Paper-4-History-of-Medieval-India-1000-CE-1526-CE-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
तुर्की आक्रमणे
घटर्क रचना
१.० उद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ तुर्की आक्रमणा वेळी पररद्दस्थती
१.२.१ राजर्कीय पररद्दस्थती
१) द्दसिंध मुलतान प्रािंत
२) पिंजाब मधील शाही घराणे
३) र्काद्दममर राज्य
४) र्काद्दममर राज्य
५) बिंगालमधील पाल राज्य
६) चालुक्य चिंदेल, परमार राज्य
७) दद्दिण भारतातील रा जर्कीय सत्ता
१.२.२ सामाद्दजर्क पररद्दस्थती
१.२.३ आद्दथिर्क पररद्दस्थती
१.२.४ धाद्दमिर्क पररद्दस्थती
१.३ महिंमद गझनीचे आक्रमण
१.३.१ महिंमद गझनीच्या आक्रमणाची र्कारणे
१) सिंपत्ती प्राप्त र्करणे.
२) हत्तीदल प्राप्त र्करणे.
३) साम्राज्य द्दवस्तार र्करणे.
४) मुद्दस्लम धमािचा प्रसार र्करणे.
५) खाद्दलफाचा आदेश.
१.३.२ महिंमद गजनीच्या स्वाऱ्या
१) सीमा प्रदेशावरील हल्ला
२) पिंजाबचा राजा जयपालशी युध्द
३) भेरावर द्दवजय
४) मुलतानवर स्वारी
५) भाद्दियावर आक्रमण
६) उदभािंडची लढाई
७) नारायणपूरवर स्वारी munotes.in

Page 2

मध्ययुगीन भारताचा इद्दतहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
2 ८) मुलतानवर स्वारी
९) द्दिलनचनपालवर स्वारी
१०) गणेस्वरवर आक्रमण
११) र्काद्दममरवर स्वारी
१२) मथुराव र्कननजवर स्वारी
१३) र्काद्दलिंजरवर स्वारी
१४) पिंजाबवर स्वारी
१५) ग्वाल्हेर व र्काद्दलिंजरवर स्वारी
१६) सनरिी सनमनाथ स्वारी
१७) जाि, खनर्कारा िनळयािंवर आक्रमण
१.३.३ महिंमद गझनीच्या द्दवजयाची र्कारणे
१) महिंमद गझनी उत्र्कृष्ट सेनापती
२) प्रभावी घनडदळ
३) युध्द साद्दहत्यातील तफावत
४) भारतयी राजािंचा ऐक्याचा अभाव
५) द्दहिंदुराजे पराभवाने खचले
६) श्रेष्ठत्वाचा अहिंर्कार
१.३.४ महिंमद गझनीच्या आक्रमणाचे पररणाम
१.४ महिंमद घनरीचे आक्रमण
१.४.१ महिंमद घनरीच्या आक्रमाणाची र्कारणे
१) गजनीचे साम्राज्य व वारसदार नष्ट र्करणे.
२) आत्मगौरवशाली भावना.
३) धमि प्रसार र्करणे.
४) साम्राज्य द्दवस्तार र्करणे.
५) सिंपत्ती तयार र्करणे.
६) मुद्दस्लम राज्याची स्थापना र्करणे.
१.४.२ महिंमद घनरीचे आक्रमणे
१) मुलतानवर स्वारी
२) द्दसिंध प्रािंतावर स्वारी
३) गुजराथवर स्वारी
४) पेशावर आक्रमण
५) लाहनरवर आक्रमण
७) र्कननजवर आक्रमण
८) बयाना व ग्वाल्हेरवर स्वारी munotes.in

Page 3

तुर्की आक्रमणे
3 ६) पृथ्वीराज चौहानशी सिंघषि
१.४.३ महिंमद घनरीच्या द्दवजयाची र्कारणे
१) साविभौम सत्तेचा अभाव
२) जहाद्दगरदार पध्दत
३) परस्परातील द्वेष व स्पधाि
४) राजद्दनती व मुत्सुिेद्दगरीचा अभाव
५) र्कमर्कुवत परराष्ट्रीय रण
६) परर्कीय आक्रमणाची सत्ता र्केंद्र
७) परर्कीय व्यापाऱ्याचे आगमन
८) युध्दाचे र्कतिव्य फक्त रजपूतािंर्कडे
९) जातीयवादी भावना
१०) समाजातील उदाद्दसनता व अिंधश्रध्दा
११) सुखी-द्दवलासी जीवन
१२) आद्दथिर्क र्कारणे
१३) धाद्दमिर्क र्कारण
१४) जूने युध्दतिंि
१५) युध्द यनजनेचा अभाव
१६) उत्तम व अनुभवी सेनापती अभाव
१७) पायदलािंची रचना व भरती दनषपूणि
१.५ सारािंश
१.६ प्रश्न
१.७ सिंदभि
१.० उद्दिष्टे १) तुर्की आक्रमणावेळच्या पररद्दस्थतीचा अभ्यास र्करणे.
२) महिंमद गजनीच्या स्वाऱ्यािंचा आढावा घेणे.
३) महिंमद घनरीने भारतात सत्ता र्कशी स्थापना र्केली याची माद्दहती द्दमळवणे.
१.१ प्रस्तावना ७ व्या शतर्कानिंतर उत्तर भारतात अनेर्क छनिी मनठी रजपूत घराणे द्दनमािण झाली.
एर्कमेर्कातील सत्ता-सिंघषािमुळे ती राजर्कीय दृष्ट्या दुबळी बनली. या सिंधीचा फायदा घेऊन
अरबािंनी ७१२ ते ८६० या र्काळात सत्ता स्थापन र्केली. त्यानिंतरच्या र्कालखिंडामध्ये
तुर्कीनी साम्राजय द्दवस्ताराच्या हेतूने द्दहिंदुस्थानवर आक्रमण र्करण्यास सुरूवात र्केली. तुर्की
राजविंशाच्या लनर्कािंनी म्हणजे महिंमद गझनी, महिंमद घनरी यािंनी द्दहिंदूस्थानवर १००१ पासून munotes.in

Page 4

मध्ययुगीन भारताचा इद्दतहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
4 १२०६ पयंत आक्रमणे र्केली. या आक्रमणावेळची भारतातील पररद्दस्थती ही र्काही प्रमाणात
त्यास जबाबदार हनती.
१.२ तुर्की आक्रमणा वेळी पररद्दस्थती १.२.१ राजर्कीय पररद्दस्थती :
तुर्की आक्रमणामध्ये पद्दहले आक्रमण र्करणारा महिंमद गझनी हनय. या वेळी द्दहिंदुस्थानमध्ये
छनि्या-मनठ्या अनेर्क राजर्कीय सत्ता हनत्या. परिंतु त्यािंच्यात राजर्कीय जागृती, राजर्कीय
ऐक्य व एर्क राष्ट्रीयत्व या सिंदभाित जागृतीचा अभाव हनता. रजपूत राजे एर्कमेर्कािंच्या बिल
नेहमी द्वेष, द्दतरस्र्कार र्करत हनते. सत्ता सिंघषािमध्ये प्रसिंगी शिू द्दर्किंवा परर्कीय सत्ता यािंची
मदत घेत. एर्किंदरीत राजर्कीय द्दवचार सिंर्कुद्दचत आद्दण द्दवचारहीन असलयाने सविि गोंधळ
द्दनमािण झालेला हनता. राज्यर्कते स्वतःला परमेश्वर समजून चैनी, द्दवलासी, जीवन जगत
असत. सवि राजे स्तुतीद्दप्रय हनते. जद्दमनीदारािंनी जनतेवर द्दर्कती ही अत्याचार र्केला तरी,
त्याची माद्दहती राजाला द्दमळत नसे. र्कारण अर्कायििम गुप्तहेर खाते हनते. लष्ट्र्करामध्ये
प्रद्दशद्दित सैन्याचा अभाव हनता. युध्द साद्दहत्य जुन्याच पध्दतीचे म्हणजे भाले, तलवार
हनते. परर्कीय आक्रमणाच्या वेळी एर्कमेर्कािंना मदत र्करत नसत. एर्किंदरीत सिंपूणि शासन
व्यवस्थेत गोंधळ हनता. या सवि पररद्दस्थतीमुळे आक्रमणाच्या वेळी र्कनणीही मदत र्करत
नसत. त्यामुळे या देशात तुर्कािची सत्ता स्थापन झाली. तुर्की सत्तेच्या स्थापनेवेळी उत्तर
भारतात द्दवद्दवध राजर्कीय घराणी हनती.
१) द्दसिंध आद्दण मुलतान प्रािंत: महिंमद-द्दबन-र्कासीम याने इ.स. ७१२ मध्ये राजर्कीय
सत्ता द्दसिंध प्रािंतामध्ये स्थापन र्केली. ही सत्ता अरबािंची हनती. तुर्की आक्रमणाच्या वेळी
द्दशया पिंथीय मुसलमानािंची सत्ता हनती. त्यािंनी तुर्की मुसलमानािंशी हातद्दमळद्दवणी
र्करून आक्रमणाच्या वेळी मदत र्केली. महिंमद गझनी व महमद घनरीयािंनी प्रदेशातून
द्दहिंदूस्थानमध्ये प्रवेश र्केला.
२) पिंजाब मधील शाही घराणे: तुर्की आक्रमणाच्या द्दहिंदुर्कुश पवितापासून ते द्दचनाब
नदीपयंत पिंजाबच्या शाही घराण्याची सत्ता हनती. महिंमद गझनीने आक्रमण र्केले,
त्यावेळी जयपाल हा राजा हनता. त्याने गझनी बरनबर सिंघषि र्केला पण पराभव झाला.
३) र्काद्दममर राज्य : महमद गझनीच्या आक्रमणाच्या वेळी द्दहिंदू राणी द्ददिी द्दहची राजवि
हनती. सवि शासन व्यवस्था भ्रष्ट्राचाराने पनखरलेली हनती. त्यामुळे सविि गोंधळ
माजला. याचा गझनीने फायदा घेतला. द्दहिंदुस्थानवर स्वारी र्केली. र्कननजमध्ये
प्रद्दतहार विंशाच्या राजपाल हा राजा राज्य र्करीत हनता. तन र्कतिव्य शून्य असल्याने
तुर्कािच्या समनर त्याचा द्दिर्काव लागलेला नाही. घनरीच्या आक्रमणा च्या वेळी र्कननजवर
गढरवार राठनड याने सत्ता स्थापन र्केलेली हनती. त्याचाच वारसदार जयचिंद्र राठनड
राज्य र्करत हनता. त्याची मुलगी सिंयनद्दगता द्दहला पृथ्वीराज चौहान याने पळवून नेऊन
द्दतच्याशी लग्न र्केले. या र्कारणावरून चौहान घराण्याबरनबर त्याचे शिुत्व हनते.
पृथ्वीराजचा पराभव र्करण्यासाठी जयचिंद राठनडने महिंमद घनरीला द्दहिंदूस्थानवर
आक्रमण र्करण्याचे द्दनमिंिण द्ददले. munotes.in

Page 5

तुर्की आक्रमणे
5 ४) बिंगालमधील पाल राज्य: बिंगालमध्ये पाल विंशाचा मद्दहपाल राजा राज्य र्करत हनता.
भौगनद्दलर्क दृष्ट्या सुरद्दित असल्याने गझनी आद्दण घनरी यािंनी त्यार्कडे लि द्ददले नाही.
गझनीच्या आक्रमणा च्या वेळी द्दवजयशेर हा राजा असून तन अद्दतशय र्कतिबगार हनता.
त्याची र्कतिबगारी आद्दण भौगनद्दलर्क प्रदेश यामुळे घनरािंनी या प्रदेशार्कडे लि द्ददले
नाही.
५) चालुक्य चिंदेल, परमार राज्य: गुजरातमध्ये चालुक्य, बुदेलखिंडात चिंदेल आद्दण
माळव्यात परमार यािंची सत्ता हनती. ते एर्कमेर्कािंशी सतत सिंघषि र्करत हनते. त्यामुळे
दुबळे बनलेले हनते. घनरीच्या आक्रमणाच्या वेळी गुजरातमध्ये सनलिंर्की घराण्याची
सत्ता हनती. द्दभमदेव दुसरा हा अर्कायििम राजा असल्याने या घराण्याच्या हासाला
प्रारिंभ झाला. चिंदेल विंशीय राजा द्दवद्याधर हा पराक्रमी हनता. परिंतु त्याच्या मृत्युनिंतर
घराणे दुबळे बनले. मदनवमिन, परमारदेव यािंच्या र्काळात पुन्हा उत्र्कषि प्राप्त झाला.
परिंतु पृथ्वीराज चौहानने त्यािंचा पराभव र्करून, त्यािंचा प्रदेश आपल्या साम्राज्याला
जनडून घेतला.
६) दद्दिण भारतातील रार्कीय सत्ता : चनल, चालुक्य या घराण्याची प्रभावी राजवि हनती.
परिंतु चालुक्य राजा तैलप व चौल राजा राजराज व राजेंद्र यािंच्यात सत्ता सिंघषि मनठ्या
प्रमाणात झाला. यािंचा फायदा गझनीला द्दमळाला. चनल आद्दण चालुक्य याच्या
हासानिंतर देवद्दगरीचे यादव, वारिंगळचे र्कार्कतीय, द्वारसमुद्राचे हनयसळ, मदुरेचे पािंडेय,
र्केरळचे-चेर घराण्याचा उदय झाला.
१.२.२ सामाद्दजर्क पररद्दस्थती :
तुर्की आक्रमणाच्या वेळी द्दहिंदुस्थानातील सामाद्दजर्क पररद्दस्थती द्दवषम हनती. समाजात
चातुिवणि व्यवस्था अद्दस्तत्वात असून, रनिी-बेिीचे व्यवहार अद्दतशय र्कडर्क, र्कठनर पळले
जात असत. समाजामध्ये द्दहिंदू-मुसलमान असे दनन गि हनते. प्रत्येर्क गि द्दर्किंवा धमि स्वतःला
श्रेष्ठ समजत असे. त्यामुळे सामाद्दजर्क ऐक्याचा अभाव हनता. समाज अद्दतशय मागासलेला
असून बालद्दववाह, बालहत्या, सतीप्रथा सुरु हनत्या. चातुिवणि व्यवस्थेमुळे समाजाची चार
भागात द्दवभागणी र्करून , त्यािंचे र्कायि िेि द्दनद्दित र्केले हनते. पररणामी सवि समाजाचे
आिंतरबाह्य सिंरिण र्करणे, परर्कीय आक्रमण द्दवरूध्द आक्रमण र्करणे ही जबाबदारी र्केवळ
िद्दियािंचीच आहे. अशी समाजाची श्रध्दा हनती. त्यामुळे तुर्की आक्रमणाच्या वेळी सवि
समाज एर्कि लढला नाही. समाजामध्ये बौध्द धमि, जैन धमि असून त्यािंनी अद्दहिंसेचे तत्व
पाळल्याने र्कधी युध्दात सहभागी झाले नाहीत. एर्कदिंरीत सामाद्दजर्क पररद्दस्थती एर्कसिंघ
नसल्याचा फायदा घेऊन तुर्कािनी भारतावर आक्रमण र्केले.
१.२.३ आद्दथिर्क पररद्दस्थती:
महमद गझनीच्या आक्रमणावेळी भारताची आद्दथिर्क पररद्दस्थती चािंगली हनती. र्कारण
उद्यनगधिंदे परदेशी व्यापार मनठ्या प्रमाणात चालत. त्यामुळे परदेशातील सिंपत्तीचा ओघ
द्दहिंदूस्थानमध्ये येत हनता. सिंपत्ती द्दमळद्दवण्याच्या हेतूनेच महिंमद गझनीने व त्यानिंतर
आलेला महिंमद घनरी या दनघािंनी ही आक्रमणे र्केले. भारतात उद्यनग, व्यवसाय याची मनठ्या
प्रमाणात प्रगती झालेली हनती. परिंतु शेती व्यवसायात फारशी प्रगती झालेली नव्हती. munotes.in

Page 6

मध्ययुगीन भारताचा इद्दतहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
6 भारतातील शेती द्दनसगािवर अवलिंबून असल्याने, र्कधी ओला तर र्कधी सुर्का दुष्ट्र्काळ पडत
असे. त्याचप्रमाणे जुन्या पध्दतीच्या बी -द्दबयाणे, अवजारे, मशागत पध्दत हनती .
राज्यर्कत्यांनी शेती द्दवर्का साठी र्कनणत्याही प्रर्कारच्या सनई सवलती द्ददल्या नाहीत. उदा.
पाणी पुरवठा, आद्दथिर्क मदत, र्कजिपुरवठा, बी-द्दबयाणे इ. स्वरूपात सरर्कारने मदत र्केली
नाही. त्यामुळे शेतातील उत्पादनमनठ्या प्रमाणात द्दमळू शर्कले नाही. पररणामी शेतर्करी,
मजूर, र्कारागीर यािंची आद्दथिर्क पररद्दस्थती अद्दतशय हलाखीची व दुःखाची हनती. तुर्कीनी
सिंपत्ती द्दमळद्दवण्याच्या हेतूने आक्रमण र्केले. त्याचे सुख दुःख सामान्य जनता, शेतर्करी
यािंना नव्हते. र्कारण त्याचा रनजचा पनिाचा प्रश्न त्याच्या समनरील असल्याने आक्रमणाच्या
वेळी ते अद्दलप्त राद्दहले.
१.२.४ धाद्दमिर्क पररद्दस्थती:
द्दहिंदुस्थानमध्ये द्दहिंदू, बौध्द, जैन हे धमि असून प्रत्येर्क धमािचे पिंथ, उपपिंथ हनते. प्रत्येर्कजण
स्वतःचा पिंथ, धमि श्रेष्ठ आहे असे समजून, त्यािंनी सािंद्दगतलेले तत्व, अिीनुसार आपले
जीवन जगत असे. एर्क प्रर्कारे समाजात धमािचे पुणिपणे वचिस्व वाढलेले हनते. र्कनणताही
द्दवद्दध र्करताना पुरनद्दहताची मक्तेदारी हनती. धाद्दमिर्क द्दवधी र्करताना प्रचिंड खचि हनत
असल्याने, सामान्य लनर्कािंच्या मनात धमािबिल आस्था, प्रेम उरले नव्हते. धमािच्या
नावाखाली अनेर्क धाद्दमिर्क रीद्दत-ररवाज, रूढी, सिंर्कल्पना समाजावर लादल्या हनत्या.
धमािच्या आधारे जाती, बुवाबाजी, भुतद्दपशाच्च यािंचे वचिस्व वाढले. धमािच्या वचिस्वामुळे
समाजात ऐक्य, एर्करूपता, द्दजव्हाळा, एर्कमेर्कािंबिलचे प्रेम उरले नव्हते. या द्दवषम पध्दतीचा
तुर्कािनी फायदा घेतला व भारतावर आक्रमण र्केले. महिंमद गझनी, घनरी या दनघािंनी ही
इस्लाम धमािचा प्रसार र्करण्याच्या उिेशानेच आक्रमण र्केले. येथील धाद्दमिर्क पध्दती मळेच
धमि प्रसार र्करणे सनपे झाले.
हषिवधिनाच्या मृत्युनिंतर उत्तर भारतात अनेर्क छन -मनठी रजपुतािंची राज्य द्दनमािण झाली. ते
साम्राज्य द्दवस्तारासाठी सिंघषि र्करत हनते. त्यामुळे सगळे राज्य दुबळे बनले. याचा यदा
तुर्कािनी घेऊन द्दहिंदुस्थानावर अनेर्क आक्रमण र्केली. तुर्की आक्रमण म्हणजे महिंमद गझनी व
घनरी यािंची आक्रमणे हनय. या आक्रमणावेळी द्दहिंदुस्थानाची आद्दथिर्क, सामाद्दजर्क, राजर्कीय,
धाद्दमिर्क पररद्दस्थती द्दवषमतेची हनती. र्कनणत्याही िेिात एर्कसिंघ, एर्कराष्ट्रीयत्व या
सिंर्कल्पनािंचा उदय न झाल्याने समाजात सविच िेिात द्दवषमता हनती. याचा फायदा महिंमद
घनरीने घेऊन १२०६ मध्ये भारतात तुर्की राजविीची स्थापना र्केली. १२०६ ते १५२६
या र्काळात भारतात तुर्कािची जी राजवि हनती. त्यास सुलतानशाहीचा र्कालखिंड म्हणून
ओळखला जातन.
आपली प्रगती तपासा :
प्रश्न- तुर्की आक्रमणाच्या वेळची भारतातील राजर्कीय पररद्दस्थती सािंगा.
१.३ महिंमद गझनीचे आक्रमण (इ.स.१००० जे १०२६) उत्तर भारतामध्ये अरबािंनी सत्ता स्थापन र्केली. त्याच वेळेला ९ व्या शतर्कात सामानी
विंशातील राजाने खनरासाना प्रािंतात सत्ता स्थापन र्केली. ९५० पासून या विंशातील munotes.in

Page 7

तुर्की आक्रमणे
7 सरदारािंनी भारतावर आक्रमण र्करण्याचे प्रयत्न र्केले. परिंतु त्याला अपयश आले. महिंमद
गझनी ने ९९६ मध्ये सत्ता ताब्यात घेतली आद्दण भारतावर आक्रमण र्करण्यास सुरूवात
र्केली. तुर्की विंशातील पद्दहला सुलतान भारतावर आक्रमण र्करणारा म्हणजे महिंमद गझनी
हनय.
१.३.१ महिंमद गझनीच्या आक्रमणाची र्कारणे:
१) सिंपत्ती प्राप्ती र्करणे: महिंमद गझनीने सत्ता ताब्यात घेतली, त्यावेळी त्याच्या प्रदेशाची
आद्दथिर्क पररद्दस्थती अद्दतशय नाजुर्क हनती. आद्दथिर्क दाररद्रय नष्ट र्करणे, लष्ट्र्कराची
पुनरिचना र्करणे. शिूचा नाश र्करणे या सवि र्कारणािंसाठी सिंपत्तीची आवमयर्कता हनती.
आपल्या शेजारी असणारा द्दहिंदुस्थान अद्दतशय श्रीमिंत आहे. द्दतथे जाऊन सिंपत्ती प्राप्त
र्करणे. प्राध्यापर्क हद्दबब याच्या मतानुसार महिंमद गझनीने सिंपत्ती द्दमळद्दवण्यासाठी
भारतावर आक्रमण र्केले. यासाठी त्याने पुढीलप्रमाणे र्कारणे सािंद्दगतली आहेत.
१) गझनीचा प्रदेश पवितमय, खडर्काळ, डोंगराळ आद्दण नापीर्क असल्याने त्याला
सिंपत्तीची गरज हनती.
२) गझनीच्या साम्राज्यावर तुर्की िनळयाचे आक्रमण चालू हनते. या आक्रमणाला तोंड
देण्यासाठी पैशाची गरज हनती.
३) सैन्यात तुर्कीनी मनठ्या प्रमाणत भरती र्करायची हनती. त्यािंच्यासमनर भारतातील
सिंपत्तीचे प्रलनभन ठेवण्यात आले हनते. म्हणून गझनीने द्दहिंदुस्थानवर आक्रमण
र्केले.
२) हत्तीदल प्राप्त र्करणे: महिंमद गझनीला स्वतःचे हत्तीदल उभारायचे हनते ते हत्तीदल
द्दनमािण र्करून अनेर्क शिूचा द्दबमनड र्करायचा हनता. उच्च प्रतीचे हत्ती भारतात आहेत.
ते द्दमळद्दवण्यासाठी भारतावर आक्रमण र्केले.
३) साम्राज्य द्दवस्तार र्करणे: भारतात साम्राज्य स्थापन र्करणे हा उिेश गझनीच्या
स्वारीचा हनता. परिंतु हे र्कारण अनेर्क इद्दतहासर्कार ना मान्य नाही त्याच्या मतानुसार:
१) पिंजाबमध्ये मुख्य लष्ट्र्करी सैन्य स्थापन र्करून, भारतावर सतत आक्रमण र्करू
शर्कला असता. पण तसे र्केले नाही.
२) महिंमद गझनीने र्कननज व र्कद्दलिंजरवर स्वारी र्केली. द्दजिंर्कलेल्या प्रदेशात र्कनणतीही
शासन व्यवस्था द्दनमािण र्केली नाही. सुभेदारािंची द्दनयुक्ती र्केली.
३) महिंमद राज्य मध्य आद्दशयात सविि पसरलेले हनते. भारतात राज्य स्थापन
र्केल्यावर मध्य आद्दशयातील स्वतःचे राज्य गमवावे लागले अशी द्दभती गझनीला
वाित हनती.
४) थिंड प्रदेशातून आलेल्या तुर्कऱ्यािंना भारतातील उष्ट्ण हवामान सहन हनण्यासारखे
नव्हते. munotes.in

Page 8

मध्ययुगीन भारताचा इद्दतहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
8 ५) भारतातील राज्यातील दुहीचा फायदा घेऊन एर्का-एर्का राज्यावर हल्ला र्करणे,
लुि र्करणे तेवढाच उिेश स्वारीचा हनता. त्यामुळे सत्ता स्थापन र्केली नाही.
४) मुस्लीम धमािचा प्रसार र्करणे: महिंमद गझनीने इस्लाम धमािचा प्रसार र्करण्यासाठी
भारतावर स्वारी र्केली. धमि प्रसारासाठी त्याने द्दहिंदूची मिंद्ददरे उद्ध्वस्त र्केली, द्दहिंदूची
र्कत्तल र्केली. या घिनेवरून धमि प्रसार र्करणे हा स्वारीचा उिेश हनता. परिंतु महिंमद
हद्दबबला वरील मत मान्य नाही. त्याच्या मते महिंमद गझनीने धमि प्रसारासाठी
भारतावर आक्रमण र्केले, हे म्हणणे चुर्कीचे आहे. र्कारण मुसलमान धमाित र्कनणत्याही
प्रर्कारच्या लुिालुिीला परवानगी नाही. र्कनणत्याही र्कारणाद्दशवाय हल्ले चढवावेत असे
र्कनणत्याही मुस्लीम धमि ग्रिंथात सािंद्दगतलेले नाही.
५) खद्दलफाचा आदेश: इस्लाम धमाितील सविश्रेष्ठ स्थान असलेला खद्दलफा यािंची सत्ता
धमि आद्दण राष्ट्र यामध्ये सविश्रेष्ठ स्थान हनते. र्काही इद्दतहासर्कारािंच्या मते बगदादच्या
खद्दलफाने महिंमद गझनीला धमिप्रसार र्करण्याचा आदेश द्ददला, म्हणून गझनीने
भारतावर आक्रमण र्केले. परिंतु गझनीला खद्दलफाने आदेश द्ददल्या पुरावा उपलब्ध
नाही.
आपली प्रगती तपासा :
प्रश्न- महिंमद गझनीच्या स्वारीची र्कारणे सािंगा उत्तर:
१.३.२ महिंमद गझनीच्या स्वाऱ्या (१००० ते १०२६):
महिंमद गझनीने वेगवेगळया र्कारणािंमुळे भारतावर १००० ते १०२६ या र्काळात १७ स्वाया
र्केल्या. या १७ स्वाऱ्या मधून प्रचिंड सिंपत्ती प्राप्त र्केली. महिंमद गझनीने २६ वषाित र्केलेल्या
स्वाऱ्या पुढील प्रमाणे आहेत.
१) सीमा प्रदेशावरील हल्ला: महिंमद गझनीने इ. . १००० मध्ये सीमा प्रदेशावर अनेर्क
आक्रमणे र्केली. या प्रदेशात जयपालची सत्ता हनती. सवि द्दर्कल्ले ताब्यात घेतले. सिंपत्ती
जमा र्केली. प्रदेश पुन्हा जयपालला द्ददला.
२) पिंजाबचा राजा-जयपालशी युध्द: सीमा प्रदेश ताब्यात घेतल्यानिंतर जयपालने
प्रद्दतर्कार र्केला. गझनीने दहा हजार घनडदळासह इ.स. १००१ मध्ये पिंजाबवर
आक्रमण र्केले. जयपालचा पराभव झाला. त्याच्या मुलाला ओलीस ठेवले. हा अपमान
सहन न झाल्याने जयपालने स्वतःला पेिवून घेतले. त्यानिंतर त्याचा मुलगा अनिंतपाल
सत्तेवर आला. त्याने गझनीबरनबर सिंघषि सुरू र्केला.
३) भेरावर द्दवजय: महिंमद गझनीने झेलम नदी ओलािंडून इ.स. १००३ मध्ये रा
राज्यावर हल्ला चढद्दवला. राचा राजा द्दवजयराज याने आठ द्ददवस प्रद्दतर्कार र्केला,
पराभव झाल्याने द्दवजयराजने आत्महत्या र्केली.
४) मुलतानवर स्वारी: मुलतानमध्ये द्दशया पिंथीय अब्दुल दाऊद यािंचे राज्य हनते. महिंमद
र्कट्टर सुन्नी पिंथी हनता. दाऊदने महिंमदच्या सैन्याला मुलतान मधून जाण्यास नर्कार
द्ददला. त्यामुळे गझनीने स्वारी र्केली. दाऊदने अनिंतपालची मदत माद्दगतली. भेराजवळ munotes.in

Page 9

तुर्की आक्रमणे
9 महिंमदने लष्ट्र्करी तुर्कडी उभी र्केली तेथेच अनिंतपालचा पराभव र्केला. तन र्काद्दममरला
पळून गेला. त्यानिंतर गझनीने मुलतानला वेढा द्ददला. दाऊदचा पराभव झाला. द्दशया
पिंथाची र्कत्तल र्केली.
दरवषी खिंडणी देण्याचे मान्य र्केले. अनिंतपालचा मुलगा सुखपाल याला पर्कडून मुसलमान
बनद्दवले व भेराचा द्दर्कल्लेदार बनद्दवला.
५) भाटीयावर आक्रमण : भािीयाचा प्रदेश समृध्द असल्याने सिंपत्ती द्दमळद्दवण्याच्या
उिेशाने आक्रमण र्केले. तेथील राजा बाजीराव अद्दतशय शुर व पराक्रमी हनता. तीन
द्ददवस लढाई झाली. पराभव झाल्याने अपमान वािला. बाजीरावाने आत्महत्या र्केली.
त्याच्या मृत्युनिंतर गझनीने मिंद्ददराची लुि र्करून, द्दहिंदूची र्कत्तल र्केली. आद्दण प्रचिंड
सिंपत्ती प्राप्त र्केली.
६) उदभािंडची लढाई: महिंमद गझनी परत गेल्यानिंतर राचा सुभेदार सुखपाल उफि
नमाजशहा याने मुस्लीम धमािचा त्याग र्करून, स्वतिंि राज्य स्थापन र्केल्याचे जाहीर
र्केले. त्यामुळे गझनीने त्याच्यावर स्वारी र्केली, पराभव र्करून युध्द र्कैदी बनद्दवला.
सतलज नदीच्या पद्दलर्कडील मिंद्ददरावर स्वारी र्करण्यामध्ये प्रमुख अडचण
आनिंदपालची हनता. म्हणून गझनीने त्याच्यावर स्वारी र्केली. तर सुखपाल या आपल्या
मुलाला युध्द र्कैदी बनद्दवल्यामुळे आनिंदपाल दुःखी हनता. त्यामुळे दनघािंच्यात ओद्दहिंदा
येथे युध्द झाले. या युध्दामध्ये आनिंदपालचा पराभव झाला. त्यानिंतर महिंमदने
नगरर्कनिच्या मिंद्ददरावर हल्ला चढद्दवला. ७००० सनन्याचे द्दमनार नाणी, ७०० मण
सनन्याची भािंडी, २०० मण सनने, २००० अशुध्द चािंदी, २० मण द्दहरे एवढी सिंपत्ती
महिंमद घेऊन गेला.
७) नारायण पुरवर स्वारी: राजस्थानमधील नारायणपूर राज्यावर गझनीने हल्ला र्केला.
र्कारण हे मनठे व्या री र्केंद्र हनते. परदेशात जाण्या येण्याचा मागािवरील मुख्य र्केंद्र
असून सिंपत्ती प्राप्तीसाठी हल्ला र्केला.
८) मुलतानवर स्वारी: मुलतानचा राजा दाऊद ने स्वातिंत्र्य जाहीर र्केले. म्हणून महिंमद
गझनीने त्याच्यावर स्वारी र्करून त्याचा पराभव र्केला. मुलतान आपल्या सामग्रज्याला
जनडून घेतला.
९) द्दिलोचनपालवर स्वारी: आनिंदपालच्या मृत्युनिंतर त्याचा मुलगा द्दिलनचनपाल हा
राजा बनला. गझनीने त्याच्यावर स्वारी करुन त्याचा पराभव र्केला. द्दिलनचनपालचा
मुलगा द्दभमपाल याने महिंमदला अडवण्याचा प्रयत्न र्केला, पण अपयश आले, पररणामी
तन र्काममीरला पळून गेला.
१०) ठाणेश्वरवर आक्रमण: ठाणेश्वर हे एर्केर्काळी वधिन घराण्याची राजधानी हनती. तसेच ते
प्रद्दसध्द तीथििेि ही हनते. चक्रधरस्वामीचे श्रीमिंत मिंद्ददर हनते. द्दवष्ट्णूची मूती व प्रचिंड
सिंपत्ती प्राप्त र्करण्यासाठी गझनीने स्वारी र्केली. यावेळी डेरा या द्दठर्काणी राजारामने
गझनीला अडवण्याचा प्रयत्न र्केला पण पराभव झाला. गझनीने मिंद्ददरात प्रवेश र्करून
मूती फनडली. सिंपत्ती लुिून परत गेले. munotes.in

Page 10

मध्ययुगीन भारताचा इद्दतहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
10 ११) र्काममीरवर स्वारी : पिंजाबचा राजा द्दिलनचनपाल व त्याचा मुलगा द्दभमपाल र्काममीरला
पळून गेला. र्का म रच्या राजाने त्यािंना आश्रय द्ददला म्हणून, त्यास द्दशिा र्करण्यासाठी
गझनीने र्का मवर स्वारी र्केली. हवामान अनुर्कुल नसल्याने तन परत गझनीला गेला.
पुन्हा र्काममीरवर आक्रमण र्केले परिंतु र्काममीरच्या राजाचा पराभव र्करता आला नाही.
त्यामुळे गझनींच्या स्वाऱ्यामधली र्काममीरची स्वारी त्याच्या पराभवाची ठरली.
१२) मथुरा, र्कनोजवर स्वारी : उत्तर भार तील ही दनन्ही द्दठर्काणे अद्दतशय श्रीमिंत व
मिंद्ददरे असणारा प्रदेश हनता. सिंपत्ती द्दमळद्दवण्याच्या हेतूने गझनीने स्वारी र्केली. या
स्वारीत हरदत्तचा पराभव र्करून गझनी मथुरेला गेला. मथुरेत द्दवजयपालची सत्ता
हनती. दनघािंच्यात युध्द झाले. प्रचिंड सिंपत्ती गझनीने लुिली. मथुरेनिंतर र्कननजवर
हल्ला र्केला. र्कननजचा राजा र्कुलचिंद याने चिंद्राचा आश्रय घेतला येथेही गझनीने प्रचिंड
सिंपत्ती लुिून परत गझनीला गेला.
१३) र्काद्दलिंजरवर स्वारी: र्काद्दलिंजरवर राजा नरेशगिंड याच्या नेतृत्वाखाली एर्क राजसिंघ
स्थापन र्केला. र्कननजच्या राजाने प्रद्दतर्कार न र्करता पळून जावे याचे दु:ख हनते.
त्यामुळे नरेशगिंडने र्कननजच्या राजाला ठार मारले. त्याचा सुड घेण्यासाठी गझनीने
आक्रमण र्केले. नरेशगिंड रणािंगणातून पळून गेला.
१४) पिंजाबवर आक्रमण: लष्ट्र्करी हालचालीचे प्रमुख र्केंद्र पिंजाब या उिेशाने पिंजाबवर
स्वारी र्केली. द्दिलनचनपालच्या सैन्याशी युध्द झाले. त्यात द्दिलनचनचा पराभव झाला.
त्यानिंतर त्याचा मुलगा भीमपाल याने गझनीबरनबर सिंघषि सुरू ठेवला. २७० हत्ती
द्दमळद्दवले. अनेर्क बौध्द धद्दमियािंना जबरदस्तीने मुसलमान बनद्दवले.
१५) ग्वाल्हेर वर्काद्दलिंजवर स्वारी: गझनी परत गेल्या निंतर नरेशगिंड याने पुन्हा बिंड र्केले.
म्हणून, गझनीने त्याच्यावर स्वारी र्केली नरेशगिंडने ग्वाल्हेरच्या द्दर्कल्ल्याचा आश्रय
घेतला. त्यामुळे गझनीने ग्वाल्हेर द्दर्कल्ल्यािंना वेढा द्ददला. ग्वाल्हेरचा राजा आद्दण गझनी
यािंच्यात मैिीर्करार झाला व त्यानिंतर तन परत गझनीला गेला.
१६) सोरटी, सोमनाथवर स्वारी : श्रीर्कृष्ट्णाने येथे आपला देह ठेवला. तेथेच हे मिंद्ददर
बािंधण्यात आले हेच द्दशवमिंद्ददर सवि भारतात प्रद्दसध्द आहे. सनमनाथची पुजा
र्करण्यासाठी दररनज १००० म्हण, पुजारी हनते. रत्नजडीत अशा ५६
र्कलार्कुसरीच्या खािंबावर हे मिंद्ददर बािंधले. १३ मजली उिंच व अनेर्क द्दशखरे आहेत.
२०० मण सनन्याच्या घिंिा, गाभाऱ्याची द्दशवद्दलिंग स्वयिंभू हनते. या मिंद्ददराच्या
खचािसाठी १०,००० गावाचे उत्पादन देण्यात आले हनते. गझनीने ८०,००० ची
फौज घेऊन सनरिी सनमनाथर्कडे द्दनघाला. वािेतच चालुक्य राजा द्दभमपद्दहला याने
अडवण्याचा प्रयत्न र्केला. परिंतु पराभव हनताच पळून गेला. गझनीने सनरिीमध्ये प्रवेश
र्केला. त्यावेळी लनर्कािंनी अडवण्याचा प्रयत्न र्केला. त्यावेळेला ५०,००० द्दहिंदू लनर्कािंची
र्कत्तल र्केली व मिंद्ददरात प्रवेश र्केला. गाभाऱ्यातील स्वयिंभू मूती पाहून गझनी थक्र्क
झाला. शेविी र्कळस पाडून मूती पाडण्यास आली. मूतीचे तुर्कडे तुर्कडे र्करून गझनी,
मक्र्का, मद्ददना इ. द्दठर्कणी पाठवले. मद्दशदीच्या पायास क बसवले. अगद्दणत
सिंपत्ती लुिून गझनी परत गेला. munotes.in

Page 11

तुर्की आक्रमणे
11 १७) जाट, खोर्कारा टोळयािंवर आक्रमण: सनरिी, सनमनाथची लुि र्करून परत जात
असताना या िनळयािंनी त्याला िास द्ददला. त्याचा बिंदनबस्त र्करण्यासाठी गझनीने
स्वारी र्केली. पण ३० एद्दप्रल १०३० मध्येच गझ मरण पावला.
आपली प्रगती तपासा:
प्रश्न- महिंमद गझनीच्या स्वाऱ्या स्पष्ट र्करा.
१.३.३ महिंमद गझनीच्या द्दवजयाची र्कारणे:
महिंमद गझनी इ.स. १००० ते १०१६ या र्काळात भारतभर एर्कूण १७ स्वाऱ्या र्केल्या या
स्वाऱ्यामध्ये त्याने द्दहिंदू मिंद्ददरे उद्ध्वस्त र्केली. प्रचिंड सिंपत्तीची लुि र्केली. अनेर्क द्दहिंदू
लनर्कािंची र्कत्तल र्केली. त्यामुळे गझनीच्या आक्रमणाची ती लनर्कािंच्या मनात द्दनमािण
झाली. द्दहिंदू राजािंनी पराभव हनताच आत्महत्या र्केली. तसेच एर्कद्दित येऊन गझनीच्या
द्दवरनधात सिंयुक्त मनद्दहम हाती घेतली नाही. त्यामुळे द्दहिंदू राजाचा पराभव झाला. गझनीच्या
जयाची र्कारणे पुढील प्रमाणे
१) महिंमद गझनी उत्र्कृष्ट सेनापती: गझनीने र्कमी सैन्य असूनही आद्दण समनर पराभव
द्ददसत असताना द्दनखराने लढा देऊन द्दवजय प्राप्त र्केला. र्कारण महिंमद गझनी एर्क
जातीविंश व उत्र्कृष्ट सेनापती हनता. शौयि, धाडस, प्रसिंग नीती, रणनीती आद्दण
द्दवजयासाठी र्कनणतीही गनष्ट र्करण्यास सज्ज असणा रे गुण गझनीर्कडे हनते. त्याचप्रमाणे
समाजावर दहशत बसवण्यासाठी मनठ्या प्रमाणात र्कत्तल र्केली. र्कायििम गुप्तहेर खाते,
चपळ घनडदळ असल्याने महिंमद गझनीचा द्दवजय झाला. तर वरील सवि गुणाचा,
र्कृतीचा अभाव द्दहिंदू रजपूत राजािंर्कडे असल्याने त्यािंचा पराभव झाला.
२) प्रभावी घोडदळ : महिंमद गझनीर्कडे प्रभावी चपळ घनडदळ असून त्यावरच त्याचा
जास्त द्दवश्वास हनता. घनडदळामुळे जलद हालचाली हनऊन त्याला द्दवजय द्दमळाला.
याउलि रजपूत राजािंचा जास्त द्दवश्वास हत्तीदलावर हनता. त्यामुळे त्यािंची हालचाल
मिंद गतीने हनत असे. जलद हालचाली न झाल्यामुळे व घनडदळाचा र्कमी असल्याने
द्दहिंदू राजािंचा पराभव झाला.
३) युध्द साद्दहत्यातील तफावत: मिंहमद गझनीने युध्दात तनफािंचा उपयनग र्केला.
त्याचप्रमाणे सैद्दनर्कािंचे नैद्दतर्क बळ वाढवण्याचा प्रयत्न र्केला. याउलि द्दहिंदूच्यार्कडे
जून्याच पध्दतीचे युध्द साद्दहत्य हनते. द्दशवाय सैद्दनर्कात आत्मद्दवश्वास, नैद्दतर्कता यािंचा
अभाव हनता. अिंधद्दवश्वास द्दहिंदूच्यार्कडे मनठ्या प्रमाणात असल्याने त्यािंचा पराभव
झाला.
४) भारतीय राजािंचा ऐक्याचा अभाव: महिंमद गझनीने आक्रमण र्केले त्या वेळी सिंपत्ती
प्राप्त र्करणे हा मुख्य उिेश हनता. त्यानुसार अनेर्क मिंद्ददरावर आक्रमण र्केले. मिंद्ददरे,
र्कला उद्ध्वस्त र्करून प्रचिंड सिंपत्ती प्राप्त र्केली. र्कनणत्याही द्दहिंदू राजाने त्याला
एर्कद्दित रनखण्याचा प्रयत्न र्केला नाही. र्कारण त्यािंच्यात एर्कीचा अभाव असल्यानेच
गझनी द्दवजयी झाला. munotes.in

Page 12

मध्ययुगीन भारताचा इद्दतहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
12 ५) द्दहिंदूराजे पराभवाने खचले: गझनीने आक्रमणामध्ये मनठ्या प्रमणात र्कत्तल र्केली.
याचा पररणाम राजािंच्यावर झाला. हजारन द्दहिंदू लनर्कािंना र्कैद र्करून गुलाम बनद्दवले.
याचे दुःख राजसत्तेना (राजािंना) झाले. र्कारण ते स्वतःला चक्रवती, महाराजा समजत
असे. आपण राज्याचे, प्रजेचे सिंरिण र्करू शर्कत नाही. यामुळे अनेर्क द्दहिंदू राजािंना
दुःख झाले. पराभवामुळे र्काहींनी आत्महत्या र्केली, र्काहींनी रणािंगणातून पळून जाऊन
जिंगलािंचा आश्रय घेतला. ही द्दहिंदू राजािंची मननवृत्ती हनती. त्यामुळेच त्यािंचा पराभव
झाला.
६) श्रेष्ठत्वाचा अहिंर्कार: महिंमद गझनीचे आक्रमण हनत असताना आमची भाषा, धमि,
सिंस्र्कृती जगातील सविश्रेष्ठ आहे अ लनर्कािंची श्रध्दा हनती. सिंस्र्कृत भाषेचे अध्या न
अध्यय र्करण्यात समाज गुरफिलेला हनता. अल रू म्हणतन र्की-द्दहिंदू लनर्कािंना
वािते आपल्या देशासारखा देश नाही. राजा-सारखे राजे नाही. राज्यासारखे राज्य
नाही. द्दवद्यासारखे द्दवद्या नाही ते गद्दविष्ट व मिंद आहेत सवि पृथ्वीवर देश र्काय तन
आपलाच एर्क आहे. दुसरा नाही. अज्ञानी मुखि लनर्कािंना र्कनणते चािंगले आद्दण र्कनणते
वाईि हे समजत नाही. या सवि पररद्दस्थतीमुळे द्दहिंदू राजािंचा पराभव झाला.
आपली प्रगती तापासा :
प्रश्न- महिंमद गझनीच्या द्दवजयाची र्कारणे सािंगा.
१.३.४ महिंमद गझनी आक्रमणाचे पररणाम:
१) अरबािंच्या र्कालखिंडामध्ये द्दसिंध व मुलतान या प्रािंतापयंत इस्लाम धमािचा प्रसार
झालेला हनता. गझनीच्या आक्रमणानिंतर र्काद्दलिंजरवर गिंगा खनऱ्यापयंत इस्लाम धमािचा
प्रसार झाला.
२) गझनीच्या आक्रमणानिंतर वायव्य प्रदेश त्यामधील द्दर्कल्ले तसेच खैबरद्दखिंड, पजािंबचा
प्रदेश र्कायमचा गझनी साम्राज्याला जनडण्यात आला
३) भारताच्या लष्ट्र्करी व राजर्कीय शक्ती मनठा आघात झाला. पररणामी उत्तर भारतातील
राजर्कीय सत्ता व लष्ट्र्करी पररद्दस्थती अद्दतशय दुबळी बनली.
४) महिंमद गझनीच्या स्वारीचा मुख्य उिेश सिंपत्ती प्राप्त र्करणे हा हनता. त्यामुळे अनेर्क
मिंद्ददरे, शहरे, यामध्ये मनठ्या प्रमाणात लुिालुि र्करून सनने, चािंदी, द्दहरे , माद्दणर्क यािंची
प्रचिंड लि र्केली. या पररणाम भारतीय अथिव्यस्थेवर झाला. त्यामुळे आद्दथिर्क
व्यवस्था पूणि र्कनलमडली.
५) गझनीने आक्रमण र्केल्यानिंतर अनेर्क द्दठर्काणे उद्ध्वस्त र्केली. त्यामुळे र्कला स्थापत्य
उद्ध्वस्त झाले. आद्दथिर्क, दुबळेपणा द्दनमािण झाल्याने राजसत्तेने र्कलार्कार, र्कारागीर
यािंचा राजाश्रय तनडला. त्यामुळे र्कला स्थापत्य र्कला याची मनठ्या प्रमाणात हानी
झाली.
६) महिंमद गझनीने प्रचिंड प्रमाणात सिंपत्ती लुिून नेली. त्याचाच उपयनग साम्राज्य
सिंरिणासाठी व साम्राज्य द्दवस्तारासाठी र्केला. munotes.in

Page 13

तुर्की आक्रमणे
13 ७) गझनीने ज्या मागािने भारतावर आक्रमण र्केले तन नवीन मागि द्दमळाला. त्यामुळे
खैबरद्दखिंडीतून आक्रमण र्केल्यास भारतावर द्दवजय हनऊ शर्कतन, ही भावना अनेर्क
आक्रमण र्करणाऱ्यािंच्यात द्दनमािण झाली.
८) घनरीच्या आक्रमणासाठी गझनीने एर्क नवा मागि नवी द्ददशा प्राप्त र्करून द्ददली गझनीच्या
आक्रमणाचा व अनुभवाचा फायदा घनरीला द्दमळाला. त्याच अनुभवानुसार घनरीने
भारतावर आक्रमण र्केले व भारतात मुस्लीम सत्तेची स्थापना र्केली. नव्या युगाला,
नव्या राजविीला भारतात प्रारिंभ झाला. याचा मुळ सुिधार महिंमद गझनी हनता.
आपली प्रगती तपासा:
प्रश्न- महिंमद गझनीच्या स्वारीचे पररणाम सािंगा.
१.४ महिंमद घोरीचे आक्रमण महिंमद गझनीने घनरी व द्दहरात हे दनन्ही प्रदेश द्दजिंर्कून घेतले. गझनीच्या मृत्यूनिंतर त्यािंचा
मुलािंच्यात सत्ता सिंघषि सुरू झाला. यावेळी घनर जहाद्दगरी सैफुिीन घनरी याने सत्ता
ताब्यात घेतली. महिंमद ही पदवी धारण र्करून राज्यर्कारभाराला सुरूवात र्केली. गझनीच्या
यादवी युध्दात एर्क वारसदार भारतात पळून आला. त्यामुळे घनरीने भारतावर आक्रमण
र्केले.
१.४.१ महिंमद घोरीच्या आक्रमणाची र्कारणे:
१) गझनीचे उरलेले साम्राज्य व वारसदार नष्ट र्करणे: महिंमद घनरीने साम्राज्य
द्दवस्ताराचे धारण स्वीर्कारले गझनीचे सवि प्रदेश ताब्यात घेतल्यानिंतर त्याचा वारसदार
द्दहिंदूस्थानमध्ये गेला. द्दहिंदूस्थानमधील गझनीचे साम्राज्य व त्याचा वारसदार याचा
शेवि र्करणे याच उिेशाने घनरीने भारतावर आक्रमण र्केले.
२) आत्मगौरवशाली भावना : महिंमद गझनीने इस्लाम धमािचा प्रसार व मुस्लीम राजवि
स्थापना द्दहिंदुस्थानमध्ये र्केली. त्यामुळे मुस्लीम समाजात त्याला मान-सन्मान, प्रद्दतष्ठा
द्दमळाली. अशीच प्रद्दतष्ठा आपल्याला ही द्दमळावी या आत्मगौरवशाली भावनेतून घनरीने
द्दहिंदूस्थानवर आक्रमण र्केले.
३) मुस्लीम धमािचा प्रसार र्करणे.
४) साम्राज्य द्दवस्तार र्करणे.
५) सिंपत्ती प्राप्त र्करणे.
६) मुस्लीम राज्याची स्थापना र्करणे.
७) लष्र्कारीदृष्ट्या सामर्थयिशाली बनणे.
वरील द्दवद्दवध र्कारणामुळे महिंमद घनरीने भारतावर आक्रमण र्केले. प्रचिंड सिंपत्ती द्दमळवली.
भारतातील प्रदेश द्दजिंर्कून द्दतथे आपले सुभेदार द्दनयुक्त र्केले. भारतातील द्दजिंर्कले प्रदेश munotes.in

Page 14

मध्ययुगीन भारताचा इद्दतहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
14 आपल्या साम्राज्या एर्क भाग बनद्दवला. त्याच्या मृत्यनिंतर र्कुतुबुिीन ऐबर्क याने मुस्लीम
सत्तेची स्थापना भारतात र्केली.
१.४.२ महिंमद घोरीची आक्रमणे:
१) मुलतानवर स्वारी: भारतावर आक्रमण र्करण्याचा मागि हा मुलतान प्रािंतातून हनता.
त्यामुळे तन प्रािंत आपल्या ताब्यात असावा या उिेशानेच मुलतानवर आक्रमण र्केले व
तन प्रदेश द्दजिंर्कून सत्ता स्थापन र्केली.
२) द्दसिंघ प्रािंतावर स्वारी: मुलतान द्दवजयानिंतर घनरीने द्दसिंध प्रािंतातील र्कच्छ द्दर्कल्ल्यावर
आक्रमण र्केले, लाचलुचपतीचा उपयनग र्करून, द्दर्कल्ला ताब्यात घेतला. र्कारण हा
द्दर्कल्ला लष्ट्र्करी दृष्ट्या महत्वाचा हनता, त्यानिंतर उरलेला द्दसिंध प्रािंत ११८२ मध्ये
ताब्यात घेतला त्यामधील देवल हे प्रद्दसध्द व्यापारी बिंदर ताब्यात घेतले.
३) गुजरातवर स्वारी: गुजरातवर स्वारी र्करण्याचा उिेश म्हणजे गुजरातमधून
राजस्थानमध्ये जाण्याचा मागि हनता. व्यापारी भरभराि मनठ्या प्रमाणात असल्याने
प्रचिंड सिंपत्ती द्दमळेल. गुजरात द्दजिंर्कल्यानिंतर राजस्थान, गिंगा,यमुनेचे खनरे पिंजाब या
प्रदेशावर सत्ता स्थापन र्करणे सनपे हनईल. वरील र्कारणामुळे गुजरातवर घनरीने
आक्रमण र्केले. गुजरात चा पराक्रमी राजा मुलराज याने द्दवरनध र्केला. या सिंघषाित
घनरीने पळ र्काढला. रजपूतािंनी त्याचा पाठलाग र्केला. त्यानिंतर २० वषािने आक्रमण
र्करून गुजरात ताब्यात घेतले.
४) पेशावरील आक्रमण: गुजरात पराभवाचा सुड घेण्यासाठी महिंमद घनरीने पेशावरवर
आक्रमण र्करुन पेशावर द्दजिंर्कले. राजा खुसराव मद्दलर्क याच्यार्कडे पेशावर सनपवून
परत गेला.
५) लनहारवर आक्रमण : खुसराव मद्दलर्क याने बिंडखनरी र्केली. परिंतु तन दुबळा हनता. याचा
फायदा घनरीने घेऊन पिंजाबवर आक्रमण र्केले. पिंजाबाची राजधानी लाहनर द्दजिंर्कले व प्रदेश
ताब्यात घेतला.
६) महिंमद घोरी आद्दण पृर्थवीराज चौहान यािंच्यातील सिंघषि: अजमेर व द्ददल्ली येथील
पराक्रमी राजा पृथ्वीराज चौहान हनता. पृथ्वीराज चौहान आद्दण घनरी यािंचा साम्राज्य
द्दवस्तार सीमेपयंत पनहनचलेला हनता. पेशावर पृथ्वीराज चौहानने आक्रमण र्करून
ताब्यात घेतले. त्यानिंतर ठाणेश्वर पयंत आक्रमण र्केले. त्यामुळे महिंमद रीने पृथ्वी
द्दवरुध्द मनद्दहम हाती घेतली. तराई येथे ११९१ मध्ये दनन्ही सैन्याची भेि हनऊन युध्द
झाले, या युध्दात पृथ्वीने घनरीचा पराभव र्केला. ही तराईची पद्दहली लढाई म्हणून
ओळखली जाते. या द्दवजयानिंतर पृथ्वीराज खुश झाला. पृथ्वीचा पराभवचा पराभव
र्करण्यासाठी रीने जलद तयारी सुरू र्केली. याचवेळी र्कननजचा राजा जयचिंद्र राठनड
याने पृथ्वीद्दवरनधात भूद्दमर्का घेऊन घनरीर्कडे मदत माद्दगतली. त्यामुळे घनरी आनिंदी
झाला. पृथ्वीराज आद्दण जयचिंद राठनड शिुत्वाचे मुळ र्कारण पृथ्वी आद्दण सिंयनद्दगता
याचे प्रेम सिंबिंध. तसेच स्वयिंवराच्या द्ददवशी पृथ्वीने सिंयनद्दगताला पळवून नेले. हा
अपमान व सूड घेण्याच्या उिेशानेच जयचिंद राठनडने घनरीची मदत घेतली. ११९२
मध्ये तराई येथे दुसरे युध्द झाले यामध्ये पृथ्वीचा पराभव झाला. र्कारण अनेर्क राजे, munotes.in

Page 15

तुर्की आक्रमणे
15 सेनापती, सैद्दनर्क यािंची एर्की नव्हती. पद्दहल्या तराई युध्दानिंतर अनेर्कजण आपापल्या
प्रदेशात गेलेले हनते. त्यामुळे पृथ्वीचा पराभव झाला. या पराभवामुळे घनरीने सत्तेचा
पाया घातला. या प्रदेशात र्कुतुबुिीन ऐबर्क यािंची द्दनयुक्ती र्केली.
७) र्कनोजवर आक्रमण : र्कननज हा अद्दतशय श्रीमिंत प्रदेश हनता. र्कननज ताब्यात
आल्याद्दशवाय बिंगाल, द्दबहार हा प्रदेश द्दमळद्दवता येणार नाही. म्हणून घनरीने र्कननजवर
म्हणजेच जयचिंद राठनडवर आक्रमण र्केले. इिावा येथे जयचिंद राठनड व घनरी यािंच्यात
युध्द झाले. या युध्दात जयचिंदच्या डनळयाला बाण लागल्याने तन खाली पडला. ठार
झाला. असे समजून सैद्दनर्क पळून गेले. त्यामुळे घनरीचा द्दवजय झाला. द्दवजयानिंतर
प्रचिंड प्रमाणात र्कत्तल व लुिालुि र्केली. अमाप सिंपत्ती द्दमळवून तन परत गेला.
८) बयाना व ग्वाल्हेरवर स्वारी: ११९५ मध्ये पुन्हा भारतावर स्वारी र्केली. बयाना,
ग्वाल्हेर हे दनन्ही प्रदेश ताब्यात घेतली आद्दण तन परत घनरीला गेला. भारतातील
द्दजिंर्कलेला प्रदेश र्कुतुबुिीन ऐबर्कार्कडे सनपद्दवला हनता. सतत भारतात असल्याने
त्याच्या साम्राज्यातील अनेर्क सरदारािंनी बिंड र्केले. त्याचा बिंदनबस्त र्करण्यासाठी तन
परत गेला. त्यानिंतर पुन्हा भारतावर आक्रमणर्केले. खनर्कारा िनळयािंचा पराभव र्करून
तन परत जात असताना , झेलम नदीच्या र्काठी रनहतास तेथे मुक्र्काम असताना
त्याच्या तिंबुत खनर्कारा लनर्कािंनी प्रवेश र्करून १२०६ मध्ये ठार मारले. त्यामुळे
भारताची सत्ता र्कुतुबुिीन ऐबर्कर्कडे आली.
आपली प्रगती तपासा:
प्रश्न- महिंमद घनरीचे आक्रमण स्पष्ट र्करा. उत्तर:
१.४.३ महिंमद घोरीच्या द्दवजयाची र्कारणे
१) साविभौम सत्तेचा अभाव: सम्राि हषिवधिनाच्या मृत्यूनिंतर द्दहदुस्थानात अनेर्क छनि्या
मनठ्या राजर्कीय सत्ता द्दनमािण झाल्या. साविभौम अशी एर्कही सत्ता स्थापन झाली
नाही. त्यामुळे राष्ट्रीय ऐर्कयाचा अभाव हनता. त्यामुळे द्दहिंदू राजािंचा पराभव झाला.
२) जहाद्दगरदारी पध्दतीचा उपयोग : भारतीय राजािंनी अनेर्क छनि्या-मनठ्या सरदारािंना
विंशपरिंपरागत जाहाद्दगरी द्ददली. राज्यापेिा तन सरदारािंवर जास्त प्रेम र्करीत असे.
त्यामुळे राष्ट्रद्दहताच्या दृष्टीने ते धनक्याचे ठरले. जहाद्दगरदार स्वाथी हेतूनेच वागत
असल्याने मुख्य राजसत्ता दुबळी बनली. पररणामी द्दहिंदू राजािंचा पराभव झाला.
३) परस्परातील द्वेष आद्दण स्पधाि: द्दहिंदुस्था मधील जहाद्दगरदार , राजे यािंच्यात
परस्परािंच्या द्वेष व शिुत्वाची भावना हनती. त्यामुळे त्यािंच्यात सतत स्पधाि सुरू हनती.
याचा फायदा परर्कीय सत्तेने घेतला. या सिंघषाित राजसत्ता, सरदार दुबळे बनले.
पररणामी द्दहिंदू राजाचा पराभव झाला.
४) राजनीती व मुत्सदेद्दगरीचा अभाव: द्दहिंदू राजे सरळ व द्दवश्वासू स्वभावाचे हनते. धमि
युध्दाचे पुरस्र्कते हनते. त्यािंना राजनीती, मुत्सदेद्दगरी, डावपेच यािंचे ज्ञान नव्हते. या
उलि तुर्की लनर्क अद्दतशय आक्रमर्क, र्कठनर र्कारवाई र्करणारे हनते. द्दवजयासाठी नीद्दत-munotes.in

Page 16

मध्ययुगीन भारताचा इद्दतहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
16 अनीद्दतचा द्दवचार न र्करता र्कनणत्याही द्दनतीचा वापर र्करून , द्दवजय प्राप्त र्करत असे.
पररणामी द्दहिंदू राजािंचा पराभव झाला.
५) र्कमर्कुवत परराष्रीय धोरण: आतापयंत परर्कीयािंची आक्रमणे भारताच्या वायव्य
सीमेवरून हनत हनती. तरी पण सीमा प्रदेशाच्या सिंरिणासाठी र्कनणत्याही द्दहिंदू राजािंनी
उपाययनजना र्केली नाही. त्यामुळे त्यािंचा पराभव झाला.
६) परर्कीय आक्रमणाची सत्ता र्केंद्रे: परर्कीयािंनी आक्रमण र्करून द्दवद्दवध प्रदेश ताब्यात
घेतला. त्या द्दठर्काणी स्वत:चे सुभेदार द्दनयुक्त र्करून स्वतिंि प्रशासन व्यवस्था द्दनमािण
र्केली. त्यािंनी द्दहिंदू राजािंचे साम्राज्य र्कमर्कुवत बनवले. यातूनच त्यािंचा पराभव झाला.
७) परर्कीय व्यापाऱ्यािंचे आगमन: भारतात व्यापाऱ्याच्या द्दनद्दमत्ताने हजारन तुर्की; अरब
व्यापारी भारतात आले. त्यािंनी प्रचिंड सिंपत्ती प्राप्त र्करणे ती मायदेशी पाठद्दवली. त्यािंनी
आपल्या राज्यकत्यांना येथील प्रदेशाची, मागांची राजसत्तेची व राजसत्तेतील
शिुत्वाची माद्दहती द्ददली. त्यामुळे परर्कीयािंना आक्रमण र्करणे सनपे झाले. आद्दण येथील
पररद्दस्थतीचा फायदा घेऊन, सहज द्दवजय प्राप्त र्केला. पररणामी द्दहिंदूचा पराभव
झाला.
८) युध्दाचे र्कतिव्य फक्त रजपुतार्कडे: भारतीय समाजात चातुिवणि व्यवस्था असून,
प्रत्येर्कार्कडे स्वतिंि र्कायि द्ददलेले हनते. राज्यािंचे व प्रजेचे अिंतर-बाह्य शिुपासून,
आक्रमणापासून सिंरिण र्करण्याची जबाबदारी फक्त रजपुताचीच आहे, असे समजून
बार्कीचा समाज अद्दलप्त राद्दहला. त्यामुळे द्दहिंदुचा पराभव झाला.
९) जातीवादी सिंर्कुद्दचत भावना: भारतीय समाजात वेगवेगळया जाती अद्दस्तत्वात हनत्या.
प्रत्येर्क जात स्वतःला श्रेष्ठ समजत असे. स्व :च्या जातीचे द्दहत साधणे ही समाजाची
धारणा हनती. या सिंर्कुद्दचत भावनेमुळेच दुसऱ्याजातीला र्कनणीही मदत र्करत नव्हते.
त्यामुळे सिंघषािच्या वेळी िद्दियािंना एर्कार्की लढावे लागले.
१०) समाजातील उदाद्दसनता आद्दण अिंधश्रध्दा: भारतीय समाजामध्ये धमािचा पगडा
हनता. परर्कीय आक्रमण म्हणजे परमेश्वरािंचा र्कनप आहे. त्यावर आपण र्काहीच र्करू
शर्कत नाही. ईश्वर प्राप्ती , आत्मशािंती आद्दण मुक्ती यामध्ये सवि समाज गुिंतलेला हनता.
समाजाचा ज्यनद्दतषावर जास्त द्दवश्वास असल्याने. पुरूषाथि नष्ट झालेला हनता. त्यामुळे
द्दहिंदूचा पराभव झाला.
११) सुखी व द्दवलासी जीवन: व्यापारवाढ, अन्नधान्य उत्पादन यामुळे देशाची आद्दथिर्क
पररद्दस्थती चािंगली हनती. पररणामी सुखी, द्दवलासी, चैनी जीवन जगण्यात लनर्क
धन्यता मानत हनते. याचा पररणाम समाजावर झाला. परर्कीय आक्रमणाच्या वेळीही या
सुखी जीवनातून बाहेर पडण्यास लनर्क तयार नव्हते. त्यामुळे द्दहिंदू राजािंचा पराभव
झला.
१२) आद्दथिर्क र्कारणे: राज्या राज्यातील सिंघषािमुळे अथिव्यवस्था र्कनलमडली हनती.
पररणामी त्यावर प्रचिंड पैसा खचि हनत अ . अिंधश्रध्देपनिी मनठ्या प्रमाणात दान र्केले munotes.in

Page 17

तुर्की आक्रमणे
17 जात असे. त्यामुळे अथिव्यवस्था र्कमर्कुवत झाली. परर्कीयािंनी आक्रमण र्करून प्रचिंड
सिंपत्ती लुिली. पररणामी अथिव्यवस्था नष्ट झाली.
१३) धाद्दमिर्क र्कारणे: भारतात अनेर्क धमि, पिंथ, उपपिंथ याचा प्रभाव हनता. आपला धमि,
पिंथ, र्कसा श्रेष्ठ आहे, यासाठी सिंघषि र्करत असे. या धाद्दमिर्क सिंघषािमुळेच अनेर्कािंची
तार्कद नष्ट झाली. याचा फायदा घेऊन मुस्लीमािंनी धमि प्रसारासाठी आक्रमण र्केले.
धमािचा प्रसार र्करण्यासाठी प्रसिंग जीव देण्यास तयार हनते. या आक्रमक धनरणािंमुळे
द्दहिंदू धमािचा द्दिर्काव लागू शर्कला नाही. धाद्दमिर्क तीव्रता राजसत्तेत नसलयाने पराभव
झाला.
१४) जुने युध्दतिंि: भारतीय राजार्कडे युध्द साद्दहत्य जुने हनते. तनफािंचे ज्ञान नव्हते.
युध्दाची सवि जबाबदारी प्रसिंगी सेनापतीवर हनती. सेनापती ठार झाला र्की, सैन्य पळून
जात असे. त्यामुळे पराभव हनत असे.
१५) युध्द योजनेचा अभाव: लढाईपूवी युध्द र्कसे लढावे याची यनजना द्दहिंदू राजे र्करत
नस . प्रत्यिात युध्दाच्या प्रसिंगी गोंधळ झाल्यास पुढे र्काय र्करावे, द्दनयनजनाचा
अभाव असल्याने पराभव झाला.
१६) उत्तम व अनुभवी सेनापती अभाव: राजे, सेनापती, सैन्य, युध्दासाठी बाहेरच्या
देशात गेले नाहीत. त्यामुळे युध्दाचा, रणनीतीचा अनुभव द्दमळाला नाही. पररणामी
र्कुशल, उत्र्कृष्ट सेनापती द्दनमािण झाले नाहीत. याउलि मुसलमानािंनी भारतात
आक्रमणे र्केली. त्यािंना रणनीतीचा अनुभव द्दमळाला, या अनुभवाच्या जनरावर द्दवजय
द्दमळद्दवला व द्दहिंदू राजािंचा पराभव र्केला.
१७) पायदळाची रचना व भरती दोषपूणि होती: भारतीय राजे युध्द सुरू झाले र्की,
सैन्याची भरती र्करत असे. त्यामुळे या सैन्याला प्रद्दशिण, अनुभव द्दमळत नसे
र्कनणतीही रणनीती माहीत नसे. त्याच्यार्कडे शौयि, पराक्रम इ. गुणवत्ता असूनही द्दशस्त
आद्दण र्कठनरता याचा अभाव असल्याने द्दहिंदू राजािंचा पराभव झाला.
आपली प्रगती तपासा
प्रश्न- महिंमद घनरीच्या द्दवजयाची र्कारणे सािंगा.
१.५ सारािंश इ. . ७१२ र र अर म झ य र ३००
रज य र म म अर क ज कर . म इ. . १०००
क म म मक र क य इ. . १०००
क इ म र यक य य म . य म म झ
म म र य य य कर म राज र इ म
य झ .
munotes.in

Page 18

मध्ययुगीन भारताचा इद्दतहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
18 १.६ प्रश्न १) तुर्की आक्रमणावेळीची भारतातील पररद्दस्थती स्पष्ट र्करा.
२) महिंमद गझनीच्या आक्रमणाची र्कारणे स्वरूप स्पष्ट र्करा.
३) महिंमद गझनीच्या द्दवजयाची र्कारणे व पररणाम सािंगा.
४) महिंमद घनरीच्या स्वारीची र्कारणे व स्वरूप स्पष्ट र्करा.
५) महिंमद घनरीच्या द्दवजयाची र्कारणे सािंगा.
१.७ सिंदभि १) , , क र – म यय र ( म जक क, क क) –
क क क र
२) ज . ए . म – म यय र इ , – क . र
क ,
३) . र . . य – म यय र इ (७५०-१७६१) – क . र
क , र
४) . . . क रकर – म यय र (१२०६ ते १७०७) – . म क ,
र
५) . जय य – म यय र (१००० १७०७) – .
क , र
६) . य – म यय र – अ क , र
७) . . . क रकर – र इ – . म क , र
८) . जय र र – मर य य अ – म क
९) R.C.Mujumdar – The delhi Sultanate – Bhartiya Vidya Bhavan,
Mumbai
१०) र – म यक र – क , र
११) क . . – म यय र य क – १९८२
*****

munotes.in

Page 19

19 २
सुलतानशाही (गुलाम घराणे)
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ कुतूबबुĥीन ऐबक
२.२.१ कुतूबबुĥीन पåरचय
२.२.२ ऐबकचे कायª
१) ताजुउĥीन एÐडोजचा बंदोबÖत
२) निसŁउĥीन कुबेचा
३) अली मदाªन Öवाöयाचा बंदोबÖत
४) ´वाåरझम¸या शहाचा बंदोबÖत
५) रजपूत संदभाªत धोरण
२.२.३ कुतूबबुĥीन ऐबक¸या कायाªचे मुÐयमापन
१) कुशल सेनापती
२) गुलाम घराÁयाची सुłवात
३) इÖलाम धमाªचा ÿसार
४) Æयायदान व दानधमª
५) सािहÂय कला
२.३ शमसुĥीन अÐतमश
२.३.१ अÐतमशचा पåरचय
२.३.२ अÐतमश¸या समोरील अडचणी व Âयाचे िनराकरण
१) कुतुबी व मुईजी सैÆयाचा बंदोबÖत
२) चाळीसगणी संघटनेची Öथापना
३) ताजुउĥीन एÐडोजचा पराभव
२.३.४ अÐतमशचे कायª
१) चंगीज खानचे आøमण
२) िसंध¸या कुबंरचा पराभव
३) बंगालवर वचªÖव
४) रजपूतांवर िवजय
५) गंगे¸या खोöयात वचªÖव
६) खिलफाची माÆयता munotes.in

Page 20

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
20 २.३.५ अÐतमशचे कायाªचे मुलयमापन
२.३.६ भारतातील मुिÖलम स°ेचा संÖथापक कोण ?
२.४ रिझया सुलतान
२.४.१ रिझयाचा पåरचय व राºयािभषेक
२.४.२ रिझयाचे कायª
२.४.३ रिझयाचे असमाधानकारक धोरण
२.४.४ रिझयाचा पाडाव
२.४.५ रिझया¸या कायाªचे मुÐयमापन
२.५ बÐबन
२.५.१ बÐबनचा पåरचय
२.५.२ पंतÿधान या नाÂयाने केलेली कामिगरी
२.५.३ सुलतान या नाÂयाने बÐबनसमोरील अडचणी
२.५.४ सुलतान या नाÂयाने बÐबनची कामिगरी
१) सुलतान पदाचे महÂव
२) चाळीसगणी संघटनेचे िवसजªन
३) ÿशासन ÓयवÖथा
४) शýूचा िबमोड
५) गंगा-यमुना खोöयात बंदोबÖत
६) कंदाहारचे बंड
७) शेरखानचा बंदबÖत
८) बंगालमधील तुŅीलबेगचा बंदोबÖत
९) मोगलांचा बंदोबÖत
२.५.५ बÐबन काळातील ÿशासन ÓयवÖथा
१) स°ेचे क¤िþकरण
२) वैभवशाली दरबार
३) सैÆय ÓयवÖथा
४) गुĮहेर खाते
५) Æयाय ÓयवÖथा
६) वायÓयिसमा ÓयवÖथा
७) राºयाचा जमाखचª
२.५.६ बÐबनची योµयता
२.६ सारांश
२.७ ÿij
२.८ संदभª munotes.in

Page 21

सुलतानशाही (गुलाम घराणे)
21 २.० उिĥĶे १) गुलाम घराÁयातील सुलतानाची मािहती िमळवणे.
२) अÐतमशने राºयाचे अपहरण केले का ? याची चचाª करणे.
३) बÐबनने सामÃयªशाली स°ा कशी िनमाªण केली याची मािहती देणे.
४) गुलाम घराÁयातील कला-ÖथापÂयकला याची मािहती घेणे.
२.१ ÿÖतावना महंमद घोरीने पृÃवीराज चौहानचा पराभव कłन, भारतात राजकìय स°ा Öथापन केली.
१२०६ मÅये महंमद घोरी मरण पावÐयानंतर Âयाचा गुलाम, ऐबकाने सुलतान स°ेची
Öथापना केली. अÐतमश, बÐबन यांनी नंतर¸या काळात आपÐया घराÁयाची स°ा Öथापन
केली. हे सवªजण स°ेवर येÁयापूवê गुलाम होते. Ìहणून Âयां¸या कारिकदêला गुलाम काळ
Ìहणतात. १२०६ ते १२०९ या काळात Âयांची स°ा होती. सािहÂय, कला, ÖथापÂयकला
आिण ÿशासन राजदरबार यामÅये मोठ्या ÿमाणात सुधारणा केÐया. आपÐया साăाºयात
शांतता, सुÓयवÖथा राखÁयाचा िवशेषतः अÐतमश, बÐबन यांनी ÿयÂन केला. बÐबननंतरचे
सुलतान अकायª±म, दुबळे असÐयाने गुलाम घराÁयाचा शेवट १२९० मÅये झाला. तरीपण
Âयां¸या घराÁया¸या कायाªचा िवचार करावा लागतो.
२.२ कुतूबुĥीन ऐबक १२०६ मÅये महंमद घोरी मरण पावला. Âयाला कोणीही वारसदार नÓहता. Âयाने अनेक
गुलाम बाळगलेले होते. Âयां¸यावर ÿेम केले आिण Âयांना स°ा िदली. या गुलामामÅये
कुतूबुĥीन ऐबक हा गुलामच होता. Âयाने घोरी मरण पावÐया नंतर भारतात स°ा Öथापन
केली. घोरीचा वारसदार Ìहणून काय केले.
२.२.१ कुतूबुĥीन ऐबकचा पåरचय :
कुतूबुĥीन ऐबकचा जÆम तुकªÖथानामधील एका घरंदाज घराÁयात झाला. िदसायला तो
अितशय कुłप, पण अितशय बुÅदीमान होता. लहानपणी लुटाłनी Âयाला पळवून नेऊन
काझी या दलालाला िवकले. Âयाने Âयाला सवª ÿकारचे िश±ण िदले. Âया¸या मृÂयूनंतर
Âया¸या मुलांनी ऐबकला पुÆहा Óयापाöयाला िवकले. महंमद घोरीने ऐबकला िवकत घेऊन
Âयाला िश±ण िदले. Âयांनंतर घोरीने ऐबकला अĵदलाचा ÿमुख बनिवले. तराई¸या
युÅदा¸या वेळी पराøम गाजिवÐयाने, घोरीने Âयाला िदÐली पåरसरात आपला सुभेदार
Ìहणून िनयुĉ केले. ऐबक¸या ÿामािणकपणवर खुश होऊन 'अमीर-ए-अखुर' या पदावर
Âयाची िनयुĉì केली. Âयाचÿमाणे ऐवक(चंþमुखी)ही पदवी िदली. तराई¸या युÅदानंतर
बंगाल, िबहार, ओåरसा या ÿांतात ऐबकने अनेक िठकाणी संघषª कłन तो ÿदेश ताÊयात
घेतला. १२०६ मÅये घोरी मरण पावÐयानंतर लाहोरवािसयांनी ऐबकला आपला ÿमुख या
नाÂयाने िनवडले. Âयाचÿमाणे िदÐलीमÅये Öवतःचा राºयारोहण कłन घेतला व Öवतःला
“िसपहसाला" (ÿांत आिधकारी िकंवा सुभेदार) ही पदवी घेतली. या ÿसंगी Âयाने Öवतः¸या munotes.in

Page 22

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
22 नावाची नाणी पाडली नाहीत. खुतबा वाचला नाही. केवळ घोरीचा सुभेदार Ìहणूनच Âयाने
कारिकदª सुł केली. कारण घोरीचे नातेवाईक, कुबेचा, एÐडोज ही सवª िवरोधक मंडळी
एकिýत येऊन आपला पराभव करतील व स°ेचा शेवट होईल. या िभतीपोटीच Âयाने
Öवतःचा राºयािभषेक केला नाही. िशवाय राºयात आिथªक टंचाई होती. लÕकरी ताकद
नÓहती. यामुळेच राºयािभषेक न करता िकंवा Öवतःचे Öवतंý राºय िनमाªण न करता, केवळ
घोरीचा उ°र आिधकारी Ìहणूनच कायª केले.
२.२.२ कुतूबुĥीन ऐबकचे कायª:
१) ताजुĥीन एÐडोजचा बंदोबÖत: िदÐलीची स°ा ऐबकने ताÊयात घेतÐयानंतर स°ा
िÖथर करÁयाचा आिण शांतता िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला. जे आपले िवरोधक
होते. Âयां¸याशी िववाहाचे संबंध जोडले. लाहोरचा सुभेदार एÐडोज या¸या मुलीशी
लµन केले. परंतु सासरा अितशय महÂवाकां±ी, धुतª होता. Âयाला िदÐलीचे िसंहासन
हवे होते. Ìहणून Âयाने िदÐलीवर आøमण केले ऐबकचा पराभव कłन िदÐलीची
स°ा घेतली. एÐडोज¸या अÂयाचाराला िदÐलीवासी लोक कंटाळले. लोकांनी
ऐबकला िदÐलीवर आøमण करÁयाचे आमंýण िदले. Âयानुसार ऐबकाने िदÐलीवर
हÐला केला एÐडोजचा पराभव होऊन तो लाहोरला पळून गेला. ऐबकने िदÐलीचे
त´त ताÊयात घेतले.
२) नािसŁĥीन कुबेचा: कुबेचा हा अितशय महÂवाकां±ी, Öवाथê होता. तयाचा बंदोबÖत
करÁयासाठी ऐबकने आपलया बिहणीचे लµन Âया¸याशी केले. तरीपण Âया¸या
महÂवाकां±ेला आवर घालता आला नाही. कारण िसंध, मुलतान ÿातांतील सरदार
अलीमदाªन खान सतत बंडखोरी करत असे. Âयाला कुबेचा करत होता.
३) अलीमदाªन खानाचा बंदोबÖत: अलीमदाªन खान हा बंगाल, िबहार ÿांताचा सुभेदार
असून Âयाने Öवतःचे ÖवातंÞय राºय जाहीर केले. Âयामुळे ऐबकने Âया¸यावर आøमण
केले Âयाचा पराभव केला. तह कłन खानाने दरवषê खंडणी देÁयाचे माÆय कłन
ऐबकचे ÖवामीÂव Öवीकारले.
४) खाåरजाम¸या शहाचा बंदोबÖत: हा मÅय आिशयाचा असून, िदÐली ताÊयात
घेÁयाचा Âयाचा ÿयÂन होता. ऐबकने Âया¸याशी संघषª न करता अिलĮ भूिमका
Öवीकारली. यामुळे शहाने िदÐलीवर आøमण केले नाही.
५) रजपुतासंदभाªतील धोरण: घोरी¸या मृÂयूनंतर रजपुतांनी ÖवातंÞय जाहीर कłन,
Öवतःचे Öवतंý राºय Öथापन केले. परंतु ऐबकने Âयाकडे फारसे ल± िदले नाही.
चंदेल, कनोज, ÿितहार यांचा ÿदेश िजंकून घेतला. इ. स. १२१० मÅये पोलोखेळ
खेळताना घोड्यावłन पडला Âयातच ऐबकचा मृÂयू झाला.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- कुतुबुĥीन ऐबकचे कायª सांगा.
munotes.in

Page 23

सुलतानशाही (गुलाम घराणे)
23 २.३ ऐबक¸या कायाªचे मुÐयमापन ऐबकने १२०६ ते १२१० या ४ वषाª¸या काळात राºयकारभार केला. केवळ लÕकरी
ताकदीवर आपले िटकिवÁयाचा ÿयÂन केला. Ìहणून मुÖलीम राºयाचा केवळ संÖथापक
आिण ÿभावी सरदार या नाÂयानेच Âयाने कायª केले.
१) कुशल सेनापती व लढवÍया: ऐबकचे सवª आयुÕय रंणागणावर गेले. उ¸च कुळातील
असूनही तो गुलाम होता. Öवतः¸या कतªबगारीवर गुलामापासून ते राºया¸या
संÖथापकापय«त उ¸च पद िमळिवले. तराई¸या लढाई पासून Âया¸याकडे सवª सूýे
घोरीने सोपवली.
२) गुलाम घराÁयाची सुłवात: घोरी¸या मृÂयूनंतर ऐबकने िदÐलीचे िसंहासन ताÊयात
घेऊन राºयारोहन केले. सुलतान हे पद घेतले नाही. नाणी पाडली नाहीत. खुतबा
वाचला नाही. तरीपण िदÐलीमÅये गुलाम घराÁयाची सुłवात केली.
३) इÖलाम धमाªचा ÿसार: ऐबक उदार धोरणाचा नÓहता. अनेक िहंदूची मंिदरे उद्ÅवÖत
केली. िहंदूची क°ल केली. अनेक िठकाणी मिशदी बांधलया आिण इÖलाम धमाªचा
ÿसार केला.
४) Æयायदान व धमªदान: ऐबक हा उÂकृĶ शासक असून अÂयंत Æयायी व उदार होता. तो
सवा«ना समान राखून Æयायदान करत असे. शांतता, लोककÐयाण साधÁयाचा ÿयÂन
केला. Æयायिÿय राजा Ìहणून Âयाची ÿिसÅद होती. लांडगा आिण शेळी एका तलावात
एकाच वेळी शेजारी शेजारी पाणी िपत असे, अशी Âयाची Æयायिÿ यता होती. िसराज
Ìहणतो कì ऐबक¸या कालखंडात एकही शýू नÓहता. अनेक लेखकांनी ऐबकचा
उÐलेख लाखब± (लाखाने दान करणारा) असा केलेला आहे.
५) सािहÂय कला : ऐबकला सािहÂय कलेची आवड होती. Âया¸या दरबारात हसन-उल-
िमराझ, िमनाज-उल-िसराज हे ÿिसÅद लेखक होते. ११९१ मÅये िदÐली. येथे
सुलतानशाही काळातील पिहली इमारत कुवत-उल-इÖलाम आिण आझमेर येथे ढाई
दीन का झोपडा या मिशदी बांधÐया, िदÐलीमÅये कुतूबिमनारचे बांधकाम सुł केले ते
अÐतमशने पूणª केले. कुतूबिमनार¸या बाबत इितहासकारांमÅये बाबत मतभेद आहेत.
पु. ना. ओक यां¸या ते ÿाचीन िहंदू राजा चंþगुĮ िवøमािदÂय याने ही इमारत बांधलेली
असावी. ऐबकने भारतात मुÖलीम राºय आिण इÖलाम धमª यांची Öथापना केली.
थोडाच काळ स°ा असÐयाने राºयात शांतता सुÓयवÖथा िनमाªण करÁयासाठी Âयाला
वेळ िमळाला नाही.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- ऐबक¸या कामिगरीचे मुÐयमापन करा.

munotes.in

Page 24

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
24 २.४ शमसुĥीन अÐतमश कुतूबुĥीन ऐबक¸या मृÂयूनंतर आरामशहा हा िदÐली स°ाधीश बनला. परंतु Âया¸या
काळात गŌधळ िनमाªण झाला. पåरणामी िदÐलीवािसयानी अÐतमशला िदÐली स°ा
ताÊयात ¶यावी अशी िवनंती केली. Âयानुसार आरामशहाला दूर कłन अÐतमशने
िदÐलीची स°ा ताÊयात घेतली. ऐबक आिण अÐतमश यांचे घराणे वेगळे होते. परंतु
अÐतमश हा गुलाम होता. Ìहणून Âयाचा कालखंड गुलाम घराÁयात समािवĶ करÁयात
आला.
२.४.१ अÐतमशचा पåरचय :
मÅय आिशयातील इलबरी टोळीत अलमखान घराÁयात अÐतमश चा जÆम झाला.
िदसायला अितशय सुंदर असून अितशय िÿय होता. पåरणाम Âयाचे इतर भाऊ Âयाचा Óदेष
कłन लागले. Âया भावांनी Âयाला एका Óयापाöयाला िवकले. Óयापाöयाने िदÐलीला आणले.
ऐबकने Âयाला िवकत घेतले. Âयावेळी घोरीने ऐबकाला सांिगतले कì, अÐतमशची नीट व
ÓयविÖथत काळजी घे. भिवÕयात मोठे नाव कमवेल अÐतमशकडील गुण, शौयª यामुळे
ऐबकने अĵशाळेचा ÿमुख Ìहणून िनयुĉì केली. आपÐया मुलीचे लµन Âया¸याबरोबर केले.
बदाऊनचा सुभेदार Ìहणून Âयाची नेमणूक केली. ऐबक¸या मृÂयूनंतर गŌधळ झाÐयाने
िदÐलीवािसयां¸या िवनंतीवłन अÐतमशने िदÐलीतील सुý हाती घेतले.
२.४.२ अÐतमशने राºयाचे अपहरण केले काय?:
अÐतमशने स°ा िमळिवली Âयाबाबत इितहासकारां¸यात मतभेद आहेत. डॉ. एÐनॉडª¸या
मते अÐतमशने गुलाम घराÁयाचे राºय बेकायदेशीर मागाªने हÖतगत केले. कारण ऐबक नंतर
Âयाचा कायदेशीर वारसदार आरामशहा Âयाला बाजूला साłन िदÐलीचा शासनबंड
Ìहणजेच अÐतमशने राºयांचे अपहरण केले.
अÐतमशहाने राºयाचे अपहरण केले, या मताची कारणे पुढील ÿमाणे:
१) अÐतमश हा गुलामाचा गुलाम असÐयाने तुकê सरदार Âयाला शासक समजायला
तयार नÓहते.
२) ऐबक¸या घराÁयाशी अÐतमशचा कोणताही संबंध नÓहता.
३) केवळ स°े¸या लोभापायी अÐतमशने आरामशहाचा वध केला.
४) आरामशहालच िदÐली¸या िसंहासनावर वारसा ह³क ÿाĮ झालेला होता कारण तो
ऐबकचा मुलगा होता.
डॉ. आर.पी.िýपाठी यां¸या मते अÐतमशने राºयाचे अपहरण केले नाही. Âयासाठी Âयांनी
पुढीलÿमाणे कारणे सांिगतलेली आहेत. munotes.in

Page 25

सुलतानशाही (गुलाम घराणे)
25 १) अÐतमशने Öवतः¸या कतªबगारीवर व गुणांवर Öवतःचा उÂकषª घडवून आणला.
Âयामुळे महंमद घोरी, ऐबक ÿभािवत झाले. ऐबकने Âयाला गुलामिगरीतून मुĉ केले
होते. Âयामुळे सुलतान होÁयापूवê ऐबक Öवतंý नागरीक होता.
२) ऐबक घराÁयाशी अÐतमशचा संबंध नÓहता हे Ìहणणे चुकìचे आहे. कारण ऐबकने
आपली मुलगी अÐतमशला िदलेली होती. Âयामुळे जावया¸या नाÂयाने घराÁयाशी
संबंध होते.
३) ऐबकला जर तीन मुली होÂया याचा अथª तयाला मुलगाच नÓहता.
ऐबकने सुłवातीपासून मुलासारखे ÿेम अÐतमशवर केलेले होते.
४) आरामशहा Âयाचा मुलगाच नसÐयाने, जावई या नाÂयाने खöया अथाªने Âयाचाच
अिधकार होता.
५) गुलाम घराÁयातील ®ेķ सरदारांनी अÐतमश¸या गुणांचा िवचार कłन, िदÐलीचे
राºय चालिवÁयाची िवनंती केली होती.
६) आरामशहा¸या काळा तील गŌधळ नĶ कłन शांतता, सुÓयवÖथा िनमाªण केली.
Âयामुळे Öवतः¸या कतªबगारीने िसंहासन िमळिवले.
७) इÖलामी परंपरेनुसार ºया¸याकडे कतªबगारी Âया¸याकडे िसंहासन या िसÅदांतानुसार
राºय िमळिवले.
८) िदÐली¸या सवª सरदारांनी; जनतेनी Âयाला िनमंýण िदले Âयामुळे तो िदÐलीला आला.
९) ऐबक खöया अथाªने सुलतान बनलेला नÓहता. कारण Âयाने Öवतः¸या नावाची नाणी
पाडली नाही. खुतबा वाचला नाही. राºयािभषेक केला नाही. सुलतान पद धारण केले
नाही.
वरील सवª घटकांचा िवचार करता िýपाठéनी जे मत मांडले ते योµय आहे असे वाटते.
Âयामुळे राºयाचे अपहरण केले. या मताशी सहमत होणे चुकìचे वाटते. कारण इÖलामी
स°े¸या परंपरेत बळी तो कानिपळी Ìहणजेच जो सवª ®ेķ तोच स°ाधीश. Âयामुळे अपहरण
केले Ìहणणे चुकìचे वाटते.
२.४.३ अÐतमश¸या समोरील अडचणी आिण Âयाचे िनराकरण:
१) कुतुबी व मुईजी सैÆयाचा बंदोबÖत:
अÐतमशने स°ा ताÊयात घेतÐयाने तुकê सरदाराकडून िवरोध झाला. Ìहणजेच कुतुबी
(ऐबक) मुईजी (घोरी) सरदारांनी िवरोध केला. कारण Öवतःला ®ेķ व शुÅद रĉाचे समजत
असे. अÐतमश हा गुलामांचा गुलाम आहे. Âयाची स°ा माÆय करणे ºयांना अपमान वाटत
होता. Âयामुळे Âयांनी अÐतमश¸या स°ेला िवरोध केला. पåरणामी िदÐली,वाराणसी,तराई
या िठकाण¸या सवª सरदारांचा अÐतमशने िबमोड केला आपले वचªÖव Âयां¸यावर लादले.
munotes.in

Page 26

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
26 २) चाळीसागणी संघटना (तुकाªना चहलगाणी) Öथापना:
अÐतमशने आपली स°ा Öथापन केली. Âयास तुकê सरदारांचा िवरोध होता. राºयात
शांतता सुÓयवÖथा ठेवÁयासाठी चाळीस गुलाम सरदारांचा संघ तयार केला. Âयालाच
'चाळीसगणी संघटना' िकंवा 'तुकाªना चहलगाणी' असे Ìहणतात. महÂवा¸या पदावर या
सरदारांची िनयुĉì कłन राºयकारभार केला. ÿशासना¸या िनणªयांमÅये Âयांना महÂवाचे
Öथान िदले. Âयामुळे तुकê सरदारांचे वचªÖव कमी होऊन चाळीसगणी संघटनेचे महÂव
वाढले.
३) ताजुउĥीन एÐडोजचा पराभव:
भारतामÅये मÅय आिशया मÅये ताजुउĥीनची स°ा होती. परंतु तेथील शहाने Âयाचा
पराभव केÐयाने तो भारताकडे आला. Âयाने लाहोर, पंजाबचा ÿदेश िजंकून घेतला.
पंजाबवर आपली स°ा िÖथर करÁयाचा ÿयÂन करत असताना , अÐतमशने Âया¸यावर
हÐला केला. तराई येथे दोघा¸यात युÅद झाले. एÐडोजचा पराभव होऊन तो भारतातून
पळून गेला. पळून जात असतानाच अÐतमशने Âयाला कैद कłन बदायूनी येथे तुłंगात
टाकले. तेथेच तो मरण पावला.
आपली ÿगती तपासा:
ÿij- अÐतमश समोरील अडचणी सांगा.
२.४.४ अÐतमशचे कायª:
१) चंगीजखानाचे आøमण: मÅय आिशयातील ओमान नदीकाठ¸या ÿदेशात Âयाची
राजवट होती. १३ Óया वषê Âयाचे वडील मरण पावले. Âयामुळे अितशय हाल झाले.
तो अितशय शुर आिण øूर होता. तो मÅय आिशयाचा खान (पुढारी) बनला. बोखारा,
समरकंद येथे स°ेचा नाश कłन, बोखारा येथे जनतेची चंगीजखानने क°ल केली.
जलालउĥीनवर आøमण केले. Âयामुळे तो भारतात आला. अÐतमशकडे Âयाने मदत
मािगतली. परंतु चंगीजखान¸या øूरपणबĥल मािहती असÐयाने अÐतमशने मदत
नाकारली. Âयामुळे जलालउĥीन परत मÅय आिशयाकडे िनघाला. िसंधु नदी
ओलांडतना Âयाची बोट उलटली , Âयात तो मरण पावला. Âयामुळे चंगीजखान
आपÐया ÿदेशाकडे परत गेला. पåरणामी चंगीजखानचे आøमण झाले नाही.
२) िसंध¸या कुबेचा पराभव: ऐबक¸या मृÂयूनंतर िसंध, पंजाब ÿदेशात कुबेचाने आपली
ÖवतंÞय स°ा Öथापना केली. अÐतमशने एÐडोजचा पराभव केÐयानंतर िसंध,
मुलतानवर आøमण केले. लाहोर िजंकून घेतले. परंतु पुÆहा कुबेचाने आपली ताकद
वाढिवली. चंगीजखान आøमणामुळे कुबेचा दुबळा बनला. याचा फायदा घेऊन,
अÐतमशने दोन िदशांनी लाहोरवर हÐलाचढिवला. कुबेचा पळून जाऊन िकÐÐयांचा
आ®य घेतला. Âयामुळे अÐतमशने िकÐÐयाला वेढा िदला. कुबेचा िकÐÐयांतून पळून
गेला. िसंधू नदीतून जात असताना Âयाचा अंत झाला. पåरणामी तो ÿदेश ताÊयात
घेतला. munotes.in

Page 27

सुलतानशाही (गुलाम घराणे)
27 ३) बंगालवर वचªÖव: ऐबक¸या मृÂयूनंतर अलीमदाªन िखलजीने Öवतःचे Öवतंý राºय
जाहीर केले. जनतेवर ÿचंड अÆयाय, अÂयाचार केला. Âयामुळे अलीमदाªनला ठार
केÐयाने Âयाचा मुलगा उĥीनइबाज याला गादीवर बसवले. Âयाने िघयासĥीन हा
िकताब घेऊन, Öवतंý कारभार सुł केला.तो ही अÐतमशची स°ा मानत नसे.
Âयामुळे अÐतमशने आपला मुलगा नासीरउĥीन महंमद याला पाठिवले. Âयाने िवजय
ÿाĮ केला. Âयामुळे बंगालचा सुभेदार Ìहणून नासीरउĥीन महंमदची िनयुĉì
अÐतमशने केली. पण लवकर मरण पावला. Âयामुळे िखलजीने Öवतःचे Öवतंý राजय
िनमाªण केले. पुÆहा अÐतमशने आøमण कłन बंगालचा ÿदेश आपÐया साăाºयाला
जोडून घेतला.
४) रतपुतांवर िवजय: ऐबक¸या मृÂयूनंतर राºयात गŌधळ िनमाªण झाला. या गŌधळाचा
फायदा घेऊन अनेक रजपूतांनी बंडखोरी केली. Öवतःचे राºय Öथापन करÁयाचा
ÿयÂन केला. Âयामुळे अÐतमशने १२२६ मÅये सवª ÿथम राजÖथानवर Öवारी केली.
रणथंबोरचा िकÐला ताÊयात घेतला. Âयानंतर उदयिसंह चÓहाण यांचा पराभव केला.
जालोर, बायाना, अजमेर, जोधपुर इ. ÿदेश िजंकून घेतला. Âयानंतर कािलंजरवर
Öवारी केली, पण अपयश आले. चालु³य, रजपुत यां¸या गुजरातवर Öवारी केली, पण
अपयश आले. माळवा, भेलसा, उºजैनीवर हÐला कłन लुटमार केली, मंिदरे
उद्ÅवÖत केली.
५) गंगे¸या खोöयात वचªÖव: ऐबक¸या मृÂयूनंतर या ÿदेशातील अनेक राजांनी बंडखोरी
कłन Öवतःचे Öवतंý राºय िनमाªण केले. Ìहणून अÐतमशने Âयां¸या िवरोधात मोहीम
हाती घेतली. रजपूत राजांचा पराभव केला व आपले मांडिलक बनवून, या ÿदेशावर
वचªÖव Öथापन केले.
६) खिलफाची माÆयता : नािसरउĥीन कुबेचा या¸यावर िवजय िमळवÐयानंतर बगदादचा
खािलफा खुश झाला. Âयाने भारतातील अÐतमश¸या राजाला कायदेशीर माÆयता
देऊन, राजिचÆहे, राजवľ िदले. इÖलामी जगतात या खािलफाला मान होतो.
Âया¸या माÆयतेमुळे अÐतमश¸या स°ेला कायदेशीर माÆयता ÿाĮ झाली.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- अÐतमशचे कायª सांगा.
२.४.५ अÐतमश¸या कायाªचे मुÐयमापन:
अÐतमश हा १२१० मÅये स°ेवर आला. १२३६ मÅये िसंधवर शेवटची Öवारी केली,
Âयावेळी आजारी पडला. ितथेच मरण पावला. एकूण २६ वषाª¸या काळात अÐतमशने
राºयात शांतता, सुÓयवÖथा िनमाªण केली. आपÐया राजकìय स°ेला कायदेशीर माÆयता
िमळवली. अÐतमश एक शूर सैिनक, दूरŀĶीचा सेनापती व राºयकताª असून, अनेक वेळा
तुकê राजवट वाचवÁयाचा ÿयÂन केला. शासन ÓयवÖथेतील गŌधळ, ĂÕůाचार नĶ कłन
राºयात शांतता, सुÓयवÖथा िनमाªण केली. ऐबकने कुतुबिमनारचे जे बांधकाम सुł केले
होते. ते अÐतमशने पूणª केले. तसेच कुवत-उल-इÖलाम या मिशदीचा िवÖतार केला. हौस-
ए-राजसी नावाचा तलाव बांधला. सर हेग¸या मते “गुलाम घराÁयातील सवª®ेķ सुलतान munotes.in

Page 28

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
28 Ìहणजे अÐतमश होय.” डॉ. ईĵरी ÿसाद¸या मते तुकê साăाºयाचा खöया अथाªने संÖथापक
अÐतमश होय.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- अÐतमश¸या कायाªचे मुÐयमापन करा.
२.४.६ भारतातील मुÖलीम स°ेचा संÖथापक कोण?:
८ Óया शतकामÅये महंमद-बीन-कासीम याने िसंध ÿांतात स°ा Öथापना केली. परंतु ती
लवकर नĶ झाली. धमªÿसार करणे, लुटमार करणे हे दोन उिĥĶ्ये असÐयाने महंमद-बीन-
कासीमला संÖथापक मानता येत नाही. महंमद गझनीने ÿदेशही िजंकला परंतु तो गझनी
सामाºयाचा एक भाग Ìहणूनच होता. तो भारतात कधीच राहत नÓहता. Âयामुळे Âयाला
संÖथापक समजणे चुकìचे वाटते. गझनी ÿमाणेच घोरीचे ही तसेच असÐयाने Âयाला
संÖथापक मानता येत नाही.
ऐबकने खöया अथाªने भारतात स°ा Öथापन केली. तो भारतातच राहत होता. राºयकारभार
करत होता. परंतु Âयाने Öवतःला सुलतान पद न घेता िसपहसालर पद धारण केले.
Öवत:¸या नावाने खुतबा वाचला नाही. नाणी पाडली नाही. Âयामुळे ऐबकने स°ा िनमाªण
कłनही Âयाला स°ेचा संÖथापक मानता येत नाही. ऐबकनंतर Âयाचा मुलगा आरामशहा
स°ेवर आला. Âयाने सुलतान पद धारण केले. नाणी पाडली. खुतबा वाचला. परंतु Âया¸या
कारिकिदªत सवªý गŌधळ, ĂÕůाचार सुł होता. Âयामुळे संÖथापकाची जी भूिमका अपेि±त
असते ती आरामशहाने पार पाडली नाही. Âयामुळे Âयाला स°ेचा संÖथापक मानणे योµय
ठरत नाही.
गुलाम घराÁयातील ®ेķ सरदार अÐतमशने भारतात स°ा ताÊयात घेतली. नाणी पाडली.
खुतबा वाचला. सुलतान पद धारण केले. राºयात शांतता सुÓयवÖथा िनमाªण केली. िशवाय
Âया¸या स°ेला खिलफाने माÆयता िदली. Âयामुळे धािमªक व कायदेशीर ŀĶ्या Âयाची स°ा
िनमाªण झाली. Âयामुळे स°ेचा संÖथापक अÐतमशला करणे योµय ठरते.
ऐबकने स°ा ताÊयात घेतली. ÿदेश ÿाĮ केला. Ìहणून Âयाला केवळ राºय Öथापन करणारा
िकंवा राºय संघटीत करणारा Ìहणावे लागते तर कायदेशीर गोĶीचा िवचार करताना
मुÖलीम स°ेचा संÖथापक समजावे लागते.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- भारतातील मुÖलीम स°ेचा संÖथापक कोण ÖपĶ करा.
२.५ रिझया सुलतान मÅययुगीन कालखंडात िकंवा सुलतानशाही काळातील पिहली आिण शेवटची ľी सुलतान
Ìहणजे रिझया सुलतान होय. रिझया अितशय शुर, पराøमी, धाडसी आिण ÿगतीवादी
िवचारांची होती. केवळ ľी Ìहणूनच समाजाकडून ितला िवरोध झाला. ित¸याकडे
असणाöया गुणांमुळेच अÐतमशने युवराज Ìहणून ितची घोषणा केली. munotes.in

Page 29

सुलतानशाही (गुलाम घराणे)
29 २.५.१ रिझयाचा पåरचय व राºयािभषेक:
अÐतमशनंतर िफरोजशहा स°ेवर आला. Âया¸या मृÂयूनंतर रिझयाने नोÓह¤बर १२३६ मÅये
Öवतःचाराºयािभषेक केला या ÿसंगी 'रिझयूतीउĥीन' अशी पदवी घेतली. ितला ÿशासनाचे
चांगले ²ान व अनुभव होता. दरबारात ितने बुरखा कधीच वापरला नाही. नेहमी पुŁषी
पोशाख वापरत असत. Âयामुळे िविवध ÿांता¸या सुभेदारांनी िवरोध केला. कारण इÖलाम
साăाजयात एका ľीने राजकारभार करणे, हे Âयांना माÆय नÓहते. Âयामुळे ित¸या िवरोधात
हळूहळू वातावरण िनमाªण झाले.
२.५.२ रिझयाचे कायª : बंडखोरांचा िबमोड:
रिझयाने राºयकारभार हाती घेतÐया नंतर अनेक ÿांतातील सुभेदारांनी िवरोध केला.
ÂयामÅये हंसी, लाहोर, मुलतान, बदाऊन इ. सुभेदारांनी तसेच िदÐलीचा वजीर िनजाम
उल-मुÐक महंमद जुनैदी यांचा समावेश होता. या सवª सुभेदारावर रिझयाने आøमण कłन
पािनपत केले. मुहÌमद जुनैदी याचा पराभव केला तो जंगलात पळून गेला. या संघषाª¸या
वेळी औधचा राºयपाल नासुरउĥीनने मदत केली. िदÐली¸या मौलवी लोकांनी बंड केले.
तयाचे नेतृÂव नुłदउĥीन या धमªगुłने केली. Âयांनी रिझया¸या िवरोधात ÿचार केला. एक
िदवस जामा, मिशदीमÅये नमाज पडत असताना, रिझयाने सैÆय पाठवून, Âयाला कैद केले
व Âयाचा िबमोड केला.
२.५.३ रिझयाचे असमाधानकारक धोरण:
रिझया शुर, पराøमी, राजकारणी व कÐयाणकारी असून ित¸या धोरणामुळे लोक
असमाधानी व नाराज होते कारण:
१) रिझया अहंकारी तडफदार ľी होती. ितची राºयकारभारातील हòशारी चाळीससगणी
सरदारां¸यावर ÿभाव पाडू शकली नाही. चाळीसगणी सरदार ित¸यावर नाराज होते.
२) रिझया पराøमी होती. तरीपण ित¸या वतªनामुळे सनातनी मुÖलीम समाज दुखावलेला
होता. कारण ितने कधीच बुरखा वापरला नाही. जनानखाÁयात राहत नÓहती.
दरबारात उघडपणे राºयकारभार करीत होती. एखाīा राजाÿमाणे िशरľाण धारण
करत असे. युÅदा¸या वेळी सैÆयाचे Öवतःच नेतृÂव करत असे. या धोरणामुळे मुिÖलम
समाज नाराज होता.
३) रिझया आिण हबशी सरदार जमालुĥीन याकुब खान यां¸याशी असणारे ÿेमसंबंध.
याकुब हा गुलाम असून अĵशाळेचा ÿमुख होता. एक ľी Ìहणून याकुबवर ÿेम करणे
सोपे होते. परंतु एक सुलतान या नाÂयाने याकुबशी ÿेम करणे अयोµय आहे, असे
मुिÖलम समाजाला वाटत होते. याकुब¸या सÐÐयाने राºयकारभार रिझया करत
असÐयाने सरदार, अमीर, मुÐला, मौलवी हे लोक नाराज होते.
४) रिझयाने शांतता ÿÖथािपत केÐयानंतर राºय कारभार करÁयास सुłवात केली.
सुभेदार, राºयपाल, वजीर इ. महÂवा¸या पदांवर ितने Öवतःची माणसे िनयुĉì केली. munotes.in

Page 30

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
30 Âयामुळे पूवê काम करणारे सवª अिधकारी नाराज झाले. Âयांनी रिझया¸या कारभाराला
िवरोध केला.
५) रिझयाने नवीन आिधकाöया¸या मदतीने आपली अिनयंिýत िनरकुंश स°ा Öथापन
करÁयाचा ÿयÂन केला. याउलट, अमीर मािलक यांना सुलतानाचे िनमंýण नको होते.
Âयातूनच संघषª सुł झाला. Âयामुळे रिझया¸या िविवध धोरणामुळे, Öवभावामुळे,
वतªनामुळे मुसलमान समाज अिधकारी वगª नाराज झाला.
२.५.४ रिझयाचा पाडाव :
रिझयाचे शासन िवषयक धोरण, ितचे वतªन आिण याकुबशी असलेले ÿेमसंबंध. यामुळे
सरदार, अमीर, अमराव, मुÐला, मौलवी ही मंडळी नाराज झाली. रिझया¸या िवरोधात
लोकांनी बंड केले. Âयांचा नेता मिलक अÐतुिनया बनला. लाहोरचा सुभेदार करीबखान
यानेही बंड केले. रिझयाचे Âयाचा पराभव केला. Âयानंतर अÐतुिनया याने बंड केले. रिझया
Âया¸या िवरोधात सैÆयासह गेली. अÐतुिनयाने याकुबला ठार केला व रिझयाला कैद केले.
सवª बंडखोरांनी अÐतिनयास रिझयावर ल± ठेवÁयाची जबाबदारी सोपिवली. सवª बंडखोर
िदÐलीकडे गेले. रिझया तłण, सुंदर होती. ितने ताłÁयाचा आिण सŏदया«चा उपयोग
कłन अÐतुिनयाला ÿेम जाÑयात ओढले. पåरणामी दोघांनी लµन केले. संयुĉपणे
िदÐलीवर चाल केली. या मोिहमेत दोघांचा पराभव झाला. Âयामुळे ते जंगलात पळून गेले.
िहंदू दरोडेखोरांनी Âया दोघांना १५ ऑ³टोबर १२४० मÅये ठार मारले. ित¸या मृÂयूबरोबर
एका राजवटीचा अÖत झाला.
२.५.५ रिझया¸या कायाªचे मुÐयमापन:
मÅययुगीन कालखंडातील धुरंधर व स°ाधीश पिहली व शेवटची ľी Ìहणून रिझया
सुलतानचा उÐलेख करावा लागतो. ती अितशय महÂवाकां±ी, कारÖथानी होती. मोगल
कालखंडमÅये नुरजहानची रालकìय स°ा होती. परंतु ितला राजकìय माÆयता नÓहती.
Âयामुळे खöया अथाªने मÅयकाळातील पिहली ľी Ìहणूनच उÐलेख करावा लागतो.
डॉ.ए.एल. ®ीवाÖतव¸या मते : अÐतमश¸या घराÁयातील सवª लोक राºयकारभार
सांभाळÁयास असमथª होते. परंतु रिझयाने राजकारणावर आपली पकड बसिवली. सवा«वर
िनयंýण ठेवले. अमीर, मिलक यां¸यावर िनयंýण ठेवणारी पिहलीच स°ाधारी तुकê Óयĉì
Ìहणजेच रिझया होय. गोपाळ सखाराम सरदेसाई¸या मते राºयकारभार चालवÁयास ती
समथª होती. परंतु ľीने रºय करावे ही कÐपनाच तुकê लोकांना सहन झाली नाही. या
कारणमुळे ित¸या स°ेला िवरोध होत गेला.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- रिझयाचे धोरण ÖपĶ करा.
२.६ बÐबन गुलाम घराÁयाची स°ा कुतुबुĥीन ऐबक यांनी Öथापन केली. कायदेशीर माÆयता
अÐतमश¸या कालखंडात िमळाली. बÐबनने आपÐया राजकìय स°ेचा दरारा सामाÆय munotes.in

Page 31

सुलतानशाही (गुलाम घराणे)
31 जनतेपासून ते सरदार, सेनापती उमरावपय«त िनमाªण केला. बÐबन हा अिनयंिýत
राºयस°ेचा पुरÖकताª होता. Âयाने ÿधानमंýी Ìहणून ही उ°म दजाªचे कायª केले. Âयाचा
फायदा सुलतान झाÐयानंतर झाला.
२.६.१ बÐबनचा पåरचय :
बÐबनचे मुळ नाव बहाउĥीन होते. इलबरी/जमाली तुकê जमाती¸या १० हजार सैÆयाचे
खान होते. लहानपणी बÐबनला लुटाłंनी पळवून नेऊन, िदÐली¸या जमालĥीन या
Óयापाराला िवकले. Âयाने Âयाला िश±ण िदले. या Óयापराने Âयाला अÐतमशला िवकला.
अÐतमशने Âया¸याकडील गुण पाहóन तयाला पदावरती िनयुĉ केले. तो चाळीसगणी
सरदारांचा सदÖय बनवला. Öवतःचा खसबारदार (वैयिĉक सिचव), Ìहणून Âयांची िनयुĉì
केली. खास र±क दलामÅयेही Âयाची िनयुĉì केली. रिझया सुलतान¸या काळात अमीर-ए-
िशकार या िवभागा चा तो ÿमुख होतो. Öवतःचया कतªबगारीवर तुकê सरदारां¸यांत वचªÖव
िनमाªण केले. रिझयाने स°ेवर बसणे Âयाला पसंत नÓहते. Ìहणून Âयाने ित¸या िवरोधात
काम केले. १२४५ मÅये Âयाने मुघलाचा पराभव केला. बहरानशहा याला स°ेवर बसिवले.
Âयामुळे Âयाने Âयाला ÿधान Ìहणून िनयुĉ केले.
२.६.२ पंतÿधान या नाÂयाने केलेली कामिगरी (१२४६-१२६६):
नासीरउĥीन बÐबन ¸या मदतीने सुलतानपदावर िवराजमान झाला. Âयामुळे अÿÂय±
राºयकारभाराची सुýे बÐबन¸या हाती आली. Âयामुळे महÂवा¸या पदावर बÐबनने
Öवतः¸या Óयĉìची िनयुĉì केली. १२४५ मÅये मोगलांचा, १२४६ मÅये खोकर टोÑयाचा
बंदोबÖत केला. Âयामुळे दरबारात बÐबनचे वचªÖव वाढले. गंगा खोयामÅये िहंदू-राजाने
ÖवातंÞय जाहीर केले. बÐबनने Âयां¸यावर Öवारी केली. हजारो िहंदू लोकांची क°ल केली.
हजारो ľी, पुłष, मुले यांना कैद केले. गुलाम Ìहणून िवकले. Âयामुळे गंगे¸या खोöयात
बÐबनची दहशत िनमाªण झाली. Âयानंतर मेवाड, रणथंबोर हा ÿदेश िजंकून घेतला. मोठ्या
ÿमाणात जाळपोळ लुटालूट केली. १२४८ मÅये बÐबनने आपलया मुलीचे नासीरउĥीन
बरोबर लµन केले. Âयामुळे बÐबनला नायब-ए-मामलीक (सुलतानाचा ÿितिनधी) Ìहणून
िनयुĉ केले. बÐबनचे वचªÖव आिमरांना सहन झाले नाही. Âयांनी िवरोधात धोरण
Öवीकारले. या बंडखोर लोकांचे नेतृÂव इमाल उĥीन रैहान याने केले. Âयाने बÐबन¸या
िवरोधात सुलतानाला भडकवले. पåरणामी बÐबनला वजीर पदावłन कमी कłन, रैहानला
वजीर (पंतÿधान) या पदावर िनयुĉ केले. रैहान हा भारतीय वंशाचा मुसलमान Ìहणजेच
बाटलेला मुसलमान आहे. असा अपÿचार तुकê लोकांनी कłन, रैहानला स°ेवłन दूर
केले. पुÆहा बÐबनलाच वजीर पदावर बसवले. तयाने या काळात अनेक िनणªय घेतले.
सुलतान १२६६ मÅये मरण पावÐयानंतर बÐबनने राºयाची सवª सुýे हाती घेतली. १२
फेāुवारी १२६६ रोजी Öवतःचा राजािभषेक कłन सुलतान पदाची सुýे हाती घेतली.
२.६.३ सुलतान या नाÂयाने बÐबन समोरील अडचणी:
१) खोकरा व मेवाती टोÑयांनी सतत बंडखोरी (आøमण), केÐयाने, राºयातील कायदा
सुÓयवÖथा ढासळलेली होती. munotes.in

Page 32

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
32 २) सतत होणारी आøमणे, बंड, ĂÕůाचार, यादवी युÅद या सवª घटनांमÅये राºयांची
आिथªक ÓयवÖथा उद्ÅवÖत झालेली होती.
३) राºयकारभारात मदत Óहावी या हेतूने अÐतमशने चाळीसगणी संघटनेची Öथापना
केली. परंतु ही संघटना ÿÂयेक िनणªया¸या वेळी िवरोध करत असÐयाने िनणªय घेता
येत नÓहता.
४) िदÐली¸या मुÐला, मौलवी यांचा राजकारणावर वचªÖव होते. Âयामुळे Âयांचा सÐÐयाने
िनणªय ¶यावा लागत होता.
५) ऐबक¸या कालखंडापासून रजपुतांनी Öवतःची स°ा िनमाªण करÁयाचा सातÂयाने
ÿयÂन केला. Âयां¸या बंडखोरीमुळे राºयात अिÖथरता िनमाªण झाली.
६) अÐतमश¸या कालखंडापासून मुगलांनी भारतावर दरवषê आøमण करÁयास सुłवात
केली. तयामुळे राºयाची अथªÓयवÖथा, ÿशासन कोलमडले.
७) अÐतमश¸या कालखंडापासून सवª सुलतान अकायª±म दुबळे िनघाÐयाने राºयस°ेचा
दरारा नĶ झालेला होता.
८) राºयात सतत संघषª, युÅद यादवी यामुळे ÿशासन ÓयवÖथेत अिÖथरता िनमाªण
झाली. Âयामुळे ÿशासन यंýणा दुबळी बनली.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- बÐबन समोरील अडचणी ÖपĶ करा.
२.६.४ बÐबनचे सुलतान या नाÂयाने कायª:
१) सुलतानपदाचे महÂव: बÐबन अिनयंिýत स°े¸या िसÅदांताचा पुरÖकताª होता.
पृÃवीतलावरील सुलतान Ìहणजे परमेĵराचा अंश िकंवा ÿितिनधी आहे. Âयाचा
शÊद,Âयाची आ²ा Ìहणजेच ईĵरांची आ²ा होय. सुलतानाची आ²ा न पाळणे Ìहणजे
देवþोह आहे असे मानत. दरबारी लोकां¸यात हसणे, गÈपा मारणे, दाł िपणे, टéगल
करणे, मोठ्याने बोलणे यावर बंधने लादली. तुकê åरतीåरवाजाÿमाणेच दरबाराचे
कामकाज चालत असत. मुÐला, मौलवी यांचे दरबारी वचªÖव कमी कłन, राजकìय
±ेýात सुलतानाचे वचªÖव वाढवले.
२) चाळीसगणी संघटनेचे िवसªजन: चाळीसगणी संघटनेचा िबमोड केÐयािशवाय,
राºयकारभाराची पुनरªचना आपÐयाला करता येणार नाही. आिण योµय पÅदतीने
कारभार होऊ शकणार नाही. हा िवचार कłन स°ा बळकट करÁयासाठी ÿथम
उपाययोजना केÐया. Âया पुढीलÿमाणे.
१) मोठ्या िकंवा महÂवा¸या पदावर आपÐया िवĵासतील Óयĉìची िनयुĉì केली.
२) शुÅद रĉ¸या आिण उ¸च कुळातील तुकê लोकांचीच महÂवा¸या जागेवर िनयुिĉ
केली. munotes.in

Page 33

सुलतानशाही (गुलाम घराणे)
33 ३) किनĶ वंशातील लोकांना उ¸च जागेवłन कमी केले.
४) ±ुÐलक कारणावłन कठोर िश±ा देÁयास सुłवात केली.
५) चाळीसगणी यंघटनेतील सरदारां¸या जाहािगरांची चौकशी कłन, जहािगöया जĮ
केÐया.
६) चाळीसगणी सरदारां¸या गटात केवळ तłण वगाªलाच ÿाधाÆय िदले.
७) राºयातील ºयेķ आिण ®ेķ सरदार एकमेकांशी जाÖत िमसळणार नाही. यासाठी
Âयां¸यावर अनेक बंधने घातली. या माÅयमातून चाळीसगणी संघटनेचे िवसजªन
केले.
३) ÿशासन ÓयवÖथा: बÐबनने सुý हाती घेतÐयानंतर राºयकारभार िÖथर करÁयाचा
ÿयÂन केला. यासाठी ÿशासन ÓयवÖथेत बदल केला. सरदार, वतनदार यां¸या
जाहांिगरी काढून घेतÐया व Âयांना पगार िदला. कारण वगाªत चैनी, आळस अकाª±मता
होती. ती दूर करÁयाचा ÿयÂन केला.
४) शýूचा िबमोड: िदÐली जवळ¸या जंगली ÿदेशात मेवाती लोक राहत होते. िदÐली व
जवळ¸या ÿदेशात Âयांनी मोठ्या ÿमाणत धुमाकूळ घातला. लुटमार, खुन याचे ÿमाण
वाढलेले होते. Âयामुळे िदÐली लोकांना ýास होत असे. िदÐलीचे लोक, Óयापारी,
दरवाजा बंद कłन राहात असे. याचा िबमोड करÁयासाठी बÐबनने मोहीम हाती
घेतली. आसपास¸या ÿदेशातील जंगल नĶ कłन लÕकरी छावÁया उËया केÐया.
मेवातीचा िबमोड केला.
५) गंगा-यमुना खोöया व इतर िहंदूचा बंदोबÖत: गंगा व यमुना नदी¸या खोöयात लुटाł,
बंडखोर यांनी धुमाकुळ घातला. बÐबनने यावर उपाय Ìहणून या ÿदेशातील जंगल नĶ
केले. अनेक लुटाłंना ठार मारले. लÕकरी छावÁया िनमाªण केÐया व या ÿदेशात
शांतता, Öथैयª िनमाªण केले.
६) कंदहारचे बंड: गंगा-यमुना नदी¸या खोöयात शांतता ÿÖथािपत केÐयानंतर बÐबनने
आपला मोचाª कंदहारकडे वळवला. अनेक खेडी जाळून टाकली. लाखो बंडखोरांना
ठार मारले. Âयां¸या बायका मुलांना पकडून अÂयाचार कłन गुलाम बनिवले. Âयामुळे
या बंडखोरांनी माघार घेतली. अनेक िहंदू स°ािधशांची स°ा कायमची नĶ झाली.
७) शेरखानचा बंदोबÖत: शेरखान चाळीसगणी सरदारातील एक ÿभावी सदÖय होता.
बÐबनचा अÂयंत ÿामािणक आिण एकिनķ असणारा सेवक होता. तो शूर धाडसी
पराøमी होता. परंतु बÐबनने Âयाला िवष देऊन ठार मारले व Âयाचा िबमोड केला.
८) बंगामधील तुगरीलबगेचा बंदाबÖत: तुगरीलबेग हा अÂयंत शूर सरदार आिण चांगला
शासक होता. बÐबन¸या अÂयंत िवĵासू गटातील एक अिधकारी होता. परंतु Âया¸या
िचटणीसा¸या सÐÐयानुसार बÐबन िवरोधात बंड पुकारले. बÐबन यावेळी आजारी
होता. Âयाचवेळी बÐबन मरण पावला, अशी खोटी बातमी पसरवली व आजनगरवर
आøमण कłन अमाप संप°ी लुटली व Öवतःला सुलतान Ìहणून जाहीर केली. munotes.in

Page 34

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
34 Öवतः¸या नावाने नाणी पाडली. खुतबा वाचला. बÐबनने सुभेदार अमीरखान यां¸या
नेतृÂवाखाली सैÆय पाठवले. परंतु पराभव झाला. तयानंतर मिलकतीरनीती या
सरदारा¸या िनयंýणाखाली सैÆय पाठिवले. पराभव झाला. Âयामुळे बÐबन Öवतः
मोिहमेवर गेला. Âयाने खाना¸या छावणीवर एकाकì हÐला कłन Âयाचा खून केला व
तुगरील खान याचा बंदोबÖत केला.
९) मोगलांचा बंदोबÖत: मोगल आøमणापासून िदÐली साăाºयाला धोका असÐयाने हा
ÿij कायमचा सोडिवÁयासाठी िदÐलीत कायमचे लÕकर उभारले. या सैÆया¸या
ÓयवÖथेसाठी िदवाण-ए-आåरज या पदाची िनिमªती कłन Âयावर इमाद-उल-मुÐला
याची िनयुĉì केली. सैÆयात वाढ केली व Âयांचे पगार वाढिवले. सरकारी घोड्यांना
डाग देÁयाची ÿथा सुł केली. जहांिगरी पÅदत बंद कłन सैिनकांना प¤Æशन देÁयास
सुłवात केली. राजपुý मुहÌमद यां¸या मृÂयुनंतर बÐबन¸या ÿकृतीवर पåरणाम झाला.
Âया¸याच दु:खामुळे बÐबन खचत गेला आिण १२८७ मÅये मरण पावला.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- बÐबनचे कायª सांगा.
२.६.५ बÐबन काळातील ÿशासन ÓयवÖथा :
१) स°ेचे क¤िþकरण: बÐबन अिनयंिýत स°ेचा पुरÖकताª असून सवª स°ा आपÐया
हाती असावी , या ŀĶीने Âयाने ÿयÂन केला. राजपदाला सवō¸च Öथान
िमळिवÁयासाठी Âयाने ±ुÐलक कारणावłन अमीर, उमराव यांना कठोर िश±ा िदली.
व स°ेचे क¤िþकरण केले.
२) वैभवशाली दरवार: बÐबनचा दरबा र इराणी धरतीवर असून, आिशया खंडात Âयाचा
दरबार ÿिसÅद होता. तुकê पÅदतीने दरबाराची सजावट होती. दरबारात िशĶाचार व
िनयम याचे कठोर पालन केले जात असे. वैभवशाली सजावट दरबाराची केलेली
होती. दरबारात अंगर±क असून, राजाला शोभेल असा पोषक होता.
३) सैÆय ÓयवÖथा: तलवारीवर राºय कारभार चालवÁयाचा कालखंड असÐयाने,
बÐबनने लÕकरावर ल± क¤िþत केले. लÕकरी ताकद वाढवली. सैÆयाची पुनरªचाना
केली. सैÆय भरती, वेतन, युÅद सामुúी व िशÖत या संदभाªत िनयम केले. घोडदळ,
पायदळ यांची िनिमªती केली. सैिनकांना जहािगरी जमीन ऐवज रोख वेतन देÁयाची
पÅदत सुł केली. जुÆया िकÐÐयाची दुłÖती केली. िदÐलीमÅये Öथायी सैÆय कायम
Öवłपात ठेवले.
४) गुĮहेर खाते: राजसकारभार सुरळीत चालÁयासाठी बÐबनने ÿचंड ÿमाणत पैसा,
शĉì खचª केले. राजधानीची शहरे, सरकारी कायाªलय, सरदारां¸या घरी, सावªजिनक
िठकाणी गुĮहेरांची नेमणूक केली. राºयात घडणाöया घटना-कटकारÖथान याची
मािहती राजाला पुरवणे. गुĮहेर खाते Ìहणजे राºय यंýणेतील महÂवाचा घटक असून,
या खाÂयात िवĵासातील Óयĉìची नेमणूक केली. गुĮहेराने िदलेली बातमी ती खरी कì munotes.in

Page 35

सुलतानशाही (गुलाम घराणे)
35 खोटी आहे याची छाननी करणे. योµय बातमी िदÐयास ब±ीस देणे व खोटी बातमी
िदÐयास िश±ा करणे.
५) Æयाय ÓयवÖथा : बÐबन अÂयंत Æयायिÿय सुलतान असून सवा«ना Æयाय िमळावा
Ìहणून Æयाय खाÂयातील गŌधळ नĶ करÁयाचा ÿयÂन केला. वंश, पद याचा िवचार न
करता गुÆहेगाराला िश±ा देÁयात येत असे.
६) वायÓय िसमा ÓयवÖथा : या ÿदेशातून सतत आøमण होत असे, Âयामुळे राजधानीला
धोका िनमाªण झाला. Ìहणून या ÿदेशातील िकÐÐयाची दुłÖती, नवीन िकÐÐयांची
िनिमªती, Öवतंý लÕकरांची िनिमªती इ. सुधारणा कłन या ÿदेशाचे संर±ण केले.
७) राºयाचा जमाखचª: बÐबनने राºयाचे एकूण महसूल गोळा कłन, याचा अंदाज
घेतला. तसेच या पैशातून सैÆय, ÿजा, Óयापार यामÅये सुधारणा करÁयाचा ÿयÂन
केला. Âयाÿमाणे राºयाचा महसूल जाÖतीत जाÖत कसा वाढेल याचा िवचार बÐबनने
केला.
आपली ÿगती तपासा:
ÿij- बÐबन¸या ÿशासकìय सुधारणा सांगा.
२.६.६ बÐबनची योµयता :
बÐबनने ÿारंभी मु´यÿधान Ìहणून अितशय चांगले काम केले. सुलतान या नाÂयाने
जवळजवळ १० वष¥ कारभार केला. राºयातील गŌधळ नĶ कłन, शांतता, Öथैयª िनमाªण
केले. दैवी िसÅदांत पुरÖकार कłन, अिनयंिýत स°ा िनमाªण केली. तलवार आिण रĉ या
तÂवावर कारभार िकंवा राºय चालते. Ìहणून सवª शĉì यावर क¤िþत केली. बÐबन केवळ
साăाºय संÖथापकच नÓहे तर तो एक ÿशासक होता. तो सुÆनी पंथीय असून इÖलाम
धमाªनुसार सवª नीितिनयम पाळत असे. बÐबनने Öवत:¸या घराÁयाची स°ा Öथापन केली.
परंतु Âया¸या नंतरचे उ°रािधकारी ÿभावी नसलयाने स°ा नĶ झाली. इ. स. १९९० मÅये
गुलाम घराÁयाचा शेवट झाला.
२.७ सारांश महंमद घोरीने भारतावर आøमण कłन ÿदेश िजंकून घेतला. या ÿदेशांवर आपला
ÿितिनधी Ìहणून ऐबकची िनयुĉì केली. १२०६ मÅये घोरी मरण पावÐयानंतर ऐबकने
आपली स°ा Öथापन कłन गुलाम घराÁयाची सुłवात केली. ऐबक, अÐतमश,बÐबन
यांची घाराणे Öवातंý होती. परंतु ते गुलाम असÐयाने Âयां¸या राजकìय स°े¸या काळास
गुलामांचा काळ Ìहणतात. अÐतमशने आपÐया स°ेला राजकìय, कायदेशीर व धािमªक
Öवłपाची माÆयता िमळाली. Âयाची मुलगी रिझया अितशय शुर, पराøमी व ÿशासन
चालवÁयास योµय होती. परंतु एका ľीने राºय करावे हे तुकê लोकांना आवडले नाही.
बÐबनने अिनयंिýत राºय स°ेचा पुरÖकार कłन साăाजयात शांतता, Öथैयª िनमाªण केले.
जलालउĥीन िखलजीने घराÁयाचा शेवट कłन िखलजी घराÁयाची स°ा Öथापन केली. munotes.in

Page 36

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
36 २.८ ÿij १) अÐतमश¸या कायाªचे मुÐयमापन करा.
२) बÐबनने ÿÖथािपत करÁयासाठी केलेÐया ÿशासकìय सुधारणेचा आढावा ¶या.
३) िटपा िलहा.
१) कुतूबुĥीन ऐबक
२) रिझया सुलतान
३) बÐबनचा दैवी िसÅदांत
४) अÐतमशने राºयाचे अपहरण केले का?
२.९ संदभª १) िभडे, नलावडे, नाईकनवरे – मÅययुगीन भारत (सामािजक आिथªक, सांÖकृितक) –
फडके ÿकाशन कोÐहापूर
२) जे. एल. मेहता – मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास, खंड पिहला – के. सागर
ÿकाशन, पुणे
३) ÿा. रं. ना. गायधनी – मÅययुगीन भारताचा इितहास (७५०-१७६१) – के. सागर
ÿकाशन, नागपूर
४) डॉ. श. गो. कोलारकर – मÅययुगीन भारत (१२०६ ते १७०७) – ®ी. मंगेश ÿकाशन,
नागपूर
५) डॉ. धनंजय आचायª – मÅययुगीन भारत (१००० ते १७०७) – ®ी. साईनाथ
ÿकाशन, नागपूर
६) डॉ. िवभा आठÐये – ÿाचीन व मÅययुगीन भारत – अंशुल ÿकाशन, नागपूर
७) डॉ. श. गो. कोलारकर – भारताचा इितहास – ®ी. मंगेश ÿकाशन, नागपूर
८) ÿा. जयंिसंगराव पवार – मराठी साăाºयाचा उदय व अÖत – मेहता ÿकाशन
९) R.C.Mujumdar – The delhi Sultanate – Bhartiya Vidya Bhavan,
Mumbai
१०) बारगळ व ढवळे – मÅयकालीन भारत – िवīा ÿकाशन, नागपूर
११) कु. ना. िचटणीस – मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा – पुणे १९८२
***** munotes.in

Page 37

37 ३
सुलतानशाही (िखलजी घराणे)
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ अÐलाउĥीन िखलजी
३.२.१ अÐलाउĥीन िखलजीचा पåरचय
३.२.२ अÐलाउĥीन िखलजी समोरील अडचणी
३.२.३ राºयातील बंडाची कारणे उपाय
३.२.४ िहंदुिवरोधी धोरण
३.२.५ अÐलाउĥीन िखलजीचा उ°रेकडील साăाºयिवÖतार
१) गुजरातवर Öवारी
२) रणथंबोरवर Öवारी
३) िचतोडवर Öवारी
४) मावळा संघषª
५) मारवाडवर िवजय
६) जलोरवर Öवारी
३.२.६ अÐलाउĥीन िखलजीचा दि±णेकडील साăाºयािवÖतार
अ) दि±ण भारतावरील Öवारीची कारणे
१) सैÆयाला कामात गुंतवून ठेवणे
२) संप°ी ÿाĮ करणे.
३) देविगरीवर सुड घेणे.
४) लÕकरी आÂमिवĵास िनमाªण करणे.
५) देवलदेवीची ÿाĮी
६) खंडणी िमळिवणे
ब) दि±ण भारतावरील आøमणे
१) देविगरीवर Öवारी
२) वारंगळवर Öवारी
३) Ĭारसमुþावर Öवारी
४) मदुरेवर Öवारी
५) पुÆहा देविगरीवर Öवारी
क) अÐलाउĥीन¸या दि±ण Öवारी¸या िवजयाची कारणे munotes.in

Page 38

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
38 ड) दि±ण Öवारीचे पåरणाम
१) अÐलउĥीन िखलजीची ÿितķा वाढली
२) राजकìय शहाणपणाची भूिमका
३) उदार धोरण
४) संप°ी ÿाĮ
५) आिथªक पåरिÖथती सुधारली
६) राजकìय फायदा िमळाला.
७) दि±णेत दाåरþय वाढले.
८) दि±ण भारतात इÖलामचा ÿसार
९) िवजय ±णीक ठरला.
३.२.७ अÐलाउĥीन िखलजीचा शेवट
३.३ सारांश
३.४ ÿij
३.५ संदभª
३.० उिĥĶे १. अÐलाउĥीन िखलजीचे उ°र व दि±ण धोरणाची मािहती िमळवणे.
२. महंमद-िबन-तघलकचे अिभनव ÿयोगाची मािहती िमळवणे.
३. िफरोजशहा तुघलक¸या सुधारणेचे Öवłपाची मािहती घेणे.
३.१ ÿÖतावना मÅययुगीन कालखंडात ऐबकने सुलतानशाहीची Öथापना केली. सुलतानशाही घराÁयामÅये
गुलाम घराÁयाने स°ा उ°र भारतात िÖथर केली. तर अÐलाउĥीन िखलजीने
उ°रेबरोबरच ÿथम दि±ण भारतात स°ा Öथापना केली. Âयाबरोबर भाव िनयंýण हा ÿयोग
Âयाने अंमलात आणला. िखलजी िहंदूिवरोधी असÐयाने िहंदूवर अÆयाय झाला. महंमद-
िबन-तघलक याने अिभनव ÿयोगा¸या माÅयमातून स°ा िटकवÁयाचा व सुधारणा
करÁयाचा ÿयÂन केला. िफरोजशाह तुघलकने युĦापे±ा सामािजक व ÿशासकìय सुधारणा
कłन स°ा िटकवÁयाचा ÿयÂन केला.
३.२ अÐलाउĥीन िखलजी १२९० मÅये जलालउĥीन िखलजी याने कैकुबाद याला ठार माłन गुलाम घराÁयाचा
शेवट केला. आिण िखलजी घराÁयाची िदÐलीवर स°ा Öथापन केली. जलालउĥीन
िखलजी याने १२९० मÅये िदÐलीचे िसंहासन घेतले, परंतु िवजयनगर¸या Öवारीनंतर
Âयाचा पुतÁया व जावई अÐलाउĥीन िखलजी याने जलालउĥीन िखलजीला ठार माłन,
िदÐलीचे िसंहासन ताÊयात घेतले. १२९६ ते १३१६ या काळात िदÐलीची स°ा munotes.in

Page 39

सुलतानशाही (िखलजी घराणे)
39 अÐलाउĥीन िखलजी¸या ताÊयात होती. Âयाने अनेक धाडसी िनणªय घेतले तसेच
ÿशासनामÅये मोठ्या ÿमाणात बदल घडवून आणले. Âया¸या सुधारणामुळेच िदÐलीची
स°ा मजबूत झाली.
३.२.१ अÐलाउĥीन िखलजीचा पåरचय :
अÐलाउĥीन िखलजीचा जÆम १२६६ मÅये झाला. लहानपणीच वडील मृÂयु झाÐयामुळे,
Âयाचे चुलते जलालउĥीन िखलजीने Âयांचे संगोपन केले. Öवत:¸या कÆयेचा िववाह
Âया¸याबरोबर कłन , Âयाला जावई बनवले. अÐलाउĥीन िखलजीला जलालउĥीनचे
मवाळवादी धोरण पसंत नÓहते. आøमण िवचारांचा असÐयाने तłण वगª Âया¸याकडे
आकषªक झाला. िदÐलीची स°ा िमळावी ही Âयांची महßवाकां±ा होती. दि±णेत देविगरीवर
१२९४ मÅये Öवारी कłन ÿचंड संप°ी िमळिवली. Öवतःचा राºयािभषेक केला. या
घटनेमुळे अनेक सरदारांनी अÐलाउĥीन िखलजी¸या धोरणास िवरोध केला. परंतु ÿचंड
पैसा वाटून िवरोधकांचा िवरोध कमी केला.
३.२.२ अÐलाउĥीन िखलजी समोरील अडचणी व िनराकरण:
१) वारसा ह³काचे िनिIJत िनयम नÓहता: इÖलामी स°ेमÅये राजा¸या मृÂयुनंतर Âयाचा
गादीचा वारस िनिIJत नसे. Âयामुळे Âयां¸या अनेक लोकात संघषª होऊन गादी
िमळवÁयाचा ÿयÂन केला.
२) िदÐली ताÊयात घेतली: कडा येथे अÐलाउĥीन िखलजीने जलालउĥीनला ठार
मारले व Öवतःला सुलतान Ìहणून घोिषत केले. परंतु िदÐली ताÊयात नÓहती ती
िमळिवÁयासाठी िदÐली कडे वाटचाल केली. जलालउĥीन िखलजीची पÂनी
मलकाजहान िहने आपÐया मुलांना िदÐलीला बोलवून स°ा िमळिवÁयाचा ÿयÂन
केला. परंतु यावेळी ितचा मुलगा कþखान łकउĥीन इāाहीम याने िदÐली िसहांसन
ताÊयात घेतले. Âयामुळे Âयाचा दुसरा भाऊ अरकली खान नाराज झाला. अÐलाउĥीन
िखलजीने अरकलीखान याची मदत घेऊन, कþखान łकउĥीन इāाही म याचा
िदÐली¸या सीमेवर पराभव केला. Âयाने िदÐली ताÊयात घेऊन. २ ऑ³टोबर १२९६
मÅये अÐलाउĥीन िखलजीने िदÐलीमÅये राºयािभषेक केला. Âयानंतर
जलालउĥीनची मुले आिण पÂनी यांना पकडले. पÂनीला सोडून इतराचे डोळे काढले.
३.२.३ राºयातील बंडाची कारणे-उपाय:
अ) राºयात बंड िकंवा øांती का होते?:
१) अकायª±म गुĮहेर खाते असÐयाने सुलतानाला राºयातील घडामोडीची मािहती
िमळत नसे. Âयामुळे सुलतान व ÿजा यां¸यात दुरावा िनमाªण झालेला होता.
२) राºयातील अमीर , उमराव आिण उ¸च पदÖथ अिधकारी हे िववाह, मेजवानी व इतर
कायªøमा¸या िनिम°ाने एकý येत असे. ते सुलताना¸या िवरोधात कट कारÖथान
करत. munotes.in

Page 40

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
40 ३) राºयातील अिधकारी वगª मोठ्या ÿमाणात दाł िपत असे. मīपान करणारे लोक
सुलताना¸या िवरोधात लोकां¸या समोर बोलत असत Âयामुळे लोकां¸या मनात
सुलतानाबĥल आदर उरला नाही. राºयातील अमीर, उमराव अिधकारी यां¸याकडे
मोठ्या ÿमाणात संप°ी होती. यामुळे कĶ कमी करावे लागत असे. åरकाÌया वेळी
सुलताना¸या िवरोधात टीका करत असे.
ब) øांती बंड होऊ नये यासाठी उपाय:
१) गुĮहेर खाÂयाची पुनरªचना: सभेदार, अमीर, सरकारी कायाªलये, सावªजिनक िठकाणे,
राजधानी व इतर मोठी शहरे यािठकाणी अÐलाउĥीन िखलचीने गुĮहेर खाÂयाची
पुनरªचना केली. आपÐया िवĵासातील लोकांची िनयुĉì केली. राºयातील सवª
ÿकार¸या घडामोडीची मािहती दररोज िमळाली पािहजे. बातमीची सÂयता शोधÁयाचा
ÿयÂन केला जात असे. सÂय बातमी असÐयास Âयाला योµय ते ब±ीस िदले जात
असे. खोटी बातमी िदÐयास कठोर िश±ा देत असे, या धोरणामुळे गुĮहेर खाते
कायª±म बनले.
२) मīपान यावर िनयंýण: अÐलाउĥीन िखलजीने संपूणª राºयात दाłबंदी जाहीर
केली. Öवतःही दाł िपणे बंद केले. दरबारात दाł िपऊन येÁयास सवा«ना बंदी
घातली. सावªजिनक िठकाणे, सावªजिनक कायªøम¸या वेळी दाł िवøì बंद केली.
दाł बंदीचा िनयम तोडÐयास कठोर िश±ा िदली जात असे. यामुळे लोक चोłन दाł
िपऊ लागले, हे समजÐयानंतर काही ÿमाणात दाł बंदी िशथील केली.
३) अमीर सुभेदार यां¸यावर िनयंýण: सुलताना¸या िवरोधात कट कारÖथान करणारी
खöया अथाªने हीच मंडळी होती. Âयामुळे Âयां¸यावरच िनयंýण ठेवले. Âयानुसार
एकमेकां¸या घरी जाणे, एकý मेजवाणीला येणे. लµनाचे Óयवहार करणे. इ. साठी
सुलतानाची परवानगी घेतÐयािशवाय िनणªय घेऊ नये.
४) आिथªक शोषण आिण मालम°ेचे अपहरण: ºया-ºया लोकां¸याकडे जाÖत संप°ी
होती. Âयां¸याकडून काढून घेतली. केवळ Âयांना लागणारी संप°ी िशÐलक ठेवली. हे
लोक जाÖतीत-जाÖत कĶ कसे करतील, यां¸याकडे ल± िदले होते. जहािगरी, वतन
नĶ केले. पेÆशन बंद केले या अिधकाöयांचे पगार ही कमी केले. Âयामुळे Öवतः¸या
कुटुंबाचे पोट भरÁयासाठी Âयांना कĶ करावे लागत. पåरणामी सुलतानािवरोधी कट
कारÖथान करणे, लोकांना भडकवणे, िनंदा करणे, दाł िपणे या सवा«वर मयाªदा
पडÐया.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- राºयातील बंडाची कारणे सांगा.
३.२.४ अÐलाउĥीन िखलजीचे िहंदूिवरोधी धोरण:
अÐलाउĥीन िख लजी हा कĘर सुÆनी पंथीय मुसलमान होता. इÖलाम रीित-åरवाजा¸या तो
काटेकोरपणे पालन करत असे. दररोज नमाज पडत असे. िहंदूची िपळवणूक करत असे. munotes.in

Page 41

सुलतानशाही (िखलजी घराणे)
41 Âया¸या मते िहंदू, सरदार अिधकारी या¸याकडे ÿचंड संप°ी आहे. Âयामुळे ते बंड करतात,
Ìहणून िहंदू िवरोधी धोरण अमंलात आणले ते Ìहणजे:
१) िहंदूची संप°ी सरकार जमा केली.
२) खोत, (सरकारी ितजोरीत शेतसारा भरणारा मुकादम गावचा ÿमुख) यांचे अिधकार रĥ
केले.)
३) उÂपादना¸या ५०% शेतसारा भरणे.
४) पशू, घरे, कुरणे यावर कर आकारणे.
५) िहंदूवर िजझीया कर आकारला.
६) मसलमानापे±ा िहंदकडन जाÖत जकात आकरली.
७) कर देÁयास उशीर केÐयास कडक िश±ा
या धोरणामुळे िहंदू अितशय गरीब बनले. यांना Öवतः¸या पोटापाÁयाचा ÿij सोडवता येत
नसÐयाने ते कटकारÖथान करत नसे. िझयाउĥीन बरनी Ìहणतो कì, या करांमुळे िहंद
चौधरी, खोत, मुकादम एवढे गरीब बनले कì, Âयांना बसायला घोडा, वापरायला चांगले
कपडे व जवळ बाळगÁयासाठी शľे िमळत नÓहते. एवढेच नÓहे तर Âयां¸या बायका
दुसöयाचया घरी जाऊन हलकì सलकì काम कł लागले. िहंदूंना लाकडे फोडणे,
दुसöया¸या घरी पाणी भरणे, यासारखी हलवया Öवłपाची कामे करावी लागत असे.
३.२.५ अÐलाउĥीन िखलजीचा उ°रेकडील साăाºय िवÖतार:
१) गुजरातवर Öवारी: गुजरात ÿदेश नैसिगªक ŀĶ्या सुपीक आिण समृĦ होता. जागितक
Óयापारी बंदर व Óयापारी पेठ असÐयाने आिथªक सुबकता मोठ्या ÿमाणात होती.
गुजरात मÅये बघेल वंशीय राजा राजकणªिसंह स°ाधीश होता. तो ÿदेश
िमळिवÁयासाठी अÐलाउĥीन िखलजीने नुसरतखान व उलघूखान यां¸या
नेतृÂवाखाली सैÆय पाठिवले. या संघषाª¸या वेळी रायकणª िसंह याची पÂनी कमलादेवी
व मुलगी देवलदेवी पळून देविगरी¸या आ®याला गेले. पळून जात असतानाच वाटेत
कमलादेवीला पकडले आिण िदÐलीला पाठवले व ित¸या बरोबर अÐलाउĥीनने लµन
केले. Âयानंतर देवलदेवीला िदÐलीला आणले व आपला मुलगा िùजखान यां¸या
बरोबर लµन केले. नुसरतखान आिण उलूघखान यांनी गुजरातचा ÿदेश, राजधानी
ताÊयात घेतली.
२) रणथंबोरवर िवजय: चÓहाण वंशीय राजा हमीरदेव हा राजा होता. गुजरात मधून पळून
आलेÐया मुसलमानांना Âयाने आ®य िदला. Âयामुळे नुसरतखान आिण उघलूखान
यां¸या नेतृÂवाखाली सैÆय पाठिवले. या संघषाªत गोफणीचा दगड लागून ठार झाला,
आिण पराभव झाला. Âयामुळे अÐलाउĥीन िखलजी Öवतः या मोिहमेवर गेला. अनेक
िदवस लढा चालू होता. पण िजंकणे अश³य होते. Âयामुळे हमीरदेवचा िदवाण रणमÐल munotes.in

Page 42

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
42 याला ÿचंड पैसा देऊन िफतूर केले. िकÐÐयांचे दरवाजे उघडले. Âयामुळे हमीरदेवचा
पराभव झाला. अनेक रजपूत िľयांनी जोहार केला.
३) िचतोडवर Öवारी : मेवाडमÅये गुिहलोत महाराणा रÂनिसंह होता. Âयाची पÂनी पिधनी
आपÐया सौदया«साठी संपूणª देशभर ÿिसĦ होती. ित¸या ÿाĮीसाठी सुलतानाने Öवारी
केली. Âयाला शरण येÁयासाठी िखलजीने िचतोडला वेढा िदला. पण रÂनिसंहाचा
पराभव न करता आÐयाने, िखलजी नाराज झाला. िखलजीने रÂनिसंहाला िनरोप
पाठिवला कì, मी राजधानीचा वेढा उचलून जातो. केवळ पिĪनीचे łप मला आरशात
पाहó दे. तुिमही मा»याबरोबर चचाª करÁयासाटी या. Âयामुळे रÂनिसंह आिण Âयांचे
लÕकर गाफìल रािहले. रÂनिसंह Âया¸या भेटीला येताच कैद केले. Âया¸या सुटकेसाठी
पिĪनीची मागणी केली. पिĪनीने ७०० लÕकरासह Âया¸याकडे जाÁयाचा िनणªय
घेतला. पिĪनी येत आहे, या खुशीत िखलजी आिण Âयाचे लÕकर बेसावध रािहले.
पिĪनी येताच रÂनिसंह आिण अÐलाउĥीन िखलजी यां¸यात संघषª झाला.
अÐलाउĥीन िखलजीने तीĄतेने लढा िदला व रÂनिसंहाचा पराभव केला. या
पराभवामुळे पिĪनीने व िकÐÐयांवरील िľयांनी अÊबु र±णासाठी जोहार केला.
पिĪनी मरण पावली हे समजताच, अÐलाउĥीन िखलजी खूप िचडला. Âयाने िहंदूची
क°ल केली. जाळपोळ, लुटालूट केली.
४) माळवा संघषª: माळÓयाचा राजा हरनंद याचा ऐन-उल-मुÐÐक याने पराभव केला
Âयामुले मांडू धार, चंदेरी ही िठकाणे ताÊयात घेतली व माळवा ÿदेश आपÐया
वचªÖवाखाली आणला.
५) मारवाडवर िवजय : मारवाड िजंकÐयािशवाय सवª राजÖथान आपÐया ताÊयात येणार
नाही Ìहणून, अÐलाउĥीन िखलजीने Öवारी केली. मारवाडचा राजा िशतलदेव असून
Âयाने िशवाना िकÐलांचा आ®य घेतला. अÐलाउĥीनने हÐला चढिवला. िशतलदेव
शरण आला. सवª ÿदेश ताÊयात घेतला.
६) जलोरवर Öवारी : जलोरचा राजा कÆहेरदेव होता. आपण अÐलाउĥीन िखलजीचा
सहज पराभर कł अशी फुशारकì मारली. Ìहणून अÐलाउĥीन िखलजीने Âयाची
मुलगी गुल-ई-िभÖत िह¸या नेतृÂवाखाली सैÆय पाठिवले कÆहेरदेवचा पराभव होत
असतानाच ितचा अचानक मृÂयु झाला. Âयामुळे कÆहेरदेवचा िवजय झाला. िखलजीने
कÆहेरदेववर हÐला कłन पराभव केला. तो ÿदेश ताÊयात घेतला.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- अÐलाउĥीन िखलजीचे उ°रेकडील धोरण सांगा.
३.२.६ अÐलाउĥीनचा दि±णेकडील साăाºय िवÖतार:
अÐलाउĥीन िखलजीने सुý हाती घेतÐयानंतर आपले सवª ल± उ°रेत क¤þीत केले. शांतता
िनमाªण झाÐयानंतर आिथªक ÿij सोडिवÁयासाठी आिण सैिनकांना काम देÁया¸या काम
देÁया¸या उĥेशाने दि±ण भारतावर Öवारी करÁयाचा िनणªय घेतला. दि±ण Öवारीची कारणे
पुढीलÿमाणे: munotes.in

Page 43

सुलतानशाही (िखलजी घराणे)
43 अ) दि±ण भारतावरील Öवारीची कारणे:
१) सैÆयाला कामात गुंतवून ठेवणे: िदÐली ताÊयात घेतÐयानंतर साăाºयात शांतता
िनमाªण करावी आिण बंडखोर व मोगल आøमणे यांचा पायबंद घालÁयासाठी ÿचंड
Öथािनक सैÆयाची िनिमªती केली. परंतु आता सवª ÿij संपलेले होते. सैÆयापुढे काम
नÓहते. Âयांना कामात गुंतवून ठेवÁयासाठी अÐलाउĥीन िखलजीने दि±णेवर Öवारी
केली.
२) संप°ी ÿाĮ करणे: दि±ण भारतात चार बलाढ्य स°ा होÂया. Âया¸याकडे ÿचंड
संप°ी होती. परंतु ते सतत आपापसात संघषª करत असे. Âयामुळे राÕůीय व
लÕकरीŀĶ्या दुबळे बनलेले होते. याचा फायदा घेऊन संप°ी िमळिवÁया¸या उĥेशाने
दि±ण भारतावर Öवारी केली.
३) लÕकरी आÂमिवĵास िनमाªण करणे: अÐलाउĥीन िखलजीने देविगरीवर Öवारी
केली. देविगरीचा पराभव केला. Âयामुले िखलजी¸या मनात लÕकरी आÂमिवĵास
िनमाªण झाला. Ìहणूनच दि±ण भारतावर Öवारी केली.
४) देविगरीचा सुड घेणे: अÐलाउĥीन िखलजीने गुजरातवर Öवारी केली व िजंकून
घेतले. Âयावेळी गुजरातचा राजा कणªिसंह याने देविगरीची मदत आिण आ®य
घेतलेला होता. देविगरीचा सुड घेÁया¸या उĥेशानेच देविगरीवर आøमण केले.
५) देवलदेवी¸या ÿाĮीसाठी देविगरीवर Öवारी केली: अÐलाउĥीन िखलजीने
कमलादेवी बरोबर लµन केले. ितची मुलगी देवलदेवी देविगरी¸या आ®याला होती.
कमलादेवीने ित¸या भेटीची इ¸छा Óयĉ केलेली होती. Ìहणूनच अÐलाउĥीन
िखलजीने दि±णेवर Öवारी केली.
६) खंडणी िमळिवÁयासाठी देविगरीवर Öवारी केली: देविगरीचा राजा रामदेवराय याने
सुý हाती घेतÐयानंतर सुलतानाला दरवषê देणारी खंडणी बंद केली. ही खंडणी
िमळिवÁयासाठी िखलजीने Öवारी केली.
७) संपूणª देशावर स°ा िनमाªण करणे: उ°र भारतात स°ा Öथापन केÐयानंतर दि±ण
भारतावर Öवारी करावी. राजांना आपले मांडलीक बनवून संपूणª देशांवर एक छýी
स°ा िनमाªण करावी. या उĥेशाने Öवारी केली.
ब) दि±ण भारतावरील आøमणे:
१) देविगरीवर Öवारी: अÐलाउĥीन िखलजीने १२९४ मÅये देविगरीवर Öवारी केली.
रामदेवरायचा युĦात पराभव केला. दोघां¸यात झालेÐया तहानुसार रामदेवराय यादव
याने खंडणी देÁयाचे माÆय केले. परंतु नंतर¸या काळात खंडणी देÁयाचे बंद केले.
िशवाय गुजरातचा राजा रायकणªिसंह याची मुलगी देवलदेवी ही देविगरी¸या आ®याला
होती. रामदेव याने आपला मुलगा शंकरदेव या¸याशी देवलदेवीचे लµन करÁया¸या
ÿयÂन होता. अÐलाउ ĥीन िखलजीची पÂनी कमलदेवी िहची तीĄ इ¸छा होती कì ,
आपली मुलगी देवलदेवीला भेटावे. Âयामुळे देविगरीवर Öवारी केली. या Öवारीचे नेतृÂव munotes.in

Page 44

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
44 गुजरातचा सुभेदार अलमखान याने केले. देविगरीचा पराभव झाला. देवलदेवीला
पकडून िदÐलीला पाठवले. मिलक िùजखान¸या नेतृÂवाखाली रामदेवरायचा
बंदोबÖत करÁयासाठी फौज पाठिवली. काफूरने Âयांचा पराभव कłन, Âयाला पकडले
व िदÐलीला कैदी Ìहणून पाठिवले. अÐलाउĥीन िखलजीने 'राय-ए-रायन' पदवी
देऊन, Âयाचा सÆमान केला. Âयाचे राºय पुÆहा िदले.
२) वारंगळवर Öवारी: देविगरी¸या पराभवानंतर तेलंगम िकंवा तेलगू राºयावर Öवारी
केली. तेलगूची राजधानी वारंगळ असून काकतीय वंशीय राजा ÿताप łþदेव दुसरा हा
स°ाधीश होता. मिलक काफूरने रामदेव राय¸या मदतीने Âया¸यावर हÐला. चढिवला.
िदघªकाळ संघषª झाला. िहंदूची क°ल झाली Ìहणून ÿतापिसंहने मिलक बरोबर तह
केला. ÿचंड संप°ी िदली. दरवषê खंडणी देÁयाचे माÆय केले.
३) Óदारसमुþ राºयावर Öवारी: मिलक काफूरने देविगरी, वारंगळ यो दोन राºयावर
आøमण कłन , ÿचंड संप°ी िमळिवली. धन (संप°ी) ÿाĮीसाठीच मिलक काफूरला
®ीमंत, समृĦ असलेÐया Ĭारसमुþ या राºयावर आøमण केले. यावेळी होयसाळ
घराÁयातील वीर बÐलाळ ितसरा राजा होता. Âयाने काफूरला िवरोध केला. परंतु
पराभव झाला. ÿचंड संप°ी लुटली. मिलक काफूरने धमªवेडेपणाने िहंदूची अनेक
मंिदरे पाडली. वीर बÐलाळ ितसरा याने मोठी खंडणी देऊन व दरवषê खंडणी देÁयाचे
माÆय कłन िखलजीचे मांडिलकÂव Öवीकारले.
४) मदुरेवर Öवारी: मिलक काफूरने Ĭारसमुþानंतर आपला मोचाª मदुरेकडे वळिवला. तेथे
पांड्य घराÁयाची स°ा असून वीरपाड्य व सुंदरपाºय या दोन भावात स°ा संघषª
सुł होता. वीर पाड्य गादीवर बसÐयाने सुंदर पांड्य याने अÐलाउĥीन िखलजीकडे
मदत मािगतली. मिलक काफूर आिण सुंदर पाड्य या दोघांनी वीर पाड्यावर आøमण
कłन पराभव केला. सुंदर पाड्य गादीवर बसला. सुंदर पाड्यांने ÿचंड संप°ी देऊन
खंडणी देÁयाचे ही माÆय केले.
५) देविगरीवर Öवारी: रामचंþदेव याचा मृÂयु १३१० मÅये झाला. Âयानंतर Âयाचा मुलगा
शंकरदेव स°ेवर आला. Âयाने खंडणी देणे बंद केले. Ìहणून मिलक काफूरने
Âया¸यावर Öवारी केली. या संघषाªत शंकरदेव ठार झाला. पåरणामी महाराÕůात
जाळपोळ, क°ल मोठ्या ÿमाणात सुł झाली. Âयामुळे रामदेवरायचा जावई
हरपाळदेव याला स°ेवर बसवले, आिण नंतरचा मिलक काफूर िदÐलीला गेला.
क) अÐलाउĥीन¸या दि±ण Öवारी¸या िवजयाची कारणे:
१) अÐलाउĥीन िखलजीने दि±ण भारतावर पिहलीच Öवारी केलेली होती. Âयामुळे या
नÓया ÿदेशातील आøमणाचे आÓहान सैिनक, सेनापती यां¸या समोर होते. हे नवे
आÓहान िजĥीने पेलÁयाची भूिमका सवा«नीच घेतÐयामुळे िखलजीचा िवजय झाला.
मिलक काफूर व इतर सरदार धमª भावनेने ÿेरीत झालेले होते. या ÿेरणेनच ÿाण अपणª
करÁयास तयार होते. या भूिमकेमुळेचा Âयाचा िवजय झाला. munotes.in

Page 45

सुलतानशाही (िखलजी घराणे)
45 ३) मिलक काफूराला युĦाचा भरपूर अनुभव होता. िशवाय तो Öवतः शुर, धाडशी,
पराøमी सेनापती होता. युĦ कौशÐयाचा व अनुभवाचा उपयोग Âयाने दि±ण Öवारीत
केला. या मिलक काफूर¸या अनुभवामुळे दि±ण िवजय ÿाĮ झाला.
४) अÐलाउĥीन िखलजी व मिलक काफूरने कुटनीती वापरÁयात मागे पुढे पाहात नसे.
केवळ िवजय हाच Âयांचा हेतू होता. Âयामुले मिलक काफूरने दि±ण Öवारीत
कुटनीतीचा वापर केÐयाने िवजय िमळाला.
५) दि±णेत ÿचंड संप°ी, समृĦी असÐयाने वषाªनुवष¥ दि±णेतील राजे सुखी, चैनी,
िवलासी आिण आळशी जीवन जग त होते. Âयामुळे Âयांना युĦाचा अनुभव नÓहता.
याचा फायदा घेऊन िवजय िमळिवला.
६) दि±णेतील राजे आपापसात भांडत होते. Âयामुले ते दुबळे बनले. दुसöयाची स°ा
कमकुवत करणे यावर जाÖत भर होता. अडचणी¸या वेळी मदत न करणे या सवª
पåरिÖथतीचा फायदा मिलक कपूरने घेतला व िवजय िमळिवला.
७) दि±णेतील सैÆयात िशÖत, िजĥ व ÿिश±ण याचा अभाव होता युĦ सािहÂय, युĦ
रणनीती, युĥ पĦती जुनीच होती. Öवाथê िफतुरी या दुगुªणामळेच दि±णेतील राजाच
पराभव झाला.
ड) दि±ण Öवारीचे परीणाम:
१) अÐलाउĥीन िखलजीची ÿितķा वाढली: मÅययुगीन कालखंडामÅये दि±ण भारतावर
आøमण करणारा पिहला सुलतान अÐलाउĥीन िखलजी होय. या आøमणामुळे
संपूणª देशावर Âयाची स°ा ÿÖथािपत झाली. पåरणामी अÐलाउĥीन िखलजीची
ÿितķा वाढली.
२) राजकìय शहा णपणाची भूिमका: दि±ण भारतातील राजे िदÐलीपासून अितशय दूर
होते. साăाºयला जोडणे चुकìचे होईल, Ìहणून Âयांना मांडिलक बनिवले.
Âयां¸याकडून दरवषê खंडणी गोळा केली. राजकìय ÖवातंÞय Âयांना िदले. ही भूिमका
राजकìय शहाणपणाची असÐयाची िदसून येते.
३) उदार धोरण: अÐलाउĥीन िखलजीने दि±ण भारतात स°ा िनमाªण केली असले तरी,
दि±णेतील राजांना माणुसकìने वागवले. देविगरीचा राजा रामदेवराय, Ĭारसमुþाचा
राजा वीर बÐलाळ ितसरा यांचे िदÐलीत भÓय Öवागत केले व सÆमानाने परत पाठवले.
या उदार धोरणामुळे िखलजीची ÿितķा वाढली.
४) संप°ी ÿाĮ: अÐलाउĥीन िखलजीचे दि±णेवर आøमण करÁयाचे मु´य उिĥĶ्य
संप°ी ÿाĮ करणे हे होते. तो हेतू सफल झाला.
५) आिथªक पåरिÖथती: अÐलाउĥीन िखलजीने दि±णेतून िमळवलेÐया ÿचंड संप°ीचा
उपयोग लÕकर िनिमªतीसाठी खचª केला. अनेक सुभेदारांना Âयातील पैसा वाटून िदला.
Âयामुळे Âयांची सहानुभूती िमळाली. उ°रेतील अनेक राजाना एकý करÁयात मदत munotes.in

Page 46

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
46 झाली. आिथªक पåरिÖथती सुधारली. Âयामुळे राºयकत¥, जनता सुखी समाधानी जगू
लागली.
६) राजकìय फायदा िमळाला: दि±ण िवजयामुळे राजकìय फायदा झाला. दि±णेतील
स°ा ही ÿाचीन परंपरेने चालत आलेले असून, Âयांचा पराभव केÐयाने दि±णेकडून
उ°रेकडे होणाöया आøमणाची िभती कमी झाली. Âयामुळे अÐलाउĥीनने आपले सवª
ल± उ°र भारतात क¤िþत केले. दि±ण Öवारीमुळे अÐलाउĥीन िखलजीला राजकìय
फायदा िमळाला.
७) दि±णेत दाåरþय वाढले: अÐलाउĥीनने दि±णेत Öवारी केली. मिलक काफूरने ÿचंड
लूट, जबरदÖतीने व मोठ्या ÿमाणात खंडणी आकारली. ही खंडणी देÁयासाठी
राºयकÂया«नी जनतेवर वेगवेगÑया ÿकारचे कर आकाłन पैसा गोळा केला. Âयामुळे
दि±णेत दाåरþय वाढले.
८) दि±ण भारतात इÖलामाचा ÿसार: दि±ण भारतात िहंदूचेच राºय होते.
अÐलाउĥीनने आøमण केले. मिलक काफूर मंिदरे फोडली. लोकांची क°ल केली. या
बरोबर इÖलाम धमाªचा आिण संÖकृतीचा ÿसार झाला.
९) िवजय ±णीक ठरला : िखलजीने संप°ीची लूट करणे, हा ÿमुख हेतू डोÑयासमोर
ठेवला. ÿचंड संप°ी ÿाĮ कłन तो िदÐलीला गेला. खंडणी दरवषê घेतली. परंतु
काहीने खंडणी देणे बंद केले, तसेच राजकìय वचªÖव झुगाłन िदले. पåरणामी
िखलजीचा दि±णेतील िवजय ±णीक ठरला.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- अÐलाउĥीन िखलजी¸या दि±ण धोरणाचे पåरणाम सांगा.
३.२.७ अÐलाउĥीन िखलजीचा शेवट:
अितशय कĶ, वाढते वय, अितमदय यामुळे अÐलाउĥीन िखलजीची ÿकृती िबघडली.
आजारी असताना Âयाची पÂनी, मुले यांनी Âयाची काळजी घेतली नाही. Âयामुळे तो
अितशय दुःखी झाला. यावेळी Âयानी आलमखान व मिलक काफूर यांना बोलवून घेतले.
सवª पåरिÖथती सांिगतली. अÐलाउĥीन िख लजीचा शेवट जवळ आला आहे. याचा फायदा
घेऊन मिलका काफूरने अÐलाउĥीन िखलजीला सांिगतले. तुमचा भाऊ, पÂनी, मुले
तुÌहाला ठार मारणार आहेत. आिण स°ा िमळिवणार आहेत. Âयामुळे अÐलाउĥीन
िखलजीने या ितघांनाही कैद केले. याचा फायदा घेऊन देविगरी, िच°ोड येथील राजांनी
ÖवातंÞय जाहीर केले. याचा ध³का िखलजीला बसला आिण १३१६ मÅये Âयाचा मृÂयू
झाला.
अÐलाउĥीन िखलजीची योµयता पाहत असताना , तो पराøमी, यशÖवी सेनापती, कुशल
राजकारणी आिण यशÖवी राºयकताª होता. संपूणª भारतावर एक संघ राºय तयार करणारा,
नवीन ÿशासन िनमाªण करणारा धाडसी होता . Ìहणून बाजार भाव िनयंिýत करणारा,
पंडीतावर वचªÖव िनमाªण करणारा तो पिहला सुलतान. अÐलाउĥीन िखलजी Öवतः िनर±र munotes.in

Page 47

सुलतानशाही (िखलजी घराणे)
47 होता. िलिहता वाचता येत नÓहते तरी Âया¸या दरबारात िवĬान सािहिÂयक, पंडीत होते.
ÖथापÂय कलेत ही Âयाने कायª केले.
३.३ सारांश गुलाम घराÁयानंतर िदÐली¸या िसंहासनावर िखलजी व तुघलक घराÁयाची स°ा Öथापन
झाली. अÐलाउĥीन िखलजीने ÿशासनात आपला दरारा िनमाªण केला. Âयाबरोबर उ°र-
दि±ण भारतावर स°ा Öथापन करणारा पिहला सुलतान होता. महंमद तुघलकने अिभनव
ÿयोगा¸या माÅयमातून आिथªक सुधारÁयाचा व ÿशासकìय बदल करÁयाचा ÿयÂन केला
परंतु ÂयामÅये अपयश आÐयाने Âया¸यावर िटका झाÐया. िफरोजशहा तुघलकने अनेक
सामािजक सुधारणा कłन Öथैयª िनमाªण केले.
वरील ÿमाणे पािहÐयास सÍयद घराÁयाने ३७ वष¥ िदÐली¸या गादीवर राºय करÁयाचे
कसेबसे ÿयÂन केले. परंतु Âयांचे सुलतान अÂयंत अकायª±म, चैनी व िवलासी िनघाÐयामुळे
शेवट¸या सुलतान अलाउĥीन आलम शाहाने आपली स°ा बहालोल लोदी¸या हाती िदली.
Âयानंतर आलेÐया लोदी घराÁयाने िदÐलीवर ७६ वष¥ राºय केले व बöयापैकì िÖथरता
िनमाªण करÁयाचे ÿयÂन केले. परंतु अंतगªत बंडाÑया, उठाव यांनी Âयांना नकोसे केले व
शेवटी इ.स. १५२६ मÅये पानीपतचे पिहले युĦ होऊन मुघल आøमक बाबरने इāाहीम
लोदीचा पराभव कŁन नवी घराणे शाही “मुघल साăाºय” या नावाने Öथापन केली.
३.४ ÿij १) अÐलाउĥीन िखलजीने राºयातील बंडखोरी कमी करÁयासाठी कोणते उपाय योजले?
२) अÐलाउĥीन िखलजीचा साăा ºय िवÖतार ÖपĶ करा.
३) अÐलाउĥीनची महसूल व बाजारभाव िनयंýण धोरण ÖपĶ करा.
३.५ संदभª १) िभडे, नलावडे, नाईकनवरे – मÅययुगीन भारत (सामािजक आिथªक, सांÖकृितक) –
फडके ÿकाशन कोÐहापूर
२) जे. एल. मेहता – मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास, खंड पिहला – के. सागर
ÿकाशन, पुणे
३) ÿा. रं. ना. गायधनी – मÅययुगीन भारताचा इितहास (७५०-१७६१) – के. सागर
ÿकाशन, नागपूर
४) डॉ. श. गो. कोलारकर – मÅययुगीन भारत (१२०६ ते १७०७) – ®ी. मंगेश ÿकाशन,
नागपूर
५) डॉ. धनंजय आचायª – मÅययुगीन भारत (१००० ते १७०७) – ®ी. साईनाथ
ÿकाशन, नागपूर munotes.in

Page 48

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
48 ६) डॉ. िवभा आठÐये – ÿाचीन व मÅययुगीन भारत – अंशुल ÿकाशन, नागपूर
७) डॉ. श. गो. कोलारकर – भारताचा इितहास – ®ी. मंगेश ÿकाशन, नागपूर
८) ÿा. जयंिसंगराव पवार – मराठी साăाºयाचा उदय व अÖत – मेहता ÿकाशन
९) R.C.Mujumdar – The delhi Sultanate – Bhartiya Vidya Bhavan,
Mumbai
१०) बारगळ व ढवळे – मÅयकालीन भारत – िवīा ÿकाशन, नागपूर
११) कु. ना. िचटणीस – मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा – पुणे १९८२

*****

munotes.in

Page 49

49 ४
सुलतानशाही (तुघलक, सैÍयद व लोदी घराणे)
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ महंमद तुघलक
४.२.१ महंमद तुघलकचा पåरचय
४.२.२ महंमद-िबन-तुघलकचे काय¥ (अिभनव ÿयोग)
१) गंगा-यमुना खोöयात करवाढ
२) आदशª कृिष योजना
३) राजधानी बदलÁयाचा ÿयोग
४) चलन ÓयवÖथेत बदल
४.२.३ महंमद-िबन-तुघलक¸या योजनां¸या अपयशाची कारणे
१) सुलतान Öवतःच जबाबदार
२) धमªगुł मÅये िवरोध
३) योजना काळा¸या पुढ¸या
४) बुिĦमान व ÿामािणक अिधकाöयांचा अभाव
५) ÿजेचा िवरोध
६) नैसिगªक आप°ी
७) परदेशी मुसलमानांचे आगमन
८) िवशाल साăाºय
९) एकपाýी कारिकदª
४.२.४ महंमद-िबन-तुघलक वरील आरोप
१) वेडा होता काय
२) रĉिपपासू
३) नािÖतक
४) परÖपर िवरोधी गुणांचा पुतळा
४.३ सÍयद घराणे
४.४ लोदी घराणे
४.५ सारांश
४.६ ÿij
४.७ संदभª munotes.in

Page 50

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
50 ४.० उिĥĶे १. अÐलाउĥीन िख लजीचे उ°र व दि±ण धोरणाची मािहती िमळवणे.
२. महंमद-िबन-तुघलकचे अिभनव ÿयोगाची मािहती िमळवणे.
४. िफरोजशहा तुघलक¸या सुधारणेचे Öवłपाची मािहती घेणे.
४.१ ÿÖतावना कुतुबुĥीन ऐबकापासून भारतात गुलाम घराÁयाची सुलतानशाही सुł झाली. यात
अÐलाउĥीन, रिझया सुलतान, बÐबन अशा िविवध राºयकÂया«नी राºय केले. Âयानंतर
िखलजी वंश ÿÖथािपत झाला. िखलजी वंश कमजोर होताच महंमद-िबन तुघलकाने स°ा
बळकावली. मÅययुगीन भारता¸या इितहासात महंमद-िबन-तुघलक ओळखला जातो तो
Âयाने केलेÐया िविवध अिभनव ÿयोगांसाठी. परंतू हे ÿयोग फसÐयामुळे राºयाची ितजोरी
åरकामी झाली. तुघलका¸या अÂयाचारामुळेही िहंदू व मुिÖलम ÿजा ýÖत झाली होती.
Âयातून संपूणª देशात तुघलकािवłĦ बंडाळया माजÐया. या बंडाळयातूनच िवजयनगर व
बहामनी साăाºयाचा उ दय झाला.
तुघलक साăाºया¸या नाशानंतर फार कमी काळ िदÐली¸या गादीवर सÍयद घराणे
ÿÖथािपत झाले. Âयानंतर इ.स. १४५१ ते १५२६ या काळात सुलतानशाहीतील शेवटचे
घराणे Ìहणजे लोदी घराÁयाने राºय केले. याच घराÁयातील शेवटचा सुलतान इāाहीम
लोदी याचा बाबरने पराभव कłन मोगल वंश ÿÖथािपत केला आिण िहंदुÖथान¸या
राजकारणाला नवीन वळण लागले.
४.२ महंमद तुघलक िगयासुĥीन तुघलक याने १३२० मÅये िखलजी घराÁयाची स°ा नĶ कłन िदÐलीची स°ा
हाती घेतली आिण तुघलक घराÁयाची Öथापना केली. १३२० ते २४ या काळात
िदÐलीवर राजवट (स°ा) Öथापन केली वयोवृÅद् असÐयाने सौÌय Öवभाव होता. या¸या
कारिकªिदत अिÖथर पåरिÖथती होती. Âया¸या सौÌय धोरणामुळे तŁण िपढी नाराज होती.
याचा फायदा महंमद तुघलकला झाला व Âयाने १३२५ मÅये िदÐलीचे िसंहासन ताÊयात
ऴघेतले.
४.२.१ महंमद-िबन-तुघलकचा पåरचय :
िगयासुĥीन तुघलकचा मोठा फकłĥी न जूनाखान उफª उलूघखान हा लहानपणापासूनच
शुर, धाडसी होता. सैिनकì जीवनाची आवड होती. युĦ कौशÐय रणनीती आिण लढवÍये
िशपाई Ìहणून तो चमकला. तो महßवाकां±ी असून Âयाची Öमरण शĉì अितशय तीĄ होती.
उ°म लेखक, वĉा, वैī, गिणतत², युĦकला, राºयकारभार याचे उ°म ²ान असÐयाने
अĶ पैलू होता. अमीर-ए-आखूर (घोडदळ ÿमुख) या पदावर काम केले. खुसरोशहा¸या
िवरोधात िगयासुĥीन ने उठाव केला, Âयावेळेला िपÂयाला मदत केली. विडलां¸या काळात
१३२३ मÅये वारंगळवर Öवारी केली. िवजय िमळाला. यावेळी फकŁĥीन जूनाखान उफª munotes.in

Page 51

सुलतानशाही (तुघलक, सैÍयद व लोदी घराणे)
51 उलुघखान याने महंमद िबन-तुघलक हा िकताब धारण केला. या ÿसंगी ÿचंड दानधमª केला
अनेक िमýांना पदÓया, पदे िदली. िविवध सुधारणाचे उĥेश डोÑयासमोर ठेवून, महंमद-िबन-
तुघलक याने १३२५ मÅये िदÐलीची सुýे हाती घेतली. Âया¸या िविवध धोरणांमुळे
Âयां¸यावर अनेक िटका झाÐया.
४.२.२ महंमद-िबन-तुघलकचे कायª (अिभनव ÿयोग):
१) गंगा-यमुना नदी¸या खोöयातील करवाढ: महंमद-िबन-तुघलक याने सुý हाती
घेतÐयानंतर शेती सुधारणा, जमा खचª, महसुल वाढ इ. सुधारणा करÁया¸या उĥेशाने
सवª ÿांतीय सुभेदारांना आदेश िदला कì, आपले महसुल ÓयवÖथेचे दĮर (रिजůेशन)
तपासÁयासाठी िदÐलीला आणावे. Âयानुसार सवª ÿांतीय दĮर तपासÁयात आले.
Âयानंतर महसुल ÓयवÖथेसाठी ÿÂयेक सुभेदाराने एक रिजÖटर ठेवावे व Âयाची
तपासणी दरवषê कłन ¶यावी. परंतू या धोरणाला अपयश आले. राºयािभषेक
झाÐयानंतर ÿचंड þÓय लोकांना वाटले. Âयामुळे राºयाची ितजोरी åरकामी झाली. ही
भरÁयासाठी. गंगा यमुना खोöयात सुिपकता असÐयाने शेतसारा वाढिवÁयाचे धोरण
Öवीकारले. Âयानुसार या खोöयातील सुभेदाराला आदेश देÁयात आला. या
आिधकाöयांनी सĉìने कर वसुल केला. याचवेळी या खोöयात ÿचंड दुÕकाळ पडला.
लोकांचे हाल होत होते. सुलताना¸या धोरणानुसार सरकारी अिधकारी सĉìने कर
वसूल करत होते. हे धोरण Ìहणजे सुलताना¸या वेडेपणाचे िकंवा लहरीपणाचे होते.
कारण ÿचंड दुÕकाळ असतानाही सĉìने शेतसारा वसूल केला जात होता. परंतु
दुÕकाळाची मािहती सुलतानाला िमळताच, Âयाने दुÕकाळावर उपाययोजना केÐया.
Âया वषाªचा शेतसारा माफ केला. लोकांना अÆनधाÆय पुरिवले, कपडे, þÓय यांचा
पुरवठा केला. दुÕकाळúÖत भागातील लोकांसाठी िविहरी, तलाव, धरणे, रÖते याची
कामे सुł केली. दुÕकाळासंदभाªत केलेÐया उपाययोजना पाहताच महंमद-िबन-
तुघलक हा वेडा िकंवा लहरी नसून तो शहाणा होता हे िदसून येते.
दुÕकाळाची मािहती उपलÊध झाÐयाने सुलतानाने शेतसारा वाढीचे धोरण Öवीकारले हे
जरी सÂय असले तरी, दुÕकाळाची मािहती िमळताच उपाय योजना केÐया. यावłन हे
िसĦ होते कì महÌमद-िबन-तुघलक वेडा नÓहता. केवळ सरकारी अिधकाöया¸या
चुकì¸या धोरणामुळे Âया¸यावर आरोप करÁयात आले.
२) आदशª कृिष योजना: महसुल ÓयवÖथेत वाढ Óहावी व शेतीचे उÂपादन वाढवावे, या
उĥेशाने महंमद-िबन-तुघलकने “िदवाण-ए-कोिह" हा Öवतंý िवभाग Öथापन केली.
Âयाचा मु´य उĥेश शेतकöयांना ÿÂय± सरकारी मदत देऊन जमीन जाÖतीत - जाÖत
लागवडीखाली आणणे हा होता. यासाठी ६० चौ. मैलांचा ÿदेश िनवडला. यावर
वेगवेगळे ÿयोग राबवÁयात आले. िनरिनराळे िपके घेतली. फळेझाडे लावली. २ वषाªत
७० लाख टंका एवढा खचª केला. पण Âया तुलनेने खचाªपे±ा उÂपादन कमी आले.
कारण िनवडलेली जमीन ही नािपक होती. या योजनेसाठी ३ वषाªचा िदलेला कालखंड
अपूणª होता. िशवाय अिधकाöयांनी मोठ्या ÿमाणात ĂĶाचार केला. Âयामुळे
जिमनीमÅये ÿÂय± तेवढा खचª झालाच नाही. Âयामुळे योजना अपयशी ठरली.
पåरणामी सुलतानाची लोकिÿयता ढासळली. munotes.in

Page 52

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
52 महंमद-िबन-तुघलकने जी जागा िनवडली ती पूणªपणे नािपक होती. िशवाय िदलेला
कालखंड हा कमी असÐयाने या काळात जाÖत उÂपादनाची अपे±ा करणे हे वेडेपणाचे
ल±ण होते. जर अिधकारी वगाªने ÿामािणकपणे कĶ केले असते व उÂपादन वाढीसाठी
िविवध योजना केÐया असÂया, तर कदािचत उÂपादन वाढले असते. केवळ
आिधकाöया¸या चुकì¸या धोरणामुळे ही योजना अपयशी ठरली. Âयामुळे Âयाला वेडा
Ìहणता येणार नाही.
३) राजधानी बदलÁयाचा ÿयोग : महंमद-िबन-तुघलकने राजधानी Öथलांतर करÁयाचा
िनणªय घेतला तो Ìहणजे िदÐली वłन देविगरीला राजधानी हलिवÁयात आली. Âयाची
कारणे पुढील ÿमाणे.
राजधानी Öथलांतराची कारणे:
१) देविगरी हे िठकाण साăाºया¸या मÅयावरती होते. Âयामुळे सवª साăाºयावर िनयंýण
ठेवता येईल या अपे±ेतून राजधानी बदलली.
२) सीमा ÿदेशातून सतत मोगलांचे आøमण होत होते. राजधानी सुरि±त ठेवावी या
उĥेशाने महमंद-िबन-तुघलकने राजधानी बदलÁयाचा िनणªय घेतला.
३) िदÐलीमधील लोक सुलतानाची ÿचंड िनंदा करत होते. Âयामुळे Âयाचा Öवािभमान
दुखावलेला होता. िदÐलीतील लोकांना िश±ा करावी या उĥेशानेच राजधानी
बदलÁयाचा िनणªय घेतला.
४) सतत दोन वष¥ िदÐली पåरसरात ÿचंड दुÕकाळ पडलेला होता. लोकांचे हाल होत
होते. Âयामुळे राजधानी बदलÁयाचा िनणªय सुलतानाने घेतला.
५) गंगा-यमुना नदी¸या खोöयात दुÕकाळ पडलेला असतना करवाढ केली. Âयामुळे या
खोöयातील लोकांनी बंड केले. पåरणामी Âयांना िश±ा करावी या उĥेशाने राजधानी
बदलली.
६) िखलजी¸या कालखंडात दि±ण भारतात मुिÖलम स°ेची Öथापना झालेली होती. तेथे
आपले वचªÖव कायमचे रहावे ही इ¸छा होती. परंतु िदÐलीपासून हा ÿदेश दूर होता.
दळण-वळणा¸या साधनांचा अभाव होता. Âयामुळे जर दि±णेत बंड िकंवा उठाव
झाÐयास Âयावर िनयंýण ठेवणे अश³य आहे. यासाठीच राजधानी बदलÁयाचा िनणªय
घेतला.
७) मोगलांनी पंजाब ताÊयात घेतले तर राजधानी िदÐलीवर आøमणाचा धोका होता.
तसेच िदÐलीचे महßव ही कमी होऊ लागले पåरणामी राजधानी बदलÁयाचा िनणªय
घेतला.
िदÐली ते देविगरी हे अंतर ७०० मैलांचे होते. यावेळी िदÐली वािसयांना आदेश िदला कì,
'चलो देविगरी' Âयामुळे िदÐलीतील सवª लोक ४० िदवसात ७०० मैल अंतर कापून
देविगरीला पोहोचले. यावेळी िदÐलीमÅये एक आंधळा, एक लंगडा रािहलेला होता. Âयामुळे
सुलतानाने आदेश िदला कì, आंधÑयाला ठार मार, लंगड्याची तंगडी दौलताबादला munotes.in

Page 53

सुलतानशाही (तुघलक, सैÍयद व लोदी घराणे)
53 पाठवा. या ÿवासात हजारो लोक मरण पावले. सवª लोक देविगरीला पोहोचले. येथील उÕण
हवामान लोकांना सहन झाले नाही. Âयामुळे लोकांचे अतोनात हाल झाले. लोकां¸यात
असंतोष िनमाªण झाला. िदÐलीवłन राजधानी हलिवÐयामुळे िसमा ÿदेश धो³यात आला.
Âयामुळे राजधानी बदलणे गैरसोयीचे वाटले. Âयामुळे सुलतानाने आदेश िदला कì, 'चलो
िदÐली'. यावेळीही ÿवासात हजारो लोक ठार झाले. पåरणामी राजधानी बदलÁयाचा ÿयोग
अपयशी ठरला. राजधानी बदलÁयाचा िनणªय बरोबर होता. परंतू Âयाने सवª लोकांचे,
ÿाणीमाýाचे Öथलांतर केले. Ìहणून Âयाला लोक वेडा Ìहणत होते. परंतु संर±णा¸या हेतूने
राजधानी बदÐयाचा ÿयोग हा अितशय योµय होता. हा Âयाचा िनणªय Âया¸या शहाणपणाचं
ल±ण होत.
४) सोÆया ऐवजी तांÊयाची नाणी चलनामÅये आणली: मÅययुगीन कालखंडामÅये
चलन ÓयवÖथेत सुधारणा करणारा पिहला सुलतान महÌमद-िबन-तुघलक होय.
राºयकारभाराची सुýे हाती घेतÐयानंतर ÿचंड पैसा लोकांना वाटला. Âयामुळे
ितजोरीवर ताण पडला. अितशय महßवाकां±ी आिण िविवध योजना राबिवÁयाचा छंद
होता. यासाठी पैशाची गरज होती. सोÆयाऐवजी चांदीची नाणी बनवणे अश³य होते
Âयामुळे Óयवहारात सोÆया¸या नाÁयाऐवजी तांÊयाची नाणी आणली. धातू चलन
ÓयवÖथेत अनेक बदल झाले. चीन, इराण या देशात कागदी चलन सुł करÁयात
आले. परंतु जगा¸या बाजारात Âयाचे Öथान कमी होते. या संभाÓय धोका
टाळÁयासाठी सुलतानाने सोÆयाऐवजी तांÊयाची नाणी बाजारात आणली. १ सोÆयाचे
नाणे – १०० तांÊयाची नाणी, सुलतानाने आदेश िदला लोकांनी तांÊयाची नाणी
दरबारात जमा करावी व सोÆयाचे नाणे घेऊन जावे. Âयामुळे राºया¸या ितजोरीतील
सोÆयाची नाणी कमी झाली. तांÊयाची नाणी वाढली. जागितक बाजारपेठेत तांÊयां¸या
नाÁयाला िकंमत नसÐयाने Âयाची योजना अपयशी ठरली.
४.२.३ महंमद-िबन-तुघलक¸या योजनां¸या अपयशाची कारणे:
१) सुलतान Öवतःच जबाबदार: सुलताना¸या योजना अितशय चांगÐया होÂया, परंतु
सुलतान अितशय उतावÑया Öवभावाचा. योजनेवर कधीही गंभीरपणे िवचार केला
नाही. िनणªय घेतला कì. ताÂकाळ अंमलबजावणी करत असे. आवÔयक
समजुतदारपणा, Óयरहाåरकपणा बुĦी, माणसांचे पारख करÁयाची कला नÓहती. तो
िवल±ण हेकेखोर असून, अितशय रागीट होता. Âया¸या या Öवाभावाचा पåरणाम या
योजनेवर झाला. Âयामुळे योजना अपयशी झाली.
२) धमªगुł िकंवा Öविकयां¸यामÅये िवरोध: महमंद-िबन-तुघलकने धमª±ेýात
उदारमतवादाचा पुरÖकार केला. राजकारणात धमाªचे, उलेमाचे वचªÖव नĶ केले.
अनेक उलेमाना कठोर िश±ा केली. Âयामुळे हा वगª सुलताना¸या िवरोधात गेला. Âयाने
सामाÆय जनतेमÅये सुलतानाचा अपÿचार केला. Âयामुळे लोकां¸याकडून िवरोध
झाला. पåरणामी राजस°ेला धमªगुł, सामाÆय जनता यांचे ÿेम िमळाले नाही.
३) योजना काळा¸या पुढ¸या होÂया: सुलताना¸या योजना काळानुŁप नÓहÂया. Âया
सवª सामाÆय लोकांना सहज समजणाöया नÓहÂया. योजने¸या उĥेश चांगला होता,
परंतु ÿजेला न समजÐयाने Âयांचे सहकायª िमळाले नाही. तांÊया¸या नाÁयाचा ÿयोग न munotes.in

Page 54

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
54 समजÐयाने लोकांनी Âयाला सहकायª केले नाही. Âयामुळे सुलतानाला कठोर िनणªय
¶यावा लागला. पåरणामी लोक अिधक िचडले, Âयामुळे योजना अपयशी ठरÐया.
४) बुĦीमान व ÿामािणक अिधकाöयांचा अभाव: महंमद-िबन-तुघलक ÿचंड øूर
असूनही, Âया¸या काळात ÿशासन आिण लÕकर यंýणेत मोठ्या ÿमाणात ĂĶाचारी
आिण अÿामािणक अिधकारी वगª होता. Âयाने सुलताना¸या योजनेला कधीही साथ
िदली नाही. ÿशासकìय योजनेचे अपयश आले. ÂयामÅये लाचलुचपत ĂĶाचारी
अिधकारी जबाबदार होते. ºया िविवध योजना राबिवÁयासाठी पैसा उपलÊध केला.
Âयातला बराचसा पैसा अिधकाöयांनी खावून टाकला. पåरणामी पैशाअभावी योजना
पूणª करता आÐया नाहीत. Âयातूनच अपयश आले.
५) ÿजेचा िवरोध: सुलतानाने नवीन योजना अंमलात आणÐया, यासाठी पैशाची गरज
होती. Âयामुळे Âयाने अनेक नवीन कर ÿजेवर आकारले. या कर वाढी¸या संकटामुळे
ÿजा अितशय दु:खी झाली. पåरणामी सुलताना¸या योजनेला Âयांनी िवरोध दशªिवला.
Âयामुळे सुलतानाला ÿजेला िवĵास संपादन करता आला नाही.
६) नैसिगªक आप°ी: सुलतानाने ºया योजना अंमलात आणÐया, Âयाला िनसªगाने ही
साथ िदली नाही. गंगा-यमुना खोöयामÅये कर वाढ केली. Âयाचवेळी दुÕकाळ पडला.
आदशª कृिष योजने¸या वेळी ÿचंड पाऊस, बफª पडÐयामुळे उÂपादन ÿाĮ झाले नाही.
या नैसिगªक आप°ीमुळे योजना अपयशी ठरली.
७) परदेशी मुसलमानांचे आगमन: परदेशातून अनेक मुसलमान Öवतःचे नशीब
शोधÁयासाठी भारतात आले. इराक, इराण, अरबÖथान, तुकªÖथान येथून अनेक
मुसलमान आले. Âयां¸यावर िवĵास ठेवून सुलातानाने दरबारात मानाची पदे,
अिधकार िदले. Âयां¸यावर िवĵास ठेवला परंतु, आपÐया अनुभवाचा ²ानाचा उपयोग
कłन याच मुसलमानांनी सुलतानािवरोधात बंडखोरी केली.
८) िवशाल साăाºय: सुलताना¸या काळात ÿचंड साăाºय होते. दळणवळणा¸या
साधनांचा अभाव असÐयाने सवª साăाºयावर िनयंýण ठेवणे अश³य होते. सवª
साăाºयावर िन यंýण शांतता, सुरि±तात राखÁयासाठी ÿचंड पैसा खचª केला Âयामुळे
योजना अपयशी ठरली.
९) परÖपर िवरोधी गुणांचे महßव: महमंद-िबन-तुघलक परÖपर िवरोधी गुणांचा पुतळा
होता. एकाच वेळी बौिĦक मानिसक गुणाचे िचýण िदसते. Âयाच वेळी Âया¸या
Öवभावातील Öथैयª, लहरी, अंधिवĵास यासार´या दुगुªण ही िनमाªण होत असे. अशा
परÖपर गुणांमुळे योजना अपयशी झाÐया.
१०) एकपाýी कारिकदª: िवशाल साăाºय आिण Âयाचे र±ण करणे साधी गोĶ नÓहती.
ÿÂयेक िठकाणी Öवतःच िनणªय ¶यावा. लागत होता. एका Óयĉì¸या कतुªÂवाला,
कायाªला मयाªदा असते. सुलतानाचे ही याचÿमाणे घडÐयाने, Âया¸या सवª योजना
अपयशी ठरÐया.
munotes.in

Page 55

सुलतानशाही (तुघलक, सैÍयद व लोदी घराणे)
55 ४.२.४ महंमद-िबन-तुघलकवरील आरोप :
महंमद-िबन-तुघलकाची कारकêद ही वादúÖत कारिकªद ठरली. Âया¸यवरती भाÕय करणारे
इितहासकारांनी आरोप केले. रĉिपपासू, लहरी, वेडेपणा, नािÖतक इ. आरोप आहे.
१. महंमद-िबन-तुघलक वेडा होता काय?: एलिफÖटन Ìहणतो कì महमंद-िबन तुघलक
थोड्या ÿमाणात वेडा होता. बनê Ìहणतो कì ईĵराने िनिमªलेला अĩूत ÿाणी Ìहणजेच
महंमद-िबन-तुघलक होय. महंमद-िबन-तुघलक Öवभावाने उदार, दानशूर होता. तसाच
तो कठोर दंडिवधान आिण दैनंिदन जीवनात øूर कायª करणारा होता. दररोज Âया¸या
वाड्यात मनुÕयवधा¸या घटना घडत असत. Âयामुळे Âयाला इितहासकार वेडे
Ìहणतात. परंतु ते चुकìचे आहे. Âया¸या योजनेमधील ÿितभा, बुĦी याचा िवचार
केÐयास तो अितिवĬान होता. Âयाची बौिĦक िवचार±मता समजÁयाइतपत
सामािजक पåरवतªन झालेले नÓहते. Âयामुळे लोक Âयाला वेडा िकंवा लहरी Ìहणत
होते.
२. महंमद-िबन-तुघलक रĉिपपासू होता: महमंद-िबन-तुघलक हĘी, रागीट, उú
Öवłपाचा व सĉìचा िवल±ण भोĉा होता. आपÐया आ²ा पाळाÓयात ही Âयाची
अपे±ा होती. जो पाळत नसे Âयाला कठोर िश±ा िदली जात असे. Âयामुळे बनê
Ìहणतो, मानवी रĉाची चटक लागलेली होती. मानवी रĉ सांडवÁयात Âयाला आनंद
वाटत होता. Âयाचा एकही िदवस असा जात नÓहता कì , Âयािदवशी मनुÕय वध
झालेला नाही. बतुता Ìहणतो कì, महंमद-िबन-तुघलक रĉिपपासू असून सृĶी¸या
ÿारंभापासून आतापय«त असा माणूसच जÆमलेला नाही. राजमहाला¸या ÿवेशĬारावर
रोज मनुÕयवधामुळे रĉाची गंगा वाहत होती.
मÅययुगीन कालखंडामÅये भारत, युरोपात िश±ेसाठी मृÂयुदंडाचीच पĦत होती. Âया
रीितåरवाजानुसार Âयाने अमंल बजावणी केली. बरनी हा उलेया होता. उलेमाचे
कारभारातून वचªÖव कमी केÐयाने तो दुःखी होता. Âयामुळे तो सुलतानबĥल चांगले
िलिहÁयाचे अपे±ाच नाही. राºयात सवªý बंडखोरी होती. ितचा शेवट करणे गरजेचे
होते. सवª बंडखोरा¸यावर दहशत बसिवÁयासाठी रĉपात केला. Âयाच चुकìचे काय
लहान मुल असो अथवा मोठा असो. सवा«ना सारखाच Æयाय िदलेला होता. Âयामुळे
Âयाला रĉिपपासू Ìहणणे चूकìचे वाटते.
४. महंमद-िबन-तुघलक नािÖतक होता काय ?: महंमद-िबन-तुघलकला काफìर (धमª
बुडिवणारा, धमाª¸या िवरोधात असणारा) नािÖतक असे Ìहटलेले आहे. बरनी Ìहणतो,
सुलतानाला इÖलाम बĥल आकषªण उरले नÓहते. Âयाचे आचरण इÖलाम िवरोधी
होते. बतुता Ìहणतो, सुलतान िदवसातून पाच वेळा नमाज पडत असून Âयाचा
कुराणाचा चांगला अËयास होता. धािमªक कृÂयां¸या बाबतीत अितशय जागृत होता.
सुलतान इÖलाम धमाªचा कĘर अनुयायी होता. नमाज न पडणाöया मुसलमानांना तो
कठोर िश±ा करत होता. तरीपण उलेमानी Âयाला नािÖतक ठरवला. सुलताना¸या
सिहÕणू धोरणाचा अथªच Âयाला समजला नाही. Âयामुळेच Âया¸यावर आरोप केलेच
आहेत. munotes.in

Page 56

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
56 ४. परÖपर िवरोधी गुणांचा पुतळा: डॉ.ईĵरी ÿसाद Ìहणतात , महंमद-िबन तुघलकचे
ÓयĉìमÂव अĩूत होते. Âया¸या परÖपर िवरोधी गुण एकý होते. एकìकडे राजा
कठोरपणे रĉपात व दुसरीकडे दान धमª, एकìकडे काटेकोरपणे Æयाय ÓयवÖथा तर
दुसरीकडे ÿजेवर अितशय कर लादून Âयांचे शोषण केले जात असे. महंमद-िबन-
तुघलकचे ÓयĉìमÂव हे दैवी, ÿितभासंपÆन, Óयवहारी, मुखª बरोबर नािÖतक औदायाª
बरोबर पाशवी कृÂय आदशªवादाबरोबर िनभªयता असा परÖपर गुणांचा संचय असलेले
ÓयिĉमÂव होते. मÅययुगीन काळात तो सवाªत िवदवान, ÿितभाशाली असून Âया¸या
योजना मुखªपणा¸या नÓहे तर कुशाú बुĦी¸या Óयापक ŀĶी¸या होता Âया लोकांना
समजÐया नाहीत. Âयामुळे अपयशी ठरÐया.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- महंमद तुघलकची राजधानी बदलÁयाचा ÿयोग सांगा.
४.३ सÍयद घराणे (इ.स.१४१४-१४५१) िफरोजशहा तुघलकचे वारस अÂयंत दुबªल, चैनी, िवलासी, अकायª±म िनघाले, Âयाचा
फायदा ÿांितक गÓहनªरांनी उठिवला व अनेक िठकाणी बंड करÁयास सुłवात केली.
Âयातूनच छोटी छोटी Öवतंý राºये िनमाªण झाली. तशातच इ.स. १३९८ मÅये तैमूरने
भारतावर आøमण केले. िसंधू, सतलज या नīा ओलांडून Âयाने भटनेर¸या िकÐला
िजंकला व पुढे िदÐलीकडे कूच केली. Âयामुळे Âयाने रÖÂयामÅये येणाöयांची क°ल कłन
िवÅवंस करÁयास सुłवात केली. िडस¤बर १३९८ मÅये तैमूर िदÐलीमÅये पोहोचÐयावर
(कोणताही िवरोध न होता) आपÐयाबरोबरच आणलेÐया १ लाख िहंदू युĦबंīांकडून पुढील
धोका टाळÁयासाठी Âयांची अमानुष क°ल केली िदÐलीचा
सुलतान नािसŁĥीन महमूदने ÿितकार करÁयाचा अयशÖवी ÿयÂन केला परंतु Âयाला
युĦभूमीतून पळून जावे लागले. पुढे तैमूरने िदÐली वासीयांची खुलेआम क°ल केली व
शहर सतत पाच िदवस लुटून घेतले. Âयाने आपÐया सोबत अगिणत संप°ी लुटून नेली.
तैमूरचा मु´य उĥेश लुटपाट हाच असÐयामुळे पंधरा िदवसांनी Âयाने िदÐली सोडली.
समरकंदला परतत असताना Âयाने िफरोझाबाद, मीरत, हåरĬार, कांगडा आिण जÌमू ही
शहरे लुटली. परंतु आपÐया पाठीमागे Âयाने मुलतान, लाहोर आिण िदपलपूर यांचा
राºयपाल Ìहणून िखज खान याची नेमणूक केली.
तैमूर¸या या आøमणाने तुघलक घराÁयाची स°ा तर गेलीच परंतु ÿशासनÓयवÖथा पूणªपणे
कोलमडली. अराजक व अनागŌदी माजली. Âयामुळे ही स°ेची पोकळी भłन काढÁयासाठी
कोणताही स±म ÿशासक नÓहता. तैमूर गेÐयानंतर ताबडतोब नुसरत शाहाने िदÐली
काबीज केली परंतु मÐलू इ³बालने (शूर सरदार) Âयाला हाकलून लावले आिण निसłĥीन
महसूद यास िदÐलीत परतÁयाचे आमंýण िदले. परंतु नािसŁĥीनने परतÁयास नकार िदला
आिण आपली स°ा व सुÐतानशाही पुनÖथाªिपत करÁयाऐवजी Âयाने आपणास चैन िवलास
व ÓयिभचारामÅये झोकून िदले. इ.स. १४१२ मÅये नािसłĥीनचा मृÂयू झाÐयानंतर
िदÐलीमधील सरदारांनी दौलत खान लोदी Ļास आपला सुलतान घोिषत केले. केवल दोन munotes.in

Page 57

सुलतानशाही (तुघलक, सैÍयद व लोदी घराणे)
57 वषाª¸या काळातच िखûखानाने दौलत लोदीचा पराभव केला व िदÐलीची स°ा काबीज
केली.
१. िखû खान (इ.स. १४१४-१४२१):
िखû खान हा सÍयद घराÁयाचा संÖथापक होता. िखज खानचा समकालीन इितहासकार
सरहéदी याने आपÐया 'तारीख-ई-मुबारकशाही' या úंथामÅये वणªन केÐयाÿमाणे िखû खान
हा मोहÌमद पैगंबरां¸या घराÁयातील होता Ìहणून Âयाने Öवतःस 'सÍयद' Ìहणवून घेतले.
Âयाने Öवतःस सावªभौम स°ाधीश न मानता तैमूरचा मुलगा व वाहस शाह łख याचाच
ÿितिनधी मानून राºयकारभार केला. आपली संपूणª कìरकìदª Âयाने िदÐली¸या
आजूबाजा¸या ÿांतातील िवशेषतः दुआबातील सततचे बंड शमिवÁयामÅयेच घालिवली.
िदÐलीची स°ा काबीज केली.
२. मुबारक शाह (इ.स.१४२१-१४३४):
िखû खानानंतर Âयाचा मुलगा मुबारक शाह िदÐली¸या गादीवर आला. माý Âयाने राजाचा
िकताब धारण केला. Âयालाही बंड व उठावांना सामोरे जावे लागले. Âयाने पंजाबातील
खोकर, काटेहार, दुआब, मेवाड आिण µवाÐहेर येथील िहंदू यां¸यािवरोधात मोिहमा
राबिवÐया. ÿशासक Ìहणून मुबारक शाह कनवाळू सुलतान होता. Âयाने िवĬवानांना
आपÐया दरबारी आ®य िदला. Âया¸या काळातील अÂयंत मौÐयवान मािहती देणारा úंथ
'तारीख-इ-मुबारकशाही' िलिहणारा सरहéदी हा िवĬान इितहासकार Âया¸याच दरबारात
होता. इ.स. १४३४ मÅये Âया¸या असंतुĶ व महÂवाकां±ी सारवर उल -मÐक नावा¸या
विजरानेच Âयाचा कपटाने खून केला.
४. मुहÌमद शाह (इ.स.१४३४-१४४५):
मुबारक शाह¸या खूनानंतर विजराने सुÐतानाचा पुतÁया व द°क पुý मुहÌमद शाह यास
िसंहासनावर आłढ केले. परंतु राजकìय पåरिÖथती, सततचे बंड व जौनपूर आिण माळवा
यां¸यािवłĦ आøमक धोरण ÖवीकारÐयामुळे अिधकच गŌधळाची होत गेली. सरहéदचा
अफगाण राºयपाल बहलोल लोदी याने मुहÌमद शाह यास या पåरिÖथतीमÅये मदत केली
आिण सुÐतानाची मजê िजंकली. परंतु बहलोल लोदी महßवाकां±ी असÐयाने Âयाने
सुÐतानािवłĦ लगेच बंड गेले आिण िदÐलीची स°ा काबीज करÁयाचा अयशÖवी ÿयÂन
केला.
४. अलाउĥीन आलम शाह (इ.स. १४४५-१४५१):
सÍयद घराÁयाचा शेवटचा सुलतान अलाउĥीन आलम शाह हा आपÐया िपÂयानंतर
गादीवर आला. परंतु तो आपÐया वडीलांपे±ाही अकायª±म असÐयामुळे सÍयद घराÁयाची
स°ा अकाली नĶ होÁयामÅये Âयाने हातभार लावला. इ.स. १४५१ मÅये Âयाने Öवतःच
िदÐलीची स°ा बहलोल लोदी या¸या हाती िदली आिण बदाऊनमÅये गेला. आपÐया
मृÂयूपय«त Âयाने तेथेच आपले जीवन चैन-िवलासात Óयतीत केले.
munotes.in

Page 58

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
58 आपली ÿगती तपासा :
ÿij- मुहÌमद शाह¸या कारकìदêवर ÿकाश टाका .
४.४ लोदी घराणे (इ.स.१४५१-१५२६): िदÐली¸या गादीवर जवळजवळ पंचाह°र वष¥ लोदी घराÁयाचे राºय केले. ते मूळ अफगाण
वंशाचे होते व अÂयंत शूर, धाडसी, िनडर आिण Öवािभमानी होते. परंतु Âयां¸यामÅये अनेक
गट होते. लोदी हे अफगाण वंशातील एक कूळ होते. तुकê सरदारां¸या तुलनेत अफगाण
सरदारांना अिधकारशाही¸या अमलाखील राहणे आवडत नÓहते. याउलट आपआपÐया
वंश-कुळा¸या Öवतंý गटाचे सरं±ण कłन िहतसंबंध
जोपासÁयाकडेच Âयांचा कल असे. १३ Óया शतका¸या दुसöया अधªकात सुलतानशाही
सैÆयामÅये मोठ्या ÿमाणात अफगाण सैिनकांची भरती झाली होती. िखÐजी आिण तुघलक
सुलतानां¸या काळात Âयां¸यापेकì अनेक जण महßवा¸या सरकारी व लÕकरी पदांवर काम
करीत होते. िफरोजशाह तुघलका¸या काळात तर खूप मोठ्या ÿमाणात अफगाण सरदारांना
जाहागीरी (इĉा) बहाल करÁयात आÐया होÂया. लोदéनी मुलतान व सरहéद या ÿांतामÅये
आपले वचªÖव Öथापन केले होते. अफगाण (सरकारची) राºयकÂया«ची ÿशासनÓयवÖथा
लोकशाही होती. आपÐयापे±ा दजाª आिण शĉì यांनी वरचढ असलेÐयास आपला
सावªभौम राजा मानÁयाची कÐपना Âयांना माÆय नÓहती. Âयाऐवजी आपÐया जमाती¸या व
कुळा¸या ÿमुखास ते ('Primus inter pares') Ìहणजे (first among equals)
“समानांमÅये पिहला" Ìहणून माÆयता देत असत. Âयामुळेच अफगाणांची राजेशाहीची
संकÐपना ही मूळातच ±ीण होती आिण Ìहणून आपÐया जमातीचा िकंवा कुळाचा ÿमुख,
जो कोणी शĉìशाली , बलाढ्य असेल तोच गादीवर आłढ होत असे.
१. बहलोल लोदी (इ.स.१४५१-१४८९):
बहलोल लोदी हा लोदी घराÁयाचा संÖथापक असून तो शाहó खेल कुळातील होता. Âयाने
अफगाण िकंवा पठाण राºयाची Öथापना केली व सÍयद घराÁयाचा शेवट झाला. बहलोल
Öवतः समथª व महßवाकां±ी होता. तरीही सुलतानशाहीत गेलेली स°ा व ÿितķा पूवªवत येणे
अवघड आहे याची Âयाला जाणीव होती. Âयामुळेच सुलतानशाहीतून फुटून Öवतंý झालेले
ÿांत लढाया कłन पुÆहा िजंकÁयातील अडचणी Âयाला मािहत होÂया. Ìहणून Âयाने तो नाद
सोडून िदला. तरीही मुलतान, मेवाड व दुआब ÿांतात झालेले उठाव Âयाने मोडून काढले.
बहलोल लोदी¸या कारकìदêतीत सवाªत महßवाची घटना Ìहणजे Âयाने जौनपूरचे शाकê
राºय िजंकले व सÍयद घराÁयाचा अिधकृत दावेदार महमूद शाह याचा िदÐलीवरील हÐला
परतवून लावला. पुढे हòसेन शाह बरोबर सुĦा अनेक वेळा कधी शांती समझोता तर कधी
युĦ होऊन शेवटी इ.स. १४७९ मÅये जौनपूर बहलोल लोदी¸या राºयाचा एक भाग Ìहणून
सामील करÁयात आले. Âयाने आपला मुलगा बाबाªक शाह यास जौनपूरचा राºयपाल Ìहणून
नेमले. पुढे Âयाने काÐपी, धोलपूर आिण µवाÐहेर या ÿदेशांवर आपला जम बसिवला.
बहलोल लोदीने अफगाण सरदारांबरोबर समान संबंध ठेवून Âयांना आपÐया िनयंýणाखाली
ठेवले व आपले िसंहासन सुरि±त राखले. बहलोल लोदी हा उदार, दानशूर, मानवतावादी munotes.in

Page 59

सुलतानशाही (तुघलक, सैÍयद व लोदी घराणे)
59 Æयायी आिण तÂपर होता. Âयाला सुलतानी थाटमाट आवडत नसे. Âयामुळे Âयाने
जडजवाहीर व उंची कपड्यां¸या ÿदेशªन केले नाह. तो जरी िवĬान नसला तरी Âयाने
आपÐया दरबारामÅये िवĬानांना आ®य िदला.
२. िसकंदर लोदी (इ.स.१४८९-१५१७):
बहलोल लोदीचा दुसरा मुलगा िनजाम खान याने 'िसकंदर शाह' या नावाने Öवतःस
िदÐली¸या गादीवर राºयािभषेक कłन घेतला व आपला राºयकारभार सुł केला.
िसंहासनाłढ झाÐयावर ताबडतोब Âयाने आपÐया िवरोधकांचा बंदोबÖत कłन Öवतःचे
आसन िÖथर करÁयाचा ÿयÂन केला. Âयाने आपला काका आलम खान व Âयाचा साथीदार
इसा खान यांना शľे खाली ठेवÁयास लावले. Âयाने आपला पुतÁया आझम हòमायून जो
गादीसाठी इ¸छूक होता Âयाचाही बदोबÖत केला. तसेच दुसरा कĘर िवरोधक तातर खान
याचाही पराभव केला.
आपले िसंहासन िÖथर केÐयानंतर िसंकंदर शाहाने आपले ल± आपला मोठा भाऊ बाईक
शाहकडे वळिवले. Âयावेळी बाबाªक शाह जौनपूर ÿांताचा राºयापाल होता. िसकंदर शाहने
Âया¸याशी सामोपचाराने घेऊन Âयाचे वचªÖव ÖवीकारÁयास सांिगतले. परंतु बाबाªक शाहने
नकार िदÐयावर िसकंदर शाह ने Âयाला खुले आÓहान िदले. Âयाने बाबाªक शाहावर हÐला
कłन Âयाचा पराभव केला. परंतु पुÆहा Âयाला जौनपूरचे राºयपाल पद परत केले. परंतु Âया
ÿांतातील पूवाª®मीचा शीकê राजा हòसेन शाह याने िचथावणी िदÐयाने जहागीरदारांनी उठाव
केला परंतु तो Âयाला दडपता आला नाही. Âयामुळे तो जौनपूर सोडून पळून गेला. शेवटी
िसंकदर शाहाने तो उठाव मोडून काढला व पुÆहा बाईक शाहास तेथे आपला राºयपाल
नेमला. Âयानंतर िसकंदर शाहाने िबहार आिण ितरहट िजंकून घेतले आिण बंगाल¸या
सुलातानाशी मैýीचा तह केला. इ.स. १५०५ मÅये Âयाने आगöयाची Öथापना केली.
बहलोल लोदी¸या मानाने िसकंदर शाहाने सुलतानशाहीची ÿितķा आिण शĉì
वाढिवÁयाचा िनIJय केला होता. Âयासाठी Âयाने अनेक िनयम व दरबारी िशĶाचारांची
अंमलबजावणी केली. Âयानंतर Âयाने 'अमीरांवर' आपले िनयंýण ÿÖथािपत केले. Âयाने
ÿशासनाचा पुनआढावा घेतला व आिथªक िहशोबावर व Âया¸या तपासणीवर भर िदला.
आिथªक हलगजêपणासाठी मोठा असो कì छोटा हे न पाहता Âयाने कडक िश±ा ठोठावÐया.
या िशवाय Âयाने गुĮहेर िवभागाचे संघटन केले. एवढेच नÓहे तर सरदारां¸या िनवासा¸या
िठकाणी Âयाने गुĮहेर नेमले.
िसकंदर शाह हा अÂयंत द± ÿशासक होता. Âयाने शेती व Óयापारा¸या िवकासास उ°ेजन
िदले आिण सावªजिनक मागा«ची सुर±ा वाढिवली. तो Æयायी, ÿजाहीतद± आिण दानशूर
सुलतान होता. Âयाने गरीबांना नेहमीच मदत केली. तो Öवतःच एक पिशªयन िवĬान होता.
तो लोदी घराÁयाचा सवा«त महान सुलतान होता. Âयाने संÖकृतमधील वैīकìय úंथांचे
पिशªयन भाषते भाषांतर केले व इतरही िवĬानांना राजा®य िदला. तरीसुĦा Âयाचा एक
महßवाचा दोष Ìहणजे तो धािमªकŀĶ्या असिहÕणू होता. Âयाने अनेक िहंदू मंिदरांचा िवÅवंस
केला. िफरोजशाह तुघलघाÿमाणे ÂयानेसुĦा धमा«तराला (िहंदूंचे मुिÖलमांमÅये) ÿोÂसाहन
िदले. Âयाने अनेक िहंदूचा छळ केला व Âयां¸यावर कडक िनब«ध लादले. बöयाच जणांना
Âयाने इÖलाम अथवा मृÂयू याबाबतीत हतबल कłन धमा«तर करावयास लावले. जर िहंदूंनी munotes.in

Page 60

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
60 धमा«तर करÁयास नकार िदला तर Âयांना मृÂयुस सामोरे जावे लागले. Âया¸या Ļा
धमªवेडेपणामुळे िहंदू ÿजा Âया¸यापासून दूर गेली होती.
४. इāाहीम लोदी (इ.स. १५१७-१५२६):
िदÐली¸या सुलतानशाहीवर राºय करणारा लोदी घराÁयाचा शेवटचा सुलतान Ìहणजे
िसकंदर शाहाचा मोठा मुलगा इāाहीम लोदी होय. Âया¸यामÅये आपÐया वडीलांचे गुण
नÓहते व आपली राजकìय स°ा तो मोठ्या जबरदÖतीने राबवू पाहात होता. Âयाचा Öवभाव
अितशय तापट असÐयाने Âया¸यामÅये व Âया¸या अफगाण सरदारांमÅये अनेकवेळा गैर
समज िनमाªण झाले. क¤þीय ÿशासनाचे हòकूम पाळÁयास ते बöयाच वेळेस नकार देते होते.
Âयाचे आजोबा बहलोल लोदी यांनी आपÐयातील कौशÐय, मुÂसĥीपणा यां¸या जोरावर
अफगाण सरदारांना िनयंýणामÅये ठेवले होते तर िसकंदर शाहाने आपÐया ÓयिĉमÂवा¸या
जोरावर Âयां¸यावर िनयंýण िमळवले होते. परंतु इāाहीम लोदी¸या अंगामÅये आपÐया
पूवªजांसारखे मुÂसĥीपणा, कौशÐय यांसारखे गुण नसÐयामुळे तो Âया बाबतीत असमथª
ठरला. Âया¸या मते, Âयाला वारसाह³कानेच सुलतानपद िमळाले आहे. Âयामुळे Âयाने
कतªबगार व Öवािभमानी अफगाण सरदारांवर अनेक कडक बंधने लादली व िनयम बनवले.
Âयां¸या सुिवधा रĥ केÐया. िफåरÔता असे िलिहतो, “इāाहीम नेहमी Ìहणत असे कì,
सभोवतालचे सवª लोक ही सामाÆय ÿजा आहे आिण सरकारचे नोकर आहेत. अफगाण
सरदारांना दरबारामÅये सुलताना¸या बाजूला बसÁयाची पूवêपासूनची ÓयवÖथा असताना
इāाहीमने Âयांना हातीची घडी घालून उभे राहÁयाची सĉì केली.” Âयामुळे या असंतुĶ
अफगाण सरदारांनी इāाहीमचा लहान भाऊ जलाल यास गादीवर बसवÁयाचा अयशÖवी
ÿयÂन केला. परंतु जलालचे बंड इāाहीमने मोडून काढले. Âयाला पकडून ठार मारÁयात
आले. इāाहीमने अफगाण सरदारांचे बंड करÁयाचे अनेक ÿयÂन पुढे हाणून पाडले.
µवाÐहेरने िसकंदर लोदीसह पूवê¸या सुलतानांचे वचªÖव माÆय करÁयास नकार िदलेला
होता. Ìहणून इāािहम लोदीने µवाÐहेर िजंकÁयाचे ठरिवले. इāािहमने µवाÐहेर िजंकÁयासाठी
मोठे सैÆय पाठिवले. µवाÐहेरचा राजा िवøमजीत याने हÐÐयाला तŌड देÁयाचे ÿयÂन केले.
परंतु Âयाला यश िमळाले नाही आिण शेवटी Âयाने िकÐला इāािहम¸या सैÆया¸या ताÊयात
सोडून िदला. इāािहमचे µवाÐहेर िदÐली सुलतानशाही¸या साăाºयात सामील कłन घेतले
व िवøमजीत यास शमसाबादची जहागीर देÁयात आली. µवाÐहेर¸या मोिहमेत यश
िमळाÐयाने इāाहीमने शूरवीर राणा संग यांचे मेवाड िजंकÁयाची मोिहम ठरिवली मुिÖलम
साधन ľोतानुसार, इāािहमने मेवाड िजंकले होते. परंतु राजपूत इितहासकारां¸या मते,
राणा संगाने इāाहीमचा पराभव केला होता.
पुढे इāािहम लोदीला अफगाण संघषाªस सामोरे जावे लागले. इāािहमने सरदारांची िनघृण
क°ल केÐयावर सवªý अफगाण सरदारांनी उठाव करÁयास सुłवात केली. बहादूर शहा¸या
नेतृÂवाखाली िबहार Öवतंý झाले. पंजाबाचा राºयपाल दौलत खान
लोदी आिण इāाहीमचा काका आलम खान यांनी इāाहीमला िदÐली¸या गादीवłन दूर
करÁयासाठी भारतावर आøमण करावे असे िनमंýन आपÐया दूतांकरवी काबूलचा
राºयकताª बाबर यास पाठिवले. शेवटी इ.स. १५२६ मÅये बाबरने भारतावर आøमण केले.
इāािहम लोदीचा पराभव केला व Âयाला ठार मारले. ते युĦ 'पानीपतचे पिहले युĦ' Ìहणून munotes.in

Page 61

सुलतानशाही (तुघलक, सैÍयद व लोदी घराणे)
61 मÅययुगीन भारता¸या इितहासांत ÿिसĦ आहे. या युĦाने िदÐली¸या सुलतानशाहीचा
आिण लोदी घराÁयाचा व मुघल साăाºयाचा उदय झाला.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- १) लोदी सुÐतान Ìहणून ÿामु´याने कोणास नेमले जाई?
ÿij- २) िसंकदर लोदीने सुलतानशाहीची ÿितķा कशी वाढवली?
४.५ सारांश गुलाम घराÁयानंतर िदÐली¸या िसंहासनावर िखलजी व तुघलक घराÁयाची स°ा Öथापन
झाली. अÐलाउĥीन िखलजीने ÿशासनात आपला दरारा िनमाªण केला. Âयाबरोबर उ°र-
दि±ण भारतावर स°ा Öथापन करणारा पिहला सुलतान होता. महंमद तुघलकने अिभनव
ÿयोगा¸या माÅयमातून आिथªक सुधारÁयाचा व ÿशासकìय बदल करÁयाचा ÿयÂन केला
परंतु ÂयामÅये अपयश आÐयाने Âया¸यावर िटका झाÐया. िफरोजशहा तुघलकने अनेक
सामािजक सुधारणा कłन Öथैयª िनमाªण केले.
वरील ÿमाणे पािहÐयास सÍयद घराÁयाने ३७ वष¥ िदÐली¸या गादीवर राºय करÁयाचे
कसेबसे ÿयÂन केले. परंतु Âयांचे सुलतान अÂयंत अकायª±म, चैनी व िवलासी िनघाÐयामुळे
शेवट¸या सुलतान अलाउĥीन आलम शाहाने आपली स°ा बहालोल लोदी¸या हाती िदली.
Âयानंतर आलेÐया लोदी घराÁयाने िदÐलीवर ७६ वष¥ राºय केले व बöयापैकì िÖथरता
िनमाªण करÁयाचे ÿयÂन केले. परंतु अंतगªत बंडाÑया, उठाव यांनी Âयांना नकोसे केले व
शेवटी इ.स. १५२६ मÅये पानीपतचे पिहले युĦ होऊन मुघल आøमक बाबरने इāाहीम
लोदीचा पराभव कŁन नवी घराणे शाही “मुघल साăाºय” या नावाने Öथापन केली.
४.६ ÿij १) तुघलक घराÁयाचा उदय कसा झाला ते सांगून महंमद-िबन-तुघलकाचे साăाºय
िवÖताराचे धोरण ÖपĶ करा.
२) महंमद-िबन-तुघलक या¸या योजना काळा¸या पुढील असूनही Âयात Âयाला यश का
आले नाही?
३) महंमद-िबन-तुघलकाला इितहासात ‘वेडा महंमद’ Ìहणतात या िवधानाशी आपण
सहमत आहात काय? याचे िवĴेषण करा.
४) सÍयद घराÁयाची मािहती िलहा.
५) लोदी घराÁयाची Öथापना व िवनाश यावर भाÕय करा.

munotes.in

Page 62

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
62 ४.७ संदभª १) िभडे, नलावडे, नाईकनवरे – मÅययुगीन भारत (सामािजक आिथªक, सांÖकृितक) –
फडके ÿकाशन कोÐहापूर
२) जे. एल. मेहता – मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास, खंड पिहला – के. सागर
ÿकाशन, पुणे
३) ÿा. रं. ना. गायधनी – मÅययुगीन भारताचा इितहास (७५०-१७६१) – के. सागर
ÿकाशन, नागपूर
४) डॉ. श. गो. कोलारकर – मÅययुगीन भारत (१२०६ ते १७०७) – ®ी. मंगेश ÿकाशन,
नागपूर
५) डॉ. धनंजय आचायª – मÅययुगीन भारत (१००० ते १७०७) – ®ी. साईनाथ
ÿकाशन, नागपूर
६) डॉ. िवभा आठÐये – ÿाचीन व मÅययुगीन भारत – अंशुल ÿकाशन, नागपूर
७) डॉ. श. गो. कोलारकर – भारताचा इितहास – ®ी. मंगेश ÿकाशन, नागपूर
८) ÿा. जयंिसंगराव पवार – मराठी साăाºयाचा उदय व अÖत – मेहता ÿकाशन
९) R.C.Mujumdar – The delhi Sultanate – Bhartiya Vidya Bhavan,
Mumbai
१०) बारगळ व ढवळे – मÅयकालीन भारत – िवīा ÿकाशन, नागपूर
११) कु. ना. िचटणीस – मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा – पुणे १९८२

*****
munotes.in

Page 63

63 ५
िदÐली सÐतनतकालीन ÿशासन
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ सुलतान कालीन क¤िþय ÿशासन ÓयवÖथा
५.३ ÿांतीय ÿशासन
५.४ Öथािनक ÿशासन
५.५ सुलतानशाहीतील महसुल
५.६ सुलतानशाहीतील Æयाय ÓयवÖथा
५.७ सुलतान कालीन सैÆय ÓयवÖथा
५.८ सारांश
५.९ ÿij
५.१० संदभª
५.० उिĥĶे १) सुलमान कालीन क¤िþय व ÿांतीय ÿशासनाची मािहती घेणे.
२) सुलतान कालीन महसूल ÓयवÖथेचे वणªन करणे.
३) सुलतान कालीन Æयाय ÓयवÖथा व लÕकर ÓयवÖथेतील मािहती सांगणे.
५.१ ÿÖतावना १२०६ ते १५२६ हा कालखंड सुलतानाशाहीचा कालखंड मानला जातो. या काळात
िदÐली¸या िसंहासनावर गुलाम, िखलजी, तुघलक, सÍयद, लोदी इÂयादी घराÁयातील
स°ािधशांचे वचªÖव होते. २१ एिÿल १५२६ ¸या पिहÐया पािनपत युĦात लोदीचा पराभव
होऊन सुलतानशाहीचा शेवट झाला. Âयांचे ÿशासन अितशय उ°म हो ते. या
सुलतानशाही¸या ÿशासन ÓयवÖथेची मािहती िविवध साधनातून िमळते. ही साधने फारसी
अरबी भाषते िलिहलेली आहे. हसन िनझामीचा ताजुल-मासीर, िमनहाज-उस िसराजचा
तबकाए-ए नासीरी, िझयाउĥीन बरनीचा -तारीख-ए-िफरोजशाही, अमीर खुąोचा खजायम-
उल फतुह, शÌसए-िसराज अफìरचा -तारीख-ए-िफरोजशाही, मोरोवकोचा ÿवासी
इÆनबतुताचा-िकताब-उल-राहता, याहा-िबन-अहमदचा तारीख -ए-मुबारकशाही या úंथाचा
साधन Ìहणून उपयोग होतो. Âयाचÿमाणे शासकìय पýÓयवहार, मांडिलक व सुभेदार यांचा
पýÓयवहार, िविवध कारणांसाठीचे िविवध आदेश यां¸याआधारे मुलकì ÿशासन ÓयवÖथेची
मािहती िमळते. सुलतानशाही काळातील वाÖतुकला, िशÐपकला यां¸या अवशेषांवłन munotes.in

Page 64

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
64 मािहती िमळते. सुलतानशाही काळातील ÿशासनाचे क¤िþय ÿशासन, ÿांतीय ÿशासन व
Öथािनक असे तीन िवभाग आहेत.
५.२ सुलतान कालीन क¤िþय ÿशासन ÓयवÖथा १) सुलतान आिण Âयाचे कायª: भारतात राºय Öथापन करÁयापूवê मुिÖलम
राºयकÂया«नी सुलतान ही पदवी धारण केली होती. Âयाचा अनेक अथाªने उÐलेख
केला जातो. कुराणामÅये सुलतानचा उÐलेख भाववाचक łपात केलेला आहे. ÿथम
िहजरी शताÊदé¸या शेवटपय«त ÿांताचा गÓहनªर¸या łपात उÐलेख केलेला आहे.
िखलाफतीचे िवभाजन झाÐयावर अनेक ÿांतात ÖवातंÞय घोिषत केले. Âयांनी सुलतान
ही उपाधी धारण केली. भारतात महंमद गझनी¸या वेळी सुलतान Ìहणजे Öवतंý
शासक असा Âयाचा अथª होता.
सुलतान हा Öवतः¸या ÿदेशात अÅय±/ÿमुख, सवō¸य, सेनाÅय±, िविधिनमाªता, मु´य
Æयायािधश समजत होता. राºयाची सवª शĉì Âया¸या हातात होती. Âयामुळे तो अिनयंýीत
स°ाधारी होते. मुिÖलम कायदा शाľानुसार सुलतानाचे पुढीलÿमाणे कायª.
१) इÖलामाचे र±ण करणे
२) लोकांचे वाद िमटवणे.
३) भूÿदेशाचे संर±ण करणे
४) फौजदारी कायदे लागू करणे व बनवणे
५) मुिÖलम राºयावर आøमण करणारांशी युĦ करणे.
६) कािफरां¸या िवरोधी िजहाद पुकारणे.
७) सवª कर एकिýत करणे
८) सावªजिनक कोषातून योµय लोकांना भ°ा देणे.
९) Æयाय व सावªजिनक कायª करÁयास मदत करणारा अिधकारी नेमणूक करणे.
सुलतान Öवतःला ईĵराचा ÿितिनधी मानत असे. सैĦांितक ŀिĶकोणातून असे समजले
जाते कì, सुलतानाने कुराणा¸या िनयमानुसार शासन चालवावे. परंतु Óयवहारात
सुलतानांची िहंदूबाबत ही िनती वापरली नाही. Âयां¸यावर अनेक ÿकारचे अÂयाचार केले.
िहंदुची पिवý Öथाने अपिवý करणे. धमाª¸या नावावर अिधकार व कर लादणे. Ìहणजे
सुलतानाची स°ा िनरंकुश होती. सुलतान हा ÿशासन यंýणेतील सवª®ेķ होता. शासनाची
सवª शĉì Âया¸या हाती होती. सवª अिधकाöयां¸या नेमणूका करणे, बढती देणे, वेळÿसंगी
Âयांना पद¸युत करणे. Âयाचा शÊद हा अंितम िनणªय मानला जात असे. सुलतानाला
राºयकारभारात अनेक लोकांची गरज असे. आपÐया Öवाथाª¸या व िहता¸या र±णासाठी
अमीरवगाªची मदत गरजेची होती. उलेमावगाªचा मुिÖलम समाजावर ÿभाव असÐयाने, Âयाची munotes.in

Page 65

िदÐली सÐतनतकालीन ÿशासन
65 मदत गरजेची होती. बÐबन, अÐलाउĥीन िखलजी, नािसłĥीन, खुľोशाह, महंमद तुघलक
या सुलतानांनी उलेमा¸या वचªÖवाला िवरोध केला.
सुलतान ÿशासनात सैिनकì ÿशासनाला महßव होते. Âयां¸या मदतीने राºयात शांतता
सुÓयवÖथा ठेवणे. ÿशासन चालवणे. युĦाचे नेतृÂव करावे लागत असे. राºया¸या उÂपादन
वाढीसाठी कर बसवणे, अनेकांना िश±ा करणे, Æयायदान करणे. Æयायदान ±ेýातील
सवō¸च अिधकारी होता. Âयांना काझीची मदत ¶यावी लागत असे. बलबन हा पिहला
सुलतान होता कì, Âयाने Æयायदानाकडे ÿथम ल± िदले. इÊज बतुता¸या मते महंमद
तघलक आठवड्यात दोन िदवस िदवान-ए-खान मÅये Æयायालय भरवत असे. सुलतान
आपÐया ÿजेवर ÿभाव पाडÁयासाठी भÓय दरबाराचे आयोजन करीत असे. दरबारात येणे-
जाणे याचे िनयमानुसार पालन करावे लागत. सुलतान शेकडो दास-दासी ठेवत असे.
सरदार मंडळी अनेक भेटवÖतू देत असे. Âयाचे एकंदरीत जीवन िवलासमय असे. मुिÖलम
उलेमा, मौलाना यांचा आदर करत असे. सैÆयांची मदत िमळावी या हेतूने "शरा"चे पालन
करत असे. राºयातील Óयवहारीक ÿij मजिलए-ए-आम िकंवा मजिलए-ए-खलबत¸या
समोर ठेवत असे. या दोÆही सभा Ìहणजे सुलतानाला मािहती व सÐला देणाöया लोकां¸या
सभा होÂया. सभेमÅये सुलतानाचे िवĵासपाý लोक, िमý, िहतिचंतक नातलग,
उ¸चािधकारी असे. राºयाचे चार मंýी असे. या सिमतीचा सÐला सुलतानाला बंधनकारक
नसे. सुलतान दुबªल असेल तर सभा ÿबळ असे.
२) मंिýमंडळ: सुलतानाला राºयकारभारात मदत करÁयासाठी मंýीमंडळ असे. गुलाम
घराÁया¸या काळात वजीर, अरीज-इ-मामिलक, िदवाण-ए-इÆशा, िदवाण åरसालत हे
चारच मंýी होते. कालांतराने या मंÞयां¸या सं´येत वाढ झाली. बलबनने मंÞयामÅये
काया«चे िवभाजन केले.
I. वजीर िकंवा िदवाने वजारत: सुलतान काळात वजीरचे पद Öथायी Öवłपात होते.
गुलामवंशा¸या ÿारंभापासून हे पद होते. तो राºयाचा ÿधानमंýी व अथªखाÂयाचा
ÿमुख होता. Âया¸या कायाªलयात िदवाने वजारत असे Ìहणत. राºया¸या इतर
िवभागावर िनयंýण ठेवणे. Âयाला िनिIJत असा पगार होता. राºयाला समृĦ बनवणे.
कर एकý करणे, अिधकारी व कमªचारी यांची नेमणूक करणे. कारखाÆयातील वÖतूं¸या
नŌदी ठेवले. घोडे, उंट, खेचर, अÆय ÿाÁयांची नŌदी करणे, सैÆय व कलाकारं यांना
एकý करणे, Âयांचा पगार देणे, वाढवणे धमªसंÖथानांची, िवĬानाची देखभाल करणे.
िवधवा व अनाथ यांचे र±ण करणे. सावªजिनक ÿijासंदभाªत िनणªय घेणे. Óयापार
ÓयविÖथत करणे.
वजीराला Âया¸या कामात मदत करÁयासाठी नायब वजीर हा अिधकारी असे. लेखा-
परी±ा करÁयासाठी मुशåरफ-ए-मुमािलक (महालेखाकार) मुÖलफì-ए मुमािलक
(महालेखा-परी±क) नावाचे अिधकारी होते. तकाबी कजाªचे िहशोब मुजूमदार करत
असे, जÐलाउĥीन िखलजी¸या काळात िदवान-ए-वÉफ हा िवभाग सुł केला. तो खचª
संÌबंधी पýांची पाहणी करत असे. अÐलाउĥीन िखलजीने िदवाण-ए-अमीरा-
मुÖतकहराज नावाचा िवभाग अथª िवभागा¸या अंतगªत सुł केला. महंमद तघलकने
दीवाण-ए-अमीरा-कोही नावाचा िवभाग Öथापन केला. munotes.in

Page 66

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
66 II. िदवान-ए-आåरज/आåरज-ए-मुमािलक (सैÆय मंýालय): राºया¸या सैÆय िवभागाला
िदवाण-ए-आåरज/िदवाण-ए-अजª असे Ìहणतात. Âया¸या ÿमुखाला आåरज-ए-
मुमािलक/सेनापती Ìहणत असे. आåरज-ए-मुमािलकचे ÿमुख कायª सैÆयाची भरती
करणे, सैÆयात सुÓयवÖथा राखणे, व िशÖत राखणे, सैÆय व घोडे यांचा दजाª चांगला
राखणे सुलताना¸या कायªøमात मदत करणे. Âया¸या आदेशानुसार सैÆयाचे नेतृÂव
करणे.
III. िदवाण-ए-इÆशा / दरबारे-खास (पýÓयवहार मंýालय): सुलतान काळात िदवाण-ए-
इÆशा हा राºयाचा पý िवभाग होता. Âया¸या ÿमुखाला दरबारे खास/हòबीर असे
Ìहणतात. याचे ÿमुख कायª Ìहणजे िवदेशी राजांना, राºया¸या ÿमुख अिधकाöयांना
पाठवणारी पý तयार करणे. महßवा¸या पýांची न³कल आपÐयाजवळ ठेवत असे
सुलतानाचा महßवाचा पýÓयवहार तोच पहात असे. पýÓयवहार मंýालयाला िमनहाजने
दीवाण-ए-अशरफ ही सं²ा िदली आहे. Âयाचा अÅय± दबीर-ए-मुमािलक होय. शाही
घोषणा व पýांचा मसुदा तयार करणे. Âयां¸या माफªत सुलतानाचे आदेश सवा«ना
पाठवणे. या कायाªलयात अनेक सिचव असे Âयांना डबीर Ìहणतात. डबीर¸या
अÅय±ाला सदłल मुहक Ìहणत असे. सुलताना¸या खाजगी डबीरला डबीर-ए-खास
Ìहणत. Âयाचे काम Ìहणजे सुलतानाबरोबर रहाणे, पýÓयवहार पहाणे. फतहनामा
िलिहÁयाचे कामही तोच करत असे. सािहब-ए-दीवाण-ए-इंशा हा सुलताना¸या घिनķ
संबंधात असून सवª राजकìय रेकॉडª सांभाळत असे. दीवाण-ए-इंशाचे कायª अितशय
गुĮ चालत असे. Ìहणून याचा ÿमुख हा सुलतानाचा िवĵासातील असे.
IV. िदवाण-ए-रसालत - (परराÕůीय मंýायल): या िवभागाबाबत इितहासकारां¸यात
मतभेद आहेत. ÿो. हबीबुÐला¸या मते, “परदेशी बाबé¸या संदभाªत हा िवभाग होता.
परदेशी पýÓयवहार, राजदूत पाठवणे व आलेÐया राजदूतांचे Öवागत करणे हे काम
होते. डॉ.कुरेशी यां¸या मते, “या िवभागाचा संबंध धािमªक िवषय व धािमªक Óयĉì,
िवĬान यांना मदत करणे.” परंतु डॉ. आशीवाªदाला, ÿो. हबीबुÐला यांना हे माÆय नाही.
V. सþस-सुदूर (धमाªदाय खाते): सुलतान काळात सदुस-सुदूर हा धािमªक िवभाग असून
Âयाचा ÿमुख मु´य काझी होता. Âयाचे ÿमुख कायª Ìहणजे ÿजा कुराणानुसार जीवन
जगते का? हे पहाणे धमªपंिडत, धािमªक संÖथा, शाळा, गोरगरीबांना, अनाथ यांना
आिथªक मदत करणे.
VI. दीवाण-ए-काझा (Æयाय मंýालय): सुलतान काळात Æयायदान करÁयासाठी Öवतंý
िवभाग असे Âयाला दीवाए-ए-काझा असे Ìहणत Âयाचा ÿमुख मु´य काझी असे.
ÆयायÓयवÖथेचे तो िनरी±ण करत असे. तो Æयायालय भरवत असे. इतर
Æयायालयाकडून आलेली अपील तो एकूण Æयाय देत असे.
VII. वरीद-ए-मुमािलक (गुĮहेर खाते): सुलतान काळात हे खाते महßवाचे होते.
राºयातील सवª मािहती सुलतानाला पुरवणे. अÆय देशातील व राºयातील
घडामोडीची मािहती िमळवणे. ती सुलतानाला पुरवणे. इ. कामे करावी लागत असे.
डाक चौिकयांचा ÿबंध ते करत असे. munotes.in

Page 67

िदÐली सÐतनतकालीन ÿशासन
67 VIII. शाही ÿबंधक: हा सुलताना¸या गृह िवभागा¸या ÿमुख असे. Âया¸या
िनयंýणाखाली वकìल-ए-दर, अमीर-ए-हािजब, नकìब, सरजांदार, बरीद-ए
मुमािलक, दीवाण-ए-बÆदगार इ. अिधकारी असे. ते अिधकारी व Âयांचे कायª
ÿमाणे.
१) वकìल-ए-दर: शाही महाल कुटुंब आिण सुलतान यांची Óयĉìगत सेवा करणे.
Öवयंपाक घराची ÓयवÖथा करणे, सुखसुिवधा पुरवणे, आवÔयक वÖतूंचा पुरवठा
करणे. Âयाचा उ¸चािधकारी Ìहणजे नायब विकल-ए-दार होय.
२) अमीर-ए-हािजब: वकìल-ए-दर¸या नंतरचा दुसरा अिधकारी होय. Âयालाच अमीर-ए-
हािजब-ए-बारबक असे Ìहणतात. हा दरबारातील िवधीनायक होता. दरबारी उÂसवांची
ÿितķा राखणे. सुलतान आिण अिधकारी व जनता यां¸या मÅयÖथीचे काम करणे.
सुलतान अनुपिÖथत असेल तेÓहा नायब बारबक हा अमीर केÐयास राजधानीमÅये
सुलतानाचा नायब Ìहणून काम करत असे.
३) नकìब: दरबारी समारंभ मÅये नकìब हा अिधकारी असे. तो राजकìय शोभायाýा¸या
पुढे-पुढे चालत असे. Âयां¸या ÿमुखाला नकìब-उल-नकबा Ìहणत. तो दरबारा¸या
मु´य दरवाजा¸या उंच चबुतरेवर बसलेला आहे.
४) सरजांदार: हा सुलताना¸या अंगर±कांचा ÿमुख असे. डाÓयाबाजू¸या अंगर±काला
सरजांदार-ए-मेमन तर उजÓया बाजूला असलेÐया अंगर±काला सरंजादार-ए-मेसर
Ìहणत. बÐबनने िसÖतानी सैिनकांची या पदावर िनयुĉ केले होते.
५) दीवाण-ए-बÆदगान: िफरोजशहा तघलक¸या काळात गुलामांची ÓयवÖथा करÁया¸या
हेतूने हा िवभाग सुł केला. Âयाचा ÿमुख अशहब-ए-िदवाण-ए बÆदगान होय. गुलामाची
ÓयवÖथा करणे ही ÿमुख जबाबदारी होती.
६) इतर िवभाग: सुलतानकाळात वरील िवभाग, मंýी यां¸या िशवाय अÆय िवभाग मंýी
होते ते पुढीलÿमाणे. दीवाण-ए, अमीर-कोही (शेतीमी), दीवाण-ए मÖतखराज
(करवसुल खाते) मजिलस-ए-खलबत (सÐलागार मंडळ) अमीर-ए आखूर (पागाÿमुख)
मीर-ए-इमारत (मु´य इंिजिनयर) हाजीब (तहÿबंधक) वकìल-ए-दार (िकÐÐया
बाळगणारा) शेख-अल-इÖलाम (मु´यधमªिधश) इ. शासकìय अिधकारी होते.
आपली ÿगती तपासा:
ÿij- सुलतान कालीन क¤िþय ÿशासन ÖपĶ करा. उ°र:
५.३ ÿांतीय ÿशासन सुलतानाची ÿांरभीची वषª हे साăाºय िवÖतार व सुर±ा या ÿijांची सोडवणूक करÁयात
गेली. Âयामुळे संपूणª राºयाचे Âयांनी िवभाजन इĉामÅये केले. फारसी शासना¸या
आदेशावर महÌमद गझनीने पंजाबमÅये इĉा सुł केला. खिलफाने आपÐया राºयाचे
िवभाजन इĉा मÅये कłन अमीर िकंवा आमीलो (गÓहनªर) यांनी नेमणूक केली. Âयां¸याकडे
आवÔयक ÿशासन ÓयवÖथा, लÕकर, महसूल याची जबाबदारी सोपवली. गुलाम वंशा¸या munotes.in

Page 68

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
68 काळात ÿांतीय शासन ÓयवÖथेचा साचा साधा सुधा बनवला Âयाचा ÿमुख अिधकार सैिनकì
होता. अÊबासी खिलफाने आपले राºय इĉादारकां¸या Öवाधीन केले. अÐलाउĥीन
िखलजी¸या काळात इĉा बंद कłन Âया ऐवजी सुबा तयार करÁयात आला. ÿारंभी¸या
काळातील इĉा Ìहणजेच नंतर¸या काळातील सुबा िकंवा ÿांत होय. िखलजी¸या काळात
११ तर महंमद तघलक¸या काळात २३ ÿांताची सं´या होती. या इĉादारांचे तीन ÿकार
केलेले होते.
१) इĉादारांचे ÿकार:
I. इमारत-ए-खास: या ÿातांना अमयाªिदत अिधकार होते. Âयांना राºयपालाचा दजाª
होता. या इĉादाराचे कायª Ìहणजे, सैिनकì कामकाज पहाणे. म³का याýेची तयारी
करणे. शुøवार व ईद¸या सावªजिनक नमाजाचे नेतृÂव करणे. कािफरां¸या िवरोधी
पुकरणे. लुटी¸या संप°ीची वाटणी सैिनक व सरकारी कोषात १/५ इतकì करणे.
सावªजिनक सुर±ा राखणे. कर बसवणे व गोळा करणे इ. अिधकार होते.
II. इमारत-ए-आम: या वगाªतील इĉादारांना मयाªिदत अिधकार होते. केवळ सैिनकांची
देखरेख करणे, बंडवाले व गुÆहेगारांना िश±ा करणे. गृहसुर±ा ठेवणे, Âयांना Æयायदान,
नमाजाचे नेतृÂव, काजी-महसुल अिधकाöयांची नेमणूक करÁयाचे अिधकार फौजदारी
खटÐयात Âयांचा अिधकार होता.
III. इमारत-ए-इिÖतला: वरील दोन इĉदार/गÓहनªर िशवाय िविध-शाľांचा ितसरा
इĉदार होता. हे पद अनािधकार Öवłपात ÿाĮ झाले. ही Óयĉì गÓहनªर कायदा
Öवीकार करÁयासाठी असे. एक ÿकारे इÖलाम¸या आÅयािÂमक नेता असे. Âयाला
शपथ/ÿित²ा ¶यावी लागत असे. खलीफा¸या सÌमान व वैभवाची सुरि±तता राखणे,
सावªजिनक ÖवŁपात खिलफाचे ÿित समपªण ÿदशªन करणे. खिलफामाफªत धािमªक
पदावर, काजी व ईमामचा सÆमान राखणे. सुलतान काळात तीन ÿकारचे इĉदारक
गÓहनªर होते. लखनौ दूर असÐयामुळे Öवतंý गÓहनªर Öवłप अिधकार िदले.
बंगालमÅये अधª-Öवतंý गÓहनªर बलबनने िनयुĉ केला. अÐलाउĥीन िखलजीने दि±न
भारतात वािषªक कर घेऊन Âयांना अंतगªत ÖवातंÞय िदले. याÿमाणे तीन गÓहनªरला
माÆयता िदला.
२) सुलतान काळात ÿांताचे वगêकरण: सुलतान काळात राºयिवÖतार ÿिøयेत ÿांताचे
वागêकरण वेगवेगÑया कालखंडामÅये वेगवेगÑया Öवłपात झाले. बलबन,
अÐलाउĥीन िखलजी यांनी राºयिवÖतार कłन नवे ÿांत िनमाªण केले. मुबारकशाह
िखलजीने दि±ण राºयावर ÿभाव टाकÁयासाठी मुिÖलम गÓहनªरची नेमणूक करणयास
सुłवात केली. सुलतान काळात ÿशासन ÓयवÖथेसाठी तीन ÿकारचे ÿदेश होते. या
तीन ÿकार¸या ÿदेशातून तीन ÿांताचा जÆम झाला. ते पुढील ÿमाणे.
I. मुलतान, पुवª पंजाब िकंवा दोआब ÿदेश: हा ÿांत लहान असून सुलतानाचे िनयंýण
अिधक होते. या ÿांता¸या गÓहनªरला वली िकंवा मूĉì Ìहणत असे. हे इमारत-ए-आमचे
अिधकार उपभोग असे. munotes.in

Page 69

िदÐली सÐतनतकालीन ÿशासन
69 II. गुजरात, माळवा, िबहार व बंगाल ÿदेश: हा ÿांत क¤þापासून दूर सुलताना¸या
Óयĉìगत िनयंýणापासून मुĉ होता. या ÿांता¸या गÓहनªरला वली िकंवा नायब Ìहणत
असे कधी-कधी सुलतान ही सं²ा धारण करत असे. इमारत-ए-खासचे अिधकार
उपभोगात असे. बलबन¸या भाऊ बुरगखान याने सुलतान ही सं²ा बंगाल¸या गÓहनªर
असताना धारण केली होती.
III. करद राºय: नाममाý सुलताना¸या िनयýंणाखाली होता. हे Öवाय°राºय असून
सुलतानाला कर देत असे. समकालीन इितहासकार ÿांत या शÊदाचा उÐलेख करत
नाही, तर राºयाचे िवभाजन “इĉा" व िवलायन शÊदाने दाखवले आहे. हा शÊद मÅय
अिशयात ÿचिलत होता. Âयाला तुकाªनी आपला बनवला. रेवटê¸या जहागीर¸या
łपात याचा उÐलेख केला आहे. इĉामÅये सुलतानाचा अिधकार होता. ÿो.कुरेशी
यां¸या मते मुĉì (इĉाचा अिधकारी) शÊदाचा ÿयोग गÓहनªरसाठी केला जात असे.
वली शÊद केवळ असाधारण शĉì असणाöया गÓहनªरसाठी आहे.
३) ÿांतीय अिधकारी:
i. गÓहनªर/मुĉì/राºयपाल: सुलतान काळात ÿांताचा ÿमुख गÓहनªर मुĉì असे. Âयाची
नेमणूक क¤þ सरकारकडून होत असे. ÿांताचे लोक Âया¸या िवłĦ सुलतानाकडे
तøार करत असे. गÓहनªरवर सवª िनयंýण सुलतानाचे असे. हा ÿांता¸या
राजधानीमÅये रहात असे. Âया¸या अनुपिÖथतीत नायब काम पहात असे. अलतमशने
कनौजला नायब गÓहनªरची िनयुĉì केलेली होती. गÓहनªरचे वेतन एकूण उÂपादना¸या
१/२० भाग किमशन Ìहणून िदले जात असे. सुलताना¸या ÿांरभी¸या काळात
गÓहनªर¸या अिधकाराखाली सैिनक व महसूल िवभाग होता. आपÐया ÿांतात शांतत,
सुÓयवÖथा राखणे, सुलतानाला गरजेÿमाणे लÕकर पुरवणे. युĦा¸यावेळी सैÆय
पाठवणे. ÿजेकडून कर वसूल करणे. सुलतान कमकुवत असÐयास गÓहनªर Öवतंýपणे
वागत असे. बलबन व अÐलाउĥीने िखलजी यांनी गÓहनªरवर पूणª िनयंýण ठेवले होते.
महंमद तुघलक व िफरोजशहा तुघलक¸या काळात गÓहनªर Öवतंýपणे वागत असे.
ii. सािहब-ए-िदवाण: हा ÿांताचा िव° िवभागचा अिधकारी असे. सुलतान, वजीरा¸या
िशफारशीनुसार Âयाची नेमणूक होत असे. अथªÓयवहार पहाणे हे Âयाचे काम. जमा-खचª
तायर करणे, क¤þाला पाठवणे. Âया¸या मदतीसाठी मुÖतåरफ, कारकून होते.
iii. ´वाजा: याची िनयुĉì इĉामÅये केली जात असे. परंतु Âया ÿदेशातला कोणÂयाही
ÿकारातील इĉा/ÿांत Ìहणत नाही. अÔया ÿदेशात Âयाची िनयुĉì केली जात. या
ÿेदशातील कराचा िहशोब ठेवणे. सुलताना¸या आदेशानुसार क¤िþय कोषागारात जमा
करणे Âयाची िनयुĉì वजीरा¸या िशफारशीनुसार सुलतान करत असे. इĉामÅये Âयाची
उपिÖथती Ìहणजे गÓहनªर¸या अिधकारावर एक ÿकारचे िनयंýण होते.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- सुलतान कालीन ÿांितय ÿशासनाची मािहती सांगा.
munotes.in

Page 70

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
70 ५.४ Öथािनक ÿशासन १) िशक (िजÐहा) : ÿांताचे िवभाजन िजÐĻामÅये केलेले होते. Âयास िशक असे Ìहणत.
Âया¸या ÿमुखाला िशकदार असे Ìहणत. Âयाचे काम आपÐया िवभागात शांतता व
सुÓयवÖथा राखले होय.
२) परगाणा: िशकाचे िवभाजन परगने मÅये केलेले असे. ÂयामÅये साधारण ८४ ते १००
खेडी असे. Âयाचा ÿमुख चौधरी असे. Âया¸या मदतीसाठी आमल व मुशरफ असे.
आमलचे कायª शांतता राखणे तर मुशरफचे कायª महसूल वसूल करणे. यािशवाय एक
खजाची, दोन कारकून एक कानूनगो इ. कमªचारी होते. शेतकöयां¸या अवÖथेची
मािहती अिधकाöयांना देÁयासाठी चौधरी हा अिधकार असे.
३) úाम/खेड: परगाÁयाचे िवभाजन गावात केलेले आहे. ÿशासनातील सवाªत शेवटचा
घटक Ìहणजे गाव होय. खेड्याचे ÿशासन Öवयंपूणª होते. हा सवा«त छोटा इĉा होता.
कारभार पंचायत करत असे. ÿमुख मुकादम असे. खोत, चौधरी, पटवारी, चौकìदार
इ. कमªचारी होते. नÌबरदारचे कायª वसुल गोळा करणे व शांतता राखणे. अÐलाउĥीन
िखलजीने शेतसारा वसुल करÁया¸या कामातून मुĉता केली.
४) नगरÿशासन: मोठ्या शहरास नगर Ìहणत असत. नगराचा कारभार पाहÁयासाठी
कोतवाल नावाचा अिधकारी असे. नगराचे ÿशासन, सुÓयवÖथा इ. कामे करावी लागत
असे. Âया¸या मदतीसाठी ÿशासकìय नोकरवगª असे.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- Öथािनक ÿशासन ÖपĶ करा.
५.५ सुलतानशाहीतील महसुल (REVENUE) सुलतानशाही काळातील िव° ÓयवÖथेचा आधार Ìहणजे शरा व अÊबािसद खलीफांची
परंपरा होती. Âयाच ÿमाणाने सुÆनी पंथीय पंिडता¸या हनफì संÿदायावर आधाåरत आिथªक
धोरण होते. सुलतान कालीन उÂपÆनाची साधने दोन ÿकारची होती. धािमªक Öवłपाची व
धमª िनरपे± Öवłपाची.
१) धािमªक Öवłपाची साधने:
i. जकात: हा ÿथम ®ेणीचा कर होता. हा केवळ मुसलमान वगाªकडून वसूल केला जात
असे. Âयालाच सामुिहक łपात जकात असे Ìहणतात. हा धािमªक कर होता.
Óयĉì¸या एकूण उÂपÆना¸या १/४ इतका िहÖसा īावा लागे, Âयाला िनसाब असे
Ìहणतात. Âयाची वैिशĶ्येपूणª तßवे.
१) यावर सुलतानाचा पूणª अिधकार असे.
२) हा जीवना¸या मौिलक आवÔयकतेपे±ा अिधक आहे. munotes.in

Page 71

िदÐली सÐतनतकालीन ÿशासन
71 ३) ऋणातून मुĉ होणे. जकातीपासून गोळा झालेला उÂपÆन सामािजक कामे,
मिशदीची दुłÖती, धािमªक कायª करणारे व गरीब लोकांना मदत िदली जात असे.
ºयांची आिथªक पåरिÖथती चांगली आहे. Âया मुिÖलम लोकांकडून हा कर गोळा
केली जात असे.
ii. आयात-िनयाªतकर: आयत-िनयाªत संबंधी वÖतुवरही Óयापारी कर बसवला होता.
वÖतु¸या िकंमती¸या दोन ट³के मुसलमान व चार ट³के िहंदू Óयापाöयाकडून कर घेतला
जात असे. घोडे आयातकर मुसमानाकडून ५ ट³के तर िहंदुकडून १० ट³के कर वसूल
केला जात असे. इÊन बतूता¸या नुसार सुलतान आयात करा¸या Öवłपात चौथाई वसूल
करत असे. परंतु महमंद तुघलकने तो बंद केला. िसकÆदर लोदीने अÆन-धाÆयावरील कर
कमी केला. दांगानाह नावाचा कर लागू केला. तो िफरोज तुघलकने तो रĥ केला.
२) धमª िनरपे± कर: सुलतान काळामÅये भूिमकर (असर/उशर), खÌस, खरज, िजिझया
इ. करांचा ÿामु´याने समावेश होतो.
i. भूिमकर (अशर/उशर कर): हा महसूल उÂपÆनाचे ÿमुख साधन होते. सवª जिमन
सुलताना¸या ताÊयात होती. ÿारंभी¸या काळात उÂपÆनाचा पाचवा भाग शेतसारा घेत
असे. अÐलाउĥीन िखलजीने १/२ एवढा शेतसारा गोळा केला. साधारण शेतसारा
उÂपÆनाचा १/१० ट³के भरावा लागत असे. सवª जिमनीचे एकूण चार ÿकार होते.
१) खिलसा
२) इĉमÅये िवभागलेली जमीन, 'मुĉì'¸या मालकìची असते.
३) तालु³यातील िकंवा खेड्यातील िहंदू ÿमुखां¸या ताÊयात काही जमीन असे. ते
Öवत: सुलतानाशी बांधील असत.
४) जमीनीचा चौथा ÿकार Ìहणजे मुिÖलम िवĬान व संतांना दान िदलेली जमीन होय.
पिहÐया ÿकारातील जिमनीचा महसूल उपिवभागातील अिमल नावाचा अिधकारी, चौधरी,
मुकादम यां¸यामाफªत शेतकöयांकडून गोळा करीत असे. क¤þ सरकारमÅये भरत असे. 'इĉ'
मधील महसूल मुĉì गोळा करीत असे व आपला वाटा काढून घेत, उरलेला महसूल
सरकारात जमा करीत असे. व³फ जमीन िकंवा इनाम जिमनीवर कर नसे.
ii. खÌस कर: युĦातील लुटी¸या संप°ीला खÌस Ìहणतात. शरा¸यानुसार सवª लुटी¸या
संप°ीमÅये १/५ भाग सरकार¸या खिजÆयात जमा करणे व उरलेला ४/५ भाग सैिनकाना
समान वाटणे. सुलतानाने िनवडलेÐया वÖतूना सफìयाह Ìहणत असे. अÐलाउĥीन
िखलजीने. ४/५ िहÖसा सरकारात जमा केला व १/५ िहÖसा सैिनकांना वाटला.
जिमनीमÅये गडलेली संप°ी ÿाĮ झाली तर, ºयांने शोधून काढली Âयाला ४/५ व
सरकारला १/५ िहÖसा िदला जात असे. ºयाने ही संप°ी शोधून काढली. परंतु Âया
जिमनीचा तो मालक नसे तर, जिमनी¸या मालकाला ४/५ िहÖसा िदली जात असे. एखादी
मुिÖलम Óयĉì पुýहीन मरण पावला तर, Âयाची सवª संप°ी सरकार जमा केली जात.
Âयाचÿमाणे सुलतानाला भेट, नजराणा इ. Öवłपात वÖतू िमळत असे. munotes.in

Page 72

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
72 iii. िखराज कर: हा शेतीकर असून तो सुलताना माफªत वसूल केला जात असे.
मुिÖलमे°र शेतकöयां¸या जिमनीवर ठेवलेÐया करास िखराज असे Ìहणतात. तो कर
१/१० ट³³यांपासून १/२ ट³³यापय«त ठेवलेला असे. अÐलाउĥीन िखलजीने
भूिमकर िशवाय घरकर, कुराणकर (गायरानकर) सुł केला. अफìफ¸या सूचीनुसार
िदÐलीमÅये िकराजमीन, जजारी, दनमान हा कर लागू होता. िकरा जिमन Ìहणजे घर
व दुकानावरील कर, तो गरीब व िवधवाकडून वसूल केला जात असे. १.५० लाख
टंका वािषªक कर वाढला. जजारी Ìहणजे ÿÂयेक ÿाÁया¸या कातडीवर कसाईकडून
१२ जीतल कर गोळ करत द नगान Ìहणजे जकात नाका कर.
iv. िजिजया कर: हा कर मुिÖलमे°र Ìहणजे िहंदूवर बसिवला होता. िहंदूंना जेरीस आणून
धमा«तरास भाग पाडावे. राºया¸या खिजÆयात भर पडेल. या उĥेशाने हा कर
आकारला जात असे. िľया, मुले, िभकारी, गुलाम, दåरþी लोक यांना हा कर नसे.
इतर लोकां¸या ऐपतीÿमाणे तीन वगाªत हा कर वसूल केला जात असे. सवा«त ®ीमंत
लोकाकडून ४८ िदरहम, दुसöया वगाªकडून २४ तर ितसöया वगाªकडून १२ िदरहाम
कर घेतला जात असे. (एक िदरहाम Ìहणजे २५ ते ३० पैसे होय.) या करासंदभाªत
अनेक इितहासकारां¸यात मतभेद आहेत. डॉ. कुरेशी¸या मतानुसार मुिÖलम
साăाºयात मुसलमाने°र, िहंदू, िùIJन वगैरे धमêयांना (Ìहणजे िजÌमéना) सुरि±त
राहó देÁयाचा िजÌमी (हमी) घेÁयाबĥलचा मोबदला होय. काही¸या मते सैिनक सेवे¸या
मोबदÐयात िजिझया घेÁयात येई.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- सुलतान कालीन महसूल ÓयवÖथा सांगा.
५.६ सुलतानशाहीतील Æयाय ÓयवÖथा १) मुसलमान कायīा¸या आधारभूत गोĶी: मुसलमान कायदा कुराण, हदीस, हºमा,
िकयास या चार गोĶीवर आधाåरत आहे. इÖलामी कायīाचा मु´य व आधारभूत ľोत
Ìहणजे कुराण होय. कुराण नंतरचा दुसरा आधार Ìहणजे हदीस िकंवा सुÆनाह आहे.
एखाīा घटनेचे कुराणातून समाधान होत नसेल. ÂयामÅये Âयाचा उÐलेख नसे. अÔया
वेळी मागील Æयायिनवाड्या¸या आधार ¶यावा लागत असे. कायīामÅये ÿिवण
असणाöया लोकांनी मुिÖलम समाजा¸या िहतासाठी Âयांनी बनवलेले कायदे Ìहणजे
झºमा होय. वेळोवेळी बöयाच कायदेसंिहता तयार करÁयात आÐया. यामÅये शेवटची
संúह Ìहणजे फतवा-ए-आलमिगरी होय. धमªशाľ हेच Æयायशाľ² होते.
२) मुिÖलम कायदे: इÖलामी धमªशाळा संबंधीचे कायदे केवळ मुसलमानांना लागू असे.
या कायīाचे चार िवभागात िवभाजन केलेले असे.
१) िदवाणी कायदे: या¸या अंतगªत इÖलामाचे धािमªक कायदे केवळ
मुसलमानासाठीच आिण Óयापारासंदभाªत सवा«ना समान कायदा असे.
२) भूिम संबंधी कायदा: अरबांची कर ÓयवÖथा भारतात सवा«ना लागू करणे. munotes.in

Page 73

िदÐली सÐतनतकालीन ÿशासन
73 ३) इÖलामी फोजदारी कायदा : धािमªक कायīा¸या उÐलंघना संदभाªत हा कायदा
होता. हा केवळ मुसलमानांना लागू होता.
४) गैरमुसलमाना संदभाªत: मुसलमान सोडून सवा«ना Âयां¸या धािमªक व Óयĉìगत
कायīानुसार Âयांना कायदा लागू असे.
३) Æयायलयाचे ÿकार: सुलतानशाही¸या काळात पाच ÿकारची Æयायालये होती. सवª
Æयाय ÓयवÖथेचा ÿमुख Æयायािधश सुलतान असे. ÂयाÂया िनयंýणाखाली Æयायदानाचे
काम चालत असे. Æयायदाना¸या कायाªसाठी िदवाण-ए-काझ हे Öवतंý खाते होते. पाच
ÿकारची Æयाया लये Ìहणजे पिहली तीन Æयायालये िविशĶ ÿकारची होती.
१) िदवाणी: फौजदारी खटÐया चे Æयायालय
२) नोकरवगाª¸या संदभाªतील Æयायालय
३) लÕकरी Öवłपाचे Æयायालय
४) ÿांितय Öवłपाचे Æयायालय
५) पंचायत Æयायलय
४) Æयाय ÓयवÖथेतील अिधकारी:
अ) क¤िþय ÆयायÓयवÖथेतील अिधकरी:
१) सुलतान: सुलतानशाही काळात ÆयायसंÖथेचा ÿमुख सुलतान होता. तोच सवō¸च
Æयायाधीश असे. Óयवहारात सवª Æयायदानाचे कायª काझी¸या माफªत होत असे. कुराण
व हदीस¸यानुसार Æयायदान केले जात असे. फौजदारी खटÐयाचा िनणªय इÖलाम
परंपरानुसार िदला जात असे.
२) काझी-ए-मुमािलक: Æयायदानासाठी िदवाण -ए-काझ Öवतंý िवभाग असे. Âयाचा ÿमुख
वåरķ काझी Ìहणजे काझी-ए-मुमािलक असे. तो सामाÆय िदवाणी व फौजदारी
खटÐयाबाबत मु´य Æयायाधीश असे. Âयाची नेमणूक सुलतान करत असे. सुलतानाचा
दरबार आठवड्यातून दोन वेळा भरत असे. ÂयामÅये उ¸च Öतरावरील व अपील
केलेÐया खटÐयाचा िनकाल देत असे. सुलतानाला तो राºयािभषेकांची शपथ देत
असे. राºयाचे िनयम बनवÁयासाठी सुलतानाला मदत करत असे.
३) पंिडत: एखादा खटला िहंदू Óयĉìगत कायīा¸या अंतगªत िदवाणी ±ेýातील असेल
तर तो खटला पंिडता माफªत चालवत असे. Âयाचा दजाª मुĉì समान असे.
४) िदवाण-इ-मझािलमः नोकरवगाªचा खटला चालवÁयासाठी व कºजांचा िनकाल
देÁयासाठी एक Öवतंý Æयायालय असे. Âयाचा ÿमुख दीवाण-इ-मझािलम हा
Æयायाधीश होता.
munotes.in

Page 74

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
74 ब) ÿांतीय Æयाय ÓयवÖथेतील अिधकारी: सुलतान काळात ÿांतीय Æयायालय चार
ÿकारची होती.
१) सुभेदाराचे/ÿांतिधकाöयाचे Æयायालय
२) काझी-ए-सुबा Æयायालय
३) दीवा ए-सुबा Æयायालाय
४) सदर-ए-सुबा Æयायालय.
१) ÿांतिधकाöयाचे Æयायालय: सुभेदार/ÿांतिधकारी हा सुलतानाचा ÿितिनधी असे.
Ìहणून Âयाचे Æयायालय हे ÿांतातील उ¸च Æयायालय असे. खटÐयाची सुनावणी एखह
करत असे. अपील अटला काझी-ए-सुबा Æयायालयाकडे पाठवत असे. ÿांतातील इतर
Æयायालया¸या िनणªयािवłĦ ÿांतिधकाöया¸या Æयायलयात अपील केले जात असे.
Âया¸या िनणªया िवłĦ क¤þीय Æयायालयात अपील करणे ÿांतीय Æयाय ÓयवÖथेत
मुĉì/ÿांतािधकारी, मुिÆसब, पंिडत, ददबक हे ÿमुख होते. पिहले तीन अिधकारी
क¤þाशी संबंधीत होते.
२) काजी-ए-सुब Æयायालय: या िवभागातील Æयायािधकाराची नेमणूक क¤िþय
काझीकडून सुलतानामाफªत होत असे. ÿांतिधकाöयाला ÿशासनाचे काम असÐयाने
Æयायालय सुł करÁयात आले. Âया¸या Æयायालया¸या िनणªया िवłĦ
ÿांतिधकाöयां¸या Æयायालयात अपील केले जात असे. हा िदवाणी व फौजदारी खटले
चालवत असे. भूिमसंदभाªतील खटले Âया¸याकडे नसे. परगाÁया¸या काजीवर िनयंýण
ठेवणे. Âयां¸या िनणªयािवłĦ अपीलांची सुनावणी चालवणे. इĉांची देखभाल करणे.
३) दीवाण-ए-सुबा Æयायालय: या Æयायालयात केवळ जिमन महसूल संबंधीचे खटले
चालवले जात असे. या¸या िनणªयािवłĦ ÿांतािधकाöया¸या अथवा क¤þीय
Æयायालयात आपील करता येत असे. जमीन महसूल संदभाªतील िनणªय अमील व
इतर महसूल अिधकारी देत असे. Âयां¸या िनणªयािवłĦ या Æयायालयात आपील
करत असे.
४) सदर-ए-सुब: ÿांतीय Æयाय ÓयवÖथेतील शेवटचे Æयायालय होय. याचे मु´य कायª
ÿांतातील धािमªक कायाªची देखभाल करणे. िवĬान व िश±ण संÖथांना अनुदान देणे.
धािमªक वाद िनमाªण झाÐयास ते सोडवले.
क) Öथािनक ÆयायÓय वÖथा: Öथािनक ÆयायÓयवÖथेतमÅये िजÐहा Æयायालय असे
िशकदार ÿमुख असे. काजी, कोतवाल, úामपंचायत िनणªय िवłĦ या Æयायालयात
अपील केले जात असे. तालु³या¸या व शहरात Æयायदानासाठी काझी असे. राजधानी
व मोठ्या शहरात कोतवाल हा Æयायदानाचे काम करत असे गावामÅये पंचायत
Æयायदानाचे कायª करत असे.
उ) मुहतसीब: हा Æयायदानाचा अिधकारी होता. जे खटले सामाÆय Æयायालयां¸या
अिधकार ±ेýात येत नसत व ºयात संबंिधत Óयĉì गुÆहा कबूल करीत नसे. अशा munotes.in

Page 75

िदÐली सÐतनतकालीन ÿशासन
75 खटÐयांचा Æयाय िनवाडा करत असे, गुÆहा कबूल करÁयात आला नाही तर तो खटला
काझीकडे पाठिवÁयात येई.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- सुलतान कालीन Æयाय ÓयवÖथेचे वणªन करा.
५.७ सुलतान कालीन सैÆय ÓयवÖथा सुलतानांनी ºया ÿदेशात आपले राºय Öथापन केले. तो आचार-िवचार, संÖकृती िभÆन
होती. या देशातील राजपूत राजांशी व मोगलांशी Âयांना संघषª करावा लागत असे. Âयामुळे
सुलतानाचे सदैव सैÆय तयार होते. सुलतानशाही अिनयंिýत राजेशाही िकंवा एकतंýी
राºयकारभार असलेली स°ा होती. Âयाचे अिÖतÂव लÕकरावर होते. सुलतानानी भारतात
लÕकारा¸या जोरावर राºय Öथापन केले होते. Âयामुळे उ°म दजाªचे व बलवान लÕकर कसे
असेल, हाच िवचार सुलतानांनी केला होता. अमीर उमराव हे सुलतानाला लÕकरासाठी
सैिनक पुरवत असे. सुलतान काळातील सवª सेना अमीर, विलमा, इĉादार यां¸या ३
तुकड्या व सुलताना¸या नेतृÂवाखाली Óयĉìगत सेना िमळून लÕकर असे.
१) सुलतानाशाही¸या काळातील लÕकराचे Öवłप:
i. िनयिमत लÕकर: या लÕकरात असलेले सैिनक हे कायम Öवłपी सुलताना¸या सेवेत
असत. युĦ असो अगर युĦ नसो, हे सैिनक नोकरीत असे. या लÕकराला वजिहस
Ìहणत असे. सुलतान Âयांना पगार देत असे. हे सैÆय युĦ ÿसंगी युĦावर जात असे.
इतरवेळी शांतता राखणे, बंड मोडून काढणे. सुलताना¸या िवरोधकांचा नाश करणे
Ìहणजे सुलतानाची स°ा िटकवÁयासाठी याचा उपयोग होत असे.
ii. अिनयिमत लÕकर : युĦा¸या ÿसंगी ताÂपुरती सैÆयभरती केली जात असे. Âयांना
अिनयिमत अथवा गैर वजिहत लÕकर Ìहणत असे. युĦ संपले कì Âयाचा कायªकाल
संपत असे. कामावर असे पय«त Âयांना पगार िमळत असे.
iii. राजधानी सेना / हÔम-ए-³लब: राजधानीमÅये सुलताना¸या हाताखाली लÕकर असे.
Âयास हÔम-ए-³लब असे Ìहणत. खास तैनातीसाठी हे लÕकर असे. यामÅये िवĵासून
लोकांना ÿवेश असे. युĦ ÿसंगी सुलतानाचे र±ण करÁयाची जबाबदारी या
लÕकराकडे असे. एक ÿकारचे सुलतानाचे अंगर±क (जानदार) होते. सुलताना¸या
Óयĉìगत गुलामामधून सर-ए-जानदारन या¸या माफªत सैÆयाची िनवड करत असे. या
लÕकराची सं´या सुलताना¸या इ¸छेनुसार असे.
२) सुलतान काळातील लÕकरी िवभाग:
i. घोडदळ: सुलतानशाही काळात सवाªत महßवाची सेना Ìहणजे घोडदळ होय. मुिÖलम
सैÆयात घोडदळ अÂयंत ÿभावी होते. डॉ. सुरेशी¸या मते- ÿभावी घोडदळ अभावी
िहंदू राजे पराभूत झालेले आहेत. अÐलाउिĥन िखलजीजवळ ४,७५००० घोडे होते.
महंमद तुलघकचे ३,७०,००० सैÆय होते. सवª सैÆयाची सं´या ९ लाख होती. सैÆय
संघटनेकडे ÿथम बलबनने ल± िदले. अÐलाउĥीने िखलजीने सेनेचे क¤िþकरण केले.
िफरोजशहा तुघलक¸या काळात सैिनकì सेवा वंश परंपरागत करÁयात आली. munotes.in

Page 76

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
76 ii. पायदल: सवा«त जाÖत सं´या पायदळात होती. िÖथर युĦ लढÁयासाठी पायदळ
ÿभावी ठरत असे. यामÅये बरेच गुलाम असत.
iii. तोफखाना: या िवभागात तोफा , दोłगोळी, येत असे. िकÐले िजंकÁयासाठी व
शýूप±ाची सैÆय रचना उद्ÅवÖत करÁयासाठी तोफखाना ÿभावी ठरत असे.
iv. आरमार: सुलतान काळात नािवक दल फार महßवाचे नÓहते. सागरी भागावर आरमार
ठेवत असे.
v. िकÐले: िकÐला हा सैÆयाची महßवपूणª शĉì व राºयाची सुर±ा असे. या काळात
िकÐलांचे महßव अितशय होते. कारण सतत मोगलांचे आøमण होत असे. बलबनने
उ°र-पिIJम सीमनेवर किÌपल, पिटयाली, भोजपूर येथे िकÐले िनमाªण कłन
शĉìसाठी र±क सेना ठेवली होती. अÐलाउĥीन िखलजीने या िकÐलाचा जीणōĬार
केला व नवे िकÐले िनमाªण केले. ÿÂयेक िकÐÐयावर एक आदेशक िकंवा कोतवाल
असे. तो िकÐÐयाची िनगा राखत. िकÐÐयावर अनेक मुफåरद असे. Âयाचे Öवłप
इंजीिनयरसारखे असे. ÿÂयेक िकÐÐयावर काजी िकंवा मीरदार असे. िकÐला अितशय
िवĵासपाý व योµय मीरदारा¸या ताÊयात असे. िकÐÐयावर एख गुĮ मागª असे.
संकटकाळी तेथून सुरि±त जाता यावे.
३) सैÆयरचना व अिधकारी: सुलतान काळात लÕकराचा कोणीही कायमचा सेनापती
नसे. सुलतान Öवतः Âयाचा अÅय± व सेनापती असे. ÿÂयेक युĦा¸या वेळी एका
सेनानायकाची िनवड केली जात असे. Âयाचा काळ युĦ समाĮी बरोबर संपत असे.
सैÆयाची ÓयवÖथा व संघटना रिझया शासन काळात फĉ सेनापतीचा िनयुĉì केलेली
होती. सैÆयाची ÓयवÖथा व संघटन करÁयासाठी आåरज-ए मुमािलक व नायब आåरज-
ए-मुमािलक हे अितशय महßवाचे अिधकारी होते. Âयां¸या माफªत सैिनकांची हजेरी,
नŌदी, घोड्यांना डाग देणे, इतर ÓयवÖथा करणे. अÐलाउĥीन सदैव युĦावर नायबला
पाठवत असे. Âयाचे काम रसद व इतर वÖतूंचा पुरवठा करणे. लुटीचा िहशोब
सुलतानाला देणे. आåरज नंतरचा महßवाचा अिधकारी अमीर -ए-आखूर होय. हे पद
अितशय िवĵासातील महßवा¸या Óयĉìकडे िदले जात. हा जाÖत काळ राजधानीत
सुलतानाबरोबर असे. सैिनकाजवळ एक घोडा असेल तर Âयास याक आÖप असे
Ìहणत तर Âया¸याजव ळ दोन घोडे असतील Âयास दोन अÖप Ìहणत असे. दहा
घोडेÖवारांची एक तुकडी असे, Âयाचा ÿमुख सरखेल असे. दहा सरखेलावर एक
िसपाहसालार असे. दहा िसपाहसालार वर एक अमीर असे. दहा अिमरावर एक मिलक
असे. खान हा एक लाख सैÆयाचा ÿमुख असे. आरीज-ए-मुमािलक हा युĦखाÂयाचा
मंýी असे.
४) लÕकराची संघटना व शľ: सुलतानशाही काळात सैÆयाचे ÓयवÖथापन अितशय
चांगले होते. घोडदळातील सैिनकांची वेशभूषा, आिण शľ तुकê आदेशावर आधाåरत
होते. घोडा, चौगान खेळास समथª असे सैिनक आपÐया सुर±ेतेसाठी कवच व िसर -
र±क असे. ÿÂयेक सैिनकाजवळ दोन तलवारी, एक खंजीर, तुकê कमान आिण िकÖम
असे. रकाब व तरकश अÔया दोन तलवारी असे. ह°ीसेन महßवाची असून ÿभावी
होती. बलबन एका ह°ीला ५०० घोडे Öवारी¸या समान मानत असे. महमंद munotes.in

Page 77

िदÐली सÐतनतकालीन ÿशासन
77 तघलकजवळ ३ हजार होते. ह°ीला युĦाचे ÿिश±ण िदले जात. ह°ीचा उपयोग
सैिनक, लाकूड, सामान वहातुकìसाठी करत असे. ह°ीची देखभाल करÁयासाठी
शहना-ए-फìल अिधकारी असे. पायदल सेनेला पायक Ìहणत असे.
सुलतान काळात िविवध ÿकारची शľ होती. अिµनबण, भाले, Öफोटक पदाथª, तोफा (संग-
ए-मगåरिब) इ. शľ शýूवर मार करÁयासाठी असे. Âयाच ÿमाणे तलवार, भाला, खंजीर
सुरंग इ. युĦात उपयोग केला जात असे.
५) युĦ संघटना ÓयवÖथा: युĦा¸या वेळी रसद व इतर ÓयवÖथा बजारोमाफªत केली जात
होती. सुलतानाची युĦिनती परंपरागत होती. युĦ ±ेýाची िनवड करताना भूÿदेश,
हवा, सूयª याची काळजी घेत असे. सैÆयाची मÅय, उ°र, दि±ण Ìहणजे भागात व
हरावल व चÆदावळ¸या Öवłपात िनयोजन केले जात असे. जेÓहा सुलतान Öवतः
युĦाचे नेतृÂव करतो. तेÓहा तो मÅयभागी असे सभोवती उलेमा वगª असे. Âया¸या मागे-
पुढे धनुधाªरी असे. सवा«त आघाडीवर ह°ीची तुकडी असे. Âया¸यानंतर घोडेÖवार,
Âयानंतर पायदल सैिनक असे. Âयां¸यामÅये मोकळी जागा असे, Âयातून घोडेÖवार
जाऊन शýूवर आøमण करत असे.
वजीक (Öकाऊ ट) सेना महßवाची असे. हे लÕकराचे डोळे होते. ते गुĮपणे िफरत असे. शýू
प±ात जाऊन बातमी िमळवणे. हे Âयांचे कायª होते. लÕकराबरोबर एक दवाखाना असे.
सुलतानाजवळ दोन ÿकारचे Åवज असे.
१) डाÓया प±ात काळा रंगाचा Åवज, तो अÊबािसद खिलफाचा ÿितक होता.
२) उजÓया प±ात लाल रंगाचा Åवज, तो घोरीचा ÿितक होता. कुतूबउĥीन ऐबकने
Åवजावर नव-उिदन चंþ, परदार, साप, िसंहाची आकृती कोरली होती. िफरोजशहा¸या
Åवजावर परदार साप को रलेला होता. िगयासुĥीन तुघलक व नािसłĥीन खुशरावने
माशाचे िचý कोरले होते. तघलका¸या काळात एका खानाला ७ व एका अमीराला ३
Åवज िदले जात असे.
६) पोिलस ÓयवÖथा : सुलतानकाळात पोिलस ÓयवÖथा कोतवालाकडे सोपवलेली होती.
क¤िþय व ÿांतीय राजधानी, मोठ्या शहरात शांतता राखणे हे काम होते. शहरात
चोöया, दंगे, धोके होऊ नये, यासाठी राýी गÖत घालणे राजमागाªवर पहारा देणे इ.
कामे करावी लागत. साăाºयात सवªý गुĮहेरांचे जाळे असे. सवªÿकारची मािहती
सुलतानाला देणे. सुलतान काळातील ÿशासन ÓयवÖथेचे Öवłप अशा ÿकारचे होते.
ÿÂयेक ±ेýात सुलतानाचा शÊद हाच शेवटचा मानला जाई.
५.८ सारांश सुलतानशाही काळातील सुलतान, Âयांचे कायª यांचा अËयास केÐयावर या काळातील
राजकìय ÿशासन कसे होते, याचा अËयास करणे तेवढेच महÂवाचे ठरते. सुलतान काळात
क¤þीय ÓयवÖथा ही सवाªत उ¸च दजाªची मानली जात होती व या ÓयवÖथेचा मु´य सुलतान
असे व Âया¸या हाताखाली िविवध ÿांतावर िनयंýण करÁयासाठी ÿांतीय ÿशासन होते.
यातही िविवध िवभागांकडून ÿांतांची कामे व िनयंýण केले जाई. इĉापĦत ही ÿांतांवर
लादलेली होती. शेवटचे ÿशासन Ìहणजे Öथािनक ÿशासन ºयात नगर व úाम ÿशासनाचा munotes.in

Page 78

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
78 समावेश होत असे. ÿशासन ÓयवÖथेतील महÂवाचे इतर घटक Ìहणजे महसूल ÓयवÖथा,
ÆयायÓयवÖथा, सैÆयÓयवÖथा, सुर±ाÓयवÖथा, पोलीसÓयवÖथा या सवा«चा अËयास या
ÿकरणा¸या ŀĶीने महÂवाचा ठरतो.
५.९ ÿij १) सुलतान काळातील क¤िþय ÿशासनाचे वणªन करा.
२) सुलतान काळातील ÿांितय ÿशासनाची मािहती सांगा.
३) सुलतान काळातील महसुल ÓयवÖथा ÖपĶ करा.
४) सुलतानशाही काळातील ÆयायÓयवÖथेचे िटकाÂमक वणªन करा.
५) सुलतानशाहीतील लÕकर ÓयवÖथेचे Öवłप सांगा.
५.१० संदभª १) िभडे, नलावडे, नाईकनवरे – मÅययुगीन भारत (सामािजक आिथªक, सांÖकृितक) –
फडके ÿकाशन कोÐहापूर
२) जे. एल. मेहता – मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास, खंड पिहला – के. सागर
ÿकाशन, पुणे
३) ÿा. रं. ना. गायधनी – मÅययुगीन भारताचा इितहास (७५०-१७६१) – के. सागर
ÿकाशन, नागपूर
४) डॉ. श. गो. कोलारकर – मÅययुगीन भारत (१२०६ ते १७०७) – ®ी. मंगेश ÿकाशन,
नागपूर
५) डॉ. धनंजय आचायª – मÅययुगीन भारत (१००० ते १७०७) – ®ी. साईनाथ
ÿकाशन, नागपूर
६) डॉ. िवभा आठÐये – ÿाचीन व मÅययुगीन भारत – अंशुल ÿकाशन, नागपूर
७) डॉ. श. गो. कोलारकर – भारताचा इितहास – ®ी. मंगेश ÿकाशन, नागपूर
८) ÿा. जयंिसंगराव पवार – मराठी साăाºयाचा उदय व अÖत – मेहता ÿकाशन
९) R.C.Mujumdar – The delhi Sultanate – Bhartiya Vidya Bhavan,
Mumbai
१०) बारगळ व ढवळे – मÅयकालीन भारत – िवīा ÿकाशन, नागपूर
११) कु. ना. िचटणीस – मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा – पुणे १९८२
***** munotes.in

Page 79

79 ६
िवजयनगर व बहामनी साăाºय
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ बाहमनी राºय
६.३ महमूद गवान
६.४ िवजयनगरची Öथापना (१३३६)
६.४.१ संगम घराणे
६.४.२ सलुवा घराणे
६.४.३ तुलुवा घराणे
६.४.४ िवजय नगर सăाºयाची ÿशासन ÓयवÖथा
६.४.५ सामािजक व आिथªक पåरिÖथती
६.४.६ कला व ÖथापÂयकला आिण सािहÂय
६.५ सारांश
६.६ ÿij
६.७ संदभª
६.० उिĥĶे १. बहामनी राºयाची मािहती िमळवणे.
२. िवजयनगर साăाºयाची घराणेशाही समजून घेणे.
३. कृÕणदेवरायची कारकìदª अËयासणे.
४. कृÕणदेवराय नंतर¸या िवजनगरचा आढावा घेणे.
६. िवजयनगर व बहामनी साăाºयाचे ÿशासन समजून घेणे.
६.१ ÿÖतावना िवजयनगरचे साăाºय हे आपÐया सांÖकृितक वेगळेपणामुळे बराच काळ उजेडात नÓहते.
परंतु उ°र भारतातील सुलतानशाहीमुळे दि±ण भारतातील या साăाºयावर सुदधा Âयाचा
पåरणाम झालेला आपणास िदसून येतो. अलाउददीनखीलजीचा सेनापती मलीक काफूरचे
ÿथमच दि±ण भारतावर Öवारी केली व तेथील देविगरी, वारंगळ, Ĭारसमुþ, मुदुराई या
राºयांवर सुÐतानशाहीचा अंमल बसिवला. या राºयांनी फारसा ÿितकार केला नसला
तरीही िवजयनगर सार ´या बलाढय साăाºयाने सुलतानशाही समोर एक आÓहान उभे केले munotes.in

Page 80

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
80 व वेगळी अशी आपली एक छाप पडली. Âयामुळेच या साăाºयाचा आपणास Öवतंýपणे
अËयास करणे øमÿाĮ ठरते.
महंमद िबन तुघलका¸या कायªकाळात िनमाªण झालेÐया िवघटनवादी शĉéमुळे िवजयनगर
साăाºया¸या Öथापनेस बळकटी िमळाली. िवजयनगर¸या Öथापनेिवषयी अनेक मतÿवाह
ÿिचलत आहेत. काही तº²ां¸या मते, िवजयनगर साăाºयाची Öथापना हåरहर व बु³क
यांनी केली व Âया¸या समथªनाथª “राज कािलनणªय" आिण “िवīारÁय काल²ान" या úंथात
आलेÐया तपशीलचा आधार िदला जातो. रॉबटª सेवेल याने जवळ जवळ सात ÿकार¸या
पारंपåरक ऐितहािसक पुराÓयांचा आधार येऊन िवजयनगर साăाºया¸या उदयाची मािहती
आपÐया 'Forgotten Empire' या úंथात िदली आहे.
६.२ बाहमनी राºय तुघलक साăाºया¸या काळात अनेक बंड झाले. मुहमद-िबन-तुघलका¸या काळात अनेक
परदेशी अिधकाöयांनी (अमीर-इ-सदाह-शत अमीर) Âया¸या िवłĦ बंड पुकारले आिण
दौलताबाद येथे Öवतंý राºय िनमाªण केले. Âयां¸यामधील द´खनचा राजा इÖमाईल मुख
(अफगाण) यास "नािसर -उद-दीन शाह" नाव धारण कŁन आपला सुलतान Ìहणून घोिषत
केले. परंतु वाढÂया वयामुळे Âयाने थोड्या काळानंतर (इ.स.१३४६-४७) जफर खान यास
“अबुल मुझÉफर अÐलाऊĥीन बहामन शाह" (१३४७-१३५८) या नावाने स°ा बहाल
केली. Âयाने आपली राजधानी गुलबगाª येथे नेली. िफåरÔता¸या मत, “बहामन” हे नाव Âयाने
आपला पूवê¸या मालक गंगू जो āाĺण होता Âया¸याÿती आदर Ìहणून धारण केले. परंतु
अिधक िवĵसनीय úंथानुसार Ìहणजे िनजामुĥीन¸या "तबकात-ई-अकबरी” नुसार झाफर
खान ने आपले नाव आपला पिशªयन राजा “बहामन” या¸यानावानुसार घेतले असÐयाचे
मानले जाते.
१) अलाउĥीन बहामन शाह (१३४७-१३५८): बहामन शाहचा बराचसा काळ हा युĦ व
तह यां¸यामÅयेच खचê झाला. Âयाने बंडखोरांचा नायनाट केला आिण आपला ÿदेश
वैनगंगेपासून कृÕणपय«त आिण गोÓयापासून दाभोळ ते भोिगर पय«त िवÖतारला. Âयाने
सुĦा संरजामशाही ÿशासन राबिवले. Âयाने आपले राºय ÿमुख चार “तरफ" िकंवा
ÿांतांमÅये िवभागले. ÂयामÅये १) गुलबगाª २) दौलताबाद ३) िबदर आिण ४) वहाड,
यांचा समावेश होता. Âयांचा कारभार आपले िनķावान आमीर (गÓहनªर) यां¸याकडे
सोपिवला होता. इ.स. १३५६ मÅये अलाउĥीन बहामन शाहने आपÐया राºयास
इिजĮ¸या खिलफाकडून माÆयता िमळिवली होती.
२) मुहÌमद शाह-ÿथम (इ.स.१३५८-७५): अलाउĥीन बहामन शाह¸या गादीवर Âयाचा
मुलगा मुहÌमद शहा-ÿथम हा आला. Âयाने आपले आसन िÖथर करÁयासाठी आठ
जणांचे मंिýमंडळ नेमले. Âया¸यात आिण िवजयनगर-वारंगळ राºयामÅये सतत संघषª
चालू होता. आिण Âयाचाच पåरणाम Ìहणून मुहÌमद ने िवजयनगर-वांरगळ यांचा
पराभव कłन Âयांना खंडणी देÁयास भाग पाडले होते. वारंगळ¸या राजाकडून Âयाला
गोवळकŌड्याचा िकÐला िमळाला होता. परंतु िवजयनगर साăाºयाबरोबर अजूनही
संघषª चालूच होता. munotes.in

Page 81

िवजयनगर व बहामनी साăाºय
81 ३) मुजािहर शाह (१३७५-७७): Âयाने आपÐया विडलांचेच युĦ करÁयाचे धोरण
अवलंिबले. Âयाने एकदा िवजयनगरला वेढा िदला होता. परंतु Âया¸यावर ताबा िमळवू
शकला नाही. थोड्याच काळात दाऊद खान ने Âयाचा खून केला.
४) मुहमद शाह िĬतीय (१३७८-१३९७): मुजािहदनंतर बहामन शाहचा नातू मुहमद
शाह िĬतीय गादीवर बसला. तो अÂयंत िवĬान, शांतीÿेमी आिण िवīा व कलेचा
आ®यदाता होता. Âया¸या काळात िवजयनगर बरोबरचे संबंध शांतीपूणª रािहले. तो
ÿजा-कÐयाणकारी होता. दुÕकाळा¸या काळात Âयाने गुजरात व माळवा येथून धाÆय
आणÁयासाठी १००० बैलगाड्यांची ÓयवÖथा केली होती. Âया¸यामृÂयूनंतर Âयाची
मुले िगयासुĥीन आिण शमसुĥीन हे øमाने गादीवर बसले परंतु Âयाची कारकìदª
अÐपकाळ िटकली.
५) ताजुĥीन िफरोज खान (शाह) इ.स.१३९७-१४२२: शमसुĥीन कमजोर
असÐयामुळे बहामशाहाचा नातू िफरोज खान गुलबगाª येथे आला, Âयाने सुलतानास
कैद केले व Öवतःस राºयािभषेक (१४ फेāु.१३९७) केला. िवजयनगर¸या पिहÐयाच
युĦामÅये Âयाने हरीहर िĬतीय कडून युĦ खंडणी वसूल केली. Âयाने आपÐया दुसöया
मोिहमेमÅये देवराय िĬतीय यां¸याबरोबर युĦ कłन कłन Âयाला मुलगी देÁयास भाग
पडले व हòंडा Ìहणून बंकापूर घेतले. परंतु ितसöया मोिहमेमÅये Âयाला िवजयनगर¸या
सैÆयाकडून पराभव पÂकरावा लागला.
६) अहमद शाह (१४२२-१४३५): इ.स. १४२२ मÅये िफरोज खानचा भाऊ अमहद
शाह गादीवर आला. Âयाने इ.स. १४२५ मÅये आपली राजधानी गुलबगाªवłन िबदर
येथे हलिवली. िवजयनगर बेिचराख कłन टाकले. बरेचसे युĦकैदी आिण अमाप
संप°ी घेऊन तो परतला. एक मुसलमान झालेला āाĺण राºयात उ¸च पदावर मजल
मारली Âयाचा मुलगा अहमद याने अहमदनगरची िनजामशाही Öथापन केली. इ.स.
१४२४ मÅये अहमद शाह ने तेलंगात आपÐया राºयात समािवĶ केले. चार वषा«नी
Âयाने माळÓया¸या होशंग शाहवर िवजय िमळवला.
७) अलाउĥीन अहमद शाह िĬतीय (इ.स. १४३५-१४५७): Âयाने सुĦा
िवजयनगरिवłĦ मोिहमा राबिवÐया. कोकणािवłĦ मोिहम राबवून Âया¸या ÿमुखाचा
पराभव केला. Âयाने संकमेĵर¸या राजाची मुलगी िववाहात देÁयास भाग पाडले. परंतु
राणीबेगम आिण ितचा िपता खानदेशचा नसीर खान रागावले गेले. Âयाने इ.स. १४३७
मÅये वहाडवर आøमण केले परंतु पराभव होऊन तो बुÆहानपूरपय«त पळाला. अहमद
शाह जरी आøमक असला तरी तो कला व िवīेचा भोĉा होता. Âयाने ÖथापÂय व
िबदरला मोफत इिÖपतळ बांधले.
८) हòमायुन (१४५७-१४६०): अÐलाउĥीन अहमदशाहचा वारस हòमायुन हा अÂयंत
जुलमी राजा होता व तो “जािलम” Ìहणूनच ÿिसĦ आहे. Âया¸यानंतर Âयाचा अजाण
मुलगा िनजामशाह गादीवर बसला.
९) िनजामशाह (इ.स. १४६१-६३): िनजामशाह आठ वषाªचा असतानाच गादीवर बसला
परंतु Âयाची आई बेगम निगªस, ´वाजा जहान आिण महमूद गवान हे िýकूट Âया¸या munotes.in

Page 82

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
82 नावाने कारभार (defacto) पाहात होते. Âया¸या काळात ओåरसा, वारंगळ यां¸या िहंदू
राजांनी आिण माळÓया¸या सुलतान महमूद िखÐजी यांनी बहामनी राºयावर आøमण
केले. परंतु महमूद गवानची ±मता आिण गुजरात¸या महमूद बघेरा या¸या
मÅयÖथीमुळे पåरिÖथती िनयंýणात आली.
१०) मुहमद शाह तृतीय (इ.स.१४६३-१४८२): मुहमद शाह फĉ नऊ वषा«चा
असÐयामुळे पुÆहा कारभारी मंडळéनी (Council of Regency defactor) कारभार
पाहÁयास सुłवात केली. परंतु Âयां¸यापैकì ´वाजा जहानने इतर दोघांवर कुरघोडी
करÁयाचा ÿयÂन केला आिण बेगम राणी¸या आदेशावłन Âयाचा खून करÁयात
आला. परंतु सुÐतान १५ वषा«चा बेगमने िनवृ°ी घेतली आिण महमूद गवान हा
सुÐतानाचा एकमेव सÐलागार कारभारी (defcto) बनला.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- बहामनी राºयाचा आढावा ¶या.
६.३ महमूद गवान महमूदचा जÆम इ.स.१४११ मÅये पिशªयातील “गवान" येथे झाला. तो देखील सरदार
घराÁयाचा असून Âयावेळ¸या सुलतानाकडून सरदारकì नĶ झाÐयानंतर इ.स.१४५६ मÅये
तो Óयापारी Ìहणून िबदर येथे आला. Âयाने अÐलाउĥीन अहमद शाह िĬतीयकडे नोकरी
पÂकरली. हòमायुन¸या काळात तो मु´यमंýी आिण िवजापूरचा राºयपाल झाला.
िनजामशाह¸या काळात तो सुĦा एक कारभारी Ìहणून होता. तर मुहमद शाह तृतीय¸या
काळात जवळजवळ २५ वष¥ तो अÿÂय± सुलतान Ìहणूनच (defacto) होता. महमूद
गवान¸या समथª मागªदशªनामुळे बहामनी राºय शĉìशाली व वैभवशाली बनले. Âयाने अनेक
अवघड लढाया िजंकÐया आिण पूवê¸या कोणÂयाही सुलतानापे±ा बहामनी राºयाचा
सीमािवÖतार केला. कोकण आिण गोÓयावर कÊजा िमळवÐयामुळे राºयाची सीमा पिIJम
समुþापय«त तर गोदावरी कृÕणा खोöयावर ताबा िमळिवÐयामुळे पूवª समुþापय«त पसरली.
िवजयनगरने फूस िदÐयामुळे बेळगाव¸या राजाने बंड केले. परंतु ते गवानने मोडून काढले.
इ.स.१४७८ मÅये गवानेने ओåरसावर हÐला केला आिण कŌडािवदूचे बंड मोडून काढले.
दि±णेकडे िवजयनगर कडून िमळिवलेÐया कांचीपय«त बहामनी राºयाचा िवÖतार झाला
होता.
महमूद गवानने ÿशासकìय सुधारणा राबवून िÖथर करÁयाकडे सुĦा ल± िदले. Âयाने
द´खनी आिण इरानी अमीरांमÅये समÆवय राखÁयाचे ÿयÂन केले. कारण Âयां¸याकडे
हेवेदावे, ®ेķ-किनķतेची भावना, अिवĵास नेहमीच असे. Âयामुळे वारंवार गटबाजीची
श³यता होती. Ìहणून गवानेने कोणÂयाही एका गटाला (परदेशी िशया आिण भारतीय सुÆनी)
ÿाधाÆय देÁयाचे बंद केले.
गुलबगाª, दौलताबाद, तेलंगणा आिण वहाड हे राºयाचे चार ÿांत राºयकारभारा¸या ŀĶीने
अवघड जात असÐयामुळे गवानेने Âया ÿÂयेकाचे दोन ÿांतामÅये िवभाजन कłन Âयावर
Öवतंý राºयपाल नेमले. क¤þस°ा बळकट करÁयासाठी गवानेने ÿांितय राºयपालांचे munotes.in

Page 83

िवजयनगर व बहामनी साăाºय
83 (तरफदार) अ िधकार कमी केले. बöयाच ÿमाणात परगÁयांचे łपांतर क¤þशासना¸या
अ´याåरत केले व महसूल जमा करÁयसाठी िवशेष अिधकारी नेमले. Öथािनक
राºयपालां¸या ताÊयात फĉ एक िकÐला देÁयात आला आिण इतर भागात सुलताना¸या
अ´याåरतील अिधकारी नेमले गेले. Âया¸यामागे बंडखोरी कमी करÁयाचा हेतू होता.
महसूलात सुधारणा करÁयासाठी Âयाने पĦतशीर सव¥±ण आिण जमीनीची मोजणी
करÁयाचे आदेश िदले. सैÆयाचे पुनस«घटना केले. सैिनकांचे वेतन वाढिवणे. अथª, Æयाय,
िश±ण याबरोबर ÿ Âयेक िवभागमÅये गवानेने जाणीवपूवªक ल± ठेवले होते.
आपÐया लÕकरी व ÿशासकìय गुणांनी एक ÿकारची ÿितķा ÿाĮ केली. Âयाने िबदर येथे
मदरसा काढले. ÂयामÅये úंथालय Öथापन कłन ३००० पुÖतके वाचनास ठेवली. तो
गिणताचा Öवतःएक महान िवŀवान होता तो कवी व लेखक असून दोन पुÖतके Âयाने
िलिहÐयाचे आढळते. Âयाची राहणी साधी असून तो नेहमीच गरीब व गरजूंना मदत
करÁयास तÂपर असे.
महसूद गवान¸या िविवध सुधारणा, स±म कारभार , वैभव Öथैयª, ÿितķा यामुळे
Âया¸यािवŁĦ शýुÂवाची िवशेषतः द´खनी अमीरांमÅये भावना िनमाªण झाली. Âयांनी
Âया¸यािवłĦ कारÖथान रचले. Âयांनी Âया¸यािवłĦ राजþोह केÐयाचे खोटे िनवेदन
सुलतानास िदले. शेवटी इ.स. १४८१ मÅये Âयाचा वध करÁयात आला. परंतु सुÐतानास
लवकर Âयाची चूक कळली आिण तो अÂयंत दु:खी झाला.
गवान¸या मृÂयूनंतर बहामनी राºयाला एक ÿकारे घरघर लागली. मुहमद शाह (III) ¸या
नंतर महमूद शाह (इ.स. १४८२-१५१८) गादीवर आला तो अकायª±म होता. Âयामुळे
ÿांितक राºयपालांनी आपÐया Öवाथाªसाठी गैरफायदा घेÁयास सुłवात केली. द´खनी
आिण परदेशी आमीरांमÅये भांडण चालूच होते. थोड्याच अवधीत ÿांितक राºयपालांनी
Öवतःचे राºय घोिषत केले. Âयामुळे बहामनी राºय छोटे बनले व फĉ राजधानी¸या
आजूबाजू¸या ÿदेशात सुलतानाचा अिधकार उरला.
मुहóमदशाह¸या मृÂयूनंतर तीन सुलतान लागोपाठ गादीवर बसले. परंतु ते कािसम बहीर
उल-मुकािलक या¸या हातचे बाहòले बनेल. Âया¸या मृÂयूनंतर Âयाचा मुलगा अिमर अली
बरीदने सुĦा सुलतानांवर िनयंýण ÿÖथािपत केले. बहामनी राºयाचा शेवटचा सुलतान
किलमुÐला शाह होता. इ.स.१५२७ मÅये Âया¸या मृÂयूनंतर बहामनी सुलतानशाहीचा अंत
झाला. बहामनी राºया¸या उवªåरत अवशेषांमधून Öवतंý अशी छोटी छोटी पाच मुिÖलम
राºये अिÖतÂवात आले. ÂयामÅये-
१) िवजापूरची आिदलशाही
२) अहमदनगरची िनजामशाही
३) वहाडची इमादशाही
४) गोवळकŌड्याची कुतुबशाही आिण
५) िबदरची बरीद शाही.
अशाÿकारे बहामनी स°ेचा अंत झाला. munotes.in

Page 84

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
84 ६.४ िवजयनगरची Öथापना ( १३३६) हåरहर व बु³क हे एकूण पाच भाऊ असून (हåरहर, कंपाना, बु³क, मराÈपा आिण मुĥाÈपा)
ते दि±णेकडील काकतीय राजा ÿतापŁþ देव िĬितय Ļा¸या सेवेत होते. इ.स. १३२३
मÅये काळातील राºयावर सुलतानशाहीने कÊजा िमळिवÐयानंतर हåरहर बु³क हे कांिपली
(अनेगुंडी) राजाकडे मोठ्या हòददयावर काम कŁ लागले. परंतु इ.स. १३३५ मधे मुहमद
िबन तुघलक िवŁĦ गुरशासने बंड केले व Âयाचा पाठलाग करीत मुहमद िबन तुघलक
कांिपलीमÅये दाखल झाला. Âयाने कांिपलीचा पाडाव केला व हåरहर व बु³क यांना कैदी
Ìहणून िदÐलीस नेले. तेथे Âयांचे इÖलाम धमा«त पåरवतªन केले गेले व पुÆहा कांिपली येथे
राºयकारभारावर देखरेख ठेवÁयास पाठिवले. परंतु कांिपलीमÅये आÐयावर दोघा भावांनी
पुÆहा इÖलामचा Âयाग गेला आिण Âयांनी िवजयनगरची Öथापना केली. धमª पåरवतªनामÅये
Âयांना गुŁ िवīारÁयÖवामéनी मदत केली व िहंदु धमª पुनŁºजीवन व ÿसार करÁयासाठी
Âयां¸यावर जबाबदारी सोपिवली. हåरहराने भगवान “िवŁपा±" ¸या नावाने राºय करÁयास
ÿारंभ केला व तुंगभþा नदी¸या काठी िवजयनगर नावाची नवीन राजधानी िनमाªण केली.
अशाÿकारे इ.स. १३३६ मÅये हåरहर व बु³क यांनी िवजयनगर साăाºयाची Öथापना
केली.
६.४.१ संगम घराणे:
हåरहर व बु³क हे दोघेही संगम घराÁयातील होते. हåरहरची Öथापनेनंतरची कारकìदª पाहणे
आवÔयक आहे.
१) हåरहर-ÿथम (१३३६-१३५६): हåरहर एक एक बलवान व महÂवाकां±ी राजा होता.
Âयाने आपÐया राºयाचा मोठ्या ÿमाणात िवÖतार केला. इ.स.१३४२ मÅये Âयाने
होयसळांचा ÿांत िजंकला. Âयाबरोबर पेनुगŌडाचा अभेदय िकÐलाही िजंकला. दरÌयान
होयसळ राजा वीर बÐलाळ तृितय याचा खान फंदिफतुरीने मदुराचा सुÐतान
िघयासुĥीने दमधन शाहने केला. Âयामुळे होयसळ राºयाचे िवघटन झाले. Âयावर
िवजयनगर राºयाने हÐला केला. वीर बÐलाळ तृितयचा पुý िवŁपा± बÐलाळ
राजधानीतून पळून गेला तरीही होयसळ ÿजेने हåरहर¸या सेनेचा तीĄ ÿितकार केला.
हरीहरने आपले राºय उ°रेला कृÕणेपासून ते कावेरीपय«त आिण पूवª व पिIJम
महासागरां¸या मधील ÿदेशात िवÖतारले होते. उ°रेकडे माý बहामनी राºयांनी
Âयाला वरपय«त येऊ िदले नाही.
हरीहर हा समथª ÿशासक होता. Âयाने आपÐया राºयाची ÿांतांमÅये िवभागणी केली होती व
आपÐया िवĵासातील , नाÂयातील Óयािĉंना Âयांनी सरदार Ìहणून नेमले होते. Âयाने कृषी
±ेýास ÿोÂसाहन िदले. तसेच राºया¸या संर±णासाठी िकÐलां¸या दुŁÖतीकडे ल± िदले.
उदा. बदामी, उदयगीरी आिण गुटी. हरीहरचा मृÂयू इ.स. १३५६ मÅये झाला.
२) बु³क ÿथम (१३५६-१३७७): हरीहर¸या मृÂयुनंतर बु³क ÿथम हा िवजयनगर¸या
गादीवर आŁढ झाला. Âया¸या कारकìदêत Âयाने िवजयनगरची राजधानी इमारत
बांधून पूणª केली. आपले राºयाचे एकìकरण करणे व Öवतःचे Öथान िÖथर करणे हे
Âया¸यापुढे एक मोठे आÓहान होते. Âयासाठी Âयाने हरीहर¸या मुलां¸या जागी आपÐया munotes.in

Page 85

िवजयनगर व बहामनी साăाºय
85 Öवतः¸या मुलांना सरदार Ìहणून नेमले. आपÐया कारकìदêत Âयाने दि±णेकडील
तिमळ राºयावर Öवारी केली. Âयासाठी आपÐया मुलाला पाठिवले व राºय िजंकले.
बु³क राºया¸या काळातच बहामनी राºयाबरोबर िवजयनगरचे िवतुĶ आले. Âया
राºयाचा संÖथापक अÐलाĥीन हसन बहामन शाह मृÂयू पावÐयावर Âयाचा पुý मुहमद
शाह बहामनी स°ेवर आला परंतु Âयाची स°ा अिÖथर होती. Ļाचा फायदा बु³क
ÿथम याने घेÁयाचे ठरवले व तेलंगाना राºयाशी संधान बांधले. Âयांनी बहामनी
राजाकडे तेलंगाना व इतर ÿदेशाची मागणी केली. Âयावेळी बहामनी राजाने Âयास
नकार िदला तेÓहा बु³क ÿथम ते आपली २०, हजाराची फौज तेलंगाना राºया¸या
मदतीस धाडली. Âया युदधाची पåरणती बु³क¸या फायदयात झाली व Âयाला कृÕणा-
तुंगभंþ खो यातील काही ÿांत िमळाला.
खöया अथाªने पािहÐयास बु³क हाच िवजयनगर साăाºयाचा खरा िनमाªता मानला
जातो. तो कुशल ÿशासक होता. तसेच, िहंदु धमाªचा र±क होता. Âयाने "Öवतःस"
"वेदमागª ÿितķापक" हा िकताब धारण केला होता असे जरी असले तरी सवªधमª
सिहÕणू वृ°ीस राजा होता. Âयाने तेलंगु सािहÂया¸या िनिमªतीस ÿोÂसाहन िदले व
Âयासाठी आपÐया दरबारात सुÿिसĦ तेलगू कवी “नचना सोमा” यास राजा®स िदला.
३) हåरहर िĬतीय (१३७७-१४०४): बु³क ÿथम¸या मृÂयूनंतर िवजयनगर¸या गादीवर
Âयाचा वारस पुý हåरहर िĬतीय ÖथानापÆन झाला. राºयािभषेका वेळी Âयाने Öवतः
“महाराजािधराज ” हा िकताब धारण केला. Âयाने कोकण ÿांत केरळ, तलुवा, आंňा,
कुटक इÂयादी राजांना िजंकले आिण आपले Öथान िÖथर केले. Âयाचा मुलगा िवŁपा±
ओरेया याने तािमल बंड मोडले आिण िसलोम आøमण कŁन तेथील राजाकडून
खंडणी ठरवून घेतली. हरीहर िĬतीय¸या काळात सुदधा बहामनी राºयाबरोबरचे
िवजयनगरचे संबंध तणावाचेच होते. इ.स.१३७७ मÅये मुजािहदु शाहने (बहामनी)
िवजयनगरवर आøमण केले. परंतु बहामनी सैÆयाचा पराभव झाला व रÖÂयामÅयेच
सुलतानाचा खून झाला. Âयाचा फायदा घेत हåरहर िĬितयने कोकण व कनाªटकावर
Öवारी केली. तसेच Âयांनी गोवा बंदराचाही ताबा िमळिवला. Âयाचबरोबर चौल व
दाभोळ बंदरेही आपÐया अंमलाखाली आणली. हरीहर िĬितय व Âया¸या मग
वारंगळकडे मोचाª वळिवला आिण Âयांचाही पराभव केला. अशाÿकारे हåरहर िĬितयने
िवजयनगरचा िवÖतार केला.
इ.स. १४०४ मÅये हåरहर िĬितय¸या मृÂयू नंतर Âयाचा तीन मुलांमÅये (िवŁपा±
ÿथम, बु³क िĬितय आिण देवराय ÿथम) िसंहासनासाठी संघषª सुŁ झाला. हा संघषª
जवळजवळ दोन वष¥ चालू होता.
िपÂया¸या मृÂयूनंतर िवŁपा± ÿथम ने Öवतःस ताबडतोब राºयािभषेक करवून घेतला
आिण Âयाची स°ा जेमतेम एक वषª िटकली. Âयाची स°ा बु³क िĬितयने नĶ केली व
लगेच बु³क िĬितयची स°ा देवराय ÿथम याने इ.स. १४०६ मÅये काबीज केली.
४) देवराय ÿथम (१४०६-१४२२): राजा देवराय ÿथम याची कारकìदª पूणªपणे युÅद
मोिहमांनी Óयापली आहे. शेजारील बहामनी राºय, राजकŌडा आिण कŌडािवडूचे रेडडी
यां¸याबरोबर Âयाला सतत युÅद कŁन आपÐया साăाºयाचे र±ण करावे लागले. munotes.in

Page 86

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
86 Âयाने नवीन राºय राजमुंþी यां¸याशी वैवाहीक संबंध जोडून बहामनéचा िमý वेÐमा या
राजास शह िदला. तरीही िफåरÔता या इितहासकारा¸या मते बहामनी सुलतान
िफरोझशहाने िवजयनगरवर आøमण केले. देवरायने शांततेचा तह केला आिण
आपली मुलगी सुलतानास िववाहाने िदली. Âयाचबरोबर बंकापूरचा िकÐलाही Âयाला
िदला. परंतु काही वषाªनंतर देवरायने बहामनी राºयावर हÐला केला व बहामनी
सैÆयाचा पराभव केला. Âयातच Âयाचा संघषª ओåरसाचा गजपती भानुदेव चतुथª
याचेशी झाला आिण Âयाने राजमुंþी¸या राºयावर हÐला केला. Âया¸या मदतीसाठी
देवरायने आपले सैÆय धाडले. युÅद काही झाले नाही, परंतु गजपती आिण देवराय
यांचे मÅये सतत संघषª चालू राहीला.
देवरायने आपÐया घोडदळाकडे िवशेष ल± पुरवले तसेच पोतुªिगजांशी संबंध Öथापित
कŁन घोडयाची आयात -िनयाªत सुŁ केली. आपÐया सैÆयात तुकê धनुधाªरी नेमले.
Âया¸या कारकìदêत िवजयनगर िवīेचे माहेरघर बनले होते.
Âयाने आपÐया दरबारात िवĬान, कलाकार, तÂवबे°े यांना राजा®य िदला होता. देवराय हा
शैव पंथाचा अनुयायी होता. Âयासाठी Âयाने देवळे बांधली. इ.स. १४२२ मÅये देवरायचा
मृÂयू झाला व Âया¸या गादीवर रामचंþ (मुलगा) बसला. Âयाने काहीच मिहने स°ा
उपभोगÐयावर Âयाचा भाऊ िवजय ÿथम हा गादीवर आला. Âयाने इ.स. १४२२-१४२६
पय«त राºय केले. परंतु Âयाने आपÐया राºयाकारभाराची सूýे देवराय िĬितय या आपÐया
मुलाकडे िदलेली होती.
५) देवराय िĬतीय (१४२६-१४४६): देवराय िĬितय स°ेवर आÐयावर Âयाने १४२८
मÅये कŌडािवदु राºयावर आøमण केले, ओåरसावर हÐला केला, एवढेच नाही तर
केरळ राºयापय«त मजल मारली. माý झामोåरन (कािलकत) Âया¸या अंमलाखाली
आला नाही. अÊदुर रºजाक या पिशªयन दूता¸या मते देवराय. िĬितयची स°ा
िसलोनपासून गुलबगाªपय«त आिण ओåरपासून मलबारपय«त पसरली होती. तर नुनीझ
इितहासकारा¸या मते देवरायला ³वीलॉन, िसलोन, पुिलकत, पेगू आिण तेनािसरम
येथून सुÅदा वािषªक खंडणी ÿाĮ होत होती. आपÐया शेजारील बहामनी राºयाबरोबर
देवरायचे संबंध शýूÂवाचे होते. Âयामुळे बहामनी सुलतानाने आपली राजधानी
गुलबगाªवŁन िबदरला हलिवली. कारण गुलबगाª िवजयनगरपासून अÂयंत जवळ होते.
मधÐया सहा-सात वषा«¸या काळात िवजयनगरमÅये पूणª शांतता होती. परंतु बहामनी
सुलतान अहमदशाह¸या मृÂयूनंतर Âयाचा पुý अÐलाउĥीन गादीवर आÐयावर पुÆहा
दोन राºयांत संघषाªला सुŁवात झाली. इ.स. १४३५-३६ आिण १४४३-४४ मÅये
दोन युÅद झाली. काही वेळस देवरायास पराभव सुÅदा पÂकरावा लागला होता. Âयाने
आपÐया सैÆयात मुिÖलम घोडदळास नेमले आिण Âयांना पूणªपणे धािमªक ÖवातंÞय
बहाल केले. राजा देवराय िĬितय हा संगम घराÁयातील अÂयंत पराøमी राजा होता.
Âयाने कलावंत व िवĬानांना आपÐया दरबारात आ®म िदला होता. Âया¸या
कायªकाळात इटािलयन ÿवासी िनकोलो कोÆती याने िवजयनगरला इ.स. १४२०-२१
मÅये भेट िदली होती. तर अÊदुर रºजाक (पिशªयन) या दूताने १४४२ मÅये
िवजयनगरला भेटी िदली. Âयांची वणªने िवजयनगर साăाºयाची मािहती आपÐयाला
देतात. munotes.in

Page 87

िवजयनगर व बहामनी साăाºय
87 राजा देवराय िĬितय या¸या मृÂयूनंतर Âयचा मुलगा िवजयराय िĬितय (१४४६
१४४७) गादीवर आला.
Âयाचा वारसा Âया¸या मुलाने (मािÐलकाजूªन) १४४७-६५ पय«त चालिवला. परंतु तो
अकायª±म, चैनी व िवलासी होता. Âयाचा पåरणाम िवजयनगरमÅये अराजक माजले.
या पåरिÖथतीचा फायदा शेजारील ओरीसा¸या राजाने घेतला व िवजयनगरवर
आøमण केले. Âयानंतर Âयाचा चुलतभाऊ िवŁपा± िĬितयने Âया¸याकडून स°ा
काबीज केली आिण १४६५-८५ पय«त राºय केले. परंतु तोही गŌधळाची पåरिÖथती
दूर कŁ शकला नाही. बहामनी मंýी महमूद गवान याने िवजयनगरवर आøमण केले.
तो थोपवू शकला नाही. िवŁपा±चा Âया¸याच मुलाने खून केला. Âयानंतर Âयाचा भाऊ
गादीवर आला व Âयाने आपÐया थोरÐया भावाचा वध केला. तो चैन व िवलासात
रममाण झाला आिण राºयकारभाराकडे दुलª± केले. या सवª पåरिÖथतीत चंþिगरीचा
(िचतोड) ÿमुख सरदार सलुवा नरिसंह यास िवजयनगर वाचिवÁयासाठी स°ा
आपÐया ताÊयात ¶यावी लागली व नवीन घराणे शाहीचा उदय झाला.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- देवराय दुसरा याची मािहती सांगा.
६.४.२ सलुवा घराणे:
नरिसंह हा सलुवा घराÁयाचा संÖथापक मानला जातो. Âयाने इ.स. १४८५-१४९० पय«त
राºय केले. Âयाने िवजयनगर साăाºयाला वाचिवले खरे परंतु अंतगªत िवरोधही फार मोठ्या
ÿमाणात Âयाला सहन करावा लागला. Âयामुळे Âयाला आपली शĉì आिण वेळ याच
बंदोबÖतासाठी खचê घालवावा लागला. Âयाने अंतगªत बंडाळीवर िनयंýण िमळिवले परंतु
परकìय आøमणे तो थोपवू शकला नाही. पुŁषो°म गजपतीने बहामनी राºयासह
िवजयनगरवर आøमण केले व नरिसंहाला युÅदकैदी बनिवले. उदयिगरीचा िकÐला व काही
ÿदेश िदÐयावर Âयाची सुटका झाली.
६.४.३ तुलुवा घराणे:
इ.स. १४९० मÅये सलुवा नरिसंहचा मृÂयू झाला. Âयावेळी Âयाने नरसा नायक (१४९०-
१५०३) यास काळजीवाहó ÿशासक नेमले. नरसा नायकने पांडय, चोल चेरा यांचे बंडे
मोडून काढले. तसेच तो िबदर व िवजापूर राºयांबरोबर लढला. नरसा नायकनंतर Âयाचा
मुलगा िवर नरिसंह काळजीवाहó ÿशासक झाला. Âयाने नामधारी राजा इÌमादी नरिसंहाचा
खून केला व नवीन घ राणे Öथापन केले. िवर नरिसंहने Öथापन केलेले घराणे इितहासात
“तुलुवा घराणे" Ìहणून ÿिसÅद आहे. कारण नरसा हा “तुलुवा इĵर" चा मुलगा होता. िवर
नरिसंह याने पाच वष¥ (१५०५-१५०९) राºय केले. Âया¸या राºयात बंडाळी माजली
होती. परंतु ती सवª मोडून काढÁयात तो यशÖवी झाला.

munotes.in

Page 88

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
88 १) कृÕणदेवराय (१५०९-१५२६):
कृÕणदेवराय हा अÂयंत पराøमी राजा होता. Âयाबरोबर तो कला व ÖथापÂयाचा आ®यदाता
होता. आपÐया दरबारात Âयाने िविवध ±ेýांतील िवदवानांना राजा®य िदला होता. तो
िनÕणात लढवÍया होता व पराøमी सेनापती आिण कुशल ÿशासक होता. Âया¸या
कायªकाळात िवजयनगरचे साăाºय हे ÿगती¸या अÂयु¸च िशखरावर पोचले होते. Âयाने
जेÓहा िसहांसन धारण केले तेÓहा िवजयनगर अिÖथर व अनागŌदी बंडाळी यांनी úासले होते.
परंतु Âया सवª अडचणéवर मात कłन Âयाने िवजयनगरला वैभव व Öथैयª ÿाĮ कŁन िदले.
कृÕणदेवराय हा कुशल व देखणा पुŁष होता. रॉबटª हेवेल¸या मते, - “कृÕणदेवराय हा केवळ
कायदेशीर राजाच नÓहता तर तो सावªभौभ, सवªशिĉमान आिण ÿभावी Óयिĉगत गुणांचा
पुतळाच होता. तो Öवतः कठोर Óयायाम करत अ से आिण युÅदकौशÐयांचा सराव
िनयिमतपणे करीत असे. तो िनÕणात घोडेÖवार होता आिण अनेक युÅदात Âयान Öवतः
सैÆयाचे नेतृÂव केलेले होते. तोशूर, मुÂसĥी, सौजÆयशील, उदारमतवादी आिण सवा«¸या
आदरास पाý हो ता. "कृÕणदेवराय" एक सुसंÖकृत सिहÕणु, ÖवातंÞयवादी राजा होता.
िशलालेखां¸या संदभाªनुसार तो संÖकृत आिण तेलुगू सािहÂयाचा आ®यदाता होता. Âया¸या
दरबारात िवदवान कवी नेमलेले होते आिण ते “अĶिदµगाज" Ìहणून ÿिसÅद होते. तो
आपÐया ÿजे¸या िहताथª व कÐयाणाथª नेहमीच तÂपर असे.
कृÕणदेवराय आिण युÅदमोिहमा: कृÕणदेवराय िसंहासनाŁढ झाÐयाबरोबर Âयाला अनेक
अडचणéना सामोरे जावे लागले. Âयात बहामनी राजे, ओåरसाचा गजपती राजा , अंतगªत
बंडाÑया, कुतुबशाह, पोतुªिगज राºय इ. िठकाणी युÅद मोिहमा कŁन राºय िÖथर करावे
लागले. Âयाने पुढील युÅदमोिहमा राबिवÐया.
१) मैसूरची मोिहम: आपÐया साăाºय िवÖतारासाठी कृÕण-देवरायने वेÌम°ुरचा (मैसुर)
गंग राजा¸या िवŁÅद मोिहम सुŁ केली. Âयात Âयाचा पूणª पराभव झाला आिण
िवजयनगर¸या सैÆयाने िशवसमुþमचा िकÐला आिण ®ीरंगपटनम आपÐया ताÊयात
घेतले.
२) बहामनीिवŁÅद मोिहम : सुŁवाती¸या काळात बहामनी राजांपासून िवजयनगरचे
संर±ण करÁयाची महÂवपूणª कामिगरी पार पाडावी लागली. मुिÖलम स°ा दरवषê
"िजहाद"ºया माÅयमातून शेजारील िहंदू राÕůांवर आøमणे करत असत. Âयानुसार
इ.स. १५०९ मÅये बहामनी राजा (िबदर) महमुद शाह याने िवजयनगरवर आøमण
केले. हे आøमण कृÕणदेवरायने यशÖवीपणे थोपिवले आिण बहामनी सैÆयाचा पराभव
केला.
पराभूत सैÆयाचा ÿमुख िवजापूरचा आिदलशह युसुफ याचा पाठलाग कृÕणदेवरायने
केला व तो ही युÅदात मारला गेला. िवजयनगरचे सैÆय िवजापूरमÅये घुसले Âयामुळे
तेथील जनता अिनभ²पणामुळे एकदमच गŌधळून गेली. Âयाचा फायदा उठिवत
कृÕणा-तुंगभþा खोरे आिण रायचूर (१५४२) काबीज केले. पुढ¸या मोिहमेमÅये Âयाने
गुलबगाª काबीज केले आिण तेथील ÿमुख “बिशद-इ-मुमािलक” (सैÆयांचा ÿमुख) याचा
पराभव केला. पुढे कृÕणदेवरायने िबदरचा बरीदशाहचा पराभव केला व Âया¸या जागी munotes.in

Page 89

िवजयनगर व बहामनी साăाºय
89 सुलतान मुहमद शाह हयांस िसंहासनावर बसिवले. अशाÿकारे Âयाने बहामनéचा
बंदोबÖत केला.
३) ओåरसा मोिहम : ओåरसा¸या गजपतéनी िवजयनगरची दोन राºये िजंकून घेतली
होती. ती Ìहणजे उदयिगरी आिण कŌडािवदू गंग राजा¸या (उमा°ूर) पाडावानंतर
कृÕणदेवरायने इ.स.१५१३ मÅये िवजयनगरचे सैÆय उदयिगरी¸या िकÐयाला वेढा
देÁयासाठी पाठिवले व Öवतः सैÆयाचे नेतृÂव केले. गजपती राजा ÿतापŁþने सुÅदा हा
वेढा उठिवÁयासाठी आपले सैÆय पाठिवले. परंतु गजपती सैÆयाचा पराभव झाला व
Âयांना कŌडािवदूपय«त हाकलून लावले. एक वषª वेढा िदÐयानंतर उदयिगरी¸या
िकÐलयावर िवजयनगर¸या सैÆयाने ताबा िमळिवला. आपÐया िवजयानंतर
कृÕणदेवराय आपÐया दोन राÁयांसह परतला. रÖÂयामÅये Âया¸या दोन राÁयांनी
(ितŁमाला देवी आिण िचÆना देवी) ितŁपती देवÖथानला भेट िदली व दशªन घेतले.
उदयिगरी¸या पाडावानंतर िवजयनगर सैÆयाने आपला मोचाª कŌडािवदूकडे वळिवला.
रÖÂयामÅये Âयांनी अनेक िकÐले आपÐया ताÊयात िमळिवले. उदा. कांडूकुर,
िवनुकŌडा, नागाजुªनकŌडा, तांगेडा इ. कŌडािवदूचा वेढा चालिवÁयामÅये जेÓहा
िवजयनगरचा सेनापती सलुवा िटÌमा अपयशी ठरला तेÓहा कृÕणदेवरायने Öवतः
वेढ्याचे नेतृÂव केले आिण शेवटी िकÐला ताÊयात िमळिवला. Âयात गजपतéचा
वारसपुý िवरभþ व Âयाची राणी यांना कैद केले गेले आिण कŌडािवदूचा कÊजा सलुवा
िटÌमा Ļाला िदला.
कŌडािवदू¸या िवजयानंतर िवजयनगरचे सैÆयाने िवजयवाडा¸या िकÐलास वेढा िदला.
तोही िकÐला ताÊयात घेतला. Âयानंतर कृÕणदेवराय कŌडापलीकडे आपला मोचाª
वळिवला. ÿतापŁþचे सैÆय पराभूत झाले. आता कृÕणदेवरायला तेलंगणाकडे कूच
करणे अÂयंत सोपे झाले. Âया¸या सैÆयाने नालगŌडा आिण वारंगळ काबीज केले.
Âयानंतर तो किलंग देशाकडे वळला. राजमुंþी ताÊयात आले आिण व¤गीवरही कÊजा
िमळिवला. कृÕणदेवराय आता कटकमÅये घुसला. नाईलाजाने ÿतापŁþ देव Ļास तह
करावा (१५१८) लागला. तहातील अटéनुसार गजपती राजाने आपली मुलगी
कृÕणदेवरायास िववाहात िदली आिण बदÐयामÅये गजपती राजाला आपला सवª
िजंकलेला मुलुख परत िमळाला.
४) गोवळकŌडयाची मोिहम : जेÓहा कृÕणदेवराय ओåरसा¸या गजपतéिवŁÅद युÅदात
गुंतला होता, Âयाचा फायदा घेऊन गोवळकŌड्याचा कुली कुतबशहाने आपÐया
शेजारील राºयांवर हÐले केले आिण Âयाने बराच ÿदेश आपÐया ताÊयात घेतला.
उदा. तेलंगाना, पांगल, गुÆदूर, वारंगळ, कŌडापÐली, एÐलोर, राजमुंþी इ. Âयाने
ओåरसा¸या गजपतéकडून कृÕणा आिण गोदावरी यां¸यामधील ÿदेशही ताÊयात
घेतला. Âयाचबरोबर Âयाने िवजयनगर¸या साăाºयातसुÅदा आøमण चालू केली.
तसेच Âयाने मोठ्या सैÆयासह कŌडािवदुवर चाल कŁन िकÐला ताÊयात घेतला.
सलुवा िटÌमाचा िवजयनगरमÅये होता आिण Âयाचा पुतÁया नंदीÆडला गोवा वेढा हटवू
शकला नाही. जेÓहा ही बातमी कृÕणदेवराय Ļास कळली तेÓहा Âयाने ताबडतोब munotes.in

Page 90

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
90 सलुवा िटÌमा Ļास मोठ्या सैÆयासह कŌडािवदुकडे पाठिवले. कुतुबशाही सैÆयाचा
दाŁण पराभव झाला आिण बरेचसे सैÆयास कैदेत टाकले गेले.
५) िवजापूरची लढाई (१५२०): कृÕणदेवराय हा ओåरसा गजपतéशी लढत असÐयाचे
कळÐयावर िवजापूरचा सुÐतान इÖमाईल आिदलशाहने कृÕण-तुंगभþा खोयावर
आøमण केले आिण रायचूरवर कÊजा िमळिवला. सलुवा िटÌमा कŌडािवदूवŁन
िवजयी होऊन आÐयावर कृÕणदेवरायने िवजापूर¸या सुÐतानािवŁÅद मोचाª वळिवला.
Âयाचा सामना करÁयासाठी सुÐतानाने देखील कृÕणदेवरायिवŁÅद सैÆय जमिवले.
रायचूर या िठकाणी १९ मे १५२० रोजी युÅद झाले आिण िवजापूर¸या आिदलशाही
सुÐतानाचा दाŁण पराभव झाला. सुÐतान युÅदभूमीतून पळून गेला परंतु Âया¸या
सैÆयाने रायचूरचा ताबा सोडला नÓहता. परंतु कृÕणदेवरायने पोतुªिगजां¸या मदतीने
िकÐलयावर जोरदार भडीमार केला व िकÐला ताÊयात घेतला. परती¸या वेळी
कृÕणदेवरायने िवजापूर शहरावर छापा टाकला व Âयाचा ताबा घेतला. गुलबगाª
िकÐÐयाला जमीनदोÖत केले. अशाÿकारे बहामनéची दुसरी राजधानी सुÅदा
िवजयनगर¸या ताÊया त आली. कृÕणदेवरायने तेथील सुÐतान शाहीचे पुनŁºजीवन
करÁयाचा अयशÖवी ÿयÂनसुÅदा केला.
६) िवजयनगर-पोतुªिगज संबंध: कृÕणदेवराय पोतुªिगजांचे महÂव ओळखून होता. कारण
पोतुªिगजांनी अरबांचा, पिशªयन Óयापाöयांचा पराभव केला होता व इिजĮचे नािवक दल
देखील नĶ केले होते. अरेिबया आिण पिशªयन आरवातात घोडयां¸या Óयापारावर
पोतुªिगजांचीच मĉेदारी होती. Ìहणूनच कृÕणदेवराय पोतुªिगजांशी मैýीपूणª संबंध ठेवून
होता. Âयाने Âयां¸याकडूनच चांगÐया जातीचे घोडे खरेदी केले होते आिण बहामनéशी
यशÖवी लढा¸या केÐया होÂया तसेच पोतुªिगजसुÅदा कृÕणदेवरायबरोबर संबंध
ठेवÁयास उÂसुक होते. Âयांनी नेहमीच बहामनéिवŁÅद कृÕणदेवरायला मदत केली.
पोतुªिगज गÓहनªर अबुबकªने ताबडतोब िवजयनगरदरबारात आपला दूत पाठवला व
कृÕणदेवरायने कािलकतचा राजा झामोरीन हया¸यािवŁÅद सहका यª देÁयाचे आĵासन
मािगतले. परंतु कृÕणदेवरायने आपÐया Öवकìय राजािवŁÅद मदत देÁयाचे नाकारले
आिण घोडयां¸या Óयापारातही पडÁयाचे टाळले. पोतुªिगज गÓहनªर अÐमेडा याने
कृÕणदेवरायकडे भाटकळचा िकÐला उभारÁयाची परवानगी मािगतली. परंतु इ.स.
१५२३ मÅये जेÓहा पोतुªिगजांनी गोवा काबीज केला तेÓहा कृÕणदेवरायने सलुवा िटÌमा
या¸या नेतृÂवाखाली छोटेखानी फौज पाठिवली परंतु Âयांना पोतुªिगजांिवŁÅद यश
िमळाले नाही. तरीसुÅदा पोतुªिगजांबरोबर िवजयनगरचे संबंध सलो´याचे होते. नुनीज
या इितहासकारा¸या मते, कृÕणदेवरायने आपÐया सहा वषाª¸या राजकुमाराला
राºयािभषेक केला व Öवतः ÿधानमंýी बनला. परंतु केवळ आठ मिहÆया¸या
कारकìदêनंतर राजकुमार ितŁमलादेव आजारी झाला आिण Âयातच Âयाचे िनधन
झाले. असे Ìहटले जाते कì सलुवा िटÌमा Ļा¸या पुý िटÌमा दंडनायक हयाने
Âया¸यावर िवषÿयोग केला Ìहणून कृÕणदेवरायने िटÌमा दंडनायक व Âयाचा भाऊ
सलुवा गुंदराज हयांना कैद केले. िटÌमा दंडनायक व गुंदराज यांना पकडून Âयांचे डोळे
काढÁयाचे आदेश िदले. शेवटी Âयाने आपला सावýभाऊ अ¸युतराय हयास आपला
वारस नेमले. जेÓहा कृÕणदेवराय आिदलशहा¸या ताÊयातील बेळगाववर आøमण
करÁयाचे तयारीत होता तेÓहा तो गंभीर आजारी पडला आिण Âयातच इ.स. १५२९ munotes.in

Page 91

िवजयनगर व बहामनी साăाºय
91 मÅये Âयाचे िनधन झाले. कृÕणदेवराय हा अÂयंत पराøमी योĦा व सेनापती होता.
तसाच तो मुÂसĥी, कुशल ÿशासक आिण दूरŀĶीचा राजा होता. तो कलेचा भोव°ा व
आ®यदाता होता. Âयाने ÿितकूल पåरिÖथतीतही अनेक राजा होता. तो कलेचा
भोव°ा व आ®यदाता होता. Âयाने ÿितकूल पåरिÖथतीतही अनेक लढाया िजंकÐया.
Âयाने आपÐया राºया¸या कानाकोपöयाचा दौरा केला आिण ÓयिĉगतåरÂया लोकांची
गाहाणी समÖया , सूचना ऐकून घेतÐया व Âयांचे िनराकरण केले. Âयाच आधारे Âयाने
आपÐया साăाºयाचा िवÖतार केला. Âयाचे साăाºय पूणª मþास ÿांत, Ìहैसूर आिण
दि±णेकडील इतर राºयांत िवÖतारले होते. ते कटक व मुंबईजवळील सालसेट पय«त
पसरले होते. Âयाने आपÐया दरबारात िवĬान व कलाकारांना राजा®य िदला होता.
Âयाचा दरबार “अिĶदµगजांनी" भरला होता. Âयात िविवध कवी व लेखकांचा समावेश
होता. कृÕणदेवराय Öवतः एक महान लेखक व कवी होता. Âयाचे “अमुĉमाÐयदा" हे
तेलुगू भाषेतील काÓय अÂयंत सपÆन समृĦ असे आहे. Âया¸या कायªकाळात ÖथापÂय
कलेचाही मोठ्या ÿमाणात िवकास झाला.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- कृÕणदेवरा¸या कायाªचा आढावा ¶या.
२) अ¸युतराय (इ.स १५२९-१५४२):
कृÕणदेवरा¸या मृÂयूनंतर िवजयनगर¸या हासास सुŁवात झाली. Âया¸या मृÂयूनंतर Âयाचा
सावýभाऊ अ¸युतराय गादीवर बसला. Âयाची संपूणª कारकìदª अंतगªत संघषª व परकìय
आøमणांचा मुकाबला करÁयातच गेली. Âयाने िवजापूरचा इÖमाईल आिदलशाहकडून
रायचूर इ.स. १५३५ मÅये परत िमळिवले. तसेच Âयाने ओåरसाचे गजपती व
गोवळकŌडया¸या सैÆयाची यशÖवी मुकाबला केला. तसेच भावणकोरची बंडाळी
मोडÁयातसुÅदा अ¸युतरायला यश झाले. Âया¸यािवŁÅय कृÕणदेवरायचा जावई रामराय
याने आपले दोन बंधु ितŁमला आिण वंकटाþी यां¸या मदतीने अ¸युतरायचा पुतÁया
सदािशवराय हयास गादीसाठी भडकािवले व Âयांचा बंदोबÖत करÁयात Âयाला यश आले.
शेवटी इ.स. १५४२ मÅये Âयाचे िनधन झाले.
३) सदािशवराय आिण रामराय (इ.स. १५४३-१५७०):
अ¸युतराय¸या मृÂयूनंतर Âयाचा अ²ान मुलगा व¤कट ÿथम गादीवर बसला. परंतु
कृÕणदेवरायचा पुतÁया सदािशवराय याने सुÅदा स°ा-Öथापनेसाठी दावा केला. ÂयामÅये
व¤कट ÿथमचा िवरोधक शलकाराजू याने Âयाचा वध केला. Âयातच गोवळकŌडयाचा
िवजापूर¸या राºयकारभारात हÖत±ेप वाढÐयाने अिधकच गŌधळाची िÖथती िनमाªण झाली.
शलाकाराजूचा उपþव अिधक वाढू लागÐयाने रामरायने Âयाला नĶ केले व सदािशवरायला
गादीवर बसवून तो Âयाचा ÿभारी शासक (de bacto ruler) बनला.
रामराय अÂयंत स±म व पराøमी, महÂवाकां±ी व संधीसाधू आिण उदधट ÿशासक होता.
िवजयनगरची स°ा खöया अथाªने Âया¸याच हाती होती. इ.स. १५४३ मÅये रामरायने
अहमदनगरचा बुरहान िनजाम शाह आिण गोवकŌडयाचा कुतुबशाहबरोबर िवजापूरवर
आøमण करÁयासाठी संधान बांधले. िवजापूर¸या अली आिदलशाहने संकट सोडिवÁयाची munotes.in

Page 92

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
92 जबाबदारी आपला िवĵासू व चाणा±मंýी आसद खानवर सोपिवली. आसद खानने मोठ्या
चतुराईने अहमदनगर¸या िनजामशहाला काही ÿांत देऊन आपÐया बाजूला वळिवले आिण
िवजयनगरची झालेला करार मोडÁयास भाग पाडले. मग Âयाने गोवळकŌडया¸या
कुतुबशाहकडे मोचाª वळिवला आिण Âयाचा पराभव केला.
इ.स. १५५७ मÅये इāािहम आिदलशहा¸या मृÂयूनंतर हसन िनजाम शाहने िवजापूरवर
आøमण केले. आिदलशाहने गोवळकŌडा आिण िवजयनगरशी मैýी कŁन अहमदनगरवर
आøमण केले. िवजयनगर¸या िहंदु सैÆयाने अहमदनगरमधील मुिÖलमांवर अÂयाचार केले
आिण तो ÿदेश बेिचराख कŁन टाकला. Âयाचा पåरणाम मुिÖलम भावना दुखावÁयात झाला
आिण दि±ण भारतातÐया मुिÖलम स°ांनी िवजयनगर पूणªपणे नĶ करÁयाचा िवडा
उचलला.
४) तािलकोटची लढाई (इ.स १५३५):
दि±ण भारतातÐया मुिÖलम स°ांना िवजयनगर¸या िहंदु साăाºयाचे वैभव पाहवत नÓहते.
गोवळकŌडयाचा इāािहम कुतुबशाह याने िवजयनगर¸या िवरोधात सवª मुिÖलम स°ांना
एकý आणÁयासाठी पुढाकार घेतला. Âयाने अहमदनगर¸या िनजामशहाला Âयाची
(चांदिबबा) मुलगी िहचे िवजापूर¸या आिदलशाहबरोबर लµन करÁयासाठी पाठपुरावा केला.
तसेच लµनातील हòंडा Ìहणून िवजापूर¸या आिदलशहास सोलापूरचा िकÐला देÁयास
सांिगतले. Âया¸या बदÐयात आिदलशाहने आपली मुलगी िनजामशहा¸या मोठ्या मुलाला
िववाहात िदली. वहाड¸या सुÐतान इमादशहास सदर िवजयनगर¸यािवरोधातील युतीसाठी
पाचारण केलेले नसले तरी तोही िवजयनगरचा िवरोधकच होता. शेवटी २५ िडस¤बर,
१५६४ रोजी या चारही राºयां¸या सुलतानांनी िवजयनगरकडे लढाईसाठी कूच केली आिण
कृÕणा नदी¸या पाýामÅये तालीकोट शहराजवळ दोÆही सैÆयाची गाठ पडली.
रामरायने सदर राºयां¸या युतीस तेवढेसे महÂव िदले नाही कारण यापैकì कोणÂयाही
राºयाने िवजयनगरवर हÐला केलेला नÓहता. िवजयनगर¸या वैभवसंपÆन ÿजेला या
संकटाचा िकंिचतही मागमूस नÓहता. परंतु या संयुĉ सैÆयाचा मुकाबला करÁयासाठी
कसेतरी रामराजा यास तयार करÁयात आले. मग Âयाने आपला भाऊ ितŁमाला यास
२००० घोडदळ, एक लाख पायदळ आिण ५०० ह°ीदळ देऊन कृÕणे¸या पाýातील ÿमुख
ÿवेशĬारांवर पाठवले. तसेच आपÐया दुसöया भावास दुसरा फौजफाटा िदला आिण
ÖवतःसुÅदा उरलेÐया सैÆयाचे नेतृÂव करीत दुसöया बाजूने िनघाला.रÖÂयामÅये कानडी,
तेलगू, मैसूरी आिण मलबारी सैÆयसुÅदा िवजयनगर¸या बाजूने सामील झाले. संयुĉ
सैÆयास िवजयनगरचे सामÃयª मािहत असÐयामुळे Âयांनी सुÅदा भरपूर तयारी केली होती.
िनजामशाह सैÆयाचे नेतृÂव करीत होता आिण Âया¸या उजÓया बाजूस अली आिदलशाह
आिण डाÓया बाजूस कुतुबशाह सैÆयाचे बाजू सांभाळत होता. दोÆहीकडील सैÆय सं´या
एवढी ÿचंड होती कì, दि±णेमÅये असे युÅद केÓहाही झालेले नÓहते.
िवजयनगर¸या सैÆयाचे संयुĉ सैÆयावर जोरदार हÐला चढवला व Âयांना मागे ढकलीत
हजारोची क°ल केली. रामराय अÂयंत आनंद साजरा करीत असतानाच शýसैÆया¸या
तोफखाÆयाचे रामराय¸या सैÆयास मोठ्या ÿमाणात गारद केले. Âया पाठोपाठ शýू-सैÆया¸या
घोडदळाने रामराय¸या सैÆयात ÿवेश केला आिण Âयांची दाणादाण उडवून िदली. रामराय munotes.in

Page 93

िवजयनगर व बहामनी साăाºय
93 यास कैद केले गेले आिण हòसेन िनजामशहाने अमानुषपणे Âयाचे शीर घडावेगळे केले.
आपÐया राजाचा वध झाÐयाची बातमी पसरताच रामरायचे सैÆय दाहीिदशांनी सैरावरा पळू
लागले. शेवटी युÅदाचा अंत िवजयनगर¸या िहंदू साăाºयाचा पराभव आिण िहंदुची अमानुष
क°ल होÁयामÅये झाला. Âयानंतर लुटालूट व जाळपोळ करÁयात आली. मुिÖलम सैÆयाने
िवजयनगर शहर पूणªपणे लुटून नेले. सेवेले¸या मते जवळजवळ ५५० ह°ी आिण Âयां¸या
पाठीवर लुटलेली संप°ी शýू सैÆयाने लादून नेली. तसेच िवजयनगरचे सोने-िहरे जिडत
िसंहासनसुÅदा लुटून नेले. सदािशवराय यास तुŁंगात टाकले गेले आिण राजाचे सवª
नातेवाईक दि±णेकडील पेनुकŌडा िकÐलामÅये आ®यास पळून गेले तेथे वाÖतÓयास
असलेÐया जनतेला लूटमार आिण रĉपातास सामोरे जावे लागले. िवजयनगर पूणªपणे
बेिचराख झाले. Âयाचे वैभव कायमचे नĶ झाले आिण दि±णेतील एका वैभवशाली िहंदु
साăाºयाचा िवनाश झाला. ÂयाŀĶीने तािलकोट¸या लढाईस दि±स भारता¸या इितहासात
अÂयांत महÂवाचे Öथान आहे.
Âयानंतर िवजयनगर¸या साăाºयाचे िवघटन होऊन Âयातून छोटी छोटी राºये िनमाªण
झाली. रामरायचा भाऊ ितŁमाला याने इ.स. १५७० मÅये पेनुकŌडा येथे नवीन घराÁयाची
Öथापना केली आिण इ.स. १५७८ पयªत राºय केले.
६.४.४ िवजय नगर सăाºयाची ÿशासन ÓयवÖथा :
िवजयनगरचे साăाºय हे मूलतःच मुिÖलम ÿभावापासून दि±णेतील संÖकृती, धमª,
राजकìय ÿणाली सुरि±त ठेवÁया¸या उĥेशाने िनमाªण झाले होते. आपÐया सÓवा दोनशे
वषा«¸या कालावधीमÅये िवजयनगर हे भारतीय संÖकृतीचे एक ÿमुख क¤þ बनले होते.
जवळजवळ िवजयनगरचे सवªच राजे हे भारतीय संÖकृतीला उ°ेजन देणारे होते. Âयां¸या
दरबारात Âयांनी धमª, संÖकृती, सािहÂय, कला, ÖथापÂय इÂयादéना राजा®य िद ला होता.
ÂयाŀĶीने आपणास िवजयनगर¸या ÿशासन ÓयवÖथेचा अËयास करणे आवÔयक आहे.
१) शासन ÖवŁप: िवजयनगर¸या ÿशासनाचे Öवłप हे ÿामु´याने िहंदु संÖकृतीचे र±ण
आिम मुिÖलम स°े¸या ÿभावापासून िवजयनगरचे संर±ण करÁयास शिĉशाली
लÕकरी ÓयवÖथा िनमाªण करणे हे होते. िवजयनगरचे राºय हे धमªिनķ होते आिण
पुरोिहत वगाª¸या सÐÐयानुसार राजकìय िनणªय घेतले जात असत. Âयांनी आपÐया
ÿशासनात िÖथर राºयÓयवÖथा , शांती आिण कायदा सुÓयवÖथा आिण जुÆया
पंरपरांचे पुनŁºजीवन करÁयास सुłवात केली.
२) सăाट आिण Âयाची मंिýपåरषद: राजा हा सवª ÿशासनाचा ÿमुख असून क¤þीय
ÿशासनÓयवÖथा ही सरंजामशाली (जमीनदार वगª) संघटनेवर अवलंबून होती.
राजाला Âया¸या मदतीसाठी मंýीपåरषद, ÿादेिशक (ÿांितक) राºयपाल, लÕकर ÿमुख,
पुरोिहत वगª आिण सािहिÂयक मंडळी सदैव तÂपर असत. राजा हा सवª ±ेýांमÅये
कमªचारी वगª, मंिýपåरषद यांची नेमणूक करीत असे. तÂकालीन मÅययुगीन इतर
सăाटांÿमाणेच िवजयनगरचा राजासुĦा एकािधकारशाहाचा पुरÖकताª होता. सăाट हा
Öवतःच कायīाचा उगमÖथान , सवō¸च ÿशासनÿमुख, सरसेनापती आिण सवō¸च
Æयायÿमुख असे. Âयाने कोणÂयाही तंट्याबाबत िदलेला िनणªय हा अंितम असे.
राºया¸या काही भागामÅये िवशेषतः āाĺण समाजात वधु िपÂयाकडून (Bride -price) munotes.in

Page 94

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
94 धन घेÁयाची ÿथा होती. Âयािवरोधात देवराय िĬतीय याने āाĺण ÿितिनधीची बैठक
बोलावून ही ÿथा बंद करÁयाची आिण 'कÆया दान' करÁयाची ÿथा चालू केली. तसेच
अशा ÿकारे हòंड्याचा Öवłपात आिथªक िपळवणूक करणाöयां¸या िवरोधात कडक
कारवाईचे संकेत िदले. राजाने अनेक ÿकारचे जमीनिववादसुĦा शांतते¸या मागाªने
पुढाकार घेऊन सोडिवले.
३) ÿशासनातील ÿमुख अिधकारी वगª:
१) पंतÿधान िकंवा महाÿधान िकंवा िशरÿधान (राजाचा सÐलागार)
२) मु´य खिजनदार
३) सुवणª ÿमुख (सोÆया¸या खिजÆयाचा र±क)
४) पोिलस ÿमुख (दरोडे, चोरी यांची नŌद ठेवणे, कायदा-सुÓयवÖथा)
ÿशासनातील वरील अिधकारी वगाªस वेगवेगÑया ÿमाणात राजाकडून जहािगर बहाल केली
जाई. एवढे जरी असले तरीही ĂĶाचार व लाचखोरी ÿशासनात िशरलेली होती.
४) राजदरबार: िवजयनगर¸या रा जांनी आपला भÓय राजदरबार िनमाªण केला होता
आिण Âया¸या ÓयवÖथेसाठी वारेमाप पैसा खचª केला जात होता. राºया¸या
वैभवशाली व भरभराटीचे ÿितक Ìहणजे राजाचा दरबार असे. राजदबारामÅये सरदार,
िवĬान, पुरोिहत, ºयोितषी, संगीतकार व इतर कलाकरांना ÿवेश असे. राजदरबाराĬारे
मोठ्या थाटा-माटात व उधळ पĘीत अनेक ÿकारचे सण उÂसव साजरे केले जात
असत. राजदरबाराĬारे वषाªमÅये ÿमुख चार ÿकारचे सण-उÂसव केले जात असत.
ÂयामÅये नुतन वषª िदपावली, महानवमी आिण होळी यांचा समावेश होता.
५) ÿांितक ÿादेिशक ÿशासन: िवजयनगर¸या साăाºयाचे िवभाजन जवळजवळ २००
ÿांतांमÅये केले होते. ÿांतांचे िवभाजन पुÆहा 'नाडू' िकवा 'कोĘम' मÅये आिण पुÆहा
'नाडू' िकंवा 'कोĘम'चे िवभाजन छोटी छोटी शहरे व खेडी यात केले होते.
ÿांितक ÿशासन: ÿÂयेक ÿांतां¸या ÿमुखास Óहाईसरॉय Ìहटले जाई आिण Âयाची नेमणूक
राजघराÁयातील Óयĉì िकंवा एखादा ÿभावशाली सरदार यां¸यामधून केली जाई. ÿांतांची
ÿशासन ÓयवÖथा क¤þाÿमाणेच असे. Óहाईसरायला आपले Öवतःचे सैÆय बाळगावे लागत
असे आिण आपÐया ÿांितक अिधकार ±ेýामÅये राजाÿमाणेच एकािधकार शाहीने वागत
असे तरीही Âयाचे Öथान एखाīा सरंजामदाराÿमाणेच असे. परंतु आपÐया कामाचा पूणª
िहशेब Âयाला सăाटाकडे सादर करावा. लागत असे. तसेच युĦा¸यावेळी सăाटाला
आपÐया सैÆयािनशी मदत करावी लागत असे. ºयावेळी Âयाने राजाचा िवĵासघात केला
िकंवा लोकांचा छळ केला तेÓहा Âयाला कडक िश±ा केली जाई.
६) Öथािनक ÿशासन: ÿांताचा सवाªच खालचा घटक Ìहणजे गाव िकंवा खेडे होय.
Âया¸या कारभार उ°रभारतातील 'गाव' पंचायतीÿमाणेच चालवला जाई आिण Âयाचा
वंश परंपरागत अिधकारी 'अयागार' असे हे अिधकारी (अयागार) एकूण बारा जणांचे
मंडळ असे. Âयांना जिमनीची तुकडा िदला जात असे िकंवा शेतकöयां¸या धाÆयातला munotes.in

Page 95

िवजयनगर व बहामनी साăाºय
95 एक ठरािवक िहÖसा कामाचा मोबदला Ìहणून िदला जात असे. Âयां¸यापैकì काही जग
Æयायिनवाडा करीत असत. Âयाचÿमाणे राºयाचा महसूल जमा करणे आिण
खेड्यामÅये कायद सुÓयवÖथा राखÁयाचेसुĦा काम Âयांना करावे लागे.
७) महसूल ÿशासन: राºया¸या उÂपÆनाचे ÿमुख ľोत जमीन महसूल होते. उÂपÆना¸या
इतर साधनांमÅये खंडणी, भेटवÖतू आिण 'महानवमी' उÂसवादरÌयान जकातकर ,
Óयवसायकर. गृह, बाजार व परवाने इ. कर वसूल केले जात. बंदरा¸या िवकाराĬारे
फार मोठा महसूल जमा होई. अंतगªत Óयापार व वािणºय सुĦा एक उÂपÆनाचे सांधन
बनले होते. महसूलाचा भरणा रोखीने िकंवा वÖतूिविनमयाने सुĦा केला जाई.
जिमनीचे काळजीपूवªक सव¥±ण केÐयावरच जिमनीचा महसूल वसुल केला जाई. जिमनीचे
ित¸या उÂपादना नुसार तीन ÿकार केले जात. ÂयामÅये
१) ओिलताखालील जिमन
२) कोरडवाहó जिमन आिण
३) जंदल ÓयाĮ जिमन असे.
इितहारकार नुिनज या¸या मते, शेतकöयाला आपÐया Öथािनक ÿमुखास ९/१० एवढे
उÂपादन īावे लागे आिण Âयातील अध¥ उÂपादन तो राजाकडे जमा करीत असे. महसूल
ÿशासनावर िनयंýण ठेवÁयासाठी 'आठवणे' नावाचा िवशेष िवभाग कायªरत होता. असं´या
कारांमÅये 'िववाह कर' हा संपूणª राºयामÅये ÿचिलत होता. परंतु सलुवा िटÌमने तो रĥ
केला. एवढेच नाही तर काही¸या मते 'वेÔया Óयवसाय कर' सुĦा वसुल केला जाई.
Âयामुळेच शेतकरी हा िवजयनगर¸या साăाºयात करां¸या ओ»याने दबला गेला होता. परंतु
कृÕणदेवरायने हा अÆयाय काही ÿमाणात दूर करÁयाचा ÿयÂन केला. परंतु इतर कमजोर
राजां¸या कारकìदêत जनतेचे पुÆहा शोषण चालू झाले.
राºयाचा महसूल दोन ÿकार¸या खिजÆयाने िनयंिýत केला जाई. ÿथम दैनंिदन जमाखचª
आिण दुसरा मोठ्या ÿमाणावरील अमानत ठेवी आिण सोÆया¸या वÖतू एका ितजोरीत
असत ºया नेहमी कुलूपबंद आिण जेÓहा राजाला अÂयंत तातडीची गरज असेल तेÓहाच
उघडली जात असे.
खचाªमÅये राजदरबाराचे ÓयवÖथापन, Âयाचा थाट-माट, सैÆयाचे ÓयवÖथापन आिण दानधमª
Ļा ÿमुख बाबी असत. कृÕणदेवराय याने 'अमुĉमाÐयदा' या आपÐया úंथामÅये असे
िलिहले आहे कì, राºया¸या खिजना चार भागामÅये ठेवणे आवÔयक आहे. पिहÐया १/४
भागामÅये राजदरबार आिण दानधमª तर दुसरा व ितसरा भाग सैÆयासाठी तर शेवटचा १/४
भाग राखीव धन Ìहणून ितजोरीत ठेवावा.
८) ÆयायÓयवÖथा: राजा हा ÆयायÓयवÖथेचा ÿमुख ľोत आिण शेवटचा Æयायिधश असे.
तसे ठरािवक ÓयवÖथापन अिÖतÂवात नसले तरीही ताबडतोब उपलÊध मािहती व
पुराÓयां¸या आधारावर Æयायदान केले जाई. िवशेषतः िहंदु कायīाÿमाणेच व
परंपरेÿमाणे Æयायदान केले जात असे. तसेच िहंदु चालीåरती åरवाजांचे उÐलंघन munotes.in

Page 96

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
96 केÐयास कडक िश±ा केली जाई. नागरी कायīाचे उÐलंघन केÐयास दंड आकारला
जाई.
तरीही फौजदारी ÖवŁपा¸या गुÆĻांमÅये कठोर शासन केले जात असे. सÂय उघड
करÁयासाठी शारीåरक व मानिस क छळ केला जाई आिण कडक िश±ा केली जाई. चोरी,
Óयािभचार आिण देशþोह यांना मृÂयुदंड िकंवा हातपाय कापÁयाची िश±ा िदली जाई.
āाĺणांना मृÂयुदंड माफ होता. Öथािनक पातळीवर 'नायक' आिण 'गौडा' यांना Æयायदान
करÁयाचा अिधकार िदला गेला होता.
९) सैÆयÓयवÖथा: िवजयनगरचे लÕकरी ÓयवÖथापन संरजामदारी Öवłपाचेच होते.
राजाचे Öवतःचे खडे सैÆय असे आिण युĦा¸यावेळी ÿांितय गवनªर राजाला सैÆयाचा
पुरवठा करीत असत. पेस या¸या मते, इ.स. १५३० ¸या युĦामÅये कृÕणदेवराय¸या
सैÆयात ७,०३६०० पायदळ, ३२,६०० घोडदळ आिण ५५१ ह°ीदळ यांचा
समावेश होता. Âयांबरोबरच छावणी दार, Öवयंपाकì, मदतनीस ही बरोबर हजारŌ¸या
सं´येने होते. नुनीज याने सुĦा तशीच आकडेवारी िदली आहे Âयामुळे ÂयामÅये काही
ÿमाणात अितशयोĉì वाटते. असे असते तरी आपÐया शेजार¸या मुिÖलम स°ांकडून
सतत¸या धोका व युĦजÆय पåरिÖथती यामुळे िवजयनगर साăाºयाकडे शĉìशाली
लÕकर होते असे Ìहणावे लागते.
लÕकराÿमाणेच कायª±म पोिलस ÿशासन आिण गुĮहेर िवभाग कायªरत होता. राजाला
नेहमीच राºयामधील व शेजारील ÿदेशांतील बातÌयांची खबर िदली जात असे. Âयामुळे गुĮ
कारÖथाने, आपापसांतील भांडणे, गÓहनªरांचे (ÿादेिशक) बंड इ. िवषयी योµय मािहती गुĮहेर
िवभागाकडून िदली जाई. राýीची गÖतपथके पाठवली जात असत. रÖते सुरि±त असत.
Âयामुळे अÊदुल रºजाकसार´या इितहासकाराने िवजयनगर¸या कायदा-सुÓयवÖथेची Öतुती
केली आहे.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- िवजयनगरची ÿशासन ÓयवÖथा सांगा.
६.४.५ सामािजक व आिथªक पåरिÖथती:
िवजयनगरचे साăाºयांतगªत समाजÓयवÖथा िवषमतेवर आधाåरत होती. अÐपसं´य समाज
हा राजा. Âयाचे आĮेĶ, सरदार नोकरवगª, Óयावसाियक-Óयापारी यामÅये होता तर बहòसं´य
समाजामÅये गरीब जनता, कामगारवगª, मजूर, शेतकरी इ. चा समावेश होता. Âयामुळे
राजदरबाराचा भÓय -थाट माट आिण गरीब जनता ही एक िवरोधाभासी समाज ÓयवÖथा
िवजयनगरमÅये आपÐयाला आढळते.
दि±ण भारतातील मुिÖलम सं°ांनी 'ĬंĬ' युĦाची कÐपना ÿचिलत केली होती. Âयाचे
अनुसरण िवजयनगर साăाºयात सुĦा केले. जाई. ĬंĬ युĦात जो कोणी िजंकेल Âयालाच
हरलेÐयाची, िकंबहòना ĬंĬामÅये मृत झालेÐयाची संप°ी वाटून िदली जाई. हे ĬंĬ खेळÁयास
मंÞयाची परवानगी असावी लागे. munotes.in

Page 97

िवजयनगर व बहामनी साăाºय
97 िहंदु¸या उ¸चĂू समाजात 'सती' ÿथा ÿचिलत होती. असे असले तरी िľयांची अवÖथा
बöयापैकì होती. कारण आपणास ľी पैलवान, ľी ºयोितषी, ľी िहशोबनीस , ľी कारकून
यांची मािहती िमळते. याचा अथª िľया िश±णामÅये पुढारलेÐया होÂया हे आपणास
आढळून येते.
वेÔयाÓयवसाय ही सवªसामाÆय ÿथा होती आिण वेÔयागृहे मोठ्या ÿमाणात शहरा¸या
िठकाणी असत. Âया¸याकडे Óयापारी व इतर धनाढ्यांचा सतत वावर असे. परंतु
सावªजिनक कायªøमांमÅये वेÔयांना भाग घेता येत असे आिण उ¸च अिधकारी व सरदार
Âयां¸याबरोबर उघडपणे नाचगाणे करत असत.
िवजयनगर¸या साăाºयाला मुिÖलम स°ांकडून सतत धोका असला तरी िवजयनगरने
सवªधमªसमानतेचे तÂव पालन केले होते. ÿÂयेकाला राºयात आपÐया धमª परंपरेनुसार,
पंथानुसार जीवन Óयतीत करÁयाचे ÖवातंÞय होते. याउलट मुिÖलम राजांमÅये असे धािमªक
ÖवतंÞय असÐयाचे ³विचतच आढवून येते असे काही इितहासकारांचे मत असÐयाचे
िदसते.
इटािलयन ÿवासी िनकोलो कŌती याने इ.स. १४२० मÅये िवजयनगरला भेट िदली. तो
िलिहतो कì, िवजयनगरचा परीघ हा ६० मैलांचा असून सभोवताली िभंतीचे कुंपण होते.
तसेच शहरामÅये ९०००० शľधारी जवान आहेत.
पिशªयन राजदूत अÊदुल रºजाक याने िवजयनगरला इ.स. १४४२-४३ दरÌयान भेट िदली.
Âया¸या मते, राजा¸या ितजोöया सोÆयाने ओतÿोत भरलेÐया होÂया. तेथील सवª लोकां¸या
गÑयात, कानात, नाकात, हातात, बोटात, सोÆयाचे दािगने होते. िवजयनगर शहरा¸या
बाबतीत आपÐया डोÑयाने असे शहर पािहले नाही आिण या पृÃवीतलावरदेखील असे
अिÖतÂवात असू शकत नाही.
पोतुªगीज ÿवासी डोिमंगो वेस या¸या िलखाणानुसार “िवजयनगर हे जगातील सवाªत समथª
शहर असून तेथे सवª ÿकारचे तांदूळ, गहó धाÆय कडधाÆय , ÿाÁयांचे खुराक यांचा एकाच
िठकाणी सुसºज साठा असÐयाचे आढळून येते. बाजारपेठ नेहमीच गजबजलेली िदसते. या
शहरात ÿÂयेक जाती धमाªचे लोक वाÖतÓय करीत होते.”
यावłन आपÐया असे ल±ात येते कì, िवजयनगरचे साăाºय हे भरभराट व वैभवशाली
होते.
िवजयनगरमÅये उīोग Óयवसायची भरभराट झालेली होती. कृिषिवकास व जलिसंचन
िवकास झाला होता. उīोगांमÅये कापडउīोग, खाणकाम, धातूकाम, सुंगधी þÓये इ. चा
िवकास झाला होता. उīोग - Óयापार हा संघिटत असून सागरी Óयापाराचाही िवकास झाला
होता. अÊदुल रºजाक या¸या मते, िवजयनगरमÅये जवळजवळ ३०० बंदरे होती. उदा.
हजोवर, भटकळ, मंगलोर, कािलकत, कोिचन, ि³वलॉन, कावल, नेगापटम, स¤ट थोम,
पुिलकत इ.
अरब, पोतुªिगज यां¸याशी परदेश Óयापार चाले. ÂयामÅये ÿमुख Ìहणजे मलाया, बमाª, चीन,
पिशªया, अॅिबिसिनया, द. आिĀका आिण पोतुªगाल यांचा समावेश होतो. munotes.in

Page 98

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
98 िवजयनगरमÅये सोÆया-चांदीची उ°म नाणी पाडली जात. सोÆया¸या नाÁयांना ‘वराह'
आिण Âयाचे वजन ५२ úेन होते. नाÁया¸या एका बाजूला बैल, ह°ी, िहंदु देवता, 'गंडबेłंड'
िĬगłड तर दुसöया बाजूला Âयावेळ¸या राजाचे नाव असे.
िवजयनगरमÅये जाितसंÖथेचे अिÖतÂव सवªमाÆय असÐयाचे िदसते. अÐलासनी पेड्डाना हा
महान कवी आपÐया 'मनुचåरýमु' या काÓयसंúहात िवजयनगर साăाºयात ÿमुख चार
जातéचे अिÖतÂव असÐयाचे िलिहतो. ÂयामÅये – १) िवęलू (āाĺण), २) राजुलू (±िýय),
३) मोतीिकराटालू (वैÔय) आिण ४) नालावजाितवŁ (शुþ).
वरील ÿमुख जातéची काय¥ व समाजातील Öथान मनुÖमृती मÅये दशªिवÐयाÿमाणेच असून
शुþांची अवÖथा गुलामापे±ाही दयनीय होती.
सामाÆय जनता आिण राजा मांसाहारी होते. पशू य² सवªý ÿचिलत होते. āाĺण, जैन व
शैव पूणª शाकाहारी होते. सुłवाती¸या काळातील राजे िशवाजी पूजा करत 'िवłपा±' ही
Âयांची कौटुंिबक देवता होती. परंतु नंतर¸या काळात Âयांनी शैव पंथातून वैÕणव पंथात
िशरकाव केला. कृÕणदेवराय हा िवÕणू व िशवाचा भĉ होता. अ¸युतराय वैÕणवी होता.
Âयाचÿमाणे जैन धमाªचे सुĦा अिÖतÂव होते आिण Âयांना राजा®य िमळून सिहÕणु वागणूक
िमळत होती.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- िवजयनगरची सामािजक व आिथªक पåरिÖथती सांगा. उ°र
६.४.६ कला व ÖथापÂयकला आिण सािहÂय :
िवजयनगर¸या काळात कला , सािहÂय, ÖथापÂय यांना दि±ण भारतीय शैलीने ÿभािवत
केले होते व Âयाची भरभराट झाली होती. देवळे व Âयांचे ÖथापÂय अÂयंत िवकिसत व उ¸च
®ेणीचे होते.
िवजयनगरला संपूणª तटबंदी असून उंच उंच व मजबूत ÿवेशĬारे होती. Âयांची ÖथापÂय
शैलीही पूवê¸या चोल, चालु³य, पांड्य आिण होयसल राजां¸या शैलीवर आधाåरत होती.
ÿवेशĬारे úॅनाइटची असून गोपुरे िवटा, लाकूड यांपासून बनवलेली होती. गोपुरांवर मानवी व
दैवी आकृÂया कोरलेÐया असत गोपुरां¸या वरती 'शालािशखर' बांधले जाई. ľी देवते¸या
देवभामÅये गभªगृहाची रचना केलेली असे. िवजयनगर¸या ÖथापÂय शैलीचे ÿमुख वैिशĶ्य
Ìहणजे तेथील Öतंभरचना होय पुढील पाय उंच कłन उभे रािहलेÐया घोड्यां¸या आकृÂया
कोरलेÐया आढळतात.
िवजयनगरची ÿमुख मंिदर ÖथापÂय हÌपी, ®ीरंगम, केमालापुरम, तोडापýी, लेपा±ी,
भटकळ इ. िठकाणी आढळते. ÂयामÅये ÿमुख देवता Ìहणजे िवĜलÖवामी, हजारा
रामÖवामी, कृÕणÖवामी, भुवनेĵरी, अ¸युतराय, िवłपा±, कोदंडमाª इ. होत.
िवजयनगर¸या ÖथापÂय केलेचे आणखी एक उ°म उदाहरण Ìहणजे िसंहासनाचा मंच जो
कृÕण देवरायने बांधलेला होता. Âयाची सवाªत खालची थर १३२ फूट लांब तर सवाªत वरचा munotes.in

Page 99

िवजयनगर व बहामनी साăाºय
99 थर ७८ फूट लांब होता. आिण तो अनेक ÿकार¸या न±ीकामानी सजिवलेला होता. एक
हजार Öतंभ असलेला मंडप Ìहणजे ÖथापÐयशाľाचा उ°म नमूना होय.
१) िशÐपकला: अितशय उ°म िशÐपकला िवजयनगरमÅये असलेली िदसून येते.
ÂयामÅये सूयªनारायण, गुलगंगी महादेव (िवÕणू), िवĜलÖवामी मंिदरातील कृÕणमूितª,
ľीदेवी कालायदामन, योगी नगिसंह, मंिदरातील कृÕणमूितª, ľीदेवी कालायदामन,
योगी नरिसंह, कोडलकालू गणपती, या देवतां¸या नमूनेदार िशÐपे आहेत. Âयाच ÿमाणे
नृÂयांगना, ढोलवादक, झांजवादक आिण Ĭारपाल यांची सुĦा िशÐपे उ°म मूतêकलेचा
नमूना आहेत. ही सवª िशÐपे हÌपी येथे आढळतात. तसेच कुÓवत येथील मदिनकांची
िशÐपे, लेपा±ी येथील िशविशÐपे इ. अÂयंत उÐलेखनीय आहेत.
२) रंगकला: िवłपा± मंिदरा¸या कÐयाणमंडपावरील छतावर रंगवलेले िचýे आिण Âयांचा
मु´य िवषय धािमªक ओळी हा आहे. तसेच लेपा±ीचे िवरभþ मंिदरातील िचýांमÅये
आपÐया अनेक धािमªक बाबéचे अिÖतÂव जाणवते. Âयामुळेच लेपा±ी िचýकलेला
'दि±णेतील अंिजंठा लेणी' Ìहटले जाते.
३) संगीतकला: िवजयनगर राजांनी नृÂय व संगीतकलेला राजा®य िदला होता. कनाªटक
संगीताची भरभराट संपूणª राºयामÅये झाली होती. महान िवĬान िवīारयन आिण
रामनाÃय यांनी आपले संगीतिवषयक úंथ संÖकृतामÅये िलिहले तर पुरŌदरा दासा
यानी ते कÆनडमÅये लोकिÿय केले. नृÂयमहाल हा राजमालास जोडूनच असे. Âयाचा
उपयोग नृÂयासाठी व नृÂयांगनांना वेगवेगळे कलाÿिश±ण देÁयासाठी केला जाई.
४) सािहÂय: लÕकरीŀĶ्या बलाढ्य िवजयनगर हे सांÖकृितकŀĶ्या िततकेच ÿगत होते.
वेदांतदेिशका हा तािमळ आिण सांÖकृतमधील (१२६८-१३६९) उ°म सािहिÂयक
होता. Âयाचे कृÕणा¸या जीवनावर आधाåरत महाकाÓय 'यादवअËयुदयम' ÿिसĦ अहो.
'हंस संदेश' हे कािलदासा¸या काÓयपर आधाåरत आहे. तर 'संकÐपसूयōदय' हे दहा
अंकì नाटक ÿिसĦ आहे. Âयाच दरÌयान 'तÂवमुĉकÐप' हे तािÂवक आिण धािमªक
ÿijावर आधाåरत िममांसा आहे. माधव िवīारÁयसुĦा एक ÿिसĦ सािहिÂयक होते.
Âयांनी संपूणª िममांसादशªन िलिहले. Âयाचे 'पंचदांसी' है १५ ÿकरणांचे अदवैत
तÂव²ानावर आधाåरत वाđयसुĦा ÿिसĦ आहे. पाराशर Öमृतीवर आधाåरत 'पाराशर
माधवीय' हे भाÕय आिण 'सवªदशªनसंúह' हे १६ ÿकरणांचे िटकाÂमक तßव²ान याच
काळात िलिहले गेले.
िवजयनगर¸या राजा®याला माधव आिण Âयाचे भाऊ सायÆना आिण भोगनाथ हे होते.
माधवने 'वेदभाÕय', 'सायÆना ने Óयाकरण, किवताशाľ आिण औषधे यावर तर भोगनाथ ने
किवता रचÐया. '
कृÕणदेवराय Öवतः आ®यदाता आिण संÖकृतच तेलुगूमधील úथांचा कताª आहे. Âयाचे
संÖकृतामÅये 'जांबवतीकÐयाणम' आिण 'उषा पåरणयम्' ही नाटके िलिहली. अÈपाय
दीि±ता (१५२०-१५९२) संÖकृतचा महान लेखक होता आिण Âयाने जवळजवळ शंभर
पे±ा जाÖत रचना केÐया. munotes.in

Page 100

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
100 रेड्डीनी १४ Óया शतकामÅये एररा ÿागदा आिण ®ीनाथ यांना राजा®य िदला होता. 'उ°र
हåरवंश' चा लेखक नाचना सोमा (१३५५-१३७७) बु³क ÿथम ¸या दरबारात होता. सलुवा
नरिसंह ने 'जैिमनी भारतानु' आिण '®ीरंग शाकुंतल' चा लेखक िपना िवरभþ (१४५०-
१४८०) राजा®य िदला.
कृÕणदेवरायचा कालखंड हा तेलगु सािहÂयासाठी सवाªत गौरवशाली होता. Âयाने
राजा®याबरोबरच 'अमुĉमाÐयदा' सारखे महाकाÓयसुĦा िलिहले. िवøमािदÂया¸या
नवरÂनदरबाराÿमामेच Âया¸या दरबारात अĶरÂने होती. ÂयामÅये अÐलासनी पेड्डाना, नंदी
ितÌमना, अÍयाला राजू, रामभþैÍया दुजªती, मदयिगरी मÐलाना , सुरÁणा, रामराजा भूषण
आिण तेनाली रामकृÕण यांचा समावेश होता.
अशाÿकारे िवजयनगर साăाºयामÅये सवª कला गुणांचा समतोल िवकास होऊन Âयांनी
उ¸च आÖवादाची िशखरे पदाøांत केली होती.
६.५ सारांश िवजयनगरचा साăाजाची Öथापना हåरहर वा बु³क यांनी केली. तरीही Âयांना राºयाला
Öथैयª ÿाĮ कŁन देता आले नाही. िवजयनगरवर संगम, सलुवा, तलुवा इ. घराÁयांनी राºय
केले असून कृÕणदेवराय हा अÂयंत पराøमी राजा होऊन गेला. Âया¸या कारकìदêमÅये
िवजयनगर साăाºय वैभव व भरभराटी¸या अÂयु¸च िशखरावर पोचले होते. तो कलेचा
भोĉा होता. Âया¸याच कायªकाळात राजकìय सांकृितक ÖथापÂय कलेचा िवकास झाला.
Âया¸या नंतर¸या राजाना मुिÖलम स°ेचे आøमण थोपिवता आहे नाही. आिण शेवटी
१५६५ ¸या तािलकोट¸या लढाईत िवजनगर साăाºयाचे वैभव पूणªपणे लयास गेले. Âयाचे
िवघटन होऊन छोटी छोटी राºये अिÖतÂवात आली.
६.६ ÿij १) िवजयनगर साăाजा¸या उÂकषाªत कोणकोणÂया वंशांनी महÂवाची कामिगरी केली?
२) बहामनी साăाºयाचा उदय व िवकास सांगा.
३) िवजयनगर साăाºयाचा शेवट कसा झाला?
४) िवजयनगर आिण बहामनी साăाºयाची ÿशासन ÓयवÖथा कशी होती?
५) िवजयनगर व बहामनी साăाºयाने िविवध ±ेýात केलेली ÿगती िलहा.
६.७ संदभª १) िभडे, नलावडे, नाईकनवरे – मÅययुगीन भारत (सामािजक आिथªक, सांÖकृितक) –
फडके ÿकाशन कोÐहापूर
२) जे. एल. मेहता – मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास, खंड पिहला – के. सागर
ÿकाशन, पुणे munotes.in

Page 101

िवजयनगर व बहामनी साăाºय
101 ३) ÿा. रं. ना. गायधनी – मÅययुगीन भारताचा इितहास (७५०-१७६१) – के. सागर
ÿकाशन, नागपूर
४) डॉ. श. गो. कोलारकर – मÅययुगीन भारत (१२०६ ते १७०७) – ®ी. मंगेश ÿकाशन,
नागपूर
५) डॉ. धनंजय आचायª – मÅययुगीन भारत (१००० ते १७०७) – ®ी. साईनाथ
ÿकाशन, नागपूर
६) डॉ. िवभा आठÐये – ÿाचीन व मÅययुगीन भारत – अंशुल ÿकाशन, नागपूर
७) डॉ. श. गो. कोलारकर – भारताचा इितहास – ®ी. मंगेश ÿकाशन, नागपूर
८) ÿा. जयंिसंगराव पवार – मराठी साăाºयाचा उदय व अÖत – मेहता ÿकाशन
९) R.C.Mujumdar – The delhi Sultanate – Bhartiya Vidya Bhavan,
Mumbai
१०) बारगळ व ढवळे – मÅयकालीन भारत – िवīा ÿकाशन, नागपूर
११) कु. ना. िचटणीस – मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा – पुणे १९८२

*****

munotes.in

Page 102

102 ७
सÐतनतकालीन सामािजक व आिथªक जीवन
घटक रचना
७.० उिĥĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ मÅययुगीन काळातील सामािजक जीवन
७.२.१ समाज रचना
७.२.२ मÅययुगीन काळातील ľीजीवन
७.२.३ मÅययुगीन काळातील गुलामिगरी
७.३ मÅययुगीन काळातील आिथªक जीवन
७.३.१ मÅययुगीन काळातील कृषी Óयवसाय
७.३.२ मÅययुगीन काळातील उīोगधंदे
७.३.३ सुलतान काळातील Óयापार
७.३.४ सुलतान काळातील चलन ÓयवÖथा
७.४ सारंश
७.५ ÿij
७.६ संदभª
७.० उिĥĶे १. मÅययुगातील समाज रचनेची मािहती देणे.
२. मÅययुगातील ľीजीवन समजावून सांगणे.
३. गुलामिगरीची पĦतीची मािहती देणे.
४. मÅययुग काळातील आिथªक पåरिÖथती समजावून देणे.
७.१ ÿÖतावना सुलतान काळातील सामािजक जीवनामÅये समाजरचना, ąीजीवन गुलामिगरी यांचा
ÿामु´याने समावेश होतो. समाजरचनेमÅये स°ाधारी वगª, मÅयम वगª, सामाÆय जनता
असून Âयांचे रहाणीमान, मनोरंजन व Âयांचे अिधकार यामुळे Âयांचे समाजातील Öथान
िनिIJत झाले. ąीजीवनामÅये समाजामÅये पारंपाåरक बंधने तसेच धािमªक सांÖकृितक
±ेýातील ąीची भूिमका ÖपĶ होती. गुलामिगरीचा उगम-िवकास आिण गुलामांची िÖथती
याची मािहती सामािजक जी वनामÅये येते. तसेच शेती Óयवसाय, उīोग धंदे, Óयापार आिण
चलन यांचा आिथªक जीवनामÅये िवचार करावा लागतो. munotes.in

Page 103

सÐतनतकालीन सामािजक व आिथªक जीवन
103 ७.२ मÅययुगीन काळातील सामािजक जीवन इÖलामधमाªमÅये सवª जनतेला समान मानले जाते. भारतात मुिÖलमांची स°ा Öथापन
झाÐयानंतर समाजात अनेक वगª तयार झाले. Âयाची िवभागणी सवªसाधारणपणे तीन गटात
केलेली आहे. ती Ìहणजे-
१) शासक / स°ाधारीवगª (अहल-ए-दौलत)
२) मÅयम / अथªÓयवÖथेशी िनगडीत वगª
३) सवªसाधारण जनतेचा वगª
वरील ÿÂयेक वगाªचे जीवन, रहाणीमान, खाना-िपना, मनोरंजन िविवध सण, उÂसव
यामधील Âयांचे Öथान अथवा सहभाग याचा िवचार यामÅये करावा लागणार आहे.
७.२.१ समाज रचना:
अ) स°ाधारीवगाªची रचना (अहल-ए-दौलत):
१) सुलतान: मÅययुगात स°ाधारी वगª हा सवाªत महßवाचा वगª होता. ÂयामÅये
सुलतानाला सवª®ेķ Öथान होते. सुलतान राºयाचा सवō¸च व िनरंकुश पदािधकारी
होता. तो सावªभौम शासक होता. राºयाचे कायªकारी, कायदे, Æयाय, सैिनक Âया¸या
हाती होते. Âया¸या नावाने खुतबा वाचला जात असे. नाÁयावर Âयाचे नाव कोरले जात
असे. सुलतान Öवतःला खिलफाचा ÿितिनधी / नायब मानत असे. परंतु Âया¸या
राºयकारभार खिलफाचा हÖत±ेप नसे. Âयामुळे सुलतानाची शĉì Óयापक होती.
मंÞया¸या मदतीने राºयकारभार करत असे. मंÞयांची नेमणूक बढती बडतफª तो Öवतः
करत असे. सुलतानांला िनरंकुर स°ेसाठी इतरांची मदत ¶यावी लागत असे. Âयामुळे
या धोरणालाही मयाªदा होती. Óयिĉगत कायदा आिण धमाªचा ÿभाव, उमरावांची मदत,
ÿशासनाचे सावªजिनक अिधकारी व कमªचारी, मुसलमानांची कमी सं´या इ.
सुलतान अितशय िवलासी-वैभवात जीवन जगत असे. रÂनजिडत, िसंहासन असे. छý,
दुरवाश सायवान Âयाचे राºयिचÆह होते. राºयािभषेका¸यावेळी ÿचंड पैसा खचª करत असे.
अÐलाउĥीनने राºयािभषेका¸या वेळी सोने-चांदीची िखरापत वाटली होती. िफरोजशहा,
महंमद तघलक, गादीवर आÐयानंतर मोठ्या शानदारमÅये उÂसव साजरे केले.
राजदरबारात ÿवेश करताना वाī वाजवत असे. Âयावेळी दरबारातील सवªजण उभे राहत
असे. सुलतान िसंहासनावर बसÐयानंतर महालातील कमªचारी एका Öवरात िबिÖमलाह
Ìहणत असे. सुलतानाचे मधुर संगीता¸या तालावर दशªन घेत असे.
दरबारात सुलतानाचे मनोरंजनासाठी अनेक कलाकार, कलाबाज, नािदम, भाँड, संगीतत²
आिण िवदुषक होते. दास-दासी असे. दरबारात कवी, ºयोितषी असे. नािदमांचे कायª
सुलतानाला ÿसÆन करणे. ती ÿितभासंपÆन िकंवा, अÂयािधक Óयवहारकुशल होता. Âयाचा
सुलतानावर िवशेष ÿभाव असे. सरजानदार सुलतानाची र±ण करत असे सर आबदार
सुलताना¸या Öनानाची तयारी करत असे. भोजनाचा चारशनीगीर शराब देÁयासाठी साकì munotes.in

Page 104

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
104 ए-खास याची नेमणूक केलेली असे. सुलताना ÿमाणेच मोगल काळात बादशाहाचे जीवन
होते.
२) अमीर-उमराव वगª: सुलतान काळात सुलतानानंतरचे दुसरे पद Ìहणजे उमराव होय.
Âयाचा स°ाधारी वगाªत समावेश होता. सैिनक आिण असैिनक असे दोन ÿकारचे
अमीर होते. ÿारंभी¸या काळात अमीरामÅये अफगान, तुकª, मंगोल, अरब यांचा
समावेश होता. तुघलक सुलतानांनी ही भारतातील सामाÆय घरातील लोक व परदेशी
लोक यांची नेमणूक या पदावर केली. गुलामाची ही नेमणूक झाली. गुलाम वंशीय
सुलतान जÆमाने तुकª होते. या वगाªतील सभासदांचा सामािजक दजाª Âयां¸या लÕकरी
पदावłन ठरत असे. सरखेल, िसपाहसालार, अमीर, मिलक, खान अशी Âयांची
चढती पदे होती. यां¸यात सवा«त ®ेķ मानले जात Âयाला
उलूग-खान-ए-आजम ही उपाधी िदली जात असे. अमीर¸या खालचे सैिनकì अिधकारी
िसपहसालार, सरखेल होय. शाही दरबारा¸या भू-िवभागाचा कर एकý करणारा अमीर
अिधकारी होता. चांगले काम करणाöया अमीराला ´वाजाजहां, इमाइउल-मुलक, सदर-ए
जहाँ, अददाम-उल-मुलक इ. उपािध िदÐया जात असे. अमीरासाठी मराितबचे पद
सÌमानाचे पद होते. राºयाची जमीन इĉामÅये िवभागून Âयाची देखभाल अमीर करत असे.
अमीराला Âया¸या पदानुसार सुलतान वą, तलवार, घोडा, ह°ी इ. ÿदान करत असे. खान
दहा आिण अमीर दोन घोडे ठेवत असे.
सुलतानाचा सहकायª शासक Ìहणून अमीरला ओळखले जाते. Âयांचा वाढता ÿभाव
सुलतानाला िचंतेचा िवषय होता. इÐतुतिमशने अमीरा¸या सहकायाªने स°ा ÿाĮ केली. परंतु
आपÐया स°े¸या सुरि±ततेसाठी चाळीस अमीरांचा गट Öथापन केला. अÐतमश¸या नंतर
Âयांनी सुलतानाला गादीवर बसवले व दूरही केले. जÐलालउĥीन व अÐलाउिĥन िखलजीने
अमीरावर पूणª िनयंýण ठेवले. सÍयदवंशा¸या काळात ÿांतीय गÓहनªर बहलोल लोदीने लोदी
वंशाची Öथापना केली. अमीरने Âयाला दूर करÁयाचा ÿयÂन केला. अमीर दौलतखानने
इāािहम लोदीला दूर करÁयासाठी बाबरची मदत घेतली. बाबराने मोगल वंशाची Öथापना
केली.
३) जहागीरदार व जमीनदार: मÅययुगीन समाजÓयवÖथेत जहागीरदार व जमीनदार
यांना महßवाचे Öथान होते. कनौज¸या गुजªर ÿितहारां¸या काळापासून उ°र भारतात
हे वंशपरंपरागत होते. राजपूतांनी Âयांना मांडिलक बनवले होते. Âयां¸या कडून खंडणी
वसूल करत होते. तेच धोरण सुलतान काळात राबवले.
४) सरकारी अिधकारी वगª: सुलतान, अमीर यां¸या बरोबर अÆय सरकारी अिधकारी वगª
होता. शासना¸या ÓयवÖथेसाठी वेगवेगळे िवभाग केले होते. कोणÂयाही अिधकाöयाचे
वेतन वाढवÁयाचे ÖवातंÞय सुलतानाला होते. सुलतान जलालुउĥीन िखलजीने
आपÐया िमýाला वेतन वाढ Ìहणून वकìल-ए-दार या पदावर िनयुĉ केले आिण Âयाचे
वेतन १ लाख जीतल केले. महमंद तघलकने काही अमीरांचे वेतन ÿितवषª २० हजार
टंकावłन ४० हजार टंका केले. कायाªलयीन कमªचारी ÿितवषê १० हजार टंका असे.
सदर जहान व शेख-उल इÖलामचे वेतन १०,००० टंका ÿितवषª होते. िफरोज
सुलतानाचा ÿिसĦ वजीर खानजहाँ मकबूलला शेतसाöया¸या Öवłपात १.५ लाख munotes.in

Page 105

सÐतनतकालीन सामािजक व आिथªक जीवन
105 टंका ÿाĮ होत असे. मुतसािहबला एक गावा¸या Öवłपात पगार िदला जात असे.
िफरोज तघलकचा मंýी मिलक शाहीन जवळ जवाहीर सोडून ५० हजार टंका रोख
संप°ी होती. िमयाँ मुहÌमद जवळ ३०० मण सोने होते.
छोटे-छोटे सेनािधकारी, िसपाह िकंवा वसूल गोळा करणारा मुकादम होता. अÐलाउĥीन
िखलजीने सैिनकांचा पगार २३४ टंका ÿितवषê केला. मुकादमला कमीशन िमळत असे.
महमंद तघलकचे घरेलू गुलामाला दोन मण ÿित मिहना धाÆय व १० टंका वेतन आिण
वषाªत चार कापड जोड्या असे. िफरोजशहाने गुलामाला १०० टंका वेतन िदले. सरकारी
नोकरीमÅये भरपूर पगार िमळत असे. Âयामुळे Âयांची एकूण पåरिÖथती चांगली होती.
५) बुĦीजीवी / धमª ÓयवÖथेशी िनगडीत वगª: या वगाªमÅये काझी, उलेमा, सÍयद,
धािमªक नेते आिण सािहिÂयक यांचा समावेश होतो. समाजामÅये या वगाªला मानाचे
Öथान होते. यां¸यातही स°ाधारी लोक असे. समाजावर व सरकारवर या वगाªचा मोठा
पगडा होता. काझी व उलेमा यांचा समाजावर मोठा ÿभाव होता. सÍयद, अरब आिण
इराणी लोकांची काझी व इमाम Ìहणून नेमणूक केली जात असे.
अ) काझी: मुिÖलम समाजात Æयायदानाचे काम करणाöया Æयायािधशाला काझी Ìहणत
असे. मु´य काझी राजधानीतील खटÐयांचे Æयायदानाचे काम करत असे. Âया¸या
हाताखाली इतर काझी व िविवध ÿांतात व शहरात काझी असे. ÿमुख काझीकडे सþ-
उस-सुदूर Æयायदानाबरोबर धािमªक खातेही असे. Âया माफªत तो धािमªक देणगी,
Æयायदान, इÖलािमक कायदा व Âयाचे पालन योµय होते कì नाही ते पाहावे. सवª
मुिÖलम िदवसातून पाचवेळा नमाज पढतात कì नाही, रमझानचे उपवास करतात कì
नाही इ. ल± ठेवणे. Æयाय देताना मुिÖलम शरीयत आिण हदीसनुसार Æयायदान
करावे. Âयाला मुिÖलम कायīाचे ²ान चांगले मािहत असावे. Âयांचा राºयकÂया«वर
ÿभाव असे.
ब) उलेमा: सुलतान काळात Æयाय, धमª व िश±ण संबंधीत उ¸च पदावर उलेमाची
नेमणूक केली जात असे. समाजातील अÂयंत महßवाचा वगª होता. मुिÖलम समाजाचा
उलेमा धमªगुł / पादरी होता, Âयाला दÖतार-बंदा असेही Ìहणत असे. उलेमामÅये
सवª®ेķ योµयता असलेÐया उलेमाला शेख-उल-इÖलाम असे Ìहणत. समाज व
बुिĦजीवी वगाªत सवाªत जाÖत Ìहणजे सुलताना पे±ाही जाÖत ÿभाव असे. सवª
सुलतान उलेमाचा सÐला घेत असे. उलेमा हे पद वंश परंपरागत अथवा एक िविशĶ
जातीसाठी नसे. उलेमाला कुराण, हदीस व इतर धमªúंथाचे संपूणª ²ान असे. सवा«त
चांगÐया उलेमाकडे सुलतान व उमराव वरचेवर भेटीसाठी जात असे. सवा«त वाईट
उलेमा सुलतान व उमरावांना भेटÁयासाठी जात असे, असे मत 'तारीखे फनुĥीन
मुबारक शाह' या úंथात मोडले आहे.
उलेमाचे ÿमुख कायª Ìहणजे कायīाचे ÖपĶीकरण िकंवा सवªसाधारण Âया संदभाªत
मागªदशªन करणे. उलेमामÅये ÿामु´याने तुकê मुसलमान असे. अÐलाउĥीन िखलजी, महमंद
तघलकने Âयांना िवशेष Öथान िदले नाही. परंतु िफरोजशहा¸या काळात Âयांनी आपले
पूवêचे Öथान ÿाĮ केले. उलेमामÅये उलेमा अिखरत व उलेमा-ए-दुिनया असे दोन ÿकार
होते. उलेमा-ए-अिखरत अितशय धािमªक, एकांतिÿय व सवªसंग पåरÂयाग कłन पिवý munotes.in

Page 106

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
106 जीवन जगणारे िवĬान होते. उलेमा-ए-दुिनया सवª Óयावहाåरक गोĶीमÅये रस घेत. काझी,
मुÉती, सþ-ए-जहान, शेख-उल-इÖलाम इ. अिधकारपदे यां¸याकडे असे.
िदÐली सुलतानाशाही¸या ÿारंभी¸या काळात उलेमाचा मोठा ÿभावही होता. सुलतान व
मंýीमंडळाला सÐला देणे, आपले कायª आहे असे, समजत असे. सुलतान दैवी पुłष आहे
असे मानून समाजात सुलतानाचे महßव उलेमाने वाढवले. Âयामुळे ÿारंभी¸या काळात
सुलतानावर उलेमाचा ÿभाव होता. सुलतान नािसłĦीनने सफलता ÿाĮीसाठी उलेमाची
मदत घेतली. उलेमाशी चांगले संबंध ठेवÁयासाठी सुलतान जात असे. नाहीतर आपÐया
राºयात अनेक अडचणी िनमाªण होतील. अÐलाउĥीन िखलजी, महमंद तघलक, बहलोल
लोदी¸या काळात उलेमाचे महßव कमी झाले. िफरोजशहा तघलक, िसकंदर लोदी¸या
काळात उलेमाला पुÆहा महßव ÿाĮ झाले.
६) शासक वगाªचे िवलासी जीवन: मÅययुगीन काळात शासक वगाªचे जीवन अितशय
चैनी-िवलासी होते. ते आवÔयक व अनावÔयक खचªही ÿचंड करत असे. आपÐया
वैभवाचे ÿदशªन जनतेला दाखवत असे. अÂयंत िकंमती वą व अलंकार वापरत असे.
सुलतान एक कुला (लांब टोपी) ऋतुनुसार उ¸च िकंमतीचा काबा (सदरा) वापरत
असे. या िशवाय अंगरखा, फरगुल, कुरता, लटवा, गाउन (दुगला) वापरत असे.
आमीर/उमराव लोक िखलात वą वापरत असे. ते वषाªतून एकदा सुलतानाकडून
िमळत असे. यािशवाय काबा, सलवार, सदरा वापरत असे. उमरावां¸या खांīावर
सफेदा पांढरी चादर, कानात बाळी, हातात सोÆयाचे कडे वापरत असे. मुलां¸या
कमेरला सोÆया-चांदी¸या करगोठा (साखळी) असे. चमेली, सेवटी, मोसरी, अंबर-ए-
आसव तेल डो³याला लावत असे. पुłषांना अंगठीचा छंद होता. िविवध ÿकारचे
अलंकार ľीया वापरत असे.
सुलतान काळात खाÁया-िपÁया¸या मोठ्या सवयी होÂया. उ¸च लोक चपाती, उ¸च ÿितचा
तांदुळ, दुध व दुधाचे िविवध पदाथª, दाł इ. चा उपयोग करत असे. उÂसव, सण यावेळी
िवशेष पाटê आयोिजत करत असे. काही पदाथª परदेशातून मागवत असे. मांसाहारी
जेवणासाठी अनेक ÖवािदĶ मसाÐयांचा उपयोग करत असे. अमीर/उमराव लोकां¸या
जीवनात िमठाईला Öथान होते. िदÐली, आúा िमठाईची ÿिसĦ क¤þ होती. देशी-िवदेशी
फळांचा जेवणात उपयोग करत असे. काबूलमधून चेरी, समरकंदमधून नाशपती, सेब,
अफगिणÖतानातून अंजीर, आयात करत असे. थंडीमÅये सुखा-मेवा खात असे. खजूर,
िकशिमश, िपÖता, काजू इ. मेवा ®ीमंत लोक खात असे. शासक लोक नशेसाठी दाł
बरोबर भांग, अफू, आवडीनुसार घेत असे. उमराव लोक भांगामÅये कापूर, अंबर, मुÔक इ.
िमळसून घेत असे. कधी-कधी भांगात हरी सुपारी िमसळत असे.
७) शासक वगाªचे मनोरंजन: मÅययुगात स°ाधारी वगª चैनी-िवलासी जीवनजगत असे.
Âयां¸या जीवनात आनंद अिधक िÿय होता. Âयासाठी ते चांगले वाईट याचा िवचार
करत नसे. ते अनेक उपपÂनी, रखली, दासी ठेवत असे. ते वेगवेगळे मादक þÓय घेत
असे. डॉ. अशरफने मनोरंजन साधनाचे तीन ÿकार सांिगतले आहेत.
१) सैिनक िकंवा शारीåरक खेळ: मुÅययुगात ®ीमंत व शासक वगाªचा िÿय खेळ Ìहणजे
चौगान/पोलो होय. याची सुłवात मुसलमानाने केली. कुतुबĥीन टेबलकला Âयाची munotes.in

Page 107

सÐतनतकालीन सामािजक व आिथªक जीवन
107 आवड होती. Âयातच Âयाचा मृÂयु झाला. िशकार करणे हे दुसरे साधन होते. वाघाची
िशकार करणे, िवशेष गौरवाचे मानले जात. िशकार कायाªचे िनयोजन व सुिवधा
करÁयासाठी अमीर -ए िशकार िवभाग Öथापन केलेला होता. Âयाचा मु´य अिधकारी
आåरजन-ए-िशकार असून खÖसादरन व िमहतरन हे कमªचारी असे. िदÐली जवळ
शाही िशकार-गाह हा २४ मैलाचा पåरसर होता. िशकार करÁयासाठी काही जनावरांना
ÿिश±ण िदले जात असे. घोडदौड हा खेळ असे. मासे पकडÁयाचा छंद काही
सुलतानाला होता. िफरोजशहा तुघलकने मासे पकडÐयाचा उÐलेख आहे. घोडे, बैल,
कुýे या पशुची दौड/शयªत लावणे. िच°ा, हåरण, ह°ी, कŌबडे यांची झुंज.
ब) सुलतान काळातील मÅयमवगª / अथªÓयवÖथेशी िनगडीत वगª:
सुलतान काळात शासक वगाª¸या नंतरचा मÅयम वगª होय. Âयांची आिथªक पåरिÖथती
मÅयम होती. शासक वगª व सामाÆय जनता यां¸या मधला वगª होय. मÅयम वगाªमÅये
Óयापारी, Óयवसायी, सावकार सरकारी कमªचारी, लेखन करणारा वगª इ.चा समावेश होता.
१) Óयापारीवगª: समुþिकनाöयावर राहणारे Óयापारी वगª अितशय ®ीमंत होता. अंतगªत व
परदेशी Óयापारात Âयांचे महßवाचे Öथान होते. पुरेसे भांडवल, साहस, धैयª आिण
िचकाटी असलेला Óयापारी वगª होता. Óयापारी वगाªमÅये ÿामु´याने बंजारा, बिनया,
मुलतानी आिण खुरासानी लोकांचा समावेश होता. Âयांना भाट, दलाल/अडते, बंजारी
ÿामु´याने राजÖथानातील होते. Óयापारी मालाची वाहतुकìचे काम करत असे.
खुरासनी Óयापारा¸या िनिम°ाने खुरासान व इतर जवळ¸या राºयातून भारतात
आलेले मुिÖलम Óयापारी होते. ते सवª भारतभर Óयापार करत असे. बिनया Óयापारी
लोक गुजरात, द´खन, मलबार कोचीनसह पिIJम िकनाöयावर Óयापार करत असे.
बिनया गुजराथमधील असून बहòतेक जन जैन होते.
२) दलाल/अडते: Óयापाöयां¸या ŀĶीने दलाल वगª महßवाचा होता. ते Óयापाöयाला सवª
ÿकारची मदत करत असे. Óयापारीमाल, मालाची चढ-उ°ार, बंदरात कłन घेणे.
जकात भरणे, Öथािनक बाजारपेठेत माल पाठवणे इ. सेवा करत असे. पटनामÅये ६
हजार दलाल होते. ढा³यामÅये पैसे न मोजता Âयाचे वजन केले जात असे.
३) सावकार: Óयापाराबरोबरच महßवाचा सावकारवगª होता. कजª व भांडवल पुरवणारा वगª
Ìहणजे सावकार वगª होय. Âयासाठी सावकारा¸या पेढ्या होÂया. एका ÿकार¸या
नाÁयाचे दुसöया ÿकार¸या नाÁयात łपांतर कłन देणे. Ìहणजे चलन बदल करणे.
धातुची व नाÁयांची Âयांना पारख होती. हòंडी वटवणे इ. कामे करत असे.
४) मÅयम वगाªचे जीवन: मÅयम वगª जेवणामÅये तांदूळ, चपाती, िविवध ÿकार¸या
भाºया व दूध व दुधाचे पदाथª वापरत असे. मुसलमान व राजपूत लोक िवशेष
मांसाहार घेत असे. अनेक लोक दाł िपत असे.
क) सामाÆय वगª िकंवा सवªसामाÆय जनता: शासकवगª व मÅयम वगª सोडून उरलेली सवª
लोक सामाÆय वगाªमÅये समावेश होतात. यामÅये कारागीर, दुकानदार, छोटे Óयापारी,
शेतकरी, मजूर यांचा समावेश होतो. यांची िÖथती अितशय दयिनय होती. शेतकरी व
मजूर लोक झोपडीमÅये राहत असे. Âयांची घरे मातीची असे. घर सजावटीचे सािहÂय munotes.in

Page 108

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
108 नसे. घरात एक िकंवा दोन चादर असे. असे वणªन पैलसटªने केलेले आहे. धमा«तर
केलेÐया Óयĉéची अवÖथा अितशय खराब होती.
सामाÆय लोकांची आिथªक िÖथती चांगली नसे. सुती लंगोटी वापरत असे. बंगालचे ąी
पुŁषास धोतरा िशवाय दुसरे वą नसे. झाडा¸या पानाने शरीर झाकत असे. ąीया साडी व
कुरता पायजमा वापरत असे. ąी-पुłष अलंकार वापरत नसे. थोडेफार चांदीचे अलंकार
वापरत असे.
जेवणामÅये उ°र भारतात चपाती, दि±ण भारतात तांदुळ ÿामु´याने असे. गुजराती लोक
दही-भात असे, िखचडी अनेक लोक खात असे. एकच लµन करत असे. जर Âया ľीला मुल
ÿाĮ होत नसेल तर दुसरे लµन करत असे. गरीब लोकांचे मनोरंजन Ìहणजे ®ीमंत लोकांचा
सुिवधा पुरिवणे. उदा. िशकारी¸या वेळी ढोल वाजवणे, प±ांची िशकार करणे, बैलांची दौड,
खाÁयासाठी मासे पकडत असे. गरीब लोक, कुýे,कŌबडे, म¤ढे, तीतर इ. झुंजी लावत असे.
ताशाचा खेळ सवªच लोक खेळत असे. िहंदू लोक िदवाळी, दसरा, र±ाबंधन, िशवराý,
मुिÖलम लोक ईद, नौरोज इ. उÂसवात भाग घेत असे.
७.२.२ मÅययुगीन काळातील ľीजीवन:
मÅययुगीन काळात िहंदू-मुिÖलम ąीजीवनामÅये फार मोठा फरक नÓहता. पुłषा¸या
तुलनेने ąीयांना दुÍयम Öथान होते. बालपणी विडलांनी, तłणपणी पतीने आिण
िवधवाकाळात मोठ्या मुलाने संभाळ करणे. मुलीचा जÆम अशुभ मानत असे. राजपूत लोक
मुली¸या जÆमानंतर काही वेळात ितला ठार मारत असे. ąीया चार िभंती¸या आत राहात
असे. ित¸यावर अनेक बंधने असत. मुिÖलम ľीया पुłषां¸या िनयंýणाखाली असे. परंतु
पुनः िववाहाचे ÖवातंÞय होते. मुली मैýीण व भावां¸या बरोबर खेळत असे. लµनानंतर
आपÐया नवöयाबरोबर राहात असे. तुकê ąीया कधी-कधी मिÖजदमÅये धमōपदेश
ऐकÁयासाठी जात असे. Âयां¸या पे±ा पारसी ľीयांना ÖवातंÞय होते.
अ) सामािजक łढी व परंपरा:
१) िववाह: िहंदुमÅये साधारण बालिववाहाची पĦत होती. धमªशाľानुसार मुलीचे लµनाचे
वय ८ ते १२ वष¥ असावे. Öवतः¸या जीवन साथीदाराची िनवड करÁयाचे ÖवातंÞय
नसे. िववाह हा एक संÖकार मानलेला असे. िववाहाचे बंधन तोडणे श³य नसते. पती-
पÂनीवर सामािजक धािमªक ऋण फेडÁयाची जबाबदारी असते. लµन आपÐया जातीत
करत असे. िहंदू¸या आंतरजातीय िववाह होत नसे. हòंडापĦत होती मुिÖलम ąीयांची
िववाहबाबत िहंदू िľया सारखीच अवÖथा होती. फĉ मुिÖलम ąीयांचा िववाह स´खे
भाऊ सोडून कोणाशी, कोणÂयाही जातीशी िववाह होत असे. कधी-कधी पुłष
पैÔया¸या लोभामुळे आपÐया पे±ा जाÖत वया¸या मुलीशी लµन करत असे.
आंतरराÕůीय िववाह होत असे.
२) बहòिववाह पĦत: मÅययुगात ąीयांना उपभोगाची वÖतू मानलेली असÐयाने Âयांना
सÆमान नसे. Âयामुळे बहòिववाह होती. राजघराÁयातील Óयĉì, सरदार, दरबारी ®ीमंत
यां¸यात बहòपÂनी पĦत łढ होती. अनेक ąीया असणे हे पुłषा¸या ÿितķेचे ल±ण
मानले जात असे. काही वेळा पिहÐया पÂनीला मुलगा झाला नाही Ìहणून अनेक िववाह munotes.in

Page 109

सÐतनतकालीन सामािजक व आिथªक जीवन
109 केले. Âयामुळे सवती सवतीमÅये वाद िनमाªण होत असे. कुराणामÅये चार पÂनी
ठेवÁयाची परवानगी िदलेली आहे. तरीही मुिÖलम लोक इतर काही ľीया ठेवत असे.
घरामÅये कोणी सुंदर दासी आली तर, ितलाही महßव ÿाĮ होते. ित¸या पुढे पÂनीची
उपे±ा/हाल केले जात. रिझयाची उपमाता शाहतुकªन पिहली दासी होती. ती
सŏदयाªमुळे राणी बनली.
३) िवधवाची िÖथती: मÅययुगात िवधवा िहंदू िľयांची िÖथती अÂयंत केिवलवाणी होती.
Âयां¸यावर अनेक ÿकारची धािमªक बंधने होती. ित¸या आयुÕयातील सवª आनंद नĶ
झालेला होता. ितला ÿितķा नसे. आशा-आकांशा-शुÆयात असे. ितचे आयुÕय
अितशय कĶमय , अपमािनत, लाचारीचे असे. फार तर पती¸या संप°ीतून ितचा उदर
िनवाªहाची सोय केलेली असे. पती¸या संप°ीतील िहÖसा िमळत नसे. अलंकार
सŏदयªÿसाधने वापł नये. चांगली वľे पåरधान कł नये. सावªजिनक िठकाणी
कोणा¸या नजरेस कारणािशवाय पडू नये. सती जाणे हे आदशª ąीचे ल±ण मानले
जात असे. िवधवा ľीयांचे दशªन अमंगल मानले जात असे. जयपूर कोटा, जयपूर
संÖथानाने िवधवा ąीयांना िनयमीत मदत केली व िवधवा पूनªिववाहचा ÿयÂन केला,
परंतु अपयश आले. धमªशाľाला माÆय नसले तरी राजÖथानात घटÖफोटा¸या काही
घटना घडÐया. िवधवे¸या पूनªिवªवाहाला धमªशाľाने बंदी घातÐयामुळे समाजामÅये
अनैितकतेला चालना िमळत असे. बालिववाहामुळे बालिवधवेचे मोठे ÿमाण होते.
घटÖफोट, केशवपन, सती, िवधवा पूनªिववाह या गोĶी वåरķ वगाªत अिधक होÂया.
४) पडदा पĦत: भारतामÅये पडदा पĦत केÓहा सुł झाली. याबाबत इितहासकारांचे
मतभेद आहेत. िमस कपूर व डॉ. आलतेकर¸या मते, ÿाचीन भारतात ľी ÖवातंÞय
होती. मुसलमानां¸या माÅयामातून ही ÿथा भारतात सुł झाली. डॉ.वािहद िमजाª¸या
मतानुसार भारतात बाहेरील मुसलमान येÁयापूवêही ÿथा सुł होती. Âयाचा ÿारंभ
उ°र भारतात काही सामािजक åरती -åरवाज व राजपूत ÿभावाने झाला.कारण या
काळात मंगोल लोकांचे आøमण झाली. डॉ. आशीवाªदीलाल¸या मतानुसार हे
ऐितहािसक ŀĶ्या योµय नाही कारण आवÔयकतेनुसार राजपूत िľया युĦात लढÐया
आहे. आिण राजपूतां¸या इितहासात तसा संकेत नाही.
भारतात पडदा पĦत होती परंतु, ती बाÐयावÖथेत होती. मोगल आøमणाने ितचा ÿसार
झाला. भारतीयांनी आपÐया र±णासाठी Âयाचा उपयोग केला. तुकªशासन, पदािधकारी,
उमराव, िहंदू łपवती तłणीला घेऊन जात असे व अÂयाचार करत असे. Âयामुळे सुर±ा
करÁयासाठी पडदा पĦत ÿचलीत झाली. मुसलमानां¸यात åरती åरवाजाचा एकभाग होता.
úामीण ąीया िवशेष पडदा पĦत वापरत नसे. Âया साडीचा पदर तŌडावर घेत असे. उ¸च
घराÁयातील, खानदानी ąीया पडदा वापरत असे. ते ÿितķा मानत. डोली िकंवा पालखीत
बसून जात असे. रिजया बेगमने पडदा वापरला नाही. िफरोजशहा तुघलकने पडदा पĦतीचे
समथªन केले. दरµयात जाÁयास Âयाने ąीयांना बंदी केली.
५) सतीÿथा: मÅययुगीन समाजात सतीÿथा िविचý होती. पती¸या िच°ेवर पÂनीने
Öवतःला जाळून घेणे Ìहणजे सती जाणे होय. ÿथम राजपूत मÅये सवाªत जाÖत होती.
उ¸च वगाª¸या लोकातही ÿथा होती ľीया सती दोन ÿकारात जात असे. मरणाबरोबर munotes.in

Page 110

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
110 मरण देणे Ìहणजे नवöया¸या िचतेत उडी टाकणे. मरणानंतर मरण Ìहणजे अनुमरण
होय. अनुमरण Ìहणजे जेÓहा ąी गभªवती असते. Âयावेळी ती मुलाला जÆम देईल,
Âयानंतर ती सती जाते. सती ÿथेचे कारण िहंदू समाजात िवधवा िľयांचीस िÖथती
अितशय वाईट असे. आज देशभरात पसरलेÐया सतीचे दगड या सतीÿथेची सा±
देतात. अनेक राज घराÁयातील ľीयाही सती गेÐया होÂया. महाराणा ÿताप, मेवाड
राजिसंह, मारवाड मालदेव, जसवंतिसंग, िबकानेर, राजिसंह, कोट्याचा िभमिसंह,
जैसलमेरचा अमरिसंह यां¸या पÂनी सती गेÐया होÂया.
६) जोहार ÿथा: राजपूत जातीतील िľया आपÐया चाåरÞयाचा अिधक िवचार करत
असे. Âया कारणामुळे जोहार ÿथा सुł झाली. राजपूत लोक युĦात असे. तेÓहा िवजय
ÿाĮी होणार नाही असे समजते तेÓहा शýू¸या हाती पडÁयापे±ा Âयां¸या पÂनी
कपाळाला कुंकू लावून Öपशª कłन अिµनला आपला देह अपªणकरत असे. राजपूत
लोक जोपय«त युĦ व जीवंत आहे तोपय«त लढत असतात. जोहाराची अनेक उदा.
इितहासात आहे. किÌपल राजा आिण महंमद तघलक युĦ, अÐलाउĥीन िखलजी
रणथांबोरचा राजा हÌमीरदेव यां¸यातील युĦ, अÐलाउĥीन िखलजी विचतोड
रÂनिसंह यां¸यातील युĦ. या ÿसंगी राजपूत िľयांना जोहार केला.
७) देवदासी ÿथा: मंिदरात देवदासीची ÿथा होती. Âया¸या माÅयमातून वेÔया Óयवसाय
चालत असे. सावªजिनक, धािमªक समारंभा¸यावेळी वेÔयांना गायन व नृÂयासाठी
बोलवले जाई. या िľया संगीत, काÓय, चेटूक, हेरिगरी यामÅये िनपूण होÂया. िबकानेर,
जेसलनेर येथे अितशय सुंदर होती. समाजोपयोगी कामासाठी Âयांनी खचª केला.
मारवाडचा अिजतिसंह मृÂयु पावÐयानंतर Âया¸या रखेली सती गेÐया.
८) ľीिश±ण: सुलतान काळात िľयां¸या िश±णासाठी Öवतंý सोय केलेली नÓहती.
मुिÖलम ľीयासाठी िश±णाची खास सोय केली जात असे. िहंदू अनेक ąीया
राºयकारभारात होÂया. अवतसुंदरी, देवलशनी, łपमती, पĪावती, मीराबाई चांगÐया
िशकलेÐया ľीया होÂया. अवतंसुंदरीने ÿाकृत काÓयाचा शÊदकोश तयार केला.
मीराबाईने कृÕणभĉì संबंधी अनेक काÓय रचले. या काळात नृÂय, संगीत, िचýकला
यांचेही िश±ण ąीयांना िदले जात असे.
मुिÖलम ąीयांसाठी होÆनावर येथे मकबरे Öथापन केले. सामाÆयपणे मुलéना घरी िश±ण
िदले जात. अËयासøमामÅये मोठा भाग धािमªक होता. िबबी हािफजा जमाल िहला कुराण
मुखोģत होते. मजिलसमÅये ľीया भाग घेत असे. रिझया सुलतान गादीवर बसली होती.
ितने युĦाचे नेतृÂव केले. घोडेÖवार, युĦशाळा आिण राजकारण याचे िश±ण ितला िमळाले
होते. सुलतान व उमराव आपÐया घरी िश±णाची ÓयवÖथा करत असे. अÐतमशची पÂनी
शाहतुकªन आिण जलालउĥीन िखलजीची पÂनी भसकेजहाँ राºया¸या ÿशासन कायाªत द±
होÂया. यावłन ąीयांना िश±णांची ÓयवÖथा होती.
ब) सामािजक व राजनैितक ±ेýातील िľयांची भूिमका: सुलतान काळात मुिÖलम
िąयांनी समाजा¸या िविवध ±ेýात कायª केले. िविवध कला ±ेýा¸या िवकासात
ľीयांचे योगदान होते. सुलताना¸या आईला अिधक सÆमान असे. Âया¸या नंतर
सुलतानाची मु´य बेगमला मान असे. राजकìय घराÁयातील ąीयांना मोठ्या-मोठ्या munotes.in

Page 111

सÐतनतकालीन सामािजक व आिथªक जीवन
111 पदÓया िदलेÐया असे. उदा. मसके-जहाँ, मुखदुमेजहाँ, अलतमशची पÂनी शाह तुकªन
मोठी महßवाकां±ी ąी होती. राजकारणावर ितचा ÿभाव िनमाªण करÁयासाठी
रिझयाची हÂया करÁयाचे षडयंý केले होते.
रिझयाने सवª स°ा आपÐया हाती क¤þीत केली. अनेक łढी िÿय अमीरांना सुलतान पदावर
एक ąी नको होती. रिझयाने बुरखा पाळला नाही. खुले दरबारात बसणे, घोड्यावर िफरणे
हे पसंत नÓहते. जÐलाउĥीन िखलजीची पÂनी मसके-जहाँने अÐलाउĥीनचे घरगुती जीवन
अितशय दुःखी केले. अÐलाउĥीन िखलजीने जलालुĥीन¸या हÂयेनंतर मसके-जहाँ व
ित¸या सवª मुलाला ठार मारले.
अÐलाउĥीन िखलजीची पÂनी कमलादेवी ही रायकणª बघेलची पूवêची पÂनी होती, ितने
आपली मुलगी देवलदेवी िहला आपÐया जवळ असावी असे. सुलतानाला सांिगतले. तेÓहा
अÐलाउĥीनने देविगरीवर Öवारी केली. अÐलाउĥीन¸या काळात अनेक िहंदू ľीयांचे लµन
राजकìय मुसलमान कुटुंबाशी झाले. िफरोजशहा तुघलकची आई िहंदू होती. मुिÖलम
िľयांनी संगीत ±ेýात ÿगती दाखवली. जलालुĥीन िखलजी¸या शासनात फतुहा व नसरत
खातून या दोन ÿमुख नाियका होÂया. िफरोजशहा तुघलक व िसकंदर लोदीने मुिÖलम
ľीयांनी संता¸या मिशदीकडे जाÁयास बंदी केली.
सुलतान काळात िहंदू िľयांची राजकìय व सामािजक िÖथती चांगली होती. हषªवधªनाची
बिहण राज®ीने पती¸या िनधनानंतर भावाला राºयकारभारात मदत केली. राजपूत काळात
राजकìय कुटुंबातील मुलéना ÿशासन कायाªचे ÿिश±ण िदले जात होते. यावłन असे िदसते
कì, ľीया पुłषां¸या अधीन नÓहÂया. काÔमीर व दि±ण भारतात अशीच पåरिÖथती होते.
काकतीय राºयातील कदÌबाने ४० वषª राºय केले. राजमहालांत िľया पåरचाåरका Ìहणून
कायª करीत होÂया. ąीयांची अंगर±क Ìहणून िनयुĉì केली जाई. हषªवधªना¸या काळात
ľीयांची देखभाल करÁयासाठी ÿितहारी पदावर Âयांची िनयुĉì केली जाई. ती राजकìय
छý व पुÕपदान धारण करत होती. ती पाने व फुले महालातील लोकांना पुरवत असे.
राजमहालातील उÂसवास संगीत व नृÂय यामÅय भाग घेत असे. कधीकधी ąीयांचा उपयोग
शýू¸या ÿदेशात गुĮहेर Ìहणून उपयोग केला जात असे. ती राजाबरोबर िशकारीला जात
होती.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- मÅयकाळातील ąीजीवन ÖपĶ करा.
७.२.३ मÅययुगीन काळातील गुलामिगरी:
मानवी Öवभावाची ÿवृ°ी अशी आहे कì, आपण इतरांपे±ा खूप ®ेķ आहोत. आपÐया पुढे
दुसरा कोणीही जाऊ नये. यामÅये तो आनंदी असतो. या Öवभाव ÿवृ°ीमुळे लहान-मोठा,
उ¸च-िनच, ®ीमंत-गरीब असा समाजात भेद िनमाªण झाला आहे. जो समथª व शĉìशाली
आहे तो सवा«¸या पुढे जातो. या ÿभूÂव ÿाĮी¸या लालसेने समाजात भेद िनमाªण झाले.
Âयातूनच ÿाचीन काळापासून समाजात दास/गुमालिगरी पĦतीचा उदय झाला. ितचा
मÅययुगीन काळात खöया अथाªने िवकास झाला. munotes.in

Page 112

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
112 भारतात ÿाचीन काळापासून िहंदू समाजात गुलामिगरी पĦत होती. गौरीशंकर ओझा यां¸या
मतानुसार ÿाचीन रोम, úीस मÅये ºया ÿकारची अमानुष वागणूक िदली जात होती.
Âयाÿमाणे भारतात नÓहती. भारतात गुलामांना माणूसकìची वागणूक िदली जात असे.
अ) िहंदू समाजातील गुलामिगरीची पĦत:
१) गुलामिगरीचे ÿकार: ÿाचीन भारतातील गुलामिगरीचा उÐलेख मनुÖमृती, नारदÖमृती,
िवÕणुÖमृती िविशĶ आपÖतंभ, कौिटÐय, गौतम यां¸या सािहÂयातून िमळतो.
नारदÖमृतीमÅये १५ ÿकारचे गुलाम तर मनुÖमृतीमÅये ७ ÿकारचे गुलाम सांिगतले आहे.
१) युĦकैदी
२) पोटासाठी गुलामिगरी
३) गुलामां¸या पोटी जÆमलेली
४) िवकत घेतलेला
५) कुणीतरी भेट िदलेली
६) पूवªजांकडून वंशपरंपरेने िमळालेली.
७) िश±ा Ìहणून गुलाम बनलेला.
पराशरमाधव, िववादचंþ, िववाहिचंतामणी, Óयवहारकंद या मÅययुगीन úंथांमÅये गुलामाचे
चार ÿकार सांिगतले आहेत.
१) गुलामा¸या घरात जÆमलेला
२) िवकत घेतलेला
३) कुणीतरी िदलेली
४) वंशपरंपरेने चालत आलेला गुलाम.
Öमृतीकारांनी व मÅययुगीन úंथकारांनी गुलामाशी कसे वागावे या संदभाªत िनयम सांिगतले
आहे. ºयाने Öवतःला गुलाम Ìहणून िवकत घेतले आहे. अÔया सवª गुलामांना Âयांचा मालक
ÖवातंÞय देऊ शकतो. एखाīा गुलामाने संकटसमयी मालकाचा जीव वाचवला तर, Âयाला
मुĉ करावे असे पराशरमाधवाने सांिगतले आहे. एखाīा गुलाम ąीला मालकापासून मुलगा
झाला आिण मालकाला मुलगा नसेल तर Âया मालकाने Âया गुलाम ľीला व मुलाला
गुलामिगरीतून मुĉ करावे. असे िववादरानाकर, िववादचंþ, िववादिचंतामणी या úंथात
सांिगतले आहे.
२) दि±ण भारतातील गुलामिगरीचे Öवłप: दि±ण भारतामÅये गुलाम वेगवेगÑया
नावाने ओळखले जात. महाराÕůात-कुणबी, कनाªटकात-बेसावग, तŌडाईमंडलमÅये-
परेयान या नावाने ओळखले जातात. िवजयनगर राºयात गुलामाची सं´या मोठी munotes.in

Page 113

सÐतनतकालीन सामािजक व आिथªक जीवन
113 होती. असे िनकोलद डी. कोटीने सांिगतले आहे. तेथे कजªदार हा सावकाराचा गुलाम
होता. एिलस¸या मते. िवजयनगरमÅये संपूणª कुटुंबच मालकाने गुलाम बनत असे.
िवजयनगर¸या राजवाड्यात हजारो गुलाम असत. कावेरी नदी¸या काठावरती मलबार
व कॅनरा या तŌडाईमंडलम ÿदेशात गुलामिगरी मोठ्या ÿमाणात होती. शेतीचे काम व
घरकाम करणारे दोन ÿकारचे गुलाम होते. Âयामधून गुलाम जाती िनमाªण झाÐया. Âया
जातीचे वैिशĶ्ये Ìहणजे Âया कोणÂयातरी जमीनदार, िमरासदारांशी जोडलेÐया असत.
काही गुलाम कुटुंबाचे सवाªिधकार िमरासदाराकडे असे. शेतीवर काम करणाöया
गुलामां¸या जातीमÅये पाली, पालेर, पारैयर इ. ÿमुख जाती होÂया.
महाराÕůात पुłष गुलामाला पोरगा तर ľी गुलामाला कुणबीण िकंवा बिटक असे Ìहटले
जात. गुलामांची खरेदी-िवøì, गहाण ठेवणे. तसेच कामाची ±मता. शरीरÿकृती, रंग, गुण
इÂयादीवłन गुलामाची िकंमत ठरत असे. ľी गुलामाचा मोठा Óयापार चालत. ÂयामÅये
शुþवणêय िहंदू व काही वेळा मुिÖलम ąीचा समावेश असे. या ąीया अिववािहत असे.
मालका¸या मृÂयुनंतर संप°ीÿमाणे गुलामाची वाटणी होत असे. सरकारकडील गुलाम
भाड्याने िदले जात. गुजरात, खानेदशातून गुलामांची िवøì होत. बुंदेलखंड, कराड,
सातारा, िसÆनर, तेलंगणातून पेशÓयाकडे गुलाम पाठवत असे.
३) मालक-गुलाम संबंध: भारतामÅये मालक-गुलाम यांचे संबंध सलो´याचे व माणूसकìचे
होते. िहंदूशाąात गुलामांना माणूसकìची वागणूक īावी असे, सांिगतले आहे.
गुलामाची िवøì करताना जवळ¸या / घरातील नाÂयाची ताटातूट होणार नाही याची
काळजी ¶यावी. िवशेषतः महाराÕůात आई-मुल एकý गुलाम Ìहणून िवøì होत असे.
दि±णेतील िमराशी जिमनीशी जोडलेÐया गुलामांना ह³क व सवलती होÂया. घरपĘी,
शेतपĘी गुलामाना असे. खेड्यात छोटे अिधकार पद असे. Âयांना ताÂपुरÂया इनाम
जिमनी िमळत असे. िवशेष सण, लµन ÿसंगी कपडे व पैसे बि±स Ìहणून िमळत असे.
महाराÕůात िदवाळीला साडी , पादýाणे भेट देत असे. महाराÕůात सरकारी ąी
गुलामाचे वय व सेवा याचा िवचार कłन ÖवातंÞय िदले जात. उवªåरत जीवनामÅये
उदरिनवाªहाची सोय कłन, जमीन इनाम िदÐयाचा उÐलेख आहे.
ब) मुिÖलम समाजातील गुलामिगरी: मुसलमाना¸या आøमणामुळे भारताची आिथªक
पåरिÖथती नाजूक बनली. Âयामुळे अनेक लोक जीवन जगÁयासाठी गुलाम बनले.
मुÖलीम समाजाचे गुलाम हे अिवभाºय अंग होते. या काळात उमराव व धिनक वगाªत
गुलाम बाळगणे. हे ÿितķेचे ल±ण मानले जात. सरदार लोक युĦ िकंवा ऐषआरामात
जीवन जगत असे. शारीåरक कĶाची कामे करणे Âयांना कमीपणाचे वाटत होते.
१) गुलामिगरीची कारणे: मुिÖलमकाळात िविवध कारणामुळे लोक गुलाम बनत असे.
युĦा¸या वेळी युĦकैīांना गुलाम बनवत. एखाīा गावावर हÐला कłन गावातील ľी
पुłषांना गुलाम बनवत असे. दुÕकाळा¸या वेळी नाईलाजाÖतव आई-विडल मुलांना
िवकत असत. सावकाराचे कजª फेडÁयासाठी िकंवा इतर संकटा¸यावेळी लोक
Öवतःला गुलाम Ìहणून िवकत असत. िकंवा सावकाराकडे कजाªपोटी गुलाम Ìहणून
काम करत असे. यािशवाय परदेशातून गुलामांची आयात केली जात. आसाममधील munotes.in

Page 114

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
114 गुलाम ताकद, सहनशĉìसाठी िवशेष ÿिसĦ होते. मुिÖलम ąीयां¸या सेवेसाठी िविशĶ
ÿकार¸या गुलामांची खरेदी १३ Óया शतकात बंगालमधून केली जात असे.
२) गुलामाचे ÿकार:
१) खरेदी केलेला गुलाम: घरातील सवª ÿकार¸या कामासाठी खरेदी केलेले गुलाम होय.
यांना शारीåरक ýास सहन करावा लागत असे.
२) दान केलेले दास/ सŏदयªवती गुलाम: याÿकारातील गुलाम आपÐया łपाने,
लावÁयात कौशÐया¸या आधारावर सÆमान ÿाĮ करत असे.
३) बंदी गुलाम
४) आÂमिवøेता गुलाम
या चार ÿकारािशवाय इतरही ÿकार आहे. ÂयामÅये गुहजात गुलाम (घरा¸या दासीपासून
जÆमलेला) अनाकालभूत (अचानक मृÂयुतून वाचलेला गुलाम) ऋणदास (कजª न फेडणारा
गुलाम) काही िहजडे गुलाम Ìहणून ठेवत असे. Âयांची नेमणूक अंतःपुरामÅये केली जात
असे.
३) ľी गुलाम: मÅययुगीन काळात ąीयांची गुलाम Ìहणून िवøì केली जात असे. अमीर
खुąोने आपÐया एझाझ-ए-खुसरदी या úंथात गुलामाचे िववेचन केले आहे. Âया¸यामते
तुकê गुलाम मुली गोöया आिण नाजूक असतात. िचनीमुली सुगंिधत असतात. भारतीय
मुली सौÌय Öवभावा¸या असतात. ľी गुलामाचे दोन ÿकारे केलेले आहे. एक Ìहणजे
घरकाम व कĶाचे काम करणारी, दुसरी ®ीमंत लोकांचे मनोरंजन करणे िकंवा
उपभोगासाठी वापरली जाणारी ľी गुलाम होय. łपवती तŁण ľी गुलामाची खरेदी
केवळ कामवासना तृĮीसाठी केलेली असे. ितला मानाची वागणूक िमळत असे. ती
गृहÖवामीनी बरोबर Öपधाª करत असे.
४) गुलामांची खरेदी िकंमत: मÅययुगात गुलामांचा खुलेआम बाजार भरत असे. पुłष
गुलामाची िकंमत Âयाची ताकद व सŏदयª यावłन ठरत असे. कĶ कł शकणाöया
पुłष गुलामाची िकंमत १० ते १५ टंका असे तो सुंदर असेल तर २० ते २५ टंका
असे. काहीवेळा सोÆया¸या िदनारमÅये केलेली असे. मलीक कपूरल एक हजारी (एक
हजार िदनार िकंमतीचा) Ìहणत असे. ľी गुलामाची िकंमत ितची काम करÁयाची
±मता व सŏदयाªवर ठरत असे. अÐलाउĥीन िखलजी¸या काळात काम करणाöया ľी
गुलामाची िकंमत ÿते १२ टंका असे. सुंदर गुलाम ľीची िकंमत २० ते ४० टंका
असे. काही वेळा हा िकंमत २००० टंका तर काहीवेळा २००० टंका होत असे.
५) गुलामांची वाढती सं´या: महमंद गझनीने आøमण कłन गुलामाची सं´या वाढवली.
Âयाने १०१७ मÅये कनोजमधून ÿचंड लोकांना गुलाम बनवले. Âयाची मोजणी केली
नाही. हसन िनजामी¸या मतानुसार ११९७ मÅये तुकê सैÆयांनी गुजराथवर आøमण
कłन २० हजार लोकांना गुलाम बनवले. कुतुबĥीन ऐबकने १२०२ मÅये किलंजरवर
िवजय िमळिवÐयाने ५० हजार लोकांना गुलाम बनवले. अÐलाउĥीन¸या काळात munotes.in

Page 115

सÐतनतकालीन सामािजक व आिथªक जीवन
115 शाही गुलाम ५० हजार तर िफरोजशहा तघलक¸या काळात लाख गुलामांची सं´या
होती.
६) शाही गुलाम: सामाÆय दासां¸या तुलनेने शाही दासांची िÖथती अिधक चांगली होती.
िश±ण व राजिनतीचे डाव-पेच याची मािहती आहे, असे गुलाम उ¸च पद ÿाĮ करत
असे. Âयाला बÆदगान-ए-खास असे Ìहणत. जेÓहा सुलतानाचा मुलगा अयोµय असेल
तेÓहा शाही गुलाम राºयकारभार संभाळत असे. महमंद घोरीला िवचारले कì आपला
उ°रािधकारी कोण ? माझे हजारो मुले आहेत. तेच माझे उ°रािधकारी असतील.
आिण माझे नाव चालवतील. घोरीचे गुलाम नािसłĥीन कुबेचा, ऐबकने Öवतंý राºय
िनमाªण केले. अÐतमश पिहला गुलाम होता नंतर सुलतान बनला. बलबन आपÐया
बुĦीम°ेमुळे सुलतान झाला. मिलक काफूर व खानेजहाँ मकबूल यांनी आपÐया
सामÃया«वर उ¸च पद ÿाĮ केले. हसन गंगू बहामनी हा गुलाम सुलतान बनला. Âयाने
नÓया राºयाची Öथापना केली. मिलक काफूर व खुąोशाह हे उ°म सेनापती व
ÿशासक होते. या दोघांनी काहीकाळ सुलतानपद संभाळले.
इतर गुलामही आपÐया धÆयाशी/मालकाशी ÿामािणक असत. धÆयाची सवªÿकारची सेवा
करत असे. चांगले गुलाम Âयां¸या शौयाªसाठी, सŏदयाªसाठी, आकषªकतेसाठी,
िवĵसनीयतेसाठी आिण वेगवेगÑया कलांचे ²ान असÐयामुळे ÿिसĦ होते. कारागीर
कारखाÆयात गुलाम Ìहणून काम करत असे. Âयाचा मोबदला िमळत असे. अफìफ¸या मते
काही गुलामांना िशÕयवृßया देÁयात आÐया होÂया. काहéना गावे जहागीर Ìहणून िदली होती.
७) गुलाम ÿथेचा फायदा: सुलतान काळात मुसलमानांना जे यश ÿाĮ झाले. ÂयामÅये
गुलामाचे योगदान आहे. गुलामांना पुढे/उ¸च पदावर जाÁयाची संधी असÐयाने गुलाम
होणे गौरवाची बाब मानत असे. अनेक शाही गुलाम सुलतान व अनेक मोठ्या पदावर
गेले. ऐबक, अलतमश, बलबन, मिलक काफूर, खुąोशहा, हसन गंगू यांनी राजमुकूट व
राºय िमळवणे. Âयामुळे उ¸चवंशीय¸या बरोबरीने हे गुलाम असे. अलतमशने चाळीस
गणी सरदारांचा / गुलामांचा गट Öथापन कłन Âयां¸या मदतीने कारभार केला.
८) सुलतानशाही¸या पतनातील गुलामाचे योगदान: सुलतानांना गुलाम बाळगÁयाचा
मोठा छंद होता. गुलामिशवाय आपÐया सुखी जीवनाची कÐपना करत नसे. तुकê
शासना¸या काळात िहंदूची पåरिÖथती गुलामापे±ा वाईट होती. Âयां¸या काळात
तुकêशासक व सरदार पािहजे Âया िहंदू मुलीला आपली पÂनी बनवत असे. Âया िभतीने
िहंदूची अितशय वाईट अवÖथा झाली होती. िहंदू खोत, मुकादम यां¸या बायका
मुसलमाना¸या घरी काम करत असे. अÐलाउĥीन िखलजी¸या काळात िहंदु¸या घरात
सोने-चांदी पाहÁयासाठीही नसे. या धोरणामुळे बुरखा पĦत िनमाªण झाली. ąीयांचे
सवª ÖवातंÞय नĶ झाले. कोणी तŁणी बुरखा न घेता जात असेल तर, ितला
वेÔयालयात पाठवत असे. आिण ित¸यावर Âया Óयवसायाची बळजबरी केली जात
असे. याÿमाणे गुलामाचे जीवन होते. याची सं´या ÿचंड होती.
सुलतान काळात गुलामाला बढती / उ¸चपदे िदली नाहीत ते सुलताना¸या हासाला
कारणीभूत ठरत असे. मिलक काफूरने अÐलाउĥीन िखलजीला िवष देऊन ठार मारले
Âयां¸या मुलाचे डोळे फोडले, तर काफूरला मारले असते तर, िखलजीचा वंश नĶ झाला munotes.in

Page 116

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
116 नसता. याÿमाणे गुलामाचे शासनाला िवरोध केला. शाही गुलामाला धन-वेळ िमळत असे
Âयामुळे ते िवलासीजीवन जगत असे. सुलतानाला न िमळणाöया łपवती गुलामाजवळ असे.
Âयासाठी आपÐया मालकाला हटावÁयाचे षडयंý रचत असे. गुलामामÅये िवĵासपाýता व
इमानदारीचा अभाव होता. Âयामुळेच सुलतानशाहीचा हास झाला.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- मुसलमान समाजातील गुलामिगरी ÖपĶ करा.
७.३ मÅययुगीन काळातील आिथªक जीवन मÅययुगीन काळातील आिथªक जीवनाचा िवचार करता , कृिष उÂपादने, उīोग धंदे, Óयापार,
चलन ÓयवÖथा , पेढी Óयवसाय यांचा ÿामु´याने िवचार करावा लागतो. १२०६ ते १५२६
या काळात गुलाम, िखलजी, तुघलक, सÍयद, लोदी या घराÁयांची १५२६ ते १७०७ पय«त
मोगलांची राजकìय स°ा होती या घराÁयातील अनेक सुलतानांनी आिथªक जीवन िवकिसत
करÁयाचा ÿयÂन केला.
७.३.१ मÅययुगीन काळातील कृषी Óयवसाय:
मÅययुगीन काळातील शेती Óयवसाय व िपके यांची मािहती समकालीन अनेक úंथातून
िमळते. कापूस, ऊस, िनळ, धाÆय, कडधाÆय, फळे, पालेभाºया इ. उÂपादने घेतली जात.
१७ Óया शतकात तंबाखू, मका यांचे उÂपादन सुł झाले. सुलतानकाळात एकूण
उÂपादना¸या १/६, पासून ते १/२ पय«त शेतसारा घेतला जात असे. सुलतान काळात
िनरिनराÑया शासकìय अिधकाöयांना, सतांना, धमाªदाय संÖथांना जिमनी दान िदÐया. मठ,
मंिदरे, मिशदी, धािमªक संÖथा, शै±िणक संÖथा यांना करमुĉ अथवा नाममाý कराने दान
िदÐया जात असत.
७.३.२ मÅययुगीन काळातील उīोगधंदे:
देशा¸या आिथªक जीवनात उīोगधंīांना महßवाचे Öथान आहे. सुलतान शाही¸या
काळातमÅये िविवध ÿकार¸या मालाला कमी मागणी होती. उīोगधंदे मÅयम दजाªचे आिण
साÅया ÿकाराचे असÐयाने क¸चा मालालाही िवशेष मागणी नÓहती. तÂकालीन कारागीर,
Öथािनक लोकां¸या गरजांना व परदेशी िनयाªतीला पुरतील इत³याच वÖतु तयार करीत
असावेत. सुलतान काळातील महßवाचे उīोग Ìहणजे कापड, रेशीम, लोकर, रंगकाम, नीळ
उÂपादन, धातू उīोग, साखर, चमª इतर उīोग होते.
१) कापड उīोग: मÅययुगीन भारतातील उīोग ÓयवसायामÅये कापड उīोग हा सवाªत
महßवाचा व लोकिÿय उīोग होता. िदÐली , आúा, बनारस, सोनारगाव, पाटणा,
लाहोर, मुलतान, खंबायत, सुरत, ठĜा, ब-हाणपूर, देविगरी, महादेवनगरी अशा अनेक
शहरात कापड उīोग मोठ्या ÿमाणात सुł होता. या सवाªमÅये कापड उÂपादन करणे
व Âयाची िनयाªत करणे यासाठी गुजराथ व बंगाल हे राºय ÿिसĦ होती. ®ीमंत लोक
तलम, मलमल, सॅटीन, िकनखाप (जरीचे कापड) व सवªसामाÆया लोक जाडेभरडे
कापड वापरत होते. बंगाल िवभागातील दËका येथे उ°म ÿितचे व तलम,मलमल munotes.in

Page 117

सÐतनतकालीन सामािजक व आिथªक जीवन
117 तयार होत असे. देविगरीचे कापड तलम, हलके व मजबूत असून पाÁयासारखे होते.
उÂकृĶ दजाª¸या तलम मलमली¸या उÂपादनासाठी िदÐली ÿिसĦ होती. खंबायत हे
सुती कापडासाठी ÿिसĦ होते. खंबायत छापील सुती कापड, मखमल,सॅटीन, तलम,
जाडे भरडे इ. ÿकाराचे कापड तयार होत असे. महòआन व बथ¥माने बैराम, नामीने,
िलझनी, दौहार, िसनाबाफ इ. मलमलीचे ÿकार सांिगतले आहेत.
२) रेशीम उīोग: मÅययुगात ®ीमंत लोक रेशीम कापड वापरत होते. रेशीम कापडासाठी
पाटणा, मुिशªदाबाद, कािÔमर, बनारस, कािसमबाजार, धोराघाट ही िठकाणे ÿिसĦ
होती. रेशीम कापड िवणÁयासाठी गुजराथ ÿिसĦ होते. रेशीम व रेशीम कापड
Óयवसायकांना मोठे उÂपादन िमळवून देणारे िठकाण Ìहणजे खंबायतमधील होय.
अÐलाउĥीन िखलजीने खंबायता रेशीम उīोग Öवतः¸या ताÊयात ठेवला होता. रेशीम
गािल¸यासाठी सुरत ÿिसĦ होते. आसाममÅये खासी व मिणपूरी जमाती रेशीम
Óयवसायासाठी ÿिसĦ होÂया. तुÖसार नावाचे कापड ओåरसामÅये तयार केले जात
असे.
३) लोकर उīोग: सुती कापड, रेशीम कापड या¸या तुलनेने लोकरीचा उīोग लहान
होता. लोकर उīोगासाठी राजÖथान , लाहोर, काबूल, काÔमीर, आúा, फ°ेपूर िसøì,
अमृतसर, पाटणा, जौनपूर, बहाणपूर ही िठकाणे ÿिसĦ होती. उ°म ÿतीची लोकर
आयात होत असे. शाली, Êलँकेटस इतर लोकरीकपड्यासाठी काÔमीर ÿिसĦ होते.
फ°ेपूर िसøì रेशीम गािलचा तयार करÁयासठी ÿिसĦ होते.
४) कपड्याचे रंगकाम उīोग: ºया ÿमाणात कापड Óयवसायात ÿगती झाली Âयाच
ÿमाणे रंगकाम उīोगात ÿगती झाली. भडक व चमकणाöया रंगाचा जाÖत समावेश
होता. रंगासाठी Ìहणून नीळ उīोग सुł झाला. नीळ उÂपादन लाहोर ते अवधपय«तचा
पĘा होता. गुजराथ, कासीम. बाझार. अहमदाबाद , गोवळकŌडा ही ÿमुख क¤þ रंगकाम
उīोगाची होती.
५) धातु उīोग: ÿाचीन काळापासून भारतात धातू उīोग ÿिसĦ आहे. सुलतान
काळामÅये गोदावरी नदीकाठी िदमदुतê, िशशा टेकड्या, लोहखिनजासाठी ÿिसĦ
होÂया. गुजराथ, गोवळकŌडा, िसयालकोट, मुलतान, लाहोर. मेवाड ही उÂपादन क¤þ
होती. सुलतान काळात लोखंड व पोलाद याचा उपयोग केला जात होता. युĦ
सािहÂय, शेती अवजारे बनवÁयासाठी लोखंडाचा उपयोग होत असत. पोलाद,
लोखंडी िविवध वÖतु उÂपादनासाठी मेवाड. लाहोर, गुजराथ, गोवळकŌडा ही िठकाणे
ÿिसĦ होती. धनुÕयबाण, िविशĶ ÿकारचे खंजीर, गुजराथ व मेवाड मÅये बनवले
जात. सवōÂकृĶ बंदुकांसाठी मेवाड व िसलायकोट ही क¤þ ÿिसĦ होती. सोने, चांदी
यांचे दािगने व िम® धातूची भांडी बनवत असे. नाजुक कलाकुसरीची व सोÆया¸या
अलंकार िनिमªतीसाठी गुजराथ ÿिसĦ होते. भारतीय अनेक कारागीर तैमुरलंगने
आपÐया बरोबर समरकंद या िठकाणी नेले होते. गुजराथ, आसाम, बनारस, आúा या
िठकाणी सोने-चांदी यांचे कलाकुसरीची दािगने तयार होत होते. िबहार,राजÖथान,
लखनऊ या िठकाणी तांÊया¸या खाणी होÂया. Âयामुळे या िठकाणी तांबे िपतळ या
धातू कामाची ÿगती झाली. munotes.in

Page 118

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
118 ६) कापद उīोग: िचनी लोकांनी सवªÿथम कागदाचा शोध लावला. तुती¸या झाडाचे
धागे, तागाचे धागे, अंबाडीचे धागे, कापड¸या िचंÅया यांचा उपयोग कागद तयार
करÁयासाठी केला जात होता. अरब लोकांनी कागद िनिमªतीची कला िचनी
लोकांकडून घेतली. परंतु अरबांनी तुतू¸या धाµयाऐवजी काÃयाचा उपयोग केला.
मÅययुगा¸या काळात भारतात कागद उīोग सुł झाला. चीन, अरब, समरकंद येथील
कारागीरां¸या मदतीत उīोग सुł केला. झाडा¸या सालीपासून व कापडा¸या
िचंÅयापासून भारतात कागद तयार केला जात होता. काÔमीर, िदÐली, िसयालकोट,
अवध, गया, िबहार, बंगाल गुजराथ ही कागद उīोगाची ÿिसĦ क¤þ होती. बंगालमÅये
झाडा¸या सालीपासून पांढरा कागद तयार होत. कागद मऊ व चमकणारा होता.
गुजराथमधील शामी कागद हा गुळगुळीत व रेशमी होता. सवōÂकृĶ कागद काÔमीर
कागद होता.
७) साखर उīोग: ऊस उÂपादनासाठी लाहो र ते िदÐलीचा पĘा, बंगाल, िबहार, हे ÿदेश
ÿिसĦ होते. सवō°म साखर Ìहणजे कंड असून, ती पांढरी शुĂ व दाणेदार होती. ही
साखर परदेशात पाठवत होते. Âयामुळे बंगालला मोठ्या ÿमाणात उÂपÆन िमळत होते.
८) चामडे उīोग: मÅययुगात चामडे उīोगाची ÿगती झालेली होती. चामड्या¸या अनेक
वÖतु बनिवÐया जात असत. घोड्याचा लगाम, खोगीर, तसेच िविवध ÿकार¸या
िपशÓया व पुÖतकांची बांधणी, तलवारीचे Ìयान, पादýाणे, पाÁयाची पखाल , गोफण,
बैलाचा पĘा इ.चामड्या¸या होÂया. िदÐली, बंगाल, गुजराथ, आसाम, िसंध हे ÿदेश
चामडे उīोगाची क¤þ होती. चामडे Ìहणून Ìहैस, बैल म¤ढी, रेडा या ÿाÁया¸या
कातड्याचा उपयोग केला जाई.
९) काच उīोग: मÅययुगात ®ीमंत लोकां¸या घरात काचे¸या अनेक वÖतु होÂया. बांगडी,
मणी, आरसा, थाळी, िपकदाणी इ. व Öतुंचा उīोग गुजराथ, गोरखपूर आúा, िबहार इ.
िठकाणी चालत होता.
१०) बांधकाम उīोग: मÅययुगात बांधकाम उīोगात मोठी ÿगती झाली होती.
अÐलाउĥीन िखलजी िफरोज शहा तुघलका¸या काळात बांधकाम उīोगाची ÿगती
झाली होती.
११) भांडी व इतर वÖतु: मÅययुगीन भारतात कलाकुसरीची न±ीदार भांडी ÿिसĦ होती.
काÔमीर, िदÐली, बनारस, आसाम, या िठकाणी उīोग चालत होता. बांबू¸या वÖतु,
सुगंधी þÓये, िडंक, जडजवाहीर हÖतीदंत, खेळणी इ. Óयवसाय ÿगत होते. बंगाल व
गुजराथ िवभागात पोवÑयाचे काम केले जात होते. िसध व काÔमीर भागात उ°म
गािलचे, गुजराथ नकली जवािहरा तयार करÁयासाठी िदÐली , हिÖतदंत कामासाठी
ÿिसĦ होते.
७.३.३ सुलतान काळातील Óयापार:
भारतातील राजकìय अिÖथरतेचा फायदा घेऊन, वायÓय सरहĥ ÿांतातून अरब तुकª यांनी
आøमण केली. महमद गझनी, महमंद घोरी यांनी संप°ी, मायभूमी नेली. घोरी¸या munotes.in

Page 119

सÐतनतकालीन सामािजक व आिथªक जीवन
119 मृÂयुनंतर भारतात सुलतानशाही स°ा Öथापन झाली. Âयां¸या काळातील Óयापार-वािणºय
याचा िवचार करताना अनेक घटकांचा िवचार करावा लागतो.
१) Óयापारी मागª: मÅययुगीन काळात भारताचा परदेशीÓयापार समुþ व जिमनीमागª
चालत असे. तांबडा समुþ, आिĀके¸या पूवª िकनारा, मला³का बेट, चीन, ÿशांत
महासागर, या सागरीमागाªने Óयापार चालत होता. बराच Óयापार खुÕकì¸या मागाªने
चालत होता. अफगािणÖतान , मÅय आिशया, इराक, इराण बगदाद, अले³झांिडया या
िठकाणी Óयापार सुł होता.
२) परदेशी Óयापार-आयात-िनयाªत: परदेशामधून चैनी¸या वÖतुची आयात होत होती.
चीन व इराककडून जरीचे सामान, रेशीम याची आयात महंमद तघलक¸या काळात
होती होती. इराक , तुकªÖतान, इराण मधून उ¸चÿतीचे घोडे आणले जात. म³का व
एडममधून सोने, चांदी, केशर, गुलाबपाणी, तांबे, पारा, तुरटी इ. वÖतु गुजराथमÅये
आयात होत असत. चीन , मला³का, दीव येथून रेशीम आणले जाई. िलमोडारा येथून
पांढरा, दुधी, तांबडा या रंगा¸या दगडी वÖतू गुजराथमÅये आयात होत असत.
भारतामधून िनयाªत होणाöया वÖतुमÅये अÆनधाÆय (गहó, बाजरी, तांदूळ इतर ÿकारचे
धाÆय) कापड इराणला पाठिवले जात. मलमल, िविवध रंगी कापड, सुवािसक तेल, मलम,
जÖत अफू, िनळी¸या वड्या, धाÆय, साखर, कापूस, आले, सुंठ, मासे हे पदाथª बंगालमधून
इराण, तुकªÖतान, आिĀका व इतर देशात िनयाªत होत. िविवध रंगा¸या दगडापासून अंगठी,
लहान तलवार, खंिजरा¸या मुठी बनिवÐया जात. या वÖतु गुजराथ मधून तांबड्या समुþमाग¥
कैरो, पोतुªगाल व इतर युरोपीयन देशात पाठवला जात होता. गुजराथमधून मसाÐयाचे
पदाथª, रेशीम, औषधे, कÖतुरी, चीनी माती¸या वÖतु युरोपात पाठवत होते.
३) Óयापारी क¤þ बंदरे: मÅययुगीन ÿमुख Óयापारी क¤þ Ìहणजे िदÐली, मुलतान, लाहोर,
जौनपूर, बनारस, अलाहाबाद, अजमेर, आúा, पाटणा, अहमदाबाद होती , बोरावल,
सोमनाथ, सोरठ, मंगरोळ, दीव, गोधा, भावनगर, भडोच, खंबायत, सुरत, रावेर ही
गुजराथमधील पिIJम िकनाöयावरील बंदरे ÿिसĦ होती. वाहतुकìसाठी भावनगर हे
िठकाण ÿिसĦ होते. खंबायतला नेहमी भरती येत असÐयाने ते धोकादायक बंदर
होते. सुरत सुरि±त बंदर होते.
४) अंतगªत Óयापार: िकनाöयावरील Óयापार , आिण देशा¸या आतील Óयापार असे अंतगªत
Óयापाराचे दोन ÿकार होते. पट¥ने³सी येथून बंगाल व भारता¸या इतर भागात गहó,
घोडे, कापड हा माल पाठवला जा ई, तर इतर िठकाणाहóन ना रळ, गुळ, मसाÐयाचे
पदाथª या िठकाणी येत असत. सोरठ व गुजराथमधून घोडे, गहó, कापड इ. वÖतू
भारतात िविवध िठकाणी पाठवत तर इतर िठकाणाहóन वेलदोडे, मेण, नारळ हे येथे येत
असत. दीव मधून मलबार, गोवा, दाभोळ या िठकाणाशी Óयापार चालत. दीव येथून
सुपारी, लोखंड, िमरे, सुंठ, मसाÐयाचे पदाथª, चंदन, रेशीम इ. वÖतु येत असे. येथून
रेशमी कापड, अफू, घोडे जात वंबायत व मलबार येथे साखर िविवध ÿकारचे कापड
आणले जात होते. Öथिनक Óयापारात दररोज अथवा आठवड्याला भरणाöया
बाजाराचा समावेश होता. munotes.in

Page 120

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
120 ५) Óयापारी वगª (जमाती): सुलतान काळात मोठा Óयापार करणाöया जमातीमÅये बंजारी,
बिनया, मुलतानी, खुरासनी यांचा समावेश होता. या Óयापाöयांना भाट, दलाल,
महाजन यांची मदत होत होती. बंजारी लोक रजपुताÆयामधील होते. ते Óयापारी
मालाची वाहतूक करत. दळणवळणासाठी बैलगाड्या, घोडे, यांचा वापर करत.
शेजारील देशामधून Óयापारासाठी भारतात आलेले खुरासानी लोक होते. ते
Óयापारासाठी भारतात िफरत असत. गुजराथ, मलबार, कोचीन, आिण पिIJम
िकनाöयावर Óयापार करणारे गुजराथमधील बिनया लोक होते.
६) वÖतुंची िकंमत: वÖतुची िकंमत ही Âया वÖतु¸या मागणी व पुरवठ्यावर अवलंबून
होती. युĦ काळात वÖतुची िकंमत कमी-जादा होत होती. परदेशातून येणारी मागणी,
वाहतुक, दळणवळणाची सोय , Óयापाöयाचे परÖपर संबंध, कारागीर, पतपुरवठा,
दुÕकाळ. परकìय आøमणे, राजांचे परÖपर संबंध याचा Óयापारी धोरणावर पयाªयाने
वÖतु¸या िकंमतीवर पåरणाम होत होता.
७) वजन-मापे: धाÆयाचे मोजमाप करÁयासाठी मण हे अिधकृत माप होते. एक मण
Ìहणजे ४० शेर होते. एक शेर २४ तोÑयांचा होता. काही िठकाणी ८० तोÑयांचा एक
शेर होता. एक तोळा Ìहणजे १८० úेनचा होता. एकशेर Ìहणजे अंदाजे एक िकलोúॅम
एवढा होय. िफरÔता¸या मते एक मणामÅये ९६० तोळे होते.
८) सुलतान काळातील पेठी Óयवसाय: सुलतान काळातील पेढीÓयवसाय संदभाªत
अमीर खु®ो, बरनी यांनी मािहती िदली आहे. सरकारी अिधकाöयांना Âयां¸या इĉावर
पेढीवाले कज¥ देत असे. हòंड्या Ìहणजे पैशा¸या िविनमयाचे रोख िमळत. पेढीवाले
दरमहा Óयाज घेत असे. सुलतान काळात समÖसुक हा रो´याचा ÿकार होता. तर
कजाªऊ रकमा देणारे साहó होते. महाजन हे पेढीवाले होते. १ टंकासाठी दरमहा १
िजनल Óयाज घेत असे.
७.३.४ सुलतान काळातील चलन ÓयवÖथा:
सुलतान काळातील चलन पĦतीत ÿचिलत परंपराचा Öवीकार केला होता. नाÁयावर पशु
प±ी िकंवा देव देवतां¸या मूतê कोरÐया होÂया. Âया बंद कłन Âया ऐवजी नाÁया¸या मु´य
बाजूवर किलमा, खिलफाचे नाव, पदवी कोरलेली होती. नाÁया¸या मागील बाजूस
सुलतानाचे नाव, िबłद, वषª, टांकसाळीचे नाव कोरलेले होते. नाÁयावरील अ±रे अरबी
िकंवा फारसी भाषेतील होती. सैÆयाचे नाणे १७५ úेन तर चांदीचे नाणे १७८ úेन वजनाचे
होते.
िदÐली सुलतानकाळात नाÁयासाठी चांदीचा उपयोग केला. अगदी ÿारंभीला नाÁया¸या
एका बाजूस बैल अथवा इतर िचÆहे होती. महंमद गझनी¸या चांदी¸या नाÁयावर िहंदू
Öवłपाची िचÆहे होती. मु´य बाजूस अरबी िलपी होती. मागील बाजूस Âयाचे भाषांतर,
राजाचे नाव, वषª होते. चांदी¸या नाÁयाला टंका Ìहणत असत. महंमद घोरीने लàमीचे िचý
असणारे नाणे कोरले. सुरवातीस तांबे व िम® धातूचा उपयोग नाÁयासाठी केला.
१२११ ते १२३६ या काळात अÐतमशने नाÁयाचे ÿथमच ÿमाण ठरवले. सुłवातीस टंका
आकाराने लहान, गोळा होता. नाÁया¸या एका बाजूस घोड्यावर बसलेÐया राजाचे िचý munotes.in

Page 121

सÐतनतकालीन सामािजक व आिथªक जीवन
121 होते. Âया¸या मागील बाजूस सवª®ेķ सुलतान, जगाचा व धमाªचा सूयª, िवजयी लोकांचा
िपता असे. अÐतमशने कोरले होते. चांदी¸या नाÁयाचे वजन १६५ úेन होते. १२२८ मÅये
बगदाद¸या खिलफाकडून अिधकार िमळाले. Âयामुळे दुसरे नाणे पाडले. या नाÁया¸या
दोÆही बाजूस अ±रे कोरली. एका बाजूला मजकूर होता तर हा मजकूर वतुªळा¸या आत
होता. नाÁयाचे वषª व टंकासाळीचे नाव कोरणे.
अÐलाउĥीन¸या काळात दि±णेतून मोठ्या ÿमाणात सोने आणले. Âयामुळे सोÆयाची नाणी
ÿथमच पाडली. नाÁया¸या एका बाजूस वतुªळात "दुसरा िसकंदर खिलफाचा उजवा हात,
®Ħावान लोकांचा मु´य सरदार" असा मजकूर कोरला. दुसöया बाजूस "सुलतान-उल
आझम-अला-उद-दिनªया वा-द-दीन" अशा मजकूर होता. िहसरी सन ६९८ व “नाणी
पाडÁयाची टंकासाळ िदÐली" असा उÐलेख होता. याचे वजन १७० úेन होते. हे सोÆयाचे
नाणे होते. अÐलाउĥीन¸या काळात चांदी¸या नाÁयावर खिलफाचे नाव नÓहते. Âयाऐवजी
Âया¸या पदÓया होÂया. Âयाचा मुलगा कतबĥीन मुबारक याने खिलफाला दुखवणारा मजकर
कोरला. ÂयामÅये Âयाने Öवतःला इÖलामचा सवō¸च ÿमुख, ईĵराचा खिलफा , सवō¸च
इमाम अशा पदÓया कोरÐया. याच काळात ÿथमच सोÆयाची चौकोनी नाणी पाडली.
िबलाद-उल-िहंद, सुलमानपूर, दालउल-इÖलाम, िकला देविगर, कुतुबाबाद अशा गावांचा
उÐलेख नाणी पाडÐयाचे गाव Ìहणून अÐलमश, बलबन, िखलजी यांनी केला.
सुलतान काळात तांबे व िम® धातू यांचीही नाणी होती. िम® धातूची नाणी ५६ úेन
वजनाची होती. सोने व चांदी¸या वापरलेÐया ÿमाणावर िम® धातू¸या नाÁयांची िकंमत
होती. देहलीवाला हे िम® धातूचे नाणे होते. Âया¸या मु´य बाजूस घोडेÖवार तर Âया¸या
दुसöया बाजूस विशंड असणारा बैल कोरलेला होता. सुलतानाचे नाव नागरी िलिपत कोरले
होते. अला-उल-दीन मसुद यां¸या काळापय«त Ìहणजे १२४६ पय«त नाणे होते. रिझया
सुलताना िहने ५४ úेन वजनाचे िम® धातूची नाणी पाडली होती. या¸या एका बाजूस घोडे
Öवार व Âया¸या कडेने ‘हमीरा' असे कोरलेले होते. दुसöया बाजूस अरबी िलपीत राणीचे
नाव होते. बलबनने एका बाजूला वतुªळा¸या आत बलबन व बाहेरील बाजूस ®ी सुलतान
µयासुĥीन असा मजकूर कोरला होता. Âया¸या उलट बाजूस बलबन व इतर पदÓया होÂया.
कुतुबĥीन मुबारक याने चौकोनी नाणे तयार केले. Âया¸या एक बाजूस वतुªळा¸या आत
'ईĵराचा खिलफा मुबारक शहा' असा मजकूर कोरला. तसेच ईĵरावर िवĵास ठेवणारा
असेही कोरले होते. मागील बाजूस चार समांतर रेषावर सुलतानाचे नाव होते. िम® धातू¸या
नाÁयाचे वजन ८० úेन होते. Âयावर ७१९ िहजरी सन होते. अÐलाउĥीन िखलजीने
ÿथमच नाÁयावर सन कोरÁयाची पĦत सुł केली.
महंमद तघलकची नाणी उ°म दजाª, सुबक व सुंदर अ±रे यामुळे ती आकषªक होती.
सोÆयाची नाणी अनेक ÿकारची व िकंमतीÿमाणे लहान मोठी आकाराची होती. सुłवातीला
१७२.८ úेन वजनाची सोÆयाची व चांदीची नाणी होती. चांदीचे नाणे १४४ úेन वजनाचे
असून Âयास अदली असे Ìहणतात. सोÆयाचे नाणे २०१.६ úेन वजनाचे असून Âयास
िदनार असे Ìहणतात. महंमद तघलकला खिलफाबĥल आदर असÐयाने नाÁयावर पुÆहा
कलमे कोरली. जुÆया चार खिलफाची नावे होती. तसे अलहाकìम या खिलफाचे नाव
कोरले. तसेच नाणी पाडÁयाचे िठकाण, सन कोरले होते. िदÐली, सतवाग, लखनौ,
तुघलकपूर, सुलतानपूर, दौलताबाद इ. िठकाणी नाणी पाडÁयाचे काम चालत होते. महंमद munotes.in

Page 122

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
122 तघलकाने सोने व चांदीची ६ ÿकारची नाणी, िम® धातंची २५ ÿकारची नाणी, तांÊयाची
१२ ÿकारची नाणी पाडली होती. िदÐली येथे łपे या धातूची ÿकारची नाणी पाडली होती.
िदÐलीत एक टंका ४८ िजतल तर दि±ण भारतात एल टंका-५० िजतल होते. नाÁयाची
िकंमत उतरती असून Âयाचे ६ ÿकार होते ते Ìहणजे सोळा, बारा, आठ, सहा, दोन, एक
अशा िकंमतीच गनी असत. तांबे व िपतळ यांची नाणी ÿचारात आणÁयाचा ÿयोग दुदैवी
ठरला. िफरोजशहा तुघलकने सोÆयाची सहा ÿकारची नाणी पाडली. नाÁया¸या मु´य
बाजूस खिलफाची नावे व दुसöया बाजूस सुलतानाचे नाव कोरले. खिलफामÅये अबुल
अÊबास, अबुल फतह, अÊदुÐला अशी नावे होती काही नाÁयावर Âयाचा मुलगा फ°हखान
याचे नाव कोरले. िदÐली येथे िहजरी सन ७७३ मÅय िम® धातू¸या नाÁयावर िवĵासू
लोकांचा खिलफा' असे कोरले होते. जौनपूर¸या शकê नाÁयाचा ÿभाव लोदी चलनावर
होता. १४५० ते १४८९ या काळात बहलोलखान लोदीने १४५ úेन वजनाचे łपयाचे नाणे
पाडले होते. Âयास बहलोली असे नाव होते बहलोलखान, िसकंदर यांनी िदÐली येथेच नाणी
तयार केली. Âयांनी तांबे व łपे यांची नाणी पाडली. बहलोल खान याने जौनपूर येथून ही
तांÊयाची नाणी पाडली.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- मÅययुगातील उīोग धंदे ÖपĶ करा.
७.४ सारंश मÅययुगीन काळातील सामािजक जीवन अËयासत असतांना आपणांस ÖपĶ िदसून येते
कì, सुलतान, अमीर-उमराव, जहागीरदार यांना समाजातफार महßव होते. धािमªक
ÓयवÖथेत काझी, उलेमा यांना अितåरĉ अिधकार होते. शासक वगª चैनी िवलासी असून
Âयांनी इÖलामे°र ÿजेवर ÿचंड अÂयाचार कłन लूट केली. गरीब जनतेचे शोषण Óयापारी,
दलाल व सावकारांकडूनही होत असे. या काळातील िहंदू असो वा मुिÖलम, ľी जीवन
अÂयंत वाईट असून अनेक बंधने िľयांवर लादलेली होती. िľयांवर जुलमी व अÂयाचारी
ÿथांनी थैमान घातले होते. या काळातील एक भयंकर ÿथा Ìहणजे गुलामिगरी होय. शेÑया-
म¤ढरांसारखे गुलामांचे बाजार भरत असत. गुलामां¸या िविवध ÿकारावłन Âयांची
तÂकालीन िÖथती समजून येते. कृषी, Óयापार, िविवध उīोग यावर तÂकालीन अथªÓयवÖथा
िनभªर होती. ÿÂयेक सुलताना¸या काळात वेगवेगळी चलन ÓयवÖथा िदसून येते.
७.५ ÿij १) मÅययुगीन काळातील समाज रचना सांगा.
२) मÅययुगीन काळातील ľी जीवनाचा आढाव ¶या.
३) मÅययुगीन काळातील गुलामिगरी पĦतीचे वणªन करा.
४) मÅययुगीन काळातील कृषी, Óयापार व उīोगधंīावर सिवÖतर मािहती सांगा.
५) मÅययुगीन काळातील चलन ÓयवÖथेची मािहती सांगा. munotes.in

Page 123

सÐतनतकालीन सामािजक व आिथªक जीवन
123 ७.६ संदभª १) िभडे, नलावडे, नाईकनवरे – मÅययुगीन भारत (सामािजक आिथªक, सांÖकृितक) –
फडके ÿकाशन कोÐहापूर
२) जे. एल. मेहता – मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास, खंड पिहला – के. सागर
ÿकाशन, पुणे
३) ÿा. रं. ना. गायधनी – मÅययुगीन भारताचा इितहास (७५०-१७६१) – के. सागर
ÿकाशन, नागपूर
४) डॉ. श. गो. कोलारकर – मÅययुगीन भारत (१२०६ ते १७०७) – ®ी. मंगेश ÿकाशन,
नागपूर
५) डॉ. धनंजय आचायª – मÅययुगीन भारत (१००० ते १७०७) – ®ी. साईनाथ
ÿकाशन, नागपूर
६) डॉ. िवभा आठÐये – ÿाचीन व मÅययुगीन भारत – अंशुल ÿकाशन, नागपूर
७) डॉ. श. गो. कोलारकर – भारताचा इितहास – ®ी. मंगेश ÿकाशन, नागपूर
८) ÿा. जयंिसंगराव पवार – मराठी साăाºयाचा उदय व अÖत – मेहता ÿकाशन
९) R.C.Mujumdar – The delhi Sultanate – Bhartiya Vidya Bhavan,
Mumbai
१०) बारगळ व ढवळे – मÅयकालीन भारत – िवīा ÿकाशन, नागपूर
११) कु. ना. िचटणीस – मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा – पुणे १९८२

*****
munotes.in

Page 124

124 ८
िदÐली सुलतानशाही काळातील सांÖकृितक जीवन
घटक रचना
८.० उिĥĶे
८.१ ÿÖतावना
८.२ सुलतान काळातील ÖथापÂयकला
८.३ सुलतान काळातील कला
८.४ सुलतान काळातील िश±ण-सािहÂय
८.५ सारांश
८.६ ÿij
८.७ संदभª
८.० उिĥĶे १. सुलतान - मोगल काळातील Öथा पÂय कलेची मािहती देणे.
२. सुलतान - मोगल काळातील कला ±ेýातील ÿगती सांगणे.
३. सुलतान - मोगल काळातील िश±ण -सािहÂयाची मािहती देणे.
८.१ ÿÖतावना मÅययुगीन भारत Ìहटला तर इÖलामी स°ेचा काळ Ìहणून ओळखला जातो. Âयामुळे
भारतासाठी हा काळ पूणªपणे नवा आिण ÓयवÖथेतील बदलांचा ठरतो. या काळात
इÖलामे°र ÿजेचे जीवन काठीन बनले होते. इÖलाम धमाªचा कधी जबरदÖतीने तर कधी
गुĮपणे ÿचार व ÿसार सुł होता. िहंदू ÿजेला इÖलाम धमª न ÖवीकारÐयास जिझया सारखे
अनेक कर लादून Âयांना वेठीस धरले जात असे. सुलतान काळात भारतात अनेक िठकाणी
इÖलामी ÿभाव असलेले ÖथापÂय उदयाला आले. या काळात कला-ÖथापÂय, िश±ण ,
सािहÂय व संÖकृती यात जे बदल झाले, Âयाचा अËयास करणे महÂवाचे ठरते.
८.२ सुलतान काळातील ÖथापÂयकला भारतामÅये सुलतानांनी लÕकरी सामÃयाªवर आपली स°ा Öथापन केली. आøमक
युĦिनती बरोबर कलाÂमकŀĶीकोनही भारतात Âयांनी जोपासला. डॉ.ईĵरीÿसाद Ìहणतात,
भारतात शासन िनमाªण करणारे, तुकª, अफगाण हे केवळ योÅदे नÓहते तर, ते कला व
संÖकृतीबाबत Âयांचेही आदशª होते. “इराणी शैली व भारतीय वाÖतुशैली यांचे िम®ण
सुलतानशाही¸या कालखंडातील बांधकामात िदसून येते. सुलतानशाहीचा कालखंड
१२०६ ते १५२६ असून, या काळात बांधलेÐया इमारती आहेत. Âया ÿामु´याने लाल munotes.in

Page 125

िदÐली सुलतानशाही काळातील सांÖकृितक जीवन
125 दगडात बांधलेÐया आहेत. उंच िमनार, लहान मोठे घुमट, मेहराबयुĉ ÿवेशĬार,
इमारतीमÅये िवÖतृत पटांगण, बेलबुĘ्या, जाÑया, रंगीत िखड³या, कोरीव काम इÂयादी
बांधकामाची वैिशĶ्ये मानली जातात. सुलतान कालीन इमारतीवर कुराणातील वचने
कोरलेली आहेत."
१) गुलामवंश कालीन वाÖतुकला (१२०६ ते १२९०): गुलाम घराÁयात ऐबक,
अलतमश, रिझया बेगम, बलबन हे ÿमुख सुलतान होऊन गेले. Âयांनी आपÐया
काळात िविवध इमारती बांधÐया Âया पुढीलÿमाणे:
मुिÖलम शैलीचे बांधकाम करणारा पिहला सुलतान कुतूबबुĥीन ऐवक असून कुÊबत-उल
इÖलाम ही पिहली इमारत होय. िदÐली येथे ११९५ ते ९९ याकाळात याचे बांधकाम
ऐबकने केले. पुढे अÐतमशने Âयात सुधारणा केली. ऐबकने िदÐली येथे दुसरी बांधलेली
इमारत Ìहणजे कुतूबिमनार होय. ११९९मÅये ऐबकने बांधकाम सुł केले. ते १२१२ मÅये
अÐतमशने पूणª केले. नमाजा¸या वेळी बांग देÁयासाठी मिजना Ìहणून कुÓवत-उल-इÖलाम
मिशदीजवळ हा िमनार बांधला असावा. ही इमारत चार मजली असून २२५ फूट उंच होती.
वीज पडÐयामुळे चौथा मजला जळाला होता. Âयामुळे िफरोज शहा तुघलकने दोन मजले
बांधून ही इमारत पाच मजली Ìहणजे २३४ फूट उंचीची बांधली. यात ३६० पायöया
आहेत. लाल दगड व शुĂ संगमरवरीमÅये बांधकाम केलेले आहे. सुफì संत ´वाजा
कुतूबुĥीन¸या नावावłन नाव देÁयात आले. या इमारतीची दुłÖती पुढे िसकंदर लोदीनीही
केली. ऐबकने अजमेर येथे १२०८-०९ या काळात ढाई -िदन-का झोपडा ही मशीद बांधली.
या िठकाणी सुफì संÿदायाचे अिधवेशन अडीच िदवस भरत असे Ìहणून Âयात 'ढाई-िदन-
का झोपडा' असे नाव पडले. ही इमारत सăाट िवúहराज चÓहाण याने Öथापन केलेली
संÖकृत शाळा मोडून, Âया जागी बांधले. हे बांधकामासाठी चÓहाणवंशीय इमारती व
मंिदरांची मोडतोड कłन Âयाची सामúी या बांधकामासाठी उपयोगात आणली.
गुलामवंशातील परंतु दुसöया घराÁयातील स°ाधीश अÐतमशनेही बांधकाम केले. Âयाने
कुतूबिमनार याचे बांधकाम १२१२ मÅये पूणª केले. अÐतमशने आपला मुलगा नािसŁĥीन
मेहमुद या¸या ÖमृितÿीÂयथª १२२३ मÅये िदÐली-मलकापूर येथे सुलतान गढी ही इमारत
बांधली. हा मकबरा Ìहणजे िहंदू-मुिÖलम कलेचा सुंदर समÆवय आहे. अजमेर येथे १२३०
मÅये मुइनुĥीन िचÔती दगाª, राजÖथान मÅये नागौर येथे १२३० मÅये अतारिकन का
दरवाजा, िदÐली येथे जामा मशीद व हौज-ए-शÌमी व शÌमी ईदगात इ. इमारती अÐतमश ने
बांधÐया. अÐतमशनंतर Âयाची मुलगी रिझया स°ेवर आली. रिझयाने िदÐली येथे १२३५-
३६ या काळात अÐतमश का मकबरा ही लाल दगडामÅये इमारत बांधली. काही ÿितमाही
कोरÐया आहेत. बलबनने िदÐली येथे १२७५ मÅये लाल महाल बांधला. तसेच बलबनचा
मकबरा ही िहंदु कला ÿकाराची इमारत बांधली. गुलाम वंशा¸या इमारतीमÅये कुराणातील
वचने कोरलेली आहेत.
२) िखलजी काळातील वाÖतुकला (१२९०-१३२०): जलालउĥीन िखलजी याने
िखलजी घराÁयाची Öथापना केली. Âया¸या नंतर अÐलाउĥीन िखलजी स°ेवर आला
Âयाने अनेक इमारतीचे बांधकाम केले. कुÓवत-उल-इÖलाम मिशदीला सास¥िनक
शैलीचे कलाÂमक ÿवेशĬार तयार केले. Âयास 'अलाई दरवाजा ' असे Ìहणतात. हे munotes.in

Page 126

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
126 बांधकाम १३११ मÅये केले. लाल व पांढöया संगमरवरी दगडामÅये बांधकाम केले.
िदÐली येथे १३१२ मÅये जमानखाना मशीद लाल दगडात बांधली. याचे घुमट
अितशय सुंदर आहेत. अÐलाउĥीनने १३०३ मÅये िदÐलीजवळ सीरी नावाचे शहर व
िकÐला बांधला. एक हजार खांबाचा महाल बांधला. आज ते सवª नĶ झाले.
अÐलाउĥीने िदÐली येथे कासार-ए-िसतूर महाल, अलाई िमनार आिण हौज -ए-अलाई
हा तलाव बांधला. या सवª इमारती इÖलामी शैली¸या आहेत.
३) तुघलक घराÁयातील वाÖतुकला (१३२०ते १४११): तुघलक घराÁयातील
िघयासउĥीन महंमद, िफरोजशहा इ. सुलतान घेऊन गेले. िघयासउĥीन तुघलकने
िदÐली जवळ १३२५ मÅये तुघलकबाद हे शहर वसिवले. या शहरामÅये िकÐला
बांधला होता. िघयासउĥीनने सरोवरा¸या मÅयभागी िघयास उĥीनचा मकबरा ही
इमारत साधी परंतु भ³कम बांधलेली आहे. भारतीय व मुिÖलम शैलीचा उपयोग कłन
बांधकाम केले आहे. मकबरात लाल व संगमरवरी दगडाचा उपयोग कłन बांधकाम
केले आहे. Âयामुळे खöया अथाªने िमि®त शैलीचा ÿारंभ झाला आहे. महमंद तुघलकने
िदÐली येथे १३२६-२७ मÅया µयासुउĥीनचा मकबरा बांधला तुघलकाबादजवळ
१३४० मÅये आिदलाबाद िकÐला बांधला. १३५०मÅये जहानपÆहा शहर बांधले
असून, Âयास चौथी िदÐली Ìहणून ओळखतात. महमंद तुघÐलकने बारहखंभा महल,
सतपुल बांध, िबजली महाल आिण दौलताबाद येथे अनेक इमारती बांधÐया.
िफरोजशहा तुघलकला बांधकामाची आवड होती. Âयाने २०० नगरे, २० महाल, ३०
पाठशाला, ४० मिशदी, १०० इिÖपतले, १०० Öथानगृहे, ५ मकबरे, १५० पुल बांधले.
िफरोजाबाद हे शहर वसवले Âयास पाचवी िदÐली Ìहटले जाते. फतेहबाद, जोनपूर,
िहÖसार-िफरोज इ. शहरे वसिवली. हौज-ए-ĵास जवळ मदरसा बांधली. िशकारीसाठी
कुĴ-ए-िशकार हा महाल बांधला. काली मशीद, बेगमपुरी मशीद, बेगमपुरी मशीद, िखकê
मिशद या मिशदी बांधÐया. िफरोजशहा तुघलकला मिलक भाजीशहना आिण अÊदुल हक
या ÿधानांनी बांधकामात मोठी मदत केली.
४) सÍयद-लोदी काळातील वाÖतुकला (१४११ ते १५२६): तैमुरलंग¸या
आøमणामुळे भारतातील राजकìय पåरिÖथती अितशय नाजूक झाली. Âया¸या
पåरणाम आिथªक व सांÖकृितक जीवनावर झाला. आिथªक पåरिÖथती कमकुवत
असÐयाने सÍयद-लोदी कालखंडामÅये वाÖतु कलेचा िवकास झाला नाही. सÍयद
घराÁयाचा संÖथापक िखûखान याने िखûाबाद शहर वसिवले. मुबारकशहाने
मुबारकबाद शहर वसिवले. सÍयद व लोदी काळात सुलतानाची थडगी-जाÖत
ÿमाणात बांधली आहेत. मुबारकशहा सÍयद, िसकंदर लोदी यांचे मकबरे व िसकंदर
लोदी¸या वजीशेक मोट कì मशीद बांधली आहे. बारेखान, छोटे खान, बारा गुबंद,
शीश का गुबंद, दादी का गुबंद, पोली का गुबंद इ. मकबरे या काळात बांधलेले आहेत.
५) िविवध ÿांतातील ÖथापÂय कला: सुलताना¸या काळात िविवध ÿांतातील राजांनी
ÖथापÂय कलेला ÿोÂसाहन िदले. बंगाल, जोनपूर, माळवा, गुजराथ, पंजाब, बहामनी
इ. राºयात मुसलमानांची स°ा होती. मेवाड, मारवाड, िवजयनगरचा राºयामÅये munotes.in

Page 127

िदÐली सुलतानशाही काळातील सांÖकृितक जीवन
127 िहंदूची राजकìय स°ा होती. यां¸या काळातील ÖथापÂय कलेचा िवकास झालेला
िदसून येतो.
१) बंगाल: बंगालमÅये बांधकामात ÿामु´याने िवटांचा उपयोग केलेला आढळतो. इंडो
इÖलाम शैली¸या िम®णातून बांधकाम केलेले आहे. िहंदू मंिदर शैलीचा बांधकामात
िÖवकार केलेला आहे. लखनौती, ितवेणी, गŏड, पंडुआ या िठकाणी बांधकामे आहेत.
या शैलीचा जफर खाँ गाजीचा मकबरा आहे. िसकंदरशहाने पंडुआ (पिIJम बंगाल) येथे
आदéना मशीद बांधली. तसेच जलालउĥीन महमंद शाह का मकबरा, लोटन मशीद,
बडा सोना मशीद , छोटा सोना मशीद. कदम रसूल मशीद इ. इमारती पंडुआ येथे
बांधलेÐया आहेत. गŏड येथे दािखली दरवाजा हा िवटांनी बांधलेले आहे. ८४ फुट
उंचीचा िफरोझ मीनार ही कलाÂमक आहे.
२) मुलतान: ÿारंभापासूनच इÖलामी आøमणाचे क¤þ Ìहणजे मुलतानÿांत होय. Âयामुळे
येथे मुसलमानाची स°ा होती. महंमद बीन कासीमने येथे शमसुĥीनचा मकबरा
कलाÂमक बांधलेला आहे.
३) जोनपूर: िफरोज शहा तुघलकने १३५९-६० मÅये जोनखान (महंमद-बीन-तुघलक)
Öमृित िÿÂयथª गोमती नदी¸या काठी जोनपूर शहर वसिवले. पुढे मुिÖलम ÖथापÂय
कले¸या िश±णाचे क¤þ बनले. येथे १३९९ ते १५०० या काळात शिकªया घराÁयाची
स°ा होती. िहंदू-मुिÖलम शैलीचे बांधकाम आहे. शमसुĥीन इāािहमने अटाला मशीद,
महंमदशाहने लाल दरवाजा मशीद तर हòसेनशाहने जामी मशीद या ÿे±णीय वाÖतु
बांधÐया आहेत. सुलतान इāािहम शाहने आपली राजधानी या ŀĶीने सुशोिभकरण
केले. जोनपूर हे इÖलामी संÖकृतीचे, कलेचे िश±णाचे ÿमुख क¤þ होते.
४) माळवा: माळÓया¸या वाÖतुकलेवर िदÐली बांधकामाचा ÿभाव िदसून येतो. माळÓयाची
राजधानी धार येथे दोन मिशदी आहेत. Âयातील एक मिशद योग शाळा Ìहणून आज
ÿिसĦ आहे. माळÓयात कमाल मौला मशीद, लाट मशीद, िदलावर खाँ मशीद, मिलक
मुिनस मशीद या ÿमुख इमारती आहेत. हòसंगशाहने मांडूचा िकÐला, िहंडोल महल,
जहाज महल, हòशंगशाह का मकबरा, बज बहादूर व łपमतीचा महाल इ. इमारती
बांधÐया.
५) गुजराथ: गुजराथ बांधकामात िहंदू जैन शैलीचा ÿभाव आहे. Âयामुळे ÿांतीय
वाÖतुशैली मÅये गुजराथची वाÖतुशैली अितशय सुंदर आहे. जाफरखानने तैमूर¸या
आøमणानंतर Öवतः सुलतान मुझÉफरशहा िकताब धारण केला. सुलतान
अहमदशहाने अहमदाबाद शहर वसिवले. यामÅये जामा मशीद अितशय कलाÂमक
आहे. तसेच अहमदशहाचा मकबरा, चंपानेरची जामा मशीद अहमदाबाद येथील रानी
िसÿीचे थडगे अितशय सुंदर आहे.
६) काÔमीर: काÔमीर मधील वाÖतु दगड व लाकूड याचा उपयोग कłन बांधÐया आहे.
िहंदू व मुिÖलम शैलीचे िम®ण बांधकामात आढळते. जैनुल आबदीनने ®ीनगरमÅये
मदानीचा मकबरा व मशीद बांधली आहे. बुतिकशन िसकंदरने ®ीनगरमÅये जामा
मशीद व लाकडी बांधकामात बनवलेली शाह हमदान कì मशीद बांधलेली आहे. munotes.in

Page 128

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
128 ७) बहामनी कालखंडातील ÖथापÂय कला: बहामनी राºयाची Öथापना हस न गंगू
बहामनीने केली. याचे साधारण तीन कालखंड आहेत. १३४७-१४२२ या काळात
गुलबगª तर १४२२ते८२ या काळात बीदर ही राजधानी असून हा दुसरा कालखंड
होता. ितसरा कालखंड Ìहणजे बहामनीचे िवघटनाचा होय.
पिहÐया कालखंडात हसन गंगू, पिहला महÌमदशहा, मुजािहदशहा दाłदखान या
सुलतानाचे मकबरे (थडगे) तुघलक शैलीचे बांधकाम आहे. बहामनी कला व वाÖतुकला
भारतीय, तुकê व इराणी शैलीचे संिम®ण आहे. गुलबागª येथील जामा मशीद, दौलताबाद
येथील चांद का िमनार या इराणी शैलीचा ÿभाव आहे. हÉत गुÌबद/सात मकबरे ही मकबरे
मुजािहदशहा, दाऊदशहा आिण Âयां¸या कुटुंबातील मंडळीची बांधकामे आहेत.
गुलबगाªहóन बीदरला राजधानी हलवÁयात आली. तो दुसरा कालखंड होय. बीदर येथील
िकÐला, मशीद, राजवाडा अितशय सुंदर आहे. इराणी शैलीचे बांधकाम आहे. िबदरमÅये
बारा मकबरे असून अहमदशहाचा मकबरा सुंदर आहे. महमंद गवानची मदरसा पिशªयन
शैलीचे आहे. िबदरमÅये १६ खांबांची मशीद आहे. दौलताबाद येथील चांद िमनार १४४५
मÅये बांधलेला असून Âयाची उंची ३०.५ मीटर असून चार मजली इमारत आहे. ही इमारत
पिशªयन शैलीची आहे.
ितसरा कालखंड Ìहणजे बहामनीचा अÖत होऊन, Âयानंतरचा अहमदनगर, िवजापूर,
गोवळकŌडा, िबदर, वहाड या पाच शाहयांचा कालखंड होय. िवजापूरमÅये झांजीरी व आंदु
मिशदी, शहापूर येथे सुनेहरी मशीद, लàमणेĵर येथील काली मशीद इ. बांधकामे आहे.
िवजापूर येथे इāािहम रोजा, जामी मशीद, आसार महाल, ताज बावडी, बारा कमान महेतर
महाल, गगन महाल, गोल घुमट या सवª वाÖतु ÿे±िणय आहेत. महंमद आिदलशहाने
१६२७ते ५५ या काळात गोल घुमट बांधला आहे.
िनजामशाही¸या ÖथापÂय कलेवर गुजराथ व माळवा शैलीचा ÿभाव पडलेला आहे. धमê
मशीद, अहंमद िनजामशहाचा मकबरा दो-बोटी-िचरा आिण फराह बागही नगरमधील वाÖतु
सुंदर आहेत. िबदरला µवािलयर एिलचपूर, मलकापूर, हौजा कटोरा, येथे सुंदर मिशदी
आहेत. कुतूबशहा¸या काळात गोवळकŌडा व हैþाबाद शहरांचा िवकास झाला.
गोवळकŌड्याचा िकÐला, चारिमनार, कुतूबशाहा¸या काळातील महßवा¸या इमारती आहे.
सुलतान कुलीने िकÐÐया¸या आत जामे मशीद, राजवाडा याचे बांधकाम केले. औरंगजेबने
गोवळकŌडा िजंकÐयानंतर दरवाजाला फ°ेह दरवाजा असे नाव िदले. चार िमनार
इ.स.१५९१ मÅये बांधला. दगडी कमानी व भÓय िमनार हे चारिमनारचे वैिशĶ्ये आहे.
बरीदशाही मÅये काही मिशदी बांधÐया.
८) िवजयनगर काळातील ÖथापÂय कला : हåरहर व बु³कयांनी १३४० मÅये
िवजयनगरची Öथापना केली. संगमवंश (१३४०-१४८६) शाÐववंश (१४८६-
१५०५), तुÐववंश (१५०५-७०) अरिवंद वंश (१५७० ते १६१४) या वंशाची
राजकìय स°ा होती. हåरहर व बु³क शहरातील यांनी िवजयनगर शहरातील मंिदरे
बांधली आहेत. दुसरा देवरायने अनेक मंिदरे, वाडे, तट, गोपूरे बांधली होती.
कृÕणदेवराय यां¸या काळात मोठ्या ÿमाणात िवकास झाला. कृÕणा Öवामी,
हजारÖवामी ही ÿिसĦ मंिदरे बांधली. मोठे कालवे खोदले. तलाव बांधले. राणी¸या munotes.in

Page 129

िदÐली सुलतानशाही काळातील सांÖकृितक जीवन
129 Öमरणाथª नागलपूर शहर वसिवले. कृÕणÖवामी मंिदराजवळ नृिसंहाचा दगडी पुतळा
कोरला. िवłपा±मंिदर, अÌमा मंिदर(पÂनीचे मंिदर) िवĜल Öवामीचे मंिदर. बांधलेले
आहे. þािवड पĦतीचे िशखर िवटा चुÆयाने बांधलेले आहे.

आपली ÿगती तपासा :
ÿij- सुलतान काळातील ÖथापÂय कला सांगा.
८.३ सुलतान काळातील कला अ) िचýकला: सुलतानां¸या कĘर धािमªक धोरणामुळे िचýकलेचे पतन झाले.
शåरयतमÅये िजवंत ÿाÁयांचे िचý बनिवÁयास िवरोध केलेला आहे. कारण Óयĉì
Öवतःस ईĵरा¸या समान समजते. गुलाम व िखलजी वंशा¸या काळातील िचýे िमळत
नाहीत. माý अमीर खुąो, दहलवी, शÌस-इ-सीराज, अफìफ मौलाना , दाłद या
समकालीन लेखकांनी िभि°िचý व िचýकाराचा उÐलेख केलेला आहे. महंमद
तुघलकाचे एक िचý ÿाĮ झालेले असून ते इराणी िचýकाराने काढलेले असावे. तो
िसंहासनावर बसलेला असून, Âया¸या समोर व मागे नाचणाöया, गाणाöया, दाł
देणाöया, हवा घालणाöया ľीया सभोवती आहेत. िफरोजशहा तुघलक¸या काळात
महालातील जीव असणारी िचýे नĶ केली. केवळ उīानची िचýे काढावीत असे
आदेश िदले. Âयामुळे सुलतान काळात फारसी िचý कलेची ÿगती झाली नाही. मांडू,
जोनपूर, अहमदाबाद येथील सुलतानांनी úंथातील िचýे काढÁयात उ°ेजन िदले.
जोनपूर हे िवīेचे मोठे क¤þ होते. धािमªक úंथामधील ÿसंगावर आधाåरत िचýे
काढलेली होती.
बहामनी काळातील िचýकला: बहामनी काळात फारसी कामिगरी झालेली नाही.
बहामनी¸या पतनानंतर पाच शाĻा अिÖतÂवात आÐया. ÿथम िनजामशाहीने िचýकलेला
ÿोÂसाहन िदले. Öथािनक व इराणी िम®णातून िचýकलेचा उदय झाला. या शैलीला
'द´खन कलम' असे Ìहणतात. अहमदनगर, िवजापूर, गोवळकŌडा यांनीही राजा®य िदला.
लहान कागदावर िचýे काढली ही सवª िचýे तारीख-इ-हòसेनशाही या काÓयúंथात समािवĶ
केलेली आहे. या िचýातील रंगकाम इराणी नमुÆयाचे आहेत तर, रेखांकन, कपडे व
दागदािगणे हे दि±णीय आहेत.
िवजयनगर काळातील िचýकला: िवजयनगर राºयात सवªच कलेचा िवकास झालेला
होता. ÿाचीन भारतीय िचýकलेचे र±ण व िवकास झाला. तालीकोट¸या युĦानंतर िवजयी
मुसलमान सैÆयाने या सवा«चा िवÅवंस केला. िवजयनगरने दि±ण भारतीय संÖकृतीचा
समÆवय व संवधªन करÁयाचे कायª केले.
ब) संगीलकला: सुलतान हे संगीत ÿेमी होते. अमीर खुąो मोठा संगीततº² होता. Âयाने
'आवाजे खुसरवी' संगीतावर úंथ िलिहला. भारतीय संगीता िवषयी 'नृपिसपहर' (नव
आकाश) úंथ िलिहला. अमीर खुąोने भारतीय व इराणी संगीता¸या िम®णातून नवीन
राग िनमाªण केले. ÂयामÅये कÓवाली ÿमुख होता. सुफì पंथाने परमेĵरा¸या भĉìसाठी munotes.in

Page 130

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
130 Âयाचा उपयोग केला. भारतीय वीणा व इराणी तंबुरा या¸या िम®णातून सतार वाī
िनमाªण केले. तबला वाī खुąोने तयार केले. आमीर खुąो हा बलबनचा राजकवी
होता. खुąोला ´यालगायकìचा आī ÿवतªक मानला जातो. इराणी संगीत व
िहंदुÖथानी ňुपदे गायन यां¸या िम®णातून ´याल Ìहणजे रागदारी पĦत िनमाªण केली
सरपदाª, िजलाफ, सजिगरी इ-राग खुąोने िनमाªण केले.
जलालउĥीन िखलजी¸या काळात हा मुहÌमदशाहा, नुसरतखातून, मेहर अफरोज इ.
संगीतकार होते. अÐलाउĥीन िखलजी संगीत ÿेमी होता. Âयाने दि±णी कवी गोपाळ नायक
व अमीर खुąो यां¸या संगीत मैफली आयोिजत केÐया. गोपाल नायक हा देविगरी¸या
दरबारात होता. सुफì संतांनी संगीताचा िवकास केला. महंमद तुघलक, संगीत ÿेमी होते.
मांडूचा राजा बाजबहादूर व Âयाची पÂनी łपमती उ°म संगीत² होते. जोनपूरचा सुलतान
इāािहम व हòसेनशाह यांना संगीताची आवड होती. µवाÐहेरचा मानिसंह तोमर याने संगीत
तº²ांचे संमेलन भरवले होते. Âयामुळे µवािलयर शैलीचा िवकास झाला. Âयाने आपÐया
राणी¸या नावाने गुजरी तोडी या रागाची िनिमªती केली. िसकंदर लोदी संगीत ÿेमी होता.
िवजयनगर¸या कृÕणदेवरायने संगीताला राजा®य िदला.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- सुलतान काळातील कला िवकास सांगा.
८.४ सुलतान काळातील िश±ण-सािहÂय १२०६ मÅये कुतूबुĥीन ऐबकने िहंदुÖथानात सुलतानशाही स°ेची Öथापना केली.
मोगलबादशहा बाबराने लोदीचा पराभव कłन सुलतान स°ेचा शेवट केला. १२०६
ते १५२६ या सुलतानशाही¸या काळात िश±ण ÓयवÖथा कशी होती याचा िवचार येथे
करावयाचा आहे. या काळात मĉब, खानकाह, आिण मदरसा या तीन ÿकार¸या शै±िणक
संÖथा होÂया. मĉब व खानकाह या ÿाथिमक िश±ण देणाöया संÖथा होÂया. मदरसाही
उ¸च िश±णाची संÖथा होती. खेड्यात व शहरात मĉब असत. खानकाह ही संÖथा मिशदी
िकंवा सुफì संतां¸या मठांना जोडून होती.
मोठ्या शहरामÅये फĉ मदरसा असत. इÖलामी आचार-िवचाराचे िश±ण देणे व Âयाची
जोपासना करणे हे मदरसाचे Åयेय होते. १३Óया शतकामÅये इÖलामी शाą, संÖकृतीचे
देशातील सवाªत मोठे क¤þ Ìहणजे िदÐली होय. तेथून सवª िहंदूÖथानमÅये इÖलामी
िश±णाचा ÿचार झाला. सुलतान काळातील अनेक राºयकÂया«नी िश±ण ÿसाराचे काम
मोठ्या ÿमाणात केले.
महंमद घोरीने भारतात मदरसा Öथापन केली. अÐतमशने िदÐली, मुलतान येथे मदरसा
Öथापन केली होती, बलबनने सुलतान नािसłĥीन महंमद¸या नावाने नािसåरया मदरसा
Öथापना केली. बलबन¸या कालखंडामÅये शÌसुĥीन ´खोिझमी, बुहानुĥीन बझाज,
नजमुĥीन दिमÖकì हे ÿिसĦ िश±क होते. अÐलाउĥीन िखलजीने हौज-ए-खास जवळ
मदरसा Öथापना केली. तुघलक¸या काळात िदÐलीमÅये १००० िश±ण संÖथा होÂया.
िफरोजशहाने ३०मदरसा Öथापन केÐया. Âयापैकì मदरसा-ए-िफरोज िवशेष ÿिसĦ होती. munotes.in

Page 131

िदÐली सुलतानशाही काळातील सांÖकृितक जीवन
131 िसकंदर लोदी¸या काळात शेख अÊदुÐला व शेख अिजझुÐला हे ÿिसĦ िवĬान होते.
जौनपूर हे ÿिसĦ िश±ण क¤þ होते.
अËयासøम: सुलतान काळातील िश±णाचे Åयेय Ìहणजे समाजात ÿितķ िमळवणे, काझी
कचेरीत नोकरी िमळवणे. Âयाबरोबर सािßवक गुण संवधªन आिण आÂमसंयमण हेच Åयेय
होते. ÿाथिमक शाळेत वाचन, लेखन, गिणत, अरबी Óयाकरण याचे िश±ण िदले जाई.
इÖलामी Öमृती, कायदा, कायīाची मुलभूत तßवे, गुढवाद, वाđय गिणत, खगोलशाą,
नीितशाą, तßव²ान इ. िवषय िशकवले जात होती, याबरोबरच ÖथापÂय व हÖतलेखन,
युनानी वैधकशाą व खगोलशाą हे िवषय िशकवले जात होते.
पदवीदान: िश±ण संपÐयावर िवīाÃयाªला पदवी देÁयात येत असे. पदवीदान समारंभात
Ìहणजे दÖतरबंदी देÁयात येत. यावेळी िवīाÃया«¸या डो³याला łमाल बांधत. Âयामुळे यास
दÖतरबंदी असे Ìहणतात. शेख िनजामुĥीन औलीचा Âयांना Âयांचे गुł मौलाना कमालुĥीन
शहीर यांने पदवी ÿमाणपý िदले होते. मिशदीमÅये िवīाÃया«चे वसितगृह होते. िश±क ÿेमळ
असून िवīाÃया«ना पुýाÿमाणे वागवत असत. गुł व िशÕयांना सरकारकडून व ®ीमंत
लोकांकडून आिथªक मदत िमळत असत. िफरोजशहाने िश±क व िवīाÃया«ना मानधन
िदले.
ľी िश±ण: सुलतान काळात ľीयांसाठी Öवतंý िश±ण संÖथा नÓहÂया. होÆनावर येथे
मुलीसाठी मĉब Öथापन केलेली होती. असे इÊन बतुता Ìहणतो. घरी मुलéना िश±ण िदले
जात होते. अËयासøमात धािमªक िश±णाचा भाग होता. मजिलस मÅये ľीयांना ÿवेश
होता. घोडेÖवारी, युĥशाą, राजकारणाचे िश±ण रिझयाला िमळाले असावे. उ¸च व मÅय
वगाªतील ąीयांना नृÂय संगीत या िश±णाची बंदी होती.
úंथालये: सुलतान काळात उ¸च िश±ण देणाöया संÖथा अितशय मयाªिदत होÂया. तरीपण
úंथालय अितशय सुसºज होते. अरबी व फारसी भाषेचा िश±णात समावेश असÐयाने या
भाषेतील úंथ úंथालयामÅये होती. सुलतानांनाही अनेक िवĬानांना राजा®य िदÐयाने अनेक
सािहÂयांची िनिमªती झाली. गī, पī, धमªúंथ इÂयादी अनेक ÿकाराचे úंथ úंथालयात होते.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- सुलतान काळातील िश±ण ÓयवÖथा सांगा.
८.५ सारांश भारतात कुतुबुĥीन ऐबक पासून सुलतान काळाला ÿारंभ झाला. या कालावधीत भारतावर
गुलाम वंश, िखलजी, तुघलक, सÍयद, लोदी अशा िविवध वंशांनी राºय केले. या काळात
सांÖकृितक ±ेýातील िÖथती कशी होती याचा अËयास या ÿकरणात केला आहे. या
काळातील ÖथापÂय कलेवर इÖलामी ÿभाव जाणवतो. तसेच कĘर इÖलामी धमाªचा अवलंब
अनेक सुलतानांनी केÐयामुळे िचýकला, संगीत, सािहÂय, िश±ण यातही मागासले पण
जाणवते. बहामनी राजवटीत वेगळी पåरिÖथती नÓहती . परंतु ÖथापÂय, वाÖतू, िचý, िशÐप,
संगीत, नाट्य, लेखन, काÓय, सािहÂय, िश±ण या सवªच ±ेýात िवजय नगर साăाºयाने munotes.in

Page 132

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१००० ते इ.स.१५२६)
132 मोठी ÿगती केलेली िदसते. बहामनी स°ांनी १५६५ मधे िवजयनगरचा सवªनाश कłनही
तेथील वाÖतू, मंिदरे, िचýे यां¸या खाना खुणा आजही पहावयास िमळतात.
८.६ ÿij १) सुलतान कालीन ÖथापÂय कलेचा िवÖताराने आढावा ¶या.
२) सुलतान कालीन िविवध कलांचा िवकास ÖपĶ करा.
३) सुलतान कालीन सांÖकृितक बदलाची िचिकÂसा करा.
८.७ संदभª १) िभडे, नलावडे, नाईकनवरे – मÅययुगीन भारत (सामािजक आिथªक, सांÖकृितक) –
फडके ÿकाशन कोÐहापूर
२) जे. एल. मेहता – मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास, खंड पिहला – के. सागर
ÿकाशन, पुणे
३) ÿा. रं. ना. गायधनी – मÅययुगीन भारताचा इितहास (७५०-१७६१) – के. सागर
ÿकाशन, नागपूर
४) डॉ. श. गो. कोलारकर – मÅययुगीन भारत (१२०६ ते १७०७) – ®ी. मंगेश ÿकाशन,
नागपूर
५) डॉ. धनंजय आचायª – मÅययुगीन भारत (१००० ते १७०७) – ®ी. साईनाथ
ÿकाशन, नागपूर
६) डॉ. िवभा आठÐये – ÿाचीन व मÅययुगीन भारत – अंशुल ÿकाशन, नागपूर
७) डॉ. श. गो. कोलारकर – भारताचा इितहास – ®ी. मंगेश ÿकाशन, नागपूर
८) ÿा. जयंिसंगराव पवार – मराठी साăाºयाचा उदय व अÖत – मेहता ÿकाशन
९) R.C.Mujumdar – The delhi Sultanate – Bhartiya Vidya Bhavan,
Mumbai
१०) बारगळ व ढवळे – मÅयकालीन भारत – िवīा ÿकाशन, नागपूर
११) कु. ना. िचटणीस – मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा – पुणे १९८२
*****
munotes.in