PDF-of-मध्ययुगीन-मराठी-वाङ्मयाचा-इतिहास-1-munotes

Page 1

1 १अ
मराठी भाषेचा उत्पत्तीकाल व कोरीव लेखाांचे महत्त्व

१ऄ.१ ईद्देश
१ऄ.२ प्रस्तावना
१ऄ.३ मराठी संस्कृतीचा ईदयकाळ
१ऄ.४ मराठी भाषाईत्पत्तीकाल
१ऄ.५ प्राचीन मराठी कोरीव लेखातील मराठी वाक्यरचना व शब्दरूपे
१ऄ.६ मुकुंदराज अणण त्यांचा णववेकणसंधू
१ऄ.७ समारोप
१ऄ.८ प्रश्नसंच
१ऄ.९ संदभभ
१अ.१ उद्देश १. मध्ययुगीन कालखंडातील मराठी भाषेचे स्वरूप समजून घेता येइल.
२. मराठी भाषा णनणमभतीचे महानुभाव संप्रदायाचे कायभ कतृभत्व समजून घेता येइल.
३. महानुभाव संप्रदायाच्या वाङ्मय प्रकारची ओळख होइल.
४. मराठीच्या अद्य ग्रंथाणवषयी जाणून घेता येइल.
५. महानुभाव पंथाचे तत्वज्ञान, टीकाग्रंथ अणण व्याकरण ग्रंथ यांचा पररचय होइल.
१अ.२ प्रस्तावना मराठी भाषेची व्याप्ती प्रारंभकाळी महाराष्ट्रापुरती मयाभणदत होती. मराठी भाषेच्या
ईत्पत्तीबरोबरच क्षेत्र व्याप्ती ही महत्त्वाची अहे. महाराष्ट्र हे देशवाचक नाव. महारा ष्ट्राचा
पणहला महत्त्वाचा ईल्लेख शकनृपत्ती श्रीधर वमाभ यांच्या त्यांच्या आ.स. ३६५ च्या एरण
येथील स्तंभालेखात सापडतो. (मध्यप्रदेशातील सागर णजल्हयातील) त्यात त्याचा सेनापती
सत्यनाग स्वतःला ‘महाराष्ट्र’ म्हणजे महाराष्ट्रीय म्हणणवतो. हा लेख एरण येथे धारातीथी
मरण पावलेच्या नाग सैणनकांच्या स्मरणाथभ ईभारला अहे. महाराष्ट्रात प्राचीन काळी हटी
णकंवा हाट लोकांची वसती ऄसल्यामुळे त्यांच्या या देषाला हट्टदेश नाव पडले व ‘मरहट्ट’ या
शब्दातील ‘हट्ट’ या घटक पदाने वरील हट्टी लोक सूणचत होत. या डॉ.रा. बा. जोश यांच्या
मतांचे खंडन एरण लेखातील वरील ईल्लेखाने हो . त्यातील सेनापती सत्यनाग व ्यांच्या
स्मरणाथभ त्याने हा स्तंभलेख ईभारला ते नाग सैणनक यांच्या ईल्लेखाच्या अधारे प्राचीन munotes.in

Page 2

मध्ययुगीन मराठी वाङ्मयाचा आणतहास भाग १
2 महाराष्ट्रात वसती हाटांची नव्हे, तर नागांची होती. हे डॉ.णमराश यांनी समपभकपणे दाखवून
णदले अहे.
महाराष्ट्राचा दुसरा ईल्लेख पुलकेश च्या आ. स. ६३४ च्या ऐहोळ-लेखात णमळतो. त्यात
पुलकेश चे कतृभत्व वणणभताना तो ‘महाराष्ट्राच्या ऄणधपती झाला , ऄसे म्हटले अहे. ऐहोळ
लेखातील ही णत्रधा महाराष्ट्राची कल्पना ऐणतहाणसक दृ ने महत्त्वाची ऄसून णत पुढे
सोळाव्या शतकात ‘तीन भाग म ट’ या शब्दात गुजभर शवबास या महानुभाव ग्रंथकाराने
मांडली अहे.
महाराष्ट्र त्यांच्या नावाप्रमाणेच लहान लहान रा चे (खंडमंडळाचे णमळून झालेले ऄसावे.)
या डॉ.पा.वा. काणे यांनी मांडलेल्या ईपपत्तीला तेराव्या शतकातील ‘अचारपध्दती’ या
नावाच्या एका महानुभाव ग्रंथात अधार सापडतो. ईदा. ‘देश भ जे खंडमंडळ: जैसे
फलेठाणापासौणन दाणक्षणेणस: म टी भा जेतुला ठाआं व तेतु एक मंडळ: तयणस ईत्तरे
बालेघाटाचा सेवट: ऐसे एक खंडमंडळ: मग ईभे (ईभय) गंगातीर णह एक खंडमंडळ: अणण
तयापासौणन ईभे मेघंकरघाट (मेहकर, णज. अकोला) तें एक खंडमंडळ: तयापासौणन अवघें
वराड तें एक खंडमंडळ: परर अवघी णमळौणन महारा चे बोणलजे: णकंणचंत् णकंणचत् भाषेचा
पालट: भणौणन खंडमंडळे भणावीं.’’ प्रा. र. य. भुसारी यांनी यादवकालीन कोरीव लेखांच्या
अधारे महारा चा क्षेत्राणवस्तार ऄजमावण्याचा प्रयत्न केला. णवदभभ देश अणण कोकण हे
महारा चे तीन णवभाग यादवकाल व चालुक्यकाळात देखील एकाच रा त समाणवष्ट होते.
ऄस णनष्ट्कषभ काढला अहे. (पृ.४६, मराठी वाङ्मयाचा आणतहास , खंड १, संपा. डॉ.षं.गो.
तुळपुळे)
१५ व्या शतकातील महानुभाव ग्रंथकार कवी णडंभ कृष्ट्णमुनी याने महारा चा क्षेत्र णवस्तार
पुढीलप्रमाणे सांणगतला अहे. ‘णवध्याद्रीपासौणन दाणक्षण णद श सी’ कृ नदीपासौणन ईत्तरेसी ।
झाडीमंडळापासौणन प मेश । महाराष्ट्र बोणलजे ।।’’ यादवकालीन ग्रंथ अणण कोरीव
लेखांचा णवचार करता बहुतेक सवभ ग्रंथ देश वर व त्यातही मुख्यात्वेकरून व डात व
‘ईभयगंगाणतरी’ म्हणजे सध्याच्या मराठवाडयात णलणहली गेली. पंढरपूरच्या संत
मेळव्यातील संत नामदेवाची ऄभंगरचना यादवकालीन मराठी वाङ्मयाची जन्मभूमी ईत्तर
महाराष्ट्रच मानावी लागते. णववेकणसंधू (ऄंबेजोगाइ), ज्ञानेश्वरी (नेवासा), लीळाचररत्र व
बोरीकरांचे ग्रंथ (भागाणतरी) भास्करभ महानुभावीय कवी काही व डातून व गोदावरीती
वरील अहेत. श्रीचांगदेव पुणंताब्याचे म्हणजेच गोदाकाठाचे एकूणच यादवकालीन मराठी
साणहत्यात भा कानावर येते. पूवी मराठवाडा ऄसा नव्हता, ऄसे षं. गो. तुळपुळे यांनी
मराठीचा जन्मकाळ अणण स्थलव्याप्ती ठरवताना नमूद केले अहे.
‘ईभेगंगातीर’ म्हणजे गोदावरीच्या दोन्ही तीरांवरील प्रदेश ईदा. ‘ये साधे वराडींची की’
(लीळा पुवाभथभ १७६)’ भीदुके, वराडाणस जाणत ’ (स्मृ. १७८), ‘भटोबास गंगातीरा साखुरे गा.’
(स्मृ. २४६) ऄषा प्रकारची देशभेद दाखणवणारी वाक्ये त्या काळातील गद्य ग्रंथातून
सापडतात. मराठी भाषेच्या दृ ने हे गंगातीर अणण वराड णमळून णतचे माहेर होय. (पृ.४७,
मराठी वाङ्मयाचा आणतहास खंड १, संपा.डॉ.षं.गो. तुळपुळे)
‘महावंश’ नावाच्या बौद्ध थात ‘थैरो मध्धरणखता’ या भोगणलपुत्र श ने ‘महरट्टा’स
पाठणवल्याचा ईल्लेख अहे. हा ग्रंथ आ.स. ५०० च्या सुमाराचा अहे. महार अणण रट्ट या munotes.in

Page 3

मराठी भाषेचा ईत्पत्तीकाल व कोरीव लेखांचे महत्त्व
3 दोन जणतनामांचा संयोग होउन बनलेल्या लोकवाचक नामावरून ‘महाराष्ट्र’ हे देशवाचक
नाम तयार झाले ऄसावे. ‘महारांचे राष्ट्र ते ‘महाराष्ट्र’ ही ईत्पत्ती मोल्स्वथभ, जे णवल्सन यांनी
सुचणवलेली व डॉ. केतकरांनी पुरस्कारलेली अहे. ती लोकवाचक अहे.
१अ.३ मराठी सांस्कृतीचा उदयकाळ साधारणपणे मराठी संस्कृतीचा काळ बाराव्या-तेराव्या शतकात झालेला णदसून येतो. मराठी
भा तून झालेला वाङ्मयात्मक ऄणव र म्हणजे अधीच्या ऄनेक शतकातल्या महाराष्ट्र
भूमीतल्या सांस्कृणतक जीवनातील टप्पा होय.
प्रागैततहातसक महाराष्ट्र:
अदी पा णयुगापासून म्हणजे आ.स पूवी सुमारे ५ लक्ष व पासून या महाराष्ट्र भूमीत मानव
प्राणी नांदत अलेला अहे. ना शक, गंगावाडी नान्दुर, मध्वेष्ट्वर, णनफाड व जींवे येथील
ईत्खननात मानवसंस्कृती या महाराष्ट्रात अणदपाषाण (आ.स.पू. सुमारे ५ लक्ष वषे ते ३०
लक्ष वषे) मध्यपा णयुग (आ.स.पू. सुमारे ५ हजार वषे ते १० हजार वषे) व ताम्रपाषाणयुग
(आ.स.पू. सुमारे १५०० वषे) या प्रागैणतहाणसक ऄवस्थातून ईत््ां होत गेले पुरावे त्यांनी
णदले अहे. मानव संस्कृती ईत्खननातून प्रकट झाली. कोल्हापूर जवळील ब्रह्मणगरी येथील
भूगभभ दशभनाने, तेथे सुमारे दोन ह र व पूवी, सातवाहनांच्या काळात, एक भव्य व णवश ल
नगर ऄणस्तत्वात होते. दोन हजार पूवीचा पूवभज, तीन फूट पायव्याच्या, भाजलेल्या णवटांच्या
बळकट बांधणीच्या घरात तो राहत होता.
पाच द्वारपाल:
णवंध्य पवभताला वळसा घालून अयभ दणक्षण भारतात अले. या अयाांचा णवचार पंचमुखी
अहे. अयभ, वेद, यज्ञ, ब्राह्मण अणण संस्कृत ही त्याची पाच मुखे अहेत. अपली णवचार
प्रण्या या पाच वस्तूंनी मोठया प्रमाणात प्रभाणवत झाली. अपली लौणकक अणण
पारलौणकक सामाणजक तसाच पारमाणथभक णवचार हा अयभसापेक्ष, वेदसापेक्ष, यज्ञसापेक्ष
अणण ब्राम्हणसापेक्ष होता. पंचमुखी संस्कृतीच्या कोंडीतून सामान्य जनतेला सोडवण्याच्या
दृ नी सं नी कायाभला सुरूवात केली.
तद्वड सांस्कृती:
भारतीय संस्कृती केवळ अयभ संस्कृती नाही. णहंदू धमाभच्या दोन धारा अपल्याला णदसतात.
वैणदक संस्कृती अणण ऄवैणदक संस्कृती, वैणदक संस्कृतीत कमभकांड, होमहवण, यज्ञयागाला
महत्त्व होते. ऄवैणदक संस्कृतीत भक्ती, योग, तंत्र याला महत्त्व होते.
महाराष्ट्र नामतधमान उत्पत्ती :
१) ‘महाराष्ट्र’ या देशनामाचा पणहला ईल्लेख थे शतक एरण स्तंभलेख (आ.स.३६५)
२) वायुपुरणात महारा चा ईल्लेख दंडकारण्य णकंवा दणक्षणापथ.
३) महाभारताच्या सभापवाभत ‘नरराष्ट्र’ munotes.in

Page 4

मध्ययुगीन मराठी वाङ्मयाचा आणतहास भाग १
4 ४) मत्स्यपुराणात ‘नवराष्ट्र’
५) ल.रा. पागांरकरांच्या मते, सध्याचा महाराष्ट्र व कनाभटक णमळून हा प्रदेश होत ऄसावा.
६) . भांडारकरांच्या मते ‘महारट्ठ’ पासून ‘म ट’ णकंवा ‘महाराष्ट्र’ हे देशनाम बनले.
७) द.बा. णडसकळकरांच्या मते,‘‘महारट्ट’ यांचे संस्कृतीकरण होउन ‘महाराष्ट्र’ ऄसे रूप
बनले. महाराष्ट्रांचा म्हणजे महाराष्ट्र लो चा जो देश तो महाराष्ट्र होय.’’
८) णव.का. राजवाडे यांच्या मते ‘महाराज म्हणजे आंद्र णकंवा महाराज संज्ञक भूपती. राजा
्या भूमीवर रा्य करतो. त्या भूणमला राष्ट्र म्हणतात. महाराष्ट्र ्यांच्या भक्तीचा
णवषय ते महाराष्ट्र होय.’’
९) रे. न णवल्सन यांच्या मते, ‘‘महार हेच या देश चे मूळचे राणहवासी अहेत. ऄस सांगून
महारांचे राष्ट्र ते महाराष्ट्र.’’
१०) डॉ. ओप्पटभ यांच्या मते, ‘‘महाराष्ट्राचे जूने नाव ‘मल्लराष्ट्र ’ शब्द ऄसावे ‘मल्ल’ अणण
‘मार’ हे एकच मार-म्हार-महार यावरून, महाराष्ट्र म्हणजे महारांचे राष्ट्र.’’
११) श्री. व्यं. केतकर यांच्या मते, महाटभट यात ‘महार’ अणण ‘रठ्ठ’ या दोन राष्ट्र जातींच्या
नामांचा संयोग होउन ‘महारठठ’ ऄसे रूप तयार झाले अणण त्याचे पुढे ‘महारणठठक’,
कालांतराने ‘महाराष्ट्र’ ऄसे संस्कृतीकरण झाले.
१२) श .बा.जोश यांच्या मते, ‘‘या प्रदेशाचे नाव महाराष्ट्र ऄसे नसून ‘मरहट्ट’ ऄसे ऄसावे.
‘मरहट्ट’ हा शब्द कानडी ऄसून त्याचा ऄथभ (मर=झाड, हट्ट=प्रदेश) झाडी मंडळ
म्हणजे जंगलयुक्त प्रदेश ऄसा अहे.
मरहट्ट-मरहाट-महारट्ठ -महाराष्ट्र ऄसे संस्कृत नामणभधान णसध्द झाले ऄसावे. आ.स. २२४
च्या सुमारास णलणहलेल्या ‘थेरो’ महाधम्म राणख्यता ’ या ग्रंथात ‘महारट्ट’ ऄसा ईल्लेख
अढळतो. थोडक्यात महान राष्ट्र ते ‘महाराष्ट्र’ ऄसा ऄथभ रूढ झालेला अहे.
१अ.४ मराठी भाषा उत्पत्तीकाल मराठी भाषेचा ईत्पत्तीकाल आ.स. ६८० (श. ६०२) पयांत नेता येतो. शलालेख ऄश (ता.
ऄणलबाग, णज. कुलाबा) मराठी वाक्य णमश्र स्वरू पात प्रधावी (पररधावी) अधीकु (ऄणधक
जेठठ) ऄसे शब्द अढळतात. ‘श्रवणबेळगोळ आ.स. १११६-१७ (श. १०३८-३९) ‘श्री
चावुण्डरा करणवय , श्रीगंगराजे सुत्ताले करणवय ’ हे वाक्य
वाङ्म ऄथभ ,
दहाव्या शतकापूवी मराठी बोलीच्या व लोकभाषेच्या स्वरूपात होती. ११ व्या शतकात
णतचे शब्द भांडार . शके १०५० च्या सुमारास ती ग्रंथरूपात श
ऄवणतणभ झाली. ईदा. ‘राजमतीप्रबोध’ या संस्कृत नाटकात महाराष्ट्रीय स्त्रीचे वणभन मराठी
भाषेतून अले अहे. ‘ऄणभ ताथभ णचंतामणी’ या संस्कृत ग्रंथात रागतालांची माणहती
देताना मराठी पदेही अली अहेत. munotes.in

Page 5

मराठी भाषेचा ईत्पत्तीकाल व कोरीव लेखांचे महत्त्व
5 सांदभभ: प्राचीन मराठी वाङ्मयाचा आणतहास - ल. रा. नणसराबादकर पृष्ठ ्. २ (मराठी भाषा:
ईत्पत्तीकाल)
मराठी भाषेचे अतस्तत्व:
दहाव्या ऄकराव्या शतकापयांत शब्द रूपान अढळते.
११ व्या शतकात शलालेखांद्वारे वाक्यरूपाने अढळते.
१२ व्या शतकात ग्रंथरूपाने ईदा. णववेकणसंधू (श. ११०९)
मराठी ग्रंथ कतृभत्वाची सुरूवात मु दराजांच्या णववेकणसंधू पासून झाली. महाराष्ट्र णवषयीचा
ऄणभमान प्रथम च्धर स्वा नी अपल्या ईक्तीतून (महाराष्ट्री ऄसावे ऄसे सांणगतले.)
णवश्वनाथ बास णबडकर यांनी अचारस्थलात ‘महंत राष्ट्र म्हणौणन महाराष्ट्र’ ऄसे
महाराष्ट्राचा प्रदेश, संस्कृती, स्वभाव, प्रवृत्ती व मानणसकता यांचे णवश श सांणगतले.
गोरक्षनाथ:
लोकभाषांचा पुरस्कार करणारे गोरक्षनाथ ते पणहले भारतीय पुरुश ऄसावेत. त्यांनी
तत्वज्ञानाच्या प्रासारासाठी लोक भाषांच्या माध्यामांचा पुरस्कार केला. महाराष्ट्रात
महानुभाव व वारकरी या पंथाचा ईदय होण्याच्या काळातील वातावरण नाथ पंथाच्या
प्रभावाने भरलेले होते. संत ज्ञानदेव हे नाथपंथीय परंपरेतीलच (अणदनाथ - मत्स्येद्रनाथ -
गोरक्षनाथ - गणहनीनाथ - णनवृत्तीनाथ - ज्ञानदेव.)
नाथसांप्रदायाचे ग्रांथ:
‘हटयोगप्रदीणपका ’ (स्वात्माराम)’ ‘णसध्दणसध्दान्त संग्रह’ (प. गोपीनाथ कणवराज)
‘गोरखणसध्दांत संग्रह’, णववेकदपभण ऄथाभत गोरक्ष - ऄमरनाथ - संवाद’ हे या संप्रदयातील
अणखी काही ईल्लेखनीय ग्रंथ होय. गोरक्षना थांचे णशष्ट्य गणहनीनाथांनी या संप्रदायाचा
प्रसार केला.
कोरीव लेखाांचे महत्त्व:
मराठी भाषेचा ईगम श धताना अपल्याला कोरीव लेखांचे महत्त्व लक्षात घ्यावे लागते. णतचे
प्राचीन स्वरूप त्यावरून णदसते. यादवकालीन जवळजवळ ५० कोरीव लेखांपैकी
साधारणपणे ३० लेख गोदाकाठाचा प्रदेश व वऱ्हाड यातील अहेत. कोकणपट्टीत सुमारे
२० लेख सापडतात. परंतु बहुसंख्य लेखांची भाषा ब श संस्कृत ऄसून त्यातील मराठी
भाग त्या मानाने फारच थोडा अहे. पंढरपूर व वेळापूर येथील लेख सोडल्यास मराठी
भाषेच्या दृष्टीने महत्त्वाचे लेख ईत्तर महाराष्ट्रातच णमळाले अहेत.
क्षेत्रव्याप्तीच्या दृष्टीने महाराष्ट्राबाहेरील काही कोरीव लेख सापडतात. ईदा. म्हैसूर येथील
श्रवण बेळगोळ येथील णशलालेख द्रणवडी भाषेबरोबर मराठीतही अढळतो. मैलंगी येथील
आ.स. १२९० चा णशलालेख त्यात कन्नड भाणषक होयसळांनी मैलंगी येथे एक पाठशाळा
स्थापना करून तेथे नागर (संस्कृत), कन्नड, णतलगु (तेलगू) व अरे (अयभ णकंवा मराठी) या munotes.in

Page 6

मध्ययुगीन मराठी वाङ्मयाचा आणतहास भाग १
6 चार भाषांच्या ऄध्यापनाची सोय केल्याचे सांणगतले अहे. राणेबेन्नुर (्.२८) णवजापूर
(्.५२) येथील णशलालेख.
शब्दरूप व वाक्यरूप अतवष्ट्कार:
तशलालेख व ताम्रपट यामधून तदसणारी मराठी भाषा:
१) वाक्यरूप:
शके ६०२ पयांतच्या ताम्रपटांतून साम्रा्य, कम्बल, वआरी, पन्नास, णप्रणथवी यासारखे
मराठी वळणाचे, तुरळक शब्द अढळतात. त्यांच्या व्युत्पत्तीच्या दृष्टीने त्यांच्या ऄप श
प्राकृत या पूवभ भाषांश च णनकट संबंध जुळले. म्हणून या राव्यापेक्षा श्रवणबेळगोळया
शलालेखातील मराठीचा पणहला वाक्यरूप ऄणवष्ट्यकार म्हणून ‘श्री चावुण्डराजे करणवयले’
हा मराठीच्या जन्मासंबंधीचा प्राचीन (आ.स.९८३) रावा मानला जाइ. पण राआस यांनी
ऄनुमानाने ठरणवलेल्या या लेखाचा शके ९०५ (आ.स.९८३) हा काळ हुल्टझा यांनी ऄमान्य
केला ऄसून ‘गंगराजे सुत्ताले करणवयले’ या ओळीबरोबरच पणहले वाक्य कोरले गेले. (शके
१०३९) ऄसे त्यांनी दाखवून णदले अहे. म्हणून णशलालेख आ.स. १११७ चा ठरतो. म्हणजे
णशलालेख डॉ. श . गो. तुळपुळेंच्या मताने शके ९३४ चा ऄक्षीचा णशलालेख हा पणहला ज्ञात
मराठी लेख ठरतो. पण हा लेख दुस के शदेव शलाहाराचा ऄसल्याने त्याचा काळही
आ.स. १०१२ नसुन तो आ.स. १२०९ (शके ११३१) अहे. डॉ. णमराश चे मत अहे. (म.
सा. पणत्रका, वषभ ४३, ऄंके १६६) त्यामुळे ऄक्षीचा णशलालेख ही अद्य मराठी लेख नव्हे,
तेव्हा पणहले पणाचा मान अहे. शके ९४० च्या कुडळ (णज. सोलापूर) येथील
शलालेखाकडे जातो. हा लेख केवळ तीन ओळींचा ऄसून श वटची ओळ तेवढी मराठीत
अहे. ती ऄश ९३ वणि (णच.) तो णवजेंचा तो णवजेयां होआ वा’ कुडल येथील संगमेश्वराच्या
देवळातील या लेखावरून मराठीचा पणहला ज्ञान ऄसा वाक्यरूप ऄणव र आ.स. १०१८
ठरतो.
२. शब्दरूप अतवष्ट्कार (ताम्रपट):
१) भोज शके ४१० मधील एक ताम्रपट:
या ताम्रपटाचा काळ भोजराजाचा शके ४१०, म्हणजे षाणलवाहन शके ११२६ ऄसे
संपादक मानतात. या लेखात ‘राथेबाग’ हे ग्रामनाम अहे. त्यातील ‘बाग’ हा फारसी शब्द
संशय ईत्पन्न करतो. लेखाची भाषा ऄशुध्द अहे. ‘सानारा’ (सोनारे) सोमणचं (सामण्णाचे)
हसतकी (हस्तकी) पत्र घडवीला यासी ऄसता (ऄसत्य) मणनती तर लक्षी (लक्ष) , पातकी
होती । चंद्र सुरीया झा (क्ष) दरतरी (धररत्री) पणहजे.
२) शके ११२६ तील मराठी ताम्रपट:
या ताम्रपटावर ४१० शके ऄसला तरी ऄभ्यासक हे ताम्रपट पन्हाळगडाच्या शलाहार
वंश य दुस भोजराजाच्या वेळेच अहेत. आतकेच नव्हे, तर त्यावरून शके ७१६,
णशलाहार मराठी भाषा बोलत व णलणहत ‘ऄसे’ ऄनुमान काढले अहे. भाषा ऄशुध्द अहे. munotes.in

Page 7

मराठी भाषेचा ईत्पत्तीकाल व कोरीव लेखांचे महत्त्व
7 ईदा. ‘‘भोजा रायणस भेटल मग राय सनमानु देवनु वइसवील मग दोगानी रायासी णवनवील
जी ऄमुच काय पाटाअर, कचनपत्रासी (कांचन) नोरोप द्यावा...
३) मांगळवेढे ताम्रपट: शके ४१०:
ऄभ्यासकांनी हा ताम्रपट बनावट ऄसल्याचे म्हटले अहे.
४) तचकुडे, मरमुरी, तमरज:
या तीन ताम्रपटा णवषयी खात्री देता येत नाही ऄसे ऄभ्यासकांचे मत अहे. डॉ. गुणे यांनी
कलमवार टीका केली अहे. यात णतन्ही ताम्रपटात दानप्रसंग सारखेच ऄसून (दणक्षण
णदसावरे णदगुणवजयात्रे णवजय करवुन) स्थळे मात्र णनरणनरळी अहेत. ईदा.
तचकुडे: ‘करहाट कंबले स्वरदेव। संणनधी’ (ओ 16)
मुरमुरी: ‘कपणडसंगमे संगमेष्ट्वर संणनधौ’ (ओ. 16-17)
तमरज: ‘कोपेस्वर देवासंणनधा’ (ओ 16)
चतुःसीमा सांगण्याची पद्धणत णतन्ही ताम्रपटातून सारखे अहे. ‘स्वदतं परदत वा’ हे
श पवचन सवभ लेखांत एकचं अहे. ऄश द्ध रूपे सारखीच अहे.
ईदा. णचकुडे मरमुरी णमरज
णप्रथ्वी प्रीथ्वी णप्रथ्वी
नैररत्य नैररत्य नैररत्य
३. शब्दरूप अतव र:
 शके १०४९ तशलाहार ताम्रपट: सकु, संवतु, घोरपड, वडवली, उसर, मोर,
मोब्वली, डभमागभ, वावर, िेपाटी.
 शके ६२१: चालुक्याचा णशलालेख: सुंक, बादावी, णहत.
ताम्रपटातील शब्दरूप:
 शके १०१६ ताम्रपट: कोकण, ररशी, सोमण, संवतु, िेपाटी, भामण (बाबण) , नोर,
राय, ऄनंतदेव.
 शके १००१ भोर ताम्रपट: धणम, ऄमात्यु, देणे, प्रधानु, मामलु, वररल.
 शके ९२२ तशलालेख: करणणक, थीर.
 शके ९०० ताम्रपट: सांब्रा्य
 शके ८९६ मसुभरीचा ताम्रपट: करवुन, मानवून.
 शके ८३२ ताम्रपट: वआरर (वैरी), णनश श, णसंध. munotes.in

Page 8

मध्ययुगीन मराठी वाङ्मयाचा आणतहास भाग १
8  शके ८१०: राष्ट्रकुटांचा ताम्रपट: न्हा, पुन्य, जो (सवभनाम) णसंध (णसंह), दह (दश),
णथणत (णस्थणत) ररपू.
 शके ७५७: ताम्रपट: येज्ञ (यज्ञ)
 शके ७३५: ताम्रपट: खळखळ
 शके ७३८: ताम्रपट: वाररखेड (सध्याचे वारखेड)
 शके ६८०: ताम्रपट: दोणसराज ( जोशीराज), भंडारगणवठ्ठगे (भांडारकवठे).
 शके ६७५: सामानगड ताम्रपट: देउळवाडे, पारगाव अइतवा
 शके ६०२: ताम्रपट: पन्नास , णप्रणथवी.
तशलालेखावर कोरलेल्या राजवटी:
पाटण शके ११२० ‘षास्ता भुव’: णसंघण’ (ओ.6)
अंबेगाव शके ११५० ‘श्री णसंघण’ श्रीणणप:’
अंबेगाव शके ११६२ ‘णसंहे यादव च्वणतभणन’
फुलंबरी शके ११६४ ‘श्रीमतप्रौढ प्रतापच्वती श्रीणसंघणदेव’
तासगांव शके ११७२ ‘तणस्मन्कृठणनरेषेषासणत:
नांदगांव शके ११७ ‘श्रीमत्प्रौढप्रताप च्वणतभ श्री काणन्हरदेव
ईन्हकदेव शके १२०१ ‘महाप्रौढप्रतापच्वाणतभ स्त्री रामचंद्देव
सावरगांव शके: १२१५ ‘श्रीमप्रौढप्रतापच्वती श्रीरामचंद्देव
णभंतीतून घातलेल्या श ळा ईदा. पाटण , पंढरपूर ईन्हळदेव यावरील लेख सुट्या
णशलालेखांवर कोरलेले व नंतर णभंतीत बसणवले अहे. पंढरपूरचा चै यश चा लेख आत्यादी
देवळातील बावरील लेख ईदा. पळसदेव, सावरगांव, हातनुर, णवजापूर आत्यादी
णदवे अगर ताम्रपट - आ.स.१०६० सातावींसे सत सुवण्र्ण: दावोदर: पाणस
ठेणवयले
श्रवणबेळगोळ णशलालेख - आ.स.१११८
अंबेजोगाइ णशलालेख - आ.स.११४४
रांजली णशलालेख - आ.स.११४८
णचंपळूण णशलालेख - आ.स.११५६ munotes.in

Page 9

मराठी भाषेचा ईत्पत्तीकाल व कोरीव लेखांचे महत्त्व
9 तेर णशलालेख - आ.स.११६३
सावरगांव णशलालेख - आ.स.११६४
परळ णशलालेख - आ.स.११८६
पाटणा णशलालेख - आ.स.१२०६
नेवासे णशलालेख - आ.स.१२३९
तासगांव ताम्रपट - आ.स.१२५०
कळेशी ताम्रपट - आ.स.१२७९
वेळापूर शलालेख - आ.स.१३००
आत्यादी णशलालेख व ताम्रपटावरून मराठी भाषेचे शब्दरूप वाक्यरूप व पररच्िेद रूप
णदसते. णशलालेख व ताम्रपटातून णदसणारे मराठी भाषेचे ऄशुद्ध रूप णदसते. यावरून मराठी
८ व ९ व्या शतकातून णलणहली जाउ लागली. दहाव्या व ऄकराव्या शतकात लोकभाषा
म्हणून ती महाराष्ट्रात रूढ झाली ऄसा णन ष्ट्कषभ णनघतो.
पररच्छेद रूप व ग्रांथरूप अतवष्ट्कार:
मानसोल्लास: मराठी संबंधीचे ग्रांणथक पुरावे बाराव्या शतकात णदसतात. ईदा.
‘मानसोल्लास ईफे ऄणभलणशताथभ णचंतामणी ‘ग्रंथ चालुक्य कुळातील दुसऱ्या
णव्माणदत्याचा मुलगा सोमेश्वर याने णलणहला अहे. तो संस्कृतात ऄसून ‘महाराष्ट्रीय णस्त्रया
दळता डताना ओव्या म्हणतात , ‘ऄशी माणहती यात अहे. त्यातील एका भागात
रागतालाची मणहती देताना मराठी पदे णदली अहेत. ईदा.
‘‘जेणे रसातलईणु मत्स्यरूपें वेद अणणयेले।
मनुणशवक वणणयले ।
तो संसारसायरतारण ।
मोहंतो रावों नारायणु ।
जो गीची (वी) जाणे गाआजे
२. ‘राजीमततप्रबोध ’ (इ.स.११२८):
जैन पंणडत यश च्या या संस्कृत नाटकातील मराठी ईतारा. या नाटकातील णयका
राजीमती णहचे ईपवणभन एक ‘महाराष्ट्रीक’ करतो ते ऄसे.’
३. ‘‘महाराष्ट्रीकमुखमीक्षते राजा (ऄथ महाराष्ट्रीकः।) देव । चतुरांगुलाची जीहा । मी कांआ
सांघओं । गोमटी; मुह फाफट, णनलाड चापटू । अखंड याली ताहीची । वीणी काली । न
िोटी न मोटी । ... बोलती महूरवाणी चालती सुजाणी... ।।’’ munotes.in

Page 10

मध्ययुगीन मराठी वाङ्मयाचा आणतहास भाग १
10 ४. ‘पंणडत अराध्यचररत’ या तेलुगू काव्याचे मऱ्हाठी यात्रेकरूचे मऱ्हाठी पद (पृ. २२९,
प्राचीन म.वा.आ भाग १ संपा. ऄ. ना. देशपांडे) हे पुरावे बाराव्या शतकाच्या पुवाभधाभतील
मराठीची अणलणखत वाङ्मयाची ऄवस्था णसध्द करतात. ईलट ऄणलकडच्या काळात
ईपलब्ध झालेल्या ‘भणवसयत्तकहा, ‘णायकुमारचररई’, ‘जसहरचररई; ‘महापुराण’ वगैरे
ऄपभ्रंश ग्रंथावरून ऄकराव्य शतकाच्या मध्यापयांत ऄपभ्रंश भाषा णजंवत होत्या, ऄसे ठरते.
१अ.५ प्राचीन मराठी कोरीव लेखातील मराठी वाक्यरचना व शब्दरूपे तदवेआगर ताम्रपट (शके ९८२):
सातावीसें सत सुवणभ दावोदर: पस् हेणववले ।
(सातवीसे सत म्हणजे १२७ सुवणभ गद्याणक दामोदरापाशी ठेणवले)
श्रवण बेळगोळ णशलालेख (१०३७-३९)
‘श्रीचावुण्डराजें करणवय ’
श्रीचावुण्डराजाने (हे शल्प कराणवले. श्री. गंगराजाने भोवतालची णभंत करणवली.)
महामंडलेष्ट्वर ईदयाणदत्यदेव यांच्या वेळचा अंबे णशलालेख (शके १०६६)
‘जो फेडी लोपी तेअ योणगनींचा वज्रदंडु पडे... ।’
(हे श सन) जो कोणी न ष्ट वा लुप्त करील त्यावर योणगनींचा वज्र दंड पडेल)
२. भादांक तशलालेख (शके १०६८):
‘‘रेवती नक्षत्र व्रीस्चीक लग्न: श्री नारायण: प्रणतष्ठा: चांगनाका सुते: ती्या जा नाकु: तेणे
प्रणतस्ठा केणल: धमाभचे राए पवार: .....कीतभन: जीणोध्दारु: णत्रनीत्रः मु केली: लोणार
मेहेकर: तेथचे अधीस्ठाते: जनादभन पंणडताचा सुतु: गोणपनाथ पंणडतु: ऄणुमणत केळे: णतची ए
अस्थानाचा ऄणभमानु समस्ता नगरासी: ऄणणक मुष्ट्य नायेका अधीकारीयांसी: हे
धमभकीतभन: प्रतीपाळु जो करीते अणस भले हो देवा: वाणच तो णवजैया हो देवा:’’(रेवती नक्षत्र
वृ क लग्न ऄसताना चांगनायकाचा णतसरा मुलगा जाशनायक याने श्रीनारायणाची
प्रणतष्ठापना केली. धमाभचे राऐ म्हणजे धमभराज णकंवा धमाभचे पोणषंदे, पवार यांनी कीतभनाचा
म्हणजे देवळाचा जीणोध्दार करून (मुती) णत्रनेत्रमुखी केली व हे सवभ लोणार-मेहेकर येथील
ऄणधष्ठात जनादभन पंणडत यांचा पुत्र गोपीनाथ पंणडत यांच्या ऄनुमतीने केले. या ‘णत्रनीत्रमुशी’
म्हणजे णत्रनेत्रमुखीच्या अस्थानाचा म्हणजे सभामंडपाचा ऄणभमान समस्त नगरास व
तेथील मुख्य नायक ऄणधकाऱ्यांस अहे. हे धमभकीतभन (धमाभसाठी बांधलेले देउळ) अहे व
या श सनाचा जो प्रणतपाळ करीत त्याचे भले होवो व ते जो कोणी वाणचल तो णवजयी होवो.)
३. पळसदेव तशलालेख (शके १०७९):
‘श्री. चंगदेव दंडनाकें णवष्ट्णुगृह केलें ।’
(श्री. चंगदेव दंडनायकाने णवष्ट्णुग्रह म्हणजे णव चे देवालय णशलालेख केले.) munotes.in

Page 11

मराठी भाषेचा ईत्पत्तीकाल व कोरीव लेखांचे महत्त्व
11 ४. सावरगाांव तशलालेख (शके १०८६):
माधवनायके लाणहयनायके मासप्राणत द्राम २ दत्त फेडीतो स्वान गाढवु चांडालु
(माधवनायक व लाणहयनायके यांनी २ द्राम णदले. हे (दानपत्र) जो नष्ट करील तो ष्ट्वान ,
गाढव व चांडाळ (होय)
५. नेवासे तशलालेख (शके ११६१):
हे भूणम देवे पुरु ण जीवणा णदवली.
(ही भूणम देवपुरु ने जीवणास (जीवण नावाच्या माणसास णदली.)
६. खाटेग्राम ताम्रपट (शके १२७१):
तुझी अमचे जणतसमंधाचा काररयाती ईपगा अले ते कवण काय्र्य म्हणाल, तरर अमणसं
अणण सोनांराणस सवादा होईनु हाणमारर जाले समणधं तुणम वे कार ऄमचेया वाणणयाचे
समायाचे संमणवररणधणस तुणम वाणण समयाणस यईनु मानु समेचा राणकला.
(तुम्ही अमच्या जणतसंबंधाच्या कायाभस ईपयोगी पडला. ते कोणते काये म्हणाल तर
अमच्यात अणण सोनारात वाद होउन हाणामारी झाली. त्या समयी तुम्ही वेरेंकार अम्हा
वाण्यांचे णहतसंबंध व संवृणध्द (जाणून) समयास येउन समयाचा प्रसंगाचा मान राखला)
१अ.६ मुकुांदराज आतण त्याांचा तववेकतसांधू ‘णववकेंणसंधू’ हा अद्यग्रंथ म्हणून मुकुंदराजांना अद्यकवी म्हणतात. अपल्या
ग्रंथकतृभत्वाणवषयी ते म्हणतात नृणसंहाचा बल्लाळू । याचा कुमरू-जैतपाळू । तेणे करणवला
हा रोळू । ग्रंथ रचनेचा ।। स्वतः मुकुंदराजांनी ‘शके ऄकरा दाहोत्तरू । साधारण संवत्सरू ।
राजा श रंगधरु । रा्य करी’ णववेकं धूकार मुकुंदराज यांना अद्य ग्रंथकार म्हणून परंपरने
मानण्यात येते. त्यांच्या अद्यत्वाबाबत ही संश धकांमध्ये बरेच मतभेद अहेत.
‘णववेकणसंधूची’ भाषा ज्ञानेश्वरीपेक्षा सोपी व बरीच ऄवाभचीन वाटते.
णववेकणसंधूकार मुंकुदराज यांना अद्य ग्रंथकार म्हणून पंरपरंने मानण्यात येते. परंतु त्यांच्या
स्थल काल णन तीबरोबर त्यांच्या अद्यत्वाबद्दल ही संशोध ना बरेच मतभेद अहेत.
णववेकणसंधूची भाषा ज्ञानेश्वरीपेक्षा सोपी व बरीच ऄवाभचीन वाटते. णववेकणसंधूचे तत्वज्ञान
मात्र श कर ऄव्दैताचे अहे. त्यामध्ये वेदश स्त्राचा म ताथभ ऄसून त्या ‘रहाटी’ ईपणन धांची
अहे. ईदा. ‘श करोक्तीवरीणमयां बोणललो हे वैखरी’ ऄसे स्पष्टच मुंकुदराज सांगतात.
‘पवनणवजय’, ‘मूळस्तंभ’, ‘पंचीकरण’ आत्यादी वेदांत्ती प्रकरणे व काही पदे, ऄभंग ही रचना
जरी मुंकुदराजाच्या नावावर मोडते तरी णवषय भाषा या दृष्टीने ती ऄगदी सामान्य अहे.
मुंकुदराजांची ती नाही. हे ऄंतःप्रमाणावरूनच स्पष्ट होते. ‘णववेकाणसंधू’ (पृ.१८, ओव्या
१६७१) अणण परमामृत (पृ.१४, ओव्या ३०३) हेच त्यांचे प्रमाणभूत व महत्त्वाचे ओवीबध्द
ग्रंथ होत. वासुदेव स स्वतींच्या मते ‘परमाभूत’ ग्रंथ ही णसध्दान्त रचनापध्दती, गुरूपरंपरा
ईल्लेख या दृष्टीने णववेकणसंधू कत्याांचा ठरत नाही. णववकेणसंधूचे संस्कृत रूपांतर ही
मु दराजे कृतच ऄसावे. ऄसे णव. का. राजवाडे यांचे मत अहे. त्याला णववेकाणसंधूबरोबर munotes.in

Page 12

मध्ययुगीन मराठी वाङ्मयाचा आणतहास भाग १
12 णववेकाणभव महाभाष्ट्य, परमाथभबोध ऄशीही नावे अहेत. णवषय णववेचनाच्या दृष्टीने या णतन्ही
ग्रंथाचे स्वरूप सारखे अहे. णतन्ही ग्रंथात ऄव्दैतबोध योगानुभव व सगुणोपासना हीच
वणणभली अहे.
आद्य ग्रांथातवषयी सांशोधकाांची मतमांतातरे:
प्राचीन मराठी वाङ्मयाच्या प्रथम कालखंडात ररधपूर, पैठण, नेवासे अणण पंढरपूर ही
सणहत्यणनणमभतीची कें होती. ररधपूर प्रवराणतरी येथे ‘लीळाचररत्र’ हा मराठी भाषेतील ग्रंथ
णनमाभण झाला. ज्ञानेश्वरी प्रवराणतरी नेवासे येथे णलणहल्या गेली. पणहला मराठी ग्रंथ या
नावाच्या पदासाठी ‘्योणतशरत्नमाला ’, ‘णववेकणसंधू’, ‘धवळे’ अणण ‘लीळाचररत्र’ या चार
ग्रंथाची चचाभ वाङ्मयेणतहासात णदसते. णववेकणसंधू अणण ‘ज्ञानेश्वरी’ च्या ऄगोदर धवळे अणण
लीळाचररत्रा ची णनणमभती झाली अहे. महदंबेला अद्य मराठी कवणयत्रीचा मान णदला जातो.
त्यामुळे महदंबा ही केवळ अद्यकणवयत्री की अद्य ग्रंथकार ते स्पष्ट होत नाही. आ. स.
१२७८ हा लीळाचररत्राचा रचनाकाळ म्हणून बहुतेकांना मान्य अहे. याचा ऄथभ तो अद्य
मराठी ग्रंथ ठरतो व पणहला परंतु मराठी ग्रंथकार म्हणवून घेण्याचा मान म्हांआभटाकडे जातो.
परंतु च्धरस्वामी अद्य मराठी ग्रंथकार म्हणून चचाभ झाली. डॉ. द. णभ. कुलकणी च्धर
स्वामीनांच अद्य ग्रंथकार म्हणतात. (मराठी वाङ्मयाचा आणतहास खंड १ ला, पृ.६०)
डॉ. श . गो. तुळपुळे यांनी कालानु्मे मध्ययुगीन मराठी वाङ्मयाचा आणतहास (खंड पणहला)
संपाणदत केला अहे. त्यात त्यांनी मुंकुदराजांच्या सणहत्याची भाषा ईत्तरकालीन म्हणजे
दाव्या णकंवा पंधराव्या शतकातील अहे ऄसे मानल्यामुळे त्यांनी रूढ ्म णनधाभराने
बदलला अहे. मुंकुदराजांच्या ‘णववेकणसंधू’ चा पणहलेपणाचा मान णहरावून घेउन तो मान
म्हाआंभटांच्या ‘लीळाचररत्र’ ला देण्यात अला अहे.
डॉ. तुळपुळे पुढील गोष्टीचा अधार देतात. एक णववेकणसंधू शके १२८५ च्या सुमारास
रचला ऄसावा. त्या शकवषाभत खोदलेल्या खेडल्याचा णशलालेख ईपलब्ध ऄसून त्यात
्याच्या प्रेरणेने ‘णववेकणसंधू’ ची रचना झाली त्या जैतपाळ राजाचा ईल्लेख अहे.
ग्रंथरचनेच्या वेळी मुंकुदराज वयोवृद्ध होते हे त्यांच्याच ‘मजष्ट्वासोन्मेशाचाणह श्रमु तेथ
काआसा ग्रंथाचा ईद्यमु’’ या ईद्गारावरून णदसते. (णव ७.१५४) च्धरांचा प्रयाण शक
११८४ णकंवा ११८६ अहे. रामदेव णकंवा दादोस याचा णनधनकाळ ठाउक नाही पण
त्यांच्या देहावसानाचा वृत्तान्त ‘स्मृाणतस्थळा’च्या शेवटी २२१ व्या स्मृतीत येतो. त्या ऄथी
तो नागदेवाचायाभच्या थोडा अधी मरण पावला ऄसणार नागदेवाचायाभचा णनधनकाळ शक
१२३२ ते १२३४ च्या दरम्यान अहे. म्हणजे रामदेव त्यापूवी शक १२३० च्या सुमारांस
णनधन पावला. त्याचा णशष्ट्य मुंकुदराज त्याने शके १२७५-८५ च्या सुमारास अपल्या
वृध्दावस्थेत ग्रंथरचना करणे ही गोष्ट शक्य कोटीतील अहे. त्यात कालाची णवसंगती नाही.
(पृ.३९३, मराठी वाङ्मयाचा आणतहास संपा. डॉ.तुळपुळे)
मराठीतील आतलतखत वाङ्मय :
मराठी बोलीला ग्रंणथक भाषेचा दजाभ प्राप्त होण्याअधी मराठीत मौणखक वाङ्मय ऄसावे. ईदा.
कथा, कहाण्या, स्त्रीगीते व शकुनापशकु चे समज, भुतभणव संबंधी कल्पना, वनौ धी,
णहश ब टाचणे आत्यादी. श तकरी, णवणकरी, कोळी आत्यादींचे लोकगीते कहाण्या आत्यादी
मौणखक वाङ्मय होते. munotes.in

Page 13

मराठी भाषेचा ईत्पत्तीकाल व कोरीव लेखांचे महत्त्व
13 १अ.७ समारोप मराठी भाषेचा ईत्पणत्तकाळ णशलालेख, ताम्रपट, ग्रंथ रूप मराठी, ऄश प्राचीन ग्रंथावरून
पाहता आणतहासाचायभ राजवाडे यांनी या प्र ची मीमांसा करताना अधारभूत म्हणून
मानलेला णचकुडे येथील ताम्रपट व मंगळवेढे येथील णशलालेख हे बऱ्याच पुढील काळातील
ठरल्याने अणण नारदस्मृती (पाचवे शतक), हशभचररत (७००) व कुवलयमाला (आ.स. ७७८)
यातील ‘देशभाषा’ शब्द ऄणन ताथी ऄसल्याने मराठीचा जन्मकाळ त्यांच्या कल्पनेप्रमाणे
(राजवाडे संपा. ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना पृ.१८) पाचव्या शतकापयांत मागे जाउ शकत नाही.
तसेच बौद्ध धमाभचा ऱ्हास व णहंदू धमाभचे पुनरू्जीवन यामुळे घडून अलेली ऄंतःस्थ
णवचार्ांती’ हे भारताचायभ णच. णव. वैद्य यांनी णदलेले कारण ही भा त्पतीस पुरेसे नाही.
म्हणून सातवे शतक हा मराठीचा ईत्पणत्तकाल आतर पुराव्यांच्या ऄभावी ग्राहय धरता येत
नाही. शके ६०२ पयांतच्या ताम्रपटातून ‘साम्रा्य’, ‘कम्बल’ ‘वआरी’ ‘पन्नास’, ‘णप्रणथवी’
यांसारखे मराठी वळणाचे तुरळक शब्द अढळत ऄसले, तरी त्यांच्या व्युपत्तीच्या दृष्टीने
त्यांचा ऄपंभ्रश, प्राकृत या पूवभ भाषांशीच णनकट संबंध जुळतो.
१अ.८ प्रश्नससांच अ) तदघोत्तरी प्रश्नस.
१. मराठी भाषेचा ईत्पत्तीकाल कोरीव लेखांचे महत्त्व थोडक्यात स्पष्ट करा.
२. मध्ययुगीन मराठीतील ईपलब्ध पुराव्यांच्या अधारे मराठीचा ईत्पत्ती काल णवशद
करा.
ब) टीपा तलहा.
१. मुकुंदराज व णववेकणसंधु
२. कोरीव लेखांचे महत्त्व
३. णशलालेख व ताम्रपट्यामधून णदसणारी मराठी भाषा
क) एका वाक्यात उत्तरे तलहा.
१. मराठी संस्कृतीचा ईदयकाळ साधारणतः कोणत्या शतकात झालेला णदसून येतो?
२. गोरक्षनाथ यांच्या णशष्ट्याचे नाव सांगा?
३. मुकुंदराजाचा अद्य ग्रंथ कोणता?
१अ.९ सांदभभ  श – वाङ्मयाचा आणतहास खंड १.
***** munotes.in

Page 14

14 १ब
महानुभावपंथाची सािहÂय संपदा पī वाđय व टीकाúंथ
मूितªÿकाश:
केसोबासांनी हा úंथ शके १२११ मÅये िलिहला. या úंथाची ओवीसंÖथा ३०५१ असून
यात ®ीचøधरमूतêचे वणªन आले आहे. बालपणापासून केसोबासांना ®ीचøधरांचे
सािÆनÅय लाभले होते. ®ीचøधरांचे उ°रापंथे गमन झाÐयानंतर नागदेवाचाया«¸या
शोकाकुल पåरिÖथतीचे वणªन भावोÂकट आले आहे. केिशराजां¸या ‘मूितªÿकाश’ या úंथाची
ओवी सं´या तीन सहľांवर आहे. ®ीचøधरांची मूतê हा यातील वÁयª िवषय आहे. हे
मूितªवणªन डोमेúाम पूजावसरा¸या ÿसंगा¸या आधारे केले आहे. डोमेúामचे वणªनही आले
आहे. केिशराज मूितªÿकाश¸या शेवटी Ìहणतात. ‘‘हा ²ानभिĉवैराµयाचा आवांका: मीयां
बोिलला सÿेमळा वाणी देखा: आइकतां पािवजे परमसुखा: परāĺांते ।।’’ ‘‘मूितªÿकाश हे
केिशराजबासां¸या काÓयवैजयंती मधील अÂयंत ÿकाशमान असे रÂन होय.’’ असे डॉ.
कोलते यांनी Ìहटले आहे.
आī मराठी कवियýी महदंबा:
महदंबेचे धवळे आिण मातृकì łि³मणीÖवयंवर ही मराठीतील पिहला कथाकाÓये होत. ही
भारतीय भाषांतील ही ®ीकृÕणचåरýावरील सवªÿथम रचना होय. महदंबा अितशय िवदुषी
आिण कलासंपÆन होती. ®ीचøधरÖवामीनी ‘Ìहातारी जी²ासकः Ìहातारी चचªक Ìहातारी
एथ काही पुसतिच असे’ अशी ितची Öतुती केली आहे. नागदेवाचाया«नी ‘Ìहातारी धमªर±क,
ÿीितर±क: सुहदÂवे दुःखिनव¥दुः’ अशा शÊदात ितचे गुणवणªन केले.
धवळे:
महदंबेने इ. स. १२८७ (शके १२०९) पूवê केÓहा तरी हे धावले िलिहले असावेत. एक
िदवस िभ±ेस जात असता रÖÂयात ितला बािशंग घेऊन जाणारी एक तेलीण िदसली.
महदंबेने गोिवंदÿभुंसाठी एक बािशंग मािगतले व ते आणून 'गोसािवयांचीया ®ीमुगुटी बांधले.'
कांकण बांधले. तुरे वाजिवले, 'आओ मेली जाए गाए गाए Ìहणे ..... कृÕणŁि³मणी गाय
Ìहणे, तुरया थाट गाय Ìहणे' आिण मग ती लागली. धवÑयां¸या िनिमªतीची कथा ही अशी
आहे.
धवळयाची वैिशĶ्ये:
१) ²ानेĵरी¸या ÿभावापासून संपूणªपणे अिलĮ असणारे एकमेव कथाकाÓय हया ŀĶीने
धवळे महßवाचे आहेत.
२) भागवतातील łि³मणीहरण ÿसंगास Öवतंý काÓयाचे łप देÁयाचे महßवपूणª कायª
धवळयां¸या िनिमªतीनेच केले.
३) धवळे आपÐया या चैतÆयपूणª Öवłपामुळे कलाÂमकते¸या पातळीवर गेले. munotes.in

Page 15

महानुभावपंथाची सािहÂय संपदा पī वाđय व टीकाúंथ
15 ४) धवळयातील िनवेदन कथाłप पावूनच येतं; कथे¸या ÿवाहाशी ÿकृतीशी व आशयाशी
ते एकिनķ असते. ६८ पासून ८३ पय«त¸या ओÓया अखंड िनवेदनाÂमक आहे.
५) धवळयांची ओवी कोणÂयाही छंदशाľात न बसणारी मुĉ ओवी आहे.
६) ‘धवळयांतील नाटय उदा. कुमरौ लावÁयनीधान इए वł होए Óदारके नाथु’’ असा
ÿधानाने सÐला देताच ‘गोिळया घरी łि³मणी कैसेिन दीजे’ असा ł³मीणी Âयास
आ±ेप घेणे यातील नाटय िटपÁयाचा ितचा ÿयÂन ल±णीय आहे.
७) आशयवाही रचना हा धवळयांचा एक िवशेष आहे. आशय व अिभÓयĉì Ļां¸या
धवळयांतील अÓदैताचे मूळ महदंबे¸या बोलीभाषेत सापडते.
८) साधी व अनलंकृत भाषा, अÐपा±रÂव, ÿवाही भाषा तेराÓया शतकातील ही बोली
भाषा आहे.
मातृकì łि³मणीÖवयंवर:
महदंबेचे दुसरे काÓय १०९ ओÓयांचे असून ते मातृकांत Âयाची रचना आहे. १ ते ८२
ओÓयांत ‘क’ ते ‘±’ पय«त मातृका आहेत. ८३ ते १०१ ओÓयांत ‘अ’ पासून ‘उ’ पय«त व
नंतर भ-ट-च-द-व-म-न-व सा अ±रøम आहे. ®ीकृÕणवणªन आहे. महदंबे¸या नावावर
‘गभªकांड ओÓया’ हे एक ÿकरण आहे व एक आरती इतकì सािहÂयरचना िदसते.
पīúंथ (सातीúंथ):
łि³मणीÖवयंवर (श १२१४):
रामदेवराया¸या दरबारातील कवी नर¤þाने हे łि³मणीÖवयंवर रचले आहे. नर¤þाचे दोघे बंधू
साल आिण नृिसंह हे कवी होते. Âयां¸या आवाहनावłन नर¤þाने १८०० ओÓयांचा
łि³मणीÖवयंवर úंथ रचला. रामदेवाने पैशाचे अमीश दाखवून हा úंथ आपणास īावा असे
नर¤þास सांिगतले. परंतु Âयाने ते नाकारले आिण महानुभाव संÿदायाकडे भेटोबासापाशी
आला व पंथाची िद±ा घेतली. Âयावेळी ९०० ओÓया िलहóन झाÐया होÂया.
łि³मणीÖवयंवरा¸या ÿारंभी नर¤þाने ®ीगणेश व शारदा यांना वंदन केले आहे. या काÓयाची
कथा भागवतातील दहाÓया Öकंधातील असÐयाचे कवी Ìहणतो.
उदा. ‘तो पुराणांतुन आनंद समुþुः
तेथ दषमÖकंदु तोच चंþु
ते चांदणे सांधैन Ìहणे नरéदु
łि³मणी Öवैवर ।।४९।।
या कथेत कÐयाणिकतê भाट वा िकÆनर हा नवीन भाग टाकला आहे. मूळ भागवतात तो
नाही. ‘łि³मणीÖवयंवर’ हे महाकाÓयसŀÔय काÓय आहे.
munotes.in

Page 16

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
16 िशशुपालवध (श. १२३५):
‘िशशुपालवध’ हा भाÖकरभĘ बोरीकरांचा úंथ आहे. यात १०८७ ओÓया आहेत.
िशशुपालवधासाठी फĉ १०० ओÓया वापरÐया आहेत. उरलेÐया सवª ओÓया
®ीकृÕणłि³मणी यां¸या िवरह आिण ÿणय यां¸या वणªनासाठी आÐया आहेत. हा úंथ
पाहताच ÿवृ°ाजोगा जाला असे“. बाईदेवबास Ìहणाले, ‘ úंथु िनका जाला असे: पåर िनवृ°ा
जोगा नÓहेिच हा शृंगाåरया’ ÿाधाÆय िमळाले आहे.
उÅदवगीता (श. १२३६):
िशशुपालवधा¸या úंथाचा बाईदेÓयासांनी िदलेÐया अिभÿायामुळे पूणªपणे िनवृि°पर úंथ
िलिहÁयाचे भाÖकरभĘ बोरीकरांनी ठरिवले. Âयातून उĦवगीतेचा जÆम झाला. Óयासांनी
रचलेÐया भागवता¸या एकादशÖकंधावरील भाÖकरभĘ बोरीकरांनी ही मराठी िटका
िलिहली. एकादशÖकंधावरील हे पिहले भाÕय असून या Öकंधात ®ीकृÕणाने उÅĬास केलेला
उपदेष ८२७ ओÓयांमधून सांिगतला आहे. हा तÂव²ानपर úंथ होय. यात ÿामु´याने भĉì
रसाला ÿाधाÆय आहे.
वछाहरण (श.१२३८):
दामोदर पंिडताचा हा काÓयúंथ होय. भागवता¸या दशमÖकंधतील १२, १३ व १४
अÅयायांत अघा सुरवधाची वÂसहरणाची कथा आली आहे. Âया कथे¸या आधारे
दामोदरपंिडतानी ५०३ ओÓयांचे काÓय िलिहले. ®ीकृÕणा¸या गायी āĺदेवाने
पळवÐयानंतर ®ीÕणाने āĺदेवाचे केलेले गवªहरण ही कथा यात गुंफलेली आहे. या
काÓयातून ®ीचøधरोĉ तÂव²ान सामाÆय जनांसाठी सांिगतले आहे. भागवता¸या
दशमÖकंधावरील मराठीतील हे पिहले काÓय मानले जाते.
²ानÿबोध (श .१२५३):
पंिडत िवĵनाथ बाळापूरकर यांनी ²ानÿबोध रचना केली आहे. गीतेतील तेराÓया
अÅयायामधील ²ानलàमणे सांगणाöया Ĵोकांवरील (७ ते ११) हे भाÕय आहे. १२०४
ओÓया आहेत. यात ÿामु´याने िवरĉì आिण ईĵरभĉì यांचे रहÖय समजावून सांिगतले
आहे. हा तÂव²ानावर आधारलेला úंथ आहे.
सĻािþवणªन (श.१२५५):
रवळोबासांनी सहयािþणªन िलिहले. महानुभावांनी ®ीकृÕणाÿमाणेच ®ीद°ाýेयालाही
(एकमुखी द°) पुणाªवतार मानले आहे. माहòर¸या सĻािþपवªतावरील ®ीद°ाýेयÿभू¸या
लीळांचे वणªन यात आले आहे. माहóरला ‘मातापूर’ असे Ìहटले आहे. ५१७ ओÓयां¸या
काÓयात ®ीद°ाýेयाचे चåरý १६० ओÓयात आले आहे. १०५ ओÓयामÅये ®ीदताýयाचे
मूितªवणªन असून शेवट¸या ५५ ओÓयात द°चåरý आले आहे. उरलेÐया सवª ३५७
ओÓयात ®ीचøधरÖवामीचे चåरý आले आहे. ²ानेĵरी¸यानंतर सुमारे ६०-७०
वषाªनंतर¸या मराठी भाषेचे Öवłप समजून घेÁया¸या ŀĶीने हा úंथ उपयोगी ठरतो.
munotes.in

Page 17

महानुभावपंथाची सािहÂय संपदा पī वाđय व टीकाúंथ
17 ®ीऋिÅदपूरवणªन (श. १२७५):
नारायणबास बहािळये यांनी या úंथाची िनिमªती केली आहे. ६४१ ओवीसं´या आहे.
सुŁवातीला ®ीनागांिबका, ®ीनागदेवाचायª यांचे महßव ÖपĶ कłन कवीने Âयांना वंदन केले
आहे. ‘अहéसु नीसंगु नीवृ° भिĉयोगु’ अशी आपÐया परमागाªची तßवे सांिगतली आहेत.
ऋिÅदपूर हे महानुभावीयांचे पिवý धमª±ेý आिण तीथª±ेý होय. येथे ®ीगोिवंदÿभूचे वाÖतव
होते. पंथ Öथापना ही येथे झाली होती. ®ीगोिवंदÿभू आिण ®ीचøधर यां¸या चरण Öपशाªने
पुनीत झालेली ही भूमी आहे. ®ीगोिवंदÿभूचे भिĉपरचåरý काÓयबÅद केÐयाने आपÐया
पापांचे ±ालन होईल या भुिमकेतून नारायणबासांनी या काÓयाची िनिमªती केली.
महानुभाव वाđयाची वैिशĶये:
१) महानुभावीय वाđय पंथिनķेवर आधारलेले आहे. ितच Âयांची ÿेरणा होय.
२) पंथा¸या ÿवतªकांची चåरýे, लीळा, वचने, आ´याियका, पंथीय तÂव²ान आिण
आचारधमª यांचे जतन करणे, Âयांचे दशªन घडिवणे आिण Âयांचा ÿसार करणे ही
भूिमका आहे.
३) गī व पī या दोÆही माÅयमातून जाणीवपूवªक िनिमªती केली.
४) मराठी भाषेत रचना केली. जनसामाÆयामÅये मराठीचा जाºवÐय अिभमान जागृत
केला. ‘महाराÕůीय’ िनłिपले कì गा’ असे ÖपĶ सांिगतल आहे. ÿथम देवनागरीत
रचना केली.
५) यावनी आøमणा¸या काळात ‘नागरी’ िकंवा ‘सकळी’ िलपीत ते बंिदÖत केले. Âयामुळे
Âयातील अÖसलपणा िटकून रािहला. सकळ व सुंदर िलपीत सािहÂय बंिदÖत केले.
६) िविवध वाđय ÿकारात लेखन केले. उदा. चåरýे, दैनंिदनी, ÿवासवणªन, Öथलवणªन,
आ´याने, लापिनका, ŀĶांÆत, धवळे, पदे, आरÂया इÂयादी गī व पī वाđय ÿकार
हाताळले.
७) मराठीतीलच नÓहे तर भारतीय भाषांमधील पिहले कथाकाÓय िलिहणारी कवियýी
महदंबा याच पंथाने िदली.
८) छोटी-छोटी वा³ये, घरगुती Öवłपाची साधी, सोपी व अनौपचाåरक भा षा, वा³यÿचार
यातून तÂकालीन मराठी समाजाचे आिण सांÖकृितक जीवनाचे अंतरंग उलगडते.
९) मोज³या शÊदांत यादवकालीन राजकìय, सामािजक, सािहÂयिवषयक, सांÖकृितक,
धािमªक आिण भौगोिलक पåरिÖथतीचे िचý साकार केले आहे.
महानुभावपंथाचे टीकाúंथ:
®ीचøधरÖवामé¸या वचनाचा अथª ÖपĶ करणारे ÿमेयÖथळ úंथ Ìहणजे मराठीतील
टीकावाđयाचा आरंभ होय. ‘सूýपाठा’वरील úंथचना दोन ÿकारची आहे. १. संदभªúंथ, २.
भाÕयúंथ. संदभªúंथात सूýांचे ÿसंग सांगणारा ‘ÿकरणवस’, Âयाचे उĥेश सांगणारा munotes.in

Page 18

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
18 ‘हेतुÖथळ’, Âयांचा लीळांशी संबंध दाखवणारा ‘िनŁĉशेष’ इÂयादी úंथ येतात. भाÕयúंथ,
टीकाÂमक Öफुट ÿकरणे, ‘पंचवाितªका’ सारखे सूýां¸या भाषेचे Óयाकरण, या सवª
सािहÂयाचा पाया आनेराजांचा ‘ल±णरÂनाकर’ हा संÖकृत úंथ आहे. महानुभावपंथा¸या सवª
टीकाúंथाचे बीज यात आहे.
ल±णरÂनाकर :
आनेराजाने ल±णरÂनाकरची इ.स. १२९६ ¸या काळात रचना केली. हा úंथ संÖकृत
भाषेत आहे. सूýाथªिनणªयाची ल±णे ब°ीस सांिगतली आहेत. ®ीचøधरÖवामé¸या
उपदेशानुसार पंथीयांचा आचार असावा Ìहणून Âया वचनांचा अथª सांगून सूसंगती
दाखिवÁयासाठी पंिडत आनेराजांनी ल±णरÂनाकर या गīúंथाची िनिमªती केली. ‘Âयांचा हा
úंथ Ìहणजे महानुभाव पंथाचे मीमांसा शाľ होय’ असे शं. गो. तुळपुळे यांनी Ìहटले आहे.
®ीचøधरांनी ही ब°ीस ल±णे Ìहाइंभटांना मराठीतून सांिगतली होती. ‘अÆवयÖथळ’ या
úंथात याचा संदभª िमळतो हे डॉ. तुळपुळे यांनी दाखिवले आहे. पहा -‘मग आनोबासé......
ब°ीस ल±णेः गोसावी महाराÕůभाषा Ìहाइंभटाÿित िनłिपली होती. ितये संÖकृत¤ केली.’’
(पृ.३०९, म.वा.इ. खंड १) आनेराजाचे हे कायª महानुभाव मता¸या िवłÅद होते. कारण
लोकभाषेतून úंथरचना करा असे चøधरÖवामéनी सांिगतले होते.
Óयाकरण úंथ:
‘पंचवाितªक हे मराठी भाषेचे पिहले Óयाकरण úंथ समजÁयात येते. (संदभª - मराठी भाषेचे
Óयाकरण, संपा. मो.स.मोने, १९२७) भीÕमाचायª यांनी ते िलिहले आहे. यात सूýल±ण,
सूýÿकृती, सूýकारक, सूýÓया´यान व सूýÖवłप ही पाच ÿकरणे आहेत. Âयामुळे या
úंथास ‘पंचवाितªक’ Ìहणतात. या úंथात भाषािवषयक िववेचन Óया´याÂमक आहे. वचन,
ÿकरण, वा³य आिण महावा³य हे सूýाचे चार भेद िदसतात. उदा. ‘जेथ एकिच िøयापद
समúां पदांते Óयापी त¤ केवळ वा³य’’, उदा. ‘‘जीवÿपंच Óयितåरĉ सि¸चदानंद Öवłप
परमेĵł एकु आितः’’ (सूýपाठ महावा³य १) येथे ‘आित’ हे िøयापद वा³यातील सवª
पदांना Óयापते, Ìहणून ते केवळ वा³य होय.
संयुĉ वा³य ‘जेथ बहòितय¤ िøयापद¤ आपुलालेआं पदांते Óयािपती ते संयुĉ वा³य’’ उदा.
‘‘तुĶला जनुतåर िवखो संपादैलः łसला तåर ÿाणाघतैलः भणौिन उभयता जनसंबंधु
Âयाºय।।’’ (सूýपाठ आचार २०) येथे ‘संपादैल’, ‘घतैल’ व Âयाºय (असे) ही िøयापदे
आपापली पदे Óयापतात, Ìहणून Âयांना संयुĉ वा³य Ìहणतात. ‘सूý’ कÐपना हा
‘पंचवाितªक’ या úंथाचा पाया आहे. येथे अथªिनणªयन केले आहे.
‘ÿकरणवस’:
हा úंथ परशरामाबासाने िलिहला असून तो सवाªत ÿाचीन (इ.स. १३३८) आहे. ‘सूýपाठा’
तील सूýे Öवामé¸या तŌडून केÓहा, कोठे, कोणÂया ÿसंगाने व कोणास अनुल±ून िनघाली ते
‘ÿकरणवस’ यात मांडले आहे.
munotes.in

Page 19

महानुभावपंथाची सािहÂय संपदा पī वाđय व टीकाúंथ
19 ‘हेतुÖथळ’:
®ीचøधरां¸या सूýांची पाĵªभूमी सांगणे हा या úंथाचा हेतू आहे. Æयायबासांनी हे िलिहले
आहे. ®ीचøधरांना ÿÂय± पािहलेले नाही. परंतु Âयां¸या मूतêचे वणªन सुंदर आहे.
‘ÿकरणवस’, ‘हेतुÖथळ’ आिण ‘िनŁĉशेष’ हे महानुभावांचे तीन साधन úंथ महßवाचे आहेत.
या तीनही úंथाचा हेतू ®ीचøधरांचे सूý संसदभª अथª सांगून उĥेश ÖपĶ करणे.
लापिणक / लािपका:
लािपका Ìहणजे ‘‘वÁयª िवषयाचा पूवाªपार संबंध आिण सार.’’ चøधरÖवामé¸या ‘ŀĶांÆता’
वरील लािपकांना ‘लापिणक’ असे Ìहणतात. लापिणक Ìहणजे ‘ŀĶांÆतापाठातील तािßवक
िवचारांचा अनुøम होय.
टाचÁया Ìहणजे महानुभावाचे वेगवेगळे भाग झाले, Âया Âया भागातील िशÕयांनी सूýपाठावर
चचाª कłन काढलेÐया टाचÁया. या टाचÁया Âया Âया भागातील महतांचे प± होत. असे
एकूण चोवीस प±कार आहेत. ते डॉ. तुळपुळे यांनी Âयांची øमशा: नावे िदली आहेत. ते
मुळातून वाचावे.
‘गुढा’:
गुढा या टीकाÿकाराची सुŁवात केिशराजांनी केली आहे. गुढा Ìहणजे Âयात गुहयाथª ÖपĶ
कłन दाखिवलेला असतो असे ÿकरण.
ल±ण:
ल±ण Ìहणजे ÖपĶीकरणाÂमक संि±Į Óया´या या अथाªने वापरला जातो. वरील सवª टीका
ÿकार नागदेवाचाया«¸या हयातील िनमाªण झाले परंतु Âयांचे Öवłप ýोटक होते.
ÿमेय:
‘ÿमेय’ Ìहणजे तßव िकंवा िसÅदाÆत.
सूýपाठ आिण ŀĶांÆतपाठातून िनवडून Âयावर केलेले गī भाÕय Ìहणजे ÿमेयúंथ.
थोड³यात ‘ÿमेय’ हा आī टीका ÿकार Âयाचा आरंभ केिशराजांनी केला असावा, असे
अËयासकांचे मत आहे. ‘महानुभाव परंपरेÿमाणे ÿथम ‘ÿमेय’ रचना झाली. मग Öथळ
(भाÕये) िनमाªण झाले व शेवटी ‘बंध’ Ìहणजे महाभाÕये िलिहली गेली, असे डॉ. शं. गो.
तुळपुळे यांनी नमूद केलेले आहे. (म.सा.प.खंड १)
बÐहो:
बÐहो Ìहणजे बरळताना मुखातून बाहेर पडलेले शÊद, उदा. आनोबासाचे काळिøया बÐहो’,

munotes.in

Page 20

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
20 सारांश:
महानुभावपंथाने महाराÕůामÅये ऐितहािसक, सामािजक, सांÖकृितक आिण सािहÂय िवषयक
कायª केले. मराठी भाषेतून úंथरचना केली. महानुभाव úंथाचे मोल अनमोल आहे. संदभª úंथ
Ìहणून या úंथाचा अËयासकांना उपयोग होतो. यादवकाळातील लोकजीवन समजून
घेÁयासाठी ही úंथरचना उपयुĉ आहे
*****


munotes.in

Page 21

21 १क
महानुभावपंथाची सािहÂय संपदा गīúंथ
१) लीळाचåरý (१२०५):
मराठीतील पिहला चåरýúंथ. ®ीचøधरÖवामé¸या लीळा (आठवणी) Âयां¸या िशÕयाने
ÌहाइंभĘाने संकिलत कłन चåरýłपाने मांडÐया. लीळाचåरýाची िवभागणी एकाक, पूवाªधª
व उ°राथª अशा तीन भागात आहे. एकूण लीळांची सं´या १५०९ आहे. तÂकालीन
राजकìय, सामािजक व धािमªक जीवनातील अनेकिवध वैिशĶ्ये, घडामोडी वृ°ी ÿवृ°ी यांचे
दशªन ‘लीळाचåरýातून’ घडते. Âयामुळे सांÖकृितक दÖतऐवजाचे महßव ÿाĮ झाले आहे.
चøधरांना पािहÐयाबरोबर (अयाः कैसे सŏदर पुŁश: सा±ात गोर±नाथू असे उģार लोक
काढत ‘लीळाचåरý’ Ìहणजे महानुभावीय वाđय आिण तÂव²ानाचा मूलाधर होय. या
úंथातील चøधरां¸या वचनां¸या आधारेच पुढे ‘सूýपाठ’, ‘ŀĶांतपाठ’, ‘रÂनमालाÖतोý ’ या
úंथाची िनिमªती झाली. लीळांची रचना पहा.
लीळाचåरýा¸या ‘एकाक’ मÅये चौöयाह°र लीळा आÐया आहेत. ‘एकाक’मÅये ®ीचøधर
एकाकì जीवन जगत होते. Âयावेळचे ÿसंग Âयात आले आहे. ®ीचøधरांची िशÕया महदंबा
हीने चøधरां¸या पूवाªयुÕयािवषयी जाणून घेÁयासाठी Âयांना ÿij िवचारीत असे. ित¸या
ÿijांना उ°रे देÁयासाठी कधी कधी ®ीचøधरÖवामी एकाकì जीवनातील Ăमंती¸या
काळातील आठवणी सांगत. महदंबेिवषयी ®ीचøधर Ìहणतात , ‘‘Ìहातारी िज²ासकः
Ìहातारी एथ कांही पुसतिच असे’’ (लीळाचåरý उ°राधª ४७३) एकाकातील चौÃया लीळेत
चांगदेव राउळांनी गुजराथ¸या ÿधानपुýा¸या मृतदेहात ÿवेश कłन हा नवीन अवतार
ÖवीकारÁयाची गो Ķ सांिगतली आहे. एकाकात भरवस येथे मृतदेह उठिवÐयापासून ते पैठण
येथे येईपय«तचे ÿसंग आले आहेत.
पुवाªधाªत ३५८ लीळा आहेत. नागांिबकेला केलेले ÿेमदान इथपासून ते थेट
®ीनागदेवाचाया«ना केलेÐया ²ानदानापय«तचा भाग Âयात आला आहे. इथपासून
लीळाचåरýाचा उ°राधª सुł होतो ते Âयां¸या महाÿयाणापय«त. ÌहाइंभĘाने या लीळांचे
संकलन केले. आिण Âया िलहóन काढÐया.
लीळाचåरýाची िनिमªती झाÐयानंतर¸या काळात दि±णेकडील मुलुखावर मुसलमानांनी
आøमण केले. िदÐली¸या अÐलाउĥीन िखलजीचा सेनापती मिलक काफूर याने देविगरीवर
Öवारी केली. या धावपळीत लीळाचåरýाची ÿत गहाळ झाली होती. महानुभाव संÿदायातील
अनेक मंहतांची पळापळ झाली. Âयापैकì िहराइसेला लीळाचåरý तŌडपाठ होते.
परशुरामबासांनी ित¸या सहकायाªने हा úंथ पुÆहा िलिहला होता. याचा संदभª कृÕणमुनी¸या
‘अÆवयÖथळ’ या úंथात िमळतो.
‘‘माहéभटबासé लीळाबंध केला: तो धाडी माजé गेला सकळही’’।।
लीळा तीÆही Łपा हीरांबा शोधनी: पुÖतके िलहóनी बंध केला ।। munotes.in

Page 22

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
22 तीया लéळाआधारे आदी तीÆही łपे: केÐया ²ानदीपे परशुराम¤ ।।’’
िहराइसे ÿमाणे आणखी काही महानुभावां¸या लीळाचåरý तŌडपाठ होते. Âयांचीही मदत
घेऊन लीळाचåरýाचे संशोधन व संÖकरण केले. यालाच ‘िपढीपाठ’असे Ìहणतात.
िवīाथêिमýांनो लीळाचåरýातील एक लीळा येथे देत आहे. यावłन तुÌहाला लीळांचे
Öवłप व रचना ल±ात येईल. यादवकालीन मराठी भाषा कशी िलिहली जात होती हे ही
समजेल. ®ीचøधरÖवामé¸या Óयĉìमßवावर ÿका श टाकता येईल. ‘‘गोसावीयांसी गावé एकì
वृ±ाखािल आसन: तवं पारधी वाटे ससा सोडीला: तया पाठé सुणé सोडीलé: काकुळती
येउिन ससा जानू तिळं रीगाला: सूणé उभी रािहलé: मागील कडŏिन पारधी आले: तेहé
वीनवील¤: ‘ससा सोडीजो जी ’: सवª²े ĺणीतले: ‘हा एथ सरण आला ’: पुढती तीहé ĺणीतले:
‘जी जी: हा होडेचा ससा जीः या कारण¤ सूरीया काढणीया होती: जी जीः हा सोडावा जी’:
सवª²े ĺणीतले। ‘ हां गा: एथ सरण आलेया काइ मरण असे’: ‘जी जी: तåर हा गोसावी
राखéला’ ।। मग ते नीगाले: मग सवª²े ĺणीतल¤: ‘माहाÂमे होः आतां जाए’: ऐस¤ भणौिन जानू
उचिलली: मग ससा नीगाला (एकाक , २३)
लीळाचåरýांची वैिशĶ्ये:
१) मराठी भाषेतील पिहला चåरý úंथ
२) आठवणé¸या łपाने लीळांचे संकलन
३) भाषा सरळ व सोपी आहे. छोटी छोटी वा³य आहेत.
४) तेराÓया शतकातील महारा Õůाचे जीवनिचý लीळाचåरýात उमटले आहे.
५) तेराÓया शतकातील सण-उÂसव, ĄतवैकÐये, चालीरीती, नाणी, (आसू, दाम, łका,
कवडा, पाइका), वľेÿावरणे, Óयापार, तेली, परीट, िशंपी, चांभार, कासार इÂयादéची
िचýे उमटली आहेत.
६) लीळाचåरýा¸या आधारे, सूýपाठ, ŀĶांतपाठ, रÂनमालाÖतोý इÂयादी úंथाची िनिमªती
झाली.
७) लीळाचåरý हा úंथ Öमरणभĉìचा सुंदर अिवÕकार आहे. डॉ. िव. िभ. कोलते यांनी
यास चøधरÖवामीची ‘दैनंिदनी’ आहे असे Ìहटले आहे.
८) लीळाचåरý गहाळ झाÐयावर हीरांबा, परशुराम, िसवबास आिण मरारीमÐल यांनी कĶ
पूवªक लीळाचåरýाची ÿत तयार केली.
लीळाचåरýाची भा षाशैली:
लीळाचåरýाची भा षाशैली Ìहणजे तÂकालीन बोलीचा सुंदर अिवÕकार आहे. ती úांिथक
भाषा नाही. उदा.
munotes.in

Page 23

महानुभावपंथाची सािहÂय संपदा गīúंथ
23 ‘‘मग एकुदीसé दादोसé गोसावीयात¤ िवनवील¤
‘‘जी जी: मज एकाÆतु देयावाः’’
सवª²¤ Ìहणीतले,
‘‘एथ कोण गा लोकाÆतु असे?’’
‘‘ना जी: मज एकाÆतु देयावाः’’
सवª²े Ìहणीतले,
‘‘अळंचुपाळंचु न कìजे: ओठाÆतरे नीगैल ते देशाÆतरा जाइलः’’
‘‘ना जी: मज एकाÆतु देयावाः’’ (लीळा ३०६)
आबाइसेची संताप ÿकट करणारी भाषा पहा -
‘देशकाळीिचया दंटीया िचया वरितयांिच माना’
(रांगोळी काढत असताना Öवामé¸या उपरÁया¸या टोकोने पुसली तेÓहांचा आबाइसेचा
संताप) Ìहाईभटांनी शÊदिचýे व संवाद ÿभावी रेखाटले आहे. बोलीभाषेतील ठसका व
गोडवा याने ती पåरपूणª आहेत. उदा. ‘आपला भातू, आपुला हातु’ (पूवाªधª २८७) ‘वोठाÆतरे
िनगैल ते देषाÆतरा जाइल’ (उ°राधª- १) ‘दात असती तेथे चणे नाही’, ‘भरलेÐया गाडया
काइ सूप जड’,:एकाची गेली वाटी, एकाची गेली पाटी’, इÂयादी Ìहणी व वा³ÿचारातून
लोकभाषा येते. लीळाचåरý वाचताना ते िचý डोळयापुढे उभे राहते. अशी ताकद
ÌहाइंभĘा¸या शैलीत आहे. महदंबा, नागदेवाचायª, बाईसा, दादोस यांची शÊदिचýे भावपूणª
रेखाटली आहेत. ®ीचøधरÖवामé¸या ÓयĉìमßवामÅये कŁणा, अिहंसा, øìडा,
िनःÖपृहवृ°ी, गुŁभĉì, वेधकÂव आिण सŏदयª इÂयादी गुणवैिशĶ्ये ठासून भरलेली आहेत.
‘लीळाचåरý’ Ìहणजे चøधरÖवामé¸या भĉजनांची एक िचýशाळाच आहे’ असे शं. गो.
तुळपुळे Ìहणतात ते योµयच आहे.
२) ®ीगोिवंदÿभूचåरý:
हा Ìहाइंभटाचा दुसरा úंथ आहे. ®ीगोिवंदÿभूंचा जीवनपट Öमृितłपाने ३२३ लीळांतून
मांडला आहे. महानुभाव पंथामÅये या úंथाचा उÐलेख ऋिÅदपूरलीळा िकंवा ऋिÅदपूरचåरý
असा केला जातो. िव. िभ. कोलते यांनी Âयांचे ‘®ीगोिवंदÿभूचåरý’ असे नामकरण केले
आहे. तÂकालीन सामािजक पåरिÖथती खाīपदाथª उदा. कानवला, िधरडे, राळयाचा भात,
साकरमांडे इÂयादी मािहती येते. ®ीगोिवंदÿभू¸या अलौिकक Óयिĉमßवाचे दशªन घडते.
“®ीमूितªपासौिन ÿकासु गगनापय«त वािहनला” Âयांचे वेडेिपसे ÓयिĉमÂव Öवतंý िचंतनाचा
िवषय आहे.
गŌिवदÿभूं¸या मृÂयुनंतर सहा मिहÆयातच ÌहाइंभĘाने चåरý िलहóन पूणª केले असावे, असे
अËयासकांचे मत आहे. गोिवंदÿभूं¸या जÆमापासून मृÂयुपय«त सुमारे सÓवातीनशे लीळा या
चåरý úंथात आÐया आहेत. लीळाचåरý या úंथात आलेÐया आठवणी वगळून हे चåरý
िलिहले आहे. Âयामुळे पुनłĉì टाळली आहे. munotes.in

Page 24

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
24 परमेĵराचे अवतार घेÁयाचे ÿकार तीन आहेत. गभª, पितत आिण दवडणे पैकì ते
गोिवंदÿभुंचा अवतार ‘दवडÁया’चा ÿकारांपैकì असÐयामुळे आई¸या गभाªतच दवडले होते.
तो जीव वेडािपसा असÐयाने Âयाचे हे देहधमª Âयांनी Öवीकारले असे िदसते. Âयामुळे Âयांची
िकतê ‘‘राउळवेडे: राउळ िपसे’’ अशी होती. गोिवंदÿभूंचा वावर åरधपूरपासून जवळजवळ
पंचवीस कोस Ìहणजे अमरावती िजÐहयात होता. Âयामुळे वöहाडी बोलीचा उ°म नमुना
असे या चåरý úंथाचे वणªन केले जाते.
गोिवंदÿभू तÂकालीन लोकांना ‘‘राउळ माएः राऊळ बापु’’ असे वाटत होते. ‘राऊळé माझ¤
दुःख नीरसéले’, ‘राऊळ¤ आमुची लेकुरव¤ बाळे राखीली’ असे उģार काढू लागले. ‘आवो
मेली जाए’ ही िषवी Âयां¸या तŌडी होती. गोिवंदÿभूंचे सामािजक जीवनही सेवावृ°ीने गाजले.
Âयांनी गोरगरीब, दुःखी, अडलेÐया लोकांची सेवा िनरपे± भावनेने केली. गोिवंदÿभूंना
अनुúह चांगदेव राउळांनी िदला. गोिवंदÿभूंनी ®ीचøधरांस अनुúह िदला. थोड³यात
गोिवंदÿभूंचे कायª सांÿदाियक ŀĶया महßवाचे होते.
३) ŀĶांतपाठ:
केसोबासांनी ‘ŀĶांतपाठ’ úंथ संपािदत केला आहे. ŀĶांतपाठात एकूण ११४ ŀĶांत आहेत.
®ीचøधरांचे सूý आिण ŀĶांत आहेत. þाĶांितक केसोबा यांनी िलिहली आहेत.
यादवकालीन नागरी आिण समाज जीवनाचेही दशªन घडते. उदा.
चøधरÖवामी ®ोÂयांना िवचार सांगत असताना तो नीट कळावा यासाठी ŀĶांÆत देत असत.
लीळा चåरýात अनेक ŀĶांत महाइंभटांनी संकिलत केले होते. केसोबासांनी Âयातून ११४
ŀĶांÆत िनवडले. Âयातून ŀĶांÆतपाठ úंथ तयार झाला.
िवīाथê िमýांनो आपण येथे एक ŀĶांत पाहó. Ìहणजे तुÌहाला ŀĶांत आिण दाĶांिÆतक कसे
ते समजायला मदत होईल.
• सूý: जवं पुŁश िवīेआिधन नÓहे तवं āĺिवīा अिधकार आित ।। १।।
बीढारावåर काइ बीढार असे ।। २।।
• ŀĶांÆत: कÓहणी एिक माता असे: ते हातé तुपभाताची वाटी घेउिन ल¤कुरवािस घांसु
सुए: त¤ तŌड ऐसे पळवी ऐस¤ पळवी: मग ते Ìहणे: आले असैल आलेयापालेया पोट
भłिन: Ìहणौिन खाली वाटी ठेवी
• दाĶांिÆतक: तैसे िवīामागª नाव¤िच आलेपाले असित: तेथ āĺिवīा क¤ रीगो लाहील ।
तैस¤ परमेĵर ÿवृि°वश¤ िनłिपत असतः पåर जीवु साधनाचेिन घालेपणे नेघेः ते
घालेपण येवŌ नेदाव¤।। अशा ÿकारे चøधरÖवामी लोकांना िनłपण करीत असत.
४) सूýपाठ (इ.स. १२०७):
‘सूýपाठ’ या úंथास महानुभावांचा वेद असे संबोधले जाते. महानुभावांचे तßव²ान या
úंथातून आले आहे. केसोबासांनी या úंथाचे संपादन केले आहे. १२५५ सूýे आहेत. जीव,
देवता ÿंपच आिण परमेĵर हे चार मु´यपदाथª मानले आहेत. ते अनािद, अनंत, Öवतंý, munotes.in

Page 25

महानुभावपंथाची सािहÂय संपदा गīúंथ
25 िनÂय आहेत. देवता िनÂयबĦ जीव बÅदमुĉ, परमेĵर िनÂयमुĉ आिण ÿपंच अिनÂय आहे.
असे या तßव²ानाचे सूý आहे.
सूýपाठात केसोबासांनी िनवडलेली ७८२, परशुराम व रामेĵर यांनी अनुøमे िनवडलेली
२४० व २१८ आिण पूवê, पंचकृÕण व पंचनाम यांची १५ अशी एकूण १२५५ सूýे आहेत.
‘‘दुःख łपता: पापमूलता: अिनÂयताः इये तीÆही नÓहेित: तåर संसारा वाचौिन आिणक
काही गोमट¤ असे:’’ ÿापंिचकांना मागªदशªन करÁयासाठी हे ®ीचøधरांचे तßव²ान आले
आहे. सूýपाठ úंथ महानुभाव तßव²ानाचा पाया आहे. छोटी छोटी वा³यरचना, कमीतकमी
शÊदात Óयापक अथª ÿकट करणारी शैली हे सूýपाठाचे वैिशĶ्ये आहे. उदा. ‘जवं जवं
जाणताः तवं तवं नेणता:।।’’ (िवचार १६४), ‘‘ पोळलेÐया सुनेयाचेया परी असाव¤:।।’’
(आचार २१९) ‘‘लोह¤ पाणी िगिळल¤ ऐस¤ होउिन असाव¤:।।’’ (आचार १९९) इÂयादी. िकंवा
‘‘देवो माझा मी देवाचा ऐसेया परी असीजो कì देमतीः’’ ‘‘नीरसा: िनराशा: िनरा®या: होउिन
असावे.’’ ‘‘गावाचां किडसरा खांड देउळी एकì पािहजे: तेथ ĵानकुंडली घालीजे इÂयादी.
५) पूजावसर (िनÂयिदनीलीळा):
बाईदेवÓयासांनी Öमरणातून हा úंथ िनमाªण केला. ®ीचøधरÖवामी आिण ®ीगोिवंदÿभू यांचे
सािनÅय Âयांना लाभले होते. पुजावसार Ìहणजे ®ीचøधरांची समú िदनचयाª होय. यालाच
‘िनÂयिदनीलीळा ’ असे Ìहणतात.
६) ÖमृितÖथळ:
ÖमृितÖथळ या úंथाचा लेखक एक Óयĉì नसून अनेकां¸या पाठांचे हे संकलन आहे. नर¤þ व
परसरामबास हे मूळ लेखक होत. नागदेवाचायाªचे चåरý यात आले आहे. Âयांना भटोबास
असे Ìहणतात. नागदेवां¸या वचनांना Öमृती असे संबोधतात. एकूण २६१ Öमृती आहेत.
अनेक úंथकारांची आिण चøधरÖवामé¸या नंतरची महानुभावपंथांची सवª हकìकत यात
आहे. चøधरÖवामéनी जो दंडक घालून िदला जातो. तो Âयां¸या ÿयाणानंतर
नागदेवाचाया«नी चालू ठेवला. मराठीतून úंथरचना करÁयास ÿोÂसाहन िदले. दामोदर
पंिडताने आिण केशवदेवाने Âयांना संÖकृत मधून úंथरचनेचा आúह केला तेÓहा ते Ìहणाले,
‘पंिडताः केशवदेया तुमचा अÖमात कÖमात मी नेणे गाः मज ®ीचøधर¤ िनłिपली मöहाठी
िनयाची पुसा अशा शÊदात नागदेवाचायाªनी खडसावले. मराठीचा अिभमान जागृत केला.
‘गोसािवयांचा Óयापł चालिवता कोणा माझे वेकास गेले असैल तåर तुÌही ±ेमा करावी’ असे
अंÂयसमयी Âयांचे उģार होते. संदभª úंथ Ìहणून या úंथाचे महßव आहे. तÂकालीन
सामािजक, सांÖकृितक, राजकìय, आिथªक घडामोडéची मािहती िमळते.
नागदेवाचायª उफª भटोबास हे पंथाचे पिहले आचायª होते. ®ीचøधरÖवामéनी जे िवचार
िशÕयांना सांिगतले Âयांनी घालून िदलेÐया मागाªवर चालून िशÕयांनी आचारधमª पाळला. हा
आचारधमª Ìहणजेच नागदेवाचे ÖमृितÖथळ होय. महानुभाव संÿदायात पुढील शÊदांना
िविशĶ अथª आिण महßव आहे. ‘®ुती’, ‘Öमृती’, ‘वृÅदाचार’, मागªłढी व वतªमान अशी ही
परंपरा िदसते. ®ीचøधरां¸या वचनांना ‘®ुती’ असे Ìहणतात. नागदेवाचायाªचे िनłपण
तीला ‘Öमृती’ Ìहणतात. (चøधरां¸या तŌडून ऐकलेली वचने इतरांना सांिगतली.)
नागदेवाचाया«¸या िशÕयांचे (बइदेवोबास, केषवदेव, महदंबा, आनोबास, दामोधर पंडीत munotes.in

Page 26

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
26 आिण कवीĵर) िनłपणे तो ‘वृÅदाचार’, कवीĵरां¸या िशÕयांचे िनłपण Âयास ‘मागªłढी’
आिण Âयानंतर¸या िनłपणास ‘वतªमान’ असे Ìहणतात.
नागदेवाचाया«चे आचायªपदापूवêचे जीवन लीळाचåरýात वाचायला िमळते. पूवाªधाªतील Âयांचे
छंदीफंदी वागणे संÿदायात आÐयावर बदलले आिण ते आचायª झाले. ®ीचøधराचे एकिनķ
िशÕय व भĉ झाले. नागदेवाचायª Ìहणतात, ‘‘मज गोसावé अिधकरण केल¤ असे: Ìहणौिनची
मी अवधे यांचा गुł: येöहिवं अविघया ®ीचøधरािचया धुरा: आिण माझे हाकारेः’’
ते शेवटपय«त िनरंहकारी रािहले. अखेर¸या ±णी नागदेवाचायª Ìहणाले, ‘‘ गोसािवयांचा
Óयापाł चालिवतां कोÁहा वेकास गेल¤ असैल तåर तुÌही समÖतé ±ेमा करावीः’’ अशी नăता
Âयां¸या अंगी होती. एकदा Âयां¸या भĉगणातील एकाने नागदेवाचायाªना िवचारले, ‘‘भटो,
तुÌही काइ ईĵरः’’ Âयावर ते Ìहणतात, ‘‘ना आÌही ईĵराचे भĉ.’’ यातून Âयांची
पंथािवषयीची आिण Öवामीिव षयीची िनķा कळते.
‘ÖमृितÖथळ’ कुणा एका लेखकाचे नसून Âयात अनेकां¸या पाठांतील कमी अिधक मजकूर
िमसळला गेला असावा.’ असे वा. ना. देशपांडे यांचे मत आहे. नर¤þबासाने सातशे Öमृती
‘जैिसया वतªिलया तैÖयािच’ िलिहÐया. मालोबासाने पाचशे Öमृती आिण वृÅदाचार ‘अÆवयी
लािवला’ परशरामबासाने Öमृतéचा दुसरा बंध तयार केला. (ÿ.२७१, म. वा. इ. खंड १: सं.
पा. डॉ. तुळपुळे)
महानुभाव संÿदायातील úंथाची िनिमªती कशी झाली याची हकìकत ÖमृितÖथळात
वाचायला िमळते. उदा. लीळाचåरý, सुýपाठ, ŀĶांतपाठ, रÂनमालाÖतोý , चौपīा इÂयादी.
‘ÖमृितÖथळ’ हा úंथ वाđयीन उÐलेखांनी समृÅद झाला आहे. हेच Âयाचे महßवाचे वैिशĶ्ये
आहे.
ÖमृितÖथळाची भाषा पहा- उदा. ‘‘भल¤ केल¤ केशवदेया: गोसावी यांची या अमोघा लीळा
बांधलीया: तुवां वा³पुÕपé ईĵराचªन केलेः’’ (Öमृित १४)
‘‘नको गा केशवदेया: येण¤ मािझया Ìहातारी या नागवतील: ’’(Öमृित १५)
‘‘पंिडताच¤ गीत त¤ माझे हाकारे गा:’’ (Öमृित ९१)
७) Öथानपोथी (इ.स. १३५३):
मुिनÓयास कोठी यांनी Öथानपोथी िलिहली. Öथानपोथी ही पंथीय यांýेकłंना मागªदशªन
ठरणारी आहे. पåरĂमणात ®ीचøधर व ®ीगोिवंदÿभू यां¸या Öपशाªने पुनीत झालेÐया
Öथानांचे ®Åदापूवªक वणªन या úंथात आहे. २५० गावे, देव, देवता, मठ, पिटशाळा, िविहरी,
तळी, नदीघाट, Öमशाने, वृ±ांचे पार इÂयादीची मािहती िमळते. ÖथळमहाÂÌयपर úंथ आहे.
हा संकलनाÂमक úंथ आहे.
*****
munotes.in

Page 27

27 १ड
úंथकार पåरचय
बोपदेव:
वöहाडातील िवĬान āाÌहण. बोपदेवाने Óयाकरणावर दहा, वैīकावर नऊ, ºयोितषावर एक ,
सिहÂयशाľावर तीन व तीन भागवतावर तीन असे सÓवीस ÿबंध संÖकृतात िलिहÐयाचे
हेमाडपंिडत सांगतो. हा हेमाडपंिडताचा िमý होता.
हेमाþी उफ¥ हेमाडपंिडत:
कृÕणदेव व महादेव यादव यां¸या कारिकदêतील ‘करणिधप’ (फडणीस गणकागणी) व
रामदेवराव यादवाचा मु´य ÿधान याने धमªशाľावर संÖकृतमÅये अनेक úंथ केले असून
Âयांत ‘चतुवगªिचंतामिण’ या úंथ िवशेष ÿिसĦ आहे. Ąतखंड, दानखंड, तीथªखंड, मो±खंड
व पåरशेषखंड असे या úंथाचे पाच भाग आहेत. अनेक कमªमागाªचे एकìकरण या úंथात केले
आहेत. Ąतखंडातील राजÿशÖतीत यादव घराÁयाचा इितहास हेमांþीने िदला आहे.
बाजरीचे पीक, मोडी िलपी व घरे, देवळे बांधÁयाची नवी पÅद्त (हेमाडपंती िशÐप) या तीन
गोĶी łढ केÐयाबĥल हेमांþी ÿिसĦ आहे. हेमाþी वैिदक धमाªचा कĘर अिभमानी होता.
Ìहणून महानुभाव पंथीयांशी Âयाचा अनेकदा िवरोध झाला.
िदघō°री ÿij:
ÿ.१ मराठी भाषेचा उÂपिÂकाल व कोरीव लेखांचे महßव थोड³यात ÖपĶ करा.
ÿ.२ महानुभाव संÿदायाचे तßव²ान ÖपĶ कłन पंचकृÕणा¸या Óयिĉमßवाचा थोड³यात
आढावा ¶या.
ÿ.३ महानुभाव वाđयाचा थोड³यात आढावा ¶या.
ÿ.४ महानुभावां¸या चåरý úंथाचा पåरचय कłन īा.
ÿ.५ महानुभाव पīवाङमयाचा परामशª ¶या.
ÿ.६ ‘महानुभाव संÿदायाने मराठी गīांची वैभवशाली परंपरा िनमाªण केली’ चचाª करा.
ÿ.७ मÅययुगीन मराठीतील उपलÊध पुराÓयां¸या आधारे मराठीचा उÂप°ीकाळ िवशद
करा.
ÿ.८ महानुभिवयां¸या गī सिहÂयाची वैिशĶये साधार ÖपĶ करा.

munotes.in

Page 28

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
28 टीपा िलहा.
१) मराठीतील आīúंथ
२) पंचकृÕण संकÐपना
३) धवळे
४) महानुभावांचे तßव²ान
५) कवी नर¤þ
६) संत नामदेव
७) संत कवियýी मुĉाबाई
८) संत जनाबाई
९) संत बिहणाबाई
१०) भाłड
११) चतुÕलोकì भागवत
१२) संत तुकारामा¸या अभंगाची वैिशĶये
१३) पंिडती काÓयाचे गुणदोष
१४) पंिडत कवी मोरोपंत
१५) रघुनाथ पंिडत
१६) आī कवियýी महदंबा
संदभª úंथ:
१) जोग, रा. ®ी. व इतर (संपा.) मराठी वाđयाचा इितहास-खंड ३, महाराÕů सािहÂय
पåरषद,पुणे प.आ. १९७३.
२) तुळेपुळे, शं.गो., पाच संतकवी, सुिवचार ÿकाशन मंडळ, पुणे, १९८४, (ित.आ.).
३) तुळेपुळे, शं.गो. व इतर (संपा.) मराठी वाđयाचा इितहास-खंड १, महाराÕů सािहÂय
पåरषद, पुणे प. आ. १९८४.
४) मालषे, सं.गं. व इतर (संपा.) मराठी वाđयाचा इितहास-खंड २ भाग १ व भाग २,
महाराÕů सािहÂय पåर षद, पुणे प. आ. १९८२.
५) भावे िव.ल. महाराÕů सारÖवत, पॉÈयुलर, मुंबई, आ. ५ िव १९६३. munotes.in

Page 29

úंथकार पåरचय
29 ६) धŌड ,म. वा., (संपा.) मöहाटी लावणी, मौज, मुंबई १९५६.
७) शेणोलीकर, ह. ®ी. ÿाचीन मराठी वाđयाचे Öवłप, मोघे ÿकाशन, कोÐहापूर,
१९७१.
८) सहľबुÅदे, म.ना. मराठी षािहरी वाđय , ठोकळ, पुणे, १९६१.
९) सरदार गं. बा., संत सािहÂयाची सामािजक फल®ुती, म.सा.प. पुणे १९७० (ित.आ.).

*****
munotes.in

Page 30

30 २ अ
मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
वारकरी पंथीयांचे वाđय:
अ) यादवकालीन महाराÕůात वारकरी पंथाची ÿÖथापना, पंढरीचा भĉìसंÿदाय हा
महाराÕůातील ÿमुख वारकरी संÿदाय Ìहणून तेराÓया शतकात धािमªक, सामािजक व
सािहिÂयकŀĶ्या ÿभावी.
ब) ²ानदेव-नामदेव व Âयां¸या ÿभावळीतील इतरांचे वाđय.
घटक रचना
२अ.० उĥेश
२अ.१ ÿÖतावना
२अ.२ िवषय िववेचन
२अ.३ यादवकालीन महाराÕůातील सा मािजक पयाªवरण
२अ.४ यादवकालीन महाराÕůात वारकरी पंथाची ÿÖथापना
२अ.५ पंढरी¸या भĉìसंÿदाचे धािमªक आिण सामािजक योगदान
२अ.६ पंढरी¸या भĉìसंÿदाचे वाđयीन महßव
२अ.७ ²ानेĵरांचे वाđय
१. ²ानेĵरी
२. अमृतानुभव
३. चांगदेवपासĶी
४. Öफुटअभंग रचना
५. समारोप
२अ.८ नामदेव
१. नामदेवांचे कतृªÂव
२. आÂमचåरýपर अभंग
३. ²ानेĵरचåरý
४. बाळøìडेचे अभंग
५. आरती
६. समारोप
२अ.९ संतमेÑयाची अभंगवाणी
२.९.१. ²ानेĵरपंचक
१. िनवृि°नाथ munotes.in

Page 31

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
31 २. सोपानदेव
३. मुĉाबाई
४. चांगदेव
२अ.९.२ नामयाचा संतमेळा
१. गोरा कुंभार
२. सावता माळी
३. िवसोबा खेचर
४. नरहरी सोनार
५. चोखामेळा आिण पåरवार
१) सोयराबाई
२) बंका महार आिण िनमªळाबाई
६. सेना महाराज
७. पåरसा भागवत
८. जनाबाई
२अ.१० समारोप
२अ.११ ÿijसंच
२अ.१२ संदभª
२अ.० उĥेश १) मराठी वाđयाचा अËयास करणाöया िवīाÃया«ना यादवकालीन महाराÕůातील
सामािजक, सांÖकृितक पयाªवरणाची मािहती कłन देणे.
२) महाराÕůातील वारकरी संÿदायाची Öथापना आिण Öवłप यांचा पåरचय कłन देणे
३) तेराÓया शतकातील महßवपूणª पंढरीचा भĉìसंÿदाय Ìहणजेच वारकरी संÿदायाचे
सामािजक, सािहिÂयक कायª िवशद करणे.
४) संत ²ानदेव आिण संत नामदेव यांचे वारकरी संÿदायातील वाđयीन योगदान ÖपĶ
करणे.
५) वारकरी संÿदायातील महßवा¸या संतां¸या काÓयरचनेचा पåरचय कłन देणे.
२अ.१ ÿÖतावना तेराÓया शतकातील भĉìसंÿदायाने महाराÕůात सामािजक आिण धािमªक िÖथÂयंतर
घडवले. याच काळापासून úंथिनिमªती सातÂयाने होऊ लागली. आज¸या समृĦ मराठी
सािहÂय परंपरेची पायाभरणी येथे झाली. Âयामुळे मÅययुगीन मराठी वाđया¸या इितहासात
तेराÓया शतकातील धािमªक आिण सामािजक पåरिÖथती नेमकì कशी होती? वाđयाचे munotes.in

Page 32

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
32 Öवłप नेमके कसे होते? वाđय िनिमªतीसाठी कोणती ÿेरणा होती? तसेच कोणकोणते
रचनाÿकार या काळात अिभÓयĉìसाठी िनमाªण झाले. हे जाणून घेणे आवÔयक ठरते.
²ानदेव, नामदेव तसेच अनेक संतानी या काळात आपÐया वैिशĶ्यपूणª अभंगवाणीने मराठी
पīवाđयाला िदशा िदली. सवªसामाÆय लोकांना भĉìसंÿदायाने सांिगतलेÐया अÅयािÂमक
मागाªमुळे आÂमबळ िमळाले. एकूणच, तेराÓया शतकातील िविवध िÖथÂयंतरे आिण
भĉìसंÿदाया¸या कायाªचे Öवłप नेमके कसे होते, याचा अËयास आपण या घटकात
करणार आहोत.
२अ.२ िवषय िववेचन तेराÓया शतकातील समाजमनावर िनरिनराÑया उपासना पĦतéचा ÿभाव होता. संÆयास,
पिढक पांिडÂय, संÖकृत भाषेतून शाľाËयास, कमªकांड यांचे Öतोम वाढले होते Âयामुळे
समाज नैितकŀĶ्या अधःपतना¸या वाटेवर होता. सामाÆय जनांना िनÂयकमाªत उपासना
करता यायला हवी आिण Âया उपासना पĦतीतही सहजता असावी ही बाब
भĉìसंÿदायाला जाणवली होती. Âयामुळे ²ानदेव आिण नामदेवांनी वारकरी संÿदायाची
नÓयाने बांधणी केली. भोÑयाभाबड्या लोकांना अÅयाÂमा¸या वाटेवर आÂमोÆनतीची िदशा
िदली. 'अĬैत तßव²ान' आिण 'नामÖमरण' हा उपासनेचा साधा-सोपा मंý वारकरी
संÿदायातील संतमेÑयाने अंिगकारला होता. Âयाची ÿिचती संतां¸या काÓयरचनेत येते.
वारकरी संÿदाया¸या आचार-िवचार आिण अिभÓयĉìने तेराÓया शतकात महाराÕůात
चैतÆय िनमाªण केले.
तेराÓया शतकातील धािमªक, सामािजक पयाªवरणात वारकरी संÿदायचे उÐलेखनीय
योगदान, वाđयीन महßव आिण काÓयरचनेतील वैिवÅय या घटकात अËयासणार आहोत.
२अ.३ यादवकालीन महाराÕůातील सामािजक पयाªवरण तेराÓया शतकात देविगरीत रामदेवराव यादवांची कारकìदª होती. देविगरी¸या यादवांचा
कालखंड हा महाराÕůातील ऐĵयाªचा आिण समृĦीचा कालखंड समजला जातो. ŀढÿहार
नामक यादव राजपुýाने उ°रेकडून येऊन सेऊन भागात (नािशक-खानदेश) यादवांचे राºय
Öथापन केले.
देविगरीकर यादवराजांची वंशावळ:
ŀढÿहार - सेऊनचंþ - िभÐलम – अजुªन (पूवªकालीन यादव) मÐलगी मÐलगी-िभÐलम (इ. स. ११८७-९१: १८ वा पुŁष जैýपाल उफª जैतुगी (इ. स. ११९१ - १२१०) िसंघण (१२१० ते १२४७) - जैýपाल munotes.in

Page 33

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
33 कृÕण (१२४७ -६०) महादेव (१२६० ते ७१) रामदेवराव (१२७१-१३०९) शंकरदेव (१३०९-१८)
यादव राजे वैिदक संÖकृतीचे आिण कला-िवīा यांबाबत आúही होते. वैिदक, महानुभाव,
भागवत इ. धमª-संÿदाय यादवां¸या कारिकदêत असÐयाने यादवांची राजवट वाđयŀĶ्याही
समृĦ मानली जाते. संगीत, वेदाÆत, धमªशाľ, Óयाकरण, वैīक इ. शाľांवर या काळात
अनेक úंथिनिमªती झाली आहे. परंतु संÖकृत न येणाöया अनेक लोकांना या ²ानाजªनापासून
वंिचत राहावे लागले Ìहणून संत ²ानेĵारांसार´या ÿभृतéना लोकभाषेचा अवलंब करावा
लागला.
वैिदक धमêयांतील āाĺण-±िýयांना अÅयािÂमक तßव²ान पेलणारे होते पण सामाÆयां¸या
आवा³यात येणारे नÓहते. सामािजक जीवनही वणªÓयवÖथेने संकुिचत झाले होते. वणªभेद,
दैवते, उपासना यांसार´या गोĶéवर अनेक िनब«ध होते. Âयामुळे बहòजन या सवा«पासून दूर
होते. अशावेळी धमªिवचार, अÅयािÂमक तßव²ान साÅया सोÈया भाषेत सांगणाöया आिण
आचरणास सुलभ असलेÐया वारकरी संÿदायाकडे सामाÆयांचे ल± वेधले गेले.
२अ.४ यादवकालीन महाराÕůात वारकरी संÿदायाची ÿÖथापना सामािजक अिधकारांपासून वंिचत असलेÐया सामाÆय लोकां¸या एकजुटीने वारकरी
संÿदाय आकारास आला होता. संत ²ानदेवां¸या अĬैत तßव²ानाचे आिण भĉìमागाªचे
पाठबळ ितला होते. काम, øोध, मद, मÂसर, लोभ आिण आलÖय यांमुळे सामाÆयजन
खöया आिÂमक सुखापासून वंिचत आहेत हे संत ²ानदेवांनी जाणले होते. भोÑया-भाबड्या
परंतु अÅयाÂमापासून दूर असलेÐया लोकांसाठी तािßवक िवचारांची बैठक िनमाªण केली
पािहजे, अशी खाýी ²ानदेवांना पटली. धमªजागृती आिण सामािजक, सांÖकृितक बदलां¸या
अपे±ेने संत नामदेवांनी वारकरी संÿदायाची एकाÂमता साधली.
पंढरपूर¸या िवĜलाला सवªÖव मानून कìतªन, अभंग याĬारे िवĜलÿाĮीची ओढ वारकरी
संÿदायाने Óयĉ केली. कपाळी िटळा, गÑयात तुळशीची माळ, मुखाने िवĜल नामाचा गजर
करत चंþभागे¸या वाळवंटी जमून भिĉरसात तÐलीन होणे ही वारकरी संÿदायाची एक
ओळख होती. Âयामुळेच कदािचत दुबªल, वंिचत समाजघटकांपासून ते कुटुंबातÐया सवª
Óयĉéपय«त वारकरी संÿदायाचे सभासदÂव Öवीकारले गेले.
२अ.५ पंढरी¸या भĉìसंÿदाचे धािमªक आिण सामािजक योगदान तेराÓया शतकातील सामािजक जीवन भौितक बाबतीत जेवढे समृĦ होते तेवढेच धािमªक
आिण सामािजक बाबतीत ते अधःपतनाकडे चालले होते. कमªठता, पाखंडीपण, पिढक
पांिडÂय यांमुळे वैिदक परंपरेचा öहास होत होता. वेद ²ात असणारे Âयाचे अवडंबर करत munotes.in

Page 34

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
34 होते. भोगासĉ वृ°ीने य²याग करÁयाची ÿथा वाढत होती. य²याग, जपजाप, ĄतवैकÐये,
उīापने यांत बराचसा वेळ जात होता. जुÆया úंथांतूनही चाकोरीबĦ अथª काढले जात होते.
नविवचार, मनन -िचंतन यांचा िवसर पडत चालला होता. या पाĵªभूमीवर वारकरी संÿदायाने
भĉìमागाªची िशकवण िदली.
वारकरी संÿदायाची पाळेमुळे तेराÓया शतकातील सामाÆयजनांत Łजलेली आहेत. वारकरी
संÿदायाने धािमªक आिण सामािजक बदलां¸या बाबतीत नेहमीच उदारतेचे धोरण
Öवीकारले. अठरापगड जातé¸या संतांचा सहभाग वारकरी संÿदायात होता. तÂकालीन
चातुवªÁयª ÓयवÖथेचा ÿभाव भĉìसंÿदायातील संतांवर नÓहता. Âयामुळे सामाÆय लोकांना
ÿÂय±ात समानतेची िशकवण िमळाली. अÅयािÂमक िवचारांची बैठक वारकरी संÿदायामुळे
ÿाĮ झाली. कमªठपणा, संÆयास, ĄतवैकÐये यांपासून वारकरी संÿदाय दूर रािहला. याउलट
संÿदायाने भĉìची ताकद अनेक अभंगांतून पटवून िदली. नामÖमरणाचा मागª Öवीकारला.
सांसारीकांना सÅया-सोÈया भाषेत परमाथª सांिगतला. समाजा¸या कोणÂयाही घटकातून
आलेÐया Óयĉìला आिÂमक उÆनतीची संधी वारकरी संÿदायाने ÿाĮ कłन िदली होती.
मानवतेचा नवा अÅयाय या संÿदायाने सुł केला. नीती, ®Ħा, समता, शांती, अिहंसा, दया
या मूÐयांचा पुनŁ¸चार केला. 'दुåरताचे ितिमर जावो, जो जे वांिछल तो ते लाहो' हे
मानवा¸या िहताचे पसायदान वारकरी संÿदायाचे वैिशĶ्य होते. वारकरी संÿदायाने धािमªक
आिण सामािजक बदलाची नवी सुŁवात केली होती.
२अ.६ पंढरी¸या भĉìसंÿदाचे वाड्मयीन महßव पंढरी¸या भĉìसंÿदायाने समाजाला नवी जीवनिनķा िशकवली. वारकरी संÿदायाने
आपÐया वाđया¸या आधारे समाज जागृती केली. ÿवचन, कìतªन यासोबतच अभंग,
आरती, गवळण, ओवी, पद, िवराणी, łपक इ. वाđय ÿकारांचा वापर आपÐया
अिभÓयĉìसाठी केला. लोकभाषेत परमाथª ÿाĮीची िशकवण देÁयाचे कायª वारकरी
संÿदायाने केले. ²ानदेवांनी '²ानेĵरी¸या' łपाने भĉìसंÿदायाला संजीवनी िदली.
नामदेवां¸या कìतªन-अभंगांनी परमाथª आिण ÿपंच यांचा समतोल साधला. वारकरी
संÿदायाची परंपरा पुंडिलकांपासून असली तरी ²ानदेव-नामदेवांनी या संÿदायाचे
पुनŁºजीवन केले. ²ानदेव-नामदेव यांनी आपÐया काÓयरचनेतून ºया भĉìमागाªचा
Öवीकार केला Âयाचा ÿभाव भĉìसंÿदायातील संतां¸या काÓयरचनेवर होता. संÿदायातील
संतानी अभंग या काÓयÿकारातून सामाÆय माणसा¸या रोज¸या जगÁयातील नानािवध
अनुभवांना शÊदłप िदले. अÅयािÂमक आिण सामािजक या दोहŌ¸या िमलाफातून पंढरी¸या
भĉìसंÿदायाने वाđयिनिमªती केली.
२अ.७ ²ानेĵरांचे वाđय तेराÓया शतकापासून सुł झालेला 'मराठीचा अमृताचा वसा' आजही मराठी मनाला
आपलासा वाटत आला आहे. '²ानेĵर माउली' हा नामघोष वारकöयां¸या घरोघरी िननादत
असतो. तßव²ानाÂमक आिण काÓयाने नटलेÐया ²ानेĵरीचे पारायण महाराÕůातÐया
घरोघरी आजही मनोभावे केले जाते. ²ानदेवांचा जÆम इ. स. १२७५ (श. ११९७) मÅये
झाला आिण इ.स. १२९६ (श. १२१८) मÅये Âयांनी संजीवन समाधी घेतली. अव¶या munotes.in

Page 35

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
35 एकवीस वषा«¸या आयुÕयात ²ानेĵरांनी केलेले सािहिÂयक आिण सांÖकृितक कायª
महßवपूणª आहे. संÆयास घेऊन पुÆहा संसारात रािहÐयामुळे ²ानेĵरां¸या आई-विडलांना
ÿयाग±ेýी जाऊन ÿायिIJ° ¶यावे लागले. वणाª®म ÓयवÖथे¸या पåरघाबाहेर तÂकालीन
समाजÓयवÖथेने ठेवÐयाने कमªठ समाजिनयम, जातीसंÖथेचा िचवटपणा, पिढक पांिडÂय,
ľी-शुþादी घटकांची बौिĦक आिण मानिसक अवहेलना यासार´या अÆयायकारक
पĦतéनी ²ानेĵरां¸या मनात अतीव कŁणा िनमाªण होणे साहिजकच होते. Öवतःवरील
अÆयायाने øोधीत न होता Âयांनी समÖत बहòजन समाजाला िवĵबंधुÂवाचे आिण सिहÕणुतेचे
मागªदशªन केले. नाथपंथी असलेÐया संत ²ानदेवां¸या ठायी अĬैतिनķा, योगसाधना,
हåरहरै³यभाव, दिलतोĦार, देशीभाषा हा वारसा होता. तेराÓया शतकात परकìय
आøमणात होरपळून िनघणाöया समाजाला धािमªक आिण सामािजक बाबतीत संघिटत
करÁयाचा मागª ²ानदेवां¸या कायाªने आिण वाđयाने िनमाªण केला.
१. ²ानेĵरी:
भगवतगीतेवरील टीकाÂमक भाÕय Ìहणजे ²ानेĵरांची '²ानदेवी' होय. भगवģीतेवरील सवª
टीकाúंथात महßवाची आिण लोकिÿय टीका Ìहणून ²ानेĵरी ÿचिलत आहे. भगवतगीतेतील
अठरा अÅयायांतील सातशे Ĵोकांवर नऊ हजार ओÓयांचे तßव²ानपर भाÕय Ìहणजे
'देशीकार लेणे' आहे. ²ानेĵरीचा लेखनकाळ ²ानेĵरीत उÐलेखलेला आहे.
शके बाराशत¤ बरो°रे l तै टीका केली ²ानेĵरे l
सि¸चदानंदबाबा आदर¤ l लेखकु जाहला l l
परंतु ही ओवी ²ानदेवांची नसून ²ानेĵरीची हÖतिलिखत ÿत करणाöया सि¸चदानंदबाबांची
असावी असे मत शं. गो. तुळपुळे यांनी नŌदवले आहे. कारण ²ानेĵर Öवतःचा उÐलेख
'²ानदेव' असा करतात, असे शं. गो. तुळपुळे यांचे मत आहे.
भगवतगीतेवरील या टीकाÂम भाÕयाला भावाथªदीिपका, ²ानेĵरी, ²ानदेवी अशी नामłपे
ÿाĮ आहेत. परंतु यापैकì एकही नामłप कवीने िदले नाही. 'केले ²ानदेवे गीत¤ l देशीकार
लेणे' असे ²ानदेवांनी संबोिधत केले आहे. संत ²ानेĵरांनी सांिगतलेली ²ानेĵरी असेच
कालौघात ÿचिलत झाले असावे.
मौिलक तßव²ान आिण मनोहारी काÓय या दोहŌचा िमलाफ असलेला टीकाÂमक úंथ
मराठीचे वैभव आहे. ²ानेĵरीत मूळ गीतेतील आशय काÓयाÂमकåरÂया िनłपण पĦतीने
सांिगतला आहे. काÓय हे ²ानेĵरीचे अिभनव माÅयम आहे. परंतु काÓय ÿितपािदत
करÁयासाठी िकंवा आखीव रेखीवपणे úंथरचना करावी अशी पिढक पांिडÂयांची भूिमका
²ानेĵरीत नाही. बहòजनसमाजाला गीतेतला भावाथª सहज-सुलभåरÂया कळावा अशी
²ानेĵरीची रचना आहे. गणेश Öतवन, शारदा Öतवन, Óयासांची Öतुती, गुŁमिहमा, ®ोÂयांचे
अनुनय, ®ीकृÕण-अजुªन स´य, बोलीभाषेचे गौरवगान यासार´या िवषयांतून ²ानेĵरी या
अिभनव úंथिनिमªतीची ÿिचती येते.
munotes.in

Page 36

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
36 २. अमृतानुभव:
गीते¸या तßव²ानपर भाÕयानंतर Öवतंý úंथिनिमªती Ìहणून 'अमृतानुभव' सवªपåरिचत आहे.
संत ²ानेĵरां¸या Öवतंý ÿितभेचा आिवÕकार 'अमृतानुभव'मÅये िदसतो. अमृतानुभवचा
लेखनकाळ इ. स. १२९२ (श. १२१४) असा मानला जातो. अमृतानुभव या úंथात
²ानेĵरांनी Öवतः¸या अनुभूतीला ÿमाण मानून िचिĬलासाचा िसĦांत मांडला आहे, Ìहणून
या úंथाला 'अनुभवामृत' असे Ìहणत असावेत. ²ानेĵरांचे तßव²ान या úंथात Óयĉ झाले
आहे. ²ानेĵरीतील रसव°ा या úंथात तुलनेने कमी आहे. पाच संÖकृत Ĵोक आिण आठशे
चार ओÓया असलेÐया या úंथात दहा ÿकरणे आहेत. Öवतंý तßव²ान शुĦ Öवłपात
अमृतानुभवमधून ÿकट झालेले आहे Ìहणून ²ानेĵरांनी हा úंथ केवळ पारमािथªक जनांसाठी
िलिहला आहे, असे Ìहटले जाते. अमृतानुभव ÿÖतावने¸या पिहÐया पाच संÖकृत Ĵोकांत
आपÐया गुłचा Ìहणजेच संत िनवृ°ीनाथांचा मिहमा सांगताना अ±र, अÓयय अशी
परāĺाची िवशेषणे सांिगतली आहेत. गुŁमहाÂÌय सांगताना, दुसöया ÿकरणात ऐंशी
ओÓयांचा िवÖतार केला आहे. 'जीवनमुĉ' या अवÖथेचे ÖपĶीकरण नवÓया ÿकरणात असून
या अवÖथेचा 'अनुभवामृत' असा उÐलेख आहे. 'सģुłÖतवन', 'सि¸चदानंदपदýय' ही
ÿकरणे अËयासकांनी महßवपूणª मानली आहेत. लोककÐयाणासाठी आपला उपदेश
असÐयाचे सांगताना,
Ìहणोिन ²ानदेवो Ìहणे l अनुभवामृत¤ येण¤ l
सणु भोिगजे सण¤ l िवĵाचेनी ll
याची जाणीव संत ²ानेĵर पुनःपुÆहा कłन देतात.
शुĦ तßव²ान या úंथात ŀĶाÆतां¸या आधारे िवशद केले असÐयाने या úंथाचे महßव
िवĬजनांमÅये िवशेष आहे. ®ी. ÿÐहादबोवा बडवे यांनी अमृतानुभवाचे संÖकृतात समĴोकì
भाषांतर केले आहे, तर 'िनÂयानंदै³यदीिपका' असे भाÕय िशवकÐयाणांनी िलिहले आहे.
३. चांगदेवपासĶी:
ÿासंिगक ÿकरण असे जरी या úंथाचे Öवłप असले तरी हा úंथ तßव²ानाÂमक आहे असे
सांगता येते. चांगदेवपासĶी' हे पासĶ ओÓयांचे अमृतानुभवचे सार आहे. अमृतानुभवमधील
तािßवक िववेचन या úंथात सूýबĦपणे मांडले आहे. चांगदेवपासĶीची िनिमªती इ.स. १२९४
(श. १२१६) ¸या सुमारास आळंदी येथे झाली असावी. चांगदेवपासĶी िनिमªतीची कथा
अशी आहे कì, ²ानदेवांची कìतê ऐकून योगीराज चांगावटेĵरांनी ²ानदेवांना पý िलिहले
परंतु ²ानदेवांना पýात नमÖकार िलहावा कì आशीवाªद या संĂमात चांगदेवांनी ²ानदेवांना
कोरे पý पाठवले. िनवृि°नाथां¸या आ²ेने ²ानदेवांनी चांगदेवां¸या पýाला उ°र पाठवले. हे
पýłपी उ°र Ìहणजेच चांगदेवपासĶी होय. ²ानदेवांनी पýातून िलिहलेÐया पासĶ
ओÓयांतून चांगदेवांना पूणªबोध केला आहे.
चांगदेवा तुझेिन Óयाजे l माउिलया ®ी िनवृि°राजे l
Öवानुभाव रसाळ खाजे l िदधले लोभ¤ ll munotes.in

Page 37

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
37 अशा िवनयपूणª उģारांतून संत ²ानदेवांनी आपÐया रचनेचे ®ेय संत िनवृ°ीनाथ आिण
चांगदेव यांना िदले आहे.
²ानेĵरी असो कì अमृतानुभव ²ानेĵरां¸या सवª रचनेत अĬैतानुभव आिण भिĉÿेम
अनुÖयूत आहे; परंतु 'अमृतानुभव' आिण 'चांगदेवपासĶी' या रचनांत ²ानेĵरी¸या तुलनेत
काÓयाÂमकता कमी आहे.
४. Öफुटअभंग रचना
संत ²ानेĵरांची अभंगरचना भĉìरसा¸या गोडÓयात िचंब िभजलेली आहे. पंढरी¸या
संतमेÑयाशी संबंध आÐयावर आिण पुढे नामदेवां¸या सोबत तीथªयाýे¸या काळात संत
²ानेĵरांची अभंगरचना झाली असावी. या अभंगरचनेचे मूळ अभंग-कìतªनात आहे.
²ानदेवां¸या उपलÊध अभंगरचनेची सं´या साधारणतः ७६५ आहे. यांतील बरेच अभंग
सांÿदाियक िवषयावर आहेत. काही अभंगां¸या अखेरीस ²ानेĵर Öवतःसोबत
'बापरखुमादेवीवł' अशी नाममुþा धारण करतात. सामाÆयजनांना तßव²ान आिण
जीवनŀĶी कळावी यासाठी अभंगरचना केली आहे.
सांसाåरक उदाहरणांतून परमाथª सांगणारे वासुदेव, पाईक, आंधळा यांसंबंधीचे łपकाÂमक
अभंग, िवरिहणीचे अभंग, बालøìडेचे अभंग, हåरपाठाचे अभंग असे ²ानेĵरां¸या अभंगांचे
वगêकरण करता येते. 'चंदनाची चोळी माझे अंग अंग जाळी' यासार´या िवराÁयांतून परमाथª
आिण ÿपंच यांतील समतोल साधलेला िदसतो. हåरपाठाचे अभंग Ìहणजे वारकöयांची
िनÂयपाठाची संÅया होय. ईĵरभĉì, अĬैतबोध, सदाचरण यांचा पåरचय सामाÆय जनांना
Óहावा याŀĶीने ²ानेĵरां¸या अभंगांची रचना महßवाची आहे.
łप पाहता लोचनी l सुख झाले हो साजणी l
तो हा िवĜल बरवा l तो हा माधव बरवा ll
बहòतां सुकृतांची जोडी l Ìहणुिन िवĜली आवडी l
सवª सुखाचे आगł l बाप रखुमादेिववł ll
²ानेĵरांचा हा अभंग Ìहणजे काÓय सŏदयाªचा एक नमुना Ìहणावा लागेल. ²ानदेवांचे
बालøìडेचे अभंगही वैिशĶ्यपूणª आहेत. पाळणा, िटपरी, हमामा, फुगडी अशा अनेक
łपकांĬारे भĉìचे महाÂÌय लोकांपुढे मांडले आहे ÂयामÅये कूट रचनेचाही समावेश आहे.
अितशय सÅया, सोÈया, सहज परंतु उÂकट शÊदांत संत ²ानेĵरां¸या अभंगांनी
सामाÆयजनां¸या मनात अढळ Öथान िनमाªण केले आहे.
५. समारोप:
संत ²ानेĵरांची वाđयीन कामिगरी िविवध Öवłपाची आहे. ²ानेĵरीसारखा पåरपूणª úंथ,
िचिĬलासाचे अनोखे तßव²ान सांगणारा अमृतानुभव, हठयोµयाला पाठवलेले अÅयाÂमÿवण
पý तर सामाÆयजनां¸या ओठी असणारी Öफुटअभंगाची रचना मराठी वाđयात अधोरेिखत munotes.in

Page 38

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
38 आहे. 'समुþाहóन सखोल व अथªभåरत असे हे मöहाटे बोल' हा दावा साथª आहे. ²ानेĵरां¸या
तßव²ानाने महाराÕůा¸या सांÖकृितक िवĵात महßवपूणª ठसा उमटवला आहे.
२अ.८ नामदेव भागवतधमाªची पताका पंढरपूरपासून पंजाबपय«त नेणाöया संत नामदेवांचे Óयिĉमßव
सवªसामाÆय लोकांशी अभंगा¸या माÅयमातून आपुलकì िनमाªण करणारे होते. नामदेवां¸या
नावावर अडीच हजार अभंग उपलÊध आहेत. संत नामदेवांमुळे 'हåरनामाचा सुकाळ' झाला
असे Ìहटले जाते. नामदेवांचे Óयिĉमßव सामाÆयलोकांना आपलेसे वाटावे असे होते.
लौिकक जीवनातील सुख-दुःख, Óयावहाåरक संघषª यांचा समावेश असÐयाने नामदेवांचा
अÅयािÂमक मागª बहòजन समाजाला आपलासा वाटायचा.
संत नामदेव हे संत ²ानेĵरांचे समकालीन होते (इ. स. १२७० ते १३५०) नामदेव Ìहणजे
दामाशेटी िशंÈयाचे िचरंजीव अगदी बालपणापासून पंढरी¸या िवĜलाचे िनÖसीम भĉ होते.
नामदेव जेÓहा ²ानदेवां¸या सािÆनÅयात आले तेÓहा Âयां¸या ठायी असणाöया भĉìला
तßव²ानाचे वलय ÿाĮ झाले. Âयामुळे आÂमोĦाराची ÿेरणा िनमाªण झाली. िवसोबा खेचर
यां¸याकडून गुłपदेश िमळाÐयावर नामदेवां¸या सगुणोपासनेला ŀĶी ÿाĮ झाली.
²ानदेवां¸या समवेत केलेÐया तीथªयाýेत आलेले अनुभव नामदेवांनी िलहóन ठेवले आहेत.
Âयात ²ानदेवां¸या समाधीचे वणªन करणारे अभंगही आहेत. अĬैतिनķ भिĉमागाª¸या
ÿसाराची धुरा नामदेव समथªपणे सांभाळतील अशी खाýी जणू ²ानदेवांना पटली होती.
²ानदेवांनी समाधी घेतÐयानंतर जवळपास चोपÆन वष¥ नामदेव हयात होते. या काळात
भागवत धमª ÿसाराचे कायª Âयांनी िनķेने केले.
१. नामदेवांचे कतृªÂव:
संत नामदेव हे वारकरी संÿदायाचे आī आिण ÿभावी ÿचारक Ìहणून ओळखले जातात.
परंतु ही ओळख एवढीच सीिमत नाही. पंढरपूर¸या िवĜलाचे महाÂÌय आिण ²ानदेवादी
संतमंडळé¸या वैभवाला नामदेवांनी िवÖताåरत łप िदले. संत नामदेवां¸या अभंगवाणीने
सामाÆयलोकांना अÅयाÂमाचा नवा मागª ÿाĮ झाला. नामदेवांची अभंगरचना खेड्यापाड्यात
राहणाöया ÿापंिचक माणसा¸या आÂमािवÕकाराचे माÅयम बनली. नामदेवांनी कìतªना¸या
बळावर िवĜलनामाचा मिहमा आिण वारकरी संÿदायाचे तßव²ान Öवगृहापासून थेट
पंजाबपय«त पोहोचिवले. नामÖमरणाचा सहज-सोपा मागª Âयांनी सांिगतला. वारकरी
संÿदाया¸या ÿचारासाठी कìतªनाचे तंý Âयांनी ÖवीकारÐयामुळे कìतªनसंÿदायाचे संÖथापक
Ìहणून संत नामदेवांचा उÐलेख अपåरहायª आहे तसेच अभंगवाणीचे ÿवतªक Ìहणूनही
नामदेवांची नाममुþा उमटली आहे.
भĉìची साधना करत असताना आÂमािवÕकार साधावा या हेतूने संत नामदेवांनी
अभंगरचना करÁयास सुŁवात केली. 'हåरकìतªना'ची आिण 'नामसंकìतªना'ची परंपरा Âयांनी
łढ केली. 'नाचू कìतªनाचे रंगी l ²ानदीप लावू जागी l' असा वसा Âयांनी सुł ठेवला.
सामािजक, राजकìय िÖथÂयंतरे घडत असताना जराही िवचिलत न होता ²ानदेवां¸या
िशकवणुकìत जराही खंड पडू िदला नाही. कìतªना¸या माÅयमातून वारकरी संÿदायाची
तßवे नामदेव गावोगाव पोहचवत रािहले. महाराÕůासोबतच उ°रेकडे पंजाबपय«त munotes.in

Page 39

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
39 महाराÕůातÐया भĉìमागाªची ओळख कłन िदली. मीराबाई, कबीर यांनीही नामदेवांचा
आदरपूवªक उÐलेख केÐयाचे आढळते. 'नामदेव कì मुखबानी' Ìहणून संत नामदेवांची सुमारे
शंभरावर पदे िशखां¸या 'नानकसाहेब' úंथात आहेत.
भागवतधमाªचा ÿसार करत असताना पंढरपूर मु³कामी संत नामदेवांचे देहावसान झाले.
पंढरपूर¸या िवĜलमंिदरा¸या महाĬाराशी असलेÐया नामदेवां¸या समाधीला 'नामदेवांची
पायरी' असे संबोधले जाते. आपÐया कुटुंबाला िवĜलभĉìची ओढ लावणाöया नामदेवां¸या
भĉìÿेमाचा ÿभाव पåरसा भागवत आिण जनाबाई यां¸यावरही पडला होता.
२. आÂमचåरýपर अभंग:
संत नामदेवांनी आÂमचåरýपर असे ४९१ अभंग िलिहले आहेत. पारमािथªक आिण
सांसाåरक जीवनातील दोलायमान अवÖथेचे िचýण या अभंगात आढळते. एका अथê हे
नामदेवांचे आÂमचåरý Ìहणता येते. या अभंगांमÅये नामदेवां¸या आयुÕयातील चार
महßवा¸या घटनांचे िनवेदन आहे. तसेच नामदेवां¸या आंतåरक अÅयाÂमाचे दशªन या
अभंगांतून घडते. आई, वडील, पÂनी इ. कुटुंबातील Óयĉéनी नामदेवां¸या भĉìला केलेला
िवरोध, मुĉाईने केलेले अहंकारहरण, गुłकडे झालेली रवानगी, आिण अखेरीस शतकोटी
अभंग िनिमªतीची ÿित²ा असे मु´य ÿसंग नामदेवांनी अितशय उÂकटपणे या अभंगांतून
Óयĉ केले आहेत. सहज िनवेदन, नाट्यमयता यांमुळे अभंग कलाÂमक झाले आहेत. मराठी
वाđयात या अभंगां¸या łपातून ÿथमच आÂमिचýाÂमक लेखन समोर आले आहे. पिहÐया
आÂमचåरýकाराचा मान िनःसंकोचपणे नामदेवांना īावा लागतो.
भागवत धमाªचे ÿसारक Ìहणून नामदेवांनी ईĵरभĉì आिण नाममहाÂÌय िवशद करÁयासाठी
आ´यानकाÓयाचा अवलंब केला. ईĵराची िनÖसीम सेवा करणाöया संतांचे चåरýही
नामदेवांनी िलिहले आहे. ती संपूणª चåरýे जरी नसली तरी गोराकुंभार, चोखामेळा, जनाबाई
यां¸या जीवनातील िनवडक एखाद दुसöया ÿसंगांवर नामदेवांनी आ´याने िलिहली आहेत.
पौरािणक धाटणीमुळे या रचना आकषªक झाÐया आहेत.
३. ²ानेĵरचåरý:
नामदेवांनी ²ानेĵर आिण Âयांची भावंडे यांचे चåरý 'आिद', 'तीथाªवळी' आिण 'समाधी' या
तीन ÿकरणात ओवीबĦ केले आहे. ²ानेĵरांचे पिहले अिधकृत चåरý िलिहÁयाचा मान
नामदेवांकडे जातो. पौरािणक Öवłपाचे हे चåरý असले तरी ÿÂय± अवलोकनातून साकार
झाले असÐयाने या चåरýाचे ऐितहािसक महßव िवशेष आहे. नामदेवांचा ²ानदेवांÿती
भĉìभाव असÐयाने यातील िनवेदनात अितशय गोडवा आहे. नामदेवांनी हे चåरý
काÓयातून िलिहलेले असÐयाने काÓया¸या माÅयमातून आÂमचåरý िलिहÁयाचा पिहला
मानही नामदेवांचा आहे. यातील अभंगसं´या सुमारे साडेतीनशे आहे. 'तीथाªवळी' आिण
'समाधी' ही ÿकरणे आरंभी िलिहली असून 'आिद' हे ÿकरण नंतर जोडले असावे.
'तीथाªवळी' आिण 'समाधी' या ÿकरणांचे िवशेष असे कì, ²ानदेवांचे चåरý सांगता सांगता
नामदेवांचे आÂमचåरýही समोर येते. ²ानदेवांशी असणारा िजÓहाळा यातून ÿकट होतो.
संÆयाशाची मुले Ìहणून ²ानदेवां¸या भावंडां¸या वाट्याला आलेÐया अवहेलनेचे िचýण
'आिद' या ÿकरणात Óयĉ होते. munotes.in

Page 40

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
40 'तीथाªवळी' या ÿकरणात नामदेवांनी ²ानदेवांसोबत केलेÐया तीथªयाýेचा वृ°ांत सांिगतला
आहे. िवĜलापासून दूर असलेÐया नामदेवां¸या मनिÖथतीचे वणªन अितशय मािमªक आहे.
'समाधी' या ÿकरणात कŁण रसाचा ÿÂयय येतो. ²ानदेवांनी समाधी घेतÐयानंतर
नामदेवांसोबत ²ानदेवांची भावंडे आिण उपिÖथत सवा«ची काय अवÖथा झाली असेल याचे
Ńदयþावक िचýण या ÿकरणात आहे. 'बांधÐया तÑयाचा फुटलासे पाट l ओघ बारा वाट
मुरडताती l' यातून िनवृि°नाथां¸या भावावÖथेचे दशªन होते.
४. बाळøìडेचे अभंग:
या ÿकार¸या अभंग रचनेचा िवषय नामदेवां¸या वृ°ीला साजेसा होता. कृÕणा¸या
बालपणापासून ते यौवनापय«त घडलेले िविवध ÿसंग नामदेवांनी या अभंगात साकार केले
आहेत. नाट्यपूणªता हा महßवाचा िवशेष सांगता येतो. यासोबतच रसपूणª शैली, िचýमयता,
अĩुतरÌयता या गुणांचा पåरपोष या अभंगात आहे. 'महाबळभटिवटंबना' आिण
'दाढीवेणीबंधनकथा' यांसार´या ÿसंगांमÅये अĩुतरÌयतेसोबतच बालसुलभ िवनोदही आहे.
®ीकृÕण मथुरेला गेÐयानंतर गोपéसिहत सगÑया गोकुळाला वेढणारी Óयाकुळता, िवरह यांचे
अÂयंत मनÖपशê िचýण नामदेवांनी केले आहे. बाळøìडे¸या अभंगांतून मु´यÂवे
नामदेवां¸या मनातील िनÕपाप, बालłपातील नानािवध लीला, सहजता यांचे मनो² दशªन
घडते.
५. आरती:
नामदेवांनी िलिहलेली आरती आिण भूपाळी ÿिसĦ आहे. 'युगे अĜावीस िवटेवरी उभा l
वामांगी रखुमाई िदसे िदÓय शोभा l' नामदेवांनी िलिहलेÐया ²ानदेवां¸या आरतीतून Âयांचे
चåरýच उभे राहते. नामदेवांनी िलिहलेÐया भूपाळीही ÿिसĦ आहेत.
यासोबतच 'दशावतारवणªन', 'हåरIJंþा´यान', 'ि®याळा´यान', 'ňुवा´यान' अशी काही
आ´यानेही नामदेवां¸या नावावर आहेत. आ´यानासाठी नामदेवांनी अभंगाऐवजी ओवीचा
वापर केला आहे.
६. समारोप:
तेराÓया शतकात िनिþÖत समाजाला आपÐया भĉìमंýाने जागे करÁयाचे काम संत
नामदेवांनी केले. भागवतधमª ÿसाराचे कायª करताना शैव-वैÕणव एकच आहेत अशी
िशकवण Âयांनी िदली. 'हåरहरा भेद नाही l कł नये वाद l' असे सांगून Âयांनी या वादाला
शांत केले. सामाÆय लोकां¸या िचंता, िववंचना यांना भĉìचा सागर नामदेवांनी दाखवला
होता. Âयामुळे नामदेवांचे अÅयाÂम परमाथª आिण सांसाåरक जीवन यांचा समÆवय साधत
होते. सामाÆयजनां¸या मनाला आपलेसे करणाöया सुबोध भाषेत Âयांनी भागवतधमाª¸या
तßवांचा ÿसार केला. पंढरपूर¸या िवĜलाचा नाम कìतªनाचा झ¤डा महाराÕůाबाहेर रोवला.
ÿÂय± ईĵरापे±ा नामदेवांना ईĵराची अमयाªद भĉì िÿय होती. हेच Âयां¸या काÓयाचे
महßवाचे ल±ण होते. Âयां¸या या ईĵरा¸या ओढीमुळेच मराठीतील पिहÐया भावकिवतेचा
जÆम झाला असे Ìहणता येते. नामदेवांनी अभंग रचनेचा Öवीकार ÿामु´याने केला. हे अभंग
सामÆयां¸या बोलीतील असÐयाने आजही लोकिÿय आहेत. अठरापगड जातीतÐया संताना munotes.in

Page 41

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
41 यातूनच अभंग रचनेची ÿेरणा िमळाली. भागवतधमª ÿसारासाठी कìतªन हा रचनाÿकार
नामदेवांनी मु´यÂवे वापरला.
मराठीतील पिहले भावकवी, पī चåरýकार, आÂमचåरýकार, आ´यानकवी, भागवतधमाªचे
ÿचारक, कìतªनपरंपरेचे ÿवतªक नामदेवांचे Óयिĉमßव असे बहòआयामी असÐयाचे िदसते.
२अ.९ संतमेÑयाची अभंगवाणी तेराÓया शतका¸या अखेरीस ²ानदेव आिण नामदेवां¸या काÓयिनिमªतीने महाराÕůातील
सामािजक आिण सांÖकृितक बदलाचा आरंभ झाला. सामािजक िवषमता, कमªकांड, वणªभेद
याचा िवळखा सामाÆय माणसाभोवती होता. िवÖकटलेली समाजघडी सुरळीत करÁयासाठी
तÂकालीन समाजाला मानवतेची िशकवण देणे आवÔयक होते. ²ानदेवांनी गीताभाÕय कłन
िनÕकाम कमªयोग िशकवला तर ÿपंच कłन परमाथª साधता येतो याची िशकवण
नामदेवांकडून िमळाली. नामदेवांचा भिĉमागाªने ÿभािवत होऊन भĉìसंÿदायातील संतानी
अभंगरचना केली. चंþभागे¸या काठावर संतमळा बहłन आला. या सवा«नी आपÐया
अÅयािÂमक अनुभूतीचा उ¸चार अभंग रचनेतून केला. चंþभागे¸या काठावर हåरनामाचा
गजर दुमदुमू लागला. ²ानदेवांनी पुनŁºजीिवत केलेÐया वारकरी संÿदायाची धुरा या
संतमेÑयाने मोठ्या भिĉभावाने पुढे नेली. ²ानदेव या संतमेÑयाचे गुł होते. अठरापगड
जातéचे संत या अÅयािÂमक ÿवासात जोडले गेÐयाने महाराÕůात नÓया अÅयािÂमक
लोकशाहीला सुŁवात झाली. ल. रा. पांगारकर यांचे 'संतमेळा' हे संबोधन अगदी समपªक
वाटते. कारण या संÿदायात ľी-पुŁष, ²ानी-साधेभोळे होते Âयाचÿमाणे
जाितकुलािदकां¸या अिभमानातून मुĉ झालेले लोकही गुÁया-गोिवंदाने सहभागी झाले होते.
गोरा कुंभार, सावता माळी, नरहरी सोनार, िवसोबा खेचर, चोखा मेळा, जनाबाई, मुĉाबाई
इ. संतांनी आपÐया अभंग रचनेतून आÂम तृĮ अनुभूतीचा आिवÕकार साधला.
संतमेÑया¸या अभंग रचनेत सामािजक दजाªनुसार वेगळेपण होतेच पण Âयासोबतच
संतां¸या अÅयािÂमक योµयातेनुłप वैिवÅयही होते.
²ानेĵर-नामदेवकालीन संतमेÑया¸या वाड्मयीन योगदानाचा पåरचय थोड³यात बघूया.
२अ.९.१ ²ानेĵरपंचक: िनवृि°नाथ सोपानदेव चांगदेव मुĉाबाई

munotes.in

Page 42

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
42 १) िनवृि°नाथ (इ. स. १२६८ - १२९७):
नाथपंथी असणारे संत िनवृितनाथ हे ²ानदेवांचे वडीलबंधू, अÅयािÂमक गुł Ìहणून
सवªपåरिचत आहेत. ²ानेĵरी आिण अमृतानुभव¸या रचनेचे ÿेरणाÖथान िनवृि°नाथ होते.
िनवृि°नाथ Öवतःचा पåरचय कłन देताना सांगतात,
'नाही जाित कुळवणª अिधकार l ±ýी वैÔय शुþ िĬज नÓहे ll
ते आÌही अिवनाश अÓयĉ जुनाट l िनजबोधे इĶ Öवłप माझे ll' (नामदेवकृत आदी)
संत मेÑयात िनवृि°नाथांचे नाव अÂयंत आदराने घेतले जाते.
२) सोपानदेव (इ. स. १२७४ - १२९६):
सोपानदेव Ìहणजे ²ानेĵरांचे धाकटे बंधू आिण िवसोबा खेचरांचे गुł होते. अĬैतबोधात ते
मुरलेले होते. 'िवĜल āĺांडी एक आहे' ही Âयांची धारणा होती. गोरोबा काकां¸या
थापटÁया¸या परी±ेत ते उतरले होते. सोपानदेवांची वाणी परखड होती. वैराµयाचा उपदेश
Âयां¸या अभंगात असला तरी नामभĉìचा पुकाराही आहे. िनवृि°नाथ आिण सोपानदेव
यां¸या नावावर 'िनवृि°देवी', 'सोपनदेवी', 'हåरपाठ', 'पंचीकरण' इ. रचना असÐयाचे
सांिगतले जाते परंतु आज Âया उपलÊध नाहीत.
३) मुĉाबाई (इ. स. १२७७ - १२९७):
संत मुĉाबाई सवª भावंडात लहान होÂया. संतमंडळीत मुĉाबाईंचे अÅयािÂमक योगदान
महßवपूणª आहे. मुĉाबाईंनी ²ानेĵरांना कायªÿवृ° केले.'ताटी¸या अभंगा'त ²ानेĵरांना
'तुÌही तरोन िवĵ तारा' हा मुĉाबाईचा उपदेश अिधकारवाणीचा असला तरी कौतुकाÖपद
आहे. ²ानेĵरांनी अिलĮतता ÖवीकारÐयावर धाकट्या बिहणीने Âयांचा Łसवा काढून,
समजूत घालणे ही घटनाच नाट्यमय आहे. यात लहानµया मुĉाबाईची ÿगÐभता िदसून
येते. संत िनवृ°ीनाथांकडून मुĉाबाईला ²ानािधकार िमळाला होता. नामदेवांचा अहंकार
Âयांनी दूर केला होता. 'अखंड जयाला देवाचा सेजार l कां रे अहंकार नाहé गेला l l' असा
ÖपĶवĉेपणा Âयां¸या वाणीत होता. चांगदेवासार´या हट योµया¸या Âया गुł झाÐया होÂया.
'मुंगी उडाली आकाशी l ितने िगिळले सूयाªशी l
माशी Óयाली घार झाली l देखोिन मुĉाई हांसली ll'
अशा ÿकारची कूट रचनाही Âयां¸या नावावर आढळते. अĬैत आिण सगुणभĉì यांमधला
उÂकटभाव मुĉाबाईं¸या रचनेत आहे.
४) चांगदेव (समाधीकाल इ. स. १३२५):
चांगावटेĵर हे महान योगी Ìहणून ÿिसĦ होते. ²ानदेवांची कìतê ऐकÐयावर अहंकारामुळे
Âयांनी ²ानदेवांना कोरे पý पाठवले. ²ानदेवांनी पाठवलेÐया उ°रातून चांगदेवपासĶीची
िनिमªती झाली. Âया उ°रातून चांगदेवांचे गवªहरण झाले. ²ानदेवांना ते शरण गेले.
मुĉाबाईंकडून अĬैतानुभवाचा बोध झाला. 'तßवसार' हा योगरहÖय सांगणारा úंथ munotes.in

Page 43

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
43 चांगदेवांनी िलिहला आहे. 'नाथगुŁपरंपरा' नावाचा आणखी एक úंथ आिण काही अभंग
Âयां¸या नावावर आहेत. चांगदेवां¸या अभंगात गुŁभĉìचा मिहमा आहे.
²ानदेवांचा लेखकु असलेÐया 'सि¸चदानंद बाबां' ¸या नावावरही चार -दोन अभंग रचना
आहेत.
नामयाचा संतमेळा, गोरा कुंभार िवसोबा खेचर चोखामेळा
(पåरवार) पåरसा भागवत जनाबाई सावता माळी नरहरी
सोनार सेना महाराज सोयराबाई बंका महार, िनमªळा २अ.९.२ नामयाचा संतमेळा:
संसारात राहóनही परमाथª साधता येतो हे नामदेवांनी सांिगतले. हाच आदशª समोर ठेवून
वारकरी संÿदायातील संतानी अÅयािÂमक िवकास आिण िवĜलभĉìचे महाÂÌय आपÐया
अभंग रचनेतून ÖपĶ केले. चंþभागे¸या काठावर या संतमेÑयाने हåरनामाचा जयघोष केला.
महाराÕůा¸या सांÖकृितक जीवनाला नवे वळण िदले.
१) गोरा कुंभार (इ. स. १२६७ - १३०९):
²ानदेव-नामदेवांना समकालीन असणाöया संतपरंपरेत अÅयािÂमक अिधकाराने मोठे
असणारे संत गोरा कुंभार 'गोरोबाकाका' Ìहणून सुपåरिचत आहेत. 'ÿेम अंगी सदा वाचे
भगवंत l ÿेमळ तो भĉ कुंभार गोरा l असे नामदेवांनी गोरा कुंभार यां¸याबĥल Ìहटले आहे.
गोरोबा कुंभार मडकì घडवत असताना Âयांचे नामÖमरण सुł असे, अभंगरचना करत
असत. Âयांचे वीस-एकवीस अभंग उपलÊध आहेत. कमाªतच ईĵर शोधावा हा
गोरोबाकाकांचा िवचार ²ानदेव-नामदेवां¸या वारकरी संÿदाया¸या िवचारांचा पåरपाक आहे.
जीवनमुĉìचा आनंद सांगता येत नाही, 'मुिकया साखर चाखाया िदली l बोलतां हे बोलé
बोलवेना ll' असे वणªन करतात. नामाचा मिहमा सांगतात कì, 'Ìहणे गोरा कुंभार िवĜल मंý
सोपा l एक वेळा बापा उ¸चारी रे ll' गोरा कुंभार यां¸या अभंगात रसव°ा िदसत नसली तरी
सािßवक ²ानानुभव आहे.
२) सावता माळी:
संत सावता माळी यांनी हåरनामा¸या Öमरणात Öवतःला झोकून िदले होते. Âयांनी आपÐया
Óयवसायालाच हåरनाम बनवले होते. सावता माळी यां¸या अभंगात ÿेमाचा ओलावा अिधक
आहे. नामदेवांनीसुĦा सावता माळी यांचे वणªन करताना Ìहटले आहे, 'सावता सागर ÿेमाचा munotes.in

Page 44

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
44 आगर'. सावता माळी यांनी आपÐया Óयवसायात िवĜलाचे łप पािहले. 'आमुची माÑयाची
जात l शेत लावू बागाईत l आÌहा हाती मोट नाडा l पाणी जाते फुलझाडा l' असे ते
सांगतात. आपला Óयवसाय िवĜलमय असÐयाचा आनंदही Âयां¸या अभंगात आहे, 'कांदा
मुळा भाजी l अवघी िवठाबाई माझी l' ÿेमळ वाणीतून उÂकट भावनावेग Âयां¸या अभंगांतून
Óयĉ होतो.
३) िवसोबा खेचर (समाधी : इ. स. १३०९):
नामदेवांचे गुł Ìहणजे संत िवसोबा खेचर. Âयांना ²ानेĵरांकडून अĬैतबोध आिण
सोपानदेवांकडून योगदी±ा िमळाली होती. नामदेवांना उपदेश करताना ते Ìहणतात, 'नाÌया
तू भĉ भला l मज नाहé कळला l देव तुझा ll' - जेथे नाही देव l तेथे ठेवो पाव l देवेवीण ठाव
l हे बोलणेिच वाव ll' िवसोबां¸या नावावर काही कूट रचनाही आहेत. िवसोबा खेचर यांनी
आपÐया अभंग रचनेत Óयापारी पेशाची नंदभाषा आिण सराफì Óयवहारातील सांकेितक
आकड्यांचा उपयोग केला आहे. 'मुळू (५) वदनाचा l आंगळू (१०) हाताचा l उधाणू (३)
नेýाचा l Öवामी माझा ll' असे आिदनाथ िशवाचे वणªन Âयांनी केले आहे.
४) नरहरी सोनार :
आरंभी िशवभĉ असणारे संत नरहरी सोनार ²ानदेवां¸या िशकवणीमुळे िवÕणुदास झाले.
'िशव आिण िवÕणु एकिच ÿितमा' याचा Öवीकार Âयांनी केला. सराफा¸या Óयवसायालाच
Âयांनी िवĜलभĉìत Łपांतरीत केले होते. पुढील अभंगातून याची ÿिचती येते -
देवा तुझा मी सोनार l तुझे नामाचा Óयवहार l
देह बागेसरी जाणे l अंतराÂमा जाण सोने l
'नाम फुकाचे फुकाचे l देवा पंढåररायाचे l' हा नाममहाÂÌय सांगणारा अभंग आजही मुखोģत
आहे. Âयां¸या अभंगातून मधूनमधून अĬैतिसĦांत Óयĉ होतो. नरहरी सोनार यांनी आपÐया
सराफा¸या Óयवसायातील शÊदांचा उपयोग अभंग रचनेत केला आहे. 'सकलसंतगाथा'त
Âयां¸या नावावर चौतीस अभंग आढळतात.
५) चोखामेळा (अंतकाळ इ. स. १३३८):
संत चोखामेळा यांचा जÆमकाळ िनिIJत मािहत नसला तरी Âयां¸या रचनेत नामदेवांचा
आिण ²ानदेवादी भावंडांचा उÐलेख बघता चोखामेळा हे नामदेवांचे समकालीन होते असे
सांगता येते. चोखोबां¸या घरात आजी-आजोबांपासून िवĜलभĉì होती. अनेक तीथª±ेý
िफłन पंढरपूरला आÐयावर Âयांना मनःशांती लाभली.
'बहòत िहंडलो l देशदेशांतर l
पåर मन नाहé िÖथर l झाले कोठे l l
चोख Ìहणे पाहतां l पंढरी भूवैकुंठ l
मनाचे हे कĶ l दूर झाले ll' munotes.in

Page 45

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
45 वारकरी संÿदायात समानतेची िशकवण असÐयाने अÖपृÔयतेची बोच कमी झाली.
चोखोबाला नामदेवांकडून नामभĉìचा मागª माहीत झाÐयाने Âयांना आिण कुटुंबाला
आÂमोÆनतीची नवी िदशा ÿाĮ झाली. याचा ÿÂयंतर चोखोबां¸या अभंगात येतो, 'हीन याती
माझी देवा l कैसे घडे तुझी सेवा l' तÂकालीन सामािजक पåरिÖथती देखील Âयां¸या
अभंगांतून समोर येते, 'मज दूर दूर हो Ìहणती l तुज भेटू कवÁया åरती l' िवĜलाÿती उÂकट
ÿीती Âयां¸या ठायी असÐयाने िवĜलाची ते आळवणी करतात, 'धांव घाली िवठू आतां l
चालू नको मंद l' आिण िवĜलही चोखोबां¸या हाकेला जणू धावून जातो. चोखोबांची ®Ħा
जशी उÂकट आहे तसाच अĬैताचा बोधही Óयĉ होऊ लागतो. भेदाभेदापलीकडची ĬंĬातीत
अवÖथा चोखोबां¸या अभंगात िदसते. 'ऊस डŌगा परी रस नोहे डŌगा l काय भुललासी
वरलीया रांगा l' असे धारदार शÊदातही चोखोबा Óयĉ होतात तर 'जोहार मायबाप जोहार'
असे łपकाÂमक अभंगही ÿिसĦ आहेत. चोखोबां¸या नावावर 'िववेकदपªण' नावाचे एक
आÅयािÂमक ÿकरण आहे. 'सकलसंतगाथा'त Âयां¸या नावावर ३४९ अभंगांची नŌद आहे.
चोखामेळा यां¸या पåरवाराची अभंग रचना:
१) सोयराबाई:
चोखामेळा यां¸या पÂनी संत सोयराबाईही िवĜलभĉìत लीन झाÐया होÂया. सोयराबाई
यां¸या नावावर बासĶ अभंग उपलÊध आहेत. अÖपृÔय Ìहणून आलेले कटू अनुभव Âयांनी
अभंगांतून मांडले आहेत.
२) बंका महार आिण िनमªळा:
चोखोबांचे मेहòणे आिण सोयराबाईचे बंधू Ìहणून बंका महार पåरिचत आहेत. बंका महार
चोखोबांचे िशÕय होते. चोखोबां¸या धाकट्या बिहणीशी Ìहणजे िनमªळाशी Âयांचा िववाह
झाला होता. िनमªळानेही चोखोबांचे िशÕयÂव Öवीकारले होते. बंका महार यां¸या नावावर
चाळीस अभंग तर िनमªळा यां¸या नावावर चोवीस अभंग आढळतात. (सकलसंतगाथा)
चोखामेळा यांचा मुलगा कमªमेळा (इसवी सनाचे चौदावे शतक) यां¸या अभंगातही
चोखोबांचेच पडसाद ऐकू येतात.
६) सेना महाराज:
संत सेना महाराजांनी सामािजक नीतीिवषयक अभंग िलहóन तÂकालीन साधूसंतां¸या
पाखंडावर टीका केली आहे. 'आÌही वारीक वारीक l कł हजामत बारीक l' अशा शÊदांत
Âयांनी आपÐया Óयवसायात िवĜलाची भĉì दाखवली आहे. नाममहाÂÌयािवषयी फारच
ÖपĶ सांगतात, 'मुखी नाम नाही l Âयाची संगती नको पाही l' िकंवा 'घेता नाम िवठोबाचे l
पवªत जळती पापांचे l'असे ÿिसĦ अभंग सेना महाराजां¸या नावावर आहेत. Âयांनी
गौळणीही िलिहÐया आहेत. या गौळणéतील राधा-कृÕण, गोपी-यशोदा यांचे संवाद ल±वेधी
आहेत तर राधाकृÕणा¸या ÿेमाचे मोहक łप दाखवले आहे.

munotes.in

Page 46

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
46 ७) पåरसा भागवत :
आरंभी नामदेवांची हेटाळणी करणारे पåरसा भागवत पुढे नामदेवांचे िशÕय झाले.
नामदेवां¸या ÿेमभĉìपुढे पåरसा भागवतांचे गवªहरण झाले. 'दुधावरील गाय ते मी वानू काय l
तैसे गाणे गाय नामदेव l' अशा शÊदात नामदेवांची Öतुती केली आहे.
८) जनाबाई:
'संतवािटकेतील जाईची वेल' असा ºयांचा उÐलेख केला जातो Âया संत जनाबाईं¸या
अभंगवाणीत संत नामदेवां¸या अभंगवाणीची वैिशĶ्ये पुरेपूर िदसतात. नामदेवां¸या घरात
मोलकरणीचे काम करणारी आई-बापािवना पोरकì झालेली जनाबाई एक सामाÆय ľी परंतु
ित¸या िवĜलभĉìने वारकरी संतमेÑयात अढळ Öथान ÿाĮ केले आहे. जनाबाईं¸या
अभंगरचनेवर ²ानदेव आिण नामदेव या दोघांचा ÿभाव आहे. Âयां¸या अभंगांना अĬैताची
खोली तर भĉìचे माधुयª आहे.
िवĜल भĉाचा भुकेला आहे. भĉासाठी तो नेहमी धावून जातो. िवĜल कसलाच भेद मानत
नाही अशी Âयांची िवĜलाÿती ®Ħा आहे. परमेĵर ÿाĮीची ओढ Âयां¸या अभंगांमÅये आहे.
भवसागर पार करÁयासाठी नामभĉìचा मागª जनाबाई सांगतात,
नाम फुकट चोखट l नाम घेता न ये वीट l
जड िशळा ºया सागरी l आÂमाराम¤ नामे तारी l
'िवठू माझा लेकुरवाळा l संगे लेकुरांचा मेळा l' या अभंगात भĉांसमवेत रंगलेÐया िवठोबाचे
अितशय वÂसल łप जनाबाई रेखाटतात. कधीकधी िवĜलाला िचडवताना, 'रागा येउनी
काय कåरसी l तुझे बळ आÌहापाशी' असे ही Ìहणतात. तर कधी रागवताना Âयाला खडे
बोलही सुनावतात,
ऐसा येळकोट केला l जनी Ìहणे िवठो मेला l l
अरे िवठ्या, अरे िवठ्या l मूळ माये¸या कारट्या ll
तुझ¤ गेले मढ¤ l तुला पाहóन काळ रडे ll
यातील Âवेषाची भावनाही जनाबाईंचे िवĜलावरील ÿेम Óयĉ करते.
जनाबाईं¸या नावावर ३५० ¸या वर अभंग आढळतात. 'कृÕणजÆम', 'बालøìडा', 'काला',
'नामदेवचåरý', 'हरीIJंþा´यान' इ. आ´यानपर रचनांसोबत पाळणा, काकडआरती,पदे अशा
रचनाही आहेत. Âयां¸या अभंगात पुराणाचे संदभª बरेच आहेत. आÂयंितक भĉìभाव हे
जनाबाईं¸या Óयिĉमßवाचे महßवाचे वैिशĶ्य आहे. Âयामुळे Âयां¸या वाणीतला गोडवा
आपसूकच िवĜलभĉì¸या अभंगात अवतरला आहे. जनाबाई या मुळातच कवियýी आहेत
असे Âयां¸या अभंगराचनांवłन सांगता येते. 'प±ी जाय िदगंतरा l बाळकासी आणे चारा l
घार िहंडते आकाशé l झांप घाली िपलांपाशी माता गुंतली कामासी l िच° ितचे बाळापाशé ll
तैसी आÌहासी िवĜल माये l जनी वेळोवेळा पाहे ll यांसार´या िनÂय जीवनातील ŀĶांतांतून munotes.in

Page 47

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
47 जनाबाई आपÐया भावना समपªकपणे Óयĉ करतात. संत जनाबाईंची अभंगरचना
काÓयŀĶ्या ®ेķ दजाªची आहे.
जोगा परमानंद, जगिÆमý यासोबतच संत नामदेवां¸या कुटुंबातील दामाशेटी, गोणाई,
राजाई, िवठा यांचीही रचना भĉìभाव सांगणारी आहे.
२अ.१० समारोप नामदेवां¸या संतमेÑयातील ÿमुख संतां¸या अभंगवाणीत अशी वैिवÅयपूणªता आहे.
पंढरीमहाÂÌय, बालøìडा, नामसंकìतªन, िवĜलभĉì हे जरी सारखेच िदसले तरी या
संतमेÑयाने तÂकालीन समाजाला परमाथªपूणª भĉìकडे वळवले. मराठी किवतेला या
रचनांनी नवे वळण िदले. आपÐया पīरचनेतून या संतानी भूतदया, समानता, जीवनिनķा,
आÂमशुĦी अशी मूलतßवे सांिगतली. कमªकांडाला िवरोध कłन सहज सोपा भĉìचा मागª
दाखवला. सामाÆय माणसाला सामािजक, सांÖकृितक अिधķान ÿाĮ कłन िदले.
समाजातÐया ÿÂयेक घटकाला भĉìरसात सहभागी कłन घेतले. संत चळवळीने सामाÆय
जनांना धािमªक आिण अÅयािÂमक जीवनात सनदशीरपणे लढÁयाची ऊजाª िदली.
२अ.११ ÿijसंच आपली ÿगती तपासा .
१) तेराÓया शतकातील भĉìसंÿदायाचे सामािजक योगदान सिवÖतर िलहा.
२) वारकरी संÿदायातील 'संतमेÑयाचे' वाड्मयीन महßव िवशद करा.
िटपा िलहा.
१) ²ानेĵरी
२) नामदेवांचे आÂमचåरýपर अभंग
२अ.१२ संदभª १) शेणोलीकर, ह.®ी., ÿाचीन मराठी वाड्मयाचे Öवłप : डायमंड पिÊलकेशÆस, पुणे
ÿ.आ.२०११
२) नािसराबादकर, ल.रा., ÿाचीन मराठी वाड्मयाचा इितहास : फडके ÿकाशन,
कोÐहापूर, नववी आवृ°ी २००८
३) डॉ. पठाण, यु.म., संत सािहÂय नविचंतन : िदलीपराज ÿकाशन ÿा. िल.,
ÿ.आ.२०११

munotes.in

Page 48

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
48 पूरक úंथ:
१) जोग, रा.®ी., व इतर (संपा) मराठी वाड्मयाचा इितहास खंड ३ : महाराÕů सािहÂय
पåरषद, पुणे, प. आ. १९७३
२) तुळपुळे, शं.गो., पाच संतकवी : सुिवचार ÿकाशन, पुणे, ित. आ. १९८४
३) भावे, िव. ल., महाराÕů सरÖवत : पॉÈयुलर मुंबई
४) सरदार, गं.बा., संत सािहÂयाची सामािजक फल®ुती : महाराÕů सािहÂय पåरषद, पुणे.

*****




munotes.in

Page 49

49 २ब
महानुभाव तÂव²ान व पंचकृÕण संकÐपना
घटक रचना
२ब.१ उĥेश
२ब.२ ÿÖतावना
२ब.३ महानुभाव पंथ
२ब.४ महानुभावाचे पंचकृÕण
२ब.४.१ द°ाýेयÿभू
२ब.४.२ ®ीकृÕण चøवतê
२ब.४.३ चांगदेव राउळ
२ब.४.४ गोिवंदÿभु
२ब.४.५ चøधरÖवामी
२ब.१ उĥेश १. तेराÓया शतकातील सामािजक व राजकìय पåरिÖथतीची वैिशĶये िलिहता येतील.
२. महानुभाव पंथाचे ÿवतªक कोण होते, हे सांगता येईल.
३. महानुभाव पंथाची Öथापना कोणÂया पाĵªवभूमीवर झाली ते ÖपĶ करता येईल.
४. महानुभाव वाđय िनिमªतीचा काळ व वाđयाचे Öवłप नŌदवता येईल.
२ब.२ ÿÖतावना महानुभाव संÿदायाचे ÿवतªक चøधरÖवामी यां¸या वेळी यादवांची राजवट होती. इ.स.
७९५ ते १९९० पय«त यादवराजे मांडिलक होते. पण या घराÁयातील िभÐलम नावा¸या
राजपुŁषाने सोमेĵर चालु³याला िजंकून संपूणª महाराÕůात यादवांची स°ा ÿÖथािपत केली.
कृÕणदेवा¸या कारिकदêतच राजकìयŀĶया यादवांचे राºय साăाºय बनले. आिथªक ŀĶया
ही काळ अÂयंत भरभराटीचा व ऐĵयाªचा होता. यादव राजे वैिदक संÖकृतीचे व िवīा-कला
यांचे पुरÖकत¥ होते. कृÕणदेवाने आपÐया कारिकिदªत अनेक य²याग केले. रामदेवरावाने
काशीत िवÕणूचे सुवणªमंिदर बांधले व आपÐया राºयातही अनेक मंिदरे उभारली. वैिदक,
महानुभाव, भागवत इÂयादी धमªपंथाना Âयांनी चांगला राजा®य िदला. संÖकृत आिण
मराठीत अनेक úंथ िनमाªण झाले. Âयामुळे यादवांची राजवट वाđयŀĶया मोठी भरभराटीची
होऊन गेली. नेवासे, पैठण, åरधपूर व पंढरपूर ही úंथिनिमªतीची चार ÿमुख क¤þे देविगरी¸या
यादवां¸या राºयात होती.वाđयिनिमªतीची ÿेरणा धािमªक होती. समाज अिशि±त होता.
शेती हा ÿमुख Óयवसाय होता. जातीभेद होते. रोटी-बेटी Óयवहार नÓहता. समाज कĶाळू munotes.in

Page 50

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
50 होता. कारगीर वगª कुशल होता. एकूण ÿजा सुखी आिण समाधानी होती. लोकांची वृ°ी
धािमªक होती. आÅयाÂमाकडे कल होता. भĉìमय असा समाज होता.
१३ Óया शतकात रामदेवराय आिण कृÕणदेवराय यां¸या समृÅद राजवटीत
®ीचøधराÖवामीनी महानुभावपंथानी Öथापना केली. याचबरोबर पंथाचा ÿचार, ÿसार व
वाđयीन कारकìदª घडवली. या पंथाचे मूळ पुŁष ®ीगोिवंदÿभू उफ¥ गुंडम राऊळ हे होते.
यादवराजांचा काळ ऐितहािसक ŀĶया महßवाचा समृÅदीचा कालखंड होता. हा पंथ
महाराÕůात उदयाला आला. Âयाचा ÿसार काबूल कंदहारपय«त होता. भारताची फाळणी
झाÐयावर महानुभावांनी पूवªपंजाबमÅये Öथलांतर केले. पंजाबात Âयाला जयकृÕणी पंथ तर
बुंदेलखंडात अ¸युतपंथ असे Ìहणतात. (पृ. १९०, मराठी वाđयाचा इितहासः संपा. डॉ.
तुळपुळे)
महानुभाव पंथ परमेĵराचे पाच अवतार मानतो. ®ीकृÕण, ®ीद°ाýेयÿभू, ®ीचांगदेव राउळ,
®ीगोिवंदÿभु व ®ीचøधर. परमेĵरा¸या या पाच अवतारांना ‘पंचकृÕण’ असे Ìहणतात.
२ब.३ महानुभाव पंथ • महानुभाव पंथ Ìहणजे ‘महान अनुभवोÖतेजा बलं वा यÖय सः महानुभाव (मोठया
तेजाने युĉ असलेÐया लोकांचा मागª तो महानुभाव पंथ)
• ‘महान अनुभव असलेले ते महानुभाव’ असाही उÐलेख आढळतो.
• या पंथाचे मूळ नाव ‘परमागª’
• महानुभावपंथ’ हे नाव ÿथम संत एकनाथांनी वापरले.
• या पंथाने मराठी गī व पī वाđयाची वैभवशाली परंपरा िनमाªण केली.
‘महानुभावपंथ’ हे नाव ÿथम संत एकनाथांनी वापरले असे शं. गो. तुळपुळे Ìहणतात.
महानुभाव पंथाने मराठी गī वाđयाची वैभवशाली परंपरा िनमाªण केली.
चार अवतार:
महानुभाव चार युगांचे चार अवतार मानतात.
१) कृतयुगात - हंसावतार
२) ýेतायुगात - द°ावतार
३) Óदापारयुगात - कृÕणावतार
४) कािलयुगात - चøधरावतार

munotes.in

Page 51

महानुभाव तÂव²ान व पंचकृÕण संकÐपना
51 पंचकृÕण संकÐपना:
महानुभावांनी ®ीकृÕणाची पाच łपे मानली आहेत.
१) ®ीकृÕण
२) ®ीद°
३) ®ीचांगदेव राउळ
४) गुंडम राउळ (®ीगोिवंदÿभू)
५) ®ीचøधरÖवामी
हे पाच अवतार Ìहणजेच पंचकृÕण होय.
महानुभावांचा आचारधमª:
 महानुभाव पंथामÅये संÆयÖत व गृहÖथ असे िशÕयाचे दोन वगª आहेत.
 संÆयाशाने िनÂय Ăमंती, िभ±ाभोजन करावे, एकांतवास कłन परमेĵराचे नामÖमरण
करावे.
 कमª; धमª; िविध; िवखो; पåरÂयजौिन परमेĵरा शरण åरगावे.
 जीवेĵर भेद, भिĉयोग, संÆयास व अिहंसा या चार तÂवांवर आचारधमª उभा आहे.
महानुभावांचे तÂव²ान Ĭैती:
१) महानुभावांचे तÂव²ान Ĭैती आहे.
२) महानुभाव जीव, देवता, ÿंपच व परमेĵर या चार वÖतू मु´य व िनÂय अशा मानतात.
३) Âयां¸या मते या चार वÖतू Öवतंý, िनÂय, अनािद व अनंत आहेत.
४) देवता या िनÂयबÅद आहेत. जीव बÅदमुĉ आहे. परमेĵर िनÂयमुĉ आहे व ÿपंच
अिनÂय आहे असे या तÂव²ानाचे सूý आहे.
जीव:
जीव बÅदमुĉ आहे. Ìहणजेच बÅद असूनही- मुĉìस पाý आहे. Âयाला मायेचे बंधन आहे.
अिवīेचे मडके फोडले Ìहणजे वरची मडकì आपोआप फुटतील. अनिद, आिवīा,
अÆयथा²ान, जीवÂव व अिदमळ या पाच िप शी होय. ‘तळीचील हािणतलेया वåरचील पडे:
उतरंडी गडबडी’ थोड³यात परमेĵर ÿाĮीनंतरही तो परतंýच असतो.
जीव बÅदमुĉ असतो. जीव हा अनादी कालापासून अिवīायुĉ आहे. जशा देवता असं´य
तसेच जीवही असं´य, अनादी आिण िनÂय. परमेĵराची सेवा केÐयानेच जीवाचा
अिवīानाश होतो; Ìहणून जीव व परमेĵर यां¸यात सेÓयसेवक संबंध असतो. उदा. munotes.in

Page 52

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
52 ‘परमेĵł सेÓयो: जीवु सेवकु’ जीव मायेत अनादी काळापासून पडलेला िनिÕøय आिण
परतंý असतो. जीवाला िøयाशील करÁयासाठी परमेĵर वृ°ीमुळे मायेने एक अंश सोबत
िदला. मुĉì िमळे पय«त Âया¸या सोबत असतो.
देवता:
देवता िनÂयबÅद आहेत. देवतांना महानुभावांनी गौण मानले आहे. Âया ²ान, आनंद, ऐĵयª
देऊ शकÐया तरी परमेĵर होऊ शकणार नाहीत. कमªभूमीिचया देवता, अĶौदेवयोगी देवता,
अंतराळीचे गंधवª देवता, Öवगêचे इंþचंþािदक िदÓय देवता, कैलास वैकुंठीचे हåरहर āĺिदक
देवता, ±ीराÊधीच शेषशायी देवता, अĶभैरव देवता, िवĵłप देवता, चैतÆय देवता Ìहणजेच
माया असे देवतांचे ÿमुख ÿकार आहेत. या देवता परमेĵर नÓहेत. या नेहमी बÅद, मुĉìला
अपाý........ सृĶीतील जीवांना Âयां¸या कमाªची सुखदुःखाÂमक फळे देणे, हे या देवतांचे
मु´य कायª ईĵर िवषयक कमाªची फळे माý Âया देऊ शकत नाहीत, ती ईĵराकडूनच
जीवाला िमळतात. (पृ.३९८, म.वा.इ.खंड १, अ.ना. देशपांडे) थोड³यात ‘दैवरहाटी’ ईĵर
िवषयक कम¥, देवतांकडून िमळणारी फळे ‘कम¥रहाटी’. जीव या दोघांपैकì एकाचा अनुयायी
असतो.
ÿपंच:
ÿपंचास महानुभाव अिनÂय मानतात. कारणÿपंच व कायªÿपंच असे Âयांनी ÿपंचाचे दोन
भाग केले आहेत. अÓयĉ असणारी पंचमहाभूते व िýगुणी Ìहणजेच कारणÿपंच होय.
कायªÿपंचाची िनिमªती पृÃवी आप, तेज, वायू, आकाश ही पंचमहाभूते व सßवरज, तम हे
िýगुण यां¸यातून झाली आहे. ®ीचøधरÖवामी Ìहणतात, ‘‘ एथ ÿपंचु भिणजे Öवतंý पदाथª
एकु आित.’’ कारणłप ÿपंच आिण कायªłप ÿपंच. कारणłप ÿपंच अनािदिसÅद असतो
तर कायªłप ÿपंच नाशवंत आहे. कायªłप ÿपंच संहारानंतर कारणłप अवÖथेत राहतो.
परमेĵर:
परमेĵर हा िनÂयमुĉ असÐयामुळे तो जीवाचा उÅदार कł शकतो. परमेĵराचे ²ान झाले
Ìहणजे, अथवा भĉì केली Ìहणजे, जीवाला मो± िमळतो. परमेĵर सवªशिĉयुĉ आहे.
®ीचøधरÖवामी Ìहणतात , ‘‘जीवु आजªकू: देवतां फळदायी: चैतÆय Óयापारतेः परमेĵł
उÅदरीता:’’ जीवाचा उÅदार करÁयासाठी परमेĵर तीन łपाने अवतरतो. गभêचा, पितताचा
आिण दवडÁयाचा ‘एथ जीव उÅदरीजेित हेिच Óयसन’ असे परमेĵराला Óयसनच आहे.
मानवाने ईĵरा¸या कृपेसाठी पाý होÁयासाठी जगायचे असते. ताłÁयातच ईĵराची गोडी वा
अनुसरण झाले पािहजे. असे चøधरांना वाटते. अशा ÿकारे महानुभाव संÿदायात या चार
पदाथा«चे वेगवेगळे Öवłप आपÐयाला पाहावयास िमळते. हे Âयांचे तßव²ान आहे.
२ब.४ महानुभावाचे पंचकृÕण ÿÖतावना:
महानुभाव पंथाचे वाđय पंचकृÕणाभोवती िनमाªण झाÐयामुळे पंचकृÕण संकÐपना समजावून
घेऊ. महानुभाव पंथातील अवतार आिण इतर पंथातील अवतार यातील फरक समजून munotes.in

Page 53

महानुभाव तÂव²ान व पंचकृÕण संकÐपना
53 घेऊ. ®ीचøधरÖवामéनी ÌहांइभĘांना जी पाच अवतारांची नावे सांिगतली तीच केशीराजांनी
सूýपाठात ‘पंचकृÕण’ या िशषªकाखाली øमवार िलिहली आहेत.
‘जैसे Óदापरी ®ीकृÕणचøवतê ।।१।।
जैसे सैहाþी ®ीद°ाýेय ÿभु ।।२।।
जैसे Óदारावतीए ®ीचांगदेवो राऊळ ।।३।।
जैसे ऋिÅŀपुरé ®ीगुंडम राउळ ।।४।।
जैसे ÿितķानé ®ीचांगदेवो राऊळ ।।५।।
या सूýानुसार ®ीकृÕण, ®ीद°ाýेयÿभू, ®ीचांगदेव राउळ, Ĭारावाितकार, ®ी गोिवंदÿभु व
पैठणचे ®ी चांगदेव राउळ हे महानुभावाचे पाच कृÕणावतार आहेत. पिहले नाव ®ीकृÕणाचे
असले तरी या मागाªचा आरंभ ®ीद°ाýेय ÿभुं¸या अवताराने झाला असे Öवतः चøधरांनीच
सांिगतले आहे. या मागाªिस ‘®ीद°ाýेयÿभु आिदकारण’ असेही Ìहटले जाते. पंचकृÕण हे
जीवाला मो± देऊ शकतात असे महानुभाव समजतात.
सूýपाठाचे अËयासक व इंúजी अनुवादक डॉ. अॅन फेÐडहाऊस यांना हे पंचकृÕण ÿकरण
‘सुýपाठा’ ¸या ÿाथिमक खडयाªनंतरच केवळ नÓहे तर चøधरां¸या पIJात िनमाªण झाले
असावे असे मत मांडले. ( पृ. १९४ म.सा.प.खंड १ संपा. डॉ. तुळपुळे )
महानुभव वाđयाचे दुसरे अËयासक डॉ. रेसाइड यांनी ”महानुभावांचा द°“ या िवषयाचा
सखोल अËयास केला असून Âयां¸या मतेही या अवताराचा समावेश पंचकृÕणां¸या यादीत
थोडया उिशरानेच Ìहणजे १४ Óया शतकात झाला असला पािहजे असे मत मांडले.( पृ.
१९५ म.सा.प. खंड १ संपा. डॉ. तुळपुळे )
महानुभाव मतानुसार Âयाचा द° पौरािणक Öवłपाचा नसून ऐितहािसक Öवłपाचा आहे व
तो Âयां¸या मागाªने ‘आिदकारण’ आहे. या परमेĵराचा व Âया¸या लीळांचा उÐलेख
लीळाचåरý (एकाक १ ; पूवाªधª ४३,६२,३१२,उ°राथª ११३, २८४) गīराजÖतोý ( २३२
ते २३६) सैदयािþ्रवणªन व सैदयािþलीळा या úंथातून आढळतो. यावłन ®ीद°ाýेय -
®ीचøपाणी िकंवा ®ीचांगदेव राऊळ, ®ीगोिवंदÿभू - ®ीचøधर अशी परंपरा ठरते. डॉ.
कोलते यांनी पंचकृÕणापैकì ®ीकृÕण हा अवतारही द°परंपरेतील मानता येणे श³य आहे.
असे तो अवतार ºया यदू¸या कुळात झाला Âया यदूला द°ाýेयापासून अनुúह होता. या
भागवता¸या एकाद श Öकंधातील उÐलेखावłन (७.२५) सूचिवले आहे..( पृ. १९६
म.सा.प. खंड १ संपा. डॉ. तुळपुळे )
२ब.४.१ द°ाýेयÿभू:
महानुभव पंथाचा द°संÿदाय महाराÕůात व कनाªटकात ÿिसÅद असलेÐया द°
संÿदायाहóन िनराळा आहे. Âया संÿदायाचे ÿवतªक पीठापूर येथील द°ावतार ®ीपाद -
®ीवÐलभ असून तेच पुढे नृिसंह सरÖवती Ìहणून वöहाडात कांरजे येथे जÆमास आले.
सरÖवती -गंगाधरा¸या ‘गुłचåरýात’ यासंबधी¸या ‘लीळा’ आहेत. munotes.in

Page 54

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
54 महानुभावां¸या द°संÿदायाची परंपरा िनराळी आहे. याचबरोबर महानुभावांचा द°ावतार
िनराळा आहे. łढ द°ाýयावताराÿमाणे तो िýमुखी नसुन एकमुखी आहे. ‘तीन िशरे सहा
हात’ हे वणªन लागू होत नाही. महानुभवांचा द°ावतार हा एक देवतावतार नसून तो ÿÂय±
परमेĵराचा अवतार आहे. दोन द°ावतारातील हा भेद महßवाचा आहे. (पृ. १९७, मराठी
वाđयाचा इितहासः संपा. डॉ. तुळपुळे)
पंचकृÕणातील द°ावतार हा दुसरा अवतार मानलेला आहे. ®ीद°ÿभुचा अवतार
ýेतायुगातील आहे. Ĭापारयुगा¸या अगोदरचे ýेतायुग येते. Âयामुळे पंचकृÕणा¸या नावा¸या
यादीमÅये पिहले नाव ®ीकृÕणाचे असले तरी अवतार पिहला ®ीद°ÿभुचा आहे.
®ीद°ÿभु¸या लीळा ४७ आहेत. ÿा. डोळके यां¸याजवळ िपढीपाठाचे जे ®ीचøधर
िनłिपत ®ीद°ाýेय चåरý आहे Âयात अव¶या सात लीळा आहेत.
‘सूýपाठां¸या िवचार-ÿकरणातील द°ाýेय िवशयक सूýे पुढीलÿमाणे आहेत.
‘®ी द°ाýेयÿभू¸या चतुयुªगी अवताł’ (२८२), ‘अलकाªचे तीÆही तापू दशªनासåरस¤ शंबोिल
शंबोिल भणौिन फेिडते जाले: कां ते पाणी अमृतविषªणी कì (२८३), ‘ते अमोघदशªन कì गाः’
(२८४), ‘या मागाªसी ®ीद°ाýेयÿभु आिदकारणः’ (२८५) या चार सूýातील आशय असा
कì द°ावतार हा ýेतायुगातील असला तरी Âयानंतर¸या सवª युगांत ही तो िवīमान आहेत.
Âयाचे दशªन अमोघ आहे ते एखाīासच Âयाचे दशªन घडते. डॉ. कोलते यांनी संपािदत
केलेÐया ÿितत ‘सहľाजुªना वरÿदान’ व ‘परसरामा भेटी’ या दोन लीळांत ÿभूने दशªन
िदÐयाचे उÐलेख येतात.
द°ाýेयÿभुंची माहóर, पंचाळेĵर इÂयादी Öथा ने महानुभावपंथीय पुºय मानतात. Âयात
माहòरचे महßव िवशेष आहे. हे माहóर सĻाþी¸या एका रांगेत वसलेले असून माहóर¸या
डŌगरावर द°ाýेयÿभुंनी ºया लीळा केÐया Âयाचे वणªन खळोबासा¸या ‘सĻािþवणªन’ या
काÓयात आले आहे. माहóर Ìहणजे मूळचे मातापूर आिण मातापूर Ìहणजे अथाªत
रेणूकामातेचे पूर. परंतु ‘सĻाþीवणªनकाराने Âयाची उपप°ी द°मातेचे पूर अशी लावली
आहे.(पृ. १९९, मराठी वाđयाचा इितहासः संपा. डॉ. तुळपुळे)
२ब.४.२ ®ीकृÕण चøवतê:
पंचकृÕणातील हा दुसरा अवतार आहे. तो पूणाªवतार असून ‘गभêचा’ व ‘उभयदशê’ अवतार
आहे. तो आपÐया पूवाªवतारात बदåरका®म येथे हंसłपाने ‘राºय करीत’ होता व दैÂयांचे
िनदªलन कłन साधुजनांचे र±ण करावे यासाठी तो देवकì¸या पोटी आला. उदा.
‘देवकìदेवीिस ÿसूित जाली: सव¤िच परमेĵर¤ गभाªिस बीज¤ केले’. Ìहणून ®ीकृÕणाला गभêचा
अवतार Ìहणतात. Âयां¸या लीळा Óदापरी¸या लीळा िकंवा Óदापरचåरýे Ìहणून ÿिसÅद
आहेत. कारण तो Óदापार युगात होऊन गेला. चøधरांनी ®ीकृÕणाला ‘िवधाचायª’ Ìहटले
आहे. चøधर-िनłिपत ‘®ीकृÕणचåरýा’ वłन परमेĵराचा हा अवतार ®ीकृÕणा¸या
पौरािणक अवतारा शी िमळताजुळता िदसतो.
महानुभावांचा कृÕण भागवतातील कृÕणाहóन थोडा िनराळा आहे. Âयां¸याच पंचकृÕणातील
इतर अवतारांहóनही Âयाचे िनराळेपण जाणवते याचे कारण Âयाचे कालŀĶया दूरÂव इतर
अवतार किलयुगातील आहेत, तर ®ीकृÕणावतार Ĭापरयुगातील आहे. पंचकृÕणा¸या munotes.in

Page 55

महानुभाव तÂव²ान व पंचकृÕण संकÐपना
55 नामावलीतही Âयाचा िनद¥ष इतरां¸याÿमाणे Öथलसापे± नÓहे तर कालासापे± होतो.
द°ाýेयÿभू सĻाþीचे, चांगदेव राउळ Ĭारावतीचे, गोिवंदÿभू åरधपूरचे आिण चøधर
ÿितķानीचे पण ®ीकृÕणचøवतê माý िव िशĶ Öथानीचे नसुन Óदापरीचे Ìहणजे िविशĶ
कालीचे, असा अिभÿाय या नामावलीत िदसतो. (पृ. २००, मराठी वाđयाचा इितहासः
संपा. डॉ. तुळपुळे )
®ीचøधरांनी ®ीकृÕणा¸या ४७ लीळा सांिगतÐया असून Âया महéþभĘांनी ऊफª
Ìहाइंभटांनी संकलीत केलेÐया आहेत.
२ब.४.३ चांगदेव राउळ:
फलटण येथे जनकनायक व जनकाइसे यांचे पोटी चांगदेव राउळ यांचा जÆम झाला. चांगदेव
राउळ यांनाच चøपाणी हे नाव आहे. हा ितसरा अवतार Óदारावतीकार ®ीचांगदेव राउळ
यां¸या चåरýिवषयक लीळा महéþभĘानीच संकिलत केÐया आहेत. चांगदेव राउळ
ÿथमपासून मनाने िवरĉ होते. ते संसारात रमले नाही. Âयामुळे लµन कłन ही ते
कमळाइसेपासून दूर रािहले. एक िदवस याýेला जाÁयाचे िनिम° कłन Âयांनी फलटण
सोडले व याýेकł¸या मेळाÓया बरोबर ते मातापूर िकंवा माहóर येथे आले. माहóराला
मेłवाला नावाचे तळे आहे व जवळच ®ी द°ाýेयांचे शयनÖथान आहे. तळयात Öनान
कłन ते द°Öथाना¸या दशªनासाठी Ìहणून िनघाले असताना वाटेत एका जाळीतून Öवतः
®ी द°ाýेयÿभू वाघा¸या łपात डरकाळी फोडीत बाहेर आले व आपला चवडा Âयांनी
चांगदेवां¸या माÃयावर ठेवला. अशा रीतीने Âयां¸याकडून शĉì Öवीकारली. Âयानंतर
चांगदेवांनी गृहÖथा®म सोडून िदला. अवधूताचा वेष धारण कłन िभ±ाĄत Öवीकारले.
काही िदवस माहóरला राहóन ते याýेकłबरोबर Óदारावतीला आले.
चांगदेव राउळ यांचे Óयिĉमßव:
चøपाणी हे गोमतीनदी¸या काठी एका गुंफेत राहत. Óदारावतीला असताना ते एका हातात
खराटा आिण दुसöया हातात सूप घेऊन गावातील रÖते झाडीत व आपÐया दशªनाला
येणाöया पुŁषां¸या डो³यावर हातातील सूप ठेवून Âयांना खराटयाने पाठीवर मारीत.
िवīादान करÁयाची Âयांची ही रीत होती. पैकì सूप ठेवÐयाने ईशÿाĮी¸या मागª िकंवा
āÌहिवīा ÿगट होई व खराटयाने हाणÐयाने देहिवīेसार´या हीन ÿकारची िवīा ÿगट
होत. अशा रीतीने चांगदेवांनी एकूण बावन पुŁषांना िवīादान केले. Âयात åरधपुरचे
®ीगोिवंदÿभू हे एक होत.
Âयामुळे उदास वृ°ीने राहóन जीवांचा उÅदार करÁयाचे कायª करीत होते. Âयां¸या ŀĶीने सवª
भेदाभेद नाहीसे होऊन ती सवाªभूती सम झाली होती. Âयामुळे ”शुþां¸यां घरé आरोगण“
िकंवा ”अंÂयेजाचां घरी øìडा“ करावयास Âयांना काहीच वाटत नसे. Âयां¸या दैवी
सामÃयाªची कìतê सवªदूर पसरली होती. कामा´या ľी Âयां¸याकडे आकिषªत झाली.
सुखाचे आÓहान केले तेÓहा चांगदेवाने योगसामाÃयाªने ठायé¸या ठायी देहÂयाग केला व
अवतार संपिवला. भरवस येथे हरपाळदेवा¸या मृत देहात ÿवेश केला. नवीन अवतार
Öवीकारला तो Ìहणजेच महानुभाव पंथाचे संÖथापक ®ीचøधर होत. महाÂमा गांधीजी¸या
गुजराथमधील एका गावात, Âयां¸या आवडी¸या िवधायक कायªøमातील úामसफाई¸या जो munotes.in

Page 56

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
56 एक महßवाचा उपøम Âयाची मुहóतªमेढ ®ीचांगदेवांनी बाराÓया शतकात रोिवली। अिहंसाÂमक
सामिजक øाÆतीला ®ी चांगदेवांनी इत³या जुÆया काळी िøयाशील चालना िदली । हेच
कायª करीत असताना Âयांनी åरÅदपूरहóन Óदारावतीला आलेले ®ीगोिवंदÿभू उफ¥ गुंडम
राउळ यां¸यावर अनुúह केला. गुंडम राउळांनी चांगदेव राउळापासून शĉì Öवीकारली
आिण अडÐया नडÐयां¸या मदतीला िनरपे± बुÅदीने धावून जाÁया¸या समाजसेवेची दी±ा
ही घेतली. अशा ÿकारे ®ीचांगदेव राउळ यांनी ६३ वष¥ राºय केले. (अ.ना.देशपांडे खंड १)
२ब.४.४ गोिवंदÿभु:
गोिवंदÿभू उफ¥ गुंडम राउळ हे चवथे अवतार होय. वöहाडामÅये åरधपूर येथील काटसरे
िकंवा काटोपरे या गावी एका काÁव āाÌहणा¸या घरी इ.स. ११८७ मÅये अवतार Öवीकार
केला. Âयां¸या आईचे नाव नेमाइसे व बापाचे नाव अनंतनायक. आईवडील लहानपणीच
वारÐयामुळे गŌिवंदÿभूचे पालनपोषण Âयां¸या मामाने व मावशीने केले. वया¸या सातÓया
वषê ‘मौजीबंधन’ होऊन गोिवंदÿभू िश±णासाठी åरधपूरास आले ते शेवटपय«त तेथे होते
पंचकृÕणां¸या नामावळीत Âयांचा उÐलेख ‘ऋिÅदपुरीचे ®ीगुंडम राउळ’ असा येतो. कारण
Âयांचे नाव गुंडम िकंवा गुंडो असे ठेवलेले होते. Âयाचा उÐलेखही Âयाच नावाने केलेला
िदसतो.
गोिवंदÿभूंचा अवतार हा ितसöया ÿकारचा Ìहणजे ‘आ¸छादनीचा परŀ Ôयावतार होता.
वÖतुतः पर आिण अवर अशा दोÆही िवīा आ¸छादून केवळ परिवīा ÿगट केली. Âयाला
‘आ¸छादनीचा परŀ Ôयावतार Ìहणतात. गŌ िवंदÿभुचा अवतार या ÿकारचा असून िशवाय तो
‘दवडÁयाचा’ होता.
गोिवंदÿभूचे Óयिĉमßव:
संजीवनी िवīा, िýकाल²ान, पंचमहाभूतावर िनयंýण िवष िनिवªष करणे, भूिमगत द्Óय
शोधणे, मु³याला वाचा देणे अंतरी±ातून वÖतू आणणे इÂयादी अनेक सामÃयª गोिवंदÿभू¸या
अवताåरÂवाची सा± देतात. Âयां¸या देहातून ÿकाश बाहेर पडे व देवतािदकांशी Âयांचे िनÂय
संभाषण होई. अनाथ िľयांनाही गोिवंदÿभू आपले माहेर वाटे. या ŀĶीने िजला मायबाप
िकंवा बिहण-भाऊ यापैकì कोणी नाही आिण िजला सासुरवासाचा जाच आहे. अशा
सावळापूर¸या एका āाĺणा¸या सुनेची हकìगत ऐकÁयासारखी आहे. ”तुं के िनगालीिस?“ मी
आपुलेया मािहयरा जाती असे.’
गŌिवंदÿभू¸या िठकाणी िवनोद बृÅदीही होती. भĉजनांना गमतीने ‘नावे’ ठेवीत (उदा. खोडी,
कोथळा, जावई इÂयादी) िशÓया देत. बालवृ°ी ही होती. खादाडपण हे एक वैिषĶ्ये होते.
महानुभाव पंथा¸या ŀĶीने Âयांचे मु´य कायª Ìहणजे चøधर िनिमªती हे होय. पूवाªयुÕयातील
हाåरपाळदेव या नावाचा एक साधा ÿधानपूý गोिवंदÿभूंनी Âयां¸याकडे ‘स¤गुळेबुडडे’
फेकताच ते वर¸या वर झेलून, तोही एका ±णात Âयां¸याकडून ²ानशĉì Öवीकाłन
Âयां¸यासारखाच परमेĵरावतार झाला हे केवढे आIJयª पण ते घडून आले. ®ीचøधरÖवामी
łपाने अवतारी पुŁष आले.
munotes.in

Page 57

महानुभाव तÂव²ान व पंचकृÕण संकÐपना
57 २ब.४.५ चøधरÖवामी:
पंचकृÕणापैकì हा पाचवा अवतार होय. ®ीचøधरां¸या अवतार धारनांची कथा अपूवª आहे.
गुजरात¸या हरपाळ देवा¸या मृत शåररात Óदारावतीकार चांगदेव राउळांनी ÿवेश केला.
Âयामुळे चøधरांचा अवतार हा ‘पितत’ अवतार मानला जातो. Âयाचे नामकरण ‘चøधर’
असे गोिवंदÿभूनी केले. गोिवंदÿभूजवळ काही काळ राहóन ते ऋिÅदपूरहóन सालबडêला गेले.
बारा वष¥ तपÖया केÐयानंतर Âयांनी Ăमंतीला सुŁवात केली.
®ीचøधरांचे Óयिĉमßव:
®ीचøधर अित शय सुंदर होते. ®ीचøधर¸या लीळाचåरýात यांचे उदाहरणे अनेक आहेत.
एका नाथपंथीय योµयाने Öवामéना पिहले. तेÓहा तो Ìहणाला ‘‘अयाः कैसे सŏदयª पुŁष:
सा±ात, गोरसनाथू: ऐसे सŏदयª कÓहणी ठाई नाही’’ िशÕयांमÅये असलेÐया गुणांची पारख
करीत. Âयातील गुणांना िवकिसत करीत. ®ीचøधरÖवामéना अनेक भाषा येत. उदा.
संÖकृत, मराठी, िहंदी, गुजराती, ®ृती, Öमृती, पुराणे, उपिनषदे यांचे Âयांना ²ान होते.
यादवकाळात वणªभेदाने समाज ýÖत झाला होता. वणªभेद व गरीब-®ीमंत असा भेद
चøधरÖवामéनी केला नाही. ľीयांना धमाªचे अिधकार िदले. मठात येÁयाचे, पूजा अचाª
करÁयाचे ÖवातंÞय िदले. Âयां¸या िठकाणी कłणा होती. ÿाणीमाýावर दया करत. आपÐया
िशÕयाकडून मराठीत úंथरचना केली. पंरतु परकìय आøमणामुळे सकळा आिण सुंदर
िलिपत हे वाđय बंिदÖत झाले. ®ीचøधरÖवामé¸या मराठी भाषे¸या ÿेमांतूनच पुढे
महानुभावांचे सवª गī व पī úंथ अवतरले. चøधरÖवामéपासून महानुभावाना मराठीतून
लेखन करÁयाची ÿेरणा िमळाली. महानुभाव पंथाचे ते संÖथापक होते.
महानुभावपंथाची वाđयीन कारकìदª: महानुभावपंथाची सािहÂयसंपदा गī पī लीळाचåरý ®ीगोिवंदÿभूचåरý मूितªÿकाश ŀĶांतपाठ सूýपाठ धवळे पूजावसार मातृकì łि³मणीÖवयंवर िशशुपालवध, सहयाþीवणªन, उÅदवगीता, ÞधिĦपूरवणªन वछाहरण, ²ानÿबोध

munotes.in

Page 58

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
58 महानुभावपंथातील ÿमुख úंथकार: ÌहाइंभĘ पंिडत िवĵनाथ महदंबा खळोबास नर¤þ नारायण पंिडत भाÖकरभट बोरीकर केसोबास दामोदार पंिडत लàमीधरभट बाईदेव Óयास
महानुभावपंथाची वैिशĶये:
१) Óदैती तÂव²ानाचा ÿसार केला.
२) सामाÆय देवतांचे ÿÖथ कमी केले.
३) देवतां¸या पुजेचा िनषेध केला आिण चातुवªÁयª ÓयवÖथेवर हÐला चढािवला.
४) पंथामÅये िľया, शुþ, āाÌहण, ±िýय अशा सवा«ना सामावून घेÁयाची सोय ठेवली.
५) संÆयाशाने जाितभेद न मानता कोणाकडूनही िभ±ा ¶यावी.
६) संपूणª अिहंसा आिण कडकिडत वैराµय यांचे पालन आपÐया संÿदायात अपåरहायª
मानले.
७) लोकभाषेत Ìहणजेच मराठी भाषेचा पुरÖकार केला. Âयातूनच úंथरचना केली.
८) सामाÆय लोकांसाठी ²ानाचे भंडार खुले केले.


*****

munotes.in

Page 59

59 ३अ
वारकरी पंिथयाचे वाđय
घटक रचना
३अ.१ उĥेÔ य
३अ.२ ÿÖ तावना
३अ.३ अ) बहामनी राजवट
३अ.३.१ बहामनीकालीन सािहÂ य
३अ.३.२ एकनाथकालीन महाराÕ ů
३अ.३.३ एकनाथांची úंथरचना
चतु:Ô लोकì भागवत
एकनाथी भागवत
łि³ म णी Ö वयंवर
भावाथª रामायण
एकनाथांची अभंगवाणी
एकनाथांची भाłडे
एकनाथां¸ या गौळणी, िवरिहणी
एकनाथ पंथक
३अ.५ समारोप
३अ.६ ÿÔ नावली
३अ.७ संदभªúंथ
३अ.१ उĥेÔ य १) वारकरी संतां¸ या रचनेतील वैिवÅ याचे Ö वłप समजावून घेता येईल.
२) वारकरी संत परंपरेचा पåरचय कłन घेता येईल.
३) संत एकनाथ यां¸ या úंथांची मािहती घेता येईल.
४) संत तुकाराम यां¸ या वाđयीन कामिगरी ल±ात येईल.
५) संतांनी केलेÐ या िविवध रचनाÿकार ²ात होतील.
६) मÅ ययुगीन कालखंडांतील संतां¸ या काळरचनेचे Ö वłप समजावून घेता येईल.
अ) ब हामनी राजवट, एकनाथकालीन महाराÕ ů, तमोयुग एकनाथ, एकनाथपंचक यांचे
वाđय. munotes.in

Page 60

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
60 ३अ.२ ÿÖ तावना मÅ ययुगीन मराठी वाđयामÅ ये वारकरी पंिथयांचे कायª अतुलनीय आहे. Â यां¸ या कायाªचा
िवचार, अË यास केÐ यािशवाय आपणा स पुढेच जाता येत नाही, येणार नाही. इत कì महान
कामिग री वार करी संÿदायाची आहे. घटक कृ. तीन ‘वारकरी पंिथयांचे वाड्.मय’ यामÅ ये
आपण बहामनी राजवटी िवषयी िवचार करणार आहोत.
महाराÕ ůामÅ ये बहामनी राº या ची Ö थापना इ.स.१३४७ मÅ ये झाली. Ì हणून सुमारे १३४७
ते इ.स.१६५० या काळाला ‘बहामनी काळ’ असे संबोधÁ यात येते. या काळात साधारणत:
१३३५ मÅ ये महंमद तुघलक नावाचा राजा राº य करीत होता. Â या ¸ या मनमानी
कारभाराबĥल सवªý असंतोष पसरला होता. Â या¸ या काळात बेबंदशाही माजली होती. तुकê
वंशा¸ या परदेशी मुसलमान अमीर उमराव यांनी दौलताबादवर कÊ जा केला. हे बंड महंमद
तुघलकाला मोडणे श³ य नÓ हते. महंमद तुघलकाने दि±णेतील अमीरांना िवÔ वासघाताने
ठार मारÁ याचा कट रचला होता पण तो फसला , आिण सुलतानाने पाठिवलेÐ या दुतासच
ठार मारÁ यात आले. आिण अमीरांनी ‘हसन गंगु’ नावा¸ या अमीराचा दौलताबाद येथे
राº यािभषेक केला. याच हसनने ‘बहमन’ हे नाव धारण केले, आिण Â याने इ.स.१३४७
मÅ ये बहामनी राº यांची Ö थापना केली.
अशाÿकारे हसन याने Ö वत:च ‘बहमन’ हे नाव धारण केले. Â यामुळे याला बहामनी
राजघराणे िकंवा बहामनी राजसÂ ता असे नाव या राजवटीला िमळाले.
३अ.३ बहामनी राजवट बहामनी सुलतानांनी मराठी मुलुखावर राº य करणा-या Ö थािनक सÂ तांशी वैर पÂ कłन
युÅ द करÁ यास, संघषª करÁ यास ÿवृÂ त झाले. खानदेश, नािशक या शहरांवर यांचा अंमल
होता. तसेच मÅ य महाराÕ ů, कोकण, मािहम, दाभोळ, संगमेÔ वर येथे मराठी सÂ ता होती.
बहामनी वजीर महंमद गवान याने कोकण व गोवे िजंकून बहामनी सÂ तेचा िवÖ तार करÁ यास
सुłवात केली. माý महंमद गवान नंतर बहामनी राजवटीला उतरती कळा येऊ लागली. व-
हाडची इमादशाही , िबदरची बरादेशाही, गोवळकŌडयाची कुतुबशाही, अहमदनगरची
िनजामशाही आिण िवजापूरची आिदलशाही अशा पाच शाहया िन माªण झाÐ या.
बहामनी सÂ ता िखळिखळी होऊन , Â या¸ या पाच शाहया िनमाªण झाÐ या. यावłन एक गोÕ ट
िदसून येते कì, कोणतीही आिण कोणाचीही सÂ ता िचरंतन िटकत नाही. बहामनी
राजवटी¸ या बाबतीतही हेच झाले.
बहामनीकालीन महाराÕ ů :
बहामनी काळात महाराÕ ůा तील मराठी घराणे कशी होती याचा िवचार केÐ यास इतकेच
Ì हणता येईल कì, यादव, सावंत, िनंबाळकर इÂ यादी घराणी पराøमी होती. परंतु आपण
आपला Ö वंतý कारभार करावा , Ö वंतý राº य Ö थापन करावे असे एकालाही Â याकाळी
वाटले नाही. अनेक घराणी उलट मुसलमानी सÂ ते¸ या चाकरीत होती. ®ी. पु.ग.सहÖ ýबुÅ दे
Ì हणतात, “……याचे कारण एकच, या घराÁ यातील थोर पुłषांना ±ाýधमाªचा िवसर पडला munotes.in

Page 61

वारकरी पंिथयाचे वाđय
61 हे एक कारण होय’’. यावłन ए क गोÕ ट Ö पÕ ट होते ती Ì हणजे तÂ कालीन मराठी
सरदारांमÅ ये एकì नÓ हती. ते जर एकिदलाने या स तेिवłÅ द आवाज उठिव ला असता तर
मराठयां¸ या पराøमांचे वेगळे िचý पहायला िमळाले असते.
३अ.३.१ बहामनीकालीन सािहÂ य :
माणूस हा समाजशील ÿाणी आहे. Â यामुळे साहािजकच समाजामÅ ये घडणा-या घटनांचे
ÿितिबंब Â या¸ या मनावर पडणे Ö वाभािवक आहे. बहामनी काळाचा िवचार करता आपणाला
असे Ì हणता येईल कì, या काळातील वाđय हे यवनांचे आøमण, Â यां¸ या सÂ तेचे वचªÖ व
याचा पåरणाम या काळात¸या वाđयावरही झाÐ या चे िदसते. संÖ कृत, उदुª या भाषांतही
सािहÂ य िनिमªती झालेली िदसते.
मÅ ययुगीन मराठी सािहÂ यावर या काळात संत ²ानदेव, नामदेव, चोखोबा, इÂ यादी संता¸ या
सािहÂ याचे िवशेष संÖ कार िदसून येतात. कारण Â यां¸ या सािहÂ यात परमेÔ वर (®ी. िवĜल)
भ³ ती आिण जनसामाÆ यांबĥल िवशेष कळवळा ही या सािहÂ याची वैिशÕ टे आहेत.
²ानदेवादी संतां¸ या लेखनानंतर सुमारे शे-िदडशे वष¥ फार कमी ÿमाणात सािहÂ य िनिमªती
झालेली िदसते. परंतू या बहामनी काळात ख-या अथाªने संत एकनाथां¸ या सािहÂ य
िनिमªतीने बहामनी काळ उजळून िनघाला, असे Ì हटले तर वावगे ठरणार नाही. कारण संत
एकनाथांची úंथरचना िवपुल आहे. चतुÔ लोकì भागवत, ए कनाथी भागवत, एकनाथी गाथा ,
भावाथª रामायण, ł³ मीणी Ö वयंवर, भाłडे... इÂ यादी अनेक úथांतून संत एकनाथांची
ÿचंड बुिÅ दमÂ ता तर िदसून येतेच, भि³ त भाव समाजािवषयी तळमळ आिण कळकळही
िदसून येते. आिण याच पोटितडकìतून हे लेखन झाÐ यामुळे Â यात िवशेष दजाª ÿाÈ त झाला
आहे. संत एकनाथां¸ या काळात दासोपंत, रामा जनादªन, जनी जनादªन, िवठा रेणुकानंदन
या संत कवéचा उÐ लेख ‘नाथपंथक’ Ìहणून केला जातो.
याचबरोबर ब हा मनीकाळात कवी मु³ तेÔ वर, Þयंबकराज, िवÕ णूदासनामा, महािलंगदास,
सामराज आिण िवशेष Ì हणजे संत तुकाराम, समथª रामदास इÂ यादी अनेकांनी जी
काÓ यिनिमªती याच बहामनी काळात केली.
३अ.३.२ एकनाथकालीन महाराÕ ů :
संत एकनाथां¸ या काळात महाराÕ ůा त मुिÖ ल मांची राजवट होती. Â यांचेच साăाº य होते.
 यामुळे  याकाळातील जनतेला मुिÖ ल मांचेच Ì हणणे योµ य वाटत असे. इतकेच नÓ हे तर
मुिÖ ल म धमाªचे संÖ कारही िहंदू समाजातÐ या माणसांत łजले होते. फारशी शÊ दांचा वापरही
बोलÁ यात येत होता. ±िýय आपला ±ाýधमª सोडून मुसलमानांचे नोकर बनले. याकाळात
अनेक जन Ö वाथê आिण लाचार बनले. Â यामुळे सहािजकच धािमªक भावना कमी झाली.
Ö वत:¸ या फायīासाठी लोक देवाचा वापर कł लागले. जाखाई – जोखाई... यासार´ या
देवतांची भ³ ती कłन कŌबडे, बकरे कापून नवस कł लागले. Â यामुळे खरा भ³ तीमागª,
आिण भगवतभ³ ती, ईNjवरभ³ ती िदसेना झाली. धमाª¸ या नावाखाली अनाचार , अिनती वाढू
लागली. यातून बाहेर पडायचे असेल तर संत ²ानेÔ वरांनी सांिगतलेÐ या भ³ तीमागाªचेच
अनुकरण केले पािहजे आिण तोच भ³ तीमागª सवª®ेÕ ठ आहे असे जनादªनÖ वामéना वाटले.
जनादªनÖ वामी दÂ त संÿदायी असूनही काळाची गरज Ì हणून संत ए कनाथांना Â यांनी munotes.in

Page 62

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
62 ²ानदेवांची भगवतभ³ तीच उपयोगी पडेल असे सांिगतले. संत एकनाथांनीही माÆ य केले.
कारण या तमोयुगातून महाराÕ ůाला बाहेर काढायचे असेल तर संत ²ानेÔ वरांचा वारकरी
संÿदायच योµ य असÐ याने एकनाथांनी वारकरी संÿदायाची धुरा खांīावर घेऊन
लोकजागृतीचे महान कायª करÁ यास सुłवात केली. अशा या संत एकनाथां¸ या सािहÂ य
िनिमªतीचा थोड³ यात आढावा पुढीलÿमाणे:
संत एकनाथ:
(इ.स.१५३३ ते १५९९)
महाराÕůातील वारकरी संÿदायामÅ ये जे थोर संत होऊन गेले Â यामÅ ये संत एकनाथांचे नाव
मोठया आदराने घेतले जाते.  यांचे कायª आिण कतृªÂ व फारच महान होते. अशा या संत
एकनाथांचा जÆ म महान भगवतभ³ त संत भानुदासां¸ या घराÁ यात सूयªनारायण आिण
łि³ म णी यां¸ या पोटी झाला.
संत एकनाथांची वंशपरंपरा भानुदास – चøपाणी – सूयªनारायण – एकनाथ अशी आहे. संत
ए कनाथं¸ या जÆ मकाळासंबंधी मतभेद आहेत. यासंबंधी डॉ. शं.गो.तुळपुळे िलिहतात, ‘आज
असे एकही ऐितहािसक ÿमाण उपलÊ ध नाही कì, º यां¸ या आधारावर नाथांचा जÆ मकाळ
िनिÔ च त करता येईल. तेÓ हा तुतª परंपरेस अनुसłन एकनाथांचा जÆ म शके १४५५
Ì हणजेच इ.स.१५३३ मÅ ये पैठणास झाला असे आपण धłन चालू.’ ®ी िव.प.भावे यांनीही
संत एकनाथांचा जÆ म शके १४५५ मानणे अिधक संयुि³ तक असÁ याचा िनवाªळा िदलेला
आहे.
संत एकनाथांचा जÆ म पैठण येथे झाला. पैठण हे Â याकाळी िवīेचे माहेर घर Ì हणून
ओळखले जात होते. नाथांच् या घराÁ यातच भ³ तीची परंपरा होती. Â याचे संÖ कार नाथांवर
झाले. समाजातील ÿथा, परंपरा, चालीरीती, अिनÕ ठ łढी, जाित यता, अÖ पृÔयता...
इÂ यादी अिनÕ ठ गोÕ टéचा पåरणाम लहानपणापासून नाथां¸ यावर होत गेला. Â यातून ते बेचेन
झाले आिण ते आपले गुł जनादªन Ö वामéना भेटले.
जनादªन Ö वामéनी नाथांना उपदेश करताना सांिगतले कì, ‘माझा मागª Ö वयंउÅ दाराचा, तुझा
मागª लोकोÅ दाराचा, भ³ ती ²ानपूरक आहे तू भागवत संÿदायाचा िवकास करावा.’ हा
गुłचा आदेश ÿमाण मानून संत एकनाथांनी आपÐ या कायाªस सुłवात केली. Â यांनी
गुłसेवेत असून िहमाचल ितथªयाýा केली. Â यांनी लोकजीवन जवळून पािहले. वया¸ या
पंचिवसाÓ या वषê नाथ पैठणात आले. ितथेच Â यांनी गृहÖ था®म Ö वीकारला, आिण ितथेच
आजÆ म वाÖ तÓ य केले Ì हणून पुढे संत एकनाथ आिण पैठण असे अतूट नाते िनमाªण झाले.
वया¸ या सहासÕ टाÓ या वषê फाÐ गुन वī षÕ ठीला शके १५२१ Ì हणजेच इ.स.१५९९ मÅ ये
संत एकनाथांचे देहावसान झाले.
३अ.३.३ एकनाथांची úंथरचना:
महाराÕ ůात मÅ ययुगीन काळात मराठी भाषांमÅ ये िवपुल úंथरचना झालेली िदसते. संत
²ानेÔ वरांनी िवपुल úंथरचना केली. Â यांनाच ÿमाण मानून संत एकनाथांनीही िवपुल
úंथरचना केली. संत एकनाथां¸ या सािहÂयावर संत ²ानेÔ वरांचा िवशेष ÿभाव आहे. munotes.in

Page 63

वारकरी पंिथयाचे वाđय
63 Ì हणूनच Â यां¸ यातील साÌ याकडे पाहóन डॉ. शं. गो तुळपुळे Ì हणतात, ‘ एकनाथांना
²ानदेवांचा अफाट िकंवा ‘²ानाचा एका’ असे मानतात. याचे कारण दोघांचीही úंथरचना
पािहली असता नीटपणे उमगेल. नाथांना गुłपुदशाने ²ानेÔ वरी ऐकायचे भाµ य लाभले होते
आिण तेÓ हापासूनच Â या úंथाची अवीट गोडी Â यां¸ या जीभेला लागली होती. पुढे पुढे तर ते
²ानेÔ वरीवरच पुराण सांगत. या दोन सÂ पुłषांत काळाने जरी तीनशे वषाªचे अंतर असले
तरी दोघांची Ćदये माý अगदी एक आहेत.’’
संत एकनाथांची वाđये…. बहòिÿय आहे, िवपुल आहे. Â यात अÅ यािÂ म क ÿकरणे, टीका,
अभंग, भाłडे, गौळणी, एकनाथी भागवत , एकनाथी रामायण , चतुÔ लोकì भागवत...
इÂ यादी िविवध ÿकारची सािहÂ य संपदा नाथांची िदसुन येते.
१) चतु:Ô लोकì भागवत:
संत एकनाथांचे गुł ®ी जनादªन Ö वामी यां¸ या सांगÁ यावłन ‘चतु:Ô लोकì भागवत’ हा úंथ
नाथांनी िलिहला. नाथांनी मूळ संÖकृतमÅये असलेÐया भागवता¸ या चार Ô लोकावर िĬ तीय
Ö कंध ९ वा अÅ याय यातील चार Ô लो क १०३६ ओÓ यांचा िववरणाÂमक úंथ िलिहला.
 याला ‘चतु:Ô लोकì भागवत’ असे Ì हणतात.
संत एकनाथांचा हा पिहलाच úंथ आहे. या úंथातून Â या¸ या वाणीतील नăता , कृत²ता,
गुłभ³ ती िदसून येते. úंथा¸ या सुłवातीला Â यांनी गणेशवंदन, शारदावंदन केले. संत
सº जनांना वंदन करताना नाथ Ì हणतात,
‘’आता वंदू संत सº जन । जे सवा«गी चैतÆ यधन ।
º या सगुण-िनगुªण समसमान । जे नीजजीवन सĩावा ।।‘’
या úंथान नाथांनी माया तßव िनłपणही केलेले आहे. नाथ Ì हणतात माया ‘िमÃ या’ आहे,
नाथ Ì हणतात,
‘’माया सत ना असत । शेखी नÓ हे सद्सत ।
माया िमÃ यÂ याचे मिथ त । जाण िनिÔ च त िवधाÂ य… ।।‘’
संत Ì हणो तरी जीत नसे । असन Ì हणो तरी शरणे ननासे ।
आधी असे पारी नसे । ऐसे मढेही न िदसे मायेचे डोळा ।।‘’ (४८५)
भारतीय संÖ कृतीत ľी¸ या पिवýतेला महÂ वाचे Ö थान आहे. नाथांनी ितला या úंथात
वैकुंठाचे Ö थान िदले आहे.
उदा.:-
जे शुÅ द सÂ वेकłनी संपÆ न । नुÐ लंघन पतीचे वचन ।
जे िनिवªकÐ प पिवýता पूणª । तीसाª िनवासÖ थान वैकुंठ ।।१९०।। munotes.in

Page 64

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
64 अशा या िनवांत सुंदर नाथां¸ या ‘चतुÔ लोकì भागवत’ या úंथाबĥल डॉ. शं.गो तुळपुळे
Ì हणतात, ‘संकोच वृÂ तीने आिण गुłकृपे¸ या जािण वेने नाथांनी काÓ या¸ या ÿांतात हे पिहले
पाऊल टाकले आहे. Â यां¸ या ÿ²ेचा हा ÿथमोÆ मेष पाहóन माý असे वाटते कì, नाथ
संको¸ याने बोलत नसून िवनयाने बोलत आहेत. कारण ही चतुÔ लोकì Ì हणजे नाथ Ì हणतात
 याÿमाणे ®ांत जीवांतåर त उभारलेले चौखांबी मंिदरच असून  यात कवीची कलाकुसर
Ö पÕ ट िदसते आिण ‘शÊ दांपुढे ²ान धावे । ओवी पुढे अथª पावे ।। या किववचनाचा ÿÂ यय
पदोपदी येतो.’ थोड³ यात नाथांची ही ÿथम रचना असली तरीही सवª®ेÕ ठ अशीच Ì हणता
येईल.
२) एकनाथी भागवत :
‘चतु:Ô लोकì भागवत’ या úंथा¸ या यशानंतर नाथां¸ या गुłंनी ®ी जनादªन Ö वामéनी नाथांना
दुसरा úंथ िलहÁ यास सांिगतले तो úंथ Ì हणजे ‘एकनाथी भागवत ’. भागवता¸ या एकांदश
Öकंदावरील ही िवÖतृत िटका आहे. या úंथाची ओवी सं´ या १८८०० इतकì आहे.
भागवताचा एकादशÖ कंध कृÕ ण आिण उÅ दव याचा संवादÖ वłप आहे.
‘एकनाथी भागवतात कमªकांड, उपासनाकांड, आिण ²ानकांड यांचा िवचार केला असला
तरी सामाÆ य लोकांना भ³ तीचे ²ान कसे होईल याकडेही नाथांनी ल± िदले आहे.
“माझी मराठी भाषा चोखटी ।
परāÌ हे फळली गाणी ।।”
या úंथाचे ÿयोजन सांगताना नाथ Ì हणतात, ‘भोळेभाळे िवषयी जन । याचे कåरता ®वण
पठण ।।” हे नाथांनी सांिगतले आहे.
संत एकनाथां¸ या ‘भागवत’ रचनेिवषयी डॉ. शं.दा.पेडसे िलिहतात “गीतेची भक् ती
कमªÿधान आहे, तर भागवताची भ³ ती वैराµ यÿधान आहे. गीतेपे±ाही लोकिÿय व अिधक
ÿसार असलेला वैराµ यÿधान भागवताची भागवत गीतेतील ®ी कृÕ णा¸ या उपदेशाशी संगती
लावून दाखिवÁ याचे अवघड कायª नाथांनी, मूळ भागवताला ध³ का न लावता Â या वरील
आपÐ या टीकेमÅये केले. ही टीका मराठी असूनही ित¸ यातील िववरण पĦती व काशीतील
संÖ कृत पंिडतांकडूनही माÆ यता िमळिवली. नाथांनी सनातनी पंिडतां¸ या
राजधानी.............. केवळ अपूवª होय.” (पृ. ३०२)
एकनाथी भागवत या úंथाचे Ö वłप सांगताना डॉ. बी.एन. पाटील Ì हणतात, ‘’संत
एकनाथा¸ या ‘भागवतात’ एकतीस अÅ या य आहेत. मंगलचरण, ®ीकृÕ णचåरýाची अपूवªता,
यादववंश िनदाªलन, संतदशªन, भागवतधमª रहÖ य, भागवतभ³ त ल±णे, मायेचे ल±ण,
या……………., मायावरणाचा उपाय , कमªकमाªितल, वेदांचे िनयमन, वणाª®ामधमª,
िवषयासĉì, पूजािवधी, Ó दारकेतील उÂपातवणªन, यादवांचे आपसांत युÅ द, यादवांचा
संहार, समुþाची Ó दारका बुडाली इÂ यादी घटना ÿसंगातून ®ी कृÕ ण – ®ी उÅ दव
यां¸यातील ®ीकृÕणाचा उÅ दवास उपदेश, उĥवयी…………….. नाथांनी भाÕ यłपाने
भागवत úंथात िनłिपली आहे.’’ (पृ. ३०२) munotes.in

Page 65

वारकरी पंिथयाचे वाđय
65 भागवत úंथा¸ या पिहÐ या अÅ यायात ‘संत सº जन’ यां¸ या िवषयी नाथ नăतापूवªक
Ì हणतात,
‘’ते भोगावरी न िवटती । Â यागावरी न उठती ।
आपुिलमे सहजा िÖथती । Ö वये वतªती सवªशी ।।‘’(पृ ३०२)
थोड³ यात संताना भोग आिण Â याग समान असते. ÿंपच आिण परमाथª Â या¸ या जीवास
एकłप………. łढी भ³ त.
नाथांचे हे ‘एकनाथी भागवत ’ Ìहणजे भागवत धमाª¸या मंिदराचा आधारÖ तंभ आहे
 यामुळेच ‘खांबिदला भागवत’ ही बिहणाबाईंची उ³ ती साथªक ठरलेली आहे.
३) łि³ म णीÖ वयंवर:
ÿाचीन मराठी वाđयात जी Ö वयंवर काÓ ये िलिहली गेली Â यात अÂ यंत लोकिÿय असलेले
काÓ य Ì हणून एकनाथां¸ या ‘łि³ म णी Ö वयंवर’ या काÓ याचा उÐ लेख केला जातो.
®ीकृÕ णभ³ ती, ®ीकृÕ ण अÅ यायबोध, व समाजिचý, ®ीकृÕ ण łि³ मणी¸ या Ö वयंवर
सोहळयाची िविवध वणªने याŀÕ टीने हे काÓ य महÂ वाचे आहे.
या काळात १८ ÿसंग असून १७१२ Â यांची ओवीसं´ या आहे. भागवता¸ या दहाÓ या
Ö कंधातील ५२ ते ५४ अÅ याय ÿमुख आधाराला घेतलेले आहे. ‘हåर वंश’ आिण
‘िवÕ णुपुराण’ या úंथाचा आधारही नाथांनी घेतला आहे.
या úंथा¸ या पिहÐ या सहा ÿसंगात, łि³ म णी हरणापय«तचा मु´ य कथाभाग आहे. ७ ते १२
अÅ यायापय«त युÅ दवणªने आहेत. १३ Ó या ÿसंगापासून शेवटी १८ Ó या ÿसंगापय«त िववाह
वणªनाचा भाग आढळलेले मुळािÖथ त ÿÔ लोका¸ या आधारावर एकनाथांनी ६०० ओÓ या
िलहóन Â यांनी Â यांची कÐ पकता दाखिवली आहे.
संत एकनाथा¸ या ‘łि³ म णी Ö वयंवर’ काÓयातील łि³ म णी कशी आतª भ³ त आहे ते
सांगताना डॉ. बी.एन.पाटील Ì हणतात,
“संत एकनाथा¸ या Ö वयंवरातील łि³ म णी ही एक आतª भ³ त आहे. तीची अवÖ था दासाची,
भ³ ताची आहे. नाथांनी अचूक बोल³ या शÊ दातून मनोबेधक भाविचý साकारले आहे.
łि³ म णीच नÓ हे तर वाचकही Â या अवÖ थेत जातो.’’
४) भावाथª रामायण:
संत एकनाथांनी वािÐ म कì रामायण, अÅ याÂ मरामायण, रामकथेवरील िविवध नाटके, गीता
भागवत, योगविसķ इ. úंथांचा आधार घेऊन हा úंथ िलिहला आहे.
या úंथात एकूण २९७ अÅ याय असून ४० हजार ओÓ या आहेत. हा नाथांचा शेवटचा úंथ
मानला जातो. युÅ दकांडा¸ या ४४ Ó या अÅ ययापुढचा जवळजवळ १/३ úंथ गावबा नावा¸ या
 या¸ या िशÕ याने पूणª केला अशी आ´याियका आहे. नंतर िलिहलेला भ³ तमागª मूळ कथेशी munotes.in

Page 66

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
66 आधी…………. झेपामूळे जोडला गेलेला आढळतो. एकनाथां¸ या अÅ याÂ मावर लेखनाचा
ÿयÂ न ……………………. úंथात येतो.
रामकथे¸ या िनिÌमÂ ताने एकनाथांनी तÂ कालीन समाजाचे समाजजीवनही रेखाटले आहे.
हनुमान सीते¸ या शोधासाठी सारी लंका शोधली ितथे Â याला भि³ तिहन कमªट āाÌ हण,
मरणभय बाळगणारे नामदª मंडळी, गिवªķ ±िýय िव°लोलुप वेÔ या... अशा सवª समाजþोही
लोकांचे वणªन या úंथात िदसून येते.
संत एकनाथांना ‘भावाथª रामायण’ िलिहÁ यास ®ीरामानेच ÿवृÂ त केले. Â यांनीच
आपÐ याकडून हे लेखनकायª कłन घेतÐ याचे नाथ कथन करतात. नाथ Ì हणतात,
‘’®ीराम कथेचा गुĆयाथª । यथाªथª वदनी रघुनाथ ।
माझे हाती लेखनी दौत । कथा िलिहवीत ®ीराम ।।
माझे ŀÕ टीचे देखणेपण । ®ीराम होवो िन आपण ।
दावी कथा िनłपण । जागृती Ö वÈ न सुषुÈ ती ।।‘’
यावłन हेच Ö पÕ ट होते कì, हा úंथ िलिहताना नाथ कसे ‘राममय’ झाले होते ते िदसून येते.
या úंथािवषयी डॉ. शं.गो.तुळपुळे Ì हणतात, “देवांचे बंद िवमोचन कłन रामराº यांचीही गुढी
उभारावी, Ö वधमाªला आलेली µ लानी दूर कłन  यांचे पुनłÂ थापन करावे, ŀÕ टाचे िनदाªलन
कłन गोāाम् हणाचे संर±ण करावे, देवþोही, िवÔ वþोही, āÌ हþोही अशा रावणाला िनपटून
रामराº य Ö थापावे अशा अथाªचा िवचार रामायणात नाथांनी कमीत कमी पÆ नास वेळा
Ó य³ त केले आहेत. ते इतके Ö पÕ ट आिण रोकडे आहेत कì ते वाचताना रामदासां¸ या
पावलांची चाहóल कोणालाही लाभावी.’’
५) संत एकनाथांची अभंगवाणी:
महाराÕ ůातील संतांनी जी िवपूल रचना केली ती अभंग या काÓ यÿकारातच केली आहे. संत
²ानदेव, नामदेव या संतांÿमाणेच संत एकनाथांनीही अभंग िलिहले आहेत. एकनाथांची
अभंगगाथा Ì हणून ÿिसÅ द आहे. नाथां¸ या अभंगवाणीत सुमारे साडे चार हजार अभंग
आहेत. Â यां¸ या अभंगवाणीत – संत मिहमा, पंढरी मिहमा, िवĜल मिहमा, भ³ ती, नीती,
उपदेश, समाजोपदेश... इÂ यादी िविवध िवषयावर Â यांची अभंगगाथा लोकिÿय झाली आहे.
अभंगगाथेतील वंदनपर अभंगात नाथ ÿाथªना करतात,
“ओम सģुł िनगुªणा । पार नाही तव गुणा ।
बसेिन मािझया रसना । हåरगुणा वणªवी ।।१।।
हåरगुण िवशाल पावम । वदवी तू कृपा कłन ।
मी मूखमती िदन । Ì हणो िक िकंव भािकतसे ।।२।। munotes.in

Page 67

वारकरी पंिथयाचे वाđय
67 तुमचा ÿसाद जाहिलया पूणª । हåरगुण वणêनी मी जाणª ।
एका वंिदतसे चरण । सģुł आदरे ।।”
(®ी सकलसंतगाथा, एकनाथ – अ.१)
संत एकनाथांनी ÿथम उपाÖ य देवतांना वंदन केले आहे. Â यां¸ या जीवनात देवतांपे±ा
“गुłला” सवª®ेÕ ठ Ö थान आहे. Ì हणूनच  यांनी ‘एका जनादªनी’ ही नाममुþा िÖ व कारली.
वारकरी संÿदायात सवªच संतांनी ®ी िवĜल आिण पंढरपूर िकंवा पंढरीला फारच महÂ वाचे
Ö थान िदलेले आहे. संत एकनाथांनीही ®ी िवĜल मिहमा आिण पंढरी महाÂ Ì य गायले आहे.
िवĜलाचे वणªन करताना नाथ Ì हणतात,
“िवĜलासी गाय िवĜलासी Å या य ।
िवĜलासी पाहे वेळोवेळा ।।१।।
िवĜल िवसावा सोडवण जीवां ।
Ì हणोनी Â या¸ या गावा जावे आधी ।।२।।
िवĜल वाचोिन सोयरा जीवलगा । िवĜलाचे मागª जपा आधी ।।३।।
एका जनादªनी िवĜलवाचोनी । दुजा नेणे Ö वÈ नी संग काही ।।४।।”
(®ी सकलसंतगाथा – एकनाथ. ६९६)
पंढरीचे महाÂ Ì य गाताना नाथ Ì ह णतात-
“माझे माहेर पंढरी । आहे भीवरेचे तीरé ।।१।।
बाप आिण आई । माझी िवĜल रखूमाई ।।२।।
पुंडिलक बंधू आहे । Â याची ´ याती सांगूं काय ।।३।।
माझी बिहण चंþभागा । करीतसे पाप भंगा ।।४।।
एका जनादªनी शरण । करी माहेरéची आठवण ।।५।।”
(®ी सकलसंतगाथा एकनाथ अ. ४३४)
अशाÿकारे संत एकनाथांनी आपÐ या अभंगगाथेमÅ ये िवĜल मिहमा आिण पंढरी महाÂ Ì य
गायले आहे. नाथां¸ या अभंगवाणीचा गौरव करताना ÿा.रानडे िलिहतात, ‘’नाथांचे इतर úंथ
बुिÅ दवादाचे, पण अभंग अनुभवÿधान आहेत. संत एकनाथांची अभंगवाणी सरस आहे.
नाथांची नैितक, पारमािथª क, अÅ यािÂ म क उंची Â यां¸ या अभंगवाणीत अनुभवायला िमळते.
कधीही भंग न पावणारी नाथांची अभंगवाणी, Â यांची अभंगगाथा होय.’’
munotes.in

Page 68

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
68 ६) संत एकनाथांची भाłडे:
‘भाłडे’ हा ÿाचीन मराठीतील एक दज¥दार काÓ यÿकार आहे. ²ानेÔ वर - नामदेव यांनीही
भाłडे िलिहली. पण भाłड लेखन वैिशÕ टयपूणª बनिवÁ याचे कायª संत एकनाथांनी केले.
संत एकनाथांनीच ‘भाłड’ हा काÓ यÿकार अÂ यंत लोकिÿय केला.
एकनाथांनी सुमारे १२५ िवषयावर भाłडे िलिहली असून आज Â यांची सं´ या सुमारे ३००
पय«त आहे.
‘भाłड’ शÊ दाचा अथª:
१) महाराÕ ů भाषा कोष:
‘सांगू लागले असता, एकाएकì संपावयाचे नाही आिण समजून
येणा-यांसही एकाएकì पूवाªपार संधान जुळून आकलन होवू नये, असे जे लांबच लांब सांÿत
झालेले वतªमान िकंवा पुरातन कवéनी बांधलेली कथाशाख गोÕ ट आहे.’’
२) आचायª िवनोबा भावे:
भार गूढ Ì हणजे भारलेले गूढ कुट शैलीचे गाणे असा ÓयुÂप°ी अथª सांिगतला आहे.
३) कै. ल.रा. पांगारकर:
भाłड Ì हणजे ‘’बहòłढ’ लोकिÿय गीत. भाłडांना कोणी गाłडही Ì हणतात. ‘गाłड’
Ì हणजे चमÂ कृतीजनक, अĩुतकाळ. भाłडात अĩुतपणा असतो. समाजातील चालीरीती
वर टीका असते. बोध ही असतो. इÂ यादी अनेकांनी भाłडांची Ó या´ या करÁ याचा ÿयÂ न
केला आहे.
संत एकनाथांनी आपÐ या भाłडांत समाजातील łढ ÿथा, परंपरा, चालीरीती, देवदेवता,
ĄतवैकÐ ये तसेच º यांना लोकसंÖ कृतीचे उपासक मानले जाते असे भुते, वासुदेव, जोशी,
दरवेशी, पांगुळ, अंधळा... इÂ यादी भाłड रचनेतून साकारले आहे. तसेच साप, िवंचू, गाय,
एडका असे ÿाणीही Â यां¸ या भाłडांचे िवषय झाले आहेत.
संत एकनाथा¸ या ‘जोशी’ या भाłडाचे िववेचन करताना डॉ. बी.एन.पाटील Ì हणतात, “संत
एकनाथां¸ या ‘जोशी’ या भाłडातील जोशी हा होरा सांगणारा िववेकì आहे. Â या¸ या
िनवेदनात, कथनात समाजािवषयी तळमळ आहे. “माझा शकून ऐका हो भाई ।।” अशी
 याची िवनă िवनवणी आहे. चार वेद, सहा शाÖ ýे ºयाचे गुणगान करतात,  या परमेÔ वराची
भ³ ती करÁ याचा उपदेश जोशी करतो. जीवनात आड वाटेने जाऊ नका. आड वाटेने
जाऊन चøात अडकवून, ठेचखाऊन पडू नका. जोशीने सांिगतले होरा ऐकÁ याने,
परमेÔ वराचीच भ³ ती केÐ याने, फे-यात पडणार याचा सारासार िववेकाने िवचार करÁ याचेही
‘जोशी’ सांगतो.’’
संत एकनाथाचे अÂ यंत ÿिसÅ द भाłड Ì हणजे ‘िवंचू चावला’ हे भाłड होय. नाथांनी
माणसांना एक िवखारी इंगळी संबोधले आहे. िबचवापे±ा इंगळी जाÖ त िवषारी असते. Â या munotes.in

Page 69

वारकरी पंिथयाचे वाđय
69 इंगळीने माणसाला डंख मारला Ì हणजे माणसा¸ या िठकाणी जे सहािवकार आहेत, ते इंगळी
łपाने िवषारी आहेत. Â या िवषाला उतरिवÁ या साठी ‘सÂ वगुण’ अंगारा लावा असे नाथ या
भाłडामÅ ये Ì हणतात.
उदा.
िवंचू चावला । वृिÔ च क चावला । काम , øोध िवंचू चावला ।
तम घाम अंगासी आला ।।धृ।।
पंचपाढा Ó याकुळ झाला ।। लागे माझा ÿाण चालला ।
सवा«गाचा दाह झाला ।।१।।
मनुÕ य इंगळी अित दाłण । मज नांगा मारला ितने ।
सवा«गी वेदना जाण । Â या इंगळीची ।।२।।
या िवंचवाला उतारा । तमोगुण मागे सारा ।
सÂ वगुण लावा अंगारा । िवंचू इंगळी उतरे झरझरा ।।३।।
सÂ य उतारा देऊन । अवघा साåरला तमोगुण ।
िकंिचत रािहली फुणफुण । शांत केली जनादªने ।।४।।
(®ी संतगाथा, एकनाथ, अ.३७९०)
अशाÿकारे संत एकनाथांनी जी बहòिवध भाłडे िलिहली Â यातून Â यांनी मनोरंजनातून
समाजÿबोधनच करÁ या चा ÿयÂ न केला.
७) संत एकनाथां¸ या गौळणी, िवरिहणी:
संत एकनाथांची भाłडे जशी लोकिÿय आहेत तशीच Â यांनी िलिहलेÐ या गौळणीही
लोकिÿय आहेत. नाथां¸ या गौळणीतून ÿामु´ याने राधा-कृÕ ण, गोपी-यशोदा यां¸ यािवषयीची
भ³ तीच िदसून येते. ®ी वसंत जोशी ‘गौळणी’ या काÓ यÿकारािवषयी जे िलिहतात Â यातून
या काÓ यÿकाराची महती पटते. ते िलिहतात, “अभंग रचना करणारा कवी गौळणी रचतो.
परंतु गौळणीतील मुµ ध शृंगार, वाÂ सÐ य, मधुराभ³ ती¸ या छ ट ा, संतां¸ या ज ीवां¸ या
जीवलगांशी जवळीक साधतात. लौकì क ÿेमभावनेचा मधूर आिवÕ कार गौळणी¸ या łपाने
 यांना घडिवता येतो.”
संत एकनाथां¸ या गौळणीही िविवध Ö व łपात िलिहलेÐ या िदसतील. Â या ही अÂ यंत साÅ या-
सोÈ या भाषेत असÐ यामुळे फारच मनोहर झाÐ या आहेत. वाचकांनाही Â यातील िचýमयता
िवशेष ल±ात राहते उदा.
munotes.in

Page 70

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
70 १) “वाåरयाने कुंडल हाले । डोळे मोिडत राधा चाले ।।१।।
राधाला पाहóन भुलले हरी । बैल डुिहतो आपुले घरी ।।२।।
हåरला पाहóन भुलली िचýा ।
राधा घुसळी, खडबडी ऐश åरता ।। ३।।
२) मन िमळालेसे मना । एका भूलान जनादªना ।।४।।
तुझी संगती नाही कामाची । मी सुंदरा कोवळया मनाची ।
कसे वेड लागी, काÆ हा गौळीया ।
माझा वंश आहे मोठयाचा तू तव यितहीन गव ळयाची ।।
ऐ³ य जालीया नावłपाखचा ठावािस पुसािलया ।।१।।‘’
अशाÿकारे साÅ या सोÈ या भाषेतून संत एकनाथां¸ या मनात असणारे राधाकृÕ णािवषयीचे ÿेम
आिण भ³ ती Ó य³ त झालेली िदसते.
िवरिहणी:
संत एकनाथां¸ या ‘िवरिहणी’ िवषयी िववेचन करताना डॉ. बी.एन.पाटील िलिहतात,
‘’वारकरी संताचा िवठोबा, ®ीकृÕ णाचेच łप असून संतांची सवª नाती Â यां¸ याशी
एकवटलेली आहेत. संतांना ®ीकृÕ ण भ³ तीचे वेड लागले असून, अहिनªश Âयाचाच वेध
लागलेला होता. Âयांचे जीवन कृÕ णमय झालेले होते. कृÕ ण हाच Â याचा ‘आÂ मा’ असÐ याने,
आÂ Ì यापासून शरीर िवभ³ त राहó शकत नाही. तĬत कृÕ णाचा ±िण क िवरह, िवयोग, दुरावा
ते सहन कł शकत नाही. Â यां¸ या िठकाणाचा िवरहा तªभाव, उÂ करती, आशा, तृÕ णा, ओढ,
वेध इÂ यादी मनोभाव संत एकनाथांनी Â यां¸ या ‘िवरिहनी’ काÓ यातून Ó य³ त केलेले आहेत.
भ³ ताला परमेÔ वराची अनावर ओढ असते या िवयोग, िवरहातून िनमाªण होणारी िवरहातªता
िवरिहणी असते ती एक ‘िवराणी’ असते. नाथांनी राधा, गोपी यांना ®ीकृÕ णाचा ±िण क िवरह
सहन होत नाही. Â या ची अवÖ था, भाविÖ थ ती िवरिहणीतून वणªन केली आहे.
उदा.:
“वेधला जीव माझा भेटवा ®ीरंगा । सवª सांिड येल मोह ममता संघ
िज वी जीवलग जाला अभंग । भेटता भेटवा मज ®ीरंग ।।”
अशाÿकारे नाथां¸ या या िवरिहणीतून आतª भ³ तीच Ó य³ त होताना िदसते.
८) एकनाथ पंथक:
संत एकनाथ आिण Â यांचे समकालीन असलेले दासोपंत, रामाजनादªन, जनाª जनादªन, िवठा
रेणुकानंदन या पाच जनांचा उÐ लेख नाथपंचकामÅ ये केला जातो. munotes.in

Page 71

वारकरी पंिथयाचे वाđय
71 एकनाथ पंथका¸ या कायाªिवषयी िलिहताना डॉ. ह.®ी शेणोिलकर Ì हणतात,
‘’रामाजनादªनांनी िलिहलेली आरती ²ानराजा । महा कैवÐ य तेजा ।।‘’ ही संत ²ानेÔ वरांची
आरती ÿिसÅ द आहे. Â यामधील ‘ÿगट गृहय बŌध । िवÔ व āाÌ हणी केले।।‘ यासार´ या
चरणातून ²ानेÔ वरां¸ या िवचारसरणीत मुरलेला असा कवी असावा असे वाटते.
दुस-या अनंत भूजां¸ या आरतीतील “आरती अनंतभूजा । िवठो पंढरी राजा ।।” या
उģारावłन तो वारकरी पंथीय िवĜलभ³ त िदसतो. िवठा रेणुकानंदन हे देवीभ³ त असून
 यांची पायसान पदेच काय ती उपलÊ ध आहेत.
दामाजीÿमाणेच दुÕ काळात धाÆ य लुटिवÁ यामुळे जनी जनादªनांना िवजापूर¸ या बादशहाने
हÂ ती¸ या पायी देÁ याची िश ±ा फमाªिवली. पण Â या ÿाÁ याने त् यांना काहीही केले नाही. तेÓ हा
आपÐया वंशजानीही यवनाची सेवा कł नये, अशी शपथ घालून जनी जनादªनांनी
पÔ चाताप वृÂ तीने बादशहाची नोकरी सोडून िदली आिण ईÔ वराचरणी आपली लेखनी
वािहली. Â यांनी ‘िनिवªकÐ प’ (ओÓ या ७१६) नावाचा उÅ दवकृÕ णसंवादłप अÅ यायúंथ
िलिहला आहे िशवाय ‘महावा³ य िववरण’ हे वेदांती ÿमाण, ‘सीताÖ वयंवर’ हे पौरािणक
आ´ यान आिण वेदांतपर व रामकृÕ णचाåरÞयावर अशी िहंदी शे-िदडशे पदे इतकì
रचना…………… आहे. नाथां¸ या गायेतील जनादªनÖ वामéचे अभंग या जनी जनादªनाचेच
असावेत. या पंचकातील जनी जनादªन हे एकच तेवढे úंथरचलेले वळण व Â यातील बोध या
ŀÕ टीने नाथां¸ या जवळ बसू शकतात.
पुढील ओÓ यांवłन Â यां¸ या िववेचनाचे समÆ वयवादी Ö वłप कळून येईल,
“चांडाळाशी घेय बोध । येणे नासती भेदाभेद ।
²ािनयासी उपजे ÿबोध । ऐसे सांिगतले उÅ दवा ।
करावा बुÅ दीचा ÿकाश । अवघा देव हा उपदेशू ।
परंतु वणाªवणाªचा नाशू कł नये ।
जो आचार िवचार भंगल । तो कमªचांडाळ जाला ।
आलवून सवª जानावे । परंतु आचरावे न भंगावे ।।”
रामाजनादªन, जनी जनादªन या नावावłन हे दोघे एकनाथांचे गुł बंधू असावेत असे वाटते.
पण Â यां¸ या नावातील जनादªन हा उÐ लेख जनादªनÖ वामीबĥल नाथ याबĥल खाýीचा
पुरावा िमळत नाही.
३अ.५ समारोप अशाÿकारे वरील िववेचनावłन ब हामनी राजवट, एकनाथकालीन महाराÕ ů तमोयुग, संत
एकनाथ आिण Â यांचे एकनाथपंचक यािवषयी थोड³ यात मािहती आपण पािहली.
munotes.in

Page 72

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
72 ३अ.६ ÿÔ नावली १) संत एकनाथां¸ या वाड्:मयाचा पåरचय कłन īा.
२) मÅ ययुगीन कालखंडांतील संत एकनाथा¸ या काÓ याचे Ö वłप Ö पÕ ट करा.
३) बहामनी कालीन राजवटीची मािहती देऊन एकनाथकालीन महाराÕ ůाचे वणªन करा.
िटपा िलहा.
१) संत एकनाथ कालीन गौळणी , िवरिहणी
२) एकनाथांची úंथरचना
३) एकनाथांची भाłडे
३अ.७ संदभªúंथ  ल. रा. निसराबादकर - ÿाचीन मराठी वाđयाचा इितहास.
 ह. ®ी. शेणोिलकर- ÿाचीन मराठी वाđयाचे Ö वłप.
 ना. देशपांडे- अ. ना. देशपांडे

*****

munotes.in

Page 73

73 ३ब
िशवकालीन महाराÕ ů
घटक रचना
३ब.१ उĥेÔ य
३ब.२ ÿÖ तावना
३ब.३ ब) िशवकालीन महाराÕ ů , Ö वराº य ÿेरणा
३ब.३.१ िशवकालीन वाड्:मय
३ब.३.२ संत तुकाराम
३ब.३.३ संत तुकारामांची अभंगगाथा
३ब.३.३.१ आÂ मचåरýपर अभंग
३ब.३.३.२ िवĜलभ³ तीचे अभंग
३ब.३.३.३ सामािजक अभंग
३ब.३.४ संत तुकारामांचे िश Õ य यांचे वाđय
३ब.३.४.१ बिहणाबाई
३ब.३.४.२ संत िनळोबा
३ब.४ समारोप
३ब.५ ÿÔ नावली
३ब.६ संदभªúंथ
ब) िशवकालीन महाराÕů : Öवराºय ÿेरणा, तुकाराम, तुकारामाचे िशÕय यांचे वाड्:मय
ÿÖतावना:
मÅययुिगन मराठी वाड्:मया¸या इितहासाकडे ‘वारकरी पंिथयाचे वाड्:मय याला
अनÆयसाधारण महßव आहे. कारण संत सािहÂयामÅये वारकरी पंिथयांचे वाड्:मय आिण
Âयांचे सामािजक कायª आजही ÿेरणा देणारे असेच आहे. संत®ेķ ²ानेĵर माउलéनी भागवत
धमाªचा पाया रचला. आिण Âयामुळेच Âयां¸या काळापासून अनेक जातीचे संत मंडळी एकý
आली. Âयात संत ²ानेĵरांचे समकालीन संत नामदेव, संत गोरा कुंभार यांचा उÐलेख
करता येईल. Âयाचबरोबर संत जनाबाई, संत एकनाथ, संत सावता माळी, संत तुकाराम
इÂयादी अनेक संत वारकरी संत Ìहणून ओळखले जातात. तसेच या पंथातील संतांनी
िलिहलेÐया वाड्:मयाला ‘वारकरी पंिथयांचे वाड्:मय’ Ìहणून ओळखले जाते.
राजवट, एकनाथकालीन महाराÕů, तमोयुग, एकनाथ, एकनाथ-पंचक, यांचे वाड्:मय तसेच
िशवकालीन महाराÕů, Öवराºय पेरणा, तुकाराम, तुकारामांचे िशÕय यांचे वाड्:मय यांचा
थोड³यात िवचार आपण करणार आहोत. munotes.in

Page 74

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
74 ३ब.२ ÿÖतावना बहामनी स°ेचे ५, ६ तुकडे होऊन पाच 'शाĻा' ÿÖथािपत झाÐयाचे आपण पािहले. या
स°ेचे पाच तुकडे झाÐयावरही मराठा सरदार माý सेवा करÁयातच धÆयता मानीत होते.
यादव, िनंबाळकर, सावंत, सुव¥, जाधव, भोसले अशी अनेक घराणे बहामनी अमदनीतच
पराøम करीत होती. मराठे सरदारांना आपले Öवतंý, Öवराºय Öथापन करावे अशी भावना
िनमाªण झाÐयाचे िदसत नाही. मुसद्Åयानी स°ेतच जाधवांनी पराøम केÐयाचे इितहासात
नŌद आहे. 'परंतु हेच मराठे जर डोईजड होऊ लागतात Âयांची वतने काढली जात िकंवा
Âयांचा नॅश केला जात असे. Âयामुळे मग मराठे एक शाही सोडून दुसöयाकडे आ®याला
जात असत, असे डॉ. बी. एन. पाटील Ìहणतात.
३ब.३ िशवकालीन महाराÕů व Öवराºय ÿेरणा मुसलमानी राजस°े¸या काळात महाराÕůत िहंदूंवर अनेक अÂयाचार केले गेले. Âयांचा
अतोनात छळ करत होते. याची बाल िशवाजीला येणं Öवाभािवक होतं. "िशवाजी महाराज
बालपणी ब¤गलोरला असताना, शहाजी महाराजांकडे असताना Âयांनी विडलांची नेतृÂवशĉì
व स°ेचा वापर करÁयाची पĦती जवळून पािहली. युĦशाľाचे ÿाÂयि±क पाहायला
िमळाले. लढाईचे डावपेच िशकता आले. या सवª बाबéचा पåरणाम िशवाजी महाराजांचे
नेतृÂव उभे राहÁयात झाला." असे 'मराठ्यांचा इितहास' या पुÖतकात डॉ. धये आिण डॉ.
टाकले िलिहतात. यावłन एक गोĶ ÖपĶ होते, ती Ìहणजे मोठेपणी िशवाजी महाराजां¸या
जे िविवध गुणकौशÐये िदसून आली Âयामुळे Âयां¸यापुठे कोणÂयाही शýूचा िनभाव लागत
नाही.
िशवकाळात मुसलमानांचा वाढत अÆयाय अÂयाचार पाहóन सामाÆय माणसा¸या मनात
दहशत धडकì भरलेली होती. Âयावेळी अवÖथा सांगताना डॉ. िव. का. राजवाडे िलिहतात,
"िहंदू बाटवले गेले, देवळे मोडली गेली, देव फोडले गेले, बायका ĂĶ केÐया, साधुसंत छळले
गेले, देवळां¸या मिशदी झाÐया, घरांचे दग¥ बनले, राऊळांचे महाल झाले, धमª केवळ लोपून
गेला." ही भयाण अवÖथा पाहóन, या मराठी माणसां¸या Öवािभमानासाठी , धमाªिभमानासाठी
कोणीतरी ÿबळ असा हवा होता तो छýपती िशवाजी महाराजां¸या łपाने मराठी माणसांना
िमळाला. रायरेĵराला ÖवातंÞयासाठी शपथा घेतÐया गेÐया. मराठी मातीसाठी, मराठी
माणसांसाठी रĉ सांडणार तŁण छýपती िशवाजी महाराजांबरोबर होता. Âयामुळे Âयांना
मोठा आधार िमळाला. मुसलमानां¸या अÆयाय अÂयाचाराला वाचा फोडÁयाचे काम याच
काळात सुŁवातीस घडले.
या काळात शेतकöयांनीही फारच िबकट अवÖथा होती. दुÕकाळामुळे सामाÆय जनतेचे
बेमालूम हाल होत होते. महाराÕůातÐया खडकाळ, डŌगराळ भागातÐया शेतकöयांची तर
फारच दयनीय अवÖथा झाली होती. Âयातच राºयकत¥ वेगवेगळे कर आकाłन Âयांची
िपळवणूक करीत होते. या सवाªना छेद देÁयाचे काम छýपती िशवाजी महाराजां¸या
कतृªÂवाने िनमाªण झाले आिण यातूनच पुढे मराठी स°ेचा उदय होत गेला. "आधी मनुÕय
ओळखावे," “योµय पाहóन काम सांगावे ।।" या समथा«¸या उĉìÿमाणे छýपती िशवाजी
महाराजांनी जीवाला जीव देणार माणसे ओळखली. Âयांना आपलंसं केलं. तानाजी, नेताजी, munotes.in

Page 75

िशवकालीन महाराÕ ů
75 मोरोपंत, हंबीरराव मोिहते इÂयादी कणखर माणसे सोबत घेऊन िहंदवी Öवराºयाची
Öथापना करÁयाचा ÿयÂन केला. जातीपाती¸या मूठमाती देऊन राÕůिनķ माणसे एकý
कłन छýपतéनी Öवराºयाचा पाय घातला. Ìहणून úांट डक Ìहणतो, " देश िजंकÁया¸या
संदभाªत मराठे हे आमचे पूवªज असून Âयांची स°ा हळूहळू बाळाने वाढत असता Âयांना
िदगंत कìतêचा 'िशवाजी भोसले' हा लोकनेता लाभला."
याच छýपती िशवाजी महाराजांनी Öवराºयाची Öथापना केली महाराÕůात छýपती
िशवाजीराजां¸या नेतृÂवाखाली नवे युग िनमाªण झाले Âयालाच 'िशवकाळ' संबोधÁयात आले.
३ब.३.१ िशवकालीन वाड्:मय:
छýपती िशवाजी महारांजां¸या काळात दोनच महान Óयĉéनी वाड्:मयात ÿभाव गाजिवला.
एक संत तुकाराम महाराज आिण दुसरे समथª रामदास Öवामी. िशवकालीन वाड्:मया¸या
भरभराटीिवषयी सांगताना डॉ. ®ी. Óयं. केतकर Ìहणतात, " छýपती िशवाजéचा काळ
Ìहणजे संत तुकोबा आिण समथª रामदास यां¸या परमाथाªचा काळ होय. दोन महान संतांचा,
संÿदाियकांचा, धािमªक उÂथापनाचा, समाज जागृतीचा, ÿबोधनाचा काळ होय. िशवकाळात
अनेक संत महंत झाले, Âयाचÿमाणे िवĬान पंिडत झाले. मोठ्या ÿमाणात वाड्:मयिनिमªती
झाली. िशवकालीन वाड्:मयिनिमªतीिवषयी डॉ. केतकर पुढे Ìहणतात, "िशवाजी
महाराजां¸या काळामÅये िजतकì मोठी उ¸चं ÿकारची úंथोप°ी झाली, िततकì केÓहाच
झाली नाही. सुंदर, गोड व सोÈया ओÓया िलहीणाöया मुĉेĵरा¸या महाभाŁडापासून थोडी
जरी डोकेफोड करावयास लावणारे यथाथª दलेले सारखे úंथ याच काळात झाले.
Âयाचÿमाणे याच काळात बखरी वाड्:मय तयार होऊ लागÐया, ऐितहािसक पोवाडे तयार
झाले. शृंगाåरक संÖकृत काÓयांची भाषांतरे आिण Öवतंý शृंगेरीक किवता यां¸याकडे
लोकÿवृ°ी झाली. "
अशाÿकारे िशवकाळात वाड्:मया¸या ŀĶीने अÂयंत पोषक असेच वातावरण होते असे
Ìहटले तर वावगे ठł नये. Ìहणूनच िशवकाळातील वाड्:मयाचे Öवłप िवशेष सांगताना डॉ.
बी. एन. पाटील Ìहणतात, " छýपती िशवाजी महाराज काळात वाड्:मया¸या िवचाराचा
ÿारंभ ÿामु´याने शहाजीराजांपासून केला जातो. िशवकाळात संत, पंत तसेच तुकोबा ही
महाराÕůाची संत भूषणे Âयां¸या काळातच झाली आहे.
Âयां¸या संÿदियक ÿसार, ÿचार काया«Æवये महाराÕů संÖकृतीला एक वेगळे Öफुरण ÿाĮ
झाले. 'संत हे राजाचे भट नÓहते.' राजांनी संतांचा आदर केला आहे. समथा«ना राजगुł
संबोधÁयात येते. संतांचे Âयां¸या अनुयायांचे वांङमयीन कायª िशवकाळात अलौिकक असून
अÂयंत समृĦ आहे."
वरील िववेचनावłन एक गोĶ ÖपĶ होते, ती Ìहणजे िशवकाळ हा मराठी वांङमयासाठी
दज¥दार वांङमयिनिमªती झालेला कालखंड मानवा लागेल. या कालखंडात दोन महान
सÂपुŁषांचे वांङमय जगÿिसĦ आहे. ते एक संत तुकाराम आिण समथª रामदास. याच
काळात िवशेष ÿभाव गाजवणारे जगिव´यात संतकवी तुकाराम महाराजां¸या काÓय -
कतृªÂवाचा थोड³यात आढावा घेऊ.
munotes.in

Page 76

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
76 ३ब.३.२ संत तुकाराम:
वारकरी संÿदायामÅये संत तुकारामांचे कायª अतुलनीय आहे. संत ²ानेĵरांनी ºया भागवत
धमª मंिदराचा पाय रचला Âयाचा कळस होÁयाचे भाµय संत तुकारामांना लाभले ते Âयां¸या
कतुªÂवामुळेच !
संत तुकाराम चåरý:
अशा या संत तुकारामांचा जÆम मोöयां¸या कुळातील 'अंिबले' घराÁयात इ. स. १६०८
साली देहó येथे झाला. इंþायणी काठी असलेÐया Âयां¸या घराÁयातील मूळ पुŁष
िवĵांभरबाबा हे होते. Âयां¸या घरी िनÂयनेमाने केली जात असे. असे सांिगतले जाते िक,
िवĵांभरबुवाना देवाने ŀĶांत िदला कì "तुला आता पंढरीस येÁयाची आवÔयकता नाही. मीच
तु»या गावात राहावयास आलो आहे. "Âयांना झालेÐया ŀĶांतानुसार आंÊया¸या वनात,
शेतात िवĜल - रखुमाईची मूतê जिमनीत सापडली. Âयांनी गावात िवĜलमूतêची Öथापना
केली.
अशा या िवĜलभĉìचा थोर वारसा लाभलेÐया घराÁयात बोÐहोबा आिण कनकई¸यापोटी
जÆम झालेÐया तुकोबांकडे हा भĉìचा वारसा असा परंपरेने आला होता. तुकोबांचे वडील
कुणबी असÐयाने Öवतःचा Óयवसाय आिण सावकारी Âयां¸याकडे होती. संत तुकोबांचा
मोठा भाऊ सावजी हा िवरĉ वृ°ीचा असÐयाने कुटुंबाची संपूणª जबाबदारी तुकोबांवर
पडली. नंतर¸या काळात तुकोबांचा िववाह रखमाबाईंशी करÁयात आला. रखमाबाई व
तुकारामांना 'संतू ' नावाचा एक मुलगा झाला.
तुकोबांचे घराणे ÿितिķत, ®ीमंत होते. घराÁयात चालत आलेली महाजनकì होती Âयामुळे
Âयां¸या घराÁयात सवª ÿकारची सुब°ा होती. तुकोबां¸या घराÁयािवषयी ®ी. गो. शं.
रािहरकर जे िलिहतात ते, "तुकोबां¸या जातीकडे पाहावयाचे तेÓहा ते जÆमतः मराठा ±िýय
होते. Âयांचा Óयवसाय वैÔय व शेतकì कुणिबकìचा होता. जुÆया िहंदू धमाªत जातीÿमाÁय
Åयानात येÁयाला Âया कुळाचे सांसाåरक संबंध कोठे झाले ते पाहणे महßवाचे असते.
तुकोबांचे पूवªजांचे सवª सांसाåरक संबंध ±िýयकुळाशी, घराÁयाशी झालेले आहेत.
'बरे कुणबी केलो | नाही तरी दंभेची असतो मेलो ।।
असा Öवतःच तुकोबांनी आपÐया जातीचा उÐलेख केला आहे.
"वया¸या १७ -१८ वषा«पासून तुकोबांचे जीवनात दुःखाचे डŌगर कोसळू लागले. आई-बाप
वारले, भावजय वारली, थोरला भाऊ तर अगोदरच िवरĉ झाला होता. दुकानाचे िदवाळे
िनघाले. दुÕकाळात सवª गेले. पिहली बायको रखमाबाई व मुलगा संतू डोÑयांदेखत अÆनान
करीत मेली. संसाराची अशी वाताहत तुकोबांना अशी उघड्या डोÑयांनी पाहावी लागली.
दुसöया पÂनी¸या िजजाई¸या ककªशपणाने तुकोबां¸या उिĬµनतेत भरच पडली. "हे डॉ. ल.
रा. निसराबादकर यांनी गरीबांचे केलेले वणªन एखाīा िचýपटातÐया ÿसंगासारखे समोर
घडÐयासारखे वाटते. munotes.in

Page 77

िशवकालीन महाराÕ ů
77 याच उिĬµन अवÖथेत तुकोबांनी गावाबाहेर¸या भंडारा डŌगराचा आधार घेतला आिण ते
हळूहळू ईĵरिचंतनात रमू लागले. तुकोबा 'एकांताचे सुखअनुभवू लागले. मनी - मानसी
िवĜलमय झाले.
सा±ाÂकरी संत तुकाराम:
संत तुकोबांनी भंडाöयां¸या डŌगरावर एकांतात राहóन परमेĵराचेच, ®ी िवęलाचेच
नामÖमरण करीत आपला िदवस घालिवÁयात धÆयता मानली. Âयांनी िवĜलभĉìचा केली.
Âया िवĜला¸या भेटीसाठी ते कासावीस झाले, बेचैन झाले.
"मा»या मना लागो चाळा । पाहावया िवĜल डोळा ।।१।।
आिणक नाही चाड । न लगे संसार हा गोड ।।२।।
तरीच फळ जÆम आलो । सरता पांडुरंगी जालो ।।३।।
तुका Ìहणे देवा । देई चरणांची सेवा ।।४।।
(संत तुकाराम गाथा ø. २९६३)
अशाÿकारे संत तुकोबांची िवĜलभेटीची आस िदसून येते.
संत तुकोबा भारनाथा¸या डŌगरावर पशु, प±ी, झाडे, वेली यां¸या संगतीत, िवĜल भĉìत
तÐलीन होत असत.
'तुका Ìहणे होय मनाशी संवाद ।
आपलाची वाद आपणाशी ।।
असे ते Öवतः¸या मनाशी संवाद साधत असत. तुकोबा िवĜलाशी, पांडुरंगाशी संवाद
साधत. तुकोबांना परमेĵरभेटीची असं लागली. ....
'वाटही पाहता । िशणले माझे डोळे । दािवसी पाऊले कैवो डोळा ।।' अशा िवĜलभेटीसाठी
िनकराची अवÖथा तुकोबांची झाली. डॉ. बी.एन पाटील. सांगतात, ' सतत पंधरा िदवस
परमेĵराचा, िवĜला¸या नामÖमरणाचा Åयास लागला होता. ते अंतःकरणाने हåरनाम
वेलीवर पि±राज झाले होते. Âयांची भगवदभĉì िनवाªणीची होती. Âयांना राघवचैतÆय,
केशवचैतÆय यां¸या परंपरेतील चैतÆयाचा सा±Âकार झाला. Âयांनी तुळशीमाळेचा जप
करÁयाचे सांगून 'रामकृÕणहरी' हा षडा±री मंý िदला.
"नामदेव केले ÖवÈनामाजी जागे । सवे पांडुरंग येवोिनया|सांिगतले काम करावे कािश²ा ।"
या सा±ाÂकारातूनच कािश²ा झाली. Âयांची वाणी अभंगłपाने अभंगवाणी झाली.
परमेĵरा¸या भĉìत अंतमुªख झालेÐया तुकारामांना गुŁकृपा लाभली. आÂमसा±ाÂकार
झाला. Âयां¸या पारमािथªक जीवनाचा ÿारंभ झाला. "अशाÿकारे संत तुकोबांना सा±Âकार
होऊन िवĜलमय झाले. Âयांचे सवª लौिकक अलौिकक झाले. तुकोबा एकांतातून पुÆहा
लोकांतात आले. Âयांचे जीवन परोपकारी झाले. तÂकालीन िवĬान, शाľी, पंिडत, munotes.in

Page 78

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
78 उ¸¸वणêयांकडून Âयांना ýासही सहन करावा लागला. परंतु Âयांनी आपÐया नामसाधने¸या
बळावर सवª सुसĻ केले. 'अणुरेिणया थोकडा ।तुका आकाशाएवढा ।।१।। असे ते िवशाल
अंतकरणाने झाले. 'जे जे भेट भूत । ते ते मािनजे भगवंत ', या ²ानेशां¸या उĉìनुसार Âयांना
अणुरेणूत परमेĵर िदसू लागला. Âयांना सवª चराचरात िव°हानी िदसू लागला. Âयामुळे
िकतीही ýास झाला तरी Âयांनी कोणाला दोष नाही िदला. Âयांनी आपला सवª भर
िवĜलावरच सोपवून िदला.
३ब.३.३ ।। संत तुकारामांची अभंगगाथा ।।:
संत तुकारामां¸या सा±ाÂकार झाÐयानंतर ...... " वाउगे िनिम° बोलो नको ।। हाच िवचार
मनी - मानसी ठेऊन, आपले सवा«चे चरणी अपूणª संत तुकारामांनी जी अभंगरचना केली ती
अतुलनीय आहे. Âयां¸या अभंगगाथेत सुमारे पाच हजार अभंग आहेत. हे सवª अभंग िवĜल
भĉì¸या िनķेतून िलिहले आहेत. Âयामुळे Âयां¸या अभंगात िविवधता आलेली आहे.
तुकोबांनी जी काÓय रचना केली Âयाचे सवª ®ेय Âयांनी ®ी िवĜलाला िदलेले आहे. Âयां¸या
अभंगाचे ÿेरणाÖथान ®ी िवĜलच आहे. Ìहणून अÂयंत िवनăतेने तुकोबा Ìहणतात, "कåरतो
किवÂय Ìहणाल हे कोणी । न हे माझी वाणी पदरीची ।।१।। मािझये युĉìचा नÓहे हा ÿकार ।
मज िवĵबंधु बोलिवतो ।। २।।
काय मी पामर जाणे अथªभेद । वदवी गोिवंद तेिच वेद ।। ३।।
िनिम° भरासी बैसिवले आहे । मी तो काही नÓहे Öवािमस°ा ।। ४।।
तुका Ìहणे आहे पाईकची खरा । वागिवतो मुþा नामाची हे ।।५।।
(संत तुकाराम गाथा ø. १००७)
अशा ÿकारे आपÐया सवª किवÂयाचे सवª ®ेय तुकोबांनी िवĵÌभरास, िवĜलास िदले आहे.
संत तुकोबां¸या अभंगवाणीबĥल सारÖवतकार ®ी. िव. ना . भावे Ìहणतात, "सोÈया व
सÅया शÊदांनी मनावर ठसेल असा उपदेश करणे, तसेच ÿसंगी राग, Ĭेष इÂयादी िवकारांचे
®ोÂयां¸या मनावर काहóर उभे करणे, िकंवा एखाīा िनंī गोĶीची अवहेलना कłन,
ितजबĥल ितटकारा उÂपÆन करणे, या सवª गोĶी Âयांनी (तुकोबांनी) आपÐया अभंगात
साधÐया आहेत."
सारÖवतकार िव. ल. भावे यां¸या या िवधानाबĥल तुकोबांची अभंगवाणी कशी िविवधतेने
नटली आहे, हेच ÖपĶ होते.
संत तुकोबां¸या अभंगातील िविवधता:
मराठी वंडगमयात संत तुकोबां¸याअभंगवाणीचे Öथान सवª®ेķ आहे. कारण ती सवªसामाÆय
माणसां¸या अंतःकरणाला जाऊन िभडÁयाचे सामÃयª Âयां¸या अभंगवाणीत आहे. Âयामुळेच
Âयांची अभंगगाथा आज आिण उīाही 'अभंग'च राहणार यात कसलाही संदेह नाही. अशा
संत तुकोबां¸या अभंगगाथेतील िविवध ÿकार¸या अभंगांचा थोड³यात िवचार
खालीलÿमाणे करता येईल. munotes.in

Page 79

िशवकालीन महाराÕ ů
79 ३ब.३.३.१ आÂमचåरýपर अभंग:
तुकोबांची अभंगगाथा Ìहणजे Âयां¸या जीवनाची कहाणीच आहे. सुख - दुःख Âयां¸या
वाट्याला जे आले ते Âयांनी िनभêड आिण ÿखरपणे मांडले आहेत. संत तुकोबांचे
सुŁवातीचे आयुÕय जे सुख - समाधानात आनंदात गेले Âयाचेही वणªन तुकोबांनी आपÐया
गाथेत केले आहे. आई विडलांचे लाभलेÐया ÿेमाची मािहतीही तुकोबांनी आपÐया
आÂमचåरýपर अभंगात गायलेली िदसते. उदा.
लागलीय मुख Öतना । आली पाÆहा माउली ।।१।।
उभयता आवडी लाडे लाडे । कŌडे कŌडे पुरतसे ।।२।।
'सुख पाहता जवापाडे । दुःख पवªताएवढे ।।२।। या उĉìÿमाणेच तुकोबां¸या वारसातील हे
सुखाचे ±ण फार काळ िटकले नाहीत. Âयां¸यात एकामागोमाग एवढे संकटे येऊ लागते.
संकटाची मािलकाच चालू झाली. माता-िपÂयाचे िनधन, पÂनी व मुलाचे िनधन, मोठ्या
भावाचे िवरĉìपण, दुÕकाळ .... असा अनेक संकटाना तुकोबांना सामोरे जावे लागले.
तरीसुĦा Âयांनी परमेĵराला दोष िदले नाही. उलट Âयांनी परमेĵराचे, िवĜलाचे आभारच
मानलेले िदसतात.
उदा.
"बरे झाले देवा िनघाले िदवाळे| बरे या दुÕकाळी पीडा केली ।।१।।
अनुयाये तुझे रािहले िचंतन । जय वमन संसार ।।२।।
बरे झाले देवा बाईल ककªशा । बरी हे दुदªशा जनामÅये ।।३।।
बरे झाले नाही धरती लालेलाल । बरा आलो तुज शरण देवा ।।४।।
(संत तुकाराम गाथा - अ. १९३५)
अशाÿकारे आपÐयावर आलेली संकटे Âयां¸याकडे िवनăपणे पाहÁयाची िवशाल ŀĶी
तुकोबांची िदसते.
३ब.३.३.२ िवĜलभĉìचे अभंग:
संत तुकोबांची अभंगगाथाच िवĜल ÿेमाने आिण भĉìने भरली आहे. संपूणª अभंगावर
तुकोबांचे िवĜल ÿेम आिण भĉì कशी ओतÿोत भरली आहे हे िदसून येते, कारण तुकोबांना
'बोलिवता धनी' च िवĜल आहे. Âयामुळे िविवध Öवłपात Âयांनी िवĜलाची भĉì केलेली
िदसते. माता - िपता, बंधू, सखा, सोयरा, धायरा, उĦारक .... असे सवª काही ®ी िवĜलच
आहे. उदा.
"िवĜल गीती िवĜल िच°ी । िवĜल िव®ांती भोग जया।।।।
िवĜल आसनी िवĜल शायनी । िवĜल भोजनé úासोúासé ।।२।। munotes.in

Page 80

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
80 िवĜल जागृती ÖवÈन सुपुýी ।न दुजे नेणती िवĜल¤िवण ।।३।।
भूषण अलंकार सुखाचे ÿकार । िवĜल िनधाªर जया नरा ।।४।।
तुका Ìहणे ते िह िवĜल िच जाले । संकÐप मुरले दुजेपणे ।।५।।
(संत तुकाराम गाथा अ. ११२१)
अशाÿकारे संत तुकोबांचे सवªÖवच ®ी िवĜल आहे. Âयामुळे िवĜला¸या भेटीसाठी तुकोबांचे
मन कासावीस झालेले िदसते. उदा.
"कÆया सासुरासी जाये । मागे परतोिन पाहे ।।
तैसे झाले मा»या जीवा । कधी भेटीसी केशवा ।।
चुकिलया माये । बाळ वेळोवेळा पाहे ।।
तुका तैसा तळमळी । जगावेगळी मासोळी ।।"
अशाÿकारे िवĜला¸या भेटीसाठी तुकोबां¸या मनातील आतªता आिण तडफड Óयĉ
झालेली िदसते.
३ब.३.३.३ सामािजक अभंग:
संत तुकोबांचे सामािजक अभंग, सामािजक कतृªÂव हे अफाट आहे. समाजातील सुĶ, दुĶ,
चांगÐया - वाईट, वृ°ी - ÿवृ°ी¸या Óयĉéचा तुकोबांना जेवढा अनुभव आला असेल तेवढा
कदािचत इतर कोणालाही आला नसेल, Ìहणून तुकोबांचे जीवन आिण Âयांचे अभंग या
एकाच नाÁया¸या दोन बाजू आहेत असे Ìहणता येईल.
"राýंिदन आÌहा युĦाचा ÿसंग ।अंतबाªĻ जग आिण मन ।।" अशी तुकोबांची अवÖथा होती.
तुकोबा हे वैÔय आिण शूþ वणाªचे ÿितिनधी होते. Âयामुळे Âयांनी सामािजक, धािमªक
±ेýातील िमरासदारीवर, परंपरागत व नीितमूÐयांवर Âयांनी अभंगातून जोरदार हÐला
चढिवलेला िदसतो.
तुकोबां¸या काळातील सामािजक पåरिÖथती फारच िबकट होती. उ¸च - नीचपणा,
जातीयता, धमा«धता यांनी सवª सामाÆय माणूस नाडिवला जात होता. तो अपार दुःखा¸या
खाईत जात होता. सवª बाजूने Âयाचे ख¸चीकरण होत होते. हे पाहóन "बुडता हे जण न देखवे
डोळा| येतो कळवळा Ìहणोिन " Ìहणून सामाÆय माणसांबĥल Âयां¸या मनात अपार कłन
िदसते. Âयांचा उĦार करÁयाचा लागलेला Åयासच Âयां¸या अभंगवाणीतून िदसून येतो. 'जे
का रंजले गांजले| Âयासी Ìहणे जो आपुले ।।
तोिच साधू ओळखावा । देव तेथेिच जाणावा ।।"
खरा देव हा माणसांतच असतो. हाही संÖकार तुकोबांचा िदसून येतो. आिण Ìहणूनच Âयांनी
सामाÆय, िदन दिलतांची सेवा करÁयाचे Ąत Öवीकारले. munotes.in

Page 81

िशवकालीन महाराÕ ů
81 तुकोबांची सामािजक कामिगरी कशी लोको°र होती हे सांगताना डॉ. ह. ®ी. शेणोलीकर
Ìहणतात, ".... कमªठांचे ढŌग, शाľीपंिडतांची पोपटपंची आिण महानुभाव, नाट्य शाľ
इÂयादी धमªपंथातील आधाराचा कÐपना या गोĶी Âयांनी चÓहाट्यावर आणÐया. Âया
िवÅवंसक कायाªबरोबर धमाªिभमान, Öवामीिनķा, शरीरसुखापे±ा धमªिनतीचे ®ेķÂव,
धमªकमाªपे±ा िच°शुĦीचे व सदाचाराचे महßव इÂयादी उ¸चतर जीवनमूÐयांची ओळख
तुकारामांनी सामाÆय जनतेला कłन िदली. Âयां¸या या िवधायक कायाªने िशवकायाªला
उपयोगी असा Åयेयिनķ, सुसंघिटत व कायª±म असा जो कुणबी मराठा समाज तयार झाला,
Âयाच मावÑयां¸या बळावर Öवराºय संपादना¸या कायाªत िशवाजीराजांना यशÖवी होता
आले. तुकोबां¸या सामािजक (व पयाªयाने राजकìय) कामिगरी लोको°रच Ìहणावी लागेल."
अशाÿकारे तुकोबां¸या अभंग गाथेत सवªच ÿकारचे िविवध Öवłपाचे अभंग पहावयास
िमळतात. मानवी जीवनाशी िनगिडत नाही असा एकही िवचार तुकोबां¸या गाथेत नाही असे
होणार नाही.
इतर िवषय:
तुकोबांची अभंगगाथा मानवी जीवना¸या सÂकायाªसाठीच असलेली िदसते. पांढरी माहाÂÌय
असो, संत महाÂÌय असो, तßव²ान असो, बुध²ान असो, वेदÿामाÁयाचे ²ान, जीव-
िशवा¸या ऐ³याचे िवचार, जगतिवचार, मायािवचार अशा िविवध िवचारांनी तुकोबांची
अभंगगाथा जनसामाÆयां¸या मनात आजही िटकून आहे. Âयां¸या गाथेमÅये अभंगातील
सुभािषतेही िततकìच उठावदार आहेत. उदा. शुĦ बीजापोटी फळे रसाळ गोमटी । असाÅय
ते साÅय करीत सायास । कारण अËयास तुका Ìहणे ।।' 'नाही िनमªल जीवन काय करील
साबण |' तुला Ìहणे तेिच संत, Âयासी जगाचे आधार ।', नाथा¸या कÐयाण, संतां¸या िवभूती
। देह कĶिवती उपकार |'...... इÂयादी अनेक सुभािषतांनी तुकोबांचे अभंग फुलले आहेत.
Âयामुळेच मानवी जीवनात आकार,िदशा िमळते.
समारोप:
अशाÿकारे तुकोबांची अभंगगाथा िविवध िवषय आिण िविवध आशयाची ओतÿोत भरलेली
आहे. तुकोबां¸या िवषयी आिण Âयां¸या ि³वटीिवषयी ल. र. नािसराबादकर Ìहणतात,
"तुकाराम हे ÿाचीन मराठी सािहÂयातील जवळजवळ अखेरचे ÿमुख वारकरी संत. Âयांची
किवता Ìहणजे संत सािहÂयाचा फळसाÅयायच Ìहटलं पािहजे. ²ानेĵर, नामदेव एकनाथ
यां¸या सांÖकृितक कायाªचा वीणा खांīावर घेतला. वारकरी संÿदाया¸या ŀĶीने तर
तुकारामांचे कायª फार मोलाचे आहे. वंशपरंपरेने चालत आलेली िवĜलभĉìची िमरास
वाढिवली. ľी शूþांपय«त पोहोचवली. नाथ सािहÂयाने मो±ाची पायवाट सोपी केली.
'याचसाठी केला होता अĘाहास । शेवटचा िदस गोड Óहावा ।।' या उĥेशाने संत तुकोबा
आजीवन समाजासाठी तळमळत रािहले आिण शके १६४९ मÅये Âयांचा 'िदस गोड' झाला.
ते वैकुंठवासी झाले. परंतु आपÐया Ńदयात ते काळ, आज आिण उīाही आहेत अजोपय«त
ही सृĶी आहे तोपय«त तुकोबा आिण Âयांचे कायª 'अभंग'च राहणार यात कसलाही संदेह
नाही.
munotes.in

Page 82

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
82 ३ब.३.४ तुकारामांचे िशÕय यांचे वाड्:मय:
संत तुकोबांचे कायª आिण कतृªÂव हे अजरामर आहे. Âयां¸या वाणीचा, िवचारांचा, Âयां¸या
अभंगांचा संÖकार ÿभाव लोकमानसावर पडत होता. तुकोबां¸या िवचारां¸या संÖकारातून
अनेकजण घडत होते. ÂयामÅये संत तुकोबां¸या िशÕय संत बिहणाबाई, संत िनळोबा यांचा
अगदी आदराने उÐलेख करावा लागतो. कायª आिण संÖकरशील संत Ìहणून Âयांचा
नामोÐलेख केला जातो.
३ब.३.४.१ संत बिहणाबाई:
संत बिहणाबाई ही संत तुकोबांची िशÕया Ìहणूनही ितज मानाचे Öथान आहे. संत
बिहणाबाईंना तुकोबांचा सा±ात बोध व Âयांचे कìतªन ®ावण यांचा लाभ झाला होता. अशा
या तुकारामां¸या िशÕयेचा जÆम इ. स. १६२८ मÅये झाला. वया¸या ितसöया वषêच तीस
वषाª¸या िबजवराशी Âयांचा िववाह झाÐयाचे Âयांनी आपÐया आÂमचåरýात उÐलेख केला
आहे. या संसारात फारशा रमÐया नाहीत. हरी आिण हåरकथा याकडेच Âयांचं मन धाव घेत
असे. ÿवासात Ăमंती करीत कोÐहापुरात आÐयानंतर जयराम Öवामéकडून Âयांनी
तुकोबांची कìतê आिण अभंगवाणी ऐकली. आिण Âयांना तुकोबांचा Åयासच लागला.
वया¸या १९ Óया वषê Âयांना तुकोबांचा सा±ाÂकार झाला. पुढे Âयांनी आपÐया पतीचेही
मनपåरवतªन घडवून आणले.
बिहणाबाईंना सुŁवातीला जे सुख दुःखाचे चटके भोगावे लागले Âयाचे वणªन आपÐया
आÂमचåरýातील सुमारे ७४ अभंगातून केले आहे. Âयां¸या अभंगगाथेत सुमारे ७४० अभंग
आहेत.
संत बिहणाबाईं¸या अभंगात पांढरी, िवĜल, सģुł,उपदेश ...... इÂयादी िविवध िवषयावर
अभंग आहेत. Âयांची िवĜलभĉìही अलौिकक Öवłपाचीच आहे.
उदा.
"तू माझी माउली मी तुझे बालक । करीतसे कौतुक नामी ।
तू माझी माउली मी तुझे वासł । करीतसे हòंकार नामी तुझे ।।....."
अशाÿकारे तुकोबांÿमाणेच बिहणाबाईंनीही िवĜलास आपली माता, माउली मानून भĉì
केलेली िदसते.
ºया अभंगामुळे संत बिहणाबाईंचे नाव वारकरी संÿदायामÅये आदराने घेतले जाते तो अभंग
Ìहणजे,
"संत कृपा झाली । इमारत फळा आली ।
²ानदेवे रिचला पाया । उभारले देवालया ।
नामा तयाचा िकंकर । तेणे रिचले ते आवार ।।
जनादªन एकनाथ । खांब िदला भागवत ।। munotes.in

Page 83

िशवकालीन महाराÕ ů
83 तुका झालासे कळस ।भजन करा सावकाश ।।
बिहणी Ìहणे फडकती Åवजा ।िनłपण केले िवना ।।
या अभंगातून संत बिहणाबाईंना संत ²ानेĵरांपासून ते संत तुकारामांपय«त सांÿदाियक
इितहासच कथन केले आहे. तसेच वारकरी संÿदायातील ÿÂयेक संतांचे कायाªचा दाखलाही
िदला आहे. या अभंगाचे ®ेķÂव सांगताना डॉ. शं. गो. तुळपुळे Ìहणतात ते िकती साथª आहे
याची ÿिचती येते. ते Ìहणतात,
एवढा एकच अभंग िलहóनही Âयांची कìतê (बिहणाबाईंची) अमर Óहावी इतके Âयांचे मोल
आहे."
३ब.३.४.२ संत िनळोबा:
संत तुकोबां¸या नंतर वारकरी सांÿदाियक धुरा वाहणारे संत Ìहणजे संत िनळोबा होय.
Âयां¸या जÆमकाळासंबंधी मािहती उपलÊध नाही. Âयांनी शके १६७५ मÅये समाधी
घेतÐयाचे सांिगतले जाते.
संत िनळोबांना तुकारामां¸या अभंगवाणीतूनच काÓयÿेरणा िमळाली. संत तुकोबां¸या
गौरवात Âयांनी ३३३ अभंगाची रचना Âयांचे १३०० सांÿदाियक अभंग आहेत. चांगदेव,
²ानेĵर चåरýपर ७०८ ओÓया आहेत.
संत िनळोबां¸या अभंगातही िविवध िवषय आलेले आहेत. भĉì, ²ान, वैराµय यांचा सुंदर
संगमही Âयां¸या अभंगात िदसून येतो. संत िनळोबांनी ®ीकृÕणभĉìवर गौळणी, िवरिहणी
इÂयादी रचनाही केÐया आहेत.
पंढरपूर आिण िवĜलभĉìची महती सांगणारा अभंगही फारच सुंदर आहे.
"देवभĉाचा सोहळा । वाची गती वेळोवेळा ।।१।।
Ìहणती धाÆय पंढरपूर ।पुंडिलक मुनीवर ।।२।।
चंþभागा परमतीथª ।वेणू नाही जनकृताथª ।।३।।
िनळा Ìहणे पांडुरंगा । भेटी तापमय भंग ।।४।।
(संदभª: ÿाचीन मराठी वाडगमय वैभव डॉ. बी. एन. पाटील पृ. ३४४)
या संदभाªत डॉ. बी. एन.पाटील Ìहणतात ते योµयच वाटते ते Ìहणतात, "वारकरी
संÿदायłपी मंिदरा¸या कळसांचे Öथान संत तुकारामांना लाभले Âया मंिदराचे संर±ण
देखभालीचे सरकारी, महÂकायª संत िनळोबां¸या वाट्याला आले. वारकरी संÿदाया¸या
आकाशगंगेत अनेक तेजÖवी तारे आहेत. Âयां¸यासह Öवतेजाने अढळÖथान ÿाĮ करणाöया
लहान-लहान तकªही आहेत. Âयां¸यामुळेच वारकरी संÿदाया¸या नभोमंडळाला तेजिÖवता
लाभलेली आहे.
munotes.in

Page 84

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
84 ३ब.४ समारोप अशाÿकारे ÿाचीन मराठी वांङमयात वारकरी पंथीयांचे वांङमय आहे. जोपय«त मराठी भाषा
आहे, माणूस आहे तोपय«त वारकरी संÿदायाचे कायª , Âयांचे वांङमय अनेकांना ÿेरणादायी
असेच आहे. Ìहणूनच संतां¸या काÓयलेखनाला 'अभंग' Ìहणतात. Âयाचे कारणच हे कì
Âयाचे कायª आिण कतृªÂव कधीही भंग पावणार नाही.
३ब.५ ÿÔ नावली १) बहामनी राजवटीची मािहती देऊन एकनाथकालीन महाराÕůाचे वणªन करा.
२) संत एकनाथां¸या वांङमयाचा पåरचय कłन īा.
३) एकनाथ पंथकां¸या वांङमयाचे Öवłप ÖपĶ करा.
४) िशवकालीन महाराÕůाचे वणªन तुम¸या शÊदात करा.
५) संत तुकारायां¸या अभंगाचे Öवłप ÖपĶ करा.
३ब.६ संदभªúंथ १) ÿाचीन मराठी वांङमयाचा इितहास - अ. ना. देशपांडे
२) ÿाचीन मराठी वांङमयाचा इितहास - ल. रा. निसराबादकर
३) ÿाचीन मराठी वांङमयाचे Öवłप - ह. ®ी. शेणोलीकर


*****

munotes.in

Page 85

85 ४अ
पंिडती काÓय
पंिडती काÓयाची ÖवłपवैिशĶ्ये
घटक रचना
४अ.अ उĥेश
४अ.२ ÿÖतावना
४अ.३ पंिडती काÓयाचे Öवłप
४अ.४ पंिडती काÓया¸या ÿेरणा
४अ.५ पंिडती काÓयाची वैिशĶ्ये
४अ.६ पंिडती काÓयातील दोषांची चचाª
४अ.७ समारोप
४अ.८ ÖवाÅयाय
४अ.९ संदभªúंथ
४अ.१० पुरक úंथ
४अ.१ उĥेश अ) पंिडती काÓयाचे Öवłप ÖपĶ करणे.
२) पंिडती काÓया¸या वैिशĶ्यांची चचाª करणे.
३) पंिडती काÓया¸या ÿेरणांचा िवचार करणे.
४) पंिडती काÓयातील गुणदोषांची चचाª करणे.
५) पंिडत कवी आिण Âयां¸या úंथरचनेचा पåरचय कłन देणे.
४अ.२ ÿÖतावना ÿाचीन मराठी वाđया¸या इितहासात िविवध ÿकारचे सािहÂय आढळते. सवªसामाÆय
लोकां¸या धमªभावनेला उ¸च िवचारांचे अिधķान िमळवून देÁया¸या ÿेरणेनेच मराठी वाđय
Âया Âया काळी िनमाªण झालेले िदसते. Âयामुळे Âया काळातील बहòतेक सािहÂय हे मु´यतः
अÅयािÂमक Öवłपाचे असून ते नाथ, महानुभाव, वारकरी, द°, समथª इ. धमªपंथीयांकडून
िलिहले गेले आहे.
मÅययुगीन मराठी वाđयाकडे ŀिĶ±ेप टाकला असता ÿमुख तीन ÿवाह पाहावयास
िमळतात. मÅययुगीन मराठी काÓयाचे Öथूलमानाने तीन ÿकार पडतात. संतकाÓय, पंिडती
काÓय, शािहरी काÓय असे हे तीन ÿकार आहेत. संतकाÓय व शािहरी काÓय या दोÆही munotes.in

Page 86

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
86 ÿकारांहóन पंिडती काÓय वेगळे असलेले िदसते. परमाथाªची भĉì, ²ान, वैराµय यांची
िशकवण देणारे संतकाÓय आहे. यामागे अकराÓया-बाराÓया शतकात महाराÕůात łढ
असलेÐया काही संÿदायाचे तßव²ान आिण आचार यांची देखील पाĵªभूमी आहे. तर पंिडत
कवéची भूिमका माý यापे±ा िनराळी होती. Âयां¸या डोÑयासमोर िवĬान संÖकृत²,
काÓयममª² असा वाचक वगª होता. Âया¸यासाठी िनवडक ÿसंग घेऊन ते कलाकुसरीने व
पांिडÂयाने नटवून मांडÁयाकåरता रचना केÐया गेÐया.
पंिडती काÓयाची परंपरा तेराÓया शतकापासून ते अठराÓया शतकापय«तची आहे. पंिडती
सािहÂय खöया अथाªने िवकिसत झाले ते सतराÓया शतकात. महानुभाव कवी नर¤þ व
भाÖकरभĘ बोरीकर यांनी ÿथम अशा Öवłपाची रचना केली. पुढे सतराÓया शतकात अनेक
कवéनी हा ÿवाह वाढीस लावला. मुĉेĵर, वामन पंिडत, रघुनाथ पंिडत, िवĜल िबडकर ,
सामराज, नागेश, ®ीधर, आनंदतनय, िनरंजनमाधव या कवéनी पंिडती काÓयात मोलाची
भर टाकली. पंिडत कवéनी संÖकृतमधील िविवध सािहÂयÿ कार, िविवध वृ°, अलंकार
काÓयात योिजले. तसेच संकेत, भाषासरणी या बाबतीतही संÖकृतचे अनुकरण केले आहे.
अिभजात संÖकृत¸या धतêवर काÓयरचना करÁयाची ÿेरणा पंिडत कवéना झाली Âयाला
तÂकालीन वातावरणही अÿÂय±रीÂया कारणीभूत ठरलेले िदसते. देविगरी¸या यादवां¸या
साăाºयाचा नाश झाÐयानंतर महाराÕů पारतंÞयात गेला. Âयानंतर मÅयंतरीची शतके
संøमणावÖथेत गेली. सतराÓया शतका¸या सुŁवाती¸या काळापय«त महाराÕůात मुसलमानी
अंमल चालू होता. ÖवÂव आिण Öवधमª िटकवÁयाची िचंता होती. िशवकाळात ही पåरिÖथती
बदलली. कवéना राजा®य , संपÆनता व ÖवाÖथ िमळाले. ÿदीघª रचनेसाठी आवÔयक पोषक
वातावरण लाभले. राजदरबारी संÖकृतला आ®य िमळाला. संÖकृतला िमळणारी माÆयता
पाहóन Âयाच धतêवर रचना करÁयाची Öफूतê मराठी कवéना झाली. कवéची ÿवृ°ी भाÕय वा
टीका úंथांची चाकोरी सोडून आ´यान रचनेकडे झुकू लागली. ते कला िवलासाकडे वळले.
िशवाय पंिडत कवी कोणÂयाही संÿदायाचे अनुयायी नसÐयाने िविशĶ सांÿदाियक
तßव²ानांचा पुरÖकार करÁयाचे बंधन Âयां¸यावर नÓहते. Âयामुळेच खöया अथाªने Âयां¸या
किवÂवाला बहर आला .
४अ.३ पंिडती काÓयाचे Öवłप पंिडती काÓयाचे Öवłप िववरणाÂमक नाही. Ìहणजेच संÖकृत कथांचे मराठीत केलेले
िववरण नाही तर संÖकृत सािहÂय साहाÍयाने िनवडक आ´यानावर केलेली िवदµध रचना
आहे. मराठीतून मुĉेĵर, वामन पंिडत, रघुनाथ पंिडत, नागेश, िवĜल, सामराज इ. कवéनी
िवदµधतेची ÿिøया अवलंबलेली िदसते. Ìहणून या पंिडत कवé¸या काÓयात अिभजात
संÖकृत वाđयाचे पुनŁºजीवन झाले. पंिडती काÓयात नवरसांचा आिवÕकार, अलंकार व
वृ°े यां¸या रचनांना महßव आहे. ते ओवी, अभंग यासार´या छंदाकडून िविवध अ±रगण
वृ°ाकडे वळले. सोÈया भाषेकडून डौलदार, पÐलेदार भाषेकडे पंिडती काÓय वळले.
संतकवéनी काÓयाला लावलेले अÅयाÂमक व मराठीपण पंिडत कवéनी सोडले. मराठीला
संÖकृत सािहÂय आिण सािहÂयशाľ यां¸या वळणावर परत काÓयाला नेले. महानुभाव कवी
नर¤þ व भाÖकरभĘ यां¸या काÓयात पांिडÂया¸या खुणा आढळतात. Âयां¸यानंतर
एकनाथांनी आ´यान रचना केली आहे. परंतु जाणीवपूवªक या रचना करÁयाचे कतृªÂव munotes.in

Page 87

पंिडती काÓय पंिडती काÓयाची ÖवłपवैिशĶ्ये
87 मुĉेĵराला देता येते. मुĉेĵरापासून पंिडती काÓया¸या परंपरेची सुŁवात झाली, नंतर
िशवकाळात Âयाचा िवÖतार झाला . अनेक पंिडत कवéनी रचना ÿकारांची िविवधता साधून
मराठीत िनरिनराÑया ÖवŁपाची रचना केली.
पंिडती काÓय हे अिभजात संÖकृत सािहÂयरचनेचे पुनŁºजीवन आहे. संÖकृतमधील वाđय
ÿकार, आदशªवाद, भाषेची घडण, वृ°, अलंकार या सवªच बाबतीत हे पुनŁºजीवन
करÁयाचा ÿयÂन पंिडत कवéनी केला. महाकाÓय, खंडकाÓय, लघुकाÓय, चंपूकाÓय ÿकार
Âयां¸या वैिशĶ्यांसह पंिडत कवéनी उचलले. 'रघुवंश', 'कुमारसंभव', 'िशशुपालवध',
'शाकुंतल', 'उ°ररामचåरत' या úंथांचा मोठ्या ÿमाणावर आधार घेतला. रामायण,
महाभारत, भागवत यातून िनवडक आ´याने घेऊन ÿसंगिनिमªती, कÐपनािवलास ,
वणªनपĦती, भाषासरणी याबाबतीत संÖकृत नाटके व पंचमहाकाÓये यांचा आधार घेऊन
पंिडत कवéनी आपÐया काÓयाची सजावट केली.
अिभजात संÖकृत वाđयातील ठळक ÿवृ°ी Ìहणजे आदशªवाद, पåरपूणªतावाद. आदशªवाद
व संकेतांचे अनुकरण पंिडत कवéनी केले. łपवणªन, नगरी वणªन, राजवटीचे वणªन, वने-
उपवने यांचे वणªन अशा अनेक संदभाªत आदशªवादाचा अवलंब केलेला िदसतो.
आ´यान हे नाव ‘´या’ या धातूपासून िसĦ झाले. '´या' Ìहणजे गोĶ वा कथा. आ´यान
Ìहणजे सांगणे, िनवेदन करणे, कथन करणे असा Âयाचा अथª होतो. हा ÓयुÂप°ीने येणारा
अथª आहे. घडून गेलेÐया घटनेचे कथन असा अथª नंतर łढ झाला. Âयातही ऐितहािसक
घटनेपे±ा किÐपत कथा, पौरािणक कथा यांनाच आ´यान ÌहणÁयाकडे कल िदसून येतो.
‘आ´यानकाÓय’, ‘पंिडतीकाÓय’, ‘िवदµधकाÓय’, ‘कलाकाÓय’ इ. नावातच आ´यान
वाđयाचा ठळक िवशेष Óयĉ होतो. माý ‘पंिडती काÓय' ही सं²ा अिधक łढ आहे.
आ´यान Ìहणजे रसाळपणे सांिगतलेÐया कथा असतात. या कथां¸या िनिम°ाने वेगळे
काहीतरी सांगÁयाचा उĥेश कìतªनकार व आ´यानकार यांचा असतो. मराठी आ´यान
किवता, अÅयाÂम, आिण कथनाÂमकता यांनी िवणलेलेली आहे. महाभारत, रामायण,
भागवत, पुराणे, हåरवंश इÂयादी úंथ हे अ´यानपरंपरेचे उगमÖथान आहेत, आधार आहेत.
संत, पंिडत, पुरािणक, कìतªनकार हे ÿाचीन मराठी आ´यान किवतेचे लेखक आिण
िनवेदक होते.
संÖकृतमÅये रामायण, महाभारत या सामúीवर आपÐया काळाची संÖकृती, कलाÂमकता,
पांिडÂय यांचे संÖकार कłन कािलदास, माघ, भारवी आिण ®ीहषª या महाकवéनी जी
काÓयरचना केली ितला 'अिभजात संÖकृत सािहÂय' Ìहणतात. या संÖकृत सािहÂयाचा
पंिडती सािहÂयात सजावटीसाठी भरपूर वापर केला गेला. Âयामुळे पंिडती काÓय हे
पुनŁºजीिवत अिभजात संÖकृत सािहÂय होय. मुĉेĵर, रघुनाथपंिडत, वामन पंिडत,
®ीधर, सामराज, िवĜल, नागेश, िनरंजन माधव, मोरोपंत या पंिडत कवéनी पांिडÂयपूणª
रचना कłन मÅययुगीन मराठी सािहÂयात मोलाची भर घातली.

munotes.in

Page 88

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
88 ४अ.४ पंिडती काÓया¸या ÿेरणा आ´यान कवé¸या डोÑयासमोर ÓयुÂपÆन वाचकवगª आिण संÖकृत सािहÂयाचा व
सािहÂयशाľाचा आदशª असÐयामुळे किवÂवाबरोबरच पांिडÂयाचाही आिवÕकार करणे अशी
ÿेरणा Âयां¸याबाबत ÿधान ठरली आहे.
नवरसांचा जाणीवपूवªक आिवÕकार करÁयाची आिण रिसकांना Âयाचा आÖवाद घडिवÁयाची
पंिडत कवéची मु´य ÿेरणा होती. Âयावेळी समाजात अिÖतÂवात असणारा उ¸च िकंवा
संपÆन वगª संÖकृतÿेमी होता. संÖकृत सािहÂयातील रसालंकारांची आिण कलाकृतéची
Âयांना जाण असÐयामुळे Âयांना पंिडती काÓयाचे आकषªण होते. या ®ोÂयांची अिभŁची,
Âयांची धािमªकता, बौिĦक कुवत Åयानात घेऊनच पंिडत कवéनी आपले काÓय िलिहले.
Âयामुळे ते Âयां¸यापय«त पोहोचले.
संÖकृतची ®ीमंती मराठीला ÿाĮ कłन देÁया¸या ÿेरणेने पंिडत कवéनी रचना केली होती.
पंिडती काÓयाचा łपाने अिभजात संÖकृत सािहÂयाचे पुनŁºजीवन झाले. या सािहÂया¸या
अनुकरणाने पंिडती काÓय िनमाªण झाले.
काÓयिनिमªती करणे, रसाचा आिवÕकार करणे, साÅयासुÅया मराठीला अलंकार, गुण,
Óयाकरण यांचा साज चढिवणे आिण ितला िवदµधजनांची माÆयता िमळिवणे या आ´यान
काÓया¸या ÿेरणा आहेत.
अÅयाÂमाशी सरस काÓयिनिमªती, रसिनÕप°ी, पांिडÂय ÿदशªन करणे, संÖकृतची ÿौढी
मराठीला िमळवून देणे या ÿेरणा पंिडत कवéमÅये ÿभावी असÐया¸या िदसतात. Ìहणजेच
किवÂव आिण पांिडÂय यांचा िवलास ÿकट करणे ही आ´यान कवéची महßवाची ÿेरणा
सांगता येईल.
थोड³यात, पंिडती काÓयात संÖकृतमधील पुराण úंथां¸या आधाराने आपÐया िवĬ°े¸या
ÿिसĦीसाठी, िवषयिनķ, कथाÂमक काÓये िलहावयाची ÿेरणा िदसते. Âयामुळेच पंिडती
काÓयाचा ÿवाह अÆय सािहÂय ÿवाहांपे±ा वेगळा ठरतो.
४अ.५ पंिडती काÓयाची वैिशĶ्ये संÖकृत ÿचुर समास घिटत भाषा हे पंिडत कवéचे वैिशĶ्य आहे. मराठी भाषेला संÖकृतची
गोडी व डौल आणÁयाचा पंिडत कवéचा उĥेश होता. Âयामुळे Âयांनी देशी व तĩव शÊद कमी
कłन तÂसम शÊद व ÿदीघª सामािसक पदे यांची योजना अिधक ÿमाणात केली. या भाषेला
ÿौढ संÖकृत ÿचुर łप ÿाĮ झाले आहे.
उÂकट वणªने, रसोÂकटता आिण कÐपनािवलास , ÿसंगिनिमªती, डौलदार भाषाशैली ही
पंिडती काÓयाची खास वैिशĶ्ये आहेत. पंिडत कवéनी मराठीला ÿौढ łप िमळवून िदले
आिण ित¸यावर अलंकाराचा साज चढवला.
संÖकृतमधील िविवध वृ°े आिण अलंकार यांचा वारसा पंिडत कवéनी जाणीवपूवªक जतन
केलेला िदसून येतो. पंिडत कवéनी आपÐया काÓयात िनरिनराळी वृ°े वापरली. munotes.in

Page 89

पंिडती काÓय पंिडती काÓयाची ÖवłपवैिशĶ्ये
89 संÖकृतमधील िविवध अलंकाराचे वैभव मराठीला ÿाĮ कłन िदले. यमक, अनुÿास हे
शÊदालंकार, उपमा, Łपक, Óयितरेक अथाªलंकार आिण Ĵेषसारखा उभयालंकार या
सवा«ची उदाहरणे पंिडती काÓयात पदोपदी येताना िदसतात.
संÖकृतमधील ®ेķ सािहिÂयकां¸या úंथातील वाđयीन गुण मराठीत आले. Öथलवणªने,
िनसगªवणªन, ऋतुवणªने, राजघराÁयातील िचýणे, देवािदकां¸या कथा, Öवयंवरवणªने हे सारे
कलाÂमकतेने मराठीत अवतरले.
नवरसांचा जाणीवपूवªक वापर पंिडतांनी केला. रसालंकाराची वाणी आपण ÿकट करीत
आहोत हे पंिडत कवी आúहाने मांडतात. या संदभाªत वामनपंिडत Ìहणतात –
शृंगार वीर कłणािह नवा रसांची ।
लीला जगģुŁिचया पद् सारसाच ॥
मÅययुगीन मराठी वाđय ÿवाहात जाणीवपूवªक पांिडÂयपूणª रचनेचा खरा पायंडा
मुĉेĵरांनीच पाडला. पंिडती काÓयाचा या Öवतंý ÿवाहा¸या काही खुणा महानुभाव कवी
नर¤þ आिण भाÖकरभĘ यां¸या काÓयात यापूवêच आÐया होÂया. तरी मराठी आ´यान
किवतेचे ते एक वळण होते. Âयालाच मुĉेĵरांनी पंिडती वळण ÿाĮ कłन िदले. मुĉेĵरादी
पंिडत कवéची ŀĶी रिसक कलावंताची आिण िवĬान कवीची होती. आपÐया किवÂवशĉìचा
आिण पांिडÂयाचा िवलास ÿदिशªत करÁयाची जबरदÖत ÿेरणा पंिडती काÓयाचा मुळाशी
आहे.
पंिडत कवéनी ऐिहकता, ÿवृ°ीपरता आिण काÓयरचना कौशÐय व रिसकÂव यांना ÿाधाÆय
िदले. पंिडत कवéनी हा नवा मागª चोखाळला Ìहणूनच Âयांनी ÿितभावंत कलाकवी Ìहणून
नावलौिकक िमळवला .
४अ.६ पंिडती काÓयातील दोषांची चचाª पंिडत कवéची Åयेयदशê भूिमका जाणवलेली नाही. पंिडत कवéनी ºया संÖकृत कवéचे
अनुकरण केले Âया महाकवéसारखे ÿगÐभ मन आिण Âयांची ÿितभा पंिडत कवéकडे नÓहती.
पंिडती काÓयातील Åयेयवादात भोवताल¸या काÓयाचे िचंतन िदसत नाही.
पंिडत कवéची किवता तपासून पाहता रामायण, महाभारत, भागवत यातील कथानकांचे
मराठीत łपांतर करÁयापलीकडे Âयांनी काही वेगळे केले नाही. ही łपांतरे उÂकृĶ असली
तरीही Âयात तÂकािलक जीवनाचे ÿितिबंब जाणवत नाही. सामािजक िÖथतीचे दशªन िकंवा
भोवताली घडत असलेÐया पराøमाचे अिधक संदभªही Âयात नाहीत.
Öवतः¸या पांिडÂया¸या अवाजवी ÿदशªनातून, सवªसामाÆयां¸या भावजीवनापासून आिण
बोलीभाषेपासून पंिडती काÓय वेगळेच रािहले. Âयांनी जनłची संवाद आिण समाजाशी
जवळीक साधली नाही . पंिडती काÓयांतून बहòजनांशी, सवªसामाÆय जनतेशी संपकª नÓहता
तर उ¸च वगाªसाठी ही रचना केलेली होती. Âयामुळे पंिडती काÓय सवªसामाÆयांपय«त
पोहोचलेच नाही. munotes.in

Page 90

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
90 जुÆया कथेचा नवीन अथª लावÁयाचा ÿयÂनही िदसून येत नाही. संÖकृत महाकाÓयाचा
आÂमा Âयांना गवसलेला नाही. िनिमªती िशलतेपे±ा कामिगरी तंýाला महßव िदलेले िदसते.
थोड³यात संÖकृत अिभजात सािहÂयाचे मराठीतील पुनŁºजीवन सदोष आहे, अनेक
मयाªदा असलेले आहे. Ìहणून रा. रं. वािळंबे यांनी पंिडती काÓयावर आधुिनक ŀĶीतून टीका
करत काÓयातील या अिभजातवादाला बेगडी अिभजातवाद असे संबोधले. तर के. ना.
वाटवे यांनी संपूणª पंिडती काÓयावर सरसकटपणे कृिýम बेगडी असा शेरा मारणे
अÆयायकारक ठरेल अशी भूिमका मांडली.
४अ.७ समारोप अशाÿकारे पंिडती काÓय Ìहणजे अिभजात संÖकृत सािहÂयाचे मराठीतील पुनŁºजीवन
होय. पांिडÂयाचे ÿदशªन, Óयासंग व िवĬ°ा दाखिवÁयासाठी पंिडती सािहÂयाचा ÿवाह
िनमाªण झाला. संÖकृत भाषेतील शÊदकळा, िविवध संकेत, वृ°े, अलंकार, रसपåरपोष
यांनीच तो भरलेला आिण वेढलेला आहे. ÿाचीन मराठी वाđया¸या इितहासात पंिडती
काÓयाला एक महßवाचे Öथान आहे. पंिडत कवéनी संÖकृतमधील काÓय यमुनेचा ओघ येथे
आणून Âयात िवहार करÁयाची संधी मराठी रिसकांना उपलÊध कłन िदली.
४अ.८ ÖवाÅयाय अ) दीघō°री ÿij.
अ) पंिडती काÓयाचे Öवłप सांगून पंिडती काÓयातील मयाªदांची चचाª करा.
२) पंिडती काÓया¸या ÿेरणा आिण पंिडती काÓयाचे ÖवłपवैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
३) पंिडती काÓयाचे मराठी वाđय परंपरेतील महßव िवशद करा.
ब) टीपा.
अ) पंिडती काÓया¸या ÿेरणा
२) पंिडती काÓयातील गुणदोष
३) पंिडती काÓयाचे Öवłप
४) पंिडती काÓयाची वैिशĶ्ये
क)
अ) मराठीला कोणÂया भाषेची ®ीमंती ÿाĮ कłन देÁया¸या ÿेरणेने पंिडत कवéनी रचना
केली होती.
२. पंिडत कवéची मु´य ÿेरणा कोणती होती.
३. कोणते महानुभाव कवी यां¸या काÓयात पांिडÂया¸या खुणा आढळतात ? munotes.in

Page 91

पंिडती काÓय पंिडती काÓयाची ÖवłपवैिशĶ्ये
91 ४. पंिडती काÓय कोणÂया सािहÂय रचनेचे पुनłºजीवन आहे. ?
५. मÅययुगीन मराठी वांड्:मय ÿवाहात पांिडÂयपूणª रचनेचा खरा पायंडा कोणी पाडला.
४अ.९ संदभªúंथ  ह. ®ी. शेणोिलकर - ÿाचीन मराठी वाđयाचे Öवłप, मोघे ÿकाशन, कोÐहापूर,
अ९७अ.
 संपा. सं. गं. मालशे व इतर – मराठी वाđयाचा इितहास खंड ३, महाराÕů सािहÂय
पåरषद, पुणे, अ९७३.
 संपा. सं. गं. मालशे - मराठी वाđयाचा इितहास (खंड दुसरा, भाग अ व भाग २),
महाराÕů सािहÂय पåरषद , पुणे, अ९८२.
 के. ना. वाटवे - संÖकृत काÓयाचे पंचÿाण, पुणे, मनोहर úंथमाला.
 रा. ®ी. जोग - मराठी वाđया िभłचीचे िवहंगमावलोकन.
४अ.१० पुरक úंथ  संपा. के. ना. वाटवे, कुसुम कुलकणê - पंिडती काÓय, िÓहनस ÿकाशन , पुणे.
 गं. ब. úामोपाÅये - मराठी आ´यान किवता : एक अËयास, मौज ÿकाशन, मुंबई.
 ना. गो. नांदापूरकर - मराठी महाभारताचे ÖवातंÞय.

*****
munotes.in

Page 92

92 ४ब
पंिडत कवी
घटक रचना
४ब.१ उĥेश
४ब.२ ÿÖतावना
४ब.३ मुĉेĵर
४ब.४ वामन पंिडत
४ब.५ रघुनाथ पंिडत
४ब.६ िनरंजन माधव
४ब.७ सामराज
४ब.८ नागेश
४ब.९ िवĜल
४ब.१० मोरोपंत
४ब.११ समारोप
४ब.१२ ÖवाÅयाय
४ब.१३ संदभªúंथ
४ब.१ उĥेश १) ÿमुख पंिडत कवéचा पåरचय कłन देणे.
२) पंिडत कवéनी िलिहलेÐया महÂवा¸या úंथ रचनांची नŌद करणे.
३) पंिडत कवé¸या काÓयरचनां¸या वैिशĶ्यांची चचाª करणे.
४) पंिडत कवéचे Óयिĉßव आिण कतृªÂव यांची मािहती सांगणे.
४ब.२ ÿÖतावना पंिडती काÓय हे अिभजात संÖकृत सािहÂयरचनेचे पुनŁºजीवन आहे. संÖकृतमधील वाđय
ÿकार, आदशªवाद, भाषेची घडण, वृ°, अलंकार या सवªच बाबतीत हे पुनŁºजीवन
करÁयाचा ÿयÂन पंिडत कवéनी केला. संÖकृतातील िविवध सािहÂयÿकार, िविवध वृ°,
अलंकार काÓयात योिजले. तसेच संकेत, भाषासरणी या बाबतीतही संÖकृतचे अनुकरण
केले आहे.
पंिडती सािहÂय Ìहणजे मुĉेĵर, मोरोपंत, रघुनाथपंिडत, सामराज, िनरंजन माधव, वामन
पंिडत, नागेश, ®ीधर, िवĜल इÂयादी कवéनी िनमाªण केलेले पांिडÂयपूणª रचना होय. munotes.in

Page 93

पंिडत कवी
93 मुĉेĵरापासून पंिडती काÓया¸या परंपरेची सुŁवात झाली, नंतर िशवकाळात Âयाचा िवÖतार
झाला. अनेक पंिडत कवéनी रचनाÿकारांची िविवधता साधून मराठीत िनरिनराÑया
ÖवŁपाची रचना केली.
नवरसांचा जाणीवपूवªक आिवÕकार करÁयाची आिण रिसकांना Âयाचा आÖवाद घडिवÁयाची
पंिडत कवéची मु´य ÿेरणा होती.
ओवी ²ानेशाची, अभंगवाणी ÿिसĦ तुकयाची ।
सुĴोक वामनाचा तशीच आयाª मयूरपंतांची ॥
²ानेĵरांची ओवी आिण तुकारामांची अभंगवाणी जशी संत सािहÂयात सुÿिसĦ आहे तशीच
पंिडत सािहÂयात वामन पंिडतांची Ĵोकरचना आिण मोरोपंतांची आयाª ÿिसĦ आहे.
पंिडत कवéनी महाकाÓय, खंडकाÓय, चंपूकाÓय, कथाकाÓय, लघुकाÓय, Öतोýे, चåरýे अशा
िविवध ÿकार¸या काÓयÿकारातून रचना केली. यामुळे मराठी सािहÂय रचनाŀĶ्या आिण
आशयŀĶ्या संपÆन झाले. मराठी किवतेला संपÆन करÁयात मुĉेĵर, मोरोपंत,
रघुनाथपंिडत, सामराज, िनरंजन माधव, वामन पंिडत, नागेश, ®ीधर, िवĜल इ. पंिडत
कवéचा मोलाचा वाटा आहे.
४ब.३. मुĉेĵर मुĉेĵर यांचा जÆम इ. स. १६०९ मÅये पैठण येथे झाला. Âयांचे वाÖतÓयÖथान पैठण असून
ते संत एकनाथ यांचे नातू होते. मुĉेĵरांनी काशी याýे¸या िनिम°ाने भारतभर Ăमंती केली.
बराच काळ पैठण येथे घालिवÐयानंतर ते काशी±ेýला गेले. तेथे काही काळ वाÖतÓय
केÐयावर Âयांनी बरेच देशाटन केले. Âयामुळे िनरिनराÑया ÿकारचे लोक, िनरिनराÑया
ÿांतातील चालीरीती व वैिशĶ्ये यांची मािमªक उदाहरणे Âयां¸या úंथातून िदसून येतात.
िविवध úंथांचे अÅययन व अवलोकन Âयां¸या úंथात ÖपĶ िदसते. Âयांना वेद, Óयाकरण,
पुराणे, संÖकृत काÓये इÂयादéचा उ°म पåरचय होता हे Âयां¸या úंथांवłन ÖपĶ होते.
मुĉेĵरांची úंथसंपदा:
मुĉेĵर यांनी सं±ेप रामायण, महाभारताची आिदसभा , वन, िवराट, सौिĮक अशी पाच पव¥,
हनुमंता´यान, हåरIJंþा´यान, शुकरंभा संवाद, गŁडगवª पåरहार, सुलोचना गिहवर,
अिहमिहरावणा´यान , शुकरंभासंवाद, एकनाथ चåरý, मुखा«ची ल±णे इ. Öफुट रचना, काही
आरÂया, भूपाळी, फुगडी व पदे इ. úंथरचना केली.
१) सं±ेप रामायण
२) मुĉेĵरी महाभारत
३) Öफुट रचना
४) इतर रचना munotes.in

Page 94

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
94 १) सं±ेप रामायण:
'सं±ेप रामायण' या úंथावर संत एकनाथां¸या रचनांचा ÿभाव िदसतो. ही मुĉेĵरांची
ÿारंभीची रचना आहे. याची Ĵोकसं´या ६६१ आहे. िविवध छंदामÅये रामायण िलिहÁयाचा
पिहला मान मुĉेĵराला िमळाला. संÖकृत úंथातील Ĵोकांचे भाषांतर या úंथात केलेले
आहे.
'सं±ेप रामायण' या úंथात मुĉेĵराने वािÐमकì रामायणातील उÂकट ÿसंग जसे¸या तसे
घेतले आहेत. अÅयाÂम रामायणातील उÂकट ÿसंग घेतले आहेत. तसेच भĉì¸या काही
कÐपनाही घेतÐया आहेत. मुĉेĵरां¸या रामायणातील राम अवतारी आहे. तो सीतेसाठी
शोक करतो. सुúीवावर िचडतो Âयामुळे तो मानवी वाटतो व अिधक भावतो. सं±ेप
रामायणातील बालकांड रावणवध, दैÂयाशी युĦ, कैकयीचे साहाÍय, इंþāहÖपतीचा संतोष
हा कथाभाग अÂयंत वेगाने आला आहे. अयोÅयाकांडात राम, दशरथ, भारत यांना महßव
िदले आहे. रामाचे आदशª, कठोर िधरोदा° व कोमल, सÂवशील, कतृªÂववान असे
ÓयिĉमÂव रेखाटले आहे. उदा°, कłण व भĉì हे तीन रस या कांडात ÿामु´याने
िदसतात. तर अरÁयकांडात वीररस पाहायला िमळतो . अनेक युĦÿसंगांचे िचýण यात आले
आहे. या कांडात सीतेचा शोध, जटायू वध, रामिवलाप हे ÿसंग िचिýत झाले आहेत.
िकिÕकंधाकांडात राम – हनुमान ÿसंग, वाली – सुúीव युĦ आले आहे. भावाथª रामायणाचा
ÿभाव यावर िदसतो . सुंदरकांडात माŁती लंकेत आÐयानंतर तेथे घडिवलेÐया घटना
मांडÐया आहेत. हनुमानाचे Óयĉìिचýण रेखाटले आहे. युĦकांडात रा±स- वानर युĦ,
वानर- रावण युĦ व शेवटी रावण – राम युĦ आले आहे. Âयामुळे या कांडात वीररस सवªý
िदसून येतो. उ°रकांडात राºयािभषेक, जानकìचे डोहाळे, लवकुश युĦ, रामाचे वैकुंठगमन
हे ÿसंग आले आहेत. यामÅये उदा° िवषÁण वातावरण तयार केलेले आहे.
या úंथाची भाषा संÖकृतÿचुर आहे. मुĉेĵरी महाभारता¸या मानाने हा úंथ अगदीच सामाÆय
आहे.
२) मुĉेĵरी महाभारत:
मुĉेĵर यांनी महाभारताची आिद, सभा, वन, िवराट, सौिĮक अशी पाच पव¥ िलिहली. या
पाच पवाªची ओवी सं´या १४०७९ इतकì आहे. ओवीवृ°ावर मुĉेĵरांचे असामाÆय ÿभुßव
िदसून येते. मुĉेĵर हे Öवतंý ÿितभेचे काÓय कलोपासक होते. महाभारत रचनेमुळे
मुĉेĵरांना ÿचंड लोकिÿयता लाभली. अनेक कवी Âयाला आदराने वंदन करतात. तसेच
मुĉेĵरांनी आपÐया महाभारतात Óयास आिण ²ानेĵरांना वंदन केले आहे. उपमा, उÂÿे±ा
व łपक या अलंकारांचा अिधक वापर या úंथात केलेला आहे.
मुĉेĵरांनी मूळ भारताचा यात िवÖतार केला आहे व आपÐया अिभŁचीÿमाणे मूळ
भारतातील आ´याने िनवडली आहेत. Âयांनी आपÐया महाभारतात काही िठकाणी सं±ेप
केला आहे तर काही िवÖतार केला आहे. आिदपवª खूप िवÖताराने िलिहले आहे. Óयासा¸या
गंगेपे±ा मुĉेĵरांची गंगा वेगळी आहे. तसेच माþी व कुंती यां¸याशी पंडूचा िववाह वेगÑया
पĦतीने िचिýत केला आहे. मुĉेĵर यां¸या महाभारतात तÂकालीन समाजाचे ÿितिबंब
िदसते. Âयांनी मूळ महाभारतात अनेक िठकाणी बदल केला आहे. munotes.in

Page 95

पंिडत कवी
95 ‘मुĉेĵरी महाभारत' ही Öवतंý वाđयीन कृती आहे. मुĉेĵर आिदपवाªत अिधक रंगलेले
िदसतात. आिदपवाªत अनेक दुÍयम कथा आलेÐया आहेत. सÂयवती- पराशर, गंगा- शंतनू,
सÂयवती- शंतनू या ÿेमकथा वेगवेगÑया पĦतीने सांिगतÐया आहेत. यामधील Óयिĉिचýणे
ठसठशीत आहेत. सभापवª आिदपवाª¸या मानाने आटोपशीर आहे. आिदपवाªत पंडूची
ÖवगªÿाĮी, जरासंधवध, िशशुपालवध, पांडवांचा संÆयास इ. कथा आÐया आहेत. वनपवाªत
अनेक दुÍयम कथा आÐया आहेत. तर िवराटपवª घटनाÿधान आहे.
Óयास आिण ²ानेĵरांना वंदन करणाöया मुĉेĵरांना मराठी भाषेचा अिभमान होता. मराठीची
Öतुती करताना ते Ìहणतात –
महाराÕů भाषा रंभापणê ।
वाढीले तरी भूकाळू जिन न सेिवजे िकमथª ।
मुĉेĵर आपले सवªÖव गुŁ चरणी अपªण करÁयात धÆयता मानतात. आपÐया गुŁबĥल
आदरभाव Óयĉ करताना मुĉेĵर Ìहणतात –
लीला िवĵंभर जलधर । वषªता सािÂवक सरोवर ।
भरती तेथे मुĉेĵर । चातकÿाय िनवतसे ।
गुłÿेमाची चातकाÿमाणे वाट पाहणारा मुĉेĵर येथे िदसतो.
३) मुĉेĵरांची Öफुट रचना:
मुĉेĵरांनी भĉì हा धागा Óयĉ करÁयासाठी आ´यान काÓयाची िनवड केली. भĉìबरोबरच
वीर रस व शृंगार रस यांनाही Öपशª केले. धमªतßव²ानही Âयां¸या आ´यानकाÓयांमधे िदसते.
हनुमंता´यान:
‘हनुमंता´यान' हे ६२ ओÓयांचे आ´यान आहे. हनुमंतासाठी कृÕण रामłप धारण करतो.
Âयां¸या भेटीचे वणªन येथे सारłपाने आलेले आहे. Âयामुळे कथानक आखीव-रेखीव व
आटोपशीर आहे. पूवªपरंपरेला नवे łप िदलेले आहे. रामकृÕण हे एकÂव या आ´यानात
पाहायला िमळते.
शतमुखरावणा´यान:
‘शतमुखरावणा´यान' हे आ´यान ‘भावाथª रामायण’ आिण ‘आनंद रामायणा’तील आ´यान
काÓयांचा मूलाधार घेऊन िलहीले आहे. १३३ ओÓयांचा हे आ´यान आहे. याचा िवषय
ÿामु´याने देव आिण असूर यां¸यातील ĬंĬ हा आहे. तसेच सनातन संघषª यात आलेला
आहे.

munotes.in

Page 96

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
96 हåरIJंþा´यान:
सÂवशील राजा हåरIJंþाची कथा हा िवषय या आ´यानाचा आहे. खंडकाÓयाचे łप याला
िमळाले आहे. अलंकार ÿचुरता हे या आ´यानकाÓयाचे वैिशĶ्य आहे. उ°म िनवेदनशैली,
उ°म कÐपनािवलास यात पाहायला िमळतो .
शुकरंभासंवाद:
'शुकरंभासंवाद' यामÅये इंþा¸या आ²ेवłन शुकाला मोिहत कł पाहणारी रंभा आिण शुक
ऋषीमुनी यां¸यातील संवाद येथे आहे. रंभा ही जी अÈसरा आहे ित¸याशी शुक कसा
अिवचल रािहला या गोĶीचा कथाभाग यात आलेला आहे. शृंगाराची रचना अिधक आहे.
शृंगार आिण वैराµय या रसांचे उÂकट िचýण अिधकतेने यात िदसते. ÿपंच आिण परमाथª या
दोन गोĶéची सांगड घालणे हा एकनाथांचा संÖकार मुĉेĵर यां¸या संदभाªत येथे िदसतो.
मूखा«ची ल±णे:
‘मूखा«ची ल±णे' हे Öफुट ÿकरण ११३ ओÓयांचे आहे. यात वेगवेगळे िवषय मुĉेĵर यांनी
हाताळले आहेत. धािमªक उपदेश लोकांपय«त पोहचवणे हा ÿमुख उĥेश यात आहे.
समकालीन वाÖतव , लोकांची वागणूक, वåरķ, आदरणीय लोकांसोबत कसे वागणे यावर
भाÕय केलेले आहे. माणसां¸या अंगी असलेले वेगवेगळे अवगुण, øोध, आसĉì या गोĶéचा
िनषेध या ÿकरणात झालेला आहे. नाक, कान, डोळे यांची Öव¸छता न ठेवणाöया अÖव¸छ
लोकांवर हÐला चढवला आहे. यात माणसातील दोषांचे पåरणाम दाखवून िदले आहेत. या
दोषांचा Âयाग करावा आिण चांगले गुण Öवीकारावे असा उपदेश या ÿकरणात आहे.
एकनाथ चåरý :
मुĉेĵरांनी आपले आजोबा संत एकनाथ यांचे चåरý यात मांडले आहे. एकनाथांचे
ÓयिĉमÂव व Óयĉìजीवन यांचा एकाÂमक ÿÂयय यात येतो. एकनाथांचे चåरý यात
आ´यानłपाने मांडले आहे. यामÅये भĉìरस सवªý पाहावयास िमळतो. एकनाथांचा
भिĉिवजय आला आहे. लोककथांची मौिखक परंपरा जपÁयाचा ÿयÂन यात केलेला आहे.
तसेच चमÂकार बंधाचा वापर केलेला आहे.
४) इतर रचना:
आरती:
मराठीत ²ानेĵरांपासून आरती हा रचनाÿकार िदसतो. मुĉेĵर यांनी गणपतीची, तुकाई,
महालàमीची, तुळशीची, एकनाथांची आरती इÂयादी वेगवेगÑया ÿकार¸या आरÂया
िलिहÐया. Âयांनी आÅयािÂमक िवचार Öवीकारला आहे. आरतéमधून लहान लहान तपशील
मांडलेला आहे.

munotes.in

Page 97

पंिडत कवी
97 भूपाळी:
'उठी रे गोपाळा' ही आÅयािÂमक अनुभव देणारी भूपाळी मुĉेĵर यांनी िलिहली. मुĉेĵर हे
कलाकवी संÖकृतचे अËयासक. Âयामुळे संत सािहÂयातील कवीसंकेत, िनसगªसंकेत या
भूपाळीत पाहायला िमळतात.
मुĉेĵरां¸या काÓयाची वैिशĶ्ये:
मुĉेĵरांपासून अिभजात लेखनाची एक परंपरा बडोīात िनमाªण झाली. पिहली अिभजात
किवता बडोīात िनमाªण झाली. जाणीवपूवªक अशी पंिडती थाटाची रचना करÁयाचे कतुªÂव
मुĉेĵरांकडे जाते. ÿाचीन मराठी वाđयात पंिडती काÓयाचे Öवतंý दालन सुł करÁयाचा
मान मुĉेĵर यां¸याकडे जातो. मुĉेĵर हे पंिडत कवéमÅये अúगÁय ठरले. ते जसे
कालŀĶ्या पिहले तसेच काÓयगुणां¸या ŀĶीनेही पिहलेच आहेत. Âयांची ŀĶी रिसक
कलावंताची होती. आपÐया किवतेत जबरदÖत िवलास दाखिवÁयाची ÿेरणा मुĉेĵरां¸या
काÓयामागे आहे.
४ब.४ वामन पंिडत वामन पंिडत यांचा कालखंड इ.स. १६०८ ते १६९५ असा आहे. रामदासां¸या
चåरýकारांनी वामन पंिडत यांना रामदासांचे िशÕय ठरिवले असले तरी Âयां¸या úंथरचनेवर
रामदासी छाप िदसून येत नाही. एकìकडे आÅयाÂमपर अशी रचना तर दुसरीकडे
शृंगारÿधान रचना अशा परÖपरिवरोधी Öवłपा¸या úंथरचना वामनाने केÐया आहेत.
एकनाथांचे टीकाÂमक व आ´यानपर लेखनाची परंपरा चालिवणारे िशवकालातील अúेसर
कवी Ìहणजे वामन पंिडत. ‘यम³या वामन' अशी Âयांची ओळख आहे.
वामन पंिडत हे पंिडत कवéचे ÿाितिनिधक कवी आहेत. Âयांचे काÓय िविवध व िवपुलतेने
नटलेले आहे. पांिडÂय आिण किवÂव यांचा संयोग Âयां¸या रचनेत पाहावयास िमळतो.
Âयांची Öतुती करताना मोरोपंतांनी ‘भĉì-²ान-रस-भåरत यÂवकन' असे Ìहटले आहे.
वामन पंिडताची úंथसंपदा:
१) िनगमसार
२) समĴोकì टीका
३) यथाथªदीिपका
४) Ĭारकािवजय
५) आ´यानकाÓये
६) अÅयािÂमक ÿकरणे

munotes.in

Page 98

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
98 िनगमसार:
‘िनगमसार' हा úंथ वेदांताचे थोड³यात सार सांगणारा आहे. या úंथातील मांडणी अÐपा±री
सुबोध असÐयाने वामन पंिडतां¸या आÅयािÂमक úंथात हा úंथ िवशेष उÐलेखनीय आहे. या
úंथात Âयांनी आपÐया गुŁपदेशाची हकìकत सांिगतली आहे. आÂम²ाना¸या तळमळीने
गुłचा शोध करीत ते दि±णेकडे चालले असता मलय पवªतावर Âयांना सि¸चदानंदयती
यांनी भागªवी वाłणी िवīा िशकिवली. तेÓहा अĬैतबोध होऊन भĉìचे खरे रहÖय वामनाला
उमगले. पुढे Âयांनी वारणातीरी िशगाव कोरेगाव येथे राहóन आपली बहòतेक सारी úंथरचना
केली.
समĴोकì टीका :
वामन पंिडताने ®ीकृÕणाने संÖकृतात सांिगतलेली गीता सवªसामाÆयांनाही ÿाĮ Óहावी या
हेतूने गीता लोकभाषेत िलिहली. या गीतेला वामनाने ‘समĴोकì गीता' असे नाव िदले.
अनुĶòभ छंदात ही गीता िलिहली आहे. तसेच úंथा¸या शेवटी फल®ुती Âयाने सांिगतलेली
आहे.
यथाथªदीिपका:
आतापय«त गीतेवर अनेक भाÕये झालीत परंतु ती सवª िवपरीत आहेत Ìहणून मी गीताटीका
िलहीत आहे असे वामन Ìहणतो. 'यथाथªदीिपका’ यात वामनाने गीते¸या अथाªचे तकªशुĦ
िववरण केले आहे. हे िववरण अिधक िवÖताराने केले आहे. तसेच 'भावाथªदीिपके'¸या
पाĵªभूमीवर आपÐया या टीकेला 'यथाथªदीिपका’ असे नाव Âयाने िदले. मराठीतून गीताथª
सांगणे हे ÿयोजन या úंथामागे होते. Âयामुळे हा úंथ सुबोध झाला आहे. परखड िवचार,
भाषाÿभुÂव हे या úंथाचे वैिशĶ्य आहे.
'यथाथªदीिपका’ ही बावीस हजार ओÓयांची गीताटीका आहे. हा Âयांचा सवाªत महßवाचा úंथ
आहे. अĬैत व भĉì सांगणारा हा úंथ असला तरी Âयाचे łप िनराळे आहे. साधार िववेचन,
सुसंगत तßव²ान आिण तकªशुĦ ÿितपादन हे या úंथाचे िवशेष आहेत.
आ´यानकाÓये:
‘सुĴोक वामनाचा' ही कìतê वामनाला Âया¸या आ´यानकाÓयांमुळे िमळाली आहे.
Ĵोकाबĥल Âयाचे िवशेष नाव आहे. वामन आपÐया आ´यानकाÓयांतून ÿसंग वणªन सुरेख
करतात. तसेच शÊदिचýे रेखीव व मोहक काढतात. Âयांची आ´यान काÓये ÿसंग
काÓयाÿमाणे आहेत.
रामजÆम, सीताÖवयंवर, अिहलोĦार, भरतभाव, लोपामुþासंवाद, कृÕणजÆम, बालøìडा,
वनसुधा, वेणुसुधा, कंसवध, राधािवलास, वामनचåरý अशी आ´याने िलिहली आहेत.
नाट्यपूणªता, łपकाÂमकता, आकषªकता, कÐपकता, शÊदारेखाटन ही वैिशĶ्ये या
आ´यानांची िदसतात. वामना¸या पांिडÂयपूणª, रिसक ÓयिĉमÂवाची ओळख या
आ´यानांतून होते. आ´यानां¸या आरंभी मंगलाचरण आहे. अनुÿास, यमक, Öवभावोĉì हे
Âयाचे आवडते अलंकार आहेत. munotes.in

Page 99

पंिडत कवी
99 वामन पंिडतां¸या काÓयाची वैिशĶ्ये:
 Âयां¸या काÓयात रसानुकूल वृ°योजना िदसते.
 कथे¸या गाËयाला थेट हात घातलेला िदसतो.
 काÓयात मािमªकतेचे व िवĬ°ेचे दशªन असते.
 अनुÿास, यमक या अलंकारांचा उपयोग कłन ÂयाĬारे शÊद चमÂकृती घडिवलेली
असते.
 शुĦ, अचूक, समपªक अथªवाही शÊदयोजना कłन ÿसंग खुलिवणे हे Âयां¸या काÓयाचे
वैिशĶ्य आहे.
४ब.५ रघुनाथ पंिडत रघुनाथ पंिडत हा एक ®ेķ पंिडत कवी Ìहणून ओळखला जातो. तो समथªभĉ होता.
रघुनाथ पंिडत याचा िनिIJत काल उपलÊध नसला तरी हा कवी िशवकालीन असावा असे
अ. का. िÿयोळकर व द . सी. पंगु यांचे मत आहे.
रघुनाथ पंिडताची úंथरचना:
१) रामदास वणªन
२) गज¤þमो±
३) दमयंती Öवयंवर
रामदास वणªन व गज¤þमो±:
रघुनाथ पंिडत यां¸या पिहÐया ‘रामदास वणªन' या काÓयात वसंतितलका वृ°ातील एकूण
११ Ĵोक आहेत. हे Öतोý काÓयŀĶ्या अÂयंत सामाÆय आहे.
‘गज¤þमो±’ हे भागवतातील आ´यानावर आधाåरत आहे. Âयाची रचना िविवध वृ°ात आहे.
यात एकूण ५८ Ĵोक रचले आहेत.
दमयंती Öवयंवर:
'दमयंती Öवयंवर' हे िनतांत रमणीय असे काÓय आहे. ते इतके लोकिÿय झाले कì रघुनाथ
पंिडतांना फार मोठे यश देऊन गेले. काÓयगुणां¸या ŀĶीने हे ÿाचीन मराठीतील सवª®ेķ
काÓय Ìहणता येईल.
नलदमयंतीचे मूळ आ´यान महाभारता¸या वन पवाªतील आहे. पण रघुनाथ पंिडताने
Óयासांचा आधार न घेता ®ीहषाªचे 'नैषधीयचåरý' याचा आधार घेतला. हे २५४ Ĵोकांचे
लहान खंडकाÓय आहे. Âया¸याजवळ चांगÐया ÿकारची किवÂवशĉì असÐयाने Âयाचे हे munotes.in

Page 100

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
100 खंडकाÓय सुरस झाले आहे. ÿमाणबĦ व आकृती सŏदयªयुĉ असे हे काÓय झाले आहे.
रिसकांचे मन आकषूªन घेणारे हे खंडकाÓय आहे.
शृंगाराचा मोठा वावर यात िदसतो. या काÓयातील भीमक , नल, दमयंती यांची Óयिĉिचýे
तसेच राजहंसाचे िचý उठावदार आहे. दूर पळणारा हंस आिण Âयाला धł पाहणारी
दमयंती ही वणªने सुमधुर आहेत. दमयंती ही अÂयंत सुंदर, मानी, अÐलड व सुंदर रेखाटली
आहे.
ते शीतलोपचारी जागी झाली हळूच मग बोले ।
औषध नलगे मजला, पåरसुिन जननी बरे Ìहणुनी डोले ॥
Ĵेष अलंकाराचा वापर येथे केलेला िदसतो. या काÓयातील ÿ संग िनिमªतीतून रघुनाथ
पंिडतां¸या उ°ुंग कÐपनाशĉìचे दशªन घडते. हंस– नल यांची पिहली भेट, हंस- दमयंती
संवाद, नल- दमयंती भेट इÂयादी ÿसंग नयनरÌय झाले आहेत. Óयĉì¸या मनोभावाचे
कलाÂमक दशªन आपÐयाला घडते. दमयंती आिण नला¸या िवरहाचे वणªन कवीने
मािमªकतेने केले आहे.
“भृंगे िवरािजत नवी अरिवंद पýे
पाहòिन मानुिन ितिचच िवशाल नेýे ।'’
रघुनाथ पंिडताचे मनुÕय Öवभावाचे िकती सूàम िनरी±ण आहे ते येथे िदसते. आटोपशीर
िनवेदनामुळे या काÓयाला आकारसŏदयª ÿाĮ झाले आहे. Âयांनी शुĦ कÐपनािवलासाचे
Åयेय नजरेसमोर ठेवून हे आ´यान काÓय रचले आहे. महाकाÓयाचा आदशª पुढे ठेवून
रचलेले एक Öवतंý काÓय Ìहणून ‘दमयंती Öवयंवर' हे आ´यान पंिडती काÓया¸या
इितहासातील एक महßवाचा टÈपा ठर ते.
४.ब.६ िनरंजन माधव िनरंजन माधव हे पेशवाईतील राजकारण कुशल कवी होते. Âयांनी ठाणे तंजावरला
पेशÓयांची विकलीही केली होती. पण राजकारणी , मुÂसĥी असूनही तो परमाथª जाणणारा
आिण जगणारा रिसक पंिडत होता. भĉì आिण रिसकता यांचा समÆवय साधून
कलाकौशÐयपूणª काÓयिनिमªती Âयांनी केली. सवª तÂव²ान शाखांचा संúह करणाöया
िनरंजन संÿदायातील तो कवी होता. ‘सांÿदाय पåरमळ' हा Âयांचा आÂमचåरýपर úंथ मराठी
वाđयात अपूवª आहे. ‘कृÕणानंदिसंधू’ हा Âयांचा पिहला úंथ. १८ Óया शतकामÅये अÅयाÂम
रामायणा¸या ७ कांडावर टीका असलेले ‘िच°बोधरामायण' Âयाने िलिहले. 'वृ°वनमाला' हा
छंदशाľावरील आपला दुसरा úंथ िलिहला.
िनरंजन माधवाची úंथरचना:
१) ²ानेĵरिवजय
२) सुभþाचंपु munotes.in

Page 101

पंिडत कवी
101 ३) ÖफुटकाÓये व Öतोýे
४) बालकांड
५) मंýरामचåरý
²ानेĵरिवजय:
संतां¸या अभंगां¸या व चåरýां¸या आधारे Âयाने ‘²ानेĵरिवजय' हा úंथ िलिहला. यात एकूण
१७ अÅयाय आहेत. संत नामदेवां¸या आदी आिण समाधीचे अभंग यां¸या आधारे हे रचले
आहे. Âयात कथा आहे परंतु महाकाÓय Âयाला Ìहणता येणार नाही.
बालकांड:
िनरंजन माधवा¸या संकिÐपत ‘िचĨोध रामायण' या रामकथेवरील महाकाÓयातील केवळ
बालकांड आज उपलÊध आहे. यात रामायणातील मूळ ÿसंग खुलवÁयाचा ÿयÂन केला
आहे. िशवाय हनुमÆनाटक, रघुवंश, राम - परशराम युĦ यासारखे ÿसंग आवडीने योजले
आहेत. याची रचना महाकाÓया¸या थाटामाटाची आहे. Âयांनी महाकाÓय समोर ठेवूनच
आपली रचना केली.
सुभþाचंपू:
१८ Óया शतकामÅये िलिहलेला ‘सुभþाचंपू' हा Âयांचा मराठी एकमेव चंपू úंथ आहे.
‘सुभþाचंपू' महाकाÓया¸या िनिमªतीतून िनरंजन माधवांची पांिडÂयपूणª किवÂवशĉì िसĦ
होते. मराठी सािहÂयात चंपू िनिमªतीचा पिहला आिण एकमेव मान िनरंजन माधव यांनाच
जातो. अनÆवय अलंकारासारखी ही एकमेव रचना मराठीत आढळते. यातील भावपूणªता
आिण कृÕणा, बलरामा¸या िचýणातून नाट्यपूणªता ÿकट करÁयात ते यशÖवी झाले आहेत.
सुभþाचंपू हे काÓय महाकाÓयसŀÔय असूनही ते Öवतंý नाट्य आिण काÓय सŏदयाªचे दशªन
घडिवते. िनसगª, ÿसंग, Öवभाव या सवªच वणªनात कवीचा ÿितभािवलास या काÓयात
आढळतो. अजुªनाचे सुभþाÿेम, कृÕणभĉì, बलरामाचा सरळ साधा Öवभाव , कृÕणिनती यांचे
उठावदार िचýण िनरंजन माधवाने केलेले आहे. संÖकृत सािहÂया¸या Óयासंगाला Öवतः¸या
कÐपकतेचा साज चढवून उ°म पंिडती काÓय िनरंजनमाधवांनी िनमाªण केले आहे.
Öफुट काÓये व Öतोýे:
यितनृपतीसंवाद, विसķ सुशमाª संवाद, भागªवजÆमा´यान, अĬैतबोध अशी Öफुट ÿकरणे
िनरंजन माधव याने रचली आहेत.
पंिडती काÓयाचे एक उÂकृĶ उदाहरण Ìहणून िनरंजन माधव यांनी िलिहलेÐया Öतोýांचा
िवचार केला जातो. ही Öतोýे रचताना Âया¸यासमोर पंचमहाकाÓयांचा आदशª होता. उÂकट
भĉìची भावना आिण काÓयसŏदयª या महाकाÓयातील Öतोýां¸या गुणांचा आिवÕकार
िनरंजन माधवने केलेला आहे. 'रामकणाªमृत’ या Öतोýात Âयांनी िविवध अलंकारांचा वापर
आिण संÖकृत अिभजात कÐपनािवलासाचा अवलंब केला आहे. 'रामकणाªमृत’ हे सवाªत
मोठे Öतोý १११ Ĵोकांचे आहे. या Öतोýात रामनामाचा मंý साधला आहे. munotes.in

Page 102

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
102 िनरंजन माधवा¸या काÓयाची वैिशĶ्ये:
 भĉì आिण रिसकता यांचा समÆवय साधून कलाकौशÐयपूणª काÓयिनिमªती Âयांनी
केली.
 एकाच वेळी परमेĵराची भĉì आिण काÓयाचा िवलास साधÁयाची ÿेरणा Âयां¸या
काÓयिनिमªती मागे होती.
 पंिडती काळातील एक आदशª उदाहरण Ìहणून िनरंजन माधवाचा िनद¥श करावा
लागतो.
४.ब.७ सामराज सामराज हा िशवकालीन कवी होता . Âयाने छýपती िशवाजी, संभाजी, राजाराम या
ितघां¸या कारिकदê पािहÐया. Âयाला राजदरबारातील åरतीåरवाजांचा, लोकÓयवहारांचा
चांगला पåरचय असÐयाचे िदसते.
सामराजाची úंथरचना:
१) मुģला´यान
२) Łि³मणीहरण
मुģला´यान:
कुलदैवतािवषयी¸या लेखनाने काÓयिनिमªतीस सुŁवात करावी असे सामराजला वाटत होते
Ìहणून Âयाने ‘मुģला´यान' िलिहले. ‘मुģला´यान' याची Ĵोकसं´या २६१ इतकì आहे.
मुģल हे Âयांचे कुलदैवत. Âयाने या úंथात वणाª®म धमाªचा पुरÖकार केला आहे. मुģल
नावा¸या एका दानशूर पुŁषाचे चåरý यात आले आहे.
Łि³मणीहरण
‘Łि³मणीहरण’ या महाकाÓयाची Ĵोकसं´या ११४० इतकì आहे. Âयाची िवभागणी ८
सगाªत झालेली असून Âयाची लांबीही भरघोस आहे. यातील कथाभाग भागवता¸या
दशमÖकंध अÅयाय ५२-५३ मधील आहे. हा कथाभाग आधाराला घेऊन रघुवंश,
कुमारसंभव, िशशुपालवध व नैषधीयचåरत या महाकाÓयांचा सजावटीसाठी उपयोग
सामराजने केला. संÖकृत वाđयाबरोबर एकनाथां¸या Łि³मणी Öवयंवरातील कÐपना आिण
रामदास, तुकाराम यां¸या काÓयातील शÊदसंप°ी यांचा सामराजने सढळ हÖते वापर केला
आहे. महाकवéचे ऋण सामराजने मोठ्या ÿमाणात घेतले असले तरी Âयाची ÿितभा ही
वर¸या दजाªची आहे. Âयाने Łि³मणी¸या सŏदयाªचे वणªन पुढीलपैकì केले आहे:
तदुपरी उगवे हा चंþमा पौिणªमेचा ।
अनिभलिषत अथê होय ये उ°मेचा ॥
िĬजपित िवसरेना सवªथा Öवीय दी±ा ।
कर पसłन मागे व³वलावÁयिभ±ा ॥ munotes.in

Page 103

पंिडत कवी
103 येथे सामराजने Łि³मणी¸या सŏदयाªचे वणªन करताना Óयितरेक अलंकाराचा वापर केला
आहे.
संÖकृत महाकाÓया¸या तंýाचे अनुसरण आिण Âयात Öवतः¸या ÿितभेने घातलेली भर
यामुळे या महाकाÓयाचे Öथान आ´यानकिवतेत वरचे ठरते. या काÓयात भĉì व शृंगार हे
रस ÿमुख असून वीर, वाÂसÐय व हाÖय हे रसही ÿसंगानुłप आले आहेत.
सामराजा¸या काÓयाची वैिशĶ्ये:
 Öथल, काल, ÿसंग यांचे समयोिचत वणªन करÁयाची हातोटी.
 सामराजांचा अिधक आवडीचा अलंकार Ìहणजे Öवभावोĉì.
 उपमा, łपक, उÂÿे±ा, ŀĶांत, Óयितरेक या अलंकारांना ÿाधाÆय.
 सामराज यां¸या काÓयाचा ÿमुख गुण Ìहणजे ÿसादपूणª रचना.
४ब.८ नागेश साम राजानंतरचा हा कवी आहे. नागेश यांचा संÖकृत पंचमहाकाÓय, नाटके, अलंकार
शाľ, छंद शाľ यांचा सखोल अËयास होता. Âयांनी सीताÖवयंवर, Łि³मणीÖवयंवर,
रसमंिजरीचे भाषांतर, चंþावळीवणªन इ. काÓये िलिहलेली आहेत. पण ती पूणªतः उपलÊध
नाहीत.
नागेश यांची úंथरचना:
१) सीताÖवयंवर
२) चंþावळीवणªन
३) Łि³मणीÖवयंवर
चंþावळीवणªन:
'चंþावळीवणªन' हे काÓय अिµनपुराणा¸या आधारे िलिहलेले आहे. या काÓयात सवªý शृंगार
रस िदसून येतो. चंþावळ नावा¸या गोिपकेशी ®ीकृÕणाने ित¸या बिहणीचे łप घेऊन
एकांतात भेट घेतली Âयाचे वणªन यात आले आहे.
सीताÖवयंवर:
'सीताÖवयंवर' या काÓयात नागेश यांनी हनुमÆनाटक, रघुवंश आिण रामायण यांचा
अथाªनुवाद केला आहे. हे काÓय पूणªपणे शृंगार रसाने रंगलेले आहे. ®ीराम आिण सीता
यांची Óयĉìिचýणे उठावदारपणे रेखाटली आहेत. ®ीरामा¸या िववाहा¸या िमरवणुकìतील
िľयांची वणªने करताना िचिýणी, शंिखनी, पिĪनी अशी नावे िदली आहेत. यातून एकÿकारे
कामशाľ मांडलेले िदसते. munotes.in

Page 104

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
104 ४ब.९ िवĜल बीडकर िवĜल बीडकर हे सामराज आिण नागेश यांचे समकालीन कवी आहेत. ते वषाªनुवषª पंढरीची
वारी करणारे िनķावंत कवी होते. तसेच ते िवĜलभĉ, ÓयुÂपÆन संÖकृत² असून
िचýबंधाÂमक काÓयरचनेचा पुरÖकताª ठरले. Ìहणूनच ते खरे पंिडती काÓयाचा ÿाितिनिधक
कवी ठरतात. अिभजात संÖकृत सािहÂयाचे आिण सािहÂयशाľाचे ठळक िवशेष िवĜल
यां¸या काÓयात ÿकट झाले आहेत. Âयांचा संÖकृतातील छंद शाľ, कोष, काÓय, नाटके,
Óयाकरण याचा सखोल अËयास होता . ते Öवतःला ‘किवराज' Ìहणिवत आिण आपले काÓय
ÓयुÂपÆनांसाठीच आहे असे सांगत. पंिडती काÓयाची सारी वैिशĶ्ये Âयां¸या काÓयात
आढळतात. ते आपÐया कुटाÂमक रचनेमुळे िव´यात होते.
िवĜलांची úंथरचना:
१) पांचालीÖतवन
२) þौपदीवľहरण
३) Łि³मणीÖवयंवर
४) सीताÖवयंवर
५) रसमंिजरी
६) िबÐहणचåरý
७) िवĬजीवन
पांचालीÖतवन:
िवĜल यांची 'पांचालीÖतवन' ही पिहली कथा आहे. याची Ĵोकसं´या २३ आहे. þौपदीचा
धावा या काÓयात केला आहे.
Łि³मणीÖवयंवर:
पंिडती काÓयाची सारी वैिशĶ्ये Âया¸या ‘Łि³मणीÖवयंवर' काÓयात आढळतात. हा úंथ
महाकाÓयाचा धतêवर िलिहला आहे. Âयातील ÿकरणा स सगêची नावे िदली आहेत. ओवी,
अभंग, िदंडी या वृ°ांना Öपशª न करता Âयांनी संÖकृतातील अनेक वृ°ांचा उपयोग केला.
‘Łि³मणीÖवयंवर' यात छाý, चामर, Óयजन, वृ±, चø, सपª इ. रचनाÿकार योिजले आहेत.
वेगवेगÑया अ±रगण वृ°ात रचना केली आहे.
सीताÖवयंवर:
'सीताÖवयंवर' या काÓयात ७ सगª आहेत. याची रचना िविवध वृ°ात केलेली आहे. या
काÓयाची Ĵोकसं´या ३६३ आहे. सीते¸या पूवाªवतारापासून ते ित¸या िववाहापय«तची कथा
यात आली आहे. munotes.in

Page 105

पंिडत कवी
105 िबÐहणचåरý:
‘िबÐहणचåरý’ ही रचना पांिडÂयाचा हÓयास न बाळगÐयाने रसाळ झाली आहे. ही एक
ÿेमकथा आहे. या úंथात राजकÆया शिशकला आिण ितचा गुł िबÐहणपंिडत यां¸यातील
ÿणयाचे वणªन आले आहे. राजा ÿथम Âयाला वधाची िश±ा देतो नंतर िववाह लावून देतो.
ÿणया¸या िविवध अवÖथा िचिýत करताना कवीने बरेच कौशÐय दाखवले आहे.
िवĜला¸या काÓयाची वैिशĶ्ये:
 Âयांनी सािहÂयशाľाचे ²ान, छंद शाľनैपुÁय, िचýकाÓयरचना , कौशÐयाचा
आिवÕकार यातच काÓयाचे साथªक मानले आहे.
 िवĜल िबडकर यांची काÓये अलंकारांनी नटलेली आहेत.
 मराठीत नसलेली अनेक वृ°े Âयांनी मराठीत आणली.
४ब.१० मोरोपंत मोरोपंत हे शेवटचे पंिडत कवी मानले जातात. इ.स. १७२९ ते १७९४ हा Âयांचा कालखंड
आहे. अथांग सागराÿमाणे Âयांचे काÓय आहे. Âयांनी सुमारे ४०- ४२ वषª िवपुल लेखन
केले. मोरोपंतांचा जÆम पÆहाळगडावर झाला. मोरोपंत पराडकर बारामती¸या बाबूजी
नाईकाचे आि®त पुरािणक होते. Âयामुळे पुरािणका¸या भूिमकेचा ÿभाव मोरोपंतां¸या
काÓयरचनेवर पडला. कुटुंबवÂसलांसाठी, सामाÆयजनांसाठी केलेली सĩाव पोषक रचना
असे मोरोपंतां¸या काÓयरचनेचे Öवłप आहे. मोरोपंतांची एकूण काÓये पाऊण लाखा¸या
घरात आहेत. मराठी सािहÂयात िवपुल रचना कłन मोरोपंतांनी मराठीला संÖकृत वाđयात
तोडीचे Öथान ÿाĮ कłन िदले. Âयांनी ७५ हजारा¸यावर किवता िलिहÐया . Âयांनी सुमारे
६० हजार आयाª, ĴोकबÅद Öतोýे, आ´याने व ओवीबĦ ľीगीते िलिहली.
मोरोपंतांची úंथरचना:
१) कुशलवोपा´यान
२) आयाªभारत
३) हåरवंश
४) संकìणªरामायण
५) मंýरामायणे
६) मंýभागवत
७) ®ीकृÕणिवजय
८) संशयरÂनमाला munotes.in

Page 106

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
106 ९) Ĵोक केकावली
१०) āÌहो°र खंड
११) Öफुट ÿकरणे
आयाªभारत:
मोरोपंतांचे ‘आयाªभारत’ हे उÂकृĶ आ´यान काÓय ठरले. समú महाभारत Âयांनी आयाª
वृ°ात िलिहले. आयाª वृ°ातील हे महाभारत अिधक लोकिÿय ठरले. कथा कìतªनातून या
आया«चा वापर मोठ्या ÿमाणात होऊ लागला. Öवभावरेखाटन, वणªनकौशÐय, रसपåरपोष,
ओघवती रचना , कथानकाची सुंदर गुंफण, िवÖतार कौशÐय , संवाद हे आ´यान काÓयाचे
सवª गुण आयाªभारतात एकवटले आहेत.
कणª, भीÕम, þोणाचायª, ®ीकृÕण, दुयōधन, कुंती, अĵÂथामा इ. पाýे Âयां¸या ÓयĉìमÂवासह
उभी केली आहेत. Âयांची आयाªभारतातील सवªच आ´याने मनमोहक झाली आहेत.
महाभारतातील िकÂयेक काÓयचरणांना सुभािषतांचे Öवłप ÿाĮ झाले आहे व आजही ही
सुभािषते सवªसामाÆय रिसकां¸या तŌडी ऐकू येतात.
मंýरामायण:
मोरोपंतांनी मंýरामायणात ‘®ीराम जयराम जय जय राम' हा मंý गुंफला. हे काÓय १८८०
आया«चे आहे. १४६ मंýांतून ते साकार झाले आहे. मोरोपंतांचे कुलदैवत रामÿभू होते.
Âयां¸यावर Âयांची एकिनķ भĉì होती. Ìहणूनच Âयांनी १०८ रामायणे िलिहली असे बोलले
जाते. Âयांनी रामकथा एकशे आठ ÿकारे एकशे आठ रामायणातून सांिगतली आहे. एकच
रामकथा Âयांनी िनरिनराÑया पाýां¸या Ĭारे सांगÁयाचा ÿयÂन केला आहे.
मंýभागवत:
मोरोपंतांनी मंýरामायणाÿमाणे मंýभागवताचीही आयाªबĦ रचना केली. Âयांनी 'ॐ नम
भगवते वासुदेवाय' हा मंý साधून ३६०० आयाªत सारे भागवत काÓयबĦ केले आहे.
®ीकृÕणाचे हे यशोगान अÂयंत रसाळ शÊदात आहे. Âयात भĉì रसाला ÿाधाÆय ÿाĮ झाले
आहे. भगवंताने आपला उĦार करावा, कृपाÿसादाचा वषाªव करावा अशी भावना येथे आहे.
महाभारत, रामायण व भागवतावरील आयाªबĦ रचना फारच गाजली व लोकिÿय ठरली.
Ĵोक केकावली:
Öवतः¸या उĦारासाठी मयूर (मोर) याने जो कłण टाहो फोडला Âया केका. मयुरा¸या
केकां¸या पंĉéचा संúह Ìहणजे केकावली. अÂयंत काŁÁयपूणª असे हे काÓय आहे. दीघª
समासाÂमक रचना केलेली आहे. आिÂमक उÆनती करणे हा या काÓयाचा हेतू आहे. अÂयंत
ÿेमळ अशी ही रचना झाली आहे.
सुसंगती सदा घडो । सुजन वा³य कानी पडो ।
कलंक मातीचा झडो । िवषय सवªथा नावडो । munotes.in

Page 107

पंिडत कवी
107 असा Óयापक िवचार येथे मांडला आहे. माणसाने नेहमी सुसंगत लोकां¸या संगती राहावे,
चांगले िवचार बाळगावेत आिण Âयानुसार वागावे. खोटा अिभमान बाळगू नये, मोहाला बळी
पडू नये तसेच आपÐया मनातून वाईट िवचार दूर करावे, सÂकमª कłन भिĉमागाªचा
अवलंब करावा असा उपदेश मोरोपंतांनी या काÓयपंĉìत केला आहे.
मोरोपंतां¸या ‘Ĵोक केकावली' मÅये भावपूणª भĉì आिण अलंकारपूणª काÓय या दोÆहéचा
समÆवय िदसतो . Âयांनी उतारवयात ही रचना केली असÐयाने Âयात कमालीची आतªता
आलेली आहे. भाव सŏदयाªला पोषक असा कÐपनािवलास या काÓयात आहे. येथे कवीने
केलेली परमेĵराची Öतुती पौरािणक थाटाची नसून ित¸यात अिभजात संÖकृतचे łप
िदसते.
Öफुट आ´याने व Öतोýे:
भागवत पुराणा¸या आधाराने मोरोपंतांनी अमृतमंथन, ňुवचåरý, सुदामचåरý इ. आ´याने
रचली. ही आ´याने रचताना Âयांनी आयाª, Ĵोक, ओÓया, िदंडी या वृ°ाचा वापर केला.
Âयांची Öफुट किवताही अिधक रसाळ व आकषªक आहे. अंबाबाई, तुळजापूरची भवानी,
जेजुरीचा खंडोबा, व¤कटेशिगरी इ. देवतांची Öतोýे Âयांनी रचली. तसेच गंगाÖतुती,
संतÖतुती, गीताÖतुती, Ĵोककेकावली असे िविवध Öतोýे व ÿाथªना इ. रचना मोरोपंतांनी
केली. पंतांनी भािवक मनाची जोपासना केली व भारतीय संÖकृतीचा ठेवा घरोघरी
पोहोचवला.
मोरोपंतां¸या काÓयाची वैिशĶ्ये:
 Âयां¸या काÓयात ÿसÆनता, माधुयª आिण वाणीचा सहज ओघ िदसून येतो.
 सुसंगत कथांची पåरणामकारक गुंफण Âयां¸या काÓयात केलेली असते.
 संवादात ते रमतात Âयामुळे Âयां¸या काÓयातील संवाद िजवंत वाटतात.
 मोरोपंतां¸या काÓयांनी मराठीचे अलंकार वैभव वाढिवले.
४ब.११ समारोप पंिडती काÓय हे पुनŁºजीिवत अिभजात संÖकृत सािहÂय आहे. संÖकृतमधील वाđय
ÿकार, आदशªवाद, भाषेची घडण, वृ°, अलंकार या सवªच बाबतीत हे पुनŁºजीवन
करÁयाचा ÿयÂन पंिडत कवéनी केला. मुĉेĵर, रघुनाथपंिडत, वामन पंिडत, सामराज,
िवĜल, नागेश, िनरंजन माधव, मोरोपंत या पंिडत कवéनी पांिडÂयपूणª रचना कłन
मÅययुगीन मराठी सािहÂयात मोलाची भर घातली.

munotes.in

Page 108

मÅययुगीन मराठी वाđयाचा इितहास भाग १
108 ४ब.१२ ÖवाÅयाय अ) दीघाª°री ÿij
१) एक कलाकवी या ŀĶीने मुĉेĵर यांची काÓय रचना उलगडून दाखवा.
२) मोरोपंतांचे वाđयीन कतुªÂव मांडून Âयांची भिĉभावना िवÖताराने ÖपĶ करा.
३) पंिडत कवéचे मराठी वाđय परंपरेतील महßव िवशद करा.
ब) टीपा
१) मुĉेĵरी महाभारत
२) मुĉेĵरांची Öफुटरचना
३) Łि³मणीहरण
४) दमयंती Öवयंवर
५) सुभþाचंपू
६) Ĵोक केकावली
७) िवĜल
क) एका वा³यात उ°रे िलहा
१. ‘मुखा«ची ल±णे’ ही Öफुट रचना कोणÂया पंिडत कवीची रचना आहे?
२. ‘सीताÖवयंवर’, ‘चंþावळीवणªन’, ‘łि³मणी Öवयंवर’ ही úंथरचना कोणÂया पंिडत
कवीची आहे िलिहला?
३. ‘गज¤þमो±’ ही úंथरचना कोणाची आहे?
४. संतां¸या अभंगा¸या व चåरýां¸या आधारे िनरंजन माधव यांनी कोणता úंथ िलिहला?
५. ‘िनगमसार’ हा úंथ कोणÂया पंिडत कवीचा आहे?
४ब.१३ संदभªúंथ  संपा. सं. गं. मालशे व इतर – मराठी वाđयाचा इितहास खंड ३, महाराÕů सािहÂय
पåरषद, पुणे.
 संपा. सं. गं. मालशे - मराठी वाđयाचा इितहास (खंड दुसरा, भाग १ व भाग २),
महाराÕů सािहÂय पåरषद , पुणे.
 अ. ना. देशपांडे - ÿाचीन मराठी वाđयाचा इितहास , (भाग १ : पूवाªधª) munotes.in

Page 109

पंिडत कवी
109  के. ना. वाटवे - संÖकृत काÓयाचे पंचÿाण, मनोहर úंथमाला, पुणे.
 संपा. के. ना. वाटवे - पंिडत काÓय
 संपा. ®ी. ना. बनहĘी - नलदमयंती Öवयंवरा´यान
 गं. ब. úामोपाÅये - मराठी आ´यान किवता : एक अËयास, मौज ÿकाशन, मुंबई.
 अ. का. िÿयोळकर – मुĉेĵराचा शोध, आिदपवª, खंड १, मुंबई.

*****


munotes.in

Page 110

Turnitin OriginalityReportProcessed on: 12-Aug-2022 14:22 ISTID: 1881693549Word Count: 48001Submitted: 1मȯयुगीन मराठी वाड्मयचा इितहासBy Idol Ba Sem V Similarity Index0%Internet Sources:0%Publications:0%Student Papers:0%Similarity by Source१अ मर ठा भी षाचेउातɑत् की ला व क रो वीलखे चाां ◌े महतȕ् १ऄ.१ईदद्शे १ऄ.२ पसŊत् वान ◌ा१ऄ.३ मर ठा सीसंक्◌ृत ची◌ाईदयक ळा १ऄ.४ मर ठाभी षा ईातɑत् की ला१ऄ.५ पर् चा नी मर ठा◌ीक रो वी लखे ता ली मर ठा ◌ीव काųचन ◌ाव शबūपु ◌े १ऄ.६ मकुुंदर जा अणण तय् चांणाववकेणसधं ◌ू १ऄ.७ सम रा पो १ऄ.८ पशŊɌचं १ऄ.९ सदंभभ १अ.१ उदद्शे १. मधʊगु नी कलाखडं ता ली मर ठा भी षाचे ◌े सŴपु समजनू घते ◌ायइेल. २. मर ठा ◌ीभ षा णानणमभत ची ◌े महनाभु वा सपंदŊ या चा ◌े क याभ कततृभव् समजनू घते ◌ायइेल. ३. मह नाभु वा सपंदŊ या चाय् ◌ावङाʄ पकŊ राच ◌ीओळख ह इोल. ४. मर ठा चीय् ◌ाअदय् गथō णावषय ◌ीज णानू घते याइेल. ५.मह नाभु वा पथं चा ◌े तत̺जञ् ना, ट की गाथō अणण वय् कारण गथō य चां पाररचय ह इोल. १अ.२पसŊत् वान ◌ा मर ठा ◌ी भ षाचे ◌ी वय् पात् ◌ी पर् राभंक ळा ◌ी मह रा षाटŌ् पाŜत ◌ी मयभा णदतह तो .◌ी मर ठा ◌ी भ षाचेय् ◌ा ईतɑत् बीर बोरच क̽तेर् वय् पात् ◌ी ह ◌ी महतȕ् चा ◌ी अह.◌ेमह रा षाटŌ् ह ◌े दशेव चाक न वा. मह रा षाटŌ् चा ◌ा पणहल ◌ा महतȕ् चा ◌ा ईलʍे शकनपृतत्◌ी शर् धीर वमभा य चांय् ◌ा तय् चांय् ◌ा आ.स. ३६५ चय् ◌ा एरण यथे ली स̝भं लाखे ता स पाडत.◌ो (मध̳पदŊशे ता ली स गार णजल˨ ता ली) तय् ता तय् चा साने पात ◌ी सत̳न गा स̺त लः ◌ा‘मह रा षाटŌ्’ मˤज ◌े मह रा षाटŌ् यी मˤणवत .◌ो ह ◌ा लखे एरण यथे ◌े ध रा ता थी ◌ी मरण पवालचेय् ◌ा न गा सणैनक चांय् ◌ा सŲण थाभ ईभ राल ◌ा अह.◌े मह रा षाटŌ् ता पर् चा नी क ळा ◌ीहट ◌ी णकंव ◌ाह टा ल को चां ◌ीवसत ◌ीऄसलय् माळुे तय् चांय् ◌ाय ◌ादषे ला ◌ाहटट्दशे न वापडल ◌े व ‘मरहटट्’ य ◌ा शबद् ता ली ‘हटट्’ य ◌ाघटक पद ना ◌े वर ली हटट् ◌ील को सणूचत हतो. य ◌ाड .◌ॉर .◌ा ब .◌ा ज शो य चांय् ◌ा मत चां ◌े खडंन एरण लखे ता ली वर ली ईलʍे ना ◌े ह◌ो . तय् ता ली सने पात ◌ीसत̳न गा व य् चांय् ◌ा सŲण थाभ तय् ना ◌े ह ◌ा स̝भंलखे ईभ राल ◌ात ◌े न गा सणैनक य चांय् ◌ा ईलʍे चाय् ◌ा अध रा ◌े पर् चा नी मह रा षाटŌ् ता वसत ◌ीह टा चां◌ीनवह्,◌े तर न गा चां ◌ीह तो .◌ी ह ◌े ड .◌ॉणमर शा य नां ◌ीसमपभकपण ◌े द खावनू णदल ◌ेअह.◌े मह रा षाटŌ् चा ◌ा दसुर ◌ा ईलʍे पलुकेश चय् ◌ा आ. स. ६३४ चय् ◌ा ऐह ळो-लखे ताणमळत .◌ो तय् ता पलुकेश च ◌े कततृभव् वणणभत ना ◌ा त ◌ो ‘मह रा षाटŌ् चाय् ◌ा ऄणधपत ◌ीझ ला ,◌ा ऄस ◌े मह्टल ◌े अह.◌े ऐह ळो लखे ता ली ह ◌ी णतधŊ ◌ा मह रा षाटŌ् चा ◌ी कलɓ ◌ाऐणतह णासक द ◌ृ न ◌े महतȕ् चा ◌ी ऄसनू णत पढु ◌े स ळो वाय् ◌ा शतक ता ‘त नी भ गा म ट’य ◌ा शबद् ता गजुभर शवब सा य ◌ा मह नाभु वा गथōक रा ना ◌े म डांल ◌ीअह.◌े मह रा षाटŌ् तय्चांय् ◌ान वा पामŊ णाचे लह ना लह ना र ◌ा च ◌े (खडंमडंळ चा ◌े णमळनू झ लाले ◌े ऄस वा.◌े) य◌ा ड .◌ॉप .◌ाव .◌ा क णा ◌े य नां ◌ी म डांललेय् ◌ा ईपपतत् ली ◌ा तरे वाय् ◌ा शतक ता ली ‘अचरापधद्त ʼ◌ी य ◌ा न वा चाय् ◌ा एक ◌ा मह नाभु वा गथō ता अध रा स पाडत .◌ो ईद .◌ा ‘दशे भ ज◌े खडंमडंळ: जसै ◌े फलठे णा पा सा णौन द णाकˁणेस: म ट ◌ीभ ◌ा जतेलु ◌ाठ आा ◌ं व तते ◌ुएक मडंळ: तयणस ईतũ ◌े ब लाघे टा चा ◌ासवेट: ऐस ◌े एक खडंमडंळ: मग ईभ ◌े (ईभय) गगंता री णह एक खडंमडंळ: अणण तय पा सा णौन ईभ ◌े मघेकंरघ टा (महेकर, णज. अक लो )◌ात ◌Ő एक खडंमडंळ: तय पा सा णौन अवघ ◌Ő वर डा त ◌Ő एक खडंमडंळ: परर अवघ ◌ीणमळणौन मह रा ◌ा च ◌े ब णोलज:◌े णकंणचतं ◌् णकंणचत ◌् भ षाचे ◌ा प लाट: भण णौन खडंमडंळेभण वा .◌ीं’’ पर् .◌ा र. य. भसु रा ◌ीय नां ◌ीय दावक ला नी क रो वी लखे चांय् ◌ा अध रा ◌े मह रा◌ा च ◌ाक̽तेर् णावसत् रा ऄजम वाणय् चा ◌ापयŊतन् केल .◌ा णवदभभ दशे अणण क कोण ह ◌ेमह रा ◌ा च ◌े त नी णवभ गा य दावक ला व च लाकु̳क ळा ता दखे ली एक चा र ◌ा त समणावषट् ह तो.◌े ऄस णनषट्Ɨभ क ढाल ◌ा अह.◌े (प.◌ृ४६, मर ठा ◌ी व ङाʄ चा ◌ा आणतह सा,खडं १, सपं .◌ा ड .◌ॉष.◌ंग .◌ो तळुपळु)◌े १५ वय् ◌ाशतक ता ली मह नाभु वा गथōक रा कव◌ीणडभं कृषट्Ǻनु ◌ीय ना ◌े मह रा ◌ा च ◌ाक̽तेर् णवसत् रा पढु लीपमŊ णा ◌े स णांगतल ◌ाअह.◌ेmunotes.in