Page 1
1 १
पुरात विव ा या या व या ी
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ पुरात व िव ा हणज े काय ?
१.३ पुरात व िव ा उ ेश
१.४ भारतीय प ुरात व िव ा िवकास
१.५ भारतीय पुरात व िव ा व इितहास
१.६ भारतीय पुरात व िव ाव इतर शा
१.७ सारांश
१.८
१.९ संदभ
१.० उि े
१. भारतीय प ुरात व िव ेचा अथ समज ून घेणे.
२. भारतीय प ुरात व िव ेचे उ ेश समजून घेणे.
३. भारतीय प ुरात व िव े या िवकासाची माहीत जाण ून घेणे.
४. भारतीय प ुरात व िव े या इितहासाची मािहती जाण ून घेणे.
५. भारतीय प ुरात व िव ा व इतर शा ा ंची मािहती अ यासान े.
१.१ तावना
पुरात व िव ा हे एक शा आह े. उ खनना या मा यमात ून गतकालीन मानवीजीवन ,
सं कृती, वारसायाचा अ यास करणार े हे शा आह े. भारतात प ुरात व िव ेची सुरवात
इं जां या आगमनान े झाली. पुढे वातं य ा ी न ंतर पुरात व िव ा जा तीत जा त
माणात िवकिसत झाली . आज प ुरात व िव ा समाजशा ाचा एक मह वाचा भाग बनली
आहे. munotes.in
Page 2
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
2 १.२ पुरात व िव ा हणज े काय ?
"जी िव ा शा ीय प तीन े उ खनना या (खोदकाम या ) मा यमात ून गतकालीन मानावी
सं कृतीचे जीवन व िवकास पी इितहासाचा उलगडा करत े अशा िव ेला पुरात व िव ा
असे हटल े जाते".
"Archaeology" हा इं जी श द आह े. हा श द ीक भाष ेतून आला आह े. या श दाला
मराठीम य े पुरात व िव ा असे हटल े जात े. या िव ेला प ुरणाव त ुशा असेही हटल े
जाते. सु िस शा ड ॅिनयल या ंनी या िव ेला "समाजशा "असे हटल े आहे.
१.२.१. पुरात व िव े या या या :
१) "जी िव ा पुरा यां या आधार े ाचीन कालख ंडातील सामािजक , आिथ क व सा ं कृितक
प रि थती न यान े मांडते ती िव ा हणजे पुरात व िव ा होय".
२) " या िव े या मा यमात ून इितहासप ूव कालख ंड व ऐितहािसक कालख ंड यांचे पूण ान
िमळिवल े जाते ती िव ा हणज े पुरात व िव ा होय. "
३) " ाचीन कालख ंडातील मानावी स ं कृती या िनरिनरा या अव था ंचा अ यास करणार े
शा ह णजे पुरात व िव ाहोय". - सर मािट मर हीलर
४) "मानवी स ं कृती या गतकालीन इितहासाची सा द ेणारी इितहासाची एक शाखा
हणज े पुरात व िव ा होय". -ओ. जी. ॉफड
१.३ पुरात विव ेचा उ ेश
१) उ खननासाठी थळ े िनि त करण े.
२) उ खननासाठी िनवडल े या थ ळांचा अ यास करण े.
३) उ खननासाठी िनवडल े या थळा ंची पाहणी करण े.
४) े ीय प ुरात व िव ेचीिदशा िनि त करण े.
५) य उ खनन स ंशोधन आराखडा िनि त करण े.
६) ाचीन कालख ंडातील मानवी स ं कृतीचा शोध घ ेणे.
७) ाचीन कालख ंडातील मानवी सं कृतीचा अ यास करण े.
८) ाचीन इितहासाची मह वप ुण साधन े िमळिवण े.
९) ाचीन कालख ंडातील लोका ं या सामािजक जीवनाचा अ यास करण े.
१०) ाचीन कालख ंडातील लोका ं या आिथ क प रि थतीची मािहती िमळिवण े.
११) ाचीन कालख ंडातील लोका ं या सां कृतीक प रि थतीची मािह ती िमळिवण े. munotes.in
Page 3
पुरात विव ा या या व या ी
3 १२) ाचीन कालख ंडातील भौगोिलक प रि थतीची मािहती िमळिवण े.
१३) ाचीन कालख ंडातील लोका ं या आवडी िनवड चा अ यास करण े.
१४) ाचीन कालख ंडातील लोका ं या जीवनश ैलीचा अ यास करण े.
१५) ाचीन मानवी व ंशाचा अ यास करण े.
१६) ाचीन ऐितहािसक वार सांचा शोध घ ेणे.
१.४ भारतीय प ुरात व िव ा िवकास
भारतात पुरात व िव ा १८ या शतकान ंतर स ु झाली . ई ट इ ंिडया कंपनी या
अिधका या ंनी या िव ेचा भारतात आर ंभ केला. इं ज अिधका या ंना भारतातील ऐितहािसक
व पुरणव त ूंम ये आवड िनमा ण झाली . यामुळेच या ंनी या िव ेची भारतात स ुरवात क ेली.
१.४.१ सर िव यम जो स :
भारतातील प ुरात व िव ेची स ुरवात सर िव यम जो स या ं या न ेतृ वाखालील झाली . या
साठी या ंनी १७८४ म ये एिशयािटक सोसायटीची थापना क ेली. या सोसायटीचा उ ेश
भारतातील प ुराणव त ू साधन े, कला, शा व सािह य या ंचा शा श ु अ यास करण े हा
होता. या साठी प ुढे यांनी १७८८ म ये "एिशयािटक रसच " नावाच े िनयतकािलक स ु
केले. व या िनयतकािलका ंतून पुरात विवध ेची व स ंशोधन प तीची मािहती िनयिमतपण े
िस कर यास स ु वात क ेली.
१.४.२ एच. एच. िव सन :
सर िव यम जो स न ंतर एच . एच. िव सन या ंनी अफगािण तान म ये संशोधन क न काही
ऐितहािसक बाबी काशात आण या . यांनी काही सापडल े या ना याचा व म ंिदरां या
अवशेषांचा अ यास क ेला व तेथील इितहासावर काश टाकला .
१.४.३ ाि सस ब ुतन :
एच. एच. िव सन माण ेच ाि सस ब ुतन या ंनी बंगाल व ह ैसूरम य े कसून संशोधन क ेले
व जु या म ंिदरांचे, वाड्यांचे पडीक अवश ेष शोध ून काढल े व त ेथील इितहास काशात
आणला .
१.४.४ जे स फ य ु सन ;
जे स फ य ु सनने आप या कारिकद त भारतात प ुराण स ंशोधन काय म हाती घ ेतला.
यानी सव नातून ा झाल े या मािहतीच े वग करण क ेले. तसेच या ं या सोबत काम
करणा या अनेक लोका ंनी जुिनपुराणी र ेकॉड जमा क ेली मा द ुद वाने या र ेकॉड चे वाचन
होवू शकल े नाही.
munotes.in
Page 4
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
4 १.४.५ जे स ि स ेप :
जे स ि स ेप हे कलक ा य ेथे टा कसा ळीचे अिधकारी हो ते. यांनी प र म क न ा ही
िलपीचा अथ लावला . यामुळे स ाट अशोका या इितहासाचा उलगडा हो यास मदत
झाली. या या या काया मुळे भारतीय इितहासात एका न या पवा ची सुरवात झाली .
१.४.६. अले झांडर च ुणीनधम :
अले झांडर च ुनीनधम या ंना भारतीय पुरात व िव ेचे िपतामह अस े हटल े जाते. ते इं ज
सै यात अिभय ंता होत े. यांनी ा ही िलपीवर स ंशोधन क ेले. तसेच या ंनी आप या
कारिकद त भारतातील ऐितहािसक शहर े व ऐितहािसक साधना ंचा ल प ूव क अ यास क ेला.
१.४.७. लॉड कॅिनंग :
लॉड कॅिनंगची कारक द भारतीय पुरात व िव ेला वरदान ठरली कारण यांनी पुरात व
िव े या मा यमात ून भारतात ऐितहािसक थळा ं या शा श ु उ खननास स ु वात क ेली.
या कामासाठी या ंनी भारता या प ुराणव त ू संशोधन सव ण म ुख पदी अल े झांडर
चुनीनधम या ंची िनय ु केली. यांनी भा रतातील अन ेक थळा ंना भेटी िद या . या थळा ंचा
शा श ु अ यास क ेला. व यावर रपोट तयार क ेला. तो रपोट िस क ेला. या या या
कामिगरीम ुळे भारतातील अन ेक थळे काशात आली . त िशला , शरावती , कौसंबी या
शहरांचा या म य े समाव ेश आह े. तसेच या ंनी गु व अशोका या िशलाल ेखांचा अ यास
केला. या या या कामिगरीम ुळे भारताचा व ैभवशाली इितहास काशात य े यास मदत
झाली.
१.४.८ जे स बुग स :
जे स बुग स यान े दोन िनयतकािलका या मा यमात ून पुरात व िव े या िवकासाला चालना
िदली. यांनी २० खंडा ार े पुरात व िव ेचे संशोधन " यु इमपी रयाल िसरीज " या
मा यमात ून कािशत क ेले. "इंिडयन अ ँटी युरी" व "इिफ ाफ इ ंडीया"ही ती दोन
िनयतकािलक े होय.
१. ४. ९ लॉड कझ न :
लॉड कझ न या कारिकद त भारतीय प ुरात व िव ेला चालना िमळाली . याने आप या
कारिक द त या िव ेला राजा य िदला . यांनी संशोधन , उ खनन व उ खनन सािह य या
साठी वत ं यव था क ेली. पुरात व िव ेचे काम काय म हाव े यासाठी या ंनी या
खा या या म ुखपदी सर जॉन माश लयांची िनय ुि केली. यांनी आप या कत बगरी या
जोरावर भारती य पुरात व खात े थीर क ेले. अनेक िठकाणी उ खनन स ु केले. लॉड
कझ न या कारिकद त अन ेक बु कालीन थळा ंचाशोध लागला . या थळा ंम ये नालंदा,
सारनाथ , राजघर , सांची, पाटलीप ु इ यादी थळा ंचा समाव ेश आह े.
munotes.in
Page 5
पुरात विव ा या या व या ी
5 १.४.१० डी.आर.सहानी व आर.डी.बॅनज :
या दोन त संशोधका ं या कारिकद त हड पा व मोह जोदडो य ेथील उ खननात
िसंधुसं कृतीचा शोध लागला . यामुळे भारतीय प ुरात व िव ेचे मह व वाढ यास मदत
झाली.
१. ४. ११ जॉन माश ल :
जॉन माश ल या ंचे भारतीय प ुरात व िव ेतील योगदान मह वाच े आहे. यांनी आप या
कारिक द त िस ंधुसं कृतीवर स ंशोधन क न तीन ख ंडात ंथ कािशत क ेले प रणामी
भारतीय जनत ेला व सम त िव ाला भारतीय स ं कृतीचा परीचय झाला .
या कामी याला दीि त , बेट्स व हर ी हजची मदत झाली .
१. ४. १२ पुरात व िव ेचे बदलल ेले व प :
जगभरात या िव ेला मह व ा झाल े होते. यामुळे भारतात या कामासाठी िलओनाड
बुली याना आणल े यांनी भारतीया ंना आधुिनक प ती या उ खननाच े धडे िदले. यामुळे
अनेक त व िशि त लोक या काया म ये सहभागी होव ू लागल े. यामुळे या िव े या
शा श ु अ यासास ख या था ने सुरवात झाली . पुढे वात ं य ा ी न ंतर " कुल ऑफ
आिक यलॉजी " या स ं थेचे पा ंतर झाल े व िव ापीठ तरावर प ुरात व िव े या
अ यास मला स ुरवात झाली . भारतीय प ुरात व िव ेला पारत ं य व वात ं य अशा दो ही
कालख ंडांचा सम ृ असा वारसा आह े. ही िव ा ाचीन स ं कृ या शोध ून या स ं कृ यांचा
अ यास करत े. आज ही िव ा िवकसीत अव थ ेत आ यान े केवळ भारतातच न ह े तर
संपूण िव ात या िव ेला मह व ा झाल े आहे.
१.५ भारतीय प ुरात व िव ा व इितहास
पुरात व िव ा व इितहास या ंचे सबंध घिन आ हेत. कारण ह े दो ही घटक एकम ेकांवर
अवल ंबून आह ेत. या दो हीची मदत ही एकम ेकांना सात यान े होत असत े. हे दो ही घटक
भूतकाळ , वत मानकाळ व भिव काळाचा िवचार क नच काम करतात . पुरात व िव ेचे काम
हे उ खन व स ंशोधनाच े असत े तर इितहासाच े काम ा साधना ंची शा ी य मांडणी क न
सादरीकरण कर याच े असत े. प रणामी प ुरात व िव ेची इितहासाला कोणकोणती मदत
होते हे खलील मािहती या आधार े प कर यात आल े आहे.
१.५.१ साधन े उपल धत ेसाठी मदत :
पुरात व िव ा ही ाचीन स ं कृ यां या उ खनना या मा यमात ून इितहासासाठी साधन े
उपल ध क न द ेत असत े. ही साधन े भौितक व पाची असतात . ही साधन े व त ू
व पात अस यान े या साधना ंचा उपयोग इितहास ल ेखानासाठी िनि तहोत असतो .
नाण , पुरािभल ेख, मूत , ह यार े, अवशेष, भांडी, खेळणी, आद चा या साधना ंम ये सामाव ेश
होतो. हणूनच इितहास ल ेखानासा ठी एक साधन उपल धत ेचे मा यम हण ून पुरात व
िव ेकडे पािहल े जाते. munotes.in
Page 6
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
6 १.५.२ इितहास ल ेखानासाठी मदत :
पुरात व िव ेची इितहास ल ेखानासाठी िनि तच मदत होत असत े. कारण इितहास
लेखानासाठी जी आव य भौितक साधन े असतात या साधना ंची उपल धता ही
पुरात व िव ा क न द ेते. मग या साधना ंचा स ंशोधना मक अ यास इितहास स ंशोधक
करतात व इितहासल ेखन करतात . याचे उ म उदाहरण हणज े ाचीन भारता या इितहास
लेखानासाठी झाल ेली पुरात व िव ेची मदत होय .
१.५.३ कालख ंड िनि त कर यासाठी मदत :
पुरात व िव ेची इितहासाला ऐितहािसक काल खंड िनि त कर यासाठी मदत होत असत े.
काब न १४ प ती या मा यमात ून गतकाळातील मानवाच े आय ुमा न िनि त क ेले जात े
यामुळे तो माण ुस कोण या कालख ंडातील होता ह े समज यासाठी मदत होत े. या
आधारावरच ऐितहािसक कालख ंड िनि त कर यात आल े आहेत. यामुळेच पुरात व िव ा
व इितहास या ंचे पर पर स ंबंध आह ेत हे िस होत े.
१. ५. ४. िठकाण े िनि त कर यासाठी मदत :
पुरात व िव ा कोणत ेही उ खन कर याप ूव थळ िनि त करत असत े एकदा का थळ
िनि त झाल े क या थळाचा प ूव इितहास आ यास ून नंतर या िठकाणी ही िव ा
उ खन न करत े. प रणामी या िठकाणी उ खनन होत े ते थळ इितहास अ यासका ंना
माहीत होत े. हणज ेच पुरात व िव ा इितहासस ंशोधका ंना थळ िनि तीसाठी मदत करते.
१.५.५ मानवी स ं कृती शोधकाया साठी मदत :
पुरात व िव ा व इितहास दो ही घटका ंचा उ ेश गतकालीन मानावी स ं कृतीचा शोध घ ेणे हा
असतो . प रणामी या कामी इितहासाला प ुरात व िव ा मदत करत े हे नाकारता य ेणार नाही .
कारण प ुरात व िव ा गतकालीन मानवा या जीवनाशी िनगडीत राजक य , सामािजक ,
धािम क, आिथ क व सा ं कृितक साधन े इितहासाला उपल ध क न द ेते व याच साधना ं या
जोरावर ा चीन कालख ंडातील नवनवीन इितहास िलिहला जातो व उज ेडात आणला
जातो. यातूनच गतकालीन मानावी स ं कृतीचा शोध हो यासाठी मदत होत े.
१.५.६ िन कष काढ यासाठी मदत :
पुरात व िव ा इितहासाला व ेगवेगळे संशोधना मक िन कष काढ यासाठी मदत करत
असत े. कोणतीही स ंशोधना म क िन कष काढ यासाठी सबळ प ुरा यांची गरज असत े हे
पुरावे इितहासाला प ुरात व िव ा उपल ध क न द ेते. या पुरा यां या आधारावरच इितहास
आपल े ऐितहािसक िन कष िनि त करतो . व इितहास पान े मांडतो.
१.५.७ तुलना मक अ यासासाठी मदत : इितहास न ेहमीच स ंशोधना मक
अ यासाबरोबरच त ुलना मक अ यास करत असतो . हा अ यास य , सं था, थािनक ,
रा ीय अथवा अ ंतररा ीय तरा ंवरील असतो . अशा त ुलना मक अ यासाची गरज ज हा
इितहासाला लागत े त हा पुरात व िव ेची मदत इितहासाला होत े. munotes.in
Page 7
पुरात विव ा या या व या ी
7 पुरात व िव ा व इितहास या एकाच ना या या दोन बाज ू आहेत. या दो हीची य ेय, उ ेश,
या ी व काय णाली यात पर पर साध य आहे. हे दो ही घटक य ेक रा ा या इितहास
लेखना या ीन े मह वाच े अस यान े यांची जोपासना मनप ूव क केली जात े.
१.६ भारतीय प ुरात व िव ा व इतर शा
भारतात प ुरात व िव ेचा आर ंभ झा या पास ून या िव ेत सात यान े बदल होत ग ेले.
सुरवातीला ही िव ा नमुना त वावर उ खननाच े काम करत होती . नंतर बदल या
प रि थतीलाअन ु प या िव ेने आपल े उ खननाच े व संशोधनाच े तं बदलत न ेले शा श ु
उ खननास स ुरवात क ेली. प रणामी या िव ेचा संबंध अन ेक शा ा ंन बरोबर य ेवू लागला .
खलील मािहती या आधार े पुरात व िव ा व इतर शा ा ंचे संबंध प कर यात आल े
आहेत.
१.६.१ पुरात व िव ा व पया वरण शा :
पुरात व िव ा व पया वरण शा या ंचे संबंध हे घिन आह ेत. मानव आपल े दैनंिदन जीवन
हे पया वरणा या सािन यात जगत असतो . प रणामी या या स ं कृतीवर पया वरणाचा
प रणाम हा िनि तच ं होत असतो . पया वरणात पव त, पठारे, मैदाने, न ा, जंगल, समु ,
सरोवर , तळी आदी घटका ंचा समाव ेश होतो . पुरात व िव ा ज हा ाचीन स ं कृ यान या
शोध काया चे िनयोजन करत े व य शोध काय हाती घ ेतले त हा पया वरणातील या सव च
घटका ंन बरोबर प ुरात व िव ेचा संबंध येतात. हणज ेच या दोह च े एकम ेकांन बरोबर संबंध
येतात . तसेच या िव ेला सवा िधक मदत ही प ुरात व िव ेची होत े हणूनच या दोह च े संबंध
आहेत हे प होत े.
१.६.२ पुरात व िव ा व मानवव ंशशा :
पुरात व िव ा व मानावव ंश शा या ंचे संबंध हे पुरात व िव े या काया या अन ुशंगाने
येतात. पुरात विव ा ही नेहमीच गतकालीन मानावी स ं कृ यांचा शोध घ ेत असत े. या
सं कृ यांमधील अिवभा य घटक हणज े मानव होय . अशा गतकालीन मानवी व ंशाचा
उलगडा कर यासाठी प ुरात व िव ेला मानवव ंश शा ाची मदत ही होत असत े.
पुरात व िव ाकाब न १४ या प तीन े मानवी वंश कोणत े होते याचा शोध घ ेते व मानवा ंचे वंश
िनि त करत े. हे मानवी व ंश कोणत े, कोण या कालख ंडातील ,व या ं या व ंशावली कोण या
याची पडताळणी कर यासाठी प ुरात व िव ेला मानावव ंशशा ाची मदत होत े. हणूनच या
दोह च े संबंध आह ेत हे प होत े.
१.६.३ पुरात व िव ा व भूरचना शा :
पुरात व िव ा व भूरचना शा या ंचे संबंध हे सात यान े येत असतात . कारण प ुरात व िव ा
ज हा आप या स ंशोधन व उ खननासाठी थळा ंचे िनयोजन करत े ते हां या िव ेला
भूरचना शा ाची मदत ही यावीच लागत े. सव साधारण पणे कोणताही मा नावं हा भ ुरचनेला
अनुस न पव त, पठारे व मैदानी भागात राहतो . सरासरी िवचार क ेलातर जा तीत जा त
मानव हा म ैदानी भागात राहत असतो . भूरचना शा ाची वत ं अशी उ खननाची प ती munotes.in
Page 8
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
8 असत े. प रणाम प ुरात व िव ा अशा माग दश नाचा लाभ घ ेत असत े हणूनच या दोह च े संबंध
आहेत हे प होत े.
१.६.४ पुरात व िव ा व भौितकशा :
पुरात व िव ा व भौितकशा या ंचे संबंध हे वेगवेग या काया या अन ुशंगाने येत असतात .
पुरात व िव ेला उ खनना ंत सापडल े या प ुराणव त ुं या िन कषा साठी भौितक शा ाची
मदत ही होत असत े. ोटॉन - मॅ नेटो या सार या ंची मदत सव णासाठी होव ू शकत े. तसेच
थम रम े ट, मॅ नेिटक स ह , इलेि िसटी रिझ टी हीटी म ेि क स ह आदी
भौितकशा ीय शा ीय घटका ंचा उपयोग ही प ुरात व िव ेला होतो . तसेच उ खननात
सापडल े या दगड , िवटा, लोखंड, तांबे, िशसे, चांदी, माती आदी घटका ं या अ यासासाठी
सु ा पुरात व िव ेला भौितकशा ाची मदत होत असत े. हणूनच या दोह च े संबंध आह ेत
हे प होत े.
१.६.५ पुरात व िव ा व रसायनशा :
पुरात व िव ा व रसायनशा या ंचे संबंध हे वेगवेग या का या या अन ुशंगाने येत असतात .
पुरात व िव े या िवकासाम य े रसायन शा ाची भ ूिमका ही मह वाची आह े. उ खननात
सापडल े या लोख ंड, सोने, चांदी, तांबे, िशसे, ज ता या व त ूंवर रासायिनक ि या
कर यासाठी रसायन शा ाचा मोठा उपयोग पुरात व िव ेला हो तो. पुराणव त ुं या
व छत ेसाठी, काळजीसाठी व स ंवध नासाठी रसायनशा प ुरात व िव ेला नेहमीच मदत
करत असतो . रसायनशा ातील इल े ो – केिमकल इलेि कल रड शन या प त चा
उपयोग ही प ुरात वीय व त ू व छ कर यासाठी होतो . हणूनच या दोह च े संबंध आहेत हे
प होत े.
१.६.६ पुरात व िव ा व वन पतीशा :
पुरात व िव ा व वन पतीशा या ंचे संबंध हे वेगवेग या काया या अन ुशंगाने येत असतात .
पुरात व िव ेला ाचीन कालख ंडातील वन पत चा शोध घ े यासाठी वन पती शा ाची
मदत यावी लागत े. तसेच पया वरणा या प ृथकरणासाठी स ु ा वन पती शा ाची मदत
होत असत े. ाचीन कालख ंडात कोणकोण या वन पती हो या , यांचा उपयोग मानवाला
काय होत होता , या कालख ंडातील मानव कोणती िपक े घेत होता ,या सव घटका ं या सम
अ यासासाठी प ुरात व िव ेला वन पती शा ा ची मदत होत हो ते. हणूनच या दोह च े
संबंध आह ेत हे प होत े.
१.६.७ पुरात व िव ा व ािणशा :
पुरात व िव ा व ािणशा या ंचे संबंध हे वेगवेग या काया या अन ुशंगाने येत असतात .
पुरात व िव ा जे हा उ खनन करत े त हा या उ खनना ंत वेगवेग या कार या ा या ंची
हाडे सापडतात . मग ह े ाणी कोण या कारच े होते, यांचे आय ुमा न िकती होत े, यांचा
मृ यु का झाला आदी मािहती जाण ून घे यासाठी प ुरात व िव ेला ािणशा ाची मदत होत े.
जीवशा ीय उ ा ंतीचा मवार इितहास याच आधाराव र सा ंग यात आला आह े .
हणूनच या दोह च े संबंध आह ेत हे प होत े. munotes.in
Page 9
पुरात विव ा या या व या ी
9 १.६.८ पुरात व िव ा व सं याशा :
पुरात व िव ा व सं याशा या ंचे संबंध हे वेगवेग या काया या अन ुशंगाने येत असतात .
पुरात व िव ेला उ खन िनयोजन , य उ खनन व उ खनना नंतर या काया साठी
सं याशा ाची मदत होत असत े. उ खनप ूव िनयोजनात स ं या शा ाचा समाव ेश असतो .
या म य े उ खननाची थळ े िकती , उ खननासाठी मन ु यबळ िकती , सािह य िकती या या
िनयोजनाची स ं या असत े. य उ खनन करता ंना खड ्डे आखणी कर यासाठी ला ंबी,
ंदी, खोली व उ ंची मोज यासाठी स ं या शा ाची मदत होत े. तसेच लागणार े सािह य , व
मनु यबळ मोजदाद कर यासाठी सं याशा ाची मदत होत असत े. तसेच उ खननान ंतर
सापडल े या व त ूंची मोजदाद कर यासाठी स ु ा स ं याशा ाची मदत होत े. हणूनच या
दोह च े संबंध आह ेत हे प होत े.
१.६.९ पुरात व िव ा व संगणकशा :
पुरात व िव ा व संगणकशा या ंचे संबंध हे वेगवेग या काया या अन ुशंगाने येत असतात .
आज या आध ुिनक य ुगात स ंगणक णाली या आधार े पुरात व िव ेने आपल े काम अ य ंत
काय म बनिवल े आह े. आता संगणका या म या मातून पुरात व िव ेला घरबस या
ऐितहािसक थळाचा इितहास समजतो , घरबस या उ खननासाठी थळ िनि ती करता
येते, उ खननाच े िनयोजन करता य ेते, उ खननासाठी माग दश न करता य ेते, उ खननात
सापडल े या व त ूं या वग करणासाठी व प ृथकरणासाठी ही स ंगणकशा ाची मदत होत े.
आज स ंगणकशा प ुरात व िव ेला वेगवेग या कारची मािहती ठ ेव यासाठी मदत करतो ,
मािहती या मवारीसाठी व वग करणासाठी मदत करतो , मािहती या िव ेषणासाठी मदत
करतो . हणूनच या दोह च े संबंध आह ेत हे प होत े.
१.६.१० पुरात व िव ा व अथ शा :
पुरात व िव ा व अथ शा या ंचे संबंध हे वेगवेग या काया या अन ुशंगाने येत असतात .
पुरात व िव ेला अथ शा ा ची मदत ही िनि तच होत े. मनु यबळ , खच , साधनसाम ी खच ,
वाहतूक खच , या सव खचा साठी प ैशाची गरज असत े प रणामी या कामी अथ शा ा ची
मदत प ुरात व िव ेला होत े. तसेच गतकालीन मानवा या अथ ाणालीचा अ यास
कर यासाठी प ुरात व िव ेला अथ शा ाची मदत होत असत े. हणूनच या दोह च े संबंध
आहेत हे प होत े.
१.६.११ पुरात व िव ा व भुगोल :
पुरात व िव ाव भुगोल या ंचे संबंध हे वेगवेग या काया या अन ुशंगाने येत असतात .
पुरात व िव ेला जे हा पया वरण, ाकृितक रचना , नकाश े, आराखड े या गो ची गरज लागत े
त हा या कामी भ ूगोलाची मदत होत े. हणूनच या दोह च े संबंध आह ेत हे प होत े.
१.६.११ पुरात व िव ा व नाणकशा :
पुरात व िव ा व नाणकशा या ंचे संबंध हे वेगवेग या काया या अन ुशंगाने येत असतात .
पुरात व िव ाही नेहमीच व ेगवेग या उ खनना या मा यमात ून ाचीन कालख ंडातील व त ू munotes.in
Page 10
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
10 िमळवत असत े. या व त ूंम ये ामु यान े ाचीन ना याचाही समाव ेश असतो . ही ना णी
सोने, चांदी, तांबे, िशसे व ज त या व ेगवेग या धात ूपासून बनिवल ेली असतात . तसेच ही
नाणी व ेगवेग या कालख ंडातील असतात . या ना या ं या अ यासासाठी प ुरात व िव ेला ना
नाणकशा ाची मदत होत असत े. हणूनच या दोह च े संबंध आह ेत हे प होत े.
१.६.१३ पुरात व िव ा व व त ुसं हालय शा :
पुरात व िव ाव व त ुसं हालयशा या ंचे संबंध हे वेगवेग या काया या अन ुशंगाने येत
असतात . पुरात व िव ाउ खनना या मा यमात ून या व ेगवेग या व त ू िमळवत े या
व तूजा तीत जा त माणा ंत व त ुसं हाल या ंम ये सं हीत क े या जातात . अशा व त ूंचा
जा तीत जा त स ं ह हा शासक य व त ुसं हाल यांम ये होत असतो . हणज ेच पुरात व
िव ेला व त ुसं हालया ंबरोबर स ंबंध हे ठेवावेच लागतात . हणूनच या दोह च े संबंध आह ेत
हे प होत े.
१.६.१४ पुरात व िव ा व को रवल ेखनशा :
पुरात व िव ा व को रवल ेखनशा या ंचे संबंध हे वेगवेग या काया या अन ुशंगाने येत
असतात . पुरात व िव ा ज हा उ खनन करत े ते हा या उ खननात मोठ ्या माणात कोरीव
लेख सापडतात या कोरीव ल ेखां या अ यासासाठी व वाचनासाठी प ुरात व िव ेला
को रवल ेखनशा ाची मदत होत असत े. हणूनच या दोह च े संबंध आह ेत हे प होत े.
पुरात व शा ही एक िव ा आहे. या िव ेचासंबंध वेगवेग या िठकाणी व ेगवेग या
शा ा ंबरोबर व ेगवेग या काया या अन ुषंगाने आला आह े. या म य े पया वरण,
मानावव ंश,पुराणव त ू, रसायन , भौितक , भूरचना, वन पती , ाणी, सं या, संगणक, नाणक ,
व तुसं हालय , को रवल ेखन, अथ व भूगोल आदी शा ाचा समाव ेश आह े. ही सव च शा
एकमेकांवर अवल ंबून अस यान े यांचे सहस ंबंध आपणास नाकारता य ेणार नाही . हणूनच
या सव च शा ाना प ुरात व िव े या अ या साम य े मह वाच े थान आह े.
१.७ सारांश
भारतात प ुरात व िव ेचा आर ंभ इं जांने केला. व पुढे वत ं भारत सरकारन े या िव ेला
अिधकािधक िवकिसतकर यासाठी य न क ेले. भारतातील गतकालीन इितहास शा श ु
उ खनना या मा यमात ून काशात आण याच े मह वप ूण काम या िव ेने केले. यासाठी या
िव ेने थळ अ यास , थळ िनि ती , उ खनन िनयोजन , उ खनन आराखडा , य
उ खनन या मा यमा ंचा वापर करत ह े काम अख ंडपणे सु ठेवले याम ुळेच आपणा ंस
ाचीन भारताचा सम ृ व व ैभवसंप न असा इितहास समज यास मदत झाली . सर िव यम
जो स , एच. एच. िव सन , ाि सस ब ुतन, जे स फ यु सन, जे स ि स ेप, अले झांडर
चुणीनधम , लॉड कॅिनग, जे स बुग स, लॉड कझ न, डी आर . सहानी , आर. डी. बॅनज या
इं ज अिधका या ंनी या िव ेला िवकिसत कर या साठी मह वप ूण य न क ेले. पुढे या
िव ेने बदल या व पान ुसार आप या काय णालीत बदल करत आध ुिनक त ं ाणालीचा
अवल ंब कर यास स ु वात क ेली. भारतीय इितहास ल ेखनाला या िवध ेची साधन
उपल धत ेसाठी, कालख ंड िनि त कर यासाठी , उ खनन िठकाण े िनि त कर यासाठी , munotes.in
Page 11
पुरात विव ा या या व या ी
11 मानवी स ं कृ यांचा शोध घ े यासाठी, िन कष काढ यासाठी , तुलना मक अ यास
कर यासाठी मदत होव ू लागली .
या िव ेची काया मक या ी वाढ यान े या िव ेचे संबंध पया वरण, मानवव ंशशा , भुरचना
शा , भौितक शा , रसायनशा , वन पती शा , ािणशा , सं याशा , संगणक,
अथ शा , भूगोल, नाणकशा , व तुसं हालय शा , कोरीवल ेखनशा आदी
शा ा ंबरोबर आल े याम ुळे या िव े या या ीला ख या अथा ने चालना िमळाली .
आज या िव ेला वेगवेग या िव ापीठानी पदवी व पद य ु र अ यास मात थान िद यान े
या िव ेला शै िणक ि कोनात ून अन यसाधारण मह व ा झाल े आहे.
१.८
१. पुरात व िव ा हणज े काय त े सांगून या िव ेच उ ेश प करा ?
२. पुरात व िव े या िवकासावर भा य करा ?
३. पुरात व िव ा व इितहास या ंचे सहस ंबंध प करा ?
४. पुरात व िव ा व इतर शा ा ंचे सहस ंबंध प करा ?
१.९ संदभ
१. भारतीय प ुरात व िव ा - डॉ. शा. भा. देव.
२. व तुसं हालय शा - पुरात व िव ा, पुरािभल ेख व ंथालय शा - ा. भा करराव
थोरात .
३. पुरािभल ेखिव ा - शोभना गोखल े.
४. भारतीय प ुरात व िव ा - सौ. िश पा क ुलकण .
५. पुरात विव ा – डॉ. मधुकर क ेशव ढवळीकर , महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ,
मुंबई, १९८० .
munotes.in
Page 12
12 २
ि या म क आिण ि यो र प ुरात व
घटक रचना :
२. ० उि े
२. १ तावना
२. २ े ीय प ुरात व िव ा
२. ३ उ खन त व े आिण त ं
२. ४ उ खन व ैिश ्ये
२. ५ य उ खननासाठी आव यक टीम
२. ६ उ खननासाठी लागणारी इतर मदत
२. ७ उ खननात सापडल े या व त ूं , ि या , संघटन व िवतरण
२. ८ सारांश
२. ९
२. १० संदभ
२.० उि े
१) े ीय प ुरात व िव ेची मािहती जाण ून घेणे.
२) उ खननाची त ं व त व या बाबतची मािहती जाण ून घेणे.
३) उ खननाची व ैिश ्ये समज ून घेणे.
४) उ खननाची आव यक असणा री टीम व या ंची काय णाली समज ून घेणे.
५) उ खननासाठी लागणा या इतर मदत बाबतची मािहती जाण ून घेणे.
६) उ खननात सापडल े या व त ूं ि या , संघटन व िव तरण याबाबतची मािहती जाण ून
घेणे
munotes.in
Page 13
ि या म क आिण ि यो र प ुरात व
13 २.१ तावना
पुरात व िव ा प रचय व प ती या घटका ंचा अ यास करत असताना आपणा ंस या
घटकातील द ुसरा भाग हणज े ि या मक आिण ि यो र प ुरात व या साहा यक
घटका ंचा अ यास करावायाचा आह े. ि या मक आिण ि यो र प ुरात व ही शा ीय
आधार असल ेली ि या आह े. याम य े उ खननप ूव िनयोजन व य उ खननासाठी
आव य क असणा या काय णालीचा समाव ेश आह े. हणूनच या साहा यक घटकात आपण
े ीय प ुरात व , उ खनन त व े, उ खनन त ं , उ खनन व ैिश ्ये, य उ खननात
सहभागी होणारी टीम , उ खननासाठी लागणारी मदत , उ खननात सापडल े या व त ू,
यावरील ि या , सापडल े या व तूंचा अ यास , व तूंचे संघटन व व त ूंचे िवतरण आदी
घटका ंची मािहती पाहणार आहोत .
२.२ े ीय प ुरात व िव ा
पुरात व िव ा अ यास व स ंशोधना म य े े ीय प ुरात व िव ेला अ य ंत मह व आह े. े ीय
पुरात व िव ेची स ुरवात झा या िशवाय प ुरात व िव े या उ खनन काया चा आर ंभ होत
नाही. हणूनच या िव ेला पुरात व िव ेचा पिहला घटक मानला जातो . पुरात व िव ा
संशोधन काया ची िदशा , उ ेश व िनयोजन करणारी अस यान े या िव ेला मह व आह े.
"पुरात व िव े या मा यमात ून उ खनन कस े कराव े याचे पूव िनयोजन हणज े े ीय
पुरात व िव ा होय".
"पुरात व िव े या मा यमात ून ाचीन थळा ंचे उ खनन कस े कराव े याचा प ूव िनयोिजत
संशोधन आराखडा हणज े े ीय प ुरात व िव ा होय".
े ीय प ुरात व िव ेचे एकुण तीन ट प े आहेत.
२.२.१. थलिन ि ती :
थलिनि ती हा े ीय प ुरात व िव ेचा पिहला ट पा आह े. या ट यात े ीय प ुरात व िव ा
आव यक असणार े थळ िनि त करत े. थळ िनि त करण े हणज े उ खननासाठी जागा
िनि त करण े होय. ही जागा िनि त करत असताना प ुरात व िव ेचे महास ंचालक ,
सहा यक स ंचालक , मदतनीस जाग ेची भौगोलीक पा भूमी, ऐितहािसक पा भूमी याचा
सखोल अ यास करतात . व जाग ेब ल प ूण िनि ती िनमा ण झा या न ंतरच ती जागा
उ खननासाठी िनि त करतात . जागा िनि त करत असताना जाग ेचीस ि थती ,ितची
रचना,ितचे मालक ,ितचे ह क , व ितची परवानगी िमळ ेल िकंवा नाही याचा ही िवचार
करतात . ही सव ि या प ूण झा या न ंतर व परवानगी िमळा या न ंतरच थलिनि तीची
ि या प ूण केली जात े.
२.२.२ जागेचा पूव इितहास अ यास :
जागेचा पूव इितहास अ यास हा े ीय प ुरात व िव ेचा दुसरा ट पा आह े. या ट यात
पुरात व िव ेचे महास ंचालक , संचालक व मदतनीसजाग ेचा ाचीन इितहास , या munotes.in
Page 14
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
14 कालख ंडातील जाग ेची रचना , या कालख ंडातील राजकत , िस थळ े, तसेच या
कालख ंडातील राजक य , सामिजक , धािम क, आिथ क व स ं कृतीक परि थती याचा स ू म
अ यास करता त. या अ यासात ून बारकाव े शोधून पुरात व िव ा संशोधनात कोणकोण या
गो ी, कोणकोणत े घटक , कोणकोण या व त ू सापड ू शकतील याचा अ ंदाज बा ंधतात .
एकदा का खा ी झाली क थळ पहाणी िनण यापय त येवून पोहचतात . उदाहरणाथ या
संशोधकाला इितहासप ूव कालख ंडाचा अ यास करावयाचा आह े या स ंशोधकाला
अ मय ुगाचा िक ंवा उ र अ मय ुगाचा अ यास करावा लाग ेल. या स ंशोधका ंना सुरवाती या
इितहास कालख ंडाचा अ यास करावयाचा आह े यांना िस ंधु सं कृती या थळा ंचा
अ यास करावा लाग ेल. दि ण भारतात सापडणा या तभा ंचे वेगवेगळे कार िन ि त
कर यासाठी ही .डी. कृ णमूत या ंनी संपुण भारतात अशा कार या साधना ंचे सव ण क ेले
होते. अ यंत काळजीप ूव क िनि त धोरण ठरव ुन जर थळ िनि ती क ेली तर िनि तच यो य
थळ िनि त होव ू शकत े.
२.२.३ थळ पाहणी :
थळ पाहणी हा े ीय प ुरात विव ेचा ितसरा व अ ंितम ट पा आह े. पिह या दोन ट यात
े ीय प ुरात व िव ा जागेची िनि ती व जाग ेचा पूव इितहास समज ून घेते. मा ितस या
ट यात या िव ेसाठी काम करणा या स ंशोधका ंना जाग ेची पाहणी कर यासाठी िनि त
केले या थळा पय त पोहचा वे लागत े. थळा पय त पोहच या न ंतर या थळा या
स ि थतीची क पना ही स ंशोधका ंना येते. मग स ंशोधक या थळा या जाग ेची पाहणी
करतात . या पाहणीतती जागा दगडा ळ आहे का, पाणथळ आह े का, भुसभुशीत आह ेका,
पव तमय आह े का,मैदानी आह े का, पठारावर आह े का,जिमनीत कोणत े थर आह ेत,याची
पाहणी करतात . व खा ी पाट यान ंतरच या थळाचीिनि ती क ेली जात े. याच ट यात
उ खननासाठी कोणती प ती वापरता येईल, उ खननासाठी कोण याही साधना ंचा व
मा यमा ंचा वापर करता य ेईल व उ खननासाठी िकती मन ु यबळ लाग ेल, वाहतुक साठी
कोण या साधना ंचा वापर करता यईल याचाही अ ंदाज घ ेतात व या ट यात उ खननाची
िदशा िनि त करतात . े ीय प ुरात व िव ेतील हा ट या य काय णालीचा भाग
अस यान े या ट याला मह व आह े. ाफोड यांनी जाग े या पाहणी बाबत अस े हटल े आहे
क , "खोदकाम न करताच पुरांणव त ु संशोधन करण े " हणज े जागेची पाहणी करण े होय.
िविश भ ूभागा या नकाशाव न या द ेशातील भौितक घटका ंची मािहती िमळत े.
ड गरद या कोठ े आहेत, पठारा ंचे देश कोठ े आहेत, न ा-तलाव कोठ आहेत, राखीव ज ंगले
कोठे आहेत, शहरे व गावे कोठे आहेत, खेडी कोठ े आहेत,मंिदरे व धािम क थळ े कोठे
आहेत, मह वाच े राजमाग कोठे आहेत, रे वे थानक े कोठे आहेत याची मािहती नकाशा
वाचनान े संशोधक िनि त क शकतो . नकाशा वाचनान े संशोधकाला भौगोिलक मािहती
िनि त करता य ेते मा उ खनन े ाची ऐितहािसक मािहती िमळिव यासाठी संशोधकाला
ऐितहािसक वा याची मदत यावी लागत े. या वा या ार े उ खनन िठकाण त ेथील
त कालीन राजक य , धािम क, सं कृितक, आिथ क व सामािजक प रि थती आदीबाबतची
मािहती या साधना ं ारे उपल ध होत े.
पुरात व िव े या काय णालीचा सुरवातीचा भाग हण ून े ीय पुरात व िव ेकडे पािहल े
जाते. े ीय प ुरात व िव ेत उ खननासाठी आव यक असणार े पूव िनयोजन आह े. यात munotes.in
Page 15
ि या म क आिण ि यो र प ुरात व
15 थळ िनि तीम य े उ खननासाठी थळ िनि त क ेले जात े. जागेचा प ूव इितहास
अ यासा म ये जागेचा सवा गीण इितहास अ यास ला जातो व य थळ पाहणी म ये
जागेची य पाहणी क ेली जात े. हे ित ही घटक य अ ंमलात आण या न ंतर े ीय
पुरात व िव ेची ही स ंक पना प ूण होते.
२.३ उ खनन त व े आिण त ं
उ खनन ही एक शा ीय ि या आह े. या ि य े या मा यमात ून कोण याही रा ाचा
गतकालीन इितहास उलगड याचा य न क ेला जातो . हणूनच सव थम कोणत ेही
उ खनन कर याप ूव थलिनि ती क ेली जात े नंतर जाग े या प ूव इितहासाचा सम अ यास
केला जातो व मग या जाग ेची वत मान ि थती जाण ून घे यासाठी जाग ेची पाहणी क ेली जात े
नंतरच उ खननाची िदशा िनि त क ेली जात े.
२.३.१ तळ उभारणी : उ खननाला सुरवात कर याप ूव सव थम या िठकाणी उ खनन
करणे आहे यािठकाणी उ खन ि य ेम ये सहभागी होणा या लोका ंसाठी व उ खननासाठी
लागणा या सािह यासाठी तळ उभारणी क ेली जात े.
२.३.२ उ खनन थळा बाह ेरची यव था : उ खनन करत असताना उ खनन थळा या
बाहेरील यव थ ेकडे ल िदल े जाते. याम य े मनु यबळ , उ खनन सािह य , इले ॉिनक
सेवा सुिवधा, वाहतुक ची साधन े, वाहतुक चे माग या घटका ंचा समाव ेश आह े. हे घटक
उपल ध कर यासाठी य न क ेले जातात .
२.३.३ सू ब उ खनन : उ खनन ही एक शा ीय ि या अस याकारणान े या
ि य ेम ये सु ब पणा आसन े गरज ेचे आहे. हणूनच यािठकाणी उ खनन करण े आहे
या िठकाणी चाचणी उ खनन , उभे उ खनन , समांतर उ खनन , थर उघड े कर या या
प तीन े उ खनन , वतु ळाकार उ खनन या ंपैक कोणती उ खननाची प ती उपय ु पड ेल
याच प तीचा वापर उ खननासाठी करावा . यासाठी सव अर, उ खनन आराखडा त ,
तं , कुशलकारागीर या ंची मदत यावी .
२.३.४. उ खननात सापडल े या व त ू : पुरात व िव े या मा यमात ून थलिनि ती ,
जागेचा पूव इितहा स अ यास प ूण झा यान ंतर थळ पाहणी क ेली जात े व नंतर उ खननाची
प ती िनि त झा यान ंतर य उ खन काया ला आर ंभ होतो . यानंतर उ खननात
वेगवेग या कार या व त ू सापड यास स ुरवात होत े. या व त ू जिमनी या अ ंतरंगातून
यवि थत काढण े, या व त ू व छ करण े गरज पड यास या व त ूंवर रासायिनक ि या
करणे व या व त ू उ खनन थळाश ेजारील गोडा ऊनम य े ठेवणे.
२.३.५. उ खननात सापडल े या व त ूंचे वग करण करण े: उ खननात व ेगवेग या
कार या व त ू सापडतात , याम य े मूत , िश के, अलंकार, खेळणी, इमारत चे अवश ेष,
कोरीवल ेख, अशा व ेगवेग या कार या व त ूंचा समाव ेश असतो . अशा या व ेगवेग या
कार या व त ूंचे कालख ंड व व त ु काराला अन ुस न वग करण क ेले जाते .
२.३.६. उ खननात सापडल े या प ुरा या ं या न दी ठ ेवणे: उ खननात सापडल े या
व तूंचे वग कर ण के यानंतर या व त ूं या न दी कर याच े काम स ु केले जाई. या न दी munotes.in
Page 16
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
16 सु ा व त ूंचे कार व कालख ंड िवचारात घ ेवूनच क े या जातात . या न द म ुळे व त ूची
सं या, व तूंची ि थती , व तूंचे कार , व तूंचा कालख ंड, व तूंचे मह व व व त ू कोण या
पुरा यां या ीन े उपय ु आह ेत या बाबत मािहती उपल ध हो यास मदत होत े.
२.३.७ उ खननात सापडल े या व त ूंची वाहत ूक करण े :
उ खननात सापडल े या व त ू या जमीनी या अ ंतरंगातून बाह ेर काढल े या असतात . अशा
व तू अ य ंत नाज ूक अ सतात . मा या ा व त ू उ खनन थळापास ून पुरात व
िवभागापय त नेणे हे अ य ंत िजकरीच े काम असत े. व तूंचे वग करण , व तूं या न दी ह े काम
पूण झा या नंतर या ि य ेला सुरवात होत े. या कामी सव थम व त ू यव थीपण े हाताळण े,
व तू सुरि तपणे बंिद त करण े. अनुभवी कामगारा ं या मा यमात ून व त ू वाहत ुक या
साधना ंम ये ठेवणे व या व त ू िनयोिजत थळापय त पोहचिवण े ही जबाबदारी हा काया ला
अनुस न प ुण करावी लागत े.
२.३.८ उ खन काया चा ता ंि क अहवाल तयार करण े : े ीय प ुरात व िव ा हणज े
उ खन काया चे पूव िनयोजन . े ीय प ुरात व िव ेने अ य पण े उ खनन काया चा आर ंभ
होतो. मा य उ खनन काया या आर ंभापास ून अख ेरीपय त कोणकोण या ट यात ह े
उ खनन काय पुण केले. या काया साठी िकती मन ु यबळ लागल े, िकती साधनसाम ी
लागली , िकती प ैसा लागला , उ खननात िकती व त ू सापड या , उ खनन ि य ेचे एकुण
फलीत काय या सव घटका ंना अन ुस न उ खनन काया चा ता ंि क अहवाल तयार करावा
लागतो . उ खन ही शा ीय ि या अस यान े हा ता ंि क अहवाल तयार करण े गरज ेचे
असत े.
२.३.९ उ खननात सापडल े या व त ूंचे िन कष काढण े : उ खननात सापडल े या व त ुं
सुरि त थळी पोहच या न ंतर सापडल े या व त ूंवर स ंशोधका ं या मा यमात ून
संशोधना मक अ यास स ु होतो . मग हे संशोधक व त ु कार व कालख ंडाला अन ुस न
या व त ुं या बाबतीत उपल ध मािहती या आधार े िन कष काढता व ह े िन कष िस
करता . यामुळे या व त ुचा खरा इितहास समोर य े यास मदत होत े.
उ खनन हणज े नुसतेच खोदकाम न ह े तर या खोदकामाला शा ीय आधार अस यान े
उ खननाची त व े व तं ल ात घ ेवूनच ह े काम प ुण होणे आव यक आह े. यामुळेच तळ
उभारणी , उ खनन थळाबाह ेरील यव था , सू ब उ खन प ती , उ खननात
सापडल े या व त ूंची देखभाल , उ खननात सापडल े या व त ुंचे वग करण , उ खननात
सापडल े या व त ूं या न दी , उ खननात सपडल े या व त ूंची वाहत ूक व उ खननाचा
तांि क अहवाल ह े घटक यासाठी आव य क आह ेत.
munotes.in
Page 17
ि या म क आिण ि यो र प ुरात व
17 २.४ उ खनन व ैिश ्ये
उ खननाची त ं व त व समज ून घेत यान ंतर आपण उ खनना या व ैिश ्यांचा िवचार करत
आहोत . ही वैिश ्ये खाली नम ुद कर यात आली आह ेत.
१) कोणत ेही पुरा वीय उ खनन िनयोजनब प तीन े करण े.
२) कोणत ेही पुरा वीय उ खनन काळजीप ूव क करणे.
३) कोणत ेही पुरा वीय उ खनन य ेक व त ु अख ंड व स ुरि त िमळिव याचा ीन े
करणे.
४) उ खननात सापडल े या व त ुंचे इतर व त ूंबरोबर काय सहस ंबंध आह ेत याची खा ी
करणे.
५) उ खनन करत असताना पया वरणाची मािहती घ ेणे.
६) उ खनन करत असताना भौगोिलक रचन ेची मािहती घेणे .
७) उ खननात ून ा झाल े या व त ूं या न दी िस द करण े.
२.५ य उ खननासाठी आव यक टीम
उ खनन कर यासाठी िनयोजन ज ेवढे मह वाच े आहे तेवढेच सांिघक काय ही मह वाच े
आहे. हणुनच उ खननासाठी आव यक असणा या गटाची मािहती खाली नम ुद कर यात
आली आह े .
१) उ खनन गटाचा म ुख -डायरे टर.
२) डायरे टर या बरोबरीन े काम करणारा सहा यक डायर े टर.
३) उ खननासाठी ता ंि क मदत करणारा -उ खनन सहा यक .
४) उ खनन स ंदभा त न दी करणारा - िठकाण पय वे क.
५) मातीकामा या याड म ये काम करणारा -मातीव त ु परी ण सहा य क.
६) व तुंचा सं ह करणारा – पुराणव त ु सहा यक . (सं हालय म ुख)
७) उ खननासाठी िच ीकरण करणारा - छायािच कार .
८) उ खननासाठी सव ण करणारा - स ह अर.
९) उ खननासाठी माप े घेणारा व आराखड े तयार करणा रा व ल ेआऊट माण े जागेची
आखणी करणारा - ा टसमन
१०) उ खनना साठी साठा रिज टर व रोलकॉल याची मािहती ठ ेवणारा - फोरमन कम
टोअरक पर .
११) उ खननात सापडल े या व त ूंवर रासायिनक ि या करणारा – रासायनत . munotes.in
Page 18
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
18 १२) उ खननात य िमक व ता ंि क काम करणारा – मजूर
२.६ उ खननासाठी लागणारी इतर मदत
सव साधारणपण े कोणत ेही उ ख नन ह े दुग म भागात कराव े लागत े. आशा प रि थतीत
पुरा वीय स ंशोधन करणा या य ना तस ेच इतर टीमना इतर मदतीची गरज भासत े. या
मदतीम य े इितहासा या अन ेक शाखा ं याम ये काम करणा या त य ची मदत यावी
लागत अस यान े मदतीसाठी अशा त य चा समाव ेश असतो . उ खनन या िठकाणी
करावयाच े आहे या िठकाणची भाषा ही उ खनन करणा या ंना माहीत नसत े हणूनच त ेथील
थािनक भाषा जाणणा या लोका ंचा समाव ेश क न उ खनन काया साठी या ंची मदत
यावी लागत े. संशोधनासाठी लागणा या आव यक साधना ंचा स ं ह असतो याम य े
खां ाला अडकव यासाठी तस ेच उ खनन थळापय त जा यासाठी व सािह य वाह न
ने यासाठी आव यक असणा या कातडी िपश या ंचा समाव ेश असतो . दगडी साधन े व
मातीची भा ंडी वाह न न े यासाठी उपय ु असणा या क ुंभारा या जाळीदार िपश या ंचा
समाव ेश असतो , ऐितहािसक साधन े, नाणी, मणी व नाज ूक व त ु वाह न न े यासाठी
आव यक क प े असणा या छोट ्या िपश या ंचा समाव ेश असतो , उ खनन थळ े व साधन े
मोज यासाठी आव यक असणा या मौजप ी व क ंपास आदी व त ुंचा समाव ेश असतो ,
छायािचि क रणासाठी आव यक असणा या क ॅमेराचा समाव ेश असतो , ाथिमक उपचार
पेटी, वास वाहत ूक साधन े आदी साधना ंचा समाव ेश असतो याच बरोबर नोटब ुक, पेन,
पेि सल , ॉईंग कागद आदी साधना ंचाही समाव ेश असतो .
उ खनन काया साठी लागणारी ही इतर मदत स ु ा अ याव यक अस यान े या मदतीला
सु ा उ खनन काया या ीन े अन यसाधारण मह व आह े. प रणामी हा घटक ही उ खनन
ि य ेचा अिवभा य घटक बनला आह े .
२.७ उ खननात सापडल े या व त ु, ि या , संघटन व िवतरण :
े ीय प ुरात व िव ेची ि या प ुण झा या नंतर य उ खननाला स ुरवात होत े. सव थम
उ खनन करणार े संशोधक उ खनन प ती िन ि त करतात व प ूव िनयोिजत आराखड ्याला
अनुस न उ खननाच े काम स ु करतात . जस जशी उ खननाची ि या ि याशील होत
जाते तस तशी उ खनना या मा यमात ून सापडत जाणा या व त ुं या सं येची उपल धता
वाढत जात े. हणूनच अशा व त ूंवर ि या करण े, अशा व त ुंचे संघटन करण े व अशा
व तुंचे िवतरण करण े या काया ला आर ंभ होतो . उ खनन करत असताना व ेगवेग या
कार या व त ु सापडत असतात . सव थम या व त ु काजीप ूव क व स ुर ीत उ खनन
थळा ंतून बाह ेर काढ या जातात . व या व छ क न याची मोजणी क ण स ुरि त
थळी पोहचिव या जातात .
उ खननात सापडल े या व त ु सुरि त थळी पोहच या न ंतर या ं या स ंघटन काया स
सुरवात होत े. व तुंचे हे संघटन व त ुंचे आकार , कार , कालख ंड व ग ुणधमा चा अन ुस न
केले जात े व व त ु वेगवेग या भागा ंम ये िवभाग या जातात . नंतर या व त ु पुरा व
िवभागाकड े सुपूद के या जातात व न ंतर पुरा व िवभागा अशा या व त ूंवर स ंशोधन केले
जाते. तसेच या व त ुंचे ऐितहािसक मह व नम ुद क न व व त ुबाबत प रणामकारक िन कष munotes.in
Page 19
ि या म क आिण ि यो र प ुरात व
19 काढून गरज ेनुसार कायद ेशीर बाबीची प ूत ता केली जात े. तसेच या व त ुंचे गरज व मागणीला
अनुस न व ेगवेग या व त ुसं हालया ंना िवतरण करत े. या सव ि य ेतूनच खा याथा ने ही
ि या प ुण होते.
२.८ सारांश
ि या मक व ि यो र प ुरा विव े या अ यास करत असताना सव थम आपण े ीय
पुरात व िव ेची मािहती पिहली . या मािहतीम य े आपण उ खनन प ुव िनयोजनाची मािहती
जाणून घेतली याम य े आपण थळ िनि ती , जागेचा पूव इितहास व थळ पाहणी या
घटका ंची मािहती पािहली . यानंतर आपण उ खनन त व े आिण त ं या म ु ाचा अ यास
करत असताना उ खनन करणा या ंनी तळ उभारणी करत असताना कोणती त व
पाळावीत , उ खनन थळा बाह ेर कोण या प तीन े यव था करावी , सू ब उ खनन कस े
करावे, उ खननात सापडल े या व त ु व या ंचे संघटन कस े कराव े, सापडल े या व त ुंचे
वग करण कस े कराव े, पुरा यां या न दी कशा करा यात , वाहात ुक ची साधन े,तांि क
अहवाल कस े तयार कराव ेत याची मािहती पिहली यात ून आप याला उ खननाची त व े व
तं याची मािहती उपल ध झाली आह े. उ खनना या व ैिश ्यातून आप याला
उ खननासाठी आव यक असणार े िनयोजन , काळजी , सुरि तता , व तु व व त ुंचे पर पर
संबंध, पया वरण व भौगोिलक रचना , व तुसं ह व व त ुं या न दी आदी बाबी प होतात .
तर य उ ख नन करणा या गटाम ये डायर े टर, सहा यक डायर े टर, उ खनन
सहा यक , पय वे क, परी ण सहा यक , सं ह म ुख, छायािच कार , स ह अर, ा टमन ,
टोअरक पर , रसायनत , िमक व त ं या ंची कामिगरी काय आह े याची ही मािहती
जाणून घेतली .
उ खनन काया साठी लागणा या इतर मदतीम य े साधन े, सामु ी सािह य काय काय लागत े
याचा आढावा घ ेतला तर तर याही प ुढे जावून व त ु, ि या , संघटन व िवतरण या म ु ात
उ खननात सापडल े या व त ुंचा सं ह, ि या , संघटन व िवतरण कस े केले जाते याची
मािहती पिहली .
२.९
१. े ीय प ुरात व िव ा हणज े काय त े सांगुण या िव ेचे ट पे प करा ?
२. उ खनन त व े व तं या बाबत अच ूक मािहती प करा ?
३. उ खन काया साठी लागणा या इतर मदतीब ल मािहती सा ंगा ?
४. य उ खनन काया साठी आव यक गटाब ल मािहती सा ंगा?
munotes.in
Page 20
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
20 २.१० संदभ
१. भारतीय प ुरात व िव ा -डॉ. शा. भा. देव.
२. व तुसं हालय शा -पुरात व िव ा, पुरािभल ेख व ंथालय शा - ा. भा करराव
थोरात .
३. पुरािभल ेखिव ा - शोभना गोखल े.
४. भारतीय प ुरात व िव ा - सौ. िश पा क ुलकण .
munotes.in
Page 21
21 ३
पुरात व िव ा प रचय व प ती
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ उ खनना या प ती
३.४ कालमापन प ती
३.५ सारांश
३.६
३.७ संदभ
३.० उि े
१. उ खनन ही स ंक पना समज ून घेणे.
२. उ खनना या व ेगवेग या प त ची मािहती जाण ून घेणे.
३. वेगवेग या कालमापन प त चा अ यास करण े .
४. उ खनन प ती व कालमापन प त ची उपयोिगता समज ून घेणे.
३.१ तावना
भारतीय इितहास अ यासा या ीन े पुरात व िव ा ही एक मह वाची िव ा आहे.
गतकालीन मानवी स ं कृती व अशा मानवी स ं कृतीचा इितहास उलगड याच े मह व पूण
काय पुरात व िव ा करत आह े. सव थम आपण या िव ेचे अथ , व प , इितहास , यापती
तसेच या इतर शा ा ंन बरोबर असणार े सबंध तस ेच पुरात व िव ेची ि याप ूव अव था व
ि यो र अव था याचा आपण अ यास क ेला आह े. तुत करणात आपण प ुरा व
िव ेशी संबंधीत उ खनना या प दती व कालमापन प दती या ंचा आपण अ यास करणार
आहोत . उ खनना या प दतीम य े आपण चाचणी उ खनन , उभे उ खनन ,समांतर
उ खनन , समांतर उ खननातील ीड प दत थर खोदकाम प दत , या प दत चा अ यास
करणार आहोत . या यित र आपण थर उघड े कर याची प दती , गोलाकार उ खननाची
प दती आदी प दत ची मािहतीही पाहणार आहोत . तसेच कालमापन प द तीतील
व पस श कालमापन प दती , थर परी ण कालमापन प दती , काब न १४ कालमापन
प दती , तसेच पुराणव त ुं चुंबक य कालमापन प दती , पोट्यािशयम ऑग न कालमापन munotes.in
Page 22
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
22 प दती , लोरीन कालमापन प दती , युरेिनयम कालमापन प दती , नाय ोजन कालमापन
प दती थम य ुिमनीि कनस कालमापन प दती आदी प दत ची मािहती पाहणार अहोत .
उ खनन प दती व कालमापन या प दत ना शा ीय व प अस यान े पुरात व िव े या
ीने अन यसाधारण मह व आ हे.
३.२ उ खनना या प दती
उ खनन ही शा ीय ि या अस याम ुळे पुरात व िव ेम ये उ खननाला मह व आह े.
पुरात व िव ा ही नुसतेच उ खनन करत नाही तर उ खनना या मा यमात ून गतकालीन
मानवी स ं कृतीचा इितहास उलगडत े. हणूनच प ुरात व िव े या मा यमात ून केले या
उ खननाला मह व आह े. बदल या प रि थतीला अन ुस न प ुरात विव य ने आप या
उ खनना या व पात बदल क ेले यात ूनच प ुरात व िव े या उ खनना या प दती
िवकसीत झा या . या प दत ची मािहती खलील म ुद् ां या आधार े प कर यात अली
आहे.
३.२.१ चाचणी उ खनन :
"जे उ खनन नम ुना त वावर क ेले जाते अशा उ खनना ला चाचणी उ खनन अस े हटल े
जाते". ज हा उ खननाच े े िव त ृत असत े ते हां पुरात व स ंशोधकउ खननासाठी चाचणी
उ खनन प दतीचा वापर करतात . चाचणी उ खनन ह े नमुना त वावर असत े या साठी
पुरात व िव ेचे संशोधक आपणा ंस अप ेि त असणारी जागा िनवडतात . व ती जागा
िनवड या न ंतर ती जागा व छ क न या िठकाणी उ खननाला स ुरवात करतात . हे
उ खनन नम ुना त वावर अस यान े उ खननात ाचीन अथवा ऐितहािसक व त ू
सापडतीलच याची खा ी नसत े. जर व त ू सापडायला स ुरवात झाली तर पुढे उ खनन स ूर
ठेवले जाते मा व त ू सापड या नाहीत तर उ खनन ब ंद केले जाते. ज हा उ खनना या
नवीन प ती िवकसीत झा या न ह या त हा स ुरवातीला प ुरात व स ंशोधक उ खननासाठी
या प दतीचा वापर करत होत े. जर उ खनन अपयशी ठरल े तर या प दतीम य े वेळ, पैसा
व मश वाया जात होती . असे जरी असल े तरी स ुरवातीला सव च पुरात वीय स ंशोधक
याच प दतीचा वापर उ खननासाठी करत होत े हणूनच चाचणी उ खननाला उ खननाची
पािहली प दत मानल े जाते.
या प दतीम य े १ चौरस िमटरच े खंदक घ ेतले जाते. या चाचणी उ खनन प दतीन े हाती
घेतले या उ खननाचा आकार लहान असतो प रणामतः या उ खनना या मा यमात ून
अितस ू म मािहती उपल ध होत नाही . मा खोदकाम यो य िदश ेने चालल े आहे िकंवा नाही
याचा अ ंदाज मा िनि त य ेतो.
३.२.२ उभे उ खनन :
"जे उ खनन जागा अधोर ेखीत क न उ या प तीन े केले जाते अशा उ खननाला उभ े
उ खनन अस े हटल े जाते."
या उ खनन प दतीला “काटकोनाक ृती ख ंदक उ खनन प दती ” या दुस या नावान ेही
संबोधल े जाते. munotes.in
Page 23
क) पुरात विव या प रचय व प ती
23 ज हा उ खननाच े े व उि ह े मया िदत असत े त हा पुरात व स ंशोधक उ खनना साठी
उ या उ खनन प तीचा वापर कर तो. उभे उ खनन करता ंना सव थम प ुरात व स ंशोधक
पिह या ंदा जाग ेची आखणी करतो . व आखल े या जाग ेत उ या प दतीन े खोदकामास
सुरवात करतो . खोदकाम करत असताना तो व याच े सहकारी खोलवर जिमनीच े थर
उलगडायला स ुरवात करतात . जर व त ू सापड यास स ुरवात झाली तर त ेखोदकाम स ु
ठेवतात व जर व तू सापड या नाही तर त े खोदकाम ब ंद करतात . उ या उ खनन
प दतीम य े काम करत असताना त िनरी क व क ुशल कामगारा ंची गरज असत े.
याप दती या उ खननाच े व प ह े मया दीत अस यान े वेळ, पैसे, मनु यबळ व म कमी
लागतो . मा उभ े उ खनन ही शा ी य प दती अस यान े आज सव जा त माणात याच
उ खनन प दतीचा वापर जगभरात उ खननासाठी होतो . हीलर या ं या मत े, "जागा
िनि ती , जागेची आखणी , खोदकाम , थर उलगडन े, व तू िमळिव या या व प ुढील स ंशोधन
िनि त कर या या ीन े ही प दती यो य व उपयु आह े. व उ या उ खनन प दतीम य े
खोदकामा या मोजमापचा अ ंदाज य ेतो. तसेच खोदकामाचा म , खोदकामा या थराची
पातळी याची मािहती समज यास मदत होत े.
३.२.३ समांतर उ खनन :
"जे उ खनन जागा िनि त क न समा ंतर रेषेला अन ुस न क ेले जाते अशा उ खननाला
समांतर उ खनन अस े हटले जाते."
समांतर उ खनना या दोन प ती आह ेत.
१. ीड प ती :
या प दतीम य े एकाच मापान े काटकोन चौकोन प दतीन े उ खनन क ेले जाते.
२. थर खोदकामप दती :
या प तीम य े जिमनी या सव च भागात ून सव च थर काढ ून जिमनीचा भाग प ूणा वणे मोकळा
केला जातो . मोक या क ेले या जागेत ५ ते १० चौरस मीटरच े खंदक व ेगवेग या जाग ेत
खोदल े जातात . व य ेक खंदकाच े सहस ंबंध तपासल े जातात .
या प दती या उ खननाच े सव प व या ी मोठ े अस यान े ही पद खिच क आह े तसेच या
प तीत उ खननासाठी व ेळ, पैसा व मश जा त लागत े. मा ज हा उ ख ननाच े व प
मोठे असत े त हा पुरात व स ंशोधक याच प दतीचा वापर करतात .
३.२.४ थर उघड े कर या या प दतीच े
उ खनन :
"जे उ खनन उ खनन थळाची ाथिमक मािहती िमळा यान ंतर जिमनीच े थर
उलगड यासाठी क ेले जात े अशा उ खननाला थर उघड े कर याचा प दतीच े उ खनन
असे हटल े जाते." munotes.in
Page 24
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
24 या प तीम य े जिमनी या य ेक थराचा स ू म अ यास क ेला जातो . व एक -एक थर प ूण
बाहेर काढला जातो . या कार या उ खनना त सपडल े या व त ू एकाच कालख ंडातील
आहेत का व ेगवेग या कालख ंडातील आह ेत हे ठरिवण ेही सोप े जाते. एखादया ऐितहािसक
थळाची ा थिमक मािहती िनि त झा या न ंतरच या कारच े उ खनन हाती घ ेतले जाते.
या प दती या उ खननाला व ेळ, पैसा व मश जा त लागत े.
३.२.५ गोलाकार उ खन :
"जे उ खनन गोलाकार प दतीन े केले जाते अशा उ खननाला गोलाकार उ खनन अस े
हटल े जाते."
तुप व ट ेकड्यांचे भाग शोध ून काढ यासाठी या कारच े उ खनन काय हाती घ ेतले जाते.
या उ खनना साठी सव थम एक ुण जाग ेचे चार भाग क ेले जातात व न ंतर या चार भागा प ैक
१/४ भाग खोदकामासाठी
िनवडला जातो . एक भाग प ूण झा या न ंतर ट या -ट यान े इतर भाग खोदकामासाठी
िनवडून खोदकाम पूण केले जाते. व नंतरच उ खननाचा अ ंितम िन कष काढला जातो . जोव
व दयामाब य ेथील उ खनन ेही या कार या उ खननाची उ म उदाहरण े होय. हे उ खनन
उंच भागा ंवरील अस यान े ते अ यंत काळ जीपूव क व द त ेने कराव े लागत े. या कार या
उ खननासाठी त व क ुशल कामगारा ंची गरज असत े. हे उ खनन खिच क आह े. या
उ खननाला जा त व ेळ लागतो .
पुरात व स ंशोधन ही एक शा ीय ि या आह े. या ि य ेम ये उ खननाला मह व आह े.
सुरवातीला ह े उ खनन नम ुना त वावर स ु झाल े हणून नम ुना उ खन प ती िवकसीत
झाली. या न ंतर या उ खनना या प ती म य े बदल या प रि थतीला अन ुस न बदल
होत ग ेले व गरज े नुसार उभ े उ खन , समांतर उ खनन , थर उलगडन े उ खनन व गोलाकार
उ खनन या प दत चा िवकास झाला . आज जगभरात सव च िठकाणी या सव च प दत चा
वापर हा उ खननासाठी होत आह े.
३.३ कालमापन प ती :
पुरात व िव े या मा यमात ून उ खनना ंत सापडल े या ाचीन व त ूंचा कालख ंड
ठरिव यासाठी कालमापन प दती चलीत आह ेत. या कालमापन प दती िनि त व
सव साधारण व ेळ ठरव ून अंमलात आण या जात हो या . नाणी, कोरीव ल ेख, ता पट या
पुरात वीय साधना ंवर तारखा अस यान े िनि त कालमा पन ठरिवल े जाते. तर पर ंपरागत
यवहार , धोरणे व भौगोिलक प रि थती व न सव साधारण कालमापन ठरिवल े जाते. अशा
या पुरात व िव े या कालमापणा या एक ुण तीन प दती आह ेत या ंची मािहती खाली नम ुद
कर यात आली आह े.
३.३.१ व प स य कालमापन प दती : " या प दतीम य े ाचीन व त ू या
व पाव न व व त ू या आकारमानाव न या व त ूचा कालख ंड ठरिवला जातो अशा
प दतीतील व प स श कालमापन प दती अस े हटल े जाते". munotes.in
Page 25
क) पुरात विव या प रचय व प ती
25 व पस य कालमापन प दतीम य े व तू या व पाला मह व िदल े जाते. व तू कोण या
व पाची आह े हे सव थम जाण ून घेतले जात े व नंतर अशा कार या व त ू कोण या
कालख ंडात हो या याची मािहती तपासली जात े. तसेच अशा कार या व त ू कोणकोण या
िठकाणी आह ेत या बाबत साध य तपासल े जाते. याच बरो बर या व त ूं या आकरमानाचा
व उ पादन क ाचाही िवचार क ेला जातो . हे सव अ यास या न ंतर या व त ूचे कालमापन
िनि त क ेले जाते.
या प दतीम य े अंदाज बा ंधून कालमापन क ेले जात अस यान े या प दतीला शा ीय
आधार नाही . मा स ुरवाती या काळात कलमपणासाठी याच प दतीचा अवल ंब केला जात
होता.
३.३.२ थर परी ण कालमापन प दती : " या प दतीम य े भूगभा तील माती या थरा ं या
आधार े सापडल े या ाचीन व त ूंचा कालख ंड िनि त क ेला जातो याप दतीला थर
परी ण कालमापन प दती अस े हटल े जाते."
ही प दती िव यम ि मथ या ंनी सव थम वापरली हण ून हण ून या प दतीला ि मथ या ंची
थर परी ण प ती अस े हटल े जाते. ही प दती साधी , सोपी व सरळ अस यान े सव मा य
झाली आह े. या प दतीन े कालमापन ठरवणा या स ंशोधकाला भ ूगभा चे ान असण े
आव यक आह े. जमीनीच े थर ह े वेगवेग या कारच े असतात . माती थर , िवटांचे थर,
चुनकळीच े थर, वाळूचे थर, राखेचे थर, कोळशाच े थर व दगडाच े थर अस े थरांचे वेगवेगळे
कार आह ेत. व तू कोणकोण या थरा ंम ये सापडतात या या सव थम न दी ठ ेव या
जातात व वेगवेग या थरा ंव न या या व त ूंचा कालख ंड ठरिवला जातो . व कालमापन
िनि त क ेले जाते.
ाचीन कालख ंडात व ेगवेग या न ैसिग क आप ी व भ ूरचने या अ ंतरंगा या हालचाल नम ुळे
अनेक सं कृ यांचा िवनाश झाला आह े. या म ुळे अशा स ं कृ यां या कालमापणा साठी ही
प दती उपय ु ठरली आह े.
३.३.३ काब न १४ कालमापन प दती : काब न १४ ही कालमापणाची अ य ंत मह वाची व
उपयु अशी प दती आह े. ही शा ीय प त आह े. िवलवड एफ या ंनी अम े रकेत या
प दतीचा शोध लावला . िवलवड एफ या ं या मत े "काब न १४" रेिडओ ऍि ट हच े ती
काब न संयोग आह े. काब न १४ म ये ऑि सजन व काब नडाय ऑ साईड या ंचा स ंगम
असतो . हे काब न पृ वीवरील पया वरणात िमि त झाल े क त े पृ वीवरील सव च सजीव
ा या ंम ये वेश करत े. हे काब न सव च सजीव ा या ंम ये ते िजवंत अस ेपय त तर राहत ेच
पण सजीव ा या ंचा मृ यू झा या नंतरही या या शरीरात राहत े. व हळ ूहळू या काब नचा
नाश होतो . मृत ा यातील काब नचा प ूण नाश हो यासाठी ३० वष लागतात . या सू ानुसार
मृत ा यातील काब न िकती िश लक आह े हे अ यास ून रेिडओ ऍि टि हटी या
मा यमात ून या ा या ंचा कालख ंड कोणता होता हा ठरिवला जातो .
"काब न १४" या कालमापन प दतीचा वापर कालमापणासाठी जगभर होत आह े . हणज ेच
"काब न १४ "ही जगमा य कालमापन प दती आह े. भारताम य े "काब न १४" ने
कालमापणान े पृथकरण करणा या अन ेक सं था आह ेत. या स ं थांम ये टाटा म ूलभूत munotes.in
Page 26
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
26 संशोधन म ुंबई, िबरबल सहानी वन पती स ंशोधन स ं था लखनौ व भौितक शा
योगशाळा अहमदाबाद या स ं थांचा समाव ेश आह े. भारतातील अन ेक स ं कृ यां या
कालमापणासाठी "काब न १४" या कालमापन प दतीचा उपयोग झाला आह े.
याचप दती या मा यमात ून भारतीय प ुरात व खा यान े अनेक उ खननाच े कालख ंड िनि त
केले आहेत. व तूंचे व प , व तूंचा कालख ंड व व त ूंचा इितहास ठरिव या या ीन े ही
प दती अ य ंत उपय ु आह े.
३.३.४ इतर प दती :
व प स य कालमापन , थर परी ण काल मापन व काब न कालमापन या तीन मह वा या
प दतीन ं यित र
* पुरणव तुं चुंबक य कालमापन प दती ,
* पोट्यािशयाम ऑग न कालमापन प दती ,
* लोरीन कालमापन प दती ,
* युरेिनयम कालमापन प दती ,
* नाय ोजन कालमापन प दती
* थम य ुिमनीि कनस कालमापन प दती .
उ खनना या मा यमात ून ा झाल े या व त ूंचा अथ लाव यासाठी व कालख ंड
ठरिव यासाठी कालमापनप दती हया मह वा या असता त. व तू व प कालमापन
प दतीत व त ू या व पाव न व त ूंचा कालख ंडिनि त क ेला जातो . तर थर कालमापन
प तीम य े उ खननातील थराला अन ुस न व त ुंचा काळ िनि त क ेला जातो . तर " काब न
१४" कालमापन प दतीन े ा या ं या शरीरातील काब न या माणाव न कालमाप न िनि त
केले जाते. या ितनही प दती कालमापणा या ीन े मह वा या आह ेत. इतर कालमापन
प तीचा वापर फ गरज ेनुसार क ेला जातो .
३.५ सारांश
पुरात व िव े या क ृितशील काया ची स ुरवात खा याथा ने उ खनन प दती या मा यमात ून
होते. तुत करणात सव थम आपण उ खनन प दत ची मािहती पाहत असताना ज हा
उ खनना या शा ीय प दती िवकसीत झा या न ह या त हा चाचणी उ खन प ती
उ खननासाठी कशी वापरली जात होती याचा अ यास क ेला. त ंतर उभ े उ खनन ही
प दती उ खननासाठी चलीत झाली . ही प दती शा ी य व उपय ुक अस यान े जागा
िनि ती , जागेची आखणी , खोदकामाची शा ीय प दती , या प दती या मा यमात ून थर
उलगड या या व या प दती या मा यमात ून व त ु िमळिव याची ि या या सव बाब चा या
प दती या मा यमात ून अ यास क ेला. समांतर उ खनन प दतीम य े जागा िनि ती न ंतर
समांतर उ खनन कस े केले जात े याच बरोबर या उ खनन प दतीम य े ीड व थर
खोदकाम प तीचा अवल ंब कसा क ेला जातो याची मािहती पिहली . थर उघड े कर या या munotes.in
Page 27
क) पुरात विव या प रचय व प ती
27 प दतीम य े उ खनन करत असताना जिमनीचा एक एक थर कसा उलगडला जातो व
याचा स ू म अ यास कसा क ेला जातो याची मािहती पिहली . गोलाकार उ खनन
प तीम य े जिमनीचा भ ूभाग कसा िनवडला जातो व या भ ूभागात ून १/४ भूभागात
उ खनन कस े केले जाते व नंतर सव भूभागात गरज पड यास कस े उ खनन क ेले जाते
याची मािहती पिहली . असे उ खन जोव व दायमाबाद य ेत झा याची स ंदभ मािहती
पािहली . उ खनन स ु असता ंना व उ खनन ि य ेनंतर कालमापन प दती काया ि वत
होते. जिमनीच े थर उलगडत असता ंना व जिमनी या अ ंतरंगातून सापडल े या व त ु तसेच
मानवी हाड े तसेच वेगवेग या ा या ंची हाड े य ांचा काय काळ िनि त कर यासाठी
कालमापन प दतीची गरज भास ु लागली व यात ूनच व ेगवेग या कालमापन प दती
काया ि वत झा या . यातूनच आपण व त ुं या व पाव न कालख ंड िनि त करणा या
व प स श कालमापन प दती चा अ यास क ेला. तर सर िव यम ि मथ या ंनी जिमनी या
वेगवेग या थरा ंना अन ुस न िन कष काढणा या थर प री ण कालमापन प तीचा अ यास
केला. तर मानवी हाड े व ा या ंची हाड े यां या ि य ेसाठी उपय ु ठरणा या व या आधार े
यांचा आय ुमा न ठरवणा या काब न १४ या कालमापन प दतीचा अ यास क ेला.तसेच इतर
कालमापन प ती या मा यमात ून उ खनना या मा यमात ून साप डले या व त ुंचे व मानवी
व ा या ंचे आय ुमा न व कालख ंड कस े िनि त क ेले जातात याची मािहती पािहली .
पुरा विव ेचा हा अंितम ट पा प ुरा विव य या ीन े अ यंत उपय ु व मह वाचा आह े.
३.६
१. उ खनना या िविवध प दत ची मािहती सा ंगा ?
२. व प स श कालमापन प दतीवर भा य करा ?
३. काब न - १४ कालमापन प दतीवर भा य करा ?
३.७ संदभ
१. भारतीय प ुरात व िव ा - डॉ.शा.भा. देव.
२. व तुसं हालय शा -पुरात व िव ा, पुरािभल ेख व ंथालय शा - ा.भा करराव
थोरात .
३. पुरािभल ेख िव ा - शोभना गोखल े.
४. भारतीय पुरात व िव ा – सौ.िश पा क ुलकण .
munotes.in
Page 28
28 ४
ागैितहािसक व ता पाषाण कालीन सं कृती - अ मय ुग
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ मानवी इितहासाच े कालख ंड
४.३ ागैितहािसक कालख ंडा या इितहासा या अ यासाची साधन े
४.४ ागैितहािसक कालख ंडातील साधना ंचे कालमापन
४.५ पुरा वीय व त ुंचे पृथकरण व अथ िन प ी
४.६ ागैितहािसक कालख ंडातील मानवाच े कार
४.७ अ मय ुग व अ मय ुगाचे कार
४.८ अ मय ुगीन समाज व स ं कृती
४.९ सारांश
४.१०
४.११ संदभ
४.० उि े
१) मानवी इितहासाच े कालख ंड जाण ून घेणे.
२) ागैितहािसक कालख ंडा या इितहासा या अ या सा या साधना ंची मािहती जाण ून घेणे.
३) ागैितहािसक कालख ंडातील साधना ंचे कालमापन कस े केले जात े याची याची
मािहती जाण ून घेणे.
४) ागैितहािसक कालख ंडात मानवाच े िकती कार होत े याची मािहती जाण ून घेणे .
५) अ मय ुग व अ मय ुगा या कारा ंचा अ यास करण े.
६) अ मय ुगीन समाज व स ं कृतीब लमािहती जाण ून घेणे.
munotes.in
Page 29
" ागैितहािसक व ता पाषाण य ुगीन
सं कृती"
29 ४.२ तावना
मानवी इितहासाच े सव साधारणपण े ागैितहािसक कालख ंड व ऐितहािसक कालख ंड अशा
दोन भागात िवभाजन क ेले जाते. यातील पिहला मह वप ूण कालख ंड हणज े ागैितहािसक
कालख ंड होय . मानवाला ल ेखनकला अवगत हो याप ूव या कालख ंडाला Pre-Historic
Period असे हटल े जात े. यालाच आपण मराठीम य े ाग ैितहािसक कालख ंड अस े
संबोधतो . ागैितहािसक कालख ंड या स ं ेचा वापर सव थम ड ॅिनअल िव सन या ंनी केला.
या ाग ैितहािसक कालख ंडाचा आ यास क ेवळ प ुरा वीय साधना ं या ार े केला जा तो.
ागैितहािसक कालख ंडा या इितहासात क ेवळ पाषाणय ुगीन स ं कृती व स यत ेची मािहती
उपल ध आह े. ागैितहािसक इितहासा या अ यासान े मानवान े केले या आर ंभी या
गतीच े, साधना ंचे व संक पना ंचे ान आ मसात करण े श य झाल े आहे. तुत करणात
आपण मानवी इितहा साचे कालख ंड िकती आह ेत, ागैितहािसक कालख ंडा या अ यासाची
साधन े कोण या कारची आह ेत, ागैितहािसक कालख ंडातील साधना ंचे कालमापन कस े
केले जाते, ागैितहािसक मानवाच े कार िकती आह ेत अ मय ुग व अ मय ुगाचे कार िकती
आहेत तसेच अ मय ुगीन समाज व स ं कृती कशी होती आदी घटका ंचा सिव तरपण े
अ यास करणार आहोत .
४.२ मानवी इितहासाच े कालख ंड
मानवा या उ प ीपास ून आजपय त मानवान े केले या गती या वाटचालीला अन ुस न
मानवी इितहासाच े सव साधारणपण े एकुण दोन कालख ंडात िवभाजन क ेले जाते.
४.२.१ ागैितहािसक कालख ंड : (Pre-Historic Period)
ागैितहािसक कालख ंड हा मानवी इितहासाचा पिहला कालख ंड आह े. या कालख ंडात
मानवाला ल ेखनकला अवगत न हती या कालख ंडाला ाग ैितहािसक कालख ंड अस े
हटल े जाते. याच कालख ंडाला इितहासप ूव कालख ंड अस ेही हटल े जाते.तसे पािहल े तर
मानवाची उ प ी ही सा डेसतरा लाख वषा पूव झाली असे हटल े जात े. मा मानवाला
लेखनकला ही फ पाच हजार वषा पूव अवगत झाली . याव नच ाग ैितहािसक कालख ंड
हा िकती मोठा आह े याची क पना आपणा ंस येते. ागैितहािसक कालख ंडाम य े अ मय ुग व
ता पाषाण य ुग या य ुगांचा समाव ेश होतो . ागैितहािसक कालख ंडाम य े मानवाला अ य ंत
ितकुल प रि थतीत आप या जीवनाची वाटचाल करावी लागली .
४.२.२ ऐितहािसक कालख ंड: (Historical Period)
ऐितहािसक कालख ंड हा मानवी इितहासाचा द ुसरा कालख ंड आह े. या कालख ंडात
मानवाला ल ेखनकला अवगत झाली या कालख ंडाला ऐितहािसक कालख ंड अस े हटल े
जाते. सव साधारणपण े स ाट अशोका या कारिकद पास ून अशी ल ेखनकला उपल ध
झा यान े या कालख ंडापास ून भारतीय इितहास कालख ंडाची स ुरवात झाली अ से मान यात
येते.िलिखत साधन े व धातूची साधन े याम य े लोख ंडी साधना ंचा समाव ेश आह े अशी
साधन े या कालख ंडा या इितहास अ यासाचा म ुख आधार आह ेत. munotes.in
Page 30
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
30 ४.३ ागैितहािसक कालख ंडा या इितहास अ यासाची साधन े :
ागैितहािसक व इितहास प ूव कालख ंडा या अ यासा या साधना ंचा िवचार करता पुरा वीय
अवशेष हेच या कालख ंडातील अ यासाची मह वाची साधन े मनाली जातात . उ खनना या
मा यमात ून ही साधन े ा झाली आह ेत. या उपल ध साधना ं या आधार े या
कालख ंडातील मानवी जीवनाचा इितहास उलगड यात आला आह े . अशा या साधना ंची
मािहती खाली नम ुद कर यात आली आह े.
४.३.१ श े िकंवा ह यार े :
पुरा वीय उ खननात व ेगवेग या कालख ंडातील श े िकंवा ह यार े सापडली आह ेत. या
साधना ंव न त कालीन मानवा या गरजा , गती, तसेच ता कािलक िव ान - तं ान आदी
बाब ची मािहती उपल ध हो ते. उदा.आ प ुरा मय ुगात फरशी व क ु हाड या सारखी
ओबडधोबड सोहन ह यार े होती . म यप ुरा मय ुगात तास या टो या ही ह यार े होती . तर
उ रपुरा मय ुगात ला ंब िछलक े काढून ह यारा ंचा पा या ंसारखा उपयोग क ेला जात होता
असे संशोधनात ून आढळ ून आल े आहे. तर नवा मय ुगात मानव दगडी क ु हाडी, िछ नी रापी
यासारखी श ेती उपयु साधन े वापरात होता अस े संशोधनात ून आढळ ून आल े आहे. तर
ता पाषाणय ुगात मानव धात ू या च पट्या कु हाडी, िछ नी व बाणाची टोक े याचा वापर करत
होता अस े संशोधनात ून िन प न झाल े आहे. ही सव साधन े त कालीन मानवाची गरज ,
बदलती प रि थती , गत ान व त ं ानात ून िनमा ण झाली असली तरी ही साधन े
ागैितहािसक कालख ंडा या अ यासा या ीन े अ यंत मह वाची आह ेत.
४.३.२ मातीची भा ंडी :
उ खननात सापडल े या मातीची भा ंडी, यांचे आकार , यांचे रंग, न ीकाम या
साधनाव न आपणा ंस त कालीन समाजजीवनाच े ान ा होत े. िविश कारची व
िविश आकाराची भा ंडी या या द ेशात तयार झाली याव न त कालीन
समाजजीवनाच े ान ा हो यास मदत होत े. यामुळेच हे साध ने ागैितहािसक व
इितहासप ूव कालख ंडा या अ यासा या ीन े अ यंत मह वाच े आहे.
४.३ ३ हाडे :
उ खननात सापडल े या मानवी हाड े व हाडा ं या साप याव न त कालीन कालख ंडातील
मानवा ंचे िलंग,वंश व वय समज यास मदत होत े. तसेच उ खननात सापडल े या ा या ं या
हाडाव न त कालीन कालख ंडात कोणकोणत े ाणी चलीत होत े व या ं ये कार कोणत े
होते याची मािहती उपल ध हो ते. यामुळेच हे साधन ागैितहािसक कालख ंडा या
अ यासा या ीन े अ यंत मह वाच े आहे.
४.३.४ शेती संदभा तील साधन े :
उ खननात श ेतीशी स ंबंधीत अवजार े ा झाली आह ेत. नांगर व इतर अवजारा ंचा याम य े
समाव ेश आह े. तसेच काही धा या ंचे अवश ेष सापडल े आह ेत. या साधाना ंनव न या
कालख ंडात श ेतीसाठी कोणती साधन े वापरली जात होती तस ेच शेतीतून कोणती उ पादन े munotes.in
Page 31
" ागैितहािसक व ता पाषाण य ुगीन
सं कृती"
31 घेतली जात होती याची मािहती उपल ध होत े. यामुळेच हे साधन ाग ैितहािसक
कालख ंडा या अ यासा या ीन े अ यंत मह वाच े आहे.
४.३.५ धािम क प रि थतीशी स ंबंधीत साधन े :
त कालीन कालख ंडात मानवान े खडका ं या ग ुहांम ये काढल ेली िच े, उ खननात ून ा
झाले या माती या म ूत , अि नक ुंड, वृषभ व आदी मते या म ृणमुत , तसेच िश या ंवरील
वेगवेग या द ेवतां या ितमा या सव साधनाव न आपणा ंस त कालीन कालख ंडातील
धािम क प रि थती तस ेच, धािम क आचार - िवचार व व ेगवेग या द ेव- देवतांची मािहती
उपल ध होत . यामुळेच हे साधन ाग ैितहािसक व इितहासप ूव कालख ंडा या अ यासा या
ीने अ यंत मह वाच े आहे.
४.३.६ व तू-अवश ेष :
वेगवेग या िठकाणी झाल े या उ खननात िविश कालख ंडातील राहणा या व ेगवेग या
समाजातील लोका ंचे अवश ेष ा झाल े आहेत. अवशेषांम ये वेगवेग या कार या िवटा ,
रेखीव नागररचन ेचे अवश ेष, घरांचे पाये, खडका ंम ये कोरल े या ग ुहा व या ंचे अवश ेष या
सव साधना ंव न आपणा ंस त कालीन कालख ंडातील जीवनप तीच े ान ा . यामुळेच
हे साधन ाग ैितहािसक कालख ंडा या अ यासा या ीन े अ यंत मह वाच े आहे.
४.४ ागैितहािसक कालख ंडातील साधना ंचे कालमापन :
पुरा वीय स ंशोधनाम य े जेवढे मह व प ुरा वीय साधना ंना आह े तेवढेच िकंवा याप े ाही
मह व कालमापन प दतीना आह े. आरंभी या कालख ंडात िनि त व पाची कालमापन
प दती उपल ध न हती . त हा तौलिनक प दतीन े उपल ध व त ुं या आधार े कालमापन
िनि त क ेले जात होत े. मा आध ुिनक कालख ंडात झाल े या व ै ािनक व ता ंि क गतीम ुळे
उपल ध साधना ं या कालमापनाबाबत अन ुमान काढ याची गरज उरली नाही . आधुिनक
कालख ंडात प ुरा वीय अवश ेषांचे कालमापन कार यासाठी बारा कालमापन प दत चा
अवल ंब केला जातो . या कालमापन प दत ची नावे खाली नम ुद कर यात आली आह ेत.
१) काब न -१४ कालमापन प दती .
२) पोट्याशीयम -अग न कालमापन .
३) पुराचुंबक य कालमापन .
४) िवभाजन त ेजोरेषा कालमापन .
५) त िदपन कालमापन .
६) ऑबिसिडयन कालमापन .
७) वृ -वलय कालमापन .
८) िहमवािहन म ृतीकाथर कालमापन . munotes.in
Page 32
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
32 ९) िबटि या शीलता कालमापन
१०) लू रन कालमापन .
११) रासायिनक प दती या चाच या ंचे कालमापन .
१२) पाषाणग ंज मापनआधार े कालमापन .
कलमापना या या िविवध प दतीप ैक
भारतात काब न -१४ कालमापन प दती ही मोठ ्या माणात वापरली जात े. कोळसा ,
लाकूड, हाडे, शखं, िशंपले, मातीची भा ंडी याम य े काब नचे माण जा त असत े. स ि य
व तु कालमापनासाठी सवा िधक उपय ु ठरतात . या प तीम य े स र हजार वषा इतके
कालमापन करता य ेते. काब न-१४ या कालमापन प दतीम ुळे व त ु, तर व स ं कृती या ंचा
कालख ंड सांगणे श य होत े. यामुळे सव च देशात या कालमापन प ती चा वापर सवा िधक
केला जातो .
४.५ पुरा वीय व त ुंचे पृथकरण व अथ िन प ी
पुरात वीय उ खनना या मा यमात ून वेगवेग या कार या व त ु, इमारत च े अवश ेष व
मानवी हाड े व व ेगवेग या ा या ंची हाड े ा होतात . या सव ा व त ुंचा शा श ु
अ यास केला जातो व त ंतर उपय ु िवषयाला अन ुस न व ेगवेग या कारच े अनुमान
ठरिवल े जातात . उदाहरणाथ मृदभांड्यांचे कार , रंगकाम व न ीकामाव न या
कालख ंडातील कला मक गतीिवषयी अ ंदाज काढला जातो . उ खननात सापडल े या
ाणी व मानवी हाडा ंव न या कालख ंडातील मानवी वय , वंश, व िलंगाब लची मािहती
उपल ध होव ू शकत े. धािम क जीवन , यापारी व त ु, ह यार े, वा तूंचे अवश ेष स दय
साधनाव न या कालख ंडातील समाजजीवनावर काश टाकला जातो . उ खननात
सापडल े या परागा या अवशेषां या प ृथकरणाव न हवामान िवषयक मािहतीचा अ ंदाज
काढता य ेतो. तर ाणी -प ां या िव ेव न या ाणी -प ां या थला ंतराबाबत अ ंदाज
काढला जातो .
पुरात वीय व त ुं या प ृथकरणाम ुळे समाजरचना , हवामान , अ नधा य , समकालीन
सं कृतीब लच े संबंध या बाबतच े ान या प ृथकरण प ती या मा यमात ून प करता
येते. यामुळेच ाग ैितहािसक कालख ंडा या इितहासा या ीन े पुरा वीय साधन े व या ंचे
पृथकरण व अथ िन पतील अितशय मह व असत े.
४.६ ागैितहािसक कालख ंडातील मानवाच े कार
जागितक तरावर व ेगवेग या िठकाणी सापडल े या मानवी हाडा ंव न व मानवी
साप याव न ागैितहािसक मानवा या कारा िवषयी शा ा ंनी काही मत े िदली आह ेत.
१. थम प ेिकंग येथे सुमारे पाच लाख वषा पूव काहीशा माणसासार या िदसणा या व
काहीशा माकडा सार या िदसणा या मानवाच े अवयव सापडल े. येथूनच व ेगवेग या
संशोधका ंनी आिदमानवाचा शोध घ े यास सु वात क ेली. munotes.in
Page 33
" ागैितहािसक व ता पाषाण य ुगीन
सं कृती"
33 २. नंतर जावा ब ेटावर िमळाल े या मानवी अवश ेषांव न "जावाचा आिदमानव " हा
वानराप े ा व ताठ चालणारा असावा असा अ ंदाज य क ेला.
३. ड्युबा येथे आढळणा या अवश ेषांव न य ेथील मानव स ुधारल ेला असावा असा अ ंदाज
य कर यात आला .
४. जम नीत हायड ेल बग या आ न ेयेस असल े या 'माऊसर ', गावातील न ेकर नदी या
वाळूत १९०७ म ये ह ी व ग डे यां या हाडा ंम ये मानसासार या ा या ंचा जबडा
सापडला या माणसाब ल अ ंदाज य करता ंना संशोधका ंनी असा अ ंदाज काढला क हा
माणुस तगडा , बळकट व उ ंच असावा .
५. ा समधील 'मॅगडेलीयन ', व जम नीतील 'ड्युसेलडाफर ', जवळ सापडल े या मानवी
अवशेषांव न हा मानव तीन कवट ्या व काही हाड े ोम ॅगनॉन कवटी या आकाराचा व
कपाळाची ठ ेवण आध ुिनक माणवासारखी असणारा असावा असा अ ंदाज काढ यात आला .
याची हन ुवटी व कपाळ एकाच र ेषेत अस यान े व तो ग ुहेत राहणारा व याला िच
काढ याची आवड अस यान े याला स ंशोधका ंनी "होमोस ेिपयन" अशी सं ा देवून याला
"पुण मानव " मानल े आह े. िनरिनरा या अव थ ेतून उ ा ंत होत ग ेले या मानवान े
िनरिनरा या े ात गती करत सभोवताल या प रि थतीवर मात करत अ मय ुग, ता युग,
ाँझ युग, व लोहाय ुग हे गतीच े ट पे पार क ेले. यामुळेच मानवा या गतशील अव थ ेचा
हा इितहास अ य ंत मह वाचा मानला जातो .
४.७ अ मय ुग व अ मय ुगाचे कार
अ म हणज े दगड होय. ाचीन काळात मानव ह यार े बनव यासाठी दगडा ंची मदत घ ेऊ
लागला होता . तो आप या द ैनंिदन जीवनात ाच ह यारा ंचा उपयोग करत अस े. या
काळात मानवान े मु यत: दगडां या ह यारा ंचा उपयोग क ेला या काळाला आपण 'अ मय ुग'
असे हणतो . अ मय ुगात मानवान े ट या ट यान े अनेक कला व कौश य े अवगत केली.
या काळातील मानवा या गती व न व या ं या ह यारा ं या आकार आिण काराव न
अ मुगाचे ामु यान े तीन कालख ंड पडल े आहेत.
१) पुराणा म य ुग
२) म या म य ुग
३) नवा म य ुग
४.७.१ पुराणा मय ुग :
इ.स.पूव ३ लाख त े ५० हजार वष असा सव साधारण प ुराणा म युगाचा कालख ंड मानला
जातो. या कालख ंडातील मानव क ुशल होता . तो आघात त ं ाने ह यार े बनव ू लागला
होता.या कालख ंडातील मानव जीवन जगत असताना वतःला स ुरि त ठ ेव यासाठी
ड गरावर िक ंवा नदी िकनारी व ती क न राहत होता . तसेच तो िनसग िनिम त गुहांम ये
सु ा राहत होता.या कालख ंडातील मानवाला श ेतीचे ान न हत े. यामुळे उदरिनवा हासाठी
तो मु यत: िशकार करत अस े. िशकार कर यासाठी तो दगडा ं या व हाडा ं या ह यारा ंचा munotes.in
Page 34
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
34 वापर करत अस े. या कालख ंडातील ह यार े बिघतली असता अस े ल ात य ेते क ती ह यार े
फ कठीण कवचाची होती . फळे, ा याची हाड े फोड यासाठी ही उपयोगात य ेत असावी
असा अ ंदाज आह े. या कालख ंडा या प ूवा धा त मानव िशकार न करता म ेले या िकवा इतर
जंगली ा या ंनी िशकार क ेले या ा या या मदतीन े उदरिनवा ह करत असावा .
याकालख ंडाचे पुरावे म य द ेश मधील रायस ेन िज ाती ल भीमब ेटका य ेथे आढळ ून आल े
आहेत भीमबेटका य ेथील ग ुहेत वा त या दर यान िभ ंतीवर मानवान े ती ण ह यारान े िच े
कोरली आह े. या िच ा ंम ये ाणी , प ी, मानवाच े दैनंिदन जीवन इ याद या िच ा ंचा
समाव ेश आह े.
४.७.२ म या मय ुग :
इ. स. पूव सुमारे ५० हजार ते १० हजार वष हा म या मय ुगाचा कालख ंड मनाला जातो .
या कालख ंडातील बुि मान मानवान े आणखी एक पा ऊल पुढे टाकत पश ुपालन व
नैसिग करी या उगवल े या धा याची कापणी क न उदरिनवा ह करण े चाल ू केले. या
काळातील मानव व ती क न राह लागल े आिण म ु यत: आहारात वन प त चा वापर क
लागल े. म या म य ुगातील मानव िशकारीसाठी , मासेमारीसाठी , वन पती कापणी व
तोडणीसाठी वजनान े हल या व दीघ काळ िटकतील अशी छोटी व ती ण ह यार े लाकूड,
जनावरा ंची हाड े व दगडापास ून तयार क लागला . या काळात मानवान े सुरी िवळा
यांसारखी ह यार े बनवली . भारतात राज थान मधील बगोर , गुजरात मधील ला ंघणज आिण
महारा ातील जळगाव िज ातील पाटण े येथे म या म य ुगातील आवश ेष िमळाल े आहेत.
४.७.३ नवा मय ुग :
इ. स. पुव ३००० वष ते १००० वष हा कालख ंड नवा मय ुगाचा कालख ंड मनाला जातो .
या कालख ंडात दगड घास ून गुळगुळीत क न नवीन कारची ह यार े मानवान े बनवली
असावीत असा अ ंदाज आह े. या कालख ंडात नवीन कारची ह यार े तयार कर यात
आ यान े या का कालख ंडाला नवा मय ुग हंटले जाते. या कालख ंडात मानवान े भटक ंती
पूण पणे बंद क न थीर जीवन जग यास स ुरवात क ेली. या कालख ंडात मानव
राह यासाठी दगड मातीची चौरसाक ृती घर े बनव ू लागला नवा मय ुगात श ेती आिण
पशुपालन ही या ंची दैनंिदन जीवनप ती बनली . या कालख ंडात पाळीव ा या ं या स ं येत
वाढ झाली होती . मानवान े या कालख ंडात माती या भा ंड्यांचा देखील वापर स ु केला
होता. या काळात मानवान े रागी, गह , तांदूळ यांची उ पादन घ े यास सु वात क ेली होती .
भारतातील ग ंगे या खो यात आिण दि ण भारतात या कालख ंडातील अवश ेष सापडल े
आहेत.
४.८ अ मय ुगीन समाज व स ं कृती
अ मय ुगीन समाज व स ं कृती ब ल मािहती जाण ून घेत असता ंना या य ुगातील समाज ,
समाजाची जीवनप ती , या समाजातील लोका ंची घर े, आहार , यवसाय , अलंकार, ह यार े,
वसाहती , थळे, कला, देवदेवता व इतर स ं कार कार या ंचा िवचार करावा लाग ेल. याची
मािहती खालील म ुद् ां या आधार े प कर यात आली आह े . munotes.in
Page 35
" ागैितहािसक व ता पाषाण य ुगीन
सं कृती"
35 ४.८.१ सामािजक जीवन :
अ मय ुगीन समाज व स ं कृतीची मािहती आपणा ंस त कालीन दगडी ह यारा ंव न उपल ध
झा याच े प झाल े आहे. या ार ंभी या कालख ंडात मानव हा लहान लहान कळपात
राहत असावा असा अ ंदाज आह े. समुहात राहण े, समुहाचे संर ण करण े, उदरिनवा हासाठी
ा या ंची िशकार करण े ही काम े या कालख ंडातील प ु ष करत होत े तर फळे व कंदमुळे
गोळा कर याच े काम ि या करत हो या . यातूनच मानव सम ुहात पर पर आदरभाव िनमा ण
होवून सामािजक स ंक पना िनमा ण झाली असावी असा अ ंदाज आह े. तर स ंघभावन ेतून
एक राहणा या ी -पु षां या ल िगक भावन ेतूनच क ुटुंबाची क पना िनमा ण झाली असावी
असा अंदाज आह े.
४.८.२ घरे :
अ मय ुगीन लोक स ुरवातीला िनवा यासाठी ग ुहा िकंवा ला यात मानव काही िठकाणी राहत
होता. नवा मय ुगात मानवी जीवनाला ि थर ता िमळा यान ंतर मानवा या िनवास थानाब ल
मोठी गती झाली . नवा मय ुगात मानव झोपडीक न एक राह लागला . का मीर व
आं देश त कालीन घरा ंचे अवश ेष सापडल े आहेत तस ेच ीनगर या उ र ेला बुरझोम
येथे जिमनीत अशी घर े सापडली आह ेत. आं देश या ॅनाईट या च ंड तरा ंचा
उपयोग मानवान े िनवा यासाठी क ेला होता . या लोका ंची घर े गोलाकार अस ून या घरा ंना
कुडा या िभ ंती असत . नवा मय ुगात ब ैल, शे या, म ढ्यासाठी वत ं गोठ े असत .
४.८.३ आहार :
अ मय ुगातील मानव स ुरवातीला आहार हण ुन ा या ंची िशकार क न या ा या ंचा
क चा मा ंस खा त होता . नंतर बदल या प रि थती नुसार माणसान े ा या ंचे मांस भाज ून
खायला स ुरवात क ेली. फळे व क ंदमुळांचा वापर तो आहाराम य े क लागला . या
कालख ंडात वनगाय , काळवीट , मुंगुस, ग डा, हरीण, नीलगाय , उंदीर, घुशी व खारी या ंचे
मांस आहारासाठी उपयोगात आणत होता .
४.८.४ शेती :
अ मय ुगातील नवा मय ुगात मानव श ेती करत होता . याच बरोबर पश ुपालन करत होता .
का मीरम य े ा झाल े या दगडी व हाडा ं या िव याव न य ेथील श ेतकरी िपक काढत
असावा असा अ ंदाज य ेतो. या कालख ंडात दि ण भारतातील श ेतकरी गळीताची धा य व
कुळीथाची िपक े घेत असावा असा अ ंदाज आह े.
४.८.५ मातीची भा ंडी :
अ मय ुगातील नवा मय ुगात धा य स ुरि त ठ ेव या या उ ेशाने मातीची भा ंडी तयार
कर याची स ुरवात झाली . सुरवातीला ही मातीची भा ंडी तयार कर याच े काम कठीण वाटत
होते. हातान े िफरव ून ही भा ंडी तयार क ेली जात होती . बदल या प रि थती न ुसार
आं देशातील श ेतक या ंनी मोठ ्या रांजना या ब ुडा या त ुकड्यावर मातीची भा ंडी तयार
कर यास स ु वात क ेली व यात ूनच माती या भा ंड्याला आकार द े याचे तं िवकिसत munotes.in
Page 36
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
36 केले. नंतर ता पाषाणय ुगात क ुंभारा या चाकाचा शोध लाग यान े मातीची भा ंडी आकष क
प तीन े बन यास स ुरवात झाली .
४.८.६ अलंकार :
अ मय ुगीन मानवाला अल ंकारांची आवड होती ह े उ खननात सापडल े या प ुरा यांव न
िनदश नास आल े आह े. म या मय ुगात ग ुजरातमधील मानवाला ड ट्यािलयम श ंखानच े
अलंकार आवडत होत े असे िदसून येते. नवा मय ुगात श ंखा या म याबरोबरच भाज या
मातीच े तसेच संजिग याच े मणी स ु ा दि ण भारतात िस झाल े होत े. या सव
मािहतीव न त कालीन कालख ंडातील अल ंकारांची मािहती िमळ यास मदत होत े.
४.८.७ ह यार े :
अ मय ुगा या स ुरवाती या कालख ंडात ह यार े ही दगडापास ून बनिवली जात होती . ही
ह यार े ओबडधोबड आकाराची होती . या कालख ंडातील ही ह यार े िबलोरी दगडापास ून
तसेच लाक ुड व ा या ं या हाडापास ून तयार क ेली जात होती . या कालख ंडात हातक ु हाड
व फरशी ही दोन म ुख ह यार े होती . नंतर या कालख ंडात चपटी ह यार े बनिव यास
सुरवात झाली या ंना शेलीयन ह यार े असे हटल े जात होत े. ही ह यार े लहान , टोकदार व
धारधार होती . तर उ रअ मय ुगातील ह यारा ंचा आकार लहान होता. ही ह यार े गारे या
दगडापास ून बनिवली होती . ही ह यार े अध चं ाकृती, ि कोणी व चत ु कोनी होती .तर
नवा मय ुगात क ु हाडी, छं नी व वास ही ह यार े चिलत होती .
४.८.९ वसाहती :
पुरा वीय उ खननात सापडल े या प ुरा यांव न ग ुजरात , महारा , म य द ेश, हैसूर,
आं देश, म ास तस ेच नम दा नदीच े खोर े, पंजाब, राजपुताना, म यभारात , बंगाल,
आसाम , िबहार , ओ रसा , दि ण ेतील कोकणप ी , कना टकातील मल भ ेचे खोर े,
कना टकातील ब े लारे, उ र अकाट , िचंगलपूर इ यादी िठकाणी अ मय ुगातील मानवा ंचे
अि त व अस या चे िदसून येते.
४.८.१० कला :
म या मय ुगातील िव ं य पव तातील ग ुहा व िशला यात कलाक ुसर नम ुने उपल ध आह ेत.
या य ुगातील लोक थम िच ाची आक ृती टोकदार दगडान े कोरत होत े व न ंतर या
आकृतीम य े रंग भरत होत े. या क लाकृतीम य े िशकारीची िच े असत . नवा मय ुगात
कला े ात बराच िवकास झाला होता . माती या म ूत , भांड्यांवरील र ंगीत िच े तसेच
तर खडका ंवरील कोरल ेली िच े तसेच माती या ब ैलां या िच क ृती व प ा ंची िच े, साप,
मगर, ह ी, व यु ाची साम ूिहक िच े, या कालख ंडात िचतारली होती . एक िशकारी बारा
िशंग असल े या ा या ंचा पाठलाग करत अस याच े िच , तसेच घोड े, हरीण व िजराफ या ंचे
िच अशा िच ा ंचे अवश ेष िमझा पुर, होशंगाबाद व िसगनप ूर व क ैमूर या ग ुहांम ये सापडल े
आहेत.
munotes.in
Page 37
" ागैितहािसक व ता पाषाण य ुगीन
सं कृती"
37 ४.८.११ देव देवता :
या कालख ंडात मानवाच े उदरिनवा हाचे मुख साधन श ेती व पश ुपालन अ स याकारणान े
शेती व पश ुपालन या याशी स ंबंधीत असणार े घटक या कालख ंडातील मानवा ंने देव दैवत
बनले. याम य े सुय , पाणी व जमीन या घटका ंचा समाव ेश आह े. शेतीसाठी ब ैल आव यक
हणून बैल दैवत बनल े, याच काळात जमीन ही प ृ वीमाता हण ुन ितची प ुजा होव ू लागली .
याच काळात िप तृपूजा सु झाली .
४.८.१२ अं यसं कार :
या कालख ंडात अ ं यसं कार हा स ं कार चिलत होता . का मीर रा यातील ब ुरझोम या
िठकाणी या स ं कारा बाबतच े पुरावे सापडल े आहेत. काही िठकाणी म ृत य स खड ्डयात
पुर याची प ती आढळ ून आली आह े तर काही िठकाणी खड ्डयात म ृतांचे सांगाडे आढळ ून
आले आहेत. काही िठकाणी म ृता या कवटीला िछ पाड याच े आढळ ून आल े आहे. तर
काही िठकाणी म ृता सोबत द ैवत हण ुन कु याला प ुर याच े आढळ ून आल े आह े.
का मीरम य े काही िठकाणी ला ंडगा, को हा व हरीण या ंचे वत ं पणे दफन क े याच े
आढळ ून आल े आहे तर आ ं देशातील नागाज ु न क डा य ेथे मानवाच े सांगाडे िमळाल ेले
आहेत. ा मािहतीव न त कालीन कालख ंडातील अ ं यसं कार ि य ेची मािहती
िमळ यास मदत होत े.
४.९ सारांश
मानवी इितहाच े इितहासप ूव व ऐितहािसक अस े दोन कालख ंड या कालख ंडांपैक
सुरवातीचा कालख ंड हणजे इितहासप ूव कालख ंड हणज े ागैितहािसक कालख ंड होय.
या कालख ंडाची मािहती पाहत असता ंना सव थम या कालख ंडातील उपल ध प ुरा वीय
साधन े याम य े भांडी, वेगवेग या कारची ह यार े, मानवी हाड े व सापळ े , यापारिवषयक
व तू, शेतीिवषयक साधन े, या साधना ं या आ धारे इितहास िलिह यासाठी कशी मदत
झाली याची मािहती पािहली . तदनंतर ाग ैितहािसक कालख ंडा या कालमापन करणा या
१२ प ती व या ार े केलेले कालमापन याची मािहती पािहली तस ेच कालमापन प ृथकरण
ि या प ूण कर यासाठी कोणत े घटक आव यक आह ेत याची मािहती पािहली व या ार े
अथ कसा िनि त क ेला जातो ह े समज ून घेतले. तसेच ाग ैितहािसक कालख ंडात
कोणकोण या का रचे मानव राहत होत े यांचे आकार , वण व व कार कोणत े होते ही
मािहती समज ून घेतली. व सरत ेशेवटी अ मय ुगाचे कार व अ मय ुगीन समाज व स ं कृती
याब लची मािहती जाणून घेतली. या सव मािहती या आधार े त कालीन मानव सम ुहाचे
जीवन व जीवन ि या याची सम मािहती समज यास मदत झाली .
munotes.in
Page 38
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
38
४.१०
१) ागैितहािसक कालख ंडातील इितहास अ यासा या साधना ंची मािहती सा ंगा ?
२) ागैितहािसक कालख ंडातील साधना ंचे कालमापन कस े केले जाते याची मािहती प
करा ?
३) पुरा वीय व त ुं या प ृथकरण व अथ िन प ी ि य ेवर भा य करा ?
४) अ मय ुगीन समाज व स ं कृतीवर सिव तर मािहती िलहा ?
४.११ संदभ
१) भारतीय प ुरात विव ा -डॉ.शा.भा. देव.
२) व तुसं हालय शा -पुरात व िव ा, पुरािभल ेख व ंथालय शा - ा. भा करराव
थोरात .
३) पुरािभल ेखिव ा - शोभना गोखल े.
४) भारतीय प ुरात व िव ा - सौ.िश पा क ुलकण .
५) ाचीन भारताचा सामािजक , आिथ क व स ं कृितक इितहास - ा.गजानन िभड े.
६) ाचीन भारताचा इितहास -डॉ.अिनल कठार े.
munotes.in
Page 39
39 ५
पूवा मयुग, म या मय ुग, नवा मय ुग व ता पाषाण
कालीन सं कृती
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ पूवा मयुगीन स ं कृती
५.३ म या मय ुगीन स ं कृती
५.४ नवा मय ुगीन स ं कृती
५.५ ता पाषाणय ुगीन स ं कृती
५.६ सारांश
५.७
५.८ संदभ
५.० उि े
१. पूवा मयुगीन स ं कृतीची मािहती जाण ून घेणे.
२. म या मय ुगीन स ं कृतीचा अ यास करणे.
३. नवा मय ुगीन स ं कृतीची मािहती जाण ून घेणे.
४. ता पाषाणय ुगीन स ं कृतीचा अ यास करण े.
५.१ तावना
ागैितहािसक कालख ंडातील प ूवा मयुगात मान व रानटी अव थ ेत होता . तो ड गर अथवा
नदी िकनारी व ती क न राहत होता . कधीकधी तो िनसग िनिम त गुहांम ये राहतात होता .
उदरिनवा हासाठी िशकार करत होता . दगडी ह यारा ंचा वापर करत होता . मानवा या या
पूवा मयुगीन सं कृतीचा अ यास या घटकात आपण करणार आहोत . म या मयुगात
मानवान े आप या बु दीमत े या जोरावर एक पाव ूल पुढे टाकल े होते. मानव ड गर ,
नदीिकनार े अथवा ग ुहांन ऐवजी व ती क न राह लागला . नैसिग क शेती क लागला .
आहारात वन पत चा वापर क लागला होता . िशकार व मासेमारी क लागला होता . munotes.in
Page 40
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
40 मानवा या या म या मय ुगीन सं कृतीचा अ यास या घटकात आपण करणार आहोत .
नवा मय ुगात मानवान े आपली भटक ंती पूण पणे बंद क न थीर जीवनाला स ुरवात क ेली.
राह यासाठी माणसान े चौरसाक ृती घर े बनिवली . शेती व पश ुपालन या गो ना मह व िदल े
होते. तसेच नवनवीन ह यार े बनिव यास स ुरवात क ेली होती . यामुळेच या य ुगाला
नवा मय ुग अस े हटल े जाते. मानवा या या नवा मय ुगीन स ं कृतीचा अ यास या घटकात
आपण करणार आहोत . नवा मय ुगा या श ेवट या कालख ंडात मानवान े तांबे व दगड या
दो ही पास ून ह यार े बनिव यास स ुरवात क ेली तो कालख ंड हणज े ता पाषाणय ुग होता .
मानवा या या ता पाषाणय ुगीन स ं कृतीचा अ यास या घटकात आपण करणार आहोत .
५.२ पूवा मयुगीन स ं कृती
(पुराणा मय ुग)
पुराणा मय ुग ही स ं ा सव थम लॉड ऍ हबरो या ंनी वापरली . यां या मत े पुराणा मय ुग हा
पुरात विव ा , भूिव ान व इितहास या ंना जोडणारा द ुवा आह े. याचबरोबर या ंनी अस े
सांिगतल े आहे क प ुराणा मय ुगात मानवाला धात ूचे ान न हत े. सव साधारणपण े इ.स. पूव
३ लाख त े ५० हजार वष असा प ूवा मयुगाचा कालख ंड मनाला जातो . भारतात मा
उपल ध होणा या दगडी ह यारा ं या व पाव न व यातील बदलाव न अ मय ुगाचे
पूवा मयुग, उ रा मय ुग म या मय ुग व नवा मय ुग अस े भाग पाड यात आल े आहेत.
५.२.१ हवामान :
पूरा मयुगात हवामानात वार ंवार बदल होत ग ेले. या काळात कडक थ ंडी होती . तसेच कधी
कधी ती उ णता होती . का मीर व पंजाब या द ेशात चार िहमय ुगे व चार अ ंतर-िहमयुगे
झाली असावीत असा अ ंदाज आह े. या िहमय ुगात वातावरण अ य ंत थंड अस यान े मानवान े
देशातील वा त याचा िनण य घेतला असावा .
५.२.२ मानवी जीवन भटक े :
पूवा मयुगीन कालख ंडात मानवी जीवन ि थर न हत े. बदलत े हवामान , मानवी
जीवनाव यक गरजा , व य ा या ंपासून संर ण ल ात घ ेवूनच या कालख ंडातील मानवान े
भट या जीवनाचा अवल ंब के याचे िदसून येते. या कालख ंडात मानव ड गर , गुहा, जंगल,
तसेच नदी िकनारी राहत होता . हणज ेच या कालख ंडात मानवा ंनी आपली वत ं घर े
िनमा ण केली न हती . यामुळेच या कालख ंडात मानवाच े जीवन ह े भटके होते.
५.२.३ वांिशक गट :
पूवा मयुगीन कालख ंडात सा ं कृितक ्या या माणसा ंचे पाच गट पाड यात आल े होते.
१. ि हला ा ंिकअन -
पिह या िहमय ुगा या पिह या चरणातील .
munotes.in
Page 41
"पूवा मयुग ,म या मयुग ,नवा मय ुग व
ता पाषाण य ुगीन स ं कृती."
41 २. अबेि हिलअन
पिह या आ ंतरिहमय ुगा या पिह या चरणातील .
३. लॅ टोिनयन
पिह या आ ंतरिहमय ुगा या द ुस या व ितस या चरणा ंतील
४. अ यूिलयन
दुस या आ ंतरिहमय ुगा या थमाधा तील
५. ले हालेइिशयन
दुस या आ ंतरिहमय ुगा या उ राधा पासून पुढे.
५.२.४. ह यार े :
पूवा मयुगीन कालख ंडात मानवान े ा यापास ून आपला बचाव कर यासाठी व िशकार
कर यासाठी का या िबलोरी दगडापास ून तस ेच लाकड े व ा या ं या हाडापास ून ह यार े
बनिवली होती . या कालख ंडातील मानवान े बनिवल ेली ही ह यार े ओबाडधोबड व पाची
होती. मा या ह यारा ंचे व प टोकदार होत े. या ह यारा ंना सोहन स ं कृतीची ह यार े असे
हटल े जात े. अशा कारची ह यार े महारा , हैसूर, आं देश, म ास , गुजरात व
म य द ेशात व ेगवेग या नदीकाठी सापडली आह ेत.
५.२.५ उपजीिवक ेचे साधन :
ा या ंची िशकार करण े व या ंचे मांस खान े हेच या लोका ं या उपजीिवक ेचे साधन होत े.
सभोतली असणार े पाणघोड े, ग डे, अ वल े, गवे, सांबरे, घोडे, हरणे यांची िशकार क नच या
कालख ंडातील लोक उपजीिवका चालवत होत े. तसेच फळ े व कंदमुळांचा वापर स ु दा ह े
लोक उपजीिवक ेसाठी करत होत े.
५.३ म या मय ुगीन स ं कृती
(म यपाषण काळ )
सव साधारणपण े म या म य ुगाचा कालख ंड हा इ .स.पूव सुमारे ५० हजार त े १० हजार वष
असा मनाला जातो . तसेच पुराणा मय ुग आिण नवा मय ुग यां या मधील कालख ंडाला
आपण म या मय ुग हणूनही ओळखतो .
५.३ .१ हवामान :
म या मय ुगात हवामानात वार ंवार बदल होत होत े. या काळात कडक थ ंडी होती . तसेच
कधी कधी ती उ णता अस े.
munotes.in
Page 42
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
42 ५.३.२ मानवी जीवन :
म या मय ुगात ब ुि मान मानवान े आणखी एक पाउल प ुढे टाकल े होते. या काळातील मानव
व ती क न राह लागला होता . मु यत: आहारात तो वन पत चा वापर क लागला होता .
पशुपालन व न ैसिग करी या उगवल े या धा याची कापणी क न या ंनी आपला उदरिनवा ह
सु केला होता .
५.३.३ उपजीिवक ेचे साधन:
म या म य ुगात मानव िशकार , मासेमारी, वन पती कापणी व तोडणी , फळे व कंदमुळे
यां या मा यमात ून आपली उपजीिवका भागवत होता .
५.३.४ ह यार े :
म या मय ुगातील ह यारा ंचे अवश ेष सव थम भारत द ेशातील महारा रा यातील
अहमदनगर िज ातील न ेवासा या गावी िमळा ले. या कालख ंडात तयार कर यात आल ेली
ह यार े धारधार होती . वजनान े हलक व दीघ काळ िटकणारी अशी छोटी व ती ण ह यार े
लाकूड, जनावरा ंची हाड े व चट िकंवा जा पर ना ंवा या टणक व एकस ंघ दगडापास ून तयार
केलेली होती . या म य े तास या , हातकु हाडी, सुरी, वी या , भोके पाड यासाठी उपय ु
असणारी चोच े असल ेली ह यार े, दगडी िछलक े, पा या या ह यारा ंचा समाव ेश आह े.
५.३.५ ाणी :
म या मय ुगात बदल या हवामाना माण े ा या ंम ये बदल झाला . या ा या ं या हाडा ंचे
अवशेष वेगवेग या नदीकाठ या जिमनीत उ खनना या मा यमात ून ा झाल े आह ेत.
उपल ध मािहतीव न या कालख ंडात ह ी , ग डा, रानटी ब ैल हे ाणी चलीत होत े हे िस
झाले आहे .
५.३.६ म या मय ुगातील अवश ेष ा झाल ेली िठकाण े :
भारतात राज थानमधील बगोर , गुजरात मधील ला ंघणज आिण महारा ातील जळगाव
िज ातील पाट णे तसेच अहमदनगर िज ातील न ेवासे येथे म या म य ुगातील आवश ेष
ा झाल े आहेत.
५.४ नवा मय ुगीन स ं कृती
सव साधारणपण े नवा मय ुगाचा कालख ंड हा इ . स.पूव सुमारे ३००० हजार त े १००० वष
असा मनाला जातो . नवा मय ुगात झाल े या मह वप ूण बदलाम ुळेच तस ेच या का लखंडात
चाकाचा व अ नीचा शोध लाग या मुळे या कालख ंडाला ' ांतीयुग' असे हटल े जाते.
५.४.१ मानवी जीवन :
नवा मय ुगात भटकणार माण ुस थीर झाला होता . अ न िमळव यासाठी भटकणा या
माणसान े शेती कर यास स ु वात क ेली होती . हणज ेच या कालख ंडात मानव अ नो पादक
बनला हो ता. धा या या साठ ्यामुळे याला अ न िमळिव यासाठी भटक याची गरज रािहली munotes.in
Page 43
"पूवा मयुग ,म या मयुग ,नवा मय ुग व
ता पाषाण य ुगीन स ं कृती."
43 न हती . शेतीतून उ पादन , जनावरा ंचा कामासाठी व मा ंसासाठी उपयोग , धा य व पाणी
साठिव यासाठी मृदभांड्यांची िनिम ती, यामुळे या कालख ंडातील मानवा या जीवनाम य े
ि थरता व स ुब ा आली होती . हणज ेच या कालख ंडातील जीवन इतर कालख ंडापे ा
सुधारीत अव थ ेतील होत े.
५.४.२ ह यार े :
नवा मय ुगात मानवान े आप या ह यारा ंम ये बदल क ेला होता . मानवान े या कालख ंडात
आपली ह यार े घासून गुळगुळीत, चमकदार क ेली होती . या कालख ंडातील मानवान े ह यार े
बनिव यासाठी टणक , घ व चा ंगला पोत असणारा दगड वापरला होता . ह यार बनवत
असता ंना सव थम दगडी गोट ्याला िछलक े काढली जात होती न ंतर अप ेि त असणार े
ह यार बनिवल े जात होत े. हे ह यार चमकदार व धारधार कस े बनेल यासाठी य न क ेला
जात होता . या कालख ंडात क ु हाडी व वाकस ही ह यार े मोठ्या माणात बनिवली ग ेली. या
कालख ंडात श ेती कर यासाठी , जंगल तोड यासाठी , सुतारकाम कर यासाठी व धा य
कुट यासाठी या ह यारा ंचा वापर क ेला जात होता .
५.४.३ चाक व अ नी व नाव ेचा शोध व याच भाव :
नवा मय ुगात त कालीन मानवान े मानवी जीवन जग यासाठी उपय ु असणा या चाक व
अ नी व नाव या तीन मह वप ूण गो चा शोध लावला . या दोन शोधा ंमुळे खा याथा ने
मानवा या जीवनाम य े ांितकारक बदल झाल े. चाक ह े बैलगाडीच े साधन ठर यान े या
कालख ंडातील मानव एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी द ूर दूर जाव ू लागला . हणज ेच या
शोधामुळे मानवाला एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी जाण े सहज श य झाल े. तर
अ नी या शोधाम ुळे मानवान े अ न िशजव ून खा यास स ुरवात क ेली. तर ब ैलगाडी या
वासाबरोबरच मानवान े झाडा या ब ुं यापास ून नाव तयार कर याचा शोध लाव यान े
वेगवेग या न ा ंमधून जल वास स ु केला. यामुळेच या कालख ंडातील मानवा या ानात
वाढ झाली व मानवा या मनात प ृ वीब ल आकष ण िनमा ण झाल े. हे शोध व याचा भाव
त कालीन मानवी जीवना या जडणघडणी या ीन े अ यंत मह वाच े ठरले.
५.४.४ व े :
नवा मय ुगात त कालीन मानवान े झाडा या सालीपा सून बनिवल े या व ाबरोबरच
कातडीपास ून बनिवल ेली व े प रधान कर यास स ु वात क ेली. याही प ुढे जावून मानवान े
कापसापास ून व े बनिव यास स ु वात क न अशी व े प रधान कर यास स ु वात
केली. हणज ेच त कालीन माणसा या अ ंगावर कपड े िदसू लागल े हा बदल मानवा या या
कालख ंडातील गती या ीन े प रणामकारक ठरला .
५.४.५ कला कौश य :
नवा मय ुगात त कालीन मानव कला कौश यात पार ंगत झाला होता . त कालीन मानवान े
या कालख ंडात ग ुहा, िभंती व माती या भा ंड्यांवर तस ेच मानवी द ेहावर व ेगवेग या र ंगाने
िच र ंगािव यास स ुरवात क ेली होती . यातूनच प ुढे िच िलपीचा शोध लाग यान े मानवाला
या सव च े ात गती करण े श य झाल े. munotes.in
Page 44
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
44 ५.४.६ धािम क क पना :
नवा मय ुगा या उ राधा त धािम क क पना ंचा उदय झाला होता . आरंभी मा नवाला न ैसिग क
श ची भीती वाटत होती . हणुनच या श ना आपल ेसे कर यासाठी त कालीन मानवान े
िनसग श ची भ कर यास स ु वात क ेली होती . याच कालख ंडात मानवान े
अ नीद ेवतेची व स ुया देवतेची पूजा कर यास स ु वात क ेली.
५.४.७ नवा मय ुगाचे अवश ेष सापडल ेली िठ काणे :
उ र भारतातील झ ेलम या खो यात य ेथे मानवी नवा मय ुगाचे अवश ेष सापडल े आहेत.
तसेच दि ण भारतातील कना टकातील उटन ूर, िपकळीहाळ , मा क , संगन, टे कल कोटा ,
ह लूर, नरिसप ुर, पै यप ली , तर आ ं म य े िगरी , नागाज ु न, क डा य ेथे नवा मय ुगाचे
अवशेष िमळाले आहेत. पूव भारतात ओ रसा , िबहार व आसाम य ेथे नवा मय ुगाचे अवश ेष
िमळाल े आहेत. तसेच उ र द ेशात व महारा ात घास ून गुळगुळीत क ेलेली व टोकदार
नवा मय ुगीन ह यार े िमळाली आह ेत.
५.४.८ मृतांची िव ह ेवाट व अ ंध े बाबतच े िवचार :
नवा मय ुगात मानवान े मृत य िजव ंत होव ूनये हण ुन मृत य ला थड यात प ुर यास
सु वात क ेली. यामध ूनच या य ुगात म ृता या प ूजेची स ुरवात झाली . नवा मय ुगातील
लोकांचा जाद ूटोणा व भ ूत िपशाच या गो वरील िव ास वाढत ग ेला.
५.५ ता पाषाणय ुगीन स ं कृती
या कालख ंडात मानवान े तांबे व दगड या दो ह चाही वापर ह यार े व उपकरण े
बनिव यासाठी क ेला तो कालख ंड हणज े 'ता पाषाण य ुग' होय. अ मय ुगानंतरची मानवाची
गत अव था हणज े ता पाषाण य ुग होय . नवा मय ुगानंतर ता पाषाण य ुगाचा ार ंभ झाला
होता. ता पाषाण य ुग हणज े मानवा या भट या जीव नाची अ ंितम पायरी होय . भारतात
ता पाषाणय ुगीन स ं कृतीचा शोध १९२२ म ये पंजाब व िस ंधमधील उ खननाम ुळे लागला .
िसंदू नदी या खो यात उदयास आल े या या स ं कृतीस िस ंधू सं कृती हण ुन ओळख यात
येवू लागल े. िसंधू सं कृती ही ता पाषाणय ुगातील अ य ु म स ं कृती आह े. उ खननात
सापडल े या व त ूं या आधार े ता पाषाण य ुगीन स ं कृतीचे काही तर मानल े जातात .
हड पाप ूव , हड पाकालीन व हड पो र अस े हे तर आह ेत.
५.५.१ शेती :
ता पाषाणय ुगीन स ं कृती या लोका ंचा म ुख यवसाय श ेती होता . महारा ात नम दे या
काठी ना वाडाटोळी य ेथे िनरिनरा या धा याच े अवश ेष सापडल े आह ेत. याव नच या
कालख ंडातील समाजाला गह , तांदूळ, बाजरी , मसूर, उडीद या धा य उ पादनाच े ान होत े
तसेच हे लोक या धा य -कडधा या ंचा वापार आप या आहारात करत होत े असे उपल ध
पुरा यां या मािहती या आधार े प झाल े आहे.
munotes.in
Page 45
"पूवा मयुग ,म या मयुग ,नवा मय ुग व
ता पाषाण य ुगीन स ं कृती."
45 ५.५.२ आहार :
ता पाषाणय ुगातील लोक शाकाहारी व मा ंसाहारी होत े. िबहार व पाि म ब ंगाल या द ेशात
केले या उ खननात मास े पकड याच े गळ िमळाल े आहेत याव न ह े लोक मा ंसाहारी होत े
हे िस होत े. महारा ातील नम दे या सापडल े या धा य व कडधा या या अवश ेषांव न ह े
लोक शाकाहारी होत ह े िस द होत े.
५.५.३ यापार :
ता पाषाणय ुगात यापार वाढला होता . यामुळेच धात ूकामात ावी य िमळिवल े यांचा एक
वग िनमा ण झाला होता . तांबट अ नो पादना या कामात सहभागी न होता , आप या
धातुिव ेतत ावी य िमळव ू लागल े होते. तांबे शु क न सा यात ओतण े ही ि या सोपी
नस यान े ही एक त ं शाखाच िनमा ण झाली व काला ंतराने अशा त ता ंबटांचे संघ अथवा
े या िनमा ण झा या . त कालीन समाजाला अशा त ं ांकरता धा यो पादन कराव े लागे.
एवढेच न ह े, तर या द ेशातून क चे तांबे आणून या ता ंबटांना िविवध व त ू बनिव यासाठी
ावयाच े, या द ेशांतील लोका ंनाही ता ं या या बदली धा य ाव े लाग े. यामुळे
धा यो पादन वाढवाव े लागल े.
५.५.४ घरे :
िनवा यासाठी आव यक असणा या घरा ं या िनिम तीबाबत ता पाषाण य ुगात गती झा ली
होती. क या व उ हात वाळिवल े या िवटा ंचा उपयोग ता पाषाण य ुगात घरबा ंधणीसाठी
केला जात होता . अशा घरा ंचे अवश ेष इनामगाव व दायमाबाद य ेथे उ खननात सापडल े
आहेत. इनामगाव य ेथे गोलाकार खड ्डयांची, तसेच चार िक ंवा पाच खो या ंची िक ंवा लहान
आयताकार व चौकोनी घर े िमळाली आह ेत. या यित र क ुंभार व ता ंबट या ं या व या ा
वतं हो या . या सव मािहतीव न अस े प होत े क ता पाषाणय ुगातील घरा ंचे व प ह े
िनयोिजत , सु यवि थत व स ू ब होत े.
५.५.५ थळे:
म य द ेशातील नम दा नदी या काठावर ता पाषाण युगीन थळ े सापडली आह ेत. तसेच
कना टकातील ट े कलकोट य ेथे ता पाषाण युगीन स ं कृतीचे थळ सापडल े आह े.
मोह जोदडो व हड पा या ं यित र िस ंधम य े कोटिदजी , राज थानात कािलब ंगा,
गुजरातम य े लोथल व प ंजाबम य े पड ही या स ं कृत ची मह वप ूण थळ े ठरली आह ेत.
िसंधू सं कृित यित र भारतात म य द ेश, गुजरात , महारा , कना टक, उ र द ेश,
पंजाब व का मीर एवढ ्या िव त ृत देशात ता पाषाण स ं कृती या लोका ंनी व ती के याचा
पुरावा ग े या प ंचवीस वषा त उपल ध झाला आह े.
५.५.६ ह यार े, भांडी व अल ंकार :
ता पाषाण युगीन स ं कृतीतील लोका ंनी आपली ह यार े तांबे व दगडापास ून बनिव याच े
उ खननातील प ुरा यान े प झाल े आहे. तांबे व दगडापास ून कु हाडी व िछ नी बनिव या .
या कालख ंडातील मानवान े मातीची भा ंडी लाल व का या मातीन े बनिवली होती . ही भा ंडी munotes.in
Page 46
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
46 चाका या मदतीन े त कालीन काळात क ुंभारान े बनिवला होती . या कालख ंडात ता ं याचे
अलंकार बनव यात आल े होते. या सव व त ू बनिव याम य े कुंभार व ता ंबट लोका ंची
भूिमका मह वाची होती .
५.५.६ इतर मािहती :
उ खननात सापडल े या स ूत व टक या ं या प ुरा यांव न ता पाषाणय ुगीन स ं कृतीतील
लोकांना सूत काढ याच े व कापड िवण याच े ान होत े असे प झाल े आहे. उ खननात
सापडल े या व ेगवेग या मात ृदेवते या व व ृषभा या म ूत ंव न ह े लोक म ूित पूजक होत े असे
प होत े. तसेच हे लोक आप या जीवनात धािम क गो ीना मह व द ेत होत े असे ल ात
येत. ता पाषाण य ुगीन स ं कृतीतील म ृतांची िव ह ेवाट ही आप या घरा या आवारात दफन
फ तीन े करत होत े. तसेच मृतासोबत मातीची व ता ं याची भा ंडी ठेवत होत े. याव न
मृतावरील सं काराची मािहती उपल ध होत े.
५.६ सारांश
पूवा मयुगीन स ं कृती ही अ मय ुगातील पिहली स ं कृती. या स ं कृती या कालख ंडात
मानवान े ितक ुल हवामान असताना स ु दा भट या प तीन े आपल े जीवन यिथत क ेले.
गरज ल ात घ ेवून उपजीिवक ेची साधन े ा कर यासाठी व वतः या स ंर णासाठी दगडी
ह यारा ंची िनिम ती केली. उपजीिवज ेसाठी ा या ंची िशकार व क ंदमुळे िमळिव यास स ुरवात
केली. मा या कालख ंडातील मानवी जीवन ह े अ य ंत खडतर व क द होत े.
म या मय ुगीन स ं कृती या कालख ंडात हवामानात वार ंवार बदल होव ूनही मानवान े एक
पाऊल प ुढे टाकत ि थतीर जीवनाची स ुरवात क ेली. नैसिग क र या धा याची कापणी
वपशुपालन क लागला . एकसंघ दगडापास ून ह यार े बनवून लागला . ह ी, ग डा व रानटी
बैल या ं या सािन यात राह न या ंचा वापर आप या उपयोिगत ेसाठी क लागला .
नवा मय ुगीन स ं कृतीत मानवान े आप या भट या जीवनाचा याग क न ि थर जीवनाची
सुरवात क ेली. ह यारा ंम ये बदल करत आध ुिनक ह या रे बनिवली चाक व अ नीचा शोध
लावून न या य ुगाची स ुरवात क ेली. झाडा या सालीपास ून व स ुतापास ून बनिवल ेले सुती
कपडे वापर यास स ुरवात क ेली. गुहा व िभ ंतीवर आपल े कला -कौश य िचतारल े, आप या
धािम क क पना िवकसीत क े या. मृतांची िव ह ेवाट व अ ंध ा या बाबत या भा वना कट
के या. ता पाषाणय ुगीन स ं कृती या कालख ंडात मानवान े शेती हा आपला म ुख यवसाय
बनिवला . आहाराम य े शाकाहार व मा ंसाहार अशी िविवधता आणली . तांबे यापार सम ृ
बनिवला . घरे प या िवटा ंनी बनिव यास स ुरवात क ेली. ह यार े, भांडी व अल ंकाराम य े
िविवध ता आणली व आप या जीवान णालीम य े आ ध ुिनकता आणली . या सम
मािहतीत ून आपणा ंस त कालीन मानवा या जीवन इितहासाची मािहती उपल ध होत .
५.७
१. पूवा मयुगीन स ं कृतीची मािहती थोड यात प करा ?
२. म या मय ुगीन स ं कृती या वाटचालीवर भा य करा ? munotes.in
Page 47
"पूवा मयुग ,म या मयुग ,नवा मय ुग व
ता पाषाण य ुगीन स ं कृती."
47 ३. नवा मय ुगीन सं कृतीची मािहती अच ूक प तीन े मांडा ?
४. ता पाषाणय ुगीन स ं कृतीवर सिव तर मािहती िलहा ?
५.८ संदभ
१. भारतीय प ुरात व िव ा - डॉ.शा.भा. देव.
२. व तुसं हालय शा - पुरात व िव ा, पुरािभल ेख व ंथालय शा - ा. भा करराव
थोरात .
३. पुरािभल ेखिव ा - शोभना गोखल े.
४. भारतीय प ुरात व िव ा - सौ. िश पा क ुलकण .
५. ाचीन भारताचा सामािजक , आिथ क व स ं कृितक इितहास - ा. गजानन िभड े.
६. ाचीन भारताचा इितहास - डॉ.अिनल कठार े
munotes.in
Page 48
48 ६
िसंधू सं कृती उदय व िव तार
घटक रचना
६.० उि ्ये
६.१ तावना
६.२ पा भूमी
६.२.१ िसंधू सं कृतीचा शोध
६.२.२ नामकरण
६.३ िसंधू सं कृतीचा उदय
६.३ .१ िवदेशी उ प ी िवषयक मत
६.३.१.१ िसंधू सं कृती या िवदेशी उ प ी िवषयक मताच े खंडन
६.३.२ थानीय उ प ी िवषयी मत
६.३.२ थानीय उ प ी िवषयी मत
६.३.२.१ बलुची मत वाह
६.३.२.२ सोथी सां कृती मत वाह
६.३.२.३ िवड सं कृती मत वाह
६.३.२.४ आय मत वाह
६.४ िसंधू सं कृती या िवकास
६.५ िसंधू सं कृतीचा िव तार
६.६ सारांश
६.७
६.८ संदभ
६.० उि ्ये
१. िव ा या ना िसंधू सं कृती या उदया ची पा भूमी अवगत क न देणे.
२. िसंधू सं कृती या नागरी जीवनाचा प रचय क न घेणे.
३. िसंधू कालीन तं ानाची ओळख क न घेणे.
४. िसंधू सं कृती या पतनाची कारण े जाणून घेणे. munotes.in
Page 49
िसंधू सं कृती उदय व िव तार
49 ५. हड पा कालीन धािम क व आिथ क िवकासाचा अ यास करणे.
६.१ तावना
भारतीय इितहासातील एक मह वाच े पव १९२२ म ये राखाल दास बॅनज व दयाराम
सहानी यां या य नात ून उ खिनत पुरात वीय थळा ं या पाने जगासमोर आले. भारतीय
इितहासात ाचीन सं कृती हणून वैिदक सं कृतीला मा यता िमळाली होती. मा िसंधू
सं कृतीतील हड पा व मोह -जो-दडो शहरांचे उ खनन झाले यामुळे हा समाज िवरघळ ून
गेला. आय सं कृतीपे ा संप न नागर समाज िवकिसत असल ेली सं कृती जगासमोर आली
व भारतीय इितहासातील मह वाच े पान उघड या गेले. या सं कृतीतील नगर िनयोजन ,
सामािजक जीवन , आिथ क ि थती , यांचा िवचार केला असता हड पा लोक आया पे ा उ च
दजा चे होते हे प होते.
हड पा सं कृतीतील भ य नगर रचना, यापार या बाब चा िवचार केला असता सुमे रयन,
इिजि शयन , बॅिबलोन , मोसोपोट ेिमया ा जगातील ाचीन सं कृती या तोलामोलाची
सं कृती भारतात नांदत होती. या सं कृतीतील लोकांनी सव च े ांम ये भरीव गती
साधली होती. याचे अनेक पुरावे उ खनना तुन हाती आली आहेत.
६.२ पा भूमी
िसंधू सं कृतीचा शोध लागेपय त भारतीय समाजाची वाटचाल नवा मय ुग ते वैिदक
कालख ंड या काळातील कशी होती, यािवषयी ठोस पुरावे नस या मुळे इितहासका र
नवा मय ुग व वैिदक काळ यांना जोडणारी स ं कृती हण ून ता पाषाणय ुगीन व ता य ुगीन
सं कृतीचे उ ल ेख करतात , मा यािवषयी िस ंधुसं कृती शोधापूव सबळ पुरावे नाहीत.
ता युगीन स यत े या िवकासाचा िवचार केला असता ता पाषाण युगापास ूनचे पुरावे िसंधू
सं कृती या िव ता रत देशात िमळाल े आहेत. पंजाबातील रोपड पासून पि मेत
बलुिच ता नातील सु कागेडोर पय त या िव तीण देशात सुमारे ६० व दि ण ेस पि म
िकना या लगत सुमारे ४० लहान -मोठे थळे िसंधू पूव कालीन अथा त ता पाषाणय ुगीन
िमळाली आहेत. आज िमतीस िसंधू कािलन सुमारे २००० थळा ंचा शोध लागला असून
यातील सुमारे १५०० थळे भारतात तर ५०० थळे पािक तानात आहे.
६.२.१ िसंधू सं कृतीचा शोध
सर जॉन माश ल यां या नेतृ वाखाली १९२२ साली हड पा आिण मोह जोदडो शहराच े
उ खनन सु हो याप ूव भारतात मण करणा या अनेक ि िटश वा यनी व अिधका या ंनी
िसंधू सं कृतीतील थळा ं या न दी क न ठेव या आहेत या पुढील माण े.
१) चा स मेसन (इ.स.१८२६ )
चाल स मेसन हा ि िटश वासी हड पा येथील अवशे यांचे वण न या या १८४२ साली
कािशत झाले या 'नरेटी ही ऑफ जन ज' (Narative of Journeys ) ा लेखात याने
इ.स.१८२६ साली हड पा या थळाला भेट िद या ची न द केली आहे. हड पा येथील भेटी
म ये तेथील िढगा याखाली एखा ा राजवाड ्याचे अवशेष असाव ेत असे तो हणतो . munotes.in
Page 50
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
50 २) अले झांडर ब स (इ.स.१८३१ )
इ.स. १८३१ म ये ब स पंजाबच े महाराज रणजीत िसंह यां या भेटीसाठी जात असता ंना
याचे नजर हड पा येिथल िढगा यावर पडली , यावेळी या िठकाणी एखा ा जु या
िक याच े अवशेष असाव ेत असे अनुमान ब स यांनी काढल े होते.
३) बट न बंधू (इ.स.१८५६ )
इ.स १८५६ म ये कराची लाहोर लोहमागा चे काम कर यासाठी जे स बट न व िव यम बट न
या दोन अिभय ंता बंधने जवळ या टेकड्या मधून िवटा घे याचा य न केला. िवटांसाठी
केले या खोदकामात यां या िनदश नास आले क येथे कुठली तरी ाचीन सं कृती नांदत
असावी या संदभा ने यांनी न द क न ठेवली आहे.
४) अले झांडर कॅिनगह ॅम (इ.स.१८५३ ,१८५६ , १८७५ )
अले झांडर कॅिनगहॅम यांनी १८५३ व १८५६ म ये हड पा येथे भेट िदली. या भेटी
दर यान तेथील िढगा याखाली कुठलीतरी ाचीन सं कृती दबलेली अस याची यांनी
श यता य केली होती. पुढे इ.स. १८७५ म ये पुरात व िवभागात स ह क हणून
काय रत असताना यांनी हड पा या व ती बाबत 'सेटलम ट इन हड पा ' हा अहवाल भारत
सरकारकड े सादर केला होता. यानुसार यांचे अनुमान हड पा येथे महा मा बु यां या
काळाशी संबंधीत इंडो-बॅ टे रयन शासका ं या काळातील एखादी मानवी व ती असावी
असा अंदाज य केला होता.
५) सर जॉन माश ल व यांचे सहकारी (इ.स.१९२० )
भारतीय पुरात व सव ण िवभागाच े मु य संचालक सर जॉन माश ल यां या नेतृ वाखाली
इ.स.१९२१ म ये दयाराम सहानी यांनी हड पा शहराचा चा शोध लावला दुस याच वष
इ.स.१९२२ म ये दयाराम सहानी व राखाल दास बॅनज यांनी मोह जोदडो शहराचा शोध
लावला . सर जॉन माश ल यांनी यािवषयी इ.स.१९२४ म ये लंडन मधून कािशत होणा या
एका सा ािहक प ा ार े या सं कृती या शोधाबाबत औपचा रक घोषणा केली. या शोधा
क रता सर जॉन माश ल यांना अ य सहका या ंचे देखील सहकाय लाभले. याम य े अन ट
मेके यांनी चाह ंदडो इ.स.१९२५ सली शोधून काढल े. ऑरेल टीन यांनी इ.स.१९२७
म ये सु कगेडोर हे थळ शोधले. िसंधू सं कृती या शोधाम ुळे भारत जगातील ाचीनतम
सं कृती या ज म थानी असणा या मोसोपट ेिमया, इिज यां या तोलामोलाचा बनला .
६.२.२ नामकरण
साधारणतः िसंधू सं कृती या संदभा त १) िसंधू सं कृती २) हड पा सं कृती ३) िसंधू-
सर वती सं कृती अशा तीन नावांचा योग केला जातो. ा तीनही नावा या चलनामाग े
उ खननात िमळाल े या अवशे या या आधार े व िव ता रत े ा या आधार े काढ यात
आलेले िन कष िदसून येतात.
munotes.in
Page 51
िसंधू सं कृती उदय व िव तार
51 १) िसंधू सं कृती :
ारंभी काळी हड पा व मोह -जो-दडो या िसंधू खो यातील थळा ं या शोधाम ुळे ही सं कृती
अप रहाय पणे िसंधू खो या पूत मया िदत आहे, असा िस ांत केला गेला. यामुळे या
सं कृतीला "िसंधू सं कृती" हणून ओळखल े जाऊ लागल े. या सं कृतीला "िसंधू सं कृती"
ही सं ा सव थम सर जॉन माश ल यांनी िद ली. यामुळे हे या स ं कृतीचे सवा त जुने व
पिहल े नामकरण ठरले.
२) हड पा सं कृती :
िसंधू खो याम य े पुढे जे हा हड पा स य पुरावे िमळायला लागल े ते हा भौगोिलक िव तार
व या ी या ीने िसंधू सं कृती ही सं ा अपुरी अस याच े िदसून आले. यामुळे या
सं कृतीचे काशात आलेले थम शहर 'हड पा ' व िमळाल ेली हड पा सा य पुरावे या
आधार े या सं कृतीसाठी "हड पा सं कृती" हे नामािभधान वापर यात आले. पुरात वीय
उ खनना या परंपरेनुसार थम उ खिनत थळा ंचे नाव वापर याचा घात असून, िसंधू
खोरे व या बाहेरील थळा ंसाठी "हड पा सं कृती" हे नाव अिधक संयुि क आहे असे
काही िव ाना ंना वाटल े. यानुसार िसंधू खो यातील या सं कृतीला "हड पा सं कृती"
संबोध यात आले.
३) िसंधू-सर वती सं कृती :
िसंधू सं कृतीचा िव तार क ेवळ िस ंधू खो या प ुरता मया िदत नस ून, या पलीकड े देखील
झाला आह े, असे काही िव ाना ंचे मत आहे. ामु याने िसंधू खो या यित र ही सं कृती
सर वती (घ गर) खो यात देखील मोठ्या माणात िव ता रत झा याच े अनेक पुरावे
उपल ध झाले आहेत. अथा त ारंिभक काळी िसंधू व ित या उपन ा ं या खो यात ही
सं कृती िव ता रत होत गेली. नंतर वैिदक सं कृतीतील मह वप ूण असल े या सर वती या
खो यात या सं कृतीचा िव तार घडून आला ामु यान े या सं कृतीची जेवढी थळे
उ खिनत कर यात आली आहेत यातील ८०% थळे सर वती नदी या खो यात आहेत.
१७% थळे सर वती व िसंधू खो या या यितरी असल े या नदीखो यात , तर केवळ
०३% थळे िसंधू खो यात आहेत. यामुळे या सं कृतीतील उ खनीत थळा ं या आधार े
या सं कृतीला 'िसंधू-सर वती सं कृती' संबोधने संयुि क आहे, असे काही िव ाना ंचे मत
आहे. मा हे नाव वरील दो ही नावां या तुलनेत फारशे चिलत नाही.
आपली गित तपसा
१) िसंधु सं कृती या शोधाची वाटचाल प करा .
२) िसंधु सं कृती या उदयाची पा भूमी प करा .
६.३ िसंधू सं कृतीचा उदय
िसंधू सं कृतीतील हड पा या शहराच े इ.स. १९२१ साली दयाराम सहानी यां या
नेतृ वाखाली उ खनन सु झाले. याच काळात इ.स. १९२२ म ये राखाल दास बॅनज
यांनी मोहंजोदाडो चे उ खनन केले. या दो ही थळा ंचे उ खनन व संशोधन सर जॉन munotes.in
Page 52
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
52 माश ल व यांचे सहका या ंनी केले. पुढे िसंधू खो यातील अनेक थळा ंची उ खनने झाली व
भारतीय ाचीन सं कृती जगासमोर आली . िसंधू खोरे हे या ता य ुगीन सं कृतीचे आगार
अस याम ुळे या सं कृतीला "िसंधू सं कृती" संबोध यात आले. पुढे झाले या उ खनना तून
या सं कृतीचे अवशेष िसंधू खो या या बाहेर आलमगीर पूर पय त िव तीण व पात
उपल ध झाली आहेत. या िव तीण देशात िवकिसत झाले या सं कृतीचा उदय कशा
कार े झाला असावा या अनुषंगाने अनेक िव ाना ंनी आपली मते न दवली आहेत.
ामु यान े िसंधू सं कृती या उदया संदभा ने िव ाना ंम ये एकमत नाही. िसंधू सं कृती या
उदया संदभा त दोन कारची मते चिलत आहेत.
१) िवदेशी उ प ी िवषयक मत
२) थानीय उ प ी िवषयी मत.
िसंधू सं कृती संदभा ने संशोधन करणा या आिण प ुरात वीय सव ण करणा या िव ाना ं या
मते िसंधू सं कृतीची उ प ी िवदेशी अथा त सुमे रयन सं कृती या भावातून झाली आहे.
तर काही िव ाना ं या मते िसंधू सं कृती ही मूळ भारतीय सं कृती आहे. या अनुषंगाने चचा
पुढील माण े करता येईल.
६.३.१ िवदेशी उ प ी िवषयक मत :
िसंधू सं कृती ही िवदेशी अथा त सुमे रयन सं कृती या भावात ून उदयास आली आहे. या
मताचा पुर कार सर जॉन माश ल, मािट मर ि हलर, ेमर, गाड न चाई ड , िलओनाद वुली,
एच. डी. सांकिलया, डी. डी. कोसंबी इ. िव ाना ंनी केला आहे. यांनी िसंधू सं कृती या
उदयाचे ेय जगातील चार मह वप ूण ाचीन सं कृत पैक एक असल े या सुमे रयन
लोकांना िदले आहे. यां या मते िसंधू सं कृती या उदया ची पहाट मोसोपोटेिमया येथे
झाली, मग ितची िकरण े सुमे रयन स यत े या माग भारतात पोहोचली . अथा त सुमे रयन
सं कृती िसंधू सं कृती या उदयाची ेरणा आह े. सुमे रयन लोका ंनी भारतात य ेऊन
आप या वसाहती िनमा ण के या. यामुळे सुमे रयन लोका ंचा भाव या स ं कृतीवर अिधक
िदसून येतो. या आधार े वरील िव ाना ंनी िस ंधू सं कृती या उदया स ंदभा ने िवदेशी उ प ीच े
मत मांडले आहे.
सुमे रयन व हड पा सं कृतीतील सा य थळे
१) दो ही सं कृती नागर आहेत.
२) दो ही स ं कृती कां य तथा ता पाषाण उपकरणाचा उपयोग करणा या हो या .
३) दो ही स ं कृतीतील इमारती क या आिण प या िवटा ंनी बांधले या आह ेत.
४) दो ही सं कृतीतील लोक मातीची भांडी बनिव याक रता चाकाचा उपयोग करीत
असत .
५) दो ही सं कृतीची िविश िलपी िवकिसत होती.
या सा य थळा ं या आधार े िसंधू सं कृती या िनमा ते सुमे रयन लोक होते असा िन कष
काढ यात आला आहे. munotes.in
Page 53
िसंधू सं कृती उदय व िव तार
53 ६.३.१.१ िसंधू सं कृती या िवदेशी उ प ी िवषयक मताच े खंडन
िसंधू सं कृती या िवद ेशी उ प ी िवषयक मताच े खंडन काही प ुरात व वे यांनी केले आहे, ते
पुढील माण े..
१) िसंधू आिण मोसेपोटेिमयन सं कृतीचा भाग असल ेली सुमे रयन सं कृती या दो ही
सं कृती नागरी सं कृती अस या तरी सुमे रयन नगरांपे ा हड पा सं कृतीतील
नगरांची रचना सुिनयोिजत आहे.
२) सुमे रयन नगरांमधील र ते वळणदार आहे, तर िसंधू सं कृतीतील र ते ंद,
एकमेकांना छेदून जाणारे आहेत.
३) िसंधू नगरा ंम ये र या या दो ही बाजूला जल िन कासणासाठी भूिमगत गटारे आहेत.
सुमे रयन नगरांम ये व छत ेची व सांडपा याची यव था िनयोिजत नाही.
४) िवदेशी भावाच े मत या म ु ा व माती या भा ंड्यांव न काढल े गेले आहे, याचा
िचिक सक िवचार क ेला असता हड पा नगरा ंम ये िमळाल ेले मृदभांड, धातूची
उपकरण े, मु या यां या अल ंकृतीकत ेत व आकारा ंम ये मोठ्या माणात तफावत आह े.
५) लीपी संदभा त दो हीचा स ं कृतीम ये िलपी चिलत होती . मा िस ंधू िलपीची क ेवळ
५३७ िच ह ा झाल े आहेत. या तुलनेत सुमे रयन स यत ेची िकला रे िलपीची ९००
िच हा रे उपल ध आह ेत.
वरील त वांचा िवचार केला असता िसंधु स यता सुमे रयन भावात ून उदयाला आली होती
असे मानण े यथोिचत होणार नाही.
आपली गित तपसा
१) िसंधु सं कृती या िवदेशी उ प ी िवषयक मताची चचा करा.
६.३.२ थानीय उ प ी िवषयी मत
इितहासकारा ंचा एक मोठा वग िसंधू सं कृती या उद याचे ेय भारतीय उपमहा ी पातील
हड पा प ूव थानीय स ं कृती या लोका ंना देतात. यां या मत े िसंधू सं कृती कुठ या ही
िवदेशी सं कृती या भावात ून उदयास आली नस ून ती थािनक सं कृती या िवकासात ून
उ प न झाली आह े. या थािनक मताच े वग करण चार मत वा हाम ये केले जाते.
१) बलुची मत वाह
२) सोथी मत वाह
३) िवड मत वाह
४) आय मत वाह
या चार मह वा या मत वाह पैक पिह या दोन वाहा ंवर बह तांश िव ाना ंचा भर अस याच े
िदसून येते.
munotes.in
Page 54
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
54 ६.३.२.१ बलुची मत वाह
पािक तान या बलुिच थान ांतातील चार ामस ं कृतीम ये कु ली नाल सं कृती, झोब/
जॉब सं कृती, अमरी नाल सं कृती व वेटा सं कृती यांना बलुची सं कृती हणून संबोधल े
जाते. ामु यान े बलुिच थान ांतांम ये िवकिसत झाले या ाम सं कृतीतील लोकांनी
िसंधू सं कृती िनमा ण केली आहे. या मताच े ितपादन वॉ टर फेअर सिव स, टुअट
िप गट , जॉज एफ डे स, रोिमला थापर इ. िव ाना ंनी केले आहे.
बलुची सं कृती या अंतग त कु ली नाल सं कृती, झोब/ जॉब सं कृती, अमरी नाल
सं कृती व वेटा सं कृती ा चार ाम सं कृतीचा होत असून या चारही ामस ं कृती
पािक तानातील बलुिच तान ांतात िवकिसत झाले या अस याम ुळे यांना बलूची
सं कृती हणून संबोधल े जाते या सं कृत चा िसंधू सं कृती या उदया म ये मोठा वाटा
आहे, असे काही िव ाना ंचे मत आहे.
१) कु ली सं कृती (लाल रंगाचे िचि त मृदभांड सं कृती)
कु ली सं कृती ही पािक तानातील बल ुिच तान ा ंतातील कोलवा िज ामधील क ुंडली
या पुरात वीय थ ळी िमळाल े या अवश ेषांव न या स ं थेला कु ली सं कृती संबोध यात
आले आह े. या स ं कृतीचा शोध आर. एल. टाईन यांनी लावला . मेही हे देखील या
सं कृतीचे एक मह वाच े पुरात वीय थळ आहे. कु ली सं कृतीत दोन कारच े मृदभांड
िमळाली आहेत. एक वतं कु ली परंपरेचे मृदभांड व दुसरे िसंधू स यतेतील मृदभांड व
िद ली सं कृती या िम णात ून तयार झालेली मृदभांड, कु ली या पुरात वीय थळी ा
झाले आहेत. या यित र कु ली सं कृतीत उ खननात शवपेटी आिण अि थकलश
देखील ा झाले आहेत. याचबरोबर तां याचा आरसा , मातीची भांडी व मु या ा
झा या आहेत. या सं कृतीतील त रय आिण बेलनाकार यु मातीची भांडी
िसंधुसं कृती या भांड्यांशी साध य साधणार े अस याम ुळे या सं कृतीतील लोकांनी
िसंधूनगरे बसिवली असा िस ांत केला गेला आहे.
२) झोब िकंवा जॉब सं कृती
उ र अरब तानातील जोब नदी या खो यात झोब िकंवा जॉब सं कृतीचे अवशेष ा झाले
आहेत. या सं कृती मधील मुख पुरात वीय थळ राणा घुंडई, मुगल घुंडई, पोरीआनो
घुंडई सु जंगल, डाबरकोट आिण कौदानी इ. आहेत. जॉब सं कृतीतील मृदभांड लाल रंगाचे
आहेत, यावर का या रंगाने िच ण कर यात आले आहे.
जॉब स यतेतील राना ग ुंडई या पुरात वीय थळा ंचे उ खनन स ूय ि गेिडयर रॉस या ं या
नेतृ वाखाली कर यात आल े. या उ खननात ा अवश ेषांचे टुअट िप गट यांनी पाच
सां कृितक काळाम य े िवभाजन केले आहे. टुअट िप गट यांनी मृदभांड्यांचा आकार , रंग,
िच ण प ती यां या आधार े पाच कालख ंडाम य े जॉब सं कृतीचे िवभाजन केले आहे, ते
पुढील माण े.
munotes.in
Page 55
िसंधू सं कृती उदय व िव तार
55 १) थम चरण (अनल ंकृत मृदभांड) :
जॉब सं कृती या थम चरणात साधे अलंकार िवरिहत मृदभांड िमळाली आहेत. यांची
िनिम ती चाकाचा वापर न करता केली गेली आहे. या यित र या काळातील ि लंटची लघु
पाषाण उपकरण े, हड्डी पासून तयार केले या सुया, गधे आिण शे या-म ढ्यां या हड्या,
तथा खेचराचे दात उ लेखनीय आहेत.
२) ि तीय चरण :
जॉब सं कृती या दुस या चरणाम य े लाल रंगाची मातीची भांडी िमळाली आहेत. यावर
का या रंगाने िच े काढ यात आली आहेत. मृदभांड्यांम ये या काळातील मुख मृदभांड
हणून ा झाले या माती या कटो या मह वा या आहेत. पुरात व वेते या काळातील
पा ांवर इराणी भाव अस याच े मानतात . या काळातील घरां या पायाभरणीम य े दगडांचा
वापर केला जात होता.
३) तृतीय चरण :
जॉब सं कृतीचे ितसर े चरण हे दीघ कालीन असून या कालख ंडातील पा ांचे तळ लाल
रंगाचे आहे. यावर लाल रंगाचे िच ण कर यात आले आहे. या कालख ंडातील सूरई हे
मुख पा आहे. या कालख ंडात िवकिसत घरांचे अवशेष ा झाली आहेत.
४) चतुथ चरण :
जॉब स ं कृतीचे चौथे चरण हे िवकिसत चरण आहे. पुरात व वेते या कालख ंडाला
उ रकालीन हड पा स ं कृतीशी जोडतात या कालख ंडातील मृदभांड धूसर (भु या) रंगाचे
आहेत, यावर काळा र ंगाने िच बनिव यात आली आह ेत. मृदभांड्यांना िचि त
कर यासाठी व ेलबु ी या िडझाइनचा वापर कर यात आला आह े. या काळातील पा
मोठ्या आका रायची आहेत.
५) पंचम चरण :
जॉब स ं कृतीतील पाच या चरणाचा स ंबंध उ रकालीन हड पा स ं कृतीशी जोडला जातो .
या का लखंडातील म ृदभांड व ेगवेग या भूिमतीय आक ृ याने सजिवल ेली आह ेत.
मृदभांड्यांना िचि त कर यासाठी कापडाच े ठसे व ग हा या ओ ं याचे ठसे यांचा उपयोग
केला जात होता.
जॉब स ं कृती या अ य मह वा या प ुरव या ंम ये ि या ं या मृणमू या ा झा या आह ेत
दगडी िल ंग आिण योनी या आक ृ या ा झाल े आह ेत. याचबरोबर लघ ु पाषाण
उपकरणा ंम ये बाणा ंची टोक े, सेलखडीची याल े, हाडाच े आिण दगडाची मनी , हाता या
बांगड्या इ. उ लेखनीय व त ू ा झा या आहेत. या स ं कृतीतील लोक सा ंगोरा
प ती या श ेवाधानाचा उपयोग करीत अ सत. या प तीम य े शेव जाळ यान ंतर िनवडक
हाडांना एका मृदभांड्याम य े ठेवून ते मृदभांड पुरले जात असे.
munotes.in
Page 56
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
56 ३) अमरी नाल सं कृती
अमरी नाल संग सं कृतचे अवशेष दि ण बलूिच ता ना पासून िसंधू खो या पय त ा
होतात. या सं कृतीचे वैिश ्य हणज े धूसर (भु या) रंगाची मृदभांड. अमरी पुरात वीय
थळाचा शोध एन. जी. मुजुमदार यांनी लावला आहे. यानंतर या थळाच े िव तृत
उ खनन जे. एम. कजाल यांनी केले आहे. कजाल यांनी या सं कृतीचे पाच कालख ंड
काशात आणल े आहेत. यातील दोन आ िसंधू सं कृतीशी संबंिधत आहेत. उव रत तीन
तरांचा संबंध िसंधू सं कृतीशी आहे. अम र नाल सं कृतीचा थम कालख ंड भांड्यां या
आकाराव न व अलंकरणा व न चार िवभागात िवभागला गेला आहे. धूसर मृदभांड
सं कृतीम य े नाल हेदेखील एक मह वाच े पुरात वीय थळ आहे. नाल हे पुरात वीय थळ
पि म बलुिच ता नातील कलात िज ात असून या थळाच े उ खनन एच. हर ी स यांनी
केले आहे. हरि स यांनी नाल स यत े या समाधी थळाच े उ खनन केले आहे. या
उ खनना त यांना धुसर (भु या) रंगाचे आिण गुलाबी रंगाचे मृदभांड ा झाली आहेत.
यावर िविवध प तीन े अलंकरण कर या त आले आहे. या पुरात वीय थळावर ा कटोर े
िचि त बेलन आकारा ची आहेत. याचबरोबर िविवध आकाराच े मणी, तां याचे मु ा आिण
उपकरण े ा झाले आहेत.
४) वेटा सं कृती (टोगाऊ स ं कृती)
वेटा सं कृतीचे ा मृदभांड धूसर लाल रंगाचे (गुलाबी आिण सफेद रंग िमि त ) आहेत.
या मृदभांड्यांना अलंकृत कर यासाठी वेगवेग या भूिमतीय आकृ यांचा वापर कर यात
आला आहे. या परंपरेतील सव मृदभांड चाकावर िनमा ण कर यात आलेली आहेत,
याम य े कटोर े, था या , जमादा नी इ. मृदभांड उ लेखनीय आहेत. वेटा सं कृतीत गुल
मोह म द दंब, सादात , िफराक दंब आिण एिडश शहर या पुरात वीय थळा ंचा समाव ेश
होतो. या सं कृतीतील मृदभांड वेटा े ा या आसपास या देशातून व िमस बैि स द
कादी पासून िसंधू नदी या म ैदानी द ेशापय त िमळाली आह ेत. मा या स यतेतील िमस
काद यांनी शोधल े या मृदभांड्यांचे वेगळी व ैिश ्ये ि द स ून येतात. या मृदभांड्यां या
वेगळेपणाम ुळे या स यत ेस िमस काद यांनी शोधल ेली पुरावशे यासाठी "टोगाऊ मृदभांड"
ही सं ा वापरली जाते. टोगाऊ या पुरात वीय थळी सव थम ही मृदभांड ा झा याम ुळे
यांना "टोगाऊ सं कृती" देखील संबोध यात येते.
६.३.२.२ सोथी सां कृती मत वाह
राज थान मधील िबकान ेर िज ातील सोथी नामक प ुरात वीय थ ळी सव थम ा
अवशेषां या आधार े या स ं कृतीला सोथी ह े नाव द े यात आल े आहे. या पुरात वीय थळी
आ हड पाकालीन मृदभांड ा झाले आहेत. ऑि चन , अ वाल , अमलान ंद घोष, सोथी
अ यासक सं कृतीला िसंधू सं कृतीची ारंिभक सं कृती संबोधतात .
िस पुरात व वेते अमलान ंद घोष, रेमंड ऑि चन व िबजेट ऑि चन , धम पाल अ वाल इ.
िव ान राज थान या िबकान ेर आिण गंगानगर िज ा तील सोथी सं कृतीपास ून हड पा
सं कृती िवकिसत झा याच े मत मांडतात . munotes.in
Page 57
िसंधू सं कृती उदय व िव तार
57 अमलान ंद घोष यांनी इ.स. १९५३ म ये राज थानमधील िबकान ेर व गंगानगर िज ा या
आसपास या देशात तथा कालांतराने लु झाले या सर वती नदी या पा ात आिण
उ र राज थान मधील अ य पुरात वीय थळी ा अवशेषांम ये सोथी सं कृतीचे अवशेष
शोधून काढल े आहेत.
कालांतराने हड पा सं कृतीतील उ खिनत शहर कालीब ंगा ा राज थान मधील गंगानगर
िज ा तील िस पुरात वीय थळाव न देखील सोथी सं कृतीतील मृदभांड ा
झाली आहेत. यामुळे काही िव ान या सा येतेला " ारंिभक कालीब ंगा सं कृती" हणून
संबोधतात . अमलान ंद घोष यांनी हड पाकालीन मृदभांड आिण सोथी मृदभांड्यातील
सा य थळा ं या आधार े सोथी सं कृती या िवकासात ून हड पा सं कृती उदयास आली,
असा िन कष मांडला आहे.
डी. पी. अ वाल आिण ऑि चन दांप य यांनी देखील याच प तीन े आपल े मत मांडले
आहे. यां याम य े सोथी सं कृती हीच हड पा सं कृतीची ारंिभक सं कृती आहे. डी. पी.
अ वाल यां या मते, "हड पा स यता ामीण सोथी स यत ेचे नागरी व प आहे."
६.३.२.३ िवड सं कृती मत वाह
िसंधू सं कृती या उ खननात ून िविभ न वंशाचे सांगाडे ा झाले आहेत. याम य े ोटो-
अ ोलईड (ककेशीयन ), भूम यसागरीय , मंगोिलयन तथा अ पाइन या चार मुख
जात ची सांगाडे िमळाले आहेत. यामधील मोहनजोदारो या उ खननातील पुरा यां या
आधार े येथे भूम यसागरीय जात ची लोक अिधक राहत होते, असे िनदश नास आले आहे.
यामुळे बह तांशी िव ाना ं या मते िसंधू सं कृतीचे उ ात े भूम यसागरीय वंशाचे लोक
आहेत. हणज े िवड लोक आहेत.
या मताच े समथ न राखाल दास बॅनज यांनी केले आहे. यां यामत े, "हड पा सं कृतीचे
जनक िवड लोक आहेत." यां या या मताच े समथ न हेरोस,हाल इ. िव ाना ंनी देखील केले
आहे. बलुिच थाना तील ाह ई जाती ची भाषा िवड आहे. याचबरोबर दि ण भारतात
िमळणार े मृदभांड, आभूषणे िसंधू सं कृतीशी सा य साधतात . या आधार े िसंधू सं कृती या
उ प ी चे ेय िवड वंशीय लोकांना िदले आहे.
या मताच े समथ न करणार े सूिनल कुमार चटज यांनी भाषा िव ाना या आधार े ऋ वेद
ंथात या दास/दसू लोकांचा उ लेख िमळतो ते िवड भाषी होते, असे िस केले आहे.
यांनीच िसंधू सं कृती िनमा ण केली आहे.
परंतु हा िन कष एकांगी आहे. िसंधू स यत े या िव ता रत भागात ाह ई भाषेची कोणतेही
अवशेष ा झाले नाही. तसेच ाह ई भाषेला िवड भाषा संबोध या सारख े कोणत ेच
मजबूत पुरावे आज िमतीस उपल ध नाहीत . यामुळे िसंधू सं कृतीचे उ ात े िवड वंशीय
लोक होते असे हणणे एकांगीपणाच े ठरेल.
munotes.in
Page 58
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
58 ६.३.२.४ आय मत वाह
‘िसंधू सं कृतीचा उदय आया या व या ि थर झा यान ंतर झाला असावा िक ंवा आय हेच
िसंधू सं कृतीचे उ ात े आह ेत.’ असा िस ा ंत ो. टी.एन. रामचं न, के. एन. शा ी ,
पुसाळकर , एस. आर. राव इ.िव ाना ंनी मांडला आहे. िसंधू सं कृतीतील लोथल , कालीब ंगा
या पुरात वीय थळी य वेिदका िमळा या आहेत. याचबरोबर मोहंजोदाडो येथून
घोड्याची मातीची मूत िमळाली आहे. तसेच लोथल येथे देखील घोड्या या तीन माती या
मु या िमळा या आहेत. याचबरोबर सु कगेदोर येथे घोड्या या अ ती ा झा या आहेत.
वैिदक सािह यात या भौितक सं कृती याचा उ लेख िमळतो या याशी िसंधू कालीन
पुरावे साध य साधतात . या आधार े वरील िव ाना ंनी िसंधू सं कृती या उदयाच े ेय वैिदक
स यतेतील आया ना िदले आहे.
परंतु बह तांशी िव ाना ंना हे मत अ वीक ृत आहे. यामागील कारण यांना आय व िसंधू
स यतेतील रीित रवाज , धािम क व आिथ क परंपरेम ये मोठ्या माणात िवरोधाभास िदसून
येतो. तो पुढील माण े..
१) वैिदक आया चे स यता ामीण तथा कृिष धान होती या तुलनेत िसंधु स यता नागरी
आिण यापारी होती. आय स यतेत प क घरे िदसून येत नाहीत , या तुलनेत िसंधू
लोक प या घरांम ये ( काही शहरांम ये तर दोन मजली तीन मजली घरांम ये) राहत
होती.
२) िसंधू सं कृतीचे लोक पाषाण व तां याचा वापर करीत होते. लोहा धातू या उपयोगाच े
पुरावे िसंधू थळाव न ा झाले नाहीत . आय हे लोहाचा वापर करीत असत ,
यामुळे लोहाशी प रिचत असणारी सं कृती ही िसंधू स यतेशी साध य साधू शकत
नाही.
३) वैिदक आय इं , व न इ. देवतांचे उपासक होते, य उपासक होत े. आय िलंगपूजा
आिण म ूत प ूजेचे िवरोधक होत े. याउलट िस ंधू सं कृतीतील लोक मात ृदेवता,
िलंगपूजा, मूत पूजा, िशव इ . देवतांचे उपासक होत े.
४) आया चा मु य पशु घोडा होता. िसंधू लोक घोड्याशी प रिचत न हत े. याचे माण
यां या मु ांवर वाघ, ह ी इ. पशूंची िच े आहेत, यात घोड्याचे िच िमळत नाही.
५) आय सं कृतीत गाय पूजनीय मानीत जाते, या िवपरीत िसंधू लोक वृषभ (बैल) पूजक
होते.
६) िसंधू स यत ेची िनि त अशी िलपी होती, या तुलनेत आय लोकांची िलपी न हती .
आया ची यांची िश ण णाली मौिखक व पाची होती.
एकूणच वरील दो ही स ं कृती या व ैिश ्यांची चचा केली असता , आय सं कृती आिण िस ंधू
सं कृती िभ न स यता आह ेत. िसंधू सं कृती या उदयाच े ेय आय स यत ेला द ेणे
एकांगीपणाच े ठरेल. वरील िववेचना या आधार े िसंधू स यत ेचा उदय थािनक स ं कृती या
िवकिसत व पात झाला हा मह वाचा िन कष काढता य ेतो.
munotes.in
Page 59
िसंधू सं कृती उदय व िव तार
59 आपली गित तपासा :
१) िसंधु सं कृती या थानीय उ प ी िवषयक िस ा ता ंची मीमा ंसा करा.
२) िसंधु सं कृती या थानीय उ प ी िवषयक मत वाहातील िवड मत वाह प करा.
६.४ िसंधू सं कृती या िवकास
कालान ु मा या आधार े िसंधू सं कृती या िवकासाचा िवचार केला असता , तीन
ट या ंम ये ही सं कृती िवकिसत झा याच े िदसून येते.
१) आ हड पा सं कृती (इ.स.पू. ३३०० ते २६०० )
हा काळ नवपाषाण काळ व िसंधू सं कृती या नागरी उ कषा चा काळ या दोहो दर यान या
सं मणा या काळाच े ितिनिध व करतो . या काळाचे मह व यामुळे आहे क , या या
आधाराने हड पा सं कृतीची पा भूमी प होते. तसेच हा काळ हड पा सं कृतीतील
थािनक सं कृतीचे मुख व उगम े े स माण समजून घे यासाठी आधार ठरतो.
या कालख ंडाम य े िसंधू सं कृतीचा े ीय िवकास दि ण -पि म अफगािन तान मधून
मुंडागाक, देह मोरासी ह ंडाई या देशात उ र बलुिच थान (पािक तान ) मधील जॉब
सं कृती यातील राणा घुंडाई, पोरीअना घुंडाई, मुगल घुंडई, डाबरकोट , वेटा सं कृतीतील
गुल मोह मद दंब, सादात , िफराक दंब, दि ण बल ुिच था नातील (पािक तान ) मधील नाल
सं कृतीतील सोर दंब, कु ली स ं कृतीमधील मेही, रोजी, मजेरा दंब, पंजाब (पािक तान )
हड पा , सरायखोल , जलीलप ुर, िसंध (पािक तान ) अमरी , कोट िदजी, मोह जोदडो ,
ह रयाणा तील बनावली , राखीगढी, तर राज थानमधील सोथी आिण कालीब ंगा भाग १ या
िठकाणी हड पा सं कृतीचे अवशेष ा झाली आहेत. यांचा कालख ंड वरील माण े इ. स.
पूव ३३०० ते २६०० या दर यानचा आहे.
२) प रप व हड पा सं कृती (इ.स.पू. २६०० ते १९०० )
हा कालख ंड प रप व हड पा सं कृतीचा कालख ंड आहे. या कालख ंडा या अनुषंगाने
हड पा सं कृतीला तीन नावांनी ओळखल े जाते. हड पा सं कृती, िसंधु घाटी सं कृती,
िसंधू-सर वती सं कृती. मा या ित ही पैक पुरात व िव ाना या ीने सवा िधक उपयोगी
असल ेले "हड पा " हे नाव सव ुत आहे. पुरात व िव ाना या परंपरेनुसार जे हा एखा ा
ाचीन सं कृतीचे नामकरण करायच े असत े ते हा या थाना या नावाव न केले जाते.
िजथे या सं कृती या अि त वाचा शोध सव थम लागला होता अशा थळाला पुरात वीय
भाषेत " ा प थळ" (टाइप साईट ) संबोध यात येते. याव न "हड पा " हे िसंधू
खो यातील सं कृतीचे ा प थळ अस याम ुळे या सं कृतीला "हड पा सं कृती"
संबोध यात आले आहे. या कालख ंडाम य े हड पा सं कृती या िवकिसत शहरांचा िवकास
झालेला होता. हड पा सं कृती कां य युगीन सं कृती अस याम ुळे या कालख ंडातील सव
शहरांम ये मोठ्या माणात तां या या उपकरणा ंचा वापर झालेला िदसून येतो. या
अनुषंगाने या कालख ंडातील पुरात वीय स्थळ अफगािण थान , बलुिच थान , पंजाब, िसंध
या (पािक तान या ) देशांम ये मोठ्या माणात उपल ध झाले आहेत. तर भारतातील munotes.in
Page 60
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
60 ज मू आिण का मीर , पंजाब, ह रयाणा , राज थान , उ र देश, गुजरात आिण
महारा ातील दायमाबाद या े ापय त या कालख ंडातील थळा ंचा िव तार झालेला आहे.
या कालख ंडातील थळा ंची सूची पुढील माण े..
े पुरात वीय थळे
अफगािण तान उ र प ूव ईशा य अफगािण तानातील तर खार ांतातील
सुत गई, द ीण पि म अफगािण तानातील कंदहार ांतातील
मुंिडगाक
बलुिच तान (पािक तान ) मेहरगढ, िकले गुल मोह मद , राणा घ ुंडई, गुमल घुंडाई,
डाबरकोट , बालाकोट , िनंदोबारी , अंिजरा, सु ाग डोर
पंजाब (पािक तान ) हड पा , जलीलप ूर, संघनवाला , देरावर, गने रवाल ,
सरायखोला
ज मू आिण का मीर मांडा
पंजाब रोपड, कोटलानीह ंग खान
ह रयाणा बणावली , रखीगढी , भागवनप ूर
राज थान कालीब ंग, गाने र, िशशवल , बाडा, हनुमानगढ , िमथल ,
छुपास
उ र द ेश अलमिगरप ूर, मानपूर, बडगाव , ह लास , सनौली
गुजरात धौलािवरा , लोथल , सुतकोटदा , भगतराव , रंगपुर, रोजदी ,
देसलपूर, भासप ण
महारा दायमाबद
३) उ र कालीन हड पा सं कृती (इ.स.पू. १९०० ते १३०० )
भारताम य े इ. स. पूव २००० नंतर भारतीय उपखंडात िनरिनरा या भागात िनरिनरा या
े ांम ये थािनक सं कृती अथवा े ीय सं कृती अि त वात आ या . या सव
ता पाषाण सं कृती हो या या सं कृती हड पा सं कृती माण े शहरी सं कृती नसून
ामीण / ाम सं कृती हो या . या सं कृतीचे नामकरण यां या ा प थळाव न (टाईप
साईट ) केले गेले आहे. ामु यान े दि ण पुव राज थानम य े आहाड सं कृती, पि म म य
देशाम य े कायथा सं कृती, पि म महारा सावळदा सं कृती, दि ण पि म गुजरात
भास सं कृती, पि म म य देश नावदा टोली / माळवा सां कृती, पि म िबहार िचरा ंिजत
सं कृती, पि म महारा जोव नेवासा सं कृती, म य गुजरात रंगपूर सं कृती हो या. ा
मुख थळा ंवर हड पा सं कृती िवकिसत झाली. ामीण जीवनाम य े या सं कृतीने
आपली जूवणूक केली होती. ामु यान े ता पाषाण उपकरणा ंचा या कालख ंडाम य े
अिधकात अिधक वापर झालेला आहे. munotes.in
Page 61
िसंधू सं कृती उदय व िव तार
61 आपली गित तपसा
१) िसंधु सं कृती या िवकासा या अव था प करा.
६.५ िसंधू सं कृतीचा िव तार
िसंधु स यता ही पि मेत मकरा ंन तट देशावर असल े या स काम ेदोर पासून ते पूव म ये
मेरट िज ातील आलमगीर पय त, उ रेस ज मूमधील मांडा पासून दि ण ेस िकम सागर
संगम जवळ असल े या भगतराव पय त पसरली होती. या कालख ंडातील सव समकालीन
सं कृती पे ा िसंधू सं कृती ही िव तृत व पा ची होते. िसंधू सं कृती या एकूण थळा ंची
सं या स या भारत आिण पािक तान या दोन देशात दर यान २००० आहे.
१) बलुिच तान
बलुिच थान य ेथील साधारणतः यापारी मागा वर असल ेली थळे आढळतात .
बलुिच था या उ रेस मकरा न ताटीय देश आहे. या देशाचे दोन भौगोिलक त व
मह वप ूण आहेत. पिहल े असे क याच भागात अनेक न ा समु ाला जाऊन िमळतात
यामुळे न ांचे ि भुज देश हे सुिवधाजनक आहेत. दुसरे त व हणज े ागैितहािसक
कालख ंडात या देशातील समु जिमनीकड े आलेला होता. याचा अथ असा क आज या
व या समु ापास ून काही मैल अंतरावर आढळतात या त कालीन समु ा या िकना यावर
हो या . यामुळे यावर यांना दुहेरी लाभ िमळत असे, कारण या व या नदी या आिण
समु या िकना याला लागून हो या . पुरात वीय ि कोनात ून येथील तीन थळे मह वाच े
आहेत
१) सु कागेडोर - द ता नदी या काठावर वसलेले शहर बलुिच तान ांतातील िसंधू
स यत ेचे मह वप ुण थळ आहे.
२) सोतका कोह - शादीक ैर नदी या काठावर वसलेले हड पाकालीन शहर आहे.
३) बालकोट - सोन नदी या खो या या पूव त िबदार नदी या पूव ला वसलेले
हड पाकालीन शहर आहे
ही मकरान ताटावरील थळे साधारणता फार या खाडी सार या भागात ही थळे समु
मागा वरील बंदरे मानली जातात . काही थळे ही बलुची थाना या भूमीवर सु ा िमळतात
उदाहरणाथ उ री बलुिच तानम य े डाबरकोट , अफगािण तानात जाणा या र यावर
ि थत आहे. तीथ पव त ेणी या पाय याशी सु ा काही हड पाकालीन थळे िमळतात . ही
पव त ेणी खाल या िसंधु घाटीला बलुची थानापास ून अलग करते. या कार े एक मह वप ुण
थळ मु ला दरी या काठावर बसलेले पठाणी दंब हे आहे.
२) उ र पि म सीमांत देश
उ र-पि म सीमा ंत द ेशात सव साम ी गोलम घाटीत क झा यासार खी वाटते, जी
अफगािण तानात जा याचा एक माग आहे. घुमाला सार या थळा ंवर िसंधू पूव स यत े या
वर िसंधू स यत ेचे अवशेष ा झाली आहेत. munotes.in
Page 62
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
62 ३) िसंधू
िसंधू देशात म ैदानी भागावर व त ुतः ज ेथे पूर येतो तेथे काही पुरात वीय थळे िमळाली
आहेत. तसेच िसंधू नदीचा माग वारंवार बद यामुळे अनेक थळे न झा याची श यता
आहे. काही थळ े ही पुरामुळे येणा या गाळाखाली दबली ग ेली असावीत . यातीलच काही
मह वप ूण थळ े जसे मोह जोदडो समुं डॉ जुडे जो हे क छ मैदानात होते. जॅक सीबी व
जोको बादशहा दर या न िसंधू नदी या पूर त भागाचा िव तार आहे. आंबरी येथे िसंधू पूव
स यते या सा िमळाल े या आहेत.
४) पि म पंजाब
पि म पंजाब भागात कमी माणात थळे िमळतात याचे कारण समजू शकल े नाही. असे
होऊ शकते क , पंजाब मधील न ांनी आपल े माग बदलत बदलत काही थळांना न केले
हे असू शकेल. या भागातील मह वप ूण थळांपैक "हड पा " हे एक मह वप ूण थळ आह े, जे
रावी नदी या स ुकले या पा ा या मागा वर ि थत आह े.
५) बहावलप ूर
बहावलप ूर येथील थळ े ही सुकलेला सर वती नदी या मागा वर आह ेत. या मागा चे
थािनक नाव हे "हा करा " असे आहे. या भागात अनेक िसंधू स यत ेची थळे िमळतात .
या मधील काही थळे ही खूपच मोठी आहेत. पण या भागात आ ापय त कुठ याही
थळाच े उ खनन झालेले नाही. येथील एका थळाच े नाव 'कुडवाला थेर' हे आहे. या
थळाच े े फार यापक आहे.
६) राज थान
राज थान य ेथील थळ े भावलप ूर येथे थळा ं या िनरंतर माणात य ेतात व त े ाचीन
सर वती नदी या ल ु झाल े या प ाबरोबर पसरल े आहेत. या भागात सर वती नदीला
"घ गर नदी " हटल े जाते. काही 'दश ा ती' नदी या पा ात आहेत. िजला आता "चौतांग
नदी" हटल े जाते. या े ातील सवा त मह वाच े थळ 'कालीब ंगा' हे आहे. कालीब ंगा हे
थळ राज थानातील सम त िसंधू स यत ेतील मह वाच े थळ आहे. कालीब ंगा राज थान
मधील गंगानगर िज ाम य े ि थत आहे.
७) ह रयाणा
आधुिनक ह रयाणाम य े ि संधू स यत ेतील अनेक थळांची मािहती िम ळते. यातील एक
अ यंत मह वप ूण थळ हणज े हीसार िज ातील "बनावली " हे आहे. ही सव थळे व
या या सहा यक न ां या घाट्यांम ये िव तीण झालेली आहेत. िसंधू स यत े या
थळा ं या सामा य िवतरणाचा एक वाटा हा सर वती अथा त घ गर नदी या पा ाम य े
िवखुरलेला आहे.
munotes.in
Page 63
िसंधू सं कृती उदय व िव तार
63 ८) पूव पंजाब
पूव पंजाब े ात सु ां िसंधू सं कृतीची अनेक थळे न ां या काठावर आढळतात . पंजाब
पय ततील िसंधू सं कृतीचे िव तारी त े िशमला येथील तराईन पय त पसरत आहे. येथील
एक मह वप ुण थळ "रोपड" हे आहे. तर आ ाच एका नवीन थळाचा शोध लागला आहे
ते "संगोल" या नावान े ओळखल े जाते. आणखी एक मह वाची बाब हणज े चंिदगड या
आसपास हड पा सं कृतीची काही थळे िमळाली आहेत.
९) गंगा - यामुनेचा दुवाब
या े ातील थळे मेरठ िज ातील अलमिगरप ूर पय त पसरल ेली आहेत. अलमिगरप ूर हे
िसंधू सं कृतीतील एक मह वाच े थळ आहे. या देशात सहारणपूर िज ातील "ह लास "
हे देखील मह वाच े थळ आहे. याच े उ खनन नजीक या काळात झाले आहे. तसेच गंगा
यमुने या दुवाबा या वर या भागात अनेक िसंधुकालीन पुरात वीय थळे आहेत.
१०) ज मू
ज मू-का मीर भागात फ एका थळाच े िववरण िमळाल े आहे. या थळाच े नाव "मांदा"
असे आहे. जे अखन ूर या जवळ आहे.
११) गुजरात
क छ व काठीयवा डा ाय ीप तसेच गुजरात मधील मु य भूमीवर िसंधू स यत ेची अनेक
थळे ा झाले आहेत. क छ येथील मुख थळ सु कगेदोर हे आहे. कािठयवाडा ांतात
"लोथल " हे शहर िस आहे. गुजरात या मु य भूमीवर सुदूर दि ण ेतील थळ
"भगतराव " जे िकम सागर संगमावर ि थत आहे. या यित र क छ या मैदानाम य े अनेक
पुरात वीय थळे िवखुरलेली आहेत.
१२) उ र अफगािण तान
एक मह वप ूण बाब हणजे अफगािण थान िसंधू स यत े या िव ता रत े ात येत नाही.
परंतु शोत गाई नावाच े पुरात वीय थळ िसंधू स यत ेशी िमळत ेजुळते आहे. या थळावर
ा झालेले पुरावशेष िसंधू स यत े या अवशेषांशी साध य साधणारी आहेत. यामुळे या
थळापय त िकंवा या देशापय त िसंधू सं कृती या व या ंचा िव ता रत झालेली होती,
असे िदसून येते. शोत गाई येथील ा पुरावशेषांम ये िसंधू स यत ेची मृदभांड िमळाल े
आहेत. यामुळे येथे काही िसंधू लोकां या व या अस याच े नाकारता येत नाही. कारण
िसंधू सं कृतीचे लोक अफगािण ता नमधून लाजवद मा यची व म य आिशयात ुन िटन
धातूची आयात करीत असत .
आपली गित तपसा
१) िसंधु सं कृती या िव तार प करा.
munotes.in
Page 64
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
64 ६.६ सारांश
िसंधू स यत े या उदय आिण िव ताराचा िवचार केला असता भारतातील एक मह वा ची
स यता जी जगातील ाचीन सं कृत या तुलनेत गत आिण िवकिसत होती. या
सं कृती या शोधान े भारतीय इितहासात संदभा त वैिदक सं कृती या ाचीनत ेचा ि कोन
प रवित त केला. सुस ज भवन, िनयोिजत नगर रचना, जल िनसारणाची यव था ,
ादेिशक िव तार या सव ीने िसंधू सं कृती ही जगातील सुस ज व गत सं कृती होती,
हे िस होते. या सभे या शोधान े भारतािवषयी ाचीन कालख ंडातील गती या अनुषंगाने
जी मते दिश त झाली होती, यांना चोख उ र िदले. एकूणच िसंधू सं कृती ही जगातील
ाचीन सं कृती मधील गत व संप न सं कृती होती.
६.७
१) िसंधु सं कृती या उदयाची पा भूमी प करा .
२) िसंधु सं कृती या उ प ी िवषयक िस ा ता ंची चचा करा.
३) िसंधु सं कृती या िवदेशी उ प ी आय मत वाहाची चचा करा.
४) िसंधु सं कृती या िवदेशी उ प ी बलूची मत वाह प करा.
५) िसंधु सं कृती या िव तार ट पे प करा.
६.८ संदभ
१) Possehl G. L. (ed.) - Harappan Civilization - A contemporary
perspective Delhi, Oxford 1993
२) Sharma R. S. - Aspects of political Ideas and Institutaions in Ancient
India, Delhi, Motilal Banaraasidas, 1991
३) Thapar Romila - Ancie nt Indian social History Some interpretations,
Delhi, Orient Longman 1984
४) डी. एन. झा और ीमली , ाचीन भारत का इितहास , िहंदी पु तक िनद शनलाय ,
आ ा, २०१६ .
५) कोसंबी डी .डी., ाचीन भारत क स ं कृित और स यता , राजकमल काशन , नई
िद ली , २००९ .
६) ढवळीकर म . के., कोणे एके काली िस ंधु सं कृती, राज ह ंस काशन प ुणे.
७) कोसंबी डी.डी.(अनु. िद.का. गद ): ाचीन भारताचा अ यास , डायम ंड पि लक ेशन,
पुणे,२००६ .
munotes.in
Page 65
65 ७
िसंधू सं कृतीचे पतन
घटक रचना
७.० उि ्ये
७.१ तावना
७.२ पा भूमी
७.३ िसंधू सं कृती या पतनाच े िविवध िस ांत
७.३.१ आकि मक हास
७.३.२ िमक हास
७.४ सारांश
७.५
७.६ संदभ
७.० उि ्ये
१) िसंधू सं कृती या पतनाच े िविवध िस ांत अ यास णे.
२) िसंधू सं कृती या हासाची कारणे जाणून घेणे.
७.१ तावना
िसंधू सं कृतीचा हास कसा झाला हा एक िववादाचा मु ा आहे. ामु यान े अरनॉ ड
टॉय बी यांनी मांडले या च ाकार गती या िस ांताला अनुस न िवचार केला असता ,
येक काळाम य े सं कृती उदयाला येते, िवकास पावते आिण िवनाश होते. या सू ानुसार
िसंधू सं कृती उदयाला आली , नागर व पाम य े िवकिसत झाली आिण ितचा हास घडून
आला . मा िसंधू ससं कृतीचा हास कसा झाला याचे िनि त उ र ा झाले नाही.
यामुळे अवशेषांव न ा िव ेषण हे अंितम िन कषा पय त पोहोच ू शकल े नाही. हणज ेच
िसंधू सं कृतीचा हास कसा घडून आला याचा ठोस पुरावा नस याम ुळे पुरात व वे यांम ये
िसंधू सं कृती या हास या संदभा ने एक मत नाही. िसंधू सं कृती या हासा संदभा ने मत
मांडणा या िवचारव ंतांची मते ामु यान े दोन िवचार वाहाम य े िवभािजत करता येतात.
यातील पिहला वाह हा िसंधू सं कृतीचा हास आकि मत प तीन े घडून आला असे
मानणारा आहे. तर दुसरा वाह हा िसंधू सं कृतीचा हास मा मान े झाला असे
मानणा या पुरात व वे यांचा आहे. munotes.in
Page 66
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
66
७.२ पा भूमी
हड पा , मोह जोदारो आिण कालीब ंगा यांसार या शहरा ं या नगर िनयोजन आिण
बांधकामात हळ ूहळू होत ग ेलेली घट. जु या मोडकळीस आल े या इमारती , िवटांची घर े
आिण िनक ृ बांधलेली घर े या प तीच े अवशेष िसंधू सं कृती या उ र कालख ंडात
उपल ध होतात . शहरातील र या ंचे अ ंद होत गेले व प , हड पा शहरांचे झपाट्याने
अ ंद व तीत होत चालल ेले प रवत न दश िवतात . मोह जोदरी या थाप यकल ेचा
तपशीलवार अ यास क े यावर अस े िदसून येते क , या िवशाल शह राचे मूळ ८५ हे टर
व न फ ०३ हे टर या छोट ्या व तीत पा ंतरण घडून आले.
हड पा शहरा या हासाचा िवचार केला असता , हड पा चा याग कर याप ूव , हड पान
लोकांचा आणखी एक गट आ याच े िदसत े, जो आप याला या ं या दफन प त व न
कळतो. या गटाणे वापरल ेली भा ंडी हड पा सं कृतीतील म ृदभांड्या पे ा वेगळी आह ेत.
यां या स ं कृतीला 'िसमेटरी-एच' ( मशानभ ूमी-H) सं कृती हणतात . याच कालख ंडात
कालीब ंगा, चह ंदडो यासार या िठकाणीही हासाची िच ह े प पण े िदसून येतात.
बहावलप ूर देशातील हड पा आिण न ंतर या हड पा न थळा ं या शहरी प ॅटन चा अ यास
देखील हासाची वृ ी दश वतो. हाकरा नदी या काठावर प रप व हड पा काळात १७४
व या हो या , परंतु उ र कालीन हड पा सं कृती या काळात व या ंची सं या ५० पय त
कमी झाली . हड पा स ं कृती या म ूळ द ेशातील वसाहती या ं या आय ु या या दोन -तीनश े
वषा या उ राधा त कमी होत ग े या अस या ची श यता आह े. याव न जनता एकतर
उद् व त झाली ; िकंवा इतर भागात थला ंतरीत झाली असावी असं तक मांडला जातो.
हड पा , बहावलप ूर आिण मोह जोदारो , गुजरात , पूव पंजाब, ह रयाणा आिण अ पर दोआब
या ि कोणात वसाहत ची स ं या उ र कालीन हड पा काळात कमी झा याच े िदसून येते.
या उलट हाड पो र काळात दुग म भागात व ती वाढ त गेली व लोकां या ढतेणे अभूतपूव
वाढ घ डून आली . या काळातील दुग म भागातील लोकस ं या अचानक वाढ याच े कारण ,
मूळ हड पा भागातील लोका ंचा ओघ अस ू शकते. गुजरात , राज थान आिण प ंजाब या
देशांसार या हड पा सं कृती या द ुग म भागात लोक राहत होत े, परंतु यांचे जीवनमान
बदलल े होते. हड पा स ं कृतीशी स ंबंिधत काही मह वाची व ैिश ्ये याम य े बदल घडून
आला . जसे क ल ेखन, मातीची भा ंडी आिण हड पा काळातील वा त ुशैली या काळात न
झाली.
िसंधू नदी या काठावरील शहरांचा याग अ ंदाजे इ.स.पूव १८०० या सुमारास झाला
असावा . मह वाची बाब हणज े इ.स.पूव १९०० या अखेरीस मेसोपोट ेिमयन सािह यात
मेलुहाचा उ लेख बंद झाला. या व तुि थती या आधार े काही िव ाना ंनी इ. स. पूव १९००
नंतर हड पा स ं कृती या यापारत आल े या घा टीचे तीक मान ून हड पा स यत े या
िवघटना या वरील तारख ेचे समथ न केले आहे. मा हड पा शहरां या िवनाशाचा काल म
अ ाप अिनि त आहे. हड पा कालीन मु य वसाहती एकाच वेळी वेगवेग या कालख ंडात munotes.in
Page 67
िसंधू सं कृतीचे पतन
67 सोड या गे या अथवा मोठ्या शहरांचा याग आिण इतर वसाहत च े िवघटन यामुळे हड पा
सं कृती या हासाच े घडून आला ह े आजही ही प झाल ेले नाही.
आपली गित तपसा
१) िसंधु सं कृती या पतनाची पा भूमी प करा .
७.३ िसंधू सं कृती या पतनाच े िविवध िस ा ंत
िसंधु स यता का न झाली या ाला िव ाना ंनी िविवध उ रे िदली आह ेत? काही
िव ान मानतात क स यत ेचा अ ंत नाट ्यमय र या झाला आह े. या मताचा प ुर कार
करणा या िव ाना ंना उ खननात अचानक आल े या आप ीचा प ुरावा िमळाल आह े.
याम ुळे शहरी सम ुदायांचा नाश घड ून आला , असा या ंनी िस ांत केला. हड पा
सं कृती या हा सासाठी प ुढील काही स ंभा य िस ा ंत मांड यात आले आहेत.
अ) ती प ुरामुळे हड पा सं कृती न झा ली.
ब) न ांनी आपला माग बदल यामुळे आिण घ गर -हाकरा नदी हळ ूहळू कोरडी पड याम ुळे
हड पा सं कृतीचा हास घडून आला ..
क) ूर आ मणक या नी / आय आ मकांनी हड पा शहरे न क ेली.
ड) पया वरणीय बद लामुळे िसंधू स यतेचा हास घडून आला .
इ) महामारी सार या रोगाम ुळे शहरे ओस पडली , यामुळे पया यी िसंधू सं कृतीचा िवनाश
घडून आला असावा .
ई) यापारातील घट हे देखील या स यते या पतनाचे मुख कारण आहे.
वरील करणा ंनमुळे हड पा सं कृती िवनाश पावली असे काही िव ाना ंचे मत आहे. एकूणच
वरील कारणा ंचा िवचार क ेला असता या ंचे वग करण दोन गटात करता य ेते. एक हणज े
िसंधु सं कृती आकि मत र या न पावली आिण द ुसरा गट हणज े िसंधुंसं कृतीचा हास
मा मान े घडून आला या संबंधी या प ीकरणा ंची या ं या ग ुण-दोषां या आधार े चचा
पुढील माने करता येईल..
७.३.१ आकि मक हास
इ. स. पूव २३०० पासून ते २००० इ. स. पूव हा िस ंधु सं कृती या िवकासाचा कालख ंड
मनाला जातो . मोहनजोदारो , कालीब ंगा, लोथल , सु कागेदोर य ेथून ा झालेले या र ेिडयो
काब न ितथी या आधार े इ.स. पूव २३०० ते इ.स. पूव १७०० ही िस ंधु सं कृतीची ितथी
िनधा रत कर यात आली आह े. इ.स. पूव १७०० या जवळपास या स यत े या पतनाचा
ारंभ झाला .
munotes.in
Page 68
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
68 ७.३.१.१ पूर, भूकंप आिण कृतीक स ंकट
माश ल मैक, एस.आर.राव या ं या मत े, िसंधु सं कृतीतील नग रे ही न ा ं या काठावर
वसलेली होती . तीवष न ा ंना येणा या पुरामुळे िसंधु वासीया ंनी शहरा ंचा याग क ेला
असावा . मोह जोदारो य ेथील प ुरा या प ुरा यासह हड पा स ं कृती या हासाच े पुरावे
िव ाना ंनी िदल े आहेत. मोह जोदारो म ये िविवध कालख ंडातील च ंड पुराचे पुरावे मुख
उ खननक या नी आप या न दविहम य े न दवल ेले आढळतात . मोह जोदारोमधील घर े
आिण र त े या या दीघ इितहासात अन ेकदा िचखलान े भरल ेले होते आिण त ुटलेले
बांधकाम सािह य आिण मोडतोड या ंनी भरल ेले होते. याव न पुरा या च ंडतेचा अंदाज
लावता य ेतो. ही िचखल , माती प ुरा या पा यासोबत आ याच े िदसत े, यात र त े आिण घर े
पा याखाली ग ेली असावीत . पुराचे पाणी ओसर यान ंतर, मोह जोदारो या रिहवाशा ंनी
पूव या घरा ं या िढगा यावर घर े आिण र त े पु हा बा ंधले. या कारचा भीषण प ूर आिण
िढगा यावर प ुनबा धणी िकमान तीन व ेळा झाली असावी याची सा उ खननात िमळाल ेले
पुरावे देतात. रिहवासी प रसरा तील उ खननात ७० फूट उंच गाळ साचल ेला अस याच े
समोर आल े आहे. वेगवेग या लोकस ं ये या तरावर गाळाच े माण आढळ ून आल े.
स या अन ेक िठकाणी जिमनीपास ून ८० फूट उंचीपय त मातीच े िढगार े आढळ ून आल े
आहेत. यामुळे मोह जोदारोम य े आल े या िवनाशकारी प ुराचा हा प ुरावा अस याच े अनेक
अ यासका ंचे मत आह े. या पुरामुळे, शहर या या स ंपूण इितहासात वार ंवार ता प ुरते
ओसाड झाल े आिण न ंतर हा प ूर िसंधू वासीया ंना शहर सोडायला लावणारा ठरला.
स या या प ृ भागापास ून ८० फूट उंचीपय त नदी या गाळाच े िढगार े आढळ ून आल े आहेत,
जे या भागात प ुराचे पाणी इत या उ ंचीवर पोहोच याच े सूिचत करतात . मोह जोदारो या
हड पा लोका ंनी या वार ंवार य ेणा या प ुराचा सामना कर याच े धैय गमावल े. एक ण असा
आला क हड पा न लोक हे सहन क शकल े नाही आिण यांनी वसाहत सोडली असावी .
रेई सचे गृहीतक
िस जलत आर . एल. रेई स यांनीही सतत या पुरामुळे हड पा वासीया ंना शहरांचा
याग के या या मताला पािठंबा िदला आह े. हड पा येथील व ती या तळमज या पासून
३० फूट उंची या इमारत ना पश क शकणारा प ूर हा िस ंधू नदीला आल े या सामा य
पुराचा प रणाम अस ू शकत नाही , असे यांचे मत आह े. यांचा असा िव ास आह े क ,
हड पा स ं कृतीचे अधःपतन िस ंधू नदी या काठावर वसल े या शहरा ंना दीघ काळासाठी
आले या भीषण पुरामुळे झाले.
भूकंपशा ा या ि कोनात ून हा द ेश भूकंप वण े ात येतो, असे रेई सचे मत आहे.
भूकंपांमुळे खाल या िस ंधू नदी या प ूर मैदानाची पाणी पातळी वाढली असावी . िसंधू
नदी या जवळजवळ काटकोनात अ ासह म ैदाना या या उ ंचीने नदीचा सम ु ापय तचा माग
अडिवला असावा . यामुळे िसंधू नदीत पाणी साच ू लागल े. या िठकाणी एक ेकाळी िस ंधू
नदी या पा ात शहर े वसली होती , तेथे एक सरोवर तयार झाल े आिण याम ुळे
मोह जोदारोसारखी शहर े नदी या वाढ या पा या या पातळीत ब ुडाली. असे रेई सने
िनदश नास आण ून िदल े आहे. munotes.in
Page 69
िसंधू सं कृतीचे पतन
69 तसेच कराचीजवळील बालाकोट आिण मकरन िकना यावरील स ुतकाग ंडौर आिण स ुतका
कोह ही हड पाची ब ंदरे होती . मा , स या ही शहरे समु िकना यापास ून दूर आह ेत.
भूकंपामुळे िकनारप ीवरील जमीन उ ंचाव याम ुळे ही शहरे समु िकना यापास ून दूर गेली
असावीत . काही िव ाना ंचे असे मत आह े क , अशी प रि थ ती इ. स. पूव दुस या
सह ा दीम य े िनमा ण झाली असावी . भयंकर भ ूकंपांमुळे न ाचे वाह रोख या गेले आिण
शहरे जळून खाक झाली . यामुळे नदीवर आधा रत यापारी उप म आिण िकनारी
दळणवळण िव कळीत झाल े. यामुळे हड पा स ं कृती िवनाश पावली .
याचबरोबर क े. यू. केनेडी हे िसंधु सं कृती या िवनाशास क ृतीक स ंकट करणी भ ूत
मानतात . मोहनजोदारो य ेथून ा हाडा ं या प र नात ून असा िन कष िनघतो क ,
िसंधुवासी प ुरामुळे िनमा ण झाल े या प रि थतीम ुळे मले रया सार या महामारी या क ृतीक
संकटाच े बळी ठरल े. यातून िसंधु स यत ेचे पतन घड ून आल े.
टीका
हड पा स ं कृती या च ंड िवनाशाचा हा िस ा ंत अन ेक िव ाना ंनी मा य क ेलेला नाही . H.
T. Lamgrich हणतात क अशा कार े भूकंपामुळे नदी अडवली जाईल ही क पना दोन
कारणा ंमुळे वैध नाही :
१) भूकंपामुळे कृि म बंधारा बांधला असता तर िसंधू नदीतील चंड वाहा पुढे िटकू
शकला नसता . इ.स. १८१९ या भूकंपाने िसंधूम ये न यान े तयार झालेला िढगारा
िसंधूनदीची उप नदी 'नारा' म ये आले या पिह या पुराम य े वाह न गेला. यामुळे
रेई सचे मत िसंधू सं कृती या िवनाशा या कारणासाठी गृहीत धरणे संयुि क
ठरणार नाही.
2) रेई स या िस ांतातील कि पत तलावातील वाढ या पा या या पातळीला समांतर
आलेला गाळ, र या ंवर साचल ेला िचखल ही एखा ा शहरा या िवनाशा ची करण े
ठ शकत नाहीत . यामुळे मोह जोदारोम य े पुरामुळे गाळ साचला आिण लोकांनी
व या ंचा याग केला हे प ीकरण संयुि क ठरत नाही.
या िस ांतावर आणखी एक टीका अशी आहे क , रेई सने िसंधू नदी या बाहेरील वसाहती
का न झा या या ब ल प ीकारण िदले नाही. तो फ िसंधू नदी पा ातील व या ंपुरतेच
भा य करतो .
७.३.१.२ िसंधू नदीचे माग प रवत न व भुताि वक प रवत न
लेमि क हा िवचारव ंताने िसंधू सं कृती या पतानाच े करण, िसंधू नदी या वाहात सतत
घडून आलेला बदल मानल े आहे. एकूणच िसंधू वाहातील माग प रवत न मोह जोदारो
शहरा या िवनाशाला कारणीभ ूत असावा अस े यांचे मत आह े. िसंधू ही एक अि थर नदी
णाली आह े जी आपला माग सतत बदलत राहत े, वरवर पाहता िस ंधू मोह जोदारोपास ून
३० मैल अंतरावर आहे. मोहनजोडदो शहर आिण आज ूबाजू या गावा ंतील लोक िसंधू
नदी या माग प रवत नामुळे िनमा ण झाले या पा या या अपूत मुळे प रसरात ून थ लांत रत
झाले. मोह जोदारो या इितहासात अस े अनेकदा घडल े आहे. munotes.in
Page 70
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
70 िस ा भ ूगभ शा ी एम . आर. साहणी या ं या मत े, जला ावनाम ुळे िसंधु स यत ेची जमीन
दलदल य ु झाली व यम ुळे यापारीकता ि थरावली . याच माण े शेती उ पादनात घाट
झाली. नदी मागा या प र वत नाचा प रणाम श ेती उ पादनावर आिण यापारावर तर झालाच
परंतु िप या या पा याच ेही दुिभ िनमा ण झाल े. यामुळे िसंधुवासीया ंनी शहरा ंचा याग
केला.
टीका :
हा िस ा ंत देखील हड पा स ं कृती या स ंपूण हासाची कारण े प करत नाही . हा िस ा ंत
मोह जोदारो या वाळव ंटाचे प ीकरण द ेऊ शकतो , आिण जर मोह जोदारो या रिहवाशा ंना
नदी या वाहात अशा बदलाची जाणीव होती , तर या ंनी वतःची वसाहत क न
मोह जोदारोसारख े दुसरे शहर का थापन क ेले नाही ? यामाग े इतरही कारण े होती अस े
प पण े ठरवल े जाते.
७.३.१.३ घ गरची आ ता आिण कोरड ेपणा वाढण े
डी.पी. अ वाल आिण स ूद यांनी हड पा स ं कृती या पतनाचा एक नवीन िस ा ंत मांडला
आहे. यांनी हड पा स ं कृती या हासाला या द ेशातील वाढ या द ु काळाच े ेय िदल े.
घ गर-हाकरा नदी णाली कोरडी पड यामुळे िसंधु वासीया ंनी शहरांचा याग क ेला. यांनी
अमे रका, ऑ ेिलया आिण राज थानम य े केले या अ यासा या आधार े, असा िन कष
काढला . यां या मत े, इ.स.पूव दुस या सह ा दीम य े दु काळाची ि थती ल णीयरी या
वाढली . हड पासार या अध -शु क द ेशात कमी झाल ेली आ ता आिण पा याची
दुिभ क ता याचा गंभीर प रणाम हड पा जनजीवन णालीवर झाला . याच बरोबर कृषी
उ पादनावर देखील िवपरीत प रणाम होऊन शहरा या अथ यव था मोडकळीस आली .
यांनी या िस ा ंताम ये पि म राज थानमधील अि थर नदी णाली या सम य ेवर चचा
केली आहे.
आधी हट या माण े घ गर-हकरा देश हा हड पा सं कृतीचा मूळ देश होता. घ गर ही
एक शि शाली नदी होती, जी समु ास िमळ याप ूव पंजाब, राज थान आिण क छ या
वाळव ंटातून वाहत होती. सतलज आिण यमुना ा ित या उपन ा हो या. काही ा िपय
अडथ या ंमुळे, सतलज िसंधूम ये िवलीन झाली आिण गंगेला िमळ यासाठी यमुनेने
आपला माग पूव कडे बदलला . या नदी णालीतील प रवत नामुळे घ गर नदीचे पा शु क
बनले. यामुळे या देशातील शहरांसाठी ही गंभीर सम या िनमा ण झाली. एकूणच वाढता
दु काळ आिण ेनेज पॅटन मधील बदलामुळे िनमा ण झाल े या पया वरणीय बादलाचा
प रणाम हण ून हड पा सं कृतीचा हास घडून आला .
याच प तीचा िस ा ंत अर ेल टीन आिण अमलान ंद घोष या िव ाना ंनी मा ंडला आह े.
यां या मत े, जलवाय ू प रवत नामुळे िसंधु स यत ेचा िवनाष झाला . िसंधु पंजाब व राज थान
येथे चांग या कार े पाऊस पडत अस े पण िवटा भाज यासाठी व घर े बाध यासठी मोठ ्या
माणात ज ंगल न कर यात आल े. प रणामी पाऊस कमी झाला व क ृषी उ प न कमी होत
गेले. जालवाय ू प रवत नामुळे न ा ंचे पाणी आटवयास स ु वात झाली व िस ंधु स यत ेचा
िवनाश हो यास स ु वात झाली . munotes.in
Page 71
िसंधू सं कृतीचे पतन
71 वरील िस ांत मनोर ंजक आह े, परंतु यात काही सम या द ेखील आह ेत. या िस ा ंताम य े
कोरड ेपणा या प रि थतीशी स ंबंिधत िस ा ंतांचा पूण पणे अ यास क ेला गेला नाही आिण या
संदभा त अिधक मािहती आव यक आह े. याच माण े घ गर नदी कोरडी पड याचा
कालावधी अ ापही िनि त झाला नाही.
७.३.१.४ बा आ मण े /आय आ मण े
गाड न चाई ड , ि हलर , टुअट िप गट इ . इितहासकारा ंनी िस ंधु स यत े या पतनास बा
आ मण े करणीभ ूत मानली आह ेत. इ.स. १९३४ म ये गाड न चाई ड व १९४६ ि हलर
यांनी या कार या आ म णाची स ंभावना य क ेली आह े. यां या मत े, आया नी िस ंधु
वासीया ंवर आ मण े केली असावीत . काही प ुरत वीय अवश ेषां या आधार े ही बाब या ंनी
समोर आण याचा य न क ेला आह े. मोह जोदारो शहरात एकाच खोलीत १३ मृता या
हडया िमळा या आह ेत. या यित र एका ग लीत लहान म ुले आिण ि या ंची सा ंगडे
िमळाली आह ेत. बलुिच ता न मधील नगरा ं या उ खना ंत नग रे जाळून न क े याची प ुरावे
िमळतात . या पुरा यां या आधार े वरील िव ाना ंनी बा आ मणाचा िस ांत केला आह े.
आिण ही बा आ मण े आया नी के याचे मत मा ंडले आहे.
हीलरचा असा िव ास आह े क आ मणक या आया नी हड पा स ं कृती न क ेली. आधी
नमूद के या माण े, मोह जोदारो य ेथील िनवास थाना या श ेवट या ट यात नरस ंहार
झा याच े पुरावे आहेत. र यावर मानवी सा ंगाडे पडल ेले आढळल े आहेत. ऋ वेदात या
िठकाणी ग ुलामा या िक यांचा उ ल ेख आह े. वैिदक द ेवता इ ं ाला प ुरंदर हणतात ,
याचा अथ "िक या ंचा नाश करणारा ” ऋ वेिदक आया या िनवास थाना या भौगोिलक
े ाम य े पंजाब आिण घ गर -हकरा द ेशाचा समाव ेश होता . कारण या ऐितहािसक
वा तूम ये इतर कोण याही सा ं कृितक सम ूहाकडे िक ल े अस याचा प ुरावा नाही . अथवा
िक ला अस याच े अवशेष सापडल े नाहीत . ि हलरच े मत आह े क , ऋ वेदात या दस ूंचा
नगरांचा (पुर) उ लेख आह े ते हड पा शह रे आहेत. खरे तर ऋ व ेदात एका िठकाणाचा
उ लेख आह े याला ह रय ुिपया हणतात . हे िठकाण रावी नदी या काठी होते. येथे आया चे
यु झाल े. या िठकाणाच े नाव हड पा नावाशी िमळत ेजुळते आहे. या पुरा यांव न हीलरन े
असा िन कष काढला क आय आ मका ंनीच हड पा शहरा ंचा नाश क ेला.
टीका :
हा िस ा ंत आकष क आह े, परंतु अनेक िव ाना ंनी वीकारला नाही . ते हणतात क हड पा
सं कृती या हासाचा अ ंदाजीत काळ इ. स. पूव १८०० मानला जातो , पण याउलट आय
इ.स.पूव १५०० पूव इथ े आल े असे मानल े जात नाही . आज या मािहतीन ुसार, दो ही
कालख ंडांपैक कोणत े स य ह े ठरिवण े कठीण आह े आिण याम ुळे हड पा आिण आय
कधीच एकम ेकांना भ ेटले नस या ची श यता आह े. तसेच, मोह जोदारो िक ंवा हड पा
यां यावर कोण याही ल करी आ मणाच े पुरावे िमळाल ेले नाहीत . र यावर पडल े या
मानवी म ृतदेहांचा पुरावा मह वाचा आह े. मा , मोठी शहर े आधीच ओस पडली होती हे
पुरा यात ून िदस ून आल े आह े. बा आ मका ं या ह या ची प रक पना यासाठी यो य
प ीकरण अस ू शकत नाही . munotes.in
Page 72
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
72 आकि मक हासाचे िसधा ंत व ितपादका ंचा त ा
अ. . मत ितपदक
०१ भुताि वक प रवत न तिटय उ नयन नदी णालीतील ब दल एस. आर. साहणी , आर.एल. रेई स.
एम. एस. व स, एच. ती लॅि क, जॉज एफ.
डे स, ेगरी पोशल .
०२ वातावरणीय बदल प ुर,
शु काता जॉन माश ल, अन ट म ॅके, एस.आर. राव इ. ऑरेल टीन , अमलान ंद घोष , रिफक म ुघल
गुरदीप िस ंह, डी. पी. अ वाल , सुद इ.
०३ महामारी के. आर. यू. केनेडी इ.
०४ बा आ मण े (आय
आ मण े) गाड न चाई ड , डी. एच. गाड न, मािट न
हीलर , टुअट िप गट , आर. पी. चंदा इ.
आपली गित तपसा
१) िसंधु सं कृती या पतनाची करणे प करा .
२) िसंधु सं कृती या पतना साठी करणीभ ूत नदी माग प रव त ना या िस ा ंताची चचा
करा.
७.३.२ िमक हास
काही िव ाना ं या मते िसंधु सं कृतीचा हास आकि मक प तीन े अथवा नाट ्यमय र या
झाला नस ून तो िमक प तीन े घडून आला आह े. हणज ेच ही हासाची ि या दीघ
कालीन आह े. तर काही िव ानाच े मत आह े क , िसंधू सं कृतीचा हास घडून आला नस ून
ती ामीण स ृ पत अध :पितत झाली . अथा त शहरी जीवनाच े पा ंतरांत संसाधंना या
अपुरतीमुळे ामीण सम ुदायात या स ं कृतीचे प रवत न घड ून आल े आह े. एकूणच िस ंधु
स यता आकि मत प तीन े हास पावली नस ून ितचा हास मा मान े घडून आला , या
माताच े प ीकरण प ुढील माण े..
७.३.२.१ पया वरणीय अस ंतुलन
फेअर सिव स सार या िव ाना ंनी पया वरणीय सम या ं या पात हड पा स ं कृती या
हासाच े प ीकरण द े याचा य न क ेला आह े. यांनी पुरा यां या अधार े हड पा शहरा ंची
लोकस ं या मोजली आह े. तसेच शहरवासीया ं या अ न गरजा देखील जाण ून घे याचा
य न क ेला आहे. या भागात गावातील रिहवासी या ं या उ पादनाप ैक स ुमारे ८०%
उ पादन वत : वापरतात आिण स ुमारे २०% बाजारात िवक यासाठी ठेवीत असत , असे munotes.in
Page 73
िसंधू सं कृतीचे पतन
73 यांनी स माण मा ंडले आहे. जर श ेतीचा हा प ॅटन पूव ही अि त वात आला असता , तर
सुमारे ३५ हजार लोकस ं ये या मोह जोदारोसार या शहराला अ नधा य िमळव यासाठी
मोठ्या माणात गावा ंची गरज होती . या अध -शु क द ेशातील पया वरणीय समतोल िबघडत
चालला होता , कारण या भागातील मानव आिण ग ुरेढोरे यांची वाढती लोकस ं या यामुळे
अपुरी जंगले, अ न आिण इ ंधनाची स ंसाधन े झपाट ्याने कमी होत गेली. फेअर सिव स या
गणनेनुसार, हड पा शहरवासी , शेतकरी आिण पश ुपालक या ं या एकि त गरजा या
भागातील मया िदत उ पादन मत ेपे ा जा त हो या. यामुळे मानव आिण ा या ं या
वाढ या लोकस ं येमुळे लँड केप िबघडला , यांना अप ु या स ंसाधना ंचा सामना करावा
लागला . जंगल आिण गवताळ द ेश हळ ूहळू नाहीस े झा याम ुळे, अिधक द ु काळ पडत
होता. उदरिनवा हाचा शेती हा आधार न झा याम ुळे, या स यत े या स ंपूण अथ यव थ ेवर
कोलमड ून पडली . असे िदसत े क हळ ूहळू लोक या भागात उपजीिवक ेची चा ंगली साधन े
होती त ेथे थाियक होऊ ला गले. यामुळेच हड पा समाज िस ंधूपासून दूर गुजरात आिण
पूव कडील द ेशांकडे शालांतरीत झाला .
टीका :
आतापय त चचा केले या सव िस ा ंतांपैक , Fair Services त व सवा त श ंसनीय
अस याच े िदसत े. शहर िनयोजन आिण राहणीमानात हळ ूहळू होणा रे प रवत न बह धा
हड पा लोका ं या िनवा ह आधारा या न ुकसानीम ुळे झाली असा वे, ही प रवत नाची ि या
आजूबाजू या सम ुदायां या आ मणा ंनी आिण छा या ंमुळे पूण झाली . तथािप , पया वरणीय
संकटा या िस ा ंताम य े देखील काही सम या आह ेत.
१) भारतीय उपख ंडातील जिमनीची स ुपीकता न ंतर या स ह ा दीपय त िटक ून रािह यान े,
या द ेशातील जिमनीची मता स ंपु ात आ याच े या गृिहतकाचे समथ न कर ता येत
नाही.
२) तसेच, हड पा या स यत े या गरजा मोजण े हे एखा ा लहान एकका या मािहतीवर
श य नाही , हड पा अ येते या उपजीिवक े या गरजा ंची गणना कर यासाठी अिधक
मािहती िमळिवण े आव यक आह े.
यामुळे हड पा या रिहवाशा ं या गरजा ंब ल या अप ु या मािहतीवर आधा रत गणना ही
या या बाज ूने पुढील प ुरावे िमळेपय त केवळ अन ुमानच राहील .
७.३.२.२ िवदेशी यापारत गितरोध
िसंधु सं कृती या सम ृ ीचा म ु य आधार मोसोपोट ेिमया या स ुमे रयन स यत ेशी चालणारा
यापार होता . परंतु नंतर या काळात यापारत गितरोध िनमा ण झाला . इ. स. पूव १७५०
या जवळपास िस ंधु वासीया ंचा स ुमे रयन स ं कृतीशी चालणारा यापार समा झाला .
प रणामी िस ंधु सं कृतीचे पतन घड ून आल े.
हड पा स ं कृती या उदया म ये शहर े, गावे आिण गाव े, शेतकरी आिण भटक े य ां यातील
संबंधांचे नाजूक संतुलन होत े. यांचे यां या श ेजार या सम ुदायांशी दुिम ळ पण मह वाच े
संबंध होत े. याच माण े ते समकालीन स यता आिण स ं कृत या स ंपका त होत े.
या यित र , आपण िनसगा शी असल े या आप या नात ेसंबंधातील पया वरणीय घटकाचा munotes.in
Page 74
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
74 देखील िवचार क ेला पािहज े. या संबंधां या साखळीतील कोणताही द ुवा तुट यास शहरा ं या
अधोगतीचा माग मोकळा होऊ शकतो . या आधार े िसंधु सं कृती या पतनाला वरील अन ेक
करणे अस याच े िदसून येतात.
िमक हासाचे िस ांत व ितपादका ंचा त ा
अ. . मत ितपादक
०१ प रि थती असंतुलन वॉ टर फ ेअर सिव स
०२ शासिनक िशिथलता जॉन माश ल
०३ यापारीक गितरोध ड् लु. एफ. अ ाइट
१) िसंधु सं कृती या पतना साठी करणीभ ूत िमक िस ांताची चचा करा.
िसंधु सं कृती या हासा स ंबंधी म ुख िवधान े.
आकि मक हास:
१) “िसंधु सं कृतीला आया नी न क ेले.” - डी एच . गाड न, मािट न हीलर .
२) “जलवाय ुम ये झाले या प रवत नामुळे िसंधु सं कृती न झाली .” – ऑरेल टीन .
३) “जलवाय ुम ये प रवत नामुळे आिण अनाव ृ ीमुळे िसंधु सं कृतीचा अ ंत झाला .”-
अमलान ंद घोष .
४) “िसंधु सं कृतीचे पतन प ुरामुळे झाले.” – सर जॉन माश ल, अन ट मॅके.
५) “िसंधु सं कृती या िवनाशाच े कारण जल ि लवन होत े.” – एम. अर. साहणी .
६) “भूकंपामुळे िसंधु नदी या वाहात बादल झा याम ुळे िसंधु सं कृतीचे पतन झाल े.” –
जॉज एफ. डे स.
िमक हास:
१) “प रि थतीय स ंतुलन िबघड याम ुळे िसंधु सं कृतीचे पतन झाल े.” – वॉ टर िफअर
सिव स.
२) “ सासिनक िशिथलत ेमुळे िसंधु सं कृतीचे पतन झाल े.” – जॉने माश ल.
३) “ यापारीक गितरोध उ प न झा याम ुळे िसंधु सं कृती पतनशील झाली .” – ड् लु.
एफ. आ ाइट . munotes.in
Page 75
िसंधू सं कृतीचे पतन
75 ७.४ सारांश
िसंधू सं कृतीचा अ यास करणार े िव ान आता ित या हासाची कारण े शोधत नाहीत . याचे
कारण १९६० पय त हड पा स ं कृतीचा अ यास करणा या िव ाना ंचा असा िव ास होता
क स यत ेचा अ ंत अचानक झाला . या िव ाना ंनी या ंची मत े शहरे, नगर िनयोजन आिण
मोठ्या स ंरचनां या अ यासावर क ि त क ेले होते. हड पा शहरा ंचा समकालीन गावा ंशी
असल ेला संबंध आिण हड पा स ं कृती या िविवध घटका ंचे सात य यासार या सम या ंकडे
दुल कर यात आल े. यामुळे हड पा स ं कृती या हासा या कारणा ंब लची चचा
अिधकािधक अम ूत होत ग ेली. १९६० या उ राधा तच मिलक आिण पोश ैल सार या
िव ाना ंनी हड पा पर ंपरे या िनर ंतरते या िविवध प ैलूंवर ल क ि त क ेले. या अ यासाच े
प रणाम हड पा स ं कृती या हासा या कारणा ंपे ा अिधक ोभक ठरल े आह ेत. मा
हड पा आिण मोह जोदारो या रिहवाशा ंनी शहरांचा याग क ेला हे नाकारता य ेणार नाही . या
काळातील शहराचे ट याट यान े िवघटन घड ून आहे.
पुरात वा या ि कोनात ून काही बदल ल ात घ े यासारख े आह ेत. काही व या ंचे
आध:पतन घड ून आल े, मा बह तांश व या कायम रािह या . मा , एकसमान ल ेखन,
िश का , वजने, भांडी या ंची पर ंपरा लोप पावली . दूर या व या ंमधील जवळचा
पर परस ंवाद दश िवणा या व त ू न झा या . दुस या श दा ंत, शहर-क ि त अथ यव थ ेशी
संबंिधत ि याकलाप ब ंद झाल े. अशा कार े जे बदल घडल े ते केवळ शहरा या समा ी चे
सूचक होत े. ते हाही छोटी गाव े आिण शहर े रािहली . असे अनेक िठकाणा ं या प ुरात वीय
शोधांमुळे हड पा स ं कृतीचे अनेक घटक पुढे आल े आहेत.
िसंध ांतात बह तेक िठकाणी माती या भा ंड्यांची परंपरा खंिडत झाली नाही. िकंबह ना,
गुजरात , राज थान आिण ह रयाणा द ेशात नंतर या काळात मोठ ्या सं येने थला ंत रत
कृषी सम ुदाय उदयास आ ले. यां या जीवनमा नात बादल िदस ून येतात. अशा कार े,
ादेिशक प र े यात, शहरी सं कृती या न ंतरचा काळ हा सम ृ खेड्यांचा काळ होता .
याम य े शहरी िजवणप े ा ाम जीवनावर जा त भर होता. हेच कारण आह े क आज
िव ान िसंधु सां कृित या स ंदभा णे ादेिशक थला ंतर आिण स ेटलम ट अथवा िनवा ह
यव थ ेशी जुळवून घेणे या िवषया ंवर चचा करता ंना िदस ून येतात.
७.५
१) िस ू सं कृती या पतनासाठी करणीभ ूत िस ा ंताचे परी ण करा ?
२) िसंधू सं कृती या आकि मक पतना या िस ा ंताची मीमा ंसा करा ?
३) िसंधु संसकृती या पतनासाठी करणीभ ूत असल े या जलवाय ु पारीवत नाचा िस ांत
प करा ?
४) िसर जॉन माश न यांनी िस ंधु सं कृती या पतनाची क ेलेली मीमा ंसा प करा ?
५) िवदेशी यापा रातील घ ट िसंधु सं कृती या पतनास करणीभ ूत होती चचा करा? munotes.in
Page 76
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
76 ७.६ संदभ
1) Possehl G. L. (ed.) - Harappan Civilization - A contemporary
perspective Delhi, Oxford 1993
2) Sharma R. S. - Aspects of political Ideas and Institutaions in Ancient
India, Delhi, Motilal Banaraasidas, 1991
3) Thapar Romila - Ancient Indian social History Some interpretations,
Delhi, Orient Longman 1984
4) डी. एन. झा और ीमाली, ाचीन भारत का इितहास , िहंदी पु तक िनद शनलाय ,
आ ा, २०१६ .
5) कोसंबी डी.डी., ाचीन भारत क स ं कृित और स यता , राजकमल काशन , नई
िद ली , २००९ .
6) ढवळीकर म . के., कोणे एके काली िस ंधु सं कृती, राज ह ंस काशन प ुणे.
7) कोसंबी डी. डी. (अनु. िद.का. गद ): ाचीन भारताचा अ यास , डायम ंड पि लक ेशन,
पुणे, २००६
munotes.in
Page 77
77 ८
िसंधू सं कृतीतील धम , अथ यव था आिण तं ान
घटक रचना
८.० उि ्ये
८.१ तावना
८.२ पा भूमी
८.३ धम
८.४ अथ यव था
८.४.१ कृषी
८.४.२ पशुपालन
८.४.३ यापार व वािण य
८.४.३.१ बा यापार
८.५ तं ान
८.५.१ िश प तं ान
८.५.२ धातू तं ान
८.५.३ मणी उ पादन तं ान
८.५.४ फॅ स वं दगडी बा ंगड्या बनिव याच े तं ान
८.५.५ दगड उपकरण उ ोग
८.५.६ शेल- ोसेिसंग तं ान
८.५.७ शैलखडी पासून व तू बनिव याच े तं ान
८.५.८ वजन आिण माप े
८.६ सारांश
८.७
८.८ संदभ munotes.in
Page 78
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
78 ८.० उि ्ये
१) िसंधू कालीन धम यव था जाणून घेणे.
२) िसंधू सं कृती या आिथ क िवकासाचा अ यास करणे.
३) िसंधू सं कृती या िव ान व तं ान िवषयक गतीचा प रचय िव ाथा ना क न देणे.
८.१ तावना
िसंधु स यत ेशी स ंबंिधत थळ े पािक तान आिण उ र -पि म भारता या मोठ ्या भागात
आढळतात . यातील २००८ पय त, सापडल े या एक ूण साइट ्सची स ं या १०२२ होती,
यापैक ६१६ भारतात तर ४१४ पािक तानात आह ेत. या स यत ेने यापल ेले े अंदाजे
६८०,००० ते ८००,००० चौरस िकलोमीटर दर यान आह े. याचे एकि त े इिज
आिण म ेसोपोट ेिमया सं कृती या १२ पट आह े. यामुळे िसंधु सं कृती जगातील ाचीन
सं कृत म य े सवा त मोठी सं कृती हणून ओळखली जाते. प रप व अव थ ेितल िस ंधू
सं कृती अनेक िभ न स ं कृत चा या िवशाल द ेशात पसरल े या समान आिव कार आह े.
एवढ्या िव तीण े ावर अशी एक पता ाचीन जगात प ूण पणे अतुलनीय आह े, असा तक
मांडला जातो .
'हड पा स यता ' िकंवा 'िसंधू सं कृतीला ारंिभक पुरात वव े यानी शहरी, सा र स ं कृतीचा
संदभ जोडून याचे मूळ शोध यासाठी या स यत ेची तुलना मेसोपोट ेिमयन स यत ेशी
घडवून आणली . परंतु स या पुरात वशा या स यत ेकडे मेसोपोट ेिमया या ि कोनात ून
न पाहता िस ंधू सं कृतीचा वत ं स यता हण ून अ यास करताना िदस ून येतात.
ामु यान े धम ही कोण याही मानवी समाजाच े मूलभूत गरज आह े. या अन ुषंगाने हड पण
लोकांचा धम कोणता या ं या धािम क जािणवा कशा प तीन े िवकिसत झा या अथवा
यां या धािम क िवधी आिण धािम क संक पना काय हो या यासंदभा त पुरात व िव ा म य े
एकमत नसल े तरी हड पा लोका ं या धािम क संक पना िवकिसत झाल े या हो या . या
संदभा ने अन ेक प ुरात व वे यांनी आपले तक उ खननात िमळाल े या अवश ेषां या
आधारावर मा ंडले आहेत.
प रप व अव थ ेतील िसंधू सं कृतीचा िवकास हा ामीण े ातील क ृषी पश ूपालन व इतर
यवसाया ं या आधारावर क न आल ेला आह े ामु यान े ामस ं था ितकड ून व त ूंचे होणार े
आदान - दान व अित र उ पा दन या आधारावर हड पा लोक मोस ेपोटेिमया, सुमे रयन,
इिज सं कृतीशी यापार करीत असत . या यापारात ून ा उ प नाचा िविनयोग हड पा
वासीया ंना शहर िनयोजन आिण यवसायातील ता ंि क िवकासाम य े घडून आणला . याचा
परामश सदर या करणा ंम ये घे यात य ेणार आहे.
८.२ पा भूमी
िसंधु सं कृती या प रप व अव थ ेम ये हड पन समाज िवकिसत व पात अि त वात
आला होता . हड पन लोका ंची िव िश जीवन श ैली िवकिसत झाली होती . याच काळात
हड पन लोका ं या धम संक पना , सामािजक िवकास , आिथ क व ता ंि क िवकास घड ून munotes.in
Page 79
िसंधू सं कृतीतील धम , अथ यव था
आिण तं ान
79 आला . हड पा सं कृतीतील उ खनतील प ुरा यां या अधार े लोकजीवन , था, परंपरा,
चालीरीती , देवी-देवता, आराधना प ती , आचारधमा िवषयी प ुरात वव े यांनी तक देऊ केले
आहेत. उ खननात िमळाल े या प ुरा यां या आधार े िसंधु लोका ं या धम िवषयक स ंक पना
िव ेशीत कर याचा य न अन ेक िव ाना ंनी केला आह े.
िसंधु े ातील ाम स ं कृती या उ पादन े ातील िवकासाचा लाभ घ ेऊन िस ंधु लोका ंनी
यापारात गित घड ून आणली . ाम े ातील अित र उ पादनाची िनया त िसंधु वासी
मोसोपोट ेिमया स ं कृती या स ुमे रयन स ं कृतीशी करीत असत . याचे अन ेक पुरावे
उ खननात िमळा ले आहेत. ामु यान े ि सधू वासी द ैनंिदन उपयोगा या व त ूंबरोबर
मौ यवान धातू आिण मा या ंचा यापार करीत असत . िसंधु लोक स ुमे रयन सभय ेतेशी
करीत असल े या यापारत लाजवद म याचा यापार म ुख होता . याच बरोबर दैनंिदन
गरजे या व त ूंची आयात क न याचा यापार िस ंधु लोक देशांतग त करीत असत .
िव ान आिण त ं ाना या े ात ही िस ंधू सं कृतीतील लोका ंनी गित साधली होती .
वेगवेग या आकाराच े मणी तयार करण े, माती या भा ंड्यांचे िच ण करण े, कापड िवणण े,
िविवध य ं ांचा वा पर क न स ुख सुिवधेचीसाधन े िनमा ण करणे. या म य े हड पन समाजान े
गती साधली होती . यां या धािम क, आिथ क व वै ािनक िवकासाचा आढावा पुढील
माण े घेता येईल.
आपली गित तपसा :
१) िसंधु सं कृती या धम , अथ कारण व व ै ानक िवकासाची पा भूमी प करा.
८.३ हड पा स येतेतील धम संक पना
िसंधू नगरा ं या उ खननात क ुठ याही म ंिदराच े अवश ेष िमळाल े नाही त, अथवा मंिदर
थाप याचा पुरावा उपल ध झाला नाही. िसंधू सं कृतीतील धमा ब लची मािहती
ामु यान े मारक , तर मूत , धातु या मूत , मृ मुत , मृदभांड, मोहर इ यादी
पुराताि वक प ुरा यांव न ा हो ते. मोहंजोदाडो य ेथून िमळाल े शा भवी मु ेत यान त
बसले या यो याची दगडी म ूत , तसेच प ासन म ु ेत योग थ असल े या यो याच े िच
कोरल ेली मोह र इ. अवशेषया या आधार े असे हणता य ेते क , िसंधू सं कृतीतील लोका ंना
योग िवद ्येब ल मािहती होती . स धव पुरात व थळाव न ताई त, ितक व स ंकेत िच हा ंची
ा ी झाली आहे. याव न येथील लोक जाद ूटोणा करीत असाव ेत, जादूटो या शी यांचा
प रचय असावा असा िन कष काढता य ेतो.
हड पा कालीन धमा ची ार ंिभक क पना सर जॉन माश लने मांडली होती . यांना
मोह जोदारो आिण हड पा य ेथून उपल ध प ुरा या या आधार े हड पा कालीन धम आिण
नंतर या िह ंदू धमा त अन ेक सा य िदसून आली . हड पा कालीन अवशेषांम ये ा 'मोहरा '
(मु ा) पैक एका मोहरेवर िशवा ितमा कोर यात अली आहे. सदर मोहरम य े एका उंच
चबूत यावर बसले या माणसाची आक ृती दाखवली आह े. याची टाच जोडल ेली आह ेत
आिण पायाची बोट े खाली वाकल ेली आह ेत. ही मु ा योगातील मूलबंधासना सारखीच आहे.
ऐितहािसक ्या िशव योगाशी संबंिधत आहे. आिण तो महायोगी हणून ओळखल े जातो. munotes.in
Page 80
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
80 या मोहरेतील पु ष ितमा ह ी, ग डा, हैस, वाघ आिण दोन काळवीट या सहा ा या ंनी
वेढलेली आह े. या आधारावर तो ा या ंचा वामी िक ंवा पश ुपती असा वी असा अथ सर
जॉन माश लने लावला आहे. यां या पीठाखाली दोन ाणी आह ेत. यांना आयब े स िक ंवा
मृग हण ून ओळखल े जाते. िशवा या न ंतर या काही िच ा ं माण ेच ही आक ृती ि म ुखी आह े.
याव न हड पा लोक पशुपती उपासक होत े असे िदसून येते.
िशवा या अि त वाच े समथ न कर यासाठी माश ल यांनी मोह जोदारो आिण हड पा य ेथून
ा द ंडगोलाकार दगड यांना िशविल ंगा या व पात तुत केले आहे. यामुळे या मु ेस
पशुपतीनाथ िकंवा आ िशव मु ा संबोध यात येते. याचबरोबर िशव उपासन ेशी संबंिधत
मृदभांड्याचे तुकडे यावर ि शूल कोरल ेला आहे. ती चंिदगढ येथून ा झाली आहेत. या
यित र हड पा कालीन िविभ न थळाव न वृषभ मूत ा झाले आहेत. वृषभ हे
िशवाच े वाहन हणून ओळखल े जाते. यामुळे वृषभ मूत िशव उपासन ेशी संबंधीत आहेत.
परंतु आ -िशव िकंवा िशव उपासन े या िस ांतावर इितहासकारा ंचे एकमत नाही.
पु ष द ेवते या यित र , माश ल यांनी िसंधू सं कृतीत मात ृदेवतेची पूजा देखील केली
जात असे, याचे पुरावे दे याचा य न केला आहे. मातृदेवते या संदभा ने िसंधू सं कृतीत
दोन कार या आक ृ या उपल ध आह ेत. मोहर आिण म ूत या सु पात मोह जोदारो आिण
हड पा य ेथे ा अन ेक ी लघ ुिच ांपैक , माश लने पंखा या आकाराची क ेशभूषा केलेली
ी, िजने एक म याचा हार आिण एक छोटा कट घातल ेला आहे. ितला मश लने मातृदेवी
संबोधल े आहे. हे लघुिच इतर ाचीन स ं कृत म य े आढळणा या लघ ुिच ांसारख ेच आह े.
िसंध आिण पंजाब देशातून मांडीवर मूल घेतले या ी या कां य व मृणमूत ा झाले
आहेत. तर हड पा येथून ा एक मोहरेवर ी या गभा तून रोपटे फुटलेले अंिकत कर यात
आहे आहे. याव न ती मात ृदेवता िक ंवा िनसग देवी असावी असा तक केला गेला आहे.
भारतीय े ात ह रयाणातील बाणावली येथे या कारची िश पे मोठ्या माणात साप डली
आहेत. याव न अस े िदसून येते क मात ृ-देवी उपसका ंचा पंथ काही द ेशांम ये लोकि य
होता, हे प होते. हड पा िनवासी मात ृदेवी पूजेबरोबर िल ंग व योनी प ूजक द ेखील होत े.
याचे पुरावे हड पा , लोथल , मोहेनजोदारो इ . िठकाणी दगडापास ून बनिवल े या िल ंग व
योनी या व पात ा झाल े अहेत. या पुरा या या आ धारे िसंधु लोक मात ृ पूजक व िल ंग,
योनी प ूजक अस याच े संकेत िमळतात .
हड पा न लोक िपंपळ वृ पूजक होते. याचा पुरावा हड पा कालीन एका मोहरेत ा आहे.
एका मोहरेवर झाडाला नतम तक झाल े या सात आक ृ या दाखव या आह ेत. या मोहरेतील
झाडावर िश ंगे असल ेला ाणी उभा आह े. हे य न ंतर या स मात ृकांची आठवण क न
देणारे आहे, असे काही अ यासका ंचे हणण े आहे. काही लोक या आक ृ यांना स -ऋषी
हणूनही ओळखतात .
कळीब ंगा येथून ा ब ैलाची (वृषभ) ता म ूत , मोह जोदाडो य ेथून ा ब ैलाची मृणमूत ,
हड पा व च ंह दाडो येतून ा का ं य धात ूची बैलगाडी , लोथल एथ े िमळाल ेली घोड ्याची
मूत , हड पा , लोथल , मोह जोडदो य ेथुन ा माती या भा ंड्यांवरील सापाची िच े, िसंधु
कालीन श च े तीक असल ेला पिव एकश ृंग पश ू इ. पशुपूजेची सा द ेणारे पुरावे िसंधु
लोक पश ू पूजक अस याच े दश िवतात . munotes.in
Page 81
िसंधू सं कृतीतील धम , अथ यव था
आिण तं ान
81 तसेच कालीब ंगा, लोथल आिण बण वली सार या िठकाणी य वेिदकेचे पुरावे ा झाले
आहेत. याव न िकमान काही हड पा शहरा ंम ये य िवधी अि त वात अस याच े सूिचत
होते. हणज ेच हड पान लोक य िवधीशी प रिचत असाव ेत अथवा अि न प ूजक असाव ेत
असे िदसून येते. याच बरोबर मोह जोदडो य ेिथल मा हा नानग ृह हड पा वासी जलप ूजक
अस याची सा द ेतो. मोह जोदडो य ेिथल मोहर ेवर वि तक िच ह ा झाल े आहे. ाचीन
धम परंपरांम ये वि तक हे सूया चे तीक मा नले जात अस े, तीमुळे िसंधू लोक स ूय
उपासक अस याच े माण िमळत े.
थाप यशा ा या े ात हड पा कालीन मंिदरे हणून फार कमी इमारत ची ओळख झाली
आहे. यामुळे हड पान लोक िनसग पूजक असाव ेत असा तक मांडला जातो. िसंधी
सं कृती या उ खननात मंिदरांचे अवशेष ा न झा याम ुळे यां या धािम क िवधीची
क पना प होत नाही. मा प ुरात वीय प ुरा या या आधार े िसंधु लोक आ िशव ,
मातृदेवी, िलंग- योनी, पशू, वृ , जल, अि न, सूय इ. पूजक होत े असे िदसून येते.
हड पा या अ ं यसं कारा या प त म य े दाह स ं कार, दफन आिण अ ंशीक समाधी / दफन
या तीन प ती िदसून येतात. दाह- सं कार प ती या अ ंतग त मृतदेह जाळ यान ंतर तीची
र ा व हाड े एका माती या भा ंड्यात ठ ेऊन दफन क े या जात अस े. दफन प ती या
अंतग त मृतदेह पूण पणे दफन क ेला जात अस े. तर अ ंशीक दफन प तीम य े मृतदेह पश ू
प ांना खा यासाठी सोड ून िदला जात अस े व यान ंतर उरल े या म ृतावश ेषांचे दफन क े या
जात अस े. या प ती या अ ं यसं कारत ून तयार जल ेली थडगी मोह जोदारो सार या
िठकाणी व तीम य े िमळाल े आह ेत, तर हड पा , कालीब ंगन, धोलावीरा आिण अगदी
अलीकड े राखीगढी य ेथे वतं थडगी ा झाले आहेत. धोलािवरा य ेथे मेगािल सच े काही
पुरावे आहेत, परंतु यातील बह तेक तीका मक थड गी आहेत. राखीगढीच े वैिश ्य हणज े
मशानभ ूमीतील ी कबर म य े पु षां या कबर प े ा अिधक दफन व त ू अिधक आह ेत.
आपली गित तपसा
१) िसंधु सं कृती या धािम क िवकास प करा .
८.४ हड पा कालीन अथ यव था
कृषी, पशुपालन , उ ोगध ंदे, यापार - वािण य ह े िसंधू सं कृती या अथ यव थ ेचे मु य
आधार होते. हड पा स ं कृतीचा प रसर व ैिव यप ूण होता. यात सपाट म ैदाने, पव त, पठार
आिण सम ु िकनार े समािव होत े. नागरीकरणासाठी मह वाच े असल ेले अिधश ेष िनमा ण
कर याइतपत ह े े सम ृ होत े. िसंधू लोका ं या जीवनप तीची प ुनर चना कर यासाठी
वापरल ेले मु य ोत हणज े वन पत च े अवश ेष, ा या ंची हाड े, कलाक ृती, मोहर आिण
मातीची भा ंडी. प रप व हड पा ट याला स ु वाती या हड पा पासून वेगळे करणारा एक
पैलू हणज े आिथ क यावहरांचे माण होय. या कालावधीकड े िविवधीकरण आिण
िवशेषीकरणाचा ट पा हण ून पिहल े जात े. या कालख ंडात शेती आिण ह तकला या
दो ह या उ पादनात वाढ झाली होती . िविवधी करण हणज े िविवध कार या उ पादना ंचा
िवकास होय . या दोन घडामोड नी िवषेिशकरणाला ो साहन िदल े. अथा त आिथ क
िवकासासाठी य चा व ेळ उपयोगी आण या जाऊ लागला . उदाहरणाथ , हड पा या munotes.in
Page 82
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
82 सु वाती या काळात , शेतकरी अध वेळ पश ुवै िक ंवा अध वेळ िवणकर द ेखील होता.
शेतीम य े वाढ झा याचा अथ असा असावा क श ेतकरी आता इतर प ूण वेळ त ा ंकडे इतर
कामे सोडून शेतीसाठी अिधक व ेळ आिण श देत अस े. आणखी एक िवकास हणज े
अनेक ह तकला ंम ये सुधा रत त ं ानाचा अवल ंब करण े हा होय .
८.४.१ कृषी
र बी िक ंवा िहवाळी िपका ंची लागवड ही हड पा स ं कृतीतील म ुख पीक प ती अस याच े
िदसत े. गह , बाल , वाटाणा , चणे, तीळ, मोहरी आिण मस ूर ही म ु य र बी िपक े होती. बाजरी
आिण ता ंदूळ यांसार या खरीप िक ंवा उ हाळी िपका ं या लागवडीतील हड पा या ार ंभीक
ट यात घड ून आली . लोथल , रोजडी , कुटासी, सुरकोटडा , िशकार पूर अशा अन ेक
िठकाणा ंह न बाजरी चे अवश ेष िमळाले आहेत. गुजरात या बाह ेर हड पा , कुणाल आिण
सांगोलम य ेही बाजारी लागवड होत असे. तांदूळ हड पा , कुणाल, कालीब ंगन, लोथल
आिण र ंगपूर यथे िपकिवला जात अस े, असे आढळ ून आल े आहे.
बणवली आिण बहावलप ूर येथील ट ेराकोटा ना ंगराचे नम ुने ा झाल े आहेत.
कालीब ंगनम य े नांगरलेले शेत सापडल े आहे. जरी त े सु वाती या हड पा या ट यातील
असल े तरी ह े काम न ंतर या काळातही चाल ू रािहल े असाव े. कालीब ंगन या श ेतात
एकमेकांना काटकोनात छ ेदणा या फरोच े संच ा झाल े आहेत. अशा कार े ि ड प ॅटन
तयार तयार क न एकाच श ेतात दोन िपक े घेणे श य आह े, हे हड पा िनवशी जानत होत े.
िसंधम य े देशात िस ंचनाकारीत िसंधूमधील प ूराचा वापरला केला जात असावा याची सा
ा ह ेते. याला शीट- लिड ंग नावाच े तं हणतात . घ गर-हा ासाठी का लवा िस ंचनाच े
अि त व ा होतात . बलुिच तान या रखरखीत द ेशात गबरबादसार या रचना ंचा वापर
केला जात होता . या रचना ंचा उपयोग स या या भागात ड गराव न य ेणारा पा याचा वाह
अडिव यासाठी िकंवा कमी कर यासाठी क ेला जातो . गुजरातम य े धोलािवरा सार या
िठकाणी जलाशया ं या अि त वा चे माण िमळतात . वरील मा णा या आधार े िसंधू िनवासी
िसंचन णालीचा वा पर क न व ेगवेगळी िपक े घेत अस याच े िदसून येते. याच बरोबर या
सं कृतीचा िवकास नदी खो यानम य े घडून आ याम ुळे गाला या स ुपीक द ेशचा वापर
लोक श ेती करीत करीत अस त. मुखीने िसंधू िनवासी उपजीिवक ेसाठी गरज े या
असणा या िपका ंचे उ पादन घ ेत असत . गजेपे ा अिधक हणज े अित र उ पादन
बाजारप ेठेत िव सा ठी ठेवले जात अस े. अथा त याचा यापार करीत असत .
८.४.२ पशुपालन
पुरावशेषांत आढळणा या पाळीव ा या ं या अवश ेषांम ये गाय, हैस, म ढ्या, शेळी, डु कर,
उंट, ह ी, कु ा, मांजर, गाढव इ. णाचा समाव ेश आहे. हड पा कालख ंडात गुरां या
मांसाला ाधा य िदल े जात अस े. गायी आिण हश चे पालन कदािचत श ेती उपयोगी ाणी
हणून आिण भार वाहणार े ाणी हण ून केले जात असाव े. घोड्या या स ंदभा ने िसंधु लोक
घोड्याशी प रिचत होत े अथवा अ यही हा वाद त आहे. ा या ंची िशकार करणे
मह वाचा छंद मान या जात होता. िशकार क ेले या ा या ंम ये रान ह ैस, हरीण,
रानडु कर, गाढव, को हा , उंदीर (उंदीर, खार यांसारख े कातरणार े ाणी ) आिण ससा munotes.in
Page 83
िसंधू सं कृतीतील धम , अथ यव था
आिण तं ान
83 यांचा समाव ेश होतो . हड पा थळा ंवर सागरी क ॅटिफशच े पुरावे ा झाल े आहेत. यामुळे
िकना या वरील सम ुदायांनी अ ंतद शीय वसाहत सोबत वाळल े या माशा ंचा यापार क ेला
अस याची श यता नाकारता य ेत नाही . गंगा-यमुना दोआबम य े जंगली तांदूळ खा ला
जात अस े. सुरकोटडा येथे ा कर यात आल ेले बह ता ंश िबयाण े बदाम (काजू) सह व य
जातीच े आहेत. यामुळे हड पा लोक अनेक िनवा ह धोरणा ंवर अवल ंबून होत े असे िदसून
येते. या कालख ंडात िपके अयश वी झा यास लोक िशकारीवर अवल ंबून राहत असत .
८.४.३ यपार व वािण य
हड पाचा या पार व त ुिविनमयावर आधा रत होता , या काळात िविवध व त ूंचा यापार होत
असे. बांगड्या बनव यासाठी श ंखिशंपले मकरन आिण क छ िकना या सार या द ुग म
भागात ून हड पा येथे आणल े जात असत . या यित र , मोहर आिण वजनाची एकसमान
प त िनयिमत अ ंतग त यापार य ं णेचे अि त व दश वते. क या मालाच े ोत समज ून
घेऊनच वा तिवक यापार मागा चा अंदाज लावता य ेतो. नयनजोत लािहरी या मत े,
बलुिच ता तून दि ण िस ंधुमाग हड पा शहरा ंना तांबे, िशसे, सूय कांत मणी , गोमेद आिण
िशलाजीत प ुरवले जात होत े. हड पा स येतेत ा वा तु पी प ुरा यां या आधार े तीन
यापारी माग अ तीवत अस याच े दुसून येते. िकनारप ी माग बालाकोट िसंधसह
बलुिच तानमधील िस ंगा आिण स ुतकाग ंडोर, शाही त ुंप या कोिह तानमधील दार यांना
जोडणारा होता .
िसंग या थळा ंनी पंजाब मधील शहरा ंना िशंपले/शंख आिण चकमक यांसारखी साम ी
पुरवली जात अस े. हा यापार बह धा िस ंधू नदी प ातून होत अस े. हड पा या थळा ं या
साराव न असे िदसून येते क , कराची िज ात ून मुलतानमाग लारकाना , सु कूर रोहरी
टेकड्यांपय त या यापराकरीता जिमनीचा माग वापरला जात होता. दुसरीकड े, हा माग
पंजाब राज थान , ह रयाणा , बलुिच तान आिण अफगािण तानमधील अन ेक िठकाणा ंशी
जोडल ेला होता. राज थानला प ंजाबशी दोन यापारी माग जोडत असाव ेत. थम,
मुलतानला दि ण राज थानशी बहावलप ूर, अनुपगढ, महाजन , लुंकरानसार , िबकान ेर
आिण जयप ूर माग सतलज आिण घ गर -हकरा माग नौका ंनी जोडणारा जमीन -नदी माग ,
आिण दुसरा, मुलतान माग पुगल (पूगल) मागा ने जोडलेला िबकान ेरचा माग .
राज थानन े उव रत िठकाणा ंना सोने, चांदी, िशसे, अध -मौ यवान र न े आिण ता ंबे या
माग दवारे उपल ध क न िदल े. या बद यात नीलम आिण ऑय टर िमळिवल े होते.
हणेजेच या मागा ने राज थान मध ून सोने, चांदी, िशसे, अध -मौ यवान र न े आिण ता ंबे इ.
व तूंची िनया त होत होती , तर नीलम आिण ऑय ट रची आयात क ेली जात होती .
ह रयाणाला प ंजाबशी जोडल ेले दोन जमीनी माग , एक बहावलप ूरला जोडणारा वर या
सतलज द ेशातून जात होता आिण द ुसरा म य प ंजाबमधील घ गर -दश ा ती दुभाजक
भागात ून जात होता . अशा कार े, हड पा िनवासी राज थानमध ून तांबे, चांदी, पाचू आिण
अध -मौ यवान र न े आिण िस ंधमधून ऑय टर आिण चकमक चा यापार करीत असत .
पंजाब ह े ार पव त, िचिनयोट , िकराणा आिण ढाक या ंसार या पव तीय सीमा ं ारे
बलुिच तानशी जोडल े गेले होते. या टेकड्या शैलखडी, कुलनार, सूय कांत मणी , चुनखडी ,
लेट, ॅनाइट, बेसा ट स ंगमरवरी , वाट झाइट , सँड टोन , ए ी, तांबे, िशसे, सोने आिण munotes.in
Page 84
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
84 हेमेटाइट या ंसार या क या मालान े समृ आह ेत. दुस या मागा ने ि संधू नदी या माग
जोडला जात अस े. हा माग हड पाला ग ुमला नावा या िठकाणाशी जोड त अस े आिण य ेथून
म य आिशयातील थळा ंशी जोडला ग ेला होता .
८.४.३.१ बा यापार
िसंधू सं कृतीने समकालीन स ं कृत शी यापारी स ंधान साधले अस याम ुळे पि म
आिशयातील अन ेक िठकाणा ंव न िस ंधू या अन ेक कलाक ृती सापड या आह ेत.
मेसोपोट ेिमया या शहरा ंम ये िनया त होणारी मह वाची व त ू हणज े लांब, दंडगोलाकार ,
इं ागोपच े नळी या आकाराच े मणी आिण इ ं ागोपच े कोरल ेले मणी. इ.स.पूव २५०० म ये
‘उर’ या आजूबाजू या राज ेशाही थड या ंमधून वरील अवश ेष ा झाल े आहेत. उर, िकश,
िन पूर, असुर आिण ट ेल अ तमार य ेथून कोरल ेले इं गोपाच े मणीही सापडल े आहेत. या
यित र िसंधूसार या मोहर देखील ा झा या आह ेत. या िस ंधू कालीन यापारा या
अि त वा चे समथ न करतात . िकश, लगश, िन पूर, तेल अ मार , टेपे गावरा , उर य ेथून
मोहर िमळाल े आहेत. उरमध ून एक इ ंडस ब ॅट ा झाली आहे. टेपे गावरा आिण अल िहबा
येथून एक िस ंधू फासे देखील ा झा ले आहेत.
राजा सारगॉन (इ. स्. पूव २३३४ -२२७९ ) या काळातील म ेसोपोट ेिमयन ंथातून
िदलम ुन, मगन आिण म ेलुहा यां याशी िसंधु लोका ंचे यापारी स ंबंध अस याच े प होत े.
स या िदलम ुनची ओळख बहरीनशी आह े तर मगनची ओळख मकरन िकनारप ीशी केली
जाते. मेलुहा या ओळखी व न पुरात वव े यांम ये एक मत नाही . या ंथात मेलुहा या
जहाजा ंब ल उपल ध मािहती या आधार े तांबे, कालाई /रंगा, लाजव ंद, इं गोप, आबन ूस,
सोने, चांदी, हि तद ंत, तुतीचे लाकूड, िससे आिण खज ूर इ. व तूंची िनया त केली जात
होती. डी.के. च वत असा य ुि वाद करतात क , सदर ंथात या व त ूंचा उ ल ेख आहे
याव न , मेलुहा हा श द हड पा स ं कृती या ऐवजी म ेसोपोट ेिमया या प ूव कडील भागा ंचा
संदभ देतो.
मेसोपोट ेिमया यित र , बहारीन , फैलाका, शारजाह आिण ओमान ीपक प या ंसार या
आखाती द ेशातील थळा ंशी िस ंधु कालीन यापार चालत अस े. रस-अल-काला, हमद,
ह जर , फा का य ेथे िसंधू िच ह े असल ेले मोहर सापडल े आहेत. ओमानम य े, रस-अल-
जुनायाझन े हड पा या व त ूं या िविवधत ेचे पुरावे ा होतात . िसंधूशी स ंबंिधत व त ू
तुक मेिनयातील अ टीन ट ेपे आिण नमाझगा य ेथे सापड या आ हेत, यात िशलाल ेख,
खडक मोहर , डांबरी ल ेिपत लाक ूड आिण हि तद ंती कंगवा या ंचा समाव ेश आह े. अि टन
टेपे येथून अ ला टरपास ून बनवल ेला चौकोनी मोहर सापड ली आहे यावर िस ंधू िच िलपी
कोरल ेली आह े. हड पा स ं कृतीत सापडल े या ट ेराकोटाची एक इिथफ ॅिलक कलाक ृती,
नामगा य ेथून ा कर यात आली आह े.
इं गोप मणी उ र आिण दि ण इराणम ये िनया त के याच े पुरावे िमळतात . उ र
इराणमधील िहसार शाह ट ेपे, मारिलक , शहाद, टेपे या ा , जलालाबाद आिण काल ेह िनसार
येथून ा झाल े आहेत. का ल ेह िनसारकड ून तीन िस ंधूसारख े मोहर िमळाल े आहेत. सुसा
येथून िसंधूची िच ह े दश िवणारा एक द ंडगोलाकार आिण गोलाकार िश का सापडला आह े.
पि म आिशया यित र हड पाच े अफगािण तान आिण म य आिशयाशीही यापारी munotes.in
Page 85
िसंधू सं कृतीतील धम , अथ यव था
आिण तं ान
85 संबंध होत े. अफगािण तानातील लाजवद आिण म य आिशयातील कालाई ह े अितशय
मौ यवान र ने होती. अफगािण ता नमधील शोरात ुघाई नावाची साइट या यापारा या
सोयीसाठी थापन क ेली गेली असावी . उ र अफगािण तानमधील ड ॅशली सार या काही
साइट्सनी हड पा ं या यापारी संपक अस याचे पुरावे ा होतात .
वरील िव ेषणा या आधार े प ह ेते क , हड पाका लीन आिथ क जीवन ा मु यान े कृषी,
पशुपालन व द ेशांतग त व द ेशाबाह ेरील यापाराम ुळे समृ बनल ेले होते. िसंधु सं कृतीतील
यापारी भरभराटीचा िवचार क ेला असत िवद ेशी या पारातून ा अित र उ पादनाचा
िविनयोग िस ंधु वािशयांनी सुिनयोजीत नगर िनयोजन आिण स ुख स ुिव ये या व त ूंची
िनिम ती कर यासाठी क ेला.
आपली गित तपासा :
१) िसंधु सं कृती या आिथ क िवकासाची चचा करा.
२) िसंधु कालीन या पाराचे िव ेषण करा.
८.५ तं ान
िसंधू सं कृती या उ खननात िमळाल े या अवश ेषां या आधार े िसंधू कालीन त ं ाना या
े ातील िव कासाचा अ ंदाज बा ंधला जातो . िसंधू कालीन िव ा न तं ान आज या
िवकिसत व गत जगतासारख े होते हे ा अवश े याव न ल यात य ेते. िसंधू वािशयांनी
कृषी े ापास ून ते िश प े ा तांि क गती साधली होती . िसंधू कालख ंडात व ेगवेगळे मनी
बनिव याची कला आिण त ं ान िवकिसत झाल े होते. या अन ुषंगाने उ ोगा ंची देखील
िनिम ती या कालख ंडात झाली अस याच े िदसून येते. िसंधू िनवासी धात ू तं ानात पार ंगत
होते. धातू म ये सोने, चांदी, टीन, िससे व तांबे या धात ूचा उपयोग मोठ ्या मनात झाला
असावा . िसंधू वािसया ंना िम धात ूचे तं ान अवगत होत े, हे तांबे आिण का ं य धात ू या
िम णात ून बनिवल े या व त ूव न िदस ून येते. िसंधू लोक स ेलखडी पास ून नाणी , मोहर
बनिव यात पा रंगत होत े. या प तीन े अनेक यावसायात ून िस ंधू काळात त ं ानाचा
उपयोग क े या ग े याच े िदसून येते. याचे िववरण प ुढील माण े.
८.५.१ िश प तं ान
हड पा स यत े या उ खननात अनेक िठकाणा ंव न मणी , बांगड्या, कण -फुले, िश पे,
मातीची भा ंडी अशा अन ेक का र या माती या व त ू सापड या आह ेत. प रप व हड पा
काळात िविवध कार या ह तकल ेचा िवकास झाला होता. हे हड पा कालीन म ृद भांडी,
माती या म ूत , खेळणे, मोहर, आिण मातीची मनी याव न िदस ून येते. हड पा शहरा ंम ये
आढळणारी सवा त सामा य मातीची भांडी लाल रंगाची आहेत. ही भांडी चाका ंवर बनवल ेली
आिण भाजल ेली आह ेत. यात साधी आिण सजवल ेली भा ंडी अशा दोन कार या
भांड्यांचा समाव ेश आहे. भांड्यांवर प िटंग कर याक रता लाल र ंग तयार कर यासाठी
ओचरचा वापर क ेला जात होता . का या म ॅंगनीजम य े गडद लाल -तपिकरी आयन
ऑ साईड िमसळ ून काळा र ंग तयार केला जात होता . मृद भांड्यांवर िच े िकंवा आक ृ या
काढ यासाठी सामा य पणे का या रंगाचा वापर क े या जात अस े. या क रता भौिमितक
िकंवा नैसिग क रचनांचा उपयोग क े या जात होता . याम य े िपंपळाची पान े, एकमेकांत
गुंफलेली वत ु ळे समािव आह ेत. साधा िडश , नॉब या सजावटीसह एस - ोफाइल फ ुलदाणी , munotes.in
Page 86
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
86 लहान भा ंडी, एका टोकदार पायासह कपासार या आकार ची भा ंडी उ खाननात ा झाली
आहेत. मोह जोदारो , हड पा , नौशार आिण चा ंह दारो य ेथे माती या भ ्या सापड या आह ेत.
याव न ह े ल ात य ेते क , हड पान लोका ंना मातीची भा ंडी बनिव याच े, यां या
सजावटीसाठी व ेगळे रंग बनिव याच े तं ान अवगत होत े.
८.५.२ धातू तं ान
पुरात वीय प ुरा यांव न अस े िदसत े क , हड पा िनवासी कां यपे ा ता ं याचा वापर अिधक
करीत असत . हड प न लोकांना ता ंबे, सोने आिण चा ंदी या धात ूकामाची मािहती होती .
तां याचा वापर मोठ ्या माणावर क ेला जात होता . श ा ा ं या व पात , कृषी अवजा रे,
सुतारकामाची साधन े, दािगन े, अंगठ्या, बांगड्यां, कण फुले, मासेमारीच े गळ, सुया आिण
धातू या म ूत तयार कर या क रता ता ं याचा उपयोग क ेला जात होता . एवढेच नाही
काहीव ेळा तां या या िविवध स ंयोगांचा वापर कथील , आस िनक, िशसे, िनकेल आिण ज त
यांसारख े िम धातू तयार कर यासाठी क ेला जात अस े. या व त ूं या अ यासाव न अस े
िदसून येते क हड पा लोका ंना लोहार , धातूंचे गरम आिण थ ंड वेि डंग यांसारख े तं
अवगत होत े. त कालीन धात ू या व तू बह त ेक पॉिलश क ेले या आढळ ून आ या आह ेत.
लोथलम य े १६ तां या या भ ्या सा पड या आह ेत. मोह जोदारो य ेथील िवटा ं या
खड्ड्यात कॉपर ऑ साईडचा मोठा साठा सापडला आह े. यािशवाय हड प न लोक सो या -
चांदीचे दािगन ेही बनवत . यासाठी मोह जोदारो , हजपा आिण अ लादीन य ेथून सोने पुरिवले
जात अस े.
८.५.३ मणी उ पादन तं ान
हड पा लोकांनी तयार क ेले या सवा त िस कलाक ृती हणज े यांचे मणी. यापैक काही ,
जसे क कान िलयन मणी , या कालख ंडात िनया तीसाठी एक मह वाची व त ू होती .
मौ यवान धात ूंचे मणी आिण गोम ेद, जा पर , ि टलाइट आिण ल ॅिपस-लाझुली अशा अध -
मौ यवान दगडा ंचे मणी बनिव याची मािहती हड पा कालीन लोका ंना होती. हड पा
सं कृती या अन ेक थळा ं या उ खननाम य े टेराकोटा , बोन, फेय स आिण ऑय टर
बीड्स िमळाल े आह ेत. या काळातील त ं ाना या े ातील सवा त मह वाचा िवकास
हणज े कठोर व अध -मौ यवान दगडा ंना पंच कर या या ताना ा ानाचा िव कास होय . इतर
तं ांम ये मौ यवान व अध मौ यवान दगडाला म याम य े पांतरीत कर यासाठी लेिकंग
करणे, इि छत आकार देणे आिण यो य र ंग दे यासाठी िविश तापमानाम य े तापिवण े
समािव होत े. हड पा स यात ेतील मोह जोदारो , चुनह दारो आिण लोथल य ेथे मणी
बनव या या काय शाळा आढळ ून आ या आह ेत.
८.५.४ फॅ स वं दगडी बा ंगड्या बनिव याच े तं ान
फॅ स ह े वाट ् ज नावा या चमकदार , फिटक दगडापास ून बनवल ेली आभ ूषणे आ ह ेत.
या या त ं ान अ यंत जिटल अस याम ुळे केनोयर या मत े, फॅ स या व तू समाजातील
उ च ू वगा त वापर या जात असत .
दगडी बा ंगड्या बनिव याच े देखील िवश ेष तं ान हड पन लोका ंनी िवकिसत क ेले होते.
कॅनोयर या मत े दगडी बा ंगड्या ही एक अ य ंत िविश व त ू आह े, जी शासक वगा शी
संबंिधत अस ू शकत े. काही कारणा तव या बा ंगड्या फ पािक तानमधील मोह जोदारो, munotes.in
Page 87
िसंधू सं कृतीतील धम , अथ यव था
आिण तं ान
87 हड पा , बालाकोट आिण नौशारो या थळा ंनवरच िमळा या आहेत. दगडी बा ंगड्या साठी
वापरला जाणारा ‘ टोनव ेअर’ हा श द ामक आह े कारण ा बा ंगड्या दगडा या नस ून
टेराकोटा या आहेत. यासाठी बारीक ाउ ंड िचकणमाती १०५० - ११०० िड ी
सेि सअस उ च तापमानात तपावा वी लागत े. यामुळे दगडी बा ंगड्या अिधक मो यवान व
उ च ू वगा साठीच े आभूषण मानल े जात होते. उ खननात िसंधू मोहर ने मोहर बंद केले या
िवशेष ड या ंम ये या िमळा या आहेत.
मा काही िव ान दगडी बा ंगड्या उ च ू वगा साठी तयार क ेले या अस या या मतावर
आ ेप न दिवतात . कारण ा बा ंगड्या इतर बा ंगड्यां माण े, कुंभारांनी कोरल े या िक ंवा
िच हा ंिकत क े या आह ेत. िदलीप च वत यां या मत े, नौशारो सार या लहान
साइट्सम ये दगडी बा ंगड्या िम ळा या आह ेत. यामुळे यांचा स ंबंध उ च ूं वगा शी
अस या या दा या चे समथ न करता येत नाही.
८.५.५ दगड उपकरण उ ोग
िसंधू काळात धातू या आगमनान े दगडी साधना ंचा अंत झाला नाही . हड पा लोका ंनी दगडी
प ी आिण लहान , बारीक ल ेड वापरण े चालू ठेवले होते. यासाठी चेट हा एक मह वाचा
दगड याही काळाम य े वापरला जात होता . दगडापास ून िविवध व त ू बनवणा या अन ेक
काय शाळा उ र िस ंधमधील स ु कूर रोहडी ट ेकड्यांजवळ ा झा या आह ेत. येक
काय शाळेत एका िविश दगडी व त ूचे उ पादन क े या जात होते. या काय शाळा ंमधील
काही उ पािदत ल ेड ८ स .मी. आिण काही यापे ा ला ंब आहेत. िसंध य ित र ,
गुजरातमधील लोथल सार या थळा ंनी देखील थािनक पातळीवर उपल ध असल े या
दगडां या ल ेडचे उ पादन स ु ठेवले होते. अथा त या कालख ंडात धात ू या वापरा बरोबर
दगडापास ून लेड तयार कर याचा उ ोग मोठ्या माणावर िवकिसत झाला होता .
८.५.६ शेल- ोसेिसंग तं ान
बांगड्या, हातोडा , िविवध कार या सजावटी या व त ू िसंधू या िठकाणा ंव न ा झा या
आहेत. ा व त ू मकरान, क छ आिण ख ंबायात िकना या वरील श ंखांनी बनवल े या
आहेत. बालाकोट , नागे र आिण क ुटासी य ेथे ऑय टर या व तू तयार क े या जात असत ,
तर काही काय शाळा हड पा आिण मोह जोदारो सार या अ ंतग त िठकाणी द ेखील सापड या
आहेत. याचा अथ असा होतो क क या व पातील ऑय टर अ य ंत मू यवान आिण
एक मह वाची यापारी व त ू होती. यावर ि या क न व ेगवेग या व त ू बनिव या जात
असत व ं यांचा या पार केला जात असे.
८.५.७ शैलखडी पासून व तू बनिव याच े तं ान
शैलखडीचा खडक म ु यतः मोहर िनिम तीम य े वापरला जात अस े. मोहर बनव या या
काय शाळा हड पा आिण लोथल येथे िमळा या आह ेत. याच बरोबर लहान िश ंग असल ेला
बैल, हैस, , ग डा, वाघ, मगर अस े लहान ाणी मोहर वर िचि त क ेले आहेत. युिनकॉन ,
िशंग असल ेला वाघ , िशंग असल ेला ह ी यासार या कि पत ा या ंचे िच ण द ेखील या
मोहरा ंवर आढळ ले आहेत. मोहरेचे बह तेक नम ुने चौरस आह े, तर स ुमारे १० ट के मोहर
आयताक ृती अस याच े आढ ळून आले आहे. लांब प या या या पारात माल स ुरि त munotes.in
Page 88
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
88 कर यासाठी समकालीन स यत ेम ये मोहरचा वापर क ेला जात असे. मोहर बंद व तू केवळ
इि छत थानावर उघडली जाऊ शकत अस े, यामुळे माल छ ेडछाड हो यापास ून संरि त
होत असे. याक रता हड पा व ित या समकालीन स ं कृत म य े यापारी मालाच े आदान
दान कर यासाठी मोहर वापरली जात होती . हड पा स य ेतेतील लोथल य ेथील गोदामात
अनेक मोहर िमळा या आहेत. या व न हे ल ात य ेते क , िसंधू मोहरेचा एक समान ह ेतू
होता.
म यां या उ पादनातही श ैलखडी वापरली जा त होती. शैलखडी पासून मनी तयार
कर या या काय शाळा मु यत: नौशारो , मोह जोदारो आिण चा ंह दारो य ेथे ा झा या
आहेत.
८.५.८ वजन आिण माप े
वजने आिण मापा ं या स ंदभा त िमळाल े या प ुरा याव न हड पा लोका ंनी वजन आिण
मोजमापाची मािणत प त उपयोगात आण याच े िदस ून येते. बह तेक मोजमाप
कर यासाठी वजन े व मापे यूिबकल आिण च ेट पासून तयार क ेली जात होती . उ खननात
अॅगेट आिण स ूय कांत मणी (जॅ पर) दगडापास ून तयर क ेलेली काही वजन े व मापे िमळाली
आहेत. वजनाच े माण एक त े चौस म ये होते. ०.८७१ ॅमगुणाकार मोजमापासाठी
वापरला जात होता . रेषीय मोजमापासाठी , मोह जोदारो , लोथल आ िण हड पा य ेथील सीप ,
हि तद ंत आिण ता ंबे यां यापास ून बनवल े या तराज ूचे अवश ेष ा झाल े आहेत. एकूणच
हड पण लोकांनी मोजमापाच े िविश त ं ान िवकिसत क ेले होते. यासाठी वत मान
माणातील लहान एकक ०.८७१ ॅम आहे.
आपली गित तपासा :
१) िसंधु सं कृती या तं ानातील गतीचा आढावा या .
८.६ सारांश
तुत घटकाम य े हड पा कालख ंडातील धम , अथ यव था आिण तं ाना चा थोड यात
आढावा घे यात आला आह े. हड पा स यत ेची या ी िव त ृत आह े. या स य ेतेने िकमान
५०० वष उ ल ेखनीय एकसमानता राख यात स मपणे य न क ेले. उ खननात
िमळाल े या अवश ेषां या आधार े हड पा िनवासी िविवध िनवा ह प ती , खा या या सवयी ,
ह तकला पर ंपरा, धािम क िव ास , सां कृितक था आिण सामािजक चालीरीत च े पालन
करीत होत े.
हड पा कालीन शहरीकरणा या ता याम य े कलाक ुसर, अथ यव था , यापार ,
धातूिव ान , कला या े ांत मोठ्या माणात गती साध यात आली होती . ही सं कृती
साव जिनक वा त ुकला, ेनेज िस टीम , तटबंदी आिण खाल या टाउनिशपम य े िवभागल ेले
टाऊनिशप , तटबंदी या िभ ंती, धा य कोठार , िविहरी , र ते, सांडपाणी यव था , मातीची
भांडी आिण कलाक ृत साठी ओळख या जा ते. इ.स. पूव १८०० या स ुमारास शहरी
अव था प ूण पणे संपु ात आली होती. कालीब ंगन आिण बण वली सार या काही साइट ्स
हड पा वा िशयांनी पूण पणे सोडून िद या हो या . या नंतर या काळात लहान आिण कमी
समृ व या ंनी हड पा शहरांची जागा घ ेतली. एकूणच हड पा कालख ंडात मानवी स य ेतेने
िवकासाच े सव य िशखर गाठल े होते. कला, यापार , धातुिव ान , धम , अशी िविवधा ंगानी munotes.in
Page 89
िसंधू सं कृतीतील धम , अथ यव था
आिण तं ान
89 िवकास साधला होता . मा इ.स. पूव १८०० नंतर या स ं कृती या िवकासाला उतरती
कळा लागली आिण हळ ूहळू नगर स ं कृतीची जागा उ र कालीन हड पा या ाम
सं कृत नी घ ेतली.
८.७
१) हड पा कालीन धम संक पाना प करा .
२) हड पा कालीन धम संक पन े या वैिश ्यांची चचा करा.
३) हड पा कालख ंडातील आिथ क िवकासाचा आढावा या ?
४) हड पा कालीन त ं ाना या े ांचा िवकास प करा .
५) हड पा कालीन धात ू िव ान व मनी उ पादन त ं ान याची चचा करा.
६) हड पा कालीन धम , अथ यव था व त ं ाना चा थोड यात आढावा या ?
८.८ संदभ
१) Possehl G. L. (ed.) - Harappan Civilization - A contemporary
perspective Delhi, Oxford 1993
२) Sharma R. S. - Aspects of political Ideas and Institutaions in Ancient
India, Delhi, Motilal Banaraasidas, 1991
३) Thapar Romila - Ancient Indian social History Some interpretations,
Delhi, Orient Longman 1984
४) डी. एन. झा और ीमली , ाचीन भारत का इितहास , िहंदी पु तक िनद शनलाय ,
आ ा, २०१६ .
५) कोसंबी डी.डी., ाचीन भारत क स ं कृित और स यता , राजकमल काशन , नई
िद ली , २००८.
६) ढवळीकर म . के., कोणे एके काळी िसंधु सं कृती, राजहंस काशन प ुणे.
७) कोसंबीडी.डी.(अनु. िद.का. गद ): ाचीन भारताचा अ यास , डायम ंड पि लकेशन, पुणे,
२००६
munotes.in
Page 90
90 ९
ारंिभक ऐितहािसक थळ े
घटक रचना
९.० उि ्ये
९.१ तावना
९.२ कालगणना
९.३ िवतरण
९.४ तं ान
९.५ सारांश
९.६
९.७ संदभ
९.० उि ्ये
१) पुरात व शा ाची म ुळा र े – मातीची भा ंडी अस ून याचा अ यास करणे.
२) भारता या िविभ न भागात पसरल े या िविवध स ं कृत चा म ृद् भांड्यां या सहा यान े
अ यास करण े.
३) उ खनिन त मानविनिम त घटका ंचा आढावा घ ेणे.
४) भौगोिलक ्या समकालीन दुरदुर या स ं कृतीची सा य थळ े शोधून यां या जीवन
शैलीचा अ यास करण े.
५) PGW (Painted Grey Ware ) िचि त म ृद भांड सं कृतीचे साका यान े िवतरण
अ यास ने.
९.१ तावना
पूरात वशा ा म य े माती या भा ंड्यांना अन य साधारण मह व आह े. यांना यथाथ पणे
पुरत वाची म ुळा र े असे संबोिधल े जाते. कारण ती इितहासाची िचर ंजीव साधन े असून
समाजा या जीवनश ैलीवर तर काश टाकतातच . िशवाय कुंभार कल े या मा यमात ून
मानवाचा िवकास कसा कसा होत ग ेला याची द ेखील सा द ेतात. मातीत िमसळल े या
धा य त ुसाव न समकालीन क ृिषची द ेखील क पना करता य ेते. धूसर राखाडी र ंगा या munotes.in
Page 91
ारंिभक ऐितहािसक थळ े
91 भांड्यांची अन ेक थळ े िविवध काळाम य े िवकिसत झाली . यांचा संशोधना मक अ यास
अ ापही सु आह े.
िचि त म ृदभांडी सं कृती लोहय ुगातील आह े. ही भा ंडी अिभ िचप ूण असून समाजातील
उ च तरातील लोक वापरीत असाव ेत, याचे सवा त मह वाच े वैिश ्य हणज े मातीची
भांडी. हे भांडे राखाडी र ंगाचे असत े, ते बारीक धा यापास ून बनवल ेले असत े, चांग या
कार े लावल े या िचकणमातीच े असत े आिण भ ीम य े कमी तापमानात भाजल ेले असत े.
यात ताट या , तवे, लोटा, इ याद चा समाव ेश आहे. बह तेक वेळा राखाडी प ृ भागावर
का या िक ंवा खोल तपिकरी र ंगात िठपक े, रेषा, छेिदत रेषा, एका वत ु ळे, अध वतु ळे,
िस मा , वि तक इ यादी न ीकामा सह र ंगिवल े जाते. १९५४ -५५ दर यान बी .बी. लाल
यांनी केले या शोधात या सीर ेिमकची उपि थती िदस ून येते.
९.२ कालगणना
िचि त म ृदभांड चा काल म वाद त आह े. सापे आिण िनरप े कालमापन प त ार े
सं कृतीचा कालख ंड िनि त कर याचा य न क ेला गेला आह े. प रपूण काल मान ुसार
प टेड े वेअर स ं कृती २८९० ±१०५ इ.स. पूव चिलत होती . सापे कालमापनाचा
िवचार करता , हि तनाप ूर या जाग ेचे उ खनन करणा या बी .बी. लाल या ंनी ॅिट ाफ या
आधार े इ.स.पूव ११०० -८०० हा चा काळ िनि त केला. तथािप चाई ड आिण हीलर
सार या इतर िव ाना ंनी हा िस ा ंत वीकार ला नाही. यां या मत े, हि तनाप ूर या िठकाणी
PGW ची थापना १४०० -६०० इ.स.पूव पासून झाली . चाई ड आिण हीलरचा असा
िव ास होता क हि तनाप ूर येथे इ.स.पूव ८०० या काळातील प ुरावे आहेत. हि तनापूर
येथील उ खननान ंतर, पि मी उ र द ेश आिण उ र राज थानमधील अन ेक थळा ंचे
उ खनन कर यात आल े, याम ुळे या या काल माब ल बरीच मािहती िमळाली . जे.पी.
जोशी या ंनी केले या भगवानप ुरा उ खननान े इ.स.पूव या द ुस-या शतका या उ राधा त
या माती या भा ंड्याचे मूळ उघड झाल े. हड पा िसर ेिमक पर ंपरेचा अ ंत आिण PGW ारे
दश िवले या नवीन िसर ेिमक श ैलीचा उदय ह े केवळ मातीची भा ंडीच न ह े तर का ं ययुगीन
समाजापास ून लोह य ुगातील समाजात सामािजक -सां कृितक प रवत न देखील स ूिचत करत े
अ ंजीखेडा उ खनना या आधार े गौर या ंनी इ.स.पूव ११०० -६०० हा कालख ंड िदल ेला
आहे, तर ही . ि पाठी या ंनी वेगवेग या िठकाणा ंवरील प ुरावे तपास यान ंतर असा िन कष
काढला आह े क हि तनाप ूर येथे PGW तर ८५०-५५० इ.स.पूव आिण अ ंजीखेरा येथे
८५०-५५० पय त िनि त केला गेला पािहज े. PGW सां कृितक बीसीई या थोड े आधी
सु झाल े असाव े. अिह छ , अतरंजीखेरा, ाव ती , कौशांबी सार खी थळे या वेअरचा
नॉद न लॅक पॉिलश व ेअर (NBPW) सह स ंिम कालावधी दश वतात. तथािप , NBPW चे
मूळ इ.स. पूव ६०० नंतर ठेवता य ेत नाही . हणून अशीच तारीख PGW या स मा ीसाठी
हणज े इ.स. पूव ६०० साठी तािवत क ेली जाऊ शकत े. यामुळे इ.स.पूव १२०० -
६०० मधील प टेड े वेअरसाठीचा काळ उपल ध प ुरा यांनुसार अिधक वा तव वाटतो .
munotes.in
Page 92
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
92 ९.३ िवतरण
वातं यानंतर, िवशेषत: पंजाब, ह रयाणा , उ र राज थान आिण पि म उ र द ेश (गंगा
नदीचे वरचे मैदान) म ये अनेक PGW साइट्स शोध या ग े या आह ेत. यात पि म ेकडील
सतलज / हा ा खोरे आिण दि ण ेकडील अरावली पव तरांगांपय त १००० ह न अिधक
थाना ंचे िव तृत िवतरण आह े; आ नेयेला चंबळ आिण उ र ेला िहमालया या पाय याशी .
बह तेक िठकाण े नदीकाठावर असून आतील भागात फारच कमी आह ेत. थळा ंचे मु य
क ीकरण इ ंडो-गंगेिटक िड हाइड (ह रयाणा ), सतलज खोर े आिण वर या ग ंगा मैदानात
आढळत े. मह वा या PGW साइट्सम य े हि तनाप ूर, आलमगीरप ूर, अिहछ , अ लाहप ूर,
मथुरा, कांपली, नोह, जोधप ुरा, भगवानप ुरा, कौसंबी, जाखेरा आिण ाव ती या ंचा समाव ेश
होतो.
एकंदरीत, चार कारच े ॅिट ािफक स ंदभ आहेत जेथे PGW सार आढळतो –
१) पार आिण सा ंगोल (पंजाब), दौलतप ूर (ह रयाणा ) आिण पि म उ र द ेश मधील
आलमगीरप ूर आिण ह लास या ंसार या थळा ंम ये उ र हड पा तरान ंतर PGW
िसरेिमक अवश ेष सापडल े आहेत.
२) दधेरी, कटपालोन आिण नगर (पंजाब) आिण भगवानप ुरा (ह रयाणा ) सार या
थळा ंनी दोन सा ं कृितक बदल हणज े PGW आिण उ र हड पा यां यातील
फरक पािहल े आहे.
३) UP मधील हि तनाप ूर आिण अिह छ सार या थळा ंम ये यवसाया या
दर यान OCP सं कृतीनंतर PGW िसरेिमक अवश ेष सापडल े आहेत.
४) उ र द ेशमधील अतर ंजीखेरा, नोह आिण राज थानमधील जोधप ुरा सार या
िठकाणी BRW ट यान ंतर, PGW िसरॅिमक अवश ेष ा क ेले आहे.
िव ाना ंनी PGW ट याशी स ंबंिधत साइट ्स आिण स ेटलम ट पॅटन चा अ यास क ेला आह े.
कानप ूर िज ा या म कन लाल या अ यासान े (1984 ) एकूण ४६ PGW साइट्स
ओळख या . यापैक २६ थळे १ हे टर या खाली , हणज े १४.१ ते १.९९ हे टर, २.२
ते २.९ हे टर, ३.३ ते ३.९९ हे टर आिण १.४ ते ४.९९ हे टर दर यान होती .
न ांपासून दूर असल े या व ती या जागा नदीकाठ या िठकाणा ंपे ा लहान अस याच ंही
या या ल ात आल ं. दोन वसाहत मधील सरासरी अ ंतर १०-१४ िकमी होत े.
दुस या अ या सानुसार (१९८८ ) उ र द ेशातील अलाहाबाद िज ातील वसाहत चा
इितहास इ .स. इ.स.पूव १००० आिण इ.स.३०० कालख ंड I (६००-१०० BCE) म ये
व तीची दो न तरीय ेणी होती . १५ साइट्सचा िव तार ०.४२- २.८० हे टर होता ,
सरासरी आकार १.७२ हे टर होता . सवा त मोठी जागा १० हे टर िव ताराची कौसंबी ही
होती. अ यासका ंचा अ ंदाज आह े क या गावा ंम ये ६० ते ४५० लोक राहत होत े. उ र
ह रयाणातही अशीच उतर ंड िदस ून आली . ४२ PGW साईट्सपैक एक साईट ९.६ हे टर
होती आिण इतर ४.३ हे टर प े ा जा त न हती . munotes.in
Page 93
ारंिभक ऐितहािसक थळ े
93 हा डेटा दश िवतो क काही मोठ ्या आकारा या व ती वगळता व ती या लहानच हो या .
काही मह वा या PGW साइट्स खालील माण े आहेत
अ) अभयप ूर
हे िठकाण उ र द ेशातील िपलीभीत िज ा तील िबसलप ूर तहसीलम य े येते. २००१ -
०२ ते २००५ -०६ या कालावधीत याच े उ खनन कर यात आल े. पी रयड -III म ये
सापडल े या िठकाणी प टेड े वेअर स ं कृती ही म ु य स ं कृती होती . या काळातील लोक
कुडा या घरा ंम ये राहत होत े आिण न ंतर माती या िभ ंतीवर मातीच े लॅ टर क ेलेले मजल े
बनवल े होते. या ट यात मोठ ्या माणात खड ्डे अस याच े िदसून येते. हाडांपासून ह यार े
बनव याची एक काय शाळा सापडली िजथ े तयार आिण अप ूण अशा दो ही िठकाणी हाडा ंची
साधन े आिण मणी तसेच उपकरण े सापडली आहेत. अ यासका ं या मत े ामु यान े िशकार
करणे, मासेमारी करण े याने अथ यव थ ेला हातभार लावला , तर लोख ंड आिण ता ंबे धातू,
मातीची भा ंडी बनवण े या यवसायान े सहायक भ ूिमका बजावली . एगेट, कान िलयन , जा पर ,
ि टलच े मणी हे यापाराच े अि त व दश वतात. P.G.W. प िटंगसह िसर ॅिम स सामा य
आहेत. काही िठ काणी मोहरा ंची सजावटही िदस ून आली . खंदकासह कमी ब ंधारा िक ंवा
िढगा यासारखी रचना ल णीय आह े.
असं य मजल े आिण काही भ ूिमगत साठवण खड ्डे ही मह वाची रचना आह े जी सापडली .
लोखंडी व त ू, मॅ नेटाईट धात ूचा एक भाग असल े या गोलाकार आिण अ ंडाकृती भ ी
थािनक उ पादन सुिवधा दश िवतात . धातू आिण सो याचा यवसाय चांगला िवकिसत
झाला होता . हि तद ंत आिण हाडां या व त ू बनव याचा उ ोग मोठ ्या माणात वाढला
होता. टेराकोटा कार या मानवी म ुत , ाणी व प यां या म ूत आिण इतर व त ू
सामा यतः PGW तरांवर आढळतात .
ब) अिह छ
अिह छ ाच े िठकाण उ र द ेशातील बर ेली िज ात आह े. प टेड े वेअर िनमा ण करणारी
हे पिहले थान आहे. घोष आिण पािण ही या ंनी १९४० -४४ म ये भारतीय प ुरात व
सव णा ार े उ खनन क ेले होते. इथ या सवा त खाल या तरावर प टेड े वेअरचे अवशेष
िमळाल े आह ेत. हा काळ इ.स.पूव ३०० होता. १९६४ -६५ म ये एन.आर. या
िनद शानुसार ही जागा प ु हा उ खननासाठी घ े यात आली .
पी रयड -II म ये सुमारे एक मीटर आह े आिण प टेड े वेअर स ं कृतीशी स ंबंिधत आह े. या
काळातील लोक झोपड ्या आिण माती या िवटा ं या घरात राहत होत े. या ट यात त ुटलेली
वीट द ेखील न दवली जात े. प टेड े वेअरम य े खरख रीत कापडाच े साधे लाल भा ंडे असत े.
काही PGW भांडी जा त गरम झाल ेले आढळ ून आल े याम ुळे तपिकरी लाल र ंग आला
होता याचा उ खनन तं ाने वेग या ेणीम य े समाव ेश केला होता . या वगा त PGW चे
वेगवेगळे आकार आिण प े आढळ ून आली . मोज़ेक पॅटन म ये िनि त क ेले या पॉिलश
ाइंिडंग व त ू या काळातील मनोर ंजक शोध आह ेत. टेराकोटा ा या ं या म ूत , ि पंडल
हॉ स , मणी इ यादी इतर मह वाच े शोध आह ेत. तांबे आिण लोख ंडी व त ू या लोका ं या
धातूिव ान त ं ानाकड े िनद श करतात . munotes.in
Page 94
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
94 क) अतरंजीखेरा
हे िठकाण उ र द ेशातील एटा िज ात काली नदी या उज या तीरावर वसल ेले आहे.
कालावधी -II हा PGW चा आह े याची २.२० मीटर पय त आह े. या काळात प हाळ े,
कु हाडी, कड्या, ह क, बोअर, िछ नी , चाकू, सुया, बांगड्या आिण घरग ुती िचमट ्याचा एक
िपर या ंसार या मोठ ्या माणात लोख ंडी व त ू सापड या . तां याचा वापर साधनसाम ी ,
दािगन े आिण म य बाण इ याद या व पात आढळतो . घरे मातीची आिण व ेळूची
बनलेली होती , पो ट िछ झोपड ्यांचे अि त व दश िवतात , यांची जमीन िपवळसर मातीन े
बनलेले होते. टेराकोटाच े मणी, खेळणी, चकती यासह ह तिनिम त मानवी म ूत सापड या .
माती या बा ंधाचे अवश ेषही समोर आल े. शेती, पशुपालन , मासेमारी आिण िशकार हा
येथील अथ यव थ ेचा पाया होता .
ड) दादूपूर
ही जागा गावा या प ूव ला नागवा ना या या पलीकड े आह े. राकेश ितवारी या ं या
माग दश नाखाली रा य प ुरात व िवभागान े या जाग ेचे उ खनन क ेले. कालावधी -II PGW
सं कृतीशी स ंबंिधत आह े. सलग तीन मज या ंचे तर होत े समोर आल े, जे िचखलान े
बनवल ेले होते, भांडे रंगात िमसळल े होते. वेळूचे ठसे असल ेले काटेरी मातीच े ढेकूळ अस े
दश वतात क घर े माती, बांबू कुडापास ून बनवली ग ेली होती . हाडां या कलाक ृती, टेराकोटा ,
मणी आिण लोख ंडी व त ू सापड या . या िठकाणी तयार आिण अप ूण उ पािदत व त ू
सापड या या िठकाणी हाडा ंचे साधन बनव याची काय शाळाही सापडली . पी रयड -III हा
NBP वेअर आिण स ंबंिधत व त ूं या उपि थतीन े िच हा ंिकत आह े, PGW चे काही श ेड या
काळात चाल ू रािहल े.
e) हि तनाप ूर
हे िस िठकाण म ेरठ िज ातील मवाना तहसीलम य े िद लीपास ून 96 िकमी उ र -
पूव स ि थत आह े. बी.बी. लाल (1955 ) यांनी उ खनन क ेलेले हे PGW सं कृतीचे
मह वाच े थळ आह े. येथे य ेकाम य े िनि त अ ंतर ठ ेवून पाच यावसाियक जागा ंचे
उ खनन कर यात आल े.
I आिण II या कालावधीत अ ंतर होत े. PGW हे कालख ंड-II चे मु य व ेअर आह े जे बारीक
घटका ंनी आह े आिण बह त ेक भा ंडी चाका ंनी बनवल ेली होती , जरी हातान े तयार क ेलेले
नमुने देखील समोर आल े. का या , चॉकल ेटी आिण लालसर तपिकरी र ंग यान े रंगवलेले
कटोर े आिण ताट े हे सामा य आकार आह ेत. मातीची िभ ंत िकंवा मातीची िवटा ंची घर े
बनवली . तांबे आिण लोख ंडाचा वापर िविवध व त ूं या उपि थती ार े मािणत क ेला गेला.
मणी तयार कर यासा ठी चेट आिण जा परचा वापर क ेला जात अस े. ा या ं या म ूत ,
खेळणी , िश के, पदके , मणी या व पात ट ेराकोटा व त ू; काचे या व त ू ामु यान े मणी;
मणी, िबंदू इ यादी हाडा ं या व त ू या काळातील म ु य प ुरातन व त ू हो या . एका मोठ ्या
पुराने PGW ची व ती उ व त क ेली आिण प ुढ या काळात , NBPW वापरणा या लोका ंनी
या जाग ेवर व ती क ेली. इसवी सना या ितस या शतकातील हा काळ आिण प ुढचा काळ
यात काही अ ंतर आह े. munotes.in
Page 95
ारंिभक ऐितहािसक थळ े
95 f) जाखेरा
हे िठकाण कासग ंज तहसील या उ र -पि मेस काली नदी या डा या तीरावर उ र
देशातील एटा िज ात आहे. ही जागा स ुमारे 25 हे टर े ात पसरल ेली आह े आिण
1988 -89 म ये अलीगड म ुि लम िव ापीठा या साही या ंनी उ खनन क ेले होते. येथे चार
कालख ंड शोध यात आल े.
IIIA कालावधीला ोटो /पूव पीजीड य ू असे नाव द े यात आल े आहे. या काळात BRW,
BSW आिण र ेड ि लप वेअर यात प ट केलेले िडझाइ स सादर कर यात आल े.
घसरल े या र ेड वेअरचा र ंग खोल तपिकरी लाल त े ना रंगी असतो . या माती या भा ंड्याला
ोटो पीजीड य ू असे लेबल लाव यात आल े होते. या माती या भा ंड्यांचा रंगराखाडी
आहे, राखाडी र ंगाचा असावा उ णता त ं कमी झा या मुळे लाल र ंग कमी झाला .
पी रयड -IIIB ला प रप व PGW असे लेबल क ेले जाते आिण यात 50 सेमी ते 2 मीटर
पय त या ठ ेवी असतात . हा कालावधी पीजीड य ू आिण े वेअरसह BRW, BSW आिण
रेड वेअर या िनर ंतरते ारे वैिश ्यीकृत आह े. भांड्यांवर िच े आढळतात आिण काही
भांडी म ु ांिकत िडझाइनन े सजवल ेले आढळल े.
g) मथुरा
1954 -55 पासून आिण 1972 -76 पासून मथ ुरा येथील ाचीन िढगा या ंचे अनेक हंगामात
उ खनन कर यात आल े. 1975 -76 दर यान अ ंबरीश िटळा य ेथे उ खनन क े याने
उ रेकडील मोठ ्या िढगा या या छोट ्या भागात काही PGW शेड िमळाले. फेज 1A म ये
PGW चे काही श ेड आहेत परंतु मोठ्या माणात मातीची भा ंडी BSW, GW, B&RW
आिण र ेड वेअर आह ेत. प ट केले या िडझाइनप ैक , िशडी या िडझाइनब ल िवश ेष उ ल ेख
केला जाऊ शकतो . येथे सामा य PGW पुरातन वा त ू सापड या .
h) संक सा
हे िठकाण य ूपी या फा खाबाद िज ात आह े. बी.आर. यां या माग दश नाखाली ह े
उ खनन कर यात आल े. 1995 -96 म ये मणी आिण एक चौपट सा ं कृितक म य ेथे
आला . पी रयड -I या ल ेयस म ये PGW आिण स ंबंिधत िसर ॅिम स िमळाल े आहेत. रेड
वेअर ह े हातान े बनवल ेले आिण चाक दो ही खरखरीत त े बारीक कापडाच े असत े. वेळू या
खुणा असल े या माती या ग ुठ या ंव न या ं या घरा ंची क पना य ेते. सामा य PGW,
आकार आिण प ट केलेले िडझाइन काही खडबडीत का या आिण लाल भा ंडी सापडली
आहेत . या काळात काही अध -मौ यवान खड े आिण दोन हाडा ं या व त ूंसह िविवध
कार या स जावट आिण इतर प ुरातन व त ू असल े या ट ेराकोटा था या मोठ ्या माणात
सापड या .
अ) सोनख
ही जागा उ र द ेश या मथ ुरा िज ात आह े आिण ती हारट ेल (1993 ) ने उ खनन
केली होती . हे 320x280 मीटर मोजत े. आिण 17.20 मी. जाड जागा . येथे सवा त कमी munotes.in
Page 96
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
96 थल PGW या मा लक ची आह े जे लोक खाच े या झोपड ्यांम ये राहत sहोते. या
काळातील इतर व त ूंम ये बीआरड य ू, रेड वेअर आिण े वेअर या ंचा समाव ेश होतो .
लोखंडी व त ू, टेराकोटा या म ूत , चक या , गोळे, बांगड्या आदी कलाक ृती सापड या .
यािशवाय कान िलयन , ऍगेट आिण ता ं याचे मणी ही इतर प ुरातन व त ूही या ट यात
सापड या .
९.४ तं ान
PGW अितशय बारीक , गुळगुळीत आिण पातळ आह े. लाल आिण ढवळीकर या ंसार या
िव ाना ंचा असा िव ास होता क ह े गंगा खो यात उपल ध असल े या माती या उ क ृ
गुणव ेमुळे आह े. िनयंि त फाय र ंग तं ाने तयार केले या ल ॅक फेरस ऑ साईड या
उपि थतीम ुळे हा रंग अस याच े सना उ लाह या ंचे मत आह े. ि पाठी या ं या मत े, भ ीत
एकसमान उ च तापमान राखल े गेले असाव े. जरी PGW साइट्सवर कोणतीही भ ी
आढळली नसली तरी , असे िदसत े क PGW उघड्या भ ीत नाही तर ब ंद असल े या
भ ्यांम ये सोड यात आल े होत े, याम य े उ च तापमान गाठल े जाऊ शकत े .
अिह छ ा या िठकाणी सापडल े या काही व त ू अंशतः लालसर आिण अ ंशतः िनळसर
िकंवा िनळसर करड ्या रंगा या हो या . या रंगाचे कारण ऑि सजन या उपि थतीम ुळे
भ ीत िनमा ण कर या या िविच प र ि थतीम ुळे असू शकत े. भांडी चाकावर बनवल ेली
होती आिण ती कडक झाली क पाठव या या व ेळेसाठी प ु हा चाक चाल ू केली. जरी
बह तेक PGW भांडी चाका ंनी बनिवली ग ेली असली तरी काही िठकाणी हातान े तयार
केलेली भा ंडी देखील आढळली . गंगे या म ैदानाबाह ेर, िवशेषत: राज थानमध ून म य म
दाणेदार PGW शेड आढळ ून आल े आहेत . गुळगुळीत आिण म ॅट िफिनश द े यासाठी , काही
िवशेष तं ान वापरल े असाव े.
आधी सा ंिगत या माण े वाटी , ताटे , टँडवरील िडश , कप, बेिसन, लोटा ह े सरा स
आढळतात . वाट्या आिण िडश ेसम य े सरळ , बिहव , नालीदार बाज ू अस े कार
असतात . लोटा अ य ंत दुिम ळ आह ेत याचा वापर िप यासाठी आिण ध ु यासाठी क ेला
जाऊ शकतो , असे अ यासाअ ंती न दवल े गेले आह े. पृ भागावर अ ंमलात आणल े या
प िटंगम य े भौिमितक तस ेच नैसिग क रचना ंचा समाव ेश आह े. सूय आिण फ ुलां या नम ु यांची
रचना फारच असामा य आह े. िवशेष हणज े, राज थानमधील काही साइट ्सवर माती या
भांड्यांवर िश का मारल े या िक ंवा िछ न क ेले या िडझाई स आह ेत. प िटं ज अंमलात जाड
आहेत आिण बारीक शन े रंगव या ग े या आह ेत अस े वाटत नाही . िदले या जाग ेवर (3-
10%) एकूण माती या भा ंडी या स ंकलनाची फार च कमी ट क ेवारी आढळ यान े,
िव ाना ंनी PGW ला ीम ंत लोक वापरत असल े या िडल स ट ेबल व ेअरसाठी िनय ु केले
आहे.
९.५ सारांश
ही भारतीय उपख ंडातील पि म ग ंगे या म ैदानाची आिण घ गर -हाकरा खो याची
लोहय ुगाची भारतीय स ं कृती आह े, परंपरागतपण े इ स प ूव 1200 ते 600-500 munotes.in
Page 97
ारंिभक ऐितहािसक थळ े
97 हे का या र ंगात भौिमितक नम ु यांसह र ंगवले या बारीक , राखाडी भा ंडी या श ैली ार े
वैिश ्यीकृत आह े.
PGW सं कृती ख ेडे आिण शहरी वसाहती , पाळीव घोड े, हि तद ंती-काम आिण लोह
धातुकमा या आगमनाशी स ंबंिधत आह े.
मातीची भा ंडी सामा यतः लाल प ृ भाग असत े आिण चाक फ ेकलेले असत े जरी हातान े
तयार क ेलेले देखील अि त वात आह ेत
पॉिलशच े सामान चा ंगले होते
बह तेक मातीची भा ंडी ispolychrome हणज े दोनप े ा जा त र ंगांची भा ंडी
रंगिव यासाठी वापरली जातात .
बह तेक मातीची भा ंडी अशी असतात क या ंना सहसा सपाट तळ असतात
वन पती आिण ाणी या ंचे िच ण करणा या िच ांसह भौिमतीय रचना पहायला िमळत े
िछि त मातीची भा ंडी देखील सापडली याचा वापर दा गाळ यासाठी क ेला जाऊ
शकतो .
संपूण स यत ेम ये मातीची भा ंडी एकसमान (व तू फेकलेली) होती जी काही कारच े
िनयं ण कट करत े आिण व ैयि क सज नशीलत ेला कमी जागा सोडत े.
काही िठकाणा ंव न िमळाल े या आिलशान माती या भा ंड्यांची उपि थती समाजातील
आिथ क तरीकरण कट करत े.
९.६
१ ाचीन भारतातील र ंगीत राखाडी म ृद्प े / PGW थळा ंचा आढावा या
२ ाचीन भारतातील र ंगीत राखाडी म ृद्प े / PGW थळा ं या जीवनश ैली व सार
िलहा .
९.७ संदभ
१. ढवळीकर मध ुकर केशव , भारताची क ुळकथा .
२. देव शा भ . पुरात व िव ा
३. ढवळीकर एम . के.,पुरात व िव ा
४. देगलूरकर गो बा , ाचीन भारत इितहास आिण स ं कृती
munotes.in
Page 98
99 १०
उ रेकडील काळी च काकणारी भांडी व या ंची थळ े
घटक रचना :
१०.० उिद ्ये
१०.१ तावना
१०.२ कालगणना
१०.३ िवतरण
१०.४ मह वाची थळ े
१०.५ तं ान
१०.६ सारांश
१०.७
१०.८ संदभ
१०.० उिद ्ये
१) पुरात व शा ाची म ुळा र े – मातीची भा ंडी असून याचा अ यास करणे.
२) भारता या िविभ न भागात पसरल े या िविवध स ं कृत चा मृद् भांड्यां या सहा यान े
अ यास करण े.
३) उ खननातील मानविनिम त घटका ंचा आढावा घ ेणे.
४) समकालीन मा भौगोिलक ्या दुरदुर या स ं कृतीची सा य थळ े शोधून जीवन
शैलीचा अ यास करण े.
५) NBPW सं कृतीचे साका यान े िवतरण अ यासण े
१०.१ तावना
नावा माण ेच या माती या भा ंड्यात चमकदार का या पॉिलश आह ेत आिण त े बह त ेक
उ र भारतात आढळतात . याची स ू मता कधीकधी १.५ िममी इतक पातळ असत े.
का या रंगा यित र , हे इतर छटा आिण र ंगांम ये देखील आढळत े. या लोकि य
आकारा ंम ये ते आढळत े ते सरळ , बिहव , िनमुळते आिण जळीदार बाज ू असल ेले कटोर े
आहेत; व रम आिण बिहव बाज ू, सरळ बाज ू, नॉ ड झाकण , हंडी आिण लघ ु munotes.in
Page 99
उ रेकडील काळी चकणारी / िझलाईदार
भांडी व या ंची थळ े
99 फुलदा या ंसह िडश . NBPW थम अन ु मे वाराणसी , अलाहाबाद आिण त िशला य ेथील
सारना थ, िभटा आिण भीर या िठकाणी सापडल े. माश लचा असा िव ास होता क ह े ीक
लॅक वेअरचे िविवध कार आह े जे इ.स.पूव ४ या-३ या शतकातील उच ूं या वापरतील
भांडी आह ेत. तथािप , ते थािनक पातळीवर बनवल े गेले आहे क कोठ ूनतरी आयात क ेले
आहे याब ल याला श ंका होती .
िवशेष हणज े, NBPW ची ओळख ग ंगा मैदानात द ुस या शहरीकरणाची स ु वात दश वते
आिण बौ प ुरात वशा , ना या ंचा प रचय आिण म य ग ंगा मैदानात ल ेखन कला
यासार या इतर घटका ंशी एक प आह े. हे केवळ िसर ेिमक उ ोगा या े ातच न ह े तर
भारता या ाचीन रा जक य , सामािजक -आिथ क आिण सा ं कृितक इितहासा या स ंदभा त
एक नवीन य ुग िच हा ंिकत करत े.
१०.२ कालगणना
NBPW चे काल म द ेखील PGW माण ेच वाद त आह े. माश लला त े त िशला य ेथे
पूव - ीक तरावर हणज े बीसीई ३०० पूव आढळल े आिण हण ून ५००-२०० इ.स.पूव
काळ कंस हण ून दान क ेले. कालगणन ेचे काम हीलर आिण क ृ णदेव यांनी केले. यांनी
५ या बीसीई त े २ या बीसीई या स ु वातीचा काळ तािवत क ेला कारण त िशला य ेथे
एनबीपीड य ू ामु यान े ीकप ूव होते. हि तनाप ूर येथे, PGW कालावधी आिण NBPW
कालावधी दर यान ेक इनो य ुपेशन होत े आिण लालन े ११०० -८०० इ.स.पूव म ये
पूव चे थान िद यान े, याने NBPW कालावधी ६००-२०० इ.स.पूव असा िदला .
अयो या आिण ृंगावेरापूर या प ुरा या या आधार े, याने याची प ुरातनता ७ या शतकात
पसरवली .
काब न डेिटंग या आधाराव र, अ वाल (घोष १९८९ ) यांनी ५५० ते ५० इ.स.पूव चा ॅकेट
तािवत क ेला आह े. वाटप करताना मातीची भा ंडी एकस ंध नसतात . ॅिट ािफकल प ुरावे
आिण फ ॅि क या आधार े दोन ट प े ओळखल े गेले आह ेत. पूव चा ट पा ाव ती य ेथे
ओळखला ग ेला आह े आिण द ुसरा व ैशाली आिण राजगीर (िबहार ) सार या थळा ं ारे
दश िवला ग ेला आह े िजथे सु वातीस ७ या शतक ईसाप ूव ठेवली ग ेली आह े. के.के. िस हा
यांना अस े वाटत े क हि तनाप ूर आिण रोपर न ंतर या ट यातील आह ेत. टी.एन. रॉय या ंनी
NBPW कालावधीची दोन ट या ंत िवभागणी क ेली आह े यात प ूव चे भाग उ र द ेश
िकंवा म य ग ंगा खो यातील थळा ं ारे दश िवले जातात . हे समजल े पािहज े क
िसरेिमकम य े सहा िक ंवा सात शतक े मोठ्या े ाम य े बदल होण े बंधनकारक आह े.
मातीची भा ंडी ३ ट यात िवभागली ग ेली आह े
I) ७वे-६वे शतक इ.स.पूव - कौसंबी-पाटणा देशातील स ु वात
II) ५वे- २रे शतक इ.स.पूव - मगध सा ा याचा उदय िजथ े मातीची भा ंडी पि म ेला गा ंधार
देशापय त, पूव ला तमल ूक आिण दि ण ेकडेही पोहोचत े. तथािप , जे हा मौय काळात
िनया ती या उ ेशाने मोठ्या माणावर उ पादन स ु होत े, ते हा फ ॅि कची ग ुणव ा
ढासळत े. munotes.in
Page 100
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
100 III) २रे- १ले शतक इ.स.पूव - मौय सा ा या या पतनासह , NBPW देखील स ंपु ात
आले जे या या श ेवट या ट याच े ितिनिध व करत े.
१०.३ िवतरण
NBPW चे भारतात िव त ृत िवतरण आह े. ही भा ंडी केवळ उ र भारताप ुरतीच मया िदत
रािहली नाही त र भारता या दि ण , पि म आिण प ूव भागात तस ेच पािक तान , नेपाळ,
बांगलाद ेश, अफगािण तान , ीलंका इ यादी भारता या स या या राजक य सीमा ं या
पलीकड े ते िविवध िठकाणी सापडल े आहेत. उ र-पि मेकडील त िशला आिण चारसडा
ते दि ण ेकडील आ ं द ेशातील अमरावती पय त जवळजवळ 1,500 अशी थळ े सापडली
आहेत िजथ े ही भा ंडी सापडली आह े; आिण ग ुजरातमधील भास पाटणपास ून
बंगालमधील तमल ूकपय त. पार (पंजाब) हे मु य उ खनन क ेलेले टेस आह ेत; राजा कण
का िकला आिण दौलतप ूर (ह रयाणा ); बैरत, नोह आिण जोधप ुरा (राज थान ); हि तना पूर,
अतरंजीखेरा, ाव ती आिण कौस ंबी (उ र द ेश); वैशाली, पाटणा आिण सोन ेपूर (िबहार )
(िसंग २००९ ). जरी मधल े गंगा मैदान ह े NBPW चे िठकाण हण ून वीकारल े गेले असल े
तरी, वेअर या क ाबाबत पर परिवरोधी दाव े कर यात आल े आहेत. तर िव ान बी .पी.
िस हा आिण सहाय या ंचे मत आह े क क िबंदू पाटलीप ु (पाटणा ) या आसपास अस ेल
आिण द ुसरीकड े, जी.आर. शमा य ांनी कौस ंबीला क िबंदू मान याचा ताव मा ंडला.
NBPW या स ु वाती या तारखा िबहारमध ून आ या अस या तरी वापर या आधारावर
उ र द ेशने िबहारला माग े टाकल े आहे. या िसर ॅिमक या िव त ृत िवतरणाच े ेय मौय
सा ा यवाद , बौ धम िकंवा लोख ंडी तं ानाचा यापार मागा ारे या िदला जातो .
NBPW ट पा हा PGW या अगोदर असतो , काहीव ेळा पंजाब, हरयाणा , राज थान आिण
पि म उ र सार या साइट ्सवर एकामाग ून एक असतो तर ज े हा पूव उ र द ेश आिण
िबहारचा िवचार क ेला जातो त े हा ल ॅक अँड रेड वेअर (BRW) या ट या या आधी य ेतो
१०.४ मह वाची थळ े
काही मह वा या साइट ्स खालील माण े आहेत
अ) िभटा
हे अलाहाबाद िज ात आह े. जॉन माश ल यांनी १९०९ -१० आिण १९१० -११ म ये या
िठकाणी उ खननात ून NBPW शोधला आिण अहवाल िदला . मौय पूव काळापास ून ते गु
काळापय त या पाच कालख ंडात या िठकाण या ठ ेव ची िवभागणी कर यात आली आह े.
NBPW यित र , पंच-िच हा ंिकत नाणी , न िलिहल ेली का ट नाणी , आिदवासी आिण
कुशाण नाणी आिण क ुशाण आिण ग ु कालख ंडातील अन ेक सीिल ंग देखील न दवल े गेले.
NBPW चे दोन ट प े आढळतात . हे ी चरल ( ारंिभक NBP) आिण चरल
(उ र NBPW) आहेत.
munotes.in
Page 101
उ रेकडील काळी चकणारी / िझलाईदार
भांडी व या ंची थळ े
101 ब) कौसंबी
हे थळ अलाहाबाद जवळ आह े. पुराणान ुसार, हि तनाप ुराला प ुरामुळे वाह न ग े यावर
पांडवांची राजधानी कौस ंबी या िठकाणी हलव यात आली होती . किनंगहॅमने थमच
अवशेषांची ओळख पटवली . कालावधी II म ये मोठ्या माणात NBPW ेड्स आिण
अनेक मज या ंचे तर िमळाल े. १९५१ -५६ या उ खननात इतर व त ूंिशवाय घोषीतराम
मठाचाही शोध लागला . अंगणात अन ेक छोट े तूप आिण ह रतीच े छोटे मंिदरही सापडल े.
मठाने ते िठकाण िच हा ंिकत क ेले जेथे बु ांनी या ंचे उपद ेश उपद ेश केला याच े वण न
ुएन- सांग यांनी केले आहे.
ितसरा सा ं कृितक कालख ंड (इ.स.पूव ६०५-४५) माती या भा ंड्यां या आधार े ओळखला
जातो NBPW, PGW आिण का या आिण लाल भा ंड्यां या द ेखा या ार े िच हा ंिकत
आहे. िम राजा ंची कोरल ेली का ट नाणी , लंक ब ैल कार आिण चा ंदीची आिण
टेराकोटा या म ूत ंसह आहत िच हा ंिकत नाणी द ेखील सापडली .
शमा यां या मत े, कौसंबी II हा PGW ट या या श ेवट या ट याशी स ंबंिधत आह े आिण
PGW चा शेवट आिण NBPW ची सु वात यामधील अ ंतराचे य आता पट यायो य
नाही. येथे देखील, NBPW ( कालावधी III) खाली ल ॅक आिण र ेड भांडी (कालावधी II)
ठेव आह े. आिण वर NBPW ही पो ट -NBPW ठेव आह े (कालावधी IV). पी रयड III म ये
NBPW या स ु वाती या आिण उशीरा ट या ंचे सीमा ंकन करण े येथे श य नाही .
क) पाटणा
या थळाचा थम अ यास पी .सी. 1897 -98 म ये मुखज या ंनी लहानीप ूर येथे केले या
खोदकामात अन ेक आहत िच हा ंिकत नाणी आिण च ं गु II चे नाण े इतर प ुरातन
वा तूंिशवाय न दवल े. डी.बी. पूनरने १९१२ -१३ म ये बुलंदीबाग आिण क ुमराहर य ेथे
पुरात व उ खनन क ेले. बुलंदीबाग य ेथे, याने लाकडी त ुळया शोध ून काढ या आिण स ुमारे
दोनश े लेख नसल ेली नाणी, दोन ट ेराकोटा मानवी म ूत आिण हबभोवती लोख ंडी रथाच े
चाक न दवल े. कुमराहर य ेथे यांनी मौय तंभ असल ेला हॉल आिण इतर अन ेक पुरातन
व तू जसे क पॉिलश क ेलेले दगडी त ंभ, पंच िच हा ंिकत, कुशाण आिण ग ु नाणी आिण
टेराकोटा म ूत काशात आण या . अशा रीतीन े मौय ते गु काळापय त या थळाची
पुरातनता या ं या काया ने कमी-अिधक माणात थािपत झाली .
यां या माग दश नाखाली ए .एस. आळत ेकर आिण ही .के. िम ा, १९५१ ते १९५५ या
कालावधीत या जाग ेचे पु हा उ खनन कर यात आल े. यवसाय सहा कालख ंडात िवभागला
गेला, पिहल े पाच, अंदाजे मौय , शुंग, कुशाण, गु , गु काळा या उ राधा त आिण सहा या
कालख ंडात १७ या शतकान ंतर पु हा उ खनन झाल े. एक अ ंतर. कालावधी I आिण II ने
अनु मे १५० इ.स.पूव आिण १५० इ.स.पूव ते १०० इ.स.पूव पूव चे NBPW शेड
पुन ा केले. NBPW चा फ एक त ुकडा, तथािप , पी रयड III म ये देखील न दवला ग ेला
जो १०० इ.स.पूव ते ३०० इ.स.पूव पय तचा होता .
१९५५ -५६ म ये पु हा या जाग ेचे उ खनन कर या त आल े. या वेळी पाच कालख ंडांचा
म, पूव चे चार कालख ंड सुमारे ६०० इ.स.पूव ते ६०० इ.स.पूव पय त सतत काय रत munotes.in
Page 102
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
102 होते आिण १६०० इ.स. पासून पाच या स ु वातीची थापना झाली . NBPW जे पी रयड I
(सुमारे ६०० इ.स.पूव ते १५० इ.स.पूव पय त) िविश मातीची भा ंडी होती ती फ ॅि कम य े
ीण झाली आिण पी रयड II म ये (सुमारे १५० इ.स.पूव ते १०० इ.स. पय त) माण कमी
झाली आिण श ेवटी कालख ंड III म ये वापराबाह ेर गेली (जर स ुमारे १००-३०० इ.स.).
१७०० मधील उ खनन अहवाला या आधार े, जागेवर NBPW चे दोन ट प े आह ेत.
कालावधी I, ारंिभक िक ंवा पूव -संरचना मक ट याच े ितिनिध व करतो तर कालावधी II
उशीरा NBPW कॉ ल े स या उपि थतीन े िच हा ंिकत क ेला जातो . या ट यात , NBPW
कमी माणात आढळत े, काहीव ेळा पोकळ ॉस आिण च ं कोर ट ेकडी सार या िच हा ंनी
िश का मारल ेला असतो , काहीवेळा ता ं याने riveted आिण श ेवटी खडबडीत राखाडी
भांडीसह जोडल ेला असतो . या ट यात चस देखील य ेऊ लागतात . कालावधी III हा
NBPW नंतरचा आह े.
ड) अिह छ
अिह छ याची ओळख अल े झांडर किन ंगहॅमने ाचीन सािह यातील अिह छ हण ून
केली आह े, ते बरेली िज ात आह े. या जाग ेचे थम या ंनी उ खनन क ेले आिण न ंतर
के.एन. दीि त आिण इतर १९४० -४४ म ये. यांनी मौय पूव कालख ंड (३०० ईसापूव )
पासून ११०० इ.स.पूव पय त ' तर' नावा या यवसायाच े नऊ कालख ंड ओळखल े. इतर
गो बरोबरच उ खननात अन ेक ना या ंचाही ख ुलासा झाला यात ाचीन काळातील
जाती या ना या ंचा समाव ेश आह े, यानंतर पंचाल नाणी (इ.स.पू. पिहल े शतक ), कुषाण
नाणी, अ युताची नाणी , याची ओळख अ य ुता या राजाशी आह े, जो पराभ ूत झाला होता
आिण द ेश ता यात घ ेतला होता . समु गु इ.
अिह छ प ु हा उ खनन क न एन .आर. बॅनज या ंनी १९६३ -६४ आिण ११९६४ -६५
म ये ओसीपीपास ून सु होणार े पी रयड I ते IV असे चार सा ं कृितक कालख ंड उज ेडात
आणल े. PGW यानंतर NBPW कुशाण-गु काळापय त. पी रयड III चे साठे भाजल े या
िचकणमाती आिण िवटा ं या वापरान े वैिश ्यीकृत केले होते, NBPW, जाड े वेअर,
कॅ रनेटेड हंडी आिण लाल व ेअरम य े नाशपाती या आकाराच े फुलदा या ंनी दश िवले होते.
अनेक भटया ंचे पुरावे असल े या माती या मज यासह जळल े या िवटा ंचा वापर ,
संरचना मक अवश ेष दश िवतात . इतर प ुरातन वा त ूंम ये ाणी आिण मानवी ट ेराकोटा ,
कान िलयन आिण ट ेराकोटाच े मणी, पे ट स आिण लोख ंडी व त ू आिण ता ं या या कड ्या,
िखळे आिण िपन या ंचा समाव ेश होता . हे सव NBPW या श ेवट या ट याकड े सूिचत
करतात .
अिह छ य ेथील हा काळ ाव ती II, हि तनाप ूर III आिण हादप ूर IC शी तुलना करता
येतो.
e) अतरंजीखेरा
हे एटा िज ात काली -नदी या उज या तीरावर वसल ेले आह े. या जाग ेचे उ खनन
आर.सी. गौर या ंनी १९६० -६१ म ये पिह या ंदा. यानंतर, १९६२ -६३, १९६३ -६४, munotes.in
Page 103
उ रेकडील काळी चकणारी / िझलाईदार
भांडी व या ंची थळ े
103 १९६५ -६६, १९६६ -६७, १९६७ -६८ आिण १९६८ -६९ या स ा ंम ये िव त ृत
उ खननासाठी त े हाती घ े यात आल े.
उ खननात सात यावसाियक ठ ेवी उघड झा या . पी रयड IV, जो PGW आिण NBPW
या ओ हरल ॅपचे ितिनिध व करतो , सु ा दोन ट या ंत िवभागला ग ेला आह े, पूव
संरचना मक आिण स ंरचना मक . या काळातील िसर ॅिमक हि तनाप ूर (कालावधी III) या
NBPW तरांसारख े होते. पण आधी या ट या त बांबू आिण र ेड इं ेशनसह जळल े या
माती या िढगा या ंचे अवश ेष वगळता कोणतीही िनि त घर -योजना ल ात आली नाही .
तथािप , शेवट या ट यात , माती या िवटा तस ेच जळाल े या िवटा ं या स ंरचनेची न द
झाली. पूव -संरचना मक NBPW ट पा याम य े पूव या काळातील स ंपूण सां कृितक
िव तार स ु होता तो प ुरामुळे संपु ात आला . यानंतर या जाग ेचे पूण पणे शहरीकरण झाल े,
कदािचत तटब ंदी देखील क ेली गेली आिण िवटा ंचे मजल े, घरे आिण गोल िविहर या
व पात ती स ंरचना मक ि याकलाप दश िवले. या ी- चरल ट यात पात ेली, हंडी,
नाशपाती या आकारा या फ ुलदा यासारख े वैिश ्यपूण आकार अन ुपि थत होत े.
f) हि तनाप ूर
हे िठकाण महाभारत काळापास ून पास ून कौरवा ंची राजधानी हण ून सािह यात ओळखल े
जाते. हे उ र द ेश या म ेरठ िज ात ि थत आह े कारण ब ुह गंगा ही ग ंगेची उपनदी
ड गराजवळ ून वाहत े. लाल या ंनी या जाग ेवर (१९५४ -५५) उ खनन क ेले होते, याम य े
पाच यावसाियक तर आढळ ून आल े होते. पी रयड III NBPW चे ितिनिध व करतो ,
लोक या ं या प ूव वत ंपे ा अिधक प र क ृत होत े कारण या ंनी जळल े या-िवटां या स ंरचना,
टेराकोटा गोल िविहरी आिण िवटा ंचे नाले वापरल े. लोखंडाचा िनयिमत वापर क ेला जात
असे आिण आहत िच हा ंिकत आिण न िलिहल े या का ट ना या ं या पात प ैसाही
चलनात आला . ि तप ूव सहा या शतका या स ु वातीपास ून ते ितस या शतका या
सु वाती या काळातील इतर शोध . ह ी, घोडा या ंसार या ा या ं या ट ेराकोटा प ुत या
आिण डो यावरील िव त ृत पोशाख आिण दािग या ंसह मानवी म ूत हो या . मणी, काचे या
बांगड्या आिण ता ं यापास ून बनवल े या अ ंगठ्या, चालसीडनी आिण हॉन हे इतर स ं ह
होते.
g) तामल ुक
हे िठकाण पि म बंगालमधील प ुबा मेिदनीप ूर िज ात आह े. अ यासका ं या मत े, स याच े
तामलूक हे ता िल िक ंवा ता िल ी या नावान े ओळख या जाणा या ाचीन शहराच े
िठकाण आह े. एम.एन.देशपांडे य ांनी १९५४ -५५ म ये उ खनन क ेले होते. पी रयड II
नॉद न लॅक पॉिलश व ेअर या वापरा ार े दश िवला ग ेला. पी रयड III म ये, लेटेड वेअर,
ि ंकलर कारची भा ंडी, रंग िविहरी आिण िवटा ंनी बा ंधलेली पायरी असल ेली टाक
ल णीय होती . पी रयड II आिण पी रयड III हे NBPW चा शेवटचा ट पा दश वतात.
h) उ जैन
हे ि ा नदी या प ूव कडील मा ळवा द ेशात, चंबळची उपनदी आह े. नॉद न लॅक पॉिलश
वेअर ब ेअ रंग साइट हण ून याच े मह व त े हाच जाणवल े जे हा वाय डी शमा यांनी १९५३ munotes.in
Page 104
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
104 म ये या जाग ेचे थोड यात वण न िदल े. या जाग ेचे उ खनन एन .आर. बॅनज १९५५ -५६
ते १९५७ -५८ आिण न ंतर के.एम. ीवा तव १९६४ -६५ म ये ामु यान े डेिटंगसाठी
काब न-१४ सािह य गोळा कर यासाठी . पुरात व िवभाग चार सा ं कृितक कालख ंडात
िवभागल ेला आह े. कालख ंड II म ये (सुमारे ५०० ते २०० बीसी पय त), पूव या माती या
भांड्यां यित र , उ रेकडील ल ॅक पॉिलश व ेअर मोठ ्या मा णात सादर क ेले गेले.
माती या िवटा आिण भ ी या जळल े या िवटा ंनी या ंचे व प तयार क ेले. िवटांनी
बांधलेली टाक , कालवा आिण मातीन े बांधलेली टाइल -छताची काय शाळा ह े इतर मह वाच े
िन कष होते.
i) सुग
हे िठका ण अ ंबाला िज ातील जगधरीपास ून ५ िकमी प ूव स ि थत आह े. पंजाब
िव ापीठाच े छाबरा आिण स ूरज भान या ं या द ेखरेखीखाली ही जागा १९६३ -६४ म ये
आिण प ु हा १९६५ -६६ म ये खोद यात आली .
उ खननात दोन सा ं कृितक कालख ंड िदस ून आल े. कालावधी I, दोन उप -कालावध म य े
िवभा य होता . उप-कालावधी IA (सुमारे ६००-५०० इ.स.पूव ) प टेड े वेअर आिण नॉद न
लॅक पॉिलश व ेअर या घटन े ारे वैिश ्यीकृत होत े. उप-कालावधी IB (सुमारे ५००-१००
इ.स.पूव ) म ये, PGW वगळता मागील ट यातील सव िसरेिमक चाल ू रािहल े. मानवी
आिण ा या ं या ट ेराकोटा या म ूत , हाडांचे िबंदू, पंचमाक केलेली आिण चा ंदीची इ ंडो- ीक
नाणी, तांबे कोरल ेली आिण न कोरल ेली का ट नाणी , अध -मौ यवान दगडा ंचे साबणा या
का क ेट मणी आिण लोख ंड आिण ता ं या या व त ू देखील या काळात न द या ग े या
आहेत. िवटांनी बा ंधलेली घर े, टेराकोटा ेन पाई स आिण र ंग िविहरी ह े संरचना मक
ि याकलापा ंचे अवश ेष होत े.
j) नािशक
हे िठकाण महारा ात गोदावरी नदी या दि ण ेला वसल ेले आहे. थळ शोध ून १९०८
म ये भारतीय प ुरात व सव ण िवभागाच े भगवान लाल इ ं जी आिण ह े ी कझ स . १९४८
म ये, या जाग ेचा शोध एच .डी. सांकिलया आिण एम .एन. देशपांडे जेथे NBPW चे काही
अवशेष ज कर यात आल े.
हे उ खनन एच .डी. सांकिलया १९५० म ये आिण एक ूण मानवी यवसाय स ुमारे ७.५
मीटर उघडक स आला . चॅ कोिलिथक िक ंवा अल का ं ययुगापास ून ते मराठा काळापय त
चार कालख ंडात िवभागल े गेले. कालावधी I नंतर साइट िनज न रािहली . सुमारे ४००
इ.स.पूव म ये ते पु हा ता यात घ े यात आल े. थमच नॉद न लॅक पॉिलश व ेअर या
आगमनान े. ारंिभक ऐितहािसक कालख ंड, याला पी रयड II हणतात , दोन ट या ंत
िवभागल े गेले होते, A आिण B, ४००-२०० B.C आिण २०० इ.स.पूव - अनु मे ५०
ए.डी. नॉद न लॅक पॉिलश व ेअर, लॅक-अँड-रेड वेअर आिण खडबडीत र ेड वेअर ही
सामा य मातीची भा ंडी होती . लोखंडी अवजार े, अध -मौ यवान दगडा ंचे मणी, शेल या
बांगड्या आिण या कालख ंडा या उ राधा त न छापल ेली का ट कॉपर नाणी ह े इतर शोध
होते. माती या िभ ंत नी बा ंधलेली घर े, मोठमोठे भांडे आिण िभजव याच े खड्डे रं ज ( रंग munotes.in
Page 105
उ रेकडील काळी चकणारी / िझलाईदार
भांडी व या ंची थळ े
105 िविहरी ) आिण िवटा ंनी बा ंधलेली लोका ंची व ती . कालावधी II हा NBPW या श ेवट या
ट याशी स ंबंिधत अस याच े आढळ ून आल े आहे.
k) जोधप ुरा
हे जयप ूर जवळ आह े. उ खनन काय (IAR १९७२ -७३: १९-३०) चे िद दश न िवजय
कुमार (१९७६) यांनी आर .सी. या द ेखरेखीखाली क ेले होते. अ वाल १९७२ -७३ या
स ात . जोधप ुराचा ाचीन िढगारा साबी नदी या उज या तीरावर वसल ेला होता , जो
ाचीन म य -देसाचा एक भाग आह े. एकूण ठेव पाच कालावधीत िवभागली ग ेली. पी रयड
IV NBPW आिण र ेड भांड्यां या घटन ेने िच हा ंिकत क ेला जातो . या काळातील मह वा या
शोधांम ये लोख ंडी बाण -डोके आिण िखळ े, िशंपले बांगड्या, टेराकोटा क ुबड असल ेला बैल
आिण दगडी मणी या ंचा समाव ेश होतो . असे हटल े पािहज े क नॉद न लॅक पॉिलश व ेअरचा
ारंिभक ट पा III कालावधीशी स ंबंिधत आह े, हणज े पीजी ड य ू या श ेवट या ट याशी
आिण पी रयड IV नुसार नॉद न लॅक पॉिलश व ेअरचा श ेवटचा ट पा .
l) नोह
हे िठकाण भरतप ूर िज ाजवळ आह े. बी.बी. लाल या ंनी प टेड े वेअर आिण नॉद न लॅक
पॉिलश व ेअर या दो ह चा समाव ेश असल ेली साईट हण ून अहवाल िदला होता . पुरात व
आिण स ं हालय िवभाग , राज थान सरकार , आर.सी. अ वाल आिण िवजय क ुमार या ंनी
१९६३ -६४ म ये या जाग ेचे उ खनन क ेले. उ खननात ून पाच सा ं कृितक कालख ंडातील
ठेवी िमळा या . पी रयड III म ये संबंिधत ल ेयस मधील प टेड े वेअर आिण नॉद न लॅक
पॉिलश व ेअरचे समाधानकारक माण होत े. इतर म ुख शोधा ंम ये टेराकोटा िड स (िछ
आिण क ॅल ड), हाडांचे िबंदू, लोखंडा या अन ेक व त ू, जळल ेला ता ंदूळ यांचा समाव ेश
होतो. पी रयड IV म ये, टेराकोटा मानवी आिण ा या ं या म ूत , न कोरल ेली का ट नाणी ,
मजले, चूल आिण एक सील न दवल े गेले. मधला ट पा पी रयड III ने बंद केलेला आह े
याम य े प टेड े वेअर आिण नॉद न लॅक पॉिलश व ेअर आह ेत. शेवटचा ट पा पी रयड IV
ारे क हर क ेला जातो याम य े NBPW आिण NBPW या श ेवट या ट याच े इतर
एक ीकरण न दवल े जाते.
m) िशसुपालगड
हे िठकाण ओ रसा या प ुरी िज ाजवळ आह े. बी.बी.लाल या ं या न ेतृ वाखाली भारतीय
पुरात व सव ण िवभागान े १९४८ म ये उ खनन क ेले होते. िक यातील व त ुि थती
आिण याच े वेश ार आिण इतर मह वाच े िन कष शोध यासाठी , १९७० -७१ म ये
सरकारन े पु हा या जा गेवर उ खनन स ु केले. ओिडशा . एकूण यवसाय ठ ेव तीन
कालावधीत िवभागली ग ेली. कालावधी II B म ये NBP चे तीन श ेड िमळाल े. चांदीचे पंच
िच हा ंिकत नाण े, ह िव काच े तां याचे नाणे, रोमन ना या ंचे अनुकरण करणार े मातीच े बैल हे
अित र शोध होत े.
कालख ंड III म ये (सुमारे इसवी सन २००-३५०), कुषाण राजा वास ुदेवा या ना या ंव न
तयार क ेलेले सो याच े नाणे, काही क ुशाण नाणी आिण िवटा ंची घर े िकंवा र या ंसह कट
लॅटराइट ल ॅब हे अित र िन कष होते. उ खननात पिह या बा ंधकाम ट यात स ुमारे munotes.in
Page 106
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
106 २०० इ.स.पूव या आसपास बा ंधले या िढगा या माती या तटब ंदीचे अि त व द ेखील
उघड झाल े. दुस-या ट यात प ूव या माती या कामावर ल ॅटराइटचा जाड थर टाक यात
आला . ितस या ट यात , दोन िवटा ं या िभ ंती याम य े िचखलाचा भराव टाक यात आला
होता, यासोबतच पाय या ं या बाह ेरील बाज ूस एक र ेवेटम ट जोड यात आल े होते. १९७० -
७१ या उ खननात दोन स ंरचना मक ट प े असल ेली स ंर ण िभ ंत अस याच े िनदश नास
आले. वरील त या ं या आधार े असे हटल े जात े क ही साइट NBPW सं कृती या
शेवट या ट यातील साइट ्सपास ून मह वप ूण समांतरता आह े.
n) अमरावती
हे िठकाण आ ं देशातील ग ुंटूर िज ात आह े. कृ णा म ूत या ं या िद दश नाखाली आिण
एल.के. भारतीय प ुरात व सव ण िवभागाच े शमा , या जाग ेचे उ खनन १९५८ - आिण
१९७३ -७४ या स ात कर यात आल े. यातून पाच सा ं कृितक कालख ंड कट झाल े.
कालावधी I (सुमारे ४थे - 3रे शतक इ.स.पूव .) दोन उप -ट या ंम ये िवभागल े गेले आहे.
उप-कालावधी IA हे लॅक-अँड-रेड वेअर आिण नॉद न लॅक पॉिलश व ेअर या घटन े ारे
वैिश ्यीकृत आह े, काहीव ेळा लोहा या स ंयोगान े. साइट या उ ल ेखनीय प ुरातन वा त ूंम ये
झोपडीच े अवश ेष आिण स ु वाती या ा ी वणा मधील दोन कोरीव क ुंड्या हो या . उप
कालावधी I-B मोठ्या माणात नॉद न लॅक पॉिलश व ेअरसह द ेखील जोडल ेले आ ह े.
पी रयड II (२रे - 1ले शतक B.C.) नॉद न लॅक पॉिलश व ेअर आिण प ंच िच हा ंिकत
ना या ं ारे िच हा ंिकत आह े. ाय ीप भारतातील इतर कोण या ही साइटवर इतक े नॉद न
लॅक पॉिलश व ेअर (NBPW) िमळाल ेले नाही. पी रयड I आिण II हा नॉद न लॅक पॉिलश
वेअर या श ेवट या ट याचा होता .
१०.५ तं ान
िव ाना ंचा असा िव ास आह े क नॉद न लॅक पॉिलश व ेअर ह े वेगवान चाक बनवल े जाते
आिण स ॅगर-भ ीम य े उ च त े अितशय उ च तापमानात उडवल े जात े आिण वातावरण
कमी क न थ ंड होत े. NBPW या अ य ंत पॉिलश आिण आरशासार या प ृ भागामागील
तं ान अ ाप प ूण पणे समजल ेले नाही . बी.बी. लाल या ं या हण यान ुसार, भांडी गरम
असतानाच उडा यान ंतर तेल िकंवा वन पतीचा रस या ंसारख े काही एज ंट लाव ून लालसा
ा होत े. यािशवाय , इतर िस ा ंत सुचिवतो क च ुंबक य लोह ऑ साईडन े माती या
भांड्याला याच े काळ े काचेचे व प िदल े होते, तर चमक कमी कर या या प रि थतीत
भांडे भाज या प ूव न ैसिग क ारीय पदाथा सह ह ेमेटाइट असल े या व िचकणमाती या
वापराम ुळे होते. हे भांडे सहसा प ट केलेले नसत े परंतु प ्या, लहरी र ेषा, एका आिण
छेदक वत ु ळे, अध वतु ळे इ याद चा समाव ेश असल े या िडझाइनची काही उदाहरण े आहेत
जी िपव या आिण िफकट िस ंदूरात र ंगवलेली आह ेत
NBPW अ यंत मू यवान होत े; कदािचत त े उ च ू वापरासाठी मया िदत होत े जे मया िदत
संमेलना ार े सूिचत क ेले जात े. काही वार यप ूण शोध काही नम ुने आह ेत जेथे तांबे
रवेट्स, िफलेट्स िकंवा िपनसह त ुकड्यांची दु ती क ेली गेली आह े. पंजाबमधील रोपर ,
उ र द ेशातील ब ैराट आिण िबहारमधील सोनप ूर, जुआफिद फ आिण क ुमराहार ही काही munotes.in
Page 107
उ रेकडील काळी चकणारी / िझलाईदार
भांडी व या ंची थळ े
107 िठकाण े आहेत िजथ े अशी द ु ती क ेलेली NBPW आढळत े. हे सूिचत करत े क िकरकोळ
तुटलेली NBPW जहाज े खराब झा यान ंतर फेकून िदली जात नाहीत पर ंतु दु तीन ंतर
वापरली ग ेली होती
१०.६ सारांश
हे चकचक त चमकदार कारच े भांडी आह े
हे उ म फॅि कच े बनल ेले आहे आिण ीम ंत वगा साठी ट ेबलवेअर हण ून िदल े जाते. वण
वच वाचा प रणाम असल े या सामािजक तरीकरणाचा ख ुलासा करणा या उ च ू
लोकांम ये आढळणारी ही िडल स भा ंडी मानली जात े.
याचे वग करण दोन - ि - ोम आिण मोनो ोमम य े केले आहे.
मोनो ोम पॉटरीम य े बारीक आिण पातळ फ ॅि क असत े. वेगवान चाकावर भा ंडे ठेवलेले
आिण चमकदा र पृ भाग आह े. या कारातील ९०% जेट ल ॅक, तपिकरी काळा आिण
िनळसर काळा आिण १०% म ये गुलाबी, सोनेरी, तपिकरी अस े रंग असतात .
बाय- ोम पॉटरी कमी आढळतात . हे मोनो ोमची सव वैिश ्ये दश िवते वगळता त े दोन
रंगांचे संयोजन दश िवते.
१०.७
१) ाचीन उ र भारतातील का या चमकदार मृदभांड थळा ंचा आढावा या.
१०.८ संदभ
१. ढवळीकर मध ुकर केशव , भारताची क ुळकथा .
२. देव शा भ . पुरात व िव ा
३. ढवळीकर एम . के.,पुरात व िव ा
४. देगलूरकर गो बा , ाचीन भारत इितहास आिण स ं कृती
munotes.in
Page 108
109 ११
महापाषाण स ं कृती
घटक रचना
११.0 उिद े
११.१ तावना
११.२ कार
११.३ जीवनश ैली
११.४ िवतरण
११.५ थळे
११.६ सारांश
११.७
११.८ संदभ
११.० उिद े
१) महापाषा ण सं कृतीचा अथ समज ून िव तार अ यासण े
२) महापाषा ण सं कृती या िविवध थळा ंचा परामश घेणे
३) महापा षाण काळातील जीवनश ैलीचा अ यास करण े.
४) या काळातील घोडा या ा या ंचा वापर आिण लोह त ं ान अ यासण े
४.१ तावना -
महापाषाण स ं कृतीला इ ं जीत म ेगॉलीथीक कलचर अस े संबोिधतात . या दोन ीक
श दापास ून मेगॉिलिथक हा इ ं जी श द बनल ेला आह े. मेगा (मोठा/िवशाल ) आिण िलथोस
(दगड). ही वैिश य े युरोप, आिशया , आि का , म य आिण दि ण अम े रकेत आढळतात . हे
िविश दफन श ैलीसाठी वापर ला जाणारा श द अस ून याम य े मृतांसाठी दगडी
बांधकामा ंचा समाव ेश आह े.
भारतीय स ंदभा त, मेगॅिलथ सामा यतः लोहय ुगातील आह ेत. १९ या शतकापास ून २०००
ह न अिधक साइट ्स न दिव या क े या ग े या आह ेत. भारतीय उपख ंडातील सवा त जुने
मेगॅिल स स या या अफगािण तान या पि म ेकडील भागात आढळतात , जे सुमारे 3000 munotes.in
Page 109
महापाषाण स ं कृती
109 ईसापूव आहे. ते दगडी वत ु ळा या व पात आह ेत. परंतु मेगािलथ म य , दि ण आिण पूव
भारतासह उपख ंडातील जवळजवळ सव भागा ंम ये आढळतात ज ेथे ते आसाम या खासी
आिण छोटानागप ूरचे मुंडा या ंसार या सम ुदायां या पर ंपरांचा एक भाग आह ेत. तथािप , म य
आिण ीपक पीय दि ण भारतात ून मेगािल सच े चंड माण आढळल े आहे. ही मारक े
दफन िक ंवा दफनान ंतर या िवध शी स ंबंिधत आह ेत अस े गृिहत धरल े आहे. घोडा आिण
लोखंड ही या स ं कृतीची म ुख ओळख मानली जात े. या थळा ं या अ यासाला
एकोणीसा या शतकात ार ंभ झाला . रॉबट िमडोज ट ेलर यान े हैदराबाद मधील ग ुलबगा
िज ातील काही थळा ंचे उ खनन क ेले. महापाषण स ं कृतीची भारतातील सवा त मोठी
साइट आिदनच ल ुर ही अस ून ही जागा तिमळनाड ू येथे आहे. या थळा या उ खननाच े
ेय डॉ जागोर या ि िटश माणसाकड े जाते. १४४ हे टर प रसरात श ेकडो थडगी य ेथे
सापड ली अस ून मृत य सोबत िविवध कारची भा ंडी, चाकू, लोखंडी ह यार े भाले,
ि शूल आिद प ुरलेले आढळल े आहे. तािमळ स ंगम सािह यात द ेखील या थड या ंचा उ ल ेख
आढळतो .
४.२ महापाषण काळातील थड या ंचे कार -
दफन मारका ं या वा त ुकला या ादेिशक िभ नत े या अधीन आह े. साइटम य े ल णीय
फरक आह ेत. येक दफन या ं या िनसग , वा तुकला आिण मानवी अवश ेषांम ये
अि तीय आह े. दफन मारका ंचे िविवध कार खालील माण े आहेत
िशलावत ु ळ – शव प ुर यासाठी खड ्डा खण ून खुण हण ून या या सभोवती मोठा या िशला
वतु ळाकार ठ ेव या जात असत .
अि थक ुंभ – मृता या अि थ या कुंभात ठ ेऊन ते खडयात प ु न ठ ेवत असत . कदािचत
व ती बाह ेर िशकार िक ंवा कामािनिम ग े यावर म ृ यू झा यास काही काळ ेत उघड े ठेवत
असाव ेत नंतर अि थ गोळा क न अि थक ुंभात भ न पु न ठेवत असाव ेत.
िस ट -
आयताक ृती, वि तक िक ंवा बॉ स - कार प ॅटन म ये ऑथ ट ॅट्ससह दफन कर या या
च बर कारात म ु यतः क ॅप टोन असतो . हे सहसा दगडी वत ु ळा या प रघासह असत े.
काही िस ट दफना ंम ये पॅसेज असत े आिण काह ना म ु य ऑथ ट ॅटवर पोट -होल असत े.
कलश - हे मोठे कलश आह ेत जे कधीकधी पाया ंचे असतात . पायां या कलशा ंना
सारकोफ ॅगस हणतात .
केअन दफन - मृतला प ुरले या जाग ेवर मातीचा ढीग उभारत .
बॅरो – वतील माण ेच परंतु या या भोवती िशला वत ु ळे उभी करीत .
दगडी वत ु ळे - हे िविवध कारच े केअन दफन आह ेत पर ंतु सामा यतः दगडा ंचा प रघ
असतो .
कुडई - कल (छ ी दगड ) munotes.in
Page 110
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
110 हे लॅबने आ छािदत क ेलेले कलश दफन आह े आिण वर दगडा सारखी छ ी आह े.
टोपी - कल (हॅट टोन ) हे छ ी या दगडासारख े आहे परंतु टोपीचा दगड टोपीसारखा
आहे.
डॉलम ेन – चार दगडी फर या एकम ेकांना लाग ून घरासारखी रचना करीत व या जागी
पुरत.
डो म ेनॉइड िस ट - बाजूंना अन ेक दगडा ंनी बनवल ेले दफन क आिण या ं याभोवती
एकल िकंवा दुहेरी दगडी वत ु ळे आहेत.
मेनहीर – खांबासारखा उभा पर ंतु ओबडधोबड दगड म ृतचे मारक हण ून उभारला जात
असे.
मृत य या मरणाथ उभारल ेला मोनोिलिथक ल ॅब. माग आिण दगड स ंरेखन हण ून
ओळखल े जाणार े काही इतर कार आह ेत. दि ण भारतातील काही थळ े, दफनभ ूमीवर
'मानव पी आक ृ या' हणून ओळख या जाणा या कोरीव मोनोिलथन े िच हा ंिकत क ेले
आहे. मेगािलथ िक ंवा मेगािलथजवळील खडक काही िठकाणी रॉक प िटं ज िक ंवा कोरीव
कामांसह न दवल े जातात आिण उ खननात मोठ ्या माणात कला व त ू देखील आढळ ून
आ या आह ेत.
संरेखन - िविश मान े बांधलेले मेनहीर
माग - दोन िक ंवा अिधक स ंरेखन ज े एकम ेकांना अ ंदाजे समांतर असतात या ंना माग
हणतात .
बॅरोज - हे केअ स माण ेच अस ून या याभोवती िशला वत ु ळे आढळतात .
रॉक-कट ल ेणी रॉक-कट ल ेणी काही नस ून लॅट रिटक खडकात दफन क ेले या ग ुहा आहेत.
ते हॉ ट ेड घुमटासह आयताक ृती िकंवा गोलाकार रचना तयार करतात .
४.३ जीवन श ैली-
येथील जीवनश ैली मानवी स ं कृतीमधील बदल समज ून घे यास उपय ु आह ेत.
सु वातीला अस े मानल े जात होत े क म ेगॅिलिथक लोक ख ेडूत होत े. देव यांनी मोठ ्या
माणावर उ खनन क ेलेले एक मह वा चे मेगािलिथक थळ हण ून माह रझरी ही क ेवळ
दफनभ ूमी अस याच े मानल े जात होत े. तथािप , नंतर माह रझरी य ेथे व तीची जागा
सापडली आिण उ खनन कर यात आल े. येथील थड या म य े घोड्याचे अवश ेष िमळाल े
आहेत. म ये यान ंतर नागप ूर िज ातील प ंचकेडी आिण याहाड आिण ग िदया
िज ातील म ली य ेथेही दफन थळा ं या अगदी जवळच व तीच े साठे आढळ ून आल े.
िविवध िव ाना ंनी केले या शोधा ंव न अस े िदसून आल े आ हे क काही अपवाद वगळता
जवळजवळ सव दफन थळ े व तीशी स ंबंिधत आह ेत. munotes.in
Page 111
महापाषाण स ं कृती
111 i) ेणी A- याम य े िवदभा तील म ेगािलिथक सम ुदायाच े जीवन आिण नम ुना अिधक चा ंग या
कार े समज ून घे यास थ ेट योगदान द ेणा या सव साइट ्सचा समाव ेश आह े. माह रझरी ,
नायकुंड, येथे लोख ंडची भ ी िमळा ली आह े, टाकळघाट -कापा, रायपूर, बोरगाव ,
भागीमोहरी , याहाड इ यािद थळ े या गटात आह ेत यात एकतर म ेगािलिथक मारक े
आहेत िकंवा व तीसह म ेगािलिथक दफन आह ेत.
ii) ेणी B- याम य े अशा थळा ंचा समाव ेश होतो ज ेथे मेगािलिथक दफनभ ूमीचे कोणत ेही
िच ह जवळपास आढळत नाही , परंतु ॅिट ािफकल मान े सु वाती या ऐितहािसक
कालख ंडात यश वी झाल े या म ेगािलिथक ट याची उपि थती आढळत े. अमरा वतीमधील
क िद यप ुरा आिण यवतमाळ िज ातील आण या थळ े या ेणीत य ेतात.
iii) ेणी C- या िठकाणी म ेगािलिथक दफनभ ूमी या प रसरात म ेगािलिथक आिण
सु वाती या ऐितहािसक स ं कृतीचे पुरावे आढळतात अशा थळा ंचा समाव ेश होतो .
मुत या ंनी िट पणी क ेली क िनवास था नांचे थान ह े िनवा ह अथ यव थ ेसाठी आिण
दफनासाठी बा ंधकाम या दो हीसाठी पया वरण आिण स ंसाधना ंवर अवल ंबून असत े. हणून,
लोह, तांबे, सोने आिण अ क , जैव संसाधन े, शेतीयो य जमीन आिण पाणी , दफन
बांधकामा ंसाठी क चा माल यासार या खिनज आिण धात ू या स ंसाधना ं या मु यत:
संसाधन सम ृ भागात म ेगािलिथक साइट ्स आह ेत. यांनी पुढे जोर िदला क काही िठकाण े
यापारी मागा वर आिण यापार ि याकलापा ंसाठी सोयी कर ड ेि टक झोनम य े आहेत.
४.४ िवतरण
भारतीय म ेगािल स स ंपूण भारतात व ेगवेग या काल मान ुसार आढळतात . दि ण भा रतीय
मेगािल स ही भारतातील सवा त जुनी मेगािलिथक स ं कृती लोहय ुगात हणज ेच १०००
इ.स.पूव नंतरची आह े. केरळ, तािमळनाड ू, आं द ेश, कना टक आिण महारा या
रा या ंम ये अनेक मेगािलिथक साइट ्स आढळतात . दि ण भारतात म े हीर, डो मेन, च बर
मकबरा , खडक -कट दफ न, संरेखन आिण दगडी वत ु ळापास ून िभ न कारच े मेगािलथ
आढळतात . केरळम य े, मेगॅिलिथक थळ े त ग कल , मंगाडू, पुिमम आिण प े रया य ेथे
आहेत जी दफन थळा ंशी स ंबंिधत आह ेत. आं द ेशातील म ेगॅिलथ द ेखील दफन
थळा ंशी स ंबंिधत आह ेत आिण नागाज ु नकुंडा, कदंबपूर, ग लाप ली आिण अमरावती
येथून अन ेक थळ े सापडली आह ेत. कना टकातील म ेगािलथ स हे दि ण भारतातील सवा त
मह वाच े आहेत यात भाड ्याने ब कल, िगरी , म क , हणमसागर आिण हल ूर सार या
मह वा या साइट आह ेत. हलूर हे भारतीय म ेगािलथमधील एक मह वाच े िठकाण आह े िजथे
मानवी सा ंगाड्यांसोबत लोख ंडी व त ू सापडतात .
म य भारतातील म ेगािलिथक स ं कृती झारख ंडमधील रा ंची, रामगढ , चतरा, िसंगभूम आिण
लोहरद गा सार या अन ेक िज ा ंम ये आढळत े. झारख ंडमधील ग ड , मुंडा आिण ओरा ंस
यांसार या आिदवासी िक ंवा आिदवासी सम ुदायांम ये म य भारतात मेगािल स
उभार याची था अज ूनही स ु आह े. उ र भारतातील का मीर आिण उ राख ंडम य ेही
अनेक मेगािलिथक साइट ्स आह ेत. का मीरम य े, िनओिलिथक अव थ ेसह, बुझा हम आिण
गु ालम य े बीसीई या द ुस या सह ा दी या म यापय त मेगािलिथक स ं कृतीचा munotes.in
Page 112
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
112 सा ीदार आह े. या दोन थळा ंव न िविवध कारच े मेनहीर आिण दगडी वत ु ळे सापडतात .
उ राख ंडम य े, अ मोडा , कुमाऊं, रामगंगा इ याद मध ून मेगािलिथक थळा ंची न द आह े.
उ राख ंडमधून सापडल े या म ेगािलथच े कार आह ेत: मे हीर, डो मेन, िस ट आिण क ेन
सक ल.
ईशा य भारतात अ णाचल द ेश, आसाम , मिणपूर, मेघालय , िमझोराम , नागाल ँड,
िस क म आिण ि प ुरा या आठ रा या ंचा समाव ेश होतो . ईशा य भारतातील अन ेक
थािनक सम ूहांम ये मेगािलिथक स ं कृती यापकपण े आढळत े आिण या द ेशातील अन ेक
भागांम ये ती परंपरा िजवंत आह े. ईशा य ेतील म ेगािलिथक सं कृतीचा उगम वाद त आह े.
िव ाना ं या मत े, ईशा य म ेगािल सची िनिम ती िनओिलिथक या उ राधा त आिण
सु वाती या चा कोिलिथक कालख ंडात झाली आह े आिण कदािचत दि णप ूव आिशयाई
मेगािल सचा भाव आह े.
मेघालयातील खासी समाज बह धा दफन दगड हण ून उभारतो . यािशवाय या ंनी बाउ ं ी
टोन आिण ग ेट टोन हण ून दगडही उभारल े आहेत. मेघालयातील गारो द ेखील स ुधा रत
व पात म ेगािलथचा सराव करतात . मृत य या मरणाथ गारो लोक या ं या
सोसायटीत दगडाऐवजी काही स ुशोिभत ‘Y’ आकारा या लाकडी चौ या उभारतात .
मेघालयात साधा रणपण े तीन कारच े मेगािलथ ाम ु यान े आढळतात . हे आहेत - म िहर,
डो मेन आिण िस ट .
आसाममधील काब आ ंगलाँग िज ात म ेगािलथ ही था आजही चाल ू आहे. लेन आिण
िहल काब दो ही म ेगॅिल स एखा ा या म ृ यूनंतर मारक दगड हण ून उभारतात .
नागाल ँड या नागा ंनी मु यतः म ेगॅिलथचा वापर य ु मारक दगड हण ून केला. यश वी
छा यान ंतर, आओ , अंगामी, लोथा आिण को याक नाग या ंसारख े बह तेक नाग भ ूतकाळात
यां या शौया चे तीक हण ून दगड िक ंवा मेगािलथ उभारत असत . असे असूनही, मृत
य या कवट ्या ठेव यासाठी क ुळानुसार वापर या जाणा या अन ेक नागा समाजा ंम ये
िस ट दफन द ेखील आढळत े. नागांनी गेट टोन , सीमेचा दगड आिण पायाचा दगड हण ून
मेगािलथचा वापर क ेला. अ णाचल द ेशात, वांचो, नो टे, ुसो आिण श ेरदुकपेन
लोकांम ये मेगािलथ आ ढळतात . नो टेस आिण वा ंचोस सामा यत : मे हीरचा वापर य ु
मारक दगड हण ून करतात . अ णाचल द ेश (गोगोई : 2019 ) मधील नो ट ेस आिण
वांचोम य े िस ट दफन द ेखील सामा य आह े.
११.५ थळे
काही मह वा या साइट ्स खालील माण े आहेत.
अ) माह रझरी
हे िठकाण महारा ा तील नागप ूर िज ात आह े. माह रझरी गावात म ेगािलिथक मारका ंचे
अवशेष १९३३ म ये हंटरने काशात आणली . नंतर १९५८ म ये, भारतीय प ुरात व
सव ण िवभागा या ब ॅनज या ंनी या जाग ेचे अ व ेषण क ेले आिण ३०० मेगािलिथक दगड
मंडळे न दवली . व ती ठ ेवी शोध या या उ ेशाने मोहंती या ंनी शोध आिण उ खननासाठी munotes.in
Page 113
महापाषाण स ं कृती
113 या जाग ेची िनवड क ेली होती . व ती ठ ेव वर उ खननात िवदभा या म ेगािलिथक
सं कृतीतील व ैिश ्यपूण मायक ेिशयस लाल भा ंडे, काळी आिण लाल भा ंडी, आढळ ून
आली होती . यािशवाय का या र ंगाचे लाल र ंगाचे श डेही सापडल े. सायलो , चूल,
भाज याची िठकाण े, शेकोटी, खडे आिण मातीन े बनवल े या वॉिश ंग लॅटफॉम सह अन ेक
मज या ंचे तर उघड झाल े. का या िचकण मातीला सपाट क न मजल े बनवल े गेले
यावर दगडी िच स घात या ग े या आिण न ंतर यावर तपिकरी मातीचा पातळ थर आिण
िचकट बारीक िचकणमाती प े ट क ेली गेली. U-आकाराची मातीची च ूल आिण साठवण
खड्डे हे इतर व ैिश ्यपूण शोध आह ेत. लाकूड िक ंवा इतर नाशव ंत पदाथा पासून
बनवल े या काही कार या अिधरचना दश वतात. बांबू आिण चटईच े छाप असल ेले
जळल ेले मातीच े ग े बांबू या चटईवर मातीच े ला टर दश वतात. यािशवाय , अध -मौ यवान
दगडांचे मणी , टेराकोटा मणी , माती या गो या , माती या चक या आिण व ेगवेग या
राइट्सचे ाउंड- लॅट-गोलाकार दगड या ंसार या कलाक ृत सह मोठ ्या माणात ा या ंची
हाडे आिण जळाल ेले धा य सापडल े आहे.
माह रझरी य ेथे एकम ेकांपासून ब याप ैक अ ंतरावर असल े या ११ प रसरात २७०
दफनिवधी ओळख या ग े या आह ेत. ते नािपक , कमी स ुपीक, अ-उ पादक भ ू य आिण
ड गराळ द ेशांवर ि थत आह ेत
ब) पाचख ेरी
पाचखेरी हे नागप ूर िज ातील क ुही ताल ु यात आह े. येथेच भारतीय प ुरात व सव णान े
उ खनन क ेले आहे. साइटवर म ेनिहर आिण दगडी वतु ळे आहेत. उ खननान े मेसोिलिथक
आिण म यय ुगीन दर यानच े पाच सा ं कृितक तर उघड क ेले. पी रयड II हा मेगॅिलिथक
आहे, याम य े ामु यान े का या आिण लाल र ंगाचे वेअर, लाल व ेअर, लाल प ट केले या
वेअरवर ल ॅक आिण ल ॅक भा ंडी आह ेत. माती या फरशी या प ॅचचा शो ध आिण लोख ंडी
रॉड, रंग फा टनर आिण ता ं याचे भांडे हे काही मह वाच े शोध आह ेत. मे हीर या
उ खननात अस े िदसून आल े क मोनोिलिथक दगड िक ंवा ल ॅब उभार यासाठी खड ्डा
खोद यात आला होता . मेनहीर उ खननात अ ं यसं काराच े कोणत ेही सािह य िमळाल े
नाही. एक दगडी वत ु ळ देखील उ खनन क ेले गेले होते, जेथे म यवत खड ्डा खड े
बनवल े या गोलाकार च बरने वेढलेला होता . अं यसं कारा या सािह यात ता ं याची वाटी ,
लोखंडी गुंडाळल े या र ंग, रंग फा टनर आिण लाल भा ंडे यांचा समाव ेश आह े.
क) आिद छ न ल ूर
आिद छल हे कलशा म ये पुरणा या अवश ेषांसाठी ओळखल े जात े. १९०२ -०३ म ये
अले झांडर रया या ंनी या जाग ेचे उ खनन क ेले होत े. नंतर च े नई सक ल ऑफ
आिक योलॉिजकल स ह ऑफ इ ंिडयान े या िठकाणी क ेले या उ खननात १६० कलशा ंचा
शोध लागला . कलशाच े कार आिण क ंकाल (हाडे) उ खनन क ेले या अवश ेषां या
व पावर आधा रत , कलशा ंची तीन ट या ंत िवभागणी क ेली ग ेली. पिह या ट यात
ाथिमक अ ं यसं कारा ंचे व च व आह े. पिह या ट यातील कलशा ंम ये नेहमी मातीची
भांडी, लोखंडी अवजार े आिण दािगन े यांसार या व त ूंसह अ य मानवी सा ंगाड्याचे
अवशेष असतात . कलशा ंम ये अडकल ेले सांगाडे ॉच क ेले या ि थतीत आह ेत. एकाच munotes.in
Page 114
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
114 कलशात द ुहेरी दफन क े याच ेही उदाहरण समोर आल े. दुस या ट यात ाथिमक
दफनिवधी कमी आिण द ु यम दफनिवधी असल े या कलश जा त आह ेत. ितसरा ट पा
दु यम दफना ंवर वच व आह े.
दु यम दफनिवधीम य े, शरीराला थम िवघटन कर यास परवानगी िदली ग ेली आिण न ंतर
दु यम दफनासाठी हाड े गोळा क ेली गेली. ाथिमक दफनिवध म य े, आिद छन ल ूरमधून
प झा या माण े, शरीराच े पुढचे आिण मागच े अवयव द ुमडले गेले आिण वन पती िक ंवा
साल दोरीन े बांधले गेले आिण न ंतर कलशा या आत ठ ेवले गेले. कलश मा ंक ८३ब म ये
अशा कार े ठेवले या म ृतदेहांसह द ुहेरी दफन झा याच े उघड झाल े आहे.
कलशा ंम ये सापडल े या कबर व त ूंम ये ामु यान े वाट्या, ताट, रंग टँड आिण का या
व लाल भा ंड्याचे झाकण , का या पॉिलशची भा ंडी, लाल भा ंडी आिण काळी भा ंडी आह ेत.
इतर शोधांम ये कु हाडी, बाण, खंजीर आिण लोख ंडी आिण ता ं याचे दािगन े यांचा समाव ेश
आहे. तांदळा या भ ुसा या ख ुणा आिण कापडाच े ठसेही िदसल े. मानवी सा ंगाड्या या
अवशेषांसह कलशा या आत सापडल े या मड याचा त ुकडा उ या असल े या मिहला ं या
एका बाज ूला दोन मगरी आिण एक हर ण आिण ित या बाज ूला भाताची श डी आिण ित या
दुस या बाज ूला एक ेन दश िवते हा एक उ ल ेखनीय शोध आह े
ड) उ मीिचपोय
केरळ या कासरगोड िज ातील ह े एक खडक कापल ेले दफन थळ आह े. लॅट रिटक
आऊट ॉप या पि म ेकडील उतारावर रॉक कट ग ुहांचा एक सम ूह िदस ून आला . भारतीय
पुरात व सव णा या ि श ूर मंडळान े दोन ग ुहा खोद या . लेणी योजनाब गोलाकार आह ेत.
गुहे या वर या बाज ूला एक गोलाकार िछ क ेले होते. लॅब टाक ून आयताक ृती व ेश ार
बंद कर यात आल े. वेश ाराकड े जा यासाठी एक ती उतार द े यात आला होता . पुरातन
वा तू जतन िविवध आकारा ंची भा ंडी, वाट्या आिण का या आिण लाल भा ंड्याचे झाकण
आिण लाल भा ंडे सापडल े आहे.
e) अमरावती
हे िठकाण आ ं द ेशातील ग ुंटूर िज ात आह े. हे बौ त ूपांसाठी िस आह े.
अले झांडर रयान े तूपा या व पाचा अ यास कर यासाठी तस ेच पुनस चियत
कर यासाठी या जाग ेचे उ खनन क ेले होते. उ खननात या िठकाणी म ेगािलिथक स ं कृतीची
उपि थती उघडक स आली , जे सतरा मोठ ्या कलशा या दफनभ ूमी या शोधा ार े मािणत
केले गेले. परंतु उ खननक या ने यांना िनओिलिथक स ंल नता िनय ु केली होती . तथािप ,
पुरावे दाखवतात क त े मेगािलिथक काळातील आह ेत
िच ूर
हे िठकाण आ ं द ेशातील िच ूर िज ात आह े. कॅ टन य ूबो डन े हे उ खनन क ेले आहे.
लॅब वत ु ळाने वेढलेले पोट -होल असल ेले डो म ेनॉइड िस ट य ेथे ल ात आल ेला कार
आहे. च बर या ऑथ ट ॅट्सची मा ंडणी घड ्याळिवरोधी नम ु यात कर यात आली होती
आिण याम य े पाया ंची टेराकोटा सारकोफ ॅगी होती . सारकोफ ॅगी पृ वी आिण मानवी munotes.in
Page 115
महापाषाण स ं कृती
115 हाडांनी भरल ेली होती . इतर शोधा ंम ये भाले - डोके, तलवारी , बह धा लोख ंडी आिण काही
भांडी (मुरली: १९९३ ) समािव आह ेत.
g) नागज ु नक डा
हे िठका ण आं द ेशातील ग ुंटूर िज ातील क ृ णा नदी या उज या तीरावर वसल ेले आहे
आिण भारतीय प ुरात व सव ण िवभागान े उ खनन क ेले आह े. पंधरा दफन खोद यात
आले आहेत, यापैक तेरा खड ्डे दफन आह ेत आिण उव रत दोन पोट -होल असल े या
आयताक ृती िस ट हो या . दु यम आिण बह िवध दफन प ती य ेथे मुख कार हो या .
िव ता रत अ ं यसं काराची दोनच उदाहरण े आह ेत. सांगाड्याचे अवश ेष आिण स ंबंिधत
व तू राख िक ंवा चुना या पल ंगावर ठ ेव या हो या . मातीची भा ंडी आिण लोख ंडी व त ू
िवपुल माणात सापड या . या दफनभ ूमीत ा या ंची हाड ेही वार ंवार आढळ ून आली .
मेगािलथ III ला फ एका ा याच े कंकाल अवश ेष िमळाल े होते आिण मानवी हाड े,
मातीची भा ंडी िक ंवा लोख ंडी व त ू सापड या नाहीत . या दफनभ ूम म य े पूव -पि म तस ेच
उ र-दि ण दो ही िदशा िदस ून आ या . मेगॅिलथ चौदावा हा एक िव ता रत सा ंगाडा, बह धा
एका ी या , अंगावर दािग या ंसिहत होता हण ून मनोर ंजक आह े. या सा ंगाड्यासोबत
मातीची भा ंडी आिण लोख ंडी व त ू या सा ंगाड्यासोबत सो या या तारा ंचे दोन झ ुमके आिण
सो याच े आिण चा ंदीचे मणी सापडल े.
h) िहरे ब कल
िहरे ब कल य ेथील म ेगािलिथक दफन स ंकुल कना टकातील को पल िज ातील ग ंगावती
तालु यात आह े. टेकडीवरील म ेगािल स स ुमारे २० हे टर े यापतात आिण प ूव -पि म
िदशेने तीन व ेगवेग या िठकाणी पसरतात , एकि तपण े सुमारे १ िकमी. पि म गट , म य गट
आिण प ूव कडील गट अस े तीन ल टस चे वग करण करता य ेईल. २५०० वषा ह न अिधक
काळ ट ेकडीवर उ या असल े या डॉ म े ससह हजारो म ेगािलिथक स ंरचनां या
अि त वासाठी ही जागा जग िस आह े. येथे ओळखल े गेलेले अन ेक उप कार
खालील माण े आहेत: पोट -हो ड डॉ म ेनॉइड िस ट - वतु ळे, ओ लॉ ग डॉ म ेनॉइड िस ट
िकंवा पोट -होलसह िक ंवा नसल ेले िस ट , अिनयिमत बह भ ुज क , रॉक श े टर च बस ,
ए ोपोमॉिफ क इ.
िहरे ब कलच े एक व ैिश ्य हणज े याची ाग ैितहािसक रॉक प िटं ज. िहरे ब कल म य े
आतापय त ११ रॉक श े टर सापडल े आहेत. तथािप , मेसोिलिथक काळातील काही िच े
देखील न दवली ग ेली आह ेत. बह तेक िच े लेट िनओिलिथक आिण अल आयन एज-
मेगॅिलिथक , हणज े पूव ७००-५००. िहरे ब कल मधील रॉक आट मधील िच ण िनवा ह
रणनीती (िशकार ), वापरल ेली श े आढळतात . िलओनाड मुन यांनी थम १९३४ -35
म ये केइसने यापूव न दवल े या म ेगािलिथक डॉ म े स या स ु िस गटा ंजवळील ३ रॉक
प िटंगचा अहवाल कािशत क ेला. गावाजवळील राख ेचा िढगाराही या ंनी सा ंिगतला .
munotes.in
Page 116
भारतीय पुरात वशा ाचा इितहास
116 १०.६ सारांश
महापाषण स ं कृती थळ े ही भारतात िवश ेष क न दि ण भारत आिण िवदभा त
आढळतात . घोडा आिण लोख ंड िह या स ं कृतीची म ुख ओळख असून हे लोक िनम भटक े
होते. शेती या ंना ात अस ून जीवनश ैली िवकिसत होती . ना कुंद येथे लोख ंडाची भ ी
सापडली अस ून लोह त ं ान िवकिसत होत े. घोड्याचे अलंकार व प ूजन अन ेक िठकाणी
सापडत े.
११.७
१. ाचीन भारतीय महापाषाण काळावर काश टाका .
२. महापा षाणाचे कार िलह न समकालीन िवकिसत त ं ानाची चचा करा
१०.८ संदभ
१. ढवळीकर मध ुकर केशव , भारताची क ुळकथा .
२. देव शा भ . पुरात व िव ा
३. ढवळीकर मध ुकर केशव , महारा ाची क ुळकथा .
४. ढवळीकर एम . के.,पुरात व िव ा
५. देगलूरकर गो बा , ाचीन भारत इितहास आिण स ं कृती
munotes.in