PDf-challenges-in-Indian-Education-Marathi-munotes

Page 1

1 १
भारतीय शिक्षणातील पैलू
घटक संरचना
१.० उद्दिष्ट्ये
१.१ प्रस्तावना
१.२ पयाावरण द्दिक्षण : अथा, गरज, महत्व आद्दण आव्हाने
१.३ िाांतता द्दिक्षण : अथा, गरज, महत्व आद्दण आव्हाने
१.४ मूल्य द्दिक्षण : अथा, गरज, महत्व आद्दण आव्हाने
१.५ मानवाद्दधकार द्दिक्षण : अथा, गरज, महत्व आद्दण आव्हाने
१.६ साराांि
१.७ प्रश्न
१.८ सांदभा ग्रांथसूची
१.० उशिष्ट्ये या घटकाचा अभ्यासानांतर तुम्ही खालील गोष्टी करण्यास सक्षम व्हाल.
• पयाावरण द्दिक्षणाचा अथा, गरज, महत्व आद्दण आव्हाने याांचे ज्ञान प्राप्त करणे.
• पयाावरण द्दिक्षणाची गरज आद्दण महत्व याांचे द्दवश्लेषण करणे
• पयाावरण द्दवकास क्षेत्रातील आव्हानाांचे आकलन करणे
• िाांतता द्दिक्षणाचा अथा आद्दण गरज याांचे स्मरण करणे.
• िाांतता द्दिक्षणाचे महत्व आद्दण आव्हाने याांचे आकलन करणे.
• मूल्य द्दिक्षणाचा अथा आद्दण महत्व स्पष्ट करणे.
• मूल्य द्दिक्षणाचे महत्व आद्दण आव्हाने याांचे आकलन करणे.
• मानवाद्दधकार द्दिक्षणाच्या अथााचे वणान करणे.
• मानवाद्दधकार द्दिक्षणाची गरज आद्दण महत्व याांचे स्मरण करणे.
१.१ प्रस्तावना भारतीय द्दिक्षण प्रणाली द्दह जगातील सवाात मोठी द्दिक्षण प्रणाली असून यात १.५ दिलक्ष
िाळा आद्दण ३७,००० पेक्षा जास्त उच्च द्दिक्षण सांस्था आहेत. द्दह प्रणाली द्दिक्षण munotes.in

Page 2

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
2 मांत्रालयाकडून चालद्दवली जात असून यात औपचाररक, अनौपचाररक आद्दण सहज
द्दिक्षणाचा समावेि होतो.
१.२ पयाावरण शिक्षण : ऄथा, गरज, महत्व अशण अव्हाने पयाावरण द्दिक्षणाच्या प्रद्दियेद्वारे लोक, पयाावरणीय समस्या, त्याांचे द्दनराकरण आद्दण
पयाावरण सांरक्षणाच्या दृष्टीने पाऊल उचलण्यास द्दिकतात. पररणामी लोकाांना पयाावरणीय
समस्याांबिल सखोल आकलन होऊन ते सुयोग्य द्दनवड करण्यास अद्दधक सुसज्ज होतात.
पयाावरण द्दिक्षण (EE) म्हणजे नैसद्दगाक पयाावरण प्रणालीचे काया आद्दण द्दविेषतः मानवाला
िाश्वत जीवन जगण्याच्या दृष्टीने त्याचे वतान आद्दण पररसांस्था किा पद्धतीने द्दनयांद्दत्रत केल्या
जाऊ िकतात याबाबतचे ज्ञान देण्यासाठीचा पद्धतिीर उपिम होय. हे एक
बहुद्दवद्यािाखीय क्षेत्र असून, यामध्ये अांकगद्दणत, भूगोल, पयाावरणिास्त्र, भू-द्दवज्ञान,
रसायनिास्त्र, भौद्दतकिास्त्र आद्दण वातावरणीय द्दवज्ञान या द्दवषयाांचा समावेि होतो.
याबाबत तुम्हाला आधीच असलेलली माद्दहती म्हणजे, पयाावरणीय द्दिक्षण ही एक अिी
प्रद्दिया आहे, जी लोकाांना पयाावरणाद्दवषयी अद्दधक जागरूक, द्दचांद्दतत आद्दण जाणकार
बनण्यास मदत करते तसेच या ज्ञानाचा वापर िाश्वत सांरक्षण, सांवधान आद्दण पयाावरणाच्या
वापर सद्य आद्दण भावी द्दपढ्याांच्या फायद्यासाठी कसा करायचा हे द्दिकद्दवते.
युनेस्कोच्या नुसार पयाावरणीय समस्याांचे द्दनराकरणात ते बजावत असलेल्या भूद्दमकेच्या
सांदभाात, " द्दिक्षण हे वतान, मूल्ये आद्दण जीवनिैलीत इद्दच्ित बदल घडवून आणण्यासाठी
ज्ञानाचा प्रसार आद्दण कौिल्ये द्दवकद्दसत करण्याचे साधन आहे".
ऄथा:
पयाावरणाचा अभ्यास करण्याच्या दृष्टीने पयाावरणाचे असांख्य घटक आद्दण त्याांच्यािी
सांवाद साधण्याच्या पद्धती आपण किा पद्धतीने समजून घेऊ िकतो या सांदभाात पयाावरण
ह्या सांज्ञेच्या द्दवद्दवध व्याख्या खालीलप्रमाणे आहेत.
पयाावरणामध्ये मानवाच्या जीवनातील नैसद्दगाक, अांगभूत आद्दण सामाद्दजक घटकाांच्या
गुांतागुांतीचा समावेि असून हे सामाद्दजक घटक, साांस्कृद्दतक, नैद्दतक, वैयद्दिक मूल्ये आद्दण
हस्तक्षेप याांचा सांच तयार करतात. (Tbilisi Conference,1977)
पयाावरणामध्ये पाणी, हवा आद्दण जमीन हे प्रमुख घटक तसेच हवा, पाणी व जमीन
याांच्यातील अांतगात व मानव, इतर सजीव , वनस्पती, सूक्ष्म जीव आद्दण सांपत्तीचे
पयाावरणातील प्रमुख घटकाांिी असलेले परस्परसांबांध याांचा समावेि होतो. (पयाावरण
सांरक्षण कायदा, 1986, भारत सरकार).
पयाावरण म्हणजे केवळ सातत्याने एकमेकाांिी सांवाद साधणाऱ्या भौद्दतक गोष्टींची गोळाबेरीज
व रमणीय भूप्रदेिावर द्दठगळ लावत बसणे नसून हे त्यापेक्षाही खूप वेगळे असे आहे. यात
आद्दथाक सांरचना आद्दण जगाच्या द्दवद्दवध भागाांतील लोकाांचा दृष्टीकोन आद्दण सवयी याांचाही
समावेि आहे. (UNESCO,1990) munotes.in

Page 3

भारतीय द्दिक्षणातील पैलू
3 वरील व्याख्याांचे बारकाईने परीक्षण केल्यास हे स्पष्ट होते क , पयाावरणामध्ये समाद्दवष्ट
असलेल्या नैसद्दगाक आद्दण सामाद्दजक या दोन्ही घटकाांची तुलना केल्यास वरील व्याख्या
सवासमावेिक असून त्या पयाावरणाचे भौद्दतक द्दकांवा जैद्दवक वैद्दिष्ट्येच नव्हे तर सामाद्दजक
साांस्कृद्दतक घटक देखील समाद्दवष्ट करतात. जुन्या सभ्यताांमध्ये सापडलेल्या मानवद्दनद्दमात
वस्तूांचे अविेष, तांत्रज्ञानातील आधुद्दनकता आद्दण मानवी प्रगती या गोष्टींचाही पयाावरणाच्या
सामाद्दजक-साांस्कृद्दतक घटकाांमध्ये समावेि केला जातो.
पयाावरणाच्या सामाद्दजक, साांस्कृद्दतक, आद्दथाक, राजक य आद्दण धाद्दमाक पैलूांना स्पष्टपणे
सामाद्दजक-साांस्कृद्दतक वातावरण म्हणून सांबोधले जाते. हे सवा घटक सजीव आद्दण द्दनजीव
याांच्यातील परस्परसांवादावर पररणाम करत असतात.
पयाावरण शिक्षणाची गरज:
वाढती व्याप्ती, तीव्रता आद्दण सवाात महत्त्वाचे म्हणजे, जगभरातील द्दिक्षणतज्ज्ञाांच्या
म्हणण्यानुसार, अद्दधकृत िैक्षद्दणक सांरचनेमध्ये पयाावरणीय द्दिक्षणाची गरज समाद्दवष्ट करणे
आवश्यक आहे. पयाावरणीय द्दिक्षणाला समाजाच्या दैनांद्ददन अद्दस्तत्वािी सुसांवाद साधणारी
एक चाांगली िैक्षद्दणक पांरपरा म्हणून पाद्दहले जाते. सवा सामाद्दजक सदस्य द्दवद्याथी, द्दिक्षक,
िास्त्रज्ञ, तज्ञ, तांत्रज्ञ, प्रिासक आद्दण आमदार याांनी पयाावरणाच्या समस्या सोडवण्याच्या
आव्हानात्मक प्रद्दियेत सहभागी झाले तरच हे वास्तव होऊ िकेल. जो समाज आपल्या
जबाबदाऱ्या व पयाावरण याबाबत जागरूक असेल तोच हे करू िकेल.
तरुण द्दपढीच्या पयाावरण द्दिक्षणावर िाळाांचा मोठा प्रभाव पडतो. िालेय अभ्यासिमात
पयाावरण द्दिक्षण हा एक अद्दतररि द्दवषय म्हणून पाद्दहला जाऊ नये, कारण िाश्वत समाज
द्दनमााण करण्यासाठी ही दीघाकालीन गुांतवणूक आहे. त्याऐवजी, पयाावरणाद्दवषयी जागरूक
असलेल्या समाजाला चालना देण्यासाठी मूलभूत िैक्षद्दणक सुधारणा म्हणून याकडे पाद्दहले
पाद्दहजे. म्हणून, पयाावरणीय द्दिक्षणाचे ध्येय पुढीलप्रमाणे आहेत. (१) द्दवद्यार्थयाांमध्ये द्दनरोगी
वृत्ती, मूल्ये आद्दण पद्धद्दत रूजद्दवणे या व्यद्दतररि (१) पयाावरणीय ज्ञानाचा प्रसार करणे. (२)
पयाावरणाचा दजाा उांचावण्यास मदत करणारे उपिम राबद्दवणे. (३) पयाावरणाच्या दृष्टीने
जागरूक जीवनिैलीचा अवलांब करण्यास आद्दण सांवधान नैद्दतकतेला प्रोत्साहन देणे. (४)
पयाावरणीय उपिमात जास्तीत जास्त सहभाग घेण्यास प्रवृत्त करून सामुदाद्दयक वळण
लावणे.
पयाावरणातील, पयाावरणाबिल आद्दण पयाावरणासाठीचे द्दिक्षण हे पयाावरण द्दिक्षण म्हणून
ओळखले जाते. त्यामुळे त्याची व्याप्ती खूप द्दवस्तृत झाली आहे. चालू द्दपढी तसेच भावी
द्दपढीसाठी आपल्या नैसद्दगाक सांसाधनाांचे जतन आद्दण त्याांचे आरोग्य व्यवद्दस्थत राखू
िकेल, यासाठी करावयाच्या कृतींसाठी पयाावरणाचा एक अध्यापन साधन म्हणून वापर
करण्यापासून याची सुरूवात होते. अिाप्रकारे, पयाावरणाचे जतन आद्दण सांरक्षण आद्दण
हवा, पाणी, माती आद्दण इतराांसह जीवनास आधार देणाऱ्या सवा प्रणालींिी सांबांद्दधत
कल्पना, द्दचांता आद्दण तत्त्वाांच्या द्दवस्तृत श्रेणीिी त्याचा सांबांध आहे. पयाावरणीय द्दिक्षण हे
केवळ आपणाांस पयाावरणाचे होत असलेले नुकसान पाहण्यास मदत करणार नाही, तर ते
पयाावरण ऱ्हास होण्यापासून रोखण्यासाठी उपाय िोधण्यातही मदत करेल. munotes.in

Page 4

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
4 पयाावरण द्दिक्षणाच्या अनेक दृष्टीकोनाद्वारे मुलाांना सुांदर नैसद्दगाक जगाची ओळख करून
द्ददली जाऊ िकते, उदा. क्षेत्र सहल, हायद्दकांग ट्रायल्स आद्दण इतर कृती.
जबाबदारीची भावना आद्दण आांतरराष्ट्ट्रीय सहकाया वाढवण्यासाठी, पयाावरणीय द्दिक्षण
आधुद्दनक जगाच्या आद्दथाक, सामाद्दजक, राजक य आद्दण पयाावरणीय परस्परावलांबनाचे
ज्ञान वाढवते. या ज्ञानाची महत्त्वपूणा पयाावरणीय समस्याांचे द्दनराकरण करण्यासाठी
आवश्यकता आहे.
यामुळे पयाावरण द्दिक्षणाचा फायदा केवळ मुलाांनाच होणार नसून यात प्रत्येक सामाद्दजक
घटकाचा समावेि होतो. पररणामी, ते सवा समुदाय सदस्याांना त्याांच्या गरजा, अद्दभरूची
आद्दण प्रेरणा तसेच त्याांचे द्दवद्दवध वयोगट आद्दण सामाद्दजक-आद्दथाक वगा याांना द्दवचारात
घेऊन द्दनदेद्दित केले जावे. पयाावरणीय द्दिक्षणाने द्दवद्दवध सामाद्दजक-आद्दथाक आद्दण
साांस्कृद्दतक सांदभा तसेच द्दवद्दवध सामाद्दजक समुदायाांच्या सदस्याांच्या राहणीमानाचा द्दवचार
केला पाद्दहजे.
पयाावरण शिक्षणाचे महत्त्व खालीलप्रमाणे अहे:
१. द्दनसगा हा मानवाचा सवाात मोठा प्रदाता, प्रवताक आद्दण रक्षक आहे. मानवाने जर
चाांगल्यारीतीने द्दनसगााची वैद्दिष्ट्ये आद्दण कायापद्धती समजून घेऊन महत्व द्ददले तर
त्याची सुरद्दक्षतता आद्दण जगण्याची क्षमता यात सुधारणा होईल.
२. मनुष्ट्य हा नैसद्दगाक जीव असून तो द्दनसगााच्या मूलभूत द्दनयमाांच्या अधीन आहे.
द्दनसगााच्या सीमा ओलाांडून आद्दण नैसद्दगाक द्दनयम आद्दण प्रवृत्तींचे अद्दधकाद्दधक अवज्ञा
करून मनुष्ट्य धोक्याला आमांत्रण देवू िकतो.
३. द्दनसगा हा मानवासाठी सांसाधनाांचा मुख्य स्त्रोत आहे. मानवाने द्दनसगााचा वापर त्याच्या
इच्िेनुसार त्याचे हेतू पूणा करत असताांना द्दनसगााचे सांवधान व जतन करून कमीत
कमी ऱ्हास कसा होईल यासाठी उपाययोजना करावी.
४. नैसद्दगाक प्रणाली, द्दनसगााचे द्दवद्दवध भाग आद्दण प्रणालीच्या समद्दन्वत द्दियाांद्वारे सुसांवाद
आद्दण सांतुलन द्दनमााण केले जाते. मानवाने याची जाणीव ठेऊन द्दनसगााला उपद्रव
होणार नाही याची काळजी घ्यावी.
५. द्दनसगााला स्वतःची ऊजाा प्रणाली आद्दण ऊजाा स्त्रोत आहेत. मानवाने िोधक वृत्ती
जोपासून व द्दनसगाास समजून घेऊन उपलब्ध सांसाधनाचा सुयोग्य वापर केल्यास
पयाावरण आद्दण त्याचे अद्दस्तत्व समृद्ध होईल.
६. मानव हा त्याच्या अष्टपैलू क्षमतेमुळे, त्याच्या सभोवतालच्या कृद्दत्रम वस्तू आद्दण
प्रणालींचा सवाात सद्दिय द्दनमााता आहे, तसेच नैसद्दगाक सांसाधनाांचा सवाात मोठा ग्राहक
आहे. यामुळे पयाावरणाचा समतोल आद्दण नैसद्दगाक आरोग्य याांस हानी पोहोचू िकते.
७. अणुऊजेचे उत्पादन आद्दण वापर, अद्दनयोद्दजत धरण द्दवकास आद्दण अद्दनयांद्दत्रत
जांगलतोड या सवा गोष्टी द्दनसगााच्या सुसांवाद आद्दण चिाला गांभीरपणे धोक्यात
आणतात. munotes.in

Page 5

भारतीय द्दिक्षणातील पैलू
5 ८. जलद लोकसांख्या वाढ, गजबजलेले महानगर क्षेत्र, सतत द्दवस्तारणारे
औद्योद्दगक करण , िेतीमध्ये रसायनाांचा वाढता वापर, औद्योद्दगक साांडपाणी व जैद्दवक
कचऱ्याचे अद्दनयांद्दत्रत उत्पादन आद्दण इतर कारणाांमुळे प्रदूषकाांची द्दनद्दमाती होते.
अनेक पयाावरणीय समस्याांना सामाद्दजक िास्त्र आद्दण वैज्ञाद्दनक द्दवषयाांचे आकलन
आवश्यक असल्याने, पयाावरणीय द्दिक्षण आांतरद्दवद्यािाखीय आद्दण बहुद्दवद्यािाखीय
ज्ञानाच्या उपयोजनास प्रोत्साहन देते. त्यामुळे द्दवद्यार्थयाांचे अध्ययन अद्दधक उिेिपूणा,
सांकुद्दचतपणे केंद्दद्रत आद्दण रोमाांचक होईल, कारण या द्दवषयाांचा अभ्यास करण्यासाठी
पयाावरण हा एक आधार आहे. याव्यद्दतररि, ते भद्दवष्ट्यातील समस्याांचे द्दनराकरण
करण्यासाठी महत्त्वपूणा असलेले सांघकाया आद्दण समूह गतीिीलतेला प्रोत्साहन देते.
पयाावरण द्दिक्षणामध्ये मूल्य द्दिक्षणाचा समावेि हा आणखी एक फायदा आहे. हे
द्दवद्यार्थयाांना त्याांच्या स्वतःच्या श्रद्धा आद्दण वतानाांवर प्रश्न द्दवचारण्याची, मूळ सांकल्पना
माांडण्याची, पयाावरणासाठी चाांगले आद्दण वाईट काय आहे यावर द्दनणाय घेण्याची, त्याांच्या
पयाायाांचे मूल्याांकन करण्याची आद्दण पयाावरणास अनुकूल पयााय द्दनवडण्याची सांधी देते.
तुमची प्रगती तपासा:
टीप: ऄ) खाली शदलेल्या जागेत उत्तरे शलहा.
१) पयाावरण द्दिक्षणाचा अथा स्पष्ट करा.
२) पयाावरण द्दिक्षणाचे कोणतेही चार महत्त्व साांगा.
१.३ िांतता शिक्षण: ऄथा, गरज, महत्त्व अशण अव्हाने माणसाच्या अांतमानाचा द्दवकास करण्याचे रहस्य म्हणजे द्दिक्षण. द्दिक्षण हे मानवी
जीवनामधील अांतर कमी करून राष्ट्ट्राांना एकत्र बाांधण्याचे काम करत आहे. आपण आता
द्दडद्दजटल युगात राहत असून जगाच्या अनेक भागाांमध्ये द्दहांसक सांघषा व युद्धाचा पररणाम
म्हणून नागरी समाजाला त्रास सहन करावा लागतो. िाांतता सांस्कृती जोपासणे आद्दण त्याचे
महत्त्व मान्य करणें यात द्दिक्षणाचे महत्त्व लोकाांमध्ये रुजवणे आवश्यक आहे. िाांतता आद्दण
अद्दहांसेची सांस्कृती हा आधुद्दनक काळातील मूलभूत मानवी हक्काांचा पाया आहे.
िाांततेचा प्रसार करणे हे िैक्षद्दणक उि्ष्टींचा भाग असून एक मूलभूत मूल्य आहे , ज्याचे
प्रत्येक व्यि ने कौतुक केले पाद्दहजे. कुटुांबात िाांतता प्रस्थाद्दपत केली जाते आद्दण हे प्रथम munotes.in

Page 6

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
6 आई-वडील त्याांच्या मुलाांना द्दिकवतात. घरात जो एकोपा जोपासला जातो, तो िाळेत
आणखी दृढ होतो.
िाांतता ही एक व्यापक कल्पना आहे, ज्याचे व्यावहाररक आद्दण आध्याद्दत्मक दोन्ही पररणाम
आहेत. िाांतता द्दिक्षण हे आांतररक िाांततेची द्दस्थती द्दकांवा द्दववादाचे द्दनराकरण सुचवू
िकते. " प्रत्येकास हवी असलेली गोष्ट म्हणजे िाांतता." ‘िाांतता म्हणजे सांघषा द्दकांवा द्दहांसेची
अनुपद्दस्थती आद्दण दुसऱ्या िब्दात साांगायचे झाले तर, सामांजस्य, सुरक्षा आद्दण
समजूतदारपणा याांसारख्या सामाद्दजक आद्दण मानद्दसक द्दस्थतींची उपद्दस्थती होय,’ अिा
प्रकारे िाांततेचे वणान गतकाळात केले गेले आहे.
िाांतता द्दिक्षणाची कोणतीही सवामान्य व्याख्या नाही. द्दवद्दवध दृद्दष्टकोन आद्दण आकलनाच्या
आधारावर अनेक व्याख्या उपलब्ध आहेत. प्रख्यात द्दिक्षणतज्ञाांनी द्ददलेल्या काही व्याख्या
खाली द्ददल्या आहेत:
वेबस्टर याांच्या मते, िाांतता म्हणजे द्दनश्चल द्दकांवा द्दस्थरचीत्तता, गोंगाटापासून मुिता व
द्दवश्राांतीची द्दस्थती.
वर द्ददलेल्या व्याख्येनुसार हे स्पष्ट होते क , सद्दहष्ट्णुता, समजूतदारपणा, सहानुभूती,
सहकाया आद्दण इतराांच्या द्दभन्नतेबिल आदर यासारख्या घटकाांद्दिवाय िाांतता अद्दस्तत्वात
राहू िकत नाही. िाांतता द्दिक्षण हे लोकाांमध्ये वर नमूद केलेल्या वैद्दिष्ट्याांना प्रोत्साहन
देण्यासाठी कोणत्याही पद्धतीचा द्दकांवा िैक्षद्दणक कायािमाचा वापस करू िकते.
फ्रेररअर (२००६) याांच्या मते, िाांतता द्दिक्षण ही जागरूकतेच्या प्रद्दियेद्वारे द्दहांसेच्या
सांस्कृतीतून िाांततेच्या सांस्कृतीत पररवतान करण्याची एक यांत्रणा आहे.
बेट्टी रीअडान याांच्या मते िाांतता द्दिक्षण म्हणजे मूळ ग्रहीय चेतनेच्या द्दवकासाला चालना
देण्याचा प्रयत्न करून आपल्याला जागद्दतक नागररक म्हणून काया करण्यास सक्षम करेल
आद्दण सामाद्दजक सांरचना आद्दण द्दवचाराांच्या पद्धतीत बदल करून सध्याच्या मानवी
द्दस्थतीत बदल घडवून आणेल.
जॉन ड्यूईच्या मते, िाांततेचे द्दिक्षण हे सद्दिय नागररकत्व , द्दवद्यार्थयाांना समस्या माांडणे
आद्दण समस्या सोडद्दवण्याचे द्दिक्षण आद्दण आपल्या समाजातील पररवतानात्मक कृतीची
वचनबद्धता याद्वारे लोकिाहीमध्ये पररश्रमपूवाक सहभागासाठी तयार करणे यावर अधाररत
आहे.
या सांकल्पनाांवरून हे स्पष्ट होते क , िाांतता द्दिक्षणाचे ध्येय लोकाांना उच्च दजााची मानवी
मूल्ये द्दिकवणे हे आहे. याव्यद्दतररि, िाांतता द्दिक्षणाच्या व्याख्या हे दिाद्दवतात क ,
लोकाांच्या सवाांगीण वाढ आद्दण त्याांच्या द्दवचाराांमध्ये िाश्वत तत्त्वे स्थाद्दपत करण्यास समथान
देणे हे िाांतता द्दिक्षणाचे ध्येय आहे.

munotes.in

Page 7

भारतीय द्दिक्षणातील पैलू
7 िांतता शिक्षणाची गरज:
िाांतता द्दिक्षण हा आपल्याला ज्ञान आद्दण अनुभव सांपादन करण्यास मदत करणारा मागा
आहे. िाांतता द्दिक्षण हे परस्परावलांबनास प्रोत्साहन देणारी वृत्ती, क्षमता आद्दण वतान
द्दवकद्दसत करण्यात मदत करते.
ही कल्पना मुख्यतः बौद्दद्धक तत्त्वाांवरून द्दनमााण झाली होती. िाांतता द्दिक्षणाद्वारे अद्दहांसा,
प्रेम, द्दनष्ठा, वस्तुद्दनष्ठता, करुणा, आदर आद्दण आपल्या पृर्थवीवरील सवा सजीवाांसाठी
भूतदया हे गुण द्दवकद्दसत केले जातात. िाांतता द्दिक्षण लोकाांमध्ये सुसांवाद साधण्यास
प्रोत्साहन देते. पुरुष या प्रकारच्या वतानाद्वारे मूल्याांचे सांरक्षण करण्यास सक्षम होतात.
िांतता शिक्षणाची काही महत्त्वाची गरज खालीलप्रमाणे अहे.
सांघषााचे द्दनराकरण करण्यात उपयुि: सांघषा द्दनराकरणावर आधाररत िाांतता द्दिक्षणािी
सांबांद्दधत कायािम हे सामाद्दजक आद्दण वतानात्मक सांघषााच्या लक्षणाांवर लक्ष केंद्दद्रत
करतात, तसेच लोकाांना आांतरवैयाद्दिक वाद समवयस्काांची मध्यस्थी व डावपेच याांद्वारे
कसे सोडवावेत हे द्दिकद्दवतात.
लोकिाही मूल्यांचा शवकास:
िाांतता द्दिक्षण हे बहुसांख्य लोकसांख्येच्या प्रजासत्ताक नागररकाांमधील सांभाव्य राजक य
अिाांततेिी सांबांद्दधत असून लोकिाहीसाठी द्दिक्षणाद्वारे िाांततेला प्रोत्साहन देते. कठोरपण
द्दकांवा सांघषा सांपुष्टात आणणे आद्दण एकमेकाांना अनुकूल होणे याांव्दारे ते द्दववाद आद्दण सांघषा
सोडद्दवण्यास मदत करते.
चांगले नागररक शनमााण करणे:
िाांतता द्दिक्षण हे द्दचद्दकत्सक द्दवचार, सांवाद, मुि सांप्रेषण व एकता आद्दण सद्दहष्ट्णुता,
समायोजन द्दकांवा धाद्दमाक आक्षेप यासाठी अनेक क्षमता द्दवकद्दसत केल्या पाद्दहजेत यासाठी
द्दवद्यार्थयाांना सांधी प्रदान करते. आदिा लोकिाही व्यद्दि, िूरता आद्दण आिमकतेची
िक्यता कमी करून जागद्दतक िाांततेत योगदान देतात. िाांततापूणा सांस्कृतीसह सभ्यता
द्दनमााण करण्यासाठी या सांभाव्य आवश्यक क्षमता आवश्यक आहेत.
मानवी हककांच्या शवकासासाठी िांतता शिक्षण:
द्दवद्दवध िाांतता द्दिक्षण कायािम मानवी हक्काांबिल जागरूकता वाढद्दवण्यावर लक्ष केंद्दद्रत
करतात. िाांततामय जगाच्या जवळ जाण्यासाठी मानवजातीने कोणत्या धोरणाांची
अांमलबजावणी केली पाद्दहजे या पातळीवर त्याांचे लक्ष वेधण्यात आले आहे. िाांतता
द्दिक्षणाचे मूलभूत ध्येय म्हणजे समाजामध्ये िाांततापूणा पद्धतीने जीवन जगण्याची इच्िा
द्दनमााण करणे द्दक, ज्यात मानवी प्रजातीतील प्रत्येक सदस्यास द्दहांसा, िळ आद्दण
अपमानास्पद वागणूक यापासून कायदेिीर सांरक्षण व वैयद्दिक स्वातांत्र्य याांचा आनांद घेता
येईल.
munotes.in

Page 8

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
8 िांतता शिक्षणाद्वारे जागशतकीकरण:
िाांतता द्दिक्षणाची आधुद्दनक कल्पना मानवी मानद्दसक वैद्दिष्ट्याांच्या उत्िाांतीचा द्दवचार
करते. जेव्हा मानवी द्दवकासाच्या जवळ येणा-या टप्प्याांमध्ये सांघषा-प्रेरणादायक वृत्ती आद्दण
द्दवद्दिष्ट वताणुक चे नमुने उपद्दस्थत असतात, तसेच जेव्हा समृद्ध, द्दनरोगी द्दवकासाच्या
आगामी टप्प्यात एकतेला प्रोत्साहन देणारी वृत्ती वाढद्दवली जाते तेव्हा हे आवश्यक आहे.
िाांतता द्दिक्षणाचे मूळ उद्दिष्ट मानवी जागृतीचा सवाांगीण, द्दनरोगी द्दवकास आहे. ते व्यिींना
स्व-मूल्याांकनात मदत करत असल्याने ते व्यवहाया असले पाद्दहजे
िांतता शिक्षणाचे महत्त्व:
सांयुि राष्ट्ट्राांनी िाांतता द्दिक्षणाच्या गरजेबाबत अनेक द्दवधाने केली आहेत. पद्दहला
आांतरराष्ट्ट्रीय िाांतता द्ददवस २०१३ मध्ये सांयुि राष्ट्ट्राांचे सरद्दचटणीस बान क मून याांनी
साजरा केला. त्याांच्या मते, िाांतता द्दिक्षण म्हणजे लोकाांच्या मनात िाांततेची इच्िा जागृत
करणे आद्दण ते कसे करायचे याचे सांिोधन करण्यासाठी सांसाधनाांचे वाटप करणे होय.
युनेस्कोचे सवाात अलीकडील महासांचालक, कोइद्दचरो मत्सुरा याांनी िाांतता द्दिक्षण हे
"युनेस्को आद्दण सांयुि राष्ट्ट्राांच्या द्दमिनसाठी मूलभूत महत्त्व" असल्याचे वणान केले आहे.
द्दिक्षणाद्वारे देि-द्दवदेिातील सांघषा सोडवण्यासाठी द्दहांसाचार थाांबवण्याचा िाांतता हा एकमेव
मागा आहे. सांघषाांचे द्दनराकरण प्रभावी आद्दण िाांततेने कसे करावे हे द्दिकण्यासाठी तरुणाांना
मदत करण्यासाठी लोकाांनी सहकाया केले पाद्दहजे.
१. द्दहांसक चिाांची पुनरावृत्ती होण्यापासून रोखणे
२. िाांतता वाढद्दवणे.
३. सहनिीलतेची हमी देणे.
४. अद्दधक न्याय्य समाजाच्या द्दनद्दमातीमध्ये योगदान देण्यासाठी आकलनाच्या वृत्तीला
प्रोत्साहन देणे.
५. एकता आद्दण द्दवद्दवधतेला प्रोत्साहन देणे.
६. सामाद्दजक न्याय्यतेला पुढे नेणे.
सुधारणेच्या आद्दण सकारात्मक बदलाांच्या सांधी, सांघषााच्या दरम्यान आद्दण नांतरही वारांवार
वाढतात .कारण , िाांतता द्दिक्षण उपिम द्दिक्षकाांना, द्दवद्यार्थयाांना पुढील द्दपढीला अद्दधक
न्याय्य समाज द्दनमााण करण्यासाठी तयार करण्यात मदत करतात आद्दण कायद्याच्या
राज्याचा पाया धोक्यात आणणाऱ्या समस्याांना अद्दधक चाांगल्या प्रकारे समजून घेऊन त्याांचे
द्दनराकरण करतात.
िांतता शिक्षणासमोरील अव्हाने:
गद्दतमान भारतीय समाज एकसांघ नसून त्यात धाद्दमाक आद्दण साांस्कृद्दतक द्दवद्दवधता मोठ्या
प्रमाणत आहे. अनेक सांस्कृती आद्दण धमाातील लोक ते राहत असलेल्या त्या समाजाचे
सदस्य म्हणून योगदान देत आहेत. समाजातील सवा सदस्य िाांततेने एकत्र राहू िकतील munotes.in

Page 9

भारतीय द्दिक्षणातील पैलू
9 याची खात्री देणे हे कल्याणकारी राज्याचे मुख्य ध्येय आहे. सामाद्दजक उद्दिष्टे साध्य
करण्यासाठी, समाज आपल्या सदस्याांमध्ये समाजीकरण, सामाद्दजक न्याय , सामाद्दजक
द्दनयांत्रण, धाद्दमाक सद्दहष्ट्णुता, िाांततापूणा सहवास, अद्दहांसा आद्दण धारणा बदलणारी
जागरूकता याांसारखी मूल्ये रुजवण्यासाठी घर, िाळा, माध्यमे आद्दण धमा याांसारख्या
सामाद्दजक सांस्था द्दवकद्दसत करते. िाांतता द्दिक्षणाला सामोरे जावे लागणारी इतर काही
महत्त्वाची आव्हाने पुढीलप्रमाणे आहेत:
• द्दमलेद्दनयम डेव्हलपमेंट गोल्समध्ये नमूद केलेल्या मानवी सुरक्षेसमोरील आव्हानाांमध्ये
गररबी, आजारपण आद्दण पयाावरणीय द्दवघटन याांचा समावेि होतो.
• राज्याराज्याांमधील सांघषााचे धोके
• राज्याांमध्ये मानवी हक्काांचे मोठे उल्लांघन आद्दण द्दहांसाचाराच्या धमक्या
• दहितवादािी सांबांद्दधत धमक्या
• सांघद्दटत गुन्हेगारीमुळे द्दनमााण होणारे धोके
• िस्त्रास्त्र द्दनद्दमाती इ.
खालील काही घटकाांमुळे िाांततापूणा सहअद्दस्तत्व स्थाद्दपत करणे कठीण झाले आहे :
सामाद्दजक सांस्थाांची अकायाक्षमता; बनावट नेतृत्व; बनावट िैक्षद्दणक प्रणाली; राजक य
हस्तक्षेप; सामाद्दजक आद्दथाक असमानता; साांस्कृद्दतक आत्मसातीकरणाचा व तरुणाांमध्ये
समाजीकरणाचा अभाव; गैर-धाद्दमाक कृती; माध्यमाांच्या नैद्दतकतेचा अभाव; आद्दण तरुण
लोकाांसाठी जीवन कौिल्याचा अभाव. राजक य समस्या, द्ददिाभूल करणारे नेते, सत्तेचे
वचास्व, वाांद्दिक सांघषा आद्दण दांगली, धमावाद, धाद्दमाक असद्दहष्ट्णुता आद्दण सामाद्दजक
अिाांतता यासारख्या राक्षसी समस्याांच्या तावडीतून भारताला मुि करण्याचा एकमेव मागा
म्हणजे द्दवद्याथी आद्दण तरुणाांचे द्दिक्षण.
िाांतता प्रत्येक व्यि पासून सुरू होऊन कुटुांब, िेजारी, देि आद्दण सांपूणा जग अिी
द्दवस्तारत जाते. प्रगती आद्दण वाांद्दिक समावेिन प्रामुख्याने िाांततेवर अवलांबून आहे.
माद्दहती, क्षमता, दृष्टीकोन आद्दण मूल्ये वाढवून िाांतीची सांस्कृती बनते, िाांतता वाढवता येते.
िाांतता प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी प्रेम, प्रामाद्दणकपणा, द्दनष्ट्पक्षता, समानता, सद्दहष्ट्णुता,
सौहादा, एकता आद्दण आत्मद्दनयांत्रण ही मूल्ये जपली पाद्दहजेत. िाांतता प्रस्थाद्दपत
करण्यासाठी कायदा द्दकांवा कोणतेही तत्वज्ञान आवश्यक नाही. जेव्हा आपण, व्यि म्हणून
आपल्या मनोवैज्ञाद्दनक प्रद्दिया समजून घेण्यास सुरुवात करतो तेव्हाच हे घडते. जर आपण
वैयद्दिक जबाबदारी घेणे सोडून द्ददले आद्दण िाांतता प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी इतर नवीन
व्यवस्थेची वाट पाद्दहली, तर आपण केवळ व्यवस्थेचे गुलाम बनू.
एखाद्या राष्ट्ट्राला आपल्या नागररकाांना इतर धमा आद्दण सांस्कृतींच्या लोकाांसोबत िाांततेने
एकत्र राहण्यास मदत करायची असेल तर िाळाांमध्ये 'िाांतता द्दिक्षण' सुरू केले पाद्दहजे.
द्दिक्षण, लोकाांना वैयद्दिकररत्या समायोजन करण्यास मदत करू िकते, द्दवकद्दसत होत
असलेल्या सामाद्दजक पररद्दस्थतींनुसार राहण्यासाठी त्याांचा दृष्टीकोन बदलू िकतो आद्दण munotes.in

Page 10

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
10 समाजाला आकार देऊ िकतो (एल्मर एच. जॉन्सन, 1978). समायोजन, सद्दहष्ट्णुता,
सावाभौद्दमक आद्दण िाश्वत मूल्ये वाढवणे, धाद्दमाक द्दिक्षणाऐवजी धमाांबिलचे द्दिक्षण आद्दण
सुसांवादी जीवन जगण्यास प्रोत्साहन देणारे वातावरण तयार करणे हे िाांततापूणा
सहजीवनासाठी आवश्यक घटक आहेत जे औपचाररक द्दिक्षणाद्वारे तरुण मनाांमध्ये आद्दण
भारतातील तरुणाांमध्ये वाढणे गरजेचे आहे.

तुमची प्रगती तपासा
१) िाांतता द्दिक्षणाची काही आव्हाने स्पष्ट करा.
२) िाांतता द्दिक्षणाच्या कोणत्याही चार गरजा साांगा.
१.४ मूल्य शिक्षण: ऄथा, गरज, महत्त्व अशण अव्हाने मूल्यद्दिक्षण म्हणजे व्यिींमध्ये नैद्दतक आद्दण द्दनतीमत्ताद्दवषयक मूल्ये रुजवण्याची प्रद्दिया
होय. हा द्दिक्षणाचा एक अत्यावश्यक पैलू आहे, ज्याचे ध्येय द्दवद्यार्थयाांमध्ये नैद्दतकता,
सहानुभूती, आदर आद्दण जबाबदारीची भावना द्दवकद्दसत करणे आहे.
समाजातील मूल्ये आद्दण नैद्दतकतेच्या ऱ्हासाच्या वाढत्या द्दचांतेमुळे मूल्यद्दिक्षणाची गरज
द्दनमााण झाली आहे. मुलाांवर सांस्कार करणे महत्त्वाचे आहे कारण ते समाजाचे आद्दण जगाचे
भद्दवष्ट्य आहेत. समाजासाठी सकारात्मक योगदान देऊ िकणारे जबाबदार नागररक
घडवण्यासाठी मूल्यद्दिक्षण आवश्यक आहे.
व्यि च्या चाररत्र्याला आकार देण्याच्या क्षमतेमध्ये मूल्यद्दिक्षणाचे महत्त्व आहे. मूल्य द्दिक्षण
हे व्यि मध्ये जीवनातील हेतू, अथा आद्दण द्ददिा याांची भावना द्दनमााण करते. मूल्य द्दिक्षण हे
व्यि ला स्वतःच्या, इतराांबिल आद्दण पयाावरणाप्रती असलेल्या त्याांच्या जबाबदाऱ्या
समजून घेण्यास मदत करते. मूल्य द्दिक्षण हे वैयद्दिक आद्दण व्यावसाद्दयक यिासाठी
महत्त्वपूणा द्दचद्दकत्सक द्दवचार आद्दण समस्या द्दनराकरणाच्या कौिल्याांना प्रोत्साहन देते.
तथाद्दप, मूल्य द्दिक्षणािी सांबांद्दधत आव्हाने देखील आहेत. त्यापैक समाजातील मूल्ये आद्दण
श्रद्धा याांची द्दवद्दवधता हे एक आव्हान आहे. द्दवद्यार्थयाांना कोणती मूल्ये द्यायची यावर एकमत
द्दनमााण करणे कठीण आहे. आणखी एक आव्हान म्हणजे प्रद्दिद्दक्षत द्दिक्षकाांची कमतरता, जे
द्दवद्यार्थयाांना मूल्ये प्रभावीपणे देऊ िकतात. munotes.in

Page 11

भारतीय द्दिक्षणातील पैलू
11 मूल्यशिक्षण ऄनेक कारणांसाठी अवश्यक अहे. ती करणे पुढीलप्रमाणे अहेत:
नैद्दतक द्दवकास: मूल्यद्दिक्षण व्यिींमध्ये नैद्दतकता, द्दनतीमत्ता आद्दण सचोटीची भावना
द्दवकद्दसत करण्यास मदत करते. हे त्याांना योग्य आद्दण अयोग्य काय आहे? याबिल द्दिकवते
आद्दण द्दनतीमत्तेद्दवषयक द्दनणाय घेण्यास मागादिान करते.
वैयद्दिक द्दवकास: मूल्य द्दिक्षण व्यि मध्ये सहानुभूती, आदर, दयाळूपणा, प्रामाद्दणकपणा
आद्दण जबाबदारी यासारखी सकारात्मक मूल्याांची रुजवणूक करून त्याांचे व्यद्दिमत्त्व
द्दवकद्दसत करण्यास मदत करते.
सामाद्दजक द्दवकास: मूल्य द्दिक्षण व्यि मध्ये सद्दहष्ट्णुता, स्वीकृती आद्दण सहकाया
यासारख्या मूल्याांना प्रोत्साहन देऊन सामाद्दजक एकता आद्दण अखांडता वाढवते. हे
व्यिींना द्दवद्दवध सांस्कृती आद्दण पाश्वाभूमी समजून घेण्यास आद्दण त्याांचे कौतुक करण्यास
मदत करते.
व्यावसाद्दयक द्दवकास: मूल्यद्दिक्षणामुळे व्यिींना त्याांच्या व्यावसाद्दयक जीवनात कामाची
नैद्दतकता, व्यावसाद्दयकता आद्दण सचोटी द्दिकवल्याने फायदा होऊ िकतो.
जागद्दतक दृष्टीकोन: मूल्यद्दिक्षण व्यिींना पयाावरण आद्दण समाजाप्रती जबाबदारीची भावना
द्दवकद्दसत करून जागद्दतक नागररक होण्यासाठी प्रोत्साद्दहत करते.
एकांदरीत, मूल्य द्दिक्षण व्यि ला समाजासाठी सकारात्मक योगदान देऊ िकणाऱ्या
जबाबदार आद्दण सहनाभूतीिील मानवाांला आकार देण्यात महत्त्वपूणा भूद्दमका बजावते.
मूल्यशिक्षणाचे महत्त्व:
मूल्यद्दिक्षण ही अिी प्रद्दिया आहे, जी लोकाांना जीवनात ज्या तत्त्वाांची आकाांक्षा बाळगली
पाद्दहजे ती द्दिकवते. हे लोकाांना एक भक्कम नैद्दतक सांद्दहता, उत्तरदाद्दयत्व आद्दण नैद्दतक
तत्त्वाांचे पालन करण्यासाठीच्या समपाणाची भावना द्दनमााण करण्यात मदत करू िकते.
मूल्यशिक्षणाच्या बाजूने खालील काही मुख्य युशिवाद अहेत:
नैद्दतक चाररत्र्य वाढीस प्रोत्साहन देते: लोकाांच्या नैद्दतक द्दवकासासाठी मूल्यद्दिक्षण
आवश्यक आहे. हे लोकाांना योग्य आद्दण अयोग्यामधील फरक जाणण्यास सक्षम करते आद्दण
नैद्दतक आद्दण नीद्दतमत्तेद्दवषयक मानकाांवर त्याांचे द्दनणाय घेण्यास प्रेररत करते. यामुळे व्यि
अद्दधक नैद्दतकदृष्ट्या सरळ आद्दण जबाबदार होऊन याचा फायदा घेऊ िकतात.
सहानुभूती आद्दण करुणा वाढवली जाते: मूल्यद्दिक्षण लोकाांना इतराांबिल सहानुभूती आद्दण
करुणा वाढवण्यास मदत करू िकते.
द्दचद्दकत्सक द्दवचार हे एक कौिल्य असून जे मूल्य द्दिक्षणाद्वारे द्दवकद्दसत केले जाऊ िकते.
मूल्यद्दिक्षण लोकाांना स्वतांत्रपणे द्दवचार करण्यास आद्दण अनेक दृद्दष्टकोनाांचे द्दवश्लेषण
करण्यास द्दिकवून अद्दधक मोकळेपणाचे आद्दण माद्दहतीपूणा द्दनणाय घेण्यास अद्दधक सक्षम
होण्यास प्रोत्साद्दहत करू िकते. munotes.in

Page 12

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
12 मूल्यद्दिक्षण हे लोकाांना त्याांचे चाररत्र्य द्दवकद्दसत करण्यात मदत करू िकते. मूल्यद्दिक्षण
लोकाांना सिि चाररत्र्य वैद्दिष्ट्ये द्दवकद्दसत करण्यात मदत करू िकते, जे त्याांना
प्रामाद्दणकपणा, सचोटी आद्दण कठोर पररश्रम याांसारखी जीवनात महत्त्वाची मानली जाणारी
मूल्ये द्दिकवून ते आयुष्ट्यभर चाांगले काम करू िकतील.
मुल्यद्दिक्षणाचा सामन्यावर कल्याणकरी सकारात्मक पररणाम होतो; याव्यद्दतररि,
मूल्यद्दिक्षणाने जनकल्याणामध्ये वाढ होऊ िकते. मूल्य द्दिक्षण जीवनातील महत्त्वाच्या
मूल्याांबिल लोकाांना द्दिद्दक्षत करून लोकाांना अद्दधक अथापूणा आद्दण फायदेिीर जीवन
जगण्यास मदत करू िकते.
मूल्यशिक्षण देण्यामधील अव्हाने:
मूल्य द्दिक्षणामध्ये व्यिींना नैद्दतक, नीद्दतमत्तेद्दवषयक आद्दण सामाद्दजक मूल्ये प्रदान
करण्याची प्रद्दिया समाद्दवष्ट असते. हा द्दिक्षणाचा एक महत्त्वाचा पैलू असून जो व्यिींना
जबाबदार आद्दण सहानुभूतीिील नागररक बनवण्यास मदत करतो. तथाद्दप , मूल्य
द्दिक्षणामध्ये अनेक आव्हाने आहेत, त्यापैक काही पुढीलप्रमाणे आहेत:
प्रद्दिद्दक्षत द्दिक्षकाांचा अभाव: द्दवद्यार्थयाांवर मूल्य रुजवण्यात द्दिक्षकाांची भूद्दमका महत्त्वाची
असते. तथाद्दप, अनेक द्दिक्षकाांना मूल्यद्दिक्षणाचे प्रद्दिक्षण द्ददले नसल्यामुळे, ते त्याांच्या
द्दवद्यार्थयाांना मूल्याांचे महत्त्व प्रभावीपणे साांगू िकत नाहीत.
परस्परद्दवरोधी मूल्ये: वैद्दवध्यपूणा समाजात, व्यिींची मूल्ये, श्रद्धा आद्दण सांस्कृती द्दभन्न
असतात. यामुळे द्दवद्यार्थयाांमध्ये मूल्य रुजद्दवण्याचा प्रयत्न करताना अडथळा द्दनमााण होऊ
िकतो. नैद्दतक आद्दण नीद्दतमत्तेद्दवषयक वतानाला प्रोत्साहन देणारी सावाद्दत्रक मूल्ये साांगताना
द्दवद्दवध सांस्कृती आद्दण श्रद्धा याांचा आदर करणे यात सांतुलन िोधणे आवश्यक आहे.
प्रोत्साहनाचा ऄभाव:
अनेक िाळा आद्दण िैक्षद्दणक सांस्था प्रामुख्याने िैक्षद्दणक कामद्दगरीवर लक्ष केंद्दद्रत करतात,
त्यामुळे मूल्याांच्या महत्त्वाकडे दुलाक्ष होऊ िकते. म्हणून अभ्यासिमात मूल्याांचे महत्त्व
पटवून देण्यासाठी जाणीवपूवाक प्रयत्न होण्याची गरज आहे.
अांमलबजावणीची आव्हाने: मूल्यद्दिक्षणावर भर द्ददला जात असला तरी त्याची प्रभावीपणे
अांमलबजावणी करणे आव्हानात्मक असू िकते. उदाहरणाथा, द्दवद्याथी मूल्यद्दिक्षणासाठी
ग्रहणक्षम नसू िकतात आद्दण द्दवद्यार्थयाांच्या वतानावर मूल्यद्दिक्षणाचा प्रभाव मूल्यमापन
करणे सोपे नसते.
सामाद्दजक मुल्यातील बदल: समाजाची मूल्ये आद्दण श्रद्धा कालाांतराने बदलतात, त्यामुळे
काळाच्या कसोटीवर द्दटकणारी वैद्दश्वक मूल्ये द्दिकवणे कठीण होऊ िकते. म्हणून, बदलत्या
सामाद्दजक मूल्य प्रद्दतद्दबांद्दबत करण्यासाठी मूल्य द्दिक्षण कायािमाांचे द्दनयद्दमतपणे
पुनरावलोकन करणे आद्दण अद्ययावत करणे आवश्यक आहे. munotes.in

Page 13

भारतीय द्दिक्षणातील पैलू
13 थोडक्यात, जबाबदार आद्दण सहानुभूतीिील नागररक घडवण्यासाठी मूल्यद्दिक्षण महत्त्वाचे
आहे. तथाद्दप, द्दवद्यार्थयाांना मूल्यद्दिक्षण प्रभावीपणे द्ददले जावे यासाठी अनेक आव्हानाांवर
मात करणे आवश्यक आहे.
िेवटी, मूल्य द्दिक्षण हा द्दिक्षणाचा एक आवश्यक घटक आहे , ज्याचे ध्येय हे व्यिींमध्ये
नैद्दतक आद्दण नीद्दतमत्तेद्दवषयक मूल्ये द्दवकद्दसत करणे आहे. समाजासाठी सकारात्मक
योगदान देऊ िकणारे जबाबदार नागररक घडवणे आवश्यक आहे. मूल्यद्दिक्षणािी सांबांद्दधत
आव्हाने असली, तरी ती सोडद्दवणे आद्दण मूल्यद्दिक्षणाचे महत्त्व समजावून साांगणे महत्त्वाचे
आहे
तुमची प्रगती तपासा:
टीप: ऄ) खालील शदलेल्या जागेत उत्तरे शलहा.
१) मूल्यद्दिक्षणाचे महत्त्व आद्दण गरज स्पष्ट करा.
२) मूल्यद्दिक्षण देताना येणाऱ्या आव्हानाांचे स्पष्टीकरण द्या.
१.५ मानवाशधकार शिक्षण: ऄथा, गरज, महत्त्व अशण अव्हाने ऄथा:
मानवाद्दधकार द्दिक्षण ही व्यि , गट आद्दण समुदायाांना आांतरराष्ट्ट्रीय मानवाद्दधकार
कायद्यामध्ये अांतभूात अद्दधकार आद्दण जबाबदाऱ्याांबिल द्दिकवण्याची प्रद्दिया आहे.
मानवाद्दधकार द्दिक्षणाचे ध्येय मानवी हक्काांचे आकलन, आदर आद्दण सांरक्षणास प्रोत्साहन
देणे आद्दण त्याांचे रक्षण करण्यासाठी व्यिींना कारवाई करण्यास सक्षम करणे हे आहे.
मानवाद्दधकार द्दिक्षण हे िाळा आद्दण द्दवद्यापीठाांमधील औपचाररक द्दिक्षण, व्यावसाद्दयक
आद्दण द्दवद्दवध क्षेत्राांमधील सि य व्यिींसाठी प्रद्दिक्षण कायािम, जनजागृती मोहीम आद्दण
समुदाय-आधाररत उपिम याांसारख्या स्वरुपात द्ददले जाऊ िकते. यात मानवी हक्काांिी
सांबांद्दधत नागरी आद्दण राजक य हक्क, आद्दथाक, सामाद्दजक आद्दण साांस्कृद्दतक हक्क व
उपेद्दक्षत आद्दण असुरद्दक्षत गटाांचे हक्क याांसारखे द्दवद्दवध घटक समाद्दवष्ट आहेत.
मानवाद्दधकार द्दिक्षण ध्येय व्यिींना स्वतःच्या आद्दण इतराांच्या अद्दधकाराांबिल जागरूक
करून त्याांना सद्दिय आद्दण व्यस्त नागररक बनण्यासाठी सक्षम करणे हे आहे. मानवाद्दधकार munotes.in

Page 14

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
14 द्दिक्षण हे मानवी हक्क आद्दण सवा व्यिींच्या प्रद्दतष्ठेचा आदर करण्याची सांस्कृती वाढवून
सामाद्दजक न्याय , लोकिाही आद्दण कायद्याचे राज्य याांना प्रोत्साहन देण्यास मदत करते.
मानवाशधकार शिक्षणाची गरज शकंवा ऄनेक कारणे पुढीलप्रमाणे अहेतः
जागरुकता आद्दण ज्ञान: मानवाद्दधकार द्दिक्ष णामुळे मानवी हक्क आद्दण त्याांचे महत्त्व याबिल
जागरूकता आद्दण ज्ञान वाढते. मानवाद्दधकार द्दिक्षण हे व्यि आद्दण समुदायाांना मानवी
हक्काांचे सांरक्षण करण्याचे महत्त्व आद्दण त्याांचा आदर आद्दण पूताता किी करावी हे
समजण्यास मदत करते.
सक्षमीकरण:
मानवाद्दधकार द्दिक्षण व्यिींना त्याांच्या हक्काांची माद्दहती करून घेण्यास आद्दण स्वतःसाठी
व इतराांसाठी लढण्यास सक्षम करते. मानवाद्दधकार द्दिक्षण हे मानवी हक्काांच्या
सांरक्षणासाठी उत्तरदाद्दयत्व आद्दण जबाबदारीची सांस्कृती द्दनमााण करण्यास मदत करते.
मानवी हककांचे उल्लंघन रोखणे:
मानवाद्दधकार द्दिक्षण मानवी ह क्क उल्लांघनाांच्या पररणामाांबिल जागरूकता वाढवून आद्दण
त्याद्दवरुद्ध बोलण्यासाठी व्यिींना प्रोत्साद्दहत करून मानवी हक्काांचे उल्लांघन रोखण्यास
मदत करते.
सामाशजक न्यायाचा प्रसार :
मानवाद्दधकार द्दिक्षण द्दवद्दवधतेचा आद्दण समानतेचा आदर करण्याची सांस्कृती वाढवून
सामाद्दजक न्या याला प्रोत्साहन देते. मानवाद्दधकार द्दिक्षण असा समाज द्दनमााण करण्यास
मदत करते, जो अद्दधक सद्दहष्ट्णू आद्दण सवासमावेिक असेल आद्दण ज्यात सवा व्यि
सन्मानाने आद्दण समान सांधींसह जगू िकतात.
लोकिाहीचे सििीकरण:
मानवाद्दधकार द्दिक्षण भाषण स्वातांत्र्य सारख्या मानवी हक्क मूल्य आद्दण तत्वाांचा प्रसार
करून लोकिाहीचे सिि करण करते.
संघटना अशण सभा :
हे अद्दधक सहभागीत्व आद्दण उत्तरदाद्दयत्व असलेला समाज द्दनमााण करण्यास मदत करते,
ज्यात नागररकाांना त्याांच्या सरकार व सांस्थाना उत्तरदायी धरण्याचा अद्दधकार द्ददला जातो.
थोडक्यात मानवाद्दधकार द्दिक्षण मानवा द्दधकाराांचे सांरक्षण आद्दण प्रसार करणे,
मानवाद्दधकाराांच्या उल्लांघनास प्रद्दतबांध करणे, सामाद्दजक न्यायाचा प्रचार करणे आद्दण
लोकिाहीचे सिि करण करणे याांसाठी अत्यावश्यक आहे. मानवाद्दधकार द्दिक्षण द्दह व्यि ,
समुदाय आद्दण सांपूणा समाजासाठी भद्दवष्ट्यातील गुांतवणूक आहे.
मानवाशधकार शिक्षण पुढील ऄनेक कारणांसाठी महत्वाचे अहे. munotes.in

Page 15

भारतीय द्दिक्षणातील पैलू
15 जागरुकता अशण ज्ञान:
मानवाद्दधकार द्दिक्षण द्दवद्यार्थयाांना त्याांचे हक्क् आद्दण इतराांचे हक्क समजण्यास मदत करते.
ते द्दवद्यार्थयाांना मानवाद्दधकाराांचे उल्लांघन आद्दण त्यास प्रद्दतबांध करण्याचे महत्व याांच्यािी
सांबांद्दधत वादाांची जाणीव द्दवकद्दसत करण्यास सक्षम करते.

सक्षमीकरण:
मानवाद्दधकार द्दिक्षण हे द्दवद्यार्थयाांना स्वतःसाठी आद्दण इतराांसाठी लढून सि य नागररक
होण्यास सक्षम करते.
सामाशजक अशण सांस्कृशतक अकलन:
मानवाद्दधकार द्दिक्षण द्दवद्यार्थयाांना सांस्कृती आद्दण परांपराांची द्दवद्दवधता समजून घेण्यास
आद्दण त्याांची स्तुती करण्यास मदत करते. मानवाद्दधकार द्दिक्षण हे त्याांना मतभेद दूर करून
एकमेकाांचा आदर करण्यास प्रोत्साद्दहत करते आद्दण जागद्दतक नागररकत्वाची भावना
वाढवते.
नैशतक अशण नीशतमत्तेशवषयक मूल्ये:
मानवाद्दधकार द्दिक्षण आदर , सन्मान आद्दण सहानुभूती यासारख्या नैद्दतक आद्दण
द्दनतीमत्तेद्दवषयक मूल्याांना प्रोत्साहन देते. हे द्दवद्यार्थयाांना त्याांच्या कृतींचे पररणाम आद्दण
इतराांिी सहानुभूतीने आद्दण करुणेने वागण्याचे महत्त्व समजून घेण्यास सक्षम करते.
भशवष्याची तयारी करणे:
मानवाद्दधकार द्दिक्षण द्दवद्यार्थयाांना जबाबदार आद्दण सद्दिय नागररक बनण्यासाठी आवश्यक
कौिल्ये आद्दण ज्ञानाने सुसज्ज करते. मानवाद्दधकार द्दिक्षण हे द्दवद्यार्थयाांना द्दचद्दकत्सक
द्दवचार, समस्या सोडवणे आद्दण द्दनणाय घेण्याची कौिल्ये वाढवून भद्दवष्ट्यातील आव्हानाांना
सामोरे जाण्यासाठी तयार करते.
थोडक्यात, द्दवद्यार्थयाांसाठी मानवी हक्काांचे द्दिक्षण महत्त्वाचे आहे, कारण ते त्याांचे ज्ञान,
जागरूकता आद्दण मानवी हक्काांच्या समस्याांबिलचे आकलन द्दवकद्दसत करण्यास मदत
करते. मानवाद्दधकार द्दिक्षण हे द्दवद्यार्थयाांना मानवी हक्काांना प्रोत्साहन आद्दण सांरक्षण देऊ
िकतील, द्दवद्दवधतेचा आदर करू िकतील आद्दण जागद्दतक नागररकत्व स्वीकारू िकतील
असे जबाबदार आद्दण सद्दिय नागररक बनण्यास सक्षम करतात.
मानवाशधकार शिक्षण देण्यात ऄनेक अव्हाने अहेत. त्यापैकी काही अव्हाने
पुढीलप्रमाणे अहेत:
संसाधनांचा ऄभाव: munotes.in

Page 16

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
16 अनेक िैक्षद्दणक सांस्थाांकडे, द्दविेषत: कमी उत्पन्न असलेल्या भागात, सवासमावेिक मानवी
हक्क द्दिक्षण देण्यासाठी आवश्यक सांसाधने नसतात. यामध्ये पाठ्यपुस्तके, अध्यापन
साद्दहत्य आद्दण प्रद्दिद्दक्षत द्दिक्षक याांचा समावेि असू िकतो.
सांस्कृशतक ऄडथळे:
काही सांस्कृती मानवी हक्काांच्या द्दिक्षणावर जास्त जोर देऊ िकत नाहीत द्दकांवा मानवी
हक्क काय आहे याबिल त्याांच्या द्दभन्न समजुती असू िकतात. यामुळे साांस्कृद्दतकदृष्ट्या
सांवेदनिील आद्दण तुलनात्मक द्दिक्षण देणे आव्हानात्मक होऊ िकते.
राजकीय शवरोध :
काही देिाांमध्ये, मानवाद्दधकार द्दिक्षण देण्यासाठी राजक य द्दवरोध होऊ िकतो. सरकार
मानवाद्दधकार द्दिक्षणाकडे त्याांच्या अद्दधकारासाठी धोका द्दकांवा द्दवरोधी गटाांसाठी एक साधन
म्हणून पाहू िकते.
जागरुकतेचा ऄभाव:
अनेक लोकाांना त्याांच्या मानवी हक्काांबिल द्दकांवा मानवी हक्काांच्या द्दिक्षणाचे महत्त्व माहीत
नसते. यामुळे मानवाद्दधकार द्दिक्षणाची मागणी द्दनमााण करणे कठीण होऊ िकते.
मयााशदत प्रवेि:
मानवाद्दधकार द्दिक्षण उपलब्ध असतानाही , ते प्रत्येकाला द्दमळू िकत नाही. हे भौगोद्दलक
स्थान, आद्दथाक द्दस्थती द्दकांवा भेदभाव यासारख्या घटकाांमुळे असू िकते.
बदलाला शवरोध:
काही व्यि द्दकांवा गट मानवी हक्क द्दिक्षणास द्दवरोध करू िकतात, कारण ते त्याांच्या
श्रद्धाांना द्दकांवा मूल्याांना आव्हान देते. यामुळे वृत्ती आद्दण वतानात अथापूणा बदल घडवणे
कठीण होऊ िकते.
एकांदरीत, प्रभावी मानवाद्दधकार द्दिक्षण प्रदान करण्यासाठी या आद्दण इतर अडथळयाांवर
मात करणे आवश्यक आहे आद्दण हे द्दिक्षण सवा द्दवद्यार्थयाांसाठी सोयीस्कर, सांबांद्दधत आद्दण
रुची द्दनमााण करणारा असेल हे सुद्दनद्दश्चत करणे आवश्यक आहे.
तुमची प्रगती तपासा:
टीप: अ) खालील द्ददलेल्या जागेत उत्तरे द्दलहा.
१. मानवी हक्क द्दिक्षणाचा अथा स्पष्ट करा. munotes.in

Page 17

भारतीय द्दिक्षणातील पैलू
17 २. मानवी हक्काचे द्दिक्षण देताना कोणत्या चार आव्हानाांचा सामना करावा लागतो याचे
वणान करा.

१.६ सारांि एकांदरीत, बदलत्या जगाच्या गरजा पूणा करण्यासाठी आद्दण पररद्दस्थतीिी जुळवून
घेण्यासाठी भारतीय द्दिक्षण व्यवस्था द्दवकद्दसत होत आहे, परांतु प्रत्येक बालकाला दजेदार
द्दिक्षण द्दमळावे याच्या िाश्वतीसाठी अजून सुधारणा करणे गरजेचे आहे .भारतात द्दिक्षण हे
अत्यांत महत्त्वाचे आहे, कारण द्दिक्षणाकडे वैयद्दिक आद्दण राष्ट्ट्रीय प्रगतीची गुरुद्दकल्ली
म्हणून पद्दहले जाते.
भारतात शिक्षण महत्त्वाचे का अहे याची काही कारणे पुढीलप्रमाणे अहेत:
सििीकरण: द्दिक्षण व्यि ला ज्ञान , कौिल्ये आद्दण आत्मद्दवश्वास याांनी सक्षम करते,
व्यि ला माद्दहतीपूणा द्दनणाय घेण्यास, त्याांच्या स्वप्नाांचा पाठपुरावा करण्यास आद्दण
समाजात योगदान देण्यास प्रवृत्त करते.
सामाशजक अशण अशथाक गशतिीलता: द्दिक्षण हे सामाद्दजक आद्दण आद्दथाक
गद्दतिीलतेसाठी एक मागा प्रदान करते, व्यि आद्दण कुटुांबाांना गररबीचे चि तोडण्यास
आद्दण त्याांचे जीवनमान सुधारण्यास मदत करते.
मानवी शवकास: द्दिक्षण हा मानवी द्दवकासा चा एक मूलभूत पैलू आहे, ज्यामुळे व्यि ला
त्याांची पूणा क्षमता ओळखता येते आद्दण पररपूणा जीवन जगता येते.
राष्रीय शवकास: राष्ट्ट्राच्या द्दवकासासाठी द्दिक्षण महत्त्वाचे आहे, कारण ते आद्दथाक वाढ,
ताांद्दत्रक प्रगती आद्दण सामाद्दजक प्रगतीमध्ये योगदान देते
रोजगार: आधुद्दनक अथाव्यवस्थेतील अनेक नोकऱ्याांसाठी द्दिक्षण ही एक पूवा अट आहे
आद्दण उच्च स्तरावरील द्दिक्षण असलेल्या व्यिींना नोकरी द्दमळण्याची आद्दण जास्त पगार
द्दमळण्याची िक्यता दाट असते.
शचशकत्सक शवचार : द्दिक्षण हे द्दचद्दकत्सक द्दवचार आद्दण समस्या द्दनराकरण कौिल्यामध्ये
वाढ करते, ज्यामुळे व्यिींना त्याांच्या वैयद्दिक आद्दण व्यावसाद्दयक जीवनातील जद्दटल
समस्याांचे द्दवश्लेषण आद्दण द्दनराकरण करता येते. munotes.in

Page 18

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
18 सामाशजक सामंजस्य: द्दिक्षण हे सामाद्दजक एकसांधता आद्दण साांस्कृद्दतक सामांजस्याला
प्रोत्साहन देते, द्दवद्दवध समुदायाांमध्ये सामांजस्य द्दनमााण करण्यास मदत करते आद्दण िाांतता
आद्दण सौहादा वाढवते.
एकूणच, भारताच्या द्दवकासात वैयद्दिक आद्दण राष्ट्ट्रीय स्तरावर द्दिक्षणाची भूद्दमका महत्त्वाची
आहे. देि आद्दण तेथील लोकाांचे उज्ज्वल भद्दवष्ट्य घडवण्यासाठी द्दिक्षण अत्यावश्यक आहे.



१.७ प्रश्न स्वाध्याय
१. ररकाम्या जागा भरा .
अ) मानवाद्दधकार द्दिक्षण हे द्दवद्यार्थयाांना स्वतःसाठी आद्दण इतराांसाठी उभे राहून
........................नागररक करण्यास सक्षम करते.
ब) िाांतता द्दिक्षण ही ........................... प्रि येद्वारे द्दहांसेच्या सांस्कृतीतून िाांततेच्या
सांस्कृतीत पररवतान करण्याची एक यांत्रणा आहे.
क) ..........................द्दवद्यार्थयाांना सांस्कृती आद्दण परांपराांची द्दवद्दवधता समजून घेण्यास
आद्दण त्याांची प्रिांसा करण्यास मदत करते.
२) थोडक्यात उत्तर द्या:
अ. पयाावरण द्दिक्षणाचे महत्त्व द्दलहा.
ब. मानवाद्दधकार द्दिक्षणाचा अथा काय आहे आद्दण ते महत्त्वाचे का आहे?
क. िाांतता द्दिक्षण हे भारतीय द्दिक्षण प्रणालीचा महत्वाचा पैलू का आहे ते स्पष्ट करा.
१.८ संदभा ग्रंथसूची  Issues and trends in Education for Sustainable Development. Paris:
UNESCO. 2018. pp. 26, 27. ISBN 978 -92-3-100244 -1
 MANGALORE UNIVERSITY CENTRE FOR DISTANCE
EDUCA TION Mangalagangothri - 574 199 COURSE 12
ENVIRONMENTAL EDUCATION (Optional Course)
 Brackley(1993). Values for the Environment, J.T. Winnpenny,
Overseas Development Institute. munotes.in

Page 19

भारतीय द्दिक्षणातील पैलू
19  Essential Learning in Environmental Education (1990). A data base
for building activities and programmes, Centre for Environmental
Education, Ahmedabad.
 Inette Lobo (1999). Introduction to Environmental Education.Training
Modules in Environmental Education for DIETS, Government of
Karnataka.
 Joseph Catherine (2011). Environmental E ducation.
NeelkamalPublications PVT LTD, Hyderbad.
 Learning: The treasure within (1996) UNESCO.
 Sharma, P.D. (1999). Ecology and Environment.RastogiPublications,
Meerut.
 Sharma, R.C. and Merle C.Tan (1990).Source Book in
Environmental Education for Second ary School Teachers, UNESCO,
Bangkok. 8. Singh, Y.K. (2007). Teaching of Environmental Science,
APH Publishing House, New Delhi.
 Sathyabhushan, Govinda R. and Anjana Mangalagiri
(1990).Environmental Education Hand book for Educational
Planners. NIEPA, New Delhi.
 Tbilisi (1977). Inter Governmental Conference on Environmental
Education held at Tbilisi, UNESCO.
 Galtung, J (1996), Peace by peaceful means : Peace and conflict,
Development and Civilization, PRIO: International Peace research
institute of oslo an d sage publication.
 Bharathidasan University Tiruchirappalli 620 024 Centre For
Distance Education
 http://thelazyyogi.com/.
 http://estudantedavedanta.net/index.html.
 https://en.wikipedia.org/wiki/Peace_education.
 http://www.co -operation.org/.
 http://pe ace-education.org.uk/why -education -for-peaceis -important.
[6]. Transforming Education for Peace - 2008. munotes.in

Page 20

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
20  International Journal of Innovative Science and Research
Technology ISSN No: -2456 -2165
 The study of challenges to peaceful co -existence in India: an
explorative study by Dr.m.doss, state training centre (scert),
pondicherry
 Value Education: Meaning, Types, Importance & Needs by
ishikshaeditorupdated:February 16, 2023 .
*****
munotes.in

Page 21

21 २
अËयासøम Óयवहारातील समÖया
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ पåरचय
२.२ अÅयापन, िशकणे आिण मूÐयमापनासाठी ÿगतीशील पĦती
२.२.१ ÿगतीशील पĦतéचा अथª आिण Óया´या
२.२.२ िवīाÃया«साठी ÿगतीशील अÅयापन महßवाचे का आहे याची कारणे
२.२.३ अÅयापन-िश±ण आिण मूÐयमापना¸या काही ÿगतीशील पĦतéची यादी
२.३ तंý²ानावर आधाåरत अÅयापन
२.३.१ तंý²ानावर आधाåरत अÅयापनाचा अथª
२.३.२ तंý²ानावर आधाåरत अÅयापनाचे फायदे
२.३.३ तंý²ानाचा वापर कłन िवīाÃया«ना गुंतवून ठेवÁयासाठी िशकवÁया¸या
काही यु³Âया िकंवा धोरणे (Strategies)
२.३.४ िनÕकषª
२.४ समांतर िश±ण ÿणाली (खाजगी िशकवणी आिण सामूिहक ÿिश±ण वगª)
२.४.१ पåरचय
२.४.२ शै±िणक संÖथा िवŁĦ िशकवणी वगª आिण कोिचंग ³लासेसची तुलना
२.४.३ िनÕकषª
२.५ सारांश
२.७ ÿमुख संकÐपना
२.८ ÿij
२.९ संदभª
२.० उिĥĶे या युिनटची उिĥĶे खालीलÿमाणे सारांिशत केली जाऊ शकतात:
 ÿगतीशील पĦती अÅयापन -िश±ण आिण मूÐयमापनाचा अथª ÖपĶ कारणे
 अÅयापना¸या ÿगतीशील पĦतéची यादी
 िवīाÃया«साठी ÿगतीशील िशकवणे महßवाचे का आहे याची कारणे
 तंý²ानावर आधाåरत अÅयापनाचे फायदे munotes.in

Page 22

भारतीय िश±णातील आÓहाने
22  तंý²ानाचा वापर कłन िवīाÃया«ना गुंतवून ठेवÁयासाठी काही िशकवÁया¸या
यु³Âयाचा िकंवा धोरणांचा (Strategies) उÐलेख शै±िणक संÖथा िवŁĦ िशकवणी
वगª आिण कोिचंग वगª यांची तुलना
२.१ पåरचय अËयासøम हे उिĥĶ, ²ान, कौशÐये, ŀिĶकोन आिण मूÐये यासार´या ±मतांचे एक
पĦतशीर पॅकेज आहे.
िशकणारे सुÓयविÖथत िशकÁया¸या अनुभवातून ही ±मता ÿाĮ करतात. चांगÐया ÿकारे
तयार केलेला अËयासøम Âया¸या कुचकामी अËयासøम Óयवहारातून (transac tion)
आिण अंमलबजावणीĬारे (implementation) आपले उिĥĶ साÅय करÁयात अपयशी
ठरेल. Ìहणून, शै±िणक ±ेýामÅये अËयासøमाचा Óयवहार काळजीपूवªक आिण ÿभावीपणे
केला जातो. अËयासøम Óयवहार योµय आिण ÿभावी िश±ण तंýाचा अवलंब कłन
िशकणाöयांना िशकÁयाचा अनुभव ÿदान करतो.अËयासøमा¸या ÿभावी Óयवहारासाठी
आिण अंमलबजावणीसाठी, आपÐयाला योµय िश±ण तंýाचा अवलंब करावा लागेल.
अËयासøमातील Óयवहार वाढिवÁयासाठी िनद¥शाÂमक तंýांचा (instructional
techniques) वापर केला जातो. िश±ण तंýे अËयासøमा¸या Óयवहारा¸या गरजा पूणª
करतात आिण Âया वाढवतात. ÿगतीशील पĦती ( Progressive methods), तंý²ानावर
आधाåरत अÅयापन अÅयापन -अÅययन आिण मूÐयमापन ÿिøया समृĦ करÁयात
महßवाची भूिमका बजावते.
हे मॉड्युल २ आहे आिण ते िनद¥शाÂमक मोडमÅये (instructional mode) िलिहलेले आहे
जेथे ते उिĥĶांनंतर िवषया¸या पåरचयाने सुł होते. सामúी सोÈया आिण ÓयविÖथत
पĦतीने तपशीलवार सादर केली आहे.पुढे हा दÖतऐवज 'तुमची ÿगती तपासा' सह समिथªत
आहे, तपशीलवार सारांश देखील िदला आहे. काही महßवाचे ÿij संदभा«सह नमूद केले
आहेत.
२.२ अÅयापना¸या ÿगतीशील पĦती - िशकणे आिण मूÐयमापन २.२.१ ÿगतीशील पĦतéचा अथª आिण Óया´या:
“िश±ण Ìहणजे जीवनाची तयारी नÓहे; िश±ण हेच जीवन आहे." जॉन ड्यूई
ÿगतीशील अÅयापन -िश±ण आिण मूÐयमापनाचे समथªक जॉन ड्यूई, Łसो, कालª मा³सª
आहेत. ही एक शै±िणक चळवळ आहे जी औपचाåरक िश±णापे±ा अनुभवाला अिधक
महßव देते.ÿगतीशील तßव²ान िवīाÃया«ची शै±िणक वाढ आिण Âयांचे सामािजक-भाविनक
कÐयाण या दोÆहéशी संबंिधत आहे. ÿगतीशील िश±ण (Progressive Education) हे
जॉन ड्यूई आिण इतरांनी ÖवीकारलेÐया तßवावर आधाåरत आहे, कì िश±णाने िवīाÃया«ना
लोकशाही, जागितक समाजात सिøय सहभागासाठी तयार केले पािहजे.अशाÿकारे,
िनÕøìय िशकणाöयांऐवजी सिøय असलेÐया गंभीर िवचारवंत आिण चौकशीकÂया«ना
वाढवÁयावर ल± क¤िþत केले जाते. मुलांची जÆमजात िज²ासा आिण िशकÁयाची इ¸छा munotes.in

Page 23

अËयासøम Óयवहारातील समÖया
23 जोपासणे आिण Âयांचे समथªन करणे हे िश±काचे कायª आहे,बाĻ पुरÖकारांवर अवलंबून
राहÁयाऐवजी . मुलांची अंतगªत ÿेरणा वाढवणे.
Óया´या:
डेवी (१९३८) यांनी " ÿगतीशील िश±ण (progressive education) हे पारंपाåरक
िश±णासह असंतोषाचे उÂपादन" असे वणªन केले आहे जे ÿौढ मानके, िवषय आिण पĦती
लादतात.
" ÿगतीशील पĦत ( Progressive Method) ची Óया´या शै±िणक चळवळ अशी केली
जाते जी औपचाåरक िश±णापे±ा अनुभवाला अिधक महßव देते".
२.२.२ िशकणाöयांसाठी ÿगतीशील अÅयापन महßवाचे का आहे याची खालील कारणे
आहेत:
१. ÿगतीशील िश±ण उ¸च -Öतरीय िवचार कौशÐयांना ÿोÂसाहन देते:
ÿगतीशील अÅयापनाचा एक मोठा फायदा Ìहणजे तो िवīाÃया«ना नवीन कÐपना,
संकÐपना आिण अनुभवांबĥल सजªनशील आिण गंभीरपणे िवचार करÁयास ÿोÂसािहत
करतो.हे Âयांना नवीन मागा«नी समÖयांवर काम करÁयास आिण नािवÆयपूणª उपाय िवकिसत
करÁयास मदत करते या Óयितåरĉ, ºया िवīाÃया«ना ÿगतीशील पĦतéĬारे िशकÁयाची
संधी िमळते, Âयांची उ¸च Öतरावरील िवचार कौशÐये िवकिसत केली जातात.
२. ÿगतीशील अÅयापन ‘कसे िशकायचे ते िशका’ ला ÿोÂसाहन देते:
ÿगतीशील अÅयापनाचा आणखी एक मोठा फायदा Ìहणजे ते िवīाÃया«ना कसे िशकायचे हे
िशकÁयास ÿोÂसािहत करते. ÿगतीशील िश±ण िवīाÃया«ना िवचार कसा करायचा हे
िशकवÁयावर आिण Âयांना ÿभावीपणे करÁयाची साधने ÿदान करÁयावर भर
देते.उदाहरणाथª, ÿगतीशील िश±क Âयां¸या िवīाÃया«ना िनरी±ण करÁयास आिण ÿयोग
करÁयास, ÿij िवचारÁयास , समÖया सोडिवÁयास , सजªनशीलपणे िवचार करÁयास आिण
Âयां¸या कÐपनांना संÿेषण करÁयास ÿोÂसािहत करतात.. िवīाÃया«ना ही कौशÐये Âयां¸या
िश±णात लवकर िवकिसत करÁयात मदत कłन , ÿगतीशील िश±क Âयांना शाळेत आिण
जीवनात यश िमळवÁयासाठी तयार करत असतात.
३. िवīाÃया«ना Öवतःचा िवचार कसा करायचा हे िशकÁयास मदत करते:
िवīाÃया«ना ÿij िवचारÁयासाठी, समÖया सोडवÁयासाठी आिण ÿगतीशील वगाªत
कÐपकतेने िवचार करÁयास ÿोÂसािहत केले जाते. गंभीर िवचार कौशÐयावरील हा भर
िवīाÃया«ना ÿौढ बनÁयास मदत करतो जे Âयां¸या जीवनाबĥल मािहतीपूणª िनणªय घेऊ
शकतात. याÓयितåरĉ , िवīाÃया«ना Öवतःसाठी कसे िवचार करावे हे िशकवून, ÿगतीशील
िश±क अिधक लोकशाही समाज िनमाªण करÁयास मदत करत आहेत.
munotes.in

Page 24

भारतीय िश±णातील आÓहाने
24 ४. ÿगतीशील अÅयापन -िश±ण पĦती सहकायª आिण सहकायाª¸या महßवावर भर
देतात:
िवīाथê सहसा ÿगतीशील वगाªत ÿकÐप िकंवा असाइनम¤टवर लहान गटांमÅये एकý काम
करतात. हे सहकायाªÂमक िश±ण िवīाÃया«ना महßवाची सामािजक कौशÐये िवकिसत
करÁयात मदत करते, जसे कì संवाद आिण संघकायª. याÓयितåरĉ, ÿकÐपांवर एकý काम
कłन, िवīाथê इतरां¸या ŀĶीकोनांचा आदर करÁयास आिण िविवधतेला महßव देÁयास
िशकतात.
५. ÿगतीशील अÅयापन-िश±णात सजªनशीलता आिण गंभीर िवचार यांचा समावेश
होतो:
सजªनशील आिण िचिकÂसक िवचारसरणीचे (critical thinking) समथªन करÁयासाठी,
ÿगतीशील िश±क Âयां¸या वगाªत उपøम आिण ÿकÐप-आधाåरत िश±णाचा समावेश
करतात. या ÿकारचे उपøम िवīाÃया«ना नवीन आिण नािवÆयपूणª पĦतीने संकÐपनांचा
िवचार करÁयास ÿोÂसािहत करतात.
६. िवīाÃया«ना वाÖतिवक जगासाठी तयार करÁयात मदत करते:
वाÖतिवक जगात समÖया सोडवÁयासाठी लोकांना सहसा एकý काम करावे लागते.
ÿगतीशील िश±कांचा असा िवĵास आहे कì िवīाÃया«नी सहकायाªने एकý कसे कायª करावे
हे िशकणे महÂवाचे आहे. या ÿकार¸या िश±णाचे समथªन करÁयासाठी, ÿगतीशील वगा«मÅये
सामाÆयत: बरेच गट कायª असते. उदाहरणाथª, िवīाÃया«ना संघातील ÿकÐप िकंवा
असाइनम¤ट पूणª करÁयास सांिगतले जाऊ शकते, िकंवा Âयां¸या वगªिमýांसह वादिववाद
िकंवा चच¥त भाग घेÁयासाठी सांिगतले जाऊ शकते.
२.२.३ अÅयापन-िश±ण आिण मूÐयमापना¸या काही ÿगतीशील पĦतéची यादी:
१. चौकशी
२. ÿयोग
३. फìÐड काम
४. ÿकÐपावर आधाåरत अÅयापन
५. संगणकासार´या साधनांचा वापर
६. चचाª
७. ÿाÂयि±क
८. गट कायª
९. संशोधन munotes.in

Page 25

अËयासøम Óयवहारातील समÖया
25 १०. अनुकरण
१२. वादिववाद
१. चौकशी आधाåरत:
चौकशी-आधाåरत िश±ण ही एक िवīाथê -क¤िþत िश±ण पĦत आहे जी िवīाÃया«ना ÿij
िवचारÁयास आिण वाÖतिवक -जगातील समÖयांची तपासणी करÁयास ÿोÂसािहत करते. या
ÿकार¸या शै±िणक वातावरणात, िवīाथê सिøयपणे िशकÁया¸या ÿिøयेत गुंतलेले
असतात आिण Âयांना Âयांची नैसिगªक िज²ासा शोधÁयाची संधी िदली जाते.
या ÿकारचे िशकणे बहòतेकदा िवīाथê वगाªत आिण वाÖतिवक जगामÅये जे िशकत आहेत ते
जोडÁयासाठी असतात.चौकशी -आधाåरत िश± ण िचिकÂसक िवचार कौशÐय , समÖया
सोडवÁयाची कौशÐये आिण सजªनशीलता सुधारते
२. ÿयोग आधाåरत:
ÿायोिगक अÅयापन ही एक ÿिøया Ìहणून पåरभािषत केली जाऊ शकते ºयामÅये
मांडलेÐया गृिहतकांना समथªन देÁयासाठी चालिवलेÐया ÿिøयेचा समावेश होतो. या
ÿकार¸या अÅयापन पĦतीमÅये अÅयापन-अÅययन ÿिøयेदरÌयान िवīाÃया«ना गुंतवून
ठेवणाöया आिण ÿेåरत करणाöया िøयाकलापांना हाताशी धरले जाते.
३. फìÐड वकª आधाåरत:
फìÐड वकª हे अËयासøमातील कोणतेही घटक घेऊन केले जाऊ शकते ºयामÅये वगª
सोडणे आिण ÿÂय± अनुभवाĬारे अÅयापन आिण िशकÁया¸या उपøमांमÅये गुंतणे
समािवĶ आहे. फìÐडवकª ÿÂय±, ठोस अनुभवांĬारे िशकÁयाची संधी ÿदान करते, अमूतª
भौगोिलक संकÐपना आिण ÿिøयां¸या 'वाÖतिवक जग ' अिभÓयĉéचे िनरी±ण केÐयाने
समज वाढवते. फìÐड-आधाåरत िश±णामÅये, अÅयापन वगª िकंवा ÿयोगशाळे¸या बाहेरील
भौगोिलक ±ेýावर िदले जाते, जे िवīाÃया«ना वाÖतिवक-जगाची ओळख कłन देते.
४. ÿकÐपावर आधाåरत अÅयापन:
ÿकÐप-आधाåरत िश±ण ( Project -based learning (PBL)) िकंवा ÿकÐप-आधाåरत
िनद¥शन(project -based instruction) ही िवīाÃया«ना वाÖतिवक जगात भेडसावणारी
आÓहाने आिण समÖयांभोवती सेट केलेÐया आकषªक ÿकÐपांĬारे ²ान आिण कौशÐये
िवकिसत करÁयाची संधी देÁयासाठी िडझाइन केलेली एक िशकवणी पĦत आहे. िवīाथê
एका िवÖताåरत कालावधीत ÿकÐपावर काम करतात जे Âयांना वाÖतिवक-जगातील
समÖया सोडवÁयात िकंवा जिटल ÿijाचे उ°र देÁयात गुंतवून ठेवतात. पåरणामी, िवīाथê
सखोल सामúीचे ²ान तसेच गंभीर िवचार, सहयोग, सजªनशीलता आिण संवाद कौशÐये
िवकिसत करतात.

munotes.in

Page 26

भारतीय िश±णातील आÓहाने
26 ५. संगणकासार´या साधनांचा वापर:
अÅयापन-िश±ण ÿिøयेसाठी संगणक हे ÿभावी साधन आहे. वगाªतील संगणक अिधक
सामाÆय होत आहेत आिण Âयांचा उपयोग कायª सामाियक करÁयासाठी, असं´य
उपøमांमÅये सहभागी होÁयासाठी, धडे समजÁयासाठी िकंवा िवÖतृत करÁयासाठी आिण
मािहती िमळिवÁयासाठी संÿेषण करÁयासाठी केला जाऊ शकतो.संगणक आनंददायक
आहेत आिण बहòतेक िवīाथê "अËयास करताना मजा" करत असताना अिधक मािहती
िशकतात आिण ठेवतात. िश±कांना Âयां¸या िवīाÃया«ना अिधक ²ान देÁयास वगाªतील
अÅयापनास मदत करÁयासाठी संगणकाचा वापर केÐयाने िवīाथê आिण िश±क दोघांनाही
फायदा होतो.
६. चचाª:
सवª िवषयांमÅये िशकÁयासाठी चचाª महßवाची आहे कारण ती िवīाÃया«ना मािहती
िमळवÁयाऐवजी Âयावर ÿिøया करÁयास मदत करते. चच¥चे नेतृÂव करÁयासाठी
Óया´यानापे±ा वेगळी कौशÐये आवÔयक असतात. िवīाÃया«ना अËयासøम सामúीबĥल
िवचार करÁयाचा सराव करणे हे चच¥चे उिĥĶ आहे.चचाª पĦतीमुळे िवīाÃया«वर चांगले
पåरणाम होतात अनेक लोकांमधील िवचारांची देवाणघेवाण ही एकमेकांकडून िशकÁयाची
आिण िशकवÁयाची सवō°म ÿिøया आहे. वगाªतील वातावरणात, अनुकूल िश±ण आिण
सोयीÖकर अÅयापन पåरिÖथतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी चचाª हा सवō°म मागª आहे. िह
िशकवÁया ची पĦत िवīाÃया«ना काही मुद्īांवर Âयांचे िवचार िकंवा मत Óयĉ करÁयाची
संधी देते.
७. ÿाÂयि±क:
ÿाÂयि±क या शÊदाचा अथª डेमो देणे िकंवा िविशĶ िøयाकलाप (activity ) िकंवा संकÐपना
यांचे सादरीकरण करणे असा होतो. ÿाÂयि±क पĦतीत, अÅयापन-अÅययन ÿिøया
पĦतशीरपणे चालते. अनेकदा ÿाÂयि±क तेÓहा केले जाते जेÓहा िवīाÃया«ना िसĦांतांना
ÿÂय± सरावाशी जोडÁयात अडचण येते िकंवा जेÓहा िवīाथê िसĦांतांचे अनुÿयोग समजू
शकत नाहीत.
ÿाÂयि±क Ìहणजे िशकवÁयाची रणनीती Ìहणून कृती आिण िøयाकलापांचे ŀÔय
सादरीकरण िकंवा िशकवÁयाचे आिण िशकÁयाचे कायª सुलभ करÁया¸या उĥेशाने वगाªत
िश±काने िदलेÐया धड्या¸या वÖतुिÖथती आिण तßवांशी संबंिधत Óयावहाåरक कायª.
८. गट कायª:
समूह कायª Ìहणजे िशकÁया¸या अनुभवांचा संदभª ºयामÅये िवīाथê एकाच कायाªवर एकý
काम करतात. समवयÖक िश±ण आिण िशकवÁयाĬारे समूह कायª सकाराÂमक आिण
आकषªक िश±ण समुदाय तयार करÁयात मदत कł शकते. समवयÖकां¸या
परÖपरसंवादांना ÿोÂसाहन देणे िवīाÃया«ना वगाªबाहेरील कामासाठी तयार कłन
िशकÁया¸या अनुभवांवर सकाराÂमक पåरणाम होतो.िवīाÃया«ना ÿवृ° करÁयासाठी,
सिøय िश±णाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण मु´य गंभीर-िवचार, संवाद आिण िनणªय munotes.in

Page 27

अËयासøम Óयवहारातील समÖया
27 घेÁयाची कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी गट कायª ही एक ÿभावी पĦत असू शकते. गट
िøयाकलाप (activities ) िवīाÃया«ना सामúीमधील सखोल अथª शोधÁयात आिण िवचार
कौशÐये सुधारÁयास स±म करतात. समूह कायाªचा सवाªत ÿभावी वापर Ìहणजे
िवīाÃया«ना समजÁयास कठीण िकंवा ºयाचे अनेक अथª आहेत. जी िवचार करÁयास ÿवृ°
करते अशा उ¸च-Öतरीय सामúीसह गुंतवून ठेवते.
९. संशोधनावर आधाåरत अÅयापन:
संशोधन-आधाåरत िश±णिवषयक धोरणे ही अशी धोरणे आहेत जी, Öवतंý संशोधनाĬारे,
िवīाथê िशकÁया¸या पåरणामांवर आिण िवīाÃया«¸या यशावर ÿभाव पाडÁयासाठी सवाªत
ÿभावी ठरÐया आहेत. संशोधन-आधाåरत िश±ण पĦतीमÅये, िवīाथê सिøयपणे अनेक
संसाधने, सािहÂय आिण मजकूर शोधतात आिण नंतर ते महßवाचे, संबंिधत आिण
मनोरंजक ÿij आिण आÓहाने शोधÁयासाठी वापरतात.संशोधन-आधाåरत िश±णाम Åये
संकÐपना आिण िसĦांतांची तपासणी समािवĶ असते आिण िवīाÃया«ना शोधक
ŀिĶकोनातून समाधान साधक बनÁयाची परवानगी िमळते. पाठ्यपुÖतक-आधाåरत
शैली¸या तुलनेत, हे िवīाÃयाªला ²ान संपादना¸या क¤þÖथानी ठेवते.
१०. अनुकरण (Simulation ) आधाåरत अÅयाप न:
अनुकरण आधाåरत अÅयापन हे िशकÁयाचे आिण ÿिश±णाचे तंý आहे, जे एखाīा
ÓयĉìमÅये समÖया सोडवÁया¸या वतªनाची ±मता िवकिसत करते. याची Óया´या एक
भूिमका Ìहणून केली गेली आहे ºयामÅये िवīाथê कृिýमåरÂया तयार केलेÐया वातावरणात
भूिमका पार पाडतो. िसÌयुलेटेड अÅयापन ही एक शै±िणक आिण िवकास धोरण आहे जी
Óयĉéना समÖया सोडवÁयाची ±मता सुधारÁयास मदत करते. अनुकरण आधाåरत
अÅयापन ही एक रचना आहे ºयाचा उĥेश वाÖतिवक जीवनातील पåरिÖथतéना श³य
ितत³या वाÖतव करणे आहे, ºयामÅये िवīाथê िश±कांची भूिमका बजावतात.
१२. वादावर आधाåरत अÅयापन:
उपदेशाÂमक पĦती Ìहणून, वादिववादामÅये िवīाÃया«नी एकमेकां¸या युिĉवादांना िवरोध
करÁया¸या उĥेशाने दोन ÿितÖपधê ŀĶीकोनातून Âयांची मते Óयĉ करणे समािवĶ असते
(चांग आिण चो, २०१०). वादिववाद िवīाÃया«ना अËयासøमाची सामúी अिधक चांगÐया
ÿकारे िशकÁयासाठी ÿोÂसािहत करते, कारण ते Óयिĉिनķ िश±ण शैलéमÅये गुंतलेले
असतात; (२) परÖपरसंवादी िश±ण अËयासøम सामúी सिøयपणे, Óयापकपणे, खोलवर
आिण वैयिĉकåरÂया.
तुÌहाला माहीत आहे का?
ÿगतीशील िश±ण ही एक शै±िणक चळवळ आहे जी १९Óया शतका¸या उ°राधाªत सुł
झाली आिण आजपय«त ती अनेक Öवłपात चालू आहे. उदाहरणाथª, युरोपमÅये, ÿगतीशील
िश±ण नवीन िश±ण चळवळ Ìहणून ओळखले जाते.
munotes.in

Page 28

भारतीय िश±णातील आÓहाने
28 २.३ तंý²ानावर आधाåरत अÅयापन २.३.१ तंý²ानावर आधाåरत अÅयापनाचा अथª:
इंटरनेट, इंůानेट, सॅटेलाइट āॉडकाÖट, ऑिडओ आिण िÓहिडओ कॉÆफरिÆसंग, बुलेिटन
बोडª, चॅट łम, वेबकाÖट आिण CD-ROM यासह इले³ůॉिनक तंý²ानाĬारे तंý²ानावर
आधाåरत अÅयापनाचा समावेश होतो.ºया िश±णामÅये िश±क िशकवÁयासाठी तंý²ानाचा
वापर करतात आिण िशकणारे तंý²ाना¸या मदतीने िशकतात ते तंý²ानावर आधाåरत
िश±ण आहे. अशाÿकारे, तंý²ान-आधाåरत अÅयापन संगणक-आधाåरत साधनांचा वापर
कłन अÅयापन -िश±ण आिण मूÐयमापन ÿिøया वाढवते, िवशेषत: िनिÕøयतेऐवजी
सिøयपणे िवīाÃया«ना समािवĶ कłन.
२.३.२ तंý²ानावर आधाåरत अÅयापनाचे फायदे:
१. िश±ण सामúीची (learning materials) िवÖतृत िनवडीची संधी उपलÊध कłन देते
२. िवīाÃया«ना िडिजटल सा±र करÁयात मदत करते
३. एक मजेदार आिण आकषªक शै±िणक वातावरण ÿदान करते
४. िवīाथê कधीही कुठूनही अËयासøम सािहÂयात ÿवेश कł शकतात
५. िवīाÃया«¸या ÿगतीचा मागोवा घेÁयास मदत करते
६. शै±िणक तंý²ान इकोिसÖटमसाठी चांगले आहे
७. शै±िणक तंý²ान सहयोग अिधक ÿभावी बनवते
२.३.३ तंý²ानाचा वापर कłन िवīाÃया«ना गुंतवून ठेवÁयासाठी काही िशकवÁया¸या
यु³Âया / धोरणे (Strategies):
१) बहòमाÅयमांचा (Multimedia) वापर:
ÖपĶ ÿितमा, िÓहिडओ, ताÂकाळ मािहती , हे सवª िवīाÃया«चे ल± सहजपणे वेधून घेतात.
िविवध बहòमाÅयम ( Multimedia) संसाधनांचा वापर तुम¸या वगाªतील सýांमÅये िझंग
जोडतो.िवīाथê िविशĶ संसाधनांचा आनंद घेतात आिण या संसाधनांची िविवधता
िवīाÃया«ना वगाªत गुंतवून ठेवतात आिण Łची िनमाªण करतात. मÐटीमीिडया एका वेळी
एकापे±ा जाÖत भावनांना उ°ेिजत कł शकते आिण असे करताना, िश±क सवª िविवध
ÿकार¸या िवīाÃया«पय«त पोहोचतात आिण िवīाÃया«चे ल± जाÖत काळ िटकवून ठेवतात.
िवīाÃया«ना िविवध ÿकारचे मÐटीमीिडया तयार करÁयाची आिण वापरÁयाची ±मता
िदÐयाने अिधक सहयोगी वगª तयार होतो आिण िवīाÃया«ना संÿेषण करÁयाची आिण ते जे
िशकत आहेत ते ÿÂय±ात लागू करÁयास अनुमती देते, एकूण शै±िणक अनुभव वाढवते.

munotes.in

Page 29

अËयासøम Óयवहारातील समÖया
29 २) सामािजक माÅयमांचा (social media ) वापर:
ÿÂयेक मूल, ÿÂयेक िश±क खरं तर ÿÂयेकजण सोशल मीिडया वापरतो आिण Âयाचा
आनंद घेतो. Âयामुळे जेÓहा या सोशल मीिडयाचा वापर िश±णासाठी केला जातो तेÓहा
Âयाचा खूप उपयोग होतो. िवīाÃया«ना सामािजक असणे, सहकायª करणे, सामाियक करणे
आिण कÐपनांची देवाणघेवाण करणे आवडते.सहयोग आिण परÖपरसंवाद यासार´या
िश±णाचा अिवभाºय भाग असलेÐया िविवध महßवा¸या बाबी सोशल मीिडयाĬारे
अखंडपणे घडू शकतात. फĉ ते सवª वापरत आहेत असे नाही तर ते तुÌहाला सवª गोĶी
तपासÁयात स±म करते आिण तुÌहाला काय¥, असाइनम¤ट आिण इतर वगª संबंिधत
िøयाकलाप (activities ) सहजतेने िनयुĉ करÁयात मदत करते.जेÓहा तुÌही पालकांना
िवīाÃया«¸या कामिगरीबĥल आिण इतर शालेय िøयाकलापांबĥल अपडेट ठेवÁयाबĥल
बोलता तेÓहा सोशल मीिडया देखील महßवाची भूिमका बजावते. फेसबुक आिण ट्िवटर
सार´या िविवध Èलॅटफॉमªचा जगभरातील िश±कांकडून वापर केला जात आहे आिण
जनतेने Âयांचा आनंद घेतला आहे.
३) िविवध संसाधनांचा वापर करणे:
गोĶी िमसळा आिण काही ÿितबĦता जोडा. (Mix things up and add some
engagement) २१ Óया शतकातील मािहतीचा ąोत केवळ पुÖतकांपुरता मयाªिदत नाही,
Âयाऐवजी तुÌही पॉडकाÖट, िÓहिडओ, OER, Êलॉग आिण इतर संसाधने ²ान देÁयासाठी
वापł शकता. मुलांना िविवध संसाधने शोधÁयात आिण Âयांची ²ानाची ि±ितजे Łंद
करÁयात आनंद िमळतो.िविवध संसाधनां¸या एकिýतपणे वापराने िवīाÃया«ना आनंद
िमळतो आिण ते ताजेतवाने होतात. हे िवīाÃया«¸या िविवध िश±ण िवषयक गरजा देखील
पूणª करते, कारण एकच संसाधन सवा«साठी योµय असू शकत नाही.
४) गेिमिफकेशनचे बरेचसे गेम आिण फायदे िमळवणे:
कदािचत हा तंý²ाना¸या एकýीकरणाचा (tech integration ) सवō°म भाग आहे. गेिमंग
करताना िवīाÃया«ना जी गोĶ िशकायला िमळते ती सवō°म गोĶ आहे. मुलांचे खेळांबĥल
िकती ÿेम आहे याबĥल शंका नाही आिण येथे शै±िणक खेळ मुलांना आIJयªकारक खेळ
खेळताना Âयांचे महßवाचे धडे िशकÁयास मदत करतात. िवīाथê एकमेकांना आÓहान
देऊन ÿेåरत होऊ शकतात आिण जर मोबाईल िडÓहाइसवर केले तर, िवīाथê वगाªबाहेर
िशकत राहÁयाची श³यता जाÖत अस ते. िवīाÃया«ना िशकÁयासाठी उÂसुक बनवÁयासाठी
शै±िणक खेळ वापरणे हा वगाªत तंý²ानाचा वापर करÁयाचा एक उ°म मागª आहे. आिण
गेिमिफकेशनचा वापर िश±णासाठी एक Āेमवकª Ìहणून केला जाऊ शकतो जो कोठेही
आिण कोणÂयाही Öतरावरील जिटलतेमÅये वापरला जाऊ शकतो. हे थेट
सामúीवर(content), अÅयापनशाľीय Āेमवकªवर (सामाÆयतः रचनावाद) िकंवा इतर
पूरक Āेमवकªवर लागू केले जाऊ शकते.

munotes.in

Page 30

भारतीय िश±णातील आÓहाने
30 ५) िवīाÃया«ना स±म करÁयासाठी आिण Âयां¸यापय«त पोहोचÁयासाठी तंý²ानाचा
वापर करा:
तंý²ान कलाÂमक अिभÓयĉìचे पोषण करते. गुंतलेले िवīाथê असे आहेत जे सिøयपणे
मते Óयĉ करतात आिण केवळ िनÕøìयपणे ‘शहाणपणा’ ÿाĮ करत नाहीत. तंý²ान Âयांना
Âयां¸या कÐपना समजावून सांगÁयासाठी एक Óयासपीठ देऊ शकते, केवळ तÃयांचे
पुनŁÂथान (regurgitate) कł शकत नाही. यािश वाय तुÌही िवīाÃया«ना पोहोचÁयास
आिण अिधक जाणून घेÁयास मदत कł शकता. सोशल मीिडया तुÌहाला जगभरातील
लोकांशी कने³ट होÁयास मदत करतो आिण तुÌही त²ां¸या संपकाªत राहó शकता.
आधुिनक तंý²ान-आधाåरत कला ÿकारांनी आम¸या िविवध िवīाथê लोकसं´येमÅये
कलाÂमक अिभÓयĉìला ÿोÂसाहन िदले आहे. ही साधने Âया िवīाÃया«साठी कलाÂमक
संÿेषणाचे ÿकार ÿदान करतात ºयांना मौिखक आिण लेखी संवादा¸या पारंपाåरक
पयाªयांमुळे ÿितबंिधत आहे. तुÌही िवīाÃया«ना ‘आवाज’ ठेवÁयासही मदत करावी. हे
करÁयाचा एक मागª, उदाहरणाथª, Âयांना ÿÂयेकाने Êलॉग सेटअप करÁयासाठी आणणे िकंवा
Âयांचे िश±ण ÿदिशªत करÁयासाठी इतर मागा«नी सहभागी होणे. परंतु ल±ात ठेवा कì
ÿÂयेकजण सारखा नसतो: अंतमुªख िवīाÃया«ना Twitter घाबरवणारा वाटू शकतो,
उदाहरणाथª. Âयाऐवजी, अनेक पयाªय ऑफर करा: पॉडकािÖटंग, यूट्यूब इ. हे कायª
करÁयासाठी, िवīाÃया«ना ऑनलाइन जगाची नैितकता आिण िडिजटल नागåरकÂवा¸या
तßवांची जाणीव असणे आवÔयक आहे.
२.३.४ िनÕकषª:
अशा ÿकारे, तंý²ानाचा िश±णावर खूप सकाराÂमक पåरणाम होतो आिण Âयाच वेळी
नकाराÂमक पåरणाम देखील होऊ शकतात. िश±कांनी आिण िवīाÃया«नी याचा चांगÐया
ÿकारे लाभ ¶यावा आिण अनेक िवīाÃया«ना तसेच शाळांना मागे खेचत असलेÐया ýुटी दूर
कराÓयात. उÂकृĶता ÿाĮ करणे. अशा ÿकारे भिवÕयात ÿÂयेक देशाने अिधक तंý²ानाने
सुसºज िश±ण ±ेý सुł करÁयाची वेळ आली आहे.
तुÌहाला माहीत आहे का?
२१ Óया शतकातील अËयासøमासाठी अिधक िश±क तंý²ानाचा अवलंब करत
असÐयाने, िविवध Èलॅटफॉमªवर शै±िणक सामúीची सुलभता ही वगªखोÐयांमÅये जीवनाचे
धडे आणÁयासाठी महßवाची आहे.
२.४ समांतर िश±ण ÿणाली (खाजगी िशकवणी आिण मास-कोिचंग ³लासेस) २.४.१ पåरचय:
चांगÐया समाजा¸या िनिमªतीसाठी िश±ण हे मूलभूत साधन आहे. कारण िश±णामुळे
एखाīाला जीवनातील िनयम आिण मूÐये यासार´या िविवध गोĶी जाणून घेÁयास
मागªदशªन केले जाते, ºयाचा पåरणाम Âयां¸या जीवनशैलीवर आिण वतªनावर होतो. तथािप, munotes.in

Page 31

अËयासøम Óयवहारातील समÖया
31 औपचाåरक शाळां¸या उपिÖथतीमुळे ÿाĮ झालेÐया िनकालांवर बरेच लोक समाधानी झाले
नाहीत.Âयां¸यापैकì बरेच जण अजूनही आपÐया मुलांना िशकवणी वगª संÖथांमÅये िशकवून
बाहेरचे अितåरĉ धडे शोधत आहेत. सवª ±ेýांतील जागितकìकरणा¸या पैलूंमुळे शै±िणक
±ेýातील नमुÆयांमÅये बदल होत आहेत जेणेकŁन Âयाचा शै±िणक ±ेýावर पåरणाम होतो,
Âयामुळे िश±ण वगाª¸या अनेक संÖथा सुł झाÐया.
२.४.२ शै±िणक संÖथा िवŁĦ िशकवणी वगª आिण कोिचंग वगª यांची तुलना:
आज हायÖकूल¸या िवīाÃयाª¸या आयुÕयात, अितåरĉ कोिचंग ³लासला जाणे हे शाळेत
जाÁयाइतकेच सामाÆय आहे. ÿÂयेक िवīाÃयाªला कोिचंगची गरज भासत नसली तरी,
बहòतेक िवīाथê Âयां¸या बोडª परी±ा िकंवा ÿवेश परी±ांसाठी अितåरĉ तयारी करतात.
शाळेत जाणे हे आधीच खूप अवघड काम आहे कारण Öटे-बॅक, गृहपाठ आिण िनयिमत
चाचÁया तसेच वगª लांब असतात आिण घरी परतÐयावर िवīाथê खूप थकलेले असतात,
फĉ कोिचंगसाठी तयार होÁयासाठी. Âयामुळे, एखाīाने शाळेत आिण कोिचंगला का जावे
असा ÿij वारंवार पडतो; एक पुरेसे नाही.
कारण पुरेसे सोपे आहे; शाळा आिण कोिचंगचा हेतू सारखा नसतो.
हायÖकूल िश±ण हे अनेक वेगवेगÑया गोĶéवर ल± क¤िþत करते, जरी मु´यतः शै±िणक
गोĶéवर ल± क¤िþत करते; ते अËयासøमेतर िøयाकलापांचा(activities) समावेश
करÁयाचा देखील ÿयÂन करते. िवīाÃया«ना Âयां¸या बोडाª¸या परी±ेत उ°ीणª होÁयास
मदत करÁयावर शै±िणक ल± क¤िþत करतात जी एक ÿमािणत चाचणी मानली जाऊ
शकते आिण ही चाचणी उ°ीणª होÁयासाठी, िवīाÃया«ना ÿथम सुरवातीपासून धडे िशकवणे
आिण नंतर सराव आिण ÿगत ÿijांचा पाठपुरावा करणे आवÔयक आहे. अÅयापनाची
पातळी केवळ मूलभूत मानली जाऊ शकते आिण अÂयंत ÿगत नाही.
दुसरीकडे, कोिचंग स¤टरचे उिĥĶ िवīाÃयाªला सवª मूलभूत गोĶी िशकवणे हे नसून ÿगत ÿij
सोडवÁयासाठी िवīाÃयाªला अिधक कायª±मतेने कायª करÁयास मदत करणे हा आहे,
कारण ते सहसा िवīाÃया«ना अिधक Óयिĉिनķ ÿवेश परी±ांसाठी तयार करतात. कोिचंग
स¤टसª अितåरĉ िøयाकलापांची काळजी करत नाहीत कारण ही Âयांची जबाबदारी नाही.
Âयांना श³य ितत³या तासांचा सराव समािवĶ करायचा असते आिण िवīाÃया«ना कठीण
ÿijांची ओळख कłन īायची असते.
शाळेत, काय िशकवले जाते हे समजून घेणे ही िवīाÃया«ची जबाबदारी आहे, कारण िश±क
वैयिĉकåरÂया न करता संपूणª िवīाÃया«वर ल± क¤िþत करतात. अंतगªत मुÐयांकनाची
तयारी करताना पुरेसा सराव करÁयासाठी पुरेसा वेळ िमळवणे आिण िदलेÐया असाइनम¤ट
पूणª करणे हे देखील िवīाÃया«चे कतªÓय आहे. संपकª साधÐयास िश±क Âयांना मदत
करतील तरीही ते िवīाÃया«वर अवलंबून आहे, जर Âयांनी संपकª साधला आिण मदत
घेतली तर.
कोिचंग संÖथा िनवडÐया जातात जेणेकłन Âया ÿÂयेक िवīाÃयाª¸या िविशĶ गरजा पूणª
कł शकतील. Âयामुळे, ते ÿÂयेक िवīाÃयाªकडे ल± देतील आिण ÿÂयेक िवīाÃयाªला
Âयां¸या अडचणéबĥल मागªदशªन करतील आिण Âयांना पुरेसा सराव िमळेल याची खाýी munotes.in

Page 32

भारतीय िश±णातील आÓहाने
32 कłन घेईल. कोिचंग चाचÁयांवर ल± क¤िþत करत नाही कारण Âयांचा हेतू िवīाÃयाªला
समजेल याची खाýी करणे हा आहे.
या तुलनेतून आपण जे िशकतो ते Ìहणजे हायÖकूल आिण कोिचंग स¤टर या दोÆहéची
Öवतःची िविशĶ काय¥ आहेत आिण ती दुसö याची जागा घेऊ शकत नाहीत. हायÖकूल
अिनवायª असले तरी, कोिचंग हा एक खाजगी िनणªय आहे जो पूणªपणे िवīाÃया«¸या
गरजांवर अवलंबून असतो. परंतु कोणÂयाही पåरिÖथतीत, िवīाÃयाªने Âयांना िदलेÐया
सुिवधांचा जाÖतीत जाÖत लाभासाठी वापर करणे आवÔयक आहे. जर Âयांना केवळ
Âयां¸या हायÖकूल¸या वगाªतून फायदा झाला तर Âयांना पुढील समथªनाची आवÔयकता
नाही परंतु आवÔयक असÐयास, Âयांनी िनिIJतपणे अितåरĉ मदत ¶यावी.
२.४.२ िनÕकषª:
सवª भागधारकांसह संपूणª यंýणा (शाळा, िश±क, िवīाथê, पालक) कोिचंग संÖथांना
‘िश±ण’ देÁयाची जबाबदारी पार पाडली आहे. ÖपĶपणे, शालेय िश±ण महßवाचे आहे यावर
Âयांचा आता िवĵास नाही. आिण आपÐया देशातील िवīाथê आहेत ºयां¸या आकां±ा,
ÖवÈने िकंवा िशकÁयाची उÂसुकता अशा समजुतéमुळे िचरडली जात आहे.
आपÐयाला कृती करÁयाची गरज आहे, आपÐयाला आपÐया शालेय िश±ण पĦतीवरील
आÂमिवĵास परत आणÁयाची गरज आहे; िशकÁयाचा एक मूलभूत मागª. आÌही िश±ण
देÁयासाठी एक शिĉशाली इकोिसÖटम तयार केली आहे परंतु आÌही खाजगी कोिचंगची
दुसरी समांतर ÿणाली तयार करÁयाचा ÿयÂन करत आहोत. ही समांतर ÓयवÖथा पूणªपणे
हािनकारक नसली तरी िश±ण ÓयवÖथेचे महßव कायम ठेवायचे आहे.
तुमची ÿगती तपासा
१. अÅयापन-िश±ण आिण मूÐयमापना¸या कोणÂयाही ५ ÿगतीशील पĦतéची यादी करा .
२. तंý²ानाचा वापर कłन िवīाÃया«ना गुंतवून ठेवÁयासाठी काही िशकवÁया¸या काही
यु³Âया िकंवा धोरणे (Strategies)
३. समांतर िश±ण पĦती¸या महßवाबĥल तुमचे मत munotes.in

Page 33

अËयासøम Óयवहारातील समÖया
33 २.६ सारांश  ÿगतीशील अÅयापन -िश±ण आिण मूÐयमापनाचे समथªक जॉन ड्यूई, Łसो, कालª
मा³सª आहेत.
 ÿगतीशील िश±ण ( Progressive Education ) हे जॉन ड्यूई आिण इतरांनी
ÖवीकारलेÐया तßवावर आधाåरत आहे, कì िश±णाने िवīाÃया«ना लोकशाही,
जागितक समाजात सिøय सहभागासाठी तयार केले पािहजे.
 िवīाÃया«साठी ÿगतीशील अÅयापन (Progressive methods ) महßवाचे का आहे
याची कारणे
 ÿगतीशील िश±ण उ¸च -Öतरीय िवचार कौशÐयांना ÿोÂसाहन देते.
 ÿगतीशील िश±ण 'कसे िशकायचे ते िशका' ला ÿोÂसाहन देते
 िवīाÃया«ना Öवतःचा िवचार कसा करायचा हे िशकÁयास मदत करते
 ÿगतीशील अÅयापन -िश±ण पĦती सहकायª आिण सहकायाª¸या महßवावर भर
देतात
 ÿगतीशील अÅयापन -िश±णात सजªनशीलता आिण गंभीर िवचार यांचा
समावेश होतो
 िवīाÃया«ना वाÖतिवक जगासाठी तयार करÁयास मदत करते
अÅयापन-िश±ण आिण मूÐयमापना¸या काही ÿगतीशील पĦतéची यादी
 चौकशी
 ÿयोग
 फìÐड वकª
 ÿकÐप-आधाåरत िश±ण
 संगणकासार´या साधनांचा वापर
 चचाª
 ÿाÂयि±क
 गट कायª
 संशोधन
 अनुकरण (Simulation ) munotes.in

Page 34

भारतीय िश±णातील आÓहाने
34  वादिववाद
 तंý²ानावर आधाåरत अÅयापनामÅये इंटरनेट, इंůानेट, सॅटेलाइट āॉडकाÖट,
ऑिडओ आिण िÓहिडओ कॉÆफरिÆसंग, बुलेिटन बोडª, चॅट łम, वेबकाÖट आिण
सीडी-रॉम यासह इले³ůॉिनक तंý²ानाĬारे िशकणे समािवĶ आहे.
 तंý²ानावर आधाåरत अÅयापनाचे फायदे
 िश±ण सामúीची ( learning materials ) िवÖतृत िनवड ऑफर करते
 तुम¸या िवīाÃया«ना िडिजटल सा±र करÁयात मदत करते
 एक मजेदार आिण आकषªक िश±ण वातावरण ÿदान करते
 िवīाथê कधीही कोठूनही अËयासøम सािहÂयात ÿवेश कł शकतात
 िवīाÃया«¸या ÿगतीचा मागोवा घेÁयात मदत करते
 शै±िणक तंý²ान पåरसंÖथेसाठी चांगले आहे
 शै±िणक तंý²ान सहयोग (collaboration ) अिधक ÿभावी बनवते
तंý²ानाचा वापर कłन िवīाÃया«ना गुंतवून ठेवÁयासाठी िशकवÁया¸या काही यु³Âया
िकंवा धोरणे (Strategies)
 बहòमाÅयमांचा (Multimedia) वापर
 सामािजक माÅय मांचा (social media ) वापर
 िविवध संसाधने वापरणे
 गेिमिफकेशनचे गेम आिण फायदे िमळवणे
 िवīाÃया«ना स±म करÁयासाठी आिण Âयां¸यापय«त पोहोचÁयासाठी तंý²ानाचा वापर
करा
 सवª ±ेýांतील जागितकìकरणा¸या पैलूंमुळे शै±िणक ±ेýातील नमुÆयांमधील बदल जे
खूप वेगाने बदलत आहेत जेणेकłन Âयाचा शै±िणक ±ेýावर ही पåरणाम होतो ,
Âयामुळे िश±ण वगाª¸या अनेक संÖथा सुł झाÐया.
 आज हायÖकूल¸या िवīाÃयाª¸या आयुÕयात, अितåरĉ कोिचंग ³लासला जाणे हे
शाळेत जाÁयाइतकेच सामाÆय आहे.
 ÿिश±ण क¤þाचे (Coaching centre’s) उिĥĶ िवīाÃयाªला सवª मूलभूत गोĶी
िशकवणे हा नसून ÿगत ÿij सोडवÁयासाठी िवīाÃयाªला अिधक कायª±मतेने कायª
करÁयास मदत करणे हा आहे, कारण ते सहसा िवīाÃया«ना अिधक Óयिĉिनķ ÿवेश
परी±ांसाठी तयार करतात. munotes.in

Page 35

अËयासøम Óयवहारातील समÖया
35  आपÐयाला कृती करÁयाची गरज आहे, आपÐयाला आपÐया शालेय िश±ण
पĦतीमÅये आÂमिवĵास परत आणÁयाची गरज आहे; िशकÁयाचा एक मूलभूत मागª.
२.७ ÿमुख अटी ÿगतीशील पĦती , तंý²ानावर आधाåरत िश±ण, समांतर िश±ण पĦती
२.८ ÿij १. अÅयापन-िश±णाची ÿगतीशील पĦत Öप Ķ करा आिण िवīाÃया«साठी ÿगतीशील
पĦत का महßवाची आहे याची कारणे सांगा.
२. काही तंý²ानावर आधाåरत िशकवÁया¸या धोरणांचे तपशीलवार वणªन करा.
३. शै±िणक संÖथा िवŁĦ िशकवणी वगª (tuition classes) आिण ÿिश±ण क¤þा ¸या
(Coaching centre ’s) तुलनेबĥल तुमचे मत मांडा.
२.९ संदभª úंथसूची  Dewey, John (1938). Experience and Education. New York: Delta Pi.
ISBN 978 -0-684-83828 -1.
 Berquist, William H. and Steven R. Philips (Editors) 1977.A
Handbook of Faculty Development. Washington D.C.:The C ouncil for
the Advancement of Small Colleges.
 https://www.teacherph.com/new -progressive -methodson%
 https://teacherwise.wordpress.com/2 013/12/21/amazing -facts -about -
teachers -technology -use-in-the-classroom/

*****
munotes.in

Page 36

36 ३
िश±णातील संशोधन संबंिधत समÖया
घटक संरचना
३.० उिĥĶे
३.१ पåरचय
३.२ संशोधनासाठी िनधी: सरकारी, गैर-सरकारी आिण परदेशी
३.३ संशोधन संÖथा: िवहंगावलोकन - राºय Öतर, राÕůीय Öतर आिण जागितक Öतर
३.४ पूवª ÿाथिमक आिण ÿाथिमक िश±ण Öतरावर कृती संशोधन
३.५ संशोधनासाठी तंý²ानाचा वापर: सुलभता, उपलÊधता आिण सÂयता
३.६ िनÕकषª
३.७ सारांश
३.८ ÿij/ ÖवाÅयाय
३.९ संदभª
३.० उिĥĶे या घटका¸या अËयासानंतर तुÌही पुढील गोĶéसाठी समथª Óहाल:
• भारतातील संशोधनाशी संबंिधत समÖयांवर चचाª करता येईल.
• संशोधनातील िनधीचे ÿकार समजून ¶याल, उदा. सरकारी , गैर-सरकारी आिण
परदेशी िनधी.
• संशोधन संÖथा उदा., राºय Öतर, राÕůीय Öतर आिण जागितक Öतर समजून ¶याल.
• पूवª ÿाथिमक आिण ÿाथिमक Öतरावरील कृती संशोधन समजून ¶याल.
• संशोधनासाठी तंý²ानाचा वापर समजून ¶याल. उदा., कोणÂयाही गोĶéची सुलभता,
उपलÊधता आिण सÂयता जाणता येईल.
• संशोधन संÖथांसमोरील आÓहाने समजून ¶याल.
३.१ पåरचय अमेåरकन समाजशाľ² अलª रॉबटª बॅबी यां¸या मते, "संशोधन हे िनरी±ण केलेÐया घटनेचे
वणªन, ÖपĶीकरण, अंदाज आिण िनयंýण करÁयासाठी पĦतशीर चौकशी आहे. यात ÿेरक
आिण वजावटी पĦतीचा समावेश आहे” munotes.in

Page 37

िश±णातील संशोधन संबंिधत समÖया
37 (According to American Sociologist Earl Robert Babbie, “research is a
systematic inquiry to describe, explain, predict and control the observed
phenomenon. It involves inductive and deductive method”)
संशोधन Ìहणजे शै±िणक ÿिøयेची चांगली समज िमळिवÁयासाठी पĦतशीर ÿयÂन करणे.
Âयाची कायª±मता सुधारÁयासाठी हे सामाÆयतः चालू असते.
िश±ण ±ेýात संशोधनाला मोठा वाव आहे. शै±िणक मानसशाľ, िश±णाचे तÂव²ान,
िश±णाचे समाजशाľ, तुलनाÂमक िश±ण, मागªदशªन आिण समुपदेशन, शै±िणक तंý²ान
इÂयादéवर संशोधन केले जाऊ शकते.
गुणाÂमक तसेच सं´याÂमक संशोधन ŀĶीकोनांसाठी जगभरात मूलभूत संशोधन,
उपयोिजत संशोधन आिण कृती संशोधन करÁयासाठी अÆवेषणाÂमक, ÖपĶीकरणाÂमक
िकंवा वणªनाÂमक अशा िविवध वै²ािनक पĦती िनवडÐया जातात.
संशोधन करताना िविवध आÓहानांना सामोरे जावे लागते जेÓहा संशोधना¸या
कायªपĦतीमÅये वै²ािनक ÿिश±ण, िनधीशी संबंिधत, संशोधन संÖथांशी संबंिधत, संशोधन
ÿिøयेशी संबंिधत आिण तंý²ान वापराशी संबंिधत ²ानाचा अभाव असतो.
आÓहाने जीवनाचा अिवभाºय भाग आहेत. तथािप, िवīाÃया«ना कौशÐयपूणª वेळ
ÓयवÖथापन लागू करÁयासाठी आिण संशोधनाशी संबंिधत िविवध समÖया समजून घेÁयास
मदत करÁयासाठी , या घटकाची अशी रचना केलेली आहे कì, Âया आधारे िवīाÃया«ना वर
नमूद केलेÐया बहòतेक आÓहानांवर मात करÁयास मदत करता येईल.
३.२ संशोधनासाठी िनधी: सरकारी, गैर-सरकारी आिण परराÕů यां¸या Ĭारे जेÓहा आपण संशोधन िनधीबĥल बोलतो, तेÓहा भारत सरकारचे जवळजवळ ÿÂयेक
मंýालय संबंिधत ±ेýात संशोधन करÁयासाठी िवĬानांना िनधी ÿदान करते. िवĬान िविवध
वै²ािनक पĦती उदा., अÆवेषणाÂमक, ÖपĶीकरणाÂमक आिण वणªनाÂमक इÂयादी
िनवडतात.
संशोधन िविवध उĥेशांसाठी केले जाते जसे कì,
अ) ÖपĶपणे पåरभािषत नसलेÐया समÖयेची चौकशी करणे.
ब) घटनेचे खरे ÖपĶीकरण िमळवÁयासाठी
क) िनकालाचा अंदाज लावणे
ड) घटना िनयंिýत करÁयासाठी
ई) घटनेचे कारण शोधणे
फ) पåरिÖथतीचे वणªन करÁयासाठी
ग) वतªनाचे वणªन करÁयासाठी munotes.in

Page 38

भारतीय िश±णातील आÓहाने
38 संशोधन करÁयासाठी खूप पैसा लागतो. संशोधन ÿÖताव तयार करताना संशोधकाला
ÿकÐपा¸या खचाªचा अंदाज लावावा लागतो. Âयांना सहभागी होÁयासाठी आवÔयक Óयĉì,
संशोधन कायाªसाठी लागणारे मिहने आिण Âयासाठी लागणाöया सुिवधांचा खुलासा करावा
लागेल.
ÿÖतावात अथªसंकÐपीय अंदाजा¸या िविवध शीषªकाखाली पैशा¸या वाटपाचे समथªन करणे
आवÔयक आहे आिण नंतर तो सरकारी, गैर-सरकारी िकंवा परदेशी संÖथांना सादर करणे
आवÔयक आहे.
१. सरकारी:
िवīापीठ अनुदान आयोग (UGC), नॅशनल कौिÆसल ऑफ एºयुकेशनल åरसचª अँड ůेिनंग
(NCERT), इंिडयन कौिÆसल फॉर सोशल सायÆस åरसचª (ICSSR) इÂयादी िविवध
सरकारी संÖथा देशभरात संशोधन कायाªला चालना देÁयासाठी अिधकािधक िनधी
उपलÊध कłन देÁयासाठी ओळखÐया जातात. यामुळे अिधकािधक िश±क तसेच िवīाथê
शाळा, महािवīालये िकंवा िवīापीठांमÅये आपापÐया आवडी¸या ±ेýात संशोधन करÁयास
ÿवृ° होत आहेत.
संशोधन ÿÖताव मूÐयांकनासाठी त²ांना सादर केला जातो आिण एकदा Âयाचे मूÐयमापन
आिण त²ांनी िशफारस केÐयानंतर, संबंिधत संÖथांकडून अनुदान िदले जाते.
िव²ान, मानवतावादी शाľ आिण सामािजक शाľांतील किनķ संशोधन फेलोिशप:
युिनÓहिसªटी úँट्स किमशन (UGC) ची ºयुिनयर åरसचª फेलोिशप (JRF) योजना UGC
¸या राÕůीय पा ýता चाचणी ( NET) आिण UGC -काउंिसल ऑफ सायंिटिफक अँड
इंडिÖůयल åरसचª (CSIR) ¸या संयुĉ चाचणीत पाý ठरलेÐया उमेदवारांसाठी खुली आहे.
तथािप, कृपया ल±ात ¶या कì या केवळ पाýता चाचणी आहेत आिण उमेदवाराला
फेलोिशप देत नाहीत.
JRF योजनेचा उĥेश नेट-पाý उमेदवारांना एम. िफल/पीएच.डी.पय«त ÿगत अËयास आिण
संशोधन करÁयाची संधी ÿदान करणे आहे. भाषा आिण िव²ानांसह मानवताशाľ आिण
सामािजक शाľांमधील पदवी ÿदान ÿदान करणे होय.
भारत सरकार, मानव संसाधन िवकास मंýालय, उ¸च िश±ण िवभाग यांनी जारी केलेÐया
३१ जानेवारी २०१९ ¸या कायाªलयीन ²ापनानुसार UGC Ĭारे िव²ान, मानिवकì आिण
सामािजक शाľ या िवषयातील किनķ संशोधन फेलोिशपला खालील मानधन िदले जाते.
१. मानधन:
अ. किनķ संशोधन फेलोिशप/ वåरķ संशोधन फेलोिशप: अनुøमांक पदे आिण पाýता िवīमान वेतन (ÿती माह:) सुधाåरत वेतन (ÿती माह:) १. १. किनķ संशोधन फेलोिशप (जे. Ł. २५,०००/-Ł. ३१,००० /- munotes.in

Page 39

िश±णातील संशोधन संबंिधत समÖया
39 आर.एफ.) मूलभूत िव²ानात पदÓयु°र पदवी िकंवा खालीलपैकì कोणÂयाही एकाĬारे वणªन केलेÐया ÿिøयेĬारे िनवडलेÐया Óयावसाियक अËयासøमातील पदवी/पदÓयु°र पदवी: अ. नेतृÂव (सहाÍयक ÿाÅयापक) आिण GATE सह राÕůीय पाýता चाचणी-UGC NET Ĭारे िनवडलेले िवĬान. ब. MHRD आिण Âया¸या एजÆसी आिण संÖथा जसे कì UGC/IIT/IISc./IISER/IIT इÂयादéĬारे आयोिजत राÕůीय Öतरावरील परी±ांĬारे िनवड ÿिøया.
२. वåरķ संशोधन फेलो (SRF) दोन वषा«¸या संशोधन अनुभवासह JRF साठी िविहत पाýता Ł. २८,०००/- Ł. ३१,००० /-
अ.१. दोन वष¥ पूणª झाÐयानंतर, िवīाÃयाªने पीएच.डी.साठी नŌदणी केलेÐया संÖथेĬारे
बाĻ मूÐयांकन. JRF वłन SRF मÅये अपúेड करÁयासाठी अिनवायª आहे.
यशÖवी मूÐयांकनानंतर फेलोला SRF िदले जाऊ शकते.
अ.२. SRF कालावधीत फेलोिशपचा लाभ सुł ठेवÁयासाठी समाधानकारक मूÐयांकन
अिनवायª आहे.
अ. संशोधन सहयोगी:
संशोधन सहयोगी पाýता आिण अनुभवा¸या आधारावर खाली िदलेÐया ३ वेतन Öतरांपैकì
एकावर एकिýत रकमेवर िनिIJत केले जाऊ शकतात. संबंिधत संÖथा/संÖथा अनुभवा¸या
आधारे िविशĶ सहयोगी कोणÂया Öतरावर ठेवायचे हे ठरवू शकतात. संशोधन सहयोगीसाठी
आवÔयक पाýता ( Essential Qualification) खालीलÿमाणे आहे:
Ph.D./MD/MS/MDS िकंवा समतुÐय पदवी िकंवा MVS c/M.Pharm/ME/M.Tech
नंतर संशोधन, अÅयापन आिण िडझाइन आिण िवकासाचा ३ वषा«चा अनुभव असलेला
िव²ान उĦरण इंडे³Öड (SCI), जनªल मÅये िकमान एक शोधिनबंध सादर केलेला असावा.

munotes.in

Page 40

भारतीय िश±णातील आÓहाने
40 एस. आय. ®ेणी िवīमान वेतन (ÿित मिहना) सुधाåरत वेतन (ÿित मिहना) I संशोधन सहयोगी- I Ł. ३६,०००/- Ł.४७,००० /- II संशोधन सहयोगी-II Ł. ३८,०००/- Ł.४९,००० /- III संशोधन सहयोगी-III Ł. ४०,०००/- Ł.५४,००० /-
२०२२ मÅये, UGC ने खालील फेलोिशप आिण संशोधन अनुदान देऊ केले:
अ) एकल मुलीसाठी सािवýीबाई ºयोितराव फुले फेलोिशप
ब) डॉ. एस. राधाकृÕणन पोÖट-डॉ³टरल फेलोिशप
क) डॉ. डी.एस. कोठारी संशोधन अनुदान नÓयाने भरती झालेÐया ÿाÅयापक सदÖयांसाठ
ड) सेवांतगªत अÅयापक सदÖयांसाठी संशोधन अनुदान
ई) सेवािनवृ° ÿाÅयापक सदÖयांसाठी फेलोिशप

यूजीसीचे वेब पेज: फेलोिशप आिण संशोधन अनुदान
(Web Page of UGC: Fellowship and Research Grant)
फेलोिशप संशोधन अनुदानासाठी अजª करÁयाची ÿिøया:
फेलोिशप ÿोúामसाठी अजª ugc.ac.in. या अिधकृत वेबसाइटवर उपलÊध केले आहेत.
उमेदवारांनी ÿÂयेक फेलोिशप ÿोúामसाठी िलंकवर ि³लक कłन नŌदणी पूणª करणे
आवÔयक आहे. नŌदणीनंतर उमेदवार अजªभłन, अजª आिण अजª फì सबिमट कł
शकतात.
पायरी १ : UGC ¸या अिधकृत वेबसाइटला भेट īा.
पायरी २ : 'फेलोिशप åरसचª úँट्स Öकìम २०२२' िलंकवर ि³लक करा.
पायरी ३ : योजनेसाठी अजª करÁयासाठी नŌदणी िलंकवर ि³लक करा. munotes.in

Page 41

िश±णातील संशोधन संबंिधत समÖया
41 पायरी ४ : आवÔयक तपशील ÿिवĶ करा आिण अजª भरा.
पायरी ५ : सवª आवÔयक कागदपýे अपलोड करा.
पायरी ६ : पेम¤ट ÿिøया पूणª करा आिण अजª सबिमट करा
२. गैर-सरकारी:
HEI ( उ¸च शै±िणक संÖथा) सह जवळजवळ ÿÂयेक खाजगी शै±िणक संÖथा ‘द इंिडयन
सोसायटी रिजÖůेशन अॅ³ट ऑफ १८६०’ आिण ‘बॉÌबे पिÊलक ůÖट अॅ³ट १९५०’
अंतगªत नŌदणीकृत अशासकìय संÖथांमाफªत चालवÐया जातात.
नॅशनल असेसम¤ट अँड अ ॅिøिडटेशन कौिÆसल (NAAC) ¸या िनकष ३ नुसार जे संशोधन,
नावीÆय आिण िवÖतार कायª उघड करÁयासाठी अिभÿेत आहे, संशोधक जे िवīाथê िकंवा
Âया संÖथेचे कमªचारी असू शकतात Âयांना िनधी ÿदान करणे जवळजवळ अिनवायª आहे.
िवīापीठ अनुदान आयोग (UGC) ने राÕůीय शै±िणक धोरण २०२२ उĦृत कłन
संशोधन आिण नवोÆमेषाला समथªन देÁयासाठी HEIs ( उ¸च शै±िणक संÖथा) ला
मागªदशªन देखील केले होते ºयाने हे सÂय माÆय केले होते कì बहòतेक ²ान असलेÐया
समाजांमÅये शै±िणक संशोधन हा उ¸च िश±ण ÿणालीचा अिवभाºय भाग आहे. Âयामुळे
संशोधन कामांसाठी िनधी उपलÊध कłन देÁयाची महßवाची भूिमका महािवīालयांनाच
देÁयात आली होती.
वर उÐलेख केलेÐया Óयितåरĉ, भारतात संशोधकांना फेलोिशप िकंवा संशोधन
अनुदाना¸या नावाने िनधी उपलÊध कłन देणाö या िविवध संÖथा कायªरत आहेत.
खासगीकरण िशगेला पोहोचलेले असÐयाने आिण दज¥दार िश±ण तसेच दज¥दार
पाठ्यपुÖतके आिण मुþण आिण गैर-मुþण सािहÂयासह इतर शै±िणक सािहÂयाची मोठी
मागणी असÐयाने संशोधनाची मागणीही वाढली होती. संशोधकांना िविवध संशोधन
पĦतéचा वापर कłन िविवध संशोधन काय¥ करावी लागतील आिण उ°म पĦती, कमाल
आिण अËयास सािहÂय शोधून काढावे लागतील जे िश±णामÅये गुणव°ा जोडून वाढवतील.
अशा ÿकार¸या संशोधन कायाªसाठी, ÿकाशक Öवतः िकंवा काहीवेळा तÂसम कामांमÅये
गुंतलेÐया तृतीय प± संÖथेĬारे िनधी उपलÊध कłन िदला जातो.
३. परदेशी:
सरकारी आिण गैर-सरकारी संÖथा ºयाÿमाणे संशोधन िवĬानांना िनधी पुरवतात,
Âयाचÿमाणे िविवध परदेशी संÖथाही संशोधन कायाªसाठी िनधी उपलÊध कłन देतात.
खाली नमूद केलेÐया संÖथा या काही संÖथा आहेत ºया भारतीय नागåरकांना संबंिधत
±ेýातील संशोधन कायाªसाठी िनधी देतात. यातील बहòतांश संशोधन संÖथा यां¸या
सहकायाªने चालत आहेत:
अ) भारतीय-åरपिÊलक ऑफ कोåरया संयुĉ लागू संशोधन आिण िवकास कायªøम
२०१४ िनधी munotes.in

Page 42

भारतीय िश±णातील आÓहाने
42 ब ) ड्यूश फोश«µसगेमीनशाÉट (DFG - जमªन åरसचª फाउंडेशन)
क) इंडो-Ā¤च स¤टर फॉर द ÿमोशन ऑफ अॅडÓहाÆÖड åरसचª फाउंडेशन
ड) इंडो-यूएस सायÆस अँड टे³नॉलॉजी फोरम
ई ) युके इंिडया एºयुकेशन अँड åरसचª एिनिशयेटीÓह (IFCPAR)
फ) µलोबल इनोÓहेशन टे³नॉलॉजी अलायÆस
तुमची ÿगती तपासा
१. सरकारी, गैर-सरकारी आिण परदेशी संÖथांĬारे संशोधनासाठी िवÖतृत िनधी.
२. जेआरएफ Ìहणजे काय? फेलोिशप संशोधन अनुदान िमळिवÁयाची ÿिøया ÖपĶ करा.
३.३ संशोधन संÖथा: एक िवहंगावलोकन - राºय Öतर, राÕůीय Öतर आिण जागितक Öतरांवर संशोधन संÖथा ही संशोधन करÁयासाठी Öथापन केलेली Öथापना आहे. जे संशोधन हे
मूलभूत संशोधन िकंवा उपयोिजत संशोधन असू शकते. संशोधन कोणÂयाही ±ेýात केले
जाऊ शकते परंतु हा शÊद अनेकदा नैसिगªक िव²ान संशोधन सूिचत करतो. अशा अनेक
संशोधन संÖथा आहेत ºया सामािजक शाľांमÅये िवशेषतः ऐितहािसक आिण संशोधन
हेतूंसाठी Óयवहार करतात.
राÕůीय शै±िणक धोरण:
२०२० ¸या अंमलबजावणीसाठी, िवīापीठ अनुदान आयोगाने (UGC) सवª उ¸च
शै±िणक संÖथांना Âयां¸या कॅÌपसमÅये संशोधन कायाªला चालना देणे अिनवायª केले आहे.
²ानाचा िवÖतार करणे, ²ानातील तफावत दूर करणे, ²ानाची ÿितकृती तयार करणे,
सराव सुधारणे आिण ²ानात Óयĉéचा आवाज जोडणे या उĥेशाने हे करणे आवÔयक आहे.
१. राºय Öतर:
"संशोधन हा शोधाचा ÿवास आहे" असे Ìहणतात. न सुटलेÐया समÖयां¸या उ°रांचा शोध
आहे. munotes.in

Page 43

िश±णातील संशोधन संबंिधत समÖया
43 राºय Öतरावर, िवīापीठे आिण महािवīालये िश±क तसेच िवīाÃया«साठी संशोधन संÖथा
Ìहणून काम करतात. या Óयितåरĉ इतर अनेक सरकारी आिण गैर-सरकारी संÖथा आहेत
ºया िविवध ±ेýात आिण िविवध मापदंडांवर संशोधन करतात.
महाराÕůाची राजधानी असलेÐया मुंबई येथे खालील संशोधन संÖथा आहेत.
• भाभा अणु संशोधन क¤þ
• स¤टर फॉर ए³सेलेÆस इन बेिसक सायÆसेस
• स¤टर फॉर मॉिनटåरंग इंिडयन इकॉनॉमी
• हाफिकन संÖथा
• होमी भाभा िव²ान िश± ण क¤þ
• होमी भाभा राÕůीय संÖथा
• भारतीय भूचुंबकÂव संÖथा
• इंिदरा गांधी िवकास संशोधन संÖथा
• आंतरराÕůीय लोकसं´या िव²ान संÖथा
• महाराÕů आिथªक िवकास पåरषद
• राÕůीय पुनŁÂपादक आरोµय संशोधन संÖथा
• OrthoCAD नेटवकª åरसचª सेल
• आर.आर. एºयुकेशनल ůÖट कॉलेज ऑफ एºयुकेशन अँड åरसचª (बी.एड कॉलेज).
• åरलायÆस इिÆÖटट्यूट ऑफ लाईफ सायÆसेस
• टाटा इिÆÖटट्यूट ऑफ फंडाम¤टल åरसचª
• टाटा सामािजक िव²ान संÖथा
• टाटा मेमोåरयल स¤टर
• वाधवानी इिÆÖटट्यूट फॉर आिटªिफिशयल इंटेिलजÆस
वरील यादी Óयितåरĉ नागपूर आिण पुणे येथे िविवध संशोधन संÖथा आहेत.
२. राÕůीय Öतर:
सुŁवाती¸या मÅययुगीन काळापासून, अनेक खगोलशाľीय िनरी±णे केली गेली. केरळ
Öकूल ऑफ अॅÖůॉनॉमी अँड मॅथेमॅिट³स ही भारतातील केरळमधील संगमúाम¸या माधव
यांनी Öथापन केलेली गिणत आिण खगोलशाľाची शाळा होती. १४Óया ते १६Óया शतकात munotes.in

Page 44

भारतीय िश±णातील आÓहाने
44 या शाळेची भरभराट झाली. शाळेचा मूळ शोध नारायण भĘिथरीने संपलेला िदसतो.
खगोलशाľीय समÖया सोडवताना Âयांनी Öवतंýपणे अनेक महßवा¸या गिणतीय
संकÐपनांचा शोध लावला होता.
जर आपण िव²ा न आिण तंý²ान िवभागाकडे पािहले, तर या ±ेýात जवळपास २१६
सूचीबĦ संशोधन संÖथा आहेत:
कृषी िव²ान = ६६
जैिवक आिण वैīकìय िव²ान = ६०
रसायनशाľ = ०९
भौितक िव²ान आिण गिणत = १६
पृÃवी िव²ान = १६
अिभयांिýकì िव²ान = २३
सािहÂय, खिनजे आिण धातू = ०९
बहò-अनुशासनाÂमक आिण इतर ±ेýे = १७
एकूण = २१६
३ . जागितक Öतर:
मÅययुगीन काळात जगभरात िविवध संशोधन संÖथांची भरभराट झाली. २००६ पय«त
युनायटेड Öटेट्समÅये १४,००० संशोधन क¤þे होती. संशोधना¸या िवīाशाखेत
िवīापीठां¸या िवÖतारामुळे या घडामोडéमÅये भर पडली कारण सामूिहक िश±णाने मोठ्या
ÿमाणात वै²ािनक समुदायांची िनिमªती केली. वै²ािनक संशोधना¸या वाढÂया सावªजिनक
जािणवेने िविशĶ संशोधन घडामोडéना चालना देÁयासाठी सावªजिनक धारणा समोर
आणली. दुसरे महायुĦ आिण अणुबॉÌब नंतर िविशĶ संशोधन: पयाªवरण ÿदूषण आिण
राÕůीय संर±ण या संबंिधत संशोधनाचे धागे पाळले गेले.
जगभरातील काही सवाªत उÐलेखनीय संशोधन क¤þे आहेत:
१. अÊदुस सलाम इंटरनॅशनल स¤टर फॉर िथओरेिटकल िफिज³स
२. एÌस संशोधन क¤þ
३. बेल लॅब
४. जैिवक संशोधन क¤þ
५. ÿगत जीवन सायकल अिभयांिýकì क¤þ
६. स¤ůम िवÖकुंडे आिण इÆफॉम¥िटका munotes.in

Page 45

िश±णातील संशोधन संबंिधत समÖया
45 ७. भारतीय वैīकìय संशोधन पåरषद
८. सागरी िव²ान संशोधन क¤þ
९. नेदरलँड्स ऑगªनायझेशन फॉर अÈलाइड सायंिटिफक åरसचª
१०.पालो अÐटो संशोधन क¤þ
११. पेिनंµटन बायोमेिडकल åरसचª स¤टर
१२. एस. आर. आय. इंटरनॅशनल िकंवा एस. आर. आय., ही १९७७ पूवê Öटॅनफोडª
संशोधन संÖथा Ìहणूनही ओळखले जाते.
१३. ®ीलंका इिÆÖटट्यूट ऑफ नॅनोटे³नॉलॉजी टाटा इिÆÖटट्यूट ऑफ फंडाम¤टल åरसचª
१४. थॉमस जे. वॉटसन संशोधन क¤þ
तुमची ÿगती तपासा:
१. राºय, राÕůीय आिण जागितक Öतरावरील संशोधन संÖथांची तुलना करा.
२. महाराÕůात उपलÊध असलेÐया सवª संशोधन संÖथांची यादी तयार करा.
३.४. पूवª-ÿाथिमक आिण ÿाथिमक िश±ण Öतरावर कृती संशोधन सन यत सेन यांचे एक ÿिसĦ वा³य होते - "समजणे कठीण आहे, एकदा समजले कì कृती
सोपी आहे"
कोणतीही कृती करÁयापूवê ÿथम समÖया समजून घेणे आवÔयक आहे, Ìहणून कोणतेही
संशोधन कायª करÁयासाठी, समÖया समजून घेणे आवÔयक आहे.
कृती संशोधन हा Óयावसाियक िवकास आिण सुधाåरत िवīाथê िश±णाचा ŀĶीकोन आहे
ºयामÅये िश±क पĦतशीरपणे Âयां¸या कामावर ÿितिबंिबत करतात आिण Âयां¸या सरावात
बदल करतात. munotes.in

Page 46

भारतीय िश±णातील आÓहाने
46 संशोधन आयोिजत करणे हे िश±कांसाठी एक उपयुĉ साधन आहे कारण समÖया
सोडवÁयासाठी Âयाचे तािकªक Öवłप अÂयंत आवÔयक आहे. Âयामुळे संशोधन
ÿिøयेबाबत ÿÂयेक गोĶीची मािहती असणे आवÔयक आहे.
संशोधन हा ÿijांची उ°रे देÁयाचा पĦतशीर ÿयÂन आहे. संशोधना¸या ÿकारानुसार उ°र
अमूतª िकंवा ठोस असू शकते.
१. पूवª-ÿाथिमक Öतर:
बहòतेक वेळा, पूवª-ÿाथिमक Öतरावरील िश±क कालबाĻ पĦती वापरÁया त गुंतलेले
असतात जसे कì दैनंिदन तŌडी सराव, सुĘीचा अËयासøम, गृहकायª, वेगळे कौशÐय आिण
धृढीकरण इ. ºयामुळे िश±ण कुचकामी ठरते.
कृती संशोधनाĬारे, ÿाथिमक Öतरावरील िश±क मुला¸या सवा«गीण िवकासासाठी िविवध
पĦती,
सुýे आिण साधने शोधू शकतात.
पूवª-ÿाथिमक Öतरावरील िश±कांसाठी कृती संशोधनाचे फायदे:
अ. िश±क Öवतः¸या सरावाची तपासणी कł शकतात.
ब. िश±क अÅयापन -अÅयापन ÿिøयेचे सखोल ²ान िवकिसत कł शकतात.
क. िश±क िशकवÁया¸या योµय पĦती िनवडू शकतात.
ड. िश±क मुलांना खोलवर समजून घेऊ शकतात.
ई. िश±क Âयां¸या Öवतः¸या अÅयापना¸या पĦती आिण सुýे यांची अंमलबजावणी कł
शकतात.
२. ÿाथिमक Öतर:
ÿाथिमक Öतरावर केलेले कृती संशोधन हे पूवª-ÿाथिमक Öतरापे±ा थोडे वेगळे असते कारण
दोÆही Öतरावरील उिĥĶांमÅये फरक असतो.
पूवª-ÿाथिमक Öतरावरील उिĥĶे सामािजक, भाविनक आिण सं²ानाÂमक कौशÐय िवकिसत
करणे तसेच सा±रता आिण सं´याशाľ िवकिसत करणे ही उिĥĶे आहेत तर ÿाथिमक
Öतरावरील मु´य उिĥĶे Ìहणजे सा±रता, सं´या²ान , सजªनशीलता, संवाद कौशÐये
िवकिसत करणे हे होय.
ÿाथिमक Öतरावरील िश±कांसाठी कृती संशोधनाचे फायदे:
अ. िश±क अÅयापना¸या नवीन पĦतéची रचना आिण अंमलबजावणी कł शकतात.
ब. सजªनशीलतेला चालना देÁयासाठी िश±क िविवध उपøमांची रचना कł शकतात. munotes.in

Page 47

िश±णातील संशोधन संबंिधत समÖया
47 क. संवाद वाढवÁयासाठी िश±क योµय पĦती िनवडू शकतात.
ड. िश±क योµय अÅयापन सहाÍय िवकिसत कł शकतात.
ई. िश±क िविवध अÅयापना¸या पåरणामांची चाचणी घेऊ शकतात.
तुमची ÿगती तपासा
१. पूवª-ÿाथिमक आिण ÿाथिमक िश±ण Öतरावरील कृती संशोधनाची तुलना करा.
२. कोणÂयाही पाच िवषयांची नावे īा ºयावर तुÌहाला पूवª-ÿाथिमक िकंवा ÿाथिमक
Öतरावर कृती संशोधन करायला आवडेल.
३.५ संशोधनासाठी तंý²ानाचा वापर: सुलभता, उपलÊधता आिण सÂयता ÓयुÂपि°शाľानुसार, तंý²ान हा शÊद दोन úीक शÊदांपासून आला आहे-
Technology = Techno + logy
तंý²ान = तंý: + ²ान
टे³नो Ìहणजे कौशÐय, ±मता, कला िकंवा साधन, मागª िकंवा पĦत ºयाĬारे एखादी वÖतू
संकिलत केली जाते. लॉजी Ìहणजे शÊद, अिभÓयĉì ºयाĬारे आंतåरक कÐपना Óयĉ केली
जाते, एक कमाल सूý िकंवा Ìहण.
या ओळé¸या बाजूने, खöया अथाªने, तंý²ानाचा अथª शÊद िकंवा घडलेÐया िÖथतीबĥल
बोलणे आहे, तरीही समकालीन वापरात , तंý²ानाचा अथª अपे±ेपे±ा वेगळा आहे.
तंý²ानाने उ¸च िश±णात शै±िणक संशोधन करÁयाची पĦत बदलली आहे. या २१ Óया
शतकात एक ÿचंड तांिýक ÿगती आहे जी संशोधकाला Âयाचा/ितचा वेळ, मेहनत आिण
संशोधन कायाª¸या गुणव°ेवर पåरणाम न करता खचª वाचवÁयास मदत करते. तंý²ान
अनुभव, ²ान आिण कौशÐयांची िविवधता ÿदान करते ºयामुळे ÖपधाªÂमक वै²ािनक
संशोधन केले जाते. शै±िणक संशोधनासाठी डेटा गोळा करÁयासाठी तंý²ान
संशोधनातील धमकावणारा/ ýासदायक घटक काढून टाकते. munotes.in

Page 48

भारतीय िश±णातील आÓहाने
48 १. ÿवेशयोµयता/कायª संमती (Accessability):
संशोधन कायª, ÿकÐप िकंवा कायª करÁयासाठी संशोधकांना मािहती िकंवा डेटा आवÔयक
असतो. जुÆया काळात इंटरनेटची सुिवधा नसÐयामुळे आिण संशोधनासाठी तंý²ानाचा
वापर नसÐयामुळे डेटा गोळा करणे खूप अवघड होते. तथािप, आज¸या जगात आपÐयाला
वेबवर अमयाªिदत मािहती उपलÊध आहे. आज आपण जवळजवळ सवª माÆयताÿाĮ उ¸च
संÖथांमÅये ई-लायāरीमÅये ÿवेश िमळवू शकतो ºयाला जगभरातील इले³ůॉिनक लायāरी
देखील Ìहणतात. ही ई-लायāरी केवळ एका ि³लकवर पुÖतकां¸या अभावावर अगदी मोफत
ÿवेश ÿदान करतात.
तंý²ानाने संशोधकाला वेळ, मेहनत आिण खचª वाचवून मािहती गोळा करÁयासाठी अिधक
सुलभता िदली आहे. शै±िणक लेखांची सुलभता हा वेबचा सवाªत आवÔयक फायदा आहे.
तंý²ानाचा वापर कłन, संशोधक जगभरातील अËयासøमाचे सािहÂय सरळपणे िमळवू
शकतात. तंý²ाना¸या वापराने संशोधक Âया¸या/ित¸या अËयास, कÐपना िकंवा िवषयाशी
संबंिधत Âवåरत डेटा िमळवू शकतो.
संशोधने ‘गुगल फॉÌसª’ िडझाइन कł शकतात आिण Âया लोकांशी िलंक शेअर कł
शकतात ºयांना संशोधनात नमुना Ìहणून काम केले जाईल आिण Âयां¸या Öवत: ¸या गतीने
ÿÂय± भेट न देता Âयां¸याकडून िविवध मािहती गोळा केली जाईल. आजकालचे ‘गुगल
फॉमª’ बहòतेक संशोधन िवĬान आिण ºयांनी पीएच.डी पूणª केले आहे Âयां¸याकडूनही पुढील
संशोधनासाठी डेटा गोळा करÁयासाठी िकंवा योµय िवषयांवर शोधिनबंध तयार करÁयासाठी
डेटा गोळा करÁयासाठी मोठ्या ÿमाणावर वापरले जाते.
आज तंý²ान हे संशोधकांसाठी वरदान ठरले आहे. आज पीअर åरÓĻू केलेले शोधिनबंध
ÿकािशत करÁयासाठी , संशोधकाला Âयाचे संशोधन पेपर सादर करÁयासाठी िवīापीठे
िकंवा महािवīालयांना भेट देÁयाची गरज नाही. आता हे झूम, गुगल मीट इÂयादीĬारे करता
येते.
२. उपलÊधता:
आता जगभरातील िश±ण आिण संशोधना¸या जवळपास ÿÂयेक ±ेýात एक िदवसाचे
तंý²ान उपलÊध आहे. तंý²ानाची िवÖतृत उपलÊधता संशोधकाला क¸चा डेटा िकंवा
मािहती गोळा करÁयास मदत करते. हे संशोधकाला डेटाचे िवĴेषण करÁयास, तपासणी
करÁयास आिण मािहतीचे अंतŀªĶी पाहÁयास मदत करते. हे संशोधकाला पåरणामाचा अथª
लावÁयास आिण मागªदशªक िकंवा समवयÖकांशी संवाद साधÁयास मदत करते.
इंटरनेट कने³शनसह मोबाईल, लॅपटॉप, डेÖकटॉप, टॅब इÂयादé¸या उपलÊधतेमुळे जग
जवळ आले आहे. आज जवळजवळ ÿÂयेक Óयावसाियक संÖथा, सरकारी संÖथा, संशोधन
संÖथा, शै±िणक संÖथा तंý²ानाशी जोडलेÐया आहेत आिण Ìहणूनच या सवª संÖथा आिण
संÖथांबĥलचा डेटा जागितक Öतरावर उपलÊध आहे.
munotes.in

Page 49

िश±णातील संशोधन संबंिधत समÖया
49 ३.सÂयता:
तंý²ाना¸या ÿगतीमुळे िविवध वेबसाईट, सोशल मीिडया अकाउंट, Êलॉग इÂयादी लोकांनी
मोठ्या ÿमाणावर तयार केले आहेत. ते Âयां¸या साइट िकंवा खाÂयांवर अनावÔयक सािहÂय
पोÖट करत राहतात. बहòतेक मािहती एकतर खोटी आहे िकंवा ती Óयंµय Öवłपात आहे.
Âयामुळे, संशोधना¸या उĥेशाने Âया डेटाचा वापर करणे खूप कठीण होते. Âयामुळे
संशोधकाने मािहती¸या ąोतांचे समी±क मूÐयमापन करणे अÂयंत आवÔयक आहे.
िवĵासाहª आिण िवĵासाहª ľोत संशोधकाला पåरपूणª िनÕकषाªपय«त पोहोचÁयास मदत
करतात तर अिवĵसनीय ľोत संशोधना¸या िवĵासाहªतेवरच ÿijिचÆह िनमाªण करतात.
संशोधन कायª करताना चार ÿकारची सÂयता आवÔयक असते. ती पुढील ÿमाणे आहे-
अ) मािहतीचा ąोत Ìहणून वापरÐया जाणाöया मजकुराची सÂयता
ब) मािहतीचा अथª लावणाöया संशोधकाची सÂयता
क) कायाªची सÂयता
ड) वाÖतिवक सामािजक पåरिÖथतीची सÂयता
संशोधका¸या मनात एक महßवाचा ÿij येतो तो Ìहणजे तो ľोत िवĵासाहª आहे कì नाही हे
Âयाने कसे समजावे?
वरील ÿijाचे उ°र अगदी सोपे आहे. संशोधकाने खालील पॅरामीटसª शोधणे आवÔयक
आहे:
अ) लेखक िकंवा संशोधक ºयाचा डेटा वापरायचा आहे तो त² िकंवा ÿितिķत ÿकाशक
िकंवा संशोधक असणे आवÔयक आहे.
ब) वापरलेÐया ľोतांचे उĦरण शोधले पािहजेत.
क) एखाīाकडे िवषयाची अīयावत मािहती असणे आवÔयक आहे.
ड) संशोधकाने तो/ितने संदिभªत केलेÐया ľोतांमधील प±पातीपणा शोधला पािहजे.
तुमची ÿगती तपासा:
१. संशोधना¸या उĥेशाने तंý²ान वापरताना सुलभता, उपलÊधता आिण सÂयता िवÖतृत
करा.
munotes.in

Page 50

भारतीय िश±णातील आÓहाने
50 २. दहा वेबसाइट्सची यादी बनवा िजथून तुÌहाला अÖसल (िवĵसनीय) मािहती िमळेल.
३.६ िनÕकषª भारतातील संशोधनाचा दजाª उंचावÁयासाठी देशभरात आवाज उठवला जात आहे. NEP-
२०२० ची उिĥĶे पूणª करÁयासाठी, UGC ने संशोधनाचा दजाª उंचावÁयासाठी
संशोधकांना चांगले संशोधन ÿकÐप हाती घेÁयासाठी आिथªक ÿेरणेसह अनेक उपायांचा
अवलंब केला होता. राºय, राÕů आिण जगात अशा िविवध संÖथा आहेत ºया संशोधकांना
िनधी पुरवतात.
िनराकरण न झालेÐया समÖयांची उ°रे शोधÁयासाठी कोणÂयाही Öतरावर कृती संशोधन
केले जाऊ शकते. संशोधन िवĬान समÖयांचा अËयास करÁयासाठी वै²ािनक पĦती लागू
कł शकतात.
भारतामÅये संशोधनाशी संबंिधत िविवध समÖया आहेत परंतु तंý²ाना¸या ÿगतीमुळे
संशोधकाला अनेक लोकांकडून मािहती िकंवा डेटा गोळा करणे सोपे झाले आहे. तसेच,
तंý²ाना¸या वापराने क¸¸या डेटावर ÿिøया करणे आिण अंितम िनÕकषाªपय«त पोहोचणे
सोपे आहे. तथािप, संशोधकाने संबंिधत ľोतांकडून गोळा केलेÐया मािहती¸या
सÂयतेसाठी िकंवा िवĵासाहªतेसाठी आवÔयक सावधिगरी बाळगणे आवÔयक आहे.
३.७ सारांश या मॉड्यूलमÅये आपण िशकलो कì,
• भारतातील संशोधन संबंिधत समÖया.
• िनधी संबंिधत समÖयांसाठी सरकारी, गैर-सरकारी आिण परदेशी संÖथांची भूिमका.
• संशोधन कायाªला चालना देणाöया राºयÖतरीय, राÕůीय Öतरावरील आिण जागितक
Öतरावरील संÖथांबĥल.
• पूवª-ÿाथिमक आिण ÿाथिमक Öतरावरील कृती संशोधनाबĥल.
• संशोधनासाठी तंý²ानाची भूिमका उदा., ÿवेशयोµयता, उपलÊधता आिण सÂयता.
• संशोधन संÖथांसमोरील आÓहानांबĥल.

munotes.in

Page 51

िश±णातील संशोधन संबंिधत समÖया
51 ३.८ सराव ÿij १. “संशोधकाला िनधी उपलÊध कłन देÁयात सरकारी, िनमसरकारी आिण परदेशी
संÖथा महßवाची भूिमका बजावतात” िवÖतृत करा.
२. राºय, राÕů आिण जागितक संÖथा संशोधन कायाªला ÿोÂसाहन कसे देतात?
३. पूवª-ÿाथिमक आिण ÿाथिमक Öतरावरील कृती संशोधनाचे फायदे िलहा.
४. “तंý²ानाने संशोधकाला वेळ, मेहनत आिण खचª वाचवून मािहती गोळा करÁयासाठी
अिधक सुलभता िदली आहे”. सुलभता, उपलÊधता आिण सÂयता या संदभाªत ÖपĶ
करा.
३.९ संदभª  डॉ. जाधव के. रा. (२०११), कृतीसंशोधन (िĬतीय आवृ°ी), मुंबई, शुभय ÿकाशन.
 मुळे रा. व उमाठे िव. (१९९८), शै±िणक तÂवांची मुलतÂवे ( तृतीय आवृ°ी),
औरंगाबाद, िवīा बु³स.
 िभंताडे िव. रा. (२००६), शै±िणक संशोधन पĦती (ÿथमावृ°ी), िनÂयनूतन
ÿकाशन, पुणे.
 Dr. Bipin Asthana, Dr. Vijaya Srivastava and Km. Nidhi Asthana,
Research Methodolo gy, Agarwal Publications, Agra
 Dr. Usha Rao, Action Research, Himalaya Publication House,
Mumbai
 Dr. Puvvada George Kumar, Research Methodology, APH
Publishing Corporation, New Delhi
 Dr. S.K.Bawa, How to write a Research Report, APH Publishing
Corporation, New Delhi
 Web reference/ वेबसाईट संदभª:
 https://www.vtaide.com/png/ERIC/Action -Research -EC.htm
 https://www.aicte -india.org/opportunities/students/research -funds
 https://en.wikipedia.org/wiki/Research_institute
 https://www.ijcrt.org/papers/IJCRT २०१०२५४.pdf
*****
munotes.in

Page 52

52 ४
भारतीय िश±णात उदयोÆमुख ů¤डयुिनट Öů³चर
घटक संरचना
४.० उिĥĶ
४.१ पåरचय
४.२ UGC चे अÅय± एम जगदेश कुमार यां¸या शÊदात भारतात परदेशी िवīापीठांचा
(FU) ÿवेश
४.३ भारतीय िश±ण ÿणालीवर परदेशी िवīापीठांचा ÿभाव
४.४ संभाÓय आÓहाने आिण िचंता
४.५ ÿij
४.६ संदभª
४.० उĥेश या युिनट¸या शेवटी काय िशका
 परदेशी िवīापीठां¸या उदयाचा अथª ÖपĶ करा
 भारतातील परदेशी िवīापीठां¸या उदयाचे महßव जाणून ¶या
 भारतात उदयास येत असलेÐया परदेशी िवīापीठां¸या आÓहानांचा अंदाज लावा
 परदेशी िवīापीठांचे ÿÖताव ÖपĶ करा.
४.१ पåरचय भारतीय िश±ण ÿणाली जेÓहा परदेशी िवīापीठांना दारे उघडते तेÓहा परदेशी
िवīापीठां¸या उदयाची िचंता िनमाªण होते. परदेशी िवīापीठे भारतीय िश±ण पĦतीचा दजाª
उंचावतील का, ही िचंता आहे. सीमा अÖपĶ झाÐयामुळे, मािहतीचा मुĉ ÿवाह, सांÖकृितक
पåरवतªन, जागितक Óयापार खूप सामाÆय झाला आहे.
राÕůीय शै±िणक धोरण (NEP) २०२० ने २०१९ नंतर पुÆहा वादाचे पुनŁºजीवन केले,
परदेशी िवīापीठांना भारतीय सेिटंµजमÅये परवानगी िदली जाईल कì नाही.
भारतीय उ¸च िश±णाचे आंतरराÕůीयीकरण हे NEP २०२० चे महßवाचे उिĥĶ आहे.
अशी िवīापीठे बहòिवīाशाखीय िश±णाचे क¤þ असतील, कमी िकमतीत दज¥दार िश±ण,
उदयोÆमुख दज¥दार अËयासøम आिण Âयामुळे परदेशातील अनेक िवīाÃया«ना भारतात
िश±ण घेÁयासाठी आकिषªत केले जाईल. Âयाचबरोबर भारतीय िवīाÃया«ना परदेशात भेट
देÁयाची, अËयास करÁयाची , संशोधन करÁयाची संधी उपलÊध कłन िदली जाईल. NEP
२०२० भारतीय िवīापीठांना िवदेशी मैदानावर Âयांची िवīापीठे Öथापन करÁयासाठी munotes.in

Page 53

भारतीय िश±णात उदयोÆमुख ů¤डयुिनट Öů³चर
53 आिण िवīाथê संशोधन आिण िवīाÃया«ची देवाणघेवाण इÂयादी सुलभ करÁयासाठी
ÿोÂसाहन देते. परदेशी िवīापीठात िमळवलेले øेिडट भारतीय पदवी¸या पुढे मोजले
जाईल.
जागितक दजाªचे दज¥दार िश±ण देणे हे मु´य उिĥĶ आहे परंतु खचª वाजवी असणे
आवÔयक आहे.
४.२ एम जगदेश कुमार, UGC चेअरमन यां¸या शÊदात भारतातील परदेशी िवīापीठांची (FU) ÿवेश “येथे िवदेशी उ¸च िश±ण संÖथांची उपिÖथती भारतीय िवīाÃया«ना स±म करेल
परवडणाöया िकमतीत परदेशी पाýता िमळवा आिण भारताला एक आकषªक अËयासाचे
िठकाण बनवा.”
एम जगदेश कुमार, यूजीसी चेअरपसªन
“आÌहाला काही परदेशी संÖथांनी भारतात Âयांचे कॅÌपस उघडÁयासाठी आधीच संपकª
केला आहे. हे जागितक दजाªचे िश±णशाľ भारतात आणÁयास मदत करेल. भारतीय
िवīाÃया«ना (िकमान Âयां¸यापैकì एक भाग) उ¸च िश±णासाठी ÿचंड खचª कłन परदेशात
जाÁयाची गरज नाही. यामुळे परकìय चलनाचा एक भाग कमी होईल,” कुमार यांनी ÖपĶ
केले.
हा िÓहिडओ पहा आिण परदेशी िवīापीठां¸या ÿवेशाबाबतची िवचारÿिøया ऐका
भारतातील परदेशी िवīापीठांची ÿवेश: काय पåरणाम होईल?
https://youtu.be/tbpV २beAzDU
राÕůीय शै±िणक धोरण (NEP), २०२० ¸या िशफारशé¸या अनुषंगाने, िवīापीठ अनुदान
आयोगाने (UGC) भारतातील उ¸च िश±ण ÿणाली¸या आंतरराÕůीयीकरणासाठी अनेक
उपाययोजना सुł केÐया आहेत. UGC ने २०२१ मÅये उ¸च िश±णा¸या
आंतरराÕůीयीकरणावरील मागªदशªक तßवे अिधसूिचत केली, ºयात िवīापीठांमÅये
आंतरराÕůीय घडामोडéसाठी कायाªलय आिण माजी िवīाथê कने³ट सेल Öथापन करणे
यासार´या तरतुदéचा समावेश आहे.
भारतीय उ¸च शै±िणक संÖथा (HEIs) आिण परदेशी HEIs यां¸यातील शै±िणक
सहकायाªला चालना देÁयासाठी, “UGC (जुळेपणा, संयुĉ पदवी आिण दुहेरी पदवी
कायªøम ऑफर करÁयासाठी भारतीय आिण िवदेशी उ¸च शै±िणक संÖथांमधील शै±िणक
सहयोग) िविनयम , २०२२” २ रोजी¸या राजपýात अिधसूिचत करÁयात आले. मे,
२०२२.
ąोत- https://www.ugc.gov.in/pdfnews/ ९२१४०९४_Draft -Setting -up-and-
Operation -of-Campuses -of- Foreign -Higher -Educational -Institutions -in-
India -Regulations -२०२३.pdf munotes.in

Page 54

भारतीय िश±णातील आÓहाने
54 मसुīातील महßवाचे मुĥे पुढीलÿमाणे:
१. एकूणच ®ेणी िकंवा िवषयानुसार ®ेणीतील QS रँिकंगमधील उ¸च ५०० मÅये
असलेली िवīापीठे भारतात अजª करÁयास पाý आहेत.
२. जर िवīापीठे अशा øमवारीत सहभागी होत नसतील तर ते Âयां¸या देशात ÿितिķत
असले पािहजेत.
३. परदेशी िवīापीठ आपली फì रचना, िनयुĉì ÿिøया, ÿवेश ÿिøया ठरवू शकते आिण
अशा ÿकरणांमÅये भारत सरकारला काहीही Ìहणता येणार नाही.
४. परदेशी िवīापीठे Âयां¸या मूळ िवīापीठात परत जाऊ शकतात.
५. या िवīापीठांनी िदलेले अËयासøम भारता¸या िहता¸या आिण िवĵासां¸या िवरोधात
नसावेत.
भारतीय राÕůीय िहतांचे र±ण करÁयासाठी UGC ने खालील मापदंड ÖपĶ केले
आहेत:
१. UGC कधीही िवīापीठा¸या कॅÌपसची तपासणी कł शकते.
२. िवīापीठांना भारता¸या अँटी-रॅिगंग आिण इतर गुÆहेगारी कायīांचे पालन करावे
लागेल.
३. भारता¸या धोरणां¸या िवरोधात असÐयास UGC िवīापीठाची माÆयता िनलंिबत
िकंवा मागे घेऊ शकते.
४. परदेशी िवīापीठांनी Âयांचे कायª फॉरेन ए³Öच¤ज मॅनेजम¤ट अॅ³ट, १९९९ ¸या
अनुषंगाने असÐयाचे सांगणारा ऑिडट आिण वािषªक अहवाल सादर करावा लागतो.
४.३ भारतीय िश±ण ÓयवÖथेवर परदेशी िवīापीठांचा ÿभाव अलीकडेच सरकारने भारतातील ए-úेड जागितक िवīापीठांमÅये कोणÂयाही िनब«धािशवाय
िवनामूÐय ÿवेशासाठी एक पाऊल पुढे टाकले आहे. यामÅये परदेशी िवīापीठे भारतात
अËयासøम िकंवा संपूणª संÖथा Öथापन करतील. असे पाऊल भारतीय िश±ण ÓयवÖथेवर
िवशेषत: उ¸च िश±णावर मोठा पåरणाम करेल यात शंका नाही.
१९९० ¸या दशका¸या सुŁवाती¸या काळात काही परदेशी िवīापीठांनी Âयां¸या उ¸च
िश±णा¸या कायªøमांचे भारतात माक¥िटंग करÁयाचा ÿयÂन केला. तथािप, हे भारतीय
भागीदारां¸या सहकायाªने होते.


munotes.in

Page 55

भारतीय िश±णात उदयोÆमुख ů¤डयुिनट Öů³चर
55 फायदे:
१. āेन űेन:
परदेशी िवīापीठांमÅये ÿवेश केÐयाने āेन űेन न³कìच कमी होईल कारण भारतीय
िवīाÃया«ना Âयां¸याच देशात चांगÐया संधी उपलÊध होतील. िवīाÃया«ना भारतीय भूमीवर
दज¥दार िश±ण िमळेल आिण भिवÕयात अËयास आिण कामासाठी ते देशातच राहतील.
संशोधकांना ÿकाशने आिण संशोधनासाठी संशोधन करÁयासाठी पुरेशा सुिवधा आिण
पुरेसा िनधी हवा आहे.
२. अिधक संशोधन कायª:
खरं तर, संशोधन हे एक ±ेý आहे िजथे परदेशी िवīापीठे भारतीय िवīाÃया«साठी जग
बदलू शकतात आिण या िवīापीठांकडे उपलÊध काही संशोधन िनधी भारतात ÿवािहत
करÁयासाठी ÿोÂसािहत करÁयाचे मागª असले पािहजेत. Âयामुळे, एकूणच, अनेक रोमांचक
श³यता, संशोधक या िवīापीठां¸या आगमनाने शोधÁयात स±म होतील.
३. उ°म संधी:
दरवषê सुमारे ९०,०००-१,००,००० िवīाथê उ¸च िश±णासाठी एकट्या अमेåरकेत
जातात. हे ÖपĶपणे िदसून येते कì परदेशी िवīापीठांमÅये चांगÐया पायाभूत सुिवधा,
चांगÐया सुिवधा आिण उ°म िवīाशाखा आहेत आिण Ìहणूनच, िवīाथê Âयां¸याकडे
आकिषªत होतात आिण Âयां¸याकडे अËयास करणे ही चांगली संधी मानतात.
४. भारतीय संÖकृती आिण आचार:
जेÓहा परदेशी िवīापीठे आपÐया देशात ÿवेश करतील आिण िवīाÃया«ना Âयाच ÿकार¸या
िश±णाचा फायदा होईल ºयासाठी ते बाहेर जात होते आिण डॉलसªमÅये खचª करत होते,
तेÓहा ते Âयांची संÖकृती तसेच िटकवून ठेवÁयास स±म होतील.
५. कमी खिचªक:
जर परदेशी िवīापीठांनी कमी खचाªत Âयांचे कॅÌपस येथे उभारले, तर Öथािनक संÖथांना
िवīाथê आिण अनुभवी संसाधन Óयĉì या दोघांसाठीही कठीण Öपध¥ला सामोरे जावे
लागेल. िवīाथê साहिजकच परदेशी सेट-अपला ÿाधाÆय देतील कारण Âयां¸याकडे
जागितक दजाª¸या पायाभूत सुिवधा असतील आिण पुढे संपूणª जग Âयां¸या पायरीवर
असेल. अशा सुिवधा काही मोज³या संÖथा वगळता Öथािनक संÖथा देऊ शकत नाहीत.
िश±ण खूप महाग असेल यात शंका नाही पण तरीही Âयाच अËयासøमासाठी दुसöया
देशात जाÁया¸या तुलनेत ते ÖवÖत असेल.
६. अिधक सोयीÖकर:
किपल िसÊबल पूणª जोमात आहेत आिण Âयांनी क¤þीय मंिýमंडळासमोर ठेवÐया जाणाö या
परदेशी िश±ण ÿदाते (िनयमन) िवधेयकाचा मसुदा मंजूर केला आहे. असे अपेि±त आहे कì
नवीन िवधेयक परदेशी ÿदाÂयांना Öवतंý महािवīालये Öथापन करÁयास अनुमती देईल जी munotes.in

Page 56

भारतीय िश±णातील आÓहाने
56 डीÌड िवīापीठे Ìहणून गणली जातील, भारतीय िवīापीठाची संलµनता न घेता िकंवा
भागीदारीतील एखाīाशी करार न करता Öवतंý पदवी ÿदान करतील.
ही महािवīालये नंतर यूजीसी¸या देखरेखीखाली असतील, काही ÿकार¸या माÆयता
ÿिøयेतून आिण िनयिमत पुनरावलोकनांमधून जातील. या संपूणª अËयासामुळे परदेशी
िवīापीठे भारतात Âयां¸या संपूणª मॉडेलसह Öथापन करÁयाची ÿिøया िनिIJतपणे सुलभ
होईल. अशा ÿकार¸या सुिवधांमुळे भारतीय िवīाÃया«ना अिधक सुिवधा िमळतील.
७. भारतीय िश±णाचा दजाª वाढवा:
परदेशी िवīापीठांनी भारतात ÿवेश केÐयाने भारतीय िवīापीठांचा शै±िणक दजाª उंचावेल.
परदेशी िवīापीठांना भारतात ÿवेशाची परवानगी िदÐयास भारतीय संÖथांमधली Öपधाª
लगेच वाढेल आिण पåरणामी गुणव°ा सुधारÁयासाठी Âयां¸यावर दबाव येईल. ºयाÿमाणे
बहòराÕůीय कंपÆया ÓयवÖथापनातील अÂयाधुिनक पĦतéसाठी "ůाÆसिमशन बेÐट" आहेत,
Âयाचÿमाणे परदेशी िवīापीठांनी Âयां¸या भारतीय समक±ांवर संभाÓय िÖपन-ऑफ
ÿभावांसह संशोधन आिण शै±िणक मानकांमÅये कठोरता आिण उÂकृĶतेची संÖकृती
आणणे अपेि±त आहे. भारतीय िवīाÃया«ना मÅयम खचाªत सवō°म िश±ण िमळÁया¸या
ŀĶीने फायदा होईल. दुसरे, जर िवīापीठे भारतात आंतरराÕůीय Öतरावर माÆयताÿाĮ
कायªøम ऑफर करत असतील, तर भारतीय िवīाÃया«ना जागितक Öतरावर øेिडट
हÖतांतåरत करÁयाचा अिधकार असेल. ितसरे, सेवा Óयापारावरील सामाÆय करारा¸या
संदभाªत (GATS), भारतीय िवīाÃया«कडे कौशÐये आिण पाýता असतील जी जगभरात
हÖतांतåरत करता येतील.
८. सांÖकृितक रब-ऑफ:
दज¥दार िवदेशी िवīापीठांनी (FU) भारतात कॅÌपस उभारÐयास िकंवा भारतीय
िवīापीठांसोबत संयुĉ उपøम राबिवÐयास, ते आम¸या िवīापीठातील नेÂयांना,
ÿाÅयापकांना आिण िवīाÃया«ना जागितक मानके आिण सवō°म पĦतé¸या िवरोधात
ब¤चमाकª करÁयास आिण गोĶी करÁया¸या जागितक पĦतéबĥल जाणून घेÁयास मदत
करेल. . FUs मधील शै±िणक आिण अिधकारी यां¸याशी परÖपरसंवाद देखील आम¸या
सरकारी धोरणकÂया«ना वेगवेगÑया ŀĶीकोनातून गोĶी पाहÁयास मदत कł शकतात. माÆय
आहे कì, कोणताही सांÖकृितक बदल ही हळूहळू ÿिøया असते आिण आपÐया
िवīापीठांवर होणारे पåरणाम ÿÂय±ात येÁयास वेळ लागू शकतो. परंतु अखेरीस Âयां¸या
घरामागील FUs ¸या उपिÖथतीमुळे उ¸च पातळीवरील परÖपरसंवादाने आम¸या
िवīापीठांना मोकळेपणा, ÖपधाªÂमकता, संशोधन अिभमुखता आिण नािवÆयपूणª
संÖकृतीकडे ढकलले पािहजे. या कॅÌपस संÖकृतीचा ÿसार आणखी Óयापक संदभाªत िदसू
शकतो. अशा ÿकारे, आÌही आम¸या राÕůीय संशोधन ÿयोगशाळांवर पåरणामांची अपे±ा
कł शकतो, ºयापैकì बरेच अजूनही आळशी, जडÂव संÖकृतीने बांधलेले आहेत.
उदाहरणाथª, CSIR िकंवा ICAR मधील शाľ²ांना आता भारतात कायªरत असलेÐया
FUs मधील िव²ान आिण तंý²ान िवīाशाखा सदÖयांसोबत सहयोग करÁयाची आिण
Âयां¸याĬारे इतर परदेशी िवīाशाखा, जागितक िनधी संÖथा िकंवा Öटाटª-अपशी अिधक
सहजपणे कने³ट होÁया¸या अिधक संधी असू शकतात. munotes.in

Page 57

भारतीय िश±णात उदयोÆमुख ů¤डयुिनट Öů³चर
57 ९. रोजगार:
भारतात परदेशी िवīापीठे Öथापन केÐयाने िशि±त तसेच कुशल कामगार आिण अिशि±त
यां¸यासाठी रोजगारा¸या संधी िनिIJतपणे वाढतील. ते ºया देशातून आले आहेत Âया
देशातून संपूणª मनुÕयबळ आणणे अÂयंत अश³य आहे.
१०. जातीयवाद:
ऑÖůेिलया आिण यूके¸या िवīापीठांमÅये सÅया काय चालले आहे हे कोणाला मािहत
नाही? दैनंिदन अशा िहंसाचारा¸या बातÌयांनी वतªमानपýे ओस पडली आहेत. परदेशी
िवīाÃया«कडून होणारे अशा ÿकारचे रानटी हÐले ल±ात घेऊन कोणÂयाही पालकांना
आपÐया मुलांना परदेशात िश±णासाठी पाठवायला आवडणार नाही. परदेशी िवīापीठां¸या
łपात पाणी थेट शमनापय«त पोहोचले तर खूप छान होईल.
िवचार कłया
हा वतªमानपýातील लेख वाचा आिण आपÐया देशात परदेशी िवīापीठे असÁयाचे काय
फायदे आहेत याचा िवचार करा
यूपीएन¸या भारतीय वंशा¸या ÿाÅयापकांसाठी भारतातील परदेशी िवīापीठांसाठी
यूजीसीचा दबाव
पेनिसÐÓहेिनया िवīापीठाचे ÿाÅयापक राजीव अलूर आिण िवजय कुमार यांनी Āì ÿेस
जनªलशी बोलताना आयÓही लीग संÖथेने भारता¸या उ¸च िश±णा¸या उिĥĶांमÅये भूिमका
बजावÐयाबĥल आशावाद Óयĉ केला.
अिभषेक नायर बुधवार, १८ जानेवारी २०२३, १०:२९ AM IST
ąोत: https://www.freepressjournal.in/education/ugc -push -for-foreign -
universities -in-india - attractive -to-upenns -indian -origin -professors
तुमची ÿगती तपासा:
परदेशी िवīापीठांना भारतात संÖथा Öथापन करÁयाची परवानगी देÁयाचा उĥेश काय
आहे? भारतातील परदेशी िवīापीठांचे कÐपना केलेले फायदे काय आहे.



munotes.in

Page 58

भारतीय िश±णातील आÓहाने
58 ४.४ संभाÓय आÓहाने आिण िचंता १. Óयापारीकरण आिण खाजगीकरण
एक िचंतेची बाब आहे कì FU उपिÖथती भारतीय उ¸च िश±णाचे Óयापारीकरण आिण
खाजगीकरण वाढÁयास हातभार लावेल. हे खरे आहे कì भारतातील FUs मोठ्या
ÿमाणावर आिथªकŀĶ्या परवडणाöया िवīाÃया«¸या गरजा पूणª करतात. माý मुĥा असा
आहे कì आपÐया उ¸च िश±ण पĦतीचे आधीच मोठ्या ÿमाणात Óयापारीकरण झाले आहे.
FUs िशवाय, आिथªकŀĶ्या समृÅद िवīाथê एकतर परदेशात जातील िकंवा अनेक खाजगी
भारतीय िवīापीठांपैकì एकामÅये िश±ण घेतील, जे आधीच एकूण िवīाÃया«¸या
नŌदणीपैकì तीन-चतुथा«श आहेत. खाजगी िवīापीठाची फì साधारणपणे सवª
अËयासøमांमÅ ये जाÖत असते आिण सावªजिनक िवīापीठांमÅ ये हा फरक Óयावसाियक
अËयासøमांसाठी अिधक असतो. यािशवाय, खाजगी िवīापी ठे, जरी सैĦांितकŀĶ्या
फायīासाठी नसली तरी, ÿÂय±ात सहसा 'कॅिपटेशन फì' आकारतात ºयाचा िहशेब नसतो
िकंवा 'ÓयवÖथापन कोटा ' जागा पैशासाठी िवकतात.
एखाīाने हे कबूल केले पािहजे कì काही डझन FUs कमी ÿितिनिधÂव असलेÐया
गटांसाठी उ¸च िश±णा¸या एकूण ÿवेशामÅये ल±णीय सुधारणा करणार नाहीत, परंतु FU
अजूनही इतर भूिमका पार पाडतील.
Âयांची मु´य भूिमका िवīापीठांमÅये अÂयंत आवÔयक ÖपधाªÂमक िभÆनता ÿदान करणे
असेल िजथे मानकìकरण हे सÅयाचे ÿमाण आहे, ºयामुळे िवīाथê, िश±क आिण ÿशासन
यां¸या गुणव°े¸या बाबतीत गुणव°ेला आिण उÂकृĶतेला ÿोÂसाहन िदले पािहजे. सारांश,
FUs ची भूिमका भारतातील उ¸च िश±णाची 'ÿमाण' समÖया सोडवÁयाऐवजी 'गुणव°ा'
सोडवणे असेल.
२. एिलिटसम:
FUs ला भारतात ऑपरेट करÁयाची परवानगी देÁयाचा आणखी एक पåरणाम Ìहणजे
शै±िणक अिभजात वगाªचा उदय. खाजगीकरणाÿमाणे अिभजातता ही िनंदनीय सं²ा आहे.
तथािप, हे नाकारता येत नाही कì सवō°म जागितक िवīापीठे काही अथाªने उ¸चĂू आहेत.
खरे तर, भारतीय संÖथांना जगातील सवōÂकृĶ संÖथांशी Öपधाª करायची असेल, तर एका
िविशĶ टÈÈयाप य«त बौिĦक कुचंबणा करणे इĶ ठł शकते. भारतीय
इिÆÖटटय़ूट ऑफ सायÆस, इंिडयन Öकूल ऑफ िबझनेस आिण अशोका युिनÓहिसªटी ही
उदाहरणे आहेत. उदाहरणाथª, फìÐड मेडल, ट्युåरंग अवॉडª िकंवा नोबेल पाåरतोिषक िवजेते
तयार कł शकतील , एखाīा आजारावर अīयावत उपचार िवक िसत कł शकतील , िकंवा
नवीन सुŁवातीचे पालनपोषण कł शकतील असे जागितक दजाªचे शै±िणक वातावरण
िवकिसत करायचे असेल तर आपÐयाला भारतात या संÖथांची अिधक गरज आहे. -
िवīापीठ-उīोग सहकायाªĬारे वातावरण. Âया अथाªने, योµय धोरणासह , FUs सवō°म
भारतीय सावªजिनक आिण खाजगी संÖथां¸या सामÃयाªला पूरक ठł शकतात.
munotes.in

Page 59

भारतीय िश±णात उदयोÆमुख ů¤डयुिनट Öů³चर
59 ३. िनÕप± िवचार:
भारतीय िवīापीठांसाठी हे सवª िकतपत ÆयाÍय आहे आिण आपण Âयांना समान खेळाचे
मैदान देऊ नये का? आपण कोणÂया ÿकार¸या भारतीय िवīापीठाबĥल बोलत आहोत
यावर उ°र अवलंबून आहे. जर आपण जगातील सवō°म संÖथांशी Öपधाª कł पाहणाöया
सवōÂकृĶ भारतीय संÖथांबĥल बोलत असाल, तर आपण Âयांना FU ¸या बरोबरीने
Öवाय°ता न³कìच िदली पािहजे.
जेÓहा इतर िवīापीठे आिण संÖथांचा िवचार केला जातो, तेÓहा Öवाय°तेची पदवी Âयां¸या
उÂकृĶतेची ±मता आिण अिधक Öवाय°तेसह येणाö या उ¸च जबाबदाöया ÖवीकारÁयाची
Âयांची ±मता यासार´या घटकांचा िवचार कłन Âयां¸या ®ेणीवर अवलंबून असते. तथािप,
अशा संÖथांनी Âयां¸या सामािजक जबाबदाöया (उदा. आर±ण) पूणª करणे सुł ठेवले
पािहजे आिण काही सरकारी िनयम (उदा. अËयासøम शुÐकाबाबत) Öवीकारले पािहजेत,
िवशेषतः जर Âयांनी सरकारी अनुदान Öवीकारले असेल.
दुसöया शÊदांत सांगायचे तर, या संÖथांना (Âयां¸या वगêकरणानुसार) िविवध बाबéवर
आतापे±ा जाÖत Öवाय°ता िदली जाणे आवÔयक आहे, परंतु Âयांनी Óयापक सामािजक-
आिथªक जबाबदाöयांसह समतोल राखला पािहजे. अशा ÿकारे, HEI साठी ®ेणीबĦ
Öवाय°ता असली पािहजे, उ¸च-Öतरीय भारतीय HEI ला सवō¸च Öवाय°ता िदली गेली
पािहजे, ºयामुळे Âयांना FUs सह ÿभावीपणे Öपधाª करता येते.
४. POACHING फॅकÐटी:
एक संभाÓय िचंतेची बाब अशी आहे कì FUs भारतीय HEI मधील सवōÂकृĶ िश±कांना
उ¸च वेतन आिण चांगÐया कामा¸या पåरिÖथतीसह आकिषªत करतील. यावर िचंतन
करÁयासाठी, एखाīाला हे िनदशªनास आणणे आवÔयक आहे कì इतर, अिधक आकषªक,
कåरअर पयाªय वाढÂया ÿमाणात उपलÊध असÐयाने, भारतातील सवō°म िवīाथê
सामाÆयत: शै±िणक कåरअर िनवडत नाहीत आिण जे काही करतात ते सहसा परदेशात
िहरÓयागार कुरणांमÅये Öथलांतåरत होतात. याचा एक भाग न³कìच आहे कारण भारतातील
ÿाÅयापकांचे वेतन परदेशातील ÿाÅयापकां¸या वेतना¸या तुलनेत कमी आहे, कॉपōरेट वेतन
पॅकेजेस सोडा. परंतु वेतन, महßवाचे असले तरी, गंभीर िवĬानांसाठी कधीही मु´य िवचार
नाही. बö याचदा, अिधक अमूतª घटक कायाªत येतात: अनेक भारतीय िवīापीठांमÅये
संशोधना¸या वातावरणाचा सामाÆय अभाव, ÿाÅयापक भरती आिण पदोÆनतीमधील
राजकारण आिण घरा णेशाही, एक ®ेणीबĦ िवīापीठ संÖकृती इ. या संदभाªत, पुरेशा
आिथªक आिण शै±िणक Öवाय°तेसह दज¥दार एफयू दज¥दार ÿितभांना शै±िणक ±ेýात
आकिषªत कł शकतील. अÐपावधीत यामुळे भारतीय िवīापीठांमधून सवō°म
ÿाÅयापकांची िशकार होऊ शकते, तर मÅयम कालावधीत हे FU िशकवÁया¸या नोकरीला
हòशार िवīाÃया«साठी कåरअरचा एक इĶ पयाªय Ìहणून Öथान देईल आिण शीषª भारतीय
HEI ला Öपधाª करÁयास भाग पाडेल. Âयां¸या ऑफर गोड करणे (उदा., उदारमतवादी
संशोधन अनुदान, चेअर ÿोफेसरिशप, ÿकाशनांसाठी रोख इ.) जरी Âयांना सरकारी
वेतन®ेणी¸या कठोर चौकटीत राहावे लागले तरीही. योµय रोजगार अटी देणारे FU भारतात munotes.in

Page 60

भारतीय िश±णातील आÓहाने
60 परत येऊ इि¸छणाöया ÿितभावान NRI ÿाÅयापकांना आकिषªत कł शकतात. Ìहणून,
फॅकÐटी िशकार करणे हे वेशात वरदान ठł शकते.
िवचार कłया
हा लेख वाचा आिण भारतातील उ¸च िश±णा¸या िश±कांĬारे जाणवलेÐया आÓहानांबĥल
तुमचे मत Óयĉ करा
https://educationtoday.co/blogs/?p= २३८८०
शेवटी, परदेशी िवīापीठांसाठी दार उघडÐयाने भारताची सॉÉट पॉवर सुधाł शकते कारण
यामुळे परदेशी िवīाÃया«ना आकिषªत करणाö या सरकार¸या भार तातील अËयास
कायªøमाला आणखी चालना िमळेल. हा नवीन िनणªय ‘सवा«साठी िश±ण’ वłन ‘सवा«साठी
दज¥दार आिण ÖपधाªÂमक िश±ण’ असा आपला बोधवा³य पुढे नेÁयाचा GOIचा हेतू
दशªवतो.
तुमची ÿगती तपासा:
१. िवदेशी िवīापीठे भारतात येत असÐयामुळे संभाÓय आÓहाने कोणती आहेत.
२. भारतीय िश±ण ÿणालीमÅये ÿवेश घेऊ इि¸छणाöया संभाÓय परदेशी िवīापीठांची
उदाहरणे ÖपĶ करा.
३. हा लेख वाचा आिण भारतातील परदेशी िवīापीठां¸या ÿवेशा¸या ÿÖतावाचा िमि®त
पåरणाम का होतो ?
• https://www.decc anherald.com/supplements/dh - education/allowing -
foreign -universities -in-india -pros-and-cons -११८६०९९.html
वैयिĉक ÿितसाद munotes.in

Page 61

भारतीय िश±णात उदयोÆमुख ů¤डयुिनट Öů³चर
61 ४. परदेशी िवīापीठांनी भारतात िश±ण सुł करÁया¸या संधी आिण आÓहानांचे िवĴेषण
करा आिण Âयावर तुमचा वैयिĉक ÿितसाद काय आहे ते २०० शÊदांत िलहा.
४.५ ÿij १. भारतीय िश±ण ÓयवÖथेत परदेशी िवīापीठां¸या उदयाचा अथª ÖपĶ करा.
२. भारतातील परदेशी िवīापीठां¸या ÿवेशाचे महßव जाणून ¶या
३. भारतात उदयास येत असलेÐया परदेशी िवīापीठां¸या आÓहानांचे वणªन करा
४. िमि®त िपशवी ÿभाव असÐयाचे परदेशी िवīापीठां¸या ÿÖतावाचे उदाहरण īा.
४.६ संदभª  University Grants Commission (Setting up and Operation of
Campuses of Foreign Higher Educational Institutions in India)
Regulations, 2023 - Draft
 https://www.ugc.gov.in/pdfnews/9214094_Draft -Setting -up-and-
Operation -of-Campuses -of- Foreign -Higher -Educational -Institutions -
in-India -Regulations -2023.pdf
 Sardana & Hothi (2011) Entry of Foreign Universities and their
Impact on the Indian Education System. Zenith International Journal
of Multidisciplinary Research
 http://ww w.zenithresearch.org.in/images/stories/pdf/2011/Aug/13%20
vol-1_issue - 4_13_JYOTISARDANA.pdf
 Deb P( 2020)Vision for Foreign Universities in the National
Education Policy 2020: A critique
 https://www.rgics.org/wp -content/uploads/Foreign -Universities -in-
India -Palash - Deb.pdf
 https://www.rgics.org/wp -content/uploads/Foreign -Universities -in-
India -Palash -
Deb.pdf https://e nglish.mathrubhumi.com/features/specials/advent -of-
foreign -universities -in-india -1.8240898

*****
munotes.in

Page 62

62 ५
भारतीय िश±णातील आÓहानांमÅये ÿाÂयि±क कायª
ÿÂयेक िवīाÃयाªने खालीलपैकì कोणÂयाही एकावर अहवाल सादर करणे अपेि±त आहे:
अ) कोणÂयाही परदेशी िवīापीठा¸या पदवीपूवª अËयासøमाचा अËयास करा, Âयावर
िटÈपणी करा, संबंिधत भारतीय पदवी अËयासøमाशी Âयाची तुलना करा आिण Âया
भारतीय अËयासøमात सुधारणा सुचवा.
ब) कोणÂयाही भारतीय िवīापीठा¸या िनवड -आधाåरत अËयासøमाचा अËयास करा ,
Âयावर भाÕय करा आिण Âया भारतीय अËयासøमात सुधारणा सुचवा.
घटक संरचना
५.० िशकÁयाचे पåरणाम
५.१ पदवीपूवª िश±णाचा पåरचय
५.२ परदेशी िवīापीठाचा पदवीपूवª अËयासøम
५.२.१ िवदेशी िवīापीठा¸या पदवीपूवª अËयासøमावरील िटÈपÁया
५.३ भारतीय िवīापीठाचा पदवीपूवª अËयासøम
५.४ परदेशी आिण भारतीय िवīापीठा¸या पदवीपूवª अËयासøमाची तुलना
५.५ भारतीय िवīापीठ अËया सøमातील सुधारणांसाठी सूचना
५.६ चला उजळणी कł
५.७ भारतीय िश±ण ÿणालीचा पåरचय
५.८ भारतीय िवīापीठाचा िनवड -आधाåरत अËयासøम ( CBC)
५.८.१ िनवड-आधाåरत अËयासøमाचे फायदे
५.८.२ िनवड-आधाåरत अËयासøमाचे तोटे
भारतीय िवīापीठा¸या िनवड -आधाåरत अËयासøमावर ( CBC)
५.९ िटÈपÁया
५.१० िनवड-आधाåरत अËयासøमात सुधारणा करÁयासाठी सूचना
५.११ चला उजळणी कł
५.१२ संदभª
५.१३ अहवालाचे Öवłप
५.० अÅययनाचे पåरणाम हे ÿकरण नीट वाचÐयानंतर तुÌही हे कł शकाल:
• पदवीपूवª अËयासøमाचा अथª समजून ¶या munotes.in

Page 63

भारतीय िश±णातील आÓहानांमÅये ÿाÂयि±क कायª
63 • पदवीपूवª अËयासøम पåरभािषत करा
• परदेशी िवīापीठा¸या पदवीपूवª अËयासøमाची ÿवेश ÿिøया समजून ¶या
• भारतीय िवīापीठा¸या पदवीपूवª अËयासøमाची ÿवेश ÿिøया समजून ¶या
• परदेशी आिण भारतीय िवīापीठा¸या पदवीपूवª अËयासøमावर िवचार करा
• परदेशी आिण भारतीय िवīापीठा¸या पदवीपूवª अËयासøमाची तुलना करा
• भारतीय िवīापीठ अËयासøमात सुधारणा करÁयासाठी सूचना
• भारतीय िवīापीठा¸या िनवड -आधाåरत अËयासøमाचा अथª समजून ¶या.
• भारतीय िवīापीठा¸या िनवड -आधाåरत अËयासøमावर िवचा र करा.
• भारतीय िवīापीठा¸या िनवड -आधाåरत अËयासøमात सुधारणा करÁयासाठी सूचना.
• उ¸च िश±णाकडे सकाराÂमक ŀĶीकोन िवकिसत करा
५.१ पदवीपूवª अËयासøमाचा पåरचय पदवीपूवª िश±ण हे माÅयिमक िश±ण यशÖवीरीÂया पूणª झाÐयानंतर आिण पदÓयु°र
िश±णासाठी पूवª-आवÔयकतेनंतर आयोिजत केलेले िश±ण आहे. यामÅये सामाÆयत:
बॅचलर पदवी Öतरापय«तचे सवª पोÖट-सेकंडरी ÿोúाम समािवĶ असतात. पदवीपूवª हा
कॉलेज िकंवा िवīापीठाचा िवīाथê असतो ºयाने अīाप पदवी अËयासøम िकंवा पदवी
पूणª केलेली नाही. पदवीपूवª हे महािवīालयीन िकंवा िवīापीठाचे िवīाथê असतात ºयांनी
हायÖकूल यशÖवीरीÂया पूणª केले आहे आिण महािवīालयात िकंवा िवīापीठात ÿवेश
घेतला आहे परंतु ते पदवीपूवª िश±ण घेत आहेत.
उ¸च माÅयिमक शाळा यशÖवीरीÂया पूणª केÐयानंतर पदवीचा पाठपुरावा करणायाª
िवīाÃयाªला महािवīालय िकंवा िवīापीठात उ¸च िश±णा¸या पिहÐया Öतरावर पदवीधर
िवīाथê Ìहणतात. पदवीपूवª िवīाथê बॅचलर पदवी िमळिवÁयासाठी काम करत आहेत.
पदवीपूवª (यूजी) पदवीला काही देशात ÿथम पदवी िकंवा पायाभूत पदवी देखील Ìहटले
जाते.
बॅचलर िडúी¸या सवाªत सामाÆय ÿकारांची यादी
• वाÖतुिवशारद (आिकªटे³चर)
• कला
• Óयवसाय ÿशासन
• वािणºय
• अिभयांिýकì munotes.in

Page 64

भारतीय िश±णातील आÓहाने
64 • लिलत कला
• मािहती तंý²ान
• कायदा
• ÓयवÖथापन अËयास
• मेिडिसन, बॅचलर ऑफ सजªरी
• िव²ान
पुढील िवभाग ५.२ आिण ५.३ मÅये, परदेशी िवīापीठ आिण भारतीय िवīापीठातून
ÿÂयेकì एक पदवीपूवª अËयासøम समजून घेÁयासाठी मूलभूत तपशील िदले आहेत.
५.२ िवदेशी िवīापीठाचा पदवीपूवª अËयासøम पदवीपूवª अËयासøमाचे नाव - बॅचलर ऑफ आट्ªस (A.B.) इन अथªशाľ.
महािवīालयाचे नाव - हावªडª कॉलेज, यूएसए.
वेबसाइट - https://college.harvard.edu/admissions/apply
अथªशाľ हे एक सामािजक िव²ान आहे जे सामािजक जग समजून घेÁया¸या ÿयÂनात
िवÖतृत िवषय समािवĶ करते. अथªशाľ सामािजक ÿणालé¸या वतªनाचा अËयास करते -
जसे कì बाजार, कॉपōरेशन, िवधानमंडळे आिण कुटुंबे - Åयेय-िनद¥िशत Óयĉéमधील
संÖथांĬारे परÖपरसंवादाचा पåरणाम Ìहणून. आिथªक संशोधन करताना सामािजक
जगािवषयी ÿij िवचारणे आिण मािहती आिण ÿितकृतीसह Âया ÿijांचे िनराकरण करणे,
िवĴेषणास मदत करÁयासाठी जेÓहा श³य असेल तेÓहा गिणतीय आिण सांि´यकìय साधने
वापरणे समािवĶ आहे.
अजª पाýतेसाठी आवÔयकता: सवª अजªदार-आंतरराÕůीय आिण यूएस दोÆही उमेदवार,
ÿथम वषª आिण Öथलांतरांसाठी खालील घटक पूणª करणे आवÔयक आहे:
 Common Application or apply Coalition, Powered by Sco ir
 Harvard College Questions for the Common Application, or Coalition
Application Harvard supplement
• $८५ फì (िकंवा फì माफìची िवनंती करा)
• SAT िकंवा ACT ( लेखनासह िकंवा Âयािशवाय) - २०२२-२०२६ अजª
सायकलसाठी पयाªयी
• पयाªयी: AP िकंवा इतर परी±ा िनकाल
• पिहÐया वषाªसाठी: munotes.in

Page 65

भारतीय िश±णातील आÓहानांमÅये ÿाÂयि±क कायª
65 • शाळेचा अहवाल (ºयामÅये समुपदेशक पý समािवĶ आहे) आिण हायÖकूल
उतारा
• िश±क अहवाल ( २)
• िमडइयर Öकूल åरपोटª (Midyear School Report)( तुम¸या पिहÐया
सेिमÖटर¸या úेडनंतर)
• अंितम शालेय अहवाल (केवळ ÿवेिशत िवīाÃया«साठी)
संपकª:
अ. हावªडª कॉलेज युिनÓहिसªटी हॉल क¤िāज, MA ०२१३८
ब. हावªडª कॉलेज अॅडिमशन ऑिफस आिण िúिफन फायनािÆशयल एड ऑिफस ८६
āॅटल Öůीट क¤िāज, एमए ०२१३८
५.२.१ परदेशी िवīापीठा¸या पदवीपूवª अËयासøमावरील िटÈपÁया:
महािवīालय िकंवा िवīापीठ हे औपचाåरक िश±णाची शेवटची पायरी आिण कåरअर¸या
वाटेची पिहली पायरी मानली जाते. िवīाÃया«ना सुरि±त आिण एकसंध शै±िणक वातावरण
आिण संधी उपलÊध कłन देणे हे अÂयंत महßवाचे आहे. जर आपण हावªडª कॉलेज¸या
वेबसाइटवर शोध घेतला आिण िवīाÃया«बĥलचे Âयांचे िवचार संदिभªत केले तर आपÐयाला
खालील महßवाचे मुĥे िमळतील:
तुमचा उÂसाह वाढू īा: महािवīालय हे िशकÁयाबĥल आहे-आिण सवª िश±ण वगाªत होत
नाही. अËयासøमेतर िøयाकलाप तुÌहाला तुमची ÿितभा वाढिवÁयात आिण नवीन
ÖवारÖय शोधÁयात म दत करतात. ते तुम¸या वगªिमýांशी संबंध ठेवÁयासाठी अनÆय संधी
िनमाªण करतात आिण तुÌहाला आयुÕयभर उ°म सेवा देणारी कौशÐये िवकिसत करतात.
हावªडªमÅये, िøयाकलाप तुम¸या अËयासाला पूरक ठरतील. तुमची बांिधलकì पातळी
पूणªपणे तुम¸यावर अवलंबून आहे.
िवīाथê संघटना: आम¸याकडे ४५० पे±ा जाÖत िवīाथê संघटना आहेत ºयांनी
राजकारण आिण फोटोúाफìपासून नृÂय आिण वादिववादापय«त सवª गोĶéवर ल± क¤िþत
केले आहे. तुमची आवड काहीही असो, तुÌही Âयांना हावªडªमÅये शोध घेऊ शकता.
परंपरा: जेÓहा तुÌही आम¸याकडे असता तेÓहा तुÌही काही परंपरा उचलÁयास बांधील
असाल. हावªडª येथे, ÿÂयेक िवīाथê वगª येतो आिण जातो तेÓहा Âयांना िजवंत ठेवÁयात
आिण नवीन िवīाथê वगª सुł करÁयात आÌहाला अिभमान वाटतो. जॉन हावªडª¸या
पुतÑया¸या उÂप°ी¸या दंतकथांपासून ते ÿारंभापय«त, कथा आिण िवधी कॅÌपसमधील
दोलायमान संÖकृतीला सतत आकार देत आहेत. आजपय«त आपण िजवंत ठेवलेÐया काही
परंपरांवर एक नजर टाकूया.
munotes.in

Page 66

भारतीय िश±णातील आÓहाने
66 ५.३ भारतीय िवīापीठाचा पदवीपूवª अËयासøम पदवीपूवª अËयासøमाचे नाव - बॅचलर ऑफ आट्ªस (B.A.) अथªशाľ.
महािवīालयाचे नाव - स¤ट झेिवयसª कॉलेज (Öवाय°), मुंबई, भारत.
वेबसाइट – https://xaviers.ac/admissions/degree/under -graduate/ba
जागा (Seats) F.Y.B.A. (३६० जागा) ®ेणी िनकष ÓयवÖथापन कोटा कला: ३६० जागांपैकì १०० % पैकì १५% गट A िशÐलक जागा ८५% िùIJन अÐपसं´याक कला: ३६० जागांपैकì ८५% पैकì ५०% गट B गट C सामाÆय ®ेणी कला: ३६० जागांपैकì ८५% पैकì ४२% गट B गट C इतर i अपंगÂव असलेÐया Óयĉì गट B कला: ३६० जागांपैकì ८५% पैकì ५% ii िवशेष ®ेणी**: गट C कला: ३६० जागांपैकì ८५% पैकì ३%
मुĥे:
गट A : फĉ ºयांना कॉलेज ÿवेश देÁयास बांधील आहे.
गट B : सवª इन-हाउस िवīाÃया«ना ÿथम ÿाधाÆय.
गट C : åरĉ जागा इतर कॉलेज/बोडªमधून अजª करणाöया उमेदवारांकडून गुणव°े¸या
øमाने भरÐया जातील.
िवशेष ®ेणी संदिभªत करते:
१. Öथलांतåरत राºय/क¤þ सरकारचे ÿभाग. आिण खाजगी ±ेýातील कमªचारी, संर±ण
िवभागाचे कमªचारी / माजी सैिनक
२. ÖवातंÞय सैिनकांचे ÿभाग munotes.in

Page 67

भारतीय िश±णातील आÓहानांमÅये ÿाÂयि±क कायª
67 ३. øìडा िकंवा सांÖकृितक उपøमांमÅये िजÐहा/राºय/राÕůीय Öतरावरील पुरÖकार
िवजेते. वगª फì F.Y.B.A (सांि´यकìिशवाय) Ł. ५,५७१/- F.Y.B.A (सांि´यकìसह) Ł. ६,५७१/- S.Y.B.A (सांि´यकìिशवाय) Ł. ४,९५१/- S.Y.B.A (सांि´यकìसह) Ł. ५,९१७/- T.Y.B.A (सांि´यकìिशवाय) Ł. ६,१४९/- T.Y.B.A (सांि´यकì / मानसशाľ सह) Ł. ७,१४९/-
बीसी िवīाÃया«साठी फì सवलत:
शासना¸या अंतगªत भारताची िशÕयवृ°ी िकंवा सरकार BC िवīाÃया«साठी महाराÕů
Āìिशप योजना ( SC/ST/DT/NT/OBC), महाराÕů सरकारने जारी केलेले ÿमाणपý
असलेÐया िवīाÃया«ना काही िशÕयवृ°ी/Āìिशप ÿदान केÐया जातात.
वािषªक कौटुंिबक उÂपÆन (AFI) िशÕयवृ°ी/Āìिशपसाठी पाýता अटी:
१. अनुसूिचत जातीचे िवīाथê: AFI < Ł. २ लाख पी.ए. (िशÕयवृ°ी)
२. अनुसूिचत जातीचे िवīाथê: AFI > Ł. २ लाख पी.ए. (Āìिशप)
३. VJ/NT/SBC/OBC िवīाथê संदभª देतात:
G.R.Kr.EBC -२०१४/Pr.Kr. ९६ / िश±ण – िदनांक २०/०८/२०१६
NT/VJ/SBC/ST आिण OBC ÿवगाªतील िवīाÃया«ना अशा फì सवलतéसाठी नॉन-
िøमी-लेयर ÿमाणपý सादर करावे लागेल.
वरील िशÕयवृ°ी/Āìिशपसाठी पाý ठरलेÐया आवÔयक कागदपýांसह उमेदवारांना, परी±ा
शुÐकासह, Ł. ४४५ नाममाý शुÐक भरावे लागेल. (FY आिण SY साठी) आिण Ł. ७९५
(TY साठी) ÿवेशा¸या वेळी भरावे लागेल. Âयांना इतर सवª शुÐकातून सूट देÁयात आली
आहे.
आम¸याशी संपकª साधा:
मु´याÅयापकां¸या भेटीचे तास: सोमवार ते शुøवार सकाळी १०:३० ते दुपारी १२:३०
+९१-२२-२२६२०६६१
webadmin@xavier s.edu
५, महापािलकामागª, मुंबई- ४००००१, महाराÕů munotes.in

Page 68

भारतीय िश±णातील आÓहाने
68 ५.४ िवदेशी आिण भारतीय िवīापीठा¸या पदवीपूवª अËयासøमातील तुलना परदेशी आिण भारतीय िवīापीठा¸या पदवीपूवª अËयासøमाची तुलना पाहó. सÅया आपण
भारत आिण यूएसए¸या िश±ण पĦतीतील काही समानता आिण फरकांची चचाª कł.
भारत आिण यूएसए¸या िश±ण ÿणालीमÅये समानता:
दोÆही देशांमÅये अËयासøम िकंवा अËयासøमाची रचना आिण सुिनयोिजत आहे.
िश±कां¸या पाýतेकडे योµय ल± िदले जाते आिण अÅयापना¸या उĥेशाने सवाªत वाजवी
पाýता असलेÐया िश±कांची िनयुĉì केली जाते. दोÆही देशांमÅये खाजगी आिण
सावªजिनक शाळा/महािवīालये आिण िवīापीठे ही संकÐपना अिÖतÂवात आहे. तसेच,
योµय िश±ण घेÁयासाठी िवīाथê आिण पालकांची इ¸छा िदसून येते. दोÆही देशांमÅये
वेगवेगळी मानके आहेत कारण ÿÂयेक राºय अËयासøम आिण/िकंवा अËयासøम आिण
िविवध ÿकार¸या परी±ा ठरवते.
भारत आिण यूएसए ¸या िश±ण ÿणालीतील फरक:
भारतात बहòतेक िवīाÃया«ची आवड काही िविशĶ लोकिÿय अËयासøमांवर क¤िþत आहे,
उदाहरणाथª, औषध िकंवा अिभयांिýकì. तर यूएसए मÅये ³विचतच कोणताही िवīाथê असे
Ìहणेल कì ितला िकंवा Âयाला एखाīा िविशĶ अËयासøमात रस आहे Âयाऐवजी Âयांना
वेगवेगÑया ±ेýांमÅये काही ÖवारÖय आहे. यूएसए मधील िवīाÃया«¸या आवडी¸या िविवध
±ेýांची उदाहरणे Ìहणजे संगीत, नृÂय, भौितकशाľ, अथªशाľ, इितहास, भूगोल,
मानसशाľ, तßव²ान, खगोलशाľ इ. यूएस िश±ण ÿणाली अशी संधी ÿदान करते िजथे
िवīाथê काही अËयासøम घेऊ शकतात. 'तुÌहाला काय हवे आहे ते िशकणे' या अंितम
उिĥĶासह Âयांना ÖवारÖय असलेले ±ेý.
समानता आिण फरकांची चचाª करÁयामागील एकमेव कारण Ìहणजे िश±णतº², िश±क,
िवīाथê, धोरणकत¥ आिण सवª भागधारकांचे ल± यूएसए आिण इतर परदेशी िवīापीठांनी
Âयां¸या िश±ण ÿणालीमÅये ÖवीकारलेÐया सवō°म पĦतéकडे वळवणे. खालील
त³ÂयामÅये भारत आिण परदेशातील बॅचलर पदवीची तुलना करÁयाचा ÿयÂन केला आहे.
बॅचलर पदवी - भारत िवŁĦ परदेश भारतातील बॅचलर पदवी परदेशात बॅचलर पदवी ÿवेश ÿिøयेत तीĄ Öपधाª भारतापे±ा कमी असली तरी तीĄ Öपधाª; योµयता, मोठ्या ÿमाणात समथªनीय मागाªने पåरिचत अËयास वातावरण; सैĦांितक िश±णावर ल± क¤िþत करा बौिĦक उ°ेजक वातावरण; Óयावहाåरक िश±णावर भर परवडणारे खचª; Öथािनक चलन आिण पैशासाठी मूÐय उ¸च खचª तरीही पैशासाठी मूÐय मयाªिदत संशोधन, नवकÐपना आिण समथªन Āेमवकª संशोधन-चािलत िश±ण; िवīापीठाची नावे आिण Âयांचे मूÐय िकंवा पदवी िकंवा munotes.in

Page 69

भारतीय िश±णातील आÓहानांमÅये ÿाÂयि±क कायª
69 अÅयापनशाľ यां¸याशी अपåरिचतता कॅÌपस Èलेसम¤ट आिण नोकरी सुर±ा; योµय Óयाजदर जीवन बदलणारा अनुभव आिण Óयावसाियक ÿवासाची लवकर सुŁवात; उ¸च Óयाज दर ÓयिĉमÂव आिण इतर मऊ कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी मयाªिदत समथªन ÓयिĉमÂव आिण इतर मऊ कौशÐये फोजª करÁयासाठी मजबूत समथªन आिण वातावरण सहज ÿवेश/घरा¸या जवळ; घरचा फायदा घरगुती आजारपण, कमी सांÖकृितक समथªन आिण पåरिचतता, हवामानातील फरक
PC-https://www.manyagroup.com/admissions/ug -in-india/
५.५ भारतीय िवīापीठ अËयासøमात सुधारणा करÁयासाठी सूचना िश±णा¸या आंतरराÕůीय मानकांशी जुळणारे भारतीय िवīापीठ अËयासøम
सुधारÁयासाठी खालील सूचना आहेत.
िवदेशी गुणांकन:
उ¸च रँिकंग िवīापीठांमÅये येÁयासाठी िश±णाची गुणव°ा सुधारली पािहजे.
िश±णाचा परवडणारा खचª:
पदवी आिण पदÓयु°र Öतरावर िश±ण परवडणारे असावे.
Âयां¸या कåरअर¸या संधéना चालना देÁयासाठी संबंिधत कौशÐये आÂमसात करणे:
नवीन कल आिण वैिवÅयपूणª कåरअर पयाªयांची पूतªता करÁया¸या उĥेशाने िश±णाची
पारंपाåरक संकÐपना पूणªपणे बदलली पािहजे.
अËयासøमांची िवÖतृत िविवधता:
महािवīालये आिण िवīापीठांनी िवīाÃया«ना Âयां¸या आवडीनुसार आिण अिभŁचीनुसार
िनवडÁयासाठी िविवध ÿकारचे अËयासøम िदले पािहजेत.
िश±णाची गुणव°ा:
भारतातील सवª पदवी-अनुदान देणाöया िवīापीठांना अिधकृत एजÆसीकडून माÆयता
आवÔयक आहे, अशा ÿकारे, शै±िणक सुधारणा आिण िश±णा¸या गुणव°ेतील सुधारणांवर
योµय ल± िदले पािहजे.
िनयुĉì आिण नोकरीची हमी:
महािवīालये आिण िवīापीठांनी िवīाÃया«ना ÿेरणा िमळÁयासाठी आिण अÅयापन आिण
िशकÁया¸या ÿिøयेत सिøयपणे सहभागी होÁयासाठी Èलेसम¤ट आिण नोकरी¸या
आĵासनांवर काम केले पािहजे. munotes.in

Page 70

भारतीय िश±णातील आÓहाने
70 ÿकÐप-आधाåरत िश±ण:
अिधकािधक ÿकÐप -आधाåरत िश±ण हे पदवीपूवª अËयासøमांमÅये सूचीबĦ केले जावे
कारण ते नंतर¸या वापरासाठी ÿचंड अनुभव आिण ²ान देते.
कåरअर-ओåरएंटेड कोसª:
उīोगासाठी तयार िवīाÃया«ना ÿोÂसाहन देÁयासाठी कåरअर-देणारं अËयासøम िवशेषतः
भारतातील पदवीपूवª Öतरावर ऑफर केले जाणे आवÔयक आहे.
५.६ चला उजळणी कłया पदवीपूवª िश±ण हे भारतातील िवīाथê Âयां¸या कåरअरला सुŁवात करÁयापूवê
Âयां¸यासाठी एक úूिमंग Èलॅटफॉमª Ìहणून महßवाची भूिमका बजावते. जरी भारताची उ¸च
िश±ण ÿणाली ५५० हóन अिधक संÖथा आिण िवīापीठांसह जगातील दुसöया øमांकाची
सवाªत मोठी आहे, तसेच इतर १६,००० महािवīालये शै±िणक िवषयां¸या ®ेणीमÅये
पदवीपूवª अËयासøम देतात. परंतु, भारता¸या िश±ण ÓयवÖथेचे िनयोजन अशा पĦतीने
केले पािहजे कì, िविवध सामािजक , आिथªक, सांÖकृितक आिण भौगोिलक पाĵªभूमी¸या
िवīाÃया«साठी भारत हे एक उÂकृĶ िठकाण Ìहणून ओळखले जावे.
५.७ भारतीय िश±ण ÿणालीचा पåरचय जगातील इतर कोणÂयाही िश±ण पĦतीÿमाणे भारताची िश±ण ÓयवÖथा ही ित¸या
Öवभावानुसार अिĬतीय आहे. Âया¸या Öवतः¸या समÖया आिण संभावना आहेत आिण ते
अिधक िवīाथê -क¤िþत आिण िवīाथê-क¤िþत करÁयाचा ÿÂयेक ÿयÂन केला गेला आहे.
भारतीय िश±ण ÓयवÖथेची गुणव°ा सुधारÁयासाठी िनयिमत अंतराने िविवध आयोगांची
Öथापना करÁयात आली आहे. उदाहरणाथª, गुणव°ा हमी क±ाची संकÐपना देशभरात
लागू करÁयात आली आहे.
मूÐयमापन ÿणालीमÅये एकसमानता सुिनिIJत करÁयासाठी िनवड-आधाåरत øेिडट
ÿणाली (CBCS) पदवी आिण पदÓयु°र Öतरावर एकसमान िश±ण ÿणालीसाठी िनवड-
आधाåरत अËयासøम ( CBC) ÿदान कłन सुł करÁयात आली आहे. केळकर आिण
रिवशंकर (२०१४) ¸या मते, ४२% िश±कांनी CBCS चे उिĥĶ साÅय केÐयाचे माÆय
केले, ३९% िश±कांनी CBCS चे उिĥĶ पूणª केले नाही आिण १८% िश±क अिनिIJत
होते. बहòसं´य िश±कांना असे वाटले कì CBCS चा भर केवळ मूÐयमापनावर आहे तर
२०% िश±कांना असे वाटले कì केवळ िशकवÁयावर भर आहे आिण फĉ १५%
िश±कांना असे वाटले कì CBCS ÿणालीमÅये अÅयापन आिण मूÐयमापनाला समान
महßव िदले जाते.
Roy, Khanam & Tribeni ( २०१३) यांना Âयां¸या अËयासात असे आढळून आले आहे
कì िव²ान पाĵªभूमी असलेÐया िवīाÃया«चा आिण मुलांचा CBCS बĥलचा सकाराÂमक
ŀिĶकोन मुलé¸या आिण कला पाĵªभूमी असलेÐया िवīाÃया«¸या तुलनेत जाÖत आहे. munotes.in

Page 71

भारतीय िश±णातील आÓहानांमÅये ÿाÂयि±क कायª
71 गुणव°ेची खाýी कłन भारता¸या िश±ण पĦतीत एकसमानता आणÁयाचा ÿÂयेक ÿयÂन
केला गेला आहे.
५.८ भारतीय िवīापीठाचा िनवड -आधाåरत अËयासøम ( CBC) राÕů उभारणी¸या ÿिøयेत िश±णाचा फार मोठा वाटा आहे, यात शंका नाही. िश±णा¸या
सवª ±ेýांमÅये उ¸च िश±ण ±ेý हा देशाचा कणा मानला जातो. याचे कारण आहे; मु´यतः
सवª ÿकारचे नवकÐपना आिण शोध उ¸च िश±णा¸या आवारातच घडले. अशीच एक
नािवÆयपूणª रणनीती Ìहणजे िनवड-आधाåरत अËयासøम. िनवड -आधाåरत अËयासøम
(CBC) हा एकसमान िश±ण ÿणाली लागू करÁयाचा एक नवीन मागª आहे.
िनवड-आधाåरत अËयासøमा¸या अंमलबजावणीसाठी एक ÖपĶ रचना असणे आवÔयक
आहे. Âयामुळे िनवड-आधाåरत øेिडट ÿणाली (CBCS) िनवड-आधाåरत अËयासøम
ÿदान करÁयासाठी संरचना िकंवा Āेमवकª Ìहणून कायª करते. CBCS सतत आिण
सवªसमावेशक मूÐयमापनावर भर देते. हे अंतगªत मूÐयांकनास ४०% आिण उवªåरत ६०%
िसĦांत परी±ेला महßव देते. अंतगªत मूÐयमापनामÅये २० गुणांसाठी एक चाचणी, १०
गुणांसाठी एक असाइनम¤ट आिण १० गुणांचा समावेश असतो: वगाªत सिøय सहभागासाठी
५ गुण आिण वगाª¸या वेळेत िवīाÃया«¸या सवª वतªनासाठी ५ गुण. िनवड-आधाåरत
अËयासøम हा िश±णाचा दजाª सुधारÁयासाठी आिण भारता¸या िश±ण ÿणालीमÅये
एकसमानता सुिनिIJत करÁयासाठी एक नािवÆयपूणª ŀĶीकोन Ìहणून कायª करतो.
िनवड-आधाåरत अËयासøम िवīाÃया«ना िविहत अËयासøमांमधून िवषय िनवडÁयाची
ऑफर देतो. कोस¥सना कोर कोसª(Core course) इलेि³टÓह कोसª(Elective course),
ऑÈशनल कोसª(Optional course), मेजर िकंवा मायनर कोसª(Major or Minor
course) असे संबोधले जाते. िनवड-आधाåरत अËयासøम ( CBC) िवīाÃया«ना Âयां¸या
आवडीचे िवषय िनवडÁयाची परवानगी देऊन िश±क क¤िþत वłन िवīाथê क¤िþत
िश±णाकडे ल± क¤िþत करÁयाचा ÿयÂन करते. या ÿणालीचा उĥेश िवīाÃया«ना संपूणª
सýामÅये िकती िवषयांचा अËयास करायचा आहे या संदभाªत Âयांना लविचकता ÿदान
करणे आहे. मूÐयमापना¸या उĥेशाने, ®ेणी ÿणाली लागू केली जाते जी पारंपाåरक िचÆह
ÿणाली¸या तुलनेत अिधक वैध मानली जाते. तथािप, िनवड-आधाåरत अËयासøमा
(CBC) चे काही पैलू आहेत ºया CBC ¸या साधक-बाधक गोĶéĬारे संबोिधत करणे
आवÔयक आहे. हे खालीलÿमाणे आहेत
५.८.१ िनवड-आधाåरत अËयासøमाचे फायदे (CBC):
िनवड-आधाåरत अËयासøमाचे गुण िकंवा साधक िकंवा फायदे Ìहणून खालील मुĥे मानले
जाऊ शकतात:
१. िश±क क¤þातून िशकाऊ क¤þ िश±णाकडे मु´य बदल.
२. परी±ेचा दबाव आिण øेिडट्स िटकवून ठेवÁयाची िवīाÃया«ची ±मता ÿोÂसाहन
Ìहणून काम करते. munotes.in

Page 72

भारतीय िश±णातील आÓहाने
72 ३. मु´य अËयासøमांसह िविवध आंतरिवīाशाखीय आिण आंतर-िवषय िवषयांचे सॉÉट
कोसª िनवडÁयाची तरतूद.
४. िवīाथê Âयां¸या आवडीनुसार आिण अिभŁचीनुसार अËयासøम आिण पेपर िनवडू
शकतो.
५. हे एका संÖथेतून दुसöया संÖथेत िशकणाöयां¸या गितशीलतेला ÿोÂसाहन देते.
६. भारतीय िश±ण पĦतीला जागितक शै±िणक मानकां¸या बरोबरीने नेÁयाची श³यता
आहे.
७. िवīाथê Âयां¸या सोयीनुसार वेगवेगÑया वेळी Âयांचे अËयासøम कł शकतात.
८. अËयासøमां¸या ऑफरमधील लविचकतेĬारे िवīाथê Âयां¸या वाÖतिवक ±मता
ओळखू शकतात.
९. CBC मुळे िश±ण ÓयवÖथेचा पाया Óयापक झाला आहे.
१०. वेगवेगÑया सॉÉट कोसªचे ²ान रोजगारासाठी उपयुĉ ठł शकते.
११. CBC मुळे िशकणाöयांचा सवा«गीण िवकास होतो िकंवा िवīाÃया«¸या Óयिĉमßवाला
चालना िमळते.
१२. या िवīाथê अनुकूल िश±ण पĦतीĬारे िवīाÃया«चा ताण आिण िचंता कमी करता येऊ
शकते.
१३. हे िशकणाöयांची कायª ±मता वाढवते.
१४. हे िशकणाöयांची Óयावसाियक कौशÐये िवकिसत करते.
१५. िश±ण ÓयवÖथेतील मूÐयमापन आिण मूÐयमापन CBC ÿमाणे झाले आहे.
१६. आयसीटी मÅयÖथ अÅयापन आिण िशकÁया¸या सूचनांचा जाÖतीत जाÖत वापर
करÁयास ÿोÂसाहन िदले जाते.
१७. एका वेळी øेिडट्स िनवडÁयात लविचकता असÐयामुळे हळू िशकणाöयांना Âयाचा
फायदा िमळू शकतो.
१८. समान úेिडंग िसÖटीम¸या सहाÍयाने िशकणाöयांमÅये समानता याĬारे िनिIJत केली
जाऊ शकते.
१९. एकाच वेळी वेगवेगळे अËयासøम चालवता येत असÐयाने जागितक Öतरावरची
िश±ण ÓयवÖथा यातून सांभाळता येते.
२०. हे एकसंध िश±ण वातावरण तयार करÁयात मदत करते कारण ÿÂयेकाला Âयां¸या
±मतांनुसार िशकÁया¸या ÿिøयेत भाग ¶यावा लागतो. munotes.in

Page 73

भारतीय िश±णातील आÓहानांमÅये ÿाÂयि±क कायª
73 २१. हे िशकणाöयांमÅये सहकायª आिण िनरोगी कामाची नैितकता यासारखी आवÔयक
मूÐये िवकिसत करते.
२२. िशकणाöयां¸या कामातील बांिधलकì¸या सवयी बळकट केÐया जाऊ शकतात.
२३. िशकणारे Âयां¸या ±मता आिण ±मतेनुसार Âयां¸या िश±णाचे िनयमन कł शकतात.
२४. हे सेिमनार ÿेझ¤टेशन, असाइनम¤ट, चचाª, ÿकÐप इÂयादéवर आधाåरत अÅयापनावर
अिधक भर देते.
५.८.२ िनवड-आधाåरत अËयासøमाचे तोटे:
िनवड-आधाåरत अËयासøमाचे तोटे िकंवा तोटे िकंवा तोटे Ìहणून खालील मुĥे मानले
जाऊ शकतात:
१) अचूक गुणांची गणना करणे आÓहानाÂमक आहे.
२) िनयिमत अÅयापन अितåरĉ अंतगªत मूÐयांकन िøयाकलाप आिण संबंिधत काया«वर
पåरणाम कł शकते.
३) िवīाÃया«चे एका संÖथेतून दुसöया संÖथेत बदली करणे हे वेळखाऊ आिण
ýासदायक काम असेल.
४) कोर कोसª आिण सॉÉट पेपसª यां¸यात सुसंगतता राखणे आÓहानाÂमक असेल.
५) िश±कांवर कामाचा ताण ÿचंड वाढला आहे.
६) सवª िवīाथê एका वेळी वेगवेगÑया Öवłपा¸या एका कायªøमाचा पाठपुरावा
करÁया¸या ऑफरचा सामना कł शकत नाहीत.
७) øेिडट्स¸या िनवडीमÅये लविचकता ÿदान करÁयासाठी संÖथे¸या कामात वाढ
आिण भार.
८) एका वेळी अनेक कोसª ऑफर कłन एका कोसªवर ÿभुÂव िमळवता येत नाही.
९) िवīाÃया«ना जाÖतीत जाÖत अिधकार िकंवा िनवडी िदÐया जात असÐयाने
अनुशासनाची पातळी वाढू शकते.
१०) िविवध Öवłपा¸या आिण मानकां¸या संÖथांना िवīाÃया«¸या गितशीलते¸या
बाबतीत समानता राखÁयात समÖया येऊ शकतात कारण ÿÂयेकजण सवō°म
संÖथांमÅये जाऊ इि¸छतो.
११) िवīाÃया«चा परी±ेबĥलचा सकाराÂमक ŀिĶकोन कमी होऊ शकतो कारण अंतगªत
मूÐयमापन िøयाकलापांना जाÖत महßव िदले जाते.
१२) ÿÂयेक िवīाÃयाªला सामावून घेÁयासाठी अिधक पायाभूत सुिवधा िवशेषत: ICT
माÅयमांची आवÔयकता असेल. munotes.in

Page 74

भारतीय िश±णातील आÓहाने
74 १३) यामुळे ÿÂयेक िवīाÃयाªचे एकिýत रेकॉडª राखÁयात समÖया िनमाªण होऊ शकते.
१४) हòशार िकंवा हòशार िवīाथê कामिगरी¸या बरोबरी¸या ÿिøयेमुळे िनराश होऊ
शकतात.
१५) िश±क परी±ांचे िनयोजन, पेपर सेिटंग आिण ÓयवÖथेमÅये गुंतले जातील आिण
यामुळे संशोधन कायª आिण नवकÐपनांना बाधा येऊ शकते.
१६) अंतगªत मूÐयमापनाला ४०% वेटेज असÐयाने सÊजेि³टिÓहटीची ÓयाĮी वाढेल.
१७) अंतगªत मूÐयमापन उपøमांचे िनयोजन आिण िविवध परी±ांचे पेपर सेट
करÁयासाठी िश±कांना अितåरĉ वेळ īावा लागेल.
५.९ भारतीय िवīापीठा¸या िनवड -आधाåरत अËयासøमावर िटÈपÁया ÿÂयेक िश±ण पĦतीचे Öवतःचे वेगळेपण आिण आÓहाने असतात. पुढील भागात आपण
भारतीय िवīापीठा¸या िनवड -आधाåरत अËयासøमावर टीकाÂमकपणे भाÕय कł. CBC
चा एक महßवाचा पैलू Ìहणजे िवīाÃयाªला संपूणª सेिमÖटरमÅये ित¸या/Âया¸या ±मतेनुसार
अनेक िवषय िनवडÁयाचे ÖवातंÞय आहे. परंतु, काही वेळा असे होऊ शकते कì िवīाथê
आधीच काही ÿकÐपा¸या कामाने िकंवा वैयिĉक समÖयांनी ओÓहरलोड झाला असेल,
अशा ÿकारे, CBC िडझाइननुसार िवīाथê पुढील वषाªत िवषयांचा अËयास करतात.
कोणÂयाही अÅयापन िशकÁया¸या ÿिøये¸या क¤þÖथानी िवīाÃया«ना पाहणे नेहमीच चांगले
असते. Âयाचÿमाणे, CBC चे मु´य उिĥĶ हे आहे कì ते िवīाथê अनुकूल आहे आिण
िवīाथê उīोगासाठी तयार करणे हे देखील Âयाचे उिĥĶ आहे.
CBC ची आणखी एक महßवाची बाब Ìहणजे िवīाÃया«ना Âयां¸या आवडीनुसार िवषय
िनवडीसाठी िदलेली लविचकता आिण िवīाÃया«¸या आवडी आिण बाजारातील उपलÊध
पåरिÖथती ल±ात घेऊन िवषयांची सामúी अपडेट करता येते. CBC िविवध łची
असलेÐया िवīाÃया«ना Âयां¸या आवडी¸या कोणÂयाही िवषयाचे सखोल ²ान िमळवÁयास
मदत करेल. उदाहरणाथª, मानवशाľातील एखाīा िवīाÃयाªला िव²ानात रस असू शकतो,
आता CBC ¸या पåरचयाने Âयाचा पाठपुरावा कł शकतो कारण ही ÿणाली अशा
िवīाÃया«ना मदत करते. CBC Öवयं-वेगवान िश±णाची सुिवधा देते, Ìहणजे िवīाथê
ती/Âयाने सोडÐयापासून अËयासøम पुÆहा सुł कł शकतो. ÿमुख शोध आिण
नवकÐपनांचा थेट पåरणाम उ¸च िश±णा¸या गुणव°ेवर होतो. अशाÿकारे, दज¥दार िश±ण
ही सÅया¸या उ¸च िश±णाची ÿमुख िचंता आहे ºयाचे मूÐयांकन केवळ अशा नािवÆयपूणª
ŀĶीकोनातून आिण सवªý ÿशंिसत मूÐयमापन ÿणाली Ìहणजेच CBC Ĭारे केले जाऊ
शकते.
केळकर आिण रिवशंकर (२०१४) यांनी दावा केला कì अनेक िवīापीठे/ Öवाय° संÖथांनी
सýपĦत आधीच लागू केली आहे. २०११ पासून मुंबई िवīापीठाने हे आधीच सĉìचे केले
आहे. UGC Ĭारे असे कायªøम सुł करÁयाचे मु´य उिĥĶ आहेत: उ¸च िश±णात
सुधारणांची गरज; वाढीव िशकÁया¸या संधी; िवīाÃया«¸या शै±िणक गरजा आिण आकां±ा
जुळवÁयाची ±मता; िवīाÃया«ची आंतरिवīापीठ हÖतांतरण±मता; शै±िणक गुणव°ा आिण munotes.in

Page 75

भारतीय िश±णातील आÓहानांमÅये ÿाÂयि±क कायª
75 उÂकृĶता सुधारणे; अËयासøम पूणª करÁयासाठी अिधक लविचकता; देशभरातील
शै±िणक कायªøमांचे मानकìकरण आिण तुलनाÂमकता.
िनःसंशयपणे, CBC ने सÅया¸या उ¸च िश±ण ÓयवÖथेत एक नवीन ŀĶीकोन आिण
सकाराÂमकता जोडली आहे. हे िवīाÃया«ना Âयां¸या आवडीनुसार आिण आवडीनुसार
अËयासøम पूणª करÁयाचे ÖवातंÞय आिण संधी ÿदान करते. ही एक मूÐयमापन ÿणाली
आहे जी िवīाÃया«ना Âयां¸या सवा«गीण िवकासासाठी अितåरĉ सॉÉट कोस¥स¸या
तरतुदीसह मु´य िवषय िशकÁयासाठी जाÖतीत जाÖत संधी आिण मागª ÿदान करते.
सीबीसी वेगवेगÑया अËयासøमां¸या दोन िवīाÃया«मधील अंतर कमी करÁयासाठी िसĦ
होत आहे कारण Âयात िविवध सॉÉट कोस¥स जोडून मु´य िवषय देÁयाची तरतूद आहे.
याचा अथª असा आहे कì िवīाÃया«ना एकाच वेळी मु´य िवषय तसेच इतर िवभागांचे सॉÉट
कोसª िशकÁयाची संधी आहे.
५.१० िनवड-आधाåरत अËयासøमात सुधारणा करÁयासाठी सूचना सÅया संशोधन कायाªकडे जाÖत ल± िदले गेले आहे आिण Ìहणूनच िश±ण ÓयवÖथेत
िवशेषतः उ¸च िश±ण पĦतीत सुधारणा करणे आवÔयक झाले आहे. कारण Âयाला
शै±िणक कायª±मता, पåरणामकारकता आिण उÂकृĶते¸या मागाªवर आणणे. भारतात, उ¸च
िश±ण हे ÿामु´याने िवīापीठे आिण महािवīालयांमधून िदले जाते. Âयांपैकì अनेकांनी
उ¸च िश±ण अिधक सुसंगत बनवÁयासाठी सेिमÖटर ÿणाली आधीच Öवीकारली आहे.
भारतीय अËयासøमात सुधारणा करÁयासाठी काही ÿमुख सूचना खालीलÿमाणे आहेत.
• पदÓयु°र आिण पदÓयु°र अËयासøमांसाठी ऑफर केलेÐया लविचकतेÿमाणेच,
लविचक िश±ण ÿणाली असावी जेणेकłन Óयावसाियक आिण गैर-Óयावसाियक
अËयासøम िशकणारे िवīाथê Âयां¸या आवडीनुसार आिण आवडीनुसार अËयासøम
िनवडू शकतील.
• मु´य िवषय आिण ऐि¸छक िवषय Ìहणून िदले जाणायाª िवषयांची िनवड िविवध
पॅरामीटसªवर आधाåरत असणे आवÔयक आहे आिण Âयांचे कायª±मतेने मूÐयमापन
करणे आवÔयक आहे.
• इतर अËयासøमांमÅयेही िवīाÃया«ची आवड िनमाªण Óहावी यासाठी इतर
िवषयांमधूनही िनवडक अËयासøम िदले जावेत.
• पयाªयी अËयासøमां¸या यादीमÅये ÿकÐपाशी संबंिधत काम देखील पयाªय Ìहणून
िदले जावे.
• CBC इतर ±ेýांमÅये चांगÐया ÿदशªनासाठी सामाÆय पयाªय देखील ÿदान कł शकते
जे िवषयां¸या बाहेर असू शकतात.
• िनवडक िवषय हे सॉÉट िÖकÐस, Öपोकन इंिµलश, िवīाÃया«चे कौशÐय वधªन
यासार´या ±मता वाढीवर आधाåरत असावेत. munotes.in

Page 76

भारतीय िश±णातील आÓहाने
76 • CBC िडझाइन कायª±मतेने हाताळÁयासाठी िश±कांना Óयावसाियक ÿिश±ण िदले
जावे.
• ट³केवारी आिण ÿतवारी ÿणाली दोÆहीसाठी तरतूद केली पािहजे.
• Âयाचे Łपांतर सवª महािवīालये आिण िवīापीठांना अिनवायª असावे.
• िवīाÃया«ची गितशीलता तपासÁयासाठी िश±ण ÓयवÖथे¸या दजाªमÅये समानता
राखली पािहजे.
• CBC अिधक ÿभावी करÁयासाठी िश±क आिण िवīाÃया«साठी मागªदशªन आिण
समुपदेशन सý आयोिजत केले जावे.
• क¤þ आिण राºय िवīापीठांमधील िश±णाचा दजाª आिण पायाभूत सुिवधां¸या
तरतुदéबाबतची तफावत ल±ात घेतली पािहजे.
भारतीय िश±ण ÿणाली अशा पदवीधरांची िनिमªती करत आहे जे नोकरीसाठी पाý असू
शकतात परंतु नोकरीस पाý नाहीत. Âयामागील सामाÆय कारण Ìहणजे Âयां¸याकडे ²ान,
कौशÐये, मूÐये, आÂमिवĵास आिण एकूणच शै±िणक कायª±मतेचा अभाव आहे. भारतीय
उ¸च िश±ण ÓयवÖथे¸या सÅया¸या पåरिÖथतीला तातडीने आवÔयक सुधारणा आिण
पåरवतªनाची गरज आहे. CBC हा अपेि±त नािवÆयपूणª ŀिĶकोन मानला जाऊ शकतो जो
भारतीय िश±ण ÿणालीसाठी कायª कł शकतो कारण ती जागितक Öतरावर दावा केलेली
मूÐयमापन ÿणाली मानली जाते.
५.११ चला उजळणी कłया भारताची सÅयाची िश±ण ÓयवÖथा ÿाथिमक िश±ण , माÅयिमक िश±ण आिण तृतीय
िश±णा¸या łपाने देशभर पसरलेली आहे. िवकसनशील राÕůा¸या ÿिøयेत िश±ण
±ेýा¸या शेवट¸या भागाला खूप महßव आहे. ÿमुख शोध आिण नवकÐपनांचा थेट पåरणाम
उ¸च िश±णा¸या गुणव°ेवर होतो. Ìहणून, गुणव°ा ही सÅया¸या उ¸च िश±णाची ÿमुख
िचंता आहे ºयाचे मूÐयांकन आिण मूÐयांकन केवळ सवªý ÿशंिसत मूÐयमापन ÿणालीĬारे
केले जाऊ शकते आिण हे CBC Ĭारे श³य होऊ शकते. CBC िनिIJतपणे िवīाÃया«ना
मुĉपणे अËयास करÁयास आिण Âयां¸या ±मता आिण ±मतांनुसार कामिगरी करÁयास
मदत करेल आिण अशा ÿकारे आÌही ÿÂयेक िवīाÃयाªकडून सवō°म गोĶी आणू शकतो.
५.१२ संदभª  भĘाचाजê, कृÕण¤दू आिण हाजरा, आåरिगन आिण िबÖवास , तम®ी आिण साहा ,
मौसमी. (२०१७). िनवड आधाåरत अËयासøम िडझाइन. इंटरनॅशनल जनªल ऑफ
कॉÌÈयुटर ů¤ड अँड टे³नॉलॉजी. ५३. २३-३१.
१०.१४४४५/२२३१२८०३ /IJCTT -V५३P१०५.
https://www.researchga te.net/publication/ ३२३६३१०४० _Choice_Bas
ed_Curriculum_Design munotes.in

Page 77

भारतीय िश±णातील आÓहानांमÅये ÿाÂयि±क कायª
77  भारतातील िनवड -आधाåरत øेिडट ÿणाली: साधक आिण बाधक मोहÌमद हसन डॉ.
मोहÌमद परवेझ िश±ण िवभाग, अलीगढ मुिÖलम िवīापीठ, अलीगढ- यूपी. इंिडया
जनªल ऑफ एºयुकेशन अँड ÿॅि³टस ISSN २२२२-१७३५ (पेपर) ISSN २२२२-
२८८X (ऑनलाइन) Vol.६, No. २५, २०१५ www.iiste.org
 राÕůीय उ¸च िश±ा अिभयान ( RUSA) -UGC २१.१.२०१३ रोजी वेबवर ÿकािशत:
http://www.ugc.ac.in/pdfnews/ ५८६७५४९_rusa.pdf.
 हंिचनाळकर, एस.बी. (२०१४) Ìहैसूर िवīापीठाĬारे माÅयिमक िश±क-ÿिश±ण
संÖथांमÅये लागू केलेÐया िनवड-आधाåरत øेिडट ÿणालीचा अËयास. इंिडयन जनªल
ऑफ ए³सपेåरम¤टल अँड इनोÓहेशन इन एºयुकेशन. खंड ३ (१).हँडबुक (२००९),
िडÖटÆस एºयुकेशन कौिÆसल रेµयुलेशन, डीईसी नवी िदÐली.
 हसन, मोहÌमद आिण पर वेझ, मोहÌमद. (२०१५). भारतातील िनवड -आधाåरत
øेिडट ÿणाली: साधक आिण बाधक. https://www.researchgate.net
/publication/ ३३४४५९२३८ _Choice -Based_Credit_System
_in_India_Pros_and_Cons
 केळकर, ए.एस. आिण रिवशंकर, एल. (२०१४). चॉईस बेÖड øेिडट िसÖटम: वरदान
िकंवा नुकसान. वतªमान िव²ान, खंड. १०७ (८), पृ. १२२९-१२३०.
 UG आिण PG कायªøमांमÅये चॉईस बेÖड øेिडट िसÖटम (CBCS) कडे वाटचाल:
A Road Map.http://hpuniv.nic.in/pdf/CBCS_IQAC १३.pdf.
 आर.के. वांचू, यूजी/पीजी ÿोúाÌससाठी चॉइस बेÖड øेिडट आिण úेिडंग िसÖटमची
अंमलबजावणी: सिलएंट फेटायसª ए पीपीटी, यूसीआयईटी, पंजाब युिनÓहिसªटी
चंदीगड.
 रॉय, एन.आर., खानम, यू.के. आिण देवी, टी. (२०१३). उ¸च िश±णातील पीजी
Öतराची िनवड आधाåरत øेिडट ÿणालीकडे ŀĶीकोन: आसाम िवīापीठावर एक
अËयास. इंटरिडिसिÈलनरी Öटडीजसाठी Öकॉलरली åरसचª जनªल, Óहॉल. १, पृ.
११.९८-१२०८.
 U.G.C. चॉईस बेÖड øेिडट िसÖटीमचे Łपांतर करÁयासाठी मागªदशªक तßवे.
िवīापीठ अनुदान आयोग बहादूरशाह जफरमागª नवी िदÐली. ११० ००२.
वेबसाइट िलं³स:
 https://en.wikipedia.org/wiki/Undergraduate_education#: ~:text=Unde
rgraduate% २०education% २०is%२०education% २०conducted,level
%२०of%२०a%२०bachelor's% २०degree. munotes.in

Page 78

भारतीय िश±णातील आÓहाने
78  https://www.vocabulary.com/dictionary/undergraduate#:~:text=An% २
०undergraduate
%२०is%२०a%२०college,they% २०haven't% २०graduate% २०yet.
 https://www.manyagroup.c om/admissions/ug -in-india/
 https://college.harvard.edu/admissions/apply
 https://xaviers.ac/admissions/degree/under -graduate/ba
 https://vijaysvision.blogspot.com/ २०१२/०६/comparative -study -of-
educationsystem.html?m= १
 https://www.skillsyouneed.com/write/repor t-writing.html
५.१३ अहवालाचे Öवłप अहवाल हा एक िलिखत दÖतऐवज आहे. जो संि±Į, लहान, तीàण, िविशĶ हेतू आिण
ÿे±कांसाठी असतो. सामाÆयत: अहवालात िवĴेषणे असतात जी अनेकदा सुधारणेसाठी
सूचना देतात. हा एक तÃयाÂमक पेपर असÐयाने, तो ÖपĶ आिण सुÓयविÖथत असणे
आवÔयक आहे.
संदभª उĥेशासाठी अहवालाचे Öवłप खालीलÿमाणे आहे:
पायरी १: िवषयासह ÖपĶ Óहा: अहवाला¸या िवषयासह ÖपĶ होÁयासाठी मौÐयवान
अहवाल िलिहणे ही सवाªत महÂवाची आवÔयकता आहे.
पायरी २: िवषय नेहमी ल±ातराहó īा: हे तुÌहाला ल± क¤िþत करÁयास आिण योµय
मागाªवर येÁयास मदत करेल. हे तुÌहाला कोणतीही असंबĦ मािहती टाकून देÁयास आिण
तुम¸या ÿे±कांसाठी अहवाल तयार करÁयात मदत करेल.
पायरी ३: अहवालाची रचना: तंतोतंत सामúीÿमाणे, संरचने¸या आवÔयकता िभÆन
असतात, परंतु सामाÆयतः एक कठोर मागªदशªक Ìहणून, तुÌही िकमान एक कायªकारी
सारांश, पåरचय, तुम¸या अहवालाचा मु´य भाग आिण एक िवभाग समािवĶ करÁयाची
योजना आखली पािहजे. तुमचे िनÕकषª आिण कोणÂयाही िशफारसी असलेले.
पायरी ४: कायªकारी सारांश: अहवालासाठी कायªकारी सारांश िकंवा गोषवारा हा संपूणª
अहवालाचा संि±Į सारांश असतो. सारांश अÅयाª पानापे±ा जाÖत नसावा. तो संपूणª
अहवाल सारांिशत करणे आवÔयक आहे.
पायरी ५: पåरचय : तुÌही काय Ìहणायचे आहे हे ÿÖतावना सेट करते आिण चच¥त
असलेÐया समÖयेचा थोड³यात सारांश ÿदान करते. तसेच तुम¸या िनÕकषा«वर थोड³यात
Öपशª केला पािहजे. munotes.in

Page 79

भारतीय िश±णातील आÓहानांमÅये ÿाÂयि±क कायª
79 पायरी ६: अहवालाचा मु´य भाग: अहवालाचा मु´य भाग काळजीपूवªक िनयोिजत आिण
संरिचत अशा ÿकारे तयार केला पािहजे कì तो ÿे±क िकंवा वाचकांना समÖयेकडे पूणªपणे
नेईल.
पायरी ७: िनÕकषª आिण िशफारसी: हा अहवालाचा शेवटचा भाग आहे कारण तो संपूणª
अहवालात िदलेÐया मािहतीवłन तुÌही काढलेÐया िनÕकषा«शी संबंिधत आहे.

*****

munotes.in