Paper-4-World-Politics-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १संकल्पना आणि दृणिकोन घटक रचना १.१ उद्दिष्टे १.२ प्रस्तावना १.३ आंतरराष्ट्रीय संबंध व आंतरराष्ट्रीय राजकारण १.४ आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा वास्तववादी दृद्दष्टकोन १.५ नववास्तववाद १.६ आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा उदारमतवादी दृद्दष्टकोन १.७ सत्तेची संकल्पना १.८ राष्ट्रीय द्दित १.९ सत्तासंतुलन / सत्तासमतोल १.१० द्दवद्यापीठीय प्रश्न १.१ उणििे १) आंतरराष्ट्रीय संबंध आद्दण आंतरराष्ट्रीय राजकारण यातील फरक, स्वरूप, व्याप्ती समजून घेणे. २) आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या अभ्यासाचे प्रमुख दृद्दष्टकोन (वास्तववाद - नववास्तववाद, उदारमतवाद - नवउदारमतवाद) समजून घेणे ३) आंतरराष्ट्रीय राजकारणाला आकार देणाऱ्या, त्यावर प्रभाव पाडणाऱ्या प्रमुख संकल्पनांचा अभ्यास करणे. १.२ प्रस्तावना द्दवश्व िे व्यापक आद्दण गुंतागुंतीचे आिे. यात राष्ट्रांमध्ये अनेक प्रकारच्या आद्दण द्दवद्दवध पातळयांवर द्दिया-प्रद्दतद्दिया चालू असतात, या द्दिया-प्रद्दतद्दियांचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधांमध्ये िोतो. आंतरराष्ट्रीय संबंध िे जगातील लोकांशी व त्यांच्या संस्कृतीशी संबंद्दधत आिे. राष्ट्रांमधील संबंधाची प्रद्दिया गुंतागुंतीची आद्दण परस्परपूरक असते. िे संबंध केवळ इतर राष्ट्रांशीच नसून आंतरराष्ट्रीय संघटना, बिुराष्ट्रीय संस्था, व्यद्दिशी असल्याने व आद्दथिक, सामाद्दजक, राजकीय, सांस्कृद्दतक पातळीवर असल्याने अद्दधक गुंतागुंतीची बनली आिे. आज २१ व्या शतकातिी आंतरराष्ट्रीय समुदायातील साविभौम राष्ट्रांची संख्या सतत वाढत आिे. संयुि राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य असणाऱ्या साविभौम राष्ट्राची संख्या १८० िून अद्दधक आिे. बदलत्या पररद्दस्थतीनुसार राष्ट्रांमधील परस्पर संबंध, आंतरराष्ट्रीय प्रश्न, munotes.in

Page 2

जागद्दतक राजकारण
2 समस्यांचे स्वरूपिी बदलत आिे. आंतरराष्ट्रीय समुदायात काढणे कोणतेिी राष्ट्र स्वयंपूणि नािी. राष्ट्रांना आपल्या गरजांसाठी इतरांवर अवलंबून रािावे लागते. वैद्दश्वकरणाच्या प्रद्दियेबरोबरच राष्ट्रा-राष्ट्रांतील परस्परावलंद्दबत्व अद्दधक वाढले आिे. पररणामी आंतरराष्ट्रीय संबंध या द्दवषयाचे मित्त्वदेखील वाढले आिे. आंतरराष्ट्रीय संबंध या द्दवषयाचा संबंध केवळ शासनाशी द्दकंवा परराष्ट्र धोरणद्दनद्दमिती प्रद्दियेत सिभागी िोणाऱ्या घटकांशी नािी. िा द्दवषय आपल्या दैनंद्ददन जीवनावर पररणाम करणारा आिे. युद्ांचे नकारात्मक पररणाम सामान्य व्यद्दिला भोगावे लागतात. तसेच शांततेचे अनेक फायदेिी आपल्याला द्दमळतात. १.३ आंतरराष्ट्रीय संबंध : अर्थ आणि व्याप्ती आंतरराष्ट्रीय संबंध या द्दवषयाचा अथि स्पष्ट करणे िी एक कठीण गोष्ट आिे. िा एक आंतरशाखीय द्दवषय (Interdisciplinary Subject) असून, याचा संबंध राज्यशास्त्र, अथिशास्त्र, इद्दतिास, समाजशास्त्र तसेच इतर कािी सामाद्दजक शास्त्रांशी आिे. आंतरराष्ट्रीय संबंधाला भारतात आद्दण भारताबािेरिी बिुतांश द्दवदयापीठांमधून राज्यशास्त्र या द्दवषयाचा एक भाग म्िणूनच गृद्दित धरले जाते. राष्ट्रांमधील संबंधात अनेक गोष्टींचा समावेश िोतो. उदा. युद्, राजनय, युती, व्यापार, आंतरराष्ट्रीय संघटनांचे सदस्यत्व, सांस्कृद्दतक क्षेत्रातील देवाणघेवाण या गोष्टींशी संबंद्दधत अनेक मुिे असतात. उदा. - सीमावाद, एखादया भौगोद्दलक क्षेत्रावर मालकी िक्क प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी संघषि भारत आद्दण चीनमधील सीमावाद, भारत आद्दण पाद्दकस्तानमध्ये काश्मीर प्रश् नावरून असलेला संघषि, इस्त्रायल आद्दण पॅलेस्टाइनमध्ये जेरूसलेम या शिराच्या द्दवभागणीवरून चाललेला संघषि िे आंतरराष्ट्रीय संबंधांचे अभ्यासद्दवषय आिेत.. १.३.१ आंतरराष्ट्रीय संबंध- व्याख्या- १) पेडेल फोडथ आणि णलंकन – “बदलत्या सत्ता संबंधांच्या समीकरणात राष्ट्रांमधील द्दिया-प्रद्दतद्दियांचा अभ्यास म्िणजे आंतरराष्ट्रीय संबंध िोय.” या द्दिया-प्रद्दतद्दियांचा प्रमुख उिेश राष्ट्रीय द्दितसंबंधांची पूतिता िा असतो. २) मॉर्गेन्थ्यू - “आंतरराष्ट्रीय संबंध म्िणजे सत्ता प्राप्तीसाठी राष्ट्रांमध्ये चाललेला संघषि.” ३) फ्रँकेल – “आंतरराष्ट्रीय संबंध म्िणजे राष्ट्रांचे परराष्ट्र धोरण, राष्ट्रांमधील परस्पर तसेच आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था, संघटनांबरोबरच्या द्दिया-प्रद्दतद्दिया, आंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेची कायिप्रणाली, राष्ट्रांमधील अंतगित राजकारण यांचा अभ्यास होय.” munotes.in

Page 3

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
3 ४) मार्गाथरेट स्प्राउट – “आंतरराष्ट्रीय संबंध म्िणजे साविभौम, राजकीय समुदायामधील द्दिया-प्रद्दतद्दियांच्या अशा घटकांचा अभ्यास ज्यात राष्ट्रीय द्दितसंबंधांमधील संघषि अंतभूित आिे.” ५) पामर आणि पाणकथन्थस- “आंतरराष्ट्रीय संबंधात राष्ट्रा-राष्ट्रांमधील द्दवद्दवध पातळयांवरील बदलत्या संबंधांचा (Transitional Relations) अभ्यास केला जातो.” द्दवद्दवध द्दवचारवंतांच्या वरील व्याख्यांवरून या द्दवषयाची वैद्दशष्टये खालील प्रमाणे सांगता येतील. १) आंतरराष्ट्रीय संबंध िा एक आंतरशाखीय द्दवषय असून याचा संबंध इतर सामाद्दजक शास्त्रांशी आिे. २) यामध्ये साविभौम राष्ट्रांमधील सवि प्रकारच्या संबंधांचा, द्दिया-प्रद्दियांचा परस्परांद्दवषयी राष्ट्रांनी घेतलेल्या द्दनणियांचा अभ्यास केला जातो. ३) आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था, द्दतचे घटक, स्वरूप, कायिप्रणालीचा अभ्यास या द्दवषयात केला जातो. ४) साविभौम राष्ट्र आद्दण आंतरराष्ट्रीय संघटना यांच्यातील परस्पर संबंध आद्दण पररणामांचा द्दवचार यात िोतो. ५) राष्ट्रांमधील केवळ अद्दस्तत्वात असणाऱ्याच नािी, तर बदलत्या संबंधांचादेखील अभ्यास या ववषयाअंतगगत केला जातो. ६) सत्ता िा आंतरराष्ट्रीय संबंधांचा केंद्रद्दबंदू आिे. स त्ता प्राप्तीसाठी राष्ट्रांमध्ये सदैव चढाओढ, स्पधाि असते. या स्पधेचा अभ्यास, आंतरराष्ट्रीय संबंधात िोतो. ७) राष्ट्रीय द्दितसंबंधांच्या पूती व वृद्ीसाठी सत्तेचा वापर िोत असतो. द्दितसंबंध साधण्यामध्ये संघषि अटळ आिे. राष्ट्रे आपले परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनयाचा वापर द्दितसंबंध साधण्यासाठी करत असतात. ८) राष्ट्रांमधील संघषािमुळे द्दितसंबंधांच्या पूतितेत अडथळा द्दनमािण िोऊन संघषि टाळून शांतता द्दनद्दमितीसाठी जे प्रयत्न िोतात त्यांचा द्दवचार आंतरराष्ट्रीय संबंधात केला जातो. ९) राष्ट्रांमधील संबंध कायमस्वरूपी नसतात, तर त्यात सतत बदल िोत असून बदलत्या संबंधांचा अभ्यास या संबंधात िोतो. १.३.२ आंतरराष्ट्रीय संबंधांचे स्वरूप – आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या स्वरूप व व्याप्तीत अनेक बदल घडून आले आिेत. ते खालील मुियांच्या आधारे स्पष्ट करता येतात. munotes.in

Page 4

जागद्दतक राजकारण
4 १) स्वतंत्र संघणटत ज्ञानशाखा - आंतरराष्ट्रीय संबंध या द्दवषयाला एक स्वतंत्र पररपूणि आद्दण संघद्दटत ज्ञानशाखा म्िणावे की नािी याद्दवषयी द्दवचारवंतांमध्ये मतभेद आिेत. २) वतथनवादी दृणिकोनातून आंतरराष्ट्रीय घटनांचे णवश्लेषि आंतरराष्ट्रीय संबंधांमध्ये आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील घडामोडींचे वतिनवादी दृद्दष्टकोनातून द्दवश्लेषण केले जाते. एखादया राष्ट्राने इतर राष्ट्रांसंबंधी घेतलेला द्दवद्दशष्ट द्दनणिय कोणत्या पररद्दस्थतीमध्ये घेतला गेला, द्दनणिय द्दनद्दमितीच्या प्रद्दियेत समाद्दवष्ट िोणाऱ्या घटकांची मानद्दसकता यांचे द्दवश्लेषण आंतरराष्ट्रीय संबंधात केले जाते. द्दवद्दशष्ट पररद्दस्थतीला राष्ट्रांनी द्ददलेल्या प्रद्दतसादाचा वतिनवादी दृद्दष्टकोनातून अभ्यास केल्यास भद्दवष्ट्यात ते धोरण कसे असेल याचा अंदाज लावणे शक्य आिे. आंतरराष्ट्रीय संघटना, संस्था, बिुराष्ट्रीय कंपन्या यांच्या वतिनाचे अध्ययन आंतरराष्ट्रीय संबंधात िोते. आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरद्दक्षततेसाठी आवश्यक पररद्दस्थतीचा द्दवकास द्दकंवा द्दनद्दमिती कशी केली जावी याचा द्दवचार आंतरराष्ट्रीय संबंधात िोतो. ३) स्वतंत्र आणि वेर्गळे अणस्तत्व आंतरराष्ट्रीय संबंधाची द्दनद्दमिती आद्दण द्दवकास िा इद्दतिास व राज्यशास्त्र या दोन सामाद्दजक शास्त्रांतून झाला आहे. या दोन्िी सामाद्दजक शास्त्रांचा प्रभाव आंतरराष्ट्रीय संबंधावर िोता. द्दझमरन, वेबस्टर, इ. एच. कार इ. इद्दतिासकारांनी आंतरराष्ट्रीय संबंधांचे अद्दस्तत्व भूतकाळातील राजनयीक घडामोडींचे वणिन एवढयापुरतेच मयािद्ददत मानले. द्दवद्दवध सामाद्दजक शास्त्रांच्या प्रभावाने आंतरराष्ट्रीय संबंधांचे स्वरूप आंतरशाखीय बनले. इद्दतिास, राज्यशास्त्र, अथिशास्त्र यांच्या अभ्यासासाठी जे दृद्दष्टकोन वापरले जायचे त्यांचाच अवलंब आंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या अध्ययनासाठी केला जात असे. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर सन १९५०-१९६० च्या दशकातील वतिनवादी िांतीनंतर या पररद्दस्थतीत बदल घडून आला. आधुद्दनक तंत्रावर आधाररत नवीन शास्त्रशुद् पद्ती व दृद्दष्टकोनाचा अवलंब आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या अध्ययनासाठी केला गेला. एक स्वतंत्र व इतर सामाद्दजक शास्त्रांपेक्षा वेगळे अद्दस्तत्व असणारा द्दवषय म्िणून िा द्दवषय पुढे आला. इतर सामाद्दजक शास्त्रांपेक्षा द्दभन्न आशय, तंत्रे व कौशल्याच्या आधारावर आंतरराष्ट्रीय संबंधाने वेगळी ओळख बनवली आिे. ४) भणवष्ट्यातील घटनांणवषयी अंदाज बांधण्याच्या क्षमतेचा णवकास- आकडेवारी व पररद्दस्थतीचे शास्त्रशुद् द्दवश्लेषण करून भद्दवष्ट्यात घडणाऱ्या घटनांद्दवषयी अंदाज बांधण्याची क्षमता मयािद्ददत स्वरूपात आंतरराष्ट्रीय संबंधांमध्ये द्दवकसीत झाली. munotes.in

Page 5

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
5 राष्ट्रांच्या वतिमानकाळातील धोरण व द्दनणियांचा मानसशास्त्रीय दृद्दष्टकोनातून अभ्यास केला जातो. अभ्यासकांनी भद्दवष्ट्यातील घटनांद्दवषयी बांधलेला अंदाज चुकीचे ठरतात. आंतरराष्ट्रीय पररद्दस्थतीत यामध्ये िोणाऱ्या बदलांमुळे भद्दवष्ट्यकथन करणारी एखादी शास्त्रशुद् चौकट द्दकंवा तंत्र आंतरराष्ट्रीय संबंधात अद्याप द्दवकसीत िोऊ शकलेले नािी. १.३.३ आंतरराष्ट्रीय संबंध आणि आंतरराष्ट्रीय राजकारिातील फरक आंतरराष्ट्रीय संबंध, आंतरराष्ट्रीय राजकारण या दोन्िी संकल्पनांचा एकाच अथािने िोत असलेला वापर यामुळे िा द्दवषय, अद्दधक गुंतागुंतीचा बनला आिे. या दोन्िी संकल्पनांचा अथि द्दभन्न आिे. या संकल्पना परस्पर द्दनगद्दडत असल्या तरी त्यांच्यात मूलभूत फरक आिे. ते खालील मुियांद्वारे स्पष्ट करता येईल. १) आंतरराष्ट्रीय राजकारण या संकल्पनेचा वापर मयािद्ददत अथािने केला जातो. या संकल्पनेचा संबंध आंतरराष्ट्रीय समुदायाच्या राजकारणाशी असून यात राजनय, राष्ट्रांतील परस्पर संबंधांच्या अभ्यासावर भर द्ददला जातो. आंतरराष्ट्रीय संबंध या संकल्पनेचा वापर व्यापक अथािने करून राष्ट्रांच्या, जनतेच्या, आंतराष्ट्रीय संघटना, संस्थांच्या पातळीवरील परस्पर संबंधांचा अभ्यास केला जातो. २) आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचे उद्दिष्टय राष्ट्रांमधील राजकीय संबंधाचा अभ्यास करणे िा आिे तर आंतरराष्ट्रीय संबंधात राष्ट्रांमधील केवळ राजकीय संबंधांचाच नािी तर आद्दथिक, सामाद्दजक, सांस्कृद्दतक, शैक्षद्दणक, द्दवज्ञान तंत्रज्ञान इ. द्दवद्दवध पातळयांवरील संबंधांचा अभ्यास िोतो. ३) आंतरराष्ट्रीय राजकारणात दोन राष्ट्रांतील शासनाच्या अद्दधकृत संबंधांचा अभ्यास िोतो. या संबंधात शासनाबरोबर राष्ट्रांतील इतर संस्था व लोकांमधील अनद्दधकृत खाजगी, अनौपचाररक संबंधांचादेखील अभ्यास िोतो. ४) आंतरराष्ट्रीय राजकारणाची व्याप्ती मयािद्ददत आिे. तर आंतरराष्ट्रीय संबंधाची व्याप्ती व्यापक आिे. आंतरराष्ट्रीय राजकारणात राष्ट्रांमधील युद्, ति, करार, राजनय शांतता इ. गोष्टींच्या अभ्यासावर भर द्ददला जातो. आंतरराष्ट्रीय संबंधात राजकीय संबंधांबरोबरच, अराजकीय संबंधांवर, आंतरराष्ट्रीय संघटना, संस्था, द्दबगर शासकीय संघटना, बिुराष्ट्रीय कंपन्या, आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था राज्यके इ. गोष्टींच्या अभ्यासावर तसेच राष्ट्रे व त्यांच्यातील परस्पर संबंधांवर भर द्ददला जातो. ५) आंतरराष्ट्रीय राजकारण आद्दण आंतरराष्ट्रीय संबंध या दोन्िीं संकल्पनांच्या अध्ययन पद्तीत देखील फरक आिे. आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या अध्ययनासाठी ऐद्दतिासीक व वणिनात्मक पद्तीचा अवलंब केला जातो, तर आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या अध्ययनासाठी आधुद्दनक व शास्त्रीय दृद्दष्टकोनांचा अवलंब केला जातो. यामध्ये वतिनवादी, द्दनणिय द्दनद्दमिती प्रद्दिया, कायदा दृद्दष्टकोनांचा समावेश िोतो. munotes.in

Page 6

जागद्दतक राजकारण
6 ६) आंतरराष्ट्रीय राजकारणात राष्ट्रांमधील संघषािचा व द्दवरोधात्मक संबंधांच्या अभ्यासावर भर द्ददला जातो तर आंतरराष्ट्रीय संबंधांत राष्ट्रांतील सिकायाित्मक संबंधांवर भर द्ददला जातो. १.३.४ आंतरराष्ट्रीय संबंधांची व्याप्ती आंतरराष्ट्रीय संबंध या द्दवषयाच्या अभ्यासात खालील प्रमुख गोष्टींचा समावेश िोतो. १) सावथभौम राष्ट्रांतील णवणवध पातळयांवरील संबंधांचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधांत १७ व्या शतकापासून साविभौम राष्ट्रांतील संबंधांचा अभ्यास केला जातो. सुरुवातीला राष्ट्रांतील राजकीय संबंधांना प्राधान्य िोते. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर राजकीय संबंधांबरोबरच आद्दथिक, सामाद्दजक, शैक्षद्दणक, सांस्कृद्दतक संबंधांच्या अभ्यासाला मित्व प्राप्त झाले. आंतरराष्ट्रीय समुदायात सवि राष्ट्रे एक प्रकारची नसून भौगोद्दलक रचना, आद्दथिक, लष्ट्करी सामर्थयि यांच्या आधारावर राष्ट्रांमध्ये भेद आिेत. अमेररका िे लष्ट्करी व भौगोद्दलकदृष्ट्या मोठे राष्ट्र आिे. तर जपान िे आाकाराने लिान राष्ट्र आिे. १९५० पासून दोन्िी देशांमधें आद्दथिक, संरक्षण द्दवषयक संबंध आिेत. राष्ट्रांमध्ये सिकायािचे, संघषाांचे संबंध असतात. उदा - भारत, पाद्दकस्तान या दोन शेजारी राष्ट्रांच्या द्दनद्दमितीपासून द्दवद्दवध कारणांवरून संघषाांचे संबंध अिेत. दुसरीकडे भारत आद्दण सोद्दवएट रद्दशयाचे संबंध सिकायािचे आिेत. २) राष्ट्रांच्या परराष्ट्र धोरिांचा अभ्यास - साविभौम राष्ट्रे द्दितसंबंधांच्या पूतितेसाठी परराष्ट्र धोरणाचा साधन म्िणून वापर करतात. परराष्ट्र धोरणाच्या माध्यमातून राष्ट्रे इतर राष्ट्रांबरोबर संबंध प्रस्थाद्दपत करतात. राष्ट्रांमधील द्दिया-प्रद्दतद्दिया सिकायाित्मक व द्दवरोधात्मक संबंध परराष्ट्र धोरणात प्रद्दतद्दबंद्दबत िोतात. परराष्ट्र धोरणाचाच नािी, तर परराष्ट्र धोरण द्दनणिय द्दनद्दमिती प्रद्दियेत सिभागी घटकांचा देखील अभ्यास िोतो. उदा. - भारतात परराष्ट्र धोरण द्दनद्दमिती प्रद्दियेत पंतप्रधान, मंद्दत्रमंडळ, परराष्ट्र मंत्रालय, द्दवरोधी पक्ष, गुप्तिेर संघटना, दबावगट, प्रसार माध्यमे, लोकमत इ. घटकांचा समावेश असतो. २००४ ला भारताने इराकमध्ये अमेररकेच्या मदतीसाठी शांद्दतसैन्य पाठवावे की नािी याद्दवषयी संसदेत चचाि झाली. द्दवरोधी पक्षांच्या द्दवरोधाने भारताने शांद्दतसैन्य पाठद्दवण्यास नकार द्ददला. अमेररका इस्त्रायल-पॅलेद्दस्टनी संघषाित इस्त्रायलला प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे मदत करत आिे. इस्त्रायलद्दवषयी अमेररकेच्या सकारात्मक धोरणामागे अमेररकेच्या देशांतगित राजकारणातील ज्यू लोकांच्या दबावगटाचा प्रभाव कारणीभूत आिे. munotes.in

Page 7

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
7 परराष्ट्र धोरण द्दनद्दमिती प्रद्दियेचे नेपोद्दलयन बोनापाटिपासून सिाम िुसेनपयांत लष्ट्करी िुकूमशिांच्या आिमक व युद्खोर धोरणामागे प्रमुख कारण त्यांना वाटणारी मानद्दसक असुरद्दक्षतता िोती. या मानद्दसकतेचे द्दवश्लेषण आंतरराष्ट्रीय संबंधात शासन प्रमुख द्दनणिय कसा घेतात, कोणत्या पररद्दस्थतीत घेतात, याचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधात केला जातो. ३) राजनय, युद्ध आणि शांततेचा अभ्यास- राजनय, युद् व शांततेचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधात केला जातो. द्दवसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला या द्दवषयावर इद्दतिासकारांचा प्रभाव असल्याने राष्ट्रांतील राजनयीक संबंध, युद्, लष्ट्करी करार शांततेच्या द्दनद्दमितीसाठीचे प्रयत्न इ. गोष्टींच्या वणिनाला मित्त्व िोते. पररणामी आंतरराष्ट्रीय संबंध म्िणजे राष्ट्रांतील राजनयीक संबंधांचा इद्दतिास िोय असाच अथि या द्दवषयाला प्राप्त झाला. दुसऱ्या मिायुद्ामध्ये झालेल्या जीद्दवत, द्दवत्तिानीनंतर युद् व शांततेचा शास्त्रशुद्, पद्तशीर अध्ययनावर भर द्ददला गेला. राष्ट्रे युद्ासाठी का प्रवृत्त िोतात, युद्खोर नेत्यांच्या मानद्दसकतेचे वतिनवादी दृद्दष्टकोनातून द्दवश्लेषण करण्यात येऊन शांतताद्दनद्दमितीचे मागि शोधायचा प्रयत्न झाला. १९८० च्या दशकात शांतता अध्ययन कायििम िी एक नवी शाखा आंतरराष्ट्रीय संबंधात द्दनमािण झाली. युद् आद्दण शांततेच्या अध्ययनासाठी आंतरराष्ट्रीय संबंधात आंतरशाखीय दृद्दष्टकोनाचा द्दवश्लेषणाचा अवलंब िोत आिे. शीतयुद्ाच्या काळात द्दवकद्दसत झालेल्या प्ररोधन युद् टाळण्याचा Detente शांतता द्दनद्दमितीच्या तंत्रांचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधात िोतो. ४) णवचारसिीचे अध्ययन - आंतरराष्ट्रीय संबंधाला राज्यशास्त्र द्दवषयाचा एक भाग मानला जातो. ज्याप्रमाणे राज्यशास्त्रात द्दवचारसरणींच्या देशांतगित राजकारणावरील प्रभावाचे अध्ययन केले जाते. त्याचप्रमाणे आंतरराष्ट्रीय संबंधात राष्ट्रांच्या परस्पर संबंधांवर पररणाम करणाऱ्या द्दवचारसरणींचा अभ्यास केला जातो. २० व्या शतकात परस्परद्दवरोधी द्दवचारसरणींचा द्दवकास घडून आला. उदा. साम्यवाद, भांडवलवाद, समाजवाद, उदारमतवाद, फॅद्दसवाद, नाद्दझवाद. या द्दवचारसरणींनी आंतरराष्ट्रीय संबंधांना प्रभाद्दवत केले. २० व्या शतकातील द्दवभागीय आंतराष्ट्रीय संघषि द्दवद्दशष्ट द्दवचारसरणीवर आधाररत आिेत. मिायुद्ानंतर अमेररका, सोद्दवएट रद्दशयामधील शीतयुद्ाचे राजकारण साम्यवाद व भांडवलशािी दोन परस्परद्दवरोधी द्दवचारसरणींच्या संघषािवर अवलंबून िोते. पद्दिम व पूवि यूरोपची द्दवभागणी या दोन द्दवचारसरणींच्या आधारावर झाली िोती. १९९० च्या दशकात धाद्दमिक मूलतत्त्ववादाची द्दवचारसरणी आंतरराष्ट्रीय संबंधांत प्रभावशाली बनली. munotes.in

Page 8

जागद्दतक राजकारण
8 ५) सत्ता आणि राष्ट्रीय णितसंबंधांचा अभ्यास- सत्ता व राष्ट्रीय द्दितसंबंधांचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या केंद्रस्थानी आिे. िॅन्स मॉगेन्थूसारखे वास्तववादी दृद्दष्टकोनाचा पुरस्कार करणारे द्दवचारवंत आंतरराष्ट्रीय संबंधांना राष्ट्रांमधील सत्तासंघषि म्िणून संबोधतात. राष्ट्रे सत्ताप्राप्तीसाठी व सत्ता वाढद्दवण्यासाठी सतत प्रयत्नशील असतात. सत्ताप्राप्तीसाठी चाललेल्या या स्पधेत संघषि अटळ असतो. आंतरराष्ट्रीय शांतता सुरद्दक्षततेसाठी सत्तेवर द्दनयंत्रण असणे आवश्यक आिे. सत्ता समतोल, सामूद्दिक सुरद्दक्षतता या सत्तेवर द्दनयंत्रण ठेवणाऱ्या व्यवस्था आिे. या व्यवस्थांचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधात केला जातो. सत्तेप्रमाणेच राष्ट्रीय द्दितसंबंधांचादेखील द्दवचार आंतरराष्ट्रीय संबंधात िोतो. राष्ट्रांचे शत्रू द्दकंवा द्दमत्र कायमस्वरूपी नसतात, तर द्दितसंबंध कायमस्वरूपी असतात. िाटिमनच्या मते, राष्ट्रे राष्ट्रीय उद्दिष्टये द्दितसंबंध साधण्यासाठी ज्या प्रद्दियांचा अवलंब करतात. त्याचा समावेश आंतरराष्ट्रीय संबंधात िोतो. ६) आंतरराष्ट्रीय संघटना - आंतरराष्ट्रीय संबंधात आंतरराष्ट्रीय-द्दवभागीय संघटना, संस्था, द्दबनशासकीय संघटना, बिुराष्ट्रीय कंपन्या यांच्या स्वरूपाचा, भूद्दमकेचा व राष्ट्रांवर िोणाच्या त्यांच्या पररणामांचादेखील अभ्यास केला जातो. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर संयुि राष्ट्र संघटनेच्या स्थापनेमुळे आंतरराष्ट्रीय संघटनांची आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील भूद्दमका वाढली. संयुि राष्ट्र संघटनेच्या द्दवद्दवध संस्था आद्दथिक, सामाद्दजक, सांस्कृद्दतक, शैक्षद्दणक, आरोग्य, कामगार कल्याण, द्दवज्ञान तंत्रज्ञान, द्दनिःशस्त्रीकरण इ. क्षेत्रांत मित्त्वपूणि भूद्दमका बजावत आिेत. शीतयुद्ाच्या काळात द्दवश्व बँक, आंतरराष्ट्रीय नाणेद्दनधीसारख्या आद्दथिक स्वरूपाच्या आंतरराष्ट्रीय संस्था द्दवभागीय स्वरूपाच्या संघटना द्दनमािण झाल्या. यात नाटो, वाँसाि, पॉप द्दसराटो, सेन्टो सारख्या लष्ट्करी संघटनांचा समावेश िोतो. ७) आंतरराष्ट्रीय संघषाथचे व्यवस्र्ापन आणि सोडविूक – द्दवश्व राजकारणात संघषि िा अटळ आिे. राष्ट्रांना उद्दिष्टये साधण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरद्दक्षततेची आवश्यकता असते. पररणामी संघषािवर द्दनयंत्रण ठेवण्याचे प्रयत्न आंतरराष्ट्रीय राजकारणात सदैव चालू असतात. संघषि कायमस्वरूपी सोडवणे शक्य नसले तरी संघषािचे व्यवस्थापन करून त्यावर द्दनयंत्रण ठेवणे शक्य असते. संघषािचे व्यवस्थापन द्दवद्दवध मागािने केले जाते. या मागािचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधात केला जातो. आज अनेक आंतरराष्ट्रीय संघटना आद्दण शांतता द्दनद्दमितीसाठी कायि करणाऱ्या संस्था संघषािचे द्दनयंत्रण करण्यासाठी द्दवद्दवध मागाांचा अवलंब करीत आिेत. आंतराष्ट्रीय संबंधात वतिनवादी दृद्दष्टकोनातून संघषािचे द्दवश्लेषण केले जाते आद्दण त्याच्या व्यवस्थापनाच्या पद्ती शोधल्या जातात. munotes.in

Page 9

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
9 ८) शस्त्रास्त्र स्पधाथ, शस्त्रास्त्र णनयंत्रि व णनिःशस्त्रीकरि – या द्दतन्िी संकल्पनांना आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या अध्ययनात मित्त्वाचे स्थान आिे. या संकल्पना परस्पर द्दनगद्दडत आिेत. राष्ट्रांतील परस्पर तणाव, अद्दवश्वास व संशयाचे वातावरण शस्त्रास्त्र स्पधेला जन्म देते व या शस्त्रास्त्र स्पधेतून युद् िोतात. शस्त्रास्त्र स्पधेवर द्दनयंत्रण ठेवण्यासाठी त्यांच्या द्दनद्दमितीवर बंधने घालण्यासाठी व शस्त्रास्त्रांना पूणिपणे नष्ट करण्यासाठी शस्त्रास्त्र द्दनयंत्रण व द्दनिःशस्त्रीकरणाच्या प्रद्दिया वापरल्या जातात. उदा - दुसऱ्या मिायुद्ानंतर शस्त्रास्त्र द्दनयंत्रण व द्दनशस्त्रीकरणाची गरज वाढली. अमेररका, सोद्दवयत रद्दशया, इंग्लंड, संयुि राष्ट्र संघटना यांच्या पुढाकाराने अनेक द्दद्वपक्षीय तसेच बिुपक्षीय द्दनिःशस्त्रीकरण करार गेल्या पन्नास वषाांमध्ये करण्यात आले आिेत. उदा - अण्वस्त्र प्रसारबंदी करार (Nuclear Non-proliferation Treaty - NPT), सविसमावेशक अणुचाचणी बंदी करार (Comprehensive Test Ban treaty), डावपेचात्मक शस्त्रास्त्रांच्या संख्येवर मयािदा व कपात करण्याद्दवषयांचा करार (Strategic Arms Limitation/Reduction Talks - SALT, START). ९) क्षेत्रीय अध्ययन क्षेत्रीय अध्ययन िा आंतरराष्ट्रीय संबंधांचा एक मित्त्वपूणि भाग आिे. एकोणद्दवसाव्या शतकापयांत आंतरराष्ट्रीय राजकारण प्रामुख्याने युरोपपुरते मयािद्ददत िोते. २० व्या शतकात आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचे स्वरूप व्यापक बनले आद्दण आद्दशया, आद्दिका खंडांना आंतरराष्ट्रीय राजकारणात मित्त्व प्राप्त झाले. पद्दिल्या व दुसऱ्या मिायुद्ाची व्यापकता, द्दनविसाितीकरणाच्या प्रद्दियेतून आद्दशया, आद्दिका खंडातील अनेक राष्ट्रांना द्दमळालेले राजकीय स्वातंत्र्य, आंतरराष्ट्रीय संघटनांची द्दनद्दमिती व त्यांची वाढती सदस्य संख्या, शीतयुद्ाचे राजकारण, माद्दिती तंत्रज्ञानात घडून आलेली िांती, अद्दलप्ततावादी राष्ट्रांची चळवळ आद्दशया खंडातील राष्ट्रांची आद्दथिक प्रगती, अण्वस्त्रांचा झालेला प्रसार इ. कारणांनी आद्दशया-आद्दिका खंडातील द्दवकसनशील राष्ट्रांचे मित्त्व आंतरराष्ट्रीय राजकारणात वाढले आिेत. पररणामी आंतरराष्ट्रीय संबंधात गेल्या कािी दशकांपासून क्षेत्रीय अध्ययनाला मित्त्व प्राप्त झाले आिे. उदा- अमेररकन स्टद्दडज, युरोद्दपयन स्टद्दडज, चायनीज स्टद्दडज, रद्दशयन स्टद्दडज, आद्दिकन स्टद्दडज, साउथ एद्दशयन स्टद्दडज इ. १.३.५ आंतरराष्ट्रीय राजकारिाचे मित्त्व.  आंतरराष्ट्रीय संबंधांमुळे आपले दैनंद्ददन जीवन प्रभाद्दवत िोते. आपण प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे आंतरराष्ट्रीय संबंधांत सिभागी िोत असतो. munotes.in

Page 10

जागद्दतक राजकारण
10  आंतरराष्ट्रीय संबंध िी राज्यशास्त्राची शाखा असून, या द्दवषयाचा संबंध प्रामुख्याने आंतरराष्ट्रीय सुरक्षा घडामोडी व आंतरराष्ट्रीय राजकीय अथिशास्त्र यांच्या राजकीय पररणामांचे स्पष्टीकरण करण्याशी आिे.  राष्ट्रांद्दशवाय, आंतरराष्ट्रीय संघटना, बिुराष्ट्रीय कंपन्या, द्दबगर शासकीय संघटना, संस्था आंतरराष्ट्रीय संबंधांवर मोठा प्रभाव पाडतात.  आंतरराष्ट्रीय संबंध, िा एक आंतरशाखीय द्दवषय असून, त्याचा संबंध अनेक सामाद्दजक शास्त्रांशी आिे.  या द्दवषयाचा स्वतंत्र असा आशय आिे. द्दवश्लेषणात्मक अध्ययन पद्ती आिेत. अध्ययनाचे स्वतंत्र तंत्र व कौशल्ये द्दवकद्दसत झाली आिेत. यामुळे भद्दवष्ट्यातील घटनांद्दवषयी अंदाज बांधण्याची क्षमता या द्दवषयात द्दवकद्दसत झाली आिे.  आंतरराष्ट्रीय संबंध व आंतरराष्ट्रीय राजकारण या दोन्िी संकल्पना परस्परांशी द्दनगद्दडत असल्या आद्दण अनेकदा या संकल्पनांचा वापर एकाच अथािने िोत अस ला, तरी त्यांच्यात मूलभूत फरक आिे. आंतरराष्ट्रीय संबंध िी आंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेच्या द्दवद्दवध पैलूंचा सद्दवस्तर अभ्यास करणारी एक प्रद्दिया आिे, तर आंतरराष्ट्रीय राजकारण या प्रद्दियेचा एक भाग आिे. ज्यात राष्ट्रांमधील राजकीय संबंधांचा प्रामुख्याने अभ्यास केला जातो.  आंतरराष्ट्रीय संबंध िा एक सविसमावेशक द्दवषय असून यात साविभौम राष्ट्रांमधील सवि प्रकारच्या द्दवद्दवध पातळयांवरील संबंधांचा, राष्ट्रांच्या परराष्ट्र धोरणांचा, राजनय, युद् व शांततेचा, द्दवचारसरणींचा, सत्ता व राष्ट्रीय द्दितसंबंधांचा, आंतरराष्ट्रीय संघटनांचा, संघषािचे व्यवस्थापन आद्दण सोडवणुकीचा, शस्त्रास्त्र स्पधाि, शस्त्रास्त्र द्दनयंत्रण आद्दण द्दनिःशस्त्रीकरणाचा अभ्यास िोतो. १.४ वास्तववाद २० व्या शतकात आंतरराष्ट्रीय संबंधावरील पाद्दिमात्य द्दनविचनाला (Interpreation) सवािद्दधक प्रभाद्दवत करणारा आद्दण आंतरराष्ट्रीय संबंधातील आधुद्दनक द्दसद्ांतांना व दृद्दष्टकोनांना जन्म देणारा द्दसद्ांत म्िणजे वास्तववाद िोय. १९१४ ते १९४५ दरम्यान आंतरराष्ट्रीय राजकारणावर भाष्ट्य करण्यासाठी तसेच शीतयुद् काळात अमेररका सोद्दवयत रद्दशया च्या परराष्ट्र धोरणांच्या समथिनाथि वास्तववादी दृद्दष्टकोन वापरला गेला. िा द्दसद्ांत जुना असून, त्याच्या पुनरुज्जीवनाचे श्रेय िॅन्स मॉगेन्र्थयू, ई. एच. कार, केनेथ थॉम्पसन, जॉजि केनन, िेन्री द्दकद्दसंजर या द्दवचारवंतांना द्ददले जाते. राज्यशास्त्र आद्दण आंतरराष्ट्रीय संबंधात सत्ता िा अत्यंत मित्वाचा घटक मानला जातो. मॅद्दकयाव्िॅली, थॉमस िॉब्ज यासारखे पािात्य द्दवचारवंत आद्दण कौद्दटल्यासारखा भारतीय द्दवचारवंतिी राजकारणातील सत्तेचे स्थान मान्य करतो. munotes.in

Page 11

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
11 आंतरराष्ट्रीय राजकारणात आपले ध्येय साध्य करण्यासाठी आदशि, स्वपनांचा आधार न घेता वास्तवता लक्षात घेतली पाद्दिजे. त्यासाठी सत्तेचा, बळाचा वापर केला पाद्दिजे, असे या द्दसद् धांताचे मुख्य मुल्य आिे. म्िणून या दृद्दष्टकोनाला वास्तववादी / सत्तेचा द्दकंवा शद्दि दृद्दष्टकोन म्िटले जाते. िॅन्स मॉगेन्र्थयूने आपल्या ‘Politics Among Nation’ या ग्रंथात वास्तववादी दृद्दष्टकोनाचा पुरस्कार केला आिे. वास्तववादी णसद्धांत - वास्तववादी द्दसद्ांत िा सत्ता आद्दण सुरक्षा या घटकाशी द्दनगद्दडत आिे. परस्पर भीती व असुरद्दक्षततेमुळे व्यिी आद्दण राष्ट्रे सत्ताप्राप्तीसाठी प्रयत्नशील असतात. सत्तेच्या या स्पधेत संघषि अपररिायि असतो. तो कायमस्वरूपी असून कोणत्यातरी स्वरुपात अद्दस्तत्वात असतो. आंतरराष्ट्रीय संघटना द्दकंवा कायदा यावर द्दनयंत्रण ठेवण्यास असमथि आिे. वास्तववादी दृद्दष्टकोनातून सत्तास्पधाि िी साविद्दत्रक असून, ती शाश्वत असते. सत्ता िी साध्य व साधन िी असते. सत्तेच्या साधनाने राष्ट्रीय द्दित साध्य िोते. यादृष्टीने सत्ता िे साध्य देखील ठरते. या गृद्दितकावर वास्तववादी द्दसद्ांत आधाररत आिे. वास्तववादी नैद्दतक मूल्यांचे अद्दस्तत्व पूणिपणे अमान्य करीत नसले तरी त्यांचा अथि आपल्या सोयीनुसार लावतात. वास्तववादी णसद्धांताची प्रमुख वैणशि्ये : १) वास्तववादात द्दवचारांपेक्षा ऐद्दतिाद्दसक घटनांवर अद्दधक भर द्ददला जातो. ऐद्दतिाद्दसक घटनांच्याआधारे वास्तववादी आंतरराष्ट्रीय राजकारणात सत्तेला केंद्र स्थानी मानतात. २) वास्तववादात व्यिी आद्दण राष्ट्राचे वतिन समान मानले जाते. ज्या प्रेरणा व्यिीच्या वतिनाला प्रभाद्दवत करतात त्याच प्रेरणा राष्ट्राच्या वतिनालािी प्रभाद्दवत करतात. ३) वास्तववादी द्दसद्ांत एकल द्दवचार नसून, वैद्दश्वक दृद्दष्टकोन आिे. तो परस्पर गृद्दितत्वांवर आधाररत आिे. िी गृद्दितत्वे व्यिीचे वतिन, व्यिीच्या प्रेरणा, व्यद्दि व सभोवतालची पररद्दस्थती यांच्यातील परस्पर संबंधांशी व्यिीच्या उत्तरजीद्दवत्वाशी द्दनगद्दडत आिे. ४) आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था िी राष्ट्रकेंद्दद्रत व्यवस्था असून, भद्दवष्ट्यातिी ती तशीच रािील, असे वास्तववाद मानतो. ५) आंतराराष्ट्रीय राजकारणाच्या आखाड्यात अराजकता आद्दण संघषािची द्दस्थती कायमस्वरूपी असते, राष्ट्रे सत्ताप्राप्तीसाठी परस्परांशी संघषि करतात. ६) वास्तववादी द्दवचारवंतांच्या मते, राष्ट्रांमध्ये सत्तास्थान आद्दण क्षमतेनुसार अद्दधकारश्रेणी असते. ७) सत्तेच्या आधारावर अद्दधकारश्रेणी असली तरी कायदयाच्या पातळीवर सवि राष्ट्रे समान असतात. त्याला वास्तववादी साविभौम स्वातंत्र्य म्िणतात. munotes.in

Page 12

जागद्दतक राजकारण
12 १.४.१ वास्तववादी णसद्धांनाची मूलभूत तत्त्वे वास्तववादी द्दसद्ांताची एकूण सिा मूलभूत तत्त्वे आिेत. १) सत्ता, उत्तरजीणवत्व, सत्ता समतोलाला केंद्रस्र्ान- वास्तववादी द्दसद्ांतात सत्ता, सत्तासमतोल, व्यिी व राष्ट्राचे उत्तरजीद्दवत्व या संकल्पना केंद्रस्थानी आिेत. वास्तववादी िद्दष्टकोन सत्तेला साध्य व साधन मानतात. सत्ता व्यिी आद्दण राष्ट्राच्या उत्तरजीद्दवत्वासाठी आवश्यक असते. राष्ट्रांना वाटणाऱ्या असुरद्दक्षततेतून राष्ट्रे सत्ताप्राप्तीकडे वळतात. त्यासाठी कोणत्यािी नैद्दतक-अनैद्दतक मागाांचा वापर केला जातो. सत्तेसाठी चालणाऱ्या या स्पधेत संघषि अटळ आिे. संघषि द्दनयंत्रणासाठी सत्ता संतुलनाचे मागि अवलंबले जातात. संघषाित नैद्दतक मूल्यांना स्थान नािी. २) संघषाथची अपररिायथता – सत्ता आद्दण सुरक्षा िा वास्तववादाचा आधार असून, या संघषािचे मूळ व्यद्दि - राष्ट्राला वाटणाऱ्या असुरद्दक्षततेत आिे. आत्मरक्षणासाठी राष्ट्रे सत्ताप्राप्ती व ती वाढवण्याचा प्रयत्न करतात. आंतरराष्ट्रीय संघटना, आंतरराष्ट्रीय कायदा िा संघषि थांबवू शकत नािी. मुत्सिेद्दगरी आद्दण राजनयाच्या आधारे संघषािवर द्दनयंत्रण ठेवणे शक्य आिे. त्यासाठी मॉगेन्र्थयूने तीन उपाय सांद्दगतले आिे -  सत्ता समतोल, सामूद्दिक सुरद्दक्षतता, द्दन:शस्त्रीकरन  राष्ट्रीय शासनाकडून आंतरराष्ट्रीय शासनाकडे सत्तेचे िस्तांतरण, म्िणजेच द्दवश्व राज्याची द्दनद्दमिती  मुत्सिेद्दगरी आद्दण राजनयाच्या आधारे सत्तेच्या वापरावर मयािदा. ३) मानवी स्वभाव – मनुष्ट्याच्या चांगुलपणावर वास्तववादयांचा द्दवश्वास नािी. त्यांच्या मते, मनुष्ट्य िा द्दनसगित: स्वाथी प्राणी असून, त्याला वाटणाऱ्या भीती, असुरद्दक्षततेने त्याला संशयी - अद्दवश्वासी बनवले आिे. इतरांवर प्रभाव पाडून सत्ता गाजद्दवण्याची नैसद्दगिक वृत्ती मनुष्ट्यात आिे. मानवाची िीच प्रवृत्ती संघषािला जन्म देते. ४) राष्ट्रीय णितसंबंधांना सवोच्च प्राधान्थय वास्तववादी द्दवचारवंत राष्ट्रीय द्दितसंबंधांना आंतरराष्ट्रीय राजकारणात सवोच्च स्थान देतात. राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचे संरक्षण- संवधिन िे प्रत्येक राष्ट्राचे आद्य कतिव्य munotes.in

Page 13

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
13 असून, त्यासाठी परराष्ट्र धोरण व राजनयाचा साधन म्िणून वापर केला जातो. राष्ट्रीय द्दितसंबंधांसाठी राष्ट्राराष्ट्रांत स्पधाि असते. राष्ट्रीय द्दितसंबंधांच्या संवधिनासाठी राष्ट्रांनी नैद्दतक-अनैद्दतकतेचा द्दवचार करू नये. म्िणूनच राष्ट्रीय द्दित साध्य करणे िेच देशाच्या परराष्ट्र धोरणाचे सार असले पाद्दिजे. ५) राष्ट्रीय णितसंबंधातील बदल – राष्ट्रीय द्दितसंबंध आद्दण सत्ता िी वास्तववादाची मूळ तत्त्वे असली तरी बदलत्या पररद्दस्थतीनुसार राष्ट्रीय द्दितसंबधात बदल आवश्यक ठरतो. राष्ट्रीय द्दितसंबंध कायमस्वरूपी सदासविकाळ असत नािी. मॉगेन्र्थयुच्या मते, राजकीय कृती द्दनद्दित करणाऱ्या द्दितसंबंधांना आकार देण्यासाठी पररद्दस्थतीचा प्रभाव मित्वाचा असतो. ६) आंतरराष्ट्रीय नीणतमत्तेला मित्व नािी – वास्तववादात नीद्दतमत्ता आद्दण नैद्दतक मूल्यांना मित्वाचे स्थान नािी. राष्ट्रांचे परराष्ट्र धोरण िे नैद्दतक मूल्यांच्या नािी, तर राष्ट्रीय द्दित संबंधाच्या आधारावर असावे या मताचा वास्तववादी पुरस्कार करतात. त्यांच्या मते, सत्ता िे एक नैद्दतक मूल्य असून, जेव्िा राष्ट्रे सत्ताप्राप्ती व ती वाढद्दवण्यासाठी प्रयत्न करतात तेव्िा ते नैद्दतकतेला धरूनच केलेले कायि असते. १.४.२ िॅन्थस मॉर्गेन्थ्यूचा वास्तववाद – २० व्या शतकात वास्तववादी द्दसद्ांताच्या पुनरुज्जीवनाचे श्रेय िॅन्स मॉगेन्र्थयू या अमेररकन द्दवचारवंताला जाते. ‘Politics Amang Nations’ या ग्रंथात त्याने वास्तववादाद्दवषयी आपले द्दवचार मांडले आिेत. वास्तववादी द्दसद्ांताची तीन मूलतत्वे आिे. ती खालीलप्रमाणे १) राष्ट्रीय द्दिताचा पाठपुरावा करण्याची राजकारण्यांची मित्वाकांक्षा असते. २) प्रत्येक राष्ट्राला आपला प्रादेद्दशक राजकीय - सांस्कृद्दतक प्रभाव वाढवण्यात रस असतो. ३) आपले राष्ट्रीय द्दितसंबंध सुरद्दक्षत ठेवण्यासाठी प्रत्येक राष्ट्र सत्तेचा उपयोग करते. मॉगेन्र्थयूचा वास्तववाद पुढील प्रमाणे स्पष्ट करता येईल. १) व्यणिणनरपेक्ष णनयम- मनुष्ट्यस्वभाव िे राजकीय द्दनयमांचे उगमस्थान आिे. या द्दनयमांचे अद्दस्तत्व कायमस्वरूपी असून त्यापासून व्यिी - राष्ट्राला मुिता नािी. जगात परस्परद्दवरोधी द्दितसंबंध आिेत आद्दण त्यात संघषि िोत असतो. स्वाथि आद्दण सत्तेची लालसा िे munotes.in

Page 14

जागद्दतक राजकारण
14 व्यिीला प्रभाद्दवत करणारे घटक राष्ट्रालािी प्रभाद्दवत करतात. म्िणूनच राष्ट्रीय द्दकंवा आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा केंद्रद्दबंदू सत्तेची लालसा आिे. २) राष्ट्रीय णितसंबंध – राष्ट्रीय द्दितसंबंध साधणे िे द्दवश्व राजकारणातील प्रत्येक राष्ट्राचे सवोच्च ध्येय असते. त्यादृष्टीने राष्ट्रे आपल्या परराष्ट्र धोरण व राजकारणाची आखणी करतात. राष्ट्रीय द्दितसंबंध जोपासण्याचे प्रमुख साधन म्िणजे सत्ता. पररणामी प्रत्येक राष्ट्र सत्तेचा व्याविाररक दृद्दष्टकोनातून द्दवचार करते. ३) राष्ट्रीय णितसंबंधाची र्गणतशीलता – राष्ट्रीय द्दितसंबंधांचे स्वरूप कायम नसते. स्थळ-काळ- पररद्दस्थती नुसार त्यात बदल िोत असतात. एखादे अद्दवकद्दसत राष्ट्र द्दवकसनशील राष्ट्रांच्या गटात सामील िोते. द्दकंवा एखादे द्दवकसनशील राष्ट्र आपल्या आद्दथिक प्रगतीच्या आधारावर द्दवकद्दसत राष्ट्रांच्या गटात सामील िोते. राष्ट्रीय द्दितसंबंधांच्या पररवतिनाबरोबरच राष्ट्रांच्या सत्ता स्थानामध्ये बदल िोत असतात. ४) आंतरराष्ट्रीय नैणतकता अवास्तणवक – आदशिवादी द्दवचारवंतानी पुरस्कारलेले आंतरराष्ट्रीय नैद्दतकतेचे तत्व, मूल्ये मागैन्र्थयू अवास्तद्दवक मानतो. त्याच्या मते, नैद्दतक मूल्ये राष्ट्राच्या परराष्ट्र धोरणाचा आधार बनू शकत नािी. व्यिीच्या चांगुलपणावर वास्तववाद्यांचा द्दवश्वास नािी. व्यिीचा स्वाथि, भीती, उत्तरजीद्दवत्वाची द्दचंता, सत्तेचे आकषिण या व्यिीला प्रेररत करणाऱ्या प्रेरणा राष्ट्रालािी प्रभाद्दवत करतात. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय शांतता सुरद्दक्षततेसाठी राष्ट्रीय द्दितसंबंधांचा बळी देणे शक्य नािी. संघषािनंतर शांतताप्रस्थापनेसाठी मॉगेन्र्थयूने तीन उपाय सुचवले आिेत. १) द्दन:शस्त्रीकरण, सामूद्दिक सुरक्षा, आंतरराष्ट्रीय शासन, या मागािने सत्तेच्या वापरावर मयािदा घालणे. २) राजमयािदा घालून शांतता द्दनद्दमिती ३) सत्तेचे राष्ट्रीय पातळीवरून आंत. पातळीवर िस्तांतरण ५) वैणिक नैणतक कायदे राष्ट्रांना लार्गू नािी वास्तववाद्यांच्या मते, वैद्दश्वक नैद्दतक कायदे राष्ट्रांना लागू पडत नािी. राष्ट्रांची नैद्दतकता आद्दण आंतरराष्ट्रीय नैद्दतकता यात फरक आिे. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय नैद्दतक द्दनयम, कायदे राष्ट्रीय वतिनाला द्दनयंद्दत्रत करू शकत नािी. साविभौम राष्ट्रे आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील स्वायत्त घटक असून, सत्तेच्या आधारे राष्ट्रीय द्दितसंबंध, जोपासण्याचा प्रयत्न राष्ट्रांकडून िोत असतो. राष्ट्राचे िे कृत्य राष्ट्रीय नैद्दतकतेला धरून आिे. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय नैद्दतकतेचे द्दनयम त्यांच्यावर बंधनकारक नसतात. munotes.in

Page 15

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
15 ६) राजकीय क्षेत्राची स्वायत्तता – वास्तववादी राजकीय क्षेत्राला स्वायत्त क्षेत्र मानतात. राजकीय क्षेत्र िे शिीसामर्थयािवर आधाररत आिे. राजकीय क्षेत्रात नैद्दतक मूल्यांना मित्वाचे स्थान नािी. राजकीय क्षेत्रात राष्ट्रीय द्दितसंबंधांना गृद्दित धरून द्दनणिय घेतले जातात. १.४.३ मॉर्गेन्थ्यूच्या वास्तववादी णसद्धांतावरील टीका – १) वास्तववाद्यांच्या मते, सत्ता संघषि िा आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा अटळ भाग आिे. परंतु राज्यांचे परस्पर सिकायि, मैत्री, परस्परावलंद्दबत्व िे मित्त्वाचे पैलू असून, मॉगेन्र्थयूने त्याकडे दुलिक्ष केले आिे. २) मॉगेन्र्थयूने वास्तववादात सत्तेला अनन्य साधारण मित्व द्ददले असून, समाजात सिभाग, समूिाचा द्दवचार या प्रेरणािी मित्वाच्या असतात. सत्ता िी एकमेव मानवाची प्रेरणा असू शकत नािी. याकडे िा दृद्दष्टकोन दुलिक्ष करतो. ३) स्टॅन्ले िॉफमनच्या मते, सत्तेद्दशवाय लोकमत, लोकांची अद्दधमान्यता, शासनाचे स्वरूप, नैद्दतक मूल्ये, राजकीय नेतृत्वाची प्रवृत्ती इ. घटकांचा मॉगेन्र्थयूने द्दवचार केलेला नािी. त्याने वास्तववादी दृद्दष्टकोनाला सत्तेचा एकात्मवाद (Power monism) असे म्िटले आिे. ४) जरी सत्तेवर आधाररत वास्तववादाचे द्दवश्लेषण असले तरी बिुतेक राष्ट्रांना सत्तासंघषाित स्वारस्य नािी. उदा. भारत, द्दस्वत्झलिण्डसारखी राष्ट्रे द्दवश्व संघषािपासून अद्दलप्त रािू इद्दच्ितात. ५) मॉगेन्र्थयू व्यिीला स्वाथी प्राणी म्िणतो. परंतु व्यिीत चांगले गुण असू शकतो याकडे तो दुलिक्ष करतो. ६) मॉगेन्र्थयूने १८ व १९ व्या शतकातील आंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या आधारे आपला द्दवचार मांडला. तुलनेने आधुद्दनक आंतरराष्ट्रीय संबंधाचे स्वरूप पूणिपणे बदलले आिे. म्िणूनच सत्तेच्या संदभाितील राष्ट्रीय द्दितसंबंधाची कल्पना अस्पष्ट द्ददसते. या दृद्दष्टकोनावर टीका करण्यात आली असली तरी आंतरराष्ट्रीय संबंध आद्दण राजकारणाच्या अभ्यासात त्याचे मित्व उल्लेखनीय आिे. िॅन्स मॉगेन्र्थयूचे नाव या अभ्यासात प्रमुख सैद्ांद्दतक म्िणून मान्यता पावलेले आिे. प्रामुख्याने आंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या अभ्यासाचे तीन संप्रदायात द्दवभाजन केले जाते. १) २० व्या शतकाचा प्रारंभ ते १९४० पयांत आदशिवाद्यांचा कालखंड २) दुसऱ्या मिायुद्ानंतर द्दनमािण झालेला १९६० पयांत अद्दस्तत्वातील वास्तववादी कालखंड ३) आधुद्दनक कालखंड  व्यवस्थावादी कालखंड. munotes.in

Page 16

जागद्दतक राजकारण
16 मॉगेन्र्थयूने राजकारणात नैद्दतकतेचे अवास्तव मित्व सांगणाऱ्या आदशिवाद्यांना वास्तवतेच्या पातळीवर आणण्याचे मित्वाचे कायि केले. आंतरराष्ट्रीय प्रश्नांचे आकलन व सोडवणूक नैद्दतक द्दसद्ांताची द्दशकवण देऊन िोत नािी तर त्यासाठी आंतरराष्ट्रीय घटनाचे योग्य द्दवश्लेषण आवश्यक आिे िे त्याने दाखवून द्ददले. थोडक्यात, आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा वास्तववादी द्दवचार शास्त्रशुद् पद्तीने मांडण्याचे श्रेय त्याला जाते. त्याच्या द्दवचाराच्या आधारे व्यवस्थावादाचा नव्याने उदय झाला. त्याचा द्दवचार आदशिवाद आद्दण व्यवस्थावादाला जोडणारा दुवा आिे. म्िणूनच त्याच्या द्दवचाराचे मूल्य आजिी मित्वाचे आिे. १.५ नववास्तववाद १९७९ मध्ये सोद्दव्ियत रद्दशयाने अफगद्दणस्तानवर िल्ला केला व शीतयुद्ाचे पुनरुज्जीवन झाले. त्याच सुमारास नववास्तववादाची मांडणी करणारे केनेथ वाल्डझ् यांचे ‘Theory of International politics’ िे पुस्तक प्रद्दसद् झाले. िा द्दसद्ांत म्िणजे अद्दभजात वास्तववादावरील उदारमतवादी आद्दण वतिनवादी आक्षेपांची दखल घेऊन केलेली वास्तववादाची मांडणी िोती. त्यावर शास्त्रीय पद्तीचा प्रभाव िोता. १९८० च्या दशकात द्दवश्व राजकारणावर नववास्तववादाचा प्रभाव पडला. वास्तववादानुसार राष्ट्रा-राष्ट्रांमध्ये राष्ट्रीय द्दिताच्या संवधिनावरून संघषि िोतो. परंतु वॉल्ट्झ यांच्या मते, संघषािचे मूळ कारण म्िणजे सदोष आंतरराष्ट्रीय संरचना िोय. वास्तववादानुसार, सत्तासंपादन िे राज्याचे कतिव्य िोय. वॉल्ट्झ यांच्या मते, सत्तेच्या / क्षमतेच्या द्दनकषावर राष्ट्र राज्ये एकमेकांिून द्दभन्न असतात. सत्ता अथवा क्षमता िे अराजकी आंतरराष्ट्रीय संरचनेतून द्दनमािण िोणाऱ्या असुरक्षेवर मात करण्याचे राष्ट्रांचे साधन असते. संरक्षनेतील असुरक्षेमुळे राष्ट्र-राज्ये आपल्या तौलद्दनक क्षमतेद्दवषयी संवेदनशील असतात. संरचनेतील आपल्या स्थानाला धक्का लागणार नािी, याद्दवषयी ते जागरुक असतात. नववास्तववादानुसार िेच राज्या-राज्यातील संघषािचे प्रमुख कारण आिे. संघषि द्दनयंत्रणाचे मुख्य कायि सत्तासंतुलनामुळे शक्य िोते. प्रद्दतस्पधी राज्याशी सत्तासमतोल राखल्यास आिमणाचा धोका कमी िोतो, असे अद्दभजात वास्तववाद मानतो. मॉगेन्र्थयूच्या वास्तववादात बिुध्रुवीय सत्तासंतुलन िी आदशि व्यवस्था असते. नववास्तववाद्यांच्या मते, द्दद्वध्रुवीय सत्तासंतुलन िे अद्दधक द्दस्थर व सुरद्दक्षत असते. थॉमस शेद्दलंग यांनी सामररक वास्तववाद मांडला आिे. त्यात लष्ट्करी सामर्थयािचा राजनयात उपयोग कसा करावा ? यावर ते भर देतात. बळाचा पाशवी वापर आद्दण दमनशिीचा चतुरपणे केलेला वापर यात ते फरक करतात. जे िवे ते बळकावून घेणे आद्दण दुसऱ्याला ते द्यायला भाग पाडणे यात फरक आिे. बळ वापरले तर यशस्वी िोते तर िानी पोिोचवण्याची क्षमता राखून ठेवल्यास यशस्वी िोते. शेद्दलंग यांच्या मते, या सूक्ष्म फरकाचा राजनयात चतुरपणे वापर करता येतो. प्रत्यक्षात बळाचा वापर करणे िे प्रत्यक्षात कठीण अद्दधक धोकादायक व कमी उपयुि असते. त्याऐवजी दुसऱ्या munotes.in

Page 17

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
17 राष्ट्रास िानी पोिोचण्याची क्षमता बाळगणे परंतु ती प्रत्यक्षात न वापरता राखून ठेवणे, िे अद्दधक उपयुि ठरते. कारण त्यामुळे शत्रूला वाटाघाटींच्या टेबलावर आणता येते आद्दण आपल्याला जे िवे आिे ते शत्रूवर न लादल्यासारखे न वाटता करवून घेता येते. अथाित िानी पोिोचण्याची धमकी वापरताना शत्रूराष्ट्रासमोर त्याला सुसह्य पयािय असणे आवश्यक आिे. सविनाशाची धमकी शत्रूसमोरील शिाणपणाचे सवि पयािय बंद करून त्यालाच प्रथम िल्ला करण्यास भाग पाडू शकतो. थोडक्यात, शेद्दलंग यांच्या मते, प्रत्यक्ष युद्ापेक्षा युद्ाच्या शक्यतेची भीती अद्दधक प्रभावी असते. लष्ट्करी सामर्थयि िे युद् करण्याकररता नव्िे तर राजनय, वाटाघाटीना पाठबळ म्िणून बाळगणे अद्दधक शिाणपणाचे असते. १.६ आंतरराष्ट्रीय राजकारिाचा उदारमतवादी दृणिकोन- एक स्वतंत्र द्दवषय म्िणून आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा अभ्यास िोऊ लागला त्याकाळात म्िणजेच पद्दिल्या मिायुद् धानंतरच्या कािी वषाित उदारमतवादाचे प्राबल्य िोते. मुख्यतिः अमेररका आद्दण द्दिटनमध्ये या द्दवद्याशाखेचा द्दवकास िोऊ लागल्याने तेथील उदारमतवादाचा प्रभाव जागद्दतक राजकारणावर पडलेला जाणवतो. १७ व्या शतकातील द्दिद्दटश तत्वज्ञ जॉन लॉकच्या मानवी स्वभाव आद्दण द्दनसगािवस्था याद्दवषयीच्या द्दवचारांमध्ये उदारमतवादाची मुळे दडलेली आिेत. १८ व्या शतकाच्या अखेरीस प्रद्दसद् झालेल्या जमिन द्दवचारवंत इम्युनल कांट यांच्या ‘Perpetual Peace’ या ग्रंथातील द्दवचारांचािी त्यावर प्रभाव आिे. मनुष्ट्यप्राणी द्दववेकी असतो, आपल्या व इतरांच्यािी भल्याबुऱ्याचा सारासार द्दवचार तो करू शकतो. आपल्याप्रमाणेच इतरांचेिी भले व्िावे यासाठी एकमेकांशी सिकायि करण्याची प्रवृत्ती त्यांच्यात असते. यामुळेच त्यांनी द्दवद्दवध सामाद्दजक संघटना द्दनमािण केल्या, राज्य व कायदा द्दनमािण केले आद्दण परस्परांच्या भल्यासाठी परस्पर सिकायािने रािता येईल, अशी व्यवस्था द्दनमािण केली. अशाच तऱ्िेने कायदा आद्दण संघटना यावर आधाररत जागद्दतक व्यवस्था द्दनमािण करणे शक्य आिे, िा उदारमतवादी द्दवचारांचा गाभा आिे. उदारमतवादी द्दसद्ांत राष्ट्र-राज्ये नष्ट करू पाित नािी, तर केवळ त्यांच्या वतिनाचे कायद्याने द्दनयमन करू पाितो, या अथािने तो राज्यकेंद्री द्दसद्ांत आिे. सुरुवातीच्या काळात मुख्यतिः पद्दिल्या मिायुद्ाच्या काळात अमेररकन राष्ट्राध्यक्ष वुड्रो द्दवल्सन आद्दण नॉमिन एंजेल्स यांनी आंतरराष्ट्रीय राजकारणाची उदारमतवादी मांडणी केली. व्िसाियच्या तिाच्या वेळेस द्दवल्सन यांनी शांततेच्या अजेंड्यावरील १४ मुिे यादृष्टीने मित्वाचे आिेत. या १४ मुद्द्यांना द्दवल्सन यांची ‘१४ कलमी योजना’ असेिी म्िटले जाते. त्यातील कािी मित्वाचे मुिे म्िणजे -  गुप्त करार आद्दण गुप्त राजनयाची पद्त बंद करणे  मुि व्यापारावरील बंधने उठवणे  सवि राष्ट्रांना नौविनाचे संपूणि स्वातंत्र्य देणे.  सवि राष्ट्रांनी शस्त्रकपात करून फि अंतगित सुरक्षेसाठी आवश्यक शस्त्रास्त्रे बाळगणे. munotes.in

Page 18

जागद्दतक राजकारण
18  वसाितीचे प्रश्न आद्दण भौगोद्दलक सीमांचे वाद सोडद्दवण्यासाठी स्वयंद्दनणियाच्या तत्वांचा वापर करणे. इ. द्दवल्सन यांच्या द्दवचारातील दोन गोष्टींच्या पायावर उदारमतवादाची चौकट सविसाधारणपणे उभी आिे- १) लोकशािीचा प्रसार २) सशि आंतरराष्ट्रीय संघटनांची गरज द्दवल्सन यांना लोकशािीचा प्रसार अत्यंत मित्वाचा वाटतो कारण लोकशािी राष्ट्रे बिुतांशी शांतताद्दप्रय असतात आद्दण त्यांच्यात आपसात युद्े क्वद्दचतच िोतात, असा त्यांचा द्दवश्वास िोता. त्याचबरोबर आंतरराष्ट्रीय संघटना आद्दण आंतरराष्ट्रीय कायद्याद्वारे जागद्दतक संबंधाचे द्दनयमन करून राष्ट्राराष्ट्रांतील संघषि सोडद्दवता येतात. सत्तासंतुलनापेक्षा संघटना व कायदा िी आंतरराष्ट्रीय सुरक्षेची अद्दधक द्दवश्वसनीय साधने आिे. द्दवल्सन यांच्या द्दवचारांत ‘उदारमतवादी आदशिवाद’ (Liberal Idealism) असेिी म्िटले जाते. २०व्या शतकाच्या प्रारंभीच्या काळात नॉमिन एंजल यांचे ‘The Great Illusion’ िे पुस्तक प्रद्दसद् झाले. या पुस्तकात त्यांनी असे म्िटले आिे की, युद् िे उपयुि असते आद्दण युद्ामुळे जेत्या राष्ट्रास भरपूर फायदा िोतो िी मोठी गैरसमजूत आिे. आधुद्दनक काळात दुसऱ्या राष्ट्रांचा प्रदेश द्दजंकून घेण्याची जबर द्दकंमत जेत्या राष्ट्रालािी मोजावी लागते. द्दशवाय युद्ामुळे आंतराराष्ट्रीय व्यापार उद्ददमावर द्दवपररत पररणाम िोऊन नुकसान िोते. एंजेल यांच्या या द्दवचारांवरून पुढील काळातील उदारमतवाद्यांनी असा द्दवचार मांडला की, राष्ट्राराष्ट्रांच्या वाढत्या आद्दथिक व्यापारी परास्परावलंद्दबत्वामुळे युद्ाची उपयुिता आपोआप कमी िोत जाईल आद्दण आंतरराष्ट्रीय संबंधाचे द्दनयमन करणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय कायद्याचे व संघटनांचे मित्व वाढेल. या उदारमतवादी द्दवचारातून १९२० च्या दशकातील सुधारणेचा आदशिवादी कायििम तयार झाला. राष्ट्रसंघाची द्दनद्दमिती करण्यात आली. राष्ट्रसंघाच्या माध्यमातून सामूद्दिक सुरक्षेच्या तत्वाचा पुरस्कार करण्यात आला. १९२१ मध्ये आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची स्थापना झाली. १९२८ च्या केलॉग- द्दिआंद कराराने युद् बेकायदेशीर ठरद्दवण्यात आले. स्वयंद्दनणियाच्या तत्वाच्या आधारे ऑटोमन, जमिन, रद्दशयन आद्दण ऑस्रो- िंगेररयन साम्राज्यांतील प्रदेशांची पुनरिचना करण्यात आली आद्दण नवीन स्वतंत्र राष्ट्रे द्दनमािण करण्यात आली. या राष्ट्रांमध्ये लोकशािी व्यवस्था राबद्दवण्यात आली. १९३० च्या दशकातील घटनांमुळे िा अजेंडा मागे पडत गेला आद्दण िळूिळू युरोप पुन्िा शस्त्रस्पधाि आद्दण सत्तासंतुलनाकडे वळला. भारताला स्वातंत्र्य द्दमळाल्यानंतर पंतप्रधान नेिरूंनी मुख्यत: उदारमतवादी तत्वांच्या आधारे भारतीय परराष्ट्र धोरणाची उभारणी केली. गटद्दनरपेक्ष घोरणांचा अवलंब असो की, आंतरराष्ट्रीय संघटनांना द्ददलेले मित्व असो, त्यामागे नेिरूंचा उदारमतवादी द्दवचार िोता. munotes.in

Page 19

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
19 नवउदारमतवाद (New Liberalism): साठ आद्दण सत्तरच्या दशकात द्दवशेषतिः पािात्य जगातील आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील घडामोडींमुळे पुन्िा एकदा उदारमतवादी द्दवश्लेषणास चालना द्दमळाली. उदारमतवादाच्या ज्या वेगवेगळया शाखा या काळात द्दवकद्दसत झाल्या, त्या सवाांना एकद्दत्रतयपणे नव-उदारमतवाद असे म्िटले जाते. या द्दसद्ांताचे एक वैद्दशष्ट्य म्िणजे ते आदशिवादी नव्िते. तसेच त्यांच्या अभ्यासपद् धतीवर वैज्ञाद्दनक दृद्दष्टकोनाचा प्रभाव पडलेला िोता. या काळातील पद्दिम युरोपातील क्षेत्रीय सिकायािचा आद्दण आद्दथिक एकात्मीकरणाचा कालि डॉईश आद्दण त्यांच्या सिकाऱ्यांनी वैज्ञाद्दनक अभ्यास केला. डॉईश यांनी असा द्दवचार मांडला की, स्वतंत्र राष्ट्रांदरम्यान सातत्याने चालणाऱ्या द्दवशेषतिः आद्दथिक-व्यापारी देवाण-घेवाणीमुळे त्या राष्ट्रांतील नागररकांमध्ये सामाद्दयक ओळख (Identity) आद्दण सामाद्दयक मूल्यव्यवस्था द्दवकद्दसत िोण्यास मदत िोते. यामुळे शांतता आद्दण सिकायि वाढीस लागते. सविसाधारणपणे नव-उदारमतवादी द्दसद् धांताचा अभ्यास करताना खालील तीन द्दसद्ांताचा अभ्यास करावा लागतो- १) उदारमतवादी परस्परावलंद्दबत्वाचा द्दसद्ांत (रॉबटि कोिेन व जोजफ नाय) २) नवउदारमतावादी संस्थावाद (ओरान यंग) ३) लोकशािीजन्य शांततेचा द्दसद्ांत (मायकल डॉयल) १) उदारमतवादी परास्परावलंणबत्वाचा णसद्धांत – रॉबटि कोिेन आद्दण जोजफ नाय यांच्या मतानुसार, पाद्दिमात्य जगातील देशांमध्ये गुंतागुंतीचे परस्परावलंद्दबत्व द्दनमािण झाले आिे. परस्परावलंद्दबत्व िे दोन देशांच्या शासनातील संबंधापुरतेच मयािद्ददत नसून, जनतेच्या पातळीवरील सामाद्दजक संबंध, उदयोगधंदयांचे सीमापार अद्दस्तत्व आद्दण त्याअनुषंगाने येणारे संबंध असा त्याचा द्दवस्तार झाला आिे. लष्ट्करी सामर्थयि िे परराष्ट्रधोरणाचे प्रमुख साधन राद्दिलेले नािी. यामुळे पाद्दिमात्य देशांदरम्यान संघषािची आद्दण युद्ाची शक्यता अगदीच नगण्य झाली आिे. २) नव-उदारमतवादी संस्र्ावाद (Neo-liberal institutionalism) द्दवचारवंत ओरान यंग यांनी आंतरराष्ट्रीय संस्थांचे मित्व द्दवशद केले. संस्था दोन प्रकारच्या असतात. एक म्िणजे आंतरराष्ट्रीय संघटना (International organisations) आद्दण दुसरे म्िणजे आंतरराष्ट्रीय द्दनयमव्यवस्था (International Regims).
munotes.in

Page 20

जागद्दतक राजकारण
20 संस्थांच्या वाढत्या जाळयांमुळे राजकीय आद्दण सामररक नव्िे तर आद्दथिक-सामाद्दजक द्दवषयांवरील आंतरराष्ट्रीय सिकायि वाढले आिे. या द्दसद्ांताला नव-उदारमतवादी संस्थावाद असे म्िटले जाते. ३) लोकशािीजन्थय शांततेचा णसद्धांत – मायकल डॉयल यांनी लोकशािीजन्य शांततेची (Democratic peace) कल्पना मांडली. राष्ट्राराष्ट्रातील द्दववादांची शांततामय मागािने सोडवणूक, सामाद्दयक मूल्यव्यवस्था आद्दण आद्दथिक सिकायि या तीन गोष्टींमुळे लोकशािी देशांदरम्यान युद्े कमी िोतात आद्दण शांतता नांदते, असे त्यांनी म्िटले आिे. या द्दसद्ांताच्या समथिकांच्या म्िणण्यानुसार, जगात लोकशािीचा जसजसा प्रसार िोत जाईल तसतशी युद्ाची शक्यता कमी िोऊन शांततेचे क्षेत्र द्दवस्तारत जाईल. शीतयुद् संपल्यानंतरच्या काळात नवउदारमतवादाचा प्रभाव पुन्िा एकदा वाढल्याचे द्ददसते. द्दवशेषत: नवउदारमतवादी संस्थावाद आद्दण लोकशािीजन्य शांततेचा द्दसद्ांत अभ्यासकांमध्ये अद्दधक लोकद्दप्रय बनले आिे. थोडक्यात, आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था िी साविभौम राष्ट्र-राज्यांचीच व्यवस्था असली तरी त्यात संघषि अटळ नसून, राष्ट्र राज्यांचे एकमेकांशी सिकायि शक्य असते, िे उदारमतवादाचे प्रमुख गृद्दितक आिे. ज्याप्रमाणे व्यिी द्दववेकाने द्दवचार करून व्यवस्था आद्दण सुरक्षा प्रस्थाद्दपत करू शकते, त्याचप्रमाणे राष्ट्र-राज्येिी व्यवस्था आद्दण सुरक्षा प्रस्थाद्दपत करू शकतात, असे उदारमतवाद मानतो. अद्दभजात उदारमतवादामध्ये सामूद्दिक सुरक्षेची कल्पना िे सुरक्षेचे प्रमुख साधन मानले आिे. नव-उदारमतवादी परास्परावलंद्दबत्वाचा द्दसद्ांत आद्दथिक तसेच इतर पातळयांवरील परास्परावलंद्दबत्व जसे वाढते तशी परस्पर सिकायािची प्रवृत्ती वाढते, असे मानतो. नव-उदारमतवादी संस्थावादामध्ये द्दवद्दवध आंतरराष्ट्रीय संस्थांच्या माध्यमातून राष्ट्रा-राष्ट्रातील सिकायि वाढते, असे मानले आिे तर लोकशािीजन्य शांततेच्या द्दसद्ांतात लोकशािीचा प्रचार-प्रसार िेच सुरक्षेचे आद्दण सिकायि करण्याचे साधन मानले आिे. १.७ सत्ता सत्ता िी संकल्पना राज्यशास्त्रातील प्रमुख संकल्पना आिे. सत्ता िाच सवि राजकीय घडामोडींचा केंद्रद्दबंदू आिे. राष्ट्रीय राजकारणापासून आंतरराष्ट्रीय राजकारणापयांत सत्ता या संकल्पनेला मित्वाचे स्थान आिे. आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या वास्तववादी दृद्दष्टकोनाचा केंद्रद्दबंदू सत्ता आिे. तसेच राष्ट्रीय सुरक्षा आद्दण द्दितसंबंध जोपासण्याचे प्रमुख साधन म्िणून सत्तेकडे पाद्दिले जाते. आंतरराष्ट्रीय राजकारणात राष्ट्राचा दजाि िा त्या राष्ट्राच्या सामर्थयािवर, सत्तेवर अवलंबून असतो. पररणामी प्रत्येक राष्ट्र आपली सत्ता, सामर्थयि वाढद्दवण्याचा प्रयत्न करीत असते. सत्ता प्राप्तीसाठी राष्ट्रा - राष्ट्रांमध्ये स्पधाि सुरू असते. त्यावरच राष्ट्राचे अद्दस्तत्त्व, राष्ट्रांच्या साविभौमत्वाचे संरक्षण, राष्ट्रीय द्दितसंबंध अवलंबून असतात. munotes.in

Page 21

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
21 िॅन्स मॉगेन्र्थयूच्या मते, सत्तेसाठी चाललेला संघषि िे आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील द्दनरपवाद आद्दण सविकालीन सत्य असून, राष्ट्राच्या परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनयाचे अंद्दतम उद्दिष्ट राष्ट्रीय सामर्थयािच्या आधारावर आपल्या राष्ट्रीय द्दितसंबंधाची जपणूक करण्याचा असतो. १.७.१ सत्तेचा अर्थ आणि स्वरूप – सत्ता िी एक गुंतागुंतीची संकल्पना असून, अनेक अभ्यासकांनी सत्तेच्या व्याख्या देण्याचा प्रयत्न केला आिे. सविसाधारणपणे सत्ता म्िणजे एकाची दुसऱ्यावर प्रभाव पाडण्याची क्षमता िोय. एखादी व्यिी, समूि, राज्य जी गोष्ट एरव्िी करणार नािी ती गोष्ट त्यास करायला लावण्याची दुसऱ्या व्यिी, समूि, राज्याची क्षमता म्िणजे सत्ता िोय. सत्तेच्या व्याख्या खालीलप्रमाणे सांगता येतील. १) जॉजथ िेन बजथर – “आपली इच्िा दुसऱ्यावर थोपवण्यासाठी आद्दण इतरांनी द्दवरोध केला तर तो द्दवरोध मोडून काढून आपली इच्िा लादण्याची पररणामकारक शिी म्िणजे सत्ता िोय.” २) िॅन्थस मॉर्गेन्थ्यू – “सत्ता म्िणजे एखाद्या व्यिीचे असलेले प्रभूत्व” ३) रॉबटथ ढाल – “सत्ता म्िणजे एखाद्यावर प्रभाव पाडून त्याच्याकडून काम करवून घेण्याची क्षमता असणे.” ४) ड्युचेक – “मला अपेद्दक्षत अशी इतरांना वागण्यास लावण्यासाठी वापरलेली क्षमता म्िणजेच सत्ता” सत्तेच्या वरील व्याख्यांवरून सत्तेची कािी प्रमुख वैद्दशष्ट्ये सांगता येतील.  सत्ता िा आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा केंद्रद्दबंदू असून, आंतरराष्ट्रीय राजकारणात प्रत्येक राष्ट्र सत्ताप्राप्तीसाठी प्रयत्नशील असते. सामर्थयिवान राष्ट्रे आपल्या सामर्थयािच्या जोरावर दुबिल कमकुवत राष्ट्रांवर दबाव टाकून आपली इच्िा लादण्याचा प्रयत्न करतात.  प्रत्येक संस्था, संघटना, राष्ट्र इ. मध्ये तसेच आंतरराष्ट्रीय राजकारणात सत्ताप्राप्तीसाठी संघषि सुरू असतो. सत्ता साधन आद्दण साध्य म्िणूनिी कायि करते.  राष्ट्राचे द्दितसंबंध जोपासण्याचे प्रमुख साधन म्िणजे सत्ता िोय. munotes.in

Page 22

जागद्दतक राजकारण
22  सत्ता िी सापेक्ष आद्दण पररवतिनीय संकल्पना आिे. स्थळ-काळ पररद्दस्थतीनुसार सत्तेत बदल िोत असतात.  राष्ट्राच्या सत्तेतून राष्ट्राची दुसऱ्या राष्ट्रावर प्रभाव पडण्याची क्षमता व्यि िोते त्यावरून त्या राष्ट्राच्या सामर्थयािचा अंदाज लावता येतो.  सत्ता अनेक परस्परावलंबी, पररवतिनीय अशा घटकांवर अवलंबून असते, त्यामुळे सत्तेचे मोजमाप करणे अवघड आिे. सत्तेच्या कािी घटकांचे पररणामीकरण उदा. देशात उपलब्ध नैसद्दगिक साधन संपत्ती, आद्दथिक प्रगती, लष्ट्करी सामर्थयि इ. करता येते, तर कािी घटकांचे पररमाणीकरण करता येत नािी उदा. राजकीय नेतृत्व, नोकरशािी, शासन प्रणाली इ. १.७.२ राष्ट्रीय सत्तेचे घटक – सत्ता िा आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या अध्ययनाचा आद्दण प्रत्येक राष्ट्राच्या परराष्ट्र धोरण द्दनद्दमितीचा मित्वाचा घटक आिे. प्राचीन काळापासून आधुद्दनक काळापयांत सविच राजकीय द्दवचारवंतांनी सत्ता या घटकाला आपल्या द्दवचारांमध्ये आद्दण साद्दित्यात केंद्रस्थान द्ददले आिे सत्ता या घटकाचा प्रभाव व्यिी, व्यिीसमूि, त्यांच्याशी द्दनगद्दडत राजकीय, सांस्कृद्दतक, आद्दथिक अशा सविच घटकांवर पडत असतो. आंतरराष्ट्रीय राजकारण िे तर पूणिपणे सत्तेभोवतीच द्दफरताना द्ददसते. सत्तेचा अथि आद्दण स्वरुपाचा अभ्यास केल्यानंतर सत्तेच्या प्रमुख घटकांची माद्दिती आपण घेणार आिोत. सविसाधारणपणे एखाद्या राज्याची सत्ता म्िणजेच त्याचे लष्ट्करी सामर्थयि, असे समजले जाते. परंतु लष्ट्करी सामर्थयि िा सत्तेचा एक मित्वाचा घटक आिे. राज्याच्या सत्तेच्या घटकांची स्थायी / पररमाणीकरण करता येणारे घटक आद्दण अस्थायी / पररमाणीकरण करता न येणारे घटक अशा दोन घटकांत द्दवभागणी केली जाते. िे दोन्िी गटातील घटक परस्परावलंबी आद्दण पररवतिनीय आिेत. राष्ट्राचे भौगोद्दलक स्थान, लोकसंख्या, नैसद्दगिक साधनसंपत्ती, तंत्रज्ञान, आद्दथिक द्दवकास, लष्ट्करी सामर्थयि िे स्थायी / पररमाणीकरण करता येणारे घटक आिे तर, राजकीय नेतृत्व, नोकरशािी, शासन प्रणाली, जनतेचे मनोबल िे अस्थायी / पररमाणीकरण करता न येणारे घटक आिेत. १) राष्ट्राचे भौर्गोणलक स्र्ान – राष्ट्राचे सामर्थयि त्याच्या भौगोद्दलक स्थानावर अवलंबून असते. राष्ट्राचे भौगोद्दलक स्थान, द्दवस्तार, िवामान, क्षेत्रफळ, सीमारेषा यांचा आद्दण त्या राष्ट्राचे आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील स्थान, राष्ट्रीय सामर्थयि यांचा घद्दनष्ठ संबंध आिे. राष्ट्रांचा भौगोद्दलक आकार, क्षेत्रफळ, द्दवस्तार द्दजतका मोठा द्दततके त्याचे सामर्थयि अद्दधक समजले जाते. भारत आद्दण चीन या उभरत्या मिासत्तांच्या बाबतीत िे तत्त्व पूणित: लागू पडते. या राष्ट्रांनी आपला सलग भूभाग, द्दवशाल आद्दण खंडप्राय भूमीचा उपयोग आपले राष्ट्रीय सामर्थयि वाढद्दवण्यासाठी केला आिे. राष्ट्राच्या भौगोद्दलक स्थानावरच राष्ट्राचे परराष्ट्र धोरण, राजनय, युद्नीती या गोष्टी अवलंबून असतात. munotes.in

Page 23

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
23 एखाद्या राष्ट्राचे स्थान शत्रूराष्ट्रांदरम्यान असेल तर, त्या राष्ट्राला आपले परराष्ट्र धोरण ठरद्दवताना काळजी घ्यावी लागते. उदा. भारत. भारताचे स्थान पाद्दकस्तान आद्दण चीन या दोन शत्रूराष्ट्रांदरम्यान असल्याने भारताला आपले परराष्ट्र धोरण द्दवचारपूविक आखावे लागते. भौगोद्दलक स्थानाबरोबरच देशातील िवामान, खद्दनज संपत्ती या घटकांचािी राष्ट्राच्या सामर्थयािवर पररणाम िोत असतो. प्रद्दतकूल िवामानाचा राष्ट्रीय सामर्थयािवर नकारात्मक पररणाम िोतो, मध्यम िवामान असलेल्या राष्ट्रांचा द्दवकास जलद गतीने झाला आिे. सीमारेषा आद्दण सत्तेचा जवळचा संबंध आिे. राष्ट्रांच्या सीमारेषांची आखणी व्यवाद्दस्थत केलेली असेल तर शेजारील राष्ट्रांबरोबर शांतता प्रस्थाद्दपत करण्यास मदत िोते. पररणामी संरक्षणात्मक खचि वाचतो. परंतु सीमारेखांवरून राष्ट्रांमध्ये संघषि असेल तर असुरद्दक्षततेचे वातावरण द्दनमािण िोते. उदा. भारत-चीन सीमावाद २) लोकसंख्या राष्ट्राची लोकसंख्या द्दकंवा मनुष्ट्यबळ िे राष्ट्रीय सामर्थयािच्या दृष्टीने मित्वाचा घटक आिे. राष्ट्र उपलब्ध मानवी साधन संपत्तीचा उपयोग राष्ट्रद्दवकासासाठी योग्य रीतीने करीत असेल तर जास्त लोकसंख्या राष्ट्रीय सामर्थयािच्या दृष्टीने वरदान ठरते. परंतु अद्दतररि लोकसंख्येमुळे राष्ट्रांमध्ये अनेक समस्या द्दनमािण िोतात. राष्ट्राच्या लोकसंख्येइतकीच मनुष्ट्य बळाची गुणवत्ता िी मित्वाची ठरते. लोकसंख्या आद्दण आद्दथिक द्दवकास यांचािी जवळचा संबंध आिे. उच्च गुणवत्तापूणि मनुष्ट्यबळ असलेल्या राष्ट्रांचा द्दवकास लवकर घडून येतो. उदा. जपानची लोकसंख्या भारत आद्दण चीनपेक्षा द्दकतीतरी कमी आिे परंतु आज जपान िे जगातील एक श्रीमंत राष्ट्र म्िणून ओळखले जाते. जपानी माणूस िा कायिक्षम, कष्टाळू म्िणून ओळखला जातो. पररणामी दुसऱ्या द्दवश्वयुद्ातील प्रचंड संिारानंतरिी जपानने आपला आद्दथिक द्दवकास साधला. ३) नैसणर्गथक साधनसंपत्ती - नैसद्दगिक साधनसंपत्ती, खद्दनजसंपत्ती िेिी सत्तेचे प्रमुख घटक आिे. राष्ट्रात नैसद्दगिक साधनसंपत्ती मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असतील राष्ट्र मोठी औद्योद्दगक व आद्दथिक प्रगती साधू शकते. परंतु नैसद्दगिक साधनसंपत्तीचा उपयोग करण्यासाठी राष्ट्राकडे आवश्यक तंत्रज्ञान, कुशल मनुष्ट्यबळ, भांडवलाची आवश्यकता असते. उदा. पद्दिम आद्दशयामध्ये तेलासारख्या खद्दनजाच्या उपलब्धतेवर आखाती राष्ट्रे जगावर आपले वचिस्व गाजवतात. परंतु या तेलखाणीतून खद्दनजतेल खणून वर काढण्यासाठी आवश्यक तंत्रज्ञान त्यांना पािात्य राष्ट्रांकडून द्दमळवावे लागते. तंत्रज्ञान munotes.in

Page 24

जागद्दतक राजकारण
24 आद्दण नैसद्दगिक साधनसंपत्तीची सांगड घातल्यानंतर तेल उत्पादन व द्दनयाित वाढली. त्याच्या आधारावर िी राष्ट्रे आज श्रीमंत व प्रभावशाली बनली आिेत. दुसऱ्या द्दवश्वयुद्ानंतर आद्दशयाई - आद्दिका खंडातील राष्ट्रांनी नैसद्दगिक साधनसंपत्तीच्या जोरावर आपले राष्ट्रीय सामर्थयि वाढद्दवण्याचा प्रयत्न केला आिे. ४) आणर्थक णवकास राष्ट्राची सत्ता आद्दथिक द्दवकासावरिी अवलंबून असते. आद्दथिकदृष्ट्या प्रगत असलेले जपान, जमिनी, अमेररका सारखी प्रबळ राष्ट्रे आपल्या आद्दथिक सामर्थयािच्या जोरावर जगावर प्रभूत्व गाजद्दवण्याचा प्रयत्न करतात. द्दवकद्दसत राष्ट्रे द्दवकसनशील राष्ट्रांना मदत करून आपल्या प्रभावाखाली आणण्याचा प्रयत्न करतात. उदा. युरोपातील साम्राज्यवादापासून रोखण्यासाठी सोद्दवयत रद्दशयाने भारताला प्रचंड आद्दथिक व तांद्दत्रक मदत केली. ५) लष्ट्करी साम्यथ - लष्ट्करी सामर्थयि िा राज्याच्या सत्तेचा प्रमुख घटक आिे. लष्ट्करी सामर्थयित सैन्यातील लढाऊ सैद्दनकांची संख्या, शस्त्रांस्त्रांची संख्या आद्दण गुणवत्ता, अत्याधुद्दनक संरक्षणात्मक तंत्रज्ञान या घटकांचा समावेश िोतो. उदा. पद्दिल्या आद्दण दुसऱ्या द्दवश्वयुद्ात आधुद्दनक शस्त्रास्त्रे आद्दण संरक्षण पद्तीचा वापर करणारी, इंग्लंड, िान्स आद्दण रद्दशया सारखी राष्ट्रे द्दवजयी झाले. १९४५ मध्ये जपानवर अमेररकेने टाकलेल्या दोन अणुबॉम्ब नंतर जपानने तात्काळ शरणागती पत्करली. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर अमेररका - सोद्दवयत राद्दशया या मिासत्तांनी शीतयुद्ात आधुद्दनक तंत्रज्ञानावर आधाररत शस्त्रास्त्रे, क्षेपणास्त्रे, बॉम्ब, लढाऊ द्दवमाने, युद्नौका, पाणबुड्या इ. ची साधनांची द्दनद्दमिती करून एकमेकांवर प्रभाव पाडण्याचा प्रयत्न केला. ६) जनतेचे मनोबल देशातील जनतेचे मनोबल िा राष्ट्रीय सत्तेच्या दृष्टीने मित्वाचा घटक आिे. राष्ट्रीय मनोबल म्िणजे राष्ट्राद्दवषयी नागररकांना वाटणारे द्दनतांत प्रेम, राष्ट्रावरील त्यांची श्रद्ा, राष्ट्रासाठी स्वाथित्याग करण्याची, राष्ट्रासाठी कष्ट घेण्याची तयारी िोय. जनतेचे मनोबल िी एक अशी कायिशिी आिे, जी नागररकांना राष्ट्रीय प्रगती, उन्नतीसाठी कायि करण्यास प्रवृत्त करते. संकटकालीन पररद्दस्थतीमध्ये संघद्दटत शिी बनून राज्याच्या पाठीशी उभी रािते. धमि, जात, भाषा, प्रदेश इ.ची बंधने बाजूला सारून जनता राष्ट्रीय एकात्मतेचे दशिन घडवते. दुसऱ्या मिायुद्ात आद्दथिक झळ सिन केलेल्या जपानने नागररकांचा स्वाथित्याग, पररश्रमातून आद्दथिक प्रगती घडवून आणली. munotes.in

Page 25

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
25 ७) राष्ट्रीय चररत्र्य – वास्तववादी द्दसद्ांताचे पुरस्कते राष्ट्रीय चररत्र्याला सत्तेचा मित्वाचा घटक मानतात. राष्ट्रीय चाररत्र्य आद्दण राष्ट्रीय मनोबल या दोन्िी घटकांचा जवळचा संबंध आिे. राष्ट्रीय चाररत्र्य जनतेच्या मनोबलाचा मित्वाचा घटक आिे. मनोबल िे राष्ट्रीय चाररत्र्यावर अवलंबून असते. राष्ट्रीय चाररत्र्याच्या आधारे द्दवद्दशष्ट राष्ट्रामधील जनतेसंबंधी द्दवशेषणे वापरतो. उदा जमिन माणूस म्िणजे कणखर, द्दशस्तद्दप्रय, कायिकुशल तर रद्दशयन माणूस द्दचवट असतो. राष्ट्रीय चररत्र्य िा घटक पररवतिनीय आिे. द्दवद्दशष्ट पररद्दस्थती मध्ये जनतेच्या प्रद्दतसादाचा राष्ट्रीय चाररत्र्यात समावेश िोतो. पररद्दस्थती बदलली की, प्रद्दतसादात बदल िोऊ शकतो. ८) राजकीय नेतृत्व - राष्ट्राचे सामर्थयि वाढद्दवण्यात देशाचे राजकीय नेतृत्व मित्वाची भूद्दमका बजावतो. राष्ट्राची प्रगती, प्रगतीला योग्य द्ददशा देण्याचे कायि राष्ट्रीय नेतृत्व करीत असते. युद्कालीन पररद्दस्थतीत सूज्ञ, द्दवचारी, कणखर, प्रभावी द्दनणियक्षमता असलेले नेतृत्व राष्ट्राला द्दवजय द्दमळवून देते. तसेच शांततेच्या काळात देशातील नैसद्दगिक - मानवी साधनसंपत्तीचा द्दवकासात्मक कायािसाठी उपयोग करून घेण्यात राजकीय नेतृत्वाचा कायिभाग मित्वाचा असतो. उदा. तुकिस्तानमधील मुस्तफा केमालपाशा, भारताच्या पंद्दडत नेिरूंचे नेतृत्व, इद्दजप्तमधील कनिल नासेरचे नेतृत्व इ. नेतृत्व कणखर, सकारात्मक िोते. परंतु युरोपमध्ये पद्दिल्या मिायुद्ानंतर जमिनी-इटलीत उदयाला आलेल्या द्दिटलर- व मुसोद्दलनीच्या आिमक नेतृत्वाने दोन्िी राष्ट्रांना युद्ाच्या खाईत लोटले. दुसऱ्या मिायुद्ाच्या काळात इंग्लंडमधील द्दवस्टन चद्दचिल, अमेररकेचे रुझवेल्ट आद्दण सोद्दवयत रद्दशयाच्या स्टॅद्दलनच्या कणखर नेतृत्वाने दोस्त राष्ट्रांना द्दवजय द्दमळवून द्ददला. राजकीय नेतृत्वाकडून जनतेचे मनोबल वाढद्दवण्याचे, त्यात सातत्य ठेवण्याचे प्रयत्न केले जातात. त्यासाठी द्दवचारधारा, प्रचारतंत्रे, प्रद्दतके इ. चा वापर केला जातो. उदा. नाझी जमिनीतील द्दिटलरचे नेतृत्व. द्ददव्यवलयांद्दकत नेतृत्वात जनतेत चैतन्य द्दनमािण करण्याची अलौद्दकक शिी असते. अशा नेतृत्वामुळे लोकांना प्रेरणा द्दमळून ते प्रभाद्दवत िोतात. उदा. मिात्मा गांधींचे नेतृत्व. munotes.in

Page 26

जागद्दतक राजकारण
26 ९) नोकरशािी – राज्यकत्यािबरोबरच देशातील प्रशासकीय नेतृत्विी राष्ट्राचे सामर्थयि वाढवण्यास कारणीभूत ठरते. नोकरशािीच्या गुणवत्तेवर देशाचे सामर्थयि अवलंबून असते. अचूक माद्दिती संकलन, माद्दितीचे द्दवश्लेषण, कायिक्षमता यातून नोकरशािी राजकीय नेतृत्वाला पूरक कायि करते. राष्ट्राची सत्ता िी वरील घटकांवर अवलंबून असते. यातील कोणत्यािी एका घटकांच्या पररद्दस्थतीत बदल झाला की, देशाच्या सामर्थयािवरिी त्याचा कमी-अद्दधक प्रमाणात पररणाम िोत असतो. १.७.३ सत्तेचे प्रकार सत्तेचे खालील प्रकार पडतात. १. भौणतक सत्ता भौद्दतक सत्ता िी राष्ट्रांच्या लष्ट्करी सामर्थयािवर आधाररत असते. लष्ट्करीदृष्ट्या सामर्थयिवान राष्ट्रांचा इतर राष्ट्रांवर प्रभाव पाडण्याची क्षमता तुलनेने जास्त असते. उदा. शीतयुद्ाच्या काळात अमेररका आद्दण सोद्दवयत रद्दशया या दोन मिासत्तांनी आंतरराष्ट्रीय राजकारणात आपला प्रभाव वाढवण्यासाठी लष्ट्करी सामर्थयािचा वापर केला. लष्ट्करी सामर्थयि वाढवण्यातून शस्त्रास्त्र स्पधाि वाढली आद्दण त्यामुळे िजारो अण्वस्त्रांची द्दनद्दमिती करण्यात आली. आजिी द्दवश्वातील अमेररका, चीन, भारत, इस्त्राईल, पाद्दकस्तान यासारखी राष्ट्रे आपले भौद्दतक सामर्थयि वाढद्दवण्यासाठी प्रयत्नशील आिे. असे असले तरी शीतयुद्ाच्या समाप्तीनंतर भौद्दतक सामर्थयािपेक्षा आद्दथिक सामर्थयि वाढद्दवण्यावर राष्ट्र भर देत असल्याने सत्तेचा िा प्रकार मागे पडला आिे. २) मानसशास्त्रीय सत्ता परराष्ट्रीय धोरणासाठी, मित्वाच्या आंतरराष्ट्रीय द्दनणियासाठी राज्यकते जनतेची अद्दधमान्यता द्दमळवण्याचा प्रयत्न करतात. अशी अद्दधमान्यता द्दमळद्दवण्यासाठी मानसशास्त्रीय सत्तेचा वापर केला जातो. त्यासाठी द्दवद्दवध प्रचारतंत्रांचा आधार घेतला जातो. प्रामुख्याने मानसशास्त्रीय सामर्थयािचा वापर राष्ट्रांतगित आद्दण देशाबािेरील जनमताला प्रभाद्दवत करण्यासाठी केला जातो. देशाच्या लष्ट्करी सामर्थयािचे प्रदशिन करून जनतेमध्ये राष्ट्राद्दभमान, राष्ट्रप्रेम जागृत केले जाते, िािी मानसशास्त्रीय सत्तेचाच वापर आिे.
munotes.in

Page 27

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
27 जनतेत मानसशास्त्रीय सत्तेचा प्रभाव पाडण्यात प्रसारमाध्यमे मित्वाची भूद्दमका बजावतात. उदा. अमेररकेच्या धोरणांना अनुकूल जागद्दतक लोकमत बनावे म्िणून सीएनएन िी दूरद्दचत्रवाद्दिनी, रेद्दडओ अमेररका िी आकाशवाणी सतत प्रयत्नशील असतात. ३) आणर्थक सत्ता- एखादे श्रीमंत, द्दवकद्दसत राष्ट्र आपल्या आद्दथिक द्दवकासाच्या बळावर इतर गरीब, द्दवकसनशील राष्ट्रांवर प्रभाव पाडून आपली सत्ता गाजद्दवण्याचा प्रयत्न करते, तेव्िा त्याला आद्दथिक सत्ता असे म्िणतात. कजि, आद्दथिक मदत, आयात-द्दनयाित करांमध्ये सवलत, परकीय द्दवकासद्दनधी िी सत्तेची प्रमुख साधने आिेत. उदा. अमेररकेसारखे श्रीमंत राष्ट्र आपल्या इच्िा द्दवकसनशील, अद्दवकद्दसत राष्ट्रांवर लादण्याचा प्रयत्न करीत असते. शीतयुद्ाच्या काळात राष्ट्रांच्या भौद्दतक सत्तेला मित्व िोते. शीतयुद्ाच्या अंतानंतर भौद्दतक सत्तेची जागा आद्दथिक सत्तेने घेतली आिे. त्यातून प्रादेद्दशक पातळीवर द्दवद्दवध व्यापार संघ द्दनमािण झाले आिे. उदा. युरोद्दपयन युद्दनयन, आद्दसयान. इ. जपानसारखे लिान राष्ट्र आपल्या आद्दथिक सत्तेच्या जोरावर आंतरराष्ट्रीय राजकारणावर आपला प्रभाव पाडत आिे. १९९७ मध्ये संयुि राष्ट्रसंघटनेच्या सुरक्षा पररषदेच्या िंगामी सदस्य पदासाठी झालेल्या द्दनवडणुकीत जपानने भारताचा आपल्या आद्दथिक सत्तेच्या जोरावर पराभव केला. १.७.४ सत्तेची साधने णकंवा सत्ता वापरण्याच्या पद्धती आंतरराष्ट्रीय राजकारणात राष्ट्रे आपल्या सत्तेच्या जोरावर परस्परांवर प्रभाव पाडण्याचा, त्याद्वारे आपले द्दितसंबंध जोपासण्याचा प्रयत्न करतात. त्यासाठी द्दवद्दवध साधनांचा वापर केला जातो. सत्तेची साधने खालीलप्रमाणे – १) मन वळविे / मताचा आग्रि णकंवा पाठपुरावा सत्तेद्वारे प्रभाव पाडण्याचे िे मित्वाचे साधन असून त्याचा वापर दुसऱ्या राष्ट्राचे मन वळवून, आपल्या मताचा आग्रि धरून त्याच्या धोरणात अपेद्दक्षत बदल घडवून आणता येतो. या साधनाचा वापर द्दवद्दवध द्दवभागीय - आंतरराष्ट्रीय संघटनांच्या व्यासपीठावरील चचेच्या प्रसंगी केला जातो. यातून राष्ट्रांची सौदेबाजीची क्षमता व्यि िोते. उदा. काश्मीर प्रश्नावरून भारत आद्दण पाद्दकस्तानने नेिमीच आपली बाजू योग्य कशी आिे िे UNO च्या व्यासपीठावरून आंतरराष्ट्रीय समुदायाला पटवून देण्याचा प्रयत्न केला आिे. munotes.in

Page 28

जागद्दतक राजकारण
28 शीतयुद्ाच्या काळात नवस्वतंत्र आद्दशयाई-आद्दिकी -राष्ट्रांच्या मागण्यांच्या पाठपुराव्यासाठी नाम संघटनेने मित्वाची भूद्दमका पार पाडली. २) बक्षीस देिे- बक्षीस िे सत्तेचे दुसरे मित्वाचे साधन आिे. राष्ट्रांना आद्दथिक मदत, कजि, द्दनधी, लष्ट्करी - संरक्षणात्मक मदत, राजकीय समथिन अशा स्वरूपात द्ददले जाते. बद्दक्षसे देऊन राष्ट्रांवर प्रभाव पाडण्याचा प्रयोग आंतरराष्ट्रीय राजकारणात पूवीपासून केला जातो. बक्षीसाचे तीन प्रकार आिेत ते म्िणजे आद्दथिक - राजकीय- लष्ट्करी / संरक्षणात्मक  आद्दथिक प्रकार- यामध्ये राष्ट्रांना कजि, द्दनधी आद्दथिक मदत केली जाते.  लष्ट्करी प्रकार - सामर्थयिवान राष्ट्र इतर राष्ट्रांना शस्त्रास्त्र – पुरवणे, शस्त्रास्त्र खरेदीसाठी मदत, शस्त्रास्त्र द्दनद्दमितीचे तंत्रज्ञान पुरवते  राजकीय प्रकार- यात राजकीय मुियांवर पाद्दठंबा द्ददला जातो. शीतयुद्ाच्या काळात अमेररका – सोद्दवयत रद्दशया या मिासत्तांनी राष्ट्रांना अशा प्रकारची मदत देऊन आपल्या गटात ओढण्याचा प्रयत्न केला िोता.  काश्मीर प्रश्नावरून अमेररकेने पाद्दकस्तानला तर सोद्दवयत रद्दशयाने भारताला पाठींबा द्ददला. ३) णशक्षा देिे- अनेकदा द्दशक्षा देऊन द्दकंवा द्दशक्षेची भीती दाखवून सामर्थयिवान राष्ट्र दुबिल राष्ट्रांवर आपला प्रभाव पाडण्याचा प्रयत्न करते. अशी द्दशक्षा बद्दक्षसे नाकारून, आद्दथिक बंधने लादून, आंतरराष्ट्रीय राजकारणात एकटे पाडून, लष्ट्करी करार अमान्य करून द्ददली जाते. उदा. भारताने जेव्िा १९७४ व १९९८ मध्ये पोखरण अणुचाचण्या केल्या तेव्िा भारतावर अमेररकेने आद्दथिक द्दनबांध लादले. १९९१ मध्ये इराकने कुवैतवर आिमण केल्याबिल इराकला यूनोने आद्दथिक नाकेबंदीची द्दशक्षा द्ददली. ४) सिी णकंवा प्रत्यक्ष बळाचा अर्वा दमनाचा वापर- सिी द्दकंवा प्रत्यक्ष बाळाचा वापर िी द्दशक्षेची पुढची पायरी असून द्दतचा वापर शेवटचा पयािय म्िणून केला जातो. यामध्ये युद् द्दकंवा लष्ट्करी कारवाई या साधनांचा वापर केला जातो. बळाचा वापर प्रत्यक्षात केला नािी तरी तसे करण्याची धमकी देण्याचे तंत्र वापरले जाते. उदा. २००१ मध्ये अमेररकेने अफगाद्दणस्तानवर केलेली लष्ट्करी कारवाई, २००३ मध्ये अमेररकेने इराकमधील सिाम िुसेनची राजवट बरखास्त करण्यासाठी सिीचा वापर केला. munotes.in

Page 29

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
29 १.७.५. सत्तेचा वापर णकंवा उपयोर्ग आंतरराष्ट्रीय राजकारणात सत्तेचा वापर राष्ट्रे द्दवद्दवध उद्दिष्टांसाठी करीत असतात. १) राष्ट्रीय सुरक्षा - राष्ट्रीय स्वातंत्र्य आद्दण साविभौमत्वाचे रक्षण करणे िे प्रत्येक राष्ट्राचे आद्य कतिव्य मानले जाते. राष्ट्राची राष्ट्रीय सुरक्षा, द्दितसंबंधाचे रक्षण करण्यासाठी प्रत्येक राष्ट्र प्रयत्नशील असते. त्यामुळे आपले राष्ट्रीय सामर्थयि वाढद्दवण्यासाठी राष्ट्रे जाणीवपूविक प्रयत्न करतात. त्यासाठी अण्वस्त्रे द्दनद्दमिती, लष्ट्करी सामर्थयाित वाढ, असे उपाय राष्ट्रांकडून योद्दजले जातात. २) प्रस्र्ाणपत व्यवस्र्ेचे संरक्षि आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेसाठी प्रस्थाद्दपत सत्ता द्दवभागणीची, सत्ता समतोलाची व्यवस्था द्दटकवणे आवश्यक असते. या व्यवस्थेच्या रक्षणासाठी सत्तेचा वापर केला जातो. उदा. युरोपात वॉटर लूच्या युद्ात नेपोद्दलयन बोनापाटािच्या पाडावानंतर १८१५ मध्ये युरोद्दपयन राष्ट्रांची द्दव्िएन्ना पररषद झाली. यावेळी झालेल्या करारातून द्दनमािण झालेल्या सत्ता समतोलाची व्यवस्थेच्या रक्षणासाठी इंग्लंड, िान्स या राष्ट्रांनी प्रयत्न केले. पद्दिम आद्दशयातील द्दवभागीय सत्तासमतोल द्दटकद्दवण्यासाठी २००३ मध्ये अमेररकेने इराकवर लष्ट्करी कारवाई करून सिाम िुसेनची िुकुमशािी नष्ट केली. ३) प्रस्र्ाणपत व्यवस्र्ेत बदल घडवून आििे- कािी राष्ट्रे सत्तेचा वापर प्रस्थाद्दपत राजकीय व्यवस्थेत बदल घडवून आणण्यासाठी करतात. दोन परस्परद्दवरोधी उद्दिष्टे असणाऱ्या राष्ट्रांच्या गटांतील संघषाितून जगात युद्े घडून येतात. उदा. भारत-चीन या दोन राष्ट्रात गेल्या अनेक वषािपासून सीमावाद सुरु आिे. भारताच्या अरुणाचल प्रदेश, द्दसक्कीम या दोन राज्यांवर चीन आपला िक्क सांगत आिे कारण चीनला प्रस्थाद्दपत व्यवस्थेत बदल िवा आिे. त्यासाठी चीनने लष्ट्करी सामर्थयािचा अवलंब करून भारतावर दबाव आणण्याचा प्रयत्न केला आिे. यातुनच १९६२ मध्ये चीनने भारतावर आिमण केले. ४) आंतरराष्ट्रीय प्रणतष्ठा – अनेकदा राष्ट्रांकडून सत्तेचा वापर जागद्दतक राजकारणात आपली प्रद्दतष्ठा वाढद्दवण्यासाठी एक साधन म्िणून केला जातो. राष्ट्रे आपल्या आद्दथिक- लष्ट्करी सत्तेचे प्रदशिन करून इतरांना प्रभाद्दवत करण्याचा प्रयत्न करतात. munotes.in

Page 30

जागद्दतक राजकारण
30 उदा. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर अण्वस्त्र संपन्नता प्राप्त करणे िे आंतरराष्ट्रीय राजकारणात प्रद्दतष्ठेचे मानले जात. २६ जानेवारीला आंतरराष्ट्रीय प्रद्दतष्ठा द्दमळद्दवण्याच्या दृष्टीने भारताकडून नवी द्ददल्ली येथे पार पडणाऱ्या संचलनात लष्ट्करी सामर्थयािचे प्रदशिन केले जाते. द्दमत्र आद्दण शेजारील राष्ट्रामध्ये आदर, शत्रू राष्ट्रांमध्ये भीती द्दनमािण व्िावी, िा या प्रदशिनामागील उिेश असतो. अशा प्रकारे सत्तेचा वापर द्दवद्दवध उद्ददष्टांसाठी केला जातो. १.८ राष्ट्रीय णित (National Interest) आंतरराष्ट्रीय राजकारणात शत्रू द्दकंवा द्दमत्र कायम नसतात, परंतु राष्ट्रीय द्दित द्दकंवा द्दितसंबंध कायम असतात. पूवीपासून िे तत्त्व आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा मुख्य आधार आिे. कोणत्यािी राष्ट्राच्या परराष्ट्र धोरणाचा आद्दण राजनयाचा प्रमुख उिेश राष्ट्रीय द्दितसंबंधाची जपणूक करणे िा असतो. राष्ट्रीय द्दितसंबंध िी व्यापक संकल्पना असून, प्रत्येक राष्ट्राची राष्ट्रीय द्दितसंबंधाची कल्पना वेगळी असू शकते ते राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय पररद्दस्थतीवर अवलंबून असू शकते. पररद्दस्थती बदलली की राष्ट्रीय द्दितसंबंध बदलतात. िॅन्स मॉगेन्र्थयूने राष्ट्रीय द्दितासाठी वेगवेगळे शब्द वापरले आिे. जसे, सामूद्दिक द्दित, समान द्दित, प्राथद्दमक द्दित, दुय्यम द्दित, अल्पकालीन-दीघिकालीन द्दित. राष्ट्रीय द्दित कोण ठरवते? यावरिी त्याचा अथि-स्वरूप अवलंबून असते. द्दनणिय घेणाऱ्याचा / शासकाचा स्वभाव आद्दण शासनाचे स्वरूप यांचािी राष्ट्रीय द्दितसंबंधावर पररणाम िोत असतो. म्िणजेच राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचा अथि, स्वरूप सातत्याने बदलत असते. १.८.१. राष्ट्रीय णितसंबंधाच्या व्याख्या राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचा अथि स्पष्ट करणे कठीण असले तरी अभ्यासकांनी त्याच्या व्याख्या स्पष्ट केल्या आिे. १) डाईक – “राष्ट्रीय द्दितसंबंध म्िणजे असे द्दितसंबंध जे प्रत्येक राष्ट्र इतर राष्ट्रांच्या तुलनेत जोपासण्याचा प्रयत्न करीत असते.” २) चालथस लेचथ आणि अबूल सैद – “दीघि मुदतीचे आद्दण सातत्यपूणि सविसामान्य उद्ददष्टे जी राष्ट्रे आद्दण शासनाच्या दृष्टीने फायद्याची असतात आद्दण ज्याच्या जपणुकीसाठी राष्ट्रे प्रयत्नशील असतात. त्याला राष्ट्रीय द्दित असे म्िटले जाते.” ३) जोसेफ कँडेल – “कोणत्यािी राष्ट्राच्या परराष्ट्र धोरणाचा पाया म्िणजे राष्ट्रीय द्दितसंबंध िोय.” munotes.in

Page 31

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
31 वरील व्याख्यांवरून राष्ट्रीय द्दितसंबंधांची कािी प्रमुख वैद्दशष्ट्ये सांगता येतील- १) राष्ट्रीय द्दितसंबंध िी व्यापक आद्दण पररवतिनीय संकल्पना असून, देशांतगित- आंतरराष्ट्रीय पररद्दस्थतीत बदल घडून आला की, राष्ट्रीय द्दितसंबंधात बदल घडून येतो. २) राष्ट्रीय द्दितसंबंधाची यादी बनवणे अवघड असले तरी राष्ट्रीय स्वातंत्र्याचे रक्षण करणे, राष्ट्राची प्रगती साधणे, राष्ट्राची अखंडता द्दटकद्दवणे िे सविसामान्य आद्दण कायमस्वरूपी द्दितसंबंध असतात. ३) परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनयाचा प्रमुख उिेश म्िणजे राष्ट्रीय द्दितसंबंधाची जपणूक करणे म्िणून द्दितसंबंध परराष्ट्र धोरणाचा पाया मानला जातो. ४) आंतरराष्ट्रीय संबंधात कोणत्यािी दोन राष्ट्रांचे द्दितसंबंध समान नसतात. ५) राष्ट्रीय द्दितसंबंधामध्ये शासनकताि द्दकंवा द्दनणिय घेणाऱ्या व्यिीचा स्वभाव, राजकीय व्यवस्थेचे स्वरूप, जनमत इ. चे प्रद्दतद्दबंब पडत असते. ६) प्रामुख्याने अल्पमुदतीचे- दीघिमुदतीचे, मूलभूत द्दकंवा दुय्यम, राजकीय द्दकंवा अराजकीय अशी राष्ट्रीय द्दितसंबधाची द्दवभागणी करता येते. १.८.२ राष्ट्रीय णितसंबंधाचे प्रकार – राष्ट्रीय द्दितसंबधाचे स्वरूप समजावून घेण्यासाठी राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचे प्रकार समजून घेणे आवश्यक आिे. थॉमस रॉद्दबन्सन या अभ्यासकाने राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचे एकूण सिा प्रकार सांद्दगतले आिे. १) प्राथद्दमक द्दितसंबंध २) दुय्यम द्दितसंबंध ३) कायमस्वरूपी द्दितसंबंधी ४) पररद्दस्थती सापेक्ष द्दितसंबंध ५) सामान्य द्दितसंबंध ६) द्दवशेष द्दितसंबंध ७) राष्ट्रीय द्दितसंबंध १) प्रार्णमक णितसंबंध - राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचे संरक्षण करणे, राष्ट्राची प्रादेद्दशक एकात्मता-अखंडत्व द्दटकद्दवणे, राष्ट्राची प्रगती घडवून आणणे िे राष्ट्राची प्राथद्दमक द्दितसंबंध असतात. त्यासाठी राष्ट्रे प्रयत्नशील असतात. munotes.in

Page 32

जागद्दतक राजकारण
32 २) दुय्यम णितसंबंध – यात परदेशात वास्तव्य करणाऱ्या आपल्या देशातील नागररक – राजदूतांची सुरद्दक्षतता करणे यासाठी राष्ट्राकडून केल्या जाणाऱ्या प्रयत्नांचा समावेश िोतो. ३) कायमस्वरूपी णितसंबंध – यात अशा स्वरुपाच्या द्दितसंबंधाचा समावेश िोतो जे कायमस्वरूपी आिेत आद्दण ज्यात सातत्य आिे. उदा. भारतातील काश्मीरबिलचे धोरण. काश्मीर राज्य भारतात कायदेशीररीत्या द्दवलीन झाले असून, ते भारताचा अद्दवभाज्य घटक आिे. भारताची िी भूद्दमका गेल्या ५० वषािपासून कायम आिे. िा भारताच्या कायमस्वरूपी द्दितसंबंधाचा भाग आिे. गेल्या कािी शतकांपासून समूद्दद् मागािचे संरक्षण िा इंग्लंडच्या कायमस्वरूपी द्दितसंबंधाचा भाग िोता. ४) पररणस्र्तीसापेक्ष णितसंबंध – िे पररवतिनीय द्दितसंबंध असतात. देशांतगित - आंतरराष्ट्रीय पररद्दस्थतीत पररवतिन घडून आले की असे द्दितसंबंध बदलतात. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर अमेररका आद्दण सोद्दवयत राद्दशया दरम्यान सुरू झालेल्या शीतयुद्ाच्या राजकारणात साम्यवादाच्या प्रसाराला आळा घालणे िे अमेररकेच्या परराष्ट्र धोरणाचे मित्वाचे उद्दिष्ट िोते. पण सन १९९० च्या दशकात शीतयुद् धाच्या समाप्तीनंतर िे उद्दिष्ट कालबाह्य झाले. आता अमेररकेच्या परराष्ट्र धोरणात आद्दथिक द्दितसंबंधाच्या जपणुकीला प्राधान्य देण्यात आले आिे. ५) सामान्थय णितसंबंध- यात राष्ट्राची आद्दथिक प्रगती व्िावी, व्यापार वाढावा, इतर राष्ट्रांना बाजारपेठेमध्ये प्रवेश द्दमळावा यासाठी सकारात्मक पररद्दस्थती द्दनमािण करणे, त्यासाठी प्रयत्नशील रािणे, अशा उद्दिष्टांचा समावेश िोतो. यासाठी मोठी राष्ट्रे सत्तासंतुलनाचे राजकारण खेळत असतात. ६) णवशेष णितसंबंध- पररद्दस्थती आद्दण वेळेनुसार असे द्दितसंबंध द्दनधािररत केले जातात. उदा. आंतरराष्ट्रीय दिशतवादाची समस्या आज अनेक लोकशािीवादी राष्ट्रांना सतावत आिे. भारत, अमेररका, रद्दशया, चीन सारख्या राष्ट्रांना दिशतवादाचा सामना करावा लागत आिे. सपटेंबर, ११, २००१ च्या अमेररकेवरील दिशतवादी िल्ल्यानंतर दिशतवादाचे द्दनमूिलन िे अमेररकेच्या परराष्ट्र धोरणाचे प्रमुख उद्दिष्ट आिे. भारतानेिी अमेररका आद्दण रद्दशयाच्या मदतीने दिशतवादद्दवरोधी संयुि मोिीम उघडली आिे. munotes.in

Page 33

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
33 १.८.३ राष्ट्रीय णितसंबंधांच्या संवधथनाचे मार्गथ – राष्ट्रीय द्दितसंबंधांच्या जपणुकीसाठी तसेच संवधिनासाठी प्रत्येक राष्ट्र प्रयत्नशील असते. त्यासाठी द्दवद्दवध मागािचा अवलंब केला जातो. जसे जबरदस्तीचा मागि द्दकंवा दमनशिीचा मागि (coercive measures), इतर राष्ट्रांशी युती करणे (Alliances), राजनयाचा मागि (Diplomacy), आद्दथिक मदत आद्दण प्रचार, सामूद्दिक सुरद्दक्षतता (Collective Security) अशा अनेक - मागािने राष्ट्रे आपल्या द्दितसंबंधाचे संरक्षण करतात. १) जबरदस्ती णकंवा दमनशिीचा मार्गथ - जबरदस्ती द्दकंवा दमनशिीच्या मागाित प्रत्यक्ष लष्ट्करी सामर्थयािचा वापर, आद्दथिक बद्दिष्ट्कार, राजनैद्दतक संबंध तोडणे, द्दवद्दशष्ट राष्ट्राला कोंद्दडत पकडण्याचा प्रयत्न करणे, आिमणाचा प्रद्दतकार करणे या मागािचा समावेश िोतो. उदा. शीतयुद् धोत्तर राजकारणादरम्यान अमेररकेचे इराक, उत्तर कोररया, अफगाद्दणस्तान या राष्ट्रांद्दवषयीचे धोरण. १९९१ च्या खाडी युद्ानंतर (इराक - कुवैत युद्) इराककडे अण्वस्त्रे, रासायद्दनक अस्त्रे असल्याच्या संशयावरून इराकवर आद्दथिक बद्दिष्ट्कार टाकण्यात आला. ११ सपटें, २००१ च्या अमेररकेवरील दिशतवादी िल्ल्यातील प्रमुख सूत्रधार ओसामा-द्दबन-लादेनला अफगाद्दणस्तानातील ताद्दलबान शासनाने आश्रय द्ददल्याच्या संशयावरून अफगाद्दणस्तानद्दवरुद् केलेली लष्ट्करी कारवाई. सन, १९९८ मध्ये भारत पाद्दकस्तानने केलेल्या अणुचाचण्यानंतर अमेररकने दोन्िी राष्ट्रद्दवरोधी आद्दथिक बंदीचे अस्त्र वापरले. २) दोन णकंवा अणधक राष्ट्रांची युती – समान राष्ट्रीय द्दितसंबंधाच्या संरक्षणासाठी अनेकदा दोन द्दकंवा अद्दधक राष्ट्रांच्या युती प्रस्थाद्दपत िोतात. द्दवद्दशष्ट उद्दिष्टपूती िा अशा युतींचा आधार असतो. उद्दिष्टपूतीनंतर अशा युती लयाला जातात. उदा. पद्दिल्या व दुसऱ्या द्दवश्वयुद्ाच्या काळात अमेररका - इंग्लंड- िान्स- सोद्दवयत रद्दशया या द्दमत्र राष्ट्रांची युती तयार झाली. दुसऱ्या द्दवश्वयुद्ानंतर िी युती लोकशािी - भांडवलशािी आद्दण साम्यवादी राष्ट्रांमध्ये द्दवभागली गेली. इराकचा कुवैतवरील िल्ला परतवून लावण्यासाठी १९९१ मध्ये आद्दण २००१ मध्ये दिशतवादाच्या द्दनमूिलनासाठी अफगाद्दणस्तानमधील ताद्दलबान शासनाद्दवरुद् अमेररका व द्दमत्र राष्ट्रांची युती समान आद्दथिक संबंधाच्या संरक्षणासाठी स्थापन झालेले आद्दसयान, एपेक, युरोद्दपयन युद्दनयन यासारख्या द्दवभागीय संघटनांची द्दनद्दमिती. munotes.in

Page 34

जागद्दतक राजकारण
34 ३) राजनय – राष्ट्रीय द्दितसंबंधाच्या जपणुकीसाठी राजनयाचा वापर पूवीपासून िोत आला आिे. िॅन्स मॉगेन्र्थयूसारखे वास्तववादी द्दवचारवंत राष्ट्रीय द्दितसंबंधाच्या जपणुकीसाठी राजनयाचा सवाित मित्वाचा मागि मानतात. राजनयाचा दजाि, गुणवत्ता इ. वर राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचे संरक्षण-संवधिन अवलंबून असते. संबंद्दधत राष्ट्रांचे द्दितसंबंध परस्परपूरक असतात तेव्िाच राजनयाचा मागि (राजनैद्दतक वाटाघाटी) यशस्वी िोतो. उदा. भारत - पाद्दकस्तान, इस्त्राईल-पॅलेस्टाईन, श्रीलंका सरकार आद्दण द्दलट्टेसारखी श्रीलंकेतील तद्दमळांच्या संरक्षणासाठी लढणारी संघटना यांचे द्दितसंबंध परस्पर पूरक नसल्याने त्यांच्यात अनेकदा राजनैद्दतक चचाि, वाटाघाटीचे प्रयत्न झाले; परंतु त्याला यश आले नािी. ४) णवकसनशील राष्ट्रांना आणर्थक मदत – द्दवकद्दसत - श्रीमंत राष्ट्रे अनेकदा गरीब, द्दवकसनशील राष्ट्रांना आद्दथिक मदत, द्दनधी देऊन आपल्या द्दितसंबंधाचे संवधिन करतात. अमेररका या मागािचा वापर शीतयुद्ाच्या काळापासून करीत आिे. शीतयुद्ाच्या काळात साम्यवादाचा प्रचार-प्रसारापासून पद्दिम युरोद्दपयन राष्ट्रांना वाचद्दवण्यासाठी, अमेररकेचा प्रभाव वाढद्दवण्यासाठी माशिल योजनेअंतगित अनेक राष्ट्रांना आद्दथिक मदत पुरद्दवण्यात आली. शीतयुद्ोत्तर काळात लोकशािीचा प्रचार-प्रसार, आद्दथिक उदारीकरण, आयातीवरील बंधने दूर करून मुि बाजारपेठांचा अवलंब द्दवकसनशील राष्ट्रांनी करावा यासाठी अमेररका प्रयत्नशील आिे. त्यासाठी अमेररका द्दवश्वबँक व आंतरराष्ट्रीय नाणेद्दनधी या संस्थांचा बुद्दद्बळातील पयादी म्िणून वापर करीत आिे. १.९ सत्तासंतुलन / सत्तासमतोल (Balance of power) सत्ता समतोल िी आंतरराष्ट्रीय संबंधातील जुनी आद्दण संद्ददग्ध संकल्पना आिे. युद् टाळण्याचा द्दकंवा युद्ाला द्दनयंद्दत्रत करण्याचा प्रभावी मागि म्िणून सत्तासमतोलाचा वापर केला जातो. आंतरराष्ट्रीय शांतता सुरद्दक्षततेसाठी सत्ता समतोलाची द्दनद्दमिती आद्दण त्याचे संरक्षण िे अमेररकेच्या परराष्ट्र धोरणाचे प्रमुख उद्दिष्ट आिे. सत्तासमतोलाची व्यवस्था म्िणजे राष्ट्रांच्या राजकीय वतिवणुकीला द्दनयंद्दत्रत करणारा वैद्दश्वक कायदा िोय. यात सत्तेचे समान द्दवतरण करून संघषि टाळण्याचा प्रयत्न केला जातो. थोडक्यात, या संकल्पनेचा संबंध सत्ता आद्दण सत्तेच्या व्यवस्थापनाशी आिे. आंतरराष्ट्रीय संबंधात शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेच्या द्दनद्दमितीला प्राधान्य असते. त्याकररता राष्ट्रीय सत्ता व सामर्थयािवर द्दनयंत्रण ठेवणे, त्याला मयािदा घालणे आवश्यक असते. राष्ट्रीय सत्तेचा वापर सकारात्मक (शांतता-सुरद्दक्षततेचे रक्षण) आद्दण नकारात्मक कायािसाठी िी केला जातो. उदा. अनेकदा राष्ट्रे आपली इच्िा इतरांवर लादण्याचा प्रयत्न करतात. एखादे राष्ट्र अद्दनयंद्दत्रत सत्तेचा वापर करून आिमक धोरणाचा स्वीकार करते तेव्िा इतर राष्ट्रांकडून त्याचा सामूद्दिक प्रद्दतकार केला जातो. िेच सत्ता समतोलाचे प्रमुख तत्त्व आिे. munotes.in

Page 35

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
35 जेव्िा आंतरराष्ट्रीय राजकारणात संघषािचे वातावरण द्दनमािण िोते तेव्िा दोन परस्परद्दवरोधी गटांची द्दनद्दमिती िोऊन सत्तासमतोल प्रस्थाद्दपत िोतो. अशा पररद्दस्थतीत दोन्िी गटांना परस्परांच्या क्षमतेची आद्दण युद् झाल्यास त्याच्या पररणामांची कल्पना असल्याने युद्ाचा धोका टळतो. थोडक्यात, आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरद्दक्षततेसाठी राष्ट्रीय सत्तेवर द्दनयंत्रण आवश्यक असून, असे द्दनयंत्रण प्रस्थाद्दपत करणारी व्यवस्था म्िणजे सत्ता समतोल िोय. सत्ता समतोलाचा संणक्षप्त इणतिास – सतराव्या शतकांत राष्ट्र- राज्यांच्या द्दनद्दमितीबरोबरच सत्तासमतोलाची व्यवस्था संघद्दटत आद्दण सूत्रबद् रुपात अद्दस्तत्वात आली. १६४८ च्या वेस्ट फेद्दलयाच्या कराराद्वारे राष्ट्र- राज्यांची द्दनद्दमिती झाली. त्यातूनच युरोपच्या राजकारणात शांतता आद्दण द्दस्थरता द्दनमािण करण्यासाठी सत्ता समतोलाची सूत्रबद्, व्यापक व्यवस्था बनद्दवण्यात आली. ती १९ व्या शतकापयांत द्दटकली. पािात्य राजकीय द्दवचारवंत बनािडो रुसोद्दलएन आद्दण मॅद्दकयाव्िॅली (१४६७-१५२७) यांनी राष्ट्रराज्यांची द्दनद्दमितीपूवी सत्ता द्दनयंत्रणासाठी अशा व्यवस्थेच्या द्दनद्दमितीची आवश्यकता सांद्दगतली िान्सच्या १४ व्या लुईने युरोपातील प्रस्थाद्दपत सतासमतोलाच्या व्यवस्थेला आव्िान देण्याचा प्रयत्न केला तेव्िा इंग्लंड आद्दण नेदरलॅण्डच्या संयुि प्रयत्नाने लुईच्या मित्वाकांक्षेला द्दनयंद्दत्रत केले. १७१४ च्या युरेश तिाने सत्ता समतोलाची व्यवस्था अद्दधक बळकट केली गेली. म्िणूनच १८ व्या शतकाचा पूवािधि िा सत्तासमतोलाच्या इद्दतिासातील सुवणिकाळ मानला जातो. १८ व्या शतकाच्या उत्तराधाित िान्सच्या नेपोद्दलयन बोनापाटािने युरोपातील सत्तासमतोलाची व्यवस्था मोडण्याचा प्रयत्न केला. तेव्िा इंग्लंडच्या नेतृत्वाखाली युरोद्दपयन राष्ट्रांनी वॉटलूिच्या युद्ात त्याचा पराभव केला. १८१५च्या द्दव्िएन्ना काँग्रेसमध्ये बिुपक्षीय करार करून सत्ता समतोलाची नवी व्यवस्था द्दनमािण करण्यात आली. १९ व्या शतकात सत्तासमतोलाची व्यवस्था युरोपपुरती मयािद्ददत न रािता द्दतला वैद्दश्वक स्वरूप प्राप्त झाले. १७ व्या शतकापासून १९ व्या शतकापयांत युरोपातील सत्तासमतोलाची व्यवस्था द्दटकवण्यात इंग्लंडची भूद्दमका मित्वाची िोती. इंग्लंडची आद्दथिक – औद्योद्दगक प्रगती, जगभर पसरलेले साम्राज्यामुळे युरोद्दपयन राजकारणाचे नेतृत्व इंग्लंडकडे आले. या काळातील इंग्लंडची भूद्दमका सत्तासमतोलकाची िोती. पद्दिल्या मिायुद्ानंतर युरोपच्या राजकारणात नवा सत्तासमतोल आकाराला आला. अमेररका, सोद्दवयत रद्दशयाचा आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील प्रवेश व द्दिद्दटश साम्राज्याला लागलेली उतरती कळा यामुळे नवीन सत्ता समतोलाच्या द्दनद्दमितीला चालना द्दमळाली. munotes.in

Page 36

जागद्दतक राजकारण
36 दुसऱ्या मिायुद्ानंतर द्दवश्व राजकारणाचे द्दचत्र बदलले. अमेररका आद्दण सोद्दवयत रद्दशयात शीतयुद्ाचे राजकारण पेटले. त्यामुळे जगातील राष्ट्रांचे ध्रुवीकरण िोण्यास सुरुवात झाली. जगाची द्दवभागणी दोन गटात झाली. त्यालाच द्दद्वध्रुवीय सत्तासमतोल म्िणतात. १.९.१. सत्तासमतोल - अर्थ, स्वरूप, व्याख्या सत्तासमतोल िी संद्ददग्ध संकल्पना असून, द्दतची सविसमावेशक व्याख्या करणे अवघड आिे. १) पामथर आणि पकीन्थस “सत्ता समतोलात परस्परद्दवरोधी दबावाची एक प्रद्दिया द्दनमािण केली जाते. त्यामुळे कोणत्यािी द्दवद्दशष्ट राष्ट्राला द्दकंवा राष्ट्रांच्या गटाला इतरांच्या तुलनेत शद्दिशाली बनवण्यापासून परावृत्त केले जाते.” २) िाटथमन – “सत्ता समतोलामुळे गट – प्रद्दतगट द्दनद्दमितीची एक शृंखला तयार िोते. ज्यामुळे आंतरराष्ट्रीय राजकारणात द्दस्थरता द्दनमािण िोऊन युद्ाचा धोका टळतो. ३) प्रा. णववन्थसी राईट – “सत्ता समतोल म्िणजे अशी व्यवस्था की, ज्यात राष्ट्रे सामूद्दिक प्रद्दतकाराच्या भीतीमुळे आिमक कृत्यापासून परावृत्त िोतात.” थोडक्यात वरील व्याख्यांवरून सत्ता समतोलाचे स्वरूप स्पष्ट िोते.  सत्तासमतोल म्िणजे अशी पररद्दस्थती ज्यात राष्ट्रांमधील सत्तासंबंध सामान्यतिः समान असतात, कोणतेिी राष्ट्र आपली इच्िा इतरांवर लादण्याचा प्रयत्न करीत नािी.  सत्ता समतोल िी सत्तेच्या समान द्दवभागणीची आद्दण सत्तेत समतोल साधणारी व्यवस्था आिे.  सत्ता समतोलामुळे राष्ट्रांमधील सत्ताप्राप्तीसाठीची व ती वाढद्दवण्याची स्पधाि कमी िोते. सत्तेच्या द्दनयंत्रणासाठी सत्तेचे समान द्दवतरण आवश्यक आिे, ते सत्ता समतोलाद्वारे साधले जाते. सत्ता समतोलामुळे द्दवश्वशांती व सुरद्दक्षतता द्दनमािण िोण्यास मदत िोते.  सत्तासमतोलामुळे कोणतेिी राष्ट्र इतरावर आिमण करण्याचे धाडस करीत नािी. कारण त्याला दुसरे राष्ट्र द्दकंवा गटाकडून िोणाऱ्या प्रद्दतकाराची जाणीव असते.  सत्ताद्दनयंत्रणाचा एक मागि म्िणजे सत्तासमतोल िोय. munotes.in

Page 37

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
37 १.९.२ सत्ता समतोलाची वैणशि्ये १) पररवतथनीयता सत्तासमतोल िी पररवतिनीय अवस्था आिे. संतुलनाकडून असंतुलनाकडे आद्दण पुन्िा असंतुलनाकडून संतुलनाकडे असा बदल या व्यवस्थेत िोत राितात. त्यासाठी बिुपक्षीय पातळीवर करार केले जातात. उदा. वेस्टफेद्दलया करारातून सत्तासंतुलनाची व्यवस्था द्दनमािण केली गेली. १८ व्या शतकाच्या उत्तराधाित नेपोद्दलयनने द्दतला आव्िान द्ददले. त्यातून द्दनमािण झालेल्या असंतुलनातून युरोपात युद्े घडून आली. नेपोद्दलयनच्या पराभवानंतर १८१५ च्या द्दव्िएन्ना काँग्रेसद्वारे पुन्िा सत्तासंतुलनाचा प्रयत्न झाला. ते पद्दिल्या द्दवश्वयुद् धापयांत द्दटकले. सत्ता असंतुलनातून दुसरे द्दवश्वयुद् घडून आले. व्िसाियच्या तिाद्वारे सत्तासंतुलन प्रस्थाद्दपत करण्याचा प्रयत्न करण्यात आला. अशा प्रकारे सत्ता समतोलाची शृंखला संतुलन आद्दण असंतुलनाच्या माध्यमातून अखंड सुरु असते. २) कृणत्रम अवस्र्ा – सत्ता समतोलाची व्यवस्था राष्ट्रांच्या सद्दिय िस्तक्षेपातून द्दनमािण झालेली कृद्दत्रम व्यवस्था आिे. ती दैवी देणगी नसून, राष्ट्रांमध्ये झालेल्या बिुपक्षीय करारांचा पररणाम आिे. एखादे राष्ट्र जेव्िा सत्ता आद्दण बळाचा अद्दधक वापर करते तेव्िा इतर राष्ट्र त्याला सामूद्दिकरीत्या शि देण्याचा प्रयत्न करतात. आिमक राष्ट्रांद्दवरुद् त्यांची युती प्रस्थाद्दपत िोते. उदा. १९९१ मध्ये अमेररकेच्या नेतृत्वाखाली इराकद्दवरुद् द्दनमािण करण्यात आलेली युती, द्दतने इराकचे कुवैतवरील आिमण परतवून लावले. ३) णस्र्तीवादी व्यवस्र्ा – सत्तासमतोलाच्या व्यवस्थेत द्दवश्व राजकारणातील जैसे थे पररद्दस्थती द्दटकद्दवण्याचा प्रयत्न केला जातो. प्रस्थाद्दपत रचना द्दटकवून धरण्यातच मोठ्या राष्ट्रांचे द्दितसंबंध गुंतलेले असतात. जुना सत्तासमतोल द्दटकद्दवण्यात इंग्लंडचे योगदान मित्वाचे िोते. ४) खऱ्या स्वरुपाचा सत्तासमतोल अवघड – खऱ्या सत्ता समतोलाची द्दनद्दमिती अवघड आिे. युद् िी सत्तासमतोलाची चाचणी असून, युद् टाळण्यात सत्तासमतोल यशस्वी झाल्यास खऱ्या स्वरुपाचा सत्तासमतोल अद्दस्तत्वात येतो. ५) मोठ्या राष्ट्रांचा खेळ – सत्ता समतोलाची व्यवस्था िा मोठ्या राष्ट्रांचा खेळ असून, त्यात िोटया राष्ट्रांची भूद्दमका नगण्य असते. त्यांचा वापर मोठी राष्ट्रे बुद्दद्बळातील पयाद्यांप्रमाणे करतात. munotes.in

Page 38

जागद्दतक राजकारण
38 मोठी राष्ट्रे आपले श्रेष्ठत्व द्दटकवण्यासाठी, द्दितसंबंध जोपासण्यासाठी, सत्ता वाढवण्यासाठी सत्ता समतोलाची व्यवस्था द्दनमािण करतात. ६) सत्तासमतोलकाची भूणमका – सत्तासमतोलाची व्यवस्था यशस्वी िोण्यासाठी एका सत्तासमतोलकाची आवश्यकता असते. सत्तासमतोलाच्या रक्षण आद्दण अंमलबजावणीसाठी सत्तासमतोलक मित्वाची भूद्दमका पार पाडतो. जुन्या सत्तासमतोलात िी भूद्दमका इंग्लंडने पार पाडली. म्िणूनच िा समतोल एकेरी सत्तासमतोल म्िणून ओळखला जातो. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर द्दद्वध्रुवीय सत्तासमतोलामध्ये िी भूद्दमका अमेररका – सोद्दवयत रद्दशयाने पार पाडली. शीतयुद्ाच्या समाप्तीनंतर सत्तासमतोलकाची भूद्दमका अमेररकेकडे आली आिे. १.९.३ सत्तासंतुलन साधण्याचे मार्गथ / सत्तासमतोल णनणमथतीचे तंत्र सत्ता समतोल िी कृद्दत्रम व्यवस्था असून, ती व्यिी द्दकंवा राष्ट्रांच्या सद्दिय िस्तक्षेपाद्वारे द्दनमािण करावी लागते. या व्यवस्थेच्या द्दनद्दमितीसाठी अनेक तंत्राचा वापर केला जातो. १) युती-प्रणतयुतीची णनणमथती - सत्तासमतोलाची व्यवस्था द्दनमािण करण्याचे िे सवाित जुने आद्दण प्रद्दसद् तंत्र आिे. युती म्िणजे द्दवद्दशष्ट उिेशपूतीसाठी राष्ट्रांनी एकत्र येऊन स्थापन केलेला गट द्दकंवा संघ िोय. प्रद्दतपक्षाद्दवरुद् आपली बाजू बळकट करण्यासाठी राष्ट्रे द्दमत्रराष्ट्रांच्या युती स्थापन करतात. िा सामूद्दिक प्रद्दतकाराचा मागि असून, एखादे राष्ट्र प्रबळ प्रद्दतपक्षाचा सामना करू शकत नािी तेव्िा आत्मरक्षणासाठी ते युतीत प्रवेश करते. उिेश सफल झाल्यानंतर अशा युती अनेकदा तुटतात. युतीचे स्वरूप आिमक द्दकंवा बचावात्मक असते. आिमक युती प्रस्थाद्दपत सत्तासमतोलाची व्यवस्था नष्ट करून आपल्या द्दितसंबंधांना सोईस्कर नवी व्यवस्था द्दनमािण करण्याचा प्रयत्न करतात. तर बचावात्मक युती प्रस्थाद्दपत सत्तासमतोलाची व्यवस्था द्दटकद्दवण्याचा प्रयत्न करतात. युती-प्रद्दतयुतीतील शि-प्रद्दतशिाच्या राजकारणाचे रूपांतर युद्ात िोऊ शकते. २) मोबदला – सत्ता समतोल द्दटकद्दवण्यासाठी भूप्रदेशाची मोबदला म्िणून वाटणी करणे िे सत्तासमतोलाचे जुने तंत्र आिे. १९ व्या शतकात युरोपातील सत्तासमतोल द्दटकवण्यासाठी या तंत्राचा वापर केला गेला. युद्ात पराभूत राष्ट्राच्या ताब्यातील प्रदेशाची द्दवजयी राष्ट्रे द्दवभागणी करून त्याची इतर राष्ट्रांमध्ये समान वाटणी केली जाते. त्यामुळे पराभूत राष्ट्राचे भौगोद्दलक खच्चीकरण िोऊन सत्तासमतोलाला आव्िान देण्याचे धाडस करीत नािी. munotes.in

Page 39

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
39 उदा. पद्दिल्या मिायुद्ानंतर द्दवजयी राष्ट्रांनी जमिनीद्दवषयी या तंत्राचा मोठ्या प्रमाणात वापर केला. ३) फाळिी – सत्तासमतोल द्दटकद्दवण्याचे एक तंत्र म्िणून फाळणीचा वापर पूवीपासून केला जातो. यात युद्खोर द्दकंवा आिमक राष्ट्राची फाळणी अशाप्रकारे केली जाते की पुन्िा त्या राष्ट्राकडून युद्ाचे धाडस िोणार नािी. या तंत्राचा वापर बऱ्याचदा युद् समाप्तीनंतर केला जातो. द्दवजयी राष्ट्रांकडून सिीचा वापर करून ती पराभूत राष्ट्रांवर लादली जाते. उदा. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर जमिनीची करण्यात आलेली फाळणी, १८ व्या शतकात पोलंडची तीनदा फाळणी करण्यात आली. पोलंडचा भूप्रदेश प्रद्दशया, रद्दशया, िंगेरीने आपसात वाटून घेतला. ४) शस्त्रीकरि आणि णन:शस्त्रीकरि – प्रत्येक राष्ट्राला आपल्या सुरक्षेसाठी शस्त्रास्त्रे बाळगण्याचा अद्दधकार आिे. राष्ट्र सुरक्षेसाठी भौद्दतक / लष्ट्करी सामर्थयि वाढद्दवण्यावर भर देतात. यातूनच राष्ट्रा-राष्ट्रांमधे शस्त्रास्र स्पधाि वाढीस लागते. राष्ट्रांच्या लष्ट्करी सामर्थयाित संतुलन द्दनमािण िोते तेव्िा समतोल साधला जातो. उदा. शीतयुद्ाच्या काळात अमेररका- सोद्दवयत रद्दशयात शस्त्रास्त्रस्पधाि समतोल द्दटकद्दवण्यास सिायक ठरते. शस्त्रीकरणामुळे सत्ता समतोलाची व्यवस्था जशी द्दटकवली जाते, तशी ती नष्टिी िोऊ शकते. शस्त्रीकरणाप्रमाणे द्दनिःशस्त्रीकरण िी सत्तासमतोल द्दटकद्दवण्यास कारणीभूत अथवा नष्ट करण्यास कारणीभूत ठरते. लष्ट्करी समर्थयाित संतुलन प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी राष्ट्रे शस्त्रास्त्रद्दनयंत्रण - द्दनिःशस्त्रीकरणासाठी तयार िोतात. त्यासाठी द्दवद्दवध करार केले जातात. उदा. SALT – १ व SALT- २ करार, अण्वस्त्र प्रसार बंदी करार ५) िस्तक्षेप आणि युद्ध – सत्तासमतोल द्दटकद्दवण्याचा अंद्दतम पयािय म्िणून िस्तक्षेप व युद् या तंत्राचा वापर केला जातो. िस्तक्षेप तंत्रांतगित एखादे मोठे राष्ट्र लिान राष्ट्राच्या अंतगित कारभारात िस्तक्षेप करून आपली इच्िा त्या राष्ट्रावर लादण्याचा प्रयत्न करते. बऱ्याचदा िस्तक्षेप युतीतील राष्ट्रे फुटुन बािेर जाऊ नये म्िणूनिी केले जातात. उदा. शीतयुद्ाच्या काळात अमेररका-सोद्दवयत रद्दशयाने राजकीय अद्दस्थरतेच्या नावाखाली अनेक राष्ट्रांच्या, कारभारात िस्तक्षेप केला. अमेररकेने क्युबा, लेबनॉन, munotes.in

Page 40

जागद्दतक राजकारण
40 लाओस मध्ये तर सोद्दवयत रद्दशयाने उत्तर कोरीया, उत्तर द्दव्िएतनाम, अफगाद्दणस्तानात िस्तक्षेप केले. या िस्तक्षेपातून युद्ेिी घडून आली. उदा. १९५० चे कोररयन युद्, १९६५ चे द्दव्िएतनाम युद्. १९८७ मध्ये मालदीव मधील बंड मोडण्यासाठी भारताने तेथे िस्तक्षेप केला. १९९१ मध्ये इराकने कुवैतवर आिमण केल्यानंतर अमेररकेने िस्तक्षेप करून कुवैतला मुि केले आद्दण पद्दिम आद्दशयातील द्दबघडलेले संतुलन दुरुस्त केले. ६) फोडा आणि राज्य करा – सत्तासमतोलाच्या या तंत्रातंगित प्रद्दतपक्षाची भौगोद्दलक द्दवभागणी करून त्याच्या सामर्थयािचे खच्चीकरण केले जाते. द्दमत्रराष्ट्रे जोडून स्वतिःची ताकद वाढवून संतुलन साधता येते. तसेच प्रद्दतस्पधी राष्ट्रांचे द्दमत्र पळवूनिी संतुलन साधले जाते. रोमन साम्राज्याने द्दवखुरलेल्या साम्राज्यावर द्दनयंत्रण प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी या तंत्राचा अनेकदा वापर केला. िान्सने जमिनीला कमकुवत करण्यासाठी या तंत्राचा वापर पद्दिल्या मिायुद्ापयांत केला. अशाप्रकारे सत्तासमतोलामुळे शांतता, द्दस्थरता द्दनमािण िोते. राष्ट्रांच्या एकाद्दधकारशािीला आळा बसतो आद्दण आंतरराष्ट्रीय कायद्याचे संरक्षण िोते. १.१० णवद्यापीठीय प्रश्न १) आंतरराष्ट्रीय संबंधांची व्याख्या दया आद्दण त्यांची व्याप्ती द्दवशद करा. २) आंतरराष्ट्रीय संबंध आद्दण आंतरराष्ट्रीय राजकारण यातील फरक स्पष्ट करा. ३) आंतरराष्ट्रीय संबंधांची व्याख्या द्या आद्दण त्याचे मित्त्व स्पष्ट करा. ४) आंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या वास्तववादी दृद्दष्टकोनाची चचाि करा ५) आंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या उदारमतवादी दृद्दष्टकोनाची चचाि करा. ६) सत्ता म्िणजे काय? सत्तेचे द्दवद्दवध घटक स्पष्ट करा. ७) राष्ट्रीय द्दित म्िणजे काय? ते सांगून राष्ट्रीय द्दितसंबंधांच्या संवधिनाचे मागि सांगा ८) सत्तासमतोल म्िणजे काय? सत्तासमतोल द्दनद्दमितीचे तंत्र स्पष्ट करा. संदभथग्रंर् १) आंतरराष्ट्रीय संबंध-शैलेंद्र देवळाणकर, द्दवद्या बुक्स पद्दब्लशसि, औरंगाबाद २) आंतरराष्ट्रीय संबंध शीतयुद्ोत्तर व जागद्दतकीकरणाचे राजकारण - अरुणा पेंडसे, उत्तरा सिस्त्रबुद्े, ओररयंट ब्लॅकस्वान, ओररएंट ब्लॅकस्वान प्रा. द्दल., मुंबई munotes.in

Page 41

41 २िवĵरचना घटक रचना २.१ उिĥĶये २.२ ÿÖतावना २.३ शीतयुĦ – अथª २.४ शीतयुĦाची पाĵªभूमी २.५ शीतयुĦकालीन िĬňुवीय िवĵरचना २.६ शीतयुĦो°र काळातील नवीन िवĵरचना – एकňुवीय िवĵरचना २.७ बहòňुवीय िवĵरचना २.८ िवīापीठीय ÿij २.२ ÿÖतावना दुसöया महायुĦानंतरचा सन १९४५ ते १९९० हा कालखंड शीतयुĦाचा काळ मानला जातो. दुसöया िवĵयुĦानंतर अमेåरका आिण सोिवयत रिशयाचा महास°ा Ìहणून उदय झाला. महायुĦानंतर जागितक नेतृÂवासाठी अमेåरका- सोिवयत रिशया यां¸यात तीĄ Öपधाª सुł झाली. या Öपध¥तून िनमाªण झालेले लÕकरी गट – ÿितगट, करार, शľाľÖपधाª, शह-ÿितशहाचे राजकारण यातून आंतरराÕůीय राजकारणात तणाव िनमाªण झाला. या तणावाचे वणªन करÁयासाठी शीतयुĦ (Cold War) ही संकÐपना वापरली जाते. शीतयुĦाने आंतरराÕůीय राजकारणाला मोठया ÿमाणात ÿभािवत केले. २.३ शीतयुĦ – अथª शीतयुĦ Ìहणजे अशी िÖथती ºयात पूणªकालीन शांतीही नसते परंतु वाÖतवात युĦही होत नाही. शांती व युĦ यामधील अिÖथरता असते. शीतयुĦ Ìहणजे अशी िÖथती, ºयात युĦाकåरता वातावरणिनिमªती केली जाते. वॉटर िलपमन यांनी शीतयुĦ (Cold War) हा शÊद पिहÐयांदा वापरला. ऑ³सफडª शÊदकोशानुसार शीतयुĦ Ìहणजे िहंसेचा वापर न करता धमकì, अडवणूक व ÿसारा¸या माÅयमातून कटूता व कलहाची िÖथती उÂपÆन करणे होय.’’ पं. जवाहरलाल नेहł यांनी शीतयुĦ Ìहणजे असे युĦ होय जे युĦ±ेýात नÓहे तर मनुÕया¸या डो³यात लढले जाते. शीतयुĦ ÿÂय±ात कधीच होत नाही तर िविशĶ िवचार मूÐये, संÖकृती, जीवनपĦती यावłन लढले जाते. munotes.in

Page 42

जागितक राजकारण
42 २.४ शीतयुĦाची पाĵªभूमी दुसöया महायुĦानंतर अमेåरका- सोिवयत रिशया या महास°ांचा उदय झाला. दोÆही महास°ा परÖपरिवरोधी िवचारसरणी¸या (अमेåरका भांडवलशाही िवचारधारेची, तर सोिवयत रिशया साÌयवादी िवचारधारा) पुरÖकÂयाª होÂया. Âयामुळे शीतयुĦाला दोन िभÆन िवचारसरणीतील संघषª Ìहणूनही ओळखला जातो. दुसöया महायुĦानंतर युरोप व आिशया खंडामÅये साÌयवादाचा वाढता ÿचार-ÿसार रोखÁयासाठी अमेåरकेने साÌयवादा¸या ÿितरोधणाचे धोरण Öवीकारले. Âयाअंतगªत युरोप आिण आिशया खंडातील अनेक राÕůांसमवेत लÕकरी करार कłन नाटो, िसएटो, सेÆटो सार´या लÕकरी संघटनांची िनिमªती केली गेली. या संघटने¸या सदÖयां¸या संर±णाची जबाबदारी अमेåरकेने घेतली. सदÖयराÕůांना साÌयवादा¸या िवरोधासाठी लÕकरी-आिथªक मदत केली. सोिवयत रिशयाही या Öपध¥त मागे नÓहता. पूवª युरोपातील राÕůांबरोबर सोिवयत रिशयाने ‘वासाª पॅ³ट’ हा लÕकरी करार कłन Âयां¸या संर±णाची जबाबदारी उचलली. पåरणामी जगाची िवभागणी भांडवलशाही िवŁĦ साÌयवादी अशा दोन गटात झाली. Ìहणूनच शीतयुĦकालीन जग िĬňुवीय ÓयवÖथेवर आधाåरत असÐयाचे बोलले जाते. लÕकरी करारांमुळे महास°ांना सदÖय राÕůां¸या अंतगªत कारभारात हÖत±ेप करÁयाची संधी िमळाली. Âयामुळे Öथािनक पातळीवरील छोटे-मोठे संघषª िचघळून Âयांना वैिĵक Öवłप ÿाĮ झाले. उदा. काÔमीर ÿij, अफगािणÖतानचा ÿij इ. २.५ शीतयुĦकालीन िĬňुवीय िवĵरचना (Bi – Polar System) दुसöया महायुĦानंतरचा काळ (१९४५-१९९०) हा शीतयुĦाचा काळ मानला जातो. या काळात जागितक नेतृÂवासाठी अमेåरका-सोिÓहयत रिशयामÅये तीĄ Öपधाª सुł झाली. या Öपध¥त िनमाªण झालेले लÕकरी गट – ÿितगट, शह-ÿितशहा¸या राजकारणातून िवĵ राजकारणात मोठा तणाव िनमाªण झाला. या तणावा¸या वणªनासाठी शीतयुĦ ही संकÐपना वापरली जाते. सोिवयत रिशयातील संघषª राजनियक पातळीवरचा होता. या संघषाªत Öपधाª, चढाओढ होती, परंतु संघषाªचे łपांतर ÿÂयस युĦांत झाले नाही. अमेåरका – सोिवयत रिशयातील शीतयुĦा¸या राजकारणातंगªत काही संकÐपना – िसĦांत आंतरराÕůीय राजकारणात िवकिसत झाले. १) ÿरोधन २) दहशतीचा समतोल ३) परÖपर िवनाशाची खाýी ४) तणाव शैिथÐय / देतांत ५) नव शीतुयĦ ६) संर±णाची डावपेचाÂमक योजना (Strategic Defence Initiative) munotes.in

Page 43

िवĵरचना
43 २.५.१ िĬňुवीय िवĵरचना – िĬňुवीय िवĵरचना ही दोन राÕůांभोवती क¤िþत असणारी िवĵरचना आहे. यामÅये स°ेची क¤þे दोन राÕůे असून, जागितक नेतृÂवाची धुरा Âया राÕůांकडे असते. आंतरराÕůीय राजकारणातील स°ा नेतृÂवासाठी Âया राÕůांमÅये Öपधाª, चढाओढ असते. शह-ÿितशहांचे राजकारण, गट-ÿितगटांचे राजकारण यामुळे आंतरराÕůीय राजकारणात तणाव िनमाªण होतो. उदा. शीतयुĦ कालीन िवĵरचना ही िĬňुवीय िवĵरचनेवर आधाåरत ÓयवÖथा होती. िĬňुवीय िवĵरचनेची ÿमुख वैिशĶये १) स°े¸या िवक¤þीकरणावर आधाåरत ÓयवÖथा –
१) िĬňुवीय िवĵरचना ही स°े¸या िवक¤þीकरणावर आधाåरत ÓयवÖथा असते तसेच स°ा ही दोन राÕůां¸या िकंवा राÕůगटां¸या हातात असते. उदा. शीतयुĦा¸या काळात जगाची िवभागणी अमेåरका आिण सोिवयत रिशया या दोन महास°ांमÅये झाली. २) दोÆही राÕůे अिधक शिĉशाली – िĬňुवीय िवĵरचनेत जगाचे नेतृÂव करणारे दोÆही राÕůे आिथªक, भौितक ŀĶया कमी-अिधक ÿमाणात शिĉशाली असतात. एक राÕůाची कृती, दुसöया राÕůा¸या ÿितकृतीला जÆम देते. उदा. शीतयुĦात अमेåरका – सोिवयत रिशया या दोÆही महास°ा आिÁवक, भौितकŀĶया बलशाही होÂया.
munotes.in

Page 44

जागितक राजकारण
44 ३) जागितक नेतृÂवासाठी संघषª – िĬňुवीय िवĵरचनेत स°े¸या क¤þÖथानी असलेÐया दोÆही राÕůांमÅये जागितक नेतृÂवासाठी संघषª असतो. Âयासाठी दोÆही राÕů ÿयÂनशील असतात. उदा. दुसöया महायुĦानंतर जगाची िवभागणी अमेåरका ÿिणत भांडवलशाही आिण सोिवयत रिशया ÿिणत साÌयवाद अशा दोन िवचारधारां¸या आधारावर झाली. जागितक नेतृÂवा¸या Öपध¥तून शीतयुĦाचा उदय झाला. ४) युती-ÿितयुतीची िनिमªती – िĬňुवीय रचनेत दोÆही राÕůे जगातील इतर राÕůांना आपापÐया गटात ओढÁयाचा ÿयÂन करीत असतात. Âयाकåरता आपापÐया िमý राÕůांसमवेत करार कłन युती-ÿितयुती िनमाªण केÐया जातात. उदा. शीतयुĦा¸या काळात अमेåरका आिण सोिवयत रिशयाने आपÐया िमý राÕůांबरोबर लÕकरी करार कłन Âयांना लÕकरी – आिथªक मदत पुरवली. पåरणामी Öथािनक िवभागीय पातळीवर शľाľ Öपधाª वाढली. अमेåरकेने NATO तर सोिवयत रिशयाने वॉसाª पॅ³ट या लÕकरी संघटनांची सामूिहक सुर±े¸या तÂवावर आधाåरत िनिमªती केली. ५) दोन राÕůां¸या अिधस°ेवर आधाåरत ÓयवÖथा – िĬňुवीय िवĵरचना ही दोन राÕůां¸या अिधस°ेवर आधाåरत ÓयवÖथा असते. उदा. शीतयुĦा¸या राजकारणाने Öवłप वैिĵक होते. Âयात युरोप, आिशया, आĀìका खंडातील बहòसं´य राÕůे ओढली गेली. २.५.२ िĬňुवीय िवĵरचने¸या समथªनाथª मुĥे – सन १९४५ ते १९९१ हा शीतयुĦाचा काळ मानला जातो. या काळातील ÿमुख घडामोडी खालीलÿमाणे आहे. १) पॅåरस शांतता पåरषद (१९४६) जमªनी, इटली, जपान¸या पराभवानंतर १९४६ मÅये दोÖत राÕůांनी युĦो°र युरोप¸या पुनरªचनेसाठी पॅåरस येथे पåरषद घेतली. दुसöया महायुĦानंतर शीतयुĦाचे पिहले पडसाद या पåरषदेत उमटले. पåरषदेत घेÁयात आलेÐया िनणªयांमुळे अमेåरका–सोिवयत रिशया मधील दरी वाढÁयास सुłवात झाली. २) þूमन तÂव (१९४७) दुसöया महायुĦा¸या आिथªक दुÕपåरणामांना बळी पडलेÐया युरोपातील राÕůांना आिथªक मदतीसाठी अमेåरकेचे तÂकालीन राÕůाÅय± हॅरी ůमन यांनी १२ माचª, १९४७ रोजी एका योजनेची घोषणा केली. आिथªक दुरावÖथेमुळे युरोपातील काही राÕůांमÅये राजकìय अिÖथरता िनमाªण झाली. या राजकìय अिÖथरतेचे भांडवल सोिवयत रिशया साÌयवादा¸या ÿसारासाठी करेल, अशी भीती अमेåरकेला होती. munotes.in

Page 45

िवĵरचना
45 तेÓहा अशा राÕůांना आिथªक मदत देऊन Âया राÕůांमधील लोकशाही ÓयवÖथेला िÖथरता ÿाĮ कłन देÁयासाठी आिथªक सहाÍय देÁयाची तरतूद या योजनेत होती. ३) माशªल योजना (१९४७) अमेåरकेचे तÂकालीन परराÕůमंýी जॉजª माशªल यांनी ५ जून १९४७ ला युरोपीय राÕůांना आिथªक मदत पुरिवÁयासाठी एका योजनेची घोषणा केली. Âयामागील हेतु दुसöया महायुĦानंतर िविवध आिथªक समÖयांशी झुंजणाöया युरोिपयन राÕůांना आिथªक मदत करÁयाचा होता. १६ एिÿल १९४८ ला Öथापन झालेली OECD – (Organisation for European Economic Co – Operation) संघटना माशªल योजनेवर आधाåरत होती. ४) लÕकरी संघटनांची िनिमªती – सामूिहक सुर±े¸या तßवावर आधाåरत लÕकरी संघटनांची िनिमªती हे शीतयुĦाचे एक महÂवाचे वैिशĶय आहे. परÖपर दबाव वाढिवÁयासाठी शीतयुĦा¸या राजकारणाचा भाग Ìहणून अमेåरका आिण सोिवयत रिशयाकडून आपÐया िमý राÕůांबरोबर लÕकरी करार केले. अमेåरकेने NATO, SEATO, CENTO या सार´या लÕकरी संघटना िनमाªण केÐया. युरोप-आिशयातील साÌयवादा¸या वाढÂया ÿसाराला आळा घालणे आिण सोिवयत रिशयापासून िमý राÕůांचे संर±ण करणे हा अमेåरका ÿणीत लÕकरी संघटनांचा उĥेश होता. या लÕकरी करारांमुळे शीतयुĦांचे राजकारण वैिĵक बनले. शľाľÖपधाª वाढली. अमेåरका – सोिवयत रिशया¸या सदÖय राÕůां¸या अंतगªत कारभारातील हÖत±ेप, सदÖय राÕůांना आिथªक-लÕकरी मदत यातून िवभागीय स°ासमतोल अिÖथर बनला. ५) इराणचा ÿij दुसöया िवĵयुĦादरÌयान सोिवयत रिशयाचे सैÆय इराणमÅये घुसले. हे सैÆय काढून घेÁयास सोिवयत रिशया तयार नÓहता. Âयाचबरोबर सोिवयत रिशयाचा इराण¸या अंतगªत कारभारात हÖत±ेप वाढला. ÂयािवłĦ इराणने UNO कडे तøार केली. अमेåरकेने इराणची तøार उचलून धरली. सोिवयत रिशयाने आपले सैÆय इराणमधून काढून ¶यावे, असा ठराव सुर±ा पåरषदेने पास केला. ६) बिलªनचा पेचÿसंग दुसöया िवĵयुĦानंतर पूवª जमªनीवर सोिवयत फौजांचा तर पिIJम जमªनीवर दोÖत राÕůां¸या फौजांचा ताबा होता. सोिवयत रिशयाने १९४८ मÅये वाहतुक व Óयापारावर कडक बंधने घालून दोÖत राÕůां¸या फौजांची कŌडी केली. या कŌडीमुळे पिIJम बिल«न मÅये जनतेसाठी जीवनावÔयक वÖतूंचा तुटवडा िनमाªण झाला. अमेåरका व िमý राÕůांनी पिIJम जमªनीला हवाई मागाªने जीवनावÔयक वÖतूंचा पुरवठा केला. पुढे UNO¸या हÖत±ेपानंतर ही कŌडी सुटÁयास मदत झाली. munotes.in

Page 46

जागितक राजकारण
46 ७) हंगेरीचा ÿij १९५६ मÅये हंगेरीतील राजकìय अिÖथरतेचा फायदा घेऊन सोिवयत रिशयाने आपÐया फौजा हंगेरीत घुसवÐया. रिशयाचा हंगेरीतील लÕकरी हÖत±ेप आिण रिशयन समथªकांचे पािठंबा असलेले साÌयवादी आंदोलनातून तेथे मूलभूत ह³कांची पायमÐली होत असÐयाचा आरोप अमेåरका व िमý राÕůांनी केला. ‘हंगेरी वॉसाª’ कराराचा सदÖय असÐयाने Âयाला लÕकरी मदत पुरवÁयासाठी सोिवयत रिशया बांधील असÐयाची भूिमका रिशयाने घेतली. ८) ³युबातील ±ेपणाľ ÿसंग अमेåरके¸या दि±णेला १४५ िकमी वर असलेले ³युबा हे छोटेसे राÕů होय. १९६२ मÅये सोिवयत रिशयाने ³युबामÅये मÅयम पÐÐयाची अÁवľे ठेवÁयाचा िनणªय घेतला. हे अमेåरके¸या संर±णासाठी आÓहान होते. अमेåरकेने रिशयािवłĦ लÕकरी कारवाई करÁयाची धमकì िदली. Âयावłन महास°ांमÅये तणाव िनमाªण झाला. Âयाचे łपांतर अणुयुĦांत होÁयाची श³यता होती. रिशयाने ³युबात अÁवľे ठेवÁयाचा िनणªय रĥ केÐयाने ³युबाचा पेचÿसंग सुटला. ९) देतांत – शीतयुĦा¸या काळातील १९६९ ते १९७९ आिण १९८५ ते १९९० हा काळ देतांत िकंवा तणाव शैिथÐयाचा काळ Ìहणून ओळखला जातो. या काळात अमेåरका – सोिवयत रिशया, अमेåरका, चीन यां¸यातील तणाव कमी झाला. अमेåरका – सोिवयत रिशयातील मैýी व सहकायª वाढले. दोÆही राÕůादरÌयान १९७३ मÅये आिथªक सहकायª आिण ÓयापारवृĦीसाठी करार झाले. िन:शľीकरणा¸या ÿिøयेला गती िमळाली. १९७२ ¸या डावपेचाÂमक शľाľ िनयंýण करारावर महास°ांनी Öवा±री केली. अमेåरकेचे तÂकालीन राÕůाÅय± åरचडª िन³सन यांनी फेāुवारी १९७२ मÅये चीनला भेट िदली. या भेटीने अमेåरका – चीन देतांतची ÿिøया सुł झाली. दोÆही राÕůांनी वादúÖत मुĥे बाजुला ठेवून आिथªक – Óयापारी – सांÖकृितक संबंध सुधारÁयाचे ठरिवले. अमेåरकेने चीनला सावªभौम राÕů Ìहणून माÆयता िदली. पåरणामी चीनचा UNO तील ÿवेश सुकर झाला. १०) िÓहएतनाम युĦ (१९६५ – ७०) हा शीतयुĦा¸या काळातील महÂवाचा संघषª होय. अमेåरकेचे परराÕů धोरण आिण अंतगªत राजकारणात øांितकारी पåरवतªन घडवून आणणारा हा संघषª होय. १९५४ पासून ĀाÆसने िÓहएतनाममधून लÕकर काढून घेÁयास सुłवात केली. १९५४ नंतर िÓहएतनामची िवभागणी सोिवयत रिशया¸या आिण साÌयवादा¸या ÿभावाखालील उ°र िÓहएतनाम आिण अमेåरके¸या ÿभावाखालील दि±ण िÓहएतनाम अशी झाली. १९६१ मÅये उ°र िÓहएतनामने दि±ण िÓहएतनामवर आøमण केले. १९६५ पासून अमेåरकन सैÆय उ°र िÓहएतनाम िवŁĦ ÿÂय± युĦात उतरले. राÕůाÅय± जॉÆसन munotes.in

Page 47

िवĵरचना
47 यां¸या काळात सुł झालेले युĦ पाच वष¥ चालले. युĦात अमेåरकेचा पराभव झाला. दि±ण िÓहएतनामवर िनयंýण ÿÖथािपत करÁयात यश िमळाले. १९६९ पासून अमेåरकेने दि±ण िÓहएतनाममधील आपले सैÆय काढून ¶यायला सुłवात झाली. युĦात हजारो सैिनक मारले गेल. युĦानंतर अमेåरके¸या परराÕů आिण संर±णािवषयक धोरणात अमेåरकन काँúेसची भूिमका वाढली. ११) अफगािणÖतानमधील युĦ – सोिवयत रिशया¸या १९७९ मÅये अफगािणÖतान मधील लÕकरी हÖत±ेपाने शीतयुĦातील तणाव िशिथलीकरणाची ÿिøया मागे पडून नवशीतयुĦाला ÿारंभ झाला. १९७८ मÅये अफगािणÖतानात लÕकरी उठाव होऊन साÌयवादी राजवट (Peoples Democratics Party of Afaganistan) ÿÖथािपत झाली. सोिवयत रिशया¸या हÖत±ेपानंतर अफगािणÖतान मÅये रिशयन सैÆयाचे पाठबळ असणारे अफगाण सैÆय आिण पािकÖतान – अमेåरकेचे पाठबळ असणारे अफगाण मुजािहĥीन बंडखोर यां¸यात युĦ झाले. अशा ÿकारे अमेåरका–सोिवयत रिशया पुÆहा समोरासमोर आले. १९८९ मÅये रिशयाचे तÂकालीन अÅय± िमखाईल úोबाªचेÓह यांनी अफगिणÖतानमधील रिशयन सैÆय काढून घेईपय«त हा संघषª सुł होता. शीतयुĦा¸या काळात UNO¸या Óयासपीठावर िन:शľीकरणा¸या राजकारणात शीतयुĦकालीन ňुवीकरण ÖपĶपणे जाणवत होते. शीतयुĦा¸या राजकारणामुळे अनेक Öथािनक ÿijांना गुंतागुंतीचे Öवłप ÿाĮ झाले. शीतयुĦा¸या समाĮीनंतरही हे ÿij सुटलेले नाही. उदा. काÔमीर ÿij, अरब-इľाइल संघषª २.५.३ शीतयुĦकालीन िĬňुवी िवĵरचने¸या समाĮीची कारणे १९९० ¸या दशका¸या पूवाªधाªत सोिवयत रिशयाचे िवघटन झाले. Âयामुळे शीतयुĦाने िनमाªण केलेली िĬňुवीकरणाची ÓयवÖथा कोलमडली. Âयामागील कारणे खालील ÿमाणे – १) शीतयुĦाने एका जीवघेÁया शľाľ Öपध¥ला जÆम िदला. ही शľाľ Öपधाª ÿचंड खिचªक होती. अमेåरका – सोिवयत रिशया¸या अथªÓयवÖथेवर ÿचंड ताण पडला. ही शľाľ Öपधाª अिधक काळ िटकिवणे दोÆही महास°ांसाठी अवघड बनले. २) शीतयुĦकालीन अमेåरका – सोिवयत रिशया यां¸या परÖपरांवर ÿभाव पाडÁया¸या आिण इतर राÕůांना आपÐया गटात खेचÁया¸या तीĄ Öपध¥मुळे ितसöया जगातील िवकसनशील राÕůांवर मोठा अÆयाय झाला. राÕůवादी भावनेची मोठी लाट शीतयुĦा¸या राजकारणाची ÿितिøया Ìहणून काही राÕůांमधून िनमाªण झाली. Âयाचे चटके महास°ांना सोसावे लागले. उदा. िÓहएतनाममÅये अमेåरकेची झालेली कŌडी अफगािणÖतानातील रिशयाचा फसलेला डाव munotes.in

Page 48

जागितक राजकारण
48 ३) शीतयुĦा¸या राजकारणातील साÌयवादी आिण भांडवलशाही अशा दोÆही Öपधªक गटांमÅये अंतगªत फूट पडायला सुŁवात झाली. रिशया-चीन मतभेदामुळे साÌयवादी राÕůां¸या एकतेला तडा गेला तर अमेåरका आिण ित¸या इतर पिIJमी युरोपीय सहकारी राÕůांमÅये िनमाªण झालेÐया मतभेदांमुळे नाटो संघटनेिवषयी ÿijिचÆह िनमाªण झाले. ४) शीतयुĦा¸या काळात अमेåरका – सोिवयत रिशया यांचा संर±ण खचª वाढत असताना दुसरीकडे जपान आिण काही अंशी आµनेय आिशयाई राÕůांचा आिथªक िवकास घडून येत होता. जपान, िसंगापूर, थायलंड, मलेिशया यां¸या आिथªक िवकासामुळे शीतयुĦा¸या राजकारणाचा िनरथªकपणा महास°ां¸या ल±ात आला. पåरणामी १९८० ¸या दशकापासून दोÆही महास°ांनी आिथªक िहतसंबंधांना ÿाधाÆय देÁयास सुŁवात केली. ५) १९८० ¸या दशकातील नवशीतयुĦा¸या राजकारणांतगªत अमेåरकेचे अÅय± रोनाÐड रेगन यांनी सुł केलेÐया शľाľÖपध¥त रिशयाचा िटकाव लागला नाही. ६) रिशयाचे कोलमडलेली अथªÓयवÖथा आिण Âयावर िनयंýण ठेवÁयात रिशयातील ÿशासन अपयशी ठरले. २.६ शीतयुĦानंतर¸या काळातील नवीन िवĵरचना १९९१ मÅये सोिवयत रिशया¸या िवघटनाबरोबरच अमेåरका सोिवयत रिशयातील शीतयुĦाचे राजकारण संपुĶात आले. िĬňुवीकरणावर आधाåरत शीतयुĦकालीन स°ा समतोलाची ÓयवÖथा कोसळली. सोिवयत रिशयाचे िवघटन होऊन १५ Öवतंý व सावªभौम राÕůे िनमाªण झाली. पूवª युरोपमधील अनेक राÕůांमधून साÌयवादी राजवटी कोसळून लोकशाही ÓयवÖथा िनमाªण झाली. शीतयुĦा¸या काळातील लÕकरी गट, करार (नाटो वगळून) संपुĶात आले. लÕकरी गटाची जागा िवभागीय Óयापार संघांनी घेतली शीतयुĦा¸या अंताबरोबरच अमेåरका – सोिवयत रिशया पिIJम – पूवª युरोपातील सहकायाªचा मागª मोकळा झाला. िवचारसरणीपे±ा िहतसंबंध महÂवाचे बनले. अमेåरका व युरोपीय राÕůांनी परराÕů धोरणात आिथªक िहतसंबंधांना ÿाधाÆय िदले. पिIJम – पूवª जमªनीचे एकìकरण झाले.उ°र-दि±ण कोåरया¸या एकìकरणाची ÿिøया सुł झाली. रिशयाने अफगािणÖतानमधून आपले सैÆय काढून घेतले. इराक-इराण युĦाचा शेवट होऊन आिशया खंडात तणाव शैिथÐयाची ÿिøया सुł झाली. शीतयुĦा¸या समाĮीबरोबरच UNO ची िवĵ राजकारणातील भूिमका बदलली. शीतयुĦा¸या काळात दोÆही महास°ांनी UNO ¸या Óयासपीठाचा वापर संघषाªकåरता केला. परंतु शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर UNO ने पयाªवरण संर±ण, िन:शľीकरण मानवािधकारांचे संर±ण, मिहला स±मीकरण अशा िविवध ±ेýात भरीव कामिगरी केली. शीतयुद् धो°र जग हे तणावमुĉ आहे असे नाही. महास°ांमधील संघषª संपला तरी देशांतगªत Öथािनक – िवभागीय पातळीवरचे वांिशक, धािमªक संघषª, धािमªक मूलतÂववाद, दहशतवाद यामुळे िहंसाचाराचे ÿमाण वाढत आहे. िवकसीत राÕůाबरोबरच िवकसनशील राÕůांनाही दहशतवादा¸या भÖमासुराने úासले आहे. munotes.in

Page 49

िवĵरचना
49 अशा ÿकारे शीतयुĦो°र काळात एकìकडे शांतता, सहकायª आिण लोकशाहीचा ÿसार घडून आला आहे तर दुसरीकडे िवभागीय संघषाªचेही अिÖतÂव जाणवते. यातून परÖपरिवरोधी िवषयांचे अिÖतÂव असणारी एक नवीन िवĵरचना अिÖतÂवात आली आहे. २.६.१ नवीन िवĵरचना : एकňुवी कì बहòňुवी ? १९९१ मÅये शीतयुĦांचा अÖत झाला. अमेåरका – सोिवयत रिशया यां¸यातील संघषª िमटला. सोिवयत रिशया¸या िवघटनाबरोबरच िĬňुवी स°ासमतोलावर आधाåरत िवĵरचना कोसळली आिण अमेåरकेचे वचªÖव जगावर िनमाªण झाले. अमेåरकेसार´या महास°ेला जगात तोडीस तोड अशी महास°ा उरली नसÐयाने अमेåरके¸या नेतृÂवाखाली एकňुवीय िवĵरचना आकाराला आली. शीतयुĦानंतरची आकाराला आलेÐया नवीन िवĵरचना एकňुवीय (Unipolar) आहे कì बहòňुवी (Multipolar) यािवषयी िवचारवंतांमÅये मतभेद आहे. वाÖतिवक पाहता या िवĵरचनेत एकňुवीय आिण बहòňुवीय ÓयवÖथांचे सहअिÖतÂव आहे. नवीन िवĵरचनेला पूणªत: एकňुवीय आिण बहòňुवी Ìहणणे चुकìचे असून, एकाच वेळी या दोÆही ÓयवÖथांची वैिशĶये नवीन िवĵरचनेत िदसून येतात. २.६.२ एकňुवीय िवĵरचना (Unipolar Wold Order) एकňुवीय िवĵरचना ही एकाच राÕůाभोवती क¤िþत असणारी िवĵरचना असून जागितक नेतृÂवाची धुरा Âया राÕůाकडे असते. िवĵ राजकारणातील ÿमुख िनणªय Âया राÕůा¸या मजêने घेतले जातात. िवĵशांती आिण सुरि±तता िटकिवÁयाची जबाबदारी Âया राÕůावर असते. Âया राÕůाशी Öपधाª कł शकेल िकंवा Âयां¸या स°ेला आÓहान देऊ शकेल अशी दूसरी स°ा या िवĵरचनेत अिÖतÂवात नसते. शीतयुĦो°र काळात अशी ÓयवÖथा अिÖतÂवात आली असÐयाचे अमेåरकन अËयासकांचे मत आहे ४५ वष¥ चाललेÐया Öपध¥त अमेåरका आिण अमेåरका नेतृÂव करीत असलेÐया भांडवलशाही िवचारसरणीचा ÖपĶ िवजय झाला आहे. एकňुवीय िवĵरचनेची ÿमुख वैिशĶये –

munotes.in

Page 50

जागितक राजकारण
50 १) स°े¸या क¤िþ करणावर आधाåरत एकňुवीय िवĵरचना स°े¸या क¤þीकरणावर आधाåरत असून स°ा ही एखादया िविशĶ राÕůा¸या िकंवा गटा¸या हातात क¤िþत असते. २) एक राÕů इतरांपे±ा अिधक शिĉशाली – िविशĶ राÕůांचे िकंवा राÕůगटाचे आिथªक, भौितक सामÃयª हे इतर राÕůांपे±ा अिधक असते. ३) एकाच राÕůा¸या अिधस°ेवर आधाåरत ÓयवÖथा एकňुवीय ÓयवÖथा एकाच राÕůा¸या अिधस°ेवर आधाåरत ÓयवÖथा असते. आंतरराÕůीय राजकारणाचे नेतृÂव सामूिहक Öवłपाचे नसून ते एकìकृत Öवłपाचे असते. आंतरराÕůीय राजकारणाची धुरा एका शिĉशाली राÕůाकडे असते. हे राÕů आंतरराÕůीय घडामोडी¸या क¤þÖथानी असते. ४) एकाच राÕůाची एकािधकारशाही या ÓयवÖथेत एका राÕůाची एकािधकारी िकंवा हòकूमशाही िनमाªण होÁयाची श³यता असते. ५) शिĉशाली राÕůे स°ासमतोलकाची भूिमका पार पाडते या ÓयवÖथेमÅये आंतरराÕůीय राजकारणाचे नेतृÂव करणारे राÕů आंतरराÕůीय तसेच िवभागीय स°ासमतोलात स°ासमतोलकाची भूिमका पार पाडते. ६) लोकशाहीिवरोधी ÓयवÖथा – एकňुवीय ÓयवÖथा ही ÿामु´याने लोकशाही िवरोधी ÓयवÖथा असते. जगाचे नेतृÂव करणारे राÕů बöयाचदा हòकूमशाही पĦतीने वतªन करते. २.६.३ एकňुवीय ÓयवÖथे¸या समथªनाथª मुĥे – सोिवयत रिशया¸या िवघटनानंतर अमेåरकेशी Öपधाª कł शकेल. अशी दुसरी स°ा अिÖतÂवात नाही. Âयामुळे नवीन िवĵरचनेवरील अमेåरकेची पकड िनिवªवाद आहे. १९९१ मÅये अमेåरकेचे तÂकालीन राÕůाÅय± जॉजª बुश (िसनीअर) यांनी शीतयुĦो°र काळातील नवीन िवĵरचनेची घोषणा केली. ही िवĵरचना अथाªतच अमेåरका क¤िþत आहे. नवीन िवĵरचनेत अमेåरकेची भूिमका िवĵर±ण कÂया«ची (Global Policeman) असेल. Âयासाठी आंतरराÕůीय राजकारणात अमेåरकेचा सहभाग सøìय असेल. असा सूर या घोषणेत होता. जॉजª बुश यांची नवीन िवĵरचना ही पाच तÂवांवर आधाåरत होती – १) िवĵ राजकारणाचे नेतृÂव, िवĵशांती आिण सुरि±तता िटकिवÁयाची जबाबदारी अमेåरकेवर असेल. munotes.in

Page 51

िवĵरचना
51 २) आंतरराÕůीय सहकायाª¸या माÅयमातून शांतता आिण सुरि±ततेचे उिĥĶ साधले जाईल. ३) िवĵरचनेत UNO ची भूिमका महÂवपूणª असेल. ४) आंतरराÕůीय कायīाचे उÐलंघन करणाöया राÕůािवłĦ सामूिहक सुरि±तते¸या तÂवांतगªत कारवाई केली जाईल. ५) अणुचाचणी बंदी, अÁवľ ÿसार बंदीसाठी युĦपातळीवर ÿयÂन केले जातील. अमेåरकेची वाढती एकािधकारशाही – जॉजª बुश (िसिनअर) यांनी घोषीत केलेÐया नवीन िवĵरचने¸या Öवłपातून भिवÕयातील अमेåरके¸या भूिमकेची जगाला कÐपना आली. सन १९९१ ते २००९ या काळातील आंतरराÕůीय राजकारणातील घडामोडी पािहÐया तर बुश यांनी घोिषत केलेली नवीन िवĵरचना अमेåरका ÿÂय±ात आणताना िदसते. या घडामŌडी मधून शीतयुĦो°र िवĵरचना एकňुवी असÐयाचे ÖपĶ संकेत िमळतात. या कालावधीत अमेåरकेची एकािधकारशाही, दादािगरी वाढलेली िदसते. अमेåरके¸या एकािधकारशाहीला थोपिवÁयात UNOलाही अपयश आले आहे. १) १९९१ चे खाडी युĦ सन १९९१ ¸या खाडी युĦादरÌयान अमेåरकेचा नेतृÂवाखाली UNO ने सामूिहक सुरि±तते¸या तÂवांतगªत इरकािवłĦ लÕकरी कारवाई केली. Âयात अमेåरकेने दोन लाख सैÆय सौदी अरेिबयात ठेवले. या लÕकरी कारवाईनंतर इराकने कुवैतमधून माघार घेतली. तरीही अमेåरकेने सौदी अरेिबयातून आपले सैÆय काढून घेÁयास नकार िदला. २) नाटोचे बॉÌबहÐले – बोिÖनया आिण सिबªया राÕůांमधील वांिशक िहंसाचार थांबिवÁयासाठी अमेåरके¸या नेतृÂवाखाली NATO संघटनेने १९९५ व १९९६ मÅये या राÕůांवर हवाई हÐले केले. या हÐÐयांसाठी UNO ¸या सुर±ा पåरषदेची सहमती नÓहती. ३) शांितसेनेतून माघार आिĀकेतील सोमािलया राÕůातील वांिशक दंगली थांबिवÁयासाठी युनोने पाठवलेÐया शांितसेनेतून अमेåरकेने आपला सहभाग तडकाफडकì काढून घेतला. अमेåरकेचा हा िनणªय पूणªत: एकतफê व युनो¸या िनयमांचा भंग करणारा होता. ४) अफगािणÖतानवर लÕकरी कारवाई ११ सÈट¤बर २००१ रोजी अमेåरकेचा Æयूयॉकªमधील िवĵ Óयापार क¤þ (WTC) व वॉिशंµटन डी.सी.तील अमेåरकन संर±ण िवभाग (पेÆटागॉन) ¸या कायाªलयावर दहशतवादी हÐले झाले. या हÐÐयात ५००० अमेåरकन नागåरक मारले गेले. हÐÐयाचा मु´य सूýधार ओसामा-िबन- लादेनला अफगािणÖतानमधील तÂकालीन तािलबान शासनाने आ®य िदÐयाचा संशय अमेåरकेला होता. Âयामुळे अमेåरकेने munotes.in

Page 52

जागितक राजकारण
52 तािलबान शासनािवŁĦ लÕकरी कारवाई केली. कारवाईत अफगािणÖतानातील धािमªक मूलतßवावर आधाåरत तािलबानी शासन संपुĶात आले. कारवाई दरÌयान अमेåरकेकडून युĦ िनयम धाÊयावर बसिवÁयात आले. मोठ्या ÿमाणावर मानवािधकारांचे उÐलंघन करÁयात आले. ५) आंतरराÕůीय दहशतवादािवłĦ अमेåरकेचे युĦ सÈट¤बर ११ ¸या दहशतवादी हÐ Ðयानंतर अमेåरकेने आंतरराÕůीय दहशतवादािवłĦ युĦ पुकारले. या युĦात अमेåरका वापरत असलेÐया िविवध तंýावłन अमेåरकेची एकािधकारशाही ÖपĶ होते. दहशतवादा¸या नावाखाली एखाīा सावªभौम राÕůा¸या अंतगªत कारभारात हÖत±ेप करणे, दहशतवादाला समथªन देÁया¸या आरोपावłन काही राÕůांिवłĦ एकतफê आिथªक बिहÕकाराची – Óयापारी नाकेबंदीची घोषणा करणे. काही राÕůांना दैÂय राÕůे (Evil Nations) Ìहणून संबोधून Âयांना िवĵ राजकारणात वेगळे पाडÁयाचा ÿयÂन करणे. मानवािधकार, युĦिनयमांचे उÐलंघन करणे या तंýातून अमेåरकेची दादािगरी वाढत असÐयाचे िदसते. आंतरराÕůीय दहशतवादाचा सामना करÁयासाठी अमेåरकेने काही राÕůांबरोबर लÕकरी करार केले. करारांतगªत अमेåरका Âया राÕůांना शľाľपुरवठा करीत असते. यातून िवभागीय पातळीवर शľाľ Öपधाª जोर धरताना िदसते. ६) इराकिवłĦ लÕकरी कारवाई – अमेåरके¸या एकािधकारशाहीचा सवō¸च िबंदू Ìहणजे २००४ मÅये अमेåरकेने इराकवर लÕकरी कारवाई केली. UNO ¸या १५० पे±ा जाÖत सदÖय राÕůांचा या कारवाईला िवरोध असतानाही काही राÕůां¸या सहकायाªने अमेåरकेने ही कारवाई पूणªÂवाला नेली. अमेåरके¸या युĦिपपासू धोरणांना मुरड घालÁयास UNO ला आलेले हे सवाªत मोठे अपयश आहे. इराकवरील लÕकरी कारवाई दोन उिĥĶांसाठी करÁयात आली.  इराकमÅये सĥाम हòसनेची राजवट बदलणे (Regione Change)  िन:Ôýीकरण इराकमÅये तÂकालीन अÅय± सĥाम हòसैन¸या काळात आिÁवक, रासायिनक, जैिवक अľांचा िवकास करÁयात आÐयाचा संशय अमेåरकेला होता ही िवÅवंसक शľाľे (WMD – Weapons of Mass Destruction) भिवÕयात दहशतवादी संघटनांकडून अमेåरके िवłĦ वापरले जाÁयाची भीती होती. या शľांचा गैरवापर होÁयाअगोदरच ती नĶ करÁयासाठी ही कारवाई करÁयात आली. भिवÕयात शýूकडून काही धो³याची श³यता असÐयास योµय कारवाई कłन धो³याची श³यता नĶ करÁया¸या धोरणाला Preemptive Attack धोरण munotes.in

Page 53

िवĵरचना
53 Ìहणतात. अमेåरकेची इराकवरील लÕकरी कारवाई या धोरणावर आधाåरत होती. सÅया इľालयकडून पॅलेÖटाईन िवłĦ या धोरणाचा सवाªिधक वापर केला जातो. भारतानेही असे धोरण पाकÓयाĮ काÔमीरमधील भारतािवरोधी कारवाया करणाöया दहशतवादी संघटनांिवłĦ वापरावे. यािवषयी देशांतगªत दबाव शासनावर वाढत आहे. २.७ बहòňुवीय िवĵरचना (Multi – Polar World Order) बहòňुवीय िवĵरचना Ìहणजे अशी िवĵरचना, ºयामÅये स°ेची क¤þे अनेक असतात. आंतरराÕůीय राजकारणाचे नेतृÂव कोणÂयाही एका राÕůाकडे नसून अनेक राÕůांमÅये यासाठी Öपधाª असते या ÓयवÖथेत कोणतेही एक राÕů शिĉशाली नसते तर अनेक राĶांचे स°ासामÃयª कमी-अिधक ÿमाणात समान असते. Âयामुळे कोणÂयाही एका राÕůाची दादािगरी, मĉेदारी िनमाªण होÁयाची श³यता नसते. राÕůांमÅये Öपधाª असली तरी समान राÕůीय िहतसंबंधा¸या र±णासाठी युती होÁयाची श³यता असते. उदा. १९९१ ¸या खाडी युĦा¸या वेळी अमेåरके¸या नेतृÂवाखाली इराकिवłĦ सामूिहक सुरि±तते¸या तÂवांतगªत लÕकरी कारवाई करÁयात आली. या कारवाईला रिशया, चीन, जपान या महास°ांचे समथªन होते. २.७.१ बहòňुवीय िवĵरचनेची ÿमुख वैिशĶये
१) बहòस°ाक¤þी िवĵरचना - या ÓयवÖथेत स°ेची क¤þे अनेक असतात. २) सामÃया«मÅये समानता – बहòňुवीय िवĵरचनेत राÕůांचे सामÃयª कमी-अिधक ÿमाणात समान असते.
munotes.in

Page 54

जागितक राजकारण
54 ३) सामूिहक नेतृÂव – बहòňुवीय िवĵरचना सामूिहक नेतृÂवा¸या (Collective Leadership) तÂवावर आधाåरत आहे. आंततरराÕůीय राजकारणाचे नेतृÂव एका राÕůाकडे नसून अनेक राÕů सामूिहकपणे हे कायª पार पाडतात. ४) स°ासमतोलावर आधाåरत ÓयवÖथा – बहòňुवीय िवĵरचना ही १९ Óया शतकात युरोपात अिÖतÂवात असलेÐया स°ासमतोला¸या ÓयवÖथेवर आधाåरत ÓयवÖथा आहे. या ÓयवÖथेत इंµलंड, ĀाÆस, ऑिÖůया, नेदरलॅÁड, बेिÐजअम यासारखी स°ेची अनेक क¤þे होती. या राÕůांमÅये आिशया – आिĀका खंडात वसाहती िनमाªण करÁयासाठी तीĄ Öपधाª होती. ५) राºयकांचा नवीन स°ाक¤þे Ìहणून उदय – बहòňुवीय िवĵरचनेत राÕůांबरोबरच राºयके (Non States Actors) उदा. बहòराÕůीय कंपÆया, NGO, Óयापार संघ इ. स°ेची क¤þे बनली आहे. उदा. ASEAN या Óयापारसंघाचा आिथªक Óयापारी स°ेचा क¤þ Ìहणून उदय झाला असून अनेक मोठी राÕůे ASEAN चे सदÖयÂव िमळिवÁयासाठी ÿयÂनशील आहेत. ६) आिथªक Óयापारी Öवłपाची Öपधाª – बहòňुवीय िवĵरचनेतील राÕůांमधील Öपधाª ही ÿामु´याने आिथªक – Óयापारी Öवłपाची आहे. आिथªक िहतसंबंध जोपासÁयासाठी Óयापारी सवलती िमळिवÁयासाठी राÕůांमÅये चढाओढ आहे. Âयासाठी आिथªक राजनयाचा वापर केला जातो. ७) समान िहतसंबंधा¸या र±णासाठी राÕ ůांमÅये युती – बहòňुवीय िवĵरचनेत समान िहतसंबंधां¸या र±णासाठी राÕůांमÅये युती – ÿितयुती िनमाªण केÐया जातात. २.७.२ शीतयुĦो°र काळातील बहòňुवीय िवĵरचना – शीतयुĦो°र आंतरराÕůीय ÓयवÖथा ही बहòňुवीय ÓयवÖथा असÐयाचे काही अËयासक मानतात. शीतयुĦो°र काळात आंतरराÕůीय राजकारणात अनेक नवीन स°ाक¤þाचा उदय झालेला िदसतो. भारत, रिशया, चीन, जमªनी, ĀाÆस या राÕůांचे बहòňुवीय िवĵरचने¸या िनिमªतीला समथªन आहे. शीतयुĦो°र काळात अमेåरका ही एकमेव महास°ा नाही. अमेåरकेचे लÕकरी सामÃयª िनिवªवाद असले तरी आिथªक आघाडीवर अमेåरकेला जपान, जमªनी, भारत, चीन, दि±णपूवª आिशयाई राÕů, युरोपीयन युिनयन इ. बरोबर तीĄ Öपधाª करावी लागत आहे. िशÖतबद् ध आिण योजनापूवªक रीतीने आिथªक िवकासा¸या जोरावर जपान, चीन, भारत व काही दि±णपूवª आिशयाई राÕůे (थायलंड, िसंगापूर) महास°े¸या रांगेत जाऊन बसली आहे. पåरणामी शीतयुĦो°र िवĵरचनेला अमेåरकेची एकािधकारशाही असलेली एकňुवीय munotes.in

Page 55

िवĵरचना
55 िवĵरचना संबोधणे चुकìचे ठरते. जागितक राजकारणाचे नेतृÂव केवळ अमेåरका करीत नसून अमेåरका, चीन, जपान, जमªनी, भारत इ. चे सामूिहक नेतृÂव िनमाªण झाले आहे. २.७.३ शीतयुĦो°र काळातील नवीन िवĵरचनेची वैिशĶये शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर िनमाªण झालेÐया नवीन िवĵरचनेचे सकाराÂमक आिण नकाराÂमक अशी दोÆही ÿकारची वैिशĶये आहेत.  नवीन िवĵरचनेची सकाराÂमक वैिशĶये १) आिथªक िहतसंबंधांना ÿाधाÆय – शीतयुĥो°र काळातील महÂवाची घटना Ìहणजे राÕůा¸या परराÕů धोरणात आिथªक िहतसंबंधांना िमळालेले ÿाधाÆय होय. शीतयुĦा¸या काळात िवचारसरणीवर आधाåरत राजकारण, राजकìय िहतसंबंधांना महÂव होते. Âयासाठी आिथªक, िहतसंबंधाचा बळी िदला जात असे. साÌयवादा¸या ÿितरोधनासाठी अमेåरकेने अनेक राÕůांना आिथªक सहाÍय – सवलती िदÐया गेÐया. Âयाची झळ अमेåरकì अथªÓयवÖथेला बसली. शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर िवचारसरणी¸या अिÖतÂवासाठी अशा Öवłपाची मदत कालबाĻ ठरली. शीतयुĦा¸या अंतानंतर पिहले नविनवाªिचत अÅय± िबल ि³लंटन यांनी आिथªक िहतसंबंधांना ÿाधाÆय देÁयाचे नवे धोरण घोषीत केले. अनेक राÕůांनी आिथªक उदारीकरणाचे धोरण Öवीकाłन जागितक बाजारपेठेत आिथªक Óयापारी िहतसंबंध जोपासÁया¸या धोरणाला ÿाधाÆय िदले Âयासाठी आिथªक राजनयाचा वापर केला. २) आंतरराÕůीय राजकारणात आिशयाई राÕůांचे महÂव वाढले. शीतयुĦानंतरचा काळ हा आिशया खंडाचा काळ Ìहणून ओळखला जातो. शीतयुĦा¸या काळात युरोप खंड क¤þÖथानी असÐयाने या काळात युरोिपयन राÕůांचे महÂव वाढले होते. शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर आंतरराÕůीय राजकारणाचे क¤þ आिशया खंडात Öथलांतåरत झाले. िसंगापूर, मलेिशया, भारत, जपान, चीन या राÕůांनी झपाट्याने आिथªक ÿगती केली असून. आंतरराÕůीय राजकारणातील Âयांची भूिमका वाढली आहे. ASEAN सार´या Óयापारसंघा¸या सदÖयÂवासाठी युरोिपयन राÕůे ÿयÂनशील आहेत. आिशयाई राÕůां¸या आिथ«क गुंतवणुकìसाठी पिIJमी MNC मÅये चढाओढ िनमाªण झाली आहे. ३) आंतरराÕůीय सहकायाªत वाढ शीतयुĦो°र काळात राÕůांराÕůांमधील राजकìय – आिथªक – Óयापारी – सांÖकृितक, िव²ान – तंý²ाना¸या ±ेýात तसेच िĬप±ीय – िवभागीय पातळीवरील बहòप±ीय सहकायाªत वाढ झाली आहे. शीतयुĦा¸या munotes.in

Page 56

जागितक राजकारण
56 राजकारणामुळे अमेåरका – रिशया, अमेåरका – चीन, पूवª – पिIJम युरोप यां¸यातील संघषाªमुळे सहकायाªत बाधा िनमाªण झाली होती. लÕकरी करार – संघटनांमुळे राÕůांची िवभागणी गटांमÅये झाली होती. आंतरराÕůीय राजकारणात भीती, संशयाचे वातावरण िनमाªण झाले होते. शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर शांतता आिण सहकायाª¸या माÅयमातून आंतरराÕůीय िवभागीय व िĬप±ीय संघषª सोडिवÁयाकडे राÕůांचा कल वाढलेला िदसतो. तसेच UNO ची भूिमकाही संघषª िनवारणासाठी महÂवाची ठरली. िवभागीय Óयापारसंघाची वाढती सं´या व भूिमकेमुळे िवभागीय आिथªक – Óयापारी सहकायाªचा मागª मोकळा झाला. ASEAN, NAFTA – North American Free Trade Agreement, APEC – Asia Pacific Economic Co-Operation या Óयापारसंघाची भूिमका शीतयुĦो°र काळात वाढली. ASEAN ¸या सदÖय राÕůे मलेिशया, इंडोनेिशया, थायलंड, िसंगापूर इ. राÕůांना Asian Tigers असे Ìहटले जाते. िवभागीय Óयापार संघामुळे राÕůीय सावªभौमÂवाचा घटक मागे पडून िवभागीय सावªभौमÂवाला महÂव ÿाĮ होत आहे. आिथªक सहकायाªबरोबरच वांिशक – धािमªक मूलतÂववादी संघषाªचे िनवारणही शांतते¸या माÅयमातून केले जात आहे. ४) UNO ची भूिमका बदलली – शीतयुĦा¸या काळात महास°ांमधील राजकारणांमुळे UNO ¸या भूिमकेवर मयाªदा पडÐया. महास°ांनी UNO ¸या Óयासपीठाचा वापर आपपासातील संघषाª¸या कारणासाठी केला. शीतयुĦा¸या राजकारणामुळे िन:शľीकरण पयाªवरणाचे संर±ण, मानवी ह³कांचे संर±ण या महÂवा¸या ÿijांमÅये UNO भरीव कामिगरी कł शकली नाही. शीतयुĦो°र काळात UNO ची भूिमका बदलून ती Óयापक बनली. याचे ÿितिबंब १९९१ मÅये िमळाले. UNo चे तÂकालीन सरिचटणीस जेिÓहएर - दी – कुलर यांनी ‘UN Agenda for 21st Century’ हा अहवाल ÿिसĦ कłन भिवÕयातील UNO ¸या भूिमकेवर िश³कामोतªब केले. या उिĥĶां¸या पूतêसाठी UNO ÿयÂनशील असून शीतयुĦो°र काळात UNO ¸या शांितसेनेचे कायª±ेý वाढलेले िदसते. राजकìय Öथैयाªसाठी लोकशाही पĦतीने िनवडणुका घेणे, शांतता कराराची अंमलबजावणी करणे, नागåरकांना आरोµय िवषयक सुिवधा पुरवणे इ. काय¥ शांितसेना करताना िदसते. रवांडा, सोमािलयातील वांिशक संघषाªत UNO ने हÖत±ेप कłन शांतीÿÖथापनेचे कायª केले. munotes.in

Page 57

िवĵरचना
57 ५) लोकशाहीचा ÿसार – शीतयुĦो°र काळात आंतरराÕůीय पातळीवर लोकशाहीकरणाची ÿिøया गितशील बनली आहे. सोिवयत रिशया¸या िवघटनाबरोबरच हंगेरी, बÐगेåरया, łमािनया सार´या पूवª युरोपीयन राÕůांनी लोकशाही ÓयवÖथेचा Öवीकार केला. लोकशाही¸या ÿसारासाठी ÿयÂन करणे हे अमेåरके¸या परराÕů धोरणाचे ÿमुख उिĥĶ आहे. नेपाळ, भूतानसार´या राÕůांमÅये संसदीय लोकशाही आकाराला येत आहे. ६) िन:शľीकरणाची ÿिøया गितशील बनली शीतयुĦो°र काळात िन:शाľीकरणाची ÿिøया गितशील बनली. शीतयुĦा¸या काळात १९७९ ¸या दशकापय«त अमेåरका, सोिवयत रिशया, इंµलंड, ĀाÆस, चीन या पाच राÕůांकडे अÁवľे होती. पण पुढे भारत – पािकÖतान, उ°र – दि±ण कोरीया, या राÕůानी अÁवÖ ý ±मता ÿाĮ केली. अÁवľा¸या वाढÂया ÿसाराबरोबरच आंतरराÕůीय शांतता आिण सुरि±तता धो³यात आली. यावर उपाय Ìहणून UNO ने संपूणª िन:शľीकरणा¸या उिĥĶाला ÿाधाÆय िदले. १९९१ मÅये अमेåरका आिण रिशयाने सामåरक शľाľ कपात करार (START – Strategic Arms Reduction Treaty) करार केला. १९९५ मÅये NPT – Nuclear Non Proliteration Treaty करारला मुदतवाढ देÁयात आली. १९९९ मÅये सवªसमावेशक अणुचाचणी बंदी करार (Comprehensive Test Ban Treaty - CTBT) मंजूर करÁयात आला. ७) मानवािधकारां¸या संर±णािवषयी¸या संवेदनशीलतेत वाढ – UNO ने १९४८ मÅये मानवािधकारांचा जािहरानामा ÿिसĦ केला. परंतु शीतयुĦा¸या राजकारणामुळे मानवािधकारां¸या संर±णािवषयी आंतरराÕůीय जनमत गितशील बनिवÁयात UNO ला अपयश आले. शीतयुĦो°र काळात मानवािधकारांची जाणीव वैिĵक बनिवÁयात UNO, ॲमेÆÖटी इंटरनॅशनल, HUman Rights Watch या NGO ची भूिमका महÂवाची आहे. वाढÂया वांिशक िहंसाचारांमधून मानवािधकारांचे संर±ण करÁयासाठी UNO ¸या शांतीसेनेने काही राÕůांत लÕकरी हÖत±ेप केले. अनेक राÕůांमधून मानवािधकारां¸या संर±णासाठी कायदेशीर तरतूद करÁयात आÐया. उदा. भारतात १९९३ मÅये राÕůीय मानवी ह³क कायदा मंजूर करÁयात आला. Âयातंगªत राÕůीय मानवािधकार आयोग व राºय मानवािधकार आयोगाची िनिमªती करÁयात आली. munotes.in

Page 58

जागितक राजकारण
58 ८) पयाªवरण संर±णाची वैिĵक जाणीव पयाªवरण ÿदूषणाची समÖया िविशĶ राÕůापुरती मयाªिदत नसून ती आंतरराÕůीय Öवłपाची समÖया आहे. Âयाकåरता सामूिहक ÿयÂनांची आवÔयकता असÐयाची जाणीव शीतयुĦो°र काळात िवकिसत झाली. या जाणीवेचे पिहले ÿितिबंब १९९२ ¸या āाझीलमधील åरओ - िद – जािनरो येथील वसुंधरा पåरषदेत पडले. या पåरषदेत पयाªवरण संर±णाचा जािहरनामा तयार करÁयात आला. १९९७ मÅये जपानमधील ³योटो शहरात झालेÐया पयाªवरण संर±ण पåरषदेत पयाªवरण संर±णाचा मसुदा (Kyoto Protocol) तयार करÁयात आला. ९) Óयापारसंघाची वाढती भूिमका – शीतयुĦो°र काळात शीतयुĦकालीन लÕकरी संघटनांची जागा िवभागीय Óयापारसंघांनी घेतली. िवभागीय पातळीवरील आिथªक िवकासासाठी नवीन Óयापारसंघ अिÖतÂवात आले. िवभागीय आिथªक िवकास (Regional Economic Development) आिण िवभागीय आिथªक एिककरणा¸या (Regional Economic Integration) ÿिøयेत Óयापारसंघ महÂवाची भूिमका बजावत आहेत. अनेक राÕůां¸या आिथªक िवकासात िवभागीय Óयापार संघाची भूिमका महÂवाची आहे. उदा. ASEAN, SAARC, NAFTA, AU – Atircan Union १०) जागितकìकरणाची ÿिøया तीĄ बनली – जागितकìकरण ही वैिĵक ÿिøया असून कोणतेही राÕů Âयापासून अिलĮ राहó शकत नाही. भांडवलशाहीचा जागितक पातळीवर झालेला ÿसार, आिथªक उदारीकरणाची ÿिøया, MNC चे वाढते जाळे यामुळे जागितकìकरणा¸या ÿिøयेला वेग ÿाĮ झाला आहे. जागितकìकरण ही िवĵपातळीवर राÕůांमधील आिथªक – सामािजक – सांÖकृितक संबंध घिनķ कłन एक परÖपरावलंबी िवĵाची िनिमªती करणारी ÿिøया आहे. ितचे उिĥĶ एक एिककृत िवĵ बाजारपेठ (Intergrated World Market) ची िनिमªती करणे आहे. १९९५ मÅये WTO ¸या Öथापनेबरोबरच जागितकìकरणा¸या ÿिøयेला गती ÿाĮ झाली आहे. नकाराÂमक वैिशĶये १) वांिशकवाद आिण वांिशक िहंसाचारात वाढ – शीतयुĦो°र काळात अमेåरका – सोिवयत रिशया यां¸यातील संघषª संपुĶात आला असला तरी िवभागीय पातळीवरील संघषाªचे अिÖतÂव कायम आहे. अनेक राÕůांमÅये वांिशक भेदभावातून िहंसाचार घडून आला आहे. munotes.in

Page 59

िवĵरचना
59 उदा. बोिÖनया, øोयोिशया, रवांडा, अफगािणÖतान, ®ीलंका, सोमािलया, ईÖट ितमोर इ. या वांिशक िहंसाचारात अनेक िनÕपाप नागåरक ठार झाले आहे. आिĀकेतील रवांडा मÅये हòतु आिण तुÂसी या वांिशक गटां¸या संघषाªत एका वषाªत पाच लाख लोक मारले गेले. वांिशक संघषाªतून मानवािधकारांचे उÐलंघन होत असून. िवभागीय पातळीवरील शांतता आिण सुरि±तता धो³यात आली आहे. २) धािमªक मूलतÂववादी चळवळी – शीतयुĦो°र काळात जगामÅये धािमªक मूलतßवादी चळवळéनी जोर पकडला आहे. Âयातून दहशतवाद, वांिशक िहंसाचाराला चालना िमळत आहे. धािमªक ®ेķÂवाची भावना जोपासÁयासाठी धमाªचे अिÖतÂव िकंवा Öवतंý ओळख िटकिवÁयासाठी धमाª¸या आधारावर लोकांना संघिटत करÁयासाठी धािमªक मूलतÂववादी चळवळी सिøय झाÐया आहेत. उदा. अÐजेåरया, अफगािणÖतान, इराण इ. राÕůे धािमªक मूलतÂववादाला बळी पडली आहे. १९७९ मÅये इराणमÅये आयातोÐला खोमेणी यां¸या नेतृÂवाखाली झालेली धािमªक øांती. १९९६ मÅये अफगािणÖतानात ÿÖथािपत झालेले तािलबान शासन धािमªक मूलतÂववादाने ÿभािवत झाले होते. ३) आंतरराÕůीय दहशतवादाची समÖया शीतयुĦानंतर आंतरराÕůीय दहशतवादाने उú łप धारण केले असून, अमेåरका, रिशया, चीन, भारत, इंµलंड, ĀाÆस या राÕůां¸या सुर±ेला दहशतवादाने आÓहान िदले आहे. हा दहशतवाद धािमªक – वांिशक भावनेने ÿभािवत झाला असून, Âयाचे मूळ धािमªक मूलतÂववादी चळवळीत आहे. बॉÌबÖफोट, गोळीबार, अपहरण, राजिकय नेÂयांचे खून इ. साधनांचा वापर कłन दहशतवादी िहंसाचार घडवून आणतात. दहशतवादी कारवायांबरोबर अमली पदाथा«चा Óयापारही वाढला आहे. Âयातून आलेला पैसा दहशतवादी संघटनांना आिथªक सहाÍय करÁयासाठी वापरला जातो. ११ सÈट¤बर २००१ ¸या अमेåरकेवरील हÐÐयानंतर आंतरराÕůीय दहशतवादा¸या वाढÂया सामÃया«ची सा± जगाला पटली. ४) मानवी सुर±ेचा ÿij नवीन िवĵरचनेत मानवी सुर±ेचा ÿij गंभीर बनला आहे. मानवी सुर±ा Ìहणजे िहंसाचार, भीती, असुरि±ततेपासून Óयĉìची मुĉता. शीतयुĦकालीन तणाव, परÖपर अिवĵास संशय – भीती¸या वातावरणामुळे मानवी असुरि±तता munotes.in

Page 60

जागितक राजकारण
60 वाढली. शीतयुĦो°र काळातही पåरिÖथती मÅये फारसा बदल न होता. िविवध संघषाªमुळे मानवी सुर±ेचा ÿij गंभीर बनला. राजिकय कारणांमुळे अंतगªत यादवी युĦे, वांिशक िहंसाचार, धािमªक मूलतÂववादी चळवळी, अÁवľांचा ÿसार इ. कारणामुळे मानवी सुरि±तता धो³यात आली. ५) युĦ गुÆĻांचे (War Crimes) वाढते ÿमाण समकाळात िविवध ÿकार¸या संघषाªतून युĦिवषयक िनयमांचे पालन होताना िदसत नाही. Âयामुळे युĦ गुÆहयांचे ÿमाण वाढत आहे. युĦ कैīांना अमानवी वागणूक देणे, युĦादरÌयान सामाÆय नागåरकांवर सावªजिनक िठकाणी हÐले करणे हे ÿकार वाढत आहेत. उदा. १९९२ ¸या बोिÖनया मधील वांिशक संघषª, १९९५ मधील सिबªयामधील संघषª, अमेåरकेची इराक – अफगािणÖतानमधील लÕकरी कारवाई दरÌयान युद् धिवषयक िनयमांचे सराªस उÐलंघन झाले. इराकì युĦ कैīांना अमेåरकì सैÆयांकडून िमळत असलेÐया अमानवीय वागणुकìची छायािचýे ‘वॉिÔगंटन पोÖट’, ‘Æयूयॉकª टाईÌस’ ने ÿिसĦ केली. २.८ िवīापीठीय ÿij १) शीतयुĦकालीन िĬňुवीय ÓयÖथेचे सिवÖतर वणªन करा. २) शीतुयĦो°र िवĵरचना एकňुवीय आहे कì बहòňुवीय आहे? सिवÖतर चचाª करा. ३) ‘शीतयुĦो°र जगात एकňुवीय ÓयवÖथेचे अिÖतÂव जाणवते’ या िवधानाची चचाª करा. संदभªúंथ १) समकालीन जागितक राजकारण – शैल¤þ देवळाणकर, िवīा बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद २) आंतरराÕůीय संबंध – शीतयुĦो°र व जागितकìकरणाचे राजकारण – अŁणा प¤डसे, उ°रा सहľबुĦे, ओåरएंट ÊलैकÖवान, ओåरएंट Êलॅक Öवान ÿा. िल. मुंबई ३) आंतरराÕůीय संबंध – शांताराम भोगले. munotes.in

Page 61

61 ३संघषª, शांतता, आिण सुर±ा घटक रचना ३.१ उिĥĶे ३.२ िवषय िववेचन : संघषª ३.३ संघषª : अथª व Óया´या ३.४ संघषª : वगêकरण ३.५ संघषाªचे ÿकार ३.६ संघषाªचे बदलते Öवłप ३.७ िवषय िववेचन : शांतता ३.८ िनःशľीकरण ३.९ शľाľ िनयंýण ३.१० सामूिहक सुरि±तता ३.११ िवषय िववेचन : सुर±ा ३.१२ राÕůीय सुर±ा ३.१३ मानवी सुर±ा ३.१४ िवīापीठीय ÿij ३.१ उिĥĶे: १. संघषª, शांतता, सुर±ा या संकÐपना आिण Âयासंदभाªतील आंतरराÕůीय राजकारणा¸या वाटचालीचा आढावा अËयासणे. २. बदलÂया काळानुसार या संकÐपनांचे मूÐयमापन करणे. ३. िन:शľीकरण, शľाľ िनयंýण या संकÐपनाची िवīाÃया«ना मािहती कłन देणे. ४. राÕůीय सुर±ा, आंतरराÕůीय संबंधा¸या संदभाªतील २१ Óया शतकातील आÓहानांचा आढावा घेणे. ३.२ िवषय िववेचन : संघषª आंतरराÕůीय संबंधांमÅये शांतता आिण सुरि±तते¸या िनिमªतीला ÿाधाÆय असते. अशी शांततेची िनिमªती करत असताना देखील राÕůांमधील परÖपर संबंधांमÅये संघषª ही एक अटळ अशी बाब आहे. Ìहणजेच दोन िकंवा अिधक राÕůात परÖपर संबंध ÿÖथािपत करÁयासाठी munotes.in

Page 62

जागितक राजकारण
62 सहकायª ही एक महßवपूणª बाब आहे; तसेच संघषª ही देखील एक अपåरहायª बाब आहे. आंतरराÕůीय संबंधामधील सहकायाªचे जसे िविवध कांगोरे िदसून येतात Âयाच ÿकारे आंतरराÕůीय संबंधांमधील िविवध ÿकारचे संघषª अिÖतÂवात असÐयाचे सुĦा िदसून येते. अशा िविवध ÿकार¸या संघषाªचे अवलोकन करणे, िवĴेषण करणे व Âया संघषाªवर तोडगा काढणे, संघषाªची सोडवणूक करणे यासाठी आंतरराÕůीय संबंधाचे अËयासक ÿयÂन करत असतात. जसे संघषाªचे िविवध ÿकार असतात तसेच संघषª सोडवÁया¸या देखील िविवध पĦती असतात. आंतरराÕůीय संबंध, परराÕů धोरण, राÕůाराÕůांतील संघषाªची सोडवणूक, परÖपर सहकायª, शांतता या सवªच बाबéना दुसöया महायुĦानंतर¸या काळात अनÆयसाधारण महßव ÿाĮ झाले. या अËयासाअंती आंतरराÕůीय संबंधात संघषª अटळ असÐयाचेही िदसून येते. आंतरराÕůीय संबंध मुळातच आपÐया राÕůाचे िहतसंबंध जोपासणे या ŀĶीने िनमाªण केले जातात. Âयामुळेच जोपय«त राÕůा¸या िविशĶ िहतसंबंधाचे अिÖतÂव आहे तोपय«त संघषाªचेही अिÖतÂव राहणे Öवाभािवक आहे. संघषª हे आंतरराÕůीय ÓयवÖथेचे Óयव¸छेदक ल±ण आहे. ३.३ संघषª : अथª व Óया´या आंतरराÕůीय ÓयवÖथा ÿÖथािपत होत असताना ÿÂयेक राÕůाची एका िविशĶ ÿकारची ÿितमा िनमाªण होत असते. ही राÕůाची ÿितमा Âया राÕůाचे िहतसंबंध व आिथªक आिण राजकìय Åयेय यांवर अवलंबून असते. जेÓहा एकाच ÿकार¸या गोĶीत दोन िकंवा Âयापे±ा अिधक राÕůांचे िहतसंबंध गुंतलेले असतात, अशावेळी संघषाªची पåरिÖथती िनमाªण होते. उदाहरणाथª, भारत आिण पािकÖतान मधील काÔमीर ¸या मुद्īावłन चालू असणारा संघषª, भारत आिण चीन मधील सीमावाद, युøेन आिण रिशया संघषª इ. Ìहणजेच ºया राÕůांचे िहतसंबंध परÖपरपूरक असतात Âया राÕůांमÅये सहकायाªचे संबंध ÿÖथािपत होतात. याउलट ºया राÕůांचे िहतसंबंध परÖपर िवरोधी असतात Âया राÕůांमÅये माý संघषª िनमाªण होतात. हे संघषª िĬराÕůीय Öवłपाचे असतात. काही वेळा समान िहतसंबंध असणारी राÕůे आपापसात गट िनमाªण कłन सामूिहक दबाव िनमाªण कłन आपले ईिÈसत ÅयेयÿाĮीचा ÿयÂन करतात. संघषª हा गितमान असतो. संघषाªचे मूळ िहतसंबंधात आहे, असे आपण ºयावेळी Ìहणतो; Âयावेळी आपणाजवळ असणारी संसाधने मयाªिदत असणे, स°ा संबंध ही वैिशĶ्ये Âयात अनुÖयूत असतात. अमेåरकन राºयशाľ² हेरॉÐड लाÖवेल (Harold Lasswell) संघषाªची Óया´या करताना, संघषª ही जाणीवपूवªक केलेली Öपधाª असून अनÆय मूÐया¸या (Exclusive value) ÿाĮीसाठी होणाöया ÿयÂनांमधून संघषाªची िनिमªती होते. उपरोĉ Óया´येवłन संघषाªिवषयी काही गोĶी ÖपĶपणे िदसून येतात. पिहली Ìहणजे संघषª ही जाणीवपूवªक करÁयात आलेली ÖपधाªÂमक कृती आहे, तो जाणीवपूवªक िनवडलेला मागª आहे. दुसरी गोĶ Ìहणजे ही Öपधाª आपÐया राÕůा¸या िहतसंबंधां¸या पूतªतेसाठी केली जाते. राÕůांतील िहतसंबंध िवरोधी असतील तर Âयातून संघषाªची िनिमªती होत असते. िविवध राÕůांमधील िहतसंबंधाचे Öवłप िभÆन असते, Âयामुळे Âयांना ÿाĮ करावयाची उिĥĶ्ये देखील िभÆन असतात; पåरणामी राÕůांमधील संघषाªचे Öवłप देखील िभÆन असते. संघषª हे िहतसंबंधांवर आधारलेले असतात. व ÿÂयेक राÕůाचे कालपरÂवे िहतसंबंध बदलत असतात. munotes.in

Page 63

संघषª, शांतता, आिण सुर±ा
63 Âयामुळे संघषाªचे Öवłप देखील बदलत राहते. एका ठरािवक संघषाªवर तोडगा काढला कì Âयाची जागा दुसरा संघषª घेतो. आंतरराÕůीय शांतता ÿÖथािपत करÁयासाठी अशा संघषाªचे ÓयवÖथापन करणे गरजेचे असते. कारण संघषाªतून तणाव वाढतो. एकाच ÿकारचा संघषª अिधक कालावधीपय«त िटकून रािहÐयास Âयाचे łपांतरण िहंसेत होते अशा वेळी काही ÿसंगी िहंसेचे युĦात देखील łपांतरण होते. राÕůीय िवकासात संघषª हा खूप मोठा अडथळा आहे. तरीही संघषª हे वाÖतव नाकारता येत नाही. ३.४ संघषª : वगêकरण संघषाªचे वगêकरण िहंसक संघषª व अिहंसक संघषª असे करता येते. हे अगदीच ढोबळ व मूलभूत Öवłपाचे असे वगêकरण असले तरी खोलवर िवचार केÐयास Âयातील तÃयांश िदसू लागतो. जेÓहा शांततापूणª वाटाघाटी¸या माÅयमातून िहतसंबंध जोपासणे अश³य होऊन जाते तेÓहा देशांतगªत स°ा िहंसेचा मागª चोखळते. भौितक नुकसान Ìहणजेच िव°हानी, जीिवतहानी ही अशा िहंसक संघषाªची काही ÿाथिमक वैिशĶ्ये आहेत. अशा िहंसक संघषाªचा Óयĉì व नागरी समाजा¸या जडणघडणीवर िनराितशय व दीघªकालीन पåरणाम होतो. याउलट अिहंसक संघषाªत माý िहंसेचा अभाव हे वैिशĶ्य िदसून येते. िहतसंबंधाचा संघषª िहंसेचा वापर न करताही केला जाऊ शकतो. या ÿकार¸या संघषाªत दोन िकंवा दोन पे±ा अिधक राÕůे युĦ वा िहंसे िशवाय इतर अनेक मागा«चा अवलंब करतात. ÿÂय± िहंसेचा वापर केला जात नसला तरी िहंसेचा वापर करÁयाचा धाक दाखवला जातो. चचाª पåरसंवाद या माÅयमांĬारे आपले अिधकािधक िहतसंबंध रेटले जातात. दबावतंýाचा वापर केला जातो. आिथªक सवलती, Óयापारी करार, िनब«ध इ तंýाचा वापर केला जातो. समान िहतसंबंध असणाöया राÕůांना Óयापारात व आंतरराÕůीय धोरणात सवलती िदÐया जातात. ३.५ संघषाªचे ÿकार : जेÓहा दोन िकंवा अिधक राÕůांची उिĥĶे एकमेकास अनुłप नसतात तेÓहा संघषाªची पåरिÖथती िनमाªण होते संघषाªचे ÿकार समजून घेतÐयािशवाय संघषाªचे ÓयवÖथापन श³य होणार नाही. संघषाªचे ढोबळ वगêकरण वरील ÿमाणे केले जात असले तरी संघषाªचे िविवध ÿकार खालील ÿमाणे असÐयाचे िदसून येते. १. भूÿदेश व सीमावाद: नवनवीन भूÿदेशांवर ताबा िमळवणे व Âयावर स°ा ÿÖथािपत करणे, या उĥेशाने आजवर सवाªिधक संघषª िनमाªण झाले आहेत. ऐितहािसकŀĶ्या ठरािवक भूभाग आपला असÐयाचा दावा ÿितÖपधê राÕůंकडून केला जातो. ÿÂयेक वेळी हा फĉ भूभागाचा ताबा नसतो तर बöयाचदा समान संÖकृती असणाöया देशालगत¸या भूभागाचा ताबा िमळवÁयाचा देखील ÿयÂन केला जातो. सīिÖथतीतील बहòतांश भूÿदेश व सीमांिवषयीचे वाद हे ऐितहािसक दाÓयां¸या आधारे होताना िदसत आहेत. यामÅये ÿÂय± िवभाजनाची रेषा ÖपĶ नसÐयाने तसेच ठरािवक राÕůीय िवभाजना¸या रेषेला माÆयता देत नसÐयाने असे वाद उफाळून येत आहेत. उदाहरणाथª भारत व पािकÖतान या देशांमधील काÔमीरचा ÿij, रिशयाचे युøेनवरील आøमण. भूÿदेश हा munotes.in

Page 64

जागितक राजकारण
64 आिथªक ÿगती साधÁयाचे आिण देशा¸या िवकासाची गती वाढवÁयाचे ÿमुख साधन आहे. Âयाचबरोबर भूÿदेश हे संपÆनतेचे देखील ÿतीक आहे. Âयामुळे बहòतांश राÕůां¸या िहतसंबंधां¸या यादीत भूÿदेश या गोĶीचा सवाªत वरचा øमांक असतो. भूÿदेश व सीमावाद यांचे राजकारण दहशतवाद, अÆयाय, वांिशक भेद, दडपणूक इÂयादी नावाखाली केले जाते. २. अÐपसं´यांक, वांिशकता व शासन-स°ा यां¸याशी िनगिडत संघषª: अÐपसं´यांकाचे संघषª हे ÿÂयेक वेळी वांिशक िकंवा धािमªक गटाशी संबंिधत असतीलच असे नाही. काही वेळा सामािजक अÐपसं´य गट िकंवा भािषक अÐपसं´य गट यांचेही संघषª िदसून येतात. उदाहरणाथª ®ीलंकेतील तािमळ भािषकांचा ÿij. तरीही धािमªक अÐपसं´याकांचे संघषª हे या ÿकारातील ÿमुख गणले जातात. शेजारील ÿितÖपधê राÕůीय अशा अÐपसं´या गटां¸या माÅयमातून ÖवराÕůाची चांगली ÿितमा उभी करÁयाचा ÿयÂन करतात. आंतरराÕůीय राजकारणात अशा ÿकार¸या ÿितमा चा वापर Öवतः¸या राÕůाचे िहतसंबंध व उिĥĶे साÅय करÁयासाठी करता येतो. धािमªक व वांिशक अÐपसं´यांक गटांचे संघषª मु´यÂवे आपÐया राÕůाकडून पुरेशी िवĵासाहªता ÿाĮ न झाÐयाने घडून येतात. याचा पåरणाम होऊन हा अÐपसं´याक गट शासन स°ेशी झगडा कłन Öवतः¸या वेगÑया अिÖतÂवाची व िविशĶ दजाªची मागणी कł लागतो. राजकìय अËयासकां¸या मते स°ाकां±ी राÕůे अशा अÐपसं´य गटांचा वापर कłन व Âयां¸या धािमªक भावनांना िडवचून ÿितÖपधê राÕůांकडून आपÐया िहताची धोरणे आखून घेतात. ३. संसाधनांवर ताबा िमळवÁयासाठीचे संघषª: या ÿकार¸या संघषाªमÅये महßवा¸या संसाधनांवर िनयंýण ÿÖथािपत करÁयाचा उĥेश असतो. नैसिगªक संसाधने मयाªिदत Öवłपात उपलÊध आहेत. अशावेळी िवकास व वृĦी साÅय करÁयासाठी अिधकािधक संसाधने मालकìची असणे िकंवा Âयावर ताबा अथवा िनयंýण असणे øमÿाĮ असते. संसाधनावर आधाåरत संघषª हे मु´यÂवे टंचाईची तीĄता, संसाधनाची उपलÊधता आिण Âया संसाधनाचे िनयंýण िमळवÁयात असलेले धोके यांचा अËयास कłन िनमाªण केले जातात. ३.७ संघषाªचे बदलते Öवłप: राºयशाľातील स°ा, िहतसंबंध, युĦ आिण शांतता यां¸याÿमाणेच संघषª ही देखील एक क¤þीभूत संकÐपना आहे. सवª संघषª हे अडचणीचे नसतात. काही संघषª िनÓवळ Óयापारी Öपध¥चा भाग या Öवłपाचे देखील असतात. संघषाª¸या पåरिÖथतीत राÕůे तडजोडी¸या व पåरसंवादा¸या माÅयमातून िहंसेिशवाय अिधकािधक लाभ िमळवÁयाचा ÿयÂन करतात. िहंसक वळण घेतलेÐया संघषा«ना चच¥¸या पातळीवर आणÁयासाठी जागितक Öवłपा¸या संघटना कायªरत असतात. हÐली नवनवीन तंý²ाना¸या शोधामुळे संघषाªचे Öवłप देखील बदलले आहे. आता¸या युगात मािहती (Data) हे सवाªिधक मोठे संसाधन मानले जाते. आंतरजालावर उपलÊध असणाöया िबग डेटा चे मालकì ह³क व िनयंýण िमळवÁयासाठी सवªच िवकिसत व िवकसनशील राÕůीय ÿयÂन करत आहेत. अवकाश याने, उपúह यां¸या munotes.in

Page 65

संघषª, शांतता, आिण सुर±ा
65 मदतीने अिधकािधक मािहती घेतली जाते. तशीच मािहती संÿेषणाचीदेखील आधुिनक साधने वापरली जातात. Ļा मािहती¸या आधारे Óयापारी स°ा ÿÖथािपत करता येऊ शकते. उदाहरणाथª चीनने काही मोबाईल वरील ॲÈस ¸या माÅयमातून जागितक बाजारपेठांची मािहती कłन घेतली व úाहकां¸या मागणीनुसार वÖतू बाजारपेठेत उपलÊध कłन िदÐया. संघषाªचे Öवłप हÐली बदलत आहे, असे िदसत असले तरीही मूलभूत संघषª हे उपरोĉ तीन ÿकारांतीलच िदसून येतात. राºयशाľ व आंतरराÕůीय संबंधांचे अËयासक हे संघषª शांततामय रीतीने सोडवÁया¸या कामी ÿयÂन करत असतात. काही संघषª युĦात परावितªत होऊ नयेत यासाठी देखील जागितक संघटना व अËयासक ÿयÂन करत असतात. संघषª हे अपåरहायª व अटळ Öवłपाचे आहेत. Âयामुळे Âयावर एकच एक असा कायमÖवłपी इलाज करणे श³य नसते. तरीही संघषª िनमाªण होऊ नयेत Ìहणून काळजी घेणे व उपिÖथत असणारे संघषª शांततामय पĦतीने कसे सोडवता येतील हे पाहणे, हीच पयाªयी ÓयवÖथा आहे. ३.७ शांतता: िवषय िववेचन वरील िवĴेषणात संघषाªची अपåरहायªता यािवषयी िववेचन आलेच आहे. मग असा संघषª जर अटळ असेल तर शांतता ÿÖथािपत करÁयासाठी काही उपाययोजना करणे øमÿाĮ आहे. चचाª, पåरसंवाद, िशखर पåरषदा, बैठका, राजनय यांचा वापर अशावेळी केला जातो. परंतु एवढ्यावरच न थांबता संघषाªने ÿÂय±ात िहंसक वळण घेतÐयास करावया¸या कारवाईचा देखील िवचार केला जातो. सÅया जागितकìकरणाचा काळ आहे. कोणÂयाही दोन राÕůातला संघषª िवकोपाला गेला तर Âयाचे दूरगामी पåरणाम संपूणª जगाला भोगावे लागू शकतात. उदाहरणाथª रिशया व युøेन यां¸यातील युĦा¸या पाĵªभूमीवर तेलाचा भाव वाढÐयाचे उदाहरण अगदीच ताजे आहे. राÕůा - राÕůात सहकायाªचे संबंध ÿÖथािपत करावयाचे असतील तर शांतता हे महßवाचे मूÐय राÕůांना पटवून īावे लागते. शांतता ÿÖथापनेचे आवÔयक ÿयÂन जागितक संघटने¸या माÅयमातून होत असतात. तरीही स°ाकां±ी राÕůे जेÓहा हÓयासापोटी संघषª टोकाला घेऊन जाÁयाची भूिमका Öवीकारतात; Âयावेळी काही ठोस उपायांची गरज भासते. Ļा ठोस उपाययोजनांमÅये शľाľ िनयंýण व िनःशľीकरण तसेच सामूिहक सुरि±तता अशा िýÖतरीय उपायोजनांचा समावेश केला जातो. याÓयितåरĉही Óयापारी सवलती, आिथªक िनब«ध, बिहÕकार हे उपाय केले जातात. परंतु ÿÖतुत ÿकरणात आपण िनः शľीकरण, शľाľ िनयंýण व सामूिहक सुरि±तता या ŀिĶकोनांचा िवचार करणार आहोत. तंý²ानातील ÿगतीचा गैरवापर शľाľांवरील संशोधनासाठी केला जात असÐयाचे सÅयाचे ÖपĶ िचý िदसत आहे. सं´याÂमक व गुणाÂमक åरÂया शľाľांचा वापर कमी करणे तसेच Âयावरील संशोधन खचª मयाªिदत करणे ही आज¸या काळाची गरज आहे. परÖपर सहकायª व शांतते¸या ÿÖथापनेसाठी हे गरजेचे उपाय मानले जातात. वाÖतववादी िवचारवंत हॅÆस मॉग¥ÆÃयू आपÐया 'पॉिलिट³स अमंग नेशÆस' (Politics Among Nations) या पुÖतकात संघषª हे वाÖतव माÆय करतात. राÕůा राÕůात असणारे संबंध समजून घेताना Âयां¸या संÖकृतीमÅये कायªरत असणारे 'बल' िनगिडत घटक ओळखणे व समजून घेणे; आिण दुसरे Âया घटकां¸या आंतरराÕůीय राजकारणात व आंतरराÕůीय संÖथांवर कसा पåरणाम होईल हे समजून घेणे शांतता ÿÖथापनेसाठी उपयोगी पडणारी पिहली पायरी आहे, असे हॅÆस मॉग¥ÆÃयू munotes.in

Page 66

जागितक राजकारण
66 यांनी अËयासाअंती आपÐया पुÖतकात नŌदवले आहे. शांतते¸या िनिमªतीसाठी जाणीवपूवªक आिण िविशĶ पĦतीने ÿयÂन खालील उÐलेख केलेÐया ŀिĶकोनां¸याĬारे केले जातात. राÕůा¸या िहतसंबंधांची पूतªता Óहावयाची असेल तर शांतता िनमाªण करणे गरजेचे असते. शांतता ÿÖथािपत करÁयाचे ŀिĶकोन आपण खालील ÿमाणे समजावून घेऊ शकतो. आपÐया पदरी शľाľ असतील तर ती वापरÁयाचा मोह कुणाही राºयकÂया«ना होणे Öवाभािवक असते, असे मानून ही श³यता टाळÁयासाठी िनःशľीकरण ही उपाययोजना अगदी अलीकडे Ìहणजे िवसाÓया शतकात उदयास आली. ³युबामधील अÁवľ अåरĶानंतर (Cuban Missile Crisis) Ìहणजे १९६२ नंतर जगासमोरील अÁवľधारी युĦाची भीती िशगेला पोचली. जागितक भीती व अणुयुĦाचे तोटे ल±ात घेऊन सोिÓहएत रिशया (USSR) व अमेåरकेची संयुĉ संÖथाने (USA) या देशांनी िनःशľीकरणासारखा आदशªवादी उपाय टाळून शľाľ िनयंýणासारखा Óयवहायª उपाय िनवडला. ३.८ िनःशľीकरण हॅÆस मॉग¥ÆÃयू िनःशľीकरणावर िटÈपणी करताना, अशी कोणतीही शľाľ कपात करÁयाची िकंवा Âयांना नĶ करÁयाची कृती कì ºयाचा अंितम उĥेश शľाľ Öपधाª नĶ कłन शľांचा िनःपात करÁयाचा असतो ती Ìहणजे िनःशľीकरण होय; असे नमूद करतात. िनःशľीकरणा¸या ÿिøयेत शľाľ कपात, शľाľ िनःपात, संर±ण व युĦ खचाªत कपात तसेच श³य असेल तेथे लÕकरी क¤þांचा िनःपात, युĦसामúी वरील तंý²ान व संशोधन खचाªत कपात इ सवª गोĶéचा समावेश असतो. िनःशľीकरणाचा साधा सरळ अथª Ìहणजे एखाīा राÕůास युĦ सामúी व मानवी संहार करणाöया शľाľां¸या िनिमªतीपासून रोखणे होय. ही Öथल व कालपरÂवे बदलणारी ÿिøया असून ही Öवे¸छाआधाåरत िकंवा काही वेळा सĉì कłन घडवून आणली जाते. िन:शľीकरणाचे ÿमुख ÿकार आपणाला खालील ÿमाणे िवषद करता येतील. अ. सावªिýक व Öथािनक िन:शľीकरण - जागितक राजकारणात महास°ा असलेली राÕůे अशा सावªिýक िन:शľीकरणा¸या कायªøमात पुढाकार घेऊन इतर लहान मोठ्या राÕůांना करारात भाग घेÁयासाठी उīुĉ करतात. ही पूणªतः ऐि¸छक ÿिøया असते Ìहणजे करारात भाग ¶यावा Ìहणून कोणÂयाही राÕůावर दबाव आणला जात नाही. जेÓहा ठरािवक ÿदेशातील काही राÕůे एकý येऊन शांतता ÿÖथापनेसाठी अशा पĦतीचे करार करतात तेÓहा Âयास Öथािनक िन:शľीकरण असे संबोधले जाते. ब. गुणाÂमक व सं´याÂमक िन:शľीकरण - गुणाÂमक िन:शľीकरण अिधक िवनाशकारी अशा ठरािवक युĦ सामúी¸या बंदीची, Âयांचा िनःपात करÁयाची िकंवा ÂयामÅये कपात करÁयाची भूिमका घेते. तर सं´याÂमक िन:शľीकरण सवªच ÿकार¸या िवनाशकारी शľाľांचा िनःपात करÁयाची Ìहणजे Âयांना नĶ करÁयाची िकंवा ÂयांमÅये ल±णीय कपात करÁयाची भूिमका घेते. क. Óयापक व सवªसमावेशक िन:शľीकरण - िन:शľीकरणा¸या ÿिøयेत अिÖतÂवात असणाöया सवªच शľाľांचा िबमोड करणे गृहीत धरले जाते. सवª ÿकारचे युĦ munotes.in

Page 67

संघषª, शांतता, आिण सुर±ा
67 सामúीवर होणारे खचª पूणªतः ठÈप कłन सवªसमावेशक िन:शľीकरण हे Óयापक Åयेय बाळगले जाते. हा एक आदशªवादी िवचार असून या िवचाराची Óयवहायªता अगदीच नगÁय आहे. िन:शľीकरणाची गरज पुढील मुद्īां¸या आधारे थोड³यात सांगता येईल. अ. युĦाचा धोका टाळून शांतता ÿÖथािपत करणे. ब. अÁवľ युĦ व अणुशĉìचा वापर संहार करÁयासाठी न करणे. क. शľाľ, युĦ सामúी Âयावरील संशोधन यां¸यावरील खचाªस आळा घालून तो िहÖसा आिथªक िवकासासाठी वापरणे. ड. शľीकरणा¸या खचाªत कपात कłन तो िहÖसा गåरबी, उपासमारी, सामािजक मागासलेपण, आरोµय इÂयादी समाजोपयोगी गोĶéसाठी वापरणे. इ. लÕकरीकरण लोकशाही ÓयवÖथेला मारक असून Âयामुळे शांतता व सहकायªपूणª ÿगती या लोकशाही¸या अंतभूªत मूÐयास Âयामुळे काळीमा फासली जाते. िन:शľीकरण ही सवªसमावेशक िवकासासाठी अÂयंत महßवाची व आúहाची ÿिøया असूनही तीस अपयशास सामोरे जावे लागले. राÕůा राÕůात परÖपरांिवषयी असणारा अिवĵास, वाढते संघषª, शľाľ िवøìची भली मोठी बाजारपेठ, आंतरराÕůीय राजकारणात असणारे कायम संघषªमय वातावरण इÂयादी कारणांमुळे िन:शľीकरण हे अपयशी ठरले. ३.९ शľाľ िनयंýण जग भीषण महायुĦां¸या छायेखाली वावरत असताना जागितक इितहासकारांना तसेच िवचारवंतांना शľाľ बंदी करणे ही काळाची गरज वाटू लागली होती. िनःशľीकरण ही संकÐपना आदशªवादी िचंतनातून उदयास आली. वाÖतववादी िवचारवंतांनी Âयावर टीका करताना िनःशľीकरण ऐवजी शľाľ िनयंýण हा मागª योµय असÐयाचे सांिगतले. सÅयाची जागितक पåरिÖथती पाहता शľाľ िनयंýण याचा अथª काही राÕůांमÅये Öवतःचे उपþव मूÐय वाढवÁयासाठी व ÿितÖपधê राÕůांना धाक दाखवÁयासाठी शľाľ Öपधाª सुł झाली आहे, अशा माणुसकìला िवनाशकारी Öपध¥पासून राÕůांना परावृ° करणे तसेच मानवी संहार करणाöया ±ेपणाľां¸या व अÁवľा¸या िनिमªतीपासून राÕůांना परावृ° करणे यासाठी शľाľ िनयंýण केले जाते. िन:शľीकरण या ŀिĶकोनात राÕůे अÁवľधारी, शľाľ संपÆन आहेत Ìहणून राÕůा-राÕůात अितरेकì संघषª माजले आहेत असे गृहीतक आहे. याउलट शľाľ िनयंýण या ŀिĶकोनातून राÕůा-राÕůात संघषª आहेत Ìहणून राÕůांमÅये शľाľ Öपधाª व पयाªयाने राÕůांची अÁवľ सºजता आहे असे गृहीत धरले जाते. राÕůांमÅये शांतता व िÖथरता िनमाªण Óहावी Ìहणून शľाľ Öपध¥चे िनयमन करणे व शľाľां¸या िनिमªतीवर व संशोधनावर िनयंýण ठेवणे हा उĥेश बाळगला जातो. शľाľ िनयंýणाचे एक ÿमुख आयुध Ìहणजे दोन िकंवा अिधक राÕůांमÅये शľाľां¸या िनिमªतीवर मयाªदा घालणे व शľाľ Öपध¥चे िनयमन करÁया¸या उĥेशाने करार घडवून आणणे हे होय. शľाľ िनयंýणाचे तÂव काही गृिहतके माÆय कłन Âयावर उपाययोजना करÁयाची कृती करते. या गृिहतकांमÅये munotes.in

Page 68

जागितक राजकारण
68 राÕůा राÕůांमधील संघषª अटळ असणे तसेच कोणÂयाही पåरिÖथतीत शľाľ पूणªतः नĶ न करता येणे यांसार´या वाÖतववादी गोĶéचा समावेश आहे. आंतरराÕůीय राजकारणातील संघषª कमी करणे, शľाľ Öपध¥चे िनयमन करणे, शांततेची ÿÖथापना करणे, Öथैयª ÿÖथािपत कłन राÕůांना आिथªक उÆनतीची संधी ÿाĮ करवून देणे इÂयादी उĥेशां¸या पूतªतेसाठी शľाľ िनयंýण केले जाते. काही आंतरराÕůीय कराराÆवये शľाľांची सं´या मयाªिदत केली जाते तसेच अिधक शľाľ असतील तर Âयांत कपात केली जाते. Ļा दोन ÿकारे शľाľ िनयंýण केले जाते. िन:शľीकरण व शľाľ िनयंýण िवषयक काही महßवाचे आंतरराÕůीय करार खालीलÿमाणे आहेत. (टीप: करारांसमोर नमूद केलेले साल कराराचे वषª दशªिवत नसून करार लागू झाÐयाचे वषª दशªिवत आहे.) १. २६ देशांनी पाåरत केलेला अंटािटªका करार १९६२. २. अंशतः अणु चाचणी बंदी करार (Partial Test Ban Treaty - PTBT) १९६३. ३. ८३ देशांनी माÆय केलेला आउटर Öपेस करार १९८७. ४. लॅिटन अमेåरकन Āì झोन करार १९६७. ५. आिÁवक ÿसार िवरोधी करार (Nuclear Non-proliferation Treaty - NPT) १९७०. ६. ±ेपणाľ िवरोधक संरचना िनिमªतीस बंदी घालÁयाचा करार (Anti-Ballistic Missile Treaty - ABM) १९७२. ७. ÓयूहरचनाÂमक शľाľ िनयमन करÁयासंबंधी वाटाघाटी (Strategic Arms Limitation Talks - SALT) – SALT 1- १९७२; SALT 2 १९७९. ८. जिमनीवरील अणुचाचणी बंदी करार (Threshold Test Ban Treaty - TTBT) १९७४. ९. शांततापूणª अणू Öफोट करार १९९०. १०. ÓयूहरचनाÂमक शľाľांची कपात करÁयासंबंधी¸या वाटाघाटी (Strategic Arms Reduction Talks - START) START 1- १९७२, START 2- १९७९. ११. सवªसमावेशक अणुचाचणी बंदी करार १९९६. १२. जैिवक आिण िवखारी अľ पåरषद १९७५. १३. जैिवक शľाľ बंदी करार १९७५. अÁवľांचा पुणाªथाªने नायनाट करणे Ļा आदशªवादी धोरणातील फोलपणा ल±ात आÐयामुळे िन:शľीकरणा¸या ऐवजी शľाľ िनयंýण या वाÖतववादी व संपूणª ÿयÂन केÐयास बöयाच अंशी यशÖवीता ÿाĮ होऊ शकते; याची जाणीव जगाचे नेतृÂव करणाöया ठरािवक देशांना झाÐयाने Âयांनी पुढाकार घेऊन इतर गरीब व िवकसनशील देशांना शľाľ िनयंýणा¸या कायªøमात सामील कłन घेतले आहे. munotes.in

Page 69

संघषª, शांतता, आिण सुर±ा
69 ३.१० सामूिहक सुरि±तता सामूिहक सुरि±तता ही काही राÕůांचे मैýीचे करार िकंवा काही राÕůांमधील शांततेचे करार यापे±ा अिधक महßवाकां±ी ÿणाली आहे. जगातील कोणÂयाही पीिडत राÕůा¸या सुर±ेचा ÿij हा आपÐया Öवतः¸या देखील राÕůा¸या सुर±ेचा ÿij आहे असे मानून जगातील सवªच राÕůे मैý भावनेने Âया राÕůा¸या समथªनाथª उभी राहतात. आøमक राÕů िकतीही बलाढ्य असली तरीही सवª राÕůे संघिटत होऊन, एकý येऊन Âया आøमक राÕůाची युĦिपपासू वृ°ी ठेचून टाकू शकतात. राÕůे संकट काळात एकमेकांसाठी गरज असेल Âया Öवłपाची मदत करायला तयार होतात. सवª राÕůे सामुिहकरीÂया आøमक राÕůा¸या िवरोधात फळी िनमाªण करतात. सामूिहक सुरि±तता ही जाणीवपूवªक तयार करÁयात आलेली ÓयवÖथा असून ती युĦ आिण आøमण टाळून ÿÂयेक देशाचे ÖवातंÞय आिण ÿादेिशक ऐ³य कायम राखणारी ÓयवÖथा असÐयाचे राºयशाľ शÊदकोशात नमूद आहे. सामूिहक सुरि±तता ही संÖथाÂमक Öवłपाची िÖथर संरचना असून ती सवª राÕůां¸या समान सहभागावर अवमवलंबून असते. सामूिहक सुरि±ततेची काही ÿमुख अंगभूत वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे सांगता येतील. अ. सामूिहक सुरि±तता ही यंýणा आøमक व युĦखोर राÕůां¸या िनयमनासाठी मु´यÂवे तयार केली गेली. ब. सामूिहक सुरि±तते¸या तंýात सवª सहभागी राÕůे एकमेकां¸या ÖवातंÞय व सावªभौमÂवा¸या र±णासाठी बांधील असतात. क. राÕůां¸या खासगी गरजांपे±ा आंतरराÕůीय िहतसंबंध ÿाधाÆयाने जपले जातात. ड. कोणÂयाही राÕůावर आलेली आप°ी ही सामूिहक सुरि±ततेसाठी धोका मानून सवª राÕůांनी मदत करणे अपेि±त असते, अशा वेळी सहभागी राÕůे िनिÕøय भूिमका Öवीकाł शकत नाहीत. इ. संयुĉ राÕů संघटनेची िनिमªती याच सामूिहक सुरि±तते¸या तÂवांतगªत करÁयात आली आहे. सामूिहक सुरि±ततेखातीर महायुĦां¸या दरÌयान¸या काळात काही करार पार पडले उदा. परÖपर सहकायª करार (१९२१) इÂयादी. तरीही संयुĉ राÕůसंघाकडे Öवतःचे सैÆयबळ नसणे, अमेåरकेसार´या बलाढ्य राÕůाने या संघापासून अिलĮ राहणे यांसार´या कारणांनी हे सामूिहक सुरि±ततेचे तßव दुसरे महायुÅद थोपवू शकले नाही. महायुĦो°र कालावधीमÅये माý सामूिहक सुरि±तता या ÓयवÖथेने ÖवतःमÅये आमूलाú बदल घडवून आणत शांतता ÿÖथािपत करÁयाची नवीन तंýे िवकिसत केली. संयुĉ राÕů संघा¸या सुर±ा पåरषदेची Öथापना कłन Âयांना अिधकार बहाल केले तसेच ÿरोधन (Deterrence) ही सामूिहक कृती िवकिसत केली. Âयाचबरोबर संयुĉ राÕůे आिण सामूिहक सुरि±तता यांमधील एकवा³यता वाढीस लागावी याŀĶीने ÿयÂन केले. शांतीसेना munotes.in

Page 70

जागितक राजकारण
70 िमळवÁयासाठीचा करार इÂयादी उपाय व तंýे वापłन सामूिहक सुरि±तता ही ÿणाली आपली िवĵासाहªता कायम राखून आहे. ३.११ िवषय िववेचन : सुर±ा सुर±ा हा राजकारणाचाच एक भाग आहे. सुर±ेचे सवª मुĥे हे एका अथाªने राजकìय मुĥे असतात. सुर±ा हा आंतरराÕůीय राजकारणा¸या अËयासातील क¤þीय िवषय आहे. संघषाªकडे पाहÁयाचे वाÖतववाद, उदारमतवाद, आिण रचनावाद असे िविवध ŀिĶकोण आहेत. सुर±ा¸या मुद्īामÅये राÕůा¸या सुर±ेपासून, समूहांची तसेच Óयĉìची सुर±ा हे घटकही समािवĶ होतात. ‘राºय' िकंवा 'राÕůीय' सुर±ेची कÐपना केवळ बाĻ धो³यांपासून राºयां¸या सीमांचे संर±ण Ìहणून चुकìची Óया´या केली जाते. याउलट, आज¸या धो³यांचे बदलते Öवłप ल±ात घेता, ती ÿामु´याने आपÐया नागåरकांचे संर±ण, कायīाचे राºय आिण मानवी सुर±ेशी संबंिधत आहे. राÕůीय संर±ण. नागåरकांची सुर±ा, अथªÓयवÖथा व संÖथांची सुर±ा हे सरकारचे कतªÓय मानले जाते. १९९४ ¸या मानव िवकास अहवालानंतर 'मानवी सुर±ा' ही संकÐपना जोमाने आंतरराÕůीय संबंधात पुढे आली. यामÅये आिथªक, पयाªवरण, आरोµय, अÆन आिण राजकìय समÖयांचे Öवतंýपणे िनराकरण करÁयासाठी तसेच Óयĉéपुढील िहंसक धो³यांवर ल± क¤िþत कłन मानवी सुर±ेची Óया´या अŁंद पĦतीने करÁयाची गरज अधोरेिखत करÁयात आली. 2001 साली जेÓहा अमेåरके¸या वÐडª ůेड स¤टरवर हÐला करÁयात आला, तेÓहा शľाľ - सºजतेपलीकडे सुर±ा सुिनिIJत करÁयाचा मुĥा आहे हे समोर आले. मानवी सुरि±ततेत गुंतवणूक करणे िततकेच महÂवाचे आहे. ३.१२ राÕůीय सुर±ा : राÕůीय सुर±ा ही गितशील संकÐपना आहे. आपÐयाला असे िदसून येईल कì जशी जशी मानवी संÖकृती आिण सËयतेची ÿगती होत गेली तशी उदा. िव²ान आिण तंý²ान यातील िवकासाबरोबर राÕůीय सुर±ा ही संकÐपना उÂøांत होत गेलेली आहे. ÿाय: राÕůीय सुर±ा ही एखाīा राÕůाला परकìय ąोतांकडून काय धोका आहे याबाबत वापरली जाते. माý, Âयानंतर ितचा िवचार परकìय तसेच अंतगªत असे दोÆही धोके आिण एखादे राÕů आपला िवकास अडथÑयािशवाय चालू ठेवÁयास िकती समथª आहे या संदभाªत केला जाऊ लागला. दुसöया महायुĦानंतरचा काळ, शीतयुĦाचा काळ, शीतयुĦो°र काळ या काळात राÕůीय सुर±ेची संकÐपना वेगवेगÑया अंगाने िवकिसत होत गेली. एकिवसाÓया शतकातील नवीन आÓहाने पेलÁयासाठी आज¸या संदभाªत या संकÐपनेकडे पाहता येईल. कारण सīकाळात राÕů-राºय संकÐपनेतही बदल झालेले िदसतात. माý आजही राजकìय िवĵात राÕů हा घटकच क¤þÖथानी असÐयामुळे पयाªयाने राÕůीय सुर±ा आंतरराÕůीय संबंधामÅये महÂवाची आहे. राÕůीय सुर±ेची Óया´या ÓहोÐटर िलपमन (Walter Lippmann) पुढीलÿमाणे करतात. ‘‘एखादे राÕů िकती सुरि±त आहे हे पुढील दोन िनकषांवłन ठरवता येते. जर Âया राÕůाने युĦ टाळायचे Ìहटले तर Âयाकरता Âयास राÕůाची मूलभूत मूÐये Âयागावी लागणार नाहीत. िकंवा Âया मूÐयांना आÓहान िदÐयावर ते राÕů युĦात िवजय िमळवून मूÐयांचे र±ण कł शकेल.’’ munotes.in

Page 71

संघषª, शांतता, आिण सुर±ा
71 शीतयुĦा¸या काळात राÕůीय सुर±ा वाढवÁयासाठी राÕůीय पातळीवर भर देÁयात आला. अÁवľ व इतर युĦसामúी िनमाªण करÁयात गुंतवणूक करÁयात आली. तर शीतयुĦानंतर¸या काळात राÕůीय सुर±ेसाठी लÕकरी सामúीपे±ा आिथªक िवकासावर भर देÁयात आला. राÕůीय सुर±ेची चचाª मु´यÂवे संर±ण खचª, आिÁवक सामúी आिण लÕकरी सामÃयª याभोवती िफरत असली तरी Óयापक अथाªने Âयात राÕůाची समृĦी, सामािजक िवकास याचाही समावेश करायला हवा. आिथªक, औīोिगक व तंý²ान ÿगती तसेच सामािजक, सांÖकृितक एकता आिण राजकìय ÓयवÖथेची लविचकता व िÖथरता या गोĶी Óयापक अथाªने राÕůीय सुर±ेमÅये येतात. ३.१३ मानवी सुर±ा : १९९४चा संयुĉ राÕů िवकास कायªøम (UNDP) आिण मानव िवकास अहवाल (HDR) मÅये "मानवी सुर±ा" हा शÊद ÿथम वापरला गेला. सुर±े¸या या नवीन ŀĶीकोनाने राºयांमधील संघषª, राºयां¸या सीमांचे संर±ण आिण लÕकरी उपायांवर पारंपाåरक ŀĶीकोनाने जे ल± क¤िþत केले होते Âयापलीकडे जात सुर±ा या संकÐपनेमÅये आिथªक सुर±ा, अÆन सुर±ा, आरोµय सुर±ा, पयाªवरण सुर±ा, वैयिĉक सुर±ा, सामुदाियक सुर±ा आिण राजकìय सुर±ा यांचा समावेश असलेÐया मानवी सुर±ेची Óयापक, बहòआयामी संकÐपना ÿÖतािवत केली. तेÓहापासून सशľ संघषª, मानवी ह³कांचे उÐलंघन, पयाªवरणीय आÓहाने आिण संसाधनांची वंिचतता यासह मानवी असुरि±तते¸या अनेक कारणांना संबोिधत कłन, मानवी सुर±ा ही वैयिĉक (राºयाऐवजी) Öतरावर सुरि±ततेची सवªसमावेशक मुĉì संकÐपना बनली आहे. २००४ मÅये, मानवतावादी Óयवहारां¸या समÆवयासाठी संयुĉ राÕů सिचवालयात एक मानवी सुर±ा युिनट तयार करÁयात आले. मानवी सुर±े¸या संकÐपनेने गेÐया दोन दशकांत आपली उपयुĉता िनिIJतपणे िसĦ केली आहे. िविवध राºये, एजÆसी आिण Öवयंसेवी संÖथा यासाठी एकý येऊ शकÐया आहेत. मानवी संकÐपनेतील मु´य धोके पुढीलÿमाणे आहेत. उÂपÆन गमावणे, उपासमारीचा धोका, रोगांचा धोका, नैसिगªक आप°éचा धोका आिण नागरी ÖवातंÞयाला धोका. मानवी सुर±ेचा अथª वैयिĉक सुर±ेचे संर±ण आिण िहंसाचारा¸या ÿÂय± आिण अÿÂय± धम³यांपासून ÖवातंÞय असा होतो. मानवी सुर±े¸या संदभाªत संघषा«चा उÐलेख करणे महßवाचे आहे. सीåरया, येमेन, अफगािणÖतान आिण युøेनमÅये झालेले सीमेलगतचे व अंतगªत संघषª हे याचे उदाहरण आहे. नागरी संघषª, दहशतवाद आिण संघिटत गुÆहेगारी हे मानवी सुर±ेसाठीचे मु´य धोके आहेत. देशांतगªत अथाªने राºयाĬारे ÿदान केलेली राÕůीय सुर±ा केवळ लोकां¸या संर±णाशी सुसंगतच नाही तर दुबªल देशांमÅये दीघªकालीन िÖथरता ÿाĮ करÁयाचा हा सवō°म मागª आहे. Âयामुळे मानवी सुर±े¸या चौकटीत Âयाला सैĦांितक आिण ÓयावहाåरकŀĶ्या ÿाधाÆय िदले पािहजे. राºयाची संÖथाÂमक ±मता कमकुवत झाÐयास अशा ÿदेशात मानवी सुर±ेसाठी धोका अिधक ÿबळ होतो. तेथे राºयबाĻ घटक ÿभावी होतात. देशा¸या सीमा कमकुवत झाÐयामुळे अंतगªत आिण बाĻ धोके िनमाªण होतात. कमकुवत सीमांचे उदाहरण १९९६-१९९७ मधील munotes.in

Page 72

जागितक राजकारण
72 कॉंगोमधील पिहÐया गृहयुĦात आढळू शकते, ºयामÅये राºयां¸या सीमां¸या अकायª±मतेमुळे 'रवांडा आिण बुŁंडीमधील संघषª’ झाला. Âयामुळे मानवी सुर±े¸या मुद्īासाठी राÕůीय Öतरावर उपाययोजनांना ÿाधाÆय िदले पािहजे. कमकुवत संÖथा असलेÐया राºयांतील नागåरक धो³यांना अिधक ÿभािवत होतात. अशा पĦतीने मानवी सुर±ा आिण राÕůीय सुर±ा एकमेकांशी संबंिधत आहेत. ३.१४ िवīापीठीय ÿij १) संघषª अथª आिण बदलते Öवłप ÖपĶ करा. २) संघषाªचे ÿकार सांगून संघषाªचे बदलते Öवłप सिवÖतर ÖपĶ करा. ३) तंý²ानातील ÿगतीचा गैरÓयापार शľाľांवरील संशोधनासाठी केला जातो हे ÖपĶ करा. ४) आंतरराÕůीय राजकारणातील शľाľिनयंýण व िन:शľीकरण संकÐपना ÖपĶ करा. ५) सामुिहक सुरि±तता संकÐपना सोदाहरणासिहत ÖपĶ करा. ६) सामुिहक सुरि±ततेची संकÐपना ÖपĶ करा. ७) राÕůीय सुर±ेची संकÐपना ÖपĶ करा. ८) राÕůीय सुर±ा आिण मानवी सुर±ा यां¸यातील परÖपर संबंध ÖपĶ करा. munotes.in

Page 73

73 ४āेटनवुडस् संÖथा (Brettonwoods Institutions) घटक रचना ४.१ उिĥĶे ४.२ ÿÖतावना ४.३ āेटनवुडस संÖथा (Brettonwoods Institution) ४.३.१ आंतरराÕůीय नाणेिनधी (International Monetary Fund-IMF) ४.३.२ जागितक बँक (World Bank- WB) ४.३.३ जागितक Óयापार संघटना (World Trade Organization-WTO) ४.४ ±ेýीय आिथªक संघटनः युरोिपयन युिनयन ४.५ जागितकìकरण ४.६ समारोप ४.७ िवदयपीठीय ÿij ४.८ संदभª ४.१ उिĥĶे āेटनवूडस संÖथांचा इितहास समजून घेणे आंतरराÕůीय नाणेिनधी, जागितक बँक आिण जागितक Óयापार संघटना यांची कायªपĦती समजून घेणे युरोिपयन युिनयनचे कायª समजून घेणे जागितकìकरण ही संकÐपना समजून घेणे ४.२ ÿÖतावना जुलै १९४४ मÅये āेटनवूड्स, Æयू हॅÌपशायर येथील माउंट वॉिशंµटन हॉटेलमÅये युनायटेड नेशÆस मॉनेटरी अँड फायनािÆशयल कॉÆफरÆस आयोिजत करÁयात आली. चाळीसहóन अिधक देशांतील ÿितिनधéचा सहभाग असलेÐया या पåरषदेत āेटनवूड्स ÿणाली या नावाने ÿचिलत एक नवीन आंतरराÕůीय चलन ÿणाली तयार केली. मागील सुवणª मानकपĦतीतील दोष आिण आिथªक महामंदीचा अनुभव पाहता युĦानंतर¸या काळात आिथªक पुनरªचना करणे हा या पåरषदेचा चचाªिवषय होता. ÿचिलत आंतरराÕůीय चलन ÿणालीची ताठरता कमी करीत Âया ÿणालीतील देशांमÅये सहकायª वाढीस लावणे हेही िततकेच आवÔयक होते. munotes.in

Page 74

जागितक राजकारण
74 वÖतुतः पिहÐया महायुĦानंतर सुवणª मानकपĦती सोडÁयात आली होती. माý दोन महायुĦांदरÌयान¸या कालावधीत युरोिपयन राÕůांनी ÖपधाªÂमक अवमूÐयन आिण ÿितबंधाÂमक Óयापार धोरणे िÖवकारÐयाने जगभरात महामंदीची िÖथती उĩवली होती. अशावेळी āेटनवूड्स पåरषदेत ÖपधाªÂमक अवमूÐयन टाळत, आिथªक वाढीस ÿोÂसाहन देईल तसेच िविनमय दरात िÖथरता आणू शकेल अशा आंतरराÕůीय चलन ÿणालीची कÐपना करÁयात आली. या पåरषदेत सहभागी राÕůांनी नवीन ÿणाली¸या उिĥĶांवर आपली सहमती दशªिवली असली तरी अंमलबजावणीबाबत माý Âयांचे एकमत होत नÓहते. चचा«साठी असं´य िĬप±ीय आिण बहòप±ीय बैठका घेÁयात आÐया. शेवटी आंतरराÕůीय आिथªक धोरणाची ÿमुख जबाबदारी अमेåरकेचे ůेझरी सेøेटरी हेʼnी मॉगªÆथॉ, Âयांचे मु´य आिथªक सÐलागार हॅरी डे³सटर Óहाईट आिण िāटीश अथªशाľ² जॉन मेनाडª केÆस या ितघांकडे सोपिवÁयात आली. यातूनच āेटनवूडस संÖथांचा उगम झाला. जागितक बँक (WB) आिण आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF) या āेटनवूड्स संÖथा या नावाने ÿिसĦ आहेत. मूळ āेटनवूड्स करारामÅये आंतरराÕůीय Óयापार संघटना (ITO) ¸या Öथापनेचाही िवचार करÁयात आला होता. माý १९९० ¸या दशका¸या सुŁवातीस जागितक Óयापार संघटना (WTO) तयार होईपय«त ही योजना सुĮ रािहली. ४.३ āेटनवुडस् संÖथा ४.३.१ आंतरराÕůीय नाणेिनधी (International Monetary Fund-IMF) आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF) ही १९० सदÖय देशांची एक िव°ीय संघटना आहे. IMF ची संकÐपना āेटनवूड्स पåरषदेत ÖवीकारÁयात आली. या पåरषदेतील ४४ देशांनी १९३०¸या महामंदीला कारणीभूत असलेÐया ÖपधाªÂमक अवमूÐयनाची पुनरावृ°ी टाळÁयासाठी तसेच परÖपर आिथªक सहकायाªसाठी एक आकृितबंध तयार करÁयाचा ÿयÂन केला. यानुसार ÿÂयेक सदÖय राÕůाला IMF ¸या कायªकारी मंडळावर Âया¸या आिथªक ±मते¸या ÿमाणात ÿितिनिधÂव देÁयात आले आहे. ºयामुळे जागितक अथªÓयवÖथेतील सवाªत शिĉशाली देशांना सवाªिधक मतदानाचा अिधकार आहे. सुरवातीला IMF चे सदÖय असÐयािशवाय देश इंटरनॅशनल बँक फॉर åरकÆÖů³शन अँड डेÓहलपम¤ट (IBRD) मÅये सदÖयÂवासाठी पाý नÓहते. आंतरराÕůीय आिथªक सहकायाªला ÿोÂसाहन देÁयासाठी āेटनवूड्स करारानुसार IMF ने िनिIJत िविनमय दरांवर पåरवतªनीय चलनांची ÿणाली सुł केली आिण अिधकृत राखीव ठेवीसाठी सोÆयाला यूएस डॉलरमÅये ($३५ ÿित औंस दराने) बदलले. २७ िडस¤बर १९४५ रोजी IMF २९सदÖय देशांसह कायाªिÆवत झाली आिण १ माचª १९४७ रोजी Âयाचे ÿÂय± आिथªक कामकाज सुł झाले. IMF चा इितहास १९७१ मÅये अमेåरकेने अमेåरकन डॉलरला (आिण इतर सरकारांकडे असलेले डॉलर åरझÓहª) सोÆयात परावितªत करÁयास नकार देताच (याला िन³सन शॉक असे Ìहणतात) āेटनवूड्सची िविनमय दर ÿणाली कोलमडली. Âयानंतर IMF ने तरल िविनयम दर ÓयवÖथेला (Floating Exchange Rate System) ÿोÂसाहन िदले. यानुसार देश आपली munotes.in

Page 75

āेटनवुडस् संÖथा
75 िविनमय ÓयवÖथा िनवडÁयास Öवतंý असून, बाजार शĉì एकमेकां¸या सापे± चलनांचे मूÐय िनधाªåरत कŁ शकतात. ही ÓयवÖथा आजही कायम आहे यानंतर सवªÿथम १९७३ ¸या तेला¸या संकटादरÌयान IMF ने अंदाज लावला कì १०० तेल-आयात करणाöया िवकसनशील देशांचे िवदेशी कजª १९७३ ते १९७७ दरÌयान १५०% ने वाढले असून ते जागितक Öतरावर Éलोिटंग ए³Öच¤ज रेटमÅये बदलÐयामुळे आणखी गुंतागुंतीचे झाले आहे. यावर उपाय Ìहणून IMF ने १९७४ ते १९७६ या कालावधीत तेल सुिवधा नावाचा एक नवीन कजª कायªøम सुŁ केला. Âयानंतर १९९१ मÅये सोिÓहएत युिनयन¸या पतनानंतर, IMF ने पूवê¸या सोिÓहएत गटातील देशांना क¤þीय िनयोजनातून बाजार-चािलत अथªÓयवÖथांमÅये संøमण करÁयात मदत करÁयात मÅयवतê भूिमका बजावली. १९९८-२००२ या कालावधीत आिथªक संकटातून जात असलेÐया अनेक देशांना IMF ने कजª आिण बेलआउट पॅकेज ÿदान केले. तर २००८ ¸या आिथªक महामंदीला स±मपणे ÿितसाद देÁयासाठी IMF ने मोठे उपøम हाती घेतले. या उपøमांमÅये िÖपल-ओÓहसª (जेÓहा एका देशातील आिथªक धोरणे इतरांवर पåरणाम कł शकतात). पाळत ठेवÁयासाठी कायदेशीर चौकटीत सुधारणा करणे, जोखीम आिण िव°ीय ÿणालéचे सखोल िवĴेषण करणे, सदÖयां¸या बाĻ िÖथतीचे मूÐयांकन वाढवणे आिण िचंतांना अिधक तÂपरतेने ÿितसाद देणे यासार´या उपøमांचा समावेश करÁयात आला. आंतरराÕůीय आिथªक ÓयवÖथेतील ÿमुख संÖथांपैकì IMF ही एक संÖथा असून IMF मुळे आंतरराÕůीय भांडवलशाही¸या पुनबा«धणीत राÕůीय आिथªक सावªभौमÂव आिण मानवी कÐयाणाचा समतोल साधता आला आहे. IMF ची उिĥĶे- आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF) ही āेटनवुडस संघटना असून ितची ठळक उिĥĶे पुढीलÿमाणे सांगता येतील. जागितक आिथªक सहकायª वाढवणे सुरि±त आिथªक िÖथरता आंतरराÕůीय Óयापार सुलभ करणे उ¸च रोजगार आिण शाĵत आिथªक वाढीस ÿोÂसाहन देणे आिण जगभरातील गåरबी कमी करणे Öथूल आिथªक वाढ घडवून आणणे िवकसनशील देशांसाठी धोरण सÐला आिण िव°पुरवठा करणे िविनमय दर िÖथरता आिण आंतरराÕůीय पेम¤ट िसÖटमला ÿोÂसाहन देणे IMF चे कायª आिण जबाबदाöया IMF मु´यÂवे सदÖय देशांना øेिडट ÿदान करÁयाबरोबरच आंतरराÕůीय चलन ÓयवÖथेवर देखरेख करÁयावर ल± क¤िþत करते. आंतरराÕůीय नाणेिनधीची काय¥ तीन ÿकारांमÅये िवभागली जातात. munotes.in

Page 76

जागितक राजकारण
76 १. िनयामक काय¥ : IMF एक िनयामक संÖथा Ìहणून कायª करते. करारातील कलमां¸या िनयमांनुसार ते िविनमय दर धोरणांसाठी आवÔयक आचारसंिहता आिण चालू खाÂयातील Óयवहारांसाठी देयकांवर िनब«ध लागू करÁयावर ल± ठेवते. क¤þीय बँक कर आकारणीपासून ते Öथूल अथªशाľीय तÃय अहवाल ÿिसĦ करणे हे IMF चे ÿारंिभक अिधकार±ेý आहे. यािशवाय IMF ही क¤þीय बँका, िव° मंýालये, महसूल ÿशासन आिण िव°ीय ±ेýातील पयªवे±ी संÖथांसह सरकारांना तांिýक सहाÍय आिण ÿिश±ण ÿदान करते. अशा ÿकारचे ÿिश±ण देशांना उÂपÆन असमानता, ल§िगक समानता, ĂĶाचार आिण हवामान बदल यासार´या समÖयांना सामोरे जाÁयास मदत करते. २. आिथªक काय¥ : IMF सदÖय देशांना अÐप तसेच मÅयम मुदती¸या Óयवहारतोलातील (BOP) असमतोल दूर करÁयासाठी करÁयासाठी अथªसहाÍय आिण संसाधने ÿदान करते. यात आणीबाणी¸या कजाªसह राÕůांचा आंतरराÕůीय साठा पुनबा«धणी करणे, Âयांची चलने िÖथर करणे, आयातीसाठी पैसे देणे सुł ठेवणे आिण मूलभूत समÖया दुŁÖत करताना मजबूत आिथªक वाढीसाठी पåरिÖथती पुनस«चियत करणे याचाही समावेश होतो. ३. सÐलागार काय¥ : IMF हे सदÖय देशांसाठी आंतरराÕůीय सहकायाªचे क¤þ आहे. हे सÐला आिण तांिýक सहाÍयाचे ľोत Ìहणून देखील कायª करते. आिथªक जोखीम ओळखÁयासाठी तसेच वाढ आिण आिथªक िÖथरतेसाठी धोरणांची िशफारस करÁयासाठी IMF िनयिमतपणे आंतरराÕůीय चलन ÿणाली आिण जागितक आिथªक घडामोडéचे िनरी±ण करत असते. IMF Âया¸या १९० सदÖय देशां¸या आिथªक धोरणांची िनयिमत तपासणीदेखील करते. याÓयितåरĉ IMF Âया¸या सदÖय देशां¸या आिथªक िÖथरतेसाठी संभाÓय धोके ओळखत Âयां¸या सरकारांना संभाÓय धोरण समायोजनांबĥल सÐला देते. ४.३.२ जागितक बँक (World Bank- WB) जगातील सवाªत मोठी बहòप±ीय कजªदार संÖथा Ìहणून जागितक बँकेकडे पािहले जाते. सदÖय देशां¸या आिथªक िवकासास हातभार लावणाöया ÿकÐपांना िव°पुरवठा करणारी जागितक बँक ही संयुĉ राÕů (UN) संघटनेशी संलµन संÖथा आहे. जागितक बँक संयुĉ राÕůांशी संबंिधत असली तरी ती आमसभा िकंवा सुर±ा पåरषदेला जबाबदार नाही. बँके¸या १८० पे±ा जाÖत सदÖय राºयांपैकì ÿÂयेकाचे बोडª ऑफ गÓहनªसªवर ÿितिनिधÂव केले जाते, जे वषाªतून एकदा भेटतात. गÓहनªर हे सहसा Âयां¸या देशांचे अथªमंýी िकंवा मÅयवतê बँकेचे गÓहनªर असतात. IBRD धोरणांवर गÓहनªर मंडळाचा काही ÿभाव असला तरी वाÖतिवक िनणªय घेÁयाची शĉì मोठ्या ÿमाणावर बँके¸या २५ कायªकारी संचालकांकडे असते. अमेåरका, जपान, जमªनी, युनायटेड िकंगडम आिण ĀाÆस हे पाच ÿमुख देश Âयांचे Öवतःचे कायªकारी संचालक िनयुĉ करतात. इतर देशांना िवभागांमÅये िवभागÁयात आले असून या ÿÂयेक िवभागातून एक कायªकारी संचालक िनवडला जातो. संचालक मंडळातील मतदानाची शĉì ही देशा¸या भांडवली ठेवीवर आधाåरत असते. ®ीमंत आिण अिधक िवकिसत देश हे अिधक भांडवली ठेवीमुळे बँकेचे ÿमुख भागधारक असÐयाने Âयांचा िनणªय±मतेत अिधक ÿभाव जाणवतो. जागितक बँक ही आपÐया सदÖय देशां¸या भांडवली ठेवी, भांडवली बाजारातील बाँड तरलता आिण IBRD आिण IFC कजाªवरील Óयाज पेम¤टमधून जमा munotes.in

Page 77

āेटनवुडस् संÖथा
77 झालेÐया िनÓवळ कमाईतून िनधी िमळवते. सदÖयÂव िÖवकारलेÐया देशां¸या भांडवलाचा अंदाजे एक दशांश थेट बँकेला िदला जातो. जागितक बँक ही इंटरनॅशनल बँक फॉर åरकÆÖů³शन अँड डेÓहलपम¤ट (IBRD), इंटरनॅशनल डेÓहलपम¤ट असोिसएशन (IDA), इंटरनॅशनल फायनाÆस कॉपōरेशन (IFC), मÐटीलेटरल इÆÓहेÖटम¤ट गॅरंटी एजÆसी (MIGA), आिण इंटरनॅशनल स¤टर फॉर सेटलम¤ट ऑफ इÆÓहेÖटम¤ट िडÖÈयुट (ICSID) या पाच घटक संÖथांचा समु¸चय आहे. यापैकì IBRD ही मÅयम-उÂपÆन असलेÐया िवकसनशील देशांना तसेच अÐपउÂपÆन देशांना बाजार Óयाजदराने कजª पुरवते. १९६० मÅये Öथापन झालेली IDA, आरोµय, िश±ण आिण úामीण िवकास यासार´या ±ेýांमÅये कमी उÂपÆन असलेÐया िवकसनशील देशांना Óयाजमुĉ दीघªकालीन कजª, तांिýक सहाÍय आिण धोरण सÐला ÿदान करते. IBRD आपला बहòतांश िनधी जगातील भांडवली बाजारांवर उभा करत असताना माý IDA ¸या कजª ऑपरेशनला िवकिसत देशां¸या योगदानाĬारे िव°पुरवठा केला जातो. IFC ही खाजगी गुंतवणूकदारां¸या भागीदारीत कायªरत असून िवकसनशील देशांमधील Óयवसाय उपøमांना कजª आिण इि³वटी िव°पुरवठा ÿदान करते. िवकसनशील देशांमधील गैर-Óयावसाियक जोखमéमुळे होणाöया नुकसानािवłĦ िवदेशी गुंतवणूकदारांना कजª हमी आिण िवमा MIGA Ĭारे ÿदान केला जातो. शेवटी, ICSID जे IBRD पासून Öवतंýपणे कायª करते, परकìय गुंतवणूकदार आिण Âयांचे यजमान िवकसनशील देश यां¸यातील गुंतवणूक िववादांचे सामंजÖय िकंवा लवादाĬारे तोडगा काढÁयासाठी जबाबदार आहे. जागितक बँक हा िवकसनशील देशांकरीता आिथªक मदतीचा सवाªत मोठा ľोत असून, आंतरराÕůीय कजªदारां¸या वतीने बँकेमाफªत मुĉ बाजारपेठ अंमलात आणÁयासाठी तांिýक सहाÍय, धोरण सÐला आिण पयªवे±ण देखील ÿदान केले जाते. आिथªक धोरणांवर देखरेख, िवकसनशील देशांमधील सावªजिनक संÖथांमÅये सुधारणा करणे आिण आंतरराÕůीय Öथुल अथªशाľीय धोरण िनिIJत करÁयासाठी आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF) आिण जागितक Óयापार संघटनेसोबत जागितक बँक मÅयवतê भूिमका बजावते. १९८० ¸या दशका¸या सुŁवातीस जागितक अथªÓयवÖथेतील मंदी, उ¸च Óयाजदर, वÖतूं¸या िकमतीत झालेली घसरण आिण तेला¸या िकमतीतील Óयापक चढउतार यामुळे अनेक िवकसनशील देश Âयां¸या कजाªची परतफेड कŁ शकले नाही. अशावेळी जागितक बँकेने कजªबाजारी िवकसनशील देशांमÅये आिथªक आिण सामािजक धोरणे ठरवÁयात महÂवाची भूिमका बजावली. अशावेळी जागितक बँकेने आपÐया रचनाÂमक सुधारणा कायªøमां¸या माÅयमातून आरोµय आिण िश±ण±ेýात खचªकपात, िकंमत िनयंýणांचे उ¸चाटन, Óयापाराचे उदारीकरण, आिथªक ±ेý िनयंýणमुĉ करणे आिण सरकारी उīोगांचे खाजगीकरण यासारखी पाऊले उचलली. आिथªक Öथैयª Öथािपत करÁयासाठी जरी या सुधारणा कायªøमांची अंमलबजावणी करÁयात आली असली तरी Âयामुळे गåरबीची पातळी तसेच बेरोजगारी वाढली. कजाª¸या संकटा¸या पाĵªभूमीवर जागितक बँकेने रÖते, बंदर सुिवधा, शाळा आिण Łµणालये यांसार´या पायाभूत ÿकÐपांसाठी कजाª¸या Öवłपात आिथªक सहाÍय देÁयावर आपले ÿयÂन क¤िþत केले. जगातील अÐपिवकिसत देशांसाठी गåरबी िनमूªलन आिण कजªमुĉìवर munotes.in

Page 78

जागितक राजकारण
78 भर िदला जात असला तरी बँकेने आिथªक िÖथरीकरण धोरणांसाठी आपली वचनबĦता कायम ठेवली आहे.१९८० आिण ९० ¸या दशकात साÌयवादा¸या पतनानंतर पूवª आिण मÅय युरोपमÅये मुĉ-माक¥ट सुधारणांवर देखरेख करÁयासाठी जागितक बँक आिण IMF ने मÅयवतê भूिमका बजावली. ४.३.३ जागितक Óयापार संघटना (World Trade Organization-WTO) जागितक Óयापार संघटना (WTO) ही जागितक Óयापाराचे देखरेख आिण आंतरराÕůीय बाजारपेठेस अिधक उदारीकरणाचे ÖवŁप देÁयासाठी Öथापन करÁयात आलेली आंतरराÕůीय संÖथा आहे. WTO ही जकात आिण Óयापारिवषयक सामाÆय सहमती (GATT) या कराराचे अपÂय मानली जाते. १९४७ मÅये जेÓहा GATT िÖवकारÁयात आला तेÓहा या कराराचे ÖवŁप हे अÖथायी होते. नजीक¸या काळात आंतरराÕůीय Óयापार संघटनेसारखी (ITO) संघटना या कराराची जागा घेईल असे अपेि±त होते. माý ITO कधीच ÿÂय±ात येऊ शकले नाही. Âयामुळे नंतर¸या काळात GATT Ĭारे जागितक Óयापारात उदारीकरण, खाजगीकरण आिण जागितकìकरण सादर करÁयात आले. ITO ची कÐपना सुŁवातीला आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF) आिण जागितक बँकेसह, िĬतीय िवĵयुĦानंतर¸या पुनरªचना आिण आिथªक िवकासा¸या ÿमुख Öतंभांपैकì एक Ìहणून करÁयात आली होती. हवाना येथे १९४८ मÅये Óयापार आिण रोजगारावरील UN पåरषदेने ITO साठी एक मसुदा चाटªर काढÁयात आला. याला ‘हवाना चाटªर’ असेही Ìहणतात. हवाना चाटªरमÅये Óयापार, गुंतवणूक, सेवा आिण Óयवसाय आिण रोजगार पĦती िनयंिýत करणारे िवÖतृत िनयम तयार करÁयात आले होते. माý, अमेåरकेने या कराराला माÆयता देÁयास नकार िदला. दरÌयान, १९४७ मÅये िजिनÓहा येथे २३ देशांनी वाटाघाटी कłन आयात कोट्याचा वापर टÈयाटÈयाने समाĮ करÁयाचा आिण Óयापारी Óयापारावरील शुÐक कमी करÁयाचा करार GATT Ìहणून १ जानेवारी १९४८ रोजी अंमलात आला. जरी GATT चे ÖवŁप अÖथायी होते तरी WTO ची िनिमªती होईपय«त GATT हा आंतरराÕůीय Óयापार िनयंिýत करणारा एकमेव मोठा करार होता. GATT ÿणालीत सुरवाती¸या ४७ वषा«त तÊबल १३० देश सामील झाले. या देशांत GATT मुळे िविवध वाटाघाटé¸या फेöया घडून आÐया व आंतरराÕůीय Óयापारिवषयक अनेक पूरक संधी, तह, करार घडून आले. १९८० नंतर िवशेषतः आंतरराÕůीय Óयापारावर देखरेख ठेवÁयासाठी आिण Óयापारिवषयक िववादांचे िनराकरण करÁयासाठी िÖथर संघटनेची मागणी होऊ लागली. यातूनच GATT ¸या उŁµवे फेरीनंतर (१९८६-९४) १ जानेवारी १९९५ रोजी WTO ची Öथापना करÁयात आली. उŁµवे फेरीतील वाटाघाटीदरÌयान मूळ GATT आिण उŁµवे फेरी¸या आधी सादर करÁयात आलेÐया सवª बदलांना GATT १९४७ असे नामकरण करÁयात आले. कराराचा हा संच GATT १९९४ पे±ा वेगळा करÁयात आला. WTO ची Öथापना करणारा GATT करार १९९४ हा अिवभाºय भाग मानला जातो. GATT १९९४ मÅये वÖतू तसेच Óयापाराशी िनगडीत इतरही अनेक बहòप±ीय करार समािवĶ होते. ºयामÅये सेवािवषयक Óयापारातील समान सहमती करार (GATS), बौिĦक संपदा अिधकारां¸या Óयापार-संबंिधत पैलूंवर करार (TRIPS) यांसार´या सहमती करारांचा समावेश होता. munotes.in

Page 79

āेटनवुडस् संÖथा
79 WTO ची ÿमुख उिĥĶे जागितक Óयापार संघटना ही पुढील ÿमुख उिĥĶांसाठी ÿयÂनरत आहे. १. आंतरराÕůीय Óयापारासाठी िनयम िनिIJत करणे आिण Âयांची अंमलबजावणी करणे २. पुढील Óयापार उदारीकरणासाठी वाटाघाटी आिण देखरेखीसाठी एक मंच ÿदान करणे ३. राÕůा-राÕůातील Óयापारिवषयक वादिववाद सोडिवणे. ४. पारदशªकता वाढवणे. िनणªय घेÁयाची ÿिøया ५. जागितक आिथªक ÓयवÖथापनात सामील असलेÐया इतर ÿमुख आंतरराÕůीय आिथªक संÖथांना सहकायª करणे ६. िवकसनशील देशांना जागितक Óयापार ÿणालीचा पूणª फायदा होÁयास मदत करणे. या उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी WTO ने अिधक Óयापकपणे पाठपुरावा केला असून सवª वÖतू, सेवा आिण बौिĦक संपदा, तसेच काही गुंतवणूक धोरणे यांचाही समावेश केला आहे. ४.४ ±ेिýय आिथªक संघटनः युरोिपयन युिनयन युरोिपयन युिनयन (EU) ही युरोिपयन देशांचा समावेश असलेली एक आंतरराÕůीय संÖथा आहे. या संÖथेतील सदÖय देशांचे सावªभौमÂव अबािधत राखत राजकìय आिण आिथªक िनणªय घेतले जातात. युरोिपयन युिनयनचे ÖवŁप हे काहीसे फेडरेशन िकंवा कॉÆफेडरेशन¸या Öवłपाचे मानले जाते. Âयामुळे युरोिपयन युिनयनचे सवª िनयम आिण िनणªय सदÖय देशांकरीता बांधील ठरतात. युरोिपयन युिनयनचे सदÖयÂव िमळवतांना सदÖय राÕůांनी मानवी ह³कां¸या युरोिपयन कÆÓहेÆशनचा Öवीकार करणे तसेच युरोप कौिÆसलमधील सदÖयÂव िमळवणे गरजेचे असते. युरोिपयन युिनयन सदÖय राÕůांसाठी समान परराÕů तसेच सुर±ा धोरण िनधाªåरत करते. ºयामुळे सदÖय राÕůां¸या िकमान समान राजकìय तसेच सुर±ािवषयक िहतसंबंधांची पूतªता करणे श³य होते. आिथªक बाबतéत युरोिपयन युिनयनने युरोिपयन समान बाजारपेठ (European Single Market) िवकिसत केले आहे. या समान बाजारपेठÓयवÖथेमुळे वÖतू, सेवा आिण भांडवलाचे मुĉ वहन श³य होते. यािशवाय बाĻ Óयापार, शेती, मÂÖयपालन आिण ÿादेिशक िवकास यां¸या िवकासासाठीही Öवतंý धोरणे िवकसीत करÁयात आली आहेत. Âयाचÿमाणे युरोिपयन युिनयनअंतगªत युरो हे समान चलन (Common Currency) तयार करÁयात आले असून Âयाचा वापर युरोप¸या बहòतांश ±ेýात होतांना िदसतो. दुसöया महायुĦाचे कारण ठरलेÐया आÂयंितक राÕůवादास आळा घालता यावा या ŀĶीने ÿमुख युरोिपयन नेÂयांनी युरोप¸या एकýीकरणाची योजना मांडली होती. िवÆÖटन चिचªल यांनी पुढे जाऊन युनायटेड Öटेट्स ऑफ युरोप¸या उदयाचा पुरÖकार केला. यानंतर १९४८ ¸या हेग कॉंúेसĬारे टÈयाटÈयाने का होईना युरोिपयन युिनयन¸या पूवªज मानÐया जाणाöया वेÖटनª युिनयन, युरोिपयन कोळसा आिण पोलाद समुदाय (ECSC) आिण युरोिपयन इकॉनॉिमक कÌयुिनटी (EEC) संघटनांची Öथापना झाली. ĀाÆस, इटली, नेदरलँड, munotes.in

Page 80

जागितक राजकारण
80 बेिÐजयम, पिIJम जमªनी आिण ल³झ¤बगª हे या युरोिपयन कÌयुिनटीचे संÖथापक सदÖय देश होते. युरोिपयन युिनयनची Öथापना १९९३ मÅये करÁयात आली. मािÖůच करार ºयाला युरोिपयन युिनयनचा करार असेही Ìहणतात; या करारावर २८ देशांनी १९९३ मÅये Öवा±री करÁयात आली. ॲÌसटरडॅमचा करार (१९९७), िůटी ऑफ नाइस (२००१) आिण िलÖबनचा तह (२००७) या सुधारणांतून मािÖůच करारात सुधारणा करÁयात आली. वतªमानकाळात युरोिपयन युिनयनचे महÂवाचे िनणªय युरोिपयन संसद, युरोिपयन कौिÆसल, युरोिपयन किमशन, युरोिपयन युिनयन पåरषद, युरोिपयन युिनयनचे Æयायालय, युरोिपयन स¤ůल बँक आिण युरोिपयन कोटª ऑफ ऑिडटसª या घटकांकडून घेतले जातात. युरोिपयन युिनयनची उिĥĶे १. सदÖय राÕůांत राजकìय, आिथªक, Óयापारी, सामािजक सहकायª वाढवणे २. एका चलनÓयवÖथे¸या िनिमªतीसाठी ÿयÂन कłन आिथªक एकाÂमता वाढवणे. ३. समान सुर±ा आिण परराÕů धोरण िनिमªतीसाठी ÿयÂन करणे. ४. संपूणª नागåरकÂवासाठी एकासमान नागåरकÂवा¸या िनिमªतीसाठी ÿयÂन करणे. ५. Æयायपािलका आिण आ®य या ±ेýांमÅये विधªत सहकायª. युरोिपयन युिनयन आिण आिथªक एकìकरण - आिथªक एकìकरण ही राÕůा-राÕůांमधील Óयापारातील अडथळे कमी करणे िकंवा दूर करणे आिण आिथªक आिण िव°ीय धोरणांचे समÆवय साधणे यासाठी िनमाªण करÁयात येणारी एक ÓयवÖथा आहे. आिथªक एकìकरणाचे उिĥĶ úाहक आिण उÂपादक दोघांसाठी खचª कमी करणे आिण करारामÅये सामील असलेÐया देशांमधील Óयापार वाढवणे आहे. आिथªक एकìकरण बहòतेक वेळा शेजारील राÕůांमÅये होत असÐयाने Âयाला ÿादेिशक एकाÂमता असेही संबोधले जाते. युरोिपयन युिनयनचा आिथªक गाभा हा समान बाजारपेठ ÓयवÖथा हा आहे. वÖतू, सेवा, ®म आिण भांडवल यां¸या मुĉ संचारातून ही ÓयवÖथा उदयास आली आहे. सुरवातीला सीमाशुÐक युिनयनमधून िवकिसत झाÐयानंतर समान बाजारपेठ ÓयवÖथेने जकात आिण कोटा यांसार´या अडचणéवर मात केली. युरोिपयन युिनयनमÅये समान बाजारपेठ ÓयवÖथा िवकिसत करÁयात युरोिपयन कोटª ऑफ जिÖटसची भूिमका महÂवाची ठरली. समान बाजारपेठ ÓयवÖथेÿमाणे युरोची िनिमªती हादेखील युरोिपयनचा युिनयन¸या आिथªक एकýीकरणाचा महÂवाचा भाग सांगता येईल. समान चलनाची मागणी ही १९६० पासून जोर धरत होती. परंतु युरोिपयन युिनयन आिण ÿादेिशक आिथªक एकìकरण अशी दुहेरी उिĥĶे कशी साÅय करावयाची याबाबत मतभेद असÐयाने ही मागणी मागे पडली होती. िवशेषतः सुर±ा आिण चलनÓयवÖथा या देशां¸या सावªभौमÂवाशी जोडलेÐया संकÐपना असÐयाने या अडचणी वाढÐया होÂया. यानंतर १९७० ¸या सुŁवाती¸या काळात तेला¸या िकमती वाढू लागÐयाने मयाªिदत आिथªक सहकायª मागे पडले. अशावेळी योम िकÈपूर युĦा¸या पाĵªभूमीवर अिधक Óयापक युरोपीय munotes.in

Page 81

āेटनवुडस् संÖथा
81 चलन ÿणाली १९७९ मÅये सादर करÁयात आली. यामुळे िविनमय दर िÖथर करÁयात काहीसे यश आले व समान चलन िनिमªतीचा मागª मोकळा झाला. युरो या समान चलनाचा Öवीकार १९९५ मÅये करÁयात आला. या चलनाचा वापर युरोिपयन युिनयन¸या २७ सदÖय राÕůांपैकì १९ देशांĬारे केला जातो. ४.५ जागितकìकरण जागितकìकरण ही सीमािवरिहत जग या िवचारावर आधाåरत संकÐपना आहे. जागितक खेडे िकंवा हे िवĵची माझे घर यासार´या संकÐपनांत जागितकìकरणाचा वापर होतांना िदसतो. जागितकìकरण ही लोकशाही आिण भांडवलशाही या दोन घटकांतून िनमाªण झालेली उÂप°ी आहे. मुĉ Óयापार आिण भांडवल आिण ®म यां¸या आंतरराÕůीय हालचालéĬारे या जागितकìकरणाचा ÿसार झाला. राजकìयŀĶ्या जागितकìकरण हे संदभª आंतरराÕůीय संÖथांĬारे जागितक शासन वाढवणे िकंवा राÕůीय धोरणांचे तादािÂमकरण साधÁयाशी िनगडीत आहे. मुĉ-बाजार भांडवलशाही आिण उदारमतवादी लोकशाही हा समाज संघिटत करÁयाचा सवō°म मागª होता या िवचाराचाही जागितकìकरणाशी संबंध जोडला जातो. जागितकìकणास िडजीटल øांती, आंतररराÕůीय आिथªक एकìकरण, सामािजक-सांÖकृितक संयोग, जागितक िश±णपĦतीचा उदय, सीमापार राजकìय ÿभाव, िव°ीय उदारीकरण, तीĄ Öपधाª आिण आंतरराÕůीय Óयापारातील वाढ यासारखी कारणे महÂवाची मानली जातात. जागितकìकरण Ìहणजे 'मुĉ', 'सीमािवरहीत', जागितक अथªÓयवÖथा' िनमाªण करÁयासाठी देशांमधील हालचालéवर सरकारने लादलेले िनब«ध काढून टाकÁयाची ÿिøया. अशा ÿकारे जागितकìकरणाला शिĉशाली आिथªक, राजकìय आिण सामािजक पåरमाण आहेत. जागितक अथªÓयवÖथेत राÕůीय सावªभौमÂव आिण राÕůीय सीमांना मयाªदा आहेत. Âयामुळे जागितकìकृत अथªÓयवÖथेत राÕůीय सीमा मोठ्या ÿमाणात अÿासंिगक बनÐया आहेत. जागितकìकृत अथªÓयवÖथेत राÕůाचे सावªभौमÂव खालील भू-वाÖतवांĬारे संरि±त केले जाऊ शकते. अनेक समी±कांनी एखाīा राÕůात जागितकìकरणाची सुŁवात करणे हे राÕůीय सावªभौमÂव बहòराÕůीय कंपनी¸या Öवाधीन करÁयासारखे मानले आहे. भारतात जागितकìकृत अथªÓयवÖथा समाजवादी पायावर बांधली गेली आहे. गåरबी, िनर±रता आिण असमानते¸या संदभाªत उदारीकृत अथªÓयवÖथेचा पåरचय मोठ्या ÿमाणावर िवरोध आिण कामगार अशांततेला कारणीभूत ठŁ शकतो याची जाणीव भारतातील शासकांना आहे. राÕůा¸या सावªभौमÂवाने IMF आिण WB सार´या अितराÕůीय आिण अितåरĉ-ÿादेिशक शासना¸या संकÐपनांना मागª िदला आहे. पुढे हे बदल आंतरराÕůीय करार आिण राÕůीय धोरणांĬारे वैध केले जात आहेत. दुसरीकडे मानवािधकारांचे र±क आिण हमीदार असलेÐया राºया¸या भूिमकेतही ल±णीय बदल झाला आहे. या संदभाªत राºयाचे अिधकार अंशत: मानवी ह³कां¸या वैिĵक जािहरनाÌया¸या चÕÌयातून तपासले जात आहेत. मानवािधकारां¸या र±णाची जबाबदारी ÖवीकारलेÐया आंतरराÕůीय संÖथांमुळे पोिलस आिण Æयायालये यांसार´या राÕůीय संÖथां¸या अिधकारावर घाला घातला जातांना िदसत आहे. munotes.in

Page 82

जागितक राजकारण
82 थोड³यात, जागितकìकरण ही गितमान आिण सवªÓयापी ÿिøया आहे. माý या ÿिøयेतून राÕůीय सावªभौमÂवासार´या कÐपनांवर आघात होतांना िदसत आहे. ४.६ समारोप दुसöया महायुĦा¸या समाĮीनंतर जागितक अथªÓयवÖथा कोलमडली होती. जग हे िĬधृवीय बनत असतांनाच जागितक अथªÓयवÖथेस चालना देणे गरजेचे आहे याची जाणीव ÿमुख युरोिपयन देश आिण अमेåरका यांना होती. यातूनच āेटनवूडस संÖथांचा उगम झाला. या संÖथांचा उĥेश जागितक Óयापार आिण अथªÓयवÖथेस गितमान करणे हा आहे. दुसरीकडे युरोिपयन युिनयनसार´या संÖथा आिथªक ऐ³यासाठी महÂवाची भूिमका पार पाडत असून ±ेýीय आिथªक सहकायाªचा नवीन मापदंड यातून िवकसीत होत आहे. जागितकìकरणासार´या घटकांचा शीतयुĦो°र काळात मानवी जीवनावर दीघªकालीन पåरणाम झाले असून या ÿिøयेस अटकाव घालणे आता अश³य आहे. ४.७ िवदयपीठीय ÿij आंतरराÕůीय नाणेिनधी संघटनेचा इितहास आिण काय¥ ÖपĶ करा. जागितक बँकेची संरचना ÖपĶ करा जागितक Óयापार संघटनेची Öथापना आिण उिĥĶे ÖपĶ करा. िटपा िलहा युरोिपयन युिनयन जागितकìकरण ४.८ संदभª The Globalization of World Politics - An Introduction to International Relations (Baylis and Smith) International Relations (Joshua S. Goldstein) munotes.in

Page 83

1 १संकल्पना आणि दृणिकोन घटक रचना १.१ उद्दिष्टे १.२ प्रस्तावना १.३ आंतरराष्ट्रीय संबंध व आंतरराष्ट्रीय राजकारण १.४ आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा वास्तववादी दृद्दष्टकोन १.५ नववास्तववाद १.६ आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा उदारमतवादी दृद्दष्टकोन १.७ सत्तेची संकल्पना १.८ राष्ट्रीय द्दित १.९ सत्तासंतुलन / सत्तासमतोल १.१० द्दवद्यापीठीय प्रश्न १.१ उणििे १) आंतरराष्ट्रीय संबंध आद्दण आंतरराष्ट्रीय राजकारण यातील फरक, स्वरूप, व्याप्ती समजून घेणे. २) आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या अभ्यासाचे प्रमुख दृद्दष्टकोन (वास्तववाद - नववास्तववाद, उदारमतवाद - नवउदारमतवाद) समजून घेणे ३) आंतरराष्ट्रीय राजकारणाला आकार देणाऱ्या, त्यावर प्रभाव पाडणाऱ्या प्रमुख संकल्पनांचा अभ्यास करणे. १.२ प्रस्तावना द्दवश्व िे व्यापक आद्दण गुंतागुंतीचे आिे. यात राष्ट्रांमध्ये अनेक प्रकारच्या आद्दण द्दवद्दवध पातळयांवर द्दिया-प्रद्दतद्दिया चालू असतात, या द्दिया-प्रद्दतद्दियांचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधांमध्ये िोतो. आंतरराष्ट्रीय संबंध िे जगातील लोकांशी व त्यांच्या संस्कृतीशी संबंद्दधत आिे. राष्ट्रांमधील संबंधाची प्रद्दिया गुंतागुंतीची आद्दण परस्परपूरक असते. िे संबंध केवळ इतर राष्ट्रांशीच नसून आंतरराष्ट्रीय संघटना, बिुराष्ट्रीय संस्था, व्यद्दिशी असल्याने व आद्दथिक, सामाद्दजक, राजकीय, सांस्कृद्दतक पातळीवर असल्याने अद्दधक गुंतागुंतीची बनली आिे. आज २१ व्या शतकातिी आंतरराष्ट्रीय समुदायातील साविभौम राष्ट्रांची संख्या सतत वाढत आिे. संयुि राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य असणाऱ्या साविभौम राष्ट्राची संख्या १८० िून अद्दधक आिे. बदलत्या पररद्दस्थतीनुसार राष्ट्रांमधील परस्पर संबंध, आंतरराष्ट्रीय प्रश्न, munotes.in

Page 84

जागद्दतक राजकारण
2 समस्यांचे स्वरूपिी बदलत आिे. आंतरराष्ट्रीय समुदायात काढणे कोणतेिी राष्ट्र स्वयंपूणि नािी. राष्ट्रांना आपल्या गरजांसाठी इतरांवर अवलंबून रािावे लागते. वैद्दश्वकरणाच्या प्रद्दियेबरोबरच राष्ट्रा-राष्ट्रांतील परस्परावलंद्दबत्व अद्दधक वाढले आिे. पररणामी आंतरराष्ट्रीय संबंध या द्दवषयाचे मित्त्वदेखील वाढले आिे. आंतरराष्ट्रीय संबंध या द्दवषयाचा संबंध केवळ शासनाशी द्दकंवा परराष्ट्र धोरणद्दनद्दमिती प्रद्दियेत सिभागी िोणाऱ्या घटकांशी नािी. िा द्दवषय आपल्या दैनंद्ददन जीवनावर पररणाम करणारा आिे. युद्ांचे नकारात्मक पररणाम सामान्य व्यद्दिला भोगावे लागतात. तसेच शांततेचे अनेक फायदेिी आपल्याला द्दमळतात. १.३ आंतरराष्ट्रीय संबंध : अर्थ आणि व्याप्ती आंतरराष्ट्रीय संबंध या द्दवषयाचा अथि स्पष्ट करणे िी एक कठीण गोष्ट आिे. िा एक आंतरशाखीय द्दवषय (Interdisciplinary Subject) असून, याचा संबंध राज्यशास्त्र, अथिशास्त्र, इद्दतिास, समाजशास्त्र तसेच इतर कािी सामाद्दजक शास्त्रांशी आिे. आंतरराष्ट्रीय संबंधाला भारतात आद्दण भारताबािेरिी बिुतांश द्दवदयापीठांमधून राज्यशास्त्र या द्दवषयाचा एक भाग म्िणूनच गृद्दित धरले जाते. राष्ट्रांमधील संबंधात अनेक गोष्टींचा समावेश िोतो. उदा. युद्, राजनय, युती, व्यापार, आंतरराष्ट्रीय संघटनांचे सदस्यत्व, सांस्कृद्दतक क्षेत्रातील देवाणघेवाण या गोष्टींशी संबंद्दधत अनेक मुिे असतात. उदा. - सीमावाद, एखादया भौगोद्दलक क्षेत्रावर मालकी िक्क प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी संघषि भारत आद्दण चीनमधील सीमावाद, भारत आद्दण पाद्दकस्तानमध्ये काश्मीर प्रश् नावरून असलेला संघषि, इस्त्रायल आद्दण पॅलेस्टाइनमध्ये जेरूसलेम या शिराच्या द्दवभागणीवरून चाललेला संघषि िे आंतरराष्ट्रीय संबंधांचे अभ्यासद्दवषय आिेत.. १.३.१ आंतरराष्ट्रीय संबंध- व्याख्या- १) पेडेल फोडथ आणि णलंकन – “बदलत्या सत्ता संबंधांच्या समीकरणात राष्ट्रांमधील द्दिया-प्रद्दतद्दियांचा अभ्यास म्िणजे आंतरराष्ट्रीय संबंध िोय.” या द्दिया-प्रद्दतद्दियांचा प्रमुख उिेश राष्ट्रीय द्दितसंबंधांची पूतिता िा असतो. २) मॉर्गेन्थ्यू - “आंतरराष्ट्रीय संबंध म्िणजे सत्ता प्राप्तीसाठी राष्ट्रांमध्ये चाललेला संघषि.” ३) फ्रँकेल – “आंतरराष्ट्रीय संबंध म्िणजे राष्ट्रांचे परराष्ट्र धोरण, राष्ट्रांमधील परस्पर तसेच आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था, संघटनांबरोबरच्या द्दिया-प्रद्दतद्दिया, आंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेची कायिप्रणाली, राष्ट्रांमधील अंतगित राजकारण यांचा अभ्यास होय.” munotes.in

Page 85

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
3 ४) मार्गाथरेट स्प्राउट – “आंतरराष्ट्रीय संबंध म्िणजे साविभौम, राजकीय समुदायामधील द्दिया-प्रद्दतद्दियांच्या अशा घटकांचा अभ्यास ज्यात राष्ट्रीय द्दितसंबंधांमधील संघषि अंतभूित आिे.” ५) पामर आणि पाणकथन्थस- “आंतरराष्ट्रीय संबंधात राष्ट्रा-राष्ट्रांमधील द्दवद्दवध पातळयांवरील बदलत्या संबंधांचा (Transitional Relations) अभ्यास केला जातो.” द्दवद्दवध द्दवचारवंतांच्या वरील व्याख्यांवरून या द्दवषयाची वैद्दशष्टये खालील प्रमाणे सांगता येतील. १) आंतरराष्ट्रीय संबंध िा एक आंतरशाखीय द्दवषय असून याचा संबंध इतर सामाद्दजक शास्त्रांशी आिे. २) यामध्ये साविभौम राष्ट्रांमधील सवि प्रकारच्या संबंधांचा, द्दिया-प्रद्दियांचा परस्परांद्दवषयी राष्ट्रांनी घेतलेल्या द्दनणियांचा अभ्यास केला जातो. ३) आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था, द्दतचे घटक, स्वरूप, कायिप्रणालीचा अभ्यास या द्दवषयात केला जातो. ४) साविभौम राष्ट्र आद्दण आंतरराष्ट्रीय संघटना यांच्यातील परस्पर संबंध आद्दण पररणामांचा द्दवचार यात िोतो. ५) राष्ट्रांमधील केवळ अद्दस्तत्वात असणाऱ्याच नािी, तर बदलत्या संबंधांचादेखील अभ्यास या ववषयाअंतगगत केला जातो. ६) सत्ता िा आंतरराष्ट्रीय संबंधांचा केंद्रद्दबंदू आिे. स त्ता प्राप्तीसाठी राष्ट्रांमध्ये सदैव चढाओढ, स्पधाि असते. या स्पधेचा अभ्यास, आंतरराष्ट्रीय संबंधात िोतो. ७) राष्ट्रीय द्दितसंबंधांच्या पूती व वृद्ीसाठी सत्तेचा वापर िोत असतो. द्दितसंबंध साधण्यामध्ये संघषि अटळ आिे. राष्ट्रे आपले परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनयाचा वापर द्दितसंबंध साधण्यासाठी करत असतात. ८) राष्ट्रांमधील संघषािमुळे द्दितसंबंधांच्या पूतितेत अडथळा द्दनमािण िोऊन संघषि टाळून शांतता द्दनद्दमितीसाठी जे प्रयत्न िोतात त्यांचा द्दवचार आंतरराष्ट्रीय संबंधात केला जातो. ९) राष्ट्रांमधील संबंध कायमस्वरूपी नसतात, तर त्यात सतत बदल िोत असून बदलत्या संबंधांचा अभ्यास या संबंधात िोतो. १.३.२ आंतरराष्ट्रीय संबंधांचे स्वरूप – आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या स्वरूप व व्याप्तीत अनेक बदल घडून आले आिेत. ते खालील मुियांच्या आधारे स्पष्ट करता येतात. munotes.in

Page 86

जागद्दतक राजकारण
4 १) स्वतंत्र संघणटत ज्ञानशाखा - आंतरराष्ट्रीय संबंध या द्दवषयाला एक स्वतंत्र पररपूणि आद्दण संघद्दटत ज्ञानशाखा म्िणावे की नािी याद्दवषयी द्दवचारवंतांमध्ये मतभेद आिेत. २) वतथनवादी दृणिकोनातून आंतरराष्ट्रीय घटनांचे णवश्लेषि आंतरराष्ट्रीय संबंधांमध्ये आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील घडामोडींचे वतिनवादी दृद्दष्टकोनातून द्दवश्लेषण केले जाते. एखादया राष्ट्राने इतर राष्ट्रांसंबंधी घेतलेला द्दवद्दशष्ट द्दनणिय कोणत्या पररद्दस्थतीमध्ये घेतला गेला, द्दनणिय द्दनद्दमितीच्या प्रद्दियेत समाद्दवष्ट िोणाऱ्या घटकांची मानद्दसकता यांचे द्दवश्लेषण आंतरराष्ट्रीय संबंधात केले जाते. द्दवद्दशष्ट पररद्दस्थतीला राष्ट्रांनी द्ददलेल्या प्रद्दतसादाचा वतिनवादी दृद्दष्टकोनातून अभ्यास केल्यास भद्दवष्ट्यात ते धोरण कसे असेल याचा अंदाज लावणे शक्य आिे. आंतरराष्ट्रीय संघटना, संस्था, बिुराष्ट्रीय कंपन्या यांच्या वतिनाचे अध्ययन आंतरराष्ट्रीय संबंधात िोते. आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरद्दक्षततेसाठी आवश्यक पररद्दस्थतीचा द्दवकास द्दकंवा द्दनद्दमिती कशी केली जावी याचा द्दवचार आंतरराष्ट्रीय संबंधात िोतो. ३) स्वतंत्र आणि वेर्गळे अणस्तत्व आंतरराष्ट्रीय संबंधाची द्दनद्दमिती आद्दण द्दवकास िा इद्दतिास व राज्यशास्त्र या दोन सामाद्दजक शास्त्रांतून झाला आहे. या दोन्िी सामाद्दजक शास्त्रांचा प्रभाव आंतरराष्ट्रीय संबंधावर िोता. द्दझमरन, वेबस्टर, इ. एच. कार इ. इद्दतिासकारांनी आंतरराष्ट्रीय संबंधांचे अद्दस्तत्व भूतकाळातील राजनयीक घडामोडींचे वणिन एवढयापुरतेच मयािद्ददत मानले. द्दवद्दवध सामाद्दजक शास्त्रांच्या प्रभावाने आंतरराष्ट्रीय संबंधांचे स्वरूप आंतरशाखीय बनले. इद्दतिास, राज्यशास्त्र, अथिशास्त्र यांच्या अभ्यासासाठी जे दृद्दष्टकोन वापरले जायचे त्यांचाच अवलंब आंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या अध्ययनासाठी केला जात असे. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर सन १९५०-१९६० च्या दशकातील वतिनवादी िांतीनंतर या पररद्दस्थतीत बदल घडून आला. आधुद्दनक तंत्रावर आधाररत नवीन शास्त्रशुद् पद्ती व दृद्दष्टकोनाचा अवलंब आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या अध्ययनासाठी केला गेला. एक स्वतंत्र व इतर सामाद्दजक शास्त्रांपेक्षा वेगळे अद्दस्तत्व असणारा द्दवषय म्िणून िा द्दवषय पुढे आला. इतर सामाद्दजक शास्त्रांपेक्षा द्दभन्न आशय, तंत्रे व कौशल्याच्या आधारावर आंतरराष्ट्रीय संबंधाने वेगळी ओळख बनवली आिे. ४) भणवष्ट्यातील घटनांणवषयी अंदाज बांधण्याच्या क्षमतेचा णवकास- आकडेवारी व पररद्दस्थतीचे शास्त्रशुद् द्दवश्लेषण करून भद्दवष्ट्यात घडणाऱ्या घटनांद्दवषयी अंदाज बांधण्याची क्षमता मयािद्ददत स्वरूपात आंतरराष्ट्रीय संबंधांमध्ये द्दवकसीत झाली. munotes.in

Page 87

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
5 राष्ट्रांच्या वतिमानकाळातील धोरण व द्दनणियांचा मानसशास्त्रीय दृद्दष्टकोनातून अभ्यास केला जातो. अभ्यासकांनी भद्दवष्ट्यातील घटनांद्दवषयी बांधलेला अंदाज चुकीचे ठरतात. आंतरराष्ट्रीय पररद्दस्थतीत यामध्ये िोणाऱ्या बदलांमुळे भद्दवष्ट्यकथन करणारी एखादी शास्त्रशुद् चौकट द्दकंवा तंत्र आंतरराष्ट्रीय संबंधात अद्याप द्दवकसीत िोऊ शकलेले नािी. १.३.३ आंतरराष्ट्रीय संबंध आणि आंतरराष्ट्रीय राजकारिातील फरक आंतरराष्ट्रीय संबंध, आंतरराष्ट्रीय राजकारण या दोन्िी संकल्पनांचा एकाच अथािने िोत असलेला वापर यामुळे िा द्दवषय, अद्दधक गुंतागुंतीचा बनला आिे. या दोन्िी संकल्पनांचा अथि द्दभन्न आिे. या संकल्पना परस्पर द्दनगद्दडत असल्या तरी त्यांच्यात मूलभूत फरक आिे. ते खालील मुियांद्वारे स्पष्ट करता येईल. १) आंतरराष्ट्रीय राजकारण या संकल्पनेचा वापर मयािद्ददत अथािने केला जातो. या संकल्पनेचा संबंध आंतरराष्ट्रीय समुदायाच्या राजकारणाशी असून यात राजनय, राष्ट्रांतील परस्पर संबंधांच्या अभ्यासावर भर द्ददला जातो. आंतरराष्ट्रीय संबंध या संकल्पनेचा वापर व्यापक अथािने करून राष्ट्रांच्या, जनतेच्या, आंतराष्ट्रीय संघटना, संस्थांच्या पातळीवरील परस्पर संबंधांचा अभ्यास केला जातो. २) आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचे उद्दिष्टय राष्ट्रांमधील राजकीय संबंधाचा अभ्यास करणे िा आिे तर आंतरराष्ट्रीय संबंधात राष्ट्रांमधील केवळ राजकीय संबंधांचाच नािी तर आद्दथिक, सामाद्दजक, सांस्कृद्दतक, शैक्षद्दणक, द्दवज्ञान तंत्रज्ञान इ. द्दवद्दवध पातळयांवरील संबंधांचा अभ्यास िोतो. ३) आंतरराष्ट्रीय राजकारणात दोन राष्ट्रांतील शासनाच्या अद्दधकृत संबंधांचा अभ्यास िोतो. या संबंधात शासनाबरोबर राष्ट्रांतील इतर संस्था व लोकांमधील अनद्दधकृत खाजगी, अनौपचाररक संबंधांचादेखील अभ्यास िोतो. ४) आंतरराष्ट्रीय राजकारणाची व्याप्ती मयािद्ददत आिे. तर आंतरराष्ट्रीय संबंधाची व्याप्ती व्यापक आिे. आंतरराष्ट्रीय राजकारणात राष्ट्रांमधील युद्, ति, करार, राजनय शांतता इ. गोष्टींच्या अभ्यासावर भर द्ददला जातो. आंतरराष्ट्रीय संबंधात राजकीय संबंधांबरोबरच, अराजकीय संबंधांवर, आंतरराष्ट्रीय संघटना, संस्था, द्दबगर शासकीय संघटना, बिुराष्ट्रीय कंपन्या, आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था राज्यके इ. गोष्टींच्या अभ्यासावर तसेच राष्ट्रे व त्यांच्यातील परस्पर संबंधांवर भर द्ददला जातो. ५) आंतरराष्ट्रीय राजकारण आद्दण आंतरराष्ट्रीय संबंध या दोन्िीं संकल्पनांच्या अध्ययन पद्तीत देखील फरक आिे. आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या अध्ययनासाठी ऐद्दतिासीक व वणिनात्मक पद्तीचा अवलंब केला जातो, तर आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या अध्ययनासाठी आधुद्दनक व शास्त्रीय दृद्दष्टकोनांचा अवलंब केला जातो. यामध्ये वतिनवादी, द्दनणिय द्दनद्दमिती प्रद्दिया, कायदा दृद्दष्टकोनांचा समावेश िोतो. munotes.in

Page 88

जागद्दतक राजकारण
6 ६) आंतरराष्ट्रीय राजकारणात राष्ट्रांमधील संघषािचा व द्दवरोधात्मक संबंधांच्या अभ्यासावर भर द्ददला जातो तर आंतरराष्ट्रीय संबंधांत राष्ट्रांतील सिकायाित्मक संबंधांवर भर द्ददला जातो. १.३.४ आंतरराष्ट्रीय संबंधांची व्याप्ती आंतरराष्ट्रीय संबंध या द्दवषयाच्या अभ्यासात खालील प्रमुख गोष्टींचा समावेश िोतो. १) सावथभौम राष्ट्रांतील णवणवध पातळयांवरील संबंधांचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधांत १७ व्या शतकापासून साविभौम राष्ट्रांतील संबंधांचा अभ्यास केला जातो. सुरुवातीला राष्ट्रांतील राजकीय संबंधांना प्राधान्य िोते. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर राजकीय संबंधांबरोबरच आद्दथिक, सामाद्दजक, शैक्षद्दणक, सांस्कृद्दतक संबंधांच्या अभ्यासाला मित्व प्राप्त झाले. आंतरराष्ट्रीय समुदायात सवि राष्ट्रे एक प्रकारची नसून भौगोद्दलक रचना, आद्दथिक, लष्ट्करी सामर्थयि यांच्या आधारावर राष्ट्रांमध्ये भेद आिेत. अमेररका िे लष्ट्करी व भौगोद्दलकदृष्ट्या मोठे राष्ट्र आिे. तर जपान िे आाकाराने लिान राष्ट्र आिे. १९५० पासून दोन्िी देशांमधें आद्दथिक, संरक्षण द्दवषयक संबंध आिेत. राष्ट्रांमध्ये सिकायािचे, संघषाांचे संबंध असतात. उदा - भारत, पाद्दकस्तान या दोन शेजारी राष्ट्रांच्या द्दनद्दमितीपासून द्दवद्दवध कारणांवरून संघषाांचे संबंध अिेत. दुसरीकडे भारत आद्दण सोद्दवएट रद्दशयाचे संबंध सिकायािचे आिेत. २) राष्ट्रांच्या परराष्ट्र धोरिांचा अभ्यास - साविभौम राष्ट्रे द्दितसंबंधांच्या पूतितेसाठी परराष्ट्र धोरणाचा साधन म्िणून वापर करतात. परराष्ट्र धोरणाच्या माध्यमातून राष्ट्रे इतर राष्ट्रांबरोबर संबंध प्रस्थाद्दपत करतात. राष्ट्रांमधील द्दिया-प्रद्दतद्दिया सिकायाित्मक व द्दवरोधात्मक संबंध परराष्ट्र धोरणात प्रद्दतद्दबंद्दबत िोतात. परराष्ट्र धोरणाचाच नािी, तर परराष्ट्र धोरण द्दनणिय द्दनद्दमिती प्रद्दियेत सिभागी घटकांचा देखील अभ्यास िोतो. उदा. - भारतात परराष्ट्र धोरण द्दनद्दमिती प्रद्दियेत पंतप्रधान, मंद्दत्रमंडळ, परराष्ट्र मंत्रालय, द्दवरोधी पक्ष, गुप्तिेर संघटना, दबावगट, प्रसार माध्यमे, लोकमत इ. घटकांचा समावेश असतो. २००४ ला भारताने इराकमध्ये अमेररकेच्या मदतीसाठी शांद्दतसैन्य पाठवावे की नािी याद्दवषयी संसदेत चचाि झाली. द्दवरोधी पक्षांच्या द्दवरोधाने भारताने शांद्दतसैन्य पाठद्दवण्यास नकार द्ददला. अमेररका इस्त्रायल-पॅलेद्दस्टनी संघषाित इस्त्रायलला प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे मदत करत आिे. इस्त्रायलद्दवषयी अमेररकेच्या सकारात्मक धोरणामागे अमेररकेच्या देशांतगित राजकारणातील ज्यू लोकांच्या दबावगटाचा प्रभाव कारणीभूत आिे. munotes.in

Page 89

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
7 परराष्ट्र धोरण द्दनद्दमिती प्रद्दियेचे नेपोद्दलयन बोनापाटिपासून सिाम िुसेनपयांत लष्ट्करी िुकूमशिांच्या आिमक व युद्खोर धोरणामागे प्रमुख कारण त्यांना वाटणारी मानद्दसक असुरद्दक्षतता िोती. या मानद्दसकतेचे द्दवश्लेषण आंतरराष्ट्रीय संबंधात शासन प्रमुख द्दनणिय कसा घेतात, कोणत्या पररद्दस्थतीत घेतात, याचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधात केला जातो. ३) राजनय, युद्ध आणि शांततेचा अभ्यास- राजनय, युद् व शांततेचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधात केला जातो. द्दवसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला या द्दवषयावर इद्दतिासकारांचा प्रभाव असल्याने राष्ट्रांतील राजनयीक संबंध, युद्, लष्ट्करी करार शांततेच्या द्दनद्दमितीसाठीचे प्रयत्न इ. गोष्टींच्या वणिनाला मित्त्व िोते. पररणामी आंतरराष्ट्रीय संबंध म्िणजे राष्ट्रांतील राजनयीक संबंधांचा इद्दतिास िोय असाच अथि या द्दवषयाला प्राप्त झाला. दुसऱ्या मिायुद्ामध्ये झालेल्या जीद्दवत, द्दवत्तिानीनंतर युद् व शांततेचा शास्त्रशुद्, पद्तशीर अध्ययनावर भर द्ददला गेला. राष्ट्रे युद्ासाठी का प्रवृत्त िोतात, युद्खोर नेत्यांच्या मानद्दसकतेचे वतिनवादी दृद्दष्टकोनातून द्दवश्लेषण करण्यात येऊन शांतताद्दनद्दमितीचे मागि शोधायचा प्रयत्न झाला. १९८० च्या दशकात शांतता अध्ययन कायििम िी एक नवी शाखा आंतरराष्ट्रीय संबंधात द्दनमािण झाली. युद् आद्दण शांततेच्या अध्ययनासाठी आंतरराष्ट्रीय संबंधात आंतरशाखीय दृद्दष्टकोनाचा द्दवश्लेषणाचा अवलंब िोत आिे. शीतयुद्ाच्या काळात द्दवकद्दसत झालेल्या प्ररोधन युद् टाळण्याचा Detente शांतता द्दनद्दमितीच्या तंत्रांचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधात िोतो. ४) णवचारसिीचे अध्ययन - आंतरराष्ट्रीय संबंधाला राज्यशास्त्र द्दवषयाचा एक भाग मानला जातो. ज्याप्रमाणे राज्यशास्त्रात द्दवचारसरणींच्या देशांतगित राजकारणावरील प्रभावाचे अध्ययन केले जाते. त्याचप्रमाणे आंतरराष्ट्रीय संबंधात राष्ट्रांच्या परस्पर संबंधांवर पररणाम करणाऱ्या द्दवचारसरणींचा अभ्यास केला जातो. २० व्या शतकात परस्परद्दवरोधी द्दवचारसरणींचा द्दवकास घडून आला. उदा. साम्यवाद, भांडवलवाद, समाजवाद, उदारमतवाद, फॅद्दसवाद, नाद्दझवाद. या द्दवचारसरणींनी आंतरराष्ट्रीय संबंधांना प्रभाद्दवत केले. २० व्या शतकातील द्दवभागीय आंतराष्ट्रीय संघषि द्दवद्दशष्ट द्दवचारसरणीवर आधाररत आिेत. मिायुद्ानंतर अमेररका, सोद्दवएट रद्दशयामधील शीतयुद्ाचे राजकारण साम्यवाद व भांडवलशािी दोन परस्परद्दवरोधी द्दवचारसरणींच्या संघषािवर अवलंबून िोते. पद्दिम व पूवि यूरोपची द्दवभागणी या दोन द्दवचारसरणींच्या आधारावर झाली िोती. १९९० च्या दशकात धाद्दमिक मूलतत्त्ववादाची द्दवचारसरणी आंतरराष्ट्रीय संबंधांत प्रभावशाली बनली. munotes.in

Page 90

जागद्दतक राजकारण
8 ५) सत्ता आणि राष्ट्रीय णितसंबंधांचा अभ्यास- सत्ता व राष्ट्रीय द्दितसंबंधांचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या केंद्रस्थानी आिे. िॅन्स मॉगेन्थूसारखे वास्तववादी दृद्दष्टकोनाचा पुरस्कार करणारे द्दवचारवंत आंतरराष्ट्रीय संबंधांना राष्ट्रांमधील सत्तासंघषि म्िणून संबोधतात. राष्ट्रे सत्ताप्राप्तीसाठी व सत्ता वाढद्दवण्यासाठी सतत प्रयत्नशील असतात. सत्ताप्राप्तीसाठी चाललेल्या या स्पधेत संघषि अटळ असतो. आंतरराष्ट्रीय शांतता सुरद्दक्षततेसाठी सत्तेवर द्दनयंत्रण असणे आवश्यक आिे. सत्ता समतोल, सामूद्दिक सुरद्दक्षतता या सत्तेवर द्दनयंत्रण ठेवणाऱ्या व्यवस्था आिे. या व्यवस्थांचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधात केला जातो. सत्तेप्रमाणेच राष्ट्रीय द्दितसंबंधांचादेखील द्दवचार आंतरराष्ट्रीय संबंधात िोतो. राष्ट्रांचे शत्रू द्दकंवा द्दमत्र कायमस्वरूपी नसतात, तर द्दितसंबंध कायमस्वरूपी असतात. िाटिमनच्या मते, राष्ट्रे राष्ट्रीय उद्दिष्टये द्दितसंबंध साधण्यासाठी ज्या प्रद्दियांचा अवलंब करतात. त्याचा समावेश आंतरराष्ट्रीय संबंधात िोतो. ६) आंतरराष्ट्रीय संघटना - आंतरराष्ट्रीय संबंधात आंतरराष्ट्रीय-द्दवभागीय संघटना, संस्था, द्दबनशासकीय संघटना, बिुराष्ट्रीय कंपन्या यांच्या स्वरूपाचा, भूद्दमकेचा व राष्ट्रांवर िोणाच्या त्यांच्या पररणामांचादेखील अभ्यास केला जातो. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर संयुि राष्ट्र संघटनेच्या स्थापनेमुळे आंतरराष्ट्रीय संघटनांची आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील भूद्दमका वाढली. संयुि राष्ट्र संघटनेच्या द्दवद्दवध संस्था आद्दथिक, सामाद्दजक, सांस्कृद्दतक, शैक्षद्दणक, आरोग्य, कामगार कल्याण, द्दवज्ञान तंत्रज्ञान, द्दनिःशस्त्रीकरण इ. क्षेत्रांत मित्त्वपूणि भूद्दमका बजावत आिेत. शीतयुद्ाच्या काळात द्दवश्व बँक, आंतरराष्ट्रीय नाणेद्दनधीसारख्या आद्दथिक स्वरूपाच्या आंतरराष्ट्रीय संस्था द्दवभागीय स्वरूपाच्या संघटना द्दनमािण झाल्या. यात नाटो, वाँसाि, पॉप द्दसराटो, सेन्टो सारख्या लष्ट्करी संघटनांचा समावेश िोतो. ७) आंतरराष्ट्रीय संघषाथचे व्यवस्र्ापन आणि सोडविूक – द्दवश्व राजकारणात संघषि िा अटळ आिे. राष्ट्रांना उद्दिष्टये साधण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरद्दक्षततेची आवश्यकता असते. पररणामी संघषािवर द्दनयंत्रण ठेवण्याचे प्रयत्न आंतरराष्ट्रीय राजकारणात सदैव चालू असतात. संघषि कायमस्वरूपी सोडवणे शक्य नसले तरी संघषािचे व्यवस्थापन करून त्यावर द्दनयंत्रण ठेवणे शक्य असते. संघषािचे व्यवस्थापन द्दवद्दवध मागािने केले जाते. या मागािचा अभ्यास आंतरराष्ट्रीय संबंधात केला जातो. आज अनेक आंतरराष्ट्रीय संघटना आद्दण शांतता द्दनद्दमितीसाठी कायि करणाऱ्या संस्था संघषािचे द्दनयंत्रण करण्यासाठी द्दवद्दवध मागाांचा अवलंब करीत आिेत. आंतराष्ट्रीय संबंधात वतिनवादी दृद्दष्टकोनातून संघषािचे द्दवश्लेषण केले जाते आद्दण त्याच्या व्यवस्थापनाच्या पद्ती शोधल्या जातात. munotes.in

Page 91

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
9 ८) शस्त्रास्त्र स्पधाथ, शस्त्रास्त्र णनयंत्रि व णनिःशस्त्रीकरि – या द्दतन्िी संकल्पनांना आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या अध्ययनात मित्त्वाचे स्थान आिे. या संकल्पना परस्पर द्दनगद्दडत आिेत. राष्ट्रांतील परस्पर तणाव, अद्दवश्वास व संशयाचे वातावरण शस्त्रास्त्र स्पधेला जन्म देते व या शस्त्रास्त्र स्पधेतून युद् िोतात. शस्त्रास्त्र स्पधेवर द्दनयंत्रण ठेवण्यासाठी त्यांच्या द्दनद्दमितीवर बंधने घालण्यासाठी व शस्त्रास्त्रांना पूणिपणे नष्ट करण्यासाठी शस्त्रास्त्र द्दनयंत्रण व द्दनिःशस्त्रीकरणाच्या प्रद्दिया वापरल्या जातात. उदा - दुसऱ्या मिायुद्ानंतर शस्त्रास्त्र द्दनयंत्रण व द्दनशस्त्रीकरणाची गरज वाढली. अमेररका, सोद्दवयत रद्दशया, इंग्लंड, संयुि राष्ट्र संघटना यांच्या पुढाकाराने अनेक द्दद्वपक्षीय तसेच बिुपक्षीय द्दनिःशस्त्रीकरण करार गेल्या पन्नास वषाांमध्ये करण्यात आले आिेत. उदा - अण्वस्त्र प्रसारबंदी करार (Nuclear Non-proliferation Treaty - NPT), सविसमावेशक अणुचाचणी बंदी करार (Comprehensive Test Ban treaty), डावपेचात्मक शस्त्रास्त्रांच्या संख्येवर मयािदा व कपात करण्याद्दवषयांचा करार (Strategic Arms Limitation/Reduction Talks - SALT, START). ९) क्षेत्रीय अध्ययन क्षेत्रीय अध्ययन िा आंतरराष्ट्रीय संबंधांचा एक मित्त्वपूणि भाग आिे. एकोणद्दवसाव्या शतकापयांत आंतरराष्ट्रीय राजकारण प्रामुख्याने युरोपपुरते मयािद्ददत िोते. २० व्या शतकात आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचे स्वरूप व्यापक बनले आद्दण आद्दशया, आद्दिका खंडांना आंतरराष्ट्रीय राजकारणात मित्त्व प्राप्त झाले. पद्दिल्या व दुसऱ्या मिायुद्ाची व्यापकता, द्दनविसाितीकरणाच्या प्रद्दियेतून आद्दशया, आद्दिका खंडातील अनेक राष्ट्रांना द्दमळालेले राजकीय स्वातंत्र्य, आंतरराष्ट्रीय संघटनांची द्दनद्दमिती व त्यांची वाढती सदस्य संख्या, शीतयुद्ाचे राजकारण, माद्दिती तंत्रज्ञानात घडून आलेली िांती, अद्दलप्ततावादी राष्ट्रांची चळवळ आद्दशया खंडातील राष्ट्रांची आद्दथिक प्रगती, अण्वस्त्रांचा झालेला प्रसार इ. कारणांनी आद्दशया-आद्दिका खंडातील द्दवकसनशील राष्ट्रांचे मित्त्व आंतरराष्ट्रीय राजकारणात वाढले आिेत. पररणामी आंतरराष्ट्रीय संबंधात गेल्या कािी दशकांपासून क्षेत्रीय अध्ययनाला मित्त्व प्राप्त झाले आिे. उदा- अमेररकन स्टद्दडज, युरोद्दपयन स्टद्दडज, चायनीज स्टद्दडज, रद्दशयन स्टद्दडज, आद्दिकन स्टद्दडज, साउथ एद्दशयन स्टद्दडज इ. १.३.५ आंतरराष्ट्रीय राजकारिाचे मित्त्व.  आंतरराष्ट्रीय संबंधांमुळे आपले दैनंद्ददन जीवन प्रभाद्दवत िोते. आपण प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे आंतरराष्ट्रीय संबंधांत सिभागी िोत असतो. munotes.in

Page 92

जागद्दतक राजकारण
10  आंतरराष्ट्रीय संबंध िी राज्यशास्त्राची शाखा असून, या द्दवषयाचा संबंध प्रामुख्याने आंतरराष्ट्रीय सुरक्षा घडामोडी व आंतरराष्ट्रीय राजकीय अथिशास्त्र यांच्या राजकीय पररणामांचे स्पष्टीकरण करण्याशी आिे.  राष्ट्रांद्दशवाय, आंतरराष्ट्रीय संघटना, बिुराष्ट्रीय कंपन्या, द्दबगर शासकीय संघटना, संस्था आंतरराष्ट्रीय संबंधांवर मोठा प्रभाव पाडतात.  आंतरराष्ट्रीय संबंध, िा एक आंतरशाखीय द्दवषय असून, त्याचा संबंध अनेक सामाद्दजक शास्त्रांशी आिे.  या द्दवषयाचा स्वतंत्र असा आशय आिे. द्दवश्लेषणात्मक अध्ययन पद्ती आिेत. अध्ययनाचे स्वतंत्र तंत्र व कौशल्ये द्दवकद्दसत झाली आिेत. यामुळे भद्दवष्ट्यातील घटनांद्दवषयी अंदाज बांधण्याची क्षमता या द्दवषयात द्दवकद्दसत झाली आिे.  आंतरराष्ट्रीय संबंध व आंतरराष्ट्रीय राजकारण या दोन्िी संकल्पना परस्परांशी द्दनगद्दडत असल्या आद्दण अनेकदा या संकल्पनांचा वापर एकाच अथािने िोत अस ला, तरी त्यांच्यात मूलभूत फरक आिे. आंतरराष्ट्रीय संबंध िी आंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेच्या द्दवद्दवध पैलूंचा सद्दवस्तर अभ्यास करणारी एक प्रद्दिया आिे, तर आंतरराष्ट्रीय राजकारण या प्रद्दियेचा एक भाग आिे. ज्यात राष्ट्रांमधील राजकीय संबंधांचा प्रामुख्याने अभ्यास केला जातो.  आंतरराष्ट्रीय संबंध िा एक सविसमावेशक द्दवषय असून यात साविभौम राष्ट्रांमधील सवि प्रकारच्या द्दवद्दवध पातळयांवरील संबंधांचा, राष्ट्रांच्या परराष्ट्र धोरणांचा, राजनय, युद् व शांततेचा, द्दवचारसरणींचा, सत्ता व राष्ट्रीय द्दितसंबंधांचा, आंतरराष्ट्रीय संघटनांचा, संघषािचे व्यवस्थापन आद्दण सोडवणुकीचा, शस्त्रास्त्र स्पधाि, शस्त्रास्त्र द्दनयंत्रण आद्दण द्दनिःशस्त्रीकरणाचा अभ्यास िोतो. १.४ वास्तववाद २० व्या शतकात आंतरराष्ट्रीय संबंधावरील पाद्दिमात्य द्दनविचनाला (Interpreation) सवािद्दधक प्रभाद्दवत करणारा आद्दण आंतरराष्ट्रीय संबंधातील आधुद्दनक द्दसद्ांतांना व दृद्दष्टकोनांना जन्म देणारा द्दसद्ांत म्िणजे वास्तववाद िोय. १९१४ ते १९४५ दरम्यान आंतरराष्ट्रीय राजकारणावर भाष्ट्य करण्यासाठी तसेच शीतयुद् काळात अमेररका सोद्दवयत रद्दशया च्या परराष्ट्र धोरणांच्या समथिनाथि वास्तववादी दृद्दष्टकोन वापरला गेला. िा द्दसद्ांत जुना असून, त्याच्या पुनरुज्जीवनाचे श्रेय िॅन्स मॉगेन्र्थयू, ई. एच. कार, केनेथ थॉम्पसन, जॉजि केनन, िेन्री द्दकद्दसंजर या द्दवचारवंतांना द्ददले जाते. राज्यशास्त्र आद्दण आंतरराष्ट्रीय संबंधात सत्ता िा अत्यंत मित्वाचा घटक मानला जातो. मॅद्दकयाव्िॅली, थॉमस िॉब्ज यासारखे पािात्य द्दवचारवंत आद्दण कौद्दटल्यासारखा भारतीय द्दवचारवंतिी राजकारणातील सत्तेचे स्थान मान्य करतो. munotes.in

Page 93

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
11 आंतरराष्ट्रीय राजकारणात आपले ध्येय साध्य करण्यासाठी आदशि, स्वपनांचा आधार न घेता वास्तवता लक्षात घेतली पाद्दिजे. त्यासाठी सत्तेचा, बळाचा वापर केला पाद्दिजे, असे या द्दसद् धांताचे मुख्य मुल्य आिे. म्िणून या दृद्दष्टकोनाला वास्तववादी / सत्तेचा द्दकंवा शद्दि दृद्दष्टकोन म्िटले जाते. िॅन्स मॉगेन्र्थयूने आपल्या ‘Politics Among Nation’ या ग्रंथात वास्तववादी दृद्दष्टकोनाचा पुरस्कार केला आिे. वास्तववादी णसद्धांत - वास्तववादी द्दसद्ांत िा सत्ता आद्दण सुरक्षा या घटकाशी द्दनगद्दडत आिे. परस्पर भीती व असुरद्दक्षततेमुळे व्यिी आद्दण राष्ट्रे सत्ताप्राप्तीसाठी प्रयत्नशील असतात. सत्तेच्या या स्पधेत संघषि अपररिायि असतो. तो कायमस्वरूपी असून कोणत्यातरी स्वरुपात अद्दस्तत्वात असतो. आंतरराष्ट्रीय संघटना द्दकंवा कायदा यावर द्दनयंत्रण ठेवण्यास असमथि आिे. वास्तववादी दृद्दष्टकोनातून सत्तास्पधाि िी साविद्दत्रक असून, ती शाश्वत असते. सत्ता िी साध्य व साधन िी असते. सत्तेच्या साधनाने राष्ट्रीय द्दित साध्य िोते. यादृष्टीने सत्ता िे साध्य देखील ठरते. या गृद्दितकावर वास्तववादी द्दसद्ांत आधाररत आिे. वास्तववादी नैद्दतक मूल्यांचे अद्दस्तत्व पूणिपणे अमान्य करीत नसले तरी त्यांचा अथि आपल्या सोयीनुसार लावतात. वास्तववादी णसद्धांताची प्रमुख वैणशि्ये : १) वास्तववादात द्दवचारांपेक्षा ऐद्दतिाद्दसक घटनांवर अद्दधक भर द्ददला जातो. ऐद्दतिाद्दसक घटनांच्याआधारे वास्तववादी आंतरराष्ट्रीय राजकारणात सत्तेला केंद्र स्थानी मानतात. २) वास्तववादात व्यिी आद्दण राष्ट्राचे वतिन समान मानले जाते. ज्या प्रेरणा व्यिीच्या वतिनाला प्रभाद्दवत करतात त्याच प्रेरणा राष्ट्राच्या वतिनालािी प्रभाद्दवत करतात. ३) वास्तववादी द्दसद्ांत एकल द्दवचार नसून, वैद्दश्वक दृद्दष्टकोन आिे. तो परस्पर गृद्दितत्वांवर आधाररत आिे. िी गृद्दितत्वे व्यिीचे वतिन, व्यिीच्या प्रेरणा, व्यद्दि व सभोवतालची पररद्दस्थती यांच्यातील परस्पर संबंधांशी व्यिीच्या उत्तरजीद्दवत्वाशी द्दनगद्दडत आिे. ४) आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था िी राष्ट्रकेंद्दद्रत व्यवस्था असून, भद्दवष्ट्यातिी ती तशीच रािील, असे वास्तववाद मानतो. ५) आंतराराष्ट्रीय राजकारणाच्या आखाड्यात अराजकता आद्दण संघषािची द्दस्थती कायमस्वरूपी असते, राष्ट्रे सत्ताप्राप्तीसाठी परस्परांशी संघषि करतात. ६) वास्तववादी द्दवचारवंतांच्या मते, राष्ट्रांमध्ये सत्तास्थान आद्दण क्षमतेनुसार अद्दधकारश्रेणी असते. ७) सत्तेच्या आधारावर अद्दधकारश्रेणी असली तरी कायदयाच्या पातळीवर सवि राष्ट्रे समान असतात. त्याला वास्तववादी साविभौम स्वातंत्र्य म्िणतात. munotes.in

Page 94

जागद्दतक राजकारण
12 १.४.१ वास्तववादी णसद्धांनाची मूलभूत तत्त्वे वास्तववादी द्दसद्ांताची एकूण सिा मूलभूत तत्त्वे आिेत. १) सत्ता, उत्तरजीणवत्व, सत्ता समतोलाला केंद्रस्र्ान- वास्तववादी द्दसद्ांतात सत्ता, सत्तासमतोल, व्यिी व राष्ट्राचे उत्तरजीद्दवत्व या संकल्पना केंद्रस्थानी आिेत. वास्तववादी िद्दष्टकोन सत्तेला साध्य व साधन मानतात. सत्ता व्यिी आद्दण राष्ट्राच्या उत्तरजीद्दवत्वासाठी आवश्यक असते. राष्ट्रांना वाटणाऱ्या असुरद्दक्षततेतून राष्ट्रे सत्ताप्राप्तीकडे वळतात. त्यासाठी कोणत्यािी नैद्दतक-अनैद्दतक मागाांचा वापर केला जातो. सत्तेसाठी चालणाऱ्या या स्पधेत संघषि अटळ आिे. संघषि द्दनयंत्रणासाठी सत्ता संतुलनाचे मागि अवलंबले जातात. संघषाित नैद्दतक मूल्यांना स्थान नािी. २) संघषाथची अपररिायथता – सत्ता आद्दण सुरक्षा िा वास्तववादाचा आधार असून, या संघषािचे मूळ व्यद्दि - राष्ट्राला वाटणाऱ्या असुरद्दक्षततेत आिे. आत्मरक्षणासाठी राष्ट्रे सत्ताप्राप्ती व ती वाढवण्याचा प्रयत्न करतात. आंतरराष्ट्रीय संघटना, आंतरराष्ट्रीय कायदा िा संघषि थांबवू शकत नािी. मुत्सिेद्दगरी आद्दण राजनयाच्या आधारे संघषािवर द्दनयंत्रण ठेवणे शक्य आिे. त्यासाठी मॉगेन्र्थयूने तीन उपाय सांद्दगतले आिे -  सत्ता समतोल, सामूद्दिक सुरद्दक्षतता, द्दन:शस्त्रीकरन  राष्ट्रीय शासनाकडून आंतरराष्ट्रीय शासनाकडे सत्तेचे िस्तांतरण, म्िणजेच द्दवश्व राज्याची द्दनद्दमिती  मुत्सिेद्दगरी आद्दण राजनयाच्या आधारे सत्तेच्या वापरावर मयािदा. ३) मानवी स्वभाव – मनुष्ट्याच्या चांगुलपणावर वास्तववादयांचा द्दवश्वास नािी. त्यांच्या मते, मनुष्ट्य िा द्दनसगित: स्वाथी प्राणी असून, त्याला वाटणाऱ्या भीती, असुरद्दक्षततेने त्याला संशयी - अद्दवश्वासी बनवले आिे. इतरांवर प्रभाव पाडून सत्ता गाजद्दवण्याची नैसद्दगिक वृत्ती मनुष्ट्यात आिे. मानवाची िीच प्रवृत्ती संघषािला जन्म देते. ४) राष्ट्रीय णितसंबंधांना सवोच्च प्राधान्थय वास्तववादी द्दवचारवंत राष्ट्रीय द्दितसंबंधांना आंतरराष्ट्रीय राजकारणात सवोच्च स्थान देतात. राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचे संरक्षण- संवधिन िे प्रत्येक राष्ट्राचे आद्य कतिव्य munotes.in

Page 95

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
13 असून, त्यासाठी परराष्ट्र धोरण व राजनयाचा साधन म्िणून वापर केला जातो. राष्ट्रीय द्दितसंबंधांसाठी राष्ट्राराष्ट्रांत स्पधाि असते. राष्ट्रीय द्दितसंबंधांच्या संवधिनासाठी राष्ट्रांनी नैद्दतक-अनैद्दतकतेचा द्दवचार करू नये. म्िणूनच राष्ट्रीय द्दित साध्य करणे िेच देशाच्या परराष्ट्र धोरणाचे सार असले पाद्दिजे. ५) राष्ट्रीय णितसंबंधातील बदल – राष्ट्रीय द्दितसंबंध आद्दण सत्ता िी वास्तववादाची मूळ तत्त्वे असली तरी बदलत्या पररद्दस्थतीनुसार राष्ट्रीय द्दितसंबधात बदल आवश्यक ठरतो. राष्ट्रीय द्दितसंबंध कायमस्वरूपी सदासविकाळ असत नािी. मॉगेन्र्थयुच्या मते, राजकीय कृती द्दनद्दित करणाऱ्या द्दितसंबंधांना आकार देण्यासाठी पररद्दस्थतीचा प्रभाव मित्वाचा असतो. ६) आंतरराष्ट्रीय नीणतमत्तेला मित्व नािी – वास्तववादात नीद्दतमत्ता आद्दण नैद्दतक मूल्यांना मित्वाचे स्थान नािी. राष्ट्रांचे परराष्ट्र धोरण िे नैद्दतक मूल्यांच्या नािी, तर राष्ट्रीय द्दित संबंधाच्या आधारावर असावे या मताचा वास्तववादी पुरस्कार करतात. त्यांच्या मते, सत्ता िे एक नैद्दतक मूल्य असून, जेव्िा राष्ट्रे सत्ताप्राप्ती व ती वाढद्दवण्यासाठी प्रयत्न करतात तेव्िा ते नैद्दतकतेला धरूनच केलेले कायि असते. १.४.२ िॅन्थस मॉर्गेन्थ्यूचा वास्तववाद – २० व्या शतकात वास्तववादी द्दसद्ांताच्या पुनरुज्जीवनाचे श्रेय िॅन्स मॉगेन्र्थयू या अमेररकन द्दवचारवंताला जाते. ‘Politics Amang Nations’ या ग्रंथात त्याने वास्तववादाद्दवषयी आपले द्दवचार मांडले आिेत. वास्तववादी द्दसद्ांताची तीन मूलतत्वे आिे. ती खालीलप्रमाणे १) राष्ट्रीय द्दिताचा पाठपुरावा करण्याची राजकारण्यांची मित्वाकांक्षा असते. २) प्रत्येक राष्ट्राला आपला प्रादेद्दशक राजकीय - सांस्कृद्दतक प्रभाव वाढवण्यात रस असतो. ३) आपले राष्ट्रीय द्दितसंबंध सुरद्दक्षत ठेवण्यासाठी प्रत्येक राष्ट्र सत्तेचा उपयोग करते. मॉगेन्र्थयूचा वास्तववाद पुढील प्रमाणे स्पष्ट करता येईल. १) व्यणिणनरपेक्ष णनयम- मनुष्ट्यस्वभाव िे राजकीय द्दनयमांचे उगमस्थान आिे. या द्दनयमांचे अद्दस्तत्व कायमस्वरूपी असून त्यापासून व्यिी - राष्ट्राला मुिता नािी. जगात परस्परद्दवरोधी द्दितसंबंध आिेत आद्दण त्यात संघषि िोत असतो. स्वाथि आद्दण सत्तेची लालसा िे munotes.in

Page 96

जागद्दतक राजकारण
14 व्यिीला प्रभाद्दवत करणारे घटक राष्ट्रालािी प्रभाद्दवत करतात. म्िणूनच राष्ट्रीय द्दकंवा आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा केंद्रद्दबंदू सत्तेची लालसा आिे. २) राष्ट्रीय णितसंबंध – राष्ट्रीय द्दितसंबंध साधणे िे द्दवश्व राजकारणातील प्रत्येक राष्ट्राचे सवोच्च ध्येय असते. त्यादृष्टीने राष्ट्रे आपल्या परराष्ट्र धोरण व राजकारणाची आखणी करतात. राष्ट्रीय द्दितसंबंध जोपासण्याचे प्रमुख साधन म्िणजे सत्ता. पररणामी प्रत्येक राष्ट्र सत्तेचा व्याविाररक दृद्दष्टकोनातून द्दवचार करते. ३) राष्ट्रीय णितसंबंधाची र्गणतशीलता – राष्ट्रीय द्दितसंबंधांचे स्वरूप कायम नसते. स्थळ-काळ- पररद्दस्थती नुसार त्यात बदल िोत असतात. एखादे अद्दवकद्दसत राष्ट्र द्दवकसनशील राष्ट्रांच्या गटात सामील िोते. द्दकंवा एखादे द्दवकसनशील राष्ट्र आपल्या आद्दथिक प्रगतीच्या आधारावर द्दवकद्दसत राष्ट्रांच्या गटात सामील िोते. राष्ट्रीय द्दितसंबंधांच्या पररवतिनाबरोबरच राष्ट्रांच्या सत्ता स्थानामध्ये बदल िोत असतात. ४) आंतरराष्ट्रीय नैणतकता अवास्तणवक – आदशिवादी द्दवचारवंतानी पुरस्कारलेले आंतरराष्ट्रीय नैद्दतकतेचे तत्व, मूल्ये मागैन्र्थयू अवास्तद्दवक मानतो. त्याच्या मते, नैद्दतक मूल्ये राष्ट्राच्या परराष्ट्र धोरणाचा आधार बनू शकत नािी. व्यिीच्या चांगुलपणावर वास्तववाद्यांचा द्दवश्वास नािी. व्यिीचा स्वाथि, भीती, उत्तरजीद्दवत्वाची द्दचंता, सत्तेचे आकषिण या व्यिीला प्रेररत करणाऱ्या प्रेरणा राष्ट्रालािी प्रभाद्दवत करतात. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय शांतता सुरद्दक्षततेसाठी राष्ट्रीय द्दितसंबंधांचा बळी देणे शक्य नािी. संघषािनंतर शांतताप्रस्थापनेसाठी मॉगेन्र्थयूने तीन उपाय सुचवले आिेत. १) द्दन:शस्त्रीकरण, सामूद्दिक सुरक्षा, आंतरराष्ट्रीय शासन, या मागािने सत्तेच्या वापरावर मयािदा घालणे. २) राजमयािदा घालून शांतता द्दनद्दमिती ३) सत्तेचे राष्ट्रीय पातळीवरून आंत. पातळीवर िस्तांतरण ५) वैणिक नैणतक कायदे राष्ट्रांना लार्गू नािी वास्तववाद्यांच्या मते, वैद्दश्वक नैद्दतक कायदे राष्ट्रांना लागू पडत नािी. राष्ट्रांची नैद्दतकता आद्दण आंतरराष्ट्रीय नैद्दतकता यात फरक आिे. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय नैद्दतक द्दनयम, कायदे राष्ट्रीय वतिनाला द्दनयंद्दत्रत करू शकत नािी. साविभौम राष्ट्रे आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील स्वायत्त घटक असून, सत्तेच्या आधारे राष्ट्रीय द्दितसंबंध, जोपासण्याचा प्रयत्न राष्ट्रांकडून िोत असतो. राष्ट्राचे िे कृत्य राष्ट्रीय नैद्दतकतेला धरून आिे. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय नैद्दतकतेचे द्दनयम त्यांच्यावर बंधनकारक नसतात. munotes.in

Page 97

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
15 ६) राजकीय क्षेत्राची स्वायत्तता – वास्तववादी राजकीय क्षेत्राला स्वायत्त क्षेत्र मानतात. राजकीय क्षेत्र िे शिीसामर्थयािवर आधाररत आिे. राजकीय क्षेत्रात नैद्दतक मूल्यांना मित्वाचे स्थान नािी. राजकीय क्षेत्रात राष्ट्रीय द्दितसंबंधांना गृद्दित धरून द्दनणिय घेतले जातात. १.४.३ मॉर्गेन्थ्यूच्या वास्तववादी णसद्धांतावरील टीका – १) वास्तववाद्यांच्या मते, सत्ता संघषि िा आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा अटळ भाग आिे. परंतु राज्यांचे परस्पर सिकायि, मैत्री, परस्परावलंद्दबत्व िे मित्त्वाचे पैलू असून, मॉगेन्र्थयूने त्याकडे दुलिक्ष केले आिे. २) मॉगेन्र्थयूने वास्तववादात सत्तेला अनन्य साधारण मित्व द्ददले असून, समाजात सिभाग, समूिाचा द्दवचार या प्रेरणािी मित्वाच्या असतात. सत्ता िी एकमेव मानवाची प्रेरणा असू शकत नािी. याकडे िा दृद्दष्टकोन दुलिक्ष करतो. ३) स्टॅन्ले िॉफमनच्या मते, सत्तेद्दशवाय लोकमत, लोकांची अद्दधमान्यता, शासनाचे स्वरूप, नैद्दतक मूल्ये, राजकीय नेतृत्वाची प्रवृत्ती इ. घटकांचा मॉगेन्र्थयूने द्दवचार केलेला नािी. त्याने वास्तववादी दृद्दष्टकोनाला सत्तेचा एकात्मवाद (Power monism) असे म्िटले आिे. ४) जरी सत्तेवर आधाररत वास्तववादाचे द्दवश्लेषण असले तरी बिुतेक राष्ट्रांना सत्तासंघषाित स्वारस्य नािी. उदा. भारत, द्दस्वत्झलिण्डसारखी राष्ट्रे द्दवश्व संघषािपासून अद्दलप्त रािू इद्दच्ितात. ५) मॉगेन्र्थयू व्यिीला स्वाथी प्राणी म्िणतो. परंतु व्यिीत चांगले गुण असू शकतो याकडे तो दुलिक्ष करतो. ६) मॉगेन्र्थयूने १८ व १९ व्या शतकातील आंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या आधारे आपला द्दवचार मांडला. तुलनेने आधुद्दनक आंतरराष्ट्रीय संबंधाचे स्वरूप पूणिपणे बदलले आिे. म्िणूनच सत्तेच्या संदभाितील राष्ट्रीय द्दितसंबंधाची कल्पना अस्पष्ट द्ददसते. या दृद्दष्टकोनावर टीका करण्यात आली असली तरी आंतरराष्ट्रीय संबंध आद्दण राजकारणाच्या अभ्यासात त्याचे मित्व उल्लेखनीय आिे. िॅन्स मॉगेन्र्थयूचे नाव या अभ्यासात प्रमुख सैद्ांद्दतक म्िणून मान्यता पावलेले आिे. प्रामुख्याने आंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या अभ्यासाचे तीन संप्रदायात द्दवभाजन केले जाते. १) २० व्या शतकाचा प्रारंभ ते १९४० पयांत आदशिवाद्यांचा कालखंड २) दुसऱ्या मिायुद्ानंतर द्दनमािण झालेला १९६० पयांत अद्दस्तत्वातील वास्तववादी कालखंड ३) आधुद्दनक कालखंड  व्यवस्थावादी कालखंड. munotes.in

Page 98

जागद्दतक राजकारण
16 मॉगेन्र्थयूने राजकारणात नैद्दतकतेचे अवास्तव मित्व सांगणाऱ्या आदशिवाद्यांना वास्तवतेच्या पातळीवर आणण्याचे मित्वाचे कायि केले. आंतरराष्ट्रीय प्रश्नांचे आकलन व सोडवणूक नैद्दतक द्दसद्ांताची द्दशकवण देऊन िोत नािी तर त्यासाठी आंतरराष्ट्रीय घटनाचे योग्य द्दवश्लेषण आवश्यक आिे िे त्याने दाखवून द्ददले. थोडक्यात, आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा वास्तववादी द्दवचार शास्त्रशुद् पद्तीने मांडण्याचे श्रेय त्याला जाते. त्याच्या द्दवचाराच्या आधारे व्यवस्थावादाचा नव्याने उदय झाला. त्याचा द्दवचार आदशिवाद आद्दण व्यवस्थावादाला जोडणारा दुवा आिे. म्िणूनच त्याच्या द्दवचाराचे मूल्य आजिी मित्वाचे आिे. १.५ नववास्तववाद १९७९ मध्ये सोद्दव्ियत रद्दशयाने अफगद्दणस्तानवर िल्ला केला व शीतयुद्ाचे पुनरुज्जीवन झाले. त्याच सुमारास नववास्तववादाची मांडणी करणारे केनेथ वाल्डझ् यांचे ‘Theory of International politics’ िे पुस्तक प्रद्दसद् झाले. िा द्दसद्ांत म्िणजे अद्दभजात वास्तववादावरील उदारमतवादी आद्दण वतिनवादी आक्षेपांची दखल घेऊन केलेली वास्तववादाची मांडणी िोती. त्यावर शास्त्रीय पद्तीचा प्रभाव िोता. १९८० च्या दशकात द्दवश्व राजकारणावर नववास्तववादाचा प्रभाव पडला. वास्तववादानुसार राष्ट्रा-राष्ट्रांमध्ये राष्ट्रीय द्दिताच्या संवधिनावरून संघषि िोतो. परंतु वॉल्ट्झ यांच्या मते, संघषािचे मूळ कारण म्िणजे सदोष आंतरराष्ट्रीय संरचना िोय. वास्तववादानुसार, सत्तासंपादन िे राज्याचे कतिव्य िोय. वॉल्ट्झ यांच्या मते, सत्तेच्या / क्षमतेच्या द्दनकषावर राष्ट्र राज्ये एकमेकांिून द्दभन्न असतात. सत्ता अथवा क्षमता िे अराजकी आंतरराष्ट्रीय संरचनेतून द्दनमािण िोणाऱ्या असुरक्षेवर मात करण्याचे राष्ट्रांचे साधन असते. संरक्षनेतील असुरक्षेमुळे राष्ट्र-राज्ये आपल्या तौलद्दनक क्षमतेद्दवषयी संवेदनशील असतात. संरचनेतील आपल्या स्थानाला धक्का लागणार नािी, याद्दवषयी ते जागरुक असतात. नववास्तववादानुसार िेच राज्या-राज्यातील संघषािचे प्रमुख कारण आिे. संघषि द्दनयंत्रणाचे मुख्य कायि सत्तासंतुलनामुळे शक्य िोते. प्रद्दतस्पधी राज्याशी सत्तासमतोल राखल्यास आिमणाचा धोका कमी िोतो, असे अद्दभजात वास्तववाद मानतो. मॉगेन्र्थयूच्या वास्तववादात बिुध्रुवीय सत्तासंतुलन िी आदशि व्यवस्था असते. नववास्तववाद्यांच्या मते, द्दद्वध्रुवीय सत्तासंतुलन िे अद्दधक द्दस्थर व सुरद्दक्षत असते. थॉमस शेद्दलंग यांनी सामररक वास्तववाद मांडला आिे. त्यात लष्ट्करी सामर्थयािचा राजनयात उपयोग कसा करावा ? यावर ते भर देतात. बळाचा पाशवी वापर आद्दण दमनशिीचा चतुरपणे केलेला वापर यात ते फरक करतात. जे िवे ते बळकावून घेणे आद्दण दुसऱ्याला ते द्यायला भाग पाडणे यात फरक आिे. बळ वापरले तर यशस्वी िोते तर िानी पोिोचवण्याची क्षमता राखून ठेवल्यास यशस्वी िोते. शेद्दलंग यांच्या मते, या सूक्ष्म फरकाचा राजनयात चतुरपणे वापर करता येतो. प्रत्यक्षात बळाचा वापर करणे िे प्रत्यक्षात कठीण अद्दधक धोकादायक व कमी उपयुि असते. त्याऐवजी दुसऱ्या munotes.in

Page 99

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
17 राष्ट्रास िानी पोिोचण्याची क्षमता बाळगणे परंतु ती प्रत्यक्षात न वापरता राखून ठेवणे, िे अद्दधक उपयुि ठरते. कारण त्यामुळे शत्रूला वाटाघाटींच्या टेबलावर आणता येते आद्दण आपल्याला जे िवे आिे ते शत्रूवर न लादल्यासारखे न वाटता करवून घेता येते. अथाित िानी पोिोचण्याची धमकी वापरताना शत्रूराष्ट्रासमोर त्याला सुसह्य पयािय असणे आवश्यक आिे. सविनाशाची धमकी शत्रूसमोरील शिाणपणाचे सवि पयािय बंद करून त्यालाच प्रथम िल्ला करण्यास भाग पाडू शकतो. थोडक्यात, शेद्दलंग यांच्या मते, प्रत्यक्ष युद्ापेक्षा युद्ाच्या शक्यतेची भीती अद्दधक प्रभावी असते. लष्ट्करी सामर्थयि िे युद् करण्याकररता नव्िे तर राजनय, वाटाघाटीना पाठबळ म्िणून बाळगणे अद्दधक शिाणपणाचे असते. १.६ आंतरराष्ट्रीय राजकारिाचा उदारमतवादी दृणिकोन- एक स्वतंत्र द्दवषय म्िणून आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा अभ्यास िोऊ लागला त्याकाळात म्िणजेच पद्दिल्या मिायुद् धानंतरच्या कािी वषाित उदारमतवादाचे प्राबल्य िोते. मुख्यतिः अमेररका आद्दण द्दिटनमध्ये या द्दवद्याशाखेचा द्दवकास िोऊ लागल्याने तेथील उदारमतवादाचा प्रभाव जागद्दतक राजकारणावर पडलेला जाणवतो. १७ व्या शतकातील द्दिद्दटश तत्वज्ञ जॉन लॉकच्या मानवी स्वभाव आद्दण द्दनसगािवस्था याद्दवषयीच्या द्दवचारांमध्ये उदारमतवादाची मुळे दडलेली आिेत. १८ व्या शतकाच्या अखेरीस प्रद्दसद् झालेल्या जमिन द्दवचारवंत इम्युनल कांट यांच्या ‘Perpetual Peace’ या ग्रंथातील द्दवचारांचािी त्यावर प्रभाव आिे. मनुष्ट्यप्राणी द्दववेकी असतो, आपल्या व इतरांच्यािी भल्याबुऱ्याचा सारासार द्दवचार तो करू शकतो. आपल्याप्रमाणेच इतरांचेिी भले व्िावे यासाठी एकमेकांशी सिकायि करण्याची प्रवृत्ती त्यांच्यात असते. यामुळेच त्यांनी द्दवद्दवध सामाद्दजक संघटना द्दनमािण केल्या, राज्य व कायदा द्दनमािण केले आद्दण परस्परांच्या भल्यासाठी परस्पर सिकायािने रािता येईल, अशी व्यवस्था द्दनमािण केली. अशाच तऱ्िेने कायदा आद्दण संघटना यावर आधाररत जागद्दतक व्यवस्था द्दनमािण करणे शक्य आिे, िा उदारमतवादी द्दवचारांचा गाभा आिे. उदारमतवादी द्दसद्ांत राष्ट्र-राज्ये नष्ट करू पाित नािी, तर केवळ त्यांच्या वतिनाचे कायद्याने द्दनयमन करू पाितो, या अथािने तो राज्यकेंद्री द्दसद्ांत आिे. सुरुवातीच्या काळात मुख्यतिः पद्दिल्या मिायुद्ाच्या काळात अमेररकन राष्ट्राध्यक्ष वुड्रो द्दवल्सन आद्दण नॉमिन एंजेल्स यांनी आंतरराष्ट्रीय राजकारणाची उदारमतवादी मांडणी केली. व्िसाियच्या तिाच्या वेळेस द्दवल्सन यांनी शांततेच्या अजेंड्यावरील १४ मुिे यादृष्टीने मित्वाचे आिेत. या १४ मुद्द्यांना द्दवल्सन यांची ‘१४ कलमी योजना’ असेिी म्िटले जाते. त्यातील कािी मित्वाचे मुिे म्िणजे -  गुप्त करार आद्दण गुप्त राजनयाची पद्त बंद करणे  मुि व्यापारावरील बंधने उठवणे  सवि राष्ट्रांना नौविनाचे संपूणि स्वातंत्र्य देणे.  सवि राष्ट्रांनी शस्त्रकपात करून फि अंतगित सुरक्षेसाठी आवश्यक शस्त्रास्त्रे बाळगणे. munotes.in

Page 100

जागद्दतक राजकारण
18  वसाितीचे प्रश्न आद्दण भौगोद्दलक सीमांचे वाद सोडद्दवण्यासाठी स्वयंद्दनणियाच्या तत्वांचा वापर करणे. इ. द्दवल्सन यांच्या द्दवचारातील दोन गोष्टींच्या पायावर उदारमतवादाची चौकट सविसाधारणपणे उभी आिे- १) लोकशािीचा प्रसार २) सशि आंतरराष्ट्रीय संघटनांची गरज द्दवल्सन यांना लोकशािीचा प्रसार अत्यंत मित्वाचा वाटतो कारण लोकशािी राष्ट्रे बिुतांशी शांतताद्दप्रय असतात आद्दण त्यांच्यात आपसात युद्े क्वद्दचतच िोतात, असा त्यांचा द्दवश्वास िोता. त्याचबरोबर आंतरराष्ट्रीय संघटना आद्दण आंतरराष्ट्रीय कायद्याद्वारे जागद्दतक संबंधाचे द्दनयमन करून राष्ट्राराष्ट्रांतील संघषि सोडद्दवता येतात. सत्तासंतुलनापेक्षा संघटना व कायदा िी आंतरराष्ट्रीय सुरक्षेची अद्दधक द्दवश्वसनीय साधने आिे. द्दवल्सन यांच्या द्दवचारांत ‘उदारमतवादी आदशिवाद’ (Liberal Idealism) असेिी म्िटले जाते. २०व्या शतकाच्या प्रारंभीच्या काळात नॉमिन एंजल यांचे ‘The Great Illusion’ िे पुस्तक प्रद्दसद् झाले. या पुस्तकात त्यांनी असे म्िटले आिे की, युद् िे उपयुि असते आद्दण युद्ामुळे जेत्या राष्ट्रास भरपूर फायदा िोतो िी मोठी गैरसमजूत आिे. आधुद्दनक काळात दुसऱ्या राष्ट्रांचा प्रदेश द्दजंकून घेण्याची जबर द्दकंमत जेत्या राष्ट्रालािी मोजावी लागते. द्दशवाय युद्ामुळे आंतराराष्ट्रीय व्यापार उद्ददमावर द्दवपररत पररणाम िोऊन नुकसान िोते. एंजेल यांच्या या द्दवचारांवरून पुढील काळातील उदारमतवाद्यांनी असा द्दवचार मांडला की, राष्ट्राराष्ट्रांच्या वाढत्या आद्दथिक व्यापारी परास्परावलंद्दबत्वामुळे युद्ाची उपयुिता आपोआप कमी िोत जाईल आद्दण आंतरराष्ट्रीय संबंधाचे द्दनयमन करणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय कायद्याचे व संघटनांचे मित्व वाढेल. या उदारमतवादी द्दवचारातून १९२० च्या दशकातील सुधारणेचा आदशिवादी कायििम तयार झाला. राष्ट्रसंघाची द्दनद्दमिती करण्यात आली. राष्ट्रसंघाच्या माध्यमातून सामूद्दिक सुरक्षेच्या तत्वाचा पुरस्कार करण्यात आला. १९२१ मध्ये आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची स्थापना झाली. १९२८ च्या केलॉग- द्दिआंद कराराने युद् बेकायदेशीर ठरद्दवण्यात आले. स्वयंद्दनणियाच्या तत्वाच्या आधारे ऑटोमन, जमिन, रद्दशयन आद्दण ऑस्रो- िंगेररयन साम्राज्यांतील प्रदेशांची पुनरिचना करण्यात आली आद्दण नवीन स्वतंत्र राष्ट्रे द्दनमािण करण्यात आली. या राष्ट्रांमध्ये लोकशािी व्यवस्था राबद्दवण्यात आली. १९३० च्या दशकातील घटनांमुळे िा अजेंडा मागे पडत गेला आद्दण िळूिळू युरोप पुन्िा शस्त्रस्पधाि आद्दण सत्तासंतुलनाकडे वळला. भारताला स्वातंत्र्य द्दमळाल्यानंतर पंतप्रधान नेिरूंनी मुख्यत: उदारमतवादी तत्वांच्या आधारे भारतीय परराष्ट्र धोरणाची उभारणी केली. गटद्दनरपेक्ष घोरणांचा अवलंब असो की, आंतरराष्ट्रीय संघटनांना द्ददलेले मित्व असो, त्यामागे नेिरूंचा उदारमतवादी द्दवचार िोता. munotes.in

Page 101

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
19 नवउदारमतवाद (New Liberalism): साठ आद्दण सत्तरच्या दशकात द्दवशेषतिः पािात्य जगातील आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील घडामोडींमुळे पुन्िा एकदा उदारमतवादी द्दवश्लेषणास चालना द्दमळाली. उदारमतवादाच्या ज्या वेगवेगळया शाखा या काळात द्दवकद्दसत झाल्या, त्या सवाांना एकद्दत्रतयपणे नव-उदारमतवाद असे म्िटले जाते. या द्दसद्ांताचे एक वैद्दशष्ट्य म्िणजे ते आदशिवादी नव्िते. तसेच त्यांच्या अभ्यासपद् धतीवर वैज्ञाद्दनक दृद्दष्टकोनाचा प्रभाव पडलेला िोता. या काळातील पद्दिम युरोपातील क्षेत्रीय सिकायािचा आद्दण आद्दथिक एकात्मीकरणाचा कालि डॉईश आद्दण त्यांच्या सिकाऱ्यांनी वैज्ञाद्दनक अभ्यास केला. डॉईश यांनी असा द्दवचार मांडला की, स्वतंत्र राष्ट्रांदरम्यान सातत्याने चालणाऱ्या द्दवशेषतिः आद्दथिक-व्यापारी देवाण-घेवाणीमुळे त्या राष्ट्रांतील नागररकांमध्ये सामाद्दयक ओळख (Identity) आद्दण सामाद्दयक मूल्यव्यवस्था द्दवकद्दसत िोण्यास मदत िोते. यामुळे शांतता आद्दण सिकायि वाढीस लागते. सविसाधारणपणे नव-उदारमतवादी द्दसद् धांताचा अभ्यास करताना खालील तीन द्दसद्ांताचा अभ्यास करावा लागतो- १) उदारमतवादी परस्परावलंद्दबत्वाचा द्दसद्ांत (रॉबटि कोिेन व जोजफ नाय) २) नवउदारमतावादी संस्थावाद (ओरान यंग) ३) लोकशािीजन्य शांततेचा द्दसद्ांत (मायकल डॉयल) १) उदारमतवादी परास्परावलंणबत्वाचा णसद्धांत – रॉबटि कोिेन आद्दण जोजफ नाय यांच्या मतानुसार, पाद्दिमात्य जगातील देशांमध्ये गुंतागुंतीचे परस्परावलंद्दबत्व द्दनमािण झाले आिे. परस्परावलंद्दबत्व िे दोन देशांच्या शासनातील संबंधापुरतेच मयािद्ददत नसून, जनतेच्या पातळीवरील सामाद्दजक संबंध, उदयोगधंदयांचे सीमापार अद्दस्तत्व आद्दण त्याअनुषंगाने येणारे संबंध असा त्याचा द्दवस्तार झाला आिे. लष्ट्करी सामर्थयि िे परराष्ट्रधोरणाचे प्रमुख साधन राद्दिलेले नािी. यामुळे पाद्दिमात्य देशांदरम्यान संघषािची आद्दण युद्ाची शक्यता अगदीच नगण्य झाली आिे. २) नव-उदारमतवादी संस्र्ावाद (Neo-liberal institutionalism) द्दवचारवंत ओरान यंग यांनी आंतरराष्ट्रीय संस्थांचे मित्व द्दवशद केले. संस्था दोन प्रकारच्या असतात. एक म्िणजे आंतरराष्ट्रीय संघटना (International organisations) आद्दण दुसरे म्िणजे आंतरराष्ट्रीय द्दनयमव्यवस्था (International Regims).
munotes.in

Page 102

जागद्दतक राजकारण
20 संस्थांच्या वाढत्या जाळयांमुळे राजकीय आद्दण सामररक नव्िे तर आद्दथिक-सामाद्दजक द्दवषयांवरील आंतरराष्ट्रीय सिकायि वाढले आिे. या द्दसद्ांताला नव-उदारमतवादी संस्थावाद असे म्िटले जाते. ३) लोकशािीजन्थय शांततेचा णसद्धांत – मायकल डॉयल यांनी लोकशािीजन्य शांततेची (Democratic peace) कल्पना मांडली. राष्ट्राराष्ट्रातील द्दववादांची शांततामय मागािने सोडवणूक, सामाद्दयक मूल्यव्यवस्था आद्दण आद्दथिक सिकायि या तीन गोष्टींमुळे लोकशािी देशांदरम्यान युद्े कमी िोतात आद्दण शांतता नांदते, असे त्यांनी म्िटले आिे. या द्दसद्ांताच्या समथिकांच्या म्िणण्यानुसार, जगात लोकशािीचा जसजसा प्रसार िोत जाईल तसतशी युद्ाची शक्यता कमी िोऊन शांततेचे क्षेत्र द्दवस्तारत जाईल. शीतयुद् संपल्यानंतरच्या काळात नवउदारमतवादाचा प्रभाव पुन्िा एकदा वाढल्याचे द्ददसते. द्दवशेषत: नवउदारमतवादी संस्थावाद आद्दण लोकशािीजन्य शांततेचा द्दसद्ांत अभ्यासकांमध्ये अद्दधक लोकद्दप्रय बनले आिे. थोडक्यात, आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था िी साविभौम राष्ट्र-राज्यांचीच व्यवस्था असली तरी त्यात संघषि अटळ नसून, राष्ट्र राज्यांचे एकमेकांशी सिकायि शक्य असते, िे उदारमतवादाचे प्रमुख गृद्दितक आिे. ज्याप्रमाणे व्यिी द्दववेकाने द्दवचार करून व्यवस्था आद्दण सुरक्षा प्रस्थाद्दपत करू शकते, त्याचप्रमाणे राष्ट्र-राज्येिी व्यवस्था आद्दण सुरक्षा प्रस्थाद्दपत करू शकतात, असे उदारमतवाद मानतो. अद्दभजात उदारमतवादामध्ये सामूद्दिक सुरक्षेची कल्पना िे सुरक्षेचे प्रमुख साधन मानले आिे. नव-उदारमतवादी परास्परावलंद्दबत्वाचा द्दसद्ांत आद्दथिक तसेच इतर पातळयांवरील परास्परावलंद्दबत्व जसे वाढते तशी परस्पर सिकायािची प्रवृत्ती वाढते, असे मानतो. नव-उदारमतवादी संस्थावादामध्ये द्दवद्दवध आंतरराष्ट्रीय संस्थांच्या माध्यमातून राष्ट्रा-राष्ट्रातील सिकायि वाढते, असे मानले आिे तर लोकशािीजन्य शांततेच्या द्दसद्ांतात लोकशािीचा प्रचार-प्रसार िेच सुरक्षेचे आद्दण सिकायि करण्याचे साधन मानले आिे. १.७ सत्ता सत्ता िी संकल्पना राज्यशास्त्रातील प्रमुख संकल्पना आिे. सत्ता िाच सवि राजकीय घडामोडींचा केंद्रद्दबंदू आिे. राष्ट्रीय राजकारणापासून आंतरराष्ट्रीय राजकारणापयांत सत्ता या संकल्पनेला मित्वाचे स्थान आिे. आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या वास्तववादी दृद्दष्टकोनाचा केंद्रद्दबंदू सत्ता आिे. तसेच राष्ट्रीय सुरक्षा आद्दण द्दितसंबंध जोपासण्याचे प्रमुख साधन म्िणून सत्तेकडे पाद्दिले जाते. आंतरराष्ट्रीय राजकारणात राष्ट्राचा दजाि िा त्या राष्ट्राच्या सामर्थयािवर, सत्तेवर अवलंबून असतो. पररणामी प्रत्येक राष्ट्र आपली सत्ता, सामर्थयि वाढद्दवण्याचा प्रयत्न करीत असते. सत्ता प्राप्तीसाठी राष्ट्रा - राष्ट्रांमध्ये स्पधाि सुरू असते. त्यावरच राष्ट्राचे अद्दस्तत्त्व, राष्ट्रांच्या साविभौमत्वाचे संरक्षण, राष्ट्रीय द्दितसंबंध अवलंबून असतात. munotes.in

Page 103

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
21 िॅन्स मॉगेन्र्थयूच्या मते, सत्तेसाठी चाललेला संघषि िे आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील द्दनरपवाद आद्दण सविकालीन सत्य असून, राष्ट्राच्या परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनयाचे अंद्दतम उद्दिष्ट राष्ट्रीय सामर्थयािच्या आधारावर आपल्या राष्ट्रीय द्दितसंबंधाची जपणूक करण्याचा असतो. १.७.१ सत्तेचा अर्थ आणि स्वरूप – सत्ता िी एक गुंतागुंतीची संकल्पना असून, अनेक अभ्यासकांनी सत्तेच्या व्याख्या देण्याचा प्रयत्न केला आिे. सविसाधारणपणे सत्ता म्िणजे एकाची दुसऱ्यावर प्रभाव पाडण्याची क्षमता िोय. एखादी व्यिी, समूि, राज्य जी गोष्ट एरव्िी करणार नािी ती गोष्ट त्यास करायला लावण्याची दुसऱ्या व्यिी, समूि, राज्याची क्षमता म्िणजे सत्ता िोय. सत्तेच्या व्याख्या खालीलप्रमाणे सांगता येतील. १) जॉजथ िेन बजथर – “आपली इच्िा दुसऱ्यावर थोपवण्यासाठी आद्दण इतरांनी द्दवरोध केला तर तो द्दवरोध मोडून काढून आपली इच्िा लादण्याची पररणामकारक शिी म्िणजे सत्ता िोय.” २) िॅन्थस मॉर्गेन्थ्यू – “सत्ता म्िणजे एखाद्या व्यिीचे असलेले प्रभूत्व” ३) रॉबटथ ढाल – “सत्ता म्िणजे एखाद्यावर प्रभाव पाडून त्याच्याकडून काम करवून घेण्याची क्षमता असणे.” ४) ड्युचेक – “मला अपेद्दक्षत अशी इतरांना वागण्यास लावण्यासाठी वापरलेली क्षमता म्िणजेच सत्ता” सत्तेच्या वरील व्याख्यांवरून सत्तेची कािी प्रमुख वैद्दशष्ट्ये सांगता येतील.  सत्ता िा आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा केंद्रद्दबंदू असून, आंतरराष्ट्रीय राजकारणात प्रत्येक राष्ट्र सत्ताप्राप्तीसाठी प्रयत्नशील असते. सामर्थयिवान राष्ट्रे आपल्या सामर्थयािच्या जोरावर दुबिल कमकुवत राष्ट्रांवर दबाव टाकून आपली इच्िा लादण्याचा प्रयत्न करतात.  प्रत्येक संस्था, संघटना, राष्ट्र इ. मध्ये तसेच आंतरराष्ट्रीय राजकारणात सत्ताप्राप्तीसाठी संघषि सुरू असतो. सत्ता साधन आद्दण साध्य म्िणूनिी कायि करते.  राष्ट्राचे द्दितसंबंध जोपासण्याचे प्रमुख साधन म्िणजे सत्ता िोय. munotes.in

Page 104

जागद्दतक राजकारण
22  सत्ता िी सापेक्ष आद्दण पररवतिनीय संकल्पना आिे. स्थळ-काळ पररद्दस्थतीनुसार सत्तेत बदल िोत असतात.  राष्ट्राच्या सत्तेतून राष्ट्राची दुसऱ्या राष्ट्रावर प्रभाव पडण्याची क्षमता व्यि िोते त्यावरून त्या राष्ट्राच्या सामर्थयािचा अंदाज लावता येतो.  सत्ता अनेक परस्परावलंबी, पररवतिनीय अशा घटकांवर अवलंबून असते, त्यामुळे सत्तेचे मोजमाप करणे अवघड आिे. सत्तेच्या कािी घटकांचे पररणामीकरण उदा. देशात उपलब्ध नैसद्दगिक साधन संपत्ती, आद्दथिक प्रगती, लष्ट्करी सामर्थयि इ. करता येते, तर कािी घटकांचे पररमाणीकरण करता येत नािी उदा. राजकीय नेतृत्व, नोकरशािी, शासन प्रणाली इ. १.७.२ राष्ट्रीय सत्तेचे घटक – सत्ता िा आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या अध्ययनाचा आद्दण प्रत्येक राष्ट्राच्या परराष्ट्र धोरण द्दनद्दमितीचा मित्वाचा घटक आिे. प्राचीन काळापासून आधुद्दनक काळापयांत सविच राजकीय द्दवचारवंतांनी सत्ता या घटकाला आपल्या द्दवचारांमध्ये आद्दण साद्दित्यात केंद्रस्थान द्ददले आिे सत्ता या घटकाचा प्रभाव व्यिी, व्यिीसमूि, त्यांच्याशी द्दनगद्दडत राजकीय, सांस्कृद्दतक, आद्दथिक अशा सविच घटकांवर पडत असतो. आंतरराष्ट्रीय राजकारण िे तर पूणिपणे सत्तेभोवतीच द्दफरताना द्ददसते. सत्तेचा अथि आद्दण स्वरुपाचा अभ्यास केल्यानंतर सत्तेच्या प्रमुख घटकांची माद्दिती आपण घेणार आिोत. सविसाधारणपणे एखाद्या राज्याची सत्ता म्िणजेच त्याचे लष्ट्करी सामर्थयि, असे समजले जाते. परंतु लष्ट्करी सामर्थयि िा सत्तेचा एक मित्वाचा घटक आिे. राज्याच्या सत्तेच्या घटकांची स्थायी / पररमाणीकरण करता येणारे घटक आद्दण अस्थायी / पररमाणीकरण करता न येणारे घटक अशा दोन घटकांत द्दवभागणी केली जाते. िे दोन्िी गटातील घटक परस्परावलंबी आद्दण पररवतिनीय आिेत. राष्ट्राचे भौगोद्दलक स्थान, लोकसंख्या, नैसद्दगिक साधनसंपत्ती, तंत्रज्ञान, आद्दथिक द्दवकास, लष्ट्करी सामर्थयि िे स्थायी / पररमाणीकरण करता येणारे घटक आिे तर, राजकीय नेतृत्व, नोकरशािी, शासन प्रणाली, जनतेचे मनोबल िे अस्थायी / पररमाणीकरण करता न येणारे घटक आिेत. १) राष्ट्राचे भौर्गोणलक स्र्ान – राष्ट्राचे सामर्थयि त्याच्या भौगोद्दलक स्थानावर अवलंबून असते. राष्ट्राचे भौगोद्दलक स्थान, द्दवस्तार, िवामान, क्षेत्रफळ, सीमारेषा यांचा आद्दण त्या राष्ट्राचे आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील स्थान, राष्ट्रीय सामर्थयि यांचा घद्दनष्ठ संबंध आिे. राष्ट्रांचा भौगोद्दलक आकार, क्षेत्रफळ, द्दवस्तार द्दजतका मोठा द्दततके त्याचे सामर्थयि अद्दधक समजले जाते. भारत आद्दण चीन या उभरत्या मिासत्तांच्या बाबतीत िे तत्त्व पूणित: लागू पडते. या राष्ट्रांनी आपला सलग भूभाग, द्दवशाल आद्दण खंडप्राय भूमीचा उपयोग आपले राष्ट्रीय सामर्थयि वाढद्दवण्यासाठी केला आिे. राष्ट्राच्या भौगोद्दलक स्थानावरच राष्ट्राचे परराष्ट्र धोरण, राजनय, युद्नीती या गोष्टी अवलंबून असतात. munotes.in

Page 105

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
23 एखाद्या राष्ट्राचे स्थान शत्रूराष्ट्रांदरम्यान असेल तर, त्या राष्ट्राला आपले परराष्ट्र धोरण ठरद्दवताना काळजी घ्यावी लागते. उदा. भारत. भारताचे स्थान पाद्दकस्तान आद्दण चीन या दोन शत्रूराष्ट्रांदरम्यान असल्याने भारताला आपले परराष्ट्र धोरण द्दवचारपूविक आखावे लागते. भौगोद्दलक स्थानाबरोबरच देशातील िवामान, खद्दनज संपत्ती या घटकांचािी राष्ट्राच्या सामर्थयािवर पररणाम िोत असतो. प्रद्दतकूल िवामानाचा राष्ट्रीय सामर्थयािवर नकारात्मक पररणाम िोतो, मध्यम िवामान असलेल्या राष्ट्रांचा द्दवकास जलद गतीने झाला आिे. सीमारेषा आद्दण सत्तेचा जवळचा संबंध आिे. राष्ट्रांच्या सीमारेषांची आखणी व्यवाद्दस्थत केलेली असेल तर शेजारील राष्ट्रांबरोबर शांतता प्रस्थाद्दपत करण्यास मदत िोते. पररणामी संरक्षणात्मक खचि वाचतो. परंतु सीमारेखांवरून राष्ट्रांमध्ये संघषि असेल तर असुरद्दक्षततेचे वातावरण द्दनमािण िोते. उदा. भारत-चीन सीमावाद २) लोकसंख्या राष्ट्राची लोकसंख्या द्दकंवा मनुष्ट्यबळ िे राष्ट्रीय सामर्थयािच्या दृष्टीने मित्वाचा घटक आिे. राष्ट्र उपलब्ध मानवी साधन संपत्तीचा उपयोग राष्ट्रद्दवकासासाठी योग्य रीतीने करीत असेल तर जास्त लोकसंख्या राष्ट्रीय सामर्थयािच्या दृष्टीने वरदान ठरते. परंतु अद्दतररि लोकसंख्येमुळे राष्ट्रांमध्ये अनेक समस्या द्दनमािण िोतात. राष्ट्राच्या लोकसंख्येइतकीच मनुष्ट्य बळाची गुणवत्ता िी मित्वाची ठरते. लोकसंख्या आद्दण आद्दथिक द्दवकास यांचािी जवळचा संबंध आिे. उच्च गुणवत्तापूणि मनुष्ट्यबळ असलेल्या राष्ट्रांचा द्दवकास लवकर घडून येतो. उदा. जपानची लोकसंख्या भारत आद्दण चीनपेक्षा द्दकतीतरी कमी आिे परंतु आज जपान िे जगातील एक श्रीमंत राष्ट्र म्िणून ओळखले जाते. जपानी माणूस िा कायिक्षम, कष्टाळू म्िणून ओळखला जातो. पररणामी दुसऱ्या द्दवश्वयुद्ातील प्रचंड संिारानंतरिी जपानने आपला आद्दथिक द्दवकास साधला. ३) नैसणर्गथक साधनसंपत्ती - नैसद्दगिक साधनसंपत्ती, खद्दनजसंपत्ती िेिी सत्तेचे प्रमुख घटक आिे. राष्ट्रात नैसद्दगिक साधनसंपत्ती मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असतील राष्ट्र मोठी औद्योद्दगक व आद्दथिक प्रगती साधू शकते. परंतु नैसद्दगिक साधनसंपत्तीचा उपयोग करण्यासाठी राष्ट्राकडे आवश्यक तंत्रज्ञान, कुशल मनुष्ट्यबळ, भांडवलाची आवश्यकता असते. उदा. पद्दिम आद्दशयामध्ये तेलासारख्या खद्दनजाच्या उपलब्धतेवर आखाती राष्ट्रे जगावर आपले वचिस्व गाजवतात. परंतु या तेलखाणीतून खद्दनजतेल खणून वर काढण्यासाठी आवश्यक तंत्रज्ञान त्यांना पािात्य राष्ट्रांकडून द्दमळवावे लागते. तंत्रज्ञान munotes.in

Page 106

जागद्दतक राजकारण
24 आद्दण नैसद्दगिक साधनसंपत्तीची सांगड घातल्यानंतर तेल उत्पादन व द्दनयाित वाढली. त्याच्या आधारावर िी राष्ट्रे आज श्रीमंत व प्रभावशाली बनली आिेत. दुसऱ्या द्दवश्वयुद्ानंतर आद्दशयाई - आद्दिका खंडातील राष्ट्रांनी नैसद्दगिक साधनसंपत्तीच्या जोरावर आपले राष्ट्रीय सामर्थयि वाढद्दवण्याचा प्रयत्न केला आिे. ४) आणर्थक णवकास राष्ट्राची सत्ता आद्दथिक द्दवकासावरिी अवलंबून असते. आद्दथिकदृष्ट्या प्रगत असलेले जपान, जमिनी, अमेररका सारखी प्रबळ राष्ट्रे आपल्या आद्दथिक सामर्थयािच्या जोरावर जगावर प्रभूत्व गाजद्दवण्याचा प्रयत्न करतात. द्दवकद्दसत राष्ट्रे द्दवकसनशील राष्ट्रांना मदत करून आपल्या प्रभावाखाली आणण्याचा प्रयत्न करतात. उदा. युरोपातील साम्राज्यवादापासून रोखण्यासाठी सोद्दवयत रद्दशयाने भारताला प्रचंड आद्दथिक व तांद्दत्रक मदत केली. ५) लष्ट्करी साम्यथ - लष्ट्करी सामर्थयि िा राज्याच्या सत्तेचा प्रमुख घटक आिे. लष्ट्करी सामर्थयित सैन्यातील लढाऊ सैद्दनकांची संख्या, शस्त्रांस्त्रांची संख्या आद्दण गुणवत्ता, अत्याधुद्दनक संरक्षणात्मक तंत्रज्ञान या घटकांचा समावेश िोतो. उदा. पद्दिल्या आद्दण दुसऱ्या द्दवश्वयुद्ात आधुद्दनक शस्त्रास्त्रे आद्दण संरक्षण पद्तीचा वापर करणारी, इंग्लंड, िान्स आद्दण रद्दशया सारखी राष्ट्रे द्दवजयी झाले. १९४५ मध्ये जपानवर अमेररकेने टाकलेल्या दोन अणुबॉम्ब नंतर जपानने तात्काळ शरणागती पत्करली. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर अमेररका - सोद्दवयत राद्दशया या मिासत्तांनी शीतयुद्ात आधुद्दनक तंत्रज्ञानावर आधाररत शस्त्रास्त्रे, क्षेपणास्त्रे, बॉम्ब, लढाऊ द्दवमाने, युद्नौका, पाणबुड्या इ. ची साधनांची द्दनद्दमिती करून एकमेकांवर प्रभाव पाडण्याचा प्रयत्न केला. ६) जनतेचे मनोबल देशातील जनतेचे मनोबल िा राष्ट्रीय सत्तेच्या दृष्टीने मित्वाचा घटक आिे. राष्ट्रीय मनोबल म्िणजे राष्ट्राद्दवषयी नागररकांना वाटणारे द्दनतांत प्रेम, राष्ट्रावरील त्यांची श्रद्ा, राष्ट्रासाठी स्वाथित्याग करण्याची, राष्ट्रासाठी कष्ट घेण्याची तयारी िोय. जनतेचे मनोबल िी एक अशी कायिशिी आिे, जी नागररकांना राष्ट्रीय प्रगती, उन्नतीसाठी कायि करण्यास प्रवृत्त करते. संकटकालीन पररद्दस्थतीमध्ये संघद्दटत शिी बनून राज्याच्या पाठीशी उभी रािते. धमि, जात, भाषा, प्रदेश इ.ची बंधने बाजूला सारून जनता राष्ट्रीय एकात्मतेचे दशिन घडवते. दुसऱ्या मिायुद्ात आद्दथिक झळ सिन केलेल्या जपानने नागररकांचा स्वाथित्याग, पररश्रमातून आद्दथिक प्रगती घडवून आणली. munotes.in

Page 107

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
25 ७) राष्ट्रीय चररत्र्य – वास्तववादी द्दसद्ांताचे पुरस्कते राष्ट्रीय चररत्र्याला सत्तेचा मित्वाचा घटक मानतात. राष्ट्रीय चाररत्र्य आद्दण राष्ट्रीय मनोबल या दोन्िी घटकांचा जवळचा संबंध आिे. राष्ट्रीय चाररत्र्य जनतेच्या मनोबलाचा मित्वाचा घटक आिे. मनोबल िे राष्ट्रीय चाररत्र्यावर अवलंबून असते. राष्ट्रीय चाररत्र्याच्या आधारे द्दवद्दशष्ट राष्ट्रामधील जनतेसंबंधी द्दवशेषणे वापरतो. उदा जमिन माणूस म्िणजे कणखर, द्दशस्तद्दप्रय, कायिकुशल तर रद्दशयन माणूस द्दचवट असतो. राष्ट्रीय चररत्र्य िा घटक पररवतिनीय आिे. द्दवद्दशष्ट पररद्दस्थती मध्ये जनतेच्या प्रद्दतसादाचा राष्ट्रीय चाररत्र्यात समावेश िोतो. पररद्दस्थती बदलली की, प्रद्दतसादात बदल िोऊ शकतो. ८) राजकीय नेतृत्व - राष्ट्राचे सामर्थयि वाढद्दवण्यात देशाचे राजकीय नेतृत्व मित्वाची भूद्दमका बजावतो. राष्ट्राची प्रगती, प्रगतीला योग्य द्ददशा देण्याचे कायि राष्ट्रीय नेतृत्व करीत असते. युद्कालीन पररद्दस्थतीत सूज्ञ, द्दवचारी, कणखर, प्रभावी द्दनणियक्षमता असलेले नेतृत्व राष्ट्राला द्दवजय द्दमळवून देते. तसेच शांततेच्या काळात देशातील नैसद्दगिक - मानवी साधनसंपत्तीचा द्दवकासात्मक कायािसाठी उपयोग करून घेण्यात राजकीय नेतृत्वाचा कायिभाग मित्वाचा असतो. उदा. तुकिस्तानमधील मुस्तफा केमालपाशा, भारताच्या पंद्दडत नेिरूंचे नेतृत्व, इद्दजप्तमधील कनिल नासेरचे नेतृत्व इ. नेतृत्व कणखर, सकारात्मक िोते. परंतु युरोपमध्ये पद्दिल्या मिायुद्ानंतर जमिनी-इटलीत उदयाला आलेल्या द्दिटलर- व मुसोद्दलनीच्या आिमक नेतृत्वाने दोन्िी राष्ट्रांना युद्ाच्या खाईत लोटले. दुसऱ्या मिायुद्ाच्या काळात इंग्लंडमधील द्दवस्टन चद्दचिल, अमेररकेचे रुझवेल्ट आद्दण सोद्दवयत रद्दशयाच्या स्टॅद्दलनच्या कणखर नेतृत्वाने दोस्त राष्ट्रांना द्दवजय द्दमळवून द्ददला. राजकीय नेतृत्वाकडून जनतेचे मनोबल वाढद्दवण्याचे, त्यात सातत्य ठेवण्याचे प्रयत्न केले जातात. त्यासाठी द्दवचारधारा, प्रचारतंत्रे, प्रद्दतके इ. चा वापर केला जातो. उदा. नाझी जमिनीतील द्दिटलरचे नेतृत्व. द्ददव्यवलयांद्दकत नेतृत्वात जनतेत चैतन्य द्दनमािण करण्याची अलौद्दकक शिी असते. अशा नेतृत्वामुळे लोकांना प्रेरणा द्दमळून ते प्रभाद्दवत िोतात. उदा. मिात्मा गांधींचे नेतृत्व. munotes.in

Page 108

जागद्दतक राजकारण
26 ९) नोकरशािी – राज्यकत्यािबरोबरच देशातील प्रशासकीय नेतृत्विी राष्ट्राचे सामर्थयि वाढवण्यास कारणीभूत ठरते. नोकरशािीच्या गुणवत्तेवर देशाचे सामर्थयि अवलंबून असते. अचूक माद्दिती संकलन, माद्दितीचे द्दवश्लेषण, कायिक्षमता यातून नोकरशािी राजकीय नेतृत्वाला पूरक कायि करते. राष्ट्राची सत्ता िी वरील घटकांवर अवलंबून असते. यातील कोणत्यािी एका घटकांच्या पररद्दस्थतीत बदल झाला की, देशाच्या सामर्थयािवरिी त्याचा कमी-अद्दधक प्रमाणात पररणाम िोत असतो. १.७.३ सत्तेचे प्रकार सत्तेचे खालील प्रकार पडतात. १. भौणतक सत्ता भौद्दतक सत्ता िी राष्ट्रांच्या लष्ट्करी सामर्थयािवर आधाररत असते. लष्ट्करीदृष्ट्या सामर्थयिवान राष्ट्रांचा इतर राष्ट्रांवर प्रभाव पाडण्याची क्षमता तुलनेने जास्त असते. उदा. शीतयुद्ाच्या काळात अमेररका आद्दण सोद्दवयत रद्दशया या दोन मिासत्तांनी आंतरराष्ट्रीय राजकारणात आपला प्रभाव वाढवण्यासाठी लष्ट्करी सामर्थयािचा वापर केला. लष्ट्करी सामर्थयि वाढवण्यातून शस्त्रास्त्र स्पधाि वाढली आद्दण त्यामुळे िजारो अण्वस्त्रांची द्दनद्दमिती करण्यात आली. आजिी द्दवश्वातील अमेररका, चीन, भारत, इस्त्राईल, पाद्दकस्तान यासारखी राष्ट्रे आपले भौद्दतक सामर्थयि वाढद्दवण्यासाठी प्रयत्नशील आिे. असे असले तरी शीतयुद्ाच्या समाप्तीनंतर भौद्दतक सामर्थयािपेक्षा आद्दथिक सामर्थयि वाढद्दवण्यावर राष्ट्र भर देत असल्याने सत्तेचा िा प्रकार मागे पडला आिे. २) मानसशास्त्रीय सत्ता परराष्ट्रीय धोरणासाठी, मित्वाच्या आंतरराष्ट्रीय द्दनणियासाठी राज्यकते जनतेची अद्दधमान्यता द्दमळवण्याचा प्रयत्न करतात. अशी अद्दधमान्यता द्दमळद्दवण्यासाठी मानसशास्त्रीय सत्तेचा वापर केला जातो. त्यासाठी द्दवद्दवध प्रचारतंत्रांचा आधार घेतला जातो. प्रामुख्याने मानसशास्त्रीय सामर्थयािचा वापर राष्ट्रांतगित आद्दण देशाबािेरील जनमताला प्रभाद्दवत करण्यासाठी केला जातो. देशाच्या लष्ट्करी सामर्थयािचे प्रदशिन करून जनतेमध्ये राष्ट्राद्दभमान, राष्ट्रप्रेम जागृत केले जाते, िािी मानसशास्त्रीय सत्तेचाच वापर आिे.
munotes.in

Page 109

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
27 जनतेत मानसशास्त्रीय सत्तेचा प्रभाव पाडण्यात प्रसारमाध्यमे मित्वाची भूद्दमका बजावतात. उदा. अमेररकेच्या धोरणांना अनुकूल जागद्दतक लोकमत बनावे म्िणून सीएनएन िी दूरद्दचत्रवाद्दिनी, रेद्दडओ अमेररका िी आकाशवाणी सतत प्रयत्नशील असतात. ३) आणर्थक सत्ता- एखादे श्रीमंत, द्दवकद्दसत राष्ट्र आपल्या आद्दथिक द्दवकासाच्या बळावर इतर गरीब, द्दवकसनशील राष्ट्रांवर प्रभाव पाडून आपली सत्ता गाजद्दवण्याचा प्रयत्न करते, तेव्िा त्याला आद्दथिक सत्ता असे म्िणतात. कजि, आद्दथिक मदत, आयात-द्दनयाित करांमध्ये सवलत, परकीय द्दवकासद्दनधी िी सत्तेची प्रमुख साधने आिेत. उदा. अमेररकेसारखे श्रीमंत राष्ट्र आपल्या इच्िा द्दवकसनशील, अद्दवकद्दसत राष्ट्रांवर लादण्याचा प्रयत्न करीत असते. शीतयुद्ाच्या काळात राष्ट्रांच्या भौद्दतक सत्तेला मित्व िोते. शीतयुद्ाच्या अंतानंतर भौद्दतक सत्तेची जागा आद्दथिक सत्तेने घेतली आिे. त्यातून प्रादेद्दशक पातळीवर द्दवद्दवध व्यापार संघ द्दनमािण झाले आिे. उदा. युरोद्दपयन युद्दनयन, आद्दसयान. इ. जपानसारखे लिान राष्ट्र आपल्या आद्दथिक सत्तेच्या जोरावर आंतरराष्ट्रीय राजकारणावर आपला प्रभाव पाडत आिे. १९९७ मध्ये संयुि राष्ट्रसंघटनेच्या सुरक्षा पररषदेच्या िंगामी सदस्य पदासाठी झालेल्या द्दनवडणुकीत जपानने भारताचा आपल्या आद्दथिक सत्तेच्या जोरावर पराभव केला. १.७.४ सत्तेची साधने णकंवा सत्ता वापरण्याच्या पद्धती आंतरराष्ट्रीय राजकारणात राष्ट्रे आपल्या सत्तेच्या जोरावर परस्परांवर प्रभाव पाडण्याचा, त्याद्वारे आपले द्दितसंबंध जोपासण्याचा प्रयत्न करतात. त्यासाठी द्दवद्दवध साधनांचा वापर केला जातो. सत्तेची साधने खालीलप्रमाणे – १) मन वळविे / मताचा आग्रि णकंवा पाठपुरावा सत्तेद्वारे प्रभाव पाडण्याचे िे मित्वाचे साधन असून त्याचा वापर दुसऱ्या राष्ट्राचे मन वळवून, आपल्या मताचा आग्रि धरून त्याच्या धोरणात अपेद्दक्षत बदल घडवून आणता येतो. या साधनाचा वापर द्दवद्दवध द्दवभागीय - आंतरराष्ट्रीय संघटनांच्या व्यासपीठावरील चचेच्या प्रसंगी केला जातो. यातून राष्ट्रांची सौदेबाजीची क्षमता व्यि िोते. उदा. काश्मीर प्रश्नावरून भारत आद्दण पाद्दकस्तानने नेिमीच आपली बाजू योग्य कशी आिे िे UNO च्या व्यासपीठावरून आंतरराष्ट्रीय समुदायाला पटवून देण्याचा प्रयत्न केला आिे. munotes.in

Page 110

जागद्दतक राजकारण
28 शीतयुद्ाच्या काळात नवस्वतंत्र आद्दशयाई-आद्दिकी -राष्ट्रांच्या मागण्यांच्या पाठपुराव्यासाठी नाम संघटनेने मित्वाची भूद्दमका पार पाडली. २) बक्षीस देिे- बक्षीस िे सत्तेचे दुसरे मित्वाचे साधन आिे. राष्ट्रांना आद्दथिक मदत, कजि, द्दनधी, लष्ट्करी - संरक्षणात्मक मदत, राजकीय समथिन अशा स्वरूपात द्ददले जाते. बद्दक्षसे देऊन राष्ट्रांवर प्रभाव पाडण्याचा प्रयोग आंतरराष्ट्रीय राजकारणात पूवीपासून केला जातो. बक्षीसाचे तीन प्रकार आिेत ते म्िणजे आद्दथिक - राजकीय- लष्ट्करी / संरक्षणात्मक  आद्दथिक प्रकार- यामध्ये राष्ट्रांना कजि, द्दनधी आद्दथिक मदत केली जाते.  लष्ट्करी प्रकार - सामर्थयिवान राष्ट्र इतर राष्ट्रांना शस्त्रास्त्र – पुरवणे, शस्त्रास्त्र खरेदीसाठी मदत, शस्त्रास्त्र द्दनद्दमितीचे तंत्रज्ञान पुरवते  राजकीय प्रकार- यात राजकीय मुियांवर पाद्दठंबा द्ददला जातो. शीतयुद्ाच्या काळात अमेररका – सोद्दवयत रद्दशया या मिासत्तांनी राष्ट्रांना अशा प्रकारची मदत देऊन आपल्या गटात ओढण्याचा प्रयत्न केला िोता.  काश्मीर प्रश्नावरून अमेररकेने पाद्दकस्तानला तर सोद्दवयत रद्दशयाने भारताला पाठींबा द्ददला. ३) णशक्षा देिे- अनेकदा द्दशक्षा देऊन द्दकंवा द्दशक्षेची भीती दाखवून सामर्थयिवान राष्ट्र दुबिल राष्ट्रांवर आपला प्रभाव पाडण्याचा प्रयत्न करते. अशी द्दशक्षा बद्दक्षसे नाकारून, आद्दथिक बंधने लादून, आंतरराष्ट्रीय राजकारणात एकटे पाडून, लष्ट्करी करार अमान्य करून द्ददली जाते. उदा. भारताने जेव्िा १९७४ व १९९८ मध्ये पोखरण अणुचाचण्या केल्या तेव्िा भारतावर अमेररकेने आद्दथिक द्दनबांध लादले. १९९१ मध्ये इराकने कुवैतवर आिमण केल्याबिल इराकला यूनोने आद्दथिक नाकेबंदीची द्दशक्षा द्ददली. ४) सिी णकंवा प्रत्यक्ष बळाचा अर्वा दमनाचा वापर- सिी द्दकंवा प्रत्यक्ष बाळाचा वापर िी द्दशक्षेची पुढची पायरी असून द्दतचा वापर शेवटचा पयािय म्िणून केला जातो. यामध्ये युद् द्दकंवा लष्ट्करी कारवाई या साधनांचा वापर केला जातो. बळाचा वापर प्रत्यक्षात केला नािी तरी तसे करण्याची धमकी देण्याचे तंत्र वापरले जाते. उदा. २००१ मध्ये अमेररकेने अफगाद्दणस्तानवर केलेली लष्ट्करी कारवाई, २००३ मध्ये अमेररकेने इराकमधील सिाम िुसेनची राजवट बरखास्त करण्यासाठी सिीचा वापर केला. munotes.in

Page 111

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
29 १.७.५. सत्तेचा वापर णकंवा उपयोर्ग आंतरराष्ट्रीय राजकारणात सत्तेचा वापर राष्ट्रे द्दवद्दवध उद्दिष्टांसाठी करीत असतात. १) राष्ट्रीय सुरक्षा - राष्ट्रीय स्वातंत्र्य आद्दण साविभौमत्वाचे रक्षण करणे िे प्रत्येक राष्ट्राचे आद्य कतिव्य मानले जाते. राष्ट्राची राष्ट्रीय सुरक्षा, द्दितसंबंधाचे रक्षण करण्यासाठी प्रत्येक राष्ट्र प्रयत्नशील असते. त्यामुळे आपले राष्ट्रीय सामर्थयि वाढद्दवण्यासाठी राष्ट्रे जाणीवपूविक प्रयत्न करतात. त्यासाठी अण्वस्त्रे द्दनद्दमिती, लष्ट्करी सामर्थयाित वाढ, असे उपाय राष्ट्रांकडून योद्दजले जातात. २) प्रस्र्ाणपत व्यवस्र्ेचे संरक्षि आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेसाठी प्रस्थाद्दपत सत्ता द्दवभागणीची, सत्ता समतोलाची व्यवस्था द्दटकवणे आवश्यक असते. या व्यवस्थेच्या रक्षणासाठी सत्तेचा वापर केला जातो. उदा. युरोपात वॉटर लूच्या युद्ात नेपोद्दलयन बोनापाटािच्या पाडावानंतर १८१५ मध्ये युरोद्दपयन राष्ट्रांची द्दव्िएन्ना पररषद झाली. यावेळी झालेल्या करारातून द्दनमािण झालेल्या सत्ता समतोलाची व्यवस्थेच्या रक्षणासाठी इंग्लंड, िान्स या राष्ट्रांनी प्रयत्न केले. पद्दिम आद्दशयातील द्दवभागीय सत्तासमतोल द्दटकद्दवण्यासाठी २००३ मध्ये अमेररकेने इराकवर लष्ट्करी कारवाई करून सिाम िुसेनची िुकुमशािी नष्ट केली. ३) प्रस्र्ाणपत व्यवस्र्ेत बदल घडवून आििे- कािी राष्ट्रे सत्तेचा वापर प्रस्थाद्दपत राजकीय व्यवस्थेत बदल घडवून आणण्यासाठी करतात. दोन परस्परद्दवरोधी उद्दिष्टे असणाऱ्या राष्ट्रांच्या गटांतील संघषाितून जगात युद्े घडून येतात. उदा. भारत-चीन या दोन राष्ट्रात गेल्या अनेक वषािपासून सीमावाद सुरु आिे. भारताच्या अरुणाचल प्रदेश, द्दसक्कीम या दोन राज्यांवर चीन आपला िक्क सांगत आिे कारण चीनला प्रस्थाद्दपत व्यवस्थेत बदल िवा आिे. त्यासाठी चीनने लष्ट्करी सामर्थयािचा अवलंब करून भारतावर दबाव आणण्याचा प्रयत्न केला आिे. यातुनच १९६२ मध्ये चीनने भारतावर आिमण केले. ४) आंतरराष्ट्रीय प्रणतष्ठा – अनेकदा राष्ट्रांकडून सत्तेचा वापर जागद्दतक राजकारणात आपली प्रद्दतष्ठा वाढद्दवण्यासाठी एक साधन म्िणून केला जातो. राष्ट्रे आपल्या आद्दथिक- लष्ट्करी सत्तेचे प्रदशिन करून इतरांना प्रभाद्दवत करण्याचा प्रयत्न करतात. munotes.in

Page 112

जागद्दतक राजकारण
30 उदा. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर अण्वस्त्र संपन्नता प्राप्त करणे िे आंतरराष्ट्रीय राजकारणात प्रद्दतष्ठेचे मानले जात. २६ जानेवारीला आंतरराष्ट्रीय प्रद्दतष्ठा द्दमळद्दवण्याच्या दृष्टीने भारताकडून नवी द्ददल्ली येथे पार पडणाऱ्या संचलनात लष्ट्करी सामर्थयािचे प्रदशिन केले जाते. द्दमत्र आद्दण शेजारील राष्ट्रामध्ये आदर, शत्रू राष्ट्रांमध्ये भीती द्दनमािण व्िावी, िा या प्रदशिनामागील उिेश असतो. अशा प्रकारे सत्तेचा वापर द्दवद्दवध उद्ददष्टांसाठी केला जातो. १.८ राष्ट्रीय णित (National Interest) आंतरराष्ट्रीय राजकारणात शत्रू द्दकंवा द्दमत्र कायम नसतात, परंतु राष्ट्रीय द्दित द्दकंवा द्दितसंबंध कायम असतात. पूवीपासून िे तत्त्व आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा मुख्य आधार आिे. कोणत्यािी राष्ट्राच्या परराष्ट्र धोरणाचा आद्दण राजनयाचा प्रमुख उिेश राष्ट्रीय द्दितसंबंधाची जपणूक करणे िा असतो. राष्ट्रीय द्दितसंबंध िी व्यापक संकल्पना असून, प्रत्येक राष्ट्राची राष्ट्रीय द्दितसंबंधाची कल्पना वेगळी असू शकते ते राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय पररद्दस्थतीवर अवलंबून असू शकते. पररद्दस्थती बदलली की राष्ट्रीय द्दितसंबंध बदलतात. िॅन्स मॉगेन्र्थयूने राष्ट्रीय द्दितासाठी वेगवेगळे शब्द वापरले आिे. जसे, सामूद्दिक द्दित, समान द्दित, प्राथद्दमक द्दित, दुय्यम द्दित, अल्पकालीन-दीघिकालीन द्दित. राष्ट्रीय द्दित कोण ठरवते? यावरिी त्याचा अथि-स्वरूप अवलंबून असते. द्दनणिय घेणाऱ्याचा / शासकाचा स्वभाव आद्दण शासनाचे स्वरूप यांचािी राष्ट्रीय द्दितसंबंधावर पररणाम िोत असतो. म्िणजेच राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचा अथि, स्वरूप सातत्याने बदलत असते. १.८.१. राष्ट्रीय णितसंबंधाच्या व्याख्या राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचा अथि स्पष्ट करणे कठीण असले तरी अभ्यासकांनी त्याच्या व्याख्या स्पष्ट केल्या आिे. १) डाईक – “राष्ट्रीय द्दितसंबंध म्िणजे असे द्दितसंबंध जे प्रत्येक राष्ट्र इतर राष्ट्रांच्या तुलनेत जोपासण्याचा प्रयत्न करीत असते.” २) चालथस लेचथ आणि अबूल सैद – “दीघि मुदतीचे आद्दण सातत्यपूणि सविसामान्य उद्ददष्टे जी राष्ट्रे आद्दण शासनाच्या दृष्टीने फायद्याची असतात आद्दण ज्याच्या जपणुकीसाठी राष्ट्रे प्रयत्नशील असतात. त्याला राष्ट्रीय द्दित असे म्िटले जाते.” ३) जोसेफ कँडेल – “कोणत्यािी राष्ट्राच्या परराष्ट्र धोरणाचा पाया म्िणजे राष्ट्रीय द्दितसंबंध िोय.” munotes.in

Page 113

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
31 वरील व्याख्यांवरून राष्ट्रीय द्दितसंबंधांची कािी प्रमुख वैद्दशष्ट्ये सांगता येतील- १) राष्ट्रीय द्दितसंबंध िी व्यापक आद्दण पररवतिनीय संकल्पना असून, देशांतगित- आंतरराष्ट्रीय पररद्दस्थतीत बदल घडून आला की, राष्ट्रीय द्दितसंबंधात बदल घडून येतो. २) राष्ट्रीय द्दितसंबंधाची यादी बनवणे अवघड असले तरी राष्ट्रीय स्वातंत्र्याचे रक्षण करणे, राष्ट्राची प्रगती साधणे, राष्ट्राची अखंडता द्दटकद्दवणे िे सविसामान्य आद्दण कायमस्वरूपी द्दितसंबंध असतात. ३) परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनयाचा प्रमुख उिेश म्िणजे राष्ट्रीय द्दितसंबंधाची जपणूक करणे म्िणून द्दितसंबंध परराष्ट्र धोरणाचा पाया मानला जातो. ४) आंतरराष्ट्रीय संबंधात कोणत्यािी दोन राष्ट्रांचे द्दितसंबंध समान नसतात. ५) राष्ट्रीय द्दितसंबंधामध्ये शासनकताि द्दकंवा द्दनणिय घेणाऱ्या व्यिीचा स्वभाव, राजकीय व्यवस्थेचे स्वरूप, जनमत इ. चे प्रद्दतद्दबंब पडत असते. ६) प्रामुख्याने अल्पमुदतीचे- दीघिमुदतीचे, मूलभूत द्दकंवा दुय्यम, राजकीय द्दकंवा अराजकीय अशी राष्ट्रीय द्दितसंबधाची द्दवभागणी करता येते. १.८.२ राष्ट्रीय णितसंबंधाचे प्रकार – राष्ट्रीय द्दितसंबधाचे स्वरूप समजावून घेण्यासाठी राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचे प्रकार समजून घेणे आवश्यक आिे. थॉमस रॉद्दबन्सन या अभ्यासकाने राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचे एकूण सिा प्रकार सांद्दगतले आिे. १) प्राथद्दमक द्दितसंबंध २) दुय्यम द्दितसंबंध ३) कायमस्वरूपी द्दितसंबंधी ४) पररद्दस्थती सापेक्ष द्दितसंबंध ५) सामान्य द्दितसंबंध ६) द्दवशेष द्दितसंबंध ७) राष्ट्रीय द्दितसंबंध १) प्रार्णमक णितसंबंध - राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचे संरक्षण करणे, राष्ट्राची प्रादेद्दशक एकात्मता-अखंडत्व द्दटकद्दवणे, राष्ट्राची प्रगती घडवून आणणे िे राष्ट्राची प्राथद्दमक द्दितसंबंध असतात. त्यासाठी राष्ट्रे प्रयत्नशील असतात. munotes.in

Page 114

जागद्दतक राजकारण
32 २) दुय्यम णितसंबंध – यात परदेशात वास्तव्य करणाऱ्या आपल्या देशातील नागररक – राजदूतांची सुरद्दक्षतता करणे यासाठी राष्ट्राकडून केल्या जाणाऱ्या प्रयत्नांचा समावेश िोतो. ३) कायमस्वरूपी णितसंबंध – यात अशा स्वरुपाच्या द्दितसंबंधाचा समावेश िोतो जे कायमस्वरूपी आिेत आद्दण ज्यात सातत्य आिे. उदा. भारतातील काश्मीरबिलचे धोरण. काश्मीर राज्य भारतात कायदेशीररीत्या द्दवलीन झाले असून, ते भारताचा अद्दवभाज्य घटक आिे. भारताची िी भूद्दमका गेल्या ५० वषािपासून कायम आिे. िा भारताच्या कायमस्वरूपी द्दितसंबंधाचा भाग आिे. गेल्या कािी शतकांपासून समूद्दद् मागािचे संरक्षण िा इंग्लंडच्या कायमस्वरूपी द्दितसंबंधाचा भाग िोता. ४) पररणस्र्तीसापेक्ष णितसंबंध – िे पररवतिनीय द्दितसंबंध असतात. देशांतगित - आंतरराष्ट्रीय पररद्दस्थतीत पररवतिन घडून आले की असे द्दितसंबंध बदलतात. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर अमेररका आद्दण सोद्दवयत राद्दशया दरम्यान सुरू झालेल्या शीतयुद्ाच्या राजकारणात साम्यवादाच्या प्रसाराला आळा घालणे िे अमेररकेच्या परराष्ट्र धोरणाचे मित्वाचे उद्दिष्ट िोते. पण सन १९९० च्या दशकात शीतयुद् धाच्या समाप्तीनंतर िे उद्दिष्ट कालबाह्य झाले. आता अमेररकेच्या परराष्ट्र धोरणात आद्दथिक द्दितसंबंधाच्या जपणुकीला प्राधान्य देण्यात आले आिे. ५) सामान्थय णितसंबंध- यात राष्ट्राची आद्दथिक प्रगती व्िावी, व्यापार वाढावा, इतर राष्ट्रांना बाजारपेठेमध्ये प्रवेश द्दमळावा यासाठी सकारात्मक पररद्दस्थती द्दनमािण करणे, त्यासाठी प्रयत्नशील रािणे, अशा उद्दिष्टांचा समावेश िोतो. यासाठी मोठी राष्ट्रे सत्तासंतुलनाचे राजकारण खेळत असतात. ६) णवशेष णितसंबंध- पररद्दस्थती आद्दण वेळेनुसार असे द्दितसंबंध द्दनधािररत केले जातात. उदा. आंतरराष्ट्रीय दिशतवादाची समस्या आज अनेक लोकशािीवादी राष्ट्रांना सतावत आिे. भारत, अमेररका, रद्दशया, चीन सारख्या राष्ट्रांना दिशतवादाचा सामना करावा लागत आिे. सपटेंबर, ११, २००१ च्या अमेररकेवरील दिशतवादी िल्ल्यानंतर दिशतवादाचे द्दनमूिलन िे अमेररकेच्या परराष्ट्र धोरणाचे प्रमुख उद्दिष्ट आिे. भारतानेिी अमेररका आद्दण रद्दशयाच्या मदतीने दिशतवादद्दवरोधी संयुि मोिीम उघडली आिे. munotes.in

Page 115

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
33 १.८.३ राष्ट्रीय णितसंबंधांच्या संवधथनाचे मार्गथ – राष्ट्रीय द्दितसंबंधांच्या जपणुकीसाठी तसेच संवधिनासाठी प्रत्येक राष्ट्र प्रयत्नशील असते. त्यासाठी द्दवद्दवध मागािचा अवलंब केला जातो. जसे जबरदस्तीचा मागि द्दकंवा दमनशिीचा मागि (coercive measures), इतर राष्ट्रांशी युती करणे (Alliances), राजनयाचा मागि (Diplomacy), आद्दथिक मदत आद्दण प्रचार, सामूद्दिक सुरद्दक्षतता (Collective Security) अशा अनेक - मागािने राष्ट्रे आपल्या द्दितसंबंधाचे संरक्षण करतात. १) जबरदस्ती णकंवा दमनशिीचा मार्गथ - जबरदस्ती द्दकंवा दमनशिीच्या मागाित प्रत्यक्ष लष्ट्करी सामर्थयािचा वापर, आद्दथिक बद्दिष्ट्कार, राजनैद्दतक संबंध तोडणे, द्दवद्दशष्ट राष्ट्राला कोंद्दडत पकडण्याचा प्रयत्न करणे, आिमणाचा प्रद्दतकार करणे या मागािचा समावेश िोतो. उदा. शीतयुद् धोत्तर राजकारणादरम्यान अमेररकेचे इराक, उत्तर कोररया, अफगाद्दणस्तान या राष्ट्रांद्दवषयीचे धोरण. १९९१ च्या खाडी युद्ानंतर (इराक - कुवैत युद्) इराककडे अण्वस्त्रे, रासायद्दनक अस्त्रे असल्याच्या संशयावरून इराकवर आद्दथिक बद्दिष्ट्कार टाकण्यात आला. ११ सपटें, २००१ च्या अमेररकेवरील दिशतवादी िल्ल्यातील प्रमुख सूत्रधार ओसामा-द्दबन-लादेनला अफगाद्दणस्तानातील ताद्दलबान शासनाने आश्रय द्ददल्याच्या संशयावरून अफगाद्दणस्तानद्दवरुद् केलेली लष्ट्करी कारवाई. सन, १९९८ मध्ये भारत पाद्दकस्तानने केलेल्या अणुचाचण्यानंतर अमेररकने दोन्िी राष्ट्रद्दवरोधी आद्दथिक बंदीचे अस्त्र वापरले. २) दोन णकंवा अणधक राष्ट्रांची युती – समान राष्ट्रीय द्दितसंबंधाच्या संरक्षणासाठी अनेकदा दोन द्दकंवा अद्दधक राष्ट्रांच्या युती प्रस्थाद्दपत िोतात. द्दवद्दशष्ट उद्दिष्टपूती िा अशा युतींचा आधार असतो. उद्दिष्टपूतीनंतर अशा युती लयाला जातात. उदा. पद्दिल्या व दुसऱ्या द्दवश्वयुद्ाच्या काळात अमेररका - इंग्लंड- िान्स- सोद्दवयत रद्दशया या द्दमत्र राष्ट्रांची युती तयार झाली. दुसऱ्या द्दवश्वयुद्ानंतर िी युती लोकशािी - भांडवलशािी आद्दण साम्यवादी राष्ट्रांमध्ये द्दवभागली गेली. इराकचा कुवैतवरील िल्ला परतवून लावण्यासाठी १९९१ मध्ये आद्दण २००१ मध्ये दिशतवादाच्या द्दनमूिलनासाठी अफगाद्दणस्तानमधील ताद्दलबान शासनाद्दवरुद् अमेररका व द्दमत्र राष्ट्रांची युती समान आद्दथिक संबंधाच्या संरक्षणासाठी स्थापन झालेले आद्दसयान, एपेक, युरोद्दपयन युद्दनयन यासारख्या द्दवभागीय संघटनांची द्दनद्दमिती. munotes.in

Page 116

जागद्दतक राजकारण
34 ३) राजनय – राष्ट्रीय द्दितसंबंधाच्या जपणुकीसाठी राजनयाचा वापर पूवीपासून िोत आला आिे. िॅन्स मॉगेन्र्थयूसारखे वास्तववादी द्दवचारवंत राष्ट्रीय द्दितसंबंधाच्या जपणुकीसाठी राजनयाचा सवाित मित्वाचा मागि मानतात. राजनयाचा दजाि, गुणवत्ता इ. वर राष्ट्रीय द्दितसंबंधाचे संरक्षण-संवधिन अवलंबून असते. संबंद्दधत राष्ट्रांचे द्दितसंबंध परस्परपूरक असतात तेव्िाच राजनयाचा मागि (राजनैद्दतक वाटाघाटी) यशस्वी िोतो. उदा. भारत - पाद्दकस्तान, इस्त्राईल-पॅलेस्टाईन, श्रीलंका सरकार आद्दण द्दलट्टेसारखी श्रीलंकेतील तद्दमळांच्या संरक्षणासाठी लढणारी संघटना यांचे द्दितसंबंध परस्पर पूरक नसल्याने त्यांच्यात अनेकदा राजनैद्दतक चचाि, वाटाघाटीचे प्रयत्न झाले; परंतु त्याला यश आले नािी. ४) णवकसनशील राष्ट्रांना आणर्थक मदत – द्दवकद्दसत - श्रीमंत राष्ट्रे अनेकदा गरीब, द्दवकसनशील राष्ट्रांना आद्दथिक मदत, द्दनधी देऊन आपल्या द्दितसंबंधाचे संवधिन करतात. अमेररका या मागािचा वापर शीतयुद्ाच्या काळापासून करीत आिे. शीतयुद्ाच्या काळात साम्यवादाचा प्रचार-प्रसारापासून पद्दिम युरोद्दपयन राष्ट्रांना वाचद्दवण्यासाठी, अमेररकेचा प्रभाव वाढद्दवण्यासाठी माशिल योजनेअंतगित अनेक राष्ट्रांना आद्दथिक मदत पुरद्दवण्यात आली. शीतयुद्ोत्तर काळात लोकशािीचा प्रचार-प्रसार, आद्दथिक उदारीकरण, आयातीवरील बंधने दूर करून मुि बाजारपेठांचा अवलंब द्दवकसनशील राष्ट्रांनी करावा यासाठी अमेररका प्रयत्नशील आिे. त्यासाठी अमेररका द्दवश्वबँक व आंतरराष्ट्रीय नाणेद्दनधी या संस्थांचा बुद्दद्बळातील पयादी म्िणून वापर करीत आिे. १.९ सत्तासंतुलन / सत्तासमतोल (Balance of power) सत्ता समतोल िी आंतरराष्ट्रीय संबंधातील जुनी आद्दण संद्ददग्ध संकल्पना आिे. युद् टाळण्याचा द्दकंवा युद्ाला द्दनयंद्दत्रत करण्याचा प्रभावी मागि म्िणून सत्तासमतोलाचा वापर केला जातो. आंतरराष्ट्रीय शांतता सुरद्दक्षततेसाठी सत्ता समतोलाची द्दनद्दमिती आद्दण त्याचे संरक्षण िे अमेररकेच्या परराष्ट्र धोरणाचे प्रमुख उद्दिष्ट आिे. सत्तासमतोलाची व्यवस्था म्िणजे राष्ट्रांच्या राजकीय वतिवणुकीला द्दनयंद्दत्रत करणारा वैद्दश्वक कायदा िोय. यात सत्तेचे समान द्दवतरण करून संघषि टाळण्याचा प्रयत्न केला जातो. थोडक्यात, या संकल्पनेचा संबंध सत्ता आद्दण सत्तेच्या व्यवस्थापनाशी आिे. आंतरराष्ट्रीय संबंधात शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेच्या द्दनद्दमितीला प्राधान्य असते. त्याकररता राष्ट्रीय सत्ता व सामर्थयािवर द्दनयंत्रण ठेवणे, त्याला मयािदा घालणे आवश्यक असते. राष्ट्रीय सत्तेचा वापर सकारात्मक (शांतता-सुरद्दक्षततेचे रक्षण) आद्दण नकारात्मक कायािसाठी िी केला जातो. उदा. अनेकदा राष्ट्रे आपली इच्िा इतरांवर लादण्याचा प्रयत्न करतात. एखादे राष्ट्र अद्दनयंद्दत्रत सत्तेचा वापर करून आिमक धोरणाचा स्वीकार करते तेव्िा इतर राष्ट्रांकडून त्याचा सामूद्दिक प्रद्दतकार केला जातो. िेच सत्ता समतोलाचे प्रमुख तत्त्व आिे. munotes.in

Page 117

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
35 जेव्िा आंतरराष्ट्रीय राजकारणात संघषािचे वातावरण द्दनमािण िोते तेव्िा दोन परस्परद्दवरोधी गटांची द्दनद्दमिती िोऊन सत्तासमतोल प्रस्थाद्दपत िोतो. अशा पररद्दस्थतीत दोन्िी गटांना परस्परांच्या क्षमतेची आद्दण युद् झाल्यास त्याच्या पररणामांची कल्पना असल्याने युद्ाचा धोका टळतो. थोडक्यात, आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरद्दक्षततेसाठी राष्ट्रीय सत्तेवर द्दनयंत्रण आवश्यक असून, असे द्दनयंत्रण प्रस्थाद्दपत करणारी व्यवस्था म्िणजे सत्ता समतोल िोय. सत्ता समतोलाचा संणक्षप्त इणतिास – सतराव्या शतकांत राष्ट्र- राज्यांच्या द्दनद्दमितीबरोबरच सत्तासमतोलाची व्यवस्था संघद्दटत आद्दण सूत्रबद् रुपात अद्दस्तत्वात आली. १६४८ च्या वेस्ट फेद्दलयाच्या कराराद्वारे राष्ट्र- राज्यांची द्दनद्दमिती झाली. त्यातूनच युरोपच्या राजकारणात शांतता आद्दण द्दस्थरता द्दनमािण करण्यासाठी सत्ता समतोलाची सूत्रबद्, व्यापक व्यवस्था बनद्दवण्यात आली. ती १९ व्या शतकापयांत द्दटकली. पािात्य राजकीय द्दवचारवंत बनािडो रुसोद्दलएन आद्दण मॅद्दकयाव्िॅली (१४६७-१५२७) यांनी राष्ट्रराज्यांची द्दनद्दमितीपूवी सत्ता द्दनयंत्रणासाठी अशा व्यवस्थेच्या द्दनद्दमितीची आवश्यकता सांद्दगतली िान्सच्या १४ व्या लुईने युरोपातील प्रस्थाद्दपत सतासमतोलाच्या व्यवस्थेला आव्िान देण्याचा प्रयत्न केला तेव्िा इंग्लंड आद्दण नेदरलॅण्डच्या संयुि प्रयत्नाने लुईच्या मित्वाकांक्षेला द्दनयंद्दत्रत केले. १७१४ च्या युरेश तिाने सत्ता समतोलाची व्यवस्था अद्दधक बळकट केली गेली. म्िणूनच १८ व्या शतकाचा पूवािधि िा सत्तासमतोलाच्या इद्दतिासातील सुवणिकाळ मानला जातो. १८ व्या शतकाच्या उत्तराधाित िान्सच्या नेपोद्दलयन बोनापाटािने युरोपातील सत्तासमतोलाची व्यवस्था मोडण्याचा प्रयत्न केला. तेव्िा इंग्लंडच्या नेतृत्वाखाली युरोद्दपयन राष्ट्रांनी वॉटलूिच्या युद्ात त्याचा पराभव केला. १८१५च्या द्दव्िएन्ना काँग्रेसमध्ये बिुपक्षीय करार करून सत्ता समतोलाची नवी व्यवस्था द्दनमािण करण्यात आली. १९ व्या शतकात सत्तासमतोलाची व्यवस्था युरोपपुरती मयािद्ददत न रािता द्दतला वैद्दश्वक स्वरूप प्राप्त झाले. १७ व्या शतकापासून १९ व्या शतकापयांत युरोपातील सत्तासमतोलाची व्यवस्था द्दटकवण्यात इंग्लंडची भूद्दमका मित्वाची िोती. इंग्लंडची आद्दथिक – औद्योद्दगक प्रगती, जगभर पसरलेले साम्राज्यामुळे युरोद्दपयन राजकारणाचे नेतृत्व इंग्लंडकडे आले. या काळातील इंग्लंडची भूद्दमका सत्तासमतोलकाची िोती. पद्दिल्या मिायुद्ानंतर युरोपच्या राजकारणात नवा सत्तासमतोल आकाराला आला. अमेररका, सोद्दवयत रद्दशयाचा आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील प्रवेश व द्दिद्दटश साम्राज्याला लागलेली उतरती कळा यामुळे नवीन सत्ता समतोलाच्या द्दनद्दमितीला चालना द्दमळाली. munotes.in

Page 118

जागद्दतक राजकारण
36 दुसऱ्या मिायुद्ानंतर द्दवश्व राजकारणाचे द्दचत्र बदलले. अमेररका आद्दण सोद्दवयत रद्दशयात शीतयुद्ाचे राजकारण पेटले. त्यामुळे जगातील राष्ट्रांचे ध्रुवीकरण िोण्यास सुरुवात झाली. जगाची द्दवभागणी दोन गटात झाली. त्यालाच द्दद्वध्रुवीय सत्तासमतोल म्िणतात. १.९.१. सत्तासमतोल - अर्थ, स्वरूप, व्याख्या सत्तासमतोल िी संद्ददग्ध संकल्पना असून, द्दतची सविसमावेशक व्याख्या करणे अवघड आिे. १) पामथर आणि पकीन्थस “सत्ता समतोलात परस्परद्दवरोधी दबावाची एक प्रद्दिया द्दनमािण केली जाते. त्यामुळे कोणत्यािी द्दवद्दशष्ट राष्ट्राला द्दकंवा राष्ट्रांच्या गटाला इतरांच्या तुलनेत शद्दिशाली बनवण्यापासून परावृत्त केले जाते.” २) िाटथमन – “सत्ता समतोलामुळे गट – प्रद्दतगट द्दनद्दमितीची एक शृंखला तयार िोते. ज्यामुळे आंतरराष्ट्रीय राजकारणात द्दस्थरता द्दनमािण िोऊन युद्ाचा धोका टळतो. ३) प्रा. णववन्थसी राईट – “सत्ता समतोल म्िणजे अशी व्यवस्था की, ज्यात राष्ट्रे सामूद्दिक प्रद्दतकाराच्या भीतीमुळे आिमक कृत्यापासून परावृत्त िोतात.” थोडक्यात वरील व्याख्यांवरून सत्ता समतोलाचे स्वरूप स्पष्ट िोते.  सत्तासमतोल म्िणजे अशी पररद्दस्थती ज्यात राष्ट्रांमधील सत्तासंबंध सामान्यतिः समान असतात, कोणतेिी राष्ट्र आपली इच्िा इतरांवर लादण्याचा प्रयत्न करीत नािी.  सत्ता समतोल िी सत्तेच्या समान द्दवभागणीची आद्दण सत्तेत समतोल साधणारी व्यवस्था आिे.  सत्ता समतोलामुळे राष्ट्रांमधील सत्ताप्राप्तीसाठीची व ती वाढद्दवण्याची स्पधाि कमी िोते. सत्तेच्या द्दनयंत्रणासाठी सत्तेचे समान द्दवतरण आवश्यक आिे, ते सत्ता समतोलाद्वारे साधले जाते. सत्ता समतोलामुळे द्दवश्वशांती व सुरद्दक्षतता द्दनमािण िोण्यास मदत िोते.  सत्तासमतोलामुळे कोणतेिी राष्ट्र इतरावर आिमण करण्याचे धाडस करीत नािी. कारण त्याला दुसरे राष्ट्र द्दकंवा गटाकडून िोणाऱ्या प्रद्दतकाराची जाणीव असते.  सत्ताद्दनयंत्रणाचा एक मागि म्िणजे सत्तासमतोल िोय. munotes.in

Page 119

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
37 १.९.२ सत्ता समतोलाची वैणशि्ये १) पररवतथनीयता सत्तासमतोल िी पररवतिनीय अवस्था आिे. संतुलनाकडून असंतुलनाकडे आद्दण पुन्िा असंतुलनाकडून संतुलनाकडे असा बदल या व्यवस्थेत िोत राितात. त्यासाठी बिुपक्षीय पातळीवर करार केले जातात. उदा. वेस्टफेद्दलया करारातून सत्तासंतुलनाची व्यवस्था द्दनमािण केली गेली. १८ व्या शतकाच्या उत्तराधाित नेपोद्दलयनने द्दतला आव्िान द्ददले. त्यातून द्दनमािण झालेल्या असंतुलनातून युरोपात युद्े घडून आली. नेपोद्दलयनच्या पराभवानंतर १८१५ च्या द्दव्िएन्ना काँग्रेसद्वारे पुन्िा सत्तासंतुलनाचा प्रयत्न झाला. ते पद्दिल्या द्दवश्वयुद् धापयांत द्दटकले. सत्ता असंतुलनातून दुसरे द्दवश्वयुद् घडून आले. व्िसाियच्या तिाद्वारे सत्तासंतुलन प्रस्थाद्दपत करण्याचा प्रयत्न करण्यात आला. अशा प्रकारे सत्ता समतोलाची शृंखला संतुलन आद्दण असंतुलनाच्या माध्यमातून अखंड सुरु असते. २) कृणत्रम अवस्र्ा – सत्ता समतोलाची व्यवस्था राष्ट्रांच्या सद्दिय िस्तक्षेपातून द्दनमािण झालेली कृद्दत्रम व्यवस्था आिे. ती दैवी देणगी नसून, राष्ट्रांमध्ये झालेल्या बिुपक्षीय करारांचा पररणाम आिे. एखादे राष्ट्र जेव्िा सत्ता आद्दण बळाचा अद्दधक वापर करते तेव्िा इतर राष्ट्र त्याला सामूद्दिकरीत्या शि देण्याचा प्रयत्न करतात. आिमक राष्ट्रांद्दवरुद् त्यांची युती प्रस्थाद्दपत िोते. उदा. १९९१ मध्ये अमेररकेच्या नेतृत्वाखाली इराकद्दवरुद् द्दनमािण करण्यात आलेली युती, द्दतने इराकचे कुवैतवरील आिमण परतवून लावले. ३) णस्र्तीवादी व्यवस्र्ा – सत्तासमतोलाच्या व्यवस्थेत द्दवश्व राजकारणातील जैसे थे पररद्दस्थती द्दटकद्दवण्याचा प्रयत्न केला जातो. प्रस्थाद्दपत रचना द्दटकवून धरण्यातच मोठ्या राष्ट्रांचे द्दितसंबंध गुंतलेले असतात. जुना सत्तासमतोल द्दटकद्दवण्यात इंग्लंडचे योगदान मित्वाचे िोते. ४) खऱ्या स्वरुपाचा सत्तासमतोल अवघड – खऱ्या सत्ता समतोलाची द्दनद्दमिती अवघड आिे. युद् िी सत्तासमतोलाची चाचणी असून, युद् टाळण्यात सत्तासमतोल यशस्वी झाल्यास खऱ्या स्वरुपाचा सत्तासमतोल अद्दस्तत्वात येतो. ५) मोठ्या राष्ट्रांचा खेळ – सत्ता समतोलाची व्यवस्था िा मोठ्या राष्ट्रांचा खेळ असून, त्यात िोटया राष्ट्रांची भूद्दमका नगण्य असते. त्यांचा वापर मोठी राष्ट्रे बुद्दद्बळातील पयाद्यांप्रमाणे करतात. munotes.in

Page 120

जागद्दतक राजकारण
38 मोठी राष्ट्रे आपले श्रेष्ठत्व द्दटकवण्यासाठी, द्दितसंबंध जोपासण्यासाठी, सत्ता वाढवण्यासाठी सत्ता समतोलाची व्यवस्था द्दनमािण करतात. ६) सत्तासमतोलकाची भूणमका – सत्तासमतोलाची व्यवस्था यशस्वी िोण्यासाठी एका सत्तासमतोलकाची आवश्यकता असते. सत्तासमतोलाच्या रक्षण आद्दण अंमलबजावणीसाठी सत्तासमतोलक मित्वाची भूद्दमका पार पाडतो. जुन्या सत्तासमतोलात िी भूद्दमका इंग्लंडने पार पाडली. म्िणूनच िा समतोल एकेरी सत्तासमतोल म्िणून ओळखला जातो. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर द्दद्वध्रुवीय सत्तासमतोलामध्ये िी भूद्दमका अमेररका – सोद्दवयत रद्दशयाने पार पाडली. शीतयुद्ाच्या समाप्तीनंतर सत्तासमतोलकाची भूद्दमका अमेररकेकडे आली आिे. १.९.३ सत्तासंतुलन साधण्याचे मार्गथ / सत्तासमतोल णनणमथतीचे तंत्र सत्ता समतोल िी कृद्दत्रम व्यवस्था असून, ती व्यिी द्दकंवा राष्ट्रांच्या सद्दिय िस्तक्षेपाद्वारे द्दनमािण करावी लागते. या व्यवस्थेच्या द्दनद्दमितीसाठी अनेक तंत्राचा वापर केला जातो. १) युती-प्रणतयुतीची णनणमथती - सत्तासमतोलाची व्यवस्था द्दनमािण करण्याचे िे सवाित जुने आद्दण प्रद्दसद् तंत्र आिे. युती म्िणजे द्दवद्दशष्ट उिेशपूतीसाठी राष्ट्रांनी एकत्र येऊन स्थापन केलेला गट द्दकंवा संघ िोय. प्रद्दतपक्षाद्दवरुद् आपली बाजू बळकट करण्यासाठी राष्ट्रे द्दमत्रराष्ट्रांच्या युती स्थापन करतात. िा सामूद्दिक प्रद्दतकाराचा मागि असून, एखादे राष्ट्र प्रबळ प्रद्दतपक्षाचा सामना करू शकत नािी तेव्िा आत्मरक्षणासाठी ते युतीत प्रवेश करते. उिेश सफल झाल्यानंतर अशा युती अनेकदा तुटतात. युतीचे स्वरूप आिमक द्दकंवा बचावात्मक असते. आिमक युती प्रस्थाद्दपत सत्तासमतोलाची व्यवस्था नष्ट करून आपल्या द्दितसंबंधांना सोईस्कर नवी व्यवस्था द्दनमािण करण्याचा प्रयत्न करतात. तर बचावात्मक युती प्रस्थाद्दपत सत्तासमतोलाची व्यवस्था द्दटकद्दवण्याचा प्रयत्न करतात. युती-प्रद्दतयुतीतील शि-प्रद्दतशिाच्या राजकारणाचे रूपांतर युद्ात िोऊ शकते. २) मोबदला – सत्ता समतोल द्दटकद्दवण्यासाठी भूप्रदेशाची मोबदला म्िणून वाटणी करणे िे सत्तासमतोलाचे जुने तंत्र आिे. १९ व्या शतकात युरोपातील सत्तासमतोल द्दटकवण्यासाठी या तंत्राचा वापर केला गेला. युद्ात पराभूत राष्ट्राच्या ताब्यातील प्रदेशाची द्दवजयी राष्ट्रे द्दवभागणी करून त्याची इतर राष्ट्रांमध्ये समान वाटणी केली जाते. त्यामुळे पराभूत राष्ट्राचे भौगोद्दलक खच्चीकरण िोऊन सत्तासमतोलाला आव्िान देण्याचे धाडस करीत नािी. munotes.in

Page 121

संकल्पना आद्दण दृद्दष्टकोन
39 उदा. पद्दिल्या मिायुद्ानंतर द्दवजयी राष्ट्रांनी जमिनीद्दवषयी या तंत्राचा मोठ्या प्रमाणात वापर केला. ३) फाळिी – सत्तासमतोल द्दटकद्दवण्याचे एक तंत्र म्िणून फाळणीचा वापर पूवीपासून केला जातो. यात युद्खोर द्दकंवा आिमक राष्ट्राची फाळणी अशाप्रकारे केली जाते की पुन्िा त्या राष्ट्राकडून युद्ाचे धाडस िोणार नािी. या तंत्राचा वापर बऱ्याचदा युद् समाप्तीनंतर केला जातो. द्दवजयी राष्ट्रांकडून सिीचा वापर करून ती पराभूत राष्ट्रांवर लादली जाते. उदा. दुसऱ्या मिायुद्ानंतर जमिनीची करण्यात आलेली फाळणी, १८ व्या शतकात पोलंडची तीनदा फाळणी करण्यात आली. पोलंडचा भूप्रदेश प्रद्दशया, रद्दशया, िंगेरीने आपसात वाटून घेतला. ४) शस्त्रीकरि आणि णन:शस्त्रीकरि – प्रत्येक राष्ट्राला आपल्या सुरक्षेसाठी शस्त्रास्त्रे बाळगण्याचा अद्दधकार आिे. राष्ट्र सुरक्षेसाठी भौद्दतक / लष्ट्करी सामर्थयि वाढद्दवण्यावर भर देतात. यातूनच राष्ट्रा-राष्ट्रांमधे शस्त्रास्र स्पधाि वाढीस लागते. राष्ट्रांच्या लष्ट्करी सामर्थयाित संतुलन द्दनमािण िोते तेव्िा समतोल साधला जातो. उदा. शीतयुद्ाच्या काळात अमेररका- सोद्दवयत रद्दशयात शस्त्रास्त्रस्पधाि समतोल द्दटकद्दवण्यास सिायक ठरते. शस्त्रीकरणामुळे सत्ता समतोलाची व्यवस्था जशी द्दटकवली जाते, तशी ती नष्टिी िोऊ शकते. शस्त्रीकरणाप्रमाणे द्दनिःशस्त्रीकरण िी सत्तासमतोल द्दटकद्दवण्यास कारणीभूत अथवा नष्ट करण्यास कारणीभूत ठरते. लष्ट्करी समर्थयाित संतुलन प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी राष्ट्रे शस्त्रास्त्रद्दनयंत्रण - द्दनिःशस्त्रीकरणासाठी तयार िोतात. त्यासाठी द्दवद्दवध करार केले जातात. उदा. SALT – १ व SALT- २ करार, अण्वस्त्र प्रसार बंदी करार ५) िस्तक्षेप आणि युद्ध – सत्तासमतोल द्दटकद्दवण्याचा अंद्दतम पयािय म्िणून िस्तक्षेप व युद् या तंत्राचा वापर केला जातो. िस्तक्षेप तंत्रांतगित एखादे मोठे राष्ट्र लिान राष्ट्राच्या अंतगित कारभारात िस्तक्षेप करून आपली इच्िा त्या राष्ट्रावर लादण्याचा प्रयत्न करते. बऱ्याचदा िस्तक्षेप युतीतील राष्ट्रे फुटुन बािेर जाऊ नये म्िणूनिी केले जातात. उदा. शीतयुद्ाच्या काळात अमेररका-सोद्दवयत रद्दशयाने राजकीय अद्दस्थरतेच्या नावाखाली अनेक राष्ट्रांच्या, कारभारात िस्तक्षेप केला. अमेररकेने क्युबा, लेबनॉन, munotes.in

Page 122

जागद्दतक राजकारण
40 लाओस मध्ये तर सोद्दवयत रद्दशयाने उत्तर कोरीया, उत्तर द्दव्िएतनाम, अफगाद्दणस्तानात िस्तक्षेप केले. या िस्तक्षेपातून युद्ेिी घडून आली. उदा. १९५० चे कोररयन युद्, १९६५ चे द्दव्िएतनाम युद्. १९८७ मध्ये मालदीव मधील बंड मोडण्यासाठी भारताने तेथे िस्तक्षेप केला. १९९१ मध्ये इराकने कुवैतवर आिमण केल्यानंतर अमेररकेने िस्तक्षेप करून कुवैतला मुि केले आद्दण पद्दिम आद्दशयातील द्दबघडलेले संतुलन दुरुस्त केले. ६) फोडा आणि राज्य करा – सत्तासमतोलाच्या या तंत्रातंगित प्रद्दतपक्षाची भौगोद्दलक द्दवभागणी करून त्याच्या सामर्थयािचे खच्चीकरण केले जाते. द्दमत्रराष्ट्रे जोडून स्वतिःची ताकद वाढवून संतुलन साधता येते. तसेच प्रद्दतस्पधी राष्ट्रांचे द्दमत्र पळवूनिी संतुलन साधले जाते. रोमन साम्राज्याने द्दवखुरलेल्या साम्राज्यावर द्दनयंत्रण प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी या तंत्राचा अनेकदा वापर केला. िान्सने जमिनीला कमकुवत करण्यासाठी या तंत्राचा वापर पद्दिल्या मिायुद्ापयांत केला. अशाप्रकारे सत्तासमतोलामुळे शांतता, द्दस्थरता द्दनमािण िोते. राष्ट्रांच्या एकाद्दधकारशािीला आळा बसतो आद्दण आंतरराष्ट्रीय कायद्याचे संरक्षण िोते. १.१० णवद्यापीठीय प्रश्न १) आंतरराष्ट्रीय संबंधांची व्याख्या दया आद्दण त्यांची व्याप्ती द्दवशद करा. २) आंतरराष्ट्रीय संबंध आद्दण आंतरराष्ट्रीय राजकारण यातील फरक स्पष्ट करा. ३) आंतरराष्ट्रीय संबंधांची व्याख्या द्या आद्दण त्याचे मित्त्व स्पष्ट करा. ४) आंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या वास्तववादी दृद्दष्टकोनाची चचाि करा ५) आंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या उदारमतवादी दृद्दष्टकोनाची चचाि करा. ६) सत्ता म्िणजे काय? सत्तेचे द्दवद्दवध घटक स्पष्ट करा. ७) राष्ट्रीय द्दित म्िणजे काय? ते सांगून राष्ट्रीय द्दितसंबंधांच्या संवधिनाचे मागि सांगा ८) सत्तासमतोल म्िणजे काय? सत्तासमतोल द्दनद्दमितीचे तंत्र स्पष्ट करा. संदभथग्रंर् १) आंतरराष्ट्रीय संबंध-शैलेंद्र देवळाणकर, द्दवद्या बुक्स पद्दब्लशसि, औरंगाबाद २) आंतरराष्ट्रीय संबंध शीतयुद्ोत्तर व जागद्दतकीकरणाचे राजकारण - अरुणा पेंडसे, उत्तरा सिस्त्रबुद्े, ओररयंट ब्लॅकस्वान, ओररएंट ब्लॅकस्वान प्रा. द्दल., मुंबई munotes.in

Page 123

41 २िवĵरचना घटक रचना २.१ उिĥĶये २.२ ÿÖतावना २.३ शीतयुĦ – अथª २.४ शीतयुĦाची पाĵªभूमी २.५ शीतयुĦकालीन िĬňुवीय िवĵरचना २.६ शीतयुĦो°र काळातील नवीन िवĵरचना – एकňुवीय िवĵरचना २.७ बहòňुवीय िवĵरचना २.८ िवīापीठीय ÿij २.२ ÿÖतावना दुसöया महायुĦानंतरचा सन १९४५ ते १९९० हा कालखंड शीतयुĦाचा काळ मानला जातो. दुसöया िवĵयुĦानंतर अमेåरका आिण सोिवयत रिशयाचा महास°ा Ìहणून उदय झाला. महायुĦानंतर जागितक नेतृÂवासाठी अमेåरका- सोिवयत रिशया यां¸यात तीĄ Öपधाª सुł झाली. या Öपध¥तून िनमाªण झालेले लÕकरी गट – ÿितगट, करार, शľाľÖपधाª, शह-ÿितशहाचे राजकारण यातून आंतरराÕůीय राजकारणात तणाव िनमाªण झाला. या तणावाचे वणªन करÁयासाठी शीतयुĦ (Cold War) ही संकÐपना वापरली जाते. शीतयुĦाने आंतरराÕůीय राजकारणाला मोठया ÿमाणात ÿभािवत केले. २.३ शीतयुĦ – अथª शीतयुĦ Ìहणजे अशी िÖथती ºयात पूणªकालीन शांतीही नसते परंतु वाÖतवात युĦही होत नाही. शांती व युĦ यामधील अिÖथरता असते. शीतयुĦ Ìहणजे अशी िÖथती, ºयात युĦाकåरता वातावरणिनिमªती केली जाते. वॉटर िलपमन यांनी शीतयुĦ (Cold War) हा शÊद पिहÐयांदा वापरला. ऑ³सफडª शÊदकोशानुसार शीतयुĦ Ìहणजे िहंसेचा वापर न करता धमकì, अडवणूक व ÿसारा¸या माÅयमातून कटूता व कलहाची िÖथती उÂपÆन करणे होय.’’ पं. जवाहरलाल नेहł यांनी शीतयुĦ Ìहणजे असे युĦ होय जे युĦ±ेýात नÓहे तर मनुÕया¸या डो³यात लढले जाते. शीतयुĦ ÿÂय±ात कधीच होत नाही तर िविशĶ िवचार मूÐये, संÖकृती, जीवनपĦती यावłन लढले जाते. munotes.in

Page 124

जागितक राजकारण
42 २.४ शीतयुĦाची पाĵªभूमी दुसöया महायुĦानंतर अमेåरका- सोिवयत रिशया या महास°ांचा उदय झाला. दोÆही महास°ा परÖपरिवरोधी िवचारसरणी¸या (अमेåरका भांडवलशाही िवचारधारेची, तर सोिवयत रिशया साÌयवादी िवचारधारा) पुरÖकÂयाª होÂया. Âयामुळे शीतयुĦाला दोन िभÆन िवचारसरणीतील संघषª Ìहणूनही ओळखला जातो. दुसöया महायुĦानंतर युरोप व आिशया खंडामÅये साÌयवादाचा वाढता ÿचार-ÿसार रोखÁयासाठी अमेåरकेने साÌयवादा¸या ÿितरोधणाचे धोरण Öवीकारले. Âयाअंतगªत युरोप आिण आिशया खंडातील अनेक राÕůांसमवेत लÕकरी करार कłन नाटो, िसएटो, सेÆटो सार´या लÕकरी संघटनांची िनिमªती केली गेली. या संघटने¸या सदÖयां¸या संर±णाची जबाबदारी अमेåरकेने घेतली. सदÖयराÕůांना साÌयवादा¸या िवरोधासाठी लÕकरी-आिथªक मदत केली. सोिवयत रिशयाही या Öपध¥त मागे नÓहता. पूवª युरोपातील राÕůांबरोबर सोिवयत रिशयाने ‘वासाª पॅ³ट’ हा लÕकरी करार कłन Âयां¸या संर±णाची जबाबदारी उचलली. पåरणामी जगाची िवभागणी भांडवलशाही िवŁĦ साÌयवादी अशा दोन गटात झाली. Ìहणूनच शीतयुĦकालीन जग िĬňुवीय ÓयवÖथेवर आधाåरत असÐयाचे बोलले जाते. लÕकरी करारांमुळे महास°ांना सदÖय राÕůां¸या अंतगªत कारभारात हÖत±ेप करÁयाची संधी िमळाली. Âयामुळे Öथािनक पातळीवरील छोटे-मोठे संघषª िचघळून Âयांना वैिĵक Öवłप ÿाĮ झाले. उदा. काÔमीर ÿij, अफगािणÖतानचा ÿij इ. २.५ शीतयुĦकालीन िĬňुवीय िवĵरचना (Bi – Polar System) दुसöया महायुĦानंतरचा काळ (१९४५-१९९०) हा शीतयुĦाचा काळ मानला जातो. या काळात जागितक नेतृÂवासाठी अमेåरका-सोिÓहयत रिशयामÅये तीĄ Öपधाª सुł झाली. या Öपध¥त िनमाªण झालेले लÕकरी गट – ÿितगट, शह-ÿितशहा¸या राजकारणातून िवĵ राजकारणात मोठा तणाव िनमाªण झाला. या तणावा¸या वणªनासाठी शीतयुĦ ही संकÐपना वापरली जाते. सोिवयत रिशयातील संघषª राजनियक पातळीवरचा होता. या संघषाªत Öपधाª, चढाओढ होती, परंतु संघषाªचे łपांतर ÿÂयस युĦांत झाले नाही. अमेåरका – सोिवयत रिशयातील शीतयुĦा¸या राजकारणातंगªत काही संकÐपना – िसĦांत आंतरराÕůीय राजकारणात िवकिसत झाले. १) ÿरोधन २) दहशतीचा समतोल ३) परÖपर िवनाशाची खाýी ४) तणाव शैिथÐय / देतांत ५) नव शीतुयĦ ६) संर±णाची डावपेचाÂमक योजना (Strategic Defence Initiative) munotes.in

Page 125

िवĵरचना
43 २.५.१ िĬňुवीय िवĵरचना – िĬňुवीय िवĵरचना ही दोन राÕůांभोवती क¤िþत असणारी िवĵरचना आहे. यामÅये स°ेची क¤þे दोन राÕůे असून, जागितक नेतृÂवाची धुरा Âया राÕůांकडे असते. आंतरराÕůीय राजकारणातील स°ा नेतृÂवासाठी Âया राÕůांमÅये Öपधाª, चढाओढ असते. शह-ÿितशहांचे राजकारण, गट-ÿितगटांचे राजकारण यामुळे आंतरराÕůीय राजकारणात तणाव िनमाªण होतो. उदा. शीतयुĦ कालीन िवĵरचना ही िĬňुवीय िवĵरचनेवर आधाåरत ÓयवÖथा होती. िĬňुवीय िवĵरचनेची ÿमुख वैिशĶये १) स°े¸या िवक¤þीकरणावर आधाåरत ÓयवÖथा –
१) िĬňुवीय िवĵरचना ही स°े¸या िवक¤þीकरणावर आधाåरत ÓयवÖथा असते तसेच स°ा ही दोन राÕůां¸या िकंवा राÕůगटां¸या हातात असते. उदा. शीतयुĦा¸या काळात जगाची िवभागणी अमेåरका आिण सोिवयत रिशया या दोन महास°ांमÅये झाली. २) दोÆही राÕůे अिधक शिĉशाली – िĬňुवीय िवĵरचनेत जगाचे नेतृÂव करणारे दोÆही राÕůे आिथªक, भौितक ŀĶया कमी-अिधक ÿमाणात शिĉशाली असतात. एक राÕůाची कृती, दुसöया राÕůा¸या ÿितकृतीला जÆम देते. उदा. शीतयुĦात अमेåरका – सोिवयत रिशया या दोÆही महास°ा आिÁवक, भौितकŀĶया बलशाही होÂया.
munotes.in

Page 126

जागितक राजकारण
44 ३) जागितक नेतृÂवासाठी संघषª – िĬňुवीय िवĵरचनेत स°े¸या क¤þÖथानी असलेÐया दोÆही राÕůांमÅये जागितक नेतृÂवासाठी संघषª असतो. Âयासाठी दोÆही राÕů ÿयÂनशील असतात. उदा. दुसöया महायुĦानंतर जगाची िवभागणी अमेåरका ÿिणत भांडवलशाही आिण सोिवयत रिशया ÿिणत साÌयवाद अशा दोन िवचारधारां¸या आधारावर झाली. जागितक नेतृÂवा¸या Öपध¥तून शीतयुĦाचा उदय झाला. ४) युती-ÿितयुतीची िनिमªती – िĬňुवीय रचनेत दोÆही राÕůे जगातील इतर राÕůांना आपापÐया गटात ओढÁयाचा ÿयÂन करीत असतात. Âयाकåरता आपापÐया िमý राÕůांसमवेत करार कłन युती-ÿितयुती िनमाªण केÐया जातात. उदा. शीतयुĦा¸या काळात अमेåरका आिण सोिवयत रिशयाने आपÐया िमý राÕůांबरोबर लÕकरी करार कłन Âयांना लÕकरी – आिथªक मदत पुरवली. पåरणामी Öथािनक िवभागीय पातळीवर शľाľ Öपधाª वाढली. अमेåरकेने NATO तर सोिवयत रिशयाने वॉसाª पॅ³ट या लÕकरी संघटनांची सामूिहक सुर±े¸या तÂवावर आधाåरत िनिमªती केली. ५) दोन राÕůां¸या अिधस°ेवर आधाåरत ÓयवÖथा – िĬňुवीय िवĵरचना ही दोन राÕůां¸या अिधस°ेवर आधाåरत ÓयवÖथा असते. उदा. शीतयुĦा¸या राजकारणाने Öवłप वैिĵक होते. Âयात युरोप, आिशया, आĀìका खंडातील बहòसं´य राÕůे ओढली गेली. २.५.२ िĬňुवीय िवĵरचने¸या समथªनाथª मुĥे – सन १९४५ ते १९९१ हा शीतयुĦाचा काळ मानला जातो. या काळातील ÿमुख घडामोडी खालीलÿमाणे आहे. १) पॅåरस शांतता पåरषद (१९४६) जमªनी, इटली, जपान¸या पराभवानंतर १९४६ मÅये दोÖत राÕůांनी युĦो°र युरोप¸या पुनरªचनेसाठी पॅåरस येथे पåरषद घेतली. दुसöया महायुĦानंतर शीतयुĦाचे पिहले पडसाद या पåरषदेत उमटले. पåरषदेत घेÁयात आलेÐया िनणªयांमुळे अमेåरका–सोिवयत रिशया मधील दरी वाढÁयास सुłवात झाली. २) þूमन तÂव (१९४७) दुसöया महायुĦा¸या आिथªक दुÕपåरणामांना बळी पडलेÐया युरोपातील राÕůांना आिथªक मदतीसाठी अमेåरकेचे तÂकालीन राÕůाÅय± हॅरी ůमन यांनी १२ माचª, १९४७ रोजी एका योजनेची घोषणा केली. आिथªक दुरावÖथेमुळे युरोपातील काही राÕůांमÅये राजकìय अिÖथरता िनमाªण झाली. या राजकìय अिÖथरतेचे भांडवल सोिवयत रिशया साÌयवादा¸या ÿसारासाठी करेल, अशी भीती अमेåरकेला होती. munotes.in

Page 127

िवĵरचना
45 तेÓहा अशा राÕůांना आिथªक मदत देऊन Âया राÕůांमधील लोकशाही ÓयवÖथेला िÖथरता ÿाĮ कłन देÁयासाठी आिथªक सहाÍय देÁयाची तरतूद या योजनेत होती. ३) माशªल योजना (१९४७) अमेåरकेचे तÂकालीन परराÕůमंýी जॉजª माशªल यांनी ५ जून १९४७ ला युरोपीय राÕůांना आिथªक मदत पुरिवÁयासाठी एका योजनेची घोषणा केली. Âयामागील हेतु दुसöया महायुĦानंतर िविवध आिथªक समÖयांशी झुंजणाöया युरोिपयन राÕůांना आिथªक मदत करÁयाचा होता. १६ एिÿल १९४८ ला Öथापन झालेली OECD – (Organisation for European Economic Co – Operation) संघटना माशªल योजनेवर आधाåरत होती. ४) लÕकरी संघटनांची िनिमªती – सामूिहक सुर±े¸या तßवावर आधाåरत लÕकरी संघटनांची िनिमªती हे शीतयुĦाचे एक महÂवाचे वैिशĶय आहे. परÖपर दबाव वाढिवÁयासाठी शीतयुĦा¸या राजकारणाचा भाग Ìहणून अमेåरका आिण सोिवयत रिशयाकडून आपÐया िमý राÕůांबरोबर लÕकरी करार केले. अमेåरकेने NATO, SEATO, CENTO या सार´या लÕकरी संघटना िनमाªण केÐया. युरोप-आिशयातील साÌयवादा¸या वाढÂया ÿसाराला आळा घालणे आिण सोिवयत रिशयापासून िमý राÕůांचे संर±ण करणे हा अमेåरका ÿणीत लÕकरी संघटनांचा उĥेश होता. या लÕकरी करारांमुळे शीतयुĦांचे राजकारण वैिĵक बनले. शľाľÖपधाª वाढली. अमेåरका – सोिवयत रिशया¸या सदÖय राÕůां¸या अंतगªत कारभारातील हÖत±ेप, सदÖय राÕůांना आिथªक-लÕकरी मदत यातून िवभागीय स°ासमतोल अिÖथर बनला. ५) इराणचा ÿij दुसöया िवĵयुĦादरÌयान सोिवयत रिशयाचे सैÆय इराणमÅये घुसले. हे सैÆय काढून घेÁयास सोिवयत रिशया तयार नÓहता. Âयाचबरोबर सोिवयत रिशयाचा इराण¸या अंतगªत कारभारात हÖत±ेप वाढला. ÂयािवłĦ इराणने UNO कडे तøार केली. अमेåरकेने इराणची तøार उचलून धरली. सोिवयत रिशयाने आपले सैÆय इराणमधून काढून ¶यावे, असा ठराव सुर±ा पåरषदेने पास केला. ६) बिलªनचा पेचÿसंग दुसöया िवĵयुĦानंतर पूवª जमªनीवर सोिवयत फौजांचा तर पिIJम जमªनीवर दोÖत राÕůां¸या फौजांचा ताबा होता. सोिवयत रिशयाने १९४८ मÅये वाहतुक व Óयापारावर कडक बंधने घालून दोÖत राÕůां¸या फौजांची कŌडी केली. या कŌडीमुळे पिIJम बिल«न मÅये जनतेसाठी जीवनावÔयक वÖतूंचा तुटवडा िनमाªण झाला. अमेåरका व िमý राÕůांनी पिIJम जमªनीला हवाई मागाªने जीवनावÔयक वÖतूंचा पुरवठा केला. पुढे UNO¸या हÖत±ेपानंतर ही कŌडी सुटÁयास मदत झाली. munotes.in

Page 128

जागितक राजकारण
46 ७) हंगेरीचा ÿij १९५६ मÅये हंगेरीतील राजकìय अिÖथरतेचा फायदा घेऊन सोिवयत रिशयाने आपÐया फौजा हंगेरीत घुसवÐया. रिशयाचा हंगेरीतील लÕकरी हÖत±ेप आिण रिशयन समथªकांचे पािठंबा असलेले साÌयवादी आंदोलनातून तेथे मूलभूत ह³कांची पायमÐली होत असÐयाचा आरोप अमेåरका व िमý राÕůांनी केला. ‘हंगेरी वॉसाª’ कराराचा सदÖय असÐयाने Âयाला लÕकरी मदत पुरवÁयासाठी सोिवयत रिशया बांधील असÐयाची भूिमका रिशयाने घेतली. ८) ³युबातील ±ेपणाľ ÿसंग अमेåरके¸या दि±णेला १४५ िकमी वर असलेले ³युबा हे छोटेसे राÕů होय. १९६२ मÅये सोिवयत रिशयाने ³युबामÅये मÅयम पÐÐयाची अÁवľे ठेवÁयाचा िनणªय घेतला. हे अमेåरके¸या संर±णासाठी आÓहान होते. अमेåरकेने रिशयािवłĦ लÕकरी कारवाई करÁयाची धमकì िदली. Âयावłन महास°ांमÅये तणाव िनमाªण झाला. Âयाचे łपांतर अणुयुĦांत होÁयाची श³यता होती. रिशयाने ³युबात अÁवľे ठेवÁयाचा िनणªय रĥ केÐयाने ³युबाचा पेचÿसंग सुटला. ९) देतांत – शीतयुĦा¸या काळातील १९६९ ते १९७९ आिण १९८५ ते १९९० हा काळ देतांत िकंवा तणाव शैिथÐयाचा काळ Ìहणून ओळखला जातो. या काळात अमेåरका – सोिवयत रिशया, अमेåरका, चीन यां¸यातील तणाव कमी झाला. अमेåरका – सोिवयत रिशयातील मैýी व सहकायª वाढले. दोÆही राÕůादरÌयान १९७३ मÅये आिथªक सहकायª आिण ÓयापारवृĦीसाठी करार झाले. िन:शľीकरणा¸या ÿिøयेला गती िमळाली. १९७२ ¸या डावपेचाÂमक शľाľ िनयंýण करारावर महास°ांनी Öवा±री केली. अमेåरकेचे तÂकालीन राÕůाÅय± åरचडª िन³सन यांनी फेāुवारी १९७२ मÅये चीनला भेट िदली. या भेटीने अमेåरका – चीन देतांतची ÿिøया सुł झाली. दोÆही राÕůांनी वादúÖत मुĥे बाजुला ठेवून आिथªक – Óयापारी – सांÖकृितक संबंध सुधारÁयाचे ठरिवले. अमेåरकेने चीनला सावªभौम राÕů Ìहणून माÆयता िदली. पåरणामी चीनचा UNO तील ÿवेश सुकर झाला. १०) िÓहएतनाम युĦ (१९६५ – ७०) हा शीतयुĦा¸या काळातील महÂवाचा संघषª होय. अमेåरकेचे परराÕů धोरण आिण अंतगªत राजकारणात øांितकारी पåरवतªन घडवून आणणारा हा संघषª होय. १९५४ पासून ĀाÆसने िÓहएतनाममधून लÕकर काढून घेÁयास सुłवात केली. १९५४ नंतर िÓहएतनामची िवभागणी सोिवयत रिशया¸या आिण साÌयवादा¸या ÿभावाखालील उ°र िÓहएतनाम आिण अमेåरके¸या ÿभावाखालील दि±ण िÓहएतनाम अशी झाली. १९६१ मÅये उ°र िÓहएतनामने दि±ण िÓहएतनामवर आøमण केले. १९६५ पासून अमेåरकन सैÆय उ°र िÓहएतनाम िवŁĦ ÿÂय± युĦात उतरले. राÕůाÅय± जॉÆसन munotes.in

Page 129

िवĵरचना
47 यां¸या काळात सुł झालेले युĦ पाच वष¥ चालले. युĦात अमेåरकेचा पराभव झाला. दि±ण िÓहएतनामवर िनयंýण ÿÖथािपत करÁयात यश िमळाले. १९६९ पासून अमेåरकेने दि±ण िÓहएतनाममधील आपले सैÆय काढून ¶यायला सुłवात झाली. युĦात हजारो सैिनक मारले गेल. युĦानंतर अमेåरके¸या परराÕů आिण संर±णािवषयक धोरणात अमेåरकन काँúेसची भूिमका वाढली. ११) अफगािणÖतानमधील युĦ – सोिवयत रिशया¸या १९७९ मÅये अफगािणÖतान मधील लÕकरी हÖत±ेपाने शीतयुĦातील तणाव िशिथलीकरणाची ÿिøया मागे पडून नवशीतयुĦाला ÿारंभ झाला. १९७८ मÅये अफगािणÖतानात लÕकरी उठाव होऊन साÌयवादी राजवट (Peoples Democratics Party of Afaganistan) ÿÖथािपत झाली. सोिवयत रिशया¸या हÖत±ेपानंतर अफगािणÖतान मÅये रिशयन सैÆयाचे पाठबळ असणारे अफगाण सैÆय आिण पािकÖतान – अमेåरकेचे पाठबळ असणारे अफगाण मुजािहĥीन बंडखोर यां¸यात युĦ झाले. अशा ÿकारे अमेåरका–सोिवयत रिशया पुÆहा समोरासमोर आले. १९८९ मÅये रिशयाचे तÂकालीन अÅय± िमखाईल úोबाªचेÓह यांनी अफगिणÖतानमधील रिशयन सैÆय काढून घेईपय«त हा संघषª सुł होता. शीतयुĦा¸या काळात UNO¸या Óयासपीठावर िन:शľीकरणा¸या राजकारणात शीतयुĦकालीन ňुवीकरण ÖपĶपणे जाणवत होते. शीतयुĦा¸या राजकारणामुळे अनेक Öथािनक ÿijांना गुंतागुंतीचे Öवłप ÿाĮ झाले. शीतयुĦा¸या समाĮीनंतरही हे ÿij सुटलेले नाही. उदा. काÔमीर ÿij, अरब-इľाइल संघषª २.५.३ शीतयुĦकालीन िĬňुवी िवĵरचने¸या समाĮीची कारणे १९९० ¸या दशका¸या पूवाªधाªत सोिवयत रिशयाचे िवघटन झाले. Âयामुळे शीतयुĦाने िनमाªण केलेली िĬňुवीकरणाची ÓयवÖथा कोलमडली. Âयामागील कारणे खालील ÿमाणे – १) शीतयुĦाने एका जीवघेÁया शľाľ Öपध¥ला जÆम िदला. ही शľाľ Öपधाª ÿचंड खिचªक होती. अमेåरका – सोिवयत रिशया¸या अथªÓयवÖथेवर ÿचंड ताण पडला. ही शľाľ Öपधाª अिधक काळ िटकिवणे दोÆही महास°ांसाठी अवघड बनले. २) शीतयुĦकालीन अमेåरका – सोिवयत रिशया यां¸या परÖपरांवर ÿभाव पाडÁया¸या आिण इतर राÕůांना आपÐया गटात खेचÁया¸या तीĄ Öपध¥मुळे ितसöया जगातील िवकसनशील राÕůांवर मोठा अÆयाय झाला. राÕůवादी भावनेची मोठी लाट शीतयुĦा¸या राजकारणाची ÿितिøया Ìहणून काही राÕůांमधून िनमाªण झाली. Âयाचे चटके महास°ांना सोसावे लागले. उदा. िÓहएतनाममÅये अमेåरकेची झालेली कŌडी अफगािणÖतानातील रिशयाचा फसलेला डाव munotes.in

Page 130

जागितक राजकारण
48 ३) शीतयुĦा¸या राजकारणातील साÌयवादी आिण भांडवलशाही अशा दोÆही Öपधªक गटांमÅये अंतगªत फूट पडायला सुŁवात झाली. रिशया-चीन मतभेदामुळे साÌयवादी राÕůां¸या एकतेला तडा गेला तर अमेåरका आिण ित¸या इतर पिIJमी युरोपीय सहकारी राÕůांमÅये िनमाªण झालेÐया मतभेदांमुळे नाटो संघटनेिवषयी ÿijिचÆह िनमाªण झाले. ४) शीतयुĦा¸या काळात अमेåरका – सोिवयत रिशया यांचा संर±ण खचª वाढत असताना दुसरीकडे जपान आिण काही अंशी आµनेय आिशयाई राÕůांचा आिथªक िवकास घडून येत होता. जपान, िसंगापूर, थायलंड, मलेिशया यां¸या आिथªक िवकासामुळे शीतयुĦा¸या राजकारणाचा िनरथªकपणा महास°ां¸या ल±ात आला. पåरणामी १९८० ¸या दशकापासून दोÆही महास°ांनी आिथªक िहतसंबंधांना ÿाधाÆय देÁयास सुŁवात केली. ५) १९८० ¸या दशकातील नवशीतयुĦा¸या राजकारणांतगªत अमेåरकेचे अÅय± रोनाÐड रेगन यांनी सुł केलेÐया शľाľÖपध¥त रिशयाचा िटकाव लागला नाही. ६) रिशयाचे कोलमडलेली अथªÓयवÖथा आिण Âयावर िनयंýण ठेवÁयात रिशयातील ÿशासन अपयशी ठरले. २.६ शीतयुĦानंतर¸या काळातील नवीन िवĵरचना १९९१ मÅये सोिवयत रिशया¸या िवघटनाबरोबरच अमेåरका सोिवयत रिशयातील शीतयुĦाचे राजकारण संपुĶात आले. िĬňुवीकरणावर आधाåरत शीतयुĦकालीन स°ा समतोलाची ÓयवÖथा कोसळली. सोिवयत रिशयाचे िवघटन होऊन १५ Öवतंý व सावªभौम राÕůे िनमाªण झाली. पूवª युरोपमधील अनेक राÕůांमधून साÌयवादी राजवटी कोसळून लोकशाही ÓयवÖथा िनमाªण झाली. शीतयुĦा¸या काळातील लÕकरी गट, करार (नाटो वगळून) संपुĶात आले. लÕकरी गटाची जागा िवभागीय Óयापार संघांनी घेतली शीतयुĦा¸या अंताबरोबरच अमेåरका – सोिवयत रिशया पिIJम – पूवª युरोपातील सहकायाªचा मागª मोकळा झाला. िवचारसरणीपे±ा िहतसंबंध महÂवाचे बनले. अमेåरका व युरोपीय राÕůांनी परराÕů धोरणात आिथªक िहतसंबंधांना ÿाधाÆय िदले. पिIJम – पूवª जमªनीचे एकìकरण झाले.उ°र-दि±ण कोåरया¸या एकìकरणाची ÿिøया सुł झाली. रिशयाने अफगािणÖतानमधून आपले सैÆय काढून घेतले. इराक-इराण युĦाचा शेवट होऊन आिशया खंडात तणाव शैिथÐयाची ÿिøया सुł झाली. शीतयुĦा¸या समाĮीबरोबरच UNO ची िवĵ राजकारणातील भूिमका बदलली. शीतयुĦा¸या काळात दोÆही महास°ांनी UNO ¸या Óयासपीठाचा वापर संघषाªकåरता केला. परंतु शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर UNO ने पयाªवरण संर±ण, िन:शľीकरण मानवािधकारांचे संर±ण, मिहला स±मीकरण अशा िविवध ±ेýात भरीव कामिगरी केली. शीतयुद् धो°र जग हे तणावमुĉ आहे असे नाही. महास°ांमधील संघषª संपला तरी देशांतगªत Öथािनक – िवभागीय पातळीवरचे वांिशक, धािमªक संघषª, धािमªक मूलतÂववाद, दहशतवाद यामुळे िहंसाचाराचे ÿमाण वाढत आहे. िवकसीत राÕůाबरोबरच िवकसनशील राÕůांनाही दहशतवादा¸या भÖमासुराने úासले आहे. munotes.in

Page 131

िवĵरचना
49 अशा ÿकारे शीतयुĦो°र काळात एकìकडे शांतता, सहकायª आिण लोकशाहीचा ÿसार घडून आला आहे तर दुसरीकडे िवभागीय संघषाªचेही अिÖतÂव जाणवते. यातून परÖपरिवरोधी िवषयांचे अिÖतÂव असणारी एक नवीन िवĵरचना अिÖतÂवात आली आहे. २.६.१ नवीन िवĵरचना : एकňुवी कì बहòňुवी ? १९९१ मÅये शीतयुĦांचा अÖत झाला. अमेåरका – सोिवयत रिशया यां¸यातील संघषª िमटला. सोिवयत रिशया¸या िवघटनाबरोबरच िĬňुवी स°ासमतोलावर आधाåरत िवĵरचना कोसळली आिण अमेåरकेचे वचªÖव जगावर िनमाªण झाले. अमेåरकेसार´या महास°ेला जगात तोडीस तोड अशी महास°ा उरली नसÐयाने अमेåरके¸या नेतृÂवाखाली एकňुवीय िवĵरचना आकाराला आली. शीतयुĦानंतरची आकाराला आलेÐया नवीन िवĵरचना एकňुवीय (Unipolar) आहे कì बहòňुवी (Multipolar) यािवषयी िवचारवंतांमÅये मतभेद आहे. वाÖतिवक पाहता या िवĵरचनेत एकňुवीय आिण बहòňुवीय ÓयवÖथांचे सहअिÖतÂव आहे. नवीन िवĵरचनेला पूणªत: एकňुवीय आिण बहòňुवी Ìहणणे चुकìचे असून, एकाच वेळी या दोÆही ÓयवÖथांची वैिशĶये नवीन िवĵरचनेत िदसून येतात. २.६.२ एकňुवीय िवĵरचना (Unipolar Wold Order) एकňुवीय िवĵरचना ही एकाच राÕůाभोवती क¤िþत असणारी िवĵरचना असून जागितक नेतृÂवाची धुरा Âया राÕůाकडे असते. िवĵ राजकारणातील ÿमुख िनणªय Âया राÕůा¸या मजêने घेतले जातात. िवĵशांती आिण सुरि±तता िटकिवÁयाची जबाबदारी Âया राÕůावर असते. Âया राÕůाशी Öपधाª कł शकेल िकंवा Âयां¸या स°ेला आÓहान देऊ शकेल अशी दूसरी स°ा या िवĵरचनेत अिÖतÂवात नसते. शीतयुĦो°र काळात अशी ÓयवÖथा अिÖतÂवात आली असÐयाचे अमेåरकन अËयासकांचे मत आहे ४५ वष¥ चाललेÐया Öपध¥त अमेåरका आिण अमेåरका नेतृÂव करीत असलेÐया भांडवलशाही िवचारसरणीचा ÖपĶ िवजय झाला आहे. एकňुवीय िवĵरचनेची ÿमुख वैिशĶये –

munotes.in

Page 132

जागितक राजकारण
50 १) स°े¸या क¤िþ करणावर आधाåरत एकňुवीय िवĵरचना स°े¸या क¤þीकरणावर आधाåरत असून स°ा ही एखादया िविशĶ राÕůा¸या िकंवा गटा¸या हातात क¤िþत असते. २) एक राÕů इतरांपे±ा अिधक शिĉशाली – िविशĶ राÕůांचे िकंवा राÕůगटाचे आिथªक, भौितक सामÃयª हे इतर राÕůांपे±ा अिधक असते. ३) एकाच राÕůा¸या अिधस°ेवर आधाåरत ÓयवÖथा एकňुवीय ÓयवÖथा एकाच राÕůा¸या अिधस°ेवर आधाåरत ÓयवÖथा असते. आंतरराÕůीय राजकारणाचे नेतृÂव सामूिहक Öवłपाचे नसून ते एकìकृत Öवłपाचे असते. आंतरराÕůीय राजकारणाची धुरा एका शिĉशाली राÕůाकडे असते. हे राÕů आंतरराÕůीय घडामोडी¸या क¤þÖथानी असते. ४) एकाच राÕůाची एकािधकारशाही या ÓयवÖथेत एका राÕůाची एकािधकारी िकंवा हòकूमशाही िनमाªण होÁयाची श³यता असते. ५) शिĉशाली राÕůे स°ासमतोलकाची भूिमका पार पाडते या ÓयवÖथेमÅये आंतरराÕůीय राजकारणाचे नेतृÂव करणारे राÕů आंतरराÕůीय तसेच िवभागीय स°ासमतोलात स°ासमतोलकाची भूिमका पार पाडते. ६) लोकशाहीिवरोधी ÓयवÖथा – एकňुवीय ÓयवÖथा ही ÿामु´याने लोकशाही िवरोधी ÓयवÖथा असते. जगाचे नेतृÂव करणारे राÕů बöयाचदा हòकूमशाही पĦतीने वतªन करते. २.६.३ एकňुवीय ÓयवÖथे¸या समथªनाथª मुĥे – सोिवयत रिशया¸या िवघटनानंतर अमेåरकेशी Öपधाª कł शकेल. अशी दुसरी स°ा अिÖतÂवात नाही. Âयामुळे नवीन िवĵरचनेवरील अमेåरकेची पकड िनिवªवाद आहे. १९९१ मÅये अमेåरकेचे तÂकालीन राÕůाÅय± जॉजª बुश (िसनीअर) यांनी शीतयुĦो°र काळातील नवीन िवĵरचनेची घोषणा केली. ही िवĵरचना अथाªतच अमेåरका क¤िþत आहे. नवीन िवĵरचनेत अमेåरकेची भूिमका िवĵर±ण कÂया«ची (Global Policeman) असेल. Âयासाठी आंतरराÕůीय राजकारणात अमेåरकेचा सहभाग सøìय असेल. असा सूर या घोषणेत होता. जॉजª बुश यांची नवीन िवĵरचना ही पाच तÂवांवर आधाåरत होती – १) िवĵ राजकारणाचे नेतृÂव, िवĵशांती आिण सुरि±तता िटकिवÁयाची जबाबदारी अमेåरकेवर असेल. munotes.in

Page 133

िवĵरचना
51 २) आंतरराÕůीय सहकायाª¸या माÅयमातून शांतता आिण सुरि±ततेचे उिĥĶ साधले जाईल. ३) िवĵरचनेत UNO ची भूिमका महÂवपूणª असेल. ४) आंतरराÕůीय कायīाचे उÐलंघन करणाöया राÕůािवłĦ सामूिहक सुरि±तते¸या तÂवांतगªत कारवाई केली जाईल. ५) अणुचाचणी बंदी, अÁवľ ÿसार बंदीसाठी युĦपातळीवर ÿयÂन केले जातील. अमेåरकेची वाढती एकािधकारशाही – जॉजª बुश (िसिनअर) यांनी घोषीत केलेÐया नवीन िवĵरचने¸या Öवłपातून भिवÕयातील अमेåरके¸या भूिमकेची जगाला कÐपना आली. सन १९९१ ते २००९ या काळातील आंतरराÕůीय राजकारणातील घडामोडी पािहÐया तर बुश यांनी घोिषत केलेली नवीन िवĵरचना अमेåरका ÿÂय±ात आणताना िदसते. या घडामŌडी मधून शीतयुĦो°र िवĵरचना एकňुवी असÐयाचे ÖपĶ संकेत िमळतात. या कालावधीत अमेåरकेची एकािधकारशाही, दादािगरी वाढलेली िदसते. अमेåरके¸या एकािधकारशाहीला थोपिवÁयात UNOलाही अपयश आले आहे. १) १९९१ चे खाडी युĦ सन १९९१ ¸या खाडी युĦादरÌयान अमेåरकेचा नेतृÂवाखाली UNO ने सामूिहक सुरि±तते¸या तÂवांतगªत इरकािवłĦ लÕकरी कारवाई केली. Âयात अमेåरकेने दोन लाख सैÆय सौदी अरेिबयात ठेवले. या लÕकरी कारवाईनंतर इराकने कुवैतमधून माघार घेतली. तरीही अमेåरकेने सौदी अरेिबयातून आपले सैÆय काढून घेÁयास नकार िदला. २) नाटोचे बॉÌबहÐले – बोिÖनया आिण सिबªया राÕůांमधील वांिशक िहंसाचार थांबिवÁयासाठी अमेåरके¸या नेतृÂवाखाली NATO संघटनेने १९९५ व १९९६ मÅये या राÕůांवर हवाई हÐले केले. या हÐÐयांसाठी UNO ¸या सुर±ा पåरषदेची सहमती नÓहती. ३) शांितसेनेतून माघार आिĀकेतील सोमािलया राÕůातील वांिशक दंगली थांबिवÁयासाठी युनोने पाठवलेÐया शांितसेनेतून अमेåरकेने आपला सहभाग तडकाफडकì काढून घेतला. अमेåरकेचा हा िनणªय पूणªत: एकतफê व युनो¸या िनयमांचा भंग करणारा होता. ४) अफगािणÖतानवर लÕकरी कारवाई ११ सÈट¤बर २००१ रोजी अमेåरकेचा Æयूयॉकªमधील िवĵ Óयापार क¤þ (WTC) व वॉिशंµटन डी.सी.तील अमेåरकन संर±ण िवभाग (पेÆटागॉन) ¸या कायाªलयावर दहशतवादी हÐले झाले. या हÐÐयात ५००० अमेåरकन नागåरक मारले गेले. हÐÐयाचा मु´य सूýधार ओसामा-िबन- लादेनला अफगािणÖतानमधील तÂकालीन तािलबान शासनाने आ®य िदÐयाचा संशय अमेåरकेला होता. Âयामुळे अमेåरकेने munotes.in

Page 134

जागितक राजकारण
52 तािलबान शासनािवŁĦ लÕकरी कारवाई केली. कारवाईत अफगािणÖतानातील धािमªक मूलतßवावर आधाåरत तािलबानी शासन संपुĶात आले. कारवाई दरÌयान अमेåरकेकडून युĦ िनयम धाÊयावर बसिवÁयात आले. मोठ्या ÿमाणावर मानवािधकारांचे उÐलंघन करÁयात आले. ५) आंतरराÕůीय दहशतवादािवłĦ अमेåरकेचे युĦ सÈट¤बर ११ ¸या दहशतवादी हÐ Ðयानंतर अमेåरकेने आंतरराÕůीय दहशतवादािवłĦ युĦ पुकारले. या युĦात अमेåरका वापरत असलेÐया िविवध तंýावłन अमेåरकेची एकािधकारशाही ÖपĶ होते. दहशतवादा¸या नावाखाली एखाīा सावªभौम राÕůा¸या अंतगªत कारभारात हÖत±ेप करणे, दहशतवादाला समथªन देÁया¸या आरोपावłन काही राÕůांिवłĦ एकतफê आिथªक बिहÕकाराची – Óयापारी नाकेबंदीची घोषणा करणे. काही राÕůांना दैÂय राÕůे (Evil Nations) Ìहणून संबोधून Âयांना िवĵ राजकारणात वेगळे पाडÁयाचा ÿयÂन करणे. मानवािधकार, युĦिनयमांचे उÐलंघन करणे या तंýातून अमेåरकेची दादािगरी वाढत असÐयाचे िदसते. आंतरराÕůीय दहशतवादाचा सामना करÁयासाठी अमेåरकेने काही राÕůांबरोबर लÕकरी करार केले. करारांतगªत अमेåरका Âया राÕůांना शľाľपुरवठा करीत असते. यातून िवभागीय पातळीवर शľाľ Öपधाª जोर धरताना िदसते. ६) इराकिवłĦ लÕकरी कारवाई – अमेåरके¸या एकािधकारशाहीचा सवō¸च िबंदू Ìहणजे २००४ मÅये अमेåरकेने इराकवर लÕकरी कारवाई केली. UNO ¸या १५० पे±ा जाÖत सदÖय राÕůांचा या कारवाईला िवरोध असतानाही काही राÕůां¸या सहकायाªने अमेåरकेने ही कारवाई पूणªÂवाला नेली. अमेåरके¸या युĦिपपासू धोरणांना मुरड घालÁयास UNO ला आलेले हे सवाªत मोठे अपयश आहे. इराकवरील लÕकरी कारवाई दोन उिĥĶांसाठी करÁयात आली.  इराकमÅये सĥाम हòसनेची राजवट बदलणे (Regione Change)  िन:Ôýीकरण इराकमÅये तÂकालीन अÅय± सĥाम हòसैन¸या काळात आिÁवक, रासायिनक, जैिवक अľांचा िवकास करÁयात आÐयाचा संशय अमेåरकेला होता ही िवÅवंसक शľाľे (WMD – Weapons of Mass Destruction) भिवÕयात दहशतवादी संघटनांकडून अमेåरके िवłĦ वापरले जाÁयाची भीती होती. या शľांचा गैरवापर होÁयाअगोदरच ती नĶ करÁयासाठी ही कारवाई करÁयात आली. भिवÕयात शýूकडून काही धो³याची श³यता असÐयास योµय कारवाई कłन धो³याची श³यता नĶ करÁया¸या धोरणाला Preemptive Attack धोरण munotes.in

Page 135

िवĵरचना
53 Ìहणतात. अमेåरकेची इराकवरील लÕकरी कारवाई या धोरणावर आधाåरत होती. सÅया इľालयकडून पॅलेÖटाईन िवłĦ या धोरणाचा सवाªिधक वापर केला जातो. भारतानेही असे धोरण पाकÓयाĮ काÔमीरमधील भारतािवरोधी कारवाया करणाöया दहशतवादी संघटनांिवłĦ वापरावे. यािवषयी देशांतगªत दबाव शासनावर वाढत आहे. २.७ बहòňुवीय िवĵरचना (Multi – Polar World Order) बहòňुवीय िवĵरचना Ìहणजे अशी िवĵरचना, ºयामÅये स°ेची क¤þे अनेक असतात. आंतरराÕůीय राजकारणाचे नेतृÂव कोणÂयाही एका राÕůाकडे नसून अनेक राÕůांमÅये यासाठी Öपधाª असते या ÓयवÖथेत कोणतेही एक राÕů शिĉशाली नसते तर अनेक राĶांचे स°ासामÃयª कमी-अिधक ÿमाणात समान असते. Âयामुळे कोणÂयाही एका राÕůाची दादािगरी, मĉेदारी िनमाªण होÁयाची श³यता नसते. राÕůांमÅये Öपधाª असली तरी समान राÕůीय िहतसंबंधा¸या र±णासाठी युती होÁयाची श³यता असते. उदा. १९९१ ¸या खाडी युĦा¸या वेळी अमेåरके¸या नेतृÂवाखाली इराकिवłĦ सामूिहक सुरि±तते¸या तÂवांतगªत लÕकरी कारवाई करÁयात आली. या कारवाईला रिशया, चीन, जपान या महास°ांचे समथªन होते. २.७.१ बहòňुवीय िवĵरचनेची ÿमुख वैिशĶये
१) बहòस°ाक¤þी िवĵरचना - या ÓयवÖथेत स°ेची क¤þे अनेक असतात. २) सामÃया«मÅये समानता – बहòňुवीय िवĵरचनेत राÕůांचे सामÃयª कमी-अिधक ÿमाणात समान असते.
munotes.in

Page 136

जागितक राजकारण
54 ३) सामूिहक नेतृÂव – बहòňुवीय िवĵरचना सामूिहक नेतृÂवा¸या (Collective Leadership) तÂवावर आधाåरत आहे. आंततरराÕůीय राजकारणाचे नेतृÂव एका राÕůाकडे नसून अनेक राÕů सामूिहकपणे हे कायª पार पाडतात. ४) स°ासमतोलावर आधाåरत ÓयवÖथा – बहòňुवीय िवĵरचना ही १९ Óया शतकात युरोपात अिÖतÂवात असलेÐया स°ासमतोला¸या ÓयवÖथेवर आधाåरत ÓयवÖथा आहे. या ÓयवÖथेत इंµलंड, ĀाÆस, ऑिÖůया, नेदरलॅÁड, बेिÐजअम यासारखी स°ेची अनेक क¤þे होती. या राÕůांमÅये आिशया – आिĀका खंडात वसाहती िनमाªण करÁयासाठी तीĄ Öपधाª होती. ५) राºयकांचा नवीन स°ाक¤þे Ìहणून उदय – बहòňुवीय िवĵरचनेत राÕůांबरोबरच राºयके (Non States Actors) उदा. बहòराÕůीय कंपÆया, NGO, Óयापार संघ इ. स°ेची क¤þे बनली आहे. उदा. ASEAN या Óयापारसंघाचा आिथªक Óयापारी स°ेचा क¤þ Ìहणून उदय झाला असून अनेक मोठी राÕůे ASEAN चे सदÖयÂव िमळिवÁयासाठी ÿयÂनशील आहेत. ६) आिथªक Óयापारी Öवłपाची Öपधाª – बहòňुवीय िवĵरचनेतील राÕůांमधील Öपधाª ही ÿामु´याने आिथªक – Óयापारी Öवłपाची आहे. आिथªक िहतसंबंध जोपासÁयासाठी Óयापारी सवलती िमळिवÁयासाठी राÕůांमÅये चढाओढ आहे. Âयासाठी आिथªक राजनयाचा वापर केला जातो. ७) समान िहतसंबंधा¸या र±णासाठी राÕ ůांमÅये युती – बहòňुवीय िवĵरचनेत समान िहतसंबंधां¸या र±णासाठी राÕůांमÅये युती – ÿितयुती िनमाªण केÐया जातात. २.७.२ शीतयुĦो°र काळातील बहòňुवीय िवĵरचना – शीतयुĦो°र आंतरराÕůीय ÓयवÖथा ही बहòňुवीय ÓयवÖथा असÐयाचे काही अËयासक मानतात. शीतयुĦो°र काळात आंतरराÕůीय राजकारणात अनेक नवीन स°ाक¤þाचा उदय झालेला िदसतो. भारत, रिशया, चीन, जमªनी, ĀाÆस या राÕůांचे बहòňुवीय िवĵरचने¸या िनिमªतीला समथªन आहे. शीतयुĦो°र काळात अमेåरका ही एकमेव महास°ा नाही. अमेåरकेचे लÕकरी सामÃयª िनिवªवाद असले तरी आिथªक आघाडीवर अमेåरकेला जपान, जमªनी, भारत, चीन, दि±णपूवª आिशयाई राÕů, युरोपीयन युिनयन इ. बरोबर तीĄ Öपधाª करावी लागत आहे. िशÖतबद् ध आिण योजनापूवªक रीतीने आिथªक िवकासा¸या जोरावर जपान, चीन, भारत व काही दि±णपूवª आिशयाई राÕůे (थायलंड, िसंगापूर) महास°े¸या रांगेत जाऊन बसली आहे. पåरणामी शीतयुĦो°र िवĵरचनेला अमेåरकेची एकािधकारशाही असलेली एकňुवीय munotes.in

Page 137

िवĵरचना
55 िवĵरचना संबोधणे चुकìचे ठरते. जागितक राजकारणाचे नेतृÂव केवळ अमेåरका करीत नसून अमेåरका, चीन, जपान, जमªनी, भारत इ. चे सामूिहक नेतृÂव िनमाªण झाले आहे. २.७.३ शीतयुĦो°र काळातील नवीन िवĵरचनेची वैिशĶये शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर िनमाªण झालेÐया नवीन िवĵरचनेचे सकाराÂमक आिण नकाराÂमक अशी दोÆही ÿकारची वैिशĶये आहेत.  नवीन िवĵरचनेची सकाराÂमक वैिशĶये १) आिथªक िहतसंबंधांना ÿाधाÆय – शीतयुĥो°र काळातील महÂवाची घटना Ìहणजे राÕůा¸या परराÕů धोरणात आिथªक िहतसंबंधांना िमळालेले ÿाधाÆय होय. शीतयुĦा¸या काळात िवचारसरणीवर आधाåरत राजकारण, राजकìय िहतसंबंधांना महÂव होते. Âयासाठी आिथªक, िहतसंबंधाचा बळी िदला जात असे. साÌयवादा¸या ÿितरोधनासाठी अमेåरकेने अनेक राÕůांना आिथªक सहाÍय – सवलती िदÐया गेÐया. Âयाची झळ अमेåरकì अथªÓयवÖथेला बसली. शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर िवचारसरणी¸या अिÖतÂवासाठी अशा Öवłपाची मदत कालबाĻ ठरली. शीतयुĦा¸या अंतानंतर पिहले नविनवाªिचत अÅय± िबल ि³लंटन यांनी आिथªक िहतसंबंधांना ÿाधाÆय देÁयाचे नवे धोरण घोषीत केले. अनेक राÕůांनी आिथªक उदारीकरणाचे धोरण Öवीकाłन जागितक बाजारपेठेत आिथªक Óयापारी िहतसंबंध जोपासÁया¸या धोरणाला ÿाधाÆय िदले Âयासाठी आिथªक राजनयाचा वापर केला. २) आंतरराÕůीय राजकारणात आिशयाई राÕůांचे महÂव वाढले. शीतयुĦानंतरचा काळ हा आिशया खंडाचा काळ Ìहणून ओळखला जातो. शीतयुĦा¸या काळात युरोप खंड क¤þÖथानी असÐयाने या काळात युरोिपयन राÕůांचे महÂव वाढले होते. शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर आंतरराÕůीय राजकारणाचे क¤þ आिशया खंडात Öथलांतåरत झाले. िसंगापूर, मलेिशया, भारत, जपान, चीन या राÕůांनी झपाट्याने आिथªक ÿगती केली असून. आंतरराÕůीय राजकारणातील Âयांची भूिमका वाढली आहे. ASEAN सार´या Óयापारसंघा¸या सदÖयÂवासाठी युरोिपयन राÕůे ÿयÂनशील आहेत. आिशयाई राÕůां¸या आिथ«क गुंतवणुकìसाठी पिIJमी MNC मÅये चढाओढ िनमाªण झाली आहे. ३) आंतरराÕůीय सहकायाªत वाढ शीतयुĦो°र काळात राÕůांराÕůांमधील राजकìय – आिथªक – Óयापारी – सांÖकृितक, िव²ान – तंý²ाना¸या ±ेýात तसेच िĬप±ीय – िवभागीय पातळीवरील बहòप±ीय सहकायाªत वाढ झाली आहे. शीतयुĦा¸या munotes.in

Page 138

जागितक राजकारण
56 राजकारणामुळे अमेåरका – रिशया, अमेåरका – चीन, पूवª – पिIJम युरोप यां¸यातील संघषाªमुळे सहकायाªत बाधा िनमाªण झाली होती. लÕकरी करार – संघटनांमुळे राÕůांची िवभागणी गटांमÅये झाली होती. आंतरराÕůीय राजकारणात भीती, संशयाचे वातावरण िनमाªण झाले होते. शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर शांतता आिण सहकायाª¸या माÅयमातून आंतरराÕůीय िवभागीय व िĬप±ीय संघषª सोडिवÁयाकडे राÕůांचा कल वाढलेला िदसतो. तसेच UNO ची भूिमकाही संघषª िनवारणासाठी महÂवाची ठरली. िवभागीय Óयापारसंघाची वाढती सं´या व भूिमकेमुळे िवभागीय आिथªक – Óयापारी सहकायाªचा मागª मोकळा झाला. ASEAN, NAFTA – North American Free Trade Agreement, APEC – Asia Pacific Economic Co-Operation या Óयापारसंघाची भूिमका शीतयुĦो°र काळात वाढली. ASEAN ¸या सदÖय राÕůे मलेिशया, इंडोनेिशया, थायलंड, िसंगापूर इ. राÕůांना Asian Tigers असे Ìहटले जाते. िवभागीय Óयापार संघामुळे राÕůीय सावªभौमÂवाचा घटक मागे पडून िवभागीय सावªभौमÂवाला महÂव ÿाĮ होत आहे. आिथªक सहकायाªबरोबरच वांिशक – धािमªक मूलतÂववादी संघषाªचे िनवारणही शांतते¸या माÅयमातून केले जात आहे. ४) UNO ची भूिमका बदलली – शीतयुĦा¸या काळात महास°ांमधील राजकारणांमुळे UNO ¸या भूिमकेवर मयाªदा पडÐया. महास°ांनी UNO ¸या Óयासपीठाचा वापर आपपासातील संघषाª¸या कारणासाठी केला. शीतयुĦा¸या राजकारणामुळे िन:शľीकरण पयाªवरणाचे संर±ण, मानवी ह³कांचे संर±ण या महÂवा¸या ÿijांमÅये UNO भरीव कामिगरी कł शकली नाही. शीतयुĦो°र काळात UNO ची भूिमका बदलून ती Óयापक बनली. याचे ÿितिबंब १९९१ मÅये िमळाले. UNo चे तÂकालीन सरिचटणीस जेिÓहएर - दी – कुलर यांनी ‘UN Agenda for 21st Century’ हा अहवाल ÿिसĦ कłन भिवÕयातील UNO ¸या भूिमकेवर िश³कामोतªब केले. या उिĥĶां¸या पूतêसाठी UNO ÿयÂनशील असून शीतयुĦो°र काळात UNO ¸या शांितसेनेचे कायª±ेý वाढलेले िदसते. राजकìय Öथैयाªसाठी लोकशाही पĦतीने िनवडणुका घेणे, शांतता कराराची अंमलबजावणी करणे, नागåरकांना आरोµय िवषयक सुिवधा पुरवणे इ. काय¥ शांितसेना करताना िदसते. रवांडा, सोमािलयातील वांिशक संघषाªत UNO ने हÖत±ेप कłन शांतीÿÖथापनेचे कायª केले. munotes.in

Page 139

िवĵरचना
57 ५) लोकशाहीचा ÿसार – शीतयुĦो°र काळात आंतरराÕůीय पातळीवर लोकशाहीकरणाची ÿिøया गितशील बनली आहे. सोिवयत रिशया¸या िवघटनाबरोबरच हंगेरी, बÐगेåरया, łमािनया सार´या पूवª युरोपीयन राÕůांनी लोकशाही ÓयवÖथेचा Öवीकार केला. लोकशाही¸या ÿसारासाठी ÿयÂन करणे हे अमेåरके¸या परराÕů धोरणाचे ÿमुख उिĥĶ आहे. नेपाळ, भूतानसार´या राÕůांमÅये संसदीय लोकशाही आकाराला येत आहे. ६) िन:शľीकरणाची ÿिøया गितशील बनली शीतयुĦो°र काळात िन:शाľीकरणाची ÿिøया गितशील बनली. शीतयुĦा¸या काळात १९७९ ¸या दशकापय«त अमेåरका, सोिवयत रिशया, इंµलंड, ĀाÆस, चीन या पाच राÕůांकडे अÁवľे होती. पण पुढे भारत – पािकÖतान, उ°र – दि±ण कोरीया, या राÕůानी अÁवÖ ý ±मता ÿाĮ केली. अÁवľा¸या वाढÂया ÿसाराबरोबरच आंतरराÕůीय शांतता आिण सुरि±तता धो³यात आली. यावर उपाय Ìहणून UNO ने संपूणª िन:शľीकरणा¸या उिĥĶाला ÿाधाÆय िदले. १९९१ मÅये अमेåरका आिण रिशयाने सामåरक शľाľ कपात करार (START – Strategic Arms Reduction Treaty) करार केला. १९९५ मÅये NPT – Nuclear Non Proliteration Treaty करारला मुदतवाढ देÁयात आली. १९९९ मÅये सवªसमावेशक अणुचाचणी बंदी करार (Comprehensive Test Ban Treaty - CTBT) मंजूर करÁयात आला. ७) मानवािधकारां¸या संर±णािवषयी¸या संवेदनशीलतेत वाढ – UNO ने १९४८ मÅये मानवािधकारांचा जािहरानामा ÿिसĦ केला. परंतु शीतयुĦा¸या राजकारणामुळे मानवािधकारां¸या संर±णािवषयी आंतरराÕůीय जनमत गितशील बनिवÁयात UNO ला अपयश आले. शीतयुĦो°र काळात मानवािधकारांची जाणीव वैिĵक बनिवÁयात UNO, ॲमेÆÖटी इंटरनॅशनल, HUman Rights Watch या NGO ची भूिमका महÂवाची आहे. वाढÂया वांिशक िहंसाचारांमधून मानवािधकारांचे संर±ण करÁयासाठी UNO ¸या शांतीसेनेने काही राÕůांत लÕकरी हÖत±ेप केले. अनेक राÕůांमधून मानवािधकारां¸या संर±णासाठी कायदेशीर तरतूद करÁयात आÐया. उदा. भारतात १९९३ मÅये राÕůीय मानवी ह³क कायदा मंजूर करÁयात आला. Âयातंगªत राÕůीय मानवािधकार आयोग व राºय मानवािधकार आयोगाची िनिमªती करÁयात आली. munotes.in

Page 140

जागितक राजकारण
58 ८) पयाªवरण संर±णाची वैिĵक जाणीव पयाªवरण ÿदूषणाची समÖया िविशĶ राÕůापुरती मयाªिदत नसून ती आंतरराÕůीय Öवłपाची समÖया आहे. Âयाकåरता सामूिहक ÿयÂनांची आवÔयकता असÐयाची जाणीव शीतयुĦो°र काळात िवकिसत झाली. या जाणीवेचे पिहले ÿितिबंब १९९२ ¸या āाझीलमधील åरओ - िद – जािनरो येथील वसुंधरा पåरषदेत पडले. या पåरषदेत पयाªवरण संर±णाचा जािहरनामा तयार करÁयात आला. १९९७ मÅये जपानमधील ³योटो शहरात झालेÐया पयाªवरण संर±ण पåरषदेत पयाªवरण संर±णाचा मसुदा (Kyoto Protocol) तयार करÁयात आला. ९) Óयापारसंघाची वाढती भूिमका – शीतयुĦो°र काळात शीतयुĦकालीन लÕकरी संघटनांची जागा िवभागीय Óयापारसंघांनी घेतली. िवभागीय पातळीवरील आिथªक िवकासासाठी नवीन Óयापारसंघ अिÖतÂवात आले. िवभागीय आिथªक िवकास (Regional Economic Development) आिण िवभागीय आिथªक एिककरणा¸या (Regional Economic Integration) ÿिøयेत Óयापारसंघ महÂवाची भूिमका बजावत आहेत. अनेक राÕůां¸या आिथªक िवकासात िवभागीय Óयापार संघाची भूिमका महÂवाची आहे. उदा. ASEAN, SAARC, NAFTA, AU – Atircan Union १०) जागितकìकरणाची ÿिøया तीĄ बनली – जागितकìकरण ही वैिĵक ÿिøया असून कोणतेही राÕů Âयापासून अिलĮ राहó शकत नाही. भांडवलशाहीचा जागितक पातळीवर झालेला ÿसार, आिथªक उदारीकरणाची ÿिøया, MNC चे वाढते जाळे यामुळे जागितकìकरणा¸या ÿिøयेला वेग ÿाĮ झाला आहे. जागितकìकरण ही िवĵपातळीवर राÕůांमधील आिथªक – सामािजक – सांÖकृितक संबंध घिनķ कłन एक परÖपरावलंबी िवĵाची िनिमªती करणारी ÿिøया आहे. ितचे उिĥĶ एक एिककृत िवĵ बाजारपेठ (Intergrated World Market) ची िनिमªती करणे आहे. १९९५ मÅये WTO ¸या Öथापनेबरोबरच जागितकìकरणा¸या ÿिøयेला गती ÿाĮ झाली आहे. नकाराÂमक वैिशĶये १) वांिशकवाद आिण वांिशक िहंसाचारात वाढ – शीतयुĦो°र काळात अमेåरका – सोिवयत रिशया यां¸यातील संघषª संपुĶात आला असला तरी िवभागीय पातळीवरील संघषाªचे अिÖतÂव कायम आहे. अनेक राÕůांमÅये वांिशक भेदभावातून िहंसाचार घडून आला आहे. munotes.in

Page 141

िवĵरचना
59 उदा. बोिÖनया, øोयोिशया, रवांडा, अफगािणÖतान, ®ीलंका, सोमािलया, ईÖट ितमोर इ. या वांिशक िहंसाचारात अनेक िनÕपाप नागåरक ठार झाले आहे. आिĀकेतील रवांडा मÅये हòतु आिण तुÂसी या वांिशक गटां¸या संघषाªत एका वषाªत पाच लाख लोक मारले गेले. वांिशक संघषाªतून मानवािधकारांचे उÐलंघन होत असून. िवभागीय पातळीवरील शांतता आिण सुरि±तता धो³यात आली आहे. २) धािमªक मूलतÂववादी चळवळी – शीतयुĦो°र काळात जगामÅये धािमªक मूलतßवादी चळवळéनी जोर पकडला आहे. Âयातून दहशतवाद, वांिशक िहंसाचाराला चालना िमळत आहे. धािमªक ®ेķÂवाची भावना जोपासÁयासाठी धमाªचे अिÖतÂव िकंवा Öवतंý ओळख िटकिवÁयासाठी धमाª¸या आधारावर लोकांना संघिटत करÁयासाठी धािमªक मूलतÂववादी चळवळी सिøय झाÐया आहेत. उदा. अÐजेåरया, अफगािणÖतान, इराण इ. राÕůे धािमªक मूलतÂववादाला बळी पडली आहे. १९७९ मÅये इराणमÅये आयातोÐला खोमेणी यां¸या नेतृÂवाखाली झालेली धािमªक øांती. १९९६ मÅये अफगािणÖतानात ÿÖथािपत झालेले तािलबान शासन धािमªक मूलतÂववादाने ÿभािवत झाले होते. ३) आंतरराÕůीय दहशतवादाची समÖया शीतयुĦानंतर आंतरराÕůीय दहशतवादाने उú łप धारण केले असून, अमेåरका, रिशया, चीन, भारत, इंµलंड, ĀाÆस या राÕůां¸या सुर±ेला दहशतवादाने आÓहान िदले आहे. हा दहशतवाद धािमªक – वांिशक भावनेने ÿभािवत झाला असून, Âयाचे मूळ धािमªक मूलतÂववादी चळवळीत आहे. बॉÌबÖफोट, गोळीबार, अपहरण, राजिकय नेÂयांचे खून इ. साधनांचा वापर कłन दहशतवादी िहंसाचार घडवून आणतात. दहशतवादी कारवायांबरोबर अमली पदाथा«चा Óयापारही वाढला आहे. Âयातून आलेला पैसा दहशतवादी संघटनांना आिथªक सहाÍय करÁयासाठी वापरला जातो. ११ सÈट¤बर २००१ ¸या अमेåरकेवरील हÐÐयानंतर आंतरराÕůीय दहशतवादा¸या वाढÂया सामÃया«ची सा± जगाला पटली. ४) मानवी सुर±ेचा ÿij नवीन िवĵरचनेत मानवी सुर±ेचा ÿij गंभीर बनला आहे. मानवी सुर±ा Ìहणजे िहंसाचार, भीती, असुरि±ततेपासून Óयĉìची मुĉता. शीतयुĦकालीन तणाव, परÖपर अिवĵास संशय – भीती¸या वातावरणामुळे मानवी असुरि±तता munotes.in

Page 142

जागितक राजकारण
60 वाढली. शीतयुĦो°र काळातही पåरिÖथती मÅये फारसा बदल न होता. िविवध संघषाªमुळे मानवी सुर±ेचा ÿij गंभीर बनला. राजिकय कारणांमुळे अंतगªत यादवी युĦे, वांिशक िहंसाचार, धािमªक मूलतÂववादी चळवळी, अÁवľांचा ÿसार इ. कारणामुळे मानवी सुरि±तता धो³यात आली. ५) युĦ गुÆĻांचे (War Crimes) वाढते ÿमाण समकाळात िविवध ÿकार¸या संघषाªतून युĦिवषयक िनयमांचे पालन होताना िदसत नाही. Âयामुळे युĦ गुÆहयांचे ÿमाण वाढत आहे. युĦ कैīांना अमानवी वागणूक देणे, युĦादरÌयान सामाÆय नागåरकांवर सावªजिनक िठकाणी हÐले करणे हे ÿकार वाढत आहेत. उदा. १९९२ ¸या बोिÖनया मधील वांिशक संघषª, १९९५ मधील सिबªयामधील संघषª, अमेåरकेची इराक – अफगािणÖतानमधील लÕकरी कारवाई दरÌयान युद् धिवषयक िनयमांचे सराªस उÐलंघन झाले. इराकì युĦ कैīांना अमेåरकì सैÆयांकडून िमळत असलेÐया अमानवीय वागणुकìची छायािचýे ‘वॉिÔगंटन पोÖट’, ‘Æयूयॉकª टाईÌस’ ने ÿिसĦ केली. २.८ िवīापीठीय ÿij १) शीतयुĦकालीन िĬňुवीय ÓयÖथेचे सिवÖतर वणªन करा. २) शीतुयĦो°र िवĵरचना एकňुवीय आहे कì बहòňुवीय आहे? सिवÖतर चचाª करा. ३) ‘शीतयुĦो°र जगात एकňुवीय ÓयवÖथेचे अिÖतÂव जाणवते’ या िवधानाची चचाª करा. संदभªúंथ १) समकालीन जागितक राजकारण – शैल¤þ देवळाणकर, िवīा बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद २) आंतरराÕůीय संबंध – शीतयुĦो°र व जागितकìकरणाचे राजकारण – अŁणा प¤डसे, उ°रा सहľबुĦे, ओåरएंट ÊलैकÖवान, ओåरएंट Êलॅक Öवान ÿा. िल. मुंबई ३) आंतरराÕůीय संबंध – शांताराम भोगले. munotes.in

Page 143

61 ३संघषª, शांतता, आिण सुर±ा घटक रचना ३.१ उिĥĶे ३.२ िवषय िववेचन : संघषª ३.३ संघषª : अथª व Óया´या ३.४ संघषª : वगêकरण ३.५ संघषाªचे ÿकार ३.६ संघषाªचे बदलते Öवłप ३.७ िवषय िववेचन : शांतता ३.८ िनःशľीकरण ३.९ शľाľ िनयंýण ३.१० सामूिहक सुरि±तता ३.११ िवषय िववेचन : सुर±ा ३.१२ राÕůीय सुर±ा ३.१३ मानवी सुर±ा ३.१४ िवīापीठीय ÿij ३.१ उिĥĶे: १. संघषª, शांतता, सुर±ा या संकÐपना आिण Âयासंदभाªतील आंतरराÕůीय राजकारणा¸या वाटचालीचा आढावा अËयासणे. २. बदलÂया काळानुसार या संकÐपनांचे मूÐयमापन करणे. ३. िन:शľीकरण, शľाľ िनयंýण या संकÐपनाची िवīाÃया«ना मािहती कłन देणे. ४. राÕůीय सुर±ा, आंतरराÕůीय संबंधा¸या संदभाªतील २१ Óया शतकातील आÓहानांचा आढावा घेणे. ३.२ िवषय िववेचन : संघषª आंतरराÕůीय संबंधांमÅये शांतता आिण सुरि±तते¸या िनिमªतीला ÿाधाÆय असते. अशी शांततेची िनिमªती करत असताना देखील राÕůांमधील परÖपर संबंधांमÅये संघषª ही एक अटळ अशी बाब आहे. Ìहणजेच दोन िकंवा अिधक राÕůात परÖपर संबंध ÿÖथािपत करÁयासाठी munotes.in

Page 144

जागितक राजकारण
62 सहकायª ही एक महßवपूणª बाब आहे; तसेच संघषª ही देखील एक अपåरहायª बाब आहे. आंतरराÕůीय संबंधामधील सहकायाªचे जसे िविवध कांगोरे िदसून येतात Âयाच ÿकारे आंतरराÕůीय संबंधांमधील िविवध ÿकारचे संघषª अिÖतÂवात असÐयाचे सुĦा िदसून येते. अशा िविवध ÿकार¸या संघषाªचे अवलोकन करणे, िवĴेषण करणे व Âया संघषाªवर तोडगा काढणे, संघषाªची सोडवणूक करणे यासाठी आंतरराÕůीय संबंधाचे अËयासक ÿयÂन करत असतात. जसे संघषाªचे िविवध ÿकार असतात तसेच संघषª सोडवÁया¸या देखील िविवध पĦती असतात. आंतरराÕůीय संबंध, परराÕů धोरण, राÕůाराÕůांतील संघषाªची सोडवणूक, परÖपर सहकायª, शांतता या सवªच बाबéना दुसöया महायुĦानंतर¸या काळात अनÆयसाधारण महßव ÿाĮ झाले. या अËयासाअंती आंतरराÕůीय संबंधात संघषª अटळ असÐयाचेही िदसून येते. आंतरराÕůीय संबंध मुळातच आपÐया राÕůाचे िहतसंबंध जोपासणे या ŀĶीने िनमाªण केले जातात. Âयामुळेच जोपय«त राÕůा¸या िविशĶ िहतसंबंधाचे अिÖतÂव आहे तोपय«त संघषाªचेही अिÖतÂव राहणे Öवाभािवक आहे. संघषª हे आंतरराÕůीय ÓयवÖथेचे Óयव¸छेदक ल±ण आहे. ३.३ संघषª : अथª व Óया´या आंतरराÕůीय ÓयवÖथा ÿÖथािपत होत असताना ÿÂयेक राÕůाची एका िविशĶ ÿकारची ÿितमा िनमाªण होत असते. ही राÕůाची ÿितमा Âया राÕůाचे िहतसंबंध व आिथªक आिण राजकìय Åयेय यांवर अवलंबून असते. जेÓहा एकाच ÿकार¸या गोĶीत दोन िकंवा Âयापे±ा अिधक राÕůांचे िहतसंबंध गुंतलेले असतात, अशावेळी संघषाªची पåरिÖथती िनमाªण होते. उदाहरणाथª, भारत आिण पािकÖतान मधील काÔमीर ¸या मुद्īावłन चालू असणारा संघषª, भारत आिण चीन मधील सीमावाद, युøेन आिण रिशया संघषª इ. Ìहणजेच ºया राÕůांचे िहतसंबंध परÖपरपूरक असतात Âया राÕůांमÅये सहकायाªचे संबंध ÿÖथािपत होतात. याउलट ºया राÕůांचे िहतसंबंध परÖपर िवरोधी असतात Âया राÕůांमÅये माý संघषª िनमाªण होतात. हे संघषª िĬराÕůीय Öवłपाचे असतात. काही वेळा समान िहतसंबंध असणारी राÕůे आपापसात गट िनमाªण कłन सामूिहक दबाव िनमाªण कłन आपले ईिÈसत ÅयेयÿाĮीचा ÿयÂन करतात. संघषª हा गितमान असतो. संघषाªचे मूळ िहतसंबंधात आहे, असे आपण ºयावेळी Ìहणतो; Âयावेळी आपणाजवळ असणारी संसाधने मयाªिदत असणे, स°ा संबंध ही वैिशĶ्ये Âयात अनुÖयूत असतात. अमेåरकन राºयशाľ² हेरॉÐड लाÖवेल (Harold Lasswell) संघषाªची Óया´या करताना, संघषª ही जाणीवपूवªक केलेली Öपधाª असून अनÆय मूÐया¸या (Exclusive value) ÿाĮीसाठी होणाöया ÿयÂनांमधून संघषाªची िनिमªती होते. उपरोĉ Óया´येवłन संघषाªिवषयी काही गोĶी ÖपĶपणे िदसून येतात. पिहली Ìहणजे संघषª ही जाणीवपूवªक करÁयात आलेली ÖपधाªÂमक कृती आहे, तो जाणीवपूवªक िनवडलेला मागª आहे. दुसरी गोĶ Ìहणजे ही Öपधाª आपÐया राÕůा¸या िहतसंबंधां¸या पूतªतेसाठी केली जाते. राÕůांतील िहतसंबंध िवरोधी असतील तर Âयातून संघषाªची िनिमªती होत असते. िविवध राÕůांमधील िहतसंबंधाचे Öवłप िभÆन असते, Âयामुळे Âयांना ÿाĮ करावयाची उिĥĶ्ये देखील िभÆन असतात; पåरणामी राÕůांमधील संघषाªचे Öवłप देखील िभÆन असते. संघषª हे िहतसंबंधांवर आधारलेले असतात. व ÿÂयेक राÕůाचे कालपरÂवे िहतसंबंध बदलत असतात. munotes.in

Page 145

संघषª, शांतता, आिण सुर±ा
63 Âयामुळे संघषाªचे Öवłप देखील बदलत राहते. एका ठरािवक संघषाªवर तोडगा काढला कì Âयाची जागा दुसरा संघषª घेतो. आंतरराÕůीय शांतता ÿÖथािपत करÁयासाठी अशा संघषाªचे ÓयवÖथापन करणे गरजेचे असते. कारण संघषाªतून तणाव वाढतो. एकाच ÿकारचा संघषª अिधक कालावधीपय«त िटकून रािहÐयास Âयाचे łपांतरण िहंसेत होते अशा वेळी काही ÿसंगी िहंसेचे युĦात देखील łपांतरण होते. राÕůीय िवकासात संघषª हा खूप मोठा अडथळा आहे. तरीही संघषª हे वाÖतव नाकारता येत नाही. ३.४ संघषª : वगêकरण संघषाªचे वगêकरण िहंसक संघषª व अिहंसक संघषª असे करता येते. हे अगदीच ढोबळ व मूलभूत Öवłपाचे असे वगêकरण असले तरी खोलवर िवचार केÐयास Âयातील तÃयांश िदसू लागतो. जेÓहा शांततापूणª वाटाघाटी¸या माÅयमातून िहतसंबंध जोपासणे अश³य होऊन जाते तेÓहा देशांतगªत स°ा िहंसेचा मागª चोखळते. भौितक नुकसान Ìहणजेच िव°हानी, जीिवतहानी ही अशा िहंसक संघषाªची काही ÿाथिमक वैिशĶ्ये आहेत. अशा िहंसक संघषाªचा Óयĉì व नागरी समाजा¸या जडणघडणीवर िनराितशय व दीघªकालीन पåरणाम होतो. याउलट अिहंसक संघषाªत माý िहंसेचा अभाव हे वैिशĶ्य िदसून येते. िहतसंबंधाचा संघषª िहंसेचा वापर न करताही केला जाऊ शकतो. या ÿकार¸या संघषाªत दोन िकंवा दोन पे±ा अिधक राÕůे युĦ वा िहंसे िशवाय इतर अनेक मागा«चा अवलंब करतात. ÿÂय± िहंसेचा वापर केला जात नसला तरी िहंसेचा वापर करÁयाचा धाक दाखवला जातो. चचाª पåरसंवाद या माÅयमांĬारे आपले अिधकािधक िहतसंबंध रेटले जातात. दबावतंýाचा वापर केला जातो. आिथªक सवलती, Óयापारी करार, िनब«ध इ तंýाचा वापर केला जातो. समान िहतसंबंध असणाöया राÕůांना Óयापारात व आंतरराÕůीय धोरणात सवलती िदÐया जातात. ३.५ संघषाªचे ÿकार : जेÓहा दोन िकंवा अिधक राÕůांची उिĥĶे एकमेकास अनुłप नसतात तेÓहा संघषाªची पåरिÖथती िनमाªण होते संघषाªचे ÿकार समजून घेतÐयािशवाय संघषाªचे ÓयवÖथापन श³य होणार नाही. संघषाªचे ढोबळ वगêकरण वरील ÿमाणे केले जात असले तरी संघषाªचे िविवध ÿकार खालील ÿमाणे असÐयाचे िदसून येते. १. भूÿदेश व सीमावाद: नवनवीन भूÿदेशांवर ताबा िमळवणे व Âयावर स°ा ÿÖथािपत करणे, या उĥेशाने आजवर सवाªिधक संघषª िनमाªण झाले आहेत. ऐितहािसकŀĶ्या ठरािवक भूभाग आपला असÐयाचा दावा ÿितÖपधê राÕůंकडून केला जातो. ÿÂयेक वेळी हा फĉ भूभागाचा ताबा नसतो तर बöयाचदा समान संÖकृती असणाöया देशालगत¸या भूभागाचा ताबा िमळवÁयाचा देखील ÿयÂन केला जातो. सīिÖथतीतील बहòतांश भूÿदेश व सीमांिवषयीचे वाद हे ऐितहािसक दाÓयां¸या आधारे होताना िदसत आहेत. यामÅये ÿÂय± िवभाजनाची रेषा ÖपĶ नसÐयाने तसेच ठरािवक राÕůीय िवभाजना¸या रेषेला माÆयता देत नसÐयाने असे वाद उफाळून येत आहेत. उदाहरणाथª भारत व पािकÖतान या देशांमधील काÔमीरचा ÿij, रिशयाचे युøेनवरील आøमण. भूÿदेश हा munotes.in

Page 146

जागितक राजकारण
64 आिथªक ÿगती साधÁयाचे आिण देशा¸या िवकासाची गती वाढवÁयाचे ÿमुख साधन आहे. Âयाचबरोबर भूÿदेश हे संपÆनतेचे देखील ÿतीक आहे. Âयामुळे बहòतांश राÕůां¸या िहतसंबंधां¸या यादीत भूÿदेश या गोĶीचा सवाªत वरचा øमांक असतो. भूÿदेश व सीमावाद यांचे राजकारण दहशतवाद, अÆयाय, वांिशक भेद, दडपणूक इÂयादी नावाखाली केले जाते. २. अÐपसं´यांक, वांिशकता व शासन-स°ा यां¸याशी िनगिडत संघषª: अÐपसं´यांकाचे संघषª हे ÿÂयेक वेळी वांिशक िकंवा धािमªक गटाशी संबंिधत असतीलच असे नाही. काही वेळा सामािजक अÐपसं´य गट िकंवा भािषक अÐपसं´य गट यांचेही संघषª िदसून येतात. उदाहरणाथª ®ीलंकेतील तािमळ भािषकांचा ÿij. तरीही धािमªक अÐपसं´याकांचे संघषª हे या ÿकारातील ÿमुख गणले जातात. शेजारील ÿितÖपधê राÕůीय अशा अÐपसं´या गटां¸या माÅयमातून ÖवराÕůाची चांगली ÿितमा उभी करÁयाचा ÿयÂन करतात. आंतरराÕůीय राजकारणात अशा ÿकार¸या ÿितमा चा वापर Öवतः¸या राÕůाचे िहतसंबंध व उिĥĶे साÅय करÁयासाठी करता येतो. धािमªक व वांिशक अÐपसं´यांक गटांचे संघषª मु´यÂवे आपÐया राÕůाकडून पुरेशी िवĵासाहªता ÿाĮ न झाÐयाने घडून येतात. याचा पåरणाम होऊन हा अÐपसं´याक गट शासन स°ेशी झगडा कłन Öवतः¸या वेगÑया अिÖतÂवाची व िविशĶ दजाªची मागणी कł लागतो. राजकìय अËयासकां¸या मते स°ाकां±ी राÕůे अशा अÐपसं´य गटांचा वापर कłन व Âयां¸या धािमªक भावनांना िडवचून ÿितÖपधê राÕůांकडून आपÐया िहताची धोरणे आखून घेतात. ३. संसाधनांवर ताबा िमळवÁयासाठीचे संघषª: या ÿकार¸या संघषाªमÅये महßवा¸या संसाधनांवर िनयंýण ÿÖथािपत करÁयाचा उĥेश असतो. नैसिगªक संसाधने मयाªिदत Öवłपात उपलÊध आहेत. अशावेळी िवकास व वृĦी साÅय करÁयासाठी अिधकािधक संसाधने मालकìची असणे िकंवा Âयावर ताबा अथवा िनयंýण असणे øमÿाĮ असते. संसाधनावर आधाåरत संघषª हे मु´यÂवे टंचाईची तीĄता, संसाधनाची उपलÊधता आिण Âया संसाधनाचे िनयंýण िमळवÁयात असलेले धोके यांचा अËयास कłन िनमाªण केले जातात. ३.७ संघषाªचे बदलते Öवłप: राºयशाľातील स°ा, िहतसंबंध, युĦ आिण शांतता यां¸याÿमाणेच संघषª ही देखील एक क¤þीभूत संकÐपना आहे. सवª संघषª हे अडचणीचे नसतात. काही संघषª िनÓवळ Óयापारी Öपध¥चा भाग या Öवłपाचे देखील असतात. संघषाª¸या पåरिÖथतीत राÕůे तडजोडी¸या व पåरसंवादा¸या माÅयमातून िहंसेिशवाय अिधकािधक लाभ िमळवÁयाचा ÿयÂन करतात. िहंसक वळण घेतलेÐया संघषा«ना चच¥¸या पातळीवर आणÁयासाठी जागितक Öवłपा¸या संघटना कायªरत असतात. हÐली नवनवीन तंý²ाना¸या शोधामुळे संघषाªचे Öवłप देखील बदलले आहे. आता¸या युगात मािहती (Data) हे सवाªिधक मोठे संसाधन मानले जाते. आंतरजालावर उपलÊध असणाöया िबग डेटा चे मालकì ह³क व िनयंýण िमळवÁयासाठी सवªच िवकिसत व िवकसनशील राÕůीय ÿयÂन करत आहेत. अवकाश याने, उपúह यां¸या munotes.in

Page 147

संघषª, शांतता, आिण सुर±ा
65 मदतीने अिधकािधक मािहती घेतली जाते. तशीच मािहती संÿेषणाचीदेखील आधुिनक साधने वापरली जातात. Ļा मािहती¸या आधारे Óयापारी स°ा ÿÖथािपत करता येऊ शकते. उदाहरणाथª चीनने काही मोबाईल वरील ॲÈस ¸या माÅयमातून जागितक बाजारपेठांची मािहती कłन घेतली व úाहकां¸या मागणीनुसार वÖतू बाजारपेठेत उपलÊध कłन िदÐया. संघषाªचे Öवłप हÐली बदलत आहे, असे िदसत असले तरीही मूलभूत संघषª हे उपरोĉ तीन ÿकारांतीलच िदसून येतात. राºयशाľ व आंतरराÕůीय संबंधांचे अËयासक हे संघषª शांततामय रीतीने सोडवÁया¸या कामी ÿयÂन करत असतात. काही संघषª युĦात परावितªत होऊ नयेत यासाठी देखील जागितक संघटना व अËयासक ÿयÂन करत असतात. संघषª हे अपåरहायª व अटळ Öवłपाचे आहेत. Âयामुळे Âयावर एकच एक असा कायमÖवłपी इलाज करणे श³य नसते. तरीही संघषª िनमाªण होऊ नयेत Ìहणून काळजी घेणे व उपिÖथत असणारे संघषª शांततामय पĦतीने कसे सोडवता येतील हे पाहणे, हीच पयाªयी ÓयवÖथा आहे. ३.७ शांतता: िवषय िववेचन वरील िवĴेषणात संघषाªची अपåरहायªता यािवषयी िववेचन आलेच आहे. मग असा संघषª जर अटळ असेल तर शांतता ÿÖथािपत करÁयासाठी काही उपाययोजना करणे øमÿाĮ आहे. चचाª, पåरसंवाद, िशखर पåरषदा, बैठका, राजनय यांचा वापर अशावेळी केला जातो. परंतु एवढ्यावरच न थांबता संघषाªने ÿÂय±ात िहंसक वळण घेतÐयास करावया¸या कारवाईचा देखील िवचार केला जातो. सÅया जागितकìकरणाचा काळ आहे. कोणÂयाही दोन राÕůातला संघषª िवकोपाला गेला तर Âयाचे दूरगामी पåरणाम संपूणª जगाला भोगावे लागू शकतात. उदाहरणाथª रिशया व युøेन यां¸यातील युĦा¸या पाĵªभूमीवर तेलाचा भाव वाढÐयाचे उदाहरण अगदीच ताजे आहे. राÕůा - राÕůात सहकायाªचे संबंध ÿÖथािपत करावयाचे असतील तर शांतता हे महßवाचे मूÐय राÕůांना पटवून īावे लागते. शांतता ÿÖथापनेचे आवÔयक ÿयÂन जागितक संघटने¸या माÅयमातून होत असतात. तरीही स°ाकां±ी राÕůे जेÓहा हÓयासापोटी संघषª टोकाला घेऊन जाÁयाची भूिमका Öवीकारतात; Âयावेळी काही ठोस उपायांची गरज भासते. Ļा ठोस उपाययोजनांमÅये शľाľ िनयंýण व िनःशľीकरण तसेच सामूिहक सुरि±तता अशा िýÖतरीय उपायोजनांचा समावेश केला जातो. याÓयितåरĉही Óयापारी सवलती, आिथªक िनब«ध, बिहÕकार हे उपाय केले जातात. परंतु ÿÖतुत ÿकरणात आपण िनः शľीकरण, शľाľ िनयंýण व सामूिहक सुरि±तता या ŀिĶकोनांचा िवचार करणार आहोत. तंý²ानातील ÿगतीचा गैरवापर शľाľांवरील संशोधनासाठी केला जात असÐयाचे सÅयाचे ÖपĶ िचý िदसत आहे. सं´याÂमक व गुणाÂमक åरÂया शľाľांचा वापर कमी करणे तसेच Âयावरील संशोधन खचª मयाªिदत करणे ही आज¸या काळाची गरज आहे. परÖपर सहकायª व शांतते¸या ÿÖथापनेसाठी हे गरजेचे उपाय मानले जातात. वाÖतववादी िवचारवंत हॅÆस मॉग¥ÆÃयू आपÐया 'पॉिलिट³स अमंग नेशÆस' (Politics Among Nations) या पुÖतकात संघषª हे वाÖतव माÆय करतात. राÕůा राÕůात असणारे संबंध समजून घेताना Âयां¸या संÖकृतीमÅये कायªरत असणारे 'बल' िनगिडत घटक ओळखणे व समजून घेणे; आिण दुसरे Âया घटकां¸या आंतरराÕůीय राजकारणात व आंतरराÕůीय संÖथांवर कसा पåरणाम होईल हे समजून घेणे शांतता ÿÖथापनेसाठी उपयोगी पडणारी पिहली पायरी आहे, असे हॅÆस मॉग¥ÆÃयू munotes.in

Page 148

जागितक राजकारण
66 यांनी अËयासाअंती आपÐया पुÖतकात नŌदवले आहे. शांतते¸या िनिमªतीसाठी जाणीवपूवªक आिण िविशĶ पĦतीने ÿयÂन खालील उÐलेख केलेÐया ŀिĶकोनां¸याĬारे केले जातात. राÕůा¸या िहतसंबंधांची पूतªता Óहावयाची असेल तर शांतता िनमाªण करणे गरजेचे असते. शांतता ÿÖथािपत करÁयाचे ŀिĶकोन आपण खालील ÿमाणे समजावून घेऊ शकतो. आपÐया पदरी शľाľ असतील तर ती वापरÁयाचा मोह कुणाही राºयकÂया«ना होणे Öवाभािवक असते, असे मानून ही श³यता टाळÁयासाठी िनःशľीकरण ही उपाययोजना अगदी अलीकडे Ìहणजे िवसाÓया शतकात उदयास आली. ³युबामधील अÁवľ अåरĶानंतर (Cuban Missile Crisis) Ìहणजे १९६२ नंतर जगासमोरील अÁवľधारी युĦाची भीती िशगेला पोचली. जागितक भीती व अणुयुĦाचे तोटे ल±ात घेऊन सोिÓहएत रिशया (USSR) व अमेåरकेची संयुĉ संÖथाने (USA) या देशांनी िनःशľीकरणासारखा आदशªवादी उपाय टाळून शľाľ िनयंýणासारखा Óयवहायª उपाय िनवडला. ३.८ िनःशľीकरण हॅÆस मॉग¥ÆÃयू िनःशľीकरणावर िटÈपणी करताना, अशी कोणतीही शľाľ कपात करÁयाची िकंवा Âयांना नĶ करÁयाची कृती कì ºयाचा अंितम उĥेश शľाľ Öपधाª नĶ कłन शľांचा िनःपात करÁयाचा असतो ती Ìहणजे िनःशľीकरण होय; असे नमूद करतात. िनःशľीकरणा¸या ÿिøयेत शľाľ कपात, शľाľ िनःपात, संर±ण व युĦ खचाªत कपात तसेच श³य असेल तेथे लÕकरी क¤þांचा िनःपात, युĦसामúी वरील तंý²ान व संशोधन खचाªत कपात इ सवª गोĶéचा समावेश असतो. िनःशľीकरणाचा साधा सरळ अथª Ìहणजे एखाīा राÕůास युĦ सामúी व मानवी संहार करणाöया शľाľां¸या िनिमªतीपासून रोखणे होय. ही Öथल व कालपरÂवे बदलणारी ÿिøया असून ही Öवे¸छाआधाåरत िकंवा काही वेळा सĉì कłन घडवून आणली जाते. िन:शľीकरणाचे ÿमुख ÿकार आपणाला खालील ÿमाणे िवषद करता येतील. अ. सावªिýक व Öथािनक िन:शľीकरण - जागितक राजकारणात महास°ा असलेली राÕůे अशा सावªिýक िन:शľीकरणा¸या कायªøमात पुढाकार घेऊन इतर लहान मोठ्या राÕůांना करारात भाग घेÁयासाठी उīुĉ करतात. ही पूणªतः ऐि¸छक ÿिøया असते Ìहणजे करारात भाग ¶यावा Ìहणून कोणÂयाही राÕůावर दबाव आणला जात नाही. जेÓहा ठरािवक ÿदेशातील काही राÕůे एकý येऊन शांतता ÿÖथापनेसाठी अशा पĦतीचे करार करतात तेÓहा Âयास Öथािनक िन:शľीकरण असे संबोधले जाते. ब. गुणाÂमक व सं´याÂमक िन:शľीकरण - गुणाÂमक िन:शľीकरण अिधक िवनाशकारी अशा ठरािवक युĦ सामúी¸या बंदीची, Âयांचा िनःपात करÁयाची िकंवा ÂयामÅये कपात करÁयाची भूिमका घेते. तर सं´याÂमक िन:शľीकरण सवªच ÿकार¸या िवनाशकारी शľाľांचा िनःपात करÁयाची Ìहणजे Âयांना नĶ करÁयाची िकंवा ÂयांमÅये ल±णीय कपात करÁयाची भूिमका घेते. क. Óयापक व सवªसमावेशक िन:शľीकरण - िन:शľीकरणा¸या ÿिøयेत अिÖतÂवात असणाöया सवªच शľाľांचा िबमोड करणे गृहीत धरले जाते. सवª ÿकारचे युĦ munotes.in

Page 149

संघषª, शांतता, आिण सुर±ा
67 सामúीवर होणारे खचª पूणªतः ठÈप कłन सवªसमावेशक िन:शľीकरण हे Óयापक Åयेय बाळगले जाते. हा एक आदशªवादी िवचार असून या िवचाराची Óयवहायªता अगदीच नगÁय आहे. िन:शľीकरणाची गरज पुढील मुद्īां¸या आधारे थोड³यात सांगता येईल. अ. युĦाचा धोका टाळून शांतता ÿÖथािपत करणे. ब. अÁवľ युĦ व अणुशĉìचा वापर संहार करÁयासाठी न करणे. क. शľाľ, युĦ सामúी Âयावरील संशोधन यां¸यावरील खचाªस आळा घालून तो िहÖसा आिथªक िवकासासाठी वापरणे. ड. शľीकरणा¸या खचाªत कपात कłन तो िहÖसा गåरबी, उपासमारी, सामािजक मागासलेपण, आरोµय इÂयादी समाजोपयोगी गोĶéसाठी वापरणे. इ. लÕकरीकरण लोकशाही ÓयवÖथेला मारक असून Âयामुळे शांतता व सहकायªपूणª ÿगती या लोकशाही¸या अंतभूªत मूÐयास Âयामुळे काळीमा फासली जाते. िन:शľीकरण ही सवªसमावेशक िवकासासाठी अÂयंत महßवाची व आúहाची ÿिøया असूनही तीस अपयशास सामोरे जावे लागले. राÕůा राÕůात परÖपरांिवषयी असणारा अिवĵास, वाढते संघषª, शľाľ िवøìची भली मोठी बाजारपेठ, आंतरराÕůीय राजकारणात असणारे कायम संघषªमय वातावरण इÂयादी कारणांमुळे िन:शľीकरण हे अपयशी ठरले. ३.९ शľाľ िनयंýण जग भीषण महायुĦां¸या छायेखाली वावरत असताना जागितक इितहासकारांना तसेच िवचारवंतांना शľाľ बंदी करणे ही काळाची गरज वाटू लागली होती. िनःशľीकरण ही संकÐपना आदशªवादी िचंतनातून उदयास आली. वाÖतववादी िवचारवंतांनी Âयावर टीका करताना िनःशľीकरण ऐवजी शľाľ िनयंýण हा मागª योµय असÐयाचे सांिगतले. सÅयाची जागितक पåरिÖथती पाहता शľाľ िनयंýण याचा अथª काही राÕůांमÅये Öवतःचे उपþव मूÐय वाढवÁयासाठी व ÿितÖपधê राÕůांना धाक दाखवÁयासाठी शľाľ Öपधाª सुł झाली आहे, अशा माणुसकìला िवनाशकारी Öपध¥पासून राÕůांना परावृ° करणे तसेच मानवी संहार करणाöया ±ेपणाľां¸या व अÁवľा¸या िनिमªतीपासून राÕůांना परावृ° करणे यासाठी शľाľ िनयंýण केले जाते. िन:शľीकरण या ŀिĶकोनात राÕůे अÁवľधारी, शľाľ संपÆन आहेत Ìहणून राÕůा-राÕůात अितरेकì संघषª माजले आहेत असे गृहीतक आहे. याउलट शľाľ िनयंýण या ŀिĶकोनातून राÕůा-राÕůात संघषª आहेत Ìहणून राÕůांमÅये शľाľ Öपधाª व पयाªयाने राÕůांची अÁवľ सºजता आहे असे गृहीत धरले जाते. राÕůांमÅये शांतता व िÖथरता िनमाªण Óहावी Ìहणून शľाľ Öपध¥चे िनयमन करणे व शľाľां¸या िनिमªतीवर व संशोधनावर िनयंýण ठेवणे हा उĥेश बाळगला जातो. शľाľ िनयंýणाचे एक ÿमुख आयुध Ìहणजे दोन िकंवा अिधक राÕůांमÅये शľाľां¸या िनिमªतीवर मयाªदा घालणे व शľाľ Öपध¥चे िनयमन करÁया¸या उĥेशाने करार घडवून आणणे हे होय. शľाľ िनयंýणाचे तÂव काही गृिहतके माÆय कłन Âयावर उपाययोजना करÁयाची कृती करते. या गृिहतकांमÅये munotes.in

Page 150

जागितक राजकारण
68 राÕůा राÕůांमधील संघषª अटळ असणे तसेच कोणÂयाही पåरिÖथतीत शľाľ पूणªतः नĶ न करता येणे यांसार´या वाÖतववादी गोĶéचा समावेश आहे. आंतरराÕůीय राजकारणातील संघषª कमी करणे, शľाľ Öपध¥चे िनयमन करणे, शांततेची ÿÖथापना करणे, Öथैयª ÿÖथािपत कłन राÕůांना आिथªक उÆनतीची संधी ÿाĮ करवून देणे इÂयादी उĥेशां¸या पूतªतेसाठी शľाľ िनयंýण केले जाते. काही आंतरराÕůीय कराराÆवये शľाľांची सं´या मयाªिदत केली जाते तसेच अिधक शľाľ असतील तर Âयांत कपात केली जाते. Ļा दोन ÿकारे शľाľ िनयंýण केले जाते. िन:शľीकरण व शľाľ िनयंýण िवषयक काही महßवाचे आंतरराÕůीय करार खालीलÿमाणे आहेत. (टीप: करारांसमोर नमूद केलेले साल कराराचे वषª दशªिवत नसून करार लागू झाÐयाचे वषª दशªिवत आहे.) १. २६ देशांनी पाåरत केलेला अंटािटªका करार १९६२. २. अंशतः अणु चाचणी बंदी करार (Partial Test Ban Treaty - PTBT) १९६३. ३. ८३ देशांनी माÆय केलेला आउटर Öपेस करार १९८७. ४. लॅिटन अमेåरकन Āì झोन करार १९६७. ५. आिÁवक ÿसार िवरोधी करार (Nuclear Non-proliferation Treaty - NPT) १९७०. ६. ±ेपणाľ िवरोधक संरचना िनिमªतीस बंदी घालÁयाचा करार (Anti-Ballistic Missile Treaty - ABM) १९७२. ७. ÓयूहरचनाÂमक शľाľ िनयमन करÁयासंबंधी वाटाघाटी (Strategic Arms Limitation Talks - SALT) – SALT 1- १९७२; SALT 2 १९७९. ८. जिमनीवरील अणुचाचणी बंदी करार (Threshold Test Ban Treaty - TTBT) १९७४. ९. शांततापूणª अणू Öफोट करार १९९०. १०. ÓयूहरचनाÂमक शľाľांची कपात करÁयासंबंधी¸या वाटाघाटी (Strategic Arms Reduction Talks - START) START 1- १९७२, START 2- १९७९. ११. सवªसमावेशक अणुचाचणी बंदी करार १९९६. १२. जैिवक आिण िवखारी अľ पåरषद १९७५. १३. जैिवक शľाľ बंदी करार १९७५. अÁवľांचा पुणाªथाªने नायनाट करणे Ļा आदशªवादी धोरणातील फोलपणा ल±ात आÐयामुळे िन:शľीकरणा¸या ऐवजी शľाľ िनयंýण या वाÖतववादी व संपूणª ÿयÂन केÐयास बöयाच अंशी यशÖवीता ÿाĮ होऊ शकते; याची जाणीव जगाचे नेतृÂव करणाöया ठरािवक देशांना झाÐयाने Âयांनी पुढाकार घेऊन इतर गरीब व िवकसनशील देशांना शľाľ िनयंýणा¸या कायªøमात सामील कłन घेतले आहे. munotes.in

Page 151

संघषª, शांतता, आिण सुर±ा
69 ३.१० सामूिहक सुरि±तता सामूिहक सुरि±तता ही काही राÕůांचे मैýीचे करार िकंवा काही राÕůांमधील शांततेचे करार यापे±ा अिधक महßवाकां±ी ÿणाली आहे. जगातील कोणÂयाही पीिडत राÕůा¸या सुर±ेचा ÿij हा आपÐया Öवतः¸या देखील राÕůा¸या सुर±ेचा ÿij आहे असे मानून जगातील सवªच राÕůे मैý भावनेने Âया राÕůा¸या समथªनाथª उभी राहतात. आøमक राÕů िकतीही बलाढ्य असली तरीही सवª राÕůे संघिटत होऊन, एकý येऊन Âया आøमक राÕůाची युĦिपपासू वृ°ी ठेचून टाकू शकतात. राÕůे संकट काळात एकमेकांसाठी गरज असेल Âया Öवłपाची मदत करायला तयार होतात. सवª राÕůे सामुिहकरीÂया आøमक राÕůा¸या िवरोधात फळी िनमाªण करतात. सामूिहक सुरि±तता ही जाणीवपूवªक तयार करÁयात आलेली ÓयवÖथा असून ती युĦ आिण आøमण टाळून ÿÂयेक देशाचे ÖवातंÞय आिण ÿादेिशक ऐ³य कायम राखणारी ÓयवÖथा असÐयाचे राºयशाľ शÊदकोशात नमूद आहे. सामूिहक सुरि±तता ही संÖथाÂमक Öवłपाची िÖथर संरचना असून ती सवª राÕůां¸या समान सहभागावर अवमवलंबून असते. सामूिहक सुरि±ततेची काही ÿमुख अंगभूत वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे सांगता येतील. अ. सामूिहक सुरि±तता ही यंýणा आøमक व युĦखोर राÕůां¸या िनयमनासाठी मु´यÂवे तयार केली गेली. ब. सामूिहक सुरि±तते¸या तंýात सवª सहभागी राÕůे एकमेकां¸या ÖवातंÞय व सावªभौमÂवा¸या र±णासाठी बांधील असतात. क. राÕůां¸या खासगी गरजांपे±ा आंतरराÕůीय िहतसंबंध ÿाधाÆयाने जपले जातात. ड. कोणÂयाही राÕůावर आलेली आप°ी ही सामूिहक सुरि±ततेसाठी धोका मानून सवª राÕůांनी मदत करणे अपेि±त असते, अशा वेळी सहभागी राÕůे िनिÕøय भूिमका Öवीकाł शकत नाहीत. इ. संयुĉ राÕů संघटनेची िनिमªती याच सामूिहक सुरि±तते¸या तÂवांतगªत करÁयात आली आहे. सामूिहक सुरि±ततेखातीर महायुĦां¸या दरÌयान¸या काळात काही करार पार पडले उदा. परÖपर सहकायª करार (१९२१) इÂयादी. तरीही संयुĉ राÕůसंघाकडे Öवतःचे सैÆयबळ नसणे, अमेåरकेसार´या बलाढ्य राÕůाने या संघापासून अिलĮ राहणे यांसार´या कारणांनी हे सामूिहक सुरि±ततेचे तßव दुसरे महायुÅद थोपवू शकले नाही. महायुĦो°र कालावधीमÅये माý सामूिहक सुरि±तता या ÓयवÖथेने ÖवतःमÅये आमूलाú बदल घडवून आणत शांतता ÿÖथािपत करÁयाची नवीन तंýे िवकिसत केली. संयुĉ राÕů संघा¸या सुर±ा पåरषदेची Öथापना कłन Âयांना अिधकार बहाल केले तसेच ÿरोधन (Deterrence) ही सामूिहक कृती िवकिसत केली. Âयाचबरोबर संयुĉ राÕůे आिण सामूिहक सुरि±तता यांमधील एकवा³यता वाढीस लागावी याŀĶीने ÿयÂन केले. शांतीसेना munotes.in

Page 152

जागितक राजकारण
70 िमळवÁयासाठीचा करार इÂयादी उपाय व तंýे वापłन सामूिहक सुरि±तता ही ÿणाली आपली िवĵासाहªता कायम राखून आहे. ३.११ िवषय िववेचन : सुर±ा सुर±ा हा राजकारणाचाच एक भाग आहे. सुर±ेचे सवª मुĥे हे एका अथाªने राजकìय मुĥे असतात. सुर±ा हा आंतरराÕůीय राजकारणा¸या अËयासातील क¤þीय िवषय आहे. संघषाªकडे पाहÁयाचे वाÖतववाद, उदारमतवाद, आिण रचनावाद असे िविवध ŀिĶकोण आहेत. सुर±ा¸या मुद्īामÅये राÕůा¸या सुर±ेपासून, समूहांची तसेच Óयĉìची सुर±ा हे घटकही समािवĶ होतात. ‘राºय' िकंवा 'राÕůीय' सुर±ेची कÐपना केवळ बाĻ धो³यांपासून राºयां¸या सीमांचे संर±ण Ìहणून चुकìची Óया´या केली जाते. याउलट, आज¸या धो³यांचे बदलते Öवłप ल±ात घेता, ती ÿामु´याने आपÐया नागåरकांचे संर±ण, कायīाचे राºय आिण मानवी सुर±ेशी संबंिधत आहे. राÕůीय संर±ण. नागåरकांची सुर±ा, अथªÓयवÖथा व संÖथांची सुर±ा हे सरकारचे कतªÓय मानले जाते. १९९४ ¸या मानव िवकास अहवालानंतर 'मानवी सुर±ा' ही संकÐपना जोमाने आंतरराÕůीय संबंधात पुढे आली. यामÅये आिथªक, पयाªवरण, आरोµय, अÆन आिण राजकìय समÖयांचे Öवतंýपणे िनराकरण करÁयासाठी तसेच Óयĉéपुढील िहंसक धो³यांवर ल± क¤िþत कłन मानवी सुर±ेची Óया´या अŁंद पĦतीने करÁयाची गरज अधोरेिखत करÁयात आली. 2001 साली जेÓहा अमेåरके¸या वÐडª ůेड स¤टरवर हÐला करÁयात आला, तेÓहा शľाľ - सºजतेपलीकडे सुर±ा सुिनिIJत करÁयाचा मुĥा आहे हे समोर आले. मानवी सुरि±ततेत गुंतवणूक करणे िततकेच महÂवाचे आहे. ३.१२ राÕůीय सुर±ा : राÕůीय सुर±ा ही गितशील संकÐपना आहे. आपÐयाला असे िदसून येईल कì जशी जशी मानवी संÖकृती आिण सËयतेची ÿगती होत गेली तशी उदा. िव²ान आिण तंý²ान यातील िवकासाबरोबर राÕůीय सुर±ा ही संकÐपना उÂøांत होत गेलेली आहे. ÿाय: राÕůीय सुर±ा ही एखाīा राÕůाला परकìय ąोतांकडून काय धोका आहे याबाबत वापरली जाते. माý, Âयानंतर ितचा िवचार परकìय तसेच अंतगªत असे दोÆही धोके आिण एखादे राÕů आपला िवकास अडथÑयािशवाय चालू ठेवÁयास िकती समथª आहे या संदभाªत केला जाऊ लागला. दुसöया महायुĦानंतरचा काळ, शीतयुĦाचा काळ, शीतयुĦो°र काळ या काळात राÕůीय सुर±ेची संकÐपना वेगवेगÑया अंगाने िवकिसत होत गेली. एकिवसाÓया शतकातील नवीन आÓहाने पेलÁयासाठी आज¸या संदभाªत या संकÐपनेकडे पाहता येईल. कारण सīकाळात राÕů-राºय संकÐपनेतही बदल झालेले िदसतात. माý आजही राजकìय िवĵात राÕů हा घटकच क¤þÖथानी असÐयामुळे पयाªयाने राÕůीय सुर±ा आंतरराÕůीय संबंधामÅये महÂवाची आहे. राÕůीय सुर±ेची Óया´या ÓहोÐटर िलपमन (Walter Lippmann) पुढीलÿमाणे करतात. ‘‘एखादे राÕů िकती सुरि±त आहे हे पुढील दोन िनकषांवłन ठरवता येते. जर Âया राÕůाने युĦ टाळायचे Ìहटले तर Âयाकरता Âयास राÕůाची मूलभूत मूÐये Âयागावी लागणार नाहीत. िकंवा Âया मूÐयांना आÓहान िदÐयावर ते राÕů युĦात िवजय िमळवून मूÐयांचे र±ण कł शकेल.’’ munotes.in

Page 153

संघषª, शांतता, आिण सुर±ा
71 शीतयुĦा¸या काळात राÕůीय सुर±ा वाढवÁयासाठी राÕůीय पातळीवर भर देÁयात आला. अÁवľ व इतर युĦसामúी िनमाªण करÁयात गुंतवणूक करÁयात आली. तर शीतयुĦानंतर¸या काळात राÕůीय सुर±ेसाठी लÕकरी सामúीपे±ा आिथªक िवकासावर भर देÁयात आला. राÕůीय सुर±ेची चचाª मु´यÂवे संर±ण खचª, आिÁवक सामúी आिण लÕकरी सामÃयª याभोवती िफरत असली तरी Óयापक अथाªने Âयात राÕůाची समृĦी, सामािजक िवकास याचाही समावेश करायला हवा. आिथªक, औīोिगक व तंý²ान ÿगती तसेच सामािजक, सांÖकृितक एकता आिण राजकìय ÓयवÖथेची लविचकता व िÖथरता या गोĶी Óयापक अथाªने राÕůीय सुर±ेमÅये येतात. ३.१३ मानवी सुर±ा : १९९४चा संयुĉ राÕů िवकास कायªøम (UNDP) आिण मानव िवकास अहवाल (HDR) मÅये "मानवी सुर±ा" हा शÊद ÿथम वापरला गेला. सुर±े¸या या नवीन ŀĶीकोनाने राºयांमधील संघषª, राºयां¸या सीमांचे संर±ण आिण लÕकरी उपायांवर पारंपाåरक ŀĶीकोनाने जे ल± क¤िþत केले होते Âयापलीकडे जात सुर±ा या संकÐपनेमÅये आिथªक सुर±ा, अÆन सुर±ा, आरोµय सुर±ा, पयाªवरण सुर±ा, वैयिĉक सुर±ा, सामुदाियक सुर±ा आिण राजकìय सुर±ा यांचा समावेश असलेÐया मानवी सुर±ेची Óयापक, बहòआयामी संकÐपना ÿÖतािवत केली. तेÓहापासून सशľ संघषª, मानवी ह³कांचे उÐलंघन, पयाªवरणीय आÓहाने आिण संसाधनांची वंिचतता यासह मानवी असुरि±तते¸या अनेक कारणांना संबोिधत कłन, मानवी सुर±ा ही वैयिĉक (राºयाऐवजी) Öतरावर सुरि±ततेची सवªसमावेशक मुĉì संकÐपना बनली आहे. २००४ मÅये, मानवतावादी Óयवहारां¸या समÆवयासाठी संयुĉ राÕů सिचवालयात एक मानवी सुर±ा युिनट तयार करÁयात आले. मानवी सुर±े¸या संकÐपनेने गेÐया दोन दशकांत आपली उपयुĉता िनिIJतपणे िसĦ केली आहे. िविवध राºये, एजÆसी आिण Öवयंसेवी संÖथा यासाठी एकý येऊ शकÐया आहेत. मानवी संकÐपनेतील मु´य धोके पुढीलÿमाणे आहेत. उÂपÆन गमावणे, उपासमारीचा धोका, रोगांचा धोका, नैसिगªक आप°éचा धोका आिण नागरी ÖवातंÞयाला धोका. मानवी सुर±ेचा अथª वैयिĉक सुर±ेचे संर±ण आिण िहंसाचारा¸या ÿÂय± आिण अÿÂय± धम³यांपासून ÖवातंÞय असा होतो. मानवी सुर±े¸या संदभाªत संघषा«चा उÐलेख करणे महßवाचे आहे. सीåरया, येमेन, अफगािणÖतान आिण युøेनमÅये झालेले सीमेलगतचे व अंतगªत संघषª हे याचे उदाहरण आहे. नागरी संघषª, दहशतवाद आिण संघिटत गुÆहेगारी हे मानवी सुर±ेसाठीचे मु´य धोके आहेत. देशांतगªत अथाªने राºयाĬारे ÿदान केलेली राÕůीय सुर±ा केवळ लोकां¸या संर±णाशी सुसंगतच नाही तर दुबªल देशांमÅये दीघªकालीन िÖथरता ÿाĮ करÁयाचा हा सवō°म मागª आहे. Âयामुळे मानवी सुर±े¸या चौकटीत Âयाला सैĦांितक आिण ÓयावहाåरकŀĶ्या ÿाधाÆय िदले पािहजे. राºयाची संÖथाÂमक ±मता कमकुवत झाÐयास अशा ÿदेशात मानवी सुर±ेसाठी धोका अिधक ÿबळ होतो. तेथे राºयबाĻ घटक ÿभावी होतात. देशा¸या सीमा कमकुवत झाÐयामुळे अंतगªत आिण बाĻ धोके िनमाªण होतात. कमकुवत सीमांचे उदाहरण १९९६-१९९७ मधील munotes.in

Page 154

जागितक राजकारण
72 कॉंगोमधील पिहÐया गृहयुĦात आढळू शकते, ºयामÅये राºयां¸या सीमां¸या अकायª±मतेमुळे 'रवांडा आिण बुŁंडीमधील संघषª’ झाला. Âयामुळे मानवी सुर±े¸या मुद्īासाठी राÕůीय Öतरावर उपाययोजनांना ÿाधाÆय िदले पािहजे. कमकुवत संÖथा असलेÐया राºयांतील नागåरक धो³यांना अिधक ÿभािवत होतात. अशा पĦतीने मानवी सुर±ा आिण राÕůीय सुर±ा एकमेकांशी संबंिधत आहेत. ३.१४ िवīापीठीय ÿij १) संघषª अथª आिण बदलते Öवłप ÖपĶ करा. २) संघषाªचे ÿकार सांगून संघषाªचे बदलते Öवłप सिवÖतर ÖपĶ करा. ३) तंý²ानातील ÿगतीचा गैरÓयापार शľाľांवरील संशोधनासाठी केला जातो हे ÖपĶ करा. ४) आंतरराÕůीय राजकारणातील शľाľिनयंýण व िन:शľीकरण संकÐपना ÖपĶ करा. ५) सामुिहक सुरि±तता संकÐपना सोदाहरणासिहत ÖपĶ करा. ६) सामुिहक सुरि±ततेची संकÐपना ÖपĶ करा. ७) राÕůीय सुर±ेची संकÐपना ÖपĶ करा. ८) राÕůीय सुर±ा आिण मानवी सुर±ा यां¸यातील परÖपर संबंध ÖपĶ करा. munotes.in

Page 155

73 ४āेटनवुडस् संÖथा (Brettonwoods Institutions) घटक रचना ४.१ उिĥĶे ४.२ ÿÖतावना ४.३ āेटनवुडस संÖथा (Brettonwoods Institution) ४.३.१ आंतरराÕůीय नाणेिनधी (International Monetary Fund-IMF) ४.३.२ जागितक बँक (World Bank- WB) ४.३.३ जागितक Óयापार संघटना (World Trade Organization-WTO) ४.४ ±ेýीय आिथªक संघटनः युरोिपयन युिनयन ४.५ जागितकìकरण ४.६ समारोप ४.७ िवदयपीठीय ÿij ४.८ संदभª ४.१ उिĥĶे āेटनवूडस संÖथांचा इितहास समजून घेणे आंतरराÕůीय नाणेिनधी, जागितक बँक आिण जागितक Óयापार संघटना यांची कायªपĦती समजून घेणे युरोिपयन युिनयनचे कायª समजून घेणे जागितकìकरण ही संकÐपना समजून घेणे ४.२ ÿÖतावना जुलै १९४४ मÅये āेटनवूड्स, Æयू हॅÌपशायर येथील माउंट वॉिशंµटन हॉटेलमÅये युनायटेड नेशÆस मॉनेटरी अँड फायनािÆशयल कॉÆफरÆस आयोिजत करÁयात आली. चाळीसहóन अिधक देशांतील ÿितिनधéचा सहभाग असलेÐया या पåरषदेत āेटनवूड्स ÿणाली या नावाने ÿचिलत एक नवीन आंतरराÕůीय चलन ÿणाली तयार केली. मागील सुवणª मानकपĦतीतील दोष आिण आिथªक महामंदीचा अनुभव पाहता युĦानंतर¸या काळात आिथªक पुनरªचना करणे हा या पåरषदेचा चचाªिवषय होता. ÿचिलत आंतरराÕůीय चलन ÿणालीची ताठरता कमी करीत Âया ÿणालीतील देशांमÅये सहकायª वाढीस लावणे हेही िततकेच आवÔयक होते. munotes.in

Page 156

जागितक राजकारण
74 वÖतुतः पिहÐया महायुĦानंतर सुवणª मानकपĦती सोडÁयात आली होती. माý दोन महायुĦांदरÌयान¸या कालावधीत युरोिपयन राÕůांनी ÖपधाªÂमक अवमूÐयन आिण ÿितबंधाÂमक Óयापार धोरणे िÖवकारÐयाने जगभरात महामंदीची िÖथती उĩवली होती. अशावेळी āेटनवूड्स पåरषदेत ÖपधाªÂमक अवमूÐयन टाळत, आिथªक वाढीस ÿोÂसाहन देईल तसेच िविनमय दरात िÖथरता आणू शकेल अशा आंतरराÕůीय चलन ÿणालीची कÐपना करÁयात आली. या पåरषदेत सहभागी राÕůांनी नवीन ÿणाली¸या उिĥĶांवर आपली सहमती दशªिवली असली तरी अंमलबजावणीबाबत माý Âयांचे एकमत होत नÓहते. चचा«साठी असं´य िĬप±ीय आिण बहòप±ीय बैठका घेÁयात आÐया. शेवटी आंतरराÕůीय आिथªक धोरणाची ÿमुख जबाबदारी अमेåरकेचे ůेझरी सेøेटरी हेʼnी मॉगªÆथॉ, Âयांचे मु´य आिथªक सÐलागार हॅरी डे³सटर Óहाईट आिण िāटीश अथªशाľ² जॉन मेनाडª केÆस या ितघांकडे सोपिवÁयात आली. यातूनच āेटनवूडस संÖथांचा उगम झाला. जागितक बँक (WB) आिण आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF) या āेटनवूड्स संÖथा या नावाने ÿिसĦ आहेत. मूळ āेटनवूड्स करारामÅये आंतरराÕůीय Óयापार संघटना (ITO) ¸या Öथापनेचाही िवचार करÁयात आला होता. माý १९९० ¸या दशका¸या सुŁवातीस जागितक Óयापार संघटना (WTO) तयार होईपय«त ही योजना सुĮ रािहली. ४.३ āेटनवुडस् संÖथा ४.३.१ आंतरराÕůीय नाणेिनधी (International Monetary Fund-IMF) आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF) ही १९० सदÖय देशांची एक िव°ीय संघटना आहे. IMF ची संकÐपना āेटनवूड्स पåरषदेत ÖवीकारÁयात आली. या पåरषदेतील ४४ देशांनी १९३०¸या महामंदीला कारणीभूत असलेÐया ÖपधाªÂमक अवमूÐयनाची पुनरावृ°ी टाळÁयासाठी तसेच परÖपर आिथªक सहकायाªसाठी एक आकृितबंध तयार करÁयाचा ÿयÂन केला. यानुसार ÿÂयेक सदÖय राÕůाला IMF ¸या कायªकारी मंडळावर Âया¸या आिथªक ±मते¸या ÿमाणात ÿितिनिधÂव देÁयात आले आहे. ºयामुळे जागितक अथªÓयवÖथेतील सवाªत शिĉशाली देशांना सवाªिधक मतदानाचा अिधकार आहे. सुरवातीला IMF चे सदÖय असÐयािशवाय देश इंटरनॅशनल बँक फॉर åरकÆÖů³शन अँड डेÓहलपम¤ट (IBRD) मÅये सदÖयÂवासाठी पाý नÓहते. आंतरराÕůीय आिथªक सहकायाªला ÿोÂसाहन देÁयासाठी āेटनवूड्स करारानुसार IMF ने िनिIJत िविनमय दरांवर पåरवतªनीय चलनांची ÿणाली सुł केली आिण अिधकृत राखीव ठेवीसाठी सोÆयाला यूएस डॉलरमÅये ($३५ ÿित औंस दराने) बदलले. २७ िडस¤बर १९४५ रोजी IMF २९सदÖय देशांसह कायाªिÆवत झाली आिण १ माचª १९४७ रोजी Âयाचे ÿÂय± आिथªक कामकाज सुł झाले. IMF चा इितहास १९७१ मÅये अमेåरकेने अमेåरकन डॉलरला (आिण इतर सरकारांकडे असलेले डॉलर åरझÓहª) सोÆयात परावितªत करÁयास नकार देताच (याला िन³सन शॉक असे Ìहणतात) āेटनवूड्सची िविनमय दर ÿणाली कोलमडली. Âयानंतर IMF ने तरल िविनयम दर ÓयवÖथेला (Floating Exchange Rate System) ÿोÂसाहन िदले. यानुसार देश आपली munotes.in

Page 157

āेटनवुडस् संÖथा
75 िविनमय ÓयवÖथा िनवडÁयास Öवतंý असून, बाजार शĉì एकमेकां¸या सापे± चलनांचे मूÐय िनधाªåरत कŁ शकतात. ही ÓयवÖथा आजही कायम आहे यानंतर सवªÿथम १९७३ ¸या तेला¸या संकटादरÌयान IMF ने अंदाज लावला कì १०० तेल-आयात करणाöया िवकसनशील देशांचे िवदेशी कजª १९७३ ते १९७७ दरÌयान १५०% ने वाढले असून ते जागितक Öतरावर Éलोिटंग ए³Öच¤ज रेटमÅये बदलÐयामुळे आणखी गुंतागुंतीचे झाले आहे. यावर उपाय Ìहणून IMF ने १९७४ ते १९७६ या कालावधीत तेल सुिवधा नावाचा एक नवीन कजª कायªøम सुŁ केला. Âयानंतर १९९१ मÅये सोिÓहएत युिनयन¸या पतनानंतर, IMF ने पूवê¸या सोिÓहएत गटातील देशांना क¤þीय िनयोजनातून बाजार-चािलत अथªÓयवÖथांमÅये संøमण करÁयात मदत करÁयात मÅयवतê भूिमका बजावली. १९९८-२००२ या कालावधीत आिथªक संकटातून जात असलेÐया अनेक देशांना IMF ने कजª आिण बेलआउट पॅकेज ÿदान केले. तर २००८ ¸या आिथªक महामंदीला स±मपणे ÿितसाद देÁयासाठी IMF ने मोठे उपøम हाती घेतले. या उपøमांमÅये िÖपल-ओÓहसª (जेÓहा एका देशातील आिथªक धोरणे इतरांवर पåरणाम कł शकतात). पाळत ठेवÁयासाठी कायदेशीर चौकटीत सुधारणा करणे, जोखीम आिण िव°ीय ÿणालéचे सखोल िवĴेषण करणे, सदÖयां¸या बाĻ िÖथतीचे मूÐयांकन वाढवणे आिण िचंतांना अिधक तÂपरतेने ÿितसाद देणे यासार´या उपøमांचा समावेश करÁयात आला. आंतरराÕůीय आिथªक ÓयवÖथेतील ÿमुख संÖथांपैकì IMF ही एक संÖथा असून IMF मुळे आंतरराÕůीय भांडवलशाही¸या पुनबा«धणीत राÕůीय आिथªक सावªभौमÂव आिण मानवी कÐयाणाचा समतोल साधता आला आहे. IMF ची उिĥĶे- आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF) ही āेटनवुडस संघटना असून ितची ठळक उिĥĶे पुढीलÿमाणे सांगता येतील. जागितक आिथªक सहकायª वाढवणे सुरि±त आिथªक िÖथरता आंतरराÕůीय Óयापार सुलभ करणे उ¸च रोजगार आिण शाĵत आिथªक वाढीस ÿोÂसाहन देणे आिण जगभरातील गåरबी कमी करणे Öथूल आिथªक वाढ घडवून आणणे िवकसनशील देशांसाठी धोरण सÐला आिण िव°पुरवठा करणे िविनमय दर िÖथरता आिण आंतरराÕůीय पेम¤ट िसÖटमला ÿोÂसाहन देणे IMF चे कायª आिण जबाबदाöया IMF मु´यÂवे सदÖय देशांना øेिडट ÿदान करÁयाबरोबरच आंतरराÕůीय चलन ÓयवÖथेवर देखरेख करÁयावर ल± क¤िþत करते. आंतरराÕůीय नाणेिनधीची काय¥ तीन ÿकारांमÅये िवभागली जातात. munotes.in

Page 158

जागितक राजकारण
76 १. िनयामक काय¥ : IMF एक िनयामक संÖथा Ìहणून कायª करते. करारातील कलमां¸या िनयमांनुसार ते िविनमय दर धोरणांसाठी आवÔयक आचारसंिहता आिण चालू खाÂयातील Óयवहारांसाठी देयकांवर िनब«ध लागू करÁयावर ल± ठेवते. क¤þीय बँक कर आकारणीपासून ते Öथूल अथªशाľीय तÃय अहवाल ÿिसĦ करणे हे IMF चे ÿारंिभक अिधकार±ेý आहे. यािशवाय IMF ही क¤þीय बँका, िव° मंýालये, महसूल ÿशासन आिण िव°ीय ±ेýातील पयªवे±ी संÖथांसह सरकारांना तांिýक सहाÍय आिण ÿिश±ण ÿदान करते. अशा ÿकारचे ÿिश±ण देशांना उÂपÆन असमानता, ल§िगक समानता, ĂĶाचार आिण हवामान बदल यासार´या समÖयांना सामोरे जाÁयास मदत करते. २. आिथªक काय¥ : IMF सदÖय देशांना अÐप तसेच मÅयम मुदती¸या Óयवहारतोलातील (BOP) असमतोल दूर करÁयासाठी करÁयासाठी अथªसहाÍय आिण संसाधने ÿदान करते. यात आणीबाणी¸या कजाªसह राÕůांचा आंतरराÕůीय साठा पुनबा«धणी करणे, Âयांची चलने िÖथर करणे, आयातीसाठी पैसे देणे सुł ठेवणे आिण मूलभूत समÖया दुŁÖत करताना मजबूत आिथªक वाढीसाठी पåरिÖथती पुनस«चियत करणे याचाही समावेश होतो. ३. सÐलागार काय¥ : IMF हे सदÖय देशांसाठी आंतरराÕůीय सहकायाªचे क¤þ आहे. हे सÐला आिण तांिýक सहाÍयाचे ľोत Ìहणून देखील कायª करते. आिथªक जोखीम ओळखÁयासाठी तसेच वाढ आिण आिथªक िÖथरतेसाठी धोरणांची िशफारस करÁयासाठी IMF िनयिमतपणे आंतरराÕůीय चलन ÿणाली आिण जागितक आिथªक घडामोडéचे िनरी±ण करत असते. IMF Âया¸या १९० सदÖय देशां¸या आिथªक धोरणांची िनयिमत तपासणीदेखील करते. याÓयितåरĉ IMF Âया¸या सदÖय देशां¸या आिथªक िÖथरतेसाठी संभाÓय धोके ओळखत Âयां¸या सरकारांना संभाÓय धोरण समायोजनांबĥल सÐला देते. ४.३.२ जागितक बँक (World Bank- WB) जगातील सवाªत मोठी बहòप±ीय कजªदार संÖथा Ìहणून जागितक बँकेकडे पािहले जाते. सदÖय देशां¸या आिथªक िवकासास हातभार लावणाöया ÿकÐपांना िव°पुरवठा करणारी जागितक बँक ही संयुĉ राÕů (UN) संघटनेशी संलµन संÖथा आहे. जागितक बँक संयुĉ राÕůांशी संबंिधत असली तरी ती आमसभा िकंवा सुर±ा पåरषदेला जबाबदार नाही. बँके¸या १८० पे±ा जाÖत सदÖय राºयांपैकì ÿÂयेकाचे बोडª ऑफ गÓहनªसªवर ÿितिनिधÂव केले जाते, जे वषाªतून एकदा भेटतात. गÓहनªर हे सहसा Âयां¸या देशांचे अथªमंýी िकंवा मÅयवतê बँकेचे गÓहनªर असतात. IBRD धोरणांवर गÓहनªर मंडळाचा काही ÿभाव असला तरी वाÖतिवक िनणªय घेÁयाची शĉì मोठ्या ÿमाणावर बँके¸या २५ कायªकारी संचालकांकडे असते. अमेåरका, जपान, जमªनी, युनायटेड िकंगडम आिण ĀाÆस हे पाच ÿमुख देश Âयांचे Öवतःचे कायªकारी संचालक िनयुĉ करतात. इतर देशांना िवभागांमÅये िवभागÁयात आले असून या ÿÂयेक िवभागातून एक कायªकारी संचालक िनवडला जातो. संचालक मंडळातील मतदानाची शĉì ही देशा¸या भांडवली ठेवीवर आधाåरत असते. ®ीमंत आिण अिधक िवकिसत देश हे अिधक भांडवली ठेवीमुळे बँकेचे ÿमुख भागधारक असÐयाने Âयांचा िनणªय±मतेत अिधक ÿभाव जाणवतो. जागितक बँक ही आपÐया सदÖय देशां¸या भांडवली ठेवी, भांडवली बाजारातील बाँड तरलता आिण IBRD आिण IFC कजाªवरील Óयाज पेम¤टमधून जमा munotes.in

Page 159

āेटनवुडस् संÖथा
77 झालेÐया िनÓवळ कमाईतून िनधी िमळवते. सदÖयÂव िÖवकारलेÐया देशां¸या भांडवलाचा अंदाजे एक दशांश थेट बँकेला िदला जातो. जागितक बँक ही इंटरनॅशनल बँक फॉर åरकÆÖů³शन अँड डेÓहलपम¤ट (IBRD), इंटरनॅशनल डेÓहलपम¤ट असोिसएशन (IDA), इंटरनॅशनल फायनाÆस कॉपōरेशन (IFC), मÐटीलेटरल इÆÓहेÖटम¤ट गॅरंटी एजÆसी (MIGA), आिण इंटरनॅशनल स¤टर फॉर सेटलम¤ट ऑफ इÆÓहेÖटम¤ट िडÖÈयुट (ICSID) या पाच घटक संÖथांचा समु¸चय आहे. यापैकì IBRD ही मÅयम-उÂपÆन असलेÐया िवकसनशील देशांना तसेच अÐपउÂपÆन देशांना बाजार Óयाजदराने कजª पुरवते. १९६० मÅये Öथापन झालेली IDA, आरोµय, िश±ण आिण úामीण िवकास यासार´या ±ेýांमÅये कमी उÂपÆन असलेÐया िवकसनशील देशांना Óयाजमुĉ दीघªकालीन कजª, तांिýक सहाÍय आिण धोरण सÐला ÿदान करते. IBRD आपला बहòतांश िनधी जगातील भांडवली बाजारांवर उभा करत असताना माý IDA ¸या कजª ऑपरेशनला िवकिसत देशां¸या योगदानाĬारे िव°पुरवठा केला जातो. IFC ही खाजगी गुंतवणूकदारां¸या भागीदारीत कायªरत असून िवकसनशील देशांमधील Óयवसाय उपøमांना कजª आिण इि³वटी िव°पुरवठा ÿदान करते. िवकसनशील देशांमधील गैर-Óयावसाियक जोखमéमुळे होणाöया नुकसानािवłĦ िवदेशी गुंतवणूकदारांना कजª हमी आिण िवमा MIGA Ĭारे ÿदान केला जातो. शेवटी, ICSID जे IBRD पासून Öवतंýपणे कायª करते, परकìय गुंतवणूकदार आिण Âयांचे यजमान िवकसनशील देश यां¸यातील गुंतवणूक िववादांचे सामंजÖय िकंवा लवादाĬारे तोडगा काढÁयासाठी जबाबदार आहे. जागितक बँक हा िवकसनशील देशांकरीता आिथªक मदतीचा सवाªत मोठा ľोत असून, आंतरराÕůीय कजªदारां¸या वतीने बँकेमाफªत मुĉ बाजारपेठ अंमलात आणÁयासाठी तांिýक सहाÍय, धोरण सÐला आिण पयªवे±ण देखील ÿदान केले जाते. आिथªक धोरणांवर देखरेख, िवकसनशील देशांमधील सावªजिनक संÖथांमÅये सुधारणा करणे आिण आंतरराÕůीय Öथुल अथªशाľीय धोरण िनिIJत करÁयासाठी आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF) आिण जागितक Óयापार संघटनेसोबत जागितक बँक मÅयवतê भूिमका बजावते. १९८० ¸या दशका¸या सुŁवातीस जागितक अथªÓयवÖथेतील मंदी, उ¸च Óयाजदर, वÖतूं¸या िकमतीत झालेली घसरण आिण तेला¸या िकमतीतील Óयापक चढउतार यामुळे अनेक िवकसनशील देश Âयां¸या कजाªची परतफेड कŁ शकले नाही. अशावेळी जागितक बँकेने कजªबाजारी िवकसनशील देशांमÅये आिथªक आिण सामािजक धोरणे ठरवÁयात महÂवाची भूिमका बजावली. अशावेळी जागितक बँकेने आपÐया रचनाÂमक सुधारणा कायªøमां¸या माÅयमातून आरोµय आिण िश±ण±ेýात खचªकपात, िकंमत िनयंýणांचे उ¸चाटन, Óयापाराचे उदारीकरण, आिथªक ±ेý िनयंýणमुĉ करणे आिण सरकारी उīोगांचे खाजगीकरण यासारखी पाऊले उचलली. आिथªक Öथैयª Öथािपत करÁयासाठी जरी या सुधारणा कायªøमांची अंमलबजावणी करÁयात आली असली तरी Âयामुळे गåरबीची पातळी तसेच बेरोजगारी वाढली. कजाª¸या संकटा¸या पाĵªभूमीवर जागितक बँकेने रÖते, बंदर सुिवधा, शाळा आिण Łµणालये यांसार´या पायाभूत ÿकÐपांसाठी कजाª¸या Öवłपात आिथªक सहाÍय देÁयावर आपले ÿयÂन क¤िþत केले. जगातील अÐपिवकिसत देशांसाठी गåरबी िनमूªलन आिण कजªमुĉìवर munotes.in

Page 160

जागितक राजकारण
78 भर िदला जात असला तरी बँकेने आिथªक िÖथरीकरण धोरणांसाठी आपली वचनबĦता कायम ठेवली आहे.१९८० आिण ९० ¸या दशकात साÌयवादा¸या पतनानंतर पूवª आिण मÅय युरोपमÅये मुĉ-माक¥ट सुधारणांवर देखरेख करÁयासाठी जागितक बँक आिण IMF ने मÅयवतê भूिमका बजावली. ४.३.३ जागितक Óयापार संघटना (World Trade Organization-WTO) जागितक Óयापार संघटना (WTO) ही जागितक Óयापाराचे देखरेख आिण आंतरराÕůीय बाजारपेठेस अिधक उदारीकरणाचे ÖवŁप देÁयासाठी Öथापन करÁयात आलेली आंतरराÕůीय संÖथा आहे. WTO ही जकात आिण Óयापारिवषयक सामाÆय सहमती (GATT) या कराराचे अपÂय मानली जाते. १९४७ मÅये जेÓहा GATT िÖवकारÁयात आला तेÓहा या कराराचे ÖवŁप हे अÖथायी होते. नजीक¸या काळात आंतरराÕůीय Óयापार संघटनेसारखी (ITO) संघटना या कराराची जागा घेईल असे अपेि±त होते. माý ITO कधीच ÿÂय±ात येऊ शकले नाही. Âयामुळे नंतर¸या काळात GATT Ĭारे जागितक Óयापारात उदारीकरण, खाजगीकरण आिण जागितकìकरण सादर करÁयात आले. ITO ची कÐपना सुŁवातीला आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF) आिण जागितक बँकेसह, िĬतीय िवĵयुĦानंतर¸या पुनरªचना आिण आिथªक िवकासा¸या ÿमुख Öतंभांपैकì एक Ìहणून करÁयात आली होती. हवाना येथे १९४८ मÅये Óयापार आिण रोजगारावरील UN पåरषदेने ITO साठी एक मसुदा चाटªर काढÁयात आला. याला ‘हवाना चाटªर’ असेही Ìहणतात. हवाना चाटªरमÅये Óयापार, गुंतवणूक, सेवा आिण Óयवसाय आिण रोजगार पĦती िनयंिýत करणारे िवÖतृत िनयम तयार करÁयात आले होते. माý, अमेåरकेने या कराराला माÆयता देÁयास नकार िदला. दरÌयान, १९४७ मÅये िजिनÓहा येथे २३ देशांनी वाटाघाटी कłन आयात कोट्याचा वापर टÈयाटÈयाने समाĮ करÁयाचा आिण Óयापारी Óयापारावरील शुÐक कमी करÁयाचा करार GATT Ìहणून १ जानेवारी १९४८ रोजी अंमलात आला. जरी GATT चे ÖवŁप अÖथायी होते तरी WTO ची िनिमªती होईपय«त GATT हा आंतरराÕůीय Óयापार िनयंिýत करणारा एकमेव मोठा करार होता. GATT ÿणालीत सुरवाती¸या ४७ वषा«त तÊबल १३० देश सामील झाले. या देशांत GATT मुळे िविवध वाटाघाटé¸या फेöया घडून आÐया व आंतरराÕůीय Óयापारिवषयक अनेक पूरक संधी, तह, करार घडून आले. १९८० नंतर िवशेषतः आंतरराÕůीय Óयापारावर देखरेख ठेवÁयासाठी आिण Óयापारिवषयक िववादांचे िनराकरण करÁयासाठी िÖथर संघटनेची मागणी होऊ लागली. यातूनच GATT ¸या उŁµवे फेरीनंतर (१९८६-९४) १ जानेवारी १९९५ रोजी WTO ची Öथापना करÁयात आली. उŁµवे फेरीतील वाटाघाटीदरÌयान मूळ GATT आिण उŁµवे फेरी¸या आधी सादर करÁयात आलेÐया सवª बदलांना GATT १९४७ असे नामकरण करÁयात आले. कराराचा हा संच GATT १९९४ पे±ा वेगळा करÁयात आला. WTO ची Öथापना करणारा GATT करार १९९४ हा अिवभाºय भाग मानला जातो. GATT १९९४ मÅये वÖतू तसेच Óयापाराशी िनगडीत इतरही अनेक बहòप±ीय करार समािवĶ होते. ºयामÅये सेवािवषयक Óयापारातील समान सहमती करार (GATS), बौिĦक संपदा अिधकारां¸या Óयापार-संबंिधत पैलूंवर करार (TRIPS) यांसार´या सहमती करारांचा समावेश होता. munotes.in

Page 161

āेटनवुडस् संÖथा
79 WTO ची ÿमुख उिĥĶे जागितक Óयापार संघटना ही पुढील ÿमुख उिĥĶांसाठी ÿयÂनरत आहे. १. आंतरराÕůीय Óयापारासाठी िनयम िनिIJत करणे आिण Âयांची अंमलबजावणी करणे २. पुढील Óयापार उदारीकरणासाठी वाटाघाटी आिण देखरेखीसाठी एक मंच ÿदान करणे ३. राÕůा-राÕůातील Óयापारिवषयक वादिववाद सोडिवणे. ४. पारदशªकता वाढवणे. िनणªय घेÁयाची ÿिøया ५. जागितक आिथªक ÓयवÖथापनात सामील असलेÐया इतर ÿमुख आंतरराÕůीय आिथªक संÖथांना सहकायª करणे ६. िवकसनशील देशांना जागितक Óयापार ÿणालीचा पूणª फायदा होÁयास मदत करणे. या उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी WTO ने अिधक Óयापकपणे पाठपुरावा केला असून सवª वÖतू, सेवा आिण बौिĦक संपदा, तसेच काही गुंतवणूक धोरणे यांचाही समावेश केला आहे. ४.४ ±ेिýय आिथªक संघटनः युरोिपयन युिनयन युरोिपयन युिनयन (EU) ही युरोिपयन देशांचा समावेश असलेली एक आंतरराÕůीय संÖथा आहे. या संÖथेतील सदÖय देशांचे सावªभौमÂव अबािधत राखत राजकìय आिण आिथªक िनणªय घेतले जातात. युरोिपयन युिनयनचे ÖवŁप हे काहीसे फेडरेशन िकंवा कॉÆफेडरेशन¸या Öवłपाचे मानले जाते. Âयामुळे युरोिपयन युिनयनचे सवª िनयम आिण िनणªय सदÖय देशांकरीता बांधील ठरतात. युरोिपयन युिनयनचे सदÖयÂव िमळवतांना सदÖय राÕůांनी मानवी ह³कां¸या युरोिपयन कÆÓहेÆशनचा Öवीकार करणे तसेच युरोप कौिÆसलमधील सदÖयÂव िमळवणे गरजेचे असते. युरोिपयन युिनयन सदÖय राÕůांसाठी समान परराÕů तसेच सुर±ा धोरण िनधाªåरत करते. ºयामुळे सदÖय राÕůां¸या िकमान समान राजकìय तसेच सुर±ािवषयक िहतसंबंधांची पूतªता करणे श³य होते. आिथªक बाबतéत युरोिपयन युिनयनने युरोिपयन समान बाजारपेठ (European Single Market) िवकिसत केले आहे. या समान बाजारपेठÓयवÖथेमुळे वÖतू, सेवा आिण भांडवलाचे मुĉ वहन श³य होते. यािशवाय बाĻ Óयापार, शेती, मÂÖयपालन आिण ÿादेिशक िवकास यां¸या िवकासासाठीही Öवतंý धोरणे िवकसीत करÁयात आली आहेत. Âयाचÿमाणे युरोिपयन युिनयनअंतगªत युरो हे समान चलन (Common Currency) तयार करÁयात आले असून Âयाचा वापर युरोप¸या बहòतांश ±ेýात होतांना िदसतो. दुसöया महायुĦाचे कारण ठरलेÐया आÂयंितक राÕůवादास आळा घालता यावा या ŀĶीने ÿमुख युरोिपयन नेÂयांनी युरोप¸या एकýीकरणाची योजना मांडली होती. िवÆÖटन चिचªल यांनी पुढे जाऊन युनायटेड Öटेट्स ऑफ युरोप¸या उदयाचा पुरÖकार केला. यानंतर १९४८ ¸या हेग कॉंúेसĬारे टÈयाटÈयाने का होईना युरोिपयन युिनयन¸या पूवªज मानÐया जाणाöया वेÖटनª युिनयन, युरोिपयन कोळसा आिण पोलाद समुदाय (ECSC) आिण युरोिपयन इकॉनॉिमक कÌयुिनटी (EEC) संघटनांची Öथापना झाली. ĀाÆस, इटली, नेदरलँड, munotes.in

Page 162

जागितक राजकारण
80 बेिÐजयम, पिIJम जमªनी आिण ल³झ¤बगª हे या युरोिपयन कÌयुिनटीचे संÖथापक सदÖय देश होते. युरोिपयन युिनयनची Öथापना १९९३ मÅये करÁयात आली. मािÖůच करार ºयाला युरोिपयन युिनयनचा करार असेही Ìहणतात; या करारावर २८ देशांनी १९९३ मÅये Öवा±री करÁयात आली. ॲÌसटरडॅमचा करार (१९९७), िůटी ऑफ नाइस (२००१) आिण िलÖबनचा तह (२००७) या सुधारणांतून मािÖůच करारात सुधारणा करÁयात आली. वतªमानकाळात युरोिपयन युिनयनचे महÂवाचे िनणªय युरोिपयन संसद, युरोिपयन कौिÆसल, युरोिपयन किमशन, युरोिपयन युिनयन पåरषद, युरोिपयन युिनयनचे Æयायालय, युरोिपयन स¤ůल बँक आिण युरोिपयन कोटª ऑफ ऑिडटसª या घटकांकडून घेतले जातात. युरोिपयन युिनयनची उिĥĶे १. सदÖय राÕůांत राजकìय, आिथªक, Óयापारी, सामािजक सहकायª वाढवणे २. एका चलनÓयवÖथे¸या िनिमªतीसाठी ÿयÂन कłन आिथªक एकाÂमता वाढवणे. ३. समान सुर±ा आिण परराÕů धोरण िनिमªतीसाठी ÿयÂन करणे. ४. संपूणª नागåरकÂवासाठी एकासमान नागåरकÂवा¸या िनिमªतीसाठी ÿयÂन करणे. ५. Æयायपािलका आिण आ®य या ±ेýांमÅये विधªत सहकायª. युरोिपयन युिनयन आिण आिथªक एकìकरण - आिथªक एकìकरण ही राÕůा-राÕůांमधील Óयापारातील अडथळे कमी करणे िकंवा दूर करणे आिण आिथªक आिण िव°ीय धोरणांचे समÆवय साधणे यासाठी िनमाªण करÁयात येणारी एक ÓयवÖथा आहे. आिथªक एकìकरणाचे उिĥĶ úाहक आिण उÂपादक दोघांसाठी खचª कमी करणे आिण करारामÅये सामील असलेÐया देशांमधील Óयापार वाढवणे आहे. आिथªक एकìकरण बहòतेक वेळा शेजारील राÕůांमÅये होत असÐयाने Âयाला ÿादेिशक एकाÂमता असेही संबोधले जाते. युरोिपयन युिनयनचा आिथªक गाभा हा समान बाजारपेठ ÓयवÖथा हा आहे. वÖतू, सेवा, ®म आिण भांडवल यां¸या मुĉ संचारातून ही ÓयवÖथा उदयास आली आहे. सुरवातीला सीमाशुÐक युिनयनमधून िवकिसत झाÐयानंतर समान बाजारपेठ ÓयवÖथेने जकात आिण कोटा यांसार´या अडचणéवर मात केली. युरोिपयन युिनयनमÅये समान बाजारपेठ ÓयवÖथा िवकिसत करÁयात युरोिपयन कोटª ऑफ जिÖटसची भूिमका महÂवाची ठरली. समान बाजारपेठ ÓयवÖथेÿमाणे युरोची िनिमªती हादेखील युरोिपयनचा युिनयन¸या आिथªक एकýीकरणाचा महÂवाचा भाग सांगता येईल. समान चलनाची मागणी ही १९६० पासून जोर धरत होती. परंतु युरोिपयन युिनयन आिण ÿादेिशक आिथªक एकìकरण अशी दुहेरी उिĥĶे कशी साÅय करावयाची याबाबत मतभेद असÐयाने ही मागणी मागे पडली होती. िवशेषतः सुर±ा आिण चलनÓयवÖथा या देशां¸या सावªभौमÂवाशी जोडलेÐया संकÐपना असÐयाने या अडचणी वाढÐया होÂया. यानंतर १९७० ¸या सुŁवाती¸या काळात तेला¸या िकमती वाढू लागÐयाने मयाªिदत आिथªक सहकायª मागे पडले. अशावेळी योम िकÈपूर युĦा¸या पाĵªभूमीवर अिधक Óयापक युरोपीय munotes.in

Page 163

āेटनवुडस् संÖथा
81 चलन ÿणाली १९७९ मÅये सादर करÁयात आली. यामुळे िविनमय दर िÖथर करÁयात काहीसे यश आले व समान चलन िनिमªतीचा मागª मोकळा झाला. युरो या समान चलनाचा Öवीकार १९९५ मÅये करÁयात आला. या चलनाचा वापर युरोिपयन युिनयन¸या २७ सदÖय राÕůांपैकì १९ देशांĬारे केला जातो. ४.५ जागितकìकरण जागितकìकरण ही सीमािवरिहत जग या िवचारावर आधाåरत संकÐपना आहे. जागितक खेडे िकंवा हे िवĵची माझे घर यासार´या संकÐपनांत जागितकìकरणाचा वापर होतांना िदसतो. जागितकìकरण ही लोकशाही आिण भांडवलशाही या दोन घटकांतून िनमाªण झालेली उÂप°ी आहे. मुĉ Óयापार आिण भांडवल आिण ®म यां¸या आंतरराÕůीय हालचालéĬारे या जागितकìकरणाचा ÿसार झाला. राजकìयŀĶ्या जागितकìकरण हे संदभª आंतरराÕůीय संÖथांĬारे जागितक शासन वाढवणे िकंवा राÕůीय धोरणांचे तादािÂमकरण साधÁयाशी िनगडीत आहे. मुĉ-बाजार भांडवलशाही आिण उदारमतवादी लोकशाही हा समाज संघिटत करÁयाचा सवō°म मागª होता या िवचाराचाही जागितकìकरणाशी संबंध जोडला जातो. जागितकìकणास िडजीटल øांती, आंतररराÕůीय आिथªक एकìकरण, सामािजक-सांÖकृितक संयोग, जागितक िश±णपĦतीचा उदय, सीमापार राजकìय ÿभाव, िव°ीय उदारीकरण, तीĄ Öपधाª आिण आंतरराÕůीय Óयापारातील वाढ यासारखी कारणे महÂवाची मानली जातात. जागितकìकरण Ìहणजे 'मुĉ', 'सीमािवरहीत', जागितक अथªÓयवÖथा' िनमाªण करÁयासाठी देशांमधील हालचालéवर सरकारने लादलेले िनब«ध काढून टाकÁयाची ÿिøया. अशा ÿकारे जागितकìकरणाला शिĉशाली आिथªक, राजकìय आिण सामािजक पåरमाण आहेत. जागितक अथªÓयवÖथेत राÕůीय सावªभौमÂव आिण राÕůीय सीमांना मयाªदा आहेत. Âयामुळे जागितकìकृत अथªÓयवÖथेत राÕůीय सीमा मोठ्या ÿमाणात अÿासंिगक बनÐया आहेत. जागितकìकृत अथªÓयवÖथेत राÕůाचे सावªभौमÂव खालील भू-वाÖतवांĬारे संरि±त केले जाऊ शकते. अनेक समी±कांनी एखाīा राÕůात जागितकìकरणाची सुŁवात करणे हे राÕůीय सावªभौमÂव बहòराÕůीय कंपनी¸या Öवाधीन करÁयासारखे मानले आहे. भारतात जागितकìकृत अथªÓयवÖथा समाजवादी पायावर बांधली गेली आहे. गåरबी, िनर±रता आिण असमानते¸या संदभाªत उदारीकृत अथªÓयवÖथेचा पåरचय मोठ्या ÿमाणावर िवरोध आिण कामगार अशांततेला कारणीभूत ठŁ शकतो याची जाणीव भारतातील शासकांना आहे. राÕůा¸या सावªभौमÂवाने IMF आिण WB सार´या अितराÕůीय आिण अितåरĉ-ÿादेिशक शासना¸या संकÐपनांना मागª िदला आहे. पुढे हे बदल आंतरराÕůीय करार आिण राÕůीय धोरणांĬारे वैध केले जात आहेत. दुसरीकडे मानवािधकारांचे र±क आिण हमीदार असलेÐया राºया¸या भूिमकेतही ल±णीय बदल झाला आहे. या संदभाªत राºयाचे अिधकार अंशत: मानवी ह³कां¸या वैिĵक जािहरनाÌया¸या चÕÌयातून तपासले जात आहेत. मानवािधकारां¸या र±णाची जबाबदारी ÖवीकारलेÐया आंतरराÕůीय संÖथांमुळे पोिलस आिण Æयायालये यांसार´या राÕůीय संÖथां¸या अिधकारावर घाला घातला जातांना िदसत आहे. munotes.in

Page 164

जागितक राजकारण
82 थोड³यात, जागितकìकरण ही गितमान आिण सवªÓयापी ÿिøया आहे. माý या ÿिøयेतून राÕůीय सावªभौमÂवासार´या कÐपनांवर आघात होतांना िदसत आहे. ४.६ समारोप दुसöया महायुĦा¸या समाĮीनंतर जागितक अथªÓयवÖथा कोलमडली होती. जग हे िĬधृवीय बनत असतांनाच जागितक अथªÓयवÖथेस चालना देणे गरजेचे आहे याची जाणीव ÿमुख युरोिपयन देश आिण अमेåरका यांना होती. यातूनच āेटनवूडस संÖथांचा उगम झाला. या संÖथांचा उĥेश जागितक Óयापार आिण अथªÓयवÖथेस गितमान करणे हा आहे. दुसरीकडे युरोिपयन युिनयनसार´या संÖथा आिथªक ऐ³यासाठी महÂवाची भूिमका पार पाडत असून ±ेýीय आिथªक सहकायाªचा नवीन मापदंड यातून िवकसीत होत आहे. जागितकìकरणासार´या घटकांचा शीतयुĦो°र काळात मानवी जीवनावर दीघªकालीन पåरणाम झाले असून या ÿिøयेस अटकाव घालणे आता अश³य आहे. ४.७ िवदयपीठीय ÿij आंतरराÕůीय नाणेिनधी संघटनेचा इितहास आिण काय¥ ÖपĶ करा. जागितक बँकेची संरचना ÖपĶ करा जागितक Óयापार संघटनेची Öथापना आिण उिĥĶे ÖपĶ करा. िटपा िलहा युरोिपयन युिनयन जागितकìकरण ४.८ संदभª The Globalization of World Politics - An Introduction to International Relations (Baylis and Smith) International Relations (Joshua S. Goldstein) munotes.in