Paper-5-History-of-Modern-Maharashtra-1818-CE-1960-CE-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
१९ व्या शतकातील महाराष्ट्रातील सामाजिक व आजथिक
पररजथथती
घटक रचना
१.० उद्दिष्ट्ये
१.१ प्रस्तावना
१.२ महाराष्ट्राची ओळख
१.३ सामाद्दजक पररद्दस्थती
१.३.१ कुटुुंबव्यवस्था
१.३.२ वणणव्यवस्था
१.३.३ जाद्दतसुंस्था व जाद्दतभेद
१.३.४ अस्पृश्यता
१.३.४.१ महाराष्ट्रातील अस्पृश्य जाती
१.३.५ द्दिक्षण व्यवस्था
१.३.६ द्दमिनरी व द्दिक्षण
१.३.७ द्दियाुंची द्दस्थती
१.३.८ द्दियाुंच्या सामाद्दजक प्रथा
१.३.८.१ सती प्रथा
१.३.८.२ द्दवषम द्दववाह
१.३.८.३ केिवपन
१.३.८.४ द्दवधवा द्दववाह
१.३.८.५ बालद्दववाह
१.३.९ गुलामद्दगरी (दास-दासी)
१.३.१० वेठद्दबगारी
१.३.११ मध्यम वगाणचा उदय
१.३.१२ एकोद्दणसाव्या ितकातील महाराष्ट्रातील सामाद्दजक सुधारणा
१.४ अद्दथणक पररद्दस्थती
१.४.१ िेती व िेतकरी
१.४.२ ग्रामसुंस्थेतील आद्दथणक बदल
१.४.२.१ पाटील
१.४.२.२ कुलकणी munotes.in

Page 2

आधुद्दनक महाराष्ट्राचा इद्दतहास
2 १.४.२.३ देिमुख
१.४.३ आलुतेदार व बलुतेदार
१.४.४ स्थाद्दनक व परदेिी व्यावसाद्दयक
१.४.५ उद्योगधुंदे
१.४.६ व्यापार
१.४.७ दळणवळण व वाहतूक
१.४.८ सावकारी
१.४.९ कामगाराुंची द्दस्थती
१.४.१० िहराुंचा द्दवकास
१.५ साराुंि
१.६ प्रश्न
१.७ सुंदभण
१.० उजिष्ट्ये १. १९ व्या ितकातील महाराष्ट्राची सामाद्दजक पररद्दस्थती जाणून घेणे.
२. द्दिद्दटि िासन प्रारुंभी महाराष्ट्राची आद्दथणक पररद्दस्तथी जाणून घेणे.
३. द्दिद्दटिव्यवस्थेचा महाराष्ट्राच्या सामाद्दजक व आद्दथणक जीवनावरील प्रभाव स्पष्ट
कारणे.
१.१ प्रथतावना प्राचीनकाळापासून ते द्दिद्दटि िासनाच्या प्रारुंभापयंत महाराष्ट्राच्या अथवा भारताच्या
सामाद्दजक जीवनात फारसे बदल घडून आल्याचे द्ददसून येत नाही. सवणच व्यवस्था व प्रथा
या प्राचीन होत्या. भारतातील समाजव्यवस्थेतील द्दवषमतामुलक घटक हे दृढ होत गेले.
व्यक्तींचे समाजातील जीवन हे जातींमध्ये बुंद्ददस्त झाले होते. समाजावर धमाणचा मोठा प्रभाव
द्ददसून येतो. भूतबाधा, अुंधश्रद्धा, जादूटोणा, मुंत्र-तुंत्र, उपास- तापास इ. गोष्टी समाज
अडकून पडला होता. महाराष्ट्रात अस्पृश्यता, दासी, सती, गुलामद्दगरी, वेठद्दबगारी या
सारख्या अनेक जुलुमी प्रथा अद्दस्तत्वात होत्या. द्दिद्दटिाुंनी महाराष्ट्रातील सामाद्दजक व
आद्दथणक जीवनात हस्तक्षेप केल्याने समाज व्यवस्थेमध्ये आधुद्दनक बदल घडून येण्यास
सुरुवात झाली.
महाराष्ट्रातील ग्रामीण जीवन आद्दथणक दृष्ट् या स्वावलुंबी होते. समान्यत: द्दिद्दटिपूवाणधाणपयंत
अनेक राजकीय उलथापालथी होवून आद्दथणक सुंरचने मध्ये द्दविेष बदल घडून येत नसत.
परुंतु द्दिद्दटि भारतात आल्यावर त्याुंनी या व्यवस्थेला धक्का पोहचवला. १८१८ ते
१९०० पयंत िेतकऱ्याचे द्दिद्दटिप्रणीत सावकाराने मोठ्या प्रमाणावर िोषण केले,
द्दिद्दटिाुंच्या िेतीच्या व्यापारीकरणाच्या धोरणामुळे पारुंपररक द्दपकाुंचे नुकसान झाले.
त्यामुळे दुष्ट्काळाला सामोरे जावे लागले. ग्रामीण व्यवस्थेतील पाटील, कुलकणी, देिमुख इ. munotes.in

Page 3

१९ व्या ितकातील महाराष्ट्रातील सामाद्दजक व आद्दथणक पररद्दस्थती
3 च्या अद्दधकाराुंवर गदा आणली. स्वहेतुपूतीसाठी द्दिद्दटिाुंनी येथील कामगार, कुिल
कारागीर याुंचे प्रचुंड िोषण केले. द्दिद्दटिाुंनी महाराष्ट्रात आधुद्दनक अथणव्यवस्थेचा पाया
घातला. वाहतूक व दळणवळण इ. उभारणी केली. त्याचबरोबर येथील कच्चामालाच्या
द्दनयाणतीबरोबर आपले भाुंडवल ही द्दनयाणत करायला सुरुवात केली. त्यानुसार द्दवद्दवध
उद्योगधुंदे, व्यापार, रेल्वे, जहाज बाुंधणी, मळे, खाणी, बँका, द्दवमा कुंपन्या, अिा द्दवद्दवध
क्षेत्रात द्दिद्दटिाुंनी भाुंडवल गुुंतवून प्रचुंड नफा कमवून भारताचे िोषण केले.
१.२ महाराष्ट्राची ओळख महाराष्ट्राला प्राचीन इद्दतहास व सुंस्कृतीचा महान वारसा प्राप्त झालेला आहे. त्यामुळे
‘महाराष्ट्र’ या िब्दाच्या ताद्दत्वक माुंडणी पासून ते त्याच्या द्दिद्दटिपूवण काळापयंतच्या
सामाद्दजक व आद्दथणक पार्श्णभूमीचा आढावा घेणे क्रमप्राप्त आहे. ऐद्दतहाद्दसक नोंदीनुसार इ. स.
पूवण पद्दहल्या ितकापासून ‘महाराष्ट्र’ च्या सुंदभाणत खुणा सापडतात. इ. स. पूवण पद्दहल्या
ितकातील नाणेघाटाच्या कोरीव लेखात ‘महाराठीचा राजा वेहद्दसरर दद्दक्षणापथपदी’ असा
उल्लेख येतो. तसेच इ. स ३६५ च्या एरण स्तुंभ लेखात व इ. स ५०५ च्या
वराहद्दमहीरच्या बृहतसुंद्दहतेमध्ये देखील महाराष्ट्राचा उल्लेख येतो.
इद्दतहासकाराुंमध्ये ‘महाराष्ट्र’ या िब्दाच्या व्याख्येवरून अनेक मताुंतरे आहेत.
द्दवल्यम मोल्सवथण याुंनी ‘महाराुंचे राष्ट्र ते महाराष्ट्र’ अिी व्याख्या केली. पाली भाषेतील
प्राकृत वाङमयाचा सुंदभण देवून त्याुंनी ही व्याख्या स्पष्ट केली आहे.
ि. बा. जोिी याुंनी महाराष्ट्र सुंज्ञा ही मरहट्ट चे सुंस्कृतीक अवतरण असल्याची भूद्दमका
घेतली. या देिाचे मुळचे नाव महाराष्ट्र नसून मरहट्ट असावे अिी त्याुंची घारणा आहे.
काही अभ्यासकाुंनी लोकाुंवरून देिाला नाव द्दमळाले हे तत्व स्वीकारून महाराष्ट्राचा सुंबुंध
उलगडण्याचा प्रयत्न केला आहे. महात्मा फुले याुंनी, ‚महाराष्ट्रात जेवढे महाराुंपासून ते
िाह्मणाुंपयंत लोक आहेत, त्या सवांसच मराठे म्हणतात‛, असे म्हुंटले आहे.
रमेि वरखेडे याुंच्या मते, द्दवुंध्याच्या दद्दक्षणेला इ. स पूवण ६०० च्या सुमारास गोपराष्ट्र,
मल्लराष्ट्र, कोंकण, द्दवदभण, व अश्मक ही मुख्य मोठे राष्ट्रे झाली. त्या राष्ट्राुंनी बनलेले हे
‘महाराष्ट्र’. इ. स. पूवण ६०० च्या सुमारास महाराष्ट्राचे स्वतुंत्र अद्दस्तत्व होते. पुढे
‘’महाराष्ट्र’’ अप्रभुंिापासूनच इ. स. १००० च्या सुमारास मराठी भाषा उत्पन्न झाली.
महाराष्ट्रात आयणपूवण कालखुंडात (इ. स. पूवण १५००-५००) लोकवस्ती असल्याचे नेवासे,
बहाल, सोनगाव, इनामगाव. चाुंदोली, येथील उत्खनवरून समजून येते. तसेच उत्खननात
सापडलेल्या वस्तूुंपासून तत्कालीन सामाद्दजक पररद्दस्थतीचे आकलन होते.
वैद्ददक काळखुंडामध्ये समाज वणणव्यवस्थेत बुंद्ददस्त होता, समाजामध्ये िाह्मण, क्षद्दत्रय,
वैश्य, िूद्र असे चार वणण होते. पुढे गुप्तकाळात जातीव्यवस्थेला बळकटी प्राप्त झाली.
भारतीय समाज जातीं- उपजातींमध्ये द्दवभागला गेला. कालाुंतराने वैश्य व िूद्र जातींवर
द्दनबंधने घातली गेली. िूद्र जातींना गुलामासारखे जीवन व्यतीत करावे लागे. समाजात िी
वगाणवर जाचक द्दनबंध येवून द्दतला दुय्यम स्थान प्राप्त झाले. यादवकालीन मराठी munotes.in

Page 4

आधुद्दनक महाराष्ट्राचा इद्दतहास
4 वाङमयावरुन बाराव्या तेराव्या ितकापासून जाती जमातींचे अद्दस्तत्व द्ददसून येते. जाती
जमाती मधील द्दवषमता आद्दण स्पृश्य-अस्पृश्य, पोटभेद मोठ्या प्रमाणावर यादवकाळात
महाराष्ट्रात वाढले. द्दिुंपी, न्हावी, ताुंबोळी, कोळी, गुरव, कलाल, वुंजारी, महार, चाुंभार,
लाट, वाणी, गुजर, कुणबी, गवळी, लोहार, परीट, इत्यादी अनेक जाती व्यवसायपरत्वे
द्दनमाणण झाल्या होत्या. जातींमधील उच्च-नीचता वाढली. िूद्र व अद्दतिूद्रावरील द्दनबंधने
पूवी पेक्षा अद्दधक घट्ट झाली. पेिवे काळात िाह्मणाुंचे वचणस्व वाढल्यामुळे बहुजन समाजाचे
खच्चीकरण झाले. द्दियाुंची द्दस्थती दयनीय होती. समाजात अनेक अद्दनष्ट चाली-ररती,
रूढी, प्रथा-परुंपरा, अुंधश्रद्धा, व्रतवैकल्य याुंचे प्रमाण वाढले होते. बालद्दववाह, बहूपत्नीत्व,
केिवपन, सती, दासीप्रथा अिा अनेक प्रथाुंचे सराणस पालन केले जात होते. तसेच बहुजन
वगाणला द्दिक्षणाचा अद्दधकार नव्हता.
सातवाहन काळखुंडामध्ये आद्दथणक जीवनात िेती व द्दिकार हे प्रमुख व्यवसाय होते,
समाजामध्ये अनेक कारागीर वगण होता, त्यामध्ये, लोहार, सुतार, कुुंभार, चाुंभार, सोनार,
तेली इ. चरक, रहाटगाडगे, हाथमाग, अिा प्रकारची व्यावसाद्दयक युंत्रे प्रचद्दलत होती. तसेच
देिाुंतगणत व्यापार ही वाढीस लागला होता, अनेक श्रेणी (व्यापाऱ्याुंचे सुंघ) होत्या, त्याुंच्या
कायणप्रणाली मुळे व्यापार व व्यवसाय समृद्ध होता. महाराष्ट्रातील पद्दिम द्दकनारपट्टीवरील
कल्याण, सोपारा, अिा बुंदराुंमधून इतर देिाुंिी समुद्रमागे व्यापार चालत असे.
िेती हा प्रधान व्यवसाय असल्यामुळे दुष्ट्काळ ही ग्रामीण भागातील आद्दथणक जीवनातील
महत्वाची समस्या बनली होती. राजे महाराजे पाणी पुरवठा, कालवे, जलािये, इ. सुंदभाणत
लोकपयोगी कामे करत. िेतकऱ्याकडून कर धान्याच्या रुपात घेतला जात असे. िहराुंमधून
मोठ्या प्रमाणावर आद्दथणक उलाढाल होत असे. कापडाच्या व्यवसायाकररता पैठण, ठाणे,
चौल ही प्रद्दसद्ध िहरे होती. पेिवाई मध्ये महाराष्ट्रात फळबागा व फुलबागा फुलू लागल्या.
पैठण, नागपूर, सोलापूर, जालना इ. महाराष्ट्रातील द्दठकाणाुंहून कापडउद्योग चालत असे.
तसेच दौलताबाद, जुन्नर आद्दद द्दठकाणी कागद तयार होत असे. जातींमध्ये व्यवसाय
बुंद्ददस्त झाल्यामुळे जातीबाहेरील व्यवसाय करण्यास मज्जाव होता, असे केल्यास त्याला
जाती बद्दहष्ट्कृत केले जाई.
महाराष्ट्रातील सामाद्दजक व आद्दथणक बदलाुंचा आढावा घेतल्यास परुंपरेने अथवा
धमणिािाने घालून द्ददलेल्या नीतीद्दनयमाुंनुसारच ते चालत आले होते. छ. द्दिवाजी महाराज
वगळता इतर राज्यकत्यांनी या मध्ये द्दविेष पररवतणन घडवून आणल्याचे अभावाने आढळून
येते, त्यामुळे उत्तरोत्तर सामाद्दजक द्दवषमता वाढीस लागली व आद्दथणक जीवन द्दस्थर
असल्याुंचे द्ददसून येते.
१.३ सामाजिक पररजथथती १.३.१ कुटुुंबव्यवथथा:
भारतीय समाज जीवनातील एक पायाभूत सुंस्था म्हणून कुटुुंबव्यवस्थेला द्दविेष महत्व
आहे. समाजात एकत्र कुटुुंबपद्धत रूढ होती. महाराष्ट्रात द्दपतृसत्ताक कुटुुंबपद्धती प्राचीन
काळापासून प्रचद्दलत आहे. घरातील कताण पुरुष म्हणून सवण सत्ता पुरुषाकडे असे. पत्नीला
त्याकुटुुंबाचे सदस्यत्व द्दमळते, तसेच द्दतला पतीच्या गोत्रातील एक सदस्य म्हणून मान्यता munotes.in

Page 5

१९ व्या ितकातील महाराष्ट्रातील सामाद्दजक व आद्दथणक पररद्दस्थती
5 द्दमळते. िीला कोणतेही वारसा हक्क म्हणून मालमत्तेद्दवषयक अद्दधकार नव्हते. वारसा
हक्क मुलास प्राप्त होत असे. द्दतला लहानपणी वद्दडलाुंवर, लग्न झाल्यावर नवऱ्यावर व
नवऱ्याच्या अकाली द्दनधनानुंतर द्दकुंवा म्हातारपणी मुलाुंवर अवलुंबून राहावुं लागत असे.
तत्कालीन भारतीय समाजाच्या या द्दस्थतीला महाराष्ट्रही अपवाद नव्हता.
१.३.२ वर्िव्यवथथा:
वणणव्यवस्थेला चातुवणणण पद्धत असे देखील म्हणतात. तत्कालीन समाज हा चार वणाणनी
बनतो. त्यामध्ये सवाणत उच्च समजला जाणारा िाह्मण, त्याच्या खालोखाल क्षद्दत्रय, नुंतर
वैश्य आद्दण मग िूद्र. िाह्मण, क्षद्दत्रय व वैश्य याुंना धद्दमणक अध्ययन, यजन, व दान करण्याचे
अद्दधकार होते. मात्र िूद्र वगाणला कसलेही अद्दधकार नव्हते, वरील तीन वगांची सेवा िूद्राला
करावी लागे, अद्दतिूद्र व भटक्या आद्ददवासी जमातींना वणणव्यवस्थेत गणले जात नव्हते.
१.३.३ िाजतसुंथथा व िाजतभेद:
भारतीय द्दहुंदू समाज जीवनातील द्दवषमतेचे व्यवच्छेदन लक्षण म्हणजे जाद्दतसुंस्था होय.
जाद्दतसुंस्था हे द्दहुंदू समाजव्यवस्थेचे महत्वाचे अुंग होते. खालच्या व वरच्या, उच्चतम,
द्दनचतम, अिा श्रेणींनी द्दस्थर स्वरुपात बनलेली ही समजरचना आहे. परुंपरा द्दटकद्दवण्याच्या
भारतीय द्दवद्दिष्ट पद्धतीमुळेच द्दहुंदू समाजाचे जातींसुंस्थेत रूपाुंतर झाले असे म्हुंटले जाते.
जाद्दतसुंस्थेमुळे प्रत्येक जातीतील व्यद्दक्तच्या स्वातुंत्र्यास मयाणदा पडल्या. प्रत्येक जातीला
आपल्या स्थानानुसार सामाद्दजक हक्क, द्दविेषाद्दधकार व कतणव्य द्ददलेली होती.
जाद्दतसुंस्थेमद्धे जातींना एका द्दवद्दिष्ट्य व्यवसायात बुंद्ददस्त करण्यात आले होते. प्रत्येक
जातींमध्ये थोड्याफार फरकाने द्दभन्न द्दभन्न द्दवचार, परुंपरा, श्रद्धा, अुंधश्रद्धा या द्दनमाणण
झाल्या. कपडे, लग्नद्दवधी, सुंस्कार, ररती-ररवाज, आचार द्दवचार इ. बाबत भेद द्दनमाणण झाले.
जाद्दतसुंस्था किी उदयास आली. या सुंदभाणत कॅद्दम्िज द्दवद्यापीठाचे हटन म्हणतात,
‘द्दभन्नद्दभन्न जमातीच्या पद्दवत्र- अपद्दवत्र, पाप व पुण्य या सुंबुंधी असलेल्या द्दभन्नद्दभन्न
श्रद्धाुंचा प्रभाव व त्याुंना मान्यता देण्याची प्रवृत्ती याुंमुळे जाद्दतसुंस्था द्दनमाणण झाली.
पराुंपरेप्रमाणे जाद्दतसुंस्था ही चार वणाणमुळे अद्दस्तत्वात आली. म्हणजेच द्दवष्ट्णूच्या मुखातून
िाह्मण, दुंडातून क्षद्दत्रय, वैश्य हा माुंड्यातून जन्माला आला तर िूद्राुंची उत्पद्दत्त पायातून
झाली. जाती वाढण्याला अनेक घटक कारणीभूत आहे, यामध्ये आुंतरजातीय द्दववीहाला
बुंदी, धमणिाि, राजकते व वररष्ठ वगण, धमणग्रुंथ व भारतीयाुंना परुंपरा जपण्याची आवड तसेच
स्वाद्दभमान. याुंमुळे जाती व्यवस्थेची पाळेमुळे समाजात घट्ट रूजली. एखाद्या व्यद्दक्तला
त्याची जात बदलणे व जातीच्या बाुंधनाुंपासून सुटका करून घेणे िक्य नव्हते. जो पयंत
पािात्य द्दिक्षण अथवा उदरमतवादी सुंकल्पना भारतात पोहचल्या नव्हत्या तोपयंत
जातीव्यवस्थेच्या दाहकतेची कल्पना फारिी कुणास नव्हती.
महाराष्ट्रात पेिवेकाळात िाह्मणाुंचे राजकीय, सामाद्दजक, आद्दथणक जीवनात साुंस्कृद्दतक व
धाद्दमणक आरक्षण असल्याने समाजात त्याुंना अग्रक्रम होता. पेिवे िाह्मण असल्याने िाह्मण
सरुंजामाुंच्या स्थानास बळकटी प्राप्त झाली होती. िाह्मण जातींमध्ये सुद्धा अनेक पोटजाती
होत्या. त्यात देिस्थ, कोकणस्थ, कऱ्हाडे, द्दचत्पावन, देवरुख, दैवज्ञ व सारस्वत इ. प्रकार
होते. याुंच्यामध्ये द्दभन्न द्दभन्न कारणाुंसाठी तणाव अद्दस्तत्वात होते. (उदा. देिस्थ व munotes.in

Page 6

आधुद्दनक महाराष्ट्राचा इद्दतहास
6 कोकणस्थ िाह्मण), त्याचप्रमाणे िाह्मण- अिाह्मण याुंच्यात सुद्धा कधी- कधी तणाव द्दनमाणण
होत असे. मराठ्याुंमध्ये मराठे व कुणबी अिा दोन प्रमुख िाखा होत्या. या दोघाुंमध्ये
सामाद्दजक दृष्ट् या मोठी तफावत होती. याुंच्यामध्ये क्वद्दचत प्रसुंगी रोटी-बेटी व्यवहार होत
असे. मराठे ही लढवय्या जमात असल्यामुळे ते स्वतःला कुणब्याुंपेक्षा श्रेष्ठ समजत असत.
कुणबी हे गरीब िेतकरी अथवा िेतमजूर होते.
वरील दोन जातींद्दिवाय इतरही जाती होत्या. कुुंभार, सोनार, सुतार, द्दिुंपी, धनगर, तेली,
न्हावी, माळी, गोंधळी, गुजर, आदी मुख्य जाती होत्या. हया जातींमध्ये अनेक पोटजाती
जाती होत्या. याुंमध्ये द्ददखील आपसात रोटी बेटी व्यवहार होत नसत. या व्यद्दतररक्त महार,
माुंग, लोहार, कोळी, साळी, धनगर, ताुंबोळी, ठाकूर, गोसावी, कोष्टी, कलावुंत आद्दद िूद्र
जाती व वडार, बेलदार, कैकाडी, पारधी, बुंजारा, वैदु, इ. भटक्या व गुन्हेगार जमाती होत्या.
याुंच्या वस्त्या सवणसाधारणपणे गावाबाहेर असत. परुंपरेने कलेच्या आधारे द्दकुंवा कष्टाची
कामे करून नाईलाजास्तव छोट्या मोठ्या चोऱ्या करून आपला चररताथण पूणण करत असत.
या जमातींमद्धे देखील अनेक उपजाती असून एकमेकाुंमध्ये रोटी-बेटी व्यवहार चालत
नव्हते. या जाती जमातींवर कायमच गावातल्या लोकाुंची करडी नजर असे. या जातींमधील
चालीरीती रूढी परुंपरा, अुंधश्रद्धा याुंमुळे द्दवषमता व दाररद्र्य याुंचे प्रमाण प्रचुंड वाढले होते.
१.३.४ अथपृश्यता:
ज्या व्यद्दक्तच्या वा वस्तुच्या स्पिाणने द्दवटाळ होतो. द्दतच्या द्दठकाणची द्दवटाळकारक म्हणून
कल्पीलेली खोटी अदृश्य िद्दक्त (मराठी द्दवर्श्कोि) म्हणजे अस्पृश्य. भारतीय समाजात
अनेक जाती अस्पृश्य समजल्या जात होत्या. १९६१ च्या जणगणने नुसार महाराष्ट्रात
२२.२७ % लक्ष अस्पृश्य होते. या जातींमध्ये महार, माुंग, चाुंभार, ढोर, याुंचे प्रमाण मोठे
होते. साधारणत: खेड्यात अस्पृश्याुंच्या वस्त्या गावापासून अलग असत. अस्पृश्य जातींत
जन्माला आलेला प्रत्येक माणूस जन्मभर अस्पृश्यच राहतो व त्याला कोणत्याही
िुद्धीकारणाने स्पृश्य होता येत नाही अिी धमाणने समज घालून द्ददली होती. अस्पृश्य जरी
द्दहुंदू असले, तरी त्याुंना द्दहुंदूच्या चतुवणीव्यवस्थेत स्थान नव्हते. अस्पृश्याुंना अत्यज,
अद्दतिूद्र, दद्दलत द्दकुंवा हररजन इ नावाुंनी सुंबोधले जात होते. त्याचप्रमाणे भारतीय
राज्यघटनेप्रमाणे त्याुंना ‘अनुसूद्दचत जाती’ असे म्हुंटले गेले आहे.
अस्पृश्य जातींच्या उत्पद्दत्त द्दवषयी अनेक मताुंतरे आहेत. डॉ. बाबासाहेब आुंबेडकर याुंच्या
मते, ‚िेतीच्या िोधानुंतर काही भटक्या जमाती एके द्दठकाणी वस्त्या करून राहू लागल्या,
त्याुंच्या जास्त उत्पन्नमुळे त्याुंच्यावर इतर भटक्या जमाती स्वाऱ्या करीत त्याुंच्यात
वारुंवार होणाऱ्या युद्धमुळे बऱ्याच जमातींची सुंघटना कोलमडली. अिा लोकाुंना सुद्दस्थर
झालेल्या लोकाुंनी जवळ केले. स्वसुंरक्षणाच्या दृष्टीने त्याुंना गावाच्या वेिीजवळ जागा
द्ददल्या व गावातील हीन कामे करावयास लावले, यातून आजच्या अस्पृश्य जातींचा जन्म
झाला.‛
स्टॅन्ली राईस या द्दवद्वानाच्या मते, आयाणच्या पूवी भारतात आलेल्या द्रद्दवडाुंनी येथे
त्याुंच्यापूवी राहणाऱ्या लोकाुंना द्दहन दजाणची कामे करावयास भाग पडले व त्याुंना अस्पृश्य
बनवले. munotes.in

Page 7

१९ व्या ितकातील महाराष्ट्रातील सामाद्दजक व आद्दथणक पररद्दस्थती
7 अस्पृश्य जातीस बऱ्याच सामाद्दजक, आद्दथणक, धाद्दमणक, राजकीय द्दनबंधाना तोंड देवून
जगावे लागत असे. त्याुंची घरे गावापासून दूर असत. अनेक द्दठकाणी त्याुंना दगडी द्दकुंवा
दुमजली घरे बुंधु नयेत असा द्दनयम घालून द्ददला होता.
एकोद्दणसाव्या ितकाच्या प्रारुंभी द्दकुंवा पेिवेकाळात पुणे िहराच्या हिीत सकाळी व
सायुंकाळी ज्या वेळेस सावल्या लाुंब पडतात त्या वेळी महार माुंग येण्यास मज्जाव होता.
असा उल्लेख सापडतो. कारण उच्चवगीयाुंना अस्पृश्याुंच्या सावलीमुळे द्दवटाळ होत असे.
त्याुंना रस्त्यात थुकण्याची मनाई होती. म्हणून ते गळ्यात मडके अडकवत. व त्यात थुुंकत.
अथाणत त्याुंच्या थुुंकीमुळे कोणाला द्दवटाळ होऊ नये हा त्यामागील उिेि होता. पादत्राणे,
सोन्याचाुंदीचे दाद्दगने, छत्र वापारणे, सावणजद्दनक स्थळे व मुंद्ददरे प्रवेि अिा अनेक बाबतीत
त्याुंच्यावर बुंधने लादली होती.
आपली प्रगती तपासा:
१. जाद्दतव्यवस्थेबिल थोडक्यात माद्दहती द्या.
१.३.४.१ महाराष्ट्रातील अथपृश्य िाती:
महार:
गाव तेथे महारवाडा या वरुन या समाजातील महराुंचे स्थान स्पष्ट होते. गावगाड्यातील
सवणसाक्षी महत्वाचा बलुतेदार म्हणजे महार असे. गावगाड्यातील महसूल वसूली पासून
झाडलोटीपयंत ची सवणच प्रकारची लहान मोठी कामे करत असत. गावगाड्यातील
जद्दमनीसुंदभाणतील ताटयाुंना महाराुंची साक्षीला महत्वाचे स्थान होते. महाराुंमद्धे सोमवुंिी,
लाडवण, आपवन, बावणे, द्दवणकर आद्दद पोट जाती होत्या. मात्र महराुंची कामे द्दनद्दित
झालेली नसल्यामुळे त्याुंना साुंगतलेली प्रत्येक कामे त्याुंना करावी लागे.
डॉ बाबासाहेब आुंबेडकर याुंनी महाराुंच्या िोषणाचे एक उदाहरण द्ददले आहे, ‚महाराला ८
मैल २ पैिाने जाणाऱ्या लाखोट्यासाठी अन्नपाण्यावाचून उन्हात तळमळ करीत अनवाणी
रखडत जावे लागत. सरकारी अुंमलदाराुंची कामे, गावातील सवण प्रकारची हलक्या दजाणची
कामे ही महराुंना करावी लागत तसेच त्याुंना द्दमळणार मोबदला अद्दतिय कमी असे.‛
माुंग:
गावगाड्यात महारानुंतरची दुसरी महत्वाची जात होय. त्याुंना देखील गावातील द्दहन कामे
करावी लागत. गावातील साफसफाई करण्याचे, सुंपूणण गावाला झाडू व दोरखुंड पुरद्दवण्याचे
काम हे करत. यावरून त्याुंच्या पोटजाती द्दनमाणण झालेल्या द्ददसतात. उदा. माुंग, माुंग
गारुडी, माुंग बहुरूपी, माुंग पारधी इ.
चाुंभार:
जनावराुंच्या कातडी पासून द्दवद्दवध वस्तु बनद्दवणे हा चाुंभाराचा प्रमुख उद्योग होय, त्याुंच्या
पैकी कातडी कामद्दवण्याचे काम करणारे ढोर म्हणून ओळखले जात होते. या द्दिवाय मोची
व द्दटनगर या चाुंभाराच्या दोन पोटजाती आहेत. munotes.in

Page 8

आधुद्दनक महाराष्ट्राचा इद्दतहास
8 आपली प्रगती तपासा:
१. दद्दलताुंची द्दस्थती स्पष्ट करा.
१.३.५ जशक्षर् व्यवथथा:
तत्कालीन समाजव्यवस्थेत ‘द्दिक्षक’ ही बाब खाजगी मनाली जात असे, सरकार त्या मध्ये
कोणताही हस्तक्षेप करत नव्हते. ज्याला त्याला आपल्या इच्छेप्रमाणे व िद्दक्तप्रमाणे
मुलाच्या द्दिक्षणाची व्यवस्था करावी लागे. द्दिक्षणात लष्ट्करी द्दिक्षण, व्यावहाररक, व धाद्दमणक
द्दिक्षण असे भाग होते. सातत्याने ओढवत असणाऱ्या आक्रमणाुंमुळे लष्ट्करी द्दिक्षणाला
महत्व होते. त्यामध्ये मल्लद्दवद्या, काठी चालवणे, भाला फेकणे, तलवार चालवणे, इ प्रकार
द्दिकवले जाई.
लष्ट्करी द्दिक्षणानुंतर व्यावहाररक उफण पुस्तकी द्दिक्षणास महत्व होते. हे द्दिक्षण साधारणेपणे
िाह्मण वगाणत द्ददले जात असे. सरकार दरबारी मुत्सिेद्दगरीने कामकाज चालवण्यासाठी ,
सरकरी पत्रे द्दलद्दहण्यासाठी, दुभाषाचे काम करण्यासाठी िाह्मण द्दनष्ट्णात होते. िाह्मण, वाणी,
व्यापारी, सोनार, उदमी, द्दिुंपी, इत्यादींना आपापला व्यवहार पाहण्यासाठी व पारमाद्दथणक
उन्नतीसाठी पुस्तकी द्दिक्षण घ्यावे लागे. राजेमुंडळी व श्रीमुंत घराणी व्यद्दक्तगत स्वरूपात
आपल्या मुलाुंना स्वगृही द्दिक्षणाची व्यवस्था करीत. द्दिक्षणाचा पारुंपररक अद्दधकार फक्त
िाह्मण वगाणला होता. इतर जातींच्या लोकाुंना द्दिक्षणात फारसा रस नव्हता.
िाह्मणाना द्दिक्षणाचा पूणण अद्दधकार प्राप्त झालेला असला तरी त्याुंना द्दमळत असलेले द्दिक्षण
फारसे प्रगत नव्हते. धमणग्रुंथाुंचे पठन, साधी आकडेमोड एवढ्यापुरते त्याचे द्दिक्षण सीद्दमत
होते. द्दवदयेची मक्तेदारी असणारा वगणच ज्ञानाच्या बाबतीत अल्पसुंतुष्ट बनल्याने आधुद्दनक
द्दवद्या व ज्ञान आत्मसात करण्याचा द्दकुंवा ज्ञानाची नवे क्षेत्रे धुुंडाळण्याचा प्रयत्न त्याुंच्या
कडून झाला नाही, असे म्हणत येईल.
१.३.६ जमशनरी व जशक्षर्:
एकोद्दणसाव्या ितकात इुंग्रजाुंनी सत्ता ताब्यात घेतल्यानुंतर द्दिद्दटिाुंचा राजाश्रय असलेल्या
द्दमिनरी मुंडळींनी धमणप्रसार अुंतगणत येथील जनतेला द्दिक्षण देण्यास सुरुवात केली.
त्यासाठी त्याुंनी द्दमिनरी िाळाुंची द्दनद्दमणती केली. आद्दण सवणसामान्य जनतेला द्दमिनरी
िाळाुंमधून इुंग्रजी द्दिक्षण द्ददले. अिा द्दमिनरी िाळाुंमधून इुंग्रजी द्दिक्षण घेतलेल्या लोकाुंना
कारभारात, कारखान्यात, रेल्वे, तारायुंत्र, इत्यादी द्दठकाणी नोकरी द्दमळत असत.
द्दमिनरी िाळेत द्दिकून अनेक लोक द्दवद्वान झाले. अनेक लोकाुंना महाद्दवद्यालयामध्ये
नोकरी द्दमळाली, पत्रकते ग्रुंथकते पगार याुंचे रटैयर नेद्दटव्ह जज, मुुंद्दसफ, डीपोटी
मॅद्दजस्रेट, मामलेदार, िाळा खात्यावर इन्स्पेक्टर, इत्यादी अिा द्दवद्दवध प्रकारच्या नोकऱ्या
त्याुंना द्दमिनरी िाळेमध्ये द्दिक्षण घेतल्यामुळे प्राप्त होत असत. द्दमिनरींनी स्थापन केलेल्या
मुलींच्या िाळेत वाचन, लेखन, भूगोल, खगोल, व्याकरण, गद्दणत या द्दवषयाुंबरोबरच
सुंसारउयोगी द्दिवणकाम आद्दण द्दवणकाम देखील द्दिकवले जात असे. munotes.in

Page 9

१९ व्या ितकातील महाराष्ट्रातील सामाद्दजक व आद्दथणक पररद्दस्थती
9 महाराष्ट्रातील द्दमिनरी मुंडळींनी धमणप्रसार व द्दिक्षण प्रसारा सोबत प्रारुंभीच्या काळात
येथील सवणसामान्य जनतेसाठी दवाखाने सुरू केले. या माध्यमातून जनतेचा आरोग्याचा
प्रश्न काही प्रमाणात मागी लागला. दुष्ट्काळात गररबाुंना आद्दथणक सहाय्य ते करीत असे.
सवाणत महत्त्वाचे हे की, त्याुंनी येथील धमाणतील उद्दणवा व दोष स्पष्ट करण्याचा प्रयत्न केला.
याचा सवाणत मोठा पररणाम भारतातील सामाद्दजक सुधारणाुंच्या चळवळीच्या उदयामध्ये
झाला.
१.३.७ जियाुंची जथथती:
एकोद्दणसाव्या ितकात महाराष्ट्रातील िीकडे पाहण्याचा प्रस्थाद्दपत समाजाचा, धमाणचा
अथवा द्दपतृसत्ताक कुटुुंब पद्धतीचा दृद्दष्टकोण सुंकुद्दचत होता. पुरुषप्रधान सुंस्कृद्दतमध्ये
द्दियाुंना धमणग्रुंथाुंनी दुय्यम ठरवले, िूद्र ठरवले व त्याुंना बुंद्ददस्त कप्पप्पयात जीवन व्यतीत
करावे लागले. प्राचीनकाळापासून ते एकोद्दणसाव्या ितकापयंत द्दियाुंना कोणत्याही
प्रकारचे स्वातुंत्र्य द्दकुंवा उदार वागणूक द्ददली जात नसे. द्दियाुंना पुरुषाुंच्या द्दियाुंना
पुरुषाुंच्या अुंद्दकत ठेवण्यासाठी त्याुंच्यावर अनेक बुंधने लादण्यात आली. तत्कालीन
समाजात द्दियाुंना पिुवत जीवन व्यतीत करावे लागे. तसेच त्या अद्दधकारद्दवद्दहन होत्या.
जन्म झाल्यापासून त्याुंना लग्नापयंत द्दपत्यावर, लग्नानुंतर नवऱ्यावर, त्याच्या मृत्यूनुंतर
मुलावर अवलुंबून राहावुं लागत असे. द्दिद्दवषयीच्या धमाणच्या अनुदार दृद्दष्टकोनामुळे
द्दियाुंचा चोहोबाजूुंनी कोंडमारा झाला होता. त्याुंना द्दिक्षणापासून वुंद्दचत ठेवण्यात आले
होते. त्यामुळे त्याुंच्यावर अुंधश्रद्धा व देवभोळेपणा याुंचा फार मोठा प्रभाव होता. आपल्यावर
लादण्यात आलेली बुंधने आपली भूषणे आहेत असा त्याुंचा समज होता. पद्दतव्रता हा िीचा
सवणश्रेष्ठ असा सद्गुण मानला जाई. पती- , पती- सेवा यातच द्दतच्या जन्माचे साथणक आहे.
असे द्दतच्यावर िेकडो वषे द्दबुंबद्दवण्यात आले होते.
समाजाने आद्दण धमणिािाने द्दतच्यापुढे पारलौद्दकक कल्याणाच्या अफाट कल्पना ठेवल्याने
व सासर माहेरच्या कुलोद्धार आपल्या हाती एकवटलेला आहे. या भ्रामक जबाबदरींनी ती
इतकी भरवून गेली होती की कोणत्याही दारुण पररद्दस्थतीस समोरे जाण्याची द्दतची
मानद्दसक व िारीररक तयारी अद्दतिय भक्कमपणे झालेली होती. म्हणूनच बालपण सुंपत
नाही त्या वयात लग्न झालेली मुलगी पद्दतद्दनधनानुंतर जीला पती म्हणजे काय ? हे माहीत
नसताना देखील सती जात असे.
धाद्दमणक द्दवधीत द्दकुंवा समारुंभात भाग घेण्याचे द्दतला कोणतेही अद्दधकार नव्हते. तत्कालीन
प्रस्थाद्दपत समाजाला िी द्दिकू नये असे वाटत असे. जर िी द्दिकली तर धमण बुडतो अिी
मान्यता होती. राजघराण्यातील द्दियाुंना थोड्याफार प्रमाणात द्दिक्षण उपलब्ध होत असे,
मात्र सवणसामान्य लोकाुंमध्ये िी द्दिक्षणाची कल्पना नाकारली गेली होती.
एकत्र कुटुुंबपद्धती मध्ये िीचे स्थान गौण होते. सासू- सासरे, दीर- जावा, नुंदा व घरातील
इतर आप्तजन याुंची मनोभावे सेवा करणे. हे द्दतचे आद्य कतणव्य होते. काबाडकष्ट व पतीची
िय्यासोबत करणारी एक दासी यापलीकडे द्दतला कुटुुंबात स्थान नव्हते. पती-पत्नीचे सुंबुंध
फारसे द्दजव्हाळ्याचे नव्हते. त्यामुळे द्दियाुंना अद्दतप्रसुंग व अडचणींना सुद्धा सामोरे जावे
लागत असे. घरातील उपभोग्य वस्तू म्हणूनच द्दतच्याकडे पाद्दहले जात होते. munotes.in

Page 10

आधुद्दनक महाराष्ट्राचा इद्दतहास
10 १.३.८ जियाुंच्या सामाजिक प्रथा:
१.३.८.१ सती प्रथा:
पतीच्या द्दनधनानुंतर त्याची पत्नी त्याच्या बरोबर सती जात असे. ती पतीच्या द्दचतेवर
स्वतःला जाळून घेत असे. सती जाणाऱ्या िी समोर स्मृतीकराुंनी फार मोठे पारलौद्दकक
कल्पनाुंचे प्रलोभन ठेवले होते. तसेच सती जाण्याचा हक्क केवळ काही द्दवद्दिष्ट जातींपुरता
मयाणद्ददत नव्हता तर सवणच जाती-जमातींमध्ये ही प्रथा सराणस प्रचद्दलत होती. एकोद्दणसाव्या
ितकात तुरळक प्रमाणात सतीची चाल रुढ होती. उच्च वगाणमध्ये ही चाल मोठ्या प्रमाणात
प्रचद्दलत होती. द्दवधवा राहून हाल-अपेष्टा सहन करण्यापेक्षा मेलेले काय वाईट ? असाही
िीच्या मनामध्ये द्दवचार येत, त्यामुळे त्या सती जात. तसेच काही वेळेस द्दतच्यावर सती
जाण्यासाठी जबरदस्तीही केली जात होती.
१.३.८.२ जवषम जववाह:
द्दवषम द्दववाह ही त्या काळच्या समाजातील आणखी एक अद्दनष्ट प्रथा होती. समाजाने
पुरुषाुंना अनेक द्दववाह करण्याची मुभा द्ददली होती. त्यामुळेच पुरुष अगदी उतारवयातही
लग्न करीत असत. परुंतु अिा पुरुषाुंचा द्दववाह अज्ञान बालीकेसोबत होत असे. वयाची
साठी ओलाुंडलेला पुरुष सात-आठ वषाणच्या लहान मुलीिी लग्न करत असे. पुरुषाुंची
द्दवषयासक्ती द्दकुंवा पुत्रप्राप्तीची आिा ही अिा द्दववाहाुंची कारणे असत. गरीब मुलीचे बाप
अगद्दतकतेमुळे द्दकुंवा पैिाच्या लोभामुळे अिा द्दववाहास तयार होत असत.
१.३.८.३ केशवपन:
द्दवधवा िीने तारुण्यसुलभ भावनाुंच्या आहारी जाऊन वाम मागाणकडे वळू नये द्दकुंवा
द्दतच्याद्दवषयी कोणत्याही पुरुषाला आसक्ती वाटू नये म्हणून द्दतचे केिवपन करून द्दतला
द्दवद्रूप बनद्दवले जात असे. केिवपन ही अद्दतिय अघोरी वाटणारी प्रथा उच्च जातींमध्ये
द्दविेषतः िाह्मणात मोठ्या प्रमाणावर रूढ होती. केिवपनासाठी द्दवधवा द्दियाुंवर बऱ्याचदा
सक्ती केली जात असे. या प्रथेप्रमाणे मृत पतीच्या देहा बरोबर पत्नीला केस जाळावे लागत,
पत्नीचे वपन करून केस मृतदेहाजवळ स्मिानात पाठद्दवण्यात आले नसतील, तर िाह्मण
प्रेतास मुंत्राग्नी देण्यास तयार होत नसत. त्यामुळे पती द्दनधनानुंतर पत्नीचे मुुंडन करण्यात
येई.
१.३.८.४ जवधवा जववाह:
िाह्मण जातींमध्ये द्दवधवाद्दववाहाची प्रथा रूढ नव्हती. त्यामुळे अिा द्दवधवाुंना आयुष्ट्यभर
कष्टप्रद जीवन व्यतीत करावे लागे. बालद्दववाह व द्दवषमद्दववाह या प्रथाुंमुळे समाजात
द्दवधवाुंचे प्रमाण वाढत असत. एकोद्दणसाव्या ितकामध्ये द्दवधवा िीकडे बघण्याची दृष्टी
अद्दतिय कठोर होती. द्दतला कोणत्याही प्रकारच्या धाद्दमणक द्दवधीत द्दकुंवा समारुंभात भाग
घेण्याची मुभा नव्हती. द्दवधवेचे दिणन देखील अिुभ मानले जात असे. िाह्मणेत्तर जातींमध्ये
द्दवधवाुंच्या पुनद्दवणवाहाची प्रथा सराणस सुरू होती.
munotes.in

Page 11

१९ व्या ितकातील महाराष्ट्रातील सामाद्दजक व आद्दथणक पररद्दस्थती
11 १.३.८.५ बालजववाह:
एकोद्दणसाव्या ितकात महाराष्ट्रात सवणच जाती-जमातींमध्ये बालद्दववाहाची प्रथा रूढ होती.
मुलीचे कमाल वय १८ वषांपेक्षा कमी वयात लग्न होत असत. इसवी सन १७९८-९९ मध्ये
दुसऱ्या बाजीरावाने अिी आज्ञा काढली होती की, नऊ वषाणनुंतर मुलगी द्दबनलग्नाची राहता
कामा नये.
आपली प्रगती तपासा:
१. द्दियाुंची द्दस्थती किी होती?
१.३.९ गुलामजगरी (दास-दासी):
महाराष्ट्रात पेिवाई मध्ये गुलामद्दगरी प्रथा अद्दस्तत्वात होती. या प्रथेला दास प्रथा असेही
म्हणतात. पेिवाईत पुरुष गुलामापेक्षा िी गुलामाुंची सुंख्या अद्दधक प्रमाणात असल्याचे
द्ददसून येते. तत्कालीन समाजात दासींना कुणबीद्दन द्दकुंवा ‘बटकी’ व दासाुंना ‘पोरगे’ म्हणत.
हे दास वयाने लहान पाद्दहजे असत. अनेक राजेरजवाडे, श्रीमुंत, सुखवस्तू लोक आपल्या
पदरी कुणद्दबनी बाळगीत. ज्याप्रमाणे जनावराुंची बाजारामध्ये द्दवक्री केली जात असे.
त्याचप्रमाणे िी-पुरुष दास दासींची द्दवक्री सुद्धा बाजाराुंमध्ये होत असे.
१.३.१० वेठजबगारी:
एकोद्दणसाव्या ितकात वेठद्दबगारी पद्धती प्रचद्दलत होती. मराठी द्दवर्श्कोिाप्रमाणे, ‚द्दनराधार,
दुबणल, परावलुंबी, व असुंघद्दटत व्यक्तींच्या अज्ञानाचा व दुबळेपणाचा गैरफायदा उठवून,
त्याुंना अुंद्दकत करून, त्याुंच्या इच्छेद्दवरुद्ध सक्तीने व योग्य मोबदला न देता द्दकुंवा
द्दवनामोबदला पडेल त्या कामाकररता राबवून घेणे म्हणजे वेठद्दबगारी. असे समान्यत:
म्हणता येईल. वेतन अथवा मजुरी न देता वा अल्पवेतनावर िासकीय अद्दधकारी,
जमीनमालक व पूवीचे सराुंजमदार, वतनदार, हे रयतेकडून जुलूम, जबरदस्तीने कामे
करवून घेत. अिा पद्धतीने राबणाऱ्या मजुराला ‘वेठ’ अथवा ‘द्दबगारी’ असे म्हणतात.‛
एकोद्दणसाव्या ितकात िूद्र, अद्दतिूद्र, भटक्या व गुन्हेगार जमातींना अिा प्रकारची
वेठद्दबगारी स्वरूपात कामे करावी लागत असे. द्दिद्दटिाुंनी आपल्या हेतुपूतीसाठी अनेक
भटक्या जमातींना गुन्हेगार घोद्दषत करून खुल्या तुरुुंगात कैद करून वाहतूक द्दकुंवा
बाुंधकाम द्दवभागामाफणत केल्या जाणाऱ्या कष्टाच्या कामाुंत वेतन न देता राबवून घेतले.
भारतात उभारलेल्या रेल्वेमाद्दगणका, कारखाने, द्दगरण्या, इ द्दठकाणी सुरुवातीच्या कालखुंडात
अिा अनेक द्दठकाणी भटक्या व आद्ददवासी व अद्दतिूद्र जाती-जमातीना राबवून घेतले जाई.
१.३.११ मध्यम वगािचा उदय:
सवण जातीच्या मुलाुंना आद्दण मुलींना द्दिक्षण घेण्याची इुंग्रज राजवटीमुळे िक्यता द्दनमाणण
झाली. तरी प्रत्यक्षात त्याुंना द्दिक्षण घेण्यास अनेक अडचणी द्दनमाणण झाल्या.
जातीव्यवस्थेवर आधारलेल्या समाजात इुंग्रजी द्दवद्या घेण्यात िाह्मण अनेक वषे आघाडीवर
राद्दहले. कारण कोणतीही द्दवद्या घेण्याचा व देण्याचा हक्क ितकानूितके परुंपरेने त्याुंना
बहाल केलेला होता. एकोद्दणसाव्या ितकात मुुंबईत इुंग्रजी द्दवद्या घेतलेल्याुंमध्ये पारिी, munotes.in

Page 12

आधुद्दनक महाराष्ट्राचा इद्दतहास
12 िाह्मण व प्रभू याुंचा अन्य जातींच्या व धमाणच्या द्दवद्यार्थयांच्या तुलनेने फार मोठी सुंख्या
होती. पुढे उच्च द्दिक्षणाला सुरुवात झाल्यानुंतर या सुंधीचा फायदा घेणाऱ्याुंमद्धे पारिी,
िाह्मण व प्रभू याुंची सुंख्या जास्त होती. द्दिद्दक्षत लोकाुंना इुंग्रजी राजवटीत अद्दधकारपदे
द्ददली जात. इुंग्रजी राजवटीत सरकारी नोकराुंचा उदा. वकील, डॉक्टर, इुंद्दजद्दनअर, कारकून
आद्दण द्दिक्षकाुंचा एक बुद्धीजीवी माध्यम वगण द्दनमाणण झाला. मुुंबई इलाख्यात द्दकुंवा मराठी
भाद्दषक मुलखातही या मध्यम वगाणत िाह्मणाुंचा फार मोठा भाग होता. एकूण लोकसुंख्येच्या
जेमतेम चार ते पाच टक्के प्रमाण असलेल्या िाह्मणाुंमधील इुंग्रजी द्दवद्या घेतलेल्या िाह्मणाुंचे
एकोद्दणसाव्या ितकातील प्रिासकीय, सामाद्दजक, िैक्षद्दणक व साुंस्कृद्दतक क्षेत्रावर द्दनद्दवणवाद
प्रभुत्व होते.
१.३.१२ एकोजर्साव्या शतकातील महाराष्ट्रातील सामाजिक सुधारर्ा:
पािात्य द्दिक्षण घेतलेल्या महाराष्ट्रातील पुणे आद्दण मुुंबई भागातील मुंडळी प्रथम सामाद्दजक
रूढीद्दवरुद्ध प्रचार करू लागली. महाराष्ट्रात सती जाण्याची प्रथा अद्दस्तत्वात होती. १८२९
मध्ये लॉडण द्दवल्यम बेंद्दटग कायदा करून सती जाण्यास प्रद्दतबुंध घातले. तेव्हा
कलकत्यातील द्दहुंदूुंनी द्दनषेध सभा भरवल्या. परुंतु मुुंबईत मात्र नाना िुंकरिेठ
याुंच्यासारख्या समाजधुरीणाुंनी त्याला पाद्दठुंबा दिणद्दवला.
महाराष्ट्रात बाल द्दववाह, द्दवषम द्दववाह द्दकुंवा जरठबाला द्दववाह मात्र सराणस होत असत.
अनेक द्दववाद्दहत द्दियाुंना लहान वयात वैधव्य येणे हा त्या प्रथाुंचा अटळ पररणाम होता.
िाह्मणाुंसारख्या उच्च समजल्या जाणाऱ्या जातीमद्धे द्दवधवेला पुनद्दवणवाह करण्यास मनाई
होती. नवरा मरताच द्दवधवा झालेल्या अल्पवयीन बाद्दलकेचेही केिवपन केले जात असे.
अिा तऱ्हेने सोवळ्या झालेल्या िीयाुंना आयुष्ट्य भर स्वयुंपाक करावा लागे आद्दण
नातेवाईक द्दियाुंची बळाुंतपणे करावी लागत. कोणी द्दवधवा एखाद्या पुरुषाच्या आहारी
जावून गभणवती झाली तर द्दतला ते मुलुं मारावे लागे नाहीतर दूर कोठेतरी जावून गुपचुप
टाकावे लागे.
प्राथणना समाज, िम्हो समाज, परमहुंस मुंडळी, मानवधमण सभा या सुंस्थानी लोकाुंमध्ये
असणाऱ्या जुनाट चालीररती, परुंपरा, अुंधश्रद्धा, इ. नष्ट व्हावेत म्हणून प्रयत्न केले. द्दहुंदू
धमण व समाजातील दोष काढून टकण्याकरीता काही नवद्दिद्दक्षत तरुण पुढे आले, त्याुंतील
एक म्हणजे दादोबा पाुंडुरुंग व त्याुंचे साथीदार, त्याुंनी समाजामध्ये समतावादी, धमणद्दनरपेक्ष,
अुंधरश्रद्धा द्दवरोधी द्दवचार रुजद्दवण्याचे प्रयत्न केले.
बाळिािी जाुंभेकराुंपासून १९ व्या ितकातील द्दवचारवुंत िीद्दिक्षणाचे महत्व सुंगत होते.
पुण्यात मुलींसाठी स्वातुंत्र्य िाळा महात्मा फुले याुंनी १८५१ या वषी सुरु केली. महात्मा
फुले व त्याुंचा पत्नी साद्दवत्रीबाई फुले याुंनी या िाळेत काही वषण स्वत मुलींना द्दिकवले. पुढे
त्याुंनी आणखी दोन िाळा सुरु केल्या.
द्दिक्षणबरोबरच द्दियाुंसुंदभाणत दूसरा महत्वाचा मुिा म्हणजे द्दवधवेचे समाजातील स्थान.
१८८७ च्या दिकात जवळ जवळ तेवीस टक्के द्दिया हया वैधव्याचे जीवन जगत होत्या.
द्दवधवाुंच्या या दुदणिेची जाहीर चचाण जाुंभेकराुंनी ‘दपणण’ पत्रात १८३७ मध्ये केली. गोद्दवुंद
द्दवठ्ठल कुुंटे उफण भाऊ महाजन याुंच्या ‘प्रभाकर’ पत्रानेही लोकद्दहतवाद्ददुंची पुनद्दवणवाहाचा पक्ष munotes.in

Page 13

१९ व्या ितकातील महाराष्ट्रातील सामाद्दजक व आद्दथणक पररद्दस्थती
13 उचलून धरणारी पत्रे प्रद्दसद्ध केली. तसेच द्दवष्ट्णुिािी पुंद्दडत, मोरोबा कान्होबा, महादेव
गोद्दवुंद रानडे याुंनी द्दवधवा पुनद्दवणवाहसाठी अथक प्रयत्न केले.
केिवपन या अन्यायी क्रूर चालीचा द्दनषेध त्या काळातील प्रबोधनवादी द्दवचारवुंताुंनी केला.
न्हाव्यानी या चळवळी द्दवरुद्ध बुंड केले. कृष्ट्णराव भालेकर याुंनी केिवपन सारख्या अद्दनष्ठ
प्रथेत न्हाव्यानी भाग घेऊ नये असे आवाहन केले.
यावेळी बालद्दववाहाला आळा घालण्याचे प्रयत्न करणाऱ्या सुधारकाुंनाही प्रखर द्दवरोधाला
तोंड द्यावे लागले. १८८४ मध्ये बैरामजी मलबारी याुंनी या द्दवरोधात आवाज उठद्दवला.
महाराष्ट्रातील अनेक सामाद्दजक सुंघटना व सुंस्था यामध्ये प्राथणना समाज, परमहुंस मुंडळी,
मानवधमण सभा, सत्यिोधक समाज इ. समाजातील भेद दूर करण्यासाठी, नवीन
समतावादी सुंकल्पना समाजात रुजद्दवण्यासाठी मोठे प्रयत्न केले. एकुंदरीत सवांचा
पररणाम महाराष्ट्रात राष्ट्रवाद वाढीस लागला.
आपली प्रगती तपासा:
१. सामाद्दजक सुधारणाुंची थोडक्यात माद्दहती द्या.
१.४ अजथिक पररजथथती १.४.१ शेती व शेतकरी:
प्राचीन काळापासून महाराष्ट्रात िेती हे उत्पादनाचे व सरकारी महसुलाचे प्रमुख साधन
होते. िेती मालाचे उत्पादन हे मुख्यता वेगवेगळ्या द्दपकाुंना लागवडीस योग्य अिी उपलब्ध
जमीन, जद्दमनीचा कस व द्दतचे घटक, प्रदेिाचा उुंचसखलपणा, हवामान, पावसाचे प्रमाण,
द्दसुंचनक्षेत्र, दुष्ट्काळ, उपलब्ध अवजाराुंची उत्पादन क्षमता, द्दपक घेण्याच्या पद्धती, खते,
सैद्दनकाुंच्या द्दकुंवा चोराुंच्या धाडी इत्यादींवर अवलुंबून असे. यातील कोणत्याच घटकात
पूवीपेक्षा फारसा फरक १९ व्या ितकाच्या पूवाणधाणमध्ये झालेला द्ददसून येत नाही. िेतीचे
द्दमरासी जद्दमन आद्दण उपरी जमीन असे दोन प्रकार अद्दस्तत्वात होते. जो पयंत द्दमरासदार
िेतसारा द्दनयद्दमतपणे सरकारमध्ये जमा करत तोपयंत त्याला त्याच्या िेतीच्या मालकी
हक्कापासून वुंद्दचत करता येत नसे. द्दमरासदार िेतकऱ्याुंमध्ये प्रामुख्याने कुणबी जातीचा
भरणा अद्दधक होता. िेतजद्दमनीचा दूसरा प्रकार उपरी िेतजमीनीचा होता. सरकार सरकारी
जमीन कौलाने कोणासही कसण्यास देत असे. कौलाच्या मुदतीपयंत जद्दमनीचा ताबा उपरी
िेतकाऱ्याुंकडे असे. मुदतीनुंतर ती जमीन सरकार व पाटील दुसऱ्याला कौलाने देण्यास
स्वतुंत्र असत. या दोन्ही िेतजमीनीच्या प्रकाराुंवर िेतकरी व त्याच्या घरातील सदस्याुंचे
श्रम यावर अवलुंबून असे. या दोन िेतजद्दमनी प्रकारुंबरोबर द्दतसरा अत्युंत महत्वाचा प्रकार
म्हणजे इनाम जद्दमनी होय. ही जमीन मुख्यत्वे िाह्मण व देिमुख सारख्या उच्चभ्रू
मराठ्याुंच्या ताब्यात होती. तसेच या जद्दमनी सारा आकारणी पासून मुक्त होत्या.
िेतीतील द्दपकाुंच्या उत्पादनाबाबत कोकणात भात व देिावर ज्वारी (जोंधळा) व बाजरी ही
मुख्य पारुंपररक द्दपके होती. कापुस, नीळ, तुंबाखू, भुईमूग, इ नगदी उत्पादनाुंचा अभाव
आढळून येतो. िेतीला पाणीपुरवठा करण्यासाठी तलाव व धरणे बाुंधली जात असत. िेती munotes.in

Page 14

आधुद्दनक महाराष्ट्राचा इद्दतहास
14 व पिुपालन या काळातील प्रमुख व्यवसाय होते. िेतीला पाणीपुरवठा करण्यासाठी नवीन
बुंधारे बाुंधण्याची आद्दण जुने बुंधारे दुरुस्त करण्याच्या अनेक योजना पेिव्यानी पूणण केल्या
होत्या. परुंतु िेती पूणणतः पावसावर अवलुंबून होती. द्दनसगाणच्या कृपेने पाऊस भरपूर पडला
तर िेतातून भरपूर द्दपके येत असे अन्यथा िेतकाऱ्याचे जीवन उध्वस्त होई. पावसाचा
लहरीपणा, नैसद्दगणक आपद्दत्त, सैद्दनकाुंची धामधूम व प्रचद्दलत असलेली महसूल पद्धत इ.
गोष्टीमुळे िेती व िेतकऱ्याची अनेक वेळ दुदणिा होत असे. १८०० ते १८१८ हया दुसऱ्या
बाजीरावाच्या कालखुंडात महसूल पद्धती व द्दतचे सुसूत्रीकरण, सूट, तगाई, इस्तावा, कौल,
कजणपुरवठा, पाणीपुरवठा, धान्याुंची आयात, स्थलाुंतररताुंचे पुनवणसन, इ बाबतीत दुलणक्ष
झाल्याचे द्ददसून येते.
िेतीची खरेदी द्दवक्री व हस्ताुंतर रूढ पद्धतीने चालू होते. अथाणत हे व्यवहार गावकऱ्याुंच्या
सुंमतीने होत असत. िेताची खरेदी होई द्दकुंवा एखाद्या वाण्याकडे, सावकराकडे द्दकुंवा
नगरवासीयाुंकडे िेताची मालकी येई. परुंतु िेतीत भाुंडवली पद्धतीने पैसा गुुंतवला जात
नसे. (अ. रा कुलकणी).
द्दिद्दटि राजवटीपूवी महाराष्ट्रात महसुल पद्धती मध्ये सुंपूणण गावासाठी द्दमळून महसुलाची
एक द्दवद्दिष्ट्य रक्कम ठरद्दवण्यात येत असे. िेतकाऱ्याने त्याुंच्या वाट्याला आलेली
महसुलची रक्कम पाटलाकडे जमा कारणे भाग होते. पाटील जमा झालेली रक्कम
मामलेदाराकडे सुपूदण करी. या पद्धतीमध्ये िेतकरी स्वतः प्रत्यक्ष मलाचा भरणा करत नसे.
राज्य आद्दण िेतकरी याुंच्या मध्ये मध्यस्थ असत. द्दिद्दटि अुंमल काळामध्ये ही पद्धत रि
करून रयतवारी पद्धत सुरु केली. त्यामुळे िेतकऱ्याचे प्रत्यक्षात सुंबुंध राज्यािी येवू लागले,
परुंतु या पद्धतीचा दोष म्हणजे सावकारानीं िेतकऱ्याला लुबडण्यास सुरुवात केली.
इ. स १८६०-१८८० हा कालखुंड महाराष्ट्रातील द्दनघृणण सावकारिाहीचा कालखुंड’
होता. या काळात िेतकाऱ्याुंकडील जमीन सावकाराुंकडे जेवढी गेली असेल, तेवढी ती इतर
कोणत्याही काळात गेली नसेल. या नव्या सावकारिाहीचे स्वरूप पूणणपणे द्दिद्दटिप्रद्दणत
असून सवाणत जास्त भयानक होते. कारण या काळात कायद्याने सावकाराुंना पूणण सुंरक्षण
होते. व्याजाचे दर सवणस्वी अद्दनयुंद्दत्रत होते. म्हणूनच या काळात सावकारिाहीच्या द्दवरोधात
ठीक-द्दठकाणी ‘िेतकरी उठाव’ झाल्याचे द्ददसून येते. (‘भारतीय स्वातुंत्र्य चळवळीचा
आद्दथणक पररप्रेक्षेतून अभ्यास’, सुंपा. उत्तम पठारे, डॉ. लहू गायकवाड)
१.४.२ ग्रामसुंथथेतील आजथिक बदल:
गावाच्या आद्दथणक सुंरचनेचा मुख्य आधार हा गावगाडा होता. कालाुंतराने द्दिद्दटि
कालावधीत या ग्रामरचनेत महत्वाचे बदल कण्यात आले. एद्दल्फस्टनच्या काळात पाटील,
कुलकणीच्या अद्दधकारात कपात करण्यात आली.
१.४.२.१ पाटील:
पाटील हा गावगाड्यातील महत्वाचा अद्दधकारी होता. पाटलाुंची मुख्य कामे म्हणजे
गावातील जमीन लागवडीस आणणे, महसूल गोळा कारणे व तो िासनात जमा करणे, तसेच
गावातील न्यायदानाची कामे करणे हे होते. परुंतु द्दिद्दटि अद्दधकाऱ्याुंनी त्याुंच्या अद्दधकारात
कपात केली. महसूल वासुलाबाबत रयतेला आण्यापयंत दुंड करण्याचा अद्दधकार पाटलाला munotes.in

Page 15

१९ व्या ितकातील महाराष्ट्रातील सामाद्दजक व आद्दथणक पररद्दस्थती
15 ठेवण्यात आला. तसेच ग्रामखचाणचे पाटलाुंचे पूवीचे अद्दधकार ही कमी करण्यात आले.
गावातील पडीक जमीन पाटील कुणासही देवू िकत होता. परुंतु द्दिद्दटिाुंनी घालून द्ददलेल्या
द्दनयमानुसार मामलेदारच्या समुंतीद्दिवाय पाटलाने जद्दमनीचे वाटप करू नये. असे आदेि
द्ददले.
१.४.२.२ कुलकर्ी:
कुलकणी हा पाटलानुंतरचा गावातील दूसरा महत्वाचा अद्दधकारी होता. गावातील जमाखचण
झालेल्या महसुलाचा द्दहिोब ठेवणे व महसुलाच्या द्दहिोबाची कागदपत्रे साुंभाळणे,
पटलासोबत गावचा सारा ठरवून तो वसूल करण्याचे काम कुलकणीला करावे लागत असे.
कुलकणीुंच्या काम करण्याच्या पद्धतीद्दवषयी अनेक अद्दधकाऱ्याुंनी तक्रारी केल्याचे द्ददसून
येते, परुंतु द्दिद्दटिाुंनी कुलकणीचे सवण अद्दधकार काढून घेतले नाहीत. तथाद्दप गावातील
कुलकणी मुंडळींचा प्रभाव कमी करण्यात द्दिद्दटि यिस्वी झाले.
१.४.२.३ देशमुख:
परगण्यातील महत्वाचा अद्दधकारी म्हणून देिमुख ओळखला जात असे. परुंतु देिमुख
वतनदार सुंस्थेवर द्दनयुंत्रण द्दमळद्दवण्याच्या हेतूने द्दिद्दटिाुंनी देिमुखाुंचे परगण्यातील महसूल
गोळा करण्याचे अद्दधकार द्दहरावून घेतले आद्दण द्दिद्दटि प्रेद्दषत मामलेदाराुंचे महत्व वाढले.
तसेच मामलेदारावर देिमुखाची देखरेख राहावी म्हणून मामलेदाराुंच्या द्दहिोबाच्या वहीवर
देिमुखाची सही कण्याची पद्धत सुरु केली. त्याच बरोबर वतनदाराुंनी कलेक्टरच्या
हुकूमाखाली काम करावे. जर देिमुखाने कामात कुचराई केली तर त्याुंना कलेक्टर
द्दनलुंद्दबत करू िकतो. याची तजवीज द्दिद्दटिाुंनी केल्याचे द्ददसते.
देिमुखाचे हक्क द्दनद्दित करण्यासाठी िासनाने १८३५ मध्ये स्टूअटण गाडणन, केिव जोग व
द्दवुंचुरकर माधवराव याुंची एक सद्दमती नेमली. सद्दमतीने केलेल्या द्दिफारिीनुसार
देिमुखाुंनी पुढील अटी मान्य केल्या. देिमुखाुंना पूवाणपार व सरकारी नोकरीमधून भाग
काढून घ्यावयाचा असेल तर त्याुंनी आपल्या वतनापैकी २५ % सरकार जमा करावे.
देिमुखाुंना आपले वतन द्दवकण्याचा अद्दधकार देण्यात आला, परुंतु त्यासाठी काही रक्कम
सरकार कडे जमा करावी, अिा जाचक अटीमुळे देिमुखाची समाजावरील मक्तेदारी हळूहळू
सुंपुष्टात आली.
१.४.३ आलुतेदार व बलुतेदार:
महाराष्ट्राच्या अथणव्यवस्थेमधील िेतकऱ्यानुंतर द्दततकीच महत्वाची पद्धत म्हणजे बलुतेदारी
पद्धत. बलुतेदाराुंना ‘कारू’ असे देखील म्हणत. िेतकऱ्याुंची महत्वाची व द्दनत्याची गरजा
भागद्दवणारे ते बलुतेदार. बलुतेदाराुंची सुंख्या सवणसामान्यपणे बारा असे. बलुतेदार
जातींमध्ये अनेक व्यावसाद्दयकाुंचा समावेि होत असे, त्यामध्ये सुतार, लोहार, चाुंभार,
न्हावी, परीट, जोिी, गुरव, सोनार, महार, तेली, माुंग, मुलाणा याुंचा समावेि होतो. िेती
वगळता गावगाडयाची द्दवद्दवध प्रकारची कामे बलुतेदार करत असत. त्याुंच्या श्रमाचा
मोबदला म्हणून त्याुंना सुगीच्या द्ददवसाुंत हुंगामात वषाणकाठी धान्य उत्पादनाचा काही
ठरावीक भाग द्ददला जाई. यालाच बलुते असे म्हुंटले जाई. munotes.in

Page 16

आधुद्दनक महाराष्ट्राचा इद्दतहास
16 ग्रामीण अथणव्यवस्थेचा द्दवचार करता पेिवेकाळात वाहतुकीची साधने अपुरी असल्याने
गावातल्या गरजा गावातच भागद्दवल्या जात असे. त्यामुळे बलुतेप्रधान ग्रामीण व्यवस्था ही
सुंघटना, सेवा, मोबदला, या तत्वावर आधारलेली होती. तसेच या पद्धतीमुळे गावाच्या
आद्दथणक उद्योगाुंना स्वयुंपूणणता आली होती. ग्रामीण व्यवस्थेतील ही पद्धती परस्पराुंवर
अवलुंबून होती.
आलुतेदाराुंना ‘नारू’ असेही म्हणत. सवणसामान्यपणे ज्याच्याद्दिवाय िेतकऱ्याचे अडत
नाही, पण जे िेतकाऱ्याच्या नैद्दमद्दत्तक गरजा भागवतात त्याुंना आलुतेदार असे म्हणतात.
याुंमध्ये ताुंबोळी, साळी, धनगर, द्दिुंपी, माळी, गोंधळी, डवऱ्या, भाट, ठाकर, गोसावी,
वाजुंत्री, घडिी, कलावुंत, तराळ, कोरव, भोई इ. जातींचा समावेि होतो. आलुतेदाराुंना
सुद्धा सुगीच्या द्ददवसाुंत वषाणकाठी धान्य उत्पादनाचा काही ठरावीक भाग द्ददला जाई.
यालाच अलुते असे म्हुंटले जाई.
१.४.४ थथाजनक व परदेशी व्यावसाजयक:
पेिवाईच्या उत्तराधाणत बाहेरील अनेक प्रदेिाुंतून व्यावसाद्दयक महाराष्ट्रात द्दविेषता पुण्यात
येवून स्थाद्दयक झाले. त्यात हरतऱ्हेचे कारागीर, व्यापारी, सैद्दनक, कारकून, हुजरे,
भटद्दभक्षुक, वेश्याव्यवसायी इ. होते. खुि िहरात तो व्यवसाय जुजबी पद्धतीने करणारे
स्थाद्दनक लोक काही वेळा असत. परुंतु बाहेरून येणारे लोक तुलनेने त्या व्यवसायात जास्त
कुिल व वाकबगार असत. (मराठ्याुंचा इद्दतहास, खुंड-२, पेिवेकालीन सामाद्दजक जीवन,
अ. रा कुलकणी) स्थाद्दनक लोक जुन्या पेठेत राहत व बाहेरून आलेले लोक नव्या पेठेत
वस्ती करत. उद्योगाचे स्वरूप घरगुती असल्याने उद्योगातील द्दवद्दिष्ट कसब वुंिपरुंपरेने
द्दिकवले जाई.
१.४.५ उद्योगधुंदे:
मुुंबईच्या औद्योद्दगकीकरणाचा आद्दण द्दविेषत: कापड उद्योगाुंचा पाया एकोद्दणसाव्या
ितकाच्या उत्तराधाणत घातला गेला. इ. स १७५०-१८५० या काळात औद्योद्दगक क्राुंतीने
इुंग्लुंडचे रुंगरूप पालटले. कारखाने व िहरे याुंची वाढ झाली. युंत्राच्या सहाय्याने उत्पादन
अनेक पटींनी वाढले. या कापड द्दगरण्या अमेररकेतील कापसाप्रमाणे गुजरात, खानदेि,
वऱ्हाड, भागात द्दपकणारा कापुस खरेदी करू लागल्या, आद्दण त्यापासून तयार केलेले
कापड मुुंबईत द्दवकले जावू लागले. यामुळे आपल्याकडील ग्रामोद्योग धुळीला द्दमळाले.
हस्तव्यवसायाुंचा झपाट्याने ऱ्हास होवू लागुन परदेिी मालाने बाजारपेठा काद्दबज केल्या.
मुुंबई बुंदर म्हणून महत्व स्पष्ट झाल्यानुंतर मुुंबई व्यापारी उलाढालीचे केंद्र बनले. उद्योगाुंच्या
द्दनद्दमणतीमध्ये वाढ झाली. मुुंबईत विोद्योग हे झपाट्याने वाढीस लागले. एकोद्दणसाव्या
ितकात सुंपूणण भारतात ६६१ कापडद्दगरण्या होत्या त्यापैकी महाराष्ट्रात १०४
कापडद्दगरण्या होत्या. महाराष्ट्रात सवणप्रथम इ. स १८५१ मध्ये श्री कावसजी नानाभाई
याुंनी मुुंबई येथे ‘बॉम्बे स्पीद्दनुंग अँड द्दवद्दव्हुंग’ कुंपनी काढली. १८६० ते १८७० या दिकात
कापसाच्या व्यापारावरील आरुंभीच्या असाधारण तेजीमुळे व नुंतर आलेल्या मुंदीमुळे
कापड उद्योगाुंची वाढ होवू िकली नाही. मात्र १८७१ नुंतर पररद्दस्तथी पूवणपदावर
आल्यानुंतर कापड उद्योगाने झेप घेतली. मुुंबई इलाख्यातील कापड द्दगरण्याची मालकी
इुंग्रज, पारिी, भाद्दटया व खोजा वगैरे द्दबगरमराठी भाद्दषकाुंच्या हाती होती तर या द्दगरण्याुंतले munotes.in

Page 17

१९ व्या ितकातील महाराष्ट्रातील सामाद्दजक व आद्दथणक पररद्दस्थती
17 बहुतेक कामगार हे मराठी होते. मुुंबई मध्ये द्दिद्दटिाुंनी जहाजबाुंधणी उद्योगाला देखील मोठी
चालना द्ददली.
१.४.६ व्यापार:
सवणसाधारणपणे व्यापार हा जलमागाणने व स्थलमागाणने होत असे. मुुंबई, दाभोळ, पुणे,
नागपूर, कोल्हापूर, चौल, ठाणे, जळगाव, मालेगाव, औरुंगाबाद, खानदेि व वऱ्हाड, ही
काळातील व्यापारी केंद्रे होती. कापड, नीळ, चहा, रबर, तुंबाखू, अफू, कापूस, व मसाल्याचे
द्दवद्दवध पदाथण खरेदी- द्दवक्री केली जात असत. महाराष्ट्रातील जलमागाणचा सुंपूणण व्यापार हा
एकोद्दणसाव्या ितकात द्दिद्दटिाुंच्या ताब्यात होता. महाराष्ट्रातील प्रामुख्याने मुुंबई येथील
कापड द्दगरण्याुंचे मालक िेजारील गुजरात, खानदेि, वऱ्हाड, इ. भागातून कापसाची खरेदी
करून व त्यापासून तयार केलेले कापड मुुंबई मध्ये द्दवकत असे. तसेच अिा कच्चा माल
(कापूस) मोठ्या प्रमाणात मुुंबईच्या बुंदाराुंमधून परदेिी द्दनयाणत केले जात असे. यामधून
द्दिद्दटि व पारिी व्यापारी मोठ्या प्रमाणावर नफा द्दमळवीत.
एकोद्दणसाव्या ितकाला भारतातील द्दिद्दटिाुंच्या व्यापारी धोरणाला ‘खुल्या व्यापाराची
अवस्था’ असे देखील म्हुंटले जाते.
१.४.७ दळर्वळर् व वाहतूक:
लॉडण डलहौसीच्या कारद्दक दीत त्याने अवलुंबलेल्या धोरणामुळे भारतातील वाहतूक व
दळणवळण सुद्दवधाुंचे आधुद्दनकीकरण झाले. सावणजद्दनक बाुंधकाम खात्याने रस्ते बाुंधण्यास
सुरुवात केली. डालहौसीने सावणजद्दनक बाुंधकाम खात्याची स्थापना करून रस्ते बाुंधणीस
चलना द्ददली. तसेच ठीकद्दठकाणी तारायुंत्राुंचे जाळे द्दनमाणण केले व रेल्वेमागाणचे जाळे
टकण्यासही उत्तेजन द्ददले. द्दिद्दटिाुंची आद्दियातील तसेच भारतातील पद्दहली रेल्वे १६
एद्दप्रल १८५३ रोजी मुुंबई ते ठाणे या मागाणवर धावली. १८२७ ते १८५० या काळात
द्दिडावर चालणाऱ्या गलबताुंची जागा आगबोटीने घेतली. दळणवळणाच्या व वाहतुकीच्या
साधनाुंच्या प्रचुंड द्दवकासामुळे परदेिबरोबरचा तसेच देिाुंतगणत व्यापार झपाट्याने वाढला
आद्दण मुुंबईत व्यापाऱ्याुंना आवश्यक अिा बँका, द्दवमा कुंपन्या, आयात द्दनयाणत कुंपन्या व
अन्य कुंपन्या स्थापन झाल्या.
१.४.८ सावकारी:
महाराष्ट्रात प्रामुख्याने देिस्थ िाह्मण मुंडळीनी सावकारी व्यवसायाची सुरुवात केली
असावी. यामध्ये, मोघे, काुंबरस, नाईक, कडू, घम, द्दभडे, कानडे, अनगल, ताुंबवेकर,
िािी, कोंडा, जोिी, कवे अिी नवे द्ददसून येतात. प्रदेिपरत्वे सावकार वेगवेगळ्या नावाुंनी
ओळखला जात असे. उदा. सराफ, श्रोफ, चेट्टी, श्रेष्ठी, िेठ-सावकार, महाजन, खत्री इ. या
सवांचा उल्लेख ‘एतदेिीय बँका’ असा केला जात असे. सुरुवातीला जेव्हा द्दिद्दटि भारतात
आले तेव्हा सुद्धा ते आपल्या पेढ्यानमाफणत व्यवहार करत असत. गावकऱ्याना,
िेतकऱ्याला तसेच राजे राजवड्याना ही सावकार मुंडळी कजे देणे, ठेवी ठेवणे, हुुंड्या देणे,
वाटणावळ्या देणे अिी द्दवद्दवध कामे करत असे, कजाणवार ते व्याज आकारीत असत.
नैसद्दगणक सुंकटाुंमुळे िेतकाऱ्याचे अथाणत सामान्य माणसाुंचेही आद्दथणक जीवन धोक्यात येत
असे, िेतात द्दनघालेल्या कमी उत्पन्नावर िेतकऱ्याुंना उदरद्दनवाणह करावा लागे, आिामद्धेच munotes.in

Page 18

आधुद्दनक महाराष्ट्राचा इद्दतहास
18 सावकाराच्या कजाणची त्याच्या वार टाुंगती तलवार असे. िेती उपयोगी असणारे साद्दहत्य
आद्दण बी-बीयाुंणाुंच्या खरेदी साठी िेतकऱ्याना जजण घ्यावे लागत असे. हे कजण फेडण्यातच
िेतकऱ्याचे आयुष्ट्य जात असे. कारण सावकार कजाणवर भरमसाठ व्याज आकारात असे,
कजण न फेडू िकणाऱ्या िेतकाऱ्याचे िेत सावकार मुंडळी द्दललावात काढत असे द्दकुंवा
त्यावर जप्ती आणत असत.
वर साुंद्दगतल्याप्रामाणे, इ. स १८६०-१८८० हा कालखुंड महाराष्ट्रातील द्दनघुणण
सावकरिाद्दहचा कालखुंड’ होता. या काळात िेतकाऱ्याुंकडील जमीन सवकराुंकडे जेवढी
गेली असेल, तेवढी ती इतर कोणत्याही काळात गेली नसेल. या नव्या सावकरिाहीचे
स्वरूप पूणणपणे द्दिद्दटिप्रद्दणत असून सवाणत जास्त भयानक होते. कारण या काळात
कायद्याने सावकराुंना पूणण सुंरक्षण होते. व्याजाचे दर सवणस्वी अद्दनयुंद्दत्रत होते. म्हणूनच या
काळात सावकारिाहीच्या द्दवरोधात ठीक-द्दठकाणी ‘िेतकरी उठाव झाल्याचे द्ददसून येतात.
आपली प्रगती तपासा:
१. अलुतेदार, बलुतेदार म्हणजे कोण?
१.४.९ कामगाराुंची जथथती:
मुुंबईमधील कापडद्दगरण्याुंवर बहुताुंिी मराठी भाद्दषक कामगार असत. या कामगाराुंना
आठवड्यात सुट्टी नसे, द्दगरणीचे काम सुरु होण्याची वेळ तिी ठरलेली नसे. तिीच पगाराची
तारीख ही ठरलेली नसे. सात आठ वषाणच्या लहान मुलाुंना ही द्दगरण्याुंत राबावे लागत असे.
कामगार व द्दिया याुंच्या आरोग्याची मुळीच काळजी घेतली जात नसे. द्दगरण्या घाणेरड्या
असत. कामाच्या द्दठकाणी काळोख असे. मुुंबईतील उकड्याने कामगार हैराण होत असत.
कारण आरुंभीच्या काळात पुंखे नसल्याने कारखान्यात वाऱ्याची झुळूक ही येत नसे.
औद्योद्दगक क्राुंतीच्या आरुंभीच्या काळात कामगार सुंघद्दटत नसल्याने इुंग्लुंडमधील
कामगाराुंना कसे जनावरचे जीणे जगावे लागे त्याचे वणणन माक्सणने केले आहे. त्यापेक्षा
मुुंबईतील कामगाराुंची अवस्था काही द्दनराळी नव्हती. त्यामुळे याच्या पररणामस्वरूप
१८७५ मध्ये फॅक्टरी कद्दमिन नेमण्यात आले, त्यामुळे भाुंडवलदाराुंचे व कारखाने
मालकाुंचे द्दवरोध वाढल्यामुळे या काळात सुचवलेल्या कायद्याुंची अुंमलबजावणी करण्यास
सरकारने प्रयत्न केले नाही. पररणामी मुुंबई मध्ये द्दगरणी कामगाराुंची चळवळ सुरु झाली.
कामगार चळवळीचे जनक म्हणून नारायण मेघाजी लोखुंडे याुंना ओळखले जाते
१.४.१० शहराुंचा जवकास:
१९ व्या ितकात वाहुतुकीची साधने फारिी नसल्यामुळे लोकवस्ती कारखान्याभोवतीच
केंद्दद्रत असे. पुढे वाहनाुंचा वापर होवू लागल्याने िहराुंचा द्दवस्तार होत गेला. १८ व्या
ितकपूवीच पुणे, सातारा, सोलापूर, पैठण, जुन्नर, नगर, चौल, ठाणे, कल्याण आद्दद िहरे
अद्दस्तत्वात आली होती. द्दिद्दटि राजवटीच्या प्रारुंभी काळात द्दिद्दटिाुंना मुुंबई चा ताबा
द्दमळाला. पुढे द्दिद्दटिाुंनी मुुंबईची सात बेटे जोडली. मुुंबई बुंदर औद्योद्दगक व व्यापारी
दृद्दष्टकोनातून अद्दतिय फायदेिीर ठरले, महाराष्ट्राचा तसेच बहुताुंिी भारताचा सागरी
व्यापार हा मुुंबई च्या बुंदरातून होत असे. मुुंबई िहराची सुंपूणण जडणघडण ही द्दिद्दटिाुंनी
एकोद्दणसाव्या ितकात केलेली द्ददसून येते. munotes.in

Page 19

१९ व्या ितकातील महाराष्ट्रातील सामाद्दजक व आद्दथणक पररद्दस्थती
19 १.५ साराुंश एकुंदरीत महाराष्ट्राचे सामाद्दजक व आद्दथणक जीवन द्दस्थर होते. समाजामध्ये कोणत्याही
आधुद्दनक पद्धतीवर आधारलेल्या द्दिक्षण व्यवस्था नव्हत्या त्यामुळे सामाद्दजक व आद्दथणक
जीवनात प्रगतीच्या वाटा खुुंटल्या होत्या. तसेच समाजाच्या सवणच स्तरावर जातीसुंस्थेचा
पगडा असल्याने जीवन सुंकुद्दचत बनले होते. द्दिद्दटि आगमनामुळे त्याुंनी सामाद्दजक व
आद्दथणक जीवनात हस्तक्षेप केल्याने महाराष्ट्रीय जीवन ढवळून द्दनघाले. बहुजन समाजाला
द्दिक्षण घेण्याचा कायदेिीर अद्दधकार प्राप्त झाला. त्यामुळे राहणीमान, व्यवसाय, इ बाबतीत
पररवतणन घडून आले, द्दिद्दटिाुंचा प्रिासकीय व्यवस्थेमुळे मध्यम वगाणचा उदय झाला.
द्दिद्दटि प्रभावामुळे आधुद्दनक भारताची बाुंधणी झाली.
१.६ प्रश्न १. महाराष्ट्राच्या सामाद्दजक व आद्दथणक जीवनावरील द्दिद्दटि व्यवस्थेचा पराभव स्पष्ट करा
२. १९ व्या ितकातील महाराष्ट्राच्या सामाद्दजक जीवनाचा आढावा घ्या.
३. द्दिद्दटिप्रारुंभ काळातील महाराष्ट्राच्या आद्दथणक पररद्दस्थतीची माद्दहती घ्या.
१.७ सुंदभि १. आधुद्दनक महाराष्ट्राचा इद्दतहास – दीपक गायकवाड
२. महाराष्ट्रातील सामाद्दजक साुंस्कृद्दतक द्दस्थत्युंतराचा इद्दतहास (खुंड १) – रमेि वरखेडे
३. महाराष्ट्राचा सामाद्दजक साुंस्कृद्दतक इद्दतहास – प्रा. ह. श्री. िेणोलीकर व डॉ. प्र. न.
देिपाुंडे.
४. एकोद्दणसाव्या ितकातील महाराष्ट्र मध्यमवगाणचा उदय – डॉ. राजा दीद्दक्षत
५. द्दवसाव्या ितकातील महाराष्ट्र – य. दी. फडके खुंड १
६. आधुद्दनक महाराष्ट्राचा इद्दतहास – उत्तम सावुंत
७. भारतीय स्वातुंत्र्य चळवळीचा आद्दथणक पररप्रेक्षातून अभ्यास – सुंपा. डॉ. उत्तम पठारे,
डॉ लहू गायकवाड.
८. मराठ्याुंचा इद्दतहास – खुंड २, अ. रा. कुलकणी
९. गावगाडा – द्दत्र. ना. आत्रे
१०. पेिवेकालीन महाराष्ट्र – वा. कृ. भावे
११. मराठी द्दवर्श्कोि munotes.in

Page 20

आधुद्दनक महाराष्ट्राचा इद्दतहास
20 १२. महाराष्ट्राची आद्दथणक चचाण द्दवर्श्ाची जडणघडण – जाधव राजू श्रीपतराव , औरुंगाबाद.
१३. भारतातील जाती – डॉ बाबासाहेब आुंबेडकर
१४. महार व त्याुंचे वतन – डॉ बाबासाहेब आुंबेडकर
१५. एकोद्दणसाव्या ितकातील महाराष्ट्र – गुंगाधर देवकर खानोलकर
*****

munotes.in

Page 21

21 २
ÿशासन आिण ÆयायÓयवÖथा
घटक रचना
२.० उिĥĶ्ये
२.१ ÿÖतावना
२.२ पाĵªभूमी
२.३ सातारा राºयाची Öथापना
२.४ डे³कन किमशन
२.५ मुंबई ÿांत
२.६ माऊंट Öटूअटª एलिफÆÖटन (इ. स. १७७९ ते इ. स. १८५९)
२.७ ÿशासन
२.७.१ राºय ÿशासन
२.७.२ िजÐहा ÿशासन
२.७.३ तालुका ÿशासन
२.७.४ गाव ÿशासन
२.७.५ Öथािनक Öवराºय संÖथा
२.७.६ मराठा लÕकरात बदल
२.७.७ úामीण अिधकाöयां¸या अिधकारात बदल
२.७.८ जॉन िāµज याने मामलेदारांबाबत सुचिवलेले बदल
२.७.९ एलिफÆÖटन याने कले³टला िदलेली कामे व अिधकार
२.७.१० पोिलस ÿशासन
२.८ ÆयायÓयवÖथा
२.८.१ एलिफÆÖटनची पंचायत ÓयवÖथा
२.८.२ िāिटश ÆयायÓयवÖथेचे टÈपे
२.८.३ मुंबई उ¸च Æयायालय
२.८.४ िजÐहा Æयायालय
२.९ सारांश
२.१० ÿij
२.११ संदभª

munotes.in

Page 22

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
22 २.० उिĥĶ्ये १) िāिटशां¸या आगमनामुळे महाराÕůात झालेली ÿशासकìय िÖथÂयंतरे जाणून घेणे.
२) िāिटशां¸या महाराÕůातील ÿाशसनात आिण ÆयायÓयवÖथेत केलेले बदल जाणून घेणे.
३) िāिटशांनी महाराÕůात Öथापन केलेली ÿशासकìय ÓयवÖथा अËयासणे.
४) िāिटश महराÕůातील Æयायालयीन ÓयवÖथा अËयासणे.
२.१ ÿÖतावना आधुिनक महाराÕůा¸या ŀिĶकोनातून १९ वे शतक हे अनेक अंगांनी महÂवपूणª बनले.
महाराÕůातील पेशवाई संपुĶात येवून पािIJमाÂय िāिटश इÖट इंिडया कंपनी ने राजकìय
स°ा ÿाĮ केली. भारतात आधुिनक िश±ण पĦतीचा िशरकाव झाला, ÖवातंÞय, समता,
बंधुता या उदारमतवादी तÂवांचा भारताला पåरचय झाला. देशात ÿबोधनाची लाट आली
Âयामुळे सामािजक सांÖकृितक ±ेýात खळबळ माजली. आधुिनक िश±णामुळे Óयवसाय,
नोकरी ±ेýात बदल झाले. Âयामुळे मÅयम नोकरदार वगाªचा उदय झाला, जाती ÓयवÖथेला
हादरे बसू लागले.
भारतातील Óयापार व िविवध भागांमÅये उĩवणारे बंड शमिवÁयासाठी िāिटशांना सुयोµय
ÿशासनाची िनकड भासू लागली, Âयाचÿमाणे शांतता सुÓयवÖथा, िनयिमत कर िनधाªरण,
दळणवळण साधनांचा िवकास व येथील रयतेवर राºय करÁयासाठी अशा अनेक
कारणांसाठी अनेक दोष असणारे येथील जुÆया पĦतीची ÿशासन ÓयवÖथा बाजूला साłन
नवी पाIJाÂय पĦतीवर आधारलेली ÿशासन ÓयवÖथा िनमाªण केली. भारतीय समाज
जीवना¸या सवªच घटकांत या ÿशासकìय ÓयवÖथेचा Óयापक पराभव उमटून आला.
िāिटशां¸या एकच ÿशासकìय ÓयवÖथे¸या छý छायेखाली संपूणª भारत एकवटÐयाने
एकसंघ भारत ŀĶीस आला. पुढे िāिटश धोरणांमुळे भारतात राÕůवाद उदयास आला.
मूठभर लोकांनी ३० कोटी जनतेवर १५० वषª हòकूमत गाजवली, याचे ®ेय िāिटशां¸या
ÿशासन ÓयवÖथेला जाते.
२.२ पाĵªभूमी पूव¥कडील देशांशी Óयापार करÁया¸या उĥेशाने इंµलंडमÅये इ. स. १५९९ ईÖट इंिडया
कंपनीची Öथापना झाली. Âयामुळे Óयापारा¸या उĥेशाने िāिटशां¸या Łपात ईÖट इंिडया
कंपनीचे भारतात आगमन झाले. मुंबई, मþास आिण कलक°ा या िठकाणी िāिटशांनी
आपÐया वसाहती Öथापन केÐया. Óयापारा¸या िनिम°ाने आलेÐया िāिटशांना आपÐया
ÓयापारामÅये कोणÂयाही भारतीय राजकìय स°ेचा हÖत±ेप िकंवा िवरोध होऊ नये असे
वाटत होते. यासाठी Âयांनी राजकìय स°ेत हÖत±ेप करÁयास सुŁवात केली. भारतात
पसरलेÐया अराजकतेमुळे आिण राºयकÂयाªतील अंतगªत कलहामुळे राजकìयŀĶ्या वचªÖव
Öथापन करणे Âयांना सहज श³य झाले. munotes.in

Page 23

ÿशासन आिण ÆयायÓयवÖथा
23 मुंबई ÿांतात सोडून उवªåरत महाराÕůात पåरिÖथती काही वेगळी नÓहती. िशवाजी
महाराजां¸या काळात मुंबई िāिटशां¸या ताÊयात होती तर उवªåरत महाराÕůात िसĦी व आंúे
यांचे आरमारी स°ेचे वचªÖव होते. मराठ्यांचे महÂव कमी होऊन पेशÓयांचा दबदबा वाढत
होता. परंतु पािनपत¸या ितसöया युĦानंतर पेशÓयांमधील अंतगªत कलह वाढत गेला.
पेशवेपद िमळावे यासाठी राघोबादादा यांनी िāिटशांची मदत घेतली. िहच संधी साधून
िāिटशांनी पेशÓयांची स°ा हाती घेÁयास सुŁवात केली.
६ माचª १७७५ रोजी िāिटश अिधकारी मॉÖटीन याने राघोबादादांशी सुरतेचा तह केला
आिण महाराÕůात िāिटश स°ेचा पाया घातला. पुढे विडलां¸या पावलावर पाऊल ठेवून
राघोबादादाचा मुलगा दूसरा बाजीराव याने ३१ िडस¤बर १८०२ मÅये वसई¸या तहावर
सĻा केÐया आिण ईÖट इंिडया कंपनीची ‘तैनाती फौज’ Öवीकारली. ५ नŌÓहेबर १८१७
रोजी पेशÓयांनी इंúजांवर हÐला केला. झालेÐया या लढाईत िāिटशांचा िवजय झाला. दूसरा
बाजीराव १७ नोÓह¤बर १८१७ रोजी पुÁयातील पेशÓयांचा शिनवारवाडा सोडून पळून गेला.
नंतर २० फेāुवारी १८१८ ला आĶी¸या लढाईने पेशवेशाही आिण मराठ्यांवर िāिटशांनी
अखेरचा घाव घातला. शेवटी ३ जून १८१८ रोजी अिशरगडजवळ¸या धूळकोट येथे
िāिटश अिधकारी सर जॉन माÐकम याला शरण गेला. Âयाने Öवतः ला िāिटशां¸या Öवािधन
केले. दूसरा बाजीरावला वािषªक पेÆशन देवून िबठूर (कानपूर) येथे पाठवले. अशा तöहेने
पेशवेपदाचा अंत झाला. नंतर २० फेāुवारी १८१८ ला आĶी¸या लढाईने पेशवेशाही आिण
मराठ्यांवर िāिटशांनी अखेरचा घाव घातला.
पेशवे¸या öहासाची बरीच कारणे देता येतील पण सरदार, देशमुख यां¸या ऐितहािसक गोĶी
पुÖतकातील ÿसंग पािहÐयास या ÿijाचे मािमªक उ°र िमळते. एकदा एलिफÆÖटन याने
‘पेशवाई का िटकली नाही ?’ असा ÿij इंúजां¸यावतीने यूिनयन जॅक फडकवणाöया
बाळाजी पंत नातू यांस िवचारÐयास Âयांनी उ°र िदले िक, “िहंदुÖतानातील िकÂयेक
Öवराºये गेली व उरलेली ही जातील यात शंका नाही. कारण, आमची राºये ÓयिĶ (Óयिĉ)
Öवािधन आहेत. ती Óयिĉ कधी चांगली, तर कधी वाईट िनघते आिण ती वाईट िनघाली
Ìहणजे आपÐया राºयाचे वाटोळे कåरते. परंतु तुमचे राºय समĶी आहे. Âयात हòÆनर, शहाणे
पुŁषांची धार वाहत असÐयाने Âयास अश³यता येत नाही, इतकेच कारण मी समजतो.”
२.३ सातारा राºयाची Öथापना २८ फेāुवारी १८११ रोजी पुÁया¸या रेिसड¤ट पदावर िनयुĉ झालेÐया एलिफÆÖटन याने
पेशÓयांची स°ा नĶ करÁयासाठी िमळेल Âया संधीचा उपयोग कłन घेतला. Âयाने
सातारचा महाराज ÿतापिसंह भोसले हा होता. जेÓहा पेशवा दूसरा बाजीराव याने ÿतापिसंह
भोसलेला कैद केले होते तेÓहा, एलिफÆÖटने Âयाची सुटका कłन आपण Âयां¸या राºयाला
Öवतंý राºयाचा दजाª देणार आहोत असे कंपनी¸या वतीने जाहीर केले.
२० फेāुवारी १८१८ रोजी आĶी¸या लढाईने पेशवेशाही नĶ झाली. जाहीर केÐयाÿमाणे,
पेशÓयांनी सातारजवळचा ‘अिजं³यतारा’ गड िजंकून पेशÓयां¸या कैदेत असलेÐया सातारचे
महाराज ÿतापिसंह भोसले यांची सुटका केली. munotes.in

Page 24

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
24 १० एिÿल १८१८ रोजी ÿतापिसंह भोसले यांना सातारची गादी देÁयात आली.
एलिफÆÖटनने गादी िमळून िदली खरी पण Âयामागे Âयाचे मुÂसĥेपणाचे धोरण िदसून आले.
महाराजा¸या वतीने राºय कारभार चालवÁयासाठी Âयाने जेÌस úँट डफ या ÿशासकाची
िनयुĉì केली. Âयाला सहाÍयक Ìहणून बाळाजीपंत नातू यांची िनयुĉì करÁयात आली.
Âयामुळे महाराज पद नाममाý राहóन सातारचा कारभारी िāिटशांचा ‘पोिलिटकल एजंट’ हा
बनला. ÿतापिसंह भोसले याला १ लाख २० हजार वािषªक पेÆशन मंजूर केली. अशा ÿकारे
पुणे पाठोपाठ िāिटशांनी सातारचा ताबा घेतला.
५ एिÿल १८२२ पय«त úँट डफ हा सातारचा पोिलिटकल एजंट Ìहणून कारभार पाहत
होता, पुढे कंपनीने राजाचे पद Öवतंý केले. úँट डफ हा पोिलिटकल एजंट ऐवजी सातारचा
रेिसड¤ट Ìहणून काम पाहó लागला.
२.४ डे³कन किमशन पेशवेशाहीचा अंत कłन महाराÕůावर एक िनयंिýत स°ा ÿÖथािपत करÁयात िāटीशांना
यश आले. पेशवेशाही¸या अंतानंतर मराठा आिण पेशÓयांकडून िमळालेÐया ÿदेशाची
नÓयाने रचना करÁयात आली. हा ÿदेश कंपनी¸या मुंबई आिण मþास ÿांताला जोडला
नाही.
इ. स. १८१८ मÅये या ÿदेशाचा ÖवातंÞयपणे ‘डे³कन किमशन’ Ìहणून वेगळा मुलुख
िनमाªण केला गेला. यावर िनयंýण ठेवÁयासाठी ‘डे³कन किमशनर’ या वेगÑया पदाची
िनिमªती करÁयात आली. भारताचा गÓहनªर जनरल वॉरन हेिÖटµजने एलिफÆÖटन याची
डे³कन किमशनर Ìहणून िनयुĉì केली.
या डे³कन किमशनचे पाच िवभाग करÁयात आले ते असे,
१. पुणे िवभाग
२. अहमदनगर िवभाग
३. खानदेश िवभाग
४. धारवाड िवभाग
५. सातारा िवभाग
या ÿÂयेक िवभागावर िनयंýण ठेवÁयासाठी कले³टरची नेमणूक करÁयात आली.
१) पुणे िवभाग:
• एच. डी. रॉबटªसन हा पुणे िवभागाचा कले³टर होता.
• या िवभागात भीमथडी, इंदापूर, पुरंदर, हवेली, िशłर, मावळ, खेड आिण जुÆनर या
तालु³यांचा समावेश करÁयात आला.
munotes.in

Page 25

ÿशासन आिण ÆयायÓयवÖथा
25 २) अहमदनगर िवभाग:
• हेʼnी पॉÆटीजर याची अहमदनगर िवभागाचा कले³टर Ìहणून िनयुĉì झाली.
• पॉÆटीजर हा पुणे रेिसड¤सीतील पूवêचा अिधकारी होता.
• या िवभागात खानदेशचा काही भाग, अंबर, पायेदा, वेłळ, वाणी, लांडोर आिण
धोडéद इ. तालु³यांचा समावेश करÁयात आला.
३) खानदेश िवभाग:
• कॅ. जॉन िāµज या अिधकाöयाची या िवभागावर कले³टर Ìहणून नेमणूक झाली.
• या िवभागात राम, सेज, पहेगाव, कोपरगाव, लासलगाव, Þयंबक, येवला इ. तालु³यांचा
समावेश होत होता.
४) धारवाड िवभाग:
• या िवभागास कनाªटक िवभाग Ìहणून ही ओळखले जात होते.
• िवÐयम चॅपिलन हा या िवभागाचा कले³टर होता.
• या पदाकडे दुहेरी जबाबदारी होती.
• धारवाड ÿदेशासाठी तो कले³टर Ìहणून काम पाहत असे तर कनाªटक संÖथानसाठी
तो पोिलिटकल एजंट Ìहणून काम करत असे.
• या िवभागात िवजापूर, बेळगाव, धारवाड या तालु³यांचा समावेश होत होता.
५) सातारा िवभाग:
• या िवभागावर जेÌस úँड या अिधकाöयाची िनयुĉì झाली होती.
• सातारा िवभागात कले³टर हे पद नसून पोिलिटकल एजंट Ìहणून Âया िवभागाचा
कारभार पाहत असे.
आपली ÿगती तपासा:
१. पेशवाई¸या अÖतानंतर िāिटशांनी कशाÿकारे ÿांितक िवभागणी केली?
२.५ मुंबई ÿांत मुंबई¸या इितहासाचा मागोवा घेतÐयास मुंबईमÅये कोळी लोकांची वÖती होती असे
आढळते. संदभª पािहÐयास जनादªन गणेश माहीमकर यां¸या बखरीनुसार, इ. स. १२९५
पूवê मुंबई हा माहीम¸या राºयाचा भाग होता. पुढे माहीम हे राºय रामदेव राजाचा दूसरा
मुलगा भीमराज याने Öथापन केÐयाचा उÐलेख आहे. पुढे माहीमवर भंडारी लोकांची स°ा
आली आिण इ. स. १३४७ मÅये भंडाöयांची स°ा बहादूरखान याने हÖतगत केली. भंडारी munotes.in

Page 26

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
26 लोकांनी उठाव कłन सुलतानाची राजवट उलथून टाकली असे Ìहटले जाते याला
कोणताही पुरावा नाही. इÖलामी राºयकÂया«¸या काळात मुंबईचा इितहास फारसा ÖपĶ
िदसत नाही.
इ. स. १५०९ रोजी पोतुªगीज भारतात आले. Âयापूवê मुंबईमÅये कोळी, भंडारी, पळशे
जोशी, पाठरे ÿभू आिण मुसलमान एवढेच लोक राहत होते. पुढे इ. स. १६६१ मÅये
पोतुªगीजची राजकुमारी कॅथरीन आिण इंµलड राजपुý दूसरा चाÐसª यांचा िववाह झाला. या
िववाहामÅये पोतुªगीज राजाने िāिटशांना हòंडा Ìहणून मुंबई ÿांत भेट Ìहणून िदला.
अशाÿकारे पोतुªगीजांकडून मुंबई िāिटशांकडे आली.
२३ जून १६६१ ¸या तहनुसार मुंबई बेटाचे सवª ह³क िāटन राजास व Âया¸या वारसांना
देÁयात आले. इ. स. १६६६ रोजी डेÈयुटी गÓहनªर कॅÈटन हेʼnी गॅरी हा मुंबईचा कारभार पाहó
लागला. रॉयल चाटªरनुसार इंµलंड¸या राजाने २७ माचª १६६८ रोजी ईÖट इंिडया कंपनीस
हे बेट वािषªक १० पŏड भाडे कराराने Óयापारी वसाहत िवकिसत करÁयासाठी सुपूतª केले.
जॉजª ऑि³सडेन हा ईÖट इंिडया कंपनीने िनयुĉ केलेला मुंबईचा पिहला गÓहनªर होता.
२३ सÈट¤बर १६६८ पासून तो मुंबईचा कारभार पाहó लागला. १६७३ रोजी रॉयल
सोसायटीचे फेलो डॉ. जॉन Āेयर हे ईÖट इंिडया कंपनीचे शÐयिवशारद मुंबईत आले.
इ. स. १८१८ रोजी पेशÓयांचे क¤þÖथान असणाöया पुणे येथील शिनवारवाड्यावर
िāिटशांचा यूिनयन जॅक फडकला. पेशÓयां¸या अंतगªत असणारे ÿदेश िāिटशांना िमळाले.
ºयांना डे³कन किमशन Ìहटले गेले आहे. पुढे याचा समावेश मुंबई ÿांतात करÁयात आला.
इ. स. १७६० मÅये िनजामाला खानदेश ÿदेशातून मराठ्यांनी हाकलून लावले आिण
पेशÓयांनी तो ÿदेश आपÐया ताÊयात घेतला होता. परंतु इ. स. १८१८ मÅये पेशवेशाहीचा
अंत झाÐयानंतर खानदेश हा ÿदेश िāिटशां¸या ताÊयात आला. जो पुढे डे³कन
किमशनमÅये होता आिण पुढे मुंबई ÿांतात समावेश झाला. इ. स. १८३९ मÅये िāिटशांनी
एडन बंदर व इ. स. १८४३ मÅये िसंध ÿांत िजंकला आिण तो मुंबई ÿांतात समािवĶ केला.
Ìहणून भारता¸या उ°रेस िसंधपासून ते दि±णेत कनाªटकपय«त मुंबई ÿांताचा िवÖतार झाला
होता.
या मुंबई ÿांताचे ४ ÿशासकìय िवभाग होते:
१) गुजरात िवभाग: मुंबई शहर, अहमदाबाद, भडोच, खेडा, पंच महाल, सूरत, ठाणे,
कुलाबा, रÂनािगरी
२) डे³कन / द´खन िवभाग: अहमदनगर, खानदेश, नािशक, पुणे, सातारा, सोलापूर
३) कनाªटक िवभाग: बेळगाव, िवजापूर, धारवाड, उ°र कानडा.
४) िसंध िवभाग: कराची, हैþाबाद, िशकारपुर, थर आिण पारकर, उ°र िसंध सीमाÆत
ÿदेश.
munotes.in

Page 27

ÿशासन आिण ÆयायÓयवÖथा
27 ५) मुंबई ÿांतातील संÖथाने:
१) बडोदे
२) सुरगाणे
३) जÓहार
४) सावंतवाडी
५) भोर
६) कोÐहापूर
२.६ माऊंट Öटूअटª एलिफÆÖटन (इ. स. १७७९ ते इ. स. १८५९) इ. स. १७९६ मÅये वया¸या १७ Óया वषê एलिफÆÖटन भारतात आला, तेÓहा तो
कोलकßयाला कंपनीचा सेवक Ìहणून िनयूĉ होता. एलिफÆÖटन हा एक कायª±म व मुÂसĥी
ÿशासक होता. ऑथªर वेलÖलीसोबत खाजगी सिचव Ìहणून ७ वषª काम केले.
इ. स. १८०१ तो पिहÐयांदा पुÁयात आला आिण तेथे Âयाने रेिसड¤ट कनªल बॅरीचा
सहाÍयक Ìहणून काम केले. इ. स. १८०३ इंúज – मराठा युĦात वेलÖलीचा सहाÍयक
Ìहणून काम केले. पुढे Âयाने वöहाड¸या राजाचा रेिसड¤ट, िशंīांचा रेिसड¤ट, काबुल ÿदेशाचा
राजदूत इ. पदावर काम केले. इ.
स. १८११ मÅये तो पुÆहा रेिसड¤ट Ìहणून पुÁयात आला. इ. स. १८१८ मÅये पेशवेशाही
संपवÁयातही Âयाचा बराच हात होता. १८१८ मÅये डे³कन किमशनर Ìहणून Âयाने काम
पािहले, तर १८१९ मÅये तो मुंबई ÿांताचा गÓहनªर झाला. १८१९ ते १८२७ या
कालावधीत Âयाने मुंबई गÓहनªर पदची धुरा सांभाळली.
एलिफÆÖटनला मराठी, फारसी इ. भाषांचे ²ान असÐयामुळे तो दुभाषकाचे ही काम करत
असे. Âयाने भारतात इ. स. १८४१ मÅये ‘िहÖटरी ऑफ इंिडया’ पुÖतक २ खंडात
ÿकािशत केले. यािशवाय इ. स. १८८७ मÅये ‘राईज ऑफ िāिटश पॉवर इन द ईÖट’ आिण
इ. स. १८१५ मÅये ‘अकाऊंट ऑफ द िकंगडम ऑफ काबूल’ हे úंथ ही Âयाने िलिहले.
२.७ ÿशासन २.७.१ राºय ÿशासन:
१७५७ ते १८५७ या कालखंडात दरÌयान महाराÕůावर तÂवत भारतावर ईÖट इंिडया
कंपनीची स°ा होती. माý १६६२ पासूनच ईÖट इंिडया कंपनीचे ÿशासन होते. िāिटशांनी
१७५७ ते १८५७ या पिहÐया शतकात भारतातÐया िनरिनराÑया भागात स°ा
िमळवÁयासाठी युĦे करÁयास ईÖट इंिडया कंपनीने बरीच शĉì खचª केली. Âयामुळे
कंपनीला एकिजनसी ÿशासिनक चौकट िनमाªण करायला उसंत िमळाली नाही.
ÆयायÓयवÖथेत बĥल, ÿशासिनक अिधकारांबĥल, संसदे बाबत अशा सवªच ÓयवÖथांमÅये munotes.in

Page 28

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
28 एकसूýीपणा नÓहता. १८५७ ¸या बंडानंतर ईÖट इंिडया कंपनीचे सरकार बरखाÖत
करÁयात आले. Âयामुळे ÿशासिनक अडचणी दूर करÁयासाठी िāिटशांना योµय
वातावरणाची िनिमªती झाली. राणी¸या जाहीरनामा नुसार भारतावर थेट िāिटश सăाटाची
पयाªयाने िāिटश संसदेची स°ा ÿÖथािपत झाली. रमेश वरखेडे Ìहणतात, "मूठभर लोकांनी
कोट्यावधी भारतीयांवर दीडशे वष¥ राºय केले. या यशाचे रहÖय Âयांनी वसाहतीक
राजनीती आिण उदारमतवादी लोकशाही राºयाची मूÐयचौकट अशा संिम® धोरणातून
भारतीय ÿशासनाचा जो संरचनाÂमक आराखडा तयार केला Âयात दडले आहे."
िýÖतरीय आराखडा :
िāिटशां¸या राºयÓयवÖथेचे तीन घटक अितशय महßवपूणª होते. यामÅये इंिडया कौिÆसल,
िहंदुÖथान सरकार आिण ÿांतीय सरकार. यातील Öतरांवरील घटकांमधील रचना आिण
कायªपĦती यामÅये वेळोवेळी सुधारणा करÁयात येऊन िāिटशांनी आपली ÿशासकìय स°ा
मजबूत बनवली होती.
१. इंिडया कौिÆसल:
िāिटश भारताचा सवª राºयकारभार लंडन¸या 'गÓहनªर जनªल इन कौिÆसल' ¸या छýाखाली
चालत असे. १७७३ पासूनच ईÖट इंिडया कंपनीवर िāिटश शासन िनयंýणाला सुŁवात
झाली. १७७३ ¸या कायīानुसार इंिडया कंपनी¸या 'कोटª ऑफ डायरे³टर' मधून
िनवडणूक ÿिøयेĬारा िनवडून आलेले चार सदÖय कौिÆसलचे काम पाहत होते. १७८४
साली 'िपटस इंिडया ऍ³ट' खाली िāिटश शासन आिण ईÖट इंिडया कंपनी यांची संयुĉ
स°ा अिÖतÂवात आली. Âयावेळेस गÓहनªर जनरल¸या अिधकारात वाढ करÁयात करÁयात
आली. तसेच Âया¸या अिधकारांत उतरो°र वाढ होत गेली. १८५८ मÅये भारत मंýी हे पद
िनमाªण केले.
२. िहंदुÖतान सरकार:
भारतातील िāिटश स°ेचा सावªभौम सरकारास 'िहंदुÖतान सरकार' Ìहणत. या सावªभौम
सरकारात गÓहनªर जनरल Âयाचे एि³झ³यूिटÓह कायदे करÁयासाठी कौिÆसल व िचटणीस
मंडळ यांचा समावेश असायचा. िहंदुÖतान सरकार¸ या कौिÆसल मधील सभासदांची सं´या
दहापे±ा कमी व सोळा पे±ा जाÖत असू नये, असे ठरिवÁयात आले. Âयांपैकì सहा सरकारी
नोकर व दहा नोकरीत नसलेले अशी िवभागणी सुचिवÁयात आली होती.
३. ÿांितक सरकार:
िāिटश भारतात ÿशासिनक ŀĶ्या एकूण २५० िजÐहे होते. ÿÂयेक िजÐĻाचे दोन िकंवा
तीन उपिवभाग असत आिण Âयांचे पुÆहा दोन तालुके अशी िवभागणी केलेली असे. चार ते
सात िजÐĻांचे एक िडिÓहजन असे. ÿÂयेक िवभागासाठी एक आयुĉाची िनयुĉì करÁयात
येई. अशा एकाहóन अिधक िवभागा¸या जोडणीतून 'ÿांत' तयार Óहायचा. ÿांतांचे सरकारास
'ÿांितक' िकंवा 'Öथािनक' सरकार Ìहणत. १८६१ ¸या कायīाÆवये ÿांितक सरकारचे
कामकाज पाहÁयासाठी 'लेिजÖलेिटÓह कौिÆसल' Öथापन करÁयात आले. लेिजÖलेिटÓह munotes.in

Page 29

ÿशासन आिण ÆयायÓयवÖथा
29 कौिÆसल पूणªतः गÓहनªर¸या आदेशानुसार िकंवा मागªदशªनाखाली काम करत असे. सवª
ÿशासकìय घडामोडéची मािहती गÓहनªर जनरलला īावी लागेल.
१८६१ ¸या कायīाÆवये बŌबील लेिजÖलेिटÓह कौिÆसÐस Öथापन करÁयात आले. २२
जानेवारी १८६२ ला गÓहनªर सर जॉजª रसेल ³लाकª याने मुंबई ÿांताचे कौिÆसलचे
उदघाटन केले. सुŁवातीला या ÿांितक कायदेमंडळांना दहापैकì सात सदÖय ÿशासकìय
असत. १८६१ ¸या कायīानुसार गÓहनªरला ÿांता¸या कायदेमंडळा¸या सदÖय िनयुĉ
करÁयाचा अिधकार होता. कौिÆसल सदÖय अितशय काळजीपूवªक िनवड करÁयात येत
असे. सरकारवर िनķा असणाöया लोकांना कौिÆसल सदÖय नेमÁयकडे गÓहनªरचा कल
असे.
मुंबई ÿांताचा मु´य अिधकारी 'गÓहनªर' असे. गÓहनªर ची नेमणूक थेट राजा िकंवा राणी
यां¸याकडून होत असे. गÓहनªरचा Öवतंýपणे पýÓयवहार चालत असे. Âयाला िविवध
घटकांमÅये िवशेषािधकार देÁयात आले होते. Âयामुळे राºय कारभारातील ÿशासनात
गÓहनªर¸या भूिमकेला सवाªिधक महßव होते. राºया¸या िवकासाचा आिण लोककÐयाणाचा
आराखडा तयार करÁयापासून अंबलबजावणी पय«त सवª टÈÈयांवर गÓहनªर¸या मूÐय ŀĶीला
आिण कामकाजा¸या पĦतीला महßव होते. मराठ्यां¸या पाडावानंतर माऊंट Öटुअटª
एिÐफÆÖटन याने मुंबई ÿांताचे ÿशासिनक घडी बसिवÁयासाठी अथक ÿयÂन केले होते.
एलिफÖटन हे राºय ÿशासन आता Öथािनक लोकांचा सहभाग वाढिवÁयासाठी िश±णाचा
ÿसार करÁयाची मोिहम हाती घेतली होती. ÿथम कायदा आिण िनयम यांची संिहता तयार
करÁयाचे काम हाती घेतले. माऊंट Öटुअटª नंतर आलेÐया जॉन माÐकमने सुĦा ÿशासिनक
ÓयवÖथेमÅये महßवपूणª बदल घडवून आणÁयाचे ÿयÂन केले. तसेच लॉडª फोकलांड, लॉडª
एिÐफÆÖटन, सर रॉबटª Āेरे, सर िफिलप वूड हाऊस, लॉडª रीये, लॉडª हॅåरस, लोडª
ÖटॅÁडहटª अशा १८१८ ते १९०० या कालखंडात असलेÐया मुंबई¸या गÓहनªरांनी
ÿशासिनक, आिथªक, राजकìय, संÖकृितक व सामािजक ±ेýात अÂयंत महÂवपूणª पåरवतªन
घडवून आणले.
कायªकारी ÿशासन:
राºया¸या कायªकारी ÿशासनावर ÿांितक सरकारचे िनयंýण होते. Æयायदान कायªकारी
मंडळाला पासून Öवतंý ठेवÁयात आले होते. कंपनीची स°ा िवसिजªत झाÐयानंतर राºय
ÿशासनासाठी मुंबई ÿांतात सामाÆय ÿशासन महसूल, िव°, िवधी आिण Æयाय, सावªजिनक
बांधकाम, सावªजिनक आरोµय, िश±ण, रेÐवे, शेती, बंदर ÿशासन, धमªīाय अशी िविवध
खाती िनमाªण करÁयात आली. लॉडª कॅिनंग ने सवªÿथम मंिýमंडळामÅये खातेवाटप पĦत
आणली. ÿÂयेक खाÂयासाठी एक सेøेटरी, एक अंडर सेøेटरी, दोन सहाÍयक सेøेटरी
असे अिधकारी नेमÁयात आले होते.
मराठ्यां¸या पाडावानंतर इ. स. १८१९ रोजी एलिफÆÖटन मुंबई ÿांताचा गÓहनªर
झाÐयानंतर Âया ÿांताची ÿशासकìय ÓयवÖथा युरोप¸या धतêवर लावÁयाचा ÿयÂन केला. हे
करत असताना āाÌहण वगाªला िवĵासात घेतले, जहांिगरदारांची मन सांभाळली, Öथािनक
लोकांचा ÿशासनात सहभाग वाढवÁयासाठी िश±णाला ÿोÂसाहन िदले. पुढे
एलिफÆÖटननंतर सर जॉन माÐकमने हीच परंपरा पुढे चालू ठेवली. munotes.in

Page 30

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
30 ÿशासनाचे कायª िनयोजनबĥ चालÁयासाठी ÿदेशाची िजÐहा, ÿांत, तालुके व गाव िकंवा
खेडे असे िवभाग पाडÁयात आले होते. जेणे कłन ÿदेशातील ÿÂयेक िवभागाचे कामकाज
सुरळीतपणे चालू राहील.
२.७.२ िजÐहा ÿशासन:
मुंबई ÿांतात समािवĶ केलेले पुणे, अहमदनगर, सातारा, खानदेश, धारवाड या ÿांताना
िजÐहा Ìहणून संबोधÁयात आले. िजÐहािनिमªतीचे ÿमाण हे सरासरी ४४०० चौरस मैलाचा
आिण ९ लाखापय«त लोकसं´या असलेला ÿदेश िजÐहा Ìहणून ओळखÁयात येई. ÿÂयेक
िजÐĻामÅये साधारणतः १२ तालुके असत.
िजÐĻाचा मु´यािधकारी हा ‘िजÐहािधकारी’ असे. याची िनवड भारतीय नागरी सेवे¸या
माÅयमातून होत असे. परंतु हे पद फĉ िāिटशांसाठीच रािखव असे. ÿÂयेक िजÐĻात ३ ते
४ ICS अिधकारी असे. िजÐĻा¸या मु´यालयामÅये आयुĉ, उपायुĉ, एक िजÐहािधकारी,
एक िजÐहा दंडािधकारी, दोन दुÍयम दंडािधकारी, एक पोिलस अिधकारी इ. अिधकाöयांचा
समावेश होत असे. Âयाचबरोबर ÿÂयेक कायाªलयात वåरķ अिधकाöयानां कामात मदत
करÁयासाठी मामलेदार, िशरÖतेदार (मु´य कारकून), कमािवसदार, सफाई कामगार इ. चा
समावेश होत असे.
किमशनरपे±ा िजÐहािधöयाला जाÖत अिधकार असायचे. वषाªतून ४ महीने
िजÐहयािधकाöयाला िजÐहयातील सवª भागांना भेट īावी लागे. Âयाचबरोबर महसूल गोळा
करणे, िजÐĻातÐया घडामोडéवर नजर ठेवणे, लोकांना लसीकरणासाठी ÿोÂसािहत करणे,
सरकारी मालम°ेचे संर±ण करने, जनतेची गाöहाणी ऐकणे व ती सोडवणे, कायदा आिण
सुÓयवÖथा राखणे इ. कामे पार पाडावी लागत असे.
तसेच िजÐहािधकाöयाला दंडािधकारी पदाचे (मॅिजÖůेट) चे पूणª अिधकार असे.
आिणबाणी¸या काळात लÕकर तैनाद करÁयाचा अिधकार Âयाला होता. तो िश±ण िवभाग,
Æयायिवभाग, पोिलस िवभाग इ. िवभागांचा ÿमुख असे. आपÐयापे±ा किनķ तसेच
नोकरदार वगाªची िनयुĉì, पदोÆनती आिण बडतफê करÁयाचे अिधकार Âया¸या कडे होते.
२.७.३ तालुका ÿशासन:
िजÐĻांचे िवभाजन ÿांतामÅये केले जात असे. अिसÖटंट कले³टर हा या ÿांतांचा ÿमुख
असे. पुढे साधारणतः शंभर खेड्यांचा एक तालुका होई. Âयाच बरोबर ५० हजार ते ७०
हजार वािषªक उÂपÆन असलेÐया िवभागाचा एक तालुका होत असे. तालु³याचा
मु´यािधकारी हा मामलेदार िकंवा तहिसलदार असे. मामलेदार िकंवा तहिसलदार याला
मदत करÁयासाठी नायब तहिसलदार व िशरÖतेदार हे असत. हे किनķ अिधकारी
भारतीयच असत कारण यांचा दजाª िĬतीय व तृतीय ®ेणीतील होता.
मामलेदाराला मुलकì ÿशासनाबरोबर Æयायदंडािधकाöयाचे अिधकार असे. मुलकì व
फौजदारी Öवłपा¸या तøारी Öवीकाłन मुलकì तंटे पंचायतीकडे तर फौजदारी तंटे
िजÐहािधकाöयाकडे पाठवÁयाचे काम किनķ अिधकöयां¸या माफªत करत असे. Âयाचबरोबर munotes.in

Page 31

ÿशासन आिण ÆयायÓयवÖथा
31 शेतसारा वसूलीवर ल± ठेवणे, पोिलसां¸या सहाÍयाने शांतता सुÓयवÖथा राखणे इ. कामे
Âया¸याकडे असे.
िशरÖतेदार अिधकाöयाकडे पूणª तालु³याची नŌद ठेवÁयाचे काम असे. तसेच, िहशेबनीसकडे
तालु³या¸या महासुलाची जबाबदारी असे.
२.७.४ गाव ÿशासन:
तालु³याचे िवभाजन गाव िकंवा खेड्यांमÅये होत असे. गावचा मु´य हा पाटील असे. गाव हे
आकाराने लहान व लोकसं´येने मयाªिदत होते. पाटलाला मदत करÁयासाठी कुलकणê
िकंवा फडणवीस असे. गावातील महसूल वसूल करणे, गावातील छोट्या गुÆĻां¸या संदभाªत
Æयाय देणे, दंड देणे Âयाचबरोबर शांतता व सुÓयवÖथा राखणे इ. कामे गाव¸या पाटलाकडे
असे. गावातील जमीन महसूल वसूल करणारी यंýणा मजबूत होती.
िāिटशांनी ÿÂयेक कुणबी हा Öवतंý खातेदार ठरवून जिमनéचे सव¥±ण व मोजणी कłन
ÿतवारीनुसार महसूल आकारणीचे दर ठरिवले जात. गावातला फुकटचा वतनदार वगª
संपुĶात आणून िāिटशांनी वसाहतवादी स°ा गावपातळीपय«त Łजवली.
२.७.५ Öथािनक Öवराºय संÖथा:
लॉडª åरपन याने १८८२ मÅये भारतात Öथािनक Öवराºय संÖथांची िनिमªती केली.
Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या माÅयमातून येथील Öथािनक लोकांना राजकìय िश±ण
िमळेल अशी भूिमका Âयामागे होती. या मंडळांना करिनधाªरणपासून Öथािनक
िवकासकामंपय«त अिधकार īावेत व योµय तो िनधी उपलÊध कłन īावा अशीही िशफारस
Âयांनी केली होती. १८८४ चा लोकल बोडª ॲ³ट नुसार िजÐहा आिण तालुका Öतरावर
Öथािनक लोकÿशासन मंडळे अिÖतÂवात आली. कले³टर हा िजÐहा मंडळाचा अÅय±
असे व मामलेदार हा तालुका मंडळाचा अÅय± असे. १८५० मÅये Ìयुिनिसपािलटी कायदा
अंमलात आला. मुंबई इला´यात १८९१-९२ मÅये १८७ Ìयुिनिसपािलका होÂया.
आपली ÿगती तपासा:
१. ÿांितक ÿशासनाबĥल थोड³यात मािहती īा.
२.७.६ मराठा लÕकरात बदल:
इ. स. १८१८ मÅये पेशवेशाहीचा अंत झाला. Âयानंतर पेशÓयां¸या सेवेत असणाöया
लÕकरांचा ÿij होता. Âयापैकì काही सैिनक शेती कŁ लागले, तर काही सैिनक िāिटश
लÕकरां¸या सेवेत दाखल झाले. काही रानगट आिण िपळदार शरीरयĶी असणाöया मराठा
सैÆयाचा उपयोग गावा¸या संर±णासाठी केला गेला व संर±णा¸याŀĶीने Âयांना शľाचे
परवाने िदले गेले. पेशवाई¸या अÖतानंतर उĩवलेले दंगे मोडून काढÁयासाठी यांचा उपयोग
कłन घेÁयात आला. munotes.in

Page 32

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
32 स°ा बदलानंतर लगेचच काही मराठा सैÆय िāिटश लÕकरात भरती झाले होते. Âयावłन
Âयांची आपÐया राºयाÿित िकती तोकडी एकिनķता, राÕůिनķा व राÕůÿेम होते ते िदसून
येते.
२.७.७ úामीण अिधकाöयां¸या अिधकारात बदल:
िāिटशांची ÿशासन ÓयवÖथा ÿशासकìय िवभागा¸या सवª Öतरावर भ³कम होÁयासाठी
पूवाªपार चालत आलेÐया पाटील, कुलकणê व देशमुख या वतनी अिधकाöयांतील
अिधकारांमÅये बदल करÁयात आले.
अ) पाटील:
úामीण भागात पाटील हा मु´य होता. गावात शांतता नांदावी यासाठी Âया¸याकडे असलेला
देहांता¸या िश±ेचा अिधकार माý नंतर काढून घेतला गेला. गुÆहा केलेÐया Óयिĉला फĉ १
ते २ Łपयापय«तचा दंड व १ ते २ िदवस कोठडी देÁयाचा अिधकार पाटलाकडे ठेवला.
Âयाचबरोबर गाव¸या पडीक जिमनी¸या वाटपाबाबत िनणªय Öवतः पाटील न घेता Âयाला
मामलेदारची सहमती घेणे आवÔयक असÐयाचे बंधनकारक केले.
आ) कुलकणê:
úामीण भागातील पाटीलनंतरचा दूसरा मु´य Óयिĉ कुलकणê हा होता.
गावातील सवª कागदपýांची देखभाल करÁयाचे काम याचे होते. शेतकाöयांकडून िमळणारा
भ°ा हा रोख िकंवा वÖतू¸या ÖवŁपात वसूल करÁयाचा अिधकार कुलकणêकडे ठेवÁयात
आला.
ÿÂय±ामÅये िāिटश अिधकाöयांना पाटील व कुलकणê यांचे समाजावर असलेले वचªÖव
कमी करÁयासाठी Âयांचे अिधकार नĶ करायचे होते परंतु िāिटशांना ÿÂय±ात Âयांचे
अिधकार नĶ न करता आÐयामुळे Âयांनी पाटील व कुलकणê यांचे अिधकार कमी
करÁयाचा ÿयÂन केला.
इ) देशमुख:
िशवकाळापूवê अिÖथÂवात असलेले देशमुख हे पद महÂवाचे होते यामÅये देशमुखी वतनाला
मान होता.
एलिफÆÖटनने या देशमुख पदाचे महÂव कमी करÁयास सुŁवात केली. तर मामलेदारचे
महÂव वाढवले. Âयासाठी Âयाने महसूल गोळा करÁयाचा अिधकार देशमुखांकडून काढून
घेऊन तो मामलेदाराला िदला.
Âयािशवाय कले³टरांचे देखमुखांवर िनयंýण ठेऊन आणखी Âयांचे महÂव कमी केले.
पुढे देखमुखांचे सवªच अिधकार काढून घेऊन हे पद एक नाममाý पद ठेवल.
munotes.in

Page 33

ÿशासन आिण ÆयायÓयवÖथा
33 २.७.८ जॉन िāµज याने मामलेदारांबाबत सुचिवलेले बदल:
िमळालेÐया ÿदेशावर आपली स°ा मजबूत कłन ÿशासनात िÖथरता ÿाĮ Óहावी याकरीत
िāिटश अिधकाöयांचे महÂव वाढवले यासाठी Âयांचे अिधकार वाढवÁयात आले.
Âयाचबरोबरीने वंशपरंपरेने चालत आलेÐया भारतीय अिधकाöयां¸या अिधकारात बदल
कłन Âयांचे महÂव कमी करÁयाचा ÿयÂन केला. याचे उ°म उदाहरण Ìहणजे परंपरेने
चालत आलेले देशमुख पदाचे अिधकार कमी कłन पुढे Âयांना नाममाý केले आिण
तालु³या¸या िठकाणी काम करणाöया मामलेदारां¸या अिधकारांमÅये वाढ करÁयात आली.
खानदेशातील कले³टर कॅ. जॉन िāµज याने सुचिवलेÐया बदलांची अंमलबजावणी ए
एिÐफÖटनने जवळजवळ संपूणª महाराÕůासाठी लागू केली. Âयानुसार Âयाची अिधकार व
कामे ठरवÁयात आली.
१. पोिलस खाÂयाचा ÿमुख या नाÂयाने मामलेदार काम पािहल तसेच तो तालु³या¸या
महसूल ÓयवÖथेचा कारभार ही हाताळेल.
२. मामलेदाराने सरकारी नोकरांना िदÐया जाणाöया भेटवÖतूंवरती ल± ठेवावे.
३. सरकारी नोकरांना Óयापार करÁयासाठी मºजाव करावा.
४. छोट्या Öवłपातील भांडण - तंट्यांचा िनकाल देÁयाचा अिधकार मामलेदाराला
देÁयात आला व Âयासाठी दोन ते तीन Łपयापय«तचा दंड कłन फारफार तर दोन
िदवसांची कोठडी देÁयाचा अिधकार Âयाला देÁयात आला.
५. एक वषाªमÅये शेतकöयांकडून दोनदा जमीन महसूल गोळा कłन Âया¸या पावÂया
शेतकöयांना īाÓयात.
६. घडलेÐया गुÆĻांची सवª मािहती व आकडेवारी ÿÂयेक मिहÆयाला कले³टरांना
देÁयाची जबाबदारी मामलेदारांची राहील.
२.७.९ एलिफÆÖटन याने कले³टला िदलेली कामे व अिधकार:
कले³टर हा िजÐĻाचा मु´यािधकारी होता. िजÐĻा¸या िठकाणी कले³टरची नेमणूक
कłन एिÐफÖटनने मामलेदारांचे महÂव कमी केले. िजÐĻामÅये आठ ते बारा तालु³यांचा
समावेश होत असे आिण तालु³यांमÅयेही शंभर ते दोनशे खेड्यांचा समावेश करÁयात
आला. यामÅये वरती कले³टर पद ठेऊन Âयाखालोखाल डेÈयुटी कले³टर Âया¸या खाली
मामलेदार अशी रचना केली होती.
Âयाÿमाणे कले³टरला काही अिधकार आिण कामे सोपवÁयात आली.
१. महसूल गोळा करÁयासाठी पारंपåरक चालत आलेÐया पĦतीचा वापर कłन तो
सवा«ना परवडणारा हवा Âयाचबरोबर तो सारखा असावा.
२. जे कायदे व परंपरा िāिटश स°ा व ÿशासना¸या िवŁĦ आहेत ÂयामÅये आवÔयक ते
बदल करÁयाचा अिधकार कले³टला देÁयात आला. munotes.in

Page 34

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
34 ३. एखाīा गुÆहेगाराला Âया¸या गुÆĻाबाबत मृÂयुदंडाची िश±ा īायची असेल तर डे³कन
किमशन¸या पूवª संमतीने ती िश±ा देÁयाचा अिधकार कले³टरला असावा.
४. Æयायदानाबाबत Âया¸या बुĦीनुसार एखाīा गुÆĻािवषयी योµय – अयोµय ठरिवÁयाचा
अिधकार कले³टला असावा. Âयानुसार तÂकालीन ÆयायपĦतीमÅये आवÔयक तो
बदल कłन Æयायदान करावे.
२.७.१० पोिलस ÿशासन:
ÿांताची सुर±ा पाहणे व राºयात शांतता ÿÖथािपत करणे हे ÿशासकाचे महÂवाचे कतªÓय
असते. ÿारंभीक काळात सततची युĦे, दंगे, दरोडा यामुळे सुÓयवÖथा बदलली होती.
मराठ्यांची व पेशÓयांची स°ा नĶ झाÐयावर महाराÕůात अंतगªत अशांतता व अराजकता
िनमाªण झाली होती. आिदवासी जमाती प¤ढारी, िभÐल िकंवा रामोशी अशी लोक जंगलात
लपून, येणाöया जाणाöया ÿवाÔयांची लूट करत असत आिण जर Âयांनी आपÐयाकडील
ऐवज देÁयास नकार िदला तर ÿसंगी Âयांना ठार मारले जात. Âयामुळे समाजात अशा
लोकांची दहशत िनमाªण झाली होती.
१८१८ नंतर जेÓहा महाराÕůावर िāिटशांची स°ा Öथापन झाली, तेÓहा माý Âयांनी
ÿशासनामÅये कायदा आिण सुÓयवÖथेला ÿाधाÆय िदले. दरोडेखोरांचा िबमोड केला. सवªý
कायīाचा अंमल बसिवला.
मुंबई ÿांताचे Öवतंý सेनादल होते आिण Öवतंý सेनापती ही होता. १८०७ रोजी मुंबई
ÿांता¸या लÕकरात ५००० गोरे सैिनक आिण २,४५० एतĥेशीय सैिनक यांचा समावेश
होता. पुढे १८४७ मÅये लÕकरात अंशतः वाढ करÁयात आली. ती अशी ११,२१० गोरे
सैिनक आिण ६५,८४५ एतĥेशीय सैिनक तैनात करÁयात आले.
२.८ ÆयायÓयवÖथा ÿाचीन काळापासून भारतात सवª िठकाणी एक ÆयायÓयवÖथा पĦती अिÖथÂवात नÓहती.
कायīाची रचना ही धमª, जात, वणª यावर आधारलेली होती. कायदा आिण ÆयायÓयवÖथा
हे ÿÂयेक ÿांत, ÿÂयेक धमª, ÿÂयेक जात आिण ÿÂयेक वणª यासाठी वेगवेगळा होते. Âयामुळे
भारतीय समाजात राÕůीयÂवाची जाणीव होÁयासाठी फार काळ लागला. परंतु जेÓहा
कंपनीचे शासन भारतात िÖथरावले तेÓहा िāिटशांनी भारतात समान कायīाचे धोरण सुŁ
केले. मुंबई ÿांतात एलिफÆÖटनने जे कायदे केले होते ते ÿमाणभूत मांडÁयात आले होते.
पुढे लॉडª मेकॉले याची ‘लॉ म¤बर’ Ìहणून गÓहनªर जनरल¸या कायªकारी मंडळात िनयुĉì
झाली.
२.८.१ एलिफÆÖटनची पंचायत ÓयवÖथा:
पंचायत िह पूवाªपार चालत आलेली एक ÿाशसकìय ÓयवÖथा होती. परंतु यामÅये खूप दोष
होते. पंचायतीला एखाīा गोĶीबाबत िनणªय घेÁयाचा अिधकार असला तरी Âयाची
अंमलबजावणी करÁयाचा अिधकार नÓहता. झटपट िनणªय ÿिøया होत नÓहती. Âयातील
सदÖय ĂĶाचारी होते. munotes.in

Page 35

ÿशासन आिण ÆयायÓयवÖथा
35 १० जुलै १८१८ रोजी एिÐफÖटनने पंचायतीमधील दोष दूर होÁयासाठी Âयात सुधारणा
करÁयाचा ÿयÂन केला. Âयासाठी पुढील सूचना Âयांना देÁयात आÐया व महाराÕůामÅये
पंचायती¸या कामाला सुŁवात झाली.
• Æयायदानाची कामे पंचायतीने पहावीत.
• वाद सोडवÁया¸या ÿिøयेत सरकारी अिधकारी असू नये.
• ºया पĦतीचा वाद उĩवला आहे, Âयानुसार पंचाची िनयुĉì पंचायतीने कłन īावी.
• पंचायतीने घेतलेÐया िनणªयावर अपील ऐकवÁयाचा अिधकार कले³टरला देÁयात
आला.
• पंचायतीमÅये वादी-ÿितवादी यांना दोन सभासद पाठवÁयाचा अिधकार असावा.
याÿमाणे पंचायत ÓयवÖथा महाराÕůात िटकवÁयाचा ÿयÂन केला गेला. परंतु योµय पािठंबा
न िमळाÐयामुळे व होणाöया िवरोधामुळे ही ÓयवÖथा फार काळ िटकवता आली नाही.
२.८.२ िāिटश ÆयायÓयवÖथेचे टÈपे:
सुŁवातीला भारतात िāिटशांच आगमन ईÖट इंिडया कंपनी¸या Łपात झाले होते. Âयामुळे
ईÖट इंिडया कंपनीने Óयापाराबरोबर भारतीय राजकारणात ल± देÁयास सुŁवात केली
आिण बघता बघता भारतावर Âयांनी आपले राºय Öथापन केले. Öथापन केलेÐया राºयाची
घडी नीट बसावी Ìहणून ÆयायÓयवÖथा खूप महÂवचा भाग होता.
यामÅये दोन Öवतंý ÆयायÓयवÖथा अिÖथÂवात होती एक Ìहणजे कंपनीची ÆयायÓयवÖथा
आिण दुसरी Ìहणजे इंµलंड¸या राºयकÂयाªची ÆयायÓयवÖथा.
• इंµलंड¸या सरकारकडून कंपनीला इ. स. १६०१ मÅये एिलझाबेथची पिहली सनद
िदली गेली. Âयानुसार भारतात Óयापार करताना आवÔयकतेनुसार िश±ा िकंवा
दंडाÂमक कारवाई करÁयाची तसेच इतर करारनामे वा कागदपýे इ. संदभाªत गरज
भासÐयास कायदे करÁयाची परवानगी/ अिधकार भारताचा गÓहनªर तसेच कंपनीला
देÁयात आले.
• कायदे िनिमªती¸या अिधकारांबाबत अिधक ÖपĶता इ. स. १६०९ ¸या जेÌस¸या
सनदेत िमळते. Âयानुसार कंपनी जे कायदे बनवतील ते कायदे इंµलंड¸या
कायīासोबत िवसंगत नसावेत िकंवा इंµलंड¸या कायīाला छेद देणारे नसावेत.
• पुढे इ. स. १६६१ ¸या चाÐसª¸या सनदेत कंपनीने केलेले कायदे हे इंµलंड¸या
कायīांशी अनुłप असावेत असे ÖपĶ करÁयात आले.
• ईÖट इंिडया कंपनीचा गÓहनªर जेरॉÐड ऑिजयर याने इ. स. १६७२ साली मुंबई
ÿांतात पिहले Æयायालय Öथापन केले. मुंबई, मþास व कलक°ा ÿांतात इंµलंडचे
कायदे लागू करÁयात आले. munotes.in

Page 36

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
36 • इ. स. १७२८ ¸या सनदेनुसार िदवाणी तंट्यांसाठी मेयर कोटª आिण फौजदारी
गुÆĻांसाठी ‘कोटª ऑफ ऑयर अँड टिमªनर अँड जेल िडिलÓहरी’ Öथापन करÁयात
आले.
• इ. स. १७५३ ¸या सनदेनुसार Öथािनक लोकां¸या तंट्यामÅये कंपनीने भाग ¶यायचा
नाही व Âयांची नŌद ही ¶यायची नाही. परंतु ‘कोटª ऑफ åर³वेÖट’ हे लघुवादांसाठी
Öथापन केले.
• वॉरन हेिÖटंµजने १७७२ साली एतĥेशीय Æयाय परंपरा आिण युरोिपयन Æयायÿणाली
यांची सांगड घालून काही मागªदशªक तÂवे तयार केली. Âयानुसार िहंदू शाľ व
मुसलमानांचे कुराण हे úंथ ÿमािणत मानुन Æयायÿिøया चालिवÁयाचे िनद¥श देÁयात
आले.
• १७७३ मÅये रेµयुलेिटंग अॅ³ट पाåरत झाला. या कायīानुसार सुÿीम कोटाªची
Öथापना झाली. Æयायालयात काम करणाöया विकलांसाठी राºय माÆयतेची आिण नवे
कायदे राºया¸या कौिÆसल¸या माÆयतेनंतर अिÖतÂवात येतील असे धोरण अमलात
आले. तसे िहंदू-मुसलमान या सवा«साठी ‘Óयिĉगत कायदा’ लागू राहील असे
ठरिवÁयात आले. Æयायाधीशां¸या नेमणुका करÁयात आÐया.
• १७८९ मÅये कलकßयाचे मु´य Æयायाधीश सर िवÐयम जोÆस यांनी िहंदूंसाठी नागरी
कायदा Ìहणून मनुÖमृती ÿमाण मानÁयात येईल असे ठरवून मनुÖमृतीचे इंúजी
भाषांतरही ÿिसĦ केले. मुसलमानांसाठी कुराणातील कायदे लागू राहतील असे
ठरिवÁयात आले. मनुÖमृतीत बöयाच िठकाणी खरेदी-िवøì, कजª, भागीदारी, देणµया,
वेतन, करारमदार, पती-पÂनी संबंध मालक-नोकर संबंध, तोडगे, वारसाह³क, चोरी,
दरोडे, Óयािभचाराधी गुÆहे इÂयादी संदभाªत सामािजक आचारधमाªचे िनयम देÁयात
आले आहेत.
• इ. स. १८२४ रोजी कलकßया¸या धतêवर मुंबईमÅये सुÿीम कोटाªची Öथापना झाली.
• इ. स. १८२७ मÅये साली एिÐफंÖटने बदललेला आधुिनक जीवन संदभª व
कायīा¸या िविवध शाखोपशाखा यांचा िवचार कłन मुंबई ÿांतासाठी कायīाचे
ÿवतªन करÁयाचे काम हाती घेतले.
• १८३३ ¸या सनदी कायīानुसार मुंबई व मþास ÿांतांचे कायदे करÁयाचे अिधकार
काढून टाकÁयात आले. यापुढे सवª अिधकार गÓहनªर जनरल इन कौिÆसल कडे
देÁयात आले. तसेच उपलÊध कायīांची इĶता ल±ात घेऊन संपूणª भारतात समान
कायदा लागू राहील असे धोरण ठेवÁयात आले. अथाªत िवशेषािधकार लोकभावना व
लोकर łढéचा जłर तेथे सÆमान राखून व या कायīाची अंमलबजावणी करÁयात
येईल असेही िनद¥श िदले गेले. तसेच िनयिमत कालावधी नंतर कायīांमÅये सुधारणा
करÁयासाठी िवधी आयोग नेमून उपलÊध कायīांची फेरतपासणी करÁयाचे धोरण
ठरिवÁयात आले या तपासणीत पुढील मुīांचा िवचार करणे अिभÿेत होते: munotes.in

Page 37

ÿशासन आिण ÆयायÓयवÖथा
37 १. पािIJमाÂय जगा¸या संदभाªत देशी कायदे आिण नीती िकतपत ÿÖतुत ठरतात हे
तपासणे.
२. लोकां¸या धािमªक भावनांना महßव देऊन िकतपत सवलती देणे योµय राहील
याचा फेरिवचार.
३. कोणÂया łढी-परंपरा या हािनकारक व अिनĶ आहेत हे न³कì कŁन Âयांना
बेकायदेशीर ठरवणे.
• १८३४ - थॉमस मेकॉले या¸या अÅय±तेखाली िवधी आयोग नेमÁयात आला. कायदा
आयोग िकंवा िवधी आयोग (Law Commission) हा कायदा चाटªर अॅ³टÿमाणे
होता. या आयोगांतगªत भारतीय दंड संिहता (Indian Penal Code) िāिटश
गÓहनªरला सादर करÁयात आली. पुढे १८५३, १८६१ आिण १८७९ रोजी िवधी
आयोग नेमÁयात आले. या मÅये ľीĂूण हßया, सतीची चाल, देवदासी,
वेÔयाÓयवसाय, ठगांचा उपþव, पशू बळी, अशा अनेक पारंपåरक łढी परंपरा
बेकायदेशीर ठरवÁयात आÐया.
• १८३७ - भारतीय दंड संिहता - जात, धमª असा कोणताही भेदभाव न करता
कायīासमोर सगळे समान. Âयाच बरोबर गुÆĻानुसार िश±ा ठरवÁयात आÐया आिण
एका िनिIJत दंडसंिहतेची िनिमªती केली गेली. गुÆहा िसĦ होईपय«त Âयाला गुÆहेगार
ठरवता येत नसे.
• १८५८ साली कंपनीचे राºय जाऊन िāिटश सăाटाची स°ा ÿÖथािपत झाÐयावर
िहंदुÖथान¸या राºयपĦतीची घटना देखील बदलली गेली. िवलायतेत कजª काढणे,
वचªÖव व अंकìतßव व इतर बाबतीत कायदे करÁयाचा अिधकार पालªम¤टने Öवतःकडे
ठेवला. गÓहनªर जनरलला देशात शांतता व सुÓयवÖथा राखÁयासाठीचा अिधकार
ÿदान करÁयात आले
• १८६१ मÅये पुÆहा एकदा मुंबई व मþास¸या गÓहनªरना कायदे करÁयाचा अिधकार
देÁयात आला. तसेच गÓहनªर जनरल याचा कौिÆसलने सवª िहंदुÖथानसाठी
तहनाÌयाने बांधील असलेÐया संÖथानांतील इंúज सरकार¸या नोकरांसाठी कायदे
करावेत असे ठरिवÁयात आले. िāिटश संसदेने 'इंिडयन हायकोटª अॅ³ट' पाåरत केला.
• १८६२ साली िवīमान सुÿीम कोटª व सदर अदालती बरखाÖत करÁयात आÐया. व
िदवाणी फौजदारी अशा सवª ÿकारचे खटले चालवÁयासाठी मुंबई हायकोटाªची
Öथापना झाली.
• १८७२ साली कायदेपंिडत सर जेÌस िफट जेÌस Öटीफन याने पूणªपणे नवी कायदे
संिहता िसĦ केली. ही संिहता १८८२ चा कायदा Ìहणून पुनÖथाªिपत झाली आिण
पुढे अंशता दुŁÖÂया होऊन १८९९ नंतरही चालू रािहली.

munotes.in

Page 38

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
38 २.८.३ मुंबई उ¸च Æयायालय:
१८६१ मÅये मुंबई उ¸च Æयायालयची Öथापना झाली. कायīानुसार उ¸च Æयायालयातले
१/३ Æयायाधीश इंिµलश, आयåरश बॅåरÖटर, अथवा Öकॉिटश अडÓहॉकेट या गटातले
असावेत व १/३ Æयायाधीश हे भारतीय वंशाचे राºय िनयुĉ असावेत अशी िनद¥शक तÂवे
होती. १८८४ साली नानाभाई हåरदास या पिहÐया भारतीय वंशा¸या Æयायाधीशाची
नेमणूक झाली.
२.८.४ िजÐहा Æयायालय:
िāिटश भारतात ÆयायÓयवÖथेची िनरिनराÑया पातळीवर वाटणी करÁयात आलेली होती.
िजÐĻा¸या िठकाणी वेगळे िजÐहा Æयायालय असे. ितथे सý Æयायाधीश व Âयां¸यासोबत
अÆय साधे Æयायाधीश असत. खाल¸या Æयायालयातून ÿाथिमक सुनावणी झाÐयानंतर
अिपलात दाखल होणारे खटले या कोटाªत चालत. सý Æयायाधीश यां¸या मदतीला तीन ते
नऊ सदÖयांचे Æयाय पंचमंडळ असे. āाĺण िकंवा ÿितिķत Óयĉé¸या संदभाªतले खटले
चालवताना सý Æयायाधीश पंचमंडळांची मते िवचारात घेत असे. १९ Óया शतकातील
मुंबई¸या युरोिपयन Æयायाधीशांनी Æयायालयाचे ÖवातंÞय आिण Æयायालयाची ÿितķा
जपÁयाची परंपरा िनमाªण केली. १८२८ मÅये गÓहनªरने कोटाªचा िनकाल धाÊयावर
बसिवणाöया आदेश काढÐयावर Æयायमूतê सर जॉन पीटर ने Æयायालयाचा अवमान केला,
Ìहणून सुÿीम कोटाªला टाळे लावून Æयायालयाचे कामकाज पाच मिहÆयांपय«त थांबिवले
होते.
२.९ सारांश िāिटशांनी अनेक दशके देशावर राºय केले, ते Âयां¸या आधुिनक ÿाशासिकय ÓयवÖथेमुळे
श³य झाले, भारता¸या कोणÂयाही िठकाणची बंडे िāिटश सैना¸या मदतीने मोडून काढत
असत. ÿशासकìय सुधारणांमुळे ÓयापारामĦे तेजी आली. ÿशासकìय सुधारणांमुळे एकच
Æयाय पĦती अिÖतÂवात आली. भारतातमĦे पाIJाÂय ÆयायपĦती वर आधाåरत
Æयायालयांची Öथापना करÁयात आली. कायªकारी ÿशासकìय व संसदीय कामापासून
Æयायालयाचे सावªभौमÂव आभाधीत राखले गेले. सवªसामाÆय जनतेला Æयाय िमळू लगला,
सरकारी जागांमÅये नोकöया उपलÊध झाÐया. भारतीय मÅयम वगाªला राजकरणामÅये भाग
घेणे श³य झाले. इÂयादी ÿकारे याचे महÂव िāिटशां¸या ÿशासकìय व Æयायालयीन
सुधारणांमधून िदसून येते.
२.१० ÿij १. पेशÓयांची स°ा नĶ कłन िāिटशांनी महाराÕůावर कशा ÿकारे आपले ÿशासन
Öथापन केले ?
२. माऊंट Öटूअटª एलिफÆÖटन या¸या कायाªचा आढावा ¶या.
३. िāिटशकालीन ÆयायÓयवÖथा ÖपĶ करा. munotes.in

Page 39

ÿशासन आिण ÆयायÓयवÖथा
39 २.११ संदभª १. महाराÕůा¸या सामािजक - सांÖकृितक िÖथÂयंतरांचा इितहास खंड १ (१८०१ -
१९००) : रमेश नारायण वरखेडे.
२. महाराÕůाचा सामािजक - सांÖकृितक इितहास : ÿा. ह. शी. शेणोलीकर, डॉ. ÿ. न.
देशपांडे
३. एकोिनसाÓया शतकातील महाराÕů, मÅयम वगाªचा उदय : डॉ. राजा दीि±त
४. आधुिनक महाराÕůाचा इितहास : दीपक गायकवाड
५. महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास १८१८ - १९६० : गणेश द. राऊत, ºयोती
गणेश राऊत
६. आधुिनक महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास : जिलंदर भोसले, सीमा भोसले,
सुवणाª खोडदे, बंडू मासाळ
७. मराठी िवĵकोश
*****

munotes.in

Page 40

40 ३
आिदवासी आिण शेतकöयांचे उठाव
घटक रचना
३.० उिĥĶ्ये
३.१ ÿÖतावना
३.२ महाराÕůातील आिदवासी
३.३ आिदवासी उठाव
३.३.१ रामोशी जमातéचे उठाव
३.३.१.१ रामोशी कोण ?
३.३.१.२ उमाजी नाईक
३.३.२ िभÐलांचा उठाव
३.३.३ कोळयांचे उठाव
३.३.३.१ महाराÕůातील को ळी
३.३.३.२ राघोजी भांगरे
३.३.३.३ १८५७ चा उठाव व आिदवासी जमाती
३.४ शेतकरी उठाव
३.४.१ द´खन उठाव
३.४.२ तंट्या िभÐल व शेतकरी उठाव
३.५ सारांश
३.६ ÿij
३.७ संदभª
३.० उिĥĶ्ये १. महाराÕůातील आिदवासी जमातéचे उठावाची कारणे, Öवłप यांचा अËयास कारणे.
२. महाराÕůातील शेतकöयांचे उठावाचे Öवłप समजून घेणे.
३. आिदवासी आिण शेतकाöयांसंदभाªत िāिटशांचे धोरण समजून घेणे.
३.१ ÿÖतावना आधुिनक महाराÕůा¸या इितहासात आिदवासी व शेतकरी उठाव िकंवा आंदोलने यांना
अनÆयसाधारण महßव आहे. कोणतीही आंदोलने उठाव या तÂकालीन शोिषत , सामािजक,
राजकìय, आिथªक ÓयवÖथेबĥलची तीĄ जाणीव व ÿितिवरोधाची भूिमका यांमुळे जÆम munotes.in

Page 41

आिदवासी आिण शेतकöयांचे उठाव
41 घेतात. िāिटश राºय ÓयवÖथेचा नागरी जीवना¸या पåरघाबाहेर असणाöया आिदवासी
जमातéनसोबत सुŁवाती¸या टÈयात संघषª होÁयाचे ÿमुख ÿÂय± असे कोणतेही कारण
नÓहते. माý िāिटशांनी ÿशासकìय सोईकरीता िकंवा शांतता सुÓयवÖथेसाठी Âयांनी
भारताला पाIJाÂय व आधुिनक ÓयवÖथे¸या चौकटीत बसवत असताना Âयांचे येथील
आिदवासी व भट³या जमातéसोबत संबंध आले, व Âयातून संघषाªला सुŁवात झाले.
आिदवासी जमातé ¸या परंपरागत अिधकारांना िāिटशांनी नाकारले. Âयामुळे अिÖतÂवासाठी
Âयांनी िāटीशांना आÓहान िदले. Âयामुळे १९ Óया शतका¸या पूवाªधाªपासून आिदवासी
जमातéनी उठाव करÁयास सुŁवात केली. भारतीय अथªÓयवÖथेतील तÂकालीन उÂपादनाचे
अथवा महसुलाचे एक महßवपूणª योगदान शेतकöयाचे असले तरीही भारतीय
समाजÓयवÖथेत याला किनķ Ìहणून गणले जात. मÅययुगीन कालखंडामÅये शेतकरी अनेक
ÿकारे शोषण ÓयवÖथेमÅये जखडलेला होता परंतु संघिटतेचा व राÕůीयते¸या अभावामुळे
अथवा शासना¸या दमनकारी यंýामुळे शेतकöयां¸या समÖयानी बंडाचे Öवłप धारण केले
नाही.
एकोिणसाÓया शतकात िāिटश धोरणामुळे भारतात उदारमतवादी तÂवांचा ÿसार व ÿचार
झाला. िश±ण ÓयवÖथेते अमुलाú बदल झाले. Âयामुळे महाराÕůात उदारमतवादी व
राÕůवादी िवचारांचा ÿभाव िवकिसत होत गेला. १८५७ ¸या ÖवातंÞय युĦात सुĦा
शेतकöयांचा सहभाग हा महßवाचा िदसून येतो. या पाĵªभूमीवर िāिटशांनी लागू केलेÐया
नवनवीन धोरणां¸या पåरणामÖवłप लोकांमÅये असंतोष वाढू लागला Âयातून ते संघिटत
झाले व महाराÕůात िठकिठकाणी शेतकöयांचे उठाव व आंदोलन घडून आले.
३.२ महाराÕůातील आिदवासी आिदवासी िकंवा आिदम समाज Ìहणून ओळखÐया जाणाöया समाजाला िवचारवंत व
अËयासक यांनी िविवध नावे िदलेली आहेत. åरसले, एलिवन, ए. Óही. ठ³कर यांनी या
लोकांना अगदी मूळचे रिहवासी Ìहंटले आहे. तसेच डॉ, घुय¥ यांनी ही Âयांना तथाकिथत
‘मुळचे रिहवासी’ (Aborigines) Ìहंटले आहे आिण भारतीय राºयघटने नुसार Âयांना
‘अनुसूिचत जमाती’ (Scheduled tribes) असे संबोधले आहे.
डी. एन. मुजूमदार यांनी आिदवासéची सवª ल±णे ल±ात घेवून िवÖतृत Óया´या केली आहे.
Âयां¸या मते, “ समान नाव असणारा , एकाच भूÿदेशावर वाÖतÓय करणारा , एकच भाषा
बोलणारा व िववाह Óयवसाय इÂयादी बाबतीत समान िनषेधिनयम पालन करणारा व परÖपर
उ°रदाियÂव िनमाªण करÁया¸या ŀĶीने एक पĦतशीर ÓयवÖथा Öवीकारणाöया कुटुंबाचे
िकंवा समूहाचे एकýीकरण Ìहणजे आिदवासी समाज होय.”
राºयातील बहòसं´य आिदवासी ठाणे, नािशक, धुळे, जळगाव, अहमदनगर, पुणे, नांदेड,
अमरावती, यवतमाळ, नागपूर, भंडारा, चंþपूर, गडिचरोली, रायगड या िजÐĻात क¤िþत
आहेत. Âयात िभÐल, वारली, महादेव कोळी, गौड, कोरवा, कातकरी, ठकार, गावीत,
कोरकू, आंध, मÐहार कोळी, धोिडया, मािडया, पारधी, पारधान इ. जमातéचा समावेश
होतो. munotes.in

Page 42

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
42 दुगªम आिण दूर¸या ÿदेशात राहणाöया आिदवासी जमातéचे येथील Öवकìय स°ाधीशांशी
संघषª होÁयाची फारशी काही कारण नÓहते. उलट महाराÕůातील आिदवासी कमी-अिधक
ÿमाणात गाव, तालुका, राºय ÿशासनामÅये संÖथािनकांना सहाÍयच करीत असे. अशा
अनेक संÖथािनकां¸या पदरी Ļा भट³या आिदवासी जमाती नोकरीस होÂया. परंतु Öवकìय
स°ा नĶ झाÐयामुळे िāिटशांना नÓयाने ताÊयात आलेÐया राºयात ताबडतोब सगळीकडे
सारखीच कायदा -सुÓयवÖथा व शांततेची पåरिÖथती राखायची होती.
िनर±र व आिथªकŀĶ्या मागासलेÐया आिदवासéना िāिटशांनी सुł केलेÐया
ÆयायÓयवÖथेचा उपयोग कłन घेता येत नसे. Âयामुळे िāिटशांचे हÖतक बनलेले अनेक
जमीनदार, सावकार व पाटील िकंवा अनेक आिदवासé नसलेÐया लोकांनी आिदवासé¸या
परंपरागत मालकì¸या जिमनी हडप केÐया. जंगलांवरील Âयांचे मालकìह³क बेकायदेशीर
ठरिवले गेले. वाहतुकìची साधने वाढÐयाने आिदवासी भागात आिदवासी नसलेÐयांनी
सं´या वाढू लागली. Âयांनी मूळ¸या आिदवासé¸या जिमनी बळकावून Âयांना भूिमहीन केले
व Âयांना खंडाने जमीन कसÁयासाठी भाग पाडले. जमीनदार, सावकार, पाटील
Âया¸यावरती जबरदÖती कł लागले.
úामीण भागात गाव संर±णाची िकंवा िकÐÐयांचे बंदोबिÖतचे काम Âयां¸याकडे परंपरेने होते.
परंतु या सवª परंपरागत ह³कांवर गदा आणली गेली. Âयामुळे आिदवासéनी महाराÕůात
मोठ्या ÿमाणावर उठाव केÐयाचे िदसून येतात. आिदवासéचे उठाव संपूणªता Âयां¸या
असलेÐया परंपरागत ह³कांसाठी अथवा Âयांवर केलेले अÆयाय, अÂयाचार व शोषणा
िवरोधात होते. या संदभाªत घनÔयाम शहा Ìहणतात, "आिदवासéचा उठाव जमीनदार ,
सावकार वा सरकारी छोट्या अिधकाöयां¸या िवŁĦ केवळ शोषणािवरोधात नÓहता तर तो
परकìय असÐयामुळे होता."
३.३ आिदवासी उठाव ३.३.१ रामोशी जमातéचे उठाव:
३.३.१.१ रामोशी कोण ?
रामोशी ही महाराÕůातील आिदवासी जमात आहे. रामवंशी व वनवासी असे दोन शÊद
रामोशीची ÓयÂपु°ी दशªवतात. रामाचा अनुúह लाभलेला तो राम वंशी, रानवासी Ìहणून
रामोशी. सदािशव आठवले यां¸या मते, 'रानात राहणारे Ìहणून रामोशी' हीच सरळ आिण
वाÖतव अशी Óया´या िदसते. रामोशामधील काही चालीरीती परंपरावłन आिण भाषेतील
काही वैिशĶ्यांवłन Âयांचे कनाªटकात व आंň ÿदेशात काही धागेदोरे असावेत असे िदसते.
महाराÕůामÅये फार ÿाचीन कालखंडापासून गावची रखवाली करणारी जमात Ìहणून
रामोशी ÿिसĦ आहेत.
पुणे, सातारा, अहमदनगर या िजÐĻांमÅये रामोशी जमातéची बहòसं´य वÖती आढळते.
महाराÕůात ºया ºया िठकाणी गडकोट िकÐले आहेत, Âयां¸या पायÃयाशी िकंवा
िकÐÐया¸या आजूबाजू¸या गावात रामोशी जमातीचे लोक िदसून येतात. ही जमात
रानावनात िहंडून जंगलामÅये िमळणाöया साधनांपासून आपली उपजीिवका भागवत असे. munotes.in

Page 43

आिदवासी आिण शेतकöयांचे उठाव
43 परंतु जंगलावर िāिटशांची मालकì ÿÖथािपत झाÐयामुळे िāिटशांनी Âयांचे अिधकार व
पारंपåरक ह³क अमाÆय केले व Âयांना जंगलातून िवÖथािपत केले. Âयामुळे या जमातीस
भटकत राहावे लागले.
पुढे भटकंती करताना Âयांचा गावाशी संबंध आला. मूळची शूर व धाडसी जमात
असÐयामुळे गाव संर±णाचे काम आपोआपच Âयां¸याकडे आले. Âयाबरोबर गडकोट
िकÐÐयां¸या संर±णाची कामे ही या जमातीस िमळू लागली.
मÅययुगीन महाराÕůा¸या समाजÓयवÖथेत किनķ Ìहणून रामोशी यांना Öथान असले
तरीसुĦा Âयांना रोजगार उपलÊध होता. Âयाचा दैनंिदन उदरिनवाªह चालत होता. परंतु इ. स
१८१८ ते १८२१ या काळादरÌयान मराठी राºय संपुĶात आले. Âयामूळे रामोशी बेकार
झाले. Âयांना उपजीिवकेसाठी कोणतेच साधन उरले नाही. जंगलांमÅये िकंवा राना-वना
मÅये राहणे ही या जमातीला ýासाचे होऊ लागले.
उपजीिवकेचे साधनच नĶ झाÐयामुळे रामोशी जमात घरफोडी करणे, दरोडी घालणं अशा
ÿकारची कामे कł कł लागली. सातÂयाने ही ÿवृ°ी बाळगÐयाने चोरी करणे हा Âयांचा
Óयवसाय बनला. या मुळे गावातील शांततेचा ÿij िनमाªण होत असे. सरकारला देखील
Âयांचा उपþव होत असे. Âयाचाच एक भाग Ìहणून िāिटशांनी "गुÆहेगार जमाती कायदा"
१८७१ मÅये मंजूर कłन Âयानुसार रामोशी जमात ही 'गुÆहेगार' जमात Ìहणून घोिषत
केली. Âयामुळे रामोशी व इतर भट³या आिदवासी जमाती¸या चोरी दरोडे टाकÁयाचा वेग
वाढला.
३.३.१.२ उमाजी नाईक:
एकोिणसाÓया शतका¸या ÿारंभी घडून आलेÐया रामोशां¸या उठावात उमाजी नाईक यांचे
नेतृÂव महßवाचे ठरते. महाराÕůात १८१८ ते अठराशे १८३२ या कालखंडात रामोÔयांचे
उठाव घडून आले. उमाजीचा जÆम पुरंदर मधील 'िभवडी' या गावी इसवी सन १७९१ मÅये
झाला. Âयांचे वडील दादाजी खोमणे हे ÿिसĦ दरोडेखोर होते. असे Ìहटले जाते कì, Âयांनी
आपÐया आयुÕयात ११० दरोडे घातले होते. उमाजीचे वडील वाधª³याने वारले Âयावेळी
उमाजी ११ वषाªचा होता. तो वणाªने गोरा, लालसर, मÅयम उंचीचा होता. अंगाने सुŀढ, मोठे
डोळे व चेहरा नेहमी ÿसÆन होता.
विडलां¸या मृÂयूनंतर पुरंदर िकÐÐया¸या बंदोबÖताची वतनदारी उमाजीला ÿाĮ झाली.
विडलांकडून Âयांनी गोफन चालिवणे, तीरकमठा मारणे, कुöहड चालिवणे, भाला फेकणे,
तलवार व दांडपĘा चालिवणे इÂयादी कौशÐय आÂमसात केली होती. इंúजां¸या
सÐÐयावłन १८०३ मÅये दुसöया बाजीरावाने पुरंदर िकÐला रामोशी लोकां¸या ताÊयातून
काढून घेÁयाचा ÿयÂन केला. यावेळी रामोशीनé कडाडून िवरोध केला. पåरणामी पेशÓयांनी
िāिटश अिधकाöयां¸या सूचनेनुसार रामोशी लोकांचे ह³क, वतने व जिमनी जĮ केÐया.
Âयामुळे संघषाªस ÿारंभ झाला.
उमाजी हा उ°म संघटक होता. गåरबांना लुटणारे सावकार जमीनदार यांनी Âयांना आपले
लàय बनिवले. मुंबई¸या चानजी मातीया या पेढेवाÐयाचा माल उमाजéनी पनवेल-खालापूर
जवळ धाड घालून पळिवला. तेÓहा उमाजी इंúजां¸या हाती सापडला व Âयाला एक वषाªची munotes.in

Page 44

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
44 िश±ा सुनावली गेली. तुŁंगातून सुटÐयावर पुÆहा दरोडे टाकू लागला. उमाजी¸या पूवाªधाªत
संतू नाईक या रामोशी दरोडेखोरा¸या नेतृÂवाखाली रामोशी संघिटत झाले होते. Âयां¸या
मृÂयूनंतर सवª रामोशांचे पुढारीपण हे उमाजीकडे आले. सुŁवाती¸या पिहÐया वषाªत सात
दरोडे घडवून आणले. अनेक धिनकांना लुटले. Âयातून पटवधªन व िनंबाळकरसारखे सरदार
देखील सुटले नाहीत.
२८ ऑ³टोबर १८२६ रोजी इंúजांनी Âयां¸यािवŁĦ पिहला जाहीरनामा काढला. यामÅये
उमाजी व Âया¸या सा थीदारांना पकडून देणाöयास शंभर Łपयाचे ब±ीस जाहीर केले.
पåरणामी उमाजीने इंúजांिवŁĦ मोहीमच सुł केली. िभवडी, िककवी, पåरंचे, सासवड व
जेजुरी भागात Âयांनी लुटालूट केली. Âयामुळे सरकारने उमाजéना पकडÁयासाठी Öवतंý
घोडदलाची िनयुĉì केली व १५२ चौ³या बसवÐया.
१८२७ मÅये पुÆहा एकदा जाहीरनामा काढला परंतु Âया¸या सुĦा िāिटशांना काही एक
फायदा झाÐयाचे िदसत नाही. याच काळात उमाजीचा दबदबा वाढला Âयांने Öवतःला 'राजे'
Ìहणवून घेÁयास सुŁवात केली. Æयायिनवाडा सुĦा ते करीत असत. उमाजी¸या
बंदोबÖतासाठी इंúजांनी रामोशी िशपाई व अंमलदार नेमले तसेच िशवनाथ महाराजसारखे
हेर नेमले गेले. परंतु या सवा«चा उमाजीने चांगला समाचार घेतला.
सरकारने उमाजीचा भाऊ अमृता व िवठोबा āाĺण यांना पकडून कैदेत टाकले. तेÓहा
उमाजीने रोबटªसन या इंúजी अिधकायाªला पý िलिहले, Âयात तो असं िलिहतो, “अमृता
जोशी व िवठोबा āाĺण यांना सोडून īावे व Óयवहाराची बोलणी कłन संघषª िमटवावा. हा
Óयवहार Ìहणजे सवª रामोशांची वतने ºयाची Âयाला परत īावी या वतनात रामोशांनी पूणª
मुखÂयारी ने कारभार पाहावे, कोणालाही ध³का लागू नये. तुÌही जर हे मानले नाही, तर
सातपुड्यापासून दि±ण कोकण पय«त अशी हजारो बंडे उभे राहतील.”
याला ÿÂयु°र Ìहणून इंúजांनी १८२७ मÅये एक जािहरनामा काढला, Âयाÿमाणे “उमाजी,
भूजाजी, येसाजी या बंडा¸या नेÂयांना पकडून देणाöयास ÿÂयेकì पाच हजार Łपये ब±ीस
िदले जाईल.” Âयाच बरोबर कॅÈटन डेिÓहस या सेनािधकाöयांची नेमणूक पुरेशा िशबंदी सह
उमाजीला पकडÁयासाठी¸या मोिहमेवर सरकारने केली. याला ÿितउ°र Ìहणुन उमाजी
नाईकने इंúजां¸या पाच माणसांना ठार कłन िडस¤बर १८२७ मÅये एका खरमरीत पý सह
सरकारला पाठवले. याच काळात उमाजीने तेरा गावातून महसूल जमा केला. कोÐहापूरकर
छýपती व आंúे या संÖथांनीकांशी सुĦा उमाजीने संधान बांधले होते. इंúजांना उमाजी¸या
वाढÂया सामÃयाªची कÐपना आली होती. उमाजी¸या साथीदारांची सं´या िदवसागिणक
वाढत होती. ऐवढ्या लोकांचे वेतन व खचª सांभाळÁयात जड होऊ लागले होते. Âयाने इंúज
अिधकाöयांशी संधान बांधले व समझोता केला. Âयात सवª गुÆĻांची माफì Âयाला देÁयात
आली.
सरकारने जुलै १८२९ मधील सरकारी नोकरीवर घेतले. Âयाला सरकारी अिधकारी बनवून
दरोडेखोर रामोशी लोकांवर दडपण आणÁयाचे काम देÁयात आले. Âयामुळे काही काळ
शांतता िनमाªण झाली होती. परंतु उमाजीवर सातÂयाने सरकारचा संशय येत असÐयामुळे
इंúजांनी Âयाला पुÁयात नजरकैदेत ठेवले. परंतु १६ िडस¤बर १८३० रोजी उमाजीला पसार
होÁयास यश िमळाले. ताबडतोब तो साथीदारांना भेटला पुÆहा Âयांनी आपले दरोडेखोरीचे munotes.in

Page 45

आिदवासी आिण शेतकöयांचे उठाव
45 सý सुł केले. उमाजीचे हेरखाते अÂयंत कायª±म होते. सरकार¸या सवª बातÌया Âयाला
आधी समजत असत. िडस¤बर १८३१ मÅये, उमाजी व Âया¸या साथीदारांना पकडून
देणाöयास पाच हजार Łपये व २०० िबघे जमीन इनाम िदली जाईल असे सरकारने घोिषत
केले.
फेāुवारी १८३१ मÅये, उमाजीने एका ÿिसĦ जाहीरनाÌयाने घोिषत केले कì, “युरोिपयन
लोक िदसले कì Âयांना ठार करावे, इंúज सरकार¸या घोडदळातील व पायदळातील
िशपायांनी Âयांची नोकरी झुगाłन देऊन इंúजी अिधकाöयांना पकडावे व ठार मारावे.
इंúजां¸या मालम°ा लूटाÓयात व Âयांची घरे जाळावी. तसेच कोणÂयाही गावाने इंúजांना
महसूल देऊ नये. असे न केÐयास संबंिधत गावाची राखरांगोळी केली जाईल.” या
जाहीरनाÌयानंतर उमाजी व Âया¸या साथीदारांनी कोÐहापूर, सोलापूर, सांगली, सातारा,
पुणे व मराठवाड्यात अ±रशः धुमाकूळ घातला होता. उमाजीचा पýकाने इंúज भयंकर
संतापले. Âयांनी उमाजीवरील ब±ीसात वाढ केली. दहा हजार रोख Łपये व चारशे िबघे
जमीन व बातमी देणाöयाला इनाम िदले जाईल. सातÂयाने येणाöया अपयशामुळे अथवा
इंúजां¸या मुÂसĥेिगरीला व लढवÍयेिगरीला यश येत नाही, असे िदसताच इंúजांकडून
कपटनीतीचा अवलंब करÁयात आला. इंúजांनी उमाजी¸या साथीदारांनी पैसे जमीन
इनामाचे आिमष िदले. इंúजां¸या या आिमषाला नाना रामोशी व काळू रामोशी हे बळी
पडले. भाऊबीजे¸या िदवशी बिहणी¸या घरी आलेÐया उमाजीला सापळा रचून पकडÁयात
आले व इंúजां¸या Öवाधीन करÁयात आले. उमाजी वर åरतसर खटला भरला व Âयास
फाशी देÁयात आली.
उमाजीला पकडÁया¸या मोिहमेचा ÿमुख कॅÈटन मŌिटकोश िलिहतो, “मोठ मोठ्या लोकांनी
मला Öवतःला खाýीपूवªक सांिगतले आहे कì, उमाजी रामोशी काही असला तसला भट³या
नÓहे. Âया¸या ŀĶीपुढे नेहमी िशवाजी महाराजांचे उदाहरण होते. िशवाजी महाराºयांÿमाणे
आपण मोठे राºय कमवावे अशी Âयाची उमेद होती.”
३.३.२ िभÐलांचा उठाव:
सातपुडा ÿदेश हा ÿामु´याने ‘िभÐल ÿदेश’ Ìहणून ओळखला जातो. िभÐल हा शÊद
िवÐसन यां¸या मते, ‘þिवडी भाषा समूहातील शÊदापासून आलेला आहे.’ Âयाची भाषा
िभÐली असून ित¸या अनेक बोलीभाषा आहेत. या मु´य जमातीचे अनेक पोटभेद आहेत.
यामÅये िभÐल, गरािसया, ढोली, डŌगरी, नेवासी, तडवी, रावळ, िभलाला व मीना इÂयादी
जमातéचा समावेश होतो. िभÐलांची उपजीिवकेची साधन Ìहणजे शेती करणे, गुरे पाळणे व
मासेमारी, िशकार करणे हे होत. रानडु³कर, िच°ा वगैर¤ची िशकार ते धनुÕयबाण आिण
सापळा यां¸या सहाÍयाने करतात. मराठेशाहीतील अराजकतेचा फायदा िभÐलांनी
उचलÁयाचे ठरवले व महाराÕůात इंúजांिवŁĦ ठीक िठकाणी िभÐल जमातéनी उठाव केले.
१८०३ मÅये, िभÐलांनी खानदेशात लुटमार केली. सन १८१६ साली िभÐल मंडळीनी
पुÆहा उठाव केला. यावेळी प¤ढाöयाचा Âयांना पािठंबा िमळाला. ितसरे मराठा-इंúज युĦ
संपुĶात येऊन संपूणª महाराÕůात इंúजी स°ेचे बीजारोपण झाले. परंतु खानदेशमÅये माý
अजूनही युĦ सुł होते. munotes.in

Page 46

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
46 माऊंट Öटुअटª एिÐफÆÖटनने मुंबई ÿांताची सूýे हाती घेतÐयानंतर कले³टर Ìहणून
खानदेशची जबाबदारी कॅÈटन िāµज यां¸याकडे सोपवली. इसवी सन १८१८ मÅये खानदेश
आिण बागलाणमÅये पंचावÆन हजारा¸या आसपास लोक राहत होते. दुसरे बाजीराव
पेशÓयां¸या काळात टोÑयांवर आिण अÆयाय देखील झाले होते. इंúजांनी ÿशासनाची सूýे
हाती घेतÐयावर, आपÐया हेतूपूतªतेसाठी िभÐलांचे पारंपाåरक ह³क Âयांनी िहरावून घेतले.
Âयां¸याकडील वतनी जिमनीवरील ह³कांवर िनब«ध आणले गेले. सावकारांना कंपनी
सरकारने ÿोÂसािहत कłन आिदवासéची आिथªक कŌडी करÁयास सुŁवात केली. िùÖती
धमōपदेशकांनी Âयां¸यावर धमा«तराची सĉì देखील केली. यामुळे इंúजांिवŁĦ िभÐलांनी
आøमक पिवýा घेतला.
१८१८ ते १८७० या कालखंडात खानदेशमÅये ३२ ¸या वर नायकांनी इंúजांिवŁĦ
युĦात सहभाग घेतला. यांत ÿामु´याने कÆहैया, िचÐÐया, जीवा रामिसंग, वसावा,
उमेदिसंग, कुवरिसंग, कािझिसंग, भीमा नाईक, भगोजी, नाईक सुभाÆया, िहöया, रामजी,
काÆया, देवचंद, संभाजी व दशरथ इÂयादी अनेक ²ात-अ²ात ÖवातंÞयिÿय िभÐल
पुढाöयांनी इंúजांिवरोधात उठाव केले. टोळीवाले िभÐल सातपुडा¸या डŌगरातुन जाणाö या
रÖÂयावर Óयापारी येत Âयां¸यावर कर आकारीत. हे कर आकारÁयाचा अिधकार Âयांना
कोणी िदलेला नÓहता. िसंधÁया¸या घाटात गुमानी हा िभÐल ५०० िभल सैिनक घेऊन
होता. ३० जानेवारी १८१८ रोजी नांदगाव-नािशक भागात िभÐल व कोळी लोकांनी इंúज
अिधकाö यांवर हÐले केले. यात १० इंúज सैिनक ठार झाले तर ५० जण जखमी झाले.
१८१८ मÅये नािशक व चाळीसगाव जवळ Þयंबक डेगळे यांचे पुतणे गोदाजी व मिहपा
यां¸या नेतृÂवाखाली ८००० िभÐल यांनी िāिटशांिवŁĦ रणिशंग फुंकले. सातपुड्यातील
सातमाळा रांगात चीÐया िभÐलाने उठाव केला, Âयाने लुटमार करणे सोडून īावे Ìहणुन
इंúज Âयाला वषाªला साडे सहाशे ł. देत होते. परंतु अखेर Âयां¸या उपþवी वतªनामुळे
इंúजांनी Âयाला १८१९ मÅये फासावर लटकवले.
१८२० मÅये, सरदार दशरथ यांनी उठाव केला, Âयास प¤ढारी नेता शेख अÊदुÐला येऊन
िमळाला. १८२२ मÅये, िहरया नाईक यांनी जोरदार उठाव केला व Âयांने इंúजांना
नामोहरम केले. िभÐलांचा एक नेता ‘शेख दुÐहा’ याने इंúजांना सळो कì पळो कłन सोडले
होते.
१८२३ मÅये खानदेश मधील िभÐलांचा बंदोबÖत करÁयासाठी रोिबÆसनला पाठिवÁयात
आले. Âयाने वषªभर कठोर पåर®म कłन िभÐलांचा बंदोबÖत करÁयाचा ÿयÂन केला.
१८२४ मÅये लेÉटनंट िलिÓहµटन िभÐलाचा ÿितकार मोडून काढÁयाकåरता आला. Âयाने
िभÐलांची ३५ घरे, दोन मिहलांना अमानुषपणे जाळले. १८२५ ला बागलाण पåरसरात
िशवरामा¸या नेतृÂवाखाली ८०० आिदवासéनी अंतापूर वर हÐला कłन मुÐहेर िकÐला
ताÊयात घेतला.
१८१८-१८३१ या काळात नंदुरबार, धुळे, जळगाव, नािशक व डांग भागातील ९ ते १०
हजार आिदवासéनी इंúजांिवŁĦ संघषª केÐयाचे एलिफÖटनने आपÐया अहवालात नमूद
केले आहे.
munotes.in

Page 47

आिदवासी आिण शेतकöयांचे उठाव
47 खिजÆयाची लूट:
िभÐलांचा उठाव दडपÁयासाठी इंúजांनी िभÐल फोरमची िनिमªती केली. १७ नोÓह¤बर
१८५७ ला इंदुरकडून मुंबईकडे खिजना जात होता. Âया¸या र±णासाठी २०० सैिनक
होते. महमा व काझी यां¸या ३०० िभÐल वीरांनी जांबोली चौकìजवळ हÐला कłन सात
लाख Łपयांचा सरकारी खिजना लुटला. िभÐलानी घाटातील टेिलफोन व टेिलúाम¸या
तारा तोडून सवª संदेश यंýणा बंद पडली. तसेच बोरघाटातून जाणाöया अफू¸या ६० गाड्या
लुटÐया.
सेवाराम िघसाडी याचे उठाव:
देवाराम िघसाडी हा िभÐलांचा पुढारी होता. यां¸या नेतृÂवाखाली िभलांनी इ. स १८२५
मÅये उठाव केला. इंúजांकडे असणारे अंतापुर हे शहर यांनी लुटले इंúज अिधकारी
लेÉटनंट ऑůमनला सेवाराम¸या बंदोबÖतासाठी पाठवले होते.
इसवी सन १८२६ मÅये डŌगरीमधील िभÐलाने उठाव केला. या उठावात लोहार िभÐल
आघाडीवर होते. पुढे खानदेशात तडवéनी उठाव केले Âयामुळे इंúज सरकार सतकª झाले.
लेÉटनंट ऑůमन हे िभÐलांचे उठाव दाबून टाकÁयाचे आटोकाट ÿयÂन करत होते. अखेर
Âयांना यश िमळाले. Âयांनी सेवारामला पकडले व माफ ही केले. तसेच खानदेशात शांतता
ÿÖथािपत करÁयासाठी ऑůमनने उपाययोजना केली.
१. उठावात असणारे सवा«चे गुÆहे माफ केले.
२. उठावाÐयां¸या जिमनी परत केÐया.
३. सरकारने बी-िबयाणांची शासनाकडून ÓयवÖथा कłन िदली.
३.३.३ कोळयांचे उठाव:
३.३.३.१ महाराÕůातील कोळी:
महाराÕůात ÿामु´याने सĻाþी, सातपुडा व गŌडवाना िवभागांमÅये कोळी जमाती आढळून
येतात. सĻाþी िवभागात नािशक, अहमदनगर, रायगड या भागांमÅये महादेव कोळी, ढोर
कोळी, कातकरी व मÐहार कोळी जमाती तर सातपुडा िवभागांमÅये जळगाव, धुळे,
अमरावती, औरंगाबाद या भागांमÅये कोलम, पारधी, िभÐल व धानका या जमाती आढळून
येतात. महाराÕůातील कोळी जमाती या पिIJम िकनारपĘीवर आढळून येतात. कोळी
जमातीमÅये Óयवसाय परÂवे ÿामु´याने दोन भाग पडतात, एक शेती करणारे कोळी आिण
दुसरे मासेमारी करणारे कोळी. मासेमारी करणारे कोळी जमातीचे वाÖतÓय महाराÕůा¸या
पिIJम िकनारपĘीवर ÿामु´याने आढळून येते. कोळी जमातéमÅये सुĦा अनेक उपजाती
आहेत. यामÅये सोनकोळी, महादेव कोळी, मंगेला, आगरी, वैती, अिहर, िभÐल इ. अशा
अनेक जाती आहेत.
महाराÕůात ºयाÿमाणे इतर आिदवासी जमातé¸या मूलभूत पारंपाåरक ह³कांवर इंúजांनी
गदा आणली. Âयाचÿमाणे कोळी लोकां¸या ह³कांवर देखील िāिटशांनी बंधने लादली. munotes.in

Page 48

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
48 Âयामुळे आपÐया पारंपाåरक मूलभूत ह³कांसाठी कोळी लोकांना इंúजांनी सोबत संघषª
करावयास भाग पडले. ºया काळात रामोशांचा िāिटशांिवरोधातले उठाव जोर धł लागले
होते Âयाच वेळीस कोळी लोकांनी उठावाला सुŁवात केली.
इसवी सन १८२८ मÅये रामजी भांगिडया याने िāिटशांिवरोधात उठाव केला. पुढे दोन
वषाªपय«त रामजी भांगिडया िवरोधात लढा देत होता. इंúज अिधकारी अले³झांडर
मॉÆटीकोश याने या उठावाचा िबमोड केला. याच काळात नाना दरबारे, भाऊ खरे व
िचमाजी जाधव यां¸या नेतृÂवाखाली कोळी जमाती एकवटÐया होÂया. इसवी सन १८३९
पय«त या तीन जणां¸या नेतृÂवाखाली कोळी लोक पेशवाई¸या पुनŁÂथानासाठी
िāिटशांिवरोधात लढा देत होते. गिनमीकाÓयाचा अवलंब कłन कोळी जमाती या िāिटशांना
शह देत होÂया. इसवी सन १८३९ उठावाचे Öवłप उú होते. पुणे िजÐĻातील घोड
नदी¸या खिजÆयावर हÐला कłन खिजना लुटला. Âयामुळे इंúजांनी Âयां¸यावर कारवाई
करÁयास सुŁवात केली. उठावातील लोकांची सं´या मयाªिदत असÐयाने पुÁयाचे
अिसÖटंट कले³टर रोझ याने हा उठाव सहजतेने मोडून काढला. यावेळी ५४ उठावातील
कोळी लोक िāिटशां¸या ताÊयात आले. Âयातील अनेकांना फाशी िदली गेली तसेच अनेक
उठाववाÐयांना øूर िश±ा फमाªवली गेÐया ÂयामÅये āाĺण लोकांचा ही समावेश होता.
३.३.३.२ राघोजी भांगरे:
राघोजीचा जÆ म अहमदनगर िजÐĻातील देवगाव (ता. अकोले) येथे रामजी व रमाबाई या
दाÌपÂयापोटी महादेव कोळी जमातीत झाला. रामजी हे कोळी साăाºय असलेÐया
जÓ हार¸ या मुकणे संÖ थान¸ या राजूर ÿांताचे सुभेदार होते. रामजी यांनी राघोजéना घरी
िश±णाची Ó यवÖ था केली. पुढे राघोजी तलवारबाजी, भालाफेक, पĘा चालिवणे, बंदुकìने
िनशाणा साधणे, घोडेÖ वारी करणे यांत तरबेज झाले. पेशÓयां¸या पराभवानंतर िāिटशांनी
महादेव कोÑयां¸या परंपरागत अिधकारांत असलेले िकÐले, वतने यांकडे मोचाª वळिवला.
Âयामुळे रामजी भांगरे यां¸या नेतृÂ वाखाली रतनगडावर गोिवंदराव खाडे, वाळोजी भांगरे,
ल±ा ठाकर इÂयादéनी इúजां¸या िवरोधात जाहीर उठाव केला; तथािप Âयांचा पराभव
झाला (१८२१). रामजी भांगरे व गोिवंदराव खाडे यांना अटक केली. पुढे खटला चालवून
 यांना काÑया पाÁ या ची िश±ा िदली. विडलां¸ या अनुपिÖथतीत राघोजी आपÐ या गावात
पोलीस पाटील पदाचा कारभार पाहत होते. आपÐ या चोख कारभारामुळे राजूर पोलीस
ठाÁ यात राघोजéना इतरांपे±ा अिधक मान होता.
राजूर ÿांता¸ या åर³ त असलेÐ या पोलीस अिधकारी पदासाठी राघोजéनी अजª केला; परंतु
िāिटशांनी ही मागणी फेटाळून अमृतराव कुलकणê यांची पोलीस अिधकारी Ì हणून नेमणूक
केली. पुढे कोकणातील एका दरोडा ÿकरणात राघोजéचा सहभाग असÐ याचा खोटा
अिभÿाय अमृतराव कुलकणê यांनी सरकारला पाठिवला. वåरÕ ठ अिधकाöयांनी पुरेसा
तपास न करताच राघोजéना अटक करÁ या चा आदेश काढला. राघोजी पोलीस ठाÁ यात
हजर झाले. आपÐ यावरील खोट्या आरोपाचा जाब Âयांनी िवचारला. या दरÌ यान राघोजी व
अमृतराव यां¸ यात बाचाबाची झाली. या वादात अमृतराव मारले गेले. पुढे राघोजी आिण
इंúज यां¸यातील संघषª तीĄ झाला. munotes.in

Page 49

आिदवासी आिण शेतकöयांचे उठाव
49 राघोजéचे संघटन कौशÐ य चांगले होते. Â यांना मुळा खोरे, चाळीसगाव डांगाण, बारागाव
पठार या पåरसरातून िविवध जातीजमातीचे अनेक तŁण येऊन िमळाले. अÆ यायी,
अÂ याचारी सरकार, सावकार, जमीनदार यां¸या िवरोधात आवाज उ ठिवÁ याचे काम
राघोजé¸ या नेतृ वाखाली सुł झाले. राया ठाकर, देवजी आÓ हाड हे Âयांचे सहकारी. पुढे
Âयांनी कोतुळ राजूर व खीरवीरे पåरसरातील जुलमी व अÂ याचारी सावकारांवर धाडी
टाकÐया. Â याची संपÂ ती लुटून गोरगåरबांना वाटून टाकली, तसेच सावकारांनी कÊ जा
केलेÐ या जिमनéचे सवª कागद व दÖ तऐवज यांची होळी केली.
मिहलांवर हात टाकणाöया सावकारांचे कान, नाक कापले. राघोजé¸या वाढ या दबदÊ यामुळे
या भागातील सावकार व जमीनदार आपले सवª अिधकार सोडून अकोले व संगमनेर
पåरसरात गेले. पुढे राघोजéनी सावकारशाही िवरोधातील लढा अिधक Ó यापक करत नािशक
िजÐĻातील इगतपुरी, ÞयंबकेÔ वर, सुरगाणा, पेठ, कळवण येथील सावकारशाहीिवŁĦ
संघषª केला.
राघोजéचा बंदोबÖ त करÁ यासाठी िāिटशांनी सुĦा दोनशे बंदूकधारी िशपायांची तुकडी
पाठिवली. याचवेळी राघोजéनी आपले िनवासÖथान बाडगी¸ या माचीवłन अलंग व कुलंग
िकÐ Ð यावर हलिवले. िāिटश िशपाई घनदाट जंगलातून वाट काढत असताना राघोजé¸या
साथीदारांनी Âयां¸यावर जोरदार हÐ ला केला. या हÐ Ð यामुळे िशपाई जंगलात सैरावैरा पळू
लागले. देवजी आव् हाड, बापू भांगरे व खंडू साबळे या साथीदारांसह राघोजéनी अनेक
िशपायांची कÂ तल केली. या लढाईत राघोजéना मोठ्या ÿमाणात काडतुसे व बंदुका
िमळाÐ या.
राघोजé¸या या कृÂयाने इंúज सरकार हादरले. Âयांना पायबंद घालÁयासाठी इंúजांनी
वेगवेगळे ÿयÂ न केले. बि±सांचे आिमष दाखवले; परंतु यश येत नÓ हते. शेवटी इंúज
अिधकाöयांनी राघोजéचा ठाविठकाणा शोधÁ यासाठी अÂ याचारी मागª अवलंिबला. Âयां¸या
घरातील माणसांना ýास īायला सुŁवात केली. वारंवार राघोजé¸ या घरी धाडी घातÐ या .
तरीही काही हाती न लागÐ या ने शेवटी Â यांची आई रमाबाईला ताÊ या त घेतले. तसेच
गावागावांत जाऊन महादेव कोळी व ठाकर समाजातील इतर लोकांना छळले; परंतु
 याचाही उपयोग झाला नाही.
सातारचे छ. ÿतापिसंह भोसले यांनी राघोजéना सातारा भेटीचे आमंýण देऊन Âयां¸या
कायाªची ÿशंसा केली होती. सातारा येथील पद¸युत छýपतéना पुÆहा गादीवर बसवावे
Ìहणून झालेÐया बंडात राघोजéचा सहभाग असावा, असे अËयासकांचे मत आहे.
राघोजी इंúजांशी छुÈ या मागाªने लढत होते. इंúजांशी समोरासमोर लढÁयासाठी Âयांनी
जुÆनर येथे जाहीर उठाव केला (१८४५). यावेळी राघोजी व इंúज सैÆयांत तुंबळ लढाई
झाली. राघोजी जुÆनर बाजारपेठेचा फायदा उठवत सहीसलामत बाहेर पडले. या उठावात
Âयांनी मोठ्या ÿमाणात आपले साथीदार गमावले. Â यामुळे पुढे भूिमगत राहóन लढा देÁ याचे
ठरिवले. Âयांना पकडÁ यासाठी इंúजांनी दहा हजार Łपये व गाव इनाम देÁ याची घोषणा
केली. पुढे ते पंढरपूर येथे िवĜल दशªनासाठी आले असताना लेÉटनंट जनरल गेल याने
शेकडो पोिलसांचा फौजफाटा घेऊन मंिदराला वेढा िदला व राघोजéना ताÊयात घेतले
(१८४७). Â यां¸यावर खटला भłन ठाणे येथील कारागृहात फाशी देÁ यात आली. munotes.in

Page 50

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
50 ३.३.३.३ १८५७ चा उठाव व आिदवासी जमाती:
१८५७ ¸या उठावात भारतातील अनेक संÖथािनकांनी िāिटशांची स°ा समूळ नĶ
करÁयासाठी िāिटशांिवरोधात युĦ पुकारले. या संÖथािनकां¸या िकंवा अनेक मोठ्या
अिधकारां¸या सैÆयांमÅये िभÐल रामोशी, कोळी व बेरड यांसारखे अनेक आिदवासी जमातé
होते. या सवª जमातéनी िāिटशांना कडवा ÿितकार केला. साताöयाचे राजे ÿताप िसंह यांचे
वकìल रंगो बापूजी यांनी ÿताप िसंह ची गादी खालसा होवू नये यासाठी इंµलंडमÅये
वैधािनक मागाªने लढा िदला, परंतु Âयास िनरास होऊन भारतात भारतात परतावे लागले.
महाराÕů मÅये दाखल झाÐयानंतर Âयांनी िāिटशांिवरोधात सशľ लढा देÁयाचे ठरिवले.
महाराÕůात पासून ते बेलगाव पय«त¸या पĘ्यात िहंडून मांग, रामोशी व कोळी या जमातéना
आपÐया सैÆयात भरती केले व Âयांनी काही िठकाणी छुपे हÐले केले.
याच दरÌयान खानदेश मधील िभÐलांनी पुÆहा बंडाचे िनशाण उभारले. इसवी सन १८५७
उठावाचा फायदा घेवून मोविशया नाईक व काझीिसंग यां¸या नेतृÂवाखाली १५०० पे±ा
जाÖत िभÐल लोक जमा झाले. इंúज िभÐल यां¸यात आंबापानीची लढाई झाली. या
लढाईमÅये जवळ जवळ साठ िभÐल मारले गेले. १७० ¸या वर लोक जखमी झाले. अनेक
अनेक िभलांना पकडून øूर िश±ा सुनावÐया गेÐया.
पुणे-नािशक रÖÂयावर इंúजी व िभÐल यां¸यात असेच दुसरे युĦ झाले. Âयात कॅÈटन हेʼnी
मारला गेला. कािझिसंह व Âया¸या साथीदारांनी वेळेस ÿचंड ÿमाणात धुमाकूळ घातला
होता. अनेक िठकाणी Âयांनी सरकारी खिजने, पोÖट कायाªलये लुटले होते. परंतु १८५८
¸या उ°राधाªत िāटीशांनी अÂयंत øूरपणे बळाचा वापर कłन बंद मोडून काढले.
काझीिसंग व Âया¸या साथीदारांना फाशीची िश±ा सुनावली गेली.
नािशक िजÐĻातील राजा भगवंतराव नीलकंठराव याने कोळी लोकांना हाताशी धłन
िāिटशांिवŁĦ उठाव केला. Âयां¸या मदतीला अनेक िभÐल सुĦा होते. िāिटशांशी झालेÐया
चकमकìत भागोजी नायकाची पÂनी व अनेक िľया इंúजां¸या हाती सापडÐया. आिदवासी
िľयांचे Âयां¸या पुŁषांना उठवांमÅये खूप सहाÍय होत असे. Âयामुळे िāिटशांनी या िľयांना
कैदेत टाकले. अशा ÿकारे अनेक िठकाणे महाराÕůामÅये १८५७-५८ मÅये अनेक िठकाणी
उठाव घडून आले.
आपली ÿगती तपासा :
१. महाराÕůातील आिदवासी उठावाची कारणे थोड³यात िलहा.
३.४ शेतकरी उठाव ३.४.१ द´खन उठाव:
भारतात िāिटश स°ा Öथापन झाÐया नंतर िāिटशांनी येथील ÿशासकìय व महसूल
ÓयवÖथा बदल घडवून आणला. यामÅये जमीन महसूल पĦतीत केलेला बदल महßवपूणª
होता. १८२८ मÅये रॉबट िकथ िÿंगल याने रयतवारी पĦती लागू केली. या संबंिधत जो
पिहला मोठा पåरणाम झाला , तो शेतकरी सावकार यां¸या संबंधावर झालेला िदसून येतो. munotes.in

Page 51

आिदवासी आिण शेतकöयांचे उठाव
51 नवीन महसूल पĦती¸या पåरणाम Öवłप सरकार व शेतकरी यां¸या मÅये ÿÂय± संबंध
ÿÖथािपत झाला.
शेतकöयांनी सावकाराकडून कजª र³कम घेतÐयावर सावकार कजाªऊ रकमे¸या पोटी
शेतकöयाचे अिधकचे उÂपÆन ताÊयात घेत. तसेच सावकार कजाªऊ रकमेवर ३० ते ६०
ट³³यांपय«त Óयाज घेतं, कजाªऊ रकमेची परतफेड न झाÐयास Æयायालयातून हòकूमनामा
आणून अशा जिमनीचा िललाव कłन वसूल करÁयाची पĦत सुł केली. या संदभाªत
सरकारने चौकशी केÐयानंतर चौकशीअंती सावकारी कजाªचा हा ÿकार ल±ात आÐयानंतर
सुĦा सरकारने याकडे दुलª± केले. Âयामुळे शेतकöयांमÅये खूप मोठ्या ÿमाणावर असंतोष
वाढू लागला. शेतकरी सावकारी कजाªतून मुĉ होणार नाही. अशा ÿकारचे लोकांमÅये
वातावरण तयार होवू लागले. तसेच शेतकöयांची आिथªक पåरिÖथती दयनीय होत होती.
इसवी सन १८६७ मÅये नवीन जमाबंदी लागू केली चे दर पाच ते सात ट³ ³ यांनी जाÖत
होते. शेतकöयांचा असंतोष पाहता सरकारने शेतसारा कमी केला, परंतु Âयाची ÿभावी
अंमलबजावणी झाली नाही. एकंदरीत या सवª पाĵªभूमीवर एकìकडे लोभी राºयकत¥ आिण
दुसरीकडे िनķóर सावकार यां¸या कैचीत सापडलेÐया व िचडलेÐया शेतकöयांनी नगर,
सोलापूर, वगैरे िजÐĻात सावकारा कडे मोहरा वळवला आिण िठकाणे इसवी सन १८७५
मÅये शेतकöयाचे महाराÕůात उठाव घडून आले.
इसवी सन १८७५ मÅये िशłर तालु³यातील करडे गावात पिहला उठाव घडून आला. या
उठावाचे Öवłप मयाªिदत होते येथील शेतकöयाने सारा भरÁयास नकार िदला व सामूिहक
बिहÕकार टाकला. यामÅये सावकाराकडे पाणी भरणे ना िपताची व इतर घरगुती कामे
करÁयास नकार िदला. काही िठकाणी सावकारांवर हÐले सुĦा केले.
१२ मे १८७५ रोजी सुपे येथील शेतकöयांनी उठाव केला. मारवाडी गुजर सावकारांवर
हÐले केले पुढे Âयांची तीĄता अहमदनगर, पुणे, सातारा, सोलापूर, रÂनािगरी, अहमदाबाद
िजÐĻापय«त वाढत गेली.
१५ जून १८७५ रोजी भीमथडी जवळील मुंधाळी गावातील शेतकöयांनी उठाव केला.
मालम°ा लुटली गहाणखते जाळून टाकले तर काही सावकारांचे खून केले. हा उठाव
साधारणत दोन मिह ने चालला.
सरकारने उठावकरी शेतकöयाची धरपकड सुł केली. मोठ्या ÿमाणात लोकांना तुŁंगात
टाकले. शेतकöयां¸या या उठावात कोणतीही एक Óयĉì नेता नÓहती. तर ºया ºया
शेतकöयांवर सरकारांकडून अÆयाय अÂयाचार झालेला होता, ते शेतकरी या उठावाचे नेतृÂव
करत होते. यामÅये अनेक शेतकöयांना तुŁंगात टाकले गेले, तसेच ५५९ खटले भरले गेले.
िāिटश सरकारने घोडदळ तसेच सैÆया¸या पलटणी उतłन आंदोलन मोडीत काढले.
शेतकरी उठावाची तीĄता ल±ात घेत सरकारने ‘डे³कन राइट्स किमशन’ नेमले. या
किमशन¸या सादर केलेÐया अहवालावर मुंबई सरकार दरबारी चचाª झाली व दि±णेतील
शेतकöयांना िदलासा देणारा ‘द डे³कन एúीकÐचर åरलीफ ॲ³ट १८७’' मंजूर करÁयात
आला.
munotes.in

Page 52

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
52 द डे³कन एúीकÐचर åरलीफ ॲ³ट:
या कायīाने कजªबाजारी शेतकöय¸या पåरिÖथतीत सुधारणा करÁयासाठी खालील
कलमांचा समावेश केला.
१. कजªबाजारी शेतकöयांचे कजª सावकाराला एकदम वसूल करता येणार नाही. Âयासाठी
सावकाराने िदवाणी Æयायालयात खटला दाखल केला पािहजे.
२. Æयायालयाने शेतकöयाची सवª संबंिधत कागदपýे पाहóन ÿÂय± ÿकरणाचा तपास
करावा व िनणªय īावा.
३. कजाªची परतफेड एकदम करणे श³य नसÐयास Æयायालयाने हÉते कłन īावेत.
४. गरज वाटÐयास Æयायालयाला कजाª¸या Óयाजा¸या दरात कपात करÁयाचा अिधकार
असेल.
५. अÂयंत िनकडी¸या ÿकरणात गरज असेल तर शेतकöयांची जमीन सावकाराला खरेदी
करता येईल. अÆयथा अशा ÿकारचा Óयवहार करता येणार नाही.
६. Æयायालयात अशा ÿकारची ÿकरणे न आणता श³यतो ती Öथािनक Öतरावर 'मुÆसफ'
नावा¸या अिधकाöयाने िमटवावीत.
७. ÿÂयेक खेड्यात जिमनीसंबंधी होणाöया सवª ÿकरणांची नŌद एका नŌदवहीत करावी.
यामÅये जिमनीवरील कजª, जमीन तारण ÿकरण िकंवा तÂवावर एखाīाला जमीन
कसावयास असेल अथवा जमीन िवकायची असेल तर Âयासंबंधी¸या नŌदी ÂयामÅये
ÖपĶपणे नŌदवाÓयात. या नŌदी गाव¸या कुलकणê याने कराÓयात.
िशłर मधील करडे गावी झालेले आंदोलन हे “भारतातील पिहले शेतकरी आंदोलन”
देखील मानले जाते. करडे गावातले बाबासाहेब देशमुख ÿितिķत शेतकरी होते. दीडशे
Łपयां¸या कजाªसाठी कालुराम नावा¸या सावकाराने Âयांची शेती तसेच Öथावर मालम°ा व
जंगम मालम°ा जĮ केली. सतत¸या दुÕकाळानंतर ही तÂकालीन िāटीश सरकारने
शेतसारा कमी केला नÓहता.
भारत इितहास संशोधक मंडळाचे उपाÅय± बी. डी. कुलकणê यां¸या मते, “करडे येथे
१८७५ मÅये झालेÐया आंदोलनाला िनिIJतच भारतातील पािहले शेतकरी आंदोलन
Ìहणता येईल. िāिटश धािजªÁया सावकारा¸या अÆयाय िवरोधात शेतकöयांनी केलेले हे
उÖफुतª आंदोलन होते. िāिटशांनी Âयाचा ‘डे³कन राईट्स’ असा चुकìचा उÐलेख केलेला
आहे.”
य. िद. फडके यां¸या मते, “१८७५ ¸या दंगलीत सावकारांनी बनिवलेले बनावट कजªरोखे व
दÖतऐवज जाळÁयावर भर अिधक होता , लुटालूट जाळपोळ झाली तरी सावकारांना फार
मारÁयासारखे गंभीर गुÆहे फारच तुरळक ÿमाणात घडले.”
तÂपूवê १८५२ सालात, खानदेशातील सावदा रावेर व चोपडा भागांत शेतकöयांनी शेत
जिमनीचे सव¥±ण व मोजणी करÁयासाठी आलेÐया सरकारी अिधकाöयांना िवरोध केला munotes.in

Page 53

आिदवासी आिण शेतकöयांचे उठाव
53 होता. िजÐहािधकारी व इतर लÕकरी अिधकाöयांनी शेतकöयांना सव¥±णा¸या व
शेतमोजणी¸या सकाराÂमक बाबी समजावून सांिगतÐयावर शेतकöयांनी सरकारी
अिधकाöयांना आपले काम कł िदले.
१८३२ मÅये, शेतकöयांनी व सामाÆय जनतेने पुÁयात 'धाÆय उठाव' केला होता. यावेळी
दुÕकाळामÅये अÆनधाÆयांचा तुटवडा िनमाªण झाला होता. Âयातच Óयापाöयांनी
अÆनधाÆयां¸या िकमती वाढिवÐया. Âयामुळे Óयापाö यांचा िनषेध Ìहणून ६ नोÓह¤बर १८३२
रोजी पुÁयात संतĮ जमावाने बाजारातील धाÆया¸या दुकानावर हÐले कłन ती लुटÁयास
सुरवात केली. सरकारी यंýणेला पåरिÖथती िनयंýणाखाली आणÁयासाठी जवळजवळ दोन
िदवस लागले. या घटनेवłन सरकारी यंýणेला Óयापारी वगª सामाÆय जनतेचे व शेतकöयाचे
करत असलेले शोषण रोखÁयात आलेले अपयश अनैितक मागाªने लोकांचे शोषण करत
असत ही बाब अधोरेिखत होते.
शेतकöयां¸या समÖया व छळवणूकì िवरोधात काही समाजसुधारकांनी देखील आवाज
उठवला. यामÅये, सावªजिनक सभा, महाÂमा ºयोितराव फुले, महषê िवĜल रामजी िशंदे,
सेनापती बापट इÂयादी समाजसुधारकांनी महßवपूणª भूिमका घेतÐयाचे िदसून येते. महाÂमा
फुलेनी शेतकöयांचे ÿijांना वाचा फोडून ते सोडिवÁयासाठी अिवरत ÿयÂन केले. तसेच
Âयांनी पुÁयातील जुÆनर तसेच इतर िठकाणांना भेटी िदÐया होÂया. "शेतकöयांचा आसूड"
या úंथात ते Ìहणतात, “शेतकöयाचा जÆमापासून मृÂयूपय«त व मृÂयूनंतरही Âयां¸या
अ²ानाचा दैववादीपणाचा गैरफायदा घेऊन Âयांचे अखंड शोषण करतात”.१८८३ मÅये
इµलंड¸या राजपुýाने पुÁयाला भेट िदली, तेÓहा महाÂमा फुले यांनी Âयां¸यासमोर
'शेतकöयाची कैिफयत' मांडली. Âयाचÿमाणे, महषê िवĜल रामजी िशंदे यांनी शेतकöयां¸या
दयनीय अवÖथेसाठी ÿामु´याने सावकारांना जबाबदार धरले व सरकारी अिधकाöयांवर
टीका केली. पुढे मुळशी धरणामुळे िवÖथािपत होणाöया ५४ गावांमधील शेतकरी व
अभावúÖतांनी असहकार चळवळी दरÌयान सेनापती बापट, भुÖकटे, करंदीकर, रानडे व
दाÖताने यांनी टाटा कंपनी व सरकार िवरोधात मोठे आंदोलन केले. (चौधरी के के, खंड१)
गणेश वासुदेव (सावªजिनक काका) व महादेव गोिवंद रानडे यांनी १८८० ¸या दशकात
इंúज अिधकाöया¸या जमाबंदीतील दोष दाखिवणारा एक अहवाल सावªजिनक सभे¸या
माफªत उपसिमतीने तयार केला. शेतकöयाची सुिÖथती नसून हालाखीची पåरिÖथती
असÐयाचे सावªजिनक सभेने दाखवून िदले. Âयाचÿमाणे सावªजिनक सभे¸या कायªकÂया«नी
िठकाणी शेतकö यांमÅये जमाबंदी िवŁĦ ÿचार केला.
३.४.२ तंट्या िभÐल व शेतकरी उठाव:
िāिटशांनी भारतात आपले पाय रोवÐया नंतर Âयांनी येथील नैसिगªक साधन संप°ीवर
मालकì ह³क ÿÖथािपत कłन जंगलतोड करÁयास सुŁवात केली. Âयामुळे जंगलातील
भट³या व आिदवासी लोकां¸या पारंपåरक Óयवसायावर आघात होऊन ते िवÖथािपत झाले.
चåरताथª चालिवÁयासाठी अनेक आिदवासी गावातील बड्या शेतकöयांकडे गडी मजूर
Ìहणून काम कł लागले. आिदवासé¸या जिमनी गावातील ®ीमंत लोकांनी िकंवा बड्या
शेतकöयांनी बळकावÐया व आिदवासéना खंडाने जमीन कसÁयासाठी भाग पाडले. munotes.in

Page 54

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
54 अशाच एका जिमनीवर भाऊ िसंग (तंट्याचे वडील) कसत होते. Âयां¸या मृÂयू आधी
Âयां¸याकडून तंट्या िभÐलाला आपली विडलोपािजªत जमीन गावी गहाण आहे, असे
कळले. परंतु काही काळ आधी संबंिधत जमीनदारांनी ती जमीन आपÐया नावे कłन
घेतली होती. सुŁवातीला सनदशीर मागाªने तंट्या िभÐल यांनी जमीन शेत सोडिवÁयाचे
ÿयÂन केले. परंतु Âया¸या पदरी अपयश पडले.
परंतु पुढे Âयाने सावकाराला अथवा पाटलाला धडा िशकिवÁयाचा िनधाªर केला. तो
गावोगाव¸या सावकारांना व जमीनदारांना लुटू लागला, लुटलेला पैसा शेतकöयांना गåरबांना
देऊ लागला. पåरणामी पोिलसांनी Âयाला पकडÁयाचा ठरवले, परंतु तंट्या व Âयाचे
साथीदार हे पोिलसांना चकवत असत. पोिलसां¸या एका हÐÐयात Âयाचा साथीदार
िबजाितया याला पकडले व Âयाला फाशी िदली गेली. दुÕकाळी काळात Óयापारी सावकार
रयतेला लुटू लागले परंतु Âयाने लोकांना िबनÓयाजी पैसा िदला.
सावकार कमीत कमी िकमंतीत शेतकöयांचे धाÆय िवकÁयास Âयांना भाग पडत असे. परंतु
तंट्याने Âया¸या साथीदारांना लुटीचा पैसा देऊन गावोगाव¸या शेतकöयांकडून जादा भावाने
धाÆय िवकत घेतले होते. एकंदरीत पोिलसांना तंट्याचा खूप उपþव होत असÐयाकारणाने
Âया¸या िवरोधात मोठी मोहीम हाती घेतली. तंट्याला पकडून आणणाöयाला मोठ- मोठी
बि±से जिमनी इनाम केÐया जातील असे सवªý फरमानाĬारे कळवले. परंतु अकरा वष¥
टंट्या िभÐल सरकार¸या हाती सापडला नाही. पुढे बाणेर गावातील Âया¸या गणपतिसंह
नामक िमýाने Âयाला धो³याने फसिवले व तंट्या िभÐल हा पोिलसां¸या हाती सापडला.
पुढे ४ िडस¤बर १८८९ मÅये Âयाला फाशी देÁयात आली. ºया काळात पुÁयात महाÂमा
फुले समाज सुधारÁयासाठी कायª करत होते. Âयाच काळात हा िभÐल नायक आिदवासी
शेतकरी यां¸या पारतंÞया¸या बेड्या झुगाłन देऊन एकाकì लढा देत होता. यासंदभाªत
बाबा भांड असे Ìहणतात, “आिदवासी शेतकöयां¸या øांतीचा पिहला नायक तंट्या िभÐल
होता. Âयाने सातपुड्या¸या दोÆही भागांत खानदेश व नमªदा खोöयातील आिदवासी
शेतकö यांत राÕůीयÂवाची भावना जागिवली. ”
३.५ सारांश भारतातील आिदवासी बहòल सवªच ±ेýात िāिटशांचे Âयां¸या िहतसंबंधासाठी Âयांनी
भारतातील नैसिगªक साधनसंप°ीवर Óयिĉगत मालकì ह³क सांिगतले. बहòतांशी जंगलात
राहणारे आिदवासी Âया¸या िजिवतेवर घाला घालÁयासारखे होते. पåरणामत: िāटीशांना
आिदवासी जमातéसोबत दीघªकाळ संघषª करावे लागले. आिदवासी जमातé पारंपåरक
शाľमागाªचा अवलंब कłन िāटीशांना जेरीस आणले. या संघषाªत िāिटश सरकारचे
अतोनात नुकसान झाले, तरी सुĦा सरकारला आधुिनक शľां¸या सहाÍयाने आिदवासीचे
उठाव øूरपणे दडपून टाकÁयास यश िमळाले.


munotes.in

Page 55

आिदवासी आिण शेतकöयांचे उठाव
55 ३.६ ÿij १. महाराÕůातील आिदवासी व आिदवासी उठावावर यांवर टीप िलहा.
२. महाराÕůातील शेतकरी उठावात द³कन मधील शेतकरी व तंट्या िभÐल चे योगदान
ÖपĶ करा.
३.७ संदभª १. आधुिनक महाराÕůाचा इितहास खंड २ – के. के. चौधरी
२. िवमुĉायन – लàमण माने
३. उमाजी राजे, मु³काम डŌगर – सदािशव आठवले
४. आधुिनक महाराÕůाचा इितहास – दीपक गायकवाड
५. िवसाÓया शतकातील महाराÕů (खंड १) – य. दी. फडके
६. मराठी िवĵकोश खंड १ ते १०
७. महाराÕůातील सामािजक सांÖकृितक िÖथÂयंतराचा इितहास (खंड १)– रमेश वरखेडे.
८. आधुिनक महाराÕůाचा इितहास – उ°म सावंत
९. भारतीय ÖवातंÞय चळवळीचा आिथªक पåरÿे±ातून अËयास – संपा. डॉ. उ°म पठारे,
डॉ. लहó गायकवाड.
*****
munotes.in

Page 56

56 ४
महाÂमा ºयोितराव फुले - सÂयशोधक समाज व मानवी
ह³कांचा जाहीरनामा
घटक रचना
४.० उिĥĶ्ये
४.१ ÿÖतावना
४.२ महाÂमा ºयोितबा फुले
४.३ सÂयशोधक समाज
४.४ सÂयशोधक समाजाचीतÂवे
४.५ सÂयशोधक समाजाची उĥीĶे
४.६ सÂयशोधक समाजाचे कायª
४.७ सÂयशोधक चळवळीचे महÂव
४.८ सारांश
४.९ ÿij
४.१० संदभª
४.० उिĥĶ्ये १) महाÂमा ºयोितबा फुले यां¸या कायाªचा आढावा घेणे.
२) सÂयशोधक समाजाची उिĥĶे व Âयां¸या कायाªचा अËयास करणे.
३) सÂयशोधक चळवळीचे महÂव ÖपĶ करणे.
४.१ ÿÖतावना एकोिणसाÓया शतकात महाराÕůात होऊन गेलेÐया समाजसुधारकांमÅये महाÂमा ºयोितराव
फुले यांचे कायª िवशेष उÐलेखनीय आहे. Âयांनी दिलत समाज, िľयां¸या पåरिÖथतीमÅये
पåरवतªन घडवून आणले. समाजातील अ²ान नĶ करÁयासाठी व सामािजक पåरवतªनासाठी
Âयांनी 'सÂयशोधक समा जाची' Öथापना केली. महाराÕůातसामािजक समता ÿÖथािपत
करणाöया चळवळéमÅये 'सÂयशोधक समाजाचे' िवशेष महÂव आहे. सÂयशोधक समाजाĬारे
उभारÁयात आलेला हा लढा सामािजक, आिथªक व सांÖकृितक गुलामिगरीिवŁĦचा लढा
होता.

munotes.in

Page 57

महाÂमा ºयोितराव फुले - सÂयशोधक समाज व मानवी ह³कांचा जाहीरनामा
57 ४.२ महाÂमा ºयोितबा फुले महाÂमा फुले हे आधूिनक महाराÕůातील मूलगामी समाजपåरवतªना¸या चळवळीचे आī
ÿवतªक होते. फुले घराÁयाचे मूळ गाव सातारा िजÐहातील कटगुण होते. Âयांचे मूळ उपनाव
गोöहे असे होते. ºयोितरावांचे पणजोबा गावातील बारा बलुतेदारांपैकì एक होते. गावामÅये
चौगुÐयाचे काम पाहणाöया Âयांना Âया गावातील कुलकणêंशी झालेÐया वादाने कटगुण
सोडावे लागले. पुढे Âयांचे आजोबा शेिटबा आपÐया मुलां¸या उपजीिवकेसाठी पुणे येथे
आले. Âयांना राणोजी, कृÕणा व गोिवंदराव अशी तीन मुले होती. Âयांची आिथªक पåरिÖथती
वाईट असÐयामुळे Âयां¸या ितÆही मुलांना उपजीिवकेसाठी फुलांचा Óयवसाय करावा
लागला. माधवराव पेशÓयां¸या कानावर Âयां¸या कामाची कìतê गेÐयाने पेशÓयानé Âयांना
खाजगीत फुले घालÁयाचे काम िदले Âयाचबरोबर ३५ एकर जमीन इनाम Ìहणून िदली.
फुलां¸या Óयवसायावłनच Âयांना ' फुले ' हे नाव पडले.
महाÂमा ºयोितबाफुल¤चा जÆम ११ एिÿल १८२७ रोजी झाला. महाÂमा फुले यां¸या
विडलांचे नाव गोिवंदराव शेिटबा फुले आिण आईचे नाव िचमणाबाई फुले असे
होते.ºयोितराव केवळ नऊ मिहÆयांचे होते, तेÓहा Âयां¸या आईचे िनधन झाले. Âयांचा िववाह
सािवýीबाई यां¸याशी झाला. ÿाथिमक िश±णानंतर काही काळ Âयांनी भाजी िवøìचा
Óयवसाय केला. इ.स. १८४२ मÅये माÅयिमक िश±णासाठी पुÁया¸या Öकॉिटश िमशन
हायÖकूलमÅये Âयांनी ÿवेश घेतला. बुĦी अितशय तÐलख, Âयामुळे पाच-सहा वषाªतच
Âयांनी अËयासøम पूणª केला. Âयांनी कायमच समाजासाठी, गरीब लोकां¸यासाठी तसेच
असहाÍय मिहलांची पåरिÖथती सुधारÁयासाठी अनेक ÿयÂन केले तसेच Âयांनी अनेक
परंपरा आिण łढी मोडून काढÁयासाठी ÿयÂन केले. Âयांनी ľी िश±ण आिण ľी
ÖवातंÞयसाठी लढा िदला आिण Âयांना ÂयामÅये यश देखील िमळाले. तसेच ते अÖपृÔयता,
बालिववाह आिण जातीभेद यासार´या गोĶé¸या देखील िवŁÅद होते.
महाÂमा फुले यांनी इ.स.१८४८ मÅये पुणे शहरामÅये ľीिश±णसाठी एक मुलé¸या
िश±णासाठी शाळा Öथापन केली आिण मुलéना िशकवÁयाची जबाबदारी िह सािवýीबाई
यां¸यावर सोपवली. मुलéना िश±ण िमळावे Ìहणून Âयांनी अनेक अडचणी आिण समÖया
सोडवत मुलé¸या िश±णाचा मागª मोकळा केला.फĉ ľीिश±णासाठी Âयांनी ÿयÂन न
करता अÖपृÔय मुलांसाठी देखील Âयांनी शाळा सुŁ कłन Âयांना देखील िश±णाची दारे
खुली कłन िदली. १६ नोÓह¤बर १८५२ रोजी मेजर कँडी यां¸याकडून शै±िणक
कायाªसाठी िāिटश सरकार Ĭारे िव®ामबाग वाडा मÅये महाÂमा फुले यांचा सÂकार करÁयात
आला.
महाÂमा फुले यांनी िवधवा िľयांची िÖथतीमÅये सुधारणा घडवून आणÁयासाठी िवधवा
पुनिवªवाह घडवून आणले. तसेच िवधवां¸या केशवपनाची िवŁĦ ÆहाÓयांचा संप घडवून
आणला.बालहÂया ÿितबंधक गृहाची Öथापना केली. Âयांनी अÖपृÔयांना दुÕकाळ काळात
Öवतः¸या िविहरीतून पाणी िदले. शेतकöयां¸या शोषणािवŁĦ अहमदनगर येथे खतं फोडीचे
बंड घडवून आणले. दाłची दुकाने सुł करÁयास सरळ िनषेध केला.िवÐयम हंटर िश±ण
आयोगा समोर िनवेदन िदले आिण ÂयामÅये ÿाथिमक िश±ण सवा«ना सĉìचे आिण मोफत munotes.in

Page 58

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
58 देÁयाची मागणी केली. ११ मे १८८८ मÅये मुंबईतील कोळीवाडा येथे जनतेने रावबहादुर
यां¸या हÖते महाÂमा फुले यांना “महाÂमा” ही पदवी देÁयात आली.
महाÂमा फुले यांनी िविवध िवषयावर अनेक úंथ िलहóन वेगवेगÑया ÿijांना वाचा फोडली.
Âयांची ÿिसÅद असणारी पुÖतके Ìहणजे सावªजिनक सÂयधमª, शेतकöयांचा आसूड आिण
गुलामिगरी, जर आपण िह पुÖतके वाचली तर आपÐयाला समजते िक ते एक महान लेखक
आिण िवचारवंत देखील होते.ºयोितबा फुले यांनी आपले संपूणª आयुÕय अÖपृÔयां¸या
āाĺणां¸या शोषणातून मुĉìसाठीघालवले आिण ÂयामÅये Âयांना यश देखील आले. १८८८
मÅये ºयोितबांना प±ाघाताचा झटका आला आिण Âयांना अधा«गवायू झाला आिण २८
नोÓह¤बर १८९० रोजी थोर समाजसुधारक महाÂमा ºयोितराव फुले यांचे िनधन झाले
Ìहणजेच वया¸या ६३ Óया वषê Âयांचे िनधन झाले.
महाराÕůातील अÖपृÔयता िनवारण व ľीमुĉì चळवळीचे आúही Ìहणून महाÂमा फुले यांना
ओळखले जाते. िश±णाचे महÂव ओळखून ÿचार व ÿसार करणारे थोर िश±ण तº²,
शेतकरी व कामगारां¸या सुखासाठी झगडणारे िवचारवंत, समते¸या तÂवावर मानवधमª
Öथापन करणारे Ìहणून Âयांचा गौरव करावा लागतो.
आपली ÿगती तपासा :
१) महाÂमा फुले यां¸या जीवनाचा अÐपपåरचय सांगा ?
४.३ सÂयशोधक समाज महाराÕůातील बहòजन समाजा¸या िवकासासाठी सुŁ झालेली पिहली सामािजक चळवळ
Ìहणून सÂयशोधक चळवळ ओळखली जाते.शूþ व अितशूþ वगाªतील समाज हा
उ¸चवगाª¸या गुलामिगरीमÅये जीवन जगत होता. Âयांना समाजात कुठलेही ह³क व
अिधकार नÓहते. यामुळे समाजात सामािजक िवषमता िह िनमाªण झाली होती. िह सामािजक
िवषमता जर नĶ करायची असेल तर शूþ व अितशूþ यांना ह³क व अिधकार हे िमळणे
आवÔय³य होते. परंतु ह³क व अिधकार संघषª केÐयािशवाय िमळणार याची जाणीव
महाÂमा फुले यांना होती. Âयामुळे संघटनाÂमक ÿयÂन करणे गरजेचे होते. Ìहणूनच
सामािजक समतेसाठी शूþाितशूþांची िÖथती सुधारÁयासाठी महाÂमा ºयोितबा फुले यांनी
‘सÂयशोधक समाजाची ’ Öथापना पुणे येथे २४ सÈट¤बर १८७३ मÅये केली. सÂयशोधक
Ìहणजे 'सÂयाचा शोध घेणारा' होय. सÂयशोधक समाजा¸या पिहÐया सभेत
संपूणªमहाराÕůातून ६० ÿितिनधी उपिÖथत होते. ºयामÅये ²ानिगरीबुवा, धŌडीराम कुंभार,
²ानोबा झगडे, रामचंþ भालेकर व तुकाराम िपंजर इ. ÿमुख ÿितिनधी होते. या सभेत
महाÂमा फुले यांची अÅयàय व कोषाÅयàय तर नारायणराव गोिवंदराव कडलक यांची
सवाªनुमते कायªवाहक Ìहणून िनवड करÁयात आली. सÂयशोधक चळवळ िह समाजातील
कोणÂयाही एका िविशĶ वगाªिवŁĦ नÓहती. बहòजन समाजात जागृती घडवून आणणे हे या
चळवळीचे मु´य उिĥĶे होते. पुढील काळात या समाजा¸या अनेक िठकाणी शाखा
िनघाÐया. munotes.in

Page 59

महाÂमा ºयोितराव फुले - सÂयशोधक समाज व मानवी ह³कांचा जाहीरनामा
59 समता, बंधुता व ÖवातंÞय हे िवचार ŁजिवÁयासाठी महाÂमा फुले यांनी सÂयशोधक
समाजाची Öथापना केली. सवª जाती - धमाª¸या लोकांना Óयासपीठ उपलÊध Óहावे हा
यामागील हेतू होता. समाजातील किनķ वगाªला मानिसक गुलामिगरीतून मुĉ करणारी िह
चळवळ होती. ÿारंभी¸या काळात महार, मांग, ºयू आिण मुसलमान या जातीधमाªचे लोक
या समाजाचे सभासद होते. सवª जाती धमाª¸या लोकांना या सभेचे सभासदÂव खुले होते.
सÂयशोधक समाजा¸या शाखा अनेक िठकाणी Öथापन करÁयात आÐया. या समाजाची
आठवड्यातून एक वेळा सभा होत असे. धािमªक व सामािजक गुलामिगरी नĶ करणे हे या
समाजाचे मु´य उĥीĶ्ये होते.
आपली ÿगती तपासा :
१) सÂयशोधक समाजाची Öथापना कशी झाली ते सांगा?
४.४ सÂयशोधक समाजाची तÂवे सÂयशोधक समाजातील अनुयायांसाठी व Âयां¸या मागªदशªनासाठी महाÂमा फुले यांनी
'सावªजिनक सÂयधमª' हा úंथ िलहला. िवĜल रामजी िशंदे यां¸या मते, 'हे पुÖतक
सÂयशोधक समाजाचे बायबल होते. या úंथातील फुले यांचे िवचार हे सÂयशोधक समाज व
सÂयशोधक चळवळ यांचा मु´य आधार होय.' या úंथात सÂयशोधक समाजाची तÂवे
सांिगतली होती, ती पुढीलÿमाणे:
१) ईĵर हा एक असून तो िनगुªण व िनराकार आहे.
२) सवª माणसे िह एकाच परमेĵराची लेकरे आहे.
३) परमेĵराची भĉì करÁयाचा अिधकार ÿÂयेक मानवाला आहे.
४) परमेĵराची भĉì करÁयासाठी भट व पुरोिहत आिण मÅयÖथांची गरज नाही.
५) माणसाला जातीने नÓहे तर गुणांनी ®ेķÂव येते.
६) पुनªजÆम, कमªकांड व जपजाÈय इ. गोĶी अ²ान मूलक आहेत व िह किनķ वगाª¸या
िपळवणुकìची मु´य साधने आहेत.
७) कोणताही धमªúंथ हा ईĵरÿणीत नाही, सवª धमªúंथांची िनिमªती मनुÕयाने केलेली आहे.
८) परमेĵर सावयव łपाने अवतार घेत नाही.
४.५ सÂयशोधक समाजाची उĥीĶे सÂयशोधक समाजाची उिĥĶे िह खालील ÿमाणे होती :
१) शूþ आिण अितशूþ यांची āाĺण पुरोिहतांकडून होणारी िपळवणूक थांबवणे.
२) समाजातील पĥदिलत वगाªला Âयां¸या ह³काची जाणीव कłन देणे व Âयां¸या
अिधकारांची िशकवणूक देणे. munotes.in

Page 60

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
60 ३) शूþ आिण अितशूþ यांची āाĺणी शाľां¸या मानिसक आिण धािमªक गुलामिगरीतून
मुĉता करणे.
४) माणसां-माणसांमधीलउ¸चनीच भेदभाव दूर कłन सामािजक समते¸या पुरÖकार
करणे.
सÂयशोधक समाजाचा सभासद होतांना सदÖयांना पुढीलÿमाणे शपथ ¶यावी लागे, "सवª
मानव ÿाणी एकाच देवाची लेकरे आहेत. सबब ती माझी भावंडे आहेत. अशा बुĦीने मी
Âयां¸याशी वागेन. परमेĵराची पूजा, भĉì अगर Åयानधारणा करताना अगर धािमªक
िवधी¸या वेळी मी मÅयÖथाची गरज ठेवणार नाही. मी मा»या मुलामुलéना सुिशि±त करीन."
आपली ÿगती तपासा :
१) सÂयशोधक समाजाची उिĥĶे व तÂवे थोड³यात सांगा ?
४.६ सÂयशोधक समाजाचे कायª सÂयशोधक समाजाने आपली तÂवे व उिĥĶये यांना अनुसłन महाराÕůात समाज
पåरवतªनाची एक Óयापक चळवळ सुŁ केली. डॉ. गेल ऑÌवेट यांनी सÂयशोधक समाजा¸या
कायाªला चार टÈÈयात िवभागले आहे, ते टÈपे पुढील ÿमाणे :
१) पिहला टÈपा (१८७३ - १८९०):
महाÂमा फुले यांनी Öवतः सामािजक सुधारणेसाठी केलेले कायª Ìहणजेच सÂयशोधक
समाजाचा पिहला टÈपा होय. पिहÐया टÈÈयात सÂयशोधक समाजाने āाĺणां¸या सामािजक
आिण धािमªक ह³कांना आÓहान िदले. Âयांनी Öवतः धािमªक व सामािजक कृÂयांवर भर
िदला. परंपरा व अंध®Ħा यांना आÓहान देऊन पुरोिहतांिवŁĦ यश िमळवले. तसेच
जातीभेद, उ¸चनीचता व मूितªपूजा यांचाही जोरदार िवरोध केला. महाÂमा फुले यां¸या
कायाªत कृÕणराव भालेकर, डॉ. िव®ाम घोले, नारायण मेघाजी लोखंडे, माŁतराव नवले,
डॉ. सदोबा गावंडे, गोिवंदराव काळे व गणपत सखाराम पाटील इ.कायªकÂया«नी सÂयशोधक
समाजाचे िवचार úामीण भागात पसरिवÁयाचे महÂवाचे कायª केले. बहòजन समाजात
िश±णाचा ÿसार करÁया¸या उद्īेशाने गरजू व लायक िवīाÃया«ना िशÕयवृ°ी देÁयाची
Âयांनी तयारी केली.
इ. स. १८७७ मÅये महाराÕůात मोठा दुÕकाळ पडला असताना दुÕकाळ पीिडतां¸या
मुलांची सोय करÁयासाठी 'बाल®म' उघडले. तसेच सावकार व जमीनदार यां¸या कडून
होत असलेली जुलूम - जबरदÖती व िपळवणूक िवŁĦ चळवळ सुŁ केली.
२) दुसरा टÈपा (१८९० - १९१०):
या काळात सÂयशोधक समाजा¸या कायाªला ओहोटी लागली याचे मु´य कारण Ìहणजे इ.
स. १८९० मÅये महाÂमा फुले यांचे झालेले िनधन होय. Âया¸या िनधनामुळे सÂयशोधक
समाजाचा आधारच नाहीसा झाला. तसेच याकाळात Èलेगची आलेली साथ व दुÕकाळामुळे
(इ.स. १८९५ - ९६) यासमाजा¸या कायाªला ओहोटी लागली. सÂयशोधक समाजाचे कायª munotes.in

Page 61

महाÂमा ºयोितराव फुले - सÂयशोधक समाज व मानवी ह³कांचा जाहीरनामा
61 हे िवदभाªतील काही खेडी - मोठी शहरे आिण दि±णेत कोÐहापूर, बेळगाव या भागात
मयाªिदत रािहली. काही राÕůवादी नेÂयांनी या समाजािवŁĦ ÿभावी ÿचार केÐयाने
अिधकच मयाªदा पडली. या कालखंडात Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या िनवडणुकìकडे
सÂयशोधक कायªकÂया«चे ल± क¤िþत होणे व राÕůीय चळवळीचा वाढता गेलेला ÿभाव इ.
कारणांमुळे सÂयशोधक चळवळीला ओहोटी लागलेली िदसून येते.
३) ितसरा टÈपा (१९११-१९१९):
ितसöया टÈÈयात सÂयशोधक समाजाची चळवळ महाराÕůात पुÆहा एकदा सिøय झाली.
११ जानेवारी,१९११ रोजी राज®ी शाहó महाराज यांनी कोÐहापूर मÅये सÂयशोधक
समाजाची Öथाप ना पुÆहा नÓयाने केली. या समाजाचे अÅय± Ìहणून भाÖकरराव जाधव,
उपाÅयàय आनासाहेब लęे व कायªवाहक Ìहणून हåरभाऊ चÓहाण यांची िनवड झाली. या
टÈÈयात सÂयशोधक समाजाची चळवळ संपूणª महाराÕů िवदभª, मराठवाडा येथे पसरली.
पुणे, नािशक, ठाणे, सासवड, अहमदनगर, िनपाणी, बेळगाव, आडगांव, जळगांव, अकोला,
इंदापूरला या समाजा¸या शाखा सुŁ झाÐया. या कालखंडात सÂयशोधक समाजा¸या
कायªकÂया«नी āाĺण, पुरोिहत व úामीण भागातील āाĺण सावकार, जामीनदार, यां¸या
िवरोधात आøमक ÿचार कłन Âयां¸या कारवाया उजेडात आणÐया. राज®ी शाहó
महाराजां¸या नेतृÂवात सÂयशोधक समाजाने केलेले कायª ÿभावी ठरले. कोÐहपूर व सातारा
हे या समाजाचे बालेिकÐले बनले.
४) चौथा टÈपा (१९२० - १९३८):
इ. स. १९१९¸या मॉÆटेµयु - चेÌसफोडª सुधारणा कायīात सिøय सहभाग देऊन
सÂयशोधक समाजातूनच १९२० ला āाĺणो°र प± जÆमाला आला. व या चळवळीचा
चौथा टÈपा सुŁ झाला. याच टÈÈयात सÂयशोधक चळवळीचे łपांतर āाĺणो°र प±ात
झाÐयाने या चळवळीचा मूळ आशय मागे पडून सÂयशोधक चळवळीने राजकìय Öवłप
धारण केले.
आपली ÿगती तपासा :
१) सÂयशोधक समाजा¸या कायाªचा आढावा ¶या ?
४.७ सÂयशोधक चळवळीचे महÂव महाÂमा फुले यांनी २४ सÈट¤बर १८७३ रोजी पुÁयामÅये सÂयशोधक समाजाची Öथापना
केली. Âयानंतर मुंबईमधील कामाठीपुöयातून सÂयशोधक समाजा¸या कायाªला सुरवात
झाली. सÂयशोधक चळवळीमुळे शेतकरी वगª जागी झाला. िविवध कामगारां¸या संघटना
उËया रािहÐया , िश±णाचा ÿसार úामीण भागात व गोरगåरबां¸या झोपडीपय«त झाला. ľी
मुĉì संघटना, अÖपृशां¸या उÆनतीसाठी अनेक संघटना Öथापन झाÐया. महाÂमा फुले यांचे
वाđय व िविवध कायªकÂया«¸या वृ°पýीय कामिगरीमुळे महाराÕůात बहòजन समाजा¸या
ÿबोधनाचाÿयÆत झाला. जातीभेद, वणªÓयवÖथा, सावकारशाही, पुरोिहतशाही, मूितªपूजेचा
िवरोध या सार´या ÓयवÖथेिवŁĦ या चळवळीने मोठा ध³का िदला. सÂयशोधक चळवळ
समाजातील कोणÂयाही एका िविशĶ वगाªिवŁĦ नÓहती. बहòजन समाजात जागृती घडवून munotes.in

Page 62

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
62 आणणे हे ितचे ÿमुख उिĥĶे होते. या समाजा¸या अनेक िठकाणी शाखा िनघाÐया.
पुरोिहतािशवाय लµने लावÁयासाठी मंगलाĶके मराठीत रचली गेली. सÂयशोधक समाजाĬारे
उभारÁयात आलेला लढा हा सामािजक, आिथªक, राजकìय व सांÖकृितक
गुलामिगरीिवŁĦचा लढा होता.
धनंजय िकर यां¸या मते, "आधुिनक भारतामÅये सामािजक पूणªघटनेसाठी चळवळ सुŁ
करणारी पिहली संÖथा Ìहणजे सÂयशोधक समाज होय. सÂयशोधक समाजाने सामािजक
गुलामिगरी िवŁĦ आवाज उठवला व सामािजक Æयायाची व सामािजक पुरªरचनेची मागणी
केली. सÂयशोधक समाजा¸या आवाज हा भारतामÅये अनेक शतके दडपून टाकलेÐया
किनķ समाजाची िकंकाळी होती."
४.८ सारांश सÂयशोधक समाजाने धािमªक व सामािजक कृÂयांवर भर िदला. परंपरा व अंध®Ħा यांना
आÓहान देऊन यश िमळवले. तसेच जातीभेद, उ¸चनीचता व मूितªपूजा यांचाही जोरदार
िवरोध केला. मधांतरी¸या काळात माý या समाजाला आधार नसÐयाने तसेच याकाळात
Èलेगची साथ व दुÕकाळामुळे (इ.स. १८९५ - ९६) या समाजा¸या कायाªला ओहोटी
लागली. राज®ी शाहó महाराज यांनी सÂयशोधक समाजाची Öथापना पुÆहा केÐयाने
सÂयशोधक समाजाने केलेले कायª ÿभावी ठरले. परंतु कालांतराने सÂयशोधक चळवळीचे
łपांतर āाĺणो°र प±ात झाÐयाने या चळवळीचा मूळ आशय मागे पडून सÂयशोधक
चळवळीने राजकìय Öवłप धारण केले. सÂयशोधक समाजाने शेतकरी वगª, कामगार,
िश±णाचा ÿसार, ľी मुĉì, अÖपृशां¸या उÆनतीचे कायª मोठ्या ÿमाणावर केले. जातीभेद,
वणªÓयवÖथा, सावकारशाही, पुरोिहतशाही, मूितªपूजेचा िवरोध या सार´या ÓयवÖथेिवŁĦ
सÂयशोधक समाजाने मोठे कायª केले.
४.९ ÿij १) महाÂमा फुले यां¸या जीवन कायाªचा थोड³यात आढावा ¶या ?
२) सÂयशोधक समाजाची Öथापना व Âयाची उिĥĶे सांगा ?
३) सÂयशोधक समाजा¸या कायाªचा आढावा घेऊन या समाजाचे महÂव ÖपĶ करा ?
४.१० संदभª १) िकर धनंजय, महाÂमा ºयोितराव फुले, पॉÈयुलर ÿकाशन, मुंबई, १९९२
२) फडके य. िद., महाÂमा फुले समú वाङमय, महाराÕů राºय सािहÂय व संÖकृती
मंडळ, मुंबई , १९९१
३) पाटील प. सी., महाÂमा ºयोितराव फुले, महाराÕů राºय सािहÂय व संÖकृती मंडळ,
मुंबई , १९८४ munotes.in

Page 63

महाÂमा ºयोितराव फुले - सÂयशोधक समाज व मानवी ह³कांचा जाहीरनामा
63 ४) कठारे अिनल, आधुिनक महाराÕůाचा इितहास (१८१९ - १९६०), िवīा बु³स
पिÊलशसª, औरंगाबाद, २००९
५) िभडे जी. एल. व पाटील एन. डी., महाराÕůातील समाजसुधारणेचा इितहास, फडके
ÿकाशन, कोÐहापूर, २००६
६) मोरे िदनेश, आधुिनक महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास ( १८१८ - १९६०), के.
एस. पिÊलकेशन, पुणे, २००६
७) Narain V.A., Social History of Modern India, Meenakshi Prakashan,
Meerut, 1972
*****

munotes.in

Page 64

64 ५
ÿाथªना समाज
घटक रचना
५.० उिĥĶ्ये
५.१ ÿÖतावना
५.२ ÿाथªना समाज
५.३ ÿाथªना समाजाचे तÂव²ान
५.४ ÿाथªना समाजाची उपासना पĦती
५.५ ÿाथªना समाजाचे कायª
५.६ ÿाथªना समाजाचे अपयश
५.७ सारांश
५.८ ÿij
५.९ संदभª
५.० उिĥĶ्ये १) ÿाथªना समाजाचे कायª अËयासणे.
२) ÿाथªना समाजाचे तÂव²ान व उपासना पĦती यांचा अËयास करणे.
३) ÿाथªना समाजा¸या कायाªचा व अपयशाचा आढावा घेणे.
५.१ ÿÖतावना एकोिणसाÓया शतकात महाराÕůात राजकìय पåरवतªन झाले Âयामुळे महाराÕůात पाÔ¸यात
िवīा व िùIJन धमª यां¸या ÿसाराला सुरवात झाली. िāिटशां¸या शै±िणक कायाªमुळे
महाराÕůात सुिशि±तांची एक नवीन िपढी उदयास आली. या सुिशि±त तŁणांनी आपÐया
धािमªक व सामािजक जीवनाकडे िचिकÂसक भूिमकेतून पाहÁयास सुरवात केली. यातूनच
महाराÕůात सामािजक व धािमªक चळवळी Ļा उदयास आÐया.महाराÕůात धािमªक ±ेýात
सुधारणा घडवून आणÁयाचा ÿयÂन 'ÿाथªना समाज' या संघटनेने केला. बाळशाľी
जांभेकर, भाऊ महाजन, लोकिहतवादी, िवÕणुबुवा āĺचारी, दादोबा पांडुरंग, महाÂमा फुले,
बाबा पदमजी, भाऊ दाजी लाड इ. िवचारवंत सुधारकांनी महाराÕůा¸या जीवनात वैचाåरक
øांतीचे व ÿबोधनाचे कायª सुŁ केले होते. या सवª िवचारवंतां¸या ÿयÂनांमुळेच
धमªसुधारणेसाठी पाĵªभूमी तयार झाली. महाराÕůात धमªसुधारणे¸या चळवळीचा अúमान
हा परमहंस सभेला īावा लागतो. परंतु लोक±ोभे¸या भीतीने परमहंस सभा इ.स. १८६०
मÅये बंद पडली. या सभे¸या तÂवािवषयी आÂमीयता बाळगणारा व या तÂवांचे आकषªण
असणाöया िवचारवंतांनी ÿाथªना समाजाची Öथापना करÁयास पुढाकार घेतला.āाĺो समाज munotes.in

Page 65

ÿाथªना समाज
65 व आयª समाज यां¸या इतके ÿाथªना समाजाचे कायª हे Óयापक नसले तरी महाराÕůात
वैचाåरक जागृती िनमाªण करÁया¸या ŀĶीने ÿाथªना समाजाचे महÂवाचे कायª आहे.
५.२ ÿाथªना समाज एकोिणसाÓया शतकात धमªसुधारणे¸या ÿसार करÁया¸या उĥेÔयाने Öथापन झालेली एक
चळवळ Ìहणजेच ÿाथªना समाज होय. ÿाथªनासमाजाचे Öवłप ल±ात येÁयासाठी सवªÿथम
परमहंससभेची ओळख कłन घेणे हे महÂवाचे ठरते. िāिटशांचे भारतात राºय
िÖथरावÐयानंतर Âयां¸या धमाªचा, संÖकृतीचा व ²ानाचा संबंध हा भारतीय लोकांमÅयेसतत
वाढतच गेला. िāिटशांची स°ा भारतात िÖथरावÐयानंतर िहंदू धमा«वर िùÖती िमशनöयांचे
वैचाåरक हÐले होऊ लागले. िāिटशां¸या नवीन पाÔ¸यात िश±णामुळे अनेक सुिशि±तांवर
नÓया िश±णाचा ÿभाव पडून िहंदू धमाª¸या परंपरेवरील Âयांची ®Ħा देखीलढळू लागली,
ÿाचीन परंपरेची बंधने िह िशिथल होऊ लागली. काही िवचारी सुिशि±तांना भारतीय
समाजातील मूितªपूजा, बहòदेवतावाद, जाितभेद व इतर परंपरागत अिनĶ चालीरीती यां¸या
दुÕपåरणामाची जाणीव होऊ लागली. बायबलमधील चमÂकाåरक व अÿमाण वाटणाöया
बाबीदेखील िवचारवंतां¸या ल±ात आÐया. यामुळे धमा«तराचा उपलÊध मागª न धरता,
येथील धमाªची व सवª समाजाची नÓया कालानुłप सुधारणा करावी, असा िवचार दादोबा
पांडुरंग तखªडकर, राम बाळकृÕण जयकर, िभकोबा चÓहाण , तुकाराम ताÂया, आÂमाराम
पांडुरंग तखªडकर इ. नÓया सुिशि±तां¸या मनात आला. बंगालमÅये राजा राममोहन रॉय
यांनी १८२८ साली āाĺोसमाजाची कलक°ा येथे Öथापना केली व भारतीय
धमªसुधारणे¸या चळवळीस ÿोÂसाहन िदले,Âयाचीही पाĵªभूमी परमहंससभे¸या मागे होतीच.
परंतु सभे¸या Öथापनेसाठी महßवाचे कारण ठरलेली घटना Ìहणजे ईĵरचंþ िवīासागर व
राम बाळकृÕण यांची भेट. या भेटीतून परÖपर िवचारिविनमय झाला. दादोबा पांडुरंग यांनी
परमहंससभेची Öथापना १८४८ मÅये केली. धम«िववेचन (१८६८) व पारमहंिसक āाĺधमª
(१८८०) ही परमहंससभेचे िवचार सांगणारी दोन पुÖतके दादोबा पांडुरंग यांनी तयार केली.
एकेĵरवादाचा पुरÖकार कłन परमहंससभेत सुŁवातीस व शेवटी ÿाथªना केली जाई.
रोटीबंदीचे बंधन तोडणे व जाितभेद मोडणे हे Âयांचे ÿमुख उĥेश समजले जात.
परमहंससभेचे पिहले व शेवटचे अÅय± राम बाळकृÕण हेच होते. Ļा सभेचे कायª गुĮ
पĦतीने चालत असे. सभा नावाłपास आÐयावर समाजात एकदम ÿकट Óहावयाचे, असे
Âयांनी ठरवले होते. परंतु मÅयंतरी Âयां¸या सभासदांची यादी कुणी पळवÐयामुळे सभेची
मंडळी घाबरली व सभेचे अिÖतÂव संपले. १८६० मÅये परमहंस सभा िह संपुĶात आली.
ÿितकूल पåरिÖथतीतही आपली मते ठामपणे मांडÁयाची िहंमत िह Âयावेळेस¸या
सभासदांमÅये नÓहती. परंपरावाīां¸या पुढे Âयांचा पराभव झाला.
āाĺो समाजाचे एक ÿभावी नेते केशवचंþ सेन हे इ. स. १८६४ मÅये मुंबई मÅये आले.
Âयां¸या धमªसुधारणािवषयी Óया´यानाचा व Âयां¸या कायाªचा ÿभाव हा महाराÕůातील
नविवचारवाīांवर झाला. डॉ. आÂमाराम पांडुरंग तखªडकर यांनी समिवचारी लोकांशी चचाª
कłन ३१ माचª १८६७ रोजी 'एकेĵर उपासक मंडळी'ची Öथापना केली. ितलाच पुढे
'ÿाथªना समाज' असे Ìहटले जाऊ लागले. डॉ. आÂमाराम पांडुरंगतखªडकर या सभेचे
पािहले अÅयàय बनले. तर रामलाल कृÕण, परमानंद, भाऊ महाजन, नवरंगी, मोडक आिण munotes.in

Page 66

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
66 वागले हे या सभेचे सदÖय होते. या समाजा¸या ÿचारासाठी 'सुबोध पिýका' हे वृ°पý सुŁ
केले. िगरगाव येथे या समाजाने Öवतःची इमारत बांधली.
ÿाथªना समाजाला खरी ÿितķा ÿाĮ कłन देÁयाचे कायª पुढे दोन वषा«नी समाजामÅये
सामील झालेÐया डॉ. रामकृÕण गोपाळ भांडारकर यांनी केले. हे थोर ÿा¸यिवīा पंिडत
असूनही धािमªक संशोधनाला Âयांनी शाľीय बैठक िदली. Âयाचबरोबर Æया. रानडे यांनीही
या समाजाला Óयापक Öवłप देÁयाचे कायª केले. ÿाथªना समाजाने āाĺो समाजाÿमाणे
Öवतः¸या पंथाला ÖवातंÞय धमª न मानता Öवतःला िहंदू धमाªतील सुधारणावादी पंथ मानले.
ÿाथªना समाजाने माý मूितªपूजा मनाली नाही. तरी परमेĵराला सगून मानले. खरे तर ÿाथªना
समाज हा Ĭैतवादी, सगुणोपासक व भिĉमागª होते.
इ. स. १८६८ मÅये Æया. रानडे आिण इ. स. १८८९ मÅये रामकृÕण भांडारकर ÿाथªना
समाजात सहभागी झाले. āाĺो समाजा¸या ÿेरणेने ÿाथªना समाजाची Öथापना झाली
असली तरी महाराÕůातील पåरिÖतथी लàयात घेऊन Æया. रानडे व भांडारकर यांनी
ÿाथªना समाजाची तÂवे व उपासना पĦती िनिIJत केली. Æया. रानडे हे ÿाथªना समाजाला
जुÆया भागवत धमाªची शाखा मनात असत. Âयांनी ÿाथªना समाजाचे 'Love of god, in
the service of man' असे घोषवा³य िनिIJत केले. Æया. रानडे यांनी ÿाथªना समाजाचे
उिĥĶे हे खालील ÿमाणे सांिगतले होते.
१) समाजाची नैितक ÿगती घडवून आणणे.
२) ÿचिलत पूजा पĦतीला बदलून अÅयाÂमावर आधाåरत नवीन पूजा पĦती िनमाªण
करणे.
आपली ÿगती तपासा :
१) ÿाथªना समाजा¸या Öथापनेचा आढावा ¶या ?
५.३ ÿाथªना समाजाचे तÂव²ान Æया. रानडे व आर. जी. भांडारकर यांनी ÿाथªना समाजाचे तÂव²ान िनमाªण करताना गीता,
उपिनषदे, बौĦ धमª, व बायबल मधील चांगÐया तÂवाचा आधार घेतला. इ. स. १८७३
मÅये Æया.रानडे व भांडारकर यांनी ÿाथªना समाजाची तÂवे ÿिसĦ केली. ती पुढीलÿमाणे
१) परमेĵर एक आहे. तो िनराकार असून िवĵाचा िनमाªता आहे. व ईĵर सवª शिĉमान
आहे.
२) सÂय, सदाचार व भĉì हे ईĵरा¸या उपासनेचे खरे मागª आहे. या मागाªने गेÐयानेच तो
ÿसÆन होतो.
३) परमेĵराने कोणताही धमª úंथ हा िलहला नाही. Âयामुळे िनदōष असा एकही धमªúंथ
सापडणार नाही. तसेच परमेĵर हा अवतार घेत नाही.
४) मूितªपूजा परमेĵराला माÆय नाही. munotes.in

Page 67

ÿाथªना समाज
67 ५) ÿाथªने¸या मागाªने परमेĵराची उपासना करता येते. परंतु ÿाथªनेने भौितक फळाची
ÿाĮी होत नाही. ÿथम ÿाथªनाफĉ आिÂमक उÆनतीसाठीच करावयाची आहे.
६) सवª माणसे िह एकाच परमेĵराची लेकरे आहेत. Ìहणून सवा«नी एकमेकांशी बंधुÂवा¸या
भावनेने वागावे.
रानडे-भांडारकर,वामन आबाजी मोडक , नारायण गणेश चंदावरकर, Ĭा. गो. वैī, िवĜल
रामजी िशंदे वगैर¤¸या Óया´यानांचे व ÿवचनांचे जे संúह उपलÊध आहेत, Âयांवłन
ÿाथªनासमाजाची ओळख पटते. उपिनषदे, इतर सवª धमªúंथांतील पारमािथªक व नैितक
िसĦांत ÿाथªनासमाज मानतो. साधकाला मÅयÖथािशवाय Ìहणजे पुरोिहतािशवाय
अंतःÿेरणेतून व Öवानुभवातून सÂयाचे ²ान होऊ शकते. िववेकबुĦीने धमª व नीिततßवे
समजू शकतात. आÂमपरी±ण आिण आÂमिनवेदनÿधान असा हा ÿवृि°मागª आहे. सवा«गीण
सामािजक सुधारणेचा पाया सĦमª व सदाचरणावर आधाåरत असावा, यावर ÿाथªनासमाज
भर देतो.
आपली ÿगती तपासा :
१) ÿाथªना समाजाचे तÂव²ान थोड³यात ÖपĶ करा ?
५.४ ÿाथªना समाजाची उपासना पĦती ÿाथªना समाजा¸या मंिदरात जी साĮािहक उपासना होती. Âयाचे सहा भाग असत.
१) उदबोधक:
इतर िवचार मनातून काढून टाकून परमेĵर िवषयक िवचार मनात आणणे.
२) Öतवन:
ईĵराचे वैभव, पािवÞय, तेज, सामÃयª, ÿेम इ. गुणांचेÖतवन करणे.
३) कृत²ता दशªन:
ईĵरािवषयी कृत²ता Óयĉ करणे.
४) ÿाथªना:
मना¸या एकाúतेसाठी ओÓया, अभंग व तÂसम ÿाथªना करणे.
५) िनłपण:
उपदेशाÂमक ÿवचन देणे.
६) आरती:
या उपासनेसाठी समाजाने अनेक ÿाथªना मंिदरे बांधली होती. मुंबईचे ÿाथªना समाज मंिदर
हे आजही ÿिसĦ आहे. munotes.in

Page 68

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
68 आपली ÿगती तपासा :
१) ÿाथªना समाजाची उपासना पĦती सांगा ?
५.५ ÿाथªना समाजाचे कायª ÿाथªना समाजाने धमªÿचारापे±ा सामािजक सुधारणा चळवळéकडे िवशेष ल± िदले.
अÖपृÔयता िनवारण, िवधवा िववाह, मुलé¸या िश±णास ÿोÂसाहन, बालिववाहास िवरोध इ.
±ेýात या समाजाने भरीव कायª केले. अÖपृशां¸या उÆनतीसाठी महषê िवĜल रामजी िशंदे
यांनी 'िडÖÿेड ³लासेसिमशन' िह संÖथा Öथापन केली. या संघटनेने अÖपृशां¸या मुलांना
िश±ण देÁयापासून वृĦ व आजारी लोकांची सेवा करÁयाचे काम कłन अÖपृÔयता
िनवारÁयाचा ±ेýात मोलाचे कायª केले. ना. म. जोशी यांनी 'सोशल सिÓहªस लीग'या
संघटनेची Öथापना कłन मजुरांची िÖथती सुधारÁयाचा ÿयÂन केला. तर देशसेवेसाठी
चांगले कायªकत¥ िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने नामदार गोखले यांनी 'सÓहªÆट ऑफ इंिडया
सोसायटी' या संÖथेची Öथापना केली. महाÂमा फुले यां¸या 'अनाथ ®म' या समाजापासून
ÿेरणा घेऊन ÿाथªना समाजाचे कायªकत¥ उमाजी शंकर लालशंकर यांनी अनाथ मुलांकåरता
एक आ®म सुŁ केले. ÿाथªना समाजा¸या वतीने पंढरपूर येथे 'अनाथ बालका®म '
काढÁयात आले. या संÖथेने १८७६ - ७७ ¸या दुÕकाळात लोकोपयोगी असे िविवध
कायªøम हाती घेतले.
िľयांना िश±ण देÁया¸या उĥेशाने Æया. रानडे यांनी इ. स. १८८२ मÅये पुÁयामÅये मुलéची
शाळा सुŁ केली. ÿाथªना समाज¸या वतीने ÖवातंÞयपणे िľयांसाठी 'संगत सभेचे' आयोजन
केले जात. ºयामÅये ľी िवषयक ÿijांवर चचाª केली जात. िľयांची सवाªगीण उÆनती
घडवून आणÁया¸या उĥेशाने पंिडता रमाबाई यांनी इ. स. १८८२ मÅये 'आयª मिहला
समाजाची' Öथापना केली. ÿाथªना समाजाबĥल लोकांमÅये असलेÐया िविवध ÿijाचे
िनराकरण करÁयासाठी Æया. रानडे यांनी 'Theists Confession of Faith' हा िनबंध
िलहला. व समाजामÅये आपÐया िवचारा¸या ÿचारासाठी 'सुबोध पिýका' हे वृ°पý
(मुखपý) सुŁ केले.
ÿाथªनासमाज ही ÿारंभापासूनच आÅयािÂमक चळवळ ठरते. हा समाज āĺवादी आहे; परंतु
मायावादी नाही. या चळवळीस पुढे म. गो. रानडे, रा. गो. भांडारकर िवĬानांचा लाभ झाला.
रानडे यांनी यूरोपमधील मािटªन Ðयूथरची धमªसुधारणा व भागवत धमª यांमधील साÌय
िवशद केले. भांडारकरांनी ÿाथªनासमाज हा अिनद¥Ôय, अÓयĉ, अिचंÂय व कूटÖथ अशा
िनगुªण ईĵराची ÿाथªना करीत नाही, तर तो सÂय, ²ान व आनंदÖवłपी सगुण ईĵराची
उपासना करतो , असे ÖपĶ केले. ÿाथªनासमाजाची तßवे रानडे यांनीच िनिIJत केली. पंढरपूर
व िवलेपाल¥ येथील बालका®म,राममोहन हायÖकूल,ÿाथªनासमाज हायÖकूल, िवलेपाल¥,सर
चंदावरकर मराठी शाळा वगैरे दज¥दार शै±िणक संÖथा व िविवध ÿकारची समाजकÐयाणपर
काय¥ चालिवÁयात ÿाथªनासमाजाने यश िमळिवले आहे. मुंबई, पुणे, वाई, खार येथील या
समाजा¸या शाखा यथाशĉì समाजसेवा करीत आहेत. अंध®Ħा व धमªभोळेपणा नाहीसा
करÁया¸या ŀĶीने ÿाथªनासमाजाने अनÆयसाधारण कायª केले आहे.
munotes.in

Page 69

ÿाथªना समाज
69 आपली ÿगती तपासा :
१) ÿाथªना समाजा¸या कायाªचा आढावा ¶या?
५.६ ÿाथªना समाजाचे अपयश डॉ. आÂमाराम पांडुरंग, डॉ. भांडारकर, Æया. रानडे यां¸याÓयितåरĉ वामन आबाजी मोडक,
नारायण गणेश चंदावरकर, िवĜल रामजी िशंदे, सुखठणकर इ.अनेक कायªकÂया«नी या
समाजा¸या ÿचारासाठी ÿयÂन केले परंतु ÿाथªना समाजाचा ÿसार हा िविशĶ शहरांपुरताच
व सुिशि±त वगाªपुरताच मयाªिदत रािहला. ÿाथªना समाज हा धमª सुधारणे¸या उĥेशाने
Öथापन करÁयात आलेला एक सुधारणावादी समाज होता. या समाजाने सामािजक ±ेýात
उÂकृĶ कायª केले असले तरी Âयां¸या कायाªची ÓयाĮी िह ठरािवक ±ेýापुरतीच मयाªिदत
होती. मुंबई, पुणे, सातारा, कोÐहापूर व अहमदनगर इ. मोज³या शहराबाहेर या समाजाचे
फारसे कायª नÓहते. ÿाथªना समाजा¸या अपयशासाठी अनेक करणे कारणीभूत होती.
Âयापैकì काही पुढीलÿमाणे-
१) ÿाथªना समाजावर िùÖती धमªतÂवांचा काही ÿमाणात ÿभाव होता. Âयामुळे िहंदू
समाजाला Âयां¸या िवषयी आपुलकì वाटली नाही. एकेĵरवादाचा पुरÖकार व
मूतêपूजेला िवरोध हे तÂव बहòसं´य िहंदूं¸या ®ÅदाÖथानेवर आघात होता.
२) ÿाथªना समाजाचे नेतृÂव हे उ¸च मÅयमवगêय लोकांकडे होते. या समाजात बहòतांश
नेते हे बुिĦमान व उदारमतवादी होते. तरी समाजातील सवªसामाÆय लोकांवर
आपÐया िवचारांचा ÿभाव पाडू शकले नाही. तसेच या नेÂयांचा जनसामाÆयांशी
फारसा संपकª नÓहता.
३) ÿाथªना समाजातील नेतृÂवात आचार व िवचार यामÅये िवसंगणती होती. उदा. Æया.
रानडे यांनी पंच छेदय िमशन ÿकरणी आपÐया मतािवŁĦ जाऊन ÿायिIJत
केले.तसेच Æया. रानडे यांनी पुनिवªवाहाचा पुरÖकार कłनही Öवतः माý ÿसंग
येऊनही पुनªिववाह टाळला.यामुळे ÿाथªना समाजातील लोक हे केवळ
बोलघेवडेसुधारक आहे असा लोकांचा समज झाला.
४) ÿाथªना समाजाने ľी सुधारणावादी चळवळी राबवून देखील हा समाज िľयांना
आपÐया चळवळीकडे आकिषªत करÁयात अपयशी ठरला. उदा. िľयांनी ÿितमा
पूजनेचा Âयाग करावा या उपøमाला िľयांकडून फारसा ÿितसाद िमळाला नाही.
५) ÿाथªना समाजाचे नेतृÂव बुिĦजीवी लोकांकडे होते. बहòजन समाजात सुधारणा घडवून
आणÁयासाठी Âयांनी ÿयÂन केले. पण ते बहòजन समाजाशी एकłप झाले नाही.
६) आयªसमाज वगळता ÿाथªना समाज व āाĺो समाज यांचे बहòतेक नेते िāिटश स°ेचे
समथªक होते. या िवचारांचा ÿसार माý पुढील काळात िहंदू धिमªयायांमÅये झाला व
Öवतंý पंथ Öथापन न होताच धमªपåरवतªन हळूहळू घडू लागले.
वरील सवª कारणांमुळे ÿाथªना समाजाचा व Âयां¸या िवचारांचा ÿसार हा महाराÕůात सवªý
मोठया ÿमाणावर होऊ शकला नाही. munotes.in

Page 70

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
70 आपली ÿगती तपासा :
१) ÿाथªना समाजाला अपयश का आले ते सांगा ?
५.७ सारांश ३१ माचª १८६७ या िदवशी मुंबई येथे काही सुधारणावादी मंडळéनी 'ÿाथªनासमाज' Öथापन
केला. डॉ. आÂमाराम पांडुरंग तखªडकर हे Âयाचे अÅय±, तर बाळ मंगेश वागळे हे कायªवाह
होते. Âया वेळी डॉ. रामकृÕण गोपाळ भांडारकर आिण Æया. महादेव गोिवंद रानडे हे मुंबईत
वाÖतÓयाला नÓहते. परंतुलवकरच तेही ÿाथªनासमाजाचे सभासद झाले आिण समाजाची
तािßवक बैठक मु´यतः Âया दोघां¸या मागªदशªनाखालीच भ³कम बनली. ४ िडस¤बर १८७०
रोजी 'पुणे ÿाथªना समाजा'ची Öथापना झाली. एकेĵरवाद मानणारा, मूितªपूजा व संबंिधत
कमªकांड नाकारणारा, ईĵरी अवतार व ईĵरÿणीत धमªúंथ या दोÆही कÐपना झुगारणारा,
सवª माणसे ईĵराची लेकरे आहेत अशी ®Ħा बाळगून मानवी बंधुÂवावर भर देणारा, असा हा
धमªशुĦीचा ÿयोग होता. ईĵरािवषयी पूºयबुĦी बाळगून Âयाचे भजनपूजन करणे व Âयाला
िÿय अशी कृÂये करणे हा Âयाचा उपासनामागª होता. जाितÓयवÖथा, अÖपृÔयता, ľीदाÖय
यांसार´या सामािजक दुåरतांना Âयाचा िवरोध होता. ÿबोधन व िश±णÿसारावर Âयाचा भर
होता. मानवता व सवªधमªसमभाव ही Âयाची अंगभूत ŀĶी होती. धमªसुधारणेतून सामािजक
सुधारणा व देशसुधारणा साधÁयाचा उÂøांितवादी मागª Âयाने आखलेला होता. तसे पािहले
तर हे āाĺोसमाजाचे मराठी वळण होते; पण ती ÿितकृती माý नÓहती.
५.८ ÿij १) ÿाथªना समाजाची Öथापना कशी झाली ते ÖपĶ करा ?
२) ÿाथªना समाजाचे तÂव²ान व उपासना पĦती यांची मािहती īा ?
३) ÿाथªना समाजाचे कायª ÖपĶ कłन Âयां¸या ÿाथªना समाजाला अपयश का आले हे
सांगा ?
५.९ संदभª १) कठारे अिनल, आधुिनक महाराÕůाचा इितहास (१८१९ - १९६०), िवīा बु³स
पिÊलशसª, औरंगाबाद, २००९.
२) िभडे जी. एल. व पाटील एन. डी., महाराÕůातील समाजसुधारणेचा इितहास, फडके
ÿकाशन, कोÐहापूर, २००६.
३) मोरे िदनेश, आधुिनक महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास ( १८१८ - १९६०), के.
एस. पिÊलकेशन, पुणे, २००६.
४) पाटील Óही. बी. , िवसाÓया शतकातील म हाराÕůामधील समाजसुधारणेचा इितहास, के
सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१८. munotes.in

Page 71

ÿाथªना समाज
71 ५) चौधरी के. के., आधुिनक महाराÕůाचा इितहास, खंड २, महाराÕů राºय सािहÂय व
संÖकृती मंडळ, मुंबई.
६) गाठाळ एस. एस. , आधुिनक महाराÕůाचा इितहास, कैलाश पिÊलकेशन, औरंगाबाद,
२०२०.
७) Narain V.A., Social History of Modern India, Meenakshi Prakashan,
Meerut, 1972.
८) चÓहाण रा. ना., ÿाथªना समाज, मािहती ąोत : मराठी िवĵकोश.
*****

munotes.in

Page 72

72 ६
महाराÕůातील समाज सुधारकांचे आिथªक राÕůवादातील
योगदान
घटक रचना
६.० उिĥĶ्ये
६.१ ÿÖतावना
६.२ आिथªक राÕůवाद
६.३ आिथªक राÕůवादाचे िवचार मांडणारे महाराÕůातील िवचारवंत
१) जµगनाथ शंकरशेठ उफª नानासाहेब
२) भाÖकर पांडुरंग तखªडकर
३) गोपाळ हरी देशमुख उफª लोकिहतवादी
४) महाÂमा ºयोितबा फुले
५) दादाभाई नौरोजी
६) Æयायमूतê महादेव गोिवंद रानडे
७) राज®ी शाहó महाराज
८) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
९) डॉ. धनंजय गाडगीळ
६.४ सारांश
६.५ ÿij
६.६ संदभª
६.० उिĥĶ्ये १) आिथªक राÕůवादाचा अËयास करणे.
२) महाराÕůातील आिथªक िवचारवंतांचे आिथªक राÕůवादातील योगदान अËयासणे.
६.१ ÿÖतावना इ.स. १७५७ चे Èलासीचे युĦ व १७६४ ¸या ब³सार¸या िवजयाने िāिटशांनी भारतात
आपÐया स°ेचा पाया रोवला व पुढील काळात संपूणª भारतात आपले वचªÖव ÿÖथािपत
कłन मोठ्या ÿमाणावर भारतीय संप°ीचे Âयांनी आिथªक शोषण घडवून आणले.
िāिटशां¸या पाÔ¸यात िश±णा¸या धोरणामुळे उदयास आलेÐया सुिशि±त मÅयमवगêयांचे
लàय हे सरकार¸या आिथªक िपळवणुकìकडे आकिषªत झाले. व Âयामधून जी ÿितिøया
उमटली ती 'आिथªक राÕůवाद'Ìहणून ओळखली गेली. नवीन सुिशि±त मÅयमवगêयांनी munotes.in

Page 73

महाराÕůातील समाज सुधारकांचे आिथªक राÕůवादातील योगदान
73 िāिटशां¸या आिथªक धोरणांचा भारतीय जीवनावर होणाöया पåरणामांचा अËयास केला. व
िāिटशां¸या आिथªक धोरणांवर टीका केली. पåरणामी िāिटश साăाºयािवŁĦ वातावरण
िनमाªण होÁयास व राÕůवादी भावनेला चालना िमळÁयास मोठी मदत झाली.
िāिटशां¸या आिथªक शोषणािवŁĦ महाराÕůात लोकिहतवादी, Æया. रानडे दादाभाई
नौरोजी, महाÂमा फुले, लोकमाÆय िटळक व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर इ. अनेक
िवचारवंतानी आिथªक शोषणा¸या ÿijाकडे भारतीय जनतेचे ल± वेधले.
६.२ आिथªक राÕůवाद जगामÅये जी काही आिथªक िÖथÂयंतरे घडून आली, सामािजक ÓयवÖथेमÅये जे काही बदल
घडून आले, तसेच ºया काही राºयøांÂया झाÐया. Âयासवª घडांमोडी मÅये राÕůवादी
भावना िह महÂवाची ठरते. एकोिणसाÓया शतकात भारतामÅये काळानुसार पािIJमाÂय
राÕůांसारखे पåरवतªन घडून आले नाही. याचे एक महÂवाचे कारण Ìहणजे भारतीय
लोकांमÅये असलेला 'राÕůवादाचा'अभाव होय. भारतात िāिटश स°े¸या Öथापनेनंतर
'राÕůवादी'संकÐपना भारतीय जनतेमÅये Łजू लागली. िāिटशां¸या पाÔ¸यात िश±णा¸या
धोरणामुळे नवीन सुिशि±त तŁणांना भारत हा देश पाÔ¸यात देशांसारखा बलवान, सुसंपÆन
Óहावा असे वाटत होते आिण ÂयाŀĶीने जेÓहा ते िवचार कł लागले तेÓहा Âयांचे सवªÿथम
लàय िāिटश सरकार¸या आिथªक िपळवणुकìकडे आकिषªत झाले. िāिटशां¸या आिथªक
धोरणांमुळे भारताचे दाåरþ्य कसे वाढत गेलेव ÂयािवŁĦ Âयांची जी ÿितिøया उमटली
यामधून भारतात 'आिथªक राÕůवाद' हा िवकिसत झाला.
िāिटशांनी भारतात सुŁ केलेÐया नवीन पाÔ¸यात िश±ण ÓयवÖथेमुळे बंगाल व महाराÕůात
सुिशि±त पदवीधारांचीएक नवीन िपढी तयार झाली. Âयांनी िāिटशां¸या आिथªक धोरणांचा
अËयास कłन Âया आिथªक धोरणांचा भारतीय अथªÓयवÖथेवर होणाöया पåरणामांचा
अËयास केला. इ. स. १८४० नंतर दादाभाई नौरोजी यांनी िāिटशां¸या आिथªक धोरणांचा
उघडपणे िवरोध करायला सुरवात केली. व दादाभाई नौरोजी व Æया. रानडे यांनी 'आिथªक
राÕůवादाला'सैÅयांितक łप िमळवून िदले. पुढील काळात िविवध राÕůवादी नेÂयांनी
िāिटशां¸या आिथªक धोरणांचा िवरोध कłन भारता¸या दाåरþास िāिटश शासनच जबादार
असÐयाचे दाखवून िदले व भारतीय राÕůीय चळवळीत 'आिथªक राÕůवादीचा' ÿवेश झाला.
आपली ÿगती तपासा :
१) आिथªक राÕůवाद िह संकÐपना ÖपĶ करा ?
६.३ आिथªक राÕůवादाचे िवचार मांडणारे महाराÕůातील िवचारवंत १) जगÆनाथ शंकर शेठ उफª नानासाहेब:
जµगनाथ शंकर शेठ यांनी शेतीचे भारतीय जीवनात असणारे महÂव हे जाणले होते.
सवªÿथम नानांनी 'हåरत øांतीचे' ÖवÈन पिहले. Âयांनी शेती±ेýात नवीन तंý²ान
आणÁयाची गरज ÿितपादन कłन शेती सुधारणेवर भर देणे आवÔय³य आहे असे
ÿितपादन केले. ÂयाŀĶीने Âयांनी 'अúोहोिÐटकÐचर सोसायटी ऑफ वेÖटनª इंिडया' आिण munotes.in

Page 74

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
74 'िजऑúािफकल सोसायटी ' अशा दोन महÂवपूणª सोसायट्यां¸या Öथापनेत पुढाकार घेतला.
Óयापारा¸या वाढीसाठी देशात बँका असणे Âयांना गरजेचे वाटत होते. Ìहणून िव°ीय ±ेýात
Óयापारा¸या वाढीसाठी शंकर शेठ यांनी इ. स. १८४२ मÅये Öथापन झालेÐया 'बँक ऑफ
वेÖटनª इंिडया' या बँकेचे ते ÿवतªक व डायरे³टर बनले. तसेच 'úेट ईÖटनª िÖपिनंग अँड
िÓहिÓहÆग' िह िगरणी सुŁ कłन मुंबईमÅये आधुिनक उīोगांची मुहóतªमेढ रोवÁयात नानांचा
महÂवाचा सहभाग होता. 'बँक ऑफ इंिडया' या युरोिपयन चालवलेÐया पेढीत नाना हे
एकमेव भारतीय संचालक होते.
जगÆनाथ शंकरशेठ यांनी िāिटशां¸या आिथªक शोषणांवर टीका करÁयापे±ा या
िपळवणुकìला उ°र Ìहणून शेती व Óयापारात वृĦी घडवून आणली व Âयांचे आधुिनकìकरण
केले. जगÆनाथ शंकरशेठ यां¸या आिथªक राÕůवादी िवचारांमुळे दादाभाई नौरोजी Ìहणतात,
‘We native ow e much debt to Mr. Jagannath Shankar sheth who was
among the first sowed the seeds of education and watched and nursed it to
its present health growth’
(आÌही एतĥेशीय लोक जगÆनाथ शंकरशेठ यांचे अÂयंÂय ऋणी आहोत कारण ²ानाची बीजे
पेरÁयात ते अúेसर होते. इतकेच नÓहे तर सÅया Âयाची जी जोमाने वाढ झाली आहे. Âयाचे
सवª ®ेय हे Âयांनाच आहे.)
२) भाÖकर पांडुरंग तखªडकर:
िāिटश साăाºय हे भारतासाठी ®ाप आहे. असे मानणारे भाÖकर पांडुरंग तखªडकर यांनी
िāिटश साăाºयांनी भारताचे केलेले आिथªक शोषण व Âयामुळे देशात वाढत चाललेले
दाåरþ्य यासंबंधी आपले मत Óयĉ केले. इ. स. १८४१ मÅये भाÖकर तखªडकर यांनी
'बॉÌबे गॅझेट' या वृ°पýात िहंदू या टोपणनावाने आठ पýे ÿकािशत केली. या पýांमÅये
Âयांनी िāिटशां¸या आिथªक शोषणाची मीमांसा केली. दादाभाई नौरोजी यांनी मांडलेÐया
आिथªक लुटी¸या िसĦांता¸या िकती तरी वषª आगोदर भाÖकर तखªडकर यांनी इंúज
भारतातील संप°ी लुटून भारताला दåरþी बनवत असÐयाचे मत मांडले होते.
३) गोपाळ हरी देशमुख उफª लोकिहतवादी:
लोकिहतवादéनी 'शतपýे' मधून आधुिनक ŀĶीने िāिटशां¸या आिथªक धोरणांची िचिकÂसा
केली. िāिटश साăाºय हे Âयांना दैवी वरदान वाटत असले तरी िāिटशां¸या आिथªक
धोरणांमुळे भारत हा दाåरþ्य बनला आहे असा Âयांचा आरोप होता. िāिटश साăाºया¸या
काळात सामाÆयां¸या होत असलेÐया िपळवणुकìकडे Âयांनी समाजाचे लàय वेधले. Âयां¸या
मते, िāिटश अिधकाöयांचे लĜ पगार, यंýावर तयार होणाöया व इंµलडमधून भारतात
येणाöया वÖतूंचा वापर यामुळे भारतात बेकारी आिण दाåरद्Ŕ वाढले. तसेच िāिटशांकडून
आकारला जाणारा जाÖतीचा शेतसारा, शेतकöयांचा कजªबाजारीपणा, खिचªक ÆयायपĦती
यामुळे भारतीयांचे दाåरþ्य वाढत आहे. भारतातून परदेशी जाणारी संप°ी िह
रĉशोषणासारखी असून अखेरीस ±यच होणार असे परखड िवचार Âयांनी Óयĉ केले. 'úाम
रचना' या आपÐया पुÖतकात Âयांनी शेतकöयांची होणारी िपळवणूक व Âयांचे होणारे शोषण
यांचे वाÖतववादी िचतारण मांडले. Öवदेशी माल वापरÁयाबाबत ते आúही होते. Öवदेशी
यंýÿधान उīोगधंदे आिथªक समÖया सोडवतील असे Âयांचे मत होते. munotes.in

Page 75

महाराÕůातील समाज सुधारकांचे आिथªक राÕůवादातील योगदान
75 ४) महाÂमा ºयोितबा फुले:
महाÂमा ºयोितबा फुले यां¸या आिथªक िवचारात ÿामु´याने शेती व शेतकöयांची िÖथती
यािवषयी िवचार आढळतात. महाÂमा फुले यांनी इ. स. १८८३ मÅये 'शेतकöयांचे आसूड' व
इ. स. १८८५ मÅये 'इशारा' हे दोन úंथ िलहóन ÂयामÅये शेतकöयां¸या आिथªक
िपळवणुकìला 'शेटजी - भटजी व सरकार कसे जबाबदार आहे' हे Âयांनी दाखवून िदले.
महाÂमा फुले यांनी शेतकöयांचे िविवध ÿij मांडून Âयावर उपाययोजना सुĦा सुचवÐया.
शेतकöयां¸या मुलांना मोफत िश±ण īावे, Âयांना िश±णासाठी ÿोÂसाहन िमळवÁयासाठी
वसितगृहे Öथापन करावीत. परदेशातील शेतकì शाळांÿमाणेच येथेही शेतीशाळा सुŁ
कराÓयात, शेती सुधारणेसाठी 'पाणी आडवा' हे सांगणारे महाÂमा फुले हे पिहलेच कृषी त²्
होते. तलाव धरणे, िविहरी बांधÁयावर भर īा, सरकारी कुरणे, जनावरांना चरÁयास मोफत
īा, िव²ान िनķेची कास धरा, कृषीिवषयक िश±ण īा, शेतकöयांकडून िमळणाöया करांचा
उपयोग शेतकöयांवरच करा, शेतकöयांना कमी दराने कजªपुरवठा करा या सार´या असं´य
िवषयावर Âयांनी आपले मत सरकारी दरबारी मांडले. इ. स. १८८८ मÅये 'ड्यूक ऑफ
कॅनॉट' भारतात आले असतांना महाÂमा फुले यांनी शेतकöयां¸या वेशात Âयांना िनवेदन
देऊन मोफत िश±णाची मागणी केली व खरा भारत हा खेड्यात िदसतो असे आúहीपणे
सांिगतले.
५) दादाभाई नौरोजी :
भारतीय अथªशाľाचे जनक Ìहणून दादाभाई नौरोजी यांचा उÐलेख केला जातो. दादाभाई
नौरोजी यांनी 'आिथªक िनÖसारण' िकंÓहा 'आिथªक शोषणाचा िसĦांत'मांडला. आिथªक
आिथªक िनÖसारण Ìहणजे भारताला कोणÂयाही Öवłपाचा आिथªक लाभ न देता भारताची
संपूणª अथªÓयवÖथा इंµलड¸या फायīासाठी वापरणे. या वसाहतवादी धोरणास आिथªक
िनÖसारण असे Ìहणतात. इ. स. १८०७ मÅये दादाभाई नौरोजी यांनी ‘űेन ऑफ
वेÐथ’(Drian of Wealth ) हा शÊदÿयोग वापłन भा रता¸या संप°ीचे इंµलंड कसे अपहरण
करत आहे याचे िववेचन Âयांनी आपÐया 'इंµलंड डेबीट टू इंिडया'या िनबंधात केले. इ. स.
१८७१ मÅये इंµलंड मÅये भारता¸या आिथªक Óयवहारांचा िवचार करÁयासाठी 'ईÖट इंिडया
िफनॅ³स किमटी¸या' बैठकìत दादाभाईंनी भारता¸या दाåरþ्याची मीमांसा आकडेवारी¸या
साहाÍयाने केली. Âयां¸या मते, भारताकडून इंµलंडकडे जाणाöया संप°ीचा ओघ हा दोन
ÿकारे आहे. एक युरोिपयन अिधकारी, इंµलंडमÅये नेमलेÐया लोकांचा पगार, भ°े, पेÆशन व
इतर खचª हा भारता¸या ितजोरीतून िदला जातो. Ìहणजेच भारतीय संपतील लागलेली िह
गळती आहे. तर दुसरा ÿकार Ìहणजे हाच पैसे भांडवली łपाने भारतात आणून येथील
Óयापार व उīोगांची मĉेदारी. यासार´या अनेक मागा«नी िāिटश राºयकत¥ भारताचे
आिथªक शोषण करत होते. Âयासवª मागा«वर दादाभाई यांनी ÿकाश टाकून भारतीय
राÕůवादाला आिथªक आशय ÿाĮ कłन िदला.
६) Æयायमूतê महादेव गोिवंद रानडे:
भारतीय अथªकारणाचा आिण औīोिगक उÆनती¸या चळवळीचा पाया घालÁयाचे महान
कायª Æया. महादेव रानडे यांनी केले. भारतीय राजकारणाला Âयांनी अथªशाľीय िवचारांची
जोड िदली. इ. स. १८९० मÅये Âयांनी 'औīोिगक पåरषेदेचे उपøम' सुŁ केला. व munotes.in

Page 76

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
76 भारता¸या औīोिगक िवकासाला चालना िदली. ÿÂयेक राÕůातील पåरिÖथतीÿमाणे Âया
राÕůाचे ÖवातंÞय असे अथªशाľ बनले आहे. हे Âयांनी समÿमाणात िसĦ केले. 'Essays
on Indian Political Economy' या úंथात Âयांनी िāिटश अथªÓयवÖथेची िचिकÂसा
कłन भारतीय उīोगांना संर±ण देÁयासंबंधी ÿितपादन केले. Æया.रानडे यांनी
भारतीयां¸या आिथªक मागासलेपणाची कारणमीमांसा केली. इंúज सरकार व Óयापारी
भारतीयांचे कसे शोषण करत आहेत. हे Âयांनी दाखवून िदले. यावर उपाय Ìहणजे देशी
उīोग धंīांचा िवकास असे Âयांनी सांिगतले. Æया. रानडे हे इंúजी Æयाय ÓयवÖथेत असूनही
Âयांनी िāिटश स°े¸या आिथªक शोषणांची कठोर मीमांसा कłन राÕůवादी चळवळीला गती
िदली.
७) राज®ी शाहó महाराज:
समाजातील आिथªक िवकासावरच इतर ±ेýातील सवा«गीण िवकास अवलंबुन असतो याची
छýपती शाहó महाराजांना जाणीव होती. Ìहणूनच Âयांनी आपÐया आिथªक िवचारांमÅये
शेती, उīोगधंदे, Óयापार व सहकार या ±ेýांमधील सुधारणांवर भर िदला. शेतकöयांचे
दाåरþ संपवून Âयांचे उÂपÆन वाढवÁयासाठी शाहó महाराजांनी अनेक उपाययोजना केÐया.
शेतकöयांना कजª मुĉ करÁयासाठी व शेतीमधील उÂपÆन वाढवÁयासाठी शाहó महाराजांनी
अनेक योजना राबवÐया. इ.स. १९०७ मÅये कोÐहापूर जवळील दाजीपूर नजीक
भोगावातील नदीला बंधारा घालून जिमनीला पाणीपुरवठा करÁयाची योजना Âयांनी
आखली.Âयासाठीधरणाचे बांधकाम िनिIJत कłन या बंधाöयाला 'महाराणी ताराबाई तलाव '
असे नाव िदले. शेतीमधील उÂपÆन वाढावे Ìहणून चहा, कॉफìची लागवड कłन रेशीम
पैदास करÁयासाठी तुतीची झाडे लावली. उīोगधंīा¸या िनिमªतीसाठी ÿोÂसाहन
देÁयासाठी शाहó महाराजांनी इ. स. १९०६ मÅये 'शाहó छýपती िÖपिनंग आिण
िविÓहंग'िमलची Öथापना केली. इ. स. १९०७ मÅये सहकारी तÂवावर एक कापड िगरणी
उभारली. Óयापार - उīोगधंदे या ±ेýात Âयांनी सहकारी चळवळीला ÿोÂसाहन िदले. व
सहकाराची मुहóतªमेढ रोवली. कोÐहापूरमधील गुळाचा Óयापार वाढावा यासाठी इ. स.
१८९५ मÅये शाहóपुरी या Óयापारी पेठेची Öथापना केली. तसेच कागल व िनपाणी या
शेजारील परदेशातील भांडवलदारांना शाहóपुरीत Óयापार करÁयाचे आÓहान केले. एकÿकारे
िविवध आिथªक योजना राबवून आपÐया संÖथानाचा िवकास शाहó महाराजांनी घडवून
आणला.
८) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा मूळ अËयासिवषय अथªशाľ होता. Âयांनी अथªशाľीय
िवषयक अनेक िवचार मांडले. भारतातील आिथªक िवचारां¸या िवकासाचा सखोल अËयास
करतांना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या आिथªक धोरणांचा िवचार करणे फार महÂवाचे
ठरते. 'ऍडिमिनÖůेशन अँड फायनांस िद ईÖट इंिडया कंपनी' या आपÐया ÿबंधामÅये Âयांनी
इ. स. १७९२ - १८५८ या काळात ईÖट इंिडया कंपनीचे ÿशासन आिण िव° ÓयवÖथा
यां¸यामÅये कसे बदल होत गेले आिण बदल होत असताना भारतीय जनतेवर कसा अÆयाय
होत गेला. याचे आिथªक िचý डॉ. आंबेडकरांनी उभारले. 'िद इवोÐयुशन ऑफ ÿोिÓहशनल
फायनास इन िāिटश इंिडया' (िāिटश काळातील ÿांतीय िव°ÓयÖथेची उÂøांती) या úंथात munotes.in

Page 77

महाराÕůातील समाज सुधारकांचे आिथªक राÕůवादातील योगदान
77 Âयांनी इ.स. १८३३ ते १९२१ याकाळातील क¤þ व ÿांत यां¸यातील िव°संबंधावर भाÕय
केले. 'िद ÿॉÊलम ऑफ Łपी: इट्स' (Łपयाचा ÿij: उģम आिण िवकास) हा úंथ
चलनिवषयक अथªशाľावरील एक उÂकृĶ úंथ मनाला गेला आहे. या पुÖतकात इ. स.
१८०० - १८९३ पय«त¸या कालखंडात िविनमयाचे माÅयम Ìहणून भारतीय चलनाची कशी
उÂøांती झाली, हे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी सांिगतले आहे. तसेच १९२०¸या
दशका¸या पूवाªधातª सुयोµय चलनाची िनवड करतांना आलेÐया अडथÑयांची चचाª कłन
भारतासाठी आदशª चलनपĦती कोणती? या ºवलंत िवषयावर आपले िवचार मांडले.
आिथªकìŀिĶकोनातून जाितÓयवÖथेवर टीका करतांना जाती ÓयवÖथा आिण
अÖपृÔयतेसार´या सामािजक आजारांचे पैलू Âयांनी उलगडून दाखवले. जाती ÓयवÖथेमुळे
®माची आिण भांडवलाची गितशीलता कमी झाली असून Âयाचा देशा¸या अथªÓयवÖथेवर
आिण िवकासावर ÿितकूल पåरणाम झाला आहे. असे Âयांनी ÿितपादन केले. इ. स.
१९१८ मÅये डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी 'लहान धरण ±ेýे आिण Âयावरील उपाय'
(Small holdings in India and their remedies) यावर लेख िलहला. Âयात
भारतातील शेतीिवषयक ÿijांची आिण Âयावरील उपायांची चचाª केली.
९) डॉ. धनंजय गाडगीळ:
डॉ. धनंजय गाडगीळ हे भारताचे नामवंत शाľ² व थोर िवचारवंत Ìहणून ओळखले
जातात. डॉ. गाडगीळ हे भारतातील सहकारी चळवळीचे आī ÿणेते मानले जातात.
महाराÕůात सहकारी साखर कारखाने व सहकारी बँका वाढीस लावÁयाचे ®ेय Âयांना जाते.
भारता¸या अथªकारणा¸या, िवशेषतः कृषीिवषयक जातील समÖयां¸या सखोल अËयास
कłन Âयांनी आपले मूलúाही िवचार अनेक úंथातून व लेखातुन मांडले आहे. The
industrial evolution in India, 1928 ( भारतातील औīोिगक उÂøांती), The
Federal problem in India, 1944 ( भारतातील संघराºय समÖया), Regulation of
Vegas, 1954, Planning in India and Economy Policy, 196 1 (भारतातील
िनयोजन आिण अथªÓयवÖथा धोरण), यासार´या úंथातून Âयांनी आपले आिथªक िवचार
मांडले.
६.४ सारांश िāिटश स°ेने मोठ्या ÿमाणावर भारतीय संप°ीचे आिथªक शोषण केले. िāिटशां¸या
पाÔ¸यात िश±णा¸या धोरणामुळे उदयास आलेÐया सुिशि±त मÅयमवगêयांचे लàय हे
सरकारची िह आिथªक िपळवणुकìकडे ल±ात आली. Âयांनी या आिथªक शोषणािवŁĦ
आवाज उठिवला. यामÅये जµगनाथ शंकरशेठ उफª नानासाहेब, भाÖकर पांडुरंग तखªडकर,
गोपाळ हरी देशमुख उफª लोकिहतवादी, महाÂमा ºयोितबा फुले दादाभाई नौरोजी Æयायमूतê
महादेव गोिवंद रानडे राज®ी शाहó महाराज डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर डॉ. धनंजय गाडगीळ
इ. अनेक िवचारवंतानी आिथªक शोषणा¸या ÿijाकडे भारतीय जनतेचे ल± वेधले.
आपली ÿगती तपासा :
१) महाराĶातील िवचारवंतांचे आिथªक राÕůवादाचे िवचार ÖपĶ करा ? munotes.in

Page 78

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
78 ६.५ ÿij १) आिथªक राÕůवाद िह संकलपना ÖपĶ करा ?
२) आिथªक राÕůवादा¸या िवकासातील महाराÕůातील िवचारवंतांचा आढावा ¶या ?
६.६ संदभª १) कठारे अिनल, आधुिनक महाराÕůाचा इितहास (१८१९ - १९६०), िवīा बु³स
पिÊलशसª, औरंगाबाद, २००९
२) िभडे जी. एल. व पाटील एन. डी., महाराÕůातील समाजसुधारणेचा इितहास, फडके
ÿकाशन, कोÐहापूर, २००६
३) मोरे िदनेश, आधुिनक महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास ( १८१८ - १९६०), के.
एस. पिÊलकेशन, पुणे, २००६
४) पाटील Óही. बी. , िवसाÓया शतकातील महाराÕůामधील समाजसुधारणेचा इितहास, के
सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१८
५) चौधरी के. के., आधुिनक महाराÕůाचा इितहास, खंड २, महाराÕů राºय सािहÂय व
संÖकृती मंडळ, मुंबई
६) गाठाळ एस. एस. , आधुिनक महाराÕůाचा इितहास, कैलाश पिÊलकेशन, औरंगाबाद,
२०२०
७) Narain V.A., Social History of Modern India, Meenakshi Prakashan,
Meerut, 1972
*****
munotes.in

Page 79

79 ७
मवाळवादी कालखंड
घटक रचना
७.० उिĥĶ्ये
७.१ ÿÖतावना
७.२ भारतीय राÕůीय काँúेस आिण महाराÕů
७.३ मवाळ कालखंड (इ. स. १८८५ - १९०५)
७.४ मवाळवादी िकंÓहा नेमÖतांची िवचारसरणी
७.५ मवाळांची कायªपĦती
१) िāिटश स°ेवर िवĵास
२) सनदशीर मागा«वर िवĵास
३) िāिटशां¸या ÆयायबुĦीवरील िवĵास
४) øमाøमाने होणाöया सुधारणांवर िवĵास
५) घटनाÂमक व लोकशाही मागा«वरील िवĵास
७.६ मवाळवाīाची कामिगरी
१) घटनाÂमक सुधारणा यामÅये
२) आिथªक सुधारणा
३) ÿशासकìय सुधारणा
४) Æयायिवषयक सुधारणा
५) शľबंदी कायदा रĥ
६) िश±णासंबंधीचा उपøम
७) शेतीसंबंधी सुधारणा
७.७ सारांश
७.८ ÿij
७.९ संदभª
७.० उिĥĶ्ये १) महाराÕůातील भारतीय राÕůीय काँúेसचा अËयास करणे.
२) महाराÕůातील मवाळवाīांची कायªपĦती तपासणे.
३) मवाळवाīां¸याकामिगरीचा आढावा घेणे. munotes.in

Page 80

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
80 ७.१ ÿÖतावना िāिटशां¸या वसाहतवादी साăाºया¸या ÿारंभापासूनच भारतीय लोकांकडून या साăाºयाला
िवरोध होतं होता. हा िवरोध कधी राजवाडे, संÖथािनकांचा लÕकरी ÿितकार, तर कधी
सैिनक, आिदवासी, शेतकरी वगाª¸या बंडा¸या łपाने ÿकट झाला होता. परंतु िāिटश
साăाºयािवŁĦचा हा उठाव असंघिटत, Öथािनक Öवłपाचा व राÕůीयÂवाचा अभाव
असलेला होता. इ.स. १८५७¸या उठावाने िāिटश साăाºयाला मोठा हादरा बसला.
१८५७ ¸या उठावानंतरही िāिटशांिवŁĦ अनेक छोटे- मोठे उठाव झाले, पण ते सवª उठाव
िāिटशांनी मोडून काढले. िāिटशां¸या पाÔ¸यात िश±ण पĦतीमुळे एकोिणसाÓया शतका¸या
उ°ाधाªरतात भारतात राÕůवादाचा िवकास झाला. राजकìय ÿij सोडवÁयासाठी
भारतातील िविवध ÿांतात अनेक राजकìय संघटना Öथापन झाÐया. भारतातील राजकìय
ÿijांची चचाª करÁयासाठी जात, पंथ, भाषा िवसłन सवª लोकांनी एकý येऊनसंÖथाÂमक
Óयासपीठा¸या माÅयमातून िāिटशांचा िवरोध करावा, या हेतूने राÕůीय काँúेसचा जÆम
झाला. इ. स. १८८५- १९४७ या कालखंडात भारतीय ÖवातंÞयलढ्याचे नेतृÂव काँúेसने
केले. राÕůीय काँúेस¸या या कायाªचे ÿामु´याने तीन टÈपे पाडले जातात.
१) मवाळिकंवानेमÖथांचा कालखंड (इ. स. १८८५ - १९०५)
२) जहालांचा कालखंड अथवालोकमाÆय िटळक युग (इ. स. १९०५ - १९२०)
३) गांधी युग (१९२० - १९४७)
७.२ भारतीय राÕůीय काँúेस आिण महाराÕů २८ िडस¤बर १८८५ रोजी सोमवारी दुपारी १२ वाजता मुंबई¸या सर गोकुळदास तेजपाल
संÖकृत िवīालया¸या सभागृहात 'इंिडयन नॅशनल काँúेस' Ìहणजेच भारतीय राÕůीय
सभेची Öथापना झाली. या अिधवेशनाचे अÅयàय Óयोमेशचंþ बॅनजê होते, तर अिधवेशनाचे
मु´य सिचव अॅलन Ļूम होते. या अिधवेशनासाठीदेशभरातील एकूण ७२ ÿितिनधी
उपिÖथत होते. या ÿितिनधéमÅये महाराÕů हा आघाडीवर होता. या अिधवेशनात मुंबई
ÿांतातील ३८ ÿितिनधéनी सहभाग घेतला होता. ºयामÅये गोपाळ कृÕण गोखले, Æया.
रानडे, Æया. चंदावरकर,िफरोजशाह मेहता, िदनेश वा¸छा, Æया. के.टी. तेलंग,दादाभाई
नौरोजी, बहŁĥीन तैÍयबजी, कृÕणजी लàमण नूलकर, गंगारामभाऊमÖके, रामचंþ साने,
िशवराम साठे, वामन आपटे, सीताराम पंत िचपळूणकर, गोपाळ गणेश आगरकर, डॉ.
भांडारकर इ. ÿमुख ÿितिनधी उपिÖथत होत.
७.३ मवाळ कालखंड (इ. स. १८८५ - १९०५) भारतीय राÕůीय काँúेस¸या Öथापनेत व जडणघडीत महाराÕůाचा सवाªिधक सहभाग होता.
भारतीय राÕůीय काँúेसचा इ.स. १८८५ - १९०५ हा कालखंड मवाळवादी कालखंड
Ìहणुन ओळखला जातो. या कालखंडातील काँúेस¸या नेÂयांची िवचारसरणी, तßवÿणाली व
कायªपÅदतीवłन या नेÂयां¸या गटाला मवाळ गट िकंवानेमÖत गट Ìहणून ओळखले जाते.
या मवाळ गटातील नेÂयांचे िवचार उदारमतवादी आिण िāिटश राजस°ेशी एकिनķ होते. munotes.in

Page 81

मवाळवादी कालखंड
81 मवाळ कालखंडातील राÕůीय काँúेस¸या नेतृÂवात महाराÕůातील मवाळवादी नेÂयांमÅये
गोपालकृÕण गोखले, Æया. के.टी.तेलंग, Æया. चंदावरकर, Æया. रानडे, िदनेश वा¸छा,
दादाभाई नौरोजी , िफरोजशाह मेहता व बहŁĥीन तैÍयबजीÿमुख होते.
आपली ÿगती तपासा :
१) भारतीय राÕůीय काँúेसची Öथापना व Âयामधील महाराÕůातील मवाळवादी नेÂयां¸या
भूिमकांचेपरी±ण करा.
७.४ मवाळवादी िकंÓहा नेमÖतांची िवचारसरणी भारतात िāिटश स°ेची झालेली Öथापना हा एक दैवी संकेत आहे. असे मवाळवादी नेÂयांना
वाटत होते. मवाळ नेÂयांचा िāिटशां¸या ÆयायबुĦीवर िवĵास होता व िāिटश राजवटीमÅयेच
आपणास सवा«गीण ÿगती कłन घेता येईल. असा िवĵास मावळवाīांनी Óयĉ केला. या
काळातील मवाळवादी नेÂयांचा उĥेश िāिटश साăाºय नĶ कłन सÌपुणª ÖवातंÞय िमळवणे
हा नसून िāिटश राजस°ेशी कुठलाही संघषª न करता आपली चळवळ सनदशीर व नेमÖत
मागा«नी चालवणे हा होता. Âयासाठी अजª- िवनंÂया करणे, िशĶमंडळ पाठवणे आिण आपले
ÿij सोडिवणे. यावर मवाळवादी नेÂयांचा भर होता. सुरवाती¸या काळात मावळवाīां¸या
िवचारसरणीवर टीका करÁयात आली. परंतु ÿारंभी¸या काळातील मवाळवाīां¸याभूिमका
िह काळाला सुसंगत अशीच होती.
७.५ मवाळांची कायªपĦती १) िāिटश स°ेवर िवĵास:
ÿारंभी¸या काळातील काँúेसची िवचारसरणी िह िāिटश राजस°ेशी एकिनķता व िāिटश
साăाºयाशी अतूट संबंध या दोन तÂवावर आधाåरत होती. या कालखंडातील राÕůीय
सभेचे नेते दादाभाई नौरोजी, िफरोजशाह मेहता, ना. गोखले, Æया. रानडे, Æया. तेलंग इ. नेते
हे पाÔ¸यात िश±णाने संÖकाåरत झालेले नेते होते. Âयांचा िāिटशां¸या उदारमतावादी
धोरणावर व Æयायिÿयतेवर गाढ िवĵास होता. िāिटश साăाºय हे भारतीयांसाठी वरदान
असून Âयां¸या िशवाय भारताचा िवकास कठीण आहे. अशी Âयांची धारणा होती. Âयामुळे
िāिटशांशी ज¤ÓहाÂयांचा कुठे संघषाªचा िवचार आला तेÓहा या तŁणांची वृ°ी थोडीशी मवाळ
रािहली.
२) सनदशीर मागा«वर िवĵास:
िāिटशां¸या उदारमतवादी धोरणांवर मावळवाīांचा िवĵास असÐयाने राजकìय ह³क व
अिधकार शांततापूवªक व सनदशीर मागाªनेच िमळवणे Âयांना योµय वाटत होते. आपÐया
मागÁया- अजª िवनंÂयां¸या łपातमांडाÓया, वृ°पýांमधून लेख िलहावे, िशĶमंडळे पाठवावी
व शासनाशीचचाª करावी, असे सनदशीर राजकारण मावळवाīांना योµय वाटत होते. िāटीश
राºयकत¥ सनदशीर मागा«नी ÿितसाद देतील व आपले ÿij सोडवले जातील अशा
िवĵासातून या हे नेÂयांची वृ°ी िह मवाळ रािहली. munotes.in

Page 82

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
82 ३) िāिटशां¸या ÆयायबुĦीवरील िवĵास:
मवाळवादी नेते िāिटशांशी एकिनķ असÁयाचे मु´य कारण Ìहणजे Âयांचा िāिटशां¸या
Æयायिÿयतेवर Âयां¸या उदारमतवादावर आिण इंµलड¸या लोकशाही तÂवÿणालीवर िवĵास
होता. इंúज हे Æयायिÿय आहे, Âयामुळे भारतीयांवर होणाöया अÆयायाची जाणीव Âयांना
कłन िदली तर िनिIJतच ते भारतीयांना Æयाय देतील, असा मवाळवाīांचा िवĵास होता.
Âयां¸या मते, 'इंúज हे Æयायिÿय असÐयामुळे आम¸या मागÁयांचा ते सहानुभूतीपूवªक िवचार
करतील. याबĥल आÌहाला मुळीच शंका नाही'अशा ÿकार¸या ŀढ िवĵासामुळे काँúेसची
वाटचाल िह मवाळ मागê रािहली.
४) øमाøमाने होणाöया सुधारणांवर िवĵास:
काँúेस¸या उदारमतवादी नेÂयांना भारतात होणाöया सुधारणा या एकाच वेळ न होता,
øमाøमाने होणाöया सुधारणांवर Âयांचा िवĵास होता. थोड³यात, Öवराºय हे मवाळवाīांचे
ÿाथिमक लàय नÓहते. भारतीय लोकांमÅये राजकìय जागृती िनमाªण करणे, Âयांना राजकìय
िश±ण देणे व ÂयाĬारे भारतीय लोकांमÅये ऐ³य भावना वाढीस लावणे. हा मवाळवाīांचा
मु´य हेतू होता.
५) घटनाÂमक व लोकशाही मागा«वरील िवĵास:
१८५७ सारखे बंड िकंÓहा इतर उठावांमÅये मवाळवाīांचा िवĵास नÓहता. मवाळां¸या मते,
'रĉपात,िव°हानी कłन आिण सामÃयªशाली िāिटशांशी वैरÂव पÂकाłन काहीही साÅय
होणार नाही, Âयामुळे घटनाÂमक व लोकशाही मागा«नी आपÐया मागÁया माÆय कłन
¶याÓया, व Âयासाठी अजª, िवनंÂया, िशĶमंडळे इ. Ĭारे आपले ठराव मांडावेत. या मागाªने
थोडा उशीर लागेल पण आपÐया मागÁया माÆय होतील अशी मवाळवाīांची आशा होती.
िāिटश राºयकÂया«वर दडपण आणून घटनाÂमक व लोकशाही मागा«नी सुधारणा घडवून
आणणे, अशी मवाळवाīांची कायªपĦती होती.'
आपली ÿगती तपासा :
१) मवाळां¸या कायªपĦतीचा थोड³यात आढावा ¶या?
७.६ मवाळवाīाची कामिगरी इ. स. १८८५- १९०५ या काळातील मवाळ िकंÓहा नेमÖत काँúेसने आपÐया मागÁया
माÆय कłन घेÁयासाठी अजª, िवनंÂया िकंवाठराव या मवाळ िकंÓहा घटनाÂमक मागा«चा
अवलंब केला. Âयां¸या मागÁया Ļा ÿाथिमक Öवłपा¸या होÂया. मावळवाīां¸या
सुधारणावादी मागÁया पुढीलÿमाणे होÂया
१) घटनाÂमक सुधारणा:
इ. स. १८८५ ते १८९२ याकाळात मवाळ नेÂयांनी कायदेमंडळातील िनवडून येणाöयांची
सभासदांची सं´या वाढवावी आिण कायदेमंडळा¸या अिधकारात सुधारणा करावी.
भारतमंýी व भारत मंडळ रĥ करावे, कायदेमंडळा¸या वचªÖवाखाली ÆयायसंÖथा ठेवू नये, munotes.in

Page 83

मवाळवादी कालखंड
83 Öथािनक Öवराºय संÖथांना अिधक अिधकार īावे, अशा मागÁया होÂया. Âयानुसार
सरकारने १८९२ ¸या 'इंिडयन कॉिÆसल ऍ³ट' हा कायदा मंजूर केला. या कायīाने क¤þीय
व ÿांतीय कायदेमंडळातील सदÖय सं´या वाढली. वािषªक अंदाजपýावर चचाª करÁयाचा
अिधकार कायदेमंडळाला देÁयात आला. पुढील काळात मवाळवादीनेते ना. गोपालकृÕण
गोखले यांनी ऑÖůेिलया व इंµलंडÿमाणे भारतालाही वसाहतéचे Öवराºय देÁयात यावे.
अशी १९०५ मÅये व दादाभाई नौरोजी यांनी १९०६ मÅये मागणी केली.
२) आिथªक सुधारणा:
िāिटश सरकार¸या आिथªक धोरणांमुळे देशी उīोगधंदे नĶ झाले. Âयावर उपाय Ìहणून
पुÆहा वेगळे उīोगधंदे उभाłन बेकारी व दåरþी हटवावी अशी मागणी काँúेसने सरकारकडे
केली. कर सवलत व आिथªक मदत कłन देशी उīोगधंīांना पुÆहा Öथािपत करता येईल.
असे मवाळवाīांना वाटत होते. याचकाळात Âयांनी Öवदेशी¸या पुरÖकार करÁयाचे आÓहान
केले. दादाभाई नौरोजé¸या 'संप°ीचे अपहरण' (Drain Theory) हा िसĦांत मांडून
शेतसारा कमी करावा, िमठावरील कर रĥ करावा , बँका सुŁ कराÓयात, सावकारापासून
रयतेचे र±ण करावे, इ. आिथªक मागÁया केÐया.
३) ÿशासकìय सुधारणा:
िāिटशांनाउ¸च पदे देणे, हे राजकìय, आिथªक व ÿशासकìय ŀĶ्या योµय नाही. हे ÖपĶ
करतांना मवाळ वाīांनी दोन मुĥे मांडले.
१) युरोिपयन अिधकाöयांना िदले जाणारे वेतन हे जाÖत असÐयामुळे सरकारचा खचª
िवनाकारण वाढतो. Âयाएवजी Âयाच पाýतेची िहंदी माणसे कमी वेतनात चांगले काम
कł शकतील.
२) युरोिपयन अिधकारी आपÐया वेतनातील पैसा व िनवृ°ी वेतन हे इंµलंडमÅये िकंÓहा
मायदेशी पाठिवतात. हा संपूणª पैसा इंµलंडला जाणे Ìहणजे भारतीय संप°ीचे अपहरण
होय. ÿशासनातील उ¸च पदे िह जर भारतीय लोकांस िदली, तर ÿशासन भारतीय
जनतेशी जाÖत बांधील राहील असे Âयांनी सुचवले.
४) Æयायिवषयक सुधारणा:
मवाळवाīांनी Æयायिवषयक सुधारणांबाबत भूिमका ÖपĶ करतांना Ìहटले आहे िक,
ÆयायÓयवÖथा आिण कायªकारी ÓयवÖथा एकमेकांसपासून ÖवातंÞय ठेवÐया पिहले. ºयुरीचे
अिधकार कमी कł नये, Æयायिवषयक सुधारणांबाबत मवाळवाīांनी िवशेष पाठपुरवठा
केला.
५) शľबंदी कायदा रĥ:
िāिटश सरकारने शľबंदी कायदा केला होता. मवाळवाīांनी हा कायदा रĥ कłन लोकांना
Öवर±णासाठी व देश र±णासाठी गरजेची शľे बाळगÁयास परवानगी īावी. अशी मागणी
केली. munotes.in

Page 84

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
84 ६) िश±णासंबंधीचा उपøम:
सावªिýक ÿाथिमक िश±ण तांिýक व उ¸च िश±ण असे लोककÐयाणकारी कायªøम
सरकारने हाती ¶यावे, अशी मागणी मवाळवाīांनी केली.
७) शेतीसंबंधी सुधारणा:
मवाळवाīांनी शेतकöयांची सावरकरां¸या तावडीतून सुटका करÁयासाठी सरकारने शेती
सुधार कायªøमा अंतगªत कालवे, पाटबंधारे, इ. योजना हाती ¶याÓयात Âयामुळे दुÕकाळाचे
संकट टळेल, अशी मागणी केली.
आपली ÿगती तपासा :
१) मवाळवाīांनी केलेÐया कामिगरéचा आढावा ¶या?
७.७ सारांश इ. स. १८८५ ते १९०५ या काळात काँúेसवर मवाळवाīांचाÿभाव होता. मवाळवादी हे
नुसतेच िवचारवंत होते. Âयां¸या मÅये कृतीचा अभाव िदसून येतो. अशी टीका
मवाळवाīांवरकरÁयात आली. मवाळ कालखंडत राÕůीय सभेला फारसे यश िमळाले नाही.
Âयां¸या मागÁयांना देखील सरकारने फारसा ÿितसाद िदला नाही. तसेच या काळात
काँúेसला जनमताचा आधारही नÓहता. या िटकेमÅये थोडाफार सÂयांश असला तरी
राÕůीय काँúेस िह पूणªतः अयशÖवी ठरली असे Ìहणता येणार नाही.
मवाळवादी नेÂयांनी भारतीय लोकांमÅये राÕůवादाची भावना जागृत कłन राÕůवादी
भावना िह वाढीस लावली. Æया. रानडे यां¸या मते, 'ºयावेळेस भारतीय समाज हा
िनþावÖथेत होता. व सरकारिवरोधी चळवळीत सुिशि±त वगª भाग घेÁयास उÂसुक नÓहता
अशा समाजात राÕůवादाची भावना वाढीस लावÁयाचे महÂवपूणª कायª मवाळ नेÂयांनी केले.'
मवाळवाīांनी भारतीय लोकांना राजकìय िश±ण िदले. राÕůवाद, लोकशाही या
संकÐपनेिवषयी जाणीव कłन िदली. भारतीयांना भारतावर राºय करÁयाचा अिधकार
आहे. हे जनतेला पटवून िदले, मवाळवाīां¸या कायाªमुळेच पुढे Öवतंý आंदोलनाला गती
ÿाĮ होऊन इ. स. १९०५ नंतर 'जहाल काँúेस' ला Öवराºयाचा मागª मोकळा झाला.
७.८ ÿij १) भारतीय राÕůीय काँúेसची Öथापना व महाराÕůातील मवाळवाīां¸या योगदानाचा
आढावा ¶या ?
२) मवाळवादी िकंÓहा नेमÖतांची िवचारसरणी व मवाळांची कायªपĦती ÖपĶ करा ?
३) मवाळवाīांची कामिगरीचा थोड³यात आढावा ¶या?
munotes.in

Page 85

मवाळवादी कालखंड
85 ७.९ संदभª १) पंिडत निलनी, महाराÕůातील राÕůवादाचा इितहास , मॉडनª बुक डेपो, पुणे, १९७२.
२) फडके य. िद., िवसाÓया शतकातील महाराÕů , खंड १ ते ५, के. सागर ÿकाशन, पुणे,
१९६५.
३) मोरे िदनेश, आधुिनक महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास, ( १८१८ - १९६०),
कैलाश पिÊलकेशन, औरंगाबाद, २००६.
४) कोठारे अिनल, आधुिनक महाराÕůाचा इितहास (१८१९ - १९६०), िवīा बुक
पिÊलकेशन, औरंगाबाद, २००९.
५) खोबरेकर िव. गो., महाराÕůातील Öवतंý लढे ( १८१८ - १८८४), महाराÕů राºय
सािहÂय आिण संÖकृती मंडळ, मुंबई, १९९६.
६) राऊत गणेश व राऊत ºयोती, महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास, डायमंड
पिÊलकेशन, पुणे.
*****

munotes.in

Page 86

86 ८
जहालवादी कालखंड
घटक रचना
८.० उिĥĶ्ये
८.१ ÿÖतावना
८.२ जहालवादाचा िवकास
८.३ जहालवादी तÂव²ान
८.४ जहाल राÕůवादा¸या उदयाची कारणे
८.५ जहालांची राजकìय कायªपĦती
८.६ लोकमाÆय िटळकांचे कायª
८.७ लो. िटळक व सावªजिनक सभा
८.८ होमŁल लीगची चळवळ
८.९ होमłल लीगचे कायª
८.१० सारांश
८.११ ÿij
८.१२ संदभª
८.० उिĥĶ्ये १) महाराÕůातील जहालवादाचा िवकास व तÂव²ानाचा अËयास करणे.
२) जहाल राÕůवादा¸या उदया¸या कारणांचा आढावा घेणे.
३) जहाल िवचारसरणीतील लोकमाÆय िटळकां¸या कायाªचा सिवÖतर अËयास करणे.
८.१ ÿÖतावना भारतीय ÖवातंÞय चळवळी¸या इितहासात इ.स. १८९३ ते १९०७ हा कालखंड भारतीय
राÕůीय सभेचा उú िकंवाजहाल राÕůवादा¸या उदयाचा व कायाªचा काळ समजला जातो.
इ.स.१८९३ पासून काँúेसचा राजकìय ÿभाव हा वाढत चाललेला होता. तसेच भारतीय
जनमानसात काँúेस िह लोकिÿय बनत चाललेली होती. काँúेसमÅये अनेक सुिशि±त
तŁणांनी उÂसाहाने भाग घेतला होता. या नवीन वगाªची िवचार व कायªÿणाली तसेच
कायªपĦती िह मवाळ नेÂयां¸या िवरोधी होती हे राÕůवादाला ÿोÂसाहन देत असत. Âयांचा
Æयायिÿयतेवर तसेच आपÐया मागÁया अजª,िवनंÂया,ÿÖताव व िशĶमंडळ यांचा माÅयमातून
सरकारकडे मागावे यावर Âयाचा िवĵास नÓहता. मवाळां¸या कालखंडातच हळूहळू
जहालवाद वाढू लागला होता. Âयास लढाऊ राÕůवाद असेही Ìहटले जाते. हा जहालवाद munotes.in

Page 87

जहालवादी कालखंड
87 १९०५ ¸या वंगभंग चळवळी¸या Öवłपात ÖपĶपणे Óयĉ झाला. जहाल गटां¸या
नेÂयांमÅये लोकमाÆय बाळ गंगाधर िटळक, पंजाबचे लाला लजपतराय, बंगालचे अरिवंद
घोष व िबपीनचंþ पाल होते. जहाल गटाचे नेतृÂव माý लोकमाÆय िटळक यां¸याकडेच होते.
८.२ जहालवादाचा िवकास भारतीय राÕůीय चळवळी¸या सुłवातीपासूनच अनेक नेÂयांनी परकìय स°ेचे धोके जाणून
देशभĉìची गरज वाढीस लागÁयाची आवÔयकता अधोरेिखत केली होती. सुłवाती¸या
राÕůीय चळवळीने िशि±त भारतीयांचे आवÔयक तेवढे राजकìय िश±ण झालेले होते.
Âयामुळे लोकांची िवचारसरणी बदलून देशात नवचैतÆय िनमाªण झाले होते.१८९२ पासून
इंúजां¸या Æयायी व उदारमतवादी धोरणाबाबत साशंकता िनमाªण झाली. लॉªड कझªनची
राजवट, बंगालची फाळणी आिण Öवदेशी बिहÕकार चळवळ यातून जहालवादाचा उदय
झाला. जहालवादी िवचार Ìहणजे सरकारशी सहकायाªऐवजी संघषª ÿाथªऐवजी ÿितकार, या
मागाªने सरकारवर दडपणआणणे. लाल, बाल, पाल यांनी नेतृÂव कłन सभा चचाª वृतपýे
Óया´याने इ. साधनांĬारे जहाल िवचाराचा ÿसार केला.
जहालवादी िवचारसरणीला िविशĶ्य पण मूलभूत तÂव²ांचे अिधķान होते. मवाळवाīांची
िवचारसरणी िह काळा¸या कसोटीवर िटकणे अश³य बनÐयाने केवळ अजª, िवनंÂया कłन
सनदशीर मागाªने सरकार वठणीवर येणार नाही यासाठी तीĄ जनआंदोलन उभे करावे
लागेल अशी जहालांची नवीन िवचारसरणी ÿभावी ठł लागली. Öवराºय, Öवदेशी, राÕůीय
िश±ण व बिहÕकार या चतुःसूýी¸या आधारे भारतीय ÖवातंÞय चळवळीचा मागª होईल अशी
Âयांची ®Ħा होती. िāिटशां¸या ÆयायबुĦीवर िवĵास न ठेवता Öवराºय िमळवÁयासाठी
आपली शĉì दाखवावी लागेल. अशी जहालवाīांची भूिमका होती. मवाळांची चळवळ िह
फĉ बुिĦजीवी वगाªपुरतीच मयाªिदत होती िह चळवळ सामाÆय वगाªपय«त पोहचवÁयाचे
महान कायª जहालवाīांनी केले. ÖवातंÞय लढ्यात धािमªक िनĶेचा उपयोग कłन या
देशाला ‘भारतमाता’संबोधून भारतीय लोकांना लढा देÁयास ÿेåरत केले.
आपली ÿगती तपासा :
१) जहालवादी िवचारसरणी¸या िवकासाचा आढावा ¶या ?
८.३ जहालवादी तÂव²ान १) कोणतीही साăा ºयवादी स°ा कÐयाणकारी नसते, वसाहतवादी राºयाचे शोषण करणे
हेच Âयांचे मु´य उिĥĶे असते. हे शोषण थांबिवÁयासाठी राजकìय सुधारणा ऐवजी
Öवराºय िमळवणे आवÔय³य आहे.
२) लोकजागृती व संघटनेसाठी इंúजी भाषे ऐवजी मातृभाषेचा वापर केला पािहजे.
भारतीय भाषांमÅये शै±िणक संÖथा खोलून राÕůीयÂवाची भावना जागृत करणारा
अËयासøम शै±िणक संÖथांमधून सुŁ करावा.
३) सामािजक सुधारणा ऐवजी राजकìय सुधारणांना महÂव देणे. munotes.in

Page 88

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
88 ४) आिथªक Öवावलंबनाचा अवलंब करणे.
५) अÆयायाचा ÿितकार करÁयासाठी सिøयपणे कायदेशीर व सनदशीर मागाªचा वलमब
करावा.
आपली ÿगती तपासा :
१) जहालवाīांचे तÂव²ान थोड³यात ÖपĶ करा ?
८.४ जहाल राÕůवादा¸या उदयाची कारणे जहालवादी िवचारसरणीचा उदय हा एका राýीत झाला नÓहता. पिहÐया िपढीतील
सुिशि±त पण राजिनķ तŁणां¸या अपयशाचे ते फिलत होते. जहालवादा¸या उदयास
अनेक कारणे कारणीभूत होती, ती पुढील ÿमाणे
१) िāिटश स°े¸या खöया Öवłपाची जाणीव:
मवाळ राÕůवादी नेÂयांचे राजकारण या िवĵासावर आधारलेले होते कì, िāिटश स°ेची
आतून सुधारणा श³य आहे. माý िāिटश स°े¸या राजकìय व आिथªक बाजूंबĥल अिधक
²ान पसरत गेÐयामुळे हा िवĵास ढासाळत गेला. अथाªत मवाळांचे राजकìय कायªच
Âयासाठी बहòतांशी कारणीभूत ठरले.
२) राÕůवादी नेÂयांनी लोकां¸या दाåरþ्यासाठी िāिटश स°ेलाच जबाबदार धरले:
ii) राजकìयŀĶ्या जागृत भारतीयांची खाýी झाली कì, िāिटश स°ेचा उĥेश भारताचे
आिथªक शोषण व इंµलंडचे समृĦीकरण हाच आहे. Âयामुळे िāिटश स°े¸या जागी
भारतीय जनतेने चालिवलेले व िनयंिýत केलेले सरकार ÿÖथािपत झाÐयािशवाय
भारताची आिथªक ÿगती श³य नाही, अशी Âयांची खाýी झाली.
iii) भारतीय उīोग भार तीय शासना¸या िनयंýणाखालीच िवकिसत होऊ शकतील, असे
Âयांचे मत झाले, कारण भारतीय शासनच भारतीय उīोगांना संर±ण व ÿोÂसाहन देऊ
शकेल.
३) शेतकö यांची िपळवणूक व आिथªक शोषण:
भारतातील जनता शेतीवर अवलंबून होती. नैसिगªक संकटे, टोळधाडी यामूळे उÂपÆन
िमळत नसे तरीपण सरकारला कर īावा लागत असे. सावकार व सरकारकडून आिथªक
िपळवणूक होत असÐयाने उपाशीपोटी जीवन जगावे लागे. तसेच दादाभाई नौरोजी, ना.
गोखले, रमेशचंþ द° इ. नेÂयांनी आपÐया िलखाणामधून िāिटशांनी केलेÐया शोषण नीतीचे
आकडेवारीसह लोकांना मािहती कłन िदली. यामुळे भारतीय जनता जहाल मागाªकडे
वळली.

munotes.in

Page 89

जहालवादी कालखंड
89 ४) नैसिगªक संकटसंदभाªत जुलमी धोरण:
१८९६-९७ व १९०० या काळात दुÕकाळ पडून दोन कोटी लोकांना Âयाचा जबरदÖत
हादरा बसला तरीही सरकारने कुठÐयाही उपाययोजना केÐया नाही. मुंबई इला´यातील
सोलापूर, अहमदनगर इ. िठकाणी पडलेÐया दुÕकाळाची सरकारला कÐपना देÁयासाठी
अÁणासाहेब पटवधªन, िशवराम परांजपे व जालनापूरकर Ļांनी सĻिनशी सरकारकडे अजª
पाठिवला. पण Âयाचा काहीच फायदा झाला नाही. महाराÕů्रात Èलेग¸या वेळी उपायोजना
न करता लोकांचा धािमªक भावना दुखावÐया. यामुळे भारतीय लोकांमÅये असंतोषाची लाट
िनमाªण झाली व ते जहालवादा कडे वळाले.
५) १८९२ ¸या कायīाने असमाधान:
या कायīाने क¤þीय व ÿांितक कायदेमंडळातील िबन सरकारी सभासदांची सं´या वाढवली
परंतू राजकìय ह³क मयाªिदत ठेवले.
६) इंúजाचे दडपशाहीचे धोरण:
१८८५-१९०५ या काळात लॉडª लेÆसडाऊन, लॉडª एिलगन, लॉडª कझªन यांनी अÆयायीव
जूलमी कायदे केले. सरकारी नोकरीवर बंधने आणली. लÕकरी व ÿशासकìय खचाªत वाढ
केÐयाने लोकांमÅये असंतोष िनमाªण झाला.
७) बंगालची फळणी:
लॉडª कझªनने १९०५ मÅये बंगालची फाळणी केली. इंúजांनी भेदनीतीचे राजकारण
करÁयासाठी बंगालची फाळणी केली. Âयातून बंगालमÅये सोनेर बंगला या संघटनेने वंगभंग
चळवळ सुŁ केली. Âयाचे नेतृÂव सुर¤þनाथ बॅनजêनी केले. Âयामुळे चळवळीला आøमक
Öवłप ÿाĮ झाले.
८) परदेशातील भारतीयांवर अÆयाय:
िāिटशां¸या वसाहतीमÅये भारतीय लोक नोकरी, Óयवसाय,Óयापारासाठी गेले होते. अनेक
िठकाणी अपमानÖपद वागणूक िमळत होती. शाळा, दवाखाने, हॉटेÐस इ. िठकाणी भारतीय
लोकांना ÿवेशास बंदी होती. मालम°ा खरेदीसंबंधी, रेÐवे ÿवासात वर¸या वगाªतून ÿवास
करÁयास मनाई , गुÆहेगाराÿमाणे बोटाचे ठसे घेणे इ. बंधने भारतीय लोकांवर होती. या सवª
गोĶéमुळे िहंदी राÕůवादी तŁणांना याची चीड आली. व ते जहाल िवचारसरणीकडे वळाले.
९) लाल-बाल-पाल यांचे कायª:
१९०५ नंतर मवाळांचे काँúेस वरील वचªÖव कमी झाले व जहालवादाचा उदय होत गेला.
जहालां¸या ÿमुख नेÂयांमÅये लोकमाÆय िटळक , अरिवंद घोष, लाला लजपतराय व
िबपीनचंþ पाल होते. इंúजांशी जशासतसे हा मागª Öवीकाłन राजकìय ह³क
िमळिवÁयासाठी आøमक मागª Öवीकारला Âयामुळे जहालवादाचा उदय झाला.
munotes.in

Page 90

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
90 आपली ÿगती तपासा :
१) जहालवादी िवचारसरणी उदया स येÁयास कोणÂया गोĶी कारणीभूत होÂया?
८.५ जहालांची राजकìय कायªपĦती जहालांची राजकìय कायªपĦती िटळकां¸या चतु:सूýी कायªøमाĬारे ÖपĶ होते.या
कायªøमात बिहÕकार,Öवदेशी,राÕůीय िश±ण व Öवराºय या चार सूýांचा समावेश होता.
१) Öवदेशी:
Öवदेशी िह आिथªक तशेच राजकìय चळवळ होती. लोकांनी Öवदेशी वÖतूंचा वापर केÐयास
िāटनमधील उīोगांना नुकसान होईल व देशी उīोगांना उजêतावÖथा येईल.
२) बिहÕकार:
Öवदेशी व बिहÕकार या एकाच नाÁया¸या दोन बाजू आहेत.िटळकांनी सांिगतले िक “तुÌही
Öवदेशीचा Öवीकार केला,तर परदेशी मालाचा बिहÕकार केला पािहजे”.
३) राÕůीय िश±ण :
तŁणांमÅये राÕůÿेम,Öवािभमानव Öवावलंबी वृ°ी ŁजवÁयाचे साधन Ìहणून िटळकांनी
राÕůीय िश±णाचा पुरÖकार केला.
४) Öवराºय:
वरील सवª कृतीचे अंितम फिलत Ìहणजे Öवराºय.
८.६ लोकमाÆय िटळकांचे कायª भारतीय ÖवातंÞय चळवळी¸या इितहासात लोकमाÆय िटळकांचे नाव सुवणाª±रांनी िलहले
जाते. बाळ गंगाधर िटळक याचा जÆम २३ जूलै १८५६ रोजी रÂनािगरी िजÐहयातील
िचखली गावी झाला. Âयां¸यावर िमल व ÖपेÆसर यां¸या िवचारांचा ÿभाव
होता.काँúेस¸याÖथापना ÿसंगी िटळक हजर होते. तेÓहापासून िटळकांचा काँúेसशी सबंध
होता. इंúज भारतीयांवर अÆयाय अÂयाचार करत हाते, Âयाला वाचा फोडÁयाचे व
लोकजागृतीचे कायª केले.लो िटळकांचे कायª पुढीÿमाणे :
८.७ लो. िटळक व सावªजिनक सभा इ. स. १८७७ मÅये िटळकांनी øांितकारी प±ात ÿवेश केला. राजकìय सुधारणा िक
सामािजक सुधारणा या बाबत िटळकांचे Âयां¸या सहकाöयांबाबत मतभेद िनमाªण झाले. इ.
स. १८९५ मÅये बहòमत िमळवून Âयांनी सावªजिनक सभेवर आपले वचªÖव िनमाªण केले.
१८९६ ¸या दुÕकाळÿसंगी लोकांना मदत केली व सरकार¸या धोरणावर टीका केली.
याचवेळी संघषª कŁन ह³क ÿाĮ केले पािहजेत असे लोकांना िशकवले. लो. िटळक
जहालवाद इंúज अÆयाय करत असताना मवाळवाīांचे धोरण Âयांना पसंत नÓहते. जशास munotes.in

Page 91

जहालवादी कालखंड
91 तसे उ°र देऊन इंúजांशी संघषाªची भूिमका िटळकांनी घेतली होती. Âयातून चतु:सुýीचा
कायªøम अंमलात आणला. िटळक शै±िणक कायª व वृ°पýे िटळकांनी आगरकर,
िचपळूणकर, यां¸या मदतीने १८८० मÅये Æयू इंिµलश Öकूलची Öथापना केली. १८८४
मÅये डे³कन एºयूकेशन सोसायटीची Öथापना कłन १८८५ मÅये फ़µयुªसन कॉलेजची
Öथापना केली. १८८१ मÅये केसरी व मराठा वृ°पýे सुŁ कŁन सरकारी धोरणावर िटका
आिण लोकजागृतीचे कायª केले. सांÖकृितक कायªøमांमधून राÕůवाद िनमाªण करÁयासाठी
१८९३ मÅये गणेशोÂसव आिण १८९६ मÅये िशवजयंती उÂसव सुŁ केले.
८.८ होमŁल लीगची चळवळ बंगाल फाळणीचे जहालवाद व øांतीवाद उदयास आला. Âयांनी सरकार¸या
अÆयायािवłÅद आवाज उठवला. पिहÐया महायुÅदाचा भारतीय राजकारणावर पåरणाम
होऊन िāिटश िवरोधी ÖवांतÞयासाठी होमłल चळवळ सुŁ झाली. िटळकांनी
Öवराºया¸या मागणीसाठी होमŁल चळवळ सुŁ केली. आयलँड¸या धतêवर भारतात
आंदोलन करावे यासाठी डॉ.अ ॅनी बेझंट यांनी िटळकांची भेट घेतली आिण चळवळीला
ÿारंभ केला.
होमłल लीगची Öथापना व उĥेश:
डॉ. अ ॅनी बेझंट मूळ¸या आयåरश असून भारतात िथऑसॉिफकल सोसायटीचे कायª करत
होÂया भारता¸या िवकासाठी Öवराºय गरजेचे आहे Ìहणून Âयांनी भारतीय राजकारणात
ÿवेश केला. लो. िटळकांशी चचाª कłन १९१६ मÅये मþास येथे होमłल लीगची Öथापना
केली. मþास, मुंबई, कानपूर इ. िठकाणी शाखा Öथापन केÐया आपÐया िवचारांचा ÿसार
करÁयासाठी कॉमन िवल व Æयू इंिडया ही वृ°पýे सुŁ केली. या संघटनेचा उĥेश Ìहणजे
Öवशासनासाठी लोकमत तयार करणे, राजकìय जागृती करणे, इंúज सरकारने Âयां¸या
वतªमानपýावर बंदी घातली Âयांना व Âयां¸या सहाकाया«ना अटक केली. अनेक ÿांतात
ÿवेशबंदी घातली अमेåरकेत लोकांचा पािठंबा िमळिवला.
लो. िटळकांना ÿारंभी युÅदा¸या संदभाªत इंúजांनी पािठंबा िदला, तरीपण Öवराºयाची
मागणी तीĄ केलीच. Öवराºय Ìहणजे इंúजांची हकलपĘी अशी इंúजांची भावना झाÐयाने
लो. िटळकांनी होमłल हा शÊद वापरायला सुŁवात केली. महाराÕů्रात एिÿल
१९१६मÅये होमłल लीग Ìहणजे Öवराºय संघाची Öथापना केली. डॉ. बेझंट व लो.
िटळक यांनी Öवतंý दोन संघटना Öथापन केÐया परंतु कायª एकý केले.
८.९ होमłल लीगचे कायª सवª देशभर दौरे काढून व वृ°पýातून सामाÆय लोकांना Öवराºया¸या ह³काची जाणीव
कŁन िदली. इंúजां¸या दडपशाही धोरणामुळे सवª Öतरातील, जातीधमाª¸या ľी पुŁषांनी
चळवळीत सहभाग घेतला. इंúजांनी वाढÂया चळवळीला पायबंद घालÁयासाठी आøमक
धोरण ÖवीकाŁन वृ°पýावर बंदी, नेÂयाना इतर ÿांतात ÿवेश बंदी घातली, मॉटेµयू¸या मते
होमŁल चळवळी ही कॉúसची चळवळ आहे. िनशľ, अिहंसक पण ÿभावी लढÁयाचा मागª
Ìहणजे होमłल चळवळ असे मानले जाऊ लागले. munotes.in

Page 92

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
92 आपली ÿगती तपासा :
१) लोकमाÆय िटळकां¸या जहालवादी िवचारसरणीतील योगदान सांगा ?
८.१० सारांश भारतीय Öवतंý चळवळीचा सामाÆयतः इ.स. १९०५ ते १९२० हा जहालमतवादी
िवचारांचा कालखंड मानला जातो. इ.स. १९०७ मÅये सुरत येथे जहालमतवादी व
मवाळमतवादी यां¸यात फूट पडÐयावर मवाळमतवादी नेÂयांनी लोकमाÆय िटळक व अÆय
जहाल नेÂयांची कॉंúेसमधून हकलपĘी केली; तरीही हा कालखंड ‘जहालमतवादी
कालखंड’Ìहणूनच ओळखला जातो. कारण या काळात देशा¸या सवª भागात जहालमतवादी
िवचारांचा ÿभाव होता. लोकमानसात या नेÂयांना अÂयंत आदराचे Öथान होते. राÕůीय
चळवळीची सूýे या काळात जहालमतवादी नेÂयां¸या हाती होती, ही गोĶ बंगाल¸या
फाळणीिवŁĦ झालेÐया चळवळीत या नेÂयांनी बजािवलेÐया मोला¸या भूिमकेतून ÖपĶ
होते. जहालमतवादी नेÂयांनी राÕůीय चळवळीला पåरिÖथतीनुसार नवा आशय व नवी िदशा
देÁयाचे मौिलक कायª केले. भारतीय समाजातील वाढता असंतोष कृतीतून Óयĉ करÁयाचे,
िकंबहòना, शÊदांना कृतीची जोड देÁयाचे महßवाचे काम Âयांनी केले.
जहालमतवादी चळवळीचे सवाªत महßवाचे कायª Ìहणजे भारतीय जनतेत या चळवळीने नवा
आÂमिवĵास िनमाªण केला. इंúजी स°ेचे खरे Öवłप जनतेपुढे ÖपĶ कłन इंúजी स°ा
भारतीय जनते¸या शोषणावरच आधारलेली आहे; आपली साăाºयवादी उिĥĶे साÅय
करÁयापुरताच इंúजांना भारता¸या राºयकारभारात रस असÐयाने या राºयकÂयाªकडून
भारतीयांना कदािपही Æयाय िमळणार नाही , ही बाब या नेÂयांनी जनतेपुढे ÖपĶपणे मांडली.
जहालमतवादी नेÂयां¸या या चळवळीमुळे भारतीय जनता साăाºयस°ेिवरोधी लढ्यात
सहभागी होÁयासाठी मोठ्या उÂसाहाने पुढे आली. राजकìय ह³क मागून िमळत नसतात,
Âयासाठी संघषªच करावा लागतो; Ìहणूनच जनतेने आÂमिनभªर राहóन ÖवराºयÿाĮीसाठी
िनणाªयक संघषª करÁयास िसĦ झाले पािहजे, अशी िशकवण या नेÂयांनी भारतीय जनतेला
िदली. Öवतः¸या उदाहरणाने मातृभूमी¸या ÖवातंÞयासाठी सवō¸च Âयाग करÁयाचा व वाटेल
ते कĶ सोसÁयाचा आदशª Âयांनी जनतेला घालून िदला.
८.११ ÿij १) जहालवाद Ìहणजे काय ते सांगून जहालवादाचा जाहलेला िवकास व तÂव²ानाचा
आढावा ¶या ?
२) जहालवादा¸या उदयाची करणे सांगा ?
३) लोकमाÆय िटळक व होमłल चळवळीची मािहती थोड³यात īा ?
८.१२ संदभª १) पंिडत निलनी, महाराÕůातील राÕůवादाचा इितहास , मॉडनª बुक डेपो, पुणे, १९७२. munotes.in

Page 93

जहालवादी कालखंड
93 २) फडके य. िद., िवसाÓया शतकातील महाराÕů , खंड १ ते ५, के. सागर ÿकाशन, पुणे,
१९६५.
३) मोरे िदनेश, आधुिनक महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास, ( १८१८ - १९६०),
कैलाश पिÊलकेशन, औरंगाबाद, २००६.
४) कोठारे अिनल, आधुिनक महाराÕůाचा इितहास (१८१९ - १९६०), िवīा बुक
पिÊलकेशन, औरंगाबाद, २००९.
५) खोबरेकर िव. गो., महाराÕůातील Öवतंý लढे ( १८१८ - १८८४), महाराÕů राºय
सािहÂय आिण संÖकृती मंडळ, मुंबई, १९९६.
६) राऊत गणेश व राऊत ºयोती, महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास, डायमंड
पिÊलकेशन, पुणे.
*****

munotes.in

Page 94

94 ९
महाराÕůातील øांितकारी चळवळ
घटक रचना
९.० उिĥĶ्ये
९.१ ÿÖतावना
९.२ øांितकारी चळवळ
९.३ महाराĶातील øांितकारी चळवळ
१) चाफेकर बंधू
२) िव. दा. सावरकर व अिभनव भारत
३) वासुदेव बळवंत फडके
४) सेनापती पांडुरंग बापट
५) मॅडम मादाम िभकाजी कामा
६) अनंत काÆहेरे
९.४ सारांश
९.५ ÿij
९.६ संदभª
९.० उिĥĶ्ये १) øांितकारी चळवळीचाउदय व कायªपĦतीचा अËयास करणे.
२) महाराÕůातील øांितकारकां¸या कायाªचा आढावा घेणे.
९.१ ÿÖतावना १८५७ चा उठाव अयशÖवी झाÐयावर िāिटशांिवŁÅद सशľ संघषाªचा मागª भारतीयांनी
सोडून िदला. १८५७ नंतर भारतात राÕůवादाचा ÿसार मोठ्या ÿमाणावर झाÐयाने Âयाचेच
पयाªवसन Ìहणजे राÕůीय सभेची Öथापना होय. १८८५ मÅये Öथापन झालेली राÕůीय सभा
सुŁवातीला मवाळवादी होती. Âयां¸या िāिटशां¸या ÆयायबुĦीवर पूणª िवĵास होता. पुढे
बदलÂया पåरिÖथतीमुळे ती जहालवादी बनली. १८५८¸या राणी¸या जाहीरनाÌयातील
आNjवासने िāिटशांनी पाळली नाहीतच, उलट भारतीय जनतेची आिथªक िपळवणूक सुŁ
ठेवली. िāिटशां¸या धोरणामुळेच आपला देश दåरþी बनला हे भारतीयांना कळून चुकले.
िāिटशांचे वणªĬेशाचे धोरणही भारतीयांना जाचक ठŁ लागले. उ¸च परी±ा उ°ीणª कŁनही
भारतीयांना ÿशासनात घेतले जात नÓहते. या सवª अÆयायाची, अÂयाचाराची मािहती
जनतेला नेÂयांकडून, वृ°पýांतून कळत होती. केसरी, मराठा, Æयू इंिडया इÂयादी वृ°पýे,
तसेच बंिकमचंþ चĘोपाÅयाय, रवéþनाथ टागोर , इÂयांदé¸या सािहÂयातून भारतीय जनतेला munotes.in

Page 95

महाराÕůातील øांितकारी चळवळ
95 वेळोवेळी मागªदशªन िमळत होते. याचा पåरणाम तŁण वगª जहालवादाकडे झुकू लागला.
तसेचतŁणांचा एक गट øांितकारी मागाªकडे वळला. िवशेषत: एकोिणसाÓया शतका¸या
शेवट¸या दशकात भारतात दुÕकाळाने व Èलेग¸या साथीने ÿचंड थैमान घातले असताना
िāिटशांनी जनतेÿती जे सहानुभूतीशूÆय धोरण अवलंबले, Âयामुळे अनेक तŁणांचे माथे
भडकलेव ते øांितकारी िवचारधारेकडे आकषªले गेले.
९.२ øांितकारी चळवळ १८५७ ला ÖवातंÞय युÅदा¸या पराभवात भावीøांितकारी चळवळीची बीजे पेरली.
राÕůवादा¸या Âयागातून, बिलदानातून नÓया िपढीने Öफुतê घेऊन इंúजांिवŁÅद आøमक
लढा सुŁ केला. देशÿेमासाठी हजारो तŁणांनी आपÐया जीवनाचा होमकुंड पेटवून सवª
जीवन ÖवातंÞय ÿाĮीसाठी खचê घातले.जहालवादी आिण दहशतवादी øांितकारी यांचे
Åयेय एकच होते ते Ìहणजे भारतमातेला परकìय दाÖयां¸या शृखंलेतून मुĉ करणे. माý
Âयां¸यात साधनांची, मागा«ची तफावत होती. जहालवादी िवचारसरणीत िहंसेला Öथान
नÓहते. केवळ िāिटश अिधकाö यांना ठार कŁन देशाचे ÖवातंÞय िमळणार नाही. असे Âयांचे
मत होते. असे असले तरी देशा¸या ÖवातंÞयासाठी ÿयÂन करणाö या दहशतवादी
øांितकारकां¸या कायाªबĥल जहालवाīांना सहानुभूती होती, िहंसेने, पाशवी बलाने िनमाªण
झालेले साăाºय Âयाच मागाªने खुडून फेकणे श³य आहे, नÓहे तोच मागª योµय आहे अशी
øांितकारकांची धारणा होती. एखाīा िāिटश अिधकाö याला ठार माŁन मूळ ÿij सुटणार
नाही हे øांितकारकांनाही माÆय होते पण िनमाªÐयवत बनलेÐया देशाला खडबडून जागे
करÁयासाठी असे वध उपयुĉ ठरतील ही Âयांची ®Åदा होती. ÿखर राÕůिनķ व Âयां¸या
िवचारांचा आधार होता. Ìहणूनच देशासाठी ÿाणापªण करणे, हòताÂमा बनणेइÂयादी गोĶी
øांितकारकांना अिभमानाÖपद वाटत होÂया.
भारतीय Öवतंý चळवळीत øांितकारी चळवळीचे फार मोठे योगदान आहे. िāिटश
साăाºयवादा¸या जोखडातून भारताची मुĉता करणे हे øांितकारी चळवळीचे मु´य उिĥĶे
होते.
øांितकारी चळवळीची Åयेय व मागª:
१) िāिटश नोकरांवर दहशत बसिवणे.
२) िāिटश ÿशासनामÅये गŌधळ िनमाªण करणे.
३) िहंदी लोकांवर झालेÐया अÆयायाचा बदला घेणे.
४) मातृभूमी¸या ÖवातंÞयासाठी संघषª करणे.
आपली ÿगती तपासा:
१) øांितकारी चळवळीची मािहती īा ?
munotes.in

Page 96

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
96 ९.३ महाराĶातील øांितकारी चळवळ १) चाफेकर बंधू:
चाफेकर बंधूंना संयुĉपणे दामोदर हरी चाफेकर, बाळकृÕण हरी चाफेकर आिण वासुदेव हरी
चाफेकर Ìहणतात.चाफेकर बंधू महाराÕůातील पुÁयाजवळील िचंचवड नावा¸या गावचे
रिहवासी होते. २२ जून १८९७ रोजी रँडचा वध कłन भारता¸या ÖवातंÞयलढ्यातील
पिहला øांितकारी Öफोट करणारे वीर दामोदरपंत चाफेकरयांचा जÆम २४ जून १८६९
रोजी पुÁयातील िचंचवड या गावी ÿिसĦ कìतªनकार हåरपंत चाफेकर यांचा ºयेķ पुý Ìहणून
झाला. बाळकृÕण चाफेकरआिण वासुदेव चाफेकरहे Âयांचे दोन धाकटे भाऊ. दामोदर
पंतांना लहानपणापासूनच िशपाई बनÁयाची इ¸छा होती, कìतªनकाराची कìतê व ²ान
Âयांना वारशाने िमळाले होते. महषê पटवधªन आिण लोकमाÆय बाळ गंगाधर िटळक हे Âयांचे
आदशª होते. पुढील काळात दामोदरपंतांनी अनेक तŁण संघिटत कłन ‘आयªधमª ÿितबंध
िनवारक मंडळी’ ही गुĮ संघटना Öथापन केली. Âयांना Óयायामाचा, भाले, तलवारी
चालिवÁयाचा छंद होता. ती शľेही Âयांनी जमिवली होती. पुढे Âयांनी िपÖतुले िमळवून
नेमबाजी करÁयात ÿावीÁय िमळिवले. इंúज सरकारिवषयी Âयां¸या मनात भयंकर असंतोष
होता.
सन १८९७ साली पुÁयात Èलेग¸या साथीचा बंदोबÖत करताना Èलेग किमशनर रँड याने
जुलूम-जबरदÖती केली. Âयाचा बदला Ìहणून दामोदर व बाळकृÕण या चाफेकर बंधूनी २२
जून १८९७ रोजी रँडचा वध केला. दामोदर, बाळकृÕण व वासुदेव हे तीन बंधू व Âयांचे
सहकारी महादेव रानडे यांना फाशी झाली. एकाच घरातील तीन भावांनी देशसेवेसाठी
हौताÂÌय पÂकरले.
२) िव. दा. सावरकर व अिभनव भारत :
महाराÕůातील øांितकारकांनी िāिटश सरकार¸या दडपशाहीला सामोरे जाÁयासाठी गुĮ
संघटना Öथापन केÐया. महाराÕůात १९०४ साली नािशक येथे ‘अिभनव भारत ' या गुĮ
संघटनेची Öथापना झाली होती. बाबाराव सावरकर व Âयाचे बंधू िवनायक दामोदर सावरकर
यांचा या संघटने¸या Öथापनेत पुढाकार होता.सन १९०० मÅये ÖवातंÞयवीर िवनायक
दामोदर सावरकर यांनी नािशक यथे ‘िमýमेळा’ ही øांितकारकांची गुĮ संघटना Öथापन
केली. १९०४ साली याच संघटनेला ‘अिभनव भारत ’ असे नाव देÁयात आले. पुढील
काळात मुंबई, पुणे, नािशक, ठाणे, पेण, खानदेश, वाईइ. िठकाणी अिभनव भारता¸या शाखा
Öथापन झाÐया. उ¸च िश±ण घेÁया¸या िनिम°ाने सावरकर इंµलंडला गेले. तेथून Âयांनी
अिभनव भारत संघटने¸या भारतातील सदÖयांना øांितकारी वाđय, िपÖतुले इÂयादी
सािहÂय पाठवÁयास सुŁवात केली. Âयांनी जोसेफ मॅिझनी या ÿिसद् ध इटािलयन
øांितकारकाचे Öफूितªदायी चåरý िलिहले. १८५७ चा उठाव हे पिहले भारतीय Öवातंýयुद् ध
होते. असे ÿितपादन करणारा ‘१८५७ चे ÖवातंÞयसमर’ हा úंथ Âयांनी िलिहला.
सरकारला अिभनव भारत संघटने¸या कायाªचा सुगावा लागला. Âयामुळे सरकारने बाबाराव
सावरकर यांना अटक केली. Âयांना जÆमठेपेची िश±ा झाली. या िश±ेचा बदला घेÁयासाठी
अनंत लàमण काÆहेरे या युवकाने नािशकचा कले³टर जॅ³सन याचा वध केला. सरकारने munotes.in

Page 97

महाराÕůातील øांितकारी चळवळ
97 अिभनव भारत संघटनेशी संबंिधत असलेÐया लोकांना अटक करÁयास सुŁवात केली.
जॅ³सन¸या वधाचा संबंध सरकारने ÖवातंÞयवीर सावरकरांशी जोडला आिण Âयांना अटक
कłन Âयां¸यावर खटला भरला. Æयायालयाने Âयांना पÆनास वषा«ची स®म कारावासाची
िश±ा फमाªवली.
३) वासुदेव बळवंत फडके:
वासुदेव बळवंत फडके, एक महान øांितकारी ºयांनी मातृभूमीसाठी आपले सवªÖव अपªण
केले.वासुदेव बळवंत फडके, िāिटशांिवŁĦ भारतीय ÿबोधन करणारे, देशातील पिहले असे
øांितकारक होत.ºयांनी देशा¸या पिहÐया ÖवातंÞयलढ्यातील पराभवानंतर पुÆहा ºयोत
पेटवलीआिण िāिटश सरकारिवŁĦ सशľ बंड केले. एका स¸¸यादेशभĉाÿमाणे,
तेआपÐया मृÂयूपय«त देशसेवेत समिपªत रािहलेआिण कधीही िāिटशांसमोर नतमÖतक झाले
नाही. भारताला ÖवातंÞय िमळवÁयासाठी Âयांनी सशľ मागाªचा अवलंब केला. वासुदेव
बळवंत फडके यांनी िāिटशांिवŁĦ बंड करÁयासाठी लोकांना जागृत करÁयाचे काम केले.
महाराÕůातील कोळी , िभÐलआिण धनगरजाती एकý कłन Âयांनी ‘रामोशी’ नावाची
øांितकारी संघटना िनमाªण केली.
आī øांितकारक ®ी.वासुदेव बळवंत फडके यांचा जÆम पनवेल जवळील िशरढोण येथे ४
नोÓह¤बर १८४५ रोजी झाला. कÐयाण येथे ÿाथिमक िश±ण संपवून ते इंúजी िश±ण
घेÁयासाठी मुंबईत आले. िगरगावातील फणसवाडी येथील जगÆनाथां¸याचाळीत वाÖतÓय
कłन Âयांनी काही काळ इंúजी अËयास केला व पुढील िश±णासाठी ते पुÁयास रवाना
झाले. िश±णानंतर Âयांनी पुÁया¸या सैिनकì लेखािनयंýक (कंůोलर ऑफ िमिलटरी
अकाऊंटस) कायाªलयात सेवा केली. Âयांना Âयां¸या आजारी आईला भेटÁयास रजा
िमळाली नाही. ÿij मनात आला जर आपणास आपÐया आईला भेटता येत नसेल तर Âया
नोकरीचे मोल काय? Âयात आईचे िनधन झाले व शेवटी भेट घेता आली नाही. या घटनेने
आयुÕयाला वेगळीच कलाटणी िमळाली. Âयाच वेळी िहंदुÖथानात भीषण दुÕकाळ पडला.
इंúज सरकार¸या हलगजê कारभारामुळे हजारो नागåरक मृÂयुमुखी पडले. Âयामुळे इंúज
राजवटी बाबत ÿचंड संताप Âयांचे मनात उफाळून आला व Âयाचा ÿितशोध घेÁयाचा िनणªय
Âयांनी घेतला. भारतमातेला पारतंÞयातून मुĉ करÁयासाठी Âयांनी सशľ बंड करÁयाचे
ठरवले. पåरणामी Âयांना िश±ा होऊन Âयांना एडन येथे धाडले गेले. तेथेच Âयांना १७
फेāुवारी १८८३ ला मृÂयू आला. १८५७ ¸या अयशÖवी øांती पवाªनंतर भारतीय
ÖवातंÞयाचे Åयेय ÖपĶपणे समोर ठेऊन िāिटश राजवट उलथून टाकÁयाचा जो सशľ
ÿयÂन झाला तो वासुदेव बळवंत फडके यांचे बंडच होय. Âयात Âयांना रामोशी, िभÐल,
आगरी, आिण कोळी तŁणांचा पािठंबा िमळाला.
वासुदेव बळवंतांनी िāिटश सरकारिवŁĦ ÖवातंÞयासाठी जो सशľ लढा पुकारला, तो
एकाकì होता. Âयांना पुरेसे अनुयायी लाभले नाहीत व शľसामúीही िमळाली नाही; तथािप
भारतात Âयांनी पिहÐयांदाच सशľ लढ्याची मुहóतªमेढ रोवली. ही सशľ उठावाची चळवळ
िवसाÓया शतका¸या पूवाªधाªत देशभर पसरली. Ìहणून Âयांना ‘लढाऊ राÕůवादाचे जनक’
Ìहणतात. Âयां¸या कायाªचा उिचत गौरव िशरढोण येथे Âयांचा ÖमारकÖतंभ उभाłन
करÁयात आला आहे. munotes.in

Page 98

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
98 ४) सेनापती पांडुरंग बापट:
सेनापती बापट हे सशľ øांितकारक, तÂविचंतक व लढाऊ समाजसेवक Ìहणून ओळखले
जातात. Âयांचे पूणª नाव पांडुरंग महादेव बापट, Âयांचा जÆम १२ नोÓह¤बर १८८० रोजी
झाला. १९२१ ते १९२४ या कालखंडात पुणे िजÐĻातील मुळशी खेड्यात धरणúÖत
गावांकåरता व शेतकö यांकåरता बापट यांनी सÂयाúहाचा लढा िदला. ÂयामÅये महाराÕůातील
जे शेकडो सÂयाúही सामील झाले Âयांचे Âयांनी नेतृÂव केले. Âयामुळे ‘सेनापती बापट’ या
नावाने पुढील काळात ते ओळखले जाऊ लागले. अहमदनगर िजÐĻातील पारनेर येथे
गरीब कुटुंबात Âयांचा जÆम झाला.Âयांचे माÅयिमक आिण बी.ए. पय«तचे उ¸च िश±ण हे पुणे
येथे झाले. डे³कन कॉलेजमÅये सशľ øांती¸या Ĭारे भारत Öवतंý करÁयाची शपथ
तलवारीवर हात ठेवून घेतली. बी.ए. परी±ेत उ°ीणª झाÐयावर मुंबई िवīापीठाचे िशÕयवृ°ी
िमळवून ते इंµलंडला गेले. एिडंबरो येथे इंिजिनअåरंग कॉलेजमÅये िश±ण घेत असतानाच
øांितकारक िवचारांचा ÿचार करीत असÐयामुळे िशÕयवृ°ी बंद होऊन िश±ण अपुरे
रािहले.
Ôयामजी कृÕण वमाª या øांितकारक नेÂयाशी पåरचय होऊन Âयां¸या मदतीने पॅåरस येथे
राहóन तेथील रिशयन øांितकारकांकडून ÿचंड Öफोटक बॉÌबची तंýिवīा हÖतगत केली.
Âया तंýिवīेची पुिÖतका भारतात व बंगालमधील øांितकारक गटांपय«त पोहोचिवली.
øांितकारकां¸या कटा¸या एका खटÐयात माफì¸या सा±ीदाराने बापटांचे नाव उघडकìस
आणÐयामुळे बापट हे १९०८ ते १९१२ पय«त चार वष¥ अ²ातवासात रािहले. नंतर
१९२१ पय«त Öवत:¸या जÆमगावी िश±क Ìहणून रािहले आिण समाजसेवेचे Ąत घेतले.
पहाटे उठÐयाबरोबर गावचे रÖते झाडणे व शौचकूप साफ करणे हे Ąत Âयांनी जÆमभर
Öवीकारले. १९२१ ते १९२४ या कालखंडात पुणे िजÐĻातील मुळशी पेटा येथील
धरणúÖत शेतकö यांना जमीन िमळिवÁयाकåरता सÂयाúहाचे आंदोलन चालिवले. या
आंदोलनात कारागृहवासाची तीनदा िश±ा Âयांना झाली. शेवटची सात वष¥ सĉमजुरीची
होती. राजकìय ÖवातंÞया¸या आंदोलनामÅये भाग घेत असताना राजþोहाÂमक भाषणे
केÐयाबĥल अनेकदा अनेक वष¥ सĉमजुरीची िश±ा झाली.
संÖथांनी ÿजां¸या ह³कांकåरता चालू असलेÐया आंदोलनात भाग घेऊन संÖथाना¸या
ÿवेशबंदी Âयांनी मोडÐया; Âयाबĥल कारागृहवासही सोसला. ÖवातंÞयो°रकाळातही
भाववाढ िवरोधी आंदोलन, गोवामुĉì आंदोलन, संयुĉ महाराÕů आंदोलन इ.
आंदोलनांमÅये Âयांनी पुढाकार घेतला. महाराÕů मेले तरी राÕů मेले, मराठ्यािवना
राÕůगाडा न चाले, खरा वीर वैरी परािधनतेचा, महाराÕů आधार या भारताचा , हे काÓय
सेनापती बापट यांनी याच काळात िलिहले. øांितवादी राजकारणाचे समथªन करणारे,
भगवģीते¸या तÂव²ानावर आधारलेले, राÕůमुĉì व अÆयाय ÿितकार या दोन मुīांना
अनुसłन युिĉवाद करणारे Âयांचे सािहÂय आहे. ‘चैतÆयगाथा’हे पुÖतक वाचले Ìहणजे
Âयांचे मूलभूत िवचार ल±ात येतात. मराठीमÅये योगी अरिवंदां¸या इंिµलशमधील
आÅयािÂमक तßव²ानावरील úंथांचा उÂकृĶ अनुवाद बापटांनी केला आहे. अशा या थोर
समाजसेवकाचे २८ नोÓह¤बर १९६७ रोजी िनधन झाले.
munotes.in

Page 99

महाराÕůातील øांितकारी चळवळ
99 ५) मॅडम मादाम िभकाजी कामा:
भारतीय ÖवातंÞय चळवळीत महßवाची भूिमका बजावणारेमादामिभकाजी कामा यांचा जÆम
२४ सÈट¤बर १८६१ रोजी मुंबईत एका संपÆन कुटुंबात झाला, Âयांचे वडील सोहराबजी
पटेल हे सुÿिसĦ Óयापारी होते. भारताचे ÖवातंÞय हे आपÐया जीवनाचे Åयेय मानणाöया
भारता¸या मादाम कामा यांनी थोर समाजसेवक दादाभाई नौरोजी यां¸या सिचवपदावर
िनķेने काम केले. या दरÌयान ती भारतातील महान øांितकारक वीर सावरकर, हरदयाल,
Ôयामजी कृÕण वमाªजी यां¸या संपकाªत आÐया. लंडनमÅये राहóन मॅडम कामा यांनी
युरोपातील भारतीय तŁणांना एकý कłन Âयांना देशाचे ÖवातंÞय िमळवून देÁयासाठी
ÿोÂसाहन िदले आिण िāटीशां¸या øूर राजवटीची मािहती िदली.मॅडम कामा यां¸या
øांितकारी कारवाया पाहता िāिटश सरकारने Âयांना भारतात परतÁयास बंदी घातली होती
आिण Âयांची भारतीय संप°ीही जĮ केली होती.
मादाम िभकाजी कामा , Âयांचे øांितकारक साथीदार िवनायक दामोदर सावरकर, Ôयामजी
कृÕण वमाª यांनी भारतीय संÖकृती ल±ात घेऊन भारतीय Åवजाची रचना केली होती आिण
२२ ऑगÖट १९०७ रोजी जमªनीमÅये आंतरराÕůीय Öतरावर आयोिजत करÁयात आला
होता. समाजवादी पåरषदेत भारताचा पिहला ितरंगा Åवज फडकवून इितहास रचला गेला.
देशाला Öवतंý करÁयासाठी सवªÖव अपªण करणाöया या महान øांितकारी मिहलेचे १३
ऑगÖट १९३६ रोजी मुंबईतील पारसी जनरल हॉिÖपटलमÅये िनधन झाले.
६) अनंत काÆहेरे:
अनंतरावांचा जÆम १८९१ मÅये रÂनािगरी िजÐĻातील आयनी-मेटे या गावी झाला. इंúजी
िश±णासाठी ते Âयां¸या मामाकडे औरंगाबादला गेले. काही वषा«नी ते गंगाराम मारवाडी
यां¸याकडे भाड्याची खोली घेऊन राहó लागले. नािशक¸या ÖवातंÞयवादी गुĮ संÖथे¸या
काशीनाथ टोणपे यांनी गंगाराम आिण अनंतराव यांना गुĮ संÖथेची शपथ िदली. पुढे ते
अिभनव भारत संघटनेचे सभासद झाले. नािशकचा कले³टर आथªर जॅ³सन याची हÂया
करणारा अनंत काÆहेरे हा खुदीराम बोस या¸या नंतरचा सवा«त तłण वयाचा भारतीय
øांितकारक ठरला. सावरकर बंधू, मदनलाल िधंúा यां¸याकडून Öफूतê घेऊन अनंत
काÆहेरे यांनी नािशकचा कले³टर जॅ³सन याला ठार मारÁयाचे ठरिवले. Âयाला कृÕणाजी
गोपाळ कव¥ आिण िवनायक नारायण देशपांडे असे समवयÖक साथीदारांची जोड
िमळाली.जॅ³सनची मुंबई येथे वर¸या पदावर बदली करÁयात आली. Âयाला नािशक येथेच
मारणे जाÖत सोपे होते. िडस¤बर २१ इ.स. १९०९ या िदवशी नाशकातÐया िवजयानंद
िथएटरमÅये 'शारदा' या नाटकाचा ÿयोग जॅ³सन¸या िनरोप समारंभासाठी ठरला होता.
जॅ³सन मराठी भाषेचा आिण नाटकांचा चाहता असÐयाने या ÿयोगास येणार होताच.
नाटकाचा ÿयोग सुł होÁयाची वेळ झाली, सवªजण आपापÐया जागेवर ÖथानापÆन होत
असताना अनंताने जॅ³सनवर िपÖतुलातून गोÑया झाडÐया. जॅ³सन जागीच ठार झाला.
अनंत काÆहेरे आपÐया जागेवरच शांतपणे उभा रािहला, Âयाला अटक करÁयात आली.
काÆहेरे, कव¥ आिण देशपांडे यां¸यावर खटला भरÁयात आला. २० माचª इ.स. १९१०
रोजी ितघांनाही फाशीची िश±ा ठोठावÁयात आली. एिÿल १९, इ.स. १९१० या िदवशी
ितघांनाही ठाÁया¸या तुŁंगात फाशी देÁयात आले. munotes.in

Page 100

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
100 आपली ÿगती तपासा :
१) महाराÕůातील øांितकारां¸या कायाªची मािहती सांगा?
९.४ सारांश १८८५ मÅये Öथापन झालेÐयाकाँúेसने सनदशीर मागाªने आपली वाटचाल सुŁ ठेवली
होती, परंतु ÿारंभी¸या काळात काँúेस¸या अनेक मागÁया Ļा अमाÆय झाÐया व Âयाची
साधी दखल देखील िāिटशांकडून घेÁयात आली नाही. उलट िāिटशांनी दडपशाही मागा«चा
अवलंब केला. Âयामुळे मातृभूमी¸या र±णासाठी व ÖवातंÞयासाठी आपण आपले सवªस
अपªण करÁयास तयार असले पािहजे अशी øांितकारकांची भूिमका होती. सरकारकडून
Æयाय िमळवÁयासाठी जेÓहा घटनाÂमक मागª हा अपयशी ठरतो तेÓहा Æयायासाठी िहंसाÂमक
मागाªिशवाय पयाªय राहत नाही, या िवचारधारेवर øांितकारी चळवळीचा उदय झाला.
भारतीय øांितकारकांची चळवळ फारशी यशÖवी ठरली नाही व øांितकारी चळवळीचे
Öवłप Óयापक देखील बनली नाही. परंतु हे देखील लàयात घेÁयासारखे आहे िक,
øांितकारकां¸या बिलदानामुळेच देशाला Öवतंý िमळू शकले व भारतीय Öवतंý
चळवळीतील Âयांचे योगदान फार मोठे आहे.
९.५ ÿij १) øांितकारी चळवळीचा उदय व Âयां¸या कायªपĦतीचा आढावा ¶या?
२) महाराÕůातील øांितकारां¸या कायाªचा आढावा ¶या?
९.६ संदभª १) पंिडत निलनी, महाराÕůातील राÕůवादाचा इितहास , मॉडनª बुक डेपो, पुणे, १९७२.
२) फडके य. िद., िवसाÓया शतकातील महाराÕů , खंड १ ते ५, के. सागर ÿकाशन, पुणे,
१९६५.
३) मोरे िदनेश, आधुिनक महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास, (१८१८- १९६०),
कैलाश पिÊलकेशन, औरंगाबाद, २००६.
४) कोठारे अिनल, आधुिनक महाराÕůाचा इितहास (१८१९- १९६०), िवīा बुक
पिÊलकेशन, औरंगाबाद, २००९.
५) खोबरेकर िव. गो., महाराÕůातील Öवतंý लढे (१८१८- १८८४), महाराÕů राºय
सािहÂय आिण संÖकृती मंडळ, मुंबई, १९९६.
६) राऊत गणेश व राऊत ºयोती, महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास, डायमंड
पिÊलकेशन,पुणे. munotes.in

Page 101

महाराÕůातील øांितकारी चळवळ
101 ७) करंदीकर ना. स., वासुदेव बळवंत फडके, बोरा अँड कंपनी, मुंबई, १९७२.
८) वासुदेव बळवंत फडके, िविकपीिडया.
९) जहालवादाचा िवकास आिण (लोकमाÆय िटळकांची) भूिमका / भारतीय øांतीकारी
चळवळमी MPSC History Website.
*****

munotes.in

Page 102

102 १०
महाराÕůातील गांधीवादी चळवळéना ÿितसाद
घटक रचना
१०.० उिĥĶ्ये
१०.१ ÿÖतावना
१०.२ महाÂमा गांधी यांचा अÐप पåरचय
१०.३ असहकार चळवळीची पाĵªभूमी आिण कायªøम
१०.४ असहकार चळवळ आिण महाराÕů
१०.५ सिवनय कायदेभंग चळवळ
१०.६ सिवनय कायदेभंग चळवळ व महाराÕů
१०.७ छोडो भारत चळवळ िकंÓहा चलेजाव चळवळ
१०.८ छोडो भारत चळवळ व महाराÕů
१०.९ सारांश
१०.१० ÿij
१०.११ संदभª
१०.० उिĥĶ्ये १) महाÂमा गांधी यां¸या कायाªचा थोड³यात आढावा घेणे.
२) महाÂमा गांधी यांची असहकार चळवळ व महाराÕůातील या चळवळीचा ÿितसाद
अËयासणे.
३) महाराĶातील सिवनय कायदेभंग चळवळ अËयासणे.
४) छोडो भारत चळवळ व महाराÕůातील या चळवळीचा आढावा घेणे.
१०.१ ÿÖतावना महाÂमा गांधी (१८६९– १९४८) यांनी भारतीय राजकìय रंगमंचावर १९१९ ते १९४८ या
काळात अशा ÿकारे वचªÖव गाजवले कì, हा काळ भारतीय ÖवातंÞयलढ्यातील 'गांधी युग'
Ìहणून ओळखला जातो. भारताला ÖवातंÞय िमळवून देÁयासाठी महाÂमा गांधéनी अितशय
महßवाची भूिमका बजावली. भारतीय राजकारणात Âयां¸या आगमनानंतर संघषाªचे नवे पवª
सुł झाले. Âयांचा शांतता आिण अिहंसेचा संदेश संपूणª जगासाठी होता आिण Âयाचा
पåरणाम मानवजातीवर झाला. १९१९ ते १९४८ या काळात महाÂमा गांधी यांनी
असहकार चळवळ , सिवनय कायदेभंग चळवळ व छोडो भारत चळवळ सुŁ कłन
भारता¸या ÖवातंÞयाची दारे उघडी केली. Ļा ितÆही देशÓयापी चळवळéचा ÿभाव हा munotes.in

Page 103

महाराÕůातील गांधीवादी चळवळéना ÿितसाद
103 महाराÕůावर देखील पडला व महाराÕůातील िविवध नेतृÂवाने तसेचलोकां¸या सहभागाने
Ļा चळवळéचा ÿभाव महाराÕůात देखील ÿभावी ठरला.
१०.२ महाÂमा गांधी यांचा अÐप पåरचय मोहनदास करमचंद गांधी यांचा जÆम २ ऑ³टोबर १८६९ रोजी पिIJम भारतातील
सÅया¸या गुजरातमधील पोरबंदर शहरामÅये झाला. नोÓह¤बर १८८७ मÅये महाÂमा गांधी
मॅिůकची परी±ा उ°ीणª झाले.पुढे Âयांनी पदवी ÿाĮ केली.४ सÈट¤बर १८८८ रोजी गांधीजी
लंडन येथे कायīाचे िश±ण घेÁयासाठी इंµलंडला गेले आिण बॅåरÖटर झाले. महाÂमा
गांधीजी १८९३ मधे एक िहÆदी कंपनीचे वकìल Ìहणून दि±ण आिĀकेत गेले होते. दि±ण
आिĀकेत गांधीजéना वणª- भेदा¸या घटनेला सामोरे जावे लागले, तेथील भारतीयांना िदली
जाणारी असमान वागणूक अनुभवली. भारतीयांबĥल¸या वंशभेद, असमानता यांना सामोरे
गेÐयावर गांधéनी या अÆयाया िवłĦ आवाज उठवÁयास सुŁवात केली. १८९४ मÅये
दि±ण आिĀका भारतीय काँúेसची Öथापना केली व ÂयाĬारेदि±ण आिĀकेतील
िवखुरलेÐया भारतीयांना Âयांनी एका राजकìय प±ात परावितªत केले.महाÂमा गांधी यांनी
पिहÐयांदाच तेथे अिहंसाÂमक व सÂयाúहाचा कायªøम राबिवला.
गांधीजी दि±ण आिĀकेतून भारतात परतले आिण नंतर आपÐया देशा¸या ÖवातंÞयासाठी
Âयांनी पावले उचलली.गांधीजéचे संपूणª जीवन एका चळवळीसारखे होते.गांधीजéनी देशाला
ÖवातंÞय िमळवून देÁयासाठी अनेक चळवळी सुł केÐया. चंपारÁय सÂयाúह (१९१८),
खेडा सÂयाúह (१९१८) व अहमदाबाद येथील ®िमकांचा संप (१९१८) इ. सारखे
सÂयाúह Âयांनी केले. पुढील काळात Âयांनी 'असहकार चळवळ ', 'सिवनय कायदेभंग
चळवळ', 'दांडी याýा' आिण 'छोडो भारत' यासार´या चळवळéमÅये सÂयाúह आिण
अिहंसेचाचा ÿयोग केला. महाÂमा गांधीजé¸या या सवª ÿयÂनांमुळे १५ ऑगÖट १९४७
रोजी भारताला ÖवातंÞय िमळाले.
आपली ÿगती तपासा :
१) महाÂमा गांधी यांचा अÐप- पåरचय सांगा ?
१०.३ असहकार चळवळीची पाĵªभूमी आिण कायªøम असहकार चळवळीची पाĵªभूमी पिहले महायुĦ, रौलेट कायदा, जािलयनवाला बाग
हÂयाकांड आिण मॉÆटेगु-चेÌसफोडª सुधारणांĬारे तयार करÁयात आली होती. िखलाफत
चळवळ िह मुिÖलम ऐ³य ÿÖथािपत करÁयाची संधी Ìहणून पािहÐयावर, असहकार
चळवळीचा एक कायªøम जाहीर करÁयात आला, ºयामÅये सरकारी पदÓया आिण
नोकöयांवर बिहÕकार, कर न भरणे, िश±णाचे राÕůीयीकरण, Öवदेशीचा ÿचार, चरखा आिण
खादीचा कायªøम लोकिÿय करणे आिण Öवयंसेवकांची भरती करणे, कायदेशीर Æयायालये,
शै±िणक संÖथा, कायदेमंडळ, सरकारी सÆमान आिण पदÓया , िनवडणुका या िवधायक
कामांवर बिहÕकार टाकÁयाचा िनणªय घेÁयात आला. गांधीजéनी आĵासन िदले कì, हे सवª
कायªøम पूणªतः अंमलात आणले तर वषªभरात भारताला Öवराºय िमळेल. munotes.in

Page 104

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
104 १०.४ असहकार चळवळ आिण महाराÕů असहकाराचा अथª असा आहे कì, जर सरकार जनते¸या आकां±ेनुसार काम करत नसेल,
लोकांचे दु:ख आिण तøारी दूर करÁयाचा ÿयÂन करत नसेल िकंवा लोकां¸या मते ĂĶ
झाले असेल तर Âयाला सहकायª कł नका. अÆयायकारक सरकारपासून Öवत:ला मुĉ
करणे आिण ते पिवý करणे आिण Âया¸याशी सहकायª संपवणे हा हेतू आहे.
१९१५ मÅये महाÂमा गांधी दि±ण आिĀकेतून भारतात परतले. ÂयादरÌयान Âयांची मुंबईत
गोपाळ कृÕण गोखले यां¸याशी भेट झाली.गोखले यांनी गांधीजéना एक वषªभर भारता¸या
िविवध भागात जाÁयाचा सÐला िदला.लोकमाÆय िटळकांनी जाहीर केले कì, गांधीजी देशाचे
नेतृÂव करतील. १ ऑगÖट १९०२० रोजी लोकमाÆय िटळकांचा मृÂयू झाला. लोकमाÆय
िटळकां¸या मृÂयूनंतर राÕůीय चळवळीचे संपूणª नेतृÂव महाÂमा गांधéकडे आले. लोकमाÆय
िटळकां¸या मृÂयूनंतर, नंतर महाराÕůात, िटळकां¸या काही अनुयायांनी महाÂमा गांधéचे
नेतृÂव Öवीकारले आिण असहकार आंदोलनाचा कायªøम राबिवÁयाचे माÆय केले.या
अनुयायांमÅये िशवराम परांजपे, काकासाहेब खािडलकर, गंगाधर देशपांडे, वासुकाका
जोशी, हåरभाऊ फाटक , िचंताराम वैī, अÁणासाहेब भोपटकर, बॅåरÖटर जयकर, ना. िच.
केळकर वगैरे अनुयायांनी असहकारा¸या कायªøमात असहमती दशªवून केवळ काँúेस¸या
ÿितķेसाठी या आंदोलनाला संमती िदली.
आपली ÿगती तपासा :
१) असहकार चळवळीची पाĵªभूमी सांगून Âयाचा कायªøम ÖपĶ करा ?
दाłबंदीचा कायªøम:
आÂमशुĦी हे मīपानािवरोधीचेसाधन आहे असा महाÂमा गांधéचा िवĵास होता.Ìहणूनच
महाराÕůात दाłबंदीचा कायªøम सुł झाला तेÓहा महाÂमा गांधéसह काँúेसने या
कायªøमाला ÿोÂसाहन िदले.पåरणामीहे आंदोलन इतर िठकाणी पसरले. ३ जून १९२१
रोजी दादर येथील एका दाł दुकानासमोर १०-१५ सÂयाúहéनी धरणे आंदोलन केले.जून
अखेरपय«त संपूणª महाराÕůात हे आंदोलन शांततेत सुł असले तरी धारवाडचे आयुĉ प¤टर
याने दडपशाहीने हे आंदोलन दडपले. ३० जून रोजी दाł¸या दुकानासमोर बसलेÐया
िन:शľ आंदोलकांवर लाठ्या-गोÑयांनी हÐला करÁयात आला.ºयात तीन लोकांचा मृÂयू
झाला आिण वीस लोक गंभीर जखमी झाले. महाÂमा गांधéनी या घटनेचा िवरोध केला.
महाÂमागांधé¸या सांगÁयावłन बॉÌबे काँúेसने मुंबई सÂयाúह ऑगÖटपय«त पुढे ढकलला.या
िनषेध कायªøमात सुमारे ८९ जणांना अटक करÁयात आली, Âयापैकì ६० सÂयाúहéना दंड
ठोठावÁयात आला.
Æयायालयांवर बिहÕकार:
असहकार आंदोलना¸या कायªøमात सरकारी विकलांनी विकली आिण सरकारी कामावर
बिहÕकार टाकÁयाचा िनणªय घेÁयात आला. या विकलांमÅये भुसावळचे वासुदेवराव
दÖताने, सोलापूरचे रामचंþ शंकर राजवाडे, साताöयाचे अĶपुýे आदéचा समावेश होता परंतु
असे देखील काही वकìल होते जे कोटाªत िनयिमतपणेजाऊन आपले कायª कł लागले. munotes.in

Page 105

महाराÕůातील गांधीवादी चळवळéना ÿितसाद
105 ºयामÅये अÁणासाहेब धोतकर व बॅåरÖटर जयकर ÿमुख होते. महाराÕůातील Æयायालयांवर
बिहÕकार टाकÁया¸या कायªøमाला फारसा पािठंबा िमळाला नाही आिण हा कायªøम फĉ
कागदावरच रािहला.
िटळक Öवराºय िनधी :
Öवदेशीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी काँúेस¸या नागपूर अिधवेशनात ३० जून १९२१ पय«त
एक कोटी Łपये गोळा करणे, एक कोटी सदÖय भरती करणे, िटळक Öवराºय िनधीसाठी
२० लाख चरखे बनिवणे असे ठरले. या िनधीसाठी मुंबईतील मुिÖलम, पारशी आिण
मारवाडी समाजा¸या Óयापारी आिण भांडवलदारांनी खूप मदत केली. िगरणी कामगार,
कारकून, िश±क आिण बॉÌबे¸या űामा कंपनीतील नायकांनी नाटके कłन पैसे जमा
कłनÖवराज फंडात भरले. गांधीजéचा िवĵास होता कì जर, अÖपृÔयता िनमूªलन,
दाłबंदी, खादीचा ÿचार आिण काँúेसमÅये Öवयंसेवकांची भरती इÂयादी िवधायक
कायªøम Öवीकारले, तर भारताला पटकन Öवराºय िमळू शकेल.असहकार आंदोलना¸या
काळात महाराÕůातील राÕůीय िश±ण आिण िवīा थê आिण िश±कांनी सरकारी शै±िणक
संÖथांवर बिहÕकार टाकÁयाचे कायªøम हे सैĦांितक हÂयार Ìहणून वापरले गेले.सरकारी
शै±िणक संÖथां¸या बिहÕकारा¸या कायªøमात महाराÕůातील िवīाÃया«नी सिøय सहभाग
घेतला.यामÅये शंकर जावडेकर, एस. एच. भागव त, अÁणासाहेब सहľबुĦे, काका
कारखानीस, स. का. पाटील , Óही.पी. िलमये आिण गो. या. देशपांडे यांनी १९२०-१९२१
मÅये सरकारी शै±िणक संÖथांवर बिहÕकार टाकून राÕůीय महािवīालयातील िश±ण पूणª
केले. असहकार चळवळी¸या काळात महाराÕůातील िविवध िजÐĻांमÅये राÕůीय शाळा
आिण महािवīालये Öथापन करÁयात आली. िडस¤बर १९२१ मÅये पुÁयालाशाळाविटळक
महािवīालय सुł करÁयात आले. सोबत यातून महाराÕůातील रÂनािगरी, व¤गुलाª, मालवण,
सातारा, येवला, अहमदनगर, अमळनेर, िचंचवड, यवतमाळ, अकोला, नागपूर, अमरावती,
बुलढाणा,देवमगाव इÂयादी िविवध िजÐĻांमÅये राÕůीय शाळा Öथापन झाÐया.या
आंदोलना¸या दरÌयान महाराÕů्रात अनेक नवीन नेतृÂव उदयास आले. पुढे या नेतृÂवाने
राÕůीय चळवळीत सिøय सहभाग घेतला.
िवदेशी कपड्यांवरील बिहÕकार:
िवदेशी कपड्यांवर बिहÕकार टाकणे हा या चळवळीचा सवाªत यशÖवी कायªøम होता.
महाÂमा गांधéनी Öवदेशी वÖतूं¸या वापरास ÿोÂसाहन िदलेव िवदेशी वÖतूंचा बिहÕकार
करÁयाचे आÓहान केले. या अंतगªत २ जुलै १९२१ पासून मुंबईत िवदेशी कपड्यांवर
बिहÕकार टाकÁयाची मोहीम सुł झाली.चरखा हे सवªसामाÆयां¸या Öवावलंबनाचे ÿतीक
बनले. या उपøमांतगªत Öवयंसेवक घरोघरी िफरत असत. संपूणª समाज एकý येऊन
परदेशी मालाची होळी करत असे. ३१ जुलै रोजी ओमर सोमाणी यांनी व एिÐफÆÖटन
िमल¸या ÿांगणात महाÂमा गांधéनी परदेशी कपड्यांची पिहली होळी साजरी केली.
सÂयाúहéनी ही चळवळ अिहंसक मागाªने पुढे नेली. मुंबई¸या या आंदोलनानंतर संपूणª
महाराÕůात िवदेशी कपड्यांवर बिहÕकार टाकÁया¸या कायªøमात लोकांनी सिøय सहभाग
घेतला. हा कायªøम इतका यशÖवी झाला कì १९२० - १९२१ मÅये िवदेशी कपड्यांचे munotes.in

Page 106

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
106 आयात मूÐय १०२ कोटी Łपये होते. परंतु १९२१-१९२२ मÅये ते ५७ कोटी Łपये
करÁयात आले.
कॉिÆसल¸या िनवडणुकìवर बिहÕकार:
महाÂमा गांधé¸या नेतृÂवाखालील असहकार आंदोलनात कॉिÆसल¸या िनवडणुकांवर
बिहÕकार टाकÁयाचा िनणªय घेÁयात आला होतापरंतु या िनणªयाला महाराÕůातील काँúेस
किमटी आिण िटळकां¸या अनुयायांनी सुरवातीस या िनणªयाला कडाडून िवरोध केला.नंतर
हा िनणªय महाराÕů काँúेस किमटीने माÆय केला. मुंबईतील बॅåरÖटर बािपÖता, डॉ. साने,
डॉ. वेलकर, डॉ. पवार, पुणे मधील िच. केळकर, साताöयाचे सोमण देशपांडे, करंदीकर,
वö हाडचे अÁणा, काळे, नागपूरचे डॉ. मुंजे यांनी आपली उमेदवारी मागे घेतली. रÂनािगरी,
ठाणे, सोलापूर, अहमदनगर, बेळगाव, नािशक, जळगाव, वधाª इ.शहरांतील काँúेस
सदÖयांनी िनवडणुकांमधील आपली उमेदवारी सोडली व कॉिÆसल¸या िनवडणुकांवर
बिहÕकार टाकला.
िÿÆस ऑफ वेÐसचा बिहÕकार:
१७ नोÓह¤बर १९२१ रोजी भारतात आलेÐया िÿÆस ऑफ वेÐसचे देशÓयापी संप कłन
Öवागत करÁयात आले. या िदवशी मुंबईतील चौपाटीवर महाÂमा गांधéची सभा झाली.
सभेनंतर काही काळ िāिटशां¸या िनतीमुळे तणाव िनमाªण झाला. महाÂमा गांधéनी हे
थांबवÁयाचा ÿयÂन केला. पण सरकारी दडपशाही धोरणामुळे मुंबईतील काँúेसचे बडे नेते
आिण आंदोलकांना अटक झाली. सरकार सोबत¸या या संघषाªत ५३ लोक मरण पावले
आिण ४०० लोक गंभीर जखमी झाले, सुमारे ३०,००० लोकांना अटक झाली फĉ
महाराÕůातच नाही तर संपूणª देशात िÿÆस ऑफ वेÐसचे देशÓयापी संप कłन Öवागत
करÁयात आले.
अहमदाबाद काँúेस अिधवेशन १९२१:
संपूणª भारतात असहकार आंदोलनाचा ÿभाव पडÐयाने िāटीश सरकारने आपले धोरण
बदलले आिण Öवयंसेवक पथके बेकायदेशीर ठरवून काँúेस¸या सदÖयांना अटक करÁयास
सुŁवात केली.सावªजिनक सभांवर बंदी घालÁयात आली, वृ°पýां¸या अिभÓयĉì
ÖवातंÞयावर गदा आणली व कॉंúेस¸या सवª बड्या नेÂयांना अटक कłन फĉ महाÂमा
गांधी आिण अलीबंधू यांना तुŁंगातून सोडले. Âयाचवेळी १९२१ मÅये अहमदाबाद येथे
कॉंúेसचे वािषªक अिधवेशन भरले, ºयामÅये असहकार चळवळ जोमाने चालवÁयाचा िनणªय
घेÁयात आला.१ फेāुवारी १९२२ रोजी महाÂमा गांधéनी Óहाइसरॉय रीिडंगला पý िलहóन
सांिगतले कì, जर सरकारने नागरी ÖवातंÞयावरील िनब«ध हटवले नाहीत आिण राजकìय
कैīांची सुटका केली नाही, तर Âयांना सामूिहक सिवनय कायदेभंगाची चळवळ सुł
करÁयास भाग पाडले जाईल. या मुद्īावर Óहाईसरॉयने कोणतीही कारवाई केली नाही.
गांधीजéनी घोषणा केली, लवकरच गुंटूर आिण बारडोली येथून कर न देÁयाचे आंदोलन
(सिवनय कायदेभंग चळवळ) सुł करÁयात येईल.
munotes.in

Page 107

महाराÕůातील गांधीवादी चळवळéना ÿितसाद
107 चौरीचोरा ÿकरण :
असहकार आंदोलनामुळे संपूणª देशात िāटीशिवरोधी भावना उफाळून येत होÂया.देशा¸या
ÿÂयेक भागात अिहंसक मागाªने िमरवणुका काढÁयात आÐया, लोकांना असहकार
आंदोलनात येÁयास ÿवृ° करÁयात आले.दरÌयान, ५ फेāुवारी १९२२ रोजी गोरखपूर
िजÐ×य़ात संयुĉ ÿांत काँúेस आिण िखलापत किमटीने चौरी चौरा िठकाणी िमरवणूक
काढली, काही पोिलसां¸या वागÁयामुळे संतĮ होऊन जमावा¸या काही लोकांनी पोिलसांवर
हÐला केला. Âयामुळे पोिलसांनी गोळीबार केला व जमलेला जमाव हा अिधकच उú झाला.
हे पोलीस ठाÁयात लपले असताना जमावाने पोलीस ठाणे पेटवून िदले.या घटनेत एकूण
२२ पोलीस ठार झाले.
या िहंसाचारा¸या घटनेमुळे संतĮ झालेÐया गांधीजéनी बारडोलीतील हे आंदोलन मागे
घेÁयाचा िनणªय घेतला. गांधéसाठी Öवराºयापे±ा सÂय-अिहंसा अिधक मौÐयवान
असÐयाने आंदोलनाने िहंसक łप धारण करताच गांधीजéनी ती Öथिगत करÁयाची घोषणा
केली. तसेच Âयांनी काँúेस¸या कायªकÂयाªचे मन वळवले. या िनणªयाला पािठंबा देÁयासाठी
सिमतीने १२ फेāुवारी १९२२ रोजी असहकार आंदोलन संपवले.
आपली ÿगती तपासा :
१) असहकार चळवळी¸या दरÌयान महाराÕůात घडलेÐया िविवध घटनांचा आढावा ¶या ?
१०.५ सिवनय कायदेभंग चळवळ १९२९ ¸या लाहोर अिध वेशनात संपूणª ÖवातंÞयाचा ठराव संमत झाÐयावर महाÂमा गांधéनी
सिवनय कायदेभंग करÁयाचा िनणªय घेतला. ही चळवळ सुł करÁयाआधी गांधीजéनी
िāिटश सरकारकडे िविवध मागÁया केÐया होÂया. यामÅये िमठावरील कर रĥ कłन मीठ
बनवÁयाची सरकारी मĉेदारी रĥ करावी ही ÿमुख मागणी होती. परंतु िāिटशांनी महाÂमा
गांधé¸या मागणीकडे दुलª± केले. महाÂमा गांधéनी तडजोड Ìहणून संपूणª दाłबंदी, ५०
ट³के शेतसारा माफì, िमठावरील कर रĥ , ५० ट³के लÕकर खचाªची कपात, देशी मालाला
संर±ण, राजकìय कैīांची मुĉता अशा एकूण अकरा मागÁया िāटीश सरकारपुढे मांडÐया
होÂया.परंतुसरकारने महाÂमा गांधé¸या या मागÁयांकडे दुलª± कłन दडपशाही सुł केली.
Âयामुळे महाÂमा गांधीजéनी िमठाचा कायदा मोडून देशभर सÂयाúह करÁयाचे ठरवले. मीठ
हा सामाÆय जनते¸या आहारातील महßवाचा घटक आहे. Âयामुळे िमठासार´या
जीवनावÔयक वÖतूंवर कर लादणे अÆयायकारक होते. Âयामुळे गांधीजéनी िमठाचा सÂयाúह
केला. िमठाचा सÂयाúह हा ÿतीकाÂमक होता. िāिटश सरकारचे जुलमी व अÆयायकारक
कायदे शांतते¸या व सÂयाúहा¸या मागाªने मोडणे हा यामागचा Óयापक हेतू होता. ६ एिÿल
१९३० रोजी दांडी¸या समुþ िकनाöयावरील मीठ उचलून गांधीजéनी िमठाचा कायदा
मोडला आिण देशभर सिवनय कायदेभंग चळवळ सुł झाली.
सिवनय कायदेभंग चळवळीचा कायªøम:
 िमठा¸या कायīाचा भंग करणे. munotes.in

Page 108

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
108  सरकारी िश±ण संÖथावरती बिहÕकार घालणे.
 शेतसारा व इतर सरकारी कर न भरणे.
 Æयायालयावरती बिहÕकार घालणे.
 सरकारी नोकöया तसेच परदेशी मालावरती बिहÕकार घालणे.
 दाł व अफू िवकणाöया दुकानांसमोर िनदशªने करणे.
 जंगल कायīाचा भंग करणे.
कायदेभंगा¸या चळवळीमÅये जे कायªøम आखले होते ÂयामÅये िमठाचा सÂयाúह करÁयाचे
िनिIJत केले होते. कायदेभंग करÁया¸या अगोदर महाÂमा गांधéनीÿथम जनजागृती केली.
Âयानंतर साबरमती आ®म ते दांडी अशी पदयाýा करायचं ठरवलं. साबरमती आ®म ते
दांडी हे अंतर ३९० िक. मी. इतकं आहे. ही पदयाýा गांधीजéनी १२ माचª १९३०ला सुł
कłन २४ िदवसांनी Ìहणजेच ६ एिÿल १९३० या िदवशी संपिवली व िमठाचा कायदा रĥ
करिवला. १२ माचª १९३० रोजी साबरमती¸या आ®मातून महाÂमा गांधéनी आपÐया ७५
िनķावान अनुयायांसह दांडीयाýेला िनघाले. ६ एिÿल १९३० रोजी म. गांधीजéनी
आÂमशुĦीसाठी उपोषण केले व ७ एिÿल १९३० रोजी िमठा¸या कायīाचा भंग कłन
िवना परवाना िमठ उचलले. माý गांधीजéसह सवªच सÂयाúहéवरती पोिलसांनी लाठीहÐला
केला. या चळवळीचे आणखी एक वैिशĶ्य Ìहणजे या आंदोलनात ľीयाही सहभागी झाÐया
होÂया. देशातील जवळपास ५००० पे±ाजाÖतगावातील लोकांनी सÂयाúह केला. हजारो
आंदोलकांनी Öवत:ला कैद करवून घेतली. सरहĥ गांधी खान अÊदूल गफारखान यांनीही
वायÓय सरहĥ ÿांतातील आंदोलनात सहभाग घेतला. सरकारने पंडीत नेहł, सरदार पटेल
यांना अटक कłन गांधीजéची चळवळ ±ीण करÁयाचा ÿयÂन केला. सभा, िमरवणूका,
वृ°पýे इ. वरती बंधने लादली. शेवटी म. गांधéनाही अटक केली. या दडपशाहीमुळे लोक
संतापले आिण पुढील आंदोलनासाठी आøमण बनले.
आपली ÿगती तपासा :
१) सिवनय कायदेभंग चळवळ व Âयाचा कायªøम ÖपĶ करा ?
१०.६ सिवनय कायदेभंग चळवळ व महाराÕů १) सोलापूर मधील सÂयाúह व माशªल लॉ:
महाÂमा गांधé¸या अटकेची बातमी येताच सोलापूरमÅये हरताळ, िमरवणुका व जाहीर सभा
आयोिजत कłन सरकारचा िनषेध केला गेला. महाÂमा गांधé¸या अटके¸या िनषेधाथª ६ मे
१९३० रोजी सोलापूरात िगरणी कामगारांनी संप केला. याÿसंगी सोलापूरमÅये मोठा मोचाª
काढÁयात आला. तÂकालीन कले³टरने मोचाªवर गोळीबार करÁयाचे आदेश िदले. यामÅये
शंकर िशवदारे यां¸यासह अनेक Öवयंसेवक मृÂयुमुखी पडले. पåरणामी जनतेने पोलीस
Öटेशन, रेÐवे Öटेशन, Æयायालये, Ìयुिनिसपल इमारती इÂयादéवर हÐले केले. सोलापूरमÅये
१५ मे १९३० रोजी माशªल लॉ (लÕकरी कायदा) पुकारÁयात आला. माशªल लॉस िवरोध munotes.in

Page 109

महाराÕůातील गांधीवादी चळवळéना ÿितसाद
109 करणाöयांपैकì मÐलाÈपा धनशेĘी, ®ीिकसन सारडा , जगÆनाथ िशंदे आिण कुबाªन हòसेन या
चौघांना पोिलस िशपायां¸या खुनाचा आरोप ठेवून १२ जानेवारी १९३१ रोजी येरवडा
कारागृहात फाशी देÁयात आली. १२ जानेवारी हा सोलापूर िजÐĻात ‘हòताÂमािदन' Ìहणून
साजरा केला जातो. १९३० ¸या सिवनय कायदेभंग आंदोलनात संपूणª भारतात
महाराÕůातील केवळ सोलापूर िजÐĻात माशªल लॉ (लÕकरी कायदा) जारी करावा लागला
अशी कबुली भारतमंýी बेजबुड बेन यांनी िदली.
२) िशरोडा:
रÂनािगरी िजÐĻमधील िशरोडा या िठकाणी झालेÐया आंदोलनाचे नेतृÂव डॉ. वा. िव.
आठÐये, श.द. जावडेकर व िवनायक मुÖकुटे यांनी केले. Âयांनी ५२३ Öवयंसेवकांसह
िशरोडा येथे सÂयाúह केला. Âयापैकì सरकारने ३०० Öवयंसेवकांना अटक केली. याचवेळी
सरकारने सÂयाúहीवर लाठीहÐला केला.
३) धारासना सÂयाúह :
गुजरातमधील धारासना येथील सÂयाúहाचे नेतृÂव २२ मे १९३० सरोिजनी नायडू यांनी
केले. िमठाचा कायदा मोडÁयासाठी िनघालेÐया सÂयाúहéवर पोिलसांनी लाठीमार केला.
सÂयाúहीसुĦा शांतपणे लाठ्यांचे ÿहार सहन करत होते. Âयांना औषधोपचारासाठी घेऊन
गेÐयावर दुसरी तुकडी सÂयाúह करÁयासाठी पुढे येत असे. हे अखंडपणे सुł होते. यावेळी
उपिÖथत असलेÐया िमलर या पýकाराने असे Ìहटले आहे िक, 'मा»या १८ वषाª¸या
पýकाåरते¸या काळात मी २२ देशांतील जनआंदोलने पिहले पण धारासनासारखी
िच°थराराराक घटना मी कधीही पिहली नाही. इंúजांनी िनशľ सÂयाúहéवर केलेÐया
हÐÐयाने शरमेने मानखाली जात होती.'
४) पुणे व वडाळा येथील िमठाचे सÂयाúह:
महषê िव. रा. िशंदे, केशवराव जेधे, धमाªनंद कोसंबी इÂयादéनी पुणे िजÐĻातील िमठा¸या
कायदेभंगाचे नेतृÂव केले. कुलाबा, ठाणे येथे एस. एम. जोशी, ना. ग. गोरे यांनी नेतृÂव केले.
िव. रा. िशंदे, एस. एम. जोशी यांना सहा मिहÆयांची िश±ा झाली. मुंबईत वडाळा येथे
िमठागरा¸या जागी १५,००० सÂयाúहéनी िमठाचा सÂयाúह केला. ºयािठकाणी
समुþिकनारी होता Âयािठकाणी सÂयाúह करÁयात आला परंतु ºयािठकाणी समुþ िकनारा
नÓहता, ितथे अÆयायी कायīाचा भंग करÁयात आला. ठाणे िजÐĻातील उंबरगाव येथे
नानासाहेब देवधेकर व कमलादेवी चĘोपाÅयाय यां¸या नेतृÂवाखाली ५ मे १९३० रोजी
िमठाचा सÂयाúह करÁयात आला.
५) जंगल सÂयाúह:
कायīाचा भंग कłन जंगलातील झाडे तोडून टाकणे Ìहणजे जंगल सÂयाúह होय. यासाठी
जंगल सÂयाúह सिमती Öथापन करÁयात आली.या सिमतीचे मु´यालय अहमदनगर
िजÐĻातील संगमनेर येथे सुŁ करÁयात आले. रामकृÕण महाराज, लालाजी प¤डसे व
®ीपाद शंकर नेवरे हे जंगल सÂयाúहाचे ÿमुख नेते होते. सातारा िजÐĻातील िबळाशी येथे
ľी-पुŁषांनी जंगल सÂयाúह केला. राजुताई कदम यांनी िवशेष धाडस दाखिवले. øांितिसंह munotes.in

Page 110

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
110 नाना पाटील यांनी सातारा व पुणे िजÐĻातील सासवड येथे सभा घेतÐया.१० जुलै
१९३० रोजी लोकनायक बापूजी अणे यांनी ११ Öवयंसेवकासह पुसद येथील आरि±त
जंगलात गवत कापून कायदेभंग केला. बापूजी अणे यांना ६ मिहÆयांची िश±ा झाली. वधाª
िजÐĻात देखील जंगल सÂयाúह झाले.
६) दहीहंडा सÂयाúह:
अकोला िजÐĻातील दहीहंडा गावातील खाöया पाÁया¸या िविहरीतील पाÁयाचे मीठ तयार
कłन कायदेभंग करÁयात आला. बापूसाहेब सहľबुĦे यांनी या लढ्याचे नेतृÂव केले.
एिÿल १९३० मÅये नागपूर येथे नरकेसरी अËयंकर तर यवतमाळ येथे लोकनायक बापूजी
अणे यां¸या नेतृÂवाखाली िमठा¸या पुड्यांचा िललाव करÁयात आला.
७) बाबू गेनू:
बाबू गेनू यांचे मूळ गाव पुणे िजÐĻातील आंबेगाव हे होते. सिवनय कायदेभंगात बाबू गेनू
काँúेसचे सÂयाúही Ìहणून कायªरत होते. मुंबईत परदेशी मालावर बिहÕकार आंदोलन सुł
होते. परदेशी मालाची वाहतूक करणारी वाहने आंदोलनकÂया«कडून अडवली जात.
मुंबईतील िगरणीमÅये काम करणारे बाबू गेनू या आंदोलनात आघाडीवर होते. मुंबई शहरात
वाळवा देवी¸या नवीन हनुमान रÖÂयावर परदेशी कपड्याने भरलेÐयाůकचा िवरोध करताना
पोिलस बंदोबÖतात परदेशी माल घेऊन जाणारा एक ůक बाबू गेनूं¸या समोर आला. ůक
अडवÁयासाठी ते रÖÂयावर आडवे पडले. पोिलसांनी धमकì देऊनही ते जागचे हलले
नाहीत. अखेरीस ůक Âयां¸या अंगावłन गेला. यात बाबू गेनूंना हौताÂÌय ÿाĮ झाले. बाबू
गेनूंचे हे बिलदान राÕůीय चळवळीला ÿेणादायी ठरले.
िāिटश सरकारने कायदेभंग चळवळीत सहभाग घेतलेÐया सÂयाúहéना अटक केली.
Âयां¸यावर अनेक अमानुष अÂयाचार करÁयात आले. एिÿल १९३३ पय«त मुंबई ÿांतात
१३,१६२ पुŁष व ९३९ िľयांना कायदेभंगा¸या चळवळीत दोषी ठरवून िश±ा देÁयात
आÐया होÂया.
आपली ÿगती तपासा :
१) सिवनय कायदेभंग चळवळीचा महाराÕůात झालेला ÿसार याचा आढावा ¶या?
१०.७ छोडो भारत चळवळ िकंÓहा चलेजाव चळवळ महाÂमा गांधéनी ८ ऑगÖट १९४२ रोजी मुंबई येथून भारत छोडो आंदोलन सुł केले. ही
चळवळ ऑगÖट øांती Ìहणून ओळखली जाते. ८ ऑगÖट १९४२ रोजी मुंबईतील
गवािलया टँक मैदानावर अिखल भारतीय कॉंúेस महासिमती¸याकिमटीने एक ठराव मंजूर
केला, ºयाला 'भारत छोडो' असे Ìहणतात. या आंदोलनाची सुरवात ९ ऑगÖट रोजी
होणार होती परंतु सरकारने िह चळवळ दडपूनटाकÁया¸या उĥेÔयाने ८ ऑगÖट¸या राýी
काँúेस¸या अनेक महÂवपूणª नेÂयांना अटक केली. ºयामÅये महाÂमा गांधी, सरदर
वÐलभभाई पटेल, पंिडत नेहł, आचायª कृपलानी, मौलाना आझाद , गोिवंद वÐलभभाई munotes.in

Page 111

महाराÕůातील गांधीवादी चळवळéना ÿितसाद
111 पंथ, असफअली यांना अटक कłन Âयांना िविवध तुŁंगात डांबले. महाÂमा गांधéना पुणे
येथील आगाखान पॅलेस मÅये तर इतर नेÂयांना अहमदनगर¸या तुŁंगात पाठिवले.
काँúेसची ÿमुख नेते मंडळी तुŁंगात गेÐयामुळे चाले जाव चळवळ िह नेतृÂवहीन बनली.
ÿमुख नेÂयां¸या अटकेमुळे जनतेमÅये असंतोष पसरला. जनतेने अनेक िदवस उÂÖफूतªपणे
हरताळ पाळÁयात आले. जागोजागी िनषेध मोच¥ िनघाले. अनेक िठकाणी सरकारी
कचेöयांवर हÐले झाले आिण युिनयन जॅक खाली उतरवून राÕůीय Åवज Âया िठकाणी
उभारÁयाचे ÿयÂन झाले. अनेक िठकाणी दूरÅवनी, तारयंýे इ. दळणवळणाची साधने
उद् ÅवÖत करÁयात आली आिण रÖते व रेÐवेवाहतुकìत जागोजागी अडथळे िनमाªण केले
गेले परंतु धरपकड, लाठीमार आिण गोळीबार यांपुढे िन:शľ जनता फार काळ िटकाव धł
शकली नाही. अनेक शहरे मुĉ करÁयात आली परंतु २४ तासांतच सरकारने पुÆहा ती
ताÊयात घेतली. बंगाल आिण िबहारमÅये अनेक खेडी मुĉ केली गेली. तेथे तीन-चार
मिहÆयांपय«त सरकारी यंýणा बंद पडली आिण जनतेनेच कारभार हाती घेऊन चालिवला.
याला अपवाद फĉ महाराÕůातील सांगली-सातारा िवभाग होता. तेथे यशवंतराव चÓहाण,
नाना पाटील, िकसन वीर, लाडबंधू, वसंतराव पाटील यांसार´या नÓया नेÂयां¸या
नेतृÂवाखाली िठकिठकाणी ÿितसरकारे Öथापन करÁयात आली व ती १९४५ पय«त
ÓयविÖथतपणे कायª करीत होती. या आंदोलनात यशवंतराव चÓहाणांनी कारागृहवास
लवकर पÂकरला परंतु इतर िकÂयेकजण भूिमगत होऊन आंदोलन चालवीत रािहले.
िठकिठकाणी गावठी बाँबचे कारखाने िनघाले. १९४४ अखेरीस तर वाळÓया¸या नागनाथ
नायकवडéनी सशľ फौज उभारÁयाचा मोठा ÿयÂन केला.
आपली ÿगती तपासा :
१) छोडो भारत चळवळीचा आढावा ¶या ?
१०.८ छोडो भारत चळवळ व महाराÕů ८ ऑगÖट रोजी महाÂमा गांधéना अटक केÐयामुळे कÖतुरबा गांधी यांनी ९ ऑगÖट रोजी
सकाळी सहा वाजता Öवतः भाषण करणार असÐयाचे जाहीर केÐयाने िāिटश सरकारने
कÖतुरबा गांधéसहÈयारेलाल व डॉ. सुशील यांना अटक केली. जयÿकाश नारायण व
नानासाहेब गोरे यांना पूवêच अटक झाली होती. अ¸युतराव पटवधªन पोिलसांची नजर
चुकवून मुंबई मÅयेच भूिमगत रािहले. व पुढे Âयांनी भूिमगत राहóन महाराÕů व कनाªटक
मधील चळवळ पुढे नेली. मुंबई मधून सुचेता कृपलानी व रंगराव िदवाकर यांनी चळवळ पुढे
नेली.
चलेजाव चळवळची घोषणा महाÂमा गांधी यांनी मुंबई मधून केली होती. Âयां¸यासह अनेक
महÂवपूणª काँúेस नेÂयांना अटक झाÐयाची बातमी संपूणª महाराÕůभर पसरली. महाराÕůात
पुणे, नंदुरबार, कुलाबा, नािशक, कोÐहापूर, सोलापूर, नागपूर, आĶी, िचमूर इ. िठकाणी
मोठ्या ÿमाणावर या चळवळीला ÿितसाद लाभला. महाराÕůातील सांगली-सातारा येथे
सरकारी िनयंýण नसÐयाने ितथे ÿितसरकार Öथापन झाले. महाराÕůात यशवंतराव
चÓहाण, नाना पाटील, िकसन वीर, लाडबंधू, वसंतराव पाटील यांसार´या नÓया नेÂयां¸या
नेतृÂवाखाली िठकिठकाणी ÿितसरकारे Öथापन करÁयात आली व ती १९४५ पय«त munotes.in

Page 112

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
112 ÓयविÖथतपणे कायª करीत होती. øाितिसंह नाना पाटील यां¸या नेतृÂवात सातारा येथे
ÿितसरकार सवाªत दीघªकालीन चालणारे ÿितसरकार होते. या आंदोलनात यशवंतराव
चÓहाणांनी कारागृहवास पÂकरला परंतु इतर िकÂयेकजण भूिमगत होऊन आंदोलन
चालवीत रािहले. िठकिठकाणी गावठी बाँबचे कारखाने िनघाले. १९४४ अखेरीस तर
वाळÓया¸या नागनाथ नायकवडéनी सशľ फौज उभारÁयाचा मोठा ÿयÂन केला.
काँúेस रेिडओ व मुंबई:
२३ ऑगÖट १९४२ पासून ते नोÓह¤बर १९४३ पय«त मुंबई शहरात राम मनोहर लोिहया
यां¸या मागªदशªनाखाली उषा मेहता, नानक मोटवानी , िवĜलभाई जÓहेरी, जगÆनाथ ठाकूर व
बाबुभाई खाकर यां¸या सहकायाªने काँúेस रेिडओ चालवÁयात आला. या रेिडओवर अनेक
देशभĉìपर किवता इंúजी व िहंदी भाषेतून तसेचबातÌया ÿसाåरत केÐया जात असत.
ÿारंभी हा रेिडओ गुĮपणे चालत होता,परंतु नंतर याची मािहती सरकारला िमळाÐयाने
सरकारने सवª रेिडओ चालवणाöया भूिमगत नेÂयांना अटक केली व Âयां¸यावर खटलेभरले.
बाबुभाई खारकर, यांना ५ वषª, उषा मेहता यांना ४ वषª व चंþकांत जÓहेरी यांना १ वषª
कारावासाची िश±ा झाली.
चले जाव चळवळीचे महÂव:
िāिटशांना भारतातून चालते Óहावे यासाठी महाÂमा गांधé¸या नेतृÂवाखाली १९४२ मÅये
भारत छोडो आंदोलन िकंवाचलेजावचळवळ सुŁ झाली. या चळवळीला भारतीय ÖवातंÞय
चळवळéमÅयेिवशेष महÂव आहे. ÖवातंÞय आंदोलनात छोडो भारत आंदोलनाची उúता
भयंकर होती. पोलीस व सैिनकì तुकड्यांनी एकूण ६६९ वेळा गोळीबार केला. Âयांत
१,०६० वीरां¸या आहòती पडÐया आिण २,१७९ जण जखमी झाले. लाठीहÐÐयातील
जखमéची सं´या याहóन िकतीतरी पट अिधक होती. ±ुÊध जमावांनी २०८ पोलीस ठाणी,
९४५ पोÖट आिण टपाल कचेöया व इतर ७५० सरकारी इमारती उद् ÅवÖत केÐया. ३८२
रेÐवे Öथानकांची नासधूस झाली आिण हजारेक िठकाणी łळ उखडÁयात आले. ४७४
िठकाणी रÖÂयांची वाहतूक बंद पाडÁयात आली. ६६४ िठकाणी बाँबÖफोट झाले. अनेक
सरकारी कमªचारी आिण गोरे सैिनक ठार िकंवा जखमी झाले. या लढ्याचे लोण
खेड्यापाड्यांतही पसरले होते. Âयामुळे एकूण १७३ गावांवर ९० लाखांहóन अिधक Łपये
सामुदाियक दंड बसिवÁयात आला. हजारो ÖवातंÞय-सैिनकांची धरपकड झाली आिण
Âयांपैकì २,५६२ जणांना फट³या¸या िश±ाही झाÐया. आंदोलन अÐपकाळ िटकले परंतु
Âयाची उúता एवढी होती कì , पुÆहा आंदोलन झाले तर ते िकती भयंकर होईल, याची
िāिटश सरकारला खाýी पटली. आंदोलन फसÐयामुळे देशाचे िवभाजन जरी टळू शकले
नाही, तरी Öवराºय हे िनिIJतच जवळ आले होते.
आपली ÿगती तपासा :
१) भारत छोडो चळवळीतील महाराÕůाचे योगदान सांगा?

munotes.in

Page 113

महाराÕůातील गांधीवादी चळवळéना ÿितसाद
113 १०.९ सारांश आधुिनक भारता¸या इितहासात महाÂमा गांधीजéनी सुŁ केलेÐया चळवळीला फार महÂव
आहे. तसेच गांधीजéनी चालवलेÐया या चळवळéमÅये महाराĶाची देखील भूिमका महÂवाची
आहे. महाराÕů फĉ बुĦीजीवीवगाªकडूनच नाही तर बहòतेक िजÐयातील खेड्यातून
गांधीजé¸या ÿÂयेक चळवळीला चांगला ÿितसाद िदला आहे. काँúेस¸या Öथापनेपासून
महाराĶातील अनेक महÂवपूणª नेÂयांनी महÂवाचे योगदान िदले, ºयामुळे ÖवातंÞयाचा हा
लढा पुढे गेला.
१०.१० ÿij १) महाÂमा गांधी यां¸या कायाªचा आढावा घेऊन Âयां¸या ÿथमचळवळीबĥलसांगा?
२) असहकार चळवळीतील महाराÕůाचे योगदान सांगा?
३) सिवनय कायदेभंग चळवळ महाराÕůात कशी पसरली याचा आढावा ¶या ?
४) छोडो भारत चळवळीतील महाराÕůा¸या योगदानाचा आढावा ¶या ?
१०.११ संदभª १) चौधरी के. के., आधुिनक महाराÕůाचा इितहास, खंड २, महाराÕů राºय सािहÂय व
संÖकृती मंडळ, मुंबई.
२) गाठाळ एस. एस. , आधुिनक महाराÕůाचा इितहास, कैलाश पिÊलकेशन, औरंगाबाद,
२०२०.
३) कठारे अिनल, आधुिनक महाराÕůाचा इितहास (१८१९- १९६०), िवīा बु³स
पिÊलशसª, औरंगाबाद, २००९.
४) मोरे िदनेश, आधुिनक महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास (१८१८- १९६०), के.
एस. पिÊलकेशन, पुणे, २००६.
५) छोडो भारत चळवळ, मराठी िवĵकोश.
६) Chandra Bipin, History of Modern India, Orient Blackswan, New
Delhi, 2019 .
*****
munotes.in

Page 114

114 ११
सयुंĉ महाराÕů चळवळ
घटक रचना
११.० उिĥĶ्ये
११.१ ÿÖतावना
११.२ सयुंĉ महाराÕů चळवळीची पृķभूमी
११.३ सयुंĉ महाराÕůा¸या मागणीचा इितहास
११.४ संयुĉ महाराÕů सिमती १९४६ ते १९५५
११.५ दार किमशन
११.६ अकोला करार ( ८ ऑगÖट १९४७ )
११.७ नागपूर करार अथवानागिवदभª करार (१९५३)
११.८ राºय पुनरªचना आयोग - १९५३
११.९ सयुंĉ महाराÕů सिमती - १९५६
११.१० िĬभािषक राºयिनिमªतीची िशफारस व आंदोलनास ÿारंभ
११.११ महाराÕů राºयाची िनिमªती १९६०
११.१२ सारांश
११.१३ ÿij
११.१४ संदभª
११.० उिĥĶ्ये १) सयुंĉ महाराÕů चळवळीची पाĵªभूमी अËयासणे.
२) सयुंĉ महाराÕů चळवळीत झालेÐया िविवध घटनांचा िकंÓहा करारांचा अËयास करणे.
११.१ ÿÖतावना सयुंĉ महाराÕůाची चळवळ िह भारत देशातील ÖवातंÞयानंतरचीसवाªत मोठी
लोकशाहीवादी चळवळ होती. या चळवळीची ÿमुख मागणी Ìहणजे सवª मराठी भाषा
बोलणाöया लोकांचे भाषावार ÿांतरचने¸या तßवा¸या आधारावर एक राºय Öथापन करणे व
मुंबई महाराÕůाला िमळावी,यामागणीसाठी करÁयात आलेÐया आंदोलनाला संयुĉ महाराÕů
आंदोलन िकंवा चळवळ असे Ìहणतात. खरे तर ही चळवळ ÖवातंÞयपूवª काळात सुł झाली
आिण १ मे १९६० रोजी मुंबईसह संयुĉ महाराÕůाची Öथापना झाÐयानंतर ती समाĮ
झाली. १९५० ते १९६० या काळामधील महाराÕůातील हे सवा«त Óयापक असे
जनआंदोलन होते आिण Âयात एकूण १०५ लोकांचा पोिलसां¸या गोळीबारात मृÂयू झाला. munotes.in

Page 115

सयुंĉ महाराÕů चळवळ
115 Öवतंý भारतात मराठी भािषकांचे राºय Öथापन करÁयासाठी संयुĉ महाराÕů चळवळ हा
लढा उभारला गेला. मुंबईसह सयुंĉ महाराÕů िनमाªण Óहावा या ÿेरणेतून िनमाªण झालेला हा
लढा महाराÕůातील सवª जनतेने ÿाणपणाने लढला व Âयां¸या असीम Âयाग व बिलदानातून
मुंबईसह संयुĉ महाराĶाची िनिमªती झाली. या चळवळीमुळे १ मे १९६० रोजीमुंबईसह
महाराÕů राºय अिÖतÂवात आले. महाराÕů राºयात मराठी भाषा बोलणारे मुंबई, कोकण,
देश, िवदभª, मराठवाडा, खानदेश व अजूनही महाराÕůाबाहेरच असलेले डांग, बेळगाव,
िनपाणी, कारवार व िबदर हे भाग अिभÿेत होते. सािहिÂयक, सांÖकृितक, वैचाåरक,
राजकìय या सवª अंगानी ही चळवळ उभी रािहली.
११.२ सयुंĉ महाराÕů चळवळीची पृķभूमी इ. स. बाराÓया शतकात मराठी भािषक लोकांमÅये राजकìय व सांÖकृितक अिÖमतेची
जाणीव वाढीस लागली पण रा जकìय ŀĶया मराठी भािषक लोक हे िवखुरलेले रािहले.
इंúजां¸या काळात मराठी भािषक लोक मुंबई राºय, हैदराबाद संÖथान आिण मÅय ÿांतात
िवभागलेले होते. प. महाराÕůाचा भाग मुंबई राºयात मोडत होता. गोवा पोतुªगीजां¸या
ताÊयात होता, तर मराठवाडयाचे पाच िजÐहे हैदराबाद संÖथानात होते. िवदभाªचे आठ
िजÐहे मÅय ÿांताचा भाग होते. या सवª भागांना एकý आणून Âयांचे भाषे¸या आधारे एक
राºय बनिवÁयात यावे, असा िवचार Âया काळात बळावत होता. काँúेस प±ाने भाषावार
ÿांतरचनेचे तßव माÆय केले. नंतर¸या काळात काँúेस प±ाने भाषे¸या आधारावर ÿदेश
काँúेस सिमÂयांची Öथापना केली. सयुंĉ महाराÕůाची मागणी हा भाषावार ÿांतरचने¸याच
मागणीचा एक भाग होता.मुंबई राºयात गुजरात, महाराÕů व कनाªटक या ÿदेश सिमÂया
Öथापन झाÐया. भारतीय राÕůीयकाँúेसने भाषावार ÿांतरचने¸या मागणीला पािठंबा
िदÐयावर तोच Æयाय आपÐया भाषेलाही लागू करावा असे मराठी भािषक लोकांना वाटू
लागले होते, व यामधूनच संयुĉ महाराÕůाची मागणी िह पुढे आली.
आपली ÿगती तपासा :
१) सयुंĉ महाराÕů चळवळी¸या पाĵªभूमीचा आढावा ¶या ?
११.३ सयुंĉ महाराÕůा¸या मागणीचा इितहास िāिटशांनी आपÐया ÿशासकìय सोयीसाठी भारताची िवभागणी वेगवेगÑया ÿांतात केली
होती परंतु िह िवभागणी भािषक आधारावर नÓहती. १९२० मÅये नागपूर मÅये झालेÐया
कॉंúेस अिधवेशना¸या वेळी भाषावर ÿांतरचेनेचा मुĥा हा महाÂमा गांधी यांनी माÆय केला.
लोकमाÆय िटळक हे देखील भाषावर ÿांतरचने¸या बाजूने होते. ÿा. िवĜल वामन ताÌहणकर
यांनी इ. स. १९१७ मÅये ' लोकिश±ण ' या मािसकातील एका लेखात मुंबई ÿांत, मÅय
ÿांत व वöहाड आिण हैþाबाद संÖथान अशा तीन िठकाणी िवभागलेला मराठी भािषक ÿदेश
एकý आणून एकसंघ महाराÕů राºयाची िनिमªती करावी असा िवचार मांडला. Âयानंतर
आचायª िवनोबा भावे, धनंजयराव गाडगीळ, ÿबोधनकार ठाकरे, ग. य. माडखोलकर , द°ो
वामन पोतदार, लालाजी प¤डसे, एस. एस. िमरज इ. Óयĉéनी देखील Öवातंýपूवª काळात munotes.in

Page 116

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
116 सयुंĉ महाराÕůाची मागणी केली होती. परंतु पुढील काळात देशाला Öवतंý िमळवून देणे हा
ÿij मु´य असÐयाने थोड्या काळासाठी िह मागणी मागे पडली होती.
संयुĉ महाराÕůा¸या चळवळीचा पाया १९३८¸या अखेरस वöहाड ÿांतात घातला गेला.
Âया वेळी वöहाडचा ÿदेश जुÆया मÅयÿांत व वöहाड (सी. पी. अँड बेरार ÿॉिÓहÆस) ÿांतात
समािवĶ होता. Âयात िहंदी भािषकांची सं´या जाÖत होती. वöहाडातून येणारे उÂपÆन
अिधकतर िहंदी िवभागावर खचª होऊनही वöहाड दुलªि±तच रािहला होता. Âयामुळे
ÿदेशातून मराठी वöहाड वेगळा करÁयाची मागणी Óहाइसरॉय¸या कौिÆसलात होत होती.
१९३५ साली ÿांितक Öवाय°तेचा कायदा पास झाला. १९३७¸या िनवडणुकìत ÿांितक
िविधमंडळात काँúेसला बहòमत िमळाले. िविधमंडळाचे सदÖय रामराव देशमुख यांनी १
ऑ³टोबर १९३८ रोजी Âया िविधमंडळापुढे मांडलेला वेगÑया वöहाडाचा ठराव हा
एकमताने मंजूर करÁयात आला. १९३८ रोजी पटवधªन व १९४० मÅये ग.Þयं.
माडखोलकरांनी महाराÕů एकìकरणाचा िवषय उपिÖथत केला. माडखोलकरांनी महाराÕů
समाजात Óयापार व उīोग भूिमपुýां¸या ताÊयात नसÐयाचं व महाराÕůाचे कॉंúेस पुढारी
एकìकरणासाठी ÿयÂन करत नसÐयाचे Ìहटले. १९४६चे सािहÂय संमेलन
माडखोलकरां¸या अÅय±तेखाली झाले. या संमेलनात 'संयुĉ महाराÕů सिमती' Öथापन
झालीव संयुĉ महाराÕůाची मागणी करणारे तीन ठराव सािहÂयकांनी पाठवले ºयाला
राजकìय नेÂयांनी पािठंबा िदला.
आपली ÿगती तपासा:
१) संयुĉ महाराÕůाची मागणी िह कशी पुढे आली हे ÖपĶ करा ?
११.४ संयुĉ महाराÕů सिमती १९४६ ते १९५५ १९४६ ¸या बेळगाव सािहÂय संमेलनात 'संयुĉ महाराÕů सिमती'Öथापना करÁयात आली.
या संमेलनात दोन ठराव झाले,
१) संपूणª ÿादेिशक Öवाय°ता:
संयुĉ महाराÕů िनमाªण होईपय«त¸या काळात 'भािषक, शै±िणक आिण सांÖकृितक उÆनती
होÁयासाठी हैþाबाद संÖथानातील मराठवाडा व गोमंतक ÿदेशांना संपूणª ÿादेिशक
Öवाय°ता īावी. '
२) सीमांसाठी जनतेचा कौल:
संयुĉ महाराÕůाचे संयोजन व ÿांतरचना याचा िवचार करतांना Âयां¸या चतुःसीमेवरील
बेळगाव, कारवार, गुलबगाª, आिदलाबाद, िबदर, िछंदवाडा, बालाघाट, बैतुल, िनमाड इ.
िजÐĻात िम®वÖती आहे. अशा िजÐĻात कायम िनवासी जनतेचा कौल घेऊन ते भाग
कोणÂया ÿांतात ¶यायचेते ठरवावे.

munotes.in

Page 117

सयुंĉ महाराÕů चळवळ
117 संयुĉ महाराÕů सिमतीचे उĥेश:
१) भाषावार राºयरचने¸या तÂवानुसार महाराÕů राºयात अजून समािवĶ न झालेले
मराठी भािषकांचे सलग ÿदेश या राºयास जोडून घेणे.
२) लोकस°ाक व समाजवादी महाराÕů Öथािपत करणे.
३) सामािजक, आिथªक व राजकìय समता Öथापना कłन महाराÕůा¸या जीवनाची
सहकारी तÂवावर उभारणी करणे.
आपली ÿगती तपासा.
१) सयुंĉ महाराÕů सिमतीबĥल थोड³यात मािहती īा ?
११.५ दार किमशन भारताला Öवतंý िमळÁया¸या दोन मिहने आगोदर डॉ. राज¤þ ÿसाद यांनी देशातील
घटकराºये कशी असावीतयाचीचौकशी करÁयासाठी एक किमशन नेमले. या किमशनलाच
'दार किमशन'या नावाने ओळखले जाते. देशा¸या घटना सिमतीमÅये भािषक राºयाचा ÿij
पुढे आणावा असे वöहाड, मÅय ÿदेश व मुंबई¸या मराठी सदÖयांना वाटत होते. डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकरांनी देखील अशीच मागणी घटना सिमतीकडे केली. या किमशन¸या
अिधकार क±ा देखील ठरवÁयात आÐया.
१) भाषावार ÿांतरचनाकरावी िक नाही.
२) करायची असÐयास कोणते, कसे- कसे ÿांत बनवायचे यासंबंधी चौकशी कłन
अहवाल īावा.
दार किमशनची ÿितिøया Ìहणून अकोला करार घडून आला.
११.६ अकोला करार (८ ऑगÖट १९४७) ८ ऑगÖट १९४७ रोजी अकोला येथे संयुĉ महाराÕů चळवळीतील सोळा ÿमुख नेÂयांनी
वाटाघाटी कłन एक करार केला. हा करार अकोला करार या नावाने ÿिसĦ आहे. हैþाबाद
राºयातील मराठवाडा भागातील लोकांची महाराÕůात सामील होÁयाची इ¸छा होती. मु´य
ÿij मÅयÿांताचा भाग असलेÐया िवदभाªचा होता. नागपूर ही मÅयÿांताची राजधानी होती
आिण राÕůीय चळवळीत िवदभाªतील नेÂयांनी मोठी भूिमका बजावलेली होती. शेकडो
वषा«पासून मराठी भािषक असूनही िवदभाªची वेगळी अशी अिÖमता िवकिसत झालेली होती.
Âयामुळे संयुĉ महाराÕůाचा पुरÖकार करणाöया नेÂयांनी िवदभाªतील नेÂयांशी चचाª कłन
Âयां¸याबरोबर ‘अकोला करार ’ केला. या नेÂयांमÅये शंकरराव देव, द. बा. पोतदार , ®ी.
अÆने, धनंजय गाडगीळ, रामराव देशमुख, ग.Þयं. माडखोलकर इ. ÿमुख होते. या
करारातील काही महÂवाची कलमे पुढीलÿमाणे:
१) संयुĉ महाराÕůा¸या एका ÿांतात महािवदभª व पिIJम महाराÕů असे दोन ÿांत असावे. munotes.in

Page 118

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
118 २) या दोÆही ÿांतात Öवतंý कायदेमंडळ आिण मंिýमंडळ असावे.
३) उपÿांतातील कायदेमंडळा¸या िनवडणूक ÖवातंÞयपणे घेÁयात याÓया.
४) संपूणª ÿांतासाठी एक राºयपाल व दुÍयम राºयपाल असावा.
५) संपूणª ÿांतासाठी एक लोकसेवा असावा.
संयुĉ महाराÕůात महािवदभाªचा उपÿांत करÁयास पिIJम महाराÕůातील नेÂयांनी माÆयता
िदली असली तरी उपÿांत असावे िक नसावे याबाबत िनणªय घटना पåरषद घेणार होती.
आपली ÿगती तपासा :
१) सयुंĉ महाराÕů चळवळीतील दार किमशन व अकोला कराराची मािहती īा ?
११.७ नागपूर करार िकंÓहा नागिवदभª करार (१९५३) संयुĉ महाराÕůाची मागणी पुढे नेÁयासाठी काँúेस¸या अंतगªत १९४८ मÅये संयुĉ
महाराÕů पåरषदेची Öथापना करÁयात आली. काँúेसचे ºयेķ नेते शंकरराव देव हे या
पåरषदेचे अÅय± झाले. १९५२ मÅये भारतातील सवª राºयांत नवीन सरकारची Öथापन
झाली. आंň ÿदेश¸या Öथापनेसाठी पोĘó ®ीरामलू यांचा उपोषणात मृÂयू झाला. Âयानंतर
झालेÐया दंगलीमुळे १९५३ मÅये सरकारला आंध-ÿांत मþास ÿांतातून वेगळा करावा
लागला. याच काळात भािषक राºय Öथापन करÁयासाठी अनेक ÿांतांत चळवळी सुł
झाÐया. संयुĉ महाराÕůाला िवदभाªचा पािठंबा िमळिवÁयासाठी संयुĉ महाराÕů
चळवळी¸या नेÂयांनी िवदभाª¸या नेÂयांशी चचाª केली आिण २८ सÈट¤बर १९५३ रोजी
Âयां¸याशी ‘नागपूर करार’ अथवा ‘नागिवदभª’करार केला. या करारावर बॅ. रामराव देशमुख,
गोपाळराव खेडकर, शेषराव वानखेडे, रा. कृ. पाटील, पी. के. देशमुख, भाऊसाहेब िहरे,
नाना कुंटे, देवकìनंदन व यशवंतराव चÓहाण यां¸या सĻा होÂया. Öवामी रामानंद तीथª,
शंकरराव देव, वसंतरावनाईक, काकासाहेब गाडगीळ, पंजाबराव देशमुख व पंढरीनाथ
पाटील यांनीही करारासाठी पåर®म घेतले. या करारातील कलमे पुढील ÿमाणे होती.
१) घटक राºयाची पुनरªचना करतांना मराठी भािषकांचे एक सलग राºय बनिवÁयात
यावे.
२) मुंबई, मÅयÿदेश व हैþाबाद राºयातील मराठी भािषकांचे एक राºय बनवावे, Âयाला
महाराÕů िकंवा मराठी ÿदेश असे संबोधले जावे व या राºयाची राजधानी मुंबई
असावी.
३) सयुंĉ महाराÕů¸या िवकासासाठी व राºयकारभारा¸या सोयीसाठी नागिवदभª,
मराठवाडा व पिIJम महाराÕů असे तीन िवभाग करावेत.
४) लोकसं´ये¸या ÿमाणात ÿÂयेक िवभागाला मंिýमंडळ ÿितिनिधÂव देÁयात यावे.
५) उ¸च Æयायालय मुंबईला असावे व दुसरे उ¸च Æयायालय नागपूरला असावे.
Âयाचÿमाणे िवधानसभेचे वषाªतून एक अिधवेशन तेथे घेÁयात यावे. munotes.in

Page 119

सयुंĉ महाराÕů चळवळ
119 ६) मंिýमंडळात व सवª शासकìय खाÂयात लोकसं´ये¸या ÿमाणात राºया¸या
घटकÿदेशांना ÿितिनिधÂव िमळावे.
७) नागपूरला राजधानीचे शहर Ìहणून जे फायदे पूवê िमळत आहेत, ते तसेच यापुढे
िमळत राहावेत.
भाऊसाहेब िहरे यांना या कराराचे सवª ®ेय िदले जाते. हा करार संयुĉ महाराÕůा¸या
चळवळीला गती देणारा ठरला. या करारामुळे िवदभाªतील मु´य नेÂयांनी संयुĉ महाराÕůास
माÆयता िदली पण िबजलाल िबयाणी व बापूसाहेब अणे यांनी Öवतंý नागिवदभाªस पािठंबा
िदला आिण Âयासाठी Âयांनी चळवळही सुł केली.
आपली ÿगती तपासा :
१) नागपूर कराराची मािहती īा ?
११.८ राºय पुनरªचना आयोग - १९५३ िडस¤बर १९५३ रोजी फाजलअली यां¸या अÅय±ेतेखाली राºय पुनरªचना आयोगाची
िनयुĉì झाली, राºयां¸या पुनरªचनेचा िवचार करÁयासाठी क¤þ शासनाने एस्. फाझल अली
यां¸या अÅय±तेखाली या आयोगाची Öथापना केली. पं. Ńदयनाथ कुंझł व सरदार
पिण³कर हे या आयोगाचे सभासद होते. संयुĉ महाराÕů पåरषदेने व इतरांनी आयोगासमोर
संयुĉ महाराÕůा¸या राºयाची मागणी केली. संयुĉ महाराÕůा¸या वतीने
एस.एम.जोशी,धनंजय गाडगीळसह इतरांनी आयोगासमोर आपली बाजू मांडली. या
आयोगाने आपला अहवाल १० ऑ³टोबर १९५५ रोजी ÿिसĦ केला. पुनरªचनेबाबत
पायाभूत तßव सगÑयांना सारखी लागू केलेली नÓहती आिण Âयात मोठी िवसंगती होती. या
आयोगा¸या िशफारशी पुढील ÿमाणे होÂया:
१) मुंबई, गुजरात व मराठवाड्यास िĬभािषक राºय करावे.
२) या आयोगाने पंजाब, राजÖथान, मÅय ÿदेश, केरळ आिण कनाªटक या राºयां¸या
िनिमªतéची िशफारस केली.
३) हैदराबाद राºय कायम ठेवावे व िवदभाªचे Öवतंý राºय करावे.
४) नवीन मुंबई राºयात क¸छ, सौराÕů, मुंबई, पिIJम महाराÕů व मराठवाड्याचा समावेश
करावा.
या आयोगाने केलेÐया िशफारशéमुळे आिण िदलेÐया अहवालािवŁĦ महाराÕůातील जनतेत
असंतोष िनमाªण झाला. कारण हैदराबाद राºयातील मराठी भािषकांची Âया राºयात
राहÁयाची इ¸छा नÓहती. आयोगाने संयुĉ महाराÕůाची मागणीहीअमाÆय केली आिण
कÆनड भािषक िजÐहे वगळून, मराठवाडा धłन , गुजराती ÿदेशासह मुंबई¸या Ĭैभािषक
राºयाची िशफारस केली. सौराÕůाचा गुजरातेत समावेश करावा व मुंबईस राजधानी कłन
गुजरात व महाराÕů यांचे Ĭैभािषक राºय करावे, असे आयोगाचे Ìहणणे होते. या अवधीमÅये
संयुĉ महाराÕůा¸या मागणीची चळवळ अिधक आøमक बनली. मु´य ÿij मुंबई¸या munotes.in

Page 120

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
120 भिवतÓयाचा होता व ते शहर महाराÕůास देÁयास गुजराती भािषकांचा िवरोध होता. मराठी
भािषकांचे ÿाबÐय असलेला बेळगाव-कारवारचा भाग आयोगाने कनाªटकास िदला.
महाराÕůातील काँúेस¸या नेÂयांनी या Ĭैभािषकास नकार िदला.
आपली ÿगती तपासा :
१) राºय पुररªचना आयोगाबĥल मािहती īा ?
११.८ सयुंĉ महाराÕů सिमती - १९५६ ६ फेāुवारी १९५६ रोजी सयुंĉ महाराÕů सिमतीची Öथापना पुणे येथे झाली. Âयासाठी य.
सोवनी, ग. Þय. माडखोलकर , भाई डांगे, आचायª आýे, मधू दंडवते व ÿबोधनकार ठाकरे
यांनी पुढाकार घेतला. या सिमतीची खालील मु´य उिĥĶ्ये होती
१) मुंबईसह संयुĉ महाराÕůाची िनिमªती करणे.
२) भाषावार ÿांतरचने¸या तÂवानुसार मराठी भािषकांचे अखंड राºय करणे.
३) लोकशाही व समाजवादी महाराÕůाची िनिमªती करणे.
४) सामािजक, आिथªक व राजकìय समानता ÿÖथािपत कłन महाराÕůा¸या आिथªक
जीवनाची मांडणी सहकारी तÂवावर करणे.
िह सवª उिĥĶे साÅय करÁयासाठी या सिमतीने पाच कलमी कायªøम राबिवला तो
पुढील ÿमाणे:
१) सरकार¸या धोरणांचा िनषेध Ìहणून सयुंĉ महाराÕůवाīांनी िविधमंडळ, संसद व
Öथािनक Öवराºय संÖथानातील आपÐया पदांचे राजीनामे देणे.
२) असहकार चळवळ करणे.
३) शांतते¸या मागाªने सÂयाúह करणे.
४) संप व हरताळ करणे.
५) मुंबई व महाराÕůातील अÐपसं´याकांना संर±ण देÁयाचा ÿयÂन करणे.
या सिमतीमधील काही सदÖयांनी ºयामÅये ÿ. के. अýे, एस.एम. जोशी व शाहीर अमरशेख
यां¸या नेतृÂवाखाली िदÐलीत मोचाª नेला व ितथे िनदशªने केली.
आपली ÿगती तपासा :
१) सयुंĉ महाराÕů सिमती १९५६ चे उिĥĶे सांगा ?

munotes.in

Page 121

सयुंĉ महाराÕů चळवळ
121 ११.११ िĬभािषक राºयिनिमªतीची िशफारस व आंदोलनास ÿारंभ राºय पुररªचना आयोगा¸या िवरोधात महाराÕůभर असंतोषाचा डŌब उसळला.
ÂयामुळेनेहłंनीसौराÕůासह गुजरात, िवदभाªसह महाराÕů व Öवतंý मुंबई अशा िýराºय
योजना जाहीर केली. या योजनेत सौराÕůासह गुजरात, िवदभª व मराठवाडयासह महाराÕů
आिण मुंबई हे शहर राºय अशा ÿकारची तीन राºये Öथापन करÁयाचा िवचार मांडला.
महाराÕůास मुंबई दयावयास क¤þ सरकार तयार नÓहते. यामुळे महाराÕůात, िवशेषत: मुंबईत
लोकांचा असंतोष वाढू लागला. या घटना ऑ³टोबर १९५५ नंतर घडÐया. महाराÕů ÿदेश
काँúेस सिमतीने िýराºय योजनेस पािठंबा िदला व शंकरराव देव यांनी संयुĉ महाराÕů
पåरषद बरखाÖत केली. ते सवा«ना सबुरीचा सÐलादेत होते. १८ नोÓह¤बर १९५५ रोजी
मुंबई िवधानसभेसमोर या िनणªयाचा िनषेध करÁयासाठी बंद पुकारÁयात आला व सÂयाúह
करÁयाचा िनणªय झाला. सेनापती बापट यांनी सÂयाúहाचे नेतृÂव केले. Âयानंतर संप, बंद व
मोच¥ यांचे सý सुł झाले. २१ नोÓह¤बर १९५५ रोजी पोिलसांनी िनदशªकांवर गोळीबार
केला. या गोळीबारात १५ माणसे ठार झाली. संयुĉ महाराÕůासाठीची चळवळ या
गोळीबारानंतर उú झाली. या घटने¸या िवरोधात २१ नोÓह¤बरला कोÐहापूर, नािशक, पुणे,
सोलापूर आिण इतर िठकाणी संप, हरताळ व िनदªशने झाली. अनेक िठकाणी सभा घेÁयात
आÐया होता.जानेवारी- फेāुवारी१९५६ रोजी क¤þशािसत मुंबईची घोषणा केÐयानंतर लोक
रÖÂयावर उतरली. हरताळ , सÂयाúह व मोच¥ सुł झाली. मोरारजी¸या सरकारने स°ेचा
दुŁपयोग कłन िनķóरपणे ८० लोकांना गोळीबारात मारले. संयुĉ महाराÕůातील
आंदोलनात एकूण १०५ जणांनी आपÐया ÿाणाची आहòती िदली. Âयां¸या Öमरणाथª
मुंबई¸या Éलोरा फाउंटन भागात हòताÂमा Öमारक उभारले गेले.सयुंĉ महाराÕůा¸या
मागणीसाठी होणाöया आंदोलनाची ýीĄता व गती पाहóन काँúे¸या नेÂयांनी ३१ ऑ³टोबर
१९५६ रोजी िवशाल िĬभािषक राºयाची घोषणा केली.
११.११ महाराÕů राºयाची िनिमªती १९६० दडपशाही¸या मागाªने जनतेमधील असंतोष कमी करÁयात अपयश आÐयाने काँúेस¸या
क¤þ सरकारने ३१ ऑ³टोबर १९५६ रोजी मुंबईसह िĬभािषक राºयाची घोषणा केली.
Âयानुसार १ नोÓह¤बर १९५६ रोजी 'मुंबई िĬभािषक राºय' िनमाªण झाले. या िĬभािषक
राºयाचा सवªý िवरोध झाÐयाने सयुंĉ महाराÕů िनिमªतीची चळवळ गितमान झाली.
गुजरात¸या लोकांना Öवतंý गुजरात राºय हवे असÐयामुळे Âयांनीही िĬभािषक राºयाला
िवरोध कłन आंदोलन सुŁ केले. अहमदाबाद, भडोच व बडोदा येथे झालेÐया उठावात
२५ लोक मारले गेले. पुढे यादणीक यां¸या नेतृÂवात खाली गुजरातमÅये 'महागुजरात
जनात पåरषद' Öथापना झाली. दोÆही राºयांत लोकमत िवरोधात जात आहे, हे पाहóन
गुजरात व महाराÕů ही दोन राºये वेगळी केली पािहजेत, अशी भावना काँúेस¸या क¤þीय
नेतृÂवात िनमाªण होऊ लागली. Ĭैभािषक चालवताना आिथªक साधनां¸या वाटपाबाबत
मतभेद होत होते. Âयामुळे Âयावेळ¸या काँúेस अÅय±ा ®ीमती इंिदरा गांधी, गृहमंýी गोिवंद
वÐÐभ पंत आिण इतरांनी शेवटी याबाबतचा िनणªय घेतला. मुंबईसह संयुĉ महाराÕůाची
मागणी माÆय करÁयात आली पण सीमेवरचा डांग हा आिदवासी बहòसं´य लोकसं´या
असणारा िजÐहा , खानदेश आिण उंबरगाव निजकची अनेक गावे गुजरातला देÁयात आली. munotes.in

Page 122

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
122 Âयाचÿमाणे नवी राजधानी बांधÁयासाठी व इतर खचाªसाठी गुजरातला ५० कोटी łपये
देÁयाचे माÆय करÁयात आले.
१ मे १९६० रोजी गुजरात आिण महाराÕů अशी दोन Öवतंý राºये जÆमास आली. गुजरात
राºयाचे उĦाटन राÕůपती डॉ. राज¤þÿसाद यां¸या हÖते करÁयात आले, तर महाराÕů
राºयाचे उĦाटन पंतÿधान पं. जवाहरलाल नेहł यां¸या हÖते करÁयात आले. गुजरात
आिण महाराÕůात वेगवेगÑया ÿदेशांचा समावेश करÁयात आला होता. क¸छ व सौराÕů हे
भाग गुजरात मÅये ÿथमच सामील होत होते. मराठवाड्याचा भाग शेकडो वषा«नंतर संयुĉ
महाराÕůाचा भाग बनत होता. नंतर¸या काळात िवकासा¸या ÿijाबाबत िविवध उपभागांत
संघषª होऊ नये Ìहणून या राºयां¸या Öथापने¸या वेळी घटनादुłÖती कłन घटने¸या
३७१ कलमामÅये िवदभª, सौराÕů व इतर भागांसाठी िवकास पåरषदांची Öथापना करÁयाची
तरतूद करÁयात आली. या दोÆही राºयांची वाटचाल १९६० नंतर सुł असून सÅया ती
भारतातील सवा«त िवकिसत अशी राºये आहेत.
मुंबईसह संयुĉ महाराÕů Öथापन झाला तरी Âयात बेळगाव, कारवार, िनपाणी, िबदर व
डांगचा समावेश झाला नाही. बेळगावबाबतचा महाराÕů-कनाªटक सीमाÿijआजही चालू
आहे. नेहŁंना हव असलेले 'मुंबई' नाव वगळून सिमतीनेराºयाला'महाराÕů'असे नाव ठरवले
व राºयाची Öथापना कामगारिदनी Ìहणजे १ मे रोजी केली गेली. महाराÕůÖथापनेचा कलश
पिहले मु´यमंýी यशवंतरावां¸या हÖते आणला गेला. नÓया राºयाची मुंबई ही राजधानी व
नागपूर उपराजधानी िनिIJत झाली.
आपली ÿगती तपासा :
१) िĬभािषक राºया¸या िनिमªतीसाठी झालेले आंदोलन व महाराÕů राºयाची िनिमªती
कशी झाली हे सांगा ?
११.१२ सारांश सयुंĉ महाराÕů हे १ मे १९६० रोजी अिÖतÂवात आले. संयुĉ महाराÕůाचे आंदोलन ही
ÖवातंÞय चळवळीनंतरची महाराÕůातील Óयापक लोकसमथªन असणारी चळवळ होती. हे
राºयातील पुरोगामी चळवळीचे सवा«त मोठे व Óयापक आंदोलन होते. या चळवळीत
महाराÕůातील मÅयमवगª, कामगार, शेतकरी, िवचारवंत आदी समाजातील सवª Öतर एकý
आले होते. यािशवाय शाहीर अमर शेख,शाहीरअÁणाभाऊ साठे, शाहीर गÓहाणकर , शाहीर
साबळे, िपराजीराव सरनाईक, आÂमाराम पाटील वगैरे शािहरांनी उभा-आडवा महाराÕů
िपंजून काढला व हे आंदोलन गावोगावी पोहोचिवले. या चळवळी¸या िनिम°ाने काही काळ
महाराÕůातील डाÓया प±ांची राजकìय ताकदही वाढली. या चळवळी¸या काळात
महाराÕůात मोठया ÿमाणात तßवमंथन झाले व अपूवª अशी राजकìय जागृती िनमाªण झाली.
हा ÿij बळाचा वापर न करता सामंजÖयाने सोडिवला असता, तर पुढील ÿाणहानी झाली
नसती, असे काही त²ांचे मत आहे. गुजरात व महाराÕů ही राºये Öथापन झाÐयानंतर
संयुĉ महाराÕů सिमती बरखाÖत करÁयात आली. ही सिमती िवसिजªत कł नये, असा
काही नेÂयांनी– िवशेषत: आचायª अýे, उĤवराव पाटील , जयंतराव िटळक – आúह धरला
कारण बेळगाव-कारवारचा ÿij Âयावेळी िनकालात िनघाला नÓहता. munotes.in

Page 123

सयुंĉ महाराÕů चळवळ
123 क¤þातील व महाराÕůातील काँúेस नेÂयांचा मुंबईसह सयुंĉ महाराÕůा¸या मागणीस िवरोध
असून देखील महाराÕůातील जनतेने अभूतपूवª लढा उभाłन हे आंदोलन यशÖवी केले.
महाराÕů राºया¸या िनिमªती नंतर महाराÕůाने सामािजक, राजकìय, आिथªक, सांÖकृितक,
शै±िणक व औīोिगक ±ेýात उÐलेखनीय कामिगरी केली. याचे सवª ®ेय सयुंĉ
महाराÕůा¸या िनिमªतीसाठी ÿाणाची आहòती देणाöया Âया सवª ²ात व अ²ात हòताÂÌयांना
īावे लगेल.
११.१३ ÿij १) संयुĉ महाराÕůा¸या मागणीची ऐितहािसक पाĵªभूमी सांगा ?
२) महाराÕů राºया¸या िनिमªतीती संयुĉ महाराÕů सिमती¸या कायाªचा आढावा ¶या?
३) महाराÕů राºय िनिमªती¸या १९४० - १९५५ दरÌयान घडलेÐया घटनांचा आढावा
¶या ?
४) महाराÕů राºयाची िनिमªती कशी झाली हे थोड³यात ÖपĶ करा ?
११.१४ संदभª १) पंिडत निलनी, महाराÕůातील राÕůवादाचा इितहास , मॉडनª बुक डेपो, पुणे, १९७२.
२) फडके य. िद., िवसाÓया शतकातील महाराÕů , खंड १ ते ५, के. सागर ÿकाशन, पुणे,
१९६५.
३) मोरे िदनेश, आधुिनक महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास, ( १८१८ - १९६०),
कैलाश पिÊलकेशन, औरंगाबाद, २००६.
४) कोठारे अिनल, आधुिनक महाराÕůाचा इितहास (१८१९ - १९६०), िवīा बुक
पिÊलकेशन, औरंगाबाद, २००९.
५) खोबरेकर िव. गो., महाराÕůातील Öवतंý लढे ( १८१८ - १८८४), महाराÕů राºय
सािहÂय आिण संÖकृती मंडळ, मुंबई, १९९६.
६) राऊत गणेश व राऊत ºयोती, महाराÕůातील पåरवतªनाचा इितहास, डायमंड
पिÊलकेशन, पुणे.
७) संयुĉ महाराÕů आंदोलन, मराठी िवĵकोश.
८) सयुंĉ महाराÕů चळवळ, मराठीत.कॉम.
*****
munotes.in

Page 124

124 १२
समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील योगदान
घटक रचना
१२.० उिĥĶ्ये
१२.१ ÿÖतावना
१२.२ १९ Óया शतकातील महाराÕůाची शै±िणक पåरिÖथती
१२.२.१ इंúजीचा ÿभाव
१२.२.२ िमशनरéचे कायª
१२.३ महाराÕůातील समाजसुधारकांचे िश±ण±ेýातील योगदान
१२.३.१ जगÆनाथ शंकरशेठ
१२.३.२ बाळशाľी जांभेकर
१२.३.३ गोपाळ हरी देशमुख (लोकिहतवादी)
१२.३.४ डॉ. भाऊ दाजी लाड
१२.३.५ ºयोितराव फुले
१२.३.६ महषê धŌडो केशव कव¥
१२.३ ७ छýपती राजिषª शाहó महाराज
१२.३.८ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
१२.३.९ कमªवीर भाऊराव पाटील
१२.३.१० डॉ. पंजाबराव देशमुख
१२.४ सारांश
१२.५ ÿij
१२.६ संदभª
१२.० उिĥĶ्ये १. १९ Óया शतकातील महाराÕůा¸या शै±िणक पåरिÖथतीचा आढावा घेणे.
२. महाराÕůातील शै±िणक ±ेýात इंúजांचा तसेच िùIJन िमशनरी यांचा ÿभाव
अËयासणे.
३. महाराÕůातील समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील कायाªचाआढावा घेणे.

munotes.in

Page 125

समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील योगदान
125 १२.१ ÿÖतावना िāिटश आगमनापूवê भारतातील सरकारांचे (राजेरजवाडे) भारतीय जनतेला िश±ण देणे
मूलभूत कतªÓय मानत नसत. कोणतेही ÓयवसायिधिĶत सरकारी शाळा असÐयाचे िदसून
येत नाही अथवा असेल तर ýोटक ÿमाणात असतील. परंतु िāिटशांनी भारतात स°ा
Öथापन केÐयानंतर Âयां¸या हेतूपूतêसाठी शाळा आिण सरकार यांचे संबंध जोडले.
लोककÐयाणा¸या यादीत शाळांना महÂव ÿाĮ झाले. या माÅयमातुन महाराÕůात तĬत
भारतात िāिटश सरकारने शाळा, िवīालये, महािवīालये यांना ÿाधाÆय िदले. िùIJन
िमशनरी मंडळéनी सुĦा या कायाªस मोलाचे सहकायª केले. िùIJन िमशनरी¸या अथवा
इंúजी शाळा आिण िवīालयामधून पाIJाÂय िश±ण घेणाöया िवīाÃया«ना वा तŁणांना
येथील समाजÓयवÖथेमधील दोष व उणीवा िदसू लागÐया. Âयामुळे Âयांनी समाजसुधारणेची
भूिमका घेतली. िवषमतेने úासलेÐया समाजाला आधुिनकतेकडे Æयावयाचे असेल तर
िश±ण हे Âयातील अÂयंत महÂवपूणª साधन आहे. हे समाजसुधारकांनी ओळखले. Ìहणून
१९ Óया शतकात सवªच सुधारकांनी िश±णाचा आúह धरला. िश±ण ±ेýात महाराÕůातील
समाजसुधारकांनी ÿबोधनाÂमक कायª करतच रािहले. परंतु संÖथाÂमक व रचनाÂमक कायª
सुĦा िततकेच मोठ्या ÿमाणात केले आिण या माÅयमातून आधुिनक समाज घडिवÁयासाठी
समाज सुधारकांनी येथील (महाराÕůातील) बिहÕकृत, बहòजन, मागास, वंिचत घटकाला
बळकट बनिवÁयाचे ÿयÂन केले. या चळवळéमÅये १९ Óया शतका¸या पूवाªधाªत बाळशाľी
जांभेकर यां¸या पासून ते पंजाबराव देशमुख या¸या पय«त¸या महाराÕůातील
समाजसुधारकांचे शै±िणक कायाªचे योगदान िवशद केले आहे.
१२.२ १९ Óया शतकातील महाराÕůाची शै±िणक पåरिÖथती समाजसुधारकांचे िश±ण±ेýातीलयोगदानजाणून घेÁयाआधी१९Óया शतकातील
महाराÕůातील शै±िणक पåरिÖथती काय होती हे जाणून घेणे महÂवाचे ठरेल.तसेच
ÂयानंतरमहाराÕůातील सुधारकांचा उदय वÂयांचे शै±िणक योगदान याची पाĵªभुमीÖपĶ
होईल.पेशवेकाळात 'िश±ण' ही बाब सरकार¸या लोककÐयाणकारी यादीमÅये येत नसे.
Âयामुळे सरकारी शाळा नावाचा ÿकार नÓहता.िश±ण देणाöया िहंदूं¸या पाठशाळा आिण
मुसलमानां¸या मदरसा असत. िश±ण हे सवª वगा«ना उपलÊध नÓहते. पेशवाई¸या उ°राधाªत
काही शाľी पंिडतांनी खिजगी पाठशाळा सुł केÐया होÂया. या पाठशाळांिशवाय
खेड्यातून िश±ण देणाöया खाजगी शाळा असत. पुÖतकां¸यासाठी हÖतिलिखत पोÃयांचा
वापर केला जात असे. शाळेमÅये पाठांतराला िवशेष महßव होते. Óयावहाåरक उपयोगासाठी
आवÔयक असेल तेवढेच पारंपåरक िश±ण येथे िदले जाई. लÕकरी िश±ण, Óयावहाåरक व
धािमªक िश±ण असे भाग होते. सातÂयाने ओढवत असणाöया आøमणांमुळे लÕकरी
िश±णाला महÂव होते. ÂयामÅये मÐलिवīा, काठी चालवणे, भला फेकणे, तलवार चालवणे
इ. ÿकार िशकवले जाई.
लÕकरी िश±णानंतर Óयावहाåरक उफª पुÖतकì िश±णास महÂव होते. हे िश±ण साधारणेपणे
āाĺण वगाªत िदले जात असे. सरकार दरबारी मुÂसĥेिगरीने कामकाज चालवÁयासाठी,
सरकरी पýे िलिहÁयासाठी, दुभाषाचे काम करÁयासाठी āाĺण पूवêपासून हया कामांत
िनÕणात असत . āाĺणखेरीज वाणी, Óयापारी, सोनार, उदमी, िशंपी, इÂयादéना आपापला munotes.in

Page 126

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
126 Óयवहार पाहÁयासाठी व पारमािथªक उÆनतीसाठी पुÖतकì िश±ण ¶यावे लागे. राजेमंडळी व
®ीमंत घराणी Óयिĉगत Öवłपात आपÐया मुलांना Öवघरीच िश±ण पुरवÁयाची ÓयवÖथा
करीत असत. िश±णाचा पारंपåरक अिधकार फĉ āाĺण वगाªला होता. इतर जातé¸या
लोकांना िश±णात फारसा रास नÓहता िकंबहòना आपणास िश±णाची काही गरज नाही असे
वाटÁयासारखी Âयांची मानिसकता बनिवÁयात आली होती.
मुंबई इला´याचे तÂकालीन गÓहनªर माउंट Öटुअटª एलिफÆÖटन यांनी १८२० ते १८३० या
काळातील शै±िणक पåरिÖथतीची मािहती िमळिवÁयासाठी सव¥±ण केले होते. Âया
अहवालानुसार, “१९ Óया शतका¸या ÿारंभी पेशवेकाळात महाराÕůातील अनेक गावात
ÿाथिमक िश±णा¸या शाळा अिÖतÂवात होÂया . या शाळांवर सरकारी िनयंýण नÓहते व
सरकारी अनुदानही नÓहते. शाळा गावपातळीवर Öवयंसेवी पĦतीने चालिवÐया जात होÂया.
या शाळांना Öवतः¸या Öवतंý इमारती नसत. देवळांत शाळा भरतअसत. या शाळांतून सवª
जातीधमाª¸या मुलांना व मुलéना िश±ण िदले जाई. दिलतांना देवळातÐया शाळात िशकता
येत नसे. शाळांना सरकारी अनुदान नÓहते, तसेच Âयां¸यावर शासनाचे िनयंýणही नÓहते,
िश±कांना धाÆयłपाने वेतन िदले जाई. धािमªक िश±णा¸या शाळांसाठी जिमनी तोडून
िदÐया जात. अथाªत िशकणाöया िवīाÃया«ची सं´या बेताचीच असे. सरदार, जमीनदारां¸या
मुलांची ÿवृ°ी अ±रओळखीपे±ा अिधक न िशकÁयाकडेच असायची. शालेय िश±णात
लेखन, वाचन, िहशेब - िटपण आिण ÿामु´याने धािमªक िश±ण िदले जाई. पुÖतकì
िश±णात अ±रओळख , लेखन, वाचन, उजळणी, िहशेबापुरते गिणत, भागवत, रामायण,
रामर±ािद Öतोýे, किवता, łपावली , बखरी, तवाåरखा व पýलेखन असा अËयासøम असे.
मÐलिवīेत जोर, मÐलखांब,लेझीम,कुÖती, घोड्यावर बसणे, भालाफेक,
तलवारबाजीइÂयादéचे िश±ण िदले जाई. Óयवसाय िश±णाची वेगळी ÓयवÖथा नÓहती.
शेतकöयांची व बलुतेदारांची मुले आपापÐया Óयवसायाची कािमªक कौशÐये घर¸या घरी व
कामा¸या िठकाणी काम करता करता िशकत.
१२.२.१ इंúजीचा ÿभाव:
भारतात िāिटशांनी राºयिवÖतार करत असताना ÿशासकìय हेतूपूतêसाठी Âयांना इंµलंड
मधील कारकुन आणणे अिथªकŀĶ्या फायīाचे नÓहते. तसे ते परवडणारे देखील नÓहते.
Âयामुळे येथील समाजातील लोकांना सरकारी कामांमÅये भाग घेÁयासाठी िāिटशांनी Âयांना
पाIJाÂय िश±णाची दारे उघडी केली. Ļा वगाªला सरकारी काम करणारे बाबू असे देखील
Ìहणत. िāिटशां¸या या युĉìचा दुहेरी फायदा झाला, एक Âयांना कमी पगारात मजूर
उपलÊध झाले जो िāिटशांना सरकारी िकंवा ÿशासकìय कामात मदत करत असे व दुसरा
फायदा असा िक, हा वगª िāिटशांचे ÿामािणक नोकर Ìहणून पुढे आला. हाच वगª िāिटशां¸या
®ेķÂवाचे गोडवे गाऊ लागला. या संदभाªत पुढील घटनेचे उदाहरण देता येईल. १७९८
साली ईÖट इंिडया कंपनी¸या सेवेतून िनवृ° झालेÐया चाÐसª úँट याने कलकßयाहóन
लंडनला परतÐयावर भारतवासीयांना इंúजी िश±ण देÁयािवषयी िवचार सुł केला.
चाÐसª úँट हा कलकßयास Óयापार मंडळाचा सदÖय होता. भारतात Âयाने ÿॉटेÖटंट पंथाचा
ÿसार करÁयासाठी पुढाकार घेतला होता. भारतीयांवर इंúजी िश±णा¸या माÅयमातून
िùÖती जीवनŀĶीचा संÖकार करÁया¸या उĥेशाने Âयाने भारतात िश±णÿसारा¸या munotes.in

Page 127

समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील योगदान
127 कामासाठी िāिटश पालªम¤टची माÆयता िमळिवÁयाचे ÿयÂन सुł केले होते. िहंदूचे
अ²ानांधकाराचे पटल दूर करÁयासाठी िùÖती ²ानाचा ÿकाश Âयां¸यापय«त पोहचिवÁयाचे
माÅयम Ìहणून इंúजी िवīेचा ÿसार करायला हवा अशी Âयाची भूिमका होती. िशवाय इंúजी
भाषेतून िश±ण िदÐयास भारतीयांना राºयकÂया«शी जुळवून ¶यायला मदत होईल मोगल
काळात जसे पिशªयन भाषेतून चालणाöया राºयÿशासनाशी एतĥेशीयांनी जुळवून घेतले,
तसे इंúजी¸याही बाबतीत जमेल, अशी Âयाची समजूत होती. पुढे चाÐसª úँट या¸या अथक
ÿयÂनामुळे १८१३ ¸या सनदी कायīांमÅये भारतीयांसाठी िश±णाची िकमान तरतूद
करÁयात आली .
१८१३ ¸या सनदी कायīाÿमाणेभारतवासीयांना धािमªक, नैितक आिण जीवनोपयोगी ²ान
देÁयासाठी कंपनीने योµय ती कायªवाही करावी असे ठरले तसेच िमशनöयांना शै±िणक
कामासाठी कायदेशीर परवानगी देÁयात आली. भारतीयां¸या िश±णासाठी कंपनीने दरवषê
िकमान एक ल± Łपये खचª करावे असे कायīाने बंधन घातले गेले.
या सनदी कायīाने भारतामÅये आधुिनक िश±णÓयवÖथेचा पाया घातला. िमशनरी
मंडळéवर असणारी धमªÿसाराची बंदी उठिवÁयात आली . Âयामुळे Âयांनी धमªÿसारासाठी
पाIJाÂय शै±िणक जागłकतेची मोिहम सुł केली. कंपनीला देखील िश±ण ÓयवÖथेत
सुधारणा करÁयाची ÓयवÖथा िनमाªण झाली. परंतु अनेक कारणांमुळे १८१३ ¸या सनदी
कायīातील तरतुदéची पूतªता करÁयास यश आले नाही.
१२.२.२ िमशनरéचे कायª:
१८१३ ¸या चाटªर ॲ³ट नंतर िमशनरी मंडळéनी धमªÿसार अंतगªत Âयांनी येथील जनतेला
िश±ण देÁयास सुŁवात केली. Âयासाठी Âयांनी िमशनरी शाळांची Öथापना केली आिण
सवªसामाÆय जनतेला िमशनरी शाळांमधून इंúजी िश±ण िदले.िमशनरी मंडळéनी महाराÕůात
अनेक महािवīालयांची Öथापना केली. अमेåरकन िमशनरी संघाने १८१५ रोजी मुंबईमÅये
पिहली मराठी शाळा सुł केली. मुंबईतच मुलéची पिहली शाळा देखील १८२४ मÅये
अमेåरकन िमशनöयांनी सुł केली. िमशनरéनी Öथापन केलेÐया या मुलé¸या शाळेत वाचन,
लेखन, भूगोल, खगोल, Óयाकरण आिण गिणत या िवषयांबरोबरच संसारउपयोगी िशवणकाम
आिण िवणकामदेखील िशकवले जात असे. १८२४ पय«त िमशनरी मंडळé¸या मुंबई
पåरसरात िāटीशधािजªÁया २६ शाळा होÂया.१८६१ साली िगरगाव मÅये एक कॉलेज सुł
केले.
१८६१-६२ सालातील एका उपलÊध आकडेवारीनुसार मुंबईत िमशनöयां¸या जवळपास
१२०० शाळा होÂया; Âयापैकì चचª िमशनरी मंडळé¸या ७८१, लंडन िमशनरी मंडळé¸या
३१९, वेसिलयन िमशन¸या ५३ व Āìचचª िमशन, बॅपिटÖट व इतर िमशन¸या काही शाळा
होÂया. चचª िमशनरी मंडळé¸या शाळेत िशकणाöया िवīाÃया«ची पटावर सं´या २७,०००
होती. लंडन िमशनरी मंडळé¸या शाळेत िशकणाöयांची सं´या १५,०००; वेसिलयन
िमशन¸या शाळेत िशकणारे ३,००० Āìचचª िमशन¸या शाळेत ९,१३२, बॅपिटÖट
िमशन¸या शाळेत २५०० आिण इतर िमशनचे सुमारे ४५३६८ िवīाथê िमशनöयां¸या
शाळेत िश±ण घेत होते. munotes.in

Page 128

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
128 या आकडेवारीवłन िमशनरी मंडळéनी धमा«तगªत िश±णाला िकती महßव िदले होते याची
कÐपना येईल. अशाच ÿमाणे पुणे, अहमदनगर, नागपूर, अिलबाग अशा अनेक िठकाणी
िमशनरी मंडळéनी शाळा सुł केÐया होÂया. या सवª शाळांमÅये ÿोटेÖटंट, कॅथॉिलक, ºयू,
मुसलमान, āाĺण, मराठा, भंडारी, कोळी, सोनार, कासार, माळी, धोबी, साळी, मþासी इ.
समाजाचे लोक िश±ण घेत असतं.
मुंबई इला´यांत कंपनी¸यावतीने िनरिनराÑया शाळा उघडून िश±ण देÁयास ÿारंभ केला
होता. मुंबईला कंपनी¸यावतीने 'बॉÌबे एºयुकेशन सोसायटी' ची Öथापना करÁयात आली.
कंपनी¸या िनयंýणाखालील ÿदेशात राहणाöया गरीब लोकांमÅये िश±णाचा ÿसार Óहावा हा
या संÖथेचा ÿमुख उĥेश होता. एलिफÖटन हा या संÖथेचा अÅय± व मु´य आधारÖतंभ
होता. Âयाचेच पुढील काळात 'एलिफÖटन महािवīालयात' łपांतर झाले. महाराÕůातील
पिहली सुिशि±त िपढी याच महािवīालयात िशकलेली होती. ÖथापÂय व वैīक शाľ या
िवषयांत िश±ण देणाöया शाळा सुł झाÐया लॉडª एलिफÖटन¸या ÿेरणेने १८२० मÅये ‘दी
नेटीÓह Öकूल अँड Öकूल बुक’ किमटीची Öथापना करÁयात आली.
सन १८२१ मÅये पुÁयात िāिटशांनी āाĺण वगाªला संतुĶ करÁयाकåरता "संÖकृत कॉलेज"
नावाची संÖथा सुł केली. वेद, वेदांगे, Óयाकरण यासार´या िवषयांची तेथे सोय करÁयात
आली. िश±णाचे माÅयम संÖकृत व मराठी ठेवÁयात आले. परंतु िवīाÃया«कडून Âयाला
अÐप ÿितसाद िमळत असÐयाने १८५१ मÅये या कॉलेजचे नाव "पुना कॉलेज" असे नाव
ठेवले. पुढे या कॉलेजचे दोन महािवīालय करÁयात आले Âयाचे नाव अनुøम¤ “डे³कन
कॉलेज” आिण "Óहनाª³यूलर कॉलेज". डे³कन कॉलेज¸या माÅयमातून इंúजी िश±णाला
भरपूर ÿितसाद िमळत गेला. याच कॉलेजमधून आगरकर, लोकमाÆय िटळक, िवÕणुशाľी
िचपळूणकर यासार´या िवĬानांनी िश±ण घेतले.
अशा ÿकारे महाराÕůात इंúजांनी इंúजी िश±णाची मुहóतªमेढ रोवली. Âयां¸या याच
कॉलेजांमÅये िश±ण घेतलेÐया तŁण समाजसुधाकांनी महाराÕůा¸या शै±िणक
िवकासामÅये मौिलक योगदान िदले.यामÅये,बाळशाľी जांभेकर, गोपाळ हरी
देशमुख,डॉ.भाऊदाजी लाड,महाÂमा ºयोितरावफुले व सािवýीबाई फुले, महादेव गोिवंद
रानडे,गोपाळ गणेश आगरकर,महषê धŌडो केशव कव¥, िवĜल रामजी िशंदे,कमªवीर भाऊराव
पाटील, राजषêशाहó महाराज,डॉ बाबासाहेब आंबेडकर.इ. समावेश करता येईल.
१२.३ महाराÕůातील समाजसुधारकांचे िश±ण±ेýातील योगदान १२.३.१ जगÆनाथ शंकरशेठ:
महाराÕůातील एक थोर समाजसुधारक व िश±णÿेमी होते. Âयांचे पूणª नाव जगÆनाथ
शंकरशेट मुकुªटे. तथािप ते नाना शंकरशेट या नावानेच अिधक पåरिचत होते. Âयांचा जÆम
एका दैव² āाĺण Óयापारी कुटुंबात ठाणे िजÐĻातील मुरबाड गावी झाला. Âयांचे वडील
Óयापारासाठी मुंबईस आले. Ìहैसूर¸या १७९९ ¸या िटपू-इंúज युĦात विडलांना अमाप पैसा
िमळाला. आई भवानीबाई नानां¸या लहानपणीच वारली. नानांनी ित¸या Öमरणाथª पुढे
भवानी शंकर मंिदर व एक धमªशाळा गोवािलया तलावाजवळ बांधली. नानांचे वडील
१८२२ मÅये वारले व तŁणपणीच Âयां¸यावर ÿपंचाची व Óयापाराची सवª जबाबदारी munotes.in

Page 129

समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील योगदान
129 पडली. नानांना सावªजिनक कायाªची अÂयंत आवड होती. Âयांनी आपले संपूणª आयुÕय
समाजसेवेसाठी वाहóन घेतले. नानांचे शै±िणक ±ेýात नाही तर सामािजक , राजकìय,
धािमªक ±ेýात मोठे योगदान आहे.
समाजात िश±णाचा ÿसार झाला पािहजे, यासाठी एलिफÖटनने १८२२ मÅये ह§दशाळा व
शाळापुÖतक मंडळी काढली, Âयांचे आधारÖतंभ नानाच होते. ही पिहली शै±िणक संÖथा
स. का. छýे यां¸या साĻाने Öथािपली. पुढे िहचे १८२४ मÅये ‘बाँÌबे नेिटÓह एºयुकेशन
सोसायटी’ त łपांतर झाले. या संÖथे¸या िवīमाने Âयांनी मुंबई शहरात आिण मुंबईबाहेरही
अनेक शाळा सुł केÐया. एल् िफÆÖटननंतर उ¸च िश±णा¸या सोयीसाठी ४,४३,९०१
Łपयांचा एलिफÖटन फंड जमिवÁयात आला. Âयाचे नाना हे िवĵÖत रािहले. या संÖथेचे
एलिफÖटन कॉलेज झाÐयावर (१८३७) ितला एलिफÖटन इिÆÖटट्यूट ÌहणÁयात येऊ
लागले. १८५६ मÅये महािवīालय व िवīालय पृथक झाले.बोडª ऑफ एºयुकेशनची
Öथापना १८४१ मÅये झाली. बोडाªतील तीन एतĥेशीय सभासदांत सतत सोळा वष¥ नाना
िनवडून आले. Öटुडंट् स िलटररी व सायिÆटिफक सोसायटी (१८४८) आिण जगÆनाथ
शंकरशेट मुलéची शाळा (१८४९) Öवतः¸या वाड्यात Âयांनी चालू केली. Öटुडंट् स िलटररी
व सायिÆटिफक सोसायटी या संÖथेला सवªतोपरी मदत Âयांनी केली. तसेच ‘अँड द
जगÆनाथ शंकरशेट फÖटª úेड अँµलो Óहनाª³युलर Öकूल’ १८५७ मÅये सुł केले. Âयावेळी
Âयांनी Öवतः¸या जागेत 'जगÆनाथ शंकरशेठ' मुलéची शाळा काढली. Âया काळात िľयां¸या
िश±णाचे ÿमाण अितशय कमी होते. Âयांनी िवधी महािवīालयाचा पाया घातला. सर
úँट¸या मृÂयूनंतर úँट मेिडकल कॉलेजची १८४५ मÅये Öथापना कłन येथे आंµल वैīक-
िश±णाची सोय Âयांनी केली व तेही पुढे मराठीतून देÁयाची ÓयवÖथा केली. ‘ॲिú-
हॉिटªकÐचरल सोसायटी ऑफ वेÖटनª इंिडया’ व ‘िजऑúॅिफकल सोसायटी’ या संÖथांचे
ÿमुख व अÅय± नाना शंकरशेट होते. या शै±िणक कामािशवाय Âयांनी ‘द बाँबे
असोिसएशन’ ÖथापÁयात १८५२ मÅये पुढाकार घेतला. मुंबई कायदे मंडळा¸या
आरंभी¸या सभासदांत ते ÿमुख होते.
१८५९ साली मुंबई िवīापीठाची Öथापना झाली. ितचे पािहले फेलो Ìहणून नानांची िनयुĉì
झाली. मुंबई इला´यातील िश±णाचा पुढील काळात जो वृ± फोफावला Âयाचे बीजारोपण
नानांनीच केले होते. यासंदभाªत दादाभाई नौरोजी यांनी असे Ìहटले आहे कì, "आपण
भारतीय लोकांनी जगÆनाथ शंकरशेठ यांचे ऋणी रािहलो पािहजे, कारण Âयांनी िश±णाचे
बीजारोपण कłन Âयांची जोपासना केली व अÂयंत काळजीपूवªक वाढ केली".
इ.स. १८५७ मÅये 'िद जगÆनाथ शंकरशेठ फÖटª úेड अंµलो Óहना³युलर Öकूल' काढÁयात
आले. तसेच नानां¸या िचरजीवांनी Âयां¸या Öमरणाथª िवīाÃया«स िशÕयवृ°ी ठेवली होती.
भारतीयांना कला िवषयक िश±ण िमळावे यासाठी नानांनी खूप ÿयÂन केले व Âयातूनच 'जे
जे Öकूल ऑफ आट्ªस’ हे महािवīालय िनमाªण झाले.
१८३५ मÅये Âयांना ‘जिÖटस ऑफ पीस ’ हा सÆमान िमळाला . Âयांना ‘मुंबईचे िशÐपकार’
असे Ìहणतात. आचायª अýे यांनी "मुंबईचा अनिभिषĉ सăाट" Ìहणून Âया¸या कायाªचा
गौरव केला.
munotes.in

Page 130

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
130 १२.३.२ बाळशाľी जांभेकर:
‘सुधाणावादाचे आīÿवतªक’ Ìहणून बाळशाľी जांभेकर यांना ओळखले जाते. तसेच ते
मराठी वृ°पýाचे जनक, इितहास संशोधक होते. रÂनािगरी िजÐĻातील पोभूल¥ हे Âयांचे
जÆमगाव होय. Âयांचे संपूणª नाव बाळ गांगाधरशाľी जांभेकर असे होते. वया¸या १२ Óया व
१३ Óया वषाªपय«त Âयांनी संÖकृत आिण मराठी भाषेचे अÅययन पूणª केले.पुढे ते इंúजी
िशकÁयाकåरता मुंबईमÅये दाखल झाले. थोड्याच िदवसांत Âयांनी इंúजीवर ÿभुÂव
िमळिवले. शाळेत िवīाथê Ìहणून िशकत असतानाच ते गिणताचे िश±क झाले. Âयांनी
संÖकृत, इंúजी, मराठी, गिणत, भूगोल, गुजराती, बंगाली व फारसी या िवषयांचे ²ान ÿाĮ
केले होते.
बाळशाľी जांभेकरांना १८२६ मÅये एकदम सोसायटी¸या शाळेत ÿवेश िमळाला. मराठी,
इंúजी व संÖकृत Ļा भाषांचे तर Âयांचे अÅययन चांगले झाले होतेच. िशवाय Âयांनी
गुजराथी, बंगाली व पारशी भाषांचे ²ानही आÂमसात केले होते. Âयावेळी मराठी - इंúजी
Óयितåरĉ अÆय भाषा व उ¸च ÿतीचे गिणत हे िवषय िशकवले जात नसतानाही अंकगिणत,
बीजगिणत, भूिमती, महßवमापन, लॉगåरथÌस् इÂयादी िवषयात Âयांनी ÿािवÁय संपािदले
होते. सन १८२९ मÅये िवīाखाÂया¸या अिधकाöयांनी एिÐफÆÖटन िवīालयात ÿोफेसर
आिलंबार यां¸या हाताखाली बाळशाľéची अिसÖटंट ÿोफेसरपदी नेमणूक केली व पुढे
आिलंबार यां¸या जागेवर ÿोफेसर Ìहणून नेमले. यापूवê एतĥेशीयांस हा मान िमळालेला
नÓहता. बाळशाľी जांभेकर हे महाराÕůातील पिहले ÿाÅयापक होत. यावेळी Âयांची पुरती
िवशीही ओलांडली नÓहती. इत³या लहान वयात एवढ्या मोठ्या जबाबदारी¸या पदावर Âया
जुÆया काळात एका एतĥेशीय माणसाची नेमणूक झाÐयाचे हे एकमेव उदाहरण सापडेल.
बाळशाľéची हòशारी व कतªबगारी पाहóन Öवत: बापू छýे यांनाही सेवािनवृ° Óहावेसे वाटले.
नेिटÓह सेøेटरी बाळशाľी अÐपवयीन असÐयामुळे माचª १८३० पासून रॉबटª कॉटन मनी
यांनी ‘डेÈयुटी नेिटÓह सेøेटरी’ Ìहणून Âयांची दरमहा ५० Ł. पगारावर नेमणूक केली. परंतु
बाळशाÖÞयांची कायªÿवणता, बौिĦक सामÃयª आिण सĬतªन अनुभवास येताच माचª
१८३२ पासून Âयांना एकदम १०० Ł. दरमहा पगारावर बापू छÞयां¸या जागी पूणा«शाने
‘नेिटÓह सेøेटरी‘ Ìहणून नेमÁयात आले.
मिनसाहेबांनी जांभेकरांकडून ‘नीितकथा‘, 'सारसंúह’व गोÐडिÖमतकृत इितहासावłन
‘इंµलंड देशाची बखर’भाग १ व २ ही लहानमोठी पुÖतके तयार करवून घेतली. Ļावłन
बाळशाľéनी आपÐया लहान वयातच मराठी úंथ रचनेस आरंभ केला हे िदसून येते.
युवराजाचे िश±क अ³कलकोटकर भोसले हे सातारकर छýपती ÿतापिसंह महाराज यांचे
मांडिलक होते. राजपुý शहाजी भोसले यांना चांगले िश±ण देÁयाकåरता Âयांनी
बाळशाľéची दरमहा १२० Ł. वर नेमणूक करÁयात आली. १८३४, एिÐफÆÖटन
कॉलेजमÅये Âयांची सहाÍयक ÿाÅयापक Ìहणून िनयुĉì झाली. मुंबई इला´यातील
ÿाथिमक शाळा तपासणीचे काम करÁयासाठी िनरी±क Ìहणून सरकारने Âयांची नेमणूक
केली होती. तसेच मुंबई इला´यातील ÿाथिमक पिहÐया ůेिनंग कॉलेजचे संचालक Ìहणूनही
Âयांनी काम केले होते. munotes.in

Page 131

समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील योगदान
131 सामािजक उÆनतीचे आिण Óयिĉमßवा¸या िवकासाचे साधन Ìहणजे िश±ण आहे, हे
जांभेकरानी पटवून देÁयाचा ÿयÂन केला. ‘िवīा हे बळ आहे’ या लॉडª बेकन¸या उģारांचेच
आपÐया लेखाला बाळशाľéनी शीषªक िदले आहे. “िवīे¸या योगाने पाIJाßयांनी खूप ÿगती
केली. भौितक िवīा आिण कलाकौशÐय यांमुळे Âयांची भरभराट झाली. आÌही माý िवīा
ही फĉ धमाª¸या उपयोगी आहे, असे समजून इितहास, भूगोल, िव²ान याकडे दुलª± केले.
Ìहणूनच आपली दुदªशा झाली. आपÐयातील दोष काढून उÆनतीचे मागª शोधावेत”, असे
Âयांनी िलिहले. बाळशाľéनी एकूण िश±णालाच अनुल±ून ‘िवīा’ हा शÊदÿयोग केला
होता. ÂयामÅये भूगोल, इितहास, िव²ान, भाषा आिण सािहÂय इÂयादéचा समावेश होतो.
िāिटशां¸या उदार धोरणामुळे िहंदुÖथानात शाळा िनघत होÂया, हे िचý जांभेकरां¸या ŀĶीने
उÂसाहवधªक होते. Ìहणून िश±णा¸या चळवळीला धिनक लोकांनी आिथªक साहाÍय करावे,
यासाठी Âयांनी ‘दपªण’मधून आवाहनही केले होते. जग खूप मोठे आहे. इंúजी िश±ण ही Âया
जगाकडे पाहÁयाची िखडकì आहे. तेÓहा इंúजी िश±ण आÂमसात करा, असे सांगून
समाजाचा महßवाचा क¤þिबंदू हा िश±क आहे. Âयामुळे चांगली माणसे घडिवÁयासाठी,
नीितम°ा सुधारÁयासाठी देशाला ÿगितपथावर नेÁयासाठी Âयांनी ‘नॉमªल Öकूलची’
Öथापना केली. िहंदुÖथानात Âयाकाळी होत असलेÐया शै±िणक चळवळéचा आिण
घडामोडéचा तपशील जनतेपय«त पोहोचवÁयाचा ÿयÂन ‘दपªण’ ने केला. िठकिठकाणी िनघत
असलेÐया शाळांची मािहती, सरकारकडून येणारे हòकूम व इतर शै±िणक वृ°ांत, खास
कłन ‘दपªण’ मÅये असत. ºयावेळी सरकारकडून िश±णसंÖथांना िमळणारा पैसा कमी
करÁयात आला, Âयावेळी जांभेकरांनी ते वृ° आकडेवारीसह छापून नापसंती Óयĉ केली.
मुंबईतील åर±ा मंडळातील युरोिपयन मु´य पंतोजीस पगार न देता, Âयास नोकरीवłन
कमी केले, तेÓहा आपला खेद आिण िनषेध बाळशाÖÞयांनी Óयĉ केला. Âया काळात िāिटश
सरकारवर टीका करणे िकती अवघड होते ? पण, जेथे ÿसंग पडला, तेथे मोठ्या
भारदÖतपणे आिण ÿितिķत भाषेत सरकारवर टीका करÁयास बाळशाľी मुळीच घाबरले
नाहीत. पाIJाßय लोकांची िज²ासू वृ°ी, संशोधक ŀĶी, धाडस आिण ²ानलालसा
एतĥेिशयांनी ¶यावी आिण Âया देशांसारखे आपणही ÿगितपथावर पोहोचावे, असे
बाळशाÖÞयांना वाटत होते.
१२.३.३ गोपाळ हरी देशमुख (लोकिहतवादी):
महाराÕůा¸या शै±िणक जडणघडणीत गोपाळ हरी देशमुख अथाªत लोकिहतवादी यांचे
महÂवाचे योगदान आहे. गोपाळ हरी देशमुखांचे मूळ नाव ‘िसĦये’ असे होते. देशमुखी
वतनावłन देशमुख हे नाव łढ झाले. गोपाळरावांचा जÆम पुÁयात १८ फेāुवारी १८२३
रोजी झाला. गोपाळरावांचे वडील हरी देशमुख हे दुसöया बाजीराव पेशÓया¸या अिधकार
पदावर होते. शेवटपय«त ते बाजीराव पेशवा यां¸याशी एकिनķ रािहले. तसेच एिÐफÆÖटन
मुळे पेशवाई बुडाली Ìहणून Âयांचा इंúजांवरसुĦा ÿचंड राग होता. गोपाळराव १३ वषाªचे
असताना Âयां¸या विडलांचा मृÂयू झाला. वडीलां¸या मृÂयूनंतर Âयांची वंशपरंपरागत
वतनदारी नĶ केली. Âयामुळे घराÁयावर आिथªक संकट आले.
पुÁयात Âया काळी बुधवार¸या वाड्यात मुलांची एक मराठी शाळा होती. या सरकारी शाळेत
गोपळरावांचे मराठी िश±ण झाले. लहानपणापासूनच ते िज²ासू वृ°ीचे होते. munotes.in

Page 132

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
132 लहानपणापासून गोपाळरावांचे पाठांतर चांगले होते. एकदा Âयांनी गायýी मंýाचा अथª
उपाÅयायाला िवचारला आिण अथª समजÐयािशवाय आपण संÅया करणार नाही असे
Âयांनी ÖपĶपणे सांिगतले. अथªशूÆय पाठांतरा¸या िøयेला Âयांनी लहानपणातच िवरोध
केला.'अथªशूÆय पाठांतर'या िवषयावर Âयांनी पुढे एक लेख िलिहला आहे. Âयाचे मूळ
बालपणीच Âयां¸या मनात Łजलेले िदसते. इंúजी िश±णािशवाय गÂयंतर नाही Ìहणून
खाजगी रीतीने Âयांनी इंúजी भाषेचा अËयास सुł केला. कोटाªत काही िदवस नोकरीही
केली. पुढे ८ फेāुवारी १८४१ पासून पुÁयातील सरकारी इंúजी शाळेत ते जाऊ लागले.
यावेळी Âयांचे वय अठरा वषा«चे होते. या शाळेचे मु´याÅयापक डी. ए. इÖडेल् हे होते. या
शाळेत ३ वष¥ Âयांनी इंúजीचे अÅययन केले. शाळा सोडताना Ìहणजे ९ मे १८४४ रोजी
मु´याÅयापकांनी Âयांना ÿशÖतीपýक देऊन इंúजी व इितहास या िवषयांत उ°म ÿावीÁय
िमळिवÐयाबĥल Âयांचा गौरव केला. १८४४ साली Âयांनी ही शाळा सोडली. Âयाच वषê
दि±णेकडील सरदारां¸या एजंट¸या कायाªलयात Âयांना अनुवादकाची नोकरी िमळाली.
आपÐया कचेरीतले काम सांभाळून याच वेळी गोपाळराव शै±िणक चळवळीत सावªजिनक
कायाªत श³य िततका भाग घेऊ लागले. पुÁयात एक सावªजिनक वाचनालय Öथापन
करÁयासाठी Âयांनी बरेच ÿयÂन केले. अनुवादकाची नोकरी करीत करीत ते आपÐया
कतªबगारीने वर चढत गेले. जॉइंट जºज आिण सेशÆस जºज या हòद्īापय«त ते गेले.
१८४६ साली ते मुÆसफìची परी±ा उ°ीणª झाले. १८५२ मÅये वाई येथे फÖटª ³लास
मुÆसफ Ìहणून Âयांची नेमणूक झाली. १८५३ मÅये ‘ॲि³टंग िÿिÆसपल सदर अमीन ’ आिण
सातारा येथील अदालतीचे ÿमुख Ìहणून काही मिहने Âयांनी काम पािहले. १८५५ मÅये पुणे
येथे उ°र िवभागाचे ‘सब-अिसÖटंट इनाम किमशनर’ Ìहणून ते नेमले गेले. पुढे १८६१
साली िहंदू व इÖलामी कायīांचा गोषवारा तयार करÁयाचे काम Âयां¸यावर सोपिवले गेले.
Âयानंतर सातारा, अहमदाबाद, सुरत, अहमदनगर, मुंबई, ठाणे, नािशक अशी िविवध
िठकाणी ÆयायखाÂयात मोलाची सेवा बजावून १८७९ साली ते सेवािनवृ° झाले. १८८४
मÅये रतलाम संÖथानचे िदवाणपद Âयांनी Öवीकारले.
गोपाळरावांनी नोकरी¸या िनिम°ाने बराच ÿवास केला. अनेक शहरांत Âयांना रहावे लागले.
वाई, पुणे, सातार, मुंबई, अहमदाबाद, सुरत, अहमदनगर, ठाणे आिण नािशक इÂयादी
मोठ्या गावात ते रािहले. अहमदाबादला तर जवळ जवळ दहा वष¥ ते Öमॉल कॉज कोटाªचे
मु´य Æयायाधीश होते. गुजरात¸या Âया भागात सावªजिनक जीवनाशी ते समरस झाले.
शाळा आिण वाचनालये Âयांनी उभी केली. कोणÂयाही गावी गेले तरी गावात वाचनालय
आहे कì नाही, चांगली शाळा आहे कì नाही याची ते चौकशी करीत असत. नसेल तर
गावातÐया ÿमुख लोकांना एकý कłन ते शाळा आिण वाचनालय Öथापन करÁयासाठी
Âयांना उपदेश करीत असत. या कायाªत श³य ती मदत ते करायचे. लोकिश±णाची ही
चळवळ Âयांनी आमरण चालवली. गुजरातमÅये दहा वष¥ ते रािहले. पण Âया अवधीत ते
गुजराती भाषा िशकले. Âया भाषेतूनच तेथे Âयांची Óया´याने होत असत.
आपÐया शतपýांमÅये लोकिहतवादी Ìहणतात, "देऊळ नको! नवी पुÖतके छापा! जे पुÖतके
िलिहतील व लोकांस शहाणे करÁयास मेहनत करतील, जे वतªमानपýे व úंथ इÂयादी
उपयोगी वÖतू छापून ÿकट करतील, Âयांस तुÌही मोठे िवĬान व लोकांचे िहतकत¥ समजून
Âयांस सÂपाý जाणून धमª करा. Âयांचे úंथ घेऊन लोकांमÅये वाटा व तीच संøांतीचे वाण, munotes.in

Page 133

समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील योगदान
133 ®ावणीची दीपदाने, माघÖनानाची संपूण¥, चातुमाªसाची संपूणª व तुळशी आिण लाखोÐया
Âयाच समजा. ²ानवृĦीतचपुÁय आहे असे माना. मरतेसमयी देऊळ बांधावयास सांगू नका.
पण नवे छापखाने व नवी पुÖतके करÁयास सांगा. देवळे पुÕकळ आहेत िततकì पुरेत."
यातून Âयांचा िश±णकडे पाहÁयाचा ŀिĶकोन सहजतेने िदसून येतो. ÿÖथािपत
समाजÓयवÖथेमÅये धमाªचे ÿाबÐय ÿचंड होते आिण धमाª¸या क¤þÖथानी देवळे असत.
धमाªतील Ļा वृ°ीला Âयांनी छेद देत िश±ण ÿसारची मोिहम Âयांनी घेतली. Âयाचÿमाणे
मराठी सािहÂय संमेलनाची ÿथा महाराÕůात अनेक वषाªपासून सुł आहे, ही ÿथा सुł
करÁयाöया मंडळéपैकì गोपाळराव एक होते. १८७८ मÅये गोपाळराव आिण Æयायमूतê
रानडे यांनी मराठी úंथकरांचे पािहले संमेलन पार पडले.
िāटीशकाळ पूवê āाĺण वगाªत दि±णा देÁयाची ÿथा ÿचिलत होती. इंúजां¸या काळात ही
ÿथा चालू ठेवावी कì नाही यावर चचाª सूł झाली. या ÿथेला लोकिहतवादéनी िवरोध
दशªवला आिण दि±णा Ìहणून िमळणाöया पैशांचा िविनयोग देशी भाषेतील उपयुĉ पुÖतके
घेÁयात करावा असे Âयांनी बजावले. याबĥल सनातनी āाÌहणांनी Âयाबĥल कटू शÊदात
िनषेध केला. परंतु गोपाळरावांचा िनणªय िāिटश सरकारने माÆय केला आिण āाÌहणांना
दि±णा देÁयाऐवजी देशी भाषांतून पुÖतके िलहवून घेÁयासाठी(उपयोग) करावा असा िनणªय
झाला. यामुळे āाÌहण भयंकर संतापले Âयांनी गोपाळरावा¸या िनषेधात सभा भरिवÐया.
Âयां¸यावरबिहÕकार टाकला. अशा अनेक ÿकारे िश±ण±ेýासंदभाªत Âयांनी कायª केले आहे.
Âयाचÿमाणे महादेव गोिवंद रानडे यांनी सुĦा शै±िणक कायाªत हातभार लावला. शै±िणक
±ेýात मुलéची शाळा, हायÖकूल, Æयू इंिµलश Öकूल, डे³कन एºयुकेशन सोसायटी इÂयादी
संÖथांमÅये Âयांनी कायª केले. तसेच वĉृÂवो°ेजक सभा, वेदशाľो°ेजक सभा, सािहÂय
पåरषद, ůाÆÖलेशन सोसायटी या संÖथांमाफªत परामशª, खंड ४ अंक ३ नोÓह¤बर १९८२
सािहÂय व ²ानसंपादनास उ°ेजन देÁयात महßवाचे कायª केले.
आपली ÿगती तपासा:
१. बाळशाľी जांभेकर आिण लोकिहतवािदंचे िश±ण कायª थोड³यात सांगा.
१२.३.४ डॉ. भाऊ दाजी लाड:
डॉ. भाऊ दाजी लाड यांचा जÆम गोÓयातील पेडणे तालु³यातील मांजरे या गावी झाला.
Âयांचे पूणª नाव रामकृÕण िवĜल लाड असे होते. Âयां¸या विडलांना दाजी Ìहणत व Âयांना
भाऊ असे Ìहणत. Âयामुळे पुढे भाऊ दाजी लाड हे नाव łढ झाले. पुढे Óयवसायािनिम°
Âयांचे वडील मुंबई मÅये Öथाियक झाले. भाऊदाजéचे ÿाथिमक िश±ण नारायणशाľी
पुरािणकां¸या मराठी शाळेत झाले. पुढे एिÐफÆÖटन िवīालय व कॉलेजमधून Âयांनी उ¸च
िश±ण घेतले. खाजगीåरÂया Âयांनी संÖकृतचे अÅययन केले. पुढे Âयांची एिÐफÆÖटन
िवīालयात अÅयापक Ìहणून िनयुĉì झाली. काही काळ Âयांनी िश±क Ìहणून काम केले
िश±णøमात Âयांनी अनेक िशÕयवृ°ी ÿाĮ केÐया. इितहास, भूगोल, रसायनशाľ व
संÖकृत हे Âयांचे आवडीचे िवषय होते. Âयांनी उ°म िश±क Ìहणून नावलौिकक िमळिवला
होता. या सुमारास Âयांचा पावªतीबाई या मुलीबरोबर िववाह झाला होता. munotes.in

Page 134

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
134 मुंबईत १८४५ मÅये úँट मेिडकल कॉलेजची Öथापना झाली. तेÓहा भाऊंनी िश±काची
नोकरी सोडून Âयात ÿवेश िमळवला. फॅåरश िशÕयवृ°ी िमळिवली आिण इ. स १८५१ मÅये
वैīकशाľात पदवी घेतली. कॉलेजमÅये असताना Âयांनी úंथपालाचेही काम केले. Âयांनी
वैīकìय Óयवसाय सुł केला. ÂयामÅये Âयांना ÿिसĦ व पैसा िमळू लागला. Âयांनी
कुķरोगावर खķ नावा¸या वनÖपती¸या िबयांपासून तयार केलेले एक देशी औषध शोधून
काढले. खķ (कवटी) Ìहणजेच चौलमुúा हा सदापणê वृ± असावा. Âयां¸या िबयांपासून
तयार केलेले तेल कुķरोगावर गुणकारी आहे. ८ नोÓह¤बर १८५१ रोजी úँड कॉलेज मेिडकल
सोसायटीची Öथापना झाली या सोसायटीचे ते अÅय± होते. इ.स १८५५ ते १८५७ या
काळात ते संÖथेचे अÅय± होते.
डॉ. भाऊ दाजी लाड यांनी मुंबई येथील एलिफÖटन महािवīालयातील िवīाÃया«नी “²ान
ÿसारक सभा” सुł केली. समाजामÅये ²ानाचा ÿसार करणे व ÿबोधन घडवून आणणे, हे
या सभेचे उिĥĶ होते. Âयांनी बॉÌबे असोिसएशन¸यावतीने मुंबई िवīापीठा¸या Öथापनेसाठी
ÿयÂन केले. इसवी सन १८४० मÅये कंपनी सरकारने बॉÌबे नेिटÓह एºयुकेशन सोसायटीचे
कायª व सरकारी शाळांचे कायª कłन “िश±ण मंडळाची” Öथापना केली. डॉ भाऊ दाजी
लाड हे इ.स १८५३ ते सन १८५५ या काळात या िश±ण मंडळाचे अÅय± सुĦा होते.
Âयांनी ľी िश±णासाठी पुढाकार घेवून िľयांना िश±ण देणाöया Öटुडंट्स िलटररी अँड
सायंिटिफक सोसायटी या संÖथेचे ते पिहले भारतीय अÅय± होते. या संÖथेतफ¥ मुलé¸या
तीन शाळा चालिवÐया जात. लोहार चाळीतील कÆयाशाळेला ते दरमहा आिथªक साहाÍय
देत. याच शाळेला पुढे ‘भाऊ दाजी गÐसª Öकूल’ हे नाव देÁयात आले. या संÖथेने मुंबईत ३
मराठी व ४ गुजराती शाळा सुł केÐया होÂया. डॉ. भाऊ दाजी लाड हे या संÖथेचे १० वष¥
अÅय± होते. Âयांनी या काळात संÖथेचा मोठा िवकास घडवून आणला.
वनÖपती व ÿाचीन इितहास यां¸या संशोधनात Âयांनी िवशेष ल± घातले. राणीचा बाग
(िजजामाता उīान), ॲÐबटª Ìयूझीयम, नेिटÓह जनरल लायāरी, पेटीट इिÖटट्युट इ.
संÖथा Öथापन करÁयात ते अúेसर होते. िजजामाता बागेत Âयां¸या Öमरणाथª एक
वÖतुसंúहालयही उभारले आहे. भाऊंनी भारतभर दौरा कłन हÖतिलिखते, िशलालेखांचे
ठसे, दुिमªळ िचýे, नाणी, ताăपट, शľे इ. वÖतूंचा संúह कłन इितहास संशोधनात
मोलाची भर घातली. मुंबई¸या रॉयल एिशयािटक सोसायटीचे ते सदÖय होते व पुढे
उपाÅय± झाले. वेगवेगÑया पåरषदांत Âयांनी ÿा¸यिवīे¸या संदभाªत अनेक शोधिनबंध
सादर केले. मुकुंदराज, हेमाþी, सायण, हेमचंþ इ. Óयĉéचे तसेच कालीदासाचा कालिनणªय
आिण िशलालेख व ताăपट यांवरील Âयांचे शोधिनबंध अËयासपूणª होते. मॅ³स Ìयूलर व रा.
गो. भांडारकर यांनी या शोधिनबंधांिवषयी गौरवोद् गार काढले आहेत. कालीदासाचे
कुमारसंभव व मेłतुंगाचायाªचा ÿबंध िचंतामिण हे úंथ Âयांनी संपािदत केले. अशा ÿकारे
Âयांचे िश±ण±ेý, वैदिकय±ेý, इितहास संशोधन ±ेý इ. ±ेýातील Âयांचे महßवपूणª कायª
िदसून येते.
१२.३.५ ºयोितराव फुले:
महाराÕůा¸या सामािजक, शै±िणक, धािमªक, राजकìय, सांÖकृितक जडघडणीत अथवा
ÿबोधना¸या वाटचालीत पिहÐया िपढीतील थोर øांितकारक समाजसुधारक Ìहणून munotes.in

Page 135

समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील योगदान
135 महाÂमा ºयोितराव फुले यांचे Öथान अúगÁय आहे. महाÂमा ºयोितराव फुले यांचा जÆम
सातारा िजÐĻातील कटगुन या गावी इ.स १८२७ मÅये गोिवंदराव फुले व िचमणाबाई या
दाÌपÂया¸या पोटी झाला. Âयांचे मूळ आडनाव गोöहे होते. परंतु पुढे फुलांचा Óयवसाय
ÖवीकारÐयामुळे Âयांचे गोöहे आडनाव मागे पडून फुले आडनाव ÿाĮ झाले.
जोतीरावांना इंúजी िश±ण घेÁयाची इ¸छा होती. परंतु Âयात अनेक अडचणी आÐया, तरी
शालाÆत परी±ेइतके इंúजी िश±ण Âयांनी पुरे केले. इंúजीतील उ¸च दजाªचे úंथ
समजÁयाची पाýता तसेच इंúजीत लेखन करÁयाची ±मताही Âयांनी ÿाĮ कłन घेतली.
बौिĦक िश±णाबरोबरच शरीरिश±णही घेतले. वÖताद लहóजीबुवा मांग यां¸यापाशी दांडपĘा
िशकले, मÐलिवīा संपादन केली. िश±ण पुरे केÐयावर १८४० मÅये जोतीरावांचा िववाह
सातारा िजÐĻातील िशरवळपासून ५ िकमीवर असलेÐया नायगाव येथील खंडोजी नेवसे
पाटील यांची कÆया सािवýी िह¸याशी झाला. सािवýीबाईंचे िश±ण जोतीरावांनीच पुरे केले.
वया¸या २०Óया वषाªपासूनच Âयांनी सावªजिनक जीवनात भाग घेÁयास सुŁवात केली होती.
इंúजीत िलिहलेले सािहÂय व इितहास úंथ वाचÁयाचा Âयांना छंद होता.
समाजसेवेचे Ąत घेतलेÐया फुल¤नी āाÌहणशाहीमुळे उÅवÖत झालेÐया बहòजन समाजामÅये
वľी वगाªत Öवािभमान, आÂमबळ, िनमाªण करÁयासाठी सवª सुधारणांचे मूळ व ÖवातंÞयाचे
उगमÖथान असणाöया “िश±ण” या ±ेýात पåरवतªन घडवून आणÁयाचे ठरवले आिण Âयांनी
बहòजन समाजामÅये िश±ण ÿसार करÁयाचे कायª हाती घेतले.
मुलéची पिहली शाळा:
तÂकालीन समाजजीवनामÅये िľयांनी िश±ण घेणे Ìहणजे धमª बुडाला असे होते.
समाजा¸या अशा मानिसक अवÖथेमÅये इ.स. १८४८ मÅये, महाÂमा ºयोितराव फुले यांनी
पुÁयातील बुधवार पेठेतील िभडेवाड्यात महाराÕůातील पिहली मुलéची शाळा सुł केली.
पुढे मुलéची सं´या वाढू लागÐयामुळे सािवýीबाई फुले यांना या कायाªत भाग ¶यावे लागले.
या एका घटनेने सवªतहा: हाहाकार झाला. धमª बुडाला Ìहणून Âयांना āाÌहण वगाªकडून
ÿचंड िवरोधाला सामोरे जावे लागले. सवªý Âयांची िनंदा होवू लागली. लोकांनी Âयांना दगड,
खडे मारले, ®ाप िदले. अनेक ÿकारे Âयांची मानहानी करÁयात आली. सरकारी
आिधकारां¸या ल±ात ही बाब समोर आली. Âयांनी महाÂमा फुले यांचा पुÁया¸या िव®ामबाग
वाड्यात एक दरबार भरवून इ.स. १८५२ मÅये मुंबई सरकारने Âयांना दोनशे Łपये
िकमतीची शाल देवून Âयांचा सÂकार केला. इ.स. १८४८ ¸या सुमारास पुÁयात काही िहंदू
व युरोिपयन लोकानी ‘दि±णा ÿाईज किमटी ‘ Öथापन केली होती. Âया किमटीमाफªत
फुÐयां¸या या शाळेला ७५ Łपये मिहना मदत Ìहणून िमळू लागली. तेÓहा ºयोितरावांनी एक
किमटी नेमून व पुÁयात आणखी दोन तीन शाळा Öथापन कłन Âया Âया किमटी¸या
ताÊयात िदÐया. िव®ाम बागेतील फुÐयां¸या भाषणाचा सरकारवरदेखील इतका मोठा
पåरणाम झाला कì सरकारने महाराÕůात ताबडतोब मुलéना िश±ण देÁयाची एक नवीन
योजना तयार कłन Âयाÿमाणे अंमलबजावणी सुł केली. हे पाहóन ºयोितरावांनी आपÐया
शाळा सरकारी शा ळाखाÂया¸या हवाली केÐया. ºयोितरावांनी Öथापन केलेÐया शाळांपैकì
िव®ाम बागेजवळील एका शाळेला सरकारने पुढे इंúजी िश±णाचे वगª जोडून Âया शाळेला munotes.in

Page 136

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
136 हायÖकूलचे Öवłप िदले. ºयोितरावांनी Öथापन केलेली पिहली मुलéची शाळा ‘मुलéचे
हायÖकूल’ या łपाने पुÁयात आजही चालू आहे.
अÖपृÔयांची पिहली शाळा:
महाराÕůामÅये अÖपृÔयांना गुलामापे±ा वाईट वागणूक िमळत असे. Âयांना िश±णाचाच नÓहे
तर सावªजिनक Öथळांचा वापर करÁयाचा अिधकार देखील नÓहता. समाजाला Âयाची
सावलीदेखील िवटाळ वाटत असे. अशा समाजामÅये महाÂमा फुले यांनी िश±ण ÿसार
करÁयाचे Åयेय मनाशी बांधले. इ. स. १८५१ साली Âयांनी पुणे मु³कामी नानां¸या पेठेत
एकटयांनी अÖपृÔयांची पिहली शाळा सुł केली. ही शाळा सुł झाÐयाने पुÁया¸या
āाĺणांत फारच खळबळ उडाली. िľया व अितशुþ हे उभय वगª āाĺणां¸या मते अपिवý
Âयामुळे Âयांना िवīा िशकिवणे व Âयांनी ती िशकणे हे āाĺणां¸या ŀĶीने अघोर पाप वाटत
असे.
अÖपृÔयांची थोडी मुले शाळेत येत, Âयांपैकì वरीķ वगाª¸या धमकìने व ýासाने बरेच
अÖपृÔय लोक आपली मुले पुÆहा शाळेतून काढून घरी बसवीत. ºयोितरावांनी मोठ्या
सायासाने जी मुले आज शाळेत आणावीत तोच उīा घरी बसत असा जरी ÿकार होता,
तरी ते कधी िनराश माý झाले नाहीत. िश±ण ÿसाराचा उपदेश करÁयाची कला
ºयोितरावांना चांगली साधलेली होती. Âयांनी महारवाड्यात व मांगवाड्यात Öवतः िफłन
मुलांची शाळेतील सं´या वाढवÁयासाठी िचकाटीने मेहनत घेतली. Âयामुळे Âयां¸या शाळेत
महारा-मांगां¸या मुलांची सं´या थोडी थोडी वाढू लागली.सगळी काम एकट्याचे पूणª करणे
श³य नसÐयानेÂयांना एक दुसरा िश±क पहावा लागला. Âयावेळी मागासलेÐया āाĺणेतर
समाजापैकì एखादा िश±क िमळणेसुĦा दुलªभ होते Ìहणून िनŁपायाने Âयांनी एक āाĺण
माÖतर ठेवला . ºयोितरावां¸या या शाळेस अडथळा करÁयास ही एक उ°म संधी आहे, हे
पाहóन āाĺणांनी Âया āाĺण माÖतराला घरी बसिवले. āाÌहणांनी खूप ितखट भाषेत या
घटनेचा िवरोध कłन िनषेध केला. तेÓहा माý ºयोितरावांना āाĺणां¸या अधम नीतीचा
अितशय संताप आला. अशाÿकारे एकाएकì āाĺण माÖतराने शाळा सोडून िदÐयामुळे व
अÖपृÔयांचे शाळेत िशकिवÁयाचे काम करÁयास दुसरे कोणी तयार नसÐयामुळे
ºयोितरावांनी सािवýीबाईस या शाळेवरही दुसöया िश±कांचे काम करावयास सांिगतले.
अÖपृÔयांची शाळा चालिवÁयाचे कामी िवशेष कनªल मेडोज टेलर, रा. जगÆनाथ
सदािशवजी, रा. सदािशवराव गोवंडे, रा. मोरो िवĜल वाळवेकर, सर अÖकìन पेरी, रेÓहेÆयू
किमशनर िम. åरÓहज व गैरे सģृहÖथानी ºयोितरावांना þÓयĬारा फारच मदत केली. पुढे
दि±णा ÿाईज किमटीकडूनही या शाळेला मिहÆयास ५० Ł. मदतीदाखल िमळू लागले.
तेÓहा शहरात आणखीन दोन िठकाणी अÖपृÔयां¸या नवीन शाळा काढून Âया ºयोितरावांनी
१०-१२ वषाªपय«त उ°म åरतीने चालिवÐया. शाळा फारच वाढÐयामुळे व खचª भागत
नसÐयामुळे पुढे Âयांनी Âया पुणे Ìयुिनिसपािलटी¸या हवाली केÐया व ते दुसरे कायª
करावयास मोकळे झाले.
सĉìचे ÿाथिमक िश±ण:
ºया वेळी इंµलंड मÅये सĉìचे ÿाथिमक िश±ण देÁयाची चळवळ चालू होती. तेÓहा या
कायīाची आवÔयकता भारताला सुĦा आहे, असे महाÂमा फुले यांनी सरकारला कळवले. munotes.in

Page 137

समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील योगदान
137 १८७४ पासून सÂयशोधक समाजा¸या मंडळीनी समताने ठराव कłन ते मुंबई सरकारकडे
पाठिवले आिण िठकिठकाण¸या लोकां¸या नावाचे व सĻांचे िवनंती अजªही पाठिवले. दहा
वषाªनंतर या ठरावाचा मुंबई सरकारने िवचार करÁयास सुŁवात केली. Âयासाठी Âयांनी एक
चौकशी सिमती नेमली. चौकशी सिमतीचे अÅय± मे. हंटरसाहेब हे होते. हंटर किमशनने
Âयावेळी अनेक लोकां¸या सा±ी घेतÐया. ÂयामÅये महाÂमा ºयोितरावांची जी सा± झाली
ती फारच महßवाची होती. हंटर किमशनपुढे सा± देताना ते Ìहणाले कì, “सरकार आपणास
जनतेचे मायबाप व खरे कनवाळू Ìहणिवते, Âयाÿमाणे खरोखरच जर सरकारला जनतेचा
कळवळा येत असेल, तर सरकारने भÐयाबुöया सबबी व अडचणी लोकांपुढे न मांडता १२
वषा«¸या आतील मुलीमुलांवर एकदम मोफत सĉìचे ÿाथिमक िश±ण सुł करावे व
Ìयुिनिसपल किमट्यांनाही सĉì करावी अशी या कायīात तरतूद Óहावी.” या सा±ीला
सवा«नी िवरोध दशªिवला. Ìहणून लोकमताचा कल घेवून सरकारने सĉì¸या ÿाथिमक
िश±णाकडे पाठ िफरवली.
महाÂमा फुले Âया¸या िनवेदनातील काही महÂवाचे िवधाने खालीलÿमाणे:
“मुंबई इला´यात ÿाथिमक िश±णाची आबाळ झाली आहे. ÿाथिमक शाळांना योµय ती
उपकरणे पुरवÁयात येत नाहीत . सरकार िश±णासाठी शेतकöयांकडून कर घेते व तो पैसा
ºया कामासाठी उभा केला जातो, Âया कामासाठी माý खचª होत नाही. या ÿांतातील
जवळजवळ नऊ - दहा गावे Ìहणजे जवळजवळ दहा लाख मुले यांची ÿाथिमक िश±णाची
काही सोय नाही. शेतकöयांचे दाåरþय, Âयां¸या ठायी असलेÐया Öवावलंबनाचा अभाव,
सुिशि±त वगाªवर सवªÖवी अवलंबून राहÁयाची सवय, याला कारण शेतकöयांमधील
िश±णाची दुःिÖथती. शेतकरी व इतर किनķ गरीब वगª िश±णाचा फायदा घेऊ शकत
नाहीत. Âयां¸यापैकì थोडीच मुले ÿाथिमक व माÅयिमक शाळांत आढळतात. पण ती फार
काळ शाळेत िटकत नाहीत; कारण पालक दाåरīाने गांजलेले असतात. शेतकरी व गरीब
यांना मुले ही गुरे राखणे व शेती¸या कामासाठी हवी असतात. Âयांना शाळेत िटकून
धरÁयासाठी िशÕयवृßया वा बि±से यांचे ÿलोभन सरकारने ठेवले नाही. याबाबत माझे असे
मत आहे कì, जनतेत ÿाथिमक िश±ण सĉìचे करावे.”
“महार, मांग व अितशूþ जातéना जाितभेदा¸या दूिषत पूवªúहामुळे शाळेतून वगळÁयात
आले. वåरķ वगाªतील मुलांशेजारी Âयांना बसवÁयात येत नसे. Âयां¸यासाठी वेगÑया शाळा
काढÐया. परंतु Âया फĉ मोठ्या शहरांतून आहेत. महारमांगांची पाच हजारांवर वÖती
असलेÐया पुÁयात फĉ एकच शाळा आहे व Âया शाळेत फĉ तीस मुले उपिÖथत असतात.
िश±णखाÂया¸या अिधकाöयांना ही गोĶ भूषणावह नाही. Ìहणून मी सरकारला िवनंती
करतो, कì ºया गावात किनķ जातीची वÖती असेल, तेथे वेगÑया Öवतंý शाळा चालू
कराÓयात. कारण दूिषत पूवªúहाने Âयांना इतर जाती¸या मुलांशेजारी बसता येत नाही.”
“िश±णा¸या ÿचिलत पåरिÖथतीत िवīाÃया«¸या यशावर िश±काचे वेतन ठरिवणे ही गोĶ
गरीब अ²ानी लोकांत िश±णÿसार करÁया¸या ŀĶीने योµय नÓहे; कारण खाल¸या वगाªत
िश±णाची आवड िनमाªण करÁयात आली नाही. या िवīाÃया«साठी कुठलाही िश±क
Öवतः¸या दाियÂवावर शाळा चालिवणार नाही असे वाटते. कारण Âयाला पोटापुरती
िमळकत होणार नाही. Âयां¸यासाठी शाळा सुł कłन िवशेष ÿलोभने ठेवावीत. सरकारी
शाळांतून जे िश±ण देÁयात येते ते प³³या पायावर उभारले पािहजे.” munotes.in

Page 138

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
138 आपली ÿगती तपासा :
१. ºयोितबा फुल¤¸या शै±िणक कायाªचा थोड³यात आढावा ¶या.
१२.३.६ महषê धŌडो केशव कव¥:
‘ľी िश±णाचे महाĬार’ महाराÕůातील िľयांसाठी खुले कłन देणाöया कृितशील
कमªवीराचा जÆम १८ एिÿल १८५८ रोजी कोकणातील शेरवली या गावी एका गरीब
कुटुंबात झाला.Âयांच बालपण हे मुŁड मÅये गेलं. Âयांचे ÿाथिमक िश±ण हे पंतोजी¸या
खाजगी शाळेत झाले. कव¥ यांना गिणत िवषयात खूप Łची होती. Âयांचे पुढील िश±ण हे
रॉबट मनी Ļा¸या हायÖकूल मÅये झाले. इ. स १८८४ मÅये िवÐसन कॉलेज मुंबई येथून
गिणत िवषय घेवून बी.ए झाले. ते नोÓह¤बर १८८१ ते १९१४ पय«त गिणताचे ÿाÅयापक
झाले.
पुÁयातली हòजुरपागा शाळा आिण आणखी एक ůेिनंग कॉलेज एवढीच मुलé¸या िश±णाची
सोय पुÁयात Âयावेळी होती. कव¥¸या बािलका®माने केलेÐया कायाªचे लोकांना कौतुक होते.
पण अिधक मुलéना संधी हवी असेही लोकांना व खुĥ कव¥ यांना वाटत होते. अिववािहत
िकंवा िववािहत िľयांसाठी िनवासभोजनासह िश±णाची सोय आणखी एखाīा संÖथेĬारे
करणे आवÔयक आहे, हे कव¥ यांनी अनाथबािलका®मा¸या ÓयवÖथापन मंडळाला पटवून
िदले. डे³कन एºयुकेशन सोसायटीने लकडी पुलाजवळ असलेÐया आपÐया वाड्यात
मिहला िवīालय सुł करÁयासाठी सहकायª केले. पुढे हे मिहला महािव्यालयसुĦा िहंगणे
येथे हलवले. इ.स १९१५ मÅये कव¥ यांनी अनाथ बािलका®म, मिहला महािवīालय व
िनÕकाम कमªमठ यां¸या सेवक वसेिवकांना एकý कłन िहंगणे येथे मिहला आ®माची
Öथापना केली.
भारतात मिहलां¸या उ¸चिश±णाबाबत नवे øांितपवª सुł झाले. जपानमधील मिहला
िवīापीठाकडून ÿेरणा घेवून ३ जून १९१६ रोजी भारतातील पिहले मिहला िवīापीठ कव¥
यांनी सुł केले.िवīापीठाचे पिहले कुलगुŁ Ìहणून कव¥ यांचे मागªदशªक व गुŁ डॉ. रामकृÕण
गोपाळ भांडारकर यांचे नाव सुचिवले गेले व उपकुलगुŁ Ìहणून डॉ. र. पु. परांजपे ही नाव
िनिIJत झाले.
६ जुलै १९१६ रोजी नवे महािवīालय सुł झाले. पिहले ÿाचायªपदावर ना. म. आठवले
यांची िनयुĉì झाली. महािवīालयातील ÿथम वषाªत मिहला®मातीलच चार मुलéना परी±ा
घेऊन ÿवेश देÁयात आला. मुंबई िवīापीठातून मॅिůकची परी±ा उ°ीणª झालेली रेवती
केतकर ही िवīािथªनीही या महािवīालयात आली. कव¥ यांनी िवīापीठा¸या ÿसारासाठी
आपली Ăमणयाýा सुł ठेवली. गावोगाव दौरे केले. अिव®ांत ®म व अथक कायª यामुळे
Öथापनेपासून केवळ चार वषा«¸या कालखंडात िवīापीठाकडे २ लाख १६,०४१ Ł. ६ पैसे
इतकìर³कम जमा होती. अनेक ®ीमंत, बरेच मÅयमवगêय आिण काही सामाÆय Óयĉéनीही
या कायाªसाठी आपुलकìने मदत केली.
मुंबईत सर िवĜलदास ठाकरसी हे दानशूर गभª®ीमंत होते. Âयांनी कव¥ यां¸या मिहला
िवīापीठा¸या िवīमानिÖथतीिवषयी मािहती घेतली. पुढे कव¥ यां¸यासोबत झालेÐया
बैठकìत, सर िवĜलदास ठाकरसी आिण Âयांचे वारस यांनी िवīापीठाला ÿितवषê munotes.in

Page 139

समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील योगदान
139 साडेबावन हजार Ł . िनरंतर देत रहावे. यािशवाय िवīापीठाचे नाव ‘®ीमती नाथीबाई
दामोदर ठाकरसी भारतवषêय मिहला िवīापीठ ’ असे ठेवावे असे ठरले. (तेÓहा पासून हे
मिहला िवīापीठ “एस. एन. डी. टी मिहला िवīापीठ ” या नावाने ओळखले जाऊ लागले.)
पुÁयात ताबडतोब एक हायÖकूल सुł करणे, िहंगÁयाचे कॉलेज लवकरच शहरा¸या जवळ
नेऊन तेथे वसितगृह सुł करणे. श³य ितत³या लवकर मुंबईत एक कॉलेज काढून Âयात
मराठी व गुजराती या अनुøमिणका दोन शाखा सुł कराÓयात. पुÁयातले हायÖकूल व
पुÁयातली शाळा यांना अनुøमे ‘®ीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी कÆयाशाळा ’ व ‘®ीमती
नाथीबाई दामोदर ठाकरसी मिहला पाठशाळा ’ अशी नावे īावीत. ठाकरसी वा Âयांचे वारस
यांनी सूिचत केलेले पाच सदÖय िसनेटवर असावेत अशा Öवłपा¸या अटी माÆय करÁयात
आÐया. तसेच राºयात अनेक िठकाणी पुढे महािवīालये Öथापन करÁयात आली.
महाराÕůातील úामीण भागात िश±णाचा ÿसार करÁयासाठी महषê कव¥ यांनी इ.स १९३५
मÅये महाराÕů úाम ÿाथिमक िश±ण मंडळ सुł केले.
अशा पĦतीने कव¥ यांचे शै±िणक कायª पुढे चालत रािहले. इ.स १९५१ मÅये पुणे
िवīापीठ, Âयाचÿमाणे बनारस िवīापीठ व एन. डी. टी मिहला िवīापीठ यां¸या कडून कव¥
यांना डी. िलट ही पदवी िमळाली होती.
१२.३.६ महषê धŌडो केशव कव¥:
कोÐहापूर संÖथानचे राºयकत¥ छýपती राजषê शाहó महाराज यांनी बहòजनां¸या उĦारासाठी
अमूÐय कायª केले आहे. संÖथानामÅये िश±ण ±ेýात āाÌहणवगाªची िमरासदार होती.
िश±णाची साधने अपुरी होती. बहòजन समाजा¸या अ²ान, गुलामिगरी, दाÖयतेचे मूळ हे
िश±णा¸या अभावामुळे आहे, Ļाची Âयांना जाणीव झाली होती, Âयामुळे आपÐया
संÖथानात व संÖथानाबाहेर Âयांनी Âयां¸या हयातीमÅये बहòजन आिण बिहÕकृत समाजातील
जनते¸या िश±णास भरपूर ÿाधाÆय िदÐयाचे िदसून येते.
ÂयामÅये Âयांनी ÿाथिमक िश±ण, माÅयिमक िश±ण, उ¸च िश±ण, ľी िश±ण, वसितगृह
इ. बाबतीत Âयांनी अगिणत कायª केले आहे. शाहó महाराजांचा जÆम २६ जून १८७४ रोजी
झाला. कागल¸या जहागीरदार घाटगे घराÁयात जयिसंगराव आिण राधाबाई Ļा दांपÂया¸या
पोटी झाला. Âयांचे पूवाª®मीचे नाव यशवंतराव. चौÃया िशवाजé¸या अकाली िनधनानंतर ते
कोÐहापूर¸या गादीवर द°क गेले. सुŁवातीला Âयांचे राजकोट¸या राजकुमार
महािवīालयात व नंतर धारवाड मÅये िश±ण झाले. एका युवराजाला िदले जाणारे
राºयकारभारचे सवª िश±ण हे महाराजांना िदले गेले.
ÿाथिमक िश±ण :
बहòजनां¸या उÂकषाªसाठी िश±णा¸या, िवशेषतः ÿाथिमक िश±णा¸या ÿसारावर भर िदला.
Âयानुसार Âयांनी आपÐया संÖथानात “मोफत व सĉìचे ÿाथिमक िश±ण” देÁयाचा जोरदार
पुरÖकार केला. Âयानुसार Âयांनी २४ जुलै १९१७ रोजी एक जाहीरनामा ÿिसĦ कłन
मोफत व सĉìचे ÿाथिमक िश±ण हा कायदा केला आिण तो अमंलात आणला (१९१७).
ÿÂयेक खेड्यात ÿाथिमक शाळा सुł केली. ÿाथिमक िश±णावर या संÖथानात होणारा
खचª मोठा होता. िश±णाचे सावªिýिककरण करÁयासाठी महाराजांनी Öवतंý िश±ण munotes.in

Page 140

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
140 खाÂयाची Öथापना केली. Âयासाठी Âयांनी वािषªक १ लाख Łपयांची जाÖतीची तरतूद केली.
१९१८-१९ पय«त या योजनेस िवÖतृत Öवłप देवून िनरिनराÑया खेड्यांत ९६ नवीन
शाळा उघडÁयात आÐया. संÖथानातील ÿाथिमक िश±णाची ÿगती िकती झपाट्याने वाढत
होती याचे िनद¥शक Ìहणून सन १९२२ मÅये ४९६ शाळांमधून २६६२८ िवīाथê िश±ण
घेत होते.
अÖपृÔयां¸या िश±णासंबंधीचे कायª:
राजषê शाहó महाराजांचे खाल¸या जातीतील व अÖपृÔय वगाªतील मुलां¸या िश±णाकडे
िवशेष ल± होते. करवीर संÖथानात मागासवगêयांसाठी १९००-०१ मÅये ६ शाळा होÂया
व Âयामधून १९६ िवīाथê िश±ण घेत होते, १९१२ – १३ या शै±िणक वषाªत २७ शाळा
होÂया तर ६३६ िवīाथê, १९१७-१८ या वषाªत २२ शाळा व ४०१ िवīाथê आिण
१९१८-१९ या शै±िणक वषाªत मागासवगाªसाठी १९ शाळा असून Âयामधून ४७८ िवīाथê
िश±ण घेत होते. यावłन राजषê अÖपृÔयां¸या िश±णासंबंधी िकती जागłक होते व
Âयां¸या उĦारासाठी Âयांनी िकती ÿयÂन चालवले होते हे ल±ात येते. करवीर संÖथानात
अÖपृÔयां¸या मुलांसाठी Öवतंý शाळा होÂया. महाराजांनी Âया ८ ऑ³टŌबर १९१९ रोजी
एक जाहीरनामा काढून बंद केÐया.
माÅयिमक िश±ण :
शाहó महाराजांनी ÿाथिमक िश±णाÿमाणे माÅयिमक िश±णाला ÿाधाÆय िदले. १८९३-९४
मÅये कोÐहापूर संÖथानात केवळ ११ माÅयिमक शाळा होÂया. परंतु शाहóं¸या ÿयÂनांतून ही
सं´या वाढून राजषê¸या कारकìदê¸या अखेरीस ती २४ झाली Âयामधून २१५१ िवīाथê
िश±ण घेत होते. गरीब िवīाÃया«साठी हायÖकूलचे मॅिů³युलेशनपय«तचे िश±ण मोफत
करÁयाचा िवचार राजषê¸या मनात येऊन गेला होता, हे Âयांनी िदलेÐया एका आदेशावłन
समजते. सवªसामाÆय व गोरगरीब लोकां¸या मनात िश±णाची लालसा िनमाªण Óहावी
यासाठी शाहó महाराजांनी बि±से, िशÕयवृßया व नादाÆया देÁयास सुłवात केली.१८९४
मÅये Âयांनी राजाराम हायÖकूल व राजाराम कॉलेजमधील सवª गरीब िवīाÃया«ना अनेक
िवīाÃया«ना नादाöया िदÐया. यािशवाय गरीब, हòशार व होतकł िवīाÃया«ना अनेक
िशÕयवृÂया देत. उ¸च माÅयिमक शाळांतील िवīाÃया«ना आिथªक साहाÍयता व ÿोÂसाहन
देÁया¸या या हेतूने एकूण ६६ िशÕयवृßया िदÐया जात होÂया. तसेच अनेक गरीब व होतकł
िवīाÃया«ना फì माफì¸या सवलती िदÐया जात होÂया.
उ¸च िश±ण:
सन १८८० मÅये राजाराम हायÖकूलला जोडूनच ‘राजाराम महािवīालय ’ सुł करÁयात
आले. हे करवीर संÖथानातील उ¸चिश±ण देणारे पिहले महािवīालय होते. या
महािवīालयात सुŁवातीला केवळ āाĺण व उ¸च वगाªतील सरदार यां¸या मुलांनाच ÿवेश
िदला जात होता, शाहó छýपतéनी खाल¸या व मागास जातीतील िवīाÃया«ना ÿवेशासाठी हे
महािवīालय खुले केले.
१८९४ मÅये शाहó महाराºयां¸या सुŁवाती¸या कारकìदêत राजाराम महािवīालयात केवळ
६१ िवīाथê िश±ण घेत होते. महाराºयां¸या ÿयÂनाने हीच सं´या १९२२ अखेर १७३ munotes.in

Page 141

समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील योगदान
141 पय«त Ìहणजे ितपटीने वाढली. यातील बरेच िवīाथê खाल¸या व मागास जातीतून आले
होते. Âयातील सवª गरीब िवīाÃयांना नादारी फì माफì िदÐयाचे शाहóंनी जाहीर केले.
सुŁवातीला अÂयÐप असलेले āाÌहणेतर मुलांचे ÿमाण १९२२ मÅये २६५ पैकì १००
Ìहणजे शेकडा सुमारे ३९ झाली. खेड्यापाड्यातील āाÌहणेतर मुलां¸या िश±णातील दूरवर
असणाöया महािवīालयामÅये राहÁयाची व जेवणाची मोठी अडचण िनमाªण होत असे. ही
अडचण दूर Óहावी Ìहणून सन १८९७ मÅये महाराजांनी राजाराम हायÖकूल व कॉलेजला
जोडून एक िवīाथê वसितगृह सुł केले व Âया वसितगृहावर देखरेख करÁयासाठी अिस.
जºज ®ी. िवĵनाथराव गोखले यांची नेमणूक केली. हे वसितगृह सवª जातé¸या आिण
धमाª¸या िवīाÃया«कåरता खुले होते. माý या वसितगृहात तीन वषा«त एकाही āाĺणेतर
िवīाÃयाªस ÿवेश देÁयात आला नाही Ìहणून महाराजांना हे वसितगृह बंद करणे भाग पडले.
पुढे राजवéनी ÿÂयेक जातीकåरता Öवतंý वसितगृह सुł कłन āाĺणेतरां¸या उ¸च
िश±णास गती िदली.
गरीब व होतकł िवīाÃया«चा उ¸च िश±णास ÿोÂसाहन िमळाव Ìहणून िविवध बि±से,
िशÕयवृßया देÁयाची ÓयवÖथा शाहó छýपतéनी केली होती. राजाराम कॉलेजातील
िवīाÃया«ना Ł. १५० ¸या १२ िशÕयवृßया १ ब±ीस व २ मेडÐस देÁयात आली. ७७
सुÿिसĦ िश±णतº² िÿ. सी. रा. तावडे यांना िश±णाथª परदेश ÿवासासाठी २००० Łपये
महाराजांनी िदले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, पी. सी. पाटील यांना महाराजांनी उ¸च
िश±णासाठी वेळोवेळी िशÕयवृßया व देणµया देऊन मदत केली.
तांिýक िश±ण:
कोÐहापुरात सन १९०३ मÅये ‘ओāायन टेि³नकल Öकूल’ ची Öथापना केली. तेथे Âयांनी
िविवध उīोगांसाठी आवÔयक असलेÐया सुधाåरत धंदेिश±णाची सोय केली. राजषêनी या
संÖथेसाठी भÓय इमारत तर िदलीच िशवाय आवÔयक सािहÂय व चांगले िश±कही उपलÊध
कłन िदले. शाहó महाराजांनी औīोिगक व तांिýक िश±णाचे महßव ओळखून सन १९१२
मÅये आपÐया वडीलां¸या ÖमृतीÿीÂयथª ‘जयिसंगराव घाटगे टेि³नकल इिÆÖटट्यूटची’
Öथापना केली. या संÖथेत सवª जाितधमा«¸या िवīाÃया«ना ÿवेश खुला करÁयात आला, या
संÖथेत िवīाÃया«ना तांिýक िश±ण देÁयाची ÓयवÖथा होती. तसेच सुतारकाम, लोहारकाम,
űॉइंग व इतर कलाकौशÐये िशकिवÁयाची सोय करÁयात आली होती.
ľी िश±ण:
आपÐया कारिकदê¸या ÿारंभी¸या पिहÐया तीन-चार वषा«¸या काळातच ľी िश±णाला गती
देÁया¸या हेतूने कोÐहापूरबाहेर भुदरगड, आजरा यासार´या úामीण डŌगरी भागात मुलé¸या
शाळा सुł केÐया. मुलéनी मुलांबरोबर शाळेत येऊन िश±ण ¶यावे व िश±कांनी मुलéना
तळमळीने िशकवावे यासाठी िश±कांना ÿोÂसाहन व उ°ेजन देÁया¸या हेतूने मुलां¸या
शाळेत पास होणाöया मुलé¸या सं´येवर Âया िश±कांना खास बि±से व इनाम देÁयाची
योजना सुł केली. शाहó महाराजांनी बहòजन समाजातील ÿौढ िľया, िवशेषत: मागास
जातीतील िश±ण घेऊ इि¸छणाöया िľयांसाठी राहÁया जेवÁयासिहत िश±णाची सवª
ÓयवÖथा मोफत केली होती. महाराजानी अÖपृÔय व मागास जातीतील मुलé¸या िश±णाकडे
िवशेष ल± पुरिवले. Âयांनी चांभार व ढोर जातीतील मुलéसाठी एक शाळा सुł केÐयाची munotes.in

Page 142

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
142 नŌद आहे. Âयाचबरोबर मुलéना Óयावसाियक िश±णाची सोय उपलÊध कłन देÁयासाठी
Âयांनी दरबार¸या सरकारी हॉिÖपटलमÅये मुलéसाठी निस«ग कोसª सुł करÁयात आला
होता. िľयांना अÂयाधुिनक िश±ण िमळावे Ìहणून Âयासाठी ते िविवध ÿयोग व कायªøम
राबवत असत.
वसितगृह चळवळ:
छýपती शाहó राजांनी बहòजन िवīाÃयाª¸या िश±णासाठी वसितगृह बनिवÁयाची एक मोठी
चळवळ उभारली. संÖथानात व संÖथांना बाहेर Âयांनी भरपूर ÿमाणात
वसतीगृहांचीउभारणीकेली. Âयाचा एक थोड³यात आढावा.
१८ एिÿल १९०१ रोजी ®ीमंत द°ाजीराव घाटगे यां¸या अÅय±तेखाली िÓह³टोåरया
मराठा बोिड«गची Öथापना करÁयात आली.बोिड«गची ÿगती इत³या वेगाने झाली कì,
१९०१ मÅये फĉ १० िवīाÃया«िनशी सुł झालेÐया या बोिड«गमÅये १९०४ मÅये ३००
िवīाÃया«ना ÿवेश देÁयात आला व िवशेष Ìहणजे Âयापैकì िनÌÌयापे±ा अिधक िवīाथê
दिलत समाजातले होते. सुÿिसĦ शेतीतº² डॉ. पी. सी. पाटील हे या बोिड«गचे पिहले
िवīाथê होते. एिÿल १९०१ मÅये जैन िवīाÃया«साठी ‘िदगंबर जैन बोिड«ग’ ची Öथापना
करÁयात आली. १९०९ मÅये ‘®ािवका®म’ नावाचे मुलéचे वसितगृह सुł करÁयात आले.
१९०६ मÅये ‘वीरशैव िलंगायत’ वसितगृहाची Öथापना करÁयात आली. मुिÖलम पुढाöयांनी
‘िद मोहमेडन एºयुकेशन सोसायटी’ ची Öथापना केली व मुिÖलम बोिड«गही सुł केली. या
सोसायटीस महाराजांनी २५,००० चौरस फूट जागा देऊन वािषªक २५० Łपयांचे अनुदान
सुł केले.
आÁणासाहेब लĜे यां¸या अÅय±तेखाली सभा होऊन अÖपृÔय समाजात िश±णाचा ÿसार
करÁया¸या हेतूने अÖपृÔय मानलेÐया जातéत िवīाÿसार करणारी ‘मंडळी’ नावाची संÖथा
Öथापन करÁयात आली. या संÖथेमाफªत अÖपृÔय िवīाÃया«साठी वसितगृह सुł करÁयात
आले. १४ एिÿल १९०८ रोजी वसितगृहाचे ÿÂय± कामकाज सुł झाले. सोनार
समाजा¸या िश±ण कायाªला चालना देÁया¸या हेतूने व शाहó ÿेरणेने २४ िडस¤बर १९०८
रोजी ‘दैव² िश±ण समाज बोिड«ग’ ची Öथापना करÁयात आली. िशंपी समाजातील
सामािजक कायªकÂया«ना ÿोÂसािहत कłन राजषêनी २ एिÿल १९१९ रोजी
कोÐहापूरमधील उ°रेĵर भागात वाघा¸या तालमी¸या शेजारी ‘®ी. नामदेव बोिडंग’ ची
Öथापना करÁयात आली. शाहó महाराजांनी िùIJन समाजा¸या िवīाÃया«साठी ७ जून
१९१५ रोजी ‘इंिडयन िùIJन हॉÖटेल’ शाहóपुरीत सुł केले. १९९५ मÅये ‘रावबहाĥूर
रघुनाथ Óयंकाजी सबनीस चांþसेनीय कायÖथ ÿभू िवīाथê वसितगृह’ सुł केले. वैÔय
बोिड«गची Öथापना शाहó ÿयÂनाने १९१८ मÅये झाली. राजषêंनी या बोिड«गसाठी रिववार
पेठेत १,२३० चौरस याडª जागा िदली. अÖपृÔय जातé¸या िवīाÃया«साठी १ जानेवारी
१९१९ रोजी Öवतंý ढोर- चांभार बोिड«ग काढले. āाĺणेतरांना वैिदक धमªिवधीचे िश±ण
देÁया¸या हेतून राजषêनी ६ जून १९२० रोजी जुÆया राजवाड्यावर ‘िशवाजी वैिदक
िवīालय वसितगृहाची’ Öथापना केली. munotes.in

Page 143

समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील योगदान
143 अशा ÿकारे अनेक संÖथानात व संÖथांना वसितगृहाची Öथापना कłन िवīाÃया«चे िश±ण
सुकर Óहावे यासाठी मोठ्याÿमाणावर वसितगृहाना Âयांनी जिमनी, देणµया, वािषªक अनुदाने,
िशÕयवृßया िदÐया.
१२.३.८ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर:
डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांचेवडील रामजी सकपाळ हे लÕकरात सुभेदार मेजर होते. ते महó
येथे असतानाआंबेडकरांचा जÆम झाला.रÂ नािगरी िजÐहात मंडणगडाजवळ असलेले
आंबडवे हे Âयांचे मूळ गाव. बाबासाहेब आंबेडकरांचे मूळनाव भीमराव रामजीआंबेडकर असे
होते.भीमरावांचे ÿाथिमक िश±ण हे साताöयास झाले.आंबेडकरांचे माÅयिमक व िवīालयीन
िश±ण मुंबई¸या एिÐफÆÖटन हायÖकूल व कॉलेजमÅये झाले. पदवी घेतÐयानंतर Âयांना
बडोदा संÖथानची िशÕयवृ°ी िमळाली व १९१३ मÅये ते उ¸च िश±णासाठी अमेåरकेस
गेले. तेथील कोलंिबया िवīापीठातून Âयांनी अथªशाľ िवषयात एम.ए. व पीएच. डी. Ļा
पदÓया िमळिवÐया. भारतात परत आÐयानंतर Âयांनी बडोदा संÖथानची नोकरी धरली.
बडोदा येथील वाÖतÓयात Âयांना अÖपृÔय Ìहणून जे अÂयंत कटू अनुभव आले, Âयांमुळे
Âयांनी ती नोकरी सोडली व मुंबईस येऊन िसडनहॅम कॉलेजमÅये ÿाÅयापकाची नोकरी
पÂकरली. तोपय«त अÖपृÔय Ìहणून पदोपदी Âयांची जी मानखंडना झाली, ितचा पåरणाम
Âयां¸या मनावर फार झाला.पुढे Âयांनी लंडन िवīापीठाची डी. एससी. ही दुलªभ पदवी
१९२३ साली ÿाĮ केली.ते बॅåरÖटरही झाले. मायदेशी परतताच मुंबईस Âयांनी विकली
सुł केली. सरकारी िविध-महािवīालयात Âयांनी काही काळ ÿाÅयापकाचे व ÿाचायाªचेही
काम केले.पुढे बाबासाहेब आंबेडकरांनी बिहÕकृत समाजामÅये िश±ण िवषयकÿबोधन
केले.Âयांनी केलेÐया कायाªमुळेबिहÕकृत समाजामÅयेशै±िणक øांती घडून आली.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी मानवी िवचारां¸या आिण कायाª¸या सामािजक, धािमªक,
आिथªक, राजकìय ±ेýामÅये जसे अÂयंत महÂवपूणª पåरवतªनवादी कायª व िवचार ÿितपादन
केले; Âयाचÿमाणे िश±ण ±ेýामÅये सुĦा Âयांनी सखोल अंशदान केले. डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकरांनी Öथापन केलेÐया िश±णसंÖथांĬारे महाराÕůामÅये भरीव असे शै±िणक कायª
केलेच परंतु िश±ण िवषयक महÂवपूणª वैचाåरक योगदान सुĦा िदले. बाबासाहेब
आंबेडकरांनी बिहÕकृत जनतेस Öवावलंबी आिण Öवािभमानी होÁयासाठी “िशका, संघिटत
Óहा व संघषª करा” असा मूलमंý िदला. तसेच Âयांनी ÿाथिमक िश±ण, उ¸च िश±ण,
Óयावसाियक िश±ण, सरकारचे शै±िणक धोरण, इंúजी िश±णाचे महÂव, िश±किवषयक
िवचार, इ. िवचार आपÐया चळवळीचे मुखपý असलेÐया वृ°पýातून Ìहणजेच मूकनायक,
बिहÕकृत भारत, जनता या मधून ÿितपादन केले.
इ.स. १९२० सालचा १६ वा कायदा व १९२३ सालचा ४ था कायदा असे दोन कायदे
मुंबई इला´यात ÿसारही करÁयात आले. यामÅये िजÐĻांतील ÿाथिमक िश±ण Öथािनक
Ìयुिनिसपािलट्या आिण लोकल बोड¥ यांजकडे सोपवून िदले होते. या संदभाªत डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर Ìहणतात,“या कायīात अनेक दोष आहेत, मु´य दोष Ìहणजे
ÿाथिमक िश±णाची ÓयवÖथा कायदे कॉिÆसलसा¸या हातून काढून Ìयुिनिसपािलटी व
लोकल बोड¥ यां¸या Öवाधीन करÁयात आली हा होय”. “ÿाथिमक िश±णाचा ÿ ij
अÖपृÔयवगाªचा अगदी िजÓहाÑयाचा ÿij आहे. Âया ÿijांची अशा ÿकारची िवÐहेवाट munotes.in

Page 144

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
144 झालेली पाहóन आमचे मन ±ुÊध झाले नाही तर कोणाचे होणार ?.” ६ मे रोजी झालेÐया
पåरषदेला डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांनी आपले िवचार िश±णमंýी व पåरषदेचे सभासद
यां¸यापुढे ÖपĶपणे मांडले, Âयात ते Ìहणतात, “ÿाथिमक िश±णाचा ÿसार हा राÕůीयŀĶ्या
अÂयंत महÂवाचा आहे. सÅया¸या युगात ºया देशामधील बहòजन समाज िनर±र आहे. अशा
देशाचा जीवन कलहात िटकाव लागवयाचा नाही, हे सांगावयास नकोच, ÿाथिमक
िश±णाचा सावªिýक ÿसार सवा«गीण राÕůीय ÿगतीचा पाया आहे. केवळ लोकां¸या खुशीवर
हा ÿij सोपिवÐयास ÿाथिमक िश±णाचा ÿसार होÁयास कैक शतके लागतील. Ìहणून
ÿाथिमक िश±णा¸या बाबतीत सĉìचा कायदा करावा लागतो.
तसेच ÿाथिमक िश±ण सĉìचे केले असले तरी ते सवाªसाठीमोफत करावे असे बाबासाहेब
आंबेडकरांनावाटत नÓहते. बिहÕकृत समाजाची गुलामिगरीनĶ करÁयाकåरता Âयांनी
उ¸चिश±ण घेÁयावर भर िदला,Âयािशवाय Âयांची दाÖयता कदािपसंपणारनाही असे ते
Ìहणत.इंúजी िश±णाचे महÂव ÿितपादन करताना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर Ìहणतात
“इंúजां¸या िहंदुÖतानातील लोकां¸या उÆनती करीता अंमलात आलेली पिहली सुधारणा
Ìहणजे येथील लोकांस इंúजी भाषे¸या Ĭारे िवīादान देणे िह होय . या वािघणी¸या
दुµधामृताचे ÿाशन केÐयानंतर येथील लोकांत वा उÂसाह नवीन तेज नवीन Öफूतê िनमाªण
झाली.”तसेच डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर हे ľी पुŁष सहिश±णाचे पुरÖकत¥होते.तÂकालीन
ÿचिलत ÿाÅयापका¸या वृ°ीवर Âयांनीसडकून टीका केली वखेदÓयĉ केला.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना अिभÿेत असलेले िश±ण,िश±णसंÖथा िश±क,
िश±णपĦती, िवīापीठे, सरकारचे शै±िणक धोरण याचा एकंदरीत िवचार करता ÂयामÅये
राÕůीयिहत समाजिहत िदसून येतो. बाबासाहेब आंबेडकरांना पåरवतªनवादी िश±ण अपेि±त
होते.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आपÐया िश±ण कायाªची सुŁवात बिहÕकृत िहतकारणी
सभेपासून सुł केले. सभेची Öथापना २० जुलै १९२४ मÅये झाली. “Educate, Agitate
and Organize ” हे बिहÕकृत िहतकारणी सभेचे āीदवा³य होते. अÖपृÔयां¸या िहतासाठी
िश±ण ÿसार करणे, वाचनालय सुł करणे, िवÅयाथê वसितगृह काढणे अशी अनेक Åयेये
सभेने Öवीकारली होती. या माÅयमातूनच अÖपृÔय मुलांना िश±ण घेणे सोयीचे Óहावे Ìहणून
सोलापूर येथे १९२५ साली एक वसितगृह सुł करÁयात आले.
दिलत िश±णसंÖथेची Öथापना:
१४ जून १९२८ रोजी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी दिलत िश±णसंÖथेची Öथापना
केली. दिलतां¸या माÅयिमक िश±णाची सोय करणे हे या संÖथेचे मु´य Åयेय होते. दिलत
िवīाÃया«ना वसितगृहाची सुिवधा उपलÊध कłन देÁया¸या कायाªसाठी मुंबई सरकारने या
संÖथेस मदत करावी असे आवाहन बाबासाहेबांनी केले. कारण माÅयिमक िश±णाची
जबाबदारी पेलÁयास ही संÖथा समथª नÓहती. Âयामुळे मुंबई¸या गÓहनªरने ८ ऑ³टोबर
१९२८ रोजी माÅयिमक शाळेतील िवīाÃया«साठी ५ वसितगृहे मंजूर केली. तसेच गÓहनªरने
दरमहा ł. ९०००/– चे अनुदानही वसितगृहांना खचाªसाठी मंजूर केले. जेÓहा ही र³कम
खचाªसाठी अपूरी पडू लागली तेÓहा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी मुिÖलम व पारशी
समुदायातील धमाªदाय संÖथांकडून व इतर काही देणगीदारांकडून आिथªक मदत िमळवली. munotes.in

Page 145

समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील योगदान
145 पीपÐस एºयुकेशन सोसायटीची Öथापना:
अÖपृÔयांसह िनÌन मÅयमवगाªस उ¸च िश±ण देÁयासाठी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी ८
जुलै १९४५ रोजी ‘पीपÐस एºयुकेशन सोसायटीची’ Öथापना केली. या संÖथे¸यावतीने
१९४६ मÅये मुंबईत िसĦाथª कला व िव²ान महािवīालय, १९५० मÅये औरंगाबाद येथे
िमिलंद महािवīालय, १९५३ मÅये मुंबईत िसĦाथª वािणºय व अथªशाľ महािवīालय तर
१९५६ मÅये मुंबईत िसĦाथª िवधी महािवīालय सवª समाज बांधवासाठी सुł केले.
आपली ÿगती तपासा :
१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे शै±िणक कायª ÖपĶ करा.
१२.३.९ कमªवीर भाऊराव पाटील:
कमªवीर भाऊराव पाटील यांचे संपूणª आयुÕय Âयांनीबहòजन समाजा¸या
शै±िणकिवकासासाठी समपªण केले.२२सÈट¤बर १८८७रोजी जÆमलेÐया भाऊराव
पाटलांचे ÿाथिमक िश±ण कोÐहापुरात राजाराम िवīायलात झाले.परंतु सहावी¸या परी±ेत
नापास झाÐयाने Âयांना शाळा सोडावी लागली.भाऊरावांनी १९०९ मÅये कोÐहापूर
सोडले,तेथून िनघताना माý शाहó महाराजांकडून समानतेची िशकवण व मागासलेÐया
अÖपृÔय, भट³या व गुÆहेगार जमातीिवषयी अपार कŁणेने मोठे अंतःकरण बरोबर घेऊन
कोरेगावला आले.भाऊरावा¸या ताŁÁयामÅये शाहó महाराजां¸या सामािजक सुधारणांपैकì
सगÑयात मोठा पåरणाम झाला तो Âयां¸या बहòजनसमाजा¸या िश±णÿेमाचा. शाहó
महाराजांची भावना होती कì अ²ानांधकारात बुडालेÐया अठरापगड जातé¸या मुलांना
िश±ण देऊन शहाणे केÐयािशवाय Âयां¸या संÖथानात काय िकंवा िहंदुÖथानात काय,
लोकशाहीची मुळे Łजणार नाहीत व लोकशाही िÖथर होणार नाही. लोकांना लोकशाही व
ÖवातंÞय यांचा अÆयोÆयसंबंध जाणवणार नाही.
ओगले काच कारखाÆयाचे व पुढे िकलōÖकर नांगराचे १९१४ ते १९२२ या दरÌयान ते
िवøेते होते. याच दरÌयान भाऊराव सÂयशोधक समाजामधील जलसामÅये भाग घेत
असत व ÿबोधनाचे कायª करत असत.हे करत असताना Âयांना बहòजनांची शोषबणवÖथा
िदसून येत.ही िÖथती नĶ करÁयासाठी सÂयशोधक समाजाची पåरषद ता. २५ सÈट¤बर
१९१९ रोजी काले, ता. कराड या गावी भरली असताना या सभेत Âयांनी “रयत िश±ण
संÖथा”ÖथापÁयाचा ठराव मांडला व ित¸याĬारा सÂयशोधक समाजाचे सÂय आिण िनÂय’
असलेले शै±िणक कायª करÁयाचे ठरिवले. Âयाची सांगता दुधगाव¸या धतêवर िवīाथê
वसितगृह सुł कłनझाली.४ऑ³टŌबर-१९१९ रोजी दसöया¸या िदवशी हे वसितगृह सुł
झाले व रयत िश±ण संÖथाही Öथापन झाली.
रयत िश±ण संÖथेची आधारभूत तßवे ‘Öवावलंबन, आिथªक Öवावलंबन, कमवा व िशका
आिण धमªिनरपे±ता’ ही होती. कमªवीर भाऊराव पाटील यांनी ‘Öवावलंबी िश±ण हेच आमचे
āीद’ हे संÖथेचे बोधवा³य ठरिवले होते.१९२७ मÅये छýपती शाहó महाराजां¸या मालकìची
सातारा येथील धिनणीची बाग भाऊराव पाटील यांनी वािषªक ५७५ Łपये खंडाने घेतली.
सवª िवīाÃया«ना या वसितगृहात ठेवले. या वसितगृहात Öवावलंबी िश±णाची योजना
राबिवली. छýपती शाहó महाराजांचे नाव या वसितगृहास िदले.कमªवीर भाऊराव पाटील munotes.in

Page 146

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
146 यांनी ÿिश±ण महािवīालय, दुगªम भागात शाळा सुł केÐया. बाल गुÆहेगार मुलांसाठी
शाळा, उ¸च िश±ण, Óयावसाियक व कौशÐयपूणª िश±ण देऊन Óयĉì¸या सुĮ ±मतांचा
िवकास केला. २८ जुलै १९२८ रोजी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी शाहó बोडêंग हाऊसला
भेट देऊन २५ Łपयांची देणगी िदली होती. कमªवीर भाऊराव पाटील यांनी आंबेडकरा¸या
मातो®ी भीमाबाई यां¸या Öमरणाथª सातारा येथे हायÖकूल सुł केले.पुढेिश±कांना कौशÐय
ÿाĮ करÁयाकåरता सातारा येथे ůेिनंग कॉलेज सुŁ केले. १९३६ पय«त भाऊराव ºया
सातारा, सांगली आिण कोÐहापूर पåरसरात राहात होते, Âया पåरसरातील úामीण भागात
ताÂकालीन काळात िश±णाची सोय नÓहती. माý भाऊरावांनी ही बाब ल±ात घेत Âयांनी या
úामीण भागात शाळा सुł करÁयास सुŁवात केली. भाऊराव पाटील यांनी संÖथेमाफªत
अशा ५७८ शाळा चालिवÐया होÂया. या शाळेत इय°ा १ ली ते ४ थी पय«तचे वगª एक
िश±क सांभाळत. भाऊराव पाटील यांनी ७ वी पास झालेÐया अनेक तŁणांना Öवयंसेवी
मराठी शाळेवर िश±क Ìहणून काम करÁयाची संधी िदली. या िश±कांना ůेिनंग कॉलेजमÅये
ůेिनंगसाठी पाठवून ÿिशि±त करीत आिण ते Öकूल बोडाª¸या शाळेवर िश±क Ìहणून नोकरी
करीत.सवª िश±ण ÿिशि±त िश±कां¸या अिधन असावे सातारा येथे रयत िश±ण संÖथेतफ¥
१९३५ साली िसÐÓहर ºयुबली Łरल ůेिनंग कॉलेज सुŁ झाले.
२० जून १९४० मÅये 'महाराजा सयाजीराव गायकवाड Āì अॅÆड रेिसडेिÆशअल' (मोफत व
वसितगृहयुĉ िवīालय) सुŁ केले.úामीण भागात ÿाथिमक िश±णाची गरज होती. ती
ओळखून ÿाथिमक िश±णाला ÿाधाÆय िदले. ताÂकालीन काळात शहरी भागात उ¸च
िश±णाची सोय होÁयासाठी महािवīालयांची Öथापना होत होती, परंतु úामीण भागात
ÿाथिमक िश±ण गरजेचे असÐयामुळे भाऊराव पाटील यांनी ÿाथिमक िश±णानंतर उ¸च
िश±णास ÿाधाÆय िदले आिण ®मा¸या मोबदÐयात उ¸च िश±ण मोफत अशी जािहरात
कŁन भाऊराव पाटील यांनी ‘छýपती िशवाजी कॉलेज' सुŁ केले. िविवध िवīालय आिण
महािवīालय सुŁ करÁयासाठी अनेकांकडून देणगी Łपाने र³कमा तसेच जिमनी
ÖवीकारÐया. भाऊरावांची या संदभाªतील िवचारसरणी, “एका ®ीमंताने एक लाख Łपये
देÁयापे±ा एक लाख लोकांनी एक एक Łपया िदलेला अिधक मोलाचा असतो. यामुळे
सावªजिनक कामात लाख लाखांचा सहभाग व लाखो लोकाची सहानुभूती िमळते.”
माÅयिमक शाळांकåरता ÿिशि±त िश±क हवेत यासाठी सातारा येथे ‘आझाद कॉलेज ऑफ
एºयुकेशन महािवīालय’ सुŁ केले. दुÕकाळी व मागास भागात महािवīालये सुŁ करÁयात
आली. ®मातून िश±ण घेÁया¸या Öवावलंबी अशा अिभनव शै±िणक ÿयोगामुळे िवīाÃया«ना
िश±णाची संधी िमळाली. ®मातून मुÐयिनिमªती Âयामधून Óयĉìमßव िवकास या गोĶी
भाऊरावां¸या िवचारात सहज पुढे येतात. ‘कमवा व िशका’ या माÅयमातून भाऊरावांनी
तŁण वगाªमÅये ®माबĥलची ÿितķा िनमाªण केली. कोणतेही काम करÁयाची कधीही लाज
वाटू नये. ÿÂयेक कामाला ÿितķा असते व Âयाचबरोबर Âयामधून मूÐय िनिमªतीदेखील होत
असते, हा अितशय महßवाचा संÖकार भाऊरावांनी रयत िश±ण संÖथे¸या माÅयमातून
संपूणª समाजाला िदला. रयत िश±ण सÖथेतून ®माला ÿितķा देणारी एक िपढीच िनमाªण
झाली कì ºया िपढीचा महाराÕůा¸या संपूणª िवकासामÅये फार मोठा मोलाचा वाटा होता.
िश±णाचा उĥेश Óयĉìमßव घडिवणे हा आहे. थोड्या संÖथात रयत िश±ण १९४५ साली
सातारा िजÐहा िवīाथê कांúेसने भाऊरावांना एक लाखाची थैली देÁयाचा ठराव केला.
Âयांत भाऊरावांचा महषê कमªवीर भाऊराव पाटील असा उÐलेख करÁयात आला आहे. munotes.in

Page 147

समाजसुधारकांचे शै±िणक ±ेýातील योगदान
147 पण ‘रयतसेवक’ ही उपाधी अगोदर देÁयात आली. आयुÕया¸या अखेर¸या ±णी ते
ŁµणालयामÅये असताना ५ एिÿल १९५९ रोजी Âयांना पĪभूषण Ļा िकताबाने सÆमान
केला गेला. तसेच पुणे िवīापीठाकडून Âयांना सÆमानाने डी. लीट ही पदवी िदली गेली.
१२.३.१० डॉ. पंजाबराव देशमुख:
डॉ. पंजाबराव देशमुख यांनी Âया¸या कायªकाळात इ.स. १९४८-४९ या काळात Âयांनी
अकोट, यवतमाळ, तेÐहार, नांदूर, मोशê आिण नागपूर या शहरांमÅये नÓया आिण जुÆया
शाळांना पुनिजªिवत केले. बहòजनां¸या िवīाÃया«ना िश±ण घेÁयासाठी वसितगृहे सुł केली.
®ी िशवाजी िश±ण संÖथांतगªत ľी िश±णासाठी Âयांनी वłड येथे ‘पावªतीबाई धमाªिधकारी
कÆया शाळा’ Öथापन कłन पुढे अमरावती येथे इ.स. १९५२ साली ‘कÖतुरबा कÆया
शाळा’ Öथापन केली. इ.स. १९५३ साली Âयांनी ®Ħानंद वसितगृहाची िनवासी कÆया
शाळा Öथापन कłन ľी िश±णासाठी पुढाकार घेतला. डॉ. पंजाबराव देशमुख यांनी इ.स.
१९५० मÅये शेतकरी, कĶकरी मुलामुलéसाठी ®ी. िशवाजी लोकिवīापीठाची Öथापना
केली. लोकिवīापीठाचे उĤाटन डॉ. राज¤þ ÿसाद यां¸या हÖते कłन Âयांनी डॉ.
ºवालाÿसाद यांची कुलगुł Ìहणून िनयुĉì केली. इ.स. १९५० साली लोकिवīापीठाने
अमरावती येथे ‘कÖतुरबा मेिडकल अँड बेÐफेअर स¤टर’ सुł केले. úामसेवक ůेिनंग स¤टर,
गांधी úामोīोग मंिदर हेही उपøम या िवīापीठांतगªत राबिवले. ‘िशवाजी पिýका’ या नावाचे
िनयतकािलकही लोकिवīापीठाने सुł केले होते, úामीण मुला-मुलéसाठी इ.स. १९२७
रोजी ‘®Ħानंद छाýालय’ या वसितगृहाची Öथापना केली. वसितगृहा¸या राÕůवादी
संÖकाराने ÿभािवत झालेÐया िवīाÃया«नी १९४२ ‘चलेजाव’ चळवळीत सहभाग नŌदवून
कारावासही भोगला होता. वसितगृहाचे महßव जाणून Âयांनी गोरगरीब मुला-मुलéसाठी २९
वसितगृहांची Öथापना केली.
अशा ÿकारे अनेक समाज सुधारकांनी महाराÕůा¸या शै±िणक िवकासा¸या वाटचालीमÅये
महÂवाचे योगदान िदले आहे.
१२.४ सारांश पूवêपासून िश±णाचा ह³क काही िविशĶ वगाª पुरता मयाªिदत होता. परंतु िशि±त वगाªतील
काही समाजसुधारकांनी पुढाकार घेऊन िश±णाचा अिधकार सवा«ना िमळÁयासाठी ÿयÂन
केले. िश±णापासून वंिचत रािहलेÐया वगाªसाठीमहािवīालय िकंवा संÖथा Öथापन कłन
Âयांना मु´य ÿवाहात आणले. िľयांनासुĦा सनातनी लोकांनी िश±णाचा ह³क नाकारला
होता. िľयांनाही तेवढाच िश±णाचा अिधकार आहे आिण तो िमळÁयासाठी केवळ
Âयां¸यासाठी मिहला शाळा, महािवīालय Öथापन कłन ľीयांना िश±णासाठी ÿोÂसािहत
करÁयात आले. िľयांसाठी िविशĶ नवीन वगª, ůेिनंग स¤टर सुŁ करÁयात आले. िशि±त
िľयांनीसुĦा ľी िश±णासाठी योगदान िदले. गरीब मुलांसाठी काम कłन िशकÁयाची
संधी उपलÊध कłन िदली, िशÕयवृ°ी देÁयात येत होÂया. समाजसुधारकांÿमाणेच
संÖथानातील राजांनी सुĦा आपापÐया संÖथानामÅये िश±णा¸या समान संधी उपलÊध
कłन िदÐया, Âयाचबरोबर गरजू व होतकł िवīाÃया«साठी िशÕयवृßया देऊ केÐया. या munotes.in

Page 148

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
148 सगÑया पाĵªभूमीतूनच भारत Öवातंý होताच संिवधानाने भारतातील ÿÂयेक नागåरकाला
िश±ण घेÁयाचा मूलभूत अिधकार देऊ केला.
१२.५ ÿij १. १९ Óया शतकातील महाराÕůा¸या शै±िणक ±ेýाचा आढावा ¶या.
२. िāिटश आगमन कालीन महाराÕůाची शै±िणक पåरिÖथती ÖपĶ करा.
३. अÖपृÔय वगाª¸या शै±िणक उĦारासाठी समाजसुधारकांनी केलेÐया कायाªचा आढावा
¶या.
४. ľीयांसाठी िश±ण ±ेýात केलेÐया कायाªचा मागोवा ¶या.
१२.६ संदभª महाराÕůातील सामािजक वसांÖकृितकिÖथÂयंतरे (खंड १) - रमेश वरखेड
आधुिनक महाराÕůाचा इितहास (खंड १) – के.के. चौधरी
महाराÕůातील ľी सुधारक – डॉ.नीला पांढरे
िवसाÓया शतकातील महाराÕů (खंड १) – य. दी.फडके
छ.शाहó महाराज – भा. ल. भोळे
महाराÕůातील समाज सुधारणेचा इितहास – जी.एल. िभडे,एन. डी.पाटील.
महषê िवĜल रामजी िशंदे – सुहास कुलकणê
आचायª बाळशाľी जांभेकर – Óही. ए. पाटील
महाराÕůातील समाजसेवक ऋषीमुनी– डॉ. पा.म.आलेगावकर
मराठी िवĵकोश (खंड १ते १०)
*****
munotes.in

Page 149

149 १३
ľी सुधारणांमÅये समाजसुधारकांचे योगदान
घटक रचना
१३.० उिĥĶ्ये
१३.१ ÿÖतावना
१३.२ ľी सुधारणेची आवÔयकता
१३.३ समाजसुधारकांचे ľी सुधारणेचे कायª
१३.३.१ ľी िश±णाची चळवळ
१३.३.२ िवधवांचे ÿij आिण पुनिवªवाह
१३.३.३ बालिववाह
१३.३.४ सती व केशवपन
१३.३.५ ताराबाई िशंदे आिण ľी मुĉìची कÐपना
१३.३.६ छ. राजषê शाहó महाराज व ľी सुधारणा
१३.३.७ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर व ľीिवषयक ŀिĶकोन
१३.४ सारांश
१३.५ ÿij
१३.६ संदभª
१३.० उिĥĶ्ये १. तÂकालीन िľयां¸या पåरिÖथतीचा आढावा घेणे.
२. ľीयां¸या उĦरासाठी महाराÕůातील समाजसुधारकांचे योगदान अËयासणे.
३. िľयांवरील अिनĶ ÿथा व ÂयािवŁĦ केलेÐया कायाªचा आढावा घेणे.
१३.१ ÿÖतावना भारतात राजकìय, आिथªक, सांÖकृितक अथवा सामािजक जीवनात िāिटश राजवटी¸या
पाIJाÂयिककरण करÁया¸या धोरणामुळे अमुलाú पåरवतªन घडून आले. या पåरवतªनाचे
ÿभाव ±ेýाचे Öवłप Óयापक होते. यातील एक ÿभाव अितशय महÂवाचा आहे आिण तो
Ìहणजे येथील समाज मनावर पडलेला पाIJाÂय िश±णाचा ÿभाव. िāिटशांनी आिण िमशनरी
मंडळéनी भारतात Öथापन केलेÐया शाळा व िवīालयातून अनेक िवīाथê िश±ण घेवू
लागले. पाIJाÂय िश±ण ÓयवÖथेमुळे समाजातील अिनĶ ÿथा-परंपरा, चाली-åरती, अंध®Ħा
आिण Âयामुळे होत असलेले समाजजीवनाचे नुकसान याचे वाÖतव Öवłप नवं िशि±तां¸या
Åयानात आले. Ìहणून या इंúजी सुिशि±त मंडळéनी या शोषण ÓयवÖथेिवŁĦ आवाज munotes.in

Page 150

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
150 उठवला. भारतीय समाजातील नीती मूÐयांचे, łढी परंपरांचे, शोिषत वगाªचे पारंपåरक चø
उलट्या िदशेने िफł लागले. इंúजी ÿबोधनाने जागłक झालेÐया भारतातील तŁणांनी
समाजातील शोषण स°ेचे वाÖतव लोकांसमोर आणले. बहòजन -वंिचत वगª, शेतकरी,
कĶकरी, ľी वगª, दिलत इ. संदभाªतील शोषण ÓयवÖथेला कायदेशीर मागाªने आÓहान िदले.
यातील सवाªत ºवलंत िवषय हा िąयांसंदभाªत होता. भारतीय समाजजीवन पुŁषस°ाक
धमªशľाने बंिदÖत केÐयामुळे ÿाचीन कालखंडापासून ľीला सावªजिनक जीवनात
कोणतेही अिधकार नÓहते. धमªशाľाने ितला पुŁषां¸या अधीन राहÁयासाठी ÿेåरत केले व
Âयां¸यावर जाचक łढी लादÐया गेÐया. Âयामुळे िľयांमÅये मोठी िवषमता िनमाªण झाली
होती. एकंदरीत या सवª ÓयवÖथेचे Öवłप सुधारकांनी १९ Óया शतकात समोर आणÐयामुळे
Âयाबाबत सुधारणांची मागणी होवू लागली व Âयांचीच पåरणीती ľी सुधारणा चळवळीत
झाली. १९ Óया शतकात महाराÕůातील बहòतांशी सवªच समाजसुधारकांनी ľी सुधारणे¸या
ÿijाला वाचा फोडली आहे आिण सवा«नीच ľी िश±ण, िवधवा पुनिवªवाह तसेच ľी
समानतेचा आúह धरला आहे.
१३.२ ľी सुधारणेची आवÔयकता ÿाचीन काळापासून ते १९ Óया भारतीय समाज ÓयवÖथेत ľी वगाªबĥलची जाणीव ,
मानिसकता, दजाª अथवा ŀिĶकोन यामÅये कोणताही फरक अथवा बदल झालेला िदसून
येत नाही. िहंदूधमाª¸या āाÌहणी िपतृस°ाक जातीसंÖथेने ľीयांना धमªशाľा¸या जाचक
िनब«धांमÅये अडकून ठेवले होते. िľयांना पुŁषां¸या अंिकत ठेवÁयासाठी धमाªने Âयांना
दजाªहीन ठरवले, Âयांना कलंिकत केले, उपभोगाचे साधन Ìहणून Âयां¸याकडे बघÁयाची
मानिसक ÿवृ°ी समाजामÅये बळावÁयास पाठबळ िदले. कुटुंबसंÖथेपासून ते सावªजिनक
जीवनापय«त शेकडो वषाªपासुन असणारी िनब«धने łढ होऊन Âयाची परंपरा बनली, Âयामुळे
ľी ÖवातंÞय Ìहणजे काय याचा Öपशª ही ľी वगाªला कधी होऊन गेला नÓहता. ÿाचीन
काळापासून िľयांना कोणÂयाही ÿकारचे ÖवातंÞय िकंवा उदार वागणूक िदली जात नसे.
िľयांना शूþ वगाªÿमाणे वागणूक िदली जाई. तÂकालीन समाजात िľयांना पशुवत जीवन
Óयतीत करावे लागे. तसेच Âया अिधकारिविहन होÂया. Âयांना िश±णापासून वंिचत ठेवÁयात
आले होते. Âयामुळे Âयां¸यावर अंध®Ħा व देवभोळेपणा यांचा फार मोठा ÿभाव होता.
आपÐयावर लादÁयात आलेली बंधने आपली भूषणे आहेत असा Âयांचा समज होता.
पितĄता हा ľीचा सवª®ेķ असा सģुण मानला जाई. पतीची भĉì, पतीसेवा यातच ित¸या
जÆमाचे साथªक आहे, असे ित¸यावर शेकडो वष¥ िबंबिवÁयात आले होते. समाजाने आिण
शाľाने ित¸यापुढे पारलौिकक कÐयाणा¸या अफाट कÐपना ठेवÐयाने व सासर माहेर¸या
कुलोĦार आपले हाती एकवटलेला आहे, या Ăामक जबाबदरéनी इतकì भरवून गेली होती
ही कì कोणÂयाही दाŁण पåरिÖथतीस समोरे जाÁयाची ितची मानिसक व शारीåरक तयारी
अितशय भ³कमपणे झालेली होती. Ìहणूनच बालपण संपत नाही Âया वयात लµन झालेली
मुलगी पित िनधनानंतर ितला पती Ìहणजे काय ? हे माहीत नसताना देखील सती जात
असे. या संदभाªत लोकिहतवादी यांनी Ìहटले आहे कì , “पुरािणक व भट यांनी
सांिगतÐयावłनच बायका आपÐया नवöया¸या ÿेताशी िजवंत जाळून घेत; याचे कारण काय
Ìहणाल तर अ²ान फार... जर बायका शहाÁया व Âयास िवīा वगैरे िशकवावयाची चाल
असती, तर ºयांनी Âयास ÿथम सती जाÁयास सांिगतले Âयां¸या Âयांनी श¤ड्या वगैरे उपटून munotes.in

Page 151

ľी सुधारणांमÅये समाजसुधारकांचे योगदान
151 टाकÐया असÂया. अजूनही जर िľयांस िवīा वगैरे िशकिवÐया तर Âया आपला पुनिवªवाह
करतील आिण शाľी वगैरे जे Âयांस आडवे येतील, Âयांस पुसतील कé, पुŁषांनी पािहजे
िततकì लµने करावी. मग िľयांनी नवरा मेÐयावरही दुसरा नवरा का कł नये? आिण
आपणच शाľाथª देऊन चालू करतील. परंतु असे होत नाही. कारण कì, िľयांस फार
अ²ानात ठेिवÐया आहेत. याÖतव जे पुरािणक सांगतो ते Âयांस खरे वाटते.”
धािमªक िवधीत िकंवा समारंभात भाग घेÁयाचे ितला कोणतेही अिधकार नÓहते. तÂकालीन
ÿÖथािपत समाजाला ľी िशकू नये असे वाटत असे. जर ľी िशकली तर धमª बुडतो अशी
माÆयता होती. राजघराÁयातील िľयांना थोड्याफार ÿमाणात िश±ण उपलÊध होत असे,
परंतु सवªसामाÆय लोकांत ľी िश±णाची कÐपना नाकारली गेली होती.
एकý कुटुंब पĦतीमÅये ľीचे Öथान गौण होते. सासू-सासरे, दीर, जावा, नंदा व घरातील
इतर आĮजन यांची मनोभावे सेवा करणे, हे ितचे आī कतªÓय होते. काबाडकĶ व पतीची
शÍयासोबत करणारी एक दासी यापलीकडे ितला कुटुंबात Öथान नÓहते. पती-पÂनीचे संबंध
फारसे िजÓहाÑयाचे नÓहते. Âयामुळे िľयांना अितÿसंग व अडचणéना सुĦा सामोरे जावे
लागत असे. घरातील उपभोµय वÖतू Ìहणूनच ित¸याकडे पािहले जात होते.
पती¸या िनधनानंतर Âयाची पÂनी Âया¸या बरोबर सती जात असे. ती पती¸या िचतेवर
Öवतःला जाळून घेत असे. सती जाणाöया ľी समोर Öमृतीकरांनी फार मोठे पारलौिकक
कÐपनांचे ÿलोभन ठेवले होते. तसेच सती जाÁयाचा ह³क केवळ काही िविशĶ जमाती
पुरता मयाªिदत नÓहता, तर सवªच जाती-जमातéमÅये ही ÿथा सराªस ÿचिलत होती.
एकोिणसाÓया शतकात महाराÕůात बंगाल इतकì सतीची चाल Łढ नÓहती, Âयाचे ÿमाण
कमी होते. उ¸च वगाªमÅये ही चाल मोठ्या ÿमाणात ÿचिलत होती. िवधवा राहóन हाल-
अपेĶा सहन करÁयापे±ा मेलेले काय वाईट ? असाही ľी¸या मनामÅये िवचार येत होता,
Âयामुळे Âया सती जात असे. तसेच ित¸यावर सती जाÁयासाठी जबरदÖतीही केली जात
होती.
िवषम िववाह ही Âया काळ¸या समाजातील आणखी एक अिनĶ ÿथा होती. िकंबहòना ŀĶ
Ìहणता येईल अशी एक ÿथा होती. समाजाने पुŁषांना अनेक िववाह करÁयाची मुभा िदली
होती, Âयामुळेच पुŁष अगदी उतारवयातही लµन करीत असत. परंतु अशा पुŁषांचा िववाह
अ²ान बालीके सोबत होत असे. अगदी मृÂयू पंथाला लागलेला िकंवा वयाची साठी
ओलांडलेला पुŁष सात-आठ वषाª¸या नाबािलक मुलीशी लµन करत असे. पुŁषांची
िवषयासĉì िकंवा पुýÿाĮीची आशा ही अशा िववाहांची कारणे असत. गरीब मुलीचे बाप
अगितकतेमुळे िकंवा पैशा¸या लोभामुळे अशा िववाहास तयार होत असत.
िवधवा ľीने ताŁÁयसुलभ भावनां¸या आहारी जाऊन वाममागाªकडे वळू नये िकंवा
ित¸या िवषयी पुŁषाला आसĉì वाटू नये, Ìहणून ितचे केशवपन कłन ितला िवþूप बनिवले
जात असे. केशवपन ही अितशय अघोरी वाटणारी ÿथा उ¸च जातéमÅये िवशेषतः āाĺणात
मोठ्या ÿमाणावर łढ होती. केशवपनासाठी िवधवा िľयांवर बöयाचदा सĉì केली जात
असे. या ÿथेÿमाणे मृत पती¸या देहा बरोबर पÂनीला केस जाळावे लागत, पÂनीचे वपन
कłन केस मृतदेहाजवळ Öमशानात पाठिवÁयात आले नसतील, तर āाĺण ÿेतास मंýाµनी
देÁयास तयार होत नसत. Âयामुळे पती िनधनानंतर पÂनीचे मुंडन करÁयात येई. अंगावर munotes.in

Page 152

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
152 पांढरेच िकंवा एकाच रंगाचे ‘तांबडे आलवण ’ Ìहणून लुगडे असायचे. ितने कायम डो³यावर
पदर घेऊनच िफरायचे, वर मान कłन बघायचे नाही, चारचौघात उठाबसायचे नाही, सण
समारंभात लोकांना तŌडसुĦा दाखवायचे नाही; असे अपमानकारक ितचे जगणे होत असे.
१८५४ साली अहमदनगरला घडलेली घटना; शंकराचायª अहमदनगरला गेले असताना
ितथे काही िवधवां¸या तथाकिथत Óयिभचारा¸या तøारी Âयां¸यासमोर दाखल करÁयात
आÐया. Âयापैकì एका बालिवधवेला शंकराचाया«नी गाईचे शेण खाÁयाची, तसेच गोमूý
आिण Öवतःचे पाय धुतलेले पाणी िपÁयाची िश±ा िदली. िशवाय १९ Łपये दंड केला.
यािशवाय Âया िवधवेचे शुिĦकरण करÁयासाठी ितला ÿायिIJ° घेÁयाचे फमाªवले. हे
ÿायिIJ° पुढीलÿमाणे होते – “आंÊया¸या झाडाचा बुंधा कोłन एक ढोली तयार करावी.
ित¸यात Âया मुलीला बसवून गवत – पाचोळा पेटवून ितला Âयाची धग īावी. ितला चांगली
धग जाणवू लागÐयावर बाहेर काढून ितचे केशवपन करावे आिण शेवटी एक हजार āाĺणांना
जेवण घालावे. Ìहणजे ती िवधवा शुĦ होईल”.
āाĺण जातéमÅये िवधवािववाहाची ÿथा łढ नÓहती. Âयामुळे अशा िवधवांना आयुÕयभर
कĶÿद जीवन Óयतीत करावे लागे. बालिववाह व िवषमिववाह या ÿथांमुळे समाजात
िवधवांचे ÿमाण वाढत असत. एकोिणसाÓया शतकामÅये िवधवा ľीकडे बघÁयाची ŀĶी
अितशय तीàण होती. ितला कोणÂयाही ÿकार¸या धािमªक िवधीत िकंवा समारंभात भाग
घेÁयाची मुभा नÓहती. िवधवेचे दशªन देखील अशुभ मानले जात असे. āाĺणे°र जातéमÅये
िवधवां¸या पुनिवªवाहाची ÿथा सराªस सुł होती.
महाराÕůीय समाजात एकोिणसाÓया शतकातील िवधवांची आिण Âयातही अÐपवयीन
िवधवांची सं´या पािहÐयास िवधवां¸या समÖयाúÖत जीवनामुळे तÂकालीन समाजसुधारक
अÖवÖथ का झाले होते आिण Âयांनी िवधवा पुनिवªवाहाची चळवळ नेटाने का चालवली
असावी याची कÐपना येते. २४ माचª १८८७ ¸या ²ानोदया¸या अंकात भारतातील एकंदर
िवधवांची सं´या िदली आहे: एकंदर लोकसं´येत िľयांची सं´या ९ कोटी १९ ल± २९
हजार १२३ इतकì होती. Âयापैकì २ कोटी ९ ल± ३८ हजार ६२९ िľया िवधवा होÂया.
Ìहणजे एकंदर िľयांपैकì सुमारे २३ ट³के िľया वैधÓयाचे जीवन जगत होÂया. या िवधवा
िľयांपैकì िनÌÌयाहóन अिधक Ìहणजे १ कोटी ६१ ल± १९ हजार १३५ िľया िहंदू
होÂया. एकूण िवधवा िľयांपैकì २ ल± ३८ हजार ८१ िľया अÐपवयीन (Ìहणजे वय वष¥
५ ते १५ ) होÂया. १५ ते २५ वष¥ वयोगटातÐया ११ ल± ६१ हजार २२४ िľया होÂया.
एकोिणसाÓया शतकात महाराÕůात सवªच जाती-जमातéमÅये बालिववाहाची ÿथा łढ होती.
मुलीचे कमाल वय १८ वषा«पे±ा कमी वयात लµन होत असत. इसवी सन १७९८ -९९ मÅये
पेशवा दुसöया बाजीरावाने अशी आ²ा काढली होती कì, नऊ वषाªनंतर मुलगी िबन लµनाची
राहता कामा नये. बालिववाहािवŁĦ जनमत जागृत करणारे समाजसुधारक बहरामजी
मलबारी यांनी १८८८ साली िवधवां¸या िÖथतीिवषयी िलिहलेÐया िटपणात Ìहटले आहे
कì, “या ±णी िहंदुÖथानामÅये तीस वषा«खालील २१ लाख िľयांना िवधवा राहावे लागते.”
आगरकरांनी २४ नोÓह¤बर¸या ‘सुधारक’ ¸या अंकात सरकारी खानेसुमारीतली
िवधवांिवषयीची आकडेवारी िदली आहे. ते Ìहणतात, “āाĺण जातीसंबंधाने पाहता मुलéचे
लµन ६ पासून ७ वषा«पय«त होते, अशी सरासरी िनघते. या िÖथतीमुळे साहिजकच āाĺण munotes.in

Page 153

ľी सुधारणांमÅये समाजसुधारकांचे योगदान
153 लोकांत इतर जातéपे±ा िवधवांचे ÿमाण अिधक आहे. āाĺणां¸या िľयांपैकì ितसरा िहÖसा
िवधवा असतात. एकंदरीने पाहता इतर जातéपे±ा āाĺणजातीत िवधवांचे ÿमाण शेकडा
५० जाÖत आहे. āाĺणी िľयांत िजत³या िवधवा असतात, Âयांपैकì एक तृितयांशहóन
अिधक बालिवधवा असतात. ”
िľयांसाठी िश±ण का महÂवाचे आहे या संदभाªत बाळशाľी जांभेकर Âया¸या दपªण मधून
Ìहणतात, “िľयांची लहान वयात लµने होतात. पती िनधनाने Âया बालिवधवा होतात. पुÆहा
िववाहाची मोकळीक नसÐयानेच Âया वाममागाªकडे ³विचत वळतात. ĂूणहÂयेसारखे पातक
Âयां¸या हातून होते. Âयासाठी Âयांना िश±ण िदले पािहजे.”
अशा ÿकारे महाराÕůात वरील ÿमाणे ľी जीवनाची पाĵªभूमी असता िहंदूधमाªतील िविशĶ्य
समाजरचनेमुळे िľयांवर कशा पĦतीने संÖथाÂमक अÆयाय होतो हे दाखिवÁयाचा ÿयÂन
या सुधारणाचळवळी मधून केला गेला आिण ľी जीवन समृĦ करÁया¸या िदशेने Âयांनी
उपाययोजना केÐया.
आपली ÿगती तपासा
१. िąयांची िÖथती बेदाÁयाची आवÔयकता का भासत होती?
२. बालिवधवा व िवधवांची िÖथतीचा थोड³यात आढावा ¶या.
१३.३ समाजसुधारकांचे ľीसुधारणेचे कायª १३.३.१ ľी िश±णाची चळवळ :
ľी िश±णाची सुŁवात…मिहलांची पिहली शाळा ते पािहले िवīापीठ:
महाÂमा ºयोितबा फुले यांनी समाजातील िवषमता नĶ करÁयासाठी मोठे ÿयÂन केले.
Âयांनी सवª बाबéचा िवचार कłन िľयां¸या उÅदाराचे कायª हाती घेतले. िहंदू िľयांना
गुलामिगरीतून मुĉ करÁयासाठी ÿयÂन करावयाचे ठरवले. भारतीय समाजाने िľयांना
समतेपासून व िश±णापासून वंिचत ठेवले होते. भारतीय ľी उĦरातील सवाªत महÂवाचा
अडथळा Ìहणजे िश±णाचा अभाव ही गोĶ महाÂमा फुले यांनी अचूक ओळखली होती.
Âयामुळे Âयांनी ľी िश±णाचे कायª हाती घेतले.
ऑगÖट १८४८ मÅये ºयोतीरावांनी पुÁया¸या बुधवार पेठेतील िभडे यां¸या वाड्यात
पिहली मुलéची शाळा सुł केली. या शाळेत Öवतः ºयोतीराव फुले िश±क Ìहणून काम
करत असत. तÂकालीन पåरिÖथतीत मुलé¸या शाळेत काम करÁयासाठी दुसरा िश±क
िमळवणे ही Âयांना दुरापाÖत बनले. तेÓहा जोितबांनी आपली अिशि±त पÂनी सािवýीबाई
फुले यांना घरीच िलिहÁया वाचÁयास िशकवले आिण Âयांची िश±क Ìहणून नेमणूक केली
आिण Âया पिहÐया “भारतीय िशि±का ” बनÐया. ºयोितबा फुले यांनी िľयांसाठी शाळा
सुł केली व आपÐया पÂनीस िशि±केचे काम करावयास लावले. ही गोĶ पुÁयातील āाĺण
मंडळé¸या गळी उतरली नाही. Âयांनी सािवýीबाईंना हरÿकारे ýास देÁयास सुŁवात केली.
सािवýीबाई शाळेत जात येत असताना तेÓहा काही लोक रÖÂयात उभे राहóन सािवýीबाईना
उĥेशून अपमानाÖपद भाषा वापरत आिण Âयांची िनंदा नालÖती करीत. काही जण तर munotes.in

Page 154

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
154 Âयां¸या अंगावर खडे मारत व िचखल, शेण फेकत असत. ÿचंड जाचाला सामोरे जाताना
Âयांनी आपÐया कायाªपासून माघार घेतली नाही.
ºयोतीरावांनी सुł केलेली ही शाळा आिथªक अडचणéमुळे लवकरच बंद पडली परंतु Âयांनी
नाउमेद न होता जुलै १८५१ रोजी पुÁयातच बुधवार पेठेत अÁणासाहेब िचपळूणकर यां¸या
वाड्यात मुलéची दुसरी शाळा उघडली. Âयानंतर १७ सÈट¤बर १८५१ रोजी पुÁयात राÖता
पेठत तर, १५ माचª १८५२ रोजी पुÁया¸या वेताळ पेठेत (गुŁवार पेठ) अशा आणखी दोन
मुलé¸या शाळा Âयांनी सुł केÐया. अशा ÿकारे अÂयंत ÿितकूल पåरिÖथतीत महाÂमा फुले
यांनी ľी िश±णाची मुहóतªमेढ रोवली. Âयां¸या कायाªची दखल घेवून मुंबई सरकारने पुणे
महािवīालयाचे तÂकालीन ÿाचायª थॉमस काँडी यां¸या अÅय±तेखाली पुÁया¸या
िव®ामबाग वाड्यात Âयांचा जाहीर सÂकार केला गेला.
Öटुडंट िलटररी अॅÁड सायंिटिफक सोसायटी:
ºयोतीबा फुले यां¸यानंतर ľीिश±णाचा ÿयÂन Öटुडंट िलटररी अॅÁड सायंिटिफक
सोसायटीने केला. िनबंध आिण Óया´यानां¸या Ĭारे ²ानाचा ÿसार करणे, हा संÖथेचा मु´य
हेतू होता. बैरामजी कस¤ट यांनी ‘ľीिश±ण ’ या िवषयावर िनबंध वाचला होता. ‘एक तरी
िवīािथªनी ÿÂयेकाने आपÐया कुटुंबाचे मन वळवून शाळेत आणावी’ असे आवाहन अÅय±
दादाभाई नौरोजी यांनी केले होते. संÖथेने २१ ऑ³टोबर १८४९ मÅये मुंबईत मराठी
मुलé¸या तीन व पारशी व गुजराथी मुलé¸या चार शाळा सुł केÐया. १८४८ मÅये रामचंþ
गोपाळ िटपणीस यां¸या संपादनाखाली ‘सुिमý’ हे िľयांसाठी िनयतकािलक सुł केले.
अनेक िवषयांवरची मािहती िľयांना Âयातून देÁयाचा ÿयÂन असे.
Öटुडंड िलटररी ॲÁड सायंिटिफक सोसायटीने िľयांचे ůेिनंग कॉलेजेस Öथापन
करÁयातही पुढाकार घेतला. १८७० मÅये पुÁयात तर १८७१ मÅये अहमदनगर येथे
नॉमªन Öकूलची Öथापना केली. १८८२ पय«त ३४ िशि±का तयार झाÐया. १९०२ मÅये ही
सं´या २३४ ¸या पुढे गेली. १८५४ मÅये शेठ मंगलदास नथुभाई यांनी चांगली जागा बघून
वाणी समाजातील मुलéसाठी शाळा सुł केली. दर वषê २०० Ł. खचाªस देऊन शाळेची
ÓयवÖथा Âयांनी संÖथेकडे सोपवली.
१८६० ¸या दशकानंतर ľीिश±णाचा ÿसार पुणे, मुंबई या शहरांपुरता मयाªिदत न राहाता
िश±णाचे लोण सवªý पसł लागले होते. गावोगावी Åयेयवादी माणसे पुढे येऊन िľयांसाठी
शाळा सुł कł लागले. धिनकांकडून आिथªक मदतही िमळू लागली. लोकांना महßव पटवून
कडवा िवरोध कमी होऊ लागला होता.
'ľीिश±णाचा' िवषय ÿÂय± होणाöया ÿयÂनांबरोबर तÂकालीन वृ°पýांनीही उचलून घरला.
ľीिश±णाचे महßव Âयाचे पåरणाम आवÔयकता यािवषयी सातÂयाने िलिहले जात
असÐयाने समाजाकडून ÿितसादही िमळू लागला तसा ľीिश±णाचा िवÖतार होऊ लागला.
१८४५ मÅये मुंबईत Öथापन झालेÐया úँट मेिडकल कॉलेजने १८७५ मÅये िľयांसाठी
Łµण शु®ूषा ÿसुती िवīेचा अËयासøम सुł केला. १८८४ मÅये पुÁयात 'हायÖकूल फॉर
इंिडयन गÐसª' (हòजुरपागा ) या संÖथेची Öथापना झाली. आवडाबाई साठे या शाळेची पिहली
िवīािथªनी होत. १८८८ मÅये कािनªिलया सोराबजी ही पिहली िवīािथªनी डे³कन munotes.in

Page 155

ľी सुधारणांमÅये समाजसुधारकांचे योगदान
155 कॉलेजातून पदवीधर झाली. िľयां¸या िश±णाचे ŀÔय पåरणाम िदसू लागले. १८८२ ला
भारतात सुł झालेÐया िश±णाचे मूÐयमापन करÁयासाठी नेमलेÐया हंटर किमशनसमोर पं.
रमाबाईंची सा± झाली. ľीिश±णाचे महßव पं. रमाबाईंनी पुÆहा एकदा ठामपणे मांडले. Æया.
रानडे यां¸या पÂनी रमाबाई रानडे, काशीबाई कािनटकर यां¸यासार´या िľया सामािजक
कायाªत रस घेऊ लागÐया.
पंिडता रमाबाईंनी याच काळात १८८९ मÅये शारदा सदन ची Öथपना कłन ľी िवधवा
िश±णा¸या ŀĶीने महÂवाचे पाऊल टाकले. पुढे Âयांनी सÈट¤बर १८९८ रोजी “मुĉìसदन”
नावाची संÖथा Öथापन केली. या िठकाणी सुĦा अनाथ मुली, िवधवा िľया यां¸या
िश±णाची मोफत सोय करÁयात आली .
२० Óया शतका¸या उंबरठ्यावर असताना या सवª घटनांनी ľीिश±णाला असणारा िवरोध
जवळजवळ नाहीसा झाला. महाराÕůातील जनतेची ľी िश±णाबाबतची मानिसकता सुĦा
बदलेली िदसते. एÓहाना िľया िश±ण घेऊन समाजात घरात वावरत होÂया. िश±णाने
िľया िबघडत नाहीत. उलट Âयांचे Óयिĉमßव सुधारते, यािवषयी समाजाची खाýी पटली.
उलट इतरांना िľयां¸या ÿगतीचे दाखले (उदाहरण) िदले जाऊ लागले. परंतू अजूनही
मोठ्या ÿमाणात ľी वगाªत िश±णाचा अभाव िदसून येतो.
िवसाÓया शतकात िľयां¸या शै±िणक ÿगतीने अिधक वेग घेतला. १८९४ मÅये रमाबाईंनी
ÿथम मुंबई येथे िहंदू लेडीज ³लबची Öथापना केली. १९०२ मÅये पुÁयामÅये Öवतंý शाखा
सुŁ करÁयात आली. पुढे रमाबाई रानडे यां¸या मागªदशªनाखाली ľीयांसाठी संÖथा सुł
करÁयाचे दयाराम िगंडमल यांनी ठरवले. १९०८ मÅये मुंबई येथे सेवा सदन संÖथेची
Öथापना करÁयात आली . शेठ माधवदास यां¸या जागेत काम सुł केÐयानंतर दोन
मिहÆयांनी अमरोली हाऊस, िगरगाव येथे मोठ्या जागेत सेवासदनने िľयांसाठी िश±ण वगª,
िवणकाम , भरतकाम यांचे वगª, úंथालय व वाचनालय सुł केले. िľयां¸या िनवासाची सोय
केली. सेवा सदन¸या किमटी¸या रमाबाई रानडे कायम¸या अÅय± होÂया. पिहÐया
किमटीत Âयांनी सवª धमाª¸या िľयांना सहभागी कłन घेतले. १९०९ पासून पुÁयात
सेवासदन सुł करÁयाचे ठरले. ÿथम पुणे लेडीज ³लब¸या अंतगªत ÿायोिगक Öवłपात
दुपारी 2 ते 5 या वेळात सुł केले. मराठी , इंúजी व गिणत या िवषयाबरोबर कला
कौशÐयाचे िश±ण देत िविवध िवषयांवर Óया´याने आयोिजत करत. पिहÐयाच वषê उ°म
ÿितसाद िमळाÐयाने 2 ऑ³टोबर 1909 पासून पुणे सेवासदनची Öवतंý शाखा सुł झाली.
पंधरा िľयांची पिहली किमटी तयार झाली ÂयामÅये यमुनाबाई भट सेøेटरी Ìहणून काम
बघू लागÐया.
सेवासदन संÖथेचा िवकास आिण िवÖतार अितशय वेगाने झाला. Óयवसाियक िश±ण
िľयांना देऊन िľयांना Öवतंý Óयवसाय, नोकरी करÁयास ÿिशि±त करÁयावर िवशेष भर
होता. १९१० मÅये निस«ग कोसª, १९१४ मÅये िश±कां¸या ÿिश±णासाठी नॉमªल ³लास,
१९१७ पासून तीन वषª सिटªिफकेट कोसª पाठोपाठ Öवतंý ůेिनंग कॉलेज सुŁ कŁन
सेवासदनने आपला ±ेý िवÖतारही केला. सोलापूर, बारामती , अहमदनगर , अिलबाग येथे
सेवा संÖथां¸या शाखा सुł झाÐया.
munotes.in

Page 156

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
156 मिहला िवīालय व पािहले मिहला िवīापीठ:
महषê धŌडो केशव कव¥नी १८९६ मÅये 'अनाथ िहंदू मिहला®म' Öथापन केले. पुढे िľयांना
Âयां¸या दैनंिदन जीवनात उपयोगी पडेल आिण Âयां¸या Öवभावाला पोषक ठरेल अशा
ÿकारचे िश±ण देÁया¸या उĥेशाने ४ माचª १९०७ रोजी पुणे येथे मिहला िवīालयाची
Öथापना केली जे ľी िश±णा¸या ŀĶीने महÂवाचे ठरले. िडस¤बर १९११ मÅये मिहला
िवīालयाचे िहंगणे येथे Öथलांतर केले. या िवīालयात गृहजीवन, आरोµयशाľ,
िशशुसंगोपनशाľ यांसारखे िवषय िशकिवÁयाची सोय करÁयात आली. पुढे ४ नोÓह¤बर
१९०८ रोजी कÓया«नी “िनÕकाम कमª मठ” ची Öथापना केली. जून १९१७ मÅये Âयांनी
अÅयािपका िवīालय सुł केले तर, १९१८ मÅये पुÁयात कÆयाशाळेची Öथापना केली.
िľयांसाठी एक Öवतंý िवīापीठ Öथापन करावे, अशी कÓया«ची इ¸छा होती. Âयानुसार ३
जून, १९१६ रोजी Âयांनी िहंगणे येथे ‘मिहला िवīापीठा ’ची Öथापना केली. िľयां¸या
िश±णात Âया काळी इंúजी माÅयमाचा िवशेष अडसर येत होता. Ìहणून मिहला िवīापीठात
िश±णाचे माÅयम मातृभाषा असावे असे ठरिवÁयात आले. तथािप, इंúजी भाषेला असलेले
महßव िवचारात घेऊन इंúजी¸या अÅयापनाचीही सोय करÁयात आली होती. ľी-
जीवनाला उपयुĉ ठरतील आिण िľयां¸या भावी िवकासाला पोषक होतील अशा
गृहजीवनशाľ, आरोµयशाľ इÂयादी िवषयांचा आवÔयक िवषय Ìहणून या िवīापीठा¸या
अËयासøमात अंतभाªव करÁयात आला होता. पुढे ľी िश±णाचे ±ेý ही िवÖतृत झाले.
वैīकìय िश±ण, Óयावसाियक िश±ण, कलािश±ण, पåरचाåरका िश±ण अशा िविवध
िदशांनी िľयांची ÿगती िवÖतारली.
सन १९२० मÅये शेठ िवĜलदास ठाकरसी यांनी आपÐया मातो®ी ®ीमती नाथीबाई
दामोदर ठाकरसी यां¸या Öमरणाथª १५ लाख Łपयांची देणगी या िवīापीठाला िदली;
Âयामुळे िवīापीठाला चांगलेच आिथªक Öथैयª लाभले. पुढे या िवīापीठाचे ‘®ीमती नाथीबाई
दामोदर ठाकरसी मिहला िवīापीठा ’ त (SNDT) łपांतर झाले. सन १९४९ मÅये ®ीमती
ना. दा. ठाकरसी मिहला िवīापीठ कायदा संमत झाला आिण १९५१ मÅये या िवīापीठास
िवīापीठ Ìहणून माÆयता ÿाĮ झाली. या िवīापीठाला जोडलेÐया महािवīालयांची सं´या
सतत वाढत चालली असून Âयांमधून हजारो िľया उ¸च िश±णाचा लाभ घेत आहेत.
राजषê शाहò महाराज व ľी िश±ण:
ľीया िशकÐयावर Âया मुलां¸या संगोपनाबरोबरच कौटुंिबक Öवावलंबनास ही हातभार
लावतील असे राजषê शाहó महाराजांचे मत होते. राजषê शाहó महाराजां¸या काळात मुलé¸या
िश±णाची पा याभरणी सुł झाली. ÿिशि±त िशि±काही तयार होऊ लागÐया होÂया.
Âयां¸या कालखंडात रखमाबाई केळवकर, डॉ. कृÕणाबाई केळवकर, यमुनाबाई व Ĭारकाबाई
केळवकर इ. ľीयांनी िश±णात लौिकक िमळिवला. कोÐहापूर संÖथानाने िāिटश
सरकारकडे ÿिशि±त िशि±केची मागणी केली. तेÓहा रखमाबाई¸या नावाची िशफारस
झाली. चौथे िशवाजीराजे (१८८३) यां¸या पÂनीला िशकिवÁयाचे काम Âयांनी केले. या
काळात आबासाहेब घाटगे कागलकर संÖथानाचे रीजÆट होते. (१८८३ ते १८९५) दरमहा
५५ łपये पगारावर रखामाबाईंनी ůेिनंग Öकूलचा कारभार सांभाळला. सुłवातीस लेडी
सुपåरट¤डेट िमस िलटल यां¸या हाताखाली काम करीत होÂया. िमस िलटल मायदेशी munotes.in

Page 157

ľी सुधारणांमÅये समाजसुधारकांचे योगदान
157 गेÐयानंतर सन १८८५ मÅये संÖथानामाफªत Âया िठकाणी रखमाबाईंची िनवड झाली. ‘लेडी
सुपåरट¤डेट ऑफ िद मेन Öकूल’ असा हòĥा Âयांना देÁयात आला.
राजषê शाहó महाराजांनी Âयांची सून इंदुमती राणीसाहेब ( युवराज िशवाजी¸या िवधवा पÂनी)
यांनाही िश±णासाठी ÿोÂसाहन िदले. Âया पुढे डॉ³टर झाÐया. Âयांनी राजाराम कॉलेजातील
मुलéना िश±ण फì माफ केली होती.
Öवामी दयानंद सरÖवती यांनी आयª समाजा¸या माÅयमातून ľीयांना समाजा¸या मु´य
ÿवाहात आणÁयासाठी िश±णाचा अिधकार आिण Âयांना समान सामािजक दजाª िदला
पािहजे याचे समथªन केले.
१३.३.२ िवधवांचे ÿij आिण पुनिवªवाह:
एकोिणसाÓया शतका¸या ितसöया दशकात िहंदू समाजातील काही पुरोगामी सभासदांनी
िवधवािववाहा¸या ÿijावर गांभीयाªने िवचार करायला सुŁवात केली. महाराÕůातील
िवधवािववाहा¸या चळवळीची सुŁवात Óयंकटरामशाľी या एका तेलगू āाĺणाने नािशक या
पिवý िठकाणी केली. Âयांनी १८१७ मÅये ÿथम िवधवां¸या पुनिवªवाहाचा ÿij मांडला आिण
शाľा¸या मंजुरीसाठी ÿयÂन केला. Âयांची मूखª Ìहणून िनभªÂसªना करÁयात आली आिण
ितथेच ते ÿकरण संपले. तदनंतर बाळशाľी जांभेकरां¸या ‘दपªण’ने हा िवषय खुÐया
चच¥साठी ठेवला. Âया¸या बाजूने आिण िवरोधी मते दपªणमधून ÿकािशत झाली. पुढे ऑगÖट
व सÈट¤बर १८३७ ¸या 'दपªण'¸या अंकात बाळशाľी यांनी िहंदू िवधवांचा पुनिवªवाह या
शीषªकाने तीन लेख िलिहले.
बाळशाľी जांभेकरांची समाजातील व िहंदू धमाªतील अिनĶ ÿथा बंद पडाÓयात, िकमान
Âयांना आळा बसावा, अशी मनोभूिमका होती. Âयामुळे िवधवा पुनिवªवाह, ľी िश±ण यांचा
Âयांनी पुरÖकार केला. आपÐया लोकां¸या मनावरील परंपरागत िवचारांचा पगडा दूर Óहावा,
यासाठी Âयांनी दपªण मधून लेख िलिहले. िवधवा िववाहाला शाľीय आधार शोधून
काढÁयाची कामिगरी Âयांनी केली. Âयाकåरता Âयांनी गंगाधर शाľी फडके यां¸याकडून
Âयांनी úंथ िलहóन घेतला. बाळशाľी जांभेकर यां¸या मते,”समाजातील ľी िश±णा¸या
अभावामुळे Âयाचे पाऊल वाकडे पडते. Âयातून Óयिभचार, गभªपात, बालहÂया, वणª संकर
असे पापकमª Âया करतात.”
िवधवां¸या पुनिवªवाहांची चचाª इंúज राजवटी¸या अगदी आरंभी¸या काळापासून सुł झाली
असावी असे िदसते. १८२७ मÅये हåर केशवजी व Âयां¸या सुतार जातीतील इतर काही
िशि±त जाणÂया लोकांनी साĶी तालु³यातील मालाड इथे Öवजातीयांची एक सभा घेतली.
या सभेत इतर िवषयांसोबत पुनिवªवाहाला माÆयता हाही एक िवषय होता. तेÓहापासून या
जातीत पुनिवªवाहाला फारशी अडचण रािहली नाही असे हåर केशवजéचे चåरýकार
सांगतात.
लोकिहतवादéनीही ‘²ानोदय ’मÅये ‘भरतखंडातील िľयांची दुदªशा’ या िवषयावर पý
िलिहले. एवढ्यावरच लोकिहतवादी थांबले नाहीत. २० मे १८४८ रोजी Âयांनी मुंबईचा
तÂकालीन गÓहनªर फॉकलंड यां¸याकडे सरकारने िवधवािववाह ÿijात ल± घालावे Ìहणून
अजª पाठवला. “Miseries of and crimes incidental to Brahmin widowhood, munotes.in

Page 158

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
158 with suggestions for their removal.” सरकारने िवधवा िववाहावरील बंदी उठवणारा
कायदा करावा अशी मागणी कłन काही उपायही Âयांनी सुचवले.
िवÕणुशाľी पंिडत:
िवÕणुशाľी पंिडत हे िवधवा पुनिवªवाह चळवळीतील एक कायªकत¥ होते. ईĵरचंþ
िवīासागर यां¸या िवधवा िववाह या úंथाचा िवÕणुशाľी यांनी मराठीत अनुवाद केला.
ईĵरचंþ िवīासागर व िवÕणुशाľी पंिडत हे दोघेही िवधवा िववाहाचे पुरÖकत¥ होते. तथािप
या समÖयेकडे पाहÁयाचा ŀिĶकोन िभÆन होता. सरकारने १८५६ मÅये िवधवा िववाहाला
माÆयता देणारा कायदा केला. परंतु िवधवा िववाहाला उ°ेजन िमळÁया¸या ŀĶीने हा
कायदा पुरेसा नाही. अशा सुधारणांना समाजाने अंत:ÿेरणेने आशीवाªद īावा लागतो, असे
िवÕणुशाľी यांचे मत होते. Ìहणून िवधवा िववाहा¸या ÿijवर अनेक शाľी पंिडतांशी
वेळोवेळी वाद िववाद केले.
िवÕणुशाľी पंिडत हे िवधवािववाह केवळ परÖपर कłनच ÖवÖथ बसले नाहीत, तर असे
िववाह घडवून आणÁयात Âयांनी ÿÂय± पुढाकारही घेतला. Âयासाठी िवÕणुशाľीनी १४
िडस¤बर १८६५ रोजी “िवधवा िववाह मंडळ” (पुनिवªवाहो°ेजक मंडळ) ची Öथापना केली.
िवनायकराव जगÆनाथ शंकरशेट, िवĵनाथ नारायण मंडिलक, दादोबा पांडुरंग, महादेव
गोिवंद रानडे ही मंडळी या संÖथेची ÿमुख कायªकत¥ होती. या संÖथेने िवधवापुनिवªवाहा¸या
चळवळीत मो ठे योगदान िदले. पुनिवªवाह करायचे ते गुĮपणे न करता उघडपणे करायचे;
समाजाला Âयात सहभागी कłन घेÁयाचा ÿयÂन करायचा व पुनिवªवाहाची ÿथा ÿÖथािपत
करÁयाचा ÿयÂन करायचा असे धोरण आखÁयात आले. या सभेचे उĥेश पुढीलÿमाणे होते-
१) िनसगª आिण धमाª²ा ल±ात घेता पुनिवªवाह योµय असता केवळ łढीमुळे मागे पडला
आहे. तो पुÆहा सुł करणे व Âयास उ°ेजन देणे. २) या िवषयाचे ²ान देणाöया वाđयाचा
ÿसार व पुनिवªवाह करणाöया Óयĉéना मदत Óहावी Ìहणून संÖथे¸या शाखा गावोगावी
Öथापून Âयां¸या ÓयवÖथेकåरता कायªवाहकांची योजना करणे.
Âयां¸या ÿोÂसाहनाने पुणे येथील नारायण जगÆनाथ िभडे यांनी पुनिवªवाह केला. Âयानंतर
१५ जून १८६९ रोजी ÿभाकर भट परांजपे यांची कÆया वेणूबाई िहचा पांडुरंग िवनायक
करमकर यां¸याशी पुनिवªवाह घडवून आणला. या पुनिवªवाहमुळे सनातनी लोकांमÅये मोठी
खळबळ माजली. Âयांनी अशा िववाहांना िवरोध करÁयासाठी जोरदार मोिहम उघडली.
Âयांना बिहÕकार ही सहन करावा लागला. तथािप , अशा अनेक संकटांनी Âयांनी आपÐया
कायाªत खंड पडू िदला नाही. िवÕणुशाľी पंिडत यांनी सन १८७४ ¸या सुमारास Âयांची
ÿथम प Âनी वारली Âयावेळी Âयांनी वामनराव आगाशे यांची िवधवा कÆया कुसाबाई िह¸याशी
पुनिवªवाह केला.
लोकिहतवादी यांनी पुढाकार घेऊन अहमदाबाद इथे पुनिवªवाहो°ेजक संÖथेची शाखा सुł
केली. ºया मंडळéना पुनिवªवाह माÆय नÓहता, परंतु बालिववाहाची ÿथा नाहीशी Óहावी असे
वाटत होते. पुनिवªवाहो°ेजक मंडळीचे दुसरे एक सभासद मामा परमानंद यांनी आपÐया
घराशेजारी चोळकर वाडीतील åरकाÌया खोÐया िमळवून ितथे पुनिवªवािहत मंडळéची एक
छोटी वसाहतच Öथापन केली होती. munotes.in

Page 159

ľी सुधारणांमÅये समाजसुधारकांचे योगदान
159 १८७१ मÅये बिनया जातीतील शेठ माधवदास रघुनाथदास यांनी Öवतः िवधवेशी पुनिवªवाह
तर केलाच; पण पुढे १८८८ मÅये िवधवांचे िववाह लावÁयासाठी Öथळ असावे Ìहणून
‘िवधवा िववाहमंिदर' बांधून िदले आिण Öवतः सोळा पुनिवªवाह लावले. ºया वेळी रानडे
याची पिहली पÂनी वारÐया नंतर सुधारकांचे धुरीण असलेले रानडे हे िवधवेसोबत पुनिवªवाह
करतील अशी Âया¸या िमý सुधारकांची अपे±ा होती. परंतु वडीलां¸या दबावाला बळी पडून
Âयांनी एका अकरा वषाª¸या मुली सोबत लµन केले. Âयावेळी सनातनी आिण सुधारक या
दोघांकडून Âयां¸यावर िटकेचा भिडमार झाला. िवÕणुशाľी पंिडत तर Âयांना, “You are
killing the course of widow marriage" अशा मजकुराची तार पाठवली.
िवधवािववाह चळवळीतील महÂवाची Óयĉì Ìहणून मोरोबा काÆहोबा हे पåरिचत आहेत.
Âयांनी िवÕणुशाľी यां¸या सोबत पुनिवªवाह कायाªत मोलाचे सहकायª केले होते. Âयांना एक
मुलगी होती व ितचे पती ती लहान असतानाच मृÂयू पावले. Ìहणून विडलांनी ितला
पुनिवªवाहाचा आúह धरला. परंतू आईचा Ļा गोĶीला िवरोध होता. या तणावा मधून पुढे
ितने जीव िदला. Ìहणून मोरोबा काÆहोबा शांत बसले नाहीत Âयांनी Öवतःच िवधवेशी
पुनिवªवाह करÁयाचा िनIJय केला. Âयासाठी वतªमानपýात जािहरात देऊन पदरी एक मूल
असलेÐया २१ वष¥ वया¸या िवधवेशी िववाह केला. परंतु मोरोबां¸या कुटुंबात, नातेवाइकांत
व जातीत या िववाहािवŁĦ फारच तीĄ ÿितिøया उमटÐया. मोरोबांना पÂनीसह बिहÕकृत
करÁया चा िनणªय झाला. या घटनेची अखेर माý फारच कŁण झाली. १८ फेāुवारी १८७१
रोजी पहाटे मोरोबां¸या Öवतः¸या वाड्यातÐया िविहरीत मोरोबा व Âयां¸या पÂनीची ÿेते
परÖपरांना बांधलेÐया अवÖथेत तरंगताना आढळून आली.
१८०० ते १९०० या १९ Óया शतकात एकूण ३९ िवधवांचे पुनिवªवाह āाÌहण समाजात
घडून आले.
बहरामजी मलबारी :
१८७२ ¸या ÿÖथािपत कायīानुसार मुलीचे लµनाचे वय दहा असÁयाला सरकारची
माÆयता होती. परंतु बालिवधवांची समÖया दूर Óहावी यासाठी मुली¸या लµनाचे संमती वय
अिधक असले पािहजे, हे सुधारकांना जाणवू लागले होते. ही जाणीव झालेले आिण Âया
ŀĶीने चळवळ करणारे पिहले सुधारक Ìहणजे बहरामजी मलबारी हे होत. बहरामजी
मलबारी (१८५३ -१९१२) यांचा जÆम सुरतेला झाला. १८७५ साली ते मॅिůक झाले
आिण आपÐया गī -पī लेखनाĬारे िľयांचे ÿij मांडायला सुŁवात केली. १८८० मÅये
मलबारी व Âयांचे िमý यांनी ‘इंिडयन Öपे³टेटर’ हे वृ°पý सुł केले. मामा परमानंद यांची
Âयांना या कामी मदत होत होती.
बालिववाह आिण असंमत वैधÓय हे िľयां¸या संदभाªतले दोन ÿij मलबारी यांनी १८८४
पासून पुढची पाच-सहा वष¥ धłन लावले. िवधवांचा ÿij हा मलबारé¸या लेखी केवळ िहंदू
िľयांचा, िहंदू धमा«तगªत असलेला ÿij नÓहता, तर तो एकंदर ľीवगाªचा ÿij होता. Âयामुळे
या ÿijाचा िवचार ते धािमªक नÓहे, तर सामािजक संदभाªत करत होते. मलबारéनी िľयां¸या
ÿijावर जनजागृती करÁयास सुŁवात केÐयावर िहंदू िľयां¸या िÖथतीचे अितरंिजत दुःखी
असे वणªन केÐयाबĥल Âयां¸यावर टीका झाली. ते पारशी आहेत, िहंदू धमाªबाहेरचे आहेत
तसेच Âयांना यािवषयी काही बोलÁयाचा अिधकार नाही, असेही सूिचत करÁयात आले. munotes.in

Page 160

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
160 परंतु "संपूणª मानवजातीत कोणी मानव बाहेरचा असू शकतो का? आपÐया परीने आपÐया
बांधवांचे दुःख हलके करणे हे ÿÂयेक मानवाचे कतªÓय नÓहे काय?” अशी बरामजी मलबारी
यांची मानवतावादी भूिमका होती.
बालिववाहामुळे घडून येणारे दुÕपåरणाम व वैधÓयात जीवन कंठावे लागÐयाने िľयांची
होणारी कुंचबणा व Âयाचे दुÕपåरणाम याची जाणीव कłन देणारी दोन िनवेदने मलबारी यांनी
तयार केली व ती देशभरातील सरकारी अिधकारी, पुढारी व समाजसुधारक-िवचारवंत
यां¸याकडे पाठवली. भारताचा Óहाइसरॉय लॉडª åरपन याला १८८४ ¸या मे मिहÆयात
िशमÐयाला जाऊन ते भेटले. लॉडª åरपनने Âयांना संपूणª पािठंबा िदला आिण या ÿijावर
लोकमत आजमावÁयाचे सुचवले. िāिटश सरकारने मलबारé¸या िनवेदनाचा Öवीकार केला
आिण ते िनवेदन वेगवेगÑया ÿांतांतील सरकारांकडे लोकमत आजमावÁयासाठी पाठवÁयात
आले. खुĥ मलबारी यांनी देशा¸या िविवध भागांतÐया िवचारवंत-सुधारकांना भेटून आपÐया
भूिमकेचा ÿचार सुł ठेवला. महाराÕůात मामा परमानंद व महादेव गोिवंद रानडे या
दोघांनीही मलबारéना भरपूर सहाÍय केले. मलबारी यांची िनवेदने ÿिसĦ झाÐयानंतर मामा
परमानंद यांनी ÿाथªना समाजाचे मुखपý असलेÐया ‘सुबोधपिýका’ या िनयतकािलका ¸या
७ सÈट¤बर १८८४ ¸या अंकात Âयासंदभाªत एक लेख िलिहला.
परंतु मलबारé¸या या मोिहमेला सनातनी िहंदू लोकांकडून ÿचंड िवरोध झाला. या पारशी
माणसाला आम¸या धमाªत लुडबूड करÁयाचा अिधकार काय आहे, असा आ±ेप घेÁयात
आला. मलबारé¸या िवŁĦ अनेक पýके छापÁयात आली आिण जागोजागी सभा भłन
Âयात मलबारé¸या िनषेधाचे ठराव पास करÁयात आले.
मलबारé¸या सतत¸या पाठपुराÓयामुळे १८८६ साल¸या मे मिहÆयात मुंबई सरकारातील
एक मंýी मेलिÓहल यांनी मलबारी यां¸या िनवेदनासंबंधी Âयांना एक पý पाठवून Âयांचे
अिभनंदन केले आिण मुलé¸या िववाहाची वयोमयाªदा वाढिवÁयाचा कायदा करÁयािवषयीचे
सूतोवाच केले. ही बातमी लागताच अÖवÖथ झालेÐया शाľी- पंिडतां¸या एका िशĶमंडळाने
गÓहनªर लॉडª रे यांची भेट घेऊन Âयांना १८५८ मधील इंµलंड¸या राणी¸या
जाहीरनाÌयातील ‘इंúज सरकार जनते¸या धािमªक बाबतéत ढवळाढवळ करणार नाही’ या
आĵासनाची आठवण कłन िदली. यानंतर लवकरच सरकारतफ¥ सरकारने या ÿijात ल±
घालावे अशी वेळ अजून आलेली नाही आहे, असे जाहीर केले. तरी बहरामजी मलबारी
यांनी िनराश न होता आपले ÿयÂन सुłच ठेवले. पुढे ते या संदभाªत इंµलंड मÅये गेले व
भारतातील िľयांना कसकसे दुःख भोगावे लागते, Âयातून Âयांची सुटका करÁयाचा ÿयÂन
समाजसुधारक कसा करत आहेत आिण भारतातले इंúज सरकार माý धािमªक बाबतीत
हÖत±ेप न करÁयाचे िनिम° पुढे करत यािवषयी जबाबदारी टाळू पाहत आहे या
पåरिÖथती ची साīंत हिकगत सांगणारी 'An appeal from the Daughters of India' ही
पुिÖतका Âयांनी तयार करवून घेतली.
अखेर संमती वयाचे बील ९ जानेवारी १८९० रोजी भारत सरकार¸या कायदेमंडळापुढे
मंजुरीसाठी आÐयानंतर बöयाच वादिववादानंतर २० माचª १८९१ रोजी िľयां¸या
िववाहा¸या संमतीवयाचा कायदा भारत सरकारने मंजूर केला. munotes.in

Page 161

ľी सुधारणांमÅये समाजसुधारकांचे योगदान
161 िवधवा िľयांची एकूण पåरिÖथती िवचारात घेता ताराबाई िशंदे यांनी परखड शÊदात भाÕय
केले आहे. Âया Ìहणतात, “ľीचे सुंदरपण घालवतात, अलंकार जातात, ितला सवª तöहेने
नागिवले जाते. लµनकायाªत, समारंभात, जेथे काही सौभाµयकारक असेल तेथे ितला
जाÁयाची बंदी. तेÓहा देवांजवळ ‘या नवöयाला देवा तुÌही लवकर Æयाहो’ असा कांहé ितने
अजª का केला होता?” असा ÿij िवचारतात.
सुधारकां¸या ÿयÂनाला यश येवून अनेक िठकाणी समाजामधील िľयांनी पुनिवªवाह
केÐया¸या नŌदी सापडतात. परंतु यासवª िववाहांना सनातनी िवरोधाला ÿखरपणे तŌड īावे
लागले.
महाÂमा ºयोतीराव फुले यांचे बालहÂया ÿितबंध गृह:
िवधवां¸या पुनिवªवाहास समाजाचा िवरोध, मुलामुलéचे लहानपणीच (बालिववाह) िववाह
करणे आिण Âयालाच जोडून Âयांचे केशवपन वगैरे करणे िवधवा पुनिवªवाहाची सुधारणा
Âयाकाळी समाजाला पचनी पडणे कठीण होते. Âयाला बराच अवधी लागणार होता. एखादे
िवधवेचे चुकून वेडेवाकडे पाऊल पडले तर ितची वाईट अवÖथा होई अशा िवधवांना
Âयाकाळी ĂूणहÂया िकंवा आÂमहÂया यांिशवाय गÂयंतर नÓहते. अशा िľयां¸या हालअपेĶा
करणाöया दुĶ łढéिवŁĦ ºयोितबांनी कडाडून हÐला केला. या िľयांची दुद¨वी जाचातून
सुटका करÁयासाठी, लोकजागृती करÁयासाठी लेखन केले. Âया छळातून िľयांची सुटका
करÁयासाठी ÿÂय± ÿयÂन केले आिण या िľयां¸या पुनवªसनासाठी संÖथांĬारे ÿÂय± कृती
कłन लोकांसमोर समाज सुधारणेचे आदशª धडे घालून िदले. ºयोितरावांनी िवधवांना
गुĮपणे येऊन बाळंत होÁयासाठी व आपले मूल ितथे ठेवÁयासाठी “बालहÂया ÿितबंधक
गृह” आपÐया घराशेजारी इसवी सन १८६३ मÅये सुł केले. यासंदभाªत सवªý िभ°ीपýके
वाटÁयात आली. Âयात असे Ìहटले होते कì, “इथे येऊन गुĮपणे आिण सुरि±तपणे बाळंत
Óहा. तुÌही आपली मुल घेऊन जावे िकंवा येथे ठेवावे हे तुम¸या खुशीवर अवलंबून आहे. Âया
मुलाची काळजी हा अनाथा®म घेईल.” जोितबांनी सुł केलेले बालहÂया ÿितबंधक गृह हे
भारतातील पिहलेच होते. या संÖथेची उपयुĉता पटÐयावर पंढरपूर येथे बालहÂया
ÿितबंधक गृह उघडÁयात आले. महाÂमा फुले यांनी सुł केलेÐया बालहÂया ÿितबंधक
गृहातील मुलांची काळजी घेÁयाचे काम सािवýीबाई करीत असे. या अनाथ मुलांवर माते¸या
वाÂसÐयाने ÿेम करीत व Âयांची सवª ÿकारची सेवा करीत. Âयांना Öवतःला अपÂय नÓहते.
पण या बालहÂया ÿितबंधक गृहात सवª अनाथ बालकांना Âयांना आपलीच मुले मानले होते.
पुढे अशाच एका अनाथ मुलाला Âयांनी द°क घेतले.
पंिडता रमाबाई:
एकोिणसाÓया शतका¸या उ°राधाªत महाराÕů िľयां¸या िवशेषत: परीÂयĉा, पतीत व
िवधवां¸या सवा«गीण उĦारासाठी समिपªत भावनेने कायªरत रािहलेÐया महाराÕůातील थोर
समाजसुधारक पंिडता रमाबाई यांचा जÆम िचÂपावन कुटुंबात झाला. लहानपणापासूनच
Âया अितशय तल³ख बुÅदी¸या होÂया. Âयांनी अनेक िवīा आÂमसात केÐया होÂया. बरेच
úंथ Âयांना तŌडपाठ होते. कलकßयात असताना Âयाचा िववाह बापू बीपीन िबहारीदास
मेधावी या āाĺो समािजÖट वकìलाशी झाला. पुढे पती¸या अकाली िनधनामुळे Âया पुÁयात
आÐया व Âयांनी ľी मुĉìचे कायª हाती घेतले. पंिडता रमाबाईनी १ मे, १८८२ रोजी ‘आयª munotes.in

Page 162

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
162 मिहला समाजा ’ ची Öथापना केली व नंतर अहमदनगर, सोलापूर, ठाणे, मुंबई, पंढरपूर,
बाशê इ. िठकाणी संÖथेची Öथापना केली. Âयांनी िľयां¸या िÖथतीबाबत लोकांमÅये जागृती
घडवून आणÁयाचे कायªही हाती घेतले. ºया देशात िľयांची िÖथती सुधारते Âयाच देशाची
एकंदर िÖथती सुधारते, असे सांगून, आपÐया देशाची उÆनती Óहावयाची असेल तर येथील
िľयां¸या िÖथतीत ÿथम सुधारणा घडवून आणली पािहजे असे Âयांनी ÿितपादन केले.
ľीधमªनीित (१८८२) हे पुÖतक Âयांनी याच साली िलिहले. या सुमारास भारतातील
िश±णिवषयक ÿijाचा िवचार करÁयासाठी सरकारने हंटर किमशनची िनयुĉì केली होती.
या हंटर किमशनपुढे सा± देताना पंिडता रमाबाईनी ľी-िश±णा¸या आवÔयकतेसंबंधी
आपली आúही मते मांडली होती.
१८८३ मÅये िľयां¸या उĦाराकåरता अिधक ÿभावी कायª करता यावे, Ìहणून इंúजी भाषा
व वैīक या िवषयां¸या िश±णाकåरता Âया कÆया मनोरमेसह इंµलंडला गेÐया. तेथील
वाÖतÓयामÅये Âयां¸यावर िùÖती धमाªचा ÿभाव पडÐयाने २९ सÈट¤बर १८८३ रोजी
वाँिटज येथील चचªमÅये Âयांनी िùÖती धमाªचा Öवीकार केला. अमेåरकेतील आपÐया
वाÖतÓयात िहंदू बालिवधवां¸या ÿijाचा ऊहापोह करणारे ‘द हायकाÖट िहंदू वूमन’
(१८८७ -८८) हे इंúजी पुÖतक Âयांनी िलिहले.
अमेåरकेहóन १ फेāुवारी १८८९ रोजी परत आÐयानंतर ११ माचª रोजी मुंबईला
िवधवांकरता ‘शारदा सदन ’ नावाची संÖथा Âयांनी काढली. Âयांनी अिखल भारतीय राÕůीय
काँúेस¸या अिधवेशनाकåरता ľीÿितिनिधÂवाचा पुरÖकार केला. १८९० ¸या नोÓह¤बर
मिहÆयात ‘शारदा सदन ’ पुÁयात आणÁयात आले. ‘शारदा सदन ’ मÅये ÿÂयेक मुलीला
धमाªचे Öवतंý िदले होते. या संÖथेत िनराि®त िवधवा व अनाथ िľया यां¸या राहÁया -
जेवणाची मोफत ÓयवÖथा करÁयात आली होती. गंगाधरपंत गþे यांची कÆया कु. शारदा ही
या सदनाची पिहली िवīािथªनी ित¸या नावावłनच या सदनास 'शारदा सदन’ हे नाव ठेवले
गेले. बाळकृÕण व मनोरमाबाई जोशी दाÌपÂयाची कÆया गोदूताई (नंतर¸या सौ. आनंदीबाई
तथा बाया कव¥) या सदना¸या पिहÐया िवधवा िवīािथªनी होÂया.
पंिडता रमाबाई यांनी िùIJन धमª Öवीकारला असला तरी िľयांिवषयी Âयां¸या असामाÆय
कायाªमुळे पुÁयात ÿारंभी अनेक िहंदू नेÂयांनी Âयांना पािठंबा िदला. Æयायमूतê महादेव गोिवंद
रानडे, डॉ.भांडारकर, Æया. तेलंग यासार´या Óयĉéचा शारदा सदना¸या सÐलागार मंडळात
समावेश होता.
रमाबाईंनी १८९७ मÅये पुÁयापासून थोड्या अंतरावर असलेÐया कडेगाव येथे जमीन
खरेदी केली व Âया जिमनीवर आपली Öवतंý वसाहत उभी केली. Ļाच िठकाणी २४
सÈट¤बर १८९८ रोजी “मुĉìसदन” नावाची संÖथा Öथापन केली. या िठकाणी सुĦा अनाथ
मुली, िवधवा िľया यां¸या राहÁया-जेवÁयाची तसेच िश±णाची मोफत सोय करÁयात
आली होती. सवª जाती धमाªतील िľयांना या िठकाणी मुĉ ÿवेश होता. रमाबाईंनी अनाथ
व िवधवा िľयांचा उĦार हेच जीिवत कायª मानले होते. १९१९ साली Âयां¸या कायाªबĥल
सरकारने Âयांना “कैसर-ए-िहंद” ही पदवी व सुवणªपदक देÁयात िदले.
munotes.in

Page 163

ľी सुधारणांमÅये समाजसुधारकांचे योगदान
163 महषê धŌडो केशव कव¥:
समाजातील िवधवा िľयांचे दुःख दूर करणे गरजेचे आहे, असे महषê कव¥ वाटले. Âयासाठी
Âयांनी िवधवािववाहाचा आúहाने पुरÖकार केला. िवधवािववाहाला चालना िमळावी. Ìहणून,
३१ िडस¤बर, १८९३ रोजी Âयांनी ‘िवधवािववाहो°ेजक मंडळी’ या संÖथेची Öथापना केली
आिण या संÖथे¸या माÅयमातून या ÿijावर समाजात जागृती घडवून आणÁयाचे कायª
Âयांनी हाती घेतले. कालांतराने २० ऑगÖट , १८९५ संÖथे¸या ‘िवधवा िववाहो°ेजक
मंडळी’ या संÖथे¸या नावात बदल करÁयात येऊन “िवधवा िववाह ÿितबंध िनवारक मंडळी”
असे नवे नामकरण केले गेले.
महषê कव¥ यांनी िवधवािववाहाचा पुरÖकार तर केलाच; पण Âयांची ÿथम पÂनी Âयां¸या
वया¸या एकितसाÓया वषê मृÂयू पावली. Âया वयातही Âयांनी एखाīा कुमारीकेशी िववाह न
करता एका िवधवेशी ११ माचª, १८९३ रोजी िववाह गोदुताई नावा¸या िवधवा कÆयेशी
िववाह केला.
समाजात िवधवा ľीयांना जी दुःख भोगावी लागत होती, ती दूर करÁया¸या उĥेशाने महषê
कव¥ यांनी १४ जून १८९६ रोजी पुणे येथे “अनाथ बािलका®म मंडळी” नवाचé संÖथा
Öथापन केली. िवधवा िľयांना Öवावलंबी बनवून Âया¸यात आÂमिवĵास िनमाªण करणे हा
या संÖथेचा उĥेश होता. अनाथ बािलका®म संबंधी कव¥ यांनी आपÐया आÂमचåरýात असे
Ìहटले आहे कì, “आ®मापासून झालेला सवाªत मोठा फायदा Ìहणजे खुĥ िवधवां¸या
अंतकरणात Âयाने जो आशेचा अंकुर उÂपÆन केला तो होय. िहंदूं¸या जातीत िवधवािववाह
łढ नाही, Âया जातéतील अÐपवयीन िवधवांना िश±ण देऊन Âयांची मने सुिशि±त कłन
Âयांना Öवावलंबी होता येईल असे साधन Âयांना हÖतगत कłन देणे व आपले जीिवन
उपयोगी असून ते कोणÂयातरी कायाªला लावता येईल असा िवĵास Âयां¸यामÅये उÂपÆन
करणे हे आ®माचे उĥेश आहे व ते चांगÐया रीतीने तडीला जात आहेत.”
कोÐहापूर संÖथानचे महाराज छ. शाहó महाराज यांनी Âयां¸या संÖथानांत जुलै १९१७ मÅये
िवधवा पुनिवªवाहास माÆयता देणारा कायदा केला.
१३.३.३ बालिववाह:
Âयाकाळी बालवयातच (१ ते २ वषा«चे असतानाच ) लहान लहान मुलामुलéची लµन होत.
Âयां¸या नवöयांचा लहान वयातच मृÂयू झाÐयास Âया बािलकेस ‘बालिवधवा ’ Ìहणून सारा
जÆमच वैधÓयात काढावा लागत असते.
बालिववाहा¸या ÿथेिवŁĦ िवÕणुशाľी यांनी लोकांमÅये जागृती घडून आणÁयावर िवशेष
भर िदला. या कमी Âयांनी तडजोडवादी भूिमका Öवीकाłन सनातनी मंडळéचे सहकायª
िमळिवले. सनातनी आिण सुधारक अशा दोÆही प±ांना माÆय होईल असे एक संमतीपý
Âयांनी तयार कłन ÿिसĦ केले. या समंतीपýावर ‘कÆयेचे िववाह वय बारा वषा«पासून सोळा
वषा«पय«त करावा आिण पुŁषाने सतरा वषाªपुढे पंचेचाळीस वषाªपय«त आपले लµन करावे’,
असे Ìहंटले होते. िवÕणुशाľी पंिडत यांनी िľयां¸या सुधारÁया¸या ÿijाला ÿाधाÆय िदले
होते आिण Âयासाठी Âयांनी आपले संपूणª आयुÕय Âयांनी वाहóन घेतले होते. munotes.in

Page 164

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
164 लोकिहतवादी यांनी बालिववाह या ÿथेवर जोरदार हÐला चढिवला बालिववाहामुळे ľीचे
ÓयिĉमÂव खुंटून जाते, अनेक िľयांना वैधÓयाचे दुःख भोगावे लागते. Ìहणून बालिववाहाची
ÿथा बंद करावी, िľयांना िश±ण व िववाह या बाबतीत ÖवांतÞय īावे, िवधवांना पुनिवªवाह
करÁयाचा अिधकार īावा असे िवचार Âयांनी मांडले.
Âयाचÿमाणे, बालिववाहा¸या ÿथेला आगरकर यांचा देखील तीĄ िवरोध होता. या संदभाªत
ते Ìहणतात - “बालिववाह बंद झाÐयास आज ÿÂयेक घरी ºया हतभागी बालिवधवा ŀĶीस
पडतात Âया पडेनाशा होतील. तसेच तŁणांस आपापÐया मनाÿमाणे बायका पसंत
करÁयाची सवड िमळून ľी-पुŁषां¸या सुखाची वृĦी होईल. िľयांनाही आपली सांसाåरक
जबाबदारी अिधक चांगÐया ÿकारे पार पाडÁयास योµय वातावरण तयार होईल.” Âयां¸या या
भूिमकेतूनच Âयांनी ‘संमती वय िवधेयका’ स पािठंबा िदला होता व Âयाचे जोरदार समथªन
केले होते. या ‘संमती वय िवधेयकास सनातनी गटाने मोठाच िवरोध केला होता. अशा
ÿकार¸या िवधेयकामुळे सरकारचा आम¸या धािमªक बाबत हÖत±ेप होतो, असा Âयांचा
युिĉवाद होता, पण आगरकरांना हा युिĉवाद माÆय नÓहता. आपÐया धमाªतील दुĶ ÿथा
Âवåरत नĶ झाÐया पािहजेत; मग Âयासाठी कायīाचा आधार घेणे गरजेचे वाटले तरी तो
घेÁयास हरकत नाही. सामािजक सुधारणेसाठी कायīाची मदत घेतÐयाने कसलाही अनथª
ओढवणार नाही, असे Âयांचे मत होते,
१३.३.४ सती व केशवपन:
लोकिहतवादéनी सती ÿथेिवरोधात सुरवातीला आवाज उठवला. ते Ìहणतात, “सती
जाÁयाची अÂयंत दुĶ आिण हीन ÿतीची łढी एकेकाळी भारतात िहंदुधमाªत आिण िवशेषतः
āाĺणवगाªत Łजली होती. शतपýे िलिहताना ही िनदªय łढी पुÕकळच ओसłन गेली होती.
पण ितचे अिÖतÂव कोठे कोठे जाणवत होते. या चालीवर Âयांनी ÿखर हÐला चढवला.
बंगालमÅये राजा राममोहन रॉय व ईĵरचंþ िवīासागर यांनी या अमानवी ÿथेचे उ¸चाटन
करÁयासाठी ÿयÂन केले. महाराÕůात या ÿijावर आंतåरक तळमळीने लोकिहतवादी िलहीत
आिण बोलत होते. पतीचा मृÂयु झाÐयावर Âया¸या पÂनीने Öवतःला Âया¸या िवतेवर िजवंत
जाळून ¶यायचे आिण मरण पÂकरायचे ही घटना मती गुंग करणारी आहे. तकªशूÆय रा±सी,
माणुसकìची िवटंबना करणारी इतकì अधम ÿतीची ही łढी धमाª¸या नावाखाली चालू होती
आिण हा धमाªचा Æयाय समाजाने मुकाट्याने Öवीकारला होता. कुठÐयातरी िनबुªĦपणाने
िलिहलेÐया एखादा ‘धािमªक’ समजÐया जाणाöया चोपड्यात सती जाÁयाचे समथªन केलेले
असेलही. पण ते िहंदू समाजाने ‘धमाª²ा’ Ìहणून ÿमाण मानावे हे बौिĦक िदवाळखोरीचे
ल±ण नÓहे काय?”
पुढे ते असे Ìहणतात, “सतीची चाल बंद झाली असली तरी āाĺण समाजात पती¸या
मरणानंतर ľीला अनेक हाल-अपेĶांतून जावे लागे. केशवपनाची बीभÂस łढी या समाजात
होती. वैधÓय आÐयावर कोवÑया मुलीपासून ते वृĦ ľीपय«त सवा«ना केशवपन कłन घेणे
बंधनकारक होते. पती मृत झाÐयानंतर ľीने अशा अपमािनत अवÖथेत सारा जÆम एखाīा
अंधाöया खोलीत काढायचा आिण फाटकì-तुटकì वľे नेसून व कंदाÆन खाऊन Âयावरच
समाधान मानायचे ही िÖथती होती. अशा ľीला दुसरे लµन करÁयाचा अिधकार नÓहता.
Âयातून ितला कायमची िवþूप केÐयावर तो ÿij िनकालात िनघायचा. ” munotes.in

Page 165

ľी सुधारणांमÅये समाजसुधारकांचे योगदान
165 महाÂमा फुले यांना हा सती जाताना होणारा िľयांचा छळ अमाÆय होता. उलट ते पुŁषांना
खडसावून िवचारीत, “एखाīा ľीने सती जाÁया¸या उलट, एखादी ľी मृत झाÐयावर
ित¸या मागे ितचा पती अÂयंत दुःखाने ‘सती’ गेÐयाचे आपण कधी ऐकले आहे काय? उलट
Âया दुःखी पुŁषाला ‘सुखी’ करÁयाचाच लोकांनी ÿयÂन केलाय. उलट ľी जाताच वषाª¸या
आत दुसरे लµन करÁयाची घाई करणारे महाभाग काही कमी नाहीत!”
केशवपना¸या या अÆयायी आिण øूर चालीचा िनषेध Âया काळातÐया ÿबोधनवादी
िवचारवंतांनी केला. पण उÐलेखनीय घटना Ìहणजे केशवपन करÁया¸या ÿिøयेत Óयवसाय
Ìहणून सहभागी असलेÐया ÆहाÓयांनी या चालीिवŁĦ केलेले बंड होय. सÂयशोधक
चळवळीचे एक नेते कृÕणराव भालेकर यांनी १८९० मÅये Æहावी जातीतील लोकांना
केशवपनासार´या िľयांना अपमानकारक व अÆयायकारक असलेÐया ÿथेत Âयांनी
सहभागी होऊ नये असे आवाहन दीनबंधू मधील आपÐया लेखांĬारे केले. Âयांनी ÆहाÓयांना
संघिटत कłन मुंबईत Âयां¸या तीन सभा घेतÐया. या सभांना महाराÕůातील पुणे, जुÆनर,
वाई, इÂयादी शहरांतून शेकडो Æहावी उपिÖथत रािहले आिण Âयांनी केशवपनावर बिहÕकार
घातला. या अिभनव आंदोलनाने Âया काळात खळबळ माजली. ‘इंदुÿकाश’, ‘सुधारक’ या
वृ°पýांनी या आंदोलनाची दखल घेऊन āाĺणवगाªतील पुŁषांना łढीबĦ िÖथतीशील
िवचार बदलÁयाचे आवाहन केले.
आगरकरांनी सुĦा या केशवपनासार´या दुĶ łढीवर खूप खूप संतापाने, रागाने,
पोटितडकìने, लोकांचा रोष ओढवून लेखन केले.
िľयांना समानतेची वागणूक िमळावी यासाठी अनेक िवचारवंतांनी आúह धरला व ľी
समानते¸या चचाª िवĵासामुळे महाराÕůीय समाजात घĘ रोवली. लोकिहतवािदंनी िľयां¸या
ÿÂयेक ÿijावर Âयांनी पुरोगामी तßवांचा आúह धरला आिण Âयांना समाजात पुŁषां¸या
बरोबरीचे Öथान िमळाले पािहजे असे सांिगतले.
१३.३.५ ताराबाई िशंदे आिण ľी मुĉìची कÐपना:
ताराबाई िशंदे यांनी िपतृस°ाक पÅदती िवरोधात परखड मत मांडले व ľी सुधारणे¸या
चचाª िवĵात मोठी खळबळ माजवली. ताराबाई िशंदे या बुलढाÁया¸या होÂया. समाजरचनेत
िľयांवर होणाöया अÆयायाला वाचा फोडणारा ‘ľी-पुŁष तुलना’ हा úंथ १८८२ ¸या
सुŁवातीस ते ÿकािशत झाला. मराठी, संÖकृत, इंúजी भाषांचे ताराबाईना उ°म ²ान होते.
Âयांनी ľी शोषणा¸या पूवªपरंपरांचा आढावा घेऊन पुŁषस°ाक समाजÓयवÖथेतÐया
शोषणा¸या नाना तöहा उघड कłन ÿखर टीका केली. Âयांनी िपतृस°ाक ÓयवÖथेला नकार
िदला, गृहबांिधणी Ìहणून ľी¸या जीवनावर टीका केली. तसेच Âयांनी पतीĄतेची कÐपना
नाकारली. Âयांनी ľीवर कशा ÿकारे िहंसा केली जाते याची चचाª केली. जळ³या लाकडाने
मारणे, बांबूने मारणे, दासी समजून चाललेले िवĴेषण ताराबाई िशंदे नाकारतात. पुÖतकात
ÿामु´याने तीन िवषयांची मांडणी केलेली आढळते. िवधवा पुनिवªवाहाला बंदी असÐयामुळे
िवधवा िľयांची होणारी कुचंबणा, िववािहत ľीचे शोषण आिण जे दुगुªण िľयां¸या िठकाणी
आहेत असे मानले जाते ते पुŁषां¸या िठकाणीही कसे ओतÿोत भरलेले आहेत. Ļाचे
िनद¥शन “पितĄÂया¸या धमाªÿमाणे पती हा जर देव मानायचा तर पतीनेही देवासारखे वागावे
कì नाही? ”, हा ÿij सुĦा ताराबाई िवचारतात. munotes.in

Page 166

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
166 ताराबाई िशंदे यांनी Âया¸या ľी पुŁष तुलना या पुÖतकात बहòपिÂनÂव ÿथेसबंिधत ÿखर
शÊदात आपले मत Óयĉ केले आहे, Âया Ìहणातात, “पितिनधनाची ľीला िश±ा मग
पÂनीिनधनाची पुŁषाला कोणती िश±ा? (हा माझा ÿij.) येथे तर पåरिÖथती उलटच आहे.
एक बायको मेली कì ित¸या दहाÓया िदवशीच दुसरी बायको आणली जाते.” ताराबाई पुढे
ÿij िवचारतात, “तुम¸या बायका मेÐया Ìहणजे तुÌहीही आपले तŌड काळे कłन दाढ्या
िमशा भादłन यावत् जÆमपय«त कोठेही अरÁयवासांत कां राहóं नये ?”
आपली ÿगती तपासा
१. ताराबाई िशंद¤ची ľीमुĉì कÐपना थोड³यात ÖपĶ करा.
१३.३.६ छ. राजषê शाहó महाराज व ľी सुधारणा:
१९ Óया शतकात महाराÕůात जोगता, जोगतीन, देवदासी, मुरळी ÿथा ÿचिलत होÂया.
नवस Ìहणून देवाला मुलगी अपªण करÁया¸या ÿथेतून Âयांचे असे वगª तयार होत असत.
जोगतीन, देवदासी, मुरळी या िľयांचा Âयां¸या घरातील संप°ीवर कोणताच अिधकार
राहत नसे, देवÖथानात परंपरेने ितला ह³क िमळत, परंतु तो ह³क आिण दजाª हीन असे.
यास तरीही समाज माÆयता होती. परंतु अशा अनेक िľया व पुŁष वासनेला बळी पडत.
संपुणª महाराÕůात नाही परंतु राजषê शाहó महाराजांनी Âयास पायबंद घालÁयासाठी Âयां¸या
संÖथानांत ‘जोगÂया मुरळी ÿितबंधक' कायदा केला. अशा िľयांना जनक आई बापा¸या
िमळकतीत वारसाने अिधकार ÿाĮ कłन िदले. देवदासी ÿथा उखडून टाकÁयाचे ÿयÂन
केले. ही ÿथा Âया कालखंडात समूळ नĶ जरी झाली नसली तरी राजषê शाहó महाराजांनी
ÖवातंÞयपूवª काळात केलेÐया या कायīास महßवाचे Öथान आहे.
Âयाचÿमाणे, जुलै १९१९ मÅये िहंदु व जैन या दोन मु´य धमाª¸या लोकांनी जाती िनब«ध न
पाळता सदरहóन दोहŌपैकì आपापÐया कोणÂयाही धमाª¸या मनुÕयाशी िववाह करÁयाची मुभा
देऊन आंतरजातीय व आंतरधमêय िववाहाला कायदेशीर माÆयता िदली गेली. या
कायīाÆवये िववाहा¸यावेळी पुŁषाचे वय १८ वष¥ व ľीचे वय १४ वषª पूणª असले पािहजे,
असा िनब«ध घातला गेला.
ľी ह³क संर±णासाठी शाहó महाराजांनी पुढीलÿमाणे िनणªय घेतले. ľी¸या अÆन, वľ,
खचाªची तरतूद, संततीचा ताबा, पोटगी व िश±णाबाबत तरतूद Ìहणून घटÖफोटाचा कायदा
केला. पती पÂनीमधील संबंध काडीमोड घेऊन संपुĶात आणावेत. यात जातपंचायती¸या
पंचाचा हÖत±ेप िकंवा लहरीपणा अमाÆय करÁयात आला. सवª कामे कोटाªत केली जाणार
होती. करवीर सरकार¸या गॅझेटमÅये १७ जानेवारी १९२० रोजी िहंदू वारसा कायīा¸या
दुłÖतीचा कायदा केला. सवª वणाª¸या संततéना जनक बापा¸या िमळकतीतील वारसा
ह³क िदला गेला. मुिÖलम पतीला आपÐया पÂनीबरोबर तलाक देÁयाचा अिधकार होता.
जबर मारहाण, महारोगी नवरा, वेडा असÐयास ľीस घटÖफोट घेता येईल. अशा ÿकारे
घटÖफोटाचा व वारसाचा कायदा कłन महाराजांनी ľीउĦार¸या ŀĶीने महßवाचे कायª
केले.
munotes.in

Page 167

ľी सुधारणांमÅये समाजसुधारकांचे योगदान
167 आपली ÿगती तपासा
१. छ. शाहó महाराजांनी केलेÐया ľीिवषयक सुधारणांचा आढावा ¶या.
१३.३.७ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर व ľी िवषयक ŀिĶकोन:
महाÂमा ºयोतीराव फुले यां¸या समाज सुधारणेचा वारसा पुढे नेणारे डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकरांनी आपÐया कारकìदêत ľी मुĉìचे कायª केले. Âयाचे या िवषयीचे महÂवाचे
उदगार असे कì, “ कोणÂया ही समाजाचे मूÐयमापन Âया समाजातÐया िľयांची पåरिÖथती
कशी आहे, यावłन करता येते”. Âया¸या मते, िश±णामुळे मुली िबघडतात, हा िवचार
सवा«नी मनातून काढून टाकला पािहजे. आईविडलांनी बालपणापासूनच मुलé¸या
िश±णाकडे ल± िदले पािहजे. āाĺणा¸या मुली िजत³या िशकतील ितत³या दिलतांमधÐया
मुली िशकÐया पािहजेत, असे िवचार ते वेळोवेळी मांडत. ते केवळ िवचार मांडून थांबले
नाहीत, तर औरंगाबादला Âयांनी महािवīालयाची Öथापना केली व Âयािठकाणी मुलéनाही
ÿवेश िदला.
ľी समतेसाठी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी मजूर मंýी असताना िľयां¸या स±मीकरणाचे
अनेक िनणªय घेऊन Âयांची अंमलबजावणी केली. खाण कामगार ľीला ÿसूती भ°ा,
कोळसा खाणीत काम करणाöया ľी कामगारांना पुŁषांइतकìच मजुरी, बहòपÂनीÂवा¸या
ÿथेला पायबंद, मजूर व कĶकरी िľयांसाठी २१ िदवसांची िकरकोळ रजा, एका मिहÆयाची
ह³काची रजा, दुखापत झाÐयास नुकसान भरपाई आिण २० वषा«ची सेवा झाÐयावर
िनवृि°वेतनाची तरतूद यांसारखे महÂवाचे िनणªय घेतले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी
िľयांना पुŁषां¸या बरोबरीचा समान दजाª, अिधकार, ÿितķा ÿाĮ कłन देÁयासाठी
महßवपूणª कायª केले. भारतीय संिवधाना¸या माÅयमातून िľयांवर लादलेली हजारो वषा«ची
गुलामिगरी कायīाने नĶ कŁन ľी पुŁष समानता िनमाªण केली.
१९४७ पासून सतत ४ वष¥ बाबासाहेबांनी अिवरत कĶ कłन िहंदू कोड िबल तयार केले.
भारतातीस सवª जाती-धमाªतील िľयांना जाचक Łढी आिण परंपरांपासून सुटका िमळावी
यासाठी हा मसुदा िलिहला. या िबलामाफªत िľयांना घटÖफोट देÁयाचे अिधकार
Âयाचबरोबर िवधवा आिण मुलéना संप°ीमÅये अिधकार, िहंदू ľी आिण पुŁषांना ÿाĮ
होणाöया संप°ीत कायīाने वाटणी, पोटगीचा अिधकार इ . िľयां¸या ह³का सबंिधत
घटकांचा समावेश केला होता. संसदेमÅये हे िबल आÐयानंतर सनातनी ÿितगामी िहंदू
मंडळéनी या िबलाला मोठा िवरोध दशªवला, Âयामुळे संसदेत हे िबल मंजूर झाले नाही.
Âयामुळे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी इ. स. १९५१ मÅये कायदे मंýी पदाचा राजीनामा
िदला. पुढे पंतÿधान पंिडत जवाहरलाल नेहł यांनी १९५६ नंतर हे िबल चार टÈÈयांनी
मंजूर करवून घेतले. िľयां¸या सवा«गीण िवकासासाठी आिण उĦारासाठी डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकरांचे ŀिĶकोन ल±ात येते तसेच Âयांचे मौिलक योगदान Âया¸या कायाªतून ÖपĶ
होते.

munotes.in

Page 168

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
168 १३.४ सारांश सīिÖथतीला िľया पुŁषां¸या बरोबरीने समाजात वावरताना िदसत आहे. पारंपåरक
ľी¸या ÿितमेत बदल होताना िदसतोय. आता जरी िľयां¸या बाबत असे बदल िदसत
असले तरी. Âयाला बåरच मोठी पाĵªभूमी होती हे आपण पािहल. हा बदल होÁयासाठी
अनेक समाजसुधारकांनी आपÐया ÿयÂनांची पराकाĶा केली. या बदलासाठी अनेक
सनातनी लोकांनी िवरोध केला. धमाª¸या नावाखाली ľीला िविवध बंधनात जखडून
ठेवÁयात आले होते. या बदलासाठी िāिटशांचे भारतातील आगमन हे देखील िततकेच
महÂवाचे मानावे लागेल. Âयां¸यामुळे भारतात िश±णाचा ÿसार मोठ्या ÿमाणात झाला.
इंúजी भाषेचे ²ान झाले. ºयामुळे भारतीयांचा बाहेरील जगाशी संबंध आला आिण आपण
कशाÿकारे मागास आहोत, आपÐया देशात काय सुधारणा करणे गरजेचे आहे याची जाणीव
Âयांना झाली. Âया सुधारणांपैकì ľी सुधारणा चळवळ होती. समाजसुधारकांनी
ľीसंबंधातील अिनĶ ÿथांना िवरोध कłन ľी िश±णाला ÿोÂसाहन िदले. Âयातूनच
ľीयांना आपÐयावर होणाöया अÆयायाची आिण आपÐया ह³कांची जाणीव झाली.
१३.५ ÿij १. तÂकालीन ľी जीवनाचा आढाव ¶या.
२. िľयां¸या िश±णासंदभाªत महिषª धŌडो केशव कव¥ व महाÂमा ºयोितबा फुले यां¸या
कायाªचा आढावा ¶या.
३. िवधवािववाहा संदभाªत सुधारकां¸या कायाªचे मूÐयमापन करा.
१३.६ संदभªúंथ १) महाराÕůातील सामािजक व सांÖकृितक िÖथÂयंतरे (खंड १) - रमेश वरखेड
२) आधुिनक महाराÕůाचा इितहास (खंड १) – के. के. चौधरी
३) महाराÕůातील ľी सुधारक – डॉ. नीला पांढरे
४) िवसाÓया शतकातील महाराÕů (खंड १) – य. दी. फडके
५) महाराÕůातील समाज सुधारक – के. सागर
६) छ. शाहó महाराज – भा. ल. भोळे
७) महाराÕůातील समाज सुधारणेचा इितहास – जी. एल . िभडे, एन. डी पाटील.
८) महषê िवĜल रामजी िशंदे – सुहास कुलकणê
९) आचायª बाळशाľी जांभेकर – Óही. ए . पाटील
१०) महाराÕůातील समाजसेवक ऋषीमुनी – डॉ. पा. म. आलेगावकर
११) मराठी िवĵकोश (खंड १ ते १०)
*****
munotes.in

Page 169

169 १४
अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी सुधारकांचे योगदान: िवĜल
रामजी िशंदे, छ. राजषê शाहó महाराज आिण
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
घटक रचना
१४.० उिĥĶ्ये
१४.१ ÿÖतावना
१४.२ अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी सुधारकांचे योगदान
१४.२.१ िवĜल रामजी िशंदे
१४.२.२ छ.राजषê शाहó महाराज
१४.२.३ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर व अÖपृÔयोधारक चळवळ
१४.३ सारांश
१४.४ ÿij
१४.५ संदभª
१४.० उिĥĶ्ये १. १९ Óया शतकातील अÖपृÔय समाजाची पåरिÖथती जाणून घेणे.
२. िवĜल रामजी िशंदे यां¸या अÖपृÔय सुधारणा चळवळी मधील योगदान जाणून घेणे
३. छ. राजषê शाहó महाराज यांनी Âया¸या कायªकाळात अÖपृशयते¸या िनमूªलनासाठी
केलेÐया ÿयÂनांचा आढावा घेणे
४. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या अÖपृÔयोधारक चळवळीचा िचिकÂसक अËयास
करणे.
५. अÖपृशयते¸या िनमूªलनासाठी सुधारकांचे योगदान िवशद करणे.
१४.१ ÿÖतावना भारतात अÖपृÔयांना िहंदूं¸या चातूवªÁय ÓयवÖथेत Öथान नाही परंतु Âयांना āाĺण, ±िýय,
वैÔय आिण शूþ या चार वणा«खालचा पंचम वणª िकंवा ÿितलोम संकर जाती समजतात.
अÖपृÔयांना अंÂयज, अितशूþ, दिलत, हåरजन इ. नावे आहेत. अनुसूिचत जाती Ìहणूनही ते
ओळखले जातात. खेड्यात अÖपृÔयां¸या वÖÂया मु´य गावठाणापासून अलग असतात.
महाराÕůात Ļा वÖÂया पूव¥स अगर उ°रेस असतात. अÖपृÔय जातीत जÆमाला आलेला
माणूस जÆमभर अÖपृÔयच राहतो व Âयाला कोठÐयाही शुĦीकरणाने ÖपृÔय होता येत नाही, munotes.in

Page 170

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
170 अशी िहंदू łढéची परंपरागत कÐपना आहे. काही अÖपृÔयांना िवशेषतः चांडाळांनी
गावाबाहेर राहावे, मेलेÐया Óयĉìचे कपडे वापरावे, फुट³यातुट³या भांड्यांतून जेवावे व
लोखंडाचे दािगने वापरावे, अशा ÿकारचे अनेक दंडक मनुÖमृतीत सांिगतले आहेत.
भूतकाळात अÖपृÔय जातीस बöयाच सामािजक, आिथªक, धािमªक व राजकìय िनब«धांना
तŌड देऊन जगावे लागले. Âयांची घरे गावा¸या वेशीबाहेर असत. अनेक िठकाणी,
अÖपृÔयांनी दगडी िकंवा दुमजली घरे बांधू नयेत, असा उ¸च जातéनी पूवê दंडक घातला
होता. पेशवाईत पुणे शहरा¸या हĥीत, सकाळी व सायंकाळी, ºया वेळी सावÐया लांब
पडतात Âया वेळी, महार-मांगांना येÁयास मºजाव होता, असा उÐलेख सापडतो. कारण
उ¸चवणêयांना या सावलीमुळेही िवटाळ होत असे. अÖपृÔयांना रÖÂयात थुंकÁयाची मनाई
होती. Ìहणून, ते गÑयात अडकिवलेÐया भांड्यात थुंकत. पादýाणे वापरणे, सोÆयाचांदीचे
दािगणे घालणे, छýी वापरणे, डो³यास साफा बांधणे, कोट-अंगरखा घालणे, झोपÁयास
खाट वापरणे इ. अनेक बाबतéत िनब«ध होते. लµनात पालखीतून अगर घोड्यावłन वरात
काढणे, ढोल वाजिवणे इ. बाबéवłन आजही दंगे होतात. अÖपृÔयांना मंिदरÿवेशास मºजाव
होता. Âयां¸या िविहरी वेगÑया, नदीवरील पाणवठेही वेगळे व ÿवाहा¸या खाल¸या िदशेला
Ìहणजे उ¸चवणêयां¸या पाणवठ्यानंतर असायचे व अजूनही आहेत. Âयां¸या धािमªक
समारंभात व लµनकायाªत āाĺण पौरोिहÂय करीत नाहीत. Æहावी, परीट इ. बलुतेदार Âयांची
कामे करीत नाहीत. असÐया ÿकारचे िनब«ध Âयां¸यावर शेकडो वष¥ लादले गेले होते.
पåरणामतः अÖपृÔय जाती जीवना¸या सवªच ±ेýात अितमागास रािहÐया, आपÐयावरची
बंधने दैववादी आहेत अशी Âयांची समजणुक झाली Âयामुळे बंधने łढी बनÐया.
Âयां¸यावरील āाÌहणी वचªÖवामुळे Âयां¸यातील Öवािभमान नĶ झाला.
१९ Óया शतकात सुधारकांनी या समाजाचे वाÖतव िचý समोर आणले व शै±िणक,
आिथªक, सामािजक व राजकìय सुधारणा घडवून Âया¸या उÂथानासाठी ÿयÂन केले. या
कायाªमÅये महाÂमा फुले नंतर िवĜल रामजी िशंदे, छ. राजषê शाहó महा राज व डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यांचे कायª िवशेष महÂवाचे आहे.
१४.२ अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी सुधारकांचे योगदान १४.२.१ िवĜल रामजी िशंदे:
ÿारंिभक जीवन व िश±ण:
िवĜल रामजी ऊफª अÁणासाहेब िशंदे यांचा जÆम मराठा कुटुंबात २३ एिÿल १८७३ रोजी,
आता कनाªटक राºयात असलेÐया जमखंडी या संÖथाना¸या गावी झाला. Âयां¸या
विडलांचे नाव रामजीबाबा व आईचे नाव यमुनाबाई. वया¸या ९ Óया वषê Âयांचा िववाह
आÂयाची मुलगी Łि³मणी िह¸याशी झाला. घराÁयाची पूवाªपार ®ीमंती गेÐयामुळे वडील
रामजीबाबा हे संÖथानामÅये काही काळ िश±काची व कारकुनी Öवłपाची नोकरी करीत
होते. ते पंढरपूरचे वारकरी होते. आई सािßवक वृ°ीची होती व घरातील वातावरण
जाितभेदाला थारा न देणारे होते. munotes.in

Page 171

अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी सुधारकांचे योगदान: िवĜल रामजी िशंदे, छ. राजषê शाहó महाराज डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
171 अÁणासाहेबांचे मॅिůकपय«तचे िश±ण जमखंडी येथेच झाले. इंúजी, संÖकृत, मराठी या
िवषयांची Âयांना आवड होती. Âयां¸या हायÖकूल¸या काळात इंúजी आिण संÖकृत
सािहÂया¸या सŏदयाªचा पåरचय Âयांना झाला. िवĜल रामजéनी जमखंडी येथे काही काळ
िश±काची नोकरी केÐयानंतर १८९३ मÅये पुÁया¸या फµयुªसन कॉलेजात पुढील
िश±णासाठी दाखल झाले .१८९८ मÅये ते बी.ए .झाले. या काळात तेरदाळचे ®ी.
िवÕणुपंत देशपांडे, कोÐहापूरचे ®ी. गोिवंदराव सासने व वाईचे ®ी. ज. स. करंदीकर हे Âयांचे
िमý बनले. पुÁया¸या फµयुªसन कॉलेजमÅये िशकत असताना १८९७ साली Âयांनी
रोजिनशी िलिहली. िवĜल रामजी िशंदे यांची पुÁयातील सहा वष¥ Âयां¸या Óयिĉमßवाची
जडणघडण करणारी ठरली.
या काळात Âयांचे मन धमाªकडे ÿबळ ओढ घेत होते, तसेच सामािजक ÿijांबाबतही ते
अÂयंत जागłक होते. समाजातील काही घटना अथवा Óया´याने असोत, वतªमानपýे
असोत Âयांत बहòजन समाजाचा िवचार होत नाही याची Âयांना सखेद जाणीव होती. ते
जमखंडीला मॅिůक¸या वगाªत असतानाच आगरकरां¸या ‘सुधारक’ पýातील सुधारकì व
अ²ेयवादी मतांचा Âयांना पåरचय Óहायला ÿारंभ झाला होता. Âयांचे लेख वाचून
िवचारÖवातंÞय, ÓयिĉÖवातंÞय, ľीदाि±Áय यांसार´या िवषयावर तेथील वसंत
Óया´यानमालेत ते उÂसाहाने बोलत होते. फµयुªसन कॉलेजमÅये ÿोिÓहयस¸या वगाªत
असताना Âयांनी जॉन Öटुअटª िमलचे िलबटê (ÖवातंÞय), युिटिलटेåरअॅिनझम्
(उपयुĉतावाद, बहòजनिहतवाद), सÊजे³शन ऑफ वुइमेन (िľयांची गुलामिगरी) हे मूळ
इंúजीतील úंथ वाचले व Âयामुळे ते ÿभािवत झाले. पुढे एकेĵरवादी ÿाथªनासमाजातील
Æया. रानडे, रा. गो. भांडारकर, का. बा. मराठे यांचा सहवास लाभून १८९८ मÅये Âयांनी
ÿाथªना समाजाची दी±ा घेतली. याच दरÌयान Âयांनी कायīाचे िश±ण ही पूणª केले.
१९०१ ते १९०३ ही दोन वष¥ Âयांनी मँचेÖटर कॉलेजात तौलिनक धमªशाľ, पाली भाषा व
बौĦ धमª, िùÖती धमªसंघाचा इितहास, समाजशाľ या िवषयांचा अËयास केला. भारतात
परतÐयावर Âयांनी १९०३ पासून ÿाथªना समाजाचे कायª हाती घेतले. Âयानंतर महषê िशंदे
हे ऑ³सफडª येथील मँचेÖटर कॉलेज या एकेĵरवादी धमªमता¸या कॉलेजमÅये धमªिश±ण
घेÁयासाठी ११ ऑ³टोबर १९०१ रोजी दाखल झाले. भारतात परतÐयावर Âयांनी ÿाथªना
समाजा¸या माÅयमातुन संपूणª भारतभर Ăमण केले. भारतातील िविवध ÿांतांत केलेÐया
ÿवासात अÖपृÔय वगाªची दुरवÖथा पािहÐयानंतर Âयां¸या उÆनतीसाठी कायª करावे, याची
जाणीव महषê िशंदे यांना झाली. Ìहणून Âयांनी रीतसर “िűÿेÖड ³लासेस िमशन सोसायटी
ऑफ इंिडया” या संÖथेची Öथापना कłन अÖपृÔयां¸या सवा«गीण उÆनतीसाठी कायª हाती
घेतले.
अÖपृÔय वगा«¸या उÂथानासाठीचे योगदान:
१९ Óया शतकात अÖपृÔयता िनमूªलनासाठी जे ÿयÂन झाले ÂयामÅये सवªÿथम महाÂमा
ºयोितराव फुले यांनी अÖपृÔयता िनमूªलनासाठी ÿबोधनाÂमक व संÖथाÂमक कायª केले.
Âया¸या या कायाªमुळे अÖपृÔयां¸या ÿijांना वाचा फुटली. याच काळात अनेक अÖपृÔय व
अÖपृशेतर तŁण, अÖपृÔयांवर होणारे अÂयाचार, जुलूम, Âयांना िदली जाणारी िवषमतापूवªक
वागणूक या िवषयी सभा, मेळावे या मधून आवाज उठवत होते. परंतु हे सवª ÿयÂन Öथािनक
पातळीवर होत होते. ÿाथिमक अवÖथेतील या ÿयÂनांमÅये अÖपृÔयां¸या शै±िणक munotes.in

Page 172

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
172 िवकासावर भर िदला जात असे. राÕůीय पातळीवर¸या Óयासपीठावर या संदभाªतील चचाª
अपवादाने घडून येत असे. अशा या काळात अÖपृÔयांवर होणा-या ÿचंड सामािजक
अÆयायािवŁÅद भारतभर आवाज उठिवÁयाचे व अÖपृÔय समजÐया जाणा -या वगाª¸या
उÆनतीसाठी संÖथाÂमक ÿयÂन करÁयाचे महनीय कायª िवĜल रामजी िशंदे यांनी सुł केले.
या कामाला अिखल भारतीय पातळीवर नेÁयाची दूरŀĶी व कत¥पणा महषê िशंदे यांनी
दाखिवला.
अÖपृÔयता िनमूªलन कायाªला िव. रा. िशंदे यांनी १८९३ मÅयेच सुŁवात केली होती.
पूÁया¸या फµयुªसन कॉलेजनÅये िश±ण घेत असताना Âयांनी आपÐया जमखंडी गावातील
एका अÖपृÔय मूलीला मुŁळी जाÁयापासून परावृ° केले होते. एवढेच नाही तर ितला िश±ण
देऊन िशि±का बनवले होते.
िűÿेÖड ³लासेस िमशन सोसायटी ऑफ इंिडया:
िडÿेÖड ³लासेस िमशन सोसायटी ऑफ इंिडया अथवा भारतीय िनराि®त साĻकारी
मंडळीची Öथापना करÁयाची आंतåरक ÿेरणा अÁणासाहेबांना कशी झाली हे Âयां¸या
चåरýातील एका ÿसंगावłन ल±ात येते. १९०५ मÅये, अÁणासाहेब दौरा करीत असताना
अहमदनगरला मु³कामाला होते. नगर िजÐहयातील ®ी. ®ीपतराव थोरात व ®ी पांडुरंग
लàमण डांगळे इ. अÖपृÔय वगाªतील पुढा-यांनी िभंगार या गावी सभा बोलािवली होती. Âया
सभेला अÁणासाहेबांना Âयांनी बोलावून नेले. नागपूरकडील ®ी. िकसन फागूजी बंदसोडे
यांनी ÖथािपलेÐया सोमवंशी िहतिचंतक समाजाचे छापील पýक वाचून Âयातील उĥेश ते
सभेत समजावून सांगत होते. हजारो वष¥ वåरķ जातीचा जुलूम सहन करणा-या या
मंडळी¸या पýकातील एक उĥेश, वåरķ वगाªची मने न दुखिवता अÖपृÔयांनी आपÐया
उÅदाराचा ÿयÂन करावा असा होता. हा उĥेश समजावून सांगताना आपÐया मनाची िÖथती
कशी झाली Âयाचे अÁणासाहेब वणªन करतात, “हे उÅदाराचे काम आपण Öवतः अंगावर
घेऊन, या कामात Öवतः चे भावी चåरý वाहóन ¶यावे अशी ÿेरणा मला जोराने होऊ लागली.
इतर सवª कामे टाकून एका ±णाचाही वेळ न दडवता हया कायाªस लागावे असा संकÐप
परमेĵरास Öमłन हयाच राýी¸या मुहòताªवर केÐयाचे मला प³के आठवते.”
अहमदनगरहóन मुंबईत परतÐयावर ‘सोशल åरफॉमª असोिसएशन’ ¸या वतीने Âयांचे एक
Óया´यान आयोिजत केले गेले. Âयातही भारतातील बिहÕकृत वगा«¸या अडचणी, Âयांची
ÿांतवार रचना, Âयां¸या िनवारणाथª वåरķ वगाªकडून होणारे िनरिनराळे ÿयÂन व Öवतः Âया
लोकांकडूनच ÖवउĦाराथª होणारे ÿयÂन यांची Âयांनी पĦतशीर मांडणी केली. भारतात
एकूण िहंदू लोकसं´येमÅये नीच मानÐया जाणाöया जातéचे ÿमाण नेमके िकती आहे, याचा
अËयास १९०१ ¸या जनगणनेवłन कłन िशंदे यांनी या भाषणात काही िनÕकषª मांडले.
एकंदर लोकसं´येपैकì एक शķांश लोक अÖपृÔय मानले जातात, Ìहणजेच ÿÂयेक सहा
माणसात एक माणूस टाकाऊ आिण िशवून घेÁयासही अयोµय असा मनुÕयÿाणी आहे, असा
िनÕकषª िशंदे यांनी या भाषणात मांडला. भाषणा¸या अखेरीस या लोकां¸या उĦारासाठी एक
Öवतंý िमशन काढले पािहजे, अशी भूिमका िशंदे यांनी मांडली. “या लोकां¸या उĦारासाठी
नुसती िश±णसंÖथा, मग ती िकतीही मोठ्या ÿमाणावर असो, Öथापून चालावयाचे नाही तर
ºयामÅये िजवंत Óयिĉगत पुढाकार आहे असे एक िमशन तयार झाले पािहजे. अशा िमशनने munotes.in

Page 173

अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी सुधारकांचे योगदान: िवĜल रामजी िशंदे, छ. राजषê शाहó महाराज डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
173 िùÖती िमशनöयांÿमाणे या लोकां¸या जीिवतामÅये øांती व िवकास घडवून आणला
पािहजे,” असे आवाहन Âयांनी केले होते आिण Ìहणूनच १८ ऑ³टोबर १९०६ रोजी
“िडÿेÖड ³लासेस िमशन सोसायटी ऑफ इंिडया” अथवा “भारतीय िनराि®त साĻकारी
मंडळाची” Öथापना केली. मुंबई येथील एिÐफÆÖटन रोडलगत¸या मुरारजी वालजी यां¸या
बंगÐयात अÖपृÔय मुलांसाठी शाळा उघडून या कायाªला आरंभ करÁयात आला.
मंडळीचे सेøेटरी Öवतः िव. रा. िशंदे होते. मंडळीचे अÅय± नामदार Æयायमूतê चंदावरकर
Ļांनी जमलेÐया मुलांना पिहला धडा घालून देऊन मंडळीचे काम सुł करÁयापूवê आपÐया
भाषणात खालील अथा«चे सूýवा³य सांिगतले कì, “Ļा नीच मानलेÐया लोकांना वर
आणÁयाचा ÿयÂन करÁयाने आÌही Öवतःलाच वर आणीत आहोत. हे पिवý कायª करीत
असता Ļा लोकांचा आÌही उĦार करणार, हा घम¤डीचा िवचार आम¸या अंतःकरणात न
िशरो आिण आÌहा सवा«ना Ļा घोर अÆयायामुळे जी अधोगती िमळाली आहे, ती टळून
सवा«चा सारखाच उĦार होणार आहे. असा साधा आिण सािßवकभाव आÌहांमÅये िनरंतर
जागृत राहो.”
िमशनचे उिĥĶे खालील ÿमाणे :
िहंदुÖथानातील महार, मांग, चांभार, धेड, पाåरया वगैरे (िवशेषेकłन पिIJम िहंदुÖथानातील)
िनकृĶ वगा«ना व इतर अशाच रीतीने िनराि®त झालेÐया लोकांना िश±ण, कामधंदा, ममतेची
आिण समतेची वागणूक, धमª, नीती, आरोµय आिण नागåरकता इÂयादीिवषयक उदार
तßवांचा उपदेश व अशा इतर साधनां¸या Ĭारे आÂमोÆनती करÁयाचे कामी साहाÍय करणे
इ. उिĥĶे ठरवले गेले.
शतकानुशतके बिहÕकृत अवÖथा लादून अÖपृÔय ठरिवÐयामुळे Ļा वगाªला ÿाĮ झालेला
िनकृĶपणा नाहीसा कłन Âयांना Öवािभमानी, सुिशि±त आिण उīोगी बनिवणे हा Âयांनी
आपÐया कायाªचा एक भाग मानला तर उ¸चविणªयां¸या मनातील अÖपृÔयतािवषयक Ăामक
समजूत नĶ करणे, हा Âया कायाªचा दुसरा भाग मानला.
कायª:
वरील उिĥĶांÿमाणे जोमाने काम सुł झाले आिण पिहÐया वषाªतच Âयाला रचनाÂमक
आकार आला. िमशन¸या Öथापने¸या िदवशी पिहली शाळा सुł केÐयानंतर नऊ
मिहÆयां¸या काळातच मुलांसाठी एक आिण मुलéसाठी एक अशा िदवसा¸या दोन मोफत
शाळा सुł करÁयात आÐया. नोकरी करणाöया लोकांसाठी राýशाळा, धमाªथª दवाखाना,
वाचनालय आिण úंथालय, मुलांसाठी तालीम, मिहलांसाठी िशवणवगª, ÿाथªना आिण
Óया´याने वगैरे उपøम सुł केले गेले. डॉ. संतुजी रामजी लाड हे दररोज सकाळी
ठाÁयाहóन येऊन चार तास रोगी तपासत आजूबाजू¸या गरीब वÖतीतील घरांमÅये जाऊन
रोµयांना मदत करत. या आिण अÆय उपøमांमुळे िमशनबĥल अÖपृÔय लोकांमÅये
आपुलकì िनमाªण होÁयास मदत झाली. अनेकिवध छोट्या-मोठ्या कायªøमांमुळे िमशनची
ओळख वाढू लागली. सुरतेचे िडिÖů³ट जºज दयाराम िगडुमल आिण मलबारी नावाचे
पारशी गृहÖथ वगैरे दानशूर लोक िमशनला मदत देÁयासाठी येऊ लागले. munotes.in

Page 174

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
174 दयाराम िगडुमल यां¸या दरमहा शंभर Łपयां¸या मदतीवर अÖपृÔय मिहलां¸या सेवेसाठी
जुलै १९०७ मÅये ‘िनराि®त सेवासदन’ सुł झाले. िशंदे यांनी इंµलंडमÅये ‘डोमेिÖटक
िमशन’चे काम पािहले होते. Âया कामाचा आदशª डोÑयांसमोर ठेवून ‘सेवासदन’चे काम हाती
घेतले गेले. िशंदे यांची बहीण जना³का, वेणूबाई, Ĭारकाबाई आिण कÐयाणीबाई सÍयद
यांनी या कामी पुढाकार घेतला. अÖपृÔयांमधील मुलांनी शाळेत यावे यासाठी या
सेवासदनामाफªत बरेच ÿयÂन केले गेले. माý असे ÿयÂन करणाöया िľया िùÖती ÿचारक
असाÓयात, असा गैरसमज असÐयामुळे तो दूर करÁयासाठी या िľयांमाफªत महाभारत,
भागवत, रामायण वगैरे धमªúंथांचे वाचन घरोघरी सुł करÁयाचा उपाय अवलंबावा लागला.
आजाöयांची शु®ूषा करÁयासाठी आिण बाळंतपणामÅये मदत करÁयासाठी सेवासदनातील
िľयांना िश±ण देऊन तयार करÁयात आले होते. बेवारशी मुले आिण बायका यांचीही िनगा
ठेवÁयाचे काम केले गेले. लहान मुले आिण अंथŁणाला टेकलेली माणसे यांना मदत करणे
आिण िगरÁयांमÅये बारा-बारा तास काम करणाöया अÖपृÔय माणसां¸या मुलाबाळांना
सांभाळणे, असे कामही हाती घेतले गेले. Âयासाठी िशंदे यांचे आईवडील आिण बहीण
अÖपृÔय वÖतीत जाऊन रािहले. सेवासदनामÅये अÖपृÔय मुलां¸या राहÁया-जेवÁयाची जी
मोफत सोय करÁयात आली, Âयातून पुढे गणेश आकाजी गवई हे ÿ´यात पुढारी तयार
झाले.
अÖपृÔय मिहलां¸या सेवेसाठी ‘िनराि®त सेवासदन’ सुł केले गेले, तसेच अÖपृÔय
पुŁषां¸या उĦाराथª धािमªक आिण सामािजक सुधारणा करवून घेÁया¸या उĥेशाने
‘सोमवंशीय िमýसमाज’ ही संÖथा २४ माचª १९०७ रोजी Öथापन करÁयात आली .
िमýसमाजातील सभासद दर रिववारी एकý येत आिण Âयां¸यासाठी एकेĵरी मता¸या
उपासना चालवÐया जात. यािशवाय िमशनतफ¥ धमªिश±ण आिण नीितिश±ण देणाöया
रिववार¸या शाळाही सुł केÐया गेÐया. उपासनेसाठी आिण उपदेशासाठी ‘भजनसमाज ‘ही
Öथापन करÁयात आली. Âयािशवा य एका जमªन तº²ा¸या मदतीने नवीन तöहेचे बूट तयार
करÁयासाठी एक चामड्याचा कारखानाही सुł करÁयात आला. िमशन¸या कामाची
मािहती चहòबाजूपय«त कळावी यासाठी ‘Èयुåरटी सÓहªट’ हे मािसकही सुł केले गेले.
िमशन सुł होऊन तीन वष¥ होईपय«त Ìहणजे १९०९ पय«त संÖथेतफ¥ केवळ मुंबईमÅये
अÖपृÔयांसाठी चार शाळा सुł करÁयात आÐया होÂया. Âयातील कामाठीपुöयातील
गुजराती शाळा ही भंगी समाजातील लोकांसाठी काढलेली पिहली शाळा होती. याच तीन
वषा«¸या काळात िमशनने पुणे, मनमाड, इगतपुरी, अकोला, अमरावती, दापोली या
िठकाणांसह इंदूर, मंगलोर आिण मþास या, शहरांमÅयेही आपÐया कामाचा िवÖतार केला
होता.
पुÁयात िदवसाची एक शाळा आिण राýी¸या दोन शाळा, मनमाड-इंदूर येथे राýी¸या एकेक
शाळा, अकोला आिण अमरावती येथे राýी¸या दोन-दोन शाळा, इगतपुरी आिण दापोली येथे
िदवसा¸या एकेक शाळा सुł केÐया गेÐया. मंगलोरमÅये १८९७ पासून के. रंगराव हे
पाåरया जातीतील लोकांसाठी काम करणारे Âयांना िशंदे यांनी िमशन¸या कामामÅये संलµन
कłन घेतले आिण Âयां¸यातफ¥ चालवली जाणारी िदवसाची एक शाळा, सहा हातमागांची
िवणकाम संÖथा आिण सात मुले असलेले बोिड«ग िमशनमाफªत चालवायला घेतले. पाåरया
जाती¸या अÖपृÔय मुलांसाठी मþासमÅयेही िदवसाची एक शाळा आिण चांभार जाती¸या munotes.in

Page 175

अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी सुधारकांचे योगदान: िवĜल रामजी िशंदे, छ. राजषê शाहó महाराज डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
175 मुलांसाठी आणखी एक शाळा सुł केली गेली. Âयािशवाय महाबळेĵर व नािशक येथेही
िमशन¸या नÓया शाखा सुł केÐया गेÐया. अशा रीतीने पिहÐया तीन वषा«मÅये िठकिठकाणी
एकूण बारा शाखा आिण िदवसा¸या सोळा शाळा सुł केÐया गेÐया. Âयातून एक हजार
अठरा एवढे िवīाथê िश±ण घेऊ लागले. रिववार¸या नैितक िश±ण देणाöया सहा शाळा,
धमªिश±णाचे काम करणारे पाच भजनसमाज, चार उīोगशाळा या अंगानेही काम
िवÖतारले. तीन वषा«¸या अÐपावधीत उभे रािहलेले हे काम पाहóन लाला लजपतराय
यां¸यापासून अनेकांचे ल± या कामाकडे वेधले गेले.
पुÁयामÅये िमशन¸या कामाला गती ÿाĮ Óहावी यासाठी पुÁयात एक मोठा समारंभ करावा,
असे Âयां¸या मनात आले. Âयानुसार पुÁयात एक मोठा समारंभ १८ ऑ³टोबर १९०९
रोजी भरवला गेला. या कायªøमाला िविवध िवचारां¸या, िविवध जाितधमाª¸या लहानथोर
पुढाöयांना आमंिýत केले गेले. िÿिÆसपल र. पु. परांजपे यांनी अÅय±Öथान Öवीकारले, तर
धŌडो केशव कव¥, धमाªनंद कोसंबी, न. िचं. केळकर, ल. ब. भोपटकर वगैरे पुढारी
समारंभाला आले. हा कायªøम कमालीचा यशÖवी झाला आिण िमशन¸या कामाला पुÁयाचा
पािठंबा िमळवला गेला.
िमशन¸या łपाने संÖथाÂमक उभारणी करणे, Âयासाठी अनेक उपøम राबवणे, समाजाला
न पटणाöया ÿijांवर लोकांना िवचार करायला भाग पाडणे, Âयासाठी गावोगावी जाऊन
जागृती करणे, संÖथेसाठी सहानुभूती िमळवणे, िनधी उभा करणे अशा अनेक पातÑयांवर
िशंदे यांनी िमशनमाफªत काम चालवले. अÖपृÔयोĦार व अÖपृÔयता िनवारणाबाबत
आधुिनक भारता¸या इितहासामÅये अशा ÿकारचे हे पिहलेच काम होते.
मुलांनी एकमेकांशी िमळून िमसळून वागावे, परÖपरांशी अËयासामÅये चढाओढ करावी,
सवयéचे अनुकरण कłन अÖपृÔय वगाªतील मुलांनी आपला फायदा कłन ¶यावा,
उलटप±ी अÖपृÔयांिवषयी जो ितटकारा ÖपृÔयांमÅये असतो तो िनराधार आहे, हे Âयांना
कळावे, इÂयादी उĥेश Âयामागे होते.
िव. रा. िशंदे यांना मोठ मोठे अिधकारी, राजे, महाराजे िकंवा िāिटश अिधकाöयांकडून
िमशनसाठी देणगी ÿाĮ होत असे. परंतु कामाचा भार ÿचंड वाढÐयामुळे िव. रा. िशंदे यांनी
महाराÕůामÅये आिण िमशनचे काम ºया भागात सुł आहे, Âया भागात एक िवÖतृत दौरा
कłन या माÅयमातुन िनधी संकलन करÁयाची योजना आखली. १ एिÿल १९१० रोजी
िशंदे मुंबईतून बाहेर पडले आिण जून-जुलै हे मिहने वगळले तर ऑ³टोबर १९१० पय«त
िनधी संकलना¸या कामासाठी दौöयांवर रािहले. सवªÿथम Âयांनी वöहाड ÿांताचा दौरा केला.
अकोला, अमरावती आिण गणेश आकाजी गवई यां¸या थुगाव या गावी ते गेले. वöहाड
दौöयानंतर काठेवाड भागामÅये राजकोट, गॉडल, भावनगर, मांगरोल, Âयानंतर कनाªटक,
वािदया, पिIJम िकनाöयावरील या भागांत दौöयावर ते गेले. जाताना या दौöयात सांगली,
िमरज आिण बुधगाव या संÖथानां¸या राजे साहेबां¸या भेटीही Âयांनी घेतÐया. पुढे व¤गुलाª,
सावंतवाडी, मालवण, रÂनािगरी, दापोली अशा छोट्या छोट्या गावांमÅये जाऊन, Âयांनी
एकाच वेळी कामाची पाहणी, नÓया कामाचे संकÐप आिण िनिधसंकलन केले. या संपूणª
दौöयामÅये Óया´याने देणे, कìतªन करणे, उपासना चालवणे, Öथािनक किमटी¸या सदÖयां
सोबत कामािवषयी चचाª करणे, अÖपृÔयां¸या वÖÂयांना भेटी देऊन Âयांची पाहणी करणे, munotes.in

Page 176

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
176 अÖपृÔयां¸या ÿijांना उजाळा येईल यासाठी ÿयÂन करणे, िठकिठकाण¸या शाळांना भेटी
देणे, नÓया शाळांची गरज असÐयास पुढील िनयोजनामÅये Âयाची तरतूद करणे,
Ìयुिनिसपल ऑिफसपासून महारवाडे-घेडवाडे-मांगवÖÂया इथपय«त पोहोचून ितथे Óया´याने
देणे, ÿवासात मुरळी-जोगितणीसारखे अÖपृÔय िľयांशी संबंिधत जे जे ÿij िदसतील,
Âया¸या िनराकरणासाठी Öथािनक लोकांना उīुĉ करणे, िहतिचंतकां¸या गाठीभेटी घेऊन
कामाचे महßव सांगणे आिण जमेल ितथून िमशनसाठी र³कम उभी करणे अशा एक ना
अनेक पĦतéनी िशंदे यांनी हा दौरा केला. या दौöयामÅये थुगाव येथे भरलेली अÖपृÔयांची
पåरषद ल±णीय होती. Âया पåरषदेत आसपास¸या ऐंशी गावांमधील सुमारे चार हजार
लोकांनी आपली उपिÖथती लावली. अशा छोट्या-मोठ्या सभा गावोगावी झाÐया. या
दौöयामÅये ÿबोधन व संघटन करÁयात यश तर िमळालेच िशवाय तीन हजार Łपयांहóन
अिधक िनधीही जमा झाला.
िमशन¸या कामाला अध¥ तप पूणª झाÐयाचे िनिम° डोÑयांसमोर ठेवून १९१२ ¸या
ऑ³टोबर मिहÆयात िमशनची ही महाराÕů पåरषद आयोिजत केली गेली. ५, ६ व ७
ऑ³टोबर असे तीन िदवस चालणाöया या पåरषदेला बाहेłन दोनशे साठ पाहòणे पोहोचले
आिण सवª िमळून चारशे-साडेचारशे लोकांचा समारंभ भÓय ÿमाणात साजरा झाला.
पाहòÁयांमÅये व उपिÖथतांमÅये सवª जातéचे लोक होते आिण पåरषदेिनिम° आयोिजत
केलेÐया सहभोजनातही अÖपृÔयांसह सवª जातéचे लोक उपिÖथत होते. अÖपृÔयांसोबतच
या पåरषदेला िľयांची उपिÖथतीही ल±णीय होती. सातारा, िमरज वगैरे िठकाणांवłन
िकती तरी अÖपृÔय िľयाही पåरषदेमÅये सहभागी झाÐया होÂया.
महाराÕůाबाहेर देखील िव. रा. िशंदे यांना िमशन माफªत काम करावयाचे होते. Âयासाठी
Âयांनी हòबळीमÅये िमशनची शाखा उघडली आिण शाळांची वगैरे उभारणी केली. तसेच
कनाªटकात िमशन¸या शाखेची Öथापना केली. हòबळीनंतर १९१५ मÅये बेळगाव, १९१८
मÅये गोकाक आिण १९१९ मÅये बंगलोरमÅये शाखा सुł केÐया गेÐया. या शाखांमुळे
महाराÕůाÿमाणेच कनाªटकातही अÖपृÔयोĦाराचे व अÖपृÔयता िनवारणाचे कायª सुł झाले.
१८९६ मÅये मÅयवतê कायदेमंडळात नागपूर¸या नामदार दादाभाई यांनी अÖपृÔय वगाª¸या
सुधारणे करता एक ठराव आणला होता. या पूतêसाठी यािवषयी िहंदुÖथान सरकारला
तपशीलवार मािहती हवी हो ती. Âयामुळे अÖपृÔयां¸या आज¸या िÖथतीिवषयी िमशनची मते
काय आहेत आिण िविवध सरकारांनी पुढे काय काय करावे, यािवषयी सूचना मागवणारा
खिलता १२ मे १९१६ रोजी िमशनकडे पोहोचला. िमशनने आपÐया कामात येणाöया
अडचणी कळिवÐया. िशवाय अÖपृÔयांसाठी कोणÂया Öवłपाचे काम करÁयाची
आवÔयकता आहे, याबाबत सूचनाही करÁयात आÐया. अÖपृÔयांना सĉìचे मोफत िश±ण
īायला हवेच िशवाय या वगाªचा Öवािभमान जागा करÁयाचे कामही होणे कसे गरजेचे आहे,
याबĥल मागªदशªनही करÁयात आले. हजारो वषा«¸या गुलामिगरीमुळे या वगाªला अनेक
मयाªदा पडलेÐया आहेत. Âयासाठी Âयांना नैितक िश±ण देऊन, Âयां¸यामÅये आÂमिवĵास
िनमाªण करावा लागेल आिण Âयािशवाय Âयांचा उĦार होऊ शकत नाही, असे ÖपĶ कłन
काही िशफारशी केÐया गेÐया. munotes.in

Page 177

अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी सुधारकांचे योगदान: िवĜल रामजी िशंदे, छ. राजषê शाहó महाराज डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
177 वसितगृह Öथापन करणे, ůेिनंग कॉलेज काढावे, िमशनसार´या खासगी संÖथांना भरपूर
मदत कłन Âयांचे सहकायª संपादन करावे, अशा खास शाळांसाठी सरकारने Öवतंý
इÆÖपे³टर नेमून Âयां¸यावर खास ÿयÂनांची जबाबदारी टाकावी, या लोकांसाठी सहकारी
पतपेढ्या काढावे. या सूचनांिशवाय अहवालामÅये आणखी एक सूचना करÁयात आली
होती. ती Ìहणजे, केवळ औīोिगक िश±ण देऊन चालणार नाही, तर िनरिनराÑया
कारखाÆयांतून जड-जोखमीची कामे हाताळÁयाची सवय Óहावी, Ìहणून अÖपृÔयांना
मोठमोठ्या कारखाÆयांतून उमेदवार Ìहणून नेमÁयाची ÓयवÖथा सरकारने करावी. तसेच
अÖपृÔय वगाªला ÓयविÖथत पĦतीने िश±ण देऊन लÕकरात Âयांना जबाबदारी¸या जागा
िदÐयास Âयांचा Öवािभमान जागा होईल आिण तेÓहाच Âयां¸या खöया उĦाराला सुŁवात
होईल, असे अहवालात Ìहटले गेले. हा अहवाल ३० ऑ³टोबर १९१६ रोजी क¤þीय
सरकारला पाठवला गेलाच, िशवाय ‘ÓĻूज अॅÁड सजेशÆस टू िद गÓहम¦ट ऑफ इंिडया’ या
नावाचे एक १७ पानांचे चोपडे Öवतंýपणे ÿिसĦ केले गेले आिण Âया¸या अनेक ÿती
ÿांितक सरकारला देÁयाकरता पाठवÁयात आÐया.
इतर कायª:
िव. रा. िशंदे सुधारणावादी असÐयाने Âयांनी अनेक सामािजक ÿijांना हात घातले, इ. स.
१९११ मÅये Âयांनी मुरळी ÿितबंधक पåरषद भरवून ती ÿथा बंद करÁयाचा ÿयÂन केला.
या कायाªत Âया¸या भिगनी जना³का िशंदे यांची साथ िमळाली. इ. स. १९२४ वायकोम
(केरळ) मÅये अÖपृÔया¸या मंिदर ÿवेशा¸या लढ्यात भाग घेवून सÂयाúह केला. तसेच
१९३० मÅये Âयांनी पवªती येथे अÖपृÔयांचा मंिदर ÿवेशा¸या सÂयाúहात सहभाग नŌदवला.
अशा सÂयाúहात ते सिøय असलेले िदसून येतात.
अÖपृÔयतेसंबंधी Âयाचे आणखी एक महÂवाचे कायª ते Ìहणजे समाजशाľीय ŀिĶकोणातून
िलिहलेला Âयांचा ‘भारतीय अÖपृÔयतेचा ÿij’ हा ÿबंध १९३३ साली ÿिसÅद झाला.
अÖपृÔयते¸या ÿijावरील भारतामधील हा पिहलाच ÿबंध होय. या ÿबंधात Âयांनी
अÖपृÔयते¸या उगमापासूनचा इितहास व बुÅदपूवªकालापासून तो वतªमानकाळापय«त
िदसणारी अÖपृÔयतेची łपे यांचे अÂयंत साधार असे िववरण केले आहे. अÖपृÔयांमधील
वेगवेगळया नावां¸या ÓयुÂप°ी, Âयांचा इितहास, Âयांचा धमª, सामािजक िÖथती व Âयांचे
राजकारण इÂयादी िवषयां¸या अनुरोधाचे िववेचन केले आहे. अÖपृÔयतेसंबंधी सवªÖवी
नवीन वाटावी अशी मािहती व िनÕकषª Âयांनी या ÿबंधात साधार मांडले आहेत.
१९१७ मÅये कलकßयास िव. रा. िशंदे यांना अॅनी बेझंट यां¸या अÅय±तेखाली राÕůीय
सभे¸या अिधवेशनात अÖपृÔयतेचा ÿij भारतीय राÕůीय काँúेस¸या कायªøम पिýकेवर
आणÁयात यश ÿाĮ झाले. Âयाÿमाणे अिधवेशनात ठराव मंजूर करÁयात आले. पुढे राÕůीय
सभे¸या Óयासपीठावर Âयांना अÖपृÔयां सबंिधत भूिमका मांडता आली. याच काळापय«त
राÕůीय Öतरावर अÖपृÔयता िनमूªलनाचे कायª िव. रा. िशंदे करत होते. याच काळात डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर हे अÖपृÔयता िनमूªलना िवषयी अिधक सिøय झाले. साउथÊयूरो
सिमतीसंदभाªतील Âया¸या भूिमकेमुळे बाबासाहेब आंबेडकर यांनी िशंदे यां¸या वर टीका
केली. पुढे मतभेद वाढत गेले.
munotes.in

Page 178

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
178 मूÐयमापन:
िव. रा. िशंदे यांनी िमशन¸यावतीने मोठे संÖथाÂमक जाळे उभाłन, अÖपृÔयां¸या उÆनतीचे
ÿयÂन चालवले, उ¸चĂू समाजाने अÖपृÔयतािनवारणा¸या कामात सहभाग īावा, असा
ÿयÂनही Âयांनी चालवला होता. िविवध िवचारां¸या पुढाöयांपासून समाजसुधारकांपय«त
आिण संÖथािनकांपासून इंúजां¸या क¤þीय ÿांितक सरकारांपय«त सवा«ना
अÖपृÔयतािनवारणा¸या मुīावर एकý आणÁयाचाही ÿयÂन Âयांनी चालवला. अशा सवª
मागा«नी अÖपृÔयते¸या ÿijाला राÕůीय Öवłप देÁयाचे कायª िशंदे यांनी केले. या संदभाªत
वामनराव सोहनी Ìहणतात, “अÖपृÔयता िनवारणाला फुले यांनी सुŁवात केली पण मोठ्या
ÿमाणावर ÓयविÖथत ÿयÂन िव. रा. िशंदे यांनी केले. अÖपृÔयां¸या ÿijाला Âयांनी राÕůीय
माÆयता िमळवून िदली.”
१४.२.२ छ.राजषê शाहó महाराज
इ. स १८८४ ते १९२२ या काळातील कोÐहापूर संÖथानचे राºयकत¥ छ. राजषê शाहó
महाराज हे आधुिनक परंपरेतील िøयाशील समाजसुधारक होऊन गेले. समाजातील
अंध®Åदा, जातीपाती मधील भेद, िविवध अिनĶ łढी, ÿथा, परंपरा नĶ करÁयासाठी
Âयांनी आपÐया संÖथानात ÿितबंधाÂमक कायदे केले. Âयांनी Öवतःला बहòजन व बिहÕकृत
समाजा¸या उÂथानासाठी वाहóन घेतले व Âया¸या सवा«गीण उÆनतीसाठी अिĬतीय कायª
केले.
शाहó महाराजांचा जÆम २६ जून १८७४ रोजी कागल¸या जहागीरदार घाटगे घराÁयात
जयिसंगराव आिण राधाबाई Ļा दांपÂया¸या पोटी कोÐहापूर येथील बावड्यातील ‘लàमी
िवलास पॅलेस’ मÅये झाला.
छýपती शाहó महाराज Âयां¸या वया¸या दहाÓया वषाªपय«त यशवंतराव उफª बाबासाहेब या
मूळ नावाने ओळखले जात होते. राजषê शाहó महाराजांचे ÿाथिमक मराठी िश±ण Âयांचे
जनक िपता जयिसंगराव उफª आबासाहेब यां¸या देखरेखीखाली झाले. दहाÓया वषाªपय«त
Âयांचे िश±ण कोÐहापुरात झाले. चौथे िशवाजी महाराज हे अहमदनगर येथे सन १८८३
मÅये मृÂयू पावले. Âयां¸या अकाली िनधनानंतर यशवंतरावांना कोÐहापूर¸या गादीवर
द°कपुý Ìहणून िनवडले. १७ माचª १८८४ या िदवशी राºयारोहण पार पडले. या पुढील
Âयांचे िश±ण राजकुमार कॉलेज राजकोट व धारवाड येथे झाले. एकंदरीत राºयकारभार
संबंिधत उपयुĉ िश±ण, Óयवहार याचे पåरपूणª ²ान शाहó महाराजांना िमळाले. पुढे २ एिÿल
१८९४ रोजी शाहó महाराजांनी राºयाची अिधकार सूýे आपÐया हाती घेतली.
अÖपृÔयोĦार चळवळ:
वेदोĉ ÿकरणामÅये āाĺणी वचªÖववाīांचे िवखारी Öवłप महाराजांनी अनुभवले होते.
छýपतीनाही शूþ Ìहणणाöया वणª वचªÖववाīांनी ºया शूþाितशूþांना पशुतुÐय जीवन
जगÁयास भाग पाडले होते, Âयां¸या वेदना महाराज समजू शकले. āाÌहणशाही िवłÅद¸या
झगडयात या शूþाितशूþांना ÿथम मानिसक व सामािजक गुलामिगरीतून मुĉ करावयास
हवे, याची Âयांना ÿकषाªने जाणीव झाली. इ. स. १९१८ सालापासून अÖपृÔयोĦार munotes.in

Page 179

अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी सुधारकांचे योगदान: िवĜल रामजी िशंदे, छ. राजषê शाहó महाराज डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
179 चळवळीत Âयांनी एकामागून एक øांितकारी पावले उचलून अÖपृÔय समाजास
गुलामिगरीतून मुĉ करÁयाचा अिवरत ÿयÂन चालू ठेवला.
लÕकरी फडात अÖपृÔयांची नेमणूक:
संÖथाना¸या लÕकरी सेवेत मराठा व तÂसम जातीचे लोक ÿामु´याने असत. ही सवª मंडळी
अÖपृÔयता पाळणारी होती. शाहó महाराजांनी १९१७ साली आपÐया लÕकरी फडात चार
अÖपृÔयांची नेमणूक केली. Âयापैकì दोघे महार होते, तर दोघे मांग होते. राजषê शाहó
महाराजांनी अशा ÿकारे लÕकरी फडात देखील अÖपृÔयांची नेमणूक कłन लÕकरी
फडातील अÖपृÔयता नĶ करÁयाचा अनेक उपøमांपैकì हा एक उपøम होता.
तलाठ्यांची नेमणूक:
महाराजांनी संÖथानातील कुलकणê वतन खालसा कłन कुलकणêऐवजी तलाठी नेमÁयाची
पĦत Öवीकारली होती. या जागांसाठी अÖपृÔय वगाªतील लोकांची वणê लागावी, यासाठी
तलाठी वगª सुł कłन Âयात अÖपृÔय उमेदवारांना िवशेष िशÕयवृßया देऊन ÿिशि±त केले
गेले. अशा ÿिशि±त अÖपृÔयांना अúøमाने तलाठी Ìहणून नेमले जावे यासाठी राजषê शाहó
महाराजांनी खास हòकूम जारी केला.
Ìयुिनिसपािलटी¸या चेअरमनपदी अÖपृÔय:
कोÐहापुर¸या Ìयुिनिसपािलटी¸या कायाªलयात ÿथमच एक अÖपृÔय नेमला गेला. एवढेच
नÓहे तर Ìयुिनिसपािलटी¸या चेअरमनपदी ÿथमच एका अÖपृÔयाची द°ोबा पोवार यांची
राजषê शाहó महाराजां¸या ÿेरणेने नेमणूक झाली. Ìयुिनिसपािलटीचा चेअरमन Ìहणून एक
अÖपृÔयाची िनवड Óहावी ही घटना Âया काळी असाधारण होती.
अनेक खाÂयात अÖपृÔय:
शाहó महाराजांनी अÖपृÔयांना आपÐया अनेक खाÂयात सामावून घेतले. महाराजांनी काहéना
माहóत बनवले तर काहéना आपÐया राजपåरवाराचे कोचमन űायÓहर बनवले. अशा अनेक
जागांवर अÖपृÔयांना भरती कłन Âयांची ÿितķा वाढिवÁयाचा ÿ यÂन महाराजांनी केला.
सोनतळी कॅÌप:
या कॅÌपमÅये शाहó महाराज अÖपृÔयता िनमुªलनाचे िविवध ÿयोग राबिवत असत. आपÐया
सेवेत अÖपृÔयांना घेऊन ते एका महाराकरावी ते सवª देवांची पूजा करवून घेत असत.
तेथील पाÁया¸या हौदावर भंµयािशवाय सवा«ना िशवािशव करणेही मोकळीक आहे. सवª
कैÌपातील मंडळी बंधुÿेमाने राहतात. दशरथा मांग बास तेथील िशकारी Öटोअरचा जमादार
होता. आबा मांग व चंदा महार हे िशकारखाÆयाचे कामदार होते. दादु महार व रामु महार रा.
राधानगरी हे ह°ीवरले माहóत होते. दर शुøवारी अंबाबाईचे व शककत¥ िशवाजी
महाराजांपासून चौÃया िशवाजीपय«त जे सरकारी छिबने िनघतात Âया ह°ीवर नोकरी
करतात.
munotes.in

Page 180

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
180 अÖपृÔयांची जाितवाचक नावे बदलली:
अÖपृÔय समाजातील लोकांची आडनावे बöयाचदा जाितवाचक असत तर काही नावांवłन
Âयां¸या जातीचा लगेच बोध होत असे. Âयामुळे काही िठकाणी अÖपृÔयांना अडचणी िनमाªण
होत. कोÐहापूरमÅये मÐला¸या कुÖÂया नावे पुकाłन लावÐया जात. अशावेळी अÖपृÔय
मÐलाची जात कुÖती शौिकनां¸या आिण ÿितÖपधê मÐलां¸या ल±ात येऊ नये यासाठी
राजषê शाहó महाराजांनी एक आगळीच ³लृĮी योजली होती. भंगी, चांभार जातीतील
लोकांना जेÓहा आवाज िदला जाई तेÓहा जाट पैलवानांनी तयार Óहावे Ìहणून ओरडÁयात
येत असे. चांभारांना 'सरदार' व भंµयांना 'पंडीत' अशी नावे ठेवली होती. Âयामुळे दुसöया
जातीतील पैलवानांना आपण महार, चांभार िकंवा भंगी जातीतील पैलवानांशी खेळत
आहोत ही कÐपनाही येत नसे.
अÖपृÔया¸या हातचे अÆन सेवन केले:
राजषê शाहó महाराजांनी अÖपृÔयता िनवारण चळवळीत अÖपृÔयां¸या हातचे अÆनोदक
ÖवीकारÁयाची जाहीर कृÂये कłन अÖपृÔयते¸या łढéना सुŁंग लावले. राजषê शाहó
महाराजांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना सोनतळी कॅÌपवर येऊन आपÐयाबरोबर भोजन
¶यावे अशी िवनंती केली व Âयाÿमाणे कॅÌपवर एक मोठा भोजनाचा व सÂकाराचा कायªøम
घडवून आणला. या कायªøमास बहòजन समाजातील अनेक कायªकत¥ व सÂयशोधक मंडळी
उपिÖथत होती. Âया सवा«वर या घटनेचा मोठा ÿभाव पडÐयािशवाय रािहला नाही. पुढे मे
१९२० मÅये नागपूरला अिखल भारतीय बिहÕकृत पåरषद भरली. Âया पåरषदे¸या
अÅय±पदाचा मान राजषê शाहóंना िदला गेला. पåरषदे¸या भर कायªøमात महाराजांनी
āाĺण, मराठे वगैरे सवª जाती¸या पुढा-यांसम± मुĥाम अÖपृÔयां¸या हातचा चहा घेतला.
गंगाराम कांबळेचे हॉटेल:
गंगाराम कांबळेनी शाहó महाराजां¸या ÿोÂसाहनाने कोÐहापुरात हमरÖÂयावर ‘सÂयशोधक
हॉटेल’ काढले. शहरात फेरफटका मारताना महाराजांना खडखडा (घोडागाडी) गंगाराम¸या
हॉटेलसमोर थांबत असे, महाराज गंगारामला चहाची ऑडªर देत आिण गंगाराम Âयांना चहा
देत असे. गाडीत असणाöया āाĺण, मराठा आिद जाती¸या सवª मंडळांना तो चहा आúहाने
पाजीत.
नागपूर¸या अिखल भारतीय बिहÕकृत समाजा¸या पåरषदेस राजषê शाहó महाराजांची
उपिÖथती:
नागपुर¸या पåरषदेसाठी महाराजांचे आगमन होताच अÖपृÔय समाजाने भÓय Öवागत कłन
Âयांची जंगी िमरवणूक काढली. आदÐया िदवशी नागपुरात वणªवचªÖववाīांनी राजषê शाहó
महाराजांची िनंदा व िनषेध करÁयासाठी Âयाचे ‘धेड़Ō का राजा’ Ìहणून वणªन करणारी
िभ°ीपýके लावली होती. खुĥ नागपुरचे राजे रघुजीराव भोसले यांना महाराजांनी या
पåरषदेला येणे पसंत नÓहते. ते नागपूर बाहेर िनघून गेले होते. वणªवचªÖववाīांनी महाराजांचा
अवमान करÁयाची कृती केÐयाने समÖत अÖपृÔय समाज ÿ±ुÊध झाला होता. Âयास शांत
कłन महाराज उģारले होते, “Âयांनी मला धेड़Ō का राजा Ìहणून िहणिवÁयाचा ÿयÂन केला munotes.in

Page 181

अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी सुधारकांचे योगदान: िवĜल रामजी िशंदे, छ. राजषê शाहó महाराज डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
181 असला तरी, Âयात मी माझा अपमान मानीत नाही, Âयात माझा गौरवच आहे असे मी
समजतो. या पåरषदेला डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर उपिÖथत होते.
राजषê शाहóंची िवचाराÿमाणे कृती:
समाजा¸या ÿगतीसाठी जातीभेद व अÖपृÔयता या ÿथांचे िनवारण ÿथम झाले पािहजे असे
केवळ ÿितपादूनच राजषê शाहó महाराज थांबले नाहीत तर Âयांनी आपÐया संÖथानात
शाळा, धमªशाळा, सरकारी कायाªलये, दवाखाने व सावªजिनक िठकाणी जातीभेद व
अÖपृÔयता यास ÿितबंध करणारा जािहरनामा ÿिसĦ केला व Âयास कायīाचे Öवłप िदले.
यापुढे जाऊन Âयांनी जातीभेदाचा मूळ पायाचा उखडून टाकणारा आंतरजातीय िववाह
कायदेशीर मानÁयाचा कायदा आपÐया संÖथानात केला.
राजषê शाहó महाराजांनी अÖपृÔयांचा Öवािभमान जागा केला. Âयां¸यासाठी वसितगृह काढून
Âयां¸या िश±णाची सोय केली. इंúजांनी मागासलेÐया काही अÖपृÔय जातéना गुÆहेगार
ठरवून Âयां¸यावर दररोज हजेरी लावÁयाची सĉì केली होती. पण गुÆहा करÁयास उīुĉ
होणे ही माणसाची जÆमजात ÿवृ°ी नसून Âयाला बहóतांशी आपली सामािजक पåरिÖथतीच
कारणीभूत होत असते. उपासमारी टाळÁयाचा एक उपाय Ìहणून या जाती चोöयामाöया कł
लागतात. पण एकदा का चोर दरोडेखोर Ìहणून Âयां¸यावर अिधकृतपणे िश³का मारला गेला
कì पुढे गुÆहेगारी¸या दुĶ चøातून बाहेर पडणे Âयांना अश³य होऊन बसते. याची राजषê
शाहó महाराजांना जाणीव होती. Ìहणून, Âयां¸यावर लादलेली हजेरीची अपमानाÖपद आिण
तापदायक पĦती Âयांनी आपÐया संÖथानात बंद केली.
वेठिबगारी पĦत बंद व महार वतन खालसा केले:
हजेरीÿमाणेच अÖपृÔयां¸या िवशेषतः महार समाजा¸या माÃयावर वेठिबगारी ही अमानुष
पĦत लादली गेली होती. पाटील-कुलकणê हे गावकामगार अथवा सरकारी अिधकारी
महारास अनेक ÿकारची कामे सांगून िवनामोबदला राबवून घेत असत. १ ऑगÖट १८९८
रोजी महाराजांनी आदेश काढला, Âयात असे Ìहंटले आहे कì, “जर महार लोकांनी आपली
वतने रयताÓयात दाखल करावीत Ìहणून अजª िदला तर Âयां¸याकडून अजाª¸या
तारखेपासून वेठिबगारी नोकरी घेणेची नाही. जर कोणी आपÐया मनगटा¸या जोरावर सदर
लोकांना वेठिबगारी करÁयास लावली तर Âयांना नोकरीतून पेÆशन न देता कमी केले जाईल
व वतनदार असÐयास Âयास वतनातूनही कमी केले जाईल याची दखल ÿÂयेक गाव
कामगारास īावी. ”
संÖथानातील सवªच गावां¸या महारांतील िनवडक का होईना पण अशा सवा«ना सरकारी
कामावर घेणे श³य नÓहते. िशवाय ºयां¸या वतनी जिमनी जाणार ते असंतुĶ राहणार यावर
उपाय Ìहणजे सवªच महारांचे ‘महारकìचे वतन’ खालसा कłन Âयां¸या जिमनी रयतावा
कłन Âयां¸या नावे कłन देणे आिण Âयांना वतना¸या जबाबदारीतून कायमचे मुĉ करणे.
महाराजांनी हा िनणªय लगेच अंमलात आणला. ÿÂयेक गाव¸या समÖत वतनदार महार
लोकांकडून Âयांनी एक अजª भłन घेतला व Âयावर तातडीने कायªवाही कłन Âया - Âया
गावचे महार वतन खालसा कłन टाकले.
munotes.in

Page 182

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
182 अÖपृÔयता िनवारणाचे जािहरनामे:
१) महसुल Æयाय खाÂयासंबंधी:
आपÐया संÖथानातून अÖपृÔयतेचे उ¸चाटन करÁया¸या उĥेशाने राजषê शाहó महाराजांनी
इ. स. १८९९ ¸या जानेवारी¸या पिहÐया तारखेस दोन जािहरनामे मंजूर केले. Âयातील
पिहला महसुल, Æयाय इ. खाÂयासंबंधी होता. Âयात Ìहटले होते, “कोÐहापूर इला´यातील
रेिÓहÆयू, ºयुिडिशयल आिद कłन सवª अिधकाöयांनी आम¸या संÖथानात जे अÖपृÔय
नोकरी करतील Âयांना ÿेमाने व समतेने वागिवले पािहजे. जर कोणा अिधकाöयांना
वरीलÿमाणे अÖपृÔयांना वागिवÁयाची इ¸छा नसेल Âयाने हा हòकूम पोहोचÐयापासून सहा
आठवड्यां¸या आत नोटीस देऊन राजीनामा īावा. Âयाला पेÆशन िमळणार नाही.”
२) आरोµय खाते:
Âयाच िदवशी संÖथान¸या आरोµय िवभागाकडे एक जािहरनामा ÿिसĦ केला होता. Âया
जािहरनाÌयात महाराज Ìहणतात, “हòजूर¸या असे पाहÁयात आले आहे कì, अÖपृÔयांना व
ÖपृÔयांना धमाªथª दवाखाÆयात िनरिनराÑया तöहेने वागिवÁयात येऊन अÖपृÔयांना
दवाखाÆया¸या इमारतीत कंपाऊंडमÅये सुĦा येऊ िदले जात नाही. सरकारी इमारती Ļा
काही कोणाला सॅिनटोåरयम Ìहणून िदलेÐया नसÐयामुळे अÖपृÔयांना इत³या तु¸छतेने
वागिवÁयाचा कोणालाही ह³क नाही. इतकेच नÓहे तर अÖपृÔयांची तर एक तöहेने काळजी
घेतली पािहजे. धमाªथª संÖथा गरीब लोकांकåरता असून, गरीबातील गरीब अÖपृÔयांना
समते¸या पायावर वागिवणे योµय आहे. हòजूरची अंतःकरणपूवªक इ¸छा आहे कì, Öटेट
मेिडकल अिधकाöयांनी पाIJाÂयांचे ÂयातÐया Âयात िमरजे¸या अमेåरकन िमशनचे अनुकरण
करावे. एखादा रोगी मग तो ÖपृÔय िकंवा अÖपृÔय असो तो दरवाजात येताच Âयाला सËय
गृहÖथाÿमाणे वागणूक īावी. Âयाची तपासणी करावी व Âयाला जनावराÿमाणे बाहेर न
घालवता उपचारासाठी दवाखाÆयात पाठवावे. मेिडकल खाÂयातील कोणा Óयĉìला असे
करÁयात हरकत असेल तर Âयाने हा हòकूम झाÐयापासून सहा आठवड्याचे आत आपला
राजीनामा पाठवावा .
३) िश±णखाÂयातील जािहरनामे:
महाराजांनी अÖपृÔयां¸या मुलांना िश±ण िमळावे यासाठी वसितगृहाची Öथापना केली.
तसेच िश±ण खाÂयातील अÖपृÔयता नĶ Óहावी Ìहणून अनेक जािहरनामे काढले.
िश±णातील योजना यशÖवीåरÂया पार पाडावयासाठी अनेक जािहरनामे काढले
अÖपृÔयांचा उĦार करायचा असेल तर िश±णािशवाय तरणोपाय नाही. कारण अÖपृÔय
समाजाकडे कोणतेच उÂपÆनाचे साधन नÓहते. अÖपृÔयांना जर िश±ण िमळाले तर अनेक
उīोगात Âयांना उÂपÆनाचे साधन िमळेल व Âया समाजाचा आपोआपच उÂकषª होईल
Ìहणून शाहó महाराजांनी अÖपृÔयां¸या मुलांची िश±णाची ÓयवÖथा करÁयासाठी अनेक
वसितगृहाची िनिमªती केली.
munotes.in

Page 183

अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी सुधारकांचे योगदान: िवĜल रामजी िशंदे, छ. राजषê शाहó महाराज डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
183 ४) चौथी पास झालेÐया अÖपृÔय िवīाÃया«चे खास पाýता वगª:
Âयाकाळी ÖपृÔय-अÖपृÔय अËयासøमही सार´या दजाªचा नÓहता. अÖपृÔयां¸या शाळेतील
अËयासøम इ त³या सुमार दजाªचा असे कì चौथी पास झाÐयावर ५ वी मÅये Ìहणजे
हायÖकुल¸या वगाªत ÿवेश िमळÁयासाठी आवÔयक पाýता अÖपृÔय िवīाÃया«¸या िठकाणी
िनमाªण होत नसे. Âयामुळे हायÖकुलमÅये अÖपृÔय िवīाथê जाऊच शकत नसत. या
अडथळयावर मात करÁयासाठी राजषê शाहó महाराजांनी चौथी पास झालेÐया अÖपृÔय
िवīाÃयाªचे खास वगª सुł केले.
१४.२.३ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर व अÖपृÔयोधारक चळवळ:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे अÖपृÔय समाजातील एक थोर राÕůीय नेते होते. Âयांनी
Âया¸या ÿखर आÂमशĉì¸या बळावर उ¸च िश± ण घेतले व िवĵाला वī Óहावे अशी िवĬ°ा
ÿाĮ केली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना Âयां¸या लहानपणापासून ते १९१९ पय«त¸या
कायªकाळात ±णा±णाला अÖपृÔयतेचे चटके बसत होते. अÖपृÔय समाज हा िहंदू धमª
ÓयवÖथेचा एक घटक जरी असला तरीसुĦा Âयांना सामािजक, आिथªक, धािमªक ह³क
नाकारÁयात आले होते. अÖपृÔयांचे सावªजिनक ह³क िहंदू धमªúंथांनी िहरावून घेतले होते व
Âयांचे जीवनøम अनेक िनब«धांनी बंदीÖत केले होते, Âयांना िश±णाचा अिधकार नÓहता,
िहंदूं¸या मंिदरांमÅये तĬत गावातÐया सावªजिनक Öथळी Âयांना मºजाव केला होता.
धमªúंथाÿमाणे Âयांचा Öपशªच नाही तर सावली देखील िवटाळ मानली जात असे. Âयांना
गावगड्यातील गिल¸छ व घाणेरडी कामे करावयास भाग पाडत, ÂयाबदÐयात Âयांना
िमळणारा मोबदला ही अÂयंत तुटपुंजा होता. जमीन िवकत घेणे, घर बांधणे, Óयवसाय करणे
इ. बाबतीत Âयांना अिधकार नÓहता. आयुÕयभर गुलामीचे जीवन Óयतीत करावे लागत असे.
शेकडो वषाªपासून¸या Âयां¸या या अवÖथेमुळे Âयां¸यातील Öवािभमान व महÂवाकां±ा ते
िवसłन गेले होते.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर अÖपृÔय जातीतील पुढारी असÐयाने Âयांना या सवाªची ÿखर
जाणीव होती. Ìहणूनच Âयांनी बिहÕकृतां¸या मुĉìचा आúह धरला. बिहÕकृत समाजाला
Âयां¸या अिÖतÂवाची, Âयां¸या वर होणाöया अÆयायाची, गुलामिगरीची, āाÌहणवादी
वचªÖवाची जाणीव डॉ. आंबेडकरांनी कłन िदली. Âयां¸या या ÿबोधनामुळे अÖपृÔय
समाजात øांतीची लाट आली.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आपÐया सावªजिनक जीवनाची इ. स. १९२० मÅये सुŁवात
केली. अथाªत अÖपृÔयोĦारा¸या कायाªला सुŁवात केली. बिहÕकृत जनतेला पåरषद, सभा,
मेळावे व आपÐया वतªमानपýाĬारे ते ÿबोिधत करत असत. साऊथÊयूरो किमटी, सायमन
किमशन, गोलमेज पåरषद असे िविवध सरकारी आयोग वा किमशनसमोर Âयांनी अÖपृÔयांचे
ºवलंत ÿij उपिÖथत कłन संपूणª भारताचे ल± वेधून घेतले. तसेच Âयांनी अनेक संÖथा व
संघटनांमाफªत अÖपृÔयांमÅये ÿगती घडवून आणली. डॉ. बाबासाहेब फĉ ÿबोधन,
िनवेदने, सभांपूत¥ मयाªिदत रािहले नाहीत तर Âयांनी अÖपृÔयां¸या Æयाय ह³कासाठी
रÖÂयावर उतłन सÂयाúह मागाªने आंदोलन केले. डॉ बाबासाहेब आंबेडकर समतेसाठी
आयुÕयभर āाÌहणी वचªÖवा िवरोधात लढले. Âया¸या कायाªमुळे बिहÕकृत समाज संघिटत
होवू शकला व Âयांना Âया¸या वर होणाöया अÆयायाची तीĄ जाणीव झाली. पुढे Âयांनी munotes.in

Page 184

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
184 भारताचे संिवधान िलहóन ÖवांतÞय, समता, बंधूतेचे, राºय ÿÖथािपत केले. Âया¸या या
अभुतपुवª कायाªचा आढावा खालील ÿमाणे :
पूवाªयुÕय:
१४ ऑ³टोबर १८९१ रोजी मÅयÿदेशातील महó येथे भीमरावांचा जÆम झाला. रÂ नािगरी
िजÐĻातील मंडणगडाजवळ असलेले आंबडवे हे Âयांचे मूळ गाव होत¤. Âयांचे वडील रामजी
सकपाळ हे लÕकरात सुभेदार मेजर होते. बाबासाहेब आंबेडकरांचे ÿाथिमक िश±ण
साताöयास झाले. पुढे माÅयिमक व िवĵिवīालयीन िश±ण मुंबई¸या एिÐफÆÖटन हायÖकूल
व कॉलेजमÅये पूणª केले. पदवी घेतÐयानंतर Âयांना बडोदे संÖथानची िशÕयवृ°ी िमळाली व
१९१३ मÅये ते उ¸च िश±णासाठी अमेåरकेस गेले. तेथील कोलंिबया िवīापीठातून Âयांनी
अथªशाľ िवषयात एम. ए. व पीएच. डी. Ļा पदÓया िमळिवÐया. भारतात परतÐयानंतर
Âयांनी बडोदे संÖथानची नोकरी धरली . बडोदे येथील वाÖतÓयात Âयांना अÖपृÔय Ìहणून जे
अÂयंत कटू अनुभव आले , Âयांमुळे Âयांनी ती नोकरी सोडली व मुंबईस येऊन िसडनहॅम
कॉलेजमÅये ÿाÅयापकाची नोकरीपÂकरली . तोपय«त अÖपृÔय Ìहणून पदोपदी Âयांची जी
मानखंडना झाली , ितचा पåरणाम Âयां¸या मनावर फार झाला होता. याच जािणवेतून
अÖपृÔयांमÅये जागृती िनमाªण करÁयाकåरता Âयांनी अÖपृÔय वगाªतील कायªकÂया«ची
संघटना उभारÁयास सुłवात केली व एक अभूतपूवª चळवळीला ÿारंभ झाला.
बिहÕकृत िहतकाåरणी सभा:
डॉ .बा बासाहेब आंबेडकरांनी िदनांक ९ माचª १९२४ रोजी मुंबई येथील दामोदर हॉलमÅये
‘ बिहकृत िहतकाåरणीसभेची Öथापन केली . बिहÕकृत वगाªतच काम करणारी व सवªÖवी Âयांचे
िहतसंर±ण करणारी अशी एखादी Öवतंý संÖथाअसावी Ìहणून ही संÖथा Öथापन केली. या
सभेचे मूलमंý िशका ,संघिटत Óहा ,संघषª करा ’ असे ठेवले गेले ‘ . बिहÕकृत िहतकाåरणी
सभा ’ या संÖथे¸या माÅयमातून डॉ . आंबेडकरांनी अÖपृÔयां¸या सामािजक ÿijावर
अÖपृÔयांची जाणीवजागृती केली . या ‘ बिहÕकृत िहतकाåरणी सभेची उिĥĶ्ये पुढीलÿमाणे :
सरकारकडून Âयां¸या ह³कांचे संर±ण Óहावे व Âयां¸या उÆनतीस सवलती िमळाÓयात
Ìहणून ÿयÂन करणे, बिहÕकृत वगाªत Âया¸या ह³काची जाणीव िनमाªण कłन जागृती करणे,
िश±ण ÿसार करणे, वाचनालय Öथापने, िवīाथê वसितगृहे काढणे, लायक िवīाÃया«ना
िशÕयवृßया देणे व देविवणे ,समाज जागृतीसाठी कìतªने वगैर¤ची ÓयवÖथा करणे ,आिथªक
उÆनती¸या जłर Âया योजना व सूचना तयार कłन योµय अिधकाöयास सादर करणे .
महाड चवदार तळे सÂयाúह:
१९१९ ¸या कायīाने आिण बोले ठरावानुसार सावªजिनक िठकाणे सवª जाती-धमाª¸या
माणसांना खुली आहेत असा ठराव पास झाला. परंतु या कायīाची अंमलबजावणी माý
होऊ शकली नÓहती. सावªजिनक िठकाणी अÖपृÔयांना ÿवेश िमळावा, Âयां¸या वाट्याला
सामािजक समता यावी Ìहणून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी महाड¸या सावªजिनक चवदार
तÑया¸या िठकाणी सÂयाúह करÁयाचे ठरवले. Âयािठकाणी पोहचÐयावर डॉ. बाबासाहेब
बिहÕकृत समाजाला संबोिधत करताना Ìहणाले, “चवदार तÑयावर जायचे ते केवळ Âया
तÑयाचे पाणी िपÁयाकåरता जावयाचे नाही. इतराÿमाणे आÌहीही माणसे आहोत हे िसÅद munotes.in

Page 185

अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी सुधारकांचे योगदान: िवĜल रामजी िशंदे, छ. राजषê शाहó महाराज डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
185 करÁयाकåरताच Âया तÑयावर आÌहास जावयाचे आहे.” १९ माचª १९२७ रोजी डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकरां¸या नेतृÂवाखाली हजारो ľी पुŁषांनी महाड¸या चवदार तÑयावर
सÂयाúह कłन तÑयावर पाणी िपÁयाचा आपला समतेचा ह³क बजावला. अÖपृÔयांचा या
कृतीमुळे सवणा«नी अÖपृÔयांना दगडधŌड्यांनी, काठ्यांनी मारहाण केली. अÖपृÔयां¸या
Öपशाªने पाणी िवटाळले Ìहणून गोमुýा¸या साहाÍयाने तÑयाचे शुÅदीकरण केले. Âयां¸या
काही अनुयायांसह Âयां¸यावर सनातÆयांनी खटला भरला. खटला िजĥीने लढवून Âयांनी
Öवत:ची व आपÐया सहकाöयांची िनदōष सुटका कłन घेऊन चवदार तÑयावर पाणी
भरÁयाचा अÖपृÔयांचा ह³क ÿÖथािपत केला. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरां¸या या पिहÐया
सÂयाúहाने अÖपृÔय समाजात Öवािभमान िनमाªण झाला.
मनुÖमृती चे दहन:
महाड¸या सÂयाúहानंतर महाड येथेच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण Âयां¸या सहकाöयांनी
िदनांक २५ िडस¤बर १९२७ रोजी ‘मनुÖमृती’ या úंथाचा िनषेध Óयĉ करÁयासाठी या
úंथाचे दहन केले. अÖपृÔयांन संबंधीचे सवª िनब«ध मनुÖमृती मÅये होते. यासंबंधी डॉ.
आंबेडकर Ìहणतात कì, “आÌही जे मनुÖमृतीचे वाचन केले आहे Âयावłन आमची खाýी
झाली आहे कì, Âया úंथात शूþ जातीची िनंदा करणारी, Âयांचा उपमदª करणारी, कुटाळ
उÂप°ीचा कलंक Âयां¸या माथी मारणारी व Âयां¸यािवषयी समाजात अनावर वाढिवणारी
वचने ओतÿोत भरलेली आहेत. Âयात धमाªची धारणा नसून असमानतेची माý धुळवड
घातली आहे. Öवयंिनणªयाचे तßव ÿÖथािपत करावयास िनघालेÐया सुधारणावाīास असला
úंथ कधीच माÆय होणे श³य नाही. व तो अÖपृÔय वगाªसही माÆय नाही. एवढेच
दशªिवÁयाकåरता महाड येथे Âयाची होळी करÁयात आली.”
काळाराम मंिदर ÿवेश सÂयाúह:
अÖपृÔय समाजाला समतेचे ह³क िमळावेत इतरांÿमाणे अÖपृÔयांना मंिदरात ÿवेश िमळावा
Ìहणून नािशक¸या काळाराम मंिदर ÿवेशासाठी सÂयाúह करÁयाचे ठरवले. डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर असे Ìहणतात, “जोपय«त िहंदू Ìहणून या समाजाचे आहोत तोपय«त मंिदर ÿवेश हा
आमचा अिधकार आहे व तो आÌही बजावूनच दम घेऊ”. दोन माचª पय«त आठ हजार
आंदोलक सÂयाúहात सामील होÁयासाठी दाखल झाले. पुढाöयांनी नािशक येथे सÂयाúह
सिमती Öथापन केली या सिमतीने काळाराम मंिदरा¸या पंचाना अÖपृÔयांना मंिदरात ÿवेश
देÁयाबाबत नोटीस पाठवली माý ितची पंचांनी दखल घेतली नाही. बाबासाहेबां¸या
आदेशाने ३ तारखेला सÂयाúहाची सुŁवात झाली. सÂयाúहां¸या चार तुकड्या पाडÁयात
आÐया. ÿÂयेक तुकडीत दीडशे सÂयाúही होते. या तुकड्या मंिदरा¸या चारी दरवाजावर
सकाळपासून ठाण मांडून बसÐया. āाÌहणांनी चार ही दरवाजे बंद केले होते. या
सÂयाúहाची सगळी जबाबदारी दादासाहेब गायकवाड यां¸याकडे होती. रामनवमी¸या
िदवशी डॉ. बाबासाहेबां¸या अनुयायांनी रथ अडिवला. यावłन िमरवणूक बाजूला रािहली व
मारामारी, दगडफेक झाली. दगडांचा वषाªव चालू होता. इत³यात पोिलसांचा कडा फोडून
'भाÖकर कþे' नावाचा सÂयाúही मंिदरात घुसला अन् रĉाने माखून बेशुĦ पडला. उपिÖथत
सवª सÂयाúĻांना व Öवत: बाबासाहेबांनाही लहान-सहान इजा झाÐया होÂया.जवळजवळ ५
वष¥ हे सÂयाúह सुł होत¤. munotes.in

Page 186

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
186 महार वतनाला िवरोध :
महार गावातील एक वतनदार Ìहणून काम करत असत. माý महारांची कामे िनिIJत झालेली
नसÐयामुळे Âयांना सांगतलेली सरकारी पातळीवरील व गावगाड्यातील ÿÂयेक कामे Âयांना
करावी लागे. या बदÐयात Âयांना अितशय कमी मोबदला िमळत असे. डॉ बाबासाहेब
आंबेडकर यांनी महारांचे या महार वतनामुळे शोषणाचे उदाहरण िदले आहे, “महाराला ८
मैल २ पैशाने जाणाöया लाखोट्यासाठी अÆनपाÁयावाचून उÆहात तळमळ करीत अनवाणी
रखडत जावे लागत. सरकारी अंमलदारांची कामे, गावातील सवª ÿकारची हल³या दजाªची
कामे ही महरांना करावी लागत तसेच Âयांना िमळणार मोबदला (मुशािहर) अितशय कमी
असे.”
सवª कारणांमुळे महार समाजाचे वतनामुळे शोषण होत होते. Ìहणून महार वतन Ìहणजे
“िवसाÓया शतकातील ती एक गुलामिगरी आहे”, असे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना वाटत
होते. अÖपृÔय समाजावर अÆयाय कसा होतो. या वतनामुळे महार समाज ÖवािभमानशूÆय
कसा झाला आहे. Âयांची महßवाकां±ा कशी मारली गेली आहे हे Âयांनी ÖपĶ कłन महार
वतन खालसा Óहावे असे Âयांना वाटत होते. Ìहणून Âयांनी या बतनी महार समाजाची
Âयां¸या वतनापासून सुटका करÁयासाठी ‘महार वतन’ खालसा करावे असे बील १९२८
¸या कायदे कौिÆसलात मांडले होते.
साऊथÊयूरो आिण सायमन किमशनपुढे सा±:
साऊथÊयूरो व सायमन कमीशन पुढे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी अÖपृÔयांचे ÿij
उपिÖथत केले व सरकारने Âयां¸यासाठी काय करावयास हवे याचा जाहीरनामा ÿÖतुत
केले. आपली सा± नŌदिवताना डॉ. आंबेडकर यांनी अÖपृÔयां¸या राजकìय ÿijांना अúøम
िदलेला असला तरी अÖपृÔयां¸या मूलभूत Æयाय ह³कांची चचाªसुÅदा Âयांनी केली आहे.
आजपय«त अÖपृÔय वगाªला राजकìय, सामािजक, धािमªक, ह³कांपासून वंिचत सहावे लागले
आहे. एका अथाªने ते गुलाम आहेत. Âयामुळे अÖपृÔय वगाªची जर उÆनती करायची असेल
तर Âयांना राजकìय ह³कांची सवªÿथम गरज आहे असे Âयांना वाटत होते. Ìहणून Âयांनी
साऊथÊयूरो किमटीपुढे तŌडी सा± देताना Ìहटले आहे कì, “अÖपृÔयांना मतदानाचा ह³क
पािहजे. Âयांना िनवडणुकìस उभे राहता यावे, Âयां¸या मतदारांना Öवतंý मतदार संघ
पािहजेत, अÖपृÔयांचे अÖपृÔय ÿितिनधी अÖपृÔय मतदारांनीच िनवडले पािहजेत आिण
अÖपृÔयां¸या मतदार संघात अÖपृÔयां¸या लोकसं´ये¸या ÿमाणात जागा īाÓयात.” तसेच
सायमन किमशन पुढे बाबासाहेबांनी "सĉìचे ÿाथिमक िश±णाचा कायदा, िशÕयवृÂया देणे,
िवīाथê वसतीगृहे काढणे, सरकारी नोकöयांमÅये भरती तसेच अÖपृÔयां¸या राजकìय
ह³कांसंबंधी ÿij” उपिÖथत केले. अÖपृÔयांना राजकìय ह³क िदले तर सरकारी अिधकारी
व ÖपृÔय लोक अÖपृÔयांना कसे छळतात याचा Öफोट अÖपृÔयांचे ÿितिनधी कायदेमंडळात
करतील. असे बाबासाहेबांचे मत होते.
गोलमेज पåरषद:
भारतीयांचे भिवतÓय घडिवÁयासाठी नवीन राºयघटना तयार कराय¸या हेतूने भारतीय
नेÂयांची ‘गोलमेज पåरषद’ िāटीश सरकारने घेÁयाचे ठरिवले होते. Âयानुसार सदर पåरषदेला munotes.in

Page 187

अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी सुधारकांचे योगदान: िवĜल रामजी िशंदे, छ. राजषê शाहó महाराज डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
187 भारतातील सवª ÿमुख प±, अÐपसं´यांक जमाती, संÖथािनक यांना आमंýणे िदली होती.
अÖपृÔय समाजा¸यावतीने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे गोलमेज परीषदांना उपिÖथत होते.
पåरषदेमÅये केवळ अÖपृÔयांचेच ÿij मांडले असे नाही तर Âयांनी भारतीय शेतकरी,
कामगार यांचेही ÿij तेवढ्याच ताकदीने आिण िजĥीने मांडले. भारतीयांचे भिवतÓय
घडिवणाöया भावी राºयघटनेत अÖपृÔयांना राजकìय ह³कांचे संर±ण िमळावे याच उĥेशाने
डॉ. आंबेडकरांनी अÖपृÔयांचा ÿij गोलमेज पåरषदेसमोर उपिÖथत केला होता.
पुणे करार:
गोलमेज पåरषदेनंतर िāटीश पंतÿधानांनी जातीय िनवाडा जाहीर केला Âयानुसार “अÖपृÔय
वगाªला Öवतंý मतदार संघ िदले गेले. महाÂमा गांधी यांनी Öवंतý मतदार संघाला िवरोध
केला व ते ÿाणांितक उपोषणाला बसले. Âयां¸या मते, अÖपृÔयाना जर Öवतंý मतदार संघ
िदले तर अÖपृÔय समाज हा िहंदू धमाªपासून वेगळा होईल. महाÂमा गांधीजी उपोषणास
बसÐयानंतर डॉ. आंबेडकरां¸यावर वेगवेगÑया मागा«नी दबाव येऊ लागला. बाबासाहेबांना
Öवतंý मतदारसंघाची मागणी सोडून īायला भाग पाडले व ÿिसĦ पुणे करारावर सĻा
केÐया. तÂकालीन िविधमंडळात १४८ राखीव जागा तसेच ÖपृÔय िहंदूं¸या जागांपैकì
मÅयवतê िविधमंडळातील १० ट³के जागा अÖपृÔयांना देÁयाचे माÆय केले. २५ सÈट¤बर
१९३२ रोजी झालेÐया या पुणे कराराचा एक राजकìय फायदा असा झाला कì, राजकìय
प±ांचे ल± अÖपृÔयते¸या ÿijांकडे वेधले गेले व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकराना राÕůीय
Öतरावर अÖपृÔय समाजाचे एकमेव नेते Ìहणून माÆयता िमळाली. Âयाचÿमाणे महाÂमा
गांधजé¸या उपोषणामुळे एक सामािजक øांती ही घडून आली. भारतात अनेक िठकाणी
अÖपृÔयांना मंिदर ÿवेश देÁयात आले. Âयांना सावªजिनक िठकाणे वापरावयास िदली.
अनेक िठकाणी सवणा«नी अÖपृÔयासोबत सामूिहक सहभोजन केले. पंिडत जवाहरलाल
नेहł यां¸या कमªठ आई ÖवŁपाराणी यांनी अÖपृÔय समाजातील मिहलांना घरी बोलावून
Âया¸या सोबत भोजन केले.
धमा«तर:
मागील १५ वषाª¸या काळात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरां¸या आंदोलनांना सवणª वगाªकडून
जबरदÖत ÿितकार करÁयात आला होता. सतत पंधरा वष¥ लढा देवून डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकरांना कोणÂयाही सुधारणांची िचÆहे िदसत नÓहती. धमाªत माणसाला माणुसकì नाही
तो धमª काय कामाचा Ìहणून १३ ऑ³टोबर १९३५ रोजी येवला येथे “मी िहंदू Ìहणून
जÆमलो असलो तरी िहंदू Ìहणून मरणार नाही” असे जाहीर कłन धमा«तराची घोषणा केली.
Âयानुसार Âयांनी नागपूर येथे १४ ऑ³टोबर १९५६ रोजी आपÐया ५ ल± अनुयायांसोबत
िहंदू धमाªचा Âयाग कłन बौĦ धमाªची दी±ा घेतली.
१९४२ साली Âयांनी ‘ऑल इंिडया शेड्यूÐड काÖट ्स फेडरेशन’ नावाचा एक देशÓयापी प±
Öथापन केला. या प±ातफ¥ अÖपृÔयांकåरता Âयांनी अनेक लढे िदले. १९४२ पासून १९४६
पय«त ते Óहाइसरॉय¸या कायªकारी मंडळात मजूरमंýी होते. या काळात Âयांनी अÖपृÔयांची
शै±िणक व आिथªक उÆनती करÁयाचा ÿयÂन केला. Âयासाठी Âयांनी ‘पीपÐस एºयुकेशन
सोसायटी’ Öथापन केली व मुंबईस िसÅदाथª महािवīालय सुł केले. Ļाच संÖथेने पुढे
औरंगाबादला िमिलंद महािवīालय Öथािपले. भारत Öवतंý झाÐयावर Âयांची क¤þीय munotes.in

Page 188

आधुिनक महाराÕůाचा इितहास
188 मंिýमंडळात िविधमंýी Ìहणून िनयुĉì झाली. Öवतंý भारता¸या संिवधानसिमतीचे ते
सभासद झाले. पुढे ते संिवधान-लेखन-सिमतीचे अÅय±ही झाले. अÖपृÔयता नामशेष
करणारा संिवधानातील १७ वा अनु¸छेद हा आंबेडकरांचा मोठा िवजयच आहे.
१४.३ सारांश १९ Óया शतका¸या मÅयात महाÂमा फुले यांनी अÖपृÔयां¸या समते¸या ह³कांसाठी सुł
केलेÐया चळवळीला डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या काळात पुणª िवराम िमळाले. घटनेत
सवª नागåरकांना समानतेची ह³क िदले गेले तसेच कायदेशीरåरÂया भारतातील अÖपृÔयता
अनु¸छेद १७ अÆवये संपुĶात आणली. Âयाचबरोबर १९५६ मÅये असं´य अÖपृÔय
बांधवांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या समवेत बौĦ धमाªत ÿवेश केला आिण एकंदरीत
दीघªकाळ चाललेली चळवळ संपुĶात आली. बिहÕकृत समाजा¸या ÿगती¸या वाटा मोकÑया
झाÐया. एकंदåरत या टÈयापय«त पोहचणे ही अश³यÿाय गोĶ होती. १९ Óया शतकातील
समाजसुधारकांनी अÖपृÔयतेचा ÿij पुढे आणला. परंतु महाÂमा ºयोितबा फुले, महिषª
िवĜल रामजी िशंदे, छ. राजषê शाहó महाराज, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी Âया¸या
अथक पåर®माने अÖपृÔय समाजामÅये शै±िणक, सामािजक, आिथªक, राजकìय ÿगती
घडूवून आणली. गुलामाला Âया¸या गुलामीची जािणव करवून दया Ìहणजे तो बंड कłन
उठेल Ļाÿमाणे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरां¸या नेतृÂवाखाली अÖपृÔय समाजाने āाÌहणी
वचªÖवाला आÓहान िदले व आपले अिधकार िमळिवÁयासाठी संघषª कł लागले. डॉ.
बाबासाहेब या¸यानंतर देखील दिलत (अÖपृÔय) चळवळ सुł रािहली.
१४.४ ÿij १. अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी िवĜल रामजी िशंदे यांचे कायª ÖपĶ कर.
२. अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी छ. राजषê शाहó महाराज यां¸या कायाªचा आढावा ¶या.
३. अÖपृÔय वगाª¸या उÂथानासाठी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी केलेÐया काया«चा
मागोवा ¶या.
१४.५ संदभª  डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर गौरवúंथ – दया पवार (संपा.)
 डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर खंड १,२,३ – चां. भ. खैरमोडे
 छ. शाहò महाराज – भा. ल. भोळे
 महषê िवĜल रामजी िशंदे – सुहास कुलकणê
 आंबेडकरी चळवळीचा इितहास – एस. एस. गाठाळ
 िवĜल रामजी िशंदे यां¸या सामािजक चळवळीचा इितहास – वैजनाथराव डŌगरे भरत
 डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर - धनंजय कìर
 राजषê शाहó महाराज – धनंजय कìर
***** munotes.in