHee®³ee meg®evee í$eHeleer efµeJeepeer jepeebveer
DeeHeu³ee DeefOekeÀeN³eebvee efou³ee nesl³ee.
12.4.2 efJeefJeOe keÀj - mJejep³ee®³ee cenmetueer GlHeVee®es ogmejs cenÊJee®es meeOeve cnCepes
DeekeÀejC³eele ³esCeejs efJeefJeOe He´keÀej®es keÀj nes³e. l³eeceO³es Dee³eele - efve³ee&le keÀj, ceeueeJejerue pekeÀe le
keÀj, GlHeeove keÀj, v³ee³eeue³eele Yejuesuee ob[ Je Flej µegukeÀ, pebieueeletve efceUCeejs GlHeVe,
ceemesceejerkeÀj, KeeCeer keÀj, Jeejmee keÀj, keÀesleJeeueer keÀj, Jeleve peHleer, osJemLeeve ogYeer, Jeve®ejeF&,
IeemekeÀìeF&, yesJeejmeer mebHeÊeer F. yeeyeerHeemetve mejkeÀejuee cenmetue efceUle Demes.
12.4.3 veeCeer Je ìebkeÀmeeUer - ìebkeÀmeeUer Je l³eele Hee[C³eele ³esCeejer efJeefJeOe He´keÀej®eer veeCeer ner
mJejep³ee®³ee cenmetueer GlHeVee®eer SkeÀ cenÊJee®eer yeeye neleer. mejkeÀejer Je Keemeieer Deµee oesvner
He´keÀej®³ee ìekeÀmeeUer efµeJekeÀeUele nesl³ee. Keemeieer ìebkeÀmeeUeRvee mejkeÀej®eer HetJe& HejJeeveieer
DeeJeµ³ekeÀ nesleer. HejJeevee OeejkeÀ meesveej ìebkeÀmeeUerle veeCeer Hee[le Demes. l³eemeeþer l³eeuee efveOee&jerle
HejJeevee µetuk eÀ YejeJes ueeiele Demes. DeìeR®ee Yebie kesÀu³eeme meesveejeuee ob[ YejeJee ueeiele eEkeÀJee l³ee®ee
HejJeevee jÎ nesle Demes. Keepeieer ìebkeÀmeeU erJej mejkeÀej®eer keÀ[keÀ osKejsKe nesleer. meYeemeo yeKejerle
l³eekeÀeUer He´®eueerle Demeuesu³ee SketÀCe 32 He´keÀej®³ee meesv³ee®³ee Je ®eeboer®³ee veeC³eeb®ee GuuesKe
Dee{Ulees. í$eHeleer efµeJeje³eeb®eer ceeuekeÀer®eer ìebkeÀmeeU je³eie[eJej nesleer. cejeþîeeb®³ee jep³eeleerue
SketÀCe 25,000 veeC³eeb®es efvejer#eCe kesÀu³ee®ee oeJee De@yeì ³ee Oece&iegª He ´Jeeµeeves kesÀuee Deens.
12.4.4 ®eewLeeF& Je mejosµecegKeer - ®eewLeeF& ³ee®ee DeLe& DeeHeu³ee jep³ee®³ee j#eCeeLe& Je ³eg×
ìeUC³eemeeþer ogye&ue meÊeeOeerµe DeeHeu³ee jep³eeleerue GlHeVee®ee ®eewLee efnmmee He´yeU jepeebvee osle
Demele. í$eHeleer efµeJee peer jepeebveer ®eewLeeF&®ee HegjmkeÀej keÀªve meerceejs®eewLeeF& Jemetue kesÀuesueer efomeles. ®eewLeeF& mJejep³ee®ee cenmetue Jee{efJeC³eemeeþ er Jemetue kesÀueer peele
Demes.
munotes.in

Page 119

efµeJekeÀeueerve He´µeemeve
119 mejosµecegKeer cnCepes megY³eeleerue SketÀCe G lHeVee®³ee 1/10 Yeeie nes³e. DeveskeÀ mejosµecegKe ne nkeÌkeÀ
Jemetue keÀjle Demele. mJejep³e mLeeHevesveblej í$eHeleer efµeJeepeer jepeebveer mejosµecegKeer®es DeefOekeÀej
DeeHeu³ee leey³eele Iesleues nesles. ns DeefOekeÀej mJejep³eeHegjles®e ce³ee&efole nesles, ns ue#eele IesCes
DeeJeµ³ekeÀ þjles.
12.4.5 Jeleveoejer He×le - ner He×le ceneje<ì^ele Deieoer ³eeoJekeÀeUeHeemetve He´®eueerle nesleer.
Fmueeceer jep³ekeÀl³ee¥veer ner He×le mJeerkeÀejueer Je keÀe³ece þsJeueer. efµeJeje³eeb®³ee keÀeUele cee$e
Jeleveoejer He×leeruee keÀenerner mLeeve veJnles. eEkeÀyengvee efµeJeje³eebveer veJeer Jeleves keÀesCeeueener efoueer
veJnleer. KegÎ peeJe³eeves Jeleve ceeieerleues nesles lesJne efµeJeje³eebveer l³eeuee Jeleve efoues veJnles. ³eeJeªve
JeleveoejeryeÎue efµeJej e³eebvee efkeÀ leer efleìkeÀeje neslee , ns ue#eele ³esles . keÀejCe Jeleveoej j³elesuee uegìle
nesles ns jepeebvee ceenerle nesles. leLeeefHe ner He×le yebo keÀjC³eele KegHe De[®eCeer nesl³ee. cnCetve jepeebveer
Jeleveoejeb®³ee yeb[Keesj Je pegueceer He´Je=Ê eeruee DeeUe IeeueC³ee meeþer keÀener efve³ece kesÀues Goe.
Jeleveoejebveer Jee[s yeebOet ve³esle , meeceev³e j³elesHe´ceeCes jneJes, veeCeer Hee[t ve³esle, efkeÀuues yeebOet ve³esle F.
Deµee leNnsves jepeebveer Jeleveoejeb®eer efcepeemeKeesjer, DejsjeJeer J e vemeleer ngkeÀcele yebo keÀªve l³eeb®³ee
yeb[Keesjeruee DeeUe Ieeleuee.
12.4.6 cenmeguee®³ee GlHevve e®ee efJe efve³eesie - mJejep³ee®³ee GlHeVee®ee ceesþe efnmmee mebj#eCe
J³eJemLesJej Ke®e& nesle Demes. l³eeceO³es efkeÀuues yeebOe Ces, leìeb®eer J³eJemLee YekeÌkeÀce keÀjCes, lemes®e
j³eles®³ee keÀu³eeCeemeeþer keÀen er GlHeVe JeeHejues peele Demes . l³eele µeslekeÀN³eebvee keÀpe& osCes, iegjs{esjs ,
µesleer keÀmeC³eemeeþer osCes, yeer-yeer³eeCes HegjefJeCes , Deesme He[uesu³ee ieeJeebceO³es Jemleer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer
GÊespeve osCes , peemleerle peemle peceerve ueeieJe[erKeeueer keÀµeer ³esF&ue ³eekeÀ[s ue#e osCes, µesleceeuee®es
GlHeVe Je l³ee®es efJelejCe ³eesi³e He´keÀejs keÀmes nesF&ue ³eemeeþer ceole keÀjCes F. keÀece s DeeHeu³ee GlHeVeeletve
í$eHeleer efMeJeepeer jepeebveer `j³ele' keWÀêeEyeot ceevet ve kesÀuesle. KeN³ee DeLee&ves efµeJekeÀeUele `j³eles®es
mejkeÀej' nesles Jeleveoejeb®es eEkeÀJee Þeercebleeb®es veJnles.
meYeemeo yeKejer vegmeej, `efµeJeje³eeb®es cenmegueer GlHeVe JeeefpeogveeLe mejkeÀejeb®³ee celeW,' ceguekeÀer Je ueceesþîee He´ceeCeele Ke®e& nesle nesles.
Deµee leNnsves melele®³ee ³eg×pev³e HeefjefmLeleerletve efµeJeepeer jepeebveer m Jejep³ee®eer cegntle&ces{ jesJetve SkeÀ
Deeoµe& Je He´YeeJeer Deµeer cenmetue J³eJemLee Je l³ee®eer efJe efve³eesie He×leer efvecee&Ce kesÀueer nesleer.
12.5 efµeJekeÀeefueve v³ee³eJ³eJemLee
efµeJekeÀeUele cejeþîeeb®eer JesieUer Je mJeleb$e Deµeer v³ee³eoe ve J³eJemLee veJnleer. l³eebvee r HetJeea He´®eefuele
Demeuesueer v³ee³eJ³eJemLee mJeerkeÀeªve leer Heg{s ®eeueefJeueer nesleer. ³ee v³ee³eJ³eJemLesvegmeej ie´ece Heb®ee³ele
ns v³ee³eoevee®es meJee&le keÀefve<þ cee$e Del³eble cenÊJee®es keWÀê nesles. ieeJee leerue keÀesCeleener Jeeo lesLeerue
Heb®ee³eleer ceeHe&Àle mees[efJeuee peeF& . ³ee Heb®ee³eleeruee `ieesle' Demes cnCele. ieesle Hes#ee Jejer<þ
v³ee³eoevee®³ee keWÀêeuee `osµekeÀ' Demes cnCele Demele osµekeÀe®³ee efveCe&³eeefJeª× jepeeves vesceuesu³ee
v³ee³eefOeµeekeÀ[s DeHeerue keÀjlee ³esle Demes l³eenerHes#ee Jeefj<þ v³ee³eoevee®es keWÀê cnCepes mJeleë jepee
neslee. efµeJekeÀeUele ieeJeele®e v³ee³e efceUJeC³ee®eer J³eJemLee Demeu³eeves ueeskeÀeb®³ee JesU®ee Je Hewµee®ee
DeHeJ³e³e nesle vemes.
munotes.in

Page 120

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
120 12.5.1 keW Àêer³e v³ee³eJ³eJemLee - efµeJeepeer jepeeb®³ee keWÀêer³e v³ee³eJ³eJemLesle jepee, jepeceb[U,
ngpegj, cepeueerme Je ieeslemeYee (ieeslecepeueerme) ³ee v³ee³eeue³eerve mebmLee v³ee³eoevee®es keÀecekeÀepe keÀjerle
Demele.
1. jepee - efµeJekeÀeUele jepee ne®e meJe& v³ee³eJ³eJemLes®ee He´cegKe Demes. jepeceb[Uele De<ìHe´Oeeve
ceb[U Je ye´ecnCe meYee ³ee oesve cenÊJee®³ee meYee Demele. jepeceb[Uele De<ìHe´Oeeve ceb[U, Keepeieer
meef®eJe l³ee®³ee neleeKeeueer keÀece keÀjCeejs og³³ece cegleeefuekeÀ F. ueeskeÀ Demel e. keÀener JesUe efJeÜeve
ueeskeÀebvee jepeceb[Uele meeceerue keÀªve Iesleues peeF& . l³eeb®eer vesceC etkeÀ mJeleë jepee keÀjle Demes. eEnog
Oece&µeeðeevegmeej jepee ne®e v ³ee³eKeel³ee®ee He´cegKe neslee, lej v³ee³eeOeerµe Je Heb[erlejeJe ns oesve ceb$eer
mJeleb$eHeCes v³ee³eoevee®es keÀece keÀjerle Demele.
keWÀêer³e v³ee³eeue³ee®es keÀecekeÀepe oesve He×leerves ®eeuele Demes . l³eeleerue He efnueer He×le cnCepes jepee
mJeleë ceb$³eeb®³ee ceoleerves efvekeÀeue osle Demes. l³eeuee `jepecegêe' Demes cnCele. leme s®e p³eeJesUer
ojyeejele GIe[HeCes Keìu³ee®es keÀece ®eeuele Demes l³eeme `Oece&meYee' eEkeÀJee `ngpetj c epeefueme' Demes
cnCele. ³ee%eJe eu³eke̳e mce=leeruee Devegmeªve jepee meuueeieejeb®es cele efJe®eejele IesTve®e v³ee³eefveJee[e
keÀjle Demes. lej mLee efvekeÀ mJeªHee®ee He´µve p³ee Keìu³eeceO³es meceeefJe<ì Demesue Deµee JesUer jepee
ieeslemeYes®ee meuuee Iesle Demes . HeÀewpeoejer mJeªHee®es Keìues cee$e mJeleë efµeJeepeer cenejepe ®eeueefJele
Demele efHeÀ ³ee&oeruee DeeHeueer yeepet ceeb[C³ee®eer mebOee r efoueer peele Demes.
2. v³ee³eeOeerµe Je Heb[erlejeJe - ns jepee KeeueesKeeue®es De efOekeÀejer v³ee³eoeve He´ef¬eÀ ³esleerue nesles.
v³ee³eeefOeµeeves He´®eueerle Demeuesu³ee keÀe³eÐeeb®ee efJe®eej keÀ ªve efvekeÀeue ÐeeJee Demes l³eeb ®³eeJej yebOeve
Demes. l³eeves Oece&µeeðeeuee Devegmeªve®e efvekeÀeue osTve l³ee efvekeÀeueeJej jepee®eer mebceleeroµe&keÀ mener
osC³ee®es yebOeve nesles. v³ee³eeOeerµee®³ee pees[eruee Heb[erlejeJe ne SkeÀ ogmeje v³ee³eeOeerµe Demes.
l³ee®³eekeÀ[s Oeeefce&keÀ mJeªHee®es Keìues Demele. keÀener Keìues í$eHeleer efµeJeepeerjepes v³ee³eeOeerµe Je
Heb[erlejeJeebkeÀ[s®e ®eeueJee³euee osle Demele. Deµee DeefOekeÀeN³eeb®eer efveJe[ keÀjle Demeleevee yeg×erceÊee,
He´eceeefCekeÀHeCee, efveëHe#eHeeleerHeCee, eEnot keÀe³eÐee®es Je ª{eR®es %eeve DemeCes ³eekeÀ[s jepeeb®ee keÀìe#e
Demes. keÀJeer Hejceeveboeb®³ee celes, `efµeJeepeerjepeebvee v³ee³eeOeerµeebyeÎue ceesþe Deeoj Jeeìle Demes.
v³ee³eeue³eele l³eebvee yemeC³eemeeþer G®®e Deemeve efoues peele Demes.'
3. jepeceb[U (jepemeYee) ë efµeJekeÀeueerve jepeceb[Uele, jepee, ceb$eer Je G®®e DeefOekeÀejer Demele.
³ee DeefOekeÀeN³eebceO³es megYesoej, nJeeueoej, cegpegceoej, mejveewyele ns mejkeÀejer DeefOekeÀejer DeeefCe
osµecegKe, osµeHeeb[s, Heeìerue, kegÀuekeÀCeea, µesìs , cenepeve ns Jeleveer D eefOekeÀejer Demele. v³ee³ee®³ee
yeeyeleerle jepeeuee meuuee osC³ee®es keÀece jepemeYesuee keÀjeJes ueeiele Demes. jepeeves Debleerce efvekeÀeue
efou³eeveblej peer `jepecegêe' le³eej nesle Demes l³eeJej mener keÀjCes ns jepemeYes®es keÀece Demes.
Jeleveeme byebOeer®es Kejsoer efJeke´Àer mebyebOeer®es J³eJenej Je Keìues, Jelevee®es Jeejme þjefJeCes, JeleveemebyebOeer®es
Yeeb[Ces ³ee meYesceeHe&Àle mees[efJeueer peele. ieeJecepeueerme eEkeÀJee ieeJejepe ceb[U, ceneuejepe ceb[U,
HejieCee jepeceb[U Je megYee jep eceb[U Deµee ®e{l³ee ÞesCeerves ³ee jepeceb[Ue®es keÀece ®eeuele Demes.
12.5.2 He´ebleer³e v³ee³eJ³eJemLee -
De) megYesoej - megYee jepeceb[UeceO³es megYesoej v³ee³e osC³ee®es keÀece keÀjerle Demes, Hejbleg l³eeves
efouesu³ee efvekeÀeueeJej jepee®eer mebce leer oµe&keÀ mener Demeu³eeefµeJee³e efvekeÀeue Debleerce mecepeuee peele
vemes. efoJeeCeer Je HeÀewpeoejer He´keÀjCeeJej osKejsKe þsJele Demes. JeleveemebyebOeer®es Keìuesner ®eeueJele Demes. munotes.in

Page 121

efµeJekeÀeueerve He´µeemeve
121 ye) osµecegKe - megYesoejeuee v³ee³eoevee®³ee keÀecekeÀepeele c eole keÀjC³eemeeþer osµecegKe ne DeefOekeÀejer
Demes. keÀenerJesUe ieeJekeÀer®³ee nkeÌkeÀemebyebOeer yeueglesoejebceO³es Yeeb[Ce nesle Demes lesJne ner Yeeb[Ces
mees[efJeC³ee®es keÀecener megYesoej Je osµecegKeebvee keÀjeJes ueeies. Deµee JesUer megYee cepeueerme®eer meYee
keÀmey³ee®³ee efþkeÀeCeer yeesueefJeueer peele Demes. ³ee meYesuee DeefOekeÀeN³eebyejesyej®e yeueglesoejebveener
yeesueefJeues peele Demes.
keÀ) nJeeueoej - nJeeueoej ne efveefµ®ele mJeªHee®³ee HeieejeJej keÀece keÀjCeeje mejkeÀejer DeefO ekeÀejer
neslee. l³eeuee þeCee cepeueerme®³ee ceoleerves keÀece keÀjeJes ueeiele Demes. cepeueerme®³ee keÀeceeJej osKejsKe
þsJeCes, ieeJe®³ee mejnÎermebyebOeer®es lebìs mees[efJeCes, Fveeceer Jeleveemebye bOeer®³ee leke´Àejer otj keÀjCes, ns
nJeeueoeje®es c egK³e keÀece Demes . ceneue eEkeÀJee þeCee cepeueerme®eer meYee yeesueeJetve efle®³ee ceoleerves
v³ee³eoevee®es keÀece nJeeueoej keÀjerle Demes. Heesueerme DeefOekeÀejer cnCetve l³eeuee keÀece keÀjeJes ueeiele
Demes. DeµeeJesUer l³eeuee yejs®e v³ee³eeue³eer ve DeefOekeÀej He´eHle nesle Demele leg©biee®³ee J³eJemLesJej®e
l³eeuee osKejsKe þsJeeJeer ueeiele Demes.
[) cegkeÀeoce - efµeJekeÀeUele ie´ececepeueerme ns mLeeefvekeÀ v³ee³eJ³eJemLesleerue meJee¥le keÀefve<þ v³ee³eeue³e
nesles. l³eeceO³es cegkeÀeoce , ®eewieguee Je cegpetceoej ns DeefOekeÀejer cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJele Demele.
ieeJe®ee cegK³e cegkeÀeoce eEJeÀJee Heeìerue ³ee®³eekeÀ[s efµeJekeÀeUele ceguekeÀer Je v³ee³eeue³eerve Demes oesvner
DeefOekeÀej Demele. ieeJeeleerue ieeslemeYes®ee lees DeO³ e#e Demes . ieeJeeleerue ueeskeÀeb®³ee JeleveemebyebOeer®³ee
leke´ÀejeR®ee ieeslemeYes®³ee ceoleerves efveCe&³e osC³ee®es keÀece cegkeÀeoce keÀjerle Demes . oesve ieeJeeleerue mejnÎer
mebyebOeer®³ee leke´Àejer lees ieeslemeYes®³ee mene³³eeves mees[efJele Dem es.
F) ®eewieguee - ne ie´ececepeueerme ceOeerue SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ Demes. ie´ececepeueerme ceO³es Keìu³ee®es
keÀecekeÀepe ®eeueefJele Demeleevee ieeJe®ee ®eewieguee l³eeJesUer npej Demes Je efvekeÀeueHe$e le³eej Peeu³eeJej
l³eeJej lees mener keÀjle De mes.
F&) cegpetceoej - ®eewiegu³eeHe´ceeCes ie´ececepeueerme ceO³es efveJee[³ee®³ee JesUer npej jentve efvekeÀeueHe$e
le³eej Peeu³eeJej l³eeJej lees mener keÀjerle Demes.
12.5.3 ye´eïemeYee - [e@. Jner.ìer.iegCes ³eeb®³ee celes, `ye´eïemeYee eEkeÀJee Oece&m eYee ner ie´ececepeueerme
eEkeÀJee HejieCeecepeueerme ³eeb®es®e efJekeÀmeerle ªHe nes³e.' efµeJekeÀeUeleerue ye´eïemeYee ner efJeÜeve ye´eïeCeeb®eer
meYee Demes. efle®eer yewþkeÀ HewþCe, keÀesuneHetj, Heb{jHetj ³eemeejK³ee leerLe&mLeUer Yejle Demes. ³ee me YesHeg{s
meJe&meeOeejCeHeCes meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ mJeªHee®es Keìues ®eeueefJeC³eemeeþer ³esle Demele. l³eeceO³es
HegpeeN³eeb®es ceboerjebmebyebOeer®es Keìues, Oecee&efOekeÀeN³eeb®es Keìues, oesve peeleerpeceeleeRceOeerue Yeeb[Ces, eEnot
cegefmuece Oeefce&³eeleerue Yeeb[Ces F. He´keÀej®es Keìues mees[efJeues peele Demes. keÀener JesUe v³ee³eoeveemeeþer
keÀeµeer®³ee efJeÜeve ye´eïeCeeb®eener meuuee Iesleuee peele Demes.
12.5.4 v³ee³eoevee®³ee keÀecekeÀepee®es mJeªHe - meJe&meeOeejCeHeCes keÀesCeleerne r leke´Àej He´Lece þeCee
cepeueerme®³ee nJeeueoejeHeg{s eEkeÀJee HejieC³ee®³ee He´cegKe DeefOekeÀeN³eeHeg{s DeeCeueer Heeefnpes Deµee He×le
Demes. nJeeueoej ³ee meboYee&le ye´eïemeYee Je peeleermeYee ³eeb®³eeµeer ®e®ee& keÀjerle Demes l³eeveblej ner
leke´Àej keÀesCel³ee meYes®³ee DeefOekeÀej #es $eele ³esles ns þjJetve leer mebyebOeerle meYeskeÀ[s meesHeefJeueer peele
Demes. cee$e meJe&meeOeejCeHeCes leke´Àej eEkeÀJee Ieìvee p³ee efþkeÀeCeer Ie[ueer Demesue l³ee®e efþkeÀeCeer efle®ee
efvekeÀeue ueeJeC³eekeÀ[ s keÀue Demes. munotes.in

Page 122

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
122 cepeueerme ner yengOee ieeJe®³ee Je[e®³ee eEkeÀJee efHebHeUe®³ee HeejeJej, keÀener JesUe osµecegKee®³ee Iejer, keÀOeer
osJeUele keÀOeer ®eeJe[erJej Yejle Demes. lej keÀener JesUe leerLe&#es$ee®³ee efþkeÀeCeerner cepeueerme®es
keÀecekeÀepe ®e euele Demes. cepeueerme®³ee cegefKe³eeuee meYeevee³ekeÀ Demes cnCele . µeeðe DeeOeej Je Flej
HejbHeje DemeCeejer le%e ceb[Uer SkeÀ$e ³esle Demele l³eebvee Hejer#ekeÀ DeLeJee `He´emeefvekeÀ' eEkeÀJee
`ceneHe´emeefvekeÀ cee³esJele' Demes cnCele. SKeeo e Keìuee keÀesCel³ee meYesHeg{s ®eeueJee³ee®ee ns efveefµ®ele
Peeu³eeJej `keÀjervee' eEkeÀJee `lekeÀjerj' efuenerueer peele Demes. Keìu³ee®es keÀecekeÀepe megª Peeu³eeJej
keÀefjv³eeceO³es efueefnuesueer leke´Àej cepeueermeHeg{s Jee®etve oeKeefJeueer peele Demes. y e®eeJe keÀjC³ee®eer mebOeer
efoueer peele Demes. pej DeejesHeerves iegvne keÀyetue kesÀuee lej cepeueerme®es keÀece ueJekeÀj HetCe& nesle Demes Je
pej veekeÀyetue kesÀuee lej ns He´keÀjCe Jeefj<þ DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþefJeues peele Demes.
DeejesHeerves i egvne keÀyegue kesÀu³eeveblej c epeueerme ®ee efveCe&³e keÀe³ece mecepet ve DeejesHeerkeÀ[tve jepeerveecee
efuentve Iesleuee peeF&. l³eeJej SkeÀ -oesve mee#eeroejeb®³ee me¿ee Iesleu³ee peele. cepeueermee®ee efvekeÀeue
keÀe³ece Peeu³eeJej l³ee efveJee[eHe$ee®ee r SkeÀ He´le le³eej keÀªve l³eeJej npej DemeCeejs meJe& Jeleveoej
DeeHeDeeHeues ef®evns GceìefJele l³eeuee `cenpej' Demes cnìues peeF&. cenpejeb®eer DebceueyepeeJeCeer
cepeueermeuee npej DemeCeeN³ee mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s Demes. lees DeefOekeÀejer DeeHeu³ee neleeKeeueer ue
DeefOekeÀeN³eebvee mebyebOeerle cenpejmebyebOeer uesKeer met®evee HeeþefJele Demes. Deµee efjleerves Keìu³ee®³ee
efvekeÀeuee®eer DebceueyepeeJeCeer nesle Demes. Deµee He´keÀejs efµeJekeÀeueerve v³ee³eJ³eJemLee ner pegv³ee
Oece&ie´bLeebJej DeeOeeefjle nesleer. keÀener veJeerve He×leer v³ee³eJ³eJemLesle DeeCeu³ee Demeu³ee lejer pegv³ee
HejbHeje leµee®e DeefmlelJeele nesl³ee.
12.6 efµeJekeÀeueerve ueí$eHeleer efµeJeepeer jepeebveer mJeHej eke´Àceeves mJejep³ee®eer mLe eHevee kesÀueer nesleer. ³ee mJejep³ee®³ee
j#eCeemeeþer Je l³ee®³ee efJemleejemeeþer keÀe³e&#ece mewv³ee®eer efveefce&leer efµeJeepeer jepeebveer kesÀueer.
ceneje<ì^eleerue me¿eeêer HeJe&lee®³ee jebiee Je l³eeJejerue Ieveoeì pebieuee®ee HegjsHegj GHe³eesie keÀªve
IesC³eemeeþer l³eebveer ieefveceer keÀeJ³ee®es leb$e efJekeÀefmele keÀªve Del³eble keÀewµeu³eeves l³ee®ee JeeHej kesÀuee.
mewv³ee®eer J³eJemLee mesveeHeleer (De<ìHe´Oeeve ceb[Ueleerue ceb$eer) yeIele nesle s lejerner mJeleë jepes DeeHeu³ee
mewv³ee®e s mejmesveeHeleer nesles. l³eeb®³ee mewv³eele Hee³eoU, Iees[oU, nÊeeroU, GbìoU, jepeeb®es
Debiej#ekeÀ oue Je nsjKeeles Demes efJeefJeOe efJeYeeie nesles. mJejep³ee®³ee j#eCeemeeþer efkeÀuu³eeb®eer efveefce&leer
Je mJeleb$³e Deejceeje®eerner efveefce&leerne r l³eebveer kesÀueer nesleer.
12.6.1 - Hee³eoU - ceneje<ì^eleerue [eWiejoN³eele ieefveceer keÀeJ³ee®³ee leb$eemeeþer Hee³eouee®ee
peemle GHe³eesie nesle Demeu³eeves í$eHeleer efMeJeepeer jepeebveer Hee³eoueeJej DeefOekeÀ Yej efouee . Hee³eoUele
ceeJeU He´eb leeleerue keÀeìkeÀ ceeJeUs mewefvekeÀ Yejuesues nesles . les ieefveceer keÀeJ³ee®³ee leb$eele efJeµesnesles. cegIeueeb®³ee mewv³eeleerue oesoesceeJeUs mewefvekeÀ lJejerle SKeeÐee efþkeÀeCeer pecet µekeÀle Je lesLetve l³ee®e Jesieeves meJe&$e Heebiele Demele.
Hee³eoUeleerue mewefvekeÀeb®eer mebIeìv ee Del³eble meeOeer nesleer. oj 10 mewefvekeÀebJej SkeÀ veeF&keÀ, oj 5
veeF&keÀebJej SkeÀ nJeeueoej, oj oesve - leerve nJeeueoejebJej SkeÀ petceuesoej, oj one pegceuesoejebJej
SkeÀ npeejer Je oj meele npeeN³eeJej SkeÀ mejveesyele Deµeer Hee³eoUeleerue mewe fvekeÀeb®eer ÞesCeer nesleer.
ceeJeUe mewefvekeÀebkeÀ[s {eue, leueJeej, peeefye³ee, Kebefpej Je Yeeues Deµeer meeOeer nl³eejs Demele. 91
keÀueceer yeKejervegmeej oesve ueeKe Hee³eoU efµeJeepeer jepeeb®es nesles .
munotes.in

Page 123

efµeJekeÀeueerve He´µeemeve
123 12.6.2 Iees[oU - í$eHeleer efµeJeepeer jepe eb®³ee Iees[oUele oesve He´keÀej®³ee Iees[smJeejeb®ee
meceeJesµe neslee. 1) Heeiee-yeejieerj (mejkeÀejer veeskeÀj Demeuesuee Iees[smJeej) 2) efµeuesoej (mJele:®³ee
ceeuekeÀer®es Iees[s) yeejieerjebvee mejkeÀejceeHe&Àle Iees[s HetjefJeues peele. efµeuesoej ebkeÀ[s mJele뮳ee ceeuekeÀer®es
Iees[s nesles Je l³eeb®³ee oeCee - JewjCeer®ee le mes®e veeueeyeboer®³ee Ke®ee&®eer ner þjeefJekeÀ jkeÌkeÀce efµeuesoejebvee
mejkeÀejceOetve osC³eele ³esF&. oj Heb®eJeerme Iees[smJeejeb®³ee ieìeJej SkeÀ nJeeueoebj, oj 5 nJeeu eoejebJej
SkeÀ pegceuesoej, one petceuesoejebJej 1 npeejer , 5 npeeN³eebJej SkeÀ Heb®enpe ejer Je meJe& Heb®enpeejer Jej
mejveesyele Iees[smJeeje®³ee He´efµe#eCee®eerner J³eJemLee keÀjC³eele Deeuesueer nesleer. meYeemeo Je ef®eìCeerme
yeKejervegmeej 1 ueeKe I ees[oU í$eHeleer efµeJeepeer jepeeb®es nesles .
12.6.3 í. efµeJeepeer cene jepeeb®es Debiej#ekeÀ oU - ³ee oueeleerue j#ekeÀeb®eer efveJe[ í$eHeleer
efMeJeepeer jepes mJeleë keÀjerle Demele. meµekeÌle, meg¢{, ®eHeU, Dee%eeOeejkeÀ Je efJeéeemet F. efJeµeskeÀ[keÀ keÀmeesìîeebvee GlejCeeN³eebvee®e ³ee oueele meeceerue keÀªve Iesleues peeF& . ³ee ouee®eer mebIeìvee
Hee³eoU Je Iees[oUeHe´ceeCes®e nesleer. He´l³eskeÀ j#ekeÀ DeeHeu³ee keÀHeeUer SkeÀ ceesþe efìUe ueeJele Demele.
jepeeb®³ee j#eCeemeeþer He´eCeHeCeeue e ueeJeC³ee®³ee efveµ®e³ee®es®e les peCet He´eflekeÀ Demes. í$eHeleer efµeJeepeer
jepeeb®³ee Dee³eg<³eeleerue DeveskeÀ efyekeÀì He´mebieer ³ee oueeleerue Debiej#ekeÀebveer l³eeb®es j#eCe kesÀues nesles.
Goe. DeHeÀpeueKeeve Yesìer®³ee He´mebieer peerJee cen euee ³ee j #ekeÀeve s jepeeb®es He´eCe Jee®eefJeues nesles. `neslee
peerJee cnCetve Jee®euee efµeJee' ³ee GkeÌleerves peerJee ceneuee®es les ke=Àl³e cejeþîeeb®³ee Feflenemeele veeWoues
iesues Deens. lemes®e megjlesJejerue nuu³ee®³ee He´mebieer jepeebJej Fvee ³ele GuueeKeeveeves De®eevekeÀ nuuee
kesÀuee neslee, lees l³eeb®³ee Debiej#ekeÀeves HejleJetve ueeJeu³eecegUs®e jepeeb®es He´eCe Jee®eues nesles. Deeie´e
³esLeerue leg©bieeleerue He´mebieer lemes®e megìkeÀe Je l³eeveblej®³ee He´Jeemeelener j#ekeÀebveer He´ eCee®eer HeJee& ve
keÀjlee jepeeb®es j#eCe kesÀues nesles.
12.6.4 nÊeer Je GbìoU - lelkeÀeueerve keÀeieoHe$eebJeªve nÊeer Je GbìoUe®ee ueDemeuee lejer ns ue[eKeg oue veJnles . HeÀkeÌle jmeo Oeev³e, oeªieesUe Je leesHeÀe Jeentve vesC³ee -
DeeCeC³eemeeþer l³eeb®ee JeeHej kesÀuee peele Demes . meYeemeo yeKejervegmeej nÊeer 1250 FlekesÀ nesles lej
ef®eìCeerme yeKejervegmeej Gbìeb®eer mebK³ee 1000 les 1500 ®³ee ojc³eeve nesleer.
12.6.5 nsjKeeles - í$eHeleer efµeJeepeer jepeebveer nsjKeel³ee®eer i ejpe DeesUKetve yeefnpeea veeF&keÀe®³ee
vesle=lJeeKeeueer mJeleb$e nsjKeel³ee®eer vesceCetkeÀ kesÀueer nesleer. HeefjCeecekeÀejkeÀ mewefvekeÀer keÀejJeeF&meeþer,
³eµemJeer ceesefnceebmeeþer, µe$etHe#ee®eer, l³ee®³ee mewv³eyeUe®eer, l³eeb®³ee efþkeÀeCee®eer DeÐeeJele ceeefnleer
efceUefJeC³ee®es keÀece ns nsj Keeles keÀjle Demes. mewefvekeÀer ceesnerceebHetJeea iegHlensjebkeÀ[tve jepes ceeefnleer
efceUJele Demele Je veblej®e ceesefncesJej efveIele Demele. Goe. DeHeÀpe }Keeve Yesìer®³ee HetJeea l³ee®³ee
mewv³ee®eer Fl³ebYetle ceeefnleer HeÀkeÀerj®³ee Jesµeele efJeéeemejeJe He´Yetves Iesleueer nesleer. keÀvee&ìkeÀ mJeejer HetJeeaner
nsjebveer Deµeer®e GHe³egkeÌle ceeefnleer efceUefJeueer nesleer. megjle uegìerHetJeeaner lesLeerue mebHeÊeer®ee De®etkeÀ
Deboepe nsj ebveer Iesleuee neslee.
12.6.6 leesHeÀKeeve - eEnogmLeeveeleerue Dev³e jep³ekeÀ l³ee¥He´ceeCes®e cejeþsner leesHeÀKeev³ee®³ee JeeHejele
ceeies jenerues nesles. í$eHeleer efµeJeepeer jepeeb®³ee keÀeUele ueneslee. oeªieesȳee®eener SkeÀ JesieUe He´µeemekeÀer³e efJeYeeie neslee. leLeeefHe oeª ieesȳeemeeþer í$eHeleer
efµeJeepeer jepeebvee HetCe&HeCes ³egjesefHe³eve J³eeHeeN³eebJej efJemebyetve jeneJes ueeiele Demes keÀejCe jepeebkeÀ[s leesH eÀe
Je yebotkeÀe yevee fJeC³ee®es keÀejKeeves veJnles. jepeeb®³ee leesHeÀKeev³eele Hejosµeer Je Yeejleer³e Deµee oesvnerner
yeveeJeìer®³ee leesHeÀe nesl³ee. pespeeuee, PebyeªkeÀ Je µeglejveeue ³ee veeJeeves ³ee leesHeÀe DeesUKeu³ee peele.
Yeejleer³e yeveeJeìer®³ee DeLee&le®e Dee sye[Oeesye[ Demetve l³eele oie[eb®ee eEkeÀJee ueesKeb[er ieesȳee®ee JeeHej munotes.in

Page 124

cejeþîeeb®ee Fefleneme (1630 - 1707)
124 kesÀuee peeF&. leesHeÀe Je oeªieesUe KejsoerkeÀefjlee jepeebveer Heesleg&ieerpe J³eeHeeN³eebvee ceO³emleer cnCetve
ceev³elee efoueer nesleer . efmeOoer Fye´eefnceKeeve ns efMeJeje³e eb®³ee leesHeÀKeev³ee®es ÒecegKe nesles.
12.6.7 - mewv³eefJemeg³eesi³e mebIeìves®es Je efµeefmle®es cenÊJe DeesUKeues nesles. l³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ les efve³ecener l³eebv eer kesÀues
nesles. ³ee efve³eceeb®eer DebceueyepeeJeCeerner Del³eble keÀ[keÀHeCes kesÀueer peeF&. l³eebveer kesÀues mewv³eefJekeÀener efve³ece Heg{erueHe´ceeCes -
1. HeeJemeeȳeele mewefvekeÀeb®³ee He´efµe#eCeeJej Yej osC³eele ³esF&.
2. HeeJemeeUe mebHeu³eeJej omeN³ee®³ee c egntlee&Jej mewv³e ceesefnce Heej Hee[C³eemeeþer yeensj He[s.
3. efðe³ee, cegues, vee®eieeCeer keÀjCeejs , leceemeieerj Je Dev³e yeepeej yegvei³eebvee ceesefncesJej vesC³eeme yeboer
nesleer.
4. ceesefncesJejerue mewefvekeÀe bvee ceesefnces®³ee JesUer efµemleer®³ee meJe& efve³eceeb®eer keÀ[keÀ DebceueyepeeJeCeer
kesÀueer peeF&. ³ee efve³eceeb®ee Yebie keÀjCeeN³ee mewefvekeÀebJej keÀ[keÀ keÀejJeeF& kesÀueer peeF&.
5. ceesefncesleerue Hejeke´ÀceeyeÎue Fveeceer peneieerjer SsJe peer jesKe Hewmes ªHeeves ye#eerme megª kesÀues nesles.
12.6.8 efkeÀuues - mJejep³ee®³ee mLeeHe vesle efkeÀuu³eebveer Del³eble cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeuesueer
Deens. mJejep³eele ueneve ceesþs efceUtve 240 efkeÀuues nesles. l³eeHewkeÀer 111 efkeÀuues jepeebveer yeebOe tve
Iesleues nesles. efkeÀuues leerve He´keÀeje®es nesles. les cnCepes efiejer ogie&, mLeue ogie&, peue ogie& nes³e. He´l³eskeÀ
efkeÀuu³eeJej leerve DeefOekeÀejer nesles. nJeeueoej efkeÀuu³ee®es mebj#eCe keÀjerle Demes, meyeveerme peceeKe ®e&
Henele Demes lej keÀejKeeveerme efkeÀuu³eeJejerue meJe& Yeeb[ejeb®ee He´cegKe Demes. He´l³eskeÀ DeefOekeÀeN³ee®³ee
yeou³ee nesle Demele. jeceesµeer peeleerkeÀ[s efkeÀuu³eeme iemle IeeueC³ee®es keÀece nesles. µe$etyeÎue®eer Heefnueer
yeeleceer les®e osl e Demele. He´l³eskeÀ efkeÀuuee ®eebieuee jef#euee peeJee cnCetve leìmejveesyele®³ee
vesle=lJeeKeeueer ue{eT efµeyeboer þsJeueer pe ele Demes. efkeÀuuee Je l³ee®ee Heefjmej ns SkeÀ mJe³ebHetCe& íesìs
Kes[s nesles. Demes®e l³ee®es mJeªHe nesles.
12.6.9 ³eg×le b$e - ieefveceer keÀeJee ns efµeJekeÀeueerve ueµekeÌleer keÀceer lesLes ns ieefveceer keÀeJ³ee®es ³eg×leb$e JeeHejues peele Demes. De®eevekeÀ íeHee IeeueCes, µe$et®eer
ceeCemes keÀeHetve keÀe{Ces, µe$et m eeJeOe nesC³eeHetJeea HeUtve peeCes, µe$et®eer jmeo uetìCes, µe$et® ³ee cegueKeele
peeUHeesU keÀjCes, µe$etme meUes keÀer HeUes keÀªve mees[Ces , ner ieefveceer keÀeJ³ee®eer He´cegKe Jewefµe<ìîes nesleer.
meceesjemeceesj®³ee ue{e³ee efµeJeepeer cenejepeebvee r µeke̳elees ìeUuesu³ee efomeleele . keÀejCe l³eecegUs
ceveg<³eneveer ceesþîee He´ceeCeeJej nesle Demes.
12.6.10 Deejceej - í$eHeleer efµeJeepeer jepeeb®³ee DeejceejeyeÎue Dee%eeHe$eele efJemle=le ceeefnleer
Deeuesueer Deens. 1659 ceO³es jepeebveer Deejcee j yeebOeC³eeme megªJeele kesÀueer. efYeJeb[er, keÀu³eeCe,
HeveJesue ³ee efþkeÀeCeer ue{eT penepes yeebOeueer peele nesleer. ueneve ueneve penepes efvecee&Ce keÀjC³eeJej
jepeebveer DeefOekeÀ Yej efouee neslee. jepeeb®³ee Deejceejele iegjeye, ieueyele, efµeJ ee[, lejeb[er , leeª,
Heieej, eflejkeÀeþer ³ee veeJee®eer ueneve ceesþer penepe s nesleer. jepee®³ee Deejceejeleerue penepeeb®eer mebK³ee
keÀener FeflenekeÀejeb®³ee celes 500 lej keÀen er®³ee celes 700 FlekeÀer nesleer. o³ee&meejbie Je cee³eveekeÀ ³ee
oesve D eefOekeÀeN³eeb®³ee leey ³eele 200 penepeeb®es Deejceej nesles. Fbie´pe osKeerue jepeeb®³ee Deejceeje®eer
Jee{leer leekeÀo Heentve nyeketÀve iesues nesles. cejeþîeeb®³ee Jee{l³ee Deejceejer µekeÌleercegUs Fbie´pe, Heesleg&ieerpe
Je efmeÎer ³ee eflevener Hejk eÀer³e meÊee Je®eketÀve nesl³ee. munotes.in

Page 125

efµeJekeÀeueerve He´µeemeve
125 jepeeb®³ee Deejceej efveefce&leercegUs npeejes ueeskeÀebvee jespeieej efceUle neslee. npeejes ueeskeÀ ogie& Je pebefpejs
yeebOeC³eemeeþer Je penepes yeebOeC³eemeeþer ceesþs keÀ<ì IesT ueeieues nesles. keÀesUer, Yeb[ejer, He e®ekeÀUµeer,
meesceJebµeer, cegmeueceeve, efKe´µ®eve Deµee efJeefJeOe peeleeRvee Deejceejele veeskeÀN³ee efceUeu³ee nesl³ee.
Deejceejele cegefmuece DeefOekeÀeN³eeb®eer mebK³ee peemle nesleer. oewueleKeeve ne jepeeb®ee veewoueHe´cegKe neslee.
keÀeskeÀCeHeÆe r®³ee mecegêefkeÀveeN³eeJej jepeebveer efJepe³eogie&, megJeCe&ogie&, efmebOeogie&, Heoceogie& ³eebmeejKes
efkeÀuues yeebOeues nesles.
12.6.11 je<ì^er³e uel³eebveer efvecee&Ce kesÀuesues je<ì^er³e ueceeJeUs, nsìkeÀjer, ye´eïeCe, jeceesµeer, cenej, ceebie, keÀesUer, Yeb[ejer F. DeveskeÀ peeleer peceeleeRvee
meeceeJetve Iesleu³eeves Je ³ee me Jee&ceO³es mJejep³eHe´sce efvecee&Ce kesÀu³eeves jepee®es ueyeveues nesles. FeflenemekeÀej [e@. mesve ³ee meboYee&le cnCeleele. `l³ee keÀeUele p³ee DemHe=µ³e cenej
peceeleer me Ieje®³ee efYebleer®³ee Deele®e DeeHeues peerJeve J³ele erle keÀjeJes ueeiele Demes l³ee cenejeb®³ee
KeebÐeeuee Keeboe ueeJetve ye´eïeCe ue{le Demeu³ee®es ef®e$e í$eHeleer efµeJeepeer jepeeb®³ee ueefomeles.'
12.7 meejebMe
efµeJekeÀeueerve He´µeemeve J³eJemLes®ee efJe®eej keÀjlee Demes ue#eele ³esles k eÀer, í$eHeleer efµeJeepeer jepes ns
Del³eble keÀmeuesues kegÀµeue He´µeemekeÀ, je<ì^efvecee&les, eEnoJeer mJejep³ee®es mebmLeeHekeÀ, ueeskeÀ
keÀu³eeCekeÀejer, otj¢<ìer DemeCeejs, v³ee³eer, Deeoµe& cenmetue J³eJemLee Deceueele DeeCeCeejs Je je<ì^er³e
ueJ³ekeÌleercelJe Deens.
12.8 He´µve
1. efµeJekeÀeueerve cetuekeÀer/ cenmetue J³eJemLes®ee Dee{eJee I³ee.
2. efµeJekeÀeueerve v³ee³e Je ue< keÀjer J³eJemLe s®ee Dee{eJee I³ee.
3. ìerHee ef}ne ë
De) efµeJeepeer cenejepeeb®es Deejceej ye) De<ìHe´Oeeve ceb[U
12.9 meboYe&
1. Òee. meeJeble yeer. Sme, Je Òee. peeOeJe Jner. kesÀ cejeþîeeb®ee ÒeµeemekeÀer³e, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ
Fefleneme, efJeÐeeÒekeÀeµeve , veeieHetj (1997)
2. Òee. [e@. keÀesuejkeÀj cejeþîeeb®ee Fefleneme - cebiesµe ÒekeÀeµeve, veeieHetj (2003)
3. Òee. leebyeesUer, Òee. HeJeej, Òee. jepeosJe, Òee. ©HeveJej - cejeþîeeb®ee Fefleneme efveje}er ÒekeÀeµeve,
HetCes (2004)
4. [e@. keÀeUs Jee. cejeþîeeb®ee Fefleneme, Òee®eerve ÒekeÀeµeve, cegbyeF& (1998)
5. kegÀ}keÀCeea De. je. Je. Kejs ie.n. cejeþîeeb®ee Fefle neme - ke@Àefvìvesvì} ÒekeÀeµeve, HetCes (1984)
6. Òee. cen}Ás Je Òee. HeeþkeÀ - cejeþe meÊes®ee Fefleneme, efJeÐeeÒekeÀeµeve veeieHetj (1997)
 munotes.in