Paper-5-History-of-Modern-Europe-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
फ्रेंच राज्यक्ाांती

१.० उद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ फ्रेंच राज्यक्ाांती कालखांडातील युरोप
१.३ फ्रेंच राज्यक्ाांतीची कारणे
१.४ फ्रेंच राज्यक्ाांतीचे मागगक्मण
१.५ क्ाांतीची अखेर
१.६ फ्रेंच राज्यक्ाांतीचे पररणाम
१.७ साराांश
१.८ प्रश्न
१.९ सांदभग
१.० उद्दिष्टे १) फ्रेंच राज्यक्ाांतीची कारणे समजून घेणे
२) फ्रेंच क्ाांतीचा मागग जाणून घेणे
३) फ्रेंच राज्यक्ाांतीचे पररणाम तपासणे.
१.१ प्रस्तावना फ्रेंच राज्यक्ाांती ही आधुद्दनक युरोपच्याच नव्हे तर आधुद्दनक जगाच्या इद्दतहासावर अमीट
ठसा उमटवणारी घ टना आहे. आधुद्दनक जगात महत्वाची असणारी मूल्ये लोकशाही,
स्वातांत्र्य, समता, बांधुता याांचा प्रकट आद्दवष्कार फ्रान्स मध्ये फ्रेंच राज्यक्ाांतीमुळे झाला. या
क्ाांतीनांतर जगात घडलेल्या महत्वाच्या घटनाांवर फ्रेंच राज्यक्ाांतीचा प्रभाव पडला होता.
फ्रेंच राज्यक्ाांतीने सरांजामशाही, राजेशाही, धमागचा व्यद्दिगत आयुष्यातील हस्तक्षेप नष्ट
केला होता. फ्रेंच राज्यक्ाांतीनांतर युरोप मधील राज्यव्यवस्था कमालीची बदलली. हा
फरक इतका जास्त होता द्दक जग पुन्हा राज्यक्ाांती पूवग होऊ शकले नाही. फ्रेंच राज्यक्ाांती
पूवीची पररद्दस्थती आणण्याचा प्रयत्न युरोपमधील तत्कालीन सत्ाांनी केला. परांतु ह्या
क्ाांतीच्या तत्वाांनी त्या राष््ाांनासुद्धा कवेत घेतले.
१.२ फ्रेंच राज्यक्ाांती कालखांडातील युरोप फ्रेंच राज्यक्ाांतीचा प्रभाव सांपूणग युरोपवर पडला होता. जी मूल्ये फ्रेंच राज्यक्ाांतीने द्ददली
त्या मुल्याांपासून धोका हा तत्कालीन राजद्दकय सरांचनेला होता. फ्रेंच राज्यक्ाांतीचे महत्व munotes.in

Page 2

आधुद्दनक युरोपचा इद्दतहास
2 जाणून घेण्यासाठी तत्कालीन युरोपची द्दस्थती जाणून घेणे अत्यावश्यक ठरते.सांपुणग
युरोपमध्ये राजेशाही अद्दस्तवात होती. इांग्लांड मध्ये मयागद्ददत स्वरूपात तर बाकी सवग देशाांत
अमयागद्ददत राजेशाही अद्दस्तत्वात होती. राजाांवर कोणाचेही द्दनयांत्रण नव्हते. त्याांच्यावर
द्दनयांत्रण ठेवणाऱ्या व्यवस्था ह्या नाममात्र उरल्या होत्या. वेगवेगळी राजघराणी युरोपमध्ये
राज्य करत होती. सवगसामान्य लोकाांना कोणतेही हक्क अद्दधकार नव्हते. सरांजामशाही
असल्यामुळें कुळाांच्या शोषणावर ही व्यवस्था आधाररत होती. नद्दवन जलमागागचा शोध,
वैज्ञाद्दनक प्रगती आद्दण प्रबोधन युगा मुळे युरोपच्या आधुद्दनकीकरणास सुरुवात झाली होती.
युरोपातील काही राष््ाां वसाहती आद्दशया , आद्दफ्रका व अमेरीका खांडात होत्या. या
वसाहती यूरोपमधील राष््ाांच्या कच्चा माल द्दमळवण्याचे स्थान व हक्काची बाजारपेठ
होत्या. यातूनच औदयोद्दगक क्ाांतीमुळे नवीन व्यापारी वगग उदयास आला होता. यासोबतच
मध्यम वगग ज्यात शेतकरी, कामगार, व्यापारी याांचा समावेश होता ना सत्ेमध्ये मात्र
प्रद्दतद्दनद्दधत्व नव्हते.
१.३ फ्रेंच राज्यक्ाांतीची कारणे राजकीय कारणे:
अद्दनयांद्दित हुकूमशाही:
बुरबॉन घराण्याची सत्ा फ्रान्स मध्ये होती. या राजघराण्यातील सम्राट अद्दनयांद्दत्रत
हुकुमशाही व सत्ेच्या दैवी द्दसद्धाांताचा पुरस्कार करणारे होते. फ्रान्समधील राजाने
लोकाांच्या सांमतीने नव्हे तर ‘दैवी अद्दधकार’ या द्दसद्धाांताने राज्य करण्याचा दावा केला. तो
एक द्दनरांकुश सम्राट होता आद्दण केवळ 'देवाला' जबाबदार हता. फ्रेंच सम्राटाला राज्य
करण्याचा हक्क हा देवाने द्ददला आहे त्यामुळे तो कोणालाही जबाबदार नाही. त्याने घेतलेले
द्दनणगय सवाांना बांधनकारक असतील परांतू सम्राटावर कोणाचेही द्दनयांत्रण असणार नाही अशा
पद्धतीने राजावर कोणाचाही अांकुश नव्हता त्यामुळे राजाच्या लहरीवर राज्य चालत असे.
१४व्या लुईच्या काळात फ्रान्स ने युद्ध द्दनती अवलांबली होती त्यामुळे मोठ्या प्रमाणात खचग
हा युद्धावर होत होता. १६ व्या लुईने आद्दथगक उधळपट्टीचे धोरण अवलांबले.
राजघराण्याची उधळप ट्टी व जनतेप्रती अनास्था :
राजघराण्यातील लोक प्रचांड प्रमाणात उधळपट्टी करत असत. फ्रान्सची राजधानी पॅररस
होती मात्र सवग द्दनणगय व्हसागयच्या राजवाड्यातून घेतले जात. व्हसागयचा राजवाडा चौदाव्या
लुईच्या काळात बाांधला गेला होता व त्यास ३० कोटी रुपये खचग आला होता. व्हसागयच्या
राजवाड्यात राजाचा अवाढव्य लवाजमा होता. राजाराणीच्या तैनातीला १५०० नोकर
होते, तर राणीच्या खास तैनातीला ५०० नोकर होते. राजवाड्यात १८७५ घोडी व २१७
वाहने होती. राजाच्या पांिीला जवळजवळ ४०० अद्दधकारी जेवत असत. राजवाडयाचा
वाद्दषगक खचग १० कोटी फ्रैंक होता. फ्रेंच राजाचा दरबार युरोपात वैभवशाली म्हणून
ओळखला जात असे. या दरबारात दोन हजार अमीर उमराव असत हे सवग फ्रान्स मधील
जनतेची व फ्रान्सची आद्दथगक द्दस्थती खालावलेली असताना सुरू होते. त्यामुळे जनतेचा
राजाद्दवरुद्ध असांतोष वाढू लागला. munotes.in

Page 3

फ्रेंच राज्यक्ाांती
3 अकाययक्षम, भ्रष्ट व जुलमी शासन यांिणा:
शासन यांत्रणेत शैक्षद्दणक पात्रता, गुणवत्ा द्दवचारात न घेता नोकऱ्या द्ददल्या जात. शासन
यांत्रणेतील महत्त्वाच्या जागा उमरावाांसाठी राखून ठेवलेल्या होत्या. वद्दशल्याने महत्त्वाच्या
जागेवर पोहोचलेल्या उमरावाांच्या मुलाांना व नातेवाइकाांना राज्यकारभाराचे प्राथद्दमक
ज्ञानही नव्हते. प्रत्येक प्राांताचा प्रमुख हा राज्यपाल होता, पण त्याला सल्ला देण्यासाठी
मांडळ नव्हते. राजाने आपल्या सोयीनुसार देशाचे द्दवद्दवध भाग पाडले होते. त्या भागाचा
प्रमुख 'गव्हनगर' हा उमरावाांपैकीच एक असे. सरकारी अद्दधकाऱ्याांचे अद्दधकार स्पष्ट न
केल्यामुळे एकमेकाांकडून एकमेकाांच्या अद्दधकार क्षेत्रावर अद्दतक्मण केले जाई. त्यामुळे
कमालीचा गोंधळ उडे. अद्दधकाऱ्याांना द्दनणगयासाठी मध्यवती सत्ेकडे द्दवचारणा करावी लागे.
सरकारी अद्दधकारी लोकाांवर अन्याय, जुलूम व जबरदस्ती करीत.
फ्रान्समधील न्यायव्यवस्था:
न्यायालयीन क्षेत्रात कायद्यात सुसूत्रता नव्हती. राज्यातील कायदे अस्पष्ट होते. एका
द्दठकाणचे कायदे हे द्दठकाणाांहून द्दभन्न होते. कायदे हे लॅद्दटन भाषेत असल्याने सामान्य
माणसाला ते समजत दुसऱ्या नसत. साध्या साध्या गुन्ह्यासाठी गांभीर स्वरूपाच्या द्दशक्षा
द्ददल्या जात. उदा. हातपाय तो डणे, हाडे मोडणे, द्दशरच्छेद करणे. कोणत्याही व्यिीला
द्दवनाचौकशी तुरुांगात डाांबले जाई. न्यायालयेही अनेक प्रकारची होती. उदा. शाही
न्यायालय, लष्करी न्यायालय , धाद्दमगक न्यायालय, अथग न्यायालय वगैरे. पण या
न्यायालयाचे अद्दधकार सांद्ददग्ध असल्याने न्यायालयीन क्षेत्रात गोधळ होता. फ्रान्समध्ये
क्ाांद्दतपूवग काळात ४०० कायदा पद्धती अद्दस्तत्वात होत्या. या सांदभागत फ्रेंच तत्त्वज्ञ
व्हॉल्टेअर म्हणतो, "फ्रान्समध्ये प्रवास करताना माणसाला द्दजतक्या वेळा घोडी बदलावी
लागतात द्दततक्या वेळा कायद्याच्या पद्धतीसुद्धा बदलतात. " कायदे सांग्रद्दहत केलेले एकही
पुस्तक नव्हते. न्यायालयातील नोदणी पुस्तकात कायदे द्दलद्दहलेले असत. पण ते केवळ
राजाने तयार केलेले असत. न्यायाधीशाांनी जरी द्दनणगय द्ददला तरी तो क्वद्दचतच अमलात
आणला जाई. फ्रान्समध्ये द्ददवाणी द्दकांवा फौजदारी खटल्याांसाठी कायद्याची एकच सांद्दहता
नव्हती. कायदा सांद्दहताबद्ध करण्याचा प्रयत्नही झाला नाही. या एकसमानतेच्या अभावामुळे
गोंधळ द्दनमागण झाला. न्यायप्रशासनाचा कारभार हा मनमानी होता कारण तो वादकाांसाठी
सांथ आद्दण खद्दचगक होता.
परदेशी घटनाांचा प्रभाव:
फ्रेंच राज्यक्ाांती पूवी इांग्लांड मध्ये रिहीन क्ाांती झालेली यामध्ये पालगमेंट चा द्दवजय झाला
होता त्यासोबतच आयलांडमध्ये राजसत्ेद्दवरुद्ध तेथील जनतेने उठाव केला होता अमेररकेत
इांग्लांड द्दवरुद्ध स्वातांत्र्य लढा सुरू होता याला फ्रेंच सत्ेचा पाद्दठांबा होता तेथून लढून आलेले
फ्रेंच सैद्दनक या घटना पासून प्रभाद्दवत होते.
सामाद्दजक पररद्दस्थ ती:
फ्रेंच राज्यक्ाांतीची कारणे आद्दथगक व राजकीय असली तरीही फ्रेंच समाजरचना ही क्ाांतीला
द्दततकीच कारणीभूत होते कारण ही समाज रचना द्दवषमतेवर आधारलेली होती.
समाजातील मोठ्या वगागला सत्ेपासून वांद्दचत ठेवल्या जात होते यामध्ये औद्योद्दगक munotes.in

Page 4

आधुद्दनक युरोपचा इद्दतहास
4 क्ाांतीमुळे नवीन उदयास आलेला मध्यमवगग होता. हा वगग सुद्दशद्दक्षत असल्यामुळे त्याांना
आपल्या हक्काची जाणीव होती. त्याांच्यावर होत असलेल्या अन्यायाची जाणीव या वगागला
होती फ्रेंच राज्यक्ाांतीची नेतृत्व या वगागने केली. तत्कालीन फ्रान्समध्ये तीन प्रमुख वगग
अद्दस्तत्वात होते. या वगागना इस्टेट असेही म्हणत.
पद्दहला वगय:
सरांजामदार, उमराव याांचा समावेश या वगागत होतो. या वगागला मोठ्या प्रमाणात
द्दवशेषाद्दधकार होते या या वगागकडे मोठ्या प्रमाणात सांपत्ी होती. सवागत जास्त सांपत्ी
असूनही या वगागवर कमीत कमी कर लागू होता. हा वगग कुळाांना द्दवना वेतन आपल्या शेतीवर
राबवत होता त्यासोबतच प्रशासन व लष्करातील जागा या वगागतील उमेदवाराांना द्दमळत
तसेच सरांजाम दाराच्या मुलीच्या लग्नाचा व द्दशक्षणाचा खचग हा सामान्य लोकाांकडून वसूल
केला जाई. हा वगग मोठ्या प्रमाणात सामान्य जनतेचा शोषण करत होता. हा फ्रान्समधील
प्रस्थाद्दपत वगग होता. या वगागला मोठ्या प्रमाणात उत्पन्न हे कुळाकडून द्दमळत असे.
फ्रान्सच्या वेगवेगळ्या भागाांमध्ये खानदानी लोकाांना द्दमळणारे द्दवशेषाद्दधकार आद्दण देय
रक्कम खूप द्दभन्न होती. शेतक च्या द्दपकाांच्या ठराद्दवक भागावर त जमीनदाराचा
हक्क असणे अगदी सामान्य होते. अधूनमधून तो त्याच्या घरासमोरून नेणाऱ्या मेंढ्या
आद्दण गुराांवर टोल वसूल करू शकत होत
दुसरा वगय:
या वगागत प्रमुख्याने धमगगुरूांचा समावेश होत होता. फ्रान्समधील बहुसांख्य जनता ही
कॅथोद्दलक या पांथाची होती. या वगागमध्ये मात्र वररष्ठ धमगगुरू व कद्दनष्ठ धमगगुरू असा भेद
होता. यामध्ये वररष्ठ धमगगुरु कडे मोठ्या प्रमाणात सांपत्ीची केंद्रीकरण झाले होते. वररष्ठ
धमगगुरूांना सामान्य जनतेवर टाइथ नावाचा कर वसूल करण्याचा हक्क होता. त्याांना अनेक
राजकीय व आद्दथगक सवलती होत्या. धमगगुरूांचा हा वगग करमुि सुद्धा होता सामान्यतः
धमगगुरूांनी हद्दहक सुखात कडे लक्ष न देता सांन्यस्त वृत्ीने सामान्याांच्या जीवनाला धाद्दमगक
बनवण्यासाठी मागगदशगन करणे अपेद्दक्षत असते परांतु धमगगुरू त्याांना नेमून द्ददलेली कायग करत
नसे हा वगग मोठमोठाले राजवाडे द्दकल्ले बाांधून व त्यासोबत तज्ञ ठेवून एखाद्या जमीनदार
याप्रमाणे राहत होते याच वेळेस कद्दनष्ठ धमगगुरू ची द्दस्थती मात्र दयनीय होती. फ्रान्समधील
एकूण जद्दमनीच्या सुमारे २०% जमीन ही धमगगुरूांच्या मालकीची होती आद्दण यावर
कोणत्याही प्रकारचा कर नव्हता. धमगगुरू मधील वररष्ठ धमगगुरु हे अमीर-उमराव या वगागतून
देतो ते तर कद्दनष्ठ धमगगुरू हे सामान्यातून येत असत.
द्दतसरा वगय:
प्रत्येकजण जो धमगगुरू द्दकांवा कुलीन वगागचा नव्हता त्याांना थडग इस्टेटमधील मानले जात
असे. या वगागमध्ये सामान्य जनतेचा समावेश होत असे. यामध्येही तीन वेगवेगळ्या वगागचा
समावेश होता. त औद्योद्दगक क्ाांतीनांतर उदयास मध्यम वगग मध्ये
द्दशक्षक, वकील, साद्दहत्यीक, डॉक्टर, व्यापारी याांचा समावेश होतो. दुसऱ्या वगागत
कामगारचा समावेश होता तर द्दतसऱ्या वगागत शेतकरी व भुदासाांचा समावेश होता. एकूण
जद्दमनीच्या सुमारे २० टक्के इतकी जमीन या वगागकडे होती. परांतु सवागत जास्त कर ह्या या munotes.in

Page 5

फ्रेंच राज्यक्ाांती
5 वगागला भरावा लागत असे शेतकऱ्याांना एकूण उत्पन्नाच्या ५५ टक्के उत्पन्न कर म्हणून
द्यावे लागे. त्यासोबतच सामान्य लोकाांना द्दमठावर कर द्यावा लागत असे. अमीर उमरावाच्या
द्दशकारीमुळे द्दपकाांची नासाडी झाली तरी तक्ार करता येत नसे. वषागकाठी गरज असो द्दकांवा
नसो तरीही त्याांना एका वषागत सात पाऊांड मीठ द्दवकत घेण्याची सिी होती. यासोबतच
धमगगुरूांना वेगळा कर सामान्य जनता देत असे. सवागत कमी सांपत्ी असतानासुद्धा सवागत
जास्त कर हा वगग भरत असे.
प्रशासन व्यवस्था:
फ्रान्समधील प्रशासन व्यवस्था हे गोंधळाची होते कोणत्याही प्रकारची एकवाक्यता या
प्रशासनात नव्हती. नेमून द्ददलेले अद्दधकारी व त्याांचे कायगक्षेत्र याांच्यामध्ये बऱ्याच वेळेस
वाद-द्दववाद होत असून यामुळे सामान्य जनतेला नाहक त्रास भोगावा लागत असेल
प्रशासकीय अद्दधकारी हे एकमेकाांच्या कायग क्षेत्रा हस्तक्षेप करत. अद्दनयांद्दत्रत राज्य
सत्ेमुळे राजापयांत पोहोचू शकत असलेल्या वगागलाच या व्यवस्थेचा फायदा होत असे.
कर आकारणी:
फ्रान्समध्ये अनेक प्रत्यक्ष कर आद्दण अप्रत्यक्ष कर होते. या कराांचा भरणा द्दवशेषाद्दधकारप्राप्त
वगागने टाळला होता. यामध्ये सरांजामदार व धमगगुरू याांना करातून सूट होती.त्यामुळे
द्दतसऱ्या वगागवर(इस्टेटवर) बोजा पडला. या व्यद्दतररि, श्रमात देय असलेला ‘रॉयल कॉव्ही’
कर होता. हा कर फि शेतकरी वगागलाच लागू होत असे. मुख्य अप्रत्यक्ष कर म्हणजे मीठ
कर, अबकारी कर, कस्टम ड्युटी, सरकारी तांबाखूची मिेदारी आद्दण राजेशाही क्षेत्रातून
द्दमळणारे उत्पन्न. राजा द्दशवाय धमगगुरू सरांजामदार याांनाही सामान्य जनतेकडून कर वसूल
करण्याचा अद्दधकार होता यामुळे सामान्य जनतेला एकाच वेळी अनेक वेगवेगळ्या
पातळ्याांवर कराचा भरणा करावा लागे. कराांच्या ओझ्याखाली फ्रान्समधील सामान्य जनता
भरडली जात हो ती.
द्दवचारवांताांचे कायय:
फ्रान्स मधील द्दवचारवांताांनी क्ाांती पूवगकाळात जगाला द्ददशा देणारे तत्वज्ञान माांडले या
तत्त्वज्ञानाचा उपयोग आधुद्दनक जगातील लोकशाही, स्वातांत्र्य, समता, बांधुता प्रस्थाद्दपत
करण्यासाठी झाला. याच काळातील द्दवचारवांताांनी सरकारचे स्वरूप कायग काय असावे
आद्दण कसे असावे याबिल आपली मते माांडली. त्याांच्या या कामद्दगरीने फ्रान्समधील
क्ाांतीला पोषक भूमी तयार केली. द्दकांबहुना असे मानले जाते की द्दवचारवांताांच्या योगदाना
द्दशवाय फ्रेंच राज्यक्ाांती ही फि एक सत्ाांतर म्हणून राद्दह असत . त्याला जगाच्या
इद्दतहासात द्दमळणा रे स्थान हे फ्रेंच राज्यक्ाांतीने द्ददलेल्या आधुद्दनक मूल्यामुळे आहे. या
द्दवचारवांताांमध्ये प्रामुख्याने वॉल्टेअर, मॉन्टेस्क्यु, रुसो याांचा समावेश होतो
मॉन्टेस््यु (१६८९-१७७५):
हे व्यवसायाने वकील असून त्याांना मानवी इद्दतहासाचा अभ्यास होता .वकील असल्यामुळे
त्याांचे लेखन काळजीपूवगक होते त्यामुळे त्याांनी सरकारच्या सांद्दवधाद्दनक स्वरूपाचे समथगन
केले. त्याांच्यामते कायदा हा सवोच्च असला पाद्दहजे त्याांनी ‚द्दस्पररट ऑफ लॉज ‚हा ग्रांथ munotes.in

Page 6

आधुद्दनक युरोपचा इद्दतहास
6 द्दलद्दहला या ग्रांथामध्ये त्याांनी सत्ा द्दवभाजनाचा द्दसद्धाांत माांडला या द्दसद्धाांताच्या मते
कायगकारी मांडळ न्यायमांडळ आद्दण कायदा मांडळ या द्दतन्ही व्यवस्थाांमध्ये सत्ा द्दवभागली
गेलेली असा यामुळे कोणतेही एक व्यवस्था सवोच्च होऊ शकणार नाही असे त्याांचे मत
होते त्याांच्यावर इांग्लांडच्या मयागद्ददत राजेशाही व सांसदीय राजकारणाचा प्रभाव फ्रान्समधील
न्यायव्यवस्था आद्दण राज्य व्य वस्था लक्षात घेता त्याांचे हे मत क्ाांद्दतकारी ठरले.
व्होल्टेअर (१६९४-१७७८) :
अठराव्या शतकातील तकग आद्दण सद्दहष्णुतेचा द्दवचार केला असता व्होल्टेअरचे नाव
अग्रक्माने घ्यावे लागते याांचा त्याने आपल्या द्दलखाणातून फ्रान्समधील प्रस्थाद्दपत
समाजावरचा हल्ला चढवला. यामध्ये फ्रान्समधील राज्यकते, धमगगुरू, प्रशासकीय
अद्दधकारी याांचा समावेश होता. त्याने उपहासात्मक द्दलखाण केले. त्याचा द्दवशेष राग
धमगगुरूांच्या दाांद्दभकतेवर होता त्याने आपल्या लेखनातून कायद्याांमधील द्दवसांगती स्पष्ट
केली. त्यासोबतच न्याय पद्धतीतले दोष, राजाला द्दमळणारे अमयागद अद्दधकार यावर टीका
केली. त्याने 'कॅद्दन्डड' हे बोचरी टीका करणारे उपहासात्मक पुस्तक द्दलद्दहले. व्हॉल्तेअरने
द्दवद्दवधाांगी लेखन केले. आयुष्यभर त्याने स्वातांत्र्याची, बुद्दध्दप्रमाण्यवादाची कास धरली.
वैज्ञाद्दनक दृद्दष्टकोनाचा व्हॉल्तेअरने पुरस्कार केला. ज्या द्दवचाराांच्या प्रस्थापनेसाठी
व्होल्टेअर लढला, त्या द्दवचाराांनी युरोद्दपयन सांस्कृतीला एक नवीन द्ददशा द्ददली. व्हॉल्सेअर
रूसोइतका लोकशाही वादी नसला तरी व्यद्दिस्वातांत्र्याचे मूल्य त्याला मोलाचे वाटत होते.
द्दिस्ती धमगसांस्थेच्या कारभारातील भ्रष्टतेवर त्याने जे कठोर, उपरोद्दधक व बुद्दध्दवादी हल्ले
चढद्दवले. त्याच्या या द्दवचाराांमुळे व त्याचा द्दलखाणामुळे तला अनेक वेळेस तुरुांगवास सहन
करावा लागला. त्याच्या द्दवचाराांमुळे जागृतीचे एक नवे पवग सुरू झाले. फ्रेंच राज्यक्ाांती
घडद्दवण्यात त्याचे द्दवचार कारणीभूत ठरले.
जीन जॅक रूसो (१७१२-१७७८) :
रूसोने सामाद्दजक करार ( Social Contract ) हा ग्रांथ द्दलद्दहला. या ग्रांथामध्ये त्याने
साांद्दगतले की राजा हा कोणत्याही देवाचा अांश नाही. तो जद्दमनीवर देवाचा प्रद्दतद्दनधी सुद्धा
नाही तर सामान्य जनतेनेच राजा व राज्य हे द्दनमागण केलेले आहे. राज्यामध्ये लोक हे
सावगभौम असतात. ‚राज्य म्हणजे राजा व लोक याांच्यात करार आहे राजाला सत्ा ही
लोकाांनी सोपवलेली आहे त्यामुळे राजाची कतगव्य राजा पार पाडत नसेल तर अशा राजाला
सत्ेवरून दूर करण्याचा हक्क जनतेला आहे यालाच ‘सामाद्दजक करार ’ असेही म्हणतात.‛
त्याच्या या द्दवचाराांमुळे फ्रेंच राज्यक्ाांतीला अनुकूल अशी पार्श्गभूमी तयार झाली. तत्कालीन
फ्रेंच समाजात राजा हा ईर्श्री अांश आहे ही मान्यता प्रस्ताद्दवत होते यामुळेच राजा द्दवरुद्ध
कोणतेही पाऊल उचलणे हे देवा द्दवरुद्ध जाण्यासारखे होते ही द्दभती जनतेच्या मनात होती.
त्याांच्या भीतीला रुसोने आपल्या सामाद्दजक करार या ग्रांथातून दूर केले. यामुळे जनतेला
त्याांच्यामध्ये असांतोष असणाऱ्या असांतोषाला दूर करण्याची प्रेरणा द्दमळाली. नेपोद्दलयन
बोनापाटग च्या मध्ये जर रूसो जन्माला आला नसता तर फ्रेंच राज्यक्ाांती घडली नसती
यावरुन रुसोचे महत्व आपणास कळते.
munotes.in

Page 7

फ्रेंच राज्यक्ाांती
7 फ्रान्समधील आद्दथयक द्ददवाळखोरी:
१४व्या लुईने द्दवनाकारण पैशाांची उधळपट्टी केली. गोरगरीबावर कर लादून आद्दथगक
पररद्दस्थती सावरण्यास प्रयत्न केला. पण ते अशक्य झाले. राष््य कजागची रक्कम
४,४६,७४,७८००० द्दलए एवढे वाढले. या द्ददवाळखोरीतून फ्रान्सला वाचवण्यासाठी
१६व्य लुईने त गों (इ.स. १७७४-७६) नांतर नेकर (इ.स. १७७६-८१) असे अथगमांत्री नेमले
याांनी अथगव्यवस्था सुधारण्याचा प्रयत्न केला. सरांजामदार व धमगगुरुांच्या हक्कावर मयागदा
येऊ लागल्याने त्याांनी द्दवरोध केला. नांतर कैलोन हा नवा अथगमांत्री नेमला. त्याने वररष्ठाांची
मजी साांभाळण्यासाठी वररष्ठ वगागला पसांत पडेल तेच धोरण राबद्दवण्याचे ठरवले. त्यानुसार
त्याने नवीन कजग काढून व कर बसवून अथगखाते सावरण्याचा प्रयत्न चालवला पण
ररसच्या पालगमेंटने या गोष्टीस द्दवरोध केला व कर बसवण्याचा व कर वाढद्दवण्याच
अद्दधकार फि लोकप्रद्दतद्दनधी मांडळास म्हणजेच इांस्टेट जनरलला आहे असे घोद्दषत केले.
लुईने त्यास द्दवरोध केला. पण अखेर १७५ वषे न बोलवलेले पालगमेंट त्याने इ. स. १७८९
जानेवारीमध्ये द्दनवडणुका घेऊन ५ मे १७८९ रोजी इस्टेट जनरलचे व्हसागय राजवाड्यात
पद्दहले अद्दधवेशन भरेल असे साांद्दगतले.
अथयव्यवस्थेची हाताळणी:
टगोट (१७७४-१७७६): लुई सोळाव्याने टगोटला अथग द्दनयांत्रक जनरल म्हणून द्दनयुि
केले. राजाने सरकार आद्दण त्याचे शद्दिशाली टीकाकार याांच्यातील सलोखा म्हणून रि
केलेली सांसद पुन्हा स्थापन केली. टगोटचे द्दवत्द्दवषयक द्दवचार ' द्ददवाळखोरी, कोणतेही
नवीन कर आद्दण कजग नाहीत' या वाक्यात साराांद्दशत केले जाऊ शकतात. कठोर
अथगव्यवस्थेमुळे टगोटने खद्दजन्यासाठी ५५ बचतीचा पररणाम केला. तथाद्दप, त्याच्या
उदाहरणाचा सम्राटावर प्रभाव पडला नाही , उ ट अनावश्यक खचग चालूच राद्दहला.
टगोटच्या उपायाांमुळे त्याला द्दवशेषाद्दधकारप्राप्त वगागच्या शत्रुत्वाचा सामना करावा लागला.
नेकर (१७७६-१७८१):
अनेक मद्दहन्याांनांतर, लुई सोळाव्याने सवागत प्रद्दसद्ध बँकसग नेकरला फ्रान्सच्या आद्दथगक
जबाबदारीसाठी द्दनयुि केले. त्याच्या प्रशासकीय सुधारणा चाांगल्या होत्या, परांतु समस्येवर
उपाय म्हणून ते फारसे पुरेसे नव्हते. नेकरचे अनेक द्दमत्र होते, परांतु त्याचे अनेक शत्रूही होते.
आपले स्थान बळकट करण्यासाठी त्याने आपल्या सावगजद्दनक प्रशासनाचे तपशील तसेच
राजाच्या खचागचे तपशील प्रकाद्दशत केले. यामुळे त्याची लोकद्दप्रयता कमी झाली आद्दण राजे
बांधू, दरबारी इत्यादींनी हल्ला केला.
कॅलोन (१७८१-८३):
उत्राद्दधकारी कॅलोन, एक उत्कृष्ट आद्दण अत्यांत हुशार आद्दण साधनसांपन्न व्यिी होता.
आद्दथगक व्याधींवरचा हा उपाय म्हणजे जनतेचा आत्मद्दवर्श्ास पुनसांचद्दयत करणारा होता.
त्याांनी अथगव्यवस्थेला वाऱ्यावर फेकले आद्दण भाांडवलदाराकडून मोठ्या प्रमाणात कजग
घेऊन सरकारची पत वाढवली. तथाद्दप, चलनवाढ लवकरच सुरू झाली आद्दण
भाांडवलदाराचा आत्मद्दवर्श्ास पुनसांचद्दयत करण्यापेक्षा अद्दधक वेगाने नाहीसा झाला.
कॅलोनला शेवटी राजाने बडतफग केले. तो इांग्लांडला पळून गेला. munotes.in

Page 8

आधुद्दनक युरोपचा इद्दतहास
8 इस्टेट जनरल ५ मे १७८९:
फ्रान्समधील द्ददवाळखोरीला वाचवण्यासाठी व पैसा द्दमळवण्यासाठी १६व्या लुईने
जानेवारी१७८९ मध्ये द्दनवडणुका घेतल्या आद्दण नवीन लोकसभा तयार केली. ५ मे
१७८९ रोजी पद्दहले अद्दधवेशन व्हसागयच्या राजवाड्यात भरवले. लोकसभेला द्दवर्श्ासात
घेऊन नवीन कजग व नवीन कर प्रजेवर लादता येतील या अपेक्षेने राजाने ही बैठक
बोलवली.
लोकसभेत उमराव सभा, धमगगुरू सभा, सामान्य लोकाांचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करणारी सभा असे
तीन वगग होते. सामान्याांच्या सभागृहाने कोणताही ठराव माांडल्यास उमराव व धमगगुरू सभा
आपल्या बहुमताच्या जोरावर ठराव फेटाळून लावीत असत. त्यामुळे सामान्य जनतेला
न्याय द्दमळत नसे. या लोकसभेत ६२१ सामान्याांचे प्रद्दतद्दनधी, २८५ उमरावाांचे, ३०८
धमगगुरुांचे सभासद असे १२१४ एकूण प्रद्दतद्दनधी या बैठकीला हजर होते.
टेद्दनस कोटायवरील शपथ २० जून १७८९ :
राष््ीय सभेचे सभासद बैठकीकरता २० जून १७८९ रोजी सभागृहात गेले. त्या वेळी
राजाने प्रवेश करण्यास नकार द्ददला. त्यामुळे हे सभासद राजवाड्याजवळील टेद्दनस
क्ीडाांगणावर जमले. राष््ीय सभेचा अध्यक्ष बेलच्या नेतृत्वाखाली आव्हान केले की,
'लोकाांचे सावगभौमत्व द्दसद्ध करणारी घटना तयार होईपयांत आपली एकजूट कायम
ठेवावयाची अशी शपथ येथे घेतली. ही शपथ टेद्दनस कोटागवरील शपथ' म्हणून प्रद्दसद्ध आहे.
१.४ फ्रेंच राज्यकान्तीचे मागयक्मण इ.स. १७८९ च्या फ्रेंच राज्यक्ाांतीच्या काळातील घटना या क्ाांतीच्या घडामोडी
पुढीलप्रमाणे घडल्या. इ.स. १७८९ पासून राज्यक्ाांतीला झाला तो इ.स. १७९५ मध्ये
द्दतचा शेवट होऊन, प्रजासत्ाकाची घटना तयार केली.
इ. स. १७८९ मध्ये बोलाद्दवलेल्या ईस्टेटस जनरलच्या बैठकीमुळे सांपूणग देशभर उत्साहाचे
वारे सांचारले. ज्याांची आसने नष्ट होणार होती अशा वररष्ठ वगोनाही ही बैठक म्हणजे
सुवणगसांधी वाटली. त्याांची समजूत अशी होती की, या बैठकीमुळे कद्दनष्ठ वगागकडून अद्दधक
कर गोळा करणे शक्य होईल आद्दण ते काम आटोपले म्हणजे शासन व्यवस्थेत कसलाही
बदल न करता एस्टेटस जनरल बरखास्त करता येईल. याउलट सामान्य जनतेच्या मनात
या बैठकीने नव्या आशा व नव्या आकाांक्षा द्दनमागण केल्या. बहुसांख्य जनतेला ईस्टेटस
जनरल म्हणजे काय, द्दतचे स्वरूप, अद्दधकार व कायगक्षेत्र काय ह्या द्दवषयी काहीच माद्दहती
नव्हती. पण आपले दैन्य दूर होईल, अन्याय दूर होईल ,सुखाचा व समृद्धीचा काळ द्दनमागण
होईल असा वाटत होते. प्रत्यक्षात घडलेल्या गोष्टींनी दोघाांचीही द्दनराशा केली. पण या
बैठकीने जगाच्या इद्दतहासाला नवे वळण देणाऱ्या फ्रेंच राज्य क्ाांतीची बीजे रोवली.
जनतेच्या मागण्या:
फ्रान्समध्ये इांग्लांडप्रमाणे जनतेचे प्राद्दतद्दनद्दधक असे द्दवद्दधमांडळ नव्हते. जनतेच्या
असांतोषाला वाट करून देणारी सोय नव्हती. यामुळे हा असांतोष वाटत आद्दण अनेक वषे तो munotes.in

Page 9

फ्रेंच राज्यक्ाांती
9 धुमसत राहून त्याचा या वेळी स्फोट झाला. लोकाांनी आपल्या प्रद्दतद्दनधींमाफगत ईस्टेटस
जनरलच्या बैठकीसाठी आपल्या मागण्या सादर केल्या होत ह्या मागण्याांत क्ाांद्दतकारक असे
काहीही नव्हते. बहुतेकाांनी राजाबिलची आपली मते व अपेक्षा व्यि केल्या होत्या.. पण
त्याचबरोबर केवळ नव्या कराांना मान्यता देण्यासाठी एस्टेट जनरलचे अद्दधवेशन उपयुि
ठरणार नाही, तर शासनसांस्थेत महत्त्वाचे बदल ब आणले पाद्दहजेत व ह्या सुधारणाांना
सुरुवात एस्टेटस जनरलच्या बैठकीमधून सुरूवात व्हावी अशी त्याांची मागणी होती.
सामान्य जनतेचे प्रद्दतद्दनधी हे बुद्दद्धवादी, तत्कालीन आद्दण व सामाद्दजक प्रश्नाांद्दवषयी माद्दहती
असलेले आद्दण राजकीय सुधारणाांद्दवषयी आग्रही होते. पण त्याांची भूद्दमका सुधारणावादी
होती.
ईस्टेटस जनरलचा प्रारांभ:
५ मे १७८९ या द्ददवशी ईस्टेटस जनरलच्या हद्दतहाद्दसक अद्दधवेशनाला सुरुवात झाली. सवग
सभासदाांनी इ. स. १६१४ मध्ये प्रचद्दलत असलेले द्दवद्दशष्ट वेशभूषा करून आले पाद्दहजे
अशी सरकारी सूचना होती. या क्षुल्लक सूचनेवरूनदेखील राजा आद्दण सत्ाधारी वगग हा
भूतकाळातच कसा रममाण झाला होता, हे लक्षात येते. धमगगुरू आद्दण सरदार वगीचे
प्रद्दतद्दनधी सरकारी सूचनेनुसार भडक व श्रीमांती पोषाखात हजर होते. सुरुवातीपासून
जनतेच्या प्रद्दतद्दनधींना अगदी बाजूस टाकण्यात आले होते. त्याांना तेथे भाषणेदेखील हकू
येऊ शकली नाहीत. राजाच्या भाषणात जनतेने माद्दगतलेल्या सूचनाांचा साधा
नामोल्लेखदेखील नव्हता. राजाांचे भाषण आटोपल्यावर राजा, आद्दण धमगगुरू ह्याांनी सभागृह
सोडले.
राष्ट्रीय सभेची स्थापना:
 लोकसभेच्या बैठकी द्दनयद्दमत भरवाव्यात, कायदे करण्याचा, करआकारणी मांजूर द्दकांवा
नामांजूर करण्याचा अद्दधकार असावा व समाजातील सवग वगागवर समान कराची
आकारणी व्हावी इ. मागण्या अद्दधवेशनात होत्या.आतापयांत उमराव व धमगगुरू याांचे
वेगळे तर थडग इस्टेटचे वेगळे अद्दधवेशन भरत. पण या वेळी तीन सभागृहाची सांयुि
बैठक व्हावी ते सांयुि गृह असावे, अशी मागणी थडग इस्टेटने केली; परांतु त्याांना यश
द्दमळाले नाही म्हणून अॅबेद्दसएस या क्ाांद्दतकारकाने सवगसामान्याचे प्रद्दतद्दनधी मांडळ हेच
राष््ीय मांडळ होय असे जाहीर करून १७जून १७८९ रोजी राष््ीय सभा म्हणून
जाहीर केली.
 १७ जून रोजी जनतेच्या प्रद्दतद्दनधींनी नॅशनल असेंब्ली द्दनमागण याचा आद्दण पूवीची
वगागद्दधद्दष्ठतरचना नष्ट करण्याचा द्दनणगय घेतला. या द्दनणगयानांतर राजाच्या हुकुमान्वये
ह्या सवग प्रद्दतद्दनधींना सभागृहातून हाकलून लावण्यात आले. हकालपट्टीनांतर सवग
प्रद्दतद्दनधींनी इद्दतहासप्रद्दसद्ध 'टेद्दनस कोटग शपथ घेऊन राज्यघटना द्दनमागण होईपयगत
कायग करीत राहण्याचा आपला दृढद्दनश्चय व्यि केला.

munotes.in

Page 10

आधुद्दनक युरोपचा इद्दतहास
10 नॅशनल असेंब्लीला मान्यता:
जनतेच्या प्रद्दतद्दनधींना अध्यागपेक्षा अद्दधक धमगगुरूांनी आद्दण सुमारे ४७ सरदाराांनी पाद्दठांबा
द्ददला. या पाद्दठांब्यामुळे नॅशनल असेंब्लीला मान्यता देणे राजाला भाग पडले.राज्यक्ाांतीतील
हा एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. नॅशनल असेंब्लीला मान्यता देणे याचा अथग राजाची अमयागद
सत्ा सांपुष्टात येणे असाच होता. जनतेच्या प्रद्दतद्दनधीनी ते केवळ द्दनमूटपणे कर देणारे
नागररक नसून राष््ाचे द्दवद्दधद्दनयम करणारे आहेत हे द्दसद्ध केले. जनतेच्या सावगभौमत्वाचा
हा पद्दहला द्दवजय होता. नॅशनल असेंब्लीने सरदार वगागचे खास अद्दधकार व सवलती नष्ट
केल्या. स्थाद्दनक स्वराज्य त्याांना स्वातांत्र्य द्ददले. चचगची मालमत्ा जप्त केली, नवी न्याय्य
करपद्धती सुरू केली. चलन उपयोगात आणले.
स्फोटक पररद्दस्थती :
नॅशनल असेंब्लीने देशाची राज्यघटना तयार करण्याचे काम हाती घेतले; पण अनेक
अडथळे येऊन शेवटी तयार झालेली घटना प्रत्यक्षात येऊ शकली या वेळेपावेतो
चळवळीची सूत्रे सुधारणावादी राजद्दनष्ठ अशा द्दस्थद्दतद्दप्रय गटाच्या होती. या गटाच्या
नेतृत्वाखाली फारशी प्रगती झाली नाही, आद्दण क्ाांद्दतवादी चळवळीचे नेतृत्व आपल्याकडे
घेण्याचा प्रयत्न केला. याच वेळी पॅररसमध्ये अन्न कमतरता द्दनमागण होऊन जनतेचे दैनांद्ददन
जीवन हलाखीचे झाले. नॅशनल असेंब्ली व्यद्दतररि, स्वातांत्र्य आद्दण समानतेच्या आदशाांनी
प्रेररत झालेल्या फ्रान्समधील सामान्य जनतेने अन्यायाद्दवरुद्ध उठाव करण्याचा द्दनणगय
घेतला होता. १४ जुलै १७८९ रोजी हजारो लोक पॅररसच्या रस्त्यावर जमले आद्दण त्याांनी
बॅद्दस्टलच्या कारागृहात प्रवेश केला. त्याांनी कारागृहात प्रवेश करून कैद्याांना सोडले.
द्दनरांकुश राजेशाहीचे प्रतीक असलेल्या बॅद्दस्टलचा नाश झाला. बॅद्दस्टलचा पतन हा फ्रेंच
राज्यक्ाांतीच्या इद्दतहासातील एक महत्त्वाचा खूण आहे. . राष््ीय सभेने घटना तयार
करण्याचे काम हाती घेतले राजाने सशस्त्र बळाचा वापर करण्याचा द्दनणगय घेतला. नेकरला
अथगमांत्रीपदावरून दूर केले. उ म वतगन पाहून सांताप झालेल्या क्ाांद्दतकारकाांनी शहरात
दांगेधोपे सुरु केले. १४ जुलै, १७८९ त्याांनी बॅद्दस्टल गुरुांगावर हल्ला करून तेथील
गव्हनगरला ठार मारले आद्दण कैद्याांची मुिता केली. राज्यक्ाांतीला येथूनच प्रारांभ झाला.
राजाद्दवरुद्ध प्रजा असा स्फोटक सांघषग सुरू झाला.
राष्ट्रीय सभेचे कायय (१७८९-९७९१):
बॅस्टीनच्या पाडावानांतर क्ाांद्दतकारकाांना हुरूप आला. त्याांनी अमीर उमरावाांच्या घराांवर
हल्ले करून दहशत द्दनमागणाचे सत्र सुरू केले. या आांदोलनात सामान्य शेतकऱ्याांनी भाग
घेऊन क्ाांतीचे लोण ग्रामीण भागापयांत पोहोचवले. जुलै १७८९ मध्ये साध्या पावाचे भाव
दामदुपटीने वाढले. फ्रेंच इद्दतहासकार द्दलद्दफव्हर याांच्या मते, 'पावाच्या द्दकांमती स्वस्त
असल्या तर सवगसामान्य गरीब जनतेने द्दहांसक चळवळींचा मागग अवलांबला नसता आद्दण मग
बुद्धीवादी चळवळींना (बु ना) सहजासहजी यश प्राप्त झाले नसते. राष््ीय सभेने अनेक
महत्त्वाचे द्दनणगय घेऊन फ्रान्सच्या प्रशासनात आमूलाग्र बदल घडवून आणला.
अ) श्रीमांत उमराव, धमगगुरु इत्यादी द्दवशेष हक्क प्राप्त झालेल्याांचे हक्क रि केले.सवाांना
समान सांधी उपलब्ध करून द्ददली. munotes.in

Page 11

फ्रेंच राज्यक्ाांती
11 ब) सवग प्रकारच्या कायद्याचे सांतुलीकरण करून योग्य व द्दनःपक्षपाती न्यायदान करण्याची
तरतूद केली.
क) जमीनदारी नष्ट केली. धमगगुरु व जमीनदार याांच्याकडे असलेली हजारो एकर जमीन
सरकारने ताब्यात घेतली.
ड) मानवी हक्काांचा जाद्दहरनामा प्रद्दसद्ध केला. जाद्दहरनाम्यात मानवाच्या नैसद्दगगक मलभूत
हक्काांचा समावेश करून मुद्रण स्वातांत्र्य, मतस्वातांत्र्य, भाषणस्वातांत्र्य इत्यादी
महत्त्वाचे अद्दधकार नागररकाांन बहाल केले.
इ) नवीन राज्यघटना तयार करण्याचे कायग हाती घेतले. ही राज्यघटना अत्यांत पररश्रमाने
इ.स. १७९१ मध्ये तयार झाली.
ई) सवागत महत्त्वाचे म्हणजे अथगव्यवस्थेत सुधारणा करण्याचा प्रयत्न राष््ीय सभेने केला.
अनेक जाचक कर रि केले. गररबाांना करमुि करून श्रीमांताांवर कर लादले.
राज्यकारभारात सुधारणा करण्यासाठी व त्यातील भ्रष्टाचार नाहीसा करण्यासाठी
राज्यकारभाराची पुनरगचना केली.
ऊ) धमगगुरुांची सत्ा नाममात्र केली. चचगवर द्दनयांत्रणे बसद्दवली. धमगगुरुांनी राज्याशी एकद्दनष्ठ
राहण्याद्दवषयी शपथ घ्यावी असा दांडक बसवला. राष््ीय सभेने अन्याय व द्दवषमता
द्दमटद्दवण्यासाठी अनेक सुधारणा केल्या तरी नव्या गुांडद्दगरीचा व झुांडशाहीचा उदय
झाला. काही धमगगुरु देश सोडून गेले व त्याांनी प्रद्दत त कारक कारवाया सुरू केल्या.
राजा-राणीचे पलायन:
जुलै १७८९ च्या क्ाांतीनांतर फ्रान्सचा राजा सोळावा लुई आद्दण राणी याांना अपमान सहन
करावा लागला. राजद्दनष्ठ लोकाांना क्ाांती रुचली नाही. त्याांनी शेजारच्या राष््ात राजाश्रय
घेऊन क्ाांद्दतकारकाांचा द्दबमोड करण्यासाठी गुप्त कारस्थाने रचली. याच सुमारास पॅररसच्या
द्दस्त्रयाांनी व द्दस्त्रयाांचा वेश पररधान केलेल्या पुरुषाांनीही एक मोचाग काढून राजा-राणी याांना
व्हसागयमधून पॅरीस शहरात येण्यास भाग पाडले. पॅररसमधील राजवाड्यात या
राजदाांपत्याला नांजरकैदेत ठेवण्यात आले. यामुळे राज दाांपत्याने २० जून १७९९ रोजी
वेशाांतर करून अन्य व्यिीसह ऑस््ीयाला पळून जाण्याचा प्रयत्न केला. पण अयशस्वी
ठरला. पुन्हा त्याांना पॅररसमध्ये आणून नजरकैदेत ठेवले. राजाद्दवषयीची द्दनष्ठा बदलली.
त्यामुळे 'ररपद्दब्लकन' या राजकीय पक्षाने लोकशाही गणतांत्र राज्याची मागणी केली.
युद्ध व रक्तपात:
राजा व त्याच्या हस्तकाांनी केलेल्या गुप्त कारवायाांमुळे क्ाांद्दतकारकाांना राजा हा क्ाांतीच्या
द्दवरुद्ध असून क्ाांती दडपण्याचा प्रयत्न करत आहे असे वाटू लागले हे सवग राजाच्या
हस्तकाांचे कायग आहे हे फ्रान्समध्ये कळले. क्ाांद्दतकारकाांनी राजा द्दफतूर व देशद्रोही
असल्याचे जाहीर केले. या सवग घटनाक्माने फ्रान्समध्ये द्दहांसाचार,दांगली,रिपाताच्या
घटना घडू लागल्या. फ्रान्समधील सांतप्त जनतेने इ.स. १७९२ मध्ये राजवाड्यावर हल्ला
केला. राजवाड्यातील सांरक्षक व जनतेमधील युद्धात सुमारे पाच हजार लोक मृत्युमुखी munotes.in

Page 12

आधुद्दनक युरोपचा इद्दतहास
12 पडले. या क्ूर घटनेमुळे राजा भयभीत झाला व पुन्हा गुप्त द्दठकाणी आश्रयास गेला.
फ्रान्समध्ये लोकाांची हत्या करण्यासाठी 'द्दगलोद्दटन' बसद्दवण्यात आले होते. अटक केलेल्या
व्यिींना लगेच कोटागसमोर उभे करण्यात येई व ताबडतोब न्याय द्ददला जाई. द्दगलोटीन वर
चढवत मृत्यूदांडाची द्दशक्षा देण्यात येई. राजावर देशद्रोहाचा आरोप ठेवून न्यायालयाचे नाटक
रचण्यात आले. शेवटी इ.स. १७९३ मधील जानेवारीच्या २१ तारखेस सोळाव्या लुईस
फासावर देण्यात आले. फ्रान्समधील राजेशाही नष्ट झाली. फ्रान्सची भूमी रिरांद्दजत झाली
होती. क्ाांद्दतकारकाांनी आपली जन्मभूमी गद्दनमाांपासून मुि केली. प्रद्दशया, हॉलांड, स्पेन या
राष््ाांनी फ्रान्सशी तह केला. इ.स. १७९५ मध्ये राजयांत्रणेत बदल होऊन नवे 'द्दडरेक्टरी'
सरकार अद्दस्तत्वात आले. त्यामुळे राज्यातील अांतगगत पररद्दस्थती बदलली.
राष्ट्रीय पररषदेचे कायय (१७९२-९५):
राष््ीय पररषद अद्दस्तत्वात येण्याच्या सुमारास म्हणजे सप्टेंबर १७९२ मध्ये जहाल
क्ाांद्दतकारकाांनी राजेशाहीला अनुकूल असलेल्या अनेक लोकाांची द्दनदगयीपणे कत्ल केली.
ही कत्ल फ्रान्सच्या इद्दतहासात 'सप्टेंबर कत्ल' म्हणून प्रद्दसद्ध आहे. राष््ीय पररषदेने
माचग १७९३ मध्ये सावगजद्दनक सुरक्षा सद्दमती नावाची बारा सभासदाांची एक सद्दमती नेमून
द्दतच्याकडे सवग कारभार सोपवला. या सद्दमतीने अद्दधकाररूढ होताच द्दवरोधकाांना उच्छेद
करण्याचे धोरण स्वीकारले. हजारो लोकाांना प्रद्दतक्ाांद्दतकारकाांना द्दगलोटीन नावाच्या
यांत्राच्या सुरीखाली बळी द्ददले व 'सांशद्दयताांचा कायदा' पास केला. त्यामुळे रिपात वाढला.
त्याचबरोबर राष््ीय पररषदेने घटना तयार करण्याचे काम इ.स. १७९५ मध्ये पूणग केले. या
घटनेनुसार पाच सांचालकाांचे एक मांडळ (Directory) देशाचा राज्यकारभार पाद्दहला व
मांडळाला मागगदशगन करण्याचे काम द्दिगृही कायदेमांडळ करील असे ठरद्दवण्यात आले.
त्याप्रमाणे इ.स. १७९५ मध्ये सांचालक मांडळाचा कारभार सुरू झाला. राष््ीय पररषदेने
आणखी मौद्दलक सुधारणा केल्या. राष््ीय द्दशक्षणाची योजना आखून द्दशक्षण क्षेत्राच्या सवग
शाखाांत आमूलाग्र बदल केले. वजनमापासाठी दशमान पद्धती (मे्ीक) सुरू केली. आठवडा
दहा द्ददवसाांचा आद्दण मद्दहना तीन आठवड्याांचा करण्यात आला. मद्दहन्याांची नावे बदलण्यात
आली ही नावे ऋतुचक्ानुसार आधारलेली होती. न्यायशाखेचे पुनरुज्जीवन केले व नवीन
सांद्दहता तयार केली. गुलामद्दगरी बांद केली. द्दस्त्रयाांना मालमत्ेच्या अद्दधकाराांबाबत सांरक्षण
देण्यात आले. अशा द्दकतीतरी सुधारणा राष््ीय पररषदेने सांक्मण काळात केल्या.
सांचालक मांडळ:
अद्दधकारारूढ होताच सांचालक मांडळाला परकीय आक्मणास तोंड द्यावे लागले. इांग्लांड व
ऑस््ीया याांनी युती करून फ्रान्सची कोंडी करण्याचा प्रयत्न केला. अशा आणीबाणी प्रसांगी
नेपोद्दलयनचा उत्कषग झाला. या तरुण सेनापतीने ऑस््ीयन सैन्याचा अनेक लढायात
पराभव केला आद्दण राष््ाला सांकटातून वाचवले. एवढेच नव्हे फ्रान्समधील अांतगगत बांडाळी
काढण्यातही त्याने यश द्दमळद्दवले. मांडळातील पाचही सांचालक फारसे कतगबगार नव्हते.
द्दशवाय मांडळाचा कारभारही भ्रष्ट झाला. त्यामुळे सांचालक मांडळाद्दवषयी जनतेमध्ये अप्रीती
द्दनमागण झाली. नेपोद्दलयनचे वचगस्व वाढू नये म्हणून सांचालकाांनी त्याची रवानगी इद्दजप्तच्या
मोद्दहमेवर केली. या मोद्दहमेत नेपोलीयनला अपयश आले; परांतु त्याच्या गैरहजेरीत इांग्लांड व
ऑस््ीया या राष््ाांनी पुन्हा फ्रान्सच्या सीमेवर हल्ले करण्यास सुरुवात केली. फ्रेंच munotes.in

Page 13

फ्रेंच राज्यक्ाांती
13 जनतेचा मांडळावरील द्दवर्श्ास केव्हाच उडाला होता. इद्दजप्तवरून परत येताच नेपोद्दलयनने
या सांधीचा फायदा घेतला व सांचालक मांडळाचा शेवट करून कायदेमांडळही बरखास्त केले.
अशाप्रकारे फ्रेंच राज्यसांस्कृतीवा शेवट लष्करी क्ाांतीने (Coup de etat) झाला. ज्या
तत्त्वाांसाठी राज्यक्ाांती होऊन पद्दहले गणराज्य स्थापन झाले ते फार काळ द्दटकले नाही.
फ्रान्स पुन्हा हुकूमशाहीच्या तावडीत सापडला. फ्रान्समधील पद्दहले प्रजासत्ाक अवघ्या
तेरा वषाांनी म्हणजे इ.स. १८०४ मध्ये कोलमडून पडले. यावेळी फ्रान्सची सवग सत्ा
नेपोद्दलयन या हुकूमशहाच्या हातात गेली.
१.५ क्ाांतीची अखेर फ्रान्सने १४ जुलै १७८९ हा स्वातांत्र्यद्ददन म्हणून साजरा केला. १२ ऑगस्ट १७८९ रोजी
नॅशनल असेंब्लीने "मानवाांच्या हक्काांची घोषणा" स्वीकारली. हे घोद्दषत केले की, "पुरुष
जन्माला येतात आद्दण स्वतांत्र राहतात आद्दण अद्दधकाराांमध्ये समान असतात." १७९१ च्या
अखेरीस राज्यघटनेचा मसुदा तयार करण्यात आला. १७९२ मध्ये फ्रेंच राजेशाही सांपुष्टात
आली आद्दण स्वातांत्र्य, समानता आद्दण बांधुत्वाच्या तत्त्वाांचे पालन करणारे फ्रान्स
प्रजासत्ाक बनले. हांगामी सरकार स्थापन करण्यात आले. १७९३ मध्ये, कायगकारी
अद्दधकार जेकोद्दबन्स नावाच्या कट्टरपांथी राजकीय गटाच्या हातात गेला. त्याांचा नेता
रॉबेद्दस्पयर होता. त्याने प्रजासत्ाकच्या हजारो ‚शत्रूांना‛ फाशी देण्याचे आदेश द्ददले. या
‘दहशतवादाच्या राजवटीत’ हजारो द्दनरपराध (रॉबस्पीयर) लोकाांनाही देशद्रोहाच्या
सांशयावरून द्दगलोद्दटनमध्ये डाांबण्यात आले. लुई सोळावा आद्दण राणी मेरी अँटोइनेट
याांनाही देशद्रोही म्हणून द्दगलोद्दटन त आले (१७९३). सम्राट लुई सोळावा
आद्दण त्याची राणी याांना फाशी द्ददल्याने युरोपातील राजेशाही देशाांना मोठा धक्का बसला.
युरोपीय शिींनी फ्रान्सद्दवरुद्ध युती केली (१७९३). फ्रान्समध्ये, रॉबेस्पीयरच्या मृत्यूनांतर,
मध्यम नेत्याांनी जागा द्दमळद्दवली. पाच सांचालकाांचा समावेश असलेल्या द्दडरेक्टरी
अद्दधकार वापरला (१७९५-१७९९). या काळात कायगक्षम प्रशासनाच्या अभावामुळे
फ्रान्समध्ये प्रचांड गोंधळ उडाला. युरोद्दपयन युतीशी लढण्यासाठी आद्दण लोकाांचा द्दवर्श्ास
सांपादन करण्यासाठी सांचालक नेपोद्दलयनच्या लष्करी प्रद्दत वर अवलांबून होते. स्वतःला
लोकद्दप्रय वाटून नेपोद्दलयनने द्दनदेद्दशका उखडून टाकली. द्दडसेंबर १८०४ मध्ये,
नेपोद्दलयनने स्वतःला "फ्रेंचचा सम्राट" घोद्दषत केले. प्रजासत्ाकतेचा कायदेशीर बुरखा
उतरवला गेला.
१.६ फ्रेंच राज्यक्ाांतीचे पररणाम फ्रेंच राज्यक्ाांती ही केवळ स्थाद्दनक घटना नव्हती. त्याचा पररणाम सांपूणग युरोप आद्दण
जगावर झाला. क्ाांती 'स्वातांत्र्य, समता आद्दण बांधुता' या तत्त्वाांसाठी उभी होती. अशा प्रकारे
१९ व्या शतकात या आदशग, प्रेररत आद्दण युरोद्दपयन आदशाांवर आद्दण राजकारणावर प्रभुत्व
द्दमळवले. जर जगातील सम्राटाांच्या नद्दशबावर द्दशक्कामोतगब केले तर. नॅशनल असेंब्लीिारे
मनुष्याच्या हक्काांच्या घोषणेने या वस्तुद्दस्थतीवर जोर द्ददला की सावगभौमत्व लोकाांमध्ये
असते आद्दण कमी ही सामान्य इच्छाशिीची अद्दभव्यिी आहे.
munotes.in

Page 14

आधुद्दनक युरोपचा इद्दतहास
14 नेपोद्दलयांनचा उदय:
नेपोद्दलयन फ्रेंच राज्यक्ाांतीचे अपत्य मानला जातो या क्ाांती नांतर नेपोद्दलयन उदय झाला
यानांतर त्याने पराक्म गाजवून युरोपचा नकाशा पुनरगद्दचत केला यातूनच मूल्याांचा प्रसार
वेगवेगळ्या देशात झाला.
फ्रान्समधील द्दनरांकुशतेचा अांत:
हाऊस ऑफ बोबगन हा फ्रेंच राजवांश आहे ज्याने फ्रान्सवर ४०० वषाांहून अद्दधक काळ
राज्य केले होते. फ्रेंच राज्यक्ाांतीमुळे त्याची कारकीदग द्दवस्कळीत झाली. १७९२ मध्ये
फ्रान्समध्ये राजेशाही सांपुष्टात आली आद्दण ररपद्दब्लकन सरकारच्या रूपाने बदलली गेली.
क्ाांतीदरम्यान, बोरबॉन राजेशाहीच्या रॉयल गाडगची जागा नॅशनल गाडगने घेतली, क्ाांद्दतकारी
सैन्य ज्याची भूद्दमका फ्रेंच क्ाांतीच्या यशाचे रक्षण करण्याची होती. १७९३ च्या अखेरीस,
नॅशनल गाडगमध्ये ७००,००० प्रद्दशद्दक्षत सैद्दनक होते जे लोक आद्दण त्याांच्या मालमत्ेचे
सांरक्षण करतात.
नेतृत्वात बदल:
मध्यमवगागकडे राजकारण व राज्यकारभाराची सूत्रे आली. फ्रेंच राज्यक्ाांतीने राजेशाही,
सरांजामशाही व धमगगुरूांचे प्राबल्य नष्ट केले. क्ाांद्दतपूवग याच वगागकडे राजकारणाची व
प्रशासनाची सूत्रे होती. पण आता हा वगगच नष्ट झाल्याने फ्रान्सची सत्ासूत्रे बौद्दद्धकदृष्ट्या
जागृत असलेल्या मध्यमवगागकडे आली. हा
फ्रान्समधील जद्दमनी च्या मालकीमध्ये बदल:
फ्रेंच क्ाांतीपूवी, शेतकरी त्याांच्या जद्दमनीवर आद्दण त्याांच्या मालकावर अवलांबून होता.
दशाांश हा चचगच्या समथगनासाठी कर म्हणून घेतलेल्या वाद्दषगक उत्पादनाचा एक दशाांश
होता. फ्रेंच राज्यक्ाांतीदरम्यान हे दोन्ही कर रि करण्यात आले. फ्रान्सचा दोन तृतीयाांश
भाग शेतीमध्ये कायगरत होता आद्दण हे कर रि केल्याने शेतकयाांना मोठा द्ददलासा द्दमळाला.
तसेच, क्ाांतीच्या काळात चचग आद्दण खानदानी लोकाांच्या द्दनयांत्रणाखाली असलेल्या मोठ्या
इस्टेट्सच्या द्दवघटनाने, ग्रामीण फ्रान्स प्रामुख्याने लहान स्वतांत्र शेताांची जमीन बनली.
असे म्हटले जाऊ शकते की क्ाांतीने राष््ाला ‚जमीनदाराांचा शासक वगग‛ द्ददला होता.
कॅथोद्दलक चचयने आपले वचयस्व गमावले:
फ्रेंच राज्यक्ाांतीपूवी, कॅथद्दलक धमग हा फ्रान्समधील अद्दधकृत धमग होता आद्दण फ्रेंच
कॅथोद्दलक चचग खूप शद्दिशाली होते. त्याच्या मालकीची सुमारे १०% जमीन होती. याला
दशमाांश देखील द्दमळाला, जो पाळकाांच्या समथगनासाठी कर म्हणून घेतलेल्या सामान्य
लोकाांच्या वाद्दषगक कमाईचा एक दशाांश होता. या प्रबळ द्दस्थतीतून, फ्रेंच कॅथोद्दलक चचग
क्ाांतीदरम्यान जवळजवळ नष्ट झाले होते. त्याचे पुजारी आद्दण नन्स बाहेर काढले गेले,
त्याच्या नेत्याांना फाशी देण्यात आली द्दकांवा द्दनवागद्दसत केले गेले, त्याची मालमत्ा राज्यािारे
द्दनयांद्दत्रत केली गेली आद्दण दशमाांश रि केला गेला.
munotes.in

Page 15

फ्रेंच राज्यक्ाांती
15 नवीन द्दवचारधारा उदयास आल्या :
एखाद्या द्दवचारसरणीची व्याख्या सामाद्दजक आद्दण राजकीय सांघटनेच्या सवोत्म स्वरूपाची
द्दशकवण म्हणून केली जाऊ शकते. फ्रेंच राज्यक्ाांतीने द्दवचारधाराांना जन्म द्ददला. खरे तर
द्दवचारधारा ही सांज्ञा क्ाांतीच्या काळात द्दनमागण झाली. फ्रेंच राज्यक्ाांतीपूवी, लोक
साधारणपणे शतकानुशतके अद्दस्तत्वात असलेल्या सरकारच्या स्वरूपात राहत होते आद्दण
बहुतेक द्दठकाणी ते राजेशाही होते. तथाद्दप, फ्रेंच राज्यक्ाांतीनांतर कोणतेही सरकार
औद्दचत्यद्दशवाय कायदेशीर म्हणून स्वीकारले गेले नाही. प्रजासत्ाकाांनी राजेशाहीची बाजू
माांडणाऱ्याांना आव्हान द्ददले. ररपद्दब्लकनमध्येही, काहींनी उच्चभ्रूांनी द्दनदेद्दशत केलेल्या
सरकारची वद्दकली केली तर काहींनी अद्दधक लोकशाही सांरचना पसांत केली. फ्रेंच
राज्यक्ाांतीमुळे राष््वाद, उदारमतवाद, समाजवाद आद्दण शेवटी साम्यवाद यासह अनेक
वैचाररक पयागय द्दनमागण झाले.
मूलगामी द्दवचारसरणीचा आत्मा:
उदारमतवाद हे स्वातांत्र्य आद्दण समानतेवर आधाररत राजकीय आद्दण नैद्दतक तत्त्वज्ञान
आहे. फ्रेंच राज्यक्ाांतीदरम्यान ‚स्वातांत्र्य, समानता, बांधुता‛ या घोषणेसह वांशपरांपरागत
अद्दभजात वगागचा पाडाव करण्यात आला आद्दण सावगद्दत्रक पुरुष मताद्दधकार देणारे फ्रान्स हे
इद्दतहासातील पद्दहले राज्य बनले. क्ाांतीदरम्यान उदारमतवादाचा द्दवजय दशगद्दवणाऱ्या दोन
महत्त्वाच्या घटना घडल्या . पद्दहला म्हणजे ४ ऑगस्ट १७८९ च्या रात्री फ्रान्स मधील
सरांजामशाही सांपुष्टात आली पारांपाररक अद्दधकार आद्दण द्दवशेषाद्दधकाराांचा नाश
झाला. दुस ऑगस्ट १७८९ मध्ये मनुष्य आद्दण नागररकाांच्या हक्काांच्या घोषणापत्राचा
होता. या घोषणापत्राला उदारमतवाद आद्दण मानवी हक्क या दोन्हीं चा पायाभूत दस्तहवज
मानला जातो. फ्रेंच राज्यक्ाांतीच्या यशामुळे, १९व्या शतकापयांत युरोप, दद्दक्षण अमेररका
आद्दण उत्र अमेररकेतील राष््ाांमध्ये उदारमतवादी सरकारे स्थापन झाली. अशा प्रकारे
उदारमतवादात क्ाांती हा एक द्दनद्दश्चत क्षण मानला जातो.
राष्ट्रवादाचा उदय :
राष््वाद ही एक द्दवचारधारा आहे जी राष््ाप्रती द्दनष्ठा, भिी द्दकांवा द्दनष्ठा यावर जोर देते
आद्दण या जबाबदाऱ्याांना इतर वैयद्दिक द्दकांवा समूह द्दहतसांबांधाांच्या वर ठेवते. फ्रेंच क्ाांतीने
आधुद्दनक राष््-राज्याच्या द्ददशेने चळवळ सुरू केली आद्दण सांपूणग युरोपमध्ये राष््वादाच्या
जन्मात महत्त्वाची भूद्दमका बजावली. नेपोद्दलयन बोनापाटगच्या नेतृत्वाखाली फ्रेंच सैन्याने
प्रदेश काबीज केल्यामुळे, राष््वादाची द्दवचारधारा सांपूणग युरोपमध्ये पसरली. क्ाांतीने केवळ
फ्रेंच राष््वादावरच प्रभाव टाकला नाही तर युरोपीयन द्दवचारवांताांवर त्याचा खोल आद्दण
दीघगकाळ प्रभाव पडला. यामुळे, राष््ीय मुिीसाठी सांघषग हा १९व्या आद्दण २०व्या
शतकातील युरोपीय आद्दण जागद्दतक राजकारणातील सवागत महत्त्वाचा द्दवषय बनला.
इतर देशाांतील क्ाांतींना प्रभाद्दवत केले:
१८१५ च्या शाांततेनांतरच्या दशकाांमध्ये, अनेक युरोपीय देश सामाद्दजक सांघषाांनी ग्रासले
होते कारण त्याांच्या लोकसांख्येने त्याांच्या राज्याांच्या बहुधा द्दनरांकुश शासकाांद्दवरुद्ध त्याांचे
हक्क साांगण्याचा प्रयत्न केला. यामुळे क्ाांती युग म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या काळाची munotes.in

Page 16

आधुद्दनक युरोपचा इद्दतहास
16 सुरुवात झाली, ज्या काळात युरोप आद्दण अमेररकेच्या अनेक भागाांमध्ये अनेक महत्त्वपूणग
क्ाांद्दतकारी चळवळी झाल्या. यामध्ये १७९८ च्या आयररश बांडाचा समावेश होता; हैतीयन
क्ाांती; प्रथम इटाद्दलयन स्वातांत्र्य युद्ध; १८४८ ची द्दसद्दसद्दलयन क्ाांती; १८४८ च्या
इटलीमधील क्ाांती; आद्दण लॅद्दटन अमेररकेतील स्पॅद्दनश आद्दण पोतुगगीज वसाहतींच्या
स्वातांत्र्य चळवळी.
युरोपमधील आद्दथयक वाढ:
फ्रेंच राज्यक्ाांतीचा शेजारील देशाांवर खोलवर पररणाम झाला. १७९० च्या दशकात फ्रेंच
क्ाांद्दतकारी सैन्याने आद्दण नांतर नेपोद्दलयनच्या नेतृत्वाखाली बेद्दल्जयम, नेदरलँड, इटली,
द्दस्वत्झलांड आद्दण जमगनीच्या काही भागाांवर आक्मण केले आद्दण त्याांचे द्दनयांत्रण केले. या
प्रदेशाांवरील फ्रेंच आक्मणामुळे खानदानी, धमगगुरू, द्दगल्ड आद्दण शहरी कुलीन वगागचे
सांरक्षण करणारे कायदेशीर आद्दण आद्दथगक अडथळे दूर झाले. त्याहवजी कायद्यापुढे
समानतेचे तत्त्व स्थाद्दपत केले गेले. अशाप्रकारे क्ाांतीने आद्दथगक बदलाला द्दवरोध करणाऱ्या
कुलीन वगग आद्दण अद्दभजात वगागची शिी नष्ट केली. पुराव्याांवरून असे सूद्दचत होते की ज्या
भागात फ्रेंच लोकाांनी कब्जा केला होता आद्दण ज्यात मूलगामी सांस्थात्मक सुधारणा झाल्या
त्या भागात अद्दधक जलद शहरीकरण आद्दण आद्दथगक वाढ झाली, द्दवशेषत: १८५० नांतर.
१९व्या शतकाच्या उत्राधागत नवीन आद्दथगक आद्दण औद्योद्दगक सांधींच्या आगमनामुळे
अद्दधक आद्दथगक वाढ झाली.
१.७ साराांश सुरुवातीच्या काळात राजेशाही हा शासन सांस्थेचा एकमेव पयागय मानले जात असताना
तत्कालीन समाजाची रचना , द्दवषमता आद्दथगक द्दपळवणूक अन्याय व्यवस्था इत्यादी
कारणामुळे जनतेने राजेशाही द्दवरुद्ध द्दवचारवांताांच्या पाद्दठांब्याने उठाव केला हा उठाव
सुरुवातीला सांसदीय असला तरी राजाच्या वागणुकीमुळे हा द्दहांसक बनला परांतु राजाच्या
असहकाराच्या धोरणामुळे या या क्ाांतीने राजाचा अांत घडवून आणला. फ्रान्स मध्ये
लोकाांची सत्ा स्थापन झाली. या क्ाांतीने युरोपच्या इद्दतहासात अद्दमट ठसा
उमटवला.अनेक इद्दतहासकार आता फ्रेंच राज्यक्ाांती हा युरोपच्या इद्दतहासाला कलाटणी
देणारा द्दबांदू मानतात. ‘स्वातांत्र्य, समानता आद्दण बांधुता’ या प्रद्दसद्ध घोषणेने प्रत्येक व्यिीला
स्वातांत्र्य आद्दण समान वागणूक द्दमळण्याचा हक्क साांद्दगतला. सांपूणग फ्रान्स आद्दण उवगररत
युरोपमध्ये क्ाांतीचे पररणाम खूप मोठे होते. राजेशाहीचा अस्त, मध्यमवगागच्या वाढीसह
समाजात होणारे बदल, राष््वादाची वाढ यासह अनेक नवीन घडामोडी घडल्या.
१.८ प्रश्न १) १७८९ च्या क्ाांतीच्या पूवगसांध्येला फ्रान्समधील पररद्दस्थती स्पष्ट करा.
२) १७८९ च्या क्ाांतीपूवी फ्रान्समधील राजकीय आद्दण सामाद्दजक पररद्दस्थतीचे परीक्षण
करा. munotes.in

Page 17

फ्रेंच राज्यक्ाांती
17 ३) फ्रान्समधील १७८९ च्या क्ाांतीच्या उद्रेकास सामाद्दजक आद्दण आद्दथगक पररद्दस्थती
द्दकती जबाबदार होती ?
४) फ्रेंच क्ाांतीचा मागग आद्दण पररणाम स्पष्ट करा
१.९ सांदभय  कॅमेरून एवान अली मॉडनग युरोप,ऑक्सफडग,२००१
 लोवे नॉमगन,माष्टररांग युरोद्दपयन द्दहष््ी,मॅकद्दमलन, २००५
 डॉ.सौ. वैद्य, सुमन, आधुद्दनक जग, नागपूर, २००२.
 प्रा. दीद्दक्षत, नी.सी., पाद्दश्चमात्य जग, नागपूर, जून २००५.
 कोनेल आर. डी., वल्डग द्दहष््ी इन ट्वेन्टीथ सेंचुरी, लोंगमन एस्सेक्स, १९९९.

*****
munotes.in

Page 18

18 २
नेपोिलयन
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ पाĵªभुमी
२.३ सैÆयातील कारकìदª
२.४ स°ेकडे वाटचाल
२.५ नेपोिलयनचे अंतगªत धोरण
२.६ परराÕůीय धोरण
२.७ नेपोिलयनचा पराभव
२.८ सारांश
२.९ ÿij
२.१० संदभª
२.० उिĥĶे  Ā¤च राºयøांती नंतर¸या ĀाÆसमधील राजकìय िÖथतीचा आढावा घेणे.
 नेपोिलयन ¸या राजकìय उÂकषाªचा अËयास करणे.
 नेपोिलयन¸या अंतगªत धोरणाचे टीकाÂमक परी±ण करणे.
 नेपोिलयनचे परराÕůीय धोरनाचा युरोपवरील ÿभावाचा अËयास करणे.
२.१ ÿÖतावना Ā¤च राºयøांती¸या तÂवाचा ÿसार करÁयाचे कायª नेपोिलयनने केले.नेपोिलयनने संपूणª
युरोपभर ठसा उमटवला. एक इंµलंड सोडले असता जवळपास सवª युरोिपयन राÕůांना
Âयाने पराभूत केले होते Âयासोबतच Âयाने युरोप¸या नकाशाची पुनरªचना केले Âयाला
रोखÁयासाठी युरोप¸या महास°ांना संयुĉ आघाडी खोलावी लागली. नेपोिलयन ने
केलेÐया नकाशातील बदलांना थांबवÁयासाठी िÓहएÆना पåरषदेचा सहारा ¶यावा लागला.
Âयासाठी संयुĉं यूरोपची Öथापना करने भाग पडले. नेपोिलयनचा उदय øांती मुळे िनमाªण
झालेÐया पåरÖथीती मुळे झाला असÐयामुळ¤ Âयाला øांतीचे अपÂय असेही Ìहणतात. परंतु
øांती¸या मूलभूत तÂवा¸या िवरोधी कायª Âयाने ĀाÆस मÅये राजेशाही Öथापना कłन केले.
munotes.in

Page 19

नेपोिलयन
19 २.२ पाĵªभुमी ĀाÆस¸या जवळ असलेÐया कॉिसªका बेटावरील आजॉि³सओ या गावी १५ ऑगÖट
१७६९ रोजी नेपोिलयनचा जÆम झाला. इटािलयन वंशात Âयाचा जÆम झाला असला तरी
कॉिसªका बेट ĀाÆसने िजंकÐयाने तो Ā¤च नागåरक बनला होता. वया¸या दहाÓया वषê
काही ®ीमंत नातेवाईकां¸या ओळखीने िāएý येथील लÕकरी शाळेत Âयाला ÿवेश िमळाला.
उमराव घराÁयातील असूनही वडीलां¸या मृÂयूनंतर नेपोिलयनचे लहानपण अÂयंत गरीबीत
गेले. िāएन येथील िश±णानंतर तो पॅरीस¸या सैिनकì िवīालयात दाखल झाला. Âयाला
वाचनाची आवड िनमाªण होऊन पुÖतके हीच िमý बनली. Łसो, ÓहॉÐटेअर, तुगō, Èलेटो,
यांचे úंथ वाचून काढले. १६ Óया वषê Âयाचा अËयासøम पूणª होताच Âयाला
तोफखाÆयामÅये सेकंड लेÈटनंट नोकरी िमळाली. नेपोिलयन ĀाÆसला आला असता Ā¤च
राºय³øांती सुł होती. नेपोिलयनचा भाऊ रॉबेिÖपयरचा िमý असÐयामुळे Âयाचा
जॅकोिबन प±ाशी संबंध येऊ लागला. øांतीकारी सैÆयाने नेपोिलयनची नेमणूक तोफ
खाÆयावर केली .१७९३ मÅये Âयाने िāटन¸या नािवक स°ेला हादरा िदÐयाने Âयाची बढती
िāगेिडयर जनरल या हòद्īावर झाली. १७९४ मÅये रॉबेिÖपयरचे पतन झाÐयाने Âया¸याशी
असलेÐया संबंधावłन नेपोिलयनला तुŁंगवास भोगावा लागला परंतु पुराÓयाअभावी Âयाची
सुटका झाली. यानंतर ĀाÆसमÅये नॅशनल कÆÓहेÆशनचे राºय सुł झाले. कÆÓहेÆशनला
ĀाÆसचे ÿij सोडवÁयात अपयश आÐयाने जनतेने उठाव केला तेÓहा नेपोिलयनने
कÆÓहेÆशनचे संर±ण केले. दहशतवादी राजवटी¸या समाĮीनंतर िडरे³टरी Öथापन
करÁयात आली. याच काळात नेपोिलयनने जोसेफाईन या िवधवेशी िववाह केला.
नेपोिलयनला िडरे³टरीने सेनापतीपद बहाल केले. एका बाजूला ĀाÆसमधील िडरे³टरीची
स°ा अिÿय ठरत असताना नेपोिलयन आपÐया सैÆयातील कतृªÂवामुळे लोकिÿय ठł
लागला. ĀाÆसमधी ल अराजक िडरे³टरी दूर कł शकत नÓहती अशा काळात
नेपोिलयनची लोकिÿयता वाढत होती. याचा फायदा घेऊन नेपोिलयन ĀाÆस स°ािधश
बनÁयाची ÖवÈने पाहó लागला.
२.३ सैÆयातील कारकìदª इटली व ऑिÖůयावरील मोहीम :
øांतीचा ÿसार इतर राÕůात होऊ नये व ĀांÆसमधील राजेशाहीची पुनÖथाªपना या हेतूने
ĀाÆसिवŁĦ युरोपीय राĶाचा संघ Öथापन झाला. िडरे³टरीने ĀाÆसची सूýे हाती
घेतÐयानंतर परकìयांशी चालू असलेÐया युĦां¸या बाबतीत आøमक धोरण Öवीकारले.
आिÖůयावर तीन बाजूने हÐले चढिवÁयाची योजना आखली. ितसöया सैÆया¸या तुकडीचे
नेतृÂव नेपोिलयनकडे होते. ऑिÖůयाचा सेनापती आचªड्यूक चाÐसª याने Ā¤च सैÆयाशी
जोरदार मुकाबला केला. या मोिहमेमÅये नेपोिलयनने संयुĉ सैÆयांना एकý येÁयाअगोदरच
Âयांना वेगवेगळे गाठले आिण Âयांचा पराभव केला यामुळे Âया¸या कतृªÂवाची छाप ĀाÆसचा
सैÆयावर पडली Âयाची रणनीती ऑÖůीया व संयुĉं संघावर भारी पडली. इ.स. १७९६ ते
१७९७ या काळात नेपोिलयनने इटलीिवłĦ मोहीम केली. सवªÿथम आपÐया सैÆयात
आÂमिवĵास िनमाªण कłन िशÖत िनमाªण केली. १५ मे १७९६ रोजी साडêिनया¸या
राजाने नेपोिलयढे शरणागती पÂकरली. इटली¸या पूवª भागातील लŌबाडê हा ÿदेश munotes.in

Page 20

आधुिनक युरोपचा इितहास
20 आिÖůया¸या ताÊयात होता , इटलीतील अनेक राºये आिÖůया¸या दबावाखाली होती.
इटलीतील ताबा िमळवÁयासाठी आिÖůयाला पराभूत करणे जłरीचे होते. आम या
नदी¸या तीरावर झालेÐया लढाईत नेपोिलयनने जे धाडस दाखवले Âयामुळे तो Ā¤च
सैÆया¸या गÑयातील ताईत बनला. नेपोिलयनने आिÖůयाला शरणागती घेÁयास भाग
पाडले. ही मोहीम सुł असतांनाच इटलीमÅये इतरýही नेपोिलयन¸य हालचाली सुł
होÂया. नेपोिलयन¸या पराøमामुळे इटलीतील लहान लहान स°ाधीश Âयास शरण गेले.
नेपोिलयनने Öवत:¸या इ¸छेÿमाणे ÿादेिशक पुनरªचना करÁयास आरंभ केला. इटली¸या या
मोिहमेत असा एकही भाग रािहला नाही कì, जेथे नेपोिलयनचा हात िफरला नाही. तेथील
जुनी राजेशाही नĶ कłन नवीन ÿजास°ा िनमाªण केली. इटलीतील नेपोिलयन¸या
पराøमामुळे नमते घेऊन आिÖůयाने ĀाÆसशी शांततेचा तह केला. या मोिहमेने ĀाÆसचा
दरारा वाढला. िडरे³टरी¸या अनागŌदी कारभारा¸या पाĵªभूमीवर नेपोिलयन हा ĀाÆस ¸या
जनतेमÅये लोकिÿय ठरला. Âयामुळे इटलीतील िवजय®ी संपादन कłन तो पॅåरसला परत
आलो तेÓहा Âयाचे जोरदार Öवागत झाले. नेपोिलयनशी जनतेतील लोकिÿयता बघून
सभासदांनी Âयाचे Öवागत तर केले परंतु तो ĀाÆसमÅये रािहलास िडरे³टरी¸या स°ेला
धोका होईल हे ल±ात घेऊन Âयांनी नेपोिलयन ची रवानगी इंµलंड ¸या मोिहमेवर केली.
इंµलंडला शह - इिजĮ:
ĀाÆसिवŁĦ एकजूट केलेÐया राÕůांपैकì इंµलंड हेच अजून सामÃयªशाली आिण युĦोÂसुक
होते. इंµलंडचे नािवक सामÃयª ÿथम दजाªचे होते. ĀाÆसजवळ भूदलाची कमतरता नसली
तरी नािवक दल दुÍयम दजाªचे होते. Âयामुळे इंµलंडवर Öवारी करणे श³य नÓहते.
नेपोिलयनने इंµलंडऐवजी इंµलंड¸या पूव¥कडील साăाºयालाच काट शह देÁयाचा Óयूह
रचला. इिजĮवर Öवारी कłन तेथे Ā¤च स°ा Öथापन झाÐयास, तुकêचे साăाºय नĶ
करता येईल, िकंवा भारतावर Ā¤चांचे वचªÖव ÿÂथािपत करता येईल अशा दुहेरी हेतूने
नेपोिलयनने ईिजĮवरील Öवारीस हात घातला.िपरॅिमड¸या लढाईत नेपोिलयनने िवजय
िमळवून कैरो िजंकले. Öथािनक इÖलामधमê यांची सहानुभूती Âयाने िमळवली. ईिजĮवरील
नेपोिलयनचे वचªÖव िÖथर होऊ लागले. इत³यात नाईल¸या लढाईत नेÐसन या
इितहासÿिसĦ दयाªसारंगा¸या आिधपÂयाखाली इंúज आरमाराने नेपोिलयन¸या
आरमाराचा िनणाªयक पराभव केला. आरमारी सामÃयª उ¸ची झाÐयामुळे लÕकरी पुरवठा
अश³य होणार हे धूतª नेपोिलयन¸या लगेच ल±ात आले. इंिजĮची Öवारी अशी फसÐयामुळे
Âया¸या िवशाल महßवाकां±ेवर पाणी पडले. ईिजĮची Öवारी चालू असताना ĀाÆसची
अंतगªत पåरिÖथती आणखी खालावली होती. या सवª पåरिÖथतीत फाÆसला परतणे
®ेयÖकर असे नेपोिलयनने ठरिवले.
िडरे³टरीची अखेर:
ĀाÆसमÅये िडरे³टरीचा अंमल इ. स. १७९५-१७९९ पय«त िटकला. िडरे³टरी कोलमडून
पडÁयासाठी ÿमुख अशी कारणे घडली अंतगªत पåरिÖथती अÂयंत िबकट झाली होती.
लाचलुचपत, विशलेबाजी इÂयादéना ऊत आला हो ता. या राजवटीमुळे राजिनķांचे समाधान
झाले नÓहते. øांतीकारकांनाही या राजवटीचा कंटाळा आला होता. नॅबूफ¸या नेतृÂवाखाली
जनतेने या राजवटीिवŁĦ उठाव करÁयाचा ÿयÂन केला, पण तो दडपÁयात आला.
राºयाचा खिजना सतत युĦांमुळे åरकामा पडला होता. अÆयाÍय करवसुली पुÆहा जोरात munotes.in

Page 21

नेपोिलयन
21 सुŁ झाली. हळूहळू का होईना फाÆस¸या राजकारणात सैÆयाचे महÂव वाढले होते. दहा
लाखांपे±ा अिधक असलेÐया खड्या सैÆयामुळे सेनापती¸या िवचारांना आिण धोरणांना
मान देÁयाखेरीज िडरे³टरीला गÂयंतर उरले नÓहते. ĀाÆसिवŁĦ पर³या राÕůांची पुÆहा
एकदा नवी एकजूट िनमाªण झाली, इटलीतून ĀाÆसची हकालपĘी करÁयात आली.
िडरे³टरी¸या सभासदांचे कतृªÂव सामाÆय व नेतृÂव पांगळे होते. कतªबगार, आिण मुÂसĥी
अशा नÓया दमा¸या राÕůनेÂयाची गरज िनमाªण झाली होती.
२.४ स°ेकडे वाटचाल Ā¤च जनते¸या एकमुखी पािठंÊयामुळे नेपोिलयनने नोÓह¤बर १७९९ मÅये िडरे³टरीची
राजवट उलथवून स°ा हÖतगत केली. लÕकरा¸या मदतीमुळे नेपोिलयनचा हा ÿयÂन
यशÖवी झाला. एका ŀĶीने Ā¤च राºयøांतीचे पिहले पवª येथेच संपले. अिनयंिýत
राजस°ेिवŁĦ ÿाणपणाने लडून िनमाªण केलेली लोकशाही नĶ होऊन तेथे सैÆयबळावर
ÿÖथािपत झालेली नेपोिलयनची Óयिĉगत हòकूमशाही सुł झाली. नेपोिलयनने माý हा
बदल घडवून आणताना अितशय मुÂसĥेिगरी दाखिवली. नेपोिलयनने िडरे³टरी¸या ऐवजी
तीन कॉÆसÐसची राजवट सुł केली. नेपोिलयन Öवतः चीफ कॉÆसल झाला. Âयाची
नेमणूक सुŁवातीस दहा वषा«साठी करÁयात आली. पूवêचे लोकिनयुĉ िविधमंडळ नĶ
कłन Âया जागी नेपोिलयनने नवे िविधमंडळ िनमाªण केले. नेपोिलयनने िनवडलेÐया
सभासदांचे सीनेट आिण सीनेटने नेमलेÐया सभासदांचे च¤बर असे हे िĬगृही िविधमंडळ
होते. नÓया घटनेनुसार लÕकराची सवª स°ा नेपोिलयनने Öवतःकडे घेतली. या घटनेला
नेपोिलयनने जनते¸या सावªमताचा पािठंबा िमळिवला. िडरे³टरी¸या अधःÿितत राज
वटीला कंटाळलेÐया लोकांनी नेपोिलयनसार´या यशÖवी सेनापतीला आनंदाने स°ा
बहाल केली. यामागे आणखी एक कारण होते. इंµलंड, ऑिÖůया व रिशया Ļा परकìय
राÕůांनी ĀाÆसवर आøमण केले
इ.स. १७९९ ¸या बंडामुळे ĀाÆसमधील संचालक मंडळाची (िडरे³टरी) इित®ी झाली
आिण Âयाजागी तीन जणांचे कायªकारी मंडळ (कौिÆसल) Öथापन झाले. नेपोिलनन, अॅबे
िसएस व डनूकॉस हे तीन सदÖय होते. िडरे³टरीचा पाडाव झाÐयानंतर एका मिहÆया¸या
आत घाईने नेपोिलनला अनुकूल अशी राºयघटना बनिवÁयात आली. ना घटनेनुसार
िसनेटतफ¥ तीन कॉÆसुÐसची िनवड दहा वषा«साठी करÁयात नेणार होती. Âयापैकì एकाला
फÖटª कॉÆसुल ना नाÂयाने सवाªिधकार असणार होते. नेपोिलनन फÖटª कॉÆसुल बनला.
Âयाने अिधकार हाती आÐयानंतर अॅबेिसएस व ड्यूकॉसची हकालपĘी केली आिण आपÐया
मजêतले दोन कॉÆसुÐस नेमले. कायदा करÁयाचा तसेच मुलकì व लÕकरी अिधकारी
नेमÁयाचा अिधकार नेपोिलनला देÁयात आले. इ.स. १८०२ मÅये नेपोिलनने जनमताचा
कौल घेऊन फÖटª कॉÆसुल पद कायमÖवŁपी Âया¸याकडेच रािहल नाची तरतूद कŁन
घेतली. इ.स. १८०४ मÅये नेपोिलनने लोकां¸याच संमतीने Öवतःला ĀाÆसचा सăाट
घोिषत केले.
इ.स. १७९९ ते १८०४ ना काळात फÖटª कॉÆसुल तर इ.स.१८०४ ते १८१४ ना काळात
सăाट Ìहणून नेपोिलनने ĀाÆसचा कारभार केला. नेपोिलयनने ĀाÆसमÅये महßवपूणª
सुधारणा घडवून आणÐया. munotes.in

Page 22

आधुिनक युरोपचा इितहास
22 २.५ नेपोिलयनचे अंतगªत धोरण कायīाचे संिहितकरण (नेपोिलयन कायदे संिहता):
नेपोिलयनने केलेÐया महßवा¸या अनेक सुधारणांपैकì िविधिनयमांचे संिहतीकरण ही
सुधारणा अúगÁय ठरेल. कॉÆसुलपदी आłढ होताच नेपोिलयन Āांसमधील विकलांना
पाचारण कłन ÿदीथª व पåर®मानंतर इ.स मÅये िसिÓहल कोडची Öथापना केली. यात फार
सुधारणा केÐयानंतर ितचा Öवीकार करÁयात आला. हीच ती नेपोली सुÿिसĦ िलिखत
संिहता होय. या सिहतेĬारे नेपोिलयनने एक "सावªजिनक कायदा पĦती लागू केली जी
अितशय øमबĦ आिण सुसंगत होती. Âयामुळे कोणÂयाही सामाÆय माणसाला कायīाचा
अËयास करणे व Âयाचा अथª लावणे सुलभ झाले. यामुळे जसे कायīाचे सुलभीकरण झाले
तसेच Æयायदानातील िदरंगाई टाळÁयात आली. कायīासमोर सवा«चा दजाª समान ठेवÁयात
आला. øांती¸या समते¸या तÂवाचे वा सिहतेत पालन करÁयाचा ÿयÂन करÁयात आला..
ही कायīाची संिहता इतकì सुलभ व ÖपĶ होती कì युरोपमधÐया अनेक देशांनी ितचे
अनुकरण केले. या सिहतेĬारे सामािजक समता, धािमªक सिहÕणुता, वारसा ह³काबाबत
समानता, गुलामी व जमीनदारी ÿथेचा अंत इ. गोĶी ÖवीकारÁयात आÐया. ही संिहता लागू
केÐयानंतर Āांसमधील िľयांची िÖथती अिधकच खालावली असली व काही कठोर िश±ा
कायम करÁयात आÐया असÐया तरी या संिहतेमुळे नेपोिलयनला िदगंत कìतê लाभली
आिण Āांसचाही ल±णीय फायदा झाला. आजही Āांसमधील Æयायालयीन ÓयवÖथेचा
आधार हीच संिहता आहे.
शै±िणक धोरण:
ÿÂयेक िवभागात राÕůीय ÿाथिमक िवīालये Öथापन करÁयात येऊन. ही जबाबदारी
राºयपाल, नायब राºयपाल आिण मेयर यां¸यावर सोपिवÁयात आली. úामर ÖकूÐस
ÖथापÁयात येऊन Âयात Ā¤च भाषा, लॅिटन व ÿाथिमक िव²ान हे िवषय अिनवायª करÁयात
आले. मोठ्या शहरात हायÖकूÐस ÖथापÁयात येऊन सरकारĬारे िश±क नेमÁयात
आले.तांिýक िश±ण व सैिनकì िश±ण देणाöया शाळा Öथापन करÁयात येऊन Âयांचे
ÓयवÖथापन सावªजिनक संÖथांकडे सोपिवÁयात आले. एका िवĵिवīालयाची Öथापना
करÁयात आली. ºयातील पदािधकाöयांची नेमणूक ÿधान कॉÆसुल करीत असे. ĀांसमÅये
कोणतेही िवīालय सुł करावयाचे असÐयास या िवĵिवīालयाची संमती आवÔयक असे.
पॅåरसमÅये नॉमªल Öकूलची Öथापना करÁयात आली. ही शाळा Āांसमधील सवª खाजगी
शाळातील िश±कांची िनयुĉì करीत असे. सवª शाळामधून राºया¸या ÿमुखाÿित िनķा
बाळगÁयावर भर िदला जाई. या सवª शाळा चालिवÁयासाठी ÿचंड धनाची आवÔयकता
असे. Âया धना¸या अभावी अनेक खाजगी शाळा चालिवÁयाची चचªला परवानगी देÁयात
आली.
पॅåरसचे सŏदयêकरण:
नेपोिलयन हा हाडाचा सैिनक असला तरी रिसक होता. Âयाची सŏदयªŀĶशं िवल±ण होती.
बेकारांना काम देÁयासाठी Âयाने पॅåरस¸या सŏदयêकरणाची योजना आखली आिण एका
दगडात दोन प±ी मारले. या योजनेअंतगªत पॅåरसमÅये ÿशÖत राजमागª बांधÁयात येऊन munotes.in

Page 23

नेपोिलयन
23 Âयां¸या दोÆही बाजूंना सावलीसाठी वृ±ां¸या रांगा लावÁयात आÐया. पॅåरसमधील लुÓहेर
(Louver) वÖतुसंúहालयात रोम, इटली, Öपेन, बेिÐजयम इ. देशातील अÂयंत दुिमªळ
वÖतूंचा संúह करÁयात आला. Óहसाªयचा राजवाडा Ìहणजे जणू पृÃवीवरील Öवगªच होता.
याच राजवाड्या¸या धतêवर रॅÌÊयुलेट, फाऊÆटनÊÐयू, स¤ट ³लाऊड या राजवाड्यांना
सजिवÁयात आले. Âया¸या या कायाªमुळे Âया¸याÿित जनते¸या मनातील ®Ħा व आदर
िकÂयेक पट वाढला.
समतेचा पुरÖकार:
नेपोिलयनने सामािजक िवषमता िनमाªण करणाöया सवª संÖथा नĶ कłन सामािजक
समतेची Öथापना केली. नविनिमªत समाजात सवा«ना समान अिधकार होते. नेपोिलयन
Öवतः मÅयम वगाªतील असूनही सवō¸च पदावर िवराजमान होता. Âयामुळे उ¸चपदे
जÆमािधिķत नसून गुणािधिķत आहेत ही गोĶ िसĦ झाली. øांतीकाळात Āांसमधून
पलायन केलेÐया ४० हजार लोकांना ĀांसमÅये परत येÁयाची व Öवतंý जीवन जगÁयाची
संधी देÁयात आली. नेपोिलयन Öवतः कोणÂयाही िविशĶ राजकìय िवचारांचा नसÐयाने
सवªच राजकìय प±ांÿित Âयाने प±पात िवरोधी धोरण Öवीकारले व केवळ गुणव°ा हाच
एकमेव िनकष माÆय कłन गुणवंतांना ÿशासकìय सेवेतील संधी उपलÊध कłन िदÐया.
सावªजिनक बांधकामे:
सतत चालू असणाöया लढायां¸या दगदगीतून ĀाÆसचे वैभव वाढवÁयाचा नेपोिलयनने
आटोकाट ÿयÂन केला. नगररचना आिण नगरसŏदयª Ļा योजनांना Âया¸या काळात
सुŁवात झाली. सावªजिनक बांधकामांवर नेपोिलयनने ÿचंड ÿमाणावर पैसा खचª केला.
यामुळे आिथªक सुिÖथती िनमाªण होÁयास मदत झाली. साöया जगात आपÐया सŏदयाªसाठी
ÿिसĦ असलेले पॅåरस शहर, तेथील भÓय रÖते, मनोहर उīाने, पुतळे Ļा सवª गोĶी
नेपोिलयन¸या सŏदयªपूजक वृ°ीचे पुरावे आहेत. युĦा¸या ने-आण तातडीने करता यावी
यासाठी Âयाने साöया ĀाÆसमÅये उÂकृĶ िनमाªण केले. बेिÐजयम, जमªनी, इटली,
िÖवÂझल«ड Ļा ĀाÆस¸या शेजारी राÕůांना जाणारे राजमागª बनिवÁयात आले. महßवा¸या
िठकाणी पूल बांधÁयात येऊन वाहतुकìची ÓयवÖथा वाढिवÁयात आिण पॅåरसमधील Öटॉक
ए³Öच¤ज आिण मॅडेलीनचे चचª Ļा ÿाचीन ÖथापÂयशाľाÿमाणे बांधलेÐया कलाÂमक
इमारती नेपोिलयन¸याच योजनांचे फळ आहे.
बेकारीिनवारण:
कारािगरांसाठी ÿिश±ण क¤þे सुł करÁयात आली.नेपोिलयनने ĀाÆसमÅये कोणीही बेकार
राहó नये यासाठी सतत खटपट केली. (चांभारांना काम देÁयासाठी दररोज पाचशे बुटांचे
जोड तयार करÁयाची आ²ा Âयाने िदली होती.) Âयाÿमाणे इतर कारािगरां¸या बेकारीबĥल
Âयाने वेळोवेळी सूचना िदलेÐया आढळतात. िचýकार, मूितªकार, संगीत-रचनाकार, गायक,
ÖथापÂयशाľ² इÂयादी िविवध ±ेýांतील सवª®ेķ अशा ÿÂयेकì दहा Óयĉéची यादी
करÁयात यावी व Âयांना सरकारी आ®य िमळावा असे Âयाने फमाªवले.
munotes.in

Page 24

आधुिनक युरोपचा इितहास
24 Öथािनक Öवराºय:
ÿाचीन राजवट आिण øाÆतीकारी ĀाÆस Ļा दोÆहé¸या अनुभवां¸या आधारे नेपोिलयनने
ĀाÆसमधील Öथािनक Öव राºय संÖथांची पुनघªटना केली. तो स°े¸या क¤þी करणाचा
पुरÖकताª असÐयामुळे Öथािनक Öवराºय संÖथांचा कारभारदेखील सăाट िनयुĉ
अिधकाöयां¸या हाती सोपिवÁयात आला. Âयाने केलेली ही सुधारणा आजही काÆस¸या
Öथािनक Öवराºय संÖथांत िटकलेली िदसून येते.
आिथªक धोरण:
Āांस¸या िवशाल सेनेवर अवाढÓय खचª होत असे. हा खचª Âयाने पराभूत राÕůांकडून वसूल
करÁयाचे धोरण आखले. अंतगªत कलह आिण परकìयांशी झालेÐया युĦामुळे Āांसमधील
उīोगधंīांनी मान टाकली होती. संचालक मंडळा¸या कायªकाळात तर Āांस आिथªक
दलदलीत गÑयापय«त łतला होता, नेपोिलयनने राÕůीय कजª फेडÁयासाठी Öवतंý कोष
उभारला. जुÆया ऋणपýां¸या (Govt. Securities) जागी नवीन ऋणपý िदले. देशां¸या
उÂपÆनात भर पडावी Ìहणून उīोगधंīांना ÿोÂसाहन देÁयात आले. दलदली¸या ÿदेशाला
कोरडे कłन तेथे शेतीला ÿोÂसाहन िदले. शेतीला पाणीपुरवठा Óहावा Ìहणून संपूणª देशात
कालवे व पाटबंधाöयांचेजाळे पसरिवÁयात आले. जुÆया बंदरांचा िवÖतार आिण नवीन
बंदरांची िनिमªती कłन Âयांना Óयापारी जहाजांचे क¤þ बनिवले. Āासचा Óयापार वाढावा
Ìहणून आयात मालावर भरमसाट कर लावÁयात आले. या सवª सुधारणांमुळे पोटे खपाटी
गेलेÐया Ā¤च जनते¸या चेहöयावर झळाळी आली. देशा¸या अथªÓयवÖथेत सुधारणा होऊन
देशात शांतता व सुÓयवÖथा िनमाªण झाली.
धमाªबाबत सामोपचाराचे धोरण:
Āांसची बहòसं´य ÿजा ही कॅथॉिलक पंथाची होती. नेपोिलयन¸या पूवê शासन व कॅथॉिलक
यां¸यातील मतभेद िवकोपाला गेले होते. øांतीकारकांनी धमªिवरोधी धोरणाचा Öवीकार
कłन कॅथॉिलक पंिथयांचा अतोनात छळ केला होता. हजारो धमªगुŁना पद¸युत कłन
पोपशी संबंध तोडÁयात आले होते. या पåरिÖथतीत बदल कłन नेपोिलयन कॅथॉिलकांचा
पािठंबा िमळवू इि¸छत होता.यासाठी Âयाने सामोपचाराचे धोरण आखले. इ. स. १८०१
मÅये नेपोिलयनने पोप सातवा या¸याबरोबर एक करार केला.ºयानुसार øांतीकारकांनी
Āांसमधील कॅथॉिलकां¸या जĮ केलेÐया भूिमवरील Öवतःचा अिधकार पोपने सोडला व
मोबदÐयात नेपोिलयनने कॅथॉिलक धमाªला राºयधमाªचा दजाª िदला. पोप¸या अिधकारांना
सीिमत करÁयात आले. पादÆयाची वानावे सरकारकडून पोपकडे संमतीसाठी पाठिवÁयात
येऊ Âयांना Āांस¸या घटनेÿित एकिनķ राहÁयाची शपथ ¶यावी लागत असे. सरकार
ितजोरीतून Âयांना पगार देÁयाची ÓयवÖथा करÁयात आली.øांतीकाळात जĮ करÁयात
आलेÐया जमीन व मालम°ेचा काही भाग पादöयांना परत करÁयाचे नेपोिलयनने आĵासन
िदले. Āांस सोडून गेलेÐया पादöयांना ĀांसमÅये परत येÁयास परवानगी देÁयात आली.
धािमªक ÖवातंÞया¸या धोरणाचा अंगीकार करÁयात येऊन ÿÂयेकाला Âया¸या धमाª¸या
संपूणª पालनाची मुभा देÁयात आली. øांतीकाळातील कॅल¤डर रĥ करÁयात येऊन जुÆया
कॅल¤डरचा पुनः Öवीकार करÁयात आला. १४ जुलै आिण २२ सÈट¤बर हे ÿजास°ाका¸या
Öथापनेचे दोन िदवस सोडून इतर सुĘया रĥ करÁयात आÐया.वरील धािमªक सुधारणांमुळे munotes.in

Page 25

नेपोिलयन
25 नेपोिलयन¸या समथªकांची सं´या वाढली परंतु एक गोĶ िनिIJत आिण ती Ìहणजे
øांतीपूवªकाळात धािमªक ±ेýात असलेले अिधकार चचªला पुÆहा ÿाĮ होऊ शकले नाहीत.
या सुधारणांमुळे चचªची जागा राºयाने घेऊन धमª हा राºया¸या िनयंýणाखाली आला.
२.६ नेपोिलयनचे परराÕůीय धोरण नेपोिलयन बोनापाटª हा अÂयंत महÂवकां±ी होता. सăाट बनÐयानंतर तर संपूणª युरोपचा
Öवामी बनÁयाची ÖवÈन तो पाहó लागला. इ.स. १८०४ से १८९५ या काळात Âयाने अनेक
युĦे केली, Âयाचे परराÕůीय धोरण है शांततेचे नसून आøमकतेचे होते हे पुढील घटनांवłन
िदसून येते,
इिजĮ मोहीमेत असताना ĀाÆस िवŁĦ युरोपातील राÕůांनी संघ Öथापन केला होता यात
इंµलंड, रिशया, आिÖůया, ÿिशया, तुकªÖथान, नेपÐस, पोतुªगाल यांचा समावेश होता.
स°ेवर आÐयानंतर नेपोिलयन या संघािवरĦ मुÂसĥीपणे आघाडी उघडली. सवªÿथम Âयाने
हा संघ तोडÁयाचा ÿयÂन केला. यात Âयाला यश येऊन रिशयाला Âयाने या संघाबाहेर
काढले. Âयानंतर Âयाने आÖůीया िवŁĦ दोन बाजूने हÐला केला.यात Âयाला मोठ्या
ÿमाणावर यश िमळाले व आिÖůयाचा पराभव झाला. यानंतर इंµलंडिवŁĦ युĦ सुłच
रािहले परंतु काही भागात ĀाÆस तर काही िठकाणी इंµलंडची सरशी होत होती .Âयामुळे
Âयांनी अिमÆसचा तह केला. यामुळे नेपोिलयनला अंतगªत सुधारणा करÁयास वेळ िमळाला.
इंµलंडिवłĦ¸या संघषाªस सुłवात:
इ.स. १८०२ मÅये इंµलंड व ĀाÆस यां¸यात शांततेचा तह झाला होता. परंतु एक वषाªतच
उभयतातील संबंध लागले. ĀाÆस¸या नौका हॉलंड¸या िकनाöयावर ÿभुÂव गाजवू लागÐया
तसेच िāटीश मालाची ĀाÆसकडून नाके बंदी होऊ लागली. िāटनवर Öवारी करÁयाचे
नेपोिलयनचे िवचार लपून रािहले नाहीत. इिजĮ व भारतातील िटपू सुलतान सार´या
स°ािधशांशी िāटीशिवरोधी कारवाया करÁया¸या ŀĶीने Âयाने संधाने बांधÁयास सुरवात
केली. इंµलीश खाडीत व भूमÅय समुþात Ā¤च आरमारा¸या हालचाली सुł झाÐया.
नेपोिलयनने १८०२ ¸या अमीÆस¸या तहाचा भंग केला आहे असे जाहीर कłन इंµलंडने
१६ मे १८०३ रोजी युĦ पुकारले, नेपोिलयन¸या महÂवाकां±ेमुळे युरोपमधील सवªच
राºयाचे ÖवातंÞय धो³यात आले होते Âयामुळे िāटनने िमýसंघ Öथापन करÁयाची हालचाल
सुł करताच Âयास रिशयाने ÿितसाद िदला. याआधीही दोनवेळा युरोिपयन राÕůांचे
िमýसंघ Öथापन झाले होते पण ते नेपोिलयनला रोखू शकले नाही. आता १८०५ मÅये
ितसरा िमýसंघ Öथापन झाला
आिÖůया व ÿिशयािवłĦ कारवाई :
ितसöया िमý संघातील इंµलंडशी सागरी मुकाबला करÁयाची नेपोिलयनची तयारी नÓहती.
रिशयाचा ÿदेशही दूर होता Ìहणून रिशयाची मदत येÁयापूवêच अÂयंत Âवरेने तो
आिÖůयावर चालून गेला. २० ऑ³टोबर, १८०५ रोजी आिÖůया¸या सेनापतीने पूणª
शरणागती पÂकरली. २ िडस¤बर १८०५ रोजी ऑÕůीय व रिशया यां¸या संयुĉ सैÆयाशी
झालेÐया लढाईतही नेपोिलयनचा िवजय झाला. आिÖůया व ÿिशया यांना शह देÁयासाठी munotes.in

Page 26

आधुिनक युरोपचा इितहास
26 १२ जुलै १८०६ रोजी नेपोिलयनने öहाईनचा राºयसंघ बनवला. öहाईन नदी¸या पूवª
िकनाöयावरील ६० लहान-लहान जमªन संÖथानांचा या संघात समावेश केला व Öवतःला
öहाईन राºयसंघाचा संर±क Ìहणून जाहीर केले व पिवý रोमन साăाºय नĶ झाÐयाची
घोषणा केली. मÅय युरोपमÅये नेपोिलयनचे वचªÖव ÿÖथािपत झाले. नेपोिलयनने öहाईनचा
राºयसंघ िनमाªण केÐयानंतर ÿिशयाचा राजा ितसरा Āेडåरक िवÐयम फारच अÖवÖथ
झाला. इंµलंड¸या ितसöया िमýसंघात ÿिशया नसला तरी नेपोिलयन¸यािवłĦ या
िमýसंघात सामील होÁयाचा िवचार ÿिशया कł लागला. दरबारातील युĦखोर गटा¸या
भरीस पडून ÿिशया¸या राजाने Ā¤च सैÆय öहाईन नदी¸या पिIJमेकडे Æयावे असा िनवाªणीचा
खलीता ĀाÆसला पाठवला. नेपोिलयनला हे आयतेच िनिम° िमळाले. व Âयाने २५
ऑ³टोबर १८०६ रोजी बिलªन शहरात फौजा घुसवÐया, ÿिशयाला रिशयाने मदतीचे
आĵासन िदले असÐयाने ÿिशयाने लगेच शरणागती Öवीकारली नाही.
रिशयावर आøमण :
ÿिशयाला रिशयाने मदत कł नये Ìहणून नेपोिलयनने १८०७ मÅये रिशया¸या िदशेने
आøमण केले. िĀडलँड येथे रिशयन सैÆय व Ā¤च सैÆयात लढाया झाÐया. यावेळी रिशयन
सैिनक अÂयंत शौयाªने व िचवटपणारे लढले. जून १८०७ मÅये िĀडलँड¸या लढाईत
रिशयाचा पराभव झाला Âयामुळे रिशयाचा सăाट झारने समझोÂयाची भूिमका घेतली. उभय
देशांमÅये िटलिसट येथे तह झाला. या तहाने पिIJम युरोप, इटली, जमªनी या भागातील
नेपोिलयन¸या साăाºयास रिशयाने माÆयता िदली, ÿिशयाचे राºय पूणª नĶ कł नये,
इंµलंडिवłĦ रिशयाने मदत करावी या महßवा¸या अटी होÂया. इतरही काही गुĮ करार झार
व नेपोिलयनमÅये झाले. या तहाने नेपोिलयनचे साăाºय िशखरावर पोहोचले.
साăाºयिवÖतार:
१८०५ ते १८०७ या अÐपकाळात नेपोिलयनने युरोपातील अनेक स°ांना नमवले.
ĀाÆस¸या मूळ राºयात आिÖůयन नेदल«डस्, सेÓहॉय, नाईस, िजनोआ, डालमािशया,
øोिशया यांची भर पडली. ĀाÆस¸या ताÊयातील राºयाचे ĀाÆस¸या सीमेवर कडे िनमाªण
झाले. दि±णे¸या बाजूस Öपेन हे िमýराÕů व पूवª सीमेवर öहाईनचा राºयसंघ होता. हाईन
राºयसंघाचा नेपोिलयन Öवतः संर±क होता. तो इटलीचाही राजा होता. हॉलंड, नेपÐस,
वेÖटफािलया येथे Âयांचे भाऊ आिण ú§ड डची ऑफ वॉसाª येथे िमý राºयावर होता.
जमªनीतील बादेन, बÓहेåरया, बुट¥Ìबगª सॅ³सनी यांना राºयाचा दजाª नेपोिलयनने िदला.
डेÆमाकª, Öवीडन, आिÖůया व ÿिशया यांना ĀाÆसचे िमý बनणे भाग पडले होते,
रिशयाशीही िमýÂवाचा तह झाला. संपूणª युरोप नेपोिलयनपुढे झुकलेला असताना इंµलंड
माý नमले नÓहते.
इंµलंड िवŁĦ नाकेबंदीची योजना:
इंµलंडला पराभूत करÁयाची नेपोिलयनला घाई लागली होती. इंµलंड¸या बलशाली
आरमारामुळे ते श³य नÓहते. Ìहणूनच इंµलंडची आिथªक कŌडी कłन Âयास नामोहरम
करÁयाचा Âयाने िनणªय घेतला. २५ ऑ³टोबर १८०६ रोजी आपÐया वचªÖवाखालील munotes.in

Page 27

नेपोिलयन
27 ÿदेशाला उĥेशून Âयाने एक जाहीरनामा काढला. Âयालाच काँिटन¤टल िसÖटीम असे
Ìहणतात. आिथªक कŌडी¸या या योजनेत पुढील आदेश होते.
अ) ĀाÆस व ĀाÆसची िमýराÕů यांनी िāटनशी िकंवा िāटन¸या वसाहतéशी Óयापार कł
नये.
ब) िāटन व िāटीश व साहती यां¸या गलबतांना ĀाÆसमधील व ĀाÆस¸या
िमýराÕůामधील बंदरे बंद करावीत.
क) जेथे जेथे िāटीश माल िकंवा िāटीश जहाजे आढळतील तेथे Âयांचा नाश करावा.
नेपोिलयन¸या या आदेशांना ÿÂयु°र Ìहणून इंµलंडनेही ऑडªसª-इन-कौÆसील हे आदेश
जारी केले. ĀाÆस व ĀाÆसची िमýराÕů यां¸याकडून िमý माल खरेदी करणार नाही,
Âयां¸या जहाजांना कोणÂयाही बंदरांमधून बाहेर पडू देणार नाही व तटÖथ राÕůा¸या
जहाजांना युरोप¸या बंदरामÅये जाऊ देणार नाही असे िāटनने जाहीर केले. युरोिपयन
राÕůांची ÿितिøया ĀाÆस व िāटन यां¸या परÖपरांिवरोधी जाहीरनाÌयांचा युरोिपय
राÕůांना अिधक ýास झाला. िāटन¸या Óयापाराचे नुकसान होत असले तरी जगभर
Âयांची Óयापारी जहाजे िफरत होती. Âयांनी युरोपबाहेरील Óयापार चालू ठेवून
पåरिÖथतीला िनकराने तŌड िदले. युरोपीय राÕůांना गरजे¸या अनेक वÖतू िāटीश
Óयापाöयांमाफªत िमळत असत. राजकìय दडपणामुळे नेपोिलयनचे आदेश काही काळ
मानले गेले तरी आिथªक कŌडीचे फटके सवªसामाÆय माणसाना लागले, उīोगधंदे
खालावले, Óयापार बसू लागला .Âयामुळे नेपोिलयन¸या कॉटीनेÆटल िसÖटीमिवłĦ
ÿितिøया Óयास सुŁवात होऊ लागली. Âयातून युरोपमÅये अनेक लढाया झाÐया.
पोतुªगालने नेपोिलयनचे आदेश मानÁयास नकार िदला, पोतुªगालचा िकनारा हा
चोरट्या Óयापाराचे ÿमुख क¤þ बनला. हॉलंड हे Óयापारावर जगणारे राÕů कॉÆटीनेटल
िसÖटीम हॉलंडला Öवीकारणे अश³य आहे असे सांगणाöया हॉलंडचा राजा लुईला
नेपोिलयनने पद¸यूत केले.
पोपशी संघषª:
नेपोिलयनने पोपबराबेर इ. स. १८०२ मÅये करार केला. पण तो इ. स. १८०६ पय«त
िटकला. इ. स. १८०४ मÅये राºयािभषेकावेळी आशीवाªद घेतला. पण Óयापारी बिहÕकार
योजनेला सहकायª न देता पोप तटÖथ रािहला. Âयामुळे Âयां¸यात संघषª िनमाªण झाला.
नेपोिलयनने पोप¸या राºयाचा भाग िजंकून घेतÐयाने इ. स. १८०५ मÅये पोपने
नेपोिलयनला धमªबिहÕकृत केले. Âयामुळे नेपोिलयनने पोपला तुŁंगात टाकले. या घटनेमुळे
सवª कॅथािलक लोकां¸या भावना दुखावÐया. Âयातून नेपोिलयनिवŁĦ पिवý युĦ पुकारले.
पåरणामी कोणतेही सहकायª न करता कॅथॉिलक राÕůे नेपोिलयनला धडा िशकवÁयास
तयार झाले.
पोतुªगालशी युĦ:
नेपोिलयन¸या Óयापारी बिहÕकार योजनेला पोतुªगालने सहकायª केले नाही. कारण पोतुªगाल
आिथªकŀĶ्या इंµलंडवर अवलंबून असून Âया¸याशी Óयापारािशवाय पयाªय नाही. Óयापार
बिहÕकार पोतुªगालवर लादÁयातून हे युĦ उĩवले. या युĦा¸या वेळी नेपोिलयनने Öपेनचे munotes.in

Page 28

आधुिनक युरोपचा इितहास
28 सहकायª िमळवले. नेपोिलयनने आपला सेनापती ºयूनॉट या¸या नेतृÂवाखाली सैÆय
पाठवले. Ā¤च-Öपेन यां¸या संयुĉ फौजांपुढे िटकाव न लागÐयाने पोतुªगालचा राजा
āाझीलला पळून गेला. या वेळी इंµलंडने पोतुªगाल¸या मदतीसाठी आपला सेनापती सर
ऑथªर वेलÖली¸या नेतृÂवाखाली सैÆय पाठवले. या सैÆयाने Ā¤च सैÆयाचा िÓहमोरो,
हेलेÓहेरा, िÓहिमटो इ. िठकाणी पराभव केला.
ÖपेनिवŁĦ युĦ:
नेपोिलयनने पोतुªगाल¸या युĦा¸या वेळी Öपेनची मदत घेतली, पण पोतुªगालचा पराभव
होताच ÖपेनिवŁĦ युĦ पुकारले. दोघांत झालेले युĦ Âयाला ĬीपकिÐपय युĦ असे
इितहासात Ìहणतात. Óयापारी बिहÕकार योजना नीट अंमलात आणÁयासाठी Öपेन¸या
राजा चाÐसª चौथा याला ĀाÆसमÅये बोलवून कैद केले. Öपेन राजाने नेपोिलयनला पोतुªगाल
युĦात मदत केली व ÖपेनमÅये ĀाÆस सैÆय ठेवÁयास परवानगी िदली. Âयामुळे Öपॅिनश
जनतेमÅये असंतोष िनमाªण झाला.याचा नेपोिलयनने फायदा घेऊन मुरबोन घराÁयातील
चाÐसª चौथा, पÂनी, मुलगा फिडªनंड यांना भेटीस बोलवून बायोन या शहरात कैद केले.
Âया¸या जागी Öपॅिनश गादीवर आपला भाऊ जोसेफ याला राजा Ìहणून बसवले. यापूवê तो
नेपÐसचा राजा होता. Âया¸या जागी आपला मेहòणा Ìयुगट याला गादीवर बसवले. हा
अÆयायी जुलमी असÐयाने Öपॅिनश जनतेने नेपोिलयन िवŁĦ ÖवातंÞययुĦ इ. स. १८०७
मÅये पुकारले. Âयां¸या जुलै १८०४ मÅये बेलेनची लढाई झाली. या लढाईत २ हजार Ā¤च
सैÆयाचा पराभव झाला. जोसेफिवŁĦ सवª ÖपेनमÅये बंड होऊन जोसेफचा पराभव झाला.
हे नेपोिलयनला कळताच २ लाख सैÆय घेऊन गेला. Âयाने मािþद शहर िडस¤बर १८०८
मÅये िजंकले. नेपोिलयन ĀाÆसमÅये नाही हे पाहóन ऑिÖůयाने ĀाÆसिवŁĦ युĦ पुकारले.
Âयामुळे Öपॅिनश मोहीम अधªवट सोडून नेपोिलयन पुÆहा ĀाÆसमÅये आला., Öपेनला मदत
करÁयासाठी इंµलंडही पुढाकार घेतला. ऑथªर वेलÖली¸या नेतृÂवाखाली िāटीश सेनेने १९
जुलै १८०८ रोजी Ā¤च सेनेचा दणदणीत पराभव केला. नेपोिलयन¸या सेनेचा हा पिहला
पराभव होता. याच काळात मÅय युरोपमÅये िठकिठकाणी उठाव होऊ लागÐयाने नेपोिलयन
तेथील लढायात गुंतून पडला.
आिÖůयाचा पराभव:
नेपोिलयनला ÖपेनमÅये माघार ¶यावी लागत आहे व जमªन लोकही राÕůीयÂवा¸या भावनेने
पेटलेले आहेत हे पाहóन आिÖůयाने १८०९ मÅये नेपोिलयनिवłĦ युĦ पुकारले परंतु
नेपोिलयनने Öवतः सूýे हाती घेऊन आिÖůयाचा पराभव केला. िÓहएÆनाचा तह होऊन
आिÖůयावर जबरदÖत खंडणी आकारÁयात आली , Âयां¸या सैÆयात कपात केली तसेच
नेपोिलयनने आिÖůयाची राजकÆया मेरी लुइसी िह¸याशी िववाह केला
रिशयावरील अयशÖवी मोहीम:
रिशयाचा झार व ĀाÆसचा नेपोिलयन यां¸यातही काँिटनेÆटलं िसÖटीममुळे िवतुĶ आले.
कारण या िसÖटीममुळे रिशयावर आिथªक संकटे येऊ लागली. झारने नेपोिलयनला ÿÂय±
िवरोध केला नाही. परंतु िāटनशी गुĮपणे Óयापार चालू ठेवला. झार व नेपोिलयन
यां¸यातील तेढ िवकोपास गेली. नेपोिलयनने सहा लाख सेना घेऊन १८९१ मÅये munotes.in

Page 29

नेपोिलयन
29 रिशयावर आøमण केले. रिशयन सेनेने Ā¤च सैÆया¸या वाटेवरील ÿदेश उÅवÖत केÐयाने
Ā¤च सैÆयाचे अÆन-पाÁयािवना हाल झाले. माÖकोजवळ तुंबळ युĦ होऊन १५ सÈट¤बर
१८१२ रोजी िवजयी नेपोिलयन माÖकोत िशरला.रिशयाने माý तह न करता छुपे युĦ सुł
ठेवले, रिशयन जनतेने अनेक िठकाणी आगी लावÐया. नाईलाजाने नेपोिलयन माघारी
िफरला परंतु ĀाÆसपय«त येता येता उÅवÖत झालेला ÿदेश, ÿचंड बफाªळ ÿदेश यामुळे
अनेक Ā¤च सैिनक मृÂयू पावले, अनेकांना अंधÂव आले, काहéनी आÂमहÂया केÐया. १८
िडस¤बर १८९२ रोजी नेपोिलयन पॅरीसला पोहोचला. या मोिहमेत नेपोलीयनचे मोठे
नुकसान झाले
२.७ नेपोिलयनचा पराभव इंµलंड¸या पंतÿधान लॉडª िलÓहरपुल याने युरोपीय राÕůांमÅये नेपोिलयनिवŁĦ एकोपा
िनमाªण करÁयाचे ÿयÂन सुł केले. Âयातून इंµलंड, रिशया, ÿिशया व Öवीडन Âयानंतर
आिÖůया यांचा चतुथª िमýसंघ तयार झाला. माचª १८९३ मÅये ÿिशया¸या राजाने
नेपोिलयनिवłĦ युĦ पुकारले. रिशया व ÿिशया यां¸या संयुĉ सैÆयाचा पराभव केला.
Âयानंतर आिÖůयाचाही पराभव केला. नेपोिलयनने िजंकलेली ही शेवटची लढाई होय.
Âया¸या सैÆयात पूवêचा जोम उरला नÓहता. Âयाने ĀाÆस¸या िदशेने माघार ¶यावयास
सुłवात केली. १६ ऑ³टोबर १८९३ पासून तीन िदवस िलपिझक येथे िमýसंघा¸या
संयुĉ सेनेशी नेपोिलयनचे युĦ झाले या लढाईत Âयाचा पूणª पराभव झाला. यानंतर
नेपोिलयन¸या साăाºयाचा डोलारा एकदम कोसळला Âयाची कॉिटनेÆटल िसÖटीम नĶ होत
गेली
नेपोिलयनचा स°ाÂयाग व शेवट:
ĀाÆसमÅये युरोिपयन राÕůांनी पुÆहा बुरबाँ घराÁयाची राजवट लादÐयामुळे Ā¤च जनता
नाराज झाली. १८ Óया लुईने ÿितगामी धोरण राबÐयाने तर असंतोषात भरच पडली.
याचवेळी नेपोिलयन अचानक एÐवा बेटाहóन िनसटून ĀाÆसमÅये परतला. Ā¤च सैÆय Âयाला
येऊन िमळाले. १८ वा लुई तर पळून गेला. या घटनेची गंभीर दखल युरोपीय स°ांनी
घेतली. युरोिपय िमý संघाशी लढÁयासाठी नेपोिलयनने ऑÕůीयन नेदल«डची भूमी िनवडली
युरोपीय राÕůा¸या संयुĉ सेना ĀाÆस¸या पूवª व दि±ण बाजूने ÿचंड उÂसाहात चालून
गेÐया. ३० माचª १८१४ रोजी परोस Âयां¸या हाती लागले. Âयामुळे नेपोिलयनने स°ाÂयाग
केला. Âया¸या जागी १६ Óया लुईचा भाऊ कांþ-द-ÿोÓहांस हा १८ वा लुई या नावाने
गादीवर बसला. िमýमंडळाने नेपोिलयनला एलबा बेटाचे राºय देऊन तनखाही देÁयाचे
माÆय केले. १८ जून १८१५ रोजी वॉटलू येथे लढाई होऊन यात नेपोिलयनचा पूणª पराभव
झाला. ĀाÆसपासून खूप दूर अंतरावर इंµलंड¸या ताÊयातील स¤ट हेलेना या बेटावर
नेपोिलयनचा मृÂयु झाला.
नेपोिलयन¸या पतनाची कारणे:
नेपोिलयन जगातील महान सेनानी पैकì एक असला तरी Óयिĉगत कामिगरीला कुठ एक
मयाªदा असते युरोपमधील वेगवेगÑया राÕůांमÅये आपÐया नातेवाईकांची वणê तेथील munotes.in

Page 30

आधुिनक युरोपचा इितहास
30 राजेशाही पदी लावले होते आिण यामुळे हे नवीन स°ाधीश येथील जनतेमÅये अिÿय ठरत
होते Âयामुळे Âयांचा नेपोिलयनवर रोष होता Âयासोबतच नेपोिलयनने स°ा हÖतगत
करÁयासाठी ÖपेनमÅये कटकारÖथाने रचले Öपेन ने Âयाला मदत केली होती तरीही Âयाने
Öप¤नवर आøमणं केले. यामुळे Âयां¸या शÊदाला वजन राहीले नाहीत. इंµलंड वरील आिथªक
बिहÕकाराचे योजनेचा ÿचंड ÿभाव नेपोिलयन वर होता ही योजना राबवणे अनेक युरोपीय
राÕůासाठी अश³य होते परंतु काही काळ नेपोिलयन¸या धाकामुळे Âयांनी चालवली परंतु
अश³य होताच Âयांनी छुÈया रीतीने Óयापार सुł केला ही योजना इंµलंड¸या नािवक
दलामुळे अÓयवहायª होती यामुळेच रिशयासार´या राÕůाने Âयाला नकार िदला व
नेपोिलयनने रिशया वर आøमण केले या आøमणात नेपोिलयनला मोठा फटका बसला.
येथूनच Âया¸या पतनास सुŁवात झाली नेपोिलयन ची यशÖवी होÁयाचे एक कारण Ìहणजे
Âयाने आपÐया िवरोधकांना एकý येऊ िदले नाही परंतु इंµलंड ने अंितम समय
िवरोधकांमÅये सुसूýतेचे धोरण ठेवले आिण नेपोिलयनचा पराभव झाला.
२.८ सारांश नेपोिलयन हा जगातील महान सेनानीपैकì एक होता. लÕकरी मोिहमांची योजनाबĦ
आखणी, वायुवेगाने होणाöया हालचाली व युĦातील िनणाªयक िवजय यामुळे तो ĀाÆसमÅये
अÐपावधीतच लोकिÿय बनला तसेच अÂयंत मुÂसĥी सăाट होता. ĀाÆसची सरहĥ रहाईन
नदीपय«त नेली. इंµलंड सोडून सवª राÕůांचा पराभव Âयाने केला. संपूणª युरोप¸या सरहĥी
बदलून टाकÐया याबĥल इंµलंड पंतÿधान िपट Ìहणाले होते, "युरोपचा नकाशा गुंडाळून
ठेवा कारण तो आणखी दहा वषª तरी लागणार नाही.” नेपोिलयन¸या शौयाªबĥल बोलतांना
इंµलंडन सेनानी वेिलंµटन Ìहणाला होता. "एकट्या नेपोिलयनची रणांगणावरील उपिÖथती
ही ४० हजार सैिनकां¸य उपिÖथतीसारखी आहे." नेपोिलयनने Ā¤च जनतेचे ÖवातंÞय जरी
िहरावून घेतले असले तरी Ā¤च जनते¸याŀĶीने तो राÕůपुŁष होता. Âयाची िवधीसंिहता,
आिथªक व ÿशासकìय सुधारणा आिण ÿचंड साăाºयाची िनिमªती यामुळे ĀाÆसला वैभव व
ÿितķा िमळवून िदली. Âयाने ÿशासक या नाÂयाने ĀाÆसचा कायापालट घडवून आणला
Ìहणूनच तो आधुिनक ĀाÆसचा जनक होता. नेपोिलयनचा उदय Ā¤च राºयøांतीतून झाला
होता. Ìहणून तो Öवतःला øांतीपुý Ìहणवून घेई हे बöयाचदा अंगाने खरेही आहे. कारण
Âयाने øांतीपूý बनून ĀाÆसला संकटा¸या खाईतून वाचवले व øांती िचरायू केली.
øांती¸या कÐपना युरोपभर पसरवÐया. इटली व जमªनी¸या ÿदेशांची पुनरªचना कłन भावी
एकìकरणाचा पाया घातला. जमªनीतील ३६० संÖथानांची सं´या कमी कłन ३९ वर
आणली. इटलीतही छोटी -छोटी संÖथाने नĶ केली, सवªý समतेची व लोकशाहीची बीजे
Łजवली. परंतु Âया¸या दोषांमुळे व रा±सी महßवाकां±ा यातूनच Âयाचे पतन घडून आले.
२.९ ÿij १. नेपोिलयन¸या सेनापती Ìहणून कारकìदêचा आढावा ¶या.
२. नेपोिलयन¸या अंतगªत धोरणावर टीप िलहा.
३. नेपोिलयनने केलेÐया आिथकª सुधारणा िलहा munotes.in

Page 31

नेपोिलयन
31 ४. नेपोिलयन¸या इंµलंड िवषयक धोरणाचा आढावा ¶या.
५. नेपोिलयन¸या परराÕů धोरणाचे टीकाÂमक परी±ण करा.
२.१० संदभª  कॅमेłन एवान अलê मॉडनª युरोप,ऑ³सफडª,२००१
 लोवे नॉमªन,माĶåरंग युरोिपयन िहÕůी,मॅकिमलन, २००५
 डॉ.सौ. वैī, सुमन, आधुिनक जग, नागपूर, २००२.
 ÿा. दीि±त, नी.सी., पािIJमाÂय जग, नागपूर, जून २००५.
 कोन¥ल आर. डी., वÐडª िहÕůी इन ट्वेÆटीथ स¤चुरी, लŌगमन एÖसे³स, १९९९.

*****





munotes.in

Page 32

32 ३
िÓहएÆना काँúेस
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ िÓहएÆना काँúेस
३.३ िÓहएÆना काँúेसचे पåरणाम
३.४ मेटरिनक युग
३.५ संयुĉं युरोप
३.६ १८३०ची øांती
३.७ १८४८ची øांती
३.८ सारांश
३.९ ÿij
३.१० संदभª
३.० उिĥĶे  नेपोिलयन¸या पाडावानंतरची यूरोपातील राजिकय ÓयवÖथेचा अËयास करणे
 िÓहएÆना पåरषदे¸या कायाªचा आढावा घेणे
 संयुĉ युरोप या ÓयवÖथे¸या कामिगरीचा अËयास करणे
 नेपोलीयननंतर¸या ĀाÆसमधील राजकìय िÖथतीचा व øांतीचा अËयास करणे
३.१ ÿÖतावना Ā¤च राºयøांती आिण नेपोिलयन या दोÆही घटनांमुळे युरोप¸या नकाशा बदलला होता
नेपोिलयनने काही काळासाठी इंµलंड व रिशया वगळता बहòतांश बहòतांश युरोपवर स°ा
गाजवली या राÕůांना पराभूत करत असतानाच तेथील स°ाधाöयांना हटवून Âयाने आपÐया
कुटुंबीयांची नेमणूक राजपदी केली. तसेच युरोपमधील राÕůीय ĀाÆस Öपधाª करतील इतके
मोठे होऊ नये अशी ÓयवÖथा करÁयासाठी Âयाने युरोपातील अनेक देशांचे नकाशे बदलले
Âयाचा अथª Âयाने युरोपची पुनरªचना केली या पुनरªिचत पुनरªिचत युरोपमÅये ĀाÆस हा
बलशाली राÕů Ìहणून राहील अशी Âयाची अपे±ा होती नेपोिलयन¸या पाडाव करÁयासाठी
युरोपातील राÕůीय एकý आली यामÅये ĀाÆस रिशया व इतर राÕůांचा समावेश होता
नेपोिलयनचा एकý िमळून पराभव केला सहािजकच या राÕůांनी ĀाÆसचे वैभव तसेच राहó
नये व ĀाÆस पुÆहा बलशाली होऊ नये याची काळजी घेÁयासाठी या िवजयी राÕůांनी
युरोप¸या पुनरªचने¸या नावाखाली 'िÓहएÆना काँúेस' भरिवली. munotes.in

Page 33

िÓहएÆना काँúेस
33 ३.२ िÓहएÆना काँúेस (१८१५) नेपोिलयनने आपÐया सोयीÿमाणे युरोप¸या राजकìय नकाशात फेरबदल केले होते. Âयाने
अनेक जुनी राºये संपुĶात आणून नवनवीन राºये िनमाªण केली होती. कोणताही ÿदेश
आपÐयाला वाटेल Âया राºयाला Âयाने जोडला होता. अशावेळी नेपोिलयनचा पराभव इ.स.
१८१४ मÅये केÐयानंतर Âयाची रवानगी एÐबा बेटावर करÁयात आली. Âयानंतर युरोपची
पुनरªचना करÁयासाठी युरोपातील बड्या राÕůांची ऑिÖůयाची राजधानी िÓहएÆना येथे एक
पåरषद भरिवÁयात आली. या पåरषदेलाच 'िÓहएÆना काँúेस' या नावाने ओळखले जाते.
युरोपची पुनरªचना करÁयासाठी ऑिÖůया, ÿिशया, रिशया, िāटन, डेÆमाकª या राÕůांनी
िÓहएÆना या िठकाणी एक बैठक आयोिजत केली. नेपोिलयनने आपÐया आवÔयकतेनुसार
युरोप¸या नकाशात बदल घडवून आणले होते. Âयामुळे अनेक राºयांवर अÆयाय झाले होते.
ते दूर करणे गरजेचे होते. पåरषदेत युरोप¸या पुनरªचनेबĥल चचाª सुł असतानाच
नेपोिलनयन एÐबा बेटावłन सुटून ĀाÆसमÅये आला. Âयाने पुÆहा शýूंचा बीमोड
करÁयासाठी लÕकरी तयार सुł केली. अशा वेळी िÓहएÆना पåरषदेतील सवª राÕůे जागी
झाली. नेपोिलयनचा कायमचा पाडाव करÁयासाठी या राÕůांनी पुÆहा एकजूट केली.
शýुराÕůांनी १५ जून १८१५ रोजी नेपोिलयनचा वॉटलूª¸या लढाईत कायमचा पराभव केला
आिण पुÆहा िÓहएÆना पåरषदेचे कामकाज सुł केले गेले.
िÓहएÆना पåरषदेसमोरील आÓहाने:
नेपोिलयनने सवª युरोप पादøांत केला होता. आपÐया सोयीने Âयाने युरोप¸या नकाशात
फार बदल केले होते. Âयामुळे युरोपचा चेहराच बदलून गेला होता. नेपोिलयनचा पाडाव
केÐयानंतर िÓहएÆना पåरषदेस युरोपात नेपोिलयन¸या पूवêची िÖथती Ìहणजेच 'जैसे थे'
पåरिÖथती िनमाªण करावयाची होती. तसच राजकìय नकाशा बदलताना अनेक ÿijांची
गुंतागुंत होती. नेपोिलयनने युरोप¸या राजकìय नकाशात बदल केÐयाने ÿदेशांची पुनरªचना
करणे हा महßवाचा ÿij होता. बेिÐजयम, हॉलंड, िÖवÂझल«ड, इटलीतील राºये यां¸या सीमा
िनिIJत करÁयाची गरज होती. यािशवाय Ļा राºयांना Öवतंý ठेवायचे कì नाही याचा िनणªय
पåरषदेला ¶यायचा होता. Ā¤च राºयøांतीमुळे युरोपात िनमाªण झालेÐया øांतीकारी
चळवळéचा बंदोबÖत करणे आवÔयक होते. जुÆया राजवंशांची पुनªÖथापना करणे आवÔयक
होतेनेपोिलयनला मदत करणाöया राजांना दंड काय करावा ही समÖया होती. जीत राÕůांनी
वैयिĉकरीÂया िनणªय न घेता मधूनमधून राजकìय पåरषदा घेऊन राजकìय िनणªय घेÁयाचे
ठरिवÁयात आले. ĀाÆसने पुÆहा डोके वर काढू नये Ìहणून ित¸या सीमेवर शिĉशाली
राÕůाचे कडे िनमाªण करणे आवÔयक होते.
िÓहएÆना पåरषदेला जमलेले ÿितिनधी:
या पåरषदेत युरोपातील ९० मोठ्या व ५३ छोटया राजांनी सहभाग घेतला होता. या
पåरषदेवर इंµलड, रिशया, ÿिशया व ऑिÖůया या चार बड्या राÕůांचे वचªÖव होते. रिशयाचा
झार पिहला अले³झांडर, ÿिशयाचा राजा ितसरा Āेडरीक िवÐयम व ऑिÖůयाचा ĀािÆसस
हे ÿमुख राजे होते. इंµलडचा ÿितिनधी Ìहणून परराÕůमंýी कॅसलरीघ व Âयाचा सहाÍयक
Ìहणून ड्यूक ऑफ वेिलंµटन उपिÖथत होते. ĀाÆसचे ÿितिनधीÂव ितलराँ याने केले. माý munotes.in

Page 34

आधुिनक युरोपचा इितहास
34 या पåरषदेवर खöया अथाªने ÿभाव ऑिÖůयाचा चॅÆसेलर मेटरिनक याचा होता. राजेशाहीचा
कĘर समथªक असलेला मेटरिनक øांती¸या तßवांचा तीĄ िवरोधक होता. रिशयाचा झार
पिहला अले³झांडर ĀाÆसवर िनब«ध टाकÁया¸या िवरोधात होता. ऑिÖůयाचा राजा
ĀािÆसस युरोपामÅये जुनी ÓयवÖथा कायम ठेवावी या िवचारांचा होता. कॅसलरीघने
राÕůाराÕůांमधील वाद सोडवून तडजोडी¸या मागाªचा अवलंब केला. पåरषदेतील राÕůां¸या
मतभेदाचा फायदा Ā¤च ÿितिनधी ितलराँ याने उचलला व ĀाÆसला कमीत कमी नुकसान
पोहोचेल याची काळजी घेतली. या पåरषदेत उपिÖथत असणाöया ÿÂयेक राÕůाने आपापले
Öवाथª साधÁयाचा ÿयÂन केला. या ÿयÂनांमÅये कोणÂयाही एक राÕů जाÖत बलशाली
होणार नाही Âयासोबतच कोणÂयाही एका राÕůाला जाÖतीत जाÖत फायदा होऊ नये याची
काळजी हे ÿितिनधी घेत होते. यामुळेच यां¸यातील हेवे दावे यांचा फायदा ĀाÆस¸या
ÿितिनधीला घेता आला. नेपोिलयन ¸या परत आøमणामुळे या पåरषदेने ĀाÆस पुÆहा
कधीही बलशाली होऊ नये Ìहणून युरोपात ĀाÆस इतकेच बलशाली राÕů िनमाªण Óहावी
अशी काळजी घेÁयाचा ÿयÂन केला. ऑÖůेिलयाचा चॅÆसेलर मेटरिनक याने मोठी भूिमका
िनभावली िकंबहòना युरोप¸या नकाशाला नेपोिलयनने िदलेले łप Âयाने पूणªपणे बदलÁयाचा
ÿयÂन केला नेपोिलयनने िजंकत असताना ĀाÆस जाÖतीत जाÖत बलशाली Óहावा हे धोरण
आखले तर मेटरिनकचे अगदी Âयाउलट उिĥĶ होते Ā¤च राºयøांतीने जगाला राÕůवादी
देणगी सुĦा िदली यामुळे युरोपात वेगवेगळे राÕůांमÅये राÕůवादी चळवळी सुł झाÐया. या
चळवळी धडपणे हा उĥेश मेटरिनकचा होता
िÓहएÆना पåरषदेचे िनणªय:
या पåरषदेत नेपाली ने केलेÐया यूरोप¸या पुनरªचनेस बदल ĀाÆस िवŁĦ घडलेÐया ÿमुख
राÕůांना फायदा िमळवून देणारे िनणªय घेÁयात आले. Âयात रिशया ऑÖůेिलया इंµलंड
रिशया यांना वेगवेगळे ÿदेश िमळाले
ऑिÖůया:
िÓहएÆना कराराचा सवाªिधक ÿादेिशक फायदा ऑिÖůयाला झाला. ऑिÖůयाने
बेिÐजयमवरील आपला ह³क सोडला. Âया मोबदÐयात लोÌबाडéचे सुपीक मैदान आिण
Óहेनेिशया िमळाले. बÓहेåरयापासून आिűयािटक समुþा¸या पूणª िकनाöयाजवळील इिलåरयन
ÿांत ऑिÖůयास देÁयात आला. इटालीतील पामाª, मोडेना व टÖकनी या राºयांवर हॅÈसबगª
राजघराÁयातील Óयĉéची िनयुĉì केÐयामुळे पयाªयाने या राºयांवर ऑिÖůयाचे वचªÖव
िनमाªण झाले. पामाª राºयावर नेपोिलयनची पÂनी व ऑिÖůयन राजकुमारी मेरी लसी िहची
नेमणूक केली. अनेक जमªन संÖथािनकांचा एक राºयसंघ तयार केला. अÅय±पद
कायमÖवłपी ऑिÖůयास देÁयात आले. अशा रीतीने ÿादेिशक लाभ झाÐयाने ऑिÖůया
ÿबळ देश बनला.
ÿिशया:
ÿिशयालासुĦा 'िÓहएÆना करारा'मुळे अनेक ÿांत िमळाले. िāटन, रिशया व ऑिÖůया या
देशांनी ÿिशया¸या मागÁयांना िवरोध केला होता; परंतु ĀाÆसला दुबªल करÁयासाठी
ÿिशयाला बलाढ्य करणे 'िÓहएÆना काँúेस'ला आवÔयक वाटत होते; Ìहणून ÿिशयाला बराच munotes.in

Page 35

िÓहएÆना काँúेस
35 लाभ िमळाला.ÿिशयाकडून नेपोिलयनने जे ÿदेश िजंकून घेतले होते, ते सवª ÿिशयाला
परत िदले गेले. Öवीडनमधील पोमेरेिनयाचा भाग, सॅ³सनीचा दोन पंचमांश भाग,
वेÖटफािलयाचा संपूणª भाग, हाईन नदी¸या तीरावरील बराच ÿदेश व पोलंडमधील पोसेन हे
ÿदेश ऑिÖůयाला िमळाले. 'िÓहएÆना काँúेस'¸या तरतुदéचा बराच फायदा ÿिशयास झाला.
अÐपावधीतच ते एक औīोिगकŀĶ्या संपÆन राÕů बनले. बलाढ्य ÿिशयाकडेच जमªन
एकìकरणाचे नेतृÂव चालून आले व Âया¸याच नेतृÂवाखाली एकìकरण पूणª झाले.
रिशया:
नेपोिलयनचा पराभव करÁयात रिशयाचा िसंहाचा वाटा होता. Âयामुळे रिशयन राजा झार
आले³झांडर पिहला याची काँúेसमÅये ÿितķा वाढली होती. पåरणामी Âया¸या अपे±ाही
वाढणे साहिजक होते. युरोपचा मुिĉदाता Ìहणूनच Âया¸याकडे पािहले जात होते. Âयामुळे
रिशयाला पािहजे असलेले सवª ÿदेश ÿाĮ झाले. पोसेन ÿांत व ऑिÖůया¸या ताÊयात
असलेला ÿदेश सोडून पूणª पोलंड रिशयाला देÁयात आले. Öवीडनपासून िजंकलेली
िफनलँड व तुकाªपासून िजंकलेले बेसारेिबया व आµनेयकडचा तुकê ÿदेश रिशया¸याच
ताÊयात ठेवÁयात आले.
िāटन:
नेपोिलयन¸या öहासाची सुŁवात टाकलेÐया आिथªक बिहÕकारा¸या अपयशी योजनेमुळे
झाली होती िāटनचे संपूणª जगभर वसाहती होÂया Âयामुळे Âयांना युरोपमधील भूÿदेश
िमळवÁयात रस नÓहता. नेपोिलयनला शेवटपय«त िāटनने ट³कर िदली. नेपोिलयने
िāटनची आिथªक कŌडी कłन नामोहरम करÁयाचा अयशÖवी ÿयÂन केला. िāटनमुळेच
नेपोिलयनचे युरोपवर स°ा गाजिवÁयाचे ÖवÈन हे केवळ ÖवÈनच रािहले. 'िÓहएýा करारा'
नुसार िāटनला बरेच ÿदेश िमळाले. स¤ट लुिसया, माÐटा व मॉåरशस ही बे ĀाÆसकडून
िजंकून घेतली होती. ती िāटनकडे कायम ठेवली. िसलोन, केप ऑफ गुड होप, गयाना व
िýिननाद बेटे यांचाही ताबा िāटनला िदला. Âयामुळे िāटनचे वचªÖव उ°र समुþ
भूमÅयसागर व िहंदी महासागरावर िनमाªण झाले.
जमªनी:
जमªनीबĥल िनणªय घेताना जमªनीत धमª, वंश, भाषा व संÖकृती¸या कारणाÖतव लोक एकý
येणार नाहीत याची Âयाने काळजी घेतली. या पåरषदेने जमªन िवषयक पुढील िनणªय घेतले.
जमªनीत ३९ राजांचा एक राºयसंघ बनवÁयात आला. या राºयसंघाचे अÅय±पद
ऑÖůीयाकडे व उपाधय±पद ÿिशयाकडे ठेवÁयात आले. जमªनीचे सăाट पद ÿिशयाला
देऊ केले. जमªन राÕůसंघाची एक पालªम¤ट असेल व या पालªम¤टमÅये लोकां¸या
ÿितिनधीऐवजी ३९ राºयÿमुखांचे ÿितिनधी असतील. संघीय ÓयवÖथेचे सăाटपद
ÿिशयाकडे व पालªम¤टचे अÅय±पद माý ऑÖůीयाकडे अशी िविचý ÓयवÖथा िÓहएÆना
काँúेसने कłन ठेवली होती. अथाªत म¤टिनªकचा यामागे उĥेश ÖपĶ होता. ÿिशया¸या
इ¸छेनुसार एखादा øांतीकारी कायदा झाला तर कायīावर अंितम सही ऑÖůीयाची
असÐयामुळे ऑÖůीया नकारािधकार वापł शकत होता. Âयामुळे संघीय पालªम¤टमÅये
एखाīा िवषयावर फĉ चचाª करता येई. िवधेयक पास करता येई. परंतु अिÆतम िनणªय munotes.in

Page 36

आधुिनक युरोपचा इितहास
36 मेटिनªकने Öवत:कडे राखून ठेवला होता. जमªनी¸या बाबतीत मेटिनªक कसा सावधपणे वागत
होता हे यावłन िदसून येते.
युरोप मधील एकìकरणा¸या चळवळी दडपून टाकणे हा उĥेश असÐयामुळे Âयांनी इटली व
जमªनीचे एकìकरण होऊ नये अशाÿकारे वेगवेगÑया ÿदेशांची पुनरªचना केली यासोबतच या
पåरषदेने नेपोिलयन मुळे स°ा गमावलेÐया राजवंशाची पुनÖथाªपना केली यामÅये ऑिÖůयन
होहेनझालªन घराणे नेपोिलयनला मदत करणाöया राÕůांना िश±ा देÁयाचा िनणªय या
पåरषदेत घेतले Âयामुळे Âया राÕůांकडून काही ÿदेश काढून घेतले गेले यामÅये डेÆमाकªचा
समावेश होतो.
िÓहएÆना पåरषदेने केलेली पुनरªचना व शांतता िटकिवÁयासाठी युरोपातील बड्या स°ांनी
वारंवार एकý यावे असा ठराव करÁयात आला. यामुळे युरोप मÅये अनेक काही काळासाठी
संवाद िनमाªण झाला या स°ांनी आपले िहत संबंध पुढील काही काळ या माÅयमातून
िटकवून ठेवले.
३.३ िÓहएÆना पåरषदेचे पåरणाम या पåरषदेत घेतलेÐया िनणªयाने युरोपमधील राÕůीयÂव¸या चळवळी दडपÁयाचा ÿयÂन
झाला इटली व जमªनी यां¸या एकìकरणामÅये अडथळा उभा रािहला परंतु या
चळवळीमुळेच पुढे या पåरषदेतील िनणªय कुचकामी ठरले. या पåरषदेने युरोपमधील
लोकशाही¸या वातावरणात अडथळा उभा करÁयाचा ÿयÂन केला राजेशाही Öथापन
करÁयाचा ÿयÂन केला परंतु आधुिनक राÕůवादामुळे हे ÿयÂन सुĦा कुचकामी ठरले.या
पåरषदेत लहान राÕůां¸या िहताकडे दुलª± करÁयात आले. मोठ्या राÕůांचा Öवाथª पूणª
करÁयासाठी िसÅदांताबाबत तडजोड करÁयात आली. पुढील शंभर वषाªत युरोपात लहान
लहान संघषª झाले माý मोठे युÅद झाले नाही. या पåरषदेचे आणखीन एक यश Ìहणजे Ļा
पåरषदेने आंतरराÕůीय सहकायाªचे युग िनमाªण केले. युरोप¸या पुनरªचनेिशवाय 'िÓहएÆना
काँúेस'ने अनेक जनिहताची काय¥ केली. जगात चालत असलेला गुलामांचा Óयापार तÂकाळ
बंद करÁयात यावा, हा उठाव काँúेसने मंजूर कłन टाकला. Âयामुळे हॉलंड, ĀाÆस, Öपेन,
िāटन व पोतुªगाल यांसार´या अनेक देशांनी आपÐया देशात गुलामिगरी¸या ÿथेवर
कायīाने बंधन घातले. समुþात चालत असलेली चाचेिगरी नĶ करÁयाचे कायª काँúेसने
केले. काँúेस¸या हòकूमावłन िāटनचा सेनापती लॉडª ए³समाऊथ याने सागरी लुटाłं¸या
ठाÁयावर (अÐजेिसअसª) हÐला कłन Âयाचा िवÅवंस केला. अशा रीतीने 'िÓहएÆना काँúेस
ने जरी अनेक चुका केलेÐया असÐया, तरी मानवा¸याया ŀĶीने 'कॉÆसटª ऑफ युरोप'
(संयुĉ युरोप) ची Öथापना महßवपूणª ठरली.
युरोपची संयुĉ ÓयवÖथा (१८१५ ते १८२२) (Councert of Europe) :
नेपोिलयन बोनापाटªची रवानगी युरोपबाहेर असलेÐया स¤ट हेलेना बेटावर केÐयानंतर
िवजयी राÕůांनी ĀाÆसला शरण येÁयास भाग पाडले. या. इतके कłनसुĦा 'िÓहएÆना
काँúेस'ने िनमाªण केलेली ÓयवÖथा िटकेल, असा िवĵास नेपोिलयनचा धसका घेतलेÐया
बड्या राÕůांना वाटत नÓहता. 'िÓहएÆना काँúेस'ने घेतलेÐया िनणªयाची कायमची
अंमलबजावणी करÁयासाठी, तसेच ĀाÆसमÅये व पयाªयाने युरोपीय देशांत पुÆहा होऊ नये munotes.in

Page 37

िÓहएÆना काँúेस
37 Ìहणून øांिततßवाचे उ¸चाटन करÁयासाठी युरोपीय राÕůांची एखादी कायमÖवłपी संघटना
असावी, या हेतूने 'संयुĉ युरोप'ची संकÐपना पुढे आल
िÓहएÆना पåरषदेत घेतले िनणªय घेतलेला िनणªय आिण ÓयवÖथा याची काटेकोर पालन झाले
पािहजे परंतु यासाठी एखादी आंतरराÕůीय ÓयवÖथा असावी अशी कÐपना होती ÂयामÅय
िÓहएÆना पåरषदेने युरोपची पुनरªचना करताना िठकिठकाणी ÿितिøयावादी राजवटी िनमाªण
केÐया पण ही ÓयवÖथा कायम िटकेल याची खाýी वाटत नÓहती. युरोपमधील शांतता
िटकवून ठेवणे या राÕůांना महßवाचे वाटत होते. Âयातूनच 'पिवý संघ' (Holy Alliance ) व
चतु:संघ (Quadruple Alliance ) या संघांचा उदय झाला. या संघांनी युरोपमÅये जी
ÓयवÖथा िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला ती 'संयुĉ युरोप' या नावाने ओळखली जाते. ही
ÓयवÖथा साधारणपणे इ.स. १८३० पय«त िटकली.
मेटरिनक युग (Era of Metternich):
मेटरिनक हा ऑिÖůयाचा पंतÿधान होता. चतु:संघावर Âयाचेच ÿभुÂव होते.तो ÿितगामी व
ÿितøांितकारी िवचारांचा होता. Âयामुळे चतु:संघाचे Öवłपही ÿितगामीच रािहले. िÓहएÆना
पåरषदेने केलेली युरोपची पुनरªचना कायम िटकिवÁयासाठी या संघाने आटोकाट ÿयÂन
केला. एकराÕůीयÂवा¸या चळवळी व øांती सैÆया¸या जोरावर चतु:संघाने मोडून
काढÁयाचा ÿयÂन केला. या संघाचा ÿेरक होता मेटरिनक. हा एकराÕůीÂव, लोकशाही,
ÓयिĉÖवातंÞय शांतताभंग होईल Ìहणून Âयाने या नÓया कÐपनांचे युरोपात बीजारोपण
होणार नाही, याची द±ता घेतली. मेटरिनकने चतु:संघा¸या माÅयमातून युरोपात ÿितगामी
चळवळी दडपÁयाचा सपाटा चालिवला. Âया¸या या कायाªमुळे Âयाला युरोप¸या इितहासात
महßवाचे Öथान िनमाªण झाले. इ.स.१८१५ पासून १८४८ पय«त युरोपवर मेटरिनक¸या
धोरणाची छाप पडली असÐयामुळे या कालखंडाला 'मेटरिनक युग' Ìहणून युरोप¸या
इितहासात ओळखले जाते.मेटरिनक अिनयंिýत राजेशाहीचा पुरÖकताª होता. Ā¤च øांतीतून
उदयास आलेÐया कÐपना युरोपला हािनकारक असÐयाचे Âयाचे मत होते. अशा ÿितगामी
िवचारांमुळेच Âयाने युरोपातील बड्या देशांची दंडेलशाही िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला.
Âयाने युरोपीय राजकारणात बदल घडवून आणÁयासाठी चतुःसंघाचा उपयोग केला.
पिवý संघ:
रिशयाचा राजा झार अले³झांडर पिहला या¸या ÿेरणेतून ‘पिवý संघ' अिÖतÂवात
आला.धमाªचा आधार या संघा¸या Öथापनेसाठी घेÁयात आला होता. Ìहणून हा संघ 'पिवý
संघ' Ìहणून ओळखला जातो. अले³झांडर हा ÖवÈनाळू, Åयेयवादी आिण गूढवादी होता,
Ìहणूनच Âयाने पिवý संघाची कÐपना युरोपीय राÕůांपुढे मांडली. Ā¤च राºयøांती ही िùIJन
धमाª¸या तßवािवŁĦ आहे. Âयासाठी Âया øांतीचा ÿसार रोखला पािहजे, असे Âयाचे मत
होते. या संघात ऑिÖůया, ÿिशया व रिशया होते. पिवý संघाची तßवे ÿÂय±ात आणÁयाचा
Âयांनी ÿयÂन केला नाही. िāटन या करारापासून दूर रािहला. युरोपमÅये Öवतःची स°ा
वाढिवÁयाचा झारचा ÿयÂन आहे अशी अनेकां¸या मनात शंका होती.२६ सÈट¤बर १८१५
रोजी या संघा¸या उĥेशाची घोषणा केली गेली. िùIJन धमाªतील तßवानुसार युरोपीय देशांनी
परÖपर Óयवहार करावा आिण आपÐया देशातील ÿजेस मुलाÿमाणे वागवावे, असे
ठरिवÁयात आले.धमª हाच या संघाचा मूलभूत पाया होता. अनेक युरोपीय देशांनी या संघात munotes.in

Page 38

आधुिनक युरोपचा इितहास
38 ÿवेश केलेला असला, तरी Âयांना यामÅये आवड नÓहती. या संघाचा रिशया एकटाच देश
होता. या संघाची Åयेये ÿÂय±ात अमलात आणणे कठीण होते.पिवý संघ लोकिÿय होऊ
शकला नाही. अले³झांडर¸या मृÂयूबरोबर (१८२५) पिवý संघाचेही अिÖतÂव संपुĶात
आले.
चतु:संघ:
युरोपात शांतता िनमाªण करÁयास व 'िÓहएÆना काँúेस'¸या िनणªयाची अंमलबजावणी
युरोपातील राºयांनी आपले ÿij चचाª कłन सोडवावेत व एकमेकांमÅये सहकायª ÿÖथािपत
करावे या ŀिĶने ऑिÖůयाचा चॅÆसेलर मेटरिनक याने एक योजना मांडली. Âयानुसार २०
नोÓह¤बर १८१५ रोजी रिशया, ÿिशया, ऑिÖůया व िāटन यां¸या Öवा±öया होऊन चतु:संघ
अिÖतÂवात आला. मेटरिनक¸या आधी अशा ÿकारची योजना इ.स. १७९१ मÅये
ऑिÖůयाचाच चॅÆसेलर कॉिनÂझ याने माडली होती. युरोपमधील राºयांचा संघ बनिवÁयाची
ती कÐपना होती. माý Âया योजनेला पािठंबा िमळाला नाही मेटरिनकने मांडलेली योजना
जाÖत Óयवहायª ठरली. मेटरिनकने ही कÐपना युरोिपयन देशांपुढे सादर केली. ितचा
पुरÖकार िāटन, रिशया, ÿिशया व ऑिÖůया या देशांनी केला. २० नोÓह¤बर १८१५ रोजी
या योजनेवर वरील राÕůांनी िश³कामोतªब केले. ए³Öलाशापेल¸या पåरषदेनंतर ĀाÆसही या
संघात सामील झाला. Âयामुळे या संघाला संयुĉ युरोपचे Öवłप ÿाĮ झाले. युरोपातील ÿij
परÖपरांशी चचाª कłन सोडिवणे, 'िÓहएÆना करारा' चे र±ण करणे, परÖपरांत मैýीपूणª संबंध
ठेवणे व ĀाÆस¸या स°ेवर नेपोिलयन¸या वंशातील कोणीही येणार नाही याची द±ता घेणे,
ही चतु:संघाची उिĥĶे होती. युरोपातील शांततेचा भंग होऊ नये यासाठी Âयावर योजना
करÁयासाठी चतु:संघ हा पåरषदांचे आयोजन करणार होता. हा संघ खरे Ìहणजे राÕůसंघ व
युनोची जननीच मानावा लागेल. या संघाने परÖपरांतील समÖया शांततेने सोडिवÁयाचा
पाया घातला. पण, या संघा¸या łपाने युरोपात मेटरिनकची हòकूमशाही िनमाªण झाली.केला;
परंतु Âयाचे ÿितगामी िवचार अिधक काळ िटकणे कठीण होते. ए³Öलाशापेलचीपåरषद,
ůोपाऊची पåरषद्, लागबेकची पåरषद व Óहेरीनाची पåरषद संपÐयानंतरसंयुĉ युरोपची
ÓयवÖथा (मेटरिनक पĦत) संपुĶात आली.
मेटरिनकने मांडलेÐया या योजनेत रिशया ÿिशया, ऑिÖůया व िāटन ही चार राÕů
सहभागी झाÐयाने Âयास चतुःसंघ हे नाव पडले. युरोपमÅये शांतता राखणे, िÓहएÆना
पåरषदेतील िनणªयांची अंमलबजावणी करणे, युरोिपयन देशां¸या सीमा मजबूत करणे व
Âयां¸या आिथªक–सामािजक समÖया सोडवणे, एखाīा राºयातील शांतता धो³यात
आÐयास इतर राºयांनी हÖत±ेप करणे, युरोपमÅये िनमाªण होणाöया समÖयांचा िवचार
करÁयासाठी वेळोवेळी पåरषदा घेणे इÂयादी उĥीĶे ठरिवÁयात आली. या ÓयवÖथे¸या
आधारे युरोिपय स°ा िÓहएÆना पåरषदेने िनमाªण केलेÐया ÿितगामी राजवटéचे र±ण कł
शकत होÂया व उदारमतवादाला दडपू शकत होÂया. िāटन चतुःसंघाची इतर तßवे
मानÁयास तयार होते माý कोणÂयाही राºयात अंतगªत øांती झाÐयास ती दडपÁयासाठी
हÖत±ेप करÁया¸या िवरोधात होते. इ.स. १८१८ ते १८२२ या काळात चतुः संघातफ¥
'संयुĉ युरोप'¸या चार पåरषदा झाÐया. हा काळ 'पåरषदांचा काळ' Ìहणूनही ओळखला
जातो. या पåरषदांवर मेटरिनक¸या ÓयिĉमÂवाचा व िवचारांचा ठसा उमटला होता.
मेटरिनकने अिनयंिýत राजेशाहीचा पुरÖकार केला आिण लोकशाही व एकराÕůीयÂवा¸या munotes.in

Page 39

िÓहएÆना काँúेस
39 चळवळी दडपून टाकÁयाचा ÿयÂन केला. संयुĉ युरोप¸या अंतगªत ए³स-ला-शापेलची
पåरषद (१८१८), ůोपोची पåरषद (१८२०), लैबॅकची पåरषद (१८२१) व Óहेरोनाची
पåरषद (१८२२) अशा चार पåरषदा झाÐया.
ए³Öलाशापेलची काँúेस (१८१८):
चतु:संघाची पिहली पåरषद ए³Öलाशापेल येथे इ.स. १८१८ मÅये भरली. पåरषदेसमोर
ĀाÆससंबंधी महßवाचा ÿij होता. ĀाÆसचा राजा अठरावा लुई याने पॅåरस¸या िĬतीय
तहानुसार आचरण केले होते, तसेच 'िÓहएÆना करारा'ÿमाणे युĦखंडणी िदली असÐयामुळे
दोÖत राÕůांनी ĀाÆसमधून आपले सैÆय काढून घेतले. ĀाÆसलाही चतुःसंघात ÿवेश िदला.
Âयामुळे चतुःसंघाचे Öवłप बदलले आिण Âया िठकाणी संयुĉ युरोपची Öथापना झाली. या
पåरषदेत ĀाÆससंबंधी अनेक िनणªय घेÁयात आले. ĀाÆसशी करÁयात आलेÐया
इ.स.१८१५ ¸या पॅåरस¸या दुसöया तहाने युĦखंडणी लादली होती. युĦखंडणी पूणªपणे
देईपय«त दोÖत राÕůांचे सैÆय ĀाÆसमÅये ठेवले होते. ĀाÆसने संपूणª युĦखंडणी िदÐयामुळे
दोÖत राÕůां¸या सैÆयासंबंधी व ĀाÆससंबंधी िवचारिविनमय करÁयासाठी वरील पåरषदेचे
आयोजन करÁयात आले. ĀाÆसमधून सवª सैÆय काढून घेÁयाचा िनणªय घेÁयात आला.
ĀाÆसला चतु:संघात ÿवेश देÁयासंबंधीही या पåरषदेत चचाª झाली. ĀाÆससंबंधी सवा«गीण
ŀिĶकोनातून िवचार कłन व लेखी करार कłनच Âयास चतुःसंघात ÿवेश īावा, असे
िāटन व ऑिÖůयाने मत मांडले; तर रिशयाने पिवý संघाची पĦत सुचिवली. शेवटी
ऑिÖůया व िāटनचे मत माÆय करÁयात येऊन ĀाÆसला चतु:संघात ÿवेश िदला. Âयामुळे
चतु:संघाचे मूळ Öवłप बदलून Âयास 'संयुĉ युरोप'चे Öवłप ÿाĮ झाले. (३) गुलामांचा
Óयापार बंद करÁयात यावा, अशी सूचना िāटनने केली; परंतु या सूचनेस पािठंबा न
िमळाÐयाने कोणताच िनणªय घेतला नाही.. (४) भूमÅयसागरातील चाचेिगरी नĶ
करÁयासाठी आंतरराÕůीय नािवक दल भूमÅयसागरात ठेवावे, असे रिशयाने सुचिवले; परंतु
आंतरराÕůीय नािवक दल आपÐया नािवक दलास ÿितÖपधêच होई, तसेच रिशयाचा
भूमÅयमहासागरात िशरकाव होईल, या भीतीने िāटनने या योजनेस िवरोध केला. Âयामुळे
चाचेिगरी सुłच रािहली. (५) अले³झांडर पिहला या रिशया¸या राजाने युरोपीय देशां¸या
सीमा कायम ठेवÐया जातील आिण ÿÂयेक देशा¸या राजा¸या सावªभौमकरÁयात येईल,
असा ठराव मांडला; परंतु तो ठराव िāटन¸या िवरोधामुळे संमत झाला नाही. (६) नॉव¥ व
डेÆमाकªबरोबर केलेÐया कराराचे'पालन Öवीडनने न केÐयामुळे याबाबतचा जाब तेथील
राजाला िवचारÁयात आला. आपÐया राºयाची राºयÓयवÖथासुधारÁयाचा आदेश
मोनॅको¸या राजाला देÁयात आला. अशा रीतीने संयुĉ युरोप¸या सदÖय राÕůांत मतभेद
आहेत, ही गोĶ पिहÐयाच वरील पåरषदेत िदसून आली.
ůोपाऊची पåरषद (१८२०):
संयुĉ युरोपची दुसरी पåरषद इ.स. १८२० मÅये ůोपाऊ या िठकाणी झाली. Öपेन व
नेपÐस या िठकाणी झालेÐया उठावाची िचंता मेटरिनकला वाटू लागÐयामुळे Âयासंदभाªत
िवचार करÁयासाठी ही पåरषद आयोिजत केली होती, नेपािलयन बोनापाटªने Öपेन¸या
राजाला अटक कłन तेथे आपला भाऊ जोसेफ याला स°ेवर बसिवले. Âयामुळे Öपॅिनश
जनतेने ÖवातंÞययुĦ पुकारले. ÖवातंÞययुĦातील िवजयानंतर इ.स.१८१२ मÅये जनतेने munotes.in

Page 40

आधुिनक युरोपचा इितहास
40 ĀाÆस¸या १७९१ ¸या धतêवर एक घटना तयार केली; परंतु नेपोिलयन¸या पाडावानंतर
इ.स.१८१५ मÅये भरलेÐया 'िÓहएÆना काँúेस' ने Öपेनचा राजा फिडªनंड सातवा याला पुÆहा
Öपेन¸या गादीवर बसिवले. फिडªनंडने १८१२ ची राºयघटना रĥ कłन ÿितगामी
धोरणाचा अवलंब केला. लोकांना तुŁंगात डांबÁयात आले. Âयामुळे राजािवरोधी देशात
असंतोष पसरला. अमेåरकेतील Öपॅिनश वसाहतéनीसुĦा ÖपेनिवŁĦ बंड केले. या बंडाचा
बीमोड करÁयात Öपेनला यश आलेले नÓहते. पåरणामी देशातील वातावरण तंग झाले आिण
इ.स. १८२० मÅये ÖपेनमÅये लÕकरी उठाव झाले. कँडीझ या िठकाणी कनªल åरगो याने,
तर उ°र ÖपेनमÅये जनतेने उठाव केले. हे बंड यशÖवी झाÐयामुळे 'िÓहएÆना काँúेस ¸या
िनणªयाला तडा गेला. फिडªनंड सातवा याने इ.स.१८१२ ची घटना माÆय केली.Öपेनÿमाणे
नेपÐस या िठकाणीसुĦा राजािवŁĦ øांती झाली. "िÓहएÆना काँúेस' ने इटालीत अलहान-
लहान राºये िनमाªण कłन Âयावर ऑिÖůयाचे वचªÖव कायम ठेवले होते. नेपÐस¸या
गादीवर बुबōन घराÁयातील फिडªनंड पिहला यास बसिवले होते. Âया¸या दडपशाही
धोरणामुळे व ĂĶ राºयकारभारामुळे लोकांत असंतोष पसरला. ÖपेनमÅये øांती होताच
नेपÐस¸या लोकांनीसुĦा बंड केले. Âयांनी Öपेनमधील इ.स.१८१२ ¸या घटने¸या धतêवर
राºयघटना लागू करÁयाची मागणी राजाकडे केली. पåरिÖथती पाहóन राजानेही नेपÐसला
उदारमतवादी राºयघटना लागू केली . Öपेनमधील øांती दडपÁयासाठी रिशयाने आपले
सैÆय पाठिवÁयाची तयारी दाखवली. माý Âयामुळे रिशयाचे महßव वाढणार होते. पåरणामी
रिशया¸या सूचनेला इतर स°ांनी माÆयता िदली नाही. मेटरिनक¸या मते एका राÕůाने
कारवाई करÁयापे±ा संयुĉ युरोपने करावी. इतर समÖयांपे±ा नेपÐसमधील बंडाचा िवचार
करणे िनकडीचे होते. पåरणामी ůोपौ येथे संयुĉ युरोपची पåरषद बोलावÁयात
आली.इटलीमÅये ऑिÖůयाचे िहतसंबंध गुंतलेले असÐयाने ऑिÖůयानेच नेपÐसमधील
øांतीदडपावी असा ÿÖताव पåरषदेत मांडÁयात आला. नेपÐसमधील बंडामुळे
ऑिÖůया¸या ताÊयातीललोÌबाडê व Óहेनेिशया तसेच ऑिÖůयन राजवंशा¸या ताÊयात
असलेÐया पामाª, मोदेना, टÖकनी या राºयांमÅये अशांतता िनमाªण होÁयाची श³यता होती.
ऑिÖůयने Öवतः¸या जबाबदारीवर कारवाई करावी यास िāटनने संमती िदली. अशी
कारवाई संयुĉपणे करÁयास िāटनचा िवरोध होता. मेटरिनक¸या मते िÓहएÆना पåरषदेने
िनमाªण केलेली ÓयवÖथा बदलÁयाचा कोणÂयाही देशात ÿयÂन झाÐयास संयुĉ युरोपने
शांतते¸या मागाªने िकंवा लÕकरी मागाªने कारवाई करावी. मेटरिनक¸या या धोरणाला रिशया
व ÿिशयाचा पािठंबा िमळाला. संयुĉ युरोपचे सवªसाधारण धोरण Ìहणून मेटरिनकने एक
ठराव Ìहणजेच "ÿोटोकॉल ऑफ ůोपो" संमत कłन घेतला. हा ठराव असा होता:
'युरोपमधील कोणÂयाही देशात øांती होऊन युरोपला धोका िनमाªण झाÐयास "संयुĉ
युरोप¸या" सभासद देशांनी सैÆय पाठवून øांती नĶ करावी. या ठरावामुळे अंतगªत
हÖत±ेपाचा ह³क माÆय करÁयात आला. िāटनने ठरावा¸या िवłÅद मत िदले.
लैबॅकची पåरषद (१८२१):
नेपÐसपाठोपाठ उ°र इटलीतील िपडमाँट¸या राºयात øांती होऊन उदारमतवाद
राºयघटनेची मागणी करÁयात आली. िपडमाँटचा राजा पिहला इमॅÆयुअल याने राºयÂयाग
केला व आपला भाऊ चालªस फेिल³स यास गादीवर बसिवले. माý चालªस फेिल³स
राºयात हजर नसÐयाने Âयाची जबाबदारी चालªस आÐबटª याने सांभाळली व Âयाने
लोकांची उदारमतवादी घटनेची मागणी माÆय केली या पाĵªभूमीवर लैबॅकची पåरषद भरली munotes.in

Page 41

िÓहएÆना काँúेस
41 नेपÐसचा राजा पिहला फिडªनंड याने या .पåरषदेला हजर राहóन øांती मोडून काढÁयाची
िवनंती पåरषदेला केली. लैबॅक¸या पåरषदेने नेपÐसमधील øांती दडपÁयाची ऑिÖůयाला
परवानगी िदली. या परवानगीचा फायदा घेऊन ऑिÖůयाने नेपÐसमधील उठाव मोडून
काढला. तसेच ऑिÖůयाने िपडमाँटमधील øांतीसुÅदा दडपून टाकली. नेपÐसमÅये पुÆहा
पिहला फिडªनंड व िपडमाँटमÅये चालªस फेिल³स यांची अिनयंिýत राजवट ÿÖथािपत
झाली..
Óहेरोनाची पåरषद (१८२२):
या पåरषदेसमोर úीकांनी तुकê राजवटीिवłÅद पुकारलेÐया बंडाळीचा व Öपेनमधील
बंडाळीचा ÿij होता. माचª १८२१ मÅये úीकांनी तुकªÖथान¸या राजवटीिवłÅद बंड
पुकरले. úीक लोक हे युरोपीय लोकांचे धमªबांधव असÐयाने पिवý संघाचे सभासद Ìहणून
Âयांना मदत करणे आवÔयक आहे अशी रिशयाची भूिमका होती. ऑिÖůयाने ºयाÿकारे
नेपÐस व िपडमाँटमÅये कारवाई केली Âयाÿमाणे आपÐयाला úीस¸या बाबतीत कारवाई
करता यावी अशी रिशयाची मागणी होती. माý Âयामुळे रिशयाचे बाÐकन भागात वाढणारे
वचªÖव ऑिÖůया व िāटन¸या िहतसंबंधाना धोका पोहोचिवणारे होते. दरÌयान Öपेन¸या
बुरबाँ वंशीय राजाने ĀाÆसचा बुरबाँ वंशीय राजा अठरावा लुई या¸याकडे Öपेनमधील
बंडाळी मोडून काढÁयासाठी मदतीची मागणी केली. ĀाÆस¸या राजाने 'संयुĉ युरोप'कडे
अशी कारवाई करÁयाची परवानगी मािगतली. इ.स. १८२२ मÅये या ÿijांचा िवचार
करÁयासाठी Óहेरोना येथे पåरषद भरवÁयात आली. दरÌयान कॅसलरीघ¸या मृÂयूनंतर
िāटनचा परराÕůमंýी Ìहणून कॅिनंगची नेमणूक झाली होती. तो एकंदरीत संयुĉ युरोप¸या
पåरषदां¸या िवरोधात होता. तसेच सुłवातीपासून िāटन कोणÂयाही राºया¸या अंतगªत
ÿijांत हÖत±ेप करÁया¸या धोरणा¸या िवłÅद होता. Óहेरोना¸या पåरषदेत úीक
ÖवातंÞयलढ्याचा मुĥा िवचारात घेÁयात आला नाही. तसेच िāटनचा िवरोध असतानाही
ĀाÆसला ÖपेनमÅये सैÆय पाठिवÁयास परवानगी देÁयात आली. पåरषदे¸या िनणªयानुसार
पुढे ĀाÆसने आपले सैÆय ÖपेनमÅये घुसवून अिनयंिýत राजेशाहीिवłÅदचे बंड मोडून
काढले. उदारमतवादी राºयघटना रĥ केली. पåरषदेने Öपेन¸या संदभाªत आपले मत
िवचारात घेतले नाही Ìहणून िāटनने 'संयुĉ युरोप मधून बाहेर पडÁयाचा िनणªय घेतला.
पåरणामी 'संयुĉ युरोप'चे संघटन कोसळले संयुĉ युरोपची अखेर:िāटन संयुĉ युरोपमधून
बाहेर पडला तरी हे संघटन पूणªपणे संपुĶात आले नाही.
इ.स. १८२३ मÅये 'संयुĉ युरोप'ने आपले ल± Öपेन¸या दि±ण अमेåरकेतील
वसाहतé¸याबंडाकडे वळिवले. परंतु अशा कोणÂयाही कारवाईस िāटनने आपÐया आिथªक
िहतसंबंधापायी तसेच अमेåरकेनेही िवरोध केला. अमेåरकेचा राÕůाÅय± मʼnो यांनी
"युरोपमधील कोणÂयाही स°ेने अमेåरका खंडातील राजकारणात हÖत±ेप केÐयास ते कृÂय
शýुÂवाचे मानले जाईल" अशी घोषणा केली. या तßवाला 'मʼnो िसÅदाÆत' असे Ìहणतात.
अमेåरके¸या या रोकठोक भूिमकेमुळे व िāटन¸या सागरी सामÃयाªमुळे 'संयुĉ युरोप'ला
Öपेन¸या वसाहतéतील बंडाबाबत कोणतीही कारवाई करता आली नाही. úीस - तुकªÖथान
ÿijावर िवचार करÁयासाठी रिशया¸या झारने जानेवारी १८२५ मÅयेस¤ट पीटसªबगª येथे
'संयुĉ युरोप'ची पåरषद बोलावली. या पåरषदेत सहभागी होÁयास िāटनने नकार िदला. या
पåरषदेत कोणताही महßवाचा िनणªय झाला नाही. úीस तुकªÖथान ÿij आपÐयामनाÿमाणे munotes.in

Page 42

आधुिनक युरोपचा इितहास
42 सोडवू असे रिशया¸या झारने जाहीर केले.अशारीतीने चचाª, िवचारिविनमय कłन युरोपचे
ÿij सोडवÁयास तसेच अंतरराÕůीय सहकायª ÿÖथािपत करÁयाचे ÿयÂन करणारी 'संयुĉ
युरोप' ही संघटना येथे संपली
३.५ संयुĉं युरोप संयुĉ युरोपचे मूÐयमापन:
नेपोिलयन बोनापाटª¸या अÖतानंतर युरोपात िनमाªण झालेÐया राजकìय पåरिÖथतीनुसार
'संयुĉ युरोप'चा उदय झाला होता. संयुĉ युरोपवर खöया अथाªने ऑिÖůयाचे Ìहणजेच
मेटरिनकचे वचªÖव होते. युरोपातील øांती दडपून टाकÁयासाठीच मेटरिनकने संयुĉ
युरोपचा उपयोग कłन घेतला. बड्या राÕůांतील स°ाÖपधाª चालिवÐयामुळे इतर सदÖय
राÕůे नाराज होणे साहिजक होते. या सदÖय राÕůांमÅये मोठ्या ÿमाणात मतभेद अिÖतवात
होतेशेवटी अशा मतभेदांमुळेच संयुĉ युरोपचा घात झाला. मेटरिनक दुसöया देशां¸या
अंतगªत राºयकारभारात लÕकर हÖत±ेप करीत असे.
आंतरराÕůीय राजकारणात याचवेळी अमेåरके¸या उदय झाला होता यामुळे संयुĉ यूरोप¸या
कायाªला आळा बसला संयुĉ युरोप ही ÓयवÖथा युरोपातील शांतता कायम करÁयासाठी व
संयुĉ सैÆयाचा वापर बड्या राÕůांचा िहतच िहतासाठी करणारी ÓयवÖथा होते या
ÓयवÖथेमुळे युरोपला आंतरराÕůीय सहकायाªचे महßव कळाले यामुळे सहकायाªचे युग सुł
होÁयास मदत झाले या तßवावर मुळेच आपण संयुĉ ÓयवÖथेला लीग ऑफ नेशन िकंवा
संयुĉ राÕů संघाचे सुŁवातीचा िकंवा ÿाथिमक अवÖथेतील अवतार असेही Ìहणू शकतो या
ÓयवÖथेने युरोपमÅये कोणतेही मोठे युĦ होणार नाही याची काळजी घेतली आिण हेच Âयांचे
सवाªत महßवाचे यश Ìहणता येईल.
३.६ १८३० ची øांती Ā¤च राºयøांती राजेशाही¸या िवरोधात झाले या राºयøांतीने सुŁवातीस राज घराÁयावर
िवĵास दाखवला परंतु हळु घडलेÐया घटनांनी Âयांचा राजेशाही वरचा पूणª िवĵास उडाला
शेवटी तेथे ÿजास°ाकाची Öथापना झाली परंतु Âयानंतर आलेÐया नेपोिलयनने या
ÿजास°ाकाची अखेर केली Âयाने Öवतःचे एक हाती स°ा Öथापन केले नेपोिलयनला
पािठंबा असला तरीही ĀाÆस¸या जनते¸या मनात राजेशाही िवŁĦ असंतोष अिÖतÂवात
होताच नेपोिलयन¸या पाडावानंतर युरोपीय राÕůांनी ĀाÆसमÅये पुÆहा राजेशाही स°ेची
Öथापना केली आिण Âयातही Âयांनी ĀाÆसमधील बुबōन राजवंशातील अठराÓया लूईला
स°ेवर बसवले. परंतु या अगोदर पय«त ĀाÆसमÅये ºयाÿकारे िनरंकुश स°ा अिÖतÂवात
होती कशाÿकारे आता राजेशाही अिÖतÂवात येऊ शकत नÓहती ÿजेला आपले ह³क व
अिधकार कळालेले होते Âयामुळे राजा हा अिनयंिýत नÓहता परंतु नवीन स°ेवर आलेÐया
स°ाधीशांना हे ĀाÆस¸या जनतेचे łप नवे होते यातूनच १८३०ची øांती घडली

munotes.in

Page 43

िÓहएÆना काँúेस
43 कारणे:
ĀाÆसमधील राजकìय गट: या काळात ĀाÆसमÅये अनेक राजकìय गट िनमाªण झाले होते.
Âयात कĘर राजस°ावादी गट ÿमुख होता. हे लोक बुरबाँ राजस°ेचा अिभमान बाळगत
होते व अिनयंिýत राजस°ेचे पािठराखे होते. Âयांचे वणªन 'राजापे±ाही राजिनķ' असे केले
जात असे. उमरावांचे गेलेले वैभव पुÆहा िमळवून देÁयाचा Âयां¸या ÿयÂनांमुळे सामाÆय लोक
Âयां¸यािवषयी साशंक होते. दुसरा गट मवाळमतवादी राजस°ावादी लोकांचा होता व हे
लोक नवीन पåरिÖथतीशी जुळवून घेणारे होते. ितसरा उदारमतवाīांचा गट होता. Âयांचा
िनयंिýत राजस°ेला पािठंबा असला तरी जनतेला जाÖत अिधकार असावेत अशी Âयांची
मागणी होती. तर ÿजास°ाकवादी गटाला राजेपद नको होते. Âयाचÿमाणे बोनापािटªÖट
गटाला नेपोिलयन¸या घराÁयाला पुÆहा स°ेवर आणायचे होते व ĀाÆसने युÅदा¸या मागाªने
ÿितķा िमळवावी असे वाटत होते. या सवª गटांना सांभाळताना १८ Óया लुईला कठीण जात
होते. माý Âयाचे धोरण मवाळ होते.
ĀाÆसमधील अिÖथरता व िहंसाचार:
अठराÓया लुई¸या काळात उदयास आलेÐया वेगवेगळया प±ां¸या आडमुठ्या धोरणामुळे
राजाला राºय करणे कठीण झाले. कडÓया राजस°ावादी प±ाने बोनापािटªÖट अनुयायांवर
तुफान हÐले चढिवÐयामुळे देशात दहशतीचे साăाºय पसरले. यालाच 'ĵेत दहशत' या
नावाने ओळखले जाते.
राजा व पालªम¤ट मधील संघषª:
राजाला पािठंबा देणाöया मंिýमडळावर अिवĵास ठराव दाखल करÁयात आला .हा ठराव
संमत झाला असतानाही राजाने मंýीमंडळाची हकालपĘी करÁयाएवजी पालªम¤टची
बरखाÖत केली आिण नवीन िनवडणुकì¸या घोषणा केÐया यामुळे राºया¸या हेतूवर शंका
येऊ लागÐया
जुलै १८३० चे वटहòकूम:
जुलै १८३० मÅये िनवडणूका होऊन राजा¸या िवरोधी गटांना पूवêपे±ा साठ जागा जाÖत
िमळाÐया. तरीही राजाने मंýीमंडळ बरखाÖत केले नाही. Âयाबĥल उदारमतवादी गटाने
िनषेध Óयĉ केला. राजाने िविधमंडळ व राºयघटना उलथवून टाकÁयाचा िनधाªर केला.
२५ जुलै १८३० रोजी राजाने चार वटहòकूम जारी केले. Âयानुसार
I सरकार¸या परवानगीिशवाय वृ°पýां¸या ÿकाशनावर बंदी घालÁयात आली.
II. नुकÂयाच झालेÐया िनवडणूका रĥ कłन िविधमंडळ बरखाÖत करÁयात आले.
III. िनवडणूक कायīात बदल करÁयात येऊन मतदारांची सं´या एक लाखाहóन पंचवीस
हजारांवर आणÁयात आली.
IV. नवीन िनवडणूकां¸या तारखा जाहीर करÁयात आÐया.
munotes.in

Page 44

आधुिनक युरोपचा इितहास
44 जुलै १८३० ची øांती:
२५ जुलै¸या वटहòकूमांमुळे जनतेची ÖवातंÞय रĥ कłन अिनयंिýत राजेशाही ÿÖथािपत
करÁयाचा राजाचा िवचार ÖपĶ झाला. राजाला वटहòकूमां¸या पåरणामांची कÐपना नÓहती.
दुसöया िदवशी पýकारां¸या ÿचाराने पॅåरसमधील जनतेने उठाव केला. रÖÂयात
िठकिठकाणी अडथळे िनमाªण करÁयात आले. øांितकारक सिमÂयांची Öथापना करÁयात
आली. Ā¤च जनतेने ÖवयंÖफूतêने केलेÐया या उठावाचा फायदा ÿजास°ाकवाīांनी
घेतला. सैÆयाने लोकांवर गोÑया झाडÁयास नकार िदला. २९ जुलैला नॅशनल गाडª उठाव
वाÐयांना येऊन िमळाले. øांतीचा जोर वाढत गेला. अखेर ३१ जुलैला आपÐया नातवाला
गादीवर बसवावे ही मागणी कłन दहाÓया चालªÖने राºयÂयाग केला व तो इंµलंडला पळून
गेला. चालªÖ¸या स°ाÂयागानंतर जुलै¸या øांतीचा शेवट झाला.चालªÖ¸या स°ाÂयागानंतर
जुलै¸या øांतीचा शेवट झाला. राजाने नेमलेला वारस फेटाळÁयात आला. ÿजास°ाकाची
Öथापना करावी अशी काही øांितकारकांची मागणी होती. माý राजेशाहीची समाĮी केÐयास
ÿमुख युरोपीय स°ांचा रोष ओढवÁयाची श³यता होती. इंµलंडसारखी घटनाÂमक राजेशाही
िनमाªण करÁयाचे ठरिवÁयात आले व ऑल¥आं घराÁयातील लुई िफलीप यास ĀाÆस¸या
राजेपदावर बसिवÁयात आले.
øांतीचे पåरणाम:
ÿजेचे सावªभौमÂव :
१८३० ¸या øांतीने ĀाÆसमÅये हे जाहीर झाले कì ĀाÆसमधील राजाची स°ा ही ÿजेची
इ¸छा िनयंिýत करेल Ā¤च राºयøांती हा एक अपघात नसून तो िवचारपूवªक घडून आलेली
øांती आहे या या øांतीने ĀाÆसमधील व युरोपातील राजस°ेला संदेश िदला कì जनता ही
सावªभौम असते. सामािजक करारा चे पालन राजा करत नसेल तर Âयाची स°ा
उलटवÁयाचा अिधकार जनतेला आहे हे ĀाÆसचा जनतेने दाखवून िदले.
लुई िफलीपचे मवाळ धोरण:
८३० ¸या øांतीनंतर लुई िफलीप याला ĀाÆस¸या राजेपदी बसवÁयात आले जनतेचे हेच
ल±ात घेऊनच स°ा चालवावी लागते हे या øांती नंतर कळाले Âयामुळे िकमान सुŁवातीस
Âयांचे धोरण मवाळ होते Âयाने राजस°ा अिनयंिýत राबवÁयाचा ÿयÂन केला नाही.
राजेशाही समथªक कडÓया गटाचा अंत:
ĀाÆस मÅये भाषण, लेखन व धािमªक ÖवातंÞय बहाल करÁयात आले. जनते¸या
इ¸छेनुसारच राजा राºय करील, हे तßव आता सवªमाÆय होऊन राजाची हòकूमशाही राजवट
संपुĶात आली. Âयामूळे जहाल आिण कडÓया राजस°ावादी प±ाचा शेवट झाला.
इतर देशातील øांतीना ÿेरणा:
ĀाÆसमधील øांित युरोपातील देशांना øांतीची ÿेरणा िदली यात बेिÐजयम इटली पोलंड
जमªनी इÂयादी राÕůातील चळवळéचा समावेश होतो munotes.in

Page 45

िÓहएÆना काँúेस
45 बेिÐजयममधील øांती:
'िÓहएÆना काँúेस'ने ĀाÆसभोवती ÿबळ राÕůांची एक साखळी तयार केली होती. ĀाÆस¸या
उ°रेस बेिÐजयम व हॉलंड या दोन िभÆन पंथीय राºयाचे एकìकरण कłन नेदरलँड नावाचे
एक राÕů तयार करÁयात आले; परंतु हॉलंडमधील डचांची भाषा, संÖकृती, धमª इितहास
याबाबतीत बेिÐजयमशी िभÆनता होती. अशी िभÆन परंपरा व जीवनłढी असणारी दोन
राºये एकý नांदणे अश³य होते. बेिÐजयम¸या जनतेने ÖवातंÞयासाठी लढा सुł केला.
हॉलंडचा राजा िवÐयम या¸यािवŁĦ उठाव कłन राजा¸या लÕकराचाही पराभव केला
आिण बेिÐजयम¸या गादीवर बेिÐजयम सॅ³से कोबगªचा ड्यूक िलओपोÐड यास बसिवÁयात
आले. बेिÐजयमने ४ ऑ³टोबर १८३० रोजी ÖवातंÞयाची घोषणा केली. िāटनचा
परराÕůमंýी लॉडª पामÖटªन¸या पुढाकाराने लंडन या िठकाणी जुलै। १८३१ मÅये
युरोपातील बड्या देशांची पåरषद भरिवÁयात आली. या पåरषदेत बेिÐजयम¸या
ÖवातंÞयाला माÆयता देÁयात आली. बेिÐजयम हा इ.स. १९१४ पय«त अशा रीतीने
बेिÐजयमने सवªÿथम 'िÓहएÆना करारा' ला िखंडार पाडले. पावली.
जमªनी व इटलीतील चळवळी:
इ.स. १८३० ¸या øांतीचे पडसाद जमªन ÿदेशात उमटले. āÆसवीक, हॅनोÓहर, हेÖस
कॅसल, सॅ³सनी, बÓहेरीया, दुट¥Ìबगª इÂयादी राºयांमÅये जनतेने चळवळी सुł कłन
राºयकÂया«कडे उदारमतवादी राºयघटनांची मागणी केली. सुłवातीला मेटरिनकने जमªन
राºयांकडे दुलª± केले. Âयामुळे काही जमªन राºयात उदारमतवादी राºयघटना माÆय
करÁयात आÐया. पुढे मेटरिनक¸या दबावाखाली या जमªन राºयांनी जनतेला िदलेÐया
सुधारणा काढून घेतÐया. इ.स. १८३० ¸या øांतीचे पडसाद इटलीमÅये उमटले.
काबōनारी या गुĮ संघटने¸या पुढाकाराने मÅय इटलीतील पामाª, मोदेना व पोपची राºये
येथील ÿजेने चळवळ सुł केली. पण ऑिÖůयन सेनेने हे उठाव मोडून काढले व जुनी
ÓयवÖथा पुÆहा ÿÖथािपत केली.
पोलंडमधील उठाव:
िÓहएÆना पåरषदे¸या िनणªयानुसार पोलंडचा बराचसा भाग रिशयाला देÁयात आला होता.
ऑिÖůया व ÿिशयाला काही भाग िमळाला होता. रिशया¸या ताÊयातील पोलंड¸या ÿदेशात
झार पिहला अले³झांडर¸या काळात काही ÿमाणात Öवाय°ता देÁयात आली होती. माý
पिहÐया अले³झांडर¸या मृÂयुनंतर रिशयाचा झार बनलेÐया पिहला िनकोलस याने
पोलंड¸या ÿदेशात पुÆहा अिनयंिýत स°ा गाजवÁयास सुłवात केली. ĀाÆसमधील जुलै
१८३० ¸या उठावा¸या यशाची बातमी कळताच पोिलश जनतेने वॉसाª येथे रिशयािवłÅद
उठाव केला. हा उठाव अÐपावधीत पोलंड¸या इतर भागात पसरला. पोलंडने ÖवातंÞय
जाहीर केले. रिशयाने उठाव दडपÁयासाठी सैÆय पाठवले. पोिलश जनतेला ĀाÆस व
िāटनकडून मदत िमळाली नाही. रिशयन सैÆयाने पोिलश जनतेचा उठाव मोडून काढला व
पोलंडचे ÖवातंÞय पूणªपणे नĶ केले.
munotes.in

Page 46

आधुिनक युरोपचा इितहास
46 ३.७ १८४८ ची øांती १८३०¸या øांतीने ĀाÆसमÅये िफिलप यांची स°ा Öथापन करÁयात आली होती. ही
स°ा मयाªिदत राजेशाही या Öवłपाची होती. Âयां¸यावर संसदेचे िनयंýण होते परंतु
सुŁवातीस उदारमतवादी असणारा लुई िफिलपी हा राजा आता अमयाªद स°ा गाजवÁयाचा
ÿयÂन कł लागला Âया¸या धोरणामुळे ĀाÆस ĀाÆसचे अथªÓयवÖथा डबघाईस आली.
Âया¸यावर ĀाÆसमधील वेगवेगळे गट नाराज होऊ लागले Âया¸या परराÕů व अंतगªत
धोरणांचा पåरणाम Ìहणून ĀाÆसमÅये १८४८ मÅये øांती झाली या øांतीने लुई फìलीपला
स°ेवłन काढून टाकÐया गेले.
øांतीची कारणे:
िफिलपचा एकतंýी राºयकारभार:
स°ेवर आÐयानंतर लुई िफिलपने संसदीय शासनपĦतीÿमाणे राºय केले जाईल, असे
जाहीर केले; परंतु Âयाला सवªस°ाधीश होÁयाची इ¸छा होती. अंतगªत सवª शýूचा बंदोबÖत
केÐयानंतर Âयाने आपÐया तंýानुसार राºयकारभारास सुरवात केली. राजाचे Âया¸या
एकतंýी राºयकारभारामुळे अनेकदा मंÞयांशी खटके उडाले. Âयामुळेच लुई अिÿय झाला.
राजाचा सुधारणांना िवरोध:
लुई िफिलपने राजकìय व सुधारणा करÁयाचा ÿयÂन केला नाही. Âयाचा मु´यमंýी िगझाँ हा
ÿितगामी होता. देशात अिधक सुधारणा घडवून आणू नये, असे केÐयास धोका होईल, असे
Âयास वाटत होते. Âयामुळेच Âयाने कामगारांची पåरिÖथती सुधारÁयासाठी कोणतेही कायदे
केले नाहीत. मतदान पाýता वाढिवली नाही. थोड³यात, िगझा आिण िफिलप या दोघांचाही
पुरोगामी धोरणास सĉ िवरोध होता. Âयामुळे देशात कोणÂयाही सुधारणा झाÐया नाहीत,
Ìहणूनच Ā¤च लोकांना िगझाँ आिण िफिलपीचा वीट आला होता. Âयामुळे øांतीसाठी पोषक
वातावरण िनमाªण झाले.
िफिलपचे परराÕů धोरण:
िफिलपचे परराÕů धोरण होते. Âया¸या िमळिमळीत व नाकत¥पणा¸या धोरणामुळे लोकांत
असंतोषाची लाट पसरली. Âयामुळे १८४८ øांती झाली. लुई िफिलप हा िभýा व Öवाथê
होता. िāटनबरोबर िवतुĶ नको Ìहणून Âयाने मु´यमंýी िथअसªची उचलबांगडी केली.
नेपोिलयन ¸या काळात परराÕů धोरणामुळे ĀाÆस ची ÿितķा मोठ्या ÿमाणात वाढले होते
Ā¤च नागåरकांना Âयाची जाणीव होते Âयामुळे Âयांना फìिलपचे परराÕů धोरण पसंत पडले
नाही.
कामगारवगाªतील असंतोष:
औīोिगक øांतीमुळे देशात अनेक नवनवीन कारखाने उभारÁयात आले, तसेच समाजात
कामगारवगाªचा उदय झाला. िफिलपीने कामगारां¸या िÖथतीत सुधारणा करÁयाचा ÿयÂन
कधीच केला नाही. उलट कामगारांवर दडपशाही कłन Âयां¸या संघटना िनमाªण होऊ नये,
यासाठी अनेक कायदे मंजूर केले. Âयामुळे हा कामगारांमÅये असंतोष पसरला. munotes.in

Page 47

िÓहएÆना काँúेस
47 øांतीचे मागªøमण:
सुŁवातीस उदारमतवादी असलेला लुई िफलीप आता अिनयंिýत स°ाधीश बनला होता.
तो मू´यमंýी िगझाँ¸या माफªत आपली स°ा राबवत होता. या अिनयंिýत स°ेला व
परराÕůीय धोरणाला कंटाळून ĀाÆसमधील जनतेने िगझाँिवłÅद िनदशªने करÁयास
सुłवात केली. जनतेचा असंतोष वाढत होता. माý च¤बर ऑफ डेÈयुटीजचा पािठंबा
असलेÐया मंिýमंडळाने िनिÕøयतेचे धोरण Öवीकारले. मतदानाची पाýता वाढिवणे व
संसदीय पÅदती अंमलात आणणे यासाठी चळवळ सुł झाली. Âयात समाजवादी व
ÿजास°ाकवाīांचा महßवाचा सहभाग होता. इ.स. १८४७ मÅये सुधारणांची मागणी
करÁयासाठी िवरोधकांनी िवशेष समारंभ भरिवÁयास सुłवात केली. राजिनķांनीही
राजा¸या धोरणाला िवरोध सुł केला. सुधारणावाīांचा एक मेळावा २२ फेāुवारी १८४८
रोजी पॅåरस येथे भरणार होता. पण सरकारने Âयावर बंदी घातली. तरीदेखील िवīाथê,
कामगार व इतर लोकांचा जमाव मेळाÓयाला जमला व सुधारणांसाठी घोषणा देÁयात
आÐया. २३ फेāुवारीला नॅशनल गाडªना सुÓयवÖथेसाठी बोलावÁयात आले माý नॅशनल
गाडª आंदोलकांना जाऊन िमळाले. सुधारणा िचरायु होवोत, िगझाँ मुदाªबाद अशा घोषणा
देÁयात आÐया. िगझाँने राजीनामा िदला. ÿजास°ाकवाīांनी िगझाँ¸या िनवासÖथानापुढे
िनदशªने केली. िगझाँ¸या सुर±ार±कांनी िनदशªकांवर गोळीबार केला. २३ िनदशªक मारले
गेले. ÿजास°ाकवाīांनी ÿेतांची िमरवणूक काढली व लुई िफलीपबĥल जनतेमÅये
ÿितकूल मत तयार केले. पॅåरस¸या रÖÂयांमÅये मोच¥ आले व िनदशªनाचे łपांतर øांतीमÅये
झाले. शेवटी २४ फेāुवारी १८४८ रोजी लुई िफलीपने आपÐया नातवास वारस नेमून
राºयÂयाग केला व तो इंµलंडला पळून गेला. अशारीतीने पॅåरस¸या जनतेने पुÆहा एकदा
राजेशाही उधळली. ÿजास°ाकवाīांनी व समाजवाīांनी ĀाÆसमÅये ÿजास°ाक राºयाची
घोषणा केली. यालाच दुसरे ÿजास°ाक Ìहणतात. लामाितªन या ÿजास°ाकवादी नेÂया¸या
नेतृÂवाखाली हंगामी सरकार Öथापन करÁयात आले .जुलै १८३० ¸या øांतीस तुलनेत
१८४८ ची øांती ÿगतीवादी होती. या øांतीने राजेशाही, समाजÓयवÖथा व अथªÓयवÖथेवर
कठोर ÿहार केले. १८३० ची øांती मÅयमवगêयाची øांती होती, तर १८४८ ची øांती
कामगार व समाजवादी नेÂयांनी घडवून आणली
øांतीचे पåरणाम:
१८३० ¸या øांती ÿमाणे Ļा øांतीचेही पåरणाम ĀाÆस आिण युरोपभर झाले. ĀाÆसमÅये
स°ेचे Öवłप अजून समावेशक झाले तर युरोपमधील वेगवेगÑया राÕůातील øांÂयांना
ÿेरणा िमळाली. यातून युरोपचा नकाशा बदलला.
ऑिÖůयातील उठाव:
नेपोिलयन¸या पाडावानंतर मेटरिनक नेतृÂवाखाली ऑÖůेयाने युरोपमÅये आपले वचªÖव
िटकवून ठेवले होते या साăाºयाला तडा देÁयाचे कायª ĀाÆसमधील १८४८ øांतीनंतर
होऊ लागले ऑिÖůया¸या साăाºयातील वेगवेगÑया िठकाणी उठाव होऊ लागले यामÅये
हंगेरी, इटली, जमªनी, बोहेिमया इÂयादéचा समावेश होतो. ĀाÆसमधील øांतीनंतर माचª
१८४८ मÅये ÿितगाÌयांचा बालेिकÐला असलेÐया ऑिÖůयात उठाव झाला. िवīाथê व
कामगार यांनी मेटरिनक¸या पद¸यूतीची मागणी करत रÖÂयांवर मोच¥ काढले. हे िनदशªक munotes.in

Page 48

आधुिनक युरोपचा इितहास
48 िविधमंडळातही घुसले. अखेर मेटरिनकने पदÂयाग केला व तो इंµलंडला पळून गेला.
मेटरिनकचे पलायन Ìहणजे Âयाची पÅदती कोसळÁयाची िनशाणी होती. िनदशªन वाढू
लागली तेÓहा ऑिÖůयन राजा फिडªनंड याने एिÿल १८४८ मÅये नवीन राºयघटना जाहीर
केली पण Âयामुळे जनतेचे समाधान झाले नाही. राजाला पळून जावे लागले. नवीन
घटनासिमतीने घटनाÂमक राजस°ेला पािठंबा िदÐयाने राजाला पुÆहा बोलावÁयात आले.
फिडªनडने Âयाला एकिनķ असलेÐया सैÆया¸या साĻाने øाती दडपून टाकली.
ĀाÆसमधील øांतीची बातमी हंगेरीत पोहोचली. हंगेरीतील माÌमार या बहòसं´य जमातीचा
नेता कोनुथ माने ३ माचª १८४८ रोजी भाषण कłन मेटरिनक¸या ÿितगामी राजवटीवर
टीका केली. या भाषणाचे पडसाद ऑिÖůयात उमटून मेटरिनकला पळून जावे लागले.
िÓहएÆनातील उठावा¸या बातमीने हंगेर उठाव झाले. १५ माचªला कोसुध¸या ÿभावाखाली
हंगेरी¸या िविधनडळाने कायदे संमत कłन लोकशाही घटना व सरकार Öथापन करÁयात
आले. माý ही कांती काही काळ िटकली. ऑिÖůयात ÿितगामी स°ेची पुनः Öथापना झाली.
ऑिÖůयाने हंगेरीतील बहòसं´य øोट व Öलाव या अÐपसं´यांकांना िचथावणी देÁयात
आली. Âया¸या संघषाªचा फायदा घेऊन ऑिÖůयाने हंगेरीवर हÐला चढवला व øांती
िचरडली. ऑिÖůया¸या ताÊयातील बोहेिमयात उठाव होऊन १९ माचª १८४८ रोजी
उदारमतवादी घटनेची मागणी करÁयात आली. बोहेिमयाला ÖवातंÞय िमळाले पण
बोहेिमयातील बहòसं´य झेक लोक व अÐपसं´य जमªन लोक या¸यात फूट पडली. Âयाचा
फायदा घेऊन ऑिÖůयाने बोहेिमयातील उदारमतवादी चळवळ दडपली.
इटली व जमªनीतील उठाव ऑिÖůया¸या ताÊयातील Óहेनेिशया व लोÌबाडी या इटािलयन
ÿदेशात उदारमतवादी राºयघटनेची मागणी करÁयात आली. ÓहेिनसमÅये ÿजास°ाक
Öथापन झाले. मामा, मोदेना, टÖकनी या इटािलयन राºयातही उठाव झाले. माý ऑिÖůयन
सैÆयाने हे उठाव दडपले. ĀाÆसमधील øांतीपासून ÿेरणा घेऊन बिलªन¸या जनतेने माचª
१८४८ मÅये ÿिशया¸या राजािवłÅद उठाव केला व उदारमतवादी घटना मािगतली.
ÿिशयन राजाला जनते¸या मागÁया माÆया कराÓया लागÐया, जमªन ÿदेशातील इतर
राºयातही उठाव झाले. जमªन राÕůीय सभेची Ā§कफुटª येथे बैठक मłन जमªन राÕůाचे
राजेपद ÿिशयन राजाला देऊ केले. माý ऑिÖůया¸या िभतीने ÿिशयन राजाने नकार िदला.
१८४८ ¸या øांतीचे महßव :
या øांतीमुळे ĀाÆसमÅये मतदानाचा अिधकार िवÖतारला १७८९ ¸या Ā¤च
राºयøांतीनंतर िकमान तीन वेळेस राजा िवŁĦ उठाव झाले. ĀाÆसची जनता राजेशाही
Öवीकाł शकत नाही आिण असलीच तर ती कोणÂयाही Öवłपात अिनयंिýत नसावे हे
ĀाÆस¸या जनतेने दाखवून िदले या øांतीनंतर युरोपात पुÆहा øांती सý सुł झाले यातूनच
इटली व जमªनी येथील एकìकरण चळवळीला बळ िमळाले. ĀाÆस मÅये कामगार व
समाजवाīाचे महßव मोठ्या ÿमाणात वाढले Āांस मधील मÅयमवगाªत ला कामगार वगाªचे
महßव पटू लागले या øांतीने युरोपातील संयुĉ ÓयवÖथा मोडीत काढÁयास सुŁवात केली.

munotes.in

Page 49

िÓहएÆना काँúेस
49 ३.८ सारांश नेपोिलयन ¸या पतनानंतर युरोप मÅये मेटरिनक युग सुŁ झाले या युगाचे वैिशĶ्य Ìहणजे
युरोपातील बडा स°ा एकý येऊन Âयांनी सहकायाª¸या माÅयमातून आपापले िहतसंबंध
जपÁयाचा ÿयÂन केला हे जपत असताना Âयांनी युरोपातील एक राÕůीयÂवाचा चवळी
वेगवेगळे उठाव मोडून काढले. नेपोिलयनचा पाडाव करÁयासाठी ही राÕůे एकý आली होती
Âयामुळे नेपोिलयन नंतर या राÕůांना जोडून ठेवेल असा दुवा लवकरच नĶ झाला ÿÂयेक
राÕů आपÐया िहतसंबंधांचे र±ण करÁयाचा ÿयÂन करत होते यातूनच या राÕůांमÅये
मतभेद सुł झाले व संयुĉ युरोपची अखेर झाली. या काळातच ĀाÆसमÅये १८३० व
१८४८ मÅये øांÂया झाला या øांतीने ĀाÆस या जनतेने पुÆहा एकदा सुŁवातीला
राजेशाही व नंतर ÿजास°ाक या दोÆही ÿयोगाचा अनुभव घेतला. या øांतीने युरोपातील
इतर देशांना ÿभािवत केले हा कालखंड युरोपचा इितहासाला कलाटणी देणारा ठरला.
३.९ ÿij १. िÓहएÆना पåरषदे¸या कामिगरीचे मूÐयमापन करा
२. संयुĉ युरोप या ÓयवÖथे¸या कायाªचे परी±ण करा.
३. १८३० ¸या øांतीची कारणे िलहा
४. १८४८ ¸या øांती चा आढावा ¶या.
टीपा िलहा
१) पिवý संघ
२) चतुसंघ
३) लुई फìलीपी
४) ůोपाऊची पåरषद
३.१० संदभª  कॅमेłन एवान अलê मॉडनª युरोप,ऑ³सफडª,२००१
 लोवे नॉमªन,माĶåरंग युरोिपयन िहÕůी,मॅकिमलन, २००५
 डॉ.सौ. वैī, सुमन, आधुिनक जग, नागपूर, २००२.
 ÿा. दीि±त, नी.सी., पािIJमाÂय जग, नागपूर, जून २००५.
 कोन¥ल आर. डी., वÐडª िहÕůी इन ट्वेÆटीथ स¤चुरी, लŌगमन एÖसे³स, १९९९
***** munotes.in

Page 50

50 ४
युरोपातील कृषी øांती
घटक रचना
४.१ उिĥĶे
४.२ ÿÖतावना
४.३ कृषी øांतीची पाĵªभूमी
४.४ कृषी øांतीची कारणे
४.५ कृषी øांतीचे Öवłप
४.५.१ सोळाÓया शतका तील कृषी øांती
४.५.२ अठराÓया शतकातील कृषीøांती
४.५.३ एकोिणसाÓया शतकातील कृषी øांती
४.६ कृषी øांतीचे पåरणाम आिण महÂव
४.७ सारांश
४.८ ÿij
४.९ संदभª
४.१ उिĥĶे १. युरोपातील कृषी øांतीची पाĵªभूमी समजावून घेणे.
२. युरोपातील कृषी øांती¸या कारणांचा मागोवा घेणे.
३. युरोपातील कृषी øांतीचे Öवłप समजून घेऊन ित¸या िविवध टÈÈयांचा परामशª घेणे.
४. युरोपातील कृषी øांतीचे पåरणाम आिण महÂव यावर चचाª करणे.
४.२ ÿÖतावना आधुिनक कालखंडा¸या सुŁवातीला युरोपीय समाजाचा मु´य Óयवसाय शेती होता.
युरोपमÅये सुł असलेÐया पुनŁºजीवन चळवळीचे पåरणाम शेती ±ेýात इंµलंडमÅये
सवªÿथम िदसून आले. कालांतराने इतर युरोपीय देशांमÅये याचा ÿसार झाला. शेती मÅये
झालेले हे पåरवतªन आकिÖमक झालेले नसून िविवध टÈÈयामÅये ही कृषी øांती साकार
झालेली िदसून येते. (या िठकाणी कृषी øांतीचा अथª रĉपात िकंवा अचानक झालेले
राजकìय बदल असा घेÁयात आलेला नसून) कृषी उÂपादन ÿिøयेत आिण उÂपादना¸या
साधनांमÅये झालेले मोठे बदल या अथाªने कृषी øांती हा शÊद वापरÁयात आलेला आहे.
सोळाÓया शतकापासून अठराÓया शतकापय«त युरोपमÅये कृषी ±ेýामÅये आमुलाú बदल
घडून आले. कृषी ±ेýामÅये नवीन मशागतीची साधने व नÓया उÂपादन ÿिøया यामÅये मोठे munotes.in

Page 51

युरोपातील कृषी øांती
51 संशोधन झाले. Âयामुळे शेती¸या उÂपादनामÅये आIJयªकारक वाढ होऊन शेतकरी मोठ्या
ÿमाणात नफा कमावू लागले. या महßवपूणª बदलाला युरोपमधील कृषीøांती असे Ìहटले
जाते. इंµलंडमधील ही कृषी øांती जगा¸या इितहासातील महßवपूणª घटना आहे. या कृषी
øांतीचे अनेक आिथªक, सामािजक, राजनीितक आिण सांÖकृितक ÿभाव िदसून आले
ºयामुळे युरोपचा इितहासाची िदशाच बदलून गेली. इसवी सन १६०० मÅये ÿारंभ झालेले
कृषी ±ेýातील हे बदल सावकाश होते, परंतु सतराÓया शतका¸या उ°राधाªत अमुलाú
पåरवतªन होऊन इंµलंडमÅये कृषी øांती झाली, Ìहणून काही िवĬान सतराÓया व अठराÓया
शतकास कृषी øांतीचा कालखंड मानतात. कृषी øांती सवªÿथम इंµलंडमÅये घडुन आली,
नंतर Âयाचे पåरणाम इतर युरोपीय देशांमÅये िदसून आले. या कृषी øांतीचे मानवी
जीवनावर आमूलाú व दीघªकालीन पåरणाम िदसून आले. इंµलंड मÅये झालेÐया या कृषी
øांती व औīोिगक øांतीमुळे पुढील काही शतके इंµलंडने जगावर राºय केले. अशा या
कृषी øांतीचे Öवłप समजून घेÁया अगोदर इंµलंडमधील शेतीची पाĵªभूमी मािहत असणे
आवÔयक आहे.
४.३ कृिष øांतीची पाĵªभूमी मÅययुगीन काळात शेती हाच युरोपातील जनतेचा ÿमुख Óयवसाय होता. शेती परंपरागत
पĦतीने केली जात असे. अिधक उÂपादन घेÁयासाठी कोणतीही रसायने िकंवा खते
वापरली जात नÓहती. दरवषê शेतीतून िपके घेतÐयास जिमनीचा कस कमी होतो Ìहणून
एक वषª जमीन पडीक ठेवली जात असे. Âयामुळे शेतीतील उÂपानाचे ÿमाणही मयाªिदत
होते.मÅययुगीन काळात युरोपीय देशांमÅये सरंजामशाही ÓयवÖथा ÿचिलत होती. या
ÓयवÖथेत सरंजामदार व भूदास हे दोन वगª होते. जिमनीची मालकì सरंजामदारांकडे होती
तर भूदास हे सरंजामदार यांचे कुळ Ìहणून शेती कसÁयाचे काम करीत असे. सरंजामदार
यां¸या िनयंýणाखालील 'मॅनॅार' Ìहणजे एक Öवयंपूणª वसाहत असे. या मॅनॅार मÅये
जिमनीची मालकì असणारे सरंजामदार व जमीनदार आिण शेतीत ÿÂय± कĶ करणारे
भूदास या वगाªचा समावेश होता. सरंजामदार, Âया¸यापे±ा लहान सरंजामदार, Âयानंतर
Öवतंý शेतकरी व शेवटी भूदास यांचे परÖपर संबंध Âयां¸या शेती िवषयक करारावरच
अवलंबून असे. मॅनॅार मधील सवª जिमनीवर सरंजामदार यांचे िनयंýण असे. या जिमनीतून
येणाöया उÂपÆनाचा ठरािवक िहÖसा सरंजामदार यांना िमळत असे. मॅनॅारमधील समाजा¸या
बहòतांश गरजा Öथािनक पातळीवरच भागवÐया जात असÐयाने मॅनॅारमधील समाजाचा
बाĻ जगाबरोबर फारसा संबंध येत नÓहता. शेतीतून Öवतः¸या वाट्याला येणाöया अÐपशा
उÂपÆनात आपला चåरताथª चालवणे भूदासानां अश³यÿाय होत असले तरी परंपरागत
बंधनानुसार Âयांना मॅनॅार सोडून जाÁयाची परवानगी नÓहती. शेतीतून आलेÐया उÂपÆनावर
सरंजामदार चैनीचे जीवन जगू शकत असÐयाने शेती¸या सुधारणेिवषयी िकंवा उÂपादन
वाढीसाठी सरंजामदार कोणतेही ÿयÂन करीत नसे. शहरां¸या झालेला िवकास, Óयापारी
वगाªचा झालेला उदय, इतर शहरांबरोबर वाढत गेलेला संपकª, जिमनी¸या मालकì ह³कात
झालेले बदल, भूदासांनी ÖवातंÞयासाठी सुł केलेली धडपड, सेवेबĥल रोख मोबदला
घेÁयाची सुł झालेली पĦत, सरंजामदारां¸या Æयायिवषयक अिधकारांचा झालेला संकोच,
धमª युĦामुळे भूदासांना िमळालेले ÖवातंÞय, समाजाचा बदललेला ŀिĶकोन अशा िविवध
घटकांचा पåरणाम होऊन नंतर¸या काळात सरंजामशाही पĦती हळूहळू लयास जाऊ munotes.in

Page 52

आधुिनक युरोपचा इितहास
52 लागली. सरंजामशाही पĦती¸या Ćासाबरोबरच जुÆया जमीनिवषयक संबंधात मोठ्या
ÿमाणात बदल घडून येÁयास सुŁवात झाली. मॅनॅारमधील शेतीचे तंý मागासलेले होते.
मॅनॅार मधील समाजा¸या गरजा भागवÁया¸या उĥेशानेच या काळात शेतीचा Óयवसाय केला
जात होता. तथािप नंतर माý शेतीकडे एक Óयवसाय Ìहणून पाहÁयास सुŁवात झाली.
शेती¸या लागवडीचे तंý व उÂपादनाची वैिशĶ यात बदल झाला. शेती Óयवसाया¸या एकूण
ÖवŁपात पåरवतªन घडून येÁयास ÿारंभ झाला. या पåरवतªनासच शेती Óयवसायातील øांती
Ìहणून ओळखले जाते. ÿामु´याने पुनŁºजीवना¸या चळवळीचा ÿारंभीच शेतीÓयवसायात
घडून आलेÐया या कृषी øांतीचे दीघªकालीन सामािजक व आिथªक पåरणाम घडून आले.
४.४ कृषी øांतीचे कारणे १. शेतीचे Óयवसाियकìकरण:
मÅययुगीन काळातील सरंजामशाही पĦतीत शेती परंपरागत पĦतीने व केवळ Öथािनक
समाजा¸या गरजा भागवÁया ¸या ŀिĶकोनातून केली जात असे. शेतीसाठी कोणÂयाही नÓया
तंýा²ानाचा उपयोग केला जात नÓहता. शेतीचा कस िटकावा Ìहणून शेतीचा काही भाग
दरवषê पडीक ठेवला जात होता. तथािप मÅययुगा¸या अखेरीस इंµलंड व इतर पािIJमाÂय
राÕůांमधील समाजÓयवÖथेत आमूलाú बदल घडून आले. नवीन शहरे उदयाला आली.
नÓया जलमागाª¸या शोधामुळे Óयापार व उīोगधंīांना मोठ्या ÿमाणावर चालना िमळाली
समाजात नÓयाने उदयास आलेÐया Óयापारी वगाªस व मÅयमवगाªस समाजात महÂव ÿाĮ
झाले. या बदलामुळे शेतीचे समाजात असलेले मÅयवतê Óयवसायाचे Öथान व सरंजामदार
वगाªचे महÂव कमी होÁयास सुŁवात झाली. जमीनमालकांना शेतीकडे Óयवसाियक ŀĶीने
पाहÁयाची गरज वाटू लागली. केवळ Öथािनक लोकां¸या गरजा भागवणे एवढेच मयाªिदत
उिĥĶ ठेवता शेतीतील उÂपादनातून नफा िमळिवÁयाचे उिĥĶ ठरवले गेले . या Óयावसाियक
भूिमकेतून जमीन मालक व Öवतंý शेतकöयांनी शेती करÁयास सुŁवात केली. मÅययुगातील
सरंजामदार वगाªला हा बदल थांबवता आला नाही. शेती संदभाªत या बदललेÐया
ŀिĶकोनाने कृषी ±ेýात आमूलाú Öवłपाचे पåरवतªन घडून आणले. शेती¸या
Óयवसाियकìकारणामुळे शेती ±ेýातील कृषी øांतीला गती िमळाली.
२. कुंपण चळवळ:
पुनŁºजीवना¸या काळात ºयाÿमाणे ²ान-िव²ान व तंý²ान या ±ेýात संशोधन केले गेले,
Âयाचÿमाणे शेती¸या बाबतीतही Óयवसाियकìकरणा¸या भूिमकेतून काही नवे संशोधन केले
गेले. नÓया पĦती ÖवीकारÐया गेÐया. ‘कुंपण घालÁयाची चळवळ' ही Âयापैकìच एक होय.
या कुंपण चळवळीने शेतीतील उÂपादनात फायदेशीर बदल घडवून आणला. शेती¸या
पåरवतªनाला या पĦतीमुळे चालना िमळाली. सोळाÓया शतका¸या ÿारंभानंतर इंµलंडमÅये
Óयापाराला चालना िमळाली. Âयातही लोकरीचा Óयापार अिधक फायदेशीर असÐयाने
महßवाचा ठरला. Âयामुळेच इंµलंडमÅये लोकरी¸या कापडाचे उÂपादन मोठ्या ÿमाणावर
घेतले जाऊ लागले. लोकरी¸या कापडा¸या वाढÂया उÂपादनामुळे लोकरीला मोठ्या
ÿमाणावर मागणी येÁयास सुŁवात झाली. सहािजकच जमीन मालकांनी शेतातून शेती
उÂपादने घेÁयाऐवजी शेतीला कुंपण घालून म¤ढपाळीचा Óयवसाय करÁयास सुŁवात केली. munotes.in

Page 53

युरोपातील कृषी øांती
53 या काळात अÆनधाÆया¸या उÂपादनापे±ा म¤ढपाळीचा Óयवसाय फायīाचा ठरत होता.
एखाīा वषê शेतातून अÆनधाÆयाचे उÂपादन मोठ्या ÿमाणावर आले तर बाजारात या
धाÆयाची िकंमत कमी होत असे. पåरणामतः अिधक उÂपादन काढूनही शेतकöयांना िनिÔ चत
Öवłपाचा फायदा होत नसे. Ìहणून िनिIJत Öवłपा¸या व अिधक फायदा िमळवून देणाöया
म¤ढपाळाचा Óयवसायाकडे शेतकöयांनी आपले ल± क¤िþत केले. शेतीला कुंपण घालून कुरण
वाढिवÁयास शेतकöयांनी सुŁवात केली केली. या वाढलेÐया कुराणात Âयांनी म¤ढ्या
पाळÁयाचा Óयवसाय सुł केला. या कुराणांमधून म¤ढ्यांची चांगली जोपासना होत असे व
Âयापासून मोठ्या ÿमाणावर लोकर व मांस िमळत असे. अÆनधाÆया¸या उÂपादना पे±ा
म¤ढ्या पाळÁयाचा Óयवसाय कमी खचाªचा, कमी ýासाचा व जाÖत नफा िमळवून देणारा
असÐयाने इंµलंडमधील जमीनदार वगª मोठ्या ÿमाणावर म¤ढा पाळÁया¸या Óयवसायाकडे व
शेतीला कुंपण घालÁया¸या चळवळीकडे आकिषªत झाला.
३. शेतीची तुकडे बंदी:
सोळाÓया शतकातील शेती ±ेýातील øांतीने व कुंपण चळवळीने शेती¸या एकýीकरणास
चालना िमळाली. शेतीचे लहान लहान तुकडे असÐयास शेती करणे फायदेशीर नसते. या
काळात जमीन मालकांनी जिमनी¸या तुकड्यांचे एकýीकरण कłन सलग जिमनी करÁयास
सुŁवात केली. Âयामुळे कुंपण घालÁयासाठी सलग जमीन उपलÊध होणे श³य झाले.
िनरिनराÑया तुकड्यांना कुंपण घालÁयापे±ा एकýीकरण केलेÐया जमीनीला कुंपण घालने
कमी खचाªचे व उÂपादना¸या ŀĶीने फायदेशीर ठरत असÐयाने या काळात शेती¸या
एकýीकरणात चालना िमळाली. एकýीकरण केलेÐया जिमनीत कुरण वाढवणे व म¤ढ्या
पाळÁयाचा Óयवसाय करणे सुलभ झाले.
४. जिमनी¸या मालकì ह³कात झालेल बदल:
सोळाÓया शतकात सुł झालेÐया कुंपण चळवळीचे व शेती¸या एकýीकरणाचे दीघªकालीन
पåरणाम िदसÁयास सुŁवात झाली होती. मÅययुगीन काळात सरंजामदार व जमीनदार
मोठ्या जिमनीचे मालक होते. Âयाचÿमाणे काही Öवतंý शेतकöयां¸या मालकì¸या जिमनी
होÂया. तथािप सोळाÓया शतकात या जमीनदार व सरंजामदार यांनी जिमनी¸या तुकड्यांचे
एकýीकरण केÐयानंतर Âयां¸याबरोबर उÂपादना¸या व िकंमती¸या बाबतीत Öपधाª करणे
लहान शेतकöयांना अश³य बनले. Âयामुळे Âयांनी आपली शेती या मोठ्या जमीनदार वगाªला
िवकÁयास सुŁवात केली. सहािजकच यामुळे जिमनी¸या मालकì ह³कात बदल होÁयास
सुŁवात झाली. शेती Óयवसायाचे क¤þीकरण होऊ लागले. या जमीनदारांनी शेतीवर मजूर
लावून Âयां¸याकडून शेती कसÁयास सुŁवात केली. या मजुरांना रोख वेतन देÁयास
सुŁवात झाली. Âयामुळे सरांजमशाहीची शेवटची परंपराही नĶ झाली. जिमनीची िवøì
केलेÐया शेतकöयांनी शहरात जाऊन कारखाÆयांमÅये काम करÁयास सुŁवात केली.
५. लोकसं´येतील वाढ:
लोकसं´ये¸या वाढीमुळे खाīाÆनाची मागणी सतत वाढत गेली. Âयामुळे कृषी ±ेýात
सुधारणा करणे आवÔयक झाले. खाīाÆना¸या अिधक¸या मागणीमुळे शेतीमÅये नÓया
उÂपादन ÿिøयांचे ÿयोग केले जाऊ लागले. चांगÐया ÿतीचे बी-िबयाणे आिण शेती munotes.in

Page 54

आधुिनक युरोपचा इितहास
54 उपकरणांचा ÿयोग केÐया जावू लागला. Âयामुळे कृषी उÂपादनात मोठ्या ÿमाणात वाढ
झाली. Âयाचÿमाणे कृषी उÂपÆना¸या वाढलेला मागणीला पूणª करÁयासाठी जाÖतीत जाÖत
जिमनीवर शेती केली जाऊ लागली. युĦामÅये नĶ झालेÐया जिमनी तसेच दलदली
खालील जमीनीवर सुĦा शेती केÐया जाऊ लागली. पåरणामी कृषी उÂपÆनात मोठ्या
ÿमाणात वाढ होÁयास मदत झाली.
६. उÂपादन पĦतीतील बदल:
शेती¸या परंपरागत उÂपादन पĦतीमुळे मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन होऊ शकत नाही याची
जमीनदार वगाªस जाणीव झाली होती. नवीन शोधांमुळे िवकिसत झालेÐया तंý²ानाचा
उपयोग कłन शेती केÐयास उÂपादनात मोठ्या ÿमाणात वाढ होते हे ल±ात आÐयाने या
वगाªने शेतीमÅये ÿगत तंý²ानाचा उपयोग करÁयास सुŁवात केली Âयामुळे शेती¸या
उÂपादनात मोठ्या ÿमाणात वाढ झाली.
७. गुंतवणुकìस नवे ±ेýý िमळाले:
नÓया जल मागा«¸या शोधांमुळे व इंµलंडमÅये ÖवीकारÁयात आलेÐया Óयापारवादी
धोरणामुळे इंµलंडचा परराÕů Óयापार वाढत गेला. या Óयापारात मोठ्या ÿमाणावर फायदा
होत असÐयाने इंµलंडमÅये या काळात ®ीमंत Óयापारी वगª उदयास आल. नवीन
तंý²ानाĬारे उÂपादनात वाढ होते व शेती फायदेशीर ठरते हे ल±ात आÐयानंतर ®ीमंत
Óयापारी वगाªने शेतीत भांडवलाची गुंतवणूक करÁयास सुŁवात केली. Âयामुळे भांडवल
गुंतवणूक करÁयास या वगाªला एक नवे ±ेý िमळाले. यामधून कृषी øांतीला चालना
िमळाली.
८. क¸¸या मालाची मोठ्या ÿमाणात आवÔयकता:
पुनŁºजीवना¸या चळवळीनंतर करÁयात आलेÐया मोठ्या ÿमाणावरील संशोधनामुळे
िविवध शोधांना चालना िमळाली. नवनवीन िव²ान व Âयावर आधारलेले तंý²ान िवकिसत
झाले. या िव²ान तंý²ानाचा उपयोग कłन मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन करता येते याची
जाणीव झाÐयावर िविवध Öवłपाचे मोठे उīोग उभारले गेले. ®ीमंत बनलेÐया Óयापारी
वगाªने भांडवलाचा मोठ्या ÿमाणावर पुरवठा कłन या उīोगातील उÂपादनाला चालना
िदली. या उīोगा¸या िनिमªतीमुळे क¸¸या मालाची मागणी मोठ्या ÿमाणात वाढली. या
क¸¸या मालाची गरज शेतीतून येणाöया उÂपादनातून भागवणे श³य झाले. क¸¸या
माला¸या या गरजेतूनच कृषी øांतीला गती िमळाली.
४.५ कृषी øांतीचे Öवłप युरोपातील कृषी øांती ही आकिÖमत घडलेली घटना नÓहती. इसवी सन १६०० नंतर
सावकाशपणे कृषी ±ेýामÅये पåरवतªन होÁयास सुŁवात झाली. सुŁवातीला Ļा बदलाचे
ÿमाण कमी होते, परंतु सतराÓया शतका¸या उ°राधाªत युरोपमÅये कृषी ±ेýात मोठ्या
ÿमाणात पåरवतªन सुł झाले आिण अठराÓया शतकामÅये कृषी ±ेýामÅये तीĄ गतीने बदल
होऊन कृषी øांती झाली. येथे Åयानात घेÁयासारखी बाब Ìहणजे युरोपातील अलग अलग
देशांमÅये कृषी øांतीचा कालखंड वेगवेगळा आहे. कृषी øांती सवª ÿथम इंµलंडमÅये munotes.in

Page 55

युरोपातील कृषी øांती
55 १६९० ते १७०० या कालखंडात झाली . तर रिशया आिण ÖपेनमÅये कृषी øांतीचा
कालखंड १८६० ते १८७० हा मानला जातो. या कृषी øांती मÅये झालेले øिमक बदल
आिण Âयांचे Öवłप याचा अËयास आता आपण करणार आहोत.
४.५.१ सोळाÓया शतकातील कृषी øांती:
सोळाÓया शतकात झालेÐया शेतीतील या øांतीने शेती Óयवसायाचे Öवłप बदलून मॅनॉरची
ÓयवÖथा व शेती करÁयाची परंपरागत पĦत पूणªपणे नĶ झाली. शेतीकडे Óयावसाियक
ŀĶीने व अिधक नफा िमळवÁया¸या भूिमकेतून पािहले जाऊ लागले. कुंपण चळवळीĬारे
शेती फायदेशीर करÁयाचे ÿयÂन सुł झाले. शेतीचे Óयवसायीकरण हे या काळातील कृषी
øांतीचे वैिशĶ्य ठरले. सोळाÓया शतकात शेती¸या बाबतीत वरीलÿमाणे øांती होऊन
उÂपादन ÿिøयेत बदल केले गेले. शेती¸या मालकì ह³काचे क¤þीकरण होऊन Óयावसाियक
तßवावर शेती करÁयास सुŁवात झाली. शेती अिधक फायदेशीर Óहावी या ŀĶीने ÿयÂन
करÁयास या शतकात ÿारंभ झाला.
सोळाÓया शतकात शेती¸या ±ेýात झालेली øांती सतराÓया शतकात गितमान झाली नाही.
या काळात शेतीतील बदलांचे ÿमाण मंद रािहले तथािप अठराÓया शतकात माý पुÆहा
शेती±ेýातील ÿगतीला गती िमळाली. या शतकात शेतीमÅये अनेक मोठ्या ÿमाणात बदल
घडून आले.
४.५.२ अठराÓया शतकातील कृषी øांती:
इंµलंडमÅये सोळाÓया शतकामÅये शेतीचे एकýीकरण कłन कुंपण घालÁयाची चळवळ सुł
झाली होती. या कुंपणामÅये कुरण वाढवून म¤ढपाळीचा Óयवसाय तेजीत होता. परंतु या
कुंपन चळवळीला समाजाकडून व शासनाकडून िवरोध झाÐयाने ही चळवळ सतराÓया
शतकात काही काळ थंडावली होती. तथािप अठराÓया शतकात या चळवळीला पुÆहा
चालना िमळाली. अÆनधाÆयाची व कारखाÆयांमÅये लागणाöया क¸¸या मालाची मागणी
वाढत गेÐयाने शेतीतून मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन काढÁयाची आवÔयकता िनमाªण झाली.
परंपरागत पĦतीने व लहान-लहान शेती¸या तुकड्यांमधून उÂपादन केÐयास ते
िकफायतशीर ठरत नाही Ìहणून आठराÓया शतकात शेतीतून मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन
करÁया¸या हेतूने या कुंपन चळवळीला पुÆहा गती ÿाĮ झाली. शासनालाही वाढती मागणी
ल±ात घेऊन अÆनधाÆयाचे उÂपादन मोठ्या ÿमाणावर वाढिवणे गरजेचे वाटू लागले होते.
याकाळात इंµलंड¸या पालªम¤टमÅये जमीनदारवगाªचा एक ÿभावी गट िनमाªण झाला होता. या
गटाचा सहािजकच कुंपण चळवळीला पािठंबा होता. जमीनदारवगाª¸या ÿभावामुळे सरकार
या चळवळीला िवरोध कł शकले नाही. उलट या चळवळीला चालना देणारे कायदे
सरकारला संमत करावे लागले. जमीनदारांचा ÿभावामुळे १७६० पय«त २०० कुंपण कायदे
तयार केले गेले. तर १७६० ते १८४० या काळात १५०० हóन अिधक कुंपण िवषयक
कायदे संमत कłन पालªम¤टने या चळवळीला ÿोÂसाहनच िदले. या काळात शेती¸या लहान
लहान तुकड्यांचे एकýीकरण करÁयात येऊन ६० लाख एकर जिमनीला कुंपण घालÁयात
आले. शेतीचे एकýीकरण केÐयास कुंपन घालणे फायदेशीर ठरते तसेच शेतीतून मोठ्या
ÿमाणावर व कमी खचाªत उÂपादन घेणे श³ य होते. लहान आकारा¸या शेतीची मालकì
असलेÐया शेतकöयांना शेतीला कुंपण घालने व मोठ्या शेतकöयांबरोबर Öपधाª करणे munotes.in

Page 56

आधुिनक युरोपचा इितहास
56 अश³य बनले. या पåरिÖथतीत Âयांनी आपली शेती मोठ्या जमीनदारांना िवकÁयास व
आपÐया चåरताथाªसाठी दुसरा मागª शोधÁयास सुŁवात केली. Âयामुळे पुढील काळात
शेती¸या मालकì ह³कात बदल होत गेले व शेतीचे क¤þीकरण घडून आले. कुंपण घालणे,
खते वापरणे, यंýे वापरणे या बाबéसाठी ÿचंड भांडवलाची गरज होती. Âयामुळे लहान
तुकड्यांचे मालक असलेले शेतकरी शेतीत भांडवली गुंतवणूक कł शकले नाहीत. या
उलट ®ीमंत भांडवलदारवगाªने ÿचंड वाढलेÐया िकमतीत शेती िवकत घेऊन शेतीची
एकýीकरण करÁयास सुŁवात केली. सलग शेतीमुळे कुंपण घालने, जमीन लागवडीखाली
आणणे व यंýाचा वापर करणे ®ीमंत जमीनदारांना श³य झाले. लहान शेतकöयांना
उÂपादना¸या बाबतीत तसेच अÆनधाÆया¸या िकमती¸या संदभाªतही ®ीमंत
जमीनदारांबरोबर Öपधाª करणे अश³य बनले. Âयामुळे Âयांनी आपÐया जिमनी िवकून
शहराकडे जाÁयाचा दुसरा मागª अवलंबÁयास सुŁवात केली. ®ीमंत जमीनदारांनी शेतीकडे
Óयावसाियक भूिमकेतून बघÁयास सुŁवात केली. ÿबोधन काळात सुł झालेÐया वै²ािनक
संशोधनातून नवे शोध लागले. िव²ान व तंý²ानात ÿगती घडून आली. या तंý²ानाचा
वापस शेती ±ेýात मोठ्या ÿमाणात केला जाऊ लागला. कृषी±ेýातही नवे शोध लागÁयास
सुŁवात झाली. या काळात कृषी ±ेýामधील नवीन संशोधनाचा थोड³यात आढावा आपण
घेणार आहोत.
१. रॉबटª वेÖटनª:
कृषी Óयवसायात शाľीय संशोधन करÁयाबाबत पिहले पाऊल १६४५ मÅये रॉबटª वेÖटनª
याने टाकले. आपÐया जीवनाचा अिधकांश काळ Âयाने ÉलॅडसªमÅये Óयतीत कłन Âया
देशातील कृषी Óयवसायाचे अÂयंत गांभीयाªने सूàम अÅययन कłन Âयाने ‘िडÖकोसª ऑन
हÖबंडरी' हे पुÖतक िलिहले. Âयाने लवंग आिण टिनªप यासार´या मुळे धरणाö या िपकांची
शेती केÐयास जिमनीची उÂपादन±मता वाढते असा आपला अनुभव सांगून असे सुचवले
कì, मुळे धरणारी िपके घेतÐयास कस सुधारÁयासाठी जमीन पडीक ठेवÁयाची आवÔयकता
राहणार नाही. एवढेच नÓहे तर मुळे धरणाö या िपकांमुळे िहवाÑयात शेती Óयवसायाशी
िनगिडत असलेÐया जनावरांना िजवंत राहÁयासाठी आवÔयक असलेला गवतचारा उपलÊध
होतो. पूवê इंµलंडमÅये िहवाÑया¸या सुŁवातीस जनावरांसाठी पुरेसा चारा उपलÊध होत
नसÐयामुळे लाखो¸या सं´येने जनावरांची हÂया कłन Âयाचे मांस खारऊन उÆहाÑयातील
Öवतःचा खाīाची जपणूक करÁयात येत असे. जिमनीत मुळे धरणारे िपके घेतÐयामुळे
िहवाÑयात जनावरांना चारा उपलÊध झाला. Âयामुळे आवÔयकता भासेल तेÓहाच शेतकरी
आता आवÔयक तेवढ्याच पशूंची मांसासाठी हÂया कł लागले. रॉबटª वेÖटनª¸या
संशोधनामुळे जमीन उपजाऊ बनली, जनावरां¸या सं´येत ल±णीय वाढ झाली आिण
Âयां¸यापासून िमळणाöया मांसातही वाढ झाली.
२. जेŇो टल (१६७४-१७४०):
बकªशायर मधील जेŇो टल या शेतकöयाने १७०१ मÅये 'िűल’ नावा¸या पेरणी यंýाचा शोध
लावला, ºयामुळे पेरÁयात पĦतशीर पणा आला. पूवê बी हाताला येईल तसे पेरले जाई.
नÓया तंýाने बी एका ओळीत पेरले जाई व Âयामुळे कापणी ही सोपी जाई. िशवाय शेतात
खुरपणी कłन नको असलेले गवत कापणे सोपे जाऊ लागले. जेŇो टलने मुळे, गाजरे, munotes.in

Page 57

युरोपातील कृषी øांती
57 टिनªप वगैरे कंदमुळे लावÁयास सुŁवात केली. िहवाÑयात गुरांना टिनªप खावयास िमळू
लागÐयामुळे Âयांना िहवाÑयात माłन Âयांचे मांस उÆहाÑयाकरीता खारवून ठेवÁयाची
पĦत बंद झाली. िशवाय माळरानातही ही कंदमुळे येत, Âयामुळे नािपक जिमनीही उपयोगात
येऊ लागÐया. जेŇो टलने उ¸च ÿती¸या िबयाÁयां¸या वापरावर भर िदला. Âयाने शेतामÅये
छोट्या नाÐया बनवून रोपां¸या मूळापय«त पाणी पुरवठा करÁयाबाबत आिण शेतीला खत
पुरवठा करÁयाबाबत अनेक ÿयोग केले आिण Âयांची िनरी±णे नŌदवली. ही सवª िनरी±णे
Âयाने १७३३मÅये 'हॉसª होईंग इंडÖůी' Ļा आपÐया कृषीिवषयक संशोधना¸या पुÖतकात
ÿिसĦ केले.
३. जनरल टाऊनश¤ड (१६७४-१७३८):
जनरल टाऊनश¤ड या लÕकरी अिधकाöयाने नोकरीतून िनवृ° झाÐयानंतर नॉरफोक येथील
आपÐया शेतावर अनेक नवे नवे शाľीय ÿयोग कłन शेतातील उÂपादन वाढवले.
Öवतः¸या शेतात राबÁयात Âयांनी कुठÐया ÿकारचा कमीपणा मानला नाही. अंगमेहनतीची
काम करणे कमीपणाचे ल±ण नाही हा नवा ŀिĶकोन कृिषøांती¸या काळात इंµलंडमÅये
Âयांनी वाढीस लावला. जŇो टल¸या शोधाचा टाऊनश¤ड याने ÿसार केला. टिनªपचे िपक
मोठ्या ÿमाणावर ÿथम Âयांने आपÐया शेतात लावÐयामुळे तो टिनªप टाऊनश¤ड या नावाने
िव´यात झाला. Âयाने असे िसĦ केले कì, Âयाच जिमनीत आलटून-पालटून वेगवेगळी िपके
घेतली तर जिमनीचा कस जात नाही व ती पडीक ठेवÁयाची आवÔयकता राहत नाही.
Âया¸या ÿयोगामुळे गहó, टिनªप, गाजरे, बालê, घासगवत शेतात िपकवून जिमनीचा कस
वाढला व ती जाÖत सुपीक झाली. शेतात उ°म खत घालÁयास व उ¸च ÿती¸या बी-
िबयाणांचा वापर करÁयास Âयाने सुŁवात केली.
४. रॉबटª बेकवेल (१७२५-९५):
रॉबटª बेकवेलने म¤ढ्यांबाबत शाľीय ÿयोग कłन, Âयांना काय खाÁयास घातले असता
लोकरीची वाढ होईल आिण Âयाचबरोबर मांसाचीही वाढ होईल या ŀĶीने संशोधन
करÁयास सुŁवात केली. Âयांची योµय िनगा राखली तर म¤ढ्यां चांगÐया धĶपुĶ करता
येतात ही गोĶ रॉबटªने िसĦ केली. Âयाच बरोबर म¤ढीची शाľशुĦ पैदास करणे यावर Âयांने
आपले ल± क¤िþत कłन म¤ढé¸या शाľीय ÿजननाची पĦती शोधून काढली. रॉबटª
बेकवेलने Æयू िलसेÖटर नावाची नवी म¤ढी जÆमास घातली. पूवê सवªसाधारणतः म¤ढीचे वजन
२१ पŏड असे तर आता रॉबटªने उÂपािदत केलेÐया नÓया शाľीय म¤ढीचे सरासरी वजन
६० पाऊंड होते. रॉबटª¸या शाľीय ÿजनना¸या शोधाचा धागा पकडून इतर पशू बाबतही
संशोधन सुł झाले. गुरां¸या शाľशुĦ पैदास करÁयाकडे लोकांनी आपले ल± क¤िþत केले.
५. चाÐसª कॉिलंग:
चाÐसª कॉिलंगने बैलांचा वंश सुधारÁयावर आपले ल± क¤िþत केले. पåरणामी शेतीला
उपयुĉ असलेÐया ÿाÁयांचे शाľशुĦ ÿजनन सुł झाले. Âयाने बैलाची नवी जात दूÕस
शॉटª हॉनª ( Dushs Short Horn) िवकिसत केली. Âयामुळे १७१० साली ३७९पŏड
असणारे बैलांचे वजन वाढून १७९५ मÅये ८०० पŏड झाले.
munotes.in

Page 58

आधुिनक युरोपचा इितहास
58 ६. थॉमस कोक:
थॉमस कोक याने शेतीस उ°म खतपाणी घातले तर उ°म पीक काढता येते, असे Öवतः
जमीन कसून सवा«ना पटवून िदले. Âयाने नोरफोक परगÁयात होकहॅम येथे आदशª जमीन
कशी करायची , ते एका ओसाड माळरानाचे Łपांतर एका सुंदर शेतात कłन ÿÂय±
दाखवले. Âयात गहó, राय वगैरे िपके नÓया पĦतीने िपकवून सवा«ना थ³क केले. युरोपातील
िनरिनराÑया देशातील लोक Âयाची सुंदर शेती व ÿयोग पाहÁयास येत.
७. इंµलंडचा राजा जॉजª ितसरा:
इंµलंडचा राजा जॉजª ितसरा हा शेतकöयांचा राजा Ìहणून ÿिसĦ होता. Âयाने शेतीस अनेक
ÿकारे उ°ेजन िदले आिण िवंडसर राजवाड्या जवळ Öवतःचे एक आदशª शेत िनमाªण केले.
Âयाने Âयात अनेक यशÖवी ÿयोग कłन Âयाची मािहती लोकांना Óहावी Ìहणून एक ÿिसĦी
अिधकारी नेमला. तो शेतकì मंडळाचा अÅय± आथªर यंग हा होय.
८. ऑथªर यंग (१७४१-१८२०):
आथªर यंग या शेतकì मंडळाचा अिधकाöयाने जगातील िनरिनराÑया देशांना भेटी िदÐया.
Âया देशांमÅये शेती सुधारणेबाबत केलेÐया उपाय योजनांची मािहती Âयाने संकिलत केली.
ही मािहती समाजाला देÁयासाठी Âयांनी लेखन केले. शेती करÁया¸या बाबतीत Âयाने काही
कÐपना िवशेष लोकिÿय बनवÐया. िनरिनराÑया उÂपÆन पĦतीचा अवलंब कłन
इंµलड¸या शेतकöयांनी शेतीतून मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन घेÁयास सुŁवात केली.
अठराÓया शतकातील शेतीÓयवसायातील सुधारणा संबंधी¸या िनरिनराÑया पĦती व
शेती¸या मशागतीसाठी उपयुĉ असलेले तंý²ान यािवषयी मािहती देणारे 'ॲनÐस ऑफ
एúीकÐचर' या नावाचे एक मािसकही Âयाने चालवले. नवीन पĦती व योजना यांचा योµय
अवलंब केÐयास मोठ्या ÿमाणात कृषी उÂपादन घेता येते, असा िवĵास Âयाने समाजा¸या
सवª घटकांमÅये िनमाªण केला. शेती¸या आधुिनकìकरणामुळे व Óयावसाियकìकरणामुळे या
काळात कृषी ±ेýात िव²ान व तंý²ानाचा उपयोग कłन मोठ्या ÿमाणात उÂपादन घेÁयास
ÿारंभ झाला.
४.५.३ एकोिणसाÓया शतकातील कृषी øांती:
एकोिणसाÓया शतकात इंµलंडमधील कृषी øांतीला अिधकच गती ÿाĮ झाली. शेती
Óयवसायातील सुधारणेमुळे या काळात शेती Óयवसाय अिधकािधक फायदेशीर होत गेला.
अÆनधाÆय व इतर कृषी उÂपादनात अिधकािधक वाढ होत गेली. या काळात इंµलंडमधील
लोकसं´या सातÂयाने वाढत गेली. Âयामुळे अÆनधाÆयाची मागणी वाढत होती. या वाढÂया
मागणीमुळे अÆनधाÆया¸या िकमती वाढतच गेÐया. लोकसं´ये¸या मानाने अÆनधाÆयाचे
उÂपादन कमी पडू लागले. या काळातच इंµलंड व ĀाÆस यां¸यात युĦ सुł झाले .
नेपोिलयनने इंµलंडची आिथªक नाकेबंदी केली, Âयामुळे इंµलंडमÅये अÆनधाÆया¸या िकमती
वाढत जाऊन Âयाचा फायदा मोठ्या ÿमाणावर ®ीमंत शेतकरीवगाªस िमळाला. इसवी सन
१८१५ मÅये इंµलंड व ĀाÆस यां¸यातील युĦ संपले, युĦा¸या समाĮीमुळे अÆनधाÆया¸या
िकंमती घसरतील अशी ®ीमंत शेतकöयांना भीती वाटू लागली. Ìहणून या ®ीमंत
शेतकöयांनी पालªम¤टमधील आपÐया राजकìय ÿभावाचा उपयोग कłन अÆनधाÆया¸या munotes.in

Page 59

युरोपातील कृषी øांती
59 िकमती कायम ठेवÁयासाठी इसवी सन १८१५मÅये पालªम¤टमÅये एक कायदा संमत कłन
घेतला. या कायīालाच 'कॉनª लॉ' असे Ìहणतात. या कायīानुसार इंµलंडमÅये धाÆया¸या
िकमतीत िविशĶ वाढ होईपय«त अÆनधाÆया¸या आयातीवर पूणªपणे बंदी घालÁयात आली.
ÿचंड ÿमाणावर फायदा िमळवÁया¸या अपे±ेने ही तरतूद केली गेली. तथािप जमीनदार
वगाªला या कायīामुळे अपेि±त असा फायदा िमळाला नाही. अÆनधाÆया¸या िकमती मÅये
अिनिIJतता िनमाªण झाÐयाने जमीनदारवगª या कायīा¸या आधारे नफा िमळवू शकला
नाही. सवªसामाÆय समाजाला हा कायदा व ÂयाĬारे झालेली अÆनधाÆया¸या िकमतीतील
वाढ ýासदायक ठरली. समाजातील सवªच Öतरातून या कायīाला िवरोध झाÐयाने शेवटी
शासनाला हा कायदा रĥ करणे भाग पडले.
इंµलंडमÅये १८५० नंतर या पåरिÖथतीत मोठ्या ÿमाणावर बदल झाला. यापुढील काळात
सुमारे पंचवीस वषª अÆनधाÆया¸या िकंमती सातÂयाने वाढतच होÂया. आयात केलेÐया
अÆनधाÆयाची Öपधाªही फारशी जाणवत नÓहती. शेतीचे यांिýकìकरण केले गेÐयाने व शेतीत
सवª सुधाåरत तंýाचा उपयोग केला गेÐयाने अÆनधाÆयाचे उÂपादन सतत वाढतच होते. या
काळात वाहतुकì¸या ±ेýातही मोठ्या ÿमाणावर ÿगती झाÐयाने देशातील सवª भागात
अÆनधाÆय पाठवणे सहज श³य झाले. या पाĵªभूमीवर कृषी ±ेýातील अिनिIJततेची िÖथती
दूर झाली. शेतकöयांना शेतीमाला¸या िवøìतून मोठ्या ÿमाणावर फायदा होऊ लागला.
इसवी सन १८५० ते १८७५ हा कालखंड शेती¸या ŀĶीने सुवणªयुगाचा कालखंड ठरला.
तथािप ही ÿगती दीघª काळ िटकू शकली नाही. १८७५ नंतर या पåरिÖथतीत झपाट्याने
बदल होÁयास सुŁवात झाली. परदेशातून आयात केलेÐया शेतमालाबरोबर इंµलंडमधील
शेतमालाला Öपधाª करणे अवघड बनले. शासनाने या काळात खुÐया Óयापाराचे धोरण
ÖवीकारÐयाने Öपधाª अपåरहायª ठरली. याच काळात शेतमजुरांनी शेतीवर काम करÁयापे±ा
कारखाÆयांमधून कामगार Ìहणून काम करÁयास सुŁवात केली. Âयामुळे सहािजकच
शेतमजुरांचा तुटवडा िनमाªण झाला. पåरणामी या काळात शेती¸या ±ेýात अिनिIJततेचे
वातावरण तयार झाले. ®ीमंत शेतकöयांना शेतीचे Óयवसायातून फार मोठ्या ÿमाणावर
आिथªक लाभ होऊ शकला नाही . तरीही या काळात शेती उÂपादनाचे ÿमाण िÖथर होते.
४.६ युरोपातील कृषी øांतीचे पåरणाम व महÂव सोळाÓया शतकात सुł झालेÐया व अठराÓया शतकात मोठ्याÿमाणावर गितमान झालेÐया
कृषी øांतीचे पåरणाम अठराÓया शतका¸या उ°राधाªनंतर िदसून येÁयास सुŁवात झाली.
१. उÂपादन पĦतीत आमूलाú बदल:
कृषी øांती¸या काळात शेती Óयवसाय शाľीय पĦतीने व Óयावसाियक तßवावर
करÁयास सुŁवात झाÐयाने शेती¸या उÂपादन पĦतीत आमूलाú बदल घडून आले.
तुकड्यांची शेती तसेच परंपरागत उÂपादन पĦती फायदेशीर ठरत नाही हे ल±ात
आÐयानंतर शेतीचे एकýीकरण करÁयास व ितला कुंपण घालÁयास सुłवात झाली.
एकýीकरण केलेÐया शेतीत सुधाåरत उÂपादन तंýा¸या आधारे उÂपादन करÁयात येऊ
लागÐयाने शेती¸या उÂपादनामÅये ÿचंड वाढ झाली. यामुळे केवळ िपकांचे उÂपादनच
वाढले नाही तर इंµलंड अÆनधाÆयाने समृĦ झाला. शाľीय पĦतीनुसार उ°म munotes.in

Page 60

आधुिनक युरोपचा इितहास
60 जाती¸या पशूंची पैदास होऊ लागली. शाľीय पĦतीनुसार सुŁ झालेÐया शेती
Óयवसायामुळे धाÆय उÂपादन ÿचंड ÿमाणात वाढले आिण शाľीय ÿजनन
पĦतीनुसार उ°म जाती¸या धĶपुĶ पशूंची पैदास होऊ लागÐयामुळे Âयां¸यापासून
िमळणाöया मांसा¸या ÿमाणात ल±णीय वाढ झाली. पåरणामी इंµलंड¸या वाढÂया
लोकसं´ये¸या जीवनावÔयक गरजा भागवणे सहज श³य झाले.
२. शेतीचे भांडवलीकरण:
शेतीचे एकýीकरण कłन कुंपण घातÐयास आिण ÿगत तंý²ानाचा अवलंब केÐयास शेती
फायदेशीर ठरते हे जाणवÐयानंतर शेतीत मोठ्या ÿमाणावर भांडवलाची गुंतवणूक होÁयास
सुŁवात झाली. या काळात इंµलंडमÅये परराÕůीय Óयापारात ÿगती केलेÐया व मोठ्या
ÿमाणावर नफा िमळवलेÐया ®ीमंत Óयापाöयांचा वगª िनमाªण झाला होता. या वगाªने शेतीत
गुंतवणूक कłन Óयावसाियक ŀĶीने शेती करÁयास सुŁवात केली. शेतीला कुंपण
घालÁयासाठी व नवीन यंýा¸या साĻाने शेती करÁयासाठी तसेच अिधक ÿमाणावर
खतांचा वापर करÁयासाठी मोठ्या ÿमाणात भांडवलाची गरज होती. ती गरज या
भांडवलदार वगाªने भागवली. भरमसाठ दराने या वगाªने जिमनी खरेदी केÐया. जिमनीवर या
®ीमंत शेतकöयांची मालकì ÿÖथािपत झाली. सुधाåरत साधने, यंýे व खते यांचा वापर
कłन शेती हा फायदेशीर Óयवसाय बनवÁयास Âयांनी सुŁवात केली. आवÔयकतेनुसार
शेतीत मोठ्या ÿमाणावर गुंतवणूक केÐयाने या काळात भांडवली शेतीस ÿारंभ झाला.
तथािप शेतीÓयवसाय भांडवलदारां¸या हाती गेÐयाने लहान शेतकöयांचे अिÖतÂव धो³यात
आले.
३. जिमनीची अिधक मागणी वाढली :
शेतीचे भांडवलीकरण झाÐयाने शेती करÁयासाठी जिमनीची मागणी वाढली. जिमनीची
मागणी वाढÁयामागे आिथªक आिण राजकìय अशी दोन कारणे होती. काही ®ीमंत लोकांना
शाľीय पĦतीने Óयापारी तßवावर अिधकािधक जमीन लागवडीखाली आणून ÿचंड
उÂपादन घेऊन अिधक धनवान होÁयाची तीĄ महßवाकां±ा िनमाªण झाली होती. राजकìय
±ेý धनवान लोकांना आपÐयाकडे आकिषªत करीत होते. Âयां¸यात इंµलंड¸या पालªम¤टचे
सदÖय बनÁयाची ऊमê जागृत झाली. तÂकालीन कायīानुसार एका िनिIJत भूभागावर
मालकì असलेली Óयĉìच पालªम¤टचे सदÖय बनू शकत असे. याचाच अथª केवळ बड्या
जमीनदारांनाच पालªम¤टचे सदÖय होता येत असे. सहािजकच राजकारणात ÿवेश
करÁया¸या ओढीने धनवान लोकांनी खेड्यातील जिमनी िवकत घेÁयाचा सपाटा सुł
केला. काही ®ीमंत Óयĉéना जिÖटस ऑफ पीस बनÁयाची महßवाकां±ा होती. तÂकालीन
कायīानुसार ºयां¸या जिमनीचे वािषªक उÂपÆन कमीत कमी १०० पŏड असेल तीच Óयĉì
जÖटीस ऑफ पीस प द ÿाĮ कł शकत असे. पåरणामी कृषी øांती नंतर जिमनी िवकत
घेÁयाबाबत भांडवलदार लोकांमÅये तीĄ चढाओढ िनमाªण झाली आिण इंµलंडमÅये बड्या
जमीनदार वगाªचा उदय झाला .

munotes.in

Page 61

युरोपातील कृषी øांती
61 ४. शेती उÂपादनात ÿचंड वाढ:
पुनŁºजीवना¸या चळवळी अगोदर ÿचिलत असलेली शेती करÁयाची पĦत सोळाÓया
शतकात बदलायला लागली. शेतीचा कस वाढिवÁयासाठी शेती पडीक ठेवÁयाची गरज
नसून शेतजिमनीत िपकांची फेरपालट केÐयास ितचा कस कायम िटकतो व उÂपादनात
वाढ होते हे िसĦ झाले. शेतीचे यांिýकìकरण करÁयास सुŁवात झाÐयाने मोठी सलग शेती
करणे श³य झाले. शेती¸या सुधारणेसाठी व नवीन तंýाचा अवलंब करÁयासाठी आवÔयक
ते भांडवल उपलÊध झाले. Âयामुळे शेती¸या उÂपादनात मोठ्या ÿमाणात वाढ झाली.
५. बेकारी वाढली:
कृषी øांतीमुळे छोट्या शेतकöयां¸या व शेतमजुरां¸या बेकरी¸या समÖयेने उúłप धारण
केले. पूवê¸या पारंपåरक पĦती¸या शेती ÓयवÖथेत छोट्या शेतकöयां¸या कुटुंबातील सवª
सदÖय शेती¸या कामात गुंतलेले असÐयामुळे खेड्यामÅये कोणतेही Óयĉì बेकार नसे. परंतु
आता यंýा¸या साĻाने व शाľीय पĦतीने Óयापारी तßवावर कृषी Óयवसाय सुł झाÐयामुळे
पूवê इत³या मोठ्या ÿमाणावर मजुरांची आवÔयकता रािहली नाही. माणसांची जागा यंýाने
घेतली. पूवê िनधªन शेतकरी गावातील वसाड जिमनीवर शेती कłन जमेल तशी Öवतःची
उपजीिवका क रत असे. परंतु कृषी øांती नंतर खेड्यांमधून अशा ÿकारची कोणतीही
सामाईक जमीन अिÖत Âवात रािहली नाही. पåरणामी छोट्या शेतकöयांनी आपÐया जिमनीचे
पĘे िवकून, तसेच िनधªन शेतकöयांनी व शेतमजूर यांनी खेड्याला रामराम ठोकून पोट
भरÁयासाठी शहरातील कारखाÆयांकडे धाव घेतली.
६. वगªसंघषª िनमाªण झाला:
युरोपात सुł झालेÐया या कृषी øांतीने सामािजक जीवनात मोठ्या ÿमाणावर बदल घडून
आला. एका बाजूस मोठ्या ÿमाणात नफा िमळवणाö या ®ीमंत शेतकöयांचा वगª तर दुसö या
बाजूस आिथªक संकटात सापडलेला दयनीय शेतकरी व शेतमजुरां¸या वगª अशी
समाजरचना अिÖतÂवात आली . ®ीमंत शेतकö यांनी लहान शेतकöयां¸या जिमनी िवकत
घेतÐया व शेतकöयांचे मोठ्या ÿमाणावर आिथªक शोषण करÁयास सुŁवात केली. याउलट
लहान शेतकöयांनी आपÐया जिमनी िवकून उपजीिवकेचा दुसरा मागª शोधत शहरात जाऊन
कारखाÆयांमÅये कामगार Ìहणून काम करÁयास सुŁवात केली. तर शेतमजुरांना कमी
वेतनात शेतीवर राहणे आवÔयक ठरले. परÖपरिवŁĦ संबंधामुळे या दोन वगाªत संघषª
िनमाªण झाला व जसजशी आिथªक दरी वाढत गेली तसतसा हा संघषª अिधक तीĄ होत
गेला.
७. औīोिगक øांतीस चालना िमळाली:
युरोपमÅये कृिषøांती मुळे शेती¸या उÂपादनात ÿचंड मोठ्या ÿमाणात वाढ झाली.
औīोिगक øांतीमुळे यंýां¸या सहाÍयाने मोठ्या ÿमाणात प³³या मालाचे उÂपादन सुŁ
झाÐयामुळे या कारखाÆयांना क¸चा मालाची आवÔयकता भासू लागली. हा क¸चामाल कृषी
øांतीमुळे वाढलेÐया शेती¸या उÂपादनातून ÿाĮ झाÐयामुळे औīोिगक øांतीस मोठ्या
ÿमाणात चालना िमळाली. या øांतीतूनच पुढे साăाºयवादाचा जÆम होऊन इंµलंडने संपूणª
जगावर वचªÖव िनमाªण केले. munotes.in

Page 62

आधुिनक युरोपचा इितहास
62 ४.७ सारांश सोळाÓया शतकामÅये युरोपात सवªÿथम इंµलंडमÅये कृषी øांतीला सुŁवात झाली.
जिमनीवर आधारलेली मÅययुगीन सरंजामशाही व शेतीतील परंपरागत उÂपादन पĦती
यांचा öहास होऊन शेती ±ेýामÅये आमूलाú पåरवतªन घडायला सुŁवात झाली. शेतीचे
Óयावसाियकìकरण होऊन Óयापारी ŀिĶकोनातून नफा िमळवÁयासाठी शेती Óयवसाय केला
जाऊ लागला. Âयाचबरोबर आधुिनक तंý²ानामुळे शेतीमÅये नवनवीन ÿयोग केले जाऊ
लागले. या दोÆही घटकांमुळे शेती उÂपादनामÅये मोठ्या ÿमाणात वाढ झाली. सतराÓया
शतकामÅये कुंपन चळवळीला िवरोध झाÐयाने कृषी øांती मÅये अवरोध िनमाªण झाला.
परंतु अठराÓया शतकामÅये कृषी øांती पुÆहा तीĄ वेगाने वाटचाल कł लागली. अनेक
शाľ²ांनी शेतीमÅये नवनवे ÿयोग कłन शेती उÂपादन आिण पशुधन यांचा िवकास
घडवून आणला. या øांतीचे पåरणाम अठराÓया शतका¸या उ°राधाªपासून िदसÁयास
सुŁवात झाली. शेतीमÅये आधुिनक तंý²ान व भांडवल गुंतवणुकìमुळे शेती Óयवसाय
खिचªक बनला. Âयामुळे शेती Óयवसायात ®ीमंत जमीनदारांची मĉेदारी िनमाªण होऊन
लहान शेतकरी व शेतमजूर यां¸या अिÖतÂवाला धोका पोहोचला. या ®ीमंत जमीनदारांची
शासन दरबारी आपले वजन वापłन शेती Óयवसायात नफा कमवायला मागेपुढे बिघतले
नाही. Âयातूनच युरोपमÅये बेरोजगारी व वगªसंघषª यासारखे ÿij िनमाªण झाले. असे असले
तरी कृषी øांतीतून मोठ्या ÿमाणात उÂपादन झाÐयाने औīोिगक øांतीला चालना िमळाली
व वाढलेÐया लोकसं´ये¸या गरजा पूणª करता आÐया, हा सकाराÂमक पैलूही महÂवाचा
आहे.
४.८ ÿij १. युरोपातील कृषी øांतीची पाĵªभूमी सांगून कारणांचा आढावा ¶या ?
२. सोळाÓया शतकातील कृषी øांतीचे Öवłप ÖपĶ करा ?
३. अठराÓया शतकात झालेÐया कृषी øांतीतील बदल आिण नवनवीन ÿयोगाची मािहती
īा ?
४. कृषी øांतीचे १९Óया शतकातील Öवłप ÖपĶ कłन Âया¸या पåरणामांची चचाª करा ?
४.९ संदभª १. पाIJाÂय जग – डॉ. धनंजय आचायª
२. आधुिनक जागितक इितहासातील िÖथÂयंतरे – डॉ. एस एस गाठाळ
३. आधुिनक जगाचा इितहास – डॉ. अिनŁĦ व गजानन िभडे
४. िवĵ इितहास - अिखल मूितª
***** munotes.in

Page 63

63 ५
औīोिगक øांती
घटक रचना
५.१ उिĥĶे
५.२ ÿÖतावना
५.३ औīोिगक øांतीची Óया´या आिण अथª
५.४ औīोिगक øांतीची कारणे
५.५ औīोिगक øांती इंµलंडमÅयेच का झाली?
५.६ औīोिगक øांतीची वाटचाल
५.७ औīोिगक øांतीचा िवÖतार
५.८ औīोिगक øांतीचे पåरणाम
५.८.१ आिथªक पåरणाम
५.८.२ सामािजक पåरणाम
५.८.३ राजकìय पåरणाम
५.८.४ वैचाåरक पåरणाम
५.९ सारांश
५.१० ÿij
५.११ संदभª
५.१ उिĥĶे १. औīोिगक øांती¸या कारणांचा मागोवा घेणे.
२. औīोिगक øांती इंµलंडमÅयेच का झाली यावर चचाª करणे.
३. औīोिगक øांतीसाठी कारणीभूत ठरलेÐया वै²ािनक शोधांचा आढावा घेणे.
४. औīोिगक øांतीची वाटचाल व िवÖतार समजून घेणे.
५. औīोिगक øांतीचे पåरणाम िवषद करणे.
५.२ ÿÖतावना औīोिगक øांतीपूवê उÂपादन कायाªसाठी मनुÕय आिण ÿाणी शĉì यांचा उपयोग केÐया
जात असे. औīोिगक øांतीमुळे यंýे चालवÁयासाठी कोळसा, वीज, खिनज तेल इÂयादी
नÓया ऊजाª साधनांचा वापर होऊ लागला. वÖतूं¸या उÂपादनात यंýाचा वापर वाढÂया
ÿमाणावर होऊ लागला. हातां¸या बोटांची कौशÐये यां¸यापे±ा यंý शĉì अिधक उÂपादन munotes.in

Page 64

आधुिनक युरोपचा इितहास
64 कायª कł लागÐयामुळे यंýयुग सुł झाले. उÂपादन ±ेýातील मूलþÓय िकंवा क¸चामाल
यां¸यात बदल झाला. यापूवê उÂपादनासाठी लाकूड िकंवा काही Öथािनक पदाथª वापरले
जात होते. औīोिगक øांतीनंतर लोखंड व पोलाद यांचा मोठ्या ÿमाणावर उपयोग केला
जाऊ लागला. औīोिगक øांतीपूवêचे बहòतेक उīोग व कारखाने घरगुती Öवłपाचे होते.
ÂयामÅये सुसूýता नÓहती. लहान यंýे हाताने चालवली जात व पारंपåरक उÂपादन पĦती
होती. औīोिगक øांतीमुळे ही पåरिÖथती बदलत गेली. पूवê उÂपादन ÿिøया िवक¤िþत
होती व कारागीर एखादी वÖतू बöयाचदा संपूणªपणे Öवतः बनवत असे. या øांतीनंतर
उÂपादन पĦतीचे क¤þीयकरण झाले. सवª मजूर आता कारखाÆयात एका छताखाली काम
कł लागले. वÖतूं¸या उÂपादनात ®मिवभागणीचे तÂव वÖतू िनिमªती¸या ÿारंिभक
टÈÈयापासून अखेर¸या टÈÈयापय«त तपशीलवारपणे व शेवट¸या टोकापय«त अमलात आले.
या नवीन उÂपादन पĦतीला 'कारखाना पĦत ’ असे Ìहणतात. उÂपादनात यंýाचा वापर
वाढÐयामुळे उÂपादन ÿचंड ÿमाणावर वाढले.
ÿबोधन युगात वै²ािनक ÿगतीला चालना िमळाली. या पाĵªभूमीवर उÂपादन ±ेýात
øांितकारक पåरवतªन घडून आले. औīोिगक øांतीत वै²ािनकांची महßवाची भूिमका
बजावली. Âयांनी नवी यंýे आिण तंý िनमाªण केले. अठराÓया शतका¸या उ°राधाªत व
Âयानंतर¸या काळात िव²ान व तंý²ान यां¸या ±ेýात अनेक शोध लागले आिण Âयामुळे
वेगाने िवकास होऊ लागला. या शाľीय िवचारांचा व तंý²ानाचा Óयवहारात आिण
औīोिगक ±ेýात मोठ्या ÿमाणात उपयोग होऊ लागला. वाहतुकì¸या व दळणवळणा¸या
साधनांत यांिýकìकरण होऊन Âयात øांितकारक बदल झाले. रÖता बांधÁयाचे तंý शोधून
काढले, Âयामुळे अनेक नवीन रÖते बांधÁयात आले. वाफेवर चालणारे इंिजन, मोटारी,
िवमाने, वाफे¸या इंिजनावर चालणारी जहाजे यामुळे ÿवास व मालवाहतूकची सोय झाली.
तसेच तारायंýे रेिडओ, टेिलफोनचा शोध लागÐयामुळे संदेशवहना¸या सोयी उपलÊध
झाÐया.
औīोिगक øांतीने शेती ±ेýात ÿचंड पåरवतªन झाले. पारंपåरक अवजारे मागे पडून नवी यंýे
व नवी तंýे शेतीसाठी वापरÁयात येऊ लागली. धाÆयाचे उÂपादन, साठवणूक, वाहतूक,
संर±ण इÂयादी बाबतीत पåरवतªन घडून आले. शेती¸या उÂपादनात मोठी वाढ झाली.
Óयापारी ±ेýाची अÂयंत वेगाने व आIJयªकारक भरभराट होऊ लागली. उÂपादना¸या,
िवतरणा¸या व ®मिवभागणी¸या नÓया पĦतीचा वापर होऊ लागला. Óयापारी क¤þाचा उदय
व िवकास होऊन Óयापारा¸या ±ेýात नवीन कायदे अिÖतÂवात आले. नÓया भांडवलशाही
अथªÓयवÖथे¸या उदय झाला. देशांतगªत व परराÕůीय Óयापाराचे नवे कायदे अिÖतÂवात येऊ
लागले. भांडवलशाही अथªÓयवÖथेत मĉेदारीस उ°ेजन देÁयात आले. अथªÓयवÖथेचे
Öवłप अितशय वेगाने बदलू लागले.
औīोिगक ÿगतीमुळे आधुिनक समाजा¸या गरजा बदलू लागÐया. दळणवळणा¸या नवीन
िवकिसत पĦतीमुळे úामीण समाजाचा िवकास होऊन Âयाचे नÓया शहरी समाजात łपांतर
होऊ लागले. शहरीकरण व कामगार वगाª¸या उदयामुळे जीवनमाना¸या व राहणीमाना¸या
नÓया पĦती अमलात येऊ लागÐया. Âयाचबरोबर नवे ºवलंत सामािजक ÿijही िनमाªण
होऊ लागले. राजकìय िवचार व शासन पĦती या ±ेýात नÓया कÐपना उदयास येऊ
लागÐया. उīोगधंदे व शेती यां¸यातील नÓया तंýामुळे समाजिÖथतीचे Öवłप बदलू लागले. munotes.in

Page 65

औīोिगक øांती
65 सामािजक वगªवारी आिण संबंधातही बदल िदसू लागले. अथाªत हे बदल अगदी संथ गतीने
पण िनिIJतपणे होत होते. औīोिगक øांती ही सवªकष øांती होती. जीवना¸या ÿÂयेक
±ेýावर या øांतीचा ठसा उमटला. या øांतीमुळे मूलभूत Öवłपाचे आिथªक, सामािजक,
राजकìय आिण सांÖकृितक बदल होऊन समाजाचा अमुलाú कायापालट झाला.
औīोिगक øांतीचा पिहला टÈपा १७५० ते १८५० या अवधीत पूणª झाला. या
कालखंडात औīोिगक øांतीचा ÿभाव इंµलंड, ĀाÆस, जमªनी आदी यूरोपीय देशात झाला.
औīोिगक øांती दुसरे पवª १८५० ते १९५० या शतकात पूणª झाले. या काळात
िहंदुÖथान, जपान, रिशया आिण पूवª युरोपात औīोिगक øांती घडून आली. औīोिगक
øांतीचे ितसरे पवª १९५० पासून सुł झाले असे Ìहणता येईल.
५.३ औīोिगक øांतीची Óया´या आिण अथª औīोिगक øांती हा शÊदÿयोग ÿथम जेरोम ए ÊलॅÆकì Ā¤च अथªशाľ²ाने उपयोगात
आणला आिण Âयानंतर इंµलंडमधील िव´यात िāिटश इितहासकार ऑनाªÐड टॉयÆबी याने
तो łढ केला. टॉयÆबीने इंµलंडमÅये सन १७५० ते १८५० या काळात जो औīोिगक
िवकास झाला Âयाला उĥेशून इसवीसन १८२० मÅये 'औīोिगक øांती' हा शÊद ÿथम
वापरला. या शÊदाचा नेमका अथª समजून घेÁयासाठी काही Óया´या आिण Âयाचा अथª
आपण पाहó.
१. उÂपादनाचे पारंपाåरक तंý आिण साधनांचा Âयाग कłन नवीन तंý व साधनांचा वापर
कłन उÂपादना¸या ±ेýात घडवून आणलेली ÿचंड ÿगती Ìहणजे औīोिगक øांती
होय.
२. अठराÓया शतकापय«त ÿचिलत असलेÐया घरगुती उīोगधंīांऐवजी यंýा¸या
सहाÍयाने कमी वेळात जाÖत उÂपादन करणाöया िøयेस औīोिगक øांती Ìहटले
जाते.
सवªसाधारणपणे असे Ìहणता येईल कì, मागील सुमारे अडीचशे वषाªत िनरिनराÑया
वै²ािनक व शाľीय शोधांमुळे आिण ÂयाĬारे बनिवÁयात आलेÐया उÂपादन िनिमªती¸या
यंýामुळे जगात जे ÿचंड पåरवतªन घडून आले, Âयास औīोिगक øांती असे Ìहणतात.
सुमारे चार दशके चाललेले एखाīा ÿिøयेस øांती मानता येणार नाही असे काही
इितहासकारांचे मत आहे. øांती या शÊदाचा अथª ÿÖथािपत राजकìय, सामािजक, आिथªक
व धािमªक यापैकì कोणÂयाही एका ±ेýात अचानकपणे मूलभूत Öवłपाचे बदल घडून येणे
होय. अशा मूलभूत Öवłपा¸या बदलाचा पåरणाम जनतेवर पडतो, या अथाªने िवचार केलास
जगात आधुिनक कालखंडामÅये अनेक øांÂया झाÐया. Ā¤च राºयøांती, रिशयन
राºयøांती, अमेåरकन राºयøांती इÂयादéना øांती असे Ìहटले जाते. तसेच øांतीचा
कालखंड हा दोन ते चार वषा«चा असतो. हे सवª िनकष आपण १७५० पासून सुł झालेÐया
औīोिगक øांतीला लावले तर औīोिगक øांतीला øांती Ìहणावी कì नाही हा ÿij
उĩवतो. कारण या øांतीत राजकìय स°ाबदल, िहंसाचार, िव° हानी व मनुÕय झाली
नाही. तसेच ही øांती हा २५० वषाªपासून चालू आहे. पुढेही मानवी जीवनापय«त चालूच munotes.in

Page 66

आधुिनक युरोपचा इितहास
66 राहणार आहे. यास उÂøांती मानणे योµय ठरेल. कारण øांती घडून आली व दोन चार
वषाªत संपली असे झाले नाही. तर औīोिगक øांती ÿिदघª काळापय«त चाललेली ÿिøया
आहे. पण औīोिगक øांतीने मानवी जीवनात जे मूलभूत øांितकारी भौितक बदल घडवून
आणले. Âयानुसार या औīोिगक बदलास øांती असे Ìहटले जाते.
५.४ औīोिगक øांतीची कारणे १७५०¸या सुमारास इंµलंडमÅये औīोिगक øांती सुł झाली. Âयापूवê ÿाचीन काळापासून
घरगुती हÖतउīोग व कुटीर उīोगामाफªत समाजातील मानवा¸या गरजा भागवÐया जात
होÂया. परंतु अठराÓया शतकापासून हे िचý बदलले. कारण आठराÓया शतकापासून
मालाची मागणी वाढली Âयास ÿामु´याने खालील गोĶी कारणीभूत होÂया.
१. पुनŁºजीवन आिण धमªसुधारणा चळवळ:
पुनŁºजीवन आिण धमªसुधारणा चळवळीने आधुिनक युगाची सुŁवात झाली. भौितक
आिण तािकªक िवचारां¸या ÿगतीने िव²ाना¸या िवकासात सहाÍय ÿाĮ झाले. िव²ाना¸या
िवकासाने तांिýक आिण औīोिगक िवकास झाला. पुनŁºजीवन चळवळीने भौगोिलक
संशोधन ÿिसĦ केले. ºयामुळे युरोपातील लोकांना भौितक संशोधनाचे एक िवशाल भंडार
ÿाĮ झाले.
२. Óयापारावाद:
Óयापारवादाने Óयापार आिण आिथªक िøयाकलापामÅये योगदान िदले. ºयामुळे यूरोपातील
Óयापाöयांकडे मोठी धनसंपदा जमा झाली. Ļा अितåरĉ भांडवलाचे औīोिगक
भांडवलामÅये Óयापाöयांनी łपांतर केÐयामुळे औīोिगक िवकास झाला .
३. लोकसं´येतील वाढ:
युरोपातील लोकसं´या वाढÐयामुळे दैिनक उपयोगा¸या वÖतूंमÅये मोठी वृĦी झाली .
ºयाचा पुरवठा कृषी मधुन होणे श³य नÓहते . पåरणामी मोठ्या ÿमाणावर वÖतू उÂपादन
करÁयासाठी यंýे आिण कारखाना आधाåरत उīोगांना अनुकूल वातावरण तयार झाले.
४. Ā¤च राºयøांती:
१७८९मधील Ā¤च राºयøांतीने औīोिगक øांती¸या वाढीमÅये मोठे योगदान िदले.
इंµलंडमÅये औīोिगक øांती¸यापूवê अनुकूल राजनीितक ÓयवÖथा उपिÖथत होती. Âयामुळे
इंµलंडमÅये औīोिगक िवकास होÁयास कोणताही राजनीितक िवरोध झाला नाही. Ā¤च
राºयøांतीने संपूणª युरोपमÅये उदारवादी आिण लोकशाही शासन पĦती लोकिÿय झाली.
इतर युरोिपयन देशांमधील िनरंकुश सामंतशाही ÓयवÖथेचा रास झाÐयामुळे बदललेÐया
राजकìय पåरिÖथतीने औīोिगक øांतीला साहाÍय केले.

munotes.in

Page 67

औīोिगक øांती
67 ५. राÕůवादाचा उदय:
१७Óया शतकांमÅये राÕůीयÂवाची भावना ÿखरतेने समोर आली. भौगोिलक शोध, िव²ान
आिण तंý²ान ±ेýातील उपलÊधी, आंतरराÕůीय ÓयापाराĬारे ÖपधाªÂमक आिण तुलनाÂमक
समृĦीने एखाīा राÕůा¸या शĉìचे आकलन केÐया जावू लागले. जेÓहा इंµलंडमÅये
औīोिगक øांती झाली आिण युरोपामÅये आपली सवª®ेķता Öथापन केली. तेÓहा
युरोपातील अÆय देशांमÅये राÕůवादी भावना वाढीस लागून औīोिगक िवकासासाठी
चढाओढ सुł झाली.
६. कारखाना पĦतीचा िवकास:
औīोिगक øांती¸यापूवê इंµलंडमÅये हÖतउīोगावर आधाåरत उÂपादन पĦती अिÖतÂवात
होती. या ÓयवÖथेअंतगªत भांडवलदार वगª कारािगरांना क¸चामाल देऊन Âयां¸याकडून
पारंपाåरक पĦतीने तयार झालेला प³का माल खरेदी करत असे. आता माý
भांडवलदारांनी आपÐया सुिवधेसाठी सवª कारािगरांना एका छताखाली एकý कłन
उÂपादन करÁयास सुŁवात केली. Âयातूनच कारखाना पĦतीचा जÆम झाला. ºयाने
औīोिगक øांतीला आधारभूत ढा¸या उपलÊध कłन िदला. कारखाना पĦतीमुळे ®म
िवभाजन आिण कायª±मता वाढली, Âयामुळे उÂपादन मोठ्या ÿमाणावर वाढले.
५.५ औīोिगक øांतीची सुŁवात इंµलंडमÅयेच का झाली ? साधारणपणे असा ÿij मनात येणे Öवाभािवक आहे कì, औīोिगक øांती इंµलंडमÅयेच का
सुł झाली. कारण औīोिगक øांती¸या वेळी युरोपातील अÆय देशांमÅयेही भांडवल आिण
संशोधन पाýता उपलÊध होती. हॉलंड भौगोिलक शोध , Óयापार आिण आिथªक
िøयाकलापामÅये अúेसर होता. तेथे औīोिगक øांतीची का सुŁवात झाली नाही.
Âयाचÿमाणे ĀाÆस उīोग व ÓयापारामÅये इंµलंड पे±ा पुढे होता. ºयाची लोकसं´या इंµलंड
पे±ा तीनपटीने मोठी होती आिण Âयां¸या जवळ रेशीम, कोळसा, लोह आिण जलशिĉचे
साधन मोठ्या ÿमाणात उपलÊध होते. तरीपण औīोिगक øांतीची सुŁवात इंµलंडमÅयेच
का झाली, या¸या कारणांचे िवĴेषन महßवाचे ठरते.
१. अनुकूल राजनीितक वातावरण:
युरोपातील अÆय राÕůांपे±ा इंµलंड मधील राजकìय वातावरण औīोिगक øांतीसाठी
अिधक पोषक होते. िāटनमधील राजकìय िÖथती िÖथर होती. १६८८¸या µलोåरयस
åरवोÐयुशन नंतर इंµलंडमÅये लोकशाही ÿजातंý मोठ्या मजबुितने Öथापन झाले. जनतेला
उदारमतवादी वातावरणात राजनीितक अिधकार ÿाĮ होते. ºयामुळे Óयापाåरक
िøयाकलापािवषयी उ°ेजन िमळाले. युरोपातील अनेक देशांमÅये यावेळी िनरंकुश
सामंतशाही ÓयवÖथा होती. Âयामुळे राजनीितक अिÖथरता होती आिण िवशेषािधकारांचा
संकोच झालेला होता.

munotes.in

Page 68

आधुिनक युरोपचा इितहास
68 २. इंµलंडमधील भौगोिलक िÖथती:
इंµलंडची भौगोिलक िÖथती औīोिगक øांतीला सहाÍयक झाली. इंµलंड¸या सवª बाजूने
समुþ असÐयामुळे तेथे बंदरांची िनिमªती सोपी झाली. पåरणामी Óयापाåरक दळणवळणासाठी
सुिवधा िनमाªण झाÐया. दळणवळणा¸या ÖवÖत आिण चांगÐया सुिवधा ÿाĮ झाÐयामुळे
अंतगªत आिण िवदेशी दळणवळणाला चालना िमळाली. दळणवळणा¸या अनुकूल सुिवधेमुळे
औīोिगक øांतीचा तीĄ गतीने िवकास झाला.
३. ÿभावी आरमार शĉì :
सोळाÓया शतकापय«त युरोपात Öपेन हा देश आरमारी शĉìबाबत आघाडीवर होता. परंतु
Öपेनचे अिजं³य आरमार नĶ कłन इंµलंडने आपले ÿभुÂव िसĦ केले. इंµलंड¸या आरमारी
ÿभुÂवामुळे इंµलंडचे Óयापारी मागª सुरि±त बनले, Âयाउलट इंµलंडने चाचेिगरीला ÿोÂसाहन
देऊन Âयातून भरपूर लूट िमळवली. चाचेिगरीचा लुटीतून जो पैसा आला तो भांडवल Ìहणून
वापरला गेला. Âयामुळे इंµलंडमधील औīोिगक øांतीला हातभार लागला. सोळाÓया
शतकात इंµलंड जवळ ७६ हजार टनांची गलबते होती. तर सतराÓया शतकात ही मयाªदा
पाच ल± टनांपय«त वाढली. एकोिणसाÓया शतका¸या ÿारंभी १२ ल± टनाची गलबते
िनमाªण कłन इंµलडने आपला पूवêचा उ¸चांक मोडला होता. अशा ÿकारे वाढÂया
औīोिगकरणाबरोबर इंµलंडने दळणवळणा¸या ±ेýातही ÿगती केÐयामुळे इंµलंडमधील
औīोिगक øांतीला गती ÿाĮ झाली.
४. भांडवलाची उपलÊधता:
इंµलंडमÅये उपलÊध असलेÐया अितåरĉ भांडवलामुळे औīोिगक øांतीला पोषक असे
वातावरण तयार झाले होते. १७५० पूवê इंµलंडमÅये सुती कापडा¸या Óयवसायाची खूपच
ÿगती झाÐयामुळे युरोपातील ते एक अúेसर राÕů बनले होते. Âयामुळे इंिµलश Óयापाöयांकडे
बरेच अितåरĉ भांडवल जमा झालेले होते. भारत, अमेåरका, Æयुझीलँड, ऑÖůेिलया वगैरे
देशांवर आिथªक िनब«ध लादून वसाहतीमधून इंµलंडने बराच पैसा िमळवला होता. तंबाखू¸या
Óयापाराची मĉेदारी, मसाÐया¸या पदाथा«ची िवøì इÂयादी मागा«नी अमेåरकेतील िāिटश
Óयापाöयांनी बरेच भांडवल उभे केले होते. इंµलंडमधील औīोिगक øांतीची कारणमीमांसा
करताना िव´यात अमेåरकन इितहासकार āुक ॲडÌस िलहीतो कì, “ इंµलंडमधील
औīोिगक øांतीची सुŁवात बंगालमÅये केलेÐया अमाप लुटीतून झाली आहे. औīोिगक
øांतीचा ÿारंभ १७७०¸या सुमारास झाला असे मानÁयात येते. पण केवळ यांिýक शोधांनी
øांती होत नाही. Âयांना गती देÁयासाठी संिचत भांडवलाची गरज असते. भारतीय
संप°ी¸या लुटी िशवाय ही गती िमळू शकली नसती. या लुटीवर इंµलंडला िमळालेला
फायदा कÐपनातीत होता. Âयाला जगा¸या इितहासात तोड नाही. कारण सुमारे अधªशतक
उīोगÿधान इंµलंडला कोणीच ÿितÖपधê नÓहता.” या संप°ीचा उपयोग इंिµलश
Óयापाöयांनी महागडी यंýसामुúी खरेदी करÁयासाठी केला. Âयामुळे Óयापाöयांना नÓया
यंýाĬारे अिधक जलद गतीने मालाचे मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन वाढिवता आले.

munotes.in

Page 69

औīोिगक øांती
69 ५. नैसिगªक साधन संप°ी:
इंµलंडवर नैसिगªक साधनां¸या बाबतीत िनसगाªचे वरदान होते. इंµलंडमÅये मोठमोठे
कारखाने उभारÁयास आिण मोठ्या ÿमाणावर औīोगीकरण करÁयास लोखंड-कोळसा
इÂयादी खिनज संप°ी िवपुल ÿमाणात उपलÊध होती. इंµलडचा उ°र भाग कोळशाचे
आगार असÐयाने व तेथे लोखंडाचीही कमतरता नसÐयाने इंµलंड औīोिगक øांतीत
अúेसर झाले. औīोिगक øांती¸या काळात लाकडाची यंýे मागे पडून बाÕप शĉìवर
चालणारी लोखंडाचे यंýे ÿामु´याने इंµलंडमधील संशोधकांनी शोधून काढली. या यंýाचा
उपयोग सवª ±ेýात मोठ्या ÿमाणावर होऊ लागÐयाने औīोिगक øांतीला चालना िमळाली.
बाÕप शĉìची यंýे बनवून सुती वľांचे उÂपादन अिधक गतीने होऊ लागले.
६. दमट हवामान:
इंµलंडमÅये औīोिगक øांतीची सुŁवात ही ÿामु´याने कापड उīोगा पासून झाली. कापड
उīोगासाठी दमट हवामान लागते. इंµलंडमधील दमट हवामानामुळे इंµलंड अÐपावधीतच
कापड उīोगाचे क¤þ बनले.
७. बाजारपेठेची उपलÊधता:
इंµलंडमधील दरडोई उÂपÆन जगात सवाªिधक असÐयामुळे कारखाÆयात तयार झालेला
प³या मालाला खुĥ इंµलंडमÅये मोठी बाजारपेठ उपलÊध होती. १७०७ मÅये इंµलंड व
Öकॉटलंडचे एकìकरण होऊन Óयापारासाठी आणखी मोठी बाजारपेठ अिÖतÂवात आली.
१८०० मÅये आयल«डही Âयांना िमळाला, Âयामुळे अंतगªत Óयापाराचे ±ेý अजून Óयापक
झाले. यािशवाय अमेåरका, भारत, आिĀका इÂयादी वसाहतéशी इंµलंडचा Óयापार सुł
होता. अठराÓया शतका¸या उ°राधाªत संपूणª जगात इंµलंडचा Óयापार वाढून इंµलंडशी
Öपधाª करणारे दुसरे राÕů अिÖतÂवात नÓहते.
८. बँिकंग ±ेýाचा िवकास:
इंµलंड मÅये 'बँक ऑफ इंµलंड' १६९४मÅये Öथापन झाली. १७८४पय«त इंµलडमÅये १००
पे±ा अिधक ÿांतीय बँका होÂया. १७८४ ते १७९४ या दहा वषाªत इंµलंडमधील ÿांतीय
बँकांची सं´या सहाशे झाली. एकट्या लंडन शहरात शंभर बँका होÂया. उīोगधंīांना
आवÔयक तो िव°ीय पुरवठा या बँकांनी केला. Âयामुळे इंµलंडमÅये उīोगधंīां¸या
िवकासास व औīोिगक øांतीस गती आली.
९. लोकां¸या राहणीमानाचा दजाª उंचवला:
१७५०ते १८५० या काळात इंµलंड ची लोकसं´या ६० लाखांवłन ९० लाखांवर गेली.
या काळात इंµलंड मधील ®ीमंत लोकां¸या खाÁयािपÁयात आिण वापरात साखर, चहा
,कॉफì, चॉकलेट, रेशीम व सुती कापड वगैरे वÖतू आÐया. एकूणच राहणीमानाचा दजाª
वाढला . लोकां¸या जीवनात सुखवÖतूपणा आला. चैनी¸या वÖतूंची मागणी वाढÐयामुळे
सवªच उīोगां¸या ÿगतीचा मागª मोकळा झाला. उīोगपतीचा नफाही वाढला व तो Âयांनी
पुÆहा उīोग-धंīात गुंतवÐयाने औīोिगक ÿगतीला गती िमळाली. munotes.in

Page 70

आधुिनक युरोपचा इितहास
70 १०. कृषी øांतीचा पåरणाम:
इंµलंडमÅये औīोिगक øांती¸या पूवê सोळाÓया आिण सतराÓया शतकात कृिष ±ेýांमÅये
Óयापक पåरवतªन घडून आले. कृषी ±ेýातील तंý²ानामÅये मोठे बदल झाले. या अंतगªत
मोठमोठे शेतीफामª Öथापन होऊन नवीन कृषी यंýां¸या आिण उÂपादन पĦतीचा वापर होऊ
लागला. पåरणामतः शेतीमधून जमीनदारांना मोठा लाभ िमळाला आिण या लाभातून
अितåरĉ भांडवलाचा संचय झाला. Âयाचा उपयोग औīोिगक ±ेýामÅये भांडवल गुंतवÁयात
झाला. या कृषी øांती¸या पåरणामामुळे शेतमजूर बेकार झाले पåरणामतः वैकिÐपक
रोजगारा¸या शोधात Âयांनी शहराकडे धाव घेतली. Âयामुळे कारखाÆयासाठी ÖवÖत दरात
कामगार उपलÊध झाले. Âयाचबरोबर कृषी øांतीने क¸चा माला¸या उÂपादनात मोठ्या
ÿमाणात वाढ झाÐयामुळे कारखाÆयांना क¸चामाल सहज उपलÊध झाला. या सवा«ची
पåरणीती Ìहणजे औīोिगक øांतीची भरभराट झाली.
११. वै²ािनक शोध:
इंµलंडमधील औīोिगक øांतीला सवाªत जाÖत हातभार लावला असेल तर तो वै²ािनक
शोधांनी. यंýे ही मनुÕया¸या कौशÐया पे±ा अिधक वेगाने आिण अिधक अचूकतेने मोठ्या
ÿमाणावर उÂपादन न थकता कł शकतात. इंµलंड¸या कापडाला जगा¸या बाजारपेठेत
सातÂयाने वाढती मागणी होती. Âयामुळे सहािजकच यांिýक शोधांची सुŁवात कापड
उīोगात झाली. १७३३मÅये के नावा¸या संशोधकाने धावÂया धोट्याचा शोध लावला.
१७६४ मÅये हारúीÓहजने- िÖपिनंग जेनी या सूत कातणी यंýाचा शोध लावला. १७६९
मÅये आकªराईटने िÖपिनंग जेनी यंýात सुधारणा केली. १७७९मÅये øॉÌपटने Âयात
महßवाची भर घातली. आकªराईट¸या सुधारणेमुळे धाµयांना उ°म पीळ बसे तर
øॉÌपटन¸या शोधामुळे पूवêपे±ा अिधक तलम सुत कातता येऊ लागले. १७८५ मÅये
आकªराईटने यांिýक मागाचा शोध लावला. १७९३मÅये Óहीटने या अमेåरकन शोधकाने
कपाशीतून सरकì दूर कłन गĜे बांधÁयाचे यंý तयार केले. या सवª संशोधकांनी आधुिनक
कापड उīोगाचा िवकास घडवून आणला. यंýयुगाला पायाभूत असणारी गोĶ Ìहणजे यंýे
चालवÁयासाठी लागणारी शĉì होय. १७६५मÅये जेÌस वॅटने बाÕप शĉìचा शोध लावला.
जेÌस वॅट¸या यंýामुळे कापड उīोगातील यंýे चालवÁयासाठी बाÕप शĉìचा वापर सुł
झाला.१७६५ मÅये जेÌस वॅट यांनी लावलेÐया बाÕप शĉìचा शोध इतका महßवाचा आहे
कì अठराÓया शतका¸या उ°राधाªस 'बाÕप शĉìचे युग' असे Ìहणतात. एकोिणसाÓया
शतका¸या अखेरीस िवīुत शĉìचे साधन उपलÊध झाले. १८१५मÅये हÌÿे डेवी याने
सेÉटी लॅÌप तयार कłन खाणीतून कोळसा काढणे अिधक सुरि±त बनवले. १७६० मÅये
दगडी कोळशाचा भĘीसाठी उपयोग कł न लोखंड शुĦ करता येईल ही गोĶ हेÆऱी काटª
यांनी दाखवून िदली. अशाÿकारे इंµलंडमÅये िविवध शोध लागले आिण नवी यंýे तयार
करÁयात आली. Âयांनी आपÐया कÐपकते¸या जोरावर इंµलंडचे आिथªक जीवन बदलून
टाकले. इंµलड जगातील अúेसर औīोिगक राÕů बनले. तेथे ÿचंड आिथªक समृĦी िनमाªण
झाली. औīोिगक øांती¸या काळात इंµलंड ‘जगाचा कारखाना ’ बनले.
munotes.in

Page 71

औīोिगक øांती
71 ५.६ औīोिगक øांतीची वाटचाल अठराÓया शतका¸या ÿारंभापासूनच दैनंिदन वापरा¸या वÖतूंची मागणी ÿचंड ÿमाणात
वाढली. ती पूणª करÁयासाठी वÖतूं¸या उÂपादनाची गती वाढवणे आवÔयक होते .Âयामुळे
अनेक बुĦीवादी Óयĉéनी आपले सखोल िचंतन व ÿयोगवादी ŀĶीने उÂपादन करणाöया
यंýांमÅये काही मूलभूत सुधारणा करÁयास सुŁवात केली. या नÓया सुधाåरत यंýामुळे काही
ÿमाणात उÂपादनाचा वेग वाढला. या नÓया सुधाåरत यंýापासून Öफूतê घेऊन अनेक
तंý²ांनी नवनवे शोध लावÐयामुळे उÂपादनाचा वेग ÿचंड वाढला .औīोिगक øांतीमुळे
िविवध उÂपादन ±ेýात जी ÿगती झाली ितचा आढावा खालीलÿमाणे घेता येईल.
५.६.१ कापड उīोग:
कापड िनिमªती मÅये कापसापासून सूत कातने आिण सुतापासून कापड तयार करणे असे
दोन महßवाचे टÈपे असतात. इंµलंडमÅये तयार होणाöया कापडास परदेशातून व िवशेषतः
वसाहतéमधून जबरदÖत मागणी असे. इंµलंड¸या कापडाला जगा¸या बाजारपेठेत सातÂयाने
वाढती मागणी असÐयामुळे सहािजकच यांिýक शोधांची सुŁवात कापड उīोगात झाली.
१. धावता धोटा:
जॉन के : १७३३मÅये जॉन के याने कापड िवणÁयासाठी धावता धोटा शोधून काढला.
Âयामुळे कापड िवणÁयाचे काम जलद गतीने होऊ लागले. या सुधाåरत हातमागामÅये दोन
ऐवजी एकच माणूस िवणÁयाचे काम अिधक गतीने कł शकत होता . Âयामुळे कापड
उÂपादन वाढवता आले.
२ िÖपिनंग जेनी – हारúीÓहज:
धावÂया धोट्यामुळे कापड िवणÁयाचे काम जलद गतीने होऊ लागÐयामुळे सूतकताईचा
ÿij िबकट झाला. Âयाचा पåरणाम Ìहणून १७६४मÅये हारúीÓहज याने िÖपिनंग जेनी या
नावाचे एक यंý तयार कłन सूतकताईचा ÿij सोडवÁयास मदत केली. या यंýावर एकाच
वेळी आठ धागे कातले जाऊ लागले. परंतु तयार झालेÐया धाµयास प³का पीळ बसत नसे.
या यंýात ८ चकÂया बसवÁयात आÐया. Âयामुळे या यंýा¸या साĻाने एक माणूस पूवêपे±ा
आठपट सूत जाÖत कातू शकत होता. धावत धोटा¸या शोधास हा शोध पूरक ठरÐयाने
कापड उÂपादनात वाढ झाली.
३. वाटर Āेम - अकªराइट:
िÖपिनंग जेनी या यंýामुळे सुतास प³का पीळ बसत नसे, हा दोष नाहीसा करÁयासाठी
१७७१मÅये अकªराइटने वाटर Āेम नावाचे यंý तयार केले. हे यंý अवजड असÐयामुळे
Âयाचा उपयोग पाÁयावर होत असÐयाने, गृहउīोग पĦतीमÅये हे यंý वापरणे अश³ य झाले.
वाटर Āेम या यंýा¸या शोधानंतर हÖतउīोग पĦती नĶ झाली आिण कारखानदारी पĦती
अिÖतÂवात आली. Âयामुळेच आकªराईटला कारखानदारी पĦतीचा जनक मानÁयात येते.
munotes.in

Page 72

आधुिनक युरोपचा इितहास
72 ४ . िÖपिनंग Ìयुल - सॅÌयुअल øॉÌÈटन:
१७७९ मÅये सूत कातणी¸या कामात अिधक सुधारणा करÁयासाठी सॅÌयुअल øॉÌÈटनने
Ìयुल नावाचे एक सुधाåरत सूतकताई यंý बनवले. या यंýात हारúीÓहजचे िÖपिनंग जेनी
आिण काटªराईटचे वाटर Āेम या दोÆही यंýांचे गुणधमª समािवĶ करÁयात आले होते. यामुळे
एक कामगार हाताने सूतकताई करणाöया दोनशे कामगारां¸या इतके काम कł शकत होता.
या यंýा¸या मदतीमुळे िāिटश िवणकरांना भारतातील तलम वľ बनिवणाöया िवणकरांशी
जोरदार Öपधाª करता आली .
५. पावरलूम - एडमंड राईट:
िÖपिनंग Ìयूल या यंýामुळे सूत कताईचे काम अिधक जलद गतीने होऊ लागले. परंतु कापड
िवणÁयाचे काम माý Âया मानाने मागे पडू लागले. सूत कातणे, िवणणे या दोÆही बाबतीत
मेळ घालÁया¸या ŀĶीने १७८४मÅये डॉ³टर एडमंड राईट यांनी पावरलूम नावाचा यंýमाग
िनमाªण केला. यंý शĉìने चालणाöया या मागामुळे िवणकरां¸या कामाचा वेग वाढला. आता
सूत कातणे - िवणणे ही दोÆही कामे वेगाने व यंý शĉìने होऊ लागली.
६. कॉटनजीन - िÓहट:
िÓहट या अमेåरकन संशोधकाने कापसापासून सरकì बाजूला काढÁयाचे कॉटनजीन हे यंý
१७९३मÅये शोधून काढले. या यंýा¸या मदतीने एक मजूर िदवसाला १००० पŏड
कापसापासून सरकì वेगळी कł शकत होता. Âयामुळे या ±ेýात मोठी øांती झाली. या
यंýा¸या शोधामुळे कापूस Öव¸छ करÁयाचे काम अिधक सुकर झाले. या शोधानंतर
मोठमोठे िजिनंगचे कारखाने अिÖतÂवात आले.१७८५¸या सुमारास यांिýक पĦतीने
कापडाला रंग देÁयास सुŁवात झाली. Âयामुळे वेळेची बचत होऊन रंगीत कापड लवकर
तयार होऊ लागले व ठसाने रंग देÁयाची पĦती बंद झाली. या सवª शोधांमुळे कापूस
शुिĦकरण, सूतकताई, िवणकाम Ļा कापड उīोगातील अवÖथांमÅये संतुलन साधले गेले.
Âयामुळे या उīोगाचा मोठ्या ÿमाणात कायापालट झाला.
५.६.२ लोखंड व कोळसा उīोग:
इंµलंडमÅये लोखंडा¸या खाणी पुÕकळ होÂया. परंतु Âयातून लोखंड वर काढून शुĦ
करÁयाकरता साÅया कोळशाचा उपयोग करÁयात येत असे. Âयामुळे जंगले खÐलास
होऊन कोळसा िमळेनासा झाला. तेÓहा लोक दगडी कोळशाकडे वळले आिण लोखंडाचा
रस करÁयाकरता दगडी कोळशाचा उपयोग कł लागले. कालांतराने दगडी कोळसा जाळून
Âयाचा अविशĶ राहणारा भाग Ìहणजे कोक उपयोगात आणÁयास सुŁवात झाली . हा शोध
अāाहम डाबê याणे १७३५ मÅये लावÐयामुळे लोखंडाचा रस करÁया¸या कामी कोकचा
उपयोग होऊ लागला . ºया िठकाणी लोखंड व दगडी कोळसा िवपुल ÿमाणात सापडतो Âया
Âया िठकाणी लोखंडाचे कारखाने िनघाले. या कारखाÆयातून लोखंड, पोलाद तयार करणे व
Âयाचे िनरिनराळे यंýे तयार करणे इÂयादी कामे होऊ लागली. जेÌस वॅटने १७६९मÅये
बाÕप शĉìवर चालणारे इंिजन शोधून काढले. Âया इंिजनाचा १७८२पासून लोखंडी
कारखाÆयांमधून उपयोग होऊ लागला. वाफे¸या इंिजनमधील दोष नाहीसे कłन ते अिधक
उपयुĉ करÁयाचे काम जॉन िविÐकÆसन यांनी केले. िविÐकÆसनने लोखंडा¸या तोफा munotes.in

Page 73

औīोिगक øांती
73 ओतÐया होÂया. ब¤जािमनने घडाÑया सार´या नाजूक वÖतू करता वापरÁयात येणारे शुĦ
व िचवट पोलाद तयार केले. लोखंड शुĦ करÁयाकरता दगडी कोळशा¸या उपयोग होतो
असे समजताच खाणीतून तो वर काढÁया¸या उīोग जोरात सुł झाला. परंतु खाणीतून
दगडी कोळसा वर काढणे अितशय धो³याचे असे. खाणीतील िवषारी वायू पासून बचाव
करÁयासाठी १८१५मÅये सर हÌĀì डेवी याने सेÉटी लॅÌप चा शोध लावला. Âयामुळे
खाणीतून कोळसा काढने अिधक सुरि±त बनले. ( पाIJाßय जग; डॉ. धनंजय आचायª : ६२)
५.६.३ दळणवळणा¸या साधनांमधील िवकास:
कारखाÆयातून मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन होऊ लागÐयाने ते िवकÁयासाठी व Âया¸या
िवतरणासाठी वाहतूक जलद गतीने होणे आवÔयक होते. ही गरज भागवÁयासाठी तंý²ांनी
नवनवे मागª शोधून काढले
१. रÖते:
औīोिगक øांती पूवê रÖते प³के नÓहते. प³कì सडक तयार करÁयाचे ®ेय जॉन मॅकअॅडम
यास īावे लागेल. इसवी सन १८१८मÅये Âयाने रÖÂयावर खडी टाकून Âयावर रोलर
िफरवून प³का रÖता तयार केला. या शोधानंतर युरोपात व जगातील सवª देशात हे तंý
वापłन प³के रÖते मोठ्या ÿमाणावर तयार करÁयात आले.
२. जल वाहतूक:
रÖÂयांसाठी खूप पैसा खचª करावा लागतो . तेÓहा मोठमोठे कालवे काढून बोटीĬारे वाहतूक
सुलभ होते, हे ल±ात येताच कालवे तयार होऊन इसवीसन १७७५ ते १८५० या काळात
जलवाहतुकìत िवशेष ÿगती झाली. अठराÓया शतकात इंµलंड अमेåरकेतील बöयाच त²ांनी
वाफे¸या शĉìवर चालणाöया बोटी बनवÁयावर ल± क¤िþत केले. १८१३ मÅये हेनरी बेल
याने तयार केलेली बाÕप शĉìवर चालणारी पिहले आगबोट तयार केली. अटलांिटक
महासागर पार कłन जाणारी पिहली आगबोट १८१९मÅये अमेåरकेहóन इंµलंडला आली .
३. रेÐवे:
कालवे व रÖते या मागाªने वाहतूक मंद गतीने होत असे. १८१४मÅये सर जॉजª ÖटीफÆसन
यांनी रॉकेट हे पिहले रेÐवे इंिजन तयार केले. जॉजª ÖटीफÆसने बनवलेÐया बाÕप शĉìवर
चालणाöया रॉकेट या रेÐवे इंजनचा साĻाने िलÓहरपुल ते मॅंचेÖटर या दरÌयान दर ताशी
२९ मैल वेगाने पिहली रेÐवे गाडी चालवली गेली. अशाÿकारे आधुिनक काळातील रेÐवे
वाहतुकìला ÿारंभ झाला. पुढे रेÐवे वाहतुकì¸या ±ेýात फार मोठी øांती झाली १८७१
पय«त जगात एकूण दोन लाख रेÐवेमागª टाकले गेले. रेÐवे वाहतूक अिधक जलद, ÖवÖत व
कायª±म होती. Âयामुळे औīोिगक उÂपादन, अÆनधाÆय व क¸चामाल जलद गतीने ÿाĮ
होऊ लागला. युरोिपयन देशात पुढील दीडशे वषाª¸या काळात रेÐवेचे जाळे िवणले गेले.
४. िवमान वाहतूक:
१९०३ मÅये राइट बंधूंनी पिहले यशÖवी हवाई उड्डाण केÐयानंतर हवाई वाहतूकìस गती
ÿाĮ झाली. munotes.in

Page 74

आधुिनक युरोपचा इितहास
74 ५. पेनी पोÖटची Öथापना:
१८४० मÅये इंµलंडमÅये पेनी पोÖटची Öथापना झाली. Âयानंतर युरोिपयन देशात व जगात
ही पĦत łढ झाली . Âयानुसार अÐपदरात जगात कोठेही पý पाठवÁयाची सोय उपलÊध
झाली.
६. तारायंý:
१८३६मÅये मोसª यांनी तारायंýाचा शोध लावला. अले³झांडर बेल याने १८७६ मÅये
टेिलफोनचा शोध लावला. याने तयार केलेÐया टेिलफोन मÅये सुÿिसĦ अमेåरकन शाľ²
एिडसन याने सुधारणा केÐया. सुधारलेÐया टेिलफोनचा सवª यूरोपात व जगात Öवीकार
झाला. मोसª¸या तारायंýाĬारे सांकेितक भाषेत संदेश पाठवला जाई. बेल व एिडसन यांनी
शोधून काढलेÐया टेिलफोन माफªत बोलणाöयाचे शÊद एका सेकंदात पलीकडे पाठवले जाई.
५.६.४ बाÕप शĉì व िवīुत शĉì:
जेÌस वॅट यांनी १७६५ मÅये वाफेचा शĉìचा ऊजाªिनिमªती मÅये उपयोग केला. Âयामुळे
औīोिगक øांतीला मोठा हातभार लागला. Âयाने बाÕप शĉìवर चालणाöया इंिजनात
वेळोवेळी खूप सुधारणा केÐया. १७८६ पासून बाÕप शĉìचा उपयोग यंýे चालवÁयासाठी
होऊ लागला. Âया¸या Öटीम इंिजनचा ÿथम उपयोग खाणीतून कोळसा आिण क¸चे लोखंड
बाहेर काढÁयासाठी करÁयात आला. ÿथम ही इंिजने एकाच िठकाणी ठेवावी लागत. परंतु
पुढे Âयाचा वापर यंýे वतुªळाकार िफरवÁयासाठी केला जाऊ लागला. Âयामुळे बाÕप
शĉì¸या सहाÍयाने चालणाöया इंिजना¸या मदतीने खूप कामे करता येऊ शकतात हे िसĦ
झाले. १७९५पासून बाÕप यंýाचा उपयोग व सवª उÂपादनात ±ेýात सुł झाला. १८००
मÅये होÐटने कोरडे िवजेचे घट तयार केले. हा जगा¸या इितहासातील पिहला िवīुत गट
तयार केला. या शोधामुळे Âयाला नेपोिलयनने सुवणªपदक िदले होते. डायनोमा वापłन
वीज तयार करÁयाचे ®ेय मायकेल फॅरडेला īावे लागते. आता िवजेचा वापर यंýे
चालवÁयासाठी होऊ लागला. िवīुत शĉìमुळे तर कारखाÆयातून उÂपÆनाचे ÿमाण
िकतीतरी पटीने वाढले. १९Óया शतकाचा उ°राधª िवīुत यूग Ìहणून ओळखले जाते,
कारण यंýचालक, ÿकाश िनिमªती व दळणवळण इÂयादीसाठी िवजेचा वापर सुł झाला.
िवīुत जिनý हे अखंड वीज िनमाªण करणारे यंý फॅरेडे यांनी तयार केले. िवīुत ÿवाह
िनमाªण कłन ितचा वापर अनेक िठकाणी केला जाऊ लागला. तारायंý, िवजेचा िदवा,
शेगडी, पंखा, इľी, टीÓही वगैरे आजचे सवª यूग िवīुत शĉìवरच चालते असे Ìहणावे
लागेल.
५.७ औīोिगक øांतीचा िवÖतार औīोिगक øांती सवª ÿथम इंµलंडमÅये घडून आली. परंतु ती इंµलड पुरतीच मयाªिदत
रािहली नाही. कोणÂयाही राÕůाने लावलेले शोध हे Âया राÕůात मयाªिदत न राहता
कालांतराने जगाचे होतात. इंµलंडमÅये िविवध शाľीय शोध लागले, यंý िनिमªती झाली,
उÂपादन वाढले दळणवळण वाढले, Óयापार वाढला , Óयापारामुळे इंµलडचा माल जगभर
जाऊ लागला आिण इंµलंड जगात अÂयंत समृĦ राÕů बनले. इंµलडचे नािवक सामÃयª munotes.in

Page 75

औīोिगक øांती
75 वाढून ते अÂयंत ÿबळ राÕů बनले व Âयामुळेच नेपोिलयन बरोबर झालेÐया युĦात इंµलंडने
यशिÖवरीता भाग घेतला आिण शेवटी १८१५ मÅये नेपोिलयन¸या पाडाव करÁयात यश
िमळवले. इंµलंड¸या औīोिगककरणाचे पडसात युरोपात उमटले. अनेक युरोिपयन देशांचे
ÿितिनधी इंµलंडला जाऊन तेथून कजª आणू लागले. १८२५ नंतर िāिटश भांडवला
बरोबरच िāिटश यंýेही युरोिपयन देश आयात कł लागले. सुŁवातीस ĀाÆस , बेिÐजयम,
जमªनी या देशांनी इंµलंडमधून यंýे आयात केली. पुढे हॉलंड, Öवीडन, पोलांड, Öपेन, इटली
इÂयादी देशातही औīोिगक øांतीचा ÿसार झाला.
१. ĀाÆस:
औīोिगक øांती ĀाÆस मÅये १९Óया शतकात पोहोचली. तेथे नेपोिलयन¸या काळात
औīोिगक øांतीला चालना िमळाली. शेतीचे उÂपादन वाढावे यासाठी ĀाÆसमÅये
इंµलंडमधील शेती उÂपादन पĦती¸या नÓया तंýाचा अवलंब होऊ लागला. ĀाÆसमÅये
औīोिगक øांती ÿामु´याने रेशमी कापडा¸या Óयवसायात व धातू उīोग Óयवसायात
झाली.
२. जमªनी:
१८७१मÅये जमªनीचे एकìकरण घडून आÐयानंतर जमªनीने औīोिगक ±ेýात उÐलेखनीय
ÿगती केली. इंµलंड व ĀाÆस ही राÕů औīोिगकìकरणात पुढे गेलेली पाहóन जमªन सरकारने
औīोगीकìकरणाला उ°ेजन िदले. जमªनीमÅये लोखंडाचे िवपुल साठे होते. तेथे ÿथम
पोलाद िनिमªतीचा Óयवसायास ÿोÂसाहन िमळाले. जागितक Óयापारी Öपध¥त शľाľ
िनिमªती¸या ±ेýात जमªनी आघाडीवर रािहली. िबÖमाकªने जमªनीला लÕकरीŀĶ्या ÿबळ
बनवÁयासाठी लोहमागाªचा िवकास घडवून आणला. औīोगीकरणाचा उपयोग जमªनीने
ÿामु´याने लÕकरी ŀĶीने केला.
३. अमेåरका:
अमेåरकेत युरोिपयनांनी आपÐया वसाहती Öथापन केÐया होÂया. उÂपादनाची नवी तंýे
Âयांना अवगत होती. Âयामुळे अमेåरकेतील शेतीत नÓया उÂपादन तंý²ानाचा वापर
करÁयात येऊ लागला. मुबलक जमीन, शेती¸या ÿगत तंýाचे ²ान यामुळे अमेåरकेत ÿथम
शेती Óयवसायात øांती घडून आली. अमेåरका Öवतंý झाÐयानंतर तेथे यंý िनिमªतीस ÿारंभ
झाला. कारखाने िनघू लागले. पोलाद, कापड इÂयादी Óयवसायात अमेåरकेने ÿगती केली.
अमेåरकेतील औīोिगक ÿगती अठराÓया शतका¸या उ°राधाªत सुł झाली तथािप
अमेरीकेची खरी औīोिगक भरभराट १९Óया शतकात घडून आली.
४. नेदरलँड:
इंµलंडमधील औīोिगक øांतीने नेदरलॅंडमधील औīोिगकरणास चालना िमळाली. नेदरलँड
Ìहणजे आजचे हॉलंड व बेिÐजयम यांनी िमळून बनलेला भूभाग. हा भूभाग छोटा
उīोगधंīासाठी पूवêपासून ÿिसĦ आहे. रिशयातील ÿगती Âया मानाने खुपच उिशरा सुł
झाली.
munotes.in

Page 76

आधुिनक युरोपचा इितहास
76 ५. जपान:
आिशया खंडात औīोिगक øांती ÿथम जपानमधे १९Óया शतका¸या उ°राधाªत झाली.
जपानचा सăाटाने जपान¸या औīोिगकìकरणासाठी परकìय तंý² जपान मÅये आणले.
देशातील अनेक िवīाÃया«ना ÿगत तांिýक िश±ण घेÁयासाठी पाठवले. Âयामुळे जपान¸या
औīोिगकìकरणास चालना िमळाली. जपानने यंý सामुúी¸या िनिमªतीचे मोठे कारखाने
ऊभारले. आज जपान जगात औīोिगक ±ेýात आघाडीवर असलेले राÕů आहे.
६.भारत:
आिशया व आिĀका खंडातील बöयाच देशांवर साăाºयवादी स°ांची घĘ पकड होती.
Âयामुळे Âयांचा औīोिगक िवकास खुंटला होता. तरीही भारतात िāिटश सरकारचे ÿोÂसाहन
नसतानाही काही साहाशी भारतीय उīोजकांनी कारखाने काढÁयास सुŁवात केली.
आधुिनक भारतीय वľोīोग याचा पाया १९Óया शतकात मुंबईमÅये घालÁयात आला.
िवसाÓया शतकात लोखंड, पोलाद, साखर व अÆय उīोग अÐपÿमाणात िवकिसत झाले.
दुसöया महायुĦानंतर पाIJाßय राÕůां¸या साăाºयवादाचा वेगाने रास झाला. आिशया
आिĀका खंडातील देश Öवतंý झाले. Âयामुळे Öवतंý आिशयाई आिण आिĀकì देशात
औīोिगकìकरणास वेगाने सुŁवात झाली.
अशा ÿकारे अठराÓया शतकात सुł झालेली औīोिगक øांती िवसाÓया शतका¸या
शेवट¸या दोन दशकात जगा¸या सवª भागात पोहोचली आिण जागितक øांती बनली.
५.८ औīोिगक øांतीचे पåरणाम औīोिगक øांतीचे मानव समाजावर सवाªिधक ÿभाव टाकला. औīोिगक øांतीने उÂपादन
पĦतीला मोठ्या ÿमाणावर ÿभािवत केले. मानवी ®माची जागा यंýांनी घेतली,
उÂपादनांमÅये गुणाÂमक आिण सं´याÂमक बदल घडून आले, आिथªक समृĦी आली,
आंतरराÕůीय Óयापार वाढला, वसाहतवादी साăाºयवादाचा िवÖतार झाला आिण समाजात
नÓया वगाªचा उदय झाला. औīोिगक øांतीने भांडवलदार वगाªला भांडवल जमा करÁयाची
आिण मजुरांचे शोषण करÁयाची संधी िमळाली, तर मजूर वगाªला या शोषणातून बाहेर
पडÁयासाठी मोठ्या ÿमाणावर ÿयÂन करावे लागले. पåरणामी कामगार चळवळéचा जÆम
झाला. इतकेच नÓहे तर या øांतीने सांÖकृितक पåरवतªनाला सुĦा गती ÿदान केली.
नैसिगªक साधन संप°ी मोठ्या ÿमाणावर मानवा¸या िवकासासाठी वापरली जाऊ लागली.
Âयामुळे पयाªवरणाचा असमतोल िनमाªण झाला. एकूणच औīोिगक øांतीचे पåरणाम
खालील मुद्īां¸या आधारे ÖपĶ करता येतील.
५.८.१ आिथªक पåरणाम:
१. उÂपादनात मोठ्या ÿमाणात वाढ झाली:
औīोिगक øांतीमुळे कारखाना पĦतीचा उदय होऊन यांिýक पĦतीने प³³या मालाचे
उÂपादन होऊ लागÐयाने उÂपादनामÅये मोठ्या ÿमाणात वाढ झाली. या औīोिगक
उÂपादनांनी अंतगªत आिण िवदेशी Óयापाराला उ°ेजन िमळून औīोिगक ŀĶ्या पुढारलेले munotes.in

Page 77

औīोिगक øांती
77 देश आिथªक ŀĶीने समृĦ झाले. इंµलंडची अथªÓयवÖथा उīोगÿधान बनून तेथे औīोिगक
भांडवलवादाचा जÆम झाला. औīोिगक आिण Óयापाåरक संÖथांचा िवÖतार झाला.
अशाÿकारे उÂपादना¸या वाढीमुळे एका नÓया आिथªक पĦतीला औīोिगक øांतीने जÆम
िदला.
२. शहरीकरण:
औīोिगक øांतीमुळे गावांमधील हÖतउīोग आिण कुटीर उīोग यांचे पतन झाले. पåरणामी
रोजगारा¸या शोधामÅये लोक शहरांकडे धाव घेऊ लागले. कारण शहरांमÅये मोठमोठे
कारखाने िनघाÐयामुळे रोजगारा¸या संÅया मोठ्या ÿमाणावर उपलÊध होÂया. Âयामुळे
Öवाभािवकच शहरीकरणाची ÿिøया तीĄ झाली. नवीन शहरे औīोिगक क¤þां¸या आसपास
िवकिसत झाली. शहरांचा उदय Óयापारी क¤þ, उÂपादन क¤þ व बंदरे या Łपात झाला. ही
शहरीकरणाची ÿिøया फĉ इंµलंड पय«तच मयाªिदत रािहली नाही तर ĀाÆस, जमªनी,
ऑÖůेिलया, इटली आदी देशांमÅये सुĦा ितचा िवÖतार झाला. ही शहरे अथªÓयवÖथेची क¤þे
बनली.
३. आिथªक असंतुलन:
औīोिगक øांतीने आिथªक असंतुलन ही आंतरराÕůीय समÖया िनमाªण केली. िवकिसत
आिण मागासलेÐया देशांमÅये आिथªक दरी Łंदावत गेली. िवकिसत राÕůे अिवकिसत
राÕůांचे खुलेआम शोषण कł लागली. आिथªक साăाºयवादाचे यूग ÿारंभ झाले. ºयामुळे
आंतरराÕůीय Öतरावर वसाहतवादी -साăाºयवादी ÓयवÖथा मजबूत झाली. औīोिगक
øांतीनंतर देशादेशांमधील परÖपर संबंध वाढत गेले. ºयामुळे एका देशाची घटना संपूणª
जगाला ÿभािवत कł लागली. पåरणामी आंतरराÕůीय आिथªक समृĦी आिण मंदी याचा
ÿभाव संपूणª जगावर जाणवायला लागला.
४. बँक आिण चलन ÿणालीचा िवकास:
औīोिगक øांतीने संपूणª आिथªक िचý पालटून टाकले. उīोग आिण Óयापार यांमÅये बँका
आिण चलन ÓयवÖथा महÂवपूणª भूिमका िनभावू लागली. बँकेमुळे आिथªक Óयवहार सहज
सोपे झाले. धनादेश आिण हòंडी यांचा वापर वाढला. चलन¸या ±ेýामÅये िवकास होऊन
धातूचा ऐवजी कागदी चलनाचा ÿसार झाला .
५. हÖतोīोगांचा öहास:
औīोिगक øांतीचा नकाराÂमक पåरणाम Ìहणजे हÖत उīोगांचा िवनाश झाला. परंतु ही
गोĶ Åयानात घेÁयासारखे आहे कì औīोिगक समृĦी आलेÐया देशांमÅये याचे चांगले
पåरणाम झाले, तर अिवकिसत देशांमÅये याचे दुÕपåरणाम िदसून आले. पुढारलेÐया
देशांमÅये हÖतउīोगातील मजुरांना कारखाÆयांमÅये रोजगारा¸या संधी ÿाĮ झाÐया. परंतु
अिवकिसत देशांमÅये हÖतउīोगातून बाहेर पडलेÐया मजुरांना रोजगारा¸या संधी िनमाªण
न झाÐयामुळे Âयां¸यावर उपासमारीचे संकट ओढवले. भारता¸या संदभाªत याचे गंभीर
पåरणाम झाले. munotes.in

Page 78

आधुिनक युरोपचा इितहास
78 ५.८.२ सामािजक पåरणाम :
१. लोकसं´या वाढ:
औīोिगक øांतीने लोकसं´यावाढीला हातभार लावला. कृषी ±ेýामधील यांिýकìकरणामुळे
अÆनधाÆयाचे उÂपादन वाढून लोकसं´येचे पालनपोषण करणे सोपे झाले. दुसरीकडे
दळणवळणा¸या साधनांचा िवकास झाÐयामुळे मागणी असलेÐया िठकाणी अÆनधाÆय
पोहोचवणे सोपे झाले. चांगÐया पोषण आहारामुळे मानवाचे आरोµय सुधारले. आरोµय
सेवेमÅये झालेÐया ÿगतीमुळे मानवाचे सरासरी आयुÕयमान वाढले आिण बालमृÂयू दरामÅये
घट झाली. पåरणामी लोकसं´या वाढ होÁयास मदत झाली.
२. नÓया सामािजक वगा«चा उदय:
औīोिगक øांतीने नवीन सामािजक वगा«ना जÆम िदला. पिहÐया वगाªमÅये भांडवलदार
आिण Óयापारी यांचा समावेश होता. दुसöया मÅयमवगाªमÅये कारखाÆयांमधील िनरी±क,
दलाल, ठेकेदार, इंिजनीअर, वै²ािनक इÂयादी लोकांचा समावेश होता. आिण ितसरा वगª
®िमकांचा होता. या नÓया िविभÆन वगा«नी सामािजक असमतोल िनमाªण केला. भांडवलदार
वगª आिथªक ±ेýातच नाही तर राजकìय ±ेýामÅयेही ÿभावी झाला. Âयांनी िāिटश
संसदेमÅये आपले वचªÖव ÿÖथािपत कłन आपÐयाला हवे तसे कायदे पास कłन घेतले.
मÅयमवगª अÂयंत महßवाचाकां±ी होता, Âयांनी आपÐया हीतसंबंधासाठी ®िमकांना सोबत
घेऊन भांडवलदार वगाªला िनयंिýत करÁयाचा ÿयÂन केला. तर, ®िमक जे कारखाÆयांमÅये
काम करत होते. Âयांना कमी वेतनावर जवळजवळ बारा ते पंधरा तास काम करावे लागत.
Âयामुळे Âयांचे शोषण वाढले. कारखाÆयांमÅये ÿकाश, हवा आिण Öव¸छ ता यांचा अभाव
असे, Âयाचा िवपरीत पåरणाम ®िमकां¸या आरोµयावर होत असे. िश±ण, िनवारा, आरोµय
इÂयादé¸या चांगÐया सुिवधा नसÐयामुळे Âयांचे जीवन अÂयंत हलाखीचे बनले होते.
पåरणामी ®िमक असंतोषाने कामगार चळवळीला जÆम िदला. Âयामुळे सामािजक तणाव
िनमाªण झाला.
३. मानवी संबंधांमधील पåरवतªन:
औīोिगक øांतीने ÿाचीन काळापासून चालत आलेÐया मानवातील भावनाÂमक संबंधाची
जागा आिथªक संबंधाने घेतली. ºया ®िमकां¸या ®मावर भांडवलदार वगª समृĦ झाला
होता, Âयांना ®िमकां¸या जीवनाशी काहीही काही घेणेदेणे नÓहते. मानवाचे जीवन
कारखाÆयांमधील यंýांशी जोडले गेले. Âयामुळे माणवा-माणवातील संवेदनशीलता कमी
होऊन मानवी संबंध दुरावले गेले. Âयाचÿमाणे औīोिगक øांतीने एकýकुटुंब पĦतीचा
िवनाश होऊन एकल कुटुंब पĦतीचा िवकास झाला. कृषीवर आधाåरत अथªÓयवÖथेमÅये
एकý कुटुंब पĦतीला महÂव असते. परंतु औīोिगकरणानंतर Óयĉìचे महßव वाढीस लागून
घरातील Óयĉì दूर जाउन कारखाÆयांमÅये काम कł लागÐयामुळे Óयिĉगत िवकासाला
चालना िमळाली.

munotes.in

Page 79

औīोिगक øांती
79 ४. नैितक मूÐयांची घसरण:
नÓया औīोिगक समाज िनिमªतीमुळे नैितक मूÐयांची घसरण झाली. कारखाÆयांमÅये
अिधक वेळ काम करावे लागत असÐयामुळे कामगार थकवा घालवÁयासाठी दाł¸या
Óयसना¸या आहारी जाऊ लागले. Âयाचÿमाणे औīोिगक वसाहतéमÅये वेÔयाÓयवसाय
फैलावू लागला होता. चंगळवादी ÿवृतê वाढÐयामुळे ĂĶाचार आिण गुÆहेगारी वाढीस
लागली.
५. शहरी जीवनातील समÖया:
औīोिगकरणामुळे कारखाÆयांमÅये काम करÁयासाठी आलेÐया कामगारांमुळे शहरातली
लोकसं´या वाढली. Âयामुळे अÆनधाÆय, पाणी, िनवास ÓयवÖथा यांची कमतरता िनमाªण
झाली. औīोिगक वसाहतé¸या भोवती कामगारां¸या वÖÂयांचा िवÖतार होऊन तेथे घाणीचे
साăाºय िनमाªण झाले. पåरणामी आरोµयाचे ÿij िनमाªण होऊन कामगारां¸या ÖवाÖÃयावर
ÿितकूल पåरणाम होऊ लागले.
५.८.३ राजकìय पåरणाम :
१. लोकशाहीची मागणी:
औīोिगक øांती¸या पåरणामामुळे ÿजास°ाक लोकशाही ÿणाली अिधक लोकिÿय होऊ
लागली. ºयामÅये ÓयिĉÖवातंÞय आिण राजकìय उदारमतवाद सामील होता. युरोपातील
बहòतेक देशांमÅये सरंजामशाही ÓयवÖथेवर आधाåरत िनरंकुश राजेशाही शासन ÿणाली
अिÖतÂवात होती. जी भांडवलदार वगा«¸या िहता¸या िवŁĦ होती. नÓयाने उदयाला आलेला
औīोिगक भांडवलदार वगª आिण मÅयमवगª आपÐया िहतसंबंधांसाठी राजकारणाला
ÿभािवत कł लागला होता. हा वगª आपÐया आिथªक आिण बौिĦक समृĦी¸या जोरावर
शासन ÓयवÖथेला आपÐया िनयंýणाखाली आणू इि¸छत होता. उ¸च वगाª¸या िवŁĦ
भांडवलदार, मÅयमवगª आिण कामगारांनी संघिटत होऊन लोकशाहीचा मागª ÿशÖत केला.
Âयाचाच पåरणाम Ìहणून १९Óया शतकात इंµलंडमÅये अनेक संसदीय सुधारणा केÐया
गेÐया. अशाÿकारे औīोिगक øांतीने िनमाªण झालेÐया नÓया वगा«नी राजनीितक स°ा
जमीनदारां¸या हातातून मुĉ केली.
२. आंतरराÕůीय राजकारणातील बदल:
औīोिगकŀĶ्या समृĦ असलेÐया देशांनी आपÐया साăाºयवादी आवÔयकतेसाठी
आंतरराÕůीय राजनीितला व िवदेशनीतीला ÿभािवत केले. आंतरराÕůीय Öतरावर अनेक
देशांचे संघ तयार होऊ लागले. आपले आिथªक िहतसंबंध सुरि±त ठेवणे हे आंतरराÕůीय
राजनीतीचे मु´य Åयेय बनले. यातून अनेक युĦ होऊन साăाºयवादा¸या Öपध¥मÅये अनेक
देशांनी भाग घेतला. Âयाची पåरिणती पिहÐया महायुĦात झाली.
३. कामगार चळवळéचा उदय :
कामगारांनी आपले वेतन आिण कामा¸या िठकाणी िपळवणूक थांबवÁयासाठी कामगार
संघटना Öथापन केÐया. या संघटने¸या माफªत कामगारांनी एकìकडे कारखानदारांकडून
आपले कामाचे तास, वेतन, आरोµय, िश±ण यात सुधारणा घडवून आणÁयात यश munotes.in

Page 80

आधुिनक युरोपचा इितहास
80 िमळवले, तर दुसरीकडे सरकारवर दबाव टाकून कामगार कÐयाणासाठीचे अनेक कायदे
करÁयास भाग पाडले.
५.८.४ वैचाåरक पåरणाम:
१. Óयापारवाद:
Óयापारवादाचे तßव²ान ॲडम िÖमथ या अथªशाľ²ाने मांडले. Âयानुसार औīोिगक आिण
आिथªक ±ेýामÅये सरकारने कमीत कमी हÖत±ेप कłन Óयापाराला उ°ेजन िदले पािहजे
असे Âयाने सांिगतले. सरकारचे कायª संप°ीचे र±ण करणे आिण कायīाचे पालन करायला
लावणे आहे. नÓया भांडवलदार वगाªला या आिथªक तßव²ानाने खूपच ÿभािवत केले
Âयामुळे नफा िमळवणे हे Óयापारवादाचे अंितम Åयेय बनले.
२. समाजवादी िवचारधारा :
औīोिगक øांतीमुळे कामगारांची िÖथती हालाखीची बनली. िजथे भांडवलदार वगा«ची
िÖथती िदवस¤िदवस चांगली होत गेली, Âयाउलट कामगारांची िÖथती िदवस¤िदवस खालावत
गेली. भांडवलदार वगª नफा िमळवÁयासाठी कामगारांचे शोषण कł लागला. पåरणामी काही
िवचारवंतांनी कामगारांची िÖथती सुधारÁयासाठी नवीन समाजवादी िवचारधारेची मांडणी
केली. Âयानुसार उÂपादना¸या साधनांवर एका Óयĉìची नाही तर संपूणª समाजाची मालकì
असायला हवी असे Âयांनी ÿितपादन केले. या संदभाªत इंµलंडमधील उīोगपती रॉबटª
ओवेन, स¤ट सायमन व लुई Êलॉक हे िवचारवंत महßवाचे ठरतात. १८४८ मÅये कालª मा³सª
आिण एंजेÐस यांनी साÌयवादाचा जाहीरनामा ÿकािशत कłन वै²ािनक समाजवादाची
मुहóतªमेढ रोवली. औīोिगक कामगारांना नािहरे ही सं²ा िदली. कारण या कामगारांजवळ
गमावÁयासारखे काहीच नÓहते उलट िजंकÁयासाठी सवª जग होते.
५.९ सारांश युरोपमÅये अठराÓया शतकात औīोिगक øांती घडून आली. मानवी समाजात या øांतीने
मूलभूत बदल केÐयामुळे अठराÓया शतकातील औīोिगक पåरवतªनास औīोिगक øांती
असे Ìहणतात. इंµलंडमधील संशोधकांनी कापड उīोग, कोळसा आिण लोखंड उīोग,
दळणवळणाची साधने, बाÕप शĉì व िवīुत शĉì या ±ेýात संशोधन कłन नवीन
यंýसामुúी िनमाªण केÐयाने हÖत उīोगांची जागा यंýांनी घेऊन कारखाना पĦतीचा िवकास
झाला. Âयामुळे जीवनावÔयक वÖतूंचे उÂपादन मोठ्या ÿमाणावर वाढले. इंµलंडमÅये
राजकìय, सामािजक, आिथªक आिण नैसिगªक ŀĶ्या पोषक वातावरण िमळाÐयामुळे
सवªÿथम इंµलंडमÅये औīोिगक øांती घडून आली. Âयामुळे इंµलंड हे जागितक Öतरावर
आिथªक आिण सामाåरक ŀĶ्या समृĦ राÕů बनले. Âयाचा ÿभाव इतर युरोिपयन देशांवर
पडून, Âया देशांमÅयेही औīोिगक øांतीस चालना िमळाली. आिशया खंडात सवªÿथम
जपान आिण िāिटशांचे ÿोÂसाहन नसूनही भारतात थोड्या ÿमाणात का होईना औīोिगक
िवकास घडून आला.
औīोिगक øांतीने मानवी जीवनात आिथªक समृĦी आणली. Âयाचÿमाणे ितचे मानवी
जीवनावर आिथªक, राजकìय, सामािजक आिण वैचाåरक पåरणामदेखील िदसून आले. munotes.in

Page 81

औīोिगक øांती
81 आिथªक ŀĶ्या िवचार करता उÂपादनामÅये मोठ्या ÿमाणात वाढ झाली, औīोिगकरणामुळे
शहरीकरण झाले, आिथªक असमतोल िनमाªण झाला, िविनमय पĦतीत बदल झाला ,
Âयाचÿमाणे हÖत उīोगांचा रास होऊन उīोगÿधान राÕůांमÅये Âयाचे चांगले पåरणाम झाले
तर भारतासार´या अिवकिसत राÕůांमÅये औīोिगक øांतीचे वाईट पåरणाम घडून आले.
सामािजक ŀĶ्या औīोिगक øांतीमुळे मानवी जीवनात सुधारणा होऊन लोकसं´येमÅये
वाढ झाली. समाजामÅये नवीन वगा«चा उदय झाला. मानवी संबंधांमÅये पåरवतªन होऊन
नैितक मूÐयांची घसरण झाली. राजकìय ŀĶ्या समृĦ राÕůांनी अिवकिसत राÕůांवर वचªÖव
ÿÖथािपत कłन वसाहतवाद आिण साăाºयवादाला ÿोÂसाहन िदले. Âयातून जागितक
महायुĦांचा भडका उडाला. वैचाåरक ŀĶ्या Óयापारवाद, जागितकìकरण , उपयोिगतावाद,
समाजवाद यासार´या िवचारधारांचा जÆम औīोिगक øांतीमुळे झालेला िदसून येतो.
५.१० ÿij १. औīोिगक øांतीची कारणे ÖपĶ कłन औīोिगक øांती इंµलंडमÅयेच का झाली याचा
आढावा ¶या ?
२. औīोिगक øांतीची वाटचाल होताना लागलेÐया वै²ािनक शोधांचा मागोवा ¶या ?
३. औīोिगक øांतीचा िवÖतार कसा झाला यावर चचाª करा ?
४. औīोिगक øांतीचे आिथªक, राजकìय, सामािजक आिण वैचाåरक पåरणाम िवशद
करा?
५.११ संदभª १. पाIJाÂय जग – डॉ. धनंजय आचायª
२. आधुिनक जागितक इितहासातील िÖथÂयंतरे – डॉ. एस एस गाठाळ
३. आधुिनक जगाचा इितहास – डॉ. अिनŁĦ व गजानन िभडे
४. िवĵ इितहास - अिखल मूितª

***** munotes.in

Page 82

82 ६
समाजवादाचा उदय आिण िवकास
घटक रचना
६.१ उिĥĶे
६.२ ÿÖतावना
६.३ आदशªवादी समाजवाद
६.४ वै²ािनक समाजवाद
६.४.१ कालª मा³सª- पåरचय
६.४.२ मा³सªचा ĬंĬाÂमक भौितकवाद
६.४.३ ऐितहािसक भौितकवाद
६.४.४ वगª संघषाªचा िसĦांत
६.४.५ अितåरĉ मूÐयाचा िसĦांत
६.४.६ मा³सªवादाचे मूÐयांकन
६.५ सारांश
६.६ ÿij
६.७ संदभª
६.१ उिĥĶे १. समाजवादाचा उदय कसा झाला याचा मागोवा घेणे .
२. आदशªवादी समािजक िवचारवंतां¸या िवचारांचा आढावा घेणे.
३. कालª मा³सªचा ऐितहािसक भौितकवादचा िसĦांत समजून घेणे.
४. कालª मा³सª¸या िसĦांताचे मूÐयांकन करणे.
६.२ ÿÖतावना औīोिगक øांतीचा वैचाåरक पåरणाम Ìहणून समाजवादी िवचारधारे¸या उदय अठराÓया
शतकात झाला. इंµलंडमÅये सुł झालेÐया औīोिगक øांतीचा १९Óया शतका¸या
अखेर¸या दशकांमÅये युरोपातील इतर देशांमÅये िवÖतार झाला. औīोिगक øांतीचा
सामािजक पåरणाम Ìहणून समाजामÅये नवीन वगा«चा उदय झाला. ÂयामÅये पिहला Ìहणजे
भांडवलदार वगª ºयाची उÂपादन साधनांवर मालकì होती आिण नफा िमळवÁया¸या ŀĶीने
ते कामगार वगाªची ÿचंड ÿमाणात िपळवणूक करत असे. कामगार हा नािहरे वगाªमÅये मोडत
होता. भांडवलदार वगª आपÐया आिथªक Öवाथाªसाठी कामगार कÐयाणाकडे दुलª± करीत
असे. Âयामुळे कामगारांचे जीवन खूपच हालाखीचे बनले होते. Âयांची आिथªक आिण munotes.in

Page 83

समाजवादाचा उदय आिण िवकास
83 सामािजक िÖथ ती खूपच खालावली. उÂपादन ÿिøयेत सामील असलेÐया हा वगª
उपासमारी¸या उंबरठ्यापय«त पोचला होता. कामाचे अिधकचे तास, कामा¸या िठकाणी
दमट वातावरण , राहÁयासाठी गिल¸छ वÖÂया , िश±ण आिण आरोµयाचे ÿij इÂयादी
समÖया Âयां¸यासमोर होÂया. कामगारांमÅये आशा पåरिÖथतीिवषयी असंतोष िनमाªण
झाला. पåरणामी कामगार वगाªची िÖथती सुधारÁयासाठी काही िवचारवंत समोर आले आिण
ºयांनी एका नवीन िवचारधारेचे ÿितपादन केले. Âयालाच 'समाजवादी िवचारधारा ' असे
Ìहणतात. यांनी कामगारां¸या समÖया पुढे आणÁया¸या ÿयÂन कłन भांडवलशाही
ÓयवÖथा नĶ करÁयासाठी कामगार वगाªला संघिटत करÁयाचे देखील ÿयÂन केले. Ļा
िवचारवंतांमÅये रॉबटª ओवेन, स¤ट साइमन, चाÐसª Éयुåरए, कालª मा³सª इÂयादी महÂवाचे
िवचारवंत होते. समाजवादावर िचंतन करणाöयापैकì जे िवचारवंत कालª मा³सª¸या अगोदर
होऊन गेले Âयांना सामाÆयतः आदशªवादी समजÁयात येते. कारण ते उ¸च दजाª¸या उदा°
उिĥĶांनी ÿेåरत झाले असले तरी Âयांचे तÂव²ान िकंवा Âयांची वैचाåरक बैठक, Âयां¸या
कृती योजना, वाÖतव समाजातील सामािजक समÖया यांना आधार घेऊन बनवÁयात
आÐया नÓहÂया. कालª मा³सª¸या िवचारांना वै²ािनक समाजवाद Ìहणतात. समाजवादाचा
अËयास करताना Âयाचे दोन भाग करावे लागतात. पिहला आदशªवादी समाजवाद जो
सुŁवाती¸या समाजवादी िवचारवंतांनी काÐपिनक आदशाªवर उभा केला होता. तर दुसरा
कालª मा³सª यांचा शाľीय समाजवाद आहे. जो इितहासा¸या वाÖतÓय िÖथतीवर उभा
असून Âयाने वै²ािनक पĦतीने समाजवादाचे िवĴेषण कłन मांडणी केली. Âयालाच आपण
साÌयवाद असेही Ìहणतो . कालª मा³सª याने ऐितहािसक भौितक वादाची मांडणी कłन
भिवÕयकालीन वाटचालीची िदशाही ÖपĶ केली.
६.३ आदशªवादी समाजावाद कालª मा³सª¸या पूवê िवचारवंतांनी ÿितपािदत केलेÐया समाजवादी िवचारधारेला
'आदशªवादी समाजवाद' अशी सं²ा िदली जाते. कारण यांनी मांडलेले िवचार वाÖतव
पåरिÖथतीला धłन नÓहते. या िवचारवंतांनी तÂकालीन पåरिÖथतीचा संदभाªत काÐपिनक
आदशª समाजाची रचना कशी असावी यासंदभाªत काÐपिनक िवचार मांडले. Âयांनी
मांडलेÐया काÐपिनक िवचारां¸यानुसार भांडवलदार आिण कामगार यातील भेद नĶ होऊन
कोणीही ®ीमंत आिण गरीब राहणार नाही. सवª समाजाची उÂपादना¸या साधनांवर समान
मालकì राहील , अशी या िवचारवंतांनी कÐपनारंजक आदशªवादी समाजाची कÐपना केली.
परंतु Âयाला वाÖतवामÅये कसे उतरावायचे याबĥल कोणतीही उपायोजना सुचवली नाही.
Ìहणून याला कÐपनारÌय आदशªवादी समाजवाद Ìहणतात. याचे ÿवतªक स¤ट सायमन,
चाÐसª Éयूåरए, रॉबटª ओवेन आिण लुई Êलॅक यां¸या िवचारांचा थोड³यात आढावा आपण
आता घेणार आहोत.
१. स¤ट सायमन (१७६०-१८८५):
स¤ट सायमन हा १९Óया शतका¸या सुरवातीचा ĀाÆसमधील सामािजक तÂव² आिण
सुधारक होता. Âयाने आपÐया 'द Æयू िøिIJयिनटी ' (The New Christianity) या úंथात
आपले समाजवादी िवचार ÿितपािदत केलेले आहे. स¤ट सायमन याने दोन ÿमुख सामािजक
वगा«ची ओळख कłन िदली. यातील पिहला हा उÂपादक िकंवा कारखानदार आिण दुसरा munotes.in

Page 84

आधुिनक युरोपचा इितहास
84 Âया¸या आधारावर जीवन जगणारा परोपजीवी Ìहणजेच कामगार होय. स¤ट सायमनने
भिवÕयकालीन समाजाची कÐपना वगªिवहीन समाजा¸या łपात केली नाही, तर Âयांने
असे िवचार मांडले कì, भांडवलदार, मÅयमवगª आिण नािहरे Ìहणजेच कामगार हे सवª
समान पĦतीने उÂपादक वगाªचे सदÖय राहतील आिण भिवÕयात उÂपादन पĦतीचे समान
लाभधारक होतील. तसेच हे सवª सरंजामशाही¸या िवरोधी संघषाªतील नैसिगªक सहयोगी
असतील. स¤ट सायमन याने ®िमकां¸या िहतां¸या र±णासाठी “कायाªनुसार मोबदला आिण
±मतेनुसार काम”, या िसĦांताचे ÿितपादन केले. ºयानुसार कामगारांना Âयां¸या
±मतेनुसार कायª करावे लागेल आिण Âया कायाª¸यानुसार Âयांना पयाªĮ ÿमाणात मोबदला
िमळेल. असे झाÐयानंतर वगª संघषाªचे वातावरण आपोआप समाĮ होऊन जाईल आिण
भांडवलदार व कामगार यांचे मैýीपूणª संबंध तयार होतील. स¤ट सायमन¸या या िवचाłन
ÖपĶ होते कì, Âयाचा िवरोध सरांजामशाहीला होता, भांडवलशाहीला नाही. स¤ट सायमन
औīोिगक वगाªला समाजामÅये सवाªिधक महÂवाचे Öथान देऊ इि¸छत होता. Âयानुसार
भांडवलदार वगाªने समाजाचे िनयंýण करायचे होते. Âयांने अशा समाजाची कÐपना केली
कì, जो कोणÂयाही ÿकार¸या शोषणापासून मुĉ असेल. ºयामÅये सवª लोक आपापÐया
±मतेनुसार योगदान देईल आिण आपÐया योµयतेनुसार मोबदला घेईल.
२. चाÐसª Éयूåरए (१७७२-१८३३):
चाÐसª Éयूåरए हा Āांसमधील समाजवादी िवचारवंत आिण समाजवादाचा िवĴेषक होता.
Âयाने आपला úंथ ‘द सोशल डेिÖटनी' (The Social Destiny) Ìहणजेच मनुÕयाची
सामािजक नीती यामÅये मनुÕया¸या मुĉìसाठी आपली योजना ÿितपािदत केली. Âयाने
आपÐया सामािजक िवĴेषणामÅये Æयूटन¸या मेकॅिन³सचा आधार घेऊन आकषªणाची यंý
ÓयवÖथा (Mechanism of Attraction) या िसĦांताचा उपयोग केला. Âयाने िवचार मांडले
कì आदशª समाजÓयवÖथेमÅये सामंजÖय (Harmony) आिण सहकायाªची (Association)
भावना पूणª उÂकषाªवर असेल. Âयाने मनुÕयामधील कामाचे िवभाजन 'आवडीचे काम'
िसĦांता¸या अनुसार केले. अथाªत जे काम ºया¸या आवडी¸या असेल ते Âयाला सोपवले
जाईल. उदाहरणाथª ºयाला गुलाब आवडतात तो गुलाबाची शेती करेल. ºयाला धूळ आिण
माती आवडते तो धूळ आिण मातीचे कामे करील. अशाÿकारे या ÓयवÖथे¸या अंतगªत
कोणÂयाही शासन पĦतीची आवÔयकता राहणार नाही. सवª समाज Öवाभािवक ÿेरणेतून
संघिटत होईल. सहकायाªने रािहÐयाने समाजातील गरीब आिण ®ीमंत यातील भेद नĶ
होईल.
चाÐसª Éयूåरए Ļाचा समाजवादी तÂव²ानाचा ÿभाव हा मयाªिदत रािहला असला तरी Âयाचे
मु´य योगदान वैचाåरक भूिमकेत आहे. ĀाÆस आिण अमेåरकेमÅये Âया¸या वैचाåरक
धारणेनुसार úामीण भागात अनेक ÿयोग केले गेले .
३. रॉबटª ओवेन (१७७१-१८५८):
रॉबटª ओवेन हा िāिटश उīोगपती, मानवÿेमी तसेच सहकार चळवळीचा अúदूत होता.
Âयाने १८३० सुमारास सवªÿथम समाजवाद शÊदाचा ÿयोग केÐयाने Âयाला पिहला
समाजवादी िवचारवंत मानले जाते. Âयाने आपले िसĦांत 'द Æयू ÓĻू ऑफ सोसायटी' तसेच
'द बुक ऑफ Æयू मॉरल वÐडª’ या आपÐया úंथात ÖपĶ केले आहे. रॉबटª ओवेन याने munotes.in

Page 85

समाजवादाचा उदय आिण िवकास
85 Öकॉटलंड मधील नूलाना्कª या शहरामÅये एक ‘आदशª सुती िमलची' Öथापना कłन हे
िसĦ करÁयाचा ÿयÂन केला कì, कामगारांना चांगला मोबदला देऊन आिण कामा¸या
िठकाणी कामगारांना चांगÐया सुिवधा देऊनही Óयवसाियक सफलता ÿाĮ करता येऊ
शकते. Âयाने ÖपधाªÂमक Óयापारवादाचे खंडन कłन सहकार ÿणालीचे समथªन केले.
ºयामÅये एका Óयĉìचा लाभ दुसöया Óयĉìला हानी पोचवणार नाही. ºयामÅये ÖवÖथ
आिण चांगÐया वातावरणामÅये Óयĉì¸या चåरýाला आदशª समाजा¸या आवÔयकतेनुसार
घडवले जाईल. रॉबटª ओवेन असे मानत होता कì, ®िमकांना चांगÐया सुिवधा देऊनही
उÂपादन वाढवता येऊ शकते. कामगारांना चांगली िनवास ÓयवÖथा देऊन, कामाची वेळ
कमी कłन आिण चांगले वेतन देऊनही नफा कमावला जाऊ शकतो हे Âयाने िसĦ कłन
दाखवले. अशाÿकारे तो या िनÕकषाªवर पोहचला कì, कामगारांना चांगÐया सुिवधा देऊन
Âयांना संतुĶ केले तर कामगार आिण भांडवलदार यां¸यामÅये बंधुभावाचे अतूट नाते िनमाªण
होऊन िनकोप आदशª समाजÓयवÖथा अिÖतÂवात येईल व कामगारां¸या समÖयांचे
िनराकरण होईल.
४. लुई Êलॅक (१८१५-१८८१):
लुई Êलॅक हा Āांस मधील एक ÿभावशाली िवचारवंत आिण नेता होता. Âयाने
'ऑगªनायझेशन ऑफ लेबर' या úंथामÅये आपले समाजवादी िवचार ÿितपािदत केले. Âयाने
आिथªक ±ेýामÅये Óयिĉगत ÖवातंÞयाला िवरोध कłन राºयामÅये कामगारांना कामाचा
अिधकार िमळाला पािहजे आिण Âया¸या ÿाĮीसाठी राÕůीय कारखाने व सामािजक
कायªशाळांची िनिमªती केली पािहजे अशी मागणी केली. Âयाने बेरोजगारां¸या सहाÍयासाठी
सामािजक कायªशाळां¸या Öथापनेचे महßव ÿितपािदत केले. या सामािजक कायªशाळांना
भांडवलदारां¸या अंताचे साधन मानले. ‘राºय समाजवाद¸या ' उदयाचे ®ेय लुई Êलॅक याला
जाते. Âया¸या ÌहणÁयानुसार ÿÂयेक ÖवÖथ मनुÕयाला कायª करÁयाचा अिधकार आहे,
Ìहणून सरकारने Âया¸या अिधकारानुसार Âयाला काम िदले पािहजे. हे सवª कायª
करÁयासाठी सरकारचे संघटन पूणªतः लोकशाही¸या आधारावर झाले पािहजे. या सवा«चा
उÂकषªिबंदू Öवतंýता आिण समानता असेल.
लुई Êलॅक¸या अशा िवचारांमुळे ĀाÆस¸या नािहरे वगाªमÅये चेतना आिण जागृती िनमाªण
झाली. पåरणामी १८४८ मÅये सăाट लुई िफिलप या¸यािवŁĦ¸या øांतीमÅये नािहरे वगाªने
सिøय सहभाग नŌदवला .
अशाÿकारे वरील कÐपनारÌय समाजवादी िवचारवंतांनी Óयवहाåरक भूिमकेमÅये
समाजवादाची Öथापना केली नाही, तरीही समाजवादी चेतना आिण िवचारधारेची Âयांनी
जी मुहóतªमेढ रोवली Âयां¸या या भूिमकेला कमी लेखता येणार नाही. पुढे चालून ºया
वै²ािनक समाजवादाची Öथापना कालª मा³सª Ĭारे केली गेली, Âयाची पृķभूिम िनमाªण
करÁयाचे कायª या समाजवादी िवचारवंतांनी केले. याच समाजवादी चेतने मधून इंµलंडमÅये
चािटªÖट आंदोलनाचा उदय झाला. ºयाने कामगारांची सामािजक आिण आिथªक दशा
सुधारÁयासाठी ÿयÂन केले तसेच ĀाÆसमÅये समाजवादी िवचारधारेचा ÿसार होऊन
कामगार संघटनांचा उदय झाला. munotes.in

Page 86

आधुिनक युरोपचा इितहास
86 ६.४ वै²ािनक समाजवाद / साÌयवाद / मा³सªवाद आपण पूवê बिघतÐया ÿमाणे कÐपनारÌय समाजवादी िवचारवंतांनी आदशª समाजाची
संकÐपना मांडली. परंतु ती संकÐपना वाÖतवामÅये कशी उतरवायची यासंबंधी चचाª केली
नाही. Ìहणून यांचा समाजवाद कÐपनेपुरता मयाªिदत रािहला. परंतु कालª मा³सª आिण
एंजेÐस यांनी शाľीय अथाªत वै²ािनक पĦतीने समाजवादाचे िवĴेषण कłन या
िवचारधारेला ÿÂय±ात समाजामÅये कसे ÿÖथािपत करायचे याबĥल सिवÖतर ÿणाली
िवशद केली, Ìहणून कालª मा³सª यां¸या समाजवादी िवचारांना वै²ािनक समाजवाद िकंवा
भौितकवादी समाजवाद िकंवा साÌयवाद िकंवा मा³सªवाद असे Ìहणतात. कालª मा³सª यांनी
इितहासाचे शाľीय पĦतीने िवĴेषण कłन इितहासाची भौितकवादी Óया´या ÿितपािदत
केली आिण मानवाचा सवª इितहास हा वगª संघषाªचा इितहास रािहलेला आहे असे
सांिगतले. मा³सª¸या मतानुसार आिथªक िÖथती हीच समाजातील इतर घटकांना चालना
देते. Ìहणजेच समाजातील ÿÂयेक घडामोडीसाठी आिथªक िÖथती कारणीभूत असते असे
Âयाने ÿितपादन केले. मा³सªने ºया साÌयवादी समाजा¸या Öथापनेसाठी वैचाåरक पृķभूिम
तयार केली होती, Âयासाठी वाÖतववादी उपाय सुचवले. Âयानुसार कामगारवगाªने संघिटत
होऊन भांडवलदार वगाª¸या िवŁĦ øांती कłन उÂपादना¸या साधनांवर कामगारांची
मालकì ÿÖथािपत करावी असे Âयाचे Ìहणणे होते. असे झाÐयास समाजातील वगªभेद नĶ
होऊन वगªिवहीन समाज अिÖतÂवात येईल व साÌयवादी समाजाचा मागª ÿशÖत होईल
अशी Âयाने मांडणी केली.
६.४.१ कालª मा³सª-पåरचय (१८१८-१८८३):
थोर समाजवादी िवचारवंत Ìहणून कालª हेनåरक मा³सªचा उÐलेख केला जातो. ५ मे
१८१८ रोजी कालª मा³सªचा जÆम जमªनीतील ůेवेस या गावी एका मÅयमवगêय कुटुंबात
झाला. मा³सª याचे िश±ण जमªनीतील बलêन व बॉन िवīापीठात झाले. तेथे मा³सª हेगेल
¸या तßव²ानापासून िवशेष ÿभािवत झाला. १८४१ मÅये Âयाने पीएचडी पदवी िमळवली.
Âयाची बॉन िवīापीठामÅये ÿाÅयापक Ìहणून काम करÁयाची इ¸छा होती. परंतु
øांितकारक िवचारांमुळे Âयाला ती संधी िमळू शकली नाही. ‘Óहेिनस टाइÌस' या वृ°पýाचा
संपादक Ìहणून Âयाने काही िदवस काम केले. ितथूनही Âया¸या øांितकारक िवचारांमुळे व
िलखाणामुळे Âयाला जमªनी सोडून जावे लागले . १८४३ मÅये तो ĀाÆसमÅये आला.
ĀाÆसला येÁयापूवê १८४१ मÅये Âयाचा जेनी नावा¸या मुलीशी ÿेमिववाह झाला होता.
ĀाÆसमÅये Âयाने समाजवादाचा अËयास केला. ितथे Âयाचा संपकª एंजेÐस या¸याशी आला.
आिथªक समÖयांवर या दोघांचे िवचार िमळतेजुळते होते. एंजेÐस हा मा³सªचा सहयोगी,
Âया¸या úंथांचा संपादक तसेच Öवतंý लेखका¸या łपात मा³सªवादा¸या िवकासामÅये
Âयाने अमूÐय योगदान िदले. १८४९ मÅये तो इंµलंडला गेला. Âयाचे तेथे एकूण ३४ वषª
वाÖतÓय होते. जगातील शोिषत वगाªचे आिथªक ÿij सोडवÁयासाठी तßव²ान मांडणाöया
मा³सªला Öवतः¸या जीवनातील आिथªक ÿij माý सोडिवता आले नाही. Âयाची आिथªक
पåरिÖथती हालाखीची होती.
मा³सªचे सवाªिधक ÿिसĦ úंथ Ìहणजे कÌयुिनÖट मॅिनफेÖटो (१८४८) अथाªत साÌयवादाचा
जाहीरनामा आिण दास कॅिपटल(१८६७) होय. ºयामÅये Âयाने आपले साÌयवादी िवचार munotes.in

Page 87

समाजवादाचा उदय आिण िवकास
87 मांडलेले आहे. कालª मा³सªचे समाजवादी िसĦांत ĬंĬाÂमक भौितकवाद, ऐितहािसक
भौितकवाद, वगª संघषाªचा िसĦांत आिण अितåरĉ मूÐयांचा िसĦांत या मुद्īां¸या आधारे
समजून ¶यावे लागतात.
६.४.२ मा³सªचा ĬंĬाÂमक भौितकवाद ( Dialectical Mate rialism) :
मा³सªने ĬंĬाÂमक भौितकवादाची Óया´या करÁयासाठी हेगेल¸या ĬंĬाÂमक िसĦांताचा
आधार घेतला. हेगेल¸यानुसार सामािजक िवकास ही िनरंतर चालणारी ÿिøया असून
ितची मूळ ÿेरणा चेतना अथाªत िवचार आहे. Âया¸यामते िवचार हे सृĶीचे मूळ तÂव आहे.
Ìहणून येथे सामािजक िवकासाची संपूणª ÿिøया िवचारां¸या उदयाची आिण अÖताची
कहानी आहे. Âयाचे मूतªÖवłप सामािजक संÖथां¸या उदय आिण अÖतामÅये पाहायला
िमळते. सवª सामािजक पåरवतªन आिण िवकास परÖपर िवरोधी िवचारां¸या संघषाªचा
पåरणाम आहे. एकूण या सवª पĦतीला ĬंĬाÂमक पĦती Ìहटले जाते. हेगेल¸यानुसार
सामािजक िवकासाची ही ÿिøया वाद ( Thesis), ÿितवाद (Antithesis) आिण संवाद
(Synthesis) तीन अवÖथांमÅये पूणª होते. सुŁवातीला एकदा वाद अथाªत िवचार समोर
येतो. परंतु तो पूणªतः सÂय नसतो . Ìहणून कालांतराने Âयाला िवरोध Ìहणून ÿितवाद
िनमाªण होतो. तो ही पूणª सÂय नसतो. या दोÆही मÅये परÖपर संघषª िनमाªण होऊन
यां¸यामधील असÂयाचा अंश नĶ होतो आिण Âयातून संवाद Ìहणजेच सÂया¸या अिधक
जवळ जाणारे िवचार तयार होतात. अशाÿकारे सामािजक पåरवतªनाचे एक चø पूणª होते.
हा नवीन संवाद अथाªत िवचार देखील पूणª सÂय आिण िÖथर नसतो. Ìहणून परत Âया
िवरोधात ÿितवाद तयार होतो आिण दोÆही¸या संघषाªतून संवाद िनमाªण होतो. अशी ही
सामािजक पåरवतªनाची ÿिøया िनरंतर चालू असते. यालाच हेगेलचा ĬंĬाÂमक िसĦांत असे
Ìहणतात. कालª मा³सª यांने हेगेल¸या या ĬंĬाÂमक िसĦांताचा आधार घेऊन आपÐया
ĬंĬाÂमक भौितकवादाची Óया´या केली. Âयाने हेगेल¸या तÂव²ानाचे मूळ सूý चेतना
अथाªत िवचार बाजूला कłन Âयाजागी आपले भौितकवादाचे तÂव Öथािपत केले. मा³सª¸या
ÌहणÁयानुसार माणसाचे जीवन चेतना वर आधाåरत नसून भौितक Ìहणजेच आिथªक
िÖथतीवर आधाåरत आहे. दुसöया शÊदात सांगायचे झाÐयास आिथªक िÖथती¸या
पåरवतªनामुळे मानवा¸या िवचारांमÅये पåरवतªन होते. Ìहणून मा³सª Ìहणतो कì, “हेगेलचा
ĬंĬावाद डो³यावर उभा होता Âयाला मी सरळ कłन पायावर उभा केला.” मा³सª
ÿामु´याने भौितक जगाचाच िवचार करतो. मा³सª¸या मते, जग आिण Âयातील भौितक
पदाथª हेच खरे सÂय होय. मा³सª आदशªवादी िवचारवंतां¸या भावनेस महÂव देत नाही.
भौितकवादा¸या मागाªनेच िवĵाचे खरे ²ान होऊ शकते असे तो Ìहणतो. Âया¸यामते,
समाज पåरवतªनाचा मूळ आधार आिथªक आहे. उÂपादन पĦतीत पåरवतªन झाले तर
समाजात पåरवतªन होते. मानवी जीवनात आवÔयक असणाöया वÖतूंची उÂपादन पĦती
मनुÕया¸या राजकìय, सामािजक, बौिĦक ±ेýातील िøया िनिIJत करते, मा³सªने हेगेल¸या
ĬंĬावादाचे भौितकìकरण केले. मा³सª Ìहणतो, मानवी जीवनाचा िवकास हा सरळ मागाªने
झालेला नसून गुंतागुंती¸या मागाªने आिण िकचकट अशा ÿिøयेतून झाला आहे. मा³सªने
इितहासाचे Öवłप गितमान असÐयाचे सांगून िवĵाला Âयाने पåरवतªनशील मानले आहे.
भांडवलशाही अथªÓयवÖथा केवळ इितहासøमाची एक अवÖथा आहे. खाल¸या वगाªतील
लोकांचा िवकास होऊन Âयांचे शोषण थांबÐयावर मानवी जीवना¸या िवकासाची अंितम
अवÖथा िनमाªण होईल, असे मा³सª सांगतो. munotes.in

Page 88

आधुिनक युरोपचा इितहास
88 ६.४.३ ऐितहािसक भौितकवाद :
कालª मा³सªने आिथªक घटक हा समाजाचा पाया असून समाजाचा इितहास Ìहणजे
उÂपादन पĦतीचा इितहास होय हे सूý मांडले. Âया¸या मते इितहासाचा आधार
भौितकवाद आहे. समाजा¸या सामािजक-आिथªक संघटनांमÅये जो बदल आिण िवकास
होतो, तोच इितहासाचा आधार असतो अशी मा³सªची ऐितहािसक भौितकवादाची मीमांसा
आहे. Âया¸यामते, “आजपय«तचा संपूणª समाजाचा इितहास Ìहणजे वगª संघषाªचा इितहास
होय.” शोषक व शोिषत या दोन वगाªत सतत संघषª चालू असतो. उÂपादन पĦतीमुळे
समाजात दोन वगª िनमाªण होतात. Âयापैकì एका वगाªकडे उÂपादना¸या साधनांची मालकì
असते. Âया वगाªला 'आहे रे' (Haves) Ìहणतात, तर दुसö या वगाªकडे उÂपादनाची साधने
नसतात Âया वगाªला 'नाही रे’ (Have Not) असे Ìहणतात. या दोन वगाªत अनादी
काळापासून संघषª चालू आहे.
मा³सª¸या िसĦांतानुसार मानवामानवांतील सवª ÿकारचे सामािजक, राजकìय व बौिĦक
संबंध, सवª धमª व Æयायालयीन कायदे पĦतीत ऐितहािसक काळात िनमाªण झालेÐया सवª
तािÂवक िवचारÿणाली या मानवा¸या भौितक जीवनातूनच िनमाªण झाÐया आहे.
उÂपादनाची साधने व Âयाची मालकì या मूलभूत पायावर सवª समाजरचना व कायदे पĦती
आधारलेली आहे. राºयसंÖथा ही सुĦा मानवा¸या भौितक गरजातून िनमाªण झाली आहे.
एखाīा समाजातील सामािजक व राजकìय संÖथा, धमª, łढी, समाजरचना, कायदे, कला,
तßव²ान, नीितम°ा या िविशĶ पĦतéचा का असतात या चे ÖपĶीकरण भौितक साधनां¸या
उÂपादनाची मालकì कोणाकडे आहे, यावłन सांगता येते, Ìहणून मा³सª असा िनÕकषª
काढतो कì, “उÂपादन पĦतीत बदल झाला असता संपूणª समाज रचना बदलते.”
कालª मा³सªने हेगेल¸या ĬंĬावादाचे भौितकìकरण कłन समाज पåरवतªनाचा मूळ आधार
आिथªक आहे आिण या भौितक जगात नेहमी पåरवतªन होते. Ìहणून मा³सªने उÂपादन
पĦती, उÂपादनाची साधने आिण उÂपादन संबंध यां¸यामधील परÖपरसंबंधाचे िवĴेषण
कłन इितहासा¸या पाच अवÖथा मानून मानवी समाजाचे अÅययन केले.
१. ÿाचीन साÌयवाद :
हा कालखंड Ìहणजे मानवी िवकासाची ÿारंिभक अवÖथा आहे. या अवÖथेत मनुÕय
कंदमुळे, फळे व ÿाÁयांची िशकार कłन आपली उपजीिवका करत होता. या कालखंडात
नैितक कÐपना जÆमास आÐया नÓहÂया. या कालखंडात वगª भेद नÓहते, Âयामुळे वगª संघषª
ही नÓहता. या कालखंडात उÂपादनाची साधने ही अिवकिसत होती व जी काही
उÂपादनाची साधने होती ती सामुिहक मालकìची होती. खाजगी मालम°ा हा ÿकार
अिÖतÂवात आलेला नÓहता. असा हा कालखंड अÔमयुग असून या काळात मानव रानटी
अवÖथेत होता. मा³सªने या कालखंडाला ÿाचीन साÌयवादाचा कालखंड असे Ìहटले आहे.
२. गुलामिगरीचा कालखंड:
जसजसा काळ पुढे गेला तसतसे ÿाचीन साÌयवादात बदल होत गेले. हळूहळू लोकसं´या
वाढली. मानव शेती कł लागÐयामुळे िÖथर जीवनास ÿारंभ झाला. शेतीमधून अितåरĉ
अÆनधान उÂपािदत होऊ लागÐयाने खाजगी मालम°ेचे तÂव समाजात अिÖतÂवात आले. munotes.in

Page 89

समाजवादाचा उदय आिण िवकास
89 उÂपादन, िवøì, नÉयाची ÿेरणा, संप°ी या गोĶéनी समाजात मूळ धरले, ºया¸याकडे
अिधक शेती, पशुधन, घरेदारे आहेत तो समाजात ÿितिķत मानला जाऊ लागला.
ºया¸याकडे अिधक संप°ी Âयाची शĉì मोठी हे आता ÖपĶ झाले. यातूनच मालक व दास
Ìहणजेच गुलाम हे वगª समाजात अिÖतÂवात आले. गुलाम मालकासाठी कĶ करत.
उÂपादना¸या साधनांवर मालकì असणारा एक वगª व Âया वगाªकडे अÂयÐप वेतनावर काम
करणारा गुलामांचा वगª असे दोन वगª समाजात अिÖतÂवात आले. या युगात मालक व
गुलाम यां¸यात संघषª होत रािहला. या कालखंडाला मा³सª गुलामिगरीचा कालखंड असे
Ìहणतो.
३. सरंजामशाहीचा कालखंड:
मा³सª¸या मते, गुलामिगरी¸या यूगातून समाजाने सरांजामशाही¸या युगात ÿवेश केला. या
कालखंडात जिमनीची मालकì ही ÿामु´याने सरंजामदार व जमीनदारांकडे होती. शेती
करÁयाचे काम कुळे करीत. जिमनीचे मालकì राजाकडून िमळाली Ìहणून सरंजामदार
राजांना आिथªक व लÕकरी मदत करत. हे सरंजामदार शेतमजूर-कुळे यांना आपÐया
जिमनीत राबवून घेत. Âयामुळे या कालखंडात पूÆहा दोन ÿमुख वगª समाजात िदसून येतात.
एक सरंजामदार यांचा व दुसरा कुळांचा. कुळांना अÆयाय व शोषणाची जाणीव झाली.
Ìहणून Âयांनी सरंजामदार या शोषक वगाªिवŁĦ उठाव केले. कुळ (भूदास) व सरंजामदार या
दोन वगाªत संघषª होत रािहला.
४. भांडवलशाही कालखंड:
भांडवलशाही¸या कालखंडात हÖतचिलत यंýणा ऐवजी बाÕपशĉìवर चालणारी यंýे आली.
पुवêचा जो सरंजामदार वगª होता, Âया वगाªने पैशा¸या जोरावर उÂपादनाची साधने आपÐया
हाती घेउन कारखानदारी सुł केली. या कारखाÆयातून काम करणारा कामगारांचा वगª हा
पूवê¸या ÓयवÖथेतील भूदासांचा वगª होता. या कालखंडात आता भांडवलदार व कामगार या
दोन वगाªत संघषª सुł झाला. भांडवलदार कामगारांना Âयां¸या ®माचा योµय तो मोबदला
देत नसत Âयां¸या ®माचे शोषण होई, Âयामुळे कामगारांची िÖथती दयनीय बनली. मा³सªने
थेअरी ऑफ सरÈलस ÓहॅÐयू (Theory of surplus value) हा िसĦांत मांडून
भांडवलदार हे मजुरांना ®माचा कमी मोबदला देऊन ®िमकां¸या ®माची चोरी करतात असे
Ìहटले. Ìहणून जगातील कामगारांनी एकý येऊन भांडवलशाही¸या िवŁĦ लढले पािहजे.
Âयात Âयांचा िनिIJत िवजय होणार आहे, असे मा³सªने सांिगतले. भांडवलशाही िवŁĦ¸या
लढ्यात कामगारांना यश येऊन कामगारांची हòकुमशाही ÿÖथािपत होईल, असे मा³सª
Ìहणतो.
५. साÌयवादी समाजरचनेचा कालखंड:
मा³सª¸या मते, मानव समाजाची ही सवाªत ÿगत अवÖथा आहे. या अवÖथेत उÂपादना¸या
साधनांवर समाजाची मालकì ÿÖथािपत होउन भांडवलदार वगाªचे अिÖतÂव संपुĶात येईल
व वगªभेद नĶ होउन सवª समाज एकिजनसी होईल. वगªकलह संपÐयाने राºयाचीही
आवÔयकता भासणार नाही. अशा तöहेने वगª िवरिहत समाज ÓयवÖथा िनमाªण होऊन
साÌयवादी समाजाची Öथापना होईल. अशी भिवÕयवाणी मा³सª यांने केली होती. munotes.in

Page 90

आधुिनक युरोपचा इितहास
90 ६.४.५ वगª संघषाªचा िसĦांत:
मा³सªने इितहासाला परÖपर िवरोधी वगª संघषाª¸या łपात पाहÁयाचा ÿयÂन केला. हा
संघषª दोषपूणª उÂपादन पĦतीमुळे िनमाªण होतो. ºयामÅये समाजातील भांडवलदार वगª
उÂपादना¸या साधनांवर मालकì ÿÖथािपत कłन नफा िमळवÁयासाठी कामगारांचे शोषण
करतो. यामुळे ®ीमंत (आहे रे) आिण गरीब (नाही रे) असे दोन वगª समाजात अिÖतÂवात
येतात आिण Âयातून समाजात शोषक आिण शोिषत या दोन वगाªमÅये संघषª िनमाªण होतो.
मा³सª¸या मते शोषक आिण शोिषत वगा«मधील हा संघषª सामािजक इितहासामÅये ÿाचीन
साÌयवादाचा रास झाÐयानंतर सुł झाला. हा वगª संघषª कामगार वगª जो पय«त
उÂपादना¸या साधनांवर मालकì ÿÖथािपत करीत नाही तोपय«त सुłच राहणार आहे.
उÂपादना¸या साधनांवर कामगारांची मालकì ÿÖथािपत झाÐयानंतर समाज शोषण, वगªभेद
आिण वगªसंघषª या पासून मुĉ होईल.
मा³सª¸या ÌहणÁयानुसार आधुिनक भांडवलशाहीचा कालखंड वगª संघषाªची सवō¸च
अवÖथा आहे. कामगारांमÅये जागृती िनमाªण होवून आपÐया मोठ्या सं´ये¸या बळावर
शोिषत वगª भांडवलशाहीला नĶ कłन समाजातील असमानता दूर करील आिण वगª
िवरिहत साÌयवादी समाजाची Öथापना होईल. Âयाच बरोबर शासनÓयवÖथेची गरज संपून
जाईल. जेथे हेगेल राÕůराºयाला िवकासाची सवō¸च अवÖथा मानतो तेथे मा³सª सामािजक
समानतेसाठी राÕůां¸या सीमा नाकारतो. मा³सª शोषक वगाª¸या अंतासाठी संपूणª जगातील
कामगारांना एकý येÁयाचे आÓहान करतो. अशाÿकारे मा³सª इितहािसक पåरवतªना¸या
ÿिøयेमÅये वगª संघषाª¸या भूिमकेवर िवशेष ल± देऊन वगª िवरिहत व शासन िवरहीत
समाजा¸या Öथापनेचे ल± िनधाªåरत करतो.
६.४.५ अितåरĉ मूÐयाचा िसĦांत (Theory of surplus value) :
मा³सª¸या अनुसार कामगार िजतके ®म करतात, Âयापे±ा कमी मोबदला कामगारांना
िमळतो. कामगारांचे अितåर³ त ®म नÉया¸या ÖवłपामÅये भांडवलदार वगाªकडे जमा
होते. यालाच मा³सª 'अितåरĉ मूÐय' असे Ìहणतो. जे भांडवलशाही काळातील वगª
संघषाªचा मूळ आधार आहे. भांडवलदारांचा नफा, कामगारांचे वेतन कमी कłनच वाढवला
जाऊ शकतो. यामुळेच कामगार आिण भांडवलदार यांचे संबंध परÖपर िवरोधी होत जातात.
अशाÿकारे या समÖयांचे समाधान करायचे असेल तर उÂपादना¸या साधनांवरील खाजगी
मालकì समाĮ करावी तसेच उÂपादन ÓयवÖथेतून नÉयाचे उिĥĶ काढून टाकावे. असे
केÐयानंतरच उÂपादन िविशĶ लोकां¸या नÉयासाठी न राहता समाजा¸या िहता¸या ŀĶीने
होईल. Âयामुळे शोषक वगª आपोआपच नĶ होऊन वगª िवरिहत समाजाचा उदय होईल.
ºयामÅये Óयĉìगत िहतसंबंध आिण समाजाचे िहतसंबंध यात कोणतेही अंतर राहणार नाही
आिण हे काम कामगार वगª पूणª करेल असे मा³सªने ÿितपािदत केले.
६.४.६ मा³सª¸या साÌयवादाचे मूÐयांकन:
१. केवळ आिथªक िकंवा भौितक घटक हेच इितहासा¸या बदलास कारणीभूत असतात हे
मा³सªचे Ìहणणे पूणªतः बरोबर नाही. Âयाने आपÐया आिथªक भौितकवादात
आवÔयकतेपे±ा जाÖत महÂव आिथªक पåरिÖथतीला िदले आहे. इितहासा¸या munotes.in

Page 91

समाजवादाचा उदय आिण िवकास
91 घडणीमÅये आिथªक कारणांिशवाय सामािजक, धािमªक, राजकìय व सांÖकृितक हे
घटकही िततकेच महßवाचे असतात. मानवातील काम, øोध, लोभ, Ĭेष वगैरे भावनाही
इितहासा¸या ÿवाहास िनधाªरीत करत असतात. उदाहरणादाखल पािकÖतान¸या
िनिमªतीला केवळ आिथªक घटक कारणीभूत नÓहते. दुसöया जागितक महायुĦानंतर जे
अनेक देश Öवतंý झाले Âयास फĉ आिथªक घटक कारणीभूत नÓहते, दुसöया
जागितक महायुĦास आिथªक घटकांपे±ा आøमक राÕůवाद अिधक कारणीभूत होता.
मÅययुगात मुिÖलम व िùÖती यां¸यात धमªयुĦे झाली Âयास आिथªक कारण नÓहते. या
सवª उदाहरणावłन हे िसĦ होते कì, इितहासा¸या िवकासामÅये कोणताही एक
घटक कारणीभूत नसतो, तर अनेक घटकां¸या परÖपर संबंधातून घटना घडत
जातात, याकडे कालª मा³सª दुलª± करतो.
२. Óयĉì¸या अिÖतÂवाला व जािणवेला मा³सª इितहास िनिमªती मÅये महßव देत नाही,
तर सामािजक अिÖतÂव व सामािजक जाणीव यांना तो अिधक महßव देतो. Óयĉì
इितहास घडवत नाही तर समाजातील वगª संघषª इितहास घडवतात असे मा³सª
Ìहणतो. माणसेच आपला इितहास घडवतात, पण मानवास इितहासाला Öवतः¸या
इ¸छेनुसार वाटेल तशी िदशा देता येत नाही. अनेक शतकांपासून िनमाªण झालेÐया
भोवताल¸या पåरिÖथतीचा आधारे माणसे इितहास घडवतात. काही िवचारवंत
Óयĉìला क¤þिबंदू मानून इितहासाची मांडणी करतात हे चूक आहे, असे मा³ सªवाद
सांगतो. राजे-महाराजे, लढाया, कट-कारÖथाने, राजकìय नेतृÂव इÂयादी गोĶéत
ऐितहािसक गरज Ìहणून बदल घडून येतात. माणसा¸या जािनवेवर हे बदल िनभªर
नसतात, असे Âयाचे Ìहणणे आहे. हे Âयाचे Ìहणणे पूणªपणे सÂय नाही, कारण माणसेच
इितहास घडवतात व समाजात बदल घडवून आणतात. रिशयन øांती लेिनन¸या
नेतृÂवाखाली िशवाय होऊ शकली नसती हे मत मा³सªवादात बसणारे नाही. Ā¤च
राºयøांतीनंतर नेपोिलयनचा उदय झाला, Âयाला केवळ आिथªक कारण कारणीभूत
नाही. िशवाजी महाराजांनी िहंदवी Öवराºय Öथापन केले, Âयाला आिथªक कारण
कारणीभूत नÓहते.
३. मा³सª¸या इितहासा¸या भौितकवादी िसĦांतात धमाªस गौण Öथान िदले आहे. धमª ही
आफुची गोळी आहे असे तो Ìहणतो. गरीब लोकांना धमाª¸या नांदी जाणीपूवªक लावून
Âयांना फसवले जाते असे तो Ìहणतो. परंतु साÌयवादी देशांमÅये समाज औīोिगक व
आिथªक उÆनती¸या िशखरावर जाऊन पोहोचेल, पण Óयĉì¸या उ¸चतम अÅयािÂमक
मूÐयांसाठी धमª हाच एकमेव आधार असतो. रिशयात सरकारतफ¥ Óयĉì¸या मनातील
धािमªक भावना नĶ करÁयाचे अनेक ÿयÂन झाले, पण तेथे धमा«चा अंत होऊ शकला
नाही. Âयावłन Óयĉìला भौितक सुखा बरोबरच अÅयािÂमक उÆनतीही हवी असते हे
ÖपĶ होते.
४. इितहास Ìहणजे दुसरे ितसरे काही नसून वगª संघषª होय हे मा³सªचे Ìहणणे
ऐितहािसक ŀĶ्या बरोबर नाही. ÿÂयेक समाजात वगª हे असतातच परंतु ते सवªÖवी
आिथªक पायावरच आधारलेले असतात, हे Ìहणणे पटणारे नाही. समाजाची िवभागणी
अगदी काटेकोरपणे दोनच वगाªत भांडवलदार व कामगार यां¸यात करता येणे सवªÖवी
अश³य आहे. आज जगातील सवªच देशात एक नवीन मÅयमवगª िनमाªण झालेला आहे munotes.in

Page 92

आधुिनक युरोपचा इितहास
92 आिण या मÅयमवगाª¸या वैचाåरक पाĵªभूमीतून Ā¤च, रिशयन øांÂया तसेच भारतीय
ÖवातंÞयाचा लढा अशा घटना घडून आलेÐया आहे.
५. भांडवलदार व कामगार यां¸या संघषाªत कामगार वगाªचाच िवजय होईल हे मा³सªचे
िवधान कोणÂयाही शाľीय िनकषावर िटकत नाही. भांडवलदार जरी नĶ झाले तरी
तंý²ां¸या, ÿशासकां¸या व िविशĶ ±ेýातील त²ांचा एक नवा वगª िनमाªण होतो. तसेच
राजकìय नेतृÂवा¸या Öतरावरही एक वगª िनमाªण होतो व Âया वगाª¸या हाती समाजाची
सूý राहतात. असा साÌयवादी देशांचाही अनुभव आहे. भारतासार´या शेतीÿधान
देशामÅये कामगारांपे±ाही शेतकरी वगाªची सं´या मोठी आहे, Ìहणून मा³सªचे सूý
भारताला पूणªपणे लागू करता येत नाही.
६. मा³सªने ऐितहािसक िवकासा¸या अंितम अवÖथेमÅये एक वगªहीन व राºयिहन
साÌयवादी समाज अिÖतÂवात येईल असे भाकìत केले होते. परंतु ÿÂय±ात तसे झाले
नाही. कारण रिशयामÅये १९१७ ते १९९१ पय«त ®मजीवी वगाªची हòकूमशाही
ÿÖथािपत झाली होती. परंतु तेथे राºयÓयवÖथा नĶ झाली नाही. Âयामुळे मा³सªचा
ऐितहािसक भौितकवाद ÿÂय±ात अजून तरी अिÖतÂवात येऊ शकला नाही.
अशाÿकारे मा³सªचा, इितहास काळात मानवाचा िवकास कसा झाला हे सांगणारा िसĦांत
आज पूणªपणे माÆय करता येत नाही. भौितक साधनांची मालकì व उÂपादन पĦती याचा
पåरणाम समाजावर होतो एवढे माý न³कì. पण इितहासात घडणाöया ÿÂयेक घटनेला
मा³सªचा भौितकवादी िसĦांत लावता येईल असे नÓहे, तरीही मा³सªने ÿितपािदत केलेला
ऐितहािसक भौितकवाद मानवाची ऐितहािसक वाटचाल कशी झाली याचे ÖपĶीकरण
चांगÐया ÿकारे करतो हे नाकारता येत नाही. मा³सª¸या भौितकवादी तßव²ानाने ÿÂयेक
±ेýात आपला ÿभाव टाकला. आज कोणÂयाही िवचारवंताला एक तर मा³सªवाद नाकारावा
लागतो िकंवा Öवीकारावा तरी लागतो. आधुिनक काळामÅये मा³सªवादा इतका ÿभाव
दुसöया कोणÂयाही तßव²ानाने टाकला नाही हे िवसłन चालणार नाही.
६.५ सारांश औīोिगक øांतीचा पåरणाम Ìहणून समाजवादी िवचारधारेचा जÆम झाला.
भांडवलशाही¸या िनिमªतीमुळे कामगारांची दयनीय िÖथती झाली होती. कामाचे अिधकचे
तास कामा¸या , िठकाणी आरोµयाला हािनकारक असलेले वातावरण, गिल¸छ वÖÂया
िश±णाचा अभाव इÂयादी समÖयांनी कामगारांना úासून टाकले होते. कामगारां¸या या
समÖया सोडवÁया¸या ŀĶीने समाजवादी िवचारधारा पुढे आली. परंतु सुŁवाती¸या
समाजवादी िवचारवंतांनी कोणताही वै²ािनक आधार न घेता कÐपनारÌय आदशªवादी
समाजवादी िवचारधारेची मांडणी केली. परंतु Âयाला वाÖतवामÅये कसे उतरवायचे यावर
उपाय सांिगतला नसÐयामुळे या समाजवादी िवचारवंतां¸या िवचारधारेला आदशªवादी
समाजावाद अशी सं²ा िदली जाते. तरीही यांचे महßव कमी लेखून चालत नाही, Âयांनी
समाजवादी िवचारधारेची पाĵªभूमी तयार करÁयाचे महßवाचे काम केले.
जमªनीमÅये जÆमलेÐया कालª मा³सª याने हेगेल¸या ĬंĬांÂमक िसĦांताचा आधार घेऊन
आपला ĬंĬांÂमक ऐितहािसक भौितकवादाचा िसĦांत मांडला. Âयाला साÌयवाद िकंवा munotes.in

Page 93

समाजवादाचा उदय आिण िवकास
93 मा³सªवाद Ìहटले जाते. Âयाने उÂपादन पĦती, उÂपादनाची साधने आिण उÂपादन संबंध
यां¸यामधील परÖपर संबंधांचा अËयास कłन इितहासा¸या ÿाचीन साÌयवाद, गुलामिगरी,
सरंजामशाही, भांडवलशाही आिण साÌयवादी कालखंड आशा पाच अवÖथा सांिगतÐया.
यामÅये वगª संघषª आिण अितåरĉ मूÐया¸या िसĦांताला Âयाने िवशेष महßव देऊन असे
सांिगतले कì, उÂपादनाची साधने बदलली असता समाज ÓयवÖथा बदलते. परंतु मा³सªने
मानवा¸या ÿÂयेक जडण-घडणीमागे आिथªक तÂव काम करते असे ÿितपािदत केÐयाने
Âयाचा िसĦांत मानवा¸या ÿÂयेक िøयेला लागू करता येऊ शकत नाही. तरीही Âयाने
ÿितपािदत केलेÐया ऐितहािसक भौितकवादामुळे मानवाची ऐितहािसक वाटचाल कशी
झाली हे चांगÐया ÿकारे समजू शकत. Ìहणूनच आधुिनक काळामÅये साÌयवादा इतका
ÿभाव दुसöया कोणÂयाच िवचारधारेने टाकला नाही.
६.६ ÿij १. समाजवादी िवचारधारेची पाĵªभूमी सांगून आदशªवादी समाजवादी िवचारवंतांनी
मांडलेले िवचार ÖपĶ करा ?
२. कालª मा³सª¸या ऐितहािसक भौितकवादी िवचारांचा आढावा ¶या ?
३. कालª मा³सª¸या साÌयवादी िवचारधारेचे मूÐयांकन करा ?
६.७ संदभª १. पाIJाÂय जग – डॉ. धनंजय आचायª
२. आधुिनक जागितक इितहासातील िÖथÂयंतरे – डॉ. एस एस गाठाळ
३. आधुिनक जगाचा इितहास – डॉ. अिनŁĦ व गजानन िभडे
४. िवĵ इितहास - अिखल मूितª
५. इितहासलेखनशाľ - डॉ. एस एस गाठाळ


***** munotes.in

Page 94

94 ७
जमªनी आिण इटलीचे एकìकरण
घटक रचना
७.० उिĥĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ जमªन राºयांवर नेपोिलयन¸या िवजयाचे पåरणाम
७.३ १८४८ ची øांती
७.४ झोÐÓहेåरन िकंवा कÖटम युिनयन
७.५ िबÖमाकªचा उदय
७.६ डेÆमाकª बरोबर युĦ १८६४
७.७ ऑÖůो - ÿिशयन युĦ १८६६ (सात आठवड्यांचे युĦ)
७.८ Āँको ÿिशयन युĦ १८७०-७१
७.९ इटलीचे एकìकरण
७.१० पीडमŌट मधील घडामोडी
७.११ पुनजाªगरण
७.१२ जोसेफ मॅिझनी
७.१३ काÓहóरचा मुÂसĥीपणा
७.१४ िøिमयन युĦ (१८५३-५६)
७.१५ ऑिÖůया िवŁĦ युĦ १८५९
७.१६ जोसेफ गरीबाÐडी
७.१७ िÓह³टर इमॅÆयुएलने एकìकरण पूणª केले
७.१८ सारांश
७.१९ ÿij
७.२० संदभª
७.० उिĥĶे १) जमªनी आिण इटली¸या एकìकरणाची पाĵªभूमी समजून घेणे.
२) जमªनी आिण इटली¸या एकìकरणाकडे नेणाöया घटनांचा मागोवा घेणे.
३) जमªनी¸या एकìकरणात िबÖमाकªची भूिमका जाणून घेणे.
४) इटली¸या एकìकरणात काÓहóरची भूिमका जाणून घेणे. munotes.in

Page 95

जमªनी आिण इटलीचे एकìकरण
95 ७.१ ÿÖतावना एकोिणसाÓया शतका¸या पूवाªधाªत जमªनी आिण इटली राजकìयŀĶ्या एकसंध नÓहते.
Öवतंý देश Ìहणून ते अिÖतÂवात आले नÓहते व ते अनेक छोट्या अिनयंिýत स°ाधीश
असणाöया राºयांमÅये िवभागले गेले होते. बहòतेक राºये ऑिÖůया¸या ताÊयात होते.
ऑिÖůयाचा पंतÿधान मेटिनªच याने उदारमतवाद आिण सुधारणांचे सवª ÿयÂन िनदªयपणे
िचरडले. ऑिÖůया Óयितåरĉ,इंµलंड आिण डेÆमाकªचा जमªन राºयांवर राजकìय ÿभाव
होता. डाएट ही एक अशी राजकìय संÖथा होती ºयात सवª राºयांचे ÿितिनधी होते. माý
डाएटने जनते¸या िहतासाठी कधीही काम केले नाही. राºयकÂया«नी यथािÖथत पåरिÖथती
ठेवणे पसंत केले. Âयांनी एकìकरणा¸या ÿिøयेबाबत कधीही िवचार केला नाही. जमªन
देशभĉांनी ऐ³यासाठी ÿयÂन केलेपण ते यशÖवी होऊ शकले नाहीत. ÿिशया या
राºयांमधील सवाªत बलवान स°ा होती आिण जमªन देशभĉांना आशा होती कì केवळ
तीच एकìकरण चळवळीची जबाबदारी घेवू शकते.
७.२ जमªन राºयांवरील नेपोिलयन¸या िवजयाचे पåरणाम नेपोिलयन¸या ÿशासकìय ऐ³याने राÕůवाद आिण एकìकरण शĉéना ÿोÂसाहन िदले. Âयाने
सरंजामशाही आिण गुलामिगरी दूर केली. तथािप,नेपोिलयन¸या पराभवामुळे देशभĉां¸या
आशा धुळीस िमळाÐया. ÿितगामी व िवघटनकारी शĉéनी व िÓहएÆना येथील शांतता
समझोÂयाने जमªनीला डाएटसह ३९ राºयां¸या मोकÑया संघात पुÆहा एकदा िवभागले.
ऑिÖůयाने पुÆहा एकदा इटली व जमªन ÿांत िवभागले. सवª राºयकÂया«नी पुÆहा
हòकुमशाहीला सुŁवात केली. देशभĉांनी केलेले बिलदान िवसरले गेले. जेना िवīापीठाने
मूलगामी िवचारांचे क¤þ Ìहणून काम केले. िवīापीठातीमुळे øांितकारी ÿवृ°éना ÿोÂसाहन
िदले असा आरोप ऑिÖůया नेहमी करत असे. िवīाÃया«नी गुĮ संघटना Öथापन केÐया.
ऑिÖůयाने १८१९ मÅये काÐसªबाड सनद संमत कłन िवīाथê आिण िश±कां¸या
कृितंवर िनयंýण ठेवÁयासाठी सिमÂया नेमÐया गेÐया. मुþण ÖवातंÞयावर गदा आणली.
संशयाÖपद Óयĉéना ताÊयात घेÁयात आले.
७.३ १८४८ ची øांती िÓहएÆना काँúेसने लादलेÐया राजकìय आिण सामािजक ÓयवÖथेबĥल वाढÂया नाराजीमुळे
जमªन राºयांमÅये माचª øांतीचा १८४८ मÅये उþेक झाला. जमªन राºयांमÅये १८४८ ¸या
सुमारास घडलेÐया घटना ÿामु´याने १८४८ ¸या øांतीचा भाग होते. जमªन एकतेचे उĥीĶ
असलेÐया øांतéने झोलवेरीन चळवळीĬारे Âयांनी एकýीकरणाची इ¸छा दशªिवली.
Āँकफटª संसद १८४८-४९:
१८ मे १८४८ रोजी Āँकफटª येथे एक राÕůीय सभा बोलावली गेली. ÂयामÅये १८४८ ¸या
øांतीमÅये समािवĶ व उÐलेखनीय जमªन Óयĉéचा समावेश केला गेला. या संसदेचे अÅय±
हेनåरक Óहॉन गॅगसª होते. जमªनी¸या राजकìय एकìकरणाची योजना करणे हा Âयाचा हेतू
होता. ÿिशयाचा राजा Āेडåरक िवÐयमने िविशĶ जमªन राºयांचा संघ Öथापन करÁयाचा व munotes.in

Page 96

आधुिनक युरोपचा इितहास
96 एक राजकìय पयाªय देÁयाचा ÿयÂन केला, परंतु ऑिÖůयाने ओलमुÂझ (१८५०) ¸या
कराराĬारे Âया¸या ÿयÂनांना आळा घालÁयाचा ÿयÂन केला. ऑिÖůयाने जमªन महासंघाची
कॉÆफेडरेशनची पुनÖथाªपना केली. Āँकफटª संसदेने तयार केलेÐया संिवधानाचा
१८६६मÅये उ°र जमªन महासंघावर ÿभाव पडला.
७.४ झोÐÓहेåरन िकंवा कÖटम युिनयन वेगवेगÑया जमªन राºयांमÅये Óयापारासाठी वेगवेगळे िनयम होते. सीमेवर कर संकलन संघ
Öथािपत केले गेले होते. Âयां¸यातील आंतरराºय Óयापार करपाý होता. ही ÓयवÖथा
Óयापारासाठी हािनकारक होती. ÿिशयाने जमªन राºयांचे आिथªक एकìकरण आणÁयासाठी
नेतृÂव ÿदान केले. ÿिशया Óयापार आिण Óयावसाियक बाबéबाबत परदेशी देशांशी जोडलेला
होता. या घडामोडéनी जमªन राºयांमÅये समृĦी आणली. यामुळे नवीन Óयापारी आिण
भांडवलदार वगाªला जÆम िमळाला ,ºयांना बाजारपेठा िवÖतृत कराय¸या होÂया. हे केवळ
मजबूत आिण िÖथर सरकारĬारे श³य होऊ शकते. हा नवा आिथªक वगª शासक वगाªला
बळकट करÁयासाठी तयार होता. ºयामुळे राÕůवाद आिण देशभĉìची लाट िनमाªण झाली.
ऑिÖůयाचा पराभव करÁयासाठी मजबूत सैÆय आवÔयक आहे हे लोकांनाही समजले. या
कायाªत राजाला जमªन एकìकरणाचे अúगÁय नेता ओटो Óहॅन िबÖमाकª याने पुढे मोलाची
भूिमका बजावली.
७.५ िबÖमाकªचा उदय िबÖमाकªचा जÆम १८१५ मÅये ÿिशया¸या एका सुखवÖतू कुटुंबात झाला. िश±ण पूणª
केÐयानंतर तो नागरी सेवेत Łजू झाला, परंतु बेिशÖती¸या कारणावłन Âयाला काढून
टाकÁयात आले. तो उदारमतवाīांिवषयी सहानुभूतीशील नÓहता आिण राजेशाहीला
अनुकूल होता. Âया¸या या िवचारसरणीमुळे ÿिशयन राजाने Âयाला राजनैितक सेवेत घेतले.
Âयाने ÿथम ऑिÖůया¸या ÿशासनाचा अËयास केला. नंतर तो रिशया आिण ĀाÆसमÅये
ÿिशयाचे राजदूत होता. तो दोÆही देशां¸या कमकुवतपणा आिण शĉéची गणना करÁयास
स±म होता. या ²ान आिण अनुभवाचा Âयाने नंतर¸या कारिकदêत उपयोग केला. संसदेचे
बहòसं´य सदÖय हे उदारमतवादी होते ºयांनी लोकशाही ÿजास°ाकाची बाजू घेतली. जेÓहा
Âयाने सैÆय बळ वाढवÁयाचा ÿयÂन केला तेÓहा या सदÖयांनी राजेशाही आिण हòकुमशाहीला
िवरोध केला. िबÖमाकªने राजाचे मनापासून समथªन केले आिण Âयाला आĵासन िदले कì
तो राजा¸या मागे समथªपणेउभा राहóन एकìकरणाची योजना ÿÂय±ात आणेल. एकìकरण
ÿिøयेत ÿिशया¸या राजाने िबÖमाकª¸या सवª योजनांना पािठंबा िदला.
िबÖमाकªचे लोह आिण रĉ धोरण (Iron and Blood Policy) :
िबÖमाकªचे दोन महÂवाचे उĥेश होते. १) ÿिशयाने जमªन एकìकरणाचे नेतृÂव Öवीकारणे. २)
ÿिशयाने ितची ओळख जमªनीमÅये िवलीन कł नये. Âयाऐवजी ÿिशयाने जमªनी राºये
िजंकली पािहजे आिण ÿिशयन संÖकृती आिण सËयतेचा ÿसार केला पािहजे. शांतते¸या
मागाªने आपले Åयेय साÅय होऊ शकत नाही हे Âयाला माहीत होते. पåरणामी Âयाने लोह
आिण रĉ धोरण अंिगकारले. या धोरणात ÿथम ÿिशयाने मजबूत सैÆय तयार करणे munotes.in

Page 97

जमªनी आिण इटलीचे एकìकरण
97 आवÔयक होते. दुसरे Ìहणजे जमªन ÿijातील परकìय हÖत±ेपाचे सवª धोके दूर करणे
अगÂयाचे होते. िबÖमाकªला ĀाÆस, इंµलंड िकंवा रिशयाने ऑिÖůयाला मदत कł नये याची
काळजी ¶यायची होती. या हेतूने Âयाने आपले डाव कुशलतेने खेळले. Âयाने १८६३ मÅये
पोिलश िवþोहात रिशयाला ÿिशयन मदत देवू केली आिण भिवÕयात ऑिÖůया आिण
ÿिशया यां¸यात संघषª झाÐयास झारकडून तटÖथतेचे आĵासन िमळवले. Âयानंतर Âयाने
देशातील उदारमतवादी सदÖयां¸या िवरोधाकडे दुलª± कłन सैÆय उभे केले व जमªन
एकìकरण साÅय केले. ऑिÖůयाचा पराभव केÐयािशवाय ते साÅय होऊ शकत नाही याची
जाणीव िबÖमाकªला होती. पण बलाढ्य ऑिÖůयाला आÓहान देÁयापूवê ÿिशयन
सैÆयबळाची चाचपणी करÁयासाठी Âयाने डेÆमाकªशी युĦ केले.
७.६ डेÆमाकª बरोबर युĦ १८६४ िबÖमाकªने दोन हेतूंसाठी डेÆमाकªशी युĦ केले. Âयाला ÿिशयन सैÆया¸या पराøमाची
चाचणी ¶यायची होती. दुसरे Ìहणजे, Âयाला ऑिÖůया िवłĦ युĦ करÁयाची संधी
शोधायची होती , शेलिÖवग आिण होÐÖटीन हे दोÆही ÿांत जमªन होते, परंतु डेÆमाकª¸या
शासकाĬारे िनयंिýत होते. होÐÖटीनचे लोक जमªन वंशज होते, परंतु शेÐसिवगमÅये बरेच
डेÆमाकªचे रिहवाशी होते. १८५२ मÅये झालेÐया करारानुसार डेÆमाकªने ÿांतांना िवलीन
करणे अपेि±त नÓहते. असे असूनही डॅिनश राजाने शेÐसिवग ÿांताचे िवलीनीकरण घोिषत
केले. Âयाच वेळी ऑिÖůयाने होÐÖटीन घेतला. िबÖमाकªने डेÆमाकªवर युĦ घोिषत केले.
डेÆमाकªचा पराभव झाला. ÿिशयाने शेÐसिवग काबीज केला. पुढे िबÖमाकªने ऑिÖůयाशी
युĦाची तयारी केली.
७.७ ऑिÖůया - ÿिशयन युĦ १८६६ (सात आठवड्यांचे युĦ) १८६६ मÅये झालेलं युĦ हे ÿिशयाचा एक जबरदÖत िवजय होता. नेपोिलयन¸या
पराभवापासून युरोिपयन राजकìय पåरिÖथतीत आमूलाú बदल केला. ÿिशयाची बरीच
ÿितÖपधê राºये ऑिÖůयाला सामील झाली होती आिण पराभूत झाली होती. या युĦाची
कारणे खालीलÿमाणे आहेत.
१) झोÐÓहेåरन Óयापारासाठी फायदेशीर ठरले. ऑिÖůयाला Âयात सामील होÁयाची इ¸छा
होती,परंतु िबÖमाकªने ऑिÖůयाला Âयात ÿवेश देÁयास नकार िदला.
२) हेसल या जमªन राºया¸या शासकाने नवीन संिवधान िदले,पण Âयात उदारमतवादी
तÂवे नसÐयामुळे लोकांनी िवरोध केला ऑिÖůयाने लोकांचे समथªन केले,तर
िबÖमाकªने हेसेल¸या शासकाची बाजू घेतली.
३) िबÖमाकª¸या मुÂसĥेिगरीने युĦसŀÔय िÖथती तयार केली. Âयाला ऑिÖůयाला
मुÂसĥीपणाने वेगळे करायचे होते. इंµलंडने ÿिशया¸या मुĉ Óयापाराला समथªन िदले
आिण ऑिÖůया¸या ÿितिøयावादी धोर णांचा िवरोध केला. िबÖमाकªने पोिलश
िवþोहात रिशयाला मदत कłन झारची मजê संपादन केली. झार आधीच ऑिÖůयावर
रागावला होता,कारण Âयाने िøिमयन युĦादरÌयान झारला मदत केली नाही. ĀाÆसचा
राजा नेपोिलयन यालादेखील ऑिÖůया आिण ÿिशया यां¸यात युĦ हवे munotes.in

Page 98

आधुिनक युरोपचा इितहास
98 होते,जेणेकłन दोÆही देश कमकुवत होतील आिण Âयाला आपले साăाºय
वाढवÁयाची संधी िमळेल. िबÖमाकªने अनेक देशांची तटÖथता िनमाªण कłन आपली
बाजू सुरि±त केली. मग Âयाने इटलीशी करार केला आिण ÿिशयाला लÕकरी
मदती¸या बदÐयात इटािलयन लोकांनी Óहेनेिशया िमळवÁया¸या कायाªत पािठंबा
देÁयाचे आĵासन िदले. अशा ÿकारे िबÖमाकªने ऑिÖůयाला राजनैितकåरÂया वेगळे
केले.
४) युĦाचे ताÂकाळ कारण ऑिÖůया¸या अिधपÂयाखाली असलेÐया होÐÂसेन या ÿांताने
िदले. िबÖमाकªने आरोप केला कì ऑिÖůयाने या ±ेýाचे योµय ÓयवÖथापन केले नाही.
तेथील जमªन लोकांचे सरं±ण करÁयासाठी Ìहणून िबÖमाकªने ऑिÖůयािवŁĦ युĦ
घोिषत केले.
हे युĦ सात आठवडे चालले. काही ÿांतांनी ऑिÖůयाला मदत केली,पण कोणतेही
युरोिपयन राºय ित¸या मदतीला आले नाही. पिहÐया तीन िदवसात ÿिशयाने ऑिÖůयाचा
पराभव केला आिण उ°र जमªनीतील भाग ÿिशयाला जोडला ३ जुलै,१८६६ रोजी सडोवा
येथे मु´य लढाई लढली गेली. ऑिÖůया पराøमाने लढला, पण शेवटी लढाईत पराभूत
झाला. या मोिहमेत जवळपास ४०,००० सैिनक ऑिÖůयाने गमावले. ĀाÆसमÅये
नेपोिलयन ितसरा या¸यावर ऑिÖůयाला मदत न केÐयाबĥल टीका झाली. युĦानंतर एक
मजबूत आिण शिĉशाली ÿिशया तयार झाला.
ÿागचा करार:
हा करार िबÖमाकª¸या मुÂसĥीपणाचे īोतक होता. Âयाने करारा¸या अटी िशिथल ठेवÐयान
अÆयथा ĀाÆस हÖत±ेप करÁयाची श³यता होती. करारा¸या अटी पुढीलÿमाणे होÂया -
१. जमªन राºयांचे कॉÆफेडरेशन रĥ करÁयात आले; अशा ÿकारे जमªनीमÅये ऑिÖůयाचा
ÿभाव संपुĶात आला.
२. ऑिÖůयाला युĦ भरपाई īावी लागली.
३. ऑिÖůयाला Óहेनेिशयाला इटलीला आिण होÐÂसेनला ÿिशयाला सोपवावे लागले.
४. ÿिशयाने जमªन ÿांतांना एकिýतरीÂया जोडले
५. इतर राºये Öवतंý ठेवली गेली.
करारामधून उ°र जमªन कॉÆफेडरेशन तयार झाले. ÿिशयाचा राजा Âयाचा अÅय± झाला.
Âयानुसार एकìकरणाची अधê ÿिøया पूणª झाली. हे युĦ ÿिशयासाठी अÂयंत फायदेशीर
होते. Âयाची आंतरराÕůीय ÿितķा वाढली व Âयाचे लÕकरी वचªÖव युरोपमÅये माÆय केले
गेले.

munotes.in

Page 99

जमªनी आिण इटलीचे एकìकरण
99 ७.८ Āँको ÿिशयन युĦ १८७०-७१ ĀाÆसवर बोनापाटª नेपोिलयनचा पुतÁया नेपोिलयन ितसरा राºय करत होता. Âया¸याकडे
नेपोिलयनचे तेज िकंवा लÕकरी कौशÐय नÓहते. चतुर राजनैितक डावपेचां¸या आधारे
िबÖमाकª नेपोिलयनला ÿिशयावर युĦ घोिषत करÁयास ÿवृ° कł शकला आिण
ĀाÆस¸या या आøमक हालचालीमुळे िāटनसह इतर युरोिपयन शĉéना ĀाÆस¸या बाजूने
सामील होÁयापासून रोखले. संपूणª जमªनीमÅये Ā¤च िवरोधी भावना िनमाªण झाली तेÓहा
िबÖमाकªने ÿिशया¸या सैÆयाला युĦासाठी सºज केले. हे युĦ Ā¤चांसाठी िवनाशकारी होते.
सÈट¤बर १८७० मÅये जमªन सैÆयाने िवशेषतः सेदान येथे दैिदÈयमान िवजय िमळवला. या
पराभवाने नेपोिलयनला इंµलंडमधील िनवाªसनात Âया¸या आयुÕयातील शेवटची वषª
घालवावी लागली.
युĦाची कारणे:
१) जमªन एकìकरण ÿयÂनात Ā¤च हÖत±ेपाचा धोका होता. िबÖमाकª¸या मुÂसĥेिगरीने
पुÆहा एकदा काम केले. इंµलंड आिण ĀाÆसमÅये कटुता िनमाªण कłन Âयाने इंúजांची
तटÖथता कायम ठेवली. िबÖमाकªने रिशया आिण इटलीला तटÖथ राहÁयास राजी
केले. ऑिÖůया कमकुवत झाला होता आिण ĀाÆसला मदत करणार नÓहता. या
घडामोडéमुळे नेपोिलयन एकाकì पडला.
२) नेपोिलयन ितसरा १८६४¸या मेि³सको मोिहमेत अपयशी ठरला. ऑिÖůया-ÿिशया
लढाईनंतर तो िनराश झाला होता,कारण ÿिशया Âया¸या अपे±ांिवŁĦ मजबूत बनला
होता. यामुळे दोÆही देशांमÅये वैर िनमाªण झाले.
३) नेपोिलयन ितसरा महÂवाकां±ी होता. िबÖमाकªने ऑÖůो-ÿिशयन युĦादरÌयान Âयाला
सुमारे ८८ ÿदेश देÁयाचे वचन िदले होते. पण Âयाने आपला शÊद पाळला नाही.
Ā¤चांना हा वाद िमटवÁयासाठी युĦ हवे होते.
४) युĦास ताÂकाळ कारण Öपेनमुळे िमळाले. दोÆही देशांनी Öपॅिनश उ°रािधकार
ÿकरणात हÖत±ेप केला. दोÆही देशांमÅये एकमेकांिवŁĦ सावªजिनक Ĭेष होता. शेवटी
युĦ जुलै १८७० मÅये घोिषत करÁयात आले. युĦादरÌयान १६ राºयांनी ÿिशयाला
मदत केली.
ÿिशयन सैÆयाने ĀाÆसवर आøमण केले. ÿिशयाने अनेक लढाया िजंकÐया आिण
ĀाÆसला पराभूत केले. ितसरा नेपोिलअनने पराभव माÆय केला पण पॅåरसमधील लोक चार
मिहने लढत रािहले. अखेर िनŁपाय झाÐयाने ते ÿिशयाला शरण गेले.
ĀाÆस¸या पराभवाची का रणे:
१) Ā¤च अित-आÂमिवĵासू होते आिण Âयांना वाटले कì Âयांना ÿिशयाचा पराभव
करÁयात अडचण येणार नाही. ĀाÆसला युरोपची सवाªत मजबूत लÕकरी शĉì मानली
जात असे. munotes.in

Page 100

आधुिनक युरोपचा इितहास
100 २) Ā¤च लोकांनी Âयां¸या चेसपॉट रायफÐस¸या ®ेķतेवर िवĵास ठेवला होता पण
ÿिशयन तोफखाÆया¸या ®ेķतेमुळे हा िवĵास कमाल दाखवू शकला नाही.
३) ÿिशयन सैÆया¸या वेगवान हालचालीने Ā¤चांना आIJयªचिकत केले.
४) सेडानमधील आप°ीजनक पराभव हा लÕकराÿमाणेच मानसशाľीय पराभव होता.
नेपोिलयन ितसरा पकडला गेला आिण Ā¤च सैÆयाचा पूणªपणे पराभव झाला. Ā¤च
मनोबल कधीच सावरले नाही.
५) ĀाÆस राजनैितकåरÂया अिलĮ होता. िबÖमाकªने हòशारीने ĀाÆसला आøमक बनवले
होते आिण Âयामुळे ĀाÆसला इतर कोणÂयाही मोठ्या शĉéकडून कोणतीही मदत
िमळाली नाही.
Āंकफटª¸या करारावर Öवा±री झाली ºयानुसार ĀाÆसला अÐसेस आिण लॉरेन या समृĦ
ÿांतांना जमªनीला īावे लागले. ĀाÆसने ÿचंड युĦ नुकसान भरपाई देÁयाचे माÆय केले.
नुकसान भरपाई देईपय«त जमªन सैÆयाने ĀाÆस¸या एका भागावर कÊजा िमळवला. ĀाÆसला
ÿजास°ाक घोिषत करÁयात आले. युĦादरÌयान दि±ण जमªन राºये ÿिशयामÅये सामील
झाली. एक तडजोड करÁयात आली आिण राºयांनी जमªन युिनयनमÅये सामील होÁयाचे
माÆय केले. Ā¤च - ÿिशयन युĦा¸या समाĮीपूवê १८ जानेवारी १८७१ रोजी जमªन
एकìकरणाचे कायª पूणª झाले. जमªन साăाºय अिÖतÂवात आले. ÿिशयाचा राजा जमªनीचा
राजा Ìहणून घोिषत झाला. बिलªनला राजधानी बनवÁयात आले. िबÖमाकª¸या चतुर
मुÂसĥेिगरीमुळे जमªनीचे एकìकरण झाले.
७.९ इटलीचे एकìकरण नेपोिलयन बोनापाटªने ऑिÖůयन राºये िजंकली तेÓहा एक नवीन युग सुł झाले. Âयाने
अनेक राºये एकý आणली. नेपोिलयनने इटलीला ÿशासनाची एकसमान ÓयवÖथा िदली.
इटािलयन लोक ÖवातंÞय,समानता आिण बंधुÂव या Ā¤च िवचारांनी ÿभािवत झाले. Âयांना
Öवराºय आिण ÖवातंÞय यासार´या संकÐपनांची ओळख झाली. यामुळे Âयां¸या
देशभĉìची भावना तीĄ झाली. नेपोिलयन¸या पराभवानंतर युरोप¸या नकाशाची पुनरªचना
करÁयासाठी १८१५ मÅये िÓहएÆना काँúेसला बोलावले गेले. इटािलयन लोकां¸या राÕůीय
भावनांकडे दुलª± केले गेले आिण पुÆहा जैसे थे िÖथती कायम ठेवÁयात आली. इटली पुÆहा
एकदा िवभागली गेली. ऑिÖůयन आिण Ā¤च राजांनी पुÆहा इटािलयन राºये काबीज केली.
इटलीचे िवभाजन Âयानुसार केले गेले
१) Ā¤च राजपुýा¸या अिधपÂयाखाली नेपÐस आिण िसिसलीचे राºय
२) लोÌबाडê आिण Óहेनेिशया ऑिÖůयाचे भाग बनले
३) पमाª,टÖकनी,मडेना ऑिÖůया¸या राजा¸या नातेवाईकांकडे रािहले
४) पोप अंतगªत रोम
५) केवळ िपडमŌट हे Öवतंý राºय रािहले munotes.in

Page 101

जमªनी आिण इटलीचे एकìकरण
101 ७.१० िपडमŌट मधील घडामोडी इटली¸या देशभĉांनी गुĮ संÖथांची व संघटनांची Öथापना केली. Âयांचे Åयेय इटािलयन
एकता हे होते. यापैकì सवाªत ÿिसĦ संघटना काबōनारी ही होती. Âयाचे मूळ नेपÐसमÅये
होते. इटलीतील सवª असंतुĶ घटक Âयां¸यात सामील झाले. Âयांना परदेशी लोकांना
इटलीतून बाहेर काढायचे होते. काबōनारी या øांितकारी सोसायटीने नेपÐसमÅये १८२०
मÅये राजा फिडªनांड या¸या िवरोधात बंड केले. लोकांनी उदारमतवादी राºयघटनेची
मागणी केली. राजाने सहमती दशªिवली, परंतु नंतर मागणी मोडून काढÁयासाठी गुĮपणे
ऑिÖůयाकडून मदत मािगतली. ऑिÖůयन सैÆय आले आिण बंड दडपले. दुसरा िवþोह
िपडमŌटमÅये सुŁ झाला. िपडमŌट¸या राजाने Âयाचा भाऊ चाÐसª अÐबटªसाठी िसंहासनाचा
Âयाग केला. पुÆहा ऑिÖůयाने हÖत±ेप कłन बंड मोडून काढले. १८३० ¸या Ā¤च øांतीचा
इटािलयन राºयांवर ÿभाव पडला. मोडेना आिण पमाª येथे बंड झाले,परंतु ऑिÖůयाने सवª
उठावांना िचरडले. यामुळे देशभĉांना एक धडा िमळाला कì सवª राºयांचा समान शýू
ऑिÖůया होता. Âयामुळे ऑिÖůयन ÿभाव आिण दडपशाहीपासून मुĉ होणे आवÔयक होते.
१८४८ ची øांती:
१८४८¸या øांतीने संपूणª इटािलयन ĬीपकÐपात राÕůवादी भावना वाढÁयाचा मागª मोकळा
केला. Âया वषê अनेक इटािलयन शहरांमÅये मोठ्या ÿमाणावर िवþोह सुŁ झाला. डॉ³टर,
वकìल, दुकानदार यासारखे Óयावसाियक वगª तसेच िवīाथê यांनी लोÌबाडê-Óहेनेिशया
आिण िमलान येथील ऑिÖůयन राजवटीिवŁĦ बंड करÁयाचा ÿयÂन केला. िपडमŌट-
सािडªिनया राºयाने बंडाला पािठंबा देÁयासाठी सैÆय पाठवले असले तरी जुलै १८४८ मÅये
ऑिÖůया¸या मदतीमुळे बंड िचरडले गेले. इटािलयन बंड अपयशी ठरले आिण १८४९
पय«त जुÆया राजवटी पुÆहा एकदा अिÖतÂवात आÐया.
रीसोजêिमंटो:
ÿचिलत पåरिÖथती¸या िवरोधात इटलीमÅये अनेक उठाव झाले आिण हजारो लोकांना
तुŁंगात डांबÁयात आले िकंवा िनवाªिसत करÁयात आले. ÖवातंÞयिवषयक िवचार आिण
भावनांनी रीसोजêिमंटो चळवळीला ÿेåरत केले. रीसोजêिमंटो Ìहणजे पुनŁºजीवन िकंवा
पुनŁÂथान. ही चळवळ एक Öवतंý आिण संयुĉ इटली¸या आदशा«वर आधाåरत होती.
तसेच इटािलयन लोकांना Âयां¸या पूवê¸या महानतेची आठवण कłन देत होती. ऑिÖůयन
वचªÖवाचा िनषेध आिण एकतेची मागणी Âयांनी केली होती. ते उदारमतवादी आिण
लोकशाहीवादी होते. संसदीय Öवłपाचे सरकार,अिभÓयĉì ÖवातंÞय,चचªचे अिधकार कमी
करणे आिण ÿजास°ाक Öथापनेची मागणी Âयांना अिभÿेत होती. इटली¸या
मÅयमवगêयांनी आिथªकŀĶ्या Öवतःला िवकिसत करÁयाची इ¸छा Óयĉ केली.
७.१२ जोसेफ मॅिझनी मॅिझनीचा जÆम १८०५ मÅये िजनोआ येथे झाला. Âयाचे वडील िजनोआ िवīापीठात
ÿाÅयापक होते. तŁण वयातच मॅिझनी काबōनारीचा सदÖय झाला. Âयाने १८३० ¸या
बंडात जोमाने भाग घेतला. Âयासाठी Âयाला काही िदवसांसाठी हĥपार करÁयात आले. munotes.in

Page 102

आधुिनक युरोपचा इितहास
102 १८३१ मÅये सुटÐयानंतर Âयाने "यंग इटली" नावाची संघटना Öथापन केली. तŁणांना
राÕůीय चळवळीसाठी संघिटत करणे हा Âयांचा हेतू होता. युवाशĉìवर Âयांचा अपार िवĵास
होता. Âयांनी तŁणांना कारागीर,कामगार,कामगार आिण शेतकöयांशी संवाद साधा आिण
Âयांना Âयां¸या ह³कांची जाणीव कłन देÁयास सांिगतले. Âयाला इटलीला राÕů बनवायचे
होते. काबōनेरी संघटना¸या कायª पĦतीवरील Âयाचा िवĵास उडाला. Âयाने एक मजबूत
राÕůीय कृती करÁयाचे Åयेय ठेवले. Âया¸या राÕůवादी ÿचाराने इटािलयन लोकांचे राजकìय
ि±ितज िवÖतृत केले.
७.१३ कॅÓहóरचा मुÂसĥीपणा िपडमŌट - सािडªिनया¸या माÅयमातून कावूरने इटली¸या एकìकरणात मÅयवतê भूिमका
बजावली. कावूर उदारमतवादी होता आिण मुĉ Óयापार,मतÖवातंÞय आिण धमªिनरपे±
राजवटीवर िवĵास ठेवत होता. परंतु ÿजास°ाकवादी आिण øांितकारकांचे मागª Âयांना
पसंत नÓहते. कावूरने संसदे¸या चच¥त भाग घेतला होता पण पंतÿधान असताना Âयांनी
वापरलेÐया िववादाÖपद पĦतéमुळे Âया¸यावर मोठ्या ÿमाणावर टीका केली गेली. Âया¸या
आधुिनकìकरण ÿकÐप,िवशेषत: रेÐवे आिण लÕकर आिण नौदला¸या उभारणीवर मोठ्या
ÿमाणावर खचª केÐयामुळे राÕůीय कजª वाढले. जेÓहा कावूर पंतÿधान झाला तेÓहा
िपडमŌटला ऑिÖůयाकडून नुकताच मोठा पराभव सहन करावा लागला होता,परंतु जेÓहा तो
मरण पावला,तेÓहा िÓह³टर इमॅÆयुएल¸या िĬतीय¸या हाती युरोप¸या महान शĉéमÅये
Öथान असलेÐया एक राºय आले. ÂयामÅये कावूरचा िसंहाचा वाटा होता.
७.१४ िøिमयन युĦ (१८५३-५६) िāटन आिण ĀाÆस¸या सहयोगी शĉéनी िपड माँट राºयाला िøिमयन युĦात सहभागी
होÁयास सांिगतले. इटली¸या एकìकरणा¸या िपडमाँट¸या पुढाकाराला िमýप± पािठंबा
देतील अशी आशा असलेÐया कावूरने १० जानेवारी १८५५ रोजी िāटन आिण ĀाÆसला
पाठéबा िदला आिण युĦात ÿवेश केला Ìहणून सहमती दशªिवली. १९ Óया शतका¸या
मÅयात ऑिÖůया हे शिĉशाली राÕů होते,ºयां¸याकडे लोÌबाडêचा मोठा आिण समृĦ
ÿदेश होता. िपडमाँट- सािडªिनया हे ऑिÖůयन लोकांना Öवतःहóन पराभूत कł शकत नाही
हे जाणून कावूरने १८५० ¸या दशका¸या मÅयात ĀाÆस , इंµलंड आिण ऑटोमन
साăाºया¸या बाजूने िøिमयन युĦात ÿवेश कłन राजकìयŀĶ्या फायदा उठवÁयाचा
ÿयÂन केला आिण तो पुरेपूर यशÖवी झाला. दरÌयान, कावूरने िपडमाँट-सािडªिनया आिण
Âयाचे ÿदेश आधुिनकìकरणĬारे सुसºज करÁयाचा ÿयÂन केले. साडêिनयात रेÐवेमागª
तयार करणे आिण सैÆय ÿबलीकरण सुŁ ठेवले.
ऑिÖůयाला नमवÁयासाठी पीड माँटला ÿबळ िमýांची गरज होती. Âयाने ĀाÆसबरोबर युती
करÁयाचा िनणªय घेतला. Ā¤च राजा नेपोिलयन ितसरा हा पूवê काबōनारीचा सदÖय होता
Âयामुळे इटािलयन राºयांबĥल सहानुभूती बाळगणे अपेि±तच होते. १८५५ मÅये कावूरने
िøिमयन युĦात इंµलंड आिण ĀाÆसला मदत कłन राजनैितक पाऊल उचलले. Âयाचे
रिशयाशी कोणतेही वैर नÓहते,पण Âयाला आंतरराÕůीय राजकारणातून फायदा ¶यायचा
होता. इटली एकìकरणात हे महÂवाचे पाऊल होते. जेÓहा इटािलयन सैÆयाने िøमीय munotes.in

Page 103

जमªनी आिण इटलीचे एकìकरण
103 युĦाबĥल तøारी मांडÐया, तेÓहा तो Ìहणाला "øìिमया¸या या िचखलातून एक नवीन
इटली जÆमाला येईल.” युĦानंतर,कॅÓहोरला पॅåरस शांतता पåरषदेसाठी बोलावÁयात आले.
Âयाने ितथे जाऊन इटािलयन राºयां¸या समÖया मांडÐया. नेपोिलयन ितसरा इटलीला
मदत करÁयास तयार झाला. Âयांनी कावूरची भेट घेतली आिण तपशीलांवर चचाª केली.
ऑिÖůयाला लोÌबाडê आिण Óहेनेिशयामधून बाहेर काढÁयासाठी Âयाने िपडमŌटला मदत
करÁयाचे आĵासन िदले. ÂयाबदÐयात ĀाÆसला सेÓहॉय आिण नाइस ÿांत िमळणे अपेि±त
होते.
७.१५ ऑिÖůया िवŁĦ युĦ १८५९: ĀाÆसशी युती केÐयावर, िपडमाँट-सािडªिनयाने ऑिÖůयािवŁĦ १८५९ मÅये युĦ घोिषत
केले. ऑिÖůयाचा िवरोध करÁयासाठी कावूरने लोÌबाडê¸या सीमेवर सैÆय तैनात केले.
ऑिÖůयाने िपडमाँटला सैÆय मागे घेÁयास सांिगतले पण कावूरने नकार िदला. Âयामुळे
ऑिÖůयाने युĦाची घोषणा केली गेली. करारानुसार नेपोिलयन ितसरा याने वैयिĉकåरÂया
Ā¤च सैÆयाला कावूरला मदत करÁयासाठी आ²ा िदली. लोÌबाडêवर सािडªिनयाचा ताबा
ÿÖथािपत झाला. जेÓहा हे ÖपĶ झाले कì ऑिÖůया Óहेनेिशयाला गमावेल तेÓहा नेपोिलयन
ितसरा याने अचानक युĦ थांबवले व तो मागे हटला. Âयाने ऑिÖůयाबरोबर िÓहलाĀांकाचा
करार केला. यामुळे कावूर िनराश झाला आिण Âयाने राजीनामा िदला. परंतु िव³टर
इÌयनुएलने तो Öवीकारला नाही. इटािलयन लोकांनी पमाª, मोडेना आिण टÖकनी¸या
शासकांना नाकारले. या कामात Âयांना इंµलंडकडून नैितक पाठéबा िमळाला. िāिटश
पंतÿधानांनी जाहीर केले कì लोकांना Âयांचे राजे बदलÁयाचा अिधकार आहे. तीन
राºयांतील लोकांना िपडमाँटमÅये सामील होÁयाची इ¸छा होती. ही एक महßवाची पायरी
होती. सािडªिनया - िपडमाँट एक मोठे आिण ÿमुख राºय बनले.
७.१६ जोसेफ गरीबाÐडी जोसेफ गरीबाÐडीचा जÆम १८०७ मÅये नाईस येथे झाला. तो मॅिझनीचा समथªक होता
आिण यंग इटलीचा सदÖय होता. Âयाने रेड शटª नावाची Âयां¸या अनुयायांची संघटना
Öथापन केली. पोप¸या अिधपÂयाखालील रोमची मुĉता करÁयासाठी Âयाने रोमकडे मोचाª
वळवला. माý Ā¤च सैÆयाने पोप¸या बचावासाठी धाव घेतली. गॅåरबाÐडी ही लढाई हारला
आिण पुÆहा अमेåरकेत िनघून गेला. काही वषा«नी तो इटलीला परतला आिण एका छोट्या
बेटावर शेतकöयाचे आयुÕय Óयतीत कł लागला. १८५४ मÅये कावूरने Âयाला पीडमŌटचा
राजा िÓह³टर इमॅÆयुएल¸या नेतृÂवाखाली एकìकरण पूणª करÁयासाठी Âयाची मदत
मािगतली. गॅåरबाÐडीने ÿजास°ाकवादाचे समथªन केले असले तरीही, Âयाने आपÐया
देशा¸या एकìकरणासाठी इमॅÆयुएलचे नेतृÂव Öवीकारले. उ°र इटािलयन राºयांनी १८५९
आिण १८६० मÅये िनवडणुका घेतÐया आिण िपडमŌट-सािडªिनया साăाºयात सामील
होÁयासाठी मतदान केले एकìकरणा¸या िदशेने एक मोठे पाऊल होते. िपडमŌट-सािडªिनया
यांनी सॅवॉय आिण नाइस हे ÿांत ĀाÆसकडे सोपवले. दि±णी इटािलयन राºयांना
एकìकरण ÿिøयेत आणÁयात गॅåरबाÐडी यांचे महßवपूणª योगदान होते. १८६१ ¸या
सुŁवातीला एक राÕůीय संसद बोलावली आिण इटली¸या राºयाची घोषणा केली गेली
आिण Âयात िÓह³टर इमॅÆयुएल दुसरा याची इटलीचा राजा Ìहणून िनवड करÁयात आली. munotes.in

Page 104

आधुिनक युरोपचा इितहास
104 गरीबाÐडीने आपÐया अनुयायांना १८५९ मÅये ऑिÖůयािवŁĦ युĦ लढÁयास ÿेåरत केले.
१८६० मÅये िसिसली¸या देशभĉांनी Ā¤च राजा ĀािÆसस पिहला या¸या िवरोधात बंड
केले. Âयांनी गॅåरबाÐडीकडे मदतीची िवनंती केली. गरीबाÐडी हजार अनुयायांसह
मासªला¸या िकनाöयाकडे िनघाला. Âयाने िÓह³टर इमॅÆयुएल¸या नावाने संपूणª िसिसलीवर
कÊजा केला. िवजयानंतर,Âयाने इटली¸या मु´य भूमीत ÿवेश केला आिण नेपÐस गाठले.
गारीबाÐडीने १८६० मÅये नेपÐसवर कÊजा केला. Âयाने रोमवरील मोचाªची तयारी सुł
केली. कॅÓहóरसाठी ही पåरिÖथती धोकादायक होती. रोम हा ÿांत पोप¸या अिधपÂयाखाली
होता. हे ĀाÆस¸या अिधपÂयाखाली होते. नेपोिलयन ितसरा कॅथोिलक होता आिण पोपला
ýास होऊ नये अशी Âयाची इ¸छा होती. कावूर¸या Åञानात आले कì रोमवरील हÐÐयाचा
अथª ĀाÆसशी युĦ होईल. कावूरने गॅåरबाÐडीला थांबवÁयाचे धोरण आखले. Âयाने
नेपोिलयन ितसरा याला आĵासन िदले कì रोमवर हÐला होणार नाही,परंतु इतर छोट्या
राºयांचा भाग िÓह³टरने काबीज केला. लोकांनी Âयाला आपला राजा Ìहणून Öवीकारले.
गरीबाÐडीने राजाला अिभवादन केले व संभाÓय संघषª टाळÁयासाठी तो आपÐया गावी गेला
व राजकारणातून िनवृ° झाला.
७.१७ िÓह³टर इमॅÆयुएलने एकìकरण पूणª केले िÓह³टर इमॅÆयुएल हा चाÐसª अÐबटª या सािडªिनया – िपडमŌट¸या राजाचा मुलगा होता.
एकìकरणा¸या कामात Âयाला काउंट कावूरकडून राजकìय मागªदशªन लाभले. Âयाने
एकìकरणाचा मागª िनद¥िशत करÁयासाठी कावूरला पूणª अिधकार िदला. १८६१ पय«त
Óहेनेिशया आिण रोम वगळता सवª ±ेýे एकìकरणा¸या बाहेर होती. Óहेनेिशया हा ÿांत
ऑिÖůया¸या तर रोम पोप¸या ताÊयात होता. १८६६ मÅये ऑिÖůया आिण ÿिशया
दरÌयान युĦ झाले. िÓह³टरने ÿिशयाशी युती केली. Âयातील अटéनुसार जर इटलीने
ÿिशयाला ऑिÖůयािवŁĦ मदत केली तर Âया बदÐयात इटलीला वेनेिशया ताÊयात
घेÁयास ÿिशया मदत करेल. ÿिशयाने युĦ िजंकले आिण ऑिÖůयाला Óहेनेिशयाला
इटलीला िदले गेले. १८७० मÅये ĀाÆस आिण ÿिशया यां¸यात युĦ झाले. नेपोिलयन
ितसरा याला रोममधून Ā¤च सैÆय मागे घेÁयास भाग पाडले गेले. िÓह³टरने या संधीचे सोने
केले. सÈट¤बर १८७० मÅये इटािलयन सैÆयाने रोम¸या िदशेने कूच केले. पोपने आपले
बÖतान ÓहॅिटकनमÅये हलवले. रोम¸या नागåरकांनी एकìकरणात सामील होÁयासाठी
मतदान केले.
७.१८ सारांश १८६० पासून १८९० पय«त िबÖमाकªने जमªन आिण युरोिपयन राजकारणावर वचªÖव
गाजवले. शांतते¸या मागाªने आपले Åयेय साÅय होऊ शकत नाही हे Âयाला माहीत होते.
Âयाने लोह आिण रĉ धोरण अंिगकारले.या धोरणात ÿथम ÿिशयाने मजबूत सैÆय तयार
करणे आवÔयक आिण अगÂयाचे होते. राजनैितक मागाªने ĀाÆसला वेगळे कłन आिण युĦ
िजंकून जमªनीला एक महान राÕů Ìहणून Öथान िमळवून िदले. Óही³टर इमॅÆयुएलचा राजा
Ìहणून Öवीकार केÐयावर इटलीचे एकìकरण पूणª झाले. हे इटािलयन देशभĉां¸या Óयापक
ÿयÂनांमुळे होते. रोमला संयुĉ इटलीची राजधानी Ìहणून घोिषत करÁयात आले. मॅिझनीचा munotes.in

Page 105

जमªनी आिण इटलीचे एकìकरण
105 राÕůवाद,कॅÓहोरची मुÂसĥीपणा,गरीबाÐडीचे बिलदान आिण राजा इमॅÆयुएलचे शहाणपण
यामुळे दीघª काळचे एकìकरणाचे ÖवÈन साकार झाले.
७.१९ ÿij १) १८६६ ¸या ऑÖůो ÿिशयन युĦ आिण १८७०-७१ ¸या Āँको ÿिशयन युĦाचे वणªन
करा.
२) जमªनी¸या एकìकरणा¸या ÿिøयेची चचाª करा.
३) जमªनी¸या एकìकरणात िबÖमाकªचे योगदान ÖपĶ करा.
४) इटली¸या एकìकरणाकडे नेणाöया घटनांची चचाª करा.
५) इटािलयन एकìकरणात ऑिÖů या १८५९ िवŁĦ युĦाची पाĵªभूमी आिण पåरणामांचे
वणªन करा.
६) जमªनी¸या एकìकरणात कावूरची भूिमका ÖपĶ करा.
७.२० संदभª १. कॉन¥ल आर.डी., वÐडª िहŕी इन ट्वेितथ सेÆचुरी, लाँगमन, १९९९
२. लोवे नॉमªन,माĶåरंग युरोिपयन िहÕůी,मॅकिमलन, २००५
३. टेलरचे ए.जे.पी., द Öůगल फॉर माÖटरी इन युरोप (१८४८-१९१८) – ऑ³सफडª,
१९५४
४. कोन¥ल आर. डी., वÐडª िहÕůी इन ट्वेÆटीथ स¤चुरी, लŌगमन एÖसे³स, १९९९
५. úांट अंड तेÌपरले, युरोप इन नाईनितÆथ अंड ट्वेÆटीथ स¤चुरी, Æयुयोकª, २००५
६. टेलर ए. पी. जे., द Öůगल फोर माÔतरी इन युरोप, (१८४८-१९१८), ओ³फोडª
७. थोमÈसन डेिवड, युरोप िसÆस नेपोिलयन, लाँगमन, जयपूर, १९७७.

***** munotes.in

Page 106

106 ८
úीक ÖवातंÞय युĦ
घटक रचना
८.० उिĥĶे
८.१ ÿÖतावना
८.२ úीक ÖवातंÞययुĦाची पाĵªभूमी
८.३ úीक लोकांकडून ÖवातंÞयाची घोषणा
८.४ úीससंदभाªत ÿमुख युरोिपयन शĉéचे धोरण
८.५ úीस¸या ÖवातंÞयाला माÆयता
८.६ सारांश
८.७ ÿij
८.८ संदभª
८.० उिĥĶे १) úीक ÖवातंÞययुĦाची पाĵªभूमी समजून घेणे
२) úीक ÖवातंÞययुĦासंदभाªतील घटनांचा अËयास करणे
३) úीक ÖवातंÞयात युरोिपयन शĉéची भूिमका समजून घेणे
८.१ ÿÖतावना सुमारे एक दशकभरा¸या øांतीनंतर ऑĘोमन साăाºयापासून ÖवातंÞय िमळवणारे úीक हे
पिहले राÕů होते. तुका«िवŁĦ¸या úीक ÖवातंÞययुĦाला अनेक घटक कारणीभूत ठरले.
पंधराÓया शतकापासून úीक लोक ऑĘोमन राजवटीअंतगªत होते. úीक ऑथōडॉ³स चचªला
Âयांचे धमªकायª करÁयाची परवानगी िदली गेली आिण úीक लोकांना Âयां¸या इ¸छेनुसार
उपासना करÁयास आिण Âयांची संÖकृती आिण भाषा िटकवून ठेवÁयास ÖवातंÞय देÁयात
आले. úीक लोक ऑĘोमन तुका«ना आपÐयापे±ा किनķ मानत होते आिण Âयांना ÿाचीन
úीस¸या वैभवाचा अिभमान होता. युरोपमÅये úीक अिभजात सािहÂय आिण भाषा या दोÆही
±ेýांमÅये नÓयाने Łची िनमाªण झाÐयामुळे úीक लोकांमÅये राÕůीय चेतनेचे पुनŁºजीवन
झाले. १८१४ मÅये चार úीक Óयापाö यांनी ओडेसा येथे Öथापन केलेली िफलीके हेटेåरया
(िमýांची संघटना) ही सवाªत ÿिसĦ गुĮ संघटना होती. १८२० पय«त Âयाची सदÖयसं´या
२,००,००० झाली होती. Ā¤च राºयøांतीने ÿेåरत ÖवातंÞय आिण राÕůवादा¸या कÐपना
úीकांनाही ÿेåरत करत होÂया.
munotes.in

Page 107

úीक ÖवातंÞय युĦ
107 ८.२ úीक ÖवातंÞययुĦाची पाĵªभूमी úीकांना ÖवातंÞयाची दीघª परंपरा होती. तुका«ची दडपशाही असूनही úीकांना ऑĘोमन
साăाºयातील इतर िùIJन ÿजेपे±ा जाÖत राजकìय Öवाय°ता आिण िवशेषािधकार
िमळाले होते. Âयां¸या खेड्यातील समुदायांमÅये úीक लोकांमÅये उÂसाही Öथािनक
जीवनाचे घटक होते जे Âयां¸या ÿितभेला अनुकूल होते. úीक ऑथōडॉ³स चचªमÅये
Âयां¸याकडे समान राÕůीयते¸या अथाªने एकý बांधÁयासाठी आवÔयक असलेली संघटना
होती. भूतकाळात úीक लोक तुकê सरकार आिण नौदल या दोÆहीमÅये िवशेष सामील झाले
होते. अनेक úीकांना तुका«नी नागरी ÿशासनात काम िदले होते. ÖवातंÞययुĦ सुł
होÁया¸या खूप आधी एिजयन आिण एिűयािटकमधील ®ीमंत úीक Óयापाö यांचा समुदाय
ऑĘोमन साăाºयात िवशेष Öथान िमळवून होते. úीकांना ऑĘोमन सुलतानला वािषªक
खंडणी आिण खलाशांना शाही नौदलात सेवेसाठी पाठवावे लागत असे. úीकांना िश±णा¸या
±ेýात मयाªिदत Öवाय°ता देÁयात आली होती. Âयांनी शाळा आिण िवīापीठे Öथापन केली
होती. ĀाÆस आिण इतर देशांतील बौिĦक चळवळéशी घिनķ संबंध िनमाªण केले होते. úीक
ऑथōडॉ³स चचªचे ÿमुख यांचे तुकê¸या सुलतानशी चांगले संबंध होते. अिधक Öवाय°तेची
फळे चाखÐयानंतर úीकांना ऑĘोमन साăाºया¸या िनयंýणातून मुĉ Óहायचे वेध लागले
होते. ऑĘोमन राजवटीिवŁĦ¸या बंडाने सिबªयाला १८१३ मÅये अधª-Öवाय°ता िदली
आिण यामुळे úीकांना ÿोÂसाहन िमळाले. úीकांचा असा िवĵास होता कì रिशयन Âयांना
ऑĘोमन¸या िनयंýणातून मुĉ होÁयास मदत करेल. Âयानंतर १८१४ मÅये रिशयातील
ओडेसा येथे भरभराट होत असलेÐया úीक समुदाया¸या क¤þÖथानी úीक िनवाªिसतांनी
úीसमÅये सशľ बंडखोरीसाठी पायाभूत काम करÁयास सुŁवात केली.
úीक िवþोह:
१८२१ मÅये पेलोपोनेिशयन ĬीपकÐपातील úीक लोकांनी तुकª राजवटीिवŁĦ बंड केले.
मोÐडािवयामÅये उठाव झाÐया¸या बातमीने ते ÿेåरत झाले. काही रिशयन लोकांसह
úीक¸या नेतृÂवाखालील एक लहान गट सीमा ओलांडून मोÐडेिÓहयामÅये गेला होता िजथे
Âयांनी úीक ÖवातंÞयाचा Åवज उंचावला होता आिण अपे±ा केली होती कì मोÐडेिÓहयाचे
रोमािनयन आिण बÐगेåरयन Âयां¸या Öवत: ¸या ÖवातंÞयासाठी Âयां¸याबरोबर उठतील.
मोÐडािवयातील बंड दडपले गेले परंतु पेलोपोनीजमधील बंड वेगात पसरले.
पेलोपोनीजमधील बंडखोरांकडे चांगले संघटन, रणनीती आिण िशÖत नÓह ती. कĘर िùIJन
गट Âयां¸या शýूंना दया न करता मारत होते. काही नेÂयांनी संयम ठेवÁयाचा आिण लूटमार
थांबवÁयाचा ÿयÂन केला परंतु Âयांचा फारसा पåरणाम झाला नाही. माचª १८२१ मÅये
पेलोपोनीजमÅये राहणारे पुŁष,िľया आिण मुले यां¸यासह सुमारे २०,००० मुिÖलम एका
आठवड्यांत मारले गेले. कॉÆÖटँिटनोपलमÅये ऑĘोमन सुलतान महमूद दुसरा याने
कॉÆÖटँिटनोपलचा úीक नेता úेगोåरयोस पाचवा याला अटक करÁयाचा आदेश िदला.
úेगोåरयोसवर बंडखोरीचा कट रचÐयाचा आिण देशþोह केÐयाचा आरोप करÁयात आला.
úेगोåरयोससह इतर दोन िबशपांना फाशी देÁयात आली. सुलतान महमूद दुसराचा असा
िवĵास होता कì फाशीचा आदेश िदÐयामुळे हे बंड मोडले जाईल. युरोपातील िùIJनांना
पेलोपोनीजमधील उठावाची जाणीव होती परंतु øांितकारकां¸या कारवाईची Âयांना जाणीव munotes.in

Page 108

आधुिनक युरोपचा इितहास
108 नÓहती Âयामुळे úेगोåरयोस¸या फाशीमुळे Âयांना ध³का बसला. एिÿल १८२१ मÅये
पेलोपोनीजचे बंड कॉåरंथ¸या इÖथमसमÅये उ°रेकडे मÅय úीस आिण अथेÆस¸या िदशेने
पसरले.
úीक बंडखोरांनी तुका«¸या ताÊयातील अनेक शहरे व नगरे काबीज केली. úीक
ÖवातंÞययुĦा¸या वेळी úीक आिण तुका«नी Âयांची øूरता ÿकट केली. úीक बंडखोरांनी
मोठ्या ÿमाणात मुिÖलमांची क°ल केली तर तुका«नी कॉÆÖटँिटनोपल येथे िùIJनांची
क°ल केली. úीक लोक नौदल ±ेýात ÿवीण होते. ते अनुभवी नािवक होते आिण ऑĘोमन
जहाजांवर काम करणाö या úीक खलाशांनी ती तुकê नोकöया सोडून िदÐया आिण Âयामुळे
तुका«ना अननुभवी मजूर आिण शेतकरी यांना नौदलात भरती करावे लागŊे. तुकª नौसेनेत
कमकुवत झाला. १८२२ मÅये úीकांनी पेलोपोनीजकडून इÖथमस¸या उ°रेकडे आिण
पिIJमेकडील िकनारपĘीचा ÿदेश घेतला आिण पूव¥ला अथेÆस आिण थेबेस काबीज केले.
पिIJम आिण पूवª-मÅय úीस तसेच एिजयन बेटांवर माý úीकांचे िनयंýण नÓहते.
८.३ úीकांकडून ÖवातंÞयाची घोषणा १८२२ मÅये úीकांनी ÖवातंÞय घोिषत केले व उदघोषणा केली कì आÌही हेलास¸या ²ानी
आिण थोर लोकांचे वंशज आहोत. आÌही युरोपमधील ÿबुĦ आिण सुसंÖकृत राÕůांचे
समकालीन आहोत. कायīा¸या बाबतीत चार शतकांहóन अिधक काळ आपÐयावर
ऑĘोमन स°े¸या øूर राजवटीचा भार आता सहन करणे श³य नाही. úीससंदभाªत ÿमुख
युरोिपयन शĉéचे धोरण
úीक बंडा¸या वेळी ÿबळ युरोिपयन शĉéचे ÿितिनधी लायबॅच १८२१ ¸या कॉंúेसमÅये
होते. ऑिÖůया¸या चांसलर मेटिनªक¸या ŀĶीने úीक हे हे ऑĘोमन सरकार¸या कायदेशीर
सावªभौमÂवािवŁĦ बंडखोर होते आिण Âयामुळे दोषी होते. ऑिÖůयाची बाजू घेवून इंµलंडने
इतर देशा¸या कारभारात हÖत±ेप न करÁया¸या िसĦांताचे काटेकोरपणे पालन केले.
इंµलंडचे ÿितिनधी कॅसलरेघ आिण आणखी कॅिनंग यांचा असा िवĵास होता कì इतर
राºयां¸या अंतगªत बाबéपासून अिलĮ राहणे हे इंµलंडचे कतªÓय आहे. इंµलंड आिण
ऑिÖůया यांनी राजकìय ÖवयंिसĦते¸या पåरघात ऑĘोमन साăाºयाची अखंडता
महÂवाची मानली. úीक ÖवातंÞययुĦाचे यश हे ऑĘोमन साăाºया¸या अंताची सुŁवात
असेल याची Âयांना पूवªकÐपना होती. अशाÿकारे इंµलंड आिण ऑिÖůया या दोघांनीही úीक
बंडखोरी दूर करÁयासाठी आिण युरोपीय संघषाªत िवकिसत होÁयापासून आपली सवª शĉì
पणाला लावली. काही काळ हे धोरण यशÖवीपणे पाळले गेले. यामुळे झार अले³झांडर
पिहला िĬधा मनिÖथतीत होता. सामाÆय रिशयन लोकांना úेगोåरयोस¸या मृÂयूचा बदला
¶यायचा होता परंतु झारला इंµलंडचा िवरोध आिण इतर बाबी िवचारात ¶याय¸या होÂया.
Âयाने िवरोघाचे ÿितक Ìहणून कॉÆÖटँिटनोपलमधून आपला राजदूत मागे घेतला. अशा
ÿकारे úीकांकडून अपे±ा असूनही झार Âयां¸या बंडखोरांना पािठंबा देÁयात अयशÖवी
ठरला आिण úीक ÖवातंÞया¸या चळवळीला मोठा ध³का बसला. पिहÐया सहा वषा«त
(१८२१-२७) युरोिपयन शĉéनी úीक ÖवातंÞययुĦात हÖत±ेप केला नाही. बाहेरील
हÖत±ेप टाळÁयासाठी आिण हा वाद तुकªÖतान आिण úीसमधील खाजगी बाब मानÁयात
आला. या काळात रिशया , ऑिÖůया आिण इंµलंडने ऑĘोमन साăाºय आिण úीक munotes.in

Page 109

úीक ÖवातंÞय युĦ
109 ÖवातंÞययुĦाबाबत समान धोरण अवलंबले. úीक ÖवातंÞययुĦा¸या सुŁवाती¸या काळात
ही पåरिÖथती होती. तरीही या टÈÈयावरही युरोिपयन शĉéना हÖत±ेप करÁयापासून
परावृ° करणे कठीण होत गेले. िवशेषतः रिशयाने आपली नाराजी व अÖवÖथता. दशªिवली.
झार हे िवसł शकत नÓहता कì तो ऑथōडॉ³स चचªचा पाठीराखा होता आिण Ìहणूनच
Âयाला तुकª िवŁĦ ऑथōडॉ³स चचª अशा धमªयुĦाचे Öवłप असलेÐया युĦात िवशेष रस
होता. िशवाय दि±णे युरोपमÅये राजकìय वचªÖव ÿÖथािपत करणे हे रिशयाचे पारंपाåरक
धोरण होते. इंµलंड आिण ऑिÖůया हे दोÆही देश अजूनही तुका«शी शýुÂव टाळÁयास
उÂसुक होते आिण Âयांनी úीक बंड शमिवÁयासाठी सुलतानला काही सवलती देÁयाची
िवनंती केली. Âयाचा पåरणाम काही काळ शांतता ÿÖथािपत झाली.
मेहमेत अली याचा हÖत±ेप:
जेÓहा ओटोमन सुलतानने इिजĮ¸या पाशा मेहमेत अलीला úीक बंड दडपÁयासाठी मदत
करÁयासाठी बोलावले तेÓहा पåरिÖथती बदलु लागली. मेहमेत अलीचा मुलगा इāािहम¸या
आगमनाने आिण अथेÆस ताÊयात घेतÐयाने (१८२७) úीकांचा ÿितकार कोसळला. संपूणª
युरोप आिण अमेåरकेत úीक संघषाªबĥल सहानुभूती उसळली. रिशयाने Öवत:ला
ऑथōडॉ³स िùIJनांचा संर±क असÐयाचा दावा केÐयामुळे रिशयन देखील राÕůीय आिण
धािमªक भावनांनी ÿेåरत झाले.
रिशया, इंµलंड आिण ĀाÆसचा हÖत±ेप
१८२६-२७ मधील úीक िवþोह इāािहम¸या जोरदार लÕकरी कारवायांमुळे कोसळÁया¸या
टÈÈयावर होता. रिशयाचा नवीन झार िनकोलस पिहला याने úीक संघषाªत हÖत±ेप
करÁयाचा िनधाªर केला होता. यावेळी इंµलंडचे परराÕů मंýी जॉजª कॅिनंग यांनी ठरवले कì
युĦ टाळÁयाचा एकमेव मागª Ìहणजे इंµलंडने रिशयासोबत ऑĘोमन साăाºयावर दबाव
आणणे. माचª १८२६ मÅये झारने मोÐडािवया आिण वालािचया येथून तुकê सैÆय मागे
घेÁयाचे आवाहन केले. एिÿल १८२६ मÅये ड्यूक ऑफ वेिलंµटनला पुढील योजनेसाठी
रिशयाला पाठवÁयात आले. ४ एिÿल १८२६ रोजी इंµलंड आिण रिशयाने एका िनणªयावर
Öवा±री केली. या िनणªयाĬारे ऑĘोमन साăाºया¸या सुलतानाला úीकांशी युĦिवराम
करÁयास आिण Âयांना ÖवातंÞय देÁयास दबाव आणÁयात आला. जुलै १८२७ मÅये
इंµलंडचे पंतÿधान कॅिनंग यांनी रिशया आिण ĀाÆस¸या ÿितिनधéची लंडनमÅये बैठक
बोलावली. लंडन¸या बैठकìनुसार या ितÆही शĉéनी माÆय केले कì तुकê¸या
अिधपÂयाखाली एक Öवाय° úीक राºय Öथापन केले जावे. तीन शĉéनी युती करÁयासही
सहमती दशªिवली आिण जर तुका«नी युĦिवराम नाकारला तर ते úीक ÖवातंÞय सुरि±त
करÁयासाठी Âयांनी एकý येÁयाचे ठरवले. ऑिÖůया आिण ÿिशयाने या स°ां¸या योजनेत
सामील होÁयाचे नाकारले
नवåरनोची लढाई :
तुकê सुलतानने मÅयÖथी आिण ÿÖतािवत युĦिवराम नाकारÐयामुळे इंµलंड आिण
ĀाÆस¸या सहयोगी सैÆयाने ऑ³टोबर १८२७ मÅये नवारीनो येथे तुकō-इिजिÈशयन
नौसेनेवर हÐला कłन ितचा नाश केला. नवारीनो¸या लढाईचे पåरणाम महßवपूणª होते. munotes.in

Page 110

आधुिनक युरोपचा इितहास
110 सुलतानने िùIJन शĉéिवŁĦ धािमªक युĦाची घोषणा केली आिण अलीकडेच रिशयाशी
केलेला अनाøमण करार रĥ केला. यामुळे रिशयाला तुकªÖतानमÅये हÖत±ेप करÁयाचे
िनिम° िमळाले. दरÌयान वेिलंµटन इंµलंडचा पंतÿधान झाला (१८२८). ऑĘोमन साăाºय
कमकुवत होईल अशा कोणÂयाही हालचालीला Âयाचा िवरोध होता आिण भूमÅयसागरातील
रिशयन महßवा कां±ेिवłĦ अडथळा Ìहणून तुकª साăाºयाचे संर±ण करÁयाची Âयाची
योजना होती.
रिशया आिण तुकê दरÌयान युĦ:
इंµलंडने úीक ÖवातंÞय युĦातून माघार घेतली आिण Âयामुळे úीक ÿij एकट्या रिशयाने
हाताळला आिण झार िनकोलस पिहला याने १८२८ मÅये तुकêिवŁĦ युĦ घोिषत केले.
रिशया आिण तुकê यां¸यातील युĦा¸या उþेकाने इंµलंडवर दबाव आणला. जर इंµलंड
संघषाªपासून अिलĮ रािहले तर अंितम तोडµयात Âयांना फारसे महÂव उरणार नाही हे ÖपĶ
झाले. िशवाय रिशयन शľांनी मुĉ झालेले úीस रिशयाचे अवलंिबÂव Öवीकारेल.
अशाÿकारे इंµलंड¸या पंतÿधानांनी मेहेमेट अली¸या सैÆयाला हòसकावून लावÁयासाठी
मोåरया येथे मोहीम सैÆय पाठवÁयाची ĀाÆसची सूचना माÆय केली. तथािप Ā¤च सैÆय
आगमनापूवê इंिµलश ऍडिमरलने अले³झांिűया¸या आधी नौदल ÿाÂयि±क कłन मोåरयाचे
कÊजात घेतला.
अॅिűयानोपलचा तह:
रिशयन सैÆय १८२९¸या उÆहाÑयात अॅिűयानोपलला पोहोचले. कॉÆÖटँिटनोपल¸या
िदशेने रिशयन सैÆयाची आगेकूच सुŁ झाÐयाने सुलतानला शरण येÁयास भाग पाडले गेले
आिण अॅिűनोपल¸या तहाने (१८२९). सुलतानने मोÐडािवया आिण वालािचया या
åरयासतांची Öवाय°ता माÆय केली. जरी हे ÿांत नाममाý ऑĘोमन अिधपÂयाखाली रािहले
तरी परंतु ÿÂय±ात ते रिशया¸या संर±णाखाली आले.
८.५ úीस¸या ÖवातंÞयाला माÆयता úीक ÖवातंÞयाचा ÿij शेवटी युरोिपयन शĉéनी úीकां¸या बाजूने िनकाली काढला. úीक हे
एक मांडिलक राºय असावे अशी रिशयाची इ¸छा होती. हा मनसुबा इंµलंडला माÆय
नÓहता. ितने ऑिÖůयासारखाच अशा राºयाची िनिमªती बाÐकनमÅये रिशयन ÿभाव
वाढÁयासाठी कारणीभूत ठरेल असा िवचार केला. तुकê¸या कारभारात सतत हÖत±ेप
करÁयाचे िनिम° कłन रिशया बाÐकन ÿदेशात सतत ढवळाढवळ करेल अशी िचंता Óयĉ
केली. पåरणामी वेिलंµटन आिण मेटिनªच यांनी ऑĘोमन साăाºया¸या संर±णाचे जोरदार
समथªन केले होते. माý Âयाचवेळेस úीसला एक सावªभौम आिण Öवतंý राºय Ìहणून तुकê
सुलतानाला माÆयता देणे भाग पाडले. अशा ÿकारे लंडन¸या अिधवेशनाĬारे (१८३२)
úीस¸या ÖवातंÞयास माÆयता देÁयात आली úीक ÖवातंÞययुĦा¸या यशाने ऑĘोमन
साăाºयाला पिहला गंभीर ध³का बसला. यामुळे इतर बाÐकन राºयांना ÖवातंÞयाची आस
लागली.
munotes.in

Page 111

úीक ÖवातंÞय युĦ
111 ८.६ सारांश १४५३ मÅये कॉÆÖटँिटनोपल िजंकÐयानंतर ऑĘोमन तुका«नी सोळाÓया आिण सतराÓया
शतकात आµनेय युरोप आिण आिĀके¸या उ°र िकनाöयावर एक िवशाल साăाºय Öथापन
केले. तुका«नी बाÐकन ĬीपकÐपातील बÐगर, úीक आिण Łमािनयन लोकांवर िवजय
िमळवला. úीस हा ÿाचीन संÖकृती असलेला देश Âयां¸या ताÊयात दीघªकाळ होता.
ĀाÆसची राºयøांती, कमजोर तुकê स°ा व एकोिणसाÓया शतकातील जागितक घडामोडी
यांचा पåरणाम होऊन úीसमÅये ÖवातंÞयाची चळवळ सुł झाली. २ माचª १८२१ रोजी
úीकांनी तुका«िवŁĦ उठाव केला आिण काही िदवसांतच úीक ÖवातंÞय जाहीर केले गेले.
८.७ ÿij १) úीक ÖवातंÞययुĦा¸या पाĵªभूमीची चचाª करा
२) úीक ÖवातंÞययुĦाला कारणीभूत असलेÐया घटनांचा मागोवा ¶या.
३) úीक ÖवातंÞययुĦात युरोिपयन शĉé¸या भूिमकेचे परी±ण करा.
८.८ संदभª १. úांट अंड तेÌपरले, युरोप इन नाईनितÆथ अंड ट्वेÆटीथ स¤चुरी, Æयुयोकª, २००५
२. कॉन¥ल आर.डी., वÐडª िहŕी इन ट्वेितथ सेÆचुरी, लाँगमन, १९९९
३. लोवे नॉमªन,माĶåरंग युरोिपयन िहÕůी,मॅकिमलन, २००५
४. कोन¥ल आर. डी., वÐडª िहÕůी इन ट्वेÆटीथ स¤चुरी, लŌगमन एÖसे³स, १९९९
५. थोमÈसन डेिवड, युरोप िसÆस नेपोिलयन, लाँगमन, जयपूर, १९७७.

*****
munotes.in

Page 112

112 ९
िøिमयन युĦ आिण रिशया-तुकê युĦ
घटक रचना
९.० उिĥĶे
९.१ ÿÖतावना
९.२ िøिमयन युĦाची कारणे
९.३ रिशया-तुकê युĦ (१८७७-७८)
९,४ सॅन Öटेफानोचा तह (१८७८)
९.५ बिलªनचा तह (१८७८)
९.६ सारांश
९.७ ÿij
९.८ संदभª
९.० उिĥĶे • िøिमयन युĦाला कारणीभूत असलेÐया पåरिÖथतीचा आढावा घेणे
• िøिमयन युĦात युरोिपयन शĉéनी बजावलेली भूिमका समजून घेणे
• िøिमयन युĦा¸या पåरणामांचे िवĴेषण करणे
• रिशया-तुकê युĦाचा अËयास करणे
• रिशया-तुकê युĦा¸या पåरणामांचे मूÐयांकन करणे
९.१ ÿÖतावना िøिमयन युĦ (१८५४-५६) एका बाजूला रिशया आिण दुसöया बाजूने ĀाÆस, इंµलंड,
सािडªिनया राºय आिण ऑĘोमन साăाºय यां¸या युतीमÅये लढले गेले. हा संघषª िøिमयन
ĬीपकÐपात घडला. पिIJम तुकê, बािÐटक सागरी ÿदेश आिण रिशयन सुदूर पूवª भागात
युĦाचे पडसाद उमटले. १८५६ मÅये या युĦात रिशयाचा पराभव झाला. Âयानंतर
लवकरच रिशया -तुकê युĦापासून रिशया आिण ऑĘोमन साăाºय यां¸यातील युĦांची
मािलका सुł झाली. या युĦांमुळे ऑĘोमन साăाºयाचा öहास िदसून आला आिण पåरणामी
रिशया¸या सीमेचा हळूहळू दि±णेकडे िवÖतार झाला. या युĦामुळे रिशयाला Âया¸या
युरोपीय सीमा दि±णेकडे काÑया समुþापय«त, नैऋÂयेला ÿुट नदीपय«त आिण आिशयातील
काकेशस पवªता¸या दि±णेकडे िवÖतारता आÐया.
munotes.in

Page 113

िøिमयन युĦ आिण रिशया-तुकê युĦ
113 ९.२ िøिमयन युĦाची कारणे बाÐकन ĬीपकÐपात वाढणारी राजकìय आकां±ा:
úीस¸या Öवतंý राºयाचा अपवाद वगळता संपूणª बाÐकन ĬीपकÐपात तुकêची स°ा
िवÖतारली होती. ओĘोमन साăाºय कमकुवत होत गेले तसतसे िनरिनराÑया वंशाचे,
राÕůीÂवाचे आिण धमाªचे आधार घेवून नवीन ÿांत ÖवातंÞयाची आशा बाळगू लागले.
úीकांनी आधीच ओĘोमन साăाºय पासून िवलग होवून Öवतंý स°ा Öथापन केली होती.
Âयां¸या उदाहरणाने बाÐकन ĬीपकÐपातील इतर देशांना राÕůीयÂवांना ÿेरणा िदली.
डॅÆयूब¸या पलीकडे मोÐडेिÓहया आिण वालािचया¸या ÿांतांमÅये िविवध करारांमुळे काही
ÿमाणात Öवशा सनाचा ह³क होता. रोमािनयन लोक सुलतानकडून अिधक सवलती
िमळिवÁयास उÂसुक होते. सिबªयन लोकांना Âयां¸या गौरवशाली भूतकाळाचा अिभमान
होता. बाÐकन ĬीपकÐपात धमाªने खासकłन िùIJन ओथōडो³स पंथाने महßवाची भूिमका
बजावली.
बाÐकन ÿदेशात मÅये रिशयाचा ÿभाव:
बाÐकन ĬीपकÐपा¸या कोणÂयाही भागात कधीही øांती घडून शĉì संतुलन िबघडू शकते
अशी िचंता युरोिपयन स°ांमÅये होती. Âयानुसार डॅÆयूब¸या उ°रेकडील युरोिपयन शĉé
ऑĘोमन साăाºयातील घटनांवर नजर ठेवून होÂया. िùIJन लोकांना एकर ठेवÁयात
महÂवाकां±ा आिण भीती या दोघांनी महßवाची भूिमका बजावली. तुकª हे ऑिÖůयाचे
पारंपाåरक शýू असले तरीही ऑĘोमन साăाºया¸या वाढÂया कमकुवतपणामुळे
ऑिÖůयाला आता तुकê शĉìची भीती वाटत नÓहती. पण बाÐकन ĬीपकÐपात
तुकªÖतानची जागा घेणाöया शĉìची भीती ऑिÖůयन साăाºयाला सतावू लागली.
ऑिÖůयाला बाÐकन ÿदेशातील रिशया¸या ÿभावाची आिण महßवाकां±ेची भीती वाटत
होती.
ऑथōडॉ³स चचªबĥल रिशयाची िचंता:
रिशयाचा नेहमीच दावा होता कì ित¸याकडे ऑथōडॉ³स चचª¸या वतीने िùIJन व चचª
बाबतील हÖत±ेप करÁयाचे अिधकार आहेत. हे अिधकार कुठपय«त असावेत हा वाद कायम
होता. रिशया आिण तुकªÖतान यां¸यात १७७४ मÅये तयार झालेÐया तहामÅये
भिवÕयातील वादाची दोन कलमे होती. Âयातील एका कलमाĬारे रिशयाला
कॉÆÖटँिटनोपलचा एक भाग असलेÐया गालाटा येथे िùIJन चचª बांधÁयाची आिण ते ित¸या
संर±णाखाली ठेवÁयाची परवानगी देÁयात आली. तुकêने ित¸या अिधपÂयातील िùIJन चचª
आिण धमाªचे संर±ण करÁयाचे आिण रिशयन राजदूतांना गॅलाटा येथील चचª¸या वतीने
ÿितिनिधÂव करÁयास परवानगी देÁयाचे वचन िदले.
नेपोिलयन ितसरा याची झारबĥल नापसंती:
ĀाÆस¸या नेपोिलयन ितसö याचा झार िनकोलस पिहला यािवŁĦ वैयिĉक राग होता.
झारने Âयाला बंधू असा गौरवाÖपद उÐलेख न करता केवळ िमý Ìहणून संबोधले तेÓहा
Âयाला अपमान वाटला. झार¸या अितåरĉ Óयापारी शुÐकामुळे Ā¤च Óयापारी नाराज झाले munotes.in

Page 114

आधुिनक युरोपचा इितहास
114 होते. Âया¸या धािमªक असिहÕणुतेने ĀाÆसमधील कॅथिलकांना चीड आली होती आिण
पोिलश उठावा¸या दडपशाहीमुळे Ā¤च उदारमतवादी संतĮ झाले होते. अशा ÿकारे Ā¤च
लोकसं´ये¸या िविवध भागांचा पािठंबा िमळिवÁयासाठी नेपोिलयन ितसरा झारशी सामना
कł इि¸छत होता .
ताÂकाळ कारण - पिवý Öथानांवरील वाद:
पॅलेÖटाईनमधील पिवý Öथानांबाबत Āँको-रिशयन वाद हे िøिमयन युĦाचे तÂकालीन
कारण होते. पिवý Öथळांचा ÿij जेŁसलेम येथील तीथª±ेýां¸या ÓयवÖथापनाशी संबंिधत
होता आिण िवशेषतः बेथलेहेम येथील चचªसंदभाªत तो अिधक तीĄ होता. तुकê सरकारने
रोमन कॅथिलक आिण ऑथōडॉ³स िकंवा úीक आिण रिशयन िùIJनां¸या ÿितÖपधê
दाÓयांमÅये सुÓयवÖथा राखÁयाचे काम केले. Ā¤च सरकारला धमªयुĦा¸या काळापासून
पूव¥कडील िùIJनांचे संर±क मानले जाÁयाचा पारंपाåरक अिधकार िमळाला होता.
दुसरीकडे रिशया¸या सामÃयाªचा िवकास झाÐयापासून झारने Öवतःचे वेगळे दावे मांडÁयास
सुŁवात केली होती. राÕůीय शýुÂव आिण राजकìय महßवाकां±ा बळकट करÁयासाठी
अÖसल धािमªक भावना काम कł लागÐया.
युĦातील घडामोडी:
इतर युरोपीय शĉéपैकì इंµलंड हे ÿामु´याने पारंपाåरक परराÕů धोरणामुळे ऑĘोमन
साăाºया¸या बाजूने युĦात ओढले गेले. इंµलंडचा असा िवĵास होता कì भूमÅय समुþात
रिशयन शĉìचा ÿसार झाÐयास इिजĮ आिण भारत यावरील Âयां¸या अिधपÂयाला धोका
पोहोचेल. ĀाÆसमÅये नवीन साăाºया¸या राजवटीत जनमताने कमी महßवाची भूिमका
बजावली. पूव¥कडील ĀाÆसची ÿितķा राखÁयाची इ¸छा, ĀाÆसमधील कॅथोिलक प±ावरील
Âयाचे अवलंिबÂव,या सवª गोĶéपे±ा Âयाला नेपोिलयन पिहला याचे वैभव आिण िवजयापासून
देशाला जे अपेि±त होते ते खेचून आणÁयाची इ¸छा होती. अशा ÿकारे इंµलंड आिण ĀाÆस
तुकêला पािठंबा देत रिशयािवłĦ िøिमयन युĦात सामील झाले.
ऑ³टोबर १८५३ ¸या शेवटी Ā¤च आिण इंúज यां¸या संयुĉ तुकêला पािठंबा देÁयासाठी
डाडªनेलेस पार केले. ते कॉÆÖटँिटनोपल¸या जवळअसताना रिशयन ताÉयाने ३० नोÓह¤बर
१८५३ रोजी िसनोप¸या काÑया समुþातील बंदरावर ऑĘोमन¸या नौसेनेवर हÐला कłन
Âयाचा नाश केला पåरणामी इंµलंड आिण ĀाÆसमÅये जन±ोभ िनमाªण झाला. युĦाची ही
नैसिगªक कृती दोन महान पाIJाÂय शĉéचा अपमानाÖपद वाटली आिण उघड युĦ
अपåरहायª बनले. माचª १८५४ मÅये इंµलंड आिण ĀाÆसने औपचाåरकपणे रिशयािवŁĦ
युĦ घोिषत केले. जेÓहा इंúज आिण Ā¤च सैिनक युĦभूमीवर सहयोगी Ìहणून िदसले तेÓहा
युरोपीय राजकारणात मोठा बदल झाला आिण िवसाÓया शतका¸या सुŁवातीस नवीन स°ा
समीकरणांची सुŁवात झाली. इंµलंड आिण ĀाÆस नंतर १८५५ मÅये सािडªिनया¸या
फौजेनेदेखील इंµलंड व Āांस¸या बाजूने युĦात उडी घेतली. युरोपमधील शांतता पåरषदेत
उपिÖथत राहÁया¸या उĥेशाने आिण इटािलयन एकìकरणात मोठ्या शĉéची सहानुभूती व
मदत िमळवणे हा Âयामागचा उĥेश होता. ऑिÖůयाला छोट्या इटािलयन राºयांमधून बाहेर
काढून एकìकरण पूणª करÁयाचा हाच एक मागª होता. munotes.in

Page 115

िøिमयन युĦ आिण रिशया-तुकê युĦ
115 पॅåरसचा तह:
३० माचª १८५६ रोजी Öवा±री झालेला पॅåरसचा करार हा रिशया¸या मÅय पूवª धोरणाला
मोठा ध³का होता. रिशयाला दि±णेकडील बेसरािबया आिण डॅÆयूब ÿदेश ऑĘोमन
साăाºयाकडे परत करÁयास रिशयाला भाग पाडले गेले. मोÐडेिÓहया आिण वालािचया
यांना तुकê¸या अिधपÂयाखाली Öव-शासनाची हमी देÁयात आली होती. या दोÆही
åरयासतांना आिण सिबªयाला रिशयन ÿभावापासून दूर ठेवÁयासाठी हा मुĥा आंतरराÕůीय
बनवÁयात आला. काÑया समुþाचा ÿदेश तटÖथ घोिषत करÁयात आला आिण रिशयन
लोकांना काÑया समुþावर नौदल ठेवÁयास मनाई करÁयात आली. Óयापारी काया«साठी ते
ÿÂयेक राÕůासाठी खुले केले गेले. सुलतानने Âया¸या सवª िùIJन ÿजे¸या ह³कांचा आदर
करÁयाची अÖपĶ आĵासने िदली. पॅåरस¸या तहािवषयी ए. पी. जे. टेलर Ìहणतात कì याने
रिशया आिण तुकê यां¸यातील वादाची समÖया तीन ÿकारे सोडवÁयाचा ÿयÂन करÁयात
आला. तुका«नी सुधारणांचे वचन िदले. काळा समुþ ÿदेश तटÖथ झाला आिण डॅÆयुिबयन
åरयासत रिशयापासून Öवतंý झाली. तुकªÖतानमधील सुधारणांबाबत सुलतानाने कधीही
िदलेली आĵासने पूणª केली नाहीत. काÑया समुþाचे तटÖथीकरण ही पॅåरस¸या तहाची एक
मोठी उपलÊधी होती.
िøिमयन युĦाचा युरोप¸या राजकारणावर दूरगामी पåरणाम झाला. बाÐकन आिण काÑया
समुþातील रिशयन ÿभावाची समाĮी झाली. ितची डॅÆयूबमधून हकालपĘी झाली. काÑया
समुþातील ितचे लÕकरी सामÃयª पुढील काही वषा«साठी पूणªपणे संपले होते. मोÐडािवया
आिण वालािचया या दोन Öवाय° राºयां¸या िनिमªतीमुळे रिशया आिण तुकê यां¸यात
भिवÕयात वाद िनमाªण झाला. िøिमयन युĦात तुकêला सवाªिधक फायदा झाला. ितला
युरोिपयन शĉé¸या संर±णाखाली एक नवीन जीवन िमळाले. ित¸या ÿादेिशक अखंडतेची
हमी देÁयात आली होती आिण ितला ÿथमच युरोपीय समुदायात ÿवेश देÁयात आला.
एकोिणसाÓया शतकातील युरोप¸या इितहासात िøिमयन युĦाला एक िवल±ण Öथान आहे.
ÿथमच वाफे¸या शĉìचा वापर या युĦात करÁयात आला. परंतु Âयांचे पूणª महßव िदले
जाणले गेले नÓहते. टेलीúाफचा वापरही करÁयात आला. सैÆया¸या आहार आिण Öव¸छता
या सवª गोĶीवाट िवशेष भर देÁयात आला. असे असले तरीहीिवसाÓया शतकातील संहारक
शľांसारखा उपयोग यात केले नÓहता. आधुिनक सýनवीन तंý²ान िकंवा िव²ाना¸या
आधुिनक साधनां¸या मदतीिशवाय लढलेले हे शेवटचे युĦ होते. िøिमयन युĦा¸या
रिशयावर पåरणाम Ìहणजे झार अले³झांडर दुसरा याला लोकांची नाराजी दूर करÁयासाठी
रिशयामÅये मोठ्या ÿमाणात सुधारणा करÁयास भाग पाडले गेले. सवाªत महÂवाची सुधारणा
Ìहणजे भूदासांची मुĉì. िशवाय युरोपीय बाजूने रिशयन िवÖताराला आळा बसÐयामुळे
रिशयाची नजर आता मÅय आिशयाकडे वळली आिण Âयाचा पåरणाम असा झाला कì
भारतातील िāिटश सरकारला Âया ÿ देशात रिशया¸या वाढÂया ÿभावाची िचंता वाटू
लागली.

munotes.in

Page 116

आधुिनक युरोपचा इितहास
116 ९.३ रिशया-तुकê युĦ (१८७७-७८) तुकê सुलतान अÊदुल हमीद दुसरा याला खाýी होती कì इंµलंडने िøिमयन युĦात पाठéबा
िदला तसा रिशयािवŁĦ¸या युĦात Âयांना पािठंबा देईल. िāिटश नौदल पथक आधीच
बाÐकन ÿदेशात उपिÖथत होते. तथािप सुलतानाने राजकìय अपे±ात चूक केली होती.
एिÿल १८७७ मÅये रिशया आिण इंµलंडने तुका«समोर काही संयुĉ मागÁया मांडÐया तेÓहा
Âया नाकारÐया गेÐया. तुकêिवŁĦ युĦ अटळ असÐयाने रिशयाने ऑिÖůयाशी करार केला.
सिबªया आिण मॉÆटेनेúो¸या ÖवातंÞयाला माÆयता देÁया¸या बदÐयात रिशयाने ऑिÖůयाला
बोिÖनया आिण हझ¥गोिÓहनामÅये मुĉ वाव देÁयाचे माÆय केले. रिशयाने रोमािनया आिण
बÐगेåरयामÅये राजकìय हालचालéमÅये हÖत±ेप करÁयाचे ÖवातंÞय िमळवले. या परÖपर
सामंजÖयाने सुलतानने इंµलंड आिण रिशया¸या संयुĉ मागÁया नाकारÐयानंतर रिशयाने
१४ एिÿल १८७७ रोजी तुकêिवŁĦ युĦ घोिषत केले.
Łसो-तुकê युĦा¸या उþेकानंतर रोमािनया रिशयाला सामील झाला आिण सिबªयाने देखील
तुकêिवŁĦ¸या युĦात उडी मारली. मॉÆटेनेúो १८७६ पासून तुकªÖतानशी आधीच युĦ
करत होता. बÐगेåरयन लोकांनीही रिशयाला पािठंबा िदला. रिशयन सैÆयाने रोमािनया¸या
मागाªने उ°रेकडून ऑĘोमन साăाºयावर आøमण केले आिण जून १८७७ मÅये डॅÆयूब
ओलांडले. रिशयाला फĉ दि±णेकडील बÐगेåरयातील ÈलेÓहना येथे उÖमान पाशा¸या
लÕकरी नेतृÂवाखालील तुकê सैÆयाकडून तीĄ ÿितकाराचा सामना करावा लागला.
जुलैमÅये आिण सÈट¤बरमÅये रिशयन पायदळांना तुकê सैÆयाने मागे ढकलले. सुमारे पाच
मिहÆयां¸या ÿितकारानंतर िडस¤बर १८७७ मÅये तुकê सैÆयाला आÂमसमपªण करÁयास
भाग पाडले गेले. जानेवारी १८७८ ¸या अखेरीस रिशयन सेनापतé ÖकोबेलेÓहने २८
जानेवारी १८७८ रोजी अॅिűयानोपलचा मागª मोकळा केला. रिशया या युĦात िवजयी
झाला. अÊदुल हमीदने शांततेसाठी तहाची भूिमका घेतली. ३१ जानेवारी १८७८ रोजी
युĦिवराम मंजूर झाला.
रिशया¸या या यशाने इंµलंडची िचंता वाढली. रिशयन सैÆय कॉÆÖटँिटनोपल¸या िदशेने
िनघाले. याचवेळेस इंµलंड तुका«¸या बाजूने युĦात उडी मारÁया¸या िवचारात होते. रिशयाचे
सैÆय थकलेले होते. Âयांचा अÆन पुरवठा िवÖकळीत झाला होता आिण ितची आिथªक
िÖथती िबघडली होती. नवीन शýू िकंवा शýूंशी संघषाªचा धोका पÂकरणे झारला खूप कठीण
होते. अशा पåरिÖथतीत Âयाला जिमनीवर ऑिÖůया-हंगेरीशी तसेच समुþावर इंµलंडशी
लढावे लागले असते. पåरणामी रिशयाने ३ माचª १८७८ रोजी सॅन Öटेफानो येथे तुका«शी
Öवतंý शांतता करार केला.
९.४ सॅन Öटेफानोचा तह (१८७८) या तहाĬारे तुकê¸या सुलतानाला सिबªया, मॉÆटेनेúो आिण रोमािनयाचे पूणª ÖवातंÞय माÆय
करावे लागले. सुलतानने रिशया आिण ऑिÖůया¸या संयुĉ िनयंýणाखाली असलेÐया
बोिÖनया आिण हझ¥गोिÓहनामÅये सुधारणांची घोषणा करÁयाचे माÆय केले. सॅन Öटेफानोचा
तह बÐगेåरयाला लाभदायी ठरÐयाचे िदसत होते. Âयातून बृहद बÐगेåरयाची महÂवाकां±ा
उदयाला आली. úीस आिण सिबªयाने मॅसेडोिनयावरील Âयां¸या दाÓयांकडे दुलª± केÐयामुळे munotes.in

Page 117

िøिमयन युĦ आिण रिशया-तुकê युĦ
117 याचा िनषेध केला. इतर युरोिपयन शĉì देखील वेगवेगÑया कारणाÖतव सॅन Öटेफानो¸या
तहास ÿितकूल होÂया. इंµलंडने िवशेषतः िवÖताåरत बÐगेåरया¸या ÿÖतावावर आ±ेप
घेतला. बÐगेåरयाला वाटले कì नÓयाने उभारलेले बÐगेåरया राºय कदािचत रिशयन ÿांत
बनू शकेल आिण यामुळे कॉÆÖटँिटनोपल¸या िदशेने Âयां¸या राजकìय ÿभावासाठी मोकळे
रान िमळेल. बाÐकन ĬीपकÐपात रिशयन ÿभावाचा ÿसार रोखÁयासाठी िडझरायलीचा
िनधाªर होता. भूमÅयसागरीय माग¥ भारताकडे जाणाöया सागरी मागाª¸या सुर±ेसाठी मजबूत
आिण मैýीपूणª तुकªÖतान आवÔयक असÐयाचे Âयांचे मत होते. ऑिÖůया¸या असंतोषाची
वेगळी कारणे होती. Âयानुसार इंµलंड आिण ऑिÖůया या दोघांनी सॅन Öटेफानो¸या
करारा¸या अटéमÅये सुधारणा करÁयासाठी मागणी केली. रिशया माý इंµलंड आिण
ऑिÖůयाची संयुĉ मागणी माÆय करायला तयार नÓहता. Âयांना Łसो-तुकê युĦातून
िमळालेले ितचे फायदे घालवायचे नÓहते. तथािप भारतीय सैÆयाला माÐटाकडे जाÁयाचा
आदेश आिण िāिटश ताÉयाला कारवाईसाठी तयार राहÁयाचा आदेश यासार´या
इंµलंड¸या हालचालéमुळे रिशयाला खाýी पटली कì इंµलंड युĦासाठी सºज होता माý या
पåरिÖथतीत रिशयाला नवीन युĦ नको होते. Âयामुळे सुधाåरत करारा¸या पुनरावृ°ीसाठी
युरोिपयन काँúेस¸या अँµलो-ऑिÖůयन मागणीला रिशयाने सहमती िदली.
९.५ बिलªनचा तह (१८७८) जून १८७८ मÅये बिलªन येथे युरोपीय स°ांनी बिलªन काँúेसमÅये भाग घेतला. Âयात
रिशया, तुकê, ऑिÖůया, इंµलंड, ĀाÆस, इटली आिण जमªनी यांचा सहभाग होता. िबÖमाकª
हा Ìहणून काँúेसचे अÅय± होता. तीन सăाटांचे (जमªनी,ऑिÖůया आिण रिशया) संर±ण
करणे हे Âयांचे मु´य उिĥĶ होते. बिलªन¸या कॉंúेसमधील चच¥चा पåरणाम Ìहणजे बिलªनचा
करार होता. ºयाने बृहद बÐगेåरयाचे ÖवÈन भंग पावले. बÐगेåरयाचे नवीन राºय आता
सुलतान¸या अिधपÂयाखाली Öवाय° åरयासत Ìहणून Öथािपत झाले. सॅन Öटेफानो¸या
तहाने ÿÖतािवत केलेÐया राºयाचा फĉ छोटा तुकडा बÐगेåरयाला िमळाला होता. बाÐकन
ÿदेशा¸या दि±णेकडील ÿदेश,पूवª रोमेिलया Ìहणून ओळखला जाणारा ÿदेश िùIJन
गÓहनªर-जनरलĬारे ÿशािसत पण ऑĘोमन सुलतान¸या थेट लÕकरी आिण राजकìय
अिधकाराखाली साăाºयात आला होता.
सिबªया,मॉÆटेनेúो आिण रोमािनया¸या ÖवातंÞया¸या संदभाªत सॅन Öटेफानो¸या करारा¸या
तरतुदéवर बिलªनमÅये चचाª केली गेली नाही. बोिÖनया आिण हझ¥गोिÓहना ÿांत आिण
नोÓही-बाजार ÿांत सुलतानचे नाममाý अिधपÂय कायम ठेवतानाच Âयावर ऑिÖůयाचे
ÿशासकìय िनयंýण ठेवÁयात आले. तुकêने सायÿसला इंµलंडला िदले. रिशयाला दि±णी
बेसरािबया,कासª आिण बाटम ÿांत राखÁयाची परवानगी होती. तुकêने ित¸या सवª ÿजेला
राजकìय सुधारणा आिण पूणª धािमªक ÖवातंÞयाचे वचन िदले.
बिलªन¸या तहाचा ÿभाव:
तुकªÖतान¸या राजकìय ÿभावावर िनब«ध घालणे आिण युरोिपयन शĉéचा वाढता ÿभाव
यासाठी बिलªनचा करार अिधक महßवपूणª होता. परराÕů मंýी लॉडª सॅिलÖबरी यां¸यासह
बिलªन¸या काँúेसमÅये इंµलंडचे ÿितिनधीÂव करणारे इंµलंडचे पंतÿधान िडझरायली यांनी munotes.in

Page 118

आधुिनक युरोपचा इितहास
118 ही Âयांची सवाªत मोठी कामिगरी मानली. बिलªन¸या तहामुळे रिशयाने सॅन Öटेफानो¸या
तहाने िमळवलेले महßवाचे फायदे गमावले आिण बाÐकन ĬीपकÐपातील रिशयाचा ÿभाव
कमकुवत झाला. बाÐकनमधून थेट तुकêवर िकंवा अÿÂय±पणे तुकªÖतानपासून भूमÅय
समुþापय«त कोरलेÐया वासल राºयांवर ÿभाव गाजवÁयाची रिशयन योजना साकार झाली
नाही. तथािप रिशयाने युरोपकडून आिशयाकडे िवÖतार करÁयाचा ÿयÂन केला. १८७८
नंतर रिशयाने आिशयामÅये,मंचुåरया¸या सुदूर पूव¥कडे, पिशªया आिण अफगािणÖतानमÅये
दि±णेकडे आपला ÿभाव वाढवला.
या कराराने बÐगेåरयन राÕůीयÂवा¸या कायदेशीर दाÓयांचे उघडपणे उÐलंघन केले होते.
उ°र आिण दि±ण बÐगेåरयाचे िवलगीकरण १८८५ पय«त चालू रािहले. जमªनीने तुकê¸या
सुलतानची मैýी सुरि±त केली आिण भिवÕयासाठी Âयांना एक नवीन िमý िमळवला.
दुसरीकडे रिशया माý एकाकì पडला. बिलªन¸या काँúेसमÅये रिशयाला अपमानाचा सामना
करावा लागला. यामुळे रिशयाने तीन सăाटां¸या लीगमधून माघार घेतली. यामुळे
िबÖमाकªला १८७९ मÅये ऑिÖůयाशी युती करणे भाग पाडले. रिशयाÿणीत पॅन-ÖलाÓह
चळवळीला मोठा ध³का बसला. ऑिÖůयाने बोिÖनया,हझ¥गोिÓहना आिण नोवी ÿांतांचा
ताबा घेतÐयाने बृहद सिबªया¸या िनिमªती¸या मागाªत अडथळा उभा रािहला. Âयामुळे
ऑिÖůया आिण सिबªया यां¸यातील तणाव वाढला. पॅन-ÖलाÓहवाद बाÐकन¸या समÖया
सोडवू शकला नाही परंतु बिलªन¸या करारानंतर राÕůवाद उफाळून आला. १८८१ मÅये
रोमािनया आिण १८८२ मÅये सिबªया Öवतंý राºय बनले. १९०८ मÅये फिडªनांडला
बÐगेåरयाचा झार Ìहणून घोिषत करÁयात आला आिण १९१० मÅये िनकोलस मॉÆटेनेúोचा
पिहला राजा झाला.
९.६ सारांश िøिमयन युĦाचा युरोप¸या राजकारणावर दूरगामी पåरणाम झाला. बाÐकन आिण काÑया
समुþातील रिशयन ÿभावावर अंकुश लावÁयात आला. ितला डॅÆयूबमधून हाकलÁयात
आले. काÑया समुþात रिशयाची लÕकरी ताकद पूणªपणे संपली होती. बिलªन¸या तहामुळे
रिशयाने सॅन Öटेफानो¸या तहाने िमळवलेले महßवाचे फायदे गमावले आिण बाÐकन
ĬीपकÐपातील ितचा ÿभाव कमकुवत झाला. बिलªनचा करार केवळ पूव¥कडील ÿijा¸या
इितहासातच नÓहे तर युरोिपयन इितहासातही एक महßवाची घटना आहे. टेलर¸या मते
बिलªन¸या काँúेसने युरोप¸या इितहासात संकट िनमाªण केले. या कराराने बÐगेåरयन
राÕůीयÂवा¸या कायदेशीर दाÓयांचे उघडपणे उÐलंघन केले. १८७८ नंतर रिशयाने
आिशयामÅये, मंचुåरया¸या सुदूर पूव¥कडे, पिशªया आिण अफगािणÖतानमÅये दि±णेकडे
आपला ÿभाव वाढवला.
९.७ ÿij १) िøिमयन युĦा¸या (१८५४-५६) कारणांची चचाª करा. Âयाचे पåरणाम काय झाले?
२) िøिमयन युĦ (१८५४-५६) ¸या पåरणामी घडलेÐया घटनांचा अËयास करा. Âयाचे
पåरणाम काय होते? munotes.in

Page 119

िøिमयन युĦ आिण रिशया-तुकê युĦ
119 ३) Łसो तुकê युĦ (१८७७-७८) ची कारणे आिण पåरणाम ÖपĶ करा.
४) Łसो-तुकê युĦा¸या (१८७७-७८) पाĵªभूमीचे िवĴेषण करा आिण युरोपीय
राजकारणावर झालेÐया पåरणामाचे िवĴेषण करा.
५) सॅन Öटेफानो आिण बिलªनचा तह यां¸या महÂवा¸या कलमांची चचाª करा.
९.८ संदभª १. थोमÈसन डेिवड, युरोप िसÆस नेपोिलयन, लाँगमन, जयपूर, १९७७.
२. कॉन¥ल आर.डी., वÐडª िहŕी इन ट्वेितथ सेÆचुरी, लाँगमन, १९९९
३. लोवे नॉमªन,माĶåरंग युरोिपयन िहÕůी,मॅकिमलन, २००५
४. कोन¥ल आर. डी., वÐडª िहÕůी इन ट्वेÆटीथ स¤चुरी, लŌगमन एÖसे³स, १९९९
५. टेलर ए. पी. जे., द Öůगल फोर माÔतरी इन युरोप, (१८४८-१९१८), ओ³फोडª
*****
munotes.in

Page 120

120 १०
पिहले महायुĦ
घटक रचना
१०.० उिĥĶे
१०.१ ÿÖतावना
१०.२ पिहÐया महायुĦाची कारणे
१०.३ पिहÐया महायुĦाचे पåरणाम
१०.४ पॅåरस शांतता पåरषद
१०.५ Óहसाªयचा तह
१०.६ सारांश
१०.७ ÿij
१०.८ संदभª
१०.० उिĥĶे १. पिहÐया महायुĦास कारणीभूत असणाö या घटकांची जाणीव कŁन घेणे.
२. पिहÐया महायुĦा¸या काळातील दोÖत राÕůांची व Âयां¸या िवŁĦ गटातील राÕůांची
भूिमका समजून घेणे.
३. पिहÐया महायुĦाचे युरोप व जगावर झालेले पåरणाम यांचा अËयास करणे.
४. शांतता पåरषदेसंदभाªत असणाö या अडचणी, Âयाची Åयेयधोरणे यांची मािहती िमळवणे.
१०.१ ÿÖतावना िवसाÓया शतकातील महßवपूणª घटना Ìहणजे पिहले महायुĦ होय. बाÐकन युĦे संपली तरी
लÕकरीŀĶ्या सामÃयªवान बनÁयाचा ÿयÂन युरोपात चालू होता. साăाºयिवÖतारा¸या
महßवाकां±ेमुळे महायुĦ पेटले होते. पिहले महायुĦ २८ जुलै १९१४ रोजी सुł झाले
आिण ११ नोÓह¤बर १९१८ रोजी संपले. हे युĦ जवळजवळ ४ वष¥ ११ मिहने Ìहणजे
१५६५ िदवस लढले गेले. या महायुĦात युरोप, रिशया, अमेåरका आिण तुकªÖतान सािमल
झाले होते आिण मÅय पूवª, आिĀका आिण आिशया¸या काही भागांमÅयेही लढाईचा
िवÖतार झाला होता. इितहासातील सवाªत ÿाणघातक संघषा«पैकì एक Ìहणू याचे वारणा
केले जाते. अंदाजे ९० लाख लोक या युĦात मारले गेले, तर ५० लाखांहóन अिधक
नागåरक बॉÌबहÐले, उपासमार िकंवा रोगराईमुळे मरण पावले. युĦादरÌयाच ऑटोमन
साăाºयाने अम¥िनयात केलेला नरसंहार आिण १९१८ ¸या Öपॅिनश Éलू साथी¸या रोगामुळे
लाखो अितåरĉ मृÂयू झाले. munotes.in

Page 121

पिहले महायुĦ
121 १०.२ पिहÐया महायुĦाची कारणे १) िबÖमाकªची गुĮ राजकìय खलबते:
िबÖमाकªने परराÕůीय धोरणात ĀाÆसला एकाकì पाडÁयाचा ÿयÂन करताना १८७९
जमªनी-ऑिÖůया यां¸यात लÕकरी व मैýी करार घडून आणला तर इ.स. १८८२ इटालीला
सामील कŁन तीन देशांचा मैýी करार घडवून आणला. याच वेळी रिशया व ĀाÆसची मैýी
होऊन १८९४ मÅये Âयांनी ĀाÆस-रिशया मैýी करार झाला. इंµलंडला आंतरराÕůीय
राजकारणात एकाकìपणा चे धोरण जाणवÐयाने भीती वाटू लागली. Âयाने जमªनीशी मैýी
करÁयाचा ÿयÂन केला पण Âयात Âयांना अपयश आले. इ.स. १९०२ मÅये इंµलंड-जपान
मैýी होऊन इ.स. १९०४ मÅये इंµलंड-ĀाÆस यां¸यात मैýी झाली तर इ.स. १९०७ मÅये
रिशया यात सामील झाला. Âयामुळे इंµलंड, ĀाÆस, रिशया व जपान असा एक गट तयार
झाला तर दुसरीकडे जमªनी, ऑिÖůया-हंगेरी, तुकªÖथान हे देश एकý आले. या दोन गटांत
परÖपर Öपधाª व Ĭेषभावना िनमाªण झाली.
२) जहाल राÕůवादाची भावना :
आंतरराÕůीय ÿij सहकायाªने व शांततेने न सुटÐयाचे मु´य कारण Ìहणजे Âयाकाळचा
आÂयंितक राÕůवाद होय. राÕůाराÕůां¸यातील संघषª सोडवÁयासाठी तेÓहा Æयायालये
नÓहते. युĦ सºज, शľाľिनिमªती आिण युĦ पेटिवÁयाचे ÿयÂन इ. Öवतः¸या राÕůाचे
सÂय व मानवी ®ेķतेपुढे अÆय समाजाला व नागåरकांना तु¸छ मानते. राÕůवादामुळेच
ĀाÆस अÐसेस-लॉरेन परत िमळवÁयासाठी धडपड करत होते तर इंµलंड-जमªनीचे वैर याच
जहाल राÕůवादा¸या भावनेमुळे िनमाªण झाले.
३) साăाºयवादी धोरण :
युरोपमÅये १८Óया शतकात औīोिगक øांती सुŁ झाली आिण १९Óया शतकात ितचा
मोठ्या ÿमाणात िवकास झाला. Âयातूनच वसाहती, बाजारपेठा, क¸चा माल,
िमळिवÁयासाठी साö या युरोपात Öपधाª सुŁ झाली, यातूनच Âयां¸यात Ĭेष िनमाªण होऊन तो
िवकोपास गेला. ÿÂयेकाला साăाºयाची हाव सुटली. Âयातून आिथªक संघषाªला सुŁवात
झाली. जमªनीने आिĀकेत व अितपूव¥कडे वसाहती िमळवÁयाचे ÿयÂन सुŁ केला Âयामुळे
इंµलंडने Âयास िवरोध केला. Âयामुळे जमªनी-इंµलंड यां¸यात वैर वाढले.
४) कायसर िवÐयमची महÂवाकांशा:
Âया काळात जमªनीचे नेतृÂव कैसर िवÐहेम करत होता. तो िवल±ण महßवाकां±ी स°ाधीश
होता. युरोपात जमªनी¸या नेतृÂवाखाली जमªनी, ऑिÖůया हंगेरी, बाÐकन राÕůे, तुकªÖथान
यांचे संघराºयांचे ÖवÈन पाहत होता. तो अितशय गिवªķ, रागीट Öवभावाचा , जबर
महßवाकां±ी होता. १८७० नंतर नािवक दलाची ÿचंड वाढ कŁन इंµलंडला शह देÁयाचा
ÿयÂन केला. Âया¸या या महßवाकां±ेमुळे पिहÐया महायुĦा¸या खाईत जगाला लोटले.

munotes.in

Page 122

आधुिनक युरोपचा इितहास
122 ५) जमªनीचे ÿबळ धोरण:
इ.स. १८७० मÅये जमªनीचे एकìकरण कŁन जमªनीचे ÿिशयन संÖकृती आपलीशी कŁन
घेतली, ºयामुळे मोठा पेचÿसंग िनमाªण झाला. ÿिशयाचा युĦावर खूप िवĵास होता कारण
युĦात जो िवजयी होईल Âया¸या बाजूने सÂय असते असे ÿिशयन लोकांचे मत होते. युĦ
हीच सवª®ेķ गोĶ आहे असे ÿिशयाला वाटते. या तßव²ानाचा जमªन तŁणां¸या कोवÑया
मनावर सखोल ठसा उमटला होता. जगातील सवª ÿij पाशवी बळानेच सुटतात ही जमªन
तŁणांत ®Ħा होती. या तßव²ानाची पåरणती महायुĦात घडून आली.
६) ताÂकािलक कारण: ऑिÖůयन राजकुमाराचा खून:
युरोपात Öफोटक वातावरणात भयंकर घटनेची िठणगी पडली आिण महायुĦाने पेट घेतला.
ऑिÖůयन राजकुमाराचा खून हे Âयाचे कारण होय. ऑिÖůयन सăाटांचा पुतÁया आचªड्यूक
ĀािÆसस फिडªनांड व Âयांची पÂनी हे दोघे बॉिÖनया ÿांताची राजधानी साराजेÓहोला भेट
देÁयासाठी गेले. तेÓहा २८ जून १९१४ रोजी भर रÖÂयात खून झाला, ºयामुळे मोठा
ÿ±ोभ िनमाªण झाला. हा वादाचा ÿij आंतरराÕůीय Æयायालयासमोर ठेवÁयाला सिबªयाने
तयारी दशªिवली, पण ऑिÖůयाने ती फेटाळून लावली. इंµलंड, ĀाÆस, रिशया यांनी
मÅयÖथी कŁन वाद टाळÁयाचा ÿयÂन केला, पण ते ऑिÖůयाला ते अमाÆय होते. ĀाÆस,
इंµलंड, जमªनी, इटाली यां¸या संयुĉ बैठकìची मागणी झाली, पण याला जमªनीने िवरोध
केला. शेवटी ऑिÖůयाने २८ जुलै १९१४ रोजी सिबªयािवŁĦ युĦ पुकारले.
आपली ÿगती तपासा
१) पिहÐया महायुĦाची कारणे नमूद करा.
१०.३ पिहÐया महायुĦाचे पåरणाम १) मोठ्या ÿमाणात जीिवतहानी:
हे युĦ युरोिपयन राÕůे, आिĀका व आिशया खंडात झाले. तसेच ते जमीन, आकाश,
महासागर या ितÆही िठकाणी लढले. या युĦात जगातील २८ देशांनी भाग घेतला होता.
िमý-राÕůं¸या बाजूने ४ कोटी २० लाख तर जमªनी¸या बाजूने २ कोटी ३० लाख लोक
लढले होते. या युĦात १ कोटी ३० हजार सैÆय ठार झाले. २ कोटी २० लाख लोक
जखमी झाले. यातील १/३ लोक कायमचे िनकामी झाले. ७० लाख सैिनकांना कैद झाली
होती. या युĦाचा एकूण खचª ९५० अÊज पŏड होता , ºयात एकट्या जमªनीचे ४ हजार
कोटी पŏड खचª झाले.
२) आिथªक हानी:
युĦकाळात शेती, उīोगधंदे बंद पडले. युĦसािहÂया¸या िनिमªतीसाठी पैसा व माणसे खचê
पडली. आवÔयक वÖतूंचा तुटवडा पडला. Âयामुळे महागाई, चलन फुगवटा मोठ्या ÿमाणात
वाढला. पåरणामी अमेåरकेकडून पैसा ¶यावा लागत होता. युरोपातील कारखाने, खाणी,
रेÐवे, कालवे सवª उĦवÖत झाले. Âयामुळे उÂपादन ±मता कमी झाली. munotes.in

Page 123

पिहले महायुĦ
123 ३) अमेåरकेचा महास°ा Ìहणून उदय:
अमेåरकेमुळे िमý राÕůांचा युĦात िवजय झाला. अमेåरकेने अनेक राÕůांशी Óयापारी करार
केले होते. ती र³कम परत िमळवÁयासाठी ६ एिÿल १९१७ रोजी अमेåरका महायुĦात
उतरली आिण राजकारणात आपले ÿÖथ बसिवले. िमý राÕůांना मदत कŁन
अथªकारणावरही ÿभाव िनमाªण केला. ÿÂयेक गोĶीत अमेåरकेिशवाय घडामोडी होत नसे.
Âयामुळे अमेåरकेचे Öथान उंचावले. िशवाय ते युरोपला धनधाÆय देखील पुरवीत होते.
Âयामुळे अमेåरकेने जगाचे नेतृÂव करÁयास ÿारंभ केला.
४) युĦाचा धसका व राÕůसंघाची िनिमªती:
कोणताही ÿij संघषª युĦाने सोडिवÁयापे±ा सहकायाªने सोडिवÁयासाठी अमेåरकेचा अÅय±
िवÐसन¸या ÿेरणेने व ÿयÂनांने राÕůसंघाची Öथापना १० जानेवारी १९२० रोजी झाली.
कायम Öवłपाची आंतरराÕůीय संघटना ÿथमच अिÖतÂवात आली होती. ÿथम युĦातील
ÿचंड मनुÕयहानी व िव°हानी याचा धसका सवा«ना बसÐयाने राÕůसंघाची Öथापना झाली.
५) हòकूमशहांचा उदय:
युĦानंतर अनेक देशांत हòकुमशहांचा व Âयां¸या नÓया तßव²ानाचा उदय झाला. रिशयाने
बोÐशेिÓहकचे तßव²ान सांिगतले ºयात कामगारांची हòकूमशाही अिभÿेत केली होती. कालª
मा³सª¸या तßवाÿमाणे लेिननने नवे ÿयोग सुŁ केले. नवे राजकìय व आिथªक िसĦांत
मांडले. सवªसामाÆय लोकांसाठी मागªदशªक तÂव²ान साÌयवादात असले तरी रिशयात
ÿÂय±ात साÌयवादी प±ाची हòकुमशाहीच होती. इटलीत मुसोिलनीने फॅिसझमचा पाया
घातला तर जमªनीत िहटलरने नाझी प±ाची हòकूमशाही अिÖतÂवात आणले. यातून अनेक
संघषª िनमाªण झाले.
आपली ÿगती तपासा:
१) पिहÐया महायुĦाचे पåरणाम ÖपĶ करा.
१०.४ पॅåरस शांतता पåरषद २८ जुलै १९१४ रोजी जागितक महायुĦाला सुŁवात झाली. जमªनी व ऑिÖůया-हंगेरी¸या
बाजूने तुकªÖथान व बÐगेåरया यांनी भाग घेतला तर इंµलंड ĀाÆस ¸या बाजूने Âयां¸या
वसाहती, चीन, जपान, इटली, अमेåरका होती. अमेåरके¸या युĦ ÿवेशाने युĦाचे िचý
बदलले. १९ सÈट¤बर १९१८ रोजी बÐगेåरयाने, ३१ ऑ³टोबरला तुकªÖथानाने, ४
नोÓह¤बरला ऑिÖůयाने शरणागती पÂकरली. िवÐसन¸या 'आÌही जमªनीला सÆमानाने वागवू'
या शÊदांवर िवĵास ठेवून १८ नोÓह¤बर १९१८ रोजी जमªनीने युĦबंदी केली. यावेळी जो
करार झाला Âयानुसार:
१) जमªनी, ऑिÖůया, तुकªÖथान यांनी िजंकलेला ÿदेश सोडून īावा.
२) जमªनीने ö हाईन नदीपय«त फोजा मागे ¶याÓयात. munotes.in

Page 124

आधुिनक युरोपचा इितहास
124 ३) जमªनीने ताबडतोब मोठी जहाजे, मोठ्या तोफा व युĦसािहÂय िमýराÕůां¸या हवाली
करावे.
४) जमªनीने रिशयाबरोबर केलेला āेÖट-िलटोÓहÖक करार रĥ करावा.
पåरषदेचे Åयेये आिण उिĥĶ्ये
१) जमªनी, ऑिÖůया, तुकªÖथानमधून राजेशाहीचे उ¸चाटन कŁन साăाºये नĶ
करायचे. तेथील ÿजेला Öवयंिनणªयाचा अिधकार देऊन युरोपची पुनरªचना करायची.
२) जमªनी, ऑिÖůया, तुकªÖथान यां¸या युरोपबाहेरील वसाहतéचे भिवतÓय िनिIJत
करणे.
३) जमªनी व ित¸या िमýराÕůांकडून युĦखंडणी वसूल करणे.
४) सवª देशांत शľकपात घडवून आणणे.
५) युĦानंतर¸या समÖया सोडिवÁयासाठी आंतरराÕůीय संघटना िनमाªण करणे.
Óहसाªय पåरषदेत रिशया व पराभूत राÕůांना ÿवेश नाकारला होता. एकूण ३२ देशांचे
ÿितिनधी हजर होते. िनणªयास िवलंब पाहóन १० मोठ्या राÕůांनी िनणªय ¶यावे, Âयास सवª
ÿितिनधéनी माÆयता īावी ; परंतु पुÆहा िवलंब लागला. Âयामुळे अमेåरका, इंµलंड, ĀाÆस,
इटली व जपान या पाच मोठ्या राÕůांनी िनणªय ¶यावे, असे ठरले. यामÅये पुढील महÂवा¸या
Óयĉéनी ÿभाव गा जवला. अमेåरकेचे अÅय± िवÐसन हा सवाªत महßवाची Óयĉì असून
अमेåरका युĦात पडÐयापासून शांतता तह पूणª होईपय«त सवª महßवाची जबाबदारी Âयाने
पार पाडली. िवÐसनला शांततेचा Åयास असÐयाने जगात कायमची शांतता नांदावी
यासाठी Âयाने १४ कलमी योजना जाहीर केली. िमýराÕůांनी Âया¸या योजनेतील
राÕůसंघाची कÐपना उचलून धरली. राÕůसंघ Öथापन झाला. जर कोणाला Æयाय हवा, जर
अÆयाय झाला तर राÕůसंघा¸या माÅयमातून दूर करता यावे, असा िवĵास होता.
ĀाÆसचा पंतÿधान ³लेम¤Öकì जमªनीला नमवÁयाबाबत अितशय आúही होता. जमªनीला
लÕकरीŀĶ्या अधू बनवावे, जबर युĦखंडणी लादून आिथªकŀĶ्या दुबªल बनवावे, जमªनी
कधीच Öवतः¸या पायावर उभा राहó नये, असे Âयाचे मत होते. तो मुÂसĥी व राजकारणी
डावपेच यात तरबेज होता. लॉईड जॉजª इंµलंडचा ÿितिनधी लोकशाहीचा चाहता व
उदारमतवादाचा भोĉा होता. साहिजकच जमªनीला उदार वागणूक िमळेल अशी
Âया¸याबĥल अपे±ा होती. माý 'युĦखंडणी वसूल कŁ' या मुद्īावर िनवडणुका िजंकÐया
होÂया. Âयामुळे Âया¸या धोरणात बदल झाला. अिमरेकेचा अÅय± िवÐसनने अमेåरका
युĦापासून दूर ठेवÁयाचा, युĦ िमटवÁयाचा, शांतता ÿÖथािपत करÁयाचा युĦकाळात
ÿयÂन केला. दुद¨वाने या बाबतीत यश आले नाही. एवढेच नÓहे तर अगितकपणे िवÐसनला
युĦामÅये उतरावे लागले. अमेåरके¸या युĦ-ÿवेशावेळी १४ कलमी योजना, चार तßवे, चार
युĦ Åयेय व वैिशĶ्ये अशा िविवध योजना जाहीर केÐया.
munotes.in

Page 125

पिहले महायुĦ
125 १४. कलमी योजना :
िवÐसनने अमेåरके¸या युĦ घोषणेनंतर िसनेटपुढे भाषण करताना ८ जानेवारी १९१८ रोजी
आपली १४ कलमी योजना जाहीर केली. या योजनेÿमाणे जगाची आदशª तßवांवर पुनरªचना
Óहावी, युĦ कÐपनेला कायमचे तडीपार करता यावे व जगात कायमची शांतता नांदावी,
अशी Âयाने अपे±ा Óयĉ केली. Âयानुसार योजनेत तरतुदी केÐया
१) गुĮ राजनीतीचा Âयाग
२) सागर संचाराचे ÖवातंÞय
३) अिनब«धीत आंतरराÕůीय Óयापार
४) वसाहतéचे सरं±ण व Âयाची िमýराÕůांमÅये िवĵÖत Ìहणून ÆयाÍय वाटणी
५) शľकपात
६) रिशयातून िमýराÕůांनी फौजा परत बोलावणे
७) बेिÐजयम¸या तटÖथतेला सवाªनी माÆयता īावी
८) १८७१ मÅये ĀाÆसवर झालेला अÆयाय दूर करावा
९) रािÕůयÂवा¸या तßवांवर इटलीची फेररचना करावी
१०) ऑिÖůया-हंगेरी साăाºया¸या ÿजेला Öवयंिनणªयाचा अिधकार īावा
११) सिबªया, मॉंटेिनúो व Łमािनया यांना परिकयां¸या जोखडातून मुĉ करावे
१२) तुकê साăाºया¸या ÿजेला Öवयंिनणªयाचा अिधकार īावा
१३) Öवतंý पोलंडची िनिमªती करावी व ितला समुþिकनारा िमळवून īावा
१४) राÕůसंघाची Öथापना करÁयात यावी
आपली ÿगती तपासा
१) िवÐसनची १४ तßवे ÖपĶ करा.
१०.५ Óहसाªयचा तह युĦबंदीपूवê तह सÆमानाने व वाटाघाटीने करÁयाचे आĵासन िवÐसनने िदले होते; परंतु
ÿÂय±ात जमªन ÿितिनधीला वाटाघाटासाठी बोलावले नाही. मसुदा जमªनीला पोचवÁयापूवê
यातील तरतुदी समजÐयाने जमªनीने दुÍयम दजाªचे अिधकारी पाठवले. हा िमýराÕůांना
अपमान वाटला. शेवटी जमªनी¸या परराÕůमंýी रॅÁड्यूझ पॅåरसला पाठवला. Âयाचा अितशय
अपमान करÁयात आला. युĦाची सवª जबाबदारी जमªनीवर लादली. अखेर नाखुशीने
Óहसाªयचा तह जमªनीने Öवीकारला. या पåरषदेत ३२ राÕůांचे एकूण ७० ÿितिनधी व Âयांचे munotes.in

Page 126

आधुिनक युरोपचा इितहास
126 सÐलागार मंडळ हजर होते. अखेर २८ जून १९१९ रोजी जमªनीने तहावर सही कŁन युĦ
संपवले.
Óहसाªय तहा¸या तरतुदी:
पॅåरस शांतता पåरषदेने जमªनीवर लादलेला हा Óहसाªयचा तह अÂयंत महßवाचा आहे. कारण
या तहाने जमªनीवर भयंकर अÆयाय केला. Âयामुळे जमªनी सूडाने पेटली. यातूनच दुसरे
महायुĦ उĩवले. Ìहणूनच दुसö या जागितक महायुĦाची बीजे Óहसाªय तहात होती, असे
Ìहटले जाते. Óहसाªय तह सुमारे १५ भागात २३० पानांचा आहे. अËयासा¸या सोयीसाठी
Âयाचे ÿादेिशक तरतुदी, लÕकरी तरतुदी, आिथªक तरतुदी, कायदेशीर तरतुदी व इतर
तरतुदी अशा ÿकारे Âयांचे वगêकरण केले जाते. Óहसाªय¸या तहाने जमªनीला पिIJम, उ°र,
पूवª सीमेवर फार मोठ्या ÿदेशावर पाणी सोडावे लागले.
जमªनीची राजकìय हानी:
जमªनी व ĀाÆस या दोन देशांत नैसिगªक सीमा नÓहती. दोन वेळी जमªनीने ĀाÆसवर
आøमण केÐयाने ĀाÆसने ö हाइनलॅंड ÿदेशाची मागणी केली व ö हाइन नदी नैसिगªक सीमा
ठरवावी, परंतु १०० ट³के जमªन असÐयाने ते अमाÆय केले व ĀाÆस¸या संर±णासाठी
संर±ण फळी तयार केली ती पुढीलÿमाणे:
१) ö हाइन नदी¸या पिIJमेकडे ५२ िकलोमीटर Łंदीचा जमªन ÿदेश िनलªÕकरी बनवावा.
२) या ÿदेशात १५ वषा«साठी िमýराÕůां¸या फौजा ठेवाÓयात, दर पाच वषा«¸या अंतराने
या फौजा काढून ¶याÓयात.
३) ö हाइन नदीवरील पूल व मो³या¸या िठकाणी िमýराÕůां¸या फौजा¸या ताÊयात
असावीत.
४) डािÆझग बंदर व पåरसरातील सुमारे ७०० चौ.िक.मीचा ÿदेश जमªनीतून अलग
करÁयात आला. हे बंदर आंतरराÕůीय Óयापारासाठी सवा«ना खुले करÁयात आले.
वाÖतिवक १३Óया शतकात ÿिशयाने वसवलेले हे बंदर वांिशक, धािमªक, सांÖकृितक
ऐितहािसक सवªच ŀिĶने हे बंदर जमªनीचे होते परंतु ते वेगळे करÁयात आले.
५) पोलंडची िनिमªती: या ÿदेशात पोलंड हे सवाªत दुद¨वी राÕů. ÿिशया, ऑिÖůया व
रिशया या तीन मो ठ्या स°ां¸यामÅये असलेला हा ÿदेश Âयांनी पोलंडचे अनेक वेळा
आपापसात वाटणी कŁन ÖवातंÞय नĶ केले होते. िवÐसन¸या १४ कलमी योजनेत
पोलंडला ÖवातंÞय िमळवून देÁयाचे व पोलंडला समुþिकनारा देÁयाचे आĵासन िदले
होते Ìहणून Óहसाªय तहाने पूवª ÿिशयाचा फार मोठा ÿदेश पोलंडला देऊन Öवतंý
पोलंडची िनिमªती केली. Óहसाªय तहाने ६ दशल± लोकसं´या, २५ हजार चौ.मैलाचा
ÿदेश जमªनीला सोडून īावा लागला. यामुळे २ ल± जमªन पारतंÞयात गेले. या
तहामुळे ६५ ट³के लोखंड, ४५ ट³के कोळसा, ७२ ट³के जÖत व ५७ ट³के लोह
उīोगधंदे यास जमªनीला मुकावे लागले. इ.स. १९१४ पय«त जमªनीने इंµलंड,
ĀाÆस¸या खालोखाल ÿचंड साăाºय िजंकले होते. साăाºयवादी राÕůाकडून शोषण munotes.in

Page 127

पिहले महायुĦ
127 होते Ìहणून Âया वसाहती काढून ¶याÓयात, िवĵÖत Ìहणून राÕůसंघाकडे सुपूदª
कराÓयात अशी िवÐसनची मूळ कÐपना, जेÂयांनी या कÐपनेचा फायदा घेऊन
जमªनी¸या वसाहती राÕůसंघाने काढून घेतÐया व िवĵÖत Ìहणून Âया अÆय देशांना
िदÐया Âया पुढीलÿमाणे - कॅमłन व टोगोलॅंड ĀाÆसला; जमªनी¸या दि±ण
अिĀकेतील वसाहती इंµलंडला; चीनमधील जमªन ÿदेश व िवषववृ°ा¸या उ°रेकडील
बेटे जपानला िमळाला.
आिथªक हानी:
Óहसाªय तहातील 'युĦखंडणी' ही तरतुद अितशय अÆयायकारक व जमªनीत संताप िनमाªण
करणारी होती. कारण िवÐसनने 'आÌही कोणावर युĦखंडणी लादणार नाही', असे जाहीर
केले होते. माý जमªनीकडे िमýराÕůांनी ५ नोÓह¤बर १९१८ रोजी युĦबंदीचा ÿÖताव
मांडला, Âयावेळी िमýराÕůांमधील नागåरकांची जी हानी झाली ती जमªनीने भŁन īावी अशी
सूचना होती. Âयानुसार युĦाचा सारा खचª जमªनीने भŁन īावा अशी िमýराÕůांनी मागणी
केली. Óहसाªय तहातील कलम २३७ ÿमाणे िमýराÕůे व युĦातील Âयांचे सहकारी युĦाची
जबाबदारी जमªनीवर टाकत होते िजचा जमªनीने Öवीकार केला. जमªनीकडून नुकसान
भरपाई घेÁयाबाबत िमýराÕůांचे एकमत झाले. शेवटी जमªनीने ५०० कोटी डॉलसª िकंमतीचे
सोने व वÖतु िमýराÕůांना īावे असे ठरले. िमýराÕůांतील ÿÂयेक देशा¸या नुकसान
भरपाईचा आकडा िनिIJंत करÁयासाठी इंµलंड, ĀाÆस, इटली, अमेåरका यांचा ÿÂयेकì एक
व बेिÐजयम, डेÆमाकª, चीन, जपान इ. देशांचे पाच ÿितिनधéचे किमशन नेमले गेले. Âया
किमशनने ६ अÊज ७ कोटी डॉलसª एवढी ÿचंड युĦखंडणी जमªनीवर लादली.
लÕकरी हानी:
जमªनीने आपÐया लÕकरी सामÃयाªने हे युĦ पेटवले होते. साहिजकच जमªनीला
लÕकरीŀĶ्या कमकुवत केले तर पुÆहा अशी आप°ी उĩवणार नाही Ìहणून Óहसाªय तहाने
जमªनीवर पुढील लÕकरी िनब«ध लादले:
१) जमªनीतून सĉìची लÕकरी सेवा नĶ करावी.
२) जमªनी¸या खड्या फौजेची मयाªदा १ लाखापय«त ठेवावी.
३) या सैÆयातील िशपायाने कमीत कमी १२ वषª तर अिधकाö यांनी कमीत कमी २५ वष¥
नोकरी केली पािहजे.
४) लÕकराबाहेर जमªनीत कोणतेही लÕकरी ÿिश±ण देÁयात येऊ नये.
५) जमªनी¸या आरमाराची मयाªदा १५ हजार, तर आरमारी अिधकाö यांची मयाªदा १५००
अशी ठरवÁयात आली.
६) १० हजार टन ±मतेपे±ा जाÖत अīयावत युĦनौका नĶ कराÓयात. ६ फुअसª (नाव)
व १२ िवनािशका याÓयितåरĉ सवª युĦसािहÂय िमýराÕůां¸या हवाली करावे अथवा
नĶ करावे. munotes.in

Page 128

आधुिनक युरोपचा इितहास
128 ७) जमªनी¸या पिIJम िकनाö यावर ५० िक.मी. Łंदीचा िनलªÕकरी टापू बनवावा.
थोड³यात जमªनी¸या लÕकराचे ख¸चीकरण कŁन दुबªल बनवले गेले.
आपली ÿगती तपासा:
१) Óहसाªय तहातील ÿादेिशक तरतुदी ÖपĶ करा.
Óहसाªय तहाचे टीकाÂमक परी±ण:
Óहसाªय तह हा आधुिनक जगा¸या इितहासातील सवाªत वादúÖत तह होय. जमªनीतील
लोकांनी हा तह 'जुलमी, अÆयायी, Öवािभमानाला ध³का देणारा, िवĵासघात करणारा ' असे
वणªन केले तर िमýराÕůांनी 'युरोपला कायमची शांतता देणारा तह' असे Ìहटले आहे. या
तहात Åयेयवाद व Óयवहार यांची सांगड घालÁयाचा ÿयÂन होता, तरीही या तहा¸या वेळी
अनेकांनी या तहावŁन जगात दुसö या महायुĦाची वाटचाल सुŁ होईल, अशी भीती Óयĉ
केली व पुढे ती भीती योµय होती.
१) जमªनीवर लादलेला तह:
या तहाचा मसुदा Öवीकारताना व शेवटी तहावर सही करताना जमªन ÿितिनधéना फĉ
दोनदाच बोलावले यामुळे 'हा तह आम¸यावर लादला ' अशी जमªनीची भावना झाली. यामुळे
जमªनीचा Öवािभमान दुखावला. युĦ करणे गुÆहा आहे पण पराभाव पÂकरणे गुÆहा नाही.
‘पåरषद जमªनीला Æयाय देÁयासाठी नाही तर जमªनीची लूट करÁयासाठी आहे’, असे
जमªनीचे मत झाले. साहिजकच जो तह वाटाघाटीने झाला नाही तो पाळÁयाचे जमªनीवर
बंधन उरले नाही.
२) Óहसाªय तह: जमªनी दुबळा करÁयासाठी:
युĦकाळात सवªसामाÆय जनतेने खूप हालअपेĶा सहन केÐया होÂया. िमýराÕůांनीही
जनतेला अनेक ÿकारची आĵासने िदली होती. माý तह करताना ही आĵासने यांचा िवचार
केला नÓहता. मुÂसद्īांनी हवी तशी पुनरªचना केली Ìहणून 'तो लोकांचा नÓहे तर
मुÂसद्īांचा तह होता', अशी टीका केली जाते. जमªनीवर अÆयाय करणारा, कोणÂयाही
Öवािभमानी राÕůांनी Öवीकारावा असे हा तह नÓहता. जर िमýराÕůांनी जमªनीला
सÆमानपूवªक वागवले असते तर कदािचत जमªनीने या तहाचे पालन केले असते; परंतु
जमªनीला लÕकरीŀĶ्या कमकुवत बनवले होते, सवª तö हेने अपमान केला. जोपय«त जमªनी
दुबळा होता तोपय«त Âयाने नाईलाजाने तह पाळला. पण लवकरच जमªनी तहा¸या िचंधड्या
करÁयास तयार झाला.
३) Óहसाªय तहाने जमªनीचा िवĵासघात:
युĦ समाĮीपूवê 'आÌही जमªनीला सÆमानाने वागवू, वाटाघाटीने तह कŁ', अशी आĵासने
िमýराÕůांनी िदली होती. पण ÿÂय±ात जमªन ÿितिनधीला वाटाघाटीस बोलावले नाही,
अÆयायकारक तह लादला , Âयामुळे 'िमýराÕůांनी आमचा िवĵासघात केला', अशी जमªनीची
भाषा येऊ लागली. िमýराÕůांनी बहòतेक वेळा वाटाघाटी, बहòमताचा िनणªय, सावªमत munotes.in

Page 129

पिहले महायुĦ
129 यासारखे शÊद वापłन लोकशाहीचा देखावा केला. पण ÿÂय±ात भाषा लोकशाही तर कृती
हòकूमशाहीची होती, असे िदसून येते.
४) युĦखंडणीची तरतुदही िमýराÕůांना हानीकारक:
जमªनी िमýराÕůांना खंडणी देऊ लागला होता. युĦकाळात अमेåरके¸या घेतलेÐया कजाªचे
हĮे या पैशातून भŁ लागला. Âयावेळी जमªनीस युĦखंडणी देणे श³य झाले नाही असे ÖपĶ
झाले. Âयावेळी ĀाÆसने जमªनीवर हÐला केला. यावेळी अमेåरका जमªनीला अथªसहाÍय कŁ
लागली. Âयामुळे अमेåरकन पैसा अमेåरकेतच परत येऊ लागला. यामुळे जगात आिथªक
महामंदीचा फटका बसला. थोड³यात जमªनीला अÆयायकारक असÐयामुळे Óहसाªय तह
पाळÁयाची जमªनीवर नैितक बंधन रािहले नाही. ºयाÿमाणे इ.स. १८७०-७१ मÅये
ĀाÆसचा पराभाव व Âयातच ĀाÆस असमाधानी रािहला. Âयामुळे जगाची पिहÐया
महायुĦाकडे वाटचाल सुŁ झाली. इ.स. १९१९ मÅये जमªनीवर अÆयाय झाÐयाने
'Óहसाªय¸या तहातच दुसö या जागितक महायुĦाची बीजे पेरलेली होती', असे Ìहणतात.
आपली ÿगती तपासा
१) Óहसाªय तहाचे पåर±ण करा.
१०.६ सारांश युरोिपयन राÕůांचा महßवाकां±ी धोरणामुळे २०Óया शतका¸या ÿारंभीस पिहले महायुĦ
पेटले. या युĦाला अनेक ÿकारची कारणे जबाबदार आहेत. Âयातील काही कारणे
आÂयंितक राÕůवादा¸या Öवłपाची होती. या युĦात सवª जग उतरले होते व सवª जगावर
अÂयंत वाईट पåरणाम झाले. अशा वाईट घटना टाळÁयासाठी युĦ समाĮीनंतर राÕůसंघाची
Öथापना झाली. जमªनी¸या पराभावाने पिहÐया महायुĦाचा शेवट झाला. जागितक
शांततेसाठी ĀाÆसमधील पॅåरस येथे शांतता पåरषद भरवÁयात आली. या पåरषदेमÅये
िमýराÕůांनी युĦाची सवª जबाबदारी जमªनी व ित¸या दोÖत राÕůांवर टाकली. या शांतता
पåरषदेमÅये Óहसाªयचा तह, स¤ट जम¥नचा तह, Æयूलीचा तह करÁयात आला, Âयाचबरोबर
राÕůसंघाची Öथापनाही केली. राÕůसंघाने राजकìय व अराजकìय कायª मोठ्या ÿमाणात
केले.
१०.७ ÿij १) पिहÐया महायुĦाची कारणे ÖपĶ करा.
२) पिहÐया महायुĦाचे पåरणाम सांगा.
३) शांतता पåरषदेचा आढावा ¶या.
४) Óहसाªय¸या तहा¸या तरतुदी सांगून तहाचे टीकाÂमक परी±ण करा.
munotes.in

Page 130

आधुिनक युरोपचा इितहास
130 १०.८ संदभª १) टेलर ए.जे.पी., द Öůगल फॉर माÖटरी इन युरोप (१८४८-१९१८) – ऑ³सफडª,
१९५४
२) कोन¥ल आर. डी., वÐडª िहÕůी इन ट्वेÆटीथ स¤चुरी, लŌगमन एÖसे³स, १९९९
३) úांट अंड तेÌपरले, युरोप इन नाईनितÆथ अंड ट्वेÆटीथ स¤चुरी, Æयुयोकª, २००५
४) डॉ.सौ. वैī, सुमन, आधुिनक जग, नागपूर, २००२.
५) डॉ. काळे, म.वा., आधुिनक जगाचा इितहास, पुणे, २०२१.


*****
munotes.in

Page 131

131 ११
१९१७ ची रिशयन राºयøांती आिण हòकुमशाहीचा उदय
घटक रचना
११.० उिĥĶे
११.१ ÿÖतावना
११.२ रिशयन øांतीची कारणे
११.३ रिशयन øांतीतील महÂवा¸या घटना
११.४ रिशयन øांतीचे पåरणाम
११.५ सारांश
११.६ ÿij
११.७ संदभª
११.० उिĥĶे १) रिशयन øांतीची कारणे आिण पåरणाम समजून घेणे.
२) १९१७ ¸या रिशयन राºयøांतीम महÂवा¸या घडामोडी समजून घेणे.
३) रिशयन øांतीचे पåरणाम समजून घेणे.
११.१ ÿÖतावना अमेåरका व Āांस¸या राजकìय øांतीनंतर रिशयन øांती इितहासातील एक महÂवाची
घटना आहे. समाजातील शोिषत व वंिचत घटकांनी ÿÖथािपत भांडवलदार वगाªिवŁĦ लढा
देवून कामगारांचे शासन स°ेवर आणले. कालª मा³सªचा िसĦांत या øांतीने सÂयात
उतरवला. या øांतीचे तßव²ान जगातील कामगारांमÅये लोकिÿय ठरले. Âयामुळे सवª
जगातील कामगारांचे संघषª होऊन भांडवलशाही उलथून साÌयवाद पसरवÁयाचा या
øांतीचा ÿयÂन होता. जगभरातील शोिषतांन या øांतीने मागª दाखवला. कालª मा³सªचे
तÂव²ानानुसार ÿथमच या øांतीने राजकìय स°ा Öथापन केली होती. रिशयन राºयøांती
ही पिहली साÌयवादी øांती ठरली. आिथªक िनयोजना¸या मागाªने िवकास साधÁयाची
संकÐपना ही या øांतीने जगाला िदलेली देणगी आहे. इ.स. १९१७ ¸या फेāुवारी मिहÆयात
पेůोúाड येथे कामगारांनी संप पुकारला. ही रिशयन राºयøांतीची नांदी ठरली. Âयानंतर
राजधानीतील सैिनकांनीही कामगारांना पाठéबा िदला. हे या राºयøांतीचे पिहले पवª होते.
िÖवÂझल«डमÅये अ²ातवासात असलेला बोÐशेिÓहक नेता लेिनन इ.स. १९१७ ¸या
एिÿलमÅये रिशयात परतला, तेÓहा या राºयøांतीचे दुसरे पवª सुŁ झाले. या øांतीस पुढील
गोĶी कारणीभूत ठरÐया. munotes.in

Page 132

आधुिनक युरोपचा इितहास
132 ११.२ १९१७ रिशयन øांतीची कारणे १) रिशयातील सरंजामशाही समाजरचना :
रिशयन समाजात दोन वगª होते. पिहÐया वगाªत रिशयन झार, Âयाचे नातेवाईक, सरंजाम
सरदार, जमीनदार यांचा वगª होता. देशातील उÂपÆनाची सारी साधने या मूठभर लोकां¸या
हाती होती. उरलेला सारा समाज दुसö या वगाªत मोडत होता. øांितपूवª काळात रिशयात
सरंजामशाही ÓयवÖथा ÿबळ होती. ÂयामÅये सरंजाम सरदारा¸या, जमीनदारा¸या जिमनीत
राबणारे भूदास, छोटे शेतकरी, शेतमजूर, कारागीर इ. समािवĶ होता. या लोकांकडे
उÂपÆनाची साधने नसत. पिहÐया वगाª¸या मेहरबानीवर या लोकांची गुजराण होत असे.
इ.स. १८६१ मÅये भूदासाची मुĉता करÁयात आली परंतू झारने या सुधारणेचा ÿयÂन
अधªवट सोडÐयाने खö या अथाªने भूदासांची मुĉता झाली नाही.
२) अकायª±म व िनरंकुश झारशाही:
रिशयात कमालीचे दाåरþ्य होते. हे दाåरþ्य दूर करÁयाचे, सवªसामाÆयांचे जीवन सुखी
बनवÁयाची ±मता झा रशाहीत नÓहती. रिशयात सुमारे ३०० वषा«पासून रोमॅनोÓह
घराÁयाची वंशपरंपरागत स°ा होती. रिशयातील सवªच राजे झार या नावाने ओळखले
जात. वंशपरंपरागत राजेशाहीचा एक महßवाचा दोष Ìहणजे अपवादाÂमक चांगले राजे
िनपजतात. रिशयातील िपटर -िद-úेट याचा अपवाद वगळता सवªच राजे अकायª±म, दुबªल,
ĂĶाचारी होते. øांतीकाळातील झार दुसरा िनकोलस हा हा कमालीचा अकायª±म होता.
Âयाने देशात भयंकर अÂयाचार केले, जनतेवर अनेक युĦे लादली, पाIJाÂय िवचार रिशयात
पसł नये Ìहणून वतªमानपýाची तसेच जनते¸या मूलभूत ÖवातंÞयाची मुÖकटदाबी करणारे
रानटी उपाय योजले. यामुळे Âयां¸यािवłĦ संतĮ वातावरण तयार झाले. इ.स. १९०५
मÅये जपानने रिशयाचा पराभाव केला. Âयामुळे झारचा दुबळेपणा उघड झाला. आपÐया
अिनयंिýत स°ेला फाटा īावा व लोकशाही ÿÖतािवत करावी यासाठी लोकांनी øांती केली
परंतु यापासून काही बोध घेतला नाही. Âयामुळे अिनयंिýत ĂĶ झारशाहीला िवरोध होऊ
लागला. झारची पÂनी अले³झांűा (झारीना) िह¸या सÐलयाने झार राºयकारभार करी.
झारीनावर रासपुतीन या चमÂकारी धािमªक गुłचा ÿभाव होता. Âयाला राºयकारभाराचे
²ान नसताना Âयाने कारभारात हवा तसा हÖत±ेप केला. Âयामुळे देशभर असंतोष िनमाªण
झाला. झार¸या धोरणामुळेच रिशयाचा जपानिवłĦ युĦात पराभव झाला.
३) रिशयातील जनजागरण :
łसो, ÓहॉÐटेयर या तßववेÂयांनी Ā¤च राºयøांतीची वैचाåरक भूिमका तयार केली.
Âयाÿमाणे िलओ टॉÐसटॉय , मॅि³झम गोकê, तुज¥िनÓह डोÖकोÓहोÖको इ. अिभजात
लेखकांनी रिशयन राºयøांतीची वैचाåरक भूिमका तयार केली. या लोकांनी øांतीसाठी
कधी शľ हाती घेतली नाही; परंतु आपÐया िलखाणातून तÂकालीन शासनसंÖथा कशा
अधोगतीस पोहचÐया आहेत ते दाखवून िदले. Âयांनी किनķ वगाªचे दुःख जगा¸या वेशीवर
टांगून øांतीची आवÔयकता लोकांना पटवून सांिगतली. िलओ टॉÐसटॉयने कादंबरीतून
सरंजाम सरदार व Âयांचे िवलासी जीवन आिण Âयां¸याकडून भूदासांचे होणारे शोषण याचे
िचý लोकांपुढे मांडले. भूदासां¸या, सवªसामाÆयां¸या दुःखाला वाचा फोडली. तुज¥िनÓह याने munotes.in

Page 133

१९१७ ची रिशयन राºयøांती आिण हòकुमशाहीचा उदय
133 झारशाहीचे िहडीस Öवłप लोकांसमोर मांडले. कामगारां¸या दुःखाला वाचा फोडली.
रिशयातील अनेक सािहिÂयकांनी, िवचारवंतांनी रिशयन जनतेला जागृत केले. झारशाही,
सरंजामशाही उलथून टाकÁयासाठी आवÔयक ती वैचाåरक भूिमका तयार केली.
४) कालª मा³सª¸या िवचारसरणीचा ÿभाव:
रिशयन राºयøांतीमÅये कालª मा³सª¸या तÂव²ानाचे महÂव अनÆयसाधारण आहे.
कामगारां¸या शोषणामुळे ते संघिटत होऊ लागले होते. मा³सªने साÌयवादी तßव²ान अÂयंत
सोÈया भाषेत सांिगतÐयाने तो कामगारांत अितशय लोकिÿय झाला. Âयाने इ.स. १८४४
मÅये कÌयुिनÖट जाहीरनामा हा पिहला úंथ ÿकािशत केला. Âयात Âयाने, या संघषाªत तुÌही
काही गमावणार नाही कारण तुम¸याजवळ कामािशवाय दुसरे काही नाही. तर तुÌही िजंकला
तर तुÌही कारखाÆयाचे मालक Óहाल, असे कामगारांना पटवून िदले. मा³सªचे øांतीचे
आÓहान रिशयात वणÓयाÿमाणे पेटले. यातून रिशयाची øांतीकडे वाटचाल सुŁ झाली.
५) रिशयाचे औīोिगकरण:
अठराÓया शतकात युरोपमÅये औīोिगक øांती झाली. रिशया तसा युरोिपयन देशांपे±ा
औīोिगकŀĶ्या अÿगत, मागासलेला व शेतीÿधान देश होता; परंतु औīोिगक øांतीचे
लोण हळूहळू रिशयात येऊ लागले. िवशेषतः इ.स. १८१४ मÅये ĀाÆस-रिशया मैýी
करारानंतर ĀाÆसने रिशयात ÿचंड भांडवल गुंतवले Ìहणून रिशया¸या औīोिगक øांतीला
वेग आला. नवे कारखाने उदयास आले. Âयामुळे औīोिगक ±ेýात ºयाÿमाणे कामगारांची
वाढती सं´या, कामगारांचे शोषण, कामगारां¸या समÖया या सवª गोĶी १९Óया शतका¸या
अखेरीस रिशयात िदसू लागÐया, नÓयानेच औīोिगक øांतीस ÿारंभ झाÐयाने
भांडवलदाराने कामगारांचे शोषण कŁन ÿचंड संप°ी िमळवली. यामुळे भांडवलदार-
कामगार संघषाªस ÿारंभ झाला. Âयामुळे कामगार øांतीची भाषा बोलू लागले.
६) साÌयवादी िवचारसरणी :
औīोिगक øांती, कामगाराचा उदय व Âयां¸या समÖया यातूनच युरोपमÅये साÌयवादाचा
उदय झाला. युरोपमÅये लुई Êलँक, स¤ट सायमन, पायुåरया इ. साÌयवादी नेÂयांनी सवªच
युरोिपयन देशांत कामगार संघिटत कŁन भांडवलदारांिवłĦ पेटवून िदले. इ.स. १८४८
मÅये अनेक øांÂया झाÐया. Âया ÿाथिमक Öवłपातील साÌयवादी होÂया परंतु Âयांना
फारसे यश आले नाही. नÓयाने औīोिगक ÿगती घडून आलेÐया रिशयात याŀĶीने ÿयÂन
झाले नाहीत परंतु मा³सªचे समाजवादी िवचार रिशयात लोकिÿय ठरÐयाने इ.स. १८९५
मÅये कामगारांनी ‘वकªसª डेमोøॅिटक पाटê’ Öथापन केली. भांडवलदार िवŁĦ संघषª सुł
केला. भूदास, शेतकरी, शेतमजूर यांनी इ.स. १९०० मÅये ‘सोशल åरÓहोÐयुशन पाटê’
Öथापन केली.
रिशयात झारशाही व भांडवलदारांिवŁĦ कामगार व शेतमजूर संघिटत होऊ लागले. Âयांनी
तीĄ आंदोलन केले परंतु ‘बोÐशेिÓहक’ (बहòमत वाला) व ‘मेÆशेिÓहक’ (अÐपमत वाला) असे
दोन गट िनमाªण झाले. लेिनन हा बोलशेिÓहक नेता होता ºयाला रिशयात फĉ कामगारांची
øांती हवी होती. तो झारशाही उलथून टाकÁयास व øांती करÁयास इतर वगा«चे सहकायª
¶यायला तयार नÓहता. सहािजकच बहòमत असूनही लेिननचा गट काही कł शकला नाही. munotes.in

Page 134

आधुिनक युरोपचा इितहास
134 याचा फायदा घेऊन झाडने बहòमतवाÐयांना हĥपार केले व कामगारांचे नेतृÂव मेÆशेिÓहक
गटाकडे आले. यांनी इ.स. १९०५ मÅये जपानने रिशया¸या केलेÐया पराभवाचा फायदा
घेऊन रिशयात øांती केली व लोकशाही िनमाªण केली.
७) रिशया जपान युĦ:
इ.स. १९०४-०५¸या युĦात रिशया जपानकडून पराभूत झाला. यावेळी झारशाही िवरोधी
धुमसत असलेला असंतोष िवकोपाला गेला. सवª देशभर झारशाही व Âयां¸या लोकांचा
िध³कार केला जाऊ लागला. पराभवा¸या अपमानाने संतापलेÐया पीटसªबगªमधील
िवīाÃया«नी झारशाहीचा िध³कार कŁन ‘झारशाहीचा पद¸युत करा’ अशी मागणी करत
मोचाª काढला. यात मॉÖकोतील िवīाथê सामील झाले. यापाठोपाठ कामगारांनी संप,
हरताळ काढून मो¸याªला पािठंबा िदला. अशा पåरिÖथतीत २२ जानेवारी १९०५ रोजी स¤ट
िपटसªबगªमधील कामगारांनी फादर गॅपॉन¸या नेतृÂवाखाली ÿचंड मोचाª काढला. झारने या
लोकां¸या मागÁया माÆय न करता या मो¸याªवर आपले घोडदळ सोडले. िनःशľ
कामगारांची ÿचंड ÿमाणात हÂया झाली. रिशया¸या इितहासात रĉरंिजत रिववार या
नावाने ओळखला जातो. या हÂयांमुळे जनता संतापली, सारा देश संप वा हरताळांनी पेटून
उठला. Âयामुळे झारने ऑगÖट १९०५ मÅये जनते¸या ÿितिनधéची 'ड्यूमा' बोलावली
जाईल, अशी घोषणा केली. इंµलंड¸या धतêवर रिशयात राजेशाही सुŁ केली; परंतु झारने
इ.स. १९०५ नंतर कामगारांत फूट पाडून आपÐया अिनयंिýत स°ेचे पुनŁºजीवन केले.
वरील कारणांमुळे øांतीवी पाĵªभूमी तयार झाली. जनता झारशाही उलथून टाकÁयास
तयार झाली. परंतु झारने लÕकरा¸या जोरावर िचरडून टाकली. अशा पåरिÖथतीत इ.स.
१९१४ मÅये पिहले जागितक महायुĦ सुŁ झाले. युĦ आघाडीवर रिशयाचा पराभाव होऊ
लागला. युĦकालीन समÖया, पराभावाचे दुःख यातून माचª १९१७ मÅये झारशाहीचा शेवट
कŁन रिशयन øांती घडून आली.
आपली ÿगती तपासा
१) रिशयन राºयøांतीस कारणीभूत घटकांची चचाª करा.
११.३ रिशयन øांतीतील महÂवा¸या घटना पेůोúाडची øांती:
रिशयाने जागितक महायुĦात उडी घेतली. ĂĶ, अकायª±म झारशाहीमुळे जीवनावÔयक
वÖतूंचा सवªý तुटवडा िनमाªण झाला. अपुö या युĦ-सािहÂयामुळे सैिनक युĦ आघाडीवŁन
पराभूत होऊ लागले. झारशाहीिवŁĦ भयंकर वातावरण तापले. ८ माचª १९१७ रोजी
पेůोúाड¸या १ लाख कामगारांनी तर मॉÖकोतील २५ हजार कामगारांनी ÿचंड मोचाª काढून
झारशाही उलथून टाकÁयाची मागणी केली. झारने मोचाª िचरडून टाकÁयाचे लÕकराला
आदेश िदला. लÕकराने िदलेला आदेश न मानता कामगारांशी हातिमळवणी केली. अशा
पåरिÖथतीत जिमनीसाठी , कारखाÆयां¸या मालकìसाठी, भाकरीसाठी देशभर दंगली
झाÐया. झारने ड्यूमा बरखाÖत केÐयाची घोषणा केली. ड्यूमाने िवसिजªत होÁयास नकार
िदला. राजकुमार जॉजê लÓहोÓह या समाजवादी नेÂया¸या नेतृÂवाखाली रिशयात हंगामी munotes.in

Page 135

१९१७ ची रिशयन राºयøांती आिण हòकुमशाहीचा उदय
135 सरकार Öथापन झाले. अशाÿकारे ८ माचª १९१७ रोजी झारशाहीचा शेवट होऊन रिशयात
ÿितिनधी राजवट सुŁ झाली.
हंगामी सरकार:
िनकोलस¸या राजÂयागानंतर ड्यूमाने सिमतीची िनवड कŁन हंगामी सरकार Öथापन केले.
Âयांनी सवª राजकìय कैīांची मुĉता करÁयाचा आदेश िदला. युĦाबाबतचे नवीन धोरण
जाहीर केले. ºयू लोकांवरील सवª िनयंýणं रĥ केले. 'रिशयाकåरता नवीन घटना बिनवÁयात
येईल' असे जाहीर कŁन उदारमतवादéनी मानवतावादी कायª केले; परंतु Âयां¸या
कारभाराला अंतगªत िवरोध होऊ लागÐयाने मे १९१७ मÅये जॉजê लÓहॉवने राजीनामा
िदला आिण केरेÆसकìने स°ा हाती घेतली. केरेÆसकìने मे ते नोÓह¤बर १९१७ पय«त
अिÖथर पåरिÖथती सावरÁयाचा ÿयÂन केला; परंतु Âयाला असंतोष नĶ करता आला नाही.
भांडवलदार-कामगार यां¸यात ऐ³य तयार करता आले नाही. जमªनीशी शांतता करÁयास
िवरोध केÐयाने सैÆयात बेिशÖत वातावरण िनमाªण झाली. युĦातील सतत¸या पराभावांमुळे
अपमान झाला व जनतेने युĦ थांबवावे ही मागणी केली. पण केरेनÖकìने मागणी अमाÆय
केली याचा फायदा लÕकराने व लेिननने घेतला.
बोÐशेिÓहक øांती - ७ नोÓह¤बर १९१७:
केरेÆसकìचे धोरण लेिननला अमाÆय होते. Âयातच रिशयन सैÆयात कमालीची अÖवÖथता ,
शेतकरी जिमनी जबरदÖतीने ताÊयात घेत होते तर बोÐशेिÓहक प±ाने रेड गाडªसमÅये
कामगार जाÖत सं´येत भरती केले. लेिनन¸या नेतृÂवाखाली øांतीचा िसĦांत मांडला.
ůॉटÖकì¸या सहकायाªने ७ नोÓह¤बर १९१७ रोजी बोÐशेिÓहक प±ाने लेिनन¸या
नेतृÂवाखाली øांतीचा िनIJय केला. कामगारांनी व øांितकारकांनी एकदम उठाव कŁन सवª
राºयकारभाराची क¤þे ताÊयात घेतली. रĉपात न होता राजधानी बंडखोरांनी ताÊयात
घेतली. केरेÆसकìचे सरकार नĶ कŁन ८ नोÓह¤बरला लेिननने नÓया सरकारची सूýे अÅय±
या नाÂयाने हाती घेतली.
११.४ रिशयन राºयøांतीचे पåरणाम रिशयात ĂĶाचारी व अकायª±म झारशाहीची अिनयंिýत स°ा असÐयाने जनतेचे हाल होत
होते. झार औīोिगक ÿगतीला व नÓया िवचारांना िवरोध कłन आपली हòकूमशाही
िटकवÁयाचा ÿयÂन करत होता. परंतु औīोिगक ÿगतीमुळे कामगार वगª उदयाला आला.
या वगाªला संघिटत व मागªदशªन करÁयाचे कायª पूवê कालª मा³सªने केले. आता Âयाचे
वैचाåरक वारसदार िविवध देशात हे कायª कł लागले. या राºयøांतीचे पåरणाम
पुढीलÿमाणे आहेत.
१) साÌयवादी तÂव²ान ÿभावी बनले:
कालª मा³सª व लेिननने साÌयवादाचे नवीन तßव²ान मांडले. Âयामुळे िनरिनराÑया
िवचारÿणालीत संघषª िनमाªण झाला. Âयाचा अंतरराÕůीय संबंधांवर दूरगामी पåरणाम झाला.
भांडवलदार वगाªला ध³का बसला. भांडवलदारां¸या संर±णासाठी साÌयवाद िवŁĦ
फॅिसझम राÕůांची साखळी तयार झाली. Âयातून संघषª िनमाªण झाला. रिशयन राºयøांतीत munotes.in

Page 136

आधुिनक युरोपचा इितहास
136 पुरÖकाåरलेÐया साÌयवादाने उदारमतवाद, ÓयिĉÖवातंÞय, लोकशाही, संसदीय
राºयपĦती इ. पाIJाÂय कÐपनांना जबरदÖत आÓहान िदले. जगातील सुसंÖकृत, बुिĦमान
वगाªचे आतापय«त पािIJमाÂय संÖकृती िनमाªण झालेÐया ºया कÐपना उराशी बाळगलेÐया
होÂया Âया िनŁपयोगी आहेत. Âया साÌयवादी िवचाराने खोट्या ठरवÐया.
२) वसाहतéमधील ÖवातंÞयलढ्याला बळ िमळाले:
भांडवलशाहीची शेवटची अवÖथा Ìहणजे साăाºयवाद अशी साÌयवादी िशकवणीमुळे
वसाहतीत चाललेÐया ÖवातंÞयलढ्याला राजकìय संघषाªचे Öवłप न राहता सामािजक
आिण आिथªक Æयायाकåरता लढा असे महßव ÿाĮ झाले. कÌयुिनÖटांनी वसाहतé¸या
ÖवातंÞयलढ्याला पािठंबा िदला. Âयामुळे या ÖवातंÞयलढ्यांना जागितक संघषाªचे Öवłप
ÿाĮ झाले. बोÐशेिÓहक राºयøांतीमुळे रिशयन साăाºयशाहीचासुĦा शेवट झाला. पोलंड,
िफनलंड, जोिजªया यात रिशयन साăाºयवाīाने मोठ्या ÿमाणात दडपशाही चाललेली
होती. रिशयन राºयøांतीने या दडपशाहीचा शेवट केला आिण Âया राÕůांना ÖवातंÞय िदले.
३) नवीन समाज रचना उदयाला आली :
रिशयन राºयøांतीनंतर िवषमता लयास गेली. ÿÂयेकाने आपÐया शĉìनुŁप आिण
गुणानुŁप काम करावे. Âया आधारावर नवीन समाज उदयास आला. या समाजात गरीब-
®ीमंत भांडवलदार, जमीनदार, Óयापारी, धमªगुŁ Âया सवा«ना काम करावे लागे. कामानुŁप
वेतन सवा«नाच देÁयात आले. रिशयात ®िमकां¸या हातात स°ा आली. समाजात
कामगारांचे वचªÖव ÿÖथािपत झाले. साÌयवादा¸या तßवावर समाजाची पुनघªटना िनमाªण
केली. समाजातील सवाªत खालचा थर Ìहणजे कामगार Âयाला स°ा िमळाÐयाने जगातील
सवª कामगारांत समाधान िनमाªण होऊ लागले.
४) रिशयाला जागितक राÕůांत Öथान िमळाले:
रिशया øांतीपूवê एक मागासलेले राÕů होते, Âयाला सुधारणांचा Öपशªही झालेला नÓहता.
इ.स. १९१७ बोÐशेिÓहक øांती घडून आÐयानंतर एक साÌयवादी राÕů Ìहणून रिशयाचा
जागितक राजकारणात उदय झाला. जगातील ल±ावधी ®िम क रिशयाकडे नेतृÂवा¸या
आशेने पाहó लागले. Âयामुळे एक बलशाली राÕů Ìहणून मान िमळाला. पाIJाÂय लोकशाही
पĦतीने देशाचा िवकास होत नाही हे रिशयाला पटÐयानंतर रिशयाने पंचवािषªक योजनेĬारे
एक-एक िवभागावर ल± क¤िþत कŁन िवकास होतो हे जगाला दाखवून िदले. Âयामुळे
पंचवािषªक योजनेचे सवª जगाने अनुकरण केले.
५) कामगारांन महÂवाचे Öथान िमळाले:
रिशयात राºयøांती होऊन कामगारांची स°ा Öथापन झाली. Âयामुळे जगातील कामगार
जागृत झाले आिण आपÐया ह³कांसाठी ÿचिलत शासनÓयवÖथेशी संघषª कŁ लागले.
Âयामुळे Âया देशांनी कामगारां¸या िहतासाठी व संर±णासाठी अनेक कायदे पास कŁन
Âयांना समाजात महÂवाचे Öथान देÁयाचा ÿयÂन केला.
munotes.in

Page 137

१९१७ ची रिशयन राºयøांती आिण हòकुमशाहीचा उदय
137 ६) साÌयवादी हòकुमशाहीचा उदय:
रिशयामÅये साÌयवादी प±ाने øांती घडवून आणली होती. Âयावुवê रिशयातील झारशाहीला
िवरोध करÁयासाठी लोकिन युĉ केरेÆÖकì सरकार व कामगारांची हòकुमशाहीला समथªन
करणारा बोÐशेिवक प± हे एकý लढत होते. बोÐशेिवक प±ाचा झार¸या अिनयंिýत स°ेला
िवरोध असला तरी पाIJाÂय लोकशाही ÓयवÖथेला देखील Âयांचा िवरोध होता. पाशा¸य
उदारमतवादी लोकशाही व झारची अिनयंिýत हòकुमशाही या दोघांना िवåरध कłन Âयांनी
कामगारांची हòकुमशाही या नावाने ÿÂय±ात साÌयवादी प±ाची हòकमशाही ÿÖथािपत केली.
वरकरणी ती लोकोपयोगी वाटत असली तरी ितचे Öवłप कĘर हòकूमशाहीचे होते.
नागåरकांना आचार िवचार याचे ÖवातंÞय नाकारÁयात आले. साकारला िवरोध करणाöया
लोकांना देशþोही ठरवÁयात आले. िवरोधकांवर नजर ठेवÁयासाठी चेका या गुĮहेर संÖथेची
नेमणूक करÁयात आली.
आपली ÿगती तपासा
१) रिशयन राºयøांतीचे पåरणाम ÖपĶ करा.
११.५ सारांश रिशयन राºयøांमुळे रिशयात इ.स. १४८० सालापासून चालत आलेÐया झार¸या
राजेशाहीचा शेवट झाला आिण तेथे बोÐशेिÓहक कÌयुिनÖटांची स°ा Öथापन झाली.
जगा¸या इितहासात Ā¤च राºयøांती इतकेच रिशयन राºयøांतीला देखील महßव आहे. या
रिशयन राºयøांतीने वतªमान जागितक राजनीतीला अÂयंत संघषाªÂमक Łप िदले आहे.
रिशयन øांती¸या वेळी शेतकरी जमीनदारां¸या तावडीतून सुटला पण तो úामीण
अथªÓयवÖथेशी बांधला गेला. रिशयन अिÖमतेवर िभÖत ठेवणारा समाजवादी øांितकारक
कालª माकª¸या तÂव²ानावर िभÖत ठेवणारा मा³सªवादी गट यांमÅये जुनी ÓयवÖथा मोडून
टाकÁयासाठी लढा झाला . या दोÆही गटांनी झारशाहीिवŁĦ असंतोष भडकत ठेवला. या
दोÆही गटांपैकì मा³सªवादी बोÐशेिÓहक अखेर यशÖवी ठरले व लेिनन या¸या नेतृÂवाखाली
साÌयवादी राºय उदयाला आले.
११.६ ÿij १) रिशयन राºयøांतीची कारणे ÖपĶ करा.
२) रिशयन राºयøांतीचा रिशयावर व जगावर झालेÐया पåरणामांचा आढावा ¶या.
३) रिशयन राºयøांतीमधील महÂवा¸या घडामोडी तपासा.
४) रिशयात झालेÐया १९०५ ¸या øांतीची पाĵªभूमी ÖपĶ कŁन महßव िवषद करा.

munotes.in

Page 138

आधुिनक युरोपचा इितहास
138 ११.७ संदभª १) थोमÈसन डेिवड, युरोप िसÆस नेपोिलयन, लाँगमन, जयपूर, १९७७.
२) कॉन¥ल आर.डी., वÐडª िहŕी इन ट्वेितथ सेÆचुरी, लाँगमन, १९९९
३) लोवे नॉमªन,माĶåरंग युरोिपयन िहÕůी,मॅकिमलन, २००५
४) कोन¥ल आर. डी., वÐडª िहÕůी इन ट्वेÆटीथ स¤चुरी, लŌगमन एÖसे³स, १९९९
५) टेलर ए. पी. जे., द Öůगल फोर माÔतरी इन युरोप, (१८४८-१९१८), ओ³फोडª
६) डॉ. आठÐये, िवभा, आधुिनक जगाचा इितहास, नागपूर, २०१०.
७) डॉ. सौ. वैī, सुमन, आधुिनक जग, नागपूर, २००२.
८) डॉ. काळे, म.वा., आधुिनक जगाचा इितहास, पुणे, २०२१.

*****
munotes.in

Page 139

139 १२
दुसरे महायुĦ
घटक रचना
१२.० उिĥĶे
१२.१ ÿÖतावना
१२.२ दुसöया महायुĦाची कारणे
१२.३ दुसöया महायुĦाची वाटचाल
१२.४ पिIJमेतील महायुĦ (१९४०-४१)
१२.५ पॅिसिफकमधील महायुĦ १९४३-४५
१२.६ दुसöया महायुĦाचे पåरणाम
१२.७ सारांश
१२.८ ÿij
१२.९ संदभª
१२.० उिĥĶे १) दुसöया महायुĦाला कारणीभूत ठरलेÐया घटनांचे परी±ण करणे
२) दुसöया महायुĦाची कारणे व पåरणाम जाणून घेणे
३) दुसöया महायुĦाची वाटचाल आिण पåरणाम यांचा अËयास करणे
१२.१ ÿÖतावना दुसरे महायुĦ हे इितहासातील सवाªत मोठे आिण ÿाणघातक असे युĦ होते. यामÅये ३०
हóन अिधक देशांचा समावेश होता. १९३९ साली पोलंडवर झालेÐया नाझé¸या
आøमणामुळे हे युĦ सहा वष¥ चालले आिण १९४५ मÅये दोÖत राÕůांनी नाझी जमªनी
आिण जपानचा पराभव करेपय«त हे युĦ सुŁ रािहले. जेÓहा िāटनचे पंतÿधान नेिÓहल
च¤बरलेन यांनी जमªनीिवŁĦ युĦाची घोषणा केली तेÓहा दुसरे महायुĦ ३ सÈट¤बर १९३९
रोजी सुł झाले. दुसöया महायुĦाची सुŁवात जमªनीने पोलंडवर हÐला कłन केली होती.
िहटलरने पोलंडवरील आपले आøमण रĥ करÁयास नकार िदÐयानंतर िāटन व ĀाÆसने
जमªनीिवŁĦ युĦ पुकारले. हे िवचारांचे आिण पयाªयाने िविशĶ िवचार अंिगकारणाöया
राÕůांचेही युĦ होते.

munotes.in

Page 140

आधुिनक युरोपचा इितहास
140 १२.२ दुसöया महायुĦाची कारणे Óहसाªय¸या करारा¸या अÆयायकारक अटी
Óहसाªय¸या तहामुळे जमªनी आिण दोÖत राÕůां¸या स°ांमधील पिहले महायुĦ संपले.
जमªनीिवŁĦ हा करार अÂयंत कठोर होता. िमýराÕůांनी केलेÐया युĦा¸या नुकसानीची
जबाबदारी Öवीकारणे ितला भाग पडले. या करारानुसार जमªनीने नुकसानभरपाई नावाची
मोठी र³कम देणे आवÔयक होते. या कराराची पुÕकळ समÖया िनमाªण झाÐया. यामुळे
जमªन अथªÓयवÖथा मोडकळीस आली. लोकांची उपासमार होत होती आिण सरकार
दरबारी अनागŌदी माजली होती. दुसöया महायुĦा¸या उþेकाला Óहसाªय¸या तहातील
अÆयाय मोठ्या ÿमाणावर कारणीभूत होता. जमªनीला वाटाघाटीची कोणतीही संधी न देता
हे सवª केले गेले. िनधाªåरत शांतता करार ÖवीकारÁयास भाग पाडÐयामुळे जमªनीला खूप
अपमािनत झाÐयासारखे वाटले. Âयां¸यावर खोलवर अÆयाय झाला आहे, असे Âयांना
वाटत होते. Âयानंतर¸या आिथªक समÖयां¸या मािलकेमुळे जमªन लोकांना िमýराÕůांबĥल
वाटणारी नाराजी आणखीनच वाढली. Âयांना Âयां¸या आिथªक समÖयांपासून मुĉ Óहायचे
होते. िहटलरने Âयां¸या समÖयां¸या मूळ कारणापासून सुटका कłन घेÁयाचे वचन िदले
आिण Óहसाªय¸या तहाचा अवमान कłन Âयाने Öवतंý धोरणाची सुŁवात केली.
िहटलरचा उदय :
जमªनीत अॅडॉÐफ िहटलर आिण नाझी प± स°ेवर आला. जमªनीची अथªÓयवÖथा सुरळीत
कłन आिण आपला राÕůीय अिभमान परत िमळावा यासाठी जमªन लोक आतुर झाले होते.
िहटलरमÅये Âयांना आशेचा िकरण िदसला. १९३४ मÅये िहटलरला फुहरर (नेता) Ìहणून
घोिषत करÁयात आले आिण तो जमªनीचा हòकूमशहा बनला. Óहसाªय¸या तहाने जमªनीवर
घातलेÐया िनब«धांवर िहटलरने नाराजी Óयĉ केली. जमªनला ÿबळ स°ा बनवÁयासाठी व
नवीन िमý जोडÁयासाठी Âयाने जमªनीचे इटलीशी Ìहणजेच Âया¸यासारखेच धोरण
असणारया मुसोलीिनशी संधान बांधले. जोडले. िहटलरने आपले साăाºय वाढवून
जमªनीला राजकारणातील ÿबळ दावेदार बनवÁयाचा ÿयÂन केला. १९३८ मÅये Âयाने
पिहÐयांदा ऑिÖůयाचा ताबा घेतला. जेÓहा लीग ऑफ नेशÆसने Âयाला रोखÁयासाठी
काहीही केले नाही तेÓहा िहटलरचे धाडस आणखी वाढले आिण Âयाने १९३९ मÅये
चेकोÖलोÓहािकयाचा ताबा घेतला.
लीग ऑफ नेशÆसची (राÕůसंघ) असमथªता:
जगातील लोकां¸या अपे±ा पूणª करÁयास लीग अपयशी ठरली. जागितक शĉéनी Öवत:
¸या वैयिĉक उĥीĶांसाठी Âयाचा वापर केÐयामुळे ही लीग चचाª करÁयािशवाय आणखी
काही कł शकली नाही. बोÐशेिÓहझमला पयाªय Ìहणून िāटनने लीगचा वापर केला.
जमªनीने Óहसाªय¸या तहातील अटी मोडÐया नाहीत ना हे पाहÁयासाठी ĀाÆसने लीगचा
वापर केला. युĦात िजंकलेÐया लुटी¸या जतनासाठी नाझéनी लीगचा वापर केला. १९३१
साली जपानने चीनचा मंचुåरयाचा भूभाग ताÊयात घेऊन तेथे कठपुतळी सरकार Öथापन
केले. लीगने या कृÂयाचा िनषेध केला असला तरी १९३३ साली जपान लीगमधून बाहेर
पडला. लीगसाठी हा मोठा ध³का होता. िहटलरने Óहसाªय¸या तहाचे पĦतशीरपणे munotes.in

Page 141

दुसरे महायुĦ
141 उÐलंघन केले आिण नंतर लीग सोडली. १९३५ साली मुसोिलनीने ॲिबिसिनयावर हÐला
केला. लीगने इटलीला आøमक Ìहणून घोिषत केले आिण आिथªक िनब«ध लागू केले.
दुद¨वाने लीग¸या सदÖयांनी हे िनब«ध गंभीरपणे लागू केले नाहीत. ॲिबिसिनयावर ताबा
िमळवÐयानंतर मुसोिलनीने १९३६ साली लीगमधून माघार घेतली. इटलीची ही कृती
लीगचा कमकुवतपणा िसĦ करणारी ठरली. लीग आपÐया सदÖयांना एकमेकांशी
भांडÁयापासून रोखू शकली नाही.
आिथªक महामंदी:
१९२९ ¸या आिथªक महामंदीने जगातील सवª देशापुढे समÖया िनमाªण केÐया. जागितक
महामंदीमुळे हòकूमशाही¸या उदयासाठी चालना िमळाली. इटलीमÅये मुसोिलनी भरमसाठ
आĵासने देऊन स°ेवर आला. रिशयामÅये Öटॅिलनने पंचवािषªक योजना सुł केÐया
ºयाĬारे लोकांना Âयां¸या वैयिĉक ÖवातंÞया¸या मोबदÐयात आिथªक िवकास िदसु
लागला. Öपेनमधील यादवी युĦातून जनरल Āँको हòकूमशहा Ìहणून उदयास आला.
Âयाचÿमाणे पोतुªगालनेही हòकूमशही स°ेचे Öवागत केले. अितपूव¥त लÕकरी सेनापतéनी
जपानी स°ा ताÊयात घेतली. जगातील राजकìय देखावा वेगाने बदलत होता आिण
जमªनीनेही एका महßवाकां±ी हòकूमशहाला Öवीकारले यात काही आIJयª वाटÁयासारखे
काही नाही. या हòकूमशाहीने मायदेशात िहंसेचा वापर केला तेÓहा Âयाचा परदेशात वापर
करÁयास Âयांना काहीच हरकत नÓहती. आपÐया लोकांवरची Âयांची पकड सुरि±त
करÁयाचं आिण बळकट करÁयाचं हे एक ÿमुख साधन होते.
तुĶीकरणाचे धोरण:
पिहÐया महायुĦानंतर युरोपातील राÕůे थकली होती आिण Âयांना दुसरे युĦ नको होते.
इटली आिण जमªनीसारखे देश आøमक झाले आिण Âयांनी आपÐया शेजारील देशांचा
भूभाग ताÊयात घेऊन आपले सैÆय तयार करÁयास सुŁवात केली, तेÓहा िāटन आिण
ĀाÆससार´या देशांनी "तुĶीकरणा¸या" माÅयमातून शांतता राखÁयाची आशा Óयĉ केली.
याचा अथª Âयांनी जमªनी आिण िहटलरला रोखÁयाचा ÿयÂन करÁयाऐवजी जमªनीचे
तुĶीकरण करÁयाचा ÿयÂन केला. Âयांना आशा होती कì Âया¸या मागÁया पूणª कłन
िहटलर समाधानी होईल आिण कोणतेही युĦ होणार नाही. या धोरणाचा सवा«त महßवाचा
आधार Ìहणजे साÌयवादाची भीती. िāटन, ĀाÆस आिण अमेåरका या देशांना रिशयाने
जागितक महास°ा Óहावे असे वाटत नÓहते. हे धोरणही स°ासमतोला¸या काळजीपूवªक
िहशेबावर अवलंबून होते. जमªनी, इटली, जपान आिण इतर हòकूमशहाही साÌयवादा¸या
िवरोधात होते आिण साÌयवाद नĶ करÁयास तयार होते. पािIJमाÂय स°ांना जमªनी, जपान
आिण रिशया एकमेकांशी लढताना आिण कदािचत एकमेकांचा नाश करताना पाहायचे होते.
िāटनचे पंतÿधान नेिÓहल च¤बरलेन यांचा असा िवĵास होता कì तुĶीकरणा¸या धोरणामुळे
एकतर युĦ टळेल िकंवा िकमान िāटन आिण ĀाÆसला युĦासाठी तयार होÁयास पुरेसा
अवधी िमळेल.

munotes.in

Page 142

आधुिनक युरोपचा इितहास
142 िहटलरचे आøमक परराÕů धोरण:
िहटलरने जमªनांना जे वचन िदले होते Âयातील एक वचन Ìहणजे तो जमªनीसाठी ितचे
गतवैभव परत िमळवेल. जमªन राÕůाबĥल Âयाचा ŀिĶकोन असा होता िक सवª जमªन
लोकांना एका मोठ्या जमªन राÕůात समािवĶ केले जाने øमÿाĮ होते. ऑिÖůया,
झेकोÖलोÓहािकया आिण पोलंड या जमªन लोकसं´येचा ÿदेश ताÊयात घेÁयाचा Âयाचा हेतू
होता. १९३८ मÅये िहटलरने जमªन सैÆय ऑिÖůयात पाठवून जमªनीशी एकłपता आणली.
Ìयुिनकचा िāटन आिण ĀाÆसशी करार झाÐयानंतर िहटलरला सुडेटेनलँडला अशा अटीवर
ताÊयात घेÁयाची परवानगी देÁयात आली कì, भिवÕयात Âयाला अिधक भूभाग नको आहे.
तथािप Âयानंतर Âयाने बोहेिमया, मोरािÓहया व ÖलोÓहािकया िजंकून घेतले.
युĦाचे ताÂकािलक कारण:
िĬतीय महायुĦाचे ताÂकािलक कारण Ìहणजे जमªनांचे पोलंडवरील आøमण होय. इंµलंड
आिण ĀाÆस यांनी १९३९ ÿमाणेच पोलंड¸या सीमांचे संर±ण करÁयाची हमी िदली होती.
जमªनीने आøमण केÐयावर ĀाÆस व इंµलंडने आपले वचन पाळले व युĦाची घोषणा केली.
िहटलरने डॅनिझगला जमªनीला जोडÁयाची मागणी केली. ही मागणी माÆय करणे इंúजांसाठी
खूपच नामुÕकìचे होते. च¤बरलेनने आपले तुĶीकरणाचे धोरण सोडून िदले आिण पोलंडवर
हÐला झाला तर िāटन ित¸या मदतीला धावून येईल असे जाहीर केले. Âयाने ĀाÆस व
पोलंड यां¸याशी औपचाåरक युती केली आिण ितÆही स°ांनी एकमेकां¸या ÖवातंÞयाची व
ÿादेिशक अखंडतेची हमी देÁयाचे माÆय केले. िहटलरने झपाट्याने हालचाल केली आिण
रिशयाबरोबर द हा वषा«साठी अना-आøमकता करार केला. िāटन आिण ĀाÆस
जमªनीिवŁĦ युĦात उतरणार नाही याची िहटलरला खाýी होती. १ सÈट¤बर रोजी जमªन
सैÆयाने युĦाची कोणतीही घोषणा न करता पोलंडवर Öवारी केली. ३ सÈट¤बर रोजी िāटन
आिण ĀाÆसने जमªनीिवŁĦ युĦाची घोषणा केली. दुसöया महायुĦाची ही सुŁवात होती.
१२.३ दुसöया महायुĦाची वाटचाल १ सÈट¤बर १९३९ रोजी िहटलरने पिIJमेकडून पोलंडवर आøमण केले. दोन िदवसांनंतर
ĀाÆस आिण िāटनने जमªनीिवŁĦ युĦ जाहीर कłन दुसöया महायुĦाची सुŁवात केली.
१७ सÈट¤बर रोजी सोिÓहएत सैÆयाने पूव¥कडून पोलंडवर आøमण केले. दोÆही बाजूं¸या
आøमणामुळे पोलंडची झपाट्याने पडझड झाली आिण १९४० ¸या सुŁवातीस जमªनी
आिण सोिÓहएत युिनयनने या राÕůावर िनयंýण ठेवले होते. Âयानंतर Öटॅिलन¸या सैÆयाने
बािÐटक राºये (एÖटोिनया, लॅटिÓहया व िलथुआिनया) ताÊयात घेÁयासाठी हालचाल केली
आिण Łसो-िफिनश युĦात िफनलंडचा पराभव कłन रिशयाने पूवª यूरोपवरील ÿभुÂव िसĦ
केले.
१२.४ पिIJमेतील महायुĦ (१९४०-४१) ĀाÆस¸या पाडावामुळे जमªनीशी लढÁयासाठी िāटन एकाकì पडला होता. िहटलरने
ताबडतोब िāटनवर आøमण करÁयाचा िनणªय घेतला. ÿचंड हवाई हÐले आिण मोठ्या
ÿमाणावर िāिटशांची जहाजे बुडवून Âयाने िāिटशांचे मनोबल ख¸ची करÁयाचा ÿयÂन केला. munotes.in

Page 143

दुसरे महायुĦ
143 लुÉÂवासाने (जमªन हवाई दल) िāटन¸या औīोिगक भागात, बंदरांवर आिण खुĥ लंडनवर
वषªभर (ऑगÖट १९४० - जून १९४१) बॉÌबहÐला केला. परंतु इंúजांनी मोठ्या िनधाªराने
याचा ÿितकार केला. हवाई हÐÐया¸या खबरदारीची कुशल यंýणा Âयां¸याकडे होती.
िāिटश रॉयल एअरफोसª¸या वैमािनकांनी जमªनांशी लढÁयाचे अÿितम काम केले. िāटनचे
युĦकालीन पंतÿधान िवÆÖटन चिचªल यांनी मोठ्या िहमतीने इंµलंडचे नेतृÂव केले. याच
काळात अमेåरकेने िāटनला मोठ्या ÿमाणावर युĦसािहÂय पुरवले.
रिशयावर आøमण - ऑपरेशन बाबªरोसा (१९४१-४२):
रिशया आिण जमªनी यां¸यात झालेला अना-आøमण करार काही काळासाठीच पाळÁयात
आला. Öटॅिलनला बाÐकन ÿदेशावरील जमªन ताबा आवडला नाही. जमªनीने
युगोÖलािÓहयावर िमळिवलेला िवजय आिण ÿदेश वाटून घेÁयावłन झालेÐया भांडणामुळे
दोÆही देशांत फूट पडली. जून १९४१ मÅये िहटलरने सुसंघिटत व ÿचंड हÐला करÁयाचे
आदेश देऊन रिशयावर आøमण केले. जमªन सैÆयाने तीन िदशांनी आगेकूच केली.
दि±णेकडे जमªनीची ÿगती झपाट्याने झाली होती, पण जसजसे रिशयन लोक मागे हटत
गेले, तसतसे Âयांनी सवª पुलांचा, कारखाÆयांचा, रेÐवेचा नाश केला. जमªन लोकांना
कोणÂयाही ÿकारचा फायदा होऊ नये Ìहणून हे दµधभू धोरण होते. उ°र भागात जमªन
सैÆयाने लेिननúाडला वेढा घातला. रिशयासाठी हा जीवनमरणाचा ÿij होता आिण ित¸या
देशभĉ नागåरकांनी तो लढा िदला. अित आÂमिवĵास असलेÐया िहटलरने रिशयन
िहवाळा िवचारात घेतला नाही. रिशयन िहवाÑयाने जमªन सैÆयाला िचरडÁयात महßवाची
भूिमका बजावली आिण रिशयाची लढाई जमªनीसाठी मोठी आप°ी ठरली.
पलª हाबªरवर जपानी हÐला:
जपानने ७ िडस¤बर १९४१ रोजी हवाईतील पलª हाबªर येथील अमेåरके¸या नौदल तळावर
आøमण केले तेÓहा या युĦाचे जागितक संघषाªत łपांतर झाले.तीन िदवसांनंतर Âयांनी
दोन िāिटश युĦनौका बुडवÐया. Âयांनी हाँगकाँग, मलाया, िसंगापूर आिण बमाª काबीज केले.
डच ईÖट इंडीज िजंकले गेले आिण चार मिहÆयां¸या लढाईनंतर िफिलिपÆसने शरणागती
पÂकरली. ऑ³टोबर १९४२ पय«त जपान भारता¸या पूवª सरहĥी¸या वेशीवर होता आिण
तीस लाख चौरस मैलांहóन अिधक लांबी¸या साăाºयावर िनयंýण ठेवू लागला होता.
दोÖत राÕůांचे िवजय:
१९४३ ¸या सुŁवातीपासूनच पिIJमेकडे िमýराÕůांची पåरिÖथती सुधारली. जनरल
माँटगोमेरी यां¸या आिधपÂयाखालील सैÆयाने जनरल रोमेल या जमªन सेनापतीिवŁĦ
ऐितहािसक लढाई िजंकली. Âयाच वेळी जनरल आयसेनहॉवर¸या हाताखाली एक मोठे
िāिटश व अमेåरकन सैÆय वायÓय आिĀकेत अिÐजअसªजवळ उतरले. दोÖत राÕůांचे सैÆय
भयंकर लढाईनंतर ट्युिनिशयात सामील झाले आिण मे १९४३ मÅये शýू सैÆयाला
शरणागती पÂकरÁयास भाग पाडले. उ°र आिĀकेतील जमªन संघषª संपुĶात आला.
िमýराÕůांनी पुढे आøमण कłन िसिसलीला घेतले. तेथून ते रोमकडे कूच कł लागले.
मुसोिलनी स°ेवłन पायउतार झाला आिण इटलीने िबनशतª शरणागती पÂकरली. परंतु munotes.in

Page 144

आधुिनक युरोपचा इितहास
144 इटलीतील जमªन सैÆयाने कडवा ÿितकार केला आिण रोमला जून १९४४ मÅयेच घेÁयात
आले. या आधी मुसोिलनीची फॅिसÖटिवरोधी लोकांनी गोÑया घालून हÂया केली होती.
१२.५ पॅिसिफकमधील महायुĦ १९४३-४५ युरोपमÅये युĦ संपले असे वाटत असले तरी अितपूव¥त Âयाचा अंत झाला नÓहता. जपानने
िमýराÕůां¸या स°ांिवŁĦ लढा सुłच ठेवला. िāिटश व भारतीय सैÆयाने बमाª¸या जंगलात
जपानशी सातÂयाने लढा िदला तर नैऋÂय ÿशांत महासागरातील जपानी तळांवर
अमेåरकनांनी हÐला केला. ही लढाई भयंकर होती. ओिकनावा¸या लढाईत दोÆही बाजूंची
मोठी जीिवतहानी झाली पण अमेåरकनांनी बाजी मारली. Âयानंतर दोÖत राÕůांनी वारंवार
सूचना कłनही जपानने शरणागती पÂकरली नाही तर जपानचा पूणªपणे िवनाश करÁयाची
धमकì िदली. जपान सरकारने हा ÿÖताव फेटाळला. अमेåरकेकडे कोणताही पयाªय उरला
नाही आिण Âयांनी िहरोिशमा आिण नागासाकìवर अणूबॉÌब टाकले. ही दोÆही शहरे पूणªपणे
उद्ÅवÖत झाली आिण जपानने पåरिÖथती Åयानात घेवून १४ ऑगÖट १९४५ रोजी
शरणागती पÂकरली.
१२.६ दुसöया महायुĦाचे पåरणाम पिहÐया महायुĦाÿमाणे दुसöया महायुĦाने जगात आिथªक, सामािजक व राजकìय बदल
घडवून आणले. १९४५ मÅये मÅय व पूवª युरोपात सवा«त तीĄ आिथªक व सामािजक बदल
घडून आले व तेथे साÌयवादी िनयंýणाखाली अनेक देशांनी संपूणª आिथªक पुनरªचना केली.
चीन, भारत, āĺदेश, मलाया आिण इंडोनेिशया या आिशयायी देशांमÅये सवाªत मोठी
राजकìय उलथापालथ झाली. दुसöया महायुĦामुळे मानवजाती¸या इितहासात अतुलनीय
असे िवनाशकारी पåरणाम घडून येतात.
जीिवतहानी:
पाच वष¥ दहा मिहÆयां¸या युĦात बारा लाख सैिनक कारवाईत मारले गेÐयाचा अंदाज होता.
आणखी पंचवीस लाख लोक उपासमारीमुळे आिण रोगराईमुळे मरण पावले. जपानमÅये
अणुबॉÌबमुळे पुÕकळ लोक मृÂयुमुखी पडले. या ÿलयंकारी आप°ीतून वाचलेÐयांची मुले
आजही Âवचारोग आिण ककªरोगाने úÖत आहेत.
संप°ीचा नाश:
या युĦात अमेåरकेने सुमारे ३५० अÊज डॉलसª खचª केले. इतर देशांनी एक िůिलयन
डॉलसª (Ìहणजे १,००० अÊज) एवढा खाहª केला होता. नुकसानी¸या बाबतीत हा खचª
आणखी एक िůिलयन डॉलसª होता. युĦा¸या शेवटी युरोप पूणªपणे उद्ÅवÖत झाला होता.
जवळजवळ ÿÂयेक युरोिपयन देशावर जोरदार बॉÌबÖफोट झाले होते. उīोगधंदे उद्ÅवÖत
झाले, बंदरे, रेÐवे, पूल उद्ÅवÖत झाले आिण शहरातील घरेही उद्ÅवÖत झाली. आिशया
खंडातील देश युरोप¸या वसाहती असÐयाने Âयां¸याही साधनसंप°ीचा नाश झाला होता.
munotes.in

Page 145

दुसरे महायुĦ
145 सामािजक समÖया :
युĦामुळे जगभरातील लाखो लोकांना यातना भोगाÓया लागÐया. जीवनावÔयक वÖतूंचा
पुरवठा खंिडत झाला होता. अÆनधाÆय, रॉकेल, बांधकाम सािहÂय आदéची टंचाई होती.
िकंमती वाढÐया आिण राहणीमानाचा दजाª एकदम खाली गेला. ÿÂयेक देश आिथªकŀĶ्या
कमकुवत झाला आिण याचा पåरणाम राजकìय जीवनावर देखील झाला. युरोपीय राÕůांवर
समाजवादी िवचारांचा ÿभाव पडला. सवª मानवते¸या नैितक अध:पतनाने जगातील लोक
भयभीत झाले होते. माणसाने इतर िनरपराध माणसांवर श³य ितत³या भयंकर øौयª आिण
अÂयाचार केले होते. नाझéनी ल±ावधी ºयूंची अÂयंत भयंकर रीतीने क°ल केली होती.
िहरोिशमा आिण नागासाकì यां¸यावर अणुबॉÌब टाकÐयाने माणूस Öवत:¸या ÿजाती नĶ
करÁयास तयार आहे हे िसĦ झाले. अशा ÿकार¸या कृतéनी नैितक अधोगतीची पातळी
दशªिवली.
अ± शĉéचा िवनाश :
नाझी जमªनी, फॅिसÖट इटली आिण लÕकरशाहीवादी जपान या तीन अ± शĉéचा पूणªपणे
चुराडा झाला. जमªनीचे चार िवभागांमÅये िवभाजन करÁयात आले आिण ÿÂयेक ±ेý
अनुøमे अमेåरका, िāटन, ĀाÆस आिण सोिÓहएत रिशया¸या िनयंýणाखाली ठेवÁयात
आले. बिलªन या राजधानीचे शहरही चार िवभागांत िवभागले गेले. हे झोन १९४५-१९४८
दरÌयान परकìय लÕकरी िनयंýणाखाली होते. इटलीने आपली सवª वसाहतवादी संप°ी
गमावली. ितला युĦाची नुकसानभरपाई īावी लागली आिण रिशयाला इटलीकडून भरपाई
Ìहणून शंभर दशल± डॉलसª िमळाले. इटली व इतर अनेक देश आिथªकŀĶ्या कोसळले
होते आिण माशªल योजनेने युरोपमधील देशांना आिथªक अåरĶातून सावरÁयास मदत केली.
जपाननेही कोåरया, मंचूåरया आिण तैवानसह आपले संपूणª वसाहतवादी साăाºय गमावले.
इंµलंड आिण ĀाÆसला ध³का:
दुसöया महायुĦामुळे तÂकालीन िमýराÕůां¸या आंतरराÕůीय ÖथानांमÅयेही बदल घडून
आले. िāटन आिण ĀाÆसने महास°ा Ìहणून आपले Öथान गमावले आिण अमेåरका व
रिशया नवीन महास°ा Ìहणून उदयाला आले. युĦानंतर िāटन आिण ĀाÆसला देशांतगªत
आिण बाĻ समÖयांना तŌड īावे लागले. या दोघांनाही आता आपापÐया वसाहतीवर
पूवêÿमाणे अिधराºय गाजवणे श³य नÓहते. Âयां¸या अथªÓयवÖथा जवळजवळ
िदवाळखोरीत िनघाÐया होÂया.
रिशया (सोिÓहएत युिनयन) आिण अमेåरकेचा उदय:
युĦाचा एक आIJयªकारक पåरणाम Ìहणजे रिशया आिण अमेåरकेचा महाशĉì Ìहणून उदय
झाला. जमªनी¸या पराभवाला रिशयासोबत अमेåरकादेखील अंशत: जबाबदार होती.
युĦा¸या वेळी ित¸या लोकांनी दाखवलेले शौयª ³विचतच िवसरता येईल. अमेåरकेने युĦ
िजंकÁयात महßवाची भूिमका बजावली. अमेåरकेला ÿचंड ÿमाणात आिथªक फायदा झाला
होता आिण ित¸या उīोगपतéनी ÿचंड नफा कमावला होता. युĦा¸या काळात अमेåरकेने
अनेक देशांना कजª िदले होते. युĦानंतर, ितची आिथªक िÖथती सुरि±त असÐयाने ती
युĦखोर देशांना पैसे उधार देत रािहली. यूएसए आिण यूएसएसआर या दोन नवीन सुपर munotes.in

Page 146

आधुिनक युरोपचा इितहास
146 पॉवसªने पूणªपणे िभÆन िवचारसरणीचे ÿितिनिधÂव केले. अमेåरकेने भांडवलशाही गटाचे
ÿितिनिधÂव केले आिण रिशयाने कÌयुिनÖट गटाचे ÿितिनिधÂव केले.
वसाहतवादाचा अंत:
युĦाचा सवा«त दूरगामी पåरणाम Ìहणजे वसाहतवादाचा अंत. िāटन, ĀाÆस व हॉलंड या
वसाहतवादी साăाºयांतील लोकांनी वसाहतé¸या वचªÖवािवŁĦ बंड पुकारले. Âयांनी
आपले ÖवातंÞय िमळवÁयाचा िनधाªर केला होता. भारत, पािकÖतान, āĺदेश, िसलोन,
इंडोनेिशया, भारत-चीन, इąायल, इराण, सीåरया, इिथओिपया, िलिबया आिण
आिĀकेतील राºये या सवा«नी युĦानंतर लगेचच आपले ÖवातंÞय िजंकले.
संयुĉ राÕů संघटनेची (UNO) Öथापना:
संयुĉ राÕůसंघटनेचा (युनो) जÆम १९४५ साली झाला. लीग ऑफ नेशÆस अपयशी ठरली
तरीसुĦा मानवजातीने या जगाला एक सुरि±त िठकाण बनवÁया¸या आपÐया आशा
सोडÐया नाहीत . सॅन ĀािÆसÖको येथे संयुĉ राÕůां¸या सनदेवर Öवा±री करÁयात आली
होती आिण Âयात शांतता राखÁयासाठी देश एकý काम कł शकतील अशी आशा आहे.
१२.७ सारांश १९३० ¸या दशका¸या उ°राधाªत युĦ सुł झाले तेÓहा जगाची लोकसं´या अंदाजे २
अÊज होती. एका दशका पे±ा कमी कालावधीत, अ± िमýराÕůां¸या स°ांमधील युĦामुळे
८० दशल± लोक मरण पावले होते आिण संपूणª जगातील सुमारे ४ ट³के लोक मारले गेले
होते. जमªनी, जपान आिण पूवê Âयांनी ºया ÿदेशावर राºय केले होते, Âया ÿदेशाचा ताबा
घेऊन िमýराÕůांचे सैÆय आता ताÊयात घेऊ लागले. कारखाने नĶ होऊन पूवêचे नेतृÂव
काढून टाकÁयात आले िकंवा Âयां¸यावर खटला चालवला जात असÐयाने Âया राÕůां¸या
युĦ±मता कायम¸या नĶ करÁयाचा ÿयÂन करÁयात आला. युरोप आिण आिशयात
युĦगुÆहेगारांवर युĦ खटले दाखल झाले आिण पयाªयाने अनेक जणांना फाशी आिण
तुŁंगवासाची िश±ा ठोठावÁयात आली.
१२.८ ÿij १) दुसöया महायुĦाची ÿमुख कारणे ÖपĶ करा
२) दुसöया महायुĦाची कारणे व पåरणाम यांचे िवĴेषण करा
३) दुसöया महायुĦाची वाटचाल आिण Âयाचे पåरणाम यांची चचाª करा
४) खालील िटपा िलहा .
अ) तुĶीकरण धोरण
ब) दुसöया महायुĦाची िदशा
क) दुसöया महायुĦापूवê हòकूमशहांचा उदय munotes.in

Page 147

दुसरे महायुĦ
147 १२.९ संदभª १) लोवे नॉमªन,माĶåरंग युरोिपयन िहÕůी,मॅकिमलन, २००५
२) टेलर ए.जे.पी., द Öůगल फॉर माÖटरी इन युरोप (१८४८-१९१८) – ऑ³सफडª,
१९५४
३) कोन¥ल आर. डी., वÐडª िहÕůी इन ट्वेÆटीथ स¤चुरी, लŌगमन एÖसे³स, १९९९
४) úांट अंड तेÌपरले, युरोप इन नाईनितÆथ अंड ट्वेÆटीथ स¤चुरी, Æयुयोकª, २००५
५) ÿा. दीि±त, नी.सी., पािIJमाÂय जग, नागपूर, जून २००५.
६) डॉ.सौ. वैī, सुमन, आधुिनक जग, नागपूर, २००२.
७) डॉ. काळे, म.वा., आधुिनक जगाचा इितहास, पुणे, २०२१.
८) ÿा. जोशी, पी.जी., अवाªचीन यूरोप, नांदेड, २००८.

*****
munotes.in