Page 1
1 १
बौद्ध धममाच्यम अभ्यमसमची वमङ्मयीन समधने
घटक रचनम
१.० ईद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ पाली भाषा अद्दण बौद्ध संस्कृतमधील महत्त्वाच्या पुस्तकांचे सवेक्षण
१.३ पाली साद्दहत्य - द्दतद्दपटक
१.४ ऄठ्ठकथा पाली साद्दहत्य
१.५ बौद्ध संस्कृत साद्दहत्य
१.६ सारांश
१.७ प्रश्न
१.८ संदभभ
१.० उद्दिष्टे बौद्ध धमाभचा स्त्रोत म्हणून साद्दहत्याचा ऄभ्यास करणे.
बौद्ध धमाभच्या आद्दतहासाच्या आतर स्त्रोतांशी साद्दहत्याशी जुळवून घेणे.
पुरातत्व स्रोतांच्या तुलनेत साद्दहद्दत्यक स्रोतांची सत्यता तपासणे.
साद्दहद्दत्यक स्रोतांची प्रासंद्दगकता अद्दण ग्रंथांचे भाषांतर समजून घेणे.
१.१ प्रस्तमवनम सध्याच्या ज्ञानाने, अपल्याला ऄसे अढळून अले अहे की पद्धतशीर बौद्ध साद्दहत्याचा
मुख्य साठा/संग्रह, मूळ द्दकंवा भाषांतरीत, मुख्यतः पाली, संस्कृत (शुद्ध द्दकंवा द्दमद्दित),
द्दतबेटी अद्दण चीनी भाषेत अहे. ज्या देशांत बौद्ध धमाभचा प्रसार झाला त्यांच्या भाषेत
देखील बौद्ध ग्रंथांचे भाषांतर केले गेले अहे.
बौद्ध साद्दहत्याच्या खद्दजन्यात , पाली द्दतद्दपटक साद्दहत्याचा सवाभत जुना ईपलब्ध अद्दण
सवाभत संपूणभ संग्रह दशभद्दवतो. हे तीन पद्धतशीर संग्रहांमध्ये जतन केले गेले अहे:
(१) द्दवनय-द्दपटक द्दकंवा द्दनयमांचे/द्दशस्तीचे पुस्तके,
(२) सुत्त-द्दपटक , प्रवचनांचे लोकद्दप्रय पुस्तके अद्दण
(३) ऄद्दभधम्म -द्दपटक , मनोवैज्ञाद्दनक नैद्दतकतेवर अधाररत ऄमूतभ तत्त्वज्ञान. munotes.in
Page 2
बौद्ध धमाभ
2 या तीन द्दपटकातील द्दवद्दवध ग्रंथांची नावे अद्दण त्यांचे परस्पर संबंध पुढील पानावरील
तक्तत्यावरून समजू शकतात.
पाली भाषेतील या साद्दहत्याव्यद्दतररक्त , द्दमद्दलंदापञ्ह, नेद्दत्त-पकरण , द्दवनय अद्दण
ऄद्दभधम्मावरील बुद्धदत्ताची द्दनयमावली, जातकांनी द्दलद्दहलेल्या द्दकंवा ऄद्दभलेद्दखत केलेल्या
पाली द्दतद्दपटक ग्रंथांवरील थेर बुद्धघोष द्दकंवा थेर धम्मपाल यांची भाष्ये यांचा समावेश
ऄसलेले ऄठ्ठकथा साद्दहत्य देखील अहे. िीलंकचा आद्दतहास जसे की द्ददपवंस, महावंस
अद्दण चुलवंस अद्दण नंतर पालीमध्ये शास्त्रीय संस्कृत कद्दवतेवर अधाररत रचना अहेत.
व्याकरणातील ग्रंथ कच्चायनव्याकरण अद्दण मोग्गलना व्याकरण, रूपद्दसद्धी अद्दण सिद्दनती
हे ही प्रद्दसद्ध अहेत. थेर बुद्धघोषाचे ईत्कृष्ट मूळ ग्रंथ द्दवशुद्दद्धमग्ग, हे खरेच सुरुवातीच्या
बौद्ध धमाभवरील एक लहान सायक्तलोपीद्दडया अहे.
दुदैवाने, अपल्याकडे सध्या पालीप्रमाणे संस्कृतमध्ये जतन केलेले बौद्ध पुस्तकांचा संपूणभ
साठा नाही. तथाद्दप , सवभस् तीवाद पंथाकडे पाली द्दनकायाशी संबंद्दधत अगम अद्दण पाली
ऄद्दभधम् म च् या सात पुस् तकांशी संबंद्दधत ऄद्दभधमाभची सात पुस् तके होती ऄसे द्ददसते.
मुलसवभद्दस्तवादींकडे द्दवनयद्दपटक होते अद्दण द्दगलद्दगट हस्तद्दलद्दखतांमध्ये जतन केलेले
त्याचे मोठे भाग अता प्रकाद्दशत झाले अहेत. हे ग्रंथ जरी त्यांच्यात सामान्यतः काही साम्य
ऄसले तरी ऄनेक द्दठकाणी संबंद्दधत पाली ग्रंथांपेक्षा लक्षणीय द्दभन्नता प्रकट करतात.
संस्कृतमध्ये (शुद्ध द्दकंवा द्दमद्दित) अपल्याला ऄनेक स्वतंत्र ग्रंथ द्दकंवा ग्रंथांचे तुकडे
सापडतात जे द्दभन्न स्वरूपाचे अहेत अद्दण हीनयान अद्दण महायान प्रकारातील वेगवेगळ्या
पंथाशी संबंद्दधत अहेत. महावस्तू हा महासांद्दघकांच्या लोकोत्तरवादींशी संबंद्दधत
द्दवनयावरील ग्रंथ ऄसल्याचा दावा केला जातो, परंतु त्याचा द्दवषय आतका वैद्दवध्यपूणभ अहे
की त्याच्या सूत्रांमध्ये द्ददघ, मद्दज्झम अद्दण सुत्तद्दनपात तसेच काही कथांशी संबंद्दधत
ऄसलेल्या कथा अपल्याला पाली जातकांमध्ये अढळतात. लद्दलतद्दवस्तर हे द्दमद्दित
संस्कृतमधील बुद्धांचे ऄपूणभ चररत्रात्मक वणभन, ऄपारंपररक (महायान) पंथातील मजकूर
मानले जाते अद्दण ते वैपुल्य-सूत्राचा भाग अहे. थेर ऄश्वघोस हे त्यांच्या ‘बुद्धचररत’साठी
अद्दण ‘सौंदरानंद’ अद्दण थेर अयभसुर त्यांच्या ‘जातक -माला’साठी ओळखले जातात, हा
संस्कृत ग्रंथ, पाली चररया -द्दपटकाशी संबंद्दधत ऄसला तरी तो ऄद्दधक चपखल अहे. ‘पाली
ऄपदान ’शी सुसंगत एक द्दवपुल ‘ऄवदान ’ साद्दहत्य देखील अहे, ज्यात चांगल्या द्दकंवा वाइट
कमाभचे चांगले द्दकंवा वाइट पररणाम स्पष्ट करण्याच्या ईिेशाने कथा अहेत.
महायाद्दन सूत्रांपैकी नउ ग्रंथ द्दकंवा धमभ हे सवाभत महत्त्वाचे मानले जातात, त्यापैकी
ऄष्टसहद्दस्रका -प्रज्ञापारद्दमता , सद्धमभ-पुंडद्दलक, लद्दलतद्दवस्तर , लंकावतार, सुवणभप्रभास,
गंडव्यूह, तथागत -गुह्यक, समाद्दधराजा अद्दण दशभूद्दमस्वर यांचा द्दवशेष ईल्लेख केला जाउ
शकतो. त्यांना वैपुल्य सूत्र म्हणतात. थेर नागाजुभन, वसुबंधू अद्दण ऄसंग हे या बौद्ध पंथाच्या
तत्त्वज्ञानाच्या कृतींचे ग्रंथकार अहेत अद्दण त्यांचा ईल्लेख आतरत्र करण्याची संधी
अपल्याला द्दमळेलच. द्दतबेटमध्येही भारतीय बौद्ध ग्रंथांच्या ऄनुवादांचा मोठा संग्रह अहे
ज्यांची संख्या ४,५६६ पेक्षा जास्त अहे. हे दोन गटांमध्ये द्दवभागले गेले अहेत, म्हणजे,
बकाह ग्युर, ज्याला कांजूर म्हणतात, त्यात ११०८ मजकूर अहेत अद्दण ३४५८ ग्रंथांचा
समावेश ऄसलेले बस्तान-हग्युर, ज्याला तंजूर म्हणतात. munotes.in
Page 3
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
3 कमांजूर खमलील समत भमगमत द्दवभमगलेले आहे:
(१) द्दवनय
(२) प्रज्ञा-पारद्दमता ,
(३) बुद्धवंसक,
(४) रत्नकूट,
(५) सूत्र,
(६) द्दनवाभण, अद्दण
(७) तंत्र, तर तंजूर द्दवभागले गेले अहेत
(१) तंत्र, अद्दण
(२) सूत्र.
भारतीय ग्रंथांची द्दचनी भाषेत मोठ्या प्रमाणात भाषांतरे ऄद्दस्तत्वात अहेत. त्याच्या
कॅटलॉगमध्ये, बुद्दनयु नानद्दजओ ने तब्बल १,६६२ नोंदवल्या अहेत, ज्यांचे चार
द्दवभागांमध्ये वगीकरण केले अहे:
(१) सूत्र-द्दपटक ,
(२) द्दवनय-द्दपटक ,
(३) ऄद्दभधमभ-द्दपटक अद्दण
(४) द्दवद्दवध ग्रंथांचा संग्रह.
होबोद्दगररन या ऄजूनही नंतरच्या कॅटलॉगमध्ये तैशो अवृत्तीच्या पंचावन्न खंडांमध्ये
छापलेल्या तब्बल २,१८४ ग्रंथांचा ईल्लेख अहे. अणखी २५ खंडांमध्ये, चीन अद्दण
जपानमध्ये द्दलद्दहलेले पूरक ग्रंथ अहेत. जपानमध्ये द्दचनी द्दत्रद्दपटकाची तीन पूणभ भाषांतरे
अहेत. द्दत्रद्दपटकाच्या तैशो अवृत्तीतील पूरक २५ खंडांचा समावेश अहे. मंचुररयन
भाषेतही त्याचे भाषांतर अहे अद्दण मंगोद्दलयन भाषेत द्दतबेटी तंजूरचे भाषांतर अहे. येथे
केवळ पाली अद्दण बौद्ध संस्कृतमधील काही महत्त्वाच्या पुस्तकांचे सवेक्षण करण्याचा हेतू
अहे.
१.२ पमली आद्दण बौद्ध सांस्कृतमधील महत्त्वमच्यम पुस्तकमांचे सवेक्षण एकेकाळी पालीमध्ये प्राकृत, द्दमद्दित संस्कृत अद्दण शुद्ध संस्कृत मध्ये ऄसे द्दवपुल बौद्ध
साद्दहत्य होते. मंजुिीमुलकल्पाचा ऄपवाद वगळता एकही बौद्ध ग्रंथ भारताच्या हिीत
अढळून अलेले नाही हे खरेच द्दवडंबनात्मक अहे. भारतातून बौद्ध साद्दहत्य ऄशाप्रकारे
पूणभपणे गायब होण्याची मुख्य कारणे म्हणजे munotes.in
Page 4
बौद्ध धमाभ
4 (i) त्याचा ऄभ्यास द्दवहारामध्ये राहणाऱ्या द्दनयुक्त द्दभक्तखुं अद्दण नवद्दशक्तयांपुरता मयाभद्ददत
होता,
(ii) हे साद्दहत्य, जे बहुतेक धाद्दमभक होते, ते हस्तद्दलद्दखतात जतन केले गेले होते ते फ़क्त
द्दवद्याद्दपठाची वाचनालायात द्दकंवा द्दवहारात.सामान्य लोकांच्या घरात कधीही ठेवले
जात नाहीत अद्दण
(iii) द्दवहारांच्या क्षय द्दकंवा नाशामुळे, कालांतराने द्दकंवा ऄपद्दवत्रीकरण अद्दण
तोडफोडीमुळे, ही हस्तद्दलद्दखते नष्ट झाली.
अज अपण ज्या बौद्ध साद्दहत्याचा ऄभ्यास करतो ते भारताबाहेरील िीलंका, ब्रह्मदेश,
सयाम अद्दण नेपाळमधील द्दवहारामधून अद्दण द्दतबेट, चीन अद्दण मंगोद्दलयामधील
ऄनुवादांमधून अपल्याकडे अले अहे. द्दचनी अद्दण द्दतबेटी कॅटलॉगमध्ये ईल्लेख केलेल्या
कृतींवरून साद्दहत्याच्या द्दवशालतेची कल्पना येउ शकते. मध्य अद्दशया अद्दण
द्दगलद्दगटमधील हस्तद्दलद्दखतांच्या शोधामुळे तसेही बौद्ध साद्दहत्याच्या अपल्या ज्ञानात
ईल्लेखनीय भर पडली अहे, ती राहुल सांकृत्यायन यांनी द्दतबेटमध्ये काढलेले छायाद्दचत्र
अद्दण प्रो. जी. तुची यांनी संकद्दलत केले अहे. मध्य अद्दशया, द्दगलद्दगट अद्दण द्दतबेटमध्ये
सापडलेल्या मूळ संस्कृत हस्तद्दलद्दखते, मुख्यतः आसवी सनाच्या पाचव्या द्दकंवा सहाव्या
शतकातील द्दकंवा त्यापूवीच्या काळातील, मध्य अद्दशया अद्दण द्दगलद्दगटमध्ये स्तूप द्दकंवा
द्दवहार च्या खाली बांधलेल्या दगडी कोठडीत अद्दण मंद्ददरांमध्ये जतन करण्यात अल्या
होत्या. द्दतबेट द्दतथे त्यांचा ऄभ्यास न करता केवळ पूजा करीत होती. या शोधांमुळे बौद्ध
साद्दहत्याच्या द्दवकासावर अद्दण ज्या भाषांमध्ये ते द्दलद्दहले गेले त्या भाषांवर, द्दवशेषत: काही
नामशेष झालेल्या मध्य अद्दशयाइ बोलींवर प्रकाश पडला अहे ज्यामधील काही ग्रंथांचे
भाषांतर केले गेले अहे.
बौद्ध वाङ्मयाचे स्थूलमानाने दोन द्दवभाग केले जाउ शकतात: हीनयान (पाली अद्दण द्दमि
संस्कृतमध्ये) अद्दण महायान (द्दमि अद्दण शुद्ध संस्कृतमध्ये). हीनयान अद्दण महायान या
दोन्ही पंथामधील द्दवद्दवध ईपपंथांच्या साद्दहत्यात त्याचे ईप-द्दवभाजन केले जाउ शकते.
१.३ पमली समद्दहत्य - द्दतद्दपटक द्दतद्दपटकाचे सवेक्षण: पाली साद्दहत्याचा द्दवकास खालील कालखंडात द्दवभागला जाउ
शकतो. ईदा...
१. पमली समद्दहत्य: बुद्धकालीन;
२. अठ्ठकथम / भमष्यमत्मक समद्दहत्य: आ.स.५ वे शतक:
३. द्दटकम / उप-भमष्य समद्दहत्य: आ.स.१२ वे शतक.
साद्दहत्यात तीन द्दपटक (द्दतद्दपटक) ईदा. , द्दवनय द्दपटक , सुत्त द्दपटक अद्दण ऄद्दभधम्म द्दपटक
यांचा समावेश होतो. या ग्रंथांचे द्दवभाजन खालीलप्रमाणे अहे.
munotes.in
Page 5
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
5 १. द्दवनय द्दपटक:
द्दवनय द्दपटक (द्दिस्तीची सांद्दहतम):
द्दवनयाचा शाद्दब्दक ऄथभ मागभदशभन ऄसा अहे अद्दण त्यात द्दवहारातील द्दशस्तीचे द्दनयम
अहेत. द्दवनय द्दपटकाची पाच पुस्तके द्दवषयानुसार या तीन भागात मांडलेली अहेत.
१. द्दवभांग: पाररद्दजका अद्दण पाद्दचद्दतय्य
२. खांदक: महावग्ग अद्दण चुळवग्ग
३. पररवमर
द्दवभंगाने द्दभक्तखू अद्दण द्दभक्तखुनींसाठी बुद्धाने घालून द्ददलेले सवभ द्दनयमांचे द्दवस्तृत
स्पष्टीकरण द्ददले अहे. हे द्दनयम, द्दभक्तखूंसाठी २२७ अद्दण द्दभक्तखूंसाठी ३११, पद्दतमोक्तखा
मध्ये समाद्दवष्ट अहेत.
पद्दतमोक्ख:
द्दभक्तखुनींना स्त्रीद्दवषयक पररद्दस्थतीनुसार ऄद्दधक पद्दतमोक्तख द्दनयम ऄसतात. शब्दशः याचा
ऄथभ ऄसा होतो की जे दोष द्दकंवा ऄशुद्धतेपासून 'ईद्धार करते' (मोक्तखा). हे अठ
द्दवभागांमध्ये द्दवभागले गेले अहे, ईदा., पराद्दजक , संघद्ददसेस, ऄद्दनयत , द्दनसद्दग्गय पाद्दचद्दतय ,
पाद्दचद्दत्तय , पटीदेसद्दनय, सेद्दखय अद्दण ऄद्दधकारनधम्म. हे गुन्ह्यांच्या स्वरूपानुसार तयार
केले गेले अहेत, जेणेकरुन द्दभक्तखु द्दकंवा द्दभक्तखुनी यांना पद्दवत्र जीवनाशी द्दवसंगत
अचरणापासून वाचवता येइल. म्हणून हे द्दनयम ईल्लंघनांचे स्वरूप अद्दण त्यांचे ईपाय
दशभवतात.
पौद्दणभमा अद्दण ऄमावस्येच्या द्ददवशी मद्दहन्यातून दोनदा पद्दतमोक्तखाचे पठण केले जाते,
द्दजथे ईपोसथ पाळले जाते, द्दतथे सवभ द्दनवासी द्दभक्तखु अद्दण द्दभक्तखुनी द्ददलेल्या क्षेत्राचे
(स्वतंत्रपणे) द्दसमा नावाच्या द्दवशेष सदनात एकत्र येतात. पद्दतमोक्तख पठण करण्यापूवी,
पूणभत: द्दनयुक्त द्दवहारवासी परस्परपणे, जर ऄसेल तर, ऄपराधांची कबुली देण्याची कृती
करतात. वाचनाच्या प्रत्येक भागाच्या शेवटी, वाचक सभेला द्दवचारतो की त्याच्या संदभाभत
ते द्दनदोष अहेत का? जर एखाद्या सदस्याला एखादा गुन्हा अठवत ऄसेल, त्याने/द्दतने
गुन्हा केला ऄसेल अद्दण तो अधी सांगायला द्दवसरला ऄसेल, तर सदस्याने कबूल केले
पाद्दहजे अद्दण क्षमा द्दमळवावी लागेल, म्हणजे गुन्ह्यातून औपचाररक सुटका होते. म्हणून,
पठण पूणभ होणे, हे सूद्दचत करते की सहभागी होणारे सवभ द्दनदोष अद्दण शुद्ध अहेत.
१. ऐद्दतहमद्दसक द्दवश्लेषण (द्दवभांग):
द्दवभंगामध्ये, पाररद्दजक पाली अद्दण पद्दचद्दतय पाली यांचा समावेश ऄसलेल्या, द्दभक्तखु अद्दण
द्दभक्तखुनी पद्दतमोक्तख द्दनयमांचे द्दवश्लेषणात्मक अद्दण तपशीलवार वणभन केले अहे: प्रथम एक
ऐद्दतहाद्दसक ऄहवाल द्ददलेला अहे, एक द्दनयम कसा तयार केला गेला. एक द्दनयम
मांडल्यानंतर, बुद्ध एक ईपदेश देतात, ज्याचा शेवट ‚नेतमऄप्पासन्नानामवपसादया,
पासन्नानम्वाभीयोभवाया ‛ ऄसा होतो - हा (गुन्हा) ज्यांना खात्री नाही त्यांच्यामध्ये खात्रीची munotes.in
Page 6
बौद्ध धमाभ
6 भावना द्दनमाभण होत नाही द्दकंवा पुढील वाढ होत नाही. ज्यांना अधीच खात्री अहे त्यांच्यात
खात्री अहे म्हणजे द्दभक्तखू द्दकंवा द्दभक्तखुनींच्या अचरणाने केवळ अत्मशुद्धीच होउ नये, तर
आतरांनाही शुद्ध जीवन जगण्याची प्रेरणा द्दमळावी. बुद्धाने एक द्दनयम घालून द्ददल्यानंतर,
त्याचे ऄनुकरण शब्दासाठी शब्द भाष्य केले जाते. जर एखाद्या पररद्दस्थतीला द्दनयमात बदल
करण्याची अवश्यकता ऄसेल तर बुद्ध - द्दनयमात सुधारणा करतात, ज्याचे पुन्हा
तपशीलवार वणभन केले अहे.
२. खांदक:
द्दवनयाचा दुसरा भाग, महावग्ग अद्दण कुलवग्ग या दोन पुस्तकांचा समावेश अहे. हे संघाच्या
ऄशा सवभ बाबी हाताळतात ज्यांना पद्दतमोक्तखाच्या द्दनयमांमध्ये हाताळले गेले नाही.
आद्दतहासाच्या दृष्टीकोनातून, खंदकामध्ये समकालीन भारतीय जीवनाच्या द्दवद्दवध पैलूंवर
प्रकाशाचा पूर टाकणारी ऄत्यंत मौल्यवान सामग्री अहे.
बुद्धाला परमोच्च ज्ञान कसे प्राप्त झाले, त्यांनी 'बहुजनद्दहताय , बहुजनसुखाय’ च्या
कल्याणासाठी अद्दण अनंदासाठी' धम्माचा प्रसार करण्याचे कायभ कसे सुरू केले अद्दण
द्दभक्तखूंच्या सेवेसाठी त्यांनी पद्दवत्र अदेश कसा प्रस्थाद्दपत केला याचे प्रेरणादायी वणभन
अहे. त्यांनी ईपदेश केलेल्या सत्याचे 'द्दजवंत ईदाहरण' म्हणून संघ द्दपढ्यानद्दपढ्या
द्दशक्षकांच्या परंपरेने (अचररय परंपरा) बुद्धाच्या कायभपद्धतीची द्दनरंतरता सुद्दनद्दित कसा
करतो अहे.
खंदकामध्ये बुद्धाच्या प्रद्दसद्ध द्दशष्यांच्या प्रेरणादायी कथा देखील अहेत, जसे की पूज्य
साररपुत्त, मोग्गलाना , महाकस्सप , अनंद, ईपली , ऄंगुलीमाला आत्यादी, भक्तराजे द्दबंद्दबसार,
पसेनंदी, ऄजातसत्तू आत्यादी, अद्दण ईपद्दसका द्दवशाखा , ऄनाथद्दपद्दण्डका सारख्या
परोपकारी दानशूर, जीवक द्दचद्दकत्सक अद्दण आतर ऄनेक. जीवनाच्या सवभ स्तरांतून अलेले
लोक - राजेशाही, िेश्ठी, समाजातील द्दवद्दवध घटकांचे नेते अद्दण सवाभत नम्र लोकांनी
बुद्धाचा अिय घेतला. त्यांची द्दशकवण ऄंगीकारून त्यांनी समाजात ऄसा बदल घडवून
अणला जो पूवी कधीही ऐकला नव्हता.
खंदकामध्ये बुद्धांचे काही सवाभत प्रद्दसद्ध अद्दण महत्त्वाचे प्रवचने देखील अहेत, जसे की
धम्मकक्तकपवत्तन सुत्त, ऄनत्तलक्तखन सुत्त, ऄद्ददत्तपररयाय सुत्त आत्यादी. पुन्हा,
खंदकामध्ये सवाभत महत्त्वाचा मजकूर अहे, ज्याला कम्मवासा म्हणतात. हे ऄद्दधकृत कायदे
अहेत जे संघकम्म म्हणून ओळखल्या जाणायाभ सवभ संस्थात्मक कायाांच्या कायभपद्धती
द्दनयंद्दत्रत करतात. ही कृती संघामध्ये प्रवेश, संघामधून हकालपट्टी द्दकंवा पुनवभसन, द्दनलंबन,
चचभचे न्यायशास्त्र, द्दवहारामध्ये अवश्यक ऄसलेल्या वास्तु अद्दण गोष्टीं सारख्या संघाच्या
ज्या संघाशी संबंद्दधत अहेत, जसे वषाभवास, कबुलीजबाब, गुन्हेगारांना द्दशक्षा आ.
एकूण २२ खंदका अहेत जे संघाच्या सदस्यांशी संबंद्दधत सवभ बाबी हाताळतात, ज्यात
कपड्यांसह अवश्यक अहे, ऄन्न, द्दनवासस्थान , औषधोपचार आ. शेवटचे दोन खंड
पद्दहल्या अद्दण दुसयाभ धम्म पररषदेचे स्पष्ट वणभन देतात.
munotes.in
Page 7
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
7 ३. पररवमर पमली:
द्दवनयाचा द्दतसरा भाग , पररवार पाली द्दह एक प्रकारचा माद्दहतीपुद्दस्तका अहे. प्रश्न अद्दण
ईत्तरे या स्वरूपात संकद्दलत केलेले, ते द्दवनय द्दपटकाचा सखोल द्दवश्लेषणात्मक ऄभ्यास
करण्यास सक्षम करते. द्दवनयाचे सवभ द्दनयम, ऄद्दधकृत कृत्ये अद्दण आतर बाबी, शोध
द्दवश्लेषणाच्या अधीन अहेत अद्दण स्वतंत्रपणे ऄंतगभत ठेवल्या अहेत.
याद्दशवाय , यात एखाद्याच्या स्मरणशक्तीला मदत करण्यासाठी द्दवद्दवध याद्या अहेत.
बुद्धांच्या काळापासून ऄनेक शतकांपयांत म्हणजेच पद्दवत्र द्दतद्दपटक द्दलद्दहण्यासाठी वचनबद्ध
ऄसलेल्या चौथ्या संगायनापयांत ३४ द्दशक्षकांच्या वंशावळीच्या द्दवद्दशष्ट यादीशी संबंद्दधत
२१ ऄध्याय अहेत (अचायभपरंपरा). द्दवनय स्पष्ट करते म्हणून पररवाराला सूचक द्दचन्ह
म्हणतात.
थोडक्तयात , संघाचे द्दनयम दोन िेणींमध्ये येतात; द्दभक्तखू द्दकंवा द्दभक्तखुनी यांच्या ऄध्याद्दत्मक
जीवनाचे द्दनयमन करणारे द्दनयम अद्दण संघाच्या घडामोडींवर द्दनयंत्रण ठेवणारे द्दनयम.
द्दभक्तखू-द्दनयम पुन्हा दुहेरी अहेत - ज्यांना अध्याद्दत्मक अधार अहे, म्हणजे, जे त्यांच्या
अध्याद्दत्मक ईन्नतीला कारणीभूत अहेत, अद्दण ज्यांना पारंपाररक अधार अहे, म्हणजे,
चांगले वतभन अद्दण चालीरीती जे चांगले मानवी संबंध द्दटकवून ठेवण्यास मदत करतात.
संघाचे द्दनयम सवोच्च लोकशाही तत्त्वांवर अधाररत अहेत. वैयद्दक्तकररत्या काहीही केले
जात नाही द्दकंवा ते वैयद्दक्तक मालकीचे नाही; संघ हा द्ददलेली अचारसंद्दहता मालमत्तेचा
मालक अहे अद्दण तो ते जारी करतो. न्यायशास्त्राच्या बाबतीत जोपयांत अरोपीने गुन्हा
मान्य केला नाही द्दकंवा तो संशयापलीकडे द्दसद्ध होत नाही तोपयांत अरोपीला संघाचे पूणभ
संरक्षण ऄसते.
ऐद्दतहाद्दसक दस्तऐवज म्हणून द्दवनय ही समकालीन सामाद्दजक, राजकीय अद्दण अद्दथभक
व्यवस्था , वाद्दणज्य , कर अकारणी , कायदा , कृषी, औषध , शैक्षद्दणक संस्था, धाद्दमभक पंथ
आत्यादींवरील द्दवद्दवध माद्दहतीची खाण अहे.
द्दवकेंद्दित सांघ:
बौद्ध संघाचा क्रम, द्दवशेषत: थेरवाद संघ, एक पूणभपणे द्दवकेंद्दित संस्था अहे, अद्दण एक
अत्मद्दनभभर समुदाय अहे, ज्याला अध्या द्दत्मक द्दवकासासाठी योग्य वातावरण प्रदान
करण्यासाठी तयार करण्यात अले अहे. त्याचे द्दनयम द्दभक्तखू/द्दभक्तखुणीला व्यद्दक्तद्दनष्ठ अद्दण
वस्तुद्दनष्ठ ऄशा सवभ बंधनांपासून मुक्त करण्यासाठी तयार केलेले अहेत. थेरवाद
बौद्धांमधील तथाकद्दथत पंथ हे द्दनद्दितपणे द्दवकेंिीकरणाच्या या भावनेचे ईत्पादन अहेत,
ज्यांनी वैयद्दक्तक स्वातंत्र्याची सनद धारण केली अहे.
शेवटी, द्दभक्तखू जीवन जगण्याचा मुख्य ईिेश मुक्ती द्दमळवणे हा अहे जो केवळ वैयद्दक्तक
जबाबदारी अद्दण स्वातंत्र्याच्या वातावरणात प्राप्त होउ शकतो. त्यामुळे द्दवनयाचे द्दनयम,
द्दभक्तखूला कोणत्याही कठोर नमुन्यात बांधून ठेवण्याऐवजी, त्याला जास्तीत जास्त
अंतररक स्वातंत्र्य प्रदान करतात, कारण ते पूणभपणे स्व-लादलेले अहेत. बुद्धांच्या मूलभूत munotes.in
Page 8
बौद्ध धमाभ
8 द्दशकवणींबिल थेरवाद पंथांमध्ये कोणताही फरक नसल्यामुळे, हे पंथ पूणभपणे संघटनात्मक
अहेत अद्दण कधीही सैद्धांद्दतक नाहीत.
२. सुत्त द्दपटक:
सुत्त द्दपटक हे बुद्धांच्या मूळ प्रवचनांचे भांडार ऄसल्याने बौद्ध द्दवचारांचे मुख्य स्त्रोत अहे. हे
द्दनकाय नावाच्या पाच मुख्य द्दवभागांमध्ये द्दवभागले गेले अहे जे द्दवद्दशष्ट अकारानुसार
एकद्दत्रत केले जातात. सुत्तांची शैली अद्दण मांडणी ऄशी अहे....
१. द्ददघ द्दनकमय: लांबलचक प्रवचनांचा संग्रह.
२. मद्दझझम द्दनकमय: मध्यम लांबीच्या प्रवचनांचा संग्रह.
३. सांयुत्त द्दनकमय: (द्दवषयवार) जोडलेल्या प्रवचनांचा संग्रह,
४. अांगुत्तर द्दनकमय: संख्यात्मकररत्या मांडलेल्या प्रवचनांचा संग्रह.
५. खुिक द्दनकमय: स्वतंत्र ग्रंथांच्या स्वरूपात संद्दक्षप्त प्रदशभनांचा संग्रह. येथे संपूणभ बौद्ध
जीवनाच्या दृद्दष्टकोनाची वस्तुद्दनष्ठ अद्दण प्रद्दतद्दष्ठत पद्धतीने चचाभ केली अहे.
प्रद्दसद्ध प्राच्यद्दवद्याशास्त्रज्ञ डॉ. रायस डेद्दव्हड्स म्हणतात: ‚सूत्त द्दह तत्त्वज्ञानाच्या खोलात,
सॉक्रेद्दटक प्रश्नांच्या पद्धतीमध्ये, संपूणभपणे कळकळीच्या अद्दण भारदस्त स्वरात ,
पुराव्यांनुसार दाखवून देणारे ते सुद्दवचार अहेत.." सुत्त द्दपटकामध्ये बुद्धांच्या प्रमुख द्दशष्यांचे
प्रवचन देखील अहे जसे की, अदरणीय थेर साररपुत्त, थेर महामोग्गलान, थेर महाकस्सप,
थेर महाकच्चायन अद्दण आतर यांचे.
सुत्तचा शब्दशः ऄथभ 'धागा' ऄसा होतो. हे ऄसे म्हटले जाते कारण ते एका मोठ्या ऄथाभच्या
सामग्रीकडे घेउन जाते जे बऱ्याच शब्दांमध्ये व्यक्त केले जात नाही. ऄशाप्रकारे प्रत्येक
सुत्तामध्ये दोन अशय ऄसतात- वोहररक , परंपरागत अशय अद्दण परमत्थ, ऄंद्दतम अशय,
जी सुत्तांना द्दवकासाच्या सवभ स्तरांवर, म्हणजे, सामान्य लोकांपासून ते सवाभत द्दवद्वान
द्दवद्वानांपयांत पोहोचण्यायोग्य बनवते.
सुत्तांचे अणखी एक वैद्दशष्ट्य म्हणजे त्यामध्ये साधे, तरीही सांगण्यासारखे ईदाहरणे अद्दण
घरगुती कथांद्वारे एक सखोल सत्य लोकांपयांत पोहोचवण्यासाठी, बुद्ध सामान्य अद्दण
पररद्दचत जसे बैलगाडी, द्दबयाणे, शेतीची कामे द्दकंवा द्दसंचन खंदक आत्यादी ईपमा, सामान्य
ग्रामीण लोकांच्या ईन्नतीसाठी वापरतांना द्ददसतात.
त्याचप्रमाणे, ब्राह्मण भारद्वाजासारख्या गद्दवभष्ठ द्दवद्वानांना काबूत ठेवण्यासाठी, त्यांनी
ऄनेकदा वैयद्दक्तक ईदाहरणे सत्य सांगण्यासाठी वापरले. वेदांचे द्दवद्वान भारद्वाज यांनी गोतम
हा खद्दत्तय ऄसून तो कसा काय धाद्दमभक द्दशक्षक बनला, याची द्दखल्ली ईडवली , कारण
त्याच्या मते द्दकतीही नीच ऄसला तरीही, तो फ़क्त ब्राह्मणाचा द्दवशेषाद्दधकार ऄसतो.
बुद्धाच्या काही ऄपारंपररक द्दशकवणींमुळे तो अणखी द्दचडला अद्दण जेव्हा त्याची पत्नी
बुद्धांची ईत्कट ऄनुयायी बनली तेव्हा त्याच्या क्रोधाने सवभ सीमा तोडल्या अद्दण तो, जेव्हा
बुद्ध ईपदेश करत होते, तेव्हा त्यांनी मोठ्या लोकसमुदायाच्या समोर, बुद्धांकडे तोंड करून, munotes.in
Page 9
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
9 न थकता त्याच्यावर घाणेरडे द्दशव्यांचा भद्दडमार केला. ऄमयाभद करुणेने बुद्धांनी त्याला
हळूवारपणे हा प्रश्न केला: ‚समजा , ब्राह्मण , नातेवाइक/द्दमत्र तुमच्या घरी अला अद्दण तुम्ही
त्याला द्दमठाइचे ताट देउ केले अद्दण त्याने ते नाकारले. द्दमठाइचे ते ताट कोणाला परत
करणार ?" ‚नक्तकीच मला ; ते माझे अहे, अद्दण ते माझ्याकडे परत येते,‛ त्याने ईद्धटपणे
ईत्तर द्ददले. "तसेच, ईत्तम ब्राह्मणा , तू जे काही म्हणालास ते मी स्वीकारण्यास नकार देतो."
नैद्दतकता त्याच्या ऄंतःकरणात गेली अद्दण त्याचे संपूणभ ऄद्दस्तत्व प्रकाद्दशत केले, जसे
द्दवजेच्या लखलखाटाने द्दछि पाडले अद्दण गडद अकाश प्रकाद्दशत केले. जसजसे त्याला
समजले की त्याच्या कृती त्याच्यावर मोठ्या शक्तीने परत अल्या अद्दण ज्याने नाराज
होण्यास नकार द्ददला त्याच्यावर पररणाम करण्यात ऄयशस्वी झाल्यामुळे, तो तथागतांच्या
पाया पडला अद्दण त्याने बुद्धांना संघात प्रवेश देण्याची द्दवनंती केली. या साध्या
ईदाहरणाप्रमाणे भारद्वाजामध्ये कोणत्याही द्दवद्वान ताद्दत्वक शोधाने आतका गहन बदल
घडवून अणला नसता.
पुढे, सुत्त द्दपटक हा भारताच्या समकालीन सांस्कृद्दतक आद्दतहासाचा एक ईत्कृष्ट दस्तावेज
अहे. त्या काळातील सामाद्दजक, सांस्कृद्दतक, धाद्दमभक, राजकीय आत्यादी द्दवद्दवध
पररद्दस्थतींचे द्दचत्रदशी हुबेहूब वणभन त्यात सापडतात. ईदाहरणाथभ, एकदा रा जा
ऄजातसत्तूने बुद्धांना स्पष्टपणे द्दवचारले की धाद्दमभक जीवनातून कोणते मूतभ फायदे द्दमळू
शकतात , जसे की एखाद्याच्या व्यवसायातून द्दमळतात अद्दण त्याने द्दवद्यमान ऄनेक
व्यवसायांची गणना केली, तेव्हा बुद्धाने त्याला ऄध्याद्दत्मक जीवनाचे खरे फायदे पटवून
द्ददल्यावर , हा रक्तद्दप पासू तानाशाह बुद्धाचा द्दनस्सीम ऄनुयायी बनला.
संरचनेच्या संदभाभत, सुत्ताची सुरुवात एखादे प्रवचन कसे, कुठे अद्दण कोणत्या पररद्दस्थतीत
केले गेले याच्या ऐद्दतहाद्दसक ऄहवालाने होते अद्दण त्यानंतर सुत्ताच्या मुख्य भागाचे
ऄनुसरण केले जाते जे िोत्यांच्या कौतुकाच्या ऄद्दभव्यक्तीसह समाप्त होते.
१. द्ददघ द्दनकमय:
या ग्रंथात ३४ लांब सुत्ते अहेत, त्यापैकी काही सूत्त - स्वतंत्र पुस्तके होउ शकतात,
द्दवशेषत: या तीन सुतांच्या बाबतीत खरे अहे: १. महापररद्दनब्बाण सुत्त जे त्याच्या ऄनेक
महत्त्वाच्या द्दशकवणींसह बुद्धांच्या शेवटच्या द्ददवसांचे चलद्दचत्र वणभन सादर करते. २.
महासतीपठठान सुत्त, जे प्रत्येक ऄनुभवाचे ध्यानात रूपांतर करून अध्याद्दत्मक
प्रद्दशक्षणाच्या त्यांच्या ऄनोख्या पद्धतीचे सार बनवते, ज्याला गृहस्थ नीद्दतशास्त्राचे पुस्तक,
(द्दगही द्दवनय) ऄसेही म्हणतात.
२. मद्दझझम द्दनकमय:
या ग्रंथात अशय अद्दण भाषा या दोन्ही बाबतीत दुद्दमभळ सौंदयाभची एकशे बावन्न मध्यम
लांबीची सुत्ते अहेत. सवभ मूलभूत द्दशकवणी, जसे की, पटीच्च समुप्पाद, कम्म अद्दण
पुनजभन्माचा द्दनयम, चार ऄररय सत्ये, (चत्तारी अररय सच्चानी) अद्दण ऄररय ऄष्टांद्दगक,
स्पष्टपणे स्पष्ट केले अहेत. पंधरा प्रकरणांपैकी, ‘ओपमवग्ग ’ या शीषभकाचा एक भाग
दृष्टान्ताच्या मागाभच्या स्पष्टीकरणासाठी समद्दपभत अहे अद्दण दुसरा ‘गहपद्दतवग्ग ’
गृहस्थांसाठी. munotes.in
Page 10
बौद्ध धमाभ
10 ३. सांयुत्त द्दनकमय:
या साद्दहत्यकृतीमध्ये द्दवद्दवध लांबीचे सात हजार सातशे बासष्ट (७७६२) सुत्ते अहेत,
साधारणपणे लहान, द्दवषय-द्दवषयानुसार द्दवशेष क्रमाने मांडलेली अहेत. ऄशा प्रकारे, छप्पन
जोडलेले द्दवषय (संयुत्त) पाच द्दवभागांमध्ये मांडलेले अहेत, ईदा., प्रबोधन घटक (बोजंग
संयुत्त), मानद्दसक क्तलेश (द्दकलेसा संयुत्त), मानद्दसक शक्ती (बल संयुत्त) आत्यादी. काही
संयुत्तांना मुख्य ज्ञानी व्यक्तींची नावे द्ददली अहेत. द्दशष्य, (ऄरहंत), जसे की, अदरणीय थेर
साररपुत्त, थेर कस्सप, अद्दण थेर ऄनुरुद्ध आ. देवता संयुक्त मध्ये ब्रह्म, सक्तक द्दकंवा आंि
यांसारख्या देवांशी संबंद्दधत सुत्त अहेत, जे देखील बुद्धाचे ईत्कट ऄनुयायी अहेत.
४. अांगुत्तर द्दनकमय:
या ग्रंथात नउ हजार पाचशे सत्तावन्न (९५५७) लघु सुत्तांचा समावेश अहे जे संख्यानुसार
ऄकरा द्दवभागांमध्ये अहेत त्यांना ‘द्दनपात ’ म्हणतात. ईदाहरणाथभ, पद्दहला द्दनपात एकच पैलू
द्दकंवा दृद्दष्टकोन ऄसलेल्या द्दवषयांशी संबंद्दधत अहे; त्याचप्रमाणे, दुसऱ्या द्दनपाताच्या
द्दवषयाला दोन दृद्दष्टकोन अहेत; द्दतसऱ् या मध्ये तीन दृद्दष्टकोन अहेत, अद्दण ऄसेच,
ऄकराव्या द्दनपातापयांत, ज्यामध्ये ऄशा सवभ बाबी ज्या ऄकरा वेगवेगळ्या प्रकारे पाहता
येतील. ऄशा प्रकारे, हे कायभ धम्माची संख्यात्मक मांडणी करते. संपूणभ सुत्त द्दपटकामध्ये
ऄंगुत्तरा द्दनकाय हा बौद्ध मानसशास्त्र अद्दण नीद्दतशास्त्रावरील एक महत्त्वाचा स्त्रोत-ग्रंथ
मानला जातो. ऄंगुत्तरामध्ये एतदग्गवग्ग नावाचा एक ऄनोखा ऄध्याय अहे ज्यामध्ये बुद्धाने
त्या ज्ञानी द्दशष्यांची (द्दभक्तखु-द्दभक्तखुनी-ईपासक -ईपाद्दसका) नावे नोंदवली अहेत ज्यांनी
ऄध्याद्दत्मक प्राप्तीच्या द्दवद्दशष्ट क्षेत्रात ऄग्रगण्यता प्राप्त केली होती. ईदाहरणाथभ, अदरणीय
थेर साररपुत्त हे ऄंतज्ञाभनी ज्ञानात (पञया) प्रख्यात होते; अदरणीय थेरमोग्गलान हे
ऄलौद्दकक शक्तींमध्ये (ऄद्दभय्या) प्रख्यात होते; द्दभक्तखुणीमध्ये अदरणीय थेरी ईप्पलवन्ना
ही पञया अद्दण ऄद्दभय्यातील अदरणीय थेरी खेमा ही प्रमुख होती; ईपासक
ऄनाथद्दपंद्दडका अद्दण ईपाद्दसका द्दवशाखा ईदारतेच्या (दान) कृतीत ऄग्रगण्य होते.
१. खुिक द्दनकमय: खुिक द्दनकाया हा १८ स्वतंत्र ग्रंथांचा संग्रह अहे. हे अहेत:-
१. खुिक पाठ
२. धम्मपद (ज्ञानाचा मागभ).
३. ईदान (गंभीर ईच्चार).
४. आद्दतवुत्तक (प्रेररत म्हणी, ज्या बुद्धांनी सांद्दगतल्या होत्या).
५. सुत्त द्दनपात (महत्त्वाच्या प्रवचनांचा ग्रंथ).
६. द्दवमानवत्थू (देवांचे द्दनवासस्थान/प्रासाद)
७. पेतवत्थु (द्ददव्य मृतांच्या कथा).
८. थेरगाथा (ज्येष्ठ द्दभक्तखुंच्या प्रेररत गाथा) munotes.in
Page 11
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
11 ९. थेरीगाथा (ज्येष्ठद्दभक्तखुनीच्या प्रेररत गाथा).
१०. जातक (बुद्धाच्या भूतकाळातील कथा).
११. द्दनिेस (स्पद्दष्टकरण).
१२. पटीसंद्दभदामग्ग (द्दवश्लेषणात्मक मागभ).
१३. ऄपदान (चररत्रात्मक ग्रंथ).
१४. बुद्धवंस (बुद्धांचा आद्दतहास).
१५. चररयाद्दपटक (गौतम बुद्धांचे मागील जीवन)
१. खुिक पमठ:
हा एक काव्यसंग्रह अहे जो प्रद्दशक्षणाथी द्दभक्तखुंसाठी द्दनयमपुद्दस्तका म्हणून वापरला जातो.
त्यात काही ऄत्यंत महत्त्वाचे ग्रंथ अहेत, ईदा. कुमारपन्ह नावाचा प्रश्नोत्तर द्दवभाग. वयाच्या
सातव्या वषी अधीच ऄरहंत झालेले, तरुण नवद्दशक्तया , कुमार कस्सप,यांना बुद्धांनी
मूलभूत अध्याद्दत्मक महत्त्वाचे दहा प्रश्न द्दवचारले. त्यांनी सवभ प्रश्नांची ईत्तम कौशल्याने
अद्दण स्पष्टतेने ईत्तरे द्ददली जी केवळ एक ज्ञानी द्दशष्यच करू शकतो. द्दवशेष बाब म्हणून
त्यांना त्या कोवळ्या वयात त्यांचे ईच्च पद (ईपसंपदा) प्राप्त झाले. साधारणपणे वयाच्या
वीस वषाभपूवी कोणाला द्दभक्तखू म्हणून द्दनयुक्त केले जाउ शकत नाही. प्रश्न संख्यात्मक
क्रमाने ठेवले होते; ईदा. एक काय अहे? दहावी पयांत दोन तीन वगैरे काय अहेत? ईत्तरे
म्हणजे 'पोषण' जे प्राण्यांचे जीवन द्दटकवून ठेवते, म्हणजेच जीवन द्दटकवून ठेवणारा एक
घटक म्हणजे पोषण, भौद्दतक अद्दण मानद्दसक दोन्ही. त्याचप्रमाणे, ज्या दोन घटकांमुळे
ऄद्दस्तत्वा च्या सवभ घटना कमी केल्या जाउ शकतात, ते म्हणजे मन अद्दण पदाथभ (नाम-
रूपसाहीत्य. मानद्दसकता अद्दण भौद्दतकता). दहाव्या ऄद्दस्तत्वाचे ईत्तर. 'ऄरहन्ताच्या दहा
ऄद्दत-सांसाररक द्दसद्धी - बुद्धाचा एक पररपूणभ द्दशष्य, अध्याद्दत्मक पररपूणभतेची ऄंद्दतम
ऄवस्था अहे. याचा ऄथभ ऄसा की, ऄध्याद्दत्मक पूणभत्वाच्या प्राप्तीपेक्षा ईच्च काहीही नाही.
२. धम्मपद:
हा एक प्रद्दसद्ध जागद्दतक ऄद्दभजात ग्रंथ अहे जो चारशे तेवीस गाथा (श्लोक) मध्ये बुद्धाच्या
संपूणभ द्दशकवणीचे प्रतीक अहे. द्दतद्दपटकाच्या वेगवेगळ्या रचनांमधून काढलेल्या प्रत्येक
गाथा हे व्यावहाररक बुद्धीने चमकणारे दुद्दमभळ रत्न अहे. धम्मपदाचे भाषांतर जगातील सवभ
अयाद्दतत भाषांमध्ये ऄसून ते पुन्हा पुन्हा भाषांतररत केले गेले अहे.
या प्रेरणादायी काव्यसंग्रहाची पद्दहली गाथा मनाबिल अहे. हे मनाचे महत्त्व ऄधोरेद्दखत
करते कारण एखाद्याचे सांसाररक बंधन द्दकंवा द्दनब्बाण स्वातंत्र्य म्हणजे, सध्याचे दुःख द्दकंवा
अनंद अद्दण भद्दवष्यातील ऄद्दस्तत्व हे पूणभपणे मनाच्या कायाभवर ऄवलंबून ऄसते. बौद्ध
अध्याद्दत्मक मुक्तीसाठी कोणत्याही बाह्य शक्तीवर ऄवलंबून नाहीत. त्याईलट, ते पूणभपणे
त्यांच्या स्वतःच्या मनाच्या पररवतभन शक्तीवर ऄवलंबून ऄसतात. बुद्ध म्हणाले:
munotes.in
Page 12
बौद्ध धमाभ
12 मनोपुब्बङ्गमम धम्मम, मनोसेट्ठम मनोमयम.मनसम चे पदुट्ठेन, भमसद्दत वम करोद्दत वम.
ततो नां दुक्खमन्वेद्दत, चक्कांव वहतो पदां.
मन सवभ मानद्दसक द्दस्थतींच्या अधी अहे. मन हे त्यांचे प्रमुख अहे; ते सवभ मनाने तयार
केलेले अहेत. जेव्हा ऄशुद्ध मनाने माणूस बोलतो द्दकंवा वागतो, तर बैलाच्या पायामागे
येणाऱ्या गाडीच्या चाकाप्रमाणे दुःख त्याच्या मागे येते.
मनोपुब्बङ्गमम धम्मम, मनोसेट्ठम मनोमयम.
मनसम चे पसन्नेन, भमसद्दत वम करोद्दत वम.ततो नां सुखमन्वेद्दत, छमयमव अनपमद्दयनी.
मन सवभ मानद्दसक द्दस्थतींच्या अधी अहे. मन हे त्यांचे प्रमुख अहे; ते सवभ मनाने तयार
केलेले अहेत. जर मनुष्य शुद्ध मनाने बोलतो द्दकंवा वागतो, तर अनंद त्याच्या मागे
सावलीप्रमाणे येतो.
धम्मपदाच्या या पद्दहल्या दोन गाथांमध्ये जीवनात खरोखर काय महत्त्वाचे अहे ते स्पष्ट केले
अहे - ते म्हणजे चांगले द्दकंवा वाइट मन अद्दण त्यातून ईद्भवणारी चांगली द्दकंवा वाइट कृती.
तर, अध्याद्दत्मक साधकासाठी , मनाच्या शुद्धीकरणावर अद्दण द्दवकासावर लक्ष केंद्दित करणे
महत्त्वाचे अहे. पाचव्या गाथेत, भगवान बुद्ध त्याचप्रमाणे वैयद्दक्तक अद्दण सामूद्दहक स्तरावर,
जीवनाशी संबंद्दधत अणखी एक शाश्वत द्दनयम द्दशकवतात.
"द्वेषाने द्वेष कधीच शांत होउ शकत नाही." ते फक्त द्दटकून राहते अद्दण दुःख वाढवते.
याईलट , द्वेष नसणे, म्हणजे सद्भावना अद्दण सौहादभ तसेच संयम अद्दण सहनशीलता, हे सवभ
एकद्दत्रतपणे, द्वेषामुळे द्दनमाभण झालेल्या घातक दुःखावर रामबाण ईपाय अहे. हे संपूणभ
जगामध्ये अद्दण सहस्राब्दीमध्ये एक सत्याद्दपत वास्तव अहे. जेव्हा जेव्हा मानव परस्पर
द्वेष, सूड अद्दण शत्रुत्वात गुंतला, तेव्हा ईदात्त मानवी मूल्ये अद्दण कृतींनी द्दनमाभण झालेली
सभ्यताच नष्ट झाली. दोन्ही पक्षांनी एकमेकांचा नाश केला. ऄशाप्रकारे शाश्वत द्दनयम अहे -
"केवळ चांगल्या आच्छेचा वाइट आच्छेवर द्दवजय होतो." या शाश्वत द्दनयमाला ऄनुसरून, सवभ
पररद्दस्थतीत , बौद्धांना सद्भावना अद्दण सावभद्दत्रक प्रेमाचे पालन करण्यास सांद्दगतले अहे,
उदम:
न द्दह वेरेन वेरमद्दन, सम्मन्तीध कुदमचनां.अवेरेन च सम्मद्दन्त, एस धम्मो सनन्तनो.
या जगात द्वेषाने द्वेष कधीच शांत होत नाही. केवळ ऄद्वेषानेच (प्रेमाने) द्वेष शांत होतो. हा
शाश्वत द्दनयम अहे.
धम्मपद गाथा क्र. १८३ मध्ये बुद्धांनी अपल्या द्दशकवणींचा थोडक्तयात सारांश द्ददला अहे.
"सवभ वाइट टाळा, चांगले जोपासा अद्दण मन शुद्ध करा - ही बुद्धांची द्दशकवण अहे."
ऄध्याद्दत्मक जीवन सवभ प्रकारच्या द्दक्तलष्ट ब्रह्मज्ञान अद्दण ताद्दत्वक द्दसद्धांतांनी भाररत होत
नाही. दुदैवाने, धमभ, संघद्दटत संस्था, संघ म्हणून, जगभरात अद्दण नेहमीच, भावद्दनक द्दकंवा
बौद्दद्धक द्दवधाने अद्दण द्दसद्धांतांनी भारलेले ऄसतात, ऄनुयायांकडून द्दनद्दवभवाद स्वीकृती
द्दकंवा ऄंध द्दवश्वासाची मागणी करतात. munotes.in
Page 13
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
13 ऄध्याद्दत्मक प्रगती तेव्हाच शक्तय अहे जेव्हा मन सद्गुण, मानद्दसक शुद्धता अद्दण
शहाणपणाच्या सूयभप्रकाशात प्रकट होते. या तीन अध्याद्दत्मक ईत्कृष्टता शेवटी
अध्याद्दत्मक द्दवकास अद्दण स्वातंत्र्यासाठी ईभे अहेत. नैद्दतक तत्त्वांचे स्वरूप योग्यररत्या
समजून घेउन, जाणीवपूवभक, सद्गुण जोपासले जाणे अवश्यक अहे. त्याचप्रमाणे, अंतररक
शुद्धता द्दवकद्दसत करणे अवश्यक अहे, जाणीवपूवभक, ध्यानाच्या एकाग्रतेचा सखोल सराव,
यामुळे शुद्धीकरण अद्दण मनाची शांती होते.
त्याचप्रमाणे, ऄंतज्ञाभनी बुद्धीचा द्दवकास करण्याच्या ईिेशाने अंतररक दृष्टी ध्यानाच्या
पररिमपूवभक सरावाने द्दववेकबुद्धी द्दवकद्दसत करणे अवश्यक अहे. कारण केवळ
द्दववेकबुद्धीच एखाद्याच्या स्वतःच्या जीवनातील, ज्या जगामध्ये माणूस राहतो, अद्दण
त्यापलीकडे म्हणजे अध्याद्दत्मक स्वातंत्र्य, द्दनब्बानाच्या वास्तद्दवकतेमध्ये प्रवेश करण्यास
सक्षम अहे. म्हणून बुद्धाचा ईपदेशः
सब्बपमपस्स अकरणां, कुसलस्स उपसम्पदम.सद्दचत्तपररयोदपनां, एतां बुद्धमन समसनां.
सवभ वाइट टाळणे, चांगले जोपासणे अद्दण मन शुद्ध करणे - ही बुद्धांची द्दशकवण अहे.
३. उदमन:
या ग्रंथात बुद्धांचे ‘ईत्स्फूतभ वचने’ अहेत. ईदान म्हणजे द्दनखळ अनंदाचे ईद्गार द्दकंवा प्रेररत
म्हणी. हे मुख्यतः गाथा स्वरूपात अहे जे द्दवशेषतः तीव्र भावनांनी प्रेररत अहे. हा बुद्धांनी
द्दनखळ अनंदाच्या ऄनोख्या प्रसंगी केलेल्या ८० अनंददायक ईच्चारांचा संग्रह अहे.
४. इद्दतवुत्तक:
यात गाथा अद्दण गद्य द्दमद्दित ११२ सुत्ते चार द्दनपात अहेत. वैद्दशष्ठ्य म्हणजे प्रत्येक
ईताऱ्याच्या अधी हा वाक्तप्रचार अहे: ‚आद्दतवुत्तकं भगवा – ऄसे बुद्धांनी म्हटले अहे,‛
त्याला आद्दतवुत्तक म्हणतात. वग्गाऐवजी द्दनपतामध्ये द्दवभागणी दशभवते की संग्रहाचे चढत्या
संख्यात्मक क्रमाने वगीकरण केले जाते.
५. सुत्त द्दनपमत:
द्दमि गद्य अद्दण पद्य या पुरातन शैलीमध्ये, हे महान ताद्दत्वक अद्दण साद्दहद्दत्यक गुणवत्तेचे
काम अहे अद्दण संपूणभ द्दतद्दपटकामध्ये सवाभत प्रेरणादायी अहे. या कामाची भाषा छदांच्या
भाषेशी द्दमळतीजुळती अहे. भाषाशैली अद्दण त्यातील सामग्री हे सवभ पाली साद्दहत्याच्या
सवाभत जुन्या पुस्तकांपैकी एक ऄसल्याचे सूद्दचत करते. अद्ददम बौद्ध धम्म समजून
घेण्यासाठी, त्याचा खूप ईपयोग होतो. पद्दहल्या टप्प्यात अपल्याला द्दवहारांचे नाही तर
संन्याशांच्या जीवनाचे द्दचत्र द्दमळते. ऄशोकाच्या भाब्रू ऄज्ञापात्रावर सात प्रवचनांपैकी तीन
प्रवचन केवळ सुत्तद्दनपाताचे अहेत.
६. द्दवममनवत्थु:
या पुस्तकात देवांच्या द्दवद्दवध स्वगीय द्दनवासस्थानातील (द्दवमान) जीवन अद्दण या ऄद्भुत
क्षेत्रांमध्ये प्रवेश द्दमळवण्यासाठी त्यांना सक्षम केलेल्या कम्मांचे ज्वलंत वणभन अहे. बौद्ध
धम्मानुसार, देव (देव) ऄमर नाहीत द्दकंवा ते द्दनमाभते द्दकंवा आतर प्राण्यांचे रक्षणकताभ नाहीत. munotes.in
Page 14
बौद्ध धमाभ
14 परंतु ते द्दवद्दवध दैवी क्षेत्रांमध्ये ऄध्याद्दत्मकदृष्ट्या ऄद्दधक द्दवकद्दसत प्राणी अहेत, जे देखील
कम्म अद्दण पुनजभन्माच्या द्दनयमांच्या ऄधीन अहेत अद्दण त्यांना द्दनब्बाणाची मृत्यूहीन
द्दस्थती प्राप्त करावी लागेल. अद्दण ऄसे ऄनेक देव अहेत ज्यांनी अधीच द्दनब्बाण प्राप्त केले
अहे.
७. पेतवत्थु:
या पुस्तकात अद्दत्मक जगाच्या दयनीय ऄवस्थांचे अद्दण यापैकी एका ऄवस्थेकडे नेणाऱ्या
वाइट कृत्यांचे दाशभद्दनक वणभने अहेत. पूवीच्या नातेवाइकांनी गुणवत्तेची कृत्ये केली अद्दण
त्यांचे पुण्य त्यांच्याबरोबर वाटून घेतल्यास त्यांना ऄशा दुःखांपासून द्दनद्दित अद्दण त्वररत
मुक्तता द्दमळू शकते.
८. थेरगमथम:
या पुस्तकातबुद्धांच्या ज्ञानी द्दशष्य ऄरहंत थेरांच्या परमानंदवादी म्हणींना मूतभ रूप देणाऱ्या
काव्यातील काही ईत्कृष्ट तुकड्यांचा समावेश अहे.
९. थेरीगमथम:
थेरगाथाशी साधम्यभ ऄसलेल्या या कायाभत ऄरहंत थेरी, ज्ञानी द्दभक्तखुणी यांचे प्रेररत ईद्गार
अहेत.
१०. जमतक:
हे बुद्धाच्या मागील जीवनातील ५५० कथांचे पुस्तक अहे जेव्हा ते बोद्दधसत्व होते, बुद्ध
बनण्यासाठी स्वतःला प्रद्दशक्षण देण्यात गुंतलेले होते. या कथांमध्ये नैद्दतक तत्त्वे अद्दण प्रथा
ऄंतभूभत अहेत ज्या बोद्दधसत्वाने बुद्धत्व प्राप्त करण्यासाठी अत्म-द्दवकास अद्दण
पररपूणभतेसाठी पाळल्या होत्या. दान, द्दशल, नेक्तखम, पञया , द्दवररय , खंती, सच्च,
ऄद्दधठठान , मेत्ता अद्दण ईपेक्तखा हे दहा गुण द्दवकद्दसत करायचे अहेत.
११. द्दनिेस:
महाद्दनिेस अद्दण चुलद्दनिेस या दोन पुस्तकांमध्ये द्दवभागलेले, हे कायभ अदरणीय थेर
साररपुत्त यांनी सुत्तद्दनपतामधील काही महत्त्वाच्या सुत्तांवर केलेले भाष्य अहे.
१२. पद्दटसद्दम्भदममग्ग:
"द्दवश्लेषणाचा मागभ" ऄसे शीषभक ऄसलेले हे अदरणीय थेर साररपुत्त यांचे अणखी एक कायभ
अहे जे ऄद्दभधम्माच्या शैलीत बुद्धांच्या ठळक द्दशकवणींना द्दवश्लेषणात्मकपणे हाताळतात.
१३. अपदमन:
हे द्दवद्दवध ऄरहंत थेर अद्दण थेरी यांच्या जीवनकथा (भूतकाळ अद्दण वतभमान) समाद्दवष्टीत
एक चररत्रात्मक कायभ अहे. हे गौतम बुद्ध अद्दण पूवीच्या चोवीस बुद्धांचा एक छोटासा
ऐद्दतहाद्दसक ऄहवाल देते ज्यांनी त्यांच्या बुद्धत्वाच्या प्राप्तीची भद्दवष्यवाणी केली होती.
munotes.in
Page 15
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
15 १४. बुद्धवांस:
यात गौतम बुद्ध अद्दण त्यांच्या अधीच्या २३ बुद्धांचे चररत्र, गाथांमध्ये अहे.
१५. चररयद्दपटक:
यात बुद्धांच्या दहा पारमींच्या (तीन वेळा) पूतभतेचे वणभन करणारे ३५ जातक अहेत, जे
संबोधी, सवोच्च ज्ञानाची प्राप्ती द्दनद्दित करते.
३. अद्दभधम्म द्दपटक :
अद्दभधम्म द्दपटक:
सुत्त द्दपटक धम्माला परंपरागत (वोहरा सच्च) शब्दांत हाताळते, तर ऄद्दभधम्मद्दपटक हे
संपूणभपणे ऄंद्दतम वास्तवाच्या (परमत्थ सच्च) दृष्टीने हाताळते. हे सवभ घटनांचे त्यांच्या
ऄंद्दतम सामुग्रीमध्ये (सरूप) द्दवश्लेषणात्मकपणे द्दनराकरण करते अद्दण नंतर द्दवद्दवध
सहघटकांमधील संबंध (पच्चय) शोधून संश्लेषणाचे ईद्दिष्ट ठेवते. ऄद्दभधम्माची भाषा द्दनव्वळ
वस्तुद्दनष्ठ अद्दण व्यद्दक्तद्दनष्ठ अहे, म्हणून ती खऱ्या ऄथाभने वैज्ञाद्दनक अहे. त्यात ‘मी’,
अम्ही , तो, ती, माणूस, ‘झाड, ‘गाय,’ पवभत, ‘देव’ वगैरे शब्द नाहीत, जी एखाद्या वस्तूला
द्ददलेली फक्त पारंपाररक नावे अहेत.
येथे सवभ काही खंधाच्या संदभाभत व्यक्त केले अहे - पाच गट द्दकंवा ऄद्दस्तत्वाचे समुच्चय,
अयतन पाच ज्ञानेंद्दिये अद्दण मन अद्दण त्यांच्या संबंद्दधत वस्तू, धातु-ऄठरा घटक , आंद्दिय-
बावीस घटक , सच्च- चार ऄररय सत्ये. सवभ सापेक्ष संकल्पना, जसे की, माणूस, झाड,
आत्यादी , त्यांच्या ऄंद्दतम सामग्रीमध्ये कमी केल्या जातात, जसे की, खंध, अयतन आ , अद्दण
एक ऄव्ययद्दक्तक मानद्दसक -शारीररक प्रद्दक्रया म्हणून पाद्दहली जाते जी ऄद्दनच्च (ऄस्थायी,
बदलणारी) दुक्तख (ऄसंतोषजनक) अद्दण ऄनत्त (स्थायी गाभाद्दशवाय, ईदा. ऄहंकार द्दकंवा
अत्मा , म्हणजे, ऄवास्तव द्दकंवा गैर-स्व).
या द्दवश्लेषणात्मक दृष्टीकोनाचा ईिेश हा अहे की ऄध्याद्दत्मक प्रगतीला बाधा अणणाऱ्या
अद्दण संसारातील बंधनाचे मूळ कारण ऄसलेल्या ऄहंकार द्दकंवा स्वाथाभपासून मुक्ती
द्दमळवणे. ऄद्दभधम्माला खऱ्या ऄथाभने ‘मनाचे द्दवज्ञान’ म्हणता येइल, म्हणजे अधुद्दनक
मानसशास्त्रापेक्षाही ऄद्दधक.
परमपूज्य अचायभ थेर बुद्धघोस यांनी ऄद्दभधम्माचे वणभन बुद्धांचे ईच्चतर (ईच्च) द्दकंवा
द्दवसेस (द्दवशेष) धम्म (द्दशक्षण) ऄसे केले अहे. म्हणजेच बौद्ध मानसशास्त्रीय अद्दण ताद्दत्वक
दृद्दष्टकोनातून मूल्यमापनाची प्रणाली.
ही द्दवशेष ईच्च द्दशकवण प्रथम बुद्धांनी तावद्दतस (सक्तका, दैवी शासक, स्वगीय राज्य) येथे
देव म्हणून पुनजभन्म घेतलेल्या त्यांच्या अइला सांद्दगतली. हे प्रदशभन त्यांच्या द्दनब्बानाच्या
नंतर ७ व्या वषी ३ मद्दहन्यांच्या वषाभवासाच्या दरम्यान होते. देवांना द्दशकवल्यानंतर,
बुद्धांनी पूज्य थेर साररपुत्त यांना शब्दशः द्दशकवण्याची पुनरावृत्ती केली, ज्याने पाचशे munotes.in
Page 16
बौद्ध धमाभ
16 ऄरहतांना द्दशकवले, ज्यांनी ऄद्दभधम्म लक्षात ठेवला अद्दण तो आतरांना द्ददला. म्हणून हा
बौद्ध धमाभचा सवाभत ऄमूल्य वारसा मानला जातो.
ऄद्दभधम्माची खालील सात पुस्तके द्दवश्लेषणात्मक ज्ञानाची ऄनेक प्रवेशद्वारे अहेत.
त्यामध्ये द्दवश्लेषण अद्दण संश्लेषणाच्या द्दवद्दवध पद्धती अहेत.
१. धम्मसांगनी:
हे सवभ घटनांची तपशीलवार गणना देते अद्दण तीन द्दवभागांमध्ये द्दवभागले गेले अहे:
ऄ) चेतनेचे द्दवश्लेषण (द्दचत्त) अद्दण त्याचे सहवती मानद्दसक घटक (चेतद्दसका)
ब) भौद्दतकतेचे द्दवश्लेषण (रुप)
क) सारांश ज्यामध्ये ऄद्दस्तत्वाच्या सवभ घटना १२२ िेणींमध्ये (मद्दतका), तीन (द्दतक)
अद्दण दोन (दुक) च्या गटात अणल्या जातात, ईदा. कुसल (द्दनष्ट) धम्म, ऄकुसल
(ऄद्दनष्ट) धम्म , ऄब्यकता (ऄद्दनद्दित) धम्म.
द्दवश्लेषण केल्यावर, या द्दतघांमुळे सवभ काही समजते, सांसाररक अद्दण ऄद्दतमानव.
मानसशास्त्राचे स्त्रोत-पुस्तक म्हणून ते ऄमूल्य अहे.
२. द्दवभांग:
यात १८ स्वतंत्र ग्रंथ (द्दवभंग) अहेत, त्यातील प्रत्येक तीन भागांमध्ये द्दवभागलेला अहे:
(i) सुत्त स्पष्टीकरण
(ii) ऄद्दभधम्म स्पष्टीकरण
(iii) प्रश्न-ईत्तर स्वरूपात सारांश.हे द्दवश्लेषणात्मक प्रद्दक्रयेत धम्मसंगनी पेक्षा वेगळे अहे.
३. धमतुकथम:
हे अद्दण पुढचे पुस्तक, पुग्गलपञ्ञद्दत्त, हे लहान अकाराचे पुस्तक अहेत, जे माद्दतका
स्वरूपात द्दलद्दहलेले अहेत. धातुकथेमध्ये १४ ऄध्याय अहेत ज्यात खंध, अयतन अद्दण
धातू या तीन िेणींच्या संदभाभत ऄद्दस्तत्वातील सवभ घटनांची चचाभ केली अहे.
४. पुग्गलपञ्ञद्दत्त:
हे ऄंगुत्तर द्दनकायाच्या शैलीसारखे द्ददसते अद्दण त्यात १० ऄध्याय ऄसतात ज्यात द्दवद्दवध
प्रकारच्या व्यक्ती (पुग्गल) वर चचाभ केली जाते, सहसा ईपमा अद्दण तुलना केली जाते.
munotes.in
Page 17
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
17 ५. कथमवत्थु:
अधी सांद्दगतल्याप्रमाणे, हे काम बुद्धधम्माच्या संदभाभत सवभ वादाचे मुिे ईखडून
टाकण्यासाठी द्दत सऱ्या महान पररषदेचे ऄध्यक्ष ऄरहंत, अदरणीय थेर मोग्गलीपुत्त द्दतस
यांनी संकद्दलत केले होते. काही २१ द्दववादांना द्दनव्वळ ताद्दकभक शैलीत हाताळणारे २३
संवाद स्वरूपाचे प्रकरण अहेत.
६. यमक:
हे ईपयोद्दजत तकभशास्त्राचे कायभ अहे जे सवभ सैद्धांद्दतक ऄटींची िेणी अद्दण सामग्री अद्दण
सवभ सैद्धांद्दतक ऄटी अद्दण संकल्पनांच्या सामग्रीच्या सीमांकनाशी संबंद्दधत अहे.
ऄद्दभधम्माच्या बहुद्दवध द्दसद्धांतांमध्ये रेंगाळणाऱ्या सवभ ऄस्पष्टता अद्दण द्दवकृती यमक दूर
करते. प्रत्येक चचेसाठी, संपूणभ कायाभमध्ये दोन ईलट प्रश्नांचे संच अहेत, ईदा.,
(ऄ) सवभ अरोग्यदायी घटना (कुसल धम्म), पौद्दष्टक मुळे (कुसलमुला) अहेत का? द्दकंवा
(ब) सवभ द्दनरोगी मुळे, अरोग्यदायी घटना अहेत का?
७. पठमण:
हे एक ऄवाढव्य कायभ अहे जे धम्मसंगनीसह बौद्ध तत्त्वज्ञानाचे सार अहे. पठाणाच्या ४
द्दवभागांनी चार वेगवेगळ्या मागाांचा ऄवलंब केला- सकारात्मक , ऄनुलोमा; नकारात्मक ,
पटीलोमा ; नकारात्मक -सकारात्मक , पटीलोमा -ऄनुलोमा - नातेसंबंधांचे गहन तत्वज्ञान
स्पष्ट करण्यासाठी (पच्चय) ऄन्यथा , शतीचे द्दनयम म्हणून ओळखले जाते. हा द्दनयम २४
पच्चय , पररद्दस्थती द्दकंवा संबंधांवर अधाररत अहे, जे वेगवेगळ्या संयोगाने अद्दण
क्रमपररवतभनात, 'ऄद्दस्तत्वाचे चक्र (संसार) द्दफरत राहतात. हे पक्तके सावभद्दत्रक
परस्परावलंबनाचे द्दनयम स्पष्ट करतात.
munotes.in
Page 18
बौद्ध धमाभ
18
१.४ अठ्ठकथम पमली समद्दहत्य पररचय:
पाली साद्दहत्याचे द्दवस्तृतपणे द्दवद्दहत पाली साद्दहत्य अद्दण ऄद्दवद्दहत पाली साद्दहत्यात
वगीकरण केले जाते. बुद्धवचन द्दकंवा द्दतद्दपटक हे द्दवद्दहत पाली साद्दहत्य अहे अद्दण द्दवद्दहत
वर द्दलद्दहलेले बाकीचे सवभ साद्दहत्य ऄद्दवद्दहत पाली साद्दहत्य अहे.
ऄद्दवद्दहत पाली साद्दहत्यात प्रामुख्याने ऄठ्ठकथा, द्दटका अद्दण ऄनुटीका यांचा समावेश होतो.
ऄठ्ठकथा ही द्दवद्दहत साद्दहत्याची भाष्ये अहेत, ऄठ्ठकथांची भाष्ये द्दटका अहेत अद्दण
द्दटकांची भाष्ये ही ऄनुटीका अहेत. munotes.in
Page 19
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
19 साधारणपणे, प्राचीन भाषेतील कोणत्याही साद्दहत्यकृतीचे भाष्य करताना ऄवघड गाथा
द्दकंवा व्याकरणासह शब्दांचा ऄथभ द्ददला जातो. परंतु पाली साद्दहत्यातील भाष्ये ही आतर
साद्दहत्यापेक्षा वेगळी अहेत कारण ते केवळ व्याकरणासह कठीण गाथांचे ऄथभच देत नाहीत
तर बुद्धांनी गाथा कधी ईच्चारल्या, त्या द्दठकाणाद्दवषयी ऄद्दधक चचाभ करतात. बुद्धांनी गाथा
ईच्चारले अद्दण गाथा का ईच्चारले याची पररद्दस्थतीची पाश्वभभूमी देखील सांद्दगतली जाते.
या माद्दहतीमध्ये आसवी सन पूवभ सहाव्या शतकातील भारताच्या सामाद्दजक, राजकीय ,
भौगोद्दलक , ऐद्दतहाद्दसक पाश्वभभूमीचे संपूणभ द्दचत्र तसेच बुद्ध अद्दण त्यांच्या प्रमुख द्दशष्यांचे
जीवन रेखाद्दचत्र अद्दण त्यांच्या दैनंद्ददन द्ददनचयेची माद्दहती द्दमळते.
साद्दहत्यद्दवश्वात त्यांना वेगळेपण देणारे ऄठ्ठकथेचे अणखी एक वैद्दशष्ट्य म्हणजे साद्दहत्यातील
अशय. पाली साद्दहत्य हे बौद्ध धमभ अहे, तेही प्रारंद्दभक थेरवाद बौद्ध धमभ. अजही पाली
भाषेत जे काही द्दलद्दहले जाते ते बुद्ध अद्दण त्यांची द्दशकवण अहे, द्दतद्दपटकातील ऄठ्ठकथा ,
द्दटका अद्दण ऄनुटीका या स्वरूपात. भारत, िीलंका ब्रह्मदेश अद्दण थायलंड हे एकमेव देश
अहेत द्दजथे पाली साद्दहत्य प्रामुख्याने द्दलद्दहले जाते.
अठ्ठकथेची उत्पत्ती:
ऄसे मानले जाते की ऄठ्ठकथा द्दवद्दहत साद्दहत्यासह भारतातून िीलंकेत अली. द्दतसऱ् या
बौद्ध पररषदेनंतर जेव्हा थेर मद्दहंद यांनी मूळ द्दतद्दपटक [तोंडी स्वरूपात] िीलंकेत अणले,
तेव्हा ऄठ्ठकथा तेथे होत्या. त्यांनी त्यांचे द्दसंहलीमध्ये भाषांतर केले. पण त्यांचा कुठेही
ईल्लेख सापडत नाही. िीलंकेत राजा वट्टगाद्दमनीच्या कारद्दकदीत आ.स.पू. १ल्या शतकात
पाली द्दतद्दपटक द्दलद्दहण्यात अले तेव्हाही, पाली ऄठ्ठकथा द्दलद्दहल्या गेल्यात, याचा ईल्लेख
सापडत नाही.
पाली ऄठ्ठकथेचा थेट ईल्लेख चौथ्या-पाचव्या शतकात अढळतो , जेव्हा थेर बुद्धघोस
िीलंकेत ऄठ्ठकथेचे द्दसंहलीतून पाली भाषेत ऄनुवाद करण्यासाठी गेले होते. म्हणून,
साधारणपणे ऄठ्ठकथाचे वय आसवी सनाच्या चौथ्या-पाचव्या शतकापासून म्हणजे बुद्धानंतर
सुमारे १००० वषे अहे ऄसे मानले जाते. परंतु बुद्धाच्या शब्दांची सत्यता द्दसहली भाषेतील
ऄद्दस्तत्त्वात ऄसलेल्या ऄठ्ठकथांमुळे मानली जाते, ज्याचा ईल्लेख थेर बुद्धघोस यांनी
त्यांच्या ऄठ्ठकथेत केला अहे. [द्दसहली ऄठ्ठकथा आसवी सन १२व्या शतकापयांत
ऄद्दस्तत्वात होती , परंतु त्यानंतर त्यांचा कोठेही संदभभ सापडत नाही.]
अद्दवद्दहत समद्दहत्य हे तीन टप्प्यमांत द्दकांवम तीन कमलखांडमत द्दवभमगलेले आहे:
आ.स.पूवभ १०० ते आ.स. ४०० थेर बुद्धघोस च्या अधी
आ.स. ४०० ते आ.स. ११०० थेर बुद्धघोष युग
आ.स. ११०० ते अजपयांत टीका युग
इ.स.पूवा १०० ते इ.स. ४००:
या काळात तीन प्रमुख साद्दहत्यकृती अहेत. ते अहेत munotes.in
Page 20
बौद्ध धमाभ
20 नेद्दत्तपकरण
पेटकोपदेस अद्दण
द्दमद्दलन्दपञ्ह
ही द्दतन्ही पुस्तके आतकी महत्त्वाची अहेत की बमी परंपरेत त्यांचा समावेश द्दतद्दपटकामध्ये
अहे, परंतु द्दसंहली अद्दण भारतीय परंपरा त्यांना ऄद्दवद्दहत कायभ मानतात. तीनपैकी
द्दमद्दलंदपञ्ह हे सवाभत लोकद्दप्रय काम अहे. हा राजा द्दमद्दलंद [मेनांड्रोस-द द्दग्रयोको -बॅद्दक्तियन
राजा ज्याने आ.स.पु दुसऱ्या शतकात भारताच्या वायव्येस राज्य केले] अद्दण थेर नागसेन
यांच्यातील संवाद अहे.
इ.स. ४०० ते इ.स. ११००:
या कालावधीला ऄठ्ठकथांचा कालखंड ऄसेही म्हणतात. द्दतद्दपटकांवरील बहुतेक भाष्ये याच
काळात द्दलद्दहली गेली अहेत अद्दण थेर बुद्धदत्त, थेर बुद्धघोस अद्दण थेर धम्मपाल हे तीन
भाष्यकार या काळात स्पष्टपणे ईभे राद्दहले अहेत.थेर बुद्धदत्त अद्दण थेर बुद्धघोस हे
समकालीन होते तर थेर धम्मपाल थोड्या नंतरच्या काळातील अहे. या तीन महान
भाष्यकारांची मुख्य काये अहेत-
थेर बुद्धघोस:
द्दवसुद्दद्धमग्ग: संयुक्त द्दनकायच्या दोन श्लोकांवर द्दलद्दहलेले पुस्तक
समांतपमसमद्ददकम: द्दवनयद्दपटकावरील भाष्य
कांखद्दवतरणी: पत्तीमोक्तखा वर भाष्य
सुमांगलद्दवलमद्दसनी: द्ददघा द्दनकायावरील भाष्य
पपांचसुदनी: मद्दज्जमा द्दनकयावरील भाष्य
समरथपकमद्दसनी : संयुक्ता द्दनकयावर भाष्य
मनोरथपुरमणी: ऄंगुत्तरा द्दनकयावरील भाष्य
परमत्थजोद्दतकम : खुद्धकापाठ अद्दण खुि द्दनकायातील सुत्तद्दनपतावरील भाष्य
अठठसद्दलनी: धम्मसंद्दगनीवरील भाष्य
सांमोहद्दवनोद्ददनी: द्दवभंगावरील भाष्य
पांचपकमरणकथम: धम्मसंद्दगनी अद्दण द्दवभंग वगळता ऄद्दभधम्मद्दपटकाच्या ईवभररत पाच
पुस्तकांवर भाष्य.
जमतकवणणम: जातकावर भाष्य
धम्मपदमअठ्ठकथम : धम्मपदावरील भाष्य munotes.in
Page 21
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
21 थेर बुद्धदत्त:
अद्दभधम्ममवतमर: बुद्धघोषाच्या ऄद्दभधम्मावरील भाष्याचा सारांश
रुपद्दवभांग
मधुरथद्दवलमद्दसनी: बुद्धवंसवर भाष्य
द्दवनयद्दवद्दनचय : द्दवनय द्दपटकावरील भाष्ये
उत्तरमद्दवद्दनचय : द्दवनय द्दपटकावरील भाष्ये
थेर धम्मपमल:
परमत्थदीपनी : हे ईदान, आद्दथवुथक, द्दवमानवत्थु, पेटवत्थु, थेरागथा, थेरीगाथा,
चाररयाद्दपटक यावरील भाष्य अहे [ईवभररत सवभ पुस्तके ज्यावर बुद्धघोस यांनी भाष्य
द्दलद्दहले नाही]
त्यांनी नेद्दतपकरणाची ऄठ्ठकथाही द्दलद्दहली
लीनत्थमवन्ननम : नेद्दतपाकरणाच्या ऄथकथेवरील भाष्य
परमत्थमांजुसम: द्दवसुद्दद्धमगाचे भाष्य
लीनमत्थपकद्दसनी : बुद्धघोषाच्या द्दनकायांच्या चार ऄथकथांचे भाष्य
बुद्धघोषाने द्दलद्दहलेल्या जातकांच्या ऄठकथांचा द्दटका
मधुरथद्दवलमद्दसनीवरील द्दटकम: बुद्धवंसावरील बुद्धदत्ताचे भाष्य.
थेर ऄनुरुद्ध सारखे आतर लेखक अहेत ज्यांनी ऄद्दभधम्मत्तासंगहो द्दलद्दहला, ते देखील याच
काळात.
इ.स. ११०० आजपयंत:
या ऄवस्थेला टीकांचे युग ऄसेही म्हणतात. या काळात ऄठ्ठकथांवर ऄनेक द्दटका द्दलद्दहल्या
गेल्या. याची सुरुवात िीलंकेचा राजा पराक्रमबाहू-१ याच्या कारद्दकदीपासून होते. िीलंका
अद्दण ब्रह्मदेशातील द्दभक्तखुंनी साद्दहत्यात योगदान द्ददले.
सारथदीपनी - बुद्धघोस यांनी समंतपसाद्ददक नावाच्या द्दवनयद्दपटकातील ऄठ्ठकथेवर थेरा
साररपुत्तने द्दलद्दहलेली द्दटका.
ऄनेक द्दटका द्दलद्दहल्या अहेत अद्दण सवभ नावे देता येत नाहीत, परंतु भारतीय द्दवद्वान
धम्मानंद कोसंबी यांनी १९३३ मध्ये देवनागरी द्दलपीमध्ये द्दलद्दहलेल्या द्दटकांपैकी नवद्दनत
द्दटका म्हणजे थेरा ऄनुरुद्ध यांनी द्दलद्दहलेल्या ऄद्दभधम्मथासंगहो या पुस्तकावरील नवनीत
द्दटका. त्यांनी बुद्धघोस यांच्या द्दवसुद्धीमग्गावर द्दवसुद्दद्धमगदीद्दपका नावाचे भाष्यही द्दलद्दहले.
munotes.in
Page 22
बौद्ध धमाभ
22 वांस समद्दहत्य द्दकांवम श्रीलांकेचम इद्दतहमस:
िीलंकेचा आद्दतहास हे काव्यात्मक दंतकथांसह देशाच्या आद्दतहासाचे संयोजन अहे, जे
त्यांना बुद्ध अद्दण बुद्धभूमीशी जोडते. दीपवंस - बेटाचा आद्दतहास, वंस साद्दहत्यातील सवाभत
जुना आद्दतहास ग्रंथ अहे अद्दण तो थेरबुद्धघोसापूवीचा अहे. ग्रंथकार माद्दहत नाही, परंतु हे
बहुधा चौथ्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात द्दलद्दहले गेले ऄसावे.
महावंस हे थेर महानामाने द्दलद्दहलेले काव्य ग्रंथ अहे. आद्दतवृत्त िीलंकेचा आद्दतहास देत
ऄसला तरी , अपल्याला ग्रंथातून भारताची ऐद्दतहाद्दसकदृष्ट्या महत्त्वपूणभ माद्दहती द्दमळते,
द्दवशेषत: बुद्धांच्या महापररद्दनब्बनानंतरचा अद्दण सम्राट ऄशोकाच्या कारद्दकदीची काळ. थेर
मद्दहंद अद्दण थेरी संघद्दमत्ता याद्वारे बौद्ध धमभ बेटावर कसा पोहोचला याबिल महावंस
सांगतो.
सुरुवातीच्या काळात द्दवद्वानांना दीपवंस अद्दण महावंसाच्या ऐद्दतहाद्दसक मूल्याबिल शंका
होती, द्दक ते ऄस्सल ऐद्दतहाद्दसक माद्दहतीचा स्रोत अहेत द्दक नाद्दहत. पण अता हे लक्षात
अले अहे की या ग्रंथामध्ये दंतकथा अद्दण दंतकथांच्या खाली दडलेले सत्य [आद्दतहास]
अहे.
दीपवंस अद्दण महावंसव्यद्दतररक्त, चुलवंस अहे, जो ऄनेक लेखकांनी शतकानुशतके
द्दलद्दहलेल्या महावंसाचा पुढील भाग अहे. दाठावंस, थुपवंस, गंधवंस अद्दण सासनवंस हे
काही वंस साद्दहत्य अहेत. गंधवंस अद्दण सासनवंस हे १९ व्या शतकातील अद्दण
बमाभ/म्यानमार देशाशी संबंद्दधत अहेत.
भमष्यमांची उत्पत्ती आद्दण वमढ:
भारतीय परंपरेनुसार, भाष्य म्हणजे एखाद्याच्या स्वतःच्या द्दशक्षण अद्दण दृद्दष्टकोनानुसार
जुन्या ग्रंथांमध्ये नवीन ऄथभ वाचणे. हे आतरांचे शब्द अद्दण द्दनणभय शक्तय द्दततक्तया ऄचूक
अद्दण द्दवश्वासूपणे स्पष्ट करते; अद्दण ही द्दटप्पणी सवभ संस्कृत तसेच पाली, भाष्यांना लागू
होते,.
संघाच्या सदस्यांच्या जीवनाचे अद्दण कृतीचे मागभदशभक तत्त्व तयार करणाऱ्या बुद्धांच्या
शब्दांचा ऄचूक ऄथभ लावण्याची गरज ऄगदी सुरुवातीपासूनच, ऄगदी गुरुच्या
जीवनकाळातही जाणवत होती. त्या वेळी द्दववाद्ददत प्रश्नाचा संदभभ स्वत: बुद्धांच्या
द्दनराकरणासाठी संदद्दभभत करण्याचा फायदा होता अद्दण त्यामध्ये अपण बौद्ध द्दटप्पण्यांच्या
ईत्पत्तीचा पद्दहला टप्पा शोधू शकतो.
बौद्ध अद्दण जैन धमभग्रंथ अपल्याला सांगतात की त्यावेळचे प्रवासी द्दशक्षक देशात द्दफरत
होते, धमभ, तत्त्वज्ञान , नीद्दतशास्त्र , नैद्दतकता अद्दण राजकारणाशी संबंद्दधत द्दवषयांवर गंभीर
चचाभ करण्यासाठी द्दजथे थांबले द्दतथे स्वतःला गुंतवून घेत होते. महान द्दशक्षकांच्या ऄव्यक्त
ईच्चारांच्या द्दववेचनाबिल चचाभ वारंवार होत होत्या अद्दण बौद्ध साद्दहत्याच्या द्दवकासाचा,
द्दवशेषतः भाष्यांचा, या चचाांमध्ये शोध घेतला जातो. munotes.in
Page 23
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
23 द्दतद्दपटकामध्ये ऄनेक मनोरंजक पररच्छेद अहेत, जे अपल्याला सांगतात की वेळोवेळी
घडलेल्या समकालीन घटनांमुळे द्दभक्तखूंमध् ये चचेचे द्दवद्दवध द्दवषय कसे सुचले द्दकंवा स्वतः
बुद्ध द्दकंवा त्यांच्या द्दशष्यांकडून बुद्धांकडून स्पष्टीकरण मागवण् यामुळे त्यांची भंग पावलेली
शांतता पुन्हा स्थाद्दपत झाली.
जेव्हा जेव्हा एखादा स्वारस्यवादी द्दवतंडवादी बुद्ध, धम्म अद्दण संघ (द्ददघ-१) यांची ऄनेक
मागाांनी जोरदारपणे द्दनंदा करण्यासाठी बोलतो तेव्हा तेव्हा, जेव्हा ऄसाच एखाददूसरा
द्दवतंडवादी बुद्धांच्या मताचा चुकीचा ऄथभ लावतो (मद्दज्झम खंड, ३) तेव्हा, जेव्हा
कोणत्याही समकालीन बंधुसम लोकांमध्ये तीव्र चचाभ सुरू होते (मद्दज्झम, खंड २, सनागना
सुत्त) तेव्हा, द्दकंवा जेव्हा जेव्हा द्दभक्तखू ऄयोग्य रीतीने वागतात तेव्हा, त्या द्दवषयावर चचाभ
करण्यासाठी द्दभक्तखू साधारणपणे मंडपाखाली एकत्र जमत, बुद्ध द्दकंवा त्यांच्या द्दशष्यांकडून
भक्तकम बचाव सादर करून त्यांच्या द्दहताचे रक्षण करण्याचे अवाहन केले जाइ.
द्ददघ अद्दण मज्झीम द्दनकायामध्ये बुद्धांची ऄनेक प्रकाशमय द्दववरणे अहेत, ईदा.,
महाकम्मद्दवभंग, सलायतनद्दवभंग, (मद्दज्झम , खंड ३) आ. तसेच बुद्धांचे मुख्य द्दशष्य थेर
साररपुत्त यांच्याकडून सच्चद्दवभंग हे चार ऄररय सत्याचे द्दववरण अहे. अपल्याला बुद्धाच्या
आतर ना मांद्दकत अद्दण प्रगल्भ द्दशष्यांचा देखील द्दवचार करावा लागेल, ज्यांमध्ये काही द्दस्त्रया
होत्या , ज्यांनी भाष्यांच्या द्दवकासाची प्रद्दक्रया पुढे नेण्यास मदत केली. महाकच्चयानाने
कच्चयानगंधो, महाद्दनरुत्तीगंधो आ. सारखे काही व्याख्यात्मक काम द्दलद्दहले. अपल्याकडे
महाकोठीत थेर , अनंद थेर , धम्मद्ददन्ना थेरी अद्दण खेमा थेरी यांचे समान योगदान अहे.
तीन महमन भमष्यकमर:
थेर बुद्धदत्त, थेर बुद्धघोस अद्दण थेर धम्मपाल यांची कामे पाली भाष्यांमध्ये सवाभत
महत्त्वाची अहेत. त्यांचे साद्दहत्य प्राचीन भारताच्या धमभद्दनरपेक्ष अद्दण धाद्दमभक आद्दतहासाची
पुनरभचना करण्यासाठी समृद्ध अहेत. ते त्यांच्या काळातील ताद्दत्वक मनोवैज्ञाद्दनक अद्दण
अद्दधभौद्दतक पैलूंवर प्रकाशझोत देखील टाकतात. या भाष्यांतून ऄनेक प्रकारची माद्दहती
ईपलब्ध अहे अद्दण म्हणूनच त्यांचे महत्त्व फार मोठे अहे.
पाली भाष्यांचा/समालोचनांचा एक मोठा भाग छापून प्रकाद्दशत केल्याबिल अद्दण त्यांना
वाचनासाठी ईपलब्ध करून द्ददल्याबिल , लोकांपयांत पोहोचवल्याबिल पाली टेक्तस्ट
सोसायटी , लंडनच्या ऄथक पररिमांचे अभार. त्यातील ही काही पाली भाष्ये अहेत, जसे
की सद्धम्मपज्योद्दतका द्दकंवा थेर ईपसेनेने द्दलद्दहलेले द्दनिेसावरील भाष्य; ऄनुराधापुराच्या
महानाम थेराने द्दलद्दहलेल्या पटीसंद्दभदामग्गावरील भाष्य; सद्धम्मपकाद्दसनी अद्दण
द्दवशुद्धजनद्दवलाद्दसनी द्दकंवा ऄज्ञात लेखकाने द्दलद्दहलेले ऄपदानावरील भाष्य.
बुद्धघोस थेर:
द्दतद्दपटकावरील सवाभत महान भाष्यकार. त्यांचा जन्म बुद्धगयाजवळील एका गावात झाला
अद्दण वेद अद्दण ज्ञानाच्या संबंद्दधत शाखांमध्ये ते पारंगत झाले. एके द्ददवशी ते रेवत
नावाच्या एका द्दभक्तखुंना भेटले अद्दण त्यांच्याकडून वादात पराभूत झाल्यामुळे त्यांनी
बुद्धांच्या द्दशकवणी द्दशकण्यासाठी संघामध्ये प्रवेश केला. कारण त्यांचे भाषण बुद्धांप्रमाणेच
प्रगल्भ होते, अद्दण त्यांचे शब्द जगभर पसरल्यामुळे (बुद्धांच्या भाषणांप्रमाणे), त्यांना munotes.in
Page 24
बौद्ध धमाभ
24 बुद्धघोस म्हटले जाउ लागले. थेर रेवतसोबत राहून त्यांनी ज्ञानोदय अद्दण ऄठ्ठशाद्दलनी
द्दलद्दहली अद्दण द्दतद्दपटकावर पररत्तत्थकथा (एक संद्दक्षप्त भाष्य) द्दलहायला सुरुवात केली.
अपले कायभ पूणभ करण्यासाठी, ते थेर रेवतच्या सूचनेनुसार िीलंकेला गेले, (ऄसे म्हणतात
की स्वतःला त्यांच्या द्दशक्षकांपेक्षा द्दववेकी समजल्याबिल द्दशक्षा म्हणून िीलंकेला
पाठवण्यात अले होते) अद्दण त्यांनी थेर संघपाल यांच्या मागभदशभनाखाली महाद्दवहार येथे
द्दसंहली भाष्यांचा ऄभ्यास केला. जेव्हा त्यांचा ऄभ्यास संपला तेव्हा त्यांनी ‘द्दवसुद्धीमग्ग’ हा
ग्रंथ द्दलद्दहला अद्दण त्याद्वारे महाद्दवहाराच्या ज्येष्ठांची मान्यता द्दमळवून त्यांनी द्दसंहली भाष्ये
पालीमध्ये करण्यास द्ददली. या काळात, ते ग्रंथकार महाद्दवहारात राद्दहले अद्दण त्याचे कायभ
द्दसद्धी करून ते जंबुदीपाला परतले.
बुद्धघोस यांच्या वर ईल्लेख केलेल्या ग्रंथांद्दशवाय, अपल्याकडे द्दवनयद्दपटकावरील
समंतपसाद्ददका अद्दण कंखद्दवतरणी देखील अहेत; सुत्तद्दपटकावरील सुमंगलाद्दवलाद्दसनी,
पापञ्चसुदानी, सरत्थप्पकाद्दसनी अद्दण मनोरथपुराणी द्दह भाष्ये अहेत. त्यांनी खुिकपाठ
अद्दण सुत्त द्दनपात (ज्याला परमत्थजोद्दतका म्हणतात) अद्दण धम्मपदावर भाष्ये संकद्दलत
केल्याचंही म्हटलं जातं. त्यांनी ऄद्दभधम्म द्दपटक (ऄठ्ठसाद्दलनी, संमोहद्दवनोदनी अद्दण
पंचप्पाकरणनत्थकथा) वर भाष्यांची माद्दलका देखील द्दलद्दहली.
थेर बुद्धदत्त:
आसवी सनाच्या ५ व्या शतकाच्या पूवाभधाभत, बौद्ध धमाभतील प्रद्दसद्ध अद्दण ज्ञानी द्दवद्वान
ऄसलेल्या थेर बुद्धदत्त यांचा जन्म दद्दक्षण भारतातील ईरगपुरा येथे (अधुद्दनक काळातील
त्रुद्दचरापल्लीजवळील कावेरी नदीचा प्रदेश) येथे झाला. चोल देशात राहणाऱ्या तद्दमळ
कुटुंबातील ते एक सदस्य होते.
थेर बुद्धघोसाप्रमाणे, थेर बुद्धदत्त िीलंकेत महाद्दवहार मंद्ददरात बौद्ध धम्माचा ऄभ्यास
करण्यासाठी गेले होते, जे िीलंकेतील सध्याच्या थेरवाद बौद्ध धम्माच्या पूवभजांच्या शाखेचे
मुख्य असन अहे अद्दण ज्याची स्थापना राजा देवननद्दपयद्दतस्स यांनी ऄनुराधापुराच्या
राजधानीत केली होती. द्दतस्सरामाची जागा, राजा ऄशोकाच्या भेटीत धम्म प्रचारकाला
द्ददलेली अहे. थेर बुद्धदत्त यांनी चोल देशात राहून राजाचे समथभन करून ऄनेक पुस्तके
द्दलद्दहली अद्दण त्यांच्या सहवासात बुद्धांची द्दशकवण पोहोचवली.
थेर बुद्धदत्त आद्दण थेर बुद्धघोस:
बोटीने भारतात जाताना थेर बुद्धदत्त यांना थोर बौद्ध द्दवद्वान थेर बुद्धघोस भेटले. जेव्हा
बुद्धदत्त हे कायभ पूणभ करून बोटीने भारतात परतत होते ती दुसऱ् या बोटीकडे जात होती
ज्याने बुद्धघोस यांना जंबुदीपातून लंकादीपाची यात्रा करायची होती. काही वेळाने वाटेत
ऄसलेल्या बोटींना जोरदार वाऱ्याचा सामना करावा लागला त्यामुळे त्या दोन्ही बोटी
थांबल्या होत्या. ऄगदी जवळून बोटी शेजारी थांबत ऄसताना, थेर बुद्धदत्त अद्दण थेर
बुद्धघोस अपापल्या जहाजात एकमेकांना भेटले. अद्दण त्यांनी भारतीय परंपरेनुसार
सौजन्यपूणभ शुभेच्छांची देवाणघेवाण करून अपली ओळख करून द्ददली. सवभप्रथम, पूज्य
थेर बुद्धघोसांनी बुद्धदत्तथेराना सांद्दगतले; "भंते, बुद्धांची द्दशकवण द्दसंहली भाषेत ईपलब्ध
अहे, मी त्यांना मगधी* (प्रारंद्दभक पालीमध्ये भाषांतररत करण्यासाठी लंकादीपाकडे जात munotes.in
Page 25
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
25 अहे". बुद्धघोसाच्या पद्दहल्या भाषणाच्या शेवटी, बुद्धदत्तने ईत्तर द्ददले, "द्दप्रय भन्ते, मी
देखील याच कायाभसाठी िीलंकेत अलो होतो, परंतु अता मी फार काळ राहणार नाही,
म्हणून मी ते कायभ पूणभ करू शकत नाही." अद्दण थेर बुद्धदत्त यांनी थेर बुद्धघोसांना त्यांच्या
समालोचनांची प्रत्येक प्रत भारतात पाठवण्याची द्दवनंती केली. वाऱ्याच्या द्दस्थतीत बोटी
द्दनघाल्यामुळे, मयाभद्ददत वेळेमुळे ते ऄद्दधक चचाभ करू शकले नाही.
थेर बुद्धदत्तानी बोटीवर द्दवनंती केल्याप्रमाणे, थेर बुद्धघोस यांनी त्याला स्वतः द्दलद्दहलेल्या
प्रत्येक भाष्याच्या प्रती पाठवल्या. नंतर थेर बुद्धदत्तानी थेर बुद्धघोसाच्या
ऄद्दभधम्मद्दपटकावरील भाष्यांचा सारांश ऄद्दभधम्मावतार अद्दण द्दवनयद्दपटकाचा
द्दवनयद्दवद्दनचयामध्ये केला. पण रोहन एल जयद्दतल्लेके म्हणाले; ‚थेर बुद्धदत्ताच्या कृतींमध्ये
ऄद्दभधम्मावतार सवोच्च अहे. थेर बुद्धदत्तानी थेर बुद्धघोसांचे ऄद्दभधम्मद्दपटकावरील भाष्य
अंधळेपणाने स्वीकारले नाही‛. जरी ते वेगवेगळ्या द्दठकाणी वास्तव्य करत ऄसले तरी
बुद्धांच्या द्दशकवणींशी संबंद्दधत ज्ञान एक दुसऱ् याला देउन एकमेकांशी संवाद साधण्यासाठी
त्यांचे मैत्रीपूणभ प्रयत्न होते.
काही द्दवद्वानांच्या वणभनानुसार, गुप्तसाम्राज्याचा राजा कुमारगुप्त हा पूज्य थेर बुद्धघोस यांचा
अियदाता होता , तर थेर बुद्धदत्तचा अियदाता कोलानाडूचा कालभ्र ऄच्युतद्दवखंता
(ऄच्युत नारायण) होता. चोल राजाच्या पाद्दठंब्याने थेर बुद्धदत्तने अपल्या बहुतेक ग्रंथ
कावेरीपट्टीनम मध्ये महत्त्वपूणभ पुस्तकांच्या ईदाहरणावर द्दलद्दहले होते. ते राजासाठी बौद्ध
धम्माच्या संदभाभत सवाभत महत्वाचे सल्लागार होते. बुद्ध धम्माच्या अपल्या दृढ
अत्मद्दवश्वासाने पररचय करून देण्यासाठी त्याने जे केले ते पुढीलप्रमाणे द्ददसते:
१. ऄद्दभधम्म -ऄवतार ,
२. द्दवनय-द्दवद्दनच्चय ,
३. ईत्तरा -द्दवद्दनच्चय
४. रुपपारूप अद्दण आतर पुस्तके
ऄद्दभद्धम्मावतार , ऄद्दभधम्माचा पररचय अहे’ जो बहुतेक गाथांमध्ये अहे, ऄद्दभधम्माच्या
ऄभ्यासाचा पररचय अहे अद्दण त्याची तुलना थेरबुद्धघोसाच्या द्दवसुद्दद्धमग्गाशी करता येइल.
परंतु काही द्दवद्वान ऄद्दभधम्मावताराचे भाषांतर ‘ऄद्दभधम्माचे अगमन’ ऄसे करतात.
ऄद्दभधम्माचा ऄभ्यास करू आद्दच्छणाऱ्यांना सहज लक्षात ठेवण्यासाठी गाथांचा वापर करून
त्यांनी ते रचले होते कारण आसवीपूवभ शेवटच्या शतकाच्या असपास, बुद्धांच्या
ऄद्दभधम्माच्या द्दवद्दशष्ट ग्रंथांवर केवळ ऄनेक ऄठ्ठकथा सापडल्या होत्या ज्यांचा ऄभ्यास
केला जाउ शकतो. ऄद्दभधम्मावतार लक्षात ठेवणे सोपे ऄसले तरी या ग्रंथाद्वारे
ऄद्दभधम्माला खोलवर समजून घेणे फार कठीण अहे. रूपरूपद्दवभाग नावाचा अणखी एक
ग्रंथ त्यांनी द्दलद्दहला. त्याचे ऄथाभचे तीन भाग अहेत, रूप+ऄरूप+द्दवभाग. त्यात "नाम -
रूपाबिल तपशीलवार द्दकंवा व्यापकपणे स्पष्टीकरण" ऄसे म्हटले अहे.
munotes.in
Page 26
बौद्ध धमाभ
26 रुपमरुपद्दवभमग :
जे ऄद्दभधम्मावताराचे पूरक अहे, हे ऄद्दभधम्माबिल तपशीलवार लेखन अहे.
द्दवनय-द्दवद्दनांच्चय आद्दण उत्तर-द्दवद्दनच्चय:
दोन्ही बौद्ध द्दभक्तखूंच्या दोषांसाठी न्याय द्दकंवा द्दनंदा अहेत. त्याला द्दवनय ऄसेही म्हणतात.
ईत्तर-द्दवद्दनच्चय हे त्याच्या स्वतःच्या द्दवनय-द्दवद्दनियाला पूरक अहे.
द्दवनय-द्दवद्दनच्चय:
िीलंकेतील थेरबुद्धद्दसहाने त्याच्या द्दशष्याने द्दवनंती केल्यामुळे, ईत्तरा -द्दवद्दनचाया अद्दण
रूपारुपद्दवभाग हे दोन्ही द्दवनय अद्दण ऄद्दभधम्माबिल खोलवर अद्दण व्यापकपणे जाणून
घेउ आद्दच्छणाऱ्यांसाठी द्दलद्दहले होते. ते सवभ पालीमध्ये द्दलद्दहलेले अहेत.
थेर धम्मपमल:
दद्दक्षण भारतातील रद्दहवासी थेर धम्मपाल हे दद्दमलांच्या प्रदेशात पदरद्दततथ येथे राहत
होते. ते महाद्दवहाराचे प्रद्दसद्ध व्यक्ती होते. मुख्य भूमीत जतन न केलेल्या द्दसंहली
ऄठ्ठकथांवर त्यांनी अपले भाष्य केले अहे ऄसे द्ददसते. गंधवंसामध्ये थेर धम्मपालाच्या
पुढील कायाांची गणना केली अहे.
नेत्ती-पकरण -ऄठ्ठकथा
आद्दतवुत्तक-ऄठ्ठकथा
ईदान -ऄठ्ठकथा
चररयाद्दपटक -ऄठ्ठकथा
थेरगाथा अद्दण थेरीगाथा-ऄठ्ठकथा
द्दवमलद्दवलाद्दसनी द्दकंवा द्दवमानवत्थू-ऄठ्ठकथा
द्दवमलद्दवलाद्दसनी द्दकंवा पेतवत्थू-ऄठ्ठकथा
परमत्थमंजुसा
चार द्दनकायांवर द्दलनत्थपकाद्दसनी
जातक ऄठ्ठकथेवर द्दलनत्थपकाद्दसनी
नेद्दतत्था- कथायद्दटक
परमत्थदीपनी अद्दण
द्दलनत्थवन्नना. munotes.in
Page 27
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
27 त्यांच्या साद्दहत्यकृतींवरून ऄसे द्ददसते की थेर धम्मपाल हे चांगले वाचक अद्दण चांगले
माद्दहतीगार होते. त्यांचे संज्ञांचे स्पष्टीकरण ऄगदी स्पष्ट ऄसते. त्यांचे भाष्य थेर बुद्धघोस
यांच्या भाष्यांप्रमाणे तत्कालीन सामाद्दजक , धाद्दमभक, नैद्दतक अद्दण ताद्दत्वक द्दवचारांवर
लक्षणीय प्रकाश टाकतात. त्यांच्या भाष्यांमध्ये थेर धम्मपाल द्दनयद्दमत रचनेचे पालन
करतात. प्रथम संपूणभ कद्दवतासंग्रहाची ओळख करून द्ददली जाते, ती कशी एकत्र ठेवली
गेली याचा पारंपाररक वणभन देतात. मग प्रत्येक कद्दवता स्वतंत्रपणे घेतली जाते. ती कशी,
केव्हा अद्दण कोणाद्वारे रचली गेली हे समजावून सांद्दगतल्यानंतर कद्दवतेतील प्रत्येक खंड
ईद्धृत केला जातो अद्दण दाशभद्दनक अद्दण व्याख्यात्मकदृष्ट्या स्पष्ट केला जातो.
द्दवसुद्दद्धमग्ग:
द्दवसुद्दद्धमग्ग बुद्धघोसांनी थेर संघपालाच्या द्दवनंतीवरून द्दलद्दहला होता , ऄसे साधारणपणे
मानले जाते, िीलंकेमध्ये ५ व्या शतकाच्या सुरूवातीस, राजा महानाम ऄनुराधापुर येथे
द्दसंहासनावर ऄसताना थेर बुद्धघोसांनी, महाद्दवहारात (ऄनुराधापुर) पोहोचल्यावर,
महावंसाच्या (ग्रेट सीलोनीज क्रॉद्दनकलच्या) ऄहवालानुसार, महाप्रधान सभागृहात प्रवेश
केला अद्दण द्दसंहली ऄठ्ठकथा अद्दण थेरवाद, सुरुवातीपासून शेवटपयांत ऐकली अद्दण
त्याची पूणभ खात्री झाली. त्यांनी तथागतांच्या धम्माच्या द्दसद्धांतांचा खरा ऄथभ सांद्दगतला.
त्यानंतर पौरोद्दहत्याला अदरपूवभक अदर देउन, त्याने ऄशी द्दवनंती केली: ‚मला
ऄठ्ठकथेचा ऄनुवाद करण्याची आच्छा अहे; मला तुमची सवभ पुस्तके ईपलब्ध करून द्या.’’
द्दसलोनच्या धमभगुरूने त्यांची पात्रता तपासण्याच्या ईिेशाने फक्त दोन गाथा द्ददल्या, ‘‘म्हणून
तुमची पात्रता द्दसद्ध करा; या मुद्द्यावर स्वतःचे समाधान केल्यावर, अम्ही तुम्हाला अमची
सवभ पुस्तके देउ‛. त्यांमधून (या गाथा त्याच्या ग्रंथासाठी घेउन) अद्दण द्दपटकतयाचा
सल्ला घेउन, ऄठ्ठकथेसह अद्दण त्यांना संद्दक्षप्त स्वरूपात संक्षेद्दपत करून त्यांनी
‚द्दवसुद्दद्धमग्ग‛ नावाचे भाष्य रचले.
"द्दवसुद्दद्धमग्ग"ची रचना ज्या पररद्दस्थतीमुळे झाली त्याबिलचा महावंस ऄहवाल, थेर
बुद्धघोस यांनी द्दनदानकथा द्दकंवा कायाभच्या ईत्पत्तीच्या कथेमध्ये त्यांच्या संबंद्दधत
सुरूवातीस स्वतःबिल जे द्दलद्दहले अहे त्याच्याशी बऱ् यापैकी सहमत अहे. ऄशाप्रकारे
त्याच्या द्दवसुद्दद्धमग्गाला द्दनदानकथेत, थेर बुद्धघोसांनी ऄगदी सुरुवातीलाच बुद्धांच्या
स्वतःच्या ईक्तीची पुढील गाथा ईद्धृत केली अहे:-
“सीले पद्दतट्ठमय नरो सपञ्ञो, द्दचत्तां पञ्ञञ्च भमवयां.
आतमपी द्दनपको द्दभक्खु, सो इमां द्दवजटये जटां.”
munotes.in
Page 28
बौद्ध धमाभ
28 (ईपदेशांमध्ये प्रस्थाद्दपत झाल्यानंतर, ज्ञानी व्यक्तीने समाधी अद्दण पन्नाचा द्दवचार केला
पाद्दहजे, सद्दक्रय अद्दण ज्ञानी द्दभक्तखू हे जटा तोडतो.)
पुढे जाउन, त्यांनी बौद्ध धम्माचा सारसंग्रह (म्हणजे द्दवसुद्दद्धमग्ग) ज्या पररद्दस्थतीत द्दलद्दहला
त्याची नोंद केली. ‚शील आत्यादींचा खरा ऄथभ महान ऊषींनी ईच्चारलेल्या या गाथांच्या
माध्यमातून सांद्दगतला अहे. बुद्धाच्या संघामध्ये शीलाला आत्याद्ददचा लाभ प्राप्त करून, जो
शांत अहे अद्दण जो शुद्धतेचा सरळ मागभ अहे, द्दवपश्यनेचा साधक जो पद्दवत्रता प्राप्त करू
आद्दच्छतो , पद्दवत्रता जशी अहे, ते जाणून घेत नाही. ते पररिम करून शुद्धता द्दमळवा.
महाद्दवहारातील रद्दहवाशांच्या ईपदेशानुसार मी द्दवसुद्दद्धमग्गाबिल बोलेन, जे त्यांना
अनंददायक अहे अद्दण जे योग्य ऄथभ अहे: जे पद्दवत्रता प्राप्त करू आद्दच्छत अहेत त्यांनी मी
जे सांगतो ते लक्षपूवभक ऐकावे" (द्दवसुद्दद्धमग्ग, P.T.S. Vol.I p.2)
कामाच्या शेवटी, थेर बुद्धघोस पुन्हा त्याच गाथेकडे परत येतात जी त्यांनी द्दवसुद्दद्धमग्ग
द्दलद्दहण्यासाठी त्याचा मजकूर म्हणून स्वीकारली होती, अद्दण वर ईद्धृत केलेल्या त्याच्या
वचनाचा संदभभ घेतल्यानंतर, त्याला ऄसे म्हणतात: ‚शीलाच्या ऄथाांचे स्पष्टीकरण, आत्यादी
पाच द्दनकायांवरच्या ऄठ्ठकथांमध्ये सांद्दगतले अहे. ते सवभ द्दवचारात घेतल्याने, संभ्रमामुळे
सवभ दोषांपासून मुक्त होउन, द्दववेचन हळूहळू प्रकट होते; अद्दण या कारणास्तव द्दवपश्यना
ऄभ्यासकांना द्दवसुद्दद्धमग्ग अवडला पाद्दहजे ज्यांना शुद्धता प्राप्त करण्याची आच्छा अहे
अद्दण ज्यांच्याकडे शुद्ध बुद्धी अहे."
ऄशाप्रकारे, थेर बुद्धघोसांच्या मते, बुद्धांनी ईच्चारलेल्या एका गाथेवर भाष्य म्हणून त्यांची
संपूणभ द्दवसुद्धीमग्ग द्दलद्दहला होता, स्पष्टपणे ती हीच गाथा होती जी महावंसाच्या लेखकाच्या
मनात होती जेव्हा त्यांनी द्दवसुद्धीमग्ग ऄसे द्दलद्दहले होते. बुद्धघोसांच्या द्दशक्षणाची अद्दण
कायभक्षमतेची चाचणी घेण्यासाठी महाद्दवहारात राहणाऱ्या द्दसंहली संघाने ठरवलेल्या दोन
गाथांवर भाष्य अद्दण द्दवस्तार अहे.
द्दवसुद्दद्धमग्ग ही खरे तर द्दवनय, सुत्त अद्दण ऄद्दभधम्म या तीन द्दपटकांची संद्दक्षप्त अवृत्ती
अहे, ज्यांचे मुख्य युद्दक्तवाद अद्दण द्दनष्कषभ येथे एका ग्रंथात एकद्दत्रत केले अहेत. गाथेतच,
ज्यात द्दवसुद्दद्धमग्ग हे भाष्य अहे, तथाद्दप , ‚द्दवसुद्धी‛ द्दकंवा ‚मग्ग‛ या शब्दाचा ईल्लेख नाही;
पण शील , समाधी अद्दण पय्याचा ईल्लेख अहे. शीलाचे काटेकोर पालन केल्याने काया
द्दकंवा शरीराची शुद्धी होते द्दकंवा द्दवशुद्धी होते, तर समाधीच्या सरावाने अत्म्याची शुद्धता
अद्दण (प्रज्ञा) पञयाची द्दवचारसरणी पररपूणभ बुद्धीकडे जाते. केवळ ज्ञानी मनुष्यच तृष्णा
अद्दण वासनांचे जाळे सोडद्दवण्यास सक्षम अहे अद्दण द्दनब्बाण प्राप्त करण्यास योग्य अहे.
ऄद्दवद्याच्या जटा कापणे हे ऄंद्दतम ध्येय अहे, त्याला "द्दवशुद्धी अद्दण शील, समाधी अद्दण
पय्या हे मागभ द्दकंवा "मग्ग" ऄसे म्हणतात. (द्दनब्बान)पद्दवत्रता द्दमळद्दवण्याचे मागभ द्दकंवा ‚मग्ग‛
द्दकंवा ‚द्दवशुद्धी‛ हे पुस्तकात स्पष्ट केले अहे म्हणून त्याला ‚द्दवसुद्दद्धमग्ग‛ द्दकंवा ‚शुद्धीचा
मागभ‛ ऄसे म्हणतात.
द्दमद्दलन्दपञ्ह:
द्दमद्दलन्दपञ्ह द्दकंवा द्दमद्दलंदाचे प्रश्न मूळतः ईत्तर भारतात संस्कृतमध्ये द्दकंवा काही ईत्तर
भारतीय प्राकृतमध्ये ऄशा लेखकाने द्दलद्दहले अहेत ज्यांचे नाव दुदैवाने अपल्याकडे munotes.in
Page 29
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
29 अलेले नाही. परंतु मूळ मजकूर अता आतरत्र अद्दण त्याच्या मूळ भूमीत हरवला अहे; अता
जे ईरले अहे ते मूळचे पाली भाषांतर जे िीलंकेमध्ये ऄगदी सुरुवातीच्या काळात केले गेले
होते. िीलंके मधून, ते बमाभ अद्दण द्दसयाम या आतर देशांमध्ये गेले, ज्यांनी त्यांचा बौद्ध धम्म
िीलंके मधून घेतला अहे अद्दण नंतरच्या काळात ते संबंद्दधत स्थाद्दनक बोलींमध्ये
ऄनुवाद्ददत केले गेले. चीनमध्येही, "द्दभक्तखू नागसेन सूत्राचे पुस्तक" नावाच्या दोन स्वतंत्र
ग्रंथ सापडले अहेत, परंतु ते पालीमध्ये जतन केलेल्या द्दकंवा पाली पुनरावृत्तीपेक्षा जुन्या
कामाचे जुने भाषांतर अहेत की नाही हे द्दनद्दित करणे कठीण अहे. तथाद्दप, दद्दक्षणी बौद्ध
धम्मात , हे पुस्तक एक मानक ऄद्दधकार म्हणून स्वीकारले जाते, अद्दण पाली द्दपटकांनंतर
दुसऱ्या क्रमांकावर अहे.
द्दमद्दलन्दपञ्ह म्हणते की त्यात २६२ प्रश्न अहेत, जरी अज ईपलब्ध ऄसलेल्या
अवृत्त्यांमध्ये फक्त २३६ प्रश्न अहेत. सवभ थेरवादी देशांच्या परंपरेत एक द्दवद्दहत मजकूर
म्हणून समाद्दवष्ट केलेले नसले तरी, हे काम सवभत्र अदरणीय अहे अद्दण पाली बौद्ध
धम्माच्या सवाभत लोकद्दप्रय अद्दण ऄद्दधकृत कृतींपैकी एक अहे. सामान्य युगाच्या
सुरूवातीस अद्दण ऄज्ञात लेखका द्वारे रचले गेलेल्या, द्दमद्दलंदपञ्हची रचना राजा द्दमद्दलंदाने
नागसेन नावाच्या अदरणीय ज्येष्ठ द्दभक्तखुला द्दवचारलेल्या प्रश्नांचे संकलन म्हणून केली
अहे. ऄलेक्तझांडर द ग्रेटने स्थापन केलेल्या साम्राज्यामध्ये, सध्याच्या ऄफगाद्दणस्तानच्या
बऱ् याच भागांशी सुसंगत ऄसलेल्या बॅद्दक्तियाचा ग्रीक चा राजा मेनेंडर म्हणून या द्दमद्दलंदाला
द्दवद्वानांनी पुरेशा अत्मद्दवश्वासाने ओळखले अहे. ऄशाप्रकारे मेनेंडरच्या क्षेत्रात गांधारचा
समावेश झाला ऄसावा, द्दजथे त्या वेळी बौद्ध धमाभची भरभराट होत होती.
द्दमद्दलन्दपञ्ह याबिल सवाभत मनोरंजक गोष्ट म्हणजे हे दोन महान सभ्यता - हेलेद्दनद्दस्टक
ग्रीस अद्दण बौद्ध भारत - यांच्या भेटीचे संगम अहे अद्दण पूवेकडील द्दववेकबुद्धीचे अधुद्दनक
पािात्य जगाशी भेटत ऄसल्याने ते द्दनरंतर प्रासंद्दगक अहे. राजा द्दमद्दलंद यांनी बौद्ध
तत्त्वज्ञानाने द्दनमाभण केलेल्या दुद्दवधांबिल प्रश्न ईपद्दस्थत केले अहेत जे अपण अज द्दवचारू
शकतो. अद्दण नागसेनाचे प्रद्दतसाद द्दववेक बुद्धी अद्दण ईपयुक्त ईपमा यांनी पररपूणभ अहेत.
द्दमद्दलांदपञ्हची आियसममग्री: पमर्श्ाभूमी इद्दतहमस:
१. वैद्दिष्ट्यमांवरील प्रश्न: (लक्षण अद्दण द्दववेकबुद्धीची वैद्दशष्ट्ये, द्दववेकबुद्धीचे वैद्दशष्ट्य,
संपकाभचे वैद्दशष्ट्य, भावनांचे वैद्दशष्ट्य, अकलनाचे वैद्दशष्ट्य, आच्छाशक्तीचे वैद्दशष्ट्य,
चेतनेचे वैद्दशष्ट्य, ईपयोद्दजत द्दवचारांचे वैद्दशष्ट्य, द्दवचारसरणीचे वैद्दशष्ट्य.)
२. गोंधळ कमी करण्यमसमठी प्रश्न: (स्थानांतरण अद्दण पुनजभन्म, अत्मा , वाइट
कृत्यांपासून मुक्त न होणे, एकाच वेळी वेगवेगळ्या द्दठकाणी ईद्भवणे, जाणूनबुजून अद्दण
नकळत वाइट करणे आ.)
३. कोडयमत टमकणमरे प्रश्न: ऄनेक कोडीवजा प्रश्ने अद्दण ईत्तरे अद्दण ही कोडी ऄठ्ठ्याशी
संद्ददग्धांमध्ये वाटली गेलीले द्ददसतात.
४. अनुममनमने सोडवलेलम प्रश्न
५. सांन्यमसमच्यम द्दविेष गुणमांची चचमा
६. उपममांद्वमरे समजमवून द्ददलेले प्रश्नउत्तरे munotes.in
Page 30
बौद्ध धमाभ
30 द्ददपवांस:
द्ददपवंस, िीलंकेचा सवाभत जुना ऄद्दस्तत्वात ऄसलेला आद्दतहास, ऄज्ञात लेखकत्वाचा,
ऄगदी सुरुवातीच्या काळापासून ते महासेनाच्या (३२५ -३५२) राज्यापयांत लंका द्दद्वपाच्या
आद्दतहासाशी संबंद्दधत अहे. हे एका लेखकाचे नसून ऄनेक लेखकांचे कायभ अहे ऄसे
द्दवद्वानांचे मत अहे. बेटाच्या प्राचीन आद्दतहासाचे स्वरूप लक्षात घेता, अपण द्दवश्वास ठेवू
शकतो की त्यात सत्याचा एक द्दवद्दशष्ट घटक अहे, द्दवशेषत: सुरुवातीच्या काळात, जेव्हा
साद्दहद्दत्यक सुद्दवधा तुटपुंज्या होत्या तेव्हा याची आद्दतहासाचे वाहन म्हणून गणना केली जाते.
ऄसेही मत अहे की दीपवंस हे भारतातील थेरी द्दसवली अद्दण थेरीमहारुह या दोन
द्दभक्तखुणीचे कायभ होते.
शीषभकावरून सूद्दचत होते की, दीपवंसामध्ये बेटाचा आद्दतहास अहे. आद्दतवृत्ताची प्रस्तावना,
(B. C. Law ने आंग्रजीत भाषांतररत केल्याप्रमाणे) ऄसे द्दलद्दहले अहे: "माझे ऐका! मी
बुद्धाच्या बेटावरील भेटी, दंत धातू अद्दण बोधी वृक्षाचे अगमन, बुद्ध वृक्षाचे अगमन,
आद्दतवृत्त सांगेन. बुद्धांची द्दशकवण, द्दशक्षकांचा ईदय, बेटावर बौद्ध धम्माचा प्रसार अद्दण
(द्दवजय) पुरुषांचे प्रमुख अगमन".
बी. सी. लाहा यांच्यानुसार, "दीपवंसामध्ये द्दवकासाचे ऄनेक टप्पे अहेत जे वेगवेगळ्या
महत्त्वाच्या ऐद्दतहाद्दसक घटनांवर पूणभ होतात. एकसमानतेचा स्पष्ट ऄभाव, शैलीची
ऄसमानता , भाषा अद्दण मीटरची ऄयोग्यता अद्दण ऄसंख्य पुनरावृत्ती, याद्दशवाय आतर
ऄनेक ऄपूणभता अहेत. बेटाचा एक जोडलेला आद्दतहास नोंद करण्याचा पद्दहला प्रयत्न म्हणून
एकद्दत्रत केलेल्या परंपरांच्या माद्दलकेचा पररणाम अहे".
बेटावर बौद्ध धम्माच्या अगमनाच्या काळापासून देशाच्या मौद्दखक परंपरेला आद्दतहासात मूतभ
रूप द्ददले अहे. साद्दहद्दत्यक अद्दण व्याकरणात्मक ऄशा सवभ त्रुटींसह, हे प्राचीन काळातील
अद्दण पालीमध्ये द्दलद्दहलेल्या माद्दहतीचा एक ऄद्दतशय ईपयुक्त स्त्रोत अहे.
महमवांस:
महावंस, दीपवंसाप्रमाणेच, पालीमध्ये द्दलद्दहलेला अहे. हे लंका द्दद्वपाच्या आद्दतहासाशी
संबंद्दधत अहे, पौराद्दणक सुरुवातीपासून ते महासेनाच्या कारद्दकदीपयांत. हा महान आद्दतहास
अदरणीय महानाम महाथेर, राजा धातुसेन (आ.स.४६०-४७८) चे काका, जे
ऄनुराधापुरामधील महा-द्दवहार बंधुत्वाशी संबंद्दधत ऄसलेल्या द्ददघसंदसेनापती द्दपररवेण येथे
राहत होते,यांनी द्दलद्दहला अहे. त्यांचे कायभ (धडा ३७:५०). ईवभररत महावंश चुलवंस म्हणून
ओळखला जातो , द्दवशेषत: प्रो. द्दवल्हेल्म गीगर यांच्यानंतर, ज्यांनी त्याचे द्दवभाजन केले
ऄसे म्हटले जाते.
महमवांसमच्यम प्रस्तमवनेत असे द्दलद्दहले आहे:
"शुद्ध वंशातून ईगवलेल्या, सम्मासमबुद्धाला नमस्कार केल्यावर, मी द्दवद्दवध सामग्रीच्या
अद्दण काहीही नसलेल्या महावंसाचे पठण करीन". (प्रा. गीगर द्वारे आंग्रजीत प्रस्तुत).
दीपवंसानंतर जेव्हा महावंस प्रकट झाला तेव्हा त्याला आतकी लोकद्दप्रयता अद्दण महत्त्व प्राप्त munotes.in
Page 31
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
31 झाले की त्याने केवळ पूवीच्या कृतीलाच मागे टाकले नाही तर लेखकांना हळूहळू त्यावर
अधाररत पूरक काम तयार करण्यास प्रवृत्त केले.
बेटाचा नंतरचा आद्दतहास, वेळोवेळी द्दलद्दहले गेला. ऄत्तनंगलद्दवहारवंस, धातुवंस, एलु-
ऄट्टानगालुवंश, बोद्दधवंश, महाबोद्दधवंस, थुपवंस, दलदवंस, द्दवहारवंस आ. चुलवंसामध्ये ऄसे
म्हटले अहे की राजा धातुसेनाने ऄनुराधापुरा (धडा.३८:५८) येथे अयोद्दजत वाद्दषभक
द्दमद्दहंदू ईत्सवात सावभजद्दनकपणे दीपवंसाचे पठण करण्याचा अदेश द्ददला. हे सूद्दचत करते
की त्या वेळी ते काही सुसंगत स्वरूपात ईपलब्ध होते. चुलवंसचे लेखक, त्यांनी वेळोवेळी
त्यात भर घातली.
१.५ बौद्ध सांस्कृत समद्दहत्य संघामधील बौद्ध सांप्रदाद्दयकतेच्या द्दवकासामुळे बौद्ध संस्कृत साद्दहत्याच्या ईत्पत्तीवर प्रभाव
पडला. ऄनेक पंथांनी त्यांची स्वतःची साद्दहत्य द्दनद्दमभती द्दवकद्दसत केली अहे, ज्याची भाषा
ऄंशतः संस्कृत अहे अद्दण ऄंशतः एक बोली अहे ज्याला अपण मध्य-भारतीय म्ह णू
शकतो अद्दण ज्याला सेनातभने द्दमद्दित संस्कृतचे नाव द्ददले अहे. या संस्कृत वाङ्मयातील
ऄनेक ग्रंथ अद्दण आतर ऄनेकांचे तुकडे द्दशल्लक राद्दहले अहेत, तर ऄनेक केवळ द्दतबेटी
अद्दण द्दचनी भाषांतरांद्वारे अपल्याला ज्ञात अहेत. या साद्दहत्याचा मुख्य भाग, शुद्ध अद्दण
द्दमद्दित संस्कृतमध्ये, ज्याला अपण संक्षेपासाठी बौद्ध संस्कृत साद्दहत्य म्हणतो, तो एकतर
महायान म्हणून ओळखल्या जाणाऱ् या पंथाचा अहे द्दकंवा नंतरचा कमी-ऄद्दधक प्रमाणात
प्रभाद्दवत झाला अहे.
‚बौद्ध धम्मातील संस्कृत साद्दहत्य मात्र कोणत्याही प्रकारे केवळ महायानवादी नाही.
सवाभद्दस्तवादींच्या सवभ व्यापक पंथाच्या अधी, जो हीनयानचा होता अद्दण जो त्याच्या
सकारात्मकतेच्या पदनामाने दशभद्दवला जातो, त्यांच्याकडे स्वतःचे एक ग्रंथभण्डार होते
अद्दण संस्कृतमध्ये समृद्ध साद्दहत्य होते"
द्दवंटद्दनभट्झने देखील वरील बाबींचा ईल्लेख केला अहे की, ‚बौद्ध संस्कृत साद्दहत्य
कोणत्याही प्रकारे केवळ महायाद्दनक नाही. द्दशवाय ऄनेक महत्त्वाचे हीनयान ग्रंथ अहेत, जे
केवळ शुद्ध अद्दण द्दमद्दित संस्कृतमध्ये द्दलद्दहलेले अहेत.
त्यममुळे यम िीषाकमखमली पुढे दोन प्रकमरे चचमा करमयची आहे:
बौद्ध संस्कृत साद्दहत्य िावकायनाच्या प्रभावाने कसे द्दवकद्दसत झाले अद्दण
महायानच्या प्रभावाने बौद्ध संस्कृत साद्दहत्य कसे द्दवकद्दसत झाले.
श्रमवकयमनमच्यम प्रभमवमने बौद्ध सांस्कृत समद्दहत्यमचम द्दवकमस:
राजा ऄशोकाच्या कारद्दकदीत , बौद्ध धम्म भारतात पसरला होता अद्दण त्याचा द्दवकास होत
राद्दहला. काही बौद्ध पंथ आतर पंथांपेक्षा मजबूत बनल्या. त्यामुळे काही पंथ हळूहळू नाहीशा
झाले अद्दण काही पंथ राजाच्या अियाने द्दवकद्दसत झाले अद्दण ऄद्दधक शद्दक्तशाली झाले.
तथाद्दप , सवभसाधारणपणे, महासाद्दघक परंपरा स्थाद्दवर परंपरेपेक्षा कमकुवत होती. स्थाद्दवर munotes.in
Page 32
बौद्ध धमाभ
32 परंपरेशी संबंद्दधत ऄनेक पंथांची नावे, जसे की सवाभद्दस्तवाद्ददन, थेरवाद अद्दण संमतीय,
सवभज्ञात अहेत.
सवाªद्दस्तवमद पांथ:
"पंथ द्दवभक्त होण्याच्या आद्दतहासात, हे दशभद्दवले गेले अहे की सवभद्दस्तवाद हे सनातनी गटाचे
होते, म्हणूनच थेरवाद अद्दण सवाभद्दस्तवाद द्दसद्धांतांमध्ये ऄनेक समान मुिे अहेत.
ऄशोकाच्या कारद्दकदीत , सवभद्दस्तवादी लोकांची दोन केंिे होती; एक मथुरा येथे अद्दण दुसरे
काद्दश्मर येथे. राजा कद्दनष्क (आ.स. पद्दहले शतक) याच्या अियाने भारतात द्दवकद्दसत
झालेली सवभस्तीवाद पंथ ही ईत्तर-पद्दिम भारतातील सवाभत शद्दक्तशाली अद्दण प्रभावशाली
शाळा/पंथ म्हणून द्दििन युगाच्या सुरुवातीपासून ते आसवी सन ७व्या शतकापयांत,
सुरुवातीला मथुरा येथे स्थापन झाली. ईत्तरेकडे द्दवस्तारत अहे द्दजथे काश्मीरा त्यांचे
सनातनी केंि बनले.
चौथी बौद्ध पररषद:
कुषाण सम्राट कद्दनष्क पद्दहला (आ.स.७८-१०२) हा बौद्ध धमाभचा अद्दण द्दवशेषतः
सवभद्दस्तवाद पंथाचा अद्दण ह्या सम्राटाच्या संरक्षणाखाली काद्दश्मर येथे चौथी बौद्ध पररषदेचा
झाली. महान बौद्ध तत्वज्ञ थेर वसुद्दमत्र हे पररषदेचे ऄध्यक्ष होते. थेर ऄश्वघोष, अणखी एक
महान बौद्ध तत्त्वज्ञ यांनी पररषदेचे ईपाध्यक्ष म्हणून काम केले अद्दण या पररषदेत, सूत्र,
द्दवनय अद्दण ऄद्दभधमाभचे बौद्ध ग्रंथ तांब्याच्या पत्र्यावर कोरून स्तूपमध्ये ठेवण्याचा अदेश
देण्यात अला, ज्यामुळे नंतरच्या तंत्रायनाचा ईदय झाला. सवभद्दस्तवाद्यांनी या पररषदेत
सद्दक्रय भाग घेतला अद्दण द्दवद्दवध पंथांच्या परस्परद्दवरोधी मतांचा समेट घडवून
अणण्यासाठी अद्दण द्दवद्दहत साद्दहत्यातील ग्रंथांच्या तोडग्यासाठी ईत्कृष्ट कायभ केले.
सवमास् तीवमद्मांची भमषम:
द्दवद्वानांच्या मते सवभस् तीवाद्ददंची भाषा व् याकरणीय संस्कृत अहे, द्दमद्दित संस्कृत नाही. एन
दत्त म्हणतात , ‚पूवभ तुकभस्तान अद्दण द्दगलद्दगटमधील हस्तद्दलद्दखतांच्या ऄलीकडच्या
शोधांद्वारे पुष्टी केलेल्या द्दतबेटी परंपरांनी त्यांच्या साद्दहत्याचे माध्यम म्हणून व्याकरणात्मक
संस्कृत (अद्दण द्दमद्दित संस्कृत नाही) स्वीकारली अद्दण त्यांच्याकडे सूत्र, द्दवनय अद्दण
ऄद्दभधमभ या तीन द्दवभागांमध्ये स्वतःचा पूणभ धम्म होता याबिल शंका घेण्यास जागा नाही.
दत्तच्या म्हणण्यानुसार, सवभद्दस्तवाद्ददनी त्यांची साद्दहद्दत्यक भाषा म्हणून व्याकरणात्मक
संस्कृतचा वापर केला अद्दण त्यांनी या भाषेत द्दत्रद्दपटकाची स्थापना केली.
बौद्ध सांस्कृत वमङ्मयमचम सवाद्दस्तवमद मध्ये द्दवकमस:
बौद्ध संस्कृत साद्दहत्याचा द्दवकास सवभद्दस्तवाद्ददं सोबत झाला. द्दवंटद्दनभट्झच्या मते
सवभद्दस्तवाद्दद बौद्ध संस्कृत साद्दहत्याच्या द्दवकासाच्या संदभाभत िावकयानाच्या बौद्ध
संप्रदायांमध्ये प्रथम स्थान द्दमळवतात. द्दवशेषत: काद्दश्मर अद्दण गांधार येथील सवभद्दस्तवादी
लोक तेथून मध्य अद्दशया, द्दतबेट अद्दण चीनमध्ये पसरले, त्यांची स्वतःची संस्कृत
ग्रंथभण्डार होते. "या ग्रंथभण्डाराची (कॅनॉन) कोणतीही संपूणभ प्रत अपल्याकडे अली
नसली तरी , अपल्याला प्रथमतः , (सर ऑरेल) स्टीन यांनी पूवभ तुकभस्तानमधून अणलेल्या munotes.in
Page 33
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
33 हस्तद्दलद्दखत अद्दण ब्लॉक द्दप्रंट्समध्ये सापडलेल्या ऄनेक लहान अद्दण मोठ्या
तुकड्यांवरून हे माद्दहत अहे. ए. ग्रनवेडेल, ए. वॉन. ले कॉक, पी.पेलीओट, अद्दण आतर ; पुढे
आतर बौद्ध संस्कृत ग्रंथांमधील (महावस्तू, द्ददव्यावदान अद्दण लद्दलतद्दवस्तर) अद्दण शेवटी
द्दचनी अद्दण द्दतबेटी भाषांतरांमधूनही कळते. सवभद्दस्तवाद्ददनांनी स्वतःचे द्दत्रद्दपटक (सूत्र,
द्दवनय, ऄद्दभधमभ) पूणभ केले होते जे संस्कृत भाषेत द्दलद्दहलेले होते. सवभद्दस्तवादाचे सूत्र-द्दपटक
पाली पंथाच्या ‘द्दनकाय ’ शी संबंद्दधत ‘अगम’ मध्ये द्दवभागले गेले. द्ददघाभ, मध्यमा , संयुक्त
अद्दण एकोत्तरा ऄसे चार अगमाची नाव अहेत. कोश मध्ये क्षुिकाचा संदभभ अहे, जो
क्षुिकागम टूच्या ऄद्दस्तत्वावरून सूद्दचत करतो. पण द्ददव्यावदानात (पृ. १७, ३३१, ३३३)
अद्दण आतरत्र अगमांना अगमचतुस्तयम(म्हणजे चार अगम) ऄसे संबोधले जाते.
नागाजुभनकोंडा द्दशलालेखातही पाच नव्हे तर चार ‘अगम ’च नमूद अहेत.
सवाभद्दस्तवाद्ददंचे द्दवनय द्दपटक मध्ये मुख्य ग्रंथ दशाध्याय-द्दवनय होता. त्या मधील आतर ग्रंथ
द्दचनी द्दवद्दहत साद्दहत्याच्या यादीमध्ये अढळतात. दत्त ने नानद्दजओच्या यादीमधील द्दवनय
ग्रंथांची खालील शीषभके ईद्धृत केली अहेत,
(i) सवाभस् तीवाद-द्दवनय-मात्रक ,
(ii) सवभस् तीवाद-द्दवनय-द्दवभाषा ,
(iii) सवभस् वास् तीवाद-द्दवनय-संग्रह,
(iv) दशाद्य -द्दवनय-द्दनदान ,
(v) दशाद्य -द्दवनय-द्दभक्षु-प्राद्दतमोख
(vi) दशाद्य -द्दवनय-द्दभक्षुणी-प्राद्दतमोख ,
(vii) दशाद्य -द्दवनय द्दकंवा सवाभद्दस्तवाद-द्दवनय.
सवाभद्दस्तवाद्ददनांना वैभाद्दसक ऄसेही म्हणतात. त्यांच्या ऄद्दभधमाभत सात ग्रंथ अहेत.
लेखकाला द्ददलेल्या प्रत्येक मजकुरासाठी ते बुद्धाच्या द्दशष्यांना द्ददलेले अहेत. ही संख्या
थेरवाद ऄद्दभधम्मासारखी ऄसली तरी, त्या सात ग्रंथांतील मजकुर थेरवादाच्या
द्दशकवणींपेक्षा द्दभन्न अहे. ७ ग्रंथ ऄसे अहेत:
(i) अयाभकात्यानी-पुत्राचे ‘ज्ञान-प्रस्थान -शास्त्र’,
(ii) स्थाद्दवरवसुद्दमत्त्राचे ‘प्रकरणपद - शास्त्र’,
(iii) स्थाद्दवरदेवशमाभचे ‘द्दवज्ञानकाय ’,
(iv) अयभ शाररपुत्राचे ‘धमभस्कंध-शास्त्र’,
(v) अयभ मौद्गल्यायनाचे प्रज्ञाद्दप्त-शास्त्र,
(vi) पुराचे धातुकाय अद्दण
(vii) महाकौद्दस्थलाचे संद्दगती-पयाभय. munotes.in
Page 34
बौद्ध धमाभ
34 सवाभद्दस्तवादींचे सवभ वाङ्मय हे सवभसमावेशक अहे. चौथ्या बौद्ध पररषदेत सवभद्दस्तवाद्यांनी
त्यांच्या प्राथद्दमक पुस्तकांसाठी ‘द्दवभासा ’ नावाने भाष्ये द्दलद्दहली. ‚पररषदेच्या
ऄद्दधवेशनादरम्यान, त्यांनी प्रामाद्दणक सूत्रांच्या ईपदेश-शास्त्राचे स्पष्टीकरणात्मक
१,००,००० श्लोक, द्दवनय-द्दवभासा -शास्त्र-व्याख्याचे १,००,००० श्लोक अद्दण
१,००,००० ऄभंग-शस्त्रद्दवषमहषभद्दवद्याचे १,००,००० श्लोक रचले. बौद्ध पंथांपैकी एका
सवाभस्तीवादी पंथाने बौद्ध संस्कृत साद्दहत्य द्दवकासासाठी महत्वाचे कायभ केले अहे. हा
िावकयानाच्या ऄद्दधपत्याखाली द्दवकद्दसत झालेल्या साद्दहत्याचा महत्वाचा पाया अहे. फक्त
सवाभद्दस्तवाद शाखाच नव्हे तर द्दनकाय बौद्ध पंथांशी संबंद्दधत पंथांनीही बौद्ध संस्कृत
साद्दहत्य द्दवकासास मदतच केली अहे. मद्दहसासक,कास्यपीय ,मुळसवाभस्तीवादी अद्दण
सौत्राद्दन्तक यांचाही यात समावेश अहे. या बौद्ध पंथांपैकी मुळसवाभस्तीवादी शाळा द्दह
सवाभस्तीवादीशाळेपासून वेगळी झाली अद्दण त्यांनी तंत्रयान द्दवकासात महत्वाची भूद्दमका
बजावली.
आचमया अर्श्घोस आद्दण त्यमांची कममे:
ऄश्वघोष हे संस्कृत साद्दहत्यातील प्रमुख कवी म्हणून ओळखले जातात. अधुद्दनक
द्दवद्वानांनी हे ओळखले अहे की अचायभ ऄश्वघोस हे काद्दलदासाचे सवाभत प्रमुख पूवभवती होते
अद्दण ते महाकाव्य, नाट्यमय अद्दण गीतात्मक रचनांचे द्दनमाभता होते. द्दचनी अद्दण द्दतबेटी
स्त्रोतांमध्ये मूतभ स्वरूप ऄसलेल्या परंपरा अचायभ ऄश्वघोस हा राजा कद्दनष्कचा समकालीन
होता (आ.स.दुसरे शतक). ऄश्वघोस हा ब्राह्मण कुटुंबातील एक होता, अद्दण त्याने बौद्ध
धम्मात जाण्यापूवी संपूणभ ब्राह्मणी द्दशक्षण घेतले होते. बौद्ध या नात्याने त्याने बहुधा
सवभप्रथम स्वतःला सवभद्दस्तवाद पंथाशी जोडले, परंतु बुद्ध-भक्तीवर खूप जोर द्ददला अद्दण
ऄशा प्रकारे महायान तयार केले.
बौद्ध संस्कृत साद्दहत्यात सापडलेल्या अचायभ ऄश्वघोषाच्या कृती, त्यांचे सवोत्कृष्ट कायभ
म्हणजे त्यांचे महाकाव्य ‘बुद्धचररत’ (‚बुद्धाचे जीवन‛) होय. बुद्धाच्या जन्मापासून
पररद्दनवाभणापयांतचे हे पद्दहले ज्ञात पूणभ चररत्र अहे. त्यांची आतर कामे ‘सौंदरानंद’ अहेत
ज्यात वणभन केले अहे की ऄत्यंत ऐद्दहक नंद यांना बुद्धांनी द्दभक्तखू बनण्यास प्रवृत्त केले munotes.in
Page 35
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
35 अद्दण ‘सुत्रलंकारा’ ज्याचे कुमारजीवाने सुमारे ४०५ आ.स. मध्ये द्दचनी भाषेत भाषांतर केले
होते, ते चीनी लेखकांनी ऄश्वघोसाला द्ददले होते. ‘साररपुत्त-प्रकरण ’- हे नाटक सारीपुत्त
अद्दण त्याचा द्दमत्र मौद्गल्यायन यांच्या धमाांतरावर चचाभ करते. ‘गांडीस्तोत्र-गाथा’ ही कद्दवता
द्दतच्या शैली अद्दण अशयाच्या सौंदयाभसाठी प्रद्दसद्ध अहे. राष्िपाल-नाटक ,
गुरुसेवाधमभपानचाशद्गाथा द्दकंवा गुरुपंचाद्दशका, वज्रयान मुलपट्टीसंग्रह, वज्रसूची, स्तुलापट्टी,
दशकुशलकमभपाठ, सद्गद्दतकाचाभररपस्यद, सद्गद्दतकायभदमलेखन, द्दत्रपुरुषेद लेखन,
वज्रयणमूलपट्टीसंग्रह, सुद्धा अचायभ ऄश्वघोसाची ऄसावीत.
बौद्ध सांस्कृत समद्दहत्यमचम महमयमनमच्यम प्रभमवमने द्दवकमस:
पद्दहल्यांदा प्रमुख संघ भेदाच्या पररणामी दोन गटात द्दवभागले अद्दण चरण-दर-चरणात
त्यांनी बरेच गट द्दवकद्दसत केले अद्दण शेवटी या सवभ गटांनी िावकयान अद्दण महायाना ऄसे
दोन प्रमुख गटात द्दवभागले.
मतभेदानंतर प्रथमच महासांद्दघक द्ददसू लागले अद्दण द्दनयद्दमतपणे ते सात गटांमध्ये द्दवभागले
गेले अद्दण शेवटी लोकोत्तरवाद या महासांद्दघकांचा ईपगट महायानात परतला. त्याचप्रकारे
स्थद्दवरावाद्ददन देखील ऄकरा गटांमध्ये द्दवभागले गेले, सवाभद्दस्तवाद्ददन नंतर महायानाकडे
वळले. ऄद्दकरा द्दहराकावा यांनी त्यांच्या ‘ऄ द्दहस्िी ऑफ आंद्दडयन बुद्दद्धझम’ या पुस्तकात
पुढीलप्रमाणे या मुद्द्याची चचाभ केली अहे, ‚ऄनेक अधुद्दनक द्दवद्वानांनी ऄसे मत मांडले
अहे की महायान बौद्ध धमाभचा द्दवकास महासांद्दघक पंथातुन झाला. परंतु महासांद्दघक पंथ
महायान बौद्ध धमाभच्या ईदयानंतरही ऄद्दस्तत्वात राद्दहल्याने, महासांद्दघकांचे
महायानवाद्यांमध्ये रूपांतर ऄसे महायानच्या ईदयाचे वणभन करता येणार नाही. हे खरे
ऄसले तरी महासांद्दघक अद्दण महायान द्दशकवणांमधील ऄनेक समानता हे द्दसद्ध करतात
की महासांद्दघक पंथानेने महायान बौद्ध धमाभवर प्रभाव टाकला होता, सवाभद्दस्तवाद्ददन,
मद्दहशासक , धमभगुप्तक अद्दण थेरवाद पंथातील द्दशकवणी देखील महायान बौद्ध धमाभत
समाद्दवष्ट करण्यात अल्या होत्या. द्दवशेषत: सवभद्दस्तवाद पंथाच्या द्दसद्धांतांचा ईल्लेख
महायान ग्रंथांमध्ये केला गेला होता अद्दण संमतीय द्दशकवणी देखील प्रभावशाली होत्या.
द्दनकय बौद्ध धमभ अद्दण महायान बौद्ध धमभ यांच्यातील संबंध स्पष्टपणे साधे नाहीत.
श्रमवकयमनचम महमयमन समद्दहत्यमच्यम द्दवकमसमवर प्रभमव :
जेव्हा अपण संस्कृतमध्ये महायान बौद्ध धमाभचा साद्दहद्दत्यक द्दवकास शोधण्याचा प्रयत्न
करतो , तेव्हा अपण पाहू शकतो की संस्कृतमध्ये िावकायानचा प्रभाव त्यांच्या
साद्दहत्यावर , द्दवद्दशष्ट वस्तूच्या संदभाभत कसा कायभ करतो. याअधी िावकायानाशी संबंद्दधत
ऄसलेल्या महावस्तूची अद्दण लोकोत्तरावाद्ददनांच्या द्दवनय मजकुराची चचाभ केली अहे, जो
महासंद्दघकांचा ईप-समूह अहे. द्दवंटद्दनभट्झ पुढे द्दवद्दशष् ट द्दवषयासंदभाभत चचाभ करतात, ‚अद्दण
जरी महावास्तू िावकायनाशी संबंद्दधत अहे अद्दण त्यामध्ये थेरवाद्यांच्या पाली ग्रंथांमध्ये
ऄसेच घडू शकणारे बरेच काही समाद्दवष्ट अहे - द्दकंवा ऄगदी प्रत्यक्षात घडते - तरीही त्यात
काहीतरी अहे ज्यामुळे ते महायानाच्या जवळ येते. ऄशा ऄनेक लक्षणांचे कारण बहुधा
महासांद्दघक अद्दण लोकोत्तरावदीन यांच्यात प्रचद्दलत ऄसलेली बुद्ध संकल्पना ही
महायानातील संक्रमण दशभवते.‛ munotes.in
Page 36
बौद्ध धमाभ
36 ऄन्यथा महायानच्या द्दवकद्दसत बौद्ध संस्कृत साद्दहत्यावर सवभद्दस्तवादन अद्दण त्यांच्या
साद्दहत्याचा प्रभाव पडला. "महासांद्दघक हे महायानाचे ऄग्रदूत ऄसावेत, परंतु हे स्पष्ट अहे
की महायानाच्या वाढीस सवाभद्दस्तवादींचा मोठा हातभार लागला अहे." द्दवद्वानांच्या मते,
सवाभद्दस्तवादीन ग्रंथ केवळ भारतातच नाही तर द्दतबेट अद्दण चीनमध्येही अढळतात.
मुलसवाभद्दस्तवाद्ददनांचे मुख्य ग्रंथ, ज्यांचे नंतर महायानामध्ये भाषांतर झाले, ते संस्कृतमधून
द्दचनी यात्रेकरू आ-द्दत्संग यांनी आसद्दव सन ७००-७१२ मध्ये भाषांतररत केले. ऄशाप्रकारे
बौद्ध संस्कृत धमभग्रंथ जे नंतर िावकयानाशी संबंद्दधत अहेत ते काही महायानाचे अहेत.
िावकयान ग्रंथांमध्ये समाद्दवष्ट ऄसलेल्या महायान कल्पना नंतर द्दवकद्दसत झाल्या अद्दण या
द्दवकासामुळे द्दवद्दशष्ट बाबी द्दनमाभण झाल्या.
वर चचाभ केलेल्या तपद्दशलांनुसार िावकायानाशी संबंद्दधत महावस्तूने महायानातील काही
वैद्दशष्ट्ये अत्मसात केली ऄसली तरी लद्दलतद्दवस्तर हा महायानातील पद्दवत्र ग्रंथांपैकी एक
मानला जातो. जरी या ग्रंथात मूळतः बुद्धाच्या जीवनाचे वणभन िावकायानातील
सवभद्दस्तवाद्दद लोकांसाठी होते. परंतु लद्दलतद्दवस्तर स्वतःचे वणभन वैपुल्यसूत्र ("द्दवस्तृत
द्दशकवण्याचा मजकूर") - महायान सूत्रांसाठी एक सामान्य संज्ञा- अद्दण महायानसूत्राच्या
सवभ वैद्दशष्ट्यांचे प्रदशभन म्हणून करते. द्दवद्वानांच्या मते लद्दलतद्दवस्तर हे एका जुन्या
िावकायान मजकुराचे पुनरुत्पादन महायानाच्या ऄथाभने द्दवस्ताररत अद्दण सुशोद्दभत केलेले
अहे. लद्दलतद्दवस्तर ग्रंथाच्या स्वरूपानुसार, हे एका लेखकाचे काम नाही तर एक ऄनाद्दमक
संकलन अहे ज्यामध्ये खूप जुना अद्दण ऄगदी नवीन तुकडा एकमेकांशी जोडलेला अहे.
द्दशवाय , पुस्तकात, त्याच्या स्वरूपानुसार, ऄसमान द्दवभाग , संस्कृत गद्यातील एक द्दनरंतर
कथा अद्दण "द्दमि संस्कृत" मधील ऄसंख्य, ऄनेकदा द्दवस्तृत, छंदोबद्ध तुकडे अहेत.
अवदमन समद्दहत्य:
संस्कृत बौद्ध साद्दहत्याच्या द्दवकासाच्या संदभाभत ऄवदान साद्दहत्याला खूप महत्त्व अहे.
द्दवद्वानांच्या मते, ऄवदान अद्दण जातक या बौद्ध कथा साद्दहत्याच्या दोन्ही पुस्तकांसारखे
ऄवदान ग्रंथ देखील ईभे अहेत सांगायचे तर, एक पाय िावकायनात अद्दण दुसरा महायान
साद्दहत्यात अहे. पूवीची रचना पूणभपणे िावकायान वाङ्मयाशी संबंद्दधत अहे, अद्दण
महायानातील आतर बुद्ध ईपासनेची व्याख्या करत ऄसली तरी ती पूणभपणे महायानवादी
अहेत. या मुद्यावर जे.के. नररमन म्हणतात "जातकमालाला बोद्दधसत्व-ऄवदानमाला
देखील म्हटले जाते, कारण बोद्दधसत्व ऄवदान हे जातकाचे समानाथी अहेत. त्यामुळे
जातक हे त्यांच्या नायकासाठी बोद्दधसत्व ऄसलेल्या ऄवदानांद्दशवाय दुसरे काहीच नाहीत.
पररणामी , सुत्रलंकार अद्दण जातकमाला यांसारख्या ग्रंथांमध्ये ऄवदान साद्दहत्याच्या
ग्रंथांमध्ये बरेच साम्य अहे. दुसरीकडे, ऄवदानांच्या संग्रहात ऄसंख्य जातक अढळतात.‛
महायानच्या ऄवदान साद्दहत्यात ऄनेक ग्रंथ सापडतात जसे ...
ऄवदान -शतक हे पद्दहल्या प्रकारचे काम अहे जे बहुधा त्या प्रकारातील सवाभत प्राचीन अहे.
हा शंभर ऄवदान-कथांचा संग्रह अहे.
द्ददव्यावदान हा ऄवदान -शतक पेक्षा नंतरचा संग्रह अहे, परंतु त्यात काही खूप जुन्या
ग्रंथांचाही समावेश अहे. munotes.in
Page 37
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
37 कल्पिुमवदानमाला, रत्नावदानमाला अद्दण ऄशोकवदानमाला या ऄवदानांच्या काव्यात्मक
अवृत्त्या अहेत, ऄंशतः ऄवदान-शतकामधून पद्धतशीरपणे द्दनवडल्या गेल्या अहेत, ऄंशतः
आतर स्रोतांमधून घेतल्या अहेत.
द्वाद्दवंशत्यवदान, भिकल्पवदान , व्रतवदानमाला अद्दण द्दवद्दचत्रकद्दणभकावादान, ही सवभ रचना
ऄवदान साद्दहत्यातील होती अद्दण अतापयांत फक्त काही हस्तद्दलद्दखतांमध्येच ईपलब्ध
अहे. आतर फक्त द्दतबेटी अद्दण चीनी भाषांतराद्वारे ओळखले जातात.
द्दचनी भाषांतरांमध्ये, कुमारजीव, परमाथभ अद्दण ह्सुअन-त्संग हे बहुधा महत्त्वाचे होते.
महमयमन सूत्र:
महायान साद्दहत्यात महा यानसूत्रे मोठ्या प्रमाणात अहेत अद्दण दीघभ कालावधीत द्दवकद्दसत
झाली अहेत. महायान बौद्ध धमाभतील सूत्रांच्या गंभीर ऄभ्यासासाठी मूलभूत साद्दहत्य
म्हणजे त्यांची संस्कृत मूळ. अत्तापयांत यापैकी बऱ् यापैकी मोठ्या प्रमाणात शोध लागला
अहे. द्दवद्वानांच्या मते यापैकी ऄनेकांची तुलना द्दचनी भाषांतरांशी केली जाउ शकते. द्दचनी
भाषांतरांमध्ये, कुमारजीव, परमाथभ अद्दण ह्सुअन-त्संग हे बहुधा महत्त्वाचे होते.
सुरुवातीला, द्दवद्दवध बौद्ध सूत्रे प्राकृत द्दकंवा मध्य अद्दशयातील भाषेत द्ददसू लागली.
अधुद्दनक द्दवद्वानांनी महायानसूत्रांच्या प्राकृतमधून संस्कृतमध्ये केलेल्या ऄनुवादाच्या
पाश्वभभूमीवर चचाभ केली अहे. या द्दवषयाशी संबंद्दधत जाणकारांच्या मते नालंदा द्दवद्यापीठ
ऄत्यंत महत्त्वाचे अहे.
"ज्या वेळी नालंदा द्दवद्यापीठात बौद्ध धमाभचा ऄभ्यास केला गेला होता, सहाव्या शतकात , ते
संस्कृतमध्ये पुन्हा द्दलद्दहले गेले होते, जरी या संस्कृत अवृत्त्यांमध्ये प्राकृत
बोलचालवादाच्या खुणा अहेत." हाजीमे नाकामुरा यांच्या मते, प्राकृतमधून संस्कृतमध्ये
झालेला हा बदल गुप्त राजवंशाच्या अधी द्दकंवा आसवी सन ३२० मध्ये झाला, ज्याने
संस्कृतला ऄद्दधकृत भाषा म्हणून स्वीकारले.
मुख्य महमयमन सूत्र:
अतापयांत ईल्लेख केलेले बौद्ध संस्कृत साद्दहत्य सीमावती भागाशी संबंद्दधत अहे जे
िावकयान अद्दण महायान बौद्ध धमाभतील संक्रमण घडवते. द्दवद्वानांच्या मते ज्या महायान
सूत्रांचा येथे ईल्लेख केला जाणार अहे, त्यांचे वगीकरण पूणभतः महायानाशी संबंद्दधत कायभ
म्हणून केले जाउ शकते. महायान सूत्र साद्दहत्यातील मूलभूत, सवाभत जुना, सवाभत प्रद्दसद्ध
अद्दण सवाभत प्राद्दतद्दनद्दधक मजकूर हे प्रज्ञापारद्दमता सूत्र अहे, ज्याच्या ऄनेक अवृत्त्या
अहेत, मोठ्या (सवाभत मोठी एक लाख श्लोकांमध्ये ऄसल्याचे म्हटले जाते), मध्यम अद्दण
लहान (सवाभत लहान अहे एका श्लोकांमध्ये.) महायान सूत्र वाङ्मयात मुख्य नउ ग्रंथांचे नव-
धमभ या शीषभकाखाली वगीकरण केलेले अढळते. या नउ पुस्तकांची शीषभके पुढीलप्रमाणे
अहेत.
(i) ऄष्टसाहद्दस्रका प्रज्ञा -पारद्दमता ,
(ii) सद्धमभ-पुंडररका, munotes.in
Page 38
बौद्ध धमाभ
38 (iii) लद्दलत -द्दवस्तर ,
(iv) लंकावतार द्दकंवा सद्धमभ-लंकावतार,
(v) सुवणभ-प्रभास ,
(vii) गंडव्यूह
(vii) तथागतगुह्यक द्दकंवा तथागतगुण-ज्ञान,
(viii) समाद्दधराज अद्दण
(ix) दशभूद्दमश्वर.
अजच्या काळातही ही सवभ पुस्तके नेपाळमध्ये मोठ्या सन्मानाने ठेवली जातात अद्दण या
सवभ ग्रंथांना "वैपुल्य-सूत्र" ऄसेही म्हणतात. प्रज्ञा-पारद्दमता प्राचीनतम महायान -सूत्रांशी
संबंद्दधत ऄसल्याचे पुरावे अहेत. प्रज्ञा-पारद्दमता साद्दहत्यात खालील गोष्टी संस्कृतमध्ये
अपल्यापयांत अल्या अहेत:
शतसहस्रीका -प्रज्ञा-परद्दमता (१०० ,००० श्लोक) ,
पंचद्दवमशती-सहस्रीका -प्रज्ञा-परद्दमता (२५,००० श्लोक) ,
ऄष्टसाहद्दस्रका -प्रज्ञा-परद्दमता (८००० श्लोक) ,
सरद्धवै-सहस्रीका -प्रज्ञा-परद्दमता (२,५०० श्लोक) ,
सप्तशतीका -प्रज्ञा-परद्दमता (७०० श्लोक) ,
वज्रच्छेद्ददका-प्रज्ञा-परद्दमता ,
ऄल्पाक्षरा -प्रज्ञा-परद्दमतांड
प्रज्ञा-परद्दमता -रृदय-सूत्र.
प्रज्ञा-पारद्दमता चे चीनी भाषेत १७९ आ.स. च्या सुरुवातीपासूनच भाषांतर झाले अहे. प्रज्ञा-
पारद्दमता दद्दक्षणेत ईगम पावल्याचे द्ददसते अद्दण नंतर ते पूवभ अद्दण ईत्तरेकडे पसरले अहे.
आतर महायज्ञशास्त्र महायानसूत्रांनी द्दिस्तपूवभ पद्दहल्या शतकात त्यांची द्दस्थर वाढ सुरू
केली. अद्दण ते सातव्या द्दकंवा अठव्या शतकापयांत त्यांच्या पूणभ वैभवापयांत पोहोचले.
महायानांच्या ताद्दत्वक परंपरेच्या प्रभावाने नंतर महायानसूत्राद्दसनची द्दवस्तृत िेणी द्दवकद्दसत
केली. मुख्य महायानसूत्रांचे वगीकरण नव-धमभ या शीषभकाखाली केले गेले अहे, ज्याचा वर
ईल्लेख केला अहे, अद्दण आतर महायानसूत्रांचे वगीकरण महायानाच्या सूत्रांमध्ये समाद्दवष्ट
ऄसलेल्या द्दशकवणीनुसार काही शीषभकांखाली केले अहे.
(i) ध्यमनमचम पररचय देणमरी सूत्रे:
द्दवशेषत: योगाचारा शाळेत ध्यानाद्दवषयी चचाभ केली अहे, महायानाचे ध्यान सूत्र
त्यांच्यातूनच ईद्भवलेले द्ददसते. खालील सूत्रे द्दवद्दशष्ट बाबी ऄंतगभत वगीकृत करू शकतात. munotes.in
Page 39
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
39 योगाचारभूद्दम-सूत्र, धमभतार-ध्यान-सूत्र, प्रत्युत्पन्न-बुद्ध-संमुखावद्दस्थत समाद्दध-सूत्र,
प्रत्युत्पन्न-समाधी -सूत्र, समाद्दधराज द्दकंवा, समाद्दधराज -चंिूताराणा-समाधी -सूत्र,
समाद्दधराज -चंिप्रदीप, ज्ञान-सूत्र, वज्रसमाधी -सूत्र.
स्थलमांतरमचम (transmig ration) पररचय देणमरी सूत्रे:
महायानामध्ये सजीवांच्या जन्म-जन्माच्या स्थलांतराच्या प्रद्दक्रयेचे वणभन करणारी काही सूत्रे
अहेत. खालील सूत्रे वरील बाबी ऄंतगभत वगीकृत करू शकतात.
क्षुिक-सूत्र, सद्धमभ-स्मृती-ईपस्थान -सूत्र, धमभ-शरीर-सूत्र, शाद्दलस्टंब-सूत्र, प्रद्दतत्यसमुत
पदाद्ददद्दवभंग द्दनदेशनाम-सूत्र,
(ii) बुद्ध आद्दण बोद्दधसत्वमांचम पररचय देणमरी सूत्रे:
महायानमध्ये, बुद्धांना पुराणमतवादी बौद्ध धमाभपेक्षा ऄद्दधक ऄलौद्दकक अद्दण ऄद्दधक दैवी
मानले गेले, जरी बुद्धांची भौद्दतक अद्दण अध्याद्दत्मक वैद्दशष्ट्ये कायम ठेवली गेली ऄसली
तरीही. खालील सूत्रे द्दवद्दशष्ट बाबींची ओळख करून द्ददली अहेत. कुसुमा-संचय-सूत्र,
रत्नजाद्दत -पररप्रच्छा -सूत्र, रत्नचंि-पररप्रच्छा -सूत्र, बिकल्प -समाधी -सूत्र, ऄक्षरोभ्य -व्युह-
सूत्र, करुणा -पुंडरीकायुत्सुत्र, सुखा-पुंडररक-सूत्र, करुणा -पुंडररक-सूत्र सूत्र, तथागतगभभ-सूत्र,
ऄपररद्दमतयुजभना-सूत्र, महापररद्दनवाभण-सूत्रते बुद्धवतम्सक-सूत्र, दशभूद्दमका-सूत्र, रत्नकूट-
सूत्र, महासद्दन्नपटसूत्र.
(iii) सूत्रे जी द्दिस्तीचम/द्दनयमममांचम पररचय देतमत:
काही महायानसूत्रांमध्ये द्दभक्तखु अद्दण द्दभक्तखुद्दन, सामान्य पुरुष अद्दण सामान्य मद्दहलांनी
पाळल्या जाणाऱ् या बौद्ध नैद्दतक पद्धतींचे वणभन केले अहे. खालील सूत्रे प्रमुख द्दवद्दशष्ट बाबी
अहेत.
धमभद्दवन्यासमाधी-सूत्र, कुशल-मूलसंग्रह-सूत्र, तथागत -गुह्यकोश-सूत्र, बोद्दधसत्वप्रद्दतमोक्ष -
सूत्र, िीमालादेवी-सूत्र, ब्रह्मजाल -सूत्र.
munotes.in
Page 40
बौद्ध धमाभ
40 इतर ग्रांथ जे महमन दमिाद्दनकमांनी द्दलद्दहले आहेत:
अचायभ नागाजुभन, अचायभ अयभदेव, अचायभ ऄसंग, अचायभ वसुबंधू आत्याद्दद महायानांच्या
कायाभचा दुसरा मागभ अहे. अचायभ नागाजुभन, ऄसंग अद्दण वसुबंधू यांनी प्रज्ञा-पारद्दमतांवर
द्दवपुल भाष्ये द्दलद्दहली अहेत, जी मात्र केवळ द्दचनी द्दतद्दपटकामध्ये अद्दण द्दतबेटी तंजूर
मध्येअपल्यापयांत अली अहेत.
आचमया नमगमजुान (इ.स.१५०-२५०) हा महायानातील सवाभत महत्त्वाच्या पंथांपैकी एकाचा
द्दवस्तारकताभ अहे, म्हणजे ‘माध्यद्दमक ’ पंथ अद्दण तो माध्यद्दमक-काररकांचा लेखक अहे,
ज्यामध्ये सुन्यतावाद द्दशकवला जातो. महायान सूत्रे. त्यांची आतर कामे कदाद्दचत ऄशी
अहेत: युद्दक्तसातक, शुन्यता-सप्तती , प्रद्दतत्य -समुत्पादरृदय, महायान द्दवमशाक , द्दवग्रह-
व्यवतभनी, धमभ-संग्रह, रत्नावली अद्दण सुहलेख. यापैकी रत्नावली अद्दण सुलेखा, द्दमत्राला
पत्र, हे सातवाहन सम्राटाला द्दलद्दहलेले पत्र अहे, जे अपल्याला द्दतद्दपटकामध्ये
अढळलेल्या पारंपररक बौद्ध नैद्दतकतेपेक्षा वेगळे नाही.
आचमया आयादेव (इ.स. १७०-२७०) जो अचायभ नागाजुभनचा सवाभत प्रद्दसद्ध द्दशष्य होता
अद्दण त्याची कामे खालीलप्रमाणे अहेत; शत-शास्त्र, कटुहशतक, ऄक्षर-शटक, महापुरुष-
शटक, द्दचतद्दवशुद्दद्धप्रकरण, अद्दण पुढील चार ग्रंथ, एकट्या द्दतबेटी भाषेतच, परंपरेने
अयाभदेवाला िेय द्ददलेले अहेत, ज्ञानासारसमुचाय, स्कद्दलताप्रमाथानायुक्तेतुद्दसद्धी,
मध्यमाकभ्रमघट , अयाभप्रज्ञापरद्दमतामहापररप्रच्छ.
आचमया मैत्रेय द्दकांवम मैत्रेयनमथ (इ.स. २७०-३५०) जो योगाचार पंथाचाचा द्दवस्तारकताभ
होता अद्दण त्याची नंतर मैत्रेय-बोद्दधसत्व , भावी बुद्ध यांच्याशी ओळख झाली. ऄसांगने
अपल्या गुरू मैत्रेयचा मनापासून अदर केला ज्यांना अदरपूवभक मैत्रेय-बोद्दधसत्व म्हटले
जात ऄसे.मैत्रेय यांच्या साद्दहत्याकायाभसंदभाभत चीनी परंपरेनुसार पुढील साद्दहत्यकायभ
अहेत, योगाचारभूमी, योगद्दवभाग , महायान सुत्रालान्कार, मध्यांतद्दवभाग अद्दण
वज्राच्छेद्ददकाव्याख्या अद्दण द्दतबेटी परंपरेनुसार पुढील काये अहेत. महायान सुत्रालान्कार,
मध्यांत द्दवभाग,ऄद्दभसमयालंकार,धमाभधमभताद्दवभागनंद अद्दण ईत्तरंतर.
हे पाच द्दतबेटी द्दवद्वानांमध्ये प्रद्दसद्ध अहेत. ऄसांग द्दकंवा अयभसंग यांनी द्दवज्ञानवादाची
पद्धतशीर व्याख्या केली, अद्दण त्यांचा जन्म २९० आ.स.वी सनाच्या सुमारास द्दकंवा नंतर
पुरुसापुरात झाला अद्दण सुमारे ३६० आ.स.वी सनात त्यांचा मृत्यू झाला. पुढील पुस्तके
त्यांच्याबिल सांद्दगतली अहेत. महायान-संग्रह, वज्रचेद्ददकाव्याख्या (वज्रचेद्ददकासूत्रावरील
भाष्य) , ऄद्दभधमभसमुच्चय. munotes.in
Page 41
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
41
आचमया वसुबांधू (ई.स.३२०-४००) जो अचायभ ऄसंगचा धाकटा भाउ होता अद्दण तो
बौद्ध साद्दहत्याच्या आद्दतहासातील सवाभत प्रमुख तत्त्वज्ञांपैकी एक होता. त्यांचे मुख्य कायभ,
ऄद्दभधमभकोश संस्कृतमध्ये अलेले नाही अद्दण त्याचे स्वयं भाष्य अता संस्कृतमध्ये
ईपलब्ध अहे. ऄद्दभधमभकोश-काररका, गाथा-संग्रह, परमाथभ-सप्तती , पंचस्कंध-प्रकरण ,
व्याक्तययुक्ती, कमभ-द्दसद्धी-प्रकरण , अद्दण प्रद्दतत्य -समुत्पाद-सूत्रथे ही वसुबंधूंची आतर कामे
अहेत.
द्दशवाय , बौद्ध संस्कृत साद्दहत्यात ऄसे द्ददसून येते की ऄनेक लेखक तत्त्वज्ञानाच्या पंथातील
अहेत जसे की माध्यद्दमका अद्दण योगाचार यांनी त्यांचे द्दवचार स्पष्ट करण्यासाठी ऄनेक
पुस्तके द्दलद्दहली अहेत. अचायभ बुद्धपाद्दलता अद्दण अचायभ भावद्दववेक (भव्य) जे मध्यद्दमका
पंथाशी संबंद्दधत अहेत अद्दण त्यांनी त्यांच्या कायाांवर भाष्ये द्दलद्दहली अहेत त्यांनी ५ व्या
शतकाच्या सुरूवातीस जीवन जगले अद्दण कायभ केले.
आ.स.वी सनाच्या ५ व्या शतकात अचायभ द्दस्थरामती ही योगाचार पंथाशी संबंद्दधत अचायभ
द्ददग्नाग (द्ददनाग) चे द्दशष्य होते. स्थीरमतीने कश्यप-पररवताभवर भाष्य द्दलद्दहले अद्दण
वसुबंधूंच्या द्दत्रमद्दसकावर हे संस्कृतमध्ये ईपलब्ध अहेत. तसेच त्यांनी वसुबंधूच्या
ऄद्दभधमभकोशावर भाष्य द्दलद्दहले अहे, जे फक्त द्दतबेटी भाषांतरात ईपलब्ध अहे.
दुसऱ् या लेखक आचमया धमापमलने द्दवजद्दप्तमात्राता -द्दसद्धी वर भाष्य द्दलद्दहले. वसुबंधूच्या
ईत्तराद्दधकारींमध्ये सवाभत महान अद्दण सवाभत स्वतंत्र द्दवचारवंत अचायभ द्ददग्नाग अहेत,
बौद्ध तकभशास्त्राचे संस्थापक, अचायभ द्ददग्नागांपैकी फक्त एकच कायभ करतो, न्यायप्रवेश
संस्कृतमध्ये ईतरतो. त्यांचे ईत्तराद्दधकारी धमभकीद्दतभ, न्यायद्दबंदु यांची प्रमुख कामे
संस्कृतमध्ये अपल्यापयांत पोहोचली अहेत. धमभकीतीने बौद्ध तकभशास्त्रावर न्यायद्दबंदु सह
सात पुस्तके द्दलद्दहली. आतर पुस्तके म्हणजे प्रमाणवद्दतभका, प्रमाणसमुच्चय, हेतुद्दबंदु, वदन्य ,
संबंधपररक्षा, संतांतरद्दसद्धी. या पुस्तकांपैकी वदन्यायान अद्दण संतांतरद्दसद्धी हे द्दतबेटी
भाषांतरात ईपलब्ध अहेत.
आचमया चांिगोमी व्याकरणकार , तत्वज्ञानी अद्दण कवी म्हणून अद्दण योगाचार पंथाशी
संबंद्दधत ऄसलेल्या चंिगोमी यांनी बौद्ध साद्दहत्यात ईच्च ख्याती द्दमळवली. त्यांच्या
काव्यरचनांपैकी अपल्याकडे त्यांच्या द्दशष्याला, द्दशष्यलेखा-धमभ-काव्याला पत्राच्या रूपात munotes.in
Page 42
बौद्ध धमाभ
42 फक्त एक धाद्दमभक कद्दवता अहे. महायान बौद्ध धमाभच्या नंतरच्या द्दशक्षकांपैकी सवाभत प्रमुख,
ज्यांनी स्वत: ला कवी म्हणून ओळखले, ते म्हणजे अचायभ शांतीदेव, जो कदाद्दचत आसवी
सन ७व्या शतकात राहत होता. तरनाथाने त्यांना द्दशक्षा-समुच्चय, सूत्र-समुच्चय अद्दण
बोद्दधकयभवतार या ग्रंथांचे िेय द्ददले अहे.
भारतीय अद्दण द्दतबेटीयन बौद्ध तत्त्वज्ञानाच्या आद्दतहासातील सवाभत महत्त्वाच्या अद्दण
द्दनणाभयक द्दवचारवंतांपैकी एक अद्दण नालंदा द्दवद्यापीठाचे प्राध्यापक अचायभ शान्तरद्दक्षता
होते. बंगालच्या प्रद्दसद्ध पाल घराण्याचे संस्थापक गोपाळ (६६० -७०५ आ.स.) च्या
कारद्दकदीत त्यांचा जन्म झाला अद्दण ७६५ मध्ये द्दसंहासनावर बसलेल्या धमभपालाच्या
वेळी त्यांचा मृत्यू झाला. अचायभ शान्तरद्दक्षत हे ऄनेक ताद्दत्वक अद्दण ताद्दकभक कायाांचे
लेखक होते.
द्दतबेटी तंजूरमध्ये त्यांना ऄनेक कामांचे िेय द्ददले जाते ज्यात वदन्यायवृद्दष्टद्दवपंद्दचताथभ
अद्दण तत्वसंग्रह द्दवशेष ईल्लेखास पात्र अहेत. पद्दहले काम अचायभ धमभद्दकतीच्या
वदनयानावरील भाष्य अहे, या ग्रंथाचे मूळ संस्कृत हरवलेले द्दतबेटी भाषांतर ऄजूनही
ऄद्दस्तत्वात अहे. भारतीय तत्त्वज्ञान प्रणाली, बौद्धेतर अद्दण ३० बौद्धांचा सवाभत प्रद्दसद्ध
ग्रंथ. त्यांच्या द्दशष्य अचायभ कमलसीला (७४० -७९५ आ.स.) यांनी द्दलद्दहलेल्या दोन्ही
पुस्तकांवर भाष्ये संस्कृत अद्दण द्दतबेटी भाषांतरात ईपलब्ध अहेत. दोघेही द्दतबेटला गेले,
अचायभ कमलसीलाने द्दतबेट येथे दोन पुस्तके द्दलद्दहली, भावाक्रम अद्दण मध्यमालोक , हे सवभ
संस्कृत अद्दण द्दतबेटी भाषांतरात ईपलब्ध अहेत.
आपली प्रगती तपमसम:
१. चौथी बौद्ध पररषद कोणत्या द्दठकाणी अयोद्दजत करण्यात अली होती ?
२. 'भारतीय बौद्ध धमाभचा आद्दतहास' चे लेखक कोण होते?
१.६ समरमांि बौद्ध साद्दहत्य द्दवशेषत: सुरुवातीच्या पाली साद्दहत्याला खूप मोठी मौद्दखक परंपरा अहे
अद्दण ती गुरू-द्दशष्य परंपरेने ऄद्दतशय काळजीपूवभक जतन केली गेली अद्दण आ.स.पु १ मध्ये
िीलंकेत द्दलद्दहली गेली. अज बौद्ध साद्दहत्याचा ऄभ्यास चार भाषांमधून केला जातो- पाली,
बौद्ध संस्कृत, द्दचनी अद्दण द्दतबेटी. येथे अपण द्दवद्दहत पाली अद्दण ऄद्दवद्दहत साद्दहत्य अद्दण
बौद्ध संस्कृत साद्दहत्याच्या बौद्ध साद्दहत्याचे फक्त संद्दक्षप्त सवेक्षण केले अहे. पाली साद्दहत्य
द्दवशेषत: द्दतद्दपटक हे बुद्धांच्या जीवनाचा अद्दण द्दशकवणीचा ऄस्सल स्रोत मानला जातो
अद्दण बुद्धांचे वचन- बुद्धवचन ऄसे म्हटले जाते. हे पुरातत्व स्त्रोतांशी जुळते अद्दण पाली
साद्दहत्याच्या मदतीने ऄनेक बौद्ध स्थळे अद्दण द्दठकाणे ईत्खनन करण्यात अली अहेत.
सुरुवातीला द्दमि द्दकंवा संकररत संस्कृत अद्दण नंतर बौद्ध संस्कृतचा वापर बौद्ध द्दभक्तखू
अद्दण द्दवद्वानांनी बुद्धाच्या द्दशकवणुकीवरील प्रदशभने द्दलद्दहण्यासाठी केला अहे. ही कामे
प्रामुख्याने द्दचनी अद्दण द्दतबेटी भाषांमध्ये ऄनुवाद्ददत केली गेली होती अद्दण त्या भाषांमध्ये
जतन केली गेली होती, परंतु दुदैवाने मुळ गमावली गेली. munotes.in
Page 43
बौद्ध धमाभच्या ऄभ्यासाची वाङ्मयीन साधने
43 १.७ प्रश्न १) पाली द्दवद्दहत साद्दहत्य द्दकंवा द्दतद्दपटकाबिल थोडक्तया त द्दलहा
२) ऄठ्ठकथा द्दकंवा पाली भाष्य साद्दहत्य काय अहेत-चचाभ करा
३) हाआद्दब्रड -संस्कृत द्दकंवा बौद्ध-संस्कृत साद्दहत्याच्या द्दवकासाची चचाभ करा
४) काही महायान द्दवद्वानांची नावे त्यांच्या साद्दहत्यकृतींसह द्दलहा.
१.८ सांदभा B C Law: History of Pali Literature
Bhar atsingh Upadhyaya - Pali Sahitya ka Itihas (Hindi)
Bhikkhu Sujato - The Authenticity of Early Buddhist Texts.
G. P Malalasekhara -Pali Literature - a 3 in -1 Publication
Gombrich Richard - Buddhism and Pali
J K Nariman -Litearary history of Sanskrit Buddhism
Jain Bhagchandra - Baudha Sanskrut Sahitya ka Itihas (Hindi)
Norman K R -History of Indian Literature - Pali
Ranjan Rajesh -Exegetical Literature in Pali
Sayagji U Ko Lay - Guide to Tipitaka
Shukla Karunesh -History of Buddhist Sanskrit Literature.
*****
munotes.in
Page 44
44 २
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ बौĦ कला – िशÐपकला आिण िचýकला - ąोत
२.३ पुरातßवीय Öथळे - ąोत
२.४ उ°र भारतातील महßवाची बौĦ ऐितहािसक Öथळे
२.५ पिIJम भारतातील महßवाची बौĦ ऐितहािसक Öथळे
२.६ दि±ण भारतातील महßवाची बौĦ ऐितहािसक Öथळे
२.७ सारांश
२.८ ÿij
२.९ संदभª
२.० उिĥĶे
बौĦ धमाª¸या अËयासासाठी सािहÂयाÓयितåरĉ इतर ľोत, Âयांचा उपयोग,
भारता¸या आिण बौĦ धमाª¸या ÿाचीन इितहासाची िनिमªती आिण पुनरªचना करÁयात
Âयांची भूिमका आिण योगदान समजून घेणे.
योµय आिण िवĵासाहª मािहती िमळिवÁयासाठी वेगवेगÑया उÂखनातÐया सामúीचा
शोध कसा ¶यावा हे जाणून घेणे.
नवीन िनÕकषा«¸या साहाÍयाने बौÅदधमाªचा इितहास पुÆहा िलिहणे. munotes.in
Page 45
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
45 पुरातßविवīा, कला आिण ÖथापÂयकले¸या माÅयमातून बौĦ धमाªचा इितहास
समजून घेÁयासाठी िवĴेषणाÂमक कौशÐय आिण अनुभवजÆय ²ान िवकिसत करणे.
२.१ ÿÖतावना पुरातßवशाľ Ìहणजे भूतकाळातील अवशेषांचा शाľशुĦ अËयास होय. Âयात इमारतéची
Öमारके आिण Âया काळातील रिहवाशांशी संबंिधत असलेÐया इतर भौितक अवशेषांचा
समावेश होतो. त±िशला येथील उÂखननातून कुशाणांिवषयी कÐपना येते. अिजंठा आिण
एलोराची खडकाळ मंिदरे (पाषाणातील कोरीव मंिदर) आपÐया िशÐपांनी आिण िचýांनी Âया
काळातील कलाÂमक लिलतता/ सŏदयª Óयĉ करतात. या सवª भांड्यांÓयितåरĉ मातीची
भांडी, (िश³के) ठसे, बांधकामाचा सांगाडा(संरचना) हे सवª पुनरªिचत इितहासाचे अिवभाºय
भाग आहेत.
वैशाली, ®ावÖती इÂयादी बौĦ धमाª¸या ऐितहािसक िठकाणांची भारतीयांना नÓयाने ओळख
कłन देणाöया सर अले³झांडर किनंगहॅम यां¸या पुरातßवीय मोिहमा झाÐया नसÂया तर
भारतातील बौĦ धमाª¸या अËयासाला मोठा ध³का बसला असता. ÿाचीन भारतातील
पुरातßवीय पैलूची मािहती बौĦ धमाª¸या इितहासा¸या संदभाªत िमळिवÁयासाठी बौĦ
भारतात अिÖतÂवात असलेÐया 'Öतूप' 'िवहार' 'चैÂयगृह' आिण बौĦ कले¸या 'िशÐप' आिण
उÂखनलेÐया Öतूप आिण लेÁयां¸या िचýांमधून (लेणी) िविवध ÖथापÂय ÿकारांचा अËयास
केला पािहजे.
Öतूप:
महापåरिनÊबानसु°ात बुĦांनी बुĦ, प¸चेक बुĦां¸या,(ºयाने Öवत:साठीच बुĦÂव ÿाĮ केले
आहे) अवशेषांवर (अंÂयसंÖकारानंतर शरीराचे/ शारीåरक धातू-अवशेष) अरहंत (पूणªपणे
मुĉ झालेले) आिण चøवती (सăाट राजा) यां¸या अवशेषांवर Öतूप बांधावे असे सांिगतले
आहे. पाली सािहिÂयक सु°ानुसार, राजगृह, वैसाली, किपलवÖतु, अÐलाकÈपा, रामúाम,
वेथादीपा, पावा आिण कुसीनगर (अवशेषांवर उभारलेले) असे आठ Öतूप होते, यािशवाय
िपÈपिलवनातील मौयª याने कोळÔयावर आिण āाĺण þोण यांनी अÖथी कलशावर
उभारलेले Öतूप होते.
munotes.in
Page 46
बौĦ धमाªचा इितहास
46 अशा रीतीने Öतूप हे बुĦ, प¸चेक बुĦ, अरहंत आिण चøवती (च³कवित) राजा यां¸या
अÖथéवर(धातू) उभारलेले आहे. असे Öतुप जे अÖथéवर उभारले आहेत Âयाला सारीåरक
Öतूप Ìहणतात. किपलवÖतू येथील Öतूप हा एक साåरåरक Öतूप आहे. कधीकधी Öतूप
ऐितहािसक Öथळ िचÆहांिकत करÁयासाठी िकंवा बुĦा¸या जीवनाशी संबंिधत घटने¸या
Öमरणाथª उभे केले जातात. अशा Öतूपांना उĥेिसक Öतूप असे Ìहणतात. धÌमेक Öतूप हा
सारनाथ येथील धÌमक³कपवतना¸या Öमरणाथª उĥेिसक Öतूप आहे. बुĦाने वापरलेÐया
वÖतूंवर िकंवा Âयावर बांधलेÐया Öतूपांना जसे भोजनपाý (िपÁडपात), चीवर, काठी इÂयादी
Öतूपांना पåरभोिगक Öतूप असे Ìहणतात. मुंबईजवळील सोपारा येथील Öतूप Ìहणजे
बुĦा¸या भोजनपाýा¸या [िपÁडपात] तुकड्यावर बांधलेला पåरभोिगका Öतूप होय.
ÖथापÂयशाľानुसार Öतूपाचा उगम िवशाल Öतूप तयार करÁयासाठी िवकिसत केलेÐया
माती¸या िढगाöयापासून झाला आहे. ÖतूपामÅये वतुªळाकार आधाराला मेधी Ìहणतात,
Âयावरती भÓय घन घुमट भागाला अंड Ìहणतात, Âयावरती मुकुटसार´या िदसणाöया
भागाला हिमªका Ìहणतात आिण छýी िकंवा छý बुĦा¸या वैिĵक राजस°ेचे ÿतीक - ºयाने
Öवत: वर िवजय िमळिवला आहे. जरी Âया¸या िवकासात Öतूप बöयाचदािवÖतृत आिण
गुंतागुंतीचा/ िम® होत गेला, तरी Âया¸या शुĦ/ मूळ Öवłपात या योजनेत/ नकाशात
वतुªळाचा समावेश होता. Öतुपाची पूजा ÿदि±णा (घड्याळा¸या काट्या¸या िदशेने) केली
जाते, Ìहणून Âयाची रचना ÿदि±णा¸या मागाªने िकंवा पदि³खणापथने वेढलेली असते. ही
मूलभूत रचना संपूणª आिशयाभर िदसणारी पॅगोडासह इतर ÿकार¸या बौĦ Öमारकांची
ÿेरणा आहे. अनेक महßवाचे Öतूप ही तीथª±ेýे बनली आहेत.
Öतूपां¸या उभारणीला सăाट अशोकाने ÿथम उ°ेजन/ ÿेरणा िदली. Âयाने आपÐया
राºयात ८४,००० Öतूप बांधले होते असे Ìहणतात. भारतात पुरातßवीय उÂखननामुळे
उÂखनन केलेÐया बहòतेक Öतूपांखाली अशोका¸या Öतूपाचे अिÖतÂव िसĦ झाले आहे.
िचनी ÿवासी फा -िहएन बुĦा¸या भोजनपाýाबĥल असे बोलतो िक जे Âयाने पेशावर येथे
पािहले होते. Ļुएन Âसंग यांनी राजकुमार िसĦाथª यां¸या केशरोपणबĥल सांिगतले आहे, जे
दि±ण भारतातील कोकणपुरा येथील िवहाराशी संबंिधत आहेत. अशी काही िठकाणे आहेत
िजथे कì बुĦाने आपÐया पायाचे ठसे िनķावानकåरता पूजेसाठी सोडले आहेत असे मानले
जाते. अशा सवª िठकाणी िविवध ÿकारची ऐितहािसक Öथळे िनमाªण झाली आहेत.
आरंभी¸या बौĦ धमाª¸या इितहासाची मािहती िमळिवÁयासाठी हे Öतूप एक अÂयंत
मौÐयवान साधने िसĦ होतात. ते एकतर अÖथीधातु अवशेषांवर िकंवा बुĦाने वापरलेÐया munotes.in
Page 47
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
47 वÖतूंवर बांधलेले आहेत िकंवा Âयां¸या जीवनाशी िकंवा पिवý Öथानाशी संबंिधत महßवपूणª
घटना िचÆहांिकत करÁयासाठी Âयांचे Öथान ÿारंिभक बौĦ धमाª¸या इितहासावर नवीन
ÿकाश टाकू शकते. यािशवाय ÿाचीन भारता¸या कला आिण ÖथापÂयकले¸या उÂप°ी
आिण िवकासा¸या इितहासावर ÿकाश टाकू शकते. Öतूप ÖथापÂयकलेत तांिýक िवकास
आिण Âया काळातील बांधकामाचे सािहÂयही ÿितिबंिबत होते.
बुĦांचे महापåरिनÊबानाचे सांकेितक िचÆह फĉ Öतूप नसून कालांतराने Öवत: बुĦांचे
ÿितक, Âयां¸या धÌमाची िशकवण आिण अिभधÌमा¸या िशकवणुकìचे ÿितक बनले.
अशाÿकारे Öतूपा¸या िवकासा¸या अËयासातून कालांतराने बौÅदधमाªचे बदलते टÈपे िदसून
येतात.
िवहार:
िवहार हे िभ³खुंचे व िभ³खुनéचे िनवासी Öथान आहे. वाÖतुकले¸या या एककावर
तßव²ानाचाही, िभ³खुं िवनयाचे िनयम व आचारसिहंता आिण बौÅदधमाª¸या बदलÂया
ÿकराचा ÿभाव आहे. िवहाराची उÂøांती आिण िवकास यांमुळे लेणी वाÖतुकले¸या बाबतीत
पवªतां¸या नैसिगªक गुहामÅये िवहाराचा उगम आिण गवता¸या ताÂपुरÂया कुट्यांमÅये,
िभ³खुंनी Öवत:च उभारलेÐया, रचनाÂमक ÖथापÂयकले¸या बाबतीत ÖपĶपणे िदसून येते.
तेथून Âयांनी संघा¸या आवÔयकतेनुसार, बदललेÐया तßव²ानाने, सĻाþी¸या भÓय
दगडातील कोरीव वाÖतूरचनेमÅये (रॉक-कट आिकªटे³चरमÅये) काळ आिण तंý²ानासह
आिण नंतर¸या काळात नालंदा आिण त±िशला यां¸या उदा° सुिवकिसत भÓय
िवहारामÅये िवकास केला.
िवहार िकंवा बौĦ िवहार हा बौĦ धमाªशी संबंिधत संÖथेचा एक महßवाचा ÿकार आहे आिण
िभ³खुंचे िनवासÖथान, धािमªक कायª आिण Åयानाचे क¤þ आिण बौĦ िश±णाचे क¤þ Ìहणून
देखील पåरभािषत केले जाऊ शकते. िवहार, अड्ढयोग, पासाद, हिÌमय आिण गुहा या पाच
ÿकार¸या िनवासÖथानांचा (प¼च-लेणािन) संदभª बौÅदधमêय मूळ ितिपटकात िभ³खुंसाठी
योµय असा आढळतो. Ļांपैकì केवळ िवहार (मठ) आिण गुहा (लेणी) हे अिÖतÂवात आहेत .
munotes.in
Page 48
बौĦ धमाªचा इितहास
48 नागाजुªनकŌडा खोöयात उÂखनन केलेÐया िवहारा¸या आÖथापनात वैिशĶ्यपूणª मांडणी
िदसून येते. Âयात िभ³खुंची िनवासी िनवासÖथाने, एक Öतूप आिण एक चैÂयगृह यांचा
समावेश आहे. कोठडी(cells) Ìहणून ओळखÐया जाणार् या िभ³खुं¸या िनवासÖथानांमÅये
मÅयवतê मोकÑया जागे¸या सभोवताल¸या छोट्या खोÐया होÂया. अशीच योजना
महाराÕůातील कोरीव दगडा¸या वाÖतूरचनमधील िवहारासाठी िदसते, एवढाच फरक आहे
कì, मÅयवतê जागा/अंगण आकाशाला खुले नाही आिण कोठडी/खोली झोपÁयाचे आसन
आिण उशासाठी दगडाचा फलाट(Èलॅटफॉमª) बसवÁयात आले होते. जुÆनर येथे सवाªत मोठा
दगडाची वाÖतूरचनेचे िवहार िदसते आिण मÅयवतê अंगणा भोवती २० कोठड्या आहेत.
इ.स.पू.पिहÐया शतकापासून अÅयापना¸या वाढÂया मागणीमुळे िवहारेही शै±िणक
संÖथांमÅये िवकिसत झाले, नंतर¸या काळात िवहारा¸या मÅयवतê/मÅयभागी बुĦाची
ÿितमा िदसते. काही िवहारे अÂयंत महßवा¸या संÖथा बनÐया, Âयातील काही
नालंदासार´या हजारो िवīाÃया«सह मोठ्या बौĦ िवīापीठांमÅये उÂøांत होत गेÐया.
एिपúािफक (िलपीशाľ), सािहिÂयक आिण पुरातßवीय पुरावे बंगाल (पिIJम बंगाल आिण
बांगलादेश) आिण िबहारमÅये इसवी सना¸या पाचÓया शतकापासून ते १२ Óया शतका¸या
अखेरपय«त अनेक बौĦ िवहारां¸या अिÖतÂवाची सा± देतात. या िवहारांची रचना
साधारणत: जुÆया पारंपाåरक कुशाण शैलीत करÁयात आली होती, आतील अंगणा¸या चार
बाजूंना कोठडी¸या चार ओळéनी तयार केलेला चौकोनी िवटांनी, ते सहसा दगड िकंवा
िवटांनी बांधलेले असत.
िवहारातील संघटनेचा जसजसा िवकास होत गेला, तसतसे ते अनेक अनुयोगीगोĶीसह
िवटां¸या िवÖतृत रचना बनू लागÐया. पुÕकळदा, Âयांत अनेक कथा असत आिण आतÐया
अंगणात सहसा खांबांवर आधारलेला Óहरांडा असायचा. Âयापैकì काहéमÅये एक Öतूप
िकंवा िसहासन असलेले िठकाण िदसून येते. पिवý िठकाण¸या आतच बुĦ, बोिधसßव िकंवा
बौĦ ľी देवतांचे ÿतीक उभारले आहेत. गुĮ आिण पाला¸या काळात बंगाल आिण
िबहारमÅये िवहाराची आÖथापने बांधÁया¸या बाबतीतही कमी-अिधक ÿमाणात हीच रचना
अवलंबली गेली. काळा¸या ओघात िवहार ही िश±णाची महßवाची क¤þे बनली.
पुंþवधªन (महाÖथान) या राजधानी¸या शहरापासून सुमारे ६.५ िकमी पिIJमेस वसलेÐया
पो-िस-पो या भÓय िवहाराचा उÐलेख करणाöया Ļुआन-Âसंग¸या वृ°ाÆतावłन काही
भरभराटी¸या िवहारांची रेखाकृती व रचना याची कÐपना येते. ÿशÖत (िदवाणखाना) हॉल
आिण उंच दालनांसाठी हे िवहार ÿिसĦ होते. जनरल किनंगहॅमने या िवहाराची ओळख
भासु िवहाराशी केली. कणªसुवरणाजवळ (रंगामती, मुिशªदाबाद, पिIJम बंगाल) ÿिसĦ लो-
टो-मो-ची िवहार (रĉामृितका महािवहार) हेदेखील Ļुएन-Âसंग¸या ल±ात आले होते.
रंगमती (आधुिनक िचŁती, मुिशªदाबाद, पिIJम बंगाल) येथे िवहाराची जागा शोधÁयात आली
आहे. िनयिमत योजनेवर ÓयवÖथा केलेÐया अनेक लहान िवहारा¸या िवटा िनयिमत
रेखाकृतीनुसार मांडले, इतर संलµनसह, जसे कì पिवý जागा, Öतूप, मंडप इ.
(उÂखाना¸या) साइटवłन खोदले गेले आहेत. munotes.in
Page 49
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
49
चैÂयगृह / चेितयघर:
पाली सािहÂयात 'चेितयघर' असा उÐलेख आढळत नाही परंतु िशलालेख व िशÐपे नंतर¸या
काळात या शÊदाचा उÐलेख आहे. आज Öतूप आिण चेितय हे शÊद समानाथê घेतले
जातात, पण बुĦा¸या काळात तसे नÓहते. "महपåरिनÊबान सु°ा¸या पानांवर नजर
टाकÐयास Öतूप आिण चेितयामधील फरकही समोर येईल. खरं तर, पूवê Öतूप Öमरणाथª
Öमारकांना सूिचत करÁयासाठी वापरला जातो, तर चेितया िकंवा चैÂय एखाīा पूजा Öथान
(पिवý जागे) सारखेच Óयĉ होते. महपåरिनÊबानसु°ात सातपे±ा अिधक चेितयांचा िवशेष
उÐलेख केलेला आहे आिण या सवª चैÂयांना बुĦाने भेट िदली होती. चेितयघर हे
नावाÿमाणेच चैÂय िकंवा Öतूपाचे घर आहे. जेÓहा Öतूपासमोर बसून Åयान करणे आवÔयक
होते तेÓहा सभोवताली जागेची गरज भासू लागली आिण कदािचत नंतर¸या काळात हे
िवकिसत झाले असावे.
बौĦ ÖथापÂयकलेत चेितयघराचा फार महßवाचा वाटा आहे, कारण बौÅदधमाªत आढळणारी
ही एक अिĬतीय रचना आहे, ºयात केवळ िभÆन रचना/योजना (Èलान), (एिलवेशन),
से³शन नाही, तर तßव²ाना¸या िशकवणुकéचे आिण वषाªनुवष¥ होत असलेÐया बदलांचे
पूवªगामी ÿितिबंब आहे. िवपÔयने¸या Åयाना¸या आवÔयक बाबéची पूतªता संरचनाÂमक
Öवłपात करणारीही ही उ°म कायाªÆवियत रचना आहे; िवशेषत: अपसाईंडल (गजपृĶ
आकारासारखी) िनयोिजत घुमटकार आढे असणाöया छÈपर असलेले चेितयघर.
चेितयघरां¸या िवकासाचा मागोवा संरचनाÂमक (बांधीव) तसेच लेणीत सापडलेÐया
पुरातßवीय पुराÓयांवłन घेता येतो. हजारो वषा«चा कालावधी िटकवून न राहणारी
बांधकामा¸या सामúीमुळे (लाकुड, माती) संरचनाÂमक पुरावे खूप अपुरे आहेत. परंतु
लेणीतील (खडकात कापलेली) चेितयघरे सं´येने पुरेसे आहेत आिण कालगणना तसेच
उÂप°ी िवकिसत करÁयासाठी चांगÐया िÖथतीत आहेत. काल¥, भाजे, बेडसे, अिजंठा,
िपतळखोरा, एलोरा इÂयादी चेितयघरे ही Âयाची मोजकìच उदाहरणे आहेत.
चैÂयगृहा¸या उÂøांतीचा सवा«त महßवाचा भाग Ìहणजे चेितयघराचा आकार होय.
अपसाईंडल (गजपृĶ आकारासारखी) योजना/रेषाकृती संरचनां¸या सुłवात आिण शेवट
िचÆहांिकत करते आिण तेही केवळ बौĦ वाÖतुकलेमÅये. बौĦ कालखंडापूवê अपसाईंडल munotes.in
Page 50
बौĦ धमाªचा इितहास
50 (गजपृĶ आकारासारखी) रेषाकृतीचे/योजनांचे कोणतेही वाÖतुशाľीय पुरावे भारतात
आढळत नाहीत. चेितयघरां¸या योजनां¸या िवकासाचा अËयास बौĦ धमाª¸या िविवध
शाखा िकंवा पंथां¸या संदभाªत भारतातील बौĦ धमाªचे बदलते टÈपे उलगडून दाखिवÁयास
पुरेसा आहे.
२.२ बौĦ कला - िशÐपकला आिण िचýकला - ąोत
िशÐपकला:
दोÆही ÿकारची िशÐपे, (relief) åरलीफ मधील िशÐपे आिण (freestanding) ĀìÖटँिडंग
िशÐपे, ही बौĦ इितहासाचा आिण बौĦ कलेचा अिधÿमािणत ąोत आहेत. सवाªत जुनी
िशÐपे मौयª काळातील असून Âया अशोका¸या Öतंभावरील ÿाÁयां¸या आकृÂया आहेत.
सारनाथ येथील िसंहाचे िशÐप, संकÖय येथील ह°ीचे िशÐप, रामपुरवा येथील बैलाचे
िशÐप ही मौयª िशÐपांची काही उदाहरणे आहेत, जी पूणªÂवा¸या िशखरावर पोहोचली आहेत.
ÿाÁयां¸या आकृÂयांबरोबरच या काळातील िशÐपांवर य± आिण यि±णé¸या आकृÂयाही
आहेत. मौयª पॉिलश असलेली िददारगंज यि±णी ही Âया काळातील सवाªत सुंदर ĀìÖटँिडंग
िशÐपांपैकì एक असÐयाचे Ìहटले जाते.
शुंगकालीन िशÐपकलेत अवाªचीन अवÖथेपासून पåरप³वतेकडे जाणारी उÂøांती िदसून येते
आिण भारहóत, सांची व बोधगया या दगडी वेिदका व तोरणांवरील िशÐपांनी ती िचÆहांिकत
केलेली आहेत. जातककथा अÂयंत हòशारीने भरहòत Öतूपावर एकाच कोरीव पैनल मÅये
सतत कथन करÁया¸या पĦतीसह दशªिवÐया जातात. यावłन Âया काळात कलावंताने
गाठलेले कायª±मता िदसून येते.
बौÅदधमाª¸या पूवê¸या टÈÈयात बुĦाचे मानवी łपात ÿतीिबंिबत झाले नÓहते व Âयाची
ÿतीकाÂमक / सांकेितक Öवłपात पूजा केली जात असे. बुĦा¸या जीवनातील महßवा¸या
घटनां िशÐपांमÅये बोधीवृ±, पाऊलखुणा, Öतूप अशा अनेक सांकेितक िचÆहामÅये सांची
Öतूपात अितशय उ°म ÿकारे रेखािकंत केले आहेत. munotes.in
Page 51
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
51
नाणेघाट कोरीव लेणीतुन सातवाहन िशÐप िदसते आिण भाजे, काल¥, िपतळखोरे, बेडसे
इÂयादी वेगवेगÑया कोरीव लेणीतून Âयाची उÂøांती शोधता येते. Öतंभावरील ÿाणी िकंवा
चैÂयगृहातील दानशूर जोडÈयां¸या िशÐपावłन Âया काळात पोहोचलेÐया बौĦ िशÐपांचा
िवकास िदसतो.
कुषाण काळ हा 'गांधार कला' या टÈÈयाने िचÆहांिकत झाला असून बौĦ कलेतील Âयाचे
सवा«त महßवाचे योगदान Ìहणजे बुĦ ÿितमेची िनिमªती होय. थेरवादापासून
महायानापय«त¸या अवÖथांतर बरोबर गांधार आिण मथुरे¸या कलाशाखेत एकाच वेळी
बुĦाची ÿितमा िनमाªण झाली. बौĦ धमाª¸या इितहासात ÿथमच बुĦाचे मानवी Öवłपात
दाखिवले गेले. नंतर बोिधसßवाबरोबर िनरिनराÑया मुþा असलेÐया बुĦÿितमा आÐया.
दि±ण भारतात अमरावती Öतूप आिण नागाजुªनकŌडा खोöयात अमरावती कलाशाखेची
भरभराट झाली. आकृतéचा िवषय, रचना आिण मांडणी यांत नागाजुªनकŌडा िशÐपांमÅये
आिण अमरावती¸या िशÐपांपे±ा िकंिचत फरक िदसून येतो, परंतु दि±ण भारतात
भरभराटीला आलेÐया नंतर¸या भारतीय िशÐपांवर या दोघांचाही मोठा ÿभाव होता.
गुĮकाळ भारतीय कले¸या वैभवाची उंची दशªिवतो. मानवी शरीराचे संपूणª भारतीय कलेतील
िनłपण आिण शुĦीकरण व तंý यांवरचे ÿभुÂव िशÐपांमÅये िदसून येते. गुĮकाळ हे िहंदू
कालखंडाचे पुनŁºजीवन असले, तरी बौÅदधमêय व जैन कलेची भरभराट झाली.
वाकाटक, गुĮांचे िमýदेश, Âयां¸या कारिकदêत, नंतर¸या काळातील कला अिजंठा लेणीत
आहे. munotes.in
Page 52
बौĦ धमाªचा इितहास
52 गुĮ घराÁयानंतर पाल घराÁया¸या अिधपÂयाखाली बौĦकलेची भरभराट झाली. या
काळातील कला अिभजात भारतीय परंपरेचा अंितम टÈपा आहे. दगडी िशÐपांची जागा
धातू¸या िशÐपांनी घेतली.
िटपा:
बौÅदधमाªतील बदलÂया अवÖथा युगानुयुगे िशÐपां¸या अËयासातून ÿितिबंिबत होतात.
सवाªत आधी ÿतीकाÂमक कलेने िचÆहांिकत केले जाते आिण बुĦाची ÿितमा कधीही
दशªिवली जात नाही. बोिधसßव दाखिवले असले तरी पारिमता िकंवा पåरपूणªता पूणª
करणाöया ÿेरक जातककथांĬारे Âयांचे िचýण करÁयात आले होते.
बौĦ धमाªचा महायान टÈपा िशÐपकलेतील बुĦा¸या ÿितमे¸या पåरचयाने िचÆहांिकत केला
गेला आहे. याला बुĦÿितमे¸या दोÆही बाजूंना दशªिवणाöया असं´य बोिधसßवा¸या
आकृतéनी आधार िदला.
अशा ÿकारे थोड³यात, िशÐपकलेचा अËयास हा बौĦ इितहासा¸या ÿÂय± तसेच अÿÂय±
अËयासाचा ąोत आहे. munotes.in
Page 53
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
53
िचýकला:
जातक व इतर बौĦ सािहÂयात रंगवलेÐया सजावटीचे असं´य संदभª आढळतात. इ.स.पू.
दुसöया शतकातील बौĦ िचýांची सवाªत ÿाचीन िजवंत उदाहरणे महाराÕůातील अिजंठा
येथील लेणीतील चेितयघरे आिण िवहारांमÅये आढळतात. या काळातील एक ÿमुख
िभ°ीिचý चेितयाघर-१० मÅये आहे जे छदÆत जातकाला िचिýत कłन दान केलेले आहे.
तथािप बौĦ िचýकलेला गुĮ काळातच (इ.स.५-६ Óया शतकातील) ÿगÐभता ÿाĮ झालेली
िदसते. या कालखंडातील उÂकृĶ नमुने बाग (मÅय भारत) व अिजंठा येथील लेÁयांमÅये
सापडतील. अिजंठ्यातील िभि°िचýांमÅये बुĦा¸या जीवनातील, जातककथांतील ŀÔयांचे
िनłपण आहे. या कथांचे ÿितिनिधÂव सतत¸या कथनात केले जाते.
पूवª व पिIJम भारतातील मÅययुगीन कालखंड हा हÖतिलिखत लेखनातील तीĄ कृतीचा
काळ होता. हÖतिलिखता¸या लेखकांना Âयांची पुÖतके िचýांनी सुशोिभत करायची
असÐयाने लघुिचýांचा वापर ÿचिलत झाला. पालकाळातील लघुिचýे बौĦ कलाÿकाराने
बनलेली असÐयाचे िसĦ होते.
ही िभतीिचýे ÿाचीन भारता¸या इितहासावर ÿकाश टाकतात. लोक, Âयां¸या राहणीमान,
पĦत, वेशभूषा, दािगने, वाÖतुकला अशा अनेक बाबéची मािहती ते देतात. Âया काळात
अिÖतÂवात असलेÐया सामािजक, राजकìय, सांÖकृितक, धािमªक पåरिÖथतीची मािहती ते
देतात.
२.३ पुरातßवीय Öथळे - ąोत पाली सािहÂयात उÐलेिखलेली िठकाणे:
गौतम बुĦाने भारता¸या भूमीवर आपÐया पाऊलांचा ठसा उमटवला आहे तसेच
मानवजाती¸या मनावर देखील उमटवला आहे. या मानवी िश±काने अगदी Öवगêय
देवांनाही úहण लावले आिण Âया¸या उपिÖथतीने पिवý झालेली िठकाणे मोठ्या ®Ħेने munotes.in
Page 54
बौĦ धमाªचा इितहास
54 आजही पुजाली जातात. आपÐया महापरीिनÊबाना¸या/ महापåरिनवाªणापूवê, बुĦाने धमªिनķ
आिÖतक Óयĉìने शुĦ मनाने व ®Ħेने ºया चार Öथळांना भेट िदली पािहजे, Âया चार
िठकाणांची मािहती िदली. ते लुंिबनी-वन आहेत िजथे तथागतांचा जÆम झाला; गया
(बोधगया) जेथे Âयांना बोधी (²ानÿाĮी) ÿाĮ झाली; इिसपतन (सारनाथ) येथील मृग उīान
िजथे Âयाने पिहÐयांदा धÌमच³कपव°न केले; आिण कुसीनगर जेथे तो िनवाªणी¸या
अिनब«ध अवÖथेपय«त पोहोचले.
बौĦ सािहÂया मÅये आणखी चार Öथाने आहेत जी वरील चार Öथानांसह अठमहाÖथानानी
(अęमहाठानानी) िकंवा आठ पिवý Öथाने Ìहणून ओळखली जातात. तथागतांनी
दाखिवलेÐया ÿमुख (पािटहायª) चमÂकारांपैकì चार ŀÔयांची ही िठकाणे आहेत. कोसलची
राजधानी ®ावÖती येथे बुĦाने अÆय पंथा¸या नेÂयाला गŌधळात टाकÁयासाठी आपÐया
(पािटहायª) चमÂकाåरक शĉéचे ÿदशªन केले. पुढे पूवê¸या बुĦां¸या ÿथेनुसार तेहतीस
देवां¸या Öवगाªत चढून, मृत मातेला अिभधÌमचा उपदेश कłन संकìसा येथे पृÃवीवर आले.
मगधाची राजधानी राजगृह हे आणखी एका चमÂकाराचे िठकाण आहे, िजथे बुĦाने नलािगरी
या िपसाळलेÐया ह°ीला शांत केले, ºयाला Âयां¸या मÂसरी चुलत भाऊ देवद° याने
सोडून िदले होते. वैसाली येथील एका आंÊया¸या बागेत अनेक माकडांनी Âयाला एक वाटी
मध दान केले. Âया वेळची भारतातील ÿिसĦ शहरे अशा ÿकारे बुĦा¸या सहवासामुळे
पिवý झाली होती.
ही पिवý Öथळे धािमªक आिÖतकांसाठी मोठ्या आकषªणाची Öथळे बनली आिण या िठकाणी
धमªयाýा काढÁयात येतात. सăाट अशोक अशा धमªयाýा धमाªिभमानाचे ÿे±णीय Öथळे असे
संबोधतात. बौÅदधमाªचा ÿभाव जसजसा पसरला तसतशी इतरही अनेक िठकाणे ÿिसĦीस
आली. बुĦा¸या भूमीत बौÅदधमêयांचे महßव असलेली िठकाणे अनेक आहेत आिण Âयां¸या
भरभराटी¸या िदवसांत Âयांचे पािवÞय, Âयांचे वैभव आिण भÓयता, दूरदूरवłन आलेÐया
पयªटकांना आकिषªत करीत .
Öथळांचा शोध घेणे आिण Âयांची ओळख पटिवणे:
जरी पाली सािहÂयात या Öथळांचा उÐलेख करÁयात आला असला, तरी भारतातील बौĦ
धमाªचा öहास आिण नुकसान झाले आिण सुमारे १००० वषा«¸या अंतåरम अ²ानामुळे
ÿÂय± Öथळे ओळखली गेली नाहीत िकंवा सापडली नाहीत. इ.स. १९ Óया शतका¸या
पूवाªधाªत सर अले³झांडर किनंगहॅम यांनी िचनी याýेकł िवĬान Ļुइन Âसंग यां¸या
रोजिनशी¸या साहाÍयाने ÿÂय± पावलांवर चालत जाऊन सăाट अशोकंनी बांधलेÐया
Öतूपांचे अवशेष व अखंड दगडी Öतंभ व Öथळांवरील उÂखननात सापडलेले िश³के व
नाणी यां¸या साहाÍयाने बुĦाशी संबंिधत िठकाणे शोधून काढली. बुĦाशी संबंिधत बहòतेक
Öथळांचा शोध घेऊन Âयांचे उÂखनन पाIJाßय िवĬानांनी केले आिण अशा ÿकारे लुंिबनी-
िशलालेखासह अशोक Öतंभा¸या मदतीने िसĦाथª गौतमाचे जÆमÖथान, कोसलाची
राजधानी, ÿिसĦ ®ावÖती Ìहणजेच साहेत-माहेत या गावासह जेतवनचा शोध आिण
यमुने¸या काठावरील कोसंबी या राजधानीचे ओळख पाली सािहÂयातील बकुलथेरां¸या
कथेवłन केली. munotes.in
Page 55
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
55 अशा रीतीने हे समजून घेतले पािहजे कì, ही िठकाणे आज जरी सुÿिसĦ धमªयाýेचे Öथळे
असली, तरी सुमारे ८०० वष¥ ती जिमनीखाली होती आिण पाIJाßय िवĬानांनी उÂखनन
कłन Âयांची ओळख पटिवÁयापय«त ते िवÖमृतीत गेलेली होती Âयांना बाहर काढून ÿाचीन
बौĦ भारता¸या व बौĦ धमाª¸या इितहासा¸या अËयासाचे पुरातßवीय ąोत बनिवले.
२.४ उ°र भारतातील महßवाची बौĦ िठकाणे लुंिबनी:
बौÅदधमाª¸या पिवý Öथळांपैकì लुंिबनी िजथे तथागतांचा जÆम झाला, ते अपåरहायªपणे
ÿथम आलेच पािहजे. नेपाळी तराईमधील ŁिÌमनदेई जागेशी Âयाची ओळख पटली आहे.
बुĦाचे जÆमÖथान Ìहणून या Öथळाचे पािवÞय व महßव वाढत गेले, तसे या जागी
कालांतराने बरेच िवहारे बांधली गेली असावीत, माý, आता फारच थोडे अवशेष
अिÖतÂवात आहेत. अथाªत, Âया िठकाणी अजूनही अशोकाने राºयािभशेकानंतर िवसाÓया
वषê या िठकाणी झालेÐया याýे¸या Öमरणाथª उभारलेला Öतंभ उभा आहे ºयावर िशलालेख
कोरलेला आहे. िशलालेखात सăाट Ìहणतो, "येथे बुĦाचा जÆम झाला", आिण हे िवधान
पिवý Öथानाची ओळख कोणÂयाही संशयापलीकडे िसĦ करते. Öतंभािशवाय पिवý
úंथांमÅये वणªन केÐयाÿमाणे बुĦां¸या जÆमाचे ÿितिनिधÂव करणारी ÿितमा असलेले एक
ÿाचीन मंिदर इथे आहे.
१८९६ मÅये अशोक Öतंभाचा शोध लागÐयापासून अनेक उÂखननांĬारे सीमेतील
पुरातßवीय अवशेषांची सÂयता िनिIJत झाली आहे. मायादेवी मंिदरा¸या िठकाणी
इ.स.पू.¸या ितसöया शतकापासून ते आता¸या शतकापय«त¸या िवहारांचे अवशेष, Öतूप
आिण िवटां¸या रचनांचे असं´य थर हे लुंिबनी हे सुŁवाती¸या काळापासून धमªयाýेचेचे क¤þ munotes.in
Page 56
बौĦ धमाªचा इितहास
56 असÐयाचा पुरावा आहे. नैसिगªक अवनती, आþªतेचा ÿभाव आिण अËयागतांचा ÿभाव
िनयंýणात ठेवÁयासाठी पुरातßवीय अवशेषांना सिøय संवधªन आिण देखरेखीची
आवÔयकता असते.
बोधगया:
बुĦाला सवō¸च सÌबोधी(बोधी) ÿाĮ झालेली बोधगया ही िहंदू तीथª±ेýाचे Öथान असलेÐया
गया¸या दि±णेस सहा मैलांवर आहे. धमाªिभमानी बौĦांना बुĦा¸या ²ानÿाĮी¸या पिवý
Öथानापे±ा अिधक आवडीचे िकंवा पािवÞयाचे Öथान नाही. पिवý मंिदरे आिण भÓयता या
िठकाणी अनेक महÂवाचे िशलालेख सापडले आहेत, ºयानुसार ®ीलंका, Ìयानमार आिण
िचन लोकांनी या ±ेýाला भेट िदली. संÖकृतमधील दोन ®ीलंका िशलालेख आपÐयाला
सांगतात कì सभोवताली Öमारके उभी करÁयात आली होती आिण िचनी याýेकł, Ļुइन
Âसंग यांचा अहवाल आपÐयाला या पिवý Öथळा¸या मागील वैभवाची झलक देतो.
Ļुन Âसंगने सăाट अशोका¸या मूळ बोधी मंिदरा¸या उभारणीचे वणªन केले आहे. Âया¸या
एका अिभलेखानुसार, सăाट अशोकाने, जेÓहा Âयां¸या राºयािभशेकाला दहा वष¥ झाली
होती तेÓहा या िठकाणी भेट िदली, ºयाला ते संबोधी असे Ìहणतात. बहòधा या महान
सăाटाने या पिवý िठकाणी एक मंिदर बांधले असÁयाची श³यता जाÖत आहे. पण असे
कोणतेही अवशेष माý सÅया तरी सापडत नाहीत पण पुढे सापडÁयाची श³यता आहे.
िवĬानांचे असे मत आहे कì, भरहóत िशÐपांतील åरलीफमÅये कोरलेले बोधी मंिदर (इ.स.पू.
दुसरे शतक) अशोकाने उभारलेÐया मंिदराचे ÿितिनिधÂव कł शकते. Âयात बोिधवृ±ाला
वेढून टाकणारी एक न±ीदारÖतंभ दालन (वेिदका) होती असे िदसते, ºया आधी
अशोका¸या अिभलेखा¸या आ²ा ºया ÿकार¸या Öतंभावर असत, असे िदसत. मूळ
न±ीदार वेिदका कदािचत लाकडी बांधकामाचे होते, ºयाचे पुढे दगडात łपांतर झाले.
आजकाल आपण पाहत असलेली भÓय रचना Ìहणजे नंतरची उभारणी होय. या मंिदराचा
अनेक वेळा जीणōĦार आिण नूतनीकरण करÁयात आला आहे. Ļुइन Âसंग¸या वणªनावłन
असे िदसून येते कì, हे मंिदर मूलत: Âया¸या सÅया¸या आकारात व Öवłपातील होते, ते
इ.स.¸या सातÓया शतकातच अिÖतÂवात होते. munotes.in
Page 57
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
57 आता उभे असलेले, बोधगया येथील महाबोधी मंिदर अंदाजे १६० फूट उंच आहे जे वर
चढलेला सरळ िýकोणी मनोरावजा आहे, वर¸या बाजूस आमलाकासार´या खाल¸या भाग
आहे Âयावर Öतूपा व हिमªका पåरपूणª आहे. या मनोöयावर कोनात अमलाका असून, Âयाचे
वेगवेगळे टÈपे सीमांिकत करÁयात आले आहेत. ÿवेशĬाराचा Ĭारमंडप, पूव¥कडे मूळ
मंिदरापे±ा नंतरचा आहे. मनोöया¸या चारही बाजूंपैकì ÿÂयेक बाजूस कोनाड्यांचे अनेक
Öतर आहेत, तर समोर¸या पुढे गभªगृहात ÿकाशा¸या ÿवेशासाठी उंच िखड़कì वजा मोकळी
जागा आहे. मनोöया¸या पायÃयाशी चारही कोपöयांवर एक छोटा मनोरा, मु´य िशखराची
एक लहान ÿितकृती उभी आहे.
बोधगयामंिदरात तथागतांची एक मोठी सोÆयाची मुलामा िदलेली ÿितमा आहे जी
भूिमÖपशª मुþेत आहे, जी ²ानÿाĮी¸या Âया सवō¸च घटनेचे ÿतीक आहे. मंिदरा¸या
उ°रेकडील बाजूस जिमनीपासून सुमारे चार फूट उंच एक अŁंद दगडी चबुतरा आहे. हे
"चालÁयाचे रÂनतीथª" िकंवा बुĦाचे चंøमण Ìहणून ओळखले जाते, जेथे ²ानÿाĮीनंतर,
तथागताने एक आठवडा खोल Åयानात ये-जा करÁयात घालवला असे Ìहणतात. ºया
िठकाणी Âयाने आपले पायाचे ठसे उमटवले, Âया िठकाणी चमÂकाåरक फुलांचे ÿितिनिधÂव
करणारे िशÐपकलेचे अलंकार आहेत, जे Âया¸या पाऊलावर पाऊल ठेवून उगवले असे
Ìहणतात. या ÿाकारातून मंिदरा¸या पिIJमेकडे जाताना बोधीवृ± आहे जे ²ानाचे पिवý
Öथान आहे, ितथेच वûासन आहे ºयावर बुĦ पåरपूणª ÿ²ापय«त पोहोचले आहेत असे
Ìहटले जाते, ºयावर आता लाल वालुकाÔमा¸या दगडाने िचÆहांिकत केले आहे. मूळचे
महाबोधी मंिदर, सुŁवाती¸या काळात दाखवÐयाÿमाणे, बोधीवृ±ासह या पिवý Öथानाला
वेढून टाकत असÐयाचे िचिýत केले आहे. उंच शंकूकृती मनोरा असलेले मंिदर
उभारÁया¸या कÐपनेने या पिवý Öथळा¸या पूव¥कडे Âयाची उभारणी करणे आवÔयक होते
जेणेकłन पिवý Öथळ आिण बोधीवृ± आता मंिदरा¸या मागील बाजूस उभे आहेत.
munotes.in
Page 58
बौĦ धमाªचा इितहास
58 मंिदरा¸या सभोवताली असं´य अवशेष आहेत ºयात सवाªत महßवाचे अवशेष दगडी
वेिदकाचे काही भाग आहेत जे बांधकामा¸या दोन वेगवेगÑया कालखंड दशªिवते, जे पूवê
इ.स.पू. दुसöया शतकाचे आहेत आिण नंतरचे गुĮ काळापय«त चे आहेत. या Öतंभांवर
अजूनही उÂकृĶ कोरीवकाम पाहायला िमळते आिण यांतील इंþा हे संती Ìहणून असलेली
आकृती आिण चार घोड्यां¸या रथाने रेखाटलेली सूयªदेवता सूयाªची आकृती उÐलेखनीय
आहे. सुंदर िशÐपे आिण सवªý िवखुरलेले, समृĦ सुशोिभत केलेले Öमरणाथª Öतूप अजूनही
याýेकł आिण अËयागतां¸या ÿशंसनीय नजरा आकिषªत करत आहेत. मंिदरा¸या
पåरसराची धुरा दीघªकाळ सांभाळणाöया महंतांचे िनवासÖथान मोठ्या मंिदरा¸या जवळच
आहे आिण जवळच असलेÐया िशÐपा¸या पडवीÿमाणे उ°म िशÐपे आिण इतर अवशेषांचे
भांडार आहे ºयाने एकेकाळी या पिवý Öथळाला सुशोिभत केले होते. नजीक¸या पåरसरात
सात पिवý Öथळे आहेत, जी परंपरेनुसार, Âयां¸या बुĦÂवा¸या आनंदात बुĦाने सात
शांतीपूणª आठवडे पार केले असे Ìहटले जाते.
सारनाथ:
सारनाथ बुĦा¸या धमाªचा जÆम दशªिवतो. Ìहणूनच ते बौĦ काया«चे एक महान क¤þ बनले
आिण दीड सहąकाहó न अिधक काळ असेच रािहले. िशलालेखांमÅये या Öथळाचा उÐलेख
"धािमªकते¸या चø ÿवतªनाचे िवहार" (सĦमª-चø-ÿवतªन िवहार) असा करÁयात आला
आहे, ºया नावाने हे पिवý Öथान ÿाचीन बौĦ लेखकांना ²ात होते. बौÅदधमाª¸या
आरंभी¸या शतकांतील मृग उīाना¸या इितहासािवषयी फारच कमी मािहती असली , तरी
अशोका¸या काळापासून बौĦ धमाª¸या इतर पिवý Öथळांÿमाणेच या िठकाणाला ही ´याित
ÿाĮ झाली. या धािमªक राजाने Öमारकांची एक मािलका उभी केली, ºयात िनवासी िभ³खू
आिण िभ³खुनी यांना संघामÅये मतभेद िनमाªण न करÁयाचा इशारा देणाöया एका Öतंभाचा
समावेश आहे. फा-िहएन आिण युआन ¸वांग या िचनी याýेकłंनी इ.स.¸या ५ Óया आिण ७
Óया शतकात अनुøमे या िठकाणाला भेट िदली आिण या महßवा¸या Öथळािवषयीची
मौÐयवान मािहती िदली. नंतर¸या काळातही या Öथळाचा आकार आिण भरभराट झाला
आिण िशलालेख वाढले. इतर पुरावे नवीन मंिदरे आिण इमारती बांधÁयाशी संबंिधत आहेत,
तसेच जुÆया इमारतé¸या नूतनीकरणाशी संबंिधत आहेत, इसवी सना¸या १२ Óया
शतका¸या पूवाªधाªत कनौज¸या राजा गोिवंदा-चंþाची एक राणी कुमारदेवी िहने धÌमचø
मंिदर Öथािपत केले.
Âयानंतर लवकरच ही जागा नĶ झाली असावी, बहòधा महंमद घोरी¸या सैÆयाने केली
असावी. पूवêची तोडफोड, बहòधा हòन लोकांची आिण नंतरची गझनीचा सुलतान महमूद याने
बनारसला पद¸युत करताना केÐयाचे पुरावे सापडतात. असे नुकसान माý पिवý भĉांनी
ताबडतोब भłन काढले, परंतु या अंितम आप°ीने समृĦ आÖथापनांच िवÅवस केला
आिण Ļा समृĦ जागेला उजाडपणा आले.
सारनाथ¸या भµनावशेषांनी िवÖतीणª पåरसर Óयापला आहे. पुरातÂव िवभागाने या िठकाणी
मोठ्या ÿमाणात उÂखनन केले असून उÂकृĶ सŏदयª आिण कारािगरीची अनेक उÂकुĶ
Öमारके आिण िशÐपे ÿकाशात आली आहेत. बनारसहóन घटनाÖथळाकडे जाताना,
डोÑयांना आकिषªत करणारी पिहली खूण Ìहणजे िवटांची एक छोटी टेकडी, ºयाला munotes.in
Page 59
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
59 Öथािनक पातळीवर चौखंडी Ìहणून ओळखले जाते, जे वर¸या बाजूला अĶकोनी बुŁजाने
Óयापलेले आहे. गया ते इिसपातन(मृगउīान) येथे जात असताना बुĦ आपÐया पाच
सहका-यांना (प¼चवµगीय) ÿथम भेटले, जे लवकरच Âया¸या िशकावनीत łपांतåरत होणार
होते, Âया िठकाणी उभारÁयात आलेÐया पायरीवजा Öतूपा¸या अवशेषांचे ÿितिनिधÂव ही
टेकडी करते. उ°रेस अधाª मैल अंतरावर मृगउīानाची (इिसपतन िमगदाय) जागा आहे,
िजथे Âया¸या ÿाचीन महानते¸या काळात भÓय इमारती आÐया असाÓयात. सभोवताल¸या
अवशेषापासून सुमारे १५० फूट उंचीवर डोके वर काढणारा धÌमेक Öतूप आहे, जी एक
भÓय रचना होती जी सवª आता भµनावÖथेत आहे. पुरातßववेßयां¸या कुदळीने हे अवशेष
उघडे पाडले आहेत आिण Âया िठकाणी उघड केÐयाÿमाणे, मंिदरे आिण Öतूप यांनी
Âयां¸या सभोवताल¸या पåरसरातील िवहारांसह मÅयवतê Öथान Óयापले होते, असे िदसून
येते. ते बांधकामा¸या वेगवेगÑया कालखंडातील आहेत,सवाªत पुरातन अशोका¸या
काळातील आहे. काही महßवा¸या इमारतéमÅये लागोपाठ जीणōĦार आिण नूतनीकरणा¸या
खुणाही ÖपĶ िदसत आहेत.
युआन ¸वांग यांनी पािहलेÐया अशोका Öतूपाची ओळख एका मोठ्या िवटां¸या Öतूपा¸या
अवशेषांनी झाली आहे, ºयाला बनारस¸या राजा चैतिसंगचा िदवाण जगतिसंगने
बनारसमधील बाजारा¸या बांधकामासाठी िवटांसाठी Âयाने १७९४ मÅये ते नĶ केले. या
Öतूपाची जागा बहòधा Âया जागेला िचÆहांिकत करते िजथे बुĦाने आपले पिहले
धÌमच³कपव°न केले आिण अशा ÿकारे अ±रशः धÌमाचे चø िफरले. उ°रेकडे थोडे दूर
जाऊन अशोक Öतंभाचे तुटलेले तुकडे उभे आहेत, ºयावर िशलालेख आहे आिण
ºयावरील चार िसहांचा कॅिपटल आता जवळ¸या पुरातßवीय संúहालयात आहे. पूव¥कडे
एखाīा मंिदराचे भµनावशेष आहेत, ºयाला मु´य मंिदर Ìहणतात, पण ते पूवêचे नाही तर ते
गुĮ काळापासूनचे असावे.
मु´य मंिदरा¸या सभोवताली पूव¥कडून अशाच पĦतीचे एक प³के ÿांगण आहे, ºयात
िविवध आकारां¸या Öतूपांचे आिण कधी कधी देवळांचेही असं´य अवशेष आढळतात, या
पिवý िठकाणी गदê करणारे उपासक आिण याýेकł यां¸या पिवýदानाचे अवशेष
आढळतात. उ°रेकडे आिण दि±णेकडे िवहाराची भµनावशेष आहेत. munotes.in
Page 60
बौĦ धमाªचा इितहास
60
सारनाथ येथील भµनावशेषांमÅये सवाªत जाÖत आकषªक गोĶ Ìहणजे Âया जागे¸या आµनेय
कोपöयात वसलेले धÌमेक Öतूप. ते Âया¸या मूळ पायापासून १४३ फूट उंच असून ही एक
घन रचना आहे. Öतूप खाल¸या टÈÈयावर दगडा¸या मोठ्या िचöयानी आ¸छादलेले असुन
आिण आतील बाजुस िवटांनी बांधलेले आहे. वर¸या बाजूस दगडाचा दंडगोलाकार
आकार आहे आिण खाल¸या िवभागात आठ ÿ±ेिपत गवा±वजा भागात केले आहे,
ÿÂयेकात एक मोठी कोनाडे आहे ºयात मूळ ÿितमा असावी. या खाल¸या भागात
गुंतागुंती¸या भौिमितक नमुÆया¸या कोरीव अलंकरणाचा एक िवÖतृत पĘा असून Âया¸या वर
आिण खाली फुलांचे पाने, फांīा युĉ न±ी आहेत. धÌमेक हे आधुिनक नाव बहòधा संÖकृत
धम¥±ावłन आले असावे, ºयाचा अथª "धमाªचे िचंतन" असा होतो आिण ते Âया¸या
पिIJमेकडे उËया असलेÐया अशोका¸या धमªरािजका Öतूपाशी सुसंगत असÐयामुळे ते एक
महßवाचे, Öमारक असावे. या जागेवरील मूळ रचना देखील श³यतो अशोका¸या
काळापासूनची आहे. भूतकाळातील भµनावशेष आिण अवशेषांÓयितåरĉ, महाबोधी
सोसायटीने उभारलेÐया मूलगंधकुटी िवहाराने आधुिनक औÂसु³याचे Öथान सुसºज केले
आहे जेथे िसंधमधील त³किसला (त±िशला), नागाजुªनकŌडा आिण िमरपूर-खास येथे
सापडलेÐया काही बौĦ अवशेषांचा समावेश आहे.
भµनावशेषांमÅये आतापय«त सापडलेÐया पुरातन वÖतू असं´य असून Âयात िशÐपे, बास-
åरलीफ िशÐपे, वेिदकाचे तुकडे, माती¸या मूतê, िश³के, िशलालेख, मातीची भांडी आिण
इतर िविवध वÖतूंचा समावेश आहे. काही अपवाद वगळता ते सवª बौĦ धमाªशी संबंिधत
असून इसवी सना¸या ितसöया शतकापासून ते १२ Óया शतकापय«तचा अंदाजे १५००
वषा«चा कालखंड Âयांनी Óयापलेला आहे. Âयांना एका सुबक छोट्या संúहालयात आिण एका
िशÐपा¸या पडवी/शेडमÅये ठेवÁयात आले आहे, जे भµनावशेषां¸या जवळ आहे, जे भेट
देÁयायोµय आहेत. मुळात अशोक Öतंभावर िवराजमान असणाöया िसंहा¸या कॅिपटलने
आता संúहालयात मानाचे Öथान िमळवले आहे. Âयात चार जोडलेÐया िसंहांचा समावेश
आहे, जो घंटे¸या/ बेल¸या आकारा¸या खाल¸या सदÖयावर (अबॅकस) वर आहे. िसहांवर munotes.in
Page 61
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
61 मुळात एक चø देÁयात आला होते, ºयाचे तुकडे भµनावशेषातून शोधÆयात आले आहेत.
भारताने जगाला िदलेÐया शांती आिण सĩावने¸या संदेशाचे ÿतीक Ìहणून, िसंह ³यािपटल
आता या भारताचे राज ÿितक बनले आहे.
भारतीय सारनाथ कलेचा उÂकृĶ नमुना असलेÐया धमªचø-ÿवतªन-मुþेतील बुĦांची ÿिसĦ
वालुकाÔमाची ÿितमा ही संúहालयातील एक ÿमुख िशÐपे आहे, जे एक आकषªण क¤þ आहे.
कुसीनगर:
कुसीनगर िकंवा कुिसनारा हे बौĦ लोकांसाठी पिवý आहे, कारण ही अशी जागा होती िजथे
दोन शालवृ±ा¸या मÅये खाली भगवान ऐंशीÓया वषê महापरीिनवाªणात गेले. िवĬानानी उ°र
ÿदेशातील गोरखपूर िजÐĻातील कािसया ही ित जागा आहे असे िनिIJत केले आहे.
बुĦां¸या घटनामय जीवनाशी िनगिडत असलेÐया इतर पिवý Öथळांÿमाणेच कुिसनारा हे
एक महßवाचे धमªयाýेचे ±ेý बनले आिण काळा¸या ओघात ते पिवý धािमªक Öथळे आिण
िवहारानी Óयापले गेले. तथािप, अ²ात कारणांमुळे, हे िठकाण Âया¸या इितहासा¸या
सुŁवाती¸या काळात िनजªन होते आिण फा-िहएन आिण युआन ¸वांग या दोघांनीही या
एकेकाळ¸या महßवा¸या Öथळाचा पूणªपणे नाश झाÐयाची आिण तेथे उजाडपणाची नŌद
केली आहे. उÂखननाने अधªवट ठेवलेले अवशेष अÂयंत खंिडत आहेत, परंतु महापåरिनवाªण
केÐयाचा संदभª असलेÐया िशलालेखां¸या शोधामुळे महापåरिनवाªण Öथळासह Âया
िठकाणाची ओळख िन:संशयपणे िÖथरावली आहे. अशोकाने बांधलेला महापåरिनवाªण Öतूप
अīाप ÿकाशात आणÁयात आलेला नाही. ºया महापåरिनवाªण केÐयाशी िशलालेखांचा
उÐलेख करतात ते गुĮ काळापासूनचे आहे आिण हे श³य आहे कì अशोक Öतूप नंतर¸या
बांधकामाखाली गेला आहे.
munotes.in
Page 62
बौĦ धमाªचा इितहास
62 अजूनही िशÐलक असलेÐया इतर पिवý इमारतéमÅये माथा कुंवर का कोटचा उÐलेख
केला जाऊ शकतो. िनवाªण िÖतथीत बुĦाची एक मोठी अनुकुल ÿितमा/ आकृती सापडली
जी तुकड्यांमÅये होती आिण ®ी. काल¥ल यांनी कुशलतेने पुनस«चियत केली आहे. बुĦां¸या
पािथªवावर अंÂयसंÖकार करÁयात आले आिण जेथे बुĦां¸या अवशेषांचे(धातूंचे) आठ समान
भाग करÁयात आले, Âया जागी जो मोठा Öतूप उभा होता, तो बहòधा रामभर Ìहणून
ओळखÐया जाणाöया एका मोठ्या टेकडीने दशªिवला असावा. या टेकडीची केवळ अंशतः
तपासणी करÁयात आली आहे आिण अिधक पĦतशीर शोध घेतÐयास या आदरणीय
Öथळा¸या इितहासाशी संबंिधत महßवपूणª सामúी ÿकाशात आणणे अपेि±त आहे.
®ावÖती:
कोसल या ÿाचीन राºयाची राजधानी असलेÐया ®ावÖती (यु.पी.मधील आधुिनक साहेत-
माहेत) बौĦांसाठी पिवý होती, कारण येथेच पूवê¸या बुĦां¸या ÿथेनुसार बुĦांनी आपले
महान चमÂकार केले. येथेच कोसलाचा राजा ÿसेनिजत आिण जमलेÐया लोकांसमोर
बुĦाला तीिथªकांबरोबर चमÂकाåरक पराøमां¸या Öपध¥त भाग ¶यावा लागला. बुĦाने हजार
पाखळया¸या कमळांवर आपले Öथान घेतले आिण Öवत: ची अनेक łपे तयार केली जी
सवō¸च Öवगाªपय«त गेली. या चमÂकाåरक घटनेमुळे नाराज झालेÐया पाखंडी िश±कांनी
Öवत:चे कतृªÂव दाखवÁयाची िहंमत केली नाही आिण शेवटी Âयांना एका िहंसक वादळाने
चिकत केले आिण Âयांना पळून जाणे भाग पडले. अशा ÿकारे, गुłंचे सवō¸च Öथान िसĦ
करÁयात आले आिण चमÂकार पाहÁयासाठी आलेÐया लोकां¸या एका मोठ्या जमावासमोर
Âयाने धÌमाचा ÿचार केला. ®ावÖती िमरेकल हा बौĦ कलेतील अितशय ÿाचीन
काळापासून आवडता िवषय आहे. munotes.in
Page 63
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
63
बुĦा¸या काळापासूनच ®ावÖती हे बौĦ धमाªचे एक िøयाशील क¤þ होते आिण येथेच
Óयापारी अनाथािपंिडका यांनी बुĦां¸या Öवागतासाठी राजा जेता¸या उīानात एक मोठा
िवहार बांधले. सोÆया¸या अÿितम िकंमतीला खरेदी केलेले, Âया¸या खरेदीची कथा आिण
Âयाचे शेवटी बुĦांसमोरचे सादरीकरण हा ÿारंिभक बौĦ कलेतील एक आवडता िवषय
होता. नंतर¸या काळातही Ļा पिवý Öथळावर मंिदरे आिण िवहार उदयास आले जे बयाªच
काळापासून बौĦ धमाªचे भरभराटीचे क¤þ रािहले.
साहेत-माहेत या दोन वेगÑया Öथळांचा समावेश होतो. मोठा माहेत सुमारे ४०० एकरात
पसरलेला आहे आिण शहरा¸या अवशेषांशी Âयाची योµय ओळख पटली आहे. सुमारे ३२ munotes.in
Page 64
बौĦ धमाªचा इितहास
64 एकर Óयापलेले आिण दि±ण-पिIJमेस सुमारे पाऊण मैल अंतरावर असलेले साहेत हे
जेतवान िवहाराचे िठकाण आहे. पूवê¸या जागेवरील उÂखननात शहरा¸या भÓय दरवाजांचे
अवशेष आिण इतर बांधकामांचे अवशेष उघडे पडले आहेत, जे गेÐया काही शहराची समृĦ
िÖथती दशªिवतात. बुĦां¸या सहवासाने पिवý झालेले जेतवन हे एक महßवाचे धमªयाýेचे±ेý
Ìहणून उदयास आले आिण Âयात असं´य पिवý Öथळ, Öतूप आिण िवहार बांधले गेले.
मौयª काळापासून ते बौĦ धमाª¸या अवनत िदवसांपय«त, इसवी सना¸या १२ Óया
शतकापय«तचे अवशेष ÿकाशात आणले गेले आहेत. सवाªत ÿाचीन Öतूपांपैकì एक, ºयाचा
मूळ पाया तो इ.स.पू. ितसöया शतकातील आहे, हाडांचे काही अवशेष होते, बहòधा Öवत:
बुĦांचे. Âया िठकाणी बुĦांचा एक िवशाल पुतळा/अवशेष सापडला. Öथापने¸या ताºया
आ®यदाÂयांपैकì एक Ìहणजे कनौजचा गधंवाला राजा गोिवंदाचंþाची राणी कुमारदेवी,
ºयाने इ.स. ११२८-२९ मÅये जेतवन िवहारा¸या देखभालीसाठी काही जमीन दान केली.
संिकसा:
बुĦां¸या जीवनाशी जोडले गेलेले आणखी एक पिवý Öथान Ìहणजे संकÖय (संकìसा-
बसंतपूर, एटा िजÐहा, उ°र ÿदेश) जेथे बुĦ तांवितंस Öवगाªतून (तेहतीस देवांचा Öवगª)
पृÃवीवर परत आले असे Ìहणतात कì, जेथे ते आपÐया आईस व इतर देवतांना
अिभधमाªचा उपदेश करÁयासाठी गेले होते. ही घटना ®ावÖती येथे महान चमÂकार
घडÐयानंतर घडली असे Ìहटले जाते, कारण सवª बुĦांनी आपले महान चमÂकार
केÐयानंतर तेहतीस देवां¸या Öवगाªचा आधार ¶यावा हा एक अपåरवतªनीय िनयम होता. बौĦ
आ´याियकेनुसार, देवतां¸या ितहेरी िशडीने खाली आले, Âया¸याबरोबर देवता, āĺ आिण
शø िह आले, आिण ही घटना बौĦ कलेतील एक ÿिसĦ आकृितबंध आहे. या पिवý
संगतीमुळे संकाÖय हे एक महßवाचे धमªयाýा±ेý बनले आिण बौĦ धमाª¸या उÂकषªकाळात
या Öथळावर महßवाची पिवýÖथाने, Öतूप व िवहार उभे करÁयात आले. फा-िहएन आिण
युआन ¸वांग या दोघांनीही Âया िठकाणाला भेट िदली आिण महßवा¸या Öमारकांचा
महÂवाचा अहवाल िलहीला. वषाªनुवषाª¸या दुलª±ातून माý आता सारेच मोडकळीस आले
आहे. िचनी याýेकłंची िलखाण देखील अिÖतßवात असलेÐया अवशेषांची कोणतीही योµय
ओळख पटिवÁयासाठी खूपच कमी आहेत. सÅयाचे गाव एका टेकडीवर वसलेले आहे,
ºयाला Öथािनक पातळीवर िकÐला Ìहणून ओळखले जाते, ४१ फूट उंच आिण ±ेýफळ
१,५०० फूट बाय १,००० आहे. दि±णेकडे एक मैलाचा एक चतुथा«श भाग Ìहणजे आणखी
एक टेकडी आहे, जी िवटकामाने बनलेली आहे आिण िबसारी देवीला समिपªत मंिदराने
वेढलेला आहे.
िवटांचे ढीग असलेले इतर िढगारे आजूबाजूला िवखुरलेले िदसू शकतात आिण ३ मैलां¸या
पåरघावर माती¸या तटबंदीचे अवशेषही आहेत. किनंगहॅमने फार पूवê हाती घेतलेÐया
चाचणी खोदकामांवłन अवशेषांचे अÂयंत खंिडत Öवłप आिण अिधक पĦतशीर शोधांची
तातडीची गरज असÐयाचे िदसून येते. ह°ीचा (एिलफंट कॅिपटल) जे एकेकाळी Öतंभावर
होता, तो अशोका¸या िदवसांचा एक महßवाचा अवशेष आहे आिण पुढील शोधांमÅये या
Öथळा¸या इितहासाशी संबंिधत असलेले महßवपूणª सािहÂय असणे अपेि±त आहे. munotes.in
Page 65
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
65
राजगृह:
मगध या बलाढ्य राºयाची राजधानी असलेले राजगृह, (िबहार¸या पाटणा िजÐĻातील
आधुिनक राजगी) हे एकापे±ा अिधक कारणांमुळे बौĦ धिमªयांसाठी पिवý होते. या ÿिसĦ
नगरात बुĦ अनेक वेळा वषाªवासासाठी तर गेलेच, पण याच िठकाणी देवद° या Âया¸या
दुĶ चुलतभावाने Âयांना जीवे मारÁयाचे अनेक ÿयÂन केले. िशवाय या शहरात वैभारा
टेकडी¸या स°पिÆन (सĮपणê) गुहेत महापåरिनरवाणानंतर लगेचच पिहली बौĦ पåरषद
(संिगती) भरवÁयात आली होती.
ÿाचीन नगराचे अवशेष फारच कमी आिण ýोटक आहेत. या िठकाणील काळा¸या ओघात
बरेच नुकसान झाÐयाचे िदसून येते. भµनावशेषांवłन असे िदसून येते कì, येथे िविवध
धािमªक संÿदायांचे अनुयायी राहतात. बौÅदधमêय अवशेष, काही एकाकì ÿितमा वगळता ,
अÂयÐप आहेत आिण धािमªक वैमनÖयातून Öमारकांचा अवमान वा नुकसान झाÐयाची
श³यता नाकारता येत नाही. पिहÐया पåरषदेचे िठकाण असलेÐया सĮपनê गुहेची ओळखही
संशयाÖपद आहे. पाली úंथांनुसार, ही गुहा वैभारा टेकडी¸या उ°र िकनाöयावर वसलेली
होती आिण Öटेन जेÓहा उ°रेकडील उभीउतरणवरील खडका¸या अधª-वतुªळाकार गुहेमÅये
मागील बाजूस कोठडी¸या समूहासह जागा ओळखतात तेÓहा ते बरोबर असू शकतात.
वैभारा टेकडी¸या पूवª उतारावर जरासंध कì बैठक या नावाने ओळखली जाणारी एक
उÐलेखनीय वाÖतू, िपÈपला¸या वाÖतÓयाने काहéनी ओळखली आहे. काही पाली úंथांमÅये
पिहÐया पåरषदेचे आयोजक महाकाÔयपाचे िनवासÖथान Ìहणून िपÈपला गुहेचे वणªन केले
आहे.
शहरा¸या िभंती आिण Âया¸या बुŁजां¸या ÿवेशĬाराशी साधÌयª असलेÐया तटबंदीवजा
साय³लोिपयण िभंत आिण ितची उभारणी माý धमªिनरपे± िकंवा धािमªक Öवłपापे±ा
अिधक लÕकरी असÐयाचे िदसून येते. िकÐÐया¸या पिIJमेकडे एक टेकडी आहे जी Öतूप
असÁयाची श³यता आहे, जो फा-िहएन¸या मते अजातासýूने बांधला होता, आिण युआन
¸वांग¸या मते अशोकाने बांधला होता. या टेकडीवरील चाचणी खोदाकामात अनेक Öतर
उघडकìस आले आहेत, परंतु Âयापैकì एकही गोĶ िùÖतपूवª काळातील आढळली नाही.
वैभारा टेकडी¸या दि±णेकडील डŌगरा वरील सोनभांडार नावाची ही गुहा बौĦ उÂखननाची munotes.in
Page 66
बौĦ धमाªचा इितहास
66 असावी, पण ती जैनांची असÁयाची श³यता पूणªपणे नाकारता येत नाही. बुĦांचे आवडते
िठकाण असलेला úňुकुट पवªत शहरापासून फार दूर नाही.
वैसाली:
बलाढ्य िल¸छवी कुळाची राजधानी असलेले वैसाली (िबहार¸या मुझÉफरपूर िजÐĻातील
बसारह) शहर सुŁवाती¸या काळात बौĦ धमाªचा बालेिकÐला होता. गौतम बुĦांनी आपÐया
हयातीत तीन वेळा येथे येउन गेÐयाचे उÐले³ख आहेत. यापैकì एका भेटीत अनेक
माकडांनी बुĦांना मधाचा वाडगा दान केला होता, ही घटना बुĦां¸या जीवनातील आठ
महान घटनांपैकì एक सांिगतली जाते. येथेच पुÆहा बुĦाने आपÐया जवळ येणाöया
िनवाªणाची घोषणा केली आिण िनवाªणानंतर िल¸छवéनी बुĦां¸या अवशेषां¸या आपÐया
िहÖÖयावर एक Öतूप उभारला. िनवाªणानंतर शंभरहóन अिधक वषा«नी येथे दुसरी बौĦ
पåरषद भरवÁयात आली होती. सवाªत महÂवाचे शोधांमÅये मोठ्या सं´येने िचकणमातीचे
िश³के, अिधकृत सरकारी आिण खाजगी, नंतर¸या Óयापारी संघटनेचे, पतपेढीचे आिण
Óयापाöयां¸या गटांची नावे आहेत. वैसाली हे गुĮराºयां¸या काळातील एक महßवाचे
ÿशासकìय मु´यालय होते, असे अिधकृत िश³³यावłन ÖपĶ होते आिण मौयªकालीन
कोरलेला एक महÂवाचा िश³का वैसाली हे गÖत चौकì असÐयाचे (चेकपोÖट) सूिचत
करतो.
फा-िहएन आिण युआन ¸वांग या िचनी याýेकłंनी ÿवासादरÌयान वैसालीला भेट िदली.
युआन ¸वांग िलिहतात िक या शहराने १० ते १२ चौरस मैलांचे ±ेý Óयापलेले होते. Âयांनी
िलिहले आहे कì, वैसाली शहरा¸या आत आिण Âया¸या आसपासही, पिवý Öमारके इतकì
असं´य आहेत कì Âया सवा«चा उÐलेख करणे कठीण होते. दुद¨वाने, हा भाग आता धािमªक
वाÖतूं¸या कोणÂयाही ŀÔय अवशेष िशÐलक नसÐयामुळे अ±रशः उजाड झाला आहे.
राजा िबसल का ग डा¸या वायÓयेस दोन मैलांवर असलेÐया कोलहòआ येथे एका चौकोनी
अबॅकसवर िसंहा¸या आकृतीला आधार देणाöया घंटे¸या आकारा¸या, अÂयंत चकाकì
वालुकाÔमाचा एकसंघ दगडात (मोनोिलिथक) असोक Öतंभ (Öथािनक पातळीवर
भीमसेनचा लठ Ìहणून ओळखला जायचा) उभा आहे. हे सÅया¸या जिमनी¸या munotes.in
Page 67
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
67 पातळीपासून सुमारे २२ फूट उंच आहे, हा एक मोठा भाग काळा¸या ओघात जिमनीखाली
गाडला गेला होता. शैलीनुसार ते अशोका¸या आ²ाÖतंभांसारखाच िदसतो, परंतु Öतंभा¸या
सभोवताल¸या खोदकामात कोणताही अशोकचा िशलालेख सापडला नाही. असे असले,
तरी ÿाचीन वैसाली¸या िठकाणी युआन ¸वांग यांनी उÐलेिखलेÐया अशोकÖतंभांपैकì एका
खांबाशी Âयाची ओळख कłन देता येते. चंपारÁय आिण मुजÉफरपूर िजÐĻांतील खांबांची
रेषा - रामपूरव, लॉåरया अरेराज, लॉåरया नंदनगड आिण कोलहòआ येथे - पाटलीपुý ते
लुंिबनी या शाही ÿवासाचे टÈपे िचÆहांिकत करतात असे मानले जाते, जे अशोकाने आपÐया
अिभषेका¸या २० Óया वषê हाती घेतले होते. दि±णेकडे जवळच राम-कुंड नावाची एक
लहानशी टाकì आहे, जी ÿाचीन मकाªट-आरामा (माकडाची टाकì) असलेÐया किनंगहॅमने
ओळखली आहे, असे मानले जाते कì बुĦा¸या वापरासाठी माकडां¸या वसाहतीने ही
खोदली आहे. वायÓयेला एक भµन टेकडी आहे, सÅया केवळ १५ फूट उंच आिण
पायÃयाशी सुमारे ६५ फूट Óयासाचा आहे, जो युआन ¸वांग यांनी उÐलेख केलेÐया
अशोका Öतूपा¸या अवशेषांशी ओळखला गेला आहे.
बौÅदधमाªतील इतर काही संÖमरणीय Öथळे, पिवý धािमªक Öथळे, Öतूप आिण िवहारांची
Öथळे यांचेही वणªन करणे अयोµय ठरणार नाही. भारतात बौÅदधमाªचा ÿसार होत असताना,
अशा Öथळांचा बुĦां¸या जीवनाशी आिण आ´याियकेशी िवशेष संबंध नसला, तरी
Âयां¸यामÅये आिण आजूबाजूला उभारलेÐया भÓय Öमारकांमुळे ते ठळकपणे उदयास आले.
यापैकì पूवê¸या भोपाळ राºयातील सांची हे Öतूपा¸या सुŁवाती¸या काळातील एक
महßवाचे िठकाणाचे आहे, जे पुढे बौĦ Öमारकांचे एक महßवाचे क¤þ बनले. आता पिIJम
पािकÖतानात असलेली त³किसला (आधुिनक त±िशला) हीसुĦा सुŁवाती¸या काळात
एक अितशय महÂवा ची जागा होती. वÂस राºयाची राजधानी कौसंबी हे बौÅदधमाªचे
आरंभीचे क¤þ होते व येथेच ÿिसĦ घोषीताराम िवहार उभे रािहले. ÿाचीन कौसंबीचे िठकाण
असलेÐया कोसाÌबी¸या अलीकडील उÂखननात या िवहाराचे अवशेष उघडे पडले आहेत,
तर मÅययुगीन काळात िबहारमधील नालंदा िवहार Âया काळातील बौĦ जगात ÿिसĦ होते. munotes.in
Page 68
बौĦ धमाªचा इितहास
68 ºया काळात बौÅदधमाªची भरभराट झाली, Âया काळात इतरही अनेक Öथळे सĩावनेची
(सĦमª) महßवाची Öथळे बनली.
सांची:
सांची (मÅय ÿदेशात मुंबईपासून ५४९ मैलांवर) हे भारतात सÅया ²ात असलेÐया सवाªत
िवÖतृत बौĦ अवशेषांचे िठकाण आहे. गौतम बुĦां¸या पारंपाåरक इितहासाशी या िठकाणचा
कोणताही ÖपĶ संबंध नÓहता; बौĦ सािहÂयात या जागेचा ³विचतच उÐलेख आढळतो.
बौÅदधमाª¸या इतर ÿाचीन क¤þांची मािहतीची खाण असलेÐया िचनी याýेकłं¸या
ÿवासातही या Öथळाचा उÐलेख मुळीच होत नाही. Ìहणूनच हे आIJयªकारक आहे कì सांची
येथील Öमारके आता भारतातील ÿारंिभक बौĦ कलेचे सवाªत भÓय आिण पåरपूणª उदाहरण
बनले आहेत.
िविदसा शेजारी वसलेले सांची हे ®ीलंका¸या इितहासúंथांनुसार ®ीलंकतील चेितयािगरीची
Öतुपाचे आधुिनक ÿितिनधीÂव आहे या मताला बöयापैकì पुिĶ देत असÐयाचे िदसते. एका
Óयापाöया¸या मुलीशी सăाट अशोकाचा िववाह आिण Âया िववाहाने अशोकाचा मुलगा मह¤þ
याने ®ीलंकामÅये आपÐया धमा«तरा¸या मोिहमे¸या मागाªवर थांबलेÐया टेकडीवर एक
िवहार उभारÁया¸या कथेशी Âयाचा संबंध आहे. ही कथा खरी असो वा नसो, सांची येथील
सवाªत ÿाचीन Öमारके अशोका¸या काळापासूनची आहेत आिण बौĦ धमाª¸या या
िनÂयÂय¸या आ®यामुळेच हे Öथान गौतम बुĦां¸या धमाªचे सिøय क¤þ बनले आिण अनेक
वषª या जागे¸या वैभवाला जबाबदार होते.
बहòतेक Öमारके डŌगरमाÃयावरील पठारावर वसलेली आहेत जी इ.स. ११०० ¸या
सुमारास घन दगडा¸या िभंतीने वेढलेली होती. Öतूपांपैकì इ.स.पू. ितसöया शतकातील
आहेत. Âयांचा आकार मोठा Öतूपापासून आहे ºयाचा Óयास पायÃयाशी १०० फूट आहे
आिण सुमारे ५० फूट उंच एक िवशाल, भÓय घुमट आहे आिण एक फूटपे±ा जाÖत उंच
नसलेÐया लघु घुमटापय«त आहे. मुळात सăाट अशोका¸या काळात िवटांनी बांधलेला, मोठे
Öतूप Âया¸या आधी¸या आकारा¸या जवळजवळ दुÈपट मोठा करÁयात आला होता आिण
कदािचत एका शतकानंतर, जेÓहा िवशाल आिण कोरीव चार भÓय ÿवेशĬार जोडले गेले
तेÓहा Âयाला दगडाचा करÁयात आले. चार ÿमुख िदशेला हे ÿवेशĬार (तोरणे) Âयां¸या
समृĦ न±ीदार सजावटीसह, मागे असलेÐया संरचने¸या साधेपणाशी सवाªत आIJयªकारक
िवरोधाभास आहे. हे चारही ÿवेशĬार समान रचनेचे असून Âयां¸या बांधकामात वापरलेÐया
तंýावłन असे िदसून येते कì, ते दगड कामा पे±ा सुतारांचे काम अिधक वाटते(इतके ते munotes.in
Page 69
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
69 नि±दार आहेत). Öतंभ आिण उÂकृĶ ÖथापÂयसह ÿवेशĬार, जातककथा, बुĦां¸या¸या
जीवनातील ŀÔये आिण नंतर¸या िवĵासा¸या इितहासातील महßवपूणª घटनांचे िचýण
करणारे िशÐपे (बास-åरलीफ पĦतीने) समृĦपणे कोरलेले आहेत. बोधगया येथील
बोधीवृ±ाला अशोका¸या भेटीचे ÿितिनिधÂव करणार् या ÿवेशĬारा¸या आिकªůेÓहमधील
एका åरलीफ पॅनेलचा संदभª िदला जाऊ शकतो. बौĦ धमाªचा सवाªत महान संर±क
भारतातील इतर कोणÂयाही Öमारकात िचिýत केलेला नाही. सăाटाचे हे िचý अÖसल
नसेलही, पण भारतीय इितहासातील एका महान Óयĉìचे हे अनोखे ÿितिनिधÂव Âयां¸या
सवª देशबांधवांनी जपले पािहजे.
या िठकाणावरील इतर अनेक Öतूपांपैकì तीन िवशेषत: उÐलेखनीय आहेत. यापैकì एक,
Öतूप ø. ३, मोठ्या Öतूपा¸या ईशाÆयेस आहे आिण जरी लहान असले तरी ते जवळजवळ
समान न±ीदार आहे. या Öतूपा¸या अवशेष क±ात जनरल किनंगहॅमला दोन ÿिसĦ
िशÕयांचे साåरपु° आिण महामोµगलान थेरांचे अवशेष धातु सापडले, जे नुकतेच लंडनहóन
सांची येथील एका नवीन िवहारात अिभषेकासाठी परत आणÁयात आले आहेत. पिIJम
बाजूस असलेÐया डŌगरा¸या पायÃयाजवळ आणखी एका लहानशा Öतूपाने िùÖतपूवª
ितसöया शतकातील सुÿिसĦ बौĦ ÿेिषत कÖयपथेर व मोµगलीपु°थेर यां¸या अवशेषांचा
समावेश केला होता. आजूबाजू¸या ÿदेशात, Öतूपांचे गट िवखुरलेले आहेत आिण Âयापैकì
काही जण Âयां¸यात असलेÐया धातु अवशेषांमुळे िविशĶ पािवÞयाचे असÐयाचे िसĦ झाले
आहे. अिधक ऐितहािसक मूÐय असलेÐया अशोक Öतंभाचे तुकडे केलेले अवशेष आहेत,
ºयावर चार िसंहांची परत-मागे आकृÂया आहे. हे सांची येथील मोठ्या Öतूपा¸या दि±ण
दरवाजाजवळ वसलेले आहे. Âया¸या तुटलेÐया Öतंभांवर अजूनही एक आ²ा पािहली जाऊ
शकते ºयात सăाट संघामधील कोणÂयाही मतभेदांना कठोर शÊदांत मनाई करतो.
Öतंभाची चकाकì, Âयाची रचना आिण शैली Âयाला अशोका¸या इतर आ²ाÖतंभ ¸या
बरोबरीने बसवतात.
munotes.in
Page 70
बौĦ धमाªचा इितहास
70 सांचीचे मु´य आकषªण या भÓय जुÆया Öतूपांवर अवलंबून आहे यात शंका नाही, केवळ
Âयां¸या पािवÞयामुळेच नÓहे तर Âयां¸या समृĦ आिण िवÖतृत कोरीव कामांमुळेही. हे
आकषªण Âयां¸याभोवती एकý येऊन या शांत डŌगरमाÃयावरील िवहारवासी जीवनाचे
ºवलंत िचý देणाöया देवÖथानांमुळे आिण िवहारांमुळे हे आकषªण अिधकच वाढले आहे.
यापैकì सवाªत उÐलेखनीय Ìहणजे मोठ्या Öतूपा¸या दि±ण ÿवेशĬारा¸या थेट समोर
वसलेले चैÂयगृह (मंिदर ø. १८). हे िवशेष आहे कारण बांधीव ÖथापÂय ÿकार¸या
इमारती¸या काही उदाहरणांपैकì एक Ìहणून अËयासिनय आहे.
úीसमधील अिभजात मंिदरांची आठवण कłन देणारी आणखी एक रचना एका छोट्याशा
देवळात (टेÌपल ø. १७) िदसू शकते, ºयात एका साÅया सपाट छÈपरा¸या चौकोनी
खोलीपे±ा जाÖत काहीही नाही, ºयात समोर खांबाचा Ĭारमंडप आहे. तरीही Âयाची
संरचनाÂमकता, समिमती आिण ÿ माण, सपाट पृķभागा वापर आिण अलंकारातील संयम
यांची तुलना शाľीय úीस¸या सवō°म ÖथापÂय िनिमªतीशी केली जाऊ शकते.
सांची येथील िवहारांची पाच उदाहरणे असून ती इसवी सना¸या चौÃया ते बाराÓया
शतकातील आहेत. पूवêचे िवहार लाकडाचे बांधले गेले होते आिण ते नĶ झाले आहेत
िकंवा नंतर¸या बांधकामां¸या पायाखाली गाडले गेले आहेत. Âयातील जे काही िटकून
रािहले आहेत, ते उÂखननात बाहेर आले आहेत. ते दुमजली इमारती¸या ®ेणéची असून
वेढलेÐया खुÐया चतुभुªज नेहमी¸या योजनेवर कमी-अिधक ÿमाणात बांधले गेले आहेत.
१८१८ ¸या सुŁवातीस सांची¸या अतुलनीय Öमारकांची शतकानुशतके िवÖमृतीतून सुटका
करÁयात आली आिण अनेक िवĬानांनी आिण पुरातßव²ांनी भूतकाळातील या
अिवÖमरणीय Öथळाला पुनŁºजीिवत करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. या शोध आिण
जीणōĦारा¸या कामाचा मोठा भाग भारतातील मा जी पुरातßव महासंचालक सर जॉन माशªल
यांना जातो, ºयांनी असं´य अवशेषांचे उÂखनन तर केलेच, पण Âया वाÖतूंची पुनिनªिमªतीही
केली आहे. munotes.in
Page 71
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
71
नालंदा:
नालंदा (राजगीरजवळील बारगाव) येथील दूरÿिसĦ िवहार आÖथापनांना नंतर¸या
काळातील बौĦ धमाª¸या इितहासात अनÆयसाधारण महßव होते. परंपरेनुसार या िठकाणी
बुĦांनी अनेक वेळा भेट िदली परंतु िवहार आÖथापनांचा इितहास अशोका¸या काळापासून
शोधता येतो. परंतु गुĮां¸या काळापूवêच तो ताÊयात घेÁयात आला होता, याचा कोणताही
पुरावा उÂखननातून अīाप उघड झालेला नाही. िशलालेख, िश³के आिण इतर अवशेष,
सािहÂयातील संदभा«सह, इसवी सना¸या ५ Óया शतकापासून १२ Óया शतका¸या अखेरीस
या ÿिसĦ िवहारÖथाना¸या भरभराटी¸या अवÖथेची झलक देतात. याच िवहारातत युआन
¸वांग हा सुÿिसĦ िचनी याýेकł काही काळ थांबला होता. तÊबल १० हजार िवīाथêसह
िविवध आÖथापना , Âयांचे िनयम, पĦती यांची सिवÖतर आिण रोचक मािहती ते देतात.
Âयाने राजा हषª आिण Âया¸या अनेक पूवªसूरé¸या राजांचा या संÖथेचे िहतिचंतक संर±क
Ìहणून उÐलेख केला आहे. 'आय-िÂसंग' या आणखी एका िचनी ÿवाशाने आपÐयाला
नालंदा िभ³खु¸या नेतृÂवाखालील जीवनाचे एक िचýही िदले आहे. वेगवेगÑया राजांनी दान
केलेÐया २०० गावांनी Âयांची देखभाल केली होती. नालंदा Âया काळातील बौĦ जगात
Âया¸या िवĬान आिण अĶपैलू आचायाªसाठी/ िश±कांसाठी ओळखला जात असे, आिण
आचायª िसÐलभþ, आचायª शांतरि±ता आिण इतर अनेक दीिघªकेमÅये चमकणारे आचायª
अितस िकंवा दीपांकार यांची नावे, नालंदा महािवहारा¸या सवō¸च ÿितķेचे दशªन Âया¸या
समृĦ इितहासातुन ÖपĶ करतात. munotes.in
Page 72
बौĦ धमाªचा इितहास
72
नालंदाचे भµनावशेष मोठ्या भूभागावर पसरलेले आहेत. ŀÔयां¸या संपकाªत आलेÐया
संरचना Óयापक आÖथापनाचा केवळ एक भाग दशªिवतात आिण Âयात िवहारवासी Öथळे,
Öतूपाची िठकाणे आिण मंिदराची िठकाणे यांचा समावेश आहे. लांबीनुसार ते दि±णेकडून
उ°रेकडे िवÖतारलेले आहेत, पूव¥कडील बाजूस िवहार आिण पिIJमेकडे Öतूप आिण मंिदरे
आहेत. हे सवª िवहार ÿÂयेक बाबतीत कमी-अिधक ÿमाणात एकाच योजनेवर बांधले गेले
होते, Âयापूवê कोठडी¸या रांगा मÅयवतê अंगणाभोवती अंगणा/ कॉåरडॉर आिण माग¸या
िभंतीला लागून, ÿवेशĬारा¸या समोर एक मंिदर होते. एकापे±ा एक वर जमा झालेले
वेगवेगळे Öतर ÖपĶपणे िदसतात आिण ते øमाøमाने दुŁÖती आिण नूतनीकरण दशªवतात.
या िवहारंमÅये सातमजली बांधकामे होती, असाही पुरावा आहे; आिण ते Âयां¸या
भµनावशेषातही, Âयां¸या भÓय आिण वैभवशाली भूतकाळाची आठवण Óयĉ करतात.
Öतूपाची जागा ø. ३ ही दि±ण-पिIJमेकडील बाजूस असलेÐया एका िवहारा¸या मÅयभागी
उËया असलेÐया एका िवशाल संरचनेचे ÿितिनिधÂव करते. या वाÖतूला अनेक Öमरणाथª
Öतूपांनी वेढलेले आहे.
या Öतूपा¸या उ°रेस आिण Âयाच संरेखनात, तेथे उघड्या रचना करÁयात आÐया आहेत,
ºयात ÿÂयेकात पूवê¸या अवशेषांवर थेट उभारलेले एक मंिदर आहे.
जवळच असलेÐया संúहालयात उÂखननादरÌयान जमा करÁयात आलेली असं´य िशÐपे
आिण इतर पुरातन वÖतू जमा आहेत आिण Âयां¸या ÿचंड िविवधतेने आिण उ°म
कारािगरीमुळे या िशÐपे सवाªत ÿभावी आहेत.
िलपीशाľ सािहÂयाची संप°ी काही कमी बोलकì नाही. Âयात ताăपट व दगडी िशलालेख
व िवटांवरील िशलालेख व मातीची िश³के यांचा समावेश होतो. उ°राधाªत, महान
िवहारातील आदरणीय िभ³खु¸या संघाशी संबंिधत अिधकृत िश³का सापडतो. बंगाल
आिण िबहारमधील नालंदा आिण इतर समकालीन िवīापीठामÅये जो बौÅदधमª ÿचिलत
होता, तो साधा (थेरवाद) हीनयान रािहला नÓहता; िकंवा सुŁवाती¸या काळातील
महायानही नÓहता. तांिýक āाĺणवादा जवळ गेलेÐया तंýवादा¸या कÐपनांनी तो ठासून
भरलेले होता. मुÖलीम आøमणामुळे अशा या बुरसटलेÐया िवचारांना आिण गौतम बुĦां¸या munotes.in
Page 73
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
73 धमाª¸या अवशेषांना मृÂयूचा ध³का बसला. गौतम बुĦां¸या धमाªचे ते अवशेष इतके
łपांतåरत झाले होते कì ते आधुिनक िहंदू धमाªत सामावून घेतले गेले, असे Ìहटले जाते.
२.५ पिIJम भारतातील म हßवाची बौĦ ऐितहािसक िठकाणे बौÅदधमª सौराÕůात केÓहा पसरला हे िनिIJतपणे सांगता येत नाही. माý, अशोकाने आपÐया
धमª ÿचारकांना ÿचार करÁयासाठी पाठवÁयापूवê या ÿांतात कोणÂयाही ÿकारचे बौÅदधमª
अिÖतÂवात होता , असे मानÁयाचे कारण िदसत नाही. ÿांता¸या मÅयभागी जुनागडजवळ
िगरनार पवªता¸या पायÃयाशी असलेÐया खडकावर राजाने आपला एक िशलालेख लावला
आिण Âया¸या कारवायांमुळे लवकरच या ÿांतात बौÅदधमाªचा ÿसार झाला आिण
सौराÕůा¸या दि±ण व आµनेय भागात अनेक बौĦ लेÁयांचे उÂखनन करÁयात आले.
Âयां¸या अÂयंत साÅया वाÖतुकलेवłन आिण िशÐपकले¸या सवªसाधारण अभावावłन
असे वाटते कì, ते फार सुŁवाती¸या काळातले नसावेत, पूवêचे नाही तरी कदािचत
इ.स.पू.दुसöया शतकातील असावेत.
जुनागड:
अशोक आ²ा अिÖतÂवात आÐयामुळे बौÅदधमêयांमÅये आधीच ÿिसĦ झालेला या ÿांताची
राजधानी जुनागड हा Âयां¸यासाठी आकषªणाचा क¤þिबंदू बनला. िगरनार टेकड्यां¸या
पåरसरात एका ÿचंड खडकावर आपÐयाला चौदा मोठे अिभलेख Ìहणून ओळखÐया
जाणाöया लेखांचा संपूणª मजकूर सापडतो. या खडकावरील āाĺी िलपीमÅये कोरलेला
मजकूर उÐलेखनीयपणे जतन केलेला आहे. साहिजकच सौराÕůात उÂखनन करÁयात
आलेÐया लेÁयांपैकì सवा«त महßवाची लेणी जुनागडमÅये व Âया¸या आसपास आहेत. ते
पुÕकळ सं´येने असावेत आिण िकमान सातÓया शतका¸या मÅयापय«त तरी ते महßवाचे
रािहले असावेत, कारण जुनागडला भेट देत असताना युआन ¸वांग यांना Öथवीर पंथाचे
िकमान तीन हजार िभ³खु असलेले िकमान पÆनास िवहार ल±ात आले होते.
या लेÁयांचे तीन गट पडतात, ते Ìहणजे जुनागढ शहरामधील, आिण उपरकोट आिण
खापरा-खोिडया नावा¸या , शहरापासून जवळच असलेÐया. जुनागड येथील लेणी दोन ते
तीन मजली असून तीन टÈÈयांत उÂखनन करÁयात आले आहे. Âयापैकì दोन २८ x १६'
आिण २६' x २०' फुट आहेत. जुÆया शहराचा गड असलेÐया उपरकोटमधील लेÁयांमÅये
चैÂया¸या िखड³या, सतरा फूट चौरस आकारा¸या खोल टा³या आिण ÿचिलत असलेÐया
अडिक बाव (िवहीर) आिण नवघन -वाव या दोन िविहरी सवाªत ल±वेधी आहेत. Öथािनक munotes.in
Page 74
बौĦ धमाªचा इितहास
74 पातळीवर खंजर-महाल Ìहणून ओळखÐया जाणाöया तीन खापरखोिडया लेÁयांपैकì एक
लेणी २५० 'x ८०' फुट आहे. दुसरा ३८ घनफुट चौरस' असून ितसरी ६१ 'x ६०' आहे.
दुसöया व ितसöया लेÁयाला अनुøमे चार व सोळा जड खांब आहेत. एकाही लेÁयात
िशलालेख सापडलेला नाही.
घटनाÖथळावरील पुराÓयांवłन अशी कÐपना करता येते कì, सुŁवाती¸या काळात
जुनागड आिण िगरनार पवªतावर मोठमोठे िवहार अिÖतÂवात असावेत. अशोका¸या
िशलालेखापासून सुमारे तीन मैल अंतरावरील एका टेकडीवर इंटवा येथे िवटांनी बांधलेÐया
दोन Öतूपांचे अवशेष नुकतेच उघड करÁयात आले आहेत. तेथे सापडलेली एकमेव
कोरलेली वÖतू Ìहणजे महाराज Łþसेना¸या िवहारात राहणाöया िभ³खु संघाशी संबंिधत
एक भाजलेला मातीचा िश³का आहे. हा राजा बहòधा इसवी सन १९९ ते २२२ या काळात
राºय करणारा ±ýप घराÁयातील Łþसेन पिहला असावा. जुनागडिशवाय सौराÕůात अनेक
िठकाणे महßवाची ठरली आहेत ती तेथे सापडलेÐया बौĦ लेÁयांमुळे.
तलाजा:
जुनागड िशवाय सतृंजय नदी¸या मुखाजवळ भावनगरपासून तीस मैल दि±णेस असलेले
तलाजा देखील एक महान बौĦ क¤þ असÐयाचे िदसते. ३६ लेणी व १५ x २० फुटाची
टाकì आहे. या लेÁयातील सवाªत मोठ्या लेÁयांपैकì एक लेणी Öथािनक पातळीवर एभाल-
मंडप Ìहणून ओळखली जाते व ती ७५ x ६७ १/२' व १७ १/२' फुट उंच आहे. Âयाला
चार अĶकोनी खांब होते पण कोठड्या नÓहÂया. एका लेणीत Öतूप आहे. ÓयवÖथेचा
साधेपणा आिण लेणीमधील िशÐपांचा पूणª अभाव यावłन असे िदसून येते कì, ते
सुŁवाती¸या काळातील असावेत, बहòधा अशोका¸या कारिकदêपे±ा थोडेच उिशरा.
सना:
तालाजा¸या नैऋÂयेस व उना¸या उ°रेस सोळा मैल असलेÐया सना येथील लेणी समूह
महßवा¸या आहे. टेकडी¸या दोÆही बाजूंना ६२ हóन अिधक लेणी कोरलेली आहेत. ते
साÅया ÿकारचे आहेत आिण Âयांना पाÁयासाठी टा³यां िदलेÐया िदसतात. Âयापैकì सवाªत
मोठी लेणी ६८'x ६१' x १६ फुट असून ित¸या समोर सहा खांब आहेत पण आत एकही
खांब नाही. सौराÕůातील हा लेणीसमूह सवा«त ÿाचीन लेणéपैकì एक असावा, तरी इतरý
आढळणायाª कालखंडातील असं´य लेणीमÅये असे एकही चैÂय नाही ºयाची तुलना munotes.in
Page 75
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
75 देशा¸या इतर भागातील या वगाª¸या लेÁयांशी करता येईल. िवहारेही अितशय साधी असून
Âयात कोणतीही महßवाची वाÖतुवैिशĶ्ये िदसून येत नाहीत.
देविनमोरी, िकंवा देव-नी-मोरी:
हे भारता¸या उ°र गुजरातमधील अरवली िजÐĻातील शामलाजी शहरापासून सुमारे २
िक.मी. (१.२ मैल) अंतरावर उ°र गुजरातमधील एक बौĦ पुरातßवीय Öथळ आहे. ही
साइट िविवध ÿकारे इ.स.पू. ितसर् या िकंवा चौÃया शतकातील िकंवा सुमारे इसवी सन
४०० पासूनची आहे. Âयाचे Öथान गुजरात¸या पåरसरातील Óयापारी मागाªशी संबंिधत होते.
Öथळ उÂखननात ८ Óया शतका¸या आधी¸या बौĦ कलाकृती सवाªत खाल¸या थरात
िमळाÐया आहेत, Öतूपातून तीन अवशेष धातु करंडक (काÖकेट्स) सापडले. यापैकì एका
करंडकावर एक िशलालेख आहे ºयामÅये एका तारखेचा उÐलेख आहे: पिIJम सý शासक
Łþसेना¸या कारिकदêतील १२७ वे वषª: "किथका राजां¸या १२७ Óया वषê, जेÓहा राजा
Łþसेना राºय करत होता, तेÓहा या पृÃवीचे पताका असलेÐया या Öतूपाची उभारणी
करÁयात आली. भाþपदाचा तो पाचवा िदवस होता."
कुतूहलाची गोĶ Ìहणजे, आपÐयाला गुजरातमÅये बौĦ धमाªचे कोणतेही योµय िठकाण
आढळत नाही. नवसरलजवळील कांिपÐय नावा¸या एकाकì जागेलाच काही महßव आलेले
िदसते. गुजरातचा राÕů-कूट राजा, दंितवमªन, संवत ७८९ (इसवी सन ८६७) या¸या
ताăपटातील िशलालेखात अशी नŌद आहे िक “राजाने पुरावी नदीत (सुरत िजÐĻातील munotes.in
Page 76
बौĦ धमाªचा इितहास
76 आधुिनक पूणाª नदी) Öनान केÐयावर, िभ³खु Öथीरमती यां¸या िवनंतीनुसार कांिपÐय
िवहारासाठी जमीन दान केली, जेथे िसंधू देसा¸या संघाचे पाचशे िभ³खु राहत होते”.
राÕůकूट राजाचा दुसरा िशलालेख, राजा धारावसªने, याच िवहारासाठी साठी संवत ८०६
(इसवी सन ८८४) मÅये समान अनुदान िदÐयाची नŌद आहे. असे िनदशªनास येते कì बौĦ
संघाने कदािचत मुिÖलमां¸या भीतीने िसंधमधून Öथलांतर केले आिण कािÌपÐया येथे
िवहाराची Öथापना केली जी पूवêपासून पिवý Öथान Ìहणून ओळखली जात होती.
महाराÕůातील बौĦ लेणी:
अशोका¸या काळापासून महाराÕůात बौĦ धमª सवाªिधक लोकिÿय होता, राजाने तेथे
धमªÿचार करÁयासाठी बौĦ धमªÿचारक पाठवले आिण Âयांचा एक िशलालेख पिIJम
िकनारपĘीवरील सोपारा येथील खडकावर कोरला होता. या काळापासून, बौĦ धमाªचा
öहास आिण लोप होईपय«त, महाराÕů बौĦ धमाªकडे अनुकूलपणे झुकत रािहला. Âयामुळे या
ÿांतात बौĦ धमाªची अनेक ÿे±णीय Öथळे पहायला िमळतात. हे सवª²ात आहे कì,
ºयाÿमाणे बौĦ बांधीव िवहारे जिमनी¸या वर सपाट ÿदेशात बांधले गेले होते, Âयाचÿमाणे
बौĦ लेणी डŌगराळ ÿदेशात दगडात उÂखनन केली गेली होती, Ìहणून नंतरचे Öथळ बुĦ
िकंवा बौĦ संतां¸या सहवासाने पिवý केलेÐया िठकाणी असू शकत नाही. पिÔ चम
महाराÕůातील सĻाþी पवªत Âया¸या कठीण खडकांमुले ÖथापÂयकलेसाठी सवाªत योµय
होता. Âयानुसार ÿÂयेक संभाÓय िठकाणी लेणी खोदली गेली, Ìहणून भारतातील बहòसं´य
बौĦ लेणी पिIJम महाराÕůात आढळतात. या लेÁयांना िभि°िचýांनी सुशोिभत करÁयाची
ÿथाही ÿाचीन काळी होती. लेणी ÖथापÂय आिण Âया¸या सजावटीमÅये लागणारे कौशÐय
इतके सÆमािनत केले गेले होते कì लेणी उÂखनन करणायाª कलाकाराला आिण Âयांना
सजवणाöया कलाकारांना जिमनी¸या भेटवÖतू देÁयात आÐया होÂया हे काही
िशलालेखांवłन ÖपĶ होते. महाराÕůातील ºया िठकाणांना Âयां¸या लेणी ÖथापÂयकलेमुळे
बौĦ काळात खूप महßव ÿाĮ झाले ते Ìहणजे भाजे, कŌडाणे, िपतळखोरा, अिजंठा, बेडसे,
नािशक, काल¥, काÆहेरी आिण एलोरा (वेłळ).
भाजे लेणी:
इ.स.पू.दुसöया शतकातील सवाªत ÿाचीन चैÂयाचे दालन भाजे येथे आढळते. खांबांचा
आतील उतार, छताचे लाकडी फासळया आिण लाकडाचा मुĉ वापर यावłन हे दगडी munotes.in
Page 77
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
77 चैÂयगृह Ìहणजे पूवê¸या लाकडी चैÂयगृहाचे अनुकरण होते, असे िदसून येते. लेणी
ÖथापÂया मÅये लाकडाचा ÿÂय± वापर हे पूवê¸या काळातील एक खास वैिशĶ्य आहे.
िभंतीजवळील अĶकोनी खांब साधे आहेत. खांबांवरील चौरी-वाहकांनी उपिÖथत
असलेÐया बुĦा¸या िचýां¸या खुणा आिण आकृती अजूनही ÖपĶ आहेत. सूयाªची िशÐपे
आिण ह°éवर Öवार झालेÐया राजघराÁयातील Óयĉéची िशÐपेही इथे सापडतात.
कŌडाणे लेणी:
कजªतपासून सात मैलांवर असलेÐया कŌडाणे येथील बौĦ लेणी भाजे येथील लेणीपे±ा
काहीशा नंतर¸या काळातील आहेत. लाकडाऐवजी दगडात समोरचे खांब आहेत. चैÂयगृह
हे सवाªत ÿाचीन काळातील एक आहे आिण लेणी ÖथापÂया¸या िवकासातील एक महßवाचा
टÈपा आहे. सजवलेÐया कोठीचे दरवाजांनी हे िवहार अिĬतीय असून य±ा¸या
िशÐपकाराची ओळख बलक -जो काÆहाचा िवīाथê अशी आहे, काÆहा िपतळखोरे येथील
मूितªकार होता.
काÆहेरी लेणी:
काÆहेरी येथे शंभराहóन अिधक लेणी असून हे एक मोठे िवहारसंकुल होते. इ.स.¸या दुसöया
शतकापासून ते आधुिनक काळापय«त येथे सापडलेÐया अनेक िशलालेखांवłन Âया
िठकाण¸या कमी -अिधक ÿमाणात इितहासाची पुनरªचना करता येते. लेÁयां¸या ÿारंभाचे munotes.in
Page 78
बौĦ धमाªचा इितहास
78 ®ेय इसवी सन १८० ¸या सुमारास गौतमीपुý सातकणê¸या राजवटीला देता येईल. अनेक
उÂखनने व िशÐपे यांची वेळोवेळी भर पडली. Öथापनेतील बुĦ ÿितमेची ओळख चौÃया
शतकातील एका िशलालेखाĬारे दशªिवली गेली आहे ºयात एका िविशĶ बुĦघोसाने बुĦ
ÿितमे¸या समपªणाची नŌद केली आहे. पुरी¸या िशलाहार राºयकÂया«नी, जे राÕůकुटा¸या
सावªभौमांचे सामंत होते, Âयांनी काÆहेरी येथील बौĦ आÖथापनामÅये िवशेष रस घेतला
आिण Âयांना उदार देणµया िदÐया, जसे कì Âयां¸या ताăपटा¸या अनुदानात कलम ७६५,
७७५ आिण ७९९ ¸या ताăपýा¸या अनुदानात नमूद केले आहे. इ.स. ९१३, इ.स. ९२१
व ९३१ ¸या िशलालेखांवłन पुढे असे िदसून येते कì, बौĦ िभ³खुनी अजूनही या लेणी
मÅये वाÖतÓय करणे चालूच ठेवले आहे. गुहा ø. ६६ ¸या िभंतéवर कोरलेÐया जपान¸या
िनिचरेण से³ट¸या बौĦ याýेकłचा आधुिनक जपानी िशलालेख आधुिनक काळातही
लेÁयां¸या िनरंतर महßवाची सा± देतो. काÆहेरीमÅये सापडलेÐया काही िशलालेखांमÅये
योगायोगाने कÐयाण आिण पैठणजवळ असलेÐया बौĦ िवहारांची मािहती िमळते, ºयाची
आपÐयाला इतर ąोतांकडून काहीच मािहती नाही.
एलोरा (वेŁळ) लेणी:
एलोरा येथे जगातील सवाªत अĩुत लेणी सापडतात, पवªतांना िवशाल लेणी समुहामÅये
कापले गेले आहे. चौतीस लेÁयांपैकì दि±णेकडे बारा बौĦ तर उवªåरत āाĺणी िकंवा जैन
आहेत. बौĦ लेणी ही इ.स. ४५० ते इ.स. ६५० या काळातील ÿाचीन लेणी आहेत.
सभागृहाचे ÿवेशĬार मोठ्या खुÐया ÿांगणातुन आहे. िवĵकमाª लेणी Ìहणून ओळखÐया
जाणाöया चैÂयागृहाचे मोजमाप अĜेचाळीस चौरस फूट आहे. Öतूपा¸या बाहरे आलेÐया
कमानीमÅये पåरचर आिण उडणार् आकृÂया यां¸या समोरील बुĦाची एक िवशाल ÿितमा
िसंहा¸या िसंहासनावर बसलेली आहे. तेथ¤ बुĦ व बोिधसßवा¸या पुÕकळ ÿितमा आहेत.
समोर िवÖतीणª अंगण असलेले दोन िवहार तीन मजली असून ते ५० फुटा¸या उंचीवर
जातात. या ÿभावी रचना आिण Âयांची अंमलबजावणी उÐलेखनीय कÐपकता दशªिवतात. munotes.in
Page 79
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
79
अिजंठा लेणी:
अिजंठा येथे िविवध आकाराची एकोणतीस लेणी असून Âया कठीण खडकात कापलेÐया
असून Âयातील काही खडक १००' फुटा पय«त खोदालेÐया आहेत, जे Öवाभािवकपणे एक
उÐलेखनीय ÖथापÂय उपलÊधी मानले जाते. लेणी ø. १ हे भारतातील सवō°म िवहार
आहे. लेणी øमांक १० मधील चैÂयागृहा १०० 'x ४०' x ३३ असून Âया¸या Öतूपाला
पायÃयाशी दुहेरी Öतर आिण िकंिचत लांबट घुमट आहे. लेणी ø. २६ मÅये बुĦाचे एक
िवशाल िशÐप आहे, जे संपूणª भारतातील एक उÂकृĶ मानले जाते. माý, अिजंठा हा लेणी
समूह वाÖतुकलेपे±ा िकंवा लेÁयांमधील कोरीव िशÐपांपे±ा सुंदर िचýांसाठी अिधक ÿिसĦ
आहे. जवळजवळ सवª लेÁयां¸या िभंती, छत आिण खांब एकेकाळी िचýांनी सजलेले होते,
Âयाचे अवशेष फĉ तेरा लेÁयांमÅये आढळतात. ते बुĦ आिण जातकां¸या जीवनातील
मु´यतः ŀÔयांचे िचýण करतात, परंतु धमªिनरपे± Öवłपाची अनेक िचýे देखील आहेत.
Âया काळाचे राजकìय जीवन आिण दैनंिदन जीवनातील ŀÔये िचýिचýपणे िभि°िचýांमÅये
िचिýत केली गेली आहेत. इसवी सना¸या पाचÓया आिण सहाÓया शतकात भारतीय
िचýकलेने आपला उÂकृĶ िवकासाचा उचांक गाठला आिण अिजंठा येथे उ°मो°म िचý
पाहायला िमळतात. सवाªतून कÐपकता आिण कलाकाराचे ÿभुÂव िदसते. एका कलाकाराने
ÌहटÐयाÿमाणे, अजंठा िभि°िचýांचा िजतका जाÖत िवचार करतो, िततकेच आकृतé¸या
समूहांमÅये अिÖतÂवात असलेÐया सूàम संबंध अिधक ÖपĶ होत जातात.
munotes.in
Page 80
बौĦ धमाªचा इितहास
80
िपतळखोरे लेणी:
महाराÕůा¸या पिIJम घाटातील सातमाळा पवªतरांगेतील िपतळखोरे लेणी हे एक ÿाचीन बौĦ
Öथळ असून Âयात १४ लेणीचा समूह आहे जी इसवी सन पूवª ितसöया शतकातील आहेत,
ºयामुळे ते भारतातील लेणी ÖथापÂयाचे सवाªत ÿाचीन उदाहरणांपैकì एक बनले आहेत.
एलोरापासून सुमारे ४० िक.मी. अंतरावर असलेÐया या िठकाणी आज काँøìट¸या
पायöयांने खाली उतरत पोहोचता येते. िचýे आिण िशÐपकलेसाठी ÿिसĦ असलेÐया या
िठकाणी रॉक-कट Öतूप गॅलरी देखील आहे. सात रंगवलेले िशलालेख सापडले आहेत,
ºयात िभि°िचýांची दान देणाöया बौĦ िभ³खुची नावे नŌदवली आहेत. या िठकाणी
ह°é¸या मूतê, दोन सैिनक, तूटलेले गज लàमीचे ÿतीक आिण एक ÿाचीन रेन वॉटर
हाव¥िÖटंग िसÖटम (rainwater harvesting system) आहे.
बेडसे लेणी:
कामशेत¸या रेÐवे Öथानकापासून चार मैल दि±ण-पूव¥स असलेÐया बेडसे येथील चैÂयगृहचे
माप ४५ 'x २१' फुट इतके आहे. Öतंभाचा पाया मड³या¸या आकाराचा असून Âया¸या
Öतंभावर गुडघे टेकलेÐया घोड्यांवर व ह°éवर बसलेÐया माणसां¸या व ÿाÁयां¸या
जोड्यांनी वर चढाई केली आहे. Öतूपातील खांबांवरही िचýां¸या खुणा िदसतात. यात लेणी
ÖथापÂयाितल एकमेव अिÈसडल ÓहॉÐटेड छत असलेले िवहार आहे. munotes.in
Page 81
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
81
नािशक लेणी:
नािशक येथे इसवी सनपूवª पिहÐया शतकापासून ते इसवी सना¸या दुसöया शतकापय«तचा
तेवीस लेणé चा समूह आहे. यापैकì काहéमÅये बदल कłन महायान बौĦांनी इसवी
सना¸या सहाÓया आिण सातÓया शतका¸या दरÌयान वापरले आसावेत. गौतमीपुý िवहार
Ìहणून ओळखÐया जाणारी लेणी ø. ३ ही मोठी असून, सहा Öतंभावर ह°ी, बैल आिण
घोड्यांची न±ी आहेत. लेणी ø. १० ला नाहपान िवहार Ìहटले जाते. नािशक आिण जुÆनर
येथील चैÂयगृह कमी-अिधक ÿमाणात एकाच ÿकारचे आहेत. नाहपान, गौतमीपुý आिण
®ीिवजय सातकणê यां¸या मािहतीपूणª व देखÁया िशलालेखांसाठी नािशक लेणी िवशेष
महßवाची आहेत.
जुÆनर लेणी समूह:
जुÆनर लेÁयांमÅये महाराÕů राºयातील बौĦ धमाªला वािहलेÐया आणखी एका लेणी
ÖथापÂय पåरसराचे उदाहरण देÁयात आले आहे. चार टेकड्यांवर पसरलेÐया या लेणी ¸या
िजÐĻात बौĦ धमाª¸या थेरवाद टÈÈयाला वािहलेÐया सवाªिधक २२० उÂखननांचा समावेश
आहे. इ.स.पू.३ रे शतका¸या मÅयापासून ते इ.स. ३ रे या शतका¸या उ°राधाªत कोरीव
काम केलेÐया या लेणी ÖथापÂयाचे िनरी±ण करÁयासाठी योµय जागा आहेत.
munotes.in
Page 82
बौĦ धमाªचा इितहास
82 जुÆनर शहराला वळसा घालून चार टेकड्यांवर ४ लेणीसमूह आहेत. ते गणेश लेणीसमूह
(लेÁयाþी), तुळजा लेणीसमूह, मानमोडी लेणीसमूह आिण िशवनेरी लेणीसमूह आहेत.
जुÆनरचा सवōÂकृĶ भाग लेÁयाþी लेणीसमूहाशी संबंिधत आहे, ºयामÅये १-३ शतकातील
३० लेणीचा समावेश आहे. दि±णेकडे तŌड कłन, या लेÁया पूव¥कडून पिIJमेकडे øमाने
øमांिकत आहेत. ६ आिण १४ या लेÁयांपैकì दोन चैÂयगृह आहेत; तर उवªåरत िवहार
आहेत, ºयात लेणी ÖथापÂयामधील सवाªत मोठ्या िवहाराचा समावेश आहे. जुÆनरमधील
तुळजा लेणीसमूहात येथील सवाªत जुने गोलाकार चैÂयगृह आहे आिण ते सवª लेणीसमूहात
सवाªत जुने आहे.
काल¥ लेणी:
काल¥ येथील चैÂयगृह हे भाजे येथील चैÂयगृहाÿमाणेच सवªसाधारण Öवłपाचे आहे, परंतु
आकार आिण वैभवात माý हे भारतातील सवाªत भÓय लेणीपैकì एक आहे. िकंबहòना, Âया
िठकाणी सापडलेÐया एका ÿाचीन िशलालेखात जांबुĬीपातील सवा«त उÂकृĶ दगडी लेणी
(चेितयघर) असे Âयाचे वणªन केले आहे. ते वैजयंतीचा Óयापारी भूतापलाचे तेदान आहे.
उÂखनन करÁयात आलेली लेणी मधील देखील सवōÂकृĶ जतन केलेÐयांपैकì एक लेणी ही
१२४ 'x ४६ 'फुट असून गोलाकार छÈपर ४५ फुटा¸या उंचीवर आहे. Âया¸या दोÆही
बाजूंना पंधरा अखंड खांबांची रांग आहे, ºयात कळसाचे तळ आिण खांबावर गुडघे टेकून
बसलेÐया ह°éनीवर पुŁष आिण मिहला Öवारांसह घोडे आहेत. Âया¸या दुमजली पĘीला
ÿचंड चैÂय गवा± आहे. ही लेणी इ.स.पू. पिहÐया शतका¸या शेवटाची आहे.
इतर महßवाची Öथळे:
या लेÁयांपैकì एक िठकाण Ìहणजे मुंबई¸या दि±णेकडे पंचेचाळीस मैलांवर असलेÐया
राजापुरी खाडी¸या िकनाöयावरील कुडालेणी. आणखी एक Ìहणजे कुडापासून आµनेयेला
२८ मैलांवर सािवýी नदीवर महाडची गंधारपाले लेणी. सातारा िजÐĻातील कराड येथे
आगिशव टेकडी¸या साठ लेÁयांची िवÖतृत ®ृंखला आहे. येथील कोठ्या लहान आहेत,
मोठमोठी चैÂयगृहे खांबिवरिहत आहेत आिण िशÐपकलेचा पूणª अभाव आहे. शेलारवाडी
येथे आणखी एक लेणीसमुह आहे. थेर भदंत िसहा¸या ¸या दोन मिहला िशÕयांनी या
िठकाणी असलेÐया चैÂयगृहाचे उÂखनन करिवले असून Âयातील एक लेणी शेतकरी¸या
पÂनीने दान केली आहे, असे सांिगतले जाते. जोगेĵरीपासून तीन मैलांवर असलेÐया
कŌिडवटे येथे एकोणीस लेÁयांचा समूह आहे. तेर (ÿाचीन तगारा) येथील सोलापूर िजÐĻात munotes.in
Page 83
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
83 इसवी सना¸या आठÓया शतकात बांधलेले व नंतर āाĺणी मंिदरात łपांतर झालेले एक
संरचनाÂमक बांधीव चैÂयगृह आहे. इसवी सन ११८८ मÅये िसलाहार राजा गांदरािदÂय
याने गंगासागर नावा¸या तलावा¸या काठी कोÐहापूर येथे बुĦ मंिदर बांधले.
गोवा:
इ.स.¸या सहाÓया शतकात दि±णेकडे गोवा व Âया¸या आसपास बौĦ धमाªची भरभराट
झाली, हे गोÓया¸या आस अंिकता या भोज राजाने बौĦ िवहाराची नŌद केलेÐया िहरे-गु°ी
(उ°र कानरा िजÐहा) पाट्यां¸या शोधावłन िसĦ होते. Âयाचÿमाणे गोवा िजÐĻातील
मुशीर या गावी नंतर¸या काळातील बौĦ मूतêंचा शोध लागÐयावर असे िदसून येते कì,
बौÅदधमाªची पुÕकळ काळ भरभराट होत रािहली. कदंब राजा जयकेिसन या¸या काळातील
गोÓयातील बौĦ िभ³खूंचा उÐलेख बाराÓया शतकातील Ĭै®य-काÓयात आढळतो.
कनाªटक:
कनाªटकात अशोका¸या काळापासून बौÅदधमाªचा ÿभाव पडू लागला, ºयांचे िशलालेख
िसĦपूर आिण शेजार¸या ÿांतात आढळतात. Âयां¸या धम« ÿचारकाने हा संदेश संपूणª
देशात पोहोचवला, पåरणामी सातवाह नां¸या वेळी वनवासी येथे अनेक बौĦ िवहार बांधले
गेले. सÆनातीपासून सुमारे ३ िकमी अंतरावर असलेले कंगनाहÐली Öतूप हे एक महßवाचे
बौĦ Öथळ आहे जेथे (इ.स.पू. १ ते इ.स. ३ रे शतक ). हे कनाªटकातील कलबुगê
िजÐĻातील िचतापूर तालु³यातील भीमा नदी¸या डाÓया तीरावर आहे. राºयकÂया«चे हे
दालन आहे ºयात राजा अशोकासार´या ÿ´यात सăाटाचे आिण सातवाहन राºयकत¥
(िसमुका, पुलुमावी) यांचे कनगनहÑळी येथे िचýे रेखाटून Âयांना अमर केले आहे. munotes.in
Page 84
बौĦ धमाªचा इितहास
84 २.६ दि±ण भारतातील महßवाची बौĦ ऐितहािसक िठकाणे महाराÕůातील अनेक Öथळांना बौĦ काळात Âयां¸या अÿितम लेणी ÖथापÂयकलेमुळे मोठे
महßव ÿाĮ झाले, तर आंňात अशी काही िठकाणे होती जी Âयां¸या ितत³याच भÓय बौĦ
Öतूपांसाठी ÿिसĦ होती. अशोका¸या काळात आंňात बौÅदधमाªची चांगली Öथापना झाली
होती. बौÅदधमाªचे मुळ घर मगधÿदेश आिण ®ीलंका जो आधीच बौÅदधमाªचा बालेिकÐला
बनला होता, ¸या मधोमध आंňÿदेश असÐयामुळे, िशवाय आंň¸या मोठ्या नīांमुळे
बंदरांमधून समुþी ÿदेशाचा Óयापार होता, यामूळे बौÅदधमêयांची सं´या जाÖत होती.
बौÅदधमêयांची मोठ्या ÿमाणावर Óयापारी वगा«तून भरती होत असÐयाने Âयां¸या संप°ीचा
उपयोग भÓय Öतूप उभारÁयासाठी केला जात असे.
असे Öतूप कृÕणे¸या खाल¸या खोöया आिण गोदावरी¸या दरÌयान¸या ÿदेशात अनेक
िठकाणी बांधले गेले. उ°रेकडील शालीहòंडुम ते दि±णेकडील िचंगंजमपय«त अनेक बौĦ
Öथळे सापडली आहेत, Âयापैकì खालील सवाªत महßवा¸या आहेत कारण ितथे भÓय Öतूप
आहेत.
गुंटूर िजÐĻातील अमरावती आिण नागाजुªनकŌडा येथे आिण भĘीÿोलू येथे Öतूप, कृÕणा
िजÐĻातील जगÍयापेटा, गुडीवाडा आिण घंटाशाळा इ.स.पू. दुसरे शतक ते इसवी सना¸या
ितसöया शतका¸या दरÌयान बांधले गेले. यात िवटांनी बांधलेÐया अधªगोलाकार घुमटांचा
समावेश होता आिण चार मु´य िबंदूंवर घुमटा¸या पायÃयापासून आयताकृती ओटे हे Âयाचे
वैिशĶ्य होते. ते सुÆदर पणे पूणª करÁयात आले, पांढरे रंगवले गेले आिण पायÃयाशी
िशÐपकले¸या पांढöया संगमरवरी पॅनेलने सुशोिभत केले गेले आिण कमी åरलीफमÅये
समृĦपणे कोरले गेले. आंň कारािगरांचे तांिýक कौशÐय आिण कलाÂमक उÂकृĶता
Öतूपां¸या बांधणीत आिण िवशेषत: िøÖटल आिण इतर दािगÆयां¸या लहानशा करंडक
(काÖकेट्स) ¸या िनिमªतीमÅये उ°म ÿकारे िदसून येते.
भĘीÿोलू Öतूप:
इ.स.पू.दुसöया शतकात कुिबराका नावा¸या Öथािनक राजा¸या काळात बहòधा बौĦ
ÿचारकाने बांधलेले भĘीÿोलू Öतूप हे या ÿदेशातील सवाªत ÿाचीन बौĦ Öतूप होय.
बुĦा¸या नĵर (धातु) अवशेषांना सजवणारा हा महाÖतुप होता, हा दावा सोने आिण
मोÂयापासून बनवलेÐया फुलांसह Öफिटका¸या करंडक (काÖकेट)¸या आत हाडांचा munotes.in
Page 85
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
85 अवशेष सापडÐयामुळे योµय ठरतो. दि±ण भारतातील āाĺी िलपीचा सवाªत ÿाचीन पुरावा
भĘीÿोलूकडून आला आहे.
अमरावती Öतूप:
गुंटूरपासून पिIJमेस १६ मैलांवर असलेले अमरावती हे आंňातील सवाªत महßवाचे बौĦ
Öथळ आहे. या िठकाणचा Öतूप सवाªत मोठा आिण ÿिसĦ आहे. इ.स.पू.दुसöया शतका¸या
आरंभीच याची सुŁवात झाली व नागाजुªना¸या ÿयÂनांनी इ.स.¸या १५० ते २०० ¸या
दरÌयान ितचा िवÖतार झाला. या¸या घुमटाचे माप १६२' असून Âयाची उंची ९५' आहे.
ÿदि±णापथाची Łंदी १५', तर Âया¸या सभोवतालची रेिलंग १४'फुट उंच आहे. हा Öतूप
सांची Öतूपापे±ा मोठा असून तो १२०'Łंद आिण ५४' उंच आहे. सुंदर रेिलंगमÅये बुĦा¸या
जीवनातील ŀÔयांचे िचýण केले आहे. रचनेमÅये सुंदर समतोल साधलेली ही भारतातील
महान कलाकृतéपैकì एक आहेत. अमरावतीचा Öतूप उ°रेकडील सांची आिण भरहóत
Öतूपांसह कलाÂमक सŏदयª आिण भÓयतेत भाग घेऊ शकतो. मथुरा आिण गांधार या
िशÐपकले¸या शाळांÿमाणे अमरावती िशÐपशाळेचाही मोठा ÿभाव होता. Âयाची उÂपादने
®ीलंका आिण आµनेय आिशयात नेली जात असत आिण Öथािनक शैलéवर Âयाचा ल±णीय
पåरणाम झाला.
नागाजुªनकŌडा खोरे:
नागाजुªन-कŌडा िकंवा नागाजुªना¸या टेकडीवरील या महान Öतूपाचा शोध १९३० ¸या
दशकात लागÁयापूवê काहीही माहीत नÓहते. हे गुंटूर िजÐĻात कृÕणा नदी¸या दि±ण munotes.in
Page 86
बौĦ धमाªचा इितहास
86 तीरावर वसलेले आहे. बुĦा¸या नĵर अवशेषांना अिधķान देणारा हा महाÖतुपही होता
आिण बहòधा अशोका¸या काळात बांधला गेला असावा. इ.स.¸या ितसöया शतकात आंňात
बौĦ धमª लोकिÿय करÁयाचे ®ेय ºयां¸याकडे जाते, अशा Öथािनक ई³ĵाकू
राजघराÁयातील चामटीिसरी आिण इतर िľयांनी या Öतुपाचे नूतनीकरण केले. आता ते
अमरावती¸या अवशेषांपे±ा मोठे अवशेषांमÅये आहे. अमरावती शैलीत साकारलेली शेकडो
उÐलेखनीय िशÐपे सापडली आहेत. आयाका Öतंभांवरील िशलालेखांवłन नागाजुªनकŌडा
या िवजयापुरी या ÿाचीन नगरीला बौĦ धमाªचे क¤þ Ìहणून फार महßव होते व आंतरराÕůीय
कìतê लाभली होती , हे ÖपĶ होते. ®ीलंका, काÔमीर, गांधार, चीन अशा िविवध देशांतून
येणाöया िविवध शाळांमधील बौĦ िभ³खु¸या िनवासासाठी या िठकाणी अनेक िवहार
बांधÁयात आले.
आंňातील लोक देशात आिण देशाबाहेर Óयापार करीत असत आिण तÂकालीन रोमन
जगाशी Âयांचे जवळचे संबंध होते. िशलालेख, अंगरखा घातलेÐया दाढीधारी सैिनकाला
अंगरखा व ůाउझर घातलेली िशÐपे आिण रोमन वंशा¸या इतर िविवध वÖतूं¸या शोधातून हे
िसĦ होते.
आंňात एलोर रेÐवे Öथानकापासून उ°रेस २८ मैल उ°रेस गुंटूपÐली आिण
अनकापÐलेपासून एक मैल पूव¥ला शंकरन हे लेणी ÖथापÂयकले¸या ŀĶीने महßवाचे आहेत.
Öतूप आिण इतर पुरातन वÖतूंची उपिÖथती याची सा± देते Âयाÿमाणे बौĦ काळात
शेजार¸या इतर िठकाणांना महßव ÿाĮ झालेले िदसते. यामÅये सवाªत उÐलेखनीय Ìहणजे
गोली, चेझरला, गुÌमािडदुł, बेझवाडा, गåरकापाडू, बावीकŌडा, तोतलाकŌडा, शािलहòंदम हे
बौĦ Öथळे. munotes.in
Page 87
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
87
नागपĘम:
पूवª िकनाöयावरील मþासजवळ नागपĘम येथे चोल साăाºया¸या काळात बौĦ वÖती होती.
इसवी सना¸या ११ Óया शतकातील एका महßवा¸या ताăपटावरील िशलालेखात असे
Ìहटले आहे कì, चोला राजाराजाने, ®ी-िवजयादेशा¸या मारिवजयो°ुंग वमªन शैल¤þ राजा
आिण इंडोनेिशयाचा कटहा राजा यांनी नागपĘम येथे उभारलेÐया कुलमिणवमाª िवहारातील
बुĦा¸या मंिदरा¸या देखभालीसाठी अनैमंगला हे गाव िदले. पाली úंथ ने°ी-पकरणा वरील
आपÐया िववेचना¸या उपसंहारात िभ³खु धÌमपालाने या Öथानाचा आिण Âयातील
धमªसोकािवहाराचा उÐलेख केला आहे, जेथे Âयाने हे भाÕय रचले आहे. ११ Óया १२ Óया
शतका¸या āाँझमधील नागपåĘनम बुĦ आिण बोिधसÂव ÿितमा फार ÿिसĦ आहेत.
कांची:
कांची हा आपला राजािवहार आिण शंभर िवहारा सह दि±णेतील बौĦ धमाªचा ÿिसĦ
बालेिकÐला होता. या शहराजवळ पाच बुĦ ÿितमा सापडÐया आहेत. ÿिसĦ पाली
भाÕयकार थेर बुĦघोसा यांनी आपÐया िववेचनात (मनोरथपुराणी) असे नमूद केले आहे
कì, कांचीपुरा येथे Âयां¸याबरोबर राहत असलेÐया आदरणीय िभ³खु जोितपाला¸या
िवनंतीवłन Âयांनी ते िलिहले आहे. चीनी ÿवासी युआन ¸वांग यांनी कांचीतील एका िविशĶ
धमªपालाचा उÐलेख नालंदा येथे एक महान गुŁ Ìहणून केला आहे. कोåरयात Ĵोकातील
एका िशलालेखाचा शोध लागला आहे. ली से यांनी इ.स. १३७८ मÅये िलिहलेÐया
ÿÖतावनेत Åयानभþ नावा¸या भारतीय िभ³खु¸या जीवनाचा व ÿवासाचा लेखाजोखा
मांडला आहे. हा िभ³खु मगधा¸या एका राजाचा आिण कांची येथील राजकÆयेचा पुý होता
आिण जेÓहा Âयाने कांचीला भेट िदली तेÓहा Âयाने एका बौĦ धमōपदेशका कडून करंडा-
Óयाओहा-सूýावर िदलेला उपदेश ऐकला होता, असे हा अहवाल सांगतो. हे िठकाण
इ.स.पू.१४ Óया शतका¸या अखेरीस बौĦ धमाªचे एक माÆयताÿाĮ क¤þ होते हे उघडच आहे.
munotes.in
Page 88
बौĦ धमाªचा इितहास
88 आपली ÿगती तपासा:
१. बोधगयाचे महßव काय आहे?
२. दि±ण भारतातील महßवाचे बौĦ Öथळ कोणते आहे?
२.७ सारांश बौĦ धमाª¸या िवशेष संदभाªसह ÿाचीन भारता¸या इितहासाची आिण संÖकृतीची मािहती
िमळिवÁयासाठी सािहÂयाÓयितåरĉ इतर ľोतांचा शोध घेतला पािहजे. Öतूप, िवहार,
चेितयघर, िशÐपे आिण िचýे यां¸या संदभाªत वाÖतुकला, कला आिण पुरातÂव अËयास
यांचा उÐलेख केलेला मु´य ľोत आहे. पुरातÂव, Öतूप, िवहार चेितयाघर, िशÐपे आिण
िचýे यासार´या सं²ा पåरभािषत करÁयाÓयितåरĉ ते ÿाचीन भारताचा इितहास आिण बौĦ
धमाªचा इितहास तयार कł शकणाö या मािहतीचे योगदान कोणÂया पĦतीने करते याचे
देखील वणªन करते.
२.८ ÿij १) बौÅदधमाªचा इितहास िलिहÁयासाठी वापरले जाणारे िविवध पुरातßवीय ąोत कोणते
आहेत- चचाª करा.
२) 'कला आिण ÖथापÂय-बौĦ इितहासाचा ąोत आहेत' टीप िलहा.
३) उ°र भारतातील पुरातßवीय उÂखनने पाली सािहÂयाशी कशी सुसंगत आहेत याचे
वणªन करा आिण सारनाथ आिण बोधगया यां¸याबĥल िलहा.
४) दि±ण भारतातील बौĦ पुरातßवीय Öथळांचे सव¥±ण करा.
५) बौĦ धमाªत िदसणाöया लेणी ÖथापÂयकलेबĥल थोड³यात िलहा.
२.९ संदभª Cunningham Alexander - Archaeological Survey of India -Four
Reports made during the years 1862 -63-64-65.
Cunningham Alexander - The Bhilsa Topes
Samuel Beal - Si yu ki: Buddhist Records of the Western World.
Thomas Watters - On Yuan Chwang's Travels in India, 629 -645 A.D.
Brown Perc y-Indian Architecture Buddhist and Hindu
James Fergusson, James Burgess -The Cave Temples of India, 1886
George Michell - Buddhist Rock -Cut Monasteries of the Western
Ghats
Dhavalikar M K - Late Hinayana caves of western India munotes.in
Page 89
बौĦ धमाª¸या अËयासाची पुरातßवीय साधने
89 Akira Shimada (Editor) - Amara vati: The Art of an Early Buddhist
Monument in Context
Elizabeth Rosen Stone -The Buddhist Art of Nagarjunakonda.
Walter Spink - Ajanta: History and Development
https://tourism.gov.in/sites/default/files/2021 -
10/Buddhist%20Tourism%20Circuit%20in%20India_ani_ English_Lo
w%20res.pdf
http://afe.easia.columbia.edu/special/travel_records.pdf
*****
munotes.in
Page 90
90 ३
गौतम बुĦांचे जीवन
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ गौतम बुĦांचे जीवन
३.३ मÅयम मागª
३.४ सÂयाचा सा±ाÂकार
३.५ धÌमच मागª दाखिवणार
३.६ धÌम िशकिवÁयाचे आमंýण
३.७ सारांश
३.८ ÿij
३.९ संदभª
३.० उिĥĶे ऐितहािसक बुĦा¸या जीवनाचा आिण तो बौĦ धमाªचा उगम कसा आहे याचा अËयास
करणे.
बुĦ कोण आहे आिण Âयांची िशकवण काय आहे हे जाणून घेणे.
बुĦा¸या िशकवणéची ÿासंिगकता आिण Âयाचा समाजावर होणारा पåरणाम समजून
घेणे.
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये बुĦा¸या िशकवणéचे महßव माÆय करणे
दैनंिदन जीवनात लागू करÁयासाठी िशकवणéचे Óयावहाåरक पैलू जाणून घेणे.
३.१ ÿÖतावना बुĦ-धÌम ही एक नैितक आिण तािÂवक ÿणाली आहे जी ÿबोधनाचा एक अनोखा मागª ÖपĶ
करते. हा केवळ शै±िणक ŀिĶकोनातून अËयास करÁयासारखा िवषय नाही. िसĦांत
िनिIJतप णे अËयासला जाÁयासारखा आहे, पण अिधक Åयानाचा सराव करणे आवÔयक
आहे आिण सवाªत महßवाचे Ìहणजे Öवतःला समजणे महÂवाचे आहे.
ÿÂय± अËयासािशवाय नुसते िशकून काही फायदा होत नाही. धÌमाचे पालन न करणारा
िवĬान माणूस, बुĦ Ìहणतात , तो सुगंध नसलेÐया रंगीबेरंगी फुलासारखा असतो . जो
धÌमाचा अËयास करत नाही तो तर आंधÑयासारखा असतो , परंतु जो धÌमाचे पालन करत
नाही Âयाची तुलना úंथालयाशी केली जाते. munotes.in
Page 91
गौतम बुĦांचे जीवन
91 असे काही उÂसाही टीकाकार आहेत जे बौĦ धमाªला िनिÕøय आिण कृितशुÆय धमª
मानतात . ही िवनाकारणची टीका सÂयापासून फार दूर आहे. बुĦ हे जगातील पिहले सवाªत
सिøय धमªÿचारक होते. Âयांनी पंचेचाळीस वष¥ िठकिठकाणी भटकंती कłन
जनसामाÆयांना आिण बुĦीमंतांना Âयांचा िसĦांत सांिगतला. Âयां¸या शेवट¸या ±णापय«त
Âयांनी आदशªपणे आिण उपदेशाने मानवतेची सेवा केली. Âया¸या ÿितिķत िशÕयांनी Âयाचे
अनुकरण केले, कĶÿत जगत, बदÐयात कशाचीही अपे±ा न करता , ते धÌमाचा ÿचार
करÁयासाठी दूर¸या ÿदेशात गेले.
बुĦाचे शेवटचे शÊद होते "पåर®मपूवªक ÿयÂन करा"
वैयिĉक ÿयÂनांिशवाय कोणतीही मुĉì िकंवा शुĦीकरण िमळू शकत नाही. बौĦ धमाªत
अशा यािचका िकंवा मÅयÖथी ÿाथªनांचा िनषेध केला जातो आिण Âयां¸या जागी ‘Åयान’
आहे, ºयामुळे आÂम-िनयंýण, शुĦीकरण आिण ²ान ÿाĮ होते. Åयान आिण सेवा ही दोÆही
बौĦ धमाªची ठळक वैिशĶ्ये आहेत. िकंबहòना, सवª बौĦ राÕůे बौĦ धमाª¸या Ļा तÂवावर
वाढली आहेत .
“कोणतेही वाईट कł नका”, Ìहणजे Öवतःला आिण इतरांसाठी वाईट बनू नका, हा बुĦाचा
पिहला सÐला होता. यानंतर Âयाची दुसरी सूचना होती- चांगलं करा", Ìहणजे Öवतःला
आिण इतरांना आशीवाªद देÁया योµय बना. Âयांचा अंितम उपदेश होता – मन शुĦ करा” –
जे सवाªत महÂवाचे आिण सवाªत आवÔयक होते.अशा धमाªला िनिÕøय आिण कृितशुÆय
Ìहणता येईल का?
असे नमूद केले जाऊ शकते कì, ²ानÿाĮी (बोिधपि³खय -धÌम) करणाöया सदतीस
घटकांपैकì िवåरया िकंवा ऊजाª नऊ वेळा येते. Âया¸या अनुयायांशी असलेले नाते ÖपĶ
करताना बुĦ Ìहणतात :
“तुÌहीच पåर®म करा. तथागत हे केवळ िश±क आहेत.
“अनेकां¸या िहतासाठी , अनेकां¸या सुखासाठी, जगाÿती कŁणाभावाने, देव आिण
मनुÕया¸या भÐयासाठी , िहतासाठी आिण आनंदासाठी या जगात एक अिĬतीय ÿाणी, एक
असाधारण मनुÕय उÂपÆन होतो. हे अिĬतीय अिÖतÂव कोण आहे? तो तथागत , ®ेķ, पूणª
²ानी आहे-बुĦ आहे.”
३.२ गौतम बुĦांचे जीवन
munotes.in
Page 92
बौĦ धमाªचा इितहास
92 जÆम:
मे मिहÆया¸या पौिणªमे¸या िदवशी , इसवी सन पूवª ५६३ मÅये-सÅया¸या नेपाळ¸या भारतीय
सीमेवर असलेÐया किपलवÂथू येथील लुंिबनी उīानात जÆमाला आलेला, जगातील सवाªत
महान धमªगुł होÁयाचे नशीब असलेÐया एका थोर राजपुýाचा जÆम झाला. Âयांचे वडील
कुलीन शा³यवंशाचे राजा शुĦोदन होते आिण Âयांची आई राणी महामाया होती. Âया¸या
जÆमा¸या सात िदवसांनंतर िÿय आईचा मृÂयू झाÐयामुळे, ितची धाकटी बहीण, महाजापती
गोतमी , िजचा िववाह देखील राजाशी झाला होता, ितने मुलाला जवळ घेतले आिण आपला
मुलगा नंद Ļाला दाई¸या देखरेखीमÅये सोपिवले. या ÿितिķत राजपुýा¸या जÆमाबĥल
लोकांमÅये आनंद मोठा होता. अिसतमुिन नावा¸या अÅयािÂमक िसĦéचा एक तपÖवी ,
ºयाला कालदेवल देखील Ìहटले जाते, Âयांना ही आनंदाची बातमी ऐकून िवशेष आनंद
झाला. राजाचे गुŁ असÐयाने, बाळाला पाहÁयासाठी Âयांनी राजवाड्याला भेट िदली.
अनपेि±त भेटीमुळे सÆमािनत वाटणाöया राजाने Âयांना आदर वाटावा Ìहणून मुलाला
Âया¸याकडे नेले, परंतु, सवा«¸या आIJयाªची गोĶ Ìहणजे, मुलाचे पाय वळले आिण
संÆयाशा¸या जटावर िवसावले. त±णी , तपÖवी आपÐया आसनावłन उठला आिण
Âया¸या अलौिकक ŀĶीने मुला¸या भावी महानतेचा अंदाज घेऊन, Âयाला हात जोडून
नमÖकार केला. विडलांनीही तसेच केले.
महान तपÖवी ÿथम हसले आिण नंतर दुःखी झाले. Âया¸या संिम® भावनांबĥल ÿij
िवचारला असता , Âयाने उ°र िदले कì ते हसले कारण राजकुमार शेवटी सÌमासÌमबुĦ,
ÿबुĦ होईल आिण ते दुःखी होते कारण Âया¸या अगोदर¸या Âयांचा मृÂयू होउन पुनजªÆम
िनराकार (अŁपालोकात ) होणार आिण Âयाकारणाने ÿबुĦ Óयĉì¸या ®ेķ ²ानाचा Âयाना
फायदा होऊ शकणार नाही.
नामकरण समारंभ:
राजपुýा¸या जÆमानंतर पाचÓया िदवशी Âयाचे नाव िसĦाथª ठेवÁयात आले ºयाचा अथª
“इ¸छा पूणª” असा होतो. Âयांचे कौटुंिबक नाव गोतम होते. ÿाचीन भारती य ÿथेनुसार अनेक
िवĬान āाĺणांना नामकरण समारंभासाठी राजवाड्यात आमंिýत केले गेले होते.
Âयां¸यामÅये आठ ÿितिķत पुŁष होते. मुला¸या वैिशĶ्यपूणª गुणांचे परी±ण कłन ,
Âयां¸यापैकì सात जणांनी ÿÂयेकì दोन बोटे उभी केली, दोन पयाªयी श³यता दशªिवतात ,
आिण Ìहणाले कì तो एकतर सावªिýक सăाट िकंवा बुĦ होईल. पण सवाªत धाकटा ,
कŌडाÆय , जो शहाणपणात इतरांपे±ा ®ेķ होता, कपाळावरचे केस उजवीकडे वळलेले पाहóन
फĉ एक बोट वर केले आिण खाýीपूवªक घोिषत केले कì राजकुमार न³कìच जगातून
िनवृ° होईल आिण बुĦ होईल.
(वÈपमंगल) नांगरणी सण:
िसĦाथª¸या लहानपणी एक अितशय िवल±ण घटना घडली . हा एक अभूतपूवª अÅयािÂमक
अनुभव होता जो नंतर, सÂया¸या शोधात असताना , Âया¸या ÿबोधनाची गुŁिकÐली ठरली.
शेतीला चालना देÁयासाठी राजाने नांगरणी उÂसवाची ÓयवÖथा केली. हा खरोखरच
सवा«साठी एक उÂसवाचा ÿसंग होता, कारण या समारंभात सवª ®ेķ आिण सामाÆय लोक munotes.in
Page 93
गौतम बुĦांचे जीवन
93 Âयां¸या उÂकृĶ पोशाखात सजले होते. ठरलेÐया िदवशी , राजा, Âया¸या दरबारéसह ,
दासéसह तŁण राजकुमाराला घेऊन शेतात गेला. दासé¸या िनगारानीत राजकुमाराला एका
जांभळ¸या झाडा¸या थंड सावलीत ठेवून, राजाने नांगरणी उÂसवात भाग घेतला. जेÓहा
उÂसव उÂसाहा¸या िशखरावर होता तेÓहा दासी देखील आIJयªकारक देखावा पाहÁयासाठी
राजकुमारा¸या उपिÖथतीपासून दूर गेÐया. सणा¸या आनंदा¸या आिण आनंदा¸या िवपरीत ,
जांभळ¸या झाडाखाली सवª शांत आिण शांत होते. शांत Åयानासाठी अनुकूल असलेÐया
सवª पåरिÖथती , िचंतनशील मूल, वयाने तŁण पण शहाणपणाने वृĦ, पाय रोवून बसले
आिण ĵासो¸छवासावर एकाúतेचा सवª-महÂवाचा सराव सुł करÁयाची संधी िमळवली जे
Âया¸यासाठी तेÓहा आिण तेथे समाधी Ìहणून ओळख Ðया जाणाö या मनाची एक सुÖपĶता
ÿाĮ झाली आिण अशा ÿकारे Âयाने पिहले झान िवकिसत केले. सणासुदीचा आनंद
लुटÁयासाठी आपÐया जबाबदारीचा िवसरलेÐया मुला¸या दासीना , अचानक आपÐया
कतªÓयाची जाणीव होउन Âयांनी मुलाकडे धाव घेतली आिण Âयाला झानात बसलेले पाहóन
Âया थ³क झाÐया . राजाने ते ऐकून घाईघाईने Âया बाळाला ÅयानÖथ अवÖथेत पाहóन
Âयाला नमÖकार केला आिण Ìहणाला - "हे िÿय बाळ, हा माझा दुसरा ÿणाम आहे."
िश±ण:
एक राजेशाही मूल Ìहणून, राजकुमार िसĦाथªने असे िश±ण घेतले असावे जे
राजकुमारराला साजेशे असावे, तरी Âयाबĥल कोणतेही तपशील िदलेले नाहीत . योĦा
कुलवंशज Ìहणून, Âयांनी युĦकलेचे िवशेष ÿिश±ण देखील घेतले असावे.
वैवािहक जीवन:
वया¸या सोळाÓया वषê, Âयाने आपली सुंदर चुलत बहीण राजकुमारी यशोधरा िह¸याशी
िववाह केला, ºयाचे वय समान होते. सुखी वैवािहक जीवनानंतर जवळजवळ तेरा वष¥,
Âयांनी राजवाड्या¸या दाराबाहेरील जीवनातील उतार-चढावांकडे आनंदाने दुलª± कłन
िवलासी जीवन जगले. राजकुमार Ìहणून Âया¸या िवलासी जीवनाबĥल , तो Ìहणतो :
“मी नाजूक, अित नाजूक होतो. मा»या विडलां¸या िनवासÖथानी मा»यासा ठी हेतुपुरÖसर
तीन कमळ सरोवर तयार करÁयात आले होते. एकात िनळी कमळं फुललेली, दुसö यामÅये
लाल आिण ितसö या मÅये पांढरी. मी काशीचे नाही असे कोणतेही चंदन वापरले नाही. माझी
पगडी, अंगरखा, आिण पोशाख हे सवª काशीचे होते. राýंिदवस मा»यावर एक पांढरी छýी
ठेवली होती जेणेकłन मला उÕणता िकंवा थंडी, धूळ, पाने िकंवा दव यांचा Öपशª होऊ नये.
“मा»यासाठी तीन राजवाडे बांधले होते - एक थंड हंगामासाठी, एक गरम हंगामासाठी आिण
एक पावसाÑयासाठी . पावसाÑया¸या चार मिहÆयांत, कधीही खाली न उतरता मी
राजवाड्यात रािहलो आिण मिहला संगीतकारांनी माझे मनोरंजन केले. ºयाÿमाणे इतरां¸या
घरी तांदळा¸या भुसाचे अÆन गुलामांना आिण कामगारांना िदले जाते, Âयाचÿमाणे मा»या
विडलां¸या घरी तांदूळ आिण मांस असलेले अÆन गुलाम आिण कामगारांना िदले जात
असे.”
काळा¸या वाटेने हळूहळू सÂय Âया¸यावर उमटले. Âयाचा िचंतनशील Öवभाव आिण
अमयाªद कŁणा Âयाला महाला¸या ±णभंगुर सुखां¸या उपभोगात आपला वेळ घालवू देत munotes.in
Page 94
बौĦ धमाªचा इितहास
94 नÓहता . Âयाला वैयिĉक दु:ख माहीत नÓहते पण मानवते¸या दु:खाबĥल Âयाला मनापासून
कळवळा आला . सुख-समृĦी¸या काळात Âयांना दु:खाचे सावªिýकÂव जाणवले.
महािभने³खम अथाªत गृहÂयाग:
राजकुमार िसĦाथªने िवचार केला : “मी, जÆम, रोग, मृÂयू, दु: ख आिण अशुĦता यां¸या
अधीन राहóन अशा ÿकारे िनसगाª¸या गोĶéचा शोध का करतो ? मी, जो अशा Öवłपा¸या
गोĶé¸या अधीन आहे, Âयांचे तोटे जाणले आिण अÿाÈय , अतुलनीय, पåरपूणª सुरि±तता जो
िनÊबान आहे याचा शोध कसा ¶यायचा !”
“गृहÖथ जीवन बंिदÖत आहे, धुळी¸या गुहेत आहे, परंतु गृहÂयाग केलेÐयांचे जीवन हे
मोकÑया आकाशासारखे /हवेसारखे आहे! पिवý जीवन Âया¸या सवª पåरपूणªतेने, सवª
शुĦतेने जगले पािहजे तसे जगणे जो घरी बसतो , Âया¸यासाठी कठीण आहे.”
एक वैभवशाली िदवस:
जेÓहा तो राजवाड्यातून बाहेरील जग पाहÁयासाठी रथा मधून गेला तेÓहा तो थेट
जीवना¸या वाÖतिवक वाÖतवाशी संपकाªत आला . राजवाड्या¸या हĥीत Âयाला जीवनाची
फĉ गुलाबी बाजू िदसली , परंतु अंधकारमय बाजू, मानवजातीचा सामाÆय भाग,
जाणूनबुजून Âया¸यापासून लपिवला गेला होता. जे मानिसकŀĶ्या किÐपत होते, ते Âयाने
ÿथमच वाÖतवात ÖपĶपणे पािहले. उīानाकडे जाताना Âया¸या ल±वेधी डोÑयांना एक
जीणª Ìहातारा , एक आजारी Óयĉì, एक ÿेत आिण एक ÿितिķ त संÆयासी अशी िविचý ŀÔये
भेटली. पिहÐया तीन ŀĶéनी Âयाला खाýीशीरपणे िसĦ केले, जीवनाचे असĻ Öवłप
आिण मानवतेचा सावªिýक आजार . चौÃयाने जीवनातील वाईट गोĶéवर मात करÁयासाठी
शांती आिण शांती िमळिवÁयाचे साधन सूिचत केले. या चार अनपेि±त ŀÕ टéनी Â या¸ यामÅ ये
जगाचा Âयाग करÁ या ची उÂकट इ¸छा वाढली . munotes.in
Page 95
गौतम बुĦांचे जीवन
95
इंिþयसुखां¸या िनरथªकतेची जाणीव कłन , ºयाला ÿपंचाने खूप मोलाची िकंमत िदली
आहे, आिण ²ानी लोक ºयामÅये आनंद शोधतात Âया Âयागा¸या मूÐयाची ÿशंसा कłन ,
Âयांनी सÂय आिण शाĵत शांती¸या शोधात जगाचा Âयाग करÁयाचा िनणªय घेतला. खूप
िवचारिविनमयानंतर हा अंितम िनणªय घेÁयात आला . तो उīान सोडणार असतानाच
Âयाला मुला¸या जÆमाची बातमी कळवÁयात आली . अपे±े¸या िवłĦ , तो खूप आनंिदत
झाला नाही, परंतु Âया¸या पिहÐया आिण एकमेव संततीला अडथ ळा मानला . एका सामाÆय
विडलांनी आनंददायक बातमीचे Öवागत केले असते, परंतु राजकुमार िसĦाथª, ते जसे होते
तसे असामाÆय वडील उģारले - “एक अडथळा (राहó) जÆमाला आला आहे; एक बंधन
िनमाªण झाले आहे." Âया ताÆहòÐया मुलाचे नाव आजोबांनी राहòल ठेवले.
िवचारशील राजकुमार िसĦाथाªसाठी हा राजवाडा आता अनुकूल जागा रािहली नÓहती .
जगाचा Âयाग करÁयाचा घेतलेला िनणªय बदलÁयापासून Âयाची मोहक तŁण पÂनी िकंवा
Âयाचा लाडका ताÆहा मुलगा Âयाला परावृ° कł शकला नाही. कतªÓयद± पती आिण
विडलांपे±ा िकंवा राजांचा राजा Ìहणूनही अÂयंत महßवाची आिण फायदेशीर भूिमका
िनभावÁयाचे Âयांचे भाµय होते, ते नाकाłन िनघायची वेळ आली होती.
Âयाने आपÐया आवडÂया सारथी छÆनाला कंथक घोड्याला तयार करÁयाचा आदेश िदला
आिण राजकÆये¸या दालनात गेला, हलकेच दार उघडून तो उंबरठ्यावर उभा रािहला आिण
झोपी गेलेÐया पÂनी आिण मुलाकडे आपली वैराµयपूणª नजर टाकली . या िवयोगा¸या ±णी
दोघां¸या िÿयजनांबĥल Âयाला खूप सहानुभूती होती, परंतु पीिडत मानवतेबĥलची Âयांची
कŁणा अिधक होती. आई आिण मुला¸या भिवÕयातील ऐिहक सुखाची आिण आरामाची
Âयाला िचंता नÓहती कारण Âयां¸याकडे सवª काही िवपुल ÿमाणात होते आिण Âयांचे संर±ण
होते. असे नाही कì तो Âयां¸यावर कमी ÿेम करतो , परंतु Âयाला मानवतेवर जाÖत ÿेम होते.
सवª मागे सोडून, तो मÅयराýी राजवाड्यातून हल³या मनाने गेला आिण फĉ Âयाचा
िनķावान सारथी Âया¸या सह होता. सÂय आिण शांतते¸या शोधात तो एकटा िनघाला . अशा
ÿकारे Âयांनी संसाराचा Âयाग केला. हा कोÁया Ìहाताöया माणसाचा Âयाग नÓहता ºयाने
आपले सांसाåरक जीवन भरभłन जगले आहे, हा कोÁया गरीब माणसाचा Âयाग नÓहता
ºया¸या मागे काही सोडायचे िशÐलकच नÓहते. तŁणपणा¸या पूणª बहरात आिण संप°ी munotes.in
Page 96
बौĦ धमाªचा इितहास
96 आिण समृĦी¸या िवपुलतेमÅये एका राजपुýाचा हा Âयाग होता - इितहासात अतुलनीय
असा Âयाग. राजकुमार िसĦाथने Âयां¸या एकŌितसाÓया वषê ही ऐितहािसक याýा केली.
Âयाने लांबचा ÿवास केला आिण अनोमा नदी ओलांडून ित¸या काठावर िवसावला . येथे
Âयाने आपले केस आिण दाढी कापली आिण राजवाड्यात परत जाÁया¸या सूचनांसह
आपली वľे आिण दािगने छÆन यां¸याकडे सुपूदª केले, एका तपÖवीचा साधा िपवळा
पोशाख धारण केला आिण ऐि¸छक दाåरþ्यपूणª जीवन Óयतीत करायला सुŁवात केली.
तपÖवी िसĦाथª, जो एकेकाळी महालात राहत होता, सुखात-आता एक भटका बनला होता.
जे काही दानशूर Âयां¸या Öवत: ¸या मजêने, मनाने जे देतील Âयावर जगत होता.Âयाला
कायमÖवłपी वाÖतÓय नÓहते. एक सावलीचे झाड िकंवा एकाकì गुहा Âयाला िदवसा िकंवा
राýी आ®य देत असे. अनवाणी पायाने आिण उघड्या डो³याने, तो कडक उÆहात आिण
कडा³या¸या थंडीत चालत होता. Öवत:¸या ÌहणवÁयाची कोणतीही संप°ी नसून, अÆन
गोळा करÁयासाठी एक पाý आिण शरीर झाकÁयासाठी पुरेशी वľे, Âयांनी आपली सवª
शĉì सÂया¸या शोधावर क¤िþत केली होती.
शोध:
अशा ÿकारे भटकत , जे चांगले आहे Âयाचा शोध घेणारा, अतुलनीय शांतीचा शोध घेत, तो
अलारकलामा नावा¸या एका ÿितिķत तपÖवी यां¸याकडे गेला आिण Ìहणाला : “िमýा,
कलामा , तु»या या Óयवहारात पिवý जीवन जगावे अशी माझी इ¸छा आहे.” अलारकलामाने
Âयाला सांिगतले: “हे आदरणी य, तू मा»याबरोबर राहó शकतोस . अशा ÿकारची ही िशकवण
आहे कì एक हòशार मनुÕय Âया¸या Öवतः¸या अंत²ाªनी बुĦीने Âया¸या गुŁ¸या िसĦांताची
जाणीव कłन देऊ शकतो आिण Âया¸या ÿाĮीमÅये िटकून राहó शकतो .”काही काळानंतर,
Âयाने Âयाची िशकवण िशकली , परंतु Âयाला सवō¸च सÂयाची जाणीव झाली नाही. मग
Âया¸या मनात िवचार आला : जेÓहा अलारकलामाने घोिषत केले: “Öवतःला अंत²ाªनी
²ानाने िसĦांताची जाणीव कłन िदÐयाने, मी – ‘Âया¸या ÿाĮीमÅये राहतो ’ – हा केवळ
िवĵासाचा भाग असू शकत नाही; ही िशकवण समजून आिण जाणÐयामुळे अलारकलामा
न³कìच जगतात .” Ìहणून तो Âया¸याकडे गेला आिण Ìहणाला , "िमýा, कलामा , ही िशकवण
िकती मोठी आहे? जी तुला Öवतः¸या अंत²ाªनी बुĦीने कळली आहे आिण ÿाĮ झाली
आहे?" यानंतर आराकलामाने Âयांना एकाúतेचा एक ÿगत टÈपा, शूÆयतेचे ±ेý
(अिकंचानायतन) दाखिवले .
तेÓहा Âयाला असे वाटले: “केवळ अलारकलाममÅयेच िवĵास , उजाª, सजगता , एकाúता
आिण शहाणपण सापडत नाही. मा»यातही हे गुण आहेत. आता मी ती िशकवण जाणÁयाचा
ÿयÂन केला तर कसे? ºयाचा आराकलामा Ìहणतो कì Âयाला Öवतःला कळले आहे आिण
Âया¸या ÿाĮीमÅये तो िटकून आहे!” Ìहणून, काही काळानंतर, Âयाला Âया¸या Öवतः¸या
अंत²ाªनी बुĦीने तो िसĦांत समजला आिण तो Âया िÖथतीत आला , परंतु सवō¸च सÂयाची
ÿाĮी Âयाला आला नाही.
मग तो अलारकलामा जवळ गेला आिण Ìहणाला : “िमýा, कलामा , या िशकवणीची ही पूणª
ÓयाĮी आहे का, ºयाबĥल तू Ìहणतोस कì तू Öवत: तु»या शहाणपणाने ओळखला आहेस munotes.in
Page 97
गौतम बुĦांचे जीवन
97 आिण Âया¸या ÿाĮीमÅये रहातोस ? "परंतु, िमýा, मलाही आतापय«त या िशकवणीची जाणीव
झाली आहे, आिण मी Âया¸या ÿाĮीमÅये रािहलो आहे." आपÐया ÿितिķत िवīाÃयाªचे यश
ऐकून िश±काला आनंद झाला. Âयाने Âयाला Öवत: बरोबर पåरपूणª Öतरावर ठेवून Âयाचा
सÆमान केला आिण कौतुकाने Ìहटले: “िमýा, आÌही खूप आनंदी आहोत ; ÂयामÅये आÌही
तुम¸यासार´या पूºय सह-तपÖवीला पाहतो ! तीच िशकवण जी मी Öवत: मा»या बुĦीने
जाणली आहे आिण घोिषत केली आहे, ती ÿाĮ केÐयावर, तुÌही Öवत: तुम¸या शहाणपणाने
जाणली आहे आिण ती ÿाĮ केली आहे; आिण ही िशकवण तुÌही Öवतः तुम¸या
शहाणपणाने जाणली आहे आिण ती साÅय करÁयासाठी मी Öवतःच मा»या शहाणपणाने
जाणले आहे आिण घोिषत केले आहे. अशा ÿकारे, जी िशकवण मला माहीत आहे आिण
तुÌहालाही माहीत आहे; आिण, जी िशकवण तुÌहाला माहीत आहे, ती मलाही माहीत आहे.
मी जसा आहे तसाच तू आहेस; जसा तू आहेस तसाच मीही आहे. चल िमýा, आपण दोघेही
संÆयाशां¸या सहवासाचे नेतृÂव कłया .”
तपÖवी गोतम एका िशÖत आिण िशकवणीव र समाधानी नÓहते ºयात केवळ उ¸च ÿमाणात
मानिसक एकाúता होते, परंतु "ितरÖकार , अिलĮता , समाĮी (दुःख), शांतता; अंत²ाªन,
आÂम²ान आिण िनÊबान नÓहते". Öवतःला पåरपूणª न करता , समान आÅयािÂमक ÿाĮी
असलेÐया दुसö या उदार िश±का¸या सहकायाªने देखील संÆयाशां¸या गणाचे नेतृÂव
करÁयास ते उÂसुक नÓहते. Âयाला वाटले कì, अंधांचे नेतृßव करणाöया आंधÑयाचे ÿकरण
आहे. Âया¸या िशकवणीवर असमाधानी होउन, Âयाने नăपणे Âया¸याकडून रजा घेतली.
Âया आनंदा¸या िदवसांत जेÓहा कोणतीही राजकìय गडबड नÓहती तेÓहा भारतातील
बुिĦजीवी कोणÂया ना कोणÂया धािमªक ÓयवÖथेचा अËयास आिण ÿदशªन करÁयात ÓयÖत
होते. Âयां¸या Öवभावानुसार एकांतात पिवý जीवन जगÁयाकडे अिधक आÅयािÂमक ÿवृ°ी
असलेÐयांसाठी सवª सुिवधा पुरिवÐया गेÐया होÂया आिण यातील बहòतेक िश±कांचे िशÕय
मोठ्या ÿमाणात होते. Âयामुळे तपÖवी गोतमाला पूवêपे±ा अिधक स±म असा दुसरा धमªगुł
शोधणे अवघड नÓहते.
या ÿसंगी ते एका उĥकरामपु° यां¸याकडे आले आिण Âयांनी Âयां¸या ÿमाणे पिवý जीवन
जगÁयाची इ¸छा Óयĉ केली. Âयाला िवīाथê Ìहणून सहज ÿवेश िमळाला . काही
काळामÅयेच बुिĦमान तपÖवी गोतमाने Âया¸या िशकवणीवर ÿभुÂव िमळवले आिण
मानिसक एकाúतेचा अंितम टÈपा गाठला , धारण न धारणेचे ±ेý (नेवसंयानासंया)Âया¸या
िश±काने ÿकट केले. ही सांसाåरक एकाúतेची सवō¸च अवÖथा होती जेÓहा चेतना इतकì
सूàम आिण पåरÕकृत होते कì चेतना अिÖतÂवात आहे िकंवा नाही असे Ìहणता येत नाही.
ÿाचीन भारतीय ऋषी आÅयािÂमक िवकासात पुढे जाऊ शकले नाहीत . आपÐया ÿ´यात
िशÕया¸या यशाबĥल ऐकून थोर िश±क आनंिदत झाला. Âया¸या पूवê¸या गुŁ ÿमाणे, Ļा
गुŁने Âयाला सवª िशÕयांचा िश±क Ìहणून पूणª जबाबदारी घेÁयास आमंिýत कłन Âयांचा
सÆमान केला. तो Ìहणाला : “िमýा, होय, खूप आनंद झाला, Âयात आÌहाला तुम¸यासारखे
आदरणीय सह-तपÖवी िदसत आहेत! रामाला जी िशकवण माहीत होती, ती तुÌहाला
माहीत आहे; जी िशकवण तुÌहाला माहीत आहे, ती रामाला माहीत होती. जसा राम होता
तसाच तू आहेस; तू जसा आहेस तसाच राम होता. ये, िमýा, यापुढे तू या तपÖवी संघाचे
नेतृÂव कर. munotes.in
Page 98
बौĦ धमाªचा इितहास
98 तरीही , तपÖवी गोतमाला असे वाटले कì Âयाचा सवō¸च सÂयाचा शोध साÅय झाला नाही.
Âयाने Âया¸या मनावर पूणª ÿभुÂव िमळवले होते, पण Âयाचे अंितम Åयेय खूप पुढे होते. तो
सवō¸च -िनÊबान , दुःखाचा पूणª िवराम , सवª ÿकार¸या लालसेचे संपूणª िनमूªलन शोधत होता.
"या िशकवणीवरही मी असमाधानी Âयात समाधान नाही, असे Ìहणून तो तेथून िनघून
गेला." Âयाला जाणवले कì Âया¸या आÅयािÂमक आकां±ा ºयां¸या हाताखाली Âयाने
िशकÁयाची िनवड केली Âयां¸यापे±ा िकतीतरी जाÖत आहे. Âयाला जाणवले कì Âयाला
ºयाची उÂकंठा आहे ते िशकवÁयासाठी कोणीही स±म नाही - सवō¸च सÂय. सवō¸च सÂय
हे ÖवतःमÅयेच शोधायचे आहे हेही Âयांनी जाणले आिण बाहेरची मदत घेणे बंद केले.
संघषª:
िनराशेने भेटून, पण िनराश न होता, अतुलनीय शांततेचा, सवō¸च सÂयाचा शोध घेणारा
तपÖवी गोतम, मगध िजÐĻातून भटकला आिण उŁवेला, सेनानी¸या बाजारपेठेत
पोहोचला . तेथे Âयाने जिमनीवरचे एक सुंदर िठकाण , एक मोहक वनराई , आÐहाददायक
वालुकामय ÿदेश असलेली वाहणारी नदी, आिण एक गाव िजथे Âयाला Âयाचे अÆन िमळू
शकत होते ते शोधले. मग Âयाने असा िवचार केला:“हे पूºय, खरोखरच हे भूमीचे िठकाण
खूप सुंदर आहे, वनराई मोहक आहे, वालुकामय ÿदेशांनी वाहणारी नदी आÐहाददायक
आहे आिण मला अÆन िमळू शकणारे गाव आहे. ºयांना तपÁयाची इ¸छा आहे Âयां¸यासाठी
हे िठकाण , आÅयािÂमक पåर®मासाठी योµय आहे.”
हे Öथान Âयां¸या Åयानासाठी अनुकूल होते. वातावरण शांत होते. आजूबाजूचा पåरसर
आÐहाददायक होता. िनसगªरÌय होता. एकट्याने, Âयाने इि¸छत उिĥĶ साÅय करÁयासाठी
ितथेच Öथाियक होÁयाचा संकÐप केला.Âया¸या Âयागाचे ऐकून, कŌडÆय , सवाªत लहान
āाĺण ºयाने Âयाचे भिवÕय भाकìत केले होते आिण इतर ऋषéचे चार पुý - भिĥय , वÈप,
महानाम आिण असाजी - यांनीही जगाचा Âयाग केला आिण Âयां¸या गणात सामील झाले.
भारतात ÿाचीन काळात , संÖकार, तप, तपÖया आिण य² यांना खूप महßव िदले जात
असे. कठोर तपÖवी जीवन Óयतीत केÐयािशवाय संसारातुन सुटका होऊ शकत नाही, अशी
तेÓहाची लोकिÿय धारणा होती. Âयानुसार सहा वष¥ तपÖवी गोतमाने सवª ÿकार¸या कठोर
तपÖया करत एक अलौिकक संघषª केला. Âयाचे नाजूक शरीर जवळजवळ सांगाड्यासारखे
कमी झाले होते. Âयाने आपÐया शरीराला िजतके जाÖत ýास िदला िततकेच Âयाचे Åयेय
Âया¸यापासून दूर गेले.
Âयाने िकती िजĥीने संघषª केला, Âयाने वापरलेÐया िविवध पĦती आिण अखेरीस तो कसा
यशÖवी झाला याचे िविवध सु°ांमÅये Âया¸या Öवतः¸या शÊदात वणªन केले आहे.
महास¸चक सु° मÅये Âयांनी Âयां¸या ÿाथिमक ÿयÂनांचे असे वणªन केले आहे: “मग मा»या
मनात पुढील िवचार आला : “मी दात कसे दातावर घासायचे, टाळूवर जीभ दाबायची आिण
(नैितक) िवचारांनी दाबून, वश कłन माझा (अनैितक िवचारांचा) नाश कसा करायचा ?
“Ìहणून मी माझे दात दातावर घासले, माझी जीभ टाळूवर दाबली आिण (नैितक) िवचारांनी
मा»या (अनैितक) िवचारांना दाबून ठेवÁयाचा, वश करÁयाचा , नĶ करÁयाचा ÿयÂन केला.
मी अशा ÿकारे धडपडत असताना , मा»या बगलेतून घाम वाहó लागला .“एखाīा बलवान
माणसाÿमाणे जो एखाīा दुबªल माणसाला डोके िकंवा खांīावर पकडतो आिण Âयाला munotes.in
Page 99
गौतम बुĦांचे जीवन
99 दाबून ठेवतो, Âयाला खाली पाडतो आिण अधीन करतो , तसाच मी संघषª केला.माझी ऊजाª
कठोर आिण अदÌय होती. माझी सजगता ÿÖथािपत आिण अÓयविÖथत होती. तथािप ,
माझे शरीर थकले होते आिण Âया वेदनादायक ÿयÂनांमुळे - पåर®माने भłन आÐयाने ते
शांत झाले नाही. अशा वेदनादायक संवेदना मा»या मनात िनमाªण झाÐया तरी Âयांचा
मा»या मनावर अिजबात पåरणाम झाला नाही.
“मग मी असा िवचार केला: मी ĵास न घेणारा ताप तपÖया केली तर कसा! “Âयानुसार, मी
मा»या तŌडातून आिण नाकपुड्यांमधून येणारा आिण जाणारा ĵासो¸छवास तपासला .
जेÓहा मी तŌडातून आिण नाकातून येणारा ĵासो¸¹वास आिण जाणारा ĵासो¸¹वास
तपासत होतो, तेÓहा मा»या कानातून बाहेर पडणाöया हवेने खूप मोठा आवाज िनमाªण
केला, ºयाÿमाणे लोहाराची भाÂयाचा खूप मोठा आवाज येतो, तसाच ĵासो¸छवास
थांबÐयावर मा»या कानातून बाहेर पडणाö या हवेने आवाज िनमाªण केला होता.तरीही , माझी
ऊजाª कठोर आिण अदÌय होती. ÿÖथािपत आिण िबनधाÖत माझी सजगता होती. तरीही
माझे शरीर थकले होते आिण Âया वेदनादायक ÿयÂनांमुळे - पåर®माने जाÖत शĉì
िमळाÐयाने ते शांत झाले नाही. अशा वेदनादायक संवेदना मा»या मनात िनमाªण झाÐया
तरी Âयांचा मा»या मनावर अिजबात पåरणाम झाला नाही.
“मग मी Öवतःशी िवचार केला: ‘मी ĵास न घेÁयाचा Óयायाम कसा जोपासला तर!
“Âयानुसार, मी तŌड, नाकपुड्या आिण कानातून येणारा आिण जाणारा ĵासो¸छवास
तपासला . आिण मी तŌडातून, नाकातून आिण कानातून ĵास घेणे बंद केले तेÓहा (कैद) वायु
मा»या कवटीवर मोठ्या िहंसाचाराने मारत होती. एखाīा बलवान माणसाने धारदार िűलने
एखाīाची कवटी फोडली , Âयाचÿ माणे मी ĵास घेणे थांबवÐयामुळे वायुने मा»या कवटीला
ÿचंड मारहाण केली. अशा वेदनादायक संवेदना मा»या मनात िनमाªण झाÐया तरी Âयांचा
मा»या मनावर अिजबात पåरणाम झाला नाही.
“मग मी Öवतःशी िवचार केला: ĵास न घेणारा आनंद पुÆहा जोपासला तर कसा!
“Âयानुसार, मी तŌड, नाकपुड्या आिण कानातून येणारा आिण जाणारा ĵासो¸छवास
तपासला , आिण अशा ÿकारे मी ĵास घेणे थांबवले, मा»या डो³यात भयंकर वेदना िनमाªण
झाÐया . एखाīा बलवान माणसाने एखाīाचे डोके कडक चामड्या¸या थाळीने घĘ बांधले
तर ºया वेदना होतात , Âयाचÿमाणे मा»या डो³यात भयंकर वेदना होत. “तरीही , माझी उजाª
कठोर होती. अशा वेदनादायक संवेदनांचा मा»या मनावर पåरणाम झाला नाही.
“मग मी Öवतःशी िवचार केला: ĵास न घेणारा आनंद पुÆहा जोपासला तर कसा!
“Âयानुसार, मी तŌडातून, नाकातून आिण कानातून ĵास घेणे बंद केले. अशा ÿकारे मी ĵास
तपासत असताना , भरपूर हवेने मा»या पोटाला छेद िदला. ºयाÿमाणे एखादा कुशल कसाई
िकंवा िशकाऊ कसाई धारदार कसाया¸या चाकूने पोट फाडतो , Âयाचÿमाणे भरपूर हवेने
मा»या पोटात िछþ पाडले.
“तरीही , माझी उजाª कठोर होती. अशा वेदनादायक संवेदनांचा मा»या मनावर पåरणाम
झाला नाही. munotes.in
Page 100
बौĦ धमाªचा इितहास
100 “पुÆहा मी Öवतःशी िवचार केला: ĵास न घेता येणारा आनंद पुÆहा जोपासला तर कसा!
“Âयानुसार, मी तŌड, नाकपुड्या आिण कानातून ĵासो¸छवास आिण उ¸छवास तपासला .
अशा ÿकारे मी माझा ĵास रोखून धरत असताना , मा»या शरीरात ÿचंड जळज ळ पसरली .
ºयाÿमाणे दोन बलवान माणसे दुबªल माणसाला हाताने पकडून Âयाला जळत असलेÐया
कोळशा¸या खड्ड्यात जाळून टाकतात , Âयाचÿमाणे मा»या शरीरात तीĄ जळजळ पसरली
होती. “तरीही , माझी उजाª कठोर होती. अशा वेदनादायक संवेदनांचा मा»या मनावर
पåरणाम झाला नाही.
"तेÓहा मला पािहलेÐया देवतांनी असे Ìहटले: 'तपÖवी गोतम मेला आहे.' काहéनी िटÈपणी
केली: 'तपÖवी गोतम अजून मेला नाही, पण मरत आहे'. तर काहéनी Ìहटले: ‘तपÖवी गोतम
मृत नाही आिण मरत नाही, तर अरहंत हा तपÖवी गोतम आहे. अशा ÿकारे अरहंत राहतो .”
पĦतीत बदल:
अÆनापासून दूर राहणे:
“मग मी Öवतःशी िवचार केला: मी अÆनापासून पूणªपणे वºयª केले तर कसे होईल! "तेÓहा
देवता मा»या जवळ आले आिण Ìहणाले: 'महाराज , अÆन पूणªपणे वºयª कł नका. जर
तुÌही Âयाचा सराव केलात, तर आÌही तुम¸या शरीरा¸या िछþांमधून आकाशीय सार
ओततो ; Âयावर तुÌही िटकून राहाल .”
"आिण मला वाटले: 'मी उपासमार करत असÐयाचा दावा केला आिण जर या देवतांनी
मा»या शरीरा¸या िछþातून आकाशीय सार ओतले आिण ÂयाĬारे मी िटकून रािहलो , तर ही
माझी फसवणूक होईल.' Ìहणून मी Âयांना नकार िदला गरज नाही तसे करÁयाची -असे
Ìहटले. “मग मा»या मनात पुढील िवचार आला : मी थोडे थोडे थोडे हरभöयाचा रस, िकंवा
मसूर िकंवा मटार खाÐÐयास कसे?
munotes.in
Page 101
गौतम बुĦांचे जीवन
101 “मी एवढ्या कमी ÿमाणात घन आिण þव पदाथª घेतÐयाने माझे शरीर अÂयंत ±ीण झाले.
ºयाÿमाणे गाठी-गवत िकंवा बुलशांचे सांधे असतात , Âयाचÿमा णे मा»या शरीराचे मु´य
आिण िकरकोळ भाग अÆना¸या कमतरतेमुळे झाले होते, तसेच मा»या िनतंबांनाही अÆनाची
कमतरता भासत होते, जसे उंटाचे खूर. ºयाÿमाणे मÁयांची तार आहे, Âयाचÿमाणे
अÆनाअभावी माझा पाठीचा कणा बाहेर उभा रािहला आिण वाकून गेला. ढासळलेÐया
सभामंडपाचे तळवे अशा ÿकारे पडतात आिण Âयाÿमाणेच मा»या फासÑयाही पोटापाÁया
अभावी िदसÐया . ºयाÿमाणे खोल िविहरीत तारे पाÁयात खोलवर बुडलेले िदसतात ,
Âयाचÿमाणे मा»या डोÑयांचे गोळे Âयां¸या कुशीत खोलवर बुडलेले िदसले, अÆन
नसÐयामुळे. कडू भोपळा ºयाÿमा णे क¸चा असताना कापला असता वारा आिण उÆहामुळे
कुजून कोमेजून जातो, Âयाचÿमाणे मा»या डो³याची Âवचाही उदरिनवाªहा¸या अभावामुळे
कोमेजून गेली, आिण मी, मा»या पोटा¸या Âवचेला Öपशª करÁया¸या हेतूने जायचो ,
Âयाऐवजी माझा पाठीचा कणा हातात यायचा . जेÓहा मी मा»या पाठी¸या कÁयाला Öपशª
करायचा असतो तेÓहा मी मा»या पोटाची Âवचा पकडतो . मी असा होतो कì, पुरेसे अÆन न
िमळाÐयाने, मा»या पोटाची Âवचा पाठी¸या कÁयाला िचकटली होती आिण मी, मलमूý
िकंवा लघवीला जात असताना , Âयाच िठकाणी अडखळत होतो आिण अÆना¸या अभावी
खाली पडलो होतो. मी मा»या शरीराला पुनŁºजीिवत करÁयासाठी माझे हातपाय मारले,
बघातर , मी तसे करत असताना , मा»या शरीरा¸या केसांची कुजलेली मुळे अÆनाअभावी
मा»या शरीरातून गळून पडली .
ºया लोकांनी मला पािहले ते Ìहणाले: ‘तपÖवी गोतम काळा आहे.’ काही Ìहणाले, ‘तपÖवी
गोतम काळा नसून िनळा आहे. इतर काही Ìहणाले: ‘गोतम हा काळा िकंवा िनळा नाही तर
िपवळट आहे.’ अÆनाअभावी मा»या Âवचेचा शुĦ रंग इतका खराब झाला होता.
“मग मा»या मनात पुढील िवचार आला : भूतकाळातील जे काही तपÖवी िकंवा āाĺणांनी
तीĄ, वेदनादायक, तीàण आिण छेदन करणाöया संवेदना अनुभवÐया असतील , Âयांनी Âया
इत³या उ¸च Öतरावर अनुभवÐया असतील आिण Âयापलीकडे नाही. भिवÕयातील जे
काही तपÖवी आिण āाĺणांना तीĄ, वेदनादायक, तीàण आिण छेदन करणाöया संवेदना
अनुभवÐया जातील , Âयांनाही Âया इत³या उ¸च Öतराव र अनुभवता येतील आिण
Âयापलीकडे नाही. तरीही या सवª कटू आिण कठीण तपÖया कłन मी मानवा¸या
अवÖथे¸या पलीकडे, सवō¸च ²ान आिण अंतŀªĶीला पाý अशी ®ेķता ÿाĮ कł शकणार
नाही. ÿबोधनासाठी दुसरा मागª असू शकतो !”
मारा चे ÿलोभन:
Âयाची दीघªकाळापय«त वेदनादायक तपÖया पूणªपणे Óयथª ठरली, Âयांनी केवळ Âया¸या
मौÐयवान ऊजाª संपुĶात आणÐया . जरी शारीåरकŀĶ्या चांगले असले तरी Âयाचे
नाजूकपणे पालनपोषण केलेले शरीर कदािचत मोठा ताण सहन कł शकत नाही. Âयाचे
मोहक łप जवळजवळ ओळखÁया¸या पलीक डे पूणªपणे िफकट झाले. Âयाची सोनेरी रंगाची
Âवचा िफकट झाली, Âयाचे रĉ सुकले, Âयाचे Öनायू न Öनायू सुकले, Âयाचे डोळे बुडले
आिण अÖपĶ झाले. सवª िदसÁयासाठी तो िजवंत सांगाडा होता. तो जवळजवळ मृÂयू¸या
उंबरठ्यावर होता. munotes.in
Page 102
बौĦ धमाªचा इितहास
102 या िनणाªयक टÈÈयावर , तो अजूनही सवō¸च (पĦना ) वर अिभÿेत असताना , नेरंजरा
नदी¸या काठावर राहóन, पåरपूणª सुरि±ततेची िÖथती ÿाĮ करÁयासाठी ÿयÂनशील आिण
िचंतन करत असताना , नमुची आला , Âयाने असे दयाळू शÊद उ¸चारले:
"'तुÌही दुबळे आिण िवकृत आहात . तुम¸या जवळ मृÂयू आहे.
“हजार भाग (तुमचे) मरणाचे आहेत; जीवनासाठी (तेथे राहते) पण ऐक जगा, हे चांगÐया
माणसा ! जीवन चांगले आहे. जगणे, आपण गुणव°ा कामिगरी कł शकता . “āĺचयª जीवन
Óयतीत कłन आिण अµनी य² केÐयाने पुÕकळ योµयता ÿाĮ होऊ शकते. या धडपडीचे
तुÌही काय कराल ? कĶाचा मागª कठीण , अवघड आहे, सहज साÅय होत नाही.”
मार या शÊदांचे पठण करीत Âया परमपुŁषा¸या सािÆनÅयात उभा रािहला .
असे बोलणाö या माराला , होनाö या बुĦाने उ°र िदले: “हे दुĶ, गािफलांचे नातेवाईका ! तुÌही
इथे तुम¸या Öवाथाªसाठी आला आहात . “गुणव°ेचा थोडासाही उपयोग होत नाही. ºयांना
गुणव°ेची गरज आहे Âयां¸यासाठी, मारा, असे बोलणे तुला शोभेल. "आÂमिवĵास (सĦा),
आÂम-िनयंýण (तपो), िचकाटी (िवåरया ), आिण शहाणपण (पÆया) माझे आहेत. मी जो
असा हेतू आहे, तू जीवनाचा ÿij का करतोस ? “नīांचे नाले सुĦा या वाöयाने कोरडे
होतील . असे धडपडणाöया माझे रĉ का आटू नये? “रĉ सुकÐयावर िप° आिण कफही
सुकतात. जेÓहा माझे शरीर वाया जाते तेÓहा माझे मन अिधकािधक ÖपĶ होते का? तरीही
माझी सजगता , शहाणपण आिण एकाúता अिधक ŀढ होते का?
जेÓहा माझे शरीर वाया जाते तेÓहा माझे मन अिधकािधक ÖपĶ होते का? तरीही माझी
सजगता , शहाणपण आिण एकाúता अिधक ŀढ होते का? “मी अशा ÿकारे जगत असताना ,
अÂयंत वेदना अनुभवत असताना , माझे मन वासनेसाठी तळमळत नाही! एखाīा
अिÖतÂवाची शुĦता पहा! "इंिþय-इ¸छा (काम), तुमची पिहली सेना आहे. दुस-याला
धÌमा¸या जीवनाबĥल घृणा (अरती ) Ìहणतात . ितसरी Ìहणजे भूक आिण तहान
(खुिपपासा). चौÃयाला तृÕणा (तÆहा) Ìहणतात . पाचवा शरीराचा आिण मनाचा आळस
(िथनिमĦ ) आहे. सहाÓयाला भय (िभłता ) Ìहणतात . सातवा आहे संशय (िविचिक¸चा ),
आिण आठवा Ìहणजे िवरोध आिण आडमुठेपणा (म³खथांभा) नववा Ìहणजे लाभ (लोभ), munotes.in
Page 103
गौतम बुĦांचे जीवन
103 Öतुती (िसलोका ) आिण सÆमान (स³कार ) आिण अयोµय ÿिसĦी (यस) दहावा Ìहणजे
Öवतःची ÿशंसा करणे आिण इतरांचा ितरÖकार करणे (अ°ु³कमसनपरवांभण).
“हे, नमुची, तुझे सैÆय आहे, दुĶाचा िवरोधी यजमान आहे. Âया सैÆयावर Ëयाड मात करत
नाही, पण जो िवजय िमळवतो Âयाला सुख िमळते. “हा मुजा मी दाखवतो ! या जगात जीवन
काय करते! एखाīाने जगावे, पराभूत Óहावे यापे±ा युĦात मरण हे मा»यासाठी चांगले आहे!
“काही तपÖवी आिण āाĺण या युĦात उतरलेले िदसत नाहीत . ते सÂपुŁषां¸या मागाªवर
चालत नाहीत िकंवा ते जाणत नाहीत .
""मार ह°ीवर बसलेले सवª बाजूंनी सैÆय पाहóन मी युĦासाठी पुढे जातो. मार मला मा»या
पदावłन हाकलणार नाही. तुझे ते सैÆय, ºयाला देवांसह जग िजंकू शकत नाही, मा»या
बुĦीने मी दगडाने न भाजलेÐया पाýाÿमाणे नĶ करायला जातो. “मा»या िवचारांवर ताबा
ठेवून, आिण मानिसकतेने सुÖथािपत होऊन , मी देशोदेशी भटकत राहीन , अनेक िशÕयांना
ÿिश±ण देईन. “मा»या िशकवणीचे पåर®मपूवªक, हेतूने आिण आचरणात आणणारे, ते,
तुमची अवहेलना कłन , िजथे गेÐयावर ते दु:खी होणार नाहीत ितथे जातील .”
३.३ मÅयम मागª
तपÖवी गोतमाला आता आÂम-मृÂयू¸या पूणª िनरथªकतेबĥल¸या वैयिĉक अनुभवातून पूणª
खाýी झाली होती, जी Âया काळातील तपÖवी तßववेßयांनी मुĉìसाठी अपåरहायª मानली
असली तरी, ÿÂय±ात एखाīाची बुĦी कमकुवत होते आिण पåरणामी आÂÌयाचा आळस
होतो. नैितक ÿगतीला अडथळा आणणाöया आÂमभोगा¸या दुसöया टोकाÿमाणेच Âयाने या
वेदनादायक टोकाचा कायमचा Âयाग केला. मÅयम मागª अवलंब करÁयाची कÐपना Âयांनी
मांडली जी नंतर Âयां¸या िशकवणी¸या ÿमुख वैिशĶ्यांपैकì एक बनली . munotes.in
Page 104
बौĦ धमाªचा इितहास
104 Âयांचे वडील नांगरणीमÅये कसे गुंतले होते ते आठवते, ते जांभूळ झाडा¸या थंड सावलीत
बसले होते, Öवतः¸या ĵासा¸या िचंतनात गढून गेले होते, ºयाचा पåरणाम Ìहणजे पिहली
झान ÿाĮ झाली. तेÓहा Âयाने िवचार केला: “ठीक आहे, हा ²ानÿाĮीचा मागª आहे.” Âया¸या
ल±ात आले कì अशा पूणªपणे थकलेÐया शरीराने आÂम²ान िमळू शकत नाही:
आÅयािÂमक ÿगतीसाठी शारीåरक तंदुŁÖती आवÔयक आहे,Ìहणून Âयाने शरीराचे संयमाने
पोषण करÁयाचे ठरवले आिण कठोर आिण मऊ असे काही खडबडीत अÆन घेतले. जे पाच
आवडते िशÕय Âया¸याकडे मोठ्या आशेने उपिÖथत होते ते िवचार करत होते कì तपÖवी
गोतमाला जे काही सÂय समजेल ते ते Âयांना देईल, तेÓहा ते िनराश झाले. या पĦतीत
अनपेि±त बदल झाला आिण Âयाला आिण ते िठकाणही सोडून इिसपतानाला गेला आिण
Ìहणाला कì "संÆयासी गोतमा िवलासी झाला होता, Âयाने धडपड करणे थांबवले होते आिण
ते गुहेत/िवहारात परतले होते."
तेÓहा Âयाने िवचार केला: “ठीक आहे, हा ²ानÿाĮीचा मागª आहे.” Âया¸या ल±ात आले कì
अशा पूणªपणे थकलेÐया शरीराने आÂम²ान िमळू शकत नाही: आÅयािÂमक ÿगतीसाठी
शारीåरक तंदुŁÖती आवÔयक आहे. Ìहणून Âयाने शरीराचे संयमाने पोषण करÁयाचे ठरवले
आिण कठोर आिण मऊ असे काही खडबडीत अÆन घेतले. जे पाच आवडते िशÕय
Âया¸याकडे मोठ्या आशेने उपिÖथत होते ते िवचार करत होते कì तपÖवी गोतमाला जे
काही सÂय समजेल ते ते Âयांना देईल, तेÓहा ते िनराश झाले. या पĦतीत अनपेि±त बदल
झाला आिण Âयाला आिण ते िठकाणही सोडून इिसपतानाला गेला आिण Ìहणाला कì
"संÆयासी गोतम िवलासी झाला होता, Âयाने धडपड करणे थांबवले होते आिण ते
गुहेत/िवहारात परतले होते."
एका िनणाªयक वेळी जेÓहा मदतीचे Öवागत होते तेÓहा Âया¸या साथीदारांनी Âयाला एकटे
सोडले. तो िनराश झाला नाही, परंतु Âयांचे ऐि¸छक वेगळे होणे Âया¸यासाठी फायदेशीर
होते, परंतु Âया¸या महान संघषाª¸या वेळी Âयांची उपिÖथती Âयाला उपयुĉ ठरली. एकटे,
एकांतात, महापुŁषांना अनेकदा खोल सÂये समजतात आिण गुंतागुंती¸या समÖया
सोडवतात .
३.४ सÂयाचा सा±ाÂकार काही खडबडीत अÆनाने आपली गमावलेली शĉì परत िमळवून, Âयाने तŁणपणात
िमळवलेली पिहली झान सहजपणे िवकिसत केली. अंशानुसार Âयाने दुसरी, ितसरी आिण
चौथी झान देखील िवकिसत केली. झानांचा िवकास कłन Âयाने मनाची पåरपूणª एक-िबंदू
ÿाĮ केली. Âयाचे मन आता एका चकचकìत आरशा सारखे होते िजथे ÿÂयेक गोĶ Âया¸या
खöया पåरÿेàयात ÿितिबंिबत होते. अशाÿकारे शांत, शुĦ, वासना आिण अशुĦतेपासून
मुĉ, लविचक , सावध , िÖथर आिण अचल अशा िवचारांनी Âयांनी आपले मन
"भूतकाळातील Öमरणशĉì " (पुÊबेिनवासानुÖसती²ान) या ²ानाकडे िनद¥िशत केले.
Âयाने आपÐया पूवê¸या अिÖतÂवातील िविवध िÖथती खालीलÿमाणे आठवÐया : ÿथम एक
जीवन , नंतर दोन जीवन , नंतर तीन, चार, पाच, दहा, वीस, पÆनास जीवनांपय«त; मग शंभर,
एक हजार, शंभर हजार; नंतर अनेक िवĵचøांचे िवघटन , नंतर अनेक िवĵचøांची munotes.in
Page 105
गौतम बुĦांचे जीवन
105 उÂøांती, Âयानंतर अनेक िवĵचøांचे िवघटन आिण उÂøांती. Âया िठकाणी तो असा
नावाचा , असा पåरवार , अशी जात, असा आहारी , Âयाने अनुभवलेले सुख-दुःख, अशा
Âया¸या जीवनाचा अंत झाला. तेथून िनघून तो अÆयý अिÖतÂवात आला . मग असे Âयाचे
नाव, असे Âयाचे कुटुंब, अशी Âयाची जात, असे Âयाचे आहार , असे Âयाने अनुभवलेले सुख-
दुःख, असाच जीवनाचा अंत. तेथून िनघून तो येथे अिÖतÂवात आला . अशा ÿकारे Âयाला
Âया¸या पूवê¸या जÆमातील िविवध िÖथती आिण तपशील आठवले. हे, खरंच, ÿथम झान
Ìहणून जे Âयाला राýी¸या पिहÐया ÿहरात कळले.
अशाÿकारे भूतकाळातील अ²ान दूर कłन , Âयांनी आपÐया शुĦ मनाला "ÿाणé¸या
अŀÔय आिण पुन: ÿकट होÁया¸या समज" (चुतूपापताना) कडे िनद¥िशत केले. शुĦ आिण
अलौिकक ŀÕ टीने, Â याने अिÖ त Â वा¸ या एका अवÖ थेतून अिÖ त Â वातून गायब होऊन दुसö या
अवÖ थेत पुन: ÿकट होत असÐयाचे पािहले; Âयाने पाया आिण उदा° , सुंदर आिण कुłप,
सुखी आिण दुःखी, सवª Âयां¸या कमाªनुसार जात असÐयाचे पािहले. Âयाला माहीत होते कì
या चांगÐया Óयĉì , वाईट कृÂये, शÊद आिण िवचारांनी, महान Óयĉéची िनंदा कłन ,
अिवĵासू बनून आिण अिवĵासूं¸या कृतéशी जुळवून घेऊन, Âयां¸या शरीरा¸या
िवघटनानंतर आिण मृÂयूनंतर, जÆमाला आले होते. दुःखी अवÖथेत. Âयाला माहीत होते कì
या चांगÐया Óयĉì चांगÐया कृतीतून, शÊदांनी आिण िवचारांनी, महान Óयĉéना अपमािनत
न करÁयाĬारे, योµय िवĵासणारे बनून आिण योµय िवĵासणाöयां¸या कृतéशी जुळवून घेऊन,
Âयां¸या शरीराचे िवघटन झाÐयानंतर आिण मृÂयूनंतर, आनंदी खगोलीय जगात जÆमाला
आला होता.
अशा रीतीने Âयाने अदभुत अलौिकक ŀĶीने जीवांचे अŀÔय होणे आिण पुÆहा ÿकट होणे
पािहले. हे खरे तर दुसरे झान होते जे Âयाला राýी¸या मÅयराýी जाणवले. अशा ÿकारे
भिवÕयाबĥलचे अ²ान दूर कłन Âयाने आपÐया शुĦ मनाला िनद¥िशत केले.
"आसवा¸या¸या समाĮीचे आकलन " (आसव³खय²ान ).
Âयाला वÖतुिÖथती¸या अनुषंगाने जाणवले: “हे दु:ख आहे”, “हे, दु:खाचा उदय”, “हा,
दु:खाचा अंत”, “हा, दु:खा¸या समाĮीकडे नेणारा मागª”. Âयाचÿमाणे वÖतुिÖथतीनुसार
Âयाला जाणवले: “हे ĂĶमन आहेत”, “हा, ĂĶमनाचा उदय”, “हा, ĂĶमनाचा अंत”, “हा,
ĂĶमना¸या समाĮीकडे नेणारा मागª”. अशा ÿकारे जाणणे, अशा ÿकारे जाणणे, Âयाचे मन
इंिþय तृÕणे¸या ĂĶतेपासून, अिÖतÂवासाठी लालसे¸या ĂĶाचार पासून; अ²ाना¸या
ĂĶमना तून मुĉ झाले.
मुĉझाÐयावर, Âयाला मािहत होते, “मुĉ झालो आहे” आिण Âयाला जाणवले, “पुनजªÆम
संपला आहे; पिवý जीवन पूणª केले; जे करायचे होते ते केले; आता पुÆहा हे जÆम नाही.” हे
ितसरे झान होते जे Âयाला राýी¸या शेवट¸या ÿहरात ÿाĮ झाले. अ²ान दूर झाले आिण
शहाणपण िनमाªण झाले; अंधार नाहीसा झाला आिण ÿकाश िनमाªण झाला.
३.५ धÌमच मागª दाखिवणार ²ानÿाĮीनंतर एका ÿसंगी, बुĦ नेरंजरा नदी¸या काठी अजपाल वटवृ±ा¸या पायÃयाशी
राहत होते. ते एकांतात Åयानात गुंतले असताना Âया¸या मनात पुढील िवचार आला : “®Ħा munotes.in
Page 106
बौĦ धमाªचा इितहास
106 आिण आदर दाखिवÐयािशवाय जगणे खरोखरच वेदनादायक आहे. मी एखाīा तपÖवी
िकंवा āाĺणाजवळ Âयाचा आदर आिण आदर करत राहावे तर कसे? मग Âयाला असे
झाले: नैितकता (िसलखंद) पूणªÂवास आणÁयासाठी मी दुसö या तपÖवी िकंवा āाĺणाजवळ
राहावे, Âयाचा आदर आिण आदर करावा ? पण मला या जगात देव, मार, āाĺण आिण
तपÖवी , āाĺण , देव आिण पुŁष यांसह इतर ÿाणी िदसत नाहीत , जो नैितकतेत मा»यापे±ा
®ेķ आहे आिण ºया¸याशी मी संगती कł शकलो , Âयाचा आदर आिण आदर कł शकलो .
“एकाúता (समाधीखंद) पूणªÂवास आणÁयासाठी मी दुसö या तपÖवी िकंवा āाĺणा¸या जवळ
राहावे, Âयाचा आदर आिण आदर करावा का? परंतु एकाúतेने मा»यापे±ा ®ेķ असा
कोणताही तपÖवी िकंवा āाĺण मला या जगात िदसत नाही आिण ºयाचा मी सहवास ,
आदर आिण आदर करावा .
“बुĦी (पंयाखंद) पूणªÂवास आणÁयासाठी मी दुसö या तपÖवी िकंवा āाĺणाजवळ राहावे,
Âयाचा आदर आिण आदर करावा ? पण मला या जगात एकही तपÖवी िकंवा āाĺण िदसत
नाही जो मा»याहó न ²ानात ®ेķ आहे आिण ºयाचा मी सहवास करावा , Âयाचा आदर आिण
आदर करावा . मुĉì (िवमुि°कखंद) पूणªतेकडे? पण मला या जगात एकही तपÖवी िकंवा
āाĺण िदसत नाही जो मा»यापे±ा मुĉìमÅये ®ेķ असेल आिण ºयाचा मी सहवास करावा ,
Âयाचा आदर करावा आिण Âयाचा आदर करावा .”
तेÓहा Âया¸या मनात िवचार आला : “मी Öवत: जाणलेÐया या धÌमाचा आदर आिण आदर
करत कसे जगावे?” तेÓहा āĺसहंपती, बुĦाचा िवचार Öवतः¸या मनाने समजून घेतो,
ºयाÿमाणे एखादा बलवान मनुÕय आपला वाकलेला हात लांब करतो िकंवा वाकतो तसा
हात लांब कłन तो āĺ±ेýातून नाहीसा झाला आिण बुĦांसमोर ÿकट झाला,आिण आपला
एक खांदा झाकून आिण उजवा गुडघा जिमनीवर ठेवून, Âयाने बुĦांना हात जोडून नमÖकार
केला आिण असे Ìहटले: "हे सवōÂकृĶ! हे असेच आहे, हे िसĦी! हे भगवान , योµय, परम
²ानी, जे भूतकाळात होते, Âयांनी या धÌमाचा आदर आिण आदर कłनच जीवन जगले.
"योµय, परम ²ानी, जे भिवÕयात असतील , ते देखील या धÌमाचा आदर आिण आदर करत
जगतील .
"हे ²ानी, सÅया¸या युगातील ®ेķ, योµय, परम ²ानी देखील या धÌमाचा आदर आिण
आदर करीत जगू दे!" हे āĺा सहंपती Ìहणाले, आिण ते उ¸चारताना ते पुढीलÿमाणे
बोलले: "भूतकाळातील, भिवÕयातील आिण वतªमान युगातील ते ²ानी, जे अनेकांचे दुःख
दूर करतात - ते सवª जगले, जगतील आिण उदा° धÌमाचा आदर करीत जगत आहेत. हे
बुĦांचे वैिशĶ्य आहे. "Ìहणून ºयाला आपÐया कÐयाणाची इ¸छा आहे आिण Âया¸या
महानतेची अपे±ा आहे Âयाने न³कìच बुĦां¸या संदेशाचे Öमरण कłन उदा° धÌमाचा
आदर केला पािहजे." हे āĺा सहंपती Ìहणाले, आिण Âयानंतर Âयांनी बुĦांना आदरपूवªक
नमÖकार केला आिण Âयां¸याभोवती उजवीकडे िफरत लगेच अŀÔय झाला.
munotes.in
Page 107
गौतम बुĦांचे जीवन
107 ३.६ धÌम िशकिवÁयाचे आमंýण राजयतन वृ±ा¸या पायÃयापासून बुĦ अजपाल वटवृ±ाकडे गेले आिण ते एकांतात Åयानात
मµन असताना Âयां¸या मनात पुढील िवचार आला . हा धÌम जो मला जाणवला तो
खरोखरच गहन, जाणÁयास कठीण , समजÁयास कठीण , शांत, उ¸च, तकाª¸या क±ेत
नसलेला, सूàम आहे आिण तो ²ानी लोकांना समजावा असा आहे. हे ÿाणी भौितक
सुखांशी संलµन आहेत. हा कायªकारणभावाने जोडलेला 'अवलंिबत उĩवणे' हा एक िवषय
आहे जो समजणे कठीण आहे. आिण हे िनÊबान – कायªकारणाची समाĮी , सवª वासनांचा
Âयाग, तृÕणेचा नाश, अनासĉì आिण समाĮी - देखील एक िवषय आहे. सहज
समजÁयाजोगे नाही. जर मीही हा धÌम िशकवला तर इतर मला समजणार नाहीत . ते
मा»यासाठी ýासदायक असेल.”
मग बुĦांना यापूवê कधीही न ऐकलेले हे अĩुत वचन:
"किठणपणे मी धÌम समजून घेतला आहे. आता Âयाची घोषणा करायची गरज नाही. हा
धÌम वासना आिण Ĭेषाचे वचªÖव असलेÐयांना सहजासहजी कळत नाही. वासनेने
úासलेले, अंधारात आ¸छादलेले, ÿवाहा¸या िवŁĦ जाणारा हा धÌम पाहत नाही, जो
अÖपĶ , गहन, जाणÁयास कठीण आिण सूàम आहे.” बुĦाने असे ÿितिबंिबत केÐयाÿमाणे,
धÌमाचे ÖपĶीकरण करÁयाची Âयांची इ¸छा नÓहती .
Âयानंतर āĺा सहंपतीने बुĦांचे िवचार वाचले, आिण धÌम न ऐकÐयाने जगाचा नाश होईल
या भीतीने, Âयां¸याकडे गेले आिण Âयांना अशा ÿकारे धÌम िशकवÁयासाठी आमंिýत केले:
“हे ²ानी, परमपित धÌमाचे ÖपĶीकरण करा! कतृªÂववान धÌमाची Óया´या कł शकेल!
Âयां¸या डोÑयात थोडी धूळ असलेले ÿाणी आहेत, जे धÌम ऐकत नाहीत , ते दूर पडतात .
धÌम समजून घेणारे असतील .”
िशवाय , Âयांनी िटÈपणी केली: “ÿाचीन काळी मगधमÅये अशुĦ, अपिवý , ĂĶांचा िवचार
असलेला धÌम िनमाªण झाला. मृÂयूरिहत अवÖथेसाठी हे दार उघडा . Âयांना िनदōषाने
समजलेला धÌम ऐकू īा! ºयाÿमाणे खडकाळ पवªता¸या िशखरावर उभा असलेला माणूस
आजूबाजू¸या लोकांना पाहतो , Âयाचÿमाणे सवª पाहणारा , ²ानी या धÌमा¸या महालावर चढू
शकतो ! दु:खात बुडलेÐया आिण जÆम आिण ±यने पराभूत झालेÐया लोकांकडे दुःखरिहत
बुĦ पहा!
munotes.in
Page 108
बौĦ धमाªचा इितहास
108 “उठ, हे वीर, युĦात िवजयी , मुĉनेता, कजªमुĉ, वीरा जगात भटक! परमपूºय धÌम िशकवू
दे! असे लोक असतील जे धÌम समजतील .”असे ÌहटÐयावर परमपूºय Âया¸याशी असे
बोलले: “हे āĺा, मा»या मनात पुढील िवचार आला – ‘हा धÌम जो मी úहण केला आहे ते
वासना आिण Ĭेषाने úÖत असलेÐयांना सहजासहजी समजत नाही. वासनेने úासलेले,
अंधारात आ¸छादलेले, ÿवाहा¸या िवŁĦ जाणारा , अमूतª, गहन, जाणÁयास कठीण आिण
सूàम असा हा धÌम िदसत नाही. मी असे िवचार करताच , माझे मन धÌमा¸या िशकवणीकडे
नाही तर िनिÕøयतेत वळले.” āĺसहंपतीने दुसö यांदा बुĦांना आवाहन केले आिण Âयांनी
तेच उ°र िदले. जेÓहा Âयांनी ितसö यांदा बुĦांना आवाहन केले तेÓहा ते परमÿभु ,
ÿाÁयांबĥल दया दाखवून, Âया¸या बुĦ-ŀĶीने जगाचे सव¥±ण केले.
अशाÿकारे Âयाने पाहणी केली असता Âयाने डोÑयात धूळ असलेले, तीĄ आिण कंटाळवाणे
बुĦी असलेले, चांगÐया आिण वाईट वैिशĶ्यांसह, सोपे ÿाणी आिण ºयांना िशकवणे कठीण
आहे असे ÿाणी आिण वाईट आिण पलीकडे जीवन , जगणारे इतर काही ÿाणी पािहले
ºयांना भीती वाटते. “िनÑया , लाल िकंवा पांढö या कमळा¸या तलावाÿमाणे, काही कमळ
पाÁयात जÆम घेतात, पाÁयात वाढतात , पाÁयात बुडून राहतात आिण पाÁयात बुडून
वाढतात ; काही पाÁयात जÆमाला येतात, पाÁयात वाढतात आिण पाÁया¸या पृķभागावर
राहतात ; इतर काही पाÁयात जÆमाला येतात, पाÁयात वाढतात आिण पाÁयातून बाहेर
पडतात , पाÁयाने अÖपĶ राहतात . असे असतानाही , परमपूºयांनी आपÐया बुĦ-ŀĶीने
जगाचे सव¥±ण केले असता , Âयांनी डोÑयांनी थोडे आिण जाÖत धूळ असलेले, तीĄ आिण
कंटाळवाणे बुĦी असलेले, चांगÐया आिण वाईट वैिशĶ्यांसह, िशकवणे सोपे आिण कठीण
असलेले ÿाणी पािहले. इतर काही लोक जे भीतीने वाईट आिण Âयापलीकडे जीवन
पाहतात . आिण Âयांनी एका गाथेतत āĺा सहपतीला असे संबोिधत केले: “Âयां¸यासाठी
अमृताचे दरवाजे उघडले आहेत. ºयांना कान आहेत Âयांना आÂमिवĵास देऊ īा. हे āĺा,
थकÓयाची जाणीव असÐयाने मी हा तेजÖवी आिण उÂकृĶ धÌम माणसांना िशकवला नाही.
ÿसÆन झालेÐया āĺदेवाने Öवतःला धÌमाचे वणªन करÁयासाठी पराकोटीची संधी बनवून
आदरपूवªक नमÖकार केला आिण Âया¸याभोवती उजवीकडे िफरत लगेच अŀÔय झाला.
पिहले दोन उपासक:
एकोणचाळीस िदवसां¸या Âयां¸या संÖमरणीय उपवासानंतर, बुĦ राजयतना¸या
झाडाखाली बसले असता , उ³कला (ओåरसा ) येथील तपÖसू आिण भिÐलक हे दोन
Óयापारी Âया मागाªने गेले. मग एक िविशĶ देवता, जो मागील जÆमी Âयांचा रĉाचा नातेवाईक
होता, Âयां¸याशी पुढीलÿमाणे बोलला :
“उ°म महाराज, Âयां¸या ²ानानंतर लवकरच , राजयतन वृ±ा¸या पायÃयाशी वास करत
आहेत. जा आिण पीठ आिण मधा¸या पोÑयासह परमपूºयची सेवा करा. यामुळे तुमचे
कÐयाण आिण आनंद दीघªकाळ िटकेल.” या सुवणªसंधीचा लाभ घेत, दोन आनंिदत
Óयापारी Âया परमाÂÌयाकडे गेले, आिण आदरपूवªक Âयांना नमÖकार कłन , Âयां¸या
आनंदासाठी आिण कÐयाणासाठी Âयांची िवनă िभ±ा ÖवीकारÁयाची िवनंती केली,
जेणेकłन ते आनंदी होईल. मग Âया परमाÂÌयाला असे झाले: “तथागत Âयां¸या हाताने
अÆन Öवीकारत नाहीत . मी हे पीठ आिण मधाची पोळी कशी Öवीकाł ?" munotes.in
Page 109
गौतम बुĦांचे जीवन
109
त±णीच चार (चतुमहाराजा) राजांनी Âया परमाÂÌयाचे िवचार Âयां¸या मनाने समजून घेतले
आिण चारही िदशांनी Âयांना चार दगडी पाý अपªण केले आिण Ìहणाले - "हे बुĦा, हयात
पीठ आिण मधाची पोळी Öवीकारा !"
बुĦाने कृपापूवªक योµय वेळी िदलेली भेटवÖतू Öवीकारली ºयाĬारे Âयांना Óयापाö यांचे िवनă
दान ÿाĮ झाले आिण Âयां¸या दीघª उपवासानंतर Âयांनी Âयांचे अÆन खाÐले. जेवण
झाÐयावर Óयापारी बुĦा¸या चरणांसमोर नतमÖतक झाले आिण Ìहणाले: “हे बुĦा!,
आÌहाला बुĦाचा आिण धÌमाचा शरणात ¶या. ºयांनी आजपासून मरेपय«त शरण घेतले
आहे अशा (उपासक ) सामाÆय िशÕयांÿमाणे परमपूºय बुĦ आम¸याशी वागतील का?
हे बुĦाचे पिहले उपासक होते ºयांनी बुĦ आिण धÌमात शरण घेऊन, दुहेरी सूýाचा पाठ
कłन बौĦ धमª Öवीकारला .
धÌम िशकवÁयासाठी वाराणसी¸या वाटेवर:
धÌम िशकवÁयाचे आमंýण ÖवीकारÐयावर , बुĦांनी आपÐया महान कायाªला सुŁवात
करÁयापूवê जो पिहला िवचार आला तो असा होता - “मी ÿथम कोणाला धÌम िशकवू?
धÌम लवकर कोणाला समजेल? बरं, अलारकलाम आहे जो िवĬान , हòशार आहे आिण
बयाªच काळापासून Âया¸या डोÑयात धूळ आहे. जर मी Âयाला ÿथम धÌम िशकवला तर
कसे? Âयाला धÌम लवकर समजेल.”
मग एक देवता बुĦासमोर ÿकट झाला आिण Ìहणाला : “भगवान ! अलारकलामा एका
आठवड्यापूवê मरण पावला .” Âया¸या अलौिकक ŀĶीने Âयाला असे समजले कì ते तसेच
आहे. मग Âयाने उĥाकररामपु°चा िवचार केला. तÂकाळ एका देवतेने Âयांना कळवले कì ते
आदÐया िदवशी संÅयाकाळी मरण पावले. Âयां¸या अलौिकक ŀĶीने Âयांना हे असेच
समजले. शेवटी बुĦाने Âयां¸या आÂम²ाना¸या संघषाªत Âयां¸याकडे उपिÖथत असलेÐया
पाच उÂसाही तपÖवéचा िवचार केला. Âयां¸या अलौिकक ŀĶीने ते वाराणसीजवळील
इिसपतन येथील िमगदायमÅये राहत असÐयाचे Âयांना जाणवले, Ìहणून मग बुĦ
वाराणसीला िनघेपय«त उŁवेला येथेच रािहले.
बुĦ राजमागाªवłन ÿवास करत असताना , गया आिण ºया¸या छायेखाली Âयांना ²ानÿाĮी
झाली Âया बोधीवृ±ा¸या दरÌयान , Âयांना उपक नावा¸या एका भट³या तपÖवीने Âयांना
पािहले आिण Âयांना असे संबोधले: “तुझी इंिþये अÂयंत ÖपĶ आहेत िमýा! तुझा रंग शुĦ munotes.in
Page 110
बौĦ धमाªचा इितहास
110 आिण Öव¸छ आहे. िमýा, तुझा संÆयास कोणामुळे झाला? तुमचे िश±क कोण आहेत?
तुÌही कोणा¸या िशकवणीचा दावा करता ?" बुĦांनी उ°र िदले:
मी अिलĮ आहे, Âया सवा«चा मी Âयाग केला आहे. तृÕणे¸या नाशात मी पूणªपणे लीन झालो
आहे(अरहंतÂव).Öवतःच सवª काही समजून घेतÐयावर मी माझा गुŁ कोणाला Ìहणू?
मला गुŁ नाही. मा»या बरोबरीचा एकही मला िदसत नाही.
देवांसह जगात माझा कोणीही ÿितÖप धê नाही.
खरंच या जगात मी अरहंत आहे.मी एक अतुलनीय िश±क आहे;
एकटा मीच सवª²ानी आहे.मी शांत आिण परमशांत आहे.
धÌमाचे चø काशी शहरात ÿÖथािपत करÁयासाठी मी जातोय .
या आंधÑया जगात मी अ+मृताचा नगारा वाजिवणार आहे.
“मग िमýा, तू अरहंत आहेस, अमयाªद िवजेता आहेस हे तू कबूल करतोस का?” उपकाने
िवचारले. “मा»यासार´यांनाच िवजेते Ìहणतात ºयांनी अपिवýांचा नाश केला आहे. सवª
वाईट पåरिÖथती मी िजंकÐया आहेत. Ìहणून, उपका , मला िवजेता Ìहटले जाते," बुĦांनी
उ°र िदले. "असं असेल िमýा!" उपकाने िटपणी केली आिण डोके हलवत आÐया रÖÂयाने
िनघून गेला. पिहÐयाच आ±ेपाने न गडबडता , बुĦ ÿवास करत, वाराणसी ¸या
िमगदायवनात वेळेवर पोहोचले.
पाच िभ³खुंना भेटणे:
ºया पाच संÆयाशांनी Âयाला दुłन येताना पािहले Âयांनी Âयाला योµय आदर न देÁयाचे
ठरवले कारण Âयांनी कठोर तपÖवी ÿथा बंद केÐयाचा चुकìचा अथª लावला होता, जो
Âया¸या ÿबोधना¸या संघषाªदरÌयान पूणªपणे Óयथª ठरला. Âयांनी िटÈपणी केली: “िमýांनो, हा
तपÖवी गोतम येत आहे. तो िवलासी आहे. Âयाने ÿयÂन करणे सोडले आहे आिण Âयाचे
जीवन िवपुलतेत बदलले आहे. Âयाला अिभवादन कłन वाट पाहó नये. Âयाची पाý आिण
चीवर घेऊ नये. तरीसुĦा, आसन तयार केले पािहजे. Âयाची इ¸छा असेल तर Âयाला बसू
īा.”
तथािप , जसजसे बुĦ जवळ येत गेले, तसतसे Âयांचे गौरवशाली ÓयिĉमÂव असे होते कì
Âयांना Âयांचा उिचत सÆमानाने Öवागत करणे भाग पडले. एकाने पुढे येऊन Âयाची पाý
आिण चीवर घेतले, दुसöयाने आसन तयार केले आिण दुसöयाने Âया¸या पायासाठी पाणी
ठेवले. तरीसुĦा, Âयांनी Âयाला नावाने संबोधले आिण Âयाला िमý (आवुसो) संबोधले, हे
संबोधनाचे Öवłप सामाÆयत : किनķ आिण समतुÐयांना लागू होते. यावर बुĦांनी Âयांना
असे संबोिधत केले: “हे िभ³खूंनो, तथागतांना नावाने िकंवा ‘आवुसो’ या उपाधीने संबोधू
नका.
हे िभ³खू, एक ®ेķ, तथागत आहे. पूणª ²ानी तो आहे. हे िभ³खूंनो, ल± दया ! मरणहीनता
(अमता ) ÿाĮ झाली आहे. मी धÌम सांगेन आिण िशकवीन . जर तुÌही मा»या सूचनेनुसार munotes.in
Page 111
गौतम बुĦांचे जीवन
111 वागलात , तर तुम¸या Öवतः¸या अंत²ाªनी बुĦीने तुÌहाला फार लवकर कळेल, आिण या
जीवनातच , पिवý जीवनाची ती परम पूणªता ÿाĮ कłन तुÌही जगू शकाल , ºया¸या
फायīासाठी थोर घराÁयातील मुले योµयåरÂया घर सोडतात ."
तेÓहा पाच संÆयाशांनी उ°र िदले: “आवुसो गोतमा , तु»या Âया आचरणाने, Âया िशÖतीने,
Âया वेदनादायक तपÖयाने, तुला अåरयाला पाý असे कोणतेही अलौिकक ²ान आिण
अंतŀªĶी ÿाĮ झाली नाही. जेÓहा तुÌही िवलासी बनलात , धडपड करणे सोडून िदले आहे
आिण समृĦ जीवनात Łपांतåरत झाला आहेस, तेÓहा अåरयाला योµय असे कोणतेही
अलौिकक िविशĶ ²ान आिण अंतŀªĶी कशी िमळवाल ?”
ÖपĶीकरणात बुĦ Ìहणाले: “तथागत , हे िभ³खू, िवलासी नाही, Âयाने ÿयÂन करणे सोडले
नाही आिण समृĦ जीवनात łपांतåरत झाले नाही. ®ेķ Ìहणजे तथागत . पूणª ²ानी तो आहे.
हे िभ³खूंनो, ल± दया ! मरणहीनता (अमता ) ÿाĮ झाली आहे. मी धÌम सांगेन आिण
िशकवीन . जर तुÌही मा»या सूचनेनुसार वागलात , तर तुम¸या Öवतः¸या अंत²ाªनी बुĦीने
तुÌहाला फार लवकर कळेल, आिण या जीवनातच , पिवý जीवनाची ती परम पूणªता ÿाĮ
कłन तुÌही जगू शकाल , ºया¸या फायīासाठी थोर घराÁयातील मुले योµयåरÂया घर
सोडतात ."
दुस-यांदा पूवªúहदूिषत तपÖवéनी Âयाच पĦतीने िनराशा Óयĉ केली.
दुस-यांदा बुĦाने Âयांना ²ानÿाĮीबĥल आĵÖत केले.
Âया¸यावर िवĵास ठेवÁयास नकार देणाö या अĘल तपÖवéनी ितसö यांदा Âयांचे मत Óयĉ
केले तेÓहा बुĦांनी Âयांना असा ÿij केला: "हे िभ³खूंनो, मी तुम¸याशी यापूवê कधी असे
बोललो होतो, हे तुÌहाला माहीत आहे का?"
"नाही, खरंच!"
बुĦांनी ितसö यांदा पुनरावृ°ी केली कì Âयांना ²ान ÿाĮ झाले आहे आिण जर ते Âयां¸या
सूचनांनुसार वागले तर Âयांनाही सÂयाची जाणीव होऊ शकेल. हे बुĦा¸या पिवý ओठातून
आलेले ÖपĶ उ¸चार होते. सुसंÖकृत तपÖवी , Âयां¸या िवचारांवर ठाम असले तरी, Âयांना
बुĦा¸या महान कतृªÂवाबĥल आिण Âयांचे नैितक मागªदशªक आिण िश±क Ìहणून कायª
करÁया¸या Âयां¸या ±मतेबĥल पूणª खाýी होती. Âयांनी Âया¸या वचनावर िवĵास ठेवला
आिण Âयाची उदा° िशकवण ऐकÁयासाठी शांत बसले.
munotes.in
Page 112
बौĦ धमाªचा इितहास
112 बुĦ तपÖवéपैकì दोनजणांना धÌम िशकवत , तर ितघे िभ±ा मागÁयासाठी बाहेर पडत.
ितÆही तपÖवé नी िभ±ेतून जे काही आणले ते सहा जण वाटुन खात. नंतर बुĦ Âया ितन
जणांना धÌम िशकवत , तर दोन तपÖवी िभ±ा मागÁयासाठी बाहेर पडत. दोघांनी जे काही
आणले ते सहा जण वाटुन घेत. Âया पाच तपÖवéना बुĦांनी अशा ÿकारे उपदेश आिण
िनद¥श िदलेला, Âया तपÖवéनी Öवतः जÆम, ±य, मृÂयू, दु:ख आिण वासनां¸या अधीन
राहóन, जीवनाचे वाÖतिवक Öवłप ओळखले आिण जÆमहीन , ±यरिहत , रोगरिहत ,
मृÂयूहीन, दुःखहीन, उÂकटतेने शोधले. अतुलनीय परम शांती, िनÊबानाने अतुलनीय
सुर±ा, िनÊबान ÿाĮ केले, जे जÆम, ±य, रोग, मृÂयू, दु:ख आिण वासनांपासून मुĉ आहे,
Âयांची सुटका अटळ आहे, हा Âयांचा शेवटचा जÆम आहे आिण पुÆहा ही अवÖथा होणार
नाही हे ²ान Âयां¸यामÅये िनमाªण झाले.
धÌमच³कÈपव°न सु°, जे चार उदा° सÂयांशी संबंिधत आहे, हे बुĦाने Âयांना िदलेले
पिहले ÿवचन होते. ते ऐकून, ºयेķ कŌडाÆयाला संतपदाचा पिहला टÈपा (सोतापÆनपद )ÿाĮ
झाले. पुढील सूचना िमळाÐयानंतर इतर चौघांनी नंतर सोतापÆनपद गाठले.
अना°लकखनसु° ऐकून, जे अन°ा शी संबंिधत आहे, पाचही जणांनी अरहंतÂव ÿाĮ केले,
जो संतपदाचा अंितम टÈपा आहे.
पिहले पाच िशÕय:
पाच िवĬान िभ³खु ºयांनी अरहंतÂव ÿाĮ केले आिण बुĦाचे पिहले िशÕय बनले ते āाĺण
कुळातील कŌडाÆय , भिĥय , वÈप, महानाम आिण असाजी होते. कŌडाÆय हे आठ
āाĺणांपैकì सवाªत लहान आिण हòशार होते ºयांना राजा शुĦोदनाने (बाळा¸या )
राजकुमाराचे नाव देÁयासाठी बोलावले होते. बाकìचे चार Âया मोठ्या āाĺणांचे पुý होते. हे
पाचही जण बोिधसÂवा¸या बुĦÂव ÿाĮ करÁयाचा अपे±ेने संÆयास घेउन जंगलात िनवृ°
झाले होते. जेÓहा बोिधसÂव िसĦाथªने आपली िनŁपयोगी तपIJयाª आिण कठोर तपÖया
सोडून िदले आिण आपले गमावलेले सामÃयª परत िमळिवÁयासाठी शरीराचे संयमाने पोषण
करÁयास सुŁवात केली, तेÓहा हे आवडते अनुयायी, Âया¸या पĦती बदलÐयामुळे िनराश
होऊन , Âयाला सोडून इिसपतानाला गेले. Âयां¸या िनघून गेÐयानंतर लवकरच बोिधस°ाने
बुĦÂव ÿाĮ केले.
पूºय कŌडाÆय संघाचे पिहले अरहंत आिण सवाªत ºयेķ सदÖय बनले. हे असाजी होते
(पाच जणांपैकì एक), ºयाने बुĦाचे मु´य िशÕय, महान साåरपु° यांचे धमा«तर केले.
३.७ सारांश बुĦा¸या जÆमापासून ते ²ानÿाĮीपय«तचे जीवन िसĦताने ²ानÿाĮीपूवê¸या जीवनाला
चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयासाठी िदलेले आहे. ²ानÿाĮीनंतर ४५ वषा«नी बुĦांनी वया¸या
८० Óया वषê पåरिनÊबान होईपय«त संपूणª मानवजाती¸या कÐयाणासाठी धÌमाची िशकवण
चालू ठेवली.
munotes.in
Page 113
गौतम बुĦांचे जीवन
113 बोिधस°ा¸या जीवनातील महßवा¸या घटना:
(²ानÿा Įीपूवê बुĦ) Ìहणजे बोिधस°ाने पािहलेली चार िचÆहे िकंवा िनिम° -ºयामुळे Âयाला
सÂया¸या शोधात घरगुती जीवन सोडावे लागले- महान Âयाग. बोिधस°ाने केलेली तपÖया
आपÐयाला Âया काळी भारतातील सÂया¸या शोधकÂया«साठी ÿचिलत असलेÐया धािमªक
परंपरा दिशªिवते. बोिधस°ाचे दोन िश±क आिण Âयाचा ²ानÿाĮीसाठीचा संघषª बुĦा¸या
िशकवणéचे महßव जाणून घेÁयासाठी ÿासंिगक आहे. मÅयम मागª- िजथे बुĦ िवशेषत:
शरीराला सुख आिण वेदना या दोÆही गोĶी टाळÁयास सांगतात. धÌमच³कपव°न सु° ही
मानवजातीला िदलेली सवाªत महßवाची िशकवण आहे- धÌम.
३.८ ÿij १) थोड³यात िलहा - ²ानÿाĮीपूवê बोिधस° िसĦताचे जीवन .
२) थोड³यात वणªन करा - बोधीवृ±ाखाली बुĦाची ²ानÿाĮी .
३) धÌमच³कपव°न िकंवा धÌमाचे चø गतीमान करणे - चचाª करा.
४) थोड³या त िलहा- बुĦा¸या जीवनातून घेतलेली िशकवण .
३.९ संदभª Ven. Narada Mahathera - Buddha and his Teachings
Ven. Walapola Rahula - What the Buddha Taught.
Ven. Thera Piyadassi - The Buddha, His life and Teachings
Ven. Nanamoli -Life of the Buddha According to the Pali Canon
*****
munotes.in
Page 114
114 ४
गौतम बुĦांची िशकवण: धÌम
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ चार आयªसÂय (च°ारी अåरयास¸चािन) आिण अĶांिगक मागª (अęङ्िगको मµगो)
४.३ अĶांिगक मागª (अęङ्िगको मµगो)
४.४ कायªकारणभावाचा (पिट¸च समुÈपाद) िसĦांत
४.५ सारांश
४.६ ÿij
४.७ संदभª
४.० उिĥĶे हा अËयासला केÐयानंतर िवīाथê स±म होतील ते..
बुĦाची िशकवण समजून घेÁयासाठी.
चार आयªसÂय (च°ारी अåरयास¸चािन) आिण अĶांिगकमागª (अęङ्िगकोमµगो) याचा
खरा अथª जाणून घेÁयासाठी.
कायªकारणभावाचा (पिट¸च समुÈपाद) िसĦांत समजून घेÁयासाठी.
४.१ ÿÖतावना गौतम बुĦांची िशकवण सवªý Öवीकारली गेली आिण ते संपूणª िवĵात एक महान गुł बनले.
गौतम बुĦांनी वया¸या २९ Óया वषê सÂया¸या शोधात घर सोडले. सात वष¥ भटकंती कłन
अनेक गुłंना भेटूनही Âयांना ²ानÿाĮी होऊ शकली नाही. शेवटी, Âयानी आपला मागª
बदलला आिण गया येथे (िपंपळ) बोधी वृ±ाखाली बसले िजथे Âयाला वया¸या ३५ Óया
वषê ²ान ÿाĮ झाले. तेÓहापासून ते बुĦ िकंवा '²ानी' बनले. ²ानÿाĮीनंतर ÿाĮ
करÁयासाठी Âयांनी सारनाथ येथे पिहले ÿवचन िदले. तेÓहापासून ते महापåरिनÊबान
होईपय«त Âयांनी सवªसामाÆय जनतेला दु:खातून कसे बाहेर पडायचे यासाठी आपली
िशकवण आिण संदेश याचा ÿसार केला. Âयामुळे दुःखातून बाहेर पडÁयासाठी Âयांची खरी
िशकवण समजून घेतली पािहजे.
munotes.in
Page 115
गौतम बुĦांची िशकवण: धÌम
115 ४.२ चार आयªसÂय (च°ारी अåरया स¸चािन) आिण अĶांिगकमागª (अęङ्िगकोमµगो) "मा»यामÅये पूवê न ऐकलेÐया गोĶéचा ÿकाश पडला." - धÌमच³कसु°
चार आयª सÂय बुĦांनी पूणª ÿबोधन आिण पुनजªÆमातून मुĉì ÿाĮ केÐयानंतर िदलेली
पिहली िशकवण आहे, ºयामÅये धÌमच³कÈपव°न सु°ाचे (धÌमाचे चø गतीमान करणे)
सवōÂकृĶ ²ान आहे. या उपदेशा मÅये, चार आयª सÂय खालीलÿमाणे िदली आहेत.
दुःख आयª सÂय:
जÆम दुःख आहे, वृĦÂव दुःख आहे, आजारपण दुःख आहे, मृÂयू दुःख आहे; जे अिÿय आहे
Âया¸याशी संपकाªत येणे दुःख आहे; जे सुखदायक आहे Âयापासून वेगळे होणे दुःख आहे;
एखाīाला जे हवे आहे ते न िमळणे दुःख आहे; थोड³यात , पाच उपादानÖकंध (शारीर
आिण मन) दुःख आहेत.
दुःखा¸या उÂप°ीचे आयª सÂय:
ही तृÕणा [तÁहा,"तहान"]आसिĉ आहे, जी आनंद आिण वासनेसह, इकडे-ितकडे आनंद
शोधते; Ìहणजे, इंिþय सुखाची लालसा, पुÆहा पुÆहा जÆमाची लालसा, आसĉ होÁयाची
लालसा , पुÆहा पुÆहा नाही बनÁयाची लालसा, पुÆहा भवाकड़े घेऊन जाते.
दुःखा¸या िनरोधाचे (समाĮ) आयª सÂय:
िहच तृÕणा कमी होणे आिण समाĮ होणे, Âयाग करणे आिण Âयापासून मुĉ होणे, Âयावर
अवलंबून न राहणे- हेच दुःख िनरोध आहे.
दुःखा¸या समाĮीकडे नेणाöया मागाªचे आयª सÂय:
हा आयª अĶािगक मागª आहे; Ìहणजे ºयामÅये योµय ŀĶीकोन , योµय हेतू, योµय भाषण , योµय
कृती, योµय उपजीिवका , योµय ÿयÂन , योµय सजगता , योµय एकाúता चा समावेश आहे.
या सु°ानुसार, या चार सÂयां¸या पूणª आकलनाने संसारातून मुĉ होता येते पुनजªÆमाचे
चø समाĮ करता येते: “मा»यामÅये ²ान आिण ŀĶी िनमाªण झाली: 'अिवरहीत माझी
सुटका आहे. हा शेवटचा जÆम. आता पुढे काही नाही”. या चार सÂयांचे आकलन केÐयाने
धÌम नेý उघडले जाते, Ìहणजेच योµय ŀĶी ÿाĮ होते:
जे काही उÂप°ी¸या अधीन आहे ते समाĮी¸या अधीन आहे.
पाली शÊद ‘अåरयस¸च ’ (संÖकृत: आयªसÂय) सामाÆयतः "आयª सÂय" Ìहणून भाषांतåरत
केले जातात. सÂय (स¸च) ते जे आहे. Âयाचे संÖकृत समतुÐय ‘सÂय’ आहे ºयाचा अथª एक
िववादाÖपद सÂय आहे. बौĦ धमाªनुसार या तथाकिथत अिÖतÂवाशी संबंिधत अशी चार
सÂये आहेत. रोिहतÖसा सु°ामÅये बुĦ Ìहणतात: “मी घोषणा करतो िक - धारणा आिण
िवचारांसह, याच एकłप (साडे ितन हात लांब) शरीरात munotes.in
Page 116
बौĦ धमाªचा इितहास
116 लोक,
लोकाची उÂप°ी ,
लोकाचा अंत, आिण
लोका¸या समाĮीकडे नेणारा मागª
या िविशĶ संदभाªत ‘लोक’ या शÊदाचा अथª दुःख आहे. Ļा वा³यात बुĦ चार आयª सÂयांचा
संदभª देतात जे Âयांनीनी Öवतः Âयां¸या ²ानाने शोधले होते. बुĦांचा उदय होवो िकंवा न
होवो ही सÂये अिÖतÂवात असतात, आिण जो बुĦ होतो तेÓहा ते सÂय तो जगाला ÿकट
करतो. ते काळानुसार बदलत नाहीत आिण बदलू शकत नाहीत कारण ते शाĵत सÂय
आहेत. बुĦ Âयां¸या ²ान ÿाĮीसाठी कोणाचेही ऋणी नÓहते. ते Öवतः Ìहणाले: "हे पूवê
कधी ऐकले नÓहते."
या सÂयांना पाली भाषेत ‘अåरय स¸चािन ’ Ìहणता त कारण Âयांना तृÕणेतुन मुĉ झालेÐया
महान अåरय , बुĦाने शोधले आहेत. पिहले सÂय दु³खाशी संबंिधत आहे, दुःख या शÊदाला
इंúजीमÅये सफåरंग (suffering) िकंवा सॉरो (sorrow) असे भाषांतåरत केले जाते. एक
भावना Ìहणून दु³ख Ìहणजे जे सहन करणे कठीण आहे (दु – कठीण, खा – सहन करणे).
अमूतª सÂय Ìहणून दु³खाचा अथª “तु¸छ” (दु) आिण “åरĉता ” (खा) असा केला जातो.
जग दु:खावर आधाåरत आहे Ìहणून ते ितरÖकरणीय आहे. जग कोणÂयाही वाÖतवापासून
åरĉ आहे – Ìहणून ते åरकामे वा शूÆय आहे.
आयाªला सवª जीवन दुःख आहे आिण Âयाला या जगात खरे सुख सापडत नाही जे
मानवजातीला Ăामक सुखाने फसवते. भौितक सुख Ìहणजे केवळ काही इ¸छा पूणª करणे
होय. Ìहणून दु³खा अथª ितरÖकारयुĉ शूÆय असा होतो. सामाÆय Óयिĉ हे फĉ पृķभागाचे
þĶे असतात. एक आåरय गोĶीकड़े/जगाकडे जसा आहेत तसाच पाहतो.
अåरयाला सवª जीवन दुःख आहे आिण Âयाला या जगात खरे सुख सापडत नाही जे
मानवजातीला Ăामक सुखाने फसवते. भौितक सुख Ìहणजे केवळ काही इ¸छा पूणª करणे
होय. "इि¸छत गोĶ िजत³या लवकर िमळते ितत³या लवकर ितची िनंदा होऊ लागते." सवª
इ¸छा अतृĮ आहेत. सवª जÆमा¸या अधीन आहेत (जाती), आिण पåरणामी ±य (जरा) , रोग
(Óयािध) आिण शेवटी मृÂयू (मरण).
दुःखा¸या या चार अपåरहायª कारणांपासून कोणीही मुĉ नाही. बािधत इ¸छा देखील úÖत
आहे. आÌहाला ºया गोĶी िकंवा Óयĉéचा ितरÖकार वाटतो Âयां¸याशी जोडून राहÁयाची
आमची इ¸छा नाही िकंवा आÌहाला आवडत असलेÐया गोĶी िकंवा Óयĉéपासून वेगळे
Óहायचे नाही. तथािप, आपÐया ÿेमळ इ¸छा नेहमी तृĮ होत नाहीत. आपण ºयाची कमीत
कमी अपे±ा करतो िकंवा ºयाची आपÐयाला कमीत कमी इ¸छा असते ते आपÐयावर
वारंवार ओढले जाते. काही वेळा अशी अनपेि±त अिÿय पåरिÖथती इतकì असĻ आिण
वेदनादायक बनते कì अशा कृतीने समÖया सुटतील असे समजून दुबªल अ²ानी लोक
आÂमहÂया करÁयास भाग पडतात. munotes.in
Page 117
गौतम बुĦांची िशकवण: धÌम
117 खरा आनंद आत अंतमªनात सापडतो आिण Âयाची Óया´या संप°ी, शĉì, सÆमान िकंवा
िवजय या संदभाªत करता येत नाही. अशा ऐिहक संप°ी बळजबरीने िकंवा अÆयायाने
िमळिवÐया गेÐया असतील, िकंवा चुकì¸या मागाªने िकंवा अगदी आसĉìने पािहÐया गेÐया
असतील , तर Âया मालकांसाठी दु:खाचे आिण दुःखाचे कारण ठरतील. सामाÆयतः
इंिþयसुखांचा उपभोग हा सरासरी Óयĉìसाठी सवō¸च आिण एकमेव आनंद असतो. अशा
±णभंगुर भौितक सुखांची अपे±ा, तृĮी आिण Öमरण यात काही ±िणक आनंद आहे यात
शंका नाही, परंतु ते Ăामक आिण ताÂपुरते आहेत. बुĦा¸या मते अनासĉì (िवरागता) िकंवा
भौितक सुखां¸या पलीकडे जाणे हा मोठा आनंद आहे.
थोड³यात , हे संयुĉ शरीर Öवतःच दुःखाचे कारण आहे. दुःखाचे हे पिहले सÂय जे या
तथाकिथत अिÖतÂवावर आिण जीवना¸या िविवध पैलूंवर अवलंबून आहे, Âयाचे
काळजीपूवªक िवĴेषण आिण परी±ण करणे आवÔयक आहे. या परी±णा मुळे Öवत:ची
योµय समजूत काढली जाते.
या दुःखाचे कारण Ìहणजे तृÕणा िकंवा आसĉì (तÁहा) जे दुसरे आयª सÂय आहे.
धÌमपदात Ìहटले आहे: “तृÕणेतून दु:ख, तळमळ भयापासून उÂपÆन, जो तृÕणेपासून पूणªपणे
मुĉ आहे, Âया¸यासाठी कोणतेही दुःख नाही, भीती कमी आहे. ”
तृÕणा ही सवा«मÅये सुĮ असलेली एक शिĉशाली मानिसक शĉì आहे आिण जीवनातील
बहòतेक आजारांचे मु´य कारण आहे. ही Öथूल सूàम तृÕणा, ºयामुळे संसारामÅये वारंवार
जÆम होतो आिण सवª ÿकार¸या जीवनाला िचकटून राहते. संतपदाचा दुसरा टÈपा
सकदागामी िमळाÐयावर तृÕणेचे घोर ÿकार कमी होतात आिण, संतपदाचा ितसरा टÈपा
अनागामी गाठÐयावर नĶ होतात. अरहंत पद ÿाĮ झाÐयावर तृÕणेची सूàम łपे नĶ
होतात. दु:ख आिण तृÕणा या दोÆही गोĶी केवळ बुĦांनी सांिगतलेÐया मÅयम मागाªचे
अनुसरण कłन आिण िनÊबानाचा परम आनंद ÿाĮ कłनच नĶ होऊ शकतात.
ितसरे आयª सÂय Ìहणजे दु:खाचा पूणª अंत करणे- हे िनÊबान आहे, बौĦांचे अंितम Åयेय
आहे. हे सवª ÿकार¸या लालसे¸या संपूणª िनमूªलनाने ÿाĮ होते. बाĻ जगाशी सवª आंतåरक
आसĉìचा Âयाग कłन हे िनÊबान मानिसक डोÑयाĬारे समजून ¶यायचे आहे. हे सÂय
चतुथª आयª सÂय असलेÐया आयª अĶािगक मागाªचा िवकास कłन साकार केले पािहजे. हा
मागª िनÊबानाकडे नेणारा एकमेव सरळ मागª आहे. हे एखाīा¸या बुĦीला कमकुवत करणारे
आÂम-दुःख आिण एखाīा¸या नैितक ÿगतीला अडथळा आणणारे आÂम-भोगाचे टोक
टाळते.
४.३ अåरयो अęङ्िगको मµगो (आयª अĶांिगक मागª) यामÅये खालील आठ घटक असतात.
१) योµय समज (सÌमा िदåę) ,
२) योµय िवचार (सÌमा सङ्कÈपो),
३) योµय भाषण (सÌमा वाचा) , munotes.in
Page 118
बौĦ धमाªचा इितहास
118 ४) योµय कृती (सÌमा कÌमÆतो),
५) योµय उपजीिवका (सÌमा आजीव) ,
६) योµय ÿयÂन (सÌमा वायाम) ,
७) योµय जागłकता (सÌमा सती) आिण
८) योµय एकाúता (सÌमा समािध).
१. योµय समज (सÌमा िदåę):
हे चार आयª सÂयांचे ²ान Ìहणून ÖपĶ केले आहे. दुस-या शÊदात सांगायचे तर, Öवतःला
जसे आहे ते समजून घेणे हा Âयाच अथª होय, कारण रोिहतÖस सु°ामÅये सांिगतÐयाÿमाणे,
ही सÂये "मनुÕया¸या साडेतीन हात लांब शरीराशी संबंिधत आहेत." बौĦ धमाªची मु´य
िशकवण ही योµय समज ‘सÌमा िदåę ’ आहे. ÖपĶ ŀĶी िकंवा योµय समज ÖपĶ िवचारांना
कारणीभूत ठरते.
२) योµय िवचार (सÌमा सङ्कÈपो):
आयª अĶांिगक मागाªचा दुसरा घटक Ìहणजे, सÌमा सङ्कÈपो. मराठी अनुवाद–“योµय
संकÐप”“योµय आकां±ा” हे पाली शÊदाचा खरा अथª Óयĉ करत नाहीत, परंतु योµय
कÐपना िकंवा योµय जागłकता या अथाª¸या जवळ येतो. "योµय िवचार" हे जवळचे इंúजी
समतुÐय Ìहणून सुचवले जाऊ शकते. सङ्कÈप चा अथª "िवत³क" मानिसक िÖथती असा
आहे, ºयाला , अिधक चांगÐया ÿÖतुतीकरणा साठी, "ÿारंिभक ÿयोग" असे Ìहटले जाऊ
शकते. ही महßवाची मानिसक िÖथती चुकì¸या कÐपना िकंवा कÐपना दूर करते आिण इतर
नैितक अनुषंिगकांना िनÊबानाकडे वळवÁयास मदत करते. हे एखाīाचे ‘िवचार ’ आहेत जे
एकतर एखाīा Óयĉì ला अशुĦ/अपिवý िकंवा पिवý/शुĦ करतात. एखाīाचे िवचार
एखाīा¸या Öवभावाची रचना करतात आिण Âयाचे नशीब/पुढचे आयुÕय िनयंिýत करतात.
जसे चांगले िवचार एखाīाला उंचावतात तसे वाईट िवचार एखाīाला कमीपणा देतात.
कधीकधी एकच िवचार एकतर जगाचा नाश कł शकतो िकंवा वाचवू शकतो. दुĶ िवचार दूर
करणे आिण शुĦ िवचार िवकिसत करणे हा दुहेरी हेतू सÌमा सङ्कÈपोचा आहे.
या िविशĶ संबंधात, योµय िवचार, ितÈपट आहेत. ते बनलेले आहेत:
i. ने³खÌम: सांसाåरक सुखांचा Âयाग िकंवा िन:Öवाथêपणा जो आसĉì, Öवाथª ¸या
िवŁĦ आहे.
ii. अÓयापाद: ÿेमळ-दया, सĩावना , िकंवा परोपकार, जो Ĭेष, दुभाªवना िकंवा
ितरÖकाराला िवरोध करतो आिण
iii. अिविहंसा: िनŁपþवीपणा िकंवा कŁणा, जी øूरता आिण िनदªयतेला िवरोध करते.
या वाईट आिण चांगÐया शĉì सवा«मÅये सुĮ आहेत. जोपय«त आपण जगत आहोत तोपय«त
या वाईट शĉì अनपेि±त ±णी अÖवÖथ शĉìने पृķभागावर येतात. अरहंतÂव ÿाĮ munotes.in
Page 119
गौतम बुĦांची िशकवण: धÌम
119 झाÐयावर Âयांचा समूळ नाश झाला कì, चेतनेचा ÿवाह पूणªपणे शुĦ होतो. आसĉì आिण
Ĭेष, अ²ानासह , या Ăिमत जगात पसरलेÐया सवª वाईट गोĶéचे ÿमुख कारण आहेत.
“संपूणª जगाचा शýू वासना आहे, ºयाĬारे सवª दुÕकृÂये सजीवांमÅये येतात. ही वासना जेÓहा
काही कारणाने आड येते तेÓहा Âयाचे øोधात łपांतर होते.”
एकतर इĶ बाĻ वÖतूंशी जोडलेले असते िकंवा अिनĶ वÖतूं¸या बाबतीत ितरÖकाराने मागे
टाकले जाते.
आसĉìĬारे माणूस भौितक सुखांना िचकटून राहतो आिण कोणÂयाही ÿकारे िकंवा इतर
मागा«नी एखाīा¸या इ¸छा पूणª करÁयाचा ÿयÂन करतो. ितरÖकारामुळे एखादी Óयĉì अिनĶ
वÖतूंपासून मागे हटते आिण Âयांचा नाश करÁया¸या मयाªदेपय«त जाते कारण Âयांची
उपिÖथ ती िचडिचड करते. Öवतः¸या अंत²ाªनाने अहंकाराचा Âयाग केÐयाने आसĉì आिण
Ĭेष दोÆही आपोआप नाहीसे होतात.
धÌमपदात Ìहटले आहे:
"वासनेसारखी आग नाही, Ĭेषासारखी पकड नाही,
Ăमासारखे जाळे नाही, तृÕणेसारखे नदी नाही.” (गा. २५१ )
i. अÅयािÂमक िशडीवर चढत असताना , मोठी झालेली मुले आपली छोटी खेळणी सोडून
देÁयासार´या भौितक सुखां¸या Öथूल आिण सूàम आसĉìचा Âयाग करतात. मुले
असÐयाने, Âयां¸याकडून ÿौढ Óयĉìची समजूतदारपणाची अपे±ा केली जाऊ शकत
नाही आिण Âयांना Âयां¸या ताÂपुरÂया सुखां¸या िनरथªकतेबĥल खाýी पटवून िदली
जाऊ शकत नाही. पåरप³वतेने Âयांना गोĶी जसे¸या तसे समजू लागतात आिण ते
Öवे¸छेने Âयांची खेळणी सोडून देतात. अÅयािÂमक याýेकł Âया¸या िनरंतर Åयान
आिण िचंतनाने ऊÅवªगामी मागाªवर पुढे जात असताना, Âयाला मूलभूत भौितक
सुखांचा पाठलाग करÁयाची Óयथªता आिण पåरणामी आनंदाचा Âयाग केला जातो. तो
अनासĉì पूणª ÿमाणात जोपासतो. “आनंद Ìहणजे या जगात आसĉì नसणे, तसेच
सवª इंिþयसुखां¸या पलीकडे जाणे” हे बुĦा¸या सुŁवाती¸या वा³यांपैकì एक आहे.
ii. दुसरी सवाªत बंडखोर उÂकटता Ìहणजे øोध, ितरÖकार , दुभाªवना िकंवा Ĭेष, जे सवª
पाली शÊद Óयापद Ĭारे िनिहत आहेत. तो ºया¸यामÅये उगवतो Âयाला संपतो आिण
इतरांनाही संपवतो. पाली शÊद अÓयापाद, शÊदशः , शýुÂव नसलेला, Âया सवाªत सुंदर
सģुण मे°ा (संÖकृत मैýी) शी संबंिधत आहे ºयाचा अथª कोणÂयाही भेद न करता
सवा«ÿती ÿेम-दया िकंवा सĩावना आहे. ºयाचे मन ÿेमळपणाने भरलेले असते तो
कोणाचाही Ĭेष कł शकत नाही. Öवत:मÅये आिण ित¸या एकुलÂया एक मुलामÅये
फरक न करणारी आिण Öवतः¸या िजवाची जोखीम पÂकłनही ितचे र±ण करणारी
आई सार खीच, या मÅयममागाªचा अवलंब करणारी आÅयािÂमक याýेकłही
सवा«सोबत Öवत:ची ओळख कłन देणारे ÿेम-दयाळूपणाचे िवचार पसरवते. बौĦ मे°ा
सवª सजीवांना आिलंगन देते, ÂयामÅये ÿाणी वगळलेले नाहीत. munotes.in
Page 120
बौĦ धमाªचा इितहास
120 iii. अिविहंसा िकंवा कŁणा: िनŁपþवीपणा िकंवा कŁणा हा सÌमा सङ्कÈपो चा ितसरा
आिण शेवटचा सदÖय आहे. कŁणा हा तो गोड गुण आहे जो इतरां¸या दु:खावर थोर
लोकां¸या Ćदयाला थरथर कापवतो. बौĦ मे°ा ÿमाणे, बौĦ कŁणा देखील अमयाªद
आहे. हे केवळ सह-धमªवादी िकंवा सह-राÕůीय िकंवा केवळ मानवांपुरते मयाªिदत
नाही. मयाªिदत कŁणा ही खरी कŁणा नाही. दयाळू माणूस फुलासारखा मऊ असतो.
तो इतरांचे दुःख सहन कł शकत नाही. इतरांचे दुःख कमी करÁयासाठी तो कधी-
कधी Öवतः¸या जीवाचा Âयाग करÁयापय«त जाऊ शकतो. ÿÂयेक जातक कथेत असे
िदसून येते कì बोिधस°ाने दुःखी आिण दु:खी लोकांना मदत करÁयासाठी आिण
Âयां¸या आनंदासाठी ÿÂयेक श³य मागाªने सवªतोपरी ÿयÂन केले. कŁणामÅये एका
ÿेमळ आईची वैिशĶ्ये आहेत िजचे िवचार, शÊद आिण कृती नेहमीच ित¸या आजारी
मुलाचे दुःख दूर करतात. इतरांचे दु:ख सहन न करÁयाचा गुणधमª Âयात आहे. Âयाचे
ÿकटी करण पåरपूणª अिहंसा आिण िनŁपþवी आहे - Ìहणजे, एक दयाळू Óयĉì पूणªपणे
अिहंसक आिण िनŁपþवी असÐयाचे िदसून येते. दुःखी लोकां¸या असहाय अवÖथांचे
दशªन हेच कŁणा¸या अËयासाचे िनकटवतê कारण आहे. कŁणाची समाĮी Ìहणजे
सवª ÿकार¸या øौयाªचे िनमूªलन होय. कŁणा ही øूरतेचा ÿÂय± शýू आिण अÿÂय±
शýू Ìहणजे घरगुती दुःख. बौĦ मे°ा ®ीमंत आिण गरीब दोघांनाही आवाहन करते,
कारण बौĦ धमª आपÐया अनुयायांना नीच लोकांचे उदा°ीकरण करÁयास, गरीबांना,
गरजूंना आिण दीनांना मदत करÁयास, आजारी लोकांची काळजी घेÁयास,
शोकúÖतांना सांÂवन करÁयास, दुĶांवर दया करÁयास आिण अ²ानéना ÿबोधन
करÁयास िशकवतो. कŁणा , बौĦ सामाÆय लोक आिण िभ³खू या दोघांचे मूलभूत
तßव तयार करते.
बौĦ ‘अिहंसा’बĥल बोलताना , अÐडॉस ह³सले िलिहतात:
“भारतीय शांततावाद बुĦा¸या िशकवणीत Âयाची संपूणª अिभÓयĉì शोधतो. बौĦ धमª सवª
ÿाÁयांसाठी अिहंसा िकंवा ‘िनŁपþव ’पणा िशकवतो. तो सामाÆय माणसांनाही शľाľां¸या
िनिमªती आिण िवøìशी, िवष आिण मादक þÓये तयार करÁयाशी, सैिनकì िकंवा ÿाÁयां¸या
क°लीशी काही ही संबंध ठेवÁयास मनाई करतो.”
बुĦ आपÐया िशÕयांना असा सÐला देतात:
“Ìहणून, हे िभ³खू, िकतीही लोक असोत. तुम¸याबĥल ते काहीही बोलतात, ऋतूत असो
िकंवा ऋतूबाहेर, योµय असो कì अयोµय असो , िवनăपणे असो िकंवा उĦटपणे असो,
शहाणपणाने असो िकंवा मूखªपणाने, दयाळूपणे िकंवा दुभाªवनापूणªपणे, अशा ÿकारे, हे
िभ³खूंनो, तुÌही Öवतःला ÿिशि±त केले पािहजे - आमचे मन िनिवªकार राहील, वाईट शÊद
आम¸या ओठातून सुटणार नाहीत. आपण नेहमी दयाळू आिण दयाळू अंतःकरणाने राहó
ºयामÅये कोणÂयाही ÿकारची इ¸छा नाही. आिण आÌही अशाच लोकांना ÿेमळ िवचारां¸या
ÿवाहांनी वेढून टाकू आिण Âयां¸यापासून पुढे जात आÌही संपूणª जगाला ÿेमळ दयाळू,
िवपुल, िवÖताåरत , मोजमाप नसलेÐया, शýुÂवापासून मुĉ, दुबुªĦीपासून मुĉ अशा िनरंतर
िवचारांनी पसरवू. अशा ÿकारे तुÌही Öवतःला ÿिशि±त केले पािहजे.” munotes.in
Page 121
गौतम बुĦांची िशकवण: धÌम
121 ºयाचे मन Öवाथê इ¸छा, Ĭेष आिण øूरतेपासून मुĉ आहे आिण िनःÖवाथª, ÿेम-दया आिण
िनŁपþव पणा¸या भावनेने पåरपूणª आहे, तो खरोखरच Öवतः आिण इतरांसाठी स±म आहे.
तो पåरपूणª शांततेत जगतो.
३. योµय भाषण (सÌमा वाचा):
योµय िवचा र ितसरा घटक योµय भाषणाकडे (सÌमा वाचा) नेतात. हा खोटेपणा, िनंदा,
कठोर शÊद आिण फालतू बोलÁयापासून परावृ° करÁयाशी संबंिधत आहे. जो Öवाथê
इ¸छा नĶ करÁयाचा ÿयÂन करतो तो कोणÂयाही Öवाथê हेतूसाठी खोटे बोलÁयात िकंवा
िनंदा करÁयात गुंतू शकत नाही. तो सÂयवादी आिण िवĵासाहª आहे आिण Öवतः सह
ÿाÁयांची फसवणूक, बदनामी , िनंदा िकंवा मतभेद करÁयाऐवजी इतरांमÅये चांगले आिण
सुंदर शोधतो. िनŁपþवी मन जे ÿेमळपणा िनमाªण करते ते कठोर भाषणाला वाव देऊ शकत
नाही जे ÿथम व³Âयाला बदनाम करते आिण नंतर दुसö याला दुखवते. तो जे उ¸चारतो ते
केवळ सÂय, गोड आिण आनंददायीच नाही तर उपयुĉ, फलदायी आिण िहतकारकही
आहे.
४. योµय कृती (सÌमा कÌमÆतो):
योµय भाषण चौथा घटक योµय कृतीचे अनुसरण करतो (सÌमा कÌमÆतो), ºयात हÂया ,
चोरी आिण ल§िगक गैरवतªन यापासून परावृ°तेशी संबंिधत आहे. ही तीन वाईट कम¥ तृÕणा
आिण øोध , अ²ाना¸या जोडीने होतात. अÅयािÂमक याýेकł¸या मनातून ही कारणे
हळूहळू नĶ झाÐयामुळे, Âयातून उĩवलेÐया दोषपूणª ÿवृ°éना कोणतीही अिभÓयĉì
िमळणार नाही. कोणÂयाही कारणाने तो खून करणार नाही िकंवा चोरी करणार नाही.
५. योµय उपजीिवका (सÌमा आजीव):
मन शुĦ असÐयाने तो शुĦ जीवन जगत असे. सुŁवातीला िवचार, शÊद आिण कृती शुĦ
कłन , अÅयािÂमक याýेकł सामाÆय िशÕयाला िनमंिýत केलेÐया पाच ÿकार¸या
Óयापारापासून परावृ° कłन आपली उपजीिवका योµय उपजीिवका (सÌमा आजीव) शुĦ
करÁयाचा ÿयÂन करतो. ते शľाľ (सथ-वािनºजा) , मानव (स°वािनºजा) , मांस
(मङ्सवािनºजा), Ìहणजे क°लीसाठी ÿाणी पैदास, मादक पेय (मºजवािनºजा) आिण
िवष (िवसवािनºजा) यांचा Óयापार करत आहेत, दांिभक आचरण हे िभ³खुंसाठी चुकìची
उपजीिवका Ìहणून उĦृत केले जाते. काटेकोरपणे सांगायचे तर, अिभधÌमा¸या
ŀिĶकोनातून, योµय वाणी , योµय कृती आिण योµय उपजीिवका Ìहणजे तीन संयम (िवरित).
६. योµय ÿयÂन (सÌमावायाम):
चौपट आहे- Ìहणजे:
i. आधीच उĩवलेÐया वाईटाचा Âयाग करÁयाचा ÿयÂन,
ii. अÓयविÖथत वाईट गोĶéना ÿितबंध करÁयाचा ÿयÂन,
iii. चांगले िवकिसत करÁयाचा ÿयÂन, आिण munotes.in
Page 122
बौĦ धमाªचा इितहास
122 iv. जे चांगले िनमाªण झाले आहे Âयाला ÿोÂसाहन देÁयाचा ÿयÂन.
अåरय अęङ्िगक मµग या मÅये योµय ÿयÂनांची भूिमका खूप महßवाची आहे. Öवतः¸या
ÿयÂनानेच मुĉì िमळते आिण केवळ इतरांचा आ®य घेऊन िकंवा ÿाथªना केÐयाने नाही.
माणसामÅये वाईटाचा कचöयाचा ढीग आिण सģुणांचे भांडार सापडते. ÿयÂनाने हा
कचöयाचा ढीग दूर कłन या सुĮ गुणांची जोपासना होते.
७. योµय सजगता (सÌमा सती):
योµय ÿयÂन हा योµय सजगतेशी (सÌमा सती)जवळचा संबंध आहे. शरीर (कायानुपÖसना),
भावना (वेदनानुपÖसना), िवचार (िच°नुपÖसना), आिण मनातील िवचार (धÌमानुपÖसना)
यां¸या संदभाªत ती िनरंतर सजगता आहे. या चार वÖतूंवरील सजगता अनुøमे इĶता
(सुभ), तथाकिथत आनंद (सुख), ÖथायीÂव (िन¸च) आिण अमर आÂमा (अ°) बĥलचे
गैरसमज दूर करते.
८. योµय एकाúता (सÌमा समािध):
योµय ÿयÂन आिण योµय सजगता योµय एकाúतेकडे नेते (सÌमा समाधी). तो मनाचा
एकमुखीपणा आहे. एकाú मन वÖतुिÖथती भेदक अंतŀªĶीĬारे पाहÁयासाठी एक शिĉशाली
मदत Ìहणून कायª करते. अåरय अęङ्िगको मµगो या आठ घटकांपैकì पिहले दोन बुĦी
(प¼ञा) , दुसरे तीन नैितकतेमÅये (सील) आिण शेवटचे तीन एकाúतेमÅये (समािध) आहेत.
शील (िसल)
योµय भाषण
योµय कृती
योµय उपजीिवका
समािध
योµय ÿयÂन
योµय सजगता
योµय एकाúता
प¼ञा
योµय समज
योµय िवचार
िवकासा¸या øमानुसार िशल, समािध आिण प¼ञा हे तीन टÈपे आहेत. काटेकोरपणे
सांगायचे तर, अंितम ŀिĶकोनातून, हे घटक ºयामÅये अåरय अęङ्िगको मµगो समावेश munotes.in
Page 123
गौतम बुĦांची िशकवण: धÌम
123 आहे ते आठ मानिसक गुणधमª (चेतिसक) सूिचत करतात जे एकिýतपणे चेतने¸या
(लोकु°रिच°) चार वगा«मÅये आढळतात ºयाचा उĥेश िनÊबान आहे.
ते आहेत: अनुøमे प¼ञीÆþय (पाच इिÆþय), िवत³क (ÿारंिभक उपयोजन), िवरित (तीन
संयम,) िवåरय (ऊजाª), सती (सजगता) आिण ए कµगता (एकमुखीपणा).
हे सवª घटक आपली सुटका िमळिवÁयासाठी ÿयÂनशील असलेÐया इ¸छुकाची मानिसक
वृ°ी दशªिवतात.
४.४ कायªकारणभावाचा िसĦांत (पिट¸चसमुÈपाद ÿितÂयसमुÂपाद) "कायªकारणभाव" (पिट¸च समुÈपाद) अशा øमाने:
"जेÓहा हे (कारण) अिÖतÂवात असते, तेÓहा हा (ÿभाव) असतो; हे (कारण) िनमाªण
झाÐयानंतर, याचा पåरणाम होतो."
अ²ानामुळे (अिवºजा) नैितक आिण अनैितक पåरिÖथतीनुसार िøयाकलाप (सङ्खार)
िनमाªण होतात.
पåरिÖथतीनुसार िøयाकलापामुळे (पुÆहा जोडणे) चेतना (िव¼ञाण) िनमाªण होते.
चेतनेमुळे (िव¼ञाण) (पुÆहा जोडणे) मन आिण शरीर (नाम–łप) िनमाªण होते.
मन आिण शरीर (नाम –łप) यामुळे सहा आयतन (सळायतन) िनमाªण होतात.
सहा आयतन (सळायतन) मुळे Öपशª (फÖस) िनमाªण होतो.
Öपशªमुळे (फÖस) संवेदना (वेदना) िनमाªण होते.
संवेदना (वेदना) मुळे तृÕणा (तÆहा)िनमाªण होते.
तृÕणेवर (तÆहा) मुळे तृÕणेचा अितरेक (उपादान) उÂपÆन होते.
तृÕणेचा अितरेकामुळे (उपादान) भव (जÆमास कारणीभूत ठरणारे कमª) िनमाªण होते.
भवामुळे जÆम होतो (जाती).
जÆमामुळे वृĦÂव(जरा), मृÂयू (मरण), दु:ख (सोक), शोक (पåरदेव), वेदना (दु³ख), दु:ख
(दोमनÖस) आिण िनराशा (उपयास) िनमाªण होते.
अशा ÿकारे या संपूणª दु:खाची उÂप°ी होते.
"कायªकारणभाव" उलट øमाने:
"जेÓहा हे कारण अिÖतÂवात नसते, तेÓहा हा पåरणाम होत नाही; या कारणा¸या समाĮीसह ,
हा ÿभाव थांबतो. munotes.in
Page 124
बौĦ धमाªचा इितहास
124
अ²ाना¸या (अिवºजा) िनरो धाने, पåरिÖथतीनुसार िøयाकलाप (सङ्खार) बंद होतात.
पåरिÖथतीनुसार िøयाकलाप (सङ्खार) बंद झाÐयाने चेतना (िव¼ञाण) बंद होते. चेतना
(िव¼ञाण) (पुÆहा जोडणे) ¸या समाĮीसह, मन आिण शरीर (नाम -łप) थांबतात.
मन आिण शरीरा¸या (नाम-łप) समाĮीसह , संवेदनाचे सहा आयतन (सळायतन) संपतात.
सहा आयतन (सळायतन) समाĮीसह , Öपशª (फÖस) थांबतो.
Öपशª संपुĶात आÐयाने संवेदना (वेदना) संपुĶात येते.
संवेदना (वेदना) संपÐयानंतर, तृÕणा (तÁहा) थांबते.
तृÕणा संपÐयानंतर, तृÕणेचा अितरेक (उपदान) थांबते.
तृÕणेचा अितरेक (उपादान) बंद झाÐयामुळे, बनणे (भव) बंद होते.
बनणे (भव) बंद झाÐयामुळे, जÆम थांबतो.
जÆम,वृĦÂव, मृÂयू, दु:ख, िवलाप यां¸या समाĮीसह,
वेदना, शोक आिण िनराशा थांबते.
अशा रीतीने हे संपूणª दु:ख थांबते. munotes.in
Page 125
गौतम बुĦांची िशकवण: धÌम
125 तेÓहा आदरणीय, Âयाचा अथª जाणून, Âया वेळी अÂयआनंदाचे हे Öतोý उ¸चारले: “जेÓहा
खरोखर , कठोर आिण Åयान करणाöया बुĦा समोर सÂये ÿकट होतात, तेÓहा Âया¸या सवª
शंका नाहीशा होतात कारण Âयाला िवनाश समजला आहे. “जेÓहा हे कारण अिÖतÂवात
असते, तेÓहा हा पåरणाम होतो; या कारणामुळे, हा पåरणाम िनमाªण होतो. जेÓहा हे कारण
अिÖतÂवात नसते, तेÓहा हा पåरणाम होत नाही; या कारणा¸या समाĮीसह , हा ÿभाव
थांबतो."
घटना घडत आहेत आिण िनघून जात आहेत आिण बुĦां¸या आवडीचा मु´य मुĥा Ìहणजे
‘दुसरं काय’ आहे, ‘काय असणं’ दुसरं काय आहे आिण ‘काय नसणं’ Ìहणजे दुसरे काय
नाही हे शोधणे. घटना शृंखलामÅये घडत आहेत आिण आपण पाहतो कì तेथे काही िविशĶ
घटना आहेत तेथे काही इतर बनतात; काही घटना घडून इतरही िनमाªण होतात. याला
(पिट¸च समुÈपाद) अवलंिबत उÂप°ी Ìहणतात.
परंतु या अवलंबनाचे नेमके Öवłप काय आहे हे समजणे कठीण आहे. बुĦÂव ÿाĮ
करÁयाआधी बुĦाने ºया¸यापासून सुŁवात केली होती तो ÿij असा होता:
लोक िकती दयनीय अवÖथेत आहेत! ते जÆम घेतात, वृĦ होतात, मरतात आिण पुÆहा
जÆम घेतात; आिण Âयांना या, ±य,मृÂयू आिण दुःखातून सुटÁयाचा मागª मािहत नाही. या
±य आिण मृÂयू¸या दुःखातून सुटÁयाचा मागª कसा जाणून ¶यावा.
मग Âया¸या मनात िवचार आला कì , ±य आिण मृÂयू कशावर अवलंबून आहेत? Âयांनी या
ÿकरणा¸या मुळाशी खोलवर िवचार केला असता ते Âयां¸या ल±ात आले
±य आिण मृÂयू तेÓहाच होऊ शकतो जेÓहा जÆम असतो (जाती), Ìहणून ते जÆमावर
अवलंबून असतात. ितथे काय आहे, जÆम आहे का, जÆम कशावर अवलंबून आहे? munotes.in
Page 126
बौĦ धमाªचा इितहास
126 तेÓहा Âयाला असे वाटले कì पूवêचे अिÖतÂव (भव) असेल तरच जÆम होऊ शकतो. पण हे
अिÖतÂव कशावर अवलंबून आहे िकंवा ितथे भव काय आहे.
तेÓहा Âयाला असे वाटले कì जोपय«त जोर धłन (उपादान) होत नाही तोपय«त अिÖतÂवच
असू शकत नाही. पण उपादान कशावर अवलंबून होते?
Âयाला असे वाटले कì ही इ¸छा (तÁहा) आहे ºयावर उपादान अवलंबून आहे. इ¸छा
असÐयास उपादान होऊ शकते.
पण ितथे काय आहे, इ¸छा असू शकते का? या ÿijावर Âयाला असे वाटले कì इ¸छा
असावी Ìह णून भावना (वेदना) असणे आवÔयक आहे. पण वेदना कशावर अवलंबून आहे,
िकंवा Âयाऐवजी तेथे काय असणे आवÔयक आहे, जेणेकłन भावना (वेदना) असेल?
यावłन Âयाला असे वाटले कì भावना िनमाªण होÁयासाठी इंिþय-संपकª (फÖस) असणे
आवÔयक आहे. जर इंिþय-संपकª नसेल तर भावनाच उरणार नाही. पण इंिþय-संपकª
कशावर अवलंबून असतो? Âयाला असे वाटले कì जसे सहा इंिþय-संपकª आहेत, तसेच
संपकाªची सहा ±ेýे (आयतन) आहेत.
पण सहा आयतन कशावर अवलंबून आहेत? Âयाला असे वाटले कì संपकाªची सहा ±ेýे
(आयतन) होÁयासाठी मन आिण शरीर (नामłप) असणे आवÔयक आहे; पण नामłप
कशावर अवलंबून आहे?
Âयाला असे वाटले कì चेतनेिशवाय (िव¼ञाण) नामłप असू शकत नाही. पण ितथे काय
िव¼ञाण असेल? येथे Âयाला असे वाटले कì िव¼ञाण होÁयासाठी तेथे रचना (सङ्खार)
असणे आवÔयक आहे. पण तेथे सङ्खार काय आहेत?
येथे Âयाला असे वाटले कì अ²ान (अिवºजा) असेल तरच सङ्खार होऊ शकतात. जर
अिवºजा थांबवता आली तर सङ्खार थांबवले जातील, आिण जर सङ्खार थांबवता आले
तर िव¼ञाण थांबवता येईल वगैरे.
अिÖतÂवा¸या या अवलंबून राहÁया¸या चøाचा अथª बुĦाला नेमका काय हवा होता हे
िनिIJतपणे सांगणे कठीण आहे, ºयाला कधी कधी भवचø (अिÖतÂवाचे चø) Ìहटले जाते.
जÆम नसता तर ±य आिण मृÂयू (जरामरण) होऊ शकला नसते. हे ÖपĶ िदसत आहे. पण
या टÈÈयावर अडचण सुł होते.
इ¸छा (तÁहा) नंतर भावना िकंवा इंिþय-संपकª यावर अवलंबून असÐयाचे Ìहटले जाते. सहा
इंिþयांना संपकाªचे ±ेý मानतात. ही सहा इंिþये िकंवा कायª±ेýे पुÆहा पुŁषाची संपूणª
मनोिवकृती (शरीर आिण मन एकिýतपणे) ºयाला नामłप Ìहणतात असे गृहीत धरतील.
िनमाªण होत असलेले आिण नसलेले असे दोÆही असÁयाचे सवª घटक पूवê अिÖतÂवात
नसÐयानंतर अिÖतÂवात येतात आिण अिÖतÂवात आÐयानंतर नाहीसे होतात. "या अथाªने
घेतलेÐया नामłपाचा अथª संपूणª मन आिण शरीर असा नाही, तर केवळ इंिþय काय¥ आिण
शरीर जे इंिþयां¸या सहा दारांमÅये कायªरत आहेत (सळायतन). जर आपण नामłप या munotes.in
Page 127
गौतम बुĦांची िशकवण: धÌम
127 अथाªने घेतले तर आपण हे पाहó शकतो. िव¼ञाण (चेतना) वर अवलंबून आहे असे Ìहटले
जाऊ शकते.
िमिलंदप¼ह यामÅये (िव¼ञाण) चेतनेची तुलना रÖÂया¸या मÅयभागी असलेÐया
चौकìदाराशी केली आहे जो कोणÂयाही िदशेकडून येणाöया सवª गोĶी पाहतो. अęशािलनी
(मÅये बुĦघोष असेही Ìहणतो कì चेतना Ìहणजे जो आपÐया वÖतूचा िवचार करतो. जर
आपण Âयाची वैिशĶ्ये पåरभािषत कł इि¸छत असाल, तर आपण असे Ìहटले पािहजे कì
ते (िवजानन) जाणते, अगोदर जाते (पुÊबङ्गम), जोडते (सÆधान) आिण नामŁप
(नामŁपपदęानं) वर उभे असते. जेÓहा चेतनेला दार िमळते तेÓहा एखाīा िठकाणी इंिþय
वÖतू ओळखÐया जातात (आरÌमण – िवभावनęाने) आिण Âयांना अúदूत Ìहणून पिहले
जाते. जेÓहा एखादी ŀÔय वÖतू डोÑयाने िदसते तेÓहा ती केवळ चेतनेने ओळखली जाते
आिण जेÓहा धÌमांना (मन) मनाची वÖतू बनिवली जाते तेÓहा ती केवळ चेतनेĬारे ओळखली
जाते.
थेर बुĦघोषाचा संदभª येथे िमिलंदप¼हमधील उताö यातही आहे ºयाचा आपण आ°ाच
उÐलेख केला आहे. ते पुढे Ìहणतात कì जेÓहा चेतने¸या अवÖथा एकामागून एक उगवतात
तेÓहा Âया आधी¸या आिण नंतर¸या अवÖथेत कोणतेही अंतर सोडत नाहीत आिण Âयामुळे
चेतना जोडलेली िदसते. जेÓहा पाच खंडांचे एकýीकरण होते तेÓहा ते नĶ होते; पण नामłप
असे चार समु¸चय आहेत, ते नामावर उभे आहे आिण Ìहणून ते नामावर उभे आहे असे
Ìहणतात. Ìहणून िच° िकंवा चेतना संपकª इÂयादी घटना घेते आिण Âयांना ओळखते.
Âयामुळे ते सारखेच असले तरी एका अथाªने ते Âयां¸यापे±ा वेगळे आहे.
बारा कारणां¸या साखळीकडे उलट जाÁयासाठी, आपÐयाला असे आढळून येते कì जाित
(जÆम) हे ±य आिण मृÂयू, जरामरण इÂयादीचे कारण आहे. जाित Ìहणजे शरीराचे Öवłप
िकंवा पाच Öकंधांची संपूणªता. जाित ठरवणाö या भवाकडे येताना, मी भवा¸या कोणÂयाही
चांगÐया तकªसंगत ÖपĶीकरणाचा िवचार कł शकत नाही, जे मी आधीच सुचवले आहे,
Ìहणजे, जÆमाची िनिमªती करणारी कामे (कमª). उपादान िह एक तृÕणा आहे ºयामुळे
सकाराÂमकता िचकटून राहते. हे तृÕणा (इ¸छा) Ĭारे िनमाªण होते जे पुÆहा वेदना (सुख
आिण वेदना) चे पåरणाम आहे. पण िह वेदना अथाªतच अ²ानाने (अिवīा) वेदना आहे,
कारण अहªताला वेदनाही असू शकते पण Âया¸याकडे अिवīा नसÐयामुळे वेदना बदÐयात
तृÕणा उÂपÆन कł शकत नाही. Âया¸या िवकासानंतर ते लगेच उपादानात जाते. वेदना
Ìहणजे आनंददायी, वेदनादायक िकंवा उदासीन भावना. एका बाजूला ते तृÕणा (इ¸छा) कडे
घेऊन जाते आिण दुसरीकडे ते इंिþय-संपकª (Öपशª) Ĭारे तयार होते.
या संबंधात िव²ानाचा अथª बहòधा माते¸या गभाªतील चेतनेचे तÂव िकंवा जंतू नवीन
शरीरा¸या पाच घटकांचे समथªन करत आहे. हे मरणाö या माणसा¸या भूतकाळातील कमाªचे
आिण भूतकाळातील चेतनेचे उÂपादन आहे.
आपÐयाला कधीकधी असे आढळून येते कì बौĦांचा असा िवĵास होता कì मृत माणसाचे
शेवटचे िवचार Âया¸या पुढील जÆमाचे Öवłप ठरवतात. मनुÕया¸या मृÂयूनंतर Âया¸या
पूवê¸या कमा«मुळे आिण िव²ाना¸या पåरणामी होणारे िव²ान Âया माते¸या (ÿाणी, मनुÕय munotes.in
Page 128
बौĦ धमाªचा इितहास
128 िकंवा देवां¸या) गभाªशयात ÿवेश करते ºयामÅये पुढील Öकंध पåरप³व Óहायचे असतात.
अशा ÿकारे हे िव²ान नवीन जीवनाचे तßव बनवते.
या िव²ानामÅयेच नाव (नाम) आिण łप (Łप) यांचा संबंध येतो. िव²ान हे खरंच
संÖकारांचे थेट उÂपादन आहे आिण ºया ÿकारात िव²ानाने (नामयित) नवे अिÖतÂव
(उपप°ी) आणले पािहजे ते संÖकारांĬारे िनिIJत केले जाते, जर िव²ानाने गभाªत ÿवेश
केला नसता तर नामłप ÿकट झाले नसते. बारा कारणांची ही साखळी तीन आयुÕयांपय«त
िवÖतारते.
भूतकाळातील अिवīा आिण संÖकार हे सÅया¸या वाÖतिवक जीवनातील िव²ान, नामłप
साळयतन , Öपशª, वेदना, तृÕणा, उपादान आिण भव (दुसöया जीवनाकडे नेणारे) िनमाªण
करतात. हा भव पुढील जÆमाची जाित आिण जरामरण िनमाªण करतो. हे ल±ात घेणे
मनोरंजक आहे कì तीन जीवनांवरील तीन िवभागांमÅये िवÖतारलेÐया साखळीतील हे बारा
दुवे केवळ दु:खाचे ÿकटीकरण आहेत ºयातून ते नैसिगªकåरÂया एकमेकांना िनधाªåरत
करतात.
अशाÿकारे अिभधÌममÂथासङ्गह Ìहणतो "या बारा सं²ांपैकì ÿÂयेक एक कारक आहे.
'दु:ख' इÂयािद संिम® सं²ा केवळ जÆमाचे आनुषंिगक पåरणाम दाखवÁयासाठी आहे. पुÆहा
जेÓहा 'अ²ान ' आिण 'मनाची िøया ' िवचारात घेतली गेली आहे. तृÕणा (तृÕणा), úहण
(उपादान) आिण (कमª) होणे (भव) यांचाही अंतभाªव केला जातो. Âयाच रीतीने जेÓहा तृÕणा,
úहण आिण (कमª) होणे या गोĶी िवचारात घेतÐया गेÐया आहेत, तेÓहा अ²ान आिण मनाची
िøया. (अÖपĶपणे) िहशोब केला जातो; आिण जेÓहा जÆम, ±य आिण मृÂयू िवचारात
घेतला जातो, तेÓहा बुĦी (पुनजªÆम), चेतना आिण बाकìचे पाचपट फळ देखील िवचारात
घेतले जातात.
आिण अशा ÿकारे: भूतकाळातील पाच कारणे आिण आता पाचपट 'फळ.' पाच कारणे
आता आिण अजून यायची आहेत पंचगुण 'फळ' वीस मोड , तीन जोड १. सङ्खार आिण
िव¼ञाण , २. वेदना आिण तÁहा, ३. भव आिण जाित आिण चार गट (एक कायªकारण गट)
बनतात. भूतकाळातील, वतªमानातील एक पåरणाम गट, वतªमानातील एक कायªकारण गट
आिण भिवÕयातील एक पåरणामी गट , ÿÂयेक गटात पाच मोड असतात.
हे बारा परÖपरावलंबी दुवे (Ĭादासअङ्ग) पिट¸च समुÈपाद कायªकारणभाव िसĦांत (आि®त
उÂप°ी) दशªवतात जे Öवतः दु:ख आहेत आिण दु:खा¸या चøाकडे नेणारे आहेत. नंतर¸या
बौĦ सािहÂयात पिट¸च समुÈपाद िकंवा पिट¸च समुÈपाद या शÊदाचा वेगÑया पĦतीने अथª
लावला गेला आहे.
आपली ÿगती तपासा:
१. बुĦा¸या िशकवणीतील चार आयª सÂये िलहा?
२. जीवनातील दुःखांवर मात करÁयासाठी अĶांिगक मागाªचे महßव सांगा?
munotes.in
Page 129
गौतम बुĦांची िशकवण: धÌम
129 ४.५ सारांश बुĦा¸या िशकवणéचा सारांश असा िदला जाऊ शकतो - "सवª वाईट कृÂये टाळा, तुमची
चांगली कमª वाढवा आिण तुमचे मन शुĦ करा." अशा ÿकारे, मनाला खूप महßव िदले जाते
आिण सहावे इंिþय मानले जाते सोबत डोळे = पाहणे, नाक = वास घेणे, कान = ऐकणे,
जीभ = चव आिण Âवचा = Öपशª, मन = िवचार करणे.
आपÐया मनात चांगले िकंवा वाईट िवचार असतात जे बोलÁयात चांगले िकंवा वाईट, शरीर
चांगले िकंवा वाईट कृती Ìहणून ÿकट होतात. Âयामुळे मनाची शुĦी आवÔयक आहे. चार
आयª सÂये आपÐयाला या अिÖतÂवाची वाÖतिवकता दशªवतात जी अिन¸च-अÖथायीता ,
दु:ख-दुःख आिण अन°-Öवतःम Åये कायमÖवłपी नसते.
या जािणवेने अĶांग मागाª¸या साहाÍयाने दुखाचे कारण- Ìहणजे इ¸छा-तÁहा नĶ कłन
दुःखातून बाहेर पडून िनÊबानापय«त पोहोचता येते.
बुĦा¸या िशकवणीचा दुसरा पैलू Ìहणजे िनमाªता िकंवा ईĵराचा िनषेध. बुĦ Ìहणाले- आपण
Öवतःचे िनमाªते आहोत आिण Ìहणूनच आपÐया कृती आिण Âयां¸या पåरणामांसाठी
आपणच जबाबदार आहोत. कारण िवनाकारण काहीही होत नाही. या कारण -आिण-ÿभाव
िशकवणीला आि®त उÂप°ीचा कायदा िकंवा पिट¸च समुÈपाद Ìहणतात.
बुĦांची िशकवण केवळ अËयासासाठी नाही तर दैनंिदन जीवनात अनुभवÁयासाठी आहे -
Ìह Âयाला धÌम - िनसगाªचा िनयम Ìहणतात.
४.६ ÿij १) चार आयª सÂयांवर टीप िलहा.
२) अęङ्िगक मागाªचे तपशीलवार वणªन करा. योµय ÿयÂन (सÌमा वायाम)वर िटÈपणी
िलहा.
३) िशल, समािध आिण प¼ञा Ìहणजे काय? अęङ्िगक मागाª¸या मदतीने ÖपĶ करा.
४) कायªकारणभावाचा िसĦांत काय आहे? दु³खामधून बाहेर येÁयासाठी Âयाचे महßव
यावर चचाª करा.
४.७ संदभª Ven. Narada Mahathera - Buddha and his Teachings
Ven. Walapola Rahula - What the Buddha Taught.
Ven. Thera Piyadassi - The Buddha, His life an d Teachings munotes.in
Page 130
बौĦ धमाªचा इितहास
130 Ven. S. Dhammika -The Buddha and His Disciples
Ven. Nanamoli -Life of the Buddha According to the Pali Canon
Richard F. Gombrich -How Buddhism Began
https://www.buddhanet.net/e -learning/8foldpath.htm
Dependent Origination and the Four Noble Tr uths: the Core
Teaching of the Buddha1 20180810103107_0E6D4D08 -2523 -42B0 -
95E5 -DCBF0D9B83DC.pdf
*****
munotes.in
Page 131
131 ५
सăाट अशोकाचे िशलालेख
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ िशलालेखांचे वणªन आिण वगêकरण
५.३ िशलालेखांमÅये काय आहे
५.४ धÌमाचा ÿसार
५.५ अशोका¸या धÌमाचे Öवłप
५.६ सारांश
५.७ ÿij
५.८ संदभª
५.० उिĥĶे हा अËयास खालील उĥेशांसह केला जातो.
ÿाचीन भारतीय इितहास लेखनाचा सवाªत महÂवाचा ľोत समजून घेणे.
Öवतः अशोकाचे ÓयिĉमÂव समजून घेÁयासाठी मूळ अशोका¸या िशलालेखांचा
अËयास करणे.
िशलालेखांĬारे ÿितिबंिबत धÌम आिण इितहास जाणून घेणे.
अशोकाचे िशलालेख समजून घेÁयात पाIJाÂय िवĬानांची भूिमका समजून घेणे.
५.१ ÿÖतावना अशोकाचे िशलालेख:
मौयª घराÁयातील ितसरा राजा अशोक (राºयकाळ इ.स.पू.२६८-२३२), याचे िशलालेख हे
भारतीय उपखंडातील राजेशाही िशलालेखांचे सवाªत पुरातन आिण सवाªत मोठे भांडार
आहे. अशोकाला Âया¸या पूवªवतê चंþगुĮ आिण िबंदुसाराकडून मोठ्या साăाºयाचा वारसा
िमळाला, Âयाचे राजकìय क¤þ पूवª भारतातील पाटलीपुý (आधुिनक पाटणा) येथे होते.
अशोकाचे िशलालेख हे राजकìय Óयवहारातील एक महßवाचे नािवÆय दशªवतात. अशोक
आिण मौयª साăाºयावरील मािहतीचे ते एक महßवाचे आिण अिĬतीय समकालीन ąोत
आहेत. munotes.in
Page 132
बौĦ धमाª
132 अशोकाचे िशलालेख १८३० ¸या सुŁवाती¸या काळात ल±ात आले, परंतु Âयां¸या िलपी -
सुŁवाती¸या āाĺी आिण खरोĶी - वाचÐया जाऊ शकÐया नाहीत. अशोक कालीन
āाĺीचा उलगडा करÁयात अनेक िवĬानांनी योगदान िदले असताना, १८३७ मÅये जेÌस
िÿÆसेपने महßवपूणª ÿगती केली आिण सवªÿथम संपूणª िलपी वाचली. िÿÆसेपने, िùIJन
लॅसेन सार´या इतरांसह, खरोķी¸या उलगडा करÁयामÅये देखील महßवाची भूिमका
बजावली, परंतु खरोĶी िशलालेखाचे पिहले िवĵसनीय वाचन १८४६ मÅये एडिवन नॉåरस
यांनी ÿकािशत केले. अशोकन āाĺी¸या उलगडा झाÐयामुळे िशलालेखांचे ऐितहािसक
महßव लगेच कळू शकले नाही. राजाला Âया¸या िशलालेखांमÅये सामाÆयतः दोन नावांनी
संबोधले जाते - देवानंिपय, ºयाचा अथª "देवांना िÿय आहे" आिण िपयदिÖस, ºयाचे
भाषांतर "जो िÿय/शुभ आहे Âयाकडे पाहतो", "तो जो आपुलकìने िकंवा ÿेमळ िदसतो",
िकंवा "ºयाकडे पाहणे िÿय िकंवा शुभ आहे." जॉजª टनōर यांनी ®ीलंकेतील दीपवंश या
úंथा¸या संदभा«¸या आधारे इितहासातील मौयª सăाट अशोकाशी िपयादिÖसचे नाव जोडले.
या सहसंबंधाने ÿाचीन भारताचे पिहले अ±रशः उपखंडीय साăाºय मानÐया जाणाö या
मािहतीचा एक अमूÐय ąोत उघडला. Âयानंतर, राजाचे नाव "असोक" (ºयापैकì "अशोक"
हे अिधक ÿिसĦ संÖकृत łप आहे) हे माÖकì, उदेगोलम, िन°ूर आिण गुºजरा येथील लघु
दगडी िशलालेखा मÅये आढळले. गेÐया काही वषा«त, िशलालेखांचे अनेक वाचन आिण
अनुवाद ÿकािशत झाले आहेत.
५.२ िशलालेखांचे वणªन आिण वगêकरण अशोकाचे िशलालेख नैसिगªक खडकावर, Öतंभावर आिण गुहांमÅये कोरलेले आहेत.
िशलालेखांचे पारंपाåरक िवĬ°ापूणª वगêकरण असे आहे- िशलालेखांना लघु दगडी
िशलालेख, ÿमुख दगडी िशलालेख (ºयाला नुसते िशलालेख Ìहणूनही ओळखले जाते),
िवभĉ दगडी िशलालेख, ÿमुख Öतंभलेख (ºयांना Öतंभ िशलालेख Ìहणूनही ओळखले
जाते), लघु Öतंभलेख आिण गुहालेखांमÅये िवभागले जाते.
अशोका¸या िशलालेखां¸या असामाÆय पैलूंपैकì एक Ìहणजे काही वैयिĉक िशलालेख
आिण िशलालेखांचे संच, काही िभÆनतेसह, अनेक िठकाणी कोरलेले आहेत. धौली आिण
जौगडा वगळता मु´य िशलालेख सामाÆयत: चौदा ¸या समान संचामÅये आढळतात, जेथे
ÿमुख दगडी िशलालेख ११,१२ आिण १३ ¸या जागी वेगळे िशलालेख १ आिण २ ने
बदलले गेले आहेत. वेगळे िशलालेख सÆनाटी येथे देखील आढळतात, िजथे ते १३ ¸या
जागी आढळतात. मु´य Öतंभ िशलालेख सामाÆयतः सहा¸या संचामÅये आढळतात, फ़ĉ
िदÐली टोपरा Öतंभ वगळता, ºयामÅये सात आ²ा आहेत.
munotes.in
Page 133
सăाट अशोकाचे िशलालेख
133 ५.३ िशलालेखामÅये काय आहे
अशोका¸या ÿाकृत िशलालेखांमÅये ÿथम Óयĉìचा वारंवार वापर आिण मजबूत वैयिĉक
Öवर हे सूिचत करतात कì ते सăाटा¸या कÐपना आिण आ²ांचे ÿितिनिधÂव करतात.
िशलालेख आपÐयाला सăाटा¸या मनाची एक अनोखी अंतŀªĶी देतात, िवशेषत: Âया¸या
३६ वषा«¸या ÿदीघª कारिकदêत राजेशाही आिण नैितकतेशी संबंिधत मुद्īांवरचे Âयाचे
िवचार. िशलालेखां¸या ÿे±कांमÅये थेट ®ोते (उ¸च दजाªचे ÿशासकìय अिधकारी) होते;
अÿÂय± ÿे±क (सăाटाची ÿजा), ºयांना Âयां¸या राजाचा संदेश िविवध मÅयÖथांĬारे,
मु´यÂवे तŌडी Öवłपात ÿाĮ होणे अपेि±त होते, आिण Âयांचे वंशज हे होते. संदेश कसे
पोहचतात ते िशलालेखांचे Öथान, ÿसाराचे माÅयम आिण कोणासाठी आहेत यां¸यानुसार
बदललेले असावे असा केवळ अंदाज लावला जाऊ शकतो.
देवानिपय आिण िपयदिÖस या आवतê िवशेषणांÓयितåरĉ, अशोक Öवतःला ‘लाजा मगधे’
(मगधचा राजा) Ìहणूनही वणªन करतो (कलक°ा बैराट लघु िशलालेख ३ मÅये, ºयाला
भाāू आदेश Ìहणूनही ओळखले जाते) आिण Âया¸या राजधानीचे शहर, पाटलीपुý
(िशलालेख ५) असा उÐलेख केला आहे िशलालेख एका िवशाल आिण िविवधरंगी
साăाºयाचे संचालन करÁया¸या काही Óयावहाåरक पैलूं ÿितिबंिबत करतात. ते अधूनमधून
ÿशासन आिण कर आकारणीशी संबंिधत समÖयांना Öपशª करतात. ते ÿांतीय ÿशासनाचे
अिÖतÂव सुचवतात, अिधकाöयां¸या काही संवगा«ची नावे देतात आिण अशोकाची
ÿशासकìय कायª±मतेची इ¸छा Óयĉ करतात. ÂयामÅये अिधकाö यांना Âयांचे काम
ÿामािणकपणे आिण कायª±मतेने करÁयासाठी उपदेश असतात आिण पाळत ठेवÁया¸या
उपायांĬारे उपदेशांना पािठंबा जाहीर केला जातो. ते अपूणª राजकìय एकýीकरणाची
समÖया आिण जंगली जमातéĬारे साăाºयासमोर उËया असलेÐया समÖयांकडे देखील
ल± वेधतात. काही िशलालेख राजा¸या Æयाया¸या काळजीचा संदभª देतात. उदाहरणाथª,
नगाला, िवयोहलका Ìहणून ओळखÐया जाणाö या अिधकाö यांना संबोिधत केलेले वेगळ munotes.in
Page 134
बौĦ धमाª
134 दगडी िशलालेख १, अयोµय तुŁंगवास आिण कठोर वागणुकìमुळे ýÖत लोकांची समÖया
दशªिवते आिण अिधकाö यांना अशी सवª ÿकरणे िनÕप±तेने आिण िनरपे± भावाने
हाताळÁयाचे आवाहन करते. Öतंभलेख ४ मÅये Æयायाची अिधक तपशीलवार चचाª केली
आहे, जे राजूका Ìहणून ओळखÐया जाणाö या अिधकाö यांना बि±से आिण िश±ेची योµय
आिण िनभªयपणे पूतªता करÁयाचे िनद¥श देतात आिण Æयाियक कायªवाही आिण िश±ेत
िनÕप±ता (समता) असावी असे ÿितपादन करते. Öतंभलेख ४ मÅये मृÂयुदंडाची िश±ा
झालेÐया कैīांना तीन िदवसांचा अवलंब करÁयाची घोषणा केली आहे, जेणेकłन Âयां¸या
नातेवाईकांना िश±ेवर अपील करÁयासाठी वेळ īावा; आिण, हे अयशÖवी झाÐयास,
कैīांना भेटवÖतू वाटÁयासाठी िकंवा पुढील जगात आनंद िमळिवÁयासाठी उपवास
करÁयासाठी वेळ īावा. यावłन असे िदसून येते कì जरी अशोकाने फाशी¸या िश±ेमÅये
अंतभूªत असलेÐया िहंसाचाराला आळा घालÁयाचा ÿयÂन केला असला तरी, अिहंसेची ŀढ
वचनबĦता असूनही Âयाने फाशीची िश±ा रĥ केली नाही.
अशोकाचे काही िशलालेख बौĦ धमाªवरील Âयांची गाढ ®Ħा आिण संघ Ìहणून ओळखÐया
जाणाö या बौĦ गणाशी असलेले Âयांचे जवळचे नाते दशªवतात. लघु िशलालेख १ मÅये,
राजा Ìहणतो कì तो अडीच वषा«हóन अिधक काळ बुĦा¸या िशकवणीचा सामाÆय अनुयायी
होता, परंतु Âयाने कबूल केले कì सुŁवातीला Âयाने फारशी ÿगती केली नाही. तो पुढे
सांगतो कì गेÐया वषªभरापासून, तो संघा¸या जवळ आला होता आिण Âया¸या उÂसाही
ÿयÂनांमुळे ते देव आिण पुŁष एकý आले होते.
कलक°ा बैराट लघु िशलालेख ३ (भाāू आदेश) मÅये अशोकाने बौĦ संघाला संबोिधत
केले आिण बुĦ, धÌम आिण संघावरील Âया¸या गाढ िवĵासाची घोषणा केली. हा आदेश
पुढे सांगतो कì बुĦाने जे सांिगतले ते चांगले सांिगतले होते (सुभािसतं) आिण बुĦा¸या
िशकवणीचा खरा धÌम Ìहणून वणªन करतो. यात धÌमावरील सहा बौĦ सु° ÿवचनांची
यादी आहे जी अशोकाने िशफारस केली आहे कì जी सामाÆय लोक आिण िभ³खु आिण
िभ³खुिन यांनी ऐकावे आिण Âयावर िचंतन करावे. राजाने िशलालेख ८ मÅये घोषणा केली
आहे कì बुĦा¸या ²ानाचे Öथान असलेÐया बोधगया¸या तीथªयाýेनंतर Âया¸या धÌम
याýांना सुŁवात झाली. अशोकाची बौĦ धमाªवरील िनķा लुंिबनी येथील एका Öतंभ
िशलालेखाने देखील ÿदिशªत केली आहे, िजथे Âयाने अिभषेक झाÐयानंतर २० वषा«नी या munotes.in
Page 135
सăाट अशोकाचे िशलालेख
135 िठकाणी भेट िदÐयाची नŌद आहे; तो येथे बुĦाचा जÆम झाÐयामुळे गावासाठी Öतंभ आिण
िभंत उभारÁयाची आिण काही कर सवलतéची घोषणा करतो.
Âयांचा बौĦ धमª िनगालीसागर Öतंभ िशलालेखातून देखील ÖपĶ होतो, ºयात बुĦ
कनकमुनéना समिपªत केलेÐया Öतूपाचा िवÖतार Âयां¸या अिभषेकानंतर १४ वषा«नी
करÁयात आला होता ; २० वषा«नंतर Âयांनी या िठकाणी भेट देऊन पूजा केÐयानंतर हा
दगडी Öतंभ उभारÁयात आला होता , असेही Âयात नमूद करÁयात आले आहे. लघु
Öतंभलेख १ (ºयाला "संघभेद लेख" Ìहणूनही ओळखले जाते) मधील राजेशाही जरब
िभ³खु आिण िभ³खुनी यांना संघात मतभेद िनमाªण करÁयािवłĦ चेतावणी देते आिण
सूिचत करते कì अशोकाने बौĦ गणा¸या आदेशावर बराच अिधकार वापरला होता.
तथािप, अशोका¸या िशलालेखांमधील एकमेव सवाªत महÂवाचा िवषय Ìहणजे धÌम (संÖकृत
धमाªचे ÿाकृत łप), ºयाला नैितकता, सģुण िकंवा चांगुलपणा समजले जाऊ शकते.
अरमाइक िशलालेखात धÌमा¸या जागी dāta आिण qšṭ हे शÊद वापरतात; úीक
िशलालेखात eusebeia युसेिबया वापरतात.
५.४ धÌमाचा ÿचार
िशलालेख हा धÌमा¸या ÿचारासाठी अशोका¸या कायªसूचीचा एक महßवाचा भाग होता.
परंतु Âया वेळी सा±रतेची पातळी कमी असली पािहजे, आिण िशलालेख अनेकदा
डोळयां¸या पातळी¸या पलीकडे, खडकांवर आिण खांबांवर कोरलेले असायचे, याचा अथª
असा होतो कì ते सहसा वाचणे कठीण झाले असते, अगदी सा±र Óयĉìलाही. धÌम संदेश
बोलणे आिण ऐकणे या िशलालेखांमधील संदभª मौिखक ÿसार दशªवतात. अिधकाö यांना munotes.in
Page 136
बौĦ धमाª
136 राजाचा धÌम लोकांमÅये पसरवÁयाची सूचना देÁयात आली आिण या नेम³या उĥेशासाठी
अशोका¸या अिभषेकानंतर तेरा वषा«नंतर धÌम-महामा¸च Ìहणून ओळखÐया जाणाö या
अिधकाö यां¸या िवशेष पथकाची Öथापना करÁयात आली. राजा Öवत: आपÐया ÿजेला
धÌमाची िशकवण देत úामीण भागात िफरला. लघु िशलालेख १ आपÐयाला सांगतो कì
Âयाने २५६ राýी (आिण िदवस) दौöयाव र घालवले होते. यात शंका नाही कì ते धÌमाचा
ÿचार ÿसार करÁयात ÓयÖत होते. यावłन अशोकाचा धÌमा¸या ÿचारासंबंधीचे जे वेड
होते, ते Âया¸या ÿदीघª कारिकदêत कायम होते असे िदसते.
अशोकाला राजकìय साăाºय आिण नैितक साăाºयाची वेगळी कÐपना होती, Âयां¸या
मÅये नैितकता ही राजकìय साăाºयात होती. Âयां¸या नैितक ±ेýािवषयीची Âयांची समज
Âयां¸या राजकìय िवषयां¸या पलीकडे िवÖतारलेली आहे आिण Âयां¸या राजकìय ±ेýा¸या
आत आिण पलीकडे राहणारे सवª सजीव, मानव आिण ÿाणी यांचा Âयात समावेश आहे.
Âयाचे िशलालेख Âया¸या राजÂवाची िपतृस°ाक कÐपना Óयĉ करतात आिण Âया¸या
कÐयाणकारी उपायांचे वणªन करतात, ºयात वैīकìय उपचारांची तरतूद, वनौषधी, झाडे
आिण माणसे आिण ÿाÁयांसाठी मुळे लावणे आिण रÖÂयालगत िविहरी खोदणे (िशलालेख
२) यांचा समावेश आहे. राजा¸या धÌम ÿसाराचे कायª केवळ Âया¸या Öवतः¸या राजकìय
±ेýापुरते मयाªिदत नÓहते तर ते इतर राºयकÂया«¸या राºयांमÅये िवÖतारले गेले.
अशोकाने Óयĉì, समाज, राजा आिण राºय यां¸यातील घिनķ संबंध ओळखले होते. Âयाचा
धÌम नैितकता, चांगुलपणा िकंवा सģुण Ìहणून समजू शकतो आिण Âयाचा पाठपुरावा
करÁया¸या अÂयावÔयकतेमुळे Âयाला कतªÓयाची जाणीव झाली. िशलालेख ÖपĶ करतात
कì धÌमामÅये आÂमिनयंýण, िवचारांची शुĦता, उदारता, कृत²ता, ŀढ भĉì, सÂयता,
एखाīा¸या वाणीचे र±ण करणे आिण खचª आिण मालम°ेमÅये संयम यांचा समावेश होतो.
धÌमाचा एक सामािजक पैलू देखील होता - Âयात पालकां¸या आ²ापालनाचा समावेश
होता; ºयेķांचा आदर; āाĺण आिण ÂयागकÂया«बĥल सौजÆय आिण उदारता; गुलाम आिण
नोकरांना सौजÆय; आिण िमý, पåरिचत आिण नातेवाईकांबĥल उदारता.
अिहंसा, कोणÂयाही सजीवाला इजा करणे िकंवा मारणे यापासून दूर राहणे, हा अशोका¸या
धÌमाचा एक महßवाचा पैलू होता. सजीव ÿाÁयांची हÂया न करणे हे चांगÐयाचा भाग Ìहणून
वणªन केले आहे (िशलालेख ११), Âयां¸याबĥल सौÌयता (िशलालेख ९). िशलालेख ४
भूतकाळातील िविवध दुगुªणांमÅये झालेÐया वाढीचा संदभª देतं, ºयामÅये सजीवांना दुखापत munotes.in
Page 137
सăाट अशोकाचे िशलालेख
137 करणे आिण मारणे समािवĶ आहे; हे असे ÿितपादन करते कì राजाने धÌमाचा ÿचार
केÐयामुळे इजा न करणे आिण जीवांची हÂया न करणे आिण इतर सģुणांचा अभूतपूवª ÿचार
झाला. काळजी , सौÌयता आिण कŁणा या सकाराÂमक वृ°ी¸या समथªनासह अिहंसेवर
जोर देÁयात आला.
कमाª¸या संकÐपनेनुसार, सवª िøयांचे अनेक जीवनांवर पåरणाम होतात. अशोका¸या
िशलालेखांमÅये ही संकÐपना ÖपĶपणे नमूद केलेली नाही, परंतु ती िनिहत आहे. कुशल
आिण अकुशल या कÐपनांचा वारंवार उÐलेख केला जातो. असे मानले जाते कì सवª
Óयĉéना या आिण पुढील जीवनात आनंद ÿाĮ करÁयाची इ¸छा असते. अशोकाचा
युिĉवाद असा आहे कì धÌमाचे पालन केÐयाने गुणव°ेचा संचय होतो आिण यामुळे या
जीवनात आिण पुढील जीवनात तसेच Öवगाªची ÿाĮी देखील फायदेशीर ठरते. धÌमाचे
पालन न केÐयाने गंभीर धोका, पाप आिण दोष िनमाªण होतात. अशोका¸या ŀĶीने, राजा या
नाÂयाने Âया¸यावर या जÆमात आिण पुढील जीवनात सवª ÿाÁयांचे सुख आिण कÐयाण
सुिनिIJत करÁयाचे कतªÓय होते. Ìहणूनच लोकांना चांगले बनवणे हे Âयां¸या राजकìय
धोराणाचे क¤þÖथान होते.
अशोकाचा ÿाÁयांबĥलचा ŀĶीकोन:
वर नमूद केÐयाÿमाणे, अशोकाने आपÐया नैितक ±ेýामÅये सवª सजीवांचा समावेश केला
होता आिण Ìहणूनच, जेÓहा तो अिहंसेबĥल बोलतो तेÓहा Âयाचा अथª सवª ÿाणीमाýांÿती,
मानव तसेच जंगली आिण पाळीव ÿाÁयांसाठी अिहंसा असा होतो. Âया¸या िशलालेखांमÅये
ÿाÁयांना दुखापत करणे िकंवा मारणे यावरील ÿितबंधां¸या मािलकेचा उÐलेख आहे.
िशलालेख १ बिलदानात ÿाÁयां¸या हÂयेवर अंकुश ठेवÁया¸या राजा¸या ÿयÂनांचा संदभª
देते; समाज Ìहणून ओळखÐया जाणाö या काही लोकिÿय उÂसवां¸या मेळाÓयात; आिण
राजेशाही Öवयंपाकघरात, हे िदसून येते कì राजवाड्यातील मांसाचा वापर कमी झाला
असला तरी तो पूणªपणे काढून टाकला गेला नाही. िशलालेख ८ मÅये, अशोकाने घोषणा
केली कì Âयाने राजेशाही आनंद याýा, ºयात िशकारीचा समावेश होता, धÌम याýेने
बदलला आहे. अशोकाचा केवळ राजेशाही िशकारीलाच नÓहे, तर उदरिनवाªहाचा उपøम
Ìहणून कोणÂयाही ÿकार¸या िशकारीला िवरोध होता. कोणÂयाही सजीवांना माł नका
अशा Âया¸या सामाÆय उपदेशांमÅये आिण लघमन अरामाइक िशलालेख आिण शार-इ-कुना
úीक अरामाइक िशलालेखात केलेÐया दाÓयामÅये हे सूिचत होते कì, राजा¸या धÌमा¸या
ÿचारामुळे िशकारéनी िशकार करणे आिण मि¸छमारांना थांबवले होते, मासेमारी बंद केली
होती.
अशोकाचे ÿाणी आिण मानव यांना दुखापत करÁयािवŁĦ¸या उपदेशांसोबत दोघांसाठी
सकाराÂमक कÐयाणकारी उपायां¸या घोषणा आहेत. वर नमूद केÐयाÿमाणे, िशलालेख २
घोिषत करतो कì राजाने पुŁष आिण ÿाÁयांसाठी वैīकìय उपचार ÿदान केले होते; औषधी
वनÖपती, मुळे आिण फळे लागवड; रÖÂयावर िविहरी खोदणे; आिण झाडे लावणे. तो
Ìहणतो कì Âयाने हे सवª मानवां¸या आिण ÿाÁयां¸या फायīासाठी केले होते आिण केवळ
Âया¸या Öवतः¸या राºयातच नाही तर चोल , पांड्य, सÂयपुý, केरळपुý, ताăपणê, यवन munotes.in
Page 138
बौĦ धमाª
138 राजा अँटीओकस, यांसार´या सीमावतê राºयांमÅयेही आिण नंतर¸या शेजारी
राºयांमÅयेही केले होते.
ÿाÁयां¸या संर±णािवषयीचे सवाªत तपशीलवार िवधान Öतंभलेख ५ मÅये आढळतात,
ºयामÅये राजा¸या अिभषेकानंतर २६ वषा«नी, Âया¸या कारिकदê¸या उ°राधाªत लागू
केलेÐया ÿितबंधांची मािलका सूचीबĦ केली आहे. यामÅये िविवध ÿकारचे प±ी, मासे,
कìटक आिण सÖतन ÿाÁयांची यादी समािवĶ आहे (काही ÿाणी ओळखणे किठन आहे)
ºयांना मारले जाऊ नये. हे सवª जंगली होते आिण अशोक सांगतात कì मानवी वापरा¸या
ŀĶीकोनातून िनŁपयोगी आिण खाÐÐया जात नसलेÐया सवª चार पायां¸या ÿाÁयांनाही
मारÁयावर बंदी लागू होती. गरोदर िकंवा Öतनपान करणाöया शेÑया, कोवÑया शेÑया
मारÐया जाणार नाहीत िकंवा Âयांची सहा मिहÆयांपे±ा लहान िपÐलेही मारायची नाहीत.
ह°ी-जंगलातील (नाग-वन) िशकारी¸या ÿाÁयां¸या हÂयेवर बंदी घालÁयात आली होती ,
तसेच मि¸छमारां¸या जतनातील माशांची हÂया आिण िवøìवरही बंदी होती. िजवंत ÿाणी
असलेली भुशी जाळली जात नÓहती. जंगले िवनाकारण िकंवा सजीवांना मारÁयासाठी
जाळली जाऊ नयेत. सजीवांनी इतर सजीवां¸या आहार होऊ नये. कŌबडयाचे काÖůेट
केले जाऊ नयेत. बैल, शेÑया, म¤ढे आिण डु³कर यांना ठरािवक िदवशी काÖůेट केले जात
नÓहते. घोडे आिण बैल यावर ठरािवक िदवशी छापे मारीत नसायचे. िशलालेख आमवÖया-
पौिणªमा (चंþानुसार) असे काही शुभ िदवसांशी जुळÁयासाठी ÿाÁयांवरील अिहंसेचे िनयमन,
शमन आिण अनुķान सूिचत करतो. असे सूिचत करÁयात आले आहे कì या मनाई
आदेशांचे उिĥĶ अÂयािधक वन मंजुरी रोखणे आिण Öथलांतåरत होणारी लागवड रोखणे
आहे; िकंवा ते वनसंप°ी¸या राºया¸या िविनयोगात अडथळे आणणाöया वन
लोकांिवŁĦची ÿितिøया होती. Óयावहाåरक हेतू काहीही असले तरी, हे आदेश अशोका¸या
सवª ÿकार¸या जीवनाÿती अिहंसे¸या ŀढ नैितक वचनबĦतेमÅये होते. ते, िनःसंशयपणे,
ÿभावीपणे अंमलात आणणे अÂयंत कठीण होते.
युĦािवŁĦ युिĉवाद:
अशोका¸या अिहंसे¸या वचनबĦतेचा राजकìयŀĶ्या सवाªत महßवाचा पैलू Ìहणजे Âयांचा
युĦाचा Âयाग. ÿाचीन जगात, राजाचे युĦकौशÐय अÂयंत महßवाचे मानले जात असे. पण
िशलालेख ४ मÅये, अशोकाने असे Ìहटले आहे कì Âया¸या धÌमा¸या अËयासामुळे, munotes.in
Page 139
सăाट अशोकाचे िशलालेख
139 धÌमा¸या हाकेने युĦा¸या भेåर¸या आवाजाची जागा घेतली होती. िशलालेख १० मÅये,
Âयांनी असे Ìहटले आहे कì Âयांनी लोकांना धÌमाचे अनुसरण करÁयास ÿवृ° करÁयात
यश िमळिवलेÐया कìतêलाच महßव िदले आहे.
युĦाचे सवाªत तपशीलवार टीका िशलालेख १३ मÅये आढळते. यात अशोकाने पूवª
भारतातील किलंगा¸या राºयािवŁĦ लढलेÐया युĦाचा उÐलेख आहे, राजाचा अिभषेक
झाÐयापासून आठ वष¥ लोटÐयानंतर, युĦ मौयª सैÆयाने िजंकले होते, परंतु या घटनेने
सăाटाला युĦा¸या भयंकर आिण Óयापक पåरणामांवर िचंतन करÁयास ÿवृ° केले.
िशलालेख किलंग युĦाचा भाग असलेÐया मृÂयू, धरपकड आिण हĥपारीचे मोठ्या
ÿमाणावर वणªन करते, वĉृÂवपूणª आकडे देते; हे िवजयानंतर राजा¸या पIJातापाबĥल
देखील बोलते. यानंतर युĦावरील काही सामाÆय ÿितिøया होतात. अशोकाचे िनरी±ण
आहे कì युĦात लोकांना दुखापत, धरपकड आिण मृÂयूचा अनुभव येतो. āाĺण आिण
संÆयासी, िविवध पंथांचे सदÖय आिण गृहÖथ, वåरķांची आ²ापालन, आई आिण विडलांची
आ²ापालन, वडीलधाöयांची आ²ापालन, िमý, पåरिचत, सहचर आिण सोबती यां¸याशी
योµय िशĶाचार आिण ŀढ भĉì ही वÖतुिÖथती Âयांनी अिधक ³लेशकारक मानली.
नातेवाईक, तसेच गुलाम आिण नोकरांना, Âयां¸या िÿयजनांना दुखापत, मारणे िकंवा
िनवाªिसत कłन अÿÂय±पणे ýास सहन करावा लागतो. युĦामुळे होणारे दु:ख ÿÂय±पणे
भोगलेÐया लोकां¸या पलीकडे पसरले होते आिण ºयांनी Âयांना िÿय मानले होते Âयांना
झालेÐया भाविनक वेदनांचा समावेश होता. अशोका¸या मते, जेÓहा चांगÐया लोकांना असा
ýास सहन करावा लागतो तेÓहा ते िवशेषतः खेदजनक होते.
िशलालेख १३ मÅये धÌम िवजय ("धÌमाĬारे िवजय") नावा¸या नवीन ÿकार¸या िवजयाने
लÕकरी िवजयाची जागा घेÁयाची घोषणा देखील केली आहे, ºयामÅये धÌमाचा ÿचार करणे munotes.in
Page 140
बौĦ धमाª
140 समािवĶ होते. यवन, कंबोज, नाभक, नभपंिĉ, भोज, िपिटिनक, आंň आिण पुिलंद यांमÅये
हा िवजय Âयाने Öवतः¸या अिधकारात िमळवला होता असे अशोक ठामपणे सांगतात. हा
िवजय यवन (úीक) राजा अँिटयोका¸या अिधपÂयाखाली िमळवÐयाचा दावाही तो करतो;
Âयापलीकडे, तुरमाया, अँिटिकनी, माका आिण अिलकासुदारा¸या राºयात ; आिण
दि±णेकडे, चोल आिण पांड्यां¸या ÿदेशात, दि±णेकडे ताăपणêपय«त पसरलेले असे
सांगतात. यापैकì काही नावे ओळखणे आता किठन आहे. तथािप, यवन, कंबोज आिण
गांधार वायÓयेस ठेवता येतात; भोज, åरिĶक, आंň आिण पुिलंद हे िवंÅयपवªता पिलकडचा
भारत असू शकतो; ताăपणê ®ीलंका आहे. अँिटयोकाची ओळख सीåरया¸या अँिटओकस
II िथयोसशी होऊ शकते; इिजĮ¸या टॉलेमी II िफलाडेÐफससह तुरामया; मॅसेडोिनया¸या
अँिटगोनस गोनाटासह अँिटिकनी; उ°र आिĀकेतील सायरेन¸या मगाससह माका; आिण
अिलकसुदरा एिपरसचा अले³झांडर िकंवा कॉåरंथचा अले³झांडर.
जरी िशलालेख १३ ताºया लÕकरी मोिहमा बंद करÁयाची घोषणा करत असले तरी, ते
आडमुठे जंगलातील लोक आिण वन सरदारांना (अटवी) दडपÁयासाठी बळाचा वापर
टाळत नाही. धÌमावरील हा िशलालेख राजा¸या पुýांनी आिण नातवंडांनी नÓया लÕकरी
मोिहमेचा िवचार कł नये Ìहणून िलिहला होता, असे िवधान कłन िशलालेख बंद होतो;
परंतु जर Âयांनी तसे केले असेल तर ते दयाळू असले पािहजेत आिण Âयांना थोडेसे बळ
िकंवा िश±ा īावी. Âयांनी धÌमाĬारे िमळालेला िवजय हा एकमेव िवजय मानावा, कारण हेच
या जगात आिण परलोकात मोलाचे होते.
५.५ अशोका¸या धÌमाचे Öवłप अशोका¸या िशलालेखातील धÌमाचे िविशĶ घटक पुरेसे ÖपĶ असले तरी Âयाचे सामाÆय
Öवłप हा िवĬानां¸या चच¥चा िवषय आहे. हे बौĦ सामाÆय नैितक, िविवध āाĺणवादी आिण
बौĦ úंथांमÅये आढळणाö या राजकìय नैितक कÐपनांचा संच, एक ÿकारचा सावªभौिमक
धमª िकंवा अशोक¸या नवकÐपना Ìहणून िविवध ÿकारे समजले गेले आहे. धÌम धोरणाकडे
अशोका¸या राजवटीला वैध ठरवÁयासाठी आिण साăाºय मजबूत करÁयाचा ÿयÂन
करणारी िवचारधारा Ìहणूनही पािहले जाते.
वर नमूद केÐयाÿमाणे, अशोकाची बुĦा¸या िशकवणीवरची ®Ħा आिण बौĦ आदेशा¸या
िवłĦ Âयांचे अिधकाराचे Öथान काही िशलालेखांवłन ÖपĶ होते. अशोका¸या
िशलालेखांमÅये िविहत केलेली आचारसंिहता आिण िसगलोवादसु° सार´या बौĦ
úंथांमÅये सामाÆय लोकांसाठी िविहत केलेली आचारसंिहता यां¸यातही जवळचे साÌय
आहे. परंतु अशोकाने आपÐया िशलालेखांमÅये ºया धÌमाबĥल अखंडपणे चचाª केली आहे,
Âयाचे मूळ Âया¸या वैयिĉक धािमªक ®ĦांमÅये िन:संशय असले तरी ते बौĦ धमाªशी एकłप
नÓहते. बौĦ धमाªचा सैĦांितक शÊदसंúह, िनÊबान (जÆम आिण मृÂयू¸या चøातून सुटका)
या सवō¸च Åयेयासह, अनुपिÖथत आहे.
िकंबहòना, अशोका¸या राजकìय नैितक ÿवचनात (पुनजªÆम, कमª, कुशल अकुशल, Öवगª)
अंतिनªिहत मु´य आिधभौितक कÐपना धािमªक आिण सांÿदाियक िवभाजनां¸या पलीकडे
गेले. अिहंसेचा िवचार हा बौĦ, जैन आिण अजीिवकां¸या नैितकतेचा एक महßवाचा भाग munotes.in
Page 141
सăाट अशोकाचे िशलालेख
141 होता. िशलालेखांचा धÌम केवळ एका िविशĶ पंथाशी जोडलेला नÓहता ही वÖतुिÖथती
िशलालेख ७ मधील िवधानावłन ÖपĶ होते कì सवª पंथांमÅये आÂमिनयंýण आिण मनाची
शुĦता यावर समान भर आहे. Âयाच वेळी, सांÿदाियक संघषाª¸या अिÖतÂवाची ओळख
आहे. िशलालेख १२ मÅये, अशोकाने सवª पंथां¸या आवÔयक गोĶé¸या वाढीसाठी आिण
Âयां¸यामÅये िवनă, मुĉ मनाचा संवाद आिण समवय (समÆवय) यांची इ¸छा Óयĉ केली
आहे.
संपूणª आिशयातील बौĦ दंतकथा अशोकाला एक ÿितमानाÂमक बौĦ राजा Ìहणून
सांगतात, तर Âयाचे िशलालेख अिधक गुंतागुंतीची कथा सांगतात. ते सूिचत करतात कì
Âयाने बौĦ राºय िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला नाही तर एक नैितक राºय. अशोका¸या
िशलालेखांचा धÌम हा एक नवीन वैिशķ्यपूणª संĴेषण होता, ºयाचे मूळ बौĦ धमाªवरील
Âया¸या खोल वैयिĉक िवĵासात होते, परंतु वैयिĉक, सामािजक आिण राजकìय आदशª
आिण उिĥĶांवरील Öवतःचे ÿितिबंब समािवĶ करÁयासाठी ते िवÖतृत होते. नैितकता आिण
राजकारण एका अनो´या पĦतीने एकý केले गेले आिण राजाने या संĴेषणाचा ÿसार केला
ºयाला तो धÌम Ìहणतो.
जरी अनेक सुŁवाती¸या भारतीय परंपरांमÅये आÂमिनयंýण आिण अिहंसा यासार´या
सģुणांवर जोर देÁयात आला असला तरी, अशोकाने नैितकतेला Âया¸या राजकìय
तßव²ानाचा आिण धोरणाचा आधारÖतंभ बनवले हे वैिशĶ्य आहे. िशलालेख सूिचत
करतात कì Âयाचे महßवाकां±ी उिĥĶ संपूणª मानवजातीचे नैितक पåरवतªन होते. Âयाच
वेळी, Âयांनी हे ओळखले कì नैितक तßवे िनरपे± Öवłपात अंमलात आणली जाऊ शकत
नाहीत आिण Óयावहाåरकतेने Âयांचा Öवभाव बदलला पािहजे. अिहंसेची बांिधलकì असूनही
Âयांनी फाशीची िश±ा रĥ केली नाही; आिण Âयाने युĦाचा Âयाग केला असला तरी, Âयाने
जंगलातील लोकांना आिण Âया¸या सीमेवर राहणाöयांना इशारा िदला कì गरज पडÐयास,
तो Âयां¸यािवŁĦ बळाचा वापर करÁयास मागेपुढे पाहणार नाही.
अशोकाचा वारसा:
अशोकाचे िशलालेख हे या राजा¸या राजकìय कÐपना आिण ÿथा, तसेच मौयª राजवंश
आिण साăाºया¸या इितहासासाठी मािहतीचा एक मौÐयवान समकालीन ąोत आहेत. या
िशलालेखां¸या सामúीने अनेक ऐितहािसक वादिववादांचा आधार घेतला आहे.
उदाहरणाथª, अशोकाचा अिहंसेवर भर, िवशेषत: Âयाची शांततावादी युĦिवरोधी भूिमका,
मौयª साăाºयाचा लÕकरी कणा कमकुवत होÁयाचे कारण Ìहणून काही िवĬानांनी उĦृत
केले आहे. अशोका¸या धÌमाकडे एक िवचारधारा Ìहणून पािहले गेले आहे ºयाने िवशाल
आिण िविवधरंगी मौयª साăाºय एकý जोडÁयाचा ÿयÂन केला आिण ते असे करÁयात
शेवटी अयशÖवी झाले.
अशोकाने आपÐया धÌम धोरणाला मोठे यश मानले आहे असे िदसते. Öतंभलेख १ आिण
७ मÅये, तो जाहीर करतो कì Âया¸या पåर®मांमुळे धÌमा¸या तßवांचे पालन नाटकìयåरÂया
वाढले आहे. जरी हे Âया¸या ÿभावाचे Öवतःचे अितशयोĉìपूणª मूÐयांकन सुचिवत असले
तरी, अशोकाचा आणखी एक ÿकारचा महßवा चा ÿभाव होता असे िदसते. धािमªक
ÿवचनातून धÌम/धमाªची संकÐपना काढून टाकÁयात, सामािजक आिण नैितक आशय munotes.in
Page 142
बौĦ धमाª
142 टाकून ितची पुनÓयाª´या करÁयात, नैितकता हा भारतीय िवचारांमÅये क¤þीय राजकìय,
सामािजक आिण सांÖकृितक मुĥा बनवÁयात Âयांनी महßवाची भूिमका बजावली असावी.
ºया खडकांवर आिण Öतंभांवर अशोकाचे िशलालेख कोरले होते Âयांचे पुढील जीवन
मनोरंजक होते. उदाहरणाथª, राजा¸या १४ िशलालेखांचा संच असलेÐया िगरनार खडकात
शक ±ýप राजा Łþदामन याचा २ öया शतकातील िशलालेख आिण गुĮ राजा ÖकंदगुĮाचा
५ Óया शतकातील िशलालेख आहे. िदÐली टोपरा आिण िदÐली मेरठ Öतंभ (ºयामÅये
मÅययुगीन िशलालेख देखील आहेत) 14 Óया शतकात सुलतान िफरोझ शाह तुघलकाने
टोपरा आिण मेरठ येथून िदÐलीला Öथलांतåरत केले होते. शाही िकÐÐयामÅये, मिशदी¸या
समोर, आिण िशकारी बंगÐयाजवळ, अनुøमे िदÐलीत Âयांना िनयुĉ केलेÐया नवीन
Öथानांवłन असे िदसून येते कì या Öतंभांना मÅययुगीन सुलतानसाठी िवशेष ÿतीकाÂमक
महßव होते, जरी जुÆया िशलालेखांचे वाचन होऊ शकत नÓहते तरीही. अशोकाचे Öतंभ
Öथािनक परंपरेत महाभारत महाकाÓया¸या नायकांशी संबंिधत असÐया¸या बातÌया आहेत,
तसेच अशोक Öतंभां¸या तुकड्यांना िशवाचे ÿतीक (िशविलंग) Ìहणून पूजले जात
असÐया¸या बातÌया आहेत.
अशोकाशी िनगिडत कÐपना आिण ÿतीके यांना Öवतंý भारतात खूप महßव होते आिण
आहे. हे सवाªत ÖपĶ आहे कì अशोका¸या सारनाथ Öतंभावरील एकामागेएक बसलेले चार
िसंह हे भारताचे राÕůीय िचÆह आहे. अशोका¸या कÐपना, िवशेषत: नैितकता, अिहंसा
आिण शांततावादाशी संबंिधत ºया Âया¸या िशलालेखांमÅये Óयĉ केÐया आहेत Âयांची
आधुिनक जगात ÿासंिगकता कायम आहे.
लेखक: उिपंदर िसंग, िदÐली िवīापीठ , भारत
**अशोकन िशलालेख आिण Öथळांचे फोटो- डॉ. योजना भगत
५.६ सारांश सăाट अशोकाचे िशलालेख (ई.स.पू.२६८-२३२) हे Âया¸या कारिकदê¸या आिण मौयª
साăाºया¸या (ई.स.पू. ३२४ - १८७) इितहासासाठी महßवाचे ąोत आहेत. भारतीय
उपखंडातील राजेशाही िशलालेखांचा सवाªत जुना मोठा संúह, ते Âयां¸या शैली आिण
सामúीमÅये अिĬतीय आहेत आिण अशोका¸या राजकìय कÐपना आिण अËयासािवषयी munotes.in
Page 143
सăाट अशोकाचे िशलालेख
143 मािहतीचा समृĦ ąोत तयार करतात. ते अशोका¸या कारभारा¸या काही पैलूंवर आिण बौĦ
धमाªशी असलेÐया Âया¸या संबंधांवर ÿकाश टाकतात, परंतु धÌमावर चचाª करÁयात ते
सवाªत ÖपĶ आहेत, ºयाला नैितकता, सģुण िकंवा चांगुलपणा Ìहणून समजले जाऊ शकते.
हा धÌम अशोका¸या बौĦ धमाªवरील ®ĦेमÅये Łजलेला होता, परंतु Âया¸याशी एकłप
नÓहता. राजकारणाला नीितम°ेशी जोडÁयाचा ÿयÂन ÿाचीन जगामÅये अनÆयसाधारण
नसला तरी अशोकाने आपÐया साăाºया¸या आत आिण Âयापलीकडेही नैितकते¸या
ÿसाराला जोडलेली ÿमुखता आिण Âया¸या राजकìय िवचारात आिण Óयवहारात अिहंसेचे
महßव, िवशेषत: Âया¸या ÿाÁयां¸या संर±णासाठी उपाय आिण युĦाचा Âयाग,
अनÆयसाधारण आहे.
५.७ ÿij १) बौĦ धमाª¸या इितहासा¸या लेखनात अशोकन िशलालेखांचे महßव यावर एक टीप
िलहा.
२) ÿमुख, लघु िशलालेख आिण अशोका¸या Öतंभ िशलालेखांची भौगोिलक Öथाने ÖपĶ
करा.
३) अशोका¸या १४ ÿमुख िशलालेखांची मािहती थोड³यात िलहा आिण किलंग
िशलालेखांवर चचाª करा.
४) िशलालेखांĬारे िदसÐयाÿमाणे बौĦ धमाª¸या ÿचारात अशोका¸या भूिमकेची चचाª
करा.
५.८ संदभª Alexander Cunningham - Inscriptions of Asoka
Radhakumud Mukherji - Asoka
D C Sirkar -Inscriptions of Asoka
Upinder Singh - Buddhism in Asia: Revival a nd Reinvention,
Romila Thapar - Aśoka and the Decline of the Mauryas
Ven. S Dhammika -The Edicts of King Asoka - Access to Insight
https://www.accesstoinsight.org/lib/authors/dhammika/wheel386.html
***** munotes.in
Page 144
144 ६
सहा बौĦ पåरषदा
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ सहा बौĦ पåरषदांचे महÂव
६.३ सारांश
६.४ ÿij
६.५ संदभª
६.० उिĥĶे बुĦ वचनांची सÂयता आिण जतन केलेÐया परंपरेचा अËयास करणे.
मौिखक परंपरेपासून ते आधुिनक ľोतांपय«त (िडजीटल) पाली सािहÂयाचा िवकास
समजून घेणे.
बुĦांची िशकवण जगा¸या िविवध भागांमÅये कशी पोहोचली आिण ती आजपय«त
परंपरेनुसार संघाने कशी जतन केली आहे हे जाणून घेणे.
सािहिÂयक परंपरेनुसार बुĦां¸या िशकवणीचा ऐितहािसक पुरावा ल±ात घेणे.
६.१ ÿÖतावना गौतम बुĦां¸या िनधनानंतर (पåरिनÊबान) भारत, Ìयानमार (बमाª), आिण ®ीलंका
यांसार´या देशांमÅये अनेक बौĦ पåरषदा (धÌम संगायन) आयोिजत केÐया गेÐया आहेत.
बौĦ सािहÂयात, अशा िकमान सहा बौĦ पåरषदांचा उÐलेख ÿामु´याने ®ीलंका, Ìयानमार,
थायलंड, कंबोिडया आिण लाओस या बौĦ धÌमा¸या थेरवाद परंपरेत करÁयात आला
आहे. या बौĦ पåरषदांचा उĥेश, सामाÆयतः शेकडो िवĬान आिण वृĦ बौĦ िभ³खुंचा
पåरषदेमÅये उपिÖथत होणे, बुĦां¸या िशकवणीची शुĦता ÖपĶ करÁयासाठी आिण
राखÁयासाठी आिण/ िकंवा समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी थेरवाद पाली सािहÂयाचे
पठण आिण संघातील िशÖतीशी संबंिधत आिण िभÆन सैĦांितक ŀĶीकोन हा आहे.
थेरवाद बौĦ परंपरेत आयोिजत केलेÐया आिण नŌदवलेÐया सहा बौĦ पåरषदा आहेत:
१. भारतातील पिहली बौĦ पåरषद सुमारे ४८३ ई.स.पूवª
२. दुसरी बौĦ पåरषद सुमारे ३८३ ई.स.पूवª munotes.in
Page 145
सहा बौĦ पåरष
145 ३. ितसरी बौĦ पåरषद सुमारे २५० ई.स.पूवª
४. चौथी बौĦ पåरषद ई.स.पूवª पिहÐया शतकात िसलोन (®ीलंका) येथे आयोिजत
करÁयात आली.
५. पाचवी बौĦ पåरषद बमाª (Ìयानमार) येथे ई.स १८७१ मÅये आयोिजत करÁयात
आली.
६. सहावी बौĦ पåरषद बमाª (Ìयानमार) येथे ई.स १९५४ ते १९५६ मÅये आयोिजत
करÁयात आली.
६.२ सहा बौĦ पåरषदांचे महÂव थेरवाद परंपरेनुसार सहा बौĦ पåरषदा पुढील ÿमाणे आहेत:
६.२.१ पिहली पåरषद:
बुĦां¸या िनधनानंतर (पåरिनÊबान) तीन मिहÆयांनी ई.स.पूवª ५४४ मÅये राजा अजातस°ु
Ĭारे पिहली पåरषद राजगृहाबाहेर सĮपणê गुहेमÅये आयोिजत करÁयात आली होती. या
ऐितहािसक पåरषदेचे तपशीलवार वणªन आपणांस िवनय िपटका¸या चुÐलवµगामÅये
आढळते. या नŌदीनुसार, ºया घटनेमुळे थेर महाकÖसप यांना िह पåरषद आयोिजत
करÁयात ÿवृ° केले, ती Ìहणजे िभ³खुं¸या जीवनातील कठोर िनयमांबĥल केली गेलेली
िनंदनीय िटÈपणी. बुĦांचे िनधन झाÐयाचे ऐकून अनेक िभ³खूंनी शोक Óयĉ केला, Âयांना
खूप दुःख झाले, तर काहéनी बुĦांनी िभ³खुंसाठी घालून िदलेÐया सवª िनयमांचे पालन
करणे आवÔयक असÁयाबĥल संताप Óयĉ केला. तेÓहा, थेर महाकÖसप यांनी सुभþाला
असे Ìहणताना ऐकले: ‚पुरे तुमचा आदर, िवलाप कŁ नका, शोक कŁ नका, आÌही या
महान वैराµयातून (बुĦ) मुĉ झालो आहोत, जेÓहा तो Ìहणाला, ‘हे तुला माÆय आहे, तेÓहा
आÌहाला ýास झाला. हे तुÌहाला माÆय नाही.’ परंतु आता आÌहाला जे आवडते ते आÌही
कŁ शकतो आिण जे आÌहाला आवडत नाही ते करावे लागणार नाही.‛ सुभþा¸या या
वĉÓयामुळे थेर महाकÖसप घाबरले. जर इतर िभ³खु सुभþाÿमाणे वागले, धÌम आिण
िवनय याचे Âयां¸या इ¸छेनुसार अथª लावले तर धÌम आिण िवनय ĂĶ होऊ शकतात आिण
ते िटकणार नाहीत, अशी भीती िनमाªण झाली होती. हे टाळÁयासाठी Âयांनी धÌमाचे जतन
आिण संर±ण केले गेले पािहजे असे ठरिवले. या साठी संघाची माÆयता िमळाÐयावर Âयांनी
पाचशे अरहÆतांना पåरषदेमÅये बोलावले. जर पåरषद बोलावे पय«त आयुÕयमान आनंद यांना munotes.in
Page 146
बौĦ धमाª
146 अरहÆत पद ÿाĮ झाले असेल, तर आयुÕयमान आनंद यांचा या पåरषदेत समावेश करायचा
होता. थेर महाकÖसप यां¸या अÅय±तेखाली, पावसाÑयात पाचशे अरहÆत िभ³खू
पåरषदेमÅये भेटले, थेर महाकÖसप यांनी पिहली गोĶ केली ती Ìहणजे ®ेķ असे िवनयधर
आयुÕयमान थेर उपािल यांना संघातील िवनयाचे तपशीलवार ÿij िवचारणे. हे िभ³खू या
कायाªसाठी योµय होते कारण, बुĦांनी Âयांना संपूणª िवनय Öवतः िशकवले होते. सवª ÿथम
थेर महाकÖसप यांनी Âयांना िवशेषतः पिहÐया चुकìवरील (पारािजक) िवषय, ÿसंग, Óयĉì
यासंदभाªत, पåरचय, घोषणा, घोषणेची पुनरावृ°ी, गुÆहा आिण गुÆहा नसणे या िवनायाबĥल
िवचारले. आयुÕयमान थेर उपािल यांनी अËयासपूणª आिण पुरेशी उ°रे िदली. Âयां¸या
उ°रांना अÅय± संघाची सवाªनुमते मंजुरी िमळाली. Âयामुळे िवनयाला औपचाåरक माÆयता
िमळाली.
नंतर, थेर महाकÖसप यांनी आपले ल± धÌमाशी िनगडीत सवª बाबीमÅये Âयां¸या ®ेķ
िनपुण अशा आयुÕयमान आनंद यां¸याकडे वळवले. आनंदाची गोĶ Ìहणजे, पåरषद सुŁ
होÁया¸या आदÐया राýी आयुÕयमान आनंद यांनी अरहÆत पद ÿाĮ केले होते आिण ते
पåरषदेमÅये सामील झाले होते. Âयामुळे थेर महाकÖसप यांनी बुĦां¸या उपदेशांचे
धÌमाबĥल संदभाªसह पूणª आÂमिवĵासाने ÿij िवचाŁ शकले. धÌमावरील या चौकशीत सवª
उपदेश ÿथमतः ºया िठकाणी देÁयात आले आिण ºया Óयĉìला ते संबोिधत केले गेले
होते, Âया िठकाणांची पडताळणी करÁयाचा ÿयÂन केला गेला. परंतु, आयुÕयमान आनंद,
यांनी Âयां¸या शÊद-पåरपूणª Öमरणशĉì¸या सहाÍयाने अचूक उ°र देऊ शकले. Âयामुळे
सवाªनुमते संघा¸या संमतीने उपदेश झाले. अशा ÿकारे पिहÐया बौĦ पåरषदेमÅये िकरकोळ
आिण कमी िनयमांवर धडा बंद करÁयास आिण Âयाचे पालन करÁयाची माÆयता देÁयावर
अिधकृत िश³कामोतªब करÁयात आले. संपूणª िवनय आिण धÌमाचे पठण करÁयासाठी
िभ³खुंना सात मिहने लागले. Âया िभ³खुंनी चांगÐया आठवणीने संपÆन झालेÐया सवª गोĶी
जपून ठेवÐया. िह ऐितहािसक पिहली बौĦ पåरषद ‘पंचशाितका’ Ìहणून ओळखली गेली,
कारण यामÅये पाचशे िवĬान अरहÆतांनी भाग घेतला होता.
६.२.२ दुसरी पåरषद:
दुसरी पåरषद बुĦां¸या पåरिनÊबानानंतर शंभर वषा«नी ‘दहा मुĥांवर गंभीर वाद
सोडवÁयासाठी ’ बोलावÁयात आली. काही िभ³खूंनी दहा िनयम मोडÐयाचा हा संदभª आहे
जे Âयांना देÁयात आले होते.
१. िशंगामÅये मीठ साठवणे.
२. दुपार नंतर भोजन करणे.
३. एकदा खाणे झाÐयावर नंतर पुÆहा िभ±ा मागÁयासाठी गावा मÅये जाणे.
४. Âयाच पåरसरात राहणाöया िभ³खू सोबत उपोसथ सोहळा आयोिजत करणे.
५. संघ अपूणª असताना संघाची अिधकृत कृÂये पार पाडणे. munotes.in
Page 147
सहा बौĦ पåरष
147 ६. एखाīा िविशĶ िनयमांचे पालन करणे, कारण ते एखाīा¸या िश±काने िकंवा
िश±काने केले होते.
७. दुपारचे जेवण झाÐयावर आंबट दूध िपणे.
८. आंबवÁया आधी पेय घेणे.
९. योµय आकाराचा नसलेला गािलचा वापरणे.
१०. सोने आिण चांदी वापरणे.
Âयांचे दुÕकृÂय एक मुĥा बनले आिण एक मोठा वाद िनमाªण झाला कारण हे िनयम तोडणे
बुĦा¸या मूळ िशकवणी¸या िवरोधात असÐयाचे मानले जात होते. राजा कालासोक हा
दुसöया पåरषदेचा संर±क होता आिण पुढील पåरिÖथतीमुळे पåरषद वैशाली येथे झाली.
एके िदवशी, वैशाली येथील महावनास भेट देत असताना, थेर यास यांना समजले कì
वºजी Ìहणून ओळखÐया जाणाö या िभ³खुंचा चा एक मोठा गट Âयां¸या सामाÆय भĉांकडून
खुलेआम मागणी कłन साधूंना सोने आिण चांदी ÖवीकारÁयास मनाई करणाö या िनयमाचे
उÐलंघन करत आहे. Âयाने ताबडतोब Âयां¸या वतªनावर टीका केली आिण Âयावर वºजीची
ÿितिøया Ìहणजे Âयांना िजंकता येईल या आशेने Âयांना Âयां¸या बेकायदेशीर नÉयांचा
वाटा देऊ केला. थेर यस यांनी Âयास नकार िदला आिण Âयां¸या वागणुकìचा ितरÖकार
केला. तेÓहा वºजीनी ताबडतोब समेटाची औपचाåरक कारवाई कłन थेर यस यां¸यावर
खटला भरला आिण Âयां¸या वर आपÐया सामाÆय भĉांना दोष िदÐयाचा आरोप केला थेर
यस यांनी सामाÆय भĉांशी समेट केला, परंतु Âयाच वेळी, Âयांना खाýी पटवून िदली कì
वºजी िभ³खूंनी सोने आिण चांदी ÖवीकारÁयास िकंवा मागणी करÁयास मनाई करÁयावर
बुÅदां¸या उपदेशांचा हवाला देऊन चुकìचे आहे हे सांिगतले. सामाÆय लोकांनी ताबडतोब
थेर यसयांना आपला पािठंबा Óयĉ केला आिण वºजी िभ³खू चुकìचे आिण पाखंडी लोक
घोिषत केले आिण Ìहटले कì थेर यस हेच खरे िभ³खू आिण शा³य पुý आहेत. बाकìचे
सवª िभ³खु नाहीत, शा³य पुý नाहीत''.
िजĥी आिण पIJा°ाप न करणाöया वºजी िभ³खूंनी Âयां¸या सामाÆय भĉांसोबत¸या
Âयां¸या भेटीचा पåरणाम ल±ात येताच बाकì¸या संघा¸या माÆयते िशवाय आदरणीय यस
थेर यांना िनलंिबत करÁयास ठरवले. तथािप, Âयां¸या िनंदे पासून वाचले, आिण इतरý
िभ³खुं¸या समथªना¸या शोधात गेले, ºयांनी िवनयाबĥल¸या Âया¸या सनातनी मतांचे
समथªन केले. पावा येथील साठ आरÁयक िभ³खू आिण अवंती¸या दि±णेकडील ऐंशी
िभ³खूनी िवनयचा ĂĶाचार रोखÁयासाठी Âयाला मदत करÁयाची तयारी दशªवली.
आदरणीय थेर रेवताचा सÐला घेÁयासाठी Âयांनी एकý सोरेÍय येथे जाÁयाचा िनणªय घेतला
कारण ते अÂयंत आदरणीय िभ³खू आिण धÌम आिण िवनयाचे त² होते. विºज िभ³खुंना
हे कळताच Âयांनी आदरणीय थेर रेवतांचा पािठंबा मािगतला आिण Âयांना चार आवÔयक
गोĶी देऊ केÐया ºया Âयांनी Âवåरत नाकारÐया. या िभ³खूंनी नंतर आदरणीय थेर
रेवता¸या सेवक आदरणीय थेर उ°र यां¸यावर िवजय िमळवÁयासाठी Âयाच साधनांचा
वापर करÁयाचा ÿयÂन केला. सुŁवातीला Âयानेही Âयांचे Ìहणणे योµयåरÂया नाकारले. परंतु
Âयांनी धूतªपणे Âयांना Âयांचे Ìहणणे ÖवीकारÁयास राजी केले, असे सांगून कì जेÓहा munotes.in
Page 148
बौĦ धमाª
148 बुĦासाठी आवÔयक असलेÐया गोĶी Âयांनी ÖवीकारÐया नाहीत, तेÓहा आनंदाला ते
ÖवीकारÁयास सांिगतले जायचे, आिण बरेचदा आनंद तसे करÁयास तयार असायचे. थेर
उ°राने आपला िवचार बदलला आिण आवÔयक गोĶी ÖवीकारÐया. Âयां¸याकडून िवनंती
केÐयावर Âयांनी वºजी िभ³खू हे सÂयाचे वĉे आिण धÌमाचे समथªक आहेत हे घोिषत
करÁयासाठी आदरणीय थेर रेवत यां¸याकडे जाÁयास आिण राजी करÁयास तयार झाले.
आदरणीय थेर रेवतांनी Âयांचा हा डाव पािहला आिण Âयांना पािठंबा देÁयास नकार िदला.
Âयानंतर Âयानी थेर उ°राला काढून टाकले. या ÿकरणाचा एकदा आिण कायमचा िनकाल
लावÁयासाठी, आदरणीय रेवतांनी सÐला िदला कì आज¸या काळातील सवाªत ºयेķ थेर
सÊबकामी यांना दहा गुÆĻांवर ÿij िवचारÁयासाठी वािलकाराम येथे एक पåरषद बोलावली
पािहजे. एकदा Âयांचे मत िदÐयानंतर ते आठ िभ³खुं¸या सिमतीने ऐकले जायचे आिण
Âयांची वैधता Âयां¸या मताने ठरवली जायची. या ÿकरणाचा Æयायिनवाडा करÁयासाठी ºया
आठ िभ³खुना पाचारण करÁयात आले ते Ìहणजे पूव¥कडील आदरणीय थेर सÊबकामी,
सह, थेर खुºजसोिभत आिण थेर वासभगािमक हे पूव¥कडील आिण पिIJमेकडील चार
िभ³खू, आदरणीय थेर रेवत, थेर संभूत-साÓवासी, थेर यस आिण थेर सुमन. Âयांनी
ÿijकताª Ìहणून थेर रेवत आिण थेर सÊबकामी Âयां¸या ÿijांची उ°रे देत या िवषयावर
सखोल चचाª केली. वादिववाद ऐकÐयानंतर आठ िभ³खूंनी वºजी िभ³खु¸या िवरोधात
िनणªय घेतला आिण Âयांचा िनकाल पåरषदेत घोिषत करÁयात आला. Âयानंतर सातशे
िभ³खूनी धÌम आिण िवनयाचे पठण केले आिण सातशे िभ³खूनी Âयात भाग घेतÐयाने िह
पåरषद ‘स°सती’ Ìहणून ओळखली जाऊ लागली. या ऐितहािसक पåरषदेला ‘यस थेर
संिगती’ असेही Ìहटले जाते कारण Âयात थेर यसांची ÿमुख भूिमका आिण िवनयाचे र±ण
करÁयाचा Âयांचा आवेश आहे. वºजी िभ³खूंनी पåरषदेचा िनणªय माÆय करÁयास ÖपĶपणे
नकार िदला आिण िवरोध Ìहणून Öवतःची पåरषद भरिवली, Âयास महासंिगती Ìहणतात.
६.२.३ ितसरी पåरषद:
ितसरी पåरषद ÿामु´याने ĂĶाचार आिण धÌम िवरोधी िवचार धारण करणाö या खोट्या
िभ³खू पासून संघाची मुĉता करÁयासाठी आयोिजत करÁयात आली होती. िह पåरषद
ईसा पूवª ३२६ मÅये सăाट अशोका¸या आ®याखाली पटिलपु°मधील असोकाराम येथे
बोलावÁयात आली होती. थेर मोµगलीपु° ितÖस यां¸या अÅय±तेखाली या पåरषदेत एक
हजार िभ³खू सहभागी झाले होते. परंपरेनुसार अशोकाने Öवतःचा भाऊ, ितÖस कुमार
यािशवाय सवª िपतापुýांचे रĉ सांडून Âयाचे िसंहासन िजंकले होते, ºयाला अखेरीस
अरहंतपद ÿाĮ झाले. munotes.in
Page 149
सहा बौĦ पåरष
149 बुĦा¸या महापåरिनÊबानानंतर दोनशे अठराÓया वषê अशोकाचा राºयािभषेक झाला.
सुŁवातीला Âयांनी धÌम आिण संघ यांना केवळ ÿतीकाÂमक पािठंबा िदला, आिण इतर
धािमªक पंथां¸या सदÖयांनाही पािठंबा िदला, जसे Âयां¸या विडलांनी Âयां¸या आधी केले
होते. तथािप, जेÓहा Âयांना िभ³खू िनúोध भेटले आिण Âयांनी अÈपमाद-वµग उपदेश केला
Âयानंतर सवª बदलले. Âयांनी इतर धािमªक गटांना पािठंबा देणे बंद केले आिण धÌमातील
Âयांची आवड आिण भĉì अिधकच वाढली. Âयांनी आपÐया ÿचंड संप°ीचा वापर केला,
असे Ìहणतात, चौरासी हजार पगोडा आिण िवहार बांधÁयासाठी आिण चार आवÔयक
गोĶéसह िभ³खूंना भरभłन पािठंबा देÁयासाठी. Âयांचा मुलगा मिहंदा आिण Âयांची मुलगी
संघिम°ा यांना संघात िनयुĉ करÁयात आले आिण Âयांना संघात दाखल करÁयात आले.
अखेरीस, Âया¸या औदायाªमुळे संघामÅये गंभीर समÖया िनमाªण झाÐया. कालांतराने संघा
मÅये अनेक अयोµय पुŁषांनी घुसखोरी केली, ºयांनी धमा«ध िवचार केला आिण जे
सăाटा¸या उदार समथªनामुळे आिण अÆन, वľ, िनवारा आिण औषधां¸या महागड्या
उपचारासाठी संघाकडे आकिषªत झाले. मोठ्या सं´येने अिवĵासू, लोभी पुŁषांनी चुकìचे
िवचार मांडÁयाचा ÿयÂन केला परंतु ते आदेशासाठी अयोµय मानले गेले. असे असूनही
Âयांनी सăाटा¸या औदायाªचा Öवतः¸या हेतूसाठी शोषण करÁयाची संधी साधली आिण
वľे पåरधान केली आिण योµय रीतीने िनयुĉ न करता ते संघात सामील झाले. Âयामुळे
संघािवषयीचा आदर कमी झाला. जेÓहा हे उघडकìस आले तेÓहा काही जेķ िभ³खूंनी
ĂĶ, पाखंडी िभ³खू¸या सहवासात िविहत शुĦीकरण िकंवा उपोसथ सोहळा आयोिजत
करÁयास नकार िदला.
जेÓहा सăाटाने हे ऐकले तेÓहा Âयाने पåरिÖथती सुधारÁयाचा ÿयÂन केला आिण आपÐया
एका मंÞयाला िभ³खुंकडे पाठवले कì Âयांनी समारंभ करावा. तथािप, सăाटाने मंÞयाला
Âया¸या आदेशाची अंमलबजावणी करÁयासाठी कोणते साधन वापरावे याबĥल कोणतेही
िविशĶ आदेश िदले नÓहते. िभ³खुंनी Âयां¸या खोट्या आिण 'चोर' साथीदारां¸या सहवासात
आ²ा पाळÁयास आिण समारंभ आयोिजत करÁयास नकार िदला [theyyasinivāsaka] .
हताश होऊन संतĮ मंýी बसलेÐया िभ³खुं¸या पंĉìत पुढे सरसावले आिण Âयाने आपली
तलवार उपसून एकामागून एक सवा«चा िशर¸छेद केला जेÓहा राजाचा भाऊ ितÖस या¸या
समोर आला जो संघात िनयुĉ झाला होता. घाबरलेÐया मंÞयाने क°ल थांबवली आिण
तेथून पळ काढला. आिण हे सवª सăाट अशोकाला कळले. जे घडले ते पाहóन तो खूप
दुःखी आिण अÖवÖथ झाला आिण Âयाने या हÂयेसाठी Öवतःला जबाबदार धरले. Âयांनी
थेर मोµगलीपु° ितÖस यांचा सÐला घेतला. पाखंडी िभ³खुंना संघातून काढून टाकावे
आिण ितसरी पåरषद ताबडतोब बोलावÁयात यावी, असा ÿÖताव Âयांनी मांडला.
Âयामुळे सăाटा¸या कारिकदê¸या सतराÓया वषê ितसरी पåरषद बोलावÁयात आली. थेर
मोµगलीपु° ितÖस यांनी कायªवाहीचे नेतृÂव केले. नऊ मिहने चाललेÐया धÌम आिण
िवनया¸या पारंपाåरक पठणासाठी साठ हजार सहभागéमधून एक हजार िभ³खुंची िनवड
केली. सăाटाने Öवतः अनेक संघातील िभ³खुंना बुĦा¸या िशकवणéबĥल ÿij िवचारले.
ºयांनी चुकìचे िवचार मांडले Âयांना संघातून ताबडतोब बाहेर काढÁयात आले. अशा ÿकारे
िभ³खू संघाची पाखंडी आिण बोगस िभ³खूंपासून मुĉता झाली. munotes.in
Page 150
बौĦ धमाª
150 या पåरषदेने इतरही अनेक महßवा¸या गोĶी साÅय केÐया. थेर मोµगलीपु° ितÖस, अनेक
पाखंडी मतांचे खंडन करÁयासाठी आिण धÌम शुĦ ठेवÁयाची खाýी करÁयासाठी,
कथावÂथू नावा¸या पåरषदेदरÌयान एका पुÖतकाचे िलखाण केले. या पुÖतकात तेवीस
ÿकरणे आहेत आिण तािÂवक बाबéवर िविवध पंथांनी मांडलेÐया िवधमê मताची चे चचाª
(कथा) आिण खंडन यांचा संúह आहे. अिभधÌम िपटका¸या सात पुÖतकांपैकì हा पाचवा
úंथ आहे. पåरषदे¸या सदÖयांनी बुĦा¸या िशकवणीला िवभºजवाद, िवĴेषणाचा िसĦांत
असे नाव िदले. हे माÆयताÿाĮ थेरवाद िसĦांताÿमाणेच आहे. या धÌम संमेलनातील सवाªत
ल±णीय यश Ìहणजे एक आिण जे पुढील शतके फळ देणारे होते, ते Ìहणजे सăाटाने बुĦ
धÌमात पारंगत असलेÐया िभ³खूंना नऊ वेगवेगÑया देशांमÅये पाठवणे जे सवª िवनय
मनापासून पाठ कł शकत होते. या धÌमदुत िभ³खूंमÅये काÔमीर आिण गंधार येथे
गेलेÐया आदरणीय मºझितक थेर यांचा समावेश होता. Âयाला धÌमाचा उपदेश करÁयास
आिण तेथे िभ³खूंचा धÌमात Öथािपत करÁयास सांिगतले गेले. आदरणीय महादेव यांना
मिहंसमंडळ (आधुिनक Ìहैसूर) येथे पाठिवÁयात आले, आिण आदरणीय रि³खत थेर यांना
वनवासी (भारता¸या दि±णेकडील उ°र कनाªटक) येथे पाठिवÁयात आले. आदरणीय
योनक धÌमरि³खत थेर यांना अÈपर अपरांतक (उ°र गुजरात आिण कािठयावाड,क¸छ
आिण िसंध) येथे पाठिवÁयात आले. आदरणीय महारि³खत थेर योनक-लोक (लोिनयन,
बॅि³ůयन आिण úीक लोकांची भूमी) येथे गेले. आदरणीय मिºझम थेर िहमवंत
(िहमालयाला लागून असलेले िठकाण)या िठकाणी,तर आदरणीय सोण आिण आदरणीय
उ°र यांना सुवÁणभूमी (Ìयानमार) येथे पाठवÁयात आले. आदरणीय मिहंद थेर,
आदरणीय इि°य थेर, आदरणीय उि°य थेर, आदरणीय संबल थेर आिण आदरणीय
भĥसाल थेर यांना तंबपÁणी (आता ®ीलंका) येथे पाठवÁयात आले. या िभ³खूं¸या धÌम
याýा यशÖवी झाÐया आिण काळा¸या ओघात मोठी फळे आली आिण Âयांनी या भूमीतील
लोकांना धÌमा¸या देणगीने ÿेåरत केले, आिण Âयां¸या सËयता आिण संÖकृतéवर ÿभाव
टाकला. िवचाराĬारे झालेला धÌमाचा ÿसार,कालांतराने बुĦांना भारताचा िवĵगुł आिण
जगाचे िश±क Ìहणून ओळखले जाऊ लागले.
६.२.४ चौथी पåरषद:
चौथी पåरषद राजा वĘगामणी¸या आ®याखाली तंबपÁणी [®ीलंका] येथे २९ ईसापूवª
झाली. Âयाचे आयोजन करÁयामागचे मु´य कारण Ìहणजे बहòसं´य िभ³खूंना संपूणª
ितिपटक मौिखक ŀĶीने जतन करणे आता श³य होणार नाही याची जाणीव झाली होती, munotes.in
Page 151
सहा बौĦ पåरष
151 जसे पूवê आदरणीय मिहंद थेर आिण Âयां¸या नंतर लगेच आलेÐया लोकांसाठी ते श³य
होते. लेखनाची कला, यावेळेस बöयापैकì िवकिसत झाÐयामुळे, बुĦा¸या िशकवणीचा संपूणª
भाग िलहóन ठेवणे िहतकारक आिण आवÔयक होते. राजा वĘगामणी यांनी िभ³खूं¸या
कÐपनेला पािठंबा िदला आिण संपूणª तीिपटकाला लेखनात आणÁयासाठी िवशेषत: िह
पåरषद आयोिजत केली गेली. खरा धÌम िचरंतन िटकावा Ìहणून, पूºय आदरणीय थेर
महारि³खत आिण पाचशे िभ³खूंनी बुĦा¸या वचनांचे पठण केले आिण नंतर ते ताडपý
यावर िलहóन ठेवले.
हा उÐलेखनीय ÿकÐप आ°ा¸या ®ीलंकेत आलू िवहार जवळ असलेÐया ÿाचीन
भूÖखलनामुळे वसलेÐया ‘आलोक लेन’ नावा¸या लेÁयामÅये घडला. अशा ÿकारे
पåरषदेचे उिĥĶ साÅय झाले आिण अÖसल धÌमाचे िलिखत ÖवŁपात जतन सुिनिIJत केले
गेले. नंतर, अठराÓया शतकात, राजा िवजयराजिसह याने या लेÁयामÅये बुĦा¸या ÿितमा
तयार केÐया होÂया.
६.२.५ पाचवी पåरषद:
पाचवी पåरषद राजा िमंडोन¸या कारिकदêत मंडाले, बमाª (Ìयानमार)येथे ई.स. १८७१ मÅये
आयोिजत केली गेली. या सभेचा मु´य उĥेश बुĦां¸या ¸या सवª िशकवणéचे कथन करणे
आिण Âयातील काही बदल, चुकìचे िकंवा काही वगळले गेले आहेत का हे पाहÁयासाठी
Âयांचे बारकाईने परी±ण करणे हा होता. Âया¸या अÅय±Öथानी तीन जेķ थेर होते,
आदरणीय महाथेर जागरिभवंश, आदरणीय नाåरंदािभधज आिण आदरणीय महाथेर
सुमंगलसामी आिण सुमारे दोन हजार चारशे िभ³खूं¸या (२,४००) सहवासात िह पåरषद
झाली. हे संयुĉ धÌम पठण पाच मिहने चालले. संपूणª ितिपटकाचे पठण पूणª झाÐयानंतर
आिण सवाªनुमते मंजूर झाÐयानंतर Ìयानमार िलपीत सातशे एकोणतीस संगमरवरी
दगडांवर(Öलॅब) वंशजांसाठी संपूणª ितिपटाका कोłन ठेवÁयात आले. हे कायª सुमारे दोन
हजार चारशे िवĬान िभ³खूंनी आिण अनेक कुशल कारािगरांनी केले होते, Âयांनी ÿÂयेक munotes.in
Page 152
बौĦ धमाª
152 दगड (Öलॅब) पूणª केÐयावर Âयांना मंडाले¸या पायÃयाशी असलेÐया राजा िमंनडोन¸या
कुथोडॉव पॅगोडा¸या मैदानात एका खास जागेवर सुंदर लघु 'िपटक' ठेवले आहे, ितथे हे
‘जगातील सवाªत मोठे पुÖतक’ आहे
६.२.६ सहावी पåरषद:
मंडाले येथे पाचवी पåरषद आयोिजत झाÐयानंतर १९५४ मÅये यंगून, पूवê रंगूनमधील
काबा आये येथे सहावी पåरषद बोलावÁयात आली होती. माननीय पंतÿधान ऊ नु (U Nu)
यां¸या नेतृÂवाखालील बमê सरकारने आयोिजत केली होती. Âयांनी ‘महापासाण गुहा’
जिमनीवर बांधलेली गुहा, भारतातील पिहÐया धÌम पåरषदे¸या स°पÁणी गुहेÿमाणेच
एकý येÁयाचे िठकाण Ìहणून अिधकृत केले. ते पूणª झाÐयावर, पåरषद १७ मे, १९५४
रोजी आयोजीत केली. पूवê¸या पåरषदांÿमाणेच, वाÖतिवक धÌम आिण िवनयाची पुĶी
करणे आिण Âयांचे जतन करणे हे Âयाचे पिहले उिĥĶ होते. तथािप, Âयात भाग घेणारे
िभ³खु आठ देशांतून आले होते Ìहणून आतापय«त हे अिĬतीय कायª होते. दोन हजार
पाचशे िवĬान थेरवाद िभ³खू Ìयानमार, कंबोिडया, भारत, लाओस, नेपाळ, ®ीलंका,
थायलंड आिण िÓहएतनाम येथून आले होते. िदवंगत पूºय महासी सयाडो यांना पूºय
भदÆत िविच°सारािभवंस ितिपटकधर धÌमभंडागाåरक यां¸या धÌमाबĥल आवÔयक ÿij
िवचारÁया¸या उदा° कायाªत िनयुĉ करÁयात आले होते. Âयांनी Âया सवा«ना
समाधानकारक उ°रे िदली. या पåरषदेची बैठक होईपय«त, भारताचा अपवाद वगळता सवª
सहभागी देशांनी पाली ितिपटक Âयां¸या मूळ िलपीत अनुवािदत केले होते. धÌम शाľा¸या
पारंपाåरक पठणाला दोन वष¥ लागली Âया दरÌयान ितिपटाक आिण Âया¸याशी संबंिधत सवª
िलÈयांमधील सािहÂय पåर®मपूवªक तपासले गेले. आढळलेले कोणतेही फरक नŌदवले गेले,
आवÔयक दुŁÖÂया केÐया गेÐया आिण सवª आवृßया एकý केÐया गेÐया. आनंदाची गोĶ
Ìहणजे कोणÂयाही úंथा¸या आशयात फारसा फरक नसÐयाचे िदसून आले. शेवटी,
पåरषदेने Âयांना अिधकृतपणे माÆयता िदÐयानंतर, ितिपटाकाचे सवª खंड आिण Âयांचे भाÕय
आधुिनक छापखाÆयांवर छापÁयासाठी तयार केले गेले आिण Ìयानमार (बमê) िलपीत
ÿकािशत केले गेले. हे उÐलेखनीय यश दोन हजार पाचशे िभ³खु आिण असं´य सामाÆय
लोकां¸या समिपªत ÿयÂनांमुळे श³य झाले. Âयांचे कायª मे, १९५६ मÅये समाĮ झाले,
पåरिनÊबान ÿाĮ केÐयानंतर अडीज वषा«नी या पåरषदेचे कायª Ìहणजे संपूणª बौĦ
जगतातील ÿितिनधéची अिĬतीय कामिगरी होती. ितिपटाकाची जी आवृ°ी तयार करÁयाचे
काम हाती घेतले ते गोतम बुĦां¸या मूळ िशकवणéना खरे मानÁयात आले आहे आिण ते
आजपय«तचे सवाªत अिधकृत ÿÖतुतीकरण आहे.
सहाÓया संगायनानंतर छापलेले खंड Ìयानमार िलपीत छापले गेले. भारतातील लोकांपय«त
खंड उपलÊध Óहावा Ìहणून, िवपÔयना संशोधन संÖथेने १९९० साली देवनागरीमÅये
तीिपटक Âया¸या अęकथा आिण िटकांसह मुिþत करÁयाचा ÿकÐप सुł केला.
बुĦाचे वचन उपासकांना आिण िवĬानांना सहज उपलÊध Óहावे Ìहणून सहाÓया
संगायनामÅये ÿमािणत केलेÐया मजकुराचे पुनŁÂपादन असलेले हे चौथे संगायन CD-
ROM आता जगासमोर सादर केले जात आहे. ते सÅया देवनागरी, Ìयानमार आिण रोमन,
®ीलंकन, थाई आिण मंगोल िलपéमÅये पाहता येते. munotes.in
Page 153
सहा बौĦ पåरष
153
ąोत: जनªल ऑफ िफलॉसॉफì, कÐचर अँड åरिलजन www.iiste.org ISSN 2422 -
8443 An International Peer -reviewed Journal Vol.39, 2018 41 Buddhist
Councils: Mean s and Ends for Clarity and Revitalization by Tanka Prasad
Pokharel.
आपली ÿगती तपासा:
१. पिहली बौĦ पåरषद कोठे आयोिजत करÁयात आली होती?
२. ितसöया बौĦ पåरषदेचे महßव काय आहे?
६.३ सारांश थेरवाद बौĦ धमª आिण Âया¸या ितिपटक सािहÂया¸या सÂयतेसाठी सहा बौĦ पåरषदांचा
अËयास केला जातो. ितिपटक हे बुĦवचन आहे आिण बौĦ भारता¸या सुŁवातीला मौिखक
परंपरेĬारे जतन केले गेले आिण नंतर इसवी सन पूवª पिहÐयामÅये ®ीलंकेत िलिहले गेले.
संघातील मतभेदामुळे बौĦ धमाª¸या वेगवेगÑया शाळा सुł झाÐया आिण भाषेत बदल होऊ
लागले. पालीची जागा Ļāीड संÖकृतने (Hybrid Sanskrit) घेतली आिण अखेरीस
भारतात बौĦ संÖकृत सािहÂयाचा अËयास करÁयात आला. भारतातून पाली भाषा
जवळजवळ लुĮ झाली होती कारण आÌहाला मािहत आहे कì इसवी सन ५ Óया
शतकामÅये अęकथा परत आणÁयासाठी थेरा बुĦघोष यांना ®ीलंकेला जावे लागले.
अशाÿकारे, भारतात बौĦ धमाªचा öहास होताना िदसतो Ìहणून पालीमधील मूळ िशकवणी
जतन करÁयाची गरज अÂयंत िनणाªयक होती आिण इतर तीनही बौĦ पåरषदा ®ीलंका
आिण Ìयानमार सार´या देशांमÅये आयोिजत केÐया गेÐया कारण भारतात बुĦाची
िशकवण नĶ झाली होती .
थेरवाद परंपरेतील सहा बौĦ पåरषदांनी बुĦा¸या िशकवणीला सÂयता िदली आिण úंथांचे
जतन केले, जेणेकłन आÌहाला ®ीलंका आिण Ìयानमारमधून पाली सािहÂया¸या łपात
धÌम ÿाĮ झाला.
munotes.in
Page 154
बौĦ धमाª
154 ६.४ ÿij १) बुĦां¸या िशकवणéचे जतन करÁयात बौĦ पåरषदांची ÿासंिगकता काय आहे- पिहÐया
तीन बौĦ पåरषदां¸या मदतीने ÖपĶ करा?
२) थोड³यात िलहा - धÌमा¸या ÿचारात ितसöया बौĦ पåरषदेचे महßव.
३) बुĦा¸या िशकवणी¸या जतनासाठी संघायन आवÔयक आहे का? - िटÈपणी
४) ितिपतकधारा कोण आहे? बौĦ पåरषदे¸या अÅय±ाची भूिमका काय? - चचाª करा.
६.५ संदभª Wilhelm Geiger English translation Mahavamsa -The great Chronicle
of Srilanka
Ven. Sujato: The Authenticity of the Early Buddhist Texts
Tanka Prasad Pokharel - Buddhist Councils: Means and Ends f or
Clarity and Revitalization
Andre Bareau, ‘The Buddhist Sects of the Small Vehicle’
Nalinaksha Dutt, ‘Buddhist Sects in India,
Charles Prebish, A Review of Scholarship on the Buddhist Council
Journal of Asian Studies Vol. XXXIII No.2,
Bibhuti Baruah, ‘ Buddhist Sects and Sectarianism’, 2000,
*****
munotes.in
Page 155
155 ७
बौĦ कला आिण ÖथापÂय
घटक रचना
७.० उिĥĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ बौĦ कला
७.३ बौĦ िचýकला
७.४ बौĦ ÖथापÂय
७.५ सारांश
७.६ ÿij
७.७ संदभª
७.० उिĥĶे बौĦ कला आिण ÖथापÂयशाľाचा अËयास पुढील उĥेशाने केला जातो,
बौĦ धमाª¸या इितहासातील बौĦ कला आिण वाÖतुकला यांची ÿासंिगकता समजून
घेणे.
बौĦ धमाª¸या उÂøांती आिण िवकासामÅये कला आिण वाÖतुकलेने बजावलेÐया
भूिमकेचा अËयास करणे.
बौĦ इितहास आिण Âया¸या अËयासावर कला आिण वाÖतुकलेचा ÿभाव ओळखणे.
जगभरातील बौĦ ÖथापÂयकले¸या िवकासामÅये बौĦ कला आिण ÖथापÂयशाľा¸या
अËयासाचे महßव जाणून घेणे.
७.१ ÿÖतावना
munotes.in
Page 156
बौĦ धमाª
156 कला ही मानवी सजªनशील कौशÐय आिण कÐपनाशĉìची अिभÓयĉì आहे. िवशेषत:
िचýकला िकंवा िशÐपकला यासार´या ŀÔय Öवłपातील कला Ļा ÿामु´याने Âयां¸या
सŏदयाªसाठी िकंवा Âयातून िमळणारे भाविनक सामÃयाªसाठी,कौतुक करÁयाजोगी कामे
आहेत, बौĦ कला ही मु´यतः बुĦां¸या जीवन आिण िशकवणéनी ÿभािवत िशÐपे आिण
िचýे आहेत.
७.२ बौĦ कला
बुĦा¸या काळातील कलाकृतéचा उÐलेख पाली सािहÂयात असला तरी लाकूड, माती
यांसार´या नाशवंत वÖतूंमुळे ती आजपय«त िटकली नाहीत. तरीही िशÐपां¸या łपातील
सवाªत जुनी बौĦ कला मौयª काळातील आहे- इसवी सन पूवª ितसö या शतकातील आहे,
आिण ते Ìहणजे मुĉ उËया एकसंध दगडी Öतंभावरील (मौयªन पॉिलश असलेले) ÿाÁयांचे
िशÐप (animal capit al). सवाªत जुनी हयात असलेली िचýकला इसवी सन पूवª दुसö या
शतकातील महाराÕůातील अिजंठा लेÁयांमÅये आढळतात.
िशÐपकला:
दोÆही ÿकारची िशÐपे, (relief) åरलीफ मधील िशÐपे आिण (freestanding) ĀìÖटँिडंग
िशÐपे, ही बौĦ इितहासाचा आिण बौĦ कलेचा अिधÿमािणत ąोत आहेत. सवाªत जुनी
िशÐपे मौयª काळातील असून Âया अशोका¸या Öतंभावरील ÿाÁयां¸या आकृÂया आहेत.
सारनाथ येथील िसंहाचे िशÐप, संकÖय येथील ह°ीचे िशÐप, रामपुरवा येथील बैलाचे
िशÐप ही मौयª िशÐपांची काही उदाहरणे आहेत, जी पूणªÂवा¸या िशखरावर पोहोचली आहेत. munotes.in
Page 157
बौĦ कला आिण ÖथापÂय
157 ÿाÁयां¸या आकृÂयांबरोबरच या काळातील िशÐपांवर य± आिण यि±णé¸या आकृÂयाही
आहेत. मौयª पॉिलश असलेली िददारगंज यि±णी ही Âया काळातील सवाªत सुंदर ĀìÖटँिडंग
िशÐपांपैकì एक असÐयाचे Ìहटले जाते.
हे एक सवª²ात सÂय आहे कì बौĦ धमाª¸या पूवê¸या टÈÈयात, बुĦ मानवी ÖवŁपात ÿÖतुत
केले जात नÓहते तर ÿतीकाÂमक Öवłपात Âयांची उपासना केली जात होती. बुĦा¸या
जीवनातील महßवा¸या घटनांना åरलीफ (ºयामÅये फ़ĉ समोरची बाजू िदसते) िशÐपांमÅये
ÿÖतुत केले आहे जेथे बोधीवृ±, पायांचे ठसे, Öतूप हे Öवतः बुĦांचे ÿतीक आहेत, जे सांची
ÖतूपामÅये अितशय चांगले िचिýत केले आहे. शुंग काळातील िशÐपकला पुरातन
अवÖथेपासून पåरप³वतेपय«तची उÂøांती दशªवते आिण भारहòत, सांची आिण बोधगया¸या
दगडी वेिदका आिण तोरणांवरील िशÐप Âयाची उदाहरणे िचÆहांिकत आहे. भरहòत
Öतूपातील जातक कथा एकाच कोरीव पैनलमÅये सतत कथन करÁया¸या पĦतीसह
(continuous narrative) अितशय कÐपकतेनेने सादर केÐया आहेत यावłन Âया
काळातील कलाकारा¸या कायª±मतेचे दशªन घडते.
सातवाहन कालीन िशÐप नाणेघाट लेणी ¸या उÂखननात िदसते आिण Âयाची उÂøांती
भाजे, काल¥, िपतळखोरे, बेडसे इÂयादी वेगवेगÑया लेणी ¸या उÂखननांĬारे शोधली जाऊ
शकते. चैÂयगृहातील Öतंभावर िकंवा दाता जोडÈयां¸या आकृÂयांवłन Âया काळात झालेला
बौĦ िशÐपकलेचा िवकास िदसून येतो.
कुशाण काळ हा ‘गांधार कला’ Ĭारे िचÆहांिकत आहे आिण बौĦ कलेतील Âयाचे सवाªत
महßवाचे योगदान Ìहणजे बुĦ ÿितमा िनमाªण करणे. थेरवाद ते महायानात ¸या वाटचािलत
बुĦाची ÿितमा गांधार आिण मथुरे¸या कलाशाळेत एकाच वेळी िदसली. बौĦ धमाª¸या
इितहासात ÿथमच बुĦाचे मानवी łपात ÿितिनिधÂव झाले आहे. वेगवेगÑया मुþा
असलेÐया बुĦ ÿितमा बोिधसÂवांसोबत आÐया.
munotes.in
Page 158
बौĦ धमाª
158 दि±ण भारतात अमरावती Öतूप आिण नागाजुªनकŌडा खोöयात अमरावती कला
िवīालयाची भरभराट झाली. िवषयवÖतू, रचना आिण आकृÂयां¸या मांडणीमÅये,
नागाजुªनकŌडा िशÐपे अमरावती¸या िशÐपांपे±ा थोडासा फरक दशªवतात, परंतु दि±ण
भारतात नंतर¸या भारतीय िशÐपांवर दोÆहéचा मोठा ÿभाव होता.
असे मानले जाते कì गुĮकाळ हा भारतीय कले¸या वैभवाची उंची दशªिवतो. मानवी शरीराचे
संपूणª भारतीयकरण आिण कला तंýावरील ÿभुÂव िशÐपांमÅये िदसते. गुĮ कालखंड हा िहंदू
कालखंडाचा पुनŁºजीवन असला तरी या कालाविधत बौĦ आिण जैन कलांची भरभराट
झाली. वाकाटक राजघराÁयात, जे गुĮांचे सहयोगी होते, Âयां¸या कारिकदêत नंतर¸या
अिजंठ्यातील कला िवशेष आहे.
गुĮ राजघराÁयानंतर पाल राजघराÁयात बौĦ कला िवकिसत झाली. या काळातील कला
भारतीय परंपरेचा अंितम टÈपा दशªवते. दगडी िशÐपांची जागा धातू¸या िशÐपांनी घेतली.
िटपा:
बौĦ धमाªचे बदलणारे टÈपे युगानुयुगे िशÐपां¸या अËयासातून िदसून येतात. सवाªत ÿाचीन
ÿितकाÂमक कलाने िचÆहांिकत केले आहे आिण बुĦाची ÿितमा कधीही दशªिवली जात
नाही. जरी बोिधसÂव दाखवले गेले असले तरी ते पारिमता िकंवा पåरपूणªता पूणª करणाöया
ÿेरणादायी जातक कथांĬारे िचिýत केले गेले.
बौĦ धमाªचा महायान टÈपा िशÐपकलेमÅये बुĦा¸या ÿितमेने िचÆहांिकत आहे. बुĦ
ÿितमे¸या दोÆही बाजूं¸या असं´य बोिधसÂवां¸या िशÐपातुन ते ÿितिबिÌबत होते.
अशा ÿकारे थोड³यात िशÐपांचा अËयास हा बौĦ इितहासा¸या ÿÂय± व अÿÂय±
अËयासाचा ąोत आहे.
७.३ बौĦ िचýकला
जातक आिण इतर बौĦ सािहÂयात रंगलेÐया सजावटीचे असं´य संदभª आहेत. बौĦ
िचýांची सवाªत जुनी हयात असलेली उदाहरणे, इ.स.पूवª २ रे शतकातील आहेत.
महाराÕůातील अिजंठा लेणी येथील काही चेितयाघर आिण िवहारांमÅये आढळतात. munotes.in
Page 159
बौĦ कला आिण ÖथापÂय
159 Âया काळातील मु´य िभंत िचý चेितयाघर-१० मÅये आहे जे छदंतजातका¸या िचýाला
समिपªत आहे. बौĦ िचýकलेची पåरप³वता गुĮकाळातच (इ.स. ५ ते ६ वे शतक) झाÐयाचे
िदसते. या काळातील उÂकृĶ नमुने बाग (मÅय भारत) आिण अिजंठा येथील लेणी मÅये
सापडतात. अिजंठ्यातील िभि°िचýांमÅये बुĦा¸या जीवनातील ŀÔयांचे, जातक कथांचे
ÿितिनिधÂव केले जाते. या कथा सतत कथनातून (narratives) मांडÐया जातात.
पूवª आिण पिIJम भारतातील मÅययुगीन काळ हा हÖतिलिखत लेखनातील तीĄ
िøयाकलापांचा काळ होता. हÖतिलिखत लेखकांना Âयांची पुÖतके िचýांनी सुशोिभत
करायची असÐयाने लघुिचýांचा वापर ÿचिलत झाला. पाल काळातील लघुिचýांमÅये बौĦ
कलाकृतéचा समावेश असÐयाचे िसĦ होते.
ही िचýे ÿाचीन भारता¸या इितहासावर ÿकाश टाकतात. ते लोक, Âयांची राहणी, पोशाख,
दािगने, वाÖतुकला आिण इतर अनेक पैलूंबĥल मािहती देतात. ते Âया काळातील
सामािजक, राजकìय, सांÖकृितक आिण धािमªक पåरिÖथतीची मािहती देतात.
७.४ बौĦ ÖथापÂय / वाÖतुकला ÖथापÂयाची Óया´या:
ÖथापÂय (आिकªटे³चर) Ìहणजे कला आिण तंý²ानाचा सहयोग ºयात जागे¸या उपयोिगता
ल±ात घेत सŏदयाªÂमक पĦतीची रचना असते.
ÖथापÂयाचे गुण:
१९ Óया शतकात रिÖकन यांनी ÖथापÂयशाľाला ‚मदर ऑफ ऑल आट्ªस‛ असे संबोधले
आिण ÖथापÂयशाľाचे तीन गुण :उपयुĉता: िÖथरता: सŏदयª: Ìहणून पåरभािषत कłन
ÖपĶ केले. अशी वाÖतुकला पािहली जाते, जाणवली जाते, ओळखली जाते, कÐपना केली
जाते आिण अनुभवली जाते.
ÖथापÂय/वाÖतुकला बौĦ का आहे ?
बुĦां¸या िशकवणéचे ठोस ÖवŁपात ÿकट होणारी वाÖतुकला Ìहणजे बौĦ वाÖतुकला.
बुĦा¸या तßव²ानाने िवकिसत केलेÐया रचनांमÅये अनेक वैिशĶ्ये, łपे, िडझाइन केलेली
जागा वेगळी आिण िविशĶ आहेत.
बौĦ वाÖतुकलेची मूलभूत तßवे:
बौĦ वाÖतुकला पूणªपणे धािमªक आहे:
बौĦ धमाªने िनमाªण केलेÐया महान वाÖतु दशªिवतात कì हा धमª कधीच धमªशाľ िकंवा
िÖथर Öवłपांनी बांधलेÐया िवधéपुरता मयाªिदत नÓहता, परंतु Âया¸या िविवध वाÖतुशाľीय
घटकांĬारे वाढ आिण सतत ÿगती दशªिवतो.
munotes.in
Page 160
बौĦ धमाª
160 बौĦ वाÖतुकला ÿतीकाÂमक आहे:
बौĦ वाÖतुकला बुĦा¸या िशकवणी¸या संदभाªतून, तßव²ानातून, तßव²ाना¸या िशकवणéचा
Óयावहाåरक उपयोगातुन समजून ¶यायची असते, जी आपÐया 'Öवतः¸या' अनुभवातून
ÿकट होते. ÖथापÂयशाľात वापरलेले łप आिण आकार हे िशकवणीचे ÿतीकाÂमक
ÿितिनिधÂव करतात, जसे कì बौĦ धमाªतील Öतूप हे केवळ एक Öमारक नसून ते Öवतः
बुĦ, धÌम आिण ²ानाचे ÿितक आहे.
बौĦ वाÖतुकला ईिþयाितत आहे:
बौĦ ÖथापÂय/वाÖतुकला केवळ Óयावहाåरक हेतू¸या पलीकडे जाते आिण मना¸या
अचेतनतेला Öपशª करते, जसे चेितयाघराची रचना Åयानासाठी उपयोगी पडावी Ìहणून
केली आहे.
शतकानुशतके बौĦ वाÖतुकले¸या िवकासामÅये सातÂय िदसून येते:
देशभरात बौĦ धमाªचा ÿसार आिण पूतªतेसाठी येणारी नवीन वाÖतुकला, िपढ्यानिपढ्या
एकिýतपणे शतकानुशतके चालिवली गेली.
बौĦ वाÖतुकला लोकांमÅये, लोकांĬारे आिण लोकांसाठी अúगÁय आहे:
बौĦ वाÖतुकला ÖपĶपणे एक संदेश देते, ते संरचनां¸या बंधनातून कसे उदा°ीकरण झाले
आिण समाजा¸या सवाªत खाल¸या Öतरापय«त पोहोचून संÖकृतीत कसे िवकिसत झाले हे
दशªवते. िजथे सवाªत सामाÆय लोक देखील, िशकवणीचे सÂय अनुसरण करतात आिण
अनुभवतात, बांधलेÐया संरचनेचे महßव आिण ÿभाव समजू शकतात.
बौĦ वाÖतुकला अशा ÿकारे धािमªक आहे आिण Öतूप, िवहार आिण चेितयाघर हे Âयाचे
ÿितिनिधÂव करणाöया मु´य वाÖतू आहेत.
भूगोल आिण बांधकाम सािहÂयानुसार भारतातील बौĦ ÖथापÂयशाľाचे Öथूलपणे दोन
वगêकरण करता येईल.
१. बांिधव ÖथापÂय (Öů³चरल आिकªटे³चर) आिण
२. लेणी ÖथापÂय (रॉक-कट आिकªटे³चर).
बांिधव ÖथापÂय (Öů³चरल आिकªटे³चर) Ìहणजे माती, दगड आिण िवटा यांसार´या
सामúीपासून बांधलेÐया िकंवा बनिवलेÐया वाÖतु. उ°र आिण दि±ण भारतात अशी
वाÖतुकला िनयिमतपणे पाहायला िमळते. आता बहòतेक Öतूप, चेितयघर आिण िवहारांचे
अवशेष [केवळ पाया] सापडतात कारण हे सािहÂय कालांतराने सहज नĶ होते.
लेणी ÖथापÂय (रॉक-कट आिकªटे³चर) Ìहणजे जी वाÖतु खडकात िकंवा पवªतरांगामÅये
कोरली/कापली जाते िकंवा उÂखनन केले जाते. भारतात सुमारे १५०० लेणी िकंवा
खडकातील उÂखनने आहेत आिण Âयापैकì १२०० महाराÕůात आहेत, ºयापैकì १०००
बौĦ आहेत. महाराÕůातील या मोठ्या ÿमाणात बौĦ लेणी उ°र-दि±ण पसरलेÐया munotes.in
Page 161
बौĦ कला आिण ÖथापÂय
161 सĻाþी¸या पवªतरांगामुळे आहे, जी महाराÕůाला कोकण आिण द´खन पठार अशी
िवभागते. इ.स.पू. २ ते सुमारे ११ Óया शतका पय«त मोठ्या आिण लहान ४० गटांमÅये
िवखुरलेले हे लेणी समूह आहेत, ºयांचे िवÖतृतपणे थेरवाद, महायान आिण वûयान असे
वगêकरण केले आहे.
‘केव’ नÓहे तर ‘लेणी’:
खडकातून कापलेÐया वाÖतूला महाराÕůा¸या Öथािनक भाषेत ‘लेणी’ िकंवा ‘लेÁया’
Ìहणतात. ‘लेण’ हा शÊद संÖकृत शÊद ‘लावÁय’ या शÊदापासून बनला आहे, ºयाचा अथª
सŏदयª आहे. अशा रीतीने सĻाþी¸या कुशीत असलेली ही दगडी ÖथापÂयकला हे सĻािþचे
सŏदयª (लावÁय) वाढवणाöया अलंकार आिण हारांसारखे आहे, लेण आहे. इत³या
समपªकपणे िदलेÐया नावांवłन आपÐया पूवªजां¸या मनातील कलाÂमकता िदसून येते.
िशवाय गुहा Ìहणजे डŌगरातील नैसिगªक जागा आिण वÆय ÿाÁयांचे िनवासÖथान. या
वाÖतूसŏदया«ना ‘गुहा’ Ìहणणे Ìहणजे आपÐया पूवªजांचा अपमान करÁयासारखे आहे, Ìहणून
Âयांना नीट संबोिधले पािहजे.
हे लेणी समूह/उÂखनने कोकणातून द³खन पठारावर जाणाöया अितशय मो³या¸या
िठकाणी Óयापारी मागा«वर आहेत, कारण Óयापार करणारे आिण Óयापारी हे या उÂखननाचे
ÿमुख दाता (दान देणारे) आिण संर±क होते. लेणी गावापासून फार जवळ नाही िकंवा फार
दूरही नसाÓयात याचीही काळजी घेतली जात होती, कारण लेणीतील िभ³खुना Âयां¸या
िभ±ेसाठी दररोज खाली उतłन जावे लागे होते. munotes.in
Page 162
बौĦ धमाª
162
बौĦ लेणी ÖथापÂयाचा िवकास इ.स.पूवª ३ ö या शतकातील (बोधगया, िबहार जवळ)
बाराबर टेकड्यांवरील उÂखननापासून ते ११ Óया शतकापय«त¸या काÆहेरी लेणीसमूह
(मुंबई जवळ) येथील उÂखननापय«त, ते िवकासा¸या िविवध टÈÈयांतून कसे गेले आहेत, ते
अगदी सहज ल±ात येऊ शकतं आिण ºयाचे वगêकरण कला, वाÖतुकला, तंý²ान आिण
इतर अनेक ±ेýात केले जाऊ शकते.
एका छोट्या लेणी पासून सुŁवात होउन संघा¸या मोठ्या समूहापय«त लेणी ÖथापÂय
िवकिसत झाले आहे. िचýकला, िशÐपकलेनेही सजªनशीलतेचे िशखर पािहले आिण
शतकानुशतके कमी कमी होत गेले. हे सवª बदल बौĦ धमाª¸या िवकासाचा भाग आहेत, जे
थेरवाद-(हीनयान) ते महायान ते वûयान पय«त िवकिसत होत गेले आिण नंतर भारतातून
पूणªपणे नाहीसे झाले.
बौĦ लेणी ÖथापÂय िशÐपे, िचýे, āाĺी िलपी आिण पाली भाषेतील िशलालेखांनी संपÆन
आहे आिण Ìहणूनच ते Öवतःच अिĬतीय आहे. लेणी ÖथापÂयामÅये िदसणारे ‘पावसाचे
पाणी साठािवÁयाचे तंý’ हे Âया काळातील िवकिसत तांिýक पराøम Ìहणून पािहले जाते, जे
आजही कायªरत आहे. चैÂयगृहात चैÂय कमानीतून Öतुपावर पडणारा उजेड- ही नैसिगªक
ÿकाशयोजना, या खडकांत खोदलेÐया ÖथापÂयाची अĩुत रचना तर आहेच िशवाय
हवामानशाľीय (climatological) अËयासाचा उ¸चÖतरीय िवकास दशªिवतो.
उÂखनना¸या समोरील मोठ्या Óहरांड्यां¸या मदतीने सĻाþी¸या मुसळधार पावसाची
काळजी घेतली जाते, हे इतरý कुठेही न आढळणारे ÖथापÂय आहे.
नुसÂया िछÆनी आिण हातोड्याने उÂखनन केलेले Ļा अदभुत लेणी तीन मजले उंच उËया
आहेत, ते युगानुयुगे िवकिसत होत गेलेÐया तंý²ाना¸या आधारेच. काल¥, भाजे, बेडसे
यांसार´या Öथळांवłन िछÆनीसाठी योµय दगड िनवडÁयाचे मािहती िदसून तर येतेच,Âयाच
बरोबर Âया काळातील भूगभªशाľाची सखोल ²ान ÖपĶ होते.
चैÂय कमानी सार´या बौĦ लेणी ÖथापÂयाची छोटी छोटी वैिशĶ्ये जी उघड्या दारापासून
भÓय कमानीपय«त िवकिसत झाली आिण बौĦ धमाªचे ÿतीकाÂमक वैिशĶ्य बनÐयानंतर munotes.in
Page 163
बौĦ कला आिण ÖथापÂय
163 िवटां¸या सजावटी¸या वतुªळात नाहीशी झाली. Âयाचÿमाणे Öतंभ, Óहरांडा, छÈपर आिण
ÖथापÂयशाľातील इतर सवª वैिशĶ्यांची उÂøांती शोधता येते.
ही लेणी, ही उÂखनने इ.स.पू २ ते इ.स.१२ Óया शतकपय«तचा बौĦ धमाªचा इितहास तर
सांगतातच Âयाच बरोबर दि±ण-पूवª आिशयाई देशांतील कला आिण ÖथापÂयाला
कशाÿकारे ÿभािवत करीत रािहले ते दशªिवतात, िवशेषत: जेÓहा अशा ÿकारची लेणी
ÖथापÂय रेशीम मागाªवर (िसÐक łट) सवाªत जाÖत िदसतात.
बौĦ धमª भारतातून नाहीसा झाला आिण लेणी ÖथापÂय संपुĶात आले.
लेणी उÂखननाचे तंý (सवª रेखािचýे- डॉ. योजना भगत)
जागा िनिIJत झाÐयावर उÂखननासाठी िविशĶ खडक शोधावा लागे.
साधारणपणे खडकाला उभा सरळ तासुन, Âया दगडी िभंतीवर चैÂय कमानीचे रेखाटन केले
जाई.
नंतर समांतर बोगदेवजा िछþे इि¸छत खोलीपय«त खोदले जात आिण Âयात लाकडाचे
ओंडके भरले जाऊन, Âयांना पाÁयाने िभजवून टाकत. munotes.in
Page 164
बौĦ धमाª
164
ओलसर झाÐयावर, हे लाकडचे ओंडके फुगत आिण िवÖताŁन दगडाला भेगा पाडीत ºयाने
दगडाचे मोठे तुकडे काढून खाली ढकलने सोपे होई.
केवळ ६ िममी िछÆनी आिण हातोडा हे एकमेव साधन घेउन उÂखनन छतापासून खाल¸या
िदशेने केले जाई.
¹ताचे काम पूणª केÐयानंतर खालचा भाग खोदÁयात येई, Âयामुळे कोणÂयाही मचाणाची
आवÔयकता भासत नसे.
munotes.in
Page 165
बौĦ कला आिण ÖथापÂय
165 चेितयघर Åयानासाठी तयार:
Öतूप ही बौĦ ÖथापÂयशाľात Öवीकारलेली Öमारकìय वाÖतु आहे, ºयाचा उगम पुरातन
दफन िढगाöयांमÅये आहे. बुĦपूवª काळातही मृतां¸या अवशेषांवर Öतूप बांधले गेले, परंतु ते
गावाबाहेर बांधले गेले. जेÓहा बुĦाने ²ानी/अरहंत लोकां¸या अवशेषांवर Öतूप बांधÁयास
सांिगतले तेÓहा ते गावा¸या चौकाचौकात बांधले जावेत आिण फुलांनी पूजले जावेत असे
Âयांचे ÖपĶ केले. अशाÿकारे Öतूप यापुढे गावाबाहेरील मृÂयूशी िनगडीत रचना न राहता ती
पूजाÖथान बनली आिण बुĦ आिण ²ानाचे ÿतीक देखील बनले.
बांधकामा¸या सािहÂय आिण तंý²ाना¸या िवकासासह, ÖतूपामÅये ल±णीय बदल झाले.
बौĦ धमाª¸या तßव²ानातील िविवध पंथानुसार झालेला िवकास देखील बदललेÐया Öतूप
वाÖतुकला ÿितिबंिबत करतो.
सăाट अशोक हा बौĦ धमाªचा महान संर±क होता आिण Âयाने ८४००० Öतूप बांधले असे
Ìहणतात. पुरातÂवीय पुरावे हे िसĦ करतात कì पूवêचे बहòतेक Öतूप मौयªकालीन आहेत
िकंवा सăाट अशोकाने नूतनीकरण केले तरी आहेत.
munotes.in
Page 166
बौĦ धमाª
166 Öतूपाचे भाग:
ÖथापÂयशाľीय ŀĶ्या मूळ ÖतूपामÅये मेधी िकंवा पाया, पायावर अंड िकंवा अधªवतुªळाकार
घुमट, अंडयावरील आयताकृती िकंवा चौकोनी पेटी ºयाला हरिमका Ìहणतात, आिण
हरिमके¸या वर छý िकंवा छýी असते, िज¸या दांडयाला यिĶ Ìहणतात. Öतुपा¸या
पायÃयाभोवती ÿदि±णा मागª, मागाªभोवती ÿवेशĬारांनी सुशोिभत केलेली वेिदका रेिलंग
(कुंपण), असे अितåरĉ वैिशĶ्ये संरचनाÂमक ÖतूपांमÅये िदसतात.
Öतूपाचे ÿकार:
Öतूपांचे वगêकरण असे केले जाते
साåरåरका Öतूप:
गोतम बुĦाचे मु´य भौितक अवशेष असलेले åरिल³वरी Öतूप िकंवा थोड³यात बुĦा¸या
अवशेषांवर बांधलेला Öतूप. िपÿहवा-किपलवÖतूचा Öतूप, सारनाथ येथील धमªरािजका
Öतूप, नागाजुªनकŌडा येथील महाÖतुपात बुĦाचे अवशेष होते.
उĦेिशका Öतूप:
बुĦा¸या जीवनातील महßवा¸या घटनेशी संबंिधत िठकाणी उभारलेले Öमारक Öतूप-जसे कì
धÌमच³कपव°न , िकंवा महापåरिनÊबाण चे िठकान. उदा. सारनाथ येथील धÌमेक Öतूप
िकंवा कुिसनारा येथील मुकुटबंधन Öतूप.
पåरभोिगका Öतूप:
बुĦांनी Âयां¸या हयातीत वापरलेÐया वÖतूंवर बांधलेला Öतूप, जसे सोपारा येथे
िभ±ापाýा¸या तुकड्यांवर बांधलेला Öतूप Ìहणजे पåरभोिगका Öतूप.
munotes.in
Page 167
बौĦ कला आिण ÖथापÂय
167 िवहार:
िवहार हे िभ³खु आिण िभ³खुनी िनवासाचे िठकाण आहे. िवहाराची उÂप°ी एका िविशĶ
सीमेवर तीन मिहने पावसा¸या िव®ांतीसाठी िभ³खुने Öवतः उभारलेÐया ताÂपुरÂया वाÖतूं
(नंतर जी मोडून टाकली जात असे) मÅये शोधली जाऊ शकते. या वाÖतू बौĦ
वाÖतुकलेसाठी अिĬतीय आहेत कारण Âया बौĦ धमाª¸या िवनय िनयमानुसार िशÖत,
आचारसंिहता दशªिवतात, ºया वाÖतुशाľात ÖपĶपणे ÿितिबंिबत होतात. Öथळांचे
पĦतशीर िनयोजन आिण मांडणी, बौĦ तßव²ान आिण वैिशĶ्यांमधील बदलांनुसार, बौĦ
धमाª¸या युगानुयुगे झालेÐया िवकासाचे िचýण देखील हे िचÆहांिकत करते.
अनुयायांची देणगी िनवासांसाठी िकंवा िनवासÖथानासाठी बागे हा िवहारां¸या िवकासाचा
पुढचा टÈपा आहे. नंतर¸या बौĦ धमाªतील संघाची िनवासी संकुले िकंवा िवहार ही
नालंदासारखी बौĦ अËयासाची िवīापीठे बनली. कालांतराने िवकिसत झालेÐया िवहाराची
वैिशĶ्यपूणª योजना अशी आहे कì, मÅयवतê ÿांगणा¸या सभोवताल¸या खोÐया.
संरचनाÂमक बांधीव िवहारा¸या बाबतीत मÅयवतê अंगण आकाशासाठी खुले असेलेले, तर
लेणीतील िवहारा¸या बाबतीत ित एक बंिदÖत जागा आहे.
चेितयघर:
"चेितयाचे घर" चेितयघर आहे. हे Åयान आिण Öतूपा¸या उपासनेसाठीचे एक बंिदÖत
िठकाण आहे. वाÖतुशाľ आिण िवपÔयना यां¸यातील संबंध जाणून घेÁयासाठी चैÂयगृहाचा
अËयास करणे अÂयंत आवÔयक आहे.
पूवêचे चेितयघरे गोलाकार आकाराचे होते हे लेणीतील आिण बांधीव चेितयघरां¸या
पुरातÂवीय शोधावłन िसĦ झाले आहे. बौĦ धमाªने चेितयघरासाठी गोलाकार आकार
Öवीकारला कारण ते ÓयावहाåरकŀĶ्या तसेच तािÂवक आिण मानिसकŀĶ्या सवª मागÁया
पूणª करणारे असÐयाचे िसĦ झाले. वतुªळाकारांपासून िवकिसत केलेले गजपृÔट आकाराचे
चेितयाघर ºयाचे छत वतुªलाकार आहे, ते अनेक वषा«पासून गेलेÐया वेगवेगÑया टÈÈयांतून
ÖपĶपणे पािहले जाऊ शकते.
गजपृÔट आकाराचे चेितयाघरा¸या अिÖतÂवामुळे संघातील िवपÔयना Åयानाचे अिÖतÂव
िसĦ झाले आिण िवपÔयना Åयानाचा हाªस आयताकृती बनलेÐया चेितयघरा¸या आकारात
िदसतो. नंतर¸या तारखेत चेितयाघर आिण िवहार एकý कłन चेितयाघर+िवहाराचा एक
नवीन घटक िवकिसत केला गेला जो िवहारात बुĦा¸या ÿितमे¸या Öथापनेने पुÆहा बदलला. munotes.in
Page 168
बौĦ धमाª
168
वतुªळाकार चेितयाघर ते आयताकृती चेितयाघर+ िवहाराचा शतकानुशतके िवकास.
(रेखािचýे- डॉ. योजना भगत)
ही बौĦ वाÖतुकलेची अगदी ÿाथिमक ओळख आिण मािहती आहे.
७.५ सारांश ÿाचीन भारताकडे असलेÐया अफाट खिजÆयाची झलक देÁयासाठी बौĦ कला आिण
ÖथापÂयकलेचा थोड³यात पåरचय िदला आहे. बौĦ कला आिण ÖथापÂयकलेचा वै²ािनक
अËयास १८ Óया शतका¸या उ°राधाªत पाIJाÂय िवĬानां¸या आगमनाने सुł झाला आिण
तो अजूनही चालू आहे.
बौĦ कले¸या अवशेषांमधून समृĦ बौĦ वारसा आिण संÖकृती ÿितिबंिबत होते आिण
अवाढÓय Öतूप आिण खडकातील लेणी ÖथापÂयाितल मोठाÐया खोदकामातुन ÿगत
तंý²ानाचा तांिýक िवकास िदसून येतो.
देशभरातील Öतूप आिण िवहारा¸या बांधकामाचे बहòतेक ®ेय सăाट अशोकाला जाते,
कारण Öतूपा¸या सवª उÂखननात िनिIJतपणे अशोकन Öतूपाची उपिÖथती िदसून येते.
अशोकाचे Öतूप ÿथम वापरलेÐया दगडाने ओळखला जातो. þĶा सăाटाने ÿथमच munotes.in
Page 169
बौĦ कला आिण ÖथापÂय
169 बांधकामासाठीची सामúी Ìहणून दगड वापरला. िनवासÖथान ÿथमच खडकात उÂखनन
करÁयाचे ®ेय देखील सăाटाला जाते, ºयाने िबहारमधील बाराबर लेणीचे उÂखनन
ईसवीसन पूवª ३ याª शतका आिजिवकांसाठी केले. महाराÕůात ही परंपरा पुढील १४००
वष¥ चालू रािहली आिण सवाªत जाÖत िवकिसत बौĦ ÖथापÂय Ìहणून नावाŁपाला आली.
अिजंठा आिण एलोरा ही जागितक वारसा Öथळे आहेत ºयात िशÐपकला िचýकला,
ÖथापÂय असे िविवध वैभव ÿिसĦ आहेत.
७.६ ÿij १) कला आिण वाÖतुकला पåरभािषत करा आिण ते बौĦ कसे आहेत यावर चचाª करा.
२) थोड³यात िलहा - बौĦ िशÐपांची उÂøांती आिण िवकास आिण कले¸या ±ेýात Âयांचे
योगदान.
३) बौĦ ÖथापÂयकलेची वैिशĶ्ये सांगा आिण Öतूप वाÖतुकलेवर एक टीप िलहा.
४) िवहार आिण चेितयघर Ìहणजे काय? ते लेणी आिण बांधीव ÖथापÂया मÅये कसे वेगळे
आहेत?
५) लेणी उÂखनना¸या तंýावर चचाª करा आिण तुÌही भेट िदलेÐया कोणÂयाही एका लेणी
वर टीप िलहा.
७.७ संदभª Brown Percy -Indian Architecture Buddhist and Hindu
James Fergusson, James Burgess -The Cave Temples of India, 1886
George Michell - Buddhist Rock -Cut Monasteries of the Western
Ghats
Dhavalikar M K - Late Hinayana caves of western India
Akira Shimada (Editor) - Amaravati: The Art of an Early Buddhist
Monument in Context
Elizabeth Rosen Stone -The Buddhist Art of Nagarjunakonda.
Walter Spink - Ajanta: History and Development
*****
munotes.in
Page 170
170 ८
बौĦ धमाªतील पंथ
घटक रचना
८.० उिĥĶे
८.१ ÿÖतावना
८.२ बौĦ धमाªतील पंथ आिण बौĦ पåरषदा
८.३ ÿारंिभक बौĦ धमाªतील अठरा पंथ
८.४ सारांश
८.५ ÿij
८.६ संदभª
८.० उिĥĶे इ.स.पूवª ६Óया शतकापासून ते इ.स.१००० पय«तची बौĦ धमाªची उÂøांती, िवकास
आिण िवÖतार यांचा अËयास करणे.
संघातील मतभेद आिण बौĦ धमाª¸या िविवध पंथांची उÂøांती समजून घेणे.
बौĦ धमाª¸या िविवध पंथांचा कालावधी आिण ते ºया तßव²ानावर आधाåरत आहेत
Âया आधारे Âयांचे िवĴेषण करणे आिण Âयां¸यामधील फरक शोधणे.
थेरवादी, महायानी आिण वûयानी बौĦ धमª काय आहे ते समजून घेणे.
८.१ ÿÖतावना बौĦ धमाªतील सुŁवाती¸या पंथांची उÂøांती: संघातील मतभेदांमुळे पंथांची िनिमªती कधी
झाली याची अचूक तारीख सांगता येत नाही. बुĦां¸या जीवनकाळातही Âयां¸या
अनुयायांमÅये मतभेद होते हे पाली सािहÂयातून ÖपĶ झाले आहे आिण बुĦां¸या
महापåरिनÊबाणानंतर ताÂकाळ पिहली बौĦ पåरषद आयोिजत करÁयाची भासलेली
आवÔयकता देखील सवª²ात आहे. तरीही संघ एकसंध आिण एक होता.
बुĦां¸या महापåरिनÊबाणा¸या जवळजवळ १०० वषा«नंतर, वैशाली येथे झालेÐया िĬतीय
बौĦ पåरषदेनंतर संघामÅये मतभेद िनमाªण झाले. महासांिघकांनी Öवत:ला थेरवादां¸या
सनातनी पंथापासून वेगळे केले, परंतु याचे कोणतेही िशलालेखीय पुरावे सापडले नाहीत.
ितसरी बौĦ पåरषद सăाट अशोका¸या वेळी आयोिजत करÁयात आली होती आिण बौĦ
धमाª¸या ÿचारासाठी भारता¸या सवª भागात आिण परदेशात धमª ÿचारक पाठवÁयात आले
होते. बौĦ धमाª¸या िविवध पंथांचा उÐलेख अशोका¸या िशलालेखांवर िकंवा Âयाने ÿचार munotes.in
Page 171
बौĦ धमाªतील पंथ
171 केलेÐया वाÖतुकलेवर कोठेही िदसत नाही. इ.स.पूवª दुसöया शतकातील पंथांचे कोणतेही
पुरावे सापडलेले नाहीत हेही आIJयªकारक आहे. िकंबहòना बौĦ धमाªतील पंथा¸या
अिÖतÂवाची पिहली नŌद इसवी सना¸या पिहÐया शतकातील मथुरा िशलालेखात आहे.
इसवी सना¸या पिहÐया शतकातील अनेक िशलालेखांमÅये िविवध पंथांचा उÐलेख आहे.
ºया िठकाणी हे िशलालेख सापडले आहेत ते Âया ±ेýावरील Âया िविशĶ पंथाचा िवÖतार
आिण पकड देखील दशªिवतात.
भारतातील बौĦ धमाª¸या पंथां¸या अËयासा¸या संपूणª ÿøìयेमÅये पुरातÂवशाľ महßवाची
भूिमका बजावते. िविवध पंथां¸या िवÖताराबाबत आिण िवचारसरणीबाबत िवĬानांची
वेगवेगळी मते आहेत. पुरातÂवीय पुरावे आिण िशलालेख भारतातील बौĦ धमाªत
अिÖतÂवात असलेÐया पंथाचे योµय Öथान आिण तारीख ठरवÁयास मदत करतात.
काहéचा असा िवĵास आहे कì महासांिघक हे महायान बौĦ धमाªचे अúदूत आहेत आिण
काहéचा असा िवĵास आहे कì सवªिÖतवादी हा संÿदाय आहे, ºयातून महायान बौĦ
धमªपंथ वाढला. ÖपĶ िचý ÿाĮ करÁयासाठी बौĦ इितहासा¸या सुŁवाती¸या कालखंडाचा,
मु´यतः बुĦां¸या महापåरिनÊबाणानंतरचा, अËयास करावा लागेल.
बुĦां¸या महापåरिनÊबानानंतर¸या पिहÐया सहा शतकांचा बौĦ धमाªचा इितहास असा
िवभागला जाऊ शकतो [िवभूती बŁआ यां¸या मते]
१. ÿारंिभक िकंवा शुĦ थेरवाद बौĦ धमª (सुमारे ई.स.पु. ४५०-३५०):
आरंिभक िकंवा शुĦ थेरवाद बौĦ धमाªचा अथª असा होतो ºयाचे वणªन िवनय िपटक आिण
चार िनकायां¸या महßवपूणª भागात केले गेले आहे.
२. िम®-थेरवाद बौĦ धमª (सुमारे ई.स.पु. ३५०-१००):
हा काळ बौĦ संघाचे अनेक िवभागांमÅये िवभाजन आिण भारता¸या िविवध भागांमÅये
Âयांचे िविकरण याचा सा±ीदार आहे, ÿÂयेकजण आपापÐया पĦतीने वाढत आहे. जरी
संघातील मतभेद सनातनी ŀिĶकोनातून अवांछनीय असले,तरी ते बुĦां¸या वाÖतिवक
िशकवणéचा शोध घेÁया¸या तसेच जुÆया िशकवणéचा नवीन पĦतीने अथª लावÁया¸या
आिण एका शतकाहóन अिधक काळ ²ाना¸या ÿगतीमुळे िनमाªण झालेÐया बदललेÐया
पåरिÖथतéशी जुळवून घेÁया¸या ÿयÂनांमÅये िशÕयांनी घेतलेÐया सखोल ÖवारÖयाचे
īोतक होते.
३. महायानाचा उदय (सुमारे इ.स.१००-३००):
हा टÈपा अधª-महायान टÈपा िकंवा महायान तयार होत असतानाचा आहे. या युगाची पिहली
दोन शतके थेरवाद आिण महायान यां¸यातील संघषª तसेच महायान िसĦांतांचे
पĦतशीरीकरण यांचे सा±ीदार आहेत. महायानवाīांना थेरवाīांमÅये दोष आढळले, कारण
ते बुĦाची खरी िशकवण समजÁयात अयशÖवी झाले Ìहणून नÓहे तर महायानाला जे सÂय
िदसले ते Âयांनी केवळ आंिशक सÂय Ìहणून पािहले.
munotes.in
Page 172
बौĦ धमाª
172 ८.२ बौĦ धमाªतील पंथ आिण बौĦ पåरषदा ितिपटकानुसार बुĦा¸या िनधनानंतर तीन मिहÆयांनी, अरहंतÂव (²ान) ÿाĮ झालेÐया
Âयां¸या काही िशÕयांची राजिगर येथे पिहली पåरषद झाली. या टÈÈयावर, थेरवाद परंपरेने
असे Ìहटले आहे कì बुĦांनी जे िशकवले Âयाबĥल कोणताही संघषª झाला नाही, आिण
िशकवण िविवध भागांमÅये िवभागली गेली आिण ÿÂयेक ºयेķांना आिण Âयां¸या िशÕयांना
Öमरणासाठी वचनबĦ केले गेले.
दुसरी पåरषद िह काटेकोरपणे िभ³खुं¸या गटा¸या गैरवतªनाबĥल होती, ºयांनी पिहÐया
पåरषदेनंतर Âयांचे वतªन बदलले. बहòतेक िवĬानांचे असे मत आहे कì दुसरी पåरषद
आयोिजत करताना पिहली फूट पडली. असे मानले जाते कì ÿथम िवभाजनानंतर
Öथिवरवाद आिण महासांिघक अिÖतÂवात आले.
इसवी सन पूवª ितसö या शतकापय«त, पुढील िवभाजनामुळे बौĦ धमाª¸या १८ पंथ
अिÖतÂवात आलेÐया होते. थेरवादी सूýांनुसार सăाट अशोका¸या आ®याखाली ितसरी
पåरषद भरवÁयात आली होती.अशोका¸या कारिकदêत सैĦांितक आिण िवनय या दोÆही
बाबéचा समावेश असलेले एक िकंवा अनेक वाद झाले, हे सामाÆयतः माÆय केले जाते. राजा
अशोका¸या काळात , सैĦांितकŀĶ्या Öथिवर पंथ तीन उप पंथामÅये िवभागले गेले होते,
परंतु ते वेगळे उप संÿदाय झाले नाहीत.
थेरवादी वृ°ांतानुसार, ही पåरषद ÿामु´याने अिधकृत सनातनी Öथापन करÁया¸या
उĥेशाने आयोिजत करÁयात आली होती. पåरषदेत लहान गटांनी िवनया¸या वैिशĶ्यांबĥल
आिण िसĦांता¸या Óया´येबĥल ÿij उपिÖथत केले. या पåरषदेचे अÅय±, थेरमोµगलीपु°
ितÖस यांनी कथावÂथू नावाचे एक úंथ तयार केला, जे या युिĉवादांचे खंडन करÁयासाठी
होता. पåरषदेने थेर मोµगलीपु° आिण Âयां¸या बौĦ धमाª¸या अनुवादाला सनातन Ìहणून
मांडले; तो नंतर सăाट अशोकाने Âया¸या साăाºयाचा अिधकृत धमª Ìहणून Öवीकारला. या
िवचारसरणीला िवभºजवाद (पाली) ( शÊदशः "िवĴेषण करणारे )असे संबोधले गेले.
िवनय, सु° आिण अिभधÌम (एकिýतपणे ितिपटक Ìहणून ओळखले जाते) यासह ितसö या
पåरषदेत Öथापन झालेÐया धÌमúंथांची आवृ°ी सăाट अशोकाचा मुलगा आदरणीय मिहंद
थेर यांनी ®ीलंकेत नेली होती. अखेरीस ते úंथ पाली भाषेत लेखन करÁयास बांधील झाले.
पाली तÂव²ान हा िनकाय शाľाचा िटकून रािहलेला सवाªत संपूणª संच आहे, सवाªिÖतवादी
तÂव²ानाचा मोठा भाग चीनी भाषांतरात अिÖतÂवात आहे, काही भाग ितबेटी भाषांतरांमÅये
अिÖतÂवात आहेत आिण काही भाग संÖकृत हÖतिलिखतांमÅये अिÖतÂवात आहेत, तर
िविवध तÂव²ानाचे काही भाग (कधीकधी अ²ात), चीनी भाषेत अिÖतÂवात आहेत आिण
इतर भारतीय बोलéमÅये आहेत.
बौĦ धमाª¸या पंथ:
जरी सăाट अशोकाने संघा¸या एकìकरणासाठी ÿयÂन केले असले तरी िशलालेखातील
मािहती (सारनाथ , सांची आिण कोसंबी येथील अशोकाचा धमªभेदाचे आ²ापý) आिण पाली
मजकूर ‘कथावÂथू’ पाली इितवृ° ‘महावंस’ यावłन बौĦ धमाª¸या १८ पंथ यां¸या नŌदी munotes.in
Page 173
बौĦ धमाªतील पंथ
173 िदसून येतात, तसेच िशलालेख वेगवेगÑया पंथांची नावे नŌदवतात, ºयांचा úंथांमÅये
उÐलेख नाही. Ìहणूनच हे समजले पािहजे कì बौĦ चळवळीमÅये पुढील िवभाजने होऊ
लागली आिण सवाªिÖतवाद आिण सिÌमितयासह अनेक अितåरĉ पंथांचा उदय झाला.
िनकाय बौĦ धमाª¸या या सवª ÿारंिभक पंथ कालांतराने नंतर¸या ľोतांमÅये एकिýतपणे
अठरा पंथ Ìहणून ओळखले जाऊ लागले. दुद¨वाने, थेरवादाचा अपवाद वगळता, यापैकì
कोणतीही पंथ मÅययुगीन कालखंडा¸या पलीकडे िटकून रािहला नाही, ºयात अनेक पंथ
आधीच नामशेष झाले होते, तरी यापैकì काही पंथांचे सािहÂय मु´यÂवे िचनी भाषांतरात
िटकून रािहले आहे. िशवाय, िवशेषत: महायान िसĦांतांचा उगम यापैकì काही ÿारंिभक
पंथां¸या िशकवणéमÅये, िवशेषतः महासांिघक आिण सवाªिÖतवादामÅये आढळू शकतो.
ितसö या पåरषदे¸या वेळी आिण नंतर, Öथिवर गटाचे घटक Öवतःला िवभºजवादी Ìहणून
संबोिधत होते. पुģलवािदनां Âयां¸या मूळ संÖथापकानंतर वÂसीपुिýय Ìहणूनही ओळखले
जात होते, जरी हा गट नंतर Âया¸या एका उपिवभागानंतर सिÌमतीय पंथ Ìहणून ओळखला
जाऊ लागला. तरी ९ Óया िकंवा १० Óया शतका¸या आसपास Âयाचा öहास झाला. असे
असले तरी, बहòतेक मÅययुगीन काळात, सिÌमतीय पंथ सं´याÂमकŀĶ्या भारतातील
सवाªत मोठा बौĦ गट होता, ºयाचे अनुयायी इतर सवª पंथांपे±ा जाÖत होते. भारता¸या
उ°र-पिIJम भागात सवाªिÖतवादी पंथ सवाªत ÿमुख होता आिण Âयांनी काही िसĦांत ÿदान
केले जे नंतर महायानांनी Öवीकारले. सवाªिÖतवादाशी जोडलेला दुसरा गट Ìहणजे
सौýािÆतका पंथ, ºयाने केवळ सु°ांचे अिधकार ओळखले आिण सवªिÖतवादा¸या
वैभािसक शाखेने ÿसाåरत केलेला आिण िशकवला जाणारा अिभधÌम नाकारला. शािÊदक
िवचारां¸या आधारे, असे सूिचत केले गेले आहे कì सौýांितक हे मूळ-सवाªिÖतवादाचे
अनुयायी होते. सवाªिÖतवाद आिण मूल-सवाªÖतीवाद यां¸यातील संबंध अÖपĶ आहेत.
इ.स.पूवª १ ले शतक आिण १ Ðया शतका¸या दरÌयान , महायान आिण हीनयान या
शÊदांचा वापर ÿथम लेखनात केला गेला, उदाहरणाथª, ( सĦमªपुÁडरीकसूý)लोटससुýा
मÅये.
सÅयिÖतथीत बौĦ धमाª¸या तीन ÿावÖथा अिÖतÂवात आहेत.
(१) थेरवाद (२) महायान (३) वûयान
थेरवाद पंथ:
थेरवाद हा शÊद दोन शÊदांचा संयुग आहे: थेर आिण वाद; थेर Ìहणजे "वृĦ/ºयेķ",
िवशेषतः "वृĦ/ºयेķ बौĦ िभ³खु"; दुसरा सदÖय वाद मूळ ‘वद’ पासून आला आहे,
"बोलणे" Ìहणजे "भाषण", "बोलणे", "शÊद", "िसĦांत" थेरवाद या शÊदाचे इंúजीमÅये
वारंवार भाषांतर "द डॉ³ůीन ऑफ द एÐडसª" केले जाते; तुरळक भाषांतरे "ºयेķांचा मागª"
आिण "ºयेķांची पंथ" आहेत; अगदी "ओÐड िवÖडम Öकूल" हा शÊद बहòधा ÿथम
®ीलंके¸या पूवê¸या इितवृ°ात, दीपवंसामधील बौĦ पंथा¸या ¸या नावाने आढळतो, जो
इसवी सना¸या चौÃया शतकातील आहे.
munotes.in
Page 174
बौĦ धमाª
174 ८.३ ÿारंिभक बौĦ धमाªचे अठरा पंथ ते अशा ÿकारे त³ÂयाĬारे सादर केले जाऊ शकते.
बुĦांची सवाªत जुनी उपलÊध िशकवण पाली सािहÂयात आढळते आिण ती थेरवाīां¸या
पंथाशी संबंिधत आहे, ºयांना बौĦ धमाªची सवाªत ÿाचीन पंथ Ìहटले जाऊ शकते. हा पंथ
बुĦांची मानवी वैिशķ्ये माÆय करतो, आिण मानवी Öवभावािवषयी¸या मनोवै²ािनक
आकलनाĬारे वैिशĶ्यीकृत आहे; आिण चेतने¸या पåरवतªनासाठी Åयान करÁया¸या
ŀिĶकोनावर जोर देतो. या पंथानुसार बुĦांची िशकवण अगदी सोपी आहे.ती आपÐयाला
'सवª ÿकार¸या वाईट गोĶéपासून दूर राहा, जे काही चांगलं आहे ते जमा करायला आिण मन
शुĦ करायला' सांगते. Ļा तीन ÿिश±णांĬारे पूणª केले जाऊ शकते: नैितक आचरण,
एकाúता आिण अंतŀªĶी-िववेकाचा िवकास.
थेरवाद ÿÂयेक Óयĉìला Âया¸या ²ानासाठी काम करÁयावर भर देतो. िभ³खु आिण
िभ³खुणीसाठी, आदशª Ìहणजे अरहंत बनणे, ºयाचा अथª "पूणªपणे मुĉ झालेला" असा अͧभनव संघ महासंǓघक व×सीपु×तीय धमȾ×तारȣव भġयानीय सािàमतीय संनागǐरक मǑहसèक धàगु[िÜतक सावा[èतवादȣ कèयपीय संĐांतीवादȣ सौ×संǓतक munotes.in
Page 175
बौĦ धमाªतील पंथ
175 होतो, उपासकांसाठी (ÿÂयेक अनुयायी) बुĦांनी मांडलेला आदशª Ìहणजे िकमान ÿवाहात
ÿवेश करणारा (®ोतापÆन) बनणे: अरहंत होÁया¸या मागाªवर पिहले पाऊल टाकणे. अरहंत
िह अशी Óयĉì आहे िजने आÂम²ान ÿाĮ केले आहे आिण Öवतःला जÆम आिण मृÂयू¸या
फेöयातून मुĉ केले आहे. अरहंत आदशाªनुसार अन° अहंकारहीनता िसĦांताची जी समज
आहे,जी महायानापे±ा वेगळी आहे. अगदी मुळात, थेरवाद अन° िसĦांत मानतात याचा
अथª एखाīा Óयĉìचा अहंकार िकंवा ÓयिĉमÂव हे बंधन आिण Ăम आहे. एकदा या Ăमातून
मुĉ झाÐयानंतर, Óयĉì िनÊबाणाचा आनंद घेऊ शकते.
सवाªत महßवाचे Ìहणजे, थेरवाद Åयाना¸या अËयासाĬारे ÿाĮ झालेÐया अंतŀªĶीवर भर
देतो. ÅयानाĬारे ÿÂयेक Óयĉìला वैयिĉकåरÂया तीन वैिशĶ्ये अनुभवली पािहजेत जी
नĵरता (अिन¸च) , दुःख (दु³ख) आिण अहं-रिहतता (अन°) या मना¸या घटनेशी संबंिधत
आहेत. यामुळे मनाला लोभ, Ĭेष आिण अिवīा (Ăम) यांपासून शुĦ करता येईल. Âयाची
िशकवण पाली ितिपटकामधून घेतली गेली आहे आिण Âयाची मूलभूत िशकवण चार आयª
सÂयांपासून सुł होते. थेरवाद िशकवतो कì आÂम²ान हे देव िकंवा इतर बाĻ शĉé¸या
मदतीिशवाय पूणªपणे Öवतः¸या ÿयÂनातून ÿाĮ होते.
थेरवाद पंथाची भारतामÅये इ.स.पूवª १ पय«त भरभराट झाली. नंतर Âयाची जागा महायान
पंथाने घेतली. आजकाल ®ीलंका, Ìयानमार आिण थायलंड ही तीन िदµगज थेरवाद राÕůे
आहेत ºयांचे जवळचे धािमªक संबंध आहेत. लाओस आिण कंबोिडयाने आपली धािमªक
चमक गमावली असली तरीही ते दोघेही थेरवाद देश Ìहणून ओळखले जाÁयास पाý आहेत.
िÓहएतनाममÅये, पूवê शुĦ महायानांची भूमी, थेरवाद काही ÿमाणात िवकिसत होत आहे.
बांगलादेश¸या डŌगराळ ÿदेशात बŁआ, चकमा आिण माघ आिण िचतगाव पåरसरातील
Âयांचे सहकारी अजूनही कĘर थेरवादी असÐयाचे िसĦ होते. दि±ण चीन¸या सीमावतê
ÿदेशातील शाÆसचेही असेच आहे.
भारताबाबत, बौĦ धमाª¸या जÆमाची आिण संपुĶाची भूमी असलेÐया थेरवाद पंथ¸या
पुनŁºजीवनाची िचÆहे अलीकडेच िदसून येतात. अलीकड¸या काळात भारतात िवपÔयना
तंýा¸या पुनŁºजीवनामुळे आपण थेरवाद िशकवणéचे पुनŁºजीवन आिण पालीचे
पुनŁºजीवन देखील पाहó शकतो.
महायान पंथ:
महायान, ºयाचा अथª संÖकृतमÅये "महान वाहन" आहे, ही बौĦ धमाªतील दोन ÿमुख
पंथांपैकì एक आहे. ई.स.पू. १ Ðया शतकात िह थेरवाद या इतर ÿमुख पंथापासून एक
वेगळ पंथ Ìहणून उदयास आला. इ.स.२ रे शतकात महायान ÖपĶपणे पåरभािषत केले गेले.
आचायª नागाजुªन यांनी सुÆयताचे महायान तßव²ान िवकिसत केले आिण मÅयिमका-
काåरका नावा¸या एका छोट्या मजकुरात सवªकाही शूÆय आहे हे िसĦ केले. चौÃया इ.स.४
¸या सुमारास, आचायª असंग आिण आचायª वसुबंधू होते ºयांनी महायानावर ÿचंड लेखन
केले. इ.स. पिहÐया शतकानंतर महायानवाīांनी िनिIJत भूिमका घेतली आिण तेÓहाच
महायान आिण हीनयान या सं²ा ÿचिलत झाÐया. munotes.in
Page 176
बौĦ धमाª
176 आपण हीनयानाचा थेरवादाशी साÌयता कł नये कारण Âया समानाथê नाहीत. ई.पू.
ितसöया शतकात थेरवाद बौĦ धमª ®ीलंकेत गेला. जेÓहा महायान अिजबात अिÖतÂवात
नÓहते तेÓहा हीनयान पंथ भारतात िवकिसत झाले आिण ®ीलंकेत अिÖतÂवात असलेÐया
बौĦ धमाªपासून Öवतंý अिÖतÂव होते. आज जगात कुठेही हीनयान पंथ अिÖतÂवात नाही.
Ìहणून, १९५० मÅये कोलंबोमÅये उĤाटन झालेÐया बौĦां¸या जागितक संÖथेनेने
सवाªनुमते िनणªय घेतला कì आज ®ीलंका, थायलंड, āĺदेश, कंबोिडया, लाओस
इÂयादéमÅये अिÖतÂवात असलेÐया बौĦ धमाªचा उÐलेख करताना हीनयान हा शÊद
वगळÁयात यावा. हा थेरवाद, महायान आिण हीनयान यांचा संि±Į इितहास आहे.
महायानाला थेरवादापासून वेगळे करणारा ÿमुख सैĦांितक मुĥा Ìहणजे शुÆयता िकंवा
"åरĉता." शुÆयता हे अनाÂम िकंवा अन°ा¸या िसĦांताचे गहनीकरण आहे, जे सवª बौĦ
धमाª¸या मूलभूत िशकवणéपैकì एक आहे. या िसĦांतानुसार, वैयिĉक अिÖतÂवामÅये
कायमÖवłपी, अिवभाºय, Öवाय° अिÖतÂवा¸या अथाªने "Öव" नाही. महायान िशकवते कì
ÿाणी आिण घटना यांचे Öवतःचे कोणतेही आंतåरक अिÖतÂव नाही आिण ते फĉ इतर
ÿाणी आिण घटनां¸या संबंधात ओळख घेतात. शुÆयता ही एक पåरपूणª वाÖतिवकता आहे
जी सवª वÖतू आिण ÿाणी यांसाठी अÓयĉ आहे. महायान ÿथेचा आदशª Ìहणजे बोिधसÂव,
"²ानÿाĮी करणारा ," जो सवª ÿाÁयां¸या ²ानÿाĮीसाठी कायª करतो. वषाªनुवष¥, महायान
िविवध पĦती आिण िसĦांतांसह अिधक पंथांमÅये िवभागले गेले. हे भारतातून चीन आिण
ितबेट, नंतर कोåरया आिण जपानपय«त पसरले.
आज Âया देशांमÅये महायान हे बौĦ धमाªचे ÿमुख Öवłप आहे. महायान पुढे अनेक उप-
पंथात िवभागले गेले आहे, जसे कì Èयोर ल§ड (Pure Land) आिण झेन (Zen). Âयानुसार,
बुĦ लोको°र आहेत आिण ते केवळ बाĻ जीवनाशी जोडलेले आहेत. बुĦा¸या या
संकÐपनेने महायान तßव²ाना¸या वाढीस मोठा हातभार लावला. महायान पंथाचा आदशª
बोिधसÂवाचा आहे, जो इतर सवª ÿाÁयांना सहानुभूतीपूवªक मदत करÁयासाठी Öवतः¸या
²ानÿाĮीस उशीर करतो आिण शेवटी सवō¸च बोधीला ÿाĮ होतो. महायान बौĦ धमाªचे
सािहÂय संÖकृतमÅये आहे.
थेरवादाची महायानाशी तुलना: वेन. डॉ. डÊÐयू. राहòल "जेÌस ऑफ बुĦीÖट िवजडम" मÅये
थेरवादाची महायानशी तुलना करताना िलिहतात.
'दोघेही शा³यमुनी बुĦांना गुł मानतात.
चार आयª सÂये दोÆही पंथांमÅये अगदी सारखीच आहेत.
दोÆही पंथांमÅये अĶांिगक मागª सारखाच आहे.
पटी¸च-समुÈपाद िकंवा अवलंिबत उÂपि° दोÆही पंथांमÅये समान आहे.
दोघांनीही या जगाची िनिमªती आिण शासन करणाöया सवō¸च अिÖतÂवाची कÐपना
नाकारली. munotes.in
Page 177
बौĦ धमाªतील पंथ
177 दोघेही अिन¸च, दुख, अन° आिण सील , समाधी, पञया कोणÂयाही फरकािशवाय
Öवीकारतात.
या बुĦां¸या सवाªत महÂवा¸या िशकवणी आहेत आिण Âया सवª दोÆही पंथांनी कोणÂयाही
ÿijािशवाय ÖवीकारÐया आहेत.
असेही काही मुĥे आहेत िजथे ते वेगळे आहेत. एक ÖपĶ Ìहणजे बोिधसÂव आदशª. बरेच
लोक Ìहणतात कì महायान हे बोिधसÂवÂवासाठी आहे जे बुĦÂवाकडे नेणारे आहे तर
थेरवाद हे अरहंतÂवासाठी आहे. बुĦ देखील अरहंत होते हे ल±ात घेतले पािहजे. प¸चेक
बुĦ देखील अरहंत आहेत. िशÕय हा अरहंत देखील असू शकतो. महायान úंथ अरहंत-यान,
अरहंत वाहन हा शÊद वापरत नाहीत. Âयांनी तीन सं²ा वापरÐया: बोिधसÂवयान, ÿतेका-
बुĦायान आिण ®ावकयान. थेरवाद परंपरेत या ितघांना बोधी Ìहणतात.
काही लोकांची कÐपना आहे कì थेरवाद Öवाथê आहे कारण ते िशकवते कì लोकांनी
Öवतःचा मो± शोधला पािहजे. पण Öवाथê माणसाला ²ान कसे िमळेल? दोÆही पंथ तीन
यान िकंवा बोधी Öवीकारतात परंतु बोिधसÂव आदशª मानतात. महायानाने अनेक गूढ
बोिधसÂव िनमाªण केले आहेत तर थेरवाद आपÐयातील एक बोिधसÂव मानतो जो आपले
संपूणª जीवन पåरपूणªते¸या ÿाĮीसाठी समिपªत करतो, शेवटी जगा¸या कÐयाणासाठी,
जगा¸या आनंदासाठी पूणªतः ÿबुĦ बुĦ बनतो.
थेरवादाची महायानाशी तुलना: Öथान दि±णी (®ीलंका, थायलंड, बमाª, लाओस, कंबोिडया, आµनेय आिशयातील काही भाग) उ°र (ितबेट, चीन, तैवान, जपान, कोåरया, मंगोिलया, आµनेय आिशयातील काही भाग) पंथ एक हयात असलेला पंथ (एकावेळी तÊबल १८ पंथ) ८ ÿमुख पंथ: चार सराव-आधाåरत (झेन, Èयोर ल§ड, वûयान, िवनय); चार तßव²ानावर आधाåरत (त¤डाई, अवमतसक, योगचरा आिण माÅयिमका) बौĦ धमªúंथ फĉ पाली सािहÂय/ितिपटक थेरवाद ितिपटकाची पुÖतके आिण इतर अनेक सूýे (उदा. लोटस सूý) बुĦ केवळ ऐितहािसक बुĦ (गौतम) आिण भूतकाळातील बुĦ गौतम बुĦ व अिमताभ, औषधी बुĦ आिण इतर बोिधसÂव फĉ मैýेय मैýेय व अवलोिकतेĵर, मंजु®ी, ि±तीगभª आिण समंतभþ ÿिश±णाचे Åयेय अरहंत बोिधसÂव मागाªने बुĦÂव munotes.in
Page 178
बौĦ धमाª
178 ३ बुĦ शरीरे (िýकाय) खूप मयाªिदत जोर; मु´यतः िनमाªन-काया आिण धमª-कायावर संभोग-काया िकंवा सुख काया मूळ भाषा पाली संÖकृत िशकािवÁयाची ची भाषा ितिपटक फĉ पालीमÅये आहे. Öथािनक भाषेला पूरक पाली भाषेत िशकवणे. शाľवचनांचा Öथािनक भाषेत अनुवाद. बुĦाचे िशÕय पाली सािहÂयात वणªन केलेले ऐितहािसक िशÕय अनेक बोिधसÂव जे ऐितहािसक Óयĉì नाहीत मंý आिण मुþा पåर°ां¸या वापरामÅये काही समतुÐय वûयानात जोर िदला; कधीकधी इतर पंथांमÅये समािवĶ केले जाते. बाडō (िलंबो) नाकारले सवª पंथांनी िशकवले बौĦेतर ÿभाव मु´यतः बौĦपूवª भारतीय ÿभाव जसे कì कमª, संघ इÂयादी संकÐपना. नवीन संÖकृतéमÅये (चीन, जपान, ितबेट) ÿसाåरत झाÐयामुळे Öथािनक धािमªक कÐपनांचा जोरदार ÿभाव. बुĦ िनसगª िशकवले नाही िवशेषत: सराव-आधाåरत पंथांमÅये जोर िदला िवधी खूप कमी; जोर िदला नाही अनेक, Öथािनक सांÖकृितक ÿभावामुळे
courtsey,(http://www.religionfacts.com/buddhism/fastfacts/differences_th
eravada_mahay ana.htm)
थेरवाद आिण महायान बौĦ धमाªतील फरक:
बौĦ धमाªचे ŀतिचý: िशकवणी आिण िवषयांचा सारांश # िवषय थेरवाद बौĦ धमª महायान बौĦ धमª १ बुĦ केवळ ऐितहािसक गौतम (शा³यमुनी) बुĦ आिण भूतकाळातील बुĦ Öवीकारले जातात. शा³यमुनी बुĦांÓयितåरĉ, अिमताभ आिण औषधी बुĦ सारखे इतर समकालीन बुĦ देखील खूप लोकिÿय आहेत. २ बोिधसÂव केवळ मैýेय बोिधसÂव Öवीकारले जातात मैýेयािशवाय अवलोिकतेĵर, मंजु®ी, ि±तीगभª आिण समंथबþ हे चार अितशय ÿिसĦ बोिधसÂव आहेत. ३ ÿिश±णाचे उिĥĶ अरहंत िकंवा प¸चेक-बुĦ. बुĦÂव (बोिधसÂव मागाªने). munotes.in
Page 179
बौĦ धमाªतील पंथ
179 ४ बौĦ धमªúंथांचे संघटन पाली सािहÂय ३ िपटकामÅये िवभागलेला आहे (ितिपटक): ५ पुÖतकांचे िवनय िपटक, ५ संúहांचे सु° िपटक (अनेक सु°) आिण ७ पुÖतकांचे अिभधÌम िपटक. महायान बौĦ सािहÂयामÅये िशÖत, ÿवचन (सूýे) आिण धमª िवĴेषणाचे िýिपटक देखील समािवĶ आहे. हे सहसा कारण आिण अटी आिण Ĵोक यासार´या िवषयां¸या १२ िवभागांमÅये आयोिजत केले जाते. Âयात अ±रशः सवª थेरवाद ितिपकटा आिण नंतर¸या नसलेÐया अनेक सूýांचा समावेश आहे. ५ बोधिच°ाची संकÐपना मु´य भर Ìहणजे आÂममुĉì. सवª िवकृती नĶ करÁयासाठी Öवतःवर पूणª अवलंबून असणे आवÔयक आहे. आÂममुĉì Óयितåरĉ, महायान अनुयायांसाठी इतर संवेदनशील ÿाÁयांना मदत करणे महÂवाचे आहे. ६ िýकाय संकÐपना बुĦा¸या ३ शरीरांवर खूप मयाªिदत भर. संदभª मु´यतः िनमाªन-काया आिण धमª-कायावर आहेत. महायान बौĦ धमाªत अितशय चांगला
उÐलेख आहे. संभोग-काया िकंवा िýकाय
संकÐपना पूणª करतात. ७ ÿसाराचा मागª दि±णेकडील ÿसार: ®ीलंका, थायलंड, बमाª, लाओस आिण कंबोिडया आिण आµनेय आिशयातील काही भाग. उ°र ÿसार: ितबेट, चीन, तैवान, जपान,
कोåरया, मंगोिलया आिण आµनेय
आिशयाचे काही भाग.
८ धमªिश±णाची भाषा ितिपटक हे काटेकोरपणे पालीमÅये आहे. पाली भाषेत धमªिश±ण Öथािनक भाषेĬारे पूरक. बौĦ कॅननचे Öथािनक भाषेत भाषांतर केले जाते (अनुवाद न करता येÁयाजोगे वगळता), उदा. ितबेटी, चीनी आिण जपानी. ÿसाराची मूळ भाषा संÖकृत आहे. ९ िनवाªण (पालीमÅये िनÊबान) बुĦांनी ÿाĮ केलेले िनवाªण आिण अरहंत िकंवा प¸चेक बुĦ यां¸यात कोणताही भेद केला जात नाही. 'संसारापासून मुĉì' Ìहणूनही ओळखले जाते, ितÆही िÖथतé¸या ÿाĮी¸या पातळीत सूàम भेद आहेत. १० शा³यमुनी बुĦांचे िशÕय मुळात ऐितहािसक िशÕय, मग ते अरहंत असोत कì सामाÆय. शा³यमुनी बुĦांनी अनेक बोिधसÂवांची ओळख कłन िदली आहे. यापैकì बहòतेक ऐितहािसक Óयĉì नाहीत. ११ धािमªक िवधी काही िवधी आहेत परंतु महायान पंथांÿमाणे Âयावर जाÖत जोर िदला जात नाही. Öथािनक सांÖकृितक ÿभावामुळे, िवधé¸या वापरावर जाÖत भर िदला जातो; उदा. मृत Óयĉìसाठी िवधी, पेतास खाऊ घालणे, तांिýक िवधी (वûयानात). १२ मंý आिण मुþांचा वापर पåर°ां¸या वापरामÅये काही समतुÐय. महायान बौĦ धमाª¸या वûयान पंथत जोरदार सराव केला. इतर पंथांनीही Âयां¸या दैनंिदन पूजामÅये काही मंý समािवĶ केले आहेत. १३ मृÂयू आिण मृÂयूचे पैलू मृÂयू आिण मृÂयू¸या ÿिøयेवर फारच कमी संशोधन आिण ²ान. सहसा, मरण पावलेÐया Óयĉéना नĵरता, दुःख आिण शूÆयता यावर Åयान करÁयाचा सÐला िदला जातो. वûयान पंथ या भागात िवशेषतः सावध आहे. लोक मरÁयापूवê अनेक आंतåरक आिण बाĻ िचÆहे ÿकट करतात. मृत Óयĉì¸या पुढील पुनजªÆमात मदत करÁयासाठी मृÂयूनंतर लगेचच काही आठवड्यांत गुणव°े¸या पĦतéचे हÖतांतरण करÁयात ÿचंड ताण आहे. munotes.in
Page 180
बौĦ धमाª
180 १४ बाडō थेरवाद पंथात मृÂयूनंतर आिण पुनजªÆमा¸या मधÐया टÈÈयाकडे दुलª± केले जाते. सवª महायान पंथ हे मृÂयूनंतरचे पैलू िशकवतात. १५ िदवसातून एक जेवण थेरवाद संघांमÅये हे ÿमाण आहे. ही एक अÂयंत आदरणीय ÿथा आहे परंतु ती िविवध संघांमधील ÿÂयेक Óयĉì¸या Öवभावावर सोडली जाते. १६ मंिदरात पूजा शा³यमुनी बुĦाची ÿितमा असलेली साधी मांडणी उपासनेचा क¤þिबंदू. जोरदार िवÖतृत असू शकते; शा³यमुनी बुĦ आिण दोन िशÕयांसाठी एक दालन, ३ बुĦांसाठी (अिमताभ आिण औषधी बुĦांसह) एक दालनआिण ३ ÿमुख बोिधसÂवांसाठी एक दालन; संर±कांÓयितåरĉ, इ. १७ परंपरे¸या पंथ वषा«¸या िवसजªनानंतर वाचलेली एक ÿमुख पंथ ही सं´या १८ वłन कमी करते. िशकवणी¸या आंिशक िसĦांतांवर (सूýे, शाľ िकंवा िवनय) आधाåरत ८ ÿमुख (चीनी) पंथ. शुĦ भूमी/अिमताभ, चान, वûयान आिण िवनय (सामाÆय लोकांसाठी नाही) या पĦतéकडे झुकलेÐया चार पंथ ितएन ताई, अवमतसाका, योगाचारा आिण माÅयिमका यांसार´या तßव²ानावर आधाåरत पंथांपे±ा अिधक लोकिÿय आहेत. १८ बौĦेतर ÿभाव मु´यतः पूवª-बौĦ धमª भारतीय/āाĺण ÿभाव. शा³यमुनी बुĦां¸या जीवनकाळात कमª, संघ इÂयादी अनेक सं²ा ÿचिलत होÂया. वेद आिण उपिनषदांमधून संदभª घेतले गेले. इतर सËयतांमÅये लोकांनी एकýीकरण आिण द°क घेत असताना, परÖपरांवर मोठा ÿभाव पडला. चीनमÅये, कÆÉयूिशअनवाद आिण ताओवाद या दोघांनी बौĦ धमाªवर काही ÿभाव पाडला ºयाचा पåरणाम Öवदेशी िवĵासांवर झाला. जपान आिण ितबेटमÅये या पåरिÖथतीची पुनरावृ°ी झाली. १९ बुĦ Öवभाव थेरवाद परंपरे¸या िशकवणीपासून अनुपिÖथत. िवशेषत: पंथांकडे कलते पĦतéमुळे खूप तणाव. (http://www.buddhanet.net/e -learning/snapshot02.htm)
वûयान पंथ:
"वû" या शÊदाचा अथª मेघगजªना, एक पौरािणक शľ आिण दैवी गुणधमª आहे जो आिदम,
िकंवा अिवनाशी, पदाथाªपासून बनिवला गेला होता आिण Âयामुळे कोणÂयाही अडथÑयाला
िकंवा अडथÑयाला छेदू शकतो आिण आत ÿवेश कł शकतो. दुÍयम अथª Ìहणून, "वû"
या अिवनाशी पदाथाªचा संदभª देतात आिण Ìहणून काहीवेळा "िहरा" Ìहणून अनुवािदत केले
जाते. Ìहणून वûयानाचे इंúजीमÅये काहीवेळा "द अॅडमंटाइन Óहेईकल" िकंवा "द डायमंड
Óहेईकल" असे भाषांतर केले जाते.
munotes.in
Page 181
बौĦ धमाªतील पंथ
181 वû ही एक रा जदंड सारखी िवधी वÖतू आहे, ºया¸या मÅयभागी एक गोलाकार (आिण
काहीवेळा गँिकल) असतो आिण गजा¸या दोÆही टोकाला गुंडाळून ठेवलेÐया आरयांची
सं´या (साधनावर अवलंबून) असते. वû हे पारंपाåरकपणे तांिýक िवधéमÅये घंटा िकंवा
घंटा यां¸या संयोगाने वापरले जाते; ÿितकाÂमकŀĶ्या, वû पĦत तसेच महान आनंदाचे
ÿितिनिधÂव कł शकते आिण घंटा Ìहणजे िववेकता, िवशेषत: शूÆयता िकंवा अंतिनªिहत
अिÖतÂवाची जाणीव असलेले शहाणपण.
वûयानचा असा दावा आहे कì Âया¸या िशकवणी बुĦांनी Âया¸या ²ानानंतर १६ वषा«नी
ÿथम ÖपĶ केÐया होÂया, परंतु िकटागावा यांनी या दाÓयाला 'ÖपĶपणे मूखª' Ìहटले आहे.
मंýायाणाचा ÿारंिभक टÈपा चौÃया शतकात सुł झाला असे िवĬानांनी Ìहटले आहे. केवळ
७ Óया िकंवा ८ Óया शतका¸या सुŁवातीपासून, तांिýक तंýे आिण ŀĶीकोनांनी भारतातील
बौĦ ÿथेवर अिधकािधक वचªÖव गाजवले. पिहले तांिýक (वûयान बौĦ) úंथ ३ö या
शतकात ÿकट झाले आिण १२Óया शतकापय«त िदसून आले.
८.४ सारांश बौĦ धमाª¸या िविवध पंथांबĥलची मूलभूत मािहती ही बौĦ धमाª¸या िवकासा¸या युगानुयुगे
अिधक चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयासाठी उपयुĉ आहे. थेरवाद, महायान आिण वûयान
बौĦ धमाª¸या ÿचिलत Óयापक वगêकरणात बुĦा¸या िशकवणीची उÂøांती जगा¸या
वेगवेगÑया भागात िदसून येते, हे समजणे सोपे आहे कì सवª पंथ बुĦा¸या मूलभूत
िशकवणéवर िवĵास ठेवतात आिण मानतात. बुĦ मुĉìकडे नेणाöया मागाªचे संÖथापक
आहेत.
तĉे Âयाकाळी ÿचिलत असलेÐया बौĦ धमाªतील िविवध पंथांना समजून घेÁयास मदत
करतात, जरी आज आपण सवª ÿकारांचे मु´य तीन थेरवाद, महायान आिण वûयानमÅये
वगêकरण करतो - िजथे नंतरचे फार कमी िठकाणी ÿचिलत आहे. भारतातील बौĦ धमाªचे
पुनŁºजीवन हे ®ीलंका, Ìयानमार आिण थायलंड सार´या देशांकडून घेतलेÐया थेरवाद
परंपरेचे आहे.
८.५ ÿij १) थोड³यात िलहा - बौĦ धमाª¸या पंथांना समजून घेÁयासाठी बौĦ पåरषदेचे महßव.
२) थेरवाद बौĦ धÌम आिण Âयातून िनमाªण झालेले िविवध पंथ यावर भाÕय करा.
३) थेरवाद आिण महायान बौĦ धमाªत फरक करा.
४) वûयान बौĦ धÌम काय आहे आिण ते थेरवाद आिण महायान पे±ा वेगळे कसे आहे ?
५) भारतातील बौĦ धमाª¸या िविवध पंथांचा अËयास करÁयासाठी ľोत आिण Âयाची
ÿासंिगकता यावर एक छोटी टीप िलहा.
munotes.in
Page 182
बौĦ धमाª
182 ८.६ संदभª Dutt Nalinaksha - Buddhist Sects in India
Ven. Sujato -Sects and Sectarianism: The Origins of Buddhist Schools
H W Schumann - Buddhism: an outline of its teachings and Schools.
Williams, Paul - Buddhism: The early Buddhist schools and doctrinal
history; Theravāda doctrine, vol. 2
*****
munotes.in
Page 183
183 ९
बौĦ धमाªचा ÿसार
घटक रचना
९.० उिĥĶे
९.१ ÿÖतावना
९.२ बौĦ धमाªचा ÿसार
९.३ आिशयाई देशांमÅये बौĦ धमª
९.४ सारांश
९.५ ÿij
९.६ संदभª
९.० उिĥĶे हा अËयास खालील उĥेशांसह केला जातो.
सामाÆय लोकांना धÌमाचे पालन करÁयाचे बौĦ धमाªचे आवाहन समजून घेणे.
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये िभ³खु, िभ³खुनी आिण Óयापारी यांची भूिमका समजून
घेणे.
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये राजांचे संर±ण समजून घेणे.
कला आिण वाÖतुकला आिण बौĦ धमाª¸या ÿसारावर Âयाचा ÿभाव अËयासणे.
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सािहÂय आिण úंथ िवशेषत: ितिपटकाची भूिमका.
९.१ ÿÖतावना
munotes.in
Page 184
बौĦ धमाª
184 चरथ िभ³खवे चाåरकं बहòजनिहताय बहòजनसुखाय.....हे तथागतांचे ÿेरणादायी शÊद आहेत
जे जगातील दूरवर¸या देशांत बुĦाची िशकवण (धÌम) पसरवÁयामागची ÿेरणादायी शĉì
आहेत. पूवê¸या िभ³खु¸या धÌम ÿसारां¸या उÂकटतेकडे दुलª± करता येत नाही ºयांनी
धÌमाचा ÿसार दूरदूरपय«त केला, िकंबहòना हे तेच िभ³खु आहेत ºयांनी आपÐया आवेशाने
²ात अ²ात अडथले/धोके ओलांडले आिण इतरां¸या भÐयासाठी धÌमाचा ÿचार
करÁयासाठी दूरदूरपय«त पोहोचÁया साठी ÿवासातील ýासही सहन केला.
हेच ÿवास याýेकłंना नंतर¸या दशकांमÅये भारतातील पिवý Öथळांना भेट देÁयामागचे
कारण आहेत. कोणीतरी Ìहटले कì हे ÿवास क¤þपसारक आहेत असे Ìहणता येईल,
ÂयामÅये ते या पिवý Öथळांपासून दूर जाते, दि±ण -पूवª आिशयाई देशांमÅये भारतासार´या
अ²ात भागात ÿवास न केलेÐया मागा«नी.
Óयापारी आिण राºयकत¥: या िवकसनशील धÌम ÿसारां¸या कायाª¸या चळवळéनी बुĦा¸या
िशकवणी शतकानुशतके दूरवर पसरवÐया : ÿथम दि±ण -पूवª आिशयापय«त, नंतर मÅय
आिशयामाग¥ चीन आिण उवªåरत पूवª आिशयापय«त आिण शेवटी ितबेट आिण मÅय
आिशया¸या पुढील भागात . परदेशी Óयापाö यां¸या बौĦ ®Ħेतील Öथािनक ÖवारÖयामुळे
बहòतेकदा ते या ÿदेशांमÅये वेगÑया वेगÑया पĦतीने िवकिसत झाले. काहीवेळा शासकांनी
Âयां¸या लोकांमÅये नैितकता आणÁयासा ठी बौĦ धमª Öवीकारला , परंतु कोणालाही धमा«तर
करÁयास भाग पाडले नाही. बुĦाचा संदेश लोकांसाठी उपलÊध कłन देऊन, लोक काय
उपयुĉ आहे ते िनवडÁयास मोकळे होते.
बुĦाची िशकवण संपूणª भारतीय उपखंडात आिण तेथून संपूणª आिशयामÅये शांततेने
पसरली . जेÓहा जेÓहा ते नवीन संÖकृतीत पोहोचले तेÓहा, बौĦ पĦती आिण शैलéमÅये बुĦी
(²ान) आिण कŁणे¸या आवÔयक मुद्īांशी तडजोड न करता Öथािनक मानिसकतेशी
जुळÁयासाठी मुĉपणे सुधाåरत केले गेले. बौĦ धमाªने सवō¸च ÿमुख असलेÐया धािमªक
अिधकाराची एकंदर पदानुøम कधीही िवकिसत केली नाही. Âयाऐवजी , ºया देशात तो
पसरला Âया ÿÂयेक देशाने Öवतःचे Öवłप , Öवतःची धािमªक रचना आिण Öवतःचे
आÅयािÂमक ÿमुख िवकिसत केले.
munotes.in
Page 185
बौĦ धमाªचा ÿसार
185 बौĦ धमाªचे दोन ÿमुख िवभाग आहेत: थेरवाद-हीनयान (लहान /माफक वाहन) जे वैयिĉक
मुĉìवर जोर देते, आिण महायान (िवशाल वाहन), जे इतरांना फायदा होÁयासाठी पूणª
²ानी बुĦ बनÁयासाठी काम करÁयावर भर देतात. हीनयान आिण महायान दोÆही वाहनांचे
अनेक उपिवभाग आहेत. सÅया , फĉ तीन ÿमुख ÿकार िटकून आहेत: एक दि±ण -पूवª
आिशयातील हीनयान उपिवभाग , थेरवाद Ìहणून ओळखला जातो, आिण दोन महायान
िवभाग , Ìहणजे िचनी आिण ितबेटी परंपरा.
थेरवाद परंपरा भारतातून ®ीलंका आिण āĺदेश (Ìयानमार ) मÅये ईसवी सन पूवª
ितसöया शतकात पसरली . तेथून ते उवªåरत दि±ण -पूवª आिशया (थायलंड, कंबोिडया
आिण लाओस ) मÅये पोहोचले.
इतर िहनया न पंथ आधुिनक काळातील पािकÖतान , अफगािणÖतान , पूवª आिण
िकनारपĘी इराण आिण मÅय आिशयामÅये पसरÐया . मÅय आिशयापासून ते २ öया
शतकात चीनमÅये पसरले. हीनयानाची ही łपे नंतर भारतातून याच मागाªने आलेÐया
महायान पैलूंशी जोडली गेली आिण शेवटी महायान हे चीन आिण मÅय आिशयातील
बहòतांश बौĦ धमाªचे ÿमुख Öवłप बनले. महायानाचे िचनी łप नंतर कोåरया , जपान
आिण िÓहएतनाममÅये पसरले.
ितबेटी महायान परंपरा भारतीय बौĦ धमाª¸या पूणª ऐितहािसक िवकासाचा वारसा
घेऊन ७ Óया शतकात सुł झाली. ितबेटपासून ते संपूणª िहमालयीन ÿदेशात आिण
मंगोिलया, मÅय आिशया आिण रिशया¸या अनेक ÿदेशांमÅये (बुåरयाितया,
कािÐमिकया आिण तुवा) पसरले.
याÓयितåरĉ , २ öया शतकापासून, महायान बौĦ धमाªचे भारतीय łप भारतापासून
दि±ण चीनपय«त सागरी Óयापार मागाªने िÓहएतनाम , कंबोिडया, मलेिशया, सुमाýा
आिण जावा येथे पसरले. Âयापैकì एकही आज अिÖतÂवात नाही.
९.२ बौĦ धमाªचा ÿसार बौĦ धमाªचा िवÖतार आिशयातील बहòतांश भागात शांततापूणª होता आिण तो अनेक
मागा«नी झाला. बुĦ, एक ÿवासी िश±क या नाÂयाने, जवळ¸या राºयांतील úहण±म आिण munotes.in
Page 186
बौĦ धमाª
186 ÖवारÖय असलेÐया लोकांसोबत Âयांचे अंतŀªĶी वाटत िफरत रािहले, Âयांचाच आदशª
सवाªनी ठेवला. Âयांनी आपÐया िभ³खुना जगात पुढे जाÁयाची (धÌम ÿसाराची ) आिण
आपÐया िशकवणéचे ÖपĶीकरण (ÿचार) करÁयास सांिगतले. Âयाने इतरांना Öवतःचा धमª
िध³कारÁयास व Âयागून नवीन धमª ÖवीकारÁयास सांिगतले नाही, कारण तो Öवतःचा धमª
Öथापन कł इि¸छत नÓहता . बुĦाचा उĥेश केवळ वाÖतवाचे आकलन न झाÐयामुळे ते
Öवत:साठी िनमाªण करत असलेÐया दु:ख आिण दु:खावर मात करÁयास इतरांना मदत
करणे हा होता. नंतर¸या िपढ्यां¸या अनुयायांना Âया¸या उदाहरणाने ÿेरणा िमळाली आिण
Âयांनी Âयां¸या जीवनात उपयुĉ वाटणाöया Âया¸या पĦती इतरांना सांिगतÐया. ºयाला
आता "बौÅदधमª" असे Ìहणतात , Âयाचाच ÿसार अशा ÿकारे सवªदूर झाला.
कधीकधी , ÿिøया वेगÑयापणे िवकिसत होते. उदाहरणाथª, जेÓहा बौĦ Óयापारी वेगवेगÑया
देशांना भेट देऊन Öथाियक झाले, तेÓहा Öथािनक लोकसं´ये¸या काही सदÖयांना या
परदेशी लोकां¸या िशकवणी /िवĵासांमÅये ÖवारÖय िनमाªण झाले, जसे कì नंतर इंडोनेिशया
आिण मलेिशयामÅये इÖलामचा पåरचय झाला. ही ÿिøया बौĦ धमाªसोबत मÅय
आिशयातील रेशीम मागाªवरील ओएिसस (वाळवंट) राºयांमÅये, सामाÆय युगा¸या आधी
आिण नंतर¸या दोन शतकांमÅये घडली . Öथािनक राºयकत¥ आिण Âयां¸या लोकांना या
भारतीय धमाªबĥल अिधक मािहती िमळाÐयामुळे, Âयांनी Óयापाö यां¸या मूळ ÿदेशातील
िभ³खुंना सÐला गार िकंवा िश±क Ìहणून आमंिýत केले आिण शेवटी, अनेकांनी बौĦ धमª
Öवीकारला . दुसरी स¤िþय पĦत Ìहणजे िवजय िमळवणाöया लोकांचे संथ सांÖकृितक
आÂमसात करणे, जसे कì úीक लोकांचे सÅया¸या मÅय पािकÖतानमधील गांधार¸या बौĦ
समाजात , २ öया शतका¸या नंतर¸या शतकांमÅये केला.
बहòतेकदा, ÿसार मु´यतः एका शिĉशाली राजा¸या ÿभावामुळे होतो ºयाने Öवतः बौĦ धमª
Öवीकारला आिण Âयाला पािठंबा िदला होता. इ. स. 3öया शतका¸या मÅयात , उदाहरणाथª,
राजा अशोका¸या वैयिĉक समथªनामुळे संपूणª उ°र भारतात बौĦ धमाªचा ÿचार आिण
ÿसार झाला. या महान साăाºय -िनमाªÂयाने आपÐया ÿजेला बौĦ धमाªचा अवलंब करÁयास munotes.in
Page 187
बौĦ धमाªचा ÿसार
187 भाग पाडले नाही, परंतु आपÐया संपूणª ±ेýामÅये दगडी Öतंभावर कोरलेली आ²ापýे Ĭारा
लोकांना नैितक जीवन जगÁयाचा सÐला िदला आिण Öवतः तßवांचे पालन कłन Âयाने
इतरांना बुĦा¸या िशकवणीचा अवलंब करÁयास ÿेåरत केले.
राजा अशोकानेही Âया¸या राºयाबाहेर सिøयपणे धमªÿसार केला आिण काहीवेळा
®ीलंकेचा राजा देवनंिपयाितÖस यांसार´या परदेशी राºयकÂया«¸या आमंýणावर ÿचारक
पाठवून दूरवर¸या देशांत ÿचारक मंडळ पाठवले. इतर वेळी तो Öवत:¸या पुढाकाराने
िभ³खुंना दूत Ìहणून पाठवत असे. भेट देणारे िभ³खु इतरांवर धमा«तर करÁयासाठी दबाव
आणत नसत, तर केवळ बुĦाची िशकवण उपलÊध कłन देत असत आिण लोकांना
Öवत:साठी िनवडÁयाची मुभा देत असत . दि±ण भारत आिण दि±ण āĺदेश यांसार´या
िठकाणी बौĦ धमाªने लवकरच मूळ धरले, तर मÅय आिशयातील úीक वसाहतéसार´या
िठकाणी Âवåरत पåरणाम झाÐयाची नŌद नाही याचा पुरावा िमळतो .
इतर धािमªक राजे, जसे कì १६ Óया शतकातील मंगोल सामÃयªशाली अÐतान खान यांनी,
बौĦ िश±कांना Âयां¸या राºयात आमंिýत केले आिण Âयां¸या लोकांना एकý आणÁयासाठी
आिण Âयांचे राºय मजबूत करÁयासाठी बौĦ धमाªला अिधकृत पंथ घोिषत केला. ÿिøयेत,
Âयांनी बौĦेतर, Öथािनक धमा«¸या काही ÿथांवर बंदी घातली असेल आिण Âयांचे अनुसरण
करणाö यांचा छळही केला असेल, परंतु या दुिमªळ हालचाली मोठ्या ÿमाणावर
राजकìयŀĶ्या ÿेåरत होÂया. अशा महßवाकां±ी राºयकÂया«नी आजही ÿजेला बौĦ
धमाªतील ®Ħा िकंवा उपासना पĦती ÖवीकारÁयास भाग पाडले नाही. हा धािमªक पंथाचा
भाग नाही.
९.३ आिशयाई देशांमधील बौĦ धमª
®ीलंकेतील बौĦ धमª:
®ीलंका हा सवाªत जुना बौĦ देश आहे, थेरवाद बौĦ धमª हा इ. स. वी सन पूवª दुसöया
शतकात राजा देवनंिपया-ितÖस यां¸या कारिकदêत भारताचा सăाट अशोकाचा पुý
आदरणीय िभ³खु मिहंदा याने इ.स.पू. दुसöया शतकात अिधकृत पåरचय केÐयापासून या munotes.in
Page 188
बौĦ धमाª
188 बेटावरील ÿमुख धमª आहे. पुढे अशोकाची कÆया िभ³खुनी संघिम°ा िहने मूळ बोिधवृ±ाची
दि±णेकडील फांदी तेथे आणली , व ती अनुराधापुरा येथे लावली , असे सांिगतले जाते. Âया
िदवसापासून ते आजपय«त ®ीलंकेतील बौĦांनी ºया छýछायेखाली बुĦांनी ²ानÿाĮी केली
Âया छायेखाली बोधीवृ±ा¸या या फांदीला परम पूºयभाव िदला जातो.
®ीलंकेतील िभ³खुंनी थेरवाद आिण महायान या दोÆहéचा दि±ण -पूवª आिशयात ÿसार
करÁयात महßवाची भूिमका मांडली आहे. ®ीलंकेत, इसवी सना¸या १Ðया शतकात राजा
वĘगािमनी¸या कारिकदêत बौĦ िभ³खू अलोका -िवहारात एकý आले आिण Âयांनी ÿथमच
पाली धमªúंथ Ìहणून ओळखले जाणारे िýिपटक , िशकवणीची तीन úंथ िलिहले गेले. ४३३
इ. स मÅये ®ीलंकन िभ³खुंनीने चीनमÅये िभ³खुनीचा संघ आणला . १६Óया शतकात
पोतुªगीजांनी ®ीलंका िजंकली आिण Âयां¸या मागे आलेÐया डच लोकांÿमाणेच बौĦ
धमाªचाही øूरपणे छळ केला.
१९ Óया शतका¸या सुłवातीस जेÓहा िāटीशांनी िनयंýण िमळवले तेÓहा बौĦ धमाªचा öहास
होत होता, अशा पåरिÖथतीने इंúजी ÿचारकांना ÿोÂसाहन िदले ºयाने नंतर बेटावर ईसाई
धमाªचा ÿचार व ÿसाराचा पूर येऊ लागला . परंतु सवª अपे±ां¸या िवरोधात िवहारवासी
आिण सामाÆय समुदायाने सुमारे १८६० पासून एक मोठे पुनŁºजीवन घडवून आणले, ही
चळवळ वाढÂया राÕůवादाशी हातिमळवणी करत गेली. तेÓहापासून बौĦ धमाªची भरभराट
झाली आहे आिण ®ीलंकेतील िभ³खु आिण ÿवासी सामाÆय लोक आिशया , पिIJम आिण
अगदी आिĀकेत थेरवाद बौĦ धमाªचा ÿसार करÁयात ÿमुख आहेत. बौĦ जगातील काही
सवाªत आIJयªकारक Öमारके ®ीलंकेतील आहेत आिण दि±ण भारत आिण ®ीलंका
यां¸यातील जवळ¸या नातेसंबंधामुळे ितची िशÐपकला कृÕणा खोöयातील सुŁवाती¸या
काळाशी आिण नंतर¸या पÐलव आिण चोल राजांशी जवळून संबंिधत आहे. munotes.in
Page 189
बौĦ धमाªचा ÿसार
189
बमाª मधील बौĦ धमª:
इ.स.पूवª ितसöया शतकात भारतीय सăाट अशोकाने पाठवलेÐया ÿचारकांनी बमाªमÅये बौĦ
धमाªची ओळख कłन िदली असे मानले जाते. महावंश, Ìयानमारमधील बौĦ धमाª¸या
उÂप°ीचे ®ेय सोना आिण उ°राथेरां¸या ÿचारकांना देतात, जे ईसवीसनपूवª ३ö या
शतकात , सुवनªभूमीला आले होते, ºयाची ओळख (गÐफ ऑफ मोतामा ) मोटामा¸या
आखातावर आहे.
Ìयानमार¸या इितहासात चार ÿबळ वांिशक गट आहेत: मोन, Èयू, Ìयानमार आिण शान.
बागान¸या दि±ण पूवª ९० मैल अंतरावर असलेÐया पेइकथानोÌयो (िवÕणू शहर) येथील
पुरातßवीय पुराÓयांĬारे ÿमािणत केÐयाÿमाणे ÌयानमारमÅये बौĦ धमª १Ðया शतकात
आधीच भरभराटीला आला होता. बागान¸या दि±णेस १६० मैल दि±णेकडील आधुिनक
ÈयाÍÌयो जवळ, थायेिखĘाया येथे बौĦ धमाªचा देखील एक उÂसाहवधªक ÿभाव होता, जेथे
५Óया ते ९Óया शतकापय«त िह सËयता िवकिसत झाली.
चौÃया शतकापासून, Èयूने अनेक बौĦ Öतूप आिण इतर धािमªक इमारती बांधÐया गेÐया.
या इमारतé¸या शैली, जिमनी¸या आराखड्या, अगदी िवटांचा आकार आिण बांधकाम तंý
आंň ÿदेश, िवशेषत: सÅया¸या दि±ण पूवª भारतातील अमरावती आिण नागाजुªनकŌडा
यांना सूिचत करतात . िसलोन¸या संपकाªचे काही पुरावे अनुराधापुरा शैलीतील "मूनÖटोÆस"
बेकथानो आिण हॅिलन येथे सापडले आहेत. कदािचत ७ Óया शतकापय«त, ®ी ±ेý येथे
बावबगी , पायµया आिण पायमा सारखे उंच गोलाकार Öतूप उदयास आले होते.
munotes.in
Page 190
बौĦ धमाª
190 राजा अनवरहता आिण थेरवाद बौĦ धमª:
१०५७ मÅये पॅगन¸या थाटॉन राºयावर िवजय िमळवÐयानंतर अÈपर बमाªमÅये थेरवाद
बौĦ धमाªचा पåरचय कłन देणे ही राजा अनवराताची सवाªत मोठी आिण िचरÖथायी
कामिगरी होती. शाही आ®याने समिथªत, बौĦ शाळा पुढील तीन शतकांमÅये हळूहळू
गावपातळीवर पसरली , जरी तांिýक, महायान , āाĺणवादी , आिण ÿाणीवादी ÿथा सवª
सामािजक Öतरांवर मोठ्या ÿमाणावर गुंतलेÐया रािहÐया .
पॅगनचा राजा अनवरहता आिण मोन राजा मनुहर यां¸यात युĦ सुł झाले, जेÓहा राजा
मनुहरने पिवý बौĦ úंथ देÁयास नकार िदला. युĦानंतर, राजा मनुहरला पकडÁयात आले
आिण Âया¸या मृÂयूपय«त Âयाला पॅगनमÅये बराच काळ ÿितबंिधत ठेवÁयात आले. तेथे
असताना Âयांनी मनुहर मंिदर बांधले.
Pagan myanmar.com नुसार:
“अनाĄत हा ÿबळ धािमªक आवेशाचा राजा होता तसेच एक महान शĉìचा राजा होता.
गुणव°ेसाठी बनवलेÐया Âया¸या माती¸या वीटा (वोिटÓह टॅÊलेट) ÌयानमारमÅये
उ°रेकडील काथापासून दि±णेकडील ट्वाÆटेपय«त मोठ्या ÿमाणाव र आढळतात . या िवटा
मÅये सामाÆयतः समोर¸या बाजूला, भूिमÖपशª करणारी बुĦाची बसलेली ÿितमा असते,
ºया¸या खाली दोन ओळी बौĦ पंथाचे सार Óयĉ करतात : ‘बुĦाने कारणे सांिगतली आहेत/
सवª गोĶéची कारणे आहेत; आिण गोĶी कशा थांबतात हे देखील, 'तीच स±म बुĦ घोषणा
करतो .' याउलट ÿाथªना असेल: 'संसारातून मुĉ Óहावे या इ¸छेने महान समृĦ राजा
अिनŁĦ यांनी Öवतः परमेĵराची ही ÿितमा बनवली .
"इितहास सांगतात कì थाटॉनमधील एक िभ³खु िशन अरहान , पॅगन मÅये अनवरहता येथे
आले आिण Âयाला िनयमशाľाचा उपदेश केला, ºयावर अनवरहता िवĵासा¸या
परमानंदाने Ìहणाले, "महाराज , तुम¸यािशवाय आÌहाला दुसरा आ®य नाही! आजपासून,
माझे महाराज , आÌही आमचे शरीर आिण आमचे जीवन तुÌहाला समिपªत करतो ! आिण
महाराज , मी माझी िशकवण तुम¸याकडून घेतो!" िशन अरहानने अनवराताला पुढे िशकवले
कì शाľािशवाय , ितिपटक , कोणताही अËयास होऊ शकत नाही आिण केवळ
ितिपटकानेच धमª दीघªकाळ िटकेल. अनवरहता यांनी मािहती िदली कì थाटॉन येथे
ितिपटकाचे तीस संच होते. राजा मनुहा या¸याकडे भेटवÖतूंसह एक दूत पाठवला आिण munotes.in
Page 191
बौĦ धमाªचा ÿसार
191 ितिपटक मािगतला . मनुहाने नकार िदला, Âयावर अनवरह ताने बलाढ्य सैÆय पाठवून थॅटोन
िजंकले, आिण मनुहा¸या ब°ीस पांढöया ह°éवरील ितिपटकाचे तीस संच परत आणले,
तसेच मनुहा आिण Âयाचा दरबार आिण सवª कारागीर आिण कारागीरी आणले.
थायलंडमधील बौĦ धमª:
तथािप , पुरातßवीय शोध आिण इतर ऐितहािसक पुराÓयांचा आधार घेत असे Ìहणणे सुरि±त
आहे कì बौĦ धमª ÿथम थायलंडमÅये पोहोचला जेÓहा Âया देशात मोन-´मेर Ìहणून
ओळखÐया जाणाö या वांिशक लोकांची वÖती होती, ºयांची राजधानी Ĭारवती ही आता
एका शहरात होती. बँकॉक¸या पिIJमेस सुमारे ५० िकमी अंतरावर नाकोन पथम (संÖकृत:
नगर ÿथम) Ìहणून ओळखले जाते. नाकोन पाथोम येथील महान पॅगोडा, Āा पथोम चेदी
(ÿथमा सेिटया), आिण देशा¸या इतर भागांतील इतर ऐितहािसक िनÕकषª या वÖतुिÖथतीची
तसेच बौĦ धमª, Âया¸या िविवध Öवłपांत, थायलंडमÅये चार वेगवेगÑया कालखंडात
पोहोचÐयाची सा± देतात. Ìहणजे:
१. थेरवाद िकंवा दि±णी बौĦ धमª
२. महायान िकंवा उ°र बौĦ धमª
३. बमाª (पॅगन) बौĦ धमª
४. ®ीलंका (लंकावंश) बौĦ धमª.
I. थेरवाद िकंवा दि±णी बौĦ धमª:
थायलंडमÅये बौĦ धमाªची ओळख कłन देÁयात आलेले पिहले Öवłप थेरवाद शाळेचे
होते, हे धमªचø (धÌमाचे चाक), बुĦा¸या पायांचे ठसे आिण आसन यांसार´या नाकोन
पथोम येथील उÂखननात सापडलेÐया िविवध पुरातÂव अवशेषांवłन िसĦ झाले आहे. munotes.in
Page 192
बौĦ धमाª
192 पाली भाषेतील िशलालेख, जे सवª दगडांमÅये आहेत. Âयामुळेच सुवणªभूमीची राजधानी
नाकोन पथोम येथे होती असे मत थायलंडचे िवĬान Óयĉ करतात . िशवाय , पाथोम छेदी
(पाली: पठम चेितय) या नावाचा अथª "पिहला पॅगोडा" आहे, जे सवª संभाÓयतेने,
सुवणªभूमीमÅये बांधलेले पिहले पॅगोडा असÐयाचे सूिचत करते. हे महावंशा¸या नŌदीमÅये
सहज बसेल- कì थेर सोना आिण उ°रा यांनी सăाट अशोका¸या आदेशानुसार
सुवणªभूमी¸या ÿदेशात जाऊन बौĦ धमाªची Öथापना केली.
II. महायान िकंवा उ°रीय बौĦ धमª:
इसवी सना¸या पाचÓया शतका¸या सुŁवातीपासून उ°र भारतातील काÔमीरमधील
महायान बौĦ धमªÿचारक सलग सुमाýा येथे जाऊ लागले. सुमाýापासून हा धमª जावा
आिण कंबोिडयामÅये पसरला . सुमारे ७५७ इ. स. (बौĦ युग: १३०० ) ®ीिवजय राजा
Âया¸या राजधानीसह सुमाýामÅये स°ेवर आला आिण Âयाचे साăाºय मलय ĬीपकÐप
आिण Ĭीपसमूहात पसरले. दि±ण थायलंडचा काही भाग (सुरÖथानीपासून खाल¸या
िदशेने) ®ीिवजय राजा¸या अिधपÂयाखाली आला . महायानवादी असÐयाने, ®ीिवजय¸या
राºयकÂया«नी महायान बौĦ धमाª¸या ÿचारासाठी खूप ÿोÂसाहन आिण समथªन िदले. आज munotes.in
Page 193
बौĦ धमाªचा ÿसार
193 दि±ण थायलंडमÅये महायान बौĦ धमª तेथे ÿचिलत होता हे िसĦ करÁयासाठी
आपÐयाकडे बरेच पुरावे आहेत. हा पुरावा Öतूप िकंवा चेितया आिण ÿितमां¸या Öवłपात
आहे, ºयात बुĦ आिण बोिधस° (Āा िफम) ¸या ÓहोिटÓह टॅÊलेटचा समावेश आहे, जे जावा
आिण सुमाýा येथे सापडलेÐया सार´याच ÿकारचे आहे. दि±ण थायलंडमधील छैया
(जया) आिण नाकोन ®ी थÌमरथ (नागारा ®ी धमªराजा) मधील चेितयां, महायान ÿभाव
ÖपĶपणे दशªवतात.
III. बमाª (पॅगन) बौĦ धमª:
१०५७ मÅये राजा अनुŁĦ (अनावरथा ) संपूणª बमाªमÅये शिĉशाली बनला , Âयाची
राजधानी पॅगन (मÅय बमाª) येथे होती. अनुŁĦने आपले राºय थायलंडपय«त िवÖतारले,
िवशेषत: उ°र आिण मÅय भाग, ºयात आता चéगमाई , लोपबुरी आिण नाकोन पाथोम
Ìहणून ओळखले जाणारे ±ेý Óयापले गेले. थेरवाद बौĦ असÐयाने, अनुŁĦ यांनी
थेरवादा¸या कारणाला उÂकटतेने पािठंबा िदला जो थायलंडÿमाणेच āĺदेशाला ÿथम
सăाट अशोकाने पाठवलेÐया ÿचारकाĬारे थेट भारताकडून िमळाला . तथािप , िवचाराधीन
असताना , भारतातील बौĦ धमª आधीच अधोगती¸या अवÖथेत होता, आिण āĺदेश आिण
भारत यां¸यातील संपकª ±ीण झाÐयामुळे, Âयावेळी बमाªमÅये ÿचिलत असलेÐया थेरवाद
बौĦ धमाªत काही बदल झाले आिण Âयाने काहीसे वेगळे Öवłप धारण केले. मूळ िशकवण
पासून. हे, नंतर¸या टÈÈयावर , थायलंडमÅये बमाª (पॅगन) बौĦ धमª Ìहणून ओळखले जाणारे
बनले. थायलंडवर राजा अनुŁĦा¸या वचªÖवा¸या काळात , बमê बौĦ धमाªचा देशावर मोठा
ÿभाव होता, िवशेषत: उ°रेकडे, जेथे जवळ असÐया मुळे, बमाªचा ÿभाव अिधक जाणवत
होता. हे ल±णीय आहे कì उ°र थायलंडमÅये सापडलेÐया बौĦ अवशेषांवर एक
उÐलेखनीय थेरवाद ÿभाव आहे, तर दि±णेत सापडलेÐया अवशेषांवर ®ीिवजय
िदवसांपासूनचे Âयांचे महायान संबंध ÖपĶपणे िदसून येतात. बöयाच अंशी हे या
वÖतुिÖथतीमुळे आहे कì, थायलंडवर Âयां¸या अिधपÂयाखालील बमê लोक केवळ वर¸या
थायलंडवरच समाधान मानत होते, तर दि±णेला Âयां¸या खमेर (कंबोिडयन) वासलांनी
राºय केले होते ºयांची राजधानी लोपबुरी येथे होती.
IV. ®ीलंका (लंकावंश) बौĦ धमª:
थायलंडमÅये बौĦ धमाª¸या ÿसारा¸या इितहासातील हा सवाªत महßवाचा काळ आहे,
कारण आजपय«त तेथे ÿबळ असलेÐया बौĦ धमाª¸या Âया देशाचा पåरचय झाला. सुमारे
११५३ (बौĦ युग १६९६ ) पराøमबाहó द úेट (११५३ -११८६ इ.स) िसलोनचा राजा
झाला, ºयाला ÿाचीन काळात लंका Ìहणून ओळखले जाते. एक शिĉशाली सăाट आिण
थेरवाद बौĦ धमाªचा एक महान समथªक, पराøमबाहóने Âया¸या बेट राºयात बुĦा¸या
धÌमाचा ÿसार आिण ŀढीकरण करÁयासाठी बरेच काही केले. थायलंडनेही ित¸या
िभ³खूंना िसलोनला पाठवले आिण ÂयाĬारे िसलोनकडून उपसंपदा िवधी (समÆव य िवधी)
ÿाĮ केली, जी नंतर थायलंडमÅये लंकावंश Ìहणून ओळखली जाऊ लागली . हे सुमारे
१२५७ इ.स (बौĦ युग १८०० ) होते. वरवर पाहता , अËयासानंतर िसलोनहóन परत
आलेÐया िभ³खूं¸या सुŁवाती¸या तुकड्या, अनेकदा िसलोन¸या िभ³खूंसोबत होÂया ,
Âयांनी नाकोन ®ी थÌमरथ (दि±ण थायलंड) येथे Öवतःची Öथापना केली, कारण अनेक munotes.in
Page 194
बौĦ धमाª
194 बौĦ अवशेषांवर िनिIJतपणे िसलोनचा ÿभाव आहे, जसे कì Öतूप आिण बुĦ ÿितमा तेथे
सापडले. यातील काही अवशेष आजही अिÖतÂवात आहेत. या िभ³खुं¸या गुणव°ेची
बातमी लवकरच थायलंडची तÂकालीन राजधानी सुखोथाई येथे पसरली आिण Âया वेळी
राºय करणारे राजा राम कामह¤ग यांनी Âया िभ³खुंना आपÐया राजधानीत आमंिýत केले
आिण Âयांना या िसĦांता¸या ÿचारासाठी आपला शाही पािठंबा िदला. ही वÖतुिÖथती
१२७७ इ.स ¸या राजा¸या िशलालेखांपैकì एका िशलालेखात नŌदवली गेली आहे,
तेÓहापासून िसलोन (िसंहला) बौĦ धमª खूप लोकिÿय झाला आिण थायलंडमÅये मोठ्या
ÿमाणावर ÿचिलत झाला. अनेक िवहार , Öतूप, बुĦ ÿितमा आिण अगदी बुĦा¸या पायाचे
ठसे, जसे कì मÅय थायलंडमधील ąबुरी येथील सुÿिसĦ, िसलोनमÅये लोकिÿय
असलेÐया वापरानुसार बांधले गेले. पाली, थेरवाद िकंवा दि±णी बौĦ धमाªची भाषा, या
भाषे¸या अËयासातही मोठी ÿगती झाली आिण धÌमाशी संबंिधत सवª बाबéमÅये
(िसलोन )®ीलंकेचा ÿभाव जाणवत आहे.
९.५ सारांश बुĦाने लोकांना सांिगतले कì Âयां¸या िशकवणéचे अंध®Ħेने पालन कł नका, परंतु Âयांचे
काळजीपूवªक परी±ण केÐयावरच करा. तेÓहा असेही Ìहणता येते िक लोकांनी बुĦा¸या
िशकवणी आवेशी ÿचारकाकडून िकंवा शाही हòकुमाने बळजबरीने Öवीकाł नयेत. िविवध
मागा«नी, बौĦ धमª िविवध लोकां¸या गरजा आिण ÖवभावांमÅये बसत असताना , ÿेम, कŁणा
आिण शहाणपणाचा संदेश घेऊन, संपूणª आिशयामÅये शांततेने पसरला . ®ीलंका, थायलंड
आिण Ìयानमार या दि±ण -पूवª आिशयाई देशांमÅये बौĦ धमाª¸या ÿसारासाठी सăाट
अशोकाचा धÌम ÿचाराचा आवेश जबाबदार आहे. बौĦ धमाªचे सवª देशांत चढ-उतार होते
पण भारताÿमाणे तो पूणªपणे लुĮ झाला नाही.
९.५ ÿij १) िविवध देशांमÅये बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये राजे आिण संर±कांची भूिमका काय
आहे?
२) बौĦ धमाª¸या ÿसारासाठी बुĦाची िशकवण कशी जबाबदार आहे?
३) बौĦ धमाªचा ÿसार नेहमीच शांततापूणª असतो - िटÈपणी िलहा.
४) ®ीलंका, Ìयानमार आिण थायलंडमÅये बौĦ धमाªचा ÿसार थोड³यात िलहा.
९.६ संदभª H.R. Perera - Buddhism in Sri Lanka: A Short History
https://www.accesstoinsight.org/lib/authors/perera/wheel100.html
Roger Bischoff - Buddhism in Myanmar: A Sh ort History munotes.in
Page 195
बौĦ धमाªचा ÿसार
195 https://www.accesstoinsight.org/lib/authors/bischoff/wheel399.html
Karuna Kusalasaya -Buddhism in Thailand: Its Past and Its Present
https://www.accesstoinsight.org/lib/authors/kusalasaya/wheel085.htm
l
Buddhist art and trade routes
https://www. asiasocietymuseum.org/buddhist_trade/intro.html
Andrea Acri - Maritime Buddhism
https://doi.org/10.1093/acrefore/9780199340378.013.638
Jason Neelis - Early Buddhist Transmission and Trade networks
https://brill.com/view/title/18172
*****
munotes.in
Page 196
196 १०
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका
घटक रचना
१०.० उिĥĶे
१०.१ ÿÖतावना
१०.२ राजा अशोकाचे आदेश
१०.३ चौदा िशलालेख
१०.४ किलंगा िशलालेख
१०.५ सात Öतंभलेख
१०.६ लघु िशलालेख
१०.७ सारांश
१०.८ ÿij
१०.९ संदभª
१०.० उिĥĶे हा अËयास खालील उिĥĶांसह केला जातो:
िशलालेख आिण सािहिÂयक ľोतांĬारे सăाट अशोकाचा अËयास करणे.
अशोका¸या इितहासा¸या ÿमाणीकरणासाठी पाली सािहिÂयक ľोतांची ÿासंिगकता
समजून घेणे.
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका देणाö या पुरातÂव ąोतांशी-
सािहिÂयक ąोत कसे जुळतात, याचे िवĴेषण करणे आिण पाहणे.
१०.१ ÿÖतावना ईसापूवª ितसöया शतकातील मौयª वंशाचा ितसरा सăाट राजा अशोक, एकसंध भारताचा
पिहला शासक आिण सवª काळातील महान राजकìय Óयĉéपैकì एक होता. Âयाने बुĦां¸या
(धÌम) िशकवणुक ÖवीकारÐयानंतर, आपले राजकारण एका लÕकरी िवजयातून
धÌमिवजयामÅये बदलले -धािमªकता आिण सÂयाचा िवजय. आपÐया साăाºया¸या आत
आिण पलीकडे बौĦ धÌमा¸या ÿचारासाठी राजेशाही आ®य देऊन, Âयांनी बौĦ धÌमाचे
łपांतर आिशया¸या संपूणª भागात शांततेने पसरलेÐया जागितक धमाªत होÁयास मदत
केली. munotes.in
Page 197
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका
197 अशोका¸या योगदानाबाबत उ°र भारत आिण दि±ण भारतातील सािहिÂयक ľोतांमÅये
तफावत असली , तरी िशलालेखांशी संबंिधत असÐयामुळे दि±णेकडील सािहÂयाची
सÂयता अनेक िवĬानांनी माÆय केली आहे. अशाÿकारे, दीपवंस, महावंस, सामंतपसािदक
या ®ीलंकन ľोतांना सािहिÂयक ąोत Ìहणून आिण पुरातÂव ąोत Ìहणून िशलालेख
घेऊन, सăाट अशोका¸या Âया¸या िवशाल राºया¸या आत आिण बाहेर बौĦ धमाª¸या
ÿसारामÅये Âया¸या भूिमकेची चचाª केली.
ितसरी बौĦ पåरषद आिण संघाचे शुĦीकरण
थेरा मोµगलीपु°ितस यांचे कथावÂथुचे लेखन
देशा¸या िविवध भागांमÅये धÌम ÿचारक पाठवणे Âयांची सÂयता
सारनाथ, सांची आिण कोसंबी येथील संघभेदाचे लेख
मिहंदा थेर आिण संघिम°ा थेरी
धÌमयाýा आिण Öतंभ आिण Öतूप उभारणी
अजीिवकांसाठी लेÁयांचे उÂखनन
Âया¸या संपूणª राºयात ८४००० Öतूप आिण िवहारांचे बांधकाम.
सăाट अशोकावरील ®ीलंके¸या पुराÓयाचे अिधक काळजीपूवªक पुनरावलोकन करणे
महßवाचे आहे. लंका बेटा¸या संघाने, Âया¸या अिÖतÂवापासूनच, आजपय«त, आपÐया
चचª¸या इितहासाचा सांभाळ (रेकॉिड«ग) आिण अËयास या दोÆहीमÅये सतत रस घेतला
आहे. या ÿिøयेत Âयांनी राजकìय, सामािजक आिण आिथªक पैलूंवर ल±णीय ल± क¤िþत
केले आहे. या संदभाªत ®ीलंकेचा पंचवीस शतकांचा िलिखत इितहास संपूणª भारतीय
उपखंडात एक अिĬतीय उदाहरण आहे.
संघाचा ऐितहािसक अथª असाधारणपणे िवकिसत झाला आहे आिण केवळ Âयां¸याĬारे
नŌदवलेली मािहती नाटकìयåरÂया िवशेषत: खालील गोĶéसाठी अमूÐय असÐयाचे िसĦ
झाले आहे.
उĥेश:
(१) िशलालेख आिण Öतंभालेखांवरील “िपयदसी” या सं²ेची अशोकाशी ओळख, जे
®ीलंके¸या नŌदीमÅये जतन केलेले होते आिण या पुĶीकरणािशवाय अशोका¸या
िशलालेखांचे ऐितहािसक ÖपĶीकरण अश³य झाले नसते तर जवळजवळ एका
शतकापय«त उशीर झाला असता.
(२) सांची येथील Öतूप øमांक २ मÅये असलेया धातू पेटीमÅये “सपुåरसÖस
मोगलीपु°Öस” या िशलालेखात अÂयंत सÆमाननीय मानले गेलेले अशा
मोगलीपु°Öसा यां¸या भूिमकेचे आिण कतृªÂवाचे मूÐयांकन केले होते. (योगायोगाने, munotes.in
Page 198
बौĦ धमाªचा इितहास
198 अशाच ÿकारे उ°र बौĦ नŌदीमÅये उĩवलेÐया उपगुĮोर यश सार´या कोणÂयाही
नावांची ऐितहािसकता Öथािपत केली.)
(३) सांची आिण सोनारी येथील Öतूपां¸या धातू पेटीवर आढळणाöया “हेमवताचरीया” या
उपा´याचे महßव िनःसंशयपणे Öथािपत कłन ºयामÅये मिºझम थेर, कÖसपागो°
थेर आिण थेर दुंडुिभसाराचे काही अवशेष आहेत, ºयांनी ितसöया बौĦ पåरषदेला
पाठवलेÐया धÌम ÿचारकां¸या िवÖतृत यादीमÅये ®ीलंकन पाली ąोतांना िहमालय
±ेýाचे łपांतरण सोपवÁयात आले. (ही आिण वरील मािहती केवळ ितसरी पåरषद
आिण धÌम ÿचारा¸या ऐितहािसकतेची पुĶी करत नाही तर अशोकाने R.E. XIII
मÅये दावा केलेÐया धमªÿचारक भूिमकेला एकमेव सािहिÂयक आधार देखील ÿदान
करते.)
(४) महान सांची Öतूपा¸या पूव¥कडील ÿवेशĬारावर आढळलेÐया बोधी-वृ±ा¸या रोपणाचे
िचýण करणाöया िशÐपकले¸या ŀÔयाची ओळख आिण Óया´या, सजावटी¸या
आकृितबंधांमÅये मोर आिण िसंह यां¸या ÿितकाÂमकतेने पुĶी केली आहे जी मौयª -
िसंहली एकता ÿितिबंिबत करतात. (अनुराधापुर येथील बोधीवृ±ाचे अिÖतÂव या
परंपरेची पुĶी करते.) पुरातÂव आिण लेखासंबंधी पुराÓयांवłन अशा ÿकार¸या
पुĶीसह, ®ीलंकन पाली ľोत अिधक उ¸च ÿमाणात िवĵासाहªता देÁयास पाý
आहेत, िवशेषत: जेÓहा Âयांची मािहती उ°र बौĦ नŌदीपे±ा वेगळी आहे.
®ीलंकन पाली ľोतांनी:
इतर सवª थेरवादी बौĦ देशांमÅये, बमाª, थायलंड, कंबोिडया आिण लाओसमधील अनेक
आवृßयांमÅये िवĵासूपणे ÿत आिण जतन केलेÐया इितहासात अशोकाला बौĦ धमाªचा एक
धािमªक आिण उदार संर±क Ìहणून िदलेले Öथान आहे. अधोरेिखत केलेले मु´य पैलू
खालीलÿमाणे आहेत:
(१) Æयायालयीन पारिÌपकतेनुसार पािठंबा दशªिवलेÐया āाĺण याचकां¸या नेहमी¸या
आचरणाशी तुलना केÐयामुळे बौĦ िभ³खुं¸या ÿसÆन आचरणामुळे अशोक बौĦ
धÌमाकडे आकिषªत झाले. Âयांनी बौिĦक आिण आÅयािÂमकŀĶ्या अिधक
समाधानकारक िसĦ केलेÐया िभ³खुंना सहकायª शोधÁयास सुरवात केली.
(२) Âयांची बौĦ संघावर अफाट कृपा होती. तो एक महान ÖतापÂयशाÔý होता आिण
Âया¸या साăाºयात Âयाचे साăाºय िनमाªण केलेÐया मंिदरांची सं´या, ८४०००
Ìहणून ठेवली गेली आहे, श³यतो “असं´य” साठी पारंपाåरक ÿतीकाÂमकता Ìहणून.
(संÖकृत बौĦ ľोतानुसार समान आकड्यांचा उÐलेख आहे जणू िक चीनी
ľोतानुसार ८०००० आहेत.)
(३) Âयाला खाýी होती कì जोपय«त Âया¸या मुलाने संघात ÿवेश केला नाही तोपय«त बौĦ
धÌमाचे Âयाचे संर±ण पूणª होणार नाही. Âयानुसार, Âयाचा मुलगा मिहंद आिण मुलगी
सघिमता यांना िनयुĉ केले गेले. ते ®ीलंकेत बौĦ धमाªची Öथापना करणारे धÌम
ÿचारक बनले आिण जसे कì, ®ीलंकन परंपरेचे नायक. munotes.in
Page 199
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका
199 (४) अशोका¸या औदायाªचा संघावर नकाराÂमक पåरणाम झाला कारण अनेक जण
संघा¸या िवशेषािधकारांचा आनंद घेÁयासाठी Âयात सामील झाले. शुĦीकरण आिण
सुधारणांची गरज िनमाªण झाली. अशोकाने Öवतः शुĦीकरण ÿिøयेला Âयांचे संर±ण
िदले. सुŁवातीला, Âयाने आपला शाही अिधकार लागू करÁयाचा ÿयÂन केला. पण
कालांतराने Âयाला ºयेķ िभ³खू मोµगलीपु° ितस यांची मदत ¶यावी लागली.
(५) सुधाåरत संघाने अशोका¸या साăाºयात आिण Âया¸या आसपास बौĦ धÌमाचा ÿचार
करÁयासाठी मोिहमेचा कायªøम हाती घेतला आिण अथाªतच, या मोिहमांना सăाटाने
पािठंबा िदला. िकमान ®ीलंके¸या अनुषंगाने, अशोकाने पूजे¸या पिवý वÖतू (Ìहणजे
धातू, बोिध वृ± इ.), अितåरĉ धÌम ÿचारक आिण कुशल कारागीर Öतूप
उभारÁयासाठी पाठवून ÿचाराला पािठंबा देणे चालू ठेवले.
थोड³यात, ®ीलंकेमÅये बौĦ धÌमा¸या Öथापनेचे सăाट अशोक हे साधन होते. Âया¸याशी
कोणतेही िवशेष पिवýता जोडलेले नÓहती आिण तो पूजनीय Óयĉì नÓहता. तो सवª
कारणांसाठी फĉ एक ऐितहािसक Óयĉì होता - ®ीलंके¸या बौĦ धÌमाचा सवाªत मोठा
संर±क आिण एवढेच होते. संपूणª थेरवाद बौĦ जगाने Âयाला Âया भूिमकेत पािहले.
इितहासातील अशोका¸या Öथानावरील अनेक ÿचिलत मतां¸या या पुनरावलोकनामुळे
आÌही ºया दोन मु´य ÿijांवर ल± क¤िþत केले आहे Âयांची उ°रे देÁयास आÌहाला स±म
केले आहे. ही उ°रे थोड³यात पुढीलÿमाणे असतील.
(१) Öवतंý सािहिÂयक, पुरातÂवशाľीय िकंवा ऐितहािसक पुराÓयांĬारे पुĶीकरण
करÁया¸या िनकषावर , ®ीलंकन पाली नŌदी आिण Âयावर Öथािपत थेरवाद परंपरा
अशोका¸या भूिमकेची आिण कतृªÂवाची, बौĦ धÌमा¸या सेवे¸या संदभाªत िवĵसनीय
मािहती ÿदान करÁयासाठी अवलंबून राहó शकते.
उ°र बौĦ परंपरेतील संÖकृत, िचनी आिण ितबेटी ąोत अशोका¸या दैवतेची, तीथª±ेýांची
आिण धािमªक इमारतéची Öमृती ÿितिबंिबत करतात. परंतु Âयांची ऐितहािसक िवĵासाहªता
ल±णीयरीÂया कमी झाली आहे, ÿथमतः, अशोकाने अवदानामÅये िचिýत केले होते जेथे
Âयांचे आÅयािÂमक सÐलागार उपगुĮ अिधक ÿमुख होते, आिण दुसरे Ìहणजे, उपगुĮा¸या
अशोका¸या समका लीनतेमुळे कालगणना गŌधळलेली होती.
अशोकाचे इितहासातील Öथान अचूकपणे ठरिवÁया¸या अनेक समÖया या ľोतां¸या
ऐितहािसकतेचे योµय मूÐयमापन करÁयासाठी आहेत.
(२) अशोका¸या धÌमिवजय धोरणाचा समकालीन भारतावर काय पåरणाम झाला याचे
मूÐयमापन कोणÂयाही ÿकारे करता येणार नाही कारण ľोत Âयाबाबत काहीही सांगत
नाहीत. अशोकाने आपली धÌमाची संकÐपना आिण Âयाचा ÿसार करÁयासाठी Âयांनी
Öवत:¸या िशलालेखातून केलेले ÿयÂन ÖपĶ केले नसते तर Âयांचा धÌम आिण
धमªिवजय धोरण दोÆही िवÖमृतीत गेले असते.
मु´य ÿवाहातील भारतीय सािहÂय आिण परंपरेने Âयांना एकतर दुलªि±त केलेले िकंवा
िवसरलेले होते. Âयां¸या धÌमाचा िकंवा Âयां¸या धÌमिवजय धोरणाचा भारतीयां¸या मनावर munotes.in
Page 200
बौĦ धमाªचा इितहास
200 कायमचा ठसा उमटला नाही , असे ÖपĶ गृहीत धरले जाते. याउलट, ®ीलंका आिण आµनेय
आिशयातील थेरवाद बौĦ आिण उ°र आिण पूवª आिशयातील महायान बौĦ या दोघांनीही
बौĦ धÌमासाठी िदलेÐया अिĬतीय योगदानाबĥल Âयांचे केवळ कृत²तेने Öमरण केले नाही
तर Âयांचा गौरव केला गेला. हा िवरोधाभास अिधक गŌधळात टाकणारा बनतो. अशोका¸या
धÌमाची बौĦ धÌमाशी बरोबरी केली जाऊ नये हे िसĦ करÁयासाठी अनेक भारतीय
िवĬानांचे ŀढ ÿयÂन होते.
थोड³यात, िशलालेख आिण दि±णेकडील पाली ąोतांचा अËयास केÐयास बौĦ धÌमा¸या
ÿसारामÅये सăाट अशोकाने बजावलेली ऐितहािसक भूिमका ÖपĶ होईल. अनुवादाĬारे
चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयासाठी अशोकन िशलालेखांचाही अËयास कłया.
१०.२ सăाट अशोकाचे आदेश १९ Óया शतकात युरोिपयन िवĬानांनी भारतीय सािहÂयाचा पुनशōध आिण अनुवाद
केÐयामुळे, केवळ बौĦ धÌम आिण तßव²ानच समोर आले नाही, तर Âयाचे अनेक
पौरािणक इितहास आिण चåरýेही समोर आली. सािहÂया¸या या वगाªमÅये, एक नाव ल±ात
आले ते Ìहणजे अशोक, एक चांगला राजा ºयाने सुदूर भूतकाळात भारतावर राºय केले
होते. या राजािवषयी¸या कथा, łपरेषेत सार´याच पण तपिशलात खूप िभÆन आहेत,
िदÓयवादान, अशोकवदान, महावंस आिण इतर अनेक úंथांमÅये आढळतात. Âयांनी एका
अपवादाÂमक øूर आिण िनदªयी राजपुýाबĥल सांिगतले ºयाने िसंहासन ताÊयात
घेÁयासाठी Âया¸या अनेक भावांना ठार मारले होते, ºयाने नाटकìयåरÂया बौĦ धÌम
Öवीकारला होता आिण ºयाने आयुÕयभर हòशारीने आिण Æयायाने राºय केले होते. यापैकì
कोणतीही कथा गांभीयाªने घेतली गेली नाही - सवª अनेक पूवª-आधुिनक संÖकृतéमÅये "खूप
चांगले असÁयासारखे" राजे भूतकाळात नीितमानपणे राºय करणारे आिण लोक लवकरच
पुÆहा राºय करतील अशी आ´याियका होती. यापैकì बहòतेक दंतकथांचा उगम कोणÂयाही
ऐितहािसक सÂयापे±ा िनरंकुश आिण बेिफकìर राजांपासून मुĉ होÁया¸या लोकिÿय
इ¸छेमÅये होता. आिण अशोकािवषयी¸या असं´य कथा सार´याच मानÐया गेÐया.
पण १८३७ मÅये, जेÌस िÿÆसेप िदÐलीतील एका मोठ्या दगडी Öतंभावरील ÿाचीन
िशलालेखाचा उलगडा करÁयात यशÖवी झाले. तÂसम िशलालेख असलेले इतर अनेक
Öतंभ आिण खडक काही काळापासून ²ात होते आिण Âयांनी िवĬानांमÅये कुतूहल िनमाªण
केले होते. िÿÆसेप यांचा िशलालेख हा Öवतःला "देवांचा िÿय, राजा िपयदसी" Ìहणत
असलेÐया राजाने जारी केलेÐया आदेशांची मािलका असÐयाचे िसĦ झाले. पुढील
दशकांमÅये, याच राजाचे अिधकािधक हòकूम सापडले आिण Âयां¸या भाषे¸या अिधकािधक
अचूक उलगडा झाÐयामुळे, या माणसाचे आिण Âया¸या कृÂयांचे अिधक संपूणª िचý समोर
येऊ लागले. हळुहळू, िवĬानां¸या ल±ात आले कì राजा िपयदसी हा राजा अशोक असू
शकतो ºयाची बौĦ दंतकथांमÅये अनेकदा Öतुती केली जाते. तथािप, १९१५ पय«त, जेÓहा
अशोक नावाचा उÐलेख करणारा दुसरा हòकूम सापडला, तेÓहा ओळखीची पुĶी झाली.
सुमारे ७०० वषा«पासून िवÖमरणात गेलेले, इितहासातील एक महान पुŁष पुÆहा एकदा
जगाला ओळखीस आले. munotes.in
Page 201
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका
201 अशोकाचे लेख मु´यतः Âयांनी Öथापन केलेÐया सुधारणांशी संबंिधत आहेत आिण Âयांनी
ÆयाÍय आिण मानवीय समाज िनमाªण करÁया¸या ÿयÂनात िशफारस केलेÐया नैितक
तßवांशी संबंिधत आहेत. यामुळे, ते आÌहाला Âया¸या जीवनाबĥल थोडी मािहती देतात,
ºयाचे तपशील इतर ľोतांकडून काढले पािहजेत. अशोका¸या आयुÕया¸या नेम³या
तारखांबĥल िवĬानांमÅये वाद असले तरी Âयाचा जÆम सुमारे ३०४ ईसापूवª झाला. आिण
Âयाचे वडील िबंदुसारा¸या मृÂयूनंतर मौयª वंशाचा ितसरा राजा बनला. Âयाचे िदलेले नाव
अशोक होते परंतु Âयाने देवनामिपया िपयदसी ही पदवी धारण केली ºयाचा अथª "देवांचा
िÿय, जो ÿेमाने पाहतो." असे िदसते कì एकापाठोपाठ दोन वषा«चे युĦ झाले होते ºयात
अशोका¸या भावांपैकì िकमान एक मारला गेला होता. इ.स,पु ३०४ मÅये, Âया¸या
राºयािभषेका¸या आठ वषा«नी, अशोका¸या सैÆयाने किलंगावर हÐला केला आिण तो
िजंकला, जो देश ओåरसा या आधुिनक राºयाशी संबंिधत आहे. युĦ, ÿितशोध, हĥपारी
आिण युĦानंतर नेहमी अिÖतßवात असलेÐया अशांततेमुळे झालेÐया जीिवतहानीमुळे
अशोक इतका घाबरला कì Âया¸या Óयिĉमßवात संपूणª बदल घडवून आणला. असे िदसते
कì अशोकाने किलंग युĦापूवê िकमान दोन वष¥ Öवतःला बौĦ Ìहणवून घेतले होते, परंतु
बौĦ धÌमाÿती Âयाची बांिधलकì केवळ नावापुरती होती आिण कदािचत Âयामागे राजकìय
हेतू होता. परंतु युĦानंतर अशोकाने आपले उवªåरत आयुÕयभार आपÐया िवशाल
साăाºया¸या ÿशासनावर बौĦ तßवे लागू करÁयाचा ÿयÂन केला. बौĦ धमाªचा भारतभर
आिण परदेशात ÿसार करÁयात मदत करÁयात Âयांचा महßवाचा वाटा होता आिण Âयांनी
कदािचत पिहली मोठी बौĦ Öमारके बांधली. Âया¸या कारिकदê¸या ३८Óया वषê इ.स. पूवª
२३२ मÅये अशोकाचा मृÂयू झाला.
अशोकाचे लेख भारत, नेपाळ, पािकÖतान आिण अफगािणÖतानमÅये तीसपे±ा जाÖत
िठकाणी िवखुरलेले आढळतात. Âयापैकì बहòतेक āाĺी िलपीत िलिहलेले आहेत ºयातून
सवª भारतीय िलपी आिण आµनेय आिशयामÅये वापरÐया जाणाö या अनेक िलपी नंतर
िवकिसत झाÐया. उपमहाĬीपा¸या पूव¥कडील भागांमÅये आढळणाöया आ²ापýांमÅये
वापरलेली भाषा ही एक ÿकारची मागधी आहे, जी बहòधा अशोका¸या दरबारातील अिधकृत
भाषा असावी. भारता¸या पिIJमेकडील भागांमÅये आढळणाöया िशफारशéमÅये वापरलेली
भाषा संÖकृत¸या जवळ आहे, जरी अफगािणÖतानमधील एक िĬभािषक फमाªन अरामी
आिण úीकमÅये िलिहलेले आहे. भारतातील िलिखत दÖतऐवजांचा सवाªत जुना उलगडा
करता येÁयाजोµया कोषाचा समावेश असलेले अशोकाचे फमाªन शतकानुशतके िटकून
आहेत कारण ते खडकांवर आिण दगडी Öतंभांवर िलिहलेले आहेत.
हे Öतंभ िवशेषतः ÿाचीन भारतीय सËयते¸या तांिýक आिण कलाÂमक ÿितभेची सा±
देतात. मूलतः, Âयापैकì बरेच असावेत, जरी िशलालेख असलेले फĉ दहा अजूनही िटकून
आहेत. सरासरी चाळीस ते पÆनास फूट उंचीचे, आिण ÿÂयेकì पÆनास टन वजनाचे, सवª
Öतंभ वाराणसी¸या अगदी दि±णेला चुनार येथे खोदले गेले आिण कधी कधी शेकडो
मैलांवर ओढले गेले, िजथे ते उभे केले गेले. ÿÂयेक Öतंभाला मूलतः Öतंभ शीषª, कधी
गजªना करणारा िसंह, थोर बैल िकंवा उÂसाही घोडा, आिण काही Öतंभ शीषª भारतीय कलेचे
उÂकृĶ नमुना Ìहणून ओळखÐया जातात. दोÆही Öतंभ आिण Öतंभ शीषª(capital) एक
उÐलेखनीय आरशासारखे चकाकì (पॉिलश) ÿदिशªत करतात जे शतकानुशतके घटकां¸या
संपकाªत असतानाही िटकून आहेत. िशलालेखांचे Öथान योµय खडकां¸या उपलÊधतेĬारे munotes.in
Page 202
बौĦ धमाªचा इितहास
202 िनयंिýत केले जाते, परंतु Öतंभावरील िशलालेख सवª िविशĶ िठकाणी आढळतात. काही,
लुंिबनी Öतंभाÿमाणे, बुĦां¸या जÆमÖथानाला िचÆहांिकत करतात, तर Âयाचे िशलालेख
अशोका¸या Âया िठकाण¸या तीथªयाýेचे Öमरण करतात. इतर महßवा¸या लोकसं´ये¸या
क¤þांमÅये िकंवा जवळ शोधले जातील जेणेकŁन Âयांचे आदेश जाÖतीत जाÖत लोकांना
वाचता येतील.
अशोकाचे फमाªन ÿाचीन जगामÅये सामाÆयतः ºया शैलीदार भाषेत िलिहले जात होते Âया
भाषेत न िलिहता Âया¸या Öवत:¸या शÊदात िलिहले गेले यात काही शंका नाही. Âयांचा
िविशĶ वैयिĉक Öवर आपÐयाला या Óयिĉमßवाची उÐलेखनीय माणूस अशी अनोखी
झलक देतो. अशोकाची शैली काहीशी पुनरावृ°ी करणारी आिण ºयाला समजÁयात
अडचण आहे Âयाला काहीतरी समजावून सांगÁयासारखी आहे. अशोक वारंवार Âयाने
केलेÐया चांगÐया कामांचा संदभª घेतो, जरी बढाईखोरपणे नाही, परंतु अिधक, वाचकांना
Âया¸या ÿामािणकपणाची खाýी पटवून देÁयासाठी असे िदसते. िकंबहòना, एक ÿामािणक
Óयĉì आिण उ°म ÿशासक Ìहणून िवचार करÁयाची उÂसुकता जवळपास ÿÂयेक
लेखामÅये असते. अशोक आपÐया ÿजेला सांगतो कì Âयाने Âयांना आपली मुले Ìहणून
पािहले, Âयांचे कÐयाण ही Âयाची मु´य िचंता आहे; किलंग युĦाबĥल तो माफì मागतो
आिण Âया¸या साăाºया¸या सीमेपलीकडे असलेÐया लोकांना आĵासन देतो कì
Âयां¸याबĥल Âयाचा कोणताही िवÖतारवादी हेतू नाही. या ÿामािणकपणात िमसळून, सण
आिण धािमªक िवधéबĥल¸या नापसंतीमुळे अशोका¸या चाåरÞयामÅये एक िनिIJत कमªठपणा
आहे, ºयापैकì बरेच काही कमी मूÐय नसतानाही िनŁपþवी होते.
हे देखील अगदी ÖपĶ आहे कì अशोका¸या जीवनात बौĦ धÌम ही सवाªत ÿभावशाली शĉì
होती आिण Âयाला आशा होती कì Âयाची ÿजाही Âयाचा धÌम Öवीकारतील. तो लुंिबनी
आिण बोधगया येथे तीथªयाýेला गेला, भारतातील आिण Âया¸या सीमेपलीकडे असलेÐया
िविवध ÿदेशांमÅये िभ³खुंना िशकवÁयासाठी पाठवले, आिण Âयांना पिवý úंथांची पुरेशी
मािहती होती आिण Âयातील काही िवहारां¸या संघाला िशफारस केली. हे देखील अगदी
ÖपĶ आहे कì अशोकाने Âयांनी Öथापन केलेÐया सुधारणांना बौĦ Ìहणून Âया¸या
कतªÓयाचा एक भाग Ìहणून पािहले. परंतु, तो उÂसाही बौĦ असताना , तो Öवत:¸या
धमाªबĥल प±पाती नÓहता िकंवा इतर धमा«बĥल असिहÕणु नÓहता. आपण ºया िवĵासाने
आपला धमª आचरणात आणला Âयाच ŀढिनIJयाने ÿÂयेकाला Âया¸या Öवतः¸या धमाªचे
पालन करÁयास ÿोÂसािहत कł शकेल अशी Âयाला मनापासून आशा आहे असे िदसते.
िवĬानांनी असे सुचवले आहे कì बौĦ धÌमा¸या तािÂवक पैलूंबĥल लेख काहीही सांगत
नसÐयामुळे, अशोकाला धÌमाची साधी समज होती. ते मत हे तÃय िवचारात घेत नाही कì
आ²ेचा उĥेश बौĦ धÌमातील सÂये ÖपĶ करणे हा नÓहता, तर अशोका¸या सुधारणांबĥल
लोकांना मािहती देणे आिण Âयांना अिधक उदार, दयाळू आिण नैितक होÁयासाठी
ÿोÂसािहत करणे हा होता. असे असÐयाने अशोकाने बौĦ तßव²ानावर चचाª करÁयाचे
कारण नÓहते. अशोक एक स±म ÿशासक, एक हòशार माणूस आिण एक समिपªत बौĦ
Ìहणून Âया¸या आ²ांमधून ÿकट होतो आिण आपण अपे±ा कł शकतो कì Âयाने बौĦ
तßव²ानात िततकìच रस ¶यावा ºयाÿमाणे Âयाने बौĦ अËयासात घेतला होता. munotes.in
Page 203
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका
203 अशोका¸या आदेशांची सामúी हे ÖपĶ करते कì Âया¸या िववेकì आिण मानवी
िनयमांबĥलचे सवª आ´याियका ÆयाÍय आहेत आिण Âयाला महान राºयकÂया«पैकì एक
Ìहणून Öथान िमळिवÁयास पाý आहेत. आपÐया आदेशांमÅये, Âयांनी राºय नैितकता आिण
खाजगी िकंवा वैयिĉक नैितकता Ìहणून संबोधले जाऊ शकते याबĥल बोलले. ÿथम Âयाने
आपÐया ÿशासन ºयावर आधाåरत होते आिण जे Âयाने आशा केली Âयापे±ा अिधक
ÆयाÍय, अिधक आÅयािÂमकŀĶ्या झुकलेÐया समाजाकडे नेले जाईल, तर दुसरे Ìहणजे
Âयाने िशफारस केली आिण Óयĉéना सराव करÁयास ÿोÂसािहत केले. या दोÆही ÿकार¸या
नैितकतेची कŁणा, संयम, सिहÕणुता आिण सवª जीवनाबĥल आदर या बौĦ मूÐयांसिहत
केले गेले. अशोक राजाने तोपय«त मौयª साăाºयाचे वैिशĶ्य दशªिवणारे िहंसक परराÕů धोरण
सोडले आिण शांततेत सह-अिÖतÂवा¸या धोरणाने Âयास पुनिÖथªत केले. अिधक योµय,
कमी कठोर आिण अÂयाचारमुĉ करÁयासाठी Æयायालयीन ÓयवÖथा सुधारली गेली, तर
मृÂयूदंड ठोठावलेÐयाना दाद मागता येÁयासाठी अंमलबजावणी करÁयात आली आिण
कैīांना िनयिमत ±मादान देÁयात आले.
वैīकìय औषधी वनÖपतéची आयात आिण लागवड, िव®ांती घरे बांधणे, मु´य रÖÂयांसह
िनयिमत अंतराने िविहरी खोदणे आिण फळ आिण सावली¸या झाडाची लागवड यासार´या
उपयुĉ सावªजिनक कामांसाठी राºय संसाधने वापरली गेली. या सुधारणांचा आिण ÿकÐप
राबिवÁयात आले हे सांगÁयासाठी, अशोकाने वारंवार तपासणी दौö यावर जाऊन Öवत: ला
आपÐया िवषयांमÅये अिधक ÿवेशयोµय बनिवले आिण Âयां¸या िजÐहा अिधका्यांनी Âयाचे
उदाहरण अवलंिबले पािहजे अशी Âयांची अपे±ा होती. Âयाच शेवटी, Âयांनी असे आदेश
िदले कì Âयावेळी Âयाने काय केले तरी महßवाचे राºय Óयवसाय िकंवा यािचका
Âया¸याकडून कधीही अिलĮ ठेवÐया गेÐया नाहीत. केवळ आपÐया लोकां¸या कÐयाणाचे
संर±ण आिण ÿोÂसाहन देÁयाची जबाबदारी राºयाची होती. वÆय ÿाÁयां¸या काही
ÿजातéवर िशकार करÁयात बंदी घालÁयात आली होती, जंगल आिण वÆयजीव साठा
Öथािपत केला गेला आिण घरगुती व वÆय ÿाÁयांवर øौयª करÁयास मनाई होती. सवª धमा«चे
संर±ण, Âयांची जािहरात आिण Âयां¸यात सुसंवाद वाढवणे हे देखील राºयातील कतªÓये
Ìहणून पािहले गेले. असेही िदसते आहे कì धािमªक Óयवहार िवभागासारखे काहीतरी धÌम
महाअमाý नावा¸या अिधकारयासह Öथािपत केले गेले होते ºयांचे काम िविवध धािमªक
संÖथां¸या कारभाराची देखभाल करणे आिण धमाª¸या ÿथेला ÿोÂसािहत करणे होते.
अशोकाने जी वैयिĉक नैितकता वाढवÁयाची अपे±ा केली Âयात बुĦांनी संघाला िदलेÐया
सÐÐयानुसार वागणारे (िदघिनकाय, ÿवचन øमांक ३१). पालक, वडील, िश±क, िमý,
सेवक, तपÖवी आिण āाĺण यां¸याबĥल आदर (सु®ुसा) यांचा समावेश होता. Âयांनी
गåरबांना (कपनावलक), तपÖवी आिण āाĺण आिण िमý आिण नातेवाईकांना उदारता
(दान) यासाठी ÿोÂसािहत केले. आIJयाªची गोĶ नाही कì, अशोकाने सवª जीवनासाठी
अिहंसेला ÿोÂसाहन िदले (अिविहसभूतनाम). अंगु°रिनकाय, II:२८२ मधील बुĦां¸या
सÐÐयानुसार, Âयांनी खचाªत संयम आिण बचत करणे चांगले (अपÓययतापबधता) मानले.
Âयांनी सुचवले कì लोकांशी योµय रीतीने वागणे (सÌयÿितपती) हे चांगले नशीब
आणÁयासाठी समारंभ पार पाडÁयापे±ा खूप महÂवाचे आहे. कारण यामुळे सिहÕणुता आिण
परÖपर आदर वाढÁयास मदत झाली , अशोकाची इ¸छा होती कì लोकांनी इतर लोकां¸या
धमाªतील चांगÐया िशकवणांमÅये (बहò®ुता चांगले िशकले पािहजे (कलानागम). अशोकाने munotes.in
Page 204
बौĦ धमाªचा इितहास
204 िशफारशéमÅये सुचवलेÐया िशफारशीमÅये Âयाचा खोल अÅयाÂम दशªवतात. Âयात दया
(दया), आÂमपरी±ण (पािलखय) , सÂयता (सास) , कृत²ता (कतमन), अंतःकरणाची
शुĦता (भाव सुधी), उÂसाह (उसाहेना), ŀढ िनķा (दधाभितता) , आÂम-िनयंýण (सायमे)
आिण धÌमावर ÿेम (धÌम कामता) यांचा समावेश आहे.
अशोका¸या सुधारणा िकती ÿभावी होÂया िकंवा Âया िकती काळ िटकÐया हे जाणून
घेÁयाचा कोणताही मागª आम¸याकडे नाही परंतु आÌहाला मािहत आहे कì संपूणª ÿाचीन
बौĦ जगतातील सăाटांना Âयां¸या शासन पĦतीकडे एक आदशª Ìहणून पाहÁयासाठी
ÿोÂसािहत केले गेले होते. बौĦ राजवटी िवकिसत करÁया¸या पिहÐया ÿयÂनाचे ®ेय राजा
अशोकाला īावे लागेल. आज, ÿचिलत िवचारसरणéमÅये Óयापक Ăमिनरास आिण लोभ
(भांडवलवाद), Ĭेष (साÌयवाद) आिण Ăम ("अचूक" नेÂयां¸या नेतृÂवाखालील हòकूमशाही)
या पलीकडे जाणाö या राजकìय तÂव²ाना¸या शोधात , अशोकाचे लेख अिधक आÅयािÂमक
आधाåरत राजकìय ÓयवÖथा िवकासात अथªपूणª योगदान देऊ शकतात.
munotes.in
Page 205
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका
205 १०.३ चौदा Öतंभलेख १. देवांचा िÿय राजा िपयदसी याने हा धÌम आ²ेय िलिहला आहे. येथे (मा»या
कायª±ेýात) कोणÂयाही सजीवांची क°ल िकंवा य² कł नये. तसेच असे सण
आयोिजत केले जाऊ नयेत, देवांचा िÿय राजा िपयदसी, अशा सणांवर आ±ेप घेतो,
जरी काही सण आहेत ºयांना देवांचा िÿय राजा िपयादासी माÆयता देतो.
पूवê, देवांचा िÿय, राजा िपयदसी¸या Öवयंपाकघरात, कढी बनवÁयासाठी दररोज लाखो
ÿाणी मारले जात होते. पण आता या धÌमा¸या आ²ेने फĉ तीन ÿाणी मारले जातात, दोन
मोर आिण एक हरीण मारले जाते आिण हरण नेहमीच नाही. आिण कालांतराने, हे तीन
ÿाणी देखील मारले जाणार नाहीत.
२. ÿÂयेक िठकाणी देवतांमÅये िÿय, राजा िपयदसीचे ±ेý आिण सीमे¸या पलीकडे
असलेÐया लोकांमÅये, चोल, पांड्या, सतीपुý, केरलपु°, जेथे ताăपणê आिण úीक
राजा अँिटऑकोसोस िनयम आिण अँिटऑकोसचे शेजारी असलेÐया राºयांमÅये,
सवªý देवतांना िÿय, राजा िपयादसी यांनी दोन ÿकार¸या वैīकìय उपचारांची तरतूद
केली आहे: मानवांसाठी वैīकìय उपचार आिण ÿाÁयांसाठी वैīकìय उपचार.
मानवांसाठी िकंवा ÿाÁयांसाठी योµय वैīकìय औषधी वनÖपती उपलÊध नसतात, मी
Âयांना आयात आणखी वाढिवले आहे. जेथे जेथे वैīकìय मुळे िकंवा फळे उपलÊध
नाहीत तेथे मी Âयांना आयात आिण वाढिवले आहे. मानव आिण ÿाÁयां¸या िहतासाठी
मी िविहरी खोदÐया आहेत आिण झाडे लावली आहेत.
३. देवांना िÿय, राजा िपयदसी, असे बोलतो: मा»या राºयािभषेकानंतर बारा वषा«नी असा
आदेश देÁयात आला आहे - मा»या कायª±ेýात सवªý युĉ, रºजूक आिण ÿदेिसक
ÿÂयेक पाच वषा«नी धÌम िनद¥शा¸या उĥेशासाठी आिण Âयां¸या Óयवसायासाठी पाहणी
दौö यावर जातील.
आई आिण विडलांचा आदर चांगला आहे, िमý, ओळखीचे, नातेवाईक, āाĺण आिण
तपÖवी यांचे औदायª चांगले आहे, िजवंत ÿाÁयांना ठार मारणे चांगले नाही, खचाªत संयम
आिण बचत करÁयात संयम करणे चांगले आहे. या शÊदांमधील या सूचनांचे पालन
करÁयाबĥल पåरषद युĉांना सूिचत करेल.
४. भूतकाळात, अनेक शेकडो वषा«पासून, सजीवांना मारणे िकंवा इजा करणे आिण
नातेवाईकांशी अयोµय वतªन आिण āाĺण आिण तपÖवी यां¸याशी अयोµय वतªन
वाढले आहे. परंतु आता देवांना िÿय राजा िपयदसी¸या धÌमा¸या अËयासामुळे
ढोला¸या आवाजाची जागा धÌमा¸या आवाजाने घेतली आहे. Öवगêय रथगाड्या, शुभ
ह°ी, अµनीचे शरीर आिण इतर िदÓय दशªने अनेक शेकडो वषा«पासून घडलेली नाहीत.
परंतु आता देवांचा िÿय, राजा िपयदसी, जीवां¸या हÂयेमÅये आिण इजा करÁयामÅये
संयम, नातेवाईक, āाĺण आिण तपÖवी यां¸याशी योµय वागणूक आिण आई, वडील
आिण वडीलधारी Óयĉéबĥल आदर ठेवत असÐयाने अशा ÿकारचे दशªन वाढले आहे. munotes.in
Page 206
बौĦ धमाªचा इितहास
206 या आिण इतर अनेक ÿकार¸या धÌम आचरणांना देवांचा िÿय राजा िपयदासी यांनी
ÿोÂसाहन िदले आहे आिण ते धÌम आचरणाचा ÿचार करत राहतील. आिण देवांचा िÿय
राजा िपयदासी यांचे पुý, नातू आिण नातू हे देखील कालांतरापय«त धÌम आचरणाचा ÿचार
करत राहतील; धÌम आिण सģुणानुसार जगणे, ते धÌम िशकवतील. खरोखर, धÌमाची
िशकवण देणे हे सवō¸च कायª आहे. परंतु धÌमाचे आचरण सģुणिवरिहत असलेÐया
Óयĉìकडून करता येत नाही आिण Âयामुळे Âयाचा ÿचार आिण वाढ ही ÿशंसनीय आहे.
मा»या उ°रािधकाö यांनी या गोĶéचा ÿचार करÁयासाठी Öवतःला झोकून īावे आिण Âयांना
नकार देऊ नये Ìहणून हा हòकूम िलिहला गेला आहे. देवांचा लाडका राजा िपयादसी याने
आपÐया राºयािभषेकानंतर बारा वषा«नी हे िलखाण केले आहे.
५. देवांचा िÿय, राजा िपयादसी , असे बोलतो: चांगले करणे कठीण आहे. जो ÿथम चांगले
करतो तो काहीतरी कठीण करतो. मी पुÕकळ चांगली कृÂये केली आहेत, आिण माझे
पुý, नातू आिण Âयांचे वंशज जर जगा¸या शेवटापय«त असे वागले तर ते देखील खूप
चांगले करतील. परंतु Âयां¸यापैकì जो कोणी याकडे दुलª± करतो, ते वाईट करतील.
खरेच, वाईट करणे सोपे आहे.
पूवê धÌम महामाý नÓहते पण असे अिधकारी मा»या राºयािभषेकानंतर तेरा वषा«नी नेमले
गेले. आता ते धÌमा¸या Öथापनेसाठी, धÌमा¸या ÿचारासाठी आिण धÌमाला समिपªत
असलेÐया सवा«¸या कÐयाणासाठी आिण आनंदासाठी सवª धमा«मÅये कायª करतात. ते
úीक, कंबोज, गांधार, रािÖůक, िपिटिनक आिण पिIJम सीमेवरील इतर लोकांमÅये काम
करतात. ते सैिनक, ÿमुख, āाĺण, गृहÖथ, गरीब, वृĦ आिण धÌमाला समिपªत लोकांमÅये
काम करतात - Âयां¸या कÐयाणासाठी आिण आनंदासाठी - जेणेकłन ते छळापासून मुĉ
होऊ शकतील. ते (धÌम महामाý) कैīांना योµय वागणूक देÁयासाठी, Âयां¸या िनदōषतेसाठी
कायª करतात आिण जर महामाýांना असे वाटत असेल कì "याला आधार देÁयासाठी एक
कुटुंब आहे," "Âयावर जादू झाली आहे," "हा वृĦ आहे," तर ते अशा कैīां¸या सुटकेसाठी
काम करतात. ते येथे, बाहेरील शहरांमÅये, मा»या भावा-बिहणé¸या मिहलां¸या
िनवासÖथानासाठी आिण मा»या इतर नातेवाईकांसाठी काम करतात. ते सवªý Óयापलेले
आहेत. कोण धÌमाला समिपªत आहे, कोण धÌमात ÿÖथािपत आहे आिण कोण उदार आहे
हे ठरवÁयासाठी या धÌम महामाý मा»या कायª±ेýात धÌमाला समिपªत लोकांमÅये आहेत.
हा धÌमाचा आ²ेय दगडावर िलिहला गेला आहे जेणेकłन तो दीघªकाळ िटकेल आिण
मा»या वंशजांनी Âया¸याशी सुसंगतपणे वागावे.
६. देवांचा िÿय, राजा िपयादसी , असे बोलतो: पूवê, राºय Óयवसाय Óयवहार केला जात
नसे िकंवा राजाला वेळोवेळी अहवाल िदला जात नसे. पण आता मी हा आदेश िदला
आहे कì, मी जेवत असलो तरी केÓहाही, मिहलां¸या िनवासÖथानात, झोपाÑयावर,
रथात, पालखीत, उīानात िकंवा कोठेही असो, अहवालकारांनी मला लोकां¸या
घडामोडी अहवाल देÁया¸या सूचनांसह तैनात करावे. जेणेकŁन मी कुठेही असलो
तरी या घडामोडéना मी उपिÖथत राहó शकेन आिण देणµया िकंवा घोषणे¸या संदभाªत
मी तŌडी जे काही आदेश देतो िकंवा महामाýांवर तातडी¸या Óयवसायाने दबाव आणतो
तेÓहा, पåरषदेत मतभेद िकंवा वादिववाद उĩवÐयास, ते Âवåरत मला कळवले पािहजे. munotes.in
Page 207
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका
207 हा मी आदेश िदला आहे. मी Öवत: पåर®म करÁयात िकंवा Óयवसाय पाठवÁयात
कधीही समाधानी नाही. खरे तर सवा«चे कÐयाण हेच मी माझे कतªÓय मानतो आिण
याचे मूळ पåर®म आिण Óयवसायाची Âवåरत रवानगी आहे. सवª लोकां¸या
कÐयाणासाठी ÿोÂसाहन देÁयापे±ा चांगले कायª नाही आिण मी जे काही ÿयÂन करत
आहे ते सवª ÿाणीमाýांचे ऋण फेडणे Ìहणजे या जÆमात Âयांचे सुख आिण पुढील Öवगª
ÿाĮ करणे.
Ìहणून हा धÌम आ²ेय दीघªकाळ िटकावा आिण माझे पुý, नातू आिण पणतू जगा¸या
कÐयाणासाठी Âया¸याशी सुसंगतपणे वागावेत Ìहणून िलिहले गेले आहेत. तथािप, मोठ्या
पåर®मािशवाय हे करणे कठीण आहे.
७. देवांचा िÿय, राजा िपयादसी , याची सवª धमª सवªý वसले पािहजेत अशी इ¸छा आहे,
कारण Âया सवा«ना आÂमसंयम आिण अंतःकरणाची शुĦता हवी आहे. परंतु लोकां¸या
िविवध इ¸छा आिण िविवध आकां±ा असतात आिण ते Âयांना काय करावे िकंवा
Âयाचा फĉ एक भाग सराव कł शकतात. परंतु ºयाला महान भेटवÖतू िमळतात
तरीही Âया¸यात आÂमसंयम, अंतःकरणाची शुĦता, कृत²ता आिण ŀढ भĉìचा
अभाव असतो, अशी Óयĉì ±ुþ आहे.
८. पूवê राजे मौजमजा दौöयावर जात असत, ºया दरÌयान िशकार आिण इतर मनोरंजन
होते. परंतु देवांचा िÿय, राजा िपयदसी याचा राºयािभषेक झाÐयानंतर दहा वषा«नी, तो
संबोधी¸या दौöयावर गेला आिण अशा ÿकारे धÌम दौरे सुł केले.या दौöयांदरÌयान,
पुढील गोĶी घडÐया: āाĺण आिण तपÖवी यां¸या दशªन आिण भेटी, वृĦांना
सोÆया¸या भेटी, úामीण भागातील लोकां¸या भेटी, Âयांना धÌम िशकवणे आिण
Âयां¸याशी धÌमाची चचाª करणे. हेच देवांचे िÿय, राजा िपयादसी यांना आनंिदत करते
आिण ते जसे होते, तसे, कमाईचा आणखी एक ÿकार आहे.
९. देवांचा िÿय, राजा िपयदसी , असे बोलतो: आजारपणा¸या वेळी, मुला-मुलé¸या
लµनासाठी, मुलां¸या जÆमा¸या वेळी, ÿवासाला िनघÁयापूवê, या आिण इतर ÿसंगी,
लोक िविवध िवधी करतात. िवशेषतः िľया अनेक अĴील आिण िनरथªक समारंभ
करतात. या ÿकारचे समारंभ सवª ÿकारे केले जाऊ शकतात, परंतु Âयांना फारसे फळ
िमळत नाही. जे मोठे फळ देते ते माý धÌमाचा सोहळा होय. यामÅये नोकर व
कमªचाöयांशी योµय वागणूक, िश±कांÿती आदर, ÿािणमाýांÿती संयम आिण तपÖवी व
āाĺण यां¸यािवषयी औदायª यांचा समावेश होतो. या आिण इतर गोĶी धÌमाचा
सोहळा बनवतात. Ìहणून एक वडील, एक मुलगा, एक भाऊ, एक गुŁ, एक िमý, एक
सहकारी आिण अगदी शेजारी असे Ìहणायला हवे: "हे चांगले आहे, हा समारंभ आहे
जो Âयाचा उĥेश पूणª होईपय«त केला पािहजे, मी हे करीन. इतर समारंभ हे संशयाÖपद
फलदायी आहेत, कारण ते Âयांचा उĥेश साÅय कł शकतात, िकंवा ते कł शकत
नाहीत, आिण जरी Âयांनी केले तरी ते केवळ या जगात आहे. पण धÌमाचा सोहळा
कालातीत आहे. जरी तो या जगात आपला हेतू साÅय कł शकत नसला तरी तो
पुढ¸या काळात महान गुणव°ेची िनिमªती करतो, परंतु जर Âयाने या जगात आपले munotes.in
Page 208
बौĦ धमाªचा इितहास
208 उिĥĶ साÅय केले तर धÌमा¸या सोहÑयाĬारे येथे आिण ितकडे मोठी योµयता ÿाĮ
होते.
१०. देवांचा िÿय, राजा िपयदसी ,Âया¸या ÿजेने धÌमाचा आदर केÐयाने आिण धÌमाचे
आचरण केÐयािशवाय, आता आिण भिवÕयातही ते िमळवÐयािशवाय गौरव आिण
कìतê महßवाची मानत नाही. यासाठी केवळ देवांचा िÿय राजा िपयदसी , वैभव आिण
कìतêची इ¸छा करतो. आिण देवांचा िÿय राजा िपयदसी जे काही ÿयÂन करीत आहे,
ते सवª केवळ पुढील लोकां¸या कÐयाणासाठी आहे आिण Âयांना थोडे वाईटही होणार
नाही. आिण योµयतेिशवाय असणे वाईट आहे. हे एकतर नă Óयĉì िकंवा महान
Óयĉìसाठी मोठ्या ÿयÂनांिशवाय आिण इतर ÖवारÖय सोडून देणे कठीण आहे.
िकंबहòना, एखाīा महान Óयĉìसाठी हे करणे अिधक कठीण असू शकते.
११. देवांचा िÿय, राजा िपयदसी, असे बोलतो: धÌमा¸या दानासारखी कोणतीही देणगी
नाही, धÌमाची ओळख , (िवतरण सारखे नाही) धÌमाचे िवतरण, आिण (कोणÂयाही
ÿकारचे नाते नाही) धÌमाĬारे नातेसंबंध. आिण Âयात हे समािवĶ आहे: नोकर आिण
कमªचाö यांशी योµय वागणूक, आई आिण विडलांचा आदर, िमý, सोबती, नातेवाइक,
āाĺण आिण तपÖवी यां¸याबĥल उदारता आिण सजीवांची हÂया न करणे. Ìहणून,
एक वडील, एक मुलगा, एक भाऊ, एक गुŁ, एक िमý, एक सहकारी िकंवा शेजारी
Ìहणायला हवे: "हे चांगले आहे, हे केले पािहजे." धÌमाची देणगी देऊन या जगात
फायदा होतो आिण पुढ¸या काळात उ°म पुÁय ÿाĮ होतो.
१२. देवांचा िÿय, राजा िपयदसी, तपÖवी आिण सवª धमाªतील गृहÖथांचा सÆमान करतो
आिण Âयांना िविवध ÿकार¸या भेटवÖतू आिण सÆमान देऊन सÆमािनत करतो. परंतु
देवांचा िÿय, राजा िपयदसी, भेटवÖतू आिण सÆमानांना िततके महßव देत नाही िजतके
ते याला महßव देतात - कì सवª धमा«¸या आवÔयक गोĶéमÅये वाढ झाली पािहजे.
अÂयावÔयक गोĶéची वाढ वेगवेगÑया ÿकारे होऊ शकते, परंतु Âया सवा«चा मूळ संयम
Ìहणजे वाणीवर, Ìहणजे Öवतः¸या धमाªची Öतुती न करणे िकंवा चांगÐया
कारणािशवाय इतरां¸या धमाªची िनंदा न करणे. आिण जर टीकेचे कारण असेल तर ते
सौÌय पĦतीने केले पािहजे. परंतु या कारणासाठी इतर धमा«चा सÆमान करणे चांगले
आहे. असे केÐयाने, Öवतः¸या धमाªचा फायदा होतो आिण इतर धमा«नाही होतो,
अÆयथा Öवतः¸या धमाªचे आिण इतरां¸या धमा«चे नुकसान होते. जो अित भĉìमुळे
Öवतः¸या धमाªची Öतुती करतो आिण "मला मा»याच धमाªचा गौरव कł दे" या
िवचाराने इतरांची िनंदा करतो, तो फĉ Öवतः¸या धमाªचे नुकसान करतो. Âयामुळे
(धमा«मधील) संपकª चांगला आहे. एखाīाने इतरांनी सांिगतलेÐया िसĦांतांना ऐकले
पािहजे आिण Âयांचा आदर केला पािहजे. देवांचा िÿय, राजा िपयदसी,याची सवा«नी
इतर धमा«¸या चांगÐया िशकवणुकéमÅये चांगले िशकले पािहजे अशी इ¸छा आहे.
जे Öवतः¸या धमाªत समाधानी आहेत Âयांना हे सांगायला हवे: देवांचा िÿय राजा िपयदसी,
भेटवÖतू आिण सÆमानांना िततके महßव देत नाही िजतके ते सवª धमा«¸या आवÔयक
गोĶéमÅये वाढ Óहावी यासाठी अनेक जण काम करत आहेत - धÌम महामाý, मिहला munotes.in
Page 209
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका
209 चौकांचे ÿभारी महामाý, दूरवर¸या भागाचे ÿभारी अिधकारी आिण इतर असे अिधकारी.
आिण Âयाचे फळ Ìहणजे Öवतःचा धमª वाढतो आिण धÌम देखील ÿकािशत होतो.
१३. देवांचा लाडका राजा िपयादसी याने Âया¸या राºयािभषेकानंतर आठ वषा«नी
किलंगांवर िवजय िमळवला. एक लाख पÆनास हजार िनवाªिसत झाले, एक लाख
मारले गेले आिण बरेच जण मरण पावले (इतर कारणांमुळे). किलंगांवर िवजय
िमळिवÐयानंतर, देवां¸या िÿय राजाला धÌमाकडे ÿबळ झुकाव, धÌमाबĥल आिण
धÌमातील िशकवणीबĥल ÿेम वाटू लागले. आता देवां¸या लाड³याला किलंगांवर
िवजय िमळवÐयाबĥल तीĄ पIJाताप होतो.
खरंच, अिजं³य देश िजंकÐयावर होणाö या हÂयेने, मृÂयूने आिण हĥपार झाÐयामुळे देवां¸या
िÿय Óयĉìला खूप वेदना होतात. परंतु देवां¸या िÿयजनांना याचा जाÖत ýास होतो - ते
āाĺण, तपÖवी आिण िविवध धमाªचे गृहÖथ जे Âया देशांत राहतात आिण जे वåरķांना,
आईला आिण विडलांना, वडीलधाö यांचा आदर करतात आिण योµय वागतात आिण िमý ,
पåरिचत, सोबती, नातेवाईक, नोकर आिण कमªचारी यां¸याÿती ŀढ िनķा ठेवतात - कì ते
जखमी झाले आहेत, मारले गेले आहेत िकंवा Âयां¸या िÿयजनांपासून वेगळे झाले आहेत.
ºयांना (या सगÑयाचा) पåरणाम होत नाही Âयांनाही जेÓहा िमý, ओळखीचे, सोबती आिण
नातेवाईक ÿभािवत होतात तेÓहा Âयांना ýास होतो. हे दुद¨व सवा«वर येते (युĦाचा पåरणाम
Ìहणून), आिण यामुळे देवा¸या िÿय Óयĉìला वेदना होतात.
úीक लोकांिशवाय असा कोणताही देश नाही िजथे हे दोन गट, āाĺण आिण तपÖवी
आढळत नाहीत आिण असा कोणताही देश नाही िजथे लोक एका िकंवा दुसö या धमाªला
समिपªत नाहीत. Ìहणून किलंगा¸या िवजयादरÌयान मरण पावलेÐयांचा शंभरावा भाग िकंवा
हजारवा भाग मारणे, मृÂयू िकंवा हĥपार करणे आता देवां¸या िÿयजनांना वेदना देते. आता
देवा¸या िÿय Óयĉéना असे वाटते कì ºयांना ±मा करणे श³य आहे तेथे चूक
करणाöयांनाही ±मा केली पािहजे.
वनातील लोक , जे देवा¸या िÿय, िपयदिस¸या ±ेýात राहतात, Âयांना योµय रीतीने
वागÁयाची िवनंती केली जाते आिण तकª केला जातो. Âयांना सांिगतले जाते कì Âया¸या
पIJा°ापानंतरही देवा¸या िÿय Óयĉìकडे आवÔयक असÐयास Âयांना िश±ा करÁयाचे
सामÃयª आहे, जेणेकłन Âयांना Âयां¸या चुकìची ते मारले जाऊ नये Ìहणून लाज वाटावी.
खरोखर, देवा¸या िÿय Óयĉìला, जरी चूक झाली असेल,तरी सवª ÿाणीमाýांना दुखापत न
होणे, यासाठी संयम आिण िनÕप±ता हवी आहे.
आता हा धÌमाचा िवजय आहे जो देवाचा िÿय मानतो तो सवō°म िवजय आहे. आिण तो
(धÌमाचा िवजय) येथे िजंकला गेला आहे, सीमेवर, अगदी सहाशे योजना दूर, िजथे úीक
राजा अँटीओकोस राºय करतो, ितथÐया पलीकडे टॉलेमी, अँिटगोनोस, मॅगास आिण
अले³झांडर नावाचे चार राजे, Âयाचÿमाणे दि±णेत चोल, पांड्य आिण ताăपणêपय«त. येथे
úीक, कंबोज, नभक, नभपमिकत, भोज, िपिटिनक, आंň आिण पािलदास यां¸या राजा¸या
कायª±ेýात, सवªý लोक धÌमातील देवां¸या िÿय-सूचनांचे पालन करीत आहेत. िजथे देवाचे
िÿय दूत नÓहते ितथेही हे लोक धÌमाचे आचरण आिण देवा¸या िÿयजनांनी िदलेले
धÌमातील िनयम व सूचना ऐकून Âयाचे पालन करत आहेत आिण पुढेही करत राहतील. munotes.in
Page 210
बौĦ धमाªचा इितहास
210 तसे करा हा िवजय सवªý िजंकला गेला आहे, आिण तो खूप आनंद देतो - जो आनंद केवळ
धÌमाĬारे िमळू शकतो. पण या आनंदाचाही फारसा पåरणाम होत नाही. देवांचे िÿय लोक
पुढील जगात अनुभवायला िमळणारे मोठे फळ अिधक महßवाचे मानतात.
मा»या मुलांनी आिण नातूंनी नवीन िवजय करÁयाचा िवचार कł नये िकंवा जर लÕकरी
िवजय झाला तर ते सहनशीलतेने आिण हल³या िश±ेने केले जावे, िकंवा Âयाहóनही चांगले
Ìहणजे ते िवजय िमळवÁयाचा िवचार कł नयेत Ìहणून मा»याकडे हा धÌम हòकूम िलिहला
आहे. केवळ धÌम, कारण तो या जगात आिण परलोकात फळ देतो. Âयांची सवª उÂकट
भĉì या जगामÅये आिण परलोकातही ÿाĮ होवो.
१४. देवांचा लाडका राजा िपयदसी याने ही धÌम िशलालेख थोड³यात, मÅयम लांबी
आिण िवÖताåरत Öवłपात िलिहलेले आहेत.ते सवªच सवªý आढळत नाहीत, कारण
माझे कायª±ेý अफाट आहे, परंतु बरेच काही िलिहले गेले आहे आिण मी अजून
िलिहलेले असेल. आिण इथे काही िवषय असे आहेत जे Âयां¸या गोडÓयामुळे पुÆहा
पुÆहा बोलले गेले आहेत आिण लोकांना Âयां¸या अनुषंगाने वागता यावे. िलिहलेÐया
काही गोĶी अपूणª असÐयास, हे Öथािनकतेमुळे िकंवा वÖतू¸या िवचारात िकंवा
लेखका¸या चुकìमुळे आहे.
१०.४ किलंग िशलालेख १. देवांचे लाडके Ìहणतात कì शहरातील Æयाियक अिधकारी असलेÐया तोसाली¸या
महामाýांना हे सांगायचे आहे: मला जे काही योµय वाटते ते सवª योµय ÿकारे पार
पाडले जावे अशी माझी इ¸छा आहे आिण मी तुÌहाला सूचना देणे हा हे साÅय
करÁयाचा सवō°म मागª मानतो. मी तुÌहाला हजारो लोकां¸या वर Öथान िदले आहे
जेणेकłन तुÌही लोकांचे Öनेह िमळवाल.
सवª पुŁष माझी मुले आहेत. मला मा»या Öवतः¸या मुलांसाठी काय हवे आहे, आिण या
जगात आिण पुढ¸या दोÆही िठकाणी Âयांचे कÐयाण आिण आनंद मला पािहजे आहे, जे
मला सवª पुŁषांसाठी हवे आहे. माझी इ¸छा िकती ÿमाणात आहे हे तुÌहाला समजत नाही
आिण जर तुम¸यापैकì काहéना समजले असेल तर तुÌहाला माझी इ¸छा पूणª समजत नाही.
आपण या ÿकरणाकडे ल± देणे आवÔयक आहे. पूणªपणे कायīाचे पालन करत असताना,
काही लोकांना तुŁंगात टाकले जाते, कठोरपणे वागवले जाते आिण िवनाकारण मारले जाते
ºयामुळे अनेकांना ýास सहन करावा लागतो. Âयामुळे िनःप±पातीपणे वागणे हेच तुमचे
Åयेय असले पािहजे. मÂसर, øोध, øूरता, Ĭेष, उदासीनता, आळस िकंवा थकवा या
गोĶéमुळेच असे घडत नाही. Ìहणून तुमचे Åयेय असले पािहजे: "या गोĶी मा»यामÅये असू
नयेत." आिण याचे मूळ Ìहणजे राग नसणे आिण संयम. Æयाया¸या कारभाराला
कंटाळलेÐयांना बढती िमळणार नाही; (जे नाहीत ते) वर¸या िदशेने जातील आिण बढती
िमळतील. तुम¸यापैकì ºयाला हे समजले असेल Âयाने आपÐया सहकाöयांना सांगावे:
"तुÌही तुमचे कतªÓय योµय रीतीने करता याकडे ल± īा. अशा आिण अशा देवा¸या िÿय
सूचना आहेत." आपले कतªÓय केÐयाने मोठे फळ िमळेल, परंतु Âयात अयशÖवी झाÐयास
Öवगª िकंवा राजाचे सुख ÿाĮ होणार नाही. तुम¸या कतªÓयात कसूर केÐयाने मला आनंद munotes.in
Page 211
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका
211 होणार नाही. पण योµय रीतीने केले तर तुÌहाला तुला Öवगª िमळवून देईल आिण तुÌही माझे
ऋण फेडशील.
ही आ²ा ितसा¸या िदवशी , ितसा¸या िदवसां¸या दरÌयान आिण इतर योµय ÿसंगी ऐकली
पािहजे, ती एकट्याने देखील ऐकली पािहजे. अशा ÿकारे वागून तुÌही तुमचे कतªÓय पार
पाडाल.
हा हòकूम पुढील उĥेशाने िलिहला गेला आहे: शहरातील Æयाियक अिधकारी Âयांचे कतªÓय
बजावÁयासाठी ÿयÂनशील असतील आिण Âयां¸या हाताखालील लोकांना अÆयायकारक
तुŁंगवास िकंवा कठोर वागणूक िमळू नये. हे साÅय करÁयासाठी, मी दर पाच वषा«नी अशा
महामाýांना पाठवीन जे कठोर िकंवा øूर नाहीत, परंतु जे दयाळू आहेत आिण ºया Æयाियक
अिधकाöयांना माझा हेतू समजला आहे कì नाही आिण ते मा»या सूचनेनुसार कायª करत
आहेत कì नाही हे तपासू शकतात. Âयाचÿमाणे, उºजियनीकडून, राजकुमार तीन वषा«चा
कालावधी लोटू न देता Âयाच उĥेशाने समान Óयĉéना पाठवेल. Âयाचÿमाणे त±िशला
येथूनही. हे महामाý दरवषê तपासणी¸या दौöयावर जातील, तेÓहा Âयां¸या सामाÆय
कतªÓयाकडे दुलª± न करता, Æयाियक अिधकारी राजा¸या सूचनेनुसार काम करत आहेत कì
नाही हे ते तपासतील.
२. देवांचे िÿय असे बोलतात: हा शाही आदेश समपा येथील महामाýांना संबोिधत
करायचा आहे. मला हे पहायचे आहे कì मी जे काही योµय मानतो ते सवª योµय मागाªने
चालत आहे. आिण मी तुÌहाला सूचना देणे हा हे साÅय करÁयाचा सवō°म मागª
मानतो. सवª पुŁष माझी मुले आहेत. मला मा»या Öवत:¸या मुलांसाठी जे हवे आहे,
आिण या जगात आिण पुढ¸या दोÆही िठकाणी Âयांचे कÐयाण आिण सुख मला हवे
आहे, जे मला सवª पुŁषांसाठी हवे आहे.
सीमेपलीकडील अिजं³य ÿदेशातील लोक िवचार कł शकतात: "राजाचा आपÐयाबĥल
काय हेतू आहे?" माझा एकच हेतू आहे कì ते मला न घाबरता जगले पािहजे, Âयांनी
मा»यावर िवĵास ठेवला पािहजे आिण मी Âयांना सुख देऊ शकेन, दुःख नाही. िशवाय,
Âयांनी हे समजून घेतले पािहजे कì ºयांना ±मा केली जाऊ शकते Âयांना राजा ±मा करील
आिण Âयांना धÌमाचे पालन करÁयास ÿोÂसािहत करावे जेणेकŁन Âयांना या जगात आिण
पुढील सुख ÿाĮ होईल. मी तुÌहाला हे सांगत आहे, यासाठी कì मा»यावर असलेली ऋण
मला फेडता यावीत, आिण तुÌहाला सूचना देताना, Ìहणजे माझे वचन मोडणार नाही हे
तुÌहाला कळावे. Ìहणून, अशा ÿकारे वागून, आपण आपले कतªÓय पार पाडले पािहजे आिण
Âयांना (सीमापलीकडील लोकांना) आĵासन िदले पािहजे कì: "राजा हा िपÂयासारखा आहे.
Âयाला आपÐयाबĥल वाटते तसे Âयाला वाटते. आपण Âया¸यासाठी Âया¸या मुलांसारखे
आहोत."
तुÌहाला सूचना देऊन आिण मा»या Ąताची आिण मा»या वचनाची मािहती देऊन मी हे
उिĥĶ साÅय करÁयासाठी Öवतःला पूणªÂवाने लागू करीन. तुÌही खरोखरच Âयांना
आÂमिवĵासाने ÿेåरत कł शकता आिण Âयांचे या जगात आिण पुढील लोकांचे कÐयाण
आिण आनंद सुरि±त कł शकता आिण अशा ÿकारे कायª कłन, तुÌही Öवगाªची ÿाĮी
कराल आिण तुम¸या मा»यावर असलेले ऋण फेडाल. आिण सीमावतê भागातील लोकांना munotes.in
Page 212
बौĦ धमाªचा इितहास
212 आÂमिवĵासाने ÿेåरत करÁयासाठी आिण धÌमाचे पालन करÁयास ÿोÂसािहत करÁयासाठी
महामाýांनी Öवत: ला सदैव समिपªत केले पािहजे, ही आ²ा येथे िलिहली आहे.
ही आ²ा दर चार मिहÆयांनी ितसा¸या िदवशी, ितसा¸या िदवसां¸या दरÌयान आिण इतर
योµय ÿसंगी ऐकली पािहजे, ती एकट्यानेही ऐकली पािहजे. अशा ÿकारे वागून तुÌही तुमचे
कतªÓय पार पाडाल.
लघु िशलालेख:
१. देवाचे िÿय असे बोलतात: मला सामाÆय उपासक बनून आता अडीच वषा«हóन अिधक
काळ लोटला आहे, पण आजपय«त मी फारसा आवेशाने वागलो नाही. पण आता एक
वषाªहóन अिधक काळ संघाला भेट िदÐयाने मी खूप उÂसाही झालो आहे. आता
भारतातील ºया लोकांचा देवांशी संबंध नाही ते असे करतात. हा आवेशाचा पåरणाम
आहे आिण हे फĉ महान लोकच कł शकत नाहीत. नă लोकही, जर ते आवेशी
असतील तर ते Öवगª ÿाĮ कł शकतात. आिण याच उĥेशाने ही घोषणा करÁयात
आली आहे. नă आिण महान दोघेही आवेशी असू īा, सीमेवर असलेÐयांनाही कळू
īा आिण उÂसाह दीघªकाळ िटकू īा. मग हा आवेश वाढेल, खूप वाढेल, दीडपट
वाढेल. हा संदेश राजाने दौöयावर असताना दोनशे छÈपन वेळा घोिषत केला आहे.
२. देवाचे िÿय असे बोलतात: विडलांचा आिण आईचा आदर केला पािहजे आिण
वåरķांचाही आदर केला पािहजे, सजीवांवर दया दाखवली पािहजे आिण सÂय बोलले
पािहजे. अशा ÿकारे धÌमाचा ÿचार Óहायला हवा. Âयाचÿमाणे िश±काचा िवīाÃयाªने
सÆमान केला पािहजे आिण नातेसंबंधांबĥल योµय वागणूक दाखवली पािहजे. हा एक
ÿाचीन िनयम आहे जो दीघª आयुÕयासाठी कारणीभूत ठरतो. अशा ÿकारे कृती करावी.
छपद या लेखकाने िलिहलेले.
३. मगधचा राजा िपयदसी , संघाला नमÖकार कłन Âयांना उ°म आरोµय आिण
आनंदाची शुभे¸छा देतो, असे बोलतो: आदरणीय महोदय, बुĦ, धÌम आिण संघावर
माझी ®Ħा िकती मोठी आहे हे तुÌहाला माहीत आहे. जे काही, आदरणीय भगवान
बुĦांनी बोलले आहे, ते सवª चांगले बोलले आहे. आदरणीय महोदयांनी चांगला धÌम
कसा दीघªकाळ िटकला पािहजे याचा सÐला देणे मला योµय वाटते.
हे धÌम úंथ:
धÌमापåरयायानी , िवनयसमुक कसो, अåरयावसानी, अनागतभयानी , मुिनगाथा,
मोÆनेयसु°ानी, उपितसपिसन(ÿij) , आिण मुसावादŌ अिधिक¸चो राहóलोवाद. आदरणीय
महोदय, माझी इ¸छा आहे कì हे धÌम मजकूर सवª िभ³खू आिण िभ³खुणी यांनी सतत
ऐकावे आिण ल±ात ठेवावे. Âयाचÿमाणे सामाÆय आिण सामाÆय मिहला तुÌहाला माझा हेतू
कळावा Ìहणून मी हे िलिहले आहे.
१०.५ सात Öतंभांचे आदेश १. देवांचे िÿय असे बोलतात: हा धÌम आ²ेय मा»या राºयािभषेकानंतर सÓवीस वषा«नी
िलिहला गेला. धÌमावर खूप ÿेम, खूप आÂमपरी±ण, खूप आदर, खूप भीती munotes.in
Page 213
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका
213 (वाईटपणाची) आिण खूप उÂसाहािशवाय या जगात आिण पुढचे सुख िमळवणे कठीण
आहे. पण मा»या सूचनेमुळे धÌमाबĥलचा हा संबंध आिण धÌमÿेम िदवस¤िदवस वाढले
आहे आिण वाढतच जाईल आिण माझे उ¸च, िनÌन आिण मÅयम दजाªचे अिधकारी
धÌमाचे पालन आिण पालन करत आहेत आिण इतरांनाही ते करÁयास ÿेåरत
करÁयास स±म आहेत. सीमाभागातील महामाýही तेच करत आहेत. आिण या मा»या
सूचना आहेत: धÌमाĬारे आनंद िमळवा आिण धÌमाचे र±ण करा.
२. देवांचे िÿय, राजा िपयदसी, असे बोलतात: धÌम चांगला आहे, पण धÌम काय आहे?
(Âयात) थोडे वाईट, बरेच चांगले, दयाळूपणा, उदारता, सÂयता आिण शुĦता समािवĶ
आहे. मी िविवध मागा«नी ŀĶीची देणगी िदली आहे. दोन पाय आिण चार पायांचे ÿाणी,
प±ी आिण जलचर यांना मी जीवना¸या देणगीसह िविवध गोĶी िदÐया आहेत. आिण
इतर अनेक चांगली कामे मा»याकडून झाली आहेत.
हा धÌम आ²ेय िलिहलेला आहे कì लोक Âयाचे पालन करतील आिण ते दीघªकाळ िटकेल.
आिण जो नीट पाळेल तो काहीतरी चांगलं करेल.
३. देवांचा िÿय, राजा िपयदसी , असे बोलतो: "मी हे चांगले कृÂय केले आहे" असे
Ìहणणारे लोक फĉ Âयांची चांगली कृÂये पाहतात. पण ‘हे दुÕकमª मी केले’ िकंवा
‘याला दुÕकमª Ìहणतात’ असे Âयांचे वाईट कृÂय िदसत नाही. पण ही (ÿवृ°ी) पाहणे
कठीण आहे. एखाīाने असा िवचार केला पािहजे: "या गोĶी वाईट, िहंसा, øूरता,
øोध, अिभमान आिण मÂसर या गोĶéकडे घेऊन जातात. या गोĶéनी मी Öवतःचा नाश
कł नये." आिण पुढे, एखाīाने िवचार केला पािहजे: "यामुळे या जगात आिण पुढील
(जगातील) आनंद िमळतो."
४. देवांचे िÿय असे बोलतात: हा धÌम आ²ेय मा»या राºयािभषेकानंतर सÓवीस वषा«नी
िलिहला गेला. माझे रºजूक लोकांमÅये, लाखो लोकांमÅये कायªरत आहेत. यािचकांची
सुनावणी आिण Æयायÿशासनाची जबाबदारी Âयां¸यावर सोपवÁयात आली आहे
जेणेकłन ते आपले कतªÓय आÂमिवĵासाने आिण िनभªयपणे पार पाडू शकतील आिण
देशातील लोकां¸या कÐयाणासाठी, सुखासाठी आिण िहतासाठी काम कł शकतील.
पण सुख आिण दु:ख कशामुळे होते हे Âयांनी ल±ात ठेवले पािहजे आिण Öवतः
धÌमावर एकिनķ राहóन , Âयांनी देशातील लोकांना (तसेच करÁयास) ÿोÂसािहत केले
पािहजे, जेणेकłन Âयांना इहलोक आिण परलोकात सुख ÿाĮ होईल. हे रºजूक माझी
सेवा करÁयास उÂसुक आहेत. ते इतर अिधकारी देखील पाळतात ºयांना माझी इ¸छा
मािहत आहे, जे रºजूकांना आ²ा देतात जेणेकłन ते मला संतुĶ कł शकतील.
ºयाÿमाणे एखाīा Óयĉìला आपले मूल एखाīा त² पåरचाåरकाकडे सोपवÁयाचा
आÂमिवĵास वाटतो: "पåरचाåरका मा»या मुलाला चांगले ठेवेल," तरीही, मा»याĬारे
रºजूकांची िनयुĉì देशातील लोकां¸या कÐयाणासाठी आिण आनंदासाठी केली गेली
आहे.
यािचकांची सुनावणी आिण Æयायाचे ÿशासन हे रºजूकांवर सोपवÁयात आले आहे
जेणेकłन ते आपले कतªÓय िनभªयपणे, िनभªयपणे आिण आÂमिवĵासाने पार पाडू शकतील.
कायīात समानता आिण िश±ेत एकसमानता असावी ही माझी इ¸छा आहे. ºयां¸यावर munotes.in
Page 214
बौĦ धमाªचा इितहास
214 खटला चालला आहे आिण ºयांना फाशीची िश±ा झाली आहे Âयांना तुŁंगात तीन
िदवसांचा मु³काम देÁयासाठी मी इथपय«त जातो. यावेळी Âयांचे नातेवाईक कैīांचे जीव
वाचवÁयासाठी आवाहन कł शकतात. Âयां¸या वतीने आवाहन करÁयासाठी कोणीही
नसÐयास, कैदी पुढील जगासाठी योµयतेसाठी भेटवÖतू देऊ शकतात िकंवा उपवास कł
शकतात. खरंच, माझी इ¸छा आहे कì अशा ÿकारे, कैīाचा वेळ जरी मयाªिदत असला तरी
तो पुढील जगाची तयारी कł शकेल आिण लोकांचा धÌम आचरण, आÂमसंयम आिण
औदायª वाढेल.
५. देवांचा लाडका, राजा िपयादसी , असे बोलतो: मा»या राºयािभषेकानंतर सÓवीस
वषा«नी िविवध ÿाणी संरि±त असÐयाचे घोिषत करÁयात आले - पोपट, मैना, अŁणा,
रडी गुसचे, जंगली बदके, नंदीमुख, िजलाटा, वटवाघुळ, राणी मुंµया, टेरािपÆस,
हाडेिवरिहत मासे, वेडेरेयका, गंगापुतक, सांिकया मासे, कासव, पो³युªपाइÆस, खार,
हåरण, बैल, ओकािपंडा, जंगली गाढवे, जंगली कबूतर, घरगुती कबूतर आिण सवª चार
पायांचे ÿाणी जे उपयुĉ नाहीत. ºया आया शेÑया, भेड्या आिण पेरणी िपÐÐयांसोबत
असतात िकंवा Âयां¸या िपÐलांना दूध देतात, Âयांचे संर±ण केले जाते आिण
Âयाचÿमाणे सहा मिहÆयांपे±ा कमी वयाची िपÐलेही सुरि±त असतात. कŌबड्यांना
टोपी लावायची नाही , िजवंत ÿाÁयांना लपवून ठेवलेÐया भुसा जाळायचा नाही आिण
जंगले िवनाकारण जाळायची नाहीत िकंवा ÿाÁयांना मारायची नाहीत. एका ÿाÁयाला
दुसöया ÿाÁयाला खायला घालायचे नाही. तीन चातुमाªसामÅये, ितसाचे तीन िदवस
आिण उपोषथा¸या चौदाÓया व पंधराÓया िदवशी मासळीचे संर±ण केले जाते व िवøì
कł नये. या िदवसांमÅये ह°é¸या अभयारÁयात िकंवा मÂÖय राखीव ±ेýातही ÿाणी
मारले जाऊ नयेत. दर पंधरवड्या¸या आठÓया, चौदाÓया व पंधराÓया िदवशी, ितसा,
पुनवªसू, तीन चातुमाªसी आिण इतर शुभ िदवशी, बैल, िबली-शेÑया, म¤ढे, डु³कर
आिण इतर ÿाणी जे सहसा काÖůेशन केले जातात ते कł नयेत. ितस, पुनवªसु,
चातुमाªस आिण चातुमाªसी पंधरवड्याला घोडे आिण बैल यांचा वध केले जाऊ नयेत.
munotes.in
Page 215
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका
215 मा»या राºयािभषेकानंतर¸या सÓवीस वषाªत कैīांना पंचवीस वेळा माफì देÁयात आली
आहे.
६. देवांचे िÿय असे बोलतात: मा»या राºयािभषेकानंतर बारा वषा«नी मी लोकां¸या
कÐयाणासाठी आिण आनंदासाठी धÌम लेख िलिहÁयास सुŁवात केली आिण Âयांचे
उÐलंघन न करता धÌमात वाढ Óहावी. िवचार करावा: "लोकांचे कÐयाण आिण सुख
कसे सुरि±त केले जाऊ शकते?" मी मा»या नातलगांकडे, जवळ राहणाöयांकडे आिण
दूरवर राहणाöयांकडे ल± देतो, जेणेकłन मी Âयांना आनंदात घेऊन जाऊ शकेन
आिण मग मी Âयानुसार वागतो. मी सवª गटांसाठी असेच करतो. मी सवª धमा«ना िविवध
सÆमान देऊन सÆमािनत केले आहे. पण मी वैयिĉकåरÂया लोकांना भेटणे सवō°म
मानतो.
मा»या राºयािभषेकानंतर सÓवीस वषा«नी हा धÌम आ²ेय िलिहला गेला.
७. देवांचे लाडके असे बोलतात: पूवê¸या राजांनी धÌमा¸या ÿचारातून लोकांची वाढ
Óहावी अशी इ¸छा होती. पण असे असूनही धÌमा¸या ÿचारातून लोक वाढले नाहीत.
देवांचा िÿय राजा िपयदसी यािवषयी Ìहणतो: "मला असे वाटते कì पूवê¸या काळात
धÌमा¸या ÿचारातून लोकांचा िवकास Óहावा, अशी राजांची इ¸छा होती. परंतु असे
असूनही, धमाª¸या ÿचारातून लोकांचा िवकास झाला नाही.आता लोकांना Âयाचे
पालन करÁयास कसे ÿोÂसािहत केले जाऊ शकते? धÌमा¸या ÿचाराĬारे लोकांना
वाढÁयास कसे ÿोÂसािहत केले जाऊ शकते? मी धÌमाचा ÿचार कłन Âयांना कसे
उÆनत कł शकतो ?" देवांचे िÿय, राजा िपयदसी यािवषयी पुढे Ìहणाले: "मला असे
वाटते कì मा»याकडून धÌमाची घोषणा देईन आिण धÌमावरील सूचना िदÐया
जातील. जेÓहा लोक ते ऐकतील तेÓहा ते Âयांचे अनुसरण करतील, धÌमा¸या
ÿचाराĬारे Öवतःला उÆनत करतील आिण मोठ्या ÿमाणात वाढतील." यासाठीच
धÌमा¸या उĤोषणा जाहीर केÐया गेÐया आहेत आिण धÌमा¸या िविवध सूचना िदÐया
आहेत आिण अनेकांमÅये काम करणारे अिधकारी Âयांना ÿोÂसाहन देतात आिण
Âयांना तपशीलवार समजावून सांगतात. लाखो लोकांमÅये काम करणाö या
रºजूकांनाही असाच आदेश देÁयात आला आहे: "अशा ÿकारे आिण ते धÌमाला
समिपªत असलेÐयांना ÿोÂसाहन देतात." देवांचे िÿय असे बोलतात: "ही वÖतुिÖथती
ल±ात घेऊन मी धÌम Öतंभ उभारले आहेत, धÌम महामाýांची िनयुĉì केली आहे
आिण धÌमा¸या घोषणा िदÐया आहेत."
देवांचा लाडका राजा िपयदसी Ìहणतो: मी रÖÂयां¸या कडेला वटवृ± लावले आहेत
जेणेकłन ते ÿाणी आिण माणसांना सावली देऊ शकतील आिण मी आंÊयाची झाडे लावली
आहेत. आठ øोशां¸या अंतराने, मी िविहरी खोदÐया आहेत, िव®ामगृहे बांधली आहेत
आिण िविवध िठकाणी , ÿाणी आिण माणसां¸या वापरासाठी मी पाÁयाची िठकाणे बनवली
आहेत. पण या िकरकोळ उपलÊधी आहेत. ÿजेला खूश करÁया¸या अशा गोĶी पूवê¸या
राजांनी केÐया आहेत. लोकांनी धÌमाचे आचरण करावे यासाठी मी या गोĶी केÐया आहेत. munotes.in
Page 216
बौĦ धमाªचा इितहास
216 देवांचे िÿय, राजा िपयदसी , असे बोलतात: माझा धÌम महामाý देखील सवª धमाªतील
तपÖवी आिण गृहÖथांमÅये िविवध चांगÐया काया«नी Óयापलेला आहे. Âयांना संघा¸या
कारभारात बसवावे, असा आदेश मी िदला आहे. āाĺण आिण अजीिवकां¸या कारभारात
Âयांचा ताबा असावा असाही मी आदेश िदला आहे. मी Âयांना िनगंठास ताÊयात घेÁयाचा
आदेश िदला आहे. िकंबहòना, मी असा आदेश िदला आहे कì सवª िभÆन धमा«¸या िविशĶ
गोĶéसह िभÆन महामाýांनी Óयापलेले आहे. आिण माझा धÌम महामाýही या आिण इतर
धमा«नी Óयापलेला आहे.
देवांचा िÿय, राजा िपयादसी , असे बोलतो: हे आिण इतर ÿमुख अिधकारी भेटवÖतू, मा»या
तसेच राÁयां¸या वाटपात ÓयÖत आहेत. मा»या मिहलां¸या िनवासÖथानामÅये, ते येथे
आिण ÿांतांमÅये िविवध सेवाभावी उपøम आयोिजत करतात. मी मा»या पुýांना आिण इतर
राÁयां¸या पुýांनाही भेटवÖतू वाटÁयाचा आदेश िदला आहे जेणेकłन धÌमा¸या उदा°
कृÂयांना आिण धÌमा¸या आचरणाला चालना िमळावी. आिण धÌमाची उदा° कृÂये आिण
धÌमा¸या आचरणात लोकांमÅये दया, उदारता, सÂयता, पिवýता, सौÌयता आिण
चांगुलपणा वाढतो.
देवांचा िÿय, राजा िपयदसी, असे बोलतो: मा»याĬारे जी काही चांगली कामे झाली आहेत,
ती लोक Öवीकारतात आिण Âयांचे अनुसरण करतात. Âयामुळे आई-विडलांचा आदर,
ºयेķांचा आदर, वृĦांÿती िशĶाचार आिण āाĺण आिण तपÖवी , गरीब आिण दुःखी आिण
नोकर-कमªचाöयांशीही योµय वागणूक देऊन Âयांची ÿगती झाली आहे आिण होत राहील.
देवांचा िÿय, राजा िपयदसी, असे बोलतो: धÌमाĬारे लोकांमÅये ही ÿगती दोन मागा«नी
झाली, धÌम िनयम आिण अनुनय याĬारे. यापैकì धÌम िनयमनाचा फारसा पåरणाम होत
नाही, तर अनुनयाचा जाÖत पåरणाम होतो. मी िदलेले धÌम िनयम असे आहेत कì िविवध
ÿाÁयांचे संर±ण केले पािहजे. आिण मी इतर अनेक धÌम िनयम देखील िदले आहेत. परंतु
धÌमा¸या माÅयमातून लोकांमÅये होणाö या ÿगतीचा सजीवांना अिहंसा आिण सजीवांची
हÂया न करÁया¸या बाबतीत अिधक पåरणाम झाला आहे.
यािवषयी देवांचे िÿय असे Ìहणतात: िजथे िजथे दगडी Öतंभ िकंवा दगडी िशला असतील
ितथे हा धÌम आ²ेय कोरला पािहजे जेणेकłन ते दीघªकाळ िटकेल. माझे मुलगे आिण नातू
िजवंत असेपय«त आिण सूयª आिण चंþ चमकेपय«त ते िटकून राहावे आिण लोकांना सूचना
केÐयाÿमाणे ते आचरणात आणावे Ìहणून ते कोरले गेले आहे. कारण Âयाचे आचरण
केÐयाने इहलोक आिण परलोकात सुख ÿाĮ होते.
मा»या राºयािभषेकानंतर स°ावीस वषा«नी मी हा धÌम आ²ेय िलिहला आहे.
munotes.in
Page 217
बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका
217 १०.६ लघु Öतंभलेख
१. लुंिबनी Öतंभ:
Âया¸या राºयािभषेकानंतर वीस वषा«नी, देवांचा िÿय राजा िपयादसी याने या िठकाणी भेट
िदली आिण पूजा केली कारण येथे शा³यमुनी बुĦ जÆमाला आले होते. Âया¸याकडे एक
दगडी वेिदका आिण एक Öतंभ उभारÁयात आला होता आिण कारण भगवान येथे जÆमाला
आले होते, लुंिबनी गावाला करातून सूट देÁयात आली होती आिण उÂपादनाचा फĉ एक
अĶमांश भरावा लागतो.
२. कोसंबी Öतंभ:
देवा¸या िÿय यांची-आ²ा: कोसंबी येथील महामाýांना (सांगायचे आहे: जो संघाला फोडतो)
जे आता एकý आले आहेत, Âयांना संघात ÿवेश िदला जाणार नाही. जो कोणी, िभ³खू
असो वा िभ³खुणी, संघाचे िवभाजन करतो Âयाला पांढरे कपडे घालावेत आिण िवहार
सोडून इतरý वाÖतÓय करावे लागेल.
लेखक- आयु. एस. धिÌमक थेर - राजा अशोकाचे आदेश
१०.७ सारांश भारताबाहेर पसरलेÐया धÌमाचा पिहला पुरावा अशोका¸या राजवटीत आहे कारण Âयाने
®ीलंका आिण सुवणªभूमी नावा¸या भागात दूत पाठवले होते, जे आधुिनक ÌयानमारमÅये
असू शकते. अशोकाचा मुलगा, िभ³खू मिहंदा, राजा देवानिपयाितÖस आिण आधुिनक
®ीलंकेतील इतर खानदानी लोकांचे बौĦ धमाªत łपांतर केले. राजा ितÖसाने महािवहार
िवहार बांधले, जे Ĭीप राÕůातील बौĦ धमाªचे मु´य क¤þ बनले. ®ीलंकेनंतर, ÌयानमारमÅये
बौĦ धमाªला अúगÁय धमª बनÁयासाठी एक हजार वष¥ लागली. दि±णपूवª आिशयामÅये
हळूहळू बौĦ धÌमाचा ÿसार झाला. Âयामुळे आिशया, पूवª आिण पिIJम भागात बौĦ
धÌमाचा ÿसार झाला. munotes.in
Page 218
बौĦ धमाªचा इितहास
218 १०.८ ÿij १) भारताबाहेर बौĦ धÌमाचा ÿसार केÓहा झाला?
२) ®ीलंका आिण ÌयानमारमÅये बौĦ धÌम ÿबळ धमª का बनला?
३) सăाट अशोक यांना भारताबाहेर बौĦ धÌमाचा ÿसार करणारे ÿणेते Ìहणून का
ओळखले जाते?
१०.९ संदभª Cunningham Alexander - Corpus inscriptionum indicarum - Vol. I
Inscriptions of Asoka, 1877
D. R. Bhandarkar, Asoka. Calcutta, 1955
R. Mookerji, Asoka. Delhi, 1962
Amulyachandra Sen, Asoka's Edicts. Calcutta, 1956
Seneviratna (editor), King Asoka and Buddhism. 1993
D. C. Sircar, Inscrip tions of Asoka. Delhi, 1957
*****
munotes.in
Page 219
219 ११
सातवाहनकाळातील बौĦ धमाªचा िवÖतार
घटक रचना
११.० उिĥĶे
११.१ ÿÖतावना
११.२ सातवाहन राजवंश
११.३ कला आिण ÖथापÂय
११.४ सातवाहन िशÐपकला
११.५ सातवाहन िचýकला
११.६ सारांश
११.७ ÿij
११.९ संदभª
११.० उिĥĶे सातवाहन काळातील बौÅदधमाªचा ÿसार व िवकास यांचा अËयास करणे.
बौÅदधमाª¸या ÿसारातील Óयापारी, िभ³खु व िभ³खुणी यांची भूिमका समजून घेणे.
महाराÕůातील बौĦ लेणी ÖथापÂयाबĥल अिधक जाणून घेÁयासाठी पुरातßवीय
मािहतीचा शोध घेणे.
बौĦ इितहासा¸या अËयासासाठी सं´याÂमक मािहतीचे िवĴेषण करणे.
११.१ ÿÖतावना बौĦ धमª आज¸या महाराÕůात बुĦा¸या वेळीच पोहोचला होता, हे ई.स.पूवª ५Óया
शतकातील पाली सािहÂयातील सािहिÂयक संदभा«वłन िदसून येते. मिºझम िनकायातील
पुÆनोवादसु°ा मधील (१४५) थेर पुÆन हे सुनापरंता (कोकण) येथील रिहवासी होते आिण
बुĦा¸या परवानगीने धÌमाचा ÿचार करÁयासाठी आपÐया मातृभूमीत परतले होते. इ.स. १
Ðया शतका¸या अवदान सािहÂयातील पूणªवदानामÅये थेर पूणाª आिण सोपारा Öतूपा¸या
कथेचे तपशीलवार वणªन केले आहे. बुĦा¸या िशकवणीचा आणखी एक संदभª
महाराÕůापय«त पोचला तो खुĥिनकाया¸या सु°ािनपत पाली¸या पारायणवµगामÅये िदसतो,
जेÓहा नांदेडजवळील गोदावरी¸या काठी बावरी āाĺणाचे १६ िशÕय बुĦांना भेटतात आिण
अरहंत बनतात. Âयांपैकì एक आपÐया काकांना, āाĺण बावरी यांना धÌमाचा उपदेश
करÁयासाठी परत येतो, Âयामुळे बावरी āाĺण मृÂयू¸या भीतीतून बाहेर पडतो.
munotes.in
Page 220
बौĦ धमाª
220 महावंश:
®ीलंके¸या पाली इितहासात महारę आिण अपरंत यांचा उÐलेख आहे िजथे ÿचारक थेर
मोगािलपु°ितÖस आिण सăाट अशोक यांनी इसवी पूवª ितसö या शतकामधील ितसöया बौĦ
पåरषदेनंतर धÌमाचा ÿचार करÁयासाठी पाठिवले होते. थेर महाधÌमरिखत महारęात आले
आिण Âयांनी महानारद जातक िशकवले तर थेर योनधÌमरिखत अपरांत येथे आले आिण
Âयांनी लोकांना अµगीखंदोपमसु°ाचा उपदेश केला. िवशेष Ìहणजे पुŁषांपे±ा अिधक
िľयांनी गृहÖथ जीवनाचा Âयाग केला आिण धÌम ऐकÐयानंतर अपरंत ÿदेशात िभ³खुणी
बनÐया.
सोपारा Öतूपाजवळ सăाट अशोका¸या १४ िशलालेखांचा (आठÓया िशलालेखाचा भाग,
सÅया संúहालय, मुंबईमÅये) एक तुकडा मौयª काळातील बौĦ धमाª¸या अिÖतÂवाचा
पुरातÂवीय पुरावा देतो.
महाराÕůातील बौĦ धमाªचा मोठा िवकास १००० िकंवा Âयाहóन अिधक रॉक-कट
वाÖतुिशÐपां¸या अिÖतÂवातून िदसून येतो, ºयांना लेणी Ìहणतात, ºयापैकì अिजंठा आिण
एलोरा ही जागितक वारसा Öथळे आहेत. भारतातील १२०० बौĦ लेणी(दगडां¸या
उÂखनना)पैकì, जवळजवळ १००० महाराÕůात आहेत [दुसöया इ.स.पू. पासून] कारण
९० पे±ा जाÖत घाट (पॅसेज) सĻाþी पवªत रांग उ°र-दि±ण चालू आहे. काल¥, भाजे,
बेडसे, नािशक, कराड, जुÆनर, कुडा, गांधारपाले-महाड, काÆहेरी यासार´या बहòतेक
दगडात कापलेÐया लेÁया/लेणी कोकणाला डे³कन पठाराला जोडणाöया Óयापारी मागाªवर
आहेत. आंňमधील अमरावती, गुंटुपÐले, नागाजुªनकŌडा, भĘीÿोलू आिण सोपारा येथील
संरचनाÂमक Öतूप आिण महाराÕůातील पौनी Öतूप हे Âया वेळी पािहलेÐया काही ÿमुख
वाÖतुिशÐप उपøम आहेत, जो सातवाहन राजवटी¸या काळातील आहे. िशलालेख, नाणी,
िशÐपे, िचýे, वाÖतुकला आिण पुरातÂव उÂखनन या Öवłपातील पुरातÂवीय नŌदी
सातवाहन राजवटी¸या काळात बौĦ धमाª¸या िवÖताराची सा± देतात.
११.२ सातवाहन राजवंश
munotes.in
Page 221
सातवाहनकाळातील बौĦ धमाªचा िवÖतार
221 सातवाहनांना पुराणात आंň असेही संबोधले गेले आहे, ते द´खन ÿदेशात िÖथत एक
ÿाचीन भारतीय राजवंश होते. बहòतेक आधुिनक िवĬानांचा असा िवĵास आहे कì
सातवाहन राजवट इसवी सन पूवª दुसöया शतका¸या उ°राधाªत सुł झाली आिण ितसöया
शतका¸या सुŁवातीपय«त िटकली. सातवाहन साăाºयात सÅयाचे आंň ÿदेश, तेलंगणा
आिण महाराÕů यांचा समावेश होता. वेगवेगÑया वेळी, Âयांचे राºय आधुिनक गुजरात, मÅय
ÿदेश आिण कनाªटक¸या काही भागांमÅये िवÖतारले. ÿितķान (पैठण) आिण अमरावती
(धारणीकोट) या राजघराÁयाकडे वेगवेगÑया वेळी वेगवेगÑया राजधानीची शहरे होती.
राजवंशाची उÂप°ी अिनिIJत आहे, परंतु पुराणानुसार, Âयां¸या पिहÐया राजाने कÁव
राजवट उलथून टाकले. मौयō°र काळात सातवाहनांनी द´खन ÿदेशात शांतता ÿÖथािपत
केली आिण परकìय आøमकां¸या हÐÐयांचा ÿितकार केला. िवशेषतः शक पाIJाÂय
±ýपांशी Âयांचा संघषª बराच काळ चालला. गौतमीपुý सातकणê आिण Âयाचा उ°रािधकारी
विसķीपुý पुलामावी यां¸या राजवटीखाली राजघराणे िशखरावर पोहोचले. ितसö या
शतका¸या पूवाªधाªत राºय छोट्या राºयांमÅये िवभागले गेले.
सातवाहन हे Âयां¸या राºयकÂया«¸या ÿितमा असलेले भारतीय राºय नाणे जारी करणारे
होते. Âयांनी एक सांÖकृितक पूल तयार केला आिण Óयापार आिण भारत-गंगे¸या
मैदानापासून भारता¸या दि±णेकडील टोकापय«त िवचार आिण संÖकृतीचे हÖतांतरण
करÁयात महßवपूणª भूिमका बजावली. Âयांनी िहंदू धमª तसेच बौĦ धमाªचे समथªन केले
आिण ÿाकृत सािहÂयाचे संर±ण केले.
इितहास:
सातवाहनांबĥलची मािहती पुराण, काही बौĦ आिण जैन úंथ, राजवंशाचे िशलालेख आिण
नाणी आिण Óयापारावर ल± क¤िþत करणाö या िवदेशी (úीक आिण रोमन) खातéमधून
िमळते. या ľोतांĬारे ÿदान केलेली मािहती पूणª खाýीने राजवंशा¸या इितहासाची पुनरªचना
करÁयासाठी पुरेशी नाही. पåरणामी, सातवाहन कालगणनेबĥल अनेक िसĦांत आहेत.
पाया:
नाणेघाट येथील सातवाहन िशलालेखात राजघराÁया¸या यादीत पिहला राजा Ìहणून
िसमुकाचा उÐलेख आहे. वंशा¸या पिहÐया राजाने २३ वष¥ राºय केले असे िविवध पुराणात
नमूद केले आहे आिण Âया¸या नावाचा उÐलेख िशशुक, िसंधुक, िछÕमक, िशपरक,
इÂयादéनी केला आहे. हे िसमुकाचे दूिषत शÊदलेखन असÐयाचे मानले जाते, ºयामुळे
Âयाची न³कल आिण पुÆहा न³कल झाली. हÖतिलिखते िसमुक उपलÊध पुराÓया¸या
आधारे िनिIJतपणे िदनांिकत करता येत नाहीत. खालील िसĦांतांवर आधाåरत, सातवाहन
राजवटीची सुŁवात इ.स.पूवª २७१ ते इ.स.पूवª ३० पय«त वेगवेगÑया ÿकारे केली जाते.
पुराणानुसार, पिहÐया आंň राजाने कÁव राजवट उलथून टाकली. काही úंथात Âयाला
बिलपु¸च असे नाव िदले आहे. िद. सी. िसरकार (सरकार) यांनी हा कायªकाल इ. स. पूवª
३० आहे, हा िसĦांत इतर अनेक िवĬानांनी समिथªत केला.
मÂÖय पुराणात आंň घराÁयाने सुमारे ४५० वष¥ राºय केÐयाचा उÐलेख आहे. सातवाहन
राजवट ितसö या शतका¸या पूवाªधाªत संपुĶात आÐयाने, Âयां¸या राजवटीची सुŁवात munotes.in
Page 222
बौĦ धमाª
222 इसवीपूवª ितसö या शतकात केली जाऊ शकते. इंिडका ऑफ मेगाÖथेिनस (इ.स.पूवª ३५०–
२९०) मÅये "अंदारे" नावा¸या शिĉशाली जमातीचा उÐलेख आहे, ºया¸या राजाने
१००,००० पायदळ, २,००० घोडदळ आिण १,००० ह°éचे सैÆय राखले होते. जर
अंधारेची ओळख आंňांशी झाली, तर हा इ.स.पूवª ितसöया शतकापासून सुł झालेÐया
सातवाहन राजवटीचा अितåरĉ पुरावा मानला जाऊ शकतो. āĺांड पुराणात असे Ìहटले
आहे कì "चार कÁव पृÃवीवर ४५ वष¥ राºय करतील; नंतर (ते) पुÆहा आंňात जातील". या
िवधाना¸या आधारे, या िसĦांताचे समथªक असा युिĉवाद करतात कì सातवाहन राजवट
मौयª राजवटीनंतर लगेचच सुł झाली, Âयानंतर कÁव आंतरराºय आिण Âयानंतर
सातवाहन राजवटीचे पुनŁºजीवन झाले. िसĦांता¸या एका आवृ°ीनुसार िसमुकाने मौया«चे
उ°राधª केले. िसĦांताचा एक फरक असा आहे कì िसमुका ही Óयĉì होती ºयाने कणवास
उलथून सातवाहन राजवट पुनÖथाªिपत केली; पुराणां¸या संकलकाने Âयाला राजवंशा¸या
संÖथापकाशी गŌधळात टाकले.
बहòतेक आधुिनक िवĬानांचा असा िवĵास आहे कì सातवाहन शासक इसवी सन पूवª
पिहÐया शतकात सुł झाला आिण दुसöया शतकापय«त िटकला. हा िसĦांत पुराणातील
नŌदी तसेच पुरातÂव आिण मुþाशाľीय पुराÓयावर आधाåरत आहे. पूवê¸या काळातील
Âयां¸या शासनाची तारीख असलेला िसĦांत आता मोठ्या ÿमाणावर बदनाम झाला आहे
कारण िविवध पुराणे एकमेकांशी िवरोधाभास करतात आिण िशलालेख िकंवा अंकìय
पुराÓयांĬारे पूणªपणे समिथªत नाहीत.
सवाªत जुना सातवाहन िशलालेख कानगनहÐली¸या मोठ्या Öतूपा¸या वर¸या űम¸या
(मेधी) Öलॅबवर सापडलेला आहे ºयामÅये विसिķपुý ®ी िचमुकासातवाहन यां¸या
कारिकदê¸या १६ Óया वषाªचा उÐलेख आहे, ºयाची तारीख इ.स. ११० इ. स. पूवª.
रनोिसåरिछमु(का) सातवाहनससोडे १० ६ माितसेक
"िसåर िचमुकाÖलीलािवहाना¸या सोळाÓया वषê"—
िसमुका¸या १६ Óया वषाªचा कानगनहÐली िशलालेख.
कनगनहÐली येथील दुसö या दगडी Öलॅबवर, राजाला नागराजासह दाखवले आहे आिण
िशलालेख असे िलिहले आहे:
राजा िसåर िचमुकोसादवाहनोनागरायसखधाभो
" भगवान राजा िसमुक सातवाहन, नागराज सखाधभो"-
िसमुकाचा कानगनहÐली िशलालेख.
िसमुकानंतर Âयाचा भाऊ काÆहा (ºयाला कृÕण असेही Ìहणतात), ºयाने पिIJमेला
नािशकपय«त राºयाचा िवÖतार केला. Âयाचा उ°रािधकारी सातकणê ÿथम याने उ°र
भारतातील úीक आøमणांमुळे िनमाªण झालेÐया अशांततेचा फायदा घेऊन पिIJम माळवा,
अनुप (नमªदा खोरे) आिण िवदभª िजंकले. Âयांनी अĵमेध आिण राजसूयासह वैिदक य²
केले. बौĦांऐवजी, Âयाने āाĺणांचे संर±ण केले आिण Âयांना भरपूर संप°ी दान केली.
किलंग राजा¸या खारावेला¸या हातीगुंफा िशलालेखात "सातकणी" िकंवा "सतकािमनी" munotes.in
Page 223
सातवाहनकाळातील बौĦ धमाªचा िवÖतार
223 नावा¸या राजाचा उÐलेख आहे, ºयाची ओळख काहéना सातकणê ÿथमशी आहे.
िशलालेखात सैÆय पाठवणे आिण खारावेलाचा शहराला धोका असÐयाचे वणªन आहे.
िशलालेख केवळ अंशतः सुवा¸य असÐयाने, िभÆन िवĬान िशलालेखात वणªन केलेÐया
घटनांचा वेगÑया पĦतीने अथª लावतात. आर.डी. बॅनजê आिण शैल¤þ नाथ सेन यां¸या
मते, खारावेलाने सातकणêिवŁĦ सैÆय पाठवले. भगवलाल¸या मते, सातकणêला
खारावेलाने आपÐया राºयावर केलेले आøमण टाळायचे होते. Ìहणून, Âयाने खंडणी Ìहणून
घोडे, ह°ी, रथ आिण माणसे खारावेलाकडे पाठवली. सुधाकर चĘोपाÅयाय यां¸या
ÌहणÁयानुसार, खारावेला¸या सैÆयाने सातकणê¸या िवरोधात पुढे जाÁयात अपयशी
ठरÐयानंतर आपला मागª वळवला. अलेन डॅिनएलो¸या ÌहणÁयानुसार, खारावेला
सातकणêशी मैýीपूणª होता आिण Âयाने कोणतेही संघषª न करता केवळ Âयाचे राºय पार
केले.
सातकणêचा उ°रािधकारी सातकणê दुसरा याने ५६ वष¥ राºय केले, Âया काळात Âयाने पूवª
माळवा शुंगांकडून ताÊयात घेतला. यामुळे Âयाला सांची¸या बौĦ जागेवर ÿवेश िमळू
शकला, ºयामÅये Âयाला मूळ मौयª साăाºय आिण सुंग Öतूपां¸या आसपास सजवलेÐया
ÿवेशĬारां¸या इमारतीचे ®ेय िदले जाते. सातकणê दुितय हे सांची येथील समिपªत
िशलालेखावłन ओळखले जाते. Âया¸यानंतर लंबोदरा आला. लंबोदराचा मुलगा आिण
उ°रािधकारी अिपलका यांची नाणी पूवª मÅय ÿदेशात सापडली आहेत. तथािप, अँű्यू
ऑलेटचा असा युिĉवाद आहे कì तेथे फĉ एकच सातकणê आहे, कारण किथत पिहÐया
सातकणêला दहा वष¥ आिण दुसöया िवĬानांनी पÆनास वष¥ िनयुĉ केली आहेत, परंतु या
राजाचा एकमेव िदनांिकत िशलालेख Ìहणजे Âया¸या कारिकदê¸या ३० ¸या आसपासचा
चÆदखेडा िश³का. ई.स.पूवª ६० आिण Âयाने ई.स.पूवª ८८-४२ चा.
सांची कला:
सांची¸या बौĦ Öतूपा¸या सुशोभीकरणात सातवाहनांचे मोठे योगदान आहे. राजा सातकणê
दुितय¸या काळात Âयाची मोठ्या ÿमाणात दुŁÖती करÁयात आली. ÿवेशĬार आिण वेिदका
ई.स.पूवª ७० नंतर बांधले गेले आिण ते सातवाहनांनी कायाªिÆवत केलेले िदसते.
दि±णेकडील ÿवेशĬारावरील एक िशलालेख नŌदवतो कì ते सातकणê दुितय ¸या शाही
वाÖतुिवशारद आनंदाचे काम होते. एका िशलालेखात सातवाहन सăाट सातकणê¸या
कारािगरांनी दि±ण ÿवेशĬारा¸या सवō¸च वाÖतुिशÐपांपैकì एकाची भेट िदÐयाची नŌद
आहे:
राजन िसåर सातकणê¸या कारािगरांचा ÿमुख विसथीचा मुलगा आनंदाची भेट.
नहपाना¸या नेतृÂवाखालील ±ýपांचे पिहले आøमण:
कुंतलसातकणê¸या गूढ संदभाªिशवाय अिपलका¸या वारसांबĥल फारसे मािहती नाही.
राजवंशाचा पुढचा सुÿिसĦ शासक हाल होता, ºयाने महाराÕůी ÿाकृतमÅये
गा सĮशतीची रचना केली. हालाÿमाणेच, Âया¸या चार उ°रािधकारéनी देखील अÂयंत
कमी कालावधीसाठी (एकूण १२ वष¥) राºय केले, जे सातवाहनांसाठी ýासदायक काळ
दशªवते.. munotes.in
Page 224
बौĦ धमाª
224 पुरातिÂवय पुरावे असे सूिचत करतात कì सातवाहनांनी पूवê उ°र द´खनचे पठार, उ°र
कोकण िकनारपĘीवरील मैदाने आिण या दोन ÿदेशांना जोडणारे पवªतीय मागª िनयंिýत केले
होते. इ.स. १५-४० दरÌयान, Âयां¸या उ°रेकडील शेजारी-पिIJम ±ýपांचा या ÿदेशांमÅये
Âयांचा ÿभाव वाढवला. पाIJाÂय ±ýप शासक नहापान याने पूवê¸या सातवाहन ÿदेशावर
राºय केले Ìहणून ओळखले जाते, हे Âयां¸या राºयपाल आिण जावई ऋषभद° यां¸या
िशलालेखांनी ÿमािणत केले आहे.
सातवाहन स°ेचे पुनŁºजीवन गौतमीपुý सातकणê यांनी केले, ºयांना सातवाहन
शासकांपैकì ®ेķ मानले जाते. चाÐसª िहहॅमने Âया¸या कारिकदêची तारीख इ.स.१०३-
१२७. नागराजूने १०६-१३० इसवी सन सांिगतले, नवीन सहमती शैल¤þ भंडारे, अिकरा
िशमाद आिण ऑÖकर वॉन िहनुबेर यांनी सामाियक केली आहे, जे गौतमीपुýसातकणêचा
राºयकाळ होता असे मानतात. ६०-८५ इ.स, अँű्यू ओलेट हे ६०-८४ इ.स मानतात.
Âया¸याकडून पराभूत झालेला राजा हा पाIJाÂय ±ýप शासक नहापान असÐयाचे िदसून
येते, जसे कì गौतमीपुýाची नावे आिण उपाधी अडकलेÐया नाहपाना¸या नाÁयांवłन
सूिचत होते. गौतमीपुýाची आई गौतमी बल®ी यांचा नािशक ÿशÖती िशलालेख, Âयां¸या
मृÂयूनंतर¸या २० Óया वषê, Âयां¸या कतृªÂवाची नŌद आहे. िशलालेखाचा सवाªत उदार अथª
सांगते कì Âयाचे राºय उ°रेकडील सÅया¸या राजÖथानपासून दि±णेला कृÕणा नदीपय«त
आिण पिIJमेला सौराÕůापासून पूव¥ला किलंगापय«त पसरले होते. Âयाने राजा-राजा (राजांचा
राजा) आिण महाराजा (महान राजा) या पदÓया धारण केÐया आिण िवंÅयचा Öवामी Ìहणून
Âयाचे वणªन केले गेले.
Âया¸या कारिकदê¸या शेवट¸या वषा«त, Âयाचे ÿशासन Âया¸या आईने हाताळले होते, जे
एखाīा आजारपणामुळे िकंवा लÕकरी ÓयÖततेमुळे असू शकते. Âयांची आई गौतमी बल®ी
यांनी बनवलेÐया नािशक िशलालेखानुसार, ±िýयांचा अिभमान ठेचून टाकला; ºयाने शक
(पिIJमी ±ýप), यवन (इंडो-úीक) आिण पहलव (इंडो-पािथªयन) यांचा नाश केला,... ºयाने
खाखरता कुटुंब (नहपानाचे ±हारता कुटुंब) उखडून टाकले; ºयाने सातवाहन वंशाचे वैभव
पुनस«चियत केले.
- नािशकमधील पांडवलेणीतील, लेणी øमांक ३ येथील राणी आई गौतमी बाल®ी यांचा
िशलालेख.
गौतमीपुý नंतर Âयाचा मुलगा विसिķपुý ®ी पुलामावी (िकंवा पुलुमयी) हा आला. शैल¤þ
नाथ सेन यां¸या मते, पुलुमावीने इ.स.९६-११९ पय«त राºय केले. चाÐसª िहहॅम¸या
ÌहणÁयानुसार, शैल¤þ भंडारे, अिकरा िशमाद आिण ऑÖकर वॉन िहनुबेर यां¸या मते
विसिķपुý ®ी पुलामावी इ.स ११० ¸या सुमारास िसंहासनावर आłढ झाले. इ.स ८५-
१२५, आिण अँű्यू ओलेट हेच मानतात. इ.स ८४-११९ मÅये पुलुमावीची मोठ्या सं´येने
सातवाहन िशलालेख आिण Âयांची नाणी िवÖतृत भागात िवतरीत केलेली आढळली आहेत.
यावłन असे सूिचत होते कì Âयाने गौतमीपुýाचा ÿदेश राखला आिण एक समृĦ राºय
केले. Âयाने बेÐलारी ÿदेश सातकणê¸या राºयात जोडला असे मानले जाते. दुहेरी (माÖट)
िशड असलेली जहाजे असलेली Âयाची नाणी कोरोमंडल िकनाö यावर सापडली आहेत, जी munotes.in
Page 225
सातवाहनकाळातील बौĦ धमाªचा िवÖतार
225 सागरी Óयापार आिण नौदल सामÃयाªत सहभाग दशªवतात. अमरावती येथील जुÆया
Öतूपाचा जीणōĦार Âयां¸या कारकìदêत झाला.
Łþदामन ÿथम ¸या नेतृÂवाखाली दुसरे पाIJाÂय ±ýपांचे आøमण:
पुलुमावी यांचे उ°रािधकारी Âयांचे भाऊ विशķीपुý सातकणê होते. एस.एन. सेन¸या
ÌहणÁयानुसार Âयाने इ.स १२०-१४९ ¸या दरÌयान राºय केले. चाÐसª िहहॅम¸या मते,
Âयाची राजवटीची वष¥ इ.स १३८-१४५ होती. Łþदामन ÿथम¸या मुलीशी लµन कłन
Âयाने पाIJाÂय ±ýपांशी िववाह संबंध जोडला.
Łþदमन ÿथम¸या जुनागढ िशलालेखात असे Ìहटले आहे कì Âयाने दि±णपथाचा
(द´खन) Öवामी सातकणêचा दोनदा पराभव केला. जवळ¸या नातेसंबंधांमुळे Âयाने पराभूत
शासकाचे ÿाण वाचवले असेही Âयात नमूद केले आहे:
"Łþदमन (...) ºयाने चांगला अहवाल ÿाĮ केला कारण Âयाने, दोनदा िनकोप लढा
देऊनही, दि±णपथाचा Öवामी सातकणêचा पूणªपणे पराभव केला, Âयां¸या जवळ¸या
संबंधामुळे Âयाचा नाश झाला नाही."— जुनागड िशलालेख.
डी.आर. भांडारकर आिण िदनेशचंþ सरकार यां¸या मते, Łþदामनने पराभूत केलेला
शासक गौतमीपुýसातकणê होता. तथािप, ई.जे. रॅपसनचा असा िवĵास होता कì पराभूत
शासक हा Âयाचा मुलगा विसिķपुý पुलुमावी होता. शैल¤þ नाथ सेन आिण चाÐसª िहहॅम असे
मानतात कì पराभूत शासक हे विशķीपुýाचे उ°रािधकारी िशवÖकंद िकंवा िशव ®ी
पुलुमयी (िकंवा पुलुमावी) होते.
Âया¸या िवजयां¸या पåरणामी, Łþदमनने पुणे आिण नािशकचा अितदि±ण ÿदेश वगळता
पूवê नहापाना¸या ताÊयात असलेले सवª पूवêचे ÿदेश परत िमळवले. सातवाहन अिधराºय
अमरावती¸या आसपास द´खन आिण पूवª मÅय भारतात Âयां¸या मूळ तळापय«त मयाªिदत
होते.
मु´य सातवाहन वंशातील शेवटची Óयĉì, ®ी य² सातकणê यांनी थोड³यात सातवाहन
राजवटीचे पुनŁºजीवन केले. एस.एन. सेन यां¸या मते, Âयांनी इ.स १७०-१९९ दरÌयान
राºय केले. चाÐसª िहहॅमने Âया¸या कारिकदêचा शेवट इ.स १८१ पय«त केला. Âया¸या
नाÁयांवर जहाजां¸या ÿितमा आहेत, जे नौदल आिण सागरी Óयापारातील यश सूिचत
करतात. Âया¸या नाÁयांचे िवÖतीणª िवतरण आिण नािशक, काÆहेरी आिण गुंटूर येथील
िशलालेखांवłन असे िदसून येते कì Âयाचा शासन द´खन¸या पूवª आिण पिIJम दोÆही
भागांत होता. पाIJाÂय ±ýपांनी गमावलेला बराचसा ÿदेश Âयाने परत िमळवला आिण Âयांचे
अनुकरण कłन चांदीची नाणी जारी केली. Âया¸या कारिकदê¸या शेवट¸या वषा«त,
अिभरांनी राºयाचा उ°रेकडील भाग, नािशक¸या आसपास काबीज केला.
öहास (पतन):
य² सातकणêनंतर, Âया¸या सरंजामशाही¸या उदयानंतर, कदािचत क¤þीय स°ा कमी
झाÐयामुळे हा वंश लवकरच नाहीसा झाला. दुसरीकडे, पाIJाÂय ±ýप पुढील दोन munotes.in
Page 226
बौĦ धमाª
226 शतकांपय«त, गुĮ साăाºयाने Âयांचा नाश होईपय«त समृĦ केले. य²®ी मधरीपुý Öवामी
ईĵरसेन यां¸यानंतर झाली. पुढील राजा िवजय याने ६ वष¥ राºय केले. Âयाचा मुलगा
विसķीपुý ®ी चड्ढा सातकणê याने १० वष¥ राºय केले. मु´य वंशाचा शेवटचा राजा
पुलुमावी चौथा याने इ.स. २२५पय«त राºय केले. Âयां¸या कारिकदêत नागाजुªनकŌडा आिण
अमरावती येथे अनेक बौĦ Öमारके बांधÁयात आली. मÅय ÿदेशही Âयां¸या राºयाचा भाग
होता.
पुलुमावी चतुथाª¸या मृÂयूनंतर, सातवाहन साăाºय पाच लहान राºयांमÅये िवभागले
गेले:
१. उ°रेकडील भाग, सातवाहनां¸या संपािĵªक शाखेने राºय केले (जो चौÃया शतका¸या
सुŁवातीला संपला).
२. नािशक¸या सभोवतालचा पिIJम भाग, अिभरा घराÁयाने राºय केले
३. पूवª भाग (कृÕणा-गुंटूर ÿदेश), आंň इàवाकुंनी शािसत केले.
४. दि±ण-पिIJम भाग (उ°र कनाªटक), बनवासी¸या चुटसांनी राºय केले
५. दि±ण-पूवª भाग, पÐलवांनी राºय केले
सातवाहन राजधानी काळाबरोबर बदलत रािहली. नािशक¸या िशलालेखात गौतमीपुýाचे
बेनाटकाचा Öवामी असे वणªन केले आहे, असे सुचवते कì हे Âया¸या राजधानीचे नाव होते.
टॉलेमीने (इ.स. दुसरे शतक) ÿितķानचा (आधुिनक पैठण) पुलुमावीची राजधानी Ìहणून
उÐलेख केला. इतर वेळी सातवाहन राजधाÆयांमÅये अमरावती (धारणीकोट) आिण जुÆनर
यांचा समावेश होतो. एम.के. ढवळीकर यांनी असा िसĦांत मांडला कì मूळ सातवाहन
राजधानी जुÆनर येथे होती, परंतु वायÓयेकडून शक-कुशाणां¸या आøमणामुळे ÿितķानला
हलवावे लागले.
अनेक सातवाहनकालीन िशलालेख धािमªक िवहारांना अनुदानाची नŌद करतात. या
िशलालेखांमÅये देणगीदारांची िनवासÖथाने Ìहणून वारंवार उÐलेख केलेÐया वसाहतéमÅये
सोपारा, कÐयाण, भŁचा, कुडा, (अ²ात) आिण चौल या सागरी बंदरांचा समावेश होतो.
सवाªिधक वारंवार उÐलेख केलेÐया अंतद¥शीय वसाहतéमÅये धेनुकाकट (अ²ात), जुÆनर,
नािशक, पैठण आिण कराड यांचा समावेश होतो.
पिIJम द´खनमधील इतर महßवा¸या सातवाहन ÖथळांमÅये गोवधªन, नेवासा, तेर आिण
वडगाव-माधवपूर यांचा समावेश होतो. पूवª द´खनमधील अमरावती, धुिलकĘ, कोटिलंगाल
आिण पेĥबांकुर यांचा समावेश होतो.
गौतमीपुýसातकणêचे िशलालेख हे नोकरशाही रचनेचे अिÖतÂव सूिचत करतात, जरी ही
रचना िकती िÖथर आिण ÿभावी होती हे िनिIJत नाही. उदाहरणाथª, नािशक लेणी ११
मधील दोन िशलालेखांनी तपÖवी समुदायांना शेतजिमनी देणगी िदÐयाची नŌद आहे. ते
Ìहणतात कì संÆयाशांना कर सवलत िमळेल आिण शाही अिधकाö यांकडून हÖत±ेप करता munotes.in
Page 227
सातवाहनकाळातील बौĦ धमाªचा िवÖतार
227 येणार नाही. पिहÐया िशलालेखात असे Ìहटले आहे कì हे अनुदान गौतमीपुýचे मंýी
िशवगुĮ यांनी राजा¸या तŌडी आदेशानुसार मंजूर केले होते आिण "महान ÿभूंनी" जतन केले
होते. दुसöया िशलालेखात गौतमीपुý आिण Âया¸या आईने िदलेÐया अनुदानाची नŌद आहे
आिण Ôयामकाचा गोवधªन अहाराचा मंýी Ìहणून उÐलेख आहे. Âयात असे नमूद केले आहे
कì लोटा नावा¸या मिहलेने सनद मंजूर केली होती, जी पुरातÂवशाľ² जेÌस बग¥स¸या
Óया´यानुसार, गौतमीपुýा¸या आईची मु´य मिहला-ÿती±ा होती.
सातवाहन काळातील िशलालेखांमÅये तीन ÿकार¸या वसाहतéचा उÐलेख आहे: नगर
(शहर), िनगम (बाजाराचे शहर) आिण गाम (गाव).
शाľी यां¸या ÌहणÁयानुसार, "सातवाहनांना 'तीन महासागरांचे अिधपती' Ìहणून वणªन केले
गेले आिण Âयांनी परदेशात वसाहत आिण Óयापाराला ÿोÂसाहन िदले. Âयां¸या अंतगªत बौĦ
कलेने पिIJम भारतातील गुहा-मंिदरांमÅये आजपय«त जतन केलेले सŏदयª आिण
अिभजाततेचे उÂकृĶ ÿकार ÿाĮ केले. अमरावती, गोळी, नागाजुªनीकŌडा येथील Öतूपातील
अिÖतÂव. ही परंपरा पूवª आिण पिIJम द´खनमÅये सातवाहनां¸या उ°रािधकाö यांनी
पाळली.
सातवाहनांनी शेती¸या तीĄतेने, इतर वÖतूंचे उÂपादन वाढवून आिण भारतीय उपखंडात
आिण Âयापलीकडे Óयापार कłन आिथªक िवÖतारात भाग घेतला (आिण Âयाचा फायदा
झाला).
सातवाहन काळात, सुपीक भागात, िवशेषतः ÿमुख नīां¸या काठी अनेक मोठ्या वसाहती
उदयास आÐया. जंगल मंजुरी आिण िसंचन जलाशयां¸या बांधकामामुळे शेती¸या
वापराखालील जिमनीचे ÿमाण देखील ल±णीय वाढले आहे.
सातवाहन काळात खिनज संप°ी असलेÐया िठकाणांचे शोषण वाढले असावे, ºयामुळे या
भागात नवीन वसाहतéचा उदय झाला. अशा साइटमुळे Óयापार आिण हÖतकला (जसे कì
िसरॅिमक वेअर) सुलभ होते. सातवाहन काळात वाढलेले हÖतकला उÂपादन कोटिलंगाला
सार´या िठकाणांवरील पुरातÂव शोध तसेच कारागीर आिण िगÐड्स(संघ)¸या पुरातßवीय
संदभा«वłन ÖपĶ होते.
सातवाहनांनी भारतीय सागरी िकनाö यावर िनयंýण ठेवले आिण पåरणामी, रोमन
साăाºयासह वाढÂया भारतीय Óयापारावर Âयांचे वचªÖव होते. एåरŇीयन समुþा¸या
पेåरÈलसमÅये दोन महßवा¸या सातवाहन Óयापार क¤þांचा उÐलेख आहे: ÿितķान आिण
तगारा. इतर महßवा¸या शहरी क¤þांमÅये कŌडापूर, बनवासी आिण माधवपूर यांचा समावेश
होतो. नानेघाट हे सातवाहन राजधानी ÿितķानला समुþाशी जोडणाöया महßवा¸या िखंडीचे
िठकाण होते.
सातवाहन हे िहंदू होते आिण Âयांनी āाĺÁय दजाªचा दावा केला, जरी Âयांनी बौĦ
िवहारानाही उदार देणµया िदÐया. सातवाहन काळातील सामाÆय लोक सामाÆयतः िविशĶ
धािमªक गटाला समथªन देत नÓहते. munotes.in
Page 228
बौĦ धमाª
228
बौĦ लेणी िवहारा¸या िभंतéवर नŌदवलेÐया नयिनका¸या नाणेघाट िशलालेखात उÐलेख
आहे कì ितचा पती सातकणê I याने अनेक वैिदक य² केले, ºयात अĵमेध (घोडा
बिलदान), राजसूय (शाही अिभषेक) आिण अिµनÅयेय (अµनीिवधी) यांचा समावेश आहे. या
य²ांसाठी āाĺण पुजारी आिण उपिÖथतांना िदलेली मानधन उदाहरणाथª, भागला-दशराý
य²ासाठी १०,००१ गायी देÁयात आÐया; आिण २४,४०० नाणी दुसö या य²ासाठी
देÁयात आली, ºयांचे नाव ÖपĶ नाही.
गौतमीबल®ी¸या नािशक िशलालेखात, ितचा मुलगा गौतमीपुýसातकणê याला "एकबाÌहण"
Ìहटले आहे, ºयाचा अथª काही लोक "अतुलनीय āाĺण" Ìहणून करतात, अशा ÿकारे ते
āाĺण मूळ सूिचत करतात. तथािप, आर.जी. भांडारकर या शÊदाचा अथª "āाĺणांचा
एकमेव संर±क" असा करतात.
सातवाहन काळात द´खन ÿदेशात अनेक बौĦ िवहार Öथळे उदयास आली. तथािप, या
िवहाराचे आिण सातवाहन सरकारमधील नेमके संबंध ÖपĶ झालेले नाहीत. काÆहा¸या
कारिकदêत जारी केलेÐया पांडवलेणी लेणी िशलालेखात असे नमूद केले आहे कì लेणी
®मणां¸या (गैर-वैिदक तपÖवी) महा-माýा (ÿभारी अिधकारी) यांनी खोदली होती. यावर
आधाåरत, सुधाकर चĘोपाÅयाय असा िनÕकषª काढतात कì काÆहा बौĦ धमाªला अनुकूल
होता, आिण बौĦ िभ³खु¸या कÐयाणासाठी एक ÿशासकìय िवभाग होता.
तथािप, कालाª एम. िसनोपोली नŌदवतात कì सातवाहन राजघराÁयांनी बौĦ िवहाराना
देणµया िदÐया¸या काही नŌदी असÐया तरी, बहòतांश देणµया राजघराÁयातील नसलेÐया
लोकांनी िदÐया होÂया. या देणगीदारांमÅये सवाªत सामाÆय Óयापारी होते आिण अनेक िवहार
हे महßवा¸या Óयापार मागा«वर होते. Óयापाöयांनी िवहाराना देणगी िदली असावी, कारण या
Öथळांनी िव®ामगृहे Ìहणून काम कłन आिण श³यतो थेट Óयापारात भाग घेऊन Óयापार
सुलभ केला. बौĦेतर (िवशेषतः āाĺणांना) िदलेÐया देणµयांसह धमाªदाय देणµया ÿदिशªत
करÁयासाठी िवहार हे एक महßवाचे िठकाण असÐयाचे िदसते.
राजांचा कालøम:
इितहासकारांनी केलेÐया सातवाहन राजांची पुनरªचना दोन ÿकारात मोडते. पिहÐयानुसार,
मौयª साăाºया¸या पतनानंतर लगेचच िसमुका¸या राजवटीपासून सुł होऊन सुमारे ४५०
वष¥ ३० सातवाहन राजांनी राºय केले. हे मत पुराणांवर जाÖत अवलंबून आहे आिण आता
मोठ्या ÿमाणावर बदनाम झाले आहे. पुनरªचने¸या दुसöया (आिण अिधक Óयापकपणे munotes.in
Page 229
सातवाहनकाळातील बौĦ धमाªचा िवÖतार
229 ÖवीकारÐया जाणाö या) ®ेणीनुसार, सातवाहन राजवट इ.स.पूवª पिहÐया शतकात सुł
झाली. या ®ेणीतील कालगणनेमÅये राजांची सं´या कमी आहे आिण पुरातÂव, नाणी आिण
मजकूर पुराÓयासह पुराणातील नŌदी एकý केÐया आहेत.
सातवाहन राºया¸या Öथापने¸या तारखे¸या अिनिIJततेमुळे, सातवाहन राजां¸या
कारिकदêसाठी िनरपे± तारखा देणे कठीण आहे. Ìहणून, अनेक आधुिनक िवĬान
ऐितहािसकŀĶ्या ÿमािणत सातवाहन राजां¸या कारिकदêसाठी िनरपे± तारखा देत नाहीत
आिण जे करतात ते एकमेकांशी खूप िभÆन आहेत.
िहमांशू ÿभा रे पुरातÂव आिण अंकìय पुराÓया¸या आधारे खालील कालगणना देतात:
िसमुक (१०० इ.स पूवê)
काÆहा (१००-७० इ.स पूवê)
सातकणê पिहला (७०-६० इ.स पूवê)
सातकणê दुसरा (५०-२५ इ.स पूवê)
हाळ सार´या वासल सातवाहन राजांसह ±ýप अंतराळ
नहापान (५४-१०० इ.स.)
गौतमीपुýसातकणê (८६-११० इ.स.)
पुलुमावी (११०-१३८ इ.स.)
विशķीपुý सातकणê (१३८-१४५ इ.स.)
िशव ®ी पुलुमावी (१४५-१५२ इ.स.)
िशव Öकंद सातकणê (१४५-१५२ इ.स.)
य² ®ी सातकणê (१५२-१८१ इ.स.)
िवजया सातकणê
दि±ण-पूवª द´खनचे ÿादेिशक शासक:
चंþ ®ी
पुलुमावी II
अिभरेĵरसेन
माधरीपुý सकसेन
हåरितपुý सातकणê munotes.in
Page 230
बौĦ धमाª
230 एस. भंडारे यांनी Âयां¸या सातवाहन नाÁयां¸या िवĴेषणा¸या आधारे पुढील
राजवटीचा øम सुचवला आहे:
गौतमीपुता सतकानी (इ.स. ६०-८५)
विसिथपुता िसरी पुलुमयी (इ.स.८५-१२५)
विसिथपुता िसरी सातकानी (इ.स. १२५-१५२)
विसिथपुता िसवा िसरी पुलुमयी (इ.स १५२-१६०)
विसिथपुता िसरी खडसाताकनी (इ.स १६०-१६५)
विसिथपुता िवजया सातकणी (इ.स. १६५-१७०)
िसरी यानासाताकानी (इ.स. १७०-२००.)
गोटािमपुता िसरी काडा (इ.स. २००-२१५)
गोतमीपुता िसरी िवजया सताकनी (इ.स २१५-२२५)
भाषा:
बहòतेक सातवाहन िशलालेख आिण नाÁयां¸या लेख मÅय इंडो-आयªन भाषेतील आहेत. या
भाषेला काही आधुिनक िवĬानांनी "ÿाकृत" असे संबोधले आहे, परंतु ही सं²ा केवळ
तेÓहाच योµय मानली जाऊ शकते जेÓहा "ÿाकृत" या शÊदाची Óया´या "न³कì संÖकृत
नसलेली" ÿÂयेक मÅय इंडो-आयªन भाषा समािवĶ करÁयासाठी केली जाते. सातवाहन
राजा हाल या¸या गाहस°साई काÓयसंúहात वापरलेÐया सािहिÂयक ÿाकृतपे±ा
िशलालेखांची भाषा खरेतर संÖकृत¸या जवळची आहे.
सातवाहनांनीही राजकìय िशलालेखांमÅये संÖकृतचा वापर केला, परंतु ³विचतच.
गौतमीपुýसातकणê¸या नािशक ÿशÖतीजवळ सापडलेला एक तुकडा िशलालेख वसंत-
ितलक मीटरमधील संÖकृत Ĵोकांचा वापर कłन मृत राजाचे (कदािचत गौतमीपुý) वणªन
करतो. सÆनाटी येथे सापडलेला एक संÖकृत िशलालेख कदािचत गौतमीपुý ®ी
सातकणêचा संदभª देतो, ºयां¸या नाÁयांपैकì एक संÖकृत आ´याियका देखील आहे.
सातवाहनांनी एका बाजूला मÅय इंडो-आयªन भाषा आिण दुसöया बाजूला तिमळ भाषा
असलेली िĬभािषक नाणीही जारी केली.
सातवाहन काळापासूनचे अनेक āाĺी िलपीतील िशलालेख उपलÊध आहेत, परंतु यापैकì
बहòतेक Óयĉéनी बौĦ संÖथांना िदलेÐया देणµया नŌदवÐया आहेत आिण राजवंशाबĥल
फारशी मािहती देत नाहीत. Öवत: सातवाहन राजघराÁयांनी जारी केलेले िशलालेख देखील
ÿामु´याने धािमªक देणµयांशी संबंिधत आहेत, जरी Âयातील काही शासक आिण शाही
रचनेबĥल काही मािहती देतात. munotes.in
Page 231
सातवाहनकाळातील बौĦ धमाªचा िवÖतार
231 सवाªत जुना अिÖतÂवात असलेला सातवाहन िशलालेख नािशक लेणी १९ मधील आहे,
ºयात असे नमूद केले आहे कì काÆहा राजा¸या कारिकदêत नािशक¸या महामाý समन
याने लेणी तयार केली होती.
नाणेघाट येथे सातकणê ÿथमची िवधवा नयिनका िहने काढलेला िशलालेख सापडला आहे.
यात नयिनका¸या वंशाची नŌद आहे आिण राजघराÁयाने केलेÐया वैिदक य²ांचा उÐलेख
आहे. नाणेघाट येथील दुसö या िशलालेखात सातवाहन राजघराÁयां¸या नावांचा समावेश
आहे, जो Âयां¸या िशिÐपत मूितª (पोů¥ट)वर नावे Ìहणून िदसत आहे. मूितª आता पूणªपणे नĶ
झाले आहेत, परंतु िशलालेख नयिनका¸या िशलालेखा¸या समकालीन असÐयाचे मानले
जाते.
पुढील सवाªत जुना सातवाहन काळातील िशलालेख सांची येथील Öतूप 1 ¸या गेटवे
घटकावर आढळतो. Âयात असे Ìहटले आहे कì हे घटक आनंद यांनी दान केले होते, जो
िसरी सातकणê¸या कारािगरां¸या ÿमुखाचा मुलगा होता. हा िशलालेख बहòधा सातकणê
दुसöया¸या कारिकदêतील असावा.
सातवाहन हे Âयां¸या राºयकÂया«¸या िचýांसह Öवतःची नाणी जारी करणारे सवाªत पिहले
भारतीय राºयकत¥ होते, ºयाची सुŁवात राजा गौतमीपुý सातकणêपासून झाली होती, ही
ÿथा Âयांनी पराभूत केलेÐया पाIJाÂय ±ýपां¸या ÿथेपासून ÿाĮ झाली होती. पाIJाÂय ±ýप
Öवतः उ°र पिIJम कडील इंडो-úीक राजां¸या नाÁयां¸या वैिशĶ्यांचे पालन करत होते.
द´खन ÿदेशात हजारो िशसे, तांबे आिण पोटीन सातवाहन नाणी सापडली आहेत; काही
सोÆयाची आिण चांदीची नाणी देखील उपलÊध आहेत. ही नाणी एकसमान रचना िकंवा
आकार दशªवत नाहीत आिण असे सुचवतात कì सातवाहन ÿदेशात अनेक टांकसाळ Öथाने
अिÖतÂवात होÂया, ºयामुळे नाÁयांमÅये ÿादेिशक फरक िदसून येतो.
सातवाहनां¸या नाÁयां¸या आ´याियका, सवª ±ेýांत आिण सवª कालखंडात, अपवाद न
करता ÿाकृत बोलीचा वापर करतात. यािशवाय, काही उलट्या नाÁयां¸या आ´याियका
þिवडी भाषेत आहेत (तिमळ आिण तेलगू भाषांसार´या), þिवड िलपीत (āाĺी िलपी
ÿमाणेच काही िभÆनतांÓयितåरĉ आहे).
अनेक नाÁयांवर अनेक शासकांसाठी सामाÆय असलेली शीषªके िकंवा मातृशÊद असतात
(उदा. सातवाहन, सातकणê आिण पुलुमावी), Âयामुळे नाÁयांĬारे ÿमािणत केलेÐया
शासकांची सं´या िनिIJतपणे िनधाªåरत केली जाऊ शकत नाही. िविवध नाÁयांवर १६ ते munotes.in
Page 232
बौĦ धमाª
232 २० राºयकÂया«ची नावे िदसतात. यातील काही शासक सातवाहन सăाटांपे±ा Öथािनक
उ¸चĂू आहेत असे िदसते.
सातवाहन नाणी Âयां¸या कालøमानुसार, भाषा आिण अगदी चेहöया¸या वैिशĶ्यांबĥल
(कुरळे केस, लांब कान आिण मजबूत ओठ) अिĬतीय संकेत देतात. Âयांनी मु´यतः िशसे
आिण तांÊयाची नाणी जारी केली; Âयांची मूितª (पोů¥ट) शैलीतील चांदीची नाणी सहसा
पाIJाÂय ±ýप राजां¸या नाÁयांवर मारली जायची. सातवाहन नाÁयांमÅये ह°ी, िसंह, घोडे
आिण चैÂय (Öतुप) यांसारखी िविवध पारंपाåरक िचÆहे, तसेच "उºजैन िचÆह", शेवटी चार
वतुªळे असलेला øॉस देखील िदसून येतो.
सातवाहनांनी संÖकृतऐवजी ÿाकृत भाषेला संर±ण िदले. सातवाहन राजा हाल हा
महाराÕůी काÓयसंúह गहस°ासई (संÖकृत: गाथा सĮशती) या नावाने संकिलत
करÁयासाठी ÿिसĦ आहे, जरी भािषक पुराÓयांवłन असे िदसते कì सÅया अिÖतÂवात
असलेले कायª पुढील िकंवा दोन शतकात पुÆहा संपािदत केले गेले असावे. शेती हेच
उपजीिवकेचे मु´य साधन असÐयाचे या पुÖतकातून ÖपĶ झाले. तसेच अनेक ÿकार¸या
अंध®Ħा पसरÐया होÂया. याÓयितåरĉ, हलाचे मंýी गुणाÅया हे बृहतकथेचे लेखक होते.
११.३ कला आिण वाÖतुकला
munotes.in
Page 233
सातवाहनकाळातील बौĦ धमाªचा िवÖतार
233 बौĦ कला आिण ÖथापÂयकलेतील योगदानासाठी सातवाहन शासक देखील उÐलेखनीय
आहेत. Âयांनी आंň ÿदेशातील अमरावती (९५ फूट उंच) येथील Öतूपासह कृÕणा नदी¸या
खोöयात उÂकृĶ Öतूप बांधले. Öतूप संगमरवरी ÖलॅबमÅये सजवलेला होता आिण बुĦा¸या
जीवनातील ŀÔयांसह िशÐपकला होता, वैिशĶ्यपूणª सडपातळ आिण मोहक शैलीत िचिýत
केले होते.
अमरावती िशÐपकला शैलीने आµनेय आिशयातील िशÐपकलेवरही ÿभाव टाकला आिण
सातवाहन कालखंडातील वाÖतुिशÐप िवकासाचे ÿितिनिधÂव केले. Âयांनी गोली,
जिµगयाहपेटा, गांटसाला, भĘीÿोलु आिण नागाजुªनकŌडा येथेही मोठ्या ÿमाणात Öतूप
बांधले. अशोकन Öतूप मोठे केले गेले, पूवê¸या िवटा आिण लाकडाची कामे दगडी
बांधकामांनी बदलली. या Öमारकांपैकì सवाªत ÿिसĦ Öतूप आहेत, Âयापैकì अमरावती Öतूप
आिण नागाजुªनकŌडा Öतूप हे सवाªत ÿिसĦ आहेत.
बौĦ वाÖतुकला सातवाहन काळातील दगडी बांधकामािशवाय अपूणª रािहली असती. काल¥,
भाजे, जुÆनर इÂयादी िविवध बौĦ Öथळांवरील िशलालेखांवłन ल±ात येते कì, दगड
कापलेले मोठे िवहार आिण चैÂयगृह हे राजघराÁया¸या पािठंÊयाचे पåरणाम आहेत. इ.स. ३
öया¸या उ°राधाªत सातवाहन राजघराÁया¸या अधोगतीमुळे दगडां¸या लेणी ÖथापÂय
कृतीत घट झाली.
११.४ सातवाहन िशÐपे
ÿा. ढवळीकर िलिहतात कì, "सातवाहन िशÐपांची Öवतःची वैिशķ्यपूणª वैिशĶ्ये असूनही
दुद¨वाने Âयांना Öवतंý शाळा Ìहणून कधीच माÆयता िमळाली नाही. काळाची सवाªत जुनी
गोĶ Ìहणजे िशÐपकलेची सुŁवात करणारी भाजे िवहार हे इसिवसनपुवª २०० ¸या
आसपास सातवाहन अिधराºयातील कला हे कोरीव कामांनी िवपुलतेने सजवलेले आहे,
आिण खांबांवर देखील िÖफं³स सार´या पौरािणक ÿाÁयांचा मुकुट असलेली कमळाची
आकृित आहे." munotes.in
Page 234
बौĦ धमाª
234 ढवळीकर असेही िलिहतात कì चंकमामÅये "उ°र ÿवेशĬार¸या पिIJम Öतंभावर िदसणारा
फलक बुĦा¸या जीवनातील एक अितशय महßवाची घटना िचिýत करतो. Âयात मतकरी
िचिýत केले आहे, ÿÂयेकì दोन बाजूला िशडी सारखे िदसते जे ÿÂय±ात बुĦाने मानलेले
िवहार आहे. असे Ìहटले जाते कì बुĦाने ²ानÿाĮीनंतर चार आठवडे बोधी वृ±ाजवळ
घालवले होते. Âयापैकì ितसरा आठवडा Âयांनी िवहारा¸या (चांकमन) बाजूने िफरÁयात
घालवला होता. वरील काही ÿमुख सातवाहनांसोबत आणखी काही िशÐपे अिÖतßवात
आहेत- Ìहणजे Ĭारपाल, गजलàमी, शलभांिजका, शाही िमरवणूक, सजावटीचे Öतंभ इ.
अनेक धातू¸या मूतê सापडतात ºयांचे ®ेय सातवाहनांना िदले जाऊ शकते. āÌहपुरी येथून
अनो´या कांÖय वÖतूंचा सठाही सापडला. ितथून िमळालेले असं´य लेख भारतीय होते
पण रोमन आिण इटािलयन ÿभाव देखील ÿितिबंिबत करतात. ºया घरातून वÖतू
सापडÐया Âया घरातून पोसायडॉनची छोटी मूतê, वाईनचे भांडे आिण पिसªयस आिण
अँűोमेडाचे िचýण करणारा फलकही िमळाला. अÔमोिलयन Ìयुिझयममधील सुरेख ह°ी,
िāटीश संúहालयातील य±ी ÿितमा, छýपती िशवाजी महाराज वाÖतुसंúहालयात ठेवलेला
पोशेरी येथे सापडलेला कॉÆयुªकोिपया यालाही सातवाहन काळाचे ®ेय िदले जाऊ शकते.
११.५ सातवाहन िचýकला सातवाहन िचýे ही ÿागैितहािसक रॉक-आटª वगळता-भारतातील सवाªत जुनी िजवंत नमुने
आहेत आिण ती फĉ अिजंठा लेणीमÅयेच आढळतात. अिजंठ्या¸या कलाÂमक
िøयाकलापांचे दोन टÈपे होते: पिहली घटना इ.स.पू. दुसöया ते पिहÐया शतकात, जेÓहा
सातवाहन राजवटीत हीनयान लेणी खोदÁयात आली; पाचÓया शतका¸या उ°राधाªत
वाकाटकां¸या अिधपÂयाखाली . अिजंठा लेणéवर िनसगाªची अिनĶता आिण काही
तोडफोडीचा मोठा पåरणाम झाला आहे. लेणी ø. ९ आिण १० मÅये सातवाहनांशी
संबंिधत काही तुकड्याच िशÐलक आहेत, Âया दोÆही Öतूपांसह चैÂय-गृहे आहेत. अिजंठा
येथील सातवाहन काळातील सवाªत महßवाचे िजवंत िचý Ìहणजे लेणी øमांक १० मधील
छदंत जातक, परंतु ते देखील केवळ खंिडत आहे. हे एका पौरािणक कथेशी संबंिधत
बोिधसÂव नावा¸या ह°ीचे सहा दात असलेले िचý आहे. मानवी आकृÂया, नर आिण मादी
दोÆही, िवशेषत: सातवाहन आहेत, Âयां¸या शरीरशाľ, पोशाख आिण दािगÆयांचा संबंध
Ìहणून सांची गेटवेवरील Âयां¸या समक±ांबरोबर जवळजवळ एकसारखेच आहेत. फरक
एवढाच आहे कì सांची¸या आकड्यांनी Âयांचे काही वजन कमी केले आहे.
११.६ सारांश आंň ÿदेशात १८ Óया आिण १९ Óया शतका¸या पूवाªधाªत पाIJाÂय िवĬानांनी उÂखनन
केलेÐया मोठ्या सं´येने बौĦ पुरातÂव Öथळां¸या मदतीने सातवाहन शासकां¸या अंतगªत
बौĦ धमाª¸या िवÖताराचा सारांश िदला जाऊ शकतो. अमरावतीचा सवाªत सुंदर महाÖतुप
बौĦ ÖथापÂयकलेचा तसेच संगमरवरी िशÐपकलेचा नमुना मानला जातो, ºयाने दि±ण
भारतातील अमरावती कला िवīालयाची तांिýकŀĶ्या ओळख कłन िदली आहे. munotes.in
Page 235
सातवाहनकाळातील बौĦ धमाªचा िवÖतार
235 सातवाहन घराÁयाचे बौĦ कला आिण ÖथापÂयकलेतील सवाªत मोठे योगदान Ìहणजे
पिहला इ.स.पूवª जुÆनर येथील वतुªळाकार चैÂयगृहापासून काल¥ येथील जंबुĬीपातील सवाªत
मोठ्या अिÈसडल िनयोिजत ÓहॉÐटेड छता¸या चैÂयगृहापय«त उÂखननाला िमळालेले
समथªन आहे. सवाªत मोठा िवहार- िभ³खुची िनवासÖथाने, दगडी पाÁयाचे टाके,
चैÂयगृहा¸या आतील अखंड Öतूप, िवशाल Óहरांडे आिण सजावटी¸या चैÂय िखड³या
सातवाहन काळातील िदसतात.
भाजे, कारले, िपतळखोरे, बेडसे यांची सुंदर िशÐपे कलािवĵाला पåरिचत आहेत.
िशलालेखातील मािहती आिण नाÁयांवरील िचÆहे सातवाहन राजघराÁयातील बौĦ धमाª¸या
उÂकषाªबĥल कोणतीही शंका सोडत नाहीत.
११.७ ÿij १) सातवाहन घराÁयाची ऐितहािसक पाĵªभूमी आिण बौĦ धमाªला Âयांचे समथªन
थोड³यात िलहा.
२) पुरातÂव ąोत, िवशेषत: िशलालेख हे सातवाहन वंशाचा इितहास िलिहÁयाचा ąोत
कसा आहे हे ÖपĶ करा.
३) बौĦ कला आिण वाÖतुकला सातवाहन वंशातील बौĦ धमाªचा िवÖतार समजून
घेÁयास मदत करते- उदाहरणे देत िटÈपणी िलहा.
४) सातवाहन वंशाचे बौĦ कलेतील योगदान समजून घेÁयासाठी नाÁयांचे महßव िवÖतृत
करा.
११.८ संदभª Ajay Mitra Shastri - The Satavahanas and the Western Kshatrapas: A
historical framework
Sharma R K -The Ages of the Satavahanas: Great Ages of Indian
History
Mirashi V V - The History and Inscriptions of the Satavahanas and
Western Ksatrapas
Bhandare Shailendra -'Historical Analysis of the Satavahana Era: A
Study of Coins' (PhD Thesis) - Chapters 1 and 2
Features Of Satavahana Sculptures,
https://www.indianetzone.com/35/features_ satavahana_sculptures_ind
ian_sculpture.htm
*****
munotes.in
Page 236
236 १२
राजा किनÕक आिण सăाट हषªवधªन
घटक रचना
१२.० उिĥĶे
१२.१ ÿÖतावना
१२.२ राजा किनÕक आिण Âयाचे राºय
१२.३ किनÕकाची बौĦ नाणी
१२.४ किनÕक अंतगªत बौĦ मूितªकला
१२.५ राजा हषªवधªनाचा काळ
१२.६ सारांश
१२.७ ÿij
१२.८ संदभª
१२.० उिĥĶे बौĦ धमाª¸या ÿसार आिण िवकासासाठी राजा किनÕक आिण राजा हषªवधªन यां¸या
योगदानाचा अËयास करणे.
कला, वाÖतुशाľ आिण पुरातÂवशाľाची भूिमका सािहÂयाशी सहयोग करÁयासाठी
अÖसल ąोत Ìहणून समजून घेणे.
राजांचे राजेशाही आ®य बौĦ धमाª¸या ÿसारास कशी मदत करते याचा अËयास
करणे
१२.१ ÿÖतावना किनÕक पिहला, िकंवा किनÕक द úेट, दुस-या शतकातील कुशाण वंशाचा सăाट (इ.स.
१२७-१५०), Âया¸या लÕकरी, राजकìय आिण आÅयािÂमक कामिगरीसाठी ÿिसĦ आहे.
कुशाण साăाºयाचा संÖथापक कुजुला कडिफसेसचा वंशज, किनÕक गंगे¸या मैदानावर
पाटलीपुýपय«त पसरलेÐया गांधारमधील साăाºयावर राºय करÁयासाठी आला. Âया¸या
साăाºयाची मु´य राजधानी गांधारमधील पुŁषपुरा (पेशावर) येथे होती, तर दुसरी मोठी
राजधानी किपसा येथे होती. िýपुरी (सÅयाचे जबलपूर) येथे किनÕकाची नाणी सापडली.
िसÐक रोड¸या िवकासात आिण महायान बौĦ धमाª¸या गांधारापासून काराकोरम पवªतरांग
ओलांडून चीनमÅये ÿसाåरत करÁयात Âया¸या िवजयांनी आिण बौĦ धमाª¸या संर±णाने
महßवपूणª भूिमका बजावली. इ.स १२७ ¸या सुमारास, Âयाने साăाºयात ÿशासनाची
अिधकृत भाषा Ìहणून úीक ऐवजी बॅि³ůयनया भाषेला िदली. munotes.in
Page 237
राजा किनÕक आिण सăाट हषªवधªन
237 पूवê¸या िवĬानांचा असा िवĵास होता कì किनÕक इ.स ७८ मÅये कुशाण िसंहासनावर
आłढ झाला आिण ही तारीख शक कॅल¤डर युगाची सुŁवात Ìहणून वापरली जात असे.
तथािप, इितहासकार यापुढे किनÕक¸या राºयारोहणाची तारीख मानत नाहीत. इ.स १२७
मÅये किनÕक िसंहासनावर आला असा िवĬान हैरी फॉकचा अंदाज आहे.
१२.२ राजा किनÕक आिण Âयाचे राºय किनÕक हा संभाÓय युएझी जातीचा कुशाण होता. Âयाची मातृभाषा अ²ात आहे. आयª
(αρια) Ìहणून वणªन केलेली भाषा िलिहÁयासाठी ते रबटक िशलालेखात úीक िलपी
वापरतात - बहòधा एåरयाना येथील मूळ बॅि³ůयनचा एक ÿकार, जी मÅय इराणी काळातील
पूवª इराणी भाषा होती. तथािप, Öथािनक लोकांशी संवाद साधÁयासाठी कुशाणांनी याचा
अवलंब केला असावा. कुशाण उ¸चĂू आपापसात कोणती भाषा बोलत हे िनिIJत नाही.
किनÕक हा िवमा कडिफसेसचा उ°रािधकारी होता, जसे कì कुशाण राजां¸या ÿभावशाली
वंशावळीने दाखवले आहे, ºयाला राबटक िशलालेख Ìहणून ओळखले जाते. किनÕकचे
इतर कुशाण शासकांशी असलेले संबंध रबटक िशलालेखात वणªन केले आहे कारण
किनÕकाने Âया¸या काळापय«त राºय करणाöया राजांची यादी तयार केली आहे: कुजुला
कडिफसेस Âयाचा पणजोबा Ìहणून, िवमाटकटू Âयाचे आजोबा Ìहणून, िवमा कडिफसेस
Âयाचे वडील Ìहणून आिण Öवतः किनÕक: Öवतःसाठी, राजा किनÕक यां¸यासाठी".
किनÕक¸या कारिकदêत (िपवÑया रंगात) कुशाण साăाºयाची ÓयाĮी दशªिवणारा भारताचा
२ रे शतक इसवी सनाचा नकाशा. munotes.in
Page 238
बौĦ धमाª
238 दि±ण आिण मÅय आिशयातील िवजय: किनÕकचे साăाºय िनिIJतच िवशाल होते. Âयाचा
िवÖतार दि±ण उझबेिकÖतान आिण तािजिकÖतानपासून, उ°र पिIJमेला अमू दयाª
(ऑ³सस) ¸या उ°रेकडून उ°र भारतापय«त, दि±ण पूव¥ला मथुरा पय«त (राबटक
िशलालेखात असेही Ìहटले आहे कì Âयाने पाटलीपुý आिण ®ी चंपा आिण Âयाचा ÿदेश
देखील कािबज केला होता). काÔमीरचाही Âयात समावेश होता (जे नाव Âयां¸या नावावłन
िदले होते) जेथे किनÕकपूर (आधुिनक काळातील कािनÖपोरा) शहर होते, बारामुला
िखंडीपासून फार दूर नाही आिण ºयामÅये अजूनही मोठ्या Öतूपाचा पाया आढ़ळतो.
मÅय आिशयावरील Âया¸या राºयाची मािहती कमी आहे. द बुक ऑफ द लेटर हान, हौ
हंशु, असे सांगते कì जनरल बान चाओने इ.स ९० मÅये झी (चीनी: 謝) नावा¸या अ²ात
कुशाण Óहाईसरॉय¸या नेतृÂवाखाली ७०,००० लोकां¸या कुशाण सैÆयासह खोतानजवळ
लढाया केÐया. बान चाओने िवजयी असÐयाचा दावा केला आिण कुशाणांना जळलेÐया
पृÃवी धोरणाचा वापर कłन माघार घेÁयास भाग पाडले. काशगर, खोतान आिण यारकंद हे
ÿदेश ताåरम बेिसन, आधुिनक िशनिजयांगमधील िचनी अवलंिबÂव होते. ताåरम खोöयात
किनÕकची अनेक नाणी सापडली आहेत.
दि±ण आिशया आिण रोम यां¸यातील जमीन िसÐकłट (रेशीम मागª) आिण सागरी Óयापार
मागª दोÆही िनयंिýत करणे हे किनÕक¸या ÿमुख शाही उिĥĶांपैकì एक असÐयाचे िदसते.
किनÕक¸या नाÁयांमÅये भारतीय, úीक, इराणी आिण अगदी सुमेरो-एलािमटी देवतां¸या
ÿितमा आहेत, जे Âया¸या ®Ħांमधील धािमªक समÆवय दशªवतात. किनÕक¸या
कारिकदê¸या सुŁवातीपासूनची नाणी úीक भाषेतील आिण िलपीतील आ´याियका
दशªिवतात आिण úीक देवतांचे िचýण करतात. नंतर¸या नाÁयांवर बॅि³ůयनमÅये दंतकथा
आहेत, बॅि³ůयन ही इराणी भाषा जी कुशाण ÖपĶपणे बोलत होते. नंतर¸या नाÁयांवर úीक
देवÂवांची जागा संबंिधत इराणé देवतांनी घेतली. किनÕकची सवª नाणी - अगदी बॅि³ůयन
भाषेतील आ´याियका असलेली देखील - सुधाåरत úीक िलपीत िलिहलेली होती ºयात
'कुशान' आिण 'किनÕक' या शÊदाÿमाणे /š/ (sh) चे ÿितिनिधÂव करÁयासाठी एक अितåरĉ
िµलफ (Ϸ) होता.
Âया¸या नाÁयांवर, राजाला िवशेषत: एक पायघोळ लांब कोट घातलेला आिण दाढी
असलेला माणूस Ìहणून िचिýत केले आहे, ºया¸या खांīावłन ºवाला िनघत आहेत. तो
मोठे गोलाकार बूट घालतो आिण लांब तलवार तसेच भाला घेऊन सºज असतो. तो
वारंवार छोट्या वेदीवर य² करताना िदसतो. तािलबानने नĶ करे पय«त काबूल संúहालयात
किनÕकचा Óयĉì, इ.चा जेवढा आकार असेल तेवढ्या आकाराचा चुनखडीचा पुतळा िटकून
होता ºयात खाली अधाª इराणी आिण इंिडक सारखाच पोशाख घातला होता, Âया¸या
कोट¸या खाली एक ताठ भरतकाम केलेले सरिÈलस होता ºया¸या पायघोळ चुÆया Âया¸या
बुटांना जोडलेले होते.
बौĦ परंपरेत किनÕकची ÿितķा अÂयंत महßवाची मानली जाते कारण तो केवळ बौĦ
धमाªवर िवĵास ठेवत नाही तर Âया¸या िशकवणéना देखील ÿोÂसािहत करतो. Âयाचा पुरावा
Ìहणून Âयांनी काÔमीरमधील चौथी बौĦ पåरषद पåरषदेचे ÿमुख Ìहणून चालिवली. munotes.in
Page 239
राजा किनÕक आिण सăाट हषªवधªन
239 अÅय±Öथानी आचायª वसुिमý आिण अĵघोष होते. बुĦा¸या ३२ भौितक िचÆहांवर
आधाåरत ÿितमा Âयां¸या काळात तयार केÐया गेÐया.
Âयांनी गांधार Öकूल ऑफ úीको-बौĦ कला आिण मथुरा Öकूल ऑफ िहंदू आटª या दोÆहéना
ÿोÂसाहन िदले (कुषाण राजवटीत एक अटळ धािमªक समÆवय िदसतो). किनÕकाने
वैयिĉकåरÂया बौĦ धमª आिण पिशªयन दोÆही गुणधमª Öवीकारले आहेत असे िदसते परंतु
Âयाने बौĦ धमाªला अिधक पसंती िदली कारण कुशाण साăाºयाशी संबंिधत िविवध
पुÖतकांमÅये वणªन केलेÐया बौĦ िशकवणी आिण ÿाथªना शैलéवरील Âयाची िनķा यावłन
िसĦ होऊ शकते.
बौĦ वाÖतुकलेतील Âयांचे सवाªत मोठे योगदान Ìहणजे आधुिनक पेशावर येथील पुŁषपुरा
येथील किनÕक Öतूप. १९०८-१९०९ मÅये ºया पुरातÂवशाľ²ांनी Âयाचा पाया पुÆहा
शोधला Âयांचा असा अंदाज आहे कì या Öतूपाचा Óयास २८६ फूट (८७ मीटर) आहे.
झुआनझांग सार´या चीनी याýेकłं¸या अहवालावłन असे सूिचत होते कì Âयाची उंची
६०० ते ७०० (चीनी) "फूट" (अंदाजे १८०-२१० मीटर िकंवा ५९१-६८९ फूट) होती
आिण ती दािगÆयांनी मढलेली होती. िनिIJतच या अफाट बहòमजली इमारतीचा ÿाचीन
जगा¸या आIJया«मÅये øमांक लागतो.
किनÕक हा बौĦ िवĬान आचायª अĵघोषा¸या िवशेष जवळचा होता, जो Âया¸या नंतर¸या
काळात Âयाचा धािमªक सÐलागार बनला होता.
किनÕकची बौĦ नाणी तुलनेने दुिमªळ आहेत (किनÕका¸या सवª ²ात नाÁयांपैकì एक ट³का
कमी). समोर¸या बाजूला किनÕक आिण बुĦ उलट्या बाजूला उभे असÐयाचे अनेक नाणी
दाखवतात. काही नाणी शा³यमुनी बुĦ आिण मैýेय देखील दाखवतात. किनÕक¸या सवª
नाÁयांÿमाणेच, Âयांची रचनाही उú आहे आिण ÿमाण अशुĦ आहे; कुशाण राजाÿमाणेच
नाÁयावरील बुĦाची ÿितमा देखील पुÕकळदा मोठ्या कानाची आिण पाय पसरलेली िदसते.
१२.३ किनÕकाची बौĦ नाणी बुĦाची फĉ सहा कुशाण नाणी सोÆयात आढ़ळतात (सहावे नाण Ńदया¸या आकारा¸या
मािणक दगडां¸या सजवलेली ÿाचीन दािगÆयांचा क¤þिबंदू आहे). ही सवª नाणी किनÕक I
¸या हाताखाली सोÆयात कोरलेली होती आिण ती दोन िभÆन मूÐयांमÅये आहेत: सुमारे ८
úॅम िदनार, अंदाजे रोमन ऑåरयस ÿमाणेच, आिण सुमारे २ úॅमचा एक चतुथा«श िदनार.
बुĦ हे चीवर, अंतरवास, उ°रासंग आिण संघटी पåरधान केलेले िदसतात. कान अÂयंत
मोठे आिण लांब आहेत, ही एक ÿतीकाÂमक अितशयोĉì संभवत: नाÁयां¸या लहान
आकारामुळे आवÔयक असावी, परंतु बुĦा¸या नंतर¸या काही गांधार मूतêंमÅये सुĦा असे
ŀÔयमान आहे, िवशेषत: इ.स ३-४ Ãया शतकातील मूितªकलेमÅये. गांधार¸या नंतर¸या बुĦ
मूतêंवर देखील बö याचदा कुरळे िकंवा बö याचदा गोलाकार पĦतीने अÂयंत शैलीबĦ,
उिÕणषा झाकलेली आहे. munotes.in
Page 240
बौĦ धमाª
240
सवªसाधारणपणे, या नाÁयांवरील बुĦाचे ÿितिनिधÂव आधीच अÂयंत ÿितकाÂमक आहे,
आिण गांधारा¸या सुŁवाती¸या िशÐपांमÅये िदसणाö या अिधक नैसिगªक आिण हेलेिनिÖटक
ÿितमांपे±ा ते अगदी वेगळे आहे. अनेक िडझाईÆसवर िमशा िदसतात. Âया¸या उजÓया
हाता¸या तळहातावर चø िचÆह आहे आिण Âया¸या कपाळावर उणाª आहे. एक, दोन िकंवा
तीन ओळéनी तयार झालेला वलय Âया¸याभोवती असतो. नाÁयांवर बुĦांनी घातलेला पूणª
चीवर पŁपन (दोÆही खांदे झाकून) मथुरा शैली ऐवजी गांधार शैली दशªिवते. शा³यमुनी बुĦ
("सकामनो बौडो" या लेखासह, Ìहणजे शाकमुनी बुĦ, ऐितहािसक बुĦ िसĦाथª गौतमाचे
दुसरे नाव), समोर उभे असलेले, डाÓया हाताने चीवर धरलेले आिण उजÓया हाताने अभय
मुþा करताना.
ही सवª नाणी फĉ तांÊयामÅये आहेत आिण सामाÆयतः फार काळ चलनात रािहÐयामुले
िझजलेली आहेत. शा³यमुनी बुĦांचे चीवर बुĦां¸या नावा¸या नाÁयां¸या तुलनेत अगदी
पारदशªक आहे जी शरीराची बाĻरेखा ÖपĶपणे दशªिवतो. अंतरवास आिण उ°रसंग हे
बहòधा चीवरचे पिहले दोन थर आहेत. तसेच, चीवर डाÓया हातावर दुमडलेले आहे
(वरीलÿमाणे डाÓया हातात धरÁयाऐवजी). हे एक वैिशĶ्य फĉ िबमारन काÖकेटमÅये
असÐयाचे ओळखले जाते आिण माने भोवती उ°åरया सूिचत करते. Âया¸याकडे उिÕणषा
झाकणारी एक मुबलक वरची गाठ आहे आिण Âया¸या डो³याभोवती एक साधा िकंवा दुहेरी
ÿभामंडल आहे.
munotes.in
Page 241
राजा किनÕक आिण सăाट हषªवधªन
241 बोिधसÂव मैýेय ("मेůागोबौडो" या लेखासह) िसंहासनावर आडवा पाय, पाÁयाचे भांडे
धłन, अभय मुþा देखील तयार करतात. ही नाणी फĉ तांÊयात आढळतात आिण जीणª
झालेली आहेत. सवाªत ÖपĶ नाÁयांवर, मैýेयने भारतीय राजपुýासारखे हातात बाजूबंद
घातलेले िदसतात, हे वैिशĶ्य मैýेय¸या पुतÑयावर अनेकदा िदसून येते. िसंहासन लहान
Öतंभांनी सुशोिभत केलेले आहे, जे सूिचत करते कì मैýेय¸या नाÁयांचे ÿितिनिधÂव अशा
सुÿिसĦ वैिशĶ्यांसह पूवª-अिÖतÂवात असलेÐया पुतÑयातून थेट कॉपी केले गेले होते.
मैýेयसाठी "बुĦ" Ìहणने चुकìची आहे, कारण ते बोिधसÂव आहेत. (भिवÕयातील बुĦ
आहेत).
किनÕक¸या नाÁयांमÅये िचिýत केलेÐया इतर देवतांपे±ा बुĦा¸या आिण मैýी
बोिधसÂवा¸या या ितÆही ÿकारां¸या मूितªकला खूप वेगळी आहे. किनÕक¸या सवª देवता
बाजूने दाखवÐया गेÐया आहेत, बुĦ फĉ समोłन दाखिवले आहेत. Ļाचा अथª असा आहे
िक पूवêपासून अिÖतÂवात असलेÐया बुĦ मूतêची ते ÿितिबंब असावे जे नाÁयावर कॉपी
केले गेले. बुĦ आिण शा³यमुनी यां¸या दोÆही ÿितłपांचे दोÆही खांदे Âयां¸या चीवरने
झाकलेले आहेत, हे असे दशªिवते कì मॉडेल Ìहणून वापरÐया जाणाö या मूतê मथुरेऐवजी
गांधार कलाशाळेतील होÂया.
१२.४ किनÕक अंतगªत बौĦ मूितªकला अनेक बुĦ मूितª थेट किनÕक¸या राजवटीशी जोडलेÐया आहेत, जसे कì मथुरेतील अनेक
बोिधसÂव, तर गांधारातील काही इतर मूतêवरील लेखांत काळ कोरलेला आहे ºयास
आपण आज यवन युग मानतो (ईसपूवª १८६ ते १७५).
इ.स.१२७ मÅये किनÕक¸या कारिकदê¸या पिहÐया वषाªतील "किनÕक काÖकेट (करंडक)"
िकंवा "किनÕक åरिल³वरी", शाह-जी-कì-ढेरी येथे १९०८-१९०९ मÅये पुरातÂव उÂखनना
दरÌयान, किनÕक Öतूपाखालील ठेवी क±ेत सापडली, जे आज पेशावर¸या जुÆया शहरा¸या
सÅया¸या गंज गेट¸या अगदी बाहेर आहे. ित कÖकेट (करंडक) आज पेशावर¸या
संúहालयात आहे आिण Âयाची ÿत िāिटश संúहालयात आहे. Âयात बुĦा¸या तीन हाडांचे
तुकडे (धातु) असÐयाचे सांिगतले जाते, जे आता मंडाले, बमाª येथे ठेवलेले आहेत.
काÖकेट वर खरोĶीमÅये अपªणलेख असा आहे.
"(*महारा) जसकिनÕकसकिनÕक -शुĦ नगरेयगधा-करेदेय-धमªसवाª-सÂवनािहत-
सुहथªभवतुमहासेनसागरिकदाससागीसलनव-कमê अना*किनÕकसािवहारेमहासेनसंसंघरामे"
मजकूरावर एजेिसलस नावा¸या úीक कलाकाराची Öवा±री आहे, ºयाने किनÕक¸या
Öतूपांवर (चैÂय) कामाचे िनरी±ण केले होते.
आपÐयाला एवढ्या उशीरा कळते िक úीक लोकांचा बौĦ धमाªमÅये थेट सहभाग होता
आिण Âयाची ही पुĶी केली होती: "नोकर अिगसालॉस, कामाचा अधी±क. महासेना¸या
िवहारातील किनÕकचे चैÂय" ("दसागीसलनव-कमê अना*किनÖकस िवहार
महासेनससंघारामे"). munotes.in
Page 242
बौĦ धमाª
242 करंडका¸या (काÖकेट) झाकणात कमळा¸या पीठावर बुĦ िदसतात आिण āĺा आिण इंþ
यांनी Âयांची पूजा करीत आहेत. झाकण ¸या काठावर उडÂया हंसाचे िचýण आहे.
करंडकावर असलेले िचý कुशाण सăाटाचे ÿितिनिधÂव करते, बहòधा किनÕक, Âया¸या
बाजूला इराणी सूयª आिण चंþ देव आहेत. बाजूला बसलेÐया बुĦा¸या दोन ÿितमा आहेत,
ºयांची राजेशाही आकृतéनी पूजा केली आहे, ते किनÕक Ìहणून गृहीत धरले जाऊ शकते.
संपूणª ŀÔयाभोवती ठरािवक हेलेिनिÖटक शैलीत सुशोिभत करणारी तोरणमाळ िफरते.
किनÕकाला करंडकाचे ®ेय अलीकडेच िववािदत झाले आहे, मूलत: शैली¸या आधारावर
(उदाहरणाथª, किनÕका¸या िवłĦ, ताबूतवर दाखवलेला शासक दाढीवाला नाही).
Âयाऐवजी, करंडकाचे ®ेय किनÕक¸या उ°रािधकारी हòिवÕकाला िदले जाते.
बौĦ परंपरेत, किनÕकचे वणªन बö याचदा आøमक, उÕण Öवभावाचा, कडक, कणखर
आिण थोडा कठोर ÿकारचा राजा Ìहणून केला जातो, ºयाचा बौĦ धमª ÖवीकारÁयापूवê तो
Âयाला खूप आवडला होता आिण बौĦ धमª ÖवीकारÐयानंतर तो खुप मोकÑया मनाचा,
परोपकारी आिण िवĵासू शासक झाला होता. ®ी-धमª-िपटक-िनदान सूýाÿमाणे:
"यावेळी Æगान-सी (पहलवा) चा राजा अितशय आøमक आिण िहंसक Öवभावाचा होता....
एक िभ³खु अहªत होता ºयाने राजाने केलेली कठोर कृÂये पाहóन Âयाला पIJा°ाप
करावावासा वाटला. Âया¸या अलौिकक शĉìने Âयाने राजाला नरका¸या यातना पाहावयास
लावÐया. राजा घाबरला आिण पIJा°ाप केला आिण भयंकर रडला आिण Ìहणून Âयाने
Âया¸यातील सवª नकाराÂमक गोĶी िवसिजªत केÐया आिण जीवनात ÿथमच Âयाला Öवतःची
जाणीव झाली.‛ "®ी-धमª-िपटक-िनदानसूý’ ÿमाणे.
याÓयितåरĉ, किनÕक¸या आगमनाची बुĦाने भाकìत केले होते, तसेच Âया¸या Öतूपाचे
बांधकामचे देखील केले होते:
"... बुĦ, मातीचा Öतूप बनवणाöया एका लहान मुलाकडे बोट दाखवत... [Ìहणाले] कì Âया
जागी किनÕक Âया¸या नावाने एक Öतूप उभारेल." िवनय सूý.
चीनमधील दुनहòआंग लेणी येथे सापडलेÐया खोतानीज ÖøोलमÅये Âयाच कथेची
पुनरावृ°ी झाली आहे, ºयामÅये बुĦा¸या मृÂयूनंतर ४०० वषा«नंतर किनÕक कसे येईल
याचे ÿथम वणªन केले आहे. किनÕक आपला Öतूप उभारÁयासाठी कसा आला याचे वणªनही
या वृ°ात केले आहे:
"अशाÿकारे [किनÕकामÅये एक िवÖतीणª Öतूप बांधÁयाची] इ¸छा िनमाªण झाली....Âयावेळी
चार िवĵ-राजकìदेवानी राजाचे मन जाणून घेतले. Ìहणून Âयां¸या फायīासाठी Âयांनी
तŁण मुलांचे łप धारण केले.... [आिण ] मातीचा Öतूप सुł झाला....मुलांनी [किनÕक]ला
Ìहटले, 'आÌही किनÕक-Öतुप बनवत आहोत.'....तेÓहा Âया मुलांनी Âयांचे łप
बदलले....[आिण] Âयाला Ìहणाले, 'महान राजा, बुĦा¸या भाकìतानुसार तुम¸याĬारे एक
मोठा Öतूप पूणª (?) बांधला जाणारा एक संघराम आहे आिण तेथे धातु आमंिýत केले
पािहजेत जे गुणवान सÂपुŁष... आणतील. munotes.in
Page 243
राजा किनÕक आिण सăाट हषªवधªन
243 भारतातील िचनी याýेकł, जसे कì झुआनझांग, जे इ.स. ६३० ¸या सुमारास तेथे गेले
होते, ही कथा देखील सांगतात:
"किनÕक सवª जंबुĬीपाचा (भारतीय उपखंड) सावªभौम बनला, परंतु Âयाचा कमाªवर िवĵास
नÓहता, परंतु Âयाने बौĦ धमाªला सÆमान आिण आदराने वागवले कारण Âयाने Öवतः बौĦ
धमाªत धमा«तåरत केले आिण Âयातील िशकवण आिण धमªúंथां¸या आÖथेने बौĦ धमª
Öवीकारला. जेÓहा तो जंगली देशात िशकार करत होता. एक पांढरा ससा िदसला; राजाने
पाठलाग केला आिण ससा [भावी Öतूपा¸या जागेवर] अचानक गायब झाला.... [जेÓहा
Öतूपाचे बांधकाम ठरÐयाÿमाणे होत नÓहते] राजाने संयम गमावला आिण ÿकरण हाती
घेतले Öवतः¸या हातात आिण तंतोतंत योजनांचे पुनŁÂथान करÁयास सुŁवात केली, अशा
ÿकारे अÂयंत पåरपूणªतेने आिण िचकाटीने Öतूप पूणª केले. हे दोन Öतूप अजूनही अिÖतÂवात
आहेत आिण रोगांनी पीिडत लोकां¸या उपचारांसाठी Âयांचा आधार घेतला जातो."
राजा किनÕक Âया¸या कतृªÂवामुळे Âयाने राºय केलेÐया आिण शासन केलेÐया सवª
लोकांĬारे अÂयंत आदर, आदर, सÆमािनत केले गेले आिण Âया¸या दयाळूपणा, नăता
आिण सवª पैलूंमÅये समानता आिण आÂम-धािमªकते¸या भावनेमुळे आजपय«त जगलेला
महान राजा मानला गेला. अशाÿकारे किनÕक राजा¸या अशा महान कतृªÂवाने आिण
चाåरÞयामुळे Âयाचे नाव अमर झाले आिण Ìहणून तो "राजांचा राजा" Ìहणून ओळखला
गेला.
दुसöया शतका¸या मÅयापासून उ°र आिशया¸या िदशेने बौĦ िवचारां¸या िवकासात आिण
ÿसारात गांधार ÿदेशातील बौĦ िभ³खूंनी महßवाची भूिमका बजावली. कुशाण िभ³खु,
लोक±ेमा (इ.स. १७८ ), हे महायान बौĦ धमªúंथांचे िचनी भाषेत पिहले भाषांतरकार बनले
आिण Âयांनी चीनची राजधानी लोयांग येथे भाषांतर कायाªलयाची Öथापना केली. मÅय
आिशयाई आिण पूवª आिशयाई बौĦ िभ³खूंनी पुढील शतकांपासून मजबूत देवाणघेवाण
ठेवÐयाचे िदसते.
किनÕकानंतर बहòधा हòिवÕका आला असावा. हे कसे आिण केÓहा घडले हे अīाप अिनिIJत
आहे. संपूणª कुशाण वारशात किनÕक नावाचा एकच राजा होता हे सÂय आहे. हòंजा¸या
पिवý खडकावरील िशलालेखातही किनÕकाची िचÆहे आढळतात.
१२.५ राजा हषªवधªनाचा काळ (इसवी सन ६०६ ते ६४८) सहाÓया शतका¸या उ°राधाªचा अËयास करताना इितहासकाराला लाजवेल अशा
सािहÂयाची कमतरता आता सातÓया शतकात आÐयावर जाणवत नाही. या
कालावधीसाठी , सामाÆय िशलालेख आिण नाणी या दोन ľोतांÓयितåरĉ, दोन समकालीन
सािहÂयकृती आढळतात, ºयांनी सामाÆयतः भारता¸या राजकìय िÖथतीवर अिधक ÿकाश
टाकला आिण िवशेषतः िवपुल आिण िवĵासाहª मािहतीचा पुरवठा केला, िवशेषतः राजा
हषªवधªन बĥल, ºयांनी चाळीस वषा«हóन अिधक काळ उ°रेला सवōÂकृĶ सावªभौम Ìहणून
राºय केले. munotes.in
Page 244
बौĦ धमाª
244 यातील पिहले काम Ìहणजे चीनी याýेकł Ļुएन Âसांग यांनी संकिलत केलेले ÿवासाचे
अमूÐय पुÖतक आहे, ºयाने इसवी सन ६३० ते ६४५ या काळात भारता¸या जवळजवळ
ÿÂयेक भागाला भेट िदली आिण ÿÂयेक राºय आिण ÿांताबĥल कमी-अिधक ÿमाणात
िनरी±णे नŌदवली. Ļा ůॅÓहÐसमधील कथन याýेकł Ļुएन Âसांग ¸या चåरýाला पूरक
आहे, जे Âयाचे िमý Ľुई-ली यांनी िलिहलेले आहे, जे अनेक अितåरĉ तपशील पुरवते.
दुसरं काम Ìहणजे "हषाªचे जीवन" (हषª-चåरत) नावाचा ऐितहािसक úंथ, जो बाणा या āाĺण
लेखकाने रचलेला आहे, जो हषाª¸या दरबारात राहत होता आिण Âया¸या कथे¸या
नायकाचा होता.
अिधक ÖवारÖय आिण महßवाची पुढील मािहती अिधकृत िचनी इितहासांĬारे िदली जाते
आिण जेÓहा सवª ľोतांचा वापर केला जातो तेÓहा हषाª¸या कारिकदêतील घटनांबĥलचे
आपले ²ान चंþगुĮ मौयª आिण अशोक वगळता इतर कोणÂयाही सुŁवाती¸या भारतीय
राजा¸या मािहती पे±ा िकतीतरी पटीने जाÖत होते.
दुगªम काळापासून ठाणेसर (Öथानिवĵरा) शहरा¸या सभोवतालचा देश पिवý भूमी आहे,
ºयाला "कुŁची भूमी" Ìहणून ओळखले जाते आिण िदµगज वीरांचे युĦ±ेý Ìहणून ÿिसĦ
आहे. सहाÓया शतका¸या उ°राधाªत, ठाणेसरचा राजा, ÿभाकरवधªन या नावाने, वायÓय
पंजाबमधील हóण वसाहती आिण गुजªरा¸या कुळांसह Âया¸या शेजाöयांिवŁĦ यशÖवी युĦे
कłन Öवत:ला ल±णीय ÿितिķत बनवले होते. गुजरात देश, िचनाब आिण िजहलम
नīां¸या मÅये आहे. Âयाची आई गुĮ वंशातील राजकÆया होती या वÖतुिÖथतीमुळे Âया¸या
महßवाकां±ेला चालना िमळाली आिण ती साकार होÁयास मदत झाली. munotes.in
Page 245
राजा किनÕक आिण सăाट हषªवधªन
245 सन ६०४ मÅये, या उÂसाही राजाने आपला मोठा मुलगा, राºयवधªन, नुकताच पौŁषÂव
पÂकरलेÐया तŁणाला, मोठ्या सैÆयासह उ°र-पिIJम सीमेवर हóणांवर हÐला करÁयासाठी
पाठवले होते, तर Âयाचा धाकटा आिण आवडता मुलगा, हषª, राजपुýापे±ा चार वष¥ किनķ,
काही अंतराने घोडदळा¸या सैÆयासह आपÐया भावा¸या मागे गेला. थोरला राजपुý शýूचा
शोध घेÁयासाठी टेकड्यांमÅये गेला, तर धाकटा सवª ÿकार¸या खेळांचा आनंद घेÁयासाठी
पवªतां¸या पायÃयाशी जंगलात र¤गाळत रािहला.
अशा ÿकारे आनंदाने िफरत असताना, हषª, जो Âयावेळी पंधरा वषा«चा मुलगा होता, Âयाला
बातमी िमळाली कì Âयाचे वडील भयंकर तापाने आजारी पडले आहेत. तो सवª वेगाने
राजधानीत परतला, िजथे Âयाला राजा मरणासÆन अवÖथेत िदसले. या आजाराने खुप
लवकर पåरणाम दाखिवला आिण मोठा मुलगा, जो Âया¸या मोिहमेत िवजयी झाला होता,
Âया¸या जÆमाचा ह³क सांगÁयासाठी परत येÁयाआधीच सवª काही संपले होते. असे संकेत
आहेत कì दरबारातील एका प±ाने धाकट्या राजपुýा¸या उ°रािधकाराला अनुकूलता
दशªिवली होती, परंतु योµय वेळी राºयवधªना¸या पुनरागमनामुळे िसंहासनाचे कारÖथान
संपले. तो िसंहासनावर बसला नÓहता तोच ही बातमी आली आिण Âयाला पुÆहा मैदानात
उतरÁयास भाग पाडले. हेराने बातमी आणली िक राजपुýांची बहीण राºय®ीचा पती
Ìहणजेच कनौजचा राजा úहवमªन यांची माळÓया¸या राजाने वध केला आिण राजकÆयेला
øूरपणे लोखंडी बेड्या घालून ‚एकादया लुटाł¸या बायकोÿमाणे बंिदÖत केले.‛ आपÐया
बिहणी¸या अपमानाचा बदला घेÁयाचा ŀढिनIJय करणारा तŁण राजा, दहा हजार
घोडदळा¸या फौजेसह, ह°ी आिण जड सैÆयाला आपÐया लहान भावा¸या जबाबदारीवर
मागे टाकून लगेचच िनघाला. माळÓया¸या राजाचा अÐपशा ÿयÂनात पराभव झाला, पण
िवजयाचा आनंद दु:खात बदलला, जेÓहा राºय-वधªनाचा मÅय बंगालचा राजा शशांक याने
िवĵासघात कłन हÂया केली. हषªला पुढे सांगÁयात आले कì Âयाची िवधवा बहीण
बंिदवासातून सुटून िवंÅय जंगलात आ®यासाठी पळून गेली होती, परंतु ित¸या लपÁया¸या
िठकाणाची कोणतीही िनिIJत बातमी िमळू शकली नाही.
खून झालेला राजाला सरकारची काळजी घेÁयास स±म असा उ°रािधकारी नÓहता आिण
Âया¸या लहान भावाला Ìहणजे हषाªला राजेपद देÁयात ®ेķांनी संकोच केला असे िदसते.
तŁण राजपुýांसोबत िश±ण घेतलेÐया भांडी या िकंिचत ºयेķ चुलत भावा¸या
सÐÐयानुसार, Âयांनी शेवटी हषªला राजेशाही कायाªलया¸या जबाबदाöया ÖवीकारÁयासाठी
आमंिýत करÁयाचा िनणªय घेतला. काही कारणाÖतव, ते आपली संमती Óयĉ करÁयास
कचरले आिण असे Ìहटले जाते कì आमंýण ÖवीकारÁयापूवê Âयाने बौĦ दैव²ांचा सÐला
घेतला. जरी Âयाची अिन¸छा, ÿामािणक असो वा ढŌग, दैव²ां¸या अनुकूल ÿितसादाने मात
केली गेली होती, तरीही Âयाने राजेशाही शैली¸या गृहीतकापासून दूर राहóन, िवनăपणे
Öवतःला राजकुमार िसलािदÂय Ìहणून िनयुĉ कłन नेमेिससचे समाधान करÁयाचा ÿयÂन
केला. इ.स.६१२ ¸या वसंत ऋतूपय«त, जेÓहा Âयाला िसंहासनावर साडेपाच वष¥ झाली
होती, आिण Âयाच वषê Âयाचा औपचाåरक राºयािभषेक िकंवा अिभषेक झाला होता,
तोपय«त हषाªने वचन िदलेला राजा Ìहणून धैयाªने उभे रािहले असे समजÁयाचे कारण आहे
आिण ते Ìहणजे Âया¸या नावावłन हा कालखंड ओळखला जातो, ºयातील वषª एक हे
इ.स.६०६-७ होते, ऑ³टोबर ६०६ मÅये Âया¸या राºयारोहणा¸या वेळेपासून. munotes.in
Page 246
बौĦ धमाª
246 साहिजकच Âया¸या भावा¸या खुÆयाचा पाठलाग करणे आिण Âया¸या िवधवा बिहणीची
पुनÿाªĮी ही Âया¸यावर असलेली ताÂकाळ कतªÓये होती. नंतरचे कायª, अिधक तातडीचे
असÐयाने, अगदी घाईघाईने, मारेकरी पळून जाÁयाची परवानगी देÁया¸या िकंमतीवरही
हाती घेÁयात आले. दाखवलेली घाई काही फार मोठी नÓहती, कारण बचावासाठी िनराश
झालेली राजकुमारी ित¸या सेवकांसह Öवतःला िजवंत जाळÁया¸या टÈÈयावर होती, जेÓहा
ितचा भाऊ, आिदवासी ÿमुखां¸या मागªदशªनाखाली, ितला िवंÅय जंगला¸या खोलवर
शोधÁयात यशÖवी झाला. ससांका¸या िवŁĦ¸या मोिहमेचा तपशील नŌदिवला गेला नाही
आिण हे ÖपĶ िदसते कì तो थोडे नुकसान कłन पळून गेला. इ.स.६१९ ¸या उ°राधाªत
तो अजूनही स°ेत होता असे ²ात आहे, परंतु Âयाचे राºय कदािचत नंतर¸या तारखेला
हषाª¸या अधीन झाले.
हषाªने आपÐया बिहणीची सुटका केली -जी एक अपवादाÂमक कतृªÂव असलेली तŁणी होती
जी बौĦ धमाª¸या संमतीय पंथा¸या िशकवणीतून िशकलेली होती. नंतर हषªने, संपूणª
भारताला ‚एका छýाखाली‛ आणÁया¸या हेतुपुरÖसर उĥेशाने, िवजया¸या पĦतशीर
योजनेचा अमल चालवÁयासाठी आपली ±मता आिण शĉì समिपªत केली. Âया¸या
कारिकदê¸या या टÈÈयावर Âया¸याकडे पाच हजार ह°ी, वीस हजार घोडदळ आिण पÆनास
हजार पायदळ होते. Âयाने िनŁपयोगी Ìहणून टाकून िदले ते रथदळ, जे ÿाचीन परंपरेनुसार,
िनयिमतपणे आयोिजत केलेÐया भारतीय यजमानाचा चौथा हात होता.
या जबरदÖत शĉìने हषाªने उ°र भारतावर कÊजा केला आिण, Âया¸या समकालीन, िचनी
याýेकł¸या भाषेत, ‚तो आ²ाधारक नसलेÐया सवा«ना वश कłन पूव¥कडून पिIJमेकडे
गेला; ह°ी िबनधाÖत नÓहते आिण सैिनकही हेÐमेट घातलेले नÓहते.‛ साडेपाच वषा«¸या
अखेरीस उ°र-पिIJम ÿदेश आिण बहòधा बंगालचा मोठा भाग िजंकणे पूणª झाले आिण
Âयाची लÕकरी संसाधने इतकì वाढली कì तो साठ हजार युĦ ह°ी मैदानात उतरवू शकला
आिण एक लाख घोडदळ. परंतु तो तीस वष¥ अिधक काळ लढत रािहला आिण इ.स.६४३
¸या उ°राधाªत, Âया¸या शेवट¸या मोिहमेत गुंतला होता, बंगाल¸या उपसागरा¸या
िकनाö यावरील गंजम¸या खंबीर रिहवाशांवर हÐला केला.
Âयांची िवजयाची ÿदीघª कारकìदª एका अपयशाने खंिडत झाली. चालु³य वंशातील सवाªत
महान पुलकेिसन दुसरा, Âया¸या िवजयां¸या मयाªदेत हषाªशी युĦ केले आिण हषª
उ°रेकडील असÐयाने Âयाने Öवतःला दि±णेतील सवōÂकृĶ अिधपती पदापय«त पोहोचवले.
उ°रेकडील राजा इत³या शिĉशाली ÿितÖपÅयाªचे अिÖतÂव Öवे¸छेने सहन कł शकला
नाही, आिण Âयाने "पाच इंडीजचे सैÆय आिण सवª देशांतील सवō°म सेनापती" यासह
वैयिĉकåरÂया हÐÐयासाठी पुढे जाÁयाचा िनबंध तयार केला. पण ÿयÂन फसले.
द´खन¸या राजाने नमªदे¸या तेला¸या िखंडीचे इतके ÿभावीपणे र±ण केले कì हषªला
अÖवÖथ होऊन िनवृ° होÁयास आिण Âया नदीला आपली सीमा Ìहणून ÖवीकारÁयास
भाग पाडले. ही मोहीम सुमारे 620 इसवी सनाची असावी.
Âया¸या कारिकदê¸या उ°राधाªत िहमालयापासून नमªदेपय«त¸या संपूणª गंगे¸या खोöयावर
(नेपाळसह) हषाªचा अिधकार िनिवªवाद होता. तपशीलवार ÿशासन अथाªतच Öथािनक munotes.in
Page 247
राजा किनÕक आिण सăाट हषªवधªन
247 राजां¸या हातात रािहले, परंतु पूव¥कडील आसाम¸या (कामłप) राजाने हषाª¸या आदेशाचे
पालन केले आिण पिIJमेकडील वÐलभीचा राजा Âया¸या सभेमÅये उपिÖथत होता.
आपÐया िवÖतृत साăाºया¸या िनयंýणासाठी, हषाª ÿिशि±त नोकरशाही¸या सेवेपे±ा
अथक उज¥ने केलेÐया वैयिĉक देखरेखीवर अवलंबून होता. पावसाÑयात, जेÓहा मोठ्या
िशिबरासह ÿवास करणे अÓयवहायª होते, तेÓहा ते सतत िफरत होते, दुĶांना िश±ा करत
होते आिण गुणवंतांना ब±ीस देत होते. मोगल सăाटांनी वापरलेले आिलशान तंबूचा, तेÓहा
शोध लावला गेला नÓहता, आिण हषªला बाÌबू आिण लाकडा¸या बनवलेÐया "ÿवास
महालात" समाधान मानावे लागले, जे ÿÂयेक मु³कामा¸या िठकाणी उभारले गेले आिण
Âया¸या ÿÖथाना¸या वेळी जाळले गेले.
Ļुएन Âसांग, Âया¸या पूवªवतê, फा-िहएन ÿमाणे, दोन शतकांहóन अिधक पूवê, नागरी
ÿशासना¸या चाåरÞयाने अनुकूलपणे ÿभािवत झाले होते, ºयाला ते सौÌय तßवांवर Öथािपत
मानत होता. कमाईचा मु´य ľोत Ìहणजे राजा¸या जिमनीचे भाडे, सवª घटनांमÅये,
सैĦांितकŀĶ्या, उÂपादना¸या एक षķांश पय«त. अिधकाö यांना जिमनीचे अनुदान देऊन
मोबदला िदला जात होता; सावªजिनक कामांवर सĉì¸या ®मासाठी पैसे िदले गेले; कर
हलके होते; या िवषयातून घेतलेÐया वैयिĉक सेवांची र³कम मÅयम होती; आिण िविवध
धािमªक समुदायांना दान देÁयासाठी उदारमतवादी तरतूद करÁयात आली.
िहंसक गुÆहेगारी दुिमªळ होती, परंतु रÖते आिण नदीचे मागª फा-िहएन¸या काळापे±ा कमी
सुरि±त होते, कारण हòएंन Âसांगला लुटाłंनी एकापे±ा जाÖत वेळा रोखले होते आिण
लुटले होते. तुŁंगवास ही आता सामाÆय िश±ा होती आिण ती øूर ितबेटी ÿकारची होती;
कैīांना, असे सांिगतले जाते, "जगÁयासाठी िकंवा मरÁयासाठी सोडले जाते आिण Âयांची
गणना पुŁषांमÅये केली जात नाही." गुĮ काळातील इतर िश±ा अिधक भयंकर होÂया:
नाक, कान, हात िकंवा पाय यांचे िव¸छेदन गंभीर गुÆĻांसाठी दंड Ìहणून केले जात होते,
आिण अगदी दया दाखवून अयशÖवी झाÐयाबĥल; परंतु हा दंड काही वेळा हĥपार
करÁयासाठी बदलला जात असे. िकरकोळ गुÆĻांना दंडासह भेट देÁयात आली. पाणी,
अµनी, वजन िकंवा िवष यां¸याĬारे होणारे परी±ण हे सÂया¸या पडताळणीसाठी कायª±म
साधने Ìहणून मानले गेले होते आिण िचनी याýेकłंनी Âयांचे वणªन केले आहे.
सावªजिनक कायªøमां¸या अिधकृत नŌदी ÿÂयेक ÿांतात िवशेष अिधकाö यांĬारे ठेवÐया जात
असत, ºयांचे कतªÓय होते ‚चांगÐया आिण वाईट घटनांची, आप°ी आिण भाµयवान
घटनांची‛ नŌद करणे. अशा नŌदी, िनःसंशय, महान ऐितहािसक िशलालेखां¸या लेखकांनी
सÐलामसलत केली होती, परंतु Âयापैकì एकही नमुना िटकला नाही.
िवशेषत: āाĺण आिण असं´य बौĦ िभ³खूंमÅये िश±णाचा मोठ्या ÿमाणावर ÿसार झाला
होता आिण सरकारने िश±णाचा गौरव केला होता. राजा हषª हे केवळ सािहिÂयक गुणव°ेचे
उदारमतवादी संर±क नÓहते तर ते Öवतः एक कुशल सुलेखनकार आिण ÿितिķत लेखक
होते. ÓयाकरणाÂमक कायाªÓयितåरĉ, तीन ÿचिलत संÖकृत नाटके Âया¸या लेखणीवर
िलिहली गेली आहेत आिण Âयां¸या रचनांमÅये Âयांचा िकमान मोठा वाटा होता असे
मानÁयास संकोच करÁयाचे कारण नाही, कारण ÿाचीन भारतात राजेशाही लेखक
असामाÆय नÓहते. या नाटकांपैकì एक, नागनंद, ºया¸या िवषयासाठी बौĦ आ´याियका munotes.in
Page 248
बौĦ धमाª
248 आहे, भारतीय रंगभूमी¸या सवōÂकृĶ कृतéमÅये मानली जाते, आिण इतर नाटके, रÂनावली,
िकंवा ‚हार‛ आिण िÿयदिशªका िकंवा ‚कृपावंत‛ मÅये जरी मौिलकतेचा अभाव असला तरी,
िवचार आिण अिभÓयĉì या दोहŌ¸या साधेपणाबĥल Âयांचे खूप कौतुक केले जाते.
हषाª¸या दरबारातील सािहिÂयक वतुªळातील सवाªत मोठा अलंकार Ìहणजे āाĺण बाणाभĘ,
ऐितहािसक ÿणयाचा लेखक होता, जो Âया¸या संर±का¸या कृÂयां¸या िविचý अहवालाला
वािहलेला होता, जो आIJयªकारकपणे हòशार, परंतु िचडखोर आिण तरीही ÿशंसनीय आिण
ºवलंत वणªनाचे पåर¸छेद असलेला. सरसेनापती ÖकंदगुĮाला, ‚Âया¸या सावªभौम
वंशाÿमाणे नाक‛ असे ®ेय देणाö या माणसावर सवª सािहÂयात सवाªत िविचý उपमा
केÐयाचा आरोप केला जाऊ शकतो. पण तोच माणूस अिधक चांगले कł शकतो आिण
राजा¸या मृÂयू-दुःखाचे िचýण करताना शĉìची कमतरता दाखवत नाही. ‚असहाÍयतेने
Âयाला हाताशी धरले होते; वेदनेने Âयाला आपला ÿांत बनवले होते, Âयाचे कायª±ेý वाया
घालवले होते, आळशीपणा Âया¸या आवारात. . . . तो िवनाशा¸या सीमेवर होता, शेवट¸या
ĵासा¸या काठावर, सुŁवातीला, मृÂयू¸या िजभे¸या टोकावर होता; बोलÁयात तुटलेली,
मनाने िबनधाÖत, शरीराने छळलेले, जीवनात ±ीण, बोलÁयात बडबड, उसासे मÅये
अखंड; जांभईने पराभूत, दु:खाने डगमगले, वेदनां¸या गुलामिगरीत असे िलखाण, जरी
पåरपूणª नसले तरी, िनिवªवादपणे शĉìचा िश³का मारतो.
एका मोिहमेने अशोकाची रĉाची तहान भागवली; हषªला तलवार Ìयान करÁयात समाधान
मानÁयापूवê सदतीस वषा«¸या युĦाची गरज होती.
बांसखेरा िशलालेखावर राजा हषाªची सही
‚माझा Öवतःचा हात. ®ी हषाª, भगवान परमÿभू.‛ (ÖवहÖतो मम महाराजािधराज®ीहषªÖय,)
एिपúािफया इंिडका वłन.
munotes.in
Page 249
राजा किनÕक आिण सăाट हषªवधªन
249 Âयाची शेवटची मोहीम इ.स.६४३ मÅये गंजाम (कŌगोडा) ¸या लोकांिवŁĦ लढली गेली
आिण नंतर अनेक युĦां¸या या राजाने आपले िचलखत काढून टाकले आिण शांतते¸या
कलांमÅये आिण धमªिनķे¸या अËयासात Öवत: ला वाहóन घेतले, जसे कì भारतीय
हòकूमशहाने समजले. Âयाने उघडपणे अशोकाचे अनुकरण केले आिण हषाª¸या कारिकदê¸या
उ°राधाªत केलेÐया कृÂयांचे वणªन महान मौयाª¸या इितहासा¸या ÿतीÿमाणे वाचले.
या काळात राजाने बौĦ धमाª¸या शांततावादी िशकवणéना, ÿथम Âया¸या हीनयानमÅये
आिण नंतर Âया¸या महायान Öवłपात, ÖपĶपणे अनुकूलता दाखवÁयास सुŁवात केली.
Âयांनी एका भĉाचे जीवन जगले, आिण मानवी जीवना¸या पािवÞयाबĥल अÂयंत
काटेकोरपणे आिण तुटपुंºया िवचाराने ÿाÁयां¸या जीवनाचा नाश करÁयािवłĦ बौĦ
िनिषĦांची अंमलबजावणी केली.
आÌहाला सांिगतले जाते, "Âयाने धािमªक गुणव°ेचे झाड इतके लावावे कì तो झोपणे आिण
खाणे िवसरला" आिण कोणÂयाही सजीव वÖतूची क°ल करÁयास िकंवा मांसाचा अÆन
Ìहणून वापर करÁयास मनाई केली. इंडीज,‛
ÿवासी, गरीब आिण आजारी लोकां¸या फायīासाठी अशोक राजा¸या आदशाªवर
परोपकारी संÖथांची Öथापना संपूणª साăाºयात करÁयात आली. िव®ामगृहे (धमªशाळा)
शहरे आिण úामीण भागात बांधली गेली आिण खाÁयािपÁयाची ÓयवÖथा केली गेली. ºयांना
Âयांची गरज आहे Âयांना औषधांचा पुरवठा करÁयासाठी वैī Âयां¸याकडे तैनात होते. िहंदू
देवता आिण बौĦ िवधी या दोÆहé¸या सेवेसाठी समिपªत असं´य धािमªक ÿितķानां¸या
पायाभरणीत राजाने Âया¸या नमुनाचेही अनुकरण केले.
Âया¸या शेवट¸या वषा«त नंतर¸या लोकांना शाही पसंतीचा मु´य वाटा िमळाला आिण
असं´य िवहार उभारले गेले, तसेच पिवý गंगे¸या काठी बांधले गेले, ÿÂयेकì शंभर फूट
उंचीचे अनेक हजार Öतूप. या नंतर¸या वाÖतू िनःसंशयपणे तकलादू Öवłपा¸या होÂया,
मु´यतः लाकूड आिण बांबूने बांधलेÐया होÂया आिण Âयामुळे Âयांचा कोणताही मागमूस
रािहला नाही; परंतु Öतूपांची केवळ गुणाकाराणे वाढ, सािहÂय िकतीही नाशवंत असले तरी
नेहमीच गुणव°ेचे काम होते.
हषª आिण Ļुएन Âसांग¸या काळात बौĦ धमª ŀÔ यमानपणे लोप पावत असला तरी, øमाचे
िभ³खु अजूनही असं´य होते आिण याýेकłंनी मोजलेÐया िवहारांचे रिहवासी सुमारे दोन
लाख होते. अशा िवशालते¸या िवहारवासी लोकसं´येने åरयासत उदारमते¸या
अËयासासाठी मुबलक संधी देऊ केÐया.
munotes.in
Page 250
बौĦ धमाª
250 समकालीन लेखकांनी रेखाटÐयाÿमाणे सातÓया शतकात भारतातील धािमªक ®Ħा आिण
आचरणा¸या िÖथतीचे िचý िज²ासू आिण मनोरंजक तपशीलांनी भरलेले आहे.
हषाª ºया राजघराÁयाशी संबंिधत होता, Âया राजघराÁयातील सदÖय धमाª¸या बाबतीत
Âयां¸या वैयिĉक आवडीिनवडीनुसार मुĉपणे वागले. Âयांचे दुगªम पूवªज पुÕयभूती यांनी
बालपणापासूनच िशवाÿती िनÖसीम भĉì केली होती आिण इतर सवª देवतांपासून दूर
गेÐयाची नŌद आहे. हषाªचे वडील सूयाª¸या उपासनेत िततकेच समिपªत होते आिण दररोज
Âया िदÓयाला अपªण करत होते ‚लाल कमळांचा गु¸छ मािणका¸या शुĦ भांड्यात ठेवला
होता, आिण Âया¸या Öवतः¸या Ńदयाÿमाणे, Âयाच रंगाने रंगवलेला होता.‛
हषाªचा मोठा भाऊ आिण बहीण हे िवĵासू बौĦ होते, तर हषाªने Öवत: कुटुंबातील तीन
देवतांमÅये, िशव, सूयª आिण बुĦांमÅये आपली भĉì वाटून िदली आिण ितÆहé¸या सेवेसाठी
महागडी मंिदरे उभारली. परंतु, Âया¸या नंतर¸या काळात, Âया¸या Öनेहसंमेलनात बौĦ
िशकवणांना ÿमुख Öथान िमळाले आिण कायīा¸या िचनी माÖटर¸या वĉृÂवाने Âयाला
महायान पंथा¸या ÿगत िशकवणीला संमती शाळे¸या अिधक आिदम हीनयान िशकवणीला
ÿाधाÆय देÁयास ÿवृ° केले, जे Âयाला पूवê पåरिचत होते.
राजघराÁयातील धािमªक सावªभौिमकता हे Âयावेळ¸या लोकिÿय धमाª¸या राºयाचे ÿितिबंब
आिण पåरणाम होते. बौĦ धमª, जरी गंगे¸या मैदानात Âयाने एकेकाळी आपले वचªÖव गमावले
असले तरी, तरीही ती एक शिĉशाली शĉì होती आिण Âयाचा मोठ्या ÿमाणावर लोकां¸या
मनावर ÿभाव होता. जैन ÓयवÖथेने, जी उ°रेकडे कधीच फार मोठ्या ÿमाणावर पसरली
नÓहती िकंवा आøमक नÓहती, Âयांनी काही पåरसरांवर, िवशेषत: वैसाली आिण पूवª
बंगालमÅये आपली पकड कायम ठेवली, परंतु बौĦ िकंवा पुराण िहंदू धमाª¸या सामाÆय
लोकिÿयतेला ट³कर देÁयाचे नाटक कł शकले नाही.
बहòतेक ÿांतांतील लोकसं´येचा मोठा भाग तेÓहा, आताÿमाणेच, पुराण देवतां¸या सेवेसाठी
समिपªत होता, ÿÂयेक ľी आिण पुŁष, अथाªतच, िशव, सूयª, िवÕणू िकंवा इतर देवता
िनवडÁयास Öवतंý होते. वैयिĉक पूवªिÖथतीनुसार िवशेष आराधना. िनयमानुसार, िविवध
धमा«चे अनुयायी शांततेने एकý राहत होते आिण िनःसंशयपणे, राजा Óयितåरĉ अनेक
लोकांनी लोकिÿय उपासने¸या सवª ÿमुख वÖतूंचा सÆमान कłन काही दैवी आधार िनिIJत
करÁयाचा ÿयÂन केला. munotes.in
Page 251
राजा किनÕक आिण सăाट हषªवधªन
251 परंतु, सिहÕणुता आिण एकमत हा िनयम असताना, अपवाद घडले. मÅय बंगालचा राजा,
शशांक, ºयाचा उÐलेख हषाª¸या भावाचा िवĵासघातकì खूनी Ìहणून केला गेला आहे,
आिण जो कदािचत गुĮ वंशाचा वंशज होता, तो िशवाचा उपासक होता आिण बौĦ धमाªचा
Ĭेष करत होता, ºयाचा नाश करÁयासाठी Âयाने सवªतोपरी ÿयÂन केले. Âयाने बोधगया येथे
पिवý बोधीवृ± खोदून जाळले, ºयावर पौरािणक कथेनुसार, अशोकाने अत³यª भĉì केली
होती; पाटलीपुý येथे बुĦा¸या पायाचे ठसे असलेला दगड Âयाने तोडला; आिण Âयाने
िवहारांचा नाश केला, आिण िभ³खुंना िवखुरले, Âयाचा छळ नेपाळी टेकड्यां¸या
पायÃयापय«त नेला. या घटना इसवी सन ६०० ¸या सुमारास घडÐया असाÓयात.
बोधीवृ±ाचे पुनरōपण मगधचा राजा पूणªवमªन याने अÐपावधीनंतर केले, ºयाचे वणªन
अशोकाचे शेवटचे वंशज Ìहणून केले जाते, आिण Âयामुळे Âया¸या महान पूवªजांनी पूजलेÐया
वÖतूचा सÆमान करणे िवशेष बंधनकारक होते.
हषª Öवतः कधी कधी पåरपूणª धािमªक सिहÕणुता आिण समानते¸या तßवािवŁĦ नाराज
होता. अकबराÿमाणेच Âयाला ÿितÖपधê मतांचे ÿदशªन ऐकÁयाची आवड होती आिण Âयाने
बौĦ धमाª¸या महायान Öवłपा¸या बाजूने िवĬान िचनी ÿवाशाने केलेले युिĉवाद मोठ्या
आनंदाने ऐकले, ºया¸या िसĦांतांसह तो पåरिचत होता असे वाटत नाही. ÿाचीन िहंदू
समाजा¸या ľी एकांतवासा¸या ÓयवÖथेपासून मुहÌमदांनी सुł केलेÐया ÖवातंÞयाचे एक
मनोरंजक उदाहरण Ìहणजे Âयाची िवधवा बहीण हòएं Âसंµचे Óया´यान ऐकÁयासाठी राजा¸या
शेजारी बसली होती आिण ÖपĶपणे ÿवचनातून ितला िमळालेला आनंद Óयĉ करते .
तथािप, राजाने आपÐया आवडीचा वादात पराभव होऊ नये असा िनधाªर केला होता आिण
जेÓहा िवरोधकांना िचनी िवĬानां¸या ÿÖतावांवर िववाद करÁयासाठी आमंिýत केले गेले
तेÓहा Öपध¥¸या अटी फारशा ÆयाÍय नÓहÂया. Ļुएन Âसांगचा जीव Âया¸या धमªशाľीय
ÿितÖपÅया«¸या हातून धो³यात असÐयाचा अहवाल ऐकून हषाªने, ‚जर कोणी कायīा¸या
गुłला हात लावला िकंवा दुखावले तर Âयाचा ताबडतोब िशर¸छेद केला जाईल; आिण जो
कोणी Âया¸यािवŁĦ बोलेल Âयाची जीभ कापली जाईल. परंतु मा»या सिद¸छेवर िवसंबून
ºयांना Âया¸या सूचनांĬारे फायदा िमळवायचा आहे, Âयांनी या जाहीरनाÌयाला घाबरÁयाची
गरज नाही.
याýेकłचे चåरýकार साधेपणाने पुढे Ìहणतात कì "यावेळेपासून ýुटीचे अनुयायी माघार
घेऊन गायब झाले, Âयामुळे अठरा िदवस उलटून गेले, तेÓहा चच¥ला कोणीही नÓहते."
बौĦ धमाªचा ितबेटी इितहासकार तारानाथ यांनी कथन केलेली एक िज²ासू दंतकथा,
वÖतुिÖथतीवर आधाåरत असली तरी, हषाªची सिहÕणुता परकìय धमा«पय«त पोहोचली नाही
हे सूिचत करते. मुलतानजवळ राजाने परदेशी शैलीनंतर लाकडापासून बनवलेला एक मोठा
मठ बांधला, ºयामÅये Âयाने अनेक मिहने अनोळखी िश±कांचा सÂकार केला, आिण
मनोरंजन संपÐयावर Âयाने इमारतीला आग लावली आिण ती भÖमसात केली, अशी कथा
आहे. Âया¸यासह परदेशी ÓयवÖथेचे बारा हजार अनुयायी, Âयां¸या सवª पुÖतकांसह. या
कठोर उपायाने पिशªयन आिण शकांचा धमª शतकानुशतके अगदी संकुिचत मयाªदेपय«त कमी
केला असे Ìहटले जाते आिण असा आरोप आहे कì Âयांचा िसĦांत, बहòधा झोरोिÖůयन
धमª, खोरासानमधील एका िवणकराने िजवंत ठेवला होता. munotes.in
Page 252
बौĦ धमाª
252 Ļुएन Âसांग यां¸या ÿवचनाने राजा हषª इतका आनंिदत झाला, कì तो बंगाल¸या छावणीत
असताना भेटला होता, कì Âयाने माÖटसªला जाÖतीत जाÖत ÿिसĦी देÁया¸या उĥेशाने
कनौज येथे िवशेष सभा भरवÁयाचा संकÐप केला. राजाने गंगे¸या दि±णेकडील िकनारी
कूच केले, ºयामÅये मोठ्या सं´येने लोक उपिÖथत होते, तर Âयाचा वासल कुमार,
कामłपाचा राजा, मोठ्या परंतु कमी अनुयायांसह, Âया¸या िवŁĦ¸या काठावर चालत
रािहला. अशाÿकारे हळू हळू पुढे जात, हषª, कुमार आिण पåरचर यजमान नÓवद िदवसां¸या
कालावधीत कनौजला पोहोचले आिण फेāुवारी िकंवा माचª, इ.स.६४४ मÅये तेथे तळ
ठोकला मोचाªत, पिIJम भारतातील वलभीचा राजा, जो Âया¸याशी िववाहाने जोडला गेला
होता, आिण इतर अठरा उपनदी राजे, तसेच िबहारमधील नालंदा िवīािपठातीलतील एक
हजारासह चार हजार िवĬान बौĦ िभ³खू आिण सुमारे तीन हजार जैन आिण कमªठ āाĺण
यांचा समावेश होता.
आकषªणाचे क¤þ गंगे¸या काठावर खास उभारलेला एक मोठ िवहार आिण देवÖथान होता,
िजथे बुĦाची एक सुवणª ÿितमा, उंची¸या राजासारखी, शंभर फूट उंच ठेवली होती. एक
समान परंतु लहान ÿितमा, तीन फूट उंचीची, वीस राजे आिण तीनशे ह°é¸या गाडीने
दररोज भÓय िमरवणुकìत घेउन जात असे. हा छत हषाªने Óयिĉशः उचलला होता, देव
शøाचा पोशाख घातला होता, तर Âयाचा वासल, राजा कुमार, जो उपिÖथत असलेÐया
राजपुýांपैकì सवाªत महßवाचा होता, तो āĺदेवाचा पोशाख धारण करत होता आिण Âयाला
पांढरी माशी-िवÖक िफरवÁयाचा मान होता. सावªभौम, पुढे जात असताना, "तीन दािगने" -
बुĦ, धमª आिण संघ - यां¸या सÆमानाथª, ÿÂयेक बाजूला मोती, सोनेरी फुले आिण इतर
मौÐयवान पदाथª िवखुरले - आिण Öवत: ¸या हातांनी धुतले. या हेतूने तयार केलेली
वेदीवरची ÿितमा, पिIJमेकडील बुŁजावर Âया¸या खांīावर वािहली आिण तेथे रÂनांनी
भरतकाम केलेले हजारो रेशमी वľ अपªण केले. राýीचे जेवण आधीच वणªन केलेÐया
एकतफê सावªजिनक वादानंतर यशÖवी झाले आिण संÅयाकाळी सăाट Âया¸या
"ÿवासा¸या महालात" परतला, जो मैल दूर असे.
अनेक िदवस चाललेले हे सोहळे ध³कादायक घटनांमुळे संपुĶात आले. अवाढÓय खचª
कłन उभारÁयात आलेÐया ताÂपुरÂया िवहाराला अचानक आग लागली आिण बराचसा munotes.in
Page 253
राजा किनÕक आिण सăाट हषªवधªन
253 भाग नĶ झाला; परंतु जेÓहा राजाने वैयिĉकåरÂया हÖत±ेप केला, तेÓहा ºवाला थांबÐया
आिण पिवý अंतःकरणाने एक चमÂकार ओळखला.
हषª, ŀÔय पाहÁयासाठी मोठ्या Öतूपावर चढला होता, आिण पायöया उतरत होता, तेÓहा
खंजीराने सशľ एक धमा«ध Âया¸यावर धावून गेला आिण Âयाला भोसकÁयाचा ÿयÂन
केला.
मारेकरी, ताबडतोब पकडला गेÐयानंतर, राजाने Óयिĉशः बारकाईने िवचारपूस केली आिण
Âयाने कबूल केले कì Âयाला काही "पाखंडी" लोकांनी गुÆहा करÁयास ÿवृ° केले होते,
ºयांनी बौĦांना दाखिवलेÐया अÂयािधक शाही कृपेबĥल नाराजी होती. Âयानंतर पाचशे
āाĺणांना अटक करÁयात आली, आिण Âयांची ‚कठोर चौकशी‛ कłन Âयांना कबूल
करÁयास ÿवृ° करÁयात आले कì, Âयांचा मÂसर पूणª करÁयासाठी Âयांनी जळÂया
बाणां¸या सहाÍयाने िवहार उडवले होते पåरणामी गŌधळत राजाचा वध करÁयाची Âयांची
अपे±ा होती. हा कबुलीजबाब, यात काही शंका नाही कì, यातना देऊन घेतली गेला होता ,
बहòधा पूणªपणे खोटी होती; परंतु, ते खरे असो वा नसो, ते माÆय केले गेले, आिण Âया¸या
जोरावर कटातील किथत ÿधानांना फाशी देÁयात आली आिण सुमारे पाचशे āाĺणांना
वनवासात पाठवले गेले.
कनौज येथील कायªवाही संपÐयानंतर, हषाªने आपÐया िचनी पाहòÁयाला गंगा आिण जुÌना
यां¸या संगमावर असलेÐया ÿयाग (अलाहाबाद) येथे आणखी एका भÓय समारंभाचे
सा±ीदार होÁयासाठी आमंिýत केले. ह¤ग Âसांग, जरी Âया¸या कĶमय गृहÿवासाची सुŁवात
करÁयास उÂसुक असला तरी, आमंýण नाकाł शकला नाही आिण Âया¸या शाही
यजमानांसह इि¸छत ÿदशªना¸या िठकाणी गेला. हषाªने ÖपĶ केले कì, आपÐया पूवªजां¸या
ÿथेनुसार, नīा जेथे िमळतात Âया वाळूवर पंचवािषªक सभा भरवायची आिण तेथे आपला
जमा केलेला खिजना गरीब व गरजूंना तसेच सवª संÿदायां¸या धािमªकांना वाटून ¶यायचा,
ही Âयाची ÿथा आहे. सÅयाचा ÿसंग मािलकेतील सहावा (इ.स. ६४४) होता, जो हषाªने
उ°रेत आपली स°ा मजबूत करेपय«त सुł झालेली नÓहती.
या सभेला उ°र भारता¸या सवª भागांतून खास िनमंिýत āाĺण आिण ÿÂयेक पंथाचे
तपÖवी यािशवाय गरीब, अनाथ आिण िनराधार Óयĉéसह, सवª वासलीन राजे आिण अंदाजे
अधाª दशल± लोकांचा मोठा जमाव उपिÖथत होता. सवª राजां¸या Âयां¸या सेवकांसह
िमरवणुकìने उĤाटनाने झालेली ही कायªवाही पंचाह°र िदवस चालली, एिÿल¸या अखेरीस
संपुĶात आली. धािमªक सेवा हे Âया काळातील कुतूहल आिण एक ÿकारचे वैिशĶ्य होते.
पिहÐया िदवशी वाळूवर एका ताÂपुरÂया गवता¸या इमारतीमÅये बुĦाची ÿितमा Öथािपत
केली गेली आिण मोठ्या ÿमाणात महागडे कपडे आिण इतर मौÐयवान वÖतू िवतåरत केÐया
गेÐया. दुसö या आिण ितसö या िदवशी, अनुøमे, सूयª आिण िशव यां¸या ÿितमांचा समान
सÆमान करÁयात आला, परंतु ÿÂयेक बाबतीत सोबतचे िवतरण बुĦाला अिभषेक केलेÐया
रकमे¸या केवळ अध¥ होते. चौथा िदवस बौĦ øमातील दहा हजार िनवडक धािमªक Óयĉéना
भेटवÖतू देÁयासाठी समिपªत होता, ºयांना ÿÂयेकाला शंभर सोÆयाची नाणी, एक मोती
आिण एक सुती वľ, यािशवाय िनवडक अÆन, पेय, फुले आिण अ°र िमळाले. पुढील वीस
िदवसांत, āाĺणांचा मोठा समुदाय शाही ब±ीस ÿाĮकताª होता. ते लोक ºयांना िचनी munotes.in
Page 254
बौĦ धमाª
254 लेखक "िवधमê" Ìहणतो Âयां¸यानंतर यशÖवी झाले, Ìहणजे, सामील झालेले आिण िविवध
पंथांचे सदÖय, ºयांना दहा िदवसां¸या कालावधीसाठी भेटवÖतू िमळाÐया. दूर¸या
ÿदेशातील दानशूरांना िभ±ा देÁयासाठी समान कालावधी देÁयात आला होता आिण एक
मिहना गरीब, अनाथ आिण िनराधार Óयĉéना धमाªदाय मदत वाटप करÁयात आला होता.
‚यावेळेस पाच वषा«चा जमाखचª संपला होता. सुÓयवÖथा राखÁयासाठी आिण राजेशाही¸या
संर±णासाठी आवÔयक असलेले ‘घोडे, ह°ी आिण लÕकरी पोशाख वगळता काहीही
रािहले नाही. यािशवाय राजाने आपली रÂने व वÖतू, वľे व हार, कानातÐया अंगठ्या,
बांगड्या, चपले, गÑयातले दािगने आिण मÖतकाचे तेजÖवी दािगने मुĉपणे िदले; हे सवª
Âयाने िबनधाÖतपणे िदले. सवª काही देऊन, Âयाने आपÐया बिहणीकडून [राºय®ी] एक
सामाÆय दुÍयम वľ मािगतले आिण ते धारण कłन Âयाने दहा ÿदेशातील बुĦांची पूजा
केली, आिण आपला खिजना धािमªक गुणव°ेसाठी बहाल केÐयाचा आनंद झाला."
िविचý सभा, जी सवªसाधारणपणे Âयाच मैदानावर दरवषê भरणाöया गदê¸या जýेशी
सारखीच असावी, नंतर संपली आिण आणखी दहा िदवसां¸या सभेनंतर, Ļुएन Âसांगला
जाÁयाची परवानगी देÁयात आली. राजा आिण कुमार राजाने Âयाला भरपूर सोÆयाचे तुकडे
आिण इतर मौÐयवान वÖतू देऊ केÐया, Âयापैकì एकही Âयांनी Öवीकारली नाही. परंतु
Ļुएन Âसांगने Âया¸या वैयिĉक वापरासाठी असलेÐया भेटवÖतूंना एकसमानपणे नकार
िदला असला तरी, Âयाने चीनला जाणाöया Âया¸या कठीण ÿवासा¸या आवÔयक खचाªसाठी
पैसे ÖवीकारÁयास नकार िदला नाही. ह°ीवर वाहóन नेलेÐया तीन हजार सोÆयाचे आिण
दहा हजार चांदी¸या तुकड्यांĬारे हे उदारमताने ÿदान केले गेले.
उिधत नावा¸या राजाला Âयां¸या सोबत जाÁयाची जबाबदारी देÁयात आली, याýेकłंना
सीमेवर सुरि±तपणे नेÁयाची जबाबदारी Âया¸यावर होती. सुमारे सहा मिहÆयां¸या
िव®ांती¸या काळात, वारंवार थांबÐयामुळे, राजाने आपले कायª पूणª करायला दहा महीने
लागले आिण आपÐया सावªभौम पाहòÁयाला पंजाब¸या उ°रेकडील जालंधर येथे
सुरि±तपणे आणले, िजथे Ļुएन Âसांग एक मिहना रािहला. Âयानंतर Âयाने एका नÓया
एÖकॉटªसह सुŁवात केली आिण ±ारां¸या पवªतरांगातील खारट अडचणीने भेदत, िसंधू
ओलांडली आिण शेवटी 646 ¸या वसंत ऋतूमÅये पामीसª¸या मागाªने आिण िकलो-टान माग¥
सुदूर चीनमधील आपÐया घरी पोहोचले.
Ļुएन Âसांग आिण Âया¸या चåरýकाराची पृķे राजा हषाªबĥल नवीनतम मािहती देतात,
ºयाचा मृÂयू इ.स.६४७ ¸या शेवटी िकंवा इ.स.६४८ ¸या सुŁवातीला झाला, Âया¸या
ÿितिķत पाहòÁयां¸या जाÁयानंतर फार काळ ते रािहले नाही. आपÐया हयातीत Âयांनी िचनी
साăाºयाशी राजनैितक संबंध ठेवले. एक āाĺण दूत, ºयाला Âयाने चीन¸या सăाटाकडे
पाठवले होते, ते इ.स.६४३ मÅये परत आले, हषाª¸या पाठवणीला उ°र देणारे िचनी
िमशनसह.
हे िमशन भारतात बराच काळ रािहले, आिण इ.स.६४५ पय«त चीनला परत गेले नाही.
पुढ¸या वषê, वांग-Ļुएन-Âसे, जो पूवê¸या दूतावासाचा दुसरा कमांडर होता, Âयाला Âया¸या
सावªभौम ने एक ÿमुख Ìहणून पाठवले. नवीन भारतीय िमशन, तीस घोडेÖवारां¸या
एÖकॉटªसह. इ.स. ६४८ मÅये राजदूत मगधला पोहोचÁयापूवê, तेÓहा राजा हषª मरण पावला munotes.in
Page 255
राजा किनÕक आिण सăाट हषªवधªन
255 होता, आिण Âया¸या मजबूत हाताने माघार घेतÐयाने देश अराजकतेत बुडाला होता आिण
दुÕकाळाने वाढला होता. िदवंगत राजाचा मंýी असलेÐया अजुªनाने िसंहासन बळकावले
आिण िचनी मोिहमेचे ÿितकूल Öवागत केले. एÖकॉटª¸या सदÖयांची हÂया करÁयात आली
आिण िमशन¸या मालम°ेचा वाताहात झाली, परंतु दूत, वांग-Ļुएन-Âसे आिण Âयांचे
सहकारी राýी¸या वेळी नेपाळमÅये पळून जाÁयास यशÖवी होते.
ितबेटचा राजा, ÿिसĦ ąॉंग-Âसान गाÌपो, ºयाने एका िचनी राजकÆयेशी लµन केले होते,
Âयाने पळून गेलेÐयांना मदत केली आिण Âयांना एक हजार घोडेÖवारांची फौज पुरवली,
ºयाने सात हजार माणसां¸या नेपाळी तुकडीचे सहकायª केले. या छोट्या सैÆयासह वांग-
Ļुएन-Âसे मैदानी ÿदेशात उतरला आिण तीन िदवसां¸या वेढा घातÐयानंतर ितरहòत
शहरावर हÐला करÁयात यशÖवी झाला. चौकातील तीन हजारांचा िशर¸छेद करÁयात
आला आिण दहा हजार लोक शेजार¸या नदीत बुडले. अजुªन पळून गेला, आिण, नवीन
सैÆय गोळा कłन, युĦाची ऑफर िदली. Âयाचा पुÆहा िवनाशकारी पराभव झाला आिण
Âयाला कैद करÁयात आले. िवजेÂयाने ताबडतोब एक हजार कैīांचा िशर¸छेद केला आिण
नंतर¸या कारवाईत संपूणª राजघराÁयाला ताÊयात घेतले, बारा हजार कैदी घेतले आिण
तीस हजार गुरेढोरे िमळवली. पाचशे ऐंशी तटबंदी¸या शहरांनी आपले Ìहणणे मांडले आिण
काही वषा«पूवê हषाª¸या संमेलनात सहभागी झालेÐया पूवª भारताचा राजा के-उमारा याने
िवजयी सैÆयासाठी गुरेढोरे, घोडे आिण सािहÂयाचा मुबलक पुरवठा पाठवला. वांग-Ļुएन-
Âसेने हडप करणाöया अजुªनाला चीनमÅये कैदी Ìहणून आणले आिण Âया¸या सेवेसाठी
बढती देÁयात आली. अशा ÿकारे हा िविचý भाग संपला, जो अनेक वषा«पासून पुरातन
वाÖतूंना ²ात असला तरी, आतापय«त भारता¸या इितहासकारां¸या नजरेतून सुटला आहे.
Ļुएन Âसांग¸या िनåर±णांनी इसवी सन सातÓया शतकात हषाª¸या साăाºया¸या पलीकडे
असलेÐया ÿदेशातील भारता¸या राजकìय ÓयवÖथेवर ल±णीय ÿकाश टाकला.
उ°रेकडील काÔमीर ही ÿमुख स°ा होती आिण Âयांनी त±िशला आिण ±ारां¸या
पवªतराजी (िसंहपुरा), कमी केÐया होÂया.
िसंधू आिण िबयास नīांमधील पंजाबचा मोठा भाग याýेकł¸या Âसेह-िकया नावा¸या
राºयामÅये समािवĶ होता, ºयाची राजधानी सागल जवळ वसलेले एक अनािमत शहर
होते, िजथे जुलमी िमिहरगुलाने Âयाचा दरबार ठेवला होता. मुलतान ÿांत, िजथे सूयª-देवाला
िवशेष सÆमान िदला जात असे आिण मुलतान¸या ईशाÆयेला पो-फा-तो नावाचा देश, या
राºयाचे अवलंबन होते.
िसंध हे शूþ जाती¸या राजा¸या सरकार¸या अधीन असÐयाने आिण देशाने समथªन
केलेÐया मोठ्या सं´येने बौĦ िभ³खुंसाठी, अंदाजे दहा हजार लोकांसाठी उÐलेखनीय
होते. परंतु गुणव°ेचे ÿमाण ÿमाणानुसार नÓहते, कारण दहा हजारांपैकì बहòतेकांना
Öवाथêपणा आिण ĂĶतेला हातभार लावलेले िनिÕøय सहकारी Ìहणून िनंदा करÁयात
आली होती. िसंधू डेÐटा, ºयाला याýेकł ओ-िटएन-पोची-लो हे नाव देतात, हा िसंध
राºयाचा एक ÿांत होता. मÅय भारतातील उºजैनचे राजे आिण बंगालमधील पुंþवधªनाचे
राजे, ही दोÆही राºये कमी-अिधक ÿमाणात हषाª¸या िनयंýणाखाली होती, हे āाĺण जातीचे
होते. उºजैन देशाने दाट लोकसं´येला आधार िदला, ºयात काही बौĦांचा समावेश होता. munotes.in
Page 256
बौĦ धमाª
256 बहòतेक िवहार उÅवÖत झाले होते आिण सुमारे तीनशे िभ³खुनी Óयापलेले फĉ तीन िकंवा
चार वापरात होते. अशोका¸या परंपरेने पावन झालेÐया आिण सांची येथील भÓय वाÖतूंचा
समावेश असलेÐया या ÿदेशातील बौĦ धमाªचा लवकर ±य झाला, ही एक अितशय
उÂसुकता आहे.
भाÖकर-वमªन, िकंवा कुमार राजा, कामłपाचा राजा, िकंवा आसाम, ºयाने हषाª¸या
समारंभात अशी ÿमुख भूिमका बजावली होती, ते देखील जातीने āाĺण होते, आिण
बुĦावर िवĵास नसतानाही, सवª धमाªतील िवĬान पुŁषांबĥल चांगले वागले होते. तो
आतापय«त उ°र भारता¸या सावªभौम अधीन होता कì Âयाला हषाª¸या आ²ेचे उÐलंघन
करणे परवडणारे नÓहते.
किलंग, ºया¸या िवजयामुळे अशोकाला नऊशे वषा«पूवê तीĄ पIJा°ाप करावा लागला होता,
तो उजाड झाला होता आिण बहòतेक जंगलाने Óयापलेला होता. याýेकł भाषेत िनरी±ण
करतात कì ‚जुÆया काळी किलंग राºयाची लोकसं´या खूप दाट होती. Âयांचे खांदे
एकमेकांना घासले, आिण Âयां¸या रथा¸या चाकांचे धुरे एकमेकांत दरवळले, आिण जेÓहा
Âयांनी हात-बाही वर केली तेÓहा एक पåरपूणª तंबू तयार झाला. संतĮ संता¸या शापाने हा
बदल ÖपĶ करÁयाचा ÿयÂन केला अशी आ´याियका आहे.
हषाª हा मोहÌमद¸या िवजयापूवêचा शेवटचा मूळ सăाट होता ºयाने उ°रेकडील सवō¸च
स°ापद भूषवले होते. Âया¸या मृÂयूने बंध सैल केले ºयाने िवघटनकारी शĉéना भारतात
कायª करÁयास सदैव तयार ठेवले आिण Âयांचे सामाÆय पåरणाम Ìहणजे ±ुÐलक राºयांचा,
नेहमी वेगवेगÑया सीमांसह, आिण अखंड परÖपर युĦात गुंतून ठेवÁयाची परवानगी िदली.
इ.स.पूवª चौÃया शतकात जेÓहा पिहÐयांदा युरोपीय िनरी±णाचा खुलासा करÁयात आला
तेÓहा भारत असाच होता.
आठÓया शतकात िसंध आिण गुजरातमधील अरबांची पूणªपणे Öथािनक घुसखोरी वगळता,
इ.स. ५२८ मÅये िमिहरगुला¸या पराभवापासून अकराÓया शतका¸या सुŁवातीला munotes.in
Page 257
राजा किनÕक आिण सăाट हषªवधªन
257 गझनी¸या महमूद¸या छाÈयापय«त सुमारे पाचशे वष¥ भारत परकìय आøमणापासून मुĉ
होता. भारताला निशबाने ित¸या Öवतः¸या पĦतीने काम करÁयास मोकळे सोडले होते.
ती यश िमळवÐयाचा दावा कł शकत नाही. वाचकांना नेहमी सवō¸च ÿािधकरणा¸या
िनयंýणातून सुटलेला भारत काय होता याची कÐपना देऊ शकेल.
१२.६ सारांश सăाट अशोकाला वागळता, बौĦ इितहासात फĉ दोन बौĦ राजे आहेत. ते Ìहणजे इ.स.
पिहÐया शतकातील कुशाण राजा किनÖक पिहला आिण इ.स. ७ Óया काळातील कनौजचा
हषªवधªनचा राजा. किनÕक कला आिण ÖथापÂय आिण पुरातÂव पुराÓयां मधून Âया¸या
योगदानाĬारे ओळखले जाते, तर हषªला अÖसल सािहिÂयक पुराÓयांĬारे ओळखले जाते,
जसे कì चीनी िवĬान Ļुएन Âसांगची डायरी आिण बाणा भʸया हषªचåरता, आिण नाणी
आिण िशलालेख यांसार´या पुरातÂव पुराÓयांĬारे.
अनेक राजे- बौĦ धमाªचे ²ात अ²ात संर±क अ²ानात हरवले आहेत आिण पुरातÂव आिण
नाणकशाľीय पुराÓयां¸या मदतीने Âयांचा अËयास केला पािहजे.
१२.७ ÿij १) बौĦ धमाª¸या ÿसारामÅये सăाट अशोकाची भूिमका थोड³यात िलहा.
२) अशोकाचे िशलालेख Âया¸या राºयाचा ÿसार जाणून घेÁयासाठी पुरेसे आहेत का?
उदाहरणे देऊन समथªन करा.
३) राजा किनÕक आिण बौĦ कला आिण वाÖतुकला यांची चचाª करा.
४) हषाªचे जीवन आिण िचनी बौĦ िवĬान ĻुएनÂसांग यां¸याशी असलेले Âयांचे नाते
थोड³यात िलहा.
१२.८ संदभª John Rosenfield - The Dynastic arts of the Kushans
B N Puri - Kushans in India and Central Asia
Arvind K Singh -Coins of the great Kushans
K. Walton Dobbins - The stupa and vihara of Kanishka I
Hans L oeschner - Kanishka in Context with the Historical Buddha and
Kushan Chronology
The Harsha -charita of Banabhatta trans. by E. B. Cowell and F. W
Thomas, 1897 munotes.in
Page 258
बौĦ धमाª
258 Radhakumud Mookerji -Harsha : (Calcutta University readership
lectures, 1925)
D Devahuti - Harsha: A Political Study
Cultural India : History of India : Ancient India History:
Harshavardhan
https://www.culturalindia.net/indian -history/ancient -
india/harshavardhan.html
*****
munotes.in
Page 259
259 १३
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
घटक रचना
१३.० उिĥĶे
१३.१ ÿÖतावना
१३.२ लुिÌबनी
१३.३ कुशीनगर: (ÿाचीन कुिसनारा)
१३.४ किपलवÖतु- (आजचे िपÿहवा)
१३.५ सारनाथ
१३.६ बोधगया
१३.७ ®ावÖती
१३.८ सारांश
१३.९ ÿij
१३.१० संदभª
१३.० उिĥĶे हा अËयास खालील उĥेशासह केला जातो.
बुĦां¸या जीवनाशी िनगडीत िठकाणे आिण Âयां¸या १५०० वषा«तील िवकासाबĥल
अिधक मािहती िमळिवणे.
पुरातÂव उÂखनन आिण िनÕकषा«Ĭारे बौĦ धमाª¸या इितहासाबĥल अिधक जाणून
घेणे.
शतकानुशतके बौĦ कला आिण वाÖतुकले¸या िवकासाचा अËयास करणे.
बौĦ धमाª¸या öहासाची कारणे समजून घेणे.
िचनी िवĬान Ļुएन-Âसांग यांची डायरीनुसार उÂखनन केलेÐया जागांचा (साइट्स)
अËयास कłन सािहÂयाशी Âयांचा सहयोग करÁयास स±म होणे.
१३.१ ÿÖतावना सर अले³झांडर किनंगहॅम सार´या पुरातÂवशाľ²ां¸या ÿचंड ÿयÂनांमुळे आज आपण
बुĦाशी संबंिधत Öथळांचा अËयास कł शकतोय. हे िवसरता कामा नये कì फĉ १७५
वषा«पूवê ५ Óया शतकातील या जागा (साइट) कोणÂयाही भारतीयांना मािहत नÓहÂया, िकंवा
कुणी अËयासÐया ही नÓहÂया. munotes.in
Page 260
बौĦ धमाª
260 सर अले³झांडर किनंगहॅम यांनी इ.स. ७ Óया शतकातील िचनी िवĬान Ļुएन-Âसांग यां¸या
डायरी¸या सहाÍयाने ÿÂय±ात मागाªवर चालत जाऊन बुĦाशी संबंिधत िठकाणे शोधून
काढून Âयांची योµय ओळख पटवून िदली.
योµय िठकानांची ओळख ही िकती अवघड गोĶ आहे याची कÐपना आपÐयाÐया तेÓहा येते
जेÓहा संशोधक एकच Öथळ / जागा दोन वेगÑया वेगÑया िठकाणी असÐयाचे दाखवून
देतात, जसे िक, आज िदसत असलेले दोन किपलवÖतु, एक भारतात आिण एक
नेपाळमÅये. Ìहणूनच संशोधकाला केवळ पाली सािहÂयाचे ²ान आवÔयक नाही तर शोधक
हा भूगोलशाľ² आिण इितहासा मÅये देखील त² असावा लागतो.
सăाट अशोका¸या धÌमयाýेबĥल कृत²ता Óयĉ करता येत नाही. Âयांनी केवळ बुĦाशी
संबंिधत Öथळांना भेटच िदली नाही तर Âया जागा/Öथळांवर Öतंभ आिण Öतूपां¸या łपात
Öवतः¸या पाऊलखुणा सोडÐया.
Öतंभ िशलालेखांसह लुंिबनी, कोसंबी, सारनाथ सारखी िठकाणे ओळखणे अगदी सोपे
आहे. भारतातील किपलवÖतु िपÿहवा येथे आहे आिण नेपाळमÅये ितलौरकोट येथे आहे.
अशोक काळातील वेिदका (रेिलंग) आिण वûासन बोधगया ओळखÁयासाठी उपयुĉ झाले,
परंतु साहेथ, माहेथ ही गावे कोसल राजधानी ®ावÖतीशी ओळखणे खरोखर कठीण आहे.
१३.२ लुिÌबनी
लुंिबनी ("द लवली") िहमालया¸या पायÃयाशी आहे, आिण ती िह जागा आहे िजथे राणी
मायादेवीने िसĦाथª गौतमाला जÆम िदला. ते आज नेपाळमÅये आहे, काकरहवा Ļा
भारता¸या सीमेपासून २०.० िकमी आिण गोरखपूरपासून ७०.० िक.िम ¸या अंतरावर.
बुĦा¸या काळात:
बुĦा¸या काळात, लुंिबनी हे किपलवÖतु आिण देवदहा¸या मÅये वसलेले उīान होते. सु°
िनपतामÅये असे Ìहटले आहे कì बुĦांचा जÆम लुिÌबनेय जनपदातील शा³य लोकां¸या munotes.in
Page 261
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
261 गावात झाला होता. देवदहा¸या भेटीदरÌयान बुĦ लुंिबनीवनात रािहले आिण तेथे देवदह
सु°चा उपदेश केला.
महामायािप देवी प°ेन तेलं िवय दस मासे कुि¸छना बोिधस°ं पåरहåरÂवा पåरपुÁणगÊभा
ञाितघरं गÆतुकामा सुĦोदनमहाराजÖस आरोचेिस- "इ¸छामहं, देव, कुलसÆतकं देवदहनगरं
गÆतु"िÆत । राजा “साधू”ित सÌपिटि¸छÂवा किपलवÂथुतो याव देवदहनगरा मµगं समं कारेÂवा
कदिलपुÁणघटधजपटाकादीिह अलङ्कारापेÂवा देिव सुवÁणिस िवकाय िनसीदापेÂवा
अम¸चसहरसेन उि³खपापेÂवा महÆतेन पåरवारेन पेसेिस। िĬÆनं पन नगरानं अÆतरे
उभयनगरवासीनिÌप लुिÌबनीवनं नाम मङ्गलसालवनं अिÂथ, तिÖमं समये मूलतो पĘाय
याव अµगसाखा सÊबं एकपािलफुÐलं अहोिस, साखÆतरेिह चेव पुÁफÆतरेिह च प¼चवÁणा
भमरगणा नानÈपकारा च सकुणसङ्घा मधुरÖसरेन िवकूजÆता िवचरिÆत । सकलं
लुिÌबनीवनं िच°लतावनसिदसं, महानुभावÖस र¼ञो सुसिºजतं आपानमÁडलं िवय अहोिस
। देिवया तं िदÖवा सालवनकìळं कìिळतुकामतािच°ं उदपािद। अम¸चा देिव गहेÂवा सालवनं
पिविसंसु । सा मङ्गलसालमूलं गÆÂवा सालसाखं गिÁहतुकामा अहोिस, सालसाखा
सुसेिदतवे°µगं िवय ओनिमÂवा देिवया हÂथपथं उपगि¼छ। सा हÂथं पसारेÂवा साखं अµगहेिस
। तावदेव चÖसा कÌमजवाता चिलंसु । अथÖसा सािण पåरि³खिपÂवा महाजनो पिट³किम।
सालसाखं गहेÂवा ितęमानाय एवरसा गÊभवुĘानं अहोिस । तङ्±णंयेव च°ारो िवसुĦिच°ा
महाāĺानो सुवÁणजालं आदाय सÌप°ा तेन सुवÁणजालेन बोिधस°ं सÌपिटि¸छÂवा मातु
पुरतो ठपेÂवा “अ°मना, देिव, होिह, महेस³खो ते पु°ो उÈपÆनो "ित आहंसु ।
अशोकाची लुंिबनीला भेट:
सăाट अशोकाने वैयिĉकåरÂया लुंिबनीला भेट िदली आिण Âया िठकाणाची पूजा केली
आिण सुमारे २२०० वषा«नंतर या िठकाणाची ओळख पटिवÁयासाठी ओळख िचÆह Ìहणून
काम करणारा Öतंभ उभाłन Âयाचे आगमन िचÆहांिकत केले.
"राºयािभषेकानंतर २० वषा«नी देवनंिपया िपयादसी राजाने या िठकाणी भेट िदली आिण
पूजा केली कारण येथेच बुĦ- शा³य मुनéचा जÆम झाला आहे. Âयाने येते दगडी िभंत आिण
दगडी Öतंभ उभारले होते, कारण बुĦांचा जÆम लुंिबनी गावात झाला आहे आिण
गावकöयांना करातून सूट देÁयात आली आहे आिण Âयांना उÂपादनांचा फĉ १/८ वा
िहÖसा भरावा लागेल."
चीनी याýेकł:
Ļुएन-Âसांगने ७Óया शतकात लुंिबनीला भेट िदली आिण घोड्याची आकृती(कैिपटल)
असलेÐया अशोक Öतंभािवषयी सांिगतले ºयाचे एका űॅगन¸या िवजां¸या कडकडाटाने दोन
तुकडे झाले होते.
लुंिबनीचा पुÆहा शोध:
१८९६ मÅये, नेपाळी पुरातÂवशाľ²ांनी या िठकाणी एक मोठा दगडी Öतंभ शोधला,
ºयाचे ®ेय सăाट अशोकाला िदले गेले. िचनी याýेकł फा-यान आिण Ļुएन-Âसांग यांनी
केलेÐया नŌदी या धािमªक ŀĶ्या ÿिसĦ Öथळ ओळखÁया¸या ÿिøयेत वापरÐया गेÐया. munotes.in
Page 262
बौĦ धमाª
262
वतªमान काळात:
लुंिबनी या पिवý Öथळावर ÿाचीन िवहारांचे अवशेष, एक पिवý बोधीवृ±, एक ÿाचीन
आंघोळीचा तलाव, अशोक Öतंभ आिण मायादेवी मंिदर आहे, िजथे बुĦा¸या जÆमाचे अचूक
Öथान आहे.
लुिÌबनी:
िकंवा ŁिÌमंदेई हे एक छोटेसे गाव आहे जे नेपाळ¸या Łपंदेही िजÐĻात, भारतीय
सीमेजवळ, काकरहवा सीमेपासून सुमारे २०-२५ िकमी अंतरावर आिण गोरखपूर-
भारतापासून सुमारे ७०.० िकमी अंतरावर आहे.
लुंिबनी वनाची बोिधस° िसĦाथाªचे जÆमÖथान अशी ओळख ही अशोकÖतंभा¸या
सहाÍयाने केली गेली, जो Öतंभ आजही Âया जागेवर उभा आहे आपÐया āाĺी
िशलालेखासह- “इदे बुदे जाते”- येथे बुĦांचा जÆम झाला. Öतंभावरील िशलालेख असेही
सूिचत करतो कì सăाट अशोकाने Âयां¸या राºयािभषेका¸या २० Óया वषाªत या पिवý
Öथान भेट िदली आिण हा Öतंभ उभारला.
एक पिवý कुंड, राणी महामाया-मायादेवी¸या Öमरणाथª एक मंिदर आिण अशोक Öतंभ ही
पुरातÂव Öथळावरील महßवाची वाÖतू आहेत. ितथे एक पोखरनी देखील आहे-ºयामÅये
बोिधस°ाला पिहले Öनान िदले गेले होते असे मानले जाते.
उÂखनन ÿथम १८९६ इ.स मÅये सुł झाले आिण नवीन िनÕकषा«मुळे तÃयांमÅये अनेक
मनोरंजक तपशील जोडले गेÐयाने ते संशोधन अजूनही केले जात आहे. सăाट अशोकाची
या िठकाणी पिहली भेट नŌदवली गेली आहे. Âयांनी लुंिबनी येथे केवळ एक Öतंभ उभारला
नाही तर कदािचत बुĦा¸या इ¸छेनुसार हे Öथान महßवपूणª तीथª±ेý बनवÁयाचा ÿयÂन केला
आहे, जेणेकłन ते इतर तीन - बोधगया, सारनाथ आिण कुसीनारा ÿमाणे सहज ÿवेशयोµय
Öथळ बनू शकेल.
फा-िसएन (इ.स.५वे शतक) आिण हòआन-Âसांग (इ.स.७वे शतक) यांसार´या परदेशी
ÿवाशांनीही या िठकाणी भेट िदÐया¸या नŌदी ठेवÐया आहेत. munotes.in
Page 263
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
263 लुंिबनी हे १९९७ मÅये युनेÖकोचे जागितक वारसा Öथळ Ìहणून घोिषत करÁयात आले
आहे आिण जगभरातील बौĦ धिमªयांनी याला पिवý बौĦ तीथª±ेý Ìहणून भेट िदली आहे.
१३.२ कुशीनगर : (ÿाचीन कुशीनारा)
कुसीनारा िकंवा कुशीनगर:
हे भारता¸या उ°र ÿदेश राºयातील कुशीनगर िजÐĻातील एक शहर आिण नगरपंचायत
आहे. जे गोरखपूरपासून पूव¥कडे ५१.० िकमी अंतरावर आहे.
इितहास:
ÿाचीन काळी ती कुशावतीनगरी (जातक) Ìहणून ओळखली जात होती. कुशीनगर हे ÿाचीन
भारतातील मÐल साăाºयाचे ÿिसĦ क¤þ होते. या िठकाणी, िहरÁयवती नदीजवळ, गौतम
बुĦांनी महापåरिनÊबान (िकंवा 'अंितम िनवाªण') ÿाĮ केले. येथील अनेक उद्ÅवÖत Öतूप
आिण िवहार इसवीपूवª ३öया– ५Óया शतकातील आहेत जेÓहा ती समृĦी¸या िशखरावर
होती. मौयª सăाट अशोकाने या जागेवर महßवपूणª बांधकाम केले होते.
बुĦा¸या वेळी:
कुशीनगर ही मÐलांची राजधानी होती आिण ते बुĦा¸या महापåरिनÊबनाचे िठकाण आहे.
राजगहातून २५ योजन आिण किपलवÂथू येथून २४ योजन लांब असलेले Âयावेळेस ते एक
छोटे शहर होते. "जंगला¸या मधोमध कूड़ा-मातीची घरे असलेली एक छोटी वसाहत"
असेही Âया जागेचा उÐलेख आढळतो. आनंदथेर सुŁवातीला Ļा िवचाराने िनराश झाले कì
बुĦाने आपÐया महापåरिनÊबानासाठी ही जागा का िनवडली असावी? परंतु बुĦाने,
महासुदÖसनसु°ाचा उपदेश कłन, Ļा गोिĶकडे ल± वेधले कì ÿाचीन काळात ित सăाट
महासुदाÖसनाची राजेशाही शहर कुसावती होती. munotes.in
Page 264
बौĦ धमाª
264
असे Ìहटले जाते कì महापåरिनÊबानामÅये ÿवेश करÁयासाठी बुĦाला कुिसनारा येथे
येÁयाची तीन कारणे होती
१. कारण ते महासुदाÖसन सु°¸या उपदेशासाठी योµय िठकाण होते;
२. कारण सुभĥ Âयांना ितथेच भेट देतील आिण Âयांचे ÿवचन ऐकून, बुĦ िजवंत
असतानाच ते Åयान िवकिसत करतील आिण अरहंत बनतील; आिण
३. कारण āाĺण þोण तेथे असेल, बुĦा¸या मृÂयूनंतर, Âया¸या अवशेषां¸या िवतरणाची
समÖया सोडवÁयासाठी .
कुिसनारा आिण पावा¸या दरÌयान, तीन गवुत दूर, बुĦ राजगहातून शेवट¸या ÿवासात
िनरिनराÑया िठकाणी थांबत, जसे काकुठा¸या ÿवाह ºया¸या तीरावर अंबवन होते ितथे;
Âया¸या पलीकडे िहरणावती नदी होती ितथे आिण कुसीनार शहराजवळ दि±ण-पिIJम
िदशेला, उपवनात,जे मÐलांचे सालवन होते येथे थांबले आिण Âया जागेलाच बुĦांनी Âयांचे
शेवटचे िव®ांतीÖथान बनवले होते. येथेच Âयांनी आपले शेवटचे शÊद उ¸चारले ºयाला -
तथागतÖस पि¸छमा वाचा-असे Ìहणतात.
“हÆद दािन, िभ³खवे, आमÆतयािम वो, वयधÌमा सङ्घारा अÈपमादेन सÌपादेथा "ित ।
बुĦा¸या महापåरिनÊबानानंतर Âयाचा मृतदेह उ°रेकडील दरवाजाने शहरात आिण
पूव¥कडील दरवाजाने शहराबाहेर नेÁयात आला; शहरा¸या पूव¥ला मकुटबंधन चेितय हे
मÐलांचे ®ĦाÖथान होते आिण तेथेच मृतदेहावर अंÂयसंÖकार करÁयात आले. सात िदवस
समारंभात जमलेÐयांनी अवशेषां¸या सÆमानाथª उÂसव आयोिजत केला होता.
munotes.in
Page 265
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
265 Âया¸या महापåरिनÊबाना¸या आधी बुĦांनी कुिसनाराला िदलेÐया इतर भेटéचा उÐलेख
आहे. एकदा बुĦ बिलहरण नावाने जंगलात रािहले आिण तेथे Âयांनी कुिशनारासु° आिण
िकंतीसु° या दोन सु°ांचा उपदेश केला आिण ितसरे कुशीनारासु°चा Âयांनी उपव°ना
येथे राहóन उपदेश केला.
Ļुएन-Âसांगने जेÓहा कुिसनाराला भेट िदली Âया वेळी Âयांनी पािहले िक बुĦा¸या शेवट¸या
िदवसांशी संबंिधत िठकाणे िचÆहांिकत करÁयासाठी उभारÁयात आलेले संघराम इÂयािद
िठकाणे िनजªन अवÖथेत होते.
ते अशोक Öतूपाबĥल बोलतात जो सăाटाने बुĦांनी महापåरिनÊबानामÅये ÿवेश केला Âया
जागेवर बांधला होता आिण तो २०० फुटां¸या वर होता, परंतु तो आता मोडकळीस आला
होता, Âया¸या समोर अशोकÖतंभ होता ºयावर Âया घटनेची/पåरिÖथतीची नŌद करणारा
िशलालेख होता. Öतूपाजवळील मंिदरात उ°रेकडे डोके असलेÐया महापåरिनÊबानात
बुĦा¸या ÿितमेचा उÐलेख Âयांनी केला आहे.
बुĦाचे अवशेष ºया िठकाणी ८ राजांमÅये िवभागले गेले होते Âया िठकाणी एक अशोक
Öतूप बांधÁयात आला होता आिण Âयासमोर एक दगडी Öतंभ होता, ºयावर पåरिÖथतीची
नŌद असÐयाचेही ते सांगतात.
पुÆहा शोध:
पåरिनवाªण Öतूप आिण पåरिनवाªण मंिदराचे अवशेष, जेÓहा पुÆहा शोधले गेले, तेÓहा ते
घनदाट काटेरी जंगलाने वेढलेÐया िवटां¸या ४० फूट उंच िढगाöयात झाकलेले होते. ई.
बुकानन, एच. एच. िवÐसन यांनी १८५४ मÅये ÿाचीन कुशीनगर आिण कािसया एकच
असÐयाची सूचना केली. १८६१-१८६२ ¸या सुमारास जेÓहा जनरल अले³झांडर
किनंगहॅमने हे िठकाण गौतम बुĦां¸या िनधनाचे असÐयाचे िसĦ केले तेÓहा काम पुÆहा सुł
झाले. िमÖटर ए.सी.एल. काल¥ली नावाचा िāिटश अिधकारीनेही सहमती दशªिवली आिण
उÂखनन १८८० ¸या दशका¸या उ°राधाªत सुł झाले आिण मु´य Öथळाचे अनेक
महßवाचे अवशेष जसे कì मठकुंवर िवहाराचे आिण रामभर Öतूपाचे अनावरण झाले.
munotes.in
Page 266
बौĦ धमाª
266 वतªमान काळात:
महापåरिनÊबान Öतूप:
दोन साल¸या झाडांमÅ ये बुĦा¸या महापåरिनÊ बाना¸ या जागेवर बांधलेला उदेिसक Öतूप
आहे. भारत सरकारने अलीकडेच Âयाचे नूतनीकरण केले आहे, Âया¸या आत जुना Öतूप
आहे. Öतूप ÿाचीन िवहारां¸या अवशेषांनी वेढलेला आहे, तरीही अशोक Öतंभ सापडला
नाही.
महापåरिनÊबान मंिदर:
ºया िठकाणी बुĦाने महापåरिनÊबान ÿाĮ केले, Âया िठकाणी बुĦाची काÑया पाषाणापासून
बनवलेले १५०० वष¥ जुनी ÿितमा आहे पण वषाªनुवष¥ सोÆया¸या पानां¸या वापरामुळे आज
सोÆयासारखे चमकते आहे.
मुकुटबंधन िकंवा रामभर Öतूप:
महापåरिनÊबानानंतर बुĦा¸या शरीरावर अंÂयसंÖकार करÁयात आले आिण अवशेष ८
भागांमÅये वाटÁयात आले ते हे िठकाण आहे.
मठकुंवर िवहार:
िवहाराचे ÿाचीन अवशेष आिण नुकतेच बांधलेले छोटे मंिदर, जागेवर िदसते. लहान
मंिदरा¸या आत ७Óया िकंवा ८Óया शतकातील, सोनेरी पॉिलशने तयार केलेली, सुमारे १६
'उंची, बसलेÐया बुĦाची एक िवशाल ÿितमा आहे.
पावा:
कुशीनारा पासून १० िकमी अंतरावर फािजलनगर नावाचे एक िठकाण आहे िजथे एक
मातीचा िढगारा खोदायचा आहे तो Öतूपासारखा िदसतो. munotes.in
Page 267
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
267
असे मानले जाते कì हे ते िठकाण आहे जेथे चुंदाने बुĦाला शेवटचे भोजन िदले होते आिण
अशोकाने तेथे Öतूप बांधून Âया घटनेचे Öमरण केले आहे. Öतूपाचे अजून उÂखनन झालेले
नाही. पाÓयाहóन बुĦ वाटेत क³कुठा ओलांडून कुिसनाराकडे िनघाले होते.
Öथान:
कुसीनारा आज कािसया Ìहणून ओळखले जाते, उ°र ÿदेश, भारतातील गोरखापूरपासून
५१.० िकमी अंतरावर असलेले गाव.
हे ते िठकाण आहे िजथे बुĦांनी महापåरिनवाªण ÿाĮ केले होते आिण Ìहणूनच बौĦांसाठी
सवाªत महÂवाचे तीथª±ेý बनले आहे. बुĦा¸या महापåरिनÊबना¸या वेळी कुिसनारा हे
मÐलां¸या अिधपÂयाखालील साल¸या जंगलाने वेढलेले एक लहान अिवकिसत गाव होते.
िदघिनकाया¸या महापåरिनÊबाणसु°ावłन हे समजू शकते कì भÆते आनंदाला Âया जागेवर
गेÐयावर फारसा आनंद झाला नाही आिण ते बुĦांना Ìहणाले कì चंपा, राजिगर इÂयादी
इतरही मोठी शहरे आहेत, मग हे धुळीचे छोटे शहर का िनवडायचे?
बुĦ आनंदाला Âयां¸या पåरिनÊबानासाठी हे िठकाण िनवडÁयाचे कारण समजावून सांगतात
आिण शेवटचा उपदेश देÁयासाठी ते सवाªत योµय िठकाण असÐयाने या िठकाणी munotes.in
Page 268
बौĦ धमाª
268 महासुदाससन सु° देतात. सुभĥ ÿवचन ऐकतो आिण बुĦाचा शेवटचा िशÕय बनतो. येथे
बुĦाने Âयांचे शेवटचे शÊद उ¸चारले.
महापåरिनÊबनानंतर तथागतां¸या शरीराचे काय करावे लागेल यािवषयी आपली इ¸छा Óयĉ
करताना, बुĦांनी Öतूपाचे महßव- Öतूप कुठे बांधायचे, Âयाची पूजा मालागंधिवलेपनाने कशी
करावी इÂयादी गोĶी सांिगतÐया.
या िठकाणी महापåरिनÊबाना नंतर बुĦाचे अवशेष þोण āाĺणांनी ८ वाटÁया कłन वाटून
टाकले आिण १० Öतूप वेगवेगÑया िदशेने बांधले गेले. आनंदला कुशीनारा या िठकाणाचे
महßव सांगताना बुĦाने भिवÕयात हे Öथान िभ³खुंसाठी तसेच सामाÆय भĉांसाठी महßवाचे
होईल असे भाकìत केले. फा िसएन (इ.स ५वे शतक) आिण हòआन Âसांग (इ.स ७वे शतक)
या दोघांनीही Âयां¸या नŌदéमÅये या िठकाणाचा उÐलेख केला आहे, ºयामुळे या िठकाणाचा
पुÆहा शोध घेÁयात मदत झाली.
Öतूपांचे महßव:
कुसीनारा येथील दोÆही Öतूपांचे महßव लुंिबनी, सारनाथ आिण बोधगया येथील Öतूप
वगळता इतर कोणÂयाही Öतूपांपे±ा िनःसंशयपणे मोठे आहे. कुसीनारा हे दोन Öतूपांसह
ÿाचीन काळात महßवाचे होते – एक सåरåरका – महापåरिनÊबान Öतूप आिण एक
उĥेिसका–मुकुटबंधन/रामभर Öतूप तेथे आहे. महापåरिनÊबान Öतूप ºया िठकाणी बुĦांनी
आपले शरीर सोडले होते आिण मुकुटबंधन िकंवा रामभर Öतूप - िजथे बुĦा¸या शरीरावर
भÆते महाकÖसप सम± अंÂयसंÖकार झाले.
कुसीनारा बुĦा¸या महापåरिनÊबानानंतर िवकिसत झाला आिण एक बौĦ क¤þ बनले जेथे
सामाÆय अनुयायी तसेच िभ³खुंनी बुĦा¸या जीवनाशी संबंिधत महßवा¸या िठकाणांपैकì
एकाला तीथªयाýा Ìहणून भेट िदली. सăाट अशोकाने या िठकाणी भेट देऊन
महापåरिनÊबान Öतूपाचे नूतनीकरण केले आिण तेथे अशोकÖतंभ बांधला. िचनी ÿवासी
हòएन Âसांग यानेही या िठकाणी भेट िदली आिण अशोक Öतंभ आिण महापåरिनÊबन Öतूपाची
उंची २०० फूट असÐयाचा उÐलेख केला.
आज कुसीनारा एका शहरा¸या łपात िवकिसत होत आहे ºयामÅये िविवध देशांतील सुंदर
मंिदरे आिण िवहार येत आहेत. कुशीनगर वÖतुसंúहालय Âया िठकाणी आहे िजथे
उÂखननातून गोळा केलेÐया सवª कलाकृतéचे जतन आिण ÿदशªन केले जाते.
पुरातÂव अहवाल:
मुकुटबंधन Öतूप िकंवा रामाभर Öतूप (रामाभर तलावाजवळ)- १८६१ मÅये जनरल ए.
किनंगहॅम यांनी सूिचत केले कì रामभर Öतूप हा मुकुटबंधन Öतूप असÁयाची श³यता आहे.
१८७६ मÅये ®ी. कॅरिलल यां¸या अÅय±तेखाली, जनरल किनंगहॅमने सूिचत केÐयाÿमाणे
उÂखनन सुł झाले. ते पुढे डॉ. वोगेल आिण िहरानंद शाľी यांनी चालवले. Öतूपा¸या
मÅयभागी खोदकाम करत असताना िहरानंदशाľी यांना पाÁया¸या पातळी¸या खाली ५
फूट खोलीवर जळलेÐया िवटां¸या रचनेसारखे Óयासपीठ आले. तो Ìहणाला, "मÅयभागी
सापडÐयानंतर मी Öतूपा¸या पूव¥कडील भागा¸या वर¸या भागापासून ४८'०" पय«त munotes.in
Page 269
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
269 पोहोचलेÐया पाÁया¸या पातळी¸या खाली २’ ते ५’० िýºया असलेला एक शाÉट बुडवला.
पाÁया¸या पातळीवर आिण मÅयभागी पिIJमेकडे मला एक िवटांचे फरशी आिण िभंतीचे
कॉिनªसेस िदसले, परंतु ते फĉ पाया¸या िभंतीच नाहीत असे िसĦ झाले” [िहरानंदशाľी –
कािसया येथील उÂखनन, भारतीय पुरातÂव सव¥±ण अहवाल १९१०-११, कलक°ा
१९१४, पृ. ७०].
महापåरिनÊबान Öतूप:
मु´य महापåरिनÊबाना Öतूप अनेक वेळा वाढिवला गेला असावा. १९१० मÅये Öतूप
उÂखनन करÁयात आला तेÓहा Âयाची उंची २४’.०” ¸या आत एक तांÊयाचा ताăपट
सापडला. हे ताăपट महापåरिनÊबान Öतूपा¸या आत असÐयाचे नमूद केले आहे. पुरातÂव
िवभागाने १९२६-२७ मÅये मूळ Öतूप िवटांनी झाकून टाकला. नंतर पुÆहा, Öतूपाची
पुनबा«धणी १९५० मÅये मोठ्या घुमटासारखी रचना करÁयात आली. परंतु १९६२ मÅये
अितवृĶीमुळे Öतूप खराब झाला आिण १९९० मÅये पुरातÂव िवभागाने Âयाची पुनबा«धणी
केली. १८७६ मÅये उÂखनना दरÌयान बुĦाची महापåरिनÊबान ÿितमा सापडली. ती बहòधा
इसवी सना¸या ५Óया शतकातील असावी. Âयावर बांधलेले सÅयाचे मंिदर १९५६ मÅये
बुĦा¸या २५०० वषा«¸या िनिम°ाने बांधले गेले आहे. १८७७ मÅये बांधलेली ÿितमा
झाकणारे जुने मंिदर अिÖतÂवात होते.मूळ Öतूप बहòधा मÐलांनी Âयांना िमळालेÐया
अवशेषांवर Âयाच िठकाणी बांधला होता िजथे बुĦांनी महापåरिनÊबनाची ÿाĮी केली होती.
Ļुएन Âसांगने Öतूप २००’ उंच आिण Âया¸यासमोर एक अशोक Öतंभ असÐयाबĥल
सांिगतात. अशोकÖतंभ अīाप तेथे सापडलेला नाही परंतु तेथे एक असावा, कारण
अशोकाने कुसीनाराला तीथª±ेý Ìहणून भेट िदली असेल आिण Öतूपाचे नूतनीकरण केले
असेल.
तर आज जो उभा आहे तो जुÆया पायावर आतील जुना Öतूप असलेला नवा Öतूप आहे.
munotes.in
Page 270
बौĦ धमाª
270 १३.४ किपलवÖतु- आजचे िपÿहवा
बुĦा¸या वेळी किपलवÖतु:
किपलवÖतु ही शा³यांची राजधानी होती, कोसल¸या वाढÂया राºयातील अनेक ÿाचीन
जमातéपैकì एक जमात. बोिधस°ा िसĦथाने आपÐया आयुÕयातील २९ वष¥
किपलवÖतुमÅये राजकुमार Ìहणून घालवली, बहòतेक सांसाåरक दुःखांकड़े दुलª± केले.
Âयांचा िववाह यशोधरा यां¸याशी झाला आिण Âयांना राहòल नावाचा मुलगा झाला. रोग,
वृĦÂव आिण मृÂयू यासार´या सांसाåरक दु:खांचा सामना केÐयावर, ²ाना¸या शोधात
आिण अशा दुःख, वेदना आिण दुःखांबĥल¸या Âयां¸या ÿijां¸या उ°रां¸या शोधात Âयांनी
किपलवÖतु सोडले. हे राहòल पÊबºजाचे Öथान देखील आहे - बुĦांनी Âयांचा मुलगा
राहòलला िदलेला वारसा –
अथ खो राहòलो कुमारो भगवÆतं िपåęतो िपåęतो अनुबिÆध-
दायºजं मे, समण, देिह; दायºजं मे, समण, देही "ित । अथ खो भगवा आयÖमÆतं साåरपु°ं
आमÆतेिस-“तेन िह Âवं, साåरपु°, राहòलं कुमारं पÊबाजेही ”ित।
तसेच किपलवÖतू हे बुĦा¸या वेळेसच िवदुडÊभने केलेÐया शा³यां¸या संहाराचे िठकाण
आहे.
munotes.in
Page 271
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
271
युनेÖकोने नेपाळमÅये असÐयाचे माÆय केले असले तरी अशा महßवा¸या जागेचे नेमके
Öथान हा वादाचा िवषय आहे. सामाÆयतः, बहòतेक भारतीय मागªदशªक पुÖतके िपÿहवाला
वाÖतिवक किपलवÖतु मानतात, तर इतर मागªदशªक पुÖतके नेपाळमधील ितलौराकोटला
वाÖतिवक किपलवÖतु मानतात.
िपÿहवा - किपलवÖतु:
हे उ°र ÿदेशातील गोरखपूर¸या उ°रेस ११० िक.मी, बडªपूर¸या उ°रेस ११.० िक.मी
अंतरावर नेपाळ सीमेजवळील िपÿहवा गावात आहे. Öतूप आता पुरातÂव िवभागा¸या
अंतगªत आहे. आिण ७ पे±ा जाÖत वेळा जीणōĦार कłनही अिÖतÂवात असलेला सवाªत
जुना Öतूप Ìहणून ओळखला जातो. Öतूपा¸या आत सापडलेÐया िशलालेखाने हे Öथान
शा³यांची राजधानी किपलवÖतु येथे असÐयाचे िसĦ केले आिण महापåरिनÊबानानंतर
शा³यांना िमळालेÐया बुĦा¸या अवशेषांवर Öतूप बांधला गेला. या जागेवर "ओम देवपुý
िवहारे, किपलवÖतु" सार´या िशलालेखांसह इ.स.वी सना¸या दुसöया शतकातील टेराकोटा
सीिलंग देखील ÿाĮ झाली. "महा, किपलवÖतु िभ±ु संघ" जे ÿाचीन किपलवÖतूसह या
जागेची ओळख पुĶी करतात.
ितलौराकोट- किपलवÖतु:
ितलौराकोट लुंिबनी¸या पूव¥ला २५ िकलोमीटर अंतरावर आहे, नेपाळमधील किपलवÖतु
िजÐĻाचे आधुिनक क¤þ असलेÐया तौिलहवा¸या उ°रेस अंदाजे ५.० िकलोमीटर
अंतरावर आहे. ितलौराकोटमधील "कोट" हा नेपाळचा िकÐला दशªिवतो. ितलौराकोटचे
उÂखनन रॉिबन कोिनंघम आिण ऐन िÔमट यांनी केले होते. उÂखननात अंदाजे ३०० मीटर
लांब आिण २०० मीटर Łंद आिण अनेक इमारत संकुलाचा उघडा पाया असलेला एक
munotes.in
Page 272
बौĦ धमाª
272 ल±णीय िकÐÐयाची तटबंदीचा उघड झाले आिण Ìहणून Âयाला शा³य ÿजास°ाकची
राजधानी Ìहणून ओळखले जाते.
Öथान:
िपÿहवा हे उ°र ÿदेशातील बÖती िजÐĻातील नौगढ¸या उ°रेस २२.० िकमी अंतरावर
आहे. हे बडªपूरपासून ९.० िकमी अंतरावर आहे जे काøाहवा सीमेवłन लुंिबनी¸या मागाªवर
आहे.
पुरातÂव अहवाल:
“किपलवÖतुमधील बुĦाचे अवशेष” या पुÖतकात लेखक ®ी के एम ®ीवाÖतव, Öवतः
पुरातÂवशाľ² होते ºयांनी १९७४ मÅये िपÿहवा¸या ÿाचीन Öतूपाचे उÂखनन केले होते,
Âयांनी उÂखननाचे तपशील िदले आहेत. किपलवÖतु¸या खö या जागेबाबत असलेला
गŌधळही Âयांनी संपवला आहे.
िशलालेखाचे पुरावे असलेÐया भांड्या¸या झाकणाचा शोध लागÐयानंतर के एम ®ीवाÖतव
यांनी िपÿहवा हे किपलवÖतुचे ÿाचीन Öथळ असÐयाचे िनःसंशयपणे Öथािपत केले.
१८९७ मÅये बडªपूर¸या डÊÐयू सी पेÈपे या इंúज जमीनदाराने मौÐयवान वÖतू आिण
अवशेषां¸या शोधात िपÿहवा येथील ÖतूपामÅये एक शाÉट टाकले. ८ फूट खोलीवर तो munotes.in
Page 273
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
273 पूणªपणे तुटलेला एक लहानसा दगडी करंडक (लेखकाने १९७४ मÅये सापडलेÐया करंडक
सारखा) समोर आला. झाकणावर āाĺी िलपीतील िशलालेख होता.
१८९८ मÅये जी. बुहलर यांनी िशलालेख ÿथम वाचला आिण Âयाचा अथª लावला. Âयाचा
योµय अथª लावÁयासाठी बुहलरने थोडे पुनस«चियत केले. जीणōĦार केÐयानंतर Âयांनी
िशलालेख Ìहणून वाचÁयासाठी केले
(I) यासल (i) लािनधानबुĦस भागवत (सा)
सािकयानसुकìताभिटनमसभिगिनकनासपुतदलान
Âयांनी या िशलालेखाचे असे भाषांतर केले – “हे दैवी बुĦाचे अवशेष मंिदर (दान आहे)
शा³य सुकìतीचे (Ìहणजे सुकìती¸या भावाचे िकंवा सुकìती आिण Âया¸या भावाचे), Âयां¸या
बिहणी, मुलगे आिण पÂनी यां¸याशी संबंिधत”.
ए बाथªने िशलालेख वाचला आिण बाटª¸या ÌहणÁयानुसार, जवळजवळ Âयाच वेळी आिण
Âयाच पĦतीने बुहलर येथे Âयाचा अथª लावला.
"यमसलीलंधनेबुÅदसभगवतेसकìयानामसुकìितभितनामसभिगिनकनामसपुतदाल-नम"
अनुवाद असा आहे- “आशीवाªिदत बुĦां¸या अवशेषांचे हे भांडार (पिवý देणगी आहे)
शा³यांचे, सुकìतêचे भाऊ आिण Âयांचे भाऊ, Âयां¸या बिहणी, Âयांचे पुý आिण Âयां¸या
पÂनéसह”..
िपÿहवाचे उÂखनन १९७२ मÅये लेखक के एम ®ीवाÖतव यांनी पुÆहा सुł केले आिण
Öतूपाबĥल अहवाल िदला कì: िपÿहवा येथील Öतूपाची सिवÖतर तपासणी करÁयात आली
कारण तो भारतातील आतापय«त शोधलेÐया सवाªत ÿाचीन Öतूपांपैकì एक होता. Âया
Óयितåरĉ Öतूपातून बुĦाचे अवशेष िमळाले.[बुĦाचे अवशेष-करंडक दोन भागांमÅये
बनिवलेले आहेत, करंडकाचे मु´य भाग एक िवÖतृत भांडे आिण वरचे एक झाकण आहे,
ºयाचा आकार Öतूपासारखाच आहे.] या पåरसरात आणखी उÂखनन केÐयावर असे
आढळून आले कì दूसरा अवशेष-करंडक इ.स.पूवª ५Óया–४Óया शतकातील असू शकतो,
Ìहणजे १८९८ मÅये पेÈपे यांनी शोधलेÐया उÂकìणª अवशेष-करंडका पे±ाही पूवê¸या.
दूसरा अवशेष-करंडक सापडÐयाने हे िसĦ झाले कì, ºया ÖतूपमÅये ते सापडले होते, ते
शा³यांनी Âयां¸या धातु अवशेषां¸या वाट्यावर बांधलेला Öतूप होते. पिहला ÿसंग िपÿहवा
हा ÿाचीन किपलवÖतु होता हे िसĦ करÁयासाठी Âयां¸याकडे पुरेसा आिण ठोस पुरावा
होता.
munotes.in
Page 274
बौĦ धमाª
274 बौĦ सािहÂयातील किपलवÂथु:
किपलवÖतु हे शा³यांचे राजधानीचे शहर असÐयाने Âयाचे वणªन बौĦ úंथांमÅये समृĦ शहर
असे केले आहे. राजा शुĦोदन, शा³यांचा ÿमुख आिण राजकुमार िसĦाथªचा िपता, याने
राजाला ऐĵयाªत आिण आरामात वाढवले. úंथांमÅये िविवध ऋतूंसाठी िविवध राजवाडे
बांधÁयाबरोबरच अनेक सुंदर आनंद उīानांचे वणªन केले आहे. राजाने आपÐया मुलाला
एसोआरामात वाढवÁयाची अÂयंत काळजी घेतली असली तरी वया¸या २९ Óया वषê
अनुøमे Ìहातारपण, आजारपण, मृÂयू आिण शांतता ही चार ŀÔये पाहóन राजकुमाराने
संÆयास घेतला.
²ानÿाĮीनंतर, बोिधसÂव िसĦाथª बुĦ बनले आिण किपलवÖतु शहराला भेट िदÐयाचे
सांिगतले जाते. तो किपलवÖतुजवळील िनúोधारामात रािहले आिण Âयाने राजा आिण
िľयांसह इतर राजेशाही सदÖयांना उपदेश केला. महापजापती गौतमीचे हे ÿवचन
ऐकÐयानंतर, बुĦाची पालक-माता ÿवाहात ÿवेश करणारी (सोतापÆन) बनली.
िवनयिपटका सार´या úंथांमÅये असे वणªन आहे कì, राजकुमार िसĦाथªची पÂनी आिण
राहòलाची आई, राहòलमाता िकंवा यशोधरा या उपदेशाला उपिÖथत रािहÐया नाहीत आिण
नंतर बुĦांनी ितला Öवतंýपणे उपदेश केला. किपलवÖतुला बुĦा¸या वेगवेगÑया भेटéमÅये,
नंद, राहóल, आनंद, देवद° आिण इतरां¸या संघा मÅये ÿवेश होउन िनयु³Âया झाÐया.
या शहराचे सवाªत जुने ÿवासी, िचनी ÿवासी फा िसएन (इ.स ५वे शतक) आिण हòआन
Âसांग (इ.स ७वे शतक) यांनी या शहराचे आिण तेथील Öतूपांचे वणªन केले आहे कì ते
िनजªन होते.
िपÿहवा Öतुपा¸या उÂखननामÅये बांधकामाचे तीन टÈपे उघड झाले.
पिहला टÈपा:
आजूबाजू¸या भागातून नैसिगªक खोदलेÐया मातीचा ढीग कłन उभारलेÐया ढीगारा कमाल
Óयास (३८.३० िमटर) १२५’३” आिण उंची (०.२५ िमटर) ०’९” आहे. बहòधा
बांधकामा¸या दुसöया टÈÈयात वरचा भाग सपाट झाला असावा. ÿदि±णापथ िकंवा
ÿदि±णा मागª हे मु´य Öतूपापासून (५.२० िमटर) १७'०" आहेत आिण (२.० िमटर) ६'६"
Łंद जळलेÐया िवटांचे आहेत. जळलेÐया िवटा मौयªकालीन आहेत - कारण दोन जळलेÐया
िवटां¸या खोलीत सापडलेले अवशेष हे Öतूपा¸या पिहÐया टÈÈयातील होते, जेÓहा शा³यांनी
Âयांनी Âयां¸या वाट्या¸या धातुवर बसवले होते.
दुसरा टÈपा:
येथे २ ÿदि±णापथ िकंवा ÿदि±णा मागª आहेत आिण Öतूपाचे दोन Öतर होते. एकूण उंची
सह (१.५२ िमटर) ५’०” ¸या मु´य घुमटातून ÿ±ेपण होते. (४.५५ िमटर) १५’०” ¸या
घुमटाचा पåरघ (१९ िमटर) ६२’०” आहे. ®ी पेÈपे यांना दुसöया टÈÈयातील िशलालेख
असलेले करंडक सापडले.
munotes.in
Page 275
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
275 ितसरा टÈपा:
ÖतूपामÅये नवीन वैिशĶ्ये सादर करÁयात आली. Öतूपाचा पाया वतुªळाकारापासून चौरसात
łपांतåरत झाला. चौरस मापांची एक बाजू (२३.५० िमटर) ७७’०” दुस-या टÈÈयातील
Öतूपाचा घुमट आिण चौकोनी पाया यां¸यातील जागा भरली गेली. Öतूपाची उंची आिण
घुमटाचा Óयासही वाढवला आहे. घुमटाचा Óयास (१९ िमटर) ६२'३" वłन (२३ िमटर)
७५'३" आिण उंची (६.३५ िमटर) २०'९" पय«त वाढवÁयात आली. चौकोनी पायावर
कुषाण काळातील बुĦा¸या ÿितमांसाठी कोनाडे होते.
आज Öतूप एका बाजूला (२६.२८ िमटर) ८८’०” असलेला चौकोनी आहे. पायाची उंची
(१.२५ िमटर) ४’१०” आहे. घुमटाची उंची(१०.० िमटर) ३०’ ०” घुमटाचा Óयास
(२२.७२ िमटर) ७५’०”.
पुरातÂवीय पुराÓयां¸या मदतीने आणखी अनेक Öथळांचा शोध ¶यायचा आहे आिण Âयांचा
अËयास केला जाणार आहे.
सारनाथ, बोधगया आिण ®ावÖती
१३.५ सारनाथ
सारनाथ हे वाराणसीपासून १०.० िकलोमीटर अंतरावर आहे. इिसप°न िकंवा सारनाथचे
मृग उīान महßवाचे आहे कारण हे ते िठकाण आहे िजथे बुĦांनी कŌडÁया, भिĥय, वÈप,
महानाम आिण असºजी या पाच िभ³खुंना आपला पिहला उपदेश, धÌमच³कपव°न सु°
देऊन धÌमाचे चø गितमान केले.
धÌमेख Öतूप, धमªरािजका Öतूप, चौखंडी Öतूप आिण अनेक तुटलेले िवहार, गंधकुटी, एक
अिÈसडल Èलॅन चैÂयगृह, असं´य Öमरण Öतूप आिण ÿिसĦ (संúहालयात) िसंहाची
आकृित (कैिपटल) असलेला िवशाल पण तुटलेला अशोक Öतंभ यांसार´या Öतूपां¸या
उपिÖथतीने हे Öथान आज िचÆहांिकत आहे. या सवª बांधकाम िवभागा¸या अंतगªत आहेत,
पुरातÂव आिण Âयां¸या Ĭारे संरि±त आहेत. munotes.in
Page 276
बौĦ धमाª
276
सारनाथ (िमगदया, इिसपतन) हे मृग उīान आहे िजथे गौतम बुĦांनी ÿथम धÌम िशकवला
आिण िजथे संघ अिÖतÂवात आला. सारनाथ हे भारतातील उ°र ÿदेशातील
वाराणसीपासून १३.० िकलोमीटर उ°र-पूव¥स िÖथत आहे.
िमगदाय Ìहणजे "मृग-उīान", इिसपतन हे पाली ितिपटका मÅये वापरलेले नाव आहे,
आिण याचा अथª पिवý पुŁष इसी, (ऋषी) पडले ते Öथान (इसायो एथा िनपतंती उÈपटंती
काटी-इिसपतन) आहे. िमगादया¸या उÂप°ीसाठी Ļुएन-Âसांग िनúोधिमग जातकाचा
उÐलेख करतात. सारनाथ, सारंगनाथ, Ìहणजे "मृगांचा Öवामी आिण दुसयाª जातकाशी
देखील संबंिधत आहे.
इिसपतन आिण गौतम बुĦ: जेÓहा गौतम बुĦांना Âयांचे पाच माजी सोबती सापडले, तेÓहा
Âयांनी Âयांना Âयांचा पिहला उपदेश िदला, ºयाला धÌमच³कÈपव°न सु°
Ìहणतात.Âयानंतर बुĦांनी आपला पिहला वषाªवास आषाढ पौिणªमेचा सारनाथ येिथल
मूलगंधकुटी येथे घालिवला. संघाची सं´या ६ पय«त वाढली होती. यस आिण Âयाचे िमý
िभ³खु बनÐयानंतर, बुĦाने Âयांना [सवª अरहंतांना] एकट्याने ÿवास करÁयासाठी आिण munotes.in
Page 277
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
277 धÌम िशकवÁयासाठी सवª िदशांना पाठिवले:“चरथ, िभ³खवे, चाåरकं बहòजनिहताय
बहòजनसुखाय लोकानुकÌपाय अÂथाय िहताय सुखाय देवमनुरसानं।"
धÌमक³कÈपव°न सु°ा Óयितåरĉ, बुĦाने इतर अनेक सु°ांचा उपदेश इिसपतन येथे
राहताना केला होता, Âयापैकì:
अन°लखाना सु°,
पंच सु°ा
दोन पस सु°
कटुिवय सु°
धÌमिदÆना सु°,
रथाकार िकंवा पचेतन सु°
समयसु° आिण
मे°ेÍयापÆहा वर ÿवचन पारायण
बुĦानंतर इिसपतन:
अशोक Öतंभ आिण Öतूप हे सारनाथ येथे अशोका¸या उपिÖथतीचे संकेत देतात. महावंस
úंथानुसार, इसनपूवª दुसöया शतकात इिसपतन येथे िभ³खुंचा मोठा समुदाय होता. úंथात
असे नमूद केलेले आहे कì, अनुराधापुर, ®ीलंका, येथील महाथुपा¸या पायाभरणी
समारंभात, थेर धÌमसेन यां¸या नेतृÂवाखाली इिसपतन येथून १२,००० िभ³खु तेथे
उपिÖथत होते.
इसवी सना¸या ितसö या शतकापय«त सारनाथ हे कलेचे एक महßवाचे क¤þ बनले होते, जे गुĮ
काळात (इ.स. ४ ते ६ वे शतक) िशखरावर पोहोचले होते. इसवी सन सातÓया शतकात
जेÓहा Ļुएन Âसांगने भेट िदली तेÓहा Âयाला इिसपतना येथे ३० िवहार आिण ३०००
िभ³खु राहतात होते, १५०० िभ³खु थेरवादाचा अËयास करत असÐयाचे आढळले.
संघरामा¸या आवारात सुमारे दोनशे फूट उंचीचा एक मजबूत बांधलेले िवहार होते आिण
िवहारा¸या मÅयभागी धÌमच³कपव°न मुþामधील बुĦाची सजीव ÿितमा होती. दि±ण-
पिIJमेला अशोक राजाने बांधलेÐया दगडी Öतूपाचे अवशेष होते. Âया¸या समोर एक दगडी
Öतंभ होता िजथे बुĦांनी आपला पिहला उपदेश केला होता. जवळच Âया जागेवर दुसरा
Öतूप होता िजथे बुĦा¸या आगमनापूवê पंचवµगीयांनी Åयानात वेळ घालवला होता आिण
दुसरा Öतूप होता िजथे पाचशे प¸चेक बुĦांनी िनÊबानामÅये ÿवेश केला होता. munotes.in
Page 278
बौĦ धमाª
278
सारनाथ हे बौĦ धमाª¸या संमतीय शाळेचे ÿमुख क¤þ बनले, जे सुŁवाती¸या बौĦ पंथांपैकì
एक होते. तथािप, हेŁका आिण तारा¸या ÿितमांची उपिÖथती दशªिवते कì वûयान बौĦ
धमª (नंतर¸या काळात) येथे देखील ÿचिलत होता. १२Óया शतका¸या शेवटी सारनाथला
तुकê मुिÖलमांनी तोडून टाकले आिण Âयानंतर बांधकाम सािहÂयासाठी ही जागा लुटÁयात
आली.
इिसपतनचा शोध:
जनरल सर अले³झांडर किनंगहॅम यांनी बनारसपासून सहा मैल अंतरावर असलेÐया
आधुिनक सारनाथशी इिसपतानाची ओळख कłन िदली आहे. उ°रेकडील धÌमेक¸या
महान Öतूपापासून दि±णेकडील चौखंडी Öतूपापय«त पसरलेला, सुमारे अधाª मैल ±ेý
Óयापलेला िमगदाय एका बारीक लाकडाने दशªिवला असÐयाचे Âयाला आढळले. मेजर
माकªहॅम िकĘो सोबत, किनंगहॅमने अनेक उÂखनन केले आिण १८३५ मÅये अनेक पुरातन
वाÖतू, Öमारके आिण अनेक ÿितमा ÿकाशात आणÐया.
munotes.in
Page 279
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
279 इिसपतना पुरातÂव Öथळ आज:
सारनाथ येथील बहòतेक ÿाचीन वाÖतू आिण वाÖतू तुका«नी खराब िकंवा नĶ केÐया होÂया.
तथािप, अवशेषांमÅये वेगळे केले जाऊ शकते:
धÌमेक Öतूप; १२८ फूट उंच आिण ९३ फूट Óयासाचा आहे. हा उĥेिसका Öतूप आहे, ºया
िठकाणी धÌमच³क पव°नसु° पंचवµगीय िभ³खूंना िदले गेले Âया िठकाणी बांधले गेले असे
Ìहटले जाते.
धमªरािजका Öतूप हा अशोकापूवê¸या साåरåरका Öतूपांपैकì एक होता, जरी आज फĉ
पाया िशÐलक आहे. हा Öतूप नुकताच [१७९४] Öथािनक जमीनदार िदवाण जगतिसंग
यांनी नĶ केला असून घर आिण पूल बांधÁयासाठी दगड आिण िवटांचा वापर केला आहे.
सापडलेले धातु-अवशेष गंगा नदीत वाहóन टाकÐयाचे सांिगतले जाते.
चौखंडी Öतूप हा एक उĥेिसका Öतूप आहे जो बुĦ आपÐया पिहÐया िशÕयांना भेटले Âया
िठकाणाचे Öमरण करतो. हे ५ Óया शतकात िकंवा Âयापूवêचे आहे आिण नंतर इÖलािमक
मूळचा अĶकोनी बुŁज जोडून वाढिवला गेला आहे. पुरातÂव अहवाल सांगतात कì हे गुĮ
काळातील एक ग¸ची असलेले मंिदर होते.
अिÈसडल Èलॅन चैÂयगृह:
अशोकन Öतंभाजवळ ही पूवêची, बहòधा मौयªकालीन एक अिÈसडल योजना आहे. परंतु
Âयावर नंतर¸या तारखांची अनेक बांधकामे िदसत असÐयाने िनिIJत तारीख देता आली
नाही. Âया¸या आत Öतूपाची कोणतीही िचÆहे नाहीत आिण कोणÂयाही ÿितमा नाहीत.
या महßवा¸या वाÖतूंÓयितåरĉ इतर गोĶी Ìहणजे मुळगÆधकुटी िवहार, जे बुĦांनी पिहला
पावसाळा, िवहार आिण Öतूप घालवलेले Öथान िचÆहांिकत करते. अशोकन पॉिलशसह
वेिदकेचे (रेिलंग) अवशेष, धमªरािजका Öतूपासाठी रेिलंगची श³यता असÐयामुळे ते एक
महßवाचे Öथान बनते.
अशोकÖतंभ:
"लायन कॅिपटल ऑफ अशोका" (सारनाथ संúहालय) Ĭारे आरोहण केलेला, तुकª
आøमणादरÌयान तुटला होता परंतु तळ अजूनही मूळ िठकाणी उभा आहे. हा खिजना
१९०४ मÅये िमÖटर ओट¥ल यांनी ÿकाशात आणला होता. Ļुएन Âसांग या Öतंभािवषयी munotes.in
Page 280
बौĦ धमाª
280 बोलतात आिण Ìहणतात कì हा मूलगंधाकुटी¸या मु´य मंिदरासमोर सुमारे ७० फूट उंच
उभा होता. Öतंभावरील āाĺी िशलालेख पाली भाषेत आहे आिण सăाट अशोकाची घोषणा
आहे कì जो कोणी िभ³खू िकंवा िभ³खुनी संघात फूट पाडÁयाचा ÿयÂन करेल Âयाला
पांढरे वľ पåरधान कłन अयोµय िठकाणी राहायला हवे. या मूळ िशलालेखाÓयितåरĉ,
ÖतंभामÅये आणखी दोन िशलालेख आहेत, एक कुशाण काळातील आिण दुसरा गुĮ
काळातील ºयात बौĦ धमाª¸या दोन पंथांचा उÐलेख आहे- संमतीय आिण वसितपुि°य.
सारनाथ पुरातÂव संúहालयात ÿिसĦ अशोकन िसंहाची आकृित(कैिपटल), भारताचे
राÕůीय िचÆह आिण भारतीय Åवजावरील राÕůीय िचÆह आहे. संúहालयात धमªच³क
मुþामधील बुĦाची ÿिसĦ आिण शुĦ ÿितमा देखील आहे. आधुिनक मूलगंधाकुटी िवहार हा
®ीलंकन महाबोधी सोसायटीने १९३० ¸या दशकात बांधलेला मंिदर आहे, ºयामÅये सुंदर
िभंत िचýे आहेत. Âया¸या मागे (िडयर पाकª) मृग उīान आहे.
• अनगåरका धमªपालाने लावलेले बोधीवृ± देखील आहे जे बोधगया येथे बोधी वृ±ा¸या
कापणीतून वाढले होते.
पुरातÂव अहवाल:
सारनाथचे ÿाचीन िठकाण एका ŀĶी±ेपात जुÆया काळातील अवशेषांसह िवखुरलेले िदसते.
Âयांपैकì १) धÌमेक Öतूप, २) धमªरािजका Öतूप आिण ३) अिÈसडल चैÂयगृह ४)
अशोकÖतंभ आिण मुलगंधकुटी हे अËयासासाठी महßवाचे आहेत.
१७९४ मÅये बनारसचा राजा चेतिसंगचा िदवाण जगतिसंग याने धमªरािजका Öतूप बांधकाम
सािहÂयासाठी पाडला तेÓहा सारनाथची जागा ÿकाशात आली. कामगाराला आतमÅये एक
Panchavaggiya Bhikkhu munotes.in
Page 281
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
281 अवशेष-करंडक सापडला होता जो गंगेमÅये टाकला. Âयावेळचे बनारसचे रिहवासी िमÖटर
डंकन यांनी १७९८ मÅये हा शोध ÿकािशत केला. Âयानुसार कनªल सी. मॅकेÆझी यांनी
काही शोध लावले. १८३५–३६ मÅये सर अले³झांडर किनंगहॅम यांनी सारनाथ येथे पूणª
उÂखनन केले, Âयांनी धÌमेक Öतूप उघडला आिण Âयात बौĦ पंथ कोरलेली दगडी Öलॅब
सापडली. Âयानंतरही बणाª नदीवर पूल बांधÁयासाठी सुमारे ४० िशÐपे आिण ५०-६०
गाड्यांचे दगड वापरÁयात आले. १८५१-५२ मÅये मेजर िकĘो, सरकारी पुरातÂव
चौकशीकÂयाªने धÌमेक Öतूपा¸या आजूबाजूला असं´य वाÖतू उघडकìस आणÐया. १८६५
मÅये िमÖटर ई थॉमस आिण ÿो. िफट्झ एडवडª हॉल आिण िमÖटर सी. होम यांनी काम
चालू ठेवले. १९०४-०५ मÅये कायªकारी अिभयंता ®ी. एफ. ओ. ओट¥ल यांनी उÂखनन
हाती घेतले आिण पुरातÂव सव¥±णा¸या वािषªक अहवालात लेख ÿकािशत केला. Âयाला
मु´य Öथान मुलगंधकुटी, अशोक Öतंभ आिण पिहला उपदेश देणारी बुĦांची ÿिसĦ ÿितमा
सापडली. १९०७ मÅये पुरातÂव महासंचालक सर जॉन माशªल यांनी कुशाण
कालखंडातील िवहाराचे उÂखनन कłन मोठ्या ±ेý ÿकाशात आणले. १९१४-१५ मÅये
®ी. एच हरúीÓस यांनी उÂखनन कłन मौयª ते कुमारगुĮ िĬतीय काळातील िशÐपे शोधून
काढली. शेवटी, १९२१-२२ मÅये दया राम साहनी यांनी धÌमेक Öतूप आिण Âया¸या
सभोवतालचा पåरसर खोदला.
धÌमेक Öतूप:
हा उदेिसक Öतूप आहे ºया िठकाणी धÌमक³कपव°न सु° बुĦांनी पंचवµगéयाना िदले होते
Âया िठकाणा¸या Öमरणाथª बांधला गेला असावा. सăाट अशोकाने सुŁवातीला बांधले असे
Ìहटले जाते जे ७ Óया शतकात मोठे केले गेले.
धमªरािजक Öतूप:
आता जिमनीपासून फĉ ३’० उंचीपय«त उभा आहे. हा गोलाकार िनयोिजत Öतूप, आिण
सăाट अशोकाने बांधला होता आिण आत बुĦाचे अवशेष होते असे Ìहणतात. हा Öतूप
नुकताच एका Öथािनक जमéनदाराने उद्ÅवÖत केला आहे आिण घर आिण पूल
बांधÁयासाठी दगड वापरला आहे. सापडलेले अवशेष गंगा नदीत जमा झाÐयाचे सांिगतले
जाते. हा जुना Öतूप आहे कारण येथे अवशेष सापडले होते, अशोकÖतंभाचे अवशेष
अिÈसडल चैÂयगृहाजवळ आहेत, हे Âयाचे पूवêचे काळ (डेिटंग) सूिचत करते.
चौखंडी Öतूप:
हा एक चौकोनी Öतूप आहे ºया¸या वर एक अĶकोनी बुŁज आहे, जे नंतरचे बांधकाम
आहे. मूळ Öतूप हा मौयª काळातील असू शकतो, बहòधा इ.स. ७-८ Óया शतकात मोठा
बनवला गेला असावा. हा देखील एक उĥेिसक Öतूप आहे ºया िठकाणाहóन पूवê¸या पाच
साथीदारांनी बुĦांना येताना पािहले आिण Âयांना भेटले Âया िठकाणा¸या Öमरणाथª बांधला
गेला. आधुिनक सारनाथमÅये पुरातÂव संúहालयाचा समावेश आहे ºयामÅये तुटलेÐया
धÌम च³कासह अशोक Öतंभाची भÓय िसंहाची आकृित (कैिपटल) आहे. बहòधा धमªरािजका
Öतूपाचा दगडी छý मोठा आहे. या संúहालयात सारनाथ बुĦाची ÿिसĦ ÿितमा आहे. munotes.in
Page 282
बौĦ धमाª
282 १३.६ बोधगया हे ते िठकाण आहे िजथे बुĦांनी बोिधवृ±ा¸या खाली ²ान ÿाĮ केले आिण ७ आठवडे या
पåरसरात घालवले. हे िबहारमधील गयापासून २०.० िकमी अंतरावर आहे. बोधगया हे बौĦ
धमêयांसाठी अितशय पिवý तीथª±ेý असून जगभरातून भािवक या िठकाणी येतात.
बोधगयाचे मंिदर ²ाना¸या जागेचे Öमरण करते आिण वृ±ाचे रोपटे आजही उभे आहे िजथे
सवª भĉांनी Âयाची पूजा केली. Âया¸या आजूबाजूला अनेक भािवक Öतूप िदसतात आिण
मंिदर आिण बोधीवृ±ा¸या आजूबाजूला सांचीसारखीच ÿाचीन दगडी वेिदका (रेिलंग)ही
िदसते. (बोधगया संúहालयात मूळ दगडी रेिलंग आहे) महाबोधी मंिदर आिण बोिधवृ±ा¸या
बाजूला, मुचिलंद टा³याजवळ अशोक Öतंभ मानला जाणारा अखंड Öतंभ िदसतो. वûासन
िसंहासन हे इ.स. पूवª ३ याª शतकात राजा अशोकाने बांधलेले बोधी वृ±ा¸या खाली
असलेÐया आसनाचे मोठे लाल वाळूचे दगड आहे. हे आसन आÂम²ाना¸या वेळी बुĦा¸या
वûासन बोधीमणड - भूिमÖपशª मुþाचे ÿितिनिधÂव करते. munotes.in
Page 283
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
283
बोध गया िकंवा बोधगया हे िबहार राºयातील, पाटणा पासून ९६ िकलोमीटर अंतरावर
िÖथत गया िजÐĻातील एक शहर आहे. हे गौतम बुĦां¸या िनÊबान (²ान) ÿाĮीचे िठकाण
Ìहणून ÿिसĦ आहे. ऐितहािसकŀĶ्या, ते बोिधमंडल (बोिधवृ±ाभोवतीची जमीन), उŁवेला,
संबोधी, वûासन आिण महाबोधी Ìहणून ओळखले जात असे. बोधगया हे नाव १८Óया
शतकापय«त वापरात आले नाही.
इितहास:
मौयª सăाट अशोकाने इसवीपूवª ितसöया शतकात बांधलेÐया मूळ छोटेसे मंिदरानंतर, ७Óया
शतकात पुÆहा बांधले गेले. बोधगयामÅये "बुĦा¸या ²ान िसंहासना¸या" या बोधीवृ±ा¸या
खाली असलेले एक सजवलेले नाणे सापडले जे कुशाण सăाट हòिवÕका, इ.स. ितसरे
शतकातील आहे.
समुþगुĮाचा समकालीन, ®ीलंकेतील राजा िक°ीिसåरमेघाने, समुþगुĮा¸या परवानगीने,
महाबोधी-िवहाराजवळील संघराम, मु´यतः बोिधवृ±ाची पूजा करÁयासाठी गेलेÐया िसंहली
िभ³खुं¸या वापरासाठी उभारला होते. संघरामा¸या संबंधातील पåरिÖथती Ļुएन-Âसांगने
िदलेली आहे ºयाने Öवतः पािहÐयाÿमाणे Âयाचे वणªन िदले आहे.
बुĦा¸या वेळी:
बौĦ परंपरेनुसार, सुमारे ५०० ई.सा.पूवª राजकुमार गौतम िसĦाथª, एक तपÖवी Ìहणून
भटकत, गया शहराजवळ, फाÐगु नदी¸या काठावर पोहोचला. तेथे तो बोधीवृ±ाखाली
(ficus religious) ÅयानÖथ बसला. तीन िदवस आिण तीन राýी¸या Åयानानंतर, munotes.in
Page 284
बौĦ धमाª
284 िसĦाथाªला ²ान आिण अंतŀªĶी आिण Âयाने शोधलेली उ°रे ÿाĮ झाली. Âयानंतर Âयाने
सात आठवडे आसपास¸या सात वेगवेगÑया िठकाणी Åयान आिण Âया¸या अनुभवाचा
िवचार केला. बोधगयाचा इितहास अनेक िशलालेख आिण तीथªयाýांĬारे दÖतऐवजीकरण
केलेला आहे. यापैकì ५Óया शतकातील फॅ-िसयान आिण ७Óया शतकातील Ļुएन-Âसांग या
िचनी याýेकłंची नŌद आहे.
महाबोधी मंिदर:
असे मानले जाते कì बुĦा¸या ²ानानंतर २५० वषा«नी सăाट अशोकाने बोधगयाला भेट
िदली होती. ते मूळ महाबोधी मंिदराचे संÖथापक मानले जातात. काही इितहासकारांचा
असा िवĵास आहे कì कुशाण काळात मंिदराचे बांधकाम िकंवा जीणōĦार पिहÐया शतकात
करÁयात आला होता.
नंतर सर अले³झांडर किनंगहॅम यांनी मंिदराचा जीणōĦार केला आिण जे.डी. बेगलर आिण
डॉ. राज¤þलाल िमýा यां¸यासमवेत Âयांनी अितशय कĶाने या जागेचे उÂखनन केले.
सुजाता Öतूप:
बोधगयाजवळ एक Öतूप उÂखननाखाली आहे. हे Âया िठकाणाजवळ आहे िजथे सुजाताने
िसĦाथªला खीर िदली असावी, Âयानंतर Âयाला ²ान झाले. Öतूप पायÃयाशी गोलाकार
आहे आिण तपशील उपलÊध नसला तरी तो ÿाचीन िदसतो.
१३.७ ®ावÖती
हे उ°र ÿदेशातील गŌडा आिण बहराइच िजÐĻात बलरामपूर¸या पिIJमेस १८ िकमी
अंतरावर आहे. आज हे साहेत- जेतवन या नावाने ओळखले जाते आिण माहेथ हे munotes.in
Page 285
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
285 आिचरावती [आता राĮी] नदीवरील ®ावÖती शहर आहे. ÿाचीन काळात ही कोसलची
राजधानी होती आिण बुĦा¸या वेळी यावर राजा ÿसेनजीतने राºय केले. अनाथिपंडकाने
दान केलेला ÿिसĦ जेतवन िवहार ®ावÖती येथे आहे. जेतवन येथे बुĦाने १८ पे±ा जाÖत
वषाªवास केलेत आिण अनेक महßवाची सु°े येथे िदली. येथेच Âयांनी ÿिसĦ चमÂकार
घडवून आणला होता, ºयाला िशÐपांमÅये ®ावÖती चमÂकार Ìहणतात.
हòआन-Âसांग सांगतात कì सăाट अशोकाने ®ावÖतीला भेट िदली आिण जेतवन
महािवहारा¸या पूवª दरवाजा¸या डाÓया आिण उजÓया बाजूला ७० फूट उंचीचे दोन खांब
उभारले. एकाला चाकाचा मुकुट घालÁयात आला होता दुसöयाला बैलाचा (कॅिपटल).
Âयांनी ®ावÖती येथील अवशेष Öतूपाचाही उÐलेख केला आहे, परंतु दुद¨वाने
उÂखननादरÌयान उÐलेख केलेले कोणतेही Öमारक िकंवा अवशेष सापडले नाहीत. ए.
किनंगहॅम यांनी माहेथची ओळख ®ावÖतीची राजधानी आिण तटबंदी असलेले शहर Ìहणून
केली आहे. क¸चीकुटी आिण प³कìकुटी हे अंगुलीमाला Öतूप आिण (अनाथिपंिडका)
सुद°चा Öतूप Ļुएन Âसांग¸या डायरी¸या मदतीने उÂखनन केलेला आहे.
िवशाखािमगरमातेचा पुÊबराम िवहार सुĦा जवळच ®ावÖती येथे उÂखनन केलेला आहे.
®ावÖती िकंवा सावÂथी हे ÿाचीन भारतातील एक शहर, गौतम बुĦां¸या हयातीत
भारतातील सहा सवाªत मोठ्या शहरांपैकì [महाजनपद] एक होते.
मूळ ®ावÖती:
परंपरा सांगते कì तेथे एक कारवां सराई होती, आिण तेथे भेटलेÐया लोकांनी एकमेकांना
िवचारले कì Âयां¸याकडे काय आहे ("कé भंडं अÂथी?"), नंतर उ°र िदले "सÊबं
अÂथी"(Ìहणजे "आपÐयाकडे सवª काही आहे") आिण उ°रावर आधाåरत शहराचे नाव
होते. munotes.in
Page 286
बौĦ धमाª
286
बुĦा¸या काळात ®ावÖती:
सावÂथी हे कोसल राºयाचे राजधानीचे शहर होते आिण राजा पसेनदी बुĦाचा िशÕय होता.
थेर बुĦघोष Ìहणतात कì, बुĦा¸या काळात, सावÂथी मÅये ५७,००० कुटुंबे होती आिण ते
काशी कोसल देशातील ÿमुख शहर होते, जे तीनशे कोस होते आिण ८०,००० गावे होती.
बुĦांनी आपÐया जीवनाचा मोठा भाग सावÂथी मÅये घालिवला आहे. राजगृहात भेटलेÐया
अनाथिपंिडका¸या िनमंýणावłन Âयांनी सावÂथीला पिहली भेट िदली. अनाथिपंडक या
Óयापाö याने राजकुमार जेताचे उīान सोÆयाची नाणी जिमनीवर आ¸छादून, िवकत घेउन,
एक भÓय िवहार बांधुन. बुĦांना "जेतवन िवहार" दान केले.
®ावÖतीमधील जेतवन आिण पुÊबराम हे मु´य िवहार होते. सावÂथीमÅये जेतवना¸या
समोर पसेनदीने बांधलेला राजकराम नावाचे िवहार ही होते. शहरापासून फार दूर अंधवन
नावाचे एक गडद जंगल होते, िजथे काही िभ³खु आिण िभ³खुनी राहायला गेले होते.
सावÂथी येथील बुĦाचे मु´य संर±क अनाथिपंिडक, िवशाखा िमगारामता आिण राजा
पसेनदी हे होते. आपÐयाकडे ५०० हóन अिधक सु°े आहेत ºयाची सुŁवात
“एवं म¤ सुतं- एकं समयं भगवा साविÂथयं िवहरित जेतवने अनाथिपिÁडकÖस आरामे।”
वुडवडª सांगतात कì, चार िनकयांपैकì ८७१ सु°ांचा उपदेश सावÂथीमÅये झाला असे
Ìहटले जाते; Âयापैकì ८४४ जेतवनात, २३ पुÊबरामामÅये आिण ४ सावÂथी उपनगरात
आहेत. ही सु°े िदघिनकायातील ६, मजिझमिनकायातील ७५, संयुĉिनकायातील ७३६
आिण अंगु°र िनकायातील ५४ िमळून बनलेली आहेत. भाÕये सांगतात कì बुĦाने
सावÂथीमÅये पंचवीस वषाªवास Óयतीत केले, Âयामुळे फĉ वीस वष¥ ते इतरý रािहले. २५
पावसाÑयात बुĦाचे वाÖतÓय ®ावÖती होते, Âयाने जेतवन नावा¸या िवहारात १९ आिण
पुÊबराम नावा¸या िवहारात ६ Óयतीत केले. munotes.in
Page 287
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
287 अशा ÿकारे, ®ावÖती हे ते िठकाण आहे िजथे बुĦ सवाªत जाÖत काळ वाÖतÓय करत होते
आिण हे ते िठकाण आहे िजथे Âयांनी सवाªत जाÖत ÿवचन आिण सूचना िदÐया.
सावÂथी मÅयेच दुहेरी चमÂकार (पाली:यमक पाटीहाåरय) घडले, ºयामÅये बुĦाने
अलौिकक चमÂकार करÁयास असमथª असÐयाचे घोिषत केलेÐया इतर धमा«¸या काही
िवĵाÖयांना शांत करÁया¸या हेतूने बुĦाने Âयां¸या अलौिकक शĉéचे ÿदशªन केले. येथे
बुĦाने एक हजार पाकÑया असलेÐया कमळावर उभे राहÁयाचा चमÂकार केला, आकाशात
जाउन Âया¸या अÅयाª शरीरातून अµनी आिण अÅयाª शरीरातून पाणी बाहेर पाडले.
अंगुलीमाल थेर:
तो भयंकर डाकू ºयाने गÑयात मारलेÐया बोटांचा हार घातला होता, तो आपÐया आईला
मारणार होता, Âयाच ±णी बुĦ Âयाला भेटले आिण अंगुलीमाल बदलला आिण सावÂथी येथे
अहªत बनला.
“ग¸छं वदेिस समण िठतोिÌह,
मम¼च āूिस िठतमåĘतोित ।
पु¸छािम तं समण एतमÂथं,
कथं िठतो Âवं अहमåĘतोÌही "ित ॥
“िठतो अहं अङ्गिलमाल सÊबदा,
सÊबेसु भूतेसु िनधाय दÁडं। munotes.in
Page 288
बौĦ धमाª
288 येथे सावÂथी¸या ÿवेश Ĭारावर, थेर साåरपु°ने भĥा कुंडल-केशा¸या आÓहानाला ÿितसाद
िदला आिण ित¸या सवª ÿijांची उ°रे िदली. पण ती िवचारलेÐया एका ÿijाचे उ°र देऊ
शकली नाही आिण ितने पराभव Öवीकारला. तेÓहा साåरपु°थेराने ितला बुĦाकडे पाठवले
आिण ती अरहंत बनली, ती संघामÅये सामील झाली. सावÂथी¸या िवसाखा िमगरमाता,
दानातील अú उपािसका िहला बुĦाकडून आठ वरदान मागÁयाचे धैयª होते. ितने
आयुÕयभरासाठी बुĦकडून देणगी मािगतली िक...
िभ³खूंना पावसाÑयासाठी िचवर.
बाहेर जाणाö या िभ³खूंसाठी अÆन [सावÂथीपासून].
जे आजारी िभ³खूंची काळजी घेत आहेत Âयां¸यासाठी अÆन.
यागुचा िनरंतर पुरवठा ।
• येणा-या िभ³खूंसाठी अÆन [सावÂथीमÅये].
आजारी िभ³खूंसाठी अÆन.
आजारी लोकांसाठी औषध.
िभ³खुिन यांना आंघोळीचे वľ.
ितने बुĦांकडून हे वरदान मागÁयाचे कारण सांिगतÐयावर बुĦाने ितला िवचारले कì
तथागतांकडून हे वरदान मागून तुला Âयात काय फायदा आहे? ितने ितचे फायदे सांिगतले.
तÖसा मे तदनुÖसरिÆतया पामुºजं जाियÖसित, पमुिदताय पीित जाियÖसित, पीितमनाय
कायो पÖसिÌभÖसित , परसĦकाया सुखं वेिदियÖसािम, सुिखिनया िच°ं समािधियरसित।
सा मे भिवÖसित इिÆþयभावना बलभावना बोºझङ्गभावना । इमाहं, भÆते, आिनसंसं
सÌपरसमाना तथागतं अę वरािन याचामी ित। “साधु साधु, िवसाखे; साधु खो Âवं, िवसाखे,
इमं आिनसंसं सÌपरसमाना तथागतं अę वरािन याचिस । अनुजानािम ते, िवसाखे, अę
वरानी "ित। अथ खो भगवा िवसाखं िमगारमातरं इमािह गाथािह अनुमोिद-“या अÆनपानं
ददितÈपमोिदता। सीलूपपÆना सुगतरस सािवका।
ददाित दानं अिभभुÍय म¸छरं। सोविµगकं सोकनुदं सुखावहं ॥
चीनी याýेकł Ļुएन Âसंग:
जुने शहर भµनावÖथेत सापडले, परंतु िविवध इमारतé¸या Öथळांची नŌद केली गेली. ते
अशोका¸या दोन Öतंभांबĥल बोलतात, एका वर चाक आिण दुसरा वर बैल होता. अशोकाने
बांधलेÐया महाÖतुपा¸या आत बुĦाचे धातु अवशेष असÐयाचा उÐलेख आहे. परंतु अīाप
असे काहीही सापडलेले नाही. अशोकाचा Öतूप आिण Öतंभ अिÖतÂवात असÁयाची
श³यता आहे, कारण Âयांनी सावÂथीला भेट िदÐयाचा उÐलेख आहे आिण िजथे िजथे
Âयांनी तीथªयाýा केली होती ितथे Âयांनी Öतूप आिण Öतंभ बांधले होते.
munotes.in
Page 289
बौĦ धमाªशी संबंधीत Öथळे
289 १३.८ सारांश
बौĦ धमाª¸या पिवý Öथळांना भेट देणे ही बौĦ धमाªतील एक िनयिमत ÿथा आहे. जाग¤चे
महßव समजून घेÁयासाठी आिण बुĦांना वंदन करÁयासाठी ही याýा करÁयात येते, जसे कì
लुंिबनी हे िसĦाथाªचे जÆमÖथान, किपलवÖतु हे शा³यां¸या राजधानीचे शहर जेथे
राजकुमार िसĦाथªने आयुÕयाची २९ वष¥ Óयतीत केली, बोधगया हे एक महßवाचे िठकाण
आहे जेथे बुĦांनी ²ान ÿाĮ केले, सारनाथ जेथे बुĦांनी पिहला उपदेश केला होता,
®ावÖती कोसल राºयाची राजधानी शहर आिण Âयाचा राजा बुĦांचा िशÕय होता आिण
कुशीनगर (कुशीनारा) हे बौĦांसाठी महßवाचे िठकाण होते िजथे बुĦांनी महापåरिनवाªण
(महापåरिनÊबान) ÿाĮ केले.
Âयामुळे भारता¸या कानाकोपöयातून आिण परदेशातील बौĦ आिण बौĦे°र लोकही या
पिवý Öथळांना िनयिमत भेट देत असतात. बौĦ धमाªचा पिवý Öथळे िकंवा मंिदरांना भेट
देÁयामागे कुठलाही हेतू नसतो कारण बौĦ धमª ही एक जीवनपĦती आहे, जे कृिýम देव
आिण Âया¸या उपासनेवर िवĵास ठेवत नाही. बौĦ लोक बुĦांना वंदन करÁयासाठी आिण
इतर बौĦांसोबत Åयान करÁयासाठी पिवý Öथाने, तीथªÖथान आिण मंिदरांना भेट देतात.
१३.९ ÿij १) बौĦ धमाªत लुंिबनीचे महßव काय आहे?
२) 'किपलवÖतु' वर तपशीलवार िटप िलहा.
३) सारनाथ हे आजही बौĦ तीथª±ेý का आहे?
४) ®ावÖती¸या ऐितहािसक महßवाची चचाª करा.
५) बौĦांसाठी बोधगया हे महßवाचे पिवý Öथान का Ìहणून ओळखले जाते? munotes.in
Page 290
बौĦ धमाª
290 १३.१० संदभª Cunningham Alexander - Archaeological survey of India: The fo ur
Reports made during the year 1862 -63-64-65
Chan Khoon San -Buddhist Pilgrimage
Adarsh Batra -Indian Tourist Sites – In the Footsteps of the Buddha
Frederick M Asher -Sarnath: A Critical History of the Place Where
Buddhism Began
K.M. Srivastava - Buddha's Relics from Kapilavastu
Buddhist Tourism Circuit in India
David Geary -The Rebirth of Bodh Gaya: Buddhism and the Making
of a World Heritage Site
*****
munotes.in
Page 291
291 १४
भारतातील बौĦ िवīापीठे
घटक रचना
१४.० उिĥĶे
१४.१ ÿÖतावना
१४.२ ÿाचीन बौĦ िवīापीठे
१४.३ सारांश
१४.४ ÿij
१४.५ संदभª
१४.० उिĥĶे हा अËयास खालील उिĥĶांसह केला जातो:
िवīापीठां¸या मदतीने ÿाचीन िश±ण पĦतीचा अËयास करणे.
पुरातÂव उÂखनन आिण सािहिÂयक ľोतांची भूिमका समजून घेणे.
²ान आिण संÖकृती¸या ÿसारामÅये बौĦ िवīापीठां¸या भूिमकेचे िवĴेषण करणे.
१४.१ ÿÖतावना ÿाचीन भारतात अनेक मोठी िश±ण क¤þे अिÖतÂवात होती ºयात केवळ धािमªक ²ानच
नाही तर गिणत , वैīक, कला आिण वाÖतुशाľ, रसायनशाľ इÂयादी ±ेýातील
उīोगािभमुख ²ान देखील िदले जात होते. आधुिनक अथाªने फ़ĉ औपचाåरक िश±ण
देणारी ही िश±ण क¤þे िवīापीठे नÓहती, तर ²ानाची आवड जोपासणे आिण वाढिवणे ही
कायª करणारी क¤þे होती. धािमªक अËयासकांसाठी आिण अनुयायांसाठीही ही क¤þे ²ानाची
देवाणघेवाण आिण वादिववादांमÅये भाग घेऊन कौशÐये सुधारÁयाचे क¤þ Ìहणून काम
होती. त³किशला , नालंदा, िवøमिशला, वÐलभी, ओदंतपुरी ही ÿाचीन भारतातील काही
ÿिसĦ िश±ण क¤þे होती.
१४.२ ÿाचीन बौĦ िवīापीठे हे सवª²ात आहे कì भारतात बौĦ धमाª¸या उदयाबरोबरच भारता¸या संÖकृतीचा आिण
सËयतेचा सुवणªकाळ सुł झाला. बौĦ धमाª¸या ÿभावाखाली भारतीय सËयते¸या सवª
पैलूंमÅये ÿगती झाली. भारतात बौĦ धमाª¸या उदयाबरोबरच अनेक िश±ण क¤þे िनमाªण
झाली जी पूवê अिÖतÂवात नÓहती. बौĦ िभ³खू जंगलात Åयानाचे जीवन िकंवा
िशकवÁयाचे, उपदेशाचे, धमªÿसाराचे जीवन िनवडू शकत, िशकÁया¸या आिण munotes.in
Page 292
बौĦ धमाª
292 िशकवÁया¸या िभ³खुं¸या कायाªमुळे, िश±णाची क¤þे िनमाªण झाली. धािमªक िश±णा¸या या
जागा हळूहळू िवकिसत झाÐया आिण Âयातील काही पूणª िवīापीठे बनली. याचा पåरणाम
Ìहणून बौĦ भारतात पाच ÿमुख िवīापीठे आली ºयांनी Óयापक ÿिसĦी िमळवली. हे पाच
होते १. नालंदा, २. िवøमिशला, ३. ओदंतपुरी, ४. जगदलाला आिण ५. सोमपुरा. परंतु
िवīापीठां¸या अËयासाची सुŁवात त±िशला या नावाने होते जी बुĦा¸या काळातही ÿिसĦ
होती.
त³किशला / त±िशला:
काही दÖताऐवजानुसार, ÿाचीन त³किशला/त±िशला िवīापीठ हे जगातील सवाªत ÿाचीन
िवīापीठांपैकì एक मानले जाते. हे भारतातील सवाªत महÂवाचे आिण ÿाचीन शै±िणक क¤þ
होते, जे रावळिपंडी (आता पािकÖतानमÅये), Ìहणजेच ÿाचीन गांधार ÿदेश, जो बुĦा¸या
वेळी Âया¸या िशखरावर होता, मÅये िÖथत होते. त±िशला हे उ¸च, महािवīालये िकंवा
िवīापीठांचे िश±णाचे िठकाण Ìहणून ÿाथिमक िश±ण देणाöया शाळांपे±ा वेगळे मानले
जात असे. िव²ान, िवशेषत: वैīक आिण कलांसाठी ते िवशेष ÿिसĦ असले तरीही ितथे
धािमªक आिण धमªिनरपे± असे दोÆही िवषय िशकवले जात होते, या िशवाय धनुिवªīा िकंवा
ºयोितषशाľ यासारखे िवषयही िशकवले जात होते, असे उÐलेख आढ़ळतात.
सुŁवाती¸या बौĦ सािहÂयातील अनेक जातक कथांमÅये िवīापीठात जाणाöया
िवīाÃया«चा उÐलेख आहे आिण या क¤þाचा उÐलेख उ°म िश±णाचे क¤þ Ìहणून केला
आहे. पाली सािहÂयात िवīापीठातील िवīाÃया«चे जे संदभª आढळतात, Âयापैकì
त±िशलामÅये िशकलेÐया बुĦा¸या जवळ¸या अनुयायांचा आिण समकालीनांचा उÐलेख
करता येतो, जसा कोसलाचा राजा पसेनदी, बुĦांचा अनुयायी अंगुलीमाल आिण राजगृह
येथील बुĦाचे वैयिĉक वैī जीवक. िवīापीठाने नंतर आपली भÓयता गमावली असावी
कारण फा िसएन (इसवी सन ५ वे शतक) आिण हòआन Âसांग (इसवी सन ७ वे शतक) या
दोघांनीही Âयां¸या नŌदéमÅये वणªन केले आहे कì Âयांनी भेट िदली तेÓहा या क¤þाचे वैभव
संपले होते.
नालंदा:
नालंदा हे ÿाचीन भारतातील िवīापीठांपैकì सवाªत ÿिसĦ िवīापीठ आहे. भारतीय
पुरातÂव खाÂयाने शोधलेÐया आिण जतन केलेले हे Öथळ असून ÿाचीन मगध देशातील
Ìहणजेच आज¸या िबहार राºयामÅये िÖथत आहे. मगध हे बौĦ धमाªचे ÿमुख क¤þ Ìहणून munotes.in
Page 293
भारतातील बौĦ िवīापीठे
293 ÿिसĦ तर होतेच िशवाय Âयात मोठ्या ÿमाणात िभ³खुंचे िनवासÖथान Ìहणजे ‘िवहार’
असÐयामुले Âया ÿदेशाला ‘िबहार’ असे Ìहणतात.
बुĦा¸या काळात नालंदा हे छोटेसे गाव होते. Âयांनी Âयां¸या ÿचार ÿवासादरÌयान ितथे
भेटही िदली होती. नालंदामÅये असताना, बुĦ आपÐया िशÕयांसह अंबवनात मु³कामास
असायचे असा उÐलेख आहे. नालंदा हे बुĦाचा मु´य िशÕय िभ³खु साåरपु°चे मूळ गावही
होते आिण Âयांनी तेथेच पåरिनवाªण ÿाĮ केले. ºया िठकाणी Âयांचा अंÂयसंÖकार करÁयात
आला Âया िठकाणी राजा अशोकाने Öतूप उभारला होता. राजा हषाª-िसलािदÂय यां¸या
कारिकदêत तेथे अËयासासाठी आलेले हòशार िचनी िवĬान Ļून Âसांग यां¸याकडून
आपÐयाला नालंदा िवīापीठाची सवªसमावेशक मािहती िमळते. ितबेटी इितहासकार लामा
तरानाथ यांनीही आपÐया कामात नालंदाची मािहती िदली आहे.
राजा कुमार गुĮा (इसवी सन ४१५-४५५) याने नालंदा येथे पिहले िवहार बांधÐयाचे
िदसते. बौĦ िभ³खूंना ÿिश±ण देणारे ही सेिमनरी Ìहणजे धािमªक अËयासाची सुŁवात
आिण िवकास करणारे क¤þ होते. Âयाची जागा शहरापासून फार दूर िकंवा जवळही नÓहती.
Âयामुळे िभ³खुं ¸या बौĦ अËयासासाठी हे एक आदशª क¤þ Ìहणून िनवडले गेले. नालंदा
िवīापीठ हा या सेिमनरीचा िवकास आिण िवÖतार होता. राजा बुĦ गुĮ (इसवी सन ४५५ -
४६७) जतागथगुĮ (इसवी सन ४६७-५००) बलािदÂय (इसवी सन ५००-५२५) आिण
िवû (इसवी सन ५२५) यांनी इमारतéमÅये भर घातली आिण िवÖतार केला. राजा
बालािदÂयने ३०० फूट उंचीवर एक चेितयघर बनिवले. Âयाचा मुलगा िवû याने पाचवे
िवहार बांधले. राजा हषª िसलािदÂयने सहावे िवहार बांधले आिण िवīापीठा¸या इमारतéना
नऊ फुट उंच िभंतीचे कुंपण घालून सुरि±त केले. ७ Óया शतकात जेÓहा चीनी िवĬान Ļून
Âसांगने िवīापीठात ÿवेश केला तेÓहा तेथे १०,००० िनवासी िवīाथê होते. ते भारता¸या
सवª भागांतून आिण परदेशातून भारतातील आघाडीचे िवīापीठात आले होते आिण तेÓहा
भारतातील ÿमुख बौĦ िवĬानांसाठी नालंदा िवīापीठाचे कुलपतीपद राखीव होते. िहयुन-
Âसांग यांनी नालंदा िवīापीठात ÿवेश घेतला तेÓहा िसलभþमहाथेर िवīापीठाचे कुलपती
होते, आिण Âया वेळी नालंदा येथे १०,००० िवīाथê, १५१० िश±क आिण सुमारे १५००
कामगार होते. ितबेट, चीन, जपान, कोåरया, सुमाýा, जावा आिण ®ीलंका या परदेशी
भूमीतील िवīाथê तेथे होते. नालंदा येथे तŌडी परी±ेĬारे ÿवेश देÁयात येत असे.
ÿवेशĬारावरील एका ÿाÅयापक हे काम करीत असे, ºयांना Ĭारा पंिडता Ìहणत.
संÖकृतमÅये ÿािवÁय आवÔयक होते, कारण ते िश±णाचे माÅयम होते. बौĦ धमाª¸या उ¸च
िश±णासाठी भारतात जाणाö या सवª िचनी िभ±ूंना जावा येथे जाऊन संÖकृत िशकावी लागे. munotes.in
Page 294
बौĦ धमाª
294 Ļुन Âसांग सांगतात कì परदेशी िवīाÃया«पैकì फĉ २०% कठोर परी±ा उ°ीणª होऊ
शकत तर भारतीय िवīाÃया«पैकì फĉ ३०% उ°ीणª होऊन ÿवेश िमळवू शकत, Ìहणून
आवÔयक मानक पाýता उ¸च होित . बौĦ िशकवनीनुसार जात, पंथ आिण राÕůीयÂव असे
कोणतेही अडथळे नÓहते. िवīापीठात बाहेरचे Ìहणजे घरी- राहóन फ़ĉ अËयास करायला
िवīापीठात जाणा रे (आज¸या सारखे) िवīाथê नÓहते. राजाने िदलेÐया सात गावां¸या
महसुलातून नालंदाची देखभाल केली जात असे.
बौĦांसाठी महायानाचा अËयास अिनवायª होता. इतर १८ बौĦ पंथां¸या िसĦांतांचाही
अËयास करता येई. िव²ान, वैīक, ºयोितष, लिलत कला, सािहÂय इÂयादी धमªिनरपे±
िवषयांचाही अËयास करता येत असे. ितथे िहंदू तßव²ाना¸या सहा पĦतीही िशकवÐया
जात होÂया. बौĦ धमाªतील हीनयान ÿकारांचा अËयास करता येई, ºयामÅये थेरवाद,
वािणºय, ÿशासन आिण खगोलशाľ देखील िशकवले जात होते. िवīापीठाची वेधशाळा
अितशय उंच इमारतीत वसलेली होती. Óया´याने, वादिववाद आिण चचाªहे शै±िणक
अËयासøमाचा भाग होता. Ļुन Âसांग सांगतात कì ितथे दररोज १०० Óया´याने िदली
जात आिण तेथील िशÖत अनुकरणीय होती.
नालंदा िवīापीठाने ३० एकर ±ेý Óयापले होते. रÂन-सागर, रÂन-िनदी आिण रÂन-रंजन
अशी तीन मोठी úंथालये होती. यातील एक नऊ मजली उंच होती. नालंदामÅये
भारतातील सवाªत तेजÖवी बौĦ िदµगजां¸या उपिÖथतीने कृपा केली होती. िभ³खु
नागाजुªन, आयªदेव, धमªपाल, शीलभþ, संतरि±त, कमलसीला, भाववेका, िदµनागा,
धमªकìतê इ. आिण Âयांनी मागे ठेवलेली कामे बहòतेक १४ ितबेटी आिण चीनी भाषांतरे
उपलÊध आहेत. बिĉयार िखलजी¸या नेतृÂवाखालील मुिÖलम आøमकांनी नालंदाला
आग लावली आिण िभ³खुंचा िशर¸छेद केला तेÓहा मु´य नाश झाला. (इसवी सन
१०३७), Âयाआधी नालंदा हजार वषा«पय«त भरभराटीला आलेली, ²ान आिण िवīेचा
दीपÖतंभ, जगातील एकमेव िवīापीठ होते. मगधचा आøमक बिĉयार िखलजी याने
नालंदाला आग लावली जेÓहा िभ³खुंचे जेवण होणार होते, ते मोठ्या घाईत सोडलेले अÆन
हे पुरातÂव अवशेषांमÅये िदसून आले आहे. धाÆयसाठ्यातील जळलेले तांदूळ देखील ही
खेदाची कहाणी सांगतात. नालंदाचे अवशेष आिण उÂखनन भारत सरकारने संúहालयात
जतन केले आहेत.
िवøमिशला:
िवøमिशला मगध¸या उ°रेकडील भागात गंगे¸या तीरावर वसलेली होती असे Ìहणतात.
या शै±िणक क¤þाची Öथापना ८ Óया शतकात पाल घराÁयाचा राजा धमªपाल याने केली
होती. किनंगहॅमने भागलपूर िजÐĻा¸या बारागावजवळ हे िठकाण ओळखले होते, परंतु
उÂखनन केले गेले नाही. या क¤þात धमªपालाने महाबोधी ÿितमा असलेले मंिदरही बांधले
असÐयाची मािहती सािहिÂयक सूýांनी िदली. िवīापीठाला चांगला राजेशाही पािठंबा
िमळाला आिण १३ Óया शतकापय«त Âयाची भरभराट झाली. ितबेटशी या क¤þाचा सतत
संवाद होत असे. िभ³खु ²ानपाद, वैरोचन, रÂनाकरशांती, ²ान®ीिमý, दीपांकर®ी²ान
Ìहणजे िभ³खु अितशा यांसारखे ÿिसĦ बौĦ िवĬान, लेखक úंथकार आिण अनुवादक हे
िवøमिशला¸या परंपरेशी संबंिधत असÐयाचे Ìहटले जाते. munotes.in
Page 295
भारतातील बौĦ िवīापीठे
295 िवīापीठाची जागा सापडली नसली तरी , २५.४.८० ¸या भारतीय वृ°पý 'सचªलाइट'ने
िवøमिशला उÂखनन ÿकÐपा¸या अवशेषां¸या शोधाचे ÿभारी अिध±क पुरातÂवशाľ²
डॉ. बी.एस. वमाª यांनी िवøमिशला¸या अवशेषां¸या शोधाची मािहती िदली होती. या
िवøमिशला बागलपूर िजÐ×य़ातील कहलागाव येथील ‘अंतीचक’ गावात वसलेली होती,
असे Ìहणतात.
िवøमिशला ही नालंदाची भिगनी संÖथा असÐयाचे Ìहटले जाते आिण राजा धमªपाला¸या
आ®याखाली कामपाल नावा¸या एका िभ³खुने ितची Öथापना केली होती(इसवीसन
७७०-८१०). राजाने Âया¸या देखभालीसाठी जमीन मंजूर केली, नंतर राजा यासपालाने
देखील उदारपणे जमीन देणगी देऊन क¤þाचे संर±ण केले. पाल राजां¸या अिधपÂयाखाली
िवøमिशलाने नालंदा िवīापीठाची बरोबरी कłन Âयाला मागे टाकÁयाचीही चांगली
कामिगरी केली होती असे Ìहटले जाते. िवīापीठा¸या मÅयभागी मु´य Óया´यान-गृह होते.
Âयाला ‘िवīागृह’ असे Ìहणत, या इमारतीला सहा ÿवेशĬार होते आिण ÿÂयेक
ÿवेशĬाराजवळ िनवासी िभ³खुंसाठी एक िवहार होते, ÿÂयेक िवहारात सुमारे १५०
िश±कांची राहÁयाची ÓयवÖथा होती. नालंदाÿमाणेच िवøमिशलाही उंच सुर±ा िभंतीने
वेढलेली होती. तेथे सहा ‘Ĭारा पंिडत’ अथाªत ÿाÅयापक होते जे ÿवेश घेऊ इि¸छणाöया
उमेदवारांची तपासणी करीत. येथेही उ¸च दजाª राखला गेला होता, १०८ ÿाÅयापक
अÅयापन आिण ÿशासकìय कतªÓयात गुंतले होते, अËयासाचा अËयासøम नालंदासारखाच
होता, परंतु येथे बौĦ धमाª¸या तांिýक Öवłपाला ÿाधाÆय देÁयात येत होते.
दीपंकरा ®ी²ान ºयांना अितशा (इसवीसन ९६०-१०५५) या नावानेही ओळखले जाते ते
िवøमिशला¸या िवĬानांमÅये अिधक ÿिसĦ होते. ितबेटमÅये बौĦ धमाªचा ÿचारक Ìहणून
Âयांची कìतê दूरवर पसरली. ितबेटी लोक Âयाचे नाव सवō¸च पूºय मानतात. जेÓहा ते
िवøमिशला येथे होते तेÓहा Âयांना ितबेटमÅये बौĦ धमª िशकवÁयासाठी आिण ÿचार
करÁयासाठी आमंिýत करÁयात आले होते. Âयांनी िवøमिशला येथील काम पूणª होईपय«त
ते काही काळ पुढे ढकलले आिण नंतर कायª हाती घेतले. िवøमिशलाने Âया¸या हाताखाली
समृĦी आिण कìतêचे नवे उ¸चांक ÿाĮ केले. ®ी²ानाचा काळ हा िवøमिशलाचा
सुवणªकाळ होता.
munotes.in
Page 296
बौĦ धमाª
296 इसवी सन १०३८ मÅये ®ी²ानाने ितबेटमÅये बौĦ अËयास आयोिजत करÁयासाठी
िवøमिशला सोडली. िवøमिशलाचे ÓयवÖथापन ÿाÅयापकां¸या कमªचाöयांनी केले Âयात
िश±ण मंडळ, ÿशासन मंडळ, िशÖत मंडळ आिण ÿवेश परी±ांचे ÿभारी मंडळ Öथापन
केले. सुमारे इसवी सन ८०० मÅये उĤाटन केले गेले हे िवīापीठ मुिÖलम आøमकांनी
उद्ÅवÖत करेपय«त आिण ब´Âयार िखलजी¸या हÐÐयांनंतर िवनाश सहन करेपय«त Âयाच
जिमनीवर उभे होते.
ओदंतपुरी:
ओदंतपुरी हे भारतातील दुसरे सवाªत जुने िवīापीठ मानले जाते. हे नालंदापासून ६ मैल
अंतरावर मगधमÅये वसलेले होते. िवøमिशला येथील आचायª ®ीगंगा येथे िवīाथê होते.
नंतर ते ओदंतपुरीत Łजू झाले. राजा गोपाळ (इसवी सन ६६०-७०५) हे संर±क होते
ºयांनी हे िवīापीठ सुŁ करÁयास मदत केली. ितबेट¸या नŌदीनुसार ओदंतपुरी येथे सुमारे
१२,००० िवīाथê होते. या िश±णा¸या क¤þाबĥलचे आपले ²ान अÖपĶ आहे आिण
अिधक तपशील देÁया¸या िÖथतीत नाही. हे देखील मुिÖलम आøमकां¸या हातून नĶ
झाले. असे Ìहटले जाते कì आøमक िकÐÐयांसार´या उंच िभंती असलेÐया िवīापीठांना
चुकìचे समजले. Âयांना असे वाटले कì बौĦ िभ³खु हे "मुंडण केलेले āाĺण" आहेत जे
मूितªपूजक आहेत.
सोमपुरा:
सोमपुरा बांगलादेशात वसले होते. राजा देवपाल (इसवी सन ८१०-८५०) याने सोमपुरा
येथे धमªपाल-िवहार उभारÐयाचे सांिगतले जाते. या इमारतéचे अवशेष सुमारे १ चौरस मैल
±ेý Óयापतात. एक मोठा दरवाजा होता आिण इमारतéना उंच िभंतéनी वेढले होते. मंिदरे
आिण ÿितमा गृहांÓयितåरĉ िभ³खुंसाठी सुमारे १७७ क± होते. अवशेषांमÅये एक सामाÆय
जेवणाची जागा आिण एक Öवयंपाकघर आहे, तीन-इतर इमारतéचे अवशेष पहायला
िमळतात. हे िवīापीठ मुिÖलम आøमणानंतर सोडले जाÁयापूवê सुमारे ७५० वष¥
भरभरािटत होते. munotes.in
Page 297
भारतातील बौĦ िवīापीठे
297
जगĥला:
राजा रामपाल (इसवी सन १०७७-११२९) हे या िवīापीठाचे संÖथापक असÐयाचे Ìहटले
जाते. जगĥला िवīापीठ हे पाल राजांनी केलेले सवाªत मोठे बांधकाम होते. तांिýक बौĦ
धमाª¸या अËयास आिण ÿसारासाठी हे क¤þ होते. Ļा िवīापीठाने नालंदा¸या पĦती, ÿथा
आिण परंपरांचे पालन केले. ितबेटी úंथांनुसार जगĥला येथे अनेक पुÖतके ितबेटी भाषेत
अनुवािदत झाली. बौĦ आचायª शा³य ®ीभþ यांनी, नालंदा, िवøमिशला आिण ओदंतपुरी
मुिÖलमां¸या आøमणानंतर उÅवÖत झाÐयाचे पाहóन, Âयां¸या अËयासासाठी जगĥलात
ÿवेश केला. असे Ìहणतात कì Âयांचे िशÕय ®ी दानसील याने दहा पुÖतकांचा ितबेटी
भाषेत अनुवाद केला. शा³य ®ी भþ हे ितबेटमÅये तांिýक बौĦ धमाª¸या ÿचारासाठी
जबाबदार होते. जगĥला येथे Âयांचे सात वष¥ वाÖतÓय होते. इसवी सन १०२७ मÅये
मुÖलीम आøमणकÂया«नी जगĥलला तोडले आिण नĶ केले.
वÐलभी:
आधुिनक कािठयावाड-गुजरात जवळ हे आणखी एक महßवाचे शै±िणक क¤þ होते. पिIJम
भारतावर राºय करणाöया मैýक राजांनी Âयांची राजधानी वÐलभी येथे िवहार बांधले.
नालंदा हे महायान बौĦ धमाªचे क¤þ होते, तर वÐलभीने थेरवाद बौĦ धमाªचे क¤þ Ìहणून
ÿिसĦी िमळवली. मैýक राजांनी आपÐया िवīापीठाची देखभाल करÁयासाठी ÿचंड खचª
केला आिण या संÖथेत बौĦ अËयासासाठी सवª ÿोÂसाहन आिण मदत केली. सहाÓया
शतकात या क¤þाला मैýक घराÁया¸या राजकÆया दुद्डा िहचे महßवाचे शाही समथªन
िमळाले.
munotes.in
Page 298
बौĦ धमाª
298 ७ Óया शतकात वÐलभी नालंदाइतकेच समृĦ आिण ÿिसĦ होते. Ļुन Âसांगने वÐलभीला
भेट िदली आिण Âया¸या "ता-तांग-सी-यु-कì" मÅये खालीलÿमाणे नŌदवले:-"वÐलभीची
लोकसं´या खूप मोठी आहे. देश समृĦ आिण संपÆन आहे. ितथे शंभरहóन अिधक
करोडपती कुटुंबे आहेत. आयात केलेÐया चैनी¸या वÖतू या शहरात पाहायला िमळतात.
सुमारे ६,००० बौĦ िभ³खू असलेले सुमारे १०० िवहारे आहेत, यातील बहòतांश िवहारे
संिमतीय बौĦपंथासाठी आहेत. देशा¸या या भागात अनेक िहंदू मंिदरे आिण मोठ्या
ÿमाणात िहंदू लोकसं´या देखील आहे. बुĦांनी Âयां¸या सेवाकाळात या भूमीला भेट िदली
होती. बुĦा¸या भेटीमुळे पिवý झालेÐया Öथळांना िचÆहांिकत करÁयासाठी राजा अशोकाने
येथे Öतूप उभारले आहेत. "वÐलभी येथे सुमारे १०० देवÖथान आिण सुमारे ६,०००
िनवासी िभ³खु िशकत आहेत. अिभधमª ही बुĦाची िशकवण होती असे ते मानत नाहीत.
Âयांचा अंतभाªव िसĦांतावर िवĵास होता आिण ते पुµगलवाद या परंपरेचे ÿितपादक होते जे
सूý-िश±णांशी िवसंगत असलेÐया अिभधमª िशकवणुकìकडे दुलª± करते.
ियिजंग आिण हòआन Âसांग यां¸या नŌदéमधील संदभा«सोबत कथासåरतसागर (इ.स. ११ वे
शतक) या कथनाÂमक मजकुरात एका āाĺणाचे वणªन केले आहे ºयाला उ¸च िश±णासाठी
आपÐया मुलाला वÐलभी येथे पाठवायचे होते. िविवध देशांतील िवīाथê िश±ण पूणª
करÁयासाठी व Âयां¸या शंकांचे िनरसन करÁयासाठी वÐलभी येथे ३ ते ४ वष¥ राहायचे.
बौĦ परंपरेतील सुÿिसĦ िवĬान िभ³खु िÖथरमती आिण िभ³खु गुंणमती हे या िवīापीठाचे
होते असे मानले जाते. ८ Óया िकंवा ९ Óया शतकापय«त वÐलभीला राजेशाही पािठंबा
िमळाला परंतु नंतर तो िवनाशाला बळी पडले. या िठकाणी भरपूर बौĦ िवहार होते आिण
बौĦ परंपरेशी संबंिधत हजारो लोकांनी येथे िश±ण घेतले होते.
इ-िÂसंग चा रेकॉडª:
वÐलभी येथे परदेशी िवīाथê सापडÐयाची नŌद आय-िÂसंग यांनी केली आहे. ते दूर आिण
जवळ¸या अनेक देशांतून आले आहेत या तÃयांवłन आपÐयाला मािहत आहे कì नालंदा-
वÐलभी ÿमाणेच आंतरराÕůीय Öतरावर ओळखले गेले होते. मोठी लायāरी होती. राजाने
Öथापन केलेÐया िनधीĬारे याची देखभाल केली जात असे. राजा गुहासेनाने लावलेला
िशलालेख याची पुĶी करतो. या िवīापीठात संिमतीय िसĦांतांना ÿाधाÆय देÁयात आले.
अËयासा¸या अËयासøमामÅये तुलनाÂमक धमाªचा समावेश होता. िहंदू तßव²ाना¸या सहा
ÿणाली आिण बौĦ धमाª¸या इतर िविवध पंथ, राजकारण, कायदा, कृषी, अथªशाľ हे
देखील अËयासøमाचा एक भाग बनले आहे.
वÐलभी¸या पदवीधरांनी राजे, मंýी, सरदार आिण इतर ÿितिķत लोकां¸या उपिÖथतीत
Âयांचे कौशÐय ÿदिशªत केÐयाचे आय-िÂसंग नŌदवतात. वडीलधारी िवĬान गुणमती आिण
िÖथरमती हे नालंदाचे माजी िवīाथê होते आिण काही काळ ितथे िशकवत होते. ते
वÐलभीचे संÖथापक असÐयाचे सांिगतले जाते. संÖथापक नालंदातून आलेले असÐयाने
वÐलभी यांनी आपÐया बहòतांश कायाªत नालंदा पॅटनªचा अवलंब केला. इसवी सन ४७५ ते
१२०० या काळात Âयाची भरभराट झाली. मुिÖलम आøमकां¸या हातून इतर
िवīापीठांÿमाणेच Âयाचे निशबात िवÅवंस आला. munotes.in
Page 299
भारतातील बौĦ िवīापीठे
299 अशा ÿकारे असे िदसून येईल कì जोपय«त बौĦ धमª भारतामÅये शĉìशाली होता तोपय«त
Âयाने िश±ण आिण संÖकृती¸या ±ेýात चांगली सेवा िदली. अ²ान हा माणसाचा सवाªत
मोठा शýू आिण Âया¸या दुःखाचे कारण आहे, तर ²ान (ÿ²ा) ही Âयाची सवō¸च संप°ी
आहे, अशी िशकवण देणाöया धमाªत असेच असणे øमÿाĮ आहे. पÆना/ÿ²ा या जगात जे
काही चांगले आहे ते िजंकते, आिण शेवटी माणसाला सवō¸च आनंद, सांसाåरक तसेच
संसाराितत िमळवून देते.
१४.३ सारांश बौĦ इितहासात िश±णाने खूप महßवाची भूिमका बजावली. बुĦा¸या िशकवणéचा केवळ
अËयास केला गेला नाही तर ÿÂयेक िपढीने ÖपĶता आणली आिण अशा ÿकारे ²ानात भर
पडली. मौिखक परंपरे¸या सुŁवाती¸या काळात आिण नंतर िलिखत Öवłपात úंथांचा
िपढ्यानिपढ्या अËयास केला गेला. बुĦाची िशकवण सुŁवातीला पालीमÅये नंतर हायिāड-
संÖकृतमÅये आिण नंतर चीनी आिण ितबेटी भाषेत अनुवािदत केले गेले.
िवहारे िश±णाची क¤þे बनली आिण शेवटी उ¸च िश±णाची क¤þे बनली आिण नंतर नालंदा
आिण िवøमिशला सारखी िवīापीठे, िजथे जगा¸या िविवध भागातून िवĬान ²ान
िमळवÁयासाठी आले. या िवīापीठांचा नाश भारतातील बौĦ धमाª¸या हानीला आिण
अखेरीस भारतीय समाजातील अ²ानाला अंशतः जबाबदार आहे.
१४.४ ÿij १) बौĦ धमाªत िश±णाची भूिमका काय आहे? नालंदा आिण त±िशला िवīापीठाबĥल
िलहा.
२) चचाª करा- भारतातील बौĦ धमाª¸या हानीमुळे उ¸च िश±ण नĶ झाले.
३) तुÌहाला माहीत असलेÐया कोणÂयाही तीन ÿाचीन िवīापीठांची थोड³यात नŌद
िलहा.
४) िचनी याýेकł िवĬान आिण ÿाचीन बौĦ िवīापीठांवर िटÈपणी īा.
१४.५ संदभª Samuel Beal - Si yu ki: Buddhist Records of the Western World.
Thomas Watters - On Yuan Chwang's Travels in India, 629 -645 A.D.
D. Amarasiri Weeraratne -The Six Buddhist Universities of Ancient
India
J. B. Barua - Ancient Buddhist Universities in Indian Sub -Continent
https://www.thestatesman.com/education/list -ancient -indian -
universities -1503075194.html
*****
munotes.in