PDF-of-प्रसार-माध्यमे-आणि-भाषा-व्यवहार-2-munotes

Page 1

1 १अ
प्रसार माध्यमे आणि प्रसार माध्यमे
घटक रचना
१.१ ईद्दिष्टे
१.२ प्रस्तावना
१.३ प्रसार माध्यमे व भाषा व्यवहार या संकल्पनांचा ऄथथ
१.४ प्रसार माध्यमांचे प्रकार
१.४.१ व मध्ययुगीन काळातील प्रसार माध्यमे
१.४.२ अधुद्दनक काळातील प्रसार माध्यमे
१.४.२.१ आलेक्ट्रॉद्दनक माध्यमे
१) अकाशवाणी
२) दूरदशथन
१.४.२.२ मुद्दित प्रसार माध्यमे
१) वृत्तपत्र
२) द्दनयतकाद्दलके
३) द्दभत्तीपत्रक व फलक आत्यादी
१.४.२.३ माद्दहती तंत्रज्ञान युगातील प्रसार माध्यमे
१) इ-संवाद
२) इ-मेल
३) फेसबुक - (Facebook)
४) आंस्टाग्राम
५) व्हाट्सॲप- WhatsApp
६) द्दलंक्ट्डआन
७) युट्युब
८) झूम, गुगल मीट, मायक्रोसॉफ्ट द्दटम्स , वेबेक्ट्स
१.५ समारोप
१.६ प्रश्नावली
१.७ संदभथ ग्रंथ
१.१ उणिष्टे  प्रसार माध्यमांचे स्वरूप समजून घेणे. munotes.in

Page 2

प्रसार माध्यमे अद्दण भाषा व्यवहार
2  प्रसार माध्यमे जाणून घेणे.
 पारंपररक प्रसार माध्यमे अद्दण अधुद्दनक प्रसार माध्यमे यातील स्वरूप भेद समजून
घेणे.
 प्रसार माध्यमांचा द्दवकास अद्दण समाजावरील पररणाम जाणून घेणे.
१.२ प्रस्तावना माद्दहती तंत्रज्ञानाच्या सध्याच्या युगात प्रसार माध्यमांना ऄनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त झालेले
अहे. द्दवद्यापीठे ऄभ्यासक्रमातही या द्दवषयाचा ऄभ्यास होउ लागला अहे यातून या
द्दवषयाचे महत्त्व ऄधोरेद्दित होते. अपल्या द्दवचारांचा, भावनांचा, कल्पनांचा, मतांचा प्रचार
अद्दण प्रसार करण्याची पद्धत प्राचीन काळापासून प्रचद्दलत अहे. बदलत्या काळाबरोबर
प्रचार-प्रसार करण्याच्या माध्यमातही बदल होताना द्ददसून येतात. माध्यमांच्या या बदलत्या
स्वरूपामुळे माध्यमे मानवी समाज जीवनाचा ऄद्दवभाज्य भाग होताना द्ददसत अहेत. ऄशा
माध्यमांद्दवषयी जाणून घेणे समजून घेणे हे महत्त्वाचे ठरत अहे. प्रस्तुत घटकातून अपण
प्रसार माध्यमांचे स्वरूप, प्रकार, प्रसार माध्यमांचा द्दवकास अद्दण समाजांवर होणार त्यांचा
पररणाम याद्दवषयी सद्दवस्तर चचाथ करणार अहोत.
१.३ प्रसार माध्यमे व भाषा व्यवहार या संकल्पनांचा अर्थ ‘प्रसार माध्यमे’ एकाच शब्दात दोन संकल्पना समाद्दवष्ट अहेत. प्रसार याचा ऄथथ पसरद्दवणे,
आतरांना कळेल-समजेल ऄशा पद्धतीने त्याची प्रसृती करणे अद्दण माध्यमे म्हणजे अपण
अपला द्दवचार, मत, माद्दहती, ज्ञान, ज्याद्वारे पसरवतो ते साधन म्हणजे माध्यमे. ऄथाथत
प्रसार माध्यमे म्हणजे 'ज्यांच्या द्वारा एिादी बाब, माद्दहती, द्दवचार सवथ दूर पसरद्दवला जातो
ते सवथ माध्यमे प्रसार माध्यमे म्हणून ओळिली जातात.'
‘भाषा व्यवहार’ या शब्दांमध्येही दोन संज्ञा एकत्र अलेल्या अहेत. भाषा अद्दण व्यवहार या
तशा व्यापक संज्ञा अहेत. भाषा दैनंद्ददन जीवनातील द्दवद्दवध कामे करण्यासाठी माणसे
अपापसात तोंडी व लेिी स्वरुपात जी ध्वद्दनरचना वापरतात द्दतला साधारणपणे भाषा
म्हणतात.' भाषा म्हणजे ढोबळमानाने सांगायचे झाले तर 'समाज जीवनातील दैनंद्ददन
व्यवहार करताना लोकांचे परस्पर होणारे बोलणे म्हणजे भाषा होय.'
व्यवहार हा शब्द देवाण-घेवाण या ऄथाथने समजून घ्यावा लागतो. लौद्दकक जीवनात अपण
ज्या वेगवेगळ्या पातळ्यावरील देवाण-घेवाण करतो त्यांनाच अपण सवथसामान्यपणे
व्यवहार म्हणतो ; मात्र या द्दवषयाच्या संदभाथत येथे देवाण-घेवाण हा शब्द द्दवत्त, पैसा, संपत्ती
यांच्या संदभाथत येत नसून भावना, कल्पना, द्दवचार, मत यांची देवाण-घेवाण येथे ऄपेद्दित
ऄसते.
१.४ प्रसार माध्यमांचे प्रकार प्रसार माध्यम ही वषाथनुवषथ ऄद्दस्तत्वात ऄसलेली द्ददसून येतात. मात्र काळानुसार त्यांच्या
स्वरूपात बदल झालेला द्ददसतो. या स्वरूपभेदानुसारच अपल्याला प्रसार माध्यमांचे काही munotes.in

Page 3

पारंपररक प्रसार माध्यमे अद्दण अधुद्दनक प्रसार माध्यमे
3 प्रकार करता येतात. प्रसार माध्यमांचा वगीकरण करत ऄसताना अपण प्रामुख्याने याला
तीन गटात द्दवभागू शकतो.
१) प्राचीन व मध्ययुगीन काळातील प्रसारमाध्यमे,
२) अधुद्दनक काळातील प्रसार माध्यमे अद्दण
३) माद्दहती तंत्रज्ञानाच्या युगातील प्रसार माध्यमे
ऄसे हे वगीकरण करता येतील. यातील प्राचीन- मध्ययुगीन व अधुद्दनक काळातील
वगीकरण हे पारंपाररक प्रसार माध्यमे म्हणूनही अपल्याला द्दवचारात घेता येतील. माद्दहती
तंत्रज्ञानाच्या युगातील प्रसार माध्यमांचा पैस मात्र ऄद्दधक द्दवस्तारलेला द्ददसून येतो. ही
माध्यमे मानवी जीवनशैलीचा ऄद्दवभाज्य भाग झालेले द्ददसतात. प्रसार माध्यमांच्या या
द्दवद्दवध प्रकारांचा सद्दवस्तर पररचय पुढीलप्रमाणे पाहूयात.
१.४.१ व मध्ययुगीन काळातील प्रसार माध्यमे:
१) कीतथन-प्रवचन:
मध्ययुगीन काळाचा द्दवचार करता कीतथन अद्दण प्रवचन या माध्यमातून मोठ्या प्रमाणावर
समाज प्रबोधनाचे कायथ वेगवेगळ्या सांप्रदाद्दयकांकडून झालेले द्ददसून येते. मराठी संतांचा या
संदभाथत अपल्याला प्राधान्याने द्दवचार करावा लागतो. लोकजागृतीचा, लोकद्दहताचा द्दवचार
संतांनी अपल्या कीतथनातून अद्दण प्रवचनातून पसरद्दवण्याचे महत्तम कायथ केले. हे माध्यम
तत्काळात ऄत्यंत प्रभावी व यशस्वी ठरलेले द्ददसून येते. ऄसे म्हणण्याचे कारण हे की हा
द्दवचार सातशे-अठशे वषाथनंतरही अजही अपल्याला द्दततकाच महत्त्वाचा वाटतो.
कीतथनाच्या माध्यमातून हररनामाचा गजर करत ऄसतानाच संत मंडळांनी लोकद्दहताचा,
लोकप्रबोधनाचा , ऄध्यात्माचा द्दवचार अपल्या कीतथनातून समाजापयंत पोहोचद्दवला.
२) भारुड:
मध्ययुगीन काळात मराठी संतांनी भारुड या माध्यमाच्या अधारे समाज जागृती करण्याचे
काम केले. भारुड हा वरवर पाहता मनोरंजक वाटणारा प्रकार पण त्यातून सांद्दगतलेले तत्व
हे मात्र ऄध्यात्माचे अद्दण ईपदेशाचे ऄसते, म्हणजेच व तमाशा अद्दण अतून कीतथन
ऄसा हा प्रकार होता. संत एकनाथ महाराजांनी भारुड माध्यमाचा वापर ऄत्यंत प्रभावीपणे
केलेला द्ददसून येतो. ऄध्यात्माचे तत्व 'िटनट' वृत्तीच्या लोकांपयंत पोहोचद्दवण्यासाठी
नाथबाबांनी हे माध्यम ततकाळात वापरले अद्दण ते ऄद्ययावत लोकद्दप्रय माध्यम ठरले अहे
३) णव नाट्य:
भारतीय 'लोक' समुदायात ऄनेक द्दवधी करण्याची परंपरा अहे. या द्दवधीप्रसंगी सादर
होणाऱ्या द्दवधीनाट्यातून समाजप्रबोधनाचे व ऄध्यात्माचे तत्व प्राचीन काळापासून चालत
अलेले द्ददसून येते.
munotes.in

Page 4

प्रसार माध्यमे अद्दण भाषा व्यवहार
4 ४) वगनाट्य:
मध्ययुगाच्या शेवटी तमाशा हा रंजन प्रकार सवथसामान्य लोकांमध्ये लोकद्दप्रय झाला. या
तमाशातील दुसरी बाजू ऄथाथत 'वगनाट्य' होय. लोकनाट्य तमाशा मंडळ महाराष्ट्रातील
अद्दण अजूबाजूच्या प्रदेशात भरणाऱ्या यात्रा, ईत्सव, उरूस ऄसलेल्या गावी जात ऄसत.
त्या द्दठकाणी अप ल्या कलेचे सादरीकरण या पथकांकडून केले जायचे. मनोरंजनाबरोबरच
या तमाशा पथकांकडून समाजातील ज्वलंत प्रश्नांवर वगनाट्य सादर होत ऄसत.
१.४.२ आधुणनक काळातील प्रसार माध्यमे:
१.४.२.१ इलेक्ट्रॉणनक माध्यमे:
१) आकाशवािी:
‘अकाशवाणी’ हे मनोरंजनाचे व माद्दहतीसाठीचे श्राव्य माध्यम अहे. हे ग्रामीण लोकांचे
अवडते माध्यम अहे. ऑल आंद्दडया रेद्दडओ ऄथवा अकाशवाणी ऄशा नावाने हे माध्यम
ओळिले जाते. ही भारताची ऄद्दधकृत रेद्दडओ प्रसारण संस्था अहे. 'प्रसार भारती' या
संस्थेच्या ऄंतगथत अकाशवाणी कायथ करते. भारत सरकारच्या माद्दहती व प्रसारण
मंत्रालयाच्या ऄद्दधनस्त हा ईपक्रम अहे.
भारतात रेद्दडओ प्रसारणासंबंधीचा प्रयोग १९१५ साली सुरू झाला. बीबीसीच्या धरतीवर
आंग्रज सरकारने भारतात 'आंद्दडयन ब्रॉडकाद्दस्टंग कापोरेशन' ची स्थापन करून पद्दहल्यांदा
रेद्दडओ प्रसारणासाठी मुंबइ केंि द्दनमाथण केले. मात्र प्रत्यि प्रसारणाला सुरुवात १९२४
साली ‘मिास’ येथे एका िाजगी कंपनीने केली. १९३० साली 'भारतीय प्रसारण संस्था' या
िाजगी कंपनीने मुंबइ व कलकत्ता येथे रेद्दडओ यंत्रणा ईभारली. मात्र काही कारणामुळे या
कंपनी पुढे काम करू शकले नाही. त्यानंतर आंग्रज सरकारने ही दोन्ही केंि अपल्या
ऄद्दधपत्यािाली घेउन 'भारतीय राज्य प्रसारण मंडळ' नावाच्या प्रसारण संस्थेची स्थापना
केली व त्याचेच पुढे १९३६ मध्ये 'ऑल आंद्दडया रेद्दडओ' ऄसे नामकरण करून दूरसंचार
द्दवभागात याचे स्थलांतर केले. १९४७ साली भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर 'ऑल आंद्दडया
रेद्दडओ' नावाचा स्वतंत्र द्दवभाग माद्दहती व प्रसारण मंत्रालयाच्या ऄंतगथत स्थापन करण्यात
अला. ऑल आंद्दडया रेद्दडओचे ऄद्दधकृतररत्या 'अकाशवाणी' हे नाव १०५७ साली
ठरद्दवण्यात अले. अकाशवाणीच्या माध्यमातून स्वतंत्र्यपूवथ व स्वतंत्र्योत्तर काळात माद्दहती
प्रसारणाचे व मनोरंजनाचे कायथ हे ऄत्यंत प्रभावीपणे झालेले द्ददसून येते.
२) दूरदशथन:
अधुद्दनक युगातील महत्त्वपूणथ ऄद्दवष्ट्कारापैकी एक म्हणजे ‘टेद्दलद्दव्हजन’ चा शोध होय.
टेद्दलद्दव्हजनला मराठी मध्ये दूरदशथन ऄसे म्हणतात. कारण त्याद्वारे अपल्याला दूरच्या
वस्तूंचे दशथन होते. दूरदशथन वरील दृश्य पाहून अपल्याला ऄसा भास होतो की, घटना
अपल्यापासून दूर नाही तर त्या अपल्या डोळ्यासमोर घडत अहेत. दूरदशथन जे अज
प्रत्येक ग ब-श्रीमंतांच्या घरापयंत पोहोचले अहे. लोकांचे मनोरंजन करणारे व देश
द्दवदेशातील घडामोडी सांगणारे हे ईपकरण ऄसून अज ते िूप लोकद्दप्रय झालेले अहे.
टेद्दलद्दव्हजनचा शोध जे एल बेयडथ (J. L. Baird) या वैज्ञाद्दनकाने लावला. सुरुवातीच्या munotes.in

Page 5

पारंपररक प्रसार माध्यमे अद्दण अधुद्दनक प्रसार माध्यमे
5 काळात टेद्दलद्दव्हजनवर अपण फक्त काळे-पांढरे (ब्लॅक ऄँड व्हाइट) द्दचत्र पाहू शकत होतो.
पण अता त्यावर रंगीबेरंगी द्दचत्रे पाहू शकतो. जशी वस्तू मूळ स्वरूपात अहे त्याच
स्वरूपात ती अपल्याला टेद्दलद्दव्हजनवर द्ददसते. टेद्दलद्दव्हजनला कायथ करण्यासाठी काही
घटकांची अवश्यकता ऄसते. त्यात द्दव्हद्दडओ, ऑद्दडओ, रान्समीटर, ररद्दसव्हर, द्दडस््ले,
द्दडवाआस ऄसे घटक समाद्दवष्ट ऄसतात. या वेगवेगळ्या घटकाच्या माध्यमातून अपल्याला
द्दचत्रफीत साकार होताना द्ददसते. भारतात दूरदशथनचे पद्दहले प्रसारण १५ स्टेंबर १९५९
रोजी अकाशवाणी भवन नवी द्ददल्ली येथून तात्पुरत्या स्वरूपात ईभारलेल्या स्टुद्दडओतून
करण्यात अले. अज 'प्रसार भारती' या संस्थेच्या अित्यारीत ऄसलेले दूरदशथन त्यावेळी
'ऑल आंद्दडया रेद्दडओचा' एक भाग होते.
१.४.२.२ मुणित प्रसार माध्यमे:
१) वृत्तपत्र:
वृत्तपत्र यात मुख्य शब्द वृत्त ऄसा ऄसला तरी केवळ वृत्त देणे एवढाच वृत्तपत्राचा अवाका
नाही. वृत्तपत्रे ही वाचकांच्या जीवनाशी, द्दवचारांशी, ध्येयवादाशी, त्यांच्या सामान्य गरजा,
त्यांचे प्रश्न, त्यांच्यावरील ऄन्याय, त्यांचे ऄद्दभमान, त्यांचा अनंद-दुःि ऄशा वेगवेगळ्या
प्रसंगांशी समरस झालेली ऄसता. आसवी सन १८३२ मध्ये बाळशास्त्री जांभेकर यांनी
काढलेले दपथण हे मराठी मराठीतील पद्दहले वृत्तपत्र समजले जाते. वृत्तपत्रे ही ऄनेक
पानांमध्ये प्रकाद्दशत होत ऄसतात. वृत्तपत्रे ही दररोज प्रकाद्दशत होत ऄसतात त्यांना दैद्दनके
म्हणतात. काही वृत्तपत्रे सायंकाळी प्रकाद्दशत होतात. ऄशा दैद्दनकांना सायंदैद्दनके म्हणतात.
२) णनयतकाणलके:
एका ठराद्दवक कालांतरानंतर द्दनयद्दमतपणे प्रकाद्दशत होणाऱ्या मुद्दित द्दकंवा हस्तद्दलद्दित
प्रकाशनाला द्दनयतकाद्दलका म्हणतात. द्दनयतकाद्दलकांचे ऄनेक प्रकार ऄसू शकतात.
ईदाहरणाथथ
दैद्दनक: दररोज प्रकाद्दशत होणारे
साप्ताद्दहक: दर अठवड्याला प्रकाद्दशत होणारे
पाद्दिक: दर पंधरा द्ददवसांनी प्रकाद्दशत होणारे.
माद्दसक: दर मद्दहन्याला प्रकाद्दशत होणारे
द्वैमाद्दसक: दोन मद्दहन्यातून एकदा प्रकाद्दशत होणारे
त्रैमाद्दसक: दर तीन मद्दहन्यांनी प्रकाद्दशत होणारे
षण्माद्दसक: दर सहा मद्दहन्यांनी प्रद्दसद्ध होणारे
वाद्दषथक: वषाथतून एकदा प्रकाद्दशत होणारे.
munotes.in

Page 6

प्रसार माध्यमे अद्दण भाषा व्यवहार
6 ३) णभत्तीपत्रक व फलक इत्यादी :
मुद्दित प्रसारमाध्यमांमध्ये द्दभतीपत्रके, वेगवेगळी फलके, पॅम््लेट आत्यादींचाही समावेश
करता येतो. अपल्या द्दवचारां प्रचार-प्रसारची व्याप्ती द्दकती अहे यावर या माध्यमांचा
वापर करत ऄसतो.
१.४.२.३ माणहती तंत्रज्ञान युगातील प्रसार माध्यमे:
सध्याचे युग हे 'माद्दहती तंत्रज्ञानाचे युग' म्हणून ओळिले जाते. आंटरनेट, वाय-फाय,
ऄँड्रॉआड मोबाइल, गुगल, मायक्रोसॉफ्ट अद्दण तत्सम ्लॅटफॉमथ हे अजच्या द्दपढीच्या
जीवनशैलीचा ऄद्दवभाज्य भाग बनले अहेत. ज्ञान, द्दवज्ञान, माद्दहती तंत्रज्ञान, व्यापार,
ईद्योग, व्यवसाय, द्दशिण, मनोरंजन अद्दण संपकथ ऄशा सवथच िेत्रांमध्ये या नव्या द्दपढीच्या
साधनांनी अपले पाय भक्ट्कमपणे रोवलेले द्ददसतात.
नुकत्याच होउन गेलेल्या कोद्दवड संसगाथमध्ये तर ही साधने भरपूर ईपयुक्त ठरलेली
द्ददसतात. 'या नव्या द्दपढीच्या माध्यमांनी प्रसारमाध्यमांचा चेहरा मोहरा पूणथपणे बदलून
टाकला अहे' ऄसे म्हटल्यास ऄद्दतशयोक्ती ठरणार नाही. ऄशाच काही माध्यमांचा
थोडक्ट्यात पररचय अपण येथे पाहणार अहोत. या माध्यमाची संख्या अद्दण व्याप्ती पाहता
त्यांच्यात द्दवपुलता अद्दण द्दवद्दवधता द्ददसून येते. सवथच माध्यमांचा मागोवा यामध्ये घेता येणे
शक्ट्य होणार नाही. तरी ऄभ्यासाच्या सोयीसाठी महत्त्वाच्या माध्यमांचा पररचय येथे देत
अहोत.
१) ई-संवाद:
इ-संवाद म्हणजे आंटरनेटच्या माध्यमातून केला जाणारा संवाद होय. जगभरात सवाथद्दधक
संपकथ हा आंटरनेटच्या माध्यमातून करण्यात येतो त्यामुळे ऄलीकडच्या काळात हे माध्यम
िूपच लोकद्दप्रय अद्दण गरजेचे बनलेले अहे. या माध्यमाचा वापर करून जगभरात अपण
कोठेही प्रभावीपणे संवाद साधू शकतो.
२) ई-मेल:
इ-मेल हे पत्र व्यवहाराचे ऄलीकडच्या काळातील प्रभावी माध्यम ठरले अहे. आमेज द्दवश्वासू
अद्दण गोपनीय माद्दहती पाठवण्याकरता ईपयुक्त माध्यम अहे. इ-मेल म्हणजेच आलेक्ट्रॉद्दनक
मेल. संगणकीय प्रणालीच्या मदतीने होणारा पत्रव्यवहार म्हणजे इ-मेल होय. इ-मेल
पाठवण्यासाठी द्दकंवा इ-मेल प्राप्त करण्यासाठी संबंद्दधत ्लॅटफॉमथ वरती अपल्याला अपले
िाते तयार करावे लागते. अपली नोंदणी झाल्यानंतर अपण त्या इ-मेल अयडीवरून इ-
मेल पाठवू वा स्वीकारू शकतो. सुरुवातीच्या काळात केवळ पत्रव्यवहाराचं साधन
ऄसलेला इ-मेल अता त्याच्या द्दवस्ताररत रूपामुळे माद्दहतीचे अदान-प्रदान मोठ्या
प्रमाणावर व सुलभरीत्या करता येउ शकते.
३) फेसबुक (Facebook):
फेसबुक हे ऄमेररकेतील एक लोकद्दप्रय 'सोशल नेटवद्दकंग संकेतस्थळ' अहे सवथसामान्यतः
१३ वषाथहून मोठ्या वयाच्या कोणालाही फेसबुकवर सदस्य म्हणून नोंदणी करता येते. munotes.in

Page 7

पारंपररक प्रसार माध्यमे अद्दण अधुद्दनक प्रसार माध्यमे
7 सदस्यांना अपल्या ओळिीच्या आतर व्यक्तींच्या िात्याशी द्दमत्र -मैद्दत्रणी म्हणून जोडणी
करता येते. अपल्या द्दमत्र मंडळींना संदेश, अपला फोटो पाठवणे, सवथ द्दमत्रमंडळींना द्ददसेल
कळेल ऄशा रीतीने एिादी घोषणा करणे या व आतर ऄनेक सोयी फेसबुक वर ईपलब्ध
अहेत.
४) इंस्टाग्राम:
‘आंस्टाग्राम’ या प्रणालीमध्ये ऄसंख्य छायाद्दचत्र अद्दण द्दव्हद्दडओ (ठराद्दवक द्दमद्दनटापयंतचे)
टाकता येतात. युवकांमध्ये ही प्रणाली ऄद्दतशय लोकद्दप्रय अहे. आंस्टाग्राम सवाथत लोकद्दप्रय
अद्दण सध्या वापरले जाणारे एक महत्त्वाचे समाजमाध्यम अहे. आंस्टाग्रामची द्दनद्दमथती केद्दवन
द्दशस्रोम अद्दण मॅक क्रीगर यांनी ऑक्ट्टोबर २०१० साली केली होती. एद्दप्रल २०१२ मध्ये
यांच्या वापर कत्यांची संख्या दहा कोटी होती. २०१२ फेसबुकने आंस्टाग्राम ही प्रणाली
द्दवकत घेतली.
५) व्हाट्सॲप (WhatsApp ):
‘व्हाट्सॅप’ ही एक लोकद्दप्रय संदेश व प्रणाली अहे द्दहच्यामाफथत लोक आंटरनेटचा वापर
करून एकमेकांशी चचाथ करतात, संदेश पाठवतात. संदेशा सोबत द्दचत्रे, गाणी, द्दव्हद्दडओ व
आतर प्रकारच्या फाइल देिील एकमेकांसोबत सामाद्दयक करता येतात. whatsapp प्रणाली
अयफोन, ऄँड्रॉआड, द्दवंडोज, फोन आत्यादी सवथ प्रकारच्या ्लॅटफॉमथ वरती चालतात.
स्टेंबर २०१५ मध्ये जगभर whatsapp चे ९९ कोटी वापरकते झाले होते. माकथ झुकेरबगथ
हे सध्या व्हाट्सऄप कंपनीचे मालक अहेत. व्हाट्सॲप ची द्दनद्दमथती २००९ साली ब्रायन
ॲक्ट्टन व जॅन कोम ह्या दोन ऄमेररकन व्यक्तींनी केली. कॅद्दलफोद्दनथयाच्या माईंटन व्ह्यू या
शहरांमध्ये मुख्यालय ऄसलेल्या व्हाट्सऄपला २०१४ साली फेसबुक कंपनीने द्दवकत
घेतले.
६) णलंक्ट्डइन:
द्दलंक हे एक वेब पोटथल ऄसून वाद्दणज्य िेत्र ईद्योग धंद्यांमधील व्यावसाद्दयक भेटी गाठींसाठी
ते सवथ पररद्दचत अहे या संकेतस्थळाची सुरूवात २८ द्दडसेंबर २००२ रोजी झाली. पाच मे
२००३ रोजी हे माध्यम सवांसाठी ईपलब्ध झाले. फेसबुक वर ज्याप्रमाणे द्दमत्रांचीच यादी
ऄसते तीच यादी द्दलंक्ट्डआन येथे देिील ऄसते. त्याला 'कनेक्ट्शन' ऄसे संबोधले जाते. ही
आतर सोशल नेटवद्दकंग साइट्स प्रमाणे यात देिील द्दव्हद्दडओ, शेऄररंग, फोटो शेऄररंग,
म्युद्दझक शेऄररंग, ब्लॉद्दगंग, मायक्रो ब्लॉद्दगंग ऄशा सुद्दवधा ईपलब्ध अहेत. फक्त व्यवसाद्दयक
जनसंपकथ तसेच भेटीगाठींसाठी वापर केली जाणार ही एक मात्र वेबसाइट अहे. व्यवसाद्दयक
जगतात द्दलंक्ट्डआन या वेबसाइटवर माद्दहती ऄद्यावत ऄसणे महत्त्वाचे ठरते. एद्दप्रल २०१७
मधील माद्दहतीप्रमाणे द्दलंक्ट्डआनचे ५०० द्दमद्दलयन वापर कते अहेत. यातील १६० द्दमद्दलयन
सदस्य हे रोज द्दलंक्ट्डआनचा वापर करतात. ईद्योग जगतात माद्दहतीचा प्रचार करण्यासाठी हे
संकेतस्थळ ऄत्यंत प्रभावी अहे.
munotes.in

Page 8

प्रसार माध्यमे अद्दण भाषा व्यवहार
8 ७) युट्युब:
युट्युब ही गुगलची महाजालावर चलद्दचत्र पाहणे व दािवणे यासाठीचे सुद्दवधा अहे. काही
व्यवसाद्दयक संस्था यूट्यूबच्या भागीदारीने अपल्या कायथक्रमाच्या थोड्याफार द्दचत्रद्दफती
येथे दािवत ऄसल्या तरी मुख्यतः येथील बहुतेक सामग्री ही वैयद्दक्तक िातेधारकांनीच
टाकलेली अहे. ही सुद्दवधा गुगलच्या नोंदणीकृत िातेधारकास द्दवनामूल्य द्दमळते. यात
कोणतीही व्यक्ती द्दचत्रद्दफत टाकू शकते. युट्युब वापरकत्याथचा ऄपलोड, दृश्यमान रेट,
सामाद्दयक अवडीमध्ये जोडणे, ऄहवाल देणे, द्दव्हद्दडओवर अपले मत नोंदवणे अद्दण आतर
वापरकत्यांसाठी सदस्यता घेणे यासाठी ऄनुमती देते. हे वापरकत्यांद्वारे ईत्पन्न अद्दण
कापोरेट मीद्दडया द्दव्हद्दडओंची द्दवस्तृत द्दवद्दवध प्रदान करते. ईपलब्ध सामग्री मध्ये द्दव्हद्दडओ
द्दक्ट्लप, टीव्ही शो द्दक्ट्लप , संगीत द्दव्हद्दडओ, लघु अद्दण डॉक्ट्युमेंटरी द्दचत्रपट, ऑद्दडओ
रेकॉद्दडंग, द्दचत्रपट रेलर, थेट प्रवाह अद्दण द्दव्हद्दडओ ब्लॉद्दगंग आत्यादींचा समावेश होतो.
स्माटथफोन वापरणारा वापरकताथ हा youtube चा वापर हमिास करतो. त्या ऄथाथने
youtube हे प्रत्येकाच्या द्दिशात ऄसणारे माध्यम झाले अहे ऄसं म्हटल्यास वावगं ठरणार
नाही.
८) झूम, गुगल मीट, मायक्रोसॉफ्ट णटम्स , वेबेक्ट्स:
झूम, गुगल मीट, मायक्रोसॉफ्ट द्दटम्स , वेबेक्ट्स आत्यादी माध्यमे ही दूरदृष्ट्यप्रणाली द्वारे
अपल्याला एकमेकांशी जोडतात. द्दव्हद्दडओ कॉद्दलंग ऄसो द्दकंवा आंटरनेट महाजालाचा वापर
करून होणारे द्दशिणाचे ईपक्रम ऄसोत. वेगवेगळ्या कायथक्रमांच्या - ईपक्रमांच्या थेट
प्रिेपणासाठी वरील माध्यमांचा ऄत्यंत प्रभावी वापर ऄलीकडच्या काळात होउ लागला
अहे. या माध्यमांच्या मदतीने काही द्दशिण संस्था पारंपररक द्दशिणाला पयाथय द्दनमाथण
करण्याचेही प्रयत्न करत अहेत. कोद्दवड संसगथजन्य पररद्दस्थतीमध्ये या माध्यमांनी
जगभरातील द्दशिणाची पयाथयी व्यवस्था संभाळण्याचे काम केले अहे.
आपली प्रगती तपासा :
प्रश्न: प्रसार माध्यमे संकल्पना स्पष्ट करून अधुद्दनक काळातील प्रसार माध्यमे कोणती ते
सांगा?
----------------------------------------------------------------------------------- --------------
------------------------- ------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------ --------------------------------------- ----------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
१.५ समारोप एकंदरपणे या घटकातून अपण प्रसार माध्यमे म्हणजेच काय हे समजून घेतले भाषा
व्यवहारात ऄसलेले प्रसार माध्यमांचे ऄनन्य साधारण महत्त्वही समजून घेतले. प्रसार
माध्यमांचे प्राचीन-मध्ययुगीन काळातील, अधुद्दनक काळातील व माद्दहती तंत्रज्ञानाच्या
युगातील प्रकारांचे स्वरूप भेदासह अकलन करून घेतले. munotes.in

Page 9

पारंपररक प्रसार माध्यमे अद्दण अधुद्दनक प्रसार माध्यमे
9 १.६ प्रश्नावली अ) दीघोत्तरी प्रश्न णलहा.
१) अधुद्दनक काळातील प्रसार माध्यमे कोणती सद्दवस्तर द्दलहा.
२) प्रसार माध्यमांचे स्वरूप थोडक्ट्यात सांगा.
३) पारंपररक प्रसार माध्यमे अद्दण अधुद्दनक प्रसार माध्यमे यांद्दत्रक साम्यभेद स्पष्ट करा.
ब) टीपा णलहा.
१) आलेक्ट्रॉद्दनक माध्यमे
२) माद्दहती तंत्रज्ञान युगातील प्रसार माध्यमे
१.७ संदभथ ग्रंर्  डॉ भास्कर शेळके (संपा) 'प्रसारमाध्यमे अद्दण मराठी भाषा', स्नेहवधथन स्नेहवधथन
प्रकाशन, पुणे
 डॉ. ईज्वला भोर 'प्रसार माध्यमे अद्दण भाषा व्यवहार' प्रशांत पद्दब्लकेशन
 मराठी द्दवश्वकोश प्रथम अवृत्ती
 मराठी द्दवद्दकपीद्दडया मुक्त स्रोत

*****

munotes.in

Page 10

10 १ब
ÿसार माÅयमांचा समाजावर होणारा पåरणाम
घटक रचना
१.१ ÿसार माÅयमांचा समाजावर होणारा सकाराÂमक पåरणाम
१.१.१ मािहतीचे जलद आदान-ÿदान
१.१.२ गितमान संपकª यंýणा
१.१.३ योजना व धोरणांचा सवªदूर ÿचार ÿसार
१.१.४ अिवÕकारासाठी िवÖतृत अवकाश
१.१.५ नव माÅयमाची सहज उपलÊधता
१.१.६ मनोरंजनाचा सुकाळ
१.२ ÿसार माÅयमांचा समाजावर होणारा नकाराÂमक पåरणाम
१.२.१ िवĵासाहªतेचा ÿij
१.२.२ अिनयंिýत व िनरंकुश माÅयमे
१.२.३ वैयिĉक मािहतीचा गैरवापर
१.२.४ शोषणाचा ÿij
१.२.५ 'Öøìनटाईम' वाढÐयाचे दुÕपåरणाम
१.३ ÿसार माÅयमांचा िवकास
१.४ समारोप
१.५ ÿijावली
१.६ संदभª úंथ
१.१ ÿसार माÅयमांचा समाजावर होणारा पåरणाम पारंपåरक ÿसारमाÅयमांबरोबर २१ Óया शतकात अनेक ÿसार माÅयमे नÓयाने बाजारात
आली. यातील बहòतेक माÅयमांĬारे संवादाचे आदान ÿधान करता येते. मािहती
तंý²ाना¸या ±ेýात होत असलेÐया िवकासामुळे संपकª, मनोरंजन, िश±ण, Óयापार,
Óयवसाय या सवªच ±ेýामÅये नव माÅयमे आपले Öथान िनमाªण कł लागले आहेत.
सवªसामाÆय माणसाला Óयĉ होÁयासाठी, आपÐया कलांगुणांचा अिवÕकार करÁयासाठी नव
ÿसार माÅयमे उपयुĉ ठरत आहेत. युट्युब सार´या माÅयमातून आपण नŌदणी कłन
आपÐया िचýिफती िवनामूÐय ÿदिशªत कł शकतो. यातून अनेक कलावंत, कलाकार,
कारागीर हरहòÆनरी लोक समाजा¸या मु´य ÿवाहात येऊ लागलेले आहेत. या माÅयमातून
अनेकांना रोजगार िमळत आहेत. काहéना आपÐया कåरअर¸या संधी ÿाĮ होत आहेत. माý
नाÁया¸या दुसöया बाजूचा िवचार करता अनेकांचा वेळही Âयात खचê होतो हेही दुलª±
करता येणार नाही. munotes.in

Page 11

ÿसार माÅयमांचा समाजावर होणारा पåरणाम
11 इंटरनेटवर आधाåरत जी माÅयमे आहेत Âयासाठी 'सोशल मीिडया' िकंवा 'समाज माÅयमे'
हा शÊद वापरला जातो. फेसबुक, ट्िवटर, युट्यूब, हाईक, Öनॅपचॅट अशा अनेक माÅयमांचा
सोशल मीिडयात समावेश होतो. या वयासार´या इतर माÅयमांना समाज माÅयमे Ìहणत
असताना यात िकती 'सामािजकता' जोपासÐया जातात, हाही एक वेगळा अËयासाचा भाग
होऊ शकतो. या समाज माÅयमांचा वापर कłन माणूस खरोखरच सामािजक होतो कì,
समाजापासून एकाकì होत जातो हा ही एक वेगळा ÿij ठरतो. २१ Óया शतकातील आजचा
समाज मािहतीÿधान समाज Ìहणून ओळखला. सÅया¸या युगात मािहतीला अनÆयसाधारण
महßव ÿाĮ झालेले आहे. ºया¸या जवळ जाÖत मािहती तो Âया मािहतीचा अÂयंत जलद
गतीने वापर कłन आपला उīोग Óयवसाय मोठा कł लागलेला आहे. Âयामुळे मािहतीचे
संकलन, मािहतीचे ÓयवÖथापन आिण मािहतीचे हÖतांतरण या बाबéना उīोग जगतामÅये
अनÆयसाधारण महßव ÿाĮ होत आहे. ही मािहती िमळिवÁयाचे, मािहती¸या िवĴेषणाचे
आिण मािहती साठवÁयाचे अनेक पयाªय बाजारात उपलÊध होताना िदसत आहे. समाज
माÅयमां¸या वापरातून अशा मािहतीचे संकलन, हÖतांतरण मोठ्या ÿमाणावर होऊ
लागलेले िदसून येते. समाज माÅयमांवर कुÁया एकाच एका Óयĉìचे वचªÖव रािहलेले नसून
ही माÅयमे सवª सामाÆयां¸या हाती गेलेले माÅयमे आहेत. सवªसामाÆयांचा समाज
माÅयमांवर होत असलेला मुĉ वावर, या मुĉ वावरातून Âयाचे समाजावरती काही
पåरणामही िदसून येऊ लागलेले आहे. या पåरणामाची कारण मीमांसा आपÐयाला समाज
माÅयमांचा सकाराÂमक पåरणाम आिण समाज माÅयमांचा नकाराÂमक पåरणाम अशा
वगêकरणात करता येईल.
१.१.१ मािहतीचे जलद आदान-ÿदान:
मािहती तंý²ाना¸या युगातील ÿसारमाÅयमांमुळे मािहतीचे जलद गतीने आदान-ÿदान
करणे श³य होत आहे. या माÅयमां¸या मदतीने Öथळ-काळा¸या बंधनांवरती आपण लीलया
मात कł लागलो आहोत. जगातÐया कुठÐयाही कानाकोपöयात होत असलेला नव
अिवÕकार, एखाīा ±ेýातील नवतंý²ान, नवीन शोध सवªदूर पोहोचिवणे या माÅयमां¸या
मुळे सहज श³य होत आहे. Âयामुळे मािहती¸या आिण ²ाना¸या क±ाही िवÖतारत आहेत.
हा नव माÅयमांचा एक सकाराÂमक पåरणाम Ìहणता येईल.
१.१.२ गितमान संपकª यंýणा:
नवÿसारमाÅयमां¸या आिण मािहती तंý²ाना¸या मुळे माणसांना एकमेकांशी संपकª करणे
अिधक सुकर होत चाललेले आहे. एकेकाळी अित जलद संदेश पाठवÁयासाठी 'तार'
यंýणेचा वापर करावा लागत असे. नंतर दूरÅवनीची सुिवधा झाली. आता माý माणूस
एकमेकां¸या सोबत ÿÂय± बोलावा अशा पĦतीने समोरासमोर दूरŀĶी ÿणाली Ĭारे संपकª
कł लागलेला आहे. ही संपकª ÓयवÖथा केवळ वैयिĉक पातळीवर मयाªिदत न राहता
शासन Öतरावłन सुĦा सवªसामाÆयांसोबत संपकª करÁयासाठी या यंýणेचा उपयोग होऊ
लागलेला आहे.

munotes.in

Page 12

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
12 १.१.३ योजना व धोरणांचा सवªदूर ÿचार ÿसार:
नवÿसारमाÅयमे सवªसामाÆय नागåरकांपय«त पोहोचÁयात यशÖवी होत असतानाच शासन
Öतरावłन वेगवेगÑया योजनांची व धोरणांची मािहती सवªसामाÆयांना पय«त
पोहोचिवÁयासाठी ही ÿसारमाÅयमे उपयुĉ ठरत आहेत. शासकìय योजनांची मािहती
सवªसामाÆयांना देऊन Âयािवषयी जनमत अनुकूल करÁयासाठी अशा माÅयमांचा ÿभावीपणे
वापर होताना िदसून येत आहे. मािहती तंý²ाना¸या युगात आकाशवाणीनेही आपÐया
Öवłपात कायापालट केलेला आहे. नागåरकां¸या िखशात असलेÐया Öमाटªफोनवर
आकाशवाणी¸या माÅयमातून हा संपकª होऊ लागलेला आहे. हीच जमेची बाब हेłन
माननीय पंतÿधानांनी 'मन कì बात' या कायªøमात शासना¸या Åयेयधोरणांची मािहती
सवªसामाÆयांपय«त पोहोचवÁयाचे कायª यशÖवीपणे चालू केलेले आहे.
१.१.४ अिवÕकारासाठी िवÖतृत अवकाश:
संिवधानाने बहाल केलेÐया अिभÓयĉì ÖवातंÞयाचा आदर राखत सवªसामाÆय नागåरक
आपÐया कलागुणांचा आिवÕकार नवीन ÿसारमाÅयमां¸या मदतीने कł लागला आहे.
पारंपåरक ÿसारमाÅयमे हे कुणा¸या तरी मालकìची असÐयामुळे व Âयावरती Âया मालकाचे
वचªÖव राहत असÐयामुळे सवªसामाÆयांना तेथे अिभÓयĉ होता येत नÓहते. अलीकड¸या
काळात माý सवªसामाÆयांना सहज अिवÕकृत होता येतील अशी अनेक माÅयमे उपलÊध
झालेली आहे. उदाहरणाथª युट्युब सार´या माÅयमातून अगिणत िचýिफती आपÐयाला
िदसून येतील. यातील बहòतांश 'कÆटेÆट' हा सवªसामाÆय वापरकÂया«नी पाठवलेला असतो.
१.१.५ नव माÅयमाची सहज उपलÊधता:
मािहती तंý²ाना¸या युगातील एक मोठा बदल Ìहणजे नÓया युगातील ÿसारमाÅयमे हे
सवªसामाÆयांना सहज व िनशुÐक उपलÊध होत आहेत. एक Öमाटªफोन व Âयाला इंटरनेटचे
सुिवधा असÐयास आपÐयाला या माÅयमांचा मुĉ वापर करता येऊ शकतो. कुणा¸याही
बंधनािशवाय िकंवा परवानगीिशवाय सवªसामाÆय जन येथे अिभÓयĉ होऊ शकतो. हा
नÓया काळातील ÿसारमाÅयमांचा फार मोठा पåरणाम Ìहणावा लागेल.
१.१.६ मनोरंजनाचा सुकाळ:
नÓया ÿसारमाÅयमां¸या मोठा पåरणाम Ìहणजे मनोरंजनाचा झालेला सुकाळ होय. पूवê
एखादा कायªøम पाहÁयासाठी दूरदशªन समोर एकाच जागी बसावे लागत असे िकंवा
िचýपटगृहांमÅये जाऊन ठरािवक वेळी, ठरािवक शुÐक भłन तो िचýपट पाहावा लागत
असे. अलीकड¸या काळात माý मािहती तंý²ानात झालेÐया बदलामुळे आपÐयाला
वेगवेगळे कायªøम, नवीन िचýपट घरबसÐया आपÐया घरातील दूरदशªन संचावरती िकंवा
आपÐया िखशातील Öमाटªफोन वरती पाहता येणे सहज श³य झाले आहे.
१.२ ÿसार माÅयमांचा समाजावर होणारा नकाराÂमक पåरणाम १.२.१ िवĵासाहªतेचा ÿij:
नÓया िपढीतील ÿसारमाÅयमां¸या माÅयमातून आपÐयाला ±णाधाªत हवी ती मािहती
उपलÊध होऊ लागली आहे. माý या मािहती¸या िवĵासाहªतेबĥल खाýी देता येत नाही; munotes.in

Page 13

ÿसार माÅयमांचा समाजावर होणारा पåरणाम
13 अशी एकंदर िÖथती िदसून येते. सवªसामाÆय जणांचा होत असलेला मुĉ वापर आिण 'अित
तेथे माती' या युĉìÿमाणे समाज माÅयमांवर येणाöया मजकुराची िÖथती आहे. मािहती¸या
Öपध¥त खोट्या मािहतीचे ÿमाणही जाÖत असते. उदा. एखाīा सभे दरÌयान एखाīा
नेÂयाने केलेÐया भाषणाचा ठरािवक तुकडाच दाखवून खोटी मािहती पसरवÁयाचे ÿकार
मोठ्या ÿमाणावर होतांना येताना िदसतात. यामुळे ÿसारमाÅयमांवरती येत असलेÐया
कंट¤ट िवषयी कोणीही खाýी देऊ शकत नाही असे Ìहणावे लागेल.
१.२.२ अिनयंिýत व िनरंकुश माÅयमे:
भारतीय संिवधानाने भारता¸या ÿÂयेक नागåरकाला अिभÓयĉìचे ÖवातंÞय िदलेले आहे. हे
अिभÓयĉìचे ÖवातंÞय बहाल करताना काही मयाªदा ही घालून िदलेÐया आहेत. अनेकदा
अिभÓयĉìचा अिवÕकार करताना संिवधानाने घालून िदलेÐया मयाªदांचे उÐलंघन होताना
िदसते. भारतीय नागåरक वापरत असलेÐया अनेक समाज माÅयमांची मालकì िवदेशात
िÖथत असलेÐया कंपÆयांकडे असते. अशावेळी अिभÓयĉì ÖवातंÞया¸या संदभाªत िकंवा
एखाīा गटा¸या भावना दुखावÐया गेÐया¸या संदभाªत ÿij िनमाªण झाÐयास Âयाचे िनवारण
करणे Öथािनक ÿशासनाला श³य होत नाही. Âयातून समाज ÖवाÖÃय िबघडÁयाचा धोकाही
िनमाªण.
१.२.३ वैयिĉक मािहतीचा गैरवापर:
समाज माÅयमे Âयांचा वापर करताना मोफत मुĉ वापर देत असले तरी कोणतीही गोĶ
मोफत िमळत नसते ितची आपÐयाला मोठी िकंमत सोपवावी लागते. यानुसार
वापरकÂया«¸या खाजगी मािहतीचा ÿijही िनमाªण होताना िदसून येत आहे. आपण इंटरनेट
वरती काही शोधायला गेलो असता आपण करत असलेÐया हालचालéवरती मािहती
तंý²ानातील काही कंपÆयांचा ितसरा डोळा असतो. व Âयातून Âया नागåरकांची खाजगी
मािहतीचे संकलन करत असतात. मािहती तंý²ाना¸या युगात संकिलत केलेÐया 'अशा
मािहतीला' मोठे मूÐय ÿाĮ होताना िदसून येत आहे. यातून नागåरका¸या खाजगी मािहतीचे
जतन व संवधªन योµय ÿकारे होईल का; कì Âयाचा गैरवापर होऊ शकेल याबाबत साशंकता
वाटावी अशी पåरिÖथती आहे.
१.२.४ शोषणाचा ÿij:
मािहती तंý²ाना¸या युगात समाज माÅयमे सहजपणे उपलÊध होत आहेत. ÿÂयेकाला अशा
समाज माÅयमांचा सदÖय Óहावा असे वाटत असते. आपण आपÐया समकालीन पासून
िपछाडीवर तर नाही आहोत अशी भीती नÓया िपढी¸या वापरकÂया«मÅये िदसून येऊ लागली
आहे. यातून कुठलेही नवीन समाज माÅयम बाजारात आले कì आपण Âयाचे कधी सभासद
होतो अशी घाई या िपढीमÅये िदसून येते. अशातूनच सोशल साईटचा आिण सोशल
माÅयमांचा वापर नवतŁण करताना िदसून येत आहेत. या वापरातून वेगÑया ÿकार¸या
शोषणाची ÓयवÖथा िनमाªण होऊ लागलेली आहे. यातून नवीन सायबर øाईम घडू लागलेले
आहेत.
munotes.in

Page 14

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
14 १.२.५ 'Öøìनटाईम' वाढÐयाचे दुÕपåरणाम:
नÓया काळातील तंý²ानाने अबाल-वृĦांना भुरळ घातलेली िदसून येते. िदवसभरात छोट्या
छोट्या तुकड्यांमÅये फार मोठा वेळ नागåरक अशा समाज माÅयमांवरती खचª करत
असतात. मोबाईलचा, संगणकांचा आिण तÂसम साधनांचा वाढणारा हा वापर अनेक
धो³यांची घंटी वाजवतो. आपण वेळीच सावध झालो तर ठीक नाहीतर Âयाचे दुÕपåरणाम
अटळ आहेत. शारीåरक Öथूलपणा, मानिसक अÖवाÖÃय, एकाकìपणा एकलकŌडेपणा,
िचडिचड, नैराÔय असे अनेक शारीåरक आिण मानिसक Öवłपाचे दुगाªमी दुÕपåरणाम Öøìन
टाईम वाढÐयामुळे होत आहेत.
१.३ ÿसार माÅयमांचा िवकास भारत ÖवातंÞय झाÐयानंतर आपण संिवधानाचा अवलंब केला. संिवधानाने नागåरकांना
मूलभूत ह³क आिण कतªÓय बहाल केले. यामÅयेच अिभÓयĉì ÖवातंÞयाचा लाभ सवª
नागåरकांना िमळाला. इंúज आमदानीत शासना¸या Åयेय धोरणािवŁĦ माÅयमे उघडपणे
िलहó शकत नÓहते अथवा बोलू शकत नÓहते. असे केÐयास या कृतीला राजþोह समजून
कठोर िश±ा सुनावली जात असे. माý ÖवातंÞयानंतर ही पåरिÖथती पूणªपणे बदलली.
अिभÓयĉì ÖवातंÞय संदभाªत संिवधानाने उचललेले हे पाऊल ÿसार माÅयमां¸या
वाढीसाठी उपयुĉ ठरले. आता भारत सरकारने संपूणª देशात जनतेला मािहतीचा अिधकार
ÿदान केÐयामुळे भारतीय ÿसार माÅयमांचे Öथान आिण भारतातील नागåरकांचे मूलभूत
ह³क अिधक मजबूत झाले आहेत. ÿशासकìय Öतरावरील कामकाज पूणª पारदशªक
करÁयाबरोबरच मािहती अिधकारा¸या माÅयमातून सामूिहक िवकासा¸या ÿिøयेला गती
देऊन सवा«गीण िवकासाचे ÖवÈन साकार करÁयासाठी मािहती अिधकाराला ÿसार
माÅयमाची जोड िदली तर सवा«गीण िवकासाचे चø अिधक गितमान करता येऊ शकते.
Âयातून सामूिहक िवकासाचे फळ शेवट¸या घटकापय«त पोहोचिवणे श³य होईल. िविवध
±ेýात ÿसार माÅयमे िवकासाला पोषक वातावरण िनमाªण करतात आिण अशा वातावरण
संÖथाÂमक जीवनाचे बदलते िचý व सामािजक बांिधलकìची भावनाही Łजू लागते
िवकसनशील राÕůांमÅये नवीन जीवनमूÐय ŁजिवÁयाचे काम ÿसार माÅयमे करतात. ÿसार
माÅयमांची मानिसकता िविवध प±ां¸या Åयेयधोरणाशी िनगिडत असÐयास ते
िनःप±पातीपणे कायª कł शकत नाही.
सÅया¸या काळात पारंपåरक ÿसार माÅयमांबरोबर नव ÿसार माÅयमांनी आपला जम
चांगÐया ÿकारे बसिवला आहे. यामागे Óयावसाियक कारणे मोठी असली तरी Âयाचा
सवªसामाÆयांना देखील लाभ होऊ लागला आहे. मािहती तंý²ानाचा योµय ÿकारे वापर
कłन आपण या माÅयमां¸या मदतीने आपली दैनंिदन कामे अिधक गतीने कł लागलो
आहोत. शासन Öतरावर नागåरकां¸या वैयिĉक मािहतीचे जतन व संवधªन करÁयासंदभाªत
Åयेयधोरणे आखली जात आहेत. ÿÂयेक नागåरका¸या खाजगी मािहतीचे संर±ण Óहावे
यासाठी शासन Öतरा वरही यासंदभाªत नेटाने ÿयÂन होत आहेत.
munotes.in

Page 15

ÿसार माÅयमांचा समाजावर होणारा पåरणाम
15 आपली ÿगती तपासा:
ÿij: ÿसार माÅयमांचा समाजावर होणारा पåरणाम ÖपĶ करा.
१.४ समारोप एकंदरपणे या घटकातून आपण ÿसार माÅयमांचा िवकास व ÿसार माÅयमांचा समाजावर
होणारा पåरणाम हे समजून घेतले. ÿसार माÅयमांचा िवकास व ÿसार माÅयमांचा समाजावर
होणारा पåरणाम या संदभाªतही चचाª केली.
१.५ ÿijावली अ) दीघō°री ÿij िलहा.
१) ÿसार माÅयमांचा िवकास आिण समाजावरील पåरणाम सांगा.
ब) टीपा िलहा.
१) ÿसार माÅयमांचा समाजावर होणारा पåरणाम
२) मुिþत ÿसार माÅयमे
१.६ संदभª úंथ  डॉ भाÖकर शेळके (संपा) 'ÿसारमाÅयमे आिण मराठी भाषा', Öनेहवधªन Öनेहवधªन
ÿकाशन, पुणे
 डॉ. उºवला भोर 'ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार' ÿशांत पिÊलकेशन
 मराठी िवĵकोश ÿथम आवृ°ी
 मराठी िविकपीिडया मुĉ ąोत

*****

munotes.in

Page 16

16 २अ
ÿसार माÅयमांचे ÿकार - मुिþत ÿसार माÅयमे (वृ°पý आिण
िनयतकािलक)
घटक रचना
२.१ उिĥĶे
२.२ ÿÖतावना
२.३ ÿसारमाÅयमां¸या Óया´या
२.४ ÿसारमाÅयमांचे वगêकरण
२.५ ÿसारमाÅयमांचे ÿकार
i) ÿसारमाÅयमे आिण मराठी भाषा
२.६ वतªमानपý
i) वतªमानपýाचे Öवłप
ii) वतªमानपýाचे कायª
२.७ िनयतकािलक
i) िनयतकािलक Óया´या
ii) िनयतकािलक Öवłप आिण वगêकरण
iii) िनयतकािलकांचे कायª
iv) िनयतकािलकांचा कालावधी
v) िनयतकािलकांचा हेतू
२.८ वृ°पý आिण िनयतकािलक यातील फरक
२.९ समारोप
२.१० ÿijावली
२.११ संदभª úंथ
२.१ उिĥĶे  ÿसार माÅयमा¸या Öवłपाचे ²ान होणे.
 ÿसार माÅयमासाठी लेखन करÁयाची ±मता िवकिसत होणे.
 मािहतीची देवाणघेवाण करणे.
 अīावत ²ान ÿसार करणे.
 वाचकांचे मनोरंजन करणे. munotes.in

Page 17

ÿसार माÅयमांचे ÿकार - मुिþत ÿसार माÅयमे (वृ°पý आिण िनयतकािलक)
17  जािहरात जनसंपकª कłन ÿिसĦी ÿचार करणे.
 वृ°पýािवषयी मािहती िमळवणे.
 िनयतकािलका िवषयी मािहती िमळवणे.
२.२ ÿÖतावना आज¸या युगात ÿसारमाÅयमे ही समाजाचा आरसा आहेत. समाजात दूरवर घडलेÐया
घटना समाजापय«त पोहचवÁयाचे महÂवाचे काम ÿसार माÅयमे करीत असतात. आज
वेगवेगळी माÅयमे नकळतपणे िकंवा गरज Ìहणून आपÐया जीवन Óयवहाराला जोडली गेली
आहेत. पूवê परंपरागत मौिखक ÿसार माÅयमांचा वापर केला जात असे. दवंडी, भाŁड,
कìतªन, नगारा, वासुदेव ही लोकमÅयमे होती. जस जसा मानवी िवकास होत गेला तस तसा
ÿसारमाÅयमांची गरज िनमाªण होऊन Âयांची िनिमªती झाली. तसेच ²ान, संवाद, मनोरंजन
या गरजांसाठी वृ°पý, दूरÅवनी, िनयतकािलक, मािसक, संगणक, इंटरनेट¸या माÅयमातून
ÿÂयेक माणूस जगाला जोडला गेला आहे. माÅयमे ही आधुिनक समाजातील सवाªत
महÂवाची संÖथा आहे. ÿसार माÅयमां¸या ±ेýात उपúहाने मोलाची कामिगरी बजावली
आहे. Âयामुळे जग अगदी जवळ आहे. ŀक, ®ाÓय, ŀक-®ाÓय अशी जोड साधÁयाचे काम
ÿसार माÅयमे करतांना आज आपणास िदसून येतात. राजकारणातील घडामोडी,
खेळातील घडामोडी, समाजातील घटना -ÿसंग, शेअर बाजारातील चढ-उतार, सरकार¸या
योजना, वै²ािनक शोध अथवा घडामोडी हे ÿसार माÅयमांमाफªत सवªसामाÆय Óयĉéपय«त
पोहचवली जातात. एखादी मािहती ताÂकाळ जाÖतीत जाÖत लोकांपय«त पोहचवता येते.
राÕůीय-आंतरराÕůीय घडामोडी सवªसामाÆयांना समजतात. सामािजक , राजकìय,
शै±िणक, सांÖकृितक, आिथªक, आरोµयिवषयक ÿij , समÖया यां¸यािवषयी जनजागृती
होते.
२.३ ÿसारमाÅयमां¸या Óया´या १. "ºया माÅयमाĬारे एखादा िवचार, कÐपना, भावना, संदेश, मािहती, िचý सवªदूर
पसरवले जातात. Âया मÅयमाला ÿसारमाÅयम Ìहणतात".
२. "एखादी गोĶ पसरवÁयासाठी आपण ºयाचा आधार घेतो Âयाला 'ÿसारमाÅयमे' असे
Ìहटले जाते".
३. "करमणूक करणे, िविवध िवषयांवर अचूक मािहती देणे, िविवध मुīांवर िविवध ÿकारचे
ŀĶीकोण Óयĉ करÁया¸या उĥेशाने अनेक Óयĉéशी संपकª संबंध ÿÖथािपत करÁयाचे
सामÃयª ºया साधनात असते Âयाला 'ÿसारमाÅयम' असे Ìहणतात".
वरील ÿमाणे आपणास काही ÿसार माÅयमां¸या Óया´या अËयासता येतील.

munotes.in

Page 18

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
18 २.४ ÿसारमाÅयमांचे वगêकरण परंपरागत ÿसार माÅयमे दवंडी, कìतªन, भाłड, भजन, वासुदेव, नगारा आधुिनक ÿसार माÅयमे मुिþत माÅयमे इले³ůॉिनक माÅयमे वृ°पý, िनयतकािलक, úंथ, मािसक ®ाÓय माÅयमे. ŀक ®ाÓय माÅयमे, समाज माÅयमे
ÿसार माÅयमांमÅये काही परंपरागत ÿसारमाÅयमे होती. पूवê परंपरागत ÿसार माÅयमांचा
वापर केला जात होता. भजन, भाŁड, कìतªन, या माÅयमातून मौिखक ÿसार केला जात
असे. कालांतराने मानवी जीवन िवकिसत झाÐयानंतर आधुिनक ÿसार माÅयमांचा उगम
झाला. Âया मÅये काही मुिþत ÿसार माÅयमे आली. यात वतªमानपý, मािसके,
िनयतकािलक, पुÖतके, वेगवेगळे úंथ, यांचा समावेश केलेला असतो. ही सवª छापील
Öवłपाची माÅयमे होय. Âयानंतर पुढील काळात इले³टॉिनक माÅयमे िवकिसत झाली. ही
®ाÓय आिण ŀक Öवłपाची माÅयमे आहेत. मोबाईल, संगणक, आकाशवाणी, फेसबुक,
ट्िवटर, दूरदशªन, आकाशवाणी, यांचा समावेश होतो. आज¸या काळात मुिþत आिण
इले³टॉिनक माÅयमे यांची सारखीच गरज आहे. दोÆही माÅयमातून ²ानÿसार, उĨोधन,
वैचाåरक øांती होत असते.
२.५ ÿसारमाÅयमांचे ÿकार अ) मुिþत ( छापील ) ÿसार माÅयमे - Print Media
ब) अमुिþत ( इले³ůॉिनक) ÿसार माÅयमे - Electronic अ) मुिþत (छापील) ÿसार माÅयमे ब) अमुिþत (इले³ůॉिनक) ÿसार माÅयमे १. वतªमान पýे १. संगणक २. मािसके २. इंटरनेट ३. िनयतकािलक ३. मोबाईल ४. िदनदिशªका ४. आकाशवाणी ५. िभि°पýके ५. दूरदशªन ६. लघुिचýपट ६. फेसबुक munotes.in

Page 19

ÿसार माÅयमांचे ÿकार - मुिþत ÿसार माÅयमे (वृ°पý आिण िनयतकािलक)
19 ७. हÖतपुिÖतका ७. ट्िवटर ८. िचýिफती ८. Óहॉटसअप ९. मािहतीपुिÖतका ९. टेलेúाम १०. जािहरातपट १०. िडिजटल øांती
ÿसार माÅयमांचे मुिþत Ìहणजे छापील ÿसार आिण अमुिþत Ìहणजे इले³ůॉिनक ÿसार
माÅयमे असे वगêकरण करावे लागते. छापील ÿसार माÅयमांमÅये वतªमानपý, मािसक,
िनयतकािलक, हÖतपुिÖतका, मािहतीपुिÖतका, िभि°पýके, असे अनेक छापील माÅयम
असते. तर इले³ůॉिनक माÅयमांमÅये मोबाईल, फेसबुक, रेिडओ, दूरदशªन, Óहॉटसअप,
ट्िवटर असे अनेक माÅयमे मािहतीचा ÿसार करत असतात. इले³ůॉिनक माÅयमामुळे बटन
दाबताच एका ±णात मािहती सवाªत पोहचवली जाते. या ÿसार माÅयमांचे समाजात
जनजागृतीसाठी अनÆयसाधारण महÂव आहे. ÿसार माÅयमांमुळेच जगातील मािहती सवªý
पोहचत असते. Âयामुळे लोकशाही अिधक सुŀढ राहते. Âयामुळेच मािहती मुĉपणे
समाजापय«त पोहचवÁयासाठी ÿसार माÅयमांची आवÔयकता असते. छापील ÿसार
माÅयमांमधून घडामोडी समजतात आिण काही लेखांमधून सामािजक, राजकìय, आिथªक,
ऐितहािसक घटना लोकांपय«त पोहचवले जातात.
i) ÿसारमाÅयमे आिण मराठी भाषा:
वृ°पýे, मोबाईल, इंटरनेट, दूरदशªन, आकाशवाणी, ही आधुिनक ÿसार माÅयमे आहेत.
सकाळी उठÐयापासून ते झोपेपय«त या माÅयमाचा वापर आपÐया सोयीनुसार आपण करत
असतो. ही सवª माÅयमे भािषक कौशÐयामुळेच खö या अथाªने उभी आहेत. ÿसार
माÅयमामुळेच भाषेची ÿगती होत असते. ÿसारमाÅयमे भाषे¸या साहाÍयाने वाचक, ®ोते,
सवªसामाÆय जनता यां¸याशी संवाद साधत असतात. भाषा हे िवचार करÁयाचे, संवाद
साधÁयाचे मु´य साधन आहे. आवड िनवड, मूÐये, ±मता, वृ°ी, ŀĶी यां¸यासह ÓयिĉमÂव
भाषेतूनच घडत असते. आिण माणसाची सजªनशीलता भाषेतून Óयĉ होत असते.
ÿसार माÅयमाची Öवत:ची गरज आिण भाषेचा आिवÕकारानुसार बदल होत गेले. Ìहणजेच
दूरदशªनचे बातमीदार, आकाशवाणीचे िनवेदक, वृ°पýाचे वाताªहर यांची Öवतंý अशी
भाषेची शैली असते. ÿसार माÅयमे संकिलत मािहती बरोबरच भाषेचा ÿसार करीत
असतात. अनेक नवे शÊद, नवीन सं²ा यामुळे सवª सामाÆय वाचकास याचा पåरचय होतो.
ÿसार माÅयमांना ÿमाण आिण शाľशुĦ भाषा वापरावी असा संकेत आहे. शÊदांची
पुनŁĉì, अयोµय व शÊद øम , कठीण शÊदांचा अितåरĉ वापर, मयाªिदत शÊदसंपदा,
शÊदातील बारकावे माहीत नसणे या गोĶी टाळÐया पािहजेत. तसेच वृ°पý लेखक आिण
िनवेदक यांचे भाषेवर ÿभुÂव असायला हवे. शÊदरचना, Óयाकरण, वा³यरचना या भाषे¸या
तीन महÂवा¸या पैलूंवर पकड असली पािहजे. वृ°पý Óयवहारात भाषेचे Öथान अितशय
महÂवाचे आहे. वृ°पýाचा वाचक हा सवªसामाÆय नागåरक असतो. Âयामुळे भाषा साधी,
सोपी, असावी लागते. वृ°पýाĬारे रोज¸या रोज सवªसामाÆय जनतेशी भाषाÓयवहार घडतो.
वृ°पýामÅये पýकारांनी िवशेष काळजी घेतली पािहजे, कारण जे-जे छापून येते ते शुĦ,
वाÖतिवक ÓयाकरिणकŀĶ्या शुĦ आहे, असे सवªसामाÆय माणूस गृहीत धरतो Ìहणून
पýकारांनी वृ°पýात शुĦ िलखाण केल पािहजे. ÿसारमाÅयमांनी ±ीण झालेली भाषा वापł munotes.in

Page 20

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
20 नये. भाषा ही मोठी शĉì आहे, ती Óयĉ करतांना ÿसारमाÅयमांनी संयम जŁर ठेवावे.
वृ°पý भाषा Óयवहारचे ÿमाण वाढत आहे, तरीही काही ÿमाणात शुĦ लेखन आिण
Óयाकरण या बाबतची गुणव°ा कमी झाली आहे.
२.६ वतªमान पý आज वृ°पý हे दैनंिदन जीवनाचे अिवभाºय अंग बनले आहे. वतªमान पý हे ŀÔय माÅयम
आहे. वृ° देणारे पý Ìहणजे 'वृ°पý' होय. वृ° Ìहणजे बातमी. काय घडले? कोठे घडले?
कसे घडले? केÓहा घडले? हे जाणून घेÁयाची मानवाची एक Öवाभािवक ÿवृ°ी असते.
यातूनच बातमीचा (वृ°चा) जÆम होतो. वृ°पýातून खरं तर ²ान व मािहती िमळवÁयाचे
ÿमुख माÅयम आहे. जनसंवादाचे महÂवाचे असे साधन आहे. तसेच लोकिश±ण करÁयात
वतªमान पýाचा वाटा अितशय महÂवाचा आहे. वाचकाची बौिĦक गरज भागवÁयाचे कायª
वतªमानपý करत असतात. मराठीतील पिहले वृ°पý बाळशाľी जांभेकर यांनी १८३२
मÅये 'दपªण' या नावाने सुł केले. "वृ°पý Ìहणजे आजूबाजूला जवळ आिण जे जे काही
घडले Âयातून ÿितिनिधक असे, अपवादाÂमक असे जे असेल Âयाची िनवड कłन
आपआपÐया Åयेय धोरणानुसार केलेली नŌद होय". अशी Óया´या करता येते. मराठी
वृ°पý काढणाö या बाÑशाľी जांभेकरांनी 'दपªण' वृ°पý सुł करतांना Âयांनी Ìहटले कì,
"Öवदेशी लोकांमÅये िवलायतेतील िवīांचा अËयास अिधक Óहावा आिण या देशाची समृिĦ
व येथील लोकांचे कÐयाण या िवषयी Öवतंýतेने व उघड åरतीने िवचार करÁयास Öथान
Óहावे............या वतªमान पýाचा उīोग मु´यÂवे आरंिभला आहे." हा हेतु Âयांनी ÖपĶ केला
आहे. धमª ÿसारा¸या कायाªबरोबरच अंध®Ħा, दुĶ łढी आिण सामािजक दाÖय यावर
टीका केली जात असे. िविवध वृ°पýातून ठकबाजी, बुवाबाजी, मīपान िनषेध यावर लेख
िलिहले जात असे. Âयातूनच सामािजक तÂवांचा आिण िहंदू धमª सुधारणा Öवीकारली जाऊ
लागली. मराठी वृ°पýा¸या इितहासात ÿारंभी ÿबोधनाचे युग, सामािजक आिथªक
सुधारणाचा काळ, राजकìय जागृती आिण Öवतंý आंदोलन या िविवध टÈÈयांवर वृ°पýांनी
मोलाची कामिगरी बजावली. वतªमानपýात बातÌया, øìडावृ°े, संपादकìय लेख, शै±िणक
वृ°, सांÖकृितक घडामोडी, वै²ािनक वृ°, मनोरंजन¸या बातÌया, वैचाåरक संपादकìय
लेख, तसेच ताºया घडामोडी¸या समावेश केलेला असतो. वाचक वगाªसाठी नवनवीन
सदरे िदलेले असतात. लिलत लेखन, शेअर बाजार, सŏदयªवधªक मािहती, आरोµयिवषयक ,
िविवध िवषयावर सÐले, भिवÕय यांचा समावेश बातमीपýात केलेला असतो. वतªमान पýात
ÿिसĦ होणाö या बातÌयांची सवªसामाÆयांवर जाÖत पåरणाम होत असतो. सामािजक,
राजकìय, मनोरंजन, िचýपट या ±ेýातील Óयĉéची ÿितभा उभी करÁयाचे काम बातमीĬारे
वतªमानपýे करत असतात. वृ°पýांचा 'बातमी' हा ÿाण आहे. वृ°पýाचे महÂवाचे अंग
Ìहणजे सवª ±ेýातील ताºया घडामोडी होय. संपादक, वाताªहर, मुिþतशोधक, छाया
िचýकार, िवतरक या सवा«चा वृ°पýाची कामे करÁयात सहभाग असतो. Öथािनक, तालुका,
िजÐहा, ÿदेश, राÕů असे वृ°पýाचे Öतर बनतात. यामÅये बातमी, अúलेख, Öफुट लेख,
अथª, øìडा, िव²ान , सािहÂय, पुरवÁया, पý Óयवहार, िविवध जािहराती , रिववार¸या िवशेष
पुरवÁया या सवª घटकामुळे वतªमानपý तयार होत असते. वृ°पý हे माÅयम मुिþत (छापील
Öवłपाचे) आहे. या वृ°पýात दररोज ÿिसĦ होणाö या Öथािनक दजाªचे आिण जागितक
दजाª पय«त¸या घडामोडी यात ÿिसĦ होत असतात. यातील मनोरंजन, ²ान, मािहती हे सवª munotes.in

Page 21

ÿसार माÅयमांचे ÿकार - मुिþत ÿसार माÅयमे (वृ°पý आिण िनयतकािलक)
21 ±ेýातील आिण सवª वयोगटातील Óयĉéसाठी असते. वृ°पý हे ÿसार माÅयम आता फĉ
वाचनीय रािहलेले नसून Âयात रंगीत पुरवÁया, वेगवेगÑया रंगीत जािहराती, याÿकारे ते
आता पाहÁयासारखे आहे Ìहणजेच ŀक आहे. वृ°पýा¸या Öवłप व कायाªमुळे आज¸या
काळातही वृ°पýाचे महÂव आहे. भारताला आिण महाराÕůाला एक तेजÖवी परंपरा आहे.
भारता¸या Öवतंý लढ्यात याच वृ°पýाने खूप मोठी कामिगरी बजावली आहे. तसेच
महाराÕůातील समाज सुधारÁयासाठी ºया वेगवेगÑया चळवळी िनमाªण झाÐया, ÂयामÅये
वृ°पýांनी अितशय महÂवपूणª भूिमका बजावलेली आहे.
आता¸या काळात सकाळ , लोकस°ा, महाराÕů टाईÌस , सामना, सăाट, पुÁयनगरी असे
बरेच वतªमानपý महाराÕůात उ°म कामिगरी बजावत आहे. आकषªक बातमी बनवÁयासाठी
िवनाकारण Ìहणी , आिण वाकÿचार यांचा अित वापर टाळावा. अनावÔयक शÊदांचा वापर
कł नये. आिण कमीत कमी शÊदांचा वापर कłन मोठा आशय Óयĉ करणारी भाषा
वृ°लेखकाला अवगत असली पािहजे. बातमी तयार करतांना आपले वैयिĉक मत न
मांडता वाताªहराने बातमीचे
िन:प±पातीपणे लेखन केले पािहजे. भाषा समजÁयास सोपी असावी. वाचकाची
िज²ासापूतê करणारी बातमीचे लेखन झाले पािहजे. बातमीत अĴील भाषा, ओंगळपणा
नसावा. मु´य Ìहणजे कायīाचे उÐलंघन होणार नाही याची द±ता घेऊनच लेखन करावे,
वाताªहर Öवत:चे मत न मांडता कोणतीही टीकािटÈपणी करत नाही. घटनेची कारणमीमांसा
कłनच Âयावर होणारे पåरणामावर माý टीका कł शकतो.
i) वतªमानपýाचे Öवłप:
वतªमानपýामुळे आपणास जगाची कÐपना येते. घडणाöया घडामोडी या ÿसारमाÅयमातून
समजतात, Ìहणूनच आज¸या काळात वतªमानपýाची गरज आहे. वतªमानपýामुळे ²ान
कौशÐये आिण तांिýक जागłकता वाढÁयास मदत होते. पूवê वतªमानपýातून फĉ बातमी
िदली जात होती. पण आता ÂयामÅये बöयाच िवषय व त²ां¸या मते, सवªच िवषयाची मािहती
िमळते. वतªमानपýात बातमी, संपादकìय अúलेख, Öतंभलेख, जािहरात, समी±ाÂमक
लेखन, वाचकाचा पýÓयवहार, संवाद, मुलाखात, खेळ, मनोरंजन, यानुसार वतªमानपýाचे
Öवłप ठरत असते. ते पुढील आकृतीने जाÖत ÖपĶ होईल.
वतªमान पýाचे Öवłप: बातमी अúलेख संपादकìय Öतंभ लेख जािहरात वतªमान पý समी±णाÂमक लेखन वाचकांचा पý Óयवहार संवाद मुलाखत munotes.in

Page 22

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
22 वरील आकृती¸या सहाÍयाने आपणास वतªमान पýाचे Öवłप समजÁयास सोपे होईल.
वृ°पý िनिमªती हे एकाचे काम नसून हे सांिघक कायª आहे. वृ°पý िनिमªतीसाठी महÂवाचे
काम संपादक करत असतात. वृ°पýाचे ÿकाशनाचे काम िकंवा जबाबदारी संपादकाकडे
असते. बातमी तयार करÁयासाठी Âयातील आशय आिण मांडणी करÁयाची जबाबदारी
उपसंपादकाकडे असते. ÿाĮ मािहती, मजकुर, बातमी चे मथळे, पानातील बातमीचे Öथान,
योµय टंकाची िनवड या गोĶीकडे उपसंपादक बारकाईने पाहत असतो. वृ°पýाचा बातमी
लेखन हा गाभा आहे. मु´य घटना, Âया पाठोपाठ होणाö या घडामोडी, यावरील िविवध
त²ांची मते, िवचारात घेतली जातात. बातÌया सादर करÁयासाठी िविशĶ शैली आिण
आकषªक सजावटीला महÂव िदले जाते. वेगवेगÑया िवषयांवर संपादकìय अúलेख,
Öतंभलेख, Öफुट सूचना, तसेच िविशĶ Öतंभ िलिहणारे, वाचकांचा पýÓयवहार, राजकìय
वाताªपýे आिण लेख यांचे संपादन करणारे सहाÍयक संपादक, वृ° संपादक, काही
ÿितिनधी, कला, िश±ण, Óयापार, øìडा, िचýपट, आिथªक घडामोडी,हे िवभाग पहाणारे
वाताªहर आिण उपसंपादक, छायािचýकार, ºयेķ वाताªहार हे सवª वेगवेगÑया वतªमान
पýातील िवभागात काम करत असतात. अúलेख िलिहÁयाची परंपरा लोकमाÆय िटळक
आिण आगरकर यां¸या पासून सुł झाली ती आजपय«त आहे. भाषाशैली मुळे अúलेखास
वाड्मयीन मूÐय ÿाĮ होत असते. वृ°पýीय लेखाचे वेगवेगÑया िवषय असतात. िवकास
कायाªिवषयीची मािहती देणारा हा लेख असतो. या िवकासाÂमक लेखनाचा उĥेश ÿेरणा
देणारा असतो. वृ°लेख हा ÿासंिगक असून ताजा असतो. वृ°लेख ताजा असणे,हाच
महÂवाचा गुण आहे. लेखकाचे िनरी±ण, Âयाचा ŀĶीकोण, लेखका¸या भावना यांचे
आिवÕकारण होते. वृ° लेखात लेखका¸या शैलीला जाÖत महÂव असते. वृ°पýात
मुलाखत हा भाग ही महÂवाचा मानला जातो. जािहरात Ìहणजे " एखादी वÖतु अथवा
सेवे¸या िवøìसाठी िकंवा एखादी कÐपना लोकांपय«त पोहचवÁयासाठी माÅयमां¸या Ĭारे पैसे
देऊन केली गेलेली ÿिसĦी" होय. जािहरातीला खूप महÂव आहे. िवपणनातील महÂवाचे
अंग मानले जाते. जािहरात úाहकांना वÖतु बĥल मािहती देऊन úाहकाकडून मागणी िनमाªण
करÁयास मदत करते. वेगवेगÑया घटकांकडून जािहरात केली जात असते, लोकांचे मन
वळवÁयासाठी, पåरवता«नासाठी जािहरात महÂवाचे कायª करीत असते. उदा. नोकर
भरतीची जािहरात , राजकìय ±ेýातून मतदानासाठी, Æयायलयीन नोिटसची जािहरात ,
मालम°ा खरेदी-िवøì, िललाव, िनिवदा, िचýपटांची जािहरात, वÖतूंची जािहरात केली
जात असते. एकाÂमता, कुटुंबिनयोजन, पयाªवरण संर±ण यांचा जनतेत ÿसार होÁयासाठी
जािहरात हे ÿभावी माÅयम आहे. केली जात असते. मुलाखत Ìहणजे दोन Óयĉéचे ÿijो°रे
असतात. मुलाखत घेणे आिण मुलाखत िलिहणे याचे िविशĶ तंý असते. वृ°पýात
मुलाखती देतांना भािषक कौशÐये अिधक महÂवाचे असते. ÿij िवचारÁयाचे कौशÐय,
िटपणे घेणे, मुलाखतीचे लेखन याकडे बारकाईने पहावे लागते. समी±णाÂमक लेखनमÅये
संगीत, िचýपट, नाट्य, कला, øìडा तसेच úंथ समी±ा या ÿकारांचा समावेश होत असतो.
वृ°पýीय समी±ा ही समÁया वाचकांसाठी असते. समी±लेखांत मत ÿदशªनाला अिधक
वाव असतो. वाचकां¸या ŀĶीने परखड मतÿदशªन आिण मागªदशªन असे समी±ेचे Öवłप
असते. समी±णाÂमक लेखांमÅये úंथ परी±ण हे देखील महÂवाचे अंग असते. वाचकांशी
िजÓहाÑयाचा संवाद साधून Âयांचा िमळणारा ÿितसाद तसेच वाचकांचा सहभाग कłन
घेणारा जो मजकूर असतो Âयास 'वाचकांचा पýÓयवहार' समजला जातो. जनमतास munotes.in

Page 23

ÿसार माÅयमांचे ÿकार - मुिþत ÿसार माÅयमे (वृ°पý आिण िनयतकािलक)
23 ÿाधाÆय िदले जाते. Âयांचे िविवध ÿij, Âयांची मागणी, Âयां¸या सामािजक,राजकìय,
सांÖकृितक समÖया या पý Óयवहारात मांडÐया जातात. उदा. कचरा डेपो हलवणे, भट³या
कुÞयांचा ýास, कॉलनीसाठी रोड तयार होÁयासाठी , तसेच पथदीप लावणे. यांचा
पýÓयवहार वाचकांचा वतªमान पýातून होत असतो. या पýांची संबंिधत अिधकारी दखल
घेतात. अशा ÿकारे यांचा संवाद सुł असतो.
ii) वतªमानपýाची कायª:
१. दैनंिदन घटनां¸या बातÌया लोकांपय«त पोहचवणे.
२. लोकिश±ण आिण लोकजागृती कłन लोकशाही बळकट करणे.
३. अÆयायाला िवरोध कłन ÿितसादाÂमक कामांना ÿिसĦी देणे.
४. वाचकांचे / रिसकांचे मनोरंजन करणे.
५. िविवध ±ेýातील Öथािनक, राÕůीय, आंतरराÕůीय बातÌया लोकांपय«त
पोहचवणे.
६. समाजातील वाईट िकंवा अयोµय घटनांचा िवरोध करणे.
७. समाजातील दुबªल घटकांची बाजू समाजासमोर मांडणे.
८. राजकìय, सामािजक, आिथªक, सांÖकृितक इितहास समाजास सांगणे.
महÂवपूणª वृ°पýे:
पुढीलÿमाणे महाराÕůातील काही महÂवपूणª वृ°पýे आिण संपादकाची यादी िदली आहे: महाराÕůातील महÂवपूणª वृ°पýे संपादक १. दपªण, िदµदशªन बाळशाľी जांभेकर २. काळ िश. म. परांजपे ३. केसरी लोकमाÆय िटळक ४. सुधारक गो. ग. आगरकर ५. दीनबंधु कृÕणराव भालेकर ६. मूकनायक / बिहÕकृत भारत, जनता, मानवता, समता डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ७. मराठा आचायª अýे १०. ÿभाकर, ²ान दशªन भाऊ महाजन ११. ÿबुĦ भारत Öवामी िववेकानंद १२. हåरजन, नवजीवन समाचार महाÂमा गांधी १३. महाराÕů केसरी डॉ. पंजाबराव देशमुख १४. शालापýक कृÕणशाľी िचपळूणकर १५. इंदूÿकाश महादेव गोिवंद रानडे munotes.in

Page 24

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
24 २.७ िनयतकािलक मराठीत िनयतकािलक या मराठी शÊदाला इंúजीत जनªल (Journal), मॅगजीन
(Magazine), पेरीओिडकल (Periodical) Ìहणतात. िनयतकािलकाचा जÆम १७ Óया
शतकात युरोपात झालेला आहे. जमªनीत हँबगªला १६३३ साली Erbauliche Monaths -
Unterre - dugen हे पिहले िनयतकािलक जगात ÿिसĦ झाले. ²ान ÿसार करणे हीच
ÿमुख ÿेरणा होती. िनयतकािलकात िविवध लेखनाचे संकलन केलेले असते. िविवध लेखांचे
संकलन करणे ही िनयतकािलकांची ÿाथिमक अवÖथा असते. िनयतकािलक हे काही
काळानंतर िनयिमतपणे ÿिसĦ होणारे पý आहे Ìहणून वतªमान पý ही एक ÿकारचे
िनयतकािलक आहे. िनयतकािलक आिण वृ°पý या दोघांमÅये एक शूàम फरक सांगता
येईल, तो Ìहणजे वृ°पýामÅये ताजी बातमी असते आिण िनयतकािल कमÅये बातÌयांचे
Öवłप हे िनराळे असते. मागे घडलेÐया घटनांचा आढावा ÂयामÅये घेतलेला असतो.
बातÌयामधूनच चचाª, वेगवेगÑया कथा, वेगवेगÑया िवषयावरील लेख, नावाजलेÐया
मुलाखती यांचा समावेश िनयतकािलकेत केला जातो. घटनाचा समाजावर होणारा पåरणाम
काय होतो, या अनुषंगाने Âयाबĥल लोकमत तयार करणे, Âयावर चचाª घडवून आणणे,
जनजागृती करणे. या ÿकारचे Öवłप िनयतकािलकेचे असते. एका ठरािवक काळानंतर
िनयिमतपणे ÿकािशत होणाö या मुिþत िकंवा हÖतिलिखत ÿकाशनाला 'िनयतकािलक'
Ìहणतात. वृ°पýातील बातÌयां¸याच आधारे िनयतकािलकातील लेखन अवलंबून असते.
िनयतकािलकचा उदय सवªÿथम युरोप खंडात झाला. िनयतकािलकेचे काही ÿकार
पडतात. ÿिसĦी¸या िनयतकालानुसार पाि±क दर पंधरा िदवसांनी िनघणारे, साĮािहक दर
आठवड्याला िनघणारे, मािसक दर मिहÆयाला िनघणारे, ýैमािसक दर तीन मिहÆयांनी
िनघणारे, Óदैमािसक दोन वषाªतून एकदाच िनघणारे, आिण वािषªक वषाªतून एकदाच
िनघणारे, दैिनक दररोज ÿकािशत होणारे असे ÿकार होऊ शकतात. कालावधी नुसार
िनयतकािलकांची िनिमªती झालेली िदसून येते. यावłन ती िनयतकािलक आहे, असे
ओळखले जातात. वाड्मयीन िनयतकािलकांमधून अनेक लेखक , कवी, आिण समी±कांचा
उदय झाला. Âयांनी Âया-Âया कालखंडात आपÐया िलखाणा¸या माÅयमातून समाज ÿबोधन
मोठ्या ÿमाणात केले. िव. स. खांडेकर, रा.िभ. जोशी, कुसुमाúज, बा. भ. बोरकर, बा. सी.
मढ¥कर, वामनराव चोरघडे, िव.ह. कुलकणê, वा.रा. ढवळे, वा. ल. कुलकणê, के. नारायण
काळे, यशवंत, डॉ. माधवराव पटवधªन, नामदेव ढसाळ, िवं. दा. करंदीकर, शांता शेळके,
वसंत बापट, मंगेश पाडगांवकर, असे अनेकिवध लेखकांचे सािहÂय या िनयतकािलकातून
ÿिसĦ झाले.
मराठी िनयतकािलका¸या इितहासात आपणास काही महÂवाचे टÈपे सांगता येतील.
िनयतकािलका¸या इितहासात िवÕणुशाľी िचपळूंकरा¸या 'िनबंधमाला' ला अनÆयसाधारण
महÂव आहे. आजपय«त िविवध िवषयांवर िनयतकािलके ÿकािशत झाली.
i) िनयतकािलक Óया´या:
िनयतकािलका¸या संदभाªत काही सं²ा िवचारात ¶याÓया लागतात. Âया Ìहणजे
१. िनयतकािलक (Periodical ) munotes.in

Page 25

ÿसार माÅयमांचे ÿकार - मुिþत ÿसार माÅयमे (वृ°पý आिण िनयतकािलक)
25 २. मािसक (Magazine)
३. पिýका (Journal )
िनयतकािलका¸या संदभाªत सवªसाधारणपणे वरील तीन सं²ा वापरÐया जातात. या सं²ा
मÅये कमी अिधक ÿमात फरक आपÐयाला िदसून येतो.
 मराठी िवĵकोशात िनयतकािलकची Óया´या "जे ÿकाशन एकाच शीषªकाखाली
िकमान एका आठवड्या¸या िकंवा Âया हóन अिधक कालावधीने सामाÆयत:
िनयिमतपणे ÿिसĦ होते आिण ºयात अनेक लेखकांचे िविवध िवषयांवरचे सािहÂय
संकिलत केलेले असते ते िनयतकािलक" अशी Óया´या केलेली आढळते.
 A Dictionary of Literary terms by J.A. Cuddon यामÅये पुढील ÿमाणे
िनयतकािलक ची Óया´या देÁयात आली आहे. "A magazine or journal
published at regular intervals: monthly, quarterly, etc." (पृ. ४९९)
 एका ठरािवक काळानंतर िनयिमतपणे ÿकािशत होणाö या मुिþत िकंवा हÖतिलिखत
ÿकाशनाला िनयतकािलक Ìहणतात.
 New Standerd Encyclopedio यात िनयतकािलकेची Óया´या पुढीलÿमाणे केली
आहे. "A Publication issued at regular intervals, such as weekly,
monthly or quarterly ( four times a year) Newspapers and daily
reports are not included in the meaning of the term." (पृ. २०४)
अशा Óया´या िवचारात ¶याÓया लागतात. िनयतकािलके¸या Óया´येतून असे ल±ात येते
कì, ÿिसĦ होणाö या सािहÂयाचे एकाच िवषयात िविवध लेखकांचे सािहÂय असते. तसेच ते
िविवध िवषयांवरील वेगवेगÑया लेखकांचे सािहÂय ही असते. िविवध लेखांचे संकलन करणे
हे सवª िनयतकािलकेची ÿथमवÖथा असते.
ii) िनयतकािलकांचे Öवłप आिण वगêकरण:
िनयतकािलकांचे Öवłप आिण वगêकरण पुढीलÿमाणे अËयासता येते.
आपण जर िनयतकािलकाचा इितहास अËयासला तर आपÐया लàयात येते कì,
िनयतकािलकां¸या ÖवŁपात बदल घडून आला, कारण िनयतकािलकां¸या वाटचालीत
िविवध ÿकारचे टÈपे उदयास आलेत. Ìहणून िनयतकािलकां¸या ÖवŁपात आपÐयाला
बदल झालेला िदसून येतो. िनयतकािलकां¸या ÖवŁपातील काही बदल लàयात घेता
येतील. िनयतकािलकांचा सुłवातीला ²ानÿसार करणे हाच हेतु होता.कारण तÂकाळात
मोठ्या ÿमाणात अंध ®Ħा आिण िश±णाचा अभाव होता. िश±णा¸या ÿसारा नंतर रंजन
सािहÂयाचा ÿसार फार झपाट्याने झाÐयामुळे रंजनाचा हेतु ल±ात घेऊन ठरािवक
रिसकांसाठी िनयतकािलकांची िनिमªती होऊ लागली. Âयानंतर िनबंध वाड्मायचा ÿभाव
िनयतकािलकांवर अिधक िदसू लागला. िश±णाचा ÿभाव, १९ Óया शतकात नव -नवीन
²ान शाखांची ÿगती झाली , मुþण कलेतील सुधारणा यामुळे िनयतकािलकांचे Öवłप
बदलत गेले. कालांतराने िनयतकािलकेने काही नÓया ÿकारांचा Öवीकार ही केला. यामÅये munotes.in

Page 26

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
26 वृ° िनयतकािलक, छायािचýांना ÿाधाÆय देÁयात आले. नंतर Óयंगिचýांचा उपयोग केला
जाऊ लागला.तंý ²ानाचा िवकास झाÐयामुळे ŀक-®ाÓय माÅयमां¸या वापरामÅये
िचýिफतीतील िनयतकािलक हा बदल झाला , तसेच ई-जनªÐस ही िनघू लागले, असे
वेगवेगळे Öवłप िनयतकािलकांचे बदलत गेले.

iii) िनयतकािलकाचे कायª:
समाजामÅये िनयतकािलक महÂवाचे कायª करत असते.
 िनयतकािलकांनी Âया-Âया काळात समाजामÅये लोकिश±ण करणे, ²ानाचा ÿसार
आिण ÿचार करÁयाचे कायª केले आहे.
 मराठी गīलेखनाची शैली ÿथम सुŁवात िनयतकािलकेतून झाली. िवÕणूशाľी
िचपळूणकरां¸या 'िनबंधमाला' या िनयतकािलकेतून झाली.
 िनयतकािलकानी Âया -Âया कालखंडातील समाजात वैचाåरक øांती घडवून आणली.
 सवªसामाÆयां¸या िवचारात नवचैतÆय िनमाªण करÁयाचे काम िनयतकािलकांनी केले.
 लोकांमÅये िचिकÂसक बुĦीम°ा िनमाªण करÁयाचे कायª केले.
 महाराÕůातील वैचाåरक, सांÖकृितक जडण-घडण करÁयाचे महÂवाचे कायª केले.
 माणूस, संÖकृती, भाषा यांचे संवधªन करÁयाचे काम िनयतकािलक करीत असतात. munotes.in

Page 27

ÿसार माÅयमांचे ÿकार - मुिþत ÿसार माÅयमे (वृ°पý आिण िनयतकािलक)
27 तÂकालीन िनयतकािलका मागची ÿेरणा ही समाज ÿबोधन करणे आिण यातूनच ²ानÿाĮी,
²ान संवधªन, आिण ²ानाचा ÿसार करणे हे होते. िनयतकािलके¸या माÅयमातून समाजाचे
नीतीबोध आिण मनोरंजन करणे हे देखील महÂवाचे कायª होते. तसेच काही िनयतकािलक
हे राजकìय Öवłपाचे होते. तÂकाळातील राजकìय पåरिÖथतीवर घणाघात केला. 'काळ' या
िनयतकािलकातून िश. म. परांजपे यांनी िāिटश साăाºयावर हÐला चढवला. ²ानाचा
ÿसार Óहावा, समाजापय«त सवª मािहती पोहचावी, समाजाची ²ानाजªनाची आकां±ा वाढीस
लागावी, समाजाला िदशा दाखवणे, ²ानाचे आदानÿदान होÁयासाठी, अशा कायाªसाठी
िनयतकािलक ÿकािशत होतात.
iv) िनयतकािलकांचा कालावधी: øं. कालावधी नामकरण इंúजी नामकरण १. आठवडा साĮािहक Weekly Publication २. पंधरवडा मािसक Fortnightly Publication ३. मिहना मािसक Monthly Publication ४. दोन महीने Ĭैमािसक Bimonthly Publication ५. तीन महीने ýैमािसक Quarterly Publication ६. सहा महीने षणमािसक Half Yearly Publication ७. वषाªने वािषªक Yearly Publication ८. कधीही अिनयतकािलक Yearly Publication
कालावधीनुसार िनयतकािलकांची िनिमªती झालेली िदसून येते. Ìहणून िनयतकािलक हे
कालावधी वłन ओळखली जातात.
िनयतकािलकांची नावे: संपादक िनयतकािलक बाळशाľी जांभेकर दपªण, िदµदशªन भाऊ महाजन ÿभाकर, धूमकेतू रा.िभ. गुंजीकर िविवध ²ानिवÖतार वामन नारायण देशपांडे युगवाणी माधव चंþोबा डुकले / डॉ. अनंत चंþोबा डुकले सवªसंúह ®ी. पु. भागवत सÂयकथा पु.शी. रेगे छंद डॉ. रमेश वरखेडे अनुĶòभ िवÕणु गोिवंद िवजापूरकर úंथमाला काशीनाथ रघुनाथ िमý मनोरंजन वासूकाका जोशी शालापýक बाबा पदमनजी उदयÿभा टॉमस úॅहम ÿभोदय डॉ. ओिमली िबसेल बालबोधमेवा munotes.in

Page 28

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
28 ®ी. रावजी हåर आठवले अबलािमý जनादªन बाळाजी मोडक/ काशीनाथ नारायण साने काÓयेितहाससंúह पु. आ. िचýे अिभŁची िवनायक कŌडदेव ओक बालबोध
v) िनयतकािलकांचे हेतू:
वेगवेगÑया कालखंडात ÿकािशत झालेÐया िनयतकािलकांचा उĥेश हा पुढील ÿमाणे होता.
िनयतकािलकांचे िविशĶ हेतु हा असतोच Âयानुसार िनयतकािलके ÿिसĦ केले जातात.
१. ²ान ÿसार करणे.
२. वतªमान पýातील लेखांचा संúहोपयोगी उपøम राबवणे.
३. ľीयांचे ÿij मांडणे.
४. आरोµय, िश±ण, सामािजक ÿij , तÂव²ान, करमणूक, िव²ान याची ओळख कłन
देणे.
५. सािहÂय, कला, संÖकृती, नव लेखक यांचा पåरचय कłन देणे.
६. जुÆया मराठी काÓयाचे ÿकाशन करणे.
७. उĨोधनपर िनबंधातून समाजाचे उĨोधन करणे.
८. सवा«गीण सािहÂय चचाª घडवून आणणे.
९. उĨोधनपर सािहÂय चचाª घडवणे. जुÆया मराठी सािहÂय काÓयाचे ÿकाशन करणे.
१०. देशाचा सामािजक, राजकìय, आिथªक, सांÖकृितक इितहास सांगणे.
११. समाजातील अयोµय घटनांचा िनषेध करणे आिण समाजातील दुबªल घटकांची बाजू
समाजासमोर मांडणे.
वरील उĥेशाने िनयतकािलकाचे ÿकाशन होत असते.
२.८ वृ°पýे आिण िनयतकािलके यातील फरक १. वतªमानपý हे दररोज ÿकािशत होतात Ìहणून Âयांना दैिनक असे ही Ìहटले जाते. तर
िनयतकािलक हे ठरािवक कलावधीत ÿकािशत होत असतात.
२. वतªमानपý आिण िनयतकािलक या दोघां¸या ÖवŁपात आिण उĥेशात फरक असतो.
३. िनयतकािलका¸या ÿकाशनाला बराच कालावधी लागत असतो परंतू वतªमानपýाला
वेळेचे बंधन असते. munotes.in

Page 29

ÿसार माÅयमांचे ÿकार - मुिþत ÿसार माÅयमे (वृ°पý आिण िनयतकािलक)
29 ४. समाज आिण शासन यां¸या वर अंकुश ठेवÁयाचे काम वतªमान पýे करीत असतात.
िनयतकािलक सािहÂय , मनोरंजन, खेळ, अथª, कृषी, िश±ण, आरोµय, उīोग यांना
वािहलेली असतात
आपली ÿगती तपासा:
ÿij. ÿसार माÅयमांचे ÿकार सांगा. वृ°पý आिण िनयतकािलक यांचे Öवłप ÖपĶ करा.
२.९ समारोप अशा ÿकारे मुिþत ÿसार माÅयमे ही दररोज¸या घडामोडी आिण बातमी घरोघरी , सवªदूर
पोहचवÁयाचे काम करीत असतात. सवªसामाÆय पय«त ही ÿसार माÅयमे पोहचली
असÐयामुळे तसेच Âयाचे Öवłप आिण कायाªवłन Âयाची लोकिÿयताही समजते. Ìहणून
ÿसारमाÅयमे ही समाज मनाचा आरसा आहेत. समाजात घडलेÐया घटना या ÿÂयेक घरा-
घरात पोहचवÁयाचे काम ÿसारमाÅयम करीत असते. आज वेगवेगळी ÿसारमाÅयमे आपण
वापरत आहोत. कळत नकळत ती आपली गरजच बनली आहे. ÿसार माÅयमांमुळेच
सवªसामाÆय जनतेची नाळ आधुिनक युगाशी जोडली गेली आहे. बरेच मानवी जीवनÓयवहार
या ÿसार माÅयमांमुळे पार पडत असतात. वतªमानपý, मोबाईल, इंटरनेट, िचýपट,
आकाशवाणी, रेिडओ, दूरदशªन, ही सवª ÿसार माÅयमे आपÐया रोज¸या जीवनाशी सतत
संपकाªत येतात.
२.१० ÿijावली अ) िदघō°री ÿij िलहा.
१. ÿसार माÅयम Ìहणजे काय? ÿसार माÅयमांचे वगêकरण ÖपĶ करा.
२. िनयतकािलकांचे Öवłप ÖपĶ करा.
३. वतªमानपýाचे Öवłप आिण कायª ÖपĶ करा.
४. िनयतकािलक Ìहणजे काय? Âयाचे वगêकरण सांगा?
५. ÿसार माÅयमां¸या Óया´या सांगून ÿसार माÅयमांचे थोड³यात ÿकार सांगा?
ब) िटपा िलहा.
१. ÿसार माÅयम
२. वतªमानपý munotes.in

Page 30

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
30 ३. िनयतकािलक
४. वतªमानपýाचे कायª
५. वृ°पý आिण िनयतकािलक यातील फरक
क) एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. परंपरागत ÿसार माÅयमे कोणती?
२. ÿसार माÅयमांची कोणतीही एक Óया´या सांगा?
३. भाऊ महाजन यां¸या िनयतकािलकाचे नाव सांगा.
४. सवªÿथम महाराÕůात वतªमान पý कोणी सुł केले?
५. कोणतेही तीन िनयतकािलकांची नवे सांगा?
२.११ संदभªúंथ  देव, सदािशव; कोश वाड्मय िवचार आिण Óयवहार, सुवणª ÿकाशन, २००२.
 मराठी अËयास पåरषद पिýका , 'भाषा आिण जीवन ' ýेमािसक.
 नािसराबादकर ल. रा. , Óयावहाåरक मराठी.
 गग¥ स.मा., पý आिण पýकाåरता , मानसÆमान ÿकाशन , १९१९.
 डॉ. सायाजीराजे मोकाशी, डॉ. रंजना नेमाडे, Óयावहाåरक मराठी
 डॉ. भाÖकर शेळके, ÿसार माÅयमे आिण मराठी भाषा
 https://mr.wikipedia.org/wiki/%E 0%A4%A8%E0%A4%BF%E 0%A4%
AF%E 0%A4%A4%E0%A4%95%E0%A4%BE%E 0%A4%B2%E0%A
4%BF%E 0%A4%95
 https://www.mpscacademy.com/ 2016/03/name -of-news -papers -
during -independence -movement.html
 https://www.bookganga.com/Preview/BookPreview.aspx?BookId= 49
82189744377854458 &PreviewType=books
 https://online.fliphtml 5.com/bvskm/zuse/index.html#p= 37
 https://online.fliphtml 5.com/bvskm/zuse/index.html#p= 6
 https://online.fliphtml 5.com/bvskm/zuse/index.html#p= 12
***** munotes.in

Page 31

31 २ब१
ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे
i) नभोवाणी
घटक रचना
२ब१.१ उिĥĶे
२ब१.२ ÿÖतावना
२ब१.३ िवषय िववेचन
२ब१.४ नभोवाणी : िवकास आिण वाटचाल
२ब१.४.१ सरावासाठी ÖवाÅयाय
२ब१.५ नभोवाणीवरील भाषण
२ब१.५.१ नभोभाषणाची काही वैिशĶ्ये
२ब१.५.२ सरावासाठी ÖवाÅया य
२ब१.६ नभोवाणीवरील चचाª आिण मुलाखत
२ब१.६.१ नभोवाणीवरील चचाª
२ब१.६.२ नभोवाणीवरील मुलाखती
२ब१.६.३ नमुना मुलाखत
२ब१.६.४ सरावासाठी ÖवाÅयाय
२ब१.७ नभोवाणीवरील बातÌयांचे Öवłपिवशेष
२ब१.७.१ नभोवाणीवरील बातÌयांची रचना
२ब१.७.२ नभोवाणीसाठी बातमीलेखन
२ब१.७.३ सरावासाठी ÖवाÅयाय
२ब१.८ नभोवाणीवłन ÿसाåरत होणारी łपके, नभोनाट्य, ®ुितका
२ब१.८.१ नभोवाणीवरील łपक
२ब१.८.१.१ नभोवाणीसाठी łपकलेखन
२ब१.८.२ नभोनाट्याचे Öवłप
२ब१.८.२.१ नभोनाट्य : लेखनतंý
२ब१.८.३ ®ुितका : नभोनाट्याचे लघुłप
२ब१.८.३.१ ®ुितका लेखनाचे तंý
२ब१.८.३.२ ®ुितका लेखन नमुना
२ब१.८.४ सरावासाठी ÖवाÅयाय
२ब१.९ नभोवाणीवरील जािहराती
२ब१.९.१ नभोवाणीवरील जािहरातीचे वेगळेपण munotes.in

Page 32

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
32 २ब१.९.२ नभोवाणीवरील जािहरात लेखनाचे Öवłप
२ब१.९.३ जािहराती लेखनाची ÿयोजने
२ब१.९.४ जािहरातीची संिहता िलिहताना ¶यावयाची काळजी
२ब१.९.५ नभोवाणीवरील जािहरातीची वैिशĶ्ये
२ब१.९.६ सरावासाठी ÖवाÅयाय
२ब१.१० नभोवाणीचे '®ोतृगट िविशĶ कायªøम'
२ब१.१०.१ मुले, युवक व मिहलांसाठी कायªøम
२ब१.१०.२ शेती व úामीण भागासाठी कायªøम
२ब१.१०.३ संगीतिवषयक कायªøम
२ब१.१०.४ नभोवाणीवरील उĤोषणा
२ब१.१०.५ उĤोषकाचे ÓयिĉमÂव
२ब१.१०.६ नभोवाणीवरील उĤोषणेचे Öवłप आिण महßव
२ब१.१०.७ सरावासाठी ÖवाÅयाय
२ब१.११ संदभª úंथ
२ब१.१ उिĥĶे १. संÿेषण माÅयमांचा Öथूल पåरचय कłन घेता येईल
२. नभोवाणीची ÿगती कशी होत गेली ते जाणून घेता येईल.
३. नभोवाणीवरील उĤोषणा व Âयांचे महßव समजून घेता येईल.
४. नभोवाणीवरील भाषण , चचाª, मुलाखती यांची वैिशĶ्ये व मयाªदा सांगता येतील.
५. नभोवाणीवरील बातÌयांचे Öवłप व वैिशĶ्ये ÖपĶ कłन सांगता येतील.
६. łपक , ®ुितका आिण नभोनाट्य लेखनाची तंýे ÖपĶ करता येतील.
७. नभोवाणीवरील जािहरात लेखनाचे तंý ÖपĶ करता येईल.
८. नभोवाणीवरील कायªøमाचे हेतु व महßव ÖपĶ करता येईल.
२ब१.२ ÿÖतावना नभोवाणी Ìहणजेच 'आकाशवाणी ' होय. 'ऑल इंिडया रेिडओ' अिधकृतपणे १९५७ पासून
आकाशवाणी Ìहणून ओळखला जातो. अīावत मािहती नागåरकांपय«त पोहोचवून Âयांना
²ानसंपÆन बनिवÁयात नभोवाणीची भूिमका महßवपूणª रािहलेली आहे. नभोवाणीने
लोकिश±णाबरोबर लोकसंÖकृती, लोककला आिण लोकभाषा यांचे जतन, संवधªन
करÁयाचेही महßवपूणª काम केले आहे. ÂयाŀĶीने संÿेषणाचे एक ÿभावी माÅयम Ìहणून
नभोवाणीकडे पाहता येते. munotes.in

Page 33

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
33 िविवध ÿijांवर आिण ÿासंिगक िवषयांवर भाषणांचे ÿसारण करणे, हा नभोवाणीवरील
कायªøमांपैकì एक महßवाचा भाग आहे. िशवाय तÂकालीन ÿijांवर चच¥चे आयोजन कłन
त²ांना Âयात सहभागी कłन घेतले जाते. अशा चच¥तून संबंिधत ÿijांवर ÿकाश टाकÁयाचे
काम त² मंडळी करतात . तसेच नभोवाणीवłन िविवध ÿकार¸या मुलाखती ÿसारीत
केÐया जातात . Ìहणजेच भाषण , चचाª आिण मुलाखत अशा माÅयमातून ®ोÂयांना मािहती
देÁयाचे महßवपूणª कायª नभोवाणीĬारे केले जाते.
नभोवाणीवर ÿसाåरत होणारी बातमीपýे ही सवाªिधक लोकिÿय आहेत अचूक व ताजी
मािहती बातमीपýातून सवªसामाÆय जनतेपय«त पोहोचिवली जाते. ÿादेिशक, राÕůीय ,
øìडािवषयक , Óयापार -उīोग िवषयक अशी वेगवेगÑया ÿकारची बातमीपýे नभोवाणी वłन
ÿसाåरत केली जातात . नभोवाणीची ÓयाĮी मोठी असÐयाने लोकशाहीची मूÐये
बुजिवÁया¸या ŀĶीने ही बातमीपýे महßवपूणª ठरलेली आहेत. यािशवाय भाषण , मुलाखत,
चचाª, नाटक , काÓय इÂयादीचा सुयोµय वापर कłन łपक आकाराला येते. िविवध
िवषयाला अनुसłन बांधलेली łपके ही नभोवाणी वłन ÿसाåरत केली जातात . या
łपकातून वेगवेगळे सामािजक ÿij मांडलेले असतात .
नभोवाणीवłन ÿसाåरत होणाöया जािहरातéना एक वेगळेपण आहे. कमी खचाªत
अिधकािधक लोकांपय«त पोहोचÁयाची ताकद नभोवाणीवरील जािहरातीमÅये असते.
वृ°पýे, पोÖटर, कॅल¤डर, होिÐडंग यावरील जािहरातीचा मजकूर वाचÁयासाठी सा±र
असावे लागते पण नभोवाणीवरील जािहराती ऐकÁयासाठी ही अडचण येत नाही. Âयामुळेच
नभोवाणीवरील जािहरात जाÖतीत जाÖत लोकांपय«त सहजपणे पोहोचते. Ìहणूनच
नभोवाणी हे जािहरातीसाठी ÿभावी माÅयम ठरते.
‘लोकिश±ण ’ हा नभोवाणीचा मु´य उĥेश आहे. या उĥेशाला धłनच मािहतीचे ÿसारण
केले जाते. Âयासाठी ®ोतृगट ठरवून Âयाÿमाणे कायªøमाचे वगêकरण केले जाते.
उदाहरणाथª लहान मुलांसाठी, युवक-युवतéसाठी, ÿौढांसाठी, मिहलांसाठी, शेतकरी
कामगारांसाठी असे गट कłन Âयां¸या गरजांनुसार कायªøमांचे Öवłप िनिIJत केले जाते.
अथाªत ®ोतृगटानुसार लेखन व सादरीकरणाचे Öवłपही बदलते
थोड³यात ÿÖतुत घटकात संÿेषण माÅयम Ìहणून नभोवाणीचा िवचार करावयाचा आहे.
Âयाचबरोबर नभोवाणी या माÅयमाचा िवकास आिण वाटचाल ÖपĶ करावयाची आहे. तसेच
नभोवाणीवरील भाषण , चचाª, मुलाखत, बातÌया , łपक , नभोनाट्य, ®ुितका, जािहरात
आधीचे Öवłप व वैिशĶ्ये समजून ¶यावयाचे आहे. 'बहòजन िहताय , बहòजन सुखाय' हे āीद
नभोवाणीने कसे जपले आहे तेही ÿÖतुत घटकात जाणून ¶यायचे आहे.
२ब१.३ िवषय िववेचन संÿेषण या मराठी शÊदासाठी इंúजीत कÌयुिनकेशन असा पयाªयी शÊद वापरला जातो
माणसाला समाजात जगÁयासाठी परÖपर संवादाची िनतांत आवÔयकता असते Âयातूनच
Âयाचे सामािजकìकरण होते Ìहणून Âयाला सामािजक ÿाणी असे Ìहटले जाते. रंग, खुणा
िचÆहे, हावभाव याÿ माणे Ìहणी हेसुĦा संÿेषणाचे महßवपूणª साधन आहे. Åवनीतूनच
शÊदांचा जÆम झाला, आिण पुढे भाषेचा िवकास झाला याच भाषेतून माणूस आपÐया munotes.in

Page 34

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
34 मनातील भावना Óयĉ करतो मुþणकलेचा शोध लागÐयानंतर संÿेषणाची गती वाढली
पुÖतका¸या माÅयमातून ²ानाचे भांडार जनतेपय«त पोहचू लागली अथाªत हा úंथÓयवहार
अिशि±त लोकं पुरताच मयाªिदत आहे िनर±र Óयĉéना Âयाचा उपयोग होत नाही.
सन १८७६ साली úॅहॅम बेलने दूरÅवनी चा आिण पुढे १८९५ मÅये माकōनीने िबनतारी
संदेश यंýणेचा शोध लावला. Âयामुळे डŌगर दöयांचे अडथळे दूर कłन शेकडो मैलावरचे
ऐकता येणे श³य झाले. माकōनी या शाľ²ाने १९१८ मÅये सÈट¤बर मिहÆयात इंµलंडकडून
ऑÖůेिलयाला पिहला रेिडओ संदेश पाठवला. १९२१ साली अमेåरकेत पीटसªबगª येथे
जगातील पिहले नभोवाणी क¤þ Öथापन केले. सīिÖथतीत नभोवाणीचा िवकास वेगाने होत
असÐयाने िदसून येत आहे. वैिĵक घडामोडी बातÌयां¸या łपाने नभोवाणीवłन सादर
केÐया जातात. यािशवाय भाषणे, चचाª, संवाद, मुलाखती, वृ°ांत, łपक, ®ुितका, संगीत,
नाट्य, जािहराती याĬारे संपूणª जगच Åविनलहरी¸या माÅयमातून घरात आणली जात आहे.
२ब१.४ नभोवाणी : िवकास आिण वाटचाल १९२६ मÅये भारतात नभोवाणी चे ÿसारण सुł झाले. 'इंिडयन āॉडकािÖटंग कंपनी'ने
इंúजांशी करार कłन २३ जुलै १९२७ मÅये मुंबई येथे तर २६ ऑगÖट १९२६ रोजी
कलक°ा येथे नभोवाणी क¤þ Öथािपत झाले. या दोÆही क¤þाची ÿसारण ±मता ४८
िकलोमीटर होती. िशवाय Âयाकाळी लाहोर , अलाहाबाद , पेशावर, डेहराडून येथे खाजगी
हौशी रेिडओ ³लब होते. तर Ìहैसूर संÖथानाने १९३५ साली Öवतःचे नभोवाणी क¤þ सुł
केले होते. Âयाला िदलेले 'आकाशवाणी ' हे नाव पुढे १९३७ झाली भारत सरकारने
नभोवाणी सेवेसाठी कायम केले.
देशाला ÖवातंÞय ÿाĮ झाÐयानंतर नभोवाणी¸या िवकासाला गती िमळाली बहòजन िहताय
बहòजन सुखाय हे āीद घेऊन नभोवाणी ने दमदार वाटचाल सुł केली १९४७ मÅये केवळ
सहा नभोवाणी क¤þे होती १९९८ मÅये हीच सं´या १९५ वर गेलेली िदसते Âयात १८३
पूणª ±मतेची क¤þे, ९ सहÿ±ेपक क¤þे आिण ३ िविवध भारतीची Öवतंý क¤þे आहेत.
नभोवाणी चे एकूण ३०० ÿ±ेपक देशात कायªरत आहेत. Âयांचे ÿसारण देशा¸या ९० ट³के
भौगोिलक ±ेýात व ९७.३ ट³के लोकांपय«त पोहोचते.
देशात ७४ Öथािनक आकाशवाणी क¤þे आहेत. ईशाÆयेकडील दुगªम भागात अितलघु क¤þ
Öथापन करÁयाचाही सरकारचा मानस असून एकंदर १६ क¤þे उभारÁयात येत आहेत.
तसेच ल±Ĭीप व िमिनकॉय बेटावरही अशी तीन क¤þे सुł करÁयात येत आहेत. सहाÓया
पंचवािषªक योजनेत Öथािनक कलावंतांना संधी िमळावी यासाठी Öथािनक नभोवाणी क¤þाची
कÐपना मांडÁयात आली . महाराÕůात धुळे, नािशक , अहमदनगर , बीड, यवतमाळ ,
अकोला , चंþपूर, नांदेड, कोÐहापूर, उÖमानाबाद , सातारा , सोलापूर अशी Öथािनक क¤þे
कायाªिÆवत झालेली आहेत. तर मुंबई, पुणे, नागपूर, औरंगाबाद, परभणी , जळगाव , सांगली,
रÂनािगरी येथे पåरपूणª आकाशवाणी क¤þे कायªरत आहेत.
देशात िदÐली , कलक°ा , मþास , आिण मुंबई या महानगरांमÅये ५० ते १०० िकलोवॅट
±मतेचे ÿ±ेपक असून ते लघूलहरीवर काम करतात . कलक°ा , राजकोट या िठकाणी munotes.in

Page 35

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
35 १००० िकलोवॅट ±मतेचे ÿ±ेपक आहेत. मुंबई येथे ५० िकलोवॅट तर नागपूर येथे २०
िकलोवॅट ±मतेचे ÿ±ेपक कायªरत आहेत. आकाशवाणी¸या या सवªच क¤þांचे टÈÈयाटÈÈयाने
आधुिनकìकरण करÁयात येत असून िडिजटल Åविनमुþण, संगणकìकृत हाडªिडÖक,
िडिजटल रेकॉिड«ग व एिडिटंग यासाठी आधुिनक तंý²ान वापरÁयात येत आहे.
आकाशवाणी¸या ÿसारणासाठी सÅया इÆसॅट - १ (डी), इÆसॅट -२ (ए) आिण इÆसॅट -२
(बी) या उपúहांचा वापर करÁयात येत आहे. आकाशवाणी¸या या ÿसारणात आता फोन,
इंटरनेटचाही उपयोग कłन घेतला जातो.
आकाशवाणी¸या वृ° िवभागातफ¥ रोज वेगवेगÑया भाषेतील वाताªपýे सादर केली जातात .
यात राÕůीय -आंतरराÕůीय तसेच ÿादेिशक वाताªपýे यांचा समावेश आहे. युवकांसाठी ही
वाताªपýे आिण øìडा वाताªपýे अशी िवशेष वाताªपýे आकाशवाणीवłन ÿसाåरत केली
जातात . महाराÕůातील काही क¤þांमÅये ÿादेिशक वृ°िवभाग कायªरत असून तेथून ÿादेिशक
बातमीपý ÿसाåरत केली जातात . यािशवाय चच¥चे कायªøम, िविधमंडळ कामकाजाचे
समालोचनही आकाशवाणी क¤þांवłन ÿसाåरत केले जाते.
वृ° संकलनासाठी पूणªवेळ व अधªवेळ वाताªहर संपूणª देशभर कायªरत आहेत.
वृ°संकलनासाठी पी.टी.आय. (ÿेस ůÖट ऑफ इंिडया), यू.एन.आय. (युनायटेड Æयूज
ऑफ इंिडया) तसेच जगभरातील नभोवाणी क¤þांची वाताªपýे यांची मदत घेतली जाते.
िशवाय आकाशवाणीची Öवतंý िवदेशी सेवाही कायªरत आहे. ÂयाĬारे २४ परदेशी भाषांमधून
ÿसारण केले जाते.
१९८८ मÅये आकाशवाणीने राÕůीय वािहनी सुł केली आहे. Âयावłन राÕůीय
घडामोडéशी संबंिधत कायªøम ÿसाåरत केले जातात . िहंदी आिण इंúजी वाताªपýाचे
ÿसारण हे या वािहनीचे वैिशĶ्य आहे. तसेच संसदीय कामकाजाचे थेट ÿ±ेपण हे आणखी
एक वैिशĶ्य येथे नमूद करता येईल. या बरोबरच १९६७ साली सुł झालेÐया िविवध
भारतीची ३० क¤þे, सवªसाधारण Öवłपाची ९९ क¤þे , ७२ Öथािनक आकाशवाणी क¤þे व ५
एफ.एम. क¤þे यावłन ही सेवा िदली जाते. आकाशवाणीवłन ÿसाåरत होणाöया जािहराती
हा आकाशवाणी¸या उÂपÆनाचा महßवाचा ľोत आहे.
आकाशवाणी क¤þावłन िविवध भाषांमÅये नभोनाट्य सादर केली जातात . यािशवाय
कुटुंबकÐयाण, शेतकöयांसाठी, úामीण जनतेसाठीही कायªøम ÿसाåरत होतात . यात िश±ण
िवषयक कायªøमांनाही मोठे Öथान आहे. ÿौढ िश±ण िवषयक तसेच िव²ान तंý²ान
िवषयक कायªøमही आकाशवाणीव łन ÿाधाÆयाने ÿसाåरत केले जातात . तर वेगवेगÑया
®ोतृगटांना समोर ठेवून आकाशवाणी अनेक कायªøम सादर करीत असते. आकाशवाणीचे
Öवतःचे Åविनफìत संúहालय आहे Âयात नामवंत Óयĉì, कलावंतांचे संगीतमय कायªøम,
भाषणे, मुलाखती, Öमृती łपात जतन कłन ठेवÁयात आली आहेत.
आकाशवाणीचे एक कायªøम समÆवय क¤þही आहे. ÂयाĬारे िविवध क¤þावर होणारे महßवाचे
कायªøम एकिýत कłन इतर क¤þांवर पोचवÁयात येतात. िशवाय आकाशवाणीतफ¥ एक
Öवतंý सव¥±ण िवभाग चालू करÁयात आला असून ÂयाĬारे आकाशवाणी¸या
ÿसारणािवषयी जनतेची मते, सूचना जाणून घेतÐया जातात व Âया आधारे कायªøमां¸या
Öवłपात आवÔयक ते बदल केले जातात . munotes.in

Page 36

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
36 आकाशवाणीचा संगीत िवभाग अितशय वैिशĶ्यपूणª आहे. सवª ÿकार¸या संगीत ÿवाहाला
आकाशवाणीने सुŁवातीपासून उ°ेजन िदले आहे. Âयामुळे शाľीय , उपशाľीय , िचýपट
संगीत, नाट्य संगीत, वाī संगीत, लोकसंगीत याची मेजवानी ®ोÂयांना िमळालेली आहे.
थोड³यात आकाशवाणीचा िवकास अिभमानाÖपद असाच आहे. जनतेला ²ान आिण
मनोरंजनाची मोफत सेवा देणारी संÖथा Ìहणून आकाशवाणीचे योगदान िनिIJत मोठे आहे.
२ब१.४.१ सरावासाठी ÖवाÅयाय :
योµय पयाªय िनवडून उ°रे िलहा.
१. नभोवाणी या माÅयमाचे āीदवा³य ..... आहे.
(सव¥ स°ा सुखी होÆतु / बहòजन िहताय बहòजन सुखाय / सÂयमेव जयते)
२. ....नभोवाणी क¤þाने 'आकाशवाणी ' हे नाव ÿथम वापरले.
(Ìहैसूर / कलक°ा / िदÐली )
३. नभोवाणी हे .... माÅयम आहे.
(ŀक / ®ाÓय /ŀक®ाÓय )
जोड्या जुळवा. १. माकōनी अ) दूरÅवनीचा शोध २. पीटसबगª ब) िबनतारी संदेश यंýणेचा शोध ३. úॅहम बेल क) जगातील पिहले नभोवाणी क¤þ
एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. नभोवाणीचे मु´य उिĥĶ कोणते?
२. सवाªत ÿभावी संÿेषण माÅयम कोणते?
३. मुंबई येथे कोणÂया साली नभोवाणी क¤þाची Öथापना झाली?
दीघō°री ÿij िलहा.
१. नभोवाणीची वाटचाल सिवÖतर िलहा.
२. नभोवाणीवłन ÿसाåरत होणाöया कायªøमांचे Öवłप िलहा.
िटपा िलहा.
१. सवाªत ÖवÖत माÅयम : नभोवाणी
२. लोकिश±ण आिण नभोवाणी
munotes.in

Page 37

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
37 २ब१.५ नभोवाणीवरील भाषण िविवध िवषयांवर त² Óयĉé¸या भाषणाचे आयोजन करणे, हा नभोवाणी ÿसारणातील
महßवाचा भाग आहे. अशा भाषणातून सामािजक ÿijांवर ÿकाश टाकÁयाचा ÿयÂन केला
जातो. ÿÂय±ातील भाषण यापे±ा नभोवाणीवरील भाषणाचे Öवłप वेगळे असते.
नभोवाणीवर मायøोफोनĬारे त² Óयĉì बोलते आिण लाखो ®ोते ते बोलणे ऐकतात . खरे
तर हा एकतफê संवाद चालू असतो . वĉा ®ोÂयांना आिण ®ोते व³Âयाला पाहó शकत
नाहीत . केवळ व³Âयाचा आवाज ऐकÁयाची एकमागê िøया घडत असते. येथे व³Âयाला
ÿितÿij िवचारता येत नाही आिण ®ोÂयाचा ÿितसादही समजू शकत नाही. Âयामुळे ही बाब
ल±ात ठेवून व³Âयाला योµय ते फेरबदल भाषणात करावे लागतात . ÿÂय± सभेत
बोलणाöया व³Âयाÿमाणे नभोवाणीवर बोलता येत नाही. अथाªत असे असले तरी जेथे आहे
तेथून नभोवाणीवरील भाषण ऐकता येते. Âयासाठी िवशेष िठकाणी जाÁयाची आवÔयकता
नसते.
नभोवाणीवरील भाषण साधारणपणे १० ते १५ िमिनटांचे असते. अनौपचाåरक शैली ते
सादर करावे लागते. व³Âयांची भाषा साधी सोपी सरळ असावी लागते.ÂयामÅये कृिýमता
अथवा दूबōधता असू नये. अलंकाåरक वा³यरचना श³यतो टाळावी . अशा भाषणात सूàम
तपशील , आकडेवारी, याīा देणे संयुिĉक ठरत नाही. अितबोजड तपशीलामुळे नभोवाणीचे
®ोते दुरावÁयाची श³यता असते. Âयामुळे नभोवाणीवरील भाषणात ÿवाहीपणा असणे
गरजेचे असते. छोटी छोटी वा³यरचना असलेली, ®ोÂयां¸या मनाची पकड घेणारी, दैनंिदन
Óयवहारातील भाषा नभोवाणीवरील भाषणात वापरणे आवÔयक आहे. Âयासाठी व³Âयाने
नभोभाषण हे िनराश न होता आकषªक होईल याकडे िवशेषÂवाने ल± िदले पािहजे.
नभोभाषणाचा ÿारंभ हा ल±वेधी असावा . सुŁवात आकषªक झाली तर पुढील भाषण
ऐकÁयाची ®ोÂयांना गोडी वाटेल. Âयाची उÂकंठा वाढेल. Âयासाठी ÿारंभी एखादे सुभािषत,
वा³ÿचार , चटकदार Ìहण, गाÁया¸या ओळी , काÓयपंĉì यांचा उपयोग करता येतो. कधी
कधी वĉा ध³कातंýाचा वापर करतो . उदाहरणाथª कोरोना िवषयी¸या एखाīा भाषणाचा
ÿारंभ "बरं झालं, कोरोनाची साथ आली " अशी केली तरी ®ोते आIJयªचिकत होतात .
महामारी Öवागताहª कधीच नसते. माý तसे ÿितपादन जर कोणी केले तर ®ोते उÂसुकतेने
ऐकतात . भाषणा¸या ÿारंभाÿमाणे शेवटसुĦा आकषªक करणे गरजेचे असते. शेवटात
भाषणाचे सवª सार एकवटले पािहजे. तसे झाले तर व³Âयाचे भाषण दीघªकाळ ®ोÂयां¸या
मनात र¤गाळत राहते.
®ोÂयांना आवडेल असा कोणताही िवषय नभोवाणीवरील भाषणाकåरता िनवडता येतो.
ÿासंिगकता, सामािजक गरज इÂयादी बाबéचा िवचार कłन नभोभाषण तयार केÐयास ते
अिधक दज¥दार होते. मिहला , युवा वगª, लहान मुले, कामगार यां¸याशी संबंिधत िवषय
रोचक पĦतीने मांडÐयास अशी भाषणे ®ोÂयांना आवडतात . कधीकधी संपूणª समाजाला
आकिषªत करणाöया व सामािजक पåरणाम करणाöया िवषयावर भाषण ÿसाåरत करावे
लागते. उदा. िदवाळी , गणेश चतुथê, भूकंप, साथीचे रोग, नैसिगªक आप°ी इÂयादी . सन
२०२२ मÅये भारतीय ÖवातंÞयाचा अमृत महोÂसव साजरा होत आहे. Âयािनिम°ाने
राÕůािभमान , राÕůÿेम, राÕůभĉì आिण राÕůÅवज या पैलूंवर भर देता येईल. munotes.in

Page 38

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
38 नभोवाणीवरील भाषणां¸या िवषयांची िनवड करताना व³Âयाला ®ोÂयां¸या बौिĦकतेचा
आिण मानिसकतेचाही िवचार करावा लागतो . नभोभाषणात अचूक तपशील देणे आवÔयक
असते. चुकì¸या मािहतीमुळे अजान ®ोÂयांवर चुकìचे संÖकार होतात . Ìहणून िबनचूक
मािहती पुरिवÁयावर भर īावा लागतो . व³Âयाने ÿ±ोभक , खळबळजनक आिण सनसनाटी
िनमाªण करणारे शÊदÿयोग टाळणे आवÔयक आहेत.
नभोवाणीवरील भाषणांचे सादरीकरण करताना , वाचन करताना व³Âयाने काही द±ता घेणे
अपेि±त असते. भाषण िकतीही सुंदर िलिहले असले तरी ते ÿभावीपणे वाचणेही महßवाचे
असते. िनजêव शÊदांना िजवंत करÁयाची , चैतÆयमयी बनिवÁयाची ताकद Âया¸या
वाणीमÅये असली पािहजे. Âयासाठी व³Âयाने आपले भाषण ठाशीवपणे, रसरशीतपणे, योµय
Âया चढ-उतारासह सादर करणे आवÔयक असते. वाचनाचा वेग आिण शÊदांचे ÖपĶ उ¸चार
यावरही व³Âयाला काम करावे लागते. योµय िठकाणी योµय िवराम (Pause) घेतÐयास
भाषण अितजलद अथवा अितसंथ होणार नाही. थोड³यात नभोभाषण कंटाळवाणे, ł±
होता कामा नये. तसेच ते कृिýम आिण नाटकìही वाटता कामा नये. तर नभोभाषण Ìहणजे
व³Âयाने ®ोÂयांशी साधलेले िहतगुज वाटावे.
नभोवाणीवर भाषण करताना व³Âयाला िवशेष काळजी ¶यावी लागते. Åविनमुþणा¸या वेळी
अडचण िनमाªण होऊ नये याचीही व³Âयाला द±ता ¶यावी लागते. Âयासाठी पूवªतयारी
Ìहणून भाषण कागदावर एका बाजूला ÖपĶ आिण मोठ्या अ±रात िलहóन घेणे आवÔयक
असते. भाषणाचे कागद हाताळÁयास सोयीचे जावे Ìहणून कागदा¸या अÅयाª तुकड्यावर
लेखन करावे. ते सवª कागद नीटनेटके आिण øमाने लावून ठेवावेत. कागदाचा आवाज
होणार नाही याची काळजी ¶यावी . महßवाचे शÊद, वा³यांश अधोरेिखत करावेत.
िवरामिचÆहे ÖपĶपणे िलहावीत व वाचावीत . ÿÂय± Åविनमुþणा¸या वेळी गडबड , गŌधळ
कł नये. ĵासो¸छवासाचा अथवा खोकÐयाचा आवाज होऊ न देता संपूणª भाषण लयीत
सादर करावे. या बाबéचे पालन केÐयास Åवनीमुþणात अडथळा न येता भाषण उ°म होते.
२ब१.५.१ नभोभाषणाची काही वैिशĶ्ये:
१. नभोवाणीचा वĉा आिण ®ोता एकमेकांना पाहó शकत नाहीत . Âयामुळे ®ोÂयांचा
ताÂकाळ ÿितसाद समजू शकत नाही.
२. नभोवा णी हे केवळ ®ाÓय, Åवनéवर आधाåरत असे एकपदरी माÅयम आहे.
३. नभोवाणीवरील शÊद पुÆहा ऐकता येत नाहीत . Âयामुळे नभोभाषणात साधी, सोपी,
सरळ शÊदरचना अपेि±त असते.
४. नभोभाषणातील शÊदो¸चार ÖपĶ आिण ®ोÂयां¸या मनःपटलावर łजणारे असावेत.
जेणेकłन ®ोÂयांना चटकन Âयाचे आकलन होईल.
५. नभोभाषण दुबōध, ि³लĶ आिण Ł± असू नये. मािहती आिण आकडेवारीचा भिडमार
न करता मुĥेसूद, ®वण सुलभ िववरण नभोभाषणात हवे. munotes.in

Page 39

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
39 ६. िचýमयी शैलीत व³Âयाने नभोभाषण सादर करावे. सा±ात ÿसंग डोÑयापुढे उभे
करÁयाची ताकद नभोभा षणात हवी.
७. नभोभाषणात िमýहो , युवक िमýांनो, कामगार िमýांनो वगैरेसारखी संबोधने वापłन
संवाद साधावा लागतो .
८. नभोवाणीचा ®ोतृवगª हा जाÖतीत जाÖत úामीण भागातील असतो . Âयामुळे
बोलीभाषेतील शÊद, Ìहणी, वा³यÿचार यांचा वापर केÐयास नभोभाषण ÿभावी होते.
२ब१.५.२ सरावासाठी ÖवाÅयाय :
योµय पयाªय िनवडून उ°रे िलहा.
१. नभोवाणीवरील भाषणात .... असतो .
(ÿवाहीपणा / संथपणा / कृिýमपणा)
२. नभोभाषणाचा ÿारंभ ....असावा .
(सणसणाची / ल±वेधी / नाट्याÂम)
३. योµय िठकाणी .....घेतÐयास नभोभाषण चांगले होते.
(िवराम / पाणी / ĵास)
एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. नभोवाणीवरील भाषणातून कोणÂया ÿijावर ÿकाश टाकला जातो?
२. नभोभाषणात कोणÂया ÿकारची वा³यरचना टाळावी ?
३. नभोभाषणा¸या िवषयाची िनवड करताना व³Âयाने कोणती काळजी ¶यावी ?
दीघō°री ÿij िलहा.
१. नभोवाणीवरील भाषणाचे Öवłप ÖपĶ कłन सांगा.
२. नभोभाषणाची सामÃयª आिण मयाªदा सांगा.
िटपा िलहा.
१. नभोभाषणाचे िवषय
२. नभोभाषणाची वैिशĶ्ये
munotes.in

Page 40

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
40 २ब१.६ नभोवाणीवरील चचाª आिण मुलाखत २ब१.६.१ नभोवाणीवरील चचाª:
भाषण आिण चचाª यात फरक आहे. चच¥त दोन िकंवा अिधक त² Óयĉéचा समावेश असतो .
या त² Óयĉì जाणकार आिण अËयासू असतात . या Óयĉéनी आपÐया बुĦी आिण
कायाª¸या जोरावर जनमा णसात वैिशĶ्यपूणª Öथान ÿाĮ केलेले असते. भाषणापे±ा चचाª
अिधक उपयुĉ ठł शकते. अथªसंकÐपीय अिधवेशन, सावªजिनक िनवडणुका, कायदा -
सुÓयवÖथा, नैसिगªक आप°ी , महामारी , शै±िणक धोरण अशा महßवपूणª आिण िववादाÖपद
िवषयावर चचाª ठेवली जाते. Âया Âया ±ेýातील त² संबंिधत िवषयां¸या िविवध पैलूवर
ÿकाश टाकतात . Âयामुळे िवषयाला Æयाय िमळतो . चच¥त एकापे±ा अिधक त²ांचा समावेश
असÐयाने सवªकष मुद्īांचा परामशª घेता येतो.
िनवडलेला िवषय िकती महßवाचा आहे Âयावर नभोवाणीवरील चच¥चा कालावधी ठरतो.
साधारणपणे पंधरा िमिनटे ते अधाª तास इतका अवधी चच¥साठी ठेवÁयात येतो. Âयाचा
आराखडा चच¥त सहभागी होणारे त², संचालक, कायªøम अिधकारी यांनी िनिIJत करणे
आवÔयक असते. कोणÂया त²ांनी कधी बोलावे, िकती वेळ बोलावे, कोणÂया मुद्īावर
बोलावे याचेही िनयोजन करणे आवÔयक असते.
नभोवाणीवरील चच¥त िवषयत² Óयĉéिशवाय संचालन करणारा सूýसंचालकही महßवाची
भूिमका पार पाडत असतो . आराखड्याÿमाणे चचाª चालवणे, चच¥ला पुढे घेऊन जाणे, वाद
िनमाªण होणार नाही याची द±ता घेणे इÂयादी बाबी संचालकाला पार पाडाÓया लागतात .
सूýसंचालक संबंिधत िवषयातील त² नसला तरी बहò®ुत, हजरजबाबी आिण ÿसंगाचे भान
राखणारा असावा . Âयाने सहभागी त²ांना समान संधी देणे गरजेचे आहे. चच¥¸या
सुŁवातीला सूýसंचालकाने िवषयाची ÓयाĮी ÖपĶ कłन सहभागी त² मंडळीची ओळख
कŁन देणे आवÔयक असते. चच¥त रंगत आणÁयाचे, गरज पडÐयास हÖत±ेप करÁयाचे
आिण सवाªत महßवाचे Ìहणजे वेळेचे भान राखÁयाचे कौशÐय सूýधाराकडे असावे लागते.
नभोवाणीवरील चच¥त सहभागी झालेले त² िदसत नसÐयामुळे कोण बोलत आहे ते
सूýसंचालकाने सांगावे लागते. थोड³यात सूýसंचालक हा सहभागी झालेले त² आिण ®ोते
यां¸यातील दुवा असतो असे Ìहणता येते.
२ब१.६.२ नभोवाणीवरील मुलाखती:
नभोवाणीवरील मुलाखती अÂयंत महßवा¸या असतात . मुलाखतीतून केलेली मांडणी
आकषªक Öवłपाची असते. उÖफूतªता, संवादाÂमकता, अनौपचाåरकता यामुळे मुलाखती
िजवंत होतात . मुलाखतीतून संबंिधत बाबीवर सवा«गीण ÿकाश पडÁयास मदत होते. िविवध
ÿकार¸या मुलाखती नभोवाणीवłन ÿसाåरत होत असतात . महनीय Óयĉéचे ÓयिĉÂव
आिण कतृªÂव उलगडून दाखवणारी मुलाखत, एखाīा िवषयातील त²ाची मुलाखत, एखाīा
घटनेिवषयी सवªसामाÆयां¸या ÿितिøया अशा अनेक ÿकार¸या मुलाखती नभोवाणीवर
सादर होतात . मािहतीपर , िवĴेषणाÂमक, भावनाÂमक असे Âयाचे वगêकरण करता येईल.
मािहतीपर मुलाखतीतून ®ोÂयांना मािहती िमळावी हा हेतू असतो तर एखाīा घटनेिवषयी
अथवा मुīािवषयी मते िवĴेषणाÂमक मुलाखतीत अपेि±त असतात . munotes.in

Page 41

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
41 िश±ण ±ेýातील बदल, लÕकरी घडामोडी , úाम िवकासा¸या योजना , िविधमंडळ
अिधवेशनातील ठराव, मंिýमंडळा¸या बैठकìतील िनणªय हे िवषय ÿामु´याने मािहतीपर
मुलाखतीत येतात. अथªसंकÐपावरील अथªमंÞयांची मुलाखत, नवीन शै±िणक धोरणावर
िश±ण त²ाची मुलाखत, नवीन कायīािवषयी कायदेत²ाची मुलाखत, राजकìय
घडामोडीवर राजनेÂयांची मुलाखत अशा मुलाखती िवĴेषणाÂमक ÿकारात मोडतात .
मुलाखत देणाöया Óयĉìची मते ®ोÂयां¸या ŀĶीने महßवाची असतात . या मता¸या आधारे
®ोÂयांना Öवतःची मते िनिIJत करता येतात.
नभोवाणीवर भावनाÂमक मुलाखतीही अनेक वेळा ÿसाåरत होतात . Âयात एखाīा
घटनेिवषयी उÂÖफूतª ÿितिøया नŌदिवÐया जातात . øìडा Öपध¥त उÂकृĶ कामिगरी करणारा
खेळाडू, महßवाचा पुरÖकार पटकावणारा सािहिÂयक , चुरशी¸या िनवडणुकìत िवजयी
झालेला उमेदवार, भयंकर अपघातातून वाचलेÐया Óयĉì इÂयादी¸या Âया Âया ±णी
घेतलेÐया मुलाखती या भावनाÂमक मुलाखतीत येतात. कसोटीपटू सुनील गावÖकर ,
गोलंदाज अिनल कुंबळे, माÖटर -ÊलाÖटर सिचन त¤डुलकर, ²ानपीठ िवजेते िव. वा.
िशरवाडकर अशा िदµगजांनी Âया Âया ÿसंगी िदलेÐया मुलाखती िवशेष गाजलेÐया आहेत.
मुलाखत देणाöया Óयĉìने संबंिधत िवषयावर Öवतःचे मतÿदशªन करावे अशी अपे±ा असते.
येथे मुलाखत देणारा महßवाचा असतो तर मुलाखत घेणाöयाची भूिमका दुÍयम ÖवŁपाची
असते. मुलाखतीदरÌयान मुलाखत कÂयाªने याचे भान राखून मुलाखत ¶यावी . आपले
Ìहणणे रेटणे, Öवतःची मते व³Âयावर लादणे, वाद घालने असे ÿकार मुलाखतकÂयाªने
टाळले पािहजेत. मुलाखत घेणारा हा ®ोÂयाचा ÿितिनधी असतो . Âयामुळे ®ोÂया¸या
मानिसकतेचा अंदाज घेऊन Âयाने आपली भूिमका पार पाडली पािहजे. मुलाखत पåरपूणª
Óहावी यासाठी Âयाची पूवªतयारी मुलाखत कÂयाªला करावी लागते. ºयाची मुलाखत ¶यायची
Âया¸यािवषयी मािहती जमा करणे, मुलाखतीपूवê संबंिधत व³Âयाशी चचाª करणे,
बारीकसारीक तपशील जमा करणे, मुलाखतीचा आराखडा ठरवून घेणे आिण सवाªत
महßवाचे Ìहणजे उÖफूतªपणे मुलाखत घेणे ही काय¥ मुलाखतकाराला पार पाडावी लागतात .
थोड³यात उÂÖफूतªता, हजरजबाबीपणा , िचिकÂसकŀĶी यामुळे संबंिधत मुलाखत अिधक
िजवंत होऊ शकते.
मुलाखतकÂयाªने सहभागी व³Âयाला सुटसुटीत ÿij िवचारावेत. ते ÿij िविवध पैलूंवर
ÿकाश टाकणारे, ÖपĶ आिण नेमके असावेत. व³Âयाचा आिण ®ोÂयांचा गŌधळ उडेल अशी
ÿijांची रचना टाळली गेली पािहजे. व³Âयाकडून पाÐहाळीक उ°रे िदली जात असतील तर
मुलाखतकÂयाªने हळुवारपणे, न दुखावता व³Âयाला पुÆहा ÿवाहात आणले पािहजे. काही
वेळेला व³Âयाचा संकोची Öवभाव मुलाखतकाराला दूर करावा लागतो . कधी कधी
हलकेफुलके वातावरण िनमाªण कłन तणाव दूर करावा लागतो . नभोवाणी¸या मुलाखतीत
Åविनमुþण महßवाचे असते ते ÖपĶ, िनदōष Óहावे याकडे ल± देणे गरजेचे असते. ýÖत
करणारे अनावÔयक आवाज ®ोÂयांचे अवधान िवचिलत कł शकतात Ìहणून Åविनमुþण
या अनावÔयक आवाजामुळे िबघडणार नाही याची मुलाखतकÂयाªला काळजी ¶यावी लागते.

munotes.in

Page 42

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
42 २ब१.६.३ नमुना मुलाखत:
सािनया िमझाª, अंजली भागवत , अंजू जॉजª Ļा काही ľी खेळाडूंचे कतृªÂव वाखाणÁयाजोगे
आहे. Âयाच बरोबर भारतीय मिहला िøकेट कĮान िमताली राज िहची ही कामिगरी ल±णीय
आहे. आंतरराÕůीय मिहलािदनािनिम° िमतालीशी मंदार माईनकर यांनी मारलेÐया
मनमोकळया गÈपा….
सÅया Łढ अथाªने बी.ए. चे िश±ण घेत असलेÐया िमतालीचे खरे कतृªÂव िøकेट मैदानावर
झळाळून उठते. चौकोनी संÖकार±म कुटूंबात वाढलेली िमताली पाचवीत असÐयापासून
आपÐया मोठया भावा¸या बरोबरीने ÿिश±क ®ी. ºयोती ÿसाद Ļां¸या मागªदशªनाखाली
िøकेटचे धडे घेऊ लागली . िøकेट बरोबर ‘भरतनाटयम ’ नृÂयकलाही लहानपणापासून
िमताली िशकत होती. पण िøकेटचा सतत सराव आिण दौरे ĻामÅये नृÂयसरावाकडे दूलª±
Óहायचे Âयातच ®ी. संपतकुमार Ļा ÿिश±कांनी ÿोÂसाहन िदले. आिण िमतालीने
Óयवसाियक िøकेटपटू होÁयाचा िनणªय घेतला. या संिहतेत अधूनमधून काढलेले ' अÖसल ,
खरं आहे, हो, हो ना ' हे उģार िदलेले नाहीत .
मंदार माईनकर : िøकेटचे ÿिश±ण चालू असताना तुला केÓहा वाटले कì तू िøकेट एक
Óयवसाय Ìहणून खेळू शकशील?
िमताली राज : ÿिश±ण चालू असताना मी लहान होते मला तेÓहा यातली
Óयावसाियकता कळÁयाइतपत मी काही मोठी झाले नÓहते. पण
िøकेट¸या िनिम°ाने मी भटकंती खूप केली. खूप िफरले पण
िøकेटबरोबरच मी ‘भरतनाटयम ’ या नृÂय ÿकाराचेही िश±ण घेत होते.
मी भरतनाटयमचे øायªøम िटÓहीवर सादर केले होते. दहावी इय°ेत
असतांना माझी िवĵचषकाकरीता¸या संभाÓय मिहला संघात िनवड
झाली. मग आमचे िशबीर २० ते २५ िदवस चालायचे. तेÓहा मी
नृÂया¸या सरावासाठी जाऊ शकायचे नाही. तसेच िøकेट सरावाने
चेहेöयावर थकवा जाणवायचा . Âयावेळेला िøकेटमÅये बरीच ÿगती
झाली होती. तसं पहायला गेलं तर मा»या आईला मी एक Óयावसाियक
नितªका होणं आवडलं असते. तर वडीलांनी नेहमी मला िøकेटपटू
होÁयास ÿोÂसाहन िदले. मला सुÅदा िवचारांती असे कळले कì, मी
सÅया िøकेट¸या सरावाला नृÂयां¸या सरावापे±ा जाÖत वेळ देऊ
शकत आहे. तसेच Óयावसाियक नितªकेसाठी तुमचे िदसणे, तुमचा Âया
नृÂयासाठी लागणारा साजशृंगार तेवढाच महßवाचा असतो . िøकेट¸या
सतत¸या सरावामुळे मी याकडे फारसे ल± देऊ शकले नाही आिण
माझी िøकेटमधील ÿगती नृÂया¸या ÿगतीपे±ा जाÖत चांगली होती. मग
मी Óयावसाियक िøकेटपटू होÁयाचा िनणªय घेतला.
मंदार माईनकर : िमताली, तु»या आंतरराÕůीय ÿवेशाबाबत थोडे सांगशील?
िमताली राज : १९९९ साली वया¸या सोळाÓया वषê मी इंµलंड िवłÅद पिहला
आंतरराÕůीय सामना इंµलंड येथे खेळले. संघात तेÓहा मी सगळयात munotes.in

Page 43

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
43 लहान आिण आंतरराÕůीय सामÆयासाठी अनुभवी नÓहते. माझी
कामिगरी फारशी चांगली नÓहती तरी भरपूर िशकायला व समजून
¶यायला िमळाले. Ļा दौöयानंतर मी सराव सामÆयात सातÂय दाखवत
चांगली कामिगरी केली होती. मग पुढ¸या िवĵचषकात मी उ°म
फलंदाजी केली. पिहÐया सामÆयात चांगÐया धावा केÐया, दुसöया
सामÆयात अधªशतक केले. पण माझी पåर±ा होती ती ितसöया
सामÆयात …. इंµलंडिवłÅद पिहÐयाच षटकात आमची एक िवकेट
आÌही गमावली होती. मी वन-डाऊन फलंदाजीसाठी आले. Âया
सामÆयातही मी चांगली फलंदाजी केली. पण Âयाच िवĵचषकात उपांÂय
सामÆयासाठी माझी तÊयेत िबघडली . मग २००० साल¸या Âया
िवĵचषकात आÌही ितसöया øमांकावर आलो . माझे पिहले शतक मी
आयªलंड िवłÅद पटकावले होते. शतक झाÐयावर बॅट उंचवावून
दाखवावी हेही ठाऊक नÓहते. पण सहकाöयांनी माý खूप कौतूक केले.
मंदार माईनकर : िमताली, तु»या कतृªÂवाला आगळीच झळाळी देणाöया िĬशतकाबĥल
सांग?
िमताली राज : ‘२००२ साली इंµलंड, Æयूिझलंड व िहंदूÖथान एक ितरंगी मािलका
खेळत होतो. या सामÆया आगोदर मा»या धावा होत नÓहÂया . एका
कसोटी सामÆयात ४५ धावांवर आÌही २ बळी गमावले व मी फलंदाजी
करायला गेले. मी ठरवलं होतं कì चांगले खेळायच या सामÆयात मी
अंजूम चोÿा, हेमलता काला यां¸या समावेत मोठया भागीदाöया रचÐया .
Âया सामÆयात आÌही चार फलंदाज खेळात होतो. हेमलता काला बाद
झाÐयावर संघाची जबाबदारी मा»यावर आली . Âयाच वेळी २००
धावांचा माझा िवøम घडला . पुłषां¸या िøकेटसारखे मिहलां¸या
खेळात िततके चांगले ÖटेटीÖटी³स उपलÊध नसतात . Âयाच सामÆयात
Âयािदवशी शेवटचं षटक सुł Óहाय¸या आधी मला तंबुतून िचĜी
पाठवÁयात आली . मला सांगÁयात आलं कì २०० धावांचा िवøम
आहे. तुला िवøमाची बरोबरी करÁयास एक धाव हवी आहे व िवøम
मोडÁयास दोन धावा. मी Âया धावा केÐया िवĵिवøम केला, पण आय
वॉज टोटली Êलँक ऍट दॅट टाईम.’
मंदार माईनकर : िमताली, कĮानपदा¸या जवाबदारी बĥल सांग?
िमताली राज : कणªधार असतांना तुÌहाला वयाने तसेच अनुभवाने लहान मोठे
असणाöया सगळयाच खेळाडूंबरोबर खेळीमेळीने वागावे लागते. काही
खेळाडूंबĥल issues असतील तर Âयाला िवĵासात घेऊन ते सोडवावे
लागतात . काही ताठर आिण इगोइÖटीक खेळाडूंना सांभाळून ¶यावे
लागते. कारण संघात Âयांचे कतृªÂव असते. तुमचा view point ÖपĶपणे
सांगावा लागतो . तसेच कणªधार हा ÿथम खेळाडू असतो Âयामुळे munotes.in

Page 44

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
44 Âया¸या Öथानासाठी Âयाला झटावेच लागते. ‘यू िनड टू बी अ लीडर टू
बी रेकोन िवथ?’
मंदार माईनकर : भारतीय पुŁष संघाची भेट कधी झाली आहे का?
िमताली राज : मैदानावर आमची कधीच भेट झाली नाही. पण पुरÖकार िवतरण
समारंभात पुŁष आिण ľी संघाची भेट झाली आहे. सिचन त¤डूलकर,
राहóल þिवड Ļांनी भेटÐयावर आमचे अिभनंदन तर केलेच पण
ÿोÂसाहन आिण मागªदशªनपर शÊदही सांिगतले. आंतरराÕůीय
खेळाडूंमÅये मला रॉजर फेडरर आिण िपट सॅÿस Ļांना भेटायचे आहे.
तसेच िचýपट ±ेýात मला अिमताभ ब¸चन , अिमर खान व माधुरी यांना
भेटायला आवडेल.
मंदार माईनकर : िøकेट Ìहटले कì जािहराती, ÿसारमाÅयमे आिण पैसा असे समीकरण
झाले आहे.? ľी संघाला असा काही फायदा झाला आहे का?
िमताली राज : मला काही जािहरातé¸या ऑफर आÐया होÂया पण ितत³या शा पटÐया
नाहीत Ìहणून ÖवीकारÐया नाहीत . ÿÂयेक सामÆयांचे आÌहाला अÂयंत
कमी पैसे िमळतात . माझी भारतीय सरकारला , नागåरकांना िवनंती
आहे. Âयांनी मिहला संघाला पाठबळ दयावे. ÿिश±णा¸या दज¥दार
सुिवधा िमळाÐयास आमचा खेळ अिधक दज¥दार होÁयास मदत होईल.
मिहला िदनािनिम° मी सांगू इि¸छते कì, ‘आपÐया मयाªदा ओळखून
आपले बलÖथान ओळखायला िशका ÖवातंÞयाचा उपभोग ¶या पण
गैरवापर टाळा.’
आ°ापय«त मुलाखतीचे िविवध ÿकार आपण ल±ात घेतले. ÿÂय± मुलाखतीची संिहता
िलहóन काढत नसतात . परंतु मुलाखतीची पूवªतयारी Ìहणून ÿij माý आधी िनिIJत करावे
लागतात . मुलाखत घेताना Âयात थोडेफार बदल संभव होऊ शकतात . मुलाखतीचे ÿij
काढून ते मुलाखत घेणाöयाला आधी दाखवÁयाची पĦत असते. Âयामुळे मुलाखत ठरलेÐया
िनयोिजत आराखड्याÿमाणे पार पडते. नमुÆयादाखल आपण मुलाखतीची संिहता वाचली .
Âयावłन तुÌहास एखादी मुलाखत कशी ¶यावी याची कÐपना येऊ शकेल
२ब१.६.४ सरावासाठी ÖवाÅयाय :
योµय पयाªय िनवडून उ°रे िलहा.
१. नभोवाणीवरील चच¥त .... ही महÂवाचा असतो .
(िनमाªता / सूýसंचालक / कायªøम अिधकारी )
२. .... हा सहभागी झालेले त² आिण ®ोते यां¸यातील दुवा असतो .
(सूýसंचालक / िनमाªता / कायªøम अिधकारी )
munotes.in

Page 45

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
45 ३. मुलाखत घेणारा .... ÿितिनधी असतो .
(®ोÂयांचा / शासनाचा / नभोवाणीचा )
एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. नभोवाणीवरील चच¥चा आराखडा कोण िनिIJत करते?
२. मुलाखती कशामुळे िजवंत होतात ?
३. मािहतीपर मुलाखतीत कोणते िवषय येतात?
दीघō°री ÿij िलहा.
१. नभोवाणीवरील मुलाखतीचे Öवłप ÖपĶ करा.
२. भाषण आिण चचाª यातील फरक सांगून नभोवाणीवरील चच¥चे Öवłप ÖपĶ करा.
िटपा िलहा.
१. नभोवाणीवरील चचाª आिण सूýसंचालक
२. नभोवाणीवरील मुलाखतकÂयाªची भूिमका
२ब१.७ नभोवाणीवरील बातÌयांचे Öवłपिवशेष नभोवाणी वरील सवाªत जाÖत ®ोते लाभलेला कायªøम Ìहणजे बातÌया होय. ÿादेिशक,
राÕůीय , आंतरराÕůीय अशा वेगवेगÑया Öवłपाची बातमीपýे नभोवाणीवłन ÿसाåरत केली
जातात . यािशवाय øìडा, िव²ान , Óयापार , उīोग यािवष यीची Öवतंý वाताªपýेही
नभोवाणीवłन सादर केली जातात . कोट्यावधी ®ोÂयांपय«त एकाच वेळी बातमी
पोचवÁयाची ताकत नभोवाणीमÅये आहे. Ìहणूनच लÕकरी अथवा राजकìय øांती¸या वेळी
सवाªत ÿथम नभोवाणी क¤þे ताÊयात घेतली जातात व स°ा बदलाची मािहती िदली जाते.
या ŀĶीने नभोवाणी हे जलद आिण ÿभावी माÅयम असÐयाचे ल±ात येते.
नभोवाणीवरील बातमीपýे सादर करताना ती सावधपणे आिण जबाबदारीने सादर केली
पािहजेत. जनभावना या तीĄ Öवłपा¸या असतात . Âयामुळे दंगली, आंदोलने, आप°ी¸या
वेळी अिधक काळजी ¶यावी लागते. अशा वेळी चुकìची बातमी िदली जाणार नाही याकडे
ल± īावे लागते. अÆयथा दंगे भडकÁयाची श³यता असते. Ìहणून वÖतुिनķ आिण खöया
बातÌया ®ोÂयांपय«त पोहोचवÐया तर अफवांना आळा बसून पåरिÖथती िनयंýणात राहó
शकते.
नभोवाणीवरील बातÌया या अÆय कोणÂयाही माÅयमांपे±ा जलद गतीने ®ोÂयांपय«त
पोचवता येतात. याउलट वतªमानपýातील बातÌयांना मयाªदा येते. वतªमानपýातील बातमी
सवªÿथम बातमीदाराला ÓयविÖथतपणे िलहावी लागते. नंतर ही बातमी संपादकìय संÖकार,
अ±रजुळणी, मुिþतशोधन, िवतरण या टÈÈयावłन पुढे सरकते. एवढेच नÓहे तर
वतªमानपýात ÿिसĦ झालेली बातमी वाचÁयासाठी माणूस सा±र असणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 46

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
46 Âया तुलनेत नभोवाणी¸या बातÌया जनसमूहापय«त सुलभपणे पोहचतात . नभोवाणी¸या
बातÌयांĬारे िनर±र Óयĉéनाही जगभरातील घडामोडी कळतात . वतªमानपýातील बातमी
वाचकांपय«त पोहचवÁयात बराच कालावधी जातो. माý नभोवाणीवरील बातÌया जलदपणे
®ोÂयां¸या, जनतेपय«त पोहचतात Ìहणून गितमानता हे नभोवाणीवरील बातÌयांचे ÿमुख
वैिशĶ्य आहे असे Ìहणता येते. पंतÿधान इंिदरा गांधéची हÂया झाÐयानंतर ताÂकाळ ही
बातमी बीबीसीवłन ÿसाåरत झालेली होती. १९९३ साली मराठवाड्यात झालेÐया
भूकंपा¸या वेळी असेच घडले होते. या भूकंपाचे वृ° नभोवाणी¸या बातÌयात ÿाधाÆयाने
सांगÁयात आले होते. दर तासाला नभोवाणीवłन बातÌयांचे ÿसारण होत असÐयाने
ताºया बातÌया ®ोÂयांपय«त लवकर पोहोचÁया स मदत होत असते.
इतर कोणÂयाही माÅयमांपे±ा नभोवाणीचे महßव कायम आबािधत असÐयाचे िदसून येते.
खेड्यात, दुगªम भागात वतªमानपýांचे िवतरण करÁयात अजूनही अडचणी येतात.
तंý²ाना¸या ÿगतीमुळे दूरिचýवाणीची ताकद वाढली असली तरी Âयाची िकंमत आजही
गोरगåरबां¸या आवा³याबाहेरची आहे. याउलट रेिडओ, ůांिझÖटर सवªसामाÆयांना परवडेल
असे असतात . या संचाची सहजपणाने ने-आण करता येते. तो कुठेही घेऊन जाता येतो.
अगदी बैलगाडीत, पारावर , चावडीवर , हातगाडीवर , पाना¸या टपरीवर , शेता¸या बांधावर
अशा सवª िठकाणी नभोवाणी संच नेता येतो व Âयावरील कायªøमांचा आÖवाद घेता येतो.
२ब१.७.१ नभोवाणीवरील बातÌयांची रचना:
सवªसाधारणपणे दहा ते पंधरा िमिनटां¸या बातमीपýात ÿारंभी नभोवाणी क¤þाचे नाव,
वृ°िनवेदकाचे नाव आिण बातमीपýाचे Öवłप सांगणारी उĤोषणा करÁयात येते.
उदाहरणाथª
'आकाशवाणी सांगली, वामन काळे ÿादेिशक बातÌया देत आहेत.'
Âयानंतर ठळक बातÌया सांगÁयात येतात. यामÅये घटनेचे महßव ल±ात घेऊन बातÌयांचा
øम लावÁयात येतो. साधारणपणे सुŁवातीला राजकìय , शासकìय घडामोडéशी संबंिधत
बातÌया देÁयात येतात. नंतर पाच िमिनटा ने पुÆहा एकदा बातÌयांचे Öवłप व नभोवाणी
क¤þाचे नाव ÖपĶ करणारी उĤोषणा िदली जाते. उदाहरणाथª
'या ÿादेिशक बातÌया आकाशवाणी¸या सांगली क¤þावłन देÁयात येत आहेत.'
Âयामुळे उिशरा रेिडओ लावलेÐया ®ोÂयांना कोणÂया क¤þावłन बातÌया िदÐया जात
आहेत ते समजते. मÅयंतरा¸या घोषणेनंतर उवªåरत बातÌया देÁयात येतात. दुघªटना
गुÆहेगारी Öवłपा¸या बातÌया शेवटी देÁयात येतात परंतु एखाīा ÿिसĦ Óयĉì¸या
िनधनाची बातमी सुŁवातीला देÁयात येते बातमी पýा¸या अगदी शेवटी तापमान व
हवामानाचा अंदाज सांिगतला जातो यानंतर पुÆहा एकदा ठळक बातÌया सांगून बातमी
पýा¸या समाĮीची घोषणा करÁयात येते.
ठळक बातÌया मोज³या शÊदात सांिगतÐया जातात . उदाहरणाथª 'राºय शासना¸या
कमªचाöयांना तीन ट³के महागाई भ°ा देÁयात येणार' िकंवा 'यंदाचा ²ानपीठ पुरÖकार ºयेķ
सािहिÂयक भालचंþ नेमाडे यांना जाहीर ' होणार आहे. munotes.in

Page 47

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
47 साधारणपणे ÿÂयेक बातमी Öवतंý पानावर जाड ठशामÅये, दोन ओळीत पुरेसे अंतर ठेवून
टाईप करÁयात येते. वाचन करताना खंड पडू नये यासाठी पाना¸या शेवटी वा³य अधªवट न
िलिहता पूणª िलिहले जाते. िशवाय हाताळÁयास सोयीचे होतील असे कागद वापरले
जातात . नभोवाणीवरील वृ°िनवेदकला एका िमिनटाला १०० ते १२० शÊद या वेगाने
बातÌया सांगाÓया लागतात . Âयामुळे कमीत कमी शÊदात अिधक अिधक तपशील देÁयावर
भर īावा लागतो . नभोवाणीवरील शÊदसं´येची मयाªदा ल±ात घेऊन महßवाचे मुĥे
ÿाधाÆयाने सांगावे लागतात . वतªमानपýात सिवÖतर बारीकसारीक बाबीसह बातमी देणे
श³य असते. माý नभोवाणीवरील बातमीपýात ते श³य नसते. एखाīा अपघाताची बातमी
वृ°पýात देताना िविवध ÿकार¸या तपिशलांसह व फोटोसह देता येईल पण
नभोवाणीवłन केवळ अपघा ताचे Öवłप , Âयाचे कारण , मृत व जखमéची सं´या, शासनाची
मदत अशा ठळक बाबéचा उÐलेख केला जाईल . थोड³यात नभोवाणी हे ®ाÓय माÅयम आहे
हे ल±ात घेऊन बातमीची रचना करावी लागते.
बातÌयांचे Öवłप आिण ®ोतृवगª ल±ात घेऊन बातÌयांची िनवड करावी लागते. राÕůीय
Öवłपा¸या बातमीपýात Öथािनक पातळीवरील बातÌयांना Öथान िमळू शकत नाही.
राÕůीय बातमीपýात ÿामु´याने शासनाचे महßवाचे िनणªय, सरकार¸या धोरणाÂमक घोषणा ,
राÕůीय पातळीवरील राजकìय घडामोडी , देशÓयापी आंदोलने, दहशतवादी हÐले, राÕůीय
आंतरराÕůीय पुरÖकार, िविवध ±ेýातील देशिहता¸या ŀĶीने महßवा¸या घटना इÂयादी
बातÌया िनवडÁयात येतात.
ÿादेिशक बातमीपýात Öथािनक घडामोडी , दुÕकाळाची िÖथती , पूरपåरिÖथती, अपघात ,
Öथािनक पातळीवरील Öपधाª व िनकाल यांचा समावेश होतो. देशा¸या राÕůपतé नी पुÁयाला
भेट िदÐयाची बातमी पुÁया¸या ÿादेिशक क¤þावłन ÿसाåरत होईल. पंतÿधान जमªनी¸या
दौöयावर जाणार असतील तर ती बातमी राÕůीय Öवłपाची होईल. काही वेळेला बातमी
राÕůीय पातळीवरचे असली तरी Âयातील एखादा भाग िविशĶ ÿदेशा¸या, समाजा¸या ŀĶीने
िवशेष आÖथेचा असतो . अशा वेळी Âया भागातील ÿादेिशक बातÌयांमÅये तेवढाच पैलू
सांगÁयात येतो. उदाहरणाथª 'देशात Öमाटª िसटी िनमाªण करÁया¸या योजनेसाठी ७०
हजार कोटी Łपये मंजूर झाले असतील व Âयात सांगली शहरासाठी १००० कोटी Łपयांची
तरतूद केली असेल तर सांगली¸या ÿादेिशक बातÌयामÅये हाच भाग ÿामु´याने सांिगतला
जाईल . यािशवाय øìडािवषयक , Óयापारिवषयक Öवतंý वाताªपýे असतात . Âयात Âया Âया
±ेýाशी संबंिधत बातÌया िदÐया जातात .
२ब१.७.२ नभोवाणीसाठी बातमीलेखन:
नभोवाणी हे ®ाÓय माÅयम आहे याचे भान ठेवून नभोवाणीसाठी बातमी लेखन करावे लागते.
वतªमानपýा¸या बातमीसाठी úांिथक भाषा वापरली जाते. तर नभोवाणीसाठी बोलीभाषेचा
वापर करावा लागतो . िलिहताना आपण केले, िदले, सांिगतले, येथे, असे शÊदÿयोग करतो .
माý बोलताना हेच शÊद केलं, िदलं, सांिगतलं, इथं असे łप धारण करतात . िलिहताना 'व'
हे उभयाÆववी अवयव वापरले जात असले तरी बोलताना माý 'आिण' हे अÓयय वापरणे
जाÖत संयुिĉक ठरते. 'आिण' हे ठसठशीत अÓयय असÐयाने ते ऐकताना िनसटून जात
नाही. Âयामुळे नभोवाणीवरील बातमी लेखनात 'आिण' या अवयवाचा वापर करावा . उदा. munotes.in

Page 48

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
48 'राÕůपती व पंतÿधान अमेåरकेला गेले होते.' ऐवजी 'राÕůपती आिण पंतÿधान अमेåरकेला
गेले होते' असे Ìहणणे जाÖत चांगले होईल.
काही शÊदां¸या उ¸चारातील साÌयामुळे ®ोÂयांचा गŌधळ उडू शकतो . Âयामुळे योµय शÊद
वापरÁयाची गरज असते. उदा. 'सभेला एकूण तीस कायªकत¥ हजर होते' यातील 'एकूण तीस'
ऐवजी 'एकोणतीस ' असा गŌधळ होऊ शकतो . Âयामुळे 'एकूण' ऐवजी 'एकंदर' हा शÊद
वापरणे योµय ठरते.
नभोवाणीसाठी बातमीलेखन करताना छोटी छोटी, सुटसुटीत वा³ये वापरणे आवÔयक
आहे. मयाªिदत वेळेत बातमीपý सादर करावे लागत असÐयाने पाÐहाळीक भाषा टाळणे
गरजेचे आहे. वतªमानपýा¸या बाबतीत गावाचे नाव व िदनांक यांचा उÐलेख येतो. माý
नभोवाणी¸या बातमीपýात उÐलेख जाणीवपूवªक करावा लागतो . उदा. ' गणेशचतुथêिनिम°
जादा गाड्या सोडÁयाची योजना घोषणा रेÐवेमंýी ®ी. िपयुष गोयल यांनी केली. ते मुंबईत
आयोिजत पýकार पåरषदेत बोलत होते.'
नभोवाणीसाठी बातमीलेखन करताना पुनरावृ°ी टाळावी . तसेच काळाचे संदभª ल±ात
घेऊन तसे उÐलेख बातमीलेखनात करावे लागतात . उदा. काल, आज, उīा, परवा,
पुढÐयावषê इÂयादी . तसेच नभोवाणी¸या बातमीमÅये एकाच वा³या त अनेक मुद्īांचा
समावेश न करता ते मुĥे वेगळे कłन सांगावे लागतात . नभोवाणी वłन बातमी देताना
िवशेषणांचा वापर काळजीपूवªक करावा लागतो . 'ÖवातंÞयवीर', 'भारतीय घटनेचे िशÐपकार ',
'लोकमाÆय ' अशी िवशेषणे महान नेÂयांसाठीच वापरणे संयुिĉक ठरते. तसेच दोन
बातÌयांमÅये वृ°िनवेदकाला पुरेसा अवकाश घेणेही आवÔयक असते. नभोवाणीसाठी
बातमीलेखन करताना पूणªिवराम ऐवजी दंड (|) देणे सोयीचे ठरते.
२ब१.७.३ सरावासाठी ÖवाÅयाय :
योµय पयाªय िनवडून उ°रे िलहा.
१. .... हा नभोवाणीवरील सवाªत जाÖत ®ोते लाभलेला कायªøम आहे.
(बातÌया / युववाणी / ®ुितका)
२. नभोवाणीवरील बातमीपýे .... असणे आवÔयक आहे.
(Óयिĉिनķ / तßविनķ / वÖतुिनķ )
३. .... हे नभोवाणीवरील बातÌयांचे ÿमुख वैिशĶ्य आहे.
(िचýमयता / गितमानता / दुबōधता)
एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. कोणकोणÂया Öवłपाची बातमीपýे नभोवाणीवłन ÿसाåरत होतात ?
२. नभोवाणीचे महßव अजूनही का िटकून आहे?
३. नभोवाणीवरील वृ°िनवेदकाचा बातÌया देÁयाचा वेग िकती असतो ? munotes.in

Page 49

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
49 दीघō°री ÿij िलहा.
१. नभोवाणीवरील बातÌयांचे Öवłप ÖपĶ करा.
२. नभोवाणीवरील बातÌयांची रचना कशी असावी ते सांगा.
िटपा िलहा.
१. नभोवाणीसाठी बातमी लेखन
२. वृ°िनवेदकाने ¶यावयाची द±ता
२ब१.८ नभोवाणीवłन ÿसाåरत होणारी łपके, नभोनाट्ये, ®ुितका २ब१.८.१ नभोवाणीवरील 'łपक' :
łपक Ìहणजे ºया कायªøमात भाषण , मुलाखत, चचाª, नाटक , काÓयवाचन या सवा«चा योµय
तöहेने वापर केलेला असतो Âयाला 'łपक ' असे Ìहणतात . मनोरंजन करता करता डोÑयात
अंजन घालÁयाचे काम Łपका¸या माÅयमातून केले जाते. ²ान आिण मनोरंजन अशी सांगड
ŁपकामÅये घातलेली असते.
दुसöया महायुĦा¸या काळात जÆमलेÐया łपक या सािहÂयÿकाराने ÖवातंÞयो°र
काळातही अनेक ÿij, समÖयांकडे लोकांचे ल± वेधले. महापुŁषांची जयंती, ÖवातंÞयिदन,
ÿजास°ाक िदन, ऐितहािसक घटना , दहशतवादी हÐले, िवकासाÂमक योजना , पयाªवरण,
Öव¸छता अशा वैिवÅयपूणª िवषयावर łपकाÂमक कायªøम सादर केले जाऊ शकतात .
łपकामÅये नाट्य आिण िनवेदन यांचे बेमालूम िम®ण असते. łपक हे वाÖतव घटना -
ÿसंगांवर आधारलेले असÐयाने ®ोÂयांना िखळवून ठेवÁयाची ताकद ŁपकामÅये असते.
Łपकासाठी कोणÂयाही िवषयाचे बंधन नसले तरी िवषयाची िनवड करताना काळजीपूवªक
करणे आवÔयक आहे. िनवडलेÐया मÅयवतê कÐपनेला कुठेही ध³का न पोहोचिवता łपक
सादर करणे आवÔयक असते.łपकाÂमक कायªøमात भाषा, संगीत, वातावरण यांचा
सुयोµय वापर करणे आवÔयक असते. समाजातील िविवध ÿij, समÖयांकडे ®ोÂयांचे ल±
वेधणे हा łपकाचा मु´य उĥेश असतो. जनसामाÆयांना समजेल उमजेल अशी साधी, सोपी
आिण सुटसुटीत भाषा łपकासाठी िनवडावी लागते.
२ब१.८.१.१ नभोवाणीसाठी łपकलेखन:
नभोवाणीसाठी łपकलेखन दोन पĦतीने करता येते. लेखकाकडून łपक िलहóन घेणे ही
पिहली पĦत आहे. तर िनमाªÂयाने Öवतः łपक िलिहणे ही दुसरी पĦत आहे. पĦत
कोणतीही असो िनवडलेÐया िवषयासंदभाªत सखोल संशोधन कłन मगच łपक िलिहणे
गरजेचे असते. उदाहरणाथª 'ÖवातंÞयलढा' या िवषयावर łपक िलहायचे असेल तर पूवê
ÿिसĦ झालेले लेखन, ÖवातंÞय युĦात सहभागी झालेले ÖवातंÞयसैिनक, समरगीते इÂयादी
मािहती जमवणे आवÔयक आहे. Âयानंतर ºयांचे Åवनीमुþण करायचे Âया Óयĉéची यादी,
घटनांची यादी केली पािहजे. योµय आवाजा¸या िनवेदकाची िनवड केली पािहजे. वातावरण munotes.in

Page 50

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
50 िनिमªती कशी करायची तेही ठरवले पािहजे. ही सवª पूवªतयारी झाÐयानंतर łपकलेखन केले
पािहजे.
łपक िनिमªती¸या तंýाची मािहती िनमाªÂयाला असणे आवÔयक आहे. ÿÂय± वणªन, ÿÂय±
िठकाणी जाऊन घेतलेÐया मुलाखती, ते िठकाण बघून केलेÐया नŌदी, वाÖतवाचे
Åविनमुþण, संगीत, नाट्य इÂयादी तंýाची पåरपूणª मािहती घेऊन łपक िनिमªती करावी
लागते. łपकाल Óयĉì, घटना यांना ÿाधाÆयøम देणे आवÔयक असते. ÿÂय± Öथळावर
जाऊन Åविनमुþण केले असेल तर ते िठकाण सोडÁयापूवê केलेले Åवनीमुþण तपासून
घेतले पािहजे.
łपक िनिमªती करताना Åवनी िनयंýणाकडे ल± देणे आवÔयक आहे. Åवनी¸या माÅयमातून
मनातील कÐपना ®ोÂयांपय«त पोहोचतात . 'फेडइन', 'फेडआऊट', 'सुपरइंपोज' अशा
शÊदांचा वापर Åविनमुþणावेळी केला जातो. िनवेदन, Åवनीसंकेत आिण संगीत यांचा ÖपĶ
उÐलेख łपक लेखनात असावा . Ìहणजे łपकात कोणकोणÂया गोĶी समािवĶ आहेत याची
कÐपना येते. संगीत योजना Łपका साठी महÂवाची ठरते. सुŁवात व शेवट पåरणामकारक
करÁयासाठी , दोन ÿसंग जोडÁयासाठी , ®ोÂयाला िविशĶ भाविÖथतीत घेऊन जाÁयासाठी
संगीताची मदत होत असते. िनवेदनाकåरता एक िकंवा दोन आवाजांचा वापर करता येऊ
शकतो . िनवेदन ÿथमपुŁषी असावे. नाट्याÂमकता येÁयासाठी संवादाÂमक िनवेदनही
करता येते. पाý िनवड हाही łपक िनिमªतीमÅये महßवाचा भाग ठरतो. या सवाªचा िवचार
केÐयास łपक चांगले होते.
२ब१.८.२ नभोनाट्याचे Öवłप:
नभोवाणी वłन सादर होणारे नाट्यłप Ìहणजे नभोनाट्य. नभोनाट्य हा िवसाÓया शतकात
जÆमाला आलेला एक महßवाचा कलाÿकार आहे. संवाद, Åवनीसंकेत आिण संगीत या
घटकां¸या सहाÍयाने नभोनाट्य सादर केले जाते. ते साधारणपणे ३० ते ६० िमिनटांचे
असते. Âयाला वेळेचे बंधन असÐयाने Âयाची वीण घĘ असावी लागते. नभोनाट्यासाठी
िनवडलेला ÿसंग मोज³या शÊदात आिण वेगळेपणाने उभा करावा लागतो . Âयासाठी पाýांचे
संवाद ÿभावीपणे िलिहणे व सादर करणे आवÔयक असते. हे संवाद साधे, सोपे आिण सुबक
असावेत. Âयातून पाýांचे चåरýिचýण आिण वाÖतवदशªन घडले पािहजे. थोड³यात
नभोनाट्यातील संवाद गितमान आिण कथानकाला पुढे घेऊन जाणारे असावेत. कमीतकमी
पाýांची योजना केली तर गŌधळ िनमाªण होणार नाही. कमी पाýांचा वापर केÐयास
आवाजातील फरक ÖपĶ दाखवÁयास मदत होते. ®ोÂयांनाही हा फरक चटकन ल±ात येतो
व नभोनाट्य ÿभावी होÁयास मदत होते. नभोनाट्यात शÊदो¸चारातील चढ-उतार,
पाĵªसंगीतातील आरोह-अवरोह व Åवनी संयोजन आतील बारकावे यामधून हषª, शोक, ÿेम,
Ĭेष यासार´या भावनांचे खेळ पåरणामकारकपणे Óयĉ कłन अिभनयाची उणीव कÐपक
Åवनी योजनेĬारा साधावी लागते.
नभोनाट्याला बöयाच मयाªदा असÐया तरी काही सामÃय¥ही लाभलेली आहेत. ®ोÂयांकडे
कÐपनाशĉì असते आिण नाटक हे संकेतिनķ असते यातून नभोनाट्याचे काही संकेत łढ
झालेले िदसतात . उदा. नभोनाट्यातील िनवेदक िविशĶ Åवनी, संगीत, िकलिबल ,
आगगाडीचा आवाज , पावसाची åरमिझम , समुþाची गाज, घुंगरांचा मंजुळ नाद, टेिलफोनची munotes.in

Page 51

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
51 घंटी, मंिदरातील घंटानाद अशा िविवध Åवनी संकेतांचा वापर कłन ®ोÂयां¸या मानस
ÿितमांना जागृत करतो . Âयामुळे नभोनाट्याला ŀÔय पåरणाम लाभू शकतो .
नभोनाट्या¸या यशामÅये ®ोÂयांचा सहभाग महßवाचा असतो . नभोनाट्याचा ®ोता कधी
एकटा तर कधी गटागटाने नभोनाट्य ऐकतो . Âयात वेगवेगÑया वयाचे, आवडी-िनवडीचे
®ोते असतात . Âयांचे अवधान िटकवून ठेवणे गरजेचे असते. समाजातील िविवध ÿij,
समÖया मांडणारी नभोनाट्ये अिधक लोकिÿय ठरतात . िवचारÿधान नभोनाट्य यशÖवी
होणे माý कठीण असते.
आवाजाची चाचणी घेऊन नभोनाट्यात काम करणाöया पाýांची िनवड केली जाते.
पूवªतयारी Ìहणून Âयां¸या तालमी (नाट्यवाचन) होतात . Âयानंतर Åवनी, संगीत कुठे īायचे
ते िनिIJत होते. संपूणª तयारी झाÐयावर नभोनाट्य सलगपणे Åविनमुिþत केले जाते िकंवा
अगोदर संवादाचे Åविनमुþण कłन हवे ते Åवनी, संगीत Âयात पुÆहा घातले जातात .
साधारण पणे १९३६ पासून भारतीय आकाशवाणीवłन नभोनाट्याला Öवतंýपणे सुŁवात
झाÐयाचे आढळते. ÿारंभ हा एका बंगाली भाषेतील नाटका¸या अनुवादाने झालेला िदसतो .
पुढे िविवध भाषातील नभोनाट्य ÿसाåरत होऊ लागली . पुढील काळात रचने¸या आिण
ÿ±ेपणा¸या ŀĶीने नभोनाट्याचा िवकास झालेला िदसतो .
२ब१.८.२.१ नभोनाट्य : लेखनतंý:
नभोनाट्य लेखकाला ®ोÂयांचे अवधान िटकून ठेवÁयाचे िशवधनुÕय पेलावे लागते. Âयासाठी
नभोनाट्याची बांधणी करताना िवशेष काळजी ¶यावी लागते. संपूणª नभोनाट्य ºयावर
आधाåरत असते ती मÅयवतê कÐपना िनिIJत करावी लागते. एकदा मÅयवतê कÐपना
ठरली कì ितचा िवÖतार करणे सोपे होते. यालाच कथानक िकंवा संिवधानक असे Ìहणता
येईल. कालमयाªदा ल±ात घेऊन कथानकाचा िवÖतार करावा लागतो . ÿारंभ, मÅय आिण
शेवट या øमाने हा िवÖतार करावा लागतो . शीषªकाने नभोनाट्याची सुŁवात होते. आकषªक
आिण अथªवाही शीषªक ®ोÂयांना िखळवून ठेवÁयासाठी उपयोगी ठरते. नभोनाट्याचा ÿारंभ
आकषªक करÁयासाठी लेखकाने संगीत, Åवनीसंकेत आिण संवाद यांचा योµय वापर करणे
आवÔयक असते. गितमान आिण उÂकंठावधªक ÿारंभ यामुळे नभोनाट्य कंटाळवाणे वाटत
नाही. ®ोÂयांची उÂसुकता वाढते आिण ®ोते नभोवाणी संचाला िखळून राहतात . िवजय
त¤डुलकरां¸या 'राý' या नभोनाट्याची सुŁवात उदाहरण Ìहणून पाहता येईल.
नभोवाणीचा शेवट पåरणामकारक Óहावा याचीही द±ता नभोनाट्य लेखकाला ¶यावी लागते.
शेवट सुखाÂम कì दुःखाÂम ते ठरवून घेऊन तशी अÆय घटकांची योजना केली पािहजे.
शेवट हा सूचक आिण समÖयांची उकल करणारा असला पािहजे.
पाýांचे Öवभावरेखाटन हा नभोवाणी¸या ŀĶीने महßवाचा घटक आहे. ÿमुख पाýे आिण
दुÍयम पाýे असे पाýांचे दोन ÿकार पडतात . ÿमुख पाýांमÅये नायक , नाियका , खलनायक
यांचा समावेश होतो. या ÿमुख पाýांचा ÿभाव सवª नभोनाट्यावर पडतो . दुÍयम पाýे ही
ÿमुख पाýांना उठाव देÁयासाठी आिण कथानक पुढे नेÁयासाठी योजलेले असतात .
कधीकधी वातावरण िनिमªतीसाठी दुÍयम पाýांचा उपयोग कłन घेतला जातो. उदा. बस
Öथानकावरील गदê आिण Âयातील दुÍयम पाýे होय. नभोनाट्यातील सवªच पाýांचे munotes.in

Page 52

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
52 Öवभावरेखाटन फĉ संवादातून करावे लागते. Öवतः बोलता बोलता िकंवा इतरांशी बोलता
बोलता या पाýां¸या Öवभावाचे पदर उलगडत जातात . ÿÂयेका¸या संवादातून Âयांचे वय,
सामािजक दजाª, Óयवसाय , Öवभाव, मनातील हेतू इÂयादी गोĶéचे आकलन Óहायला पािहजे.
Ìहणजेच संवाद हा नभोनाट्याचा ÿाण असतो असे Ìहणता येते. संवाद हे Öवाभािवक आिण
सहज असावेत. कालमयाªदा ल±ात घेऊन कमीत कमी शÊदात ÿसंग उभा करÁयाची
ताकद संवादामÅये पािहजे. ®ोÂयां¸या मनाला Öपशª करतील असे संवाद पािहजेत.
नभोनाट्यातील संवादात आÂमीयता हवी. Âयाचबरोबर संवादात ÿवाहीपणा आिण
िचýाÂमकता सुĦा हवी. वातावरण िनिमªतीला पोषक असे संवाद नभोनाट्य लेखकाने
िलिहले पािहजेत. उदा. दोन मैिýणéचा संवाद पहा.
सुरेखा : अगं कोमल, काय ही खोलीची अवÖथा. सगळीकडे कागद िवखłन पडलेत.
कपडे अÖथाÓयÖत पडलेत. तुझा मूडही चांगला िदसत नाही. काय घडले आहे.
कोमल : अगं आज बारावीचा िनकाल आहे. मला दडपण आले आहे. मला अथªशाľाचा
पेपर खूपच अवघड गेला होता.
®ोÂयांना पाýां¸या हालचालीची मािहती संवादातून Óहावी Ìहणून पाýाचे नाव, पद िकंवा
एखाīा संबोधन याचा वापर संवादातून करायला हवा. िशवाय एखादे पाý नÓयाने आले
िकंवा एखादे पाý िनघून गेले तर Âयाची ही सूचना ®ोÂयांना देणे आवÔयक आहे.
नभोनाट्यात उÂकषªिबंदू साधने आवÔयक असते. ®ोतृवगª वय, Âयाची मानिसकता
िवचारात घेऊन अितशय संयिमतपणे हा उÂकषªिबंदू साधावा . नभोवाणीचा ®ोतृवगª
खेड्यापाड्यात जाÖत पसरलेला आहे. अशा ®ोÂयांसाठी नभोनाट्याचा शेवट सहज, सोपा
करणे गरजेचे असते. िशवाय नभोनाट्यात Åवनीसंकेत, संगीत यांचा वापर वातावरण
िनिमªतीसाठी करणे आवÔयक असले तरी तो माफक असावा . अवाजवी वापरामुळे ®ोÂयांचा
रसभंग होऊ शकतो हे ल±ात घेऊन पाý, ÿसंग यांना उठाव देÁयासाठी Åवनीसंकेताचा
आिण संगीताचा योµय वापर करावा .
थोड³यात लोकिश±ण , मनोरंजन आिण मािहती पुरिवणे हे नभोवाणीचे मु´य कायª आहे.
Âयाला अनुसłनच नभोनाट्याचे िवषय िनवडणे आवÔयक असते. Âयासाठी ºवलंत
सामािजक ÿijांवर लेखकाने ÿकाश टाकणे अपेि±त असते. उदा. जाितभेद, ĂĶाचार , ľी
शोषण , िश±ण , ÿदूषण, कुटुंबकÐयाण इÂयादी . नभोवाणी घराघरात ऐकली जाते. घरातील
बहòतेक सवª सदÖय नभोवाणी चा आÖवाद घेतात. Âयांना आनंद घेता येईल Âयां¸या ²ानात
भर घालतील असे िवषय नभोनाट्य लेखकांनी िनवडले पािहजेत.
२ब१.८.३ ®ुितका : नभोनाट्याचे लघुłप:
नभोवाणीवłन ÿसाåरत होणाöया कायªøमांपैकì '®ुितका' हा एक लोकिÿय कायªøम आहे.
®ुितकेचे Öवłप कौटुंिबक संवाद अशा ÿकारचे असते. चहापाना¸यावेळी घरात जशी सहज
चचाª होते. तशा पĦतीने ®ुितकेचे लेखन केले जाते. अगदी थोड³यात Ìहणजे पंधरा
िमिनटां¸या कालावधीत ®ुितका सादर करावयाची असते. ®ुितकेतील संवाद खेळकर
Öवłपाचे असतात . ®ुितकेत मांडलेला िवषय ®ोÂयांना जड होणार नाही याची द±ता
¶यावी लागते. Ìहणून ®ुितका लेखन करताना ित¸या उिĥĶाचे, Öवłपाचे भान ठेवावे munotes.in

Page 53

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
53 लागते. एकंदर ®ुितकेĬारे खेळकर संवाद घडावा अशी अपे±ा असते. उदा. ĂĶाचार ,
महागाई हे िवषय सुĦा खेळकरपणे आिण घरगुती वातावरणा त ®ुितकेतून मांडता येतील.
२ब१.८.३.१ ®ुितका लेखनाचे तंý:
नभोनाट्या¸या तंýानेच ®ुितका िलिहली जाते व सादर केली जाते. आकाशवाणी¸या
बहòतेक सवª क¤þातून िविवध िवषयावर ®ुितका तयार केÐया जातात ®ुितका छोटी
असÐयाने ÂयामÅये पाýांची सं´या दोन - तीन पे±ा जाÖत नसते. छोटे - छोटे संवाद, आिण
Åवनीचा योµय वापर यामुळे अगदी थोड्या वेळात ®ुितका लोकांना आपलेसे करते.
नेहमी¸या घडामोडीवłन एखाīा िवषयाची उकल करत नेणारी ®ुितकाही करमणूक
करणारी असते आिण ती ®ोÂयांना िवचार ÿवण करते. ®ुितकेचे लेखन करताना मािहती
गोळा करणे, ितची मांडणी करणे याला महßव असते. एक ľी - दोन पुŁष ! दोन पुŁष िकंवा
एक ľी यां¸या आवाजात केलेले िनवेदन संगीताची साथ घेऊन ते रंजक केले जाते.
Âयामुळे मानवी Öवभावाचे दशªनही घडिवत Âया - Âया सĮाहातील घडामोडीचा पåरचय
®ुितकेतून कłन īावा. नभोनाट्याÿमाणे कथानक , पाý, संवाद, संगीत यांचा मेळ घालणे.
मÅयवतê कथाभाग ®ोÂयां¸या मनावर िबंबिवणे, ®ोÂयांना आकिषªत करणारी भाषा,
मोज³या शÊदातील ÿसंग, वाÖतवाचे दशªन, संवादाचा वापर यामुळे ®ुितका अिधक यशÖवी
होते. ®ुितकेची सुŁवात आकषªक, उÂसाहवधªक, ®ोÂयांना ®वणातून संवादाचा व
नाट्यमयतेचा आनंद घेऊ शकेल अशी संवादरचना Âयात असावी . ®ुितकेत मांडली
जाणारी घटना , ÿसंग िवपरीत नसावेत तर ®ोÂयांचा Âया¸यावर िवĵास बसून तो Âया
ÿसंगाशी समरस Óहावा; भावना जागृतीबरोबर ®ोÂया¸या मनाचा कÊजा घेणारे घटना ÿसंग
असावेत. िवषय िनवड , कथानक मांडणी, ®ुितकेचा सूचक शेवट आकषªक Öवłपात
असावेत. ®ुितका लेखन करताना ÿितभेची गरज आहे. Âयाचबरोबर ®ुितका लेखन
आकषªक होÁयासाठी
१. ÿथम ®ुितकेचा शेवट िनिIJत करावा .
२. ®ुितकेचा शेवट सूचक असावा .
३. ®ुितकेची सुŁवात आकषªक आिण ÿारंभ कोणÂया तरी िøयेने करावा . उदा. दारावर
टकटक बाजिवणे, मंजुळ हाक मारणे.
४. ®ुितकेचा १०-१५ िमिनटांचा कालावधी ल±ात घेऊन लेखन करावे.
५. पाý सं´या २-३ अशी मयाªिदत असावी .
६. ÿसंगातून Öवभावदशªन घडावं.
७. पाý संवाद भाषा ओघवती , अथªवादी व ÿसÆन वाटणारी असावी . उदा.
ľी : आज बरं येणं केलसा ताÂया
पुŁष : अगं बिहनी , लµनाचं िदवस Ìहटलं तु»या िकÖना¸या लµनाचा बार उडवून देऊ .
ľी : का हो ! ताÂया . munotes.in

Page 54

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
54 पुłष : अगं लµनाचा खचª नाय ! कापड भांडी काय ¶यायची Æहायत !
ľी : हे असं कसं घडलं .
पुŁष : अगं, कुंडल¸या øांती कारखाÆयावर øांितअúणी जी.डी. बापूनी सामुदाियक
िववाह सोहळा आयोिजत केलाय .
ľी : आव पन ! मानपानाचं काय !
पुŁष : हो तर , मानपानही होणार !
ľी : Ìहणजे काय करणार आहेत ?
पुŁष : वधू वरांना ते कपड्यांचा आहेर घेणार आहेत. िशवाय भांड्याचा भेटही भेट देणार
आहेत.
२ब१.८.३.२ ®ुितका लेखन नमुना:
(दारावर थाप माłन दादा दारात थांबलेत.)
सदा (छोटा शेतकरी) दार उघडतो ! दादाना पाहóन या या दादा ! कशी काय गåरबाघरची वाट
चुकलात.
दादा : अरं कोण गरीब! अरं तू खरा ®ीमंत आहेस मनाने.
सदा : काय तर कłन 'हरभÆया¸या झाडावर चढवून नकस गåरबीची चेĶा कł नका!
(काही काळ गंभीर बातावरण )
दादा : अरं ऐक तरी लेका, ऐकÐयाव तर होय Ìहणशील का Æहाय.
सदा : काय सांगा तरी.
दादा : हातातला पेपर उघडून बातमी वाचतात . अÐपभूधारकांना शेतीची कज¥ माफ!
'ºया अÐपभूधारकांनी शेतीसाठी बँकेची कज¥ काढलीत Âयांची कज¥ शासनाने
माफ केली आहेत.
सदा : हे खरं हाय दादा! पण ही तर नुसतीच बातमी हाय! खरं काय आहे!
दादा : पुढं ऐक तर! सांगली िजÐĻातील पलूस तालु³यातील १०१ लोकांची कज¥ माफ
झालीत . ºयांची जमीन दोन - तीन एकरपे±ा जाÖत नाही अशा शेतकöयांची कज¥
शासनाने माफ केलेली आहेत. Âयांची नावे ÿÂयेक गाव¸या úामसेवकाकडे
आहेत.
सदा : पण दादा आपली कोण दाद घेणार.
दादा : अरं सदा! आताच चावडीवłन úामसेवकाची गाठ घेऊन आलो आिण
कजªमाफì¸या यादीत ' सदा तातोबा िशंदे याच Ł. १५००० / - कजª माफ. munotes.in

Page 55

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
55 सदा : खरंच दादा! अगं संजे ऐकलस ! दादा आनंदाची बातमी घेऊन आलेत.
संजू : दादा नेहमीच आपÐयाला कायतरी महßवाची बातमी घेऊन येतात. तवा िनÖता
चहाचं नाय! तर µवॉड गÓहाचा िशराही करते! (संजू- चहा िशरा करायला
Öवयंपाक घरात जाते. तेवढ्यात पोÖटमन दारात पý टाकून जातो. सदा पý
घेऊन येतो अन् दादाकडे देतो. दादा ते पý वाचतात .)
सदा : तुला सांगत हòतो ना! Âयाचेच हे पý.
संजू : िशरा व चहा घेऊन येते. (दादाचा व सदाचा नवÆयाचा संवाद ऐकून) हे बरं झालं.
(बोलाला अन् फुलाला गाठ पडली . तवा तुÌही दोघंबी आता Âवांड µवॉड करा.
आन् धनी, आवं ऐका इथून पुढं कसलंच कजª काढायचं Æहाय. आतापय«तच
आपलं कजª माफ केले. मायबाप सरकारला धÆयवाद देते.
२ब१.८.४ सरावासाठी ÖवाÅयाय :
योµय पयाªय िनवडून उ°रे िलहा.
१. .... अशी सांगड ŁपकामÅये घातलेली असते.
(²ान आिण मनोरंजन / कला आिण जीवन / Óयĉì आिण समाज )
२. łपक लेखन ..... पĦतीने करता येते.
(पाच / चार / दोन)
३. नभोवाणीवłन सादर होणारे नाट्यłप Ìहणजे .... होय.
(नभोनाट्य / मूकनाट्य / न-नाट्य)
एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. łपक Ìहणजे काय?
२. नभोनाट्यात काम करणाöया पाýांची िनवड कशी केली जाते?
३. भारतात आकाशवाणीवłन नभोनाट्याला सुŁवात कधी झाली?
दीघō°री ÿij िलहा.
१. नभोवाणीवरील Łपकाचे Öवłप सांगून łपक िनिमªती¸या तंýाची मािहती īा.
२. नभोनाट्याचे Öवłप आिण लेखनतंý सिवÖतर िलहा.
िटपा िलहा.
१. नभोनाट्यातील पाýांचे Öवभाव रेखाटन
२. नभोनाट्य आिण समाजजागृती
३. ®ुितका लेखनाचे तंý munotes.in

Page 56

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
56 २ब१.९ नभोवाणीसाठी जािहरात २ब१.९.१ नभोवाणी जािहरातीचे वेगळेपण:
जािहरात हा आजकाल एक परवलीचा शÊद झालेला आहे. इंúजीतील Advertisement हा
शÊद मूळ 'Advertere' या लॅिटन शÊदापासून आलेला आहे. Âयाचा अथª '...¸याकडे मन
वळवणे' असा आहे आपला माल, सेवा याकडे लोकांचे ल± वेधÁयाचा जािहरातीचा उĥेश
असतो . उÂपादकांना आपÐया माला¸या िवøìसाठी जािहरात ही करावीच लागते. Âयासाठी
वृ°पý, चलिचý , पोÖटर , कॅल¤डर, होिÐडंग, नभोवाणी , दूरदशªन या माÅयमांचा आधार
¶यावा लागतो . या सवाªत नभोवाणीवरील जािहरात ही सगÑयात ÿभावी , कमी खचाªची
आिण जाÖती त जाÖत लोकांपय«त पोहोचणारी असते. वृ°पý, पोÖटर , होिड«ग याĬारे
केलेली जािहरात िनर±र लोकांपय«त पोहोचू शकत नाही. दूरदशªनवरील जािहराती या
महागड्या असतात . Âयामुळे Âया उÂपादकाला परवडत नाहीत . िशवाय दूरदशªन अīापही
दुगªम भागात , खेड्यापाड्यात पोहोचू शकले नाहीत . पåरणामी दूरदशªनवरील जािहराती
सवªच जनतेपय«त पोहचू शकत नाहीत . Âया तुलनेत नभोवाणीचा िवÖतार दूरदशªनपे±ा
अिधक झालेला असÐयाने नभोवाणी¸या जािहराती अिधकाअिधक लोकांपय«त पोहोचÁयास
मदत होते. नभोवाणीचा संचही ÖवÖत असतो . Âयामुळे तो वापरणे सवªसामाÆयाला परवडते.
िशवाय नभोवाणीचा ®ोता िनर±र असला तरी तो नभोवाणीवरील जािहराती ऐकू शकतो .
Ìहणजेच नभोवाणीवरील जािहराती सवªच ŀĶीने ÿभावी ठरतात असे Ìहणता येते.
२ब१.९.२ नभोवाणीवरील जािहरात लेखनाचे Öवłप:
जािहरात लेखन ही आज¸या काळातील एक महßवाची कला आहे. नभोवाणीवरील
जािहरात अिधकाअिधक ÿभावी होÁयासाठी Âयाचे Öवłप समजून घेणे आवÔयक ठरते.
नभोवाणीवरील जािहरात ही आवाजा¸या माÅयमातून ®ोÂयांपय«त पोहोचते. ®ोÂयांचे ल±
वेधून घेते. Âयामुळे सवªÿथम जािहराती¸या लेखकाला ÿभावी मसुदा तयार करावा लागतो .
Âयालाच 'कॉपी' िलिहणे असे Ìहणतात . ही कॉपी आकषªक, उÂकंठावधªक, कमीतकमी
शÊदात अिधकाअिधक मािहती देणारी असावी . ही कॉपी िलिहताना जािहराती¸या वेळेचाही
िवचार करावा लागतो . नभोवाणीवरील जािहरात १० ते ६० सेकंदापय«त असू शकते.
उÂपादकाची खचª करÁयाची तयारी ल±ात घेऊन जािहरातीचा कालावधी ठरवावा लागतो
व Âया वेळेतच वÖतू अथवा सेवेचे महßव Âयांना पटवून īावे लागते. जािहरात लेखन
करताना मालाची , सेवेची गुणवैिशĶ्ये, úाहकाचे वय आिण Öतर इÂयादी बाबी समजून घेणे
आवÔयक आहे. तसेच जािहरात िलिहताना लोककलेचा, लोकभाषेचा आिण लोकगीतांचा
उिचत वापर केÐयास जािहरात ल±वेधी होऊ शकते. बहòतेक वेळा जािहरातीत
वापरÁयासाठी Ìहणून Öवतंý गाणेही िलहóन घेतले जाते. Âयाला 'िजंगल' असे Ìहणतात .
सुमधुर सुरांचा आिण संगीताचा वापर केÐयास ®ोÂयांना जािहरात आवडते. उÂपादनाची
वैिशĶ्ये úाहकां¸या मनावर िबंबवÁयात मदत होते.
२ब१.९.३ जािहरात लेखनाची ÿयोजने:
१. मालािवषयी अथवा सेवेिवषयी ®ोÂयांना, जनतेला मािहती देणे. munotes.in

Page 57

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
57 २. उÂपादन , सेवाकायª यािवषयी समाजात चांगली ÿितमा तयार करणे.
३. मालािवषयी / सेवेिवषयी जनमानसात पसरलेले गैरसमज नाहीसा करणे.
४. जनसामाÆयां¸या सिद¸छा संपादन करणे.
५. उÂपािदत वÖतूला / सेवेला úाहक िमळवून देणे.
६. समाजातील लोकां¸या आवडीिनवडीला वळण देणे.
७. जािहराती¸या माÅयमातून जनजागृती करणे.
उपरोĉ ÿयोजने ल±ात घेÁयासाठी जािहराती ¸या लेखनाचा एक नमुना पाहóया .
पुŁष : शेतकरीदादा, शेतातलं पीक समदं वाळून गेलं कì ओ.
शेतकरी : काय कł अÁणा , पाईपलाईन पार फुटून गेली बघा.
पुŁष : Ìहणूनच Ìहणतो शेतकरीदादा, िफनोले³सची पाईपलाईन कर आिण िनधाªर
हो.
गीत : िफनोले³सने आणले पाणी शेतं िपकली सोÆयावाणी
उĤोषणा : िफनोले³स पाईप मजबूत आिण िटकाऊ िफनोले³सच आहे शेतकöयांचा
स´खा भाऊ
२ब१.९.४ जािहरातीची संिहता िलिहताना ¶यावयाची काळजी:
१. राÕůीय िचÆहांचा, Öमारकांचा वापर टाळावा . उदा. ताजमहल , लाल िकÐला यांचा
उÐलेख.
२. जािहरातीचा मसुदा अितरंिजत अथवा अितशयोĉìपूणª नसावा . िनराधार दावे कł
नयेत.
३. सवा«ना समजेल अशा भाषेचा वापर संिहता लेखनासाठी करावा . जािहरातीची भाषा
®वणसुलभ आिण वैिवÅयपूणª असावी .
४. इतरांनी उÂपािदत केलेÐया वÖतूला नावे ठेवू नयेत. आपÐया मालाची ठळक वैिशĶ्यं
सांगावीत.
५. लेखनात उÂपादनाचे घोषवा³य वारंवार वापरावे.
६. आदेशाÂमक अथवा आ²ाथê Öवłपाची संिहता लेखन कł नये.
७. जािहरात पåरणामकारक होÁयासाठी लोकिÿय संगीताची धून वापरावी .
८. अंमली पदाथाªची जािहरात नभोवाणीवłन करता येणार नाही हे ल±ात ठेवावे.
munotes.in

Page 58

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
58 २ब१.९.५ नभोवाणीवरील जािहरातीची वैिशĶ्ये:
नभोवाणी हे सामÃयªशाली संÿेषण माÅयम आहे. नभोवाणी¸या Óयापार िवभागांतगªत
जािहरात Âयांचे ÿसारण केले जाते. नभोवाणीवरील जािहरातéची पुढील काही वैिशĶ्ये
सांगता येतील.
१. नभोवाणीवरील जािहरातीमुळे सामाÆय जनता ÿभावी होÁयास मदत होते.
२. नभोवाणीवरील जािहरातीमुळे ®ोÂयां¸या मनात आकषªण िनमाªण होते.
३. उÂपािदत वÖतू / सेवा यां¸यािवषयी ®ोÂयां¸या मनात उÂसुकता िनमाªण होते.
४. िनर±र Óयĉì, लहान मुले यांनाही आकिषªत करÁयात नभोवाणी¸या जािहराती
यशÖवी होतात .
२ब१.९.६ सरावासाठी ÖवाÅयाय :
योµय पयाªय िनवडून उ°रे िलहा.
१. .... ही आज¸या काळातील एक महßवाची कला आहे.
(नाट्यलेखन / कथालेखन / जािहरात लेखन)
२. नभोवाणीवरील जािहरातीचा मसुदा Ìहणजेच .... होय.
(कॉपी / िजंगल / करार)
३. नभोवा णी¸या .... िवभागांतगªत जािहरातéचे ÿसारण केले जाते.
(Óयापार / øìडा / वृ°)
एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. नभोवाणीवरील जािहराती सवªच ŀĶीने का ÿभावी ठरतात ?
२. जािहरातीचा मसुदा अथवा कॉपी कशी असावी ?
३. जािहरातीसाठी Öवतंýपणे िलिहलेÐया गाÁयाला काय Ìहणतात ?
दीघō°री ÿij िलहा.
१. नभोवाणीवरील जािहरात लेखनाचे Öवłप ÖपĶ करा.
२. नभोवाणीवरील जािहरातीची उपयोिगता सांगा.
munotes.in

Page 59

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
59 िटपा िलहा.
१. जािहरात िलिहतांना ¶यावयाची काळजी
२. नभोवाणीवरील जािहरातीची वैिशĶ्ये
२ब१.१० नभोवाणीचे '®ोतृगट िविशĶ कायªøम' 'बहòजन िहताय बहòजन सुखाय' हे सूý समोर ठेवून नभोवाणीवरील कायªøमांचे वगêकरण
करÁयात येते. ®ोतृ समुदाया¸या वैिशĶ्यांचा व गरजांचा ÿाधाÆयाने िवचार कłन
सादरीकरणाची पĦत ठरवली जाते. या कायªøमांमÅये Âया Âया गटा¸या लोकांचे िश±ण
आिण मनोरंजन साधÁयाचा ÿयÂन होतो. नभोवाणीवर सादर होणाöया ®ोतृगट िविशĶ
कायªøमांचा Öथूल पåरचय कłन घेता येईल.
२ब१.१०.१ मुले, युवक व मिहलांसाठी कायªøम:
िविवध ±ेýातील मािहती देणे, मनोरंजन करणे आिण िविवध गुणांचा िवकास करणे असे
Öवłप या कायªøमांचे असते. Âया ŀĶीने नािटका , नभोनाट्य, संगीितका, चचाª, मुलाखती,
भाषणे, गाणी, ÿसंग नाट्य, कथाकथन , भ¤ड्या व कोडी असे कायªøम ÿसाåरत केले
जातात . शालेय कायªøम ÿसाåरत करÁयाचे महßवपूणª कायª नभोवाणी करते. अिलकडे
कोरोना काळात टाळेबंदी असताना िवīाÃया«¸या शै±िणक ÿगतीसाठी नभोवाणीने केलेले
ÿयÂन महßवाचे ठरले होते. अशा कायªøमांसाठी पाठ्यपुÖतक िनिमªती मंडळ आिण त²ांचे
सहकायª घेतले जाते. दहावी -बारावी¸या िवīाÃया«साठी Óया´याने आयोिजत केली जातात .
उÆहाÑया¸या सुĘीत वासंितक कायªøम, Óयवसाय मागªदशªन, ÓयिĉमÂव िवकासाबĥल
मािहती िदली जाते. मुलांची आकलनशĉì व ²ान पातळी ल±ात घेऊन हे कायªøम घेतले
जातात . युवा वगाªसाठी 'युववाणी' हा िवशेष कायªøम सादर केला जातो. यात युवकांचे ÿij,
समÖया िवचारात घेऊन Óयवसाय , उīोजकता , øìडा, उ¸च िश±ण यािवषयी मागªदशªन
केले जाते. याबरोबर मिहलांसाठीही माहेर, ľीिवĵ , गृिहणी असे िवशेष कायªøम घेतले
जातात . Âयात Âयां¸या सामािजक , मानिसक , कौटुंिबक ÿijावर चचाª केली जाते. घरगुती
औषधे, गृहउīोग, पाककला , बालसंगोपन, मिहला िवषयक कायदे, शासकìय योजना असे
िवषय घेऊन मिहलांना मागªदशªन केले जाते.
२ब१.१०.२ शेती व úामीण भागासाठी कायªøम:
१९३६ साली आकाशवाणी क¤þ िदÐलीवłन सवªÿथम úामीण कायªøम ÿसाåरत होऊ
लागले. ÖवातंÞयानंतर या कायªøमांना िवशेष ÿोÂसाहन िदले गेले. खेडेगावांना नभोवाणी
संच भेट देÁयाची योजना राबवली गेली. úामीण जीवनातील शेती, पीक, उīोग , आरोµय ,
िश±ण , łढी-परंपरा, शासकìय योजना , सहकारी संÖथा, úामÓयवÖथा इÂयादीिवषयी
ÿबोधन केले जाऊ लागले. १९६० नंतर देशात हåरतøांती झाली. पुढे ůांिझÖटरचे तंý
जÆमाला आले. बॅटरीवर चालणारा गÑयात सहज अडकवता येईल असा हलका व ÖवÖत
ůांिझÖटर उपलÊध झाÐयाने úामीण भागात सवªदूर नभोवाणीचे कायªøम ऐकणे श³य झाले.
अशा कायªøमातून ÿगतीशील शेतकöयां¸या मुलाखती घेऊन Âयांनी अवलंबलेÐया सुधाåरत munotes.in

Page 60

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
60 पĦती , तंýे, ÿयोग यांची मािहती कłन िदली जाते. िशवाय पशुसंवधªन, दुµधिवकास,
कु³कुटपालन अशा पूरक Óयवसायािवषयी मािहती िदली जाते. Âयासाठी कृषी अिधकारी ,
कृषी िवīापीठाचे त², सहकारी ±ेýातील जाणकार , बँक अिधकारी यांची मदत होते.
यातूनच 'नभोवाणी शेतकरी मंडळ' व 'नभोवाणी शेतीशाळा' जÆमाला आलेÐया आहेत.
भारतासार´या कृिषÿधान देशात शेती िवकासात नभोवाणीचे महÂव अनÆयसाधारण
रािहलेले आहे. हåरतøांतीमÅये नभोवाणीचा िसंहाचा वाटा आहे. तािमळनाडूमÅये तर 'आय
आर - ८' ही भाताची सुधारीत जात शेतकöयांमÅये 'रेिडओ राईस' Ìहणून ओळखली जाते.
२ब१.१०.३ संगीतिवषयक कायªøम:
संगीत हा नभोवाणीचा महßवाचा घटक आहे. शाľीय संगीत, सुगम संगीत, नाट्यसंगीत,
ठुमरी, दादरा लोकसंगीत, उपशाľीय संगीत, िचýपट संगीत असे संगीताचे कायªøम
नभोवाणीवłन ÿसाåरत केले जातात. यामÅये ÿादेिशक संगीताचाही समावेश असतो .
नवोिदत कलावंतांना संधी िदली जाते. आकाशवाणीकडे संगीता¸या Åवनीमुþणाचा मोठा
खिजना आहे. अनेक िदµगज आिण िदवंगत कलावंतांचे गायन वादन या संúहात समािवĶ
आहे.
२ब१.१०.४ नभोवाणीवरील उĤोषणा :
नभोवाणीवरील मूळ कायªøमाइतकìच उĤोषणाही महßवाची आहे. उĤोषणेतून ®ोÂयांना
कायªøमाचे Öवłप ÖपĶ होते. नभोवाणीवरील कायªøम सुł होÁयापूवê Âया कायªøमाचे
Öवłप , भाग घेणारे कलावंत िकंवा पाहòणे यांची मािहती उĤोषणतून िमळते. यावłनच ®ोते
हा कायªøम ऐकायचा का नाही ते ठरवतात . Âयामुळे कायªøमापूवêची उĤोषणा Ìहणजे Âया
कायªøमाचा थोड³यात पåरचय असतो . उĤोषणा करताना तो कायªøम महßवाचा आहे. तो
कायªøम ®ोÂयांनी ऐकावा असा अनु°रीत भाव Âयामागे असला पािहजे. अशा ÿकारे
उĤोषणा ही कायªøमाची एकÿकारे नांदीच असते आिण कायªøमाएवढीच उĤोषणा
आवÔयक असते. कायªøमा¸या उĤोषणेत कायªøमाचे Öवłप ÖपĶ करावे लागते. ÿसाåरत
होणारा कायªøम नेमका कोणÂया Öवłपाचा आहे. Ìहणजे भाषण , चचाª, नभोतारा , भावगीत
कì मुलाखत आहे का वाताªिचý आहे हे उĤोषणेतूनच ÖपĶ होते. कायªøमाचा उĥेशही
उĤोषकाने ÖपĶ करावयाचा असतो . उदा. एखाīा सुÿिसĦ लेखकास सािहÂय अकादमीचा
पुरÖकार िमळाला आहे व Âयासंबंधात Âयाची मुलाखत ÿसाåरत होणार असेल तसा उÐलेख
उĤोषणेत केला जातो िकंवा िचýपट सृĶीतील सुÿिसĦ अिभनेýी हेमामािलनी यांना ७० वे
वषª लागले व Âयासंदभाªत Âयांची मुलाखत असेल तर उĤोषणेत सांिगतले जाते.
२ब१.१०.५ उĤोषकाचे Óयिĉमßव:
'उĤोषक ' हा िवøेÂयाÿमाणे असावा लागतो . िवøेता दुकानातील एखादी वÖतू िगöहाईकाला
िवकताना Âयाला जी कौशÐये वापरावी लागतात . तीच कौशÐय नभोवाणीवरील
कायªøमाची łची, रंगतदारपणा वाढिवÁयासाठी उĤोषकाला वापरावी लागतात . तसेच
उĤोषक हा नभोवाणीवरील ÿसारणाचा एका अथाªने सूýधारच असतो . िविशĶ ÿसारण
सभेत ÿसाåरत होणारे िविवध घटक भाषण , गीत, संवाद, नाट्यसंगीत, बातÌया इ. तो
आपÐया उĤोषणाची एका सूýात गुंफूण ®ोÂयांना एक समú अनुभव देत असतो , Âयामुळे munotes.in

Page 61

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे i) नभोवाणी
61 कायªøमाबरोबरच उĤोषकाचे Óयिĉमßवही Âयात ÿकट होत असते. तसेच कायªøमा¸या
Öवłपाÿमाणे आपÐया आवाजात फेरफार करणे अपेि±त असते. एखादा सÂकार
सोहÑयाचा नभोवाणी वृ°ांत असेल तर Âयाची उĤोषणा आनंदी, उÂसाही आवाजात देणे
योµय आहे. परंतु आवाजातील तोच आनंदी, चपखल Öवर ®Åदांजली¸या कायªøमात
िवसंगत ठरेल Âयामुळे कायªøमा¸या Öवłपाचे भान ठेवून Âयाÿमाणे शÊदांचा वापर व
योजना करावया स हवी. उĤोषणेत बोली भाषा, छोटी वा³ये, ®ोÂयांशी संवाद साधणारी
औपचाåरक शैली, रोज¸या वापरातले शÊद इ. पÃये उĤोषकाने पाळावयाची असतात .
२ब१.१०.६ नभोवाणीवरील उĤोषणेचे Öवłप आिण महßव:
उĤोषनेतून नभोवाणीवरील ÿÂयेक कायªøमाची सूचना ®ोÂयांना सांिगतली जाते. कायªøम
कोणÂया क¤þावłन िकती वाजता ÿसाåरत होणार आहे याची मािहती उदघोषनेतून िदली
जाते उदा. "आकाशवाणी जळगाव क¤þ, ३११ अंश ०५ मीटसª अथाªत ९६३
िकलोमीट्सªवłन आता आमचे ÿसारण सुł होत आहे. संÅयाकाळचे ५.३० वाजले
आहेत. आमची ितसरी सभा आता सुł होत आहे. युवक िमýांसाठी कायªøम ÿसाåरत
करीत आहोत - 'युव वाणी'' िनरिनराÑया ल± गटासाठी असलेÐया कायªøमां¸या उĤोषणा
वेगवेगÑया पĦतीने िदÐया जातात . Âयाचे भान उदघोषकाला ठेवावे लागते. तसेच
उĤोषकाला हरवलेÐया Óयĉéसंबंधी िनवेदन, रेÐवे गाड्यांचे वेळापýक, महापूर, साथीचे
रोग यासंबंधीची िनवेदने तयार कłन Âयाची उĤोषणा करावी लागते.
उĤोषकाचे अनुभव±ेý Óयापक असावे लागते. Âयाला सािहÂय , कला, øìडा, इितहास ,
संÖकृती, राजकारण इÂयादीची थोडीफार मािहती असणे आवÔयक आहे. उĤोषणा
िलिहताना या मािहतीचा Âयाला उपयोग होतो. उĤोषकाला कायªøमा¸या यादीवłन
Ìहणजेच '³युशीट' वłन उĤोषणा तयार करावी लागते. यासाठी उĤोषकाकडे सजगता ,
एकाúता आवÔयक असते. उĤोषणा देÁयासाठी उĤोषकाचा आवाजही चांगला असावा
लागतो . तसेच उदघोषनेमÅये सूचना, उÂसुकता आिण रोचकता या गुणांचा संगम असणे
आवÔयक असते. थोड³यात आकाशवाणीवłन शेतकरी, úामीण मिहला , शहरी मिहला ,
युवक, बालके, कामगार इÂयादी िविशĶ ®ोतृ वगाªसाठी Öवतंý कायªøम सादर केले जातात .
Âयातून Âया Âया ®ोतृ वगाª¸या गरजा भागवÁयाचा ÿयÂन केला जातो.
२ब१.१०.७ सरावासाठी ÖवाÅयाय :
योµय पयाªय िनवडून उ°रे िलहा.
१. ®ोतृसमुदाया¸या वैिशĶ्यांचा व गरजांचा िवचार कłन सादर केÐया जाणाöया
कायªøमांना .... Ìहणतात .
(युववाणी / ®ोतृगट िविशĶ कायªøम / गृिहणी)
२. १९३६ साली ..... आकाश वाणी क¤þावłन सवªÿथम úामीण कायªøम ÿसाåरत होऊ
लागले.
(िदÐली / मुंबई / कलक°ा ) munotes.in

Page 62

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
62 ३. .... वŁन उĤोषणा तयार करावी लागते.
(बातमी / रेकॉडª / ³युशीट)
एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. शालेय कायªøम सादर करÁयाचे महßवपूणª कायª कोण करते?
२. úामीण भागात नभोवा णीचे जाळे सवªदूर कशामुळे पसरले?
३. नभोवाणीवरील ÿÂयेक कायªøमाची सूचना कशाĬारे सांिगतली जाते?
दीघō°री ÿij िलहा.
१. नभोवाणीवरील ®ोतृगट िविशĶ कायªøमांचे Öवłप सांगा.
२. नभोवाणीवरील उĤोषणा व उĤोषकाचे ÓयिĉÂव यािवषयी िलहा.
िटपा िलहा.
१. नभोवाणीवरील शेती व úामीण भागािवषयी कायªøम
२. नभोवाणीवरील उĤोषणेचे महßव
२ब१.११ संदभª úंथ


*****
munotes.in

Page 63

63 २ब२
ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे
ii) दूरिचýवाणी
घटक रचना
२ब२.१ उिĥĶे
२ब२.२ ÿÖतावना
२ब२.३ दूरिचýवाणी
२ब२.४ दूरिचýवाणीचा इितहास
२ब२.५ भारतात दूरिचýवाणीचा ÿारंभ व िवकास
२ब२.६ मराठी दूरिचýवाणी
२ब२.७ दूरिचýवाणीचे फायदे
२ब२.८ दूरिचýवाणीचे दुÕपåरणाम
२ब२.९ समारोप
२ब२.१० ÿijावली
२ब२.११ संदभª úंथ
२ब२.१ उिĥĶे  दूरिचýवाणी या माÅयमाची ओळख कłन देणे.
 दूरिचýवाणी माÅयमाचा इितहास सिवÖतरपणे मांडणे.
 भारतात दूरिचýवाणीचा ÿारंभ व िवकास कसा झाला हे जाणून घेणे.
 दूरदशªनची उिĥĶे कोणकोणती आहेत ते तपासणे.
 मराठी भाषेमÅये पिहÐयांदा दूरिचýवाणी कधी सुł झाली आिण मराठी दूरिचýवाणी
±ेýाची ÿगती कशी होत गेली याचा आढावा घेणे.
 दूरिचýवाणीचे फायदे व दुÕपåरणाम यांची चचाª करणे.
२ब२.२ ÿÖतावना 'ŀक आिण ®ाÓय ÿसारमाÅयमे- नभोवाणी, दूरिचýवाणी, इंटरनेट' या अËयास घटकामÅये
आपण 'दूरिचýवाणी' हा घटक अËयासणार आहोत. 'दूरिचýवाणी' या घटकांतगªत
दूरिचýवाणी माÅयमाची ओळख, दूरिचýवाणीचा इितहास, भारतात दूरिचýवाणीचा ÿारंभ व munotes.in

Page 64

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
64 िवकास, दूरदशªनची उिĥĶे, मराठी दूरिचýवाणी, मराठी वािहÆया, दूरिचýवाणीचे फायदे,
दुÕपåरणाम या सवा«चा सिवÖतर आढावा घेणार आहोत.
पूवê¸या काळी माणसा¸या गरजा अगदी मयाªिदत होÂया. अÆन, वľ आिण िनवारा या
मूलभूत गरजा पूणª झाÐया तरी तो Âयात समाधानी होत असे. परंतु हळूहळू मानव आपÐया
बुĦीचा वापर कł लागला तसा तो िनसगाªवर िवजय िमळवू लागला. Âयाने िव²ानाची कास
धरली आिण आपÐया बुĦी¸या जोरावर Âयाने नवनवीन शोध लावले. Âयामुळे Âयाचे खडतर
जीवन सुसĻ झाले. हळूहळू Âया¸या गरजाही वाढू लागÐया. दैनंिदन जीवनातील कĶ
कłन फावÐया वेळेत आपले मनोरंजन Óहावे Ìहणून तो धडपडू लागला. िदवसभर
काबाडकĶ कłन घरी आÐयावर मनाला िव®ांती Ìहणून मनोरंजन, करमणुकìची गरज
Âयाला भासू लागली. Ļा गरजेतूनच दूरिचýवाणीचा शोध लागला.
'दूरिचýवाणी' हे ÿसारमाÅयम ŀक®ाÓय आहे. या माÅयमाची भाषा ŀÔय आिण Åवनीची
भाषा असते. Ìहणूनच ŀÔयभाषेला 'जागितक भाषा' Ìहणतात. एक ŀÔय हे शंभर शÊदांपे±ा
बोलके असते असे Ìहटले जाते. Âयामुळे दूरिचýवाणी हे ÿसारमाÅयम अितशय
पåरणामकारक आहे. िनर±र Óयĉì िकंवा लहान मुलेसुĦा ŀÔय आिण Âयाबरोबरीने
उ¸चारलेले शÊद यामुळे दूरिचýवाणीवरील सवª ÿकार¸या कायªøमांचा आÖवाद घेऊ
शकतात. दूरिचýवाणी हे घरबसÐया आिण फारसे पैसे खचª न करता उपलÊध होणारे
मनोरंजनाचे उ°म साधन आहे. दूरिचýवाणीवरील कायªøम तर आपÐया दैनंिदन जीवनाचा
एक अिवभाºय भाग बनले आहेत. दूरिचýवाणीवर करमणूकÿधान कायªøमाबरोबर बातÌया
आिण इतर मािहतीÿधान कायªøमही पाहता येतात. अलीकड¸या काळात केवळ
मनोरंजनपर कायªøमासोबत इतर मािहतीÿधान कायªøम आिण बातÌया यांची लोकिÿयता
वाढत आहे.
दूरिचýवाणीने आपले रोजचे जीवन Óयापले आहे. दूरिचýवाणी हे ÿÂयेका¸या सवयीचे
माÅयम झाले आहे. मनोरंजन आिण मािहती यांचे ÿमुख साधन Ìहणून दूरिचýवाणीला
अनÆयसाधारण महÂव ÿाĮ झाले आहे. Âयामुळे आपÐया दैनंिदन जीवनात या
ÿसारमाÅयमाचे महßव वाढत आहे.
२ब२.३ दूरिचýवाणी 'दूरिचýवाणी' हे ÿबोधन आिण मनोरंजनाचे ÿभावी माÅयम आहे. दूरिचýवाणी Ìहणजेच
टेिलिÓहजन, टी.Óही, दूरदशªन होय. टेिलिÓहजन हे नाव १९०७ मÅये िदले गेले. WRGB हे
पिहले टेिलिÓहजन Öटेशन आहे. हे टेिलिÓहजन Öटेशन १९२६ साली सुł झाले.
टेिलिÓहजन¸या Öøìनला 'अॅनाड' असे Ìहटले जाते. मेकॅिनकल टेिलिÓहजन आिण
इले³ůॉिनक टेिलिÓहजन असे टेिलिÓहजनचे दोन ÿकार पडतात.
दूरिचýवाणी यंýणेचे ÿमुख िवभाग:
१) कॅमेरानिलका
२) ÿेषक munotes.in

Page 65

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे ii) दूरिचýवाणी
65 ३) úाही
४) िचýनिलका
िचý आिण आवाज ÿे±ेपकांमाफªत अथवा उपúहांमाफªत दूर अंतरावर पोहोचवणाöया
माÅयमाला 'दूरिचýवाणी' Ìहणतात. िवīुत् चुंबकìय तरंगां¸या सहाÍयाने चल िकंवा अचल
ŀÔय ÿितमा व संबंिधत Åविनसंकेताचे ÿेषण व úहण, असा दूरिचýवाणीचा अथª आहे. Åवनी
आिण िचýे घरबसÐया दाखवणारे हे माÅयम आहे.
'दूरिचýवाणी’ हे माÅयम ‘ŀक®ाÓय’ आहे. या माÅयमांची भाषा ŀÔय आिण Åवनीची भाषा
असते. दूरिचýवाणीची Öवतंý अशी भाषा असते. Âयाची एक वेगळी शैली असते. ती ŀÔय
आिण Åवनी¸या माÅयमातून, िविवध ŀÔयसाखळéमधून एखादा िवषय उलगडत नेते.
दूरिचýवाणीची भाषा Ìहणजे ŀÔयभाषा, ŀÔय-आकार, कॅमेöयाचा कोन, कॅमेöयाची हालचाल,
ÿकाश, वातावरण, पुढील आिण मागील पåरसराची पåरिÖथती, ŀÔयिम®ण, øोमा, Öपेशल
इफे³टस् इÂयादéचा एकसमु¸चय पåरणाम Ìहणजे ÿे±कांना पाहावयास िमळणारा कायªøम.
दूरदशªनमुळे दूरवर¸या गोĶéचे दशªन घडते Ìहणून दूरदशªनला ‘दूरवर¸या गोĶéचे दशªन
घडवणारा' असे Ìहटले जाते. दूरदशªनमधून आपÐयाला जगात काय आहे Âयाची ÿÂय±
िचýांसह मािहती िमळते. धािमªक Öथळे, ऐितहािसक इमारती, वेगवेगळे पुरातÂव अवशेष
इÂयादéची मािहती देणारे लघुपट टीÓहीवर ÿदिशªत होतात. िडÖकवरी सायÆस
(Discovery Science), नॅशनल िजओúाफì (National Geography) यासार´या
चॅनेलवłन ÿसाåरत होणाöया लघुपटांवłन मािहतीचा खिजना िमळतो. वै²ािनक,
सांÖकृितक, ऐितहािसक, शै±िणक अशा सवªच ÿकार¸या डॉ³युम¤ůी घरबसÐया आपÐयाला
पाहायला िमळतात.
'दूरिचýवाणी’ हे िश±णाचे अÂयंत चांगले माÅयम आहे. वेगवेगÑया वयोगटातील
िवīाÃया«साठी 'दूरदशªन'सार´या चॅनेलवłन शै±िणक कायªøम ÿसाåरत केले जातात.
िव²ानापासून अगदी Öवयंपाकघरापय«त कायªøम Âयावर दाखवले जातात. दूरिचýवाणीवर
पयªटनािवषयीचे कायªøम पाहताना आपÐयाला वेगवेगÑया देशातील लोक, Âयांची संÖकृती,
Âयांचे वेष, वेगवेगळे ÿदेश, तेथील खाīसंÖकृती या सवाªची मािहती िमळते. शेतकì, घरगुती
औषधोपचार, पशूजगत, गीत, संगीत, शाľीय शोध, सणांची मािहती, मुलांचे कायªøम,
इितहास इ. िवषयावर मािहती दूरिचýवाणीवरील कायªøमांमधून िमळते. िविवध िवषयांवरील
मािहती देणाöया वेगवेगÑया वािहÆयाच दूरिचýवाणीवर पाहायला िमळतात. चोवीस तास
ताºया बातÌया देणा-या वािहÆयांमुळे जगा¸या कानाकोपöयातील बातमी आपण पाहतो.
यािशवाय बातÌयांचे थेट ÿ±ेपणही आपÐयाला घरबसÐया पाहता येते. १५ ऑगÖट आिण
२६ जानेवारी Ļा राÕůीय िदवसां¸या िदÐलीला होणाöया कायªøमांचे थेट ÿ±ेपण
दूरिचýवाणीवłन देशभर दाखवले जाते. ÿिसĦ नेते, खेळाडू, कलाकार Ļां¸याही
मुलाखती दूरिचýवाणीवर दाखवÐया जातात. या महान Óयĉéचा संघषª आिण Âयातून Âयांनी
िमळवलेले यश हे Âयां¸या मुलाखतीतून ऐकÐयानंतर आपÐयाला एकÿकारची ÿेरणा
िमळते. एकंदर, ÿे±कांना िखळवून ठेवÁयाची िवल±ण शĉì 'दूरिचýवाणी' या माÅयमात
आहे. munotes.in

Page 66

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
66 २ब२.४ दूरिचýवाणीचा इितहास Åवनी आिण िचýे एकाच वेळी एका िठकाणापासून दुसöया िठकाणी पाठवÁया¸या
महÂवाकां±ेमुळे दूरिचýवाणीचा जÆम झाला. ‘जनरल इलेि³ůक’ या कंपनी¸या वतीने
पिहÐया दूरिचýवाणी नाटकाचे ÿायोिगक Öवłपातील ÿ±ेपण ÿथम अमेåरकेत झाले.
१९३०¸या सुमारास ÆयुयाकªमÅये एन.बी.सी. हे क¤þ; तर लंडनमÅये बी.बी.सी. हे क¤þ सुł
झाले. या क¤þामधून िनयिमतपणे कायªøम ÿ±ेिपत होऊ लागले.
दूरिचýवाणी िनिमªतीचा पिहला ÿयÂन १८८४ साली पॉल िनपको या जमªन तंý²ाने केला.
दूरिचýवाणीचा शोध जॉन लोगी बेअडª या िāिटश संशोधकाने लावला. १९२९ साली
गोलाकार िफरÂया चकाती¸या सहाÍयाने ŀÔय खेचÁयाचा ÿयÂन जॉन लोगी बेअडª यांनी
केला. बेअडª यांनी बनिवलेली ही उपकरणे तबकडी¸या तßवावर आधाåरत पण अिधक
चांगले िचý ÿ±ेिपत कł शकणारी होती. १९२९ ¸या सुमारास बेअडª यांनी बनिवलेली
उपकरणे बी.बी.सी. या कंपनीने वापरात आणली.
आī दूरिचýवाणी संशोधक बेअडª यांनी २७ जानेवारी १९२६ रोजी Âयांनी रॉयल
इिÆÖटट्यूशनमÅये बोलत असलेÐया व धूăपान करीत असलेÐया मानवी चेहेöयाची ÿितमा
एका खोलीतून दुसöया खोलीत ÿेिषत करÁयाचे ÿाÂयि±क शाľ²ां¸या समोर कłन
दाखिवले. याकåरता Âयांनी ÿकाशिवīुत् घट, िनऑन िदवा आिण िचýा¸या
øमवी±णासाठी ३० िछþे असलेली व सेकंदाला साडे बारा फेरे करणारी िनपको तबकडी
(दूरिचýवाणी) वापरली. हा Âयांचा दूरिचýÿेषणाचा पिहला यशÖवी ÿयोग होता.
ÿकाशिवīुत् घटावर अवरĉ (ŀÔय वणªपटातील तांबड्या रंगा¸या अलीकडील अŀÔय)
िकरणांचा पåरणाम होत असÐयाचे िनदशªनास आÐयावर Âयांनी अंधारात िदसÁयास मदत
करणाöया ‘नॉ³टोÓहायझर ’ या उपकरणाचा शोध लावला. या उपकरणाचे १९२६ मÅये
Âयांनी ÿाÂयि±क कłन दाखिवले. Âयांनी Öवतःचे दूरिचýÿेषण Öथानक कूलसन (क¤ट) येथे
Öथापन केले. फेāुवारी १९२८ मÅये या Öथानकातून Âयांनी अटलांिटक महासागरापार
अमेåरकेतील हाट् ªसडाल येथे िचýÿेषण केले व तेथे Âयांचे यशÖवीरीÂया úहण होऊन िचý
ÖपĶपणे िदसले.
१९२९ मÅये जमªन टपाल खाÂयाने बेअडª यांना Âयां¸या पĦतीवर आधारलेली दूरिचýÿेषण
सेवा िवकिसत करÁयासाठी सवलती िदÐया आिण दोन मिहÆयांनंतर िāिटश āॉडकािÖटंग
कॉपōरेशनने (बी.बी.सी.) Âयांना आपले ÿयोग पुढे चालू ठेवÁयासाठी संÖथेचा ÿेषक
वापरÁयास परवानगी िदली. ३० नोÓह¤बर १९२९ रोजी Âयांनी बी.बी.सी. माफªत अधाª तास
दूरिचýÿेषण कायªøम दाखिवला. १९३० मÅये िचýÿेषणाला Åविनÿेषणाची जोड देÁयात
आली. १९३६ साली बी.बी.सी ही पूणª वेळ दूरिचýवाणी सेवा चालू करणारी जगातील
पिहली संÖथा ठरली. munotes.in

Page 67

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे ii) दूरिचýवाणी
67

२ब२.५ भारतात दूरिचýवाणीचा ÿारंभ व िवकास भारतात दूरिचýवाणीची सुłवात १५ सÈट¤बर,१९५९ रोजी झाली. िदÐली येथे सÈट¤बर
१९५९ मÅये पिहले दूरिचýवाणी क¤þ यूनेÖको¸या मदतीने ÿायोिगक Öतरावर सुł
करÁयात आले. ÿथम Âयाचे Öवłप एक मागªदशê दूरिचýवाणी ÿकÐप असे होते आिण
Âयावłन आठवड्यातून फĉ शै±िणक कायªøम होत. हळूहळू ते सवा«गांनी पåरपूणª
करÁयात आले. ‘फोडª ÿितķान’ तफ¥ शै±िणक दूरिचýवाणीचा भारतात कसा ÿसार होईल,
हे पाहÁयाकåरता एक मंडळ १९६० साली आले. या मंडळाने िदÐली दूरिचýवाणी व ितचा
पåरसर यांचा अËयास कłन भारतातील शै±िणक दूरिचýवाणीकåरता एक आराखडा तयार
कłन िदला. Âयाÿमाणे माÅयिमक शाळांत िनयिमत शालेय पाठांचे कायªøम दाखिवÁयात
येऊ लागले.
१५ सÈट¤बर,१९५९ रोजी ÿथम 'िफिलÈस इंिडया' या कंपनीने सरकारला एक ÿ±ेपक
बनवून िदला. युनेÖकोने केलेली मदत आिण सरकारने समाजिश±णाचे डोÑयासमोर
ठेवलेले Åयेय यातून क¤þाचे काम सुł झाले. सुłवातीला शै±िणक आिण समाजिश±ण ही
उिĥĶे होती. या उिĥĶांना समोर ठेवून सुł झालेÐया या क¤þाने १९६५ मÅये मनोरंजनपर
कायªøम ÿ±ेिपत केले. १९७२ रोजी 'मुंबई दूरदशªन'ची Öथापना झाली व Âयानंतर ®ीनगर,
अमृतसर, कलक°ा, लखनौ या िठकाणी दूरदशªन क¤þाची उभारणी झाली. १
एिÿल,१९७६ रोजी भारत सरकार¸या अखÂयारीत असलेÐया 'आकाशवाणी' आिण
'दूरिचýवाणी' या दोÆही माÅयमांचे Öवतंý िवभाग करÁयात आले. Âयावेळी 'दूरदशªन' हे नाव
या माÅयमाला िमळाले. मािहती व ÿसारण मंýालया¸या अखÂयारीत हे माÅयम Öवतंýपणे
कायª कł लागले.
दूरिचýवाणीचा ÿसार खöया अथाªने १९६५ सालानंतर झाला. १९६५ सालापासून क¤þ
सरकारने दूरिचýवाणीचे जाळे देशात पसरिवÁयासाठी ÿयÂन सुł केले. ऑगÖट, १९६५ munotes.in

Page 68

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
68 मÅये हँबगªहóन सहा तº²ांचे एक मंडळ भारतात आले आिण Âयांनी पिहले आधुिनक
दूरिचýवाणी कलामंिदर भारता¸या राजधानीत उभारले. याच साली क¤þ सरकार¸या
मािहती आिण नभोवणी खाÂयाने डॉ. एस्. भगवंतम् यां¸या अÅय±तेखाली दूरिचýवाणी
िवकास, ÿसार, नवीन पĦती व तंý यां¸या अËयासासाठी एक सिमती नेमली. या सिमतीने
आपला अहवाल सादर कłन देशभर उ¸च दजाªचे दूरदशªन कायªøम िदसावेत असे Ìहटले.
Âयानंतर डॉ. अशोक के. चंþ यां¸या अÅय±तेखाली क¤þ सरकारने १९६४ मÅये नेमलेÐया
दुसöया सिमतीने आपला अहवाल १९६६ मÅये क¤þ सरकारकडे सादर केला. Âया सिमतीने
नभोवाणी व दूरिचýवाणी या दोहŌसाठी दोन Öवाय° िनगम िनमाªण करÁयाची िशफारस
केली. तसेच िनर±रता घालिवÁयाचे व िश±णÿसाराचे एक ÿभावी साधन Ìहणून
दूरिचýवाणीचा सवª देशभर पुढील दहा वषा«त झपाट्याने ÿसार करÁयात यावा असे
सुचिवले. रंगीत दूरिचýवाणीचा Óयवहारात वापर १९५० पासून होऊ लागला.
मािहती व नभोवाणी खाÂयापासून Öवतंýपणे दूरिचýवाणीवरील कायªøम संयोिजत
करÁयासाठी दूरदशªनची Öथापना करÁयात आली. ‘दूरदशªन’ ही संÖथा १ एिÿल १९७६
रोजी Öथापन झाली. 'दूरदशªन' ही दूरिचýवाणीवरील कायªøम ÿे±ेिपत करणारी भारत
सरकारची एक संÖथा आहे. 'मनोरंजनातून ÿबोधन' हे दूरदशªनचे बोधवा³य आहे. जानेवारी
१९६७ úामीण भागासाठी दूरदशªन कायªøमाची िनिमªती झाली. १ सÈट¤बर १९८७ पासून
पुणे येथे बालिचýवाणी सुł झाली. १ जानेवारी १९७६ ला दूरदशªनवर जािहराती
झळकÐया. दूरदशªनवर कायªøमाचा ÿसारण कालावधी हा ३०/ ६० िमिनटे इतका असतो.
१९८४ साली सुł झालेली ‘हम लोग' ही पिहली दूरदशªन मािलका होय. १९८७ साली
'रामायण' ही मािलका चालू झाली. १९९२ साली Zee TV ही िहंदी भाषेत सुł झालेली
पिहली खाजगी दूरिचýवाणी आहे.
दूरदशªनची उिĥĶे पुढीलÿमाणे:
 देशी, िवदेशी बातÌयांचे संकलन कłन बातमीपýे ÿ±ेिपत करणे.
 देशाचा योजनाबĦ सवा«गीण िवकास कसा होईल, याबĥलचे िवचार व मािहती
जनतेपय«त पोहोचिवणे.
 िश±णाचा ÿसार व ÿचार करणे. यासाठी ÿÂय± शै±िणक धडे, शेतीिवषयक
ÿाÂयि±के यांĬारा कृषीिश±ण देणे.
 कुटुंबिनयोजन व Âयासंबंधीची मािहती देणे, मनोरंजनातून ÿबोधन करणे.
 मनोरंजनाकरीता नभोनाट्य, देशी वा िवदेशी िचýपट, संगीताचे बहòिवध कायªøम
ठेवणे.
 वेगवेगÑया िवषयांवरील मािहतीकरीता िविवध चचाªसýे, Óया´याने यांसारखे कायªøम
ठेवणे.

munotes.in

Page 69

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे ii) दूरिचýवाणी
69 २ब२.६ मराठी दूरिचýवाणी दूरिचýवाणी हा आज ÿÂयेका¸या जगÁयाचा अिवभाºय भाग आहे. जगातील अनेक
भाषांमÅये नानािवध ÿकार¸या दूरिचýवाणी वािहÆया उपलÊध आहेत. आपÐया मराठी
भाषेमÅयेसुĦा आज अनेक ÿकार¸या दूरिचýवाणी वािहÆया उपलÊध आहेत.
भारतामÅये इ.स. १९६५ पासून दूरिचýवाणी¸या िनयिमत ÿसारणाला सुłवात झाली.
ÿसारभारती Ìहणजेच दूरदशªन¸या िदÐली क¤þातून िहंदी भाषेतील दूरिचýवाणीची सुłवात
झाली. दूरदशªनने मराठी भाषेतील कायªøमाची ÿसारण सेवा २ ऑ³टोबर १९७२ पासून
मुंबई दूरदशªन क¤þाĬारे सुł केली. ÿथमतः दूरदशªन¸या राÕůीय वािहनीवłन मराठी
भाषेतील कायªøमांचे केवळ कृÕणधवल ÿसारण होत असे. सुłवातीला हे ÿसारण दोन
तासांचे होत असे. Âयानंतर टÈÈयाटÈÈयाने या ÿसारणाचा कालावधी वाढला. इ.स. १९९४
पय«त सहा तासांपय«त मराठी कायªøमांचे ÿसारण केले जायचे. ५ काड्यां¸या, १०
काड्यां¸या अँिटनाĬारे व महाराÕůातील िविवध िजÐĻांमधील िÖथत दूरदशªन¸या लघु
तसेच उ¸चशĉì उपक¤þांĬारे हे ÿसारण होत असे. या सहा तासां¸या वेळेत बातÌया,
नाट्य, संगीत, शेतीिवषयक, सामािजक, राजकìय, øìडा अशा िविवधांगी कायªøम दाखवले
जात असत. हे कायªøम मनोरंजनातून ÿबोधन करणारे असे होते.
२४ तास ÿसाåरत होणारी पिहली मराठी वािहनी 'दूरदशªन मराठी'ची सुłवात १५ ऑगÖट
१९९४ मÅये झाली. 'दूरदशªन मराठी’ ही पिहली मराठी उपúह वािहनी होय. ही वािहनी
ÿथम 'डीडी-१०' या नावाने लोकिÿय होती. Âयानंतर या वािहनीचे 'डीडी-१० चे दूरदशªन
सĻाþी' असे नाव ठेवÁयात आले. हे नामकरण ५ एिÿल २०२० मÅये करÁयात आले.
Âयावेळचे दूरदशªनवरील कायªøम जनमानसात लोकिÿय होते. उदा. दािमनी, घरकुल, हॅलो
सĻाþी, हॅलो इÆÖपे³टर, गजरा, िकलिबल, आमची माती आमची माणसं, ताक िधना िधन
इ.
इ.स.१९९९ हे वषª मराठी दूरिचýवाणी ÿे±कांसाठी महßवाचे ठरले. १५ ऑगÖट १९९९
Ìहणजेच भारतीय ÖवातंÞयिदना¸या शुभमुहóताªवर मराठी भाषेतील पिहली खाजगी उपúह
वािहनी 'अÐफा टीÓही' ÿे±कां¸या सेवेत łजू झाली. 'अÐफा टीÓही' ही वािहनी ‘झी नेटवकª'
उīोग समूहाने सुł केली. २००५ मÅये या वािहनीचे 'झी मराठी' असे नामकरण करÁयात
आले. झी मराठी¸या łपाने मराठी दूरिचýवाणी ±ेýात एक नवी øांती झाली. वेगवेगÑया
दैनंिदन मािलका, िचýपट, नाट्य, नृÂय, गायन, िवनोदी कायªøम अशा िविवधांगी
कायªøमांची मेजवानी ÿे±कांना िमळाली. Âयाबरोबरच नृÂय, गायन या कलाÿकारांना
चालना िमळÁयासाठी अनेक ÿकारचे ÖपधाªÂमक कायªøम झी मराठीने सुł केले.
झी मराठी नंतर 'ई टीÓही मराठी' या आणखी एक मराठी मनोरंजन वािहनीची Öथापना
झाली. ९ जुलै २००० मÅये 'ई टीÓही मराठी' ही वािहनी ÿे±कां¸या सेवेत दाखल झाली.
हैþाबाद येथील ÿिसĦ उīोगपती रामोजीराव यां¸या ई टीÓही नेटवकªने ‘ई टीÓही मराठी’ची
Öथापना केली. या वािहनीनेही अÐपावधीतच ÿे±कां¸या मनात आपले Öथान िनमाªण केले.
कालांतराने २२ माचª २०१५ रोजी या वािहनीचे 'कलसª मराठी' असे नामकरण करÁयात
आले. Âयानंतर अनेक मनोरंजनपर मराठी वािहÆया Öथापन झाÐया. munotes.in

Page 70

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
70 एकेकाळी टीÓहीवłन मराठी भाषेत केवळ १ िकंवा २ तास बातÌया दाखिवÐया जाय¸या.
आता संपूणª २४ तास वृ°ÿसारण करणाöया मराठी वािहÆया सुł झाÐया आहेत. मराठी
भाषेतील २४ तास बातÌया देणारी 'झी २४ तास' ही पिहली मराठी वृ°वािहनी आहे. ती
२००७ साली सुł झाली. Âयानंतर जून २००७ मÅये 'Öटार माझा' ही दुसरी मराठी
वृ°वािहनी सुł झाली. कालांतराने Ìहणजेच १ जून २०१२ नंतर 'Öटार माझा' या
वािहनीचे नाव 'एबीपी माझा' असे बदलÁयात आले. २००८ साली 'आयबीएन लोकमत' ही
वृ°वािहनी सुł झाली. ही वािहनी Æयूज १८ आिण लोकमत या दोन कंपÆयांनी िमळून सुł
केली. कालांतराने या वािहनीचे नाव 'Æयूज १८ लोकमत' असे ठेवले गेले. Âयानंतर अनेक
मराठी वृ°वािहÆया सुł झाÐया. वािहनीचे नाव नेटवकª Öथापना सĻाþी ÿसार भारती दूरदशªन १९७२ झी मराठी झी नेटवकª १९९९ कलसª मराठी Óहायाकॉम १८ २००० झी टॉकìज झी नेटवकª २००७ Öटार ÿवाह िड»नी Öटार २००८ ९ए³स झकास आयएनए³स नेटवकª २०११ झी युवा झी नेटवकª २०१६ सोनी मराठी सोनी नेटवकª २०१८ शेमाł मराठी बाणा शेमाł नेटवकª २०२० सन मराठी सन नेटवकª २०२१ ÿवाह िप³चर िडÖनी Öटार २०२२ वािहनीचे नाव नेटवकª नाव Öथापना झी २४ तास झी नेटवकª २००७ एबीपी माझा एबीपी Æयूज नेटवकª २००७ Æयूज १८ लोकमत Æयूझ१८ नेटवकª २००८ टीÓही ९ मराठी एबीसीएल नेटवकª २००९ साम टीÓही साम नेटवकª २००७ जय महाराÕů साहना मीिडया २०१३ लोकशाही Æयूज Öवराज मराठी २०२०

munotes.in

Page 71

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे ii) दूरिचýवाणी
71 २ब२.७ दूरिचýवाणीचे फायदे दूरिचýवाणी माÅयमाचा जनमानसावर फार मोठा ÿभाव आहे. हा ÿभाव चांगला तसा
वाईटही आहे. या माÅयमाचा योµय उपयोग कłन घेणे आपÐयाच हातात आहे.
दूरिचýवाणीचे फायदे पुढीलÿमाणे:
 दूरिचýवाणी हे िश±णाचे अÂयंत चांगले माÅयम आहे. वेगवेगÑया वयोगटातील
िवīाÃया«साठी 'दूरदशªन'सार´या चॅनेलवłन शै±िणक कायªøम ÿसाåरत केले
जातात.
 दूरिचýवाणीवर पयªटनािवषयीचे कायªøम पाहताना आपÐयाला वेगवेगÑया देशातील
लोक, Âयांची संÖकृती, Âयांचे वेष, वेगवेगळे ÿदेश, तेथील खाīसंÖकृती या सवाªची
मािहती िमळते.
 जगातील कानाकोपöयातील कायªøमांचे तसेच बातÌयांचे थेट ÿसारण केले जाते.
Âयामुळे जगातÐया घटना कळतात. थोर लोकांची भाषणे ऐकायला िमळतात.
 दूरदशªनमधून आपÐयाला जगात काय आहे Âयाची ÿÂय± िचýांसह मािहती िमळते.
धािमªक Öथळे, ऐितहािसक इमारती, वेगवेगळे पुरातÂव अवशेष इÂयादéची मािहती
देणारे लघुपट टीÓहीवर ÿदिशªत होतात.
 िव²ानापासून Öवयंपाकघरापय«त¸या गोĶéशी संबंिधत कायªøम दूरिचýवाणीवर
दाखिवले जातात. सामािजक उपøमांची मािहती लोकांपय«त पोहोचवता येते.
 दूरिचýवाणीवर शेतीिवषयक, घरगुती िचिकÂसािवषयक , पशूजगत, गीत, संगीत,
शाľीय शोध, िचýपट, सणांची मािहती, मुलांचे कायªøम, योगाËयास इ. सवª पाहता
येते.
 दूरदशªनवर ÿिसĦ Óयĉì, नेते, खेळाडू यां¸या मुलाखती दाखिवÐया जातात. Âयातून
आपÐयाला ÿेरणा व मािहती िमळते.
२ब२.८ दूरिचýवाणीचे दुÕपåरणाम  दूरिचýवाणीने अगदी घराघरांमÅये ÿवेश केला आहे. मनोरंजन आिण मािहती हा
दूरिचýवाणीचा मु´य हेतू असला तरी Âयाचे आपले कुटुंब, मुले आिण आपÐया
Öवतःवरही काही घातक पåरणाम होऊ शकतात. िवशेषकłन लहान मुलांवर अिधक
पåरणाम िदसून येतात.
 घरात तासनतास टीÓहीसमोर बसणे हे एकÿकारे या माÅयमाचे Óयसन आहे. हे Óयसन
सवª वयोगटातील माणसांना लागू शकते. Âयामुळे शारीåरक व मानिसक अशी दोÆही
ÿकारची हानी होते.
 लहान मुले िदवसभर टीÓही बघतात, घराबाहेर खेळायला जात नाहीत, िसनेमातील
वाईट गोĶéचा, िहंसाचाराचा Âयां¸या कोवÑया मनावर लगेच पåरणाम होतो. मुले munotes.in

Page 72

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
72 िसनेमातील वाईट गोĶी लगेच िशकतात. सवंग कायªøमांचा वाईट पåरणाम समाजावर
होतो. मुले टीÓहीतील ŀÔये िकंवा जािहरातéचे अनुकरण करÁयाचा ÿयÂन करतात.
 घरातील बहòतांश सवªजणांचा काही ठरािवक वेळ अथवा तास दूरिचýवाणीवरील
मािलका, िचýपट, बातÌया यांसह अÆय काही कायªøम बघÁयात जातो. Âयामुळे
कुटुंबातील आपापसातील संवाद कमी झाला आहे.
 दूरिचýवाणीचा Óयĉì¸या भावना आिण वतªन यावर ÿभाव पडतो. Âयामुळे अनेक
मुलांमधील आøमकता आिण चंचलता वाढली आहे.
 तसेच जवळजवळ ८० ट³केपे±ा जाÖत मुले दूरिचýवाणीवर काटूªन बघतात.
िदवसभर काटूªन पाहणाöया मुलांचे अËयासात तसेच इतर कामांमÅये ल± नसते. मुले
आळशी बनतात.
 दज¥दार शै±िणक व मनोरंजनाÂमक कायªøम बघÁयाऐवजी आपण सवंग करमणुकì¸या
मागे लागतो. सवंग करमणूक असलेÐया मािलका िवशेषतः मिहला वगª अिधक
आवडीने पाहतात. Âयामुळे मुलां¸या अËयासासाठी Âयां¸या घरात पोषक वातावरण
िनमाªण होत नाही.
 दूरिचýवाणीमुळे घरामÅये मतभेद आिण भांडणे होतात. मुलांमÅये िनराशा आिण
िचडखोरपणा वाढला आहे. तसेच हĘीपणा, आøमकता आिण अनुकरणिÿयता
वाढली आहे.
आपली ÿगती तपासा:
ÿij - दूरिचýवाणी या ÿसार माÅयमाची ओळख कłन īा.
-------------------------------------------------------------- -----------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------- -------------------------------------- ------------------------------
२ब२.९ समारोप अशाÿकारे 'दूरिचýवाणी' हे ÿबोधन आिण मनोरंजनाचे ÿभावी माÅयम आहे. दूरिचýवाणीने
आपले रोजचे जीवन Óयापले आहे. दूरिचýवाणी हे ÿÂयेका¸या सवयीचे माÅयम झाले आहे.
िदवसभरात एक तास का होईना दूरिचýवाणी¸या समोर घरातील सवªजण एकý पाहायला
िमळतात. मनोरंजन आिण मािहती यांचे ÿमुख साधन Ìहणून दूरिचýवाणीला
अनÆयसाधारण महÂव ÿाĮ झाले आहे. Âयामुळे आपÐया दैनंिदन जीवनात या
ÿसारमाÅयमाचे महßव वाढत आहे.
दूरिचýवाणी मनोरंजन आिण मािहती यांचे महßवाचे साधन िनिIJत आहे. जगभरात काय
घडते हे ±णाधाªत दूरिचýवाणी¸या माÅयमातून समजते; परंतु Âयाचा अितरेक Öवतःचे
कौटुंिबक ÖवाÖÃय आिण मनोÖवाÖÃय, भावना िबघडवत तर नाहीत ना? याचा िनिIJत munotes.in

Page 73

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे ii) दूरिचýवाणी
73 िवचार करायला हवा. दूरिचýवाणीचा वापर िकती करावा? हे आपणच ठरवावे. कारण
कोणÂयाही गोĶीचा अितरेक वाईटच असतो.
एकंदर, 'दूरिचýवाणी' या घटकांतगªत आपण दूरिचýवाणी माÅयमाची ओळख,
दूरिचýवाणीचा इितहास, भारतात दूरिचýवाणीचा ÿारंभ व िवकास, दूरदशªनची उिĥĶे,
मराठी दूरिचýवाणी, मराठी वािहÆया, दूरिचýवाणीचे फायदे, दुÕपåरणाम या सवा«चा सिवÖतर
आढावा घेतला.
२ब२.१० ÿijावली अ) दीघō°री ÿij:
१) मराठी भाषेमÅये पिहÐयांदा दूरिचýवाणी कधी सुł झाली आिण मराठी दूरिचýवाणी
±ेýाची ÿगती कशी होत गेली याचा सिवÖतरपणे मागोवा ¶या.
२) “दूरिचýवाणीने आपले रोजचे जीवन Óयापले आहे” या िवधानाचा सिवÖतरपणे आढावा
¶या.
ब) टीपा:
१) दूरिचýवाणी
२) दूरिचýवाणीचा इितहास
३) मराठी दूरिचýवाणी
४) दूरिचýवाणीचे फायदे आिण दुÕपåरणाम
५) मराठी वािहÆया
६) भारतात दूरिचýवाणीचा ÿारंभ व िवकास
क) एका वा³यात उ°रे िलहा:
१) भारतात दूरिचýवाणीची सुłवात कधी झाली?
२) दूरिचýवाणी या ÿसारमाÅयमाची भाषा कशी आहे?
३) मराठी भाषेमÅये पिहÐयांदा दूरिचýवाणी कधी सुł झाली?
४) दूरदशªनचे बोधवा³य काय आहे?
५) कोणÂया कंपनी¸या वतीने पिहÐया दूरिचýवाणी नाटकाचे ÿायोिगक Öवłपातील
ÿ±ेपण ÿथम अमेåरकेत झाले?
६) मुंबई दूरदशªन क¤þ कधी Öथापन झाले?
७) मराठी भाषेतील पिहली खाजगी उपúह वािहनी कोणती? munotes.in

Page 74

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
74 ८) २४ तास ÿसाåरत होणारी पिहली मराठी वािहनी कोणती?
९) दूरिचýवाणी िनिमªतीचा पिहला ÿयÂन कोणी केला?
१०) दूरिचýवाणीचा शोध कोणी लावला?
११) 'आकाशवाणी' आिण 'दूरिचýवाणी' या दोÆही माÅयमांचे Öवतंý िवभाग कधी करÁयात
आले?
१२) पूणªवेळ दूरिचýवाणी सेवा चालू करणारी जगातील पिहली संÖथा कोणती?
१३) टेिलिÓहजन¸या Öøìनला काय Ìहटले जाते.?
१४) दूरिचýवाणी Ìहणजे काय?
१५) मराठी भाषेतील पूणªवेळ बातÌया देणारी पिहली मराठी वृ°वािहनी कोणती?
२ब२.११ संदभª úंथ  जनसं²ापन आिण आधुिनक ÿसारमाÅयमे, दूरिचýवाणी, बव¥ उººवला, पुÖतक चौथे,
यशवंतराव चÓहाण महाराÕů मुĉ िवīापीठ, नािशक, २०००.
 ŀक®ाÓय माÅयमे: Öवłप व कौशÐये, २. दूरिचýवाणी व िचýपट, यशवंतराव चÓहाण
महाराÕů मुĉ िवīापीठ, नािशक.
 बोलू ऐसे बोल, भागवत लीलावती, मराठी úंथसंúहालय, ठाणे, १९७८.
 mr.m.wikipedia.org
 https://vishwakosh.marathi.gov.in
 www.googl e.com


*****
munotes.in

Page 75

75 २ब३
ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे
iii) इंटरनेट
घटक रचना
२ब३.१ उिĥĶे
२ब३.२ ÿÖतावना
२ब३.३ संगणक
२ब३.४ इंटरनेट )महाजाल(
 वÐडª वाईड वेब (www)
 गुगल (Google)
 िविकपीिडया (Wikipedia)
२ब३.५ इंटरनेटवरील मराठी संकेतÖथळे
२ब३.६ इंटरनेटवरील मराठी लेख
२ब३.७ इंटरनेटचा िविवध ±ेýातील उपयोग
२ब३.८ इंटरनेटवरील संवादमाÅयमे/ सोशल नेटविक«ग साईट्स
२ब३.९ ई-मेल (E-Mail)
२ब३.१० जीमेल (Gmail)
२ब३.११ इंटरनेटचे फायदे
२ब३.१२ इंटरनेटचे दुÕपåरणाम
२ब३.१३ समारोप
२ब३.१४ ÿijावली
२ब३.१५ संदभª úंथ
२ब३.१ उिĥĶे  संगणकाचा सिवÖतरपणे पåरचय कłन देणे.
 इंटरनेट (महाजाल) Ìहणजे काय? याचा सिवÖतर आढावा घेणे.
 इंटरनेटचा िविवध ±ेýात उपयोग कसा होतो ते समजून घेणे.
 वÐडª वाईड वेब, िविकपीिडया, Êलॉगलेखन यांची मािहती देणे.
 सोशल नेटविक«ग साईट्स आिण Âयांची ÓयाĮी तपासणे. munotes.in

Page 76

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
76  इंटरनेटवरील मराठी संकेतÖथळांचा आिण मराठी लेखांचा पåरचय कłन
देणे.
 ईमेल (E-mail), जीमेल (G-mail) यांचा सिवÖतर आढावा घेणे.
 Gmail खाते कसे उघडावे याबĥल मािहती देणे.
 इंटरनेट या माÅयमाचे फायदे आिण दुÕपåरणाम यांची चचाª करणे.
२ब३.२ ÿÖतावना 'ŀक आिण ®ाÓय ÿसारमाÅयमे:
नभोवाणी, दूरिचýवाणी, इंटरनेट' या अËयास घटकामÅये आपण 'इंटरनेट' हा
घटक येथे अËयासणार आहोत. 'इंटरनेट' या घटकांतगªत संगणक पåरचय, इंटरनेट
पåरचय, इंटरनेटवरील मराठी संकेतÖथळे व मराठी लेख, इंटरनेटचे उपयोजन,
इंटरनेटवरील संवादमाÅयमे / सोशल नेटविक«ग साईट्स, Êलॉग लेखन, ई-मेल,
इंटरनेटचे फायदे आिण दुÕपåरणाम या सवा«चा सिवÖतर आढावा घेणार आहोत.
मानव हा समाजशील ÿाणी आहे. तो समूह कłन जीवन जगणारा ÿाणी आहे. तो
जीवन जगताना अनेक गोĶéसाठी इतरांवर अवलंबून असतो. Âयामुळे Âयाला सतत
संपकª- संÿेषणाची गरज भासते. मानवी जीवनात संÿेषणाचे कायª महßवपूणª असते.
अगदी सुŁवातीपासून मानवी समाज संवाद, संपकाªसाठी वेगवेगÑया ³लृÈÂया
शोधत रािहला आहे. याची अनेक उदाहरणे पाहता येतील. जसे कì, राजे-
राजवाड्यांकडे असणारे दुतावास, मािहती िमळवून देणारे राजदरबारातील खबरी
इ. इंúजांनी संवादासाठी टेिलफोन, पोÖट यासार´या सुिवधा सुł केÐया. या
सुिवधांबरोबरच आज आपण संगणका¸या सहाÍयाने इंटरनेटचा वापर करतो.
मानवाची संवादाची गरज पूणª करÁयासाठी संगणकाचा िविवध पĦतीने वापर होतो.
आज¸या काळाला ‘मािहतीतंý²ानाचे युग' Ìहणून ओळखले जाते. या युगात
ÿÂयेक गोĶ झटपट आिण िबनचूक उपलÊध होणे ही बाब आवÔयक बनली आहे.
यासाठी मानव वेगवेगÑया साधनांचा वापर करतो. संगणक हे यापैकì एक साधन
आहे. Ìहणूनच पारंपåरक िश±णा¸या जोडीला संगणकाचे ²ान िमळिवणे आिण
संगणक सा±र होणे ही काळाची गरज बनली आहे.
‘इंटरनेट’ हा शÊद आज ÿÂयेका¸या पåरचयाचा आहे. इंटरनेटिशवाय आज¸या
जीवनाची कÐपनाही करता येत नाही. संगणक, इंटरनेटचा वापर जीवना¸या
ÿÂयेक ±ेýात होताना िदसतो. इंटरनेट आता घराघरात वापरले जाते. इंटरनेटमुळे
आपण सवªÿकारची मािहती िमळवू शकतो. अनेकÿकारची कामे इंटरनेट¸या
मदतीने करता येतात. यासोबतच संवाद अथवा संदेशÓयवहारासाठी इंटरनेट
महÂवपूणª ठरलेले आहे.
मागील काही वषाªत झालेÐया मोबाईल øांतीमुळे संपकª गितमान झालेले आहेत.
इंटरनेटची जोडणी आपÐया हातातील मोबाईल संचावर (हँडसेट) उपलÊध munotes.in

Page 77

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे iii) इंटरनेट
77 झालेली आहे. टूजी, Ňीजी तसेच आता आपÐयाकडे फोरजी सुिवधाही सुł झाली
आहे. या सुिवधांमुळे हे माÅयम अिधक िवÖतारले आहे. इंटरनेट¸या वापरासाठी
संगणकामÅये वेब कॅमेरा, वायफाय या सुिवधा देÁयात येऊ लागलेÐया आहेत.
आज इंटरनेटचे कोट्यावधी संगणक एकमेकांना जोडलेले आहेत.
सÅया¸या धावपळी¸या युगात जवळची अनेक माणसे परÖपरांपासून लांब राहतात.
नोकरी- Óयवसायािनिम° सतत बाहेर राहावे लागते. Âयामुळे आपÐया जीवनात
एक पोकळी िनमाªण झाली आहे. ही पोकळी भłन काढÁयाचे महßवपूणª काम
'इंटरनेट' हे माÅयम करते. इंटरनेटमुळे आपले िनरोप देणे, भावना Óयĉ करणे,
फोटो- िÓहिडओ पाठवणे श³य होते. लॉकडाऊन¸या काळात इंटरनेटचा ÿभावी
वापर कłन िवīाÃया«नी िश±ण घेतले. कोिवड-१९ ¸या काळात इंटरनेटमुळे
िवīाÃया«ना ऑनलाईन िश±ण घेता आले. तसेच ऑिफस, आिथªक Óयवहार, मोठे-
मोठे इंटरनॅशनल कंपÆयांचे कारभार या काळात इंटरनेटमुळे श³य झाले. संपूणª
जगच याकाळात इंटरनेटवर चालत होते.
इंटरनेटचा वापर कłन, आपण कोणÂयाही िवषयाची अचूक मािहती िमळवू शकतो.
शै±िणक, सामािजक, राजकìय, आिथªक, धािमªक या सवª ±ेýांची भूतकाळातील
आिण वतªमानकाळातील मािहती डेटासह िमळवÁयाचा सवाªत सोपा मागª Ìहणजे
इंटरनेट. Âयामुळे इंटरनेट सेवा ही आता आधुिनक काळाची आवÔयक गरज झाली
आहे.
२ब३.३ संगणक संगणकाला इंúजी भाषेत 'Computer’ असे Ìहणतात. Computer हा शÊद
'Compute' या शÊदापासून बनला आहे. Compute या शÊदाचा मराठी अथª
'गणना करणे’ असा आहे. पूवê¸या काळी संगणकाचा वापर फĉ गणना
करÁयासाठी होत असे. कालांतराने जसे जसे तंý²ान ÿगत होत गेले तसे
संगणकात मोठ्या ÿमाणात बदल होत गेले आिण संगणक आधुिनक झाले.
संगणकाचा शोध लावÁयात अनेक शाľ²ांचे योगदान आहे. चाÐसª बॅबेज यांनी
संगणका¸या शोधात महÂवाचे योगदान िदले, Âयामुळे Âयांना 'संगणकाचे जनक'
Ìहटले जाते. पिहला संगणक आय. बी. एम. कंपनीने १९५० साली बनिवला.
पिहÐया संगणकापासून ते आज उपलÊध असलेÐया लॅपटॉप आिण टॅÊलेट अथवा
हँÁडहेÐड संगणकापय«तचा संगणकाचा ÿवास थ³क करणारा असा आहे.
संगणक हे मानवाने बनिवलेले उपकरण आहे. तरीही मानवी ±मतेपे±ा िकतीतरी
पटीने जाÖत काम करÁयाची ±मता संगणकाची असते. आज¸या काळात
माणसाला Âया¸या अनेक कामामÅये संगणकाची मदत होताना िदसतो.
संगणका¸या मदतीने मानव Öवतःचा िवकास साधत आहे. अनेक कामासाठी
संगणकाचा वापर केला जातो. उदा. मािहतीचे संकलन, िवĴेषण, ÿिøया,
सांि´यकì आकडेमोड, मािहतीचे जतन इ. munotes.in

Page 78

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
78 संगणका¸या मु´य कायªÿणालीची पुढील चार भागात िवभागणी केली जाते:
i) इनपुट: वापरकÂयाªकडून सूचना घेणे.
ii) ÿोसेिसंग: सूचनेनुसार ÿिøया करणे.
iii) आउटपुट ÿिøया: केलेला डेटा वापरकÂयाªला आउटपुट¸या Öवłपात परत
करणे.
iv) Öटोरेज - डेटा पुÆहा वापरÁयासाठी साठवून ठेवणे.
अशाÿकारे इनपुट, ÿोसेिसंग, आउटपुट आिण Öटोरेज अशा चार भागात
संगणका¸या मु´य कायªÿणालीची िवभागणी असते.
संगणक हा िडिजटल Öवłपात मािहती हाताळतो. आज सवªý मायøोÿोसेसर
असलेले संगणक वापरले जातात. हे संगणक आकाराने लहान असतात. तसेच ते
सहज हाताळता येतात. मायøो कॉÌÈयुटरचा (Micro Computer) वापर वैयिĉक
आिण Óयावसाियक कामांसाठी केला जातो. उīोग Óयवसाय, शाळा,
महािवīालयांमधून हा संगणक वापरला जातो. संगणकाला िविवध Öवłपाची
मािहती पुरवता येते, Ìहणून संगणकाचा सवª Óयापक वापर होतो. उदा. फोटो,
आवाज, संगीत, िचýे, नकाशे, भाषा चलिचý इ. िविवध Öवłपाची मािहती
संगणकाला पुरवता येते. Ìहणूनच आज संगणकाचा वैयिĉक वापर वाढला आहे.
संगणकाचे ÿकार:
संगणकाचे मु´य तीन ÿकार पडतात.
१) डेÖकटॉप (Desktop Computer)
२) लॅपटॉप (Loptop)
३) टॅÊलेट (Handheld)
१) डेÖकटॉप संगणक (Desktop Computer):
डेÖकटॉप संगणक घरी, कायाªलय, शाळा आिण वैयिĉक Öवłपा¸या सवª
कामासाठी वापरतात. या संगणकाची रचना अशी असते कì Âयाला डेÖकवर एकाच
िठकाणी ठेवून वापरला जातो. तसेच मॉिनटर, कìबोडª, माऊस यासारखे बरेच भाग
जोडलेले असतात.
२) लॅपटॉप संगणक (Laptop Computer) :
लॅपटॉप बॅटरी पॉवरवर चालतात, लॅपटॉप खूप पोट¥बल असतात. ते िमटिवता
येतात. Âयामुळे लॅपटॉप आपÐयासोबत कोठेही आिण कधीही नेता येऊ शकतो.
आता¸या काळात सवाªिधक पसंती लॅपटॉपला िदली जाते. munotes.in

Page 79

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे iii) इंटरनेट
79 ३) टॅÊलेट अथवा हँÁडहेÐड संगणक (Handheld Computer):
टॅÊलेट अथवा हँÁडहेÐड संगणकाचा आकार एखाīा मोबाईल फोनएवढा असतो.
ते हातात पकडले जाऊ शकतात. Âयामुळे आपÐयासोबत Æयायला अिधक सोपा
असतो. यात कìबोडª आिण माऊस नसते. हे सवª संगणक वैयिĉक कामांसाठी
बनवलेले असतात.
अशाÿकारे आज Óयवहारातील सवªच ±ेýांमÅये संगणक िनरिनराÑया कामासाठी
वापरला जातो. हॉटेÐस, बँका, पोÖट, खाजगी उīोग, दवाखाने, सरकारी,
िनमसरकारी कायाªलय, सहकारी संÖथा या ÿÂयेक िठकाणी संगणकाचा वापर
केला जातो.
२ब३.४ इंटरनेट (महाजाल) आज¸या काळात 'इंटरनेट' हे ÿसारमाÅयम जनमाणसात अिधक लोकिÿय आहे.
मािहतीतंý²ानाचे ±ेý आिण जागितकìकरण यामÅये संगणक, इंटरनेट या
ÿसारमाÅयमाची भूिमका महßवपूणª असलेली िदसते. इंटरनेट या ÿसारमाÅयमाĬारे
ई-मेल, Êलॉµस, संकेतÖथळे, िविवधÿकारचे ²ान, मािहती देÁयाची सुिवधा ÿाĮ
होते. सामािजक, सांÖकृितक, राजकìय, आिथªक, धािमªक, आरोµयिवषयक अशा
सवª ±ेýातील कामे अचूक, वेगाने, िवĵासाहªतेने पार पाडणारे; तसेच वेळेची,
®माची बचत करणारे माÅयम अशी 'इंटरनेट' या ÿसारमाÅयमाची ´याती आहे.
दैनंिदन घडामोडीची अīयावत मािहती, ²ान, मनोरंजन सवªदूर पोहचिवÁयात
मोलाची भूिमका इंटरनेट हे ÿसारमाÅयम बजावत आहे. Âयामुळे जनमाणसात या
माÅयमाची लोकिÿयता अिधक िवÖतारते आहे. इंटरनेट हे २१ Óया शतकातील
अÂयंत ÿभावी माÅयम आिण साधन आहे.
‘इंटरनेट’ या शÊदासाठी 'महाजाल' असा पयाªयी शÊद मराठीमÅये आहे. इंटरनेट
Ìहणजे इंटरनॅशनल नेटवकª. इंटरनेट हे संगणका¸या माÅयमातून जगभर
पसरलेÐया िøÂयेक लाख नेटव³स् ªनी िमळून बनलेले एक जाळे आहे. ते अनेक
लहान लहान नेटव³स् ªनी बनलेले असते. आपÐयाला जी मािहती पािहजे ती
इंटरनेटवłन सहज उपलÊध होते. Ìहणूनच आज इंटरनेटला सवाªत ÿभावी
माÅयम मानले जाते. इंटरनेट हे इले³ůॉिनक संपकाª¸या काही जागितक ÿमाण
ÿोटोकॉÐसवर Ìहणजेच इले³ůॉिनक अिभयांिýकìतील मािहती देवाणघेवाणी¸या
ÿमाण संवादपĦतीवर चालते. इंटरनेट¸या माÅयमातून अनेक ÿकार¸या मािहतीची
देवाण घेवाण परÖपरांना जोडलेÐया संगणकामÅये करता येतो. इंटरनेटवłन
आपण कोणÂयाही ÿकारची मािहती शोधू आिण काढू शकतो.
इंटरनेट¸या जाÑयात समािवĶ असलेÐया दोन संगणकामÅये काही िविशĶ
िनयमावली¸या (ÿोटोकॉल) सहाÍयाने मािहतीची देवाणघेवाण चालते.
ÿोटोकॉलमुळे आपला संदेश योµय पÂयावर पाठवला जातो. इंटरनेटसाठी पुढील
िनयम (Protocol) पाळले जातात.
 TCP (Transfer Control Protocol) munotes.in

Page 80

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
80  IP (Internet Protocol)
 HTTP (Hyper Text Transfer Protocol)
 FTP (File Transfer Protocol)
संगणक इंटरनेटशी जोडला गेÐयावर आपÐयाला पािहजे ती मािहती शोधÁयासाठी
āाउजरचा वापर केला जातो. इंटरनेट¸या माÅयमातून मािहतीची देवाणघेवाण
मोठ्या ÿमाणात सुł झालेली आहे.
इंटरनेटचा कोणी एक मालक नाही. ती सवा«नी िमळून चालवलेली यंýणा आहे.
लोकांनी लोकां¸या सोयीसाठी िमळून चालिवलेली अफाट अशी ही एक यंýणा
आहे. ती कोणतीही िविशĶ अशी संÖथा नाही. इंटरनेट¸या माÅयमातून
अिधकािधक लोकांपय«त अगदी कमी वेळात आपली जािहरात पोहचवता येते.
Öवतः¸या िवकासासाठी, Óयवसायासाठी आपण Öवतःची वेबसाईट तयार कł
शकतो. अनेक कंपÆया, िविवध संÖथां¸या वेबसाईट इंटरनेटवर आपÐयाला
िदसतात. इंटरनेट हे घरी बसून आपÐयाला पािहजे ती मािहती उपलÊध कłन
देÁयाचे सवाªत ÿभावशाली माÅयम आहे.
शै±िणक अËयासøम, ÿवेश शुÐक, परी±ापĦती, पåरपýके, िनयमावली आपण
घरी बसÐया पाहó शकतो. úंथालयात कोणती पुÖतके उपलÊध आहेत ते पाहó
शकतो. ई-मेल, संकेतÖथळे, Êलॉµस, िविवधÿकारचे ²ान, मािहती देÁयाची सुिवधा
इंटरनेट या ÿसारमाÅयमाĬारे ÿाĮ होते. मनोरंजनाचे साधन Ìहणून इंटरनेट
वापरले जाते. दैनंिदन घडामोडीची अīयावत मािहती, ²ान, मनोरंजन सवªदूर
पोहचिवÁयात मोलाची भूिमका इंटरनेट बजावत आहे. इंटरनेटमुळे राÕůीय,
आंतरराÕůीय घडामोडी समजतात.
आता¸या काळात माणसे जोडÁयासाठी संगणकाचा वापर मोठ्या ÿमाणात सुł
झालेला आहे. आपÐया मनातील भावना Óयĉ करणे, िवचार मांडणे, कÐपना
मांडणे, वेगवेगÑया ÿकारे अिभÓयĉ होत राहणे, नवनवीन िमý बनवणे, मैýी
जपणे, सामािजक, राजकìय, धािमªक चचाª, वाद- िववादात भाग घेणे, संदेश
पाठिवणे, शुभे¸छा देणे अशा असं´य कारणांसाठी इंटरनेटचा वापर केला जातो.
Ìहणूनच इंटरनेट¸या माÅयमातून चालणारा संवाद खूपच Óयापक आिण वैिवÅयपूणª
आहे.
वÐडª वाईड वेब (www):
वÐडª वाईड वेब (www) Ìहणजे काय? ते आता आपण पाहó. वÐडª वाईड वेब
(www) Ìहणजे जगभर पसरलेले जाळे. इंटरनेटला वÐडª वाईड वेब (www) असे
Ìहणतात. इंटरनेट Ìहणजे एकमेकांना जोडलेÐया जगभरातील संगणकाचे जाळे
आहे. इंटरनेटमÅये मािहतीचा ÿचंड साठा असतो. ही मािहती वेगवेगÑया
वेबसाईट¸या Öवłपात िदसते. आपÐयाला कोणतीही मािहती पाहायची झाÐयास
Âया मािहतीची वेबसाईट पाहावी लागते. एखादी वेबसाईट Ìहणजे एका िविशĶ
िवषयावरील िकंवा संÖथेबĥल¸या मािहतीचा संच असतो. www.google.com ही munotes.in

Page 81

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे iii) इंटरनेट
81 जगातील सवाªिधक भेट िदलेली वेबसाइट आहे. वेबसाईटचे नाव www या
आīा±रांनी सुł होते. उदा. www.mu.ac.in /idol, www.shabdkosh.com
इ.
इंटरनेट आिण वेब या परÖपरांशी संबंिधत बाबी आहेत. इंटरनेट हे वेब¸या
शोधापूवêपासून होते. परंतु úािफ³स, ॲिनमेशन, Åवनी या बाबी तेÓहा इंटरनेटवर
नÓहÂया. वेबमुळे úािफ³स, ॲिनमेशन, Åवनी या बाबी इंटरनेटवर येऊ शकÐया
आहेत.
इंटरनेटमÅये मािहती¸या एकिýत संचाला वेबसाईट असे Ìहटले जाते. एखादी
वेबसाईट ही एका िविशĶ िवषयावरील िकंवा एखाīा संÖथेबĥल¸या मािहतीचा संच
असतो. असं´य वेबसाईट्समधून आपÐयाला वेगवेगळी मािहती िमळत असते.
ÿÂयेक वेबसाईटवरील मािहती वेगवेगÑया मािहतीचा संच असतो. वेबपेज Ìहणजे
मािहतीचे पान असते. अशा पानावर िचý, संि±Į łपे, एखादा घटक इÂयादीची
मािहती असते.
वेबसाईट¸या पßयामÅये संि±Į नाव असते. यालाच डोमेन नेम पĦती Ìहणतात.
उदा.:
.com Óयावसाियक
.gov शासकìय
.in आंतरराÕůीय
.edu शै±िणक
.org संघटनाÂमक
गुगल (Google) :
‘गुगल’ हे इंटरनेटवरील एक सचª इंिजन आहे. ‘गुगल सचª' हे जगातील सवाªत मोठे
सचª इंिजन आहे. www.google.com ही जगातील सवाªिधक भेट िदलेली
वेबसाइट आहे. गुगल कोणतीही मािहती शोधते आिण ती मािहती Âया मािहतीशी
संबंिधत वेबसाइटला सादर करते. Google आज आपÐया ÿÂयेका¸या
आयुÕयाचा अिवभाºय भाग झाला आहे. आपÐयाला काहीही सचª करायचे
असÐयास आपण लगेच गुगलची मदत घेतो. महÂवाचे Ìहणजे गुगलवर बोलून
अथवा टाईप कłन कोणÂयाही भाषेत सचª करता येते आिण आपÐया ÿÂयेक
ÿijाचे उ°र काही सेकंदात आपÐयाला िमळते. ‘गुगल सचª' हे सचª इंिजन
आपÐयाला पािहजे Âया मािहतीपय«त पोहचवते. अनेक पयाªय असलेÐया साईट¸या
िलंक देते. Ìहणून कोणÂयाही ÿकारची मािहती हवी असÐयास सवाªत ÿथम
गुगलवर सचª केली जाते.
munotes.in

Page 82

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
82 िविकपीिडया (Wikipedia) :
गुगल या सचª इंिजननंतर आपण 'िविकपीिडया' या माÅयमाची मािहती घेऊ.
िविकपीिडया Ìहणजे मुĉ ²ानकोश होय. िविकपीिडया (Wikipedia) या
वेबसाइटची िनिमªती २००१ मÅये झाली. तर १ मे २००३ रोजी मराठी
िविकपीिडयाची सुłवात झाली. मराठी िविकपीिडया हा िविकपीिडया या मुĉ
ऑनलाईन ²ानकोश ÿकÐपातील मराठी भाषेतला ²ानकोश आहे. 'औदुंबर
(किवता)' आिण 'वसंत पंचमी' हे मराठी िविकपीिडयावर िलिहले गेलेले अनुøमे
पिहले व दुसरे लेख आहेत.
िविकपीिडया हा िजवंत ²ानकोश आहे. या ²ानकोशा¸या िजवंतपणासाठी हजारो
लोक दररोज काम करतात. यामागे ²ानÿसार करणे हा उĥेश असतो. सुŁवातीस
केवळ इंúजी भाषेमÅये ही मािहती िमळत असे. आता िविवध भाषांमधून
आपÐयाला पािहजे ती मािहती िमळते. िविकपीिडयावर आज २ कोटीहóन अिधक
लेख उपलÊध आहेत. úंथालयात ²ानकोशाचे खंड हे मोठमोठे असतात. ते घरी
सहजासहजी हाताळणे थोडे िजकरीची असते. अशा वेळी िविकपीिडयासार´या
मुĉ ²ानकोशाची आपÐयाला मदत होते. इंटरनेटची ±मता वापłन िनमाªण
झालेला असा हा ²ानकोश आहे. िविकपीिडया आपÐयाला सवªÿकारचे ²ान देतो.
िशवाय आपले ²ान जगापय«त पोहचवता येते. िविकपीिडयावर सवª लेख मोफत
वाचता येतात.
एकंदर इंटरनेटमुळे कामामÅये गती आली आहे. मािहती साठिवÁयाचे कĶ कमी
झालेले आहेत. िविवध ±ेýातील लोकांचे जीवन संगणक, इंटरनेटने Óयापलेले
आहे. संगणका¸या शोधामुळे मानवी जीवनात मोठी øांती घडून आली. Âयाचे
पåरणाम आपण ÿÂय± अनेक ±ेýात अनुभवतो आहोत.
२ब३.५ इंटरनेटवरील मराठी संकेतÖथळे मराठी भािषक जगभरात िदसून येतात. या जगभरात असलेÐया मराठी भािषकां¸या
मनोरंजनाची आिण वाचनाची ÓयवÖथा मराठी संकेतÖथळांमुळे झाली. मराठी
वाचकांनी या संकेतÖथळांना भरपूर ÿेम िदले. जगा¸या कानाकोपöयात राहत
असणाöया मराठी भािषकांना एकý आणÁयाचे काम इंटरनेटने केले.
सुŁवाती¸या काळात मराठी भाषेत मोजकìच संकेतÖथळे होती. नंतर अनेक
मराठी संकेतÖथळे िनमाªण झाली. इंटरनेटवरील मराठी संकेतÖथळां¸या
वाटचालीत 'मायबोली' या संकेतÖथळाने पिहले पाऊल टाकले. १९९६ साली हे
संकेतÖथळ सुł झाले. Âयानंतर अनेक मराठी संकेतÖथळे िनमाªण झाली.
'मायबोली' या संकेतÖथळाने मराठी Êलॉिगंगची सुŁवात केली.
www.maayboli.com या संकेतÖथळाचे Öवłप सुŁवातीस मनोरंजनाÂमक
होते. कालांतराने वाचनीय आिण सकस सािहÂय, महßवपूणª मजकूर, िविवध
िवषयांवर चचाª, वाद- िववाद या गोĶéना अिधक महßव िदले गेले. महाराÕůाबाहेर
राहणाöया मराठी माणसांना आपÐया मातृभाषेतील लेख, िविवध पुÖतके वाचÁयाचा munotes.in

Page 83

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे iii) इंटरनेट
83 आनंद देÁयात या संकेतÖथळाने महßवाचे कायª केले. या वेबसाईटवर पýÓयवहार
सुिवधा, िदवाळी अंक िवøì या सोयी देखील होÂया. हे संकेतÖथळ परदेशातील
मराठी भािषकांमÅये ÿचंड लोकिÿय होते. कारण सुŁवातीला ही एकच मराठी
भाषेतील वेबसाईट होती. या साइटवर 'माय िसटी' नावाने बुलेटीन बोडª आहे. येथे
लोकांना पािहजे Âया गÈपा मारता येतात. Âयामुळे जणू संवादासाठी खुले असे हे
माÅयम बनले आहे.
'मायबोली' या संकेÖथळानंतर अनेक मराठी संकेतÖथळे िनमाªण झाली. िशवाय ती
मराठी वाचकां¸या पसंतीला उतरली. उदा. मराठी माया, मनोगत, अनािमका,
मराठी वाचनालय, मराठी मायबोली, मराठी वडª, मराठी शÊदगंध, मराठी िमý,
मराठी जगत, इथे मराठीिचये नगरी, आकाशवेध, उपøम, िमसळपाव, मराठी माती,
ऐसी अ±रे इ. या सवª संकेतÖथळांवर िविवध िवषयांवरील असं´य लेख उपलÊध
आहेत. हे सवª लेख आपÐयाला मोफत वाचता येतात. या संकेतÖथळांना मराठी
माणसांनी ÿचंड ÿेम िदले. या संकेतÖथळांमुळे बरेच मोठे मराठी िवĵ एकý आले.
अमराठी भािषकांना मराठी िशकिवणारे ‘मराठी िमý' (www.marathimitra.com)
हे संकेतÖथळ आहे. संवादासाठीचे महÂवाचे असे हे संकेतÖथळ आहे. या
संकेतÖथळावर इंúजी माÅयमाचा वापर कłन मराठी िशकिवली जाते.
www.marathividyapeeth.org हे ‘मराठी िवīापीठ' या नावाने ओळखले
जाणारे संकेतÖथळ आहे. ते úंथालीने सुł केले. या संकेतÖथळाĬारे जगभरातील
मराठी माणसांशी संवाद साधला जातो.
तुकारामांची गाथा, छýपती िशवाजी महाराज चåरý, ग, िद, माडगूळकरांचे गीत
रामायण ते आता¸या कवé¸या किवतांपय«त अनेकांचे सािहÂय इंटरनेटवर सहज
उपलÊध आहे. संत तुकारामांची संपूणª गाथा www.tukaram.com यावर
उपलÊध आहे. संत तुकारामांचे तÊबल साडेचार हजार अभंग या संकेतÖथळावर
आहेत. तुकारामांिवषयीची मािहती, Âयांचे अभंग अिधकािधक लोकांपय«त
पोहचावेत यासाठी तुकारामांवरील िविवध लेख इंúजी, िहंदी, रिशयन, Öपॅिनश,
जमªनी अशा भाषांमÅये उपलÊध कłन िदलेले आहेत. Âयामुळे इतर भािषकांना
संत तुकाराम समजून घेणे सोपे झाले आहे. छýपती िशवाजी महाराज
यां¸यािवषयीची संपूणª मािहती www.chatrapati.shivaji.com या वेबसाईटवर
वाचायला िमळते.
गिदमांची www.gadima.com अशी Öवतंý ओळख इंटरनेटवर आहे.
कुसुमाúजांचा संपूणª पåरचय पािहजे असÐयास www.kusumananjali.com या
संकेतÖथळाला भेट िदली पािहजे. तर पु.ल. ÿेमé¸या गÈपांचा कĘा Ìहणजे जणू
www.puldeshapande.net हे संकेतÖथळ आहे. पु.ल. देशपांडे यां¸यािवषयीची
संपूणª मािहती यावर उपलÊध आहे. तर नाट्यिवĵातील घडामोडéची मािहती
www.natak.com या संकेतÖथळावर िमळते.
munotes.in

Page 84

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
84 २ब३.६ इंटरनेटवरील मराठी लेख इंटरनेटवरील मराठी संकेतÖथळां¸या वाटचालीत 'मायबोली' या संकेतÖथळाने
पिहले पाऊल टाकले. www.maayboli.com या संकेतÖथळाचे Öवłप
सुŁवातीस मनोरंजनाÂमक होते. कालांतराने वाचनीय आिण सकस सािहÂय,
महßवपूणª मजकूर, िविवध िवषयांवर चचाª, वाद- िववाद या गोĶéना अिधक महßव
िदले गेले. महाराÕůाबाहेर राहणाöया मराठी माणसांना आपÐया मातृभाषेतील लेख,
िविवध पुÖतके वाचÁयाचा आनंद देÁयात या संकेतÖथळाने महßवाचे कायª केले. या
संकेतÖथळाने नवीन लेखकांना Âयांचे िलखाण इतरांपय«त पोहचवÁयाची संधी
िमळवून िदली.
िमसळपाव, मराठी माती, उपøम या संकेतÖथळांवर शै±िणक, सामािजक,
राजकìय, आरोµय, øìडा अशा िविवध िवषयांवरील लेख वाचायला िमळतात;
याबरोबरच लिलत लेखही उपलÊध आहेत. यातील आपÐयाला पािहजे तो मजकूर
डाउनलोड करता येतो. इतकेच नÓहे तर अनेक संकेतÖथळांवर गī- पī
सािहÂया¸या िलंक आहेत. या िलंकवłन आपÐयाला अनेकिवध सािहÂय
वाचनासाठी उपलÊध होते. Âयाचबरोबर केवळ किवतेसाठी Öवतंý काही
संकेतÖथळे आहेत.
'मनोगत’ या संकेतÖथळावर 'मराठी किवता- मराठी किवतांचे माहेरघर' असे Öवतंý
पान तयार केलेले आहे. 'नामवंत मराठी कवी' या िलंकवर कवी úेस, ग. िद.
माडगूळक, पु. ल. देशपांडे, मंगेश पाडगावकर, ना. धो. महानोर इ. महßवा¸या
कवéची Öवतंý संकेतÖथळे िनमाªण केली आहेत. तसेच संत तुकाराम, संत ²ानेĵर
या थोर संतांचे Öवतंý संकेतÖथळ इंटरनेटवर उपलÊध आहेत.
pulaprem.blogspot.com या Êलॉगवर पु.ल. देशपांडे यां¸या ‘Óयĉì आिण
वÐली’ या पुÖतकांतील Óयिĉरेखा आहेत. िशवाय पु.लं.ची इतर पुÖतके, Âयांची
भाषणे, पýे हे सगळे वाचायला िमळते. समú पु.लं. अनुभवÁयासाठी या Êलॉग
साईटला भेट िदलीच पािहजे.
www.sahitya.marathi.gov.in या महाराÕů शासना¸या संकेतÖथळावłन मूळ
पुÖतकां¸या Öकॅन केलेÐया पीडीएफ आपण डाऊनलोड कł शकतो. वाचकांसाठी
एकÿकारे पुÖतकांचा खिजनाच उपलÊध आहे.
https://sahitya.marathi.gov.in या िलंकमÅये महाराÕů शासनाने ÿकािशत
केलेली ४४४ दुिमªळ पुÖतके पीडीएफमÅये आहेत. यातील आपÐयाला पािहजे ते
पुÖतक आपण डाऊनलोड कłन वाचू शकतो. िवīाÃया«नी तसेच वाचकांनी या
शासकìय वेबसाइटला आवजूªन भेट िदली पािहजे.
Marathi E - Books यावłन िविवध िवषयांवरील दुिमªळ व गाजलेली पुÖतके
पीडीएफ Öवłपात डाऊनलोड कł शकतो. कादंबरी, आÂमचåरý, नाटक या
सािहÂयÿकारांमधील गाजलेली पुÖतके; तसेच धािमªक, ऐितहािसक, ÓयिĉमÂव munotes.in

Page 85

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे iii) इंटरनेट
85 िवकास, शेअर बाजार, बालकथा अशा िविवध िवषयांवरील पुÖतके ‘Marathi E-
Books’वर उपलÊध आहेत.
एकूणच इंटरनेटवरील मराठी भाषेची वाटचाल कौतुकाÖपद अशी आहे. िविवध
िवषयांवरील लेख, पुÖतके आपÐयाला पाहायला िमळतात. गीत रामायण,
बालगीते, बडबड गीते, कथा, कादंबरी, नाटक, किवता व इतर लिलत सािहÂय
असा ÿचंड खिजना िविवध संकेतÖथळांवर पाहायला िमळतो. मराठी
संकेतÖथळांनी इंटरनेटवर Öवतःचे Öथान िनमाªण केले आहे. कॉपीराईटचा
अिधकार येत असÐयाने सवª मराठी सािहÂय इंटरनेटवर वाचता येत नाही. जुÆया
लेखक- कवéबरोबरच अनेक नवोिदत लेखक, कवी यांचे िवपुल लेखन
इंटरनेटवłन सहज वाचता येते. Âयामुळे नवोिदत लेखक, कवéसाठी एक चांगले
माÅयम िमळाले.
२ब३.७ इंटरनेटचा िविवध ±ेýातील उपयोग इंटरनेटचा वापर कłन, आपण कोणÂयाही िवषयाची मािहती िमळवू शकतो. सवª
±ेýांची भूतकाळातील आिण वतªमान काळातील मािहती डेटासह िमळवÁयाचा
सवाªत सोपा मागª Ìहणजे इंटरनेट. शॉिपंग, खरेदी, िवøì, सिच«ग, मनोरंजन, िश±ण
इÂयादी गोĶीसाठी आज इंटरनेटचा वापर मोठ्या ÿमाणात होताना िदसतो.
इंटरनेटचे िविवध ÿकारे उपयोजन होते, ते पुढीलÿमाणे पाहó.
१) िश±णातील इंटरनेटचा वापर:
अिलकड¸या काळात ई- लिनªग (E-learning) हा शÊद सतत कानावर पडतो.
कोणÂयाही िवषयावरचे वगª आता इंटरनेटĬारे ऑनलाईन घेता येतात. िश±णा¸या
िवकासात इंटरनेटचे मोठे योगदान आहे िविवध ÿवेश परी±ा आजकाल ऑनलाइन
घेतÐया जातात. अनेक अËयासøमामÅये सÅया िविवध ÿकÐप पूणª करावयाचे
असतात. अशा पåरिÖथतीमÅये सोशल नेटविक«ग साईट¸या माÅयमातून
आपÐयाला पुरेसे मागªदशªन िमळू शकते. अशा ÿकार¸या शै±िणक, संशोधनाÂमक
ÿकÐपां¸या पूणªÂवासाठी अशा माÅयमांचा ÿभावी वापर कłन घेता येतो. संदभª
पुÖतके िमळवता येतात
लॉकडाऊन¸या काळात इंटरनेटचा ÿभावी वापर कłन िवīाÃया«नी िश±ण घेतले.
कोिवड-19 ¸या काळात इंटरनेटमुळे िवīाÃया«ना िश±ण घेता आले. शाळा,
महािवīालये, सवª शै±िणक संÖथांचे वगª बंद पडलेले असताना ऑनलाईन वगª या
काळात घेतले गेले.
२) ई-कॉमसª (ई-Óयापार):
आता Óयापार Óयवसायातही इंटरनेटचा वापर मोठ्या ÿमाणावर होऊ लागला आहे.
मोठ्या कंपÆया Âयां¸या वेगवेगÑया देशांमÅये पसरलेÐया Óयवसायाचे िनणªय
घेÁयासाठी िÓहिडओ कॉÆफरिÆसंग करतात. इलेि³ůक माÅयमांचे सहाÍय घेऊन
घरी बसून ई-Óयापार करता येतो. या माÅयमातून वÖतूंची खरेदी व िवøì करता munotes.in

Page 86

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
86 येते. इंटरनेट¸या माÅयमातून चेक, øेिडट काडª, इले³ůॉिनक कॅश वापłन पािहजे
ती खरेदी आपण कł शकतो.
३) नेट बँिकंग:
आज¸या काळात ई- बँिकंग सुिवधा अनेकांना सोयीÖकर वाटते. घरबसÐया आपले
बँक बॅलेÆस तपासणे, आपÐया बँकखाÂयातील Óयवहार तपासणे, पैसे जमा करणे,
आपÐया खाÂयातून इतर खाÂयात पैसे पाठवणे. वेगवेगÑया ÿकारची िबले भरणे.
(वीज िबल, नळ िबल) हे सवª इंटरनेट बँिकंगमुळे श³य झाले आहे. बँकेचे कोणतेही
काम असेल तर Âयासाठी बँकेत जाऊन रांगेत उभे राहÁयाची गरज नाही. बँकेशी
संबंिधत कोणतेही काम इंटरनेटĬारे करता येते.
४) ऑनलाइन बुिकंग:
आपÐयाला कुठेतरी जायचे असेल, तर Âया िठकाणी बुिकंग करÁयाऐवजी
इंटरनेटवłन बुिकंग करता येते. यामुळे आपला वेळ वाचतो आिण अनावÔयक
ýासापासूनही वाचता येते. एसटी, रेÐवे, िवमान यां¸या वेळा पाहता येतात.
ऑनलाइन ůेन आिण बस ितिकटांचे बुिकंग, िचýपट शो इÂयादéचे बुिकंग, हॉटेल
बुिकंग घरी बसून आपण कł शकतो.
५) मनोरंजनाचे साधन:
इंटरनेटचा वापर मनोरंजनासाठीही मोठ्या ÿमाणात केला जातो. िचýपट,
मािलका, िवनोद, कॉÌÈयुटर गेÌस, सोशल मीिडया ही सवª माÅयमे आपÐया
मनोरंजनासाठी इंटरनेटवर उपलÊध आहेत. िदवसभर काम कłन थकलेÐया
आपÐया मनाला थोडावेळ िव®ांती िमळते.
२ब३.८ इंटरनेटवरील संवादमाÅयमे / सोशल नेटविक«ग साईट्स इंटरनेट¸या माÅयमातून मािहतीची देवाणघेवाण मोठ्या ÿमाणात होते. आज
संगणकाचा सवाªिधक वापर संवादासाठी होतो. संवाद ही मानवाची सवाªत महßवाची
गरज आहे. मानवाची ही संवादाची गरज पूणª करÁयासाठी संगणकाचा िविवध
पĦतीने वापर होतो. आज तंý²ानामÅये सवाªिधक झपाट्याने िवकास
मािहतीतंý²ानाचा होतो आहे. जगभर िनमाªण झालेले इंटरनेटचे जाळे, लाखो¸या
सं´येत असलेÐया वेबसाईटस्, या ÿÂयेक वेबसाईटवर संवादासाठी असलेले
िविवध पयाªय पाहता संवादाची गरज Åयानात येते.
इंटरनेटĬारे एकमेकांशी होणाöया संवादात फोटो, िÓहिडओ, मोठमोठ्या फाईÐस,
मािहती, पुÖतके, िúटéµज आपण पाठवू शकतो आिण िमळवू शकतो. हे सवª
ताÂकाळ होत असते. Âयासाठी बराच वेळ वाट बघÁयाची गरज नसते.
इंटरनेटवरील संवादमाÅयमे सोशल नेटविक«ग िकंवा सोशल मीिडया अशा नावानी
ओळखली जातात. ट्िवटर, Êलॉगर, वडªÿेस या Êलॉग साईट्स, ऑकुªट, फेसबुक,
Óहॉट्सऍप, इंÖटाúाम, युट्युब ही सवª इंटरनेटवरील संवादमाÅयमे आहेत. या munotes.in

Page 87

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे iii) इंटरनेट
87 संवादमाÅयमांĬारे जगा¸या कानाकोपöयातील कुठÐयाही Óयĉìशी थेट संवाद
साधता येतो. आपÐया आवडी¸या िवषयातील चच¥मÅये ÿÂय± सहभागी होता येते.
समाजातील लोकांशी सामािजक संबंध ÿÖथािपत करÁयासाठी सोशल िमिडया
उपयोगी ठरतो. आज इंटरनेटचा सवाªिधक वापर संपकª साधÁयासाठी केला जातो.
इंटरनेटĬारे केली जाणारी ही सवाªत महßवाची गोĶ आहे.
२००३ साली खöया अथाªने सोशल नेटविक«गला सुŁवात झाली. २००३ मÅये
तयार झालेÐया 'Öकाईप'Ĭारे (Skype) ÿथमच इंटरनेटĬारे आवाज संभाषणाला
(Voice over IP calling) सुłवात झाली. २००३ मÅयेच ‘MySpace’ आिण
‘Linkedin’ या वेबसाइट सुł झाÐया आिण खöया अथाªने सोशल नेटविक«गला
सुłवात झाली.
फेसबुक (Facebook):
२००४ मÅये वेब २.० (Web 2.0) या इंटरनेटवरील वेबसाइट¸या नवीन
ÿणालीला सुŁवात झाली. याच साली Ìहणजे २००४ मÅये ‘द फेसबुक' (The
Facebook) ही सोशल नेटविक«गची वेबसाईट चालू झाली. ही वेबसाईट मु´यतः
कॉलेज¸या िवīाथा«साठी चालू केली होती. पुढे ही वेबसाईट 'फेसबुक'
(Facebook) या नावाने लोकिÿय झाली. आपÐया िमýमंडळéना संदेश अथवा
फोटो पाठवणे, सवª िमýमंडळéना िदसेल अशा पĦतीने एखादी घोषणा करणे अशा
अनेक सोयी फेसबुकवर उपलÊध आहेत. फेसबुकने चॅिटंगसाठी Öवतंý ॲप बनवले
आहे. Âयास मॅस¤जर Ìहणून ओळखले जाते.
यूट्यूब (YouTube):
२००५ साली 'यूट्यूब' (YouTube) सुł झाले. Öवतःमधील कलागुण जगासमोर
मांडÁयासाठी यूट्यूब एक उ°म Óयासपीठ आहे. आपÐयाला पािहजे Âया िवषयाचे
िÓहिडओ यूट्यूबवर पाहायला िमळतात. बöयाचशा िवषयांमÅये इंटरनेटवरील
िविवध वेबसाइट्सवर जाऊन लांबलचक मािहती वाचायला काहीजण कंटाळा
करतात. अशावेळी यूट्यूबवर िÓहिडओ पाहóन आपले काम पटकन करता येते .
YouTube नंतर २००६ मÅये ‘ट् िवटर’ने (Twitter) लोकांना आपÐयाला हवे ते
इंटरनेटवर बोलÁयाची मुभा िदली. ट् िवटर या वेबसाईटवर आपण २८० (पूवê
१४०) अ±रांमÅये आपला कुठलाही संदेश अथवा मािहती ठेवू शकतो. लेखक ही
पोÖट आपÐया पानावर ÿकािशत करतो आिण ती कोणीही वाचू शकतो.
Óहॉट्सॲप (Whatsapp):
'Óहॉट्सॲप' ही लोकिÿय Âवåरत संदेशन ÿणाली आहे. आज¸या काळात
Óहॉट्सॲप फारच लोकिÿय आहे. कोणतीही Óयĉì यावरच चॅिटंग करताना िदसून
येते. इंटरनेट वापłन Óहॉट्सॲपवłन एकमेकांशी चचाª केली जाते, संदेश
पाठिवले जातात. संदेशासोबत िचýे, गाणी, िÓहिडओ व इतर ÿकार¸या
फाईÐसदेखील एकमेकांना पाठवता येतात. munotes.in

Page 88

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
88 इंÖटाúाम (Instagram):
'इंÖटाúाम' या अँपĬारे फोटो, रीÐस एकमेकांसोबत शेअर करता येतात.
इंÖटाúामची सुłवात २०१० साली झाली. या ÿणालीमÅये असं´य छायािचýे,
आिण छोटे छोटे िÓहिडओ टाकता येता. हे िÓहिडओ साधारणतः एक
िमिनटांपय«तचे असतात. आज युवकांमÅये इंÖटाúाम अितशय लोकिÿय आहे.
सोशल नेटविक«ग साईट्सची लोकिÿयता िदवस¤िदवस वाढतच आहे. या
माÅयमातून नवनवीन िमý जोडले जातात. आपÐया कलागुणांचा वावर िमळतो.
आपले िवचार, भावना ÿकटी करÁयासाठी सुलभ असे हे माÅयम आहे. या
माÅयमांमळे नÓया गोĶéचे ²ान िमळते, िविवध िवषयांवर मािहती ÿाĮ होते,
मनोरंजन होते. परंतु सोशल मीिडयाचा अित वापर केÐयास मानिसक आिण
शारीåरक Öवłपाचे दुÕपåरणाम होतात.
अनुिदनी लेखन/ Êलॉग लेखन (Blog) :
अनुिदनी िकंवा Êलॉग हे एक सामािजक माÅयम आहे. िविवध िवषयांवरील आपले
Óयिĉगत िवचार समाजाला कळावे या उĥेशाने Óयĉìने िनमाªण केलेले संकेतÖथळ
Ìहणजे ‘Êलॉग’. www.blogger.com या संकेतÖथळावर Êलॉग उघडता येतो.
आपले मत, िवचार, कÐपना मांडÁयासाठी संवादाचे ÿभावी माÅयम Ìहणून
अनुिदनी लेखन करता येते. Êलॉग लेखन हे सामािजक संपकªÖथळ असÐयाने
Âयावर ÿिसĦ होणारी मािहती अनेक वाचकांना उपयुĉ ठरते. एखादया
कायªøमाची मािहती, एखादे छायािचý, िचýिफती, पाककृती, ÿवासवणªन,
राजकìय मते अशा अनेक गोĶी सगÑयांपय«त पोहचवता येतात. Âयामुळे िवचारांची
देवाण-घेवाण होते, आपले ²ान वाढते. Ìहणूनच अनुिदनी वाचणाöयांची सं´या
िदवस¤िदवस वाढत आहे. सÅया¸या इंटरनेट¸या युगात Êलॉगचे महßव फारच वाढले
आहे. असं´य लोक आता मराठीतून Êलॉग िलहó लागले आहेत.
Êलॉग Ìहणजे थोड³यात सांगायचे झाले तर एक अशी ऑनलाईन जागा िजथे
आपण आपÐया िवचारांना कोणÂयाही भाषेतील लेख आिण िचýां¸या माÅयमाने
इंटरनेटवर ÿकािशत कł शकतो.
२ब३.९ ई-मेल (E-Mail) िडिजटल संदेशांची देवाणघेवाण करणारी यंýणा Ìहणजे ई-मेल होय. ई-मेल हे
Electronic Mail या इंिµलश सं²ेचे लघुłप आहे. ई-मेल हे इले³ůॉिनक
माÅयमां¸या सहाÍयाने संदेश पाठवÁयाचे तंý²ान आहे. Âयासाठी इंटरनेटचा वापर
केला जातो. िडिजटल संदेशांची देवाणघेवाण ई-मेलने केली जाते. ही देवाणघेवाण
अगदी कमी वेळेत होत असते. ई-मेल सÓहªर संदेश पाठवतात, ÿाĮ करतात आिण
संदेश साठवूनही ठेवू शकतात. Âयासाठी आता संदेश पाठवणारे, वाचणारे आिण
Âयांचे संगणक हे ऑनलाइन असÁयाची गरज नाही. munotes.in

Page 89

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे iii) इंटरनेट
89 १९८० ¸या दशकात ई-मेलचा जÆम झाला. 'अपाªनेट'चे इंटरनेटमÅये łपांतर
झाले Âयामुळे ई-मेल सेवेचा जÆम झाला. ई-मेल सवªÿथम अपाªनेटवर ‘फाईल
ůाÆÖफर ÿोटोकॉल' (FTP) ÿणालीनुसार पाठवला गेला. हा मेल संगणकìय
जाÑयां¸या मदतीने पाठवला गेला. १९८२ पासून ईमेल पाठवÁयासाठी िसÌपल
मेल ůाÆÖफर ÿोटोकॉलचा वापर होत असतो. ‘हॉटमेल' (Hotmail) ही ईमेल
ÿणाली सामाÆय जनतेला फुकट वापरता येणारी पिहली यशÖवी ईमेल ÿणाली
होती.
इमेलचा उपयोग कामाचे मेल पाठवÁयासाठी, शै±िणक फॉमª भरताना, िविवध
िशÕयवृ°ीचे फॉमª भरताना, अनेक वेबसाइट्सवर नोकरीसाठी अजª करताना,
ऑनलाईन िबल भरणा करताना, ऑनलाईन शॉिपंग करताना, अनेक ÿकारचे
ॲिÈलकेशÆस सुŁ करताना अशा िठकाणी होतो. आपण ईमेलĬारे जगभरात
कोठेही संपकª साधू शकतो.
२ब३.१० जीमेल (Gmail) Gmail हे एक गुगलĬारे िवकिसत ईमेल सेवा आहे. ही Google कंपनीचे डेÓहलपर
‘पॉल बु¸हेट’ यांनी तयार केलेली ई-मेल सिवªस आहे. Gmail अकाऊंट हे
आज¸या काळात गरजेचे बनले आहे. शै±िणक, सामािजक, आिथªक अशा सवª
±ेýातील कामासाठी, मेल पाठवÁयासाठी Gmail अकाऊंट उपयुĉ ठरते.
Gmail खाते पुढीलÿमाणे उघडावे:
 Gmail खाते उघडÁयासाठी सवªÿथम मोबाईल अथवा लॅपटॉपमधील
इंटरनेट āाऊझरमÅये www.google.com असे search करा. Search
केÐयांनतर Google चा search page येईल. Âया¸या वर¸या बाजूस
िनÑया रंगात Sign in असा पयाªय असेल Âयावर ि³लक करा. Âयानतर एक
फॉमª येईल Âया¸या खालील बाजूला Create account असा पयाªय िदसेल
Âयावर ि³लक करावे.
 Create account वर ि³लक केÐयांनतर For myself, For my chi ld,
To manage my business असे तीन पयाªय िदसतात. Âयापैकì For
myself ( मा»यासाठी) या पयाªयावर ि³लक करावे.
 Âयानंतर एक फॉमª येईल. या फॉमª¸या खाली English (United states)
असा पयाªय िदसतो. Âयावर ि³लक केÐयास िविवध भाषा िदसतील. Âयापैकì
तुÌहाला पािहजे ती भाषा तुÌही िनवडू शकता. मराठी भाषा िनवडÐयास फॉमª
मराठी भाषेत होईल. या फॉमªवर पुढील मािहती भरावी लागते - नाव
(Name), आडनाव (surname), वापरकताª नाव (Username), पासवडª
(Password), पुĶी करा (Confirm). munotes.in

Page 90

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
90 वापरकताª नाव (Username) अगोदर कोणी वापरले नसेल असे असावे. उदा.
तुम¸या पूणª नावासोबत काही अंक टाकून ठेवू शकता. शेवटी पासवडª पुÆहा टाकून
Confirm कłन Next ( पुढील) पयाªयावर ि³लक करावे.
 Âयानंतर समोर अजून एक फॉमª येईल. Âयात तुÌहाला मोबाईल नंबर, जÆम
तारीख, मिहना आिण वषª, िलंग ही सवª मािहती भरावी लागते. नंतर Next
(पुढील) पयाªयावर ि³लक करावे.
 Âयानंतर मोबाईल नंबर verification होते. Ìहणजेच तुÌही िदलेला मोबाईल
नंबर खरंच तुमचा आहे का याची खाýी Google करतो. शेवटी काही अटी
समोर येतील. ितथे खाली जाऊन I accept ( मी सहमत आहे) या पयाªयावर
ि³लक करावे. I accept वर ि³लक केÐयांनतर तुमचे Gmail Account
तयार होते.
अशाÿकारे अगदी सहजपणे Gmail खाते उघडता येते. Gmail अकाऊंट असणे
हे आज¸या काळात गरजेचे बनले आहे.
२ब३.११ इंटरनेटचे फायदे  आज¸या काळात इंटरनेट हा मनुÕया¸या जीवनातील एक महßवपूणª घटक
बनला आहे. शाळा, महािवīालय, कायाªलय अशा सवªच िठकाणी संगणक
आिण पयाªयाने इंटरनेट वापरले जाते. इंटरनेट¸या मदतीने आपले काम सोपे
कłन घेतले जाते. लॉकडाऊन¸या वेळी इंटरनेटने लोकां¸या जीवनाची
काळजी घेतली होती.
 इंटरनेटचा वापर जीवना¸या ÿÂयेक ±ेýात होताना िदसतो. इंटरनेटमुळे
आपण सवªÿकारची मािहती िमळवू शकतो. आपण अनेकÿकारची कामे
इंटरनेट¸या मदतीने करतो. यासोबतच संवाद अथवा संदेशÓयवहारासाठी
इंटरनेट महÂवपूणª ठरलेले आहे.
 इंटरनेटमुळे मोठमोठी गिणते काही सेकंदात सोडवली जातात, कामांची नŌद
ठेवता येते. Âयामुळे वेळेची व ®माची बचत होते. ÿÂयेक गोĶ पटकन आिण
िबनचूक उपलÊध होते.
 मनोरंजनाचे साधन Ìहणून इंटरनेट वापरले जाते. दैनंिदन घडामोडीची
अīयावत मािहती तसेच ²ान, मनोरंजन सवªदूर पोहचिवÁयात मोलाची
भूिमका इंटरनेट हे ÿसारमाÅयम बजावत आहे.
 जगातील सवª वतªमानपýे, मािसके आिण जनªÐस इंटरनेटवर सहज उपलÊध
आहेत. कोणÂयाही संबंधात जी मािहती हवी असेल ती सचª केÐयानंतर
संबंिधत बातमी Âवåरत उपलÊध होते.
 राÕůीय, आंतरराÕůीय बातÌया वाचता आिण बघता येतात. Âयामुळे राÕůीय-
आंतरराÕůीय घडामोडी समजतात. सामािजक, राजकìय, सांÖकृितक, munotes.in

Page 91

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे iii) इंटरनेट
91 धािमªक, आिथªक, आरोµयिवषयक समÖया, ÿij यां¸यािवषयी जनजागृती
करता येते.
 ई-मेल, संकेतÖथळे, Êलॉµस, िविवधÿकारचे ²ान, मािहती देÁयाची सुिवधा
इंटरनेटĬारे ÿाĮ होते. आपÐया आवडी¸या िवषयावरील चच¥त भाग घेऊ
शकतो. Öवतःचे वेबपेज िनमाªण कł शकतो.
 इलेि³ůक माÅयमांचे सहाÍय घेऊन घरी बसून ई-Óयापार कł शकतो. या
माÅयमातून वÖतूंची खरेदी व िवøì करता येते. चेक, øेिडट काडª,
इले³ůॉिनक कॅश वापłन पािहजे ती खरेदी कł शकतो.
 इंटरनेट¸या माÅयमातून कोणÂयाही ÿकारची मािहती आपÐयाला ताÂकाळ
िमळवता येते. तसेच एखादी मािहती ताÂकाळ अिधकािधक लोकांपय«त
पोहचवता येते.
२ब३.१२ इंटरनेटचे दुÕपåरणाम  ÿÂयेक नाÁयाला दोन बाजू असतात तशाच इंटरनेट या माÅयमा¸या दोन
बाजू आहेत. इंटरनेटचे जसे अनेक फायदे आहेत, सकाराÂमक पåरणाम
आहेत तसेच Âयाचे नकाराÂमक पåरणामही आहेत. इंटरनेटमुळे मािहतीची
वेगवान देवाणघेवाण होते हा सकाराÂमक पåरणाम आहे, तर इंटरनेटचा
अितरेकì वापर हा नकाराÂमक पåरणाम आहे.
 घरात तासनतास टीÓहीसमोर बसणे, सोशल नेटविक«ग साइटवर िदवसराý
चॅिटंग वा सिफ«ग करणे आिण इंटरनेट¸या िवĵात भान हरपून राहणे हे
एकÿकारे माÅयमांचे Óयसन आहे. हे Óयसन सवª वयोगटातील माणसांना लागू
शकते. खासकłन लहान मुले व तŁण वयोगटात हे ÿमाण अिधक आहे.
Âयामुळे शारीåरक व मानिसक अशी दोÆही ÿकारची हानी होते.
 इंटरनेट¸या अितसवयीमुळे अनावÔयक ताणतणाव, अÖवÖथता, िचडिचड,
यासार´या सौÌय मानिसक आजारांचे ÿमाणही वाढत आहे.
 सतत मोबाईल, संगणक वापरÐयामुळे ŀिĶदोष िनमाªण होतात. ®वण±मतेवर
पåरणाम होतो.
 सायबर øाईमĬारे कोणीही तुÌहाला सहजपणे Êलॅकमेल कł शकते. यामुळे
अनेकांना अनेक समÖयांना सामोरे जावे लागत आहे.
अशाÿकारे इंटरनेटचे अनेक फायदे आहेत, तसेच तोटेही आहेत. िदवस¤िदवस
इंटरनेटचा वापर करणाöयांची सं´या वाढत आहे. यात आपली फसवणूक होऊ
नये यासाठी सवा«नी सावधानता बाळगणे आवÔयक आहे.
munotes.in

Page 92

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
92 आपली ÿगती तपासा:
ÿij: इंटरनेट Ìहणजे काय? इंटरनेटचा िविवध ±ेýात कसा उपयोग होतो,
सिवÖतर सांगा.
२ब३.१३ समारोप 'इंटरनेट' या अËयास घटकामÅये आपण संगणक पåरचय, इंटरनेट पåरचय,
इंटरनेटवरील मराठी संकेतÖथळे व मराठी लेख, इंटरनेटचे उपयोजन,
इंटरनेटवरील संवादमाÅयमे/ सोशल नेटविक«ग साईट्स, Êलॉग लेखन, ई-मेल,
इंटरनेटचे फायदे आिण दुÕपåरणाम या सवाªचा सिवÖतर आढावा घेतला.
आज¸या काळात 'इंटरनेट' हे माÅयम माणसा¸या जीवनाचा अिवभाºय भाग बनले
आहे. इंटरनेटिशवाय आज¸या जीवनाची कÐपनाही करता येत नाही. संगणक,
इंटरनेटचा वापर जीवना¸या ÿÂयेक ±ेýात होताना िदसतो. इंटरनेट आता
घराघरात वापरले जाते. इंटरनेटमुळे आपण सवªÿकारची मािहती िमळवू शकतो.
इंटरनेटमुळे आपली मािहती अिधक समृĦ होते. आपण अनेक ÿकारची कामे
इंटरनेट¸या मदतीने करतो. यासोबतच संवाद अथवा संदेश Óयवहारासाठी इंटरनेट
महÂवपूणª ठरलेले आहे. इंटरनेट¸या माÅयमातून तुÌही कुठेही बसलात, ितथून
तुÌही संपूणª जग शोधू शकता. इंटरनेटवर मािहतीचा मोठा खिजनाच आहे. या
खिजÆयाचा लाभ आज¸या युवािपढीने योµयपĦतीने कłन घेतÐयास आपÐया
Óयिĉमßवाचा िवकास युवािपढीला कłन घेता येईल.
एकंदर, या शतकात इंटरनेटचा ºयाÿकारे वापर केला जातो, ºया वेगाने नवनवीन
शोध आिण सुिवधा वेगवेगÑया ±ेýात येत आहेत; ते बघता सÅयाचा काळ ‘इंटरनेट
øांती’चा आहे असेच Ìहणावयास पािहजे.
२ब३.१४ ÿijावली अ) दीघō°री ÿij:
१) “आज¸या काळाला मािहती तंý²ानाचे युग Ìहणून ओळखले जाते” या
िवधानाची चचाª करा.
२) “इंटरनेटचा वापर जीवना¸या ÿÂयेक ±ेýात होताना िदसतो” या िवधानाचा
सिवÖतरपणे आढावा ¶या.
munotes.in

Page 93

ŀक आिण ®ाÓय ÿसार माÅयमे iii) इंटरनेट
93 ब) टीपा:
१) संगणकाचे मु´य ÿकार
२) इंटरनेट पåरचय
३) इंटरनेटवरील मराठी संकेतÖथळे व मराठी लेख
४) इंटरनेटचे फायदे आिण दुÕपåरणाम
५) इंटरनेटवरील संवादमाÅयमे
६) इंटरनेटचा िविवध ±ेýातील उपयोग
७) ईमेल (E-Mail), िजमेल (G- Mail)
क) एका वा³यात उ°रे िलहा:
१) कोणते संकेतÖथळ मराठीतील पिहले संकेतÖथळ आहे?
२) मुĉ ²ानकोश असे कशाला Ìहटले जाते?
३) कोणÂया संकेतÖथळाला मराठी िवīापीठ Ìहटले जाते?
४) संत तुकारामांची संपूणª गाथा कोणÂया संकेतÖथळावर उपलÊध आहे?
५) मराठी िविकपीिडयाची सुŁवात कधी झाली?
६) Computer हा शÊद कोणÂया या शÊदापासून बनला आहे?
७) संगणकाचे मु´य ÿकार कोणते आहेत?
८) इंटरनेट या शÊदासाठी मराठीमधे कोणता पयाªयी शÊद आहे?
९) कोणÂया संकेतÖथळावर Êलॉग उघडता येतो?
१०) महाराÕů शासना¸या कोणÂया संकेतÖथळावłन मूळ पुÖतकां¸या Öकॅन
केलेÐया पीडीएफ आपण डाऊनलोड कł शकतो?
२ब३.१५ संदभª úंथ  फडके– मोघे, कॉÌÈयुटरशी मैýी, सăाट ÿकाशन, मुंबई.
 पाटील सलोनी (अनुवाद- पाटील िवजया), सोशल िमिडया, मुĉा पिÊलिशंग,
कोÐहापूर, २०१०
 देव सदािशव, कोशवाđयिवचार आिण Óयवहार, सुवणª ÿकाशन.
 मराठी भाषा: उपयोजन आिण सजªन, यशवंतराव चÓहाण महाराÕů मुĉ
िवīापीठ, नािशक, ÿथामावृ°ी २०१० munotes.in

Page 94

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
94  mr.m.wikipedia.org ( िविकिपिडया)
 www.google. com
 www.marathiblog.co.in
 www.marathiarticles.com
 www.shabdkosh.com
 www.examshall.in
*****
munotes.in

Page 95

95 ३अ
®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार,
उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
घटक रचना
३अ.१ उिĥĶे
३अ.२ ÿÖतावना
३अ.३ ®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव
३अ.४ कायªøमाचे िविवध ÿकार , उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
३अ.४.१ नभोवाणीवरील भाषण
३अ.४.२ नभोवाणीवरील चचाª
३अ.४.३ नभोवाणीवरील मुलाखत
३अ.४.४ नभोवाणीवरील बातमीपýे
३अ.४.५ उĤोषणा
३अ.४.६ नभोवाणी łपक
३अ.४.७ नभोनाट्य
३अ.४.८ ®ुितका
३अ.४.९ नभोवाणी¸या जािहराती
३अ.५ ÿijावली
३अ.६ संदभª úंथ
३अ.१ उिĥĶे  नभोवाणी अथाªत आकाशवाणीची वाटचाल आिण सīिÖथती जाणून घेता येईल.
 आकाशवाणीचे āीदवा³य आिण आकाशवाणीवरील कायªøमांचे आयोजन याबाबत
मािहती अवगत होईल.
 नभोवाणी या माÅयमाची Öवłप - वैिशĶ्ये अवगत होतील.
 नभोवाणीवरील भाषण आिण सभेतील भाषण यातील फरक ÖपĶ करता येईल.
 नभोवाणीवरील भाषणाची वैिशĶे व मयाªदा ÖपĶ करता येतील.
 नभोवाणीवरील भाषण िलिहताना आिण ते सादर करताना कोणती काळजी ¶यावी
याचे िववेचन करता येईल. munotes.in

Page 96

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
96  नभोवाणीवरील भाषण आिण चचाª यांचे Öवłप - वैिशĶ्ये आिण Âयां¸यातील फरक
ÖपĶ करता येईल.
 नभोवाणीवरील मुलाखतीचे ÿकार व मुलाखतीचे तंý यांची मािहती सांगता येईल.
 नभोवाणीवरील मुलाखतकाराने कोणती तßवे पाळावीत यां¸या नŌदी करता येतील.
 नभोवाणीवरील बातÌयांचे महßव सांगता येईल.
 नभोवाणीवरील बातÌयांचे Öवłप - वैिशĶ्ये ÖपĶ करता येतील.
 नभोवाणीवरील बातमी लेखनाचे तंý अवगत होईल.
 नभोवाणीवरील बातÌया व वतªमानपýातील बातÌया यातील फरक समजून घेता येईल.
 आकाशवाणीवरील ®ोÂयां¸या लàयगटाÿमाणे कायªøमांचे वगêकरण कसे केले जाते ते
सांगता येईल.
 ®ोतृवगाªनुसार नभोवाणीवरील कायªøमांचे लेखन कसे करावे हे कळेल.
 नभोवाणी या ÿसारमाÅयमातील संवादाचे Öवłप समजून घेता येईल.
 नभोवाणी या माÅयमाची समाजािभमुखता नीट समजून घेता येईल.
 उĤोषणा , नभोनाट्य, चचाª, मुलाखत,संगीत, नाट्यसंवाद, भाषण , łपक , जािहरात ,
वाताªपýे, अशा िविवध आकृतीबंधाÿमाणे लेखन करÁयाची कौशÐये संपादन करता
येतील.
३अ.२ ÿÖतावना मनुÕय हा समाजशील ÿाणी आहे. तो एक - एकट्याने राहÁयाऐवजी समूहाने राहणे जाÖत
पसंत करतो. समुहाने रािहÐयामुळे याचे र±ण आपोआपच होते. तसेच मनुÕय समाजशील
ÿाणी असÐयामुळे संवाद आिण संपकाªचे जाळे तयार कłन जीवन जगतो. संवाद आिण
संपकª ही मानवाची गरज आहे. या गरजेतूनच मानवाने या संदभाªतील िकतीतरी शोध लावले
आहेत. िव²ान तंý²ाना¸या मदतीने माणसाने संपकª माÅयमांमÅये ÿगती केली आहे.
वृ°पýे, नभोवाणी (आकाशवाणी) , दूरदशªन, संगणक, इंटरनेट, मोबाईल अशा टÈÈया
टÈÈयांनी संपकª माÅयमांमÅये सुधारणा होत गेÐया व होत आहेत. आजही ही सवª संपकª
माÅयमे काळा¸या ओघात िटकून आहेत. समाजामÅये ही माÅयमे लोकिÿय आहेत.
नभोवाणी हे केवळ ®ाÓय ÿसारमाÅयम आहे. Âयामुळे या माÅयमातून ŀÔयिचýातील
संÿेषणाचे फायदे िमळत नाहीत. परंतु या माÅयमाचे इतर काही फायदे आहेत. रेिडओवłन
आपणास ÿवासात , काम करता करता ®ाÓय कायªøम ऐकता येतात. रेिडओ मुळात
हाताळायला सोयीÖकर ! वाटेल तेथे नेता येÁयाजोगा, आिथªक ŀĶ्या परवडणारा, वीज
नसेल तर बॅटरी / सेलवर चालवता येणार असÐयामुळे हे माÅयम लोकिÿय झाले आहे.
®ोता िनर±र असला , Âयाने वाचन - लेखनाची कौशÐये संपािदत केलेली नसली तरी munotes.in

Page 97

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
97 Âयाला केवळ ऐकता येÁयासाठी कान असले तरी भागते. अशा या बहòÓयापी माÅयमाĬारे
दैनंिदन बातÌया, िविवध ±ेýातील घडामोडीची मािहती, िश±ण व मनोरंजनाचे कायªøम
ÿसाåरत केले जातात. लहान मुलांपासून वृĦांपय«त, शेतकरी, कामगार , मिहला , युवक
यां¸यापासून सािहिÂयक, ÿशासक अशा िविवध गटातÐया लोकांपय«त हे माÅयम Åवनी
ÿसारणा¸या सहाÍयाने पोहोचते. संगीत,नाट्य ,संवाद, भाषण , łपक , जािहरात , वाताªपýे
अशा िविवध आकृितबंधातून आकाशवाणीवरील कायªøम ÿसाåरत होतात.
भारतात नभोवाणी ÿसारणाला १९२६ मÅये सुŁवात झाली. 'इंिडयन āॉडकािÖटंग कंपनी'
या खाजगी आÖथापनाने तेÓहा¸या िāिटश राºयकÂया«बरोबर करार कłन २३ जुलै १९२७
रोजी मुंबई येथे नभोवाणी क¤þाची Öथापना केली. Âयानंतर २६ ऑगÖट १९२७ ला
कलक°ा येथे नभोवाणी क¤þ सुł झाले. या दोÆही क¤þांची ÿसारण ±मता ४८ िकलोमीटर
एवढी होती. Âयाकाळी नभोवाणी संचाची सं´या अगदीच कमी Ìहणजे संपूणª देशभरातून
िमळून जेमतेम १००० होती. लाहोर , अलाहाबाद , पेशावर आिण डेहराडून या गावांमÅये
तेÓहा खाजगी हौशी रेिडओ ³लब होते. उपलÊध होते. Ìहैसूर संÖथांचे संÖथानाने १९३५
मÅये आपले नभोवाणी क¤þ सुł केले. Âयाला आकाशवाणी नाव देÁयात आले. हेच नाव
१०३७ मÅये भारत सरकारने नभोवाणी सेवेसाठी िनिIJत केले. िनजाम सरकारनेही
औरंगाबाद येथे नभोवाणी क¤þ सुł केले होते. ÖवातंÞयानंतर आकाशवाणीसाठी 'बहòजन
िहताय बहòजन सुखाय' हे āीदवा³य ठरिवÁयात आले. ÖवातंÞयो°र काळात या माÅयमाचा
झपाट्याने ÿसार झाला.
जगा¸या कानाकोपöयातून येणारे संदेश, िविवध घडामोडéचे वृ° या संपकªमाÅयमाĬारे लगेच
सवा«पय«त पोहोचवली जातात. Âयामुळेच या संपकª माÅयमांचा वापर सवªसामाÆय
लोकांकडून मोठ्या ÿमाणात होताना िदसतो. ÿÂयेक संपकª माÅयमाचे Öवłप, Âयाचे कायª
आिण वैिशĶ्ये ही वेगवेगळी आहेत.
१) मुिþत माÅयमे:
पýका åरतेतील लेखन ही मुिþत माÅयमाची भाषा आहे. ती वाचनाचीही भाषा आहे. यात
वृ°पýे, úंथ, िनयतकािलके इÂयादी.
२) इले³ůॉिनक माÅयमे:
याचे दोन उपÿकार पडतात:
अ) ®ाÓय माÅयमे: रेिडओ ही नभोवाणीची भाषा आहे. फĉ आवाजाची भाषा आहे,
ऐकÁयाची भाषा आहे. Âयात नभोवाणी , दूरÅवनी, ŀक®ाÓय , टेपरेकॉडªर इÂयादी.
ब) ŀक् ®ाÓय माÅयमे: टेिलिÓहजन आिण िसनेमाची भाषा ही ŀक®ाÓय आहे. Âयात
दूरदशªन,िचýपट , िÓहिडओ इÂयादी.

munotes.in

Page 98

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
98 ३) नवइले³ůॉिनक माÅयमे:
उपúह आिण संगणक ÿणाली (इंटरनेट). समकालीनसंपकª माÅयमात ®ाÓय संपकª माÅयम
Ìहणून नभोवाणी िकंवा आकाशवाणी यासंपकª माÅयमाची लोकिÿयता आजही शहरी तसेच
úामीण भागात अबािधत असÐयाचे िदसून येते.
२१ Óया शतकात अनेक ÿसारमाÅयमे मोठ्या ÿमाणात बाजारात आली आहेत. हा मािहती-
तंý²ानाचा Öफोट Ìहणता येईल. यातील बहòतेक माÅयमांĬारे संवादाचे आदान-ÿदान
करता येते. ÿÂयेक Óयĉì Öवतःचा Êलॉग उभा कł शकते िकंवा काही Óयĉéचा समूह
बनवून सतत एकमेकांशी संपकाªत राहतो. गेÐया दहा वषाªत मािहती तंý²ाना¸या ±ेýात
झपाट्याने बदल होत आहेत.संपकाªसाठी आज जे माÅयम वापरले जात आहेते उīा जुने
होत आहे. सातÂयाने नÓयाचा हÓयास लोकांना असतो. या नÓया तंý²ानात मोबाईल, वेब
कॅमेरा, आयपॅड, आयफोन यासार´या सुिवधा लोकिÿय आहेत.
३अ.३ ®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव नभोवाणी Ìहणजे आकाशवाणी, रेिडओ सेवा होय. ऑल इंिडया रेिडओ (AIR) ही रेिडओ
कायªøम ÿ±ेिपत करणारी भारत सरकारची यंýणा आहे. जगातला पिहला रेिडओ 'माकōनी '
या इटली¸या शाľ²ाने बनवला. माकōनी या इटली¸या शाľ²ाने १८९५ मÅये रेिडओचा
शोध लावला आिण Âयाचं पेटंटही िमळिवले, Ìहणून माकōनीला 'फादर ऑफ रेिडओ' असे
Ìहणतात. इंúजांनी आिण अनेक युरोिपयन देशांनी हे तंý²ान आपापÐया वसाहतीत नेले.
याच माÅयमातून अमेåरका,आिĀका , आिशया खंड आिण ऑÖůेिलया असा रेिडओचा
ÿसार झाला. Âया काळी हे माÅयम ÿामु´याने कÌयुिनकेशनसाठी वापरला जात होते.
िवशेषता युĦकाळात बातÌया लोकांपय«त पोहोचवÁयासाठी, अनेक खेळां¸या कॉम¤ůीसाठी
रेिडओचा वापर होऊ लागला. ÖवातंÞयपूवª काळात भारतातही िāिटशांनी रेिडओ आणला.
Âयामुळे भारतात नभोवाणीची सुŁवात ÖवातंÞयपूवª काळात झालेली आहे. १९२६ मÅये
'इंिडयन āॉडकािÖटंग कंपनी' या एका खासगी कंपनीने भारत सरकारशी एक करार कłन
मुंबई व कलक°ा येथे अनुøमे २३ जुलै व २६ ऑगÖट १९२७ रोजी दोन रेिडओ क¤þ सुł
केली. या क¤þाची ४८ िकलोमीटर¸या पåरसरातच कायªøम ऐकू येÁयाची ÓयवÖथा होती. या
सुमारास देशात १००० रेिडओ परवाने होते.
१९२७ ¸याही अगोदर भारतात नभोवाणीचा ÿसार खाजगी हौशी ³लबा Ĭारा झालेला
होता. १९२४ मÅये मþास येथे पिहला रेिडओ ³लब Öथापन झाला. हौशी रेिडओ ³लब
लाहोर , अलाहाबाद , पेशावर व डेहराडून येथे चालिवली जात होते. सरकारने भावी काळात
ÖथािपलेÐया रेिडओ क¤þाचे हे रेिडओ - ³लब अúदूत ठरले. Ìहैसूर, बडोदा , िýव¤þम,
हैदराबाद आिण औरंगाबाद या पाच िठकाणी नभोवाणी- कायª चालू होते. Ìहैसूर संÖथानाने
१९३५ मÅये ÖथािपलेÐया रेिडओ क¤þास 'आकाशवाणी ' नाव िदले होते। हेच नाव पुढे
भारत सरकारने देशातील सवª रेिडओ क¤þासाठी Öवीकारले. परदेशी वृ°पट व इंúजीमधून
ÿसाåरत होणाöया वाताªपटां¸यावेळी माý 'ऑल इंिडया रेिडओ' (AIR) असे संबोधÁयात
येऊ लागले. इंिडयन āॉडकािÖटंग कंपनी १ माचª १९३० मÅये बुडाली व भारत सरकारने
लगोलग नभोवाणी कायª Öवतःकडे घेतले. १९३५ मÅये 'लायोनल फìÐडन ' यांनी नभोवाणी munotes.in

Page 99

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
99 ÿमुख या नाÂयाने सवª सूýे आपÐया हाती घेतली. ÖवातंÞयो°र काळात आकाशवाणीचा
खöया अथाªने िवकास होत गेला.
आकाशवाणीचे एिÿल १९७३ अखेर ६९ ÿसार क¤þे असून Âयांचे पाच िवभाग करÁयात
आले आहेत. यािशवाय बडोदे, दरभंगा, Ìहैसूर, िवशाखापĘणम व शांतीिनकेतन या शहरात
साहाÍयक ÿसार क¤þे कायª करीत आहेत. आज देशभरात आकाशवाणीचे ४१० क¤þे असून
Âयातील २० क¤þे महाराÕůातच आहेत. ²ान - िव²ान - तंý²ान ते िविवध कला -
सांÖकृितक मूÐयांची Łजवात, रोज¸या घडामोडी ते आदशªवत जीवनपĦतीचा अवलंब
अशा अनेक िविवध गोĶी आबाल वृĦांसिहत ÿÂयेक वयोगटासाठी संवेदनशीलता होती,
जवळपास २३ भाषांतील ÿसारणाचा ÿचंड आवाका आिण मागील ९० वषª सातÂयाने
यातील भािषक Öतर कायम राहÁयाचे कसब या सवª गोĶी खरोखरच वाखाणÁयाजोµया
आहेत.' बहòजन िहताय बहòजन सुखाय ' हे तßव चालवत आकाशवाणीची अितशय जोमाने
वाटचाल चालू आहे जागितकìकरणानंतर आलेÐया खाजगीकरणा¸या लाटेत अनेक
Óयावसाियक माÅयमांचा पसारा वाढला आहे. २००१ मÅये भारतात खाजगी रेिडओ
Öटेशनलाही सुŁवात झाली आहे.
गेÐया शंभर वषाªत रेिडओ अनेक िÖथÂयंतरे अनुभवली. Âया¸या Öवłपात, तंý²ानात बदल
झाले. सादरीकरणाची शैली, कायªøमा¸या संकÐपना बĥल रेिडओची भाषा बदलली,
िनवेदक ऐवजी अजª आले, शांत संयमी भाषेला सुपरफाÖट इंúजी िहंदी मराठी भाषा जोडली
गेली. मोठ्या शहरांमÅये ůािफकमÅये असलेÐया लोकांसाठी योµय मािहती पुरिवÁयाचे काम,
नÓया युगाचे ®ोते जोडले जात आहेत तसे रेिडओ देखील नवीन िनमाªण होत आहेत. मु´य
ÿवाहापासून दूर असलेÐया समाजासाठी सरकारने कÌयुिनटी रेिडओची संकÐपना सुł
केली आहे. Âया अंतगªत अनेक िवīापीठांचे Öवतःचे कÌयुिनटी रेिडओ आहेत भारतात
सÅया २५१ कÌयुिनटी रेिडओ आहेत.
नभोवाणीचे उिĥĶ:
‘बहòजन िहताय बहòजन सुखाय’ हे आकाशवाणीचे घोषवा³य आहे.
१) देशी-िवदेशी बातÌयांचे संकलन कłन बातमीपýे ÿ±ेिपत करणे.
२) देशाचा योजनाबĦ सवा«गीण िवकास कसा होईल याबĥलचे िवचार व मािहती जनतेला
पुरिवणे.
३) ®ोÂयां¸या सांÖकृितक िवकासाकडे ही मनोरंजक कायªøम आखून ल± पुरिवणे.
ही आकाशवाणीचे ÿमुख उिĥĶे आहेत. मनोरंजन व मािहतीकरता नभोनाट्ये, संगीताचे
बहòिवध कायªøम, भाषणे, संभाषणे, चचाª वगैरे सादर केली जातात. िवīाथê , मिहला , मुले
व úामीण जनता यां¸यासाठी िवशेष कायªøम आकाशवाणी¸या सवª क¤þांवłन ÿसाåरत
करÁयात येतात. देशातील सवª प±ांची व राºय सरकारांशी िवचार िविनमय कłन क¤þ
सरकारने आकाशवाणीवरील भाषणािवषयी एक नऊ कलमी संिहता तयार केली आहे. munotes.in

Page 100

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
100 रेिडओ हे संवादाचे, मािहती व ²ानाचे ÿभावी आिण सवाªत जुने माÅयम आहे. आज माणसं
िजथे जातात ितथे मोबाईल नेतात, Âयाÿमाणे एकेकाळी शहरापासून अगदी
खेडेगावापय«त¸या माणसा¸या हाती रेिडओ िदसत असे. रेिडओवरील भूपाळी आज
सकाळ¸या बातÌयानी घराघरात सूयª उजडत असे. अनेक घरात तर रेिडओ¸या बातÌया
सुł होÁयाआधी उठÁयाचा दंडक असायचा. 'आप कì पसंद' कायªøमात आपÐया
माणसासाठी गाणे ऐकवÁयासाठी हजारो पýं यायची. लोकिÿय १० गाणी ओळखÁयासाठी
पैजा लावÐया जाय¸या. आज टीÓही (Television), मोबाईलवर हवं ते ²ान िमळवता
येते. हवं ते गाणं कधी ऐकता येतं. माý िवĵासनीयतेसाठी आजही ओळखली जाते ती
रेिडओ Ìहणजे आकाशवाणी ! या आकाशवाणीचा १३ फेāुवारी जागितक Öतरावरील
ह³काचा िदवस ! १३ फेāुवारी १९४५ रोजी संयुĉ राÕů रेिडओचे पिहÐयांदा ÿसारण
झाले होते. Âयामुळे हा िदवस 'जागितक रेिडओ िदन' Ìहणून साजरा केला जातो. माý याची
अिधकृत घोषणा अगदी अलीकडे Ìहणजे २०१३ रोजी झाली. तेÓहापासून युनोÖकोĬारे
जगभरातील रेिडओ ÿसारक आिण संघटनां¸या मदतीने िविवध कायªøमाचे आयोजन
करÁयात येते. संवादाचे माÅयम Ìहणून रेिडओ¸या भूिमकेवर चचाª केली जाते.
३अ.४ कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण भाषण, चचाª व मुलाखती:
भाषण , चचाª व मुलाखती हे कायªøम नभोवाणी ÿसारणाचा महßवाचा भाग आहेत.
वेगवेगÑया ÿासंिगक परंतू महßवा¸या िवषयांवर व ÿijांवर तº²Óयĉé¸या भाषणातून
®ोÂयांना उपयुĉ मािहती िमळते. ही भाषणे सुलभ भाषेत आटोपशीर व आकषªक शैलीत
असतात.
समाजात ÿसंगोपा° काहीवाद, समÖया िनमाªण होतात, Âयावर तº²ांची चचाª घडवून
आणून संबंिधत ÿijां¸या वेगवेगÑया पैलूंवर ÿकाश टाकता यावा यासाठी चचाª आयोिजत
केÐया जातात. चच¥त सूýसंचालन करÁयाची भूिमका महßवाची असते. चचाª िनयोिजत
आराखड्याÿमाणे चालेल व Âयात सवª महßवा¸या मुद्īांचा ऊहापोह होईल याची काळजी
Âयाने ¶यावयाचे असते.
नभोवाणीवłन िविवध ÿकार¸या मुलाखतीही ÿसाåरत होतात. Âयात ®ोÂयांना एखाīा
ÿijांची, योजनेची मािहती, िवशेष कतªबगारी गाजवणाöया Óयĉìचे मनोगत इÂयादी समजू
शकते.
थोड³यात मािहती देणे, घडलेÐया घटनां¸या िविवध बाजू व ŀिĶकोन पुढे आणणे या हेतूने
नभोवाणीवर भाषण चचाª व मुलाखत अशा िविवध आकृतीबंधातून संÿेषण घडवून आणले
जाते.
३अ.४.१ नभोवाणीवरील भाषण:
साधारणपणे दोन माणसे परÖपरांशी बोलत असताना िकंवा चार-पाच माणसे गÈपामारत
असताना बोलीभाषेचाच वापर करत असतात. नभोवाणीवरही बोलीभाषाच वापरली जाते, munotes.in

Page 101

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
101 परंतु ती उभयप±ी संभाषणाÂमक पĦतीने नÓहे तर नभोवाणीवर मायøो फोनवłन एक
Óयĉì बोलते आिण लाखो ®ोते ते ऐकत असतात. हा एकतफê, एकमागê संवाद चालू
असतो. वĉा ºयांना उĥेशून बोलत असतो ते असं´य ®ोते आप-आपÐया घरामÅये
िवखुरलेले असतात. ®ोता व³Âयाचे भाषण ऐकू शकतो परंतु Âयाला पाहó शकत नाही.
Âया¸या शी उलट संवाद साधू शकत नाही अथवा भाषण चालू असताना मÅयेच अडवून
Âयाला ÿितÿij िवचाł शकत नाही.
®ोते:
नभोवाणीवरील व³Âयाची Âयाची अवÖथा ही सभेतील व³Âयापे±ा वेगळी काहीशी
अडचणीची असते. तो आपÐया ®ोÂयांना पाहó शकत नाही. Âयां¸या चेहöयावरील,
नजरेतील भाव जाणू शकत नाही. ®ोÂयांचा ताÂकाळ ÿितसाद Âयाला समजू शकत नाही.
Âयामुळे तदनुłप फेरबदल आपÐया भाषणात Âयाला करता येत नाहीत. ®ोÂयां¸या टाÑया,
हशा, Âयांचे माना डोलावणे, हात उंचावणे हे काहीही नभोवाणीवरील वĉा पाहó शकत नाही.
Âयाचे ®ोते असं´य असतात परंतु ते Âयांचे भाषण एकएकटे ऐकत असतात. Âयामुळे ÿÂयेक
सभेत तसेच समूहाचे एक सामुिहक मन तयार होते तसे Âयांचे होऊ शकत नाही. Âयांची
सवा«ची मन:िÖथती वेगवेगळे असते. एखादा ®ोता आजारपणाने अंथŁणाला िखळलेला
असेल तर एखादा कामावłन दमून भागून परत आलेला असेल. कोणी आपÐया कचेरीतील
उरलेले काम करताना रेिडओ ऐकत असेल तर एखादा ®ोता वेळ जात नाही Ìहणून रेिडओ
लावून बसलेला असेल. कोणी जेवण करताना, कोणी िमýांशी व कुटुंबाशी बोलताना, कोणी
मुलाबाळांचा दंगा चालू आहे अशा िविवध पåरिÖथतीमÅये ®ोते नभोवाणीवरील भाषण ऐकत
असतात. अशा वेगवेगÑया मन:िÖथतील ®ोÂयांचे ल± वेधून घेÁयाचे व ते कायम
िटकिवÁयाचे आÓहान नभोवाणीवरील व³Âयापुढे असते.
नभोवाणीवरील भाषण हे साधारणत: १० िमिनटांचे असते. Âयापुढे Âयाचा अवधी गेला कì
®ोता कंटाळतो Ìहणून अगदी अपवादाÂमक िÖथतीत १५ िमिनटांचे भाषण ÿसाåरत केले
जाते. नभोवाणीवरील भाषण िलहóन काढलेले असले तरी ते िनबंधवजा असून चालत नाही.
ते संभाषणवजा अनौपचाåरक शैलीतील असावे लागते. िनबंध अथवा लेख हा वाचून
समजून ¶यायचा असतो. Âयामुळे Âयात लांब पÐलेदार वा³ये, अवघड शÊद , अवघड
युिĉवाद , तपशीलवार मािहती आिण आकडेवारी यांचा समावेश केला तरी
चालतो.वाचकाला एखादा मुĥा समजला नाही तर तो तेवढा भाग पुÆहा वाचू शकतो. एखादा
शÊद अडला तर शÊदकोशात Âयाचा अथª पाहó शकतो. मुळातच लेख वाचताना Âयाचे सवª
ल± Âयात एकवटलेले असते. नभोवाणी¸या ®ोÂयाची मन:िÖथती एवढी Öवागतशील
असेलच असे नाही. िशवाय नभोवाणीवरील भाषणातील एखादा शÊद, एखादा वा³यांश
Âयाला समजला नाही तर तेवढा भाग पुÆहा ऐकून तो समजून घेÁयाची सोय नसते.
नभोवाणीवरील भाषा अितशय सोपी असावी Âयात अवजड कृिýम अलंकाåरक वा³यरचना
असू नये. लेखात खालीलÿमाणे, वरीलÿमाणे, मागीलÿमाणे असे संकेत चालू शकतात
नभोभाषणात ते चालत नाहीत कारण नभोभाषण हे डोÑयांऐवजी कानातून मनात उतरत
असते िलिखत मजकुरात 'व' सारखे उभयाÆवयी अÓयय चालू शकते, परंतु नभोवाणीवर
'आिण' हे अिधक ठसठशीत, ÖपĶ अÓयय वापरणे इĶ असते. munotes.in

Page 102

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
102 नभोवाणीवरील भाषणात फार सूàम तपशील , आकडेवारी अथवा नावां¸या याīा चालत
नाहीत. एखाīा ÿकÐपाचा खचª१३२कोटी ९७ लाख ३हजार २३२Łपये असा असेल तर
नभोवाणीवर सांगताना ही र³कम१३२ कोटी ९७ लाख Łपये अशी सांगणे उिचत ठरेल.
आकडेवारी व तपशीलाचा भडीमार केला तर तो ®ोÂयां¸या ल±ात तर राहात नाहीच उलट
Âयाने Öवतः कंटाळून रेिडओ बंद करतो आिण दुसरे क¤þ लावतो.
नभोभाषणाची भाषा व शैली:
नभोवाणीवरील भाषा ही दैनंिदन वापरातील, बाजारातील भाषा असावी परंतु उथळ िकंवा
असËय असता कामा नये. िकतीही अवघड िवषय असला तरी सोÈया , बोलीतील पåरिचत
शÊदामÅयेच मांडावा लागतो. 'झाडावर बसलेला प±ी मला िदसत आहे' हे वा³य वृ±ावर
िवराजमान झालेला 'खग मजसी ŀµगोचर होत आहे' असे Ìहटले तर कसे वाटेल? नाटकात
िकंवा काही िविशĶ ÿसंगी अशी नाटकì, कृिýम भाषा शोभून िदसते. एखादा नेता
युĦासार´या ÿसंगी नभोवाणीवłन जनतेला उĥेशून आवाहन करतो तेÓहा अशी
अलंकाåरक भाषा चालते. पण एरवी रोज¸या Óयवहारातही खटकेल.
नभोवाणीवर बोजड , अवघड भाषा वापł नये. फार मोठी, लांबलचक वा³य असतील तर
Âयाचा अÆवय लावता लावताच ®ोता रडकुंडीला येÁयाची श³यता असते. Âयाऐवजी छोटी
छोटी वा³य असली तर ते ®ोÂयां¸या मनात पटकन Łजतात. भाषणाची शैली Ìहणजे
व³Âयाचे Óयिĉमßव ÿितिबंिबत करणारा जणू आरसाच! एकच मुĥा वेगवेगळा वĉा
आपापÐया िपंडानुसार, मनधमाªनुसार वेगवेगÑया ÿकारे मांडतो. द°ो वामन पोतदार
यां¸यासार´या सÓयसाची परंतु काहीशा फटकळ िवĬानाची भाषाशैली तशीच परखड तर
नरिसंह िचंतामण केळकर अथवा यशवंतराव चÓहाण यां¸यासार´या सौÌय Óयिĉमßवा¸या
व³ßयाची शैलीही तशीच मृदू, ÿसÆन कोणालाही न दुखावणारी अशी असते. साने
गुŁजé¸या भावुक Öवभावाÿमाणे Âयांची शैलीही Ńदयाला हात घालणारी तर आचायª िवनोबा
भावे िकंवा लोकमाÆय िटळक यांचे िलखाण Âयां¸या Öवभावानुसार तकªकठोर, रोखठोक ,
खंबीरबाणा दशªिवणारे, आचायª अýे यांची शैली ही Âयां¸या Óयिĉमßवाÿमाणेच आøमक,
िदलदार आिण ÿसंगी सालडी सोडून काढणारी तर ®ी.म.माटे यांची शैली Âयां¸या
Óयिĉमßवाÿमाणे खटकेबाज, येथील लोकपरंपरेत मुरलेली, अÖसल आिण कसदार!
नभोवाणीवरील भाषणही असेच आकषªक, शैलीदार असावे लागते. नीरस, Öवतंý
चेहरामोहरा नसलेले भाषण कोण ऐकणार ?
नभोभाषणाचा आरंभ व शेवट:
इंúजीमÅये 'Well begun is half done' अशी एक Ìहण आहे. कोणÂयाही कायाªचा ÿारंभ
चांगला, मनासारखा झाला कì ते कायª िनÌमे साÅय झाÐयासारखे होते. नभोवाणीवरील
भाषणाबाबत तर हे िवशेषÂवाने खरे आहे.कारण नभोभाषणाचा ÿारंभ हा ®ोÂयांचे ल± वेधून
घेऊ शकला नाही तर पुढील भाषण ऐकÁयाचा ÿijच उĩवत नाही. भाषणाचा ÿारंभ हा
एखाīा ÿवेशĬारासारखा असतो. ÿवेशĬारामुळे लोकांचे ल± आकिषªले जाते आिण
आतील वाÖतूची ढोबळ कÐपनाही पाहणाöयाला येते. भाषणाचा ÿारंभही असाच एकाच
वेळी ल±वेधक आिण भाषण िवषयाची ओळख कłन देणारा असावा लागतो. ®ोÂयांचे ल±
वेधून घेÁयासाठी एखादे सुंदर सुभािषत, एखादी चटकदार Ìहण िकंवा वा³ÿचार, एखाīा munotes.in

Page 103

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
103 ÿिसĦ गीतातील ओळ यांचा उपयोग होऊ शकतो. काही वेळा ध³का तंýाचा वापर करता
येतो. उदाहरणाथª कोरोनािवषयी¸या एखाīा भाषणाची सुŁवात "बरं झालं बुवा कोरोनाची
साथ आली." अशी केली तर ®ोता Öवाभािवकपणेच आIJयªचिकत होऊन सावध ऐकू
लागतो. Âयाचे कारण कोरोनाची साथ ही बाब उपयुĉ, Öवागताहª कधीच नसते. Âयामुळे तसे
ÿितपादन जर कोणी कł लागला तर उÂसुकते पोटी ®ोता ऐकू लागतो. भाषणा¸या
ÿारंभाÿमाणेच शेवटही आकषªक असावा लागतो. भाषणातील शेवटची वा³ये ®ोÂया¸या
मनात बराच काळ र¤गाळत राहतील अशी Âया¸या मनात िननादत राहतील अशी असावीत.
नभोभाषणाचे िवषय:
नभोवाणीवरील भाषणासाठी कोणताही िवषय चालू शकतो. साधारणतः सËयतेचे
सवªसामाÆय संकेत ल±ात ठेवून टाचणी¸या उÂपादनापासून जहाजबांधणीपय«त आिण
मधमाशी पालनापासून मानसशाľापय«त कोणÂयाही िवषयावर भाषण ठेवता येते. आपÐया
इि¸छत ®ोतागटाला Âया िवषयात रस वाटेल का याचा िवचार भाषणाचा िवषय ठरवताना
केला जातो. िवषयाची िनवड करताना Âयाची ÿासंिगकता, सामािजक गरज इÂयादéनी
िनकषांचाही िवचार करावा लागतो.
उदाहरणाथª:
मिहलांसाठी भाषण ठेवताना Âयांना घरीदारी रोज येणाöया छोट्यामोठ्या अडचणी, Âयांचे
आरोµय , बालसंगोपन, मुलांसाठी योµय आहार, नवीन पाककृती इÂयादी िवषय उपयुĉ
ठरतील. तŁण -तŁणéसाठी नवनवीन फॅशÆस, øìडाÖप धाª, Óयायाम , िचýपट , नाटके,
िगåरĂमण , िगयाªरोहण, इतर धाडसी øìडा ÿकार इÂयादी िवषय रोचक ठरतील. लहान
मुलांसाठी गंमतीदार खेळ, कोडी, थोरामोठ्यांची चåरýे, नवीन वै²ािनक शोध असे िवषय
आवडतील. कामगारांसाठी कामगारिवषयक नवीन कायदे, नवीन औīोिगक उÂपादने,
औīोिगक िवकासािवषयी शासना¸या योजना , कारखाÆयातील सुरि±तता, कामगार
चळवळी , इÂयादी िवषयावरचे भाषणे आवडतील.
काही वेळा समाजाला आकिषªत करणारी िकंवा संपूणª समाजावर पåरणाम करणारी घटना
घडते अशा वेळी सवªच ®ोतृगटासाठी Âया िवषयावर भाषण ठेवावे लागते. िदवाळीसारखा
सण असेल िकंवा मराठवाड्यातील भूकंप अथवा कोरोना¸या साथी सारखी आप°ी असेल,
अशा िवषयांमÅये सवªच ®ोतृगटांना रस असतो. Âयां¸या ŀĶीने उपयुĉ असा पैलूंवर भाषण
ठेवÁयात येते. िदवाळीचाच िवषय घेतला तर लहान मुलांसाठी िदवाळीचे िकÐले, आकाश
कंदील, फटाके उडवताना ¶यावयाची काळजी, मिहलां¸या कायªøमात अिभनव पाककृती,
घरांची सजावट, कामगारांसाठी बोनसचा योµय उपयोग, असे िवषय घेता येतील.
कोरोना¸या साथीिवषयी सवªसाधारण ÿौढ ®ोÂयाला Âया रोगाची शाľीय मािहती देता
येईल तर लहान मुलां¸या कायªøमात सावªजिनक Öव¸छतेवर भर īावा लागेल.
मे १९९८ मÅये भारतीयशाľ²ांनी राजÖथानात पोखरण येथे दुसöया अणुÖफोटाची
यशÖवी चाचणी केली तेÓहा संपूणª राÕů अिभमानाने फुलून गेले होते. अशा वेळी युवकांसाठी
भाषण ठेवताना देशािभमान, Öवयंपूणªता, या पैलूवर भर देता येईल, तर ÿौढ ®ोÂयांसाठी
अनुिव²ान, Âयांचे िविवध ±ेýातील उपयोग इÂयादी पैलू महßवाचे ठरतील. िवशेष ÿगÐभ व munotes.in

Page 104

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
104 िनवडक ®ोतृवगª असेल तर या अणुÖफोट चाचणीचे आंतरराÕůीय ±ेýातील पåरणाम,
अणुऊजाª, अÁवľिनिमªती, इÂयादी मुīांचा अिधक तपिशला ने िवचार करता येईल.
भाषणाचा िवषय ठरवताना ®ोतृवगाªची बौिĦक व मानिसक कुवत, वयोगट , Âया Âया
गटातील ®ोÂयांची गरज इÂयादी बाबी िवचारात ¶याÓया लागतात.
नभोवाणीवरील भाषणात सवª मािहती, नावे, Öथळे, सनावÑया व इतर तपशील अगदी
िबनचूक असावा लागतो. चुकìची मािहती िदली तर अजाण ®ोÂयां¸या मनात गŌधळ उडतो
आिण जाणकार ®ोता असेल तर Âयाला ती चूक ल±ात येऊन व³Âयावरचा व नभोवाणी या
माÅयमावरचा Âयाचािवĵास कमी होऊ लागतो. एखादा तपशील अचूक आहे कì नाही याची
खाýी नसेल तर तो पूणªपणे गाळला तरी चालेल; परंतु चुकìची मािहती ÿसाåरत होऊ देऊ
नये. नभोवाणी या माÅयमाचा ÿसार फार Óयापक असÐयामुळे ÿ±ोभक िकंवा खळबळ
जनक , सनसनाटी िवधानेही श³यतो कł नयेत.
भाषणाचे वाचन:
नभोवाणीसाठी िकतीही सुंदर भाषण िदले तरी ते जर ÿभावीपणे वाचले नाही तर Âयाचा
काय उपयोग ? ®ोÂयां¸या मनावर संÖकार करणारा शÊद हा Âया¸या कानात नीट िशरला
नाही तर तो मनाला तरी कसा िभडणार ? कागदावर िलिहलेला शÊद हा थंड, िनजêव
असतो. तोच आवÔयक Âया वजनाने उ¸चारला कì एकदम चैतÆयमय िजवंत होऊन
रसरशीतपणे उभा राहतो! असा ÿभावी रीतीने उ¸चारलेला शÊदच ®ोÂया¸या मनावर राºय
करतो. यासाठी आपले भाषण ठाशीवपणे चढ- उतारांसह सादर करणे महßवाचे आहे. हा
एक ÿकारचा वािचक अिभनयच असतो , नभोवाणीवरील संवाद िकंवा ®ुितकेत
पाĵªसंगीताची जोड शÊद िमळू शकते पण भाषणात हे सहाÍय िमळत नाही.
शÊदांचे उ¸चारण फारच काळजीपूवªक ÖपĶ, अथवा वा³यांश ®ोÂयां¸या मन:पटलावर
ÓयविÖथत नŌदिवला गेला पािहजे.
अितजलद भाषणाÿमाणे अित संथ भाषणही कंटाळवाणे होते. Âयामुळे ®ोÂयाला नीट
समजेल, परंतु Âयाला कंटाळवाणे होणार नाही अशा बेताने भाषणा¸या वाचनाचा वेग ठेवावा.
सवªसाधारणपणे दर िमिनटाला १०० ते १२० शÊद हा आदशªवेग समजला जातो.
नभोभाषणा¸या वाचनात िवरामालाही अितशय महßव असते. योµय िठकाणी योµय तो िवराम
(Pause) घेतला तर Âयापुढील शÊदाला वा³याला िवशेष उठाव येतो. िलिखत मजकुरात
िवरामिचÆहाना जे महßव असते तेच ®वणीय मजकुराला योµय िवरामांना असते. मजकूर
फार दाटीवाटीने िलिहलेला अथवा छापलेला असेल तर डोÑयांना ýास होतो. Âयाचÿमाणे
फार दाट (भरभर , अित जलद) वाचन केले तर ®ोÂयांचे कान व मन दमून जाईल. िवराम हा
®ोÂयाला िवसावा देतो. उ¸चाåरत शÊदा एवढाच िवरामही पåरणामकारक ठł शकतो.
नभोभाषणाचे वाचन हे नीरस, Ł± असू नये हे खरे; पण ते नाटकì, कृिýमताही वाटणार
नाही याची काळजी घेतली पािहजे. नभोवाणीवरचा वĉा आपÐयाशी िहतगूज करत आहे,
संवाद साधत आहे असा िवĵास ®ोÂयाला वाटला पािहजे. वĉा आपÐयावर ÿभाव munotes.in

Page 105

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
105 पाडÁयाचा ÿयÂन करत आहे. Âयासाठी मुĥाम लटके, नाटकì भाषण करत आहे असे
Âयाला वाटू लागले तर तो मनाने वĉÓयापासून दूर जाऊ लागतो.
नभोभाषण - काही Óयावहाåरक सूचना:
१) आपले भाषण कागदा¸या एका बाजूला ÖपĶपणे मोठ्या अ±रात िलहावे Ìहणजे
Åविनमुþणा¸या वेळी वाचन करताना अडचण येणार नाही.
२) भाषण कागदा¸या अÅयाª तुकड्यावर िलहावे, छोटे कागद हाताळणे सोपे जाते.
३) Åविनमुþणापूवê सवª कागद सुटे कłन, øमवार लावून ठेवावेत. वाचताना कागदाचा
फर फर ( खूप) आवाज होणार नाही याची काळजी ¶यावी.
४) ÿÂयेक पानावरील शेवटचे वा³य Âयाच पानावर पूणª करावे. अधªवट वा³य तोडून
पुढील पानावर नेले तर वाचन करताना कदािचत पडÁयाची श³यता असते.
५) Åविनमुþणापूवê संिहतेचे काळजीपूवªक वाचन करावे आिण Âयात अवघड उ¸चार
असलेले शÊद Âयाचÿमाणे महÂवाचे वा³यांश अधोरेिखत करावेत. ÖवÐपिवराम,
पूणªिवराम , उģारिचÆह , ÿijिचÆह इÂयादी िचÆहे ही ÖपĶपणे िलहावीत Ìहणजे वाचन
करताना Âयांचा योµय वापर करता येईल.
६) Åविनमुþणा¸या वेळी आपÐया ĵासो¸छवासाचा आवाज होऊ देऊ नये.
मायøोफोनला कागद अथवा ध³का लागणार नाही याची काळजी ¶यावी.
७) संपूणª भाषण एकाच वेगात वाचावे. मधेच भरभर िकंवा संथ वाचन कł नये.
आवाजाची तीĄताही समान ठेवावी.
८) वाचताना तŌडाचा मचमच िकंवा िमट³या मारÐयाचा आवाज होऊ देऊ नये.
९) तŌडापासून मायøोफोन फार जवळ अथवा फार दूर ठेवू नये साधारणपणे १० ते १२
इंचावर मायøोफोन ठेवावा.
१०) Åविनमुþणा¸या वेळी कागद फार िवखłन दूरदूर ठेवू नये. तसे केले तर तŌड
मायøोफोनपासून दूर जाÁयाची आिण आवाजा¸या पातळीत फरक पडÁयाची
श³यता असते.
११) Åविनमुþणा¸यापूवê चहा अथवा गरम पेय ¶यावे. Âयामुळे घशाला कोरड पडणार नाही
अथवा खोकलाही उĩ वणार नाही.
सार łपाने नभोभाषणाची वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे सांगता येतील:
१) नभोवाणीचा ®ोता हा अंध Óयĉìÿमाणे असतो. तो व³Âयाला पाहó शकत नाही.
Âयाचÿमाणे नभोभाषणात तĉे, नकाशे, कोĶके इÂयादी साधनांचाही उपयोग करता
येत नाही. नभोवाणीवरील वĉाही ®ोÂयांना पाहó शकत नाही. Âयामुळे Âयाला ®ोÂयांचा
तÂकाळ ÿितसाद समजू शकत नाही . munotes.in

Page 106

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
106 २) डोळे हे भावािवÕकाराचे अितशय महßवाचे साधन आहे परंतु नभोवाणी¸या Óयवहारात
ते उपयोगी पडू शकत नाही. नभोवाणी हे केवळ ®ाÓय,ÅवÆयाधाåरत असे एकमेव
माÅयम आहे.
३) नभोवाणीवłन उ¸चारला गेला शÊद हा बाणासारखा असतो. बाण एकदा सुटला कì
परत येत नाही.
नभोवाणीवłन ÿसाåरत झालेला शÊद ही असाच अवकाशात िवłन जातो. िलिखत मजकूर
आपण पुन:पुÆहा वाचू शकतो. नभोवाणीवरील शÊद पुÆहा ऐकता येत नाहीत. Âयामुळे एकदा
ऐकून चटकन समजेल अशी सोपी शÊदरचना नभोभाषणात अÂयावÔयक असते.
Âयाचÿमाणे हे शÊद®ोÂयां¸या मनात ÓयविÖथत Łजतील अशा रीतीने ÖपĶपणे िवचारले
गेले पािहजे.
४) नभोभाषणात छोटी छोटी वा³य असावीत. Âयाचÿमाणे ३ िकंवा ४ मोजकेच मुĥे
घेऊन Âयांचे िववरण करावे. मािहतीचा िकंवा आकडेवारीचा भडीमार कŁ नये.
५) नभोवाणी हे ®ाÓय माÅयम असÐयामुळे नभोभाषणाची शैली िचýमय, ÿसंग डोÑयांपुढे
उभी करणारी असावी. या ŀĶीने गीतरामायणकार ग. िद. माडगूळकर, सानेगुŁजी
इÂयादéचे लेखन अËयासणे िवशेष उपयुĉ ठरेल.
६) नभोभाषणाचा अवधी साधारणप णे १० िमिनटांचा असतो तर वाचनाचा वेग िमिनटाला
१०० ते १२० शÊद एवढा असतो. याचाच अथª हजार ते बाराशे शÊदात नभोवाणी¸या
व³Âयाला आपले भाषण मांडावे लागते.
मािहतीचे नभोभाषणात łपांतर:
आकाशवाणीवरील भाषणाचे Öवłप आिण तंý यािवषयी आतापय«त आपण मािहती
िमळवली. ÿ Âय± भाषण कसे िलहावे यासाठी एक नमुना उदाहरण पाहó या. उताराúंथातील
आहे. Âयाचे नभोभाषण करÁया¸या ŀĶीने काय बदल करावे लागतील या ŀĶीने हा उतारा
वाचा.
नाÁयांचा उगम कसा झाला याबाबत अनेक िवĬानांची अनेक मते आहेत. परंतु मोह¤जोदडो
येथील उÂखननात काही नाणी सापडली आहेत. Âयावłन नाणी - पाडÁयाची सुŁवात
इ.स. पूवª २००० ते १८०० या कालखंडात झाली असावी. असा संशोधकांचा िनÕकषª
आहे. भारतात वैिदककाळातही नाणी ÿचिलत होती. हा काळ इ.स.पूवª ५ Óया शतकातील
आहे. इ.स.पूवª सहाÓया शतकात úीकांनीही नाणी पाडली होती. Óयापाöयांनी काही नाणी
पाडली आिण Âया िपढीची खूण अंिकत केली. अशा नाÁयांना पंचमाकª नाणी असे Ìहणत.
भारतात नाÁयांचा ÿचार व ÿसार केÓहा झाला हे िनिIJत सांगणे कठीण आहे. अलीकडेच
पुÁया¸या डॉ. शोभना गोखले यांना सातवाहन राजा¸या काळातील नाणे िमळाले आहे.
सातवाहनांचा काळ इ.स.पूवª ३२ अखेर ते इ.स. पूवª २३२ असा आहे. हे नाणे तांÊयाचे
वाटोÑया आकाराचे ३.३५० úॅम वजनाचे असून Âयाचा Óयास १.४ स¤टीमीटर आहे.
नाÁया¸या एका बाजूस झूल घातलेला ह°ी असून Âयाच बाजूवर ' राजरोस हालस ' अशी munotes.in

Page 107

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
107 ही āाĺीिलपीतली अ± रे आहेत. नाÁया¸या दुसöया बाजूस अÖपĶ उºजयनी िचÆह
आहे.Âयामुळे हे नाणे सातवाहन काळातील हाल राजाचे होते हे ÖपĶ होते.
मोगलां¸या काळात अकबरा¸या कारकìदêत २४ टाकसाळी होÂया असा उÐलेख सापडतो.
महाराÕůात िशवकालीन काळात मराठी राजांची नाणी असÐयाचा उÐलेख सापडतो. Âयाच
बरोबर बडोīात गायकवाडांची, इंदूरला होळकरांची व हैदराबादला िनजामाची मोठी
टाकसाळ होती.
पुढे इंúजां¸या काळात िāिटशांनी पिहली टाकसाळ इ.स.१६४० मÅये काढली. भारतात
Łपया हे पैशाचे पåरमाण िनिIJत झाले. िāिटशांनी Âयाअगोदरचे मोहोर हे नाणे बंद कłन
टाकले व चांदीचा Łपया अिÖतÂवात आणला. Âयानंतर आधेली, पावली , चवली , आणेली,
पैसा अशी िविवध नाणी पाडÁयात आली. ÖवातंÞय ÿाĮीनंतर मौÐयवान धातूंची नाणी
पाडणे बंद करÁयात आले. अÖसल िनकेलची नाणी अिÖतÂवात आली. एका बाजूला
भारतीय राजमुþा Ìहणजे अशोक Öतंभ व दुसöया बाजूला वाघाचा छाप होता. पुढे वाघा¸या
जागी लŌÊयांचा छापा मारÁयात आला.
१९५७ मÅये दशमान पĦती आली आिण आधेली,धी पावली , आणेली ही नाणी बंद
झाली.Âयाऐवजी १ पैसा २ पैसे, १० पैसे, २० पैसे, ५० पैसे ही नाणी आली.
Âयां¸यािकमतीÿमाणे Âयांचे आकार व कडा यांचे Öवłप बदलले. धातूची नाणी अिधक
सं´येने जवळ बाळगणे गैरसोयीचे असÐयाने कागदी नोटा Óयवहारात पुढे आÐया. नोटांचे
आकार िकमतीÿमाणे लहान-मोठे ठेवÁयात आले.
अलीकडे नाणेटंचाई वाढली आहे व कागदी नोटा हातात घेववत नाहीत इत³या ओंगळ
झाÐया आहेत. या पाĵªभूमीवर सरकारने धातूंची नाणी अिधक मोठ्या ÿमाणात तयार
करÁयाची घोषणा केली आहे. बघू या याचा काय पåरणाम होतो ते!
आता या उताöयाचे िनरी±ण करा. येथे नाÁयांचा इितहास सांिगतलेला आहे. Âयाचा
कालिनद¥श व बदलत गेलेले łप यांचा आढावा घेतला आहे. मािहती अचूक व काटेकोर
आहे. परंतु आकाशवाणीवłन ÿसाåरत करÁयासाठी याच िवषयावर आपÐयाला भाषण
िलिहता येईल.
"युवक िमýांनो, आजकाल नाणेटंचाई िवषयी वतªमानपýातून सतत चचाª होत आहे आिण
Âया िनिम°ाने नाÁयां¸या Öवłपािवषयी उलटसुलट मतं मांडली जात आहेत. कोणÂया
टाकसांळीची िकती ±मता आहे? नाणी कोणÂया धातूची, कोणÂया आकाराची असावीत ?
अशा िविवध बाजूंनी ही चचाª चाललेली आहे.
िमýहो , तुम¸याही मनामÅये यासंबंधी काही िवचार असतील आपण आज नाणकशाľा¸या
ŀĶीने नाÁयांचा इितहास आिण Âयांचे Öवłप यासंबंधी काही मािहती िमळवू या. तुÌही आज
जी नाणी पाहता ÂयामÅये १० पैसे, ५ पैसे अशी कथलाची नाणी आहेत. आपले जुने लोक
राणी छाप Łपयाचा अधूनमधून गौरव करीत असतात. आज तो Łपया वापरात चलनामÅये
नाही. पण तो Łपया चांदीचा असÐयाने Âयाची िकंमत होती. 'खणखण वाजला तो खरा
Łपया ' असं काही वषा«पूवê Ìहटलं जायचं. 'आमचं नाणं खणखणीत आहे.' असा वा³ÿयोग
Âयावłन आलेला आहे. आपÐया दैनंिदन ÓयवहारांमÅये ही नाणी आपÐया Óयवहाराचं, munotes.in

Page 108

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
108 आपÐया संÖकृतीचे एक अंग कसं बनतं याचा हा नमुना आहे. 'आमचा मुलगा Ìहणजे बंदा
Łपया आहे' यासारखे वा³ÿयोग याची सा± आहेत. आिण िमýहो, तुÌहाला आIJयª वाटेल
परंतु नाणकशाľ असं Ìहणतं कì, नाÁयावłन इितहासाचा आिण संÖकृतीचा बोध होतो.
नाÁयांची परंपरा फार ÿाचीन आहे. मोह¤नजोदारो¸या उÂखननात काही नाणी सापडली. हा
काळ इ.स. पूवª अडीच हजार वषाªपय«त मागे जातो. भारतातही वैिदक काळात Ìहणजे
इ.स.पूवª पाचÓया शतकामÅये नाणी ÿचिलत होती असा आढळून आलेला आहे. या
नाÁयावर झूल घातलेÐया ह°ीचे मुþा छापलेली आहे आिण 'राजरोज हालस ' अशी āाĺी
िलपीतील अ±रं आहेत. यावłन हे सातवाहनराजा 'हाल' या¸या काळातील नाणं आहे हे
ओळखता येतं. आपÐयाकडे अनेक राजांनी आिण संÖथािनकांनी आपापली नाणी
काढलेली आढळतात. मराठ्यां¸या काळात िशवकालीन नाणी होती. िनजामाची नाणी
होती. िनजामाची हैदराबादला मोठी टाकसाळ होती. पुढे िāिटश आले. Âयांनी १६४० मÅये
मþासला पिहली टाकसाळ काढली आिण Łप या हे पैशाचं पåरमाण न³कì झालं. Âयापूवê
मोहर हे नाणं आपÐयाकडे अिÖतÂवात होते. ते िāिटशांनी बंद केलं आिण चांदीचा Łपया
अिÖतÂवात आला. या Łपयावर राणीची मुþा असायची Ìहणून Âयाला 'राणी छाप Łपया '
असं Ìहणत. Óयवहार करÁयासाठी Łपयाचा पाव भाग Ìहणून पावकì , अधाª भाग Ìहणून
आधेली, सोळावा भाग Ìहणून आणेली अशी िविवध नाणी या काळामÅये आली.
ÖवातंÞयो°र काळामÅये मौÐयवान धातूंची नाणी पाडणं बंद झालं आिण कथलाची नाणी
अिÖतÂवात आली .
िमýहो , ÖवातंÞयो°र काळातील नाणी तुÌही सवªजण नेहमी पाहता. वर¸या मुþा जरा
आठवून पहा. कोणÂया कोणÂया मुþा तुÌहाला आठवतात? एका बाजूला वाघाचा छापा
असलेÐया Łपये तुÌहाला आठवतो का? काही िठकाणी लŌÊयांचा यांचा छाप आहे. काही
िठकाणी महाÂमा गांधी, नेहł यांची मुþा आहे. अशी िकतीतरी िविवधता आहे. जी गोĶ
नाÁयांची तीच नोटांची सुĦा नोटांवरही तöहेतöहेची िचý काढलेली आढळतात.
तेÓहा िमýांनो, नाणकशाľ असे Ìहणतं कì, नाÁयांवłन माणसाचा इितहास आिण
संÖकृती कळते. आता आपली भारतातीलच नाणी आपण पािहली तर अशोकÖतंभ हा
आपला सांÖकृितक वारसा, तर गांधी, नेहł यां¸या मुþा या आपÐयाराÕůीय नेतृÂवाचा
वारसा सांगतात. आपली कृिषÿधानता लŌÊयां¸या माÅयमातून Óयĉ होते. राजाराÁयां¸या
छापा¸या ऐवजी लŌÊयांची मुþा येणे यावłन आपली मानिसकता सरंजामशाहीकडून
लोकशाहीकडे कशी झुकली आहे हे ÖपĶ होतं. कुटुंब िनयोजनाचा ÿ चार हा सुĦा नाÁयां¸या
माÅयमातून करÁयाचा ÿयÂन झालेला आहे.
तेÓहा िमýहो, Âया Âया काळ¸या लोकां¸या समजुती, राºयकÂया«चा कल, आचार -िवचार
अशी िकतीतरी उĨोधक मािहती आपÐयाला िमळते. तुम¸यापैकì अनेकांना नाणे
जमिवÁयाचा छंद असेल, तेÓहा या ŀĶीने Âयांचा अËयास आपण जłर करावा आिण
आपला सांÖकृितक वारसा जतन करावा. धÆयवाद!"
पिहला उतारा नंतर¸या आकाशवाणीवरील भाषणाशी ताडून पहा. आता तुम¸या काय
ल±ात आले? munotes.in

Page 109

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
109 १) आकाशवाणीवरील भाषणात नुसती मािहती िलहóन चालत नाही तर ºयांना उĥेशून ते
मािहती सांगायची आहे Âयां¸याशी िमýहो, ®ोते हो वगैरेसारखे संबोधन वापłन संवाद
साधायचा असतो. अधूनमधून 'आता तुम¸या हे ल±ात आले असेल' अशासारखे
वा³ÿयोग कłन हा संवाद सतत बोलता ठेवायचा असतो.
२) एक अĶमांश, एक चतुथा«श िकंवा इ.स.पूवª २५०० अशी तांिýक शÊदावली न वापरता
आठवा भाग , चौथा भाग , इ.स.पूवª अडीच हजार अशा सहज ®ुती सुलभ शÊदांची
िनवड करावी लागते. 'व' सारखी उभयाÆवयी अÓयये टाळलेली आहेत. Âयाऐवजी
'आिण' सारखे ÖपĶ ऐकू येणारे उभयाÆवयी अÓयय वापरलेले आहे.
३) लोकÓयवहारात ÿचिलत असलेÐया वा³ÿचारांचा आिण Ìहणéचा वापर केलेला आहे.
४) असे, तसे, घेणे, देणे या ऐवजी असं, तसं, घेणं, देणं असे बोलीभाषेतील शÊद
वापरलेले आहेत.
५) मोठी लांबलचक वा³ये न वापरता छोटी ®वणसुलभ वा³ये वापरलेली आहेत.
६) आशयाची मांडणी पिहÐया उताöयात ऐितहािसक øमाने केली आहे. पण नंतर¸या
भाषणात Âयाचा øम उलटा आहे. आज¸या संदभाªकडून भूतकाळाकडे व परत
वतªमान संदभाªकडे असा Âयाचा ÿवास आहे. Âयामुळे ®ोÂयांची उÂसुकता वाढÁयास
मदत झाली आहे.
७) भाषणा¸या शेवटी सवª िववेचनाचा मिथताथª सांगून नाणी ही राजकìय व सांÖकृितक
इितहासा ची ÿितिनधी कशी असतात. हा मुĥा ठसठशीतपणे ल±ात आणून िदलेला
आहे.
३अ.४.२ नभोवाणीवरील चचाª:
एखाīा िववादाÖपद िकंवा बहòआयामी िवषयावर भाषणापे±ा चचाª ठेवणे जाÖत उपयुĉ
ठरते. अथªसंकÐप, िनवडणुका, एखाīा महßवा¸या िवषयासंबंधीचा कायदा, एखादी महान
कलाकृती यावर भाषण ठेवÁयापे±ा चचाª ठेवली तर Âयात Âया Âया िवषया¸या िविवध
पैलूंवर ÿकाश पडतो आिण Âया िवषयाला Æयाय िमळतो. केवळ भाषण ठेवले तर
कालमयाªदेमुळे अथवा Âया व Âयाचा कल िकंवा पूवªúह यामुळे एखाīाच पैलूवर जोर िदला
जाÁयाची श³यता असते. Âयाचÿमाणे काही िवषयच इतके Óयापक असतात कì एकच
Óयĉì Âयातील सवª मुद्īांचा परामशª घेऊ शकत नाही. अशा वेळी नभोवाणीवर चचाª
ठेवÁयात येते. चच¥चा अवधी िवषया¸या महßवाÿमाणे १५ िमिनटे ते ६० िमिनटे एवढा
असतो.
चच¥मÅये दोन िकंवा अिधक तº² घेÁयात येतात. जन माणसात ºयांचे काही Öथान आहे
अशा Óयĉéनाच चच¥त बोलावÁयात येते. Âयांची सवªच मते सवा«नाच पडतील असे नÓहे,
परंतु Âयां¸या पांिडÂयाबĥल, अËयासाबĥल शंका असता कामा नये. चच¥त भाग घेणाöया
तºº²ांÓयितåरĉ चच¥चे संचालन करÁयासाठी एखादा संचालक असतो. Âयाची भूिमका
सूýधाराÿमाणे फारच महÂवाची असते. चचाª िनयोिजत आराखड्याÿमाणे चालवणे हे Âयाचे munotes.in

Page 110

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
110 काम असते.चचाª कोठे अडली तर ती पुढे नेणे, चच¥चे ताł भरकटू लागले तर ते पुÆहा योµय
मागाªवर आणणे. चच¥तून एखाīा महßवाचा मुĥा िनसटून जात नाहीना? याची काळजी घेणे
िकंवा चच¥त अनावÔयक पाÐहाळ येणार नाही याचीही काळजी घेणे ही जबाबदारी
संचालकाची जबादारी असते. चच¥त खंडनमंडन करताना कटूता िनमाªण होणार नाही
याचीही द±ता Âयाला ¶यावी लागते. संचालन करणारी Óयĉì ही बहò®ुत, हजरजबा बी व
ÿसंगावधानी असते. Âयाला आपण 'िनयामक ' Ìहणूया. ही Óयĉì चचाª-िवषयातील तº²
नसली तरी चालेल पण ितला िवषयाचा आवाका मािहती असणे आवÔयक असते. सहभागी
व³Âयांचा पåरचय, समाजातील Âयांचे Öथान, चचाª िवषयातील मुīांचा परÖपरसंबंध,
इÂयादी गोĶéचे ²ानही संचालकांना असावे लागते. चच¥त काही वेळा एखादीच Óयĉì
वरचेवर बोलत राहते व इतरांना संधी िमळत नाही अशावेळी संचालकाने खंबीरपणे परंतु
खुबीदारपणे हÖत±ेप करणे गरजेचे असते. चच¥ला ÿारंभ करताना चचाª िवषयाची ÓयाĮी
थोड³यात सांगून, चच¥चा आराखडा मांडÁयाचे काम िनयमाला करावे लागते. Âयाचÿमाणे
चच¥ची वेळ संपत आली कì चच¥चा थोड³यात आढावा घेऊन सारांश łपाने काही
ÿितपादनही संचालकाने करावयाचे असते. चच¥त एकाच वेळी दोघे-ितघे बोलून गŌधळ
होणार नाही याचे भानही Âयाने ठेवायचे असते.
®ोÂयांना चच¥तील वĉे िदसत नसÐयामुळे चच¥त कोण बोलत आहे हे संचालकाने वरचेवर
ÖपĶ करावे. ÿÂयेक तº²ाला बोलते करÁयापूवê Âयाचे नाव सांगून Âयाची ओळख ®ोÂयांना
कłन देणे आवÔयक असते.
चच¥पूवê सहभागी तº², संचालक व नभोवाणीवरील कायªøमािधकारी यांनी एकý बसून
चच¥चा आराखडा िनिIJत करावा. कोणÂया तº²ाने चचाª िवषयातील कोणÂया मुद्īावर
साधारण िकती वेळ बोलायचे हे ठरवावे. Âयानुसार संचालकाने चच¥चे िनयमन करावे.
३अ.४.३ नभोवाणीवरील मुलाखत:
नभोवाणीवरील 'मुलाखती' हा एक अÂयंत महßवाचा कायªøम आहे. उÖफूतª आिण िजवंत
भाषा, संवादातील अनौपचाåरकता, Öटुिडओ बाहेर Åविनमुþण केलेले असेल तर वेगवेगÑया
Åवनéमुळे Âया वातावरणाची येणारी अनुभूती यामुळे साÅया भाषणाऐवजी मुलाखतीचा
कायªøम नेहमीच आकषªक होतो.
मुलाखती वेगवेगÑया ÿकार¸या असतात एखाīा महान Óयĉìचे ÓयिĉमÂव उलगडून
दाखवणारी मुलाखत, एखाīा Óयĉìने मोठे यश संपादन केले असेल तर Âया Óयĉì
संबंधीची मुलाखत, एखाīा िवषयासंबंधी तº²ांĬारे मािहती िमळवÁयासाठी घेतलेली
मुलाखत, एखाīा मोठ्या घटनेसंबंधी जनसामाÆयां¸या ÿितिøया अशा वेगवेगÑया
ÿकार¸या मुलाखती असतात.
मुलाखतीचे वगêकरण:
अ) मािहतीपर मुलाखत
ब) िवĴेषणाÂमक
क) भावनाÂमक अशा तीन ÿकारात मुलाखतीचे वगêकरण करता येईल. munotes.in

Page 111

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
111 अ) मािहतीपर मुलाखती:
मािहतीपर मुलाखतéमÅये ®ोÂयांना िनÓवळ मािहती िमळावी हा उĥेश असतो. उदा. एखाīा
लÕकरी मोिहमेतील घडामोडी, शहरा¸या िवकासाची योजना , एखाīा कामगार संघटने¸या
अिधवेशनात झालेले ठराव, मंिýमंडळा¸या बैठकìत घेÁयात आलेले िनणªय अशा ÿकार¸या
मुलाखती या मािहतीपर मुलाखतéमÅये येतात.
ब) िवĴेषणाÂमक मुलाखती:
िवĴेषणाÂमक मुलाखतीत एखाīा घटनेिवषयी िकंवा मुīािवषयी मतÿदशªन अपेि±त
असते. उदा. अथªसंकÐपावर एखाīा अथªतº²ाची घेतलेली मुलाखत, एखाīा महßवा¸या
शासकìय िनणªयािवषयी एखाīा मंÞयांची मुलाखत, नवीन कायīािवषयी एखाīा विकलाची
मुलाखत, इÂयादéचा समावेश िवĴेषणाÂमक मुलाखतीत करता येईल. या मुलाखतीचे
मु´य सूý Ìहणजे Âयात ®ोÂयाला केवळ मािहती īायचे नसते तर ºयाची मुलाखत घेÁयात
येते Âयाचीमते जाणून ¶यावयाचे असतात. या मुलाखतीमुळे सामाÆय ®ोÂयांना एखाīा
महßवा¸या ÿijावर आपले मत िनिIJत करता येते. उदाहरणाथª- गॅट करार यात आपÐया
देशाने सामील Óहावे कì होऊ नये. यासंबंधी दोÆही बाजूं¸या तº²ां¸या मुलाखती घेता
येतात. ÿकÐप जैतापूर अणुऊजाª ÿकÐपाबाबत सकाराÂमक/ नकाराÂमक भूिमका घेता
येते.
क) भावनाÂमक मुलाखती:
भावनाÂमक मुलाखतीĬारे एखाīा घटनेसंबंधी संबंिधताची उÂÖफूतª ÿितिøया Óयĉ केली
जाते. एखाīा मोठ्या अपघातात सापडलेÐया Óयĉì िकंवा Âयांचे नातलग, øìडाÖपध¥त
िकंवा परी±ेत मोठे यश िमळवणारे Óयĉì, िनवडणुकìत िवजयी झालेला उमेदवार, एखादा
मोठा पुरÖकार िमळिवलेला कलाकार, एखाīा उīोगा तील दीघª काळ चालू असलेÐया
संपातील कामगार इÂयादé¸या Âया Âया ±णी घेतलेÐया मुलाखती, या भावनाÂमक
मुलाखतीमÅये समािवĶ होतात. अशा मुलाखतीमुळे ®ोÂयांना आपण Âया समारंभा¸या
घटने¸या िठकाणी ÿÂय± उपिÖथत असून संबंिधत Óयĉìबरोबर संभाषण केÐयाचा आनंद
िमळतो. भालजी प¤ढारकरांना दादासाहेब फाळके पुरÖकार िमळाला िकंवा िव. वा.
िशरवाडकर यांना ²ानपीठ पुरÖकार िमळाला तेÓहा ही बातमी समजता ±णीच Âयां¸या
घेतलेÐया मुलाखती िकंवा सुनील गावÖकरने कसोटी सामÆयांमÅये १० हजार धावा केÐया
िकंवा अिनल कुंबळे यांनी एकाच डावात दहा बळी घेÁयाचा िवøम केला Âया वेळी Âयांची
अथवा Âयां¸या आई-विडलांची घेतलेली मुलाखत िकंवा पुÁयाजवळ फुरसुंगी येथे शालेय
िवīाÃया«¸या सहली¸या बसला झालेÐया भीषण अपघातात सापडलेÐया मुलां¸या िकंवा
Âया¸या नातेवाईकां¸या मुलाखती. यामुळे ®ोÂयांची Âया-Âया ÿसंगात, Âया Óयĉì¸या
सुखदुःखात सहभागी होÁयाची इ¸छा पूणª होते.
नभोवाणीवरील मुलाखतीचे मागªदशªक तßवे:
मुलाखतीĬारा संबंिधत Óयĉì¸या Öवतः¸या शÊदात मािहती, मते िकंवा ÿितिøया मांडÐया
जाÓयात अशी कÐपना अस ते. याचाच अथª मुलाखतकÂयाªची भूिमका दुÍयम असते.
मुलाखतकÂयाªने सारखे आपलेच घोडे दामटून मुलाखतीत वचªÖव िनमाªण करता कामा नये. munotes.in

Page 112

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
112 Âयाचÿमाणे Âयाने Öवतःची मते व³Âयावर लादून चालत नाही िकंवा वादिववादही करणे
अपेि±त नसते. आपण ®ोÂयांचे ÿितिनधी आहोत ही गोĶ मुलाखत घेणाöयाने सतत ल±ात
ठेवली पािहजे. एखाīा िवषयासंबंधी ®ोÂयांना कोणती मािहती ऐकायला आवडेल याचा
अंदाज घेऊन तसे ÿij Âयाने िवचारले पािहजेत. Âयाबरोबरच एखाīा िवषयासंबंधी
®ोÂयांपय«त कोणती मािहती पोहोचवणे आवÔयक आहे. इÖट आिण योµय आहे याचाही
अंदाज घेऊन तसे ÿij िवचारले पािहजेत. मुलाखत घेÁयापूवê ºयाची मुलाखत ¶यायची
Âया¸यािवषयी व मुलाखती¸या िवषयासंबंधी जाÖतीत जाÖत मािहती जमवणे आवÔयक
आहे.
उÖफुतªता हे मुलाखतीचे ÿमुख वैिशĶ्ये व बलÖथान आहे. मुलाखत घेÁयापूवê Âयासंबंधी
पुरेशी चचाª करणे व मुलाखतीचा आराखडा ठरवणे आवÔयक असले तरी शÊदशः मुलाखत
िलहóन , नाटकातील संवाद पाठ केÐयाÿमाणे जर ÿijो°रे घडाघडा Ìहणून दाखवले गेली तर
मुलाखतीतील सवª उÂÖफूतªता Ìहणजे मुलाखतीचा ÿाणच िनघून जातो.
मुलाखत ही Öटुिडओत घेतली जाते िकंवा ÿÂय± घटनाÖथळीही - उदाहरणाथª समारंभाचे
िठकाणी , øìडा Öपध¥चे मैदान, अपघाताचे Öथळ, शेतात अशा िठकाणीही घेÁयात येते.
मुलाखत घेणाöयाने पुरेशी पूवªतयारी केलेली नसेल तर मुलाखतीवरील Âयाची पकड सैल
होऊ शकते. फार मोठी चूक अथवा गंभीर Öवłपाचे अ²ान असेल तर मुलाखतीचा
फºजाच उडेल, परंतु तपिशलातील बारीक चूकही घासात खडा लागावा तशी लागते.
उदाहरणाथª:
ÿij: ही योजना गेÐया वषê हाती घेÁयाचे कारण काय ?
उ°र: ही योजना गेÐयावषê नÓह¤ ५ वषा«पूवêच हाती घेÁयात आली.
िकंवा
ÿij: वनिवका स खाÂयाचे मंýी Ìहणून तुÌहाला . . .
उ°र: मा»याकडे úामीण िवकास खाते आहे, वन िवकास खाते नाही .
मुलाखतीपूवê िकंवा ितचा उĥेश काय याची ÖपĶ कÐपना आपÐयाला हवी. Âया ŀĶीने
िवषयाची आिण ºयाची मुलाखत ¶यायची ित¸यािवषयी अिधकािधक मािहती िमळवावी व
मुलाखतीतील मु´य ÿij तयार करावेत. मुलाखतीत ÿijिवचारणे ही देखील एक कला आहे.
®ोÂयांची ²ानाची पातळी ल±ात घेऊन Âयाला अपेि±त असलेली मािहती िमळवावी
लागते. मुलाखतकाराला Öवतःला बरीच मािहती असली तरी Âयाने आपÐया िवĬ°ेचे
ÿदशªन करायचे नसते. का, कसे, कोठे, कोणी, कधी इÂयादी िविवध पैलूंवर ÿकाश पडेल
असे ÿij िवचारावेत. ÿijांची रचना करताना तपशीलवार उ°र िमळेल अशी करावी. केवळ
'हो' िकंवा 'नाही' असे उ°र येईल अशी रचना अपवादाÂमक ÿसंग वगळताकरणे बरोबर
नाही. munotes.in

Page 113

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
113 ÿij सुटसुटीत, ÖपĶ आिण नेमके असावेत. फार लांबलचक िकंवा मािहती व मतांनी
भरलेली, ®ोÂयां¸या मनात गŌधळ िनमाªण होईल अशी ÿijांची रचना कł नये. मुलाखतीचे
łपांतर चच¥त होणार नाही. याबाबत मुलाखतकाराने सतत जागृत रािहले पािहजे. वĉा
िवषय सोडून अवांतर बोलू लागला िकंवा अनावÔयक पाÐहाळ लावू लागला तर Âयाला न
दुखावता परंतु खंबीरपणे मुलाखत मूळ िवषयावर आणणे आवÔयक असते. आपला ÿभाव
दाखवÁयासाठी मुलाखतकाराने उलट तपासणी घेतÐयासारखी मुलाखत घेऊ नये.
मुलाखत चालू असताना अधूनमधून "असं का", "अरे वा", "छान" अशा ÿितिøया Óयĉ
कराÓयात परंतु Âयाचा अितरेक होऊ देऊ नये.
काही मुलाखतकारांना मुलाखत देणाöयाने िदलेÐया उ°राचे पुनłĉì करÁयाची सवय
असते. Âयामुळे मुलाखत उगाचच लांबते व कंटाळवाणी होते. अथाªत फारच महßवाचा मुĥा
व तपशील असेल तर तो पुÆहा सांगायला हरकत नाही. मुलाखत देणारी Óयĉì बुजöया,
संकोची, िमतभाषी Öवभावाची असेल तर मुलाखतीपूवê अनौपचाåरक गÈपा माłन ित¸या
मनातील अÖवÖथता दूर करावी.
Öटुिडओबाहेर मुलाखत ¶यावयाची असेल तर Åविनमुþण जाÖतीत जाÖत िनदōष, ÖपĶ
कसे होईल याची काळजी ¶यावी लागते. या मुलाखतéमÅये दरवाजावरची िकंवा दूरÅवनीची
घंटा, Öकूटर, मोटार िकंवा िवमानाचा आवाज, भांडे पडÐयाचा िकंवा कुýे भुंकÁयाचा
आवाज इÂयादी अनावÔयक आवाज येणार नाही इकडे ल± īावे. अथाªत, एखाīा
कारखाÆयात यंýाची घरघर िकंवा िगरणी¸या पĘ्याचा आवाज यां¸या पाĵªभूमीवर मुलाखत
घेता येते, परंतु हा आवाज संपूणª मुलाखतभर मागे सतत ऐकू येत असतो Âयामुळे Âयाने
®ोÂयांचे िच° िवचिलत होत नाही. िशवाय अशा आवाजामुळे िजवंत वातावरण डोÑयांपुढे
उभे राहते. मैदानात िकंवा शेतात वगैरे Åवनीमुþण केले तर वाöयाचा आवाज ýासदायक
होऊ शकतो हे ल±ात ¶यावे.
३अ.४.४ नभोवाणीवरील बातमीपýे:
बातमीपý हा नभोवाणी¸या ÿसारणापैकì सवाªत जाÖत ऐकला जाणारा कायªøम आहे.
नभोवाणीची ÓयाĮी कोट्यावधी लोकांपय«त असते. Âयामुळे या बातÌयांचा ÿभाव ±णाधाªत
सवª दूर पडू शकतो. वृ°पý व िचýवाणीयां¸या तुलनेत नभोवाणीवरील बातÌया अिधक
गितमान असतात. Âयामुळे Âयांचे महßव फार मोठे आहे. नभोवाणीवłन ÿादेिशक, राÕůीय ,
øìडािवषयक , Óयापार / उīोगिवषयक अशी वेगवेगळी वाताªपýे ÿसाåरत केली जातात.
Âया-Âया िदवशी घडणाöया घडामोडीचे नेमकì व ताजी मािहती जनतेपय«त पोहोचवणे हे या
पýाचे मु´य उिĥĶ असते. तसेच घडणाöया घटनांवर सवा«गीण ÿकाश टाकता यावा Ìहणून
काही महßवा¸या घटनांची समी±ाही बातमीपýां¸या माÅयमातून करÁयात येते. देशातील
धुरीण िकंवा Âया Âया ±ेýातील नेते आिण सामाÆय जन यां¸या मतांना ÿितिøयांना Öथान
देणारी वैिशĶ्यपूणª बातमीपýे ही लोकशाही ŁजवÁयासाठी अिधक उपयुĉ ठरतात. या
घटकात आपण अशा बातमीपýांचे Öवłप, ÿकार, Âयां¸या रचनेचे आकृितबंध लेखन व
सादरीकरणाची पĦती याबाबत मािहती घेणार आहोत.
munotes.in

Page 114

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
114 नभोवाणीवरील बातÌया Öवłप व वैिशĶ्ये:
बातÌया हा नभो वाणीवरील सवाªत जाÖत ®ोतृवगª लाभलेला वगª आहे. िचýवाणी¸या
उदयानंतर ÿामु´याने बातÌया संगीत आिण हवामान अंदाज यासाठीच लोक नभोवाणी
ऐकतात असा परदेशामधील अनुभव आहे. नभोवाणीची गितमानता आिण या माÅयमांची
पोहोच ल±ा त घेऊनच लÕकरी व राजकìय øांती¸या वेळी सवªÿथम नभोवाणी क¤þ ताÊयात
घेÁयात येते आिण Âयावłन स°ांतराची घोषणा केली जाते.
नभोवाणीवłन ÿादेिशक, राÕůीय , आंतरराÕůीय अशा वेगवेगÑया Öवłपाची बातमीपýे
ÿसाåरत केली जातात. याखेरीज øìडािवषयक, िव²ानिवषयक , Óयापार आिण
उīोगिवषयक अशीही Öवतंý वाताªपýे असू शकतात. नभोवाणीवłन एकाच वेळी
कोट्यावधी ®ोÂयांना बातमी पोहोचू शकते. िशवाय नभोवाणी हे अितशय जलद माÅयम
आहे. Âयामुळे नभोवाणीवłन सावधपणे जबाबदारी बातÌया īाÓया लागतात.
जातीय दंगली, वेगवेगळी आंदोलने, िहंसक घटना, अपघात , नैसिगªक आप°ी अशाÿसंगी
लोकांचे मने हळवी, ÿ±ुĦ झालेली असतात. Âयामुळे नभोवाणीवłन चूकìची िकंवा
िनÕकाळजीपणे बातमी ÿसाåरत झाली तर आगीत तेल ओतÐयासारखे होते. माý अशा
ÿसंगामÅये नभोवाणीवłन वÖतुिÖथती ÖपĶ करणाöया खöयाखुöया बातÌया सांिगतÐया तर
आफवांना आळा बसू शकतो अवकाशयानाचे उड्डाण, िनवडणुकांचे िनकाल याÿसंगीही
नभोवाणीवłन मु´य बातमी तातडीने देता येते.
गितमानता हे नभोवाणी¸या बातÌयांचे सवाªत ÿमुख वैिशĶ्य Ìहणता येईल. इतर कोणÂयाही
माÅयमांĬारे नभोवाणीएवढ्या जलद गतीने, एवढ्या Óयापक जनसमूहापय«त बातमी
पोहोचिवता येत नाही.
वतªमानपýात बातमी ÿिसĦ करÁयासाठी आधी ती ÓयविÖथत िलहावी लागते. नंतर
ित¸यावर संपादकìय संÖकार कłन अ±र जुळणी करÁयात येते. Âयानंतर मुिþतशोधन
कłन चुकांची दुŁÖती करावी लागते. बातÌयाला मथळा īावा लागतो. बातमीचे Öथान व
आकार िनिIJत कłन वतªमानपýाचे पान लावावे लागते. अशा अनेक ÿिøया होऊन
वतªमानपýाची छपाई होते. परंतु एवढ्यावरच ते संपत नाही. तर वृ°पýाचे घरोघर िवतरण
करावे लागते, तेÓहा कुठे ती बातमी वाचकापय«त जाऊन पोहोचते िशवाय माणूस सा±र
असेल तर तो वृ°पý वाचू शकणार! आपÐया देशात िनर±रतेचे ÿमाण फार मोठे आहे.
Âयां¸याŀĶीने वतªमानपýातील बातमीचा काहीच उपयोग नाही. िशवाय वृ°पý िदवसातून
एकदाच ÿिसĦ होणार , Âयाची छपाई होऊन िवतरण झाले कì पुÆहा एकदम दुसöया िदवशी
ते ÿिसĦ होणार. अगदी फारच मोठी बातमी असेल तरच वृ°पýाची िवशेष आवृ°ी
काढÁयात येते. दूरिचýवाणीचे माÅयम Âयामानाने जलद असले तरी Âयातही एखाīा
घटनेचे िचýण करावे लागते, नंतर ते Öटुिडओत नेऊन Âयाचे संपादन करावे लागते. Âयाला
आवÔयक ते िनवेदन जोडावे लागते. या सवª ÿिøयेला वेळ लागू शकतो. एखादा मोठा
अपघात घडलेला असला तर नभोवाणीचा वाताªहर Âयासंबंधीचे ठळक मािहती गोळा कłन
काही ±णातच दूरÅवनीने ही बातमी कायाªलयात कळू शकतो. ती तातडीने वृ°िनवेदकाकडे
देता येते आिण ितचेÿसारण करता येते. अनेकदा नभोवाणीवłन बातÌयांचे ÿसारण चालू
असताना एखाīा ÿिसĦ Óयĉìचे िनधन, िनवडणुकìतील िकंवा एखाīा ÿिसĦ munotes.in

Page 115

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
115 खटÐयातील िनकाल , िøकेट¸या सामÆयाची धावसं´या, यांची ताजी बातमी ऐनवेळी हाती
येते आिण ती तेवढ्याच तातडीने Öटुिडओत वृतिनवेदकाकडे पाठवून ÿसाåरतही करÁयात
येते.
िदवंगत पंतÿधान इंिदरा गांधीयांची हÂया झाÐयानंतर काही वेळातच बीबीसी वłन ते वृ°
देÁयात आले होते. ३० सÈट¤बर १९९३ रोजी मराठवाड्यात मोठा भूकंप झाला. भÐया
पहाटे ही दुघªटना घडली. Âयानंतर अÅयाª पाऊण तासातच आकाशवाणी¸या िदÐली
क¤þावłन या भूकंपाचे ÿाथिमक वृ° देÁयात आले होते. पुणे क¤þावरील सकाळी ७.०५
¸या ÿादेिशक बातÌयांमÅये ही बातमी ÿाधाÆयाने सांगÁयात आली होती. जेķ नेते ®ी
नानासाहेब गोरे यांचे पहाटे िनधन झाले ती बातमीही लगेच ÿादेिशक बातÌयांमÅये देÁयात
आली होती. नभोवाणीवłन तासा -तासाने बातÌया चालूच असतात. Âयामुळे एखाīा
बातमीतील काही ताºया घडामोडी या बातÌयांमÅये देता येतात.
नभोवाणीची पोहोच ही देखील इतर कोणÂयाही माÅयमापे±ा जाÖत असते.वृ°पýाचे
िवतरण खेडोपाडी, दुगªम भागापय«त तातडीने करता येत नाही. िचýवाणीची पोहोच
वृ°पýापे±ा िनिIJत जाÖत आहे व हÐली उपúहसंपकª यंýणेमुळे अगदी खेडोपाडीही हे
माÅयम पोहोचवणे सहज श³य झाले आहे. परंतु Âयासाठी लागणारा खचª Âयाचÿमाणे
िचýवाणी संचाची िकंमत यामुळे अजूनही िचýवाणी या माÅयमावर मयाªदा आहेत.
Âयामानाने नभोवाणीचा संपकª िकती दूरवर सवªदूर आहे हे सहज ल±ात येईल. नभोवाणी
संचाची िवशेषत: ůांिजÖटरची िकंमत सवªसामाÆय माणसालाही परवडेल असे असते.
िशवाय हा संचसहजपणे कुठेही बाळगता येतो. Âयामुळे शेता¸या बांधावर, बैलगाडीत,
िविहरीवर , गावातील पारावर , चावडीवर , ÿवासात , हातगाडीवर , पाना¸या ठेÐयावर अशा
सवª िठकाणी नभोवाणीचा संचार असतो. Âयामुळे नभोवाणी¸या बातÌयांचे महßव िवशेष
आहे.
बातमीपýाची रचना :
नभोवाणीवरील बातमीपý साधारणपणे १० ते १५ िमिनटांचे असते. या बातमीपýा¸या
ÿारंभी संबंिधत नभोवाणी क¤þाचे नाव सांगणारी उĤोषणा, Âयानंतर बातमीपýाचे Öवłप,
आिण वृ°िनवेदकाचे नाव सांगणारी उĤोषणा देÁयात येते. उदाहरणाथª:
आकाशवाणी पुणे - भालचंþ जोशी ÿादेिशक बातÌया देत आहेत.
यात ÿारंभी या बातÌया कोणÂया क¤þावłन देÁयात आहेत ते (पुणे क¤þ) व Âयानंतर
बातमीपýाचे Öवłप (ÿादेिशक बातÌया) आिण वृ°िनवेदकाचे नाव ÖपĶ करÁयात येते.
ÿारंभी¸या उĤोषणेनंतर ठळक बातÌया सांगÁयात येतात. Âयामुळे ®ोÂयाला महßवा¸या
बातÌयांचा अंदाज येतो. फार महßवाची बातमी नसेल तर एखाīाला कामािनिम° कोठे
जावयाचे असेल तर तो जाऊ शकतो.
ठळक बातÌयानंतर øमाने एका मागून एक ठळक बातÌया सांगÁयात येतात. बातÌयांचा
øम Âयां¸या महßवानुसार ठरिवÁयात येतो. सवªसाधारणपणे सुŁवातीला महßवा¸या
राजकìय Öवłपा¸या िकंवा सरकारी िनणªयासंबंधी¸या बातÌया देÁयात येतात. हÐली munotes.in

Page 116

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
116 राजकारणाचे ±ेý हे सवाªत ÿभावी झाले आहे व लोकांनाही राजकìय घडामोडीमÅये िवशेष
रस असतो. शासना¸या िनणªयाचाही समाजातील फार मोठ्या घटकावर व कधी कधी तर
संपूणª समाजावर ÿभाव पडतो. Âयामुळे Öवाभािवकत: या बातÌयांना अúøम िदला जातो.
Âयानंतर इतर महßवा¸या घडामोडी सांगÁयात येतात साधारणतः पाच िमिनटानंतर पुÆहा
एकदा बातमीपýाचे Öवłप आिण नभोवाणी क¤þाचे नाव ÖपĶ करणारी उĤोषणा देÁयात
येते. उदाहरणाथª- या ÿादेिशक बातÌया आकाशवाणी¸या पुणे क¤þावłन देÁयात येत
आहेत. Âयामुळे ®ोÂयांना वृ°िनवेदकाला थोडासा िवसावा िमळतो. Âयाचÿमाणे एखाīाने
उिशरा रेिडओ लावलेला असेल तर Âयाला कोणÂया क¤þा¸या बातÌया चालू आहेत ते
समजते.
या मÅयंतरा¸या घोषणानंतर उरलेÐया बातÌया देÁयात येतात. अपघाती , गुÆहेगारी इÂयादी
िवषयी¸या Âयाचÿमाणे िनधनािवषयी¸या बातÌया शेवटी शेवटी देÁयात येतात. अथाªत
एखाīा फार मोठ्या व ÿिसĦ Óयĉìचे िनधन झाले तर ती बातमी माý सुŁवातीला देÁयात
येते. बातमीपýा¸या अगदी शेवटी तापमान, पाऊसमान यां¸या नŌदी व हवामानाचा अंदाज
सांगÁयात येतो. िहवाÑयात व उÆहाÑयात तापमानाचे आकडे तर पावसाÑया¸या हंगामात
हवामानाचा अंदाज ऐकÁयाची सवा«नाच उÂसुकता असते. Âयानंतर पुÆहा एकदा ठळक
बातÌया देÁयात येतात. एखाīा ®ोÂयांने उिशरा रेिडओ लावला असेल तर Âयाला िनदान
महßवा¸या बातÌया संि±Į Öवłपात का होईना कळाÓयात हा Âयामागील उĥेश असतो.
अगदी शेवटी समाĮीची घोषणा करÁयात येते.
ठळक बातÌया साधारणपणे चार िकंवा पाच असतात. अगदी मोज³या शÊदांमÅये
बातमीतील गाभा Âयात सांिगतला जातो. उदा - क¤þ सरकारतफ¥ कमªचाöयांना ३०
िदवसा¸या वेतनाएवढा बोनस देÁयात येणार आहे िकंवा यंदाचा ²ानपीठपुरÖकार ®ी
भालचंþ नेमाडे यांना जाहीर झाला आहे िकंवा ितसöया कसोटीसामÆयात भारताने
इंµलंडचा पाच गडी राखून पराभव केला आहे.
साधारणपणे ÿÂयेक बातमी वेगवेगÑया Öवतंý पानावर िलिहÁयात येते िकंवा टंकिलिखत
करÁयात येते. वाचना¸या ŀĶीने सोयीचे Óहावे Ìहणून अ±र Öव¸छ, मोठे काढÁयाची
Âयाचÿमाणे दोन ओळéमÅये भरपूर åरकामी जागा ठेवÁयाची खबरदारी ¶यावी. बातमी मोठी
असेल व ती दोन-तीन पानावर िलिहलेली असेल तर ÿÂयेक पानावरील शेवटचे वा³य याच
पानावर पूणª करावे ते अधªवट ठेवले तर Âयांचा उवªåरत भाग पुढील पानावर िलिहला तर
कदािचत वाचन करताना खंड पडÁयाची श³यता असते. छोटे कागद हाताळायला
सोयीÖकर असतात , Âयाचा आवाजही होत नाही. मोठे कागद वापरले तर ÿÂयेक कागद
एखाīापĘ्यावर िचमट्या¸या साĻाने लावावा Ìहणजे वाचन करताना कागदाचा फरªफरª
असा आवाज येणार नाही.
नभोवाणीवरील बातमीपýे साधारणपणे १० िमिनटाचे व जाÖतीत जाÖत १५ िमिनटाचे
असते. एका िमिनटाला १०० ते १२० शÊद असा वाचनाचा वेग असतो. याचाच अथª १०
िमिनटा¸या वाताªपýात १००० ते १२०० शÊद व पंधरा िमिनटा¸या वाताªपýात १५०० ते
१८०० शÊदांचा मजकूर जाऊ शकतो. वतªमानपýातील एका रकाÆयातच साधारणपणे
५०० ते ६०० शÊद सामावतात व एका पानावर असे ८ रकाने असतात. जािहराती व munotes.in

Page 117

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
117 महÂवाची जागा वजा केली तरी वतªमानपýांमÅये िकती मुबलक मजकूर जाऊ शकतो याची
यावłन कÐपना येईल.
Âयामुळेच नभोवाणीवरील बातमीचे मु´य सूý अÐपा±रता हे असते. वतªमानपýातील
बातमीत बराच तपशील देता येतो. नभोवाणीवरील बातमी साधारणपणे ४० ते ५०
सेकंदामÅये Ìहणजे ८० ते १०० शÊदांमÅये संपवावी लागते. फारच मोठे शासकìय
धोरणांची, एखाīा मोठ्याÓयĉì¸या िनधनाची, एखाīा मोठ्या आंदोलनाची, अपघाताची
अशी बातमीच २-३ िकंवा ³विचत ÿसंगी ४ िकंवा ५ िमिनटे देÁयात येते. नभोवाणी वरील
शÊदसं´येची मयाªदा सतत ल±ात ¶यावी लागते आिण बातमीतील अगदी महßवाचे मुĥेच
¶यावे लागतात. एखाīा सभेची बातमी असेल तर वतªमानपýात Óयासपीठाची सजावट,
सभे¸या िठकाणचे वातावरण, सुर±ाÓयवÖथा इÂयादी तपशील आवÔयकते ÿमाणे देता
येतात. मु´य व³Âयाचे Öवागत कोणी केले, ÿाÖतािवक कोणी केले, आभार कोणी मानले.
Öवागत गीत कोणी Ìहटले इÂयादी बारीक-सारीक बाबी वतªमानपýातील बातमी देणे श³य
होते. नभोवाणीवरील बातमीत माý केवळ सभेतील व³Âया¸या भाषणातील दोन-तीन
महÂवाचे मुĥे, सभे¸या आयोजनाचे िठकाण, काळ, सभेचे आयोजन करÁयाचे कारण, व
आयोजक संÖथेचे िकंवा संघटनेचे नाव एवढाच तपशील देऊन थांबावे लागते.
एखाīा अपघाताची बातमी देताना वतªमानपýांमÅये अपघाताचे तपशीलवार वणªन देता येते.
उदाहरणाथª - रेÐवे गाड्यांची ट³कर कशी झाली, डÊयांचे आकार कसे बदललेले होते.
डÊयांमÅये व Łळांवर कसे रĉ सांडले होते, इÂयादी देता येते. २५ ते ३० जखमी अथवा
मृत असतील तर Âया सवा«ची नावे, वय, गावे असे इÂयादी तपशील देता येतो. अपघातात
सापडलेÐया Óयĉé¸या, Âयाचÿमाणे आजूबाजू¸या नागåरकां¸या ÿितिøया, मु´यमंýी व
अÆय नेÂयां¸या ÿितिøया, मदत कायाªचे Öवłप, Âयातील अडचणी , जखमी Óयĉéवर
करÁयात येणारे औषधोपचार अशा िविवध ÿकारचा तपशील वतªमानपýे देऊ शकतात.
नभोवाणीवłन केवळ अपघाताचे Öवłप, Âयाचे कारण, मृत व जखमéची सं´या, शासन
िकंवा इतर संÖथांतफ¥ देÁयात येणारी मदत अशा ठळक बाबéचा उÐलेख करÁयात येतो.
एखाīा महßवा¸या खटÐयाचा िनकाल लागÁयाची बातमी असेल तर नभोवाणीवłन Âया
िनकालातील महßवाचे मुĥेच सांगता येतात. वतªमानपýांमÅये माý Æयायालयीन वातावरण
कसे होते, िनकाल ऐकÐयावर आरोपéची ÿितिøया काय झाली , Æयायमूतêंनी िकती वाजून
िकती िमिनटांनी िनकालपý वाचायला सुŁवात केली, हे वाचन िकती वेळ चालले होते, असे
सवª छोटे-मोठे तपशील देÁयात येतात.
नभोवाणीवरील बातमी आटोपशीर व थोड³यात सांगÁयाचे आणखी एक कारण आहे.
िलिखत Öवłपातील मजकुरात सूàम तपशील, आकडेवारी आिण भरग¸च मािहती असली
तरी वाचक ती शांतपणे पुÆहा वाचून समजून घेऊ शकतो. पण नभोवाणीवरील बातमी ही
एकदाच ऐकून ®ोÂयाला समजेल अशी असावी लागते. Âयामुळे ती थोड³यातच īावी
लागते. फार तपशील िदला तर तो ®ोÂयां¸या ल±ात राहत नाही. यािशवाय आपण
बारीकसारीक मुĥे सांगत बसलो तर ®ोÂयां¸या Öमरणातून मु´य मुĥाच िनसटून जाऊ
शकतो. Âयामुळे नभोवाणी हे ®ाÓय माÅयम आहे हे ल±ात घेऊन बातमीचे मु´य मुĥेच घेणे
योµय ठरते. munotes.in

Page 118

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
118 बातÌयांची िनवड:
बातमीपýाचे Öवłप व आपला ®ोतृवगª ल±ात घेऊन बातÌयांची िनवड करÁयात येते.
राÕůीय Öवłपा¸या बातमीपýात Öथािनक पातळीवरील बातÌयांना Öथान िमळू शकत
नाही. तेथे क¤þ सरकारचे महÂवाचे िनणªय, पंतÿधान व इतर मंÞयां¸या धोरणाÂमक घोषणा,
िविवध राजकìय प±ां¸या राÕůीय Öतरावरील घडामोडी, देशÓयापी आंदोलन अथवा संप,
एखादी मोठी िहंसक घटना, राÕůीय - आंतरराÕůीय पुरÖकाराची घोषणा, िव²ान , िश±ण ,
Óयापार , आरोµय , उīोग यासंबंधी¸या संपूणª देशा¸या ŀĶीने महßवा¸या अशा घटना,
इÂयादी Öवłपा¸या बातÌया िनवडÁयात येतात.
सांगली िजÐĻात अवषªणामुळे िपकांची पैसेवारी कमी आली िकंवा रÂनािगरी िजÐĻात
दोघेजण पुरात वाहóन गेले, महाराÕů राºय वी ज मंडळा¸या नागपूर पåरमंडळ नाट्यÖपध¥त
अमरावती येथील वीज क¤þाला पिहले पाåरतोिषक िमळाले, पुणे शहरातील एखाīा
नगरसेवकाचा Ńदयिवकाराने मृÂयू झाला, या िकंवा अशा Öवłपा¸या बातÌया िदÐली
क¤þावरील राÕůीय बातमीपýात समािवĶ केÐया जाणार नाहीत, परंतु ÿादेिशक
बातÌयांमÅये माý Âयांचा समावेश होऊ शकेल. अमेåरके¸या अÅय±ांनी राजीनामा िदला तर
ती राÕůीय वाताªपýा¸या ŀĶीने फार महßवाची बातमी होऊ शकेल, परंतु ÿादेिशक
बातÌया¸या ŀĶीने ही बातमी अिजबात घेता येणार नाही. देशाचे पंतÿधान हे पुणे शहरा¸या
भेटीवर िदनांक १४ जून २०२२ रोजी येणार आहेत. ही बातमी पुÁया¸या ÿादेिशक
बातÌया¸या ŀĶीने महßवाची बातमी ठरेल. परंतु पंतÿधान जर Öवीडन¸या दौöयावर जाणार
असतील तर ती बातमी केवळ राÕůीय वाताªपýात घेÁयात येईल, ÿादेिशक बातÌयांमÅये
घेता येणार नाही.
काही वेळा øìडािवषयक िकंवा Óयापारिवषयक अशी Öवतंý वाताªपýे असतात. Âयात केवळ
Âया Âया ±ेýाशी संबंिधत बातÌया िदÐया जातात. अगदी पंतÿधानांनी राजीनामा िदलेला
असला तरीही øìडािवषयक वाताªपýामÅये ती बातमी घेता येणार नाही.
काहीवेळा एखादी बातमी राÕůीय Öतरावरची असते, परंतु Âयातील एखादा भाग िकंवा
एखाīा िविशĶ ÿदेशा¸या िकंवा समाजा¸या ŀĶीने िवशेष आÖथेचा असतो. अशा वेळी Âया
भागातील ÿादेिशक बातÌयांमÅये बातमीचा तेवढाच पैलू सांगÁयात येतो. उदाहरणाथª -
झोपडपĘी िनमुªलनाची १५०० कोटी Łपयांची योजना असेल तर Âयात पुणे शहरासाठी
२१० कोटी Łपयांची तरतूद असेल तर पुÁया¸या ÿादेिशक बातÌयांमÅये हाच भाग
ÿामु´याने सांिगतला जाईल. एखाīा क¤þीय योजनेत परभणी शहराचा समावेश असेल तर
औरंगाबाद क¤þावरील ÿादेिशक बातÌयांमÅये Âयावर भर देÁयात येईल. अजुªन øìडा
पुरÖकाराची बातमी असेल आिण Âयात नािशकचा िकंवा रÂनािगरीचा एखादा मानकरी
असेल तर ÿादेिशक बातÌयांमÅये तेवढाच भाग ठळकपणे सांगÁयात येईल. हåरयाणातील
िकंवा तािमळनाडूतील पुरÖकार िवजेÂयांची नावे सांगÁयात येणार नाहीत.
आकाशवाणी समाचार िवभाग मागªदशªक तßवे:
अगदीअलीकडील काळापय«त आकाशवाणी हे माÅयम पूणªपणे सरकारी ÿभुÂवाखाली होते.
मािहती आिण ÿसारण खाÂयांतगªत हे माÅयम होते. आता 'ÿसार भारती महामंडळ' Öथापन munotes.in

Page 119

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
119 करÁयात आलेले आहे. तरीही आकाशवाणी¸या समाचार िवभागासाठी कोणती मागªदशªक
तßवे िनिIJत करÁयात आली होती हे पाहणे उपयुĉ ठरेल.
१) या बातÌयांमधून राÕůीय एकाÂमतेला पािठंबा िमळावा, राÕůीय Öवािभमान व
आÂमिवĵास यांचे संवधªन Óहावे.
२) सरकारी धोरणे, कायªøम आिण Âयांना िमळालेले यांची मािहती देÁयात यावी, िवकास
वाता«वर भर देÁयात यावा.
३) समाजातील िविवध घटकांचे ÿबोधन होईल, Âयां¸यामÅये जागृती िनमाªण होईल,
Âयाचÿमाणे समाजातील अिनĶ łढी दूर होतील या ŀĶीने ÿयÂन केले जावेत.
४) अंध, अपंग, उपेि±त, दिलत , मिहला इÂयादी घटकां¸या उÆनतीसाठी केला जाणाöया
ÿयÂनांना ÿिसĦी īावी.
५) बातÌयांची िनवड िन:प±पातीपणे करावी. एखादा समाजघटक अथवा धािमªक
घटका¸या भावना दुखावतील अशी बातमी टाळावी. समाजात भय िनमाªण करणारी
अथवा भावना भडकवणारी बातमी टाळावी.
६) एखादी िविशĶ Óयĉì , संघटना अथवा Óयवसाय यांचा अनावÔयक व अवाजवी ÿसार
होणार नाही याची काळजी ¶यावी.
७) Óयिĉगत आवडी -िनवडी व पूवªúह टाळावेत.
८) आंतरराÕůीय बातÌया देताना भारता¸या िहताला ध³का बसेल अशा बातÌया
टाळाÓयात.
बातमीचे लेखन:
नभोवाणीसाठी बातमी िलिहताना नभोवाणी हे ®ाÓय माÅयम आहे याचे सतत भानठेवावे
लागते. ÂयाŀĶीने वतªमानपýातील िलिखत łपातील बातमी आिण नभोवाणीवरील बातमी
यात काही महßवाचे फरक राहतात. वतªमानपýात बातमी िलिहताना úांिथक पĦतीने
िलिहली जाते. उदाहरणाथª - 'िसडकोतील िवकासाची कामे मंजूर करÁयाचे अिधकार यापुढे
िसडकोलाच देÁयात येतील असे मु´यमंÞयांनी आज मुंबई येथे पýकार पåरषदेत जाहीर
केले'. हेच वा³य बोलीभाषेत कसे होईल पाहा- 'िसडकोतली िवकासाची कामं मंजूर
करÁयाचे अिधकार यापुढे िसडकोलाच देÁयात येतील असं मु´यमंÞयांनी आज मुंबई येथे
पýकार पåरषदेत जाहीर केलं'. िलिहताना आपण केले, िदले, सांिगतले, मुंबईतील, येथे,
तुÌहांस असे िलिहतो. बोलताना हेच शÊद केलं, सांिगतलं, मुंबईला, इथं केलं, तुÌहाला या
Öवłपात येतात. िलिहताना 'व' हे उभयाÆवयी अÓयय सराªस वापरले जाते. परंतु बोलताना
आपण 'आिण' हेच उभयाÆवयी अÓयय वापरतो. "मी व रमेश िसनेमाला गेलो होतो" असे
आपण कधी Ìहणत नाही. "मी आिण रमेश िसनेमाला गेलो होतो" असेच Ìहणतो. िशवाय 'व'
हे अÓयय ऐकताना ®वणातून िनसटून जाÁयाची श³यता असते. Âयामानाने आिण हे अÓयय
खूपच ठसठशीत उ¸चाराचे आहे. Âयामुळे नभोवाणीवर इतर सवª िलखाणाÿमाणे munotes.in

Page 120

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
120 बातÌयामÅयेही 'व' ऐवजी 'आिण' चा वापर करावा. काही काही शÊदांचा उ¸चारामÅये साÌय
असते. Âयामुळे ऐकताना ®ोÂयांचा कदािचत गŌधळ उडÁयाची श³यता असते.
उदाहरणाथª:
१. 'भारताची धावसं´या िबनबाद २३० झाली आहे'. असे िलिहले तर ऐकताना िबनबाद
ऐवजी कदािचत ‘तीन बाद’असे ऐकले जाÁयाची श³यता असते. Âयामुळे
िबनबादऐवजी “एकही गडी न गमावता ,” 'नाबाद ' असे शÊदÿयोग करावेत.
२. बैठकìला एकूण ३०, एकूण ४०,तीस िकंवा एकूण ५० ÿितिनधी उपिÖथत होते." हे
वा³य िलहीत िलिखतÖवłपात ठीक आहे, परंतु बोलताना एकूण ३० ऐवजी
एकोणतीस , एकूण ४० ऐवजी एकोणचाळीस , एकूण ५० ऐवजी एकोणपÆनास असा
गैरसमज होÁयाची श³यता असते. Âयामुळे एकूण ऐवजी 'एकंदर' असा शÊद वापरावा.
अशी अनेक बारीक -सारीक उदाहरणे देता येतील.'
परंतु बोलीभाषेत िलिहताना शÊदÖवłपात होणाöया बदलांचे भान ठेवणे िकंवा
शÊदो¸चारामुळे िनमाªण होणारे गैरसमज टाळणे हा नभोवाणीसाठी बातमी देताना
¶यावया¸या काळजीचा एक भाग आहे. याही पे±ा महßवाची बाब Ìहणजे नभोवाणीसाठी
बातमी िलिहताना ती गोळीबंद Öवłपात छोट्या छोट्या वा³यांमÅये आिण थेट िभडणारी,
एकदा ऐकून पटकन समजेल अशी सुटसुटीत हवी. पसरट, पाÐहाळीक , शÊदरचना केली
तर Âयातमु´य बातमी शोधावी लागते. आिण ®ाÓय माÅयमात ते श³य नसते.
उदाहरणाथª:
"औरंगाबाद िदनांक १४ वेळेवर िनणªय घेणे व या घेतलेÐया िनणªयाची अंमलबजावणी या
संदभाªत शासनाने दाखवलेÐया गहाळपणामुळे यंदाचा बी.एड. ÿवेश हा एक चेĶेचा िवषय
बनला असून शै±िणक वषाªचे दुसरे सý सुł झालेले असले व वािषªक परी±ेचे अजª
भरÁयाचे िदवस आलेले असले तरीही काही िवīापीठांमधून ÿवेश परी±ेचे काम अīापही
चालू आहे. हा घोळ१९९५ -१९९६ ¸या शै±िणक वषाªत कसा काढता येईल, याबाबत
चचाª करÁयासाठी राºयातील सवª िवīापीठां¸या ÿितिनधéची बैठक शिनवार िद. १९ रोजी
पुÁयात होणार आहे."
आता हीच बातमी नभोवाणीसाठी सोपी , सुटसुटीत कशी िलिहता येईल ते पाहó. यातील
मु´य बातमी 'िवīापीठ ÿितिनधéची बैठक पुÁयात होत आहे' ही आहे Âयामुळे ते अिधक
ठोसपणे सांगणे महßवाचे आहे. इतर तपशील Âयानंतर सांगता येईल. उदाहरणाथª -
यावषêÿमाणे पुढÐया वषê बी.एड. ÿवेश ÿिøया र¤गाळू नये याŀĶीने िवचार करÁयासाठी
राºयातÐया सवª िवīापीठा¸या ÿितिनधéची बैठक येÂया शिनवारी पुÁयात होणार आहे.
यंदा¸या शै±िणक वषाªचे दुसरे सý सुł झालेले असले आिण वािषªक परी±ेचे अजª भरÁयाचे
िदवस जवळ आले असले तरीही अजूनही काही िवīापीठांमÅये बी.एड. ÿवेशाची ÿिøया
पूणª झालेली नाही. शासकìय यंýणे¸या सदोष कारभारामुळे ही िदरंगाई झाÐयाची टीका या
±ेýातÐया तº²ांनी केली आहे." munotes.in

Page 121

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
121 वृ°पýातबातमी¸या सुŁवातीला गावाचे नाव व िदनांक याचा उÐलेख असतो. Âयाला
डेडलाईन Ìहणतात. परंतु नभोवाणीवरील बातमीत ही सोय नसÐयामुळे गावाचा आिण
काळाचा उÐलेख मुĥाम करावा लागतो. उदाहरणाथª वतªमानपýातील ही बातमी पाहा-
मुंबई, िद.१५ शासकìय कमªचाöयांना वाढीव महागाई भ°ा देÁयात येईल अशी घोषणा
मु´यमंýी यांनी आज येथे पýकार पåरषदेत केली. या बातमीत डेडलाईनमुळे आज Ìहणजे
१५ तारखेला व येथे Ìहणजे मुंबईत हे वाचकाला समजू शकते. नभोवाणीवर हीच बातमी
अशी īा वी लागेल. (हे वाताªपý १५ तारखेचे असÐयास) “शासकìय कमªचाöयांना वाढीव
महागाई भ°ा देÁयात येईल अशी घोषणामु´यमंýी ®ी . . . यांनी केली आहे. ते आज
मुंबईत एका पýकार पåरषदेत बोलत होते. ”
िलिखत बातमीत नावाची पुनŁĉì झाली तर चालू शकते पण ऐकताना माý ती फारच
खटकते Âयामुळे नभोवाणीसाठी बातमी िलिहताना संबंिधत Óयĉìचा उÐलेख वेगवेगÑया
तöहेने करावा.
उदाहरणाथª:
"मुंबई, िद.८ महाराÕů राºय वीज मंडळा¸या कमªचाöयांना सुधाåरत वेतन®ेणी देÁयाबाबत
लवकरच िनणªय घेÁयात येईल असे आĵासन ऊजाªमंýी यांनी िदले आहे. ऊजाªमंýी यांनी
आज येथे कमªचारी संघटनां¸या ÿितिनधéबरोबर या ÿijांवर चचाª केली. Âयानंतर
वाताªहरांशी बोलताना ऊजाªमंýी Ìहणाले कì, या ÿÔ ना वर राºय मंिýमंडळा¸या बैठकìत
चचाª करावी लागेल. ही बैठक येÂया दोन - तीन िदवसात होई ल अशी मािहतीही ऊजाªमंýी
यांनी िदली."
या बातमीत ÿÂयेक िठकाणी 'ऊजाªमंýी' असा संपूणª उÐलेख आला आहे. Âयाऐवजी कधी
नुसतेच ऊजाªमंýी, कधी नुसते नाव, तर कधी नुसते 'ते' अथवा 'Âयांनी' असा उÐलेख
कłन ही पुनłĉì टाळता येईल.
नभोवाणीसाठी बातमी िलिह ताना वाताªपý ÿसारणाचा िदनांक ल±ात घेऊन Âयानुसार
काल, आज, उīा, परवा, पुढÐया मिहÆयात, गेÐयावषê असे काळाचे उÐलेख करावे
लागतात. समजा , वाताªपý ÿसारणाची तारीख १९ नोÓह¤बर आहे आिण "åरपिÊलकन प±ाचे
अिधवेशन २० नोÓह¤बरपासून सुł होणार' अशी बातमी असेल तर, "åरपिÊलकन प±ाचे
अिधवेशन उīापासून सुł होत आहे" असे िलहावे. एरवी बोलताना आपण 'आज' हा
संदभª िबंदू ठेवून काल, उīा, परवा, येÂया मंगळवारी, पुढÐया आठवड्यात, चालू मिहना
अखेरीला असे काळाचे उÐलेख करतो. नभोवाणीवरील बातमीतही काळजी ¶यावी.
िलिखत बातमीत खालीलÿमाणे, वरीलÿमाणे असे उÐलेख केले जातात. बोलीभाषेत माý
‘याÿमाणे’ िकंवा ‘आधी सांिगतÐयाÿमाणे’ अशी शÊदयोजना करावी.
िलिखतभाषेमÅये '®ी अनंत नारायण पाटील, मुदगाव तालुका िसÆनर िजÐहा नािशक यांना
कृिषभूषण पुरÖकार िमळाला आहे' असे िलिहले जाते बोलीभाषेत माý 'नािशक
िजÐĻातÐया िसÆनर तालु³यातील मुदगाव इथले ®ी अनंत नारायण पाटील यांना
कृिषभूषण पुरÖकार िमळाला आहे.' असा बदल करावा लागतो. munotes.in

Page 122

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
122 एकाच वा³यात चार -पाच मुĥे कŌबणेही नभोवाणीवर टाळावे. Âयाऐवजी २-३ वेगळी वा³ये
कłन बातमी सांगावी. उदाहरणाथª "भारतीय िनयाªतदार संघटनेची ४५ वी वािषªक
सवªसाधारण सभा ®ी नवीन चावला यां¸या अÅय±तेखाली १९ िडस¤बरला मुंबईत होऊन
दरवषê उÂकृĶ िनयाªतदारांसाठी पाच पुरÖकार देÁयाचा िनणªय घेÁयात आला अशी मािहती
संघटने¸या ÿव³Âयाने िदली आहे."
हीच बातमी २० तारखे¸या वाताªपýात सुटसुटीत Öवłपात अशी िलिहता येईल. "भारतीय
िनयाªतदार संघटनेतफ¥ उÂकृĶ िनयाªतदारांसाठी दरवषê पाच पुरÖकार देÁयात येणार आहेत.
संघटनेची ४५ वी वािषªक सवªसाधारण सभा काल मुंबई झाली तीत हा िनणªय घेÁयात
आला. ®ी .नवीन चावला हे या बैठकì¸या अÅय±Öथानी होते. ही मािहती संघटने¸या
ÿव³Âयाने िदली आहे."
नभोवाणीवłन बातमी देताना आणखी एक काळजी घेणे महÂवाचे आहे. ती Ìहणजे
िवशेषणांचा वापर जपून करावा. भÓय, सभा, िवराट , मोचाª, खळबळजनक िवधान इÂयादी
िवशेषणे अगदी काळजीपूवªक वापरावीत. ‘सहकार सăाट, ‘शेतकöयांचे मुिĉदाते,’
‘गाणंसăाट,’ ‘अिभनयरÂन ’, ‘लोकनेते’ अशी िवशेषणेही नभोवाणीवłन सरसकट वापरली
तर Âयांचे महßव गांभीयª कमी होते. ‘ÖवातंÞयवीर सावरकर’, ‘भारतीय घटनेचे िशÐपकार
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, ‘लोकमाÆय िट ळक, ‘महाÂमा गांधी, ‘सेनापतीबापट,’ इÂयादी
फारच महान नेÂयांची गोĶ वेगळी परंतु एरवी माý िवशेषणांबाबत काटकसर करणे उिचत
ठरेल.
एक बातमी संपून दुसरी बातमी सुł होत आहे हे ®ोÂयांना चटकन कळेल याÿमाणे दुसöया
बातमीचा ÿारंभ करावा. Âयामुळे एखाīा बातमीचा शेवट भाषणाने झालेला असेल तर Âया
पुढÐया बातमीचा ÿारंभ भाषणा¸या वा³याने कł नये. उदाहरणाथª - 'सामािजक
ÿगतीसाठी सवª ±ेýात मिहलांनी पुढाकार ¶यावा असे आवाहन Âयांनी केले.' असा एखाīा
बातमीचा शेवट असेल तर Âयापुढील बातमीचा ÿारंभ 'पुÁयात मिहला औīोिगक ÿदशªन
आयोिजत करÁयात आलं असून काल Âयाचे उĤाटन उīोगमंýी ®ी . . . यां¸या हÖते
झालं. उīोग Óयापारातही मिहलांचा सहभाग वाढिवÁया¸या आवÔयकतेवर Âयांनी भर
िदला. ' असा करावा.
या बातमीतील उīोगमंÞयांचे भाषणानं बातमीचा ÿारंभ केला तर आधी¸या बातमीबरोबर
Âयांचा गŌधळ होऊ शकेल.
दोन बातÌया दरÌयान वृ°िनवेदकाने पुरेसा अवकाश घेणेही महßवाचे आहे. नभोवाणीसाठी
बातÌया िलिहताना पूणªिवराम ऐवजी 'दंड' (।) सोयीचे असते कारण 'दंड' हा ठळकपणे उठून
िदसतो आिण वृ°िनवेदका¸या ल±ात येतो.
बातमीलेखन करताना, आकडे िलिहतानाही काळजी ¶यावी लागते. एकतर फार मोठे
आकडे असतील तर ते गोळाबेरीज Öवłपात īावेत. एखाīा वीज उपक¤þा¸या उभारणीला
८६ लाख ६४ हजार ९३६ Łपये एवढा खचª आला असेल तर नभोवाणीवर हा आकडा
८६ लाख ६५ हजार Łपये असा सांगणे योµय असते. ÿÂय± लेखन करतानाही ८६, ६४,
९३६ असे िलहó नये कारण बातमीचे वाचन करताना एवढी मोठी सं´या वाचता येत नाही. munotes.in

Page 123

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
123 अनेक वेळा परदेशी सरकारे िकंवा उīोगांबाबत करारां¸या बातÌयांमÅये रकमांचा उÐलेख
दशल± डॉलसª िकंवा पŏडामÅये केलेला असतो. अशा बातÌयांचा अनुवाद करताना या
रकमा कोटी , लाख, हजार या Öवłपातच īाÓयात. सामाÆयपणे कोटीपय«त¸या सं´येची
कÐपना सामाÆय माणूस सहजपणे कł शकतो. Âयामुळे कोटीपय«तच र³कम िलहावी.
अÊज, खवª, िनखवª, अशा सं´या िलहó नयेत. उदाहरणाथª एखाīा ÿकÐपाचा खचª आठ
अÊज ९७ कोटी ४० लाख Łपये असे न सांगता तो ८९७ कोटी ४० लाख Łपये असा
सांगावा.
३अ.४.५ उĤोषणा:
कायªøमाची उĤोषणा हा ही नभोवाणीÿसारणाचा महßवाचा भाग आहे. एखाīा िचýाला
उ°म न±ीदार चौकट बसवावी तसेच उ°म कायªøमाशी चांगÐया उĤोषणाचे नाते असते.
चांगली उĤोषणा ही कायªøमािवषयीचा तपशील देते व या कायªøमािवषयी ®ोÂयां¸या
मनात उÂसुकता िनमाªण करते. एखादा आकषªक Óयिĉमßवाचा, हसतमुख िवøेता आपÐया
सफाईदार वĉृÂवाने िगöहाईकाला आपला माल हातोहात िवकतो तसा ÿभावी उĤोषक
चपखल शÊदयोजना आिण Âयांचे पåरणामकारक उ¸चारणयां¸या साĻाने िनयोिजत
कायªøमािवषयी ®ोÂयांची मनोभूिमका अनुकूल बनिवतो. उ°म उĤोषकांमÅये कÐपकता,
योजकता , एकाúता व सहजता हे गुण असणे आवÔयक आहे.
कायªøमा¸या उĤोषणेत कायªøमाचे Öवłप ÖपĶ केले जाते. ÿसाåरत होणारा कायªøम
भाषण आहे कì चचाª, नभोनाट्य आहे का एखादी भावगीत, मुलाखत आहे का वाताªपý आहे
हे उ्Ĥोषणेतून ÖपĶ होते. Âयाचबरोबर Âया कायªøमात भाग घेणाöया Óयĉéची नावेही
सांिगतली जातात. मुलाखतीचा कायªøम असेल तर कोणाची मुलाखत कोण घेत आहे
आिण ती कशािवषयी आहे हे उĤोषणेतून समजते. कायªøमाचा उĥेशही उĤोषकाने ÖपĶ
करावयाचा असतो. समजा ÿिसĦ िøकेटपटू सिचन त¤डुलकरने एखादा िवĵिवøम केला व
Âया संबंधात Âयाची मुलाखत ÿसाåरत होणार असेल तर Âयाचा उÐलेख उĤोषणेत केला
जातो. िकंवा एखाīा ®ेķ सािहिÂयकाला ²ानपीठ सारखा सवō¸च पुरÖकार िमळाला आहे
Âयासंदभाªत Âयांची मुलाखत असेल तर उĤोषणेत ते सांिगतले जाते. Âयाचबरोबर
कायªøमाचा िनमाªता कोण आहे. कोणÂया िवभागातफ¥ व कोणÂया सदरात कायªøम ÿसाåरत
केला जात आहे हे सांिगतले जाते. ÿमुख कायªøमा¸या सुŁवातीला संबंिधत क¤þाचे नाव
सांगÁयात येते. यािशवाय एरवी अधूनमधून नभोवाणी क¤þाचे नाव सांगÁयात येते. Âयामुळे
आपण कोणÂया क¤þाचे कायªøम ऐकत आहोत ते ®ोÂयांना समजते. ही क¤þाची ओळख
अितशय आवÔयक असते. अÆयथा एखाīा अनोळखी Óयĉìबरोबर संवाद केÐयासारखे
®ोÂयांना वाटत राहते. ÿÂयेक ÿसारणा¸या ÿारंभी नभोवाणीक¤þाचे नाव, Âयां¸या
Åवनीलहरी , Âया िदवसाचा िदनांक, वार इÂयादी तपशील सांगणे गरजेचे असते.
उĤोषकाने कायªøमाचे जसे Öवłप असेल Âयाÿमाणे आपÐया आवाजात बदल , फेरफार
करणे अपेि±त असते. एखादा सÂकार सोहÑयाचा- नभोवाणी वृ°ांत असेल तर Âयाची
उĤोषणा आनंदी उÂसाही आवाजात देणे योµय असते परंतु आवाजातील तोच आनंदी
अवखळ Öवर ®Ħांजली¸या कायªøमात िवसंगत ठरेल. Âयामुळे कायªøमाचे Öवłप कसे
आहे याचे भान ठेवून Âयाÿमाणे शÊदयोजना व शÊदो¸चार करावे लागतात. आपला ®ोतृवगª munotes.in

Page 124

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
124 कोणता आहे याचे भान उĤोषकाने ठेवणे अपेि±त असते. लहान मुलांचा कायªøम असेल
तर Âयात मुलांना आवडतील, Âयां¸याशी जवळीक साधतील असे शÊद वापरावेत.
उĤोषणाही अिधक अनौपचाåरक , हसत खेळत अशा Öवłपाची करावी. उदाहरणाथª
 सकाळ¸या पिहÐया ÿ±ेपणा¸या ÿारंभीची घोषणा: आकाशवाणी . . . क¤þ . . .
अंश . . . मीटसª . . . अथाªत . . . िकलोहटªझवłन आमचं ÿसारण सुł करत
आहोत. आज गुŁवार भारतीय सौर िदनांक शके . . . अथाªत २०२२
 शुभÿभात आकाशवाणी पुणे क¤þ 'नातं िनसगाªशी' या मालेत अखाīतेल यािवषयी डॉ.
परमेĵर साळवे यांनी िलिहलेली मािहती आता ऐकू या. आकाशवाणीचे हे पुणे क¤þ
आहे. ÿधानमंýी ®ी . . . यां¸या देहó भेटीवर आधाåरत नभोवाणी - वृ°ांत सादर
करत आहोत.
 'माहेर,' हा úामीण भागातÐया मिहलांसाठी कायªøम आ°ाच आपण ऐकलात.
आकाशवाणीचे पुणे क¤þ आहे. दुपारचा दीड वाजतोय. िदÐली क¤þावłन िदÐया
जाणाöया मराठीतून बातÌया आÌही आता सह±ेिपत करत आहोत.
 आकाशवाणी मुंबई राýीचे साडेनऊ वाजले आहेत ÿसाåरत करत आहोत राý हे
नभोनाट्य. लेखक - िवजय त¤डुलकर, सादरकत¥ - पुŁषो°म जोशी.
 हे आकाशवाणीचे पुणे क¤þ आहे मंथन या कायªøमात काल िदनांक . . . रोजी पुणे
क¤þातफ¥ िनमंिýत ®ृÂयांकडे आयोिजत पåरसंवादाचा Åविनमुिþत संपािदत अंश आता
सादर करत आहोत. या पåरसंवादाचा िवषय आहे "ľीमुĉì आिण राºय शासनाचे
मिहला धोरण " यात सहभागी झाले होते. . . पåरसंवादाचे अÅय±Öथानी होते
सुÿिसĦ पýकार ®ी. . . सुŁवातीला ऐकू याľी मुĉì चळवळीतÐया एका कायªकÂयाª
®ीमती. . . यांचे िवचार.
 आकाशवाणी पुणे नवीन क¤þीय अथªसंकÐप संसदेत सादर करÁयात आला. या
अथªसंकÐपािवषयी चचाª ÿसाåरत करत आहोत या चच¥त भाग घेत आहेत तर िवषयक
सÐलागार ®ी ®ी भालचंþ खाडे, अथªत² ®ी मािणकराव साळवे आिण कृिषअथªतº²
डॉ बालाजी वाघमारे. चच¥चे संचालन केलं आहे जेķ पýक ®ी ÿभाकर मसुरे यांनी.
बाĻ ÿ±ेपण:
Öटुिडओ तयार होणाöया कायªøमांनी नभोवाणी ÿ±ेपणाचा बÓहंशी भाग Óयापलेला असला
तरी अधून मधून हÖती धंती मनोöयात अडकून पडणे ऐवजी नभोवाणीचा
जनसामाÆयांबरोबर थेट संपकª येतो. समाजाबरोबर आÂमीयतेचे नाते िनमाªण होÁयास या
बाĻ ÿ ±ेपणाची मोलाची मदत होते. एखादी मोठी जýा-याýा, पंढरपूरची वारी, एखाīा मोठे
संमेलन, अिधवेशन, महßवाची øìडाÖपधाª, ÿदशªन, एखाīा मोठ्या नेÂयाची सभा
अशाÿसंगी बाĻÿ±ेपण केले जाते.
munotes.in

Page 125

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
125 बाĻ ÿ±ेपणाची पूवªतयारी:
बाĻ ÿ±ेपणात नभोवाणी िनमाªता हा अनेक बाबतीत परावलंबी असतो. Âयामुळे या
ÿ±ेपणासंबंधी अगदी बारीक सारीक गोĶéचे पूवªिनयोजन करणे अितशय आवÔयक असते.
सभेचे िठकाण, Âयातील Öटेजचा आकार, उंची Âयावरील आसन ÓयवÖथा , मायøोफोनचे
िठकाण , Öटेजची सजावट, Âयामुळे िनमाªण होणारे ÿij, लोकां¸या गदêचे ÿमाण, समूहाची
मनिÖथती , व³Âयांची भाषणेआिण Âयांचा ®ोÂयांवर होणारा पåरणाम, घोषणा -ÿितघोषणा ,
कायªøम मैदानावर होणार असेल तर पावसाची श³यता, वाöयाचा वेग आिण िदशा उÆहाची
तीĄता , वीज पुरवठ्याची ÓयवÖथा, आसपास¸या रहदारीचे आवाज इÂयादी अनेक गोĶéचा
िवचार िनमाªÂयाला आधीच करावा लागतो. Âयाÿमाणे माणसे, यंýसामúी, वाहने इÂयादéची
ÓयवÖथा करावी लागते. Âयासाठी ÿÂय± कायªøमापूवê कायªøमा¸या िठकाणी एकदा दोनदा
जाऊन पाहणी करावी लागते. महßवा¸या नेÂयांची सभा वगैरे असेल तर पोलीस
खाÂयाकडून Åविनमुþणासाठी आवÔयक परवानगी , ÿवेिशका िमळवाÓया लागतात.
वीजपुरवठ्याची ÓयवÖथा तपासून पहावी लागते. घटना उ°म रीतीने िदसेल अशी मो³याची
जागा हेłन ठेवावी लागते. अÆयथा मÅयेच एखादा खांब िकंवा फलक येऊन आपÐयाला
Óयासपीठा वर अथवा अÆयý जी महÂवाची घटना घडत असेल ते िदसत नाही. बाĻ
ÿ±ेपणात वीज पुरवठा खंिडत होÁयाची श³यता गृहीत धłन बॅटरी - सेलवर चालणारे
Åविनमुþक व इतर यंýे तयार ठेवावी लागतात. बöयाच समारंभा¸या िठकाणी नभोवाणीसाठी
वेगळी जागा िनयुĉ केलेली असते. Âया जागेपासून जेथे ÿÂय± भाषण वगैरे होणार आहे
तेथपय«त वायर पुरेलकì नाही, िनयोिजत जागी यंýसामúी सुरि±त राहील ना, समारंभ
संपÐयावर तेथून लवकर बाहेर पडता येईल ना, हेही पहावे लागते. सावªजिनक िठकाणी
बाĻÿ±ेपणा¸या ÿसंगी अनेक वेळा जवळपास उपाहारगृह, Öव¸छतागृह, िपÁयाचे पाणी
इÂयादéची ही ÓयवÖथा नसते. याही बाबéचे भान ठेवून योµयती पूवªतयारी करावी लागते.
३अ.४.६ नभोवाणी łपक :
आपण भाषण ऐकलेले असते. Âयामुळे आपण भाषण Ìहणजेकाय असे कधी िवचारीत नाही.
नाटकािवषयीही असेच Ìहणता येईल. कारण रंगमंचावर सादर होणारी नाटके आपण
पािहलेली असतात. पण łपक Ìहणजे काय? असे कोणी िवचारले तर Âयाचे उ°र देणे
अवघड आहे. कारण Łपकाबĥल आपÐयाला काहीच मािहती नसते. łपक Ìहणजे फĉ
भाषण नÓहे. चचाª नÓहे, नाटक नÓहे, किवता वाचन नÓहे, ÿÂय± वणªन नÓहे िकंवा ÿÂय±
Öथळावर जाऊन केलेले Åविनमुþणही नÓहे. मग łपक Ìहणजे न³कì काय?
"ºया कायªøमात भाषण, मुलाखत, चचाª, नाटक , काÓयवाचन या सवा«चा योµय तö हेने वापर
केलेला असतो Âयाला 'łपक ' असे Ìहणतात."
łपक ही ®ाÓय माÅयमाची देणगीच आहे. ÿसारणातील सगÑया ÿकार¸या कायªøमांचा
उपयोग कłन एखादी मािहती पुरिवणे आिण Âयातून मनोरंजन करणे हेच या कायªøमाचे
वैिशĶ्य आहे.
łपकाचा जÆम दुसöया महायुĦा¸या काळात झाला. Âया काळात या ÿकाराचा उपयोग
ÿचार करÁयासाठी केला गेला. पण युĦ संपले आिण łपकाचा उपयोग शांतते¸या munotes.in

Page 126

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
126 काळातील ÿijांकडे व सामािजक ÿijांकडे लोकांचे ल± वेधÁयासाठी केला जाऊ लागला.
यात सवª ÿकारचे कायªøम एकý असÐयाने हा ÿकार अितशय लोकिÿय होऊ लागला.
कारण ऐकताना ®ोÂयाला Âयातील िविवधता जाणवत असÐयाने कंटाळा येत नाही.
गणतंý िदवस, कोणÂयाही महापुŁषांची जयंती, पुÁयितथी, ऐितहािसक घटना , िहंसाÂमक
घटना िकंवा िवकास योजना या सवा«वर łपकाÂमक कायªøम केला जाऊ शकतो.
भाषणांमÅये सरळिनवेदन असते. पण łपकामÅये िनवेदननाबरोबर नाट्यतßव देखील
असते. नाटकामÅये फĉ नाट्य असते. łपकामÅये नाट्य असतेच, पण Âया¸या जोडीला
सरळ िनवेदन असते. łपक वाÖतवावर आधाåरत असते तर नाटक कÐपनेवर आधाåरत
असते. वाÖतवामुळे ®ोÂयांचे ल± आपÐयाकडे खेचून घेÁयाची ताकद 'łपक ' या
ÿकारामÅये आहे.
łपकामÅये मÅयवतê कÐपना असणे आवÔयक असते. ही कÐपना वेगवेगÑया ÿकारामÅये
सवª कायªøम भर पसरलेली असते. łपक यशÖवी Óहायचे असेल तर Âया¸या िवषयाची
िनवड अÂयंत योµय तöहेने केली पािहजे. łपकासाठी िवषयाचे कुठलेही बंधन नसते. पण
जोिवषय िनवडला Âयाची मािहती कłन ¶यावी लागते. łपकाची भाषा लयदार आिण सोपी
असायला हवी. ÿसंगानुłप भाषा ही तर पिहली आवÔयकता आहे. संगीताचा उपयोगही
योµय िठकाणी केला पािहजे. वातावरण िनिमªती हाच Âया¸या वापरा मागचा उĥेश असतो.
łपकामÅये इितहासाला महßव आहे. यात सामािजक ŀĶी ÿमुख असून सŏदयªŀĶी गौण
आहे. वाÖतवाची ÿखर जाणीव कłन देणे हे łपकाचे वैिशĶ्य असते. जीवनात आपण
अनेक घटना पाहतो; पण Âयापैकì फारच थोड्या गोĶी आपÐयाला जाणवतात. łपकाचा
उĥेश अशा गोĶीकडे आपले ल± वेधणे, Âयाची जाणीव कłन देणे आहे.
Ìहणूनच łपकात भाषा आिण ŀिĶकोन हे दोÆही घटक महßवाचे असतात. łपकाची भाषा
जनसामाÆयांची असावी. कथन सुटसुटीत वा³यात असावे. Âयात अितशयोĉì नसावी.
łपकाची िनिमªती तीन टÈÈयांतून होते. ÿथम िनवडलेÐया िवषयाचे संशोधन करावे लागते,
मग लेखनाचे काम आिण शेवटी Âयाची िनिमªती केली जाते.
łपक िनिमªती:
łपकासाठी िलहायचे िलखाण दोन ÿकारांनी करता येते.
१) लेखकाकडून िलहóन घेतलेले िलखाण.
२) िनमाªÂयाने Öवतः केलेले िलखाण.
लेखकाने िकंवा िनमाªÂयाने ÿथम योजलेÐया िवषयासंबंधात संशोधन करावे. उदाहरणाथª -
'काळाराम मंिदर ÿवेश सÂयाúह' या िवषयावर łपक करायचे असेल तर Âयासंबंधी ÿिसĦ
झालेले िलखाण, Âया घटनेचे सा±ीदार, Âया सÂयाúहात भाग घेतलेले सÂयाúही यां¸याशी
बोलून मािहती जमवली पािहजे. मग Âयाला हÓया असलेÐया घटनांची आिण Åविनमुþण
कराय¸या Óयĉéची यादी केली पािहजे. िनवेदन वाचायला योµय आवाजाची िनवड केली
पािहजे. ÿÂय± मंिदरातील कोणते आवाज उदाहरणाथª- आरती , घंटांचा आवाज वगैरे munotes.in

Page 127

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
127 वातावरण िनिमªतीसाठी करायचे ते ठरवावे. इतके सगळे ठरÐयावर Âयाने लेखन करायला
बसावे.
१) पिहली पĦत:
या पĦतीमÅये दोन माणसां¸या कÐपना एकý येतात. लेखक Âया Âया िवषयातील तº²
असतो. Âयामुळे Âया¸याजवळ Âया िवषया¸या संबंधात खूप मािहतीचा संúह असतो आिण
िनमाªÂयाला आकाशवाणी¸या तंýाची पूणª मािहती असते. Âयामुळे तो लेखकाची कÐपना
िजवंत कł शकतो. Ìहणून दोन माणसे एकý येऊन िवचार िविनमय कł शकली तर चांगले
होऊ शकते.
२) दुसरी पĦत:
पिहÐया पĦतीमÅये दोघांचे एकमत होणे कठीण असते, असे काही जणांचे मत आहे.
चांगला िनमाªता हा चांगला लेखक देखील असू शकतो. िलिहताना Âया¸या नजरे समोर
योµय आवाज असलेली माणसे आिण Âयात वापरावयाची इफे³ट्स, मुलाखती, वगैरे
असतात.
पिहÐया पĦतीमÅये दोघांपैकì एकाने जरी िदरंगाई केली तरी सवª łपक बारगळÁयाची
श³यता असते. पण दोÆही पĦतéमÅये संशोधन, लेखन आिण िनिमªती या तीन टÈÈयांचा
उपयोग करावाच लागतो.
łपक यशÖवी करायचे असेल तर िलिहÁयापूवê ºया िवषयावर łपक करायचे, Âया
िठकाणी ÿÂय± जाऊन Âया संबंधातील Óयĉéना भेटून आले पािहजे. Âयामुळे तुम¸या
नजरेसमोर िचý ÖपĶ होऊ लागते आिण तुÌहाला Öफूतê िमळते. łपकाचे िलखाण ही
यांिýक पĦतीने करÁयाची गोĶ नÓहे.
पूवªतयारी:
अनेक ÿकारांनी आिण वेगवेगÑया तंýाने łपकाची िनिमªती केली जाते. िनमाªÂयाला Âया
सगÑया ÿकारांची आिण तंýांची मािहती असणे आवÔयक आहे.
łपकाची तंýे:
 ÿÂय± वणªन
 ÿÂय± िठकाणी जाऊन घेतलेÐया मुलाखती
 ते िठकाण बघून केलेÐया नŌदी
 वाÖतवाचे Åविनमुþण
 संगीत
 नाट्यमयता munotes.in

Page 128

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
128 या सवª गोĶéची मािहती कłन घेतली Ìहणजे मग łपका¸या िनिमªतीची पूवªतयारी सुł
करावी. तुम¸यावर łपकाचे काम सोपवले कì पूवªतयारी सुł केली पािहजे. Âया
िवषयासंबंधात असलेÐया गोĶीची मािहती कłन घेणे, Âया संबंधातील Óयĉéचा आिण
साधनांचा शोध घेणे लगेच सुł करावे. Âया संबंधातील पुÖतके, वतªमानपýांची काýणे,
वाचनालयातील úंथ, गॅझेट्स, इÂयादी गोĶéची नŌद कłन ठेवावी. हे सगळे वेगाने
जमÁयासारखे आहे. ºया पåरसरातील िवषय असेल Âयाला ÿÂय± भेट देऊन यावे.
'काळाराममंिदर ÿवेश सÂयाúहावर' łपक करायचे असेल तर नािशकला जाऊन
काळाराममंिदराला भेट िदली पािहजे, Âया सÂयाúहा¸या आठवणी सांगणाöया माणसांना
ÿÂय± भेटले पािहजे. Âया संबंधातील लेखन जमवले पािहजे.
मग Âया¸या नŌदी घेऊन Âयांना ÿाधाÆयाने øमांक īावेत. पण ÿÂय± Åविनमुþणा¸या वेळी
यातील ÿाधाÆयाने िदलेली øमांक बदलू शकतात. तुÌही ÿÂय± नािशकला गेÐयानंतर पूवª
Åविनमुþण कłन ¶या. मग łपकाची िदशा न³कì करा. आधी िदशा िनिIJत केली आिण
Âया पĦती¸या मुलाखती, मािहती Åविनमुिþत करता आली नाही तर ŁपकामÅये गŌधळ
िनमाªण होतो.
िनिमªती:
ÿÂय± Åविनमुþण झाÐयानंतर तुम¸या मनामÅये łपकाचा आकृितबंध तयार होतो. पण ते
िठकाण सोडÁयापूवê तुÌही केलेले Åविनमुþण नीट झाली आहे कì नाही ते तपासून पाहा.
Ìहणजे तुÌही Öटुिडओत जाÁयापूवê:
क) तुमचा लेखनाचा क¸चा आराखडा तयार असेल.
ख) Åविनमुþणाची यादी तयार असेल.
Âयातील कोणता भाग चांगला आहे आिण जो łपकात वापरता येईल Âयावर खुणा कłन
¶या. Ìहणजे जो भाग फारसा उपयोगी नाही ÂयामÅये वेळ जाणार नाही.
łपकामÅये संभाषण, वाÖतवाचे Åविनमुþण आिण संगीत यांचा समावेश ÿामु´याने होतो.
संभाषण हेच Âयातील बराचसा भाग Óयापते. पण Âयातील Åविनसंकेत आिण संगीत यांचा
वापर वातावरण िनिमªतीसाठी करावा. िनिमªती करताना कोणÂया गोĶीकडे ल± िदले पािहजे
ते पाहó.
१) Åवनéचे िनयंýण:
Åवनीचे िनयंýण हा łपकातील अÂयंत महßवाचा घटक आहे. Åवनी¸या ÿभावामुळे तुम¸या
मनातील कÐपना ®ो Âयां¸या मनावर ठसिवता येतात. Åवनी¸या वापरामÅये फेडइन,
फेडआऊट, सुपरइÌपोज, इÂयादी शÊदांचा वापर केला जातो.
२) िलखाण:
िनवेदन, Åवनसंकेत आिण संगीत यांचा पूणª उÐलेख असलेली हÖतिलिखते तयार कłन
¶यावे. Ìहणजे łपकामÅये कोणकोणÂया गोĶéचा समावेश असेल हे तुÌहाला माहीत आधीच
समजेल. munotes.in

Page 129

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
129 ३) Åविनसंकेत:
वातावरण िनिमªतीसाठी Åविनमुिþत केलेले Åविन संकेत łपकामÅये योµय ÿमाणात
वापरावे, ते उगीचच इफे³ट वापरायचे Ìहणून वापł नयेत.
४) संगीत:
संगीताचा सहभाग łपकामÅये फार महßवाचा असतो. संगीत हे łपकाची सुŁवात
पåरणामकारक करÁयासाठी , दोन ÿसंग जोडÁयासाठी, ®ोÂयाला एखाīा भाविÖथतीत
घेऊन जाÁयासाठी िकंवा एका भाविÖथतीतून दुसöया भाविÖथतीत जायला मदत Óहावी
Ìहणून संगीताचा उपयोग होतो. तसेच िनवेदना¸या मागे पाĵªसंगीतही वापरले जाते.
५) िनवेदन:
िनवेदन दोन आवाजात िवभागून देता येते. ÂयामÅये एक ľीचा आवाज आिण एक पुŁषाचा
आवाज वापरावा. एक आवाजही वापरतात. पण ®ोते आिण घटना यातील संपकª ÿÖथािपत
करणारा असावा. असे िनवेदन श³यतो ÿथम पुŁषी िलहावे. संवादामधून सुĦा िनवेदन
करता येते. Âयामुळे नाट्यमयता येते.
६) ÿÂय± लेखन:
लेखन सोपे करावे. Âयासाठी िलिहÁयापूवê Öवतः ला काही ÿij िवचारावे.
१) मी काय सांगायचा ÿयÂन करतोय ?
२) कोणÂया शÊदातून आशय चांगÐया ÿकारे Óयĉ करता येईल ?
३) आशय थोड³यात कसा सांगता येईल.
या ÿijांची उ°रे मनातÐया मनात िदली आिण मग िलहायला सुłवात केली तर ते łपक
चांगले Óहायला मदत होते.
७) पाýयोजना:
िनवेदनासाठी योµय आवाजाची िनवड करावी. उगीचच कोणाचाही आवाज िनवडू नये.
पिहले वाचन सरळ करावे. Âयात अडथळा आणू नये. मग Åविन úाहकांसमोर तालीम
¶यावी. Âया वेळी शÊदांचे वजन समजावून सांगावे. Âयामागचा अथª समजावून सांगावा. मग
तसे वाचन ¶यावे.
८) रंगीत तालीम:
नाटकाची जशी रंगीत तालीम घेतात तशी łपकाचीही रंगीत तालीम ¶यावी. जणू ते łपक
आ°ाच Åविन±ेिपत होत आहे अशा पĦतीने वाचन ¶यावे. ते Åविनमुिþत करावे, मग ते
िनवेदकांना ऐकवावे, Âयावłन तुÌहाला िनवेदनातील दोष कळतील. िनवेदकाने Âया
िनवेदनाला Óयिĉमßव बहाल केले पािहजे. जर िनवेदक इÖट तो आशय ®ोÂयांपय«त पोहचवू
शकत नसेल तर िनवेदक बदलावा. munotes.in

Page 130

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
130 łपकाचा नमुना 'समÖयां¸या भोवöयात िवडी कामगार':
(िवडी काम गारां¸या समÖयांवर आधाåरत łपक) सुŁवात गीताने (फेडइड) करावी. बाई
िवड्या ग िवड्या मी बांधते माझा संसार संसार हाकìते ! शुøाची चांदणी आकाशा¸या या
अंगणी पाने पुढे घेत होते राýीला िभजुनी थÈपी पानांची लावून ठेिवते बाई िवड्या ग िवड्या
मी बांधते (फेड आऊट)
िनवेदक:
महाराÕůातील नािशक िजÐहा. नािशक िजÐĻातील िसÆनर तालुका. िसÆनर¸या अनेक
वैिशĶ्यांपैकì 'िसÆनरिवडी ' हे एक वैिशĶ्य. िसÆनरतालुका सतत अवषªणúÖत Ìहणूनही
ÿिसĦ आहे. Âयामुळे ितथला शेतकरी शेतीवर जगू शकत नाही. सहािजकच शेतीिशवाय
इतर Óयवसायात िसÆन र तालु³यातील लोक गुंतलेले असतात. Âयांना जीवन-मरणा¸या या
संघषाªत िवडी उīोगाची जगÁयासाठी मोठी मदत होते असते. आज िसÆनर तालु³यात
जवळजवळ ६ ते ७ हजार कामगार काम करतात. िसÆनरमÅये ४ -५ मोठमोठे िवडी
कारखाने आहेत.
िनवेिदका:
Âयाचबरोबर मनेगाव, गŌदे, डुबेरे, ठाणगाव , पाडळी , लोणारवाडी , कुंदेवाडी, बारागाविपंÿी,
कोनांबी, मानोरी , अशा अनेक गावांतून िवडीचा Óयवसाय चालतो. या गावातील कामगार
िबडीवरच आपला उदरिनवाªह करताना िदसतात. पण या िवडी Óयवसायाची सुŁवात कशी
झाली याची पाĵªभूमी सांगताना एक जुने जाणते िवडी कामगार ®ी. कािशनाथ गोळे सर
Ìहणाले-
(मुलाखत):
हा िवडी धंदा १९२० साला¸या आधीपासून या िसÆनरमÅये उभा रािहलेला आहे. मुळात
एका आंňÿदेशीय तेलगू बाईने या धंīाची सुŁवात िसÆनरमÅये तीन चारलोक घेऊन केली.
िशवाजी चौकाजवळ असलेÐया '®Ħा' या िबिÐडंगमÅये छोटेखानी Öवłपाचा धंदा ितने सुŁ
केला. िवडी कशी बांधायची ही कला ितने Âया िठकाणी िशकवली आिण ितथून पुढे नंतर
'बाजे', 'िभकुसा' आिण नंतर ‘बÖतीरामसारडा ’ अशा पĦतीने हा धंदा वाढत वाढत
िसÆनरमÅये उभा रािहला.
ÿij: आता असं सांगा कì, या धंīामÅये पुŁष कामगारां¸या ŀिĶकोनातून कुठÐया
अडचणी महßवा¸या आहेत ?
उ°र: पुŁष आिण ľी कामगार या दोÆहé¸या बाबतीत या धंīात िवशेष फरक पडत नाही.
या धंīात १६ ते १८ तासांइतकì दीघªकालीन बैठक लागते. Âयामुळे या धंīातील
कामगार हा टी.बी. , छातीचे िवकार, िľयां¸या बाबतीत बाळंतपणाचे िवकार आिण
ŀिĶदोष यांचा िशकार होतो. या सवª बाबéचा पåरणाम Ìहणून पुŁष कामगारांची या
धंīात पीछेहाट िदसून येते. सतत¸या दुÕकाळी पåरिÖथतीमुळे शेती धंīातील िľया munotes.in

Page 131

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
131 आज या धंīाकडे आलेÐया आहेत. कमीत कमी कायम Öवłपाची म जूरी देÁयाचे
कसब या धंīात आहे.
ÿij: िवडीधंīाला काहीतरी पयाªय िनमाªण झाला Ìहणजे Âयाकडे वळता येईल असे काही
उīोगधंदे कुटीर उīोग िसÆनरमÅये आहेत का ?
उ°र: या धंīातील कामगार इतर धंīात उभाच राहó शकत नाही. कारण Âयाची शारीåरक
अपाýता. Âयाला सरकारचे साहाÍय नाही, कोणÂयाही ÿकारचे ÿोटे³शन नाही.
संर±ण नाही Âयामुळे तो नवीन ÿयोग कłन पाहó शकत नाही.
िनवेदक:
अशाÿकारे चार-पाच माणसांपासून सुł झालेÐया या Óयवसायात, आता या तालु³यात
पाच - सहा हजार कामगार गुंतलेले आहेत. या उīोगात िवडी कामगार , तराईवाले, लेबल
कामगार , भĘीवर काम करणारे कामगार असे िविवध गट काम करीत असतात. यात सवाªत
महßवाचा घटक Ìहणजे क¸चा माल तयार करणारे िवडी कामगार. या कामगारांची सं´या या
धंīात मोठी आहे. तसेच Âयांचे ÿijही अनेक आहेत. िवडी धंīात िमळणारी मजुरी ही
अÂयंत तुटपुंजी आहे. बारा तास िबडी कामगाराला काम करावं लागतं आिण Âया बदÐयात
एक Łपया तासही मजुरी Âयां¸या पदरात पडत नाही. इतकं कमी वेतन िमळणारा Óयवसाय
असÐयाने यातील पुŁष कामगारांची सं´या कमी होत चालली आहे आिण ľी कामगारांची
सं´या माý भर पूर आहे. Âयां¸या पैकì काही ľी कामगारांशी आÌही बोललो. Ļा आहेत
®ीमती इंदुबाई जाधव.
ÿij: तुÌही िकती वषाªपासून िवडी वळायचा धंदा करत आहात?
उ°र: ३० ते ३५ वरसं झाली.
ÿij: तुÌही इतकì वष¥ या Óयवसायात असÐयानं कामगारां¸या अडचणéची तुÌहाला
जाणीव आहे. तर Âया अडचणी कोणÂया?
उ°र: आरोµया¸या ŀĶीने आÌहाला फार अडचणी येतात. कारण कì हा िवडीधंदा करताना
पाठीचे आजार होतात. ±य, कंबरदुखी इÂयादी आजार होतात. आमची मुलं नेहमी
तंबाखूमÅये लोळतात. पण Âयांना कुठलाच सकस आहार िकंवा दूध कधीच िमळत
नाही. आÌही Âयांना चहा पाजतो. Ìहणून सरकारनं आम¸या मुलांना दूध िमळेल
अशी सोय करावी.
ÿij: पगार िकती पडतो ?
उ°र: सÅया एक हजार िवडीला १२ Łपये ४५ पैसे िमळतात. हे वाढवून िमळÁयासाठी
आÌही मोच¥ वगैरे काढले. किमटीनं. तो अहवाल सरकारला सादर केलाय. “पण
सरकारनं Âयांचं नोिटिफकेशन काढलेलं नाही. हòकुम काढलेला नाही”.
ÿij: िवडी कामगार मिहलांचे िश±ण काय असतं? munotes.in

Page 132

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
132 उ°र: १ली, २री, फार तर ४ थी पय«त, अिशि±त वगª फार आहे. जाÖत िश±ण नाही. पैसा
पुरत नाही खायला तर िश±ण कसे ¶यावं? आता जरी आमची मुलं िशकतात . पण
आम¸या मुलांना पािहजे ते सािहÂय, शालेय सािहÂय िमळत नाही.
ÿij: तुÌहाला यापुढे उīोगात सुĘी वगैरे िमळते का?
उ°र: सुĘी िमळत नाही. ते आÌहांला १ हजार िवडीला १३ Łपये ४५ पैसे देतात.अशी
एकूण बेरीज करतात वषाªची. Âयावर ते आÌहाला सÓवा आठ ट³के बोनस आिण ५
Łपये सुĘीचे Ìहणून असे तेरा ते सÓवा तेरा Łपये िहशोबानं देतात. मगÂयांचं Âयांनाच
मािहत कì सुĘी कशा पĦतीने देतात ते.
ÿij: तुÌही आजारी वगैरे पडला तर?
उ°र: आÌही आम¸या पदर खचाªनी नीट होतो. आÌहाला कुठलीच सवलत िमळत नाही.
िनवेदक:
या आहेत पुÕपा फिकरा.
ÿij: तुमचा मुलगा लहान िदसतोय. Âयाला कसं काय सांभाळता?
उ°र: संगं घेऊन जातो. कारखाÆयात आलं Ìहणजे झोळी बांधायची. रडायला लागलं
Ìहणजे खाली काढायचं िकंवा पायाला दोरी बांधून एकìकडे झोका īायचा आिण
हातानं दुसरीकडे िवड्या वळाय¸या.
िनवेिदका:
तर या आहेत वयोवृĦ ľी कामगार ®ीमती सÂयभामा शंकर वाजे.
ÿij: िवड्या बांधायला तुÌही िकती वषाªपासून सुŁवात केली?
उ°र: ३० ते ३५ वष¥ झाली.
ÿij: तुÌहाला मुलंबाळं िकती?
उ°र: मला मूलबाळ काहीच नाही.
ÿij: बरं तुमचे मालक काय करतात ? काही नाही घरी बसून आहेत. सगÑया संसाराचा
भार मा»यावरच आहे.
ÿij: सरकारने िकंवा िवडी उīोजकांनी काय केलं पािहजे असं तुÌहाला वाटतं?
उ°र: सरकारने काय करायला पािहजे? जसं आता तुÌहा कमªचाöयांना मोबदला देतात
तसा मोबदला īायला पािहजे. मला मूलबाळ नाही. माझं ६२-६३ वय झालं. मला
अिजबात दोरा िदसत नाही. िवड्या वळता येत नाहीत. तेÓहा मी काय करायचं आिण
काय खायचं. अशांची Âयांनी सोय करायला पािहजे. माझी सÅया इतकì अडचण
आहे. माझा नवरा दोÆही डोÑयां¸या ऑपरेशन होऊन आंधळा घरात बसला आहे. munotes.in

Page 133

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
133 आमची पåरिÖथती इतकì िबकट आहे कì, मी एक टाईम खाते िन एक टाईम उपाशी
राहते.
िनवेदक:
कामगारांसाठी इथे एक हॉिÖपटल आहे Âया हॉिÖपटल मधील डॉ³टर ®ी उपेÆþ जांबरे
यां¸याशी आÌही Âया संबंधात बोललो तेÓहा ते Ìहणाले- (डॉ³टर जांबरे यांची मुलाखत)
डॉ³टर:
अÖपताल मे जो भी मåरज जाते है उनमे से जो भी िबमारी रहती है उससे संबंिधत उनको
गोिलयाँ, दवाई, इंजे³शन िदया जाता है।िवडी कामगार िजतने भी लोग है ये अिधक तर एक
तो ट्यूबर³युलैिसस, अÖथमा , कमर का ददª और िवकनेस ये ºयादा होता है । इनम¤ इनके
ब¸चे साथ मे रहते है तो इनको टोबॅको इनहेलेन कì तकलीफ होती है । खूनकì कमी तो
हमेशा रहती है । ³यŌकì उनको खाना पूरा नही िमलता, जो खाते हैडायजेÖट नही हो पाता
है ।
िनवेिदका:
सुŁवातीला िवडी कामगार संघिटत नÓहता. पण नंतर तो संघिटत होऊ लागला. आपÐया
ÿijांबĥल भांडू लागला. िवडी कामगारां¸या समÖयांची तीĄता कामगारांचे नेते ®ीयुत बिहł
लàमण खताळ यां¸याशी आÌही बोललो Âयावेळी आÌहाला जाणवली.
खताळ:
मी पिहले िबडी कामगार होतो आिण िवडी कामगार हा संघिटत झाला पािहजे असं मला
वाटतं. नंतर संघटनेत सहभागी झालो. संघिटतरीÂया कामगारां¸या समÖया सोडवÁयाचा
आÌही ÿयÂन करत केला आिण करतो आहोत. िवडी धंīात एकतर वेतनाचा ÿij फार
मोठा आहे. या कामगारांची मागणी आहे कì, देशपातळीवर वेतन एक असावं आिण ते वेतन
महागाईशी िनगिडत असावं. ते सÅया काही िमळत नाही.
िनवेदक:
िवडी कामगारां¸या अनेक ÿijांपैकì एक ÿij आहे Âयां¸या मुलां¸या िश±णाचा.
खताळ:
तो ÿij थोड्याफार ÿमाणात सोडवायचा ÿयÂन चालू आहे. येथील कारखानदारांनी
वेÐफेअर िÖकममधून िसÆनर तालु³यात कामगारां¸या मुलांसाठी बालवाड्या चालिवÐया
आहेत.
िनवेिदका:
ÿौढ कामगारांनाही िशि±त करÁयाचा ÿयÂन सुł आहे. पुढची िपढी माý िश±णाकडे
आकिषªली गेलेली आहे. िवडी कामगारांची मुलं िवडी उīोगाकडे वळायला तयार नाहीत. ती
िशकून इतर उīोगाकडे जाऊ लागली आहेत. munotes.in

Page 134

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
134 िनवेदक:
या सगÑया ÿijांची उ°रं कारखाÆयां¸या मालक वगाªने īावीत अशी कुणीही अपे±ा करील.
मालक वगाª¸याही काही समÖया आहेत. आपÐया आिण कामगारां¸या समÖयािवषयी
बोलताना ®ीयुत राधािकशन चांडक.
®ी. चांडक:
"मजुरी कमी भेटते हे तर मनाला पटतंच आहे. जो यावर अवलंबून आहे Âया¸यासाठी
पåरिÖथती खरंच अवघड आहे. पण आता एक दीड मिहÆयातच पुÆहा २० ट³के मजुरीत
वाढ होते."
ÿij: ÖवाÖÃयिवषय Âयां¸या ºया गरजा आहेत Âया पुöया होत नाहीत. असं Âयांचं Ìहणणं
आहे ते खर आहे का ?
उ°र: गÓहम¦टनी हे सवª करायला हवे. कारण ते आम¸याकडून िवडीवर Öपेशलटॅ³स घेतात
आिण Âयातून कामगारांना घर, हॉिÖपटल या सोयी देणं अशी योजना आहे. तो
अÊजावधी Łपयांचा खिजना सरकारजवळ पडलाय. Âयाचा वापर पूणª होतनाही
Ìहणून ही अवÖथा आहे.
ÿij: िवडी कारखानदारांचे कुठले ÿij आहेत ?
उ°र: ÿij अनंत आहेत. उदाहरणाथª पानपुडा िमळÁयाचा ÿij, टोबॅको बोडªचं संकट,
इÂयादी. आतापय«त आÌहाला भरपूर øेिडटवर तंबाखू माल िमळत होता. तो पैसा
आÌही पानांसाठी वापरायचो. Âयातून पैसा मोकळा झाला कì तंबाखूवाÐयाला
īायचो. आता ÿÂयेक िठकाणी कॅश īायची ÌहटÐयावर पåरिÖथती फारच िबकट
होणार आहे.
िनवेिदका:
कामगारांची मुलं या धंīाकडे वळायला तयार नाहीत. तसेच मालकांची मुलेही या धंīात
यायला तयार नाहीत. असं असताना सांगताना ®ीयुत ÿकाश वाजे Ìहणाले,
®ी. ÿकाश वाजे:
धंīाची पåरिÖथती फारच िबकट आहे. या पåरसरातले काही कारखाने बंद पडले आहेत.
काही बंद पडाय¸या मागाªवर आहेत. आमची मुलंही या धंīाकडे यायला तयार नाहीत.
कारण या धंīाला भिवतÓयच नाही. िकमान वेतन कमी िदलंजातं अशी कुठÐयाच
कामगारांची तøार नाही पण हे वेतन Âयांना सÅया¸या महागाईमुळे कमी पडते हे खरंच. पण
आता Âयांना महागाई िनद¥शांकाÿमाणे वेतन िमळणार आहे. आरोµयाचा ÿij आहे. Âयासाठी
सोयी उपलÊध कłन देणं ही सरकारची जबाबदारी आहे. यात मालकाचा काही संबंध नाही.
िनवेदक:
हे सवª ऐकÐयावर कोणीही संवेदनशील माणूस अÖवÖथ होईल. या कामगारां¸या समÖया
सुटÐया पािहजेच असं मनोमन कोणालाही वाटेल. (गीत फेडइन) नळ आला गेला ठेवी भांडे munotes.in

Page 135

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
135 मी भłन भाजी न भाकर घेते घाईनं जेवून थÈपी गोनी ग घेऊन िनघते बाई िवड्या ग िवड्या
मी बांधते.
३अ.४.७ नभोनाट्य:
जीवन हे नाट्यपूणª घटनांनी भरलेले आहे. Âयात दररोज अनेक नाट्यपूणª घटना घडतात.
'नाटक ' या कला ÿकाराची माणसाचा अनेक शतकांपासून संबंध आहे. पण िवसाÓया
शतकामÅये मानवाने िव²ानामÅये झेप घेतली. अनेक अश³य वाटणाöया गोĶी श³य कłन
दाखिवÐया. िवसाÓया शतकाची उपलÊधी Ìहणून दोन गोĶीचा उÐलेख करावा लागेल. Âया
अशा :
१) िचýपटासाठी लेखन
२) नभोनाट्य लेखन
िचýपटाचा आिण रेिडओचा शोध लागÁयापूवê रंगमंचासाठी नाटके िलिहली जात असत.
पण िव²ाना¸या क±ा ŁंदावÐया. िचýपट आिण नभोनाट्य ही दोनमाÅयमे ÿितभावंतांना
आÓहान देऊ लागली.
िचýपटासाठी लेखन (Öøìन Èले) रंगमंचासाठी लेखन (Öटेज Èले) आिण नभोनाट्य लेखन
(रेिडओÈले) या तीन कला ÿकारांची तंýे वेगवेगळी आहेत. िचýपटासाठी लेखन करताना
Åविनसंकेत (साऊंड इफे³टस्) संगीत, चेहöयावरील हावभाव, हालचाली , वेशभूषा, िनसगª
ŀÔय, ÿकाश योजना आिण फिनªचर इÂयादी घटकांची मदत होते. Âयािशवाय अनेक पाýांचा
Âयात समावेश करता येतो. कलावंतांची मूक हालचाल, मूक अिभनयही ÿे±कांना बांधून ठेवू
शकतो. सेटमÅये िकतीही वेळा बदल करता येतात. िůक फोटोúाफì (Trick
Photography), रंगीतफोटोúाफì (Colour Photography) आिण समीप अŀÔय
(Clouse - up) या गोĶीही िचýपटासाठी लेखन करणाöयां¸या मदतीला येतात.
िचýपटासाठी िलिहणाöया लेखकालाही यातील बरेच घटक उपयोगी पडतात. पण
नभोनाट्य िलिहणाöया लेखकाला फĉ तीन घटकच उपयोगी पडतात. ते Ìहणजे –
१) संवाद
२) Åविनसंकेत आिण
३)संगीत Âयामुळे Âयाची जबाबदारी वाढते.
कादंबरीलेखन, कथालेखनयापे±ा नभोनाट्य लेखन हे अगदी वेगळे तंý आहे. नभोनाट्य
साधारणपणे ३० िमिनटांचे असते. ³विचत ते ६० िमिनटे िकंवा Âयापे±ा जाÖत असते.
Âयामुळे Âयावर वेळेचे बंधन पडते. Ìहणून नभोनाट्याची बांधणी सैल असून चालत नाही .
एखाīा कादंबरीकाराने - कथाकाराने एखादा ÿसंग खुलिवताना थोडाफार पाÐहाळ
िलिहलेला चालतो. पण नभोनाट्य िलिहताना लेखकाला Âया Âया ÿसंगावर पूणª ताबा ठेवून,
मोज³या शÊदांत तो ÿसंग उभा करावा लागतो. Âयाला शÊदांची उधळण कłन चालत
नाही. Âया¸या मदतीला इतर कोणतेही घटक येत नाहीत. तसेच Âयां¸या वाट्याला वेळही
कमी आलेला असतो. Âयाला Âया¸या पाýाचे Öवभाव दशªन एका फट³यात करावे लागते. munotes.in

Page 136

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
136 नभोनाट्य िलिहणाöया लेखकाला उÂकृĶ संवाद िलिहता आले पािहजेत. हे संवाद सहज
समजले पािहजेत. इतके ते सोपे असावेत आिण उ¸चारÁयासाठी Âयात एक लय असावी,
सािहिÂयक उतारे कादंबरीत शोभून िदसतात. पण ते उतारे जसे¸या तसे नभोनाट्यात
वापरलेतर Åविनúाहकासमोर (Microphone) ते सादर करणे कलावंताला अवघड जाते.
नभोनाट्यात अनावÔयक वा³य असू नयेत. जी वा³ये कथानक पुढे सरकवीत नाहीत िकंवा
चåरý िचýणाला ही मदत करीत नाहीत ती वा³ये टाळावी लागतात. संवाद एकाच वेळी
चåरý िचýण करणारे, वाÖतवा चे दशªन घडिवणारे आिण कथानकालापुढे घेऊन जाणारे
असावेत.
नभोनाट्यात पाýांची सं´या जाÖत असू नये. जाÖत आवाज हेच ®ोÂयांवर ताण िनमाªण
करतात. आवाजांमधील फरकांमुळे ®ोÂयाला पाýांची ओळख पटते. Ìहणून आवाजातील
फरक जाणवेल असे संवाद िलहावेत. िनरिनराÑया आवाजातील फरकांचा (Voice
Contrast) उपयोग कłन घेणे हेच नभोनाट्या¸या यशाचे गमक आहे. Âयामुळे ®ोÂयाला
िनरिनराÑया पाýातील फरक चटकन जाणवतो. ľी पाýांची योजना कमीत कमी असावी
कारण िľयां¸या आवाजात फारसा फरक आढळत नाही. Âयामुळे एकाच नभोनाट्यात
अनेक ľी - पाýे असतील तर ®ोÂयाला न³कì कोण बोलते आहे हे कळायला जड जाते
आिण मग रसभंग होतो. ®ोता रेिडओपासून दूर जातो. हे सवª ल±ात घेऊन चांगÐया
नभोनाट्याचे Öवłप आिण रचनातंý कोणते असते, हे येथे समजावून घेणार आहोत.
नभोनाट्य आिण ®ोता:
नभोनाट्या¸या यशामÅये ®ोÂयांचा सहभाग हा फार महßवाचा घटक आहे. नभोनाट्य हे
घरामÅये बसून ऐकले जाते. Âयामुळे रंगमंचावरील नाटक बघणारा ÿे±क िकंवा िचýपटगृहात
जाऊन िचýपट बघणारा ÿे±क ºया पĦतीने Âया कलांचा आÖवाद घेईल तशी अपे±ा
नभोनाट्या¸या ®ोÂयांकडून बाळगतायेत नाही. िचýपटा¸या िकंवा नाटका¸या ÿे±कांचे
िच° एकाú झालेले असते. Âयामुळे Âयातील शांततादेखील Âयां¸या मनावर पåरणाम करते.
सामुिहक अनुभव घेÁयासाठी लोक ितथे आलेले असतात. पण नभोनाट्याचा ®ोता तसे
काही ठरवून नभोनाट्य ऐकायला बसत नाही. तो सहज रेिडओ लावून बघतो. जर
नभोनाट्य पिहÐया काही िमिनटांतच पकड घेणारे असेल तर तो पुढे ऐकतो; नाहीतर
रेिडओ बंद करतो. Âयासाठी Âयाने पैसे खचª केलेले नसतात. Âयातही घरातील ÿÂयेकाची
आवड िनवड वेगवेगळी असते. Ìहणून पिहÐया ±णापासून ®ोÂयांचे अवधान िटकून राहील
असा ÿयÂन करावा लागतो. नभोनाट्यांचा ®ोता गटागटाने नभोनाट्य ऐकतो. कधी तो
एकटा असतो , तर कधी घरातील पाच - सात जण एकý बसून नभोनाट्य ऐकतात.
वेगवेगÑया वयोगटाचे, वेगवेगÑया आवडी-िनवडीचे ®ोते एका िठकाणी बसून नभोनाट्य
ऐकतात. Ìहणून पिहÐया ±णापासून ®ोÂयांचे अवधान िटकून राहील असा ÿयÂन करावा
लागतो. िकचकट कथानक आिण खूप पाý असलेले नभोनाट्य न³कìच अयशÖवी होते.
नभोनाट्यलेखन: तंý आिण मंý:
यशÖवी नभोनाट्य लेखनाचे तंý आÂमसात करायचे असेल तर काय करावे? असा ÿij
तुम¸या मनात उभा रािहला असेल. आपण मागे पािहÐयाÿमाणे पिहÐया ±णापासून
®ोÂयांचे अवधान िटकून राहील असा ÿयÂन नभोनाट्य लेखकाला करावा लागतो. munotes.in

Page 137

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
137 नभोनाट्यातील पिहली पाच िमिनटे अÂयंत अवघड आिण परी±ा पाहणारी असतात. जर
पिहÐया काही िमिनटातच नभोनाट्याने ®ोÂयांचे ल± वेधून घेतले नाही तर रेिडओ बंद
करÁयापासून आपण Âयाला परावृ° कł शकत नाही. ही पिहली परी±ा आपण उ°ीणª
झालो तरी पुढे ही ठेचाळून चालत नाही. शेवटपय«त ®ोÂयांचे ल± लागून राहावे हेच
नभोनाट्याचे यश आहे. हे यश संपादन करÁयासाठी नभोनाट्याची बांधणी कशी करावी हे
आपÐयाला समजून ¶यावे लागते. नभोनाट्याची बांधणी करताना मÅयवतê कÐपना, कथा,
पाýांचे Öवभाव रेखाटन, संवाद, Åविनसंकेत आिण संगीत यांचा वापर कसा करावा हे
आपण øमाने जाणून घेऊ.
मÅयवतê कÐपना :
नभोनाट्याची मÅयवतê कÐपना Ìहणजे संपूणª कथा नÓहे ही गोĶ ल±ात ठेवायला हवी.
मÅयवतê कÐपना एका ओळीत सांगता यायला हवी. उदाहरणाथª, 'कŌडी' या नाटकाचे
आपण नभोनाट्य łपांतर करणार आहोत. तर Âयाची मÅयवतê कÐपना कोणती सांगता
येईल? तर ती अशी सांगता येईल कì, 'जो माणूस संघषª करायला एकटा उभा राहतो ,
Âयाला जगातील कोणतीही शĉì िवरोध कł शकत नाही. ' ही झाली मÅयवतê कÐपना .
अशी मÅयवतê कÐपना ठरली कì मग कथानकाकडे वळता येते.
अ) कथानक:
मÅयवतê कÐपने¸या अनुषंगाने घटनाøम ठरवून, पाýयोजना ठरवून एक कथानक तयार
करावे लागते. नभोनाट्याला वेळेची मयाªदा असÐयाने कथानकाचा अनावÔयक िवÖतार
टाळावा लागतो , नभोनाट्याचे कथानक िवकिसत करताना सुłवात, मÅय आिण अंत या
तीन भागांत Âयाचा िवचार करावा लागतो. नभोनाट्याची सुŁवातही आकषªक करावी.
कारण सुŁवात ऐकूनच ®ोता नभोनाट्य ऐकायचे कì नाही हे ठरवतो. Ìहणून सुŁवात
कंटाळवाणी असू नये, Âयात गती असावी. पुढील घटनांनी लगेच वेग ¶यावा. उगीच
सुŁवाती¸या ÿसंगावरच नभोनाट्य र¤गाळू नये. सुŁवात आकषªक करÁयासाठी लेखकाने
संगीत, Åविनसंकेत आिण संवाद यांची मदत ¶यावी.
िवजय त¤डुलकरां¸या 'राý' या नभोनाट्याची सुŁवात पाहó या.
(रातिकड्यांचा आवाज. लांबवर मोटारीचा कणाª वाजत जातो. रातिकड्यांचा आवाज पुÆहा
चालू. काही अंतरावŁन एका पुŁषा¸या बुटाचा आवाज ऐकू येऊ लागतो. पुŁष चालतो
आहे. दूरवर वातावरणात आगगाडी¸या कोळशा¸या इंिजनाची ककªश िशटी िवरते. पुÆहा
रातिकड्यांचा आवाज, बुटांचा आवाज, तŌडानेशीळ घालÁयाचािकंिचत ÿयÂन. बेसूर पुÆहा
चालÁयाचा बुटांचा आवाज) साहेब. . . (कुठूनतरी अÖपĶ हाक अगदी हलकì, बुटांचा
आवाज थबकतो. ±णभरात पुÆहा सुŁ होतो.) साहेब . . . (आवाज ľीचा. बुटाचा आवाज
पुÆहा थांबतो. चालणारा माणूस वळला आहे. पाहतो आहे. िततकì ÖतÊधता) (घोगरा पुŁषी
ÿij) कोण आहे ? (उ°र येत नाही) कोण आहे ते? (ÖतÊधता. बांगड्यांचा पुसट आवाज)
आताही सुŁवात ऐकली कì, कुणाचीही उÂसुकता ताणली जाईल. येथे Åविनसंकेतातून गुढ
वातावरण उभे केले आहे आिण छोट्या छोट्या ÿijांतून ®ोÂयांची उÂसुकता वाढेल, असा
यशÖवी ÿयÂन केला आहे. munotes.in

Page 138

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
138 Âयानंतर कथानक पुढे सरकायला हवे. नभोनाट्याची ' सुŁवात' आिण 'शेवट ' ही दोन टोके
अÂयंत महßवाची असतात. या दोÆहéचा योµय रीतीने मेळ घालणे हे अÂयंत कठीण काम
असते. Âयामुळे कथानकाचा िवकास करताना याचे भान ठेवावे लागते. आपण नेहमी पाहतो
कì, एखाīा नभोनाट्याची सुŁवात अÂयंत आकषªक पĦतीने असते. पण Âयाचा िवकास
नीट न झाÐयाने ®ोÂयांची उÂसुकता ते शेवटपय«त िटकवून धł शकत नाही Ìहणून
कथानक 'मÅयाकडे' ÿवास करीत असताना Âयात संघषª हवा आिण गितमानता हवी.
कथानकाचा पाýे िवकास संघषाªतूनच झाला पािहजे. कारण संघषª या नाटकाचा ÿाण आहे.
तसेच Âयात गितमानता हवी. नभोनाट्यात 'गती' येÁयासाठी छोट्या-छोट्या ÿसंगाचे
आयोजन करावे लागते.
नभोनाट्याचा शेवटही अÂयंत चांगला Óहावा लागतो. नभोनाट्य शेवटाकडे जाताना Âयाचा
उĥेश ÖपĶ होत गेला पािहजे. कथानकाचा शेवट सुखांÆत असो कì दुखाÆतपण तो िनिIJत
कłन सुŁवातीपासून Âयाकडे ÿवास झाला पािहजे. Ìहणून नभोनाट्याचा शेवट आधी
ठरवून ¶यावा. Ìहणजे Âयातील पाýांचे रेखाटन करताना सोयीचे जाते. शेवटा¸या अनुषंगाने
चåरý-िचýण Óहायला हवे आिण Âयाÿमाणे घटनासुĦा घडत जायला हÓयात. समÖयेची
उकल शेवटी Óहावी. पण शेवट सूचक असावा. शेवटी उगीचच उपदेश कł नये. कथानक
िवकिसत करताना काही मुĥे ल±ात ठेवावेत. ते असे -
१) कथानकातून फĉ बाĻ घटनांचेच वणªन कł नयेत. तर नायक िकंवा नाियके¸या
अंतमªनातील खळबळ देखील Âयातून Óयĉ Óहावी.
२) वाÖतव जीवनातील घटना ®ोÂयां¸या मनाची लवकर पकड घेतात. Âयामुळे कथानक
िवकिसत करताना Âयाला वाÖतवातील घटनांचा आधार असावा.
पाýांचे Öवभाव रेखाटन:
कथानकाचा िवकास पाýां¸या माÅयमातून केला जातो. पाý िविहत नभोनाट्य ही कÐपनाच
संभवत नाही. िजवंत पाýां¸या जोडीला नभोनाट्यात पशुप±ी, डŌगर, झाड देवतां¸या मूतê
Ļा बोलतात. Âयातून नभोनाट्याचे कथानक िजवंत होते. Âयात ÿमुख पाýे आिण दुÍयम
पाýे यांचा समावेश केलेला असतो. एक-दोन पाýांना ÿमुख Öथान देऊन इतर पाýांना
दुÍयम Öथान िदलेले असते. ÿमुख पाýांमÅये नायक, नाियका , खलनायक यांचा समावेश
होतो. ÿमुख पाýांचा ÿभाव सवª नभोनाट्यावर जाणवतो. दुÍयम पाýे ही ÿमुख पाýाला
उठाव देÁयासाठी आिण कथानक पुढे नेÁयासाठी योजलेली असतात. काही वेळा वातावरण
िनिमªतीसाठी ही अशी पाýे िनमाªण केली जातात. उदाहरणाथª - नभोनाट्यात बाजारात
घडणारा ÿसंग िलहायचा आहे. तर Âयात बाजारातील गदêमÅये अनेक दुÍयम पाýांना Öथान
īावे लागते. Âयात Âयांचे फĉ आवाज येतील. वातावरण तयार करणे इतकेच Âयांचे काम
असेल. Âयामुळे Âयांचा उÐलेख पुŁष १… पुŁष २ … ľी १… ľी २…असा केला
जाईल.
नभोनाट्यात पाýांचे Öवभाव रेखाटन फĉ संवादातूनच करावे लागते. एकतर एखादे पाý
Öवतः बोलता बोलता आपÐया Öवभावातील खाचा खोचा ÖपĶ करील िकंवा इतर पाýे
Âयां¸यासंबंधी बोलताना Âयाचा Öवभाव ÖपĶ करील. munotes.in

Page 139

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
139 उदाहरणाथª- १:
‘भाई तुÌही कुठे आहात !’ या दोन अंकì नाटकात अरिवंद आिण अŁंधती यां¸या संवादातून
आपला Öवतःचा आिण ताÂयां¸या सामािजक कायाªचा पåरचय कłन िदला आहे.
अŁंधती:
तुÌहाला जे घडवायचं आहे ते मला कदािचत समजत नसावं, पण तुम¸या कोणÂयाही
कृतीची आच मला लागत असते.
अरिवंद:
अरो, मी इतका बेजबाबदार नाही. तू मा»या आयुÕयाचा अिवभाºय भाग आहेस. पण
असÐया दुषणांचा तुला अनुभव नाही असं थोडंच आहे !
अŁंधती:
"ते झालं हो ! मा»या बालपणचे ते िदवस आठवले कì, अजूनही अंगाला कंप सुटतो.
बधीऽऽऽर होतं शरीर. तसा ताÂयांनी तर काय गुÆहा केला होता ? आÐया होÂया पोरी पाणी
मागायला. ÌहणाÐया , 'पाणी वाढा मालक. ' ताÂया Ìहणाले, पाÁयावर ह³क सगÑयांचा.
कुणाची खाजगी मालम°ा नाही ती. मी नाही वाढणार पाणी. हा घे पोहरा आन श¤दून ¶या
पाणी.' पोरी तयार होईनात तर ताÂयांनी लिलता¸या हातात िदला पोहरा. Ìहणाले, 'आता
¶या श¤दून पाणी.' आपली िवहीर आपÐयाच माणसानं बाटवायला भाग पाडली Ìहणून
आम¸यावर बिहÕकार. ताÂयांनी तहसीलदारांना सांगून चार दोन डांिबसाना डांबलं. मी होते
लहान. रÖÂयावłन जायला लागले कì, आपलीच माणसं हसायला िफदािफदा. टोमणे
मारायची , ‘कुणा¸या पोटची असेल ही’. हा उ¸चार ऐकला ना तर जीव īावा वाटे, Âया ना
कळÂया वयातही."
यासं वादातून अŁंधती अरिवंद¸या समाज कायाªत आता सहभागी झाली आहे. परंतु
अरिवंद¸या, ताÂयां¸या कोणÂयाही कृतीची अŁंधतीलाच आच लागते. अरिवंद अितशय
जबाबदारीने समाजकायª करतो. अŁंधती बालपणापासून समाज कंटकांची दूषणे आिण
टोमÁयांचा बळी ठरली आहे.असाच एक ित¸या बालपणचा ÿसंग वरील संवादात आला
आहे. 'पाणी वाढा मालक ' Ìहणणाöया अÖपृÔय मुलéना माणुसकì दाखवत पाणी वłन
वाढÁयाऐवजी ÿÂय± Âया मुलé¸या हातात ताÂया पोहरा देतात, Âयांना Öवतः पाणी श¤दून
घेÁयाची मुभा देतात Âयामुळे ताÂयां¸या घरावर बिहÕकार टाकला आहे. या बिहÕकाराची
झळ अŁंधतीलाही सोसावी लागते.
२) भावबंधन या नाटकात घनÔयाम Ìहणतो:
घनÔयाम:
Âया िदवशी आपÐया िशकलेÐया कळपातून एखाīा नविश³या जनावराÿमाणे माझी
हकालपĘी करताना आपण काही तरी िवचार केला का ? असा काय मोठा अपराधकेला munotes.in

Page 140

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
140 होता मी आपला ? मी हल³या दजाªचा असेन, सपाªÿमाणे दुĶ असेन, िकंवा वाघाÿमाणे øूर
असेन. पण Ìहणून मला सुखदुःख मनोवृ°ी ही काहीच नसतील का ?
या संवादातून घनÔयामचा अपमान झाला आहे. तो हल³या दजाªचा आहे, दुĶ आहे, øूर
आहे याची जाणीव होते. Âया¸या Öवभावातील खलÂवही जाणवते.
याÿमाणेच इतरां¸या संवादातून नायकां¸या Öवभावाचे रेखाटन कसे केले जाते ते पाहó.
३) संजय पवार यां¸या 'दुकान कोणी मांडू नये, या एकांिककेत Öवाती आिण मलकापुरे
यां¸यातील संवादातून मालकाबĥल मािहती िमळते. पुÖतक िवøेता मलकापुरे
आपÐया मालकाबĥल बोलताना Ìहणतात.
Öवाती : मला? मला मुलाखत हवी आहे?
मलकापुरे : कुणाची? कशाबĥल ?
Öवाती : तुमची ! तुम¸या या Óयवसायाबĥल!
मलकापुरे : मग तुÌही चुकलात ! तुÌहाला मुलाखत हवी असेल तर नागपूरला जा !
Öवाती : नागपूरला का?
मलकापुरे : कारण आमचे मालक नागपूरला असतात. मुलाखती वगैरे ते देतात.
Öवाती : मला तुमचीच मुलाखत ¶यायची –
मलकापूरे : नाही Ìहणजे माझी मुलाखत ¶यायला हरकत नाही. पण Âयाला Óयापक
अिधķान नसणार. ती Öथािनक पातळीवरची ठरेल. Óयापक भूिमका आमचे
मालक ठरवतात. नागपुरात ! या संवादातून पुÖतका¸या दुकानाचे मालक
नागपूरला राहतात. मलकापूरे Âयां¸याकडे नोकरीला आहे. Âयामुळे या
दुकानाचे मालकच मुलाखती देतात. Âयां¸या मुलाखतीला Óयापक अिधķान
असते, हे सूिचत केली आहे.
रंगमंचावरील नाटकात एखादे पाý दुĶ आहे. असे दाखवायचे असेल तर Âयाची तशी
रंगभूषा, वेशभूषा करता येते. Âयां¸या हालचालीतून, बघÁयाचा Âयांचा दुĶपणा Óयĉ करता
येतो. पण नभोनाट्यात ŀÕयभाग दाखिवता येत नसÐयानेहे काम संवादातून साधावे लागते.
ÿÂयेका¸या संवादातून Âयाचे वय, सामािजक दजाª, Öवभाव , मनातील हेतू इÂयादी गोĶéचे
आकलन Óहायला पािहजे.
पाýांची िनिमªती करताना दोन पाýे एकसारखी िचिýत कł नयेत. ÿÂयेक पाýाची लकब,
Âयां¸या सामािजक, शै±िणक दजाªनुसार Âयां¸या संवादात येणाöया शÊदांची योजना ही
वेगवेगळी असावी. नाहीतर सगळीच पाýे सार´याच भाषेत बोलू लागली तर ®ोÂयांना
कंटाळा येईल. साहेब आिण िशपाई, राजा आिण पहारेकरी, कधीही एका भाषेत बोलणार
नाहीत. याचे भान ठेवले पािहजे. ÿÂयेका¸या Óयवसायानुसार Âयांची भाषा बदलते.
उदाहरणाथª पोÖटातील माणूस असेल तर 'ÖटॅÌपसारखा िचकटला,' 'नॉटपेड munotes.in

Page 141

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
141 पािकटासारखा परत गेला' वगैरे बोलले जाईल. रेÐवेतील माणूस असेल तर 'डे³कन ³वीन'
सारखा िदमाखदार. . . ितकìट नसÐयासारखा चेहरा. . . वगैरे बोलले जाईल, पाýांचे
Öवभाव रेखाटन करताना या सगÑया गोĶéचे भान लेखकाने ठेवले पािहजे.
संवाद:
पाýांचे Öवभाव रेखाटन संवादातून कसे केले जाते, हे आपण आ°ाच पािहले. Ìहणजे
‘संवाद’ हा नभोनाट्याचा ÿाण आहे, हे तुम¸या ल±ात आले असेल. संवाद हा महßवाचा
घटक आहे. संवादातूनच नभोनाट्याचा लेखक रंगभूमीवरील सवª घटक ®ोÂयां¸या
नजरेसमोर उभे कł शकतो. एखादे पाýही संवादातून तो ®ोÂयां¸या नजरेसमोर उभे कł
शकतो. पाýाचे रेखाटन वय, बाĻÖवłप , Öवभाव वैिशĶ्ये, भावना , ÖवÈने अनुभव, कृती
आिण पåरणाम , येणे-जाणे या मुīां¸या आधारे कł शकतो.
नभोनाट्यात काय काय घडणार आहे हेही संवादातूनच सांगायचे असते. Âयामुळे मु´य
घटना , Âयाला साहाÍय करतील अशा घटना , Âयासंबंधी Âयातील पाýांचे िवचार , Âयां¸या
योजना आिण ते कसे वागतात हेही Âयातूनच कळायचे असते.
पण असे संवाद िलिहताना ते बोलले जाणार आहेत आिण ऐकले जाणार आहेत याचे भान
ठेवले पािहजे. Ìहणून ते बोली भाषेत असावेत. तसेच ते Öवाभािवक आिण सहज असावेत.
नभोनाट्याला वेळेची मयाªदा असते. Âयातील ÿÂयेक ±ण महßवाचा असतो. Âयामुळे योµय
तेवढ्यात शÊदात ÿसंग उभा करता आला पािहजे. कारण लांबलचक संवाद िलिहले तर
®ोÂयांना ते पटापट आकलन होणार नाहीत. तसेच संवाद छोटे छोटे असले तर
अिभनेÂयालाही ते सादर करताना अडचण येणार नाही. Âयात तो जाÖत भावना ओतू
शकेल. छोटे संवाद कसे पåरणामकारक िलिहता येतात Âयासाठी आपण द°ा भगत यां¸या
'जहाज फुटलं आहे' या एकांिककेतील संवाद पाहó
पिहला : महािवīालया¸या घरट्यातून आÌही ननुकतंच बाहेर पडलो आहोत.
दुसरा : पदÓयांचे रÂनहार आÌही आम¸या चोचीत आणलेत.
ितसरा : राजकÆया नोकरीची पाहतो आहोत आÌही वाट !
चौथा : या िनÑया मंडपाखाली.
पाचवा : तू छुपी है कहां।
सगळे : मै तडपता यहां !
पिहला : या हवेत फुटणार आहेत पंख आÌहाला.
दुसरा : Âया एÌÈलॉयम¤ट काडाªचे
ितसरा : Âया पंखांना लाभणार आहे बळ -
चौथा : पगारéचे, पगारéचे munotes.in

Page 142

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
142 पाचवा : (जणू घोषणा देतो आहे) नोकöया ,पगारी s
सगळे : हट गयी बेकारी!
पिहला : आÌहाला नो करी हवी आहे.
दुसरा : साहेबांची –
ितसरा : कारकुनांची –
चौथा : Èयुनची –
पाचवा : अखेर नाहीच िमळाली तर झाडूवाÐयाची सुÅदा.
सगळे : पण आÌहाला नोकरीच हवी आहे.
नभोनाट्यातील संवादात आÂमीयता हवी कारण नभोनाट्य हे समूहापुढे सादर होत नाही.
Âयाचा ®ोता हा घरात बसून कधी एकटा तर कधी घरातील चार - पाच जणांबरोबर ऐकत
असतो. Âयामुळे Âयां¸या मनाला Öपशª करतील असे संवाद िलिहले पािहजे.
तसेच संवाद ÿवाही असायला हवेत. काही शÊदांची लय संथ असते. Âयामुळे उदास िकंवा
िनराश जनक वातावरण तयार होते. काही शÊदांची लय þुत असते.Âयामुळे Öफूतê, आनंद
ÿकट होतो. काही शÊद वाहणाöया पाÁयाÿमाणे तरल तर काही कठोर असतात. तरल
शÊदांमुळे ÿेम तर कठोर शÊदातून राग Óयĉहोतो. Âयामुळे संवाद िलिहताना शÊदांची योµय
िनवड करावी. Âयामुळे िविवधता िनमाªण होते आिण ®ोÂयांचे अवधान िटकते. पाýाची
मन:िÖथती तसेच नाटकातील घटनाøम ल±ात घेऊन शÊदांची िनवड करावी. Âयाबरोबरच
संवादात िचýमयता हवी. Âयां¸या उ¸चारातून ®ोÂयां¸या डोÑयांसमोर िचý उभे रािहले
पािहजे. रंगमंचावर नेपÃय उभे करता येते. Âयामुळे वातावरण िनिमªतीसाठी Âयाचा उपयोग
होतो. नभोनाट्य लेखकाला वातावरण िनिमªती संवादातून करावी लागते. नभोनाट्यात
अनेक िठकाणचे ÿसंग िलिहता येतात.Âयामुळे Âयात िविवधता येते.
नभोनाट्य लेखक संवादातून वातावरणाची िनिमªती कशी कł शकतो? असा ÿij तुम¸या
मनात उभा रािहला असेल. मोहन राकेश यांनी यासाठी एक उदाहरण िदले आहे तेथे पाहó
या.
समजा , एका खोलीतील वातावरण उभे करायचे आहे. Âया खोलीत एका बाजूला पुÖतके
ठेवलेली सेÐफ आहे आिण दुसöया बाजूला गौतम बुĦांची मूतê आहे. आसपास कागद आिण
कपडे िवखłन पडले आहेत आिण एक युवक शांतपणे बसून आपÐया ÿेयसीचे िचý
Æयाहाळतो आहे. तर नभोनाट्यातून हे सगळे शÊदातून सांगावे लागेल. पण सामानाची यादी
सांिगतली जातेय असं वाटता कामा नये. हे वातावरण दोन युवकां¸या संवादातून कसे उभे
करता येईल.
सुरेश : अरे वा ! मला वाटलं होतं कì, तू घरी भेटणार नाहीस. पण तू तर इथं रजनीचा
फोटो पाहात बसला आहेस. अरे काय ही खोलीची अवÖथा केलीय? नेकटाय munotes.in

Page 143

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
143 धुळीत पडलाय. कागद सगळीकडे िवखłन पडलेत. चल लवकर तयार हो.
कायªøमासाठी सगळेजण आपली वाट पाहत असतील.
कमल : तू जा सुरेश ! मी नाही येणार. तुला मािहत आहे कì Âया कायªøमात मला
काहीही रस नाही.
सुरेश : तर इथं बसून काय करणार आहेस? आजकाल तुझं लेखन-वाचन देखील बंद
पडलंय. सेÐफवर¸या पुÖतकांवर धूळ जमलीय. ते वूलारचं िचý तू िकती
आवडीने आणलं होतंस. . . दे, Łमाल दे. मी Âयावरची धूळ तरी साफ करतो.
कमल : आज तू साफ करशील, पण उīा कोण करेल ?
सुरेश : तुझा आजार असाÅय होत चाललाय. तू ही गौतम बुĦाची मूतê उचलून
दुसरीकडे ठेव. तुझं वागणं बघून गौतम बुĦाचे आÂÌयाला दुःख होत असेल.
नभोनाट्यातील पाýां¸या हालचाली , Âयांचे येणे - जाणे ®ोÂयांना िदसत नाही. Ìहणून
लेखकावर ही जबाबदारी येऊन पडते कì, ®ोÂयाला पाýांचे येणे-जाणे, उठणे - बसणे,
Âयां¸या इतर हालचालéची मािहती संवादांतून Óहायला हवी. तसेच कोण कुणाशी बोलते हे
आवाजावłन समजणे िकÂयेक वेळा कठीण जाते Ìहणून मधूनमधून Âया पाýाचे नाव, पद
िकंवा एखाīा संबोधनाचा वापर संवादातून करायला हवा . नाटका¸या मÅयावर एखाīा
पाýाचा ÿवेश झाला तर Âयाचा सहज पåरचय , Âयाचे नाटकातील Öथान यािवषयी
संवादातून मािहती िदली गेली पािहजे. तसेच एखादे पाý ŀÔयातून िनघून गेले तर Âयाची
सूचना ®ोÂयांना संवादातून िदली गेली पािहजे. पण Âयात सहजता हवी.
उदाहरणाथª,
"मी जातो ग आई. . . ."
"जपून जा रे बाबा. . . गेला वाटतं !"
उÂकषªिबंदू (³लायमॅ³स):
ÿÂयेक नभोनाट्यात उÂकषªिबंदू साधला गेला पािहजे. पण तो अÂयंत संयिमत असावा.
®ोÂयां¸या मनातील कोणताही ÿij अनु°åरत राहó नये याची काळजी ¶यायला हवी. जर
काही उपकथानक असेल तर तेही मूळ कथानकात पूणªपणे बेमालूपणे िमसळून गेले पािहजे.
जर नभोनाट्य िवशेष लàयगटासाठी िलिहले असेल तर Âया लàयगटाची मानिसकता
ल±ात घेऊन उÂकषªिबंदू िलिहला जावा. उदाहरणाथª úामीण ®ोÂयांसाठी नभोनाट्य
िलिहले तर शेवट फार जिटल आिण अवघड कł नये. तो अगदी साधा, सरळ असावा.
Âयामुळे नभोनाट्यात काय घडले ते ®ोÂयांना सहज समजेल.
काही समÖया ÿधान नभोनाट्यात समÖयेचे समाधान कसे करावे हे सांगता येत नाही.
Âयाचे आवाहन फĉ सुसंÖकारीत ®ोÂयांनाच समजू शकते. पण अशी नभोनाट्य सं´येने
कमी असतात. munotes.in

Page 144

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
144 Åविनसंकेत आिण संगीत:
नभोनाट्यात Åविनसंकेताचा वापर वातावरण िनिमªतीसाठी करणे आवÔयक असते पण
योµय तेवढाच Âयाचा वापर करावा. उगीचच Âयांची गदê कł नये. Âयामुळे नभोनाट्यचा
पåरणाम कमी येतो. पàयांची िकलिबल, पाऊस , वादळवारा , दरवाजा उघडÁयाचा आवाज ,
कपबशीचा आवाज , रेÐवे आÐयाचा गेÐयाचा आवाज, असे अनेक Åविनसंकेत वापरता
येतात. Âयांचा योµय िठकाणी वापर करावा आिण वातावरण िनिमªती करावी. Âयामुळे
नभोनाट्य ते िजवंत होते.
संगीताचाही उपयोग योµय तेवढाच करावा. Âयाचा अितरेक कł नये, तसेच एखाīा
चåरýाला उठा व देÁयासाठी संगीत वापरले जाते. सुŁवातीला, शेवटी िकंवा ÿसंग बदलताना
मनातील खळबळ Óयĉ करÁयासाठी , देश िकंवा काळाचा भास िनमाªण करÁयासाठी संगीत
वापरता येईल. उदाहरणाथª घटना बंगालमÅये घडते आहे. अशा वेळी बंगाली लोकसंगीत
वापरले तर ®ोता लगेच बंगाली वातावरणात िनघून जाईल.
नभोनाट्याचे िवषय:
जनतेला िशि±त करणे, Âयांचे मनोरंजन करणे आिण Âयांना मािहती पुरिवणे ही
आकाशवाणी¸या कायाªची िýसूýी आहे. नभोनाट्य लेखकाला ितकडे दुलª± कłन चालत
नाही. हòंडाबळी, जातीयता, कुटुंब कÐयाण , ÿदूषण इÂयादी ºवलंत ÿij लेखकाने दुलªि±त
ठेवून चालणार नाही. आकाशवाणी हे जनसामाÆयांचे माÅयम असÐयाने Âयांचे ÿij घेऊन
Âयांची उ°रे शोधÁयाचे काम नभोनाट्य काराला करावेच लागते. वाÖतव जळजळीतपणे
समाजासमोर मांडून Âयां¸या डोÑयात अंजन घालÁयाचे काम Âयाला करावे लागते.
नभोनाट्य लेखकाने समाजाला घातक असलेÐया गोĶéचा आ®य घेऊ नये. नभोनाट्य
घरात सगÑयांनी बसून ऐकले जाते. Âयात आई, मुले-मुली, वडील , नातू, सुना असतात.
Âयांना एकý बसून आनंद घेता येईल, असे िवषयच Âयाने िनवडले पािहजेत. Âयातून
लोकांची नैितकता वाढीला लागली पािहजे. Âयांचा जीवनाकडे बघÁयाचा ŀिĶकोन िनकोप
आिण कलाÂमक झाला पािहजे.
३अ.४.८ ®ुितका:
®ुितका हे नभोनाट्याचे लघुłप आहे. अथाªत यात ÿÂयेक वेळी कथाकÐपना घेतली जाते
असे नÓहे. Âयाचे Öवłप 'कौटुंिबक संवाद' असे असते. या आठवड्यात घडणाöया
घडामोडéची चहा घेता घेता आपण जशी चचाª कł तशा पĦतीने ®ुितकेचे लेखन करतात.
Âयातील पाýे कायम ठेवली जातात. Âयाचा अवधी साधारण १५ िमिनटांचा असतो. Âयात
हसत-खेळत संवाद घडावा अशी अपे±ा असते. उदाहरणाथª १५ ऑगÖट¸या दरÌयान
®ुितका ÿसाåरत होणार असेल तर Âयात साधार णपणे कोणते िवषय घेऊ शकतात ते पाहा.
 आपला ÖवातंÞयाचा इितहास
 ÖवातंÞयासाठी बिलदान केलेÐया हòताÂÌयांचे Öमरण
 आजची बदलती पåरिÖथती munotes.in

Page 145

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
145  तŁण िपढीपुढे आदशª नसणे
 सामाÆय माणसांचा असलेले झालेला Ăमिनरास
 ĂĶाचार , महागाई , लोकसं´या वाढ इÂयादी समÖयांचा उÐलेख
३अ.४.९ नभोवाणी¸या जािहराती :
'जािहरात ' हा या युगाचा धमª झालेला आहे. आपÐयाकडे एक जुनी Ìहण आहे,
“बोलणाöया¸या अंबाड्या िवकतात पण न बोलणाöयाचे गहó ही िवकले जात नाहीत.” या
Ìहणीचा अथª ÖपĶ आहे तो Ìहणजे आपÐया माला¸या िवøìसाठी जािहरात करावीच
लागते.
जािहरात ही वृ°पý, चलिचý , पोÖटर , कॅल¤डर, होिड«µज, नभोवाणी , दूरदशªन, इÂयादी
माÅयमांĬारे केली जाते, हे तुÌहाला माहीत आहेच. या सवª माÅयमांत नभोवाणीवरील
जािहरात ही सगÑयात कमी खचाªची असते. ती जाÖतीत जाÖत लोकांपय«त सहज जाऊन
पोहोचते. वृ°पý, होिड«µज, पोÖटर इÂयादीĬारे केलेली जािहरात अिशि±तां¸या फार मोठ्या
वगाªपय«त पोहोचÁयात अडचणी येतात. दूरदशªनवरील जािहराती ही अÂयंत महाग असते.
Âयामुळे ती जािहरातदाराला परवडत नाही. केवळ मोठ्या उÂपादकालाच ती परवडू शकते.
Âयामुळे ते जािहरातीसाठी ÿभावी माÅयम असून देखील सवा«ना परवडÁयासारखे नाही.पण
नभोवाणीचे कायªøम ८० ट³के लोकांपय«त सहज जाऊन पोहोचतात. नभोवाणीचा ®ोता
अिशि±त असला तरी चालतो. तसेच यामाÅयमातून केलेली जािहरात इतर माÅयमां¸या
तुलनेने ÖवÖत आहे. ती ऐकÁयासाठी ®ो Âयाला केÓहाही कोणताही खचª करावा लागत
नाही. Ìहणजे नभोवाणीवłन केलेली जािहरात ही िवनासायास úामीण भागापय«त जाऊन
पोहोचते. ित¸या आकषªक रचनेमुळे ती ®ोÂयां¸या मनापय«त जाऊन पोहोचते. Âयामुळे
नभोवाणी वरील जािहरात ही सवª ŀĶीने ÿभावी आहे.
जािहरात Ìहणजे 'अडÓहटाªइजम¤ट' होय. हा शÊद मूळ 'अडÓहटªरी' (Advertere) या लॅिटन
शÊदापासून तयार झालेला आहे. या लॅिटन शÊदाचा अथª '¸याकडे मन वळिवणे' असा
आहे. कोणÂयाही माÅयमातून केलेÐया जािहरातीचा तोच उĥेश असतो. आपÐया मालाकडे
िकंवा आपण देत असलेÐया सेवेकडे लोकांचे ल± वेधावे, हाच जािहराती मागचा उĥेश
असतो.
जािहरातीचा उĥेशच मालाची िवøì Óहावी हा असÐयाने जािहरातीचे तंý समजावून घेणे
आवÔयक आहे. जािहरातीवर केलेला खचª आिण मालाची िवøì यांचे ÿमाण ÓयÖत असेल
तर काहीतरी चूक होते आहे असे समजले पािहजे.
मानवा¸या काही ÿमुख गरजा असतात. अÆन, वľ, िनवारा , सुरि±तता, सामािजक
माÆयता इÂयादी. जािहरात लेखन करताना या सगÑया गोĶीचे भान ठेवून Âयांचा उपयोग
कłन घेतला पािहजे. िजथे एखाīा गोĶीची िनतांत गरज आहे ितथे जािहरातीची
आवÔयकता नसते. उदाहर णाथª वाळवंटामÅये एखाīा िठकाणी 'इथे थंड पेय िमळेल' अशी
पाटी िदसली , तरी úाहक Âयाकडे आकिषªत होईल. ितथे िलमका िमळतो कì थÌसअप
िमळतो , हे तो पाहणार नाही. ितथे थंड पाणी िमळाले तरी चालेल. पण िजथे अनेक munotes.in

Page 146

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
146 एकसार´या अनेक वÖतू उपलÊध आहेत आिण úाहकाला Âयांची अÂयंत िनकड नाही,
ितथेच Âयाला जािहरात करावी लागते. Öपध¥मÅये आपÐया वÖतूकडे लोकांचे ल± वेधावे
लागते.
जािहरात लेखन - तंý आिण मंý:
नभोवाणीवłन होणारी जािहरात ही ÿभावी असते. हे आपण पािहले. या माÅयमासाठी
जािहरात लेखन करणे ही एक कला आहे. Âया लेखनकलेचे तंý आिण मंý आपण समजावून
घेऊ.
कोणÂयाही माÅयमासाठी जािहरात करताना ÿथम आपÐयाला जािहरातीचा मसुदा िलहावा
लागतो. Âयाला कॉपी िलिहणे असे Ìहणतात. नभोवाणी या माÅयमातून जािहरात करताना
ही 'कॉपी' िलिहÁयाला फार महßव आहे. ती िलिहताना आपण केवळ ®ाÓय माÅयमासाठी
िलिहत आहोत , याचे भान ठेवावे लागते.
नभोवाणीवरील जािहरातéना वेळेचे बंधन असते. Âयात १० सेकंद, १५ सेकंद, २० सेकंद,
३० सेकंद, ४५ सेकंद, आिण ६० सेकंद अशा वेळातच जािहरात करावी लागते. ÿÂयेकाचा
दर वेगळा असतो. Âयामुळे उÂपादकाची खचª करÁयाची तयारी ल±ात घेऊन वेळ िनिIJत
करावी. मग या वेळेत करता येईल अशी आकषªक 'कॉपी' िलहावी लागते. Ìहणून थोड³यात
सांगा; पण सवª काही सांगा ! हे तßव ल±ात ठेवावे.
कॉपी िलिहÁयापूवê लेखकाने Öवतः¸या मनाला काही ÿij िवचारावेत:
१) मी कशाची जािहरात करीत आहे?
२) मला काय िवकायचे आहे?
३) मी कुणासाठी जािहरात िलिहणार आहे?
४) हे उÂपादन िवकत घेणारे úाहक कोण आहेत?
५) मी माझा संदेश चांगÐयाÿकारे संभाÓय úाहकांपय«त कसा पोहोचवू शकेन?
या ÿijाची उ°रं िमळाली कì मग जािहरात लेखनाचा िवचार सुł करावा.
कॉपी लेखन करणारा केवळ एखादे शीतपेय, चेहöयाला लावÁयाची øìम िकंवा घड्याळ
वÖतू िवकÁयासाठी लेखन करत नाही तर Âया वÖतूमुळे तुम¸या Óयिĉमßवात िकंवा सुखात
कशी भर पडणार आहे, हे Âयाला पटवून īायचे असते.
कॉपी िलिहताना ÿथम लेखन करावे. Âयात आपÐया मनातील सवª कÐपना उतरवून
काढाÓयात. मग Âयातून आकषªक 'कॉपी' ही थोड³यात िलिहलेली असावी. ÖपĶ असावी
आिण पटणारी असावी.
आपÐयाला ºया उÂपादनाची जािहरात िलहायची असेल Âया उÂपादनाची वैिशĶ्य कोणती,
गुण कोणते, हे जाणून घेतले पािहजे. úाहक कोण हे जाणून घेतले पािहजे. Âयाचा हेतू munotes.in

Page 147

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
147 कोणता आहे ठरिवता आले पािहजे, उदाहरणाथª- आपÐयाला पी .Óही.सी. पाईÈसची
जािहरात िलहायची आहे. हे पाईÈस शेतीसाठी उपयोगी पडतात. हे तुÌहाला जािहराती¸या
माÅयमातून सांगायचे तर ÿथम Âयाची वैिशĶ्ये जाणून घेऊ. हे पाईÈस वजनाला हलके,
जोडाय ला सोपे, ÈलॅिÖटकचे असÐयाने तेगंजत नाहीत, Âयाला शॉक बसत नाही , ते
आय.एस.आय ( ISI) माफªत तपासलेले आहेत, आय.एस.आय माकª हा माला¸या उÂकृĶ
दजाªबĥल िदलेला असतो. Ìहणजे आता आपÐयाला पी.Óही.सी. पाईपची गुणवैिशĶे माहीत
झाली. आता तो शेतकöयां¸या उपयोगाचा असÐयाने शेतीसाठी Âयाचा उपयोग सांिगतला
पािहजे. जािहरात िलिहताना úामीण भाषेत िकंवा लोककला ÿकाराचा आधारे िलिहली
पािहजे. लोक धून घेऊन Âया चालीवर एखादे गाणेही िलिहता येईल. अशा जािहरातीसाठी
िदलेÐया गाÁयाला 'िजंगल' असे Ìहणतात. नभोवाणीवłन ÿसाåरत होणा öया जािहराती
ऐकून तुÌहाला याची कÐपना येईल.
जािहरात लेखनामागचा हेतू:
खाली िदलेÐया दोन जािहरात वाचा आिण तुम¸या काय ल±ात येते ते पाहा व ते नŌदवून
ठेवा.
जािहरात ø.१:
गीत : बघा . . . बघा . . . बघा . . . बघा. . . बघा. . .
उĤोषणा : तुम¸या शहरात चकाचक धमाल.
गीत : धमालसारखी वडी कुठे िमळणार?
उĤोषणा : धमाल !
गीत : कपड्यांचे हा र±ण करतो. कमी, कमी, कमी, कमी िकमतीमÅये िमळतो.
उĤोषणा : अँ³शनयुĉ भरपूर फेस धमाल िडटज«ट वडी िमळेल शुĂतेचा नजराणा
घेऊन बघा, िहरवी िडटज«ट वडी धमाल !
जािहरात ø.२:
पुŁष : विहनी , दात घासायला राखुंडी आणा जरा.
ľी : वा ! दादा , शरीर ÿकृतीसाठी दूध, बदाम आिण दातांसाठी राखुंडी?
राखुंडीसार´या खरखरीत दातवणामुळे दातांचं इनमल िझजून िहरड्या व
दात िकडू शकतात. बारीक - सफेद ÿशांत टूथ पावडरनं दात बळकट व
िहरड्या िनरोगी बनतात.
उĤोषणा : अिधक बळकट सफेद दात, ÿशांत टूथ पावडर. या दोÆही जािहरातéचे
अÅययन केÐयानंतर आपÐया काय ल±ात आले, ते नŌदवू या. munotes.in

Page 148

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
148 øमांक १ ची जािहरात:
१) ही जािहरात कपडे धुÁयाचा साबण बनिवणाö या उÂपादकाने लोकांचे ल± वेधून
घेÁयासाठी केलेली आहे.
२) Âयात गीत आिण उĤोषणा यांचा समतोल वापर कłन ती आकषªक बनिवलेली आहे.
३) कपड्यांचे र±ण करतो, िकंमत कमी आहे, भरपूर फेस होतो, कपडे शुĂ करतो ही या
साबणाची गुणवैिशĶे सांिगतली आहेत .
४) शÊदांचा कमीत कमी वापर कłन सवª संदेश पोहोचवला आहे.
øमांक २ ची जािहरात:
१) ही जािहरात दात घासाय¸या पावडरची आहे.
२) संवादाचा वापर कłन नाट्यमयता साधली आहे.
३) जुÆया उपायांनी दातांचे कसे नुकसान होते ते सांिगतले आहे.
४) शरीर ÿकृतीसाठी दूध, बदामाइतकेच दात घासाय¸या पावडरचे कसे महßव आहे ते
पटवून िदले आहे.
५) दात बळकट आिण िहरड्या िनरोगी होतात ही गुणवैिशĶे सांिगतली आहेत.
याचा अथª जािहरात िलिहताना अनेक हेतू मनात ठेवावे लागतात ते असे-
१) आपÐया उÂपादनाबाबत , सेवांबाबत िकंवा कायाªबाबत मािहती देणे.
२) आपÐया उÂपादनाची अनुकूल ÿितमा उभी करणे.
३) आपÐया उÂपादनािवषयी¸या चुकì¸या कÐपना दूर करणे.
४) जनते¸या सिद¸छा संपादन करणे.
५) एखाīा उÂपादना¸या िवøìला उठाव देणे.
६) लोकमनाला व लोकािभŁचीला वळण देणे.
ल±ात ठेवाय¸या गोĶी:
नभोवाणीसाठी जािहराती िलिहताना काही गोĶी ल±ात ठेवणे आवÔयक आहे, Âया अशा
१) जािहरात करताना कोणÂयाही राÕůीय िचÆहांचा Öमारकांचा उपयोग कł नये.
उदाहरणाथª – ताजमहालसारखं देखणे बांधकाम करायचा असेल तर वापरा. . . िकंवा
अिजंठ्यासारखं कलाÂमक. . . असे िलहó नये. नभोवाणीवर अशी जािहरात Öवीकारली
जात नाही. munotes.in

Page 149

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
149 २) जािहरात िलिहताना अितरंिजत दावा कł नये. उदाहरणाथª - भारतातील सवōÂकृĶ.
.. िकंवा 'या शह रातील एक नंबरचे राहÁयाचे िठकाण. . . असा दावा कł नये,कारण
अशा दाÓयास कशाचाही आधार नसतो. Ìहणून हे टाळावे.
३) दुसöया कंपनी¸या उÂपादनाला नावे ठेवू नयेत. Âयातील उिणवा सांगू नयेत. फĉ
आपÐया उÂपादनाची गुणवैिशĶे सांगावीत.
४) शै±िणक संÖथां¸या जािहराती नभोवाणीवłन करता येत नाही.
५) अंमली पदाथा«ची जािहरात नभोवाणीवłन करता येत नाही.
६) वैīकìय Óयवसायाची जािहरात नभोवाणीवłन करता येत नाही.
७) औषधांची जािहरात करताना ºया औषधांना डॉ³टरचे िÿÖøìÈशन लागत नाही आिण
जी औषधे ÿाण घातक नसतात अशा औषधांची जािहरात 'अÆन आिण औषध
ÿशासनाची अनुमती घेऊनच करता येते. इतर औषधांची जािहरात नभोवाणीवłन
करतायेत नाही.
लोककÐयाणासाठी जािहरात :
नभोवाणीवłन फĉ एखाīा मालाचीच जािहरा त केली जाते, असे नÓहे तर
जनजागृतीसाठीही या माÅयमातून जािहरात केली जाते. कुटुंब कÐयाण , हòंडाबळी,
लसीकरण , आरोµयासंबंधी ¶यावयाची काळजी, राÕůीय एकाÂमता , वनसंवधªन, आगीपासून
बचाव, पेůोल बचत इÂयादी िवषयांवर देखील जािहराती िलहóन नभोवाणीवłन Âया
ÿसाåरत केÐया जातात.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij- ®ाÓय माÅयमांचे Öवłप व महßव ÖपĶ करा.
-------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------- ---------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------- ---------------------------------------------------------------
३अ.५ ÿijावली १. आकाशवाणीची ÿगती व या माÅयमाची सÅयाची िÖथती ÖपĶ करा.
२. आकाशवाणी वरील उĤोषणा , Âयाचे महßव व उĤोषकाची भूिमका थोड³यात िलहा.
३. रेिडओ तंýाचा शोध कोणी लावला Âयाचा िवकास कसा झाला ते सिवÖतर िलहा.
४. नभोवाणी या माÅयमाची वैिशĶ्ये टीप िलहा. munotes.in

Page 150

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
150 ५. आकाशवाणीची वाटचाल कशी होत गेली ते िवशद करा.
६. नभोवाणीवरील भाषण व सभेतील भाषण यातील फरक ÖपĶ करा.
७. नभोवाणीवरील भाषणात िवरामाचे महßव टीप िलहा.
८. नभोवा णीवरील भाषण वाचताना कोणते काळजी ¶यावीते सिवÖतर िलहा.
९. नभोवाणीवरील चच¥तील सूýसंचालकाचे कायª कोणते ते िलहा.
१०. नभोवाणीवरील मुलाखतéचे ÿकार िवशद करा.
११. øìडा Öपध¥त नावलौकìक िमळवलेÐया युवकाची मुलाखत ¶या.
१२. आकाशवाणीवłन ÿकािशत होणाöया बातÌयांचे ठळक वैिशĶ्ये सांगा.
१३. नभोवाणीवरील बातमीपýाचे वेगवेगळे ÿकार सांगा.
१४. बातमीपýा¸या सुŁवातीला व शेवटी ठळक बातÌया सांगÁयाचे ÿयोजन काय?
१५. नभोनाट्य संवादाची वैिशĶ्ये थोड³यात सांगा.
१६. ®ुितकेला नभोनाट्यचे लघुłप का Ìहणतात ते िलहा.
१७. दूरदशªनवłन कोणते कोणते शै±िणक कायªøम ÿसाåरत केले जातात ते िलहा.
१८. मािहतीपटासाठी आवÔयक असणाöया ŀÔयांचे ľोत कोणते ते िलहा.
१९. मुलाखत घेताना मुलाखतकाराने ÿितसाद देणे का आवÔयक असते ते िलहा.
२०. नभोवाणी संÿेषण यािवषयी सिवÖत र चचाª करा.
२१. ÿसारमाÅयमांचे िविवध ÿकार थोड³यात सांगून ŀक-®ाÓय ÿसारमाÅयमा¸या तुलनेत
®ाÓय ÿसारमाÅयमा¸या मयाªदा सांगा ?
२२. नभोवाणी माÅयमाचे Öवłप ÖपĶ कłन या माÅयमातील कायªøमा¸या िविवधतेवर
ÿकाश टाका ?
२३. नभोवाणीवरील मुलाखत व चचाª या कायªøमांची सिवÖतर मािहती िलहा.
२४. नभोवाणीवरील बातमीपý व भाषण या कायªøमांची सिवÖतर चचाª करा.
२५. नभोवाणी माÅयमातील बातमीपý व भाषण या कायªøमासाठी लेखन करताना भाषेचा
उपयोजनाबाबतीत कोणती द±ता ¶यावी ते उदाहरणासह ÖपĶ करा.
२६. नभोवाणी माÅयमातील łपक व नभोनाट्य या कायªøमासाठी लेखन करताना
भाषे¸या उपयोजनाबाबतीत कोणती द±ता ¶यावी ते सिवÖतर िलहा.
munotes.in

Page 151

®ाÓय माÅयमाचे Öवłप व महßव, कायªøमाचे िविवध ÿकार, उिĥĶे, कायªøमाची पूवªतयारी आिण सादरीकरण
151 ३अ.६ संदभª úंथ १) डॉ दाÖताने संतोष - सं²ापन आिण आधुिनक ÿसारमाÅयमे - नभोवाणी , पुÖतक
ितसरे, यशवंतराव चÓहाण महाराÕů मुĉ िवīापीठ नािशक , ÿथम ÿकाशन नोÓह¤बर
२०००
२) काणे पुÕपा - नभोवाणी कायªøम तंý आिण मंý, पुणे इंिडया बुक कंपनी
३) वेलणकर संजीव - 'आकाशवाणी बहòजन िहताय बहòजन सुखाय' मराठीसृĶी
लेखसंúह, िवशेष लेख, जुलै २३ २०१७
४) धमाªिधकारी मंिजरी - आकाशवाणी . ..सवªजनात सवा«¸या मनात, आज जागितक
रेिडओ िदन, लोकिÿय माÅयमा¸या ÿवासावर एक ŀिĶ±ेप १३ फेāुवारी २०२२ .
५) मराठीिवĵकोश , ÿथमावृ°ी- आकाशवाणी , vishwakosh.marathi.gov. in
६) ÿो.डॉ.हåरमोहन - रेिडओ और दूरदशªन पýकाåरता , त±िश ला ÿकाशन , इंदोर ÿथम
संÖकार जनवरी २०१७ .

*****

munotes.in

Page 152

152 ३ब
दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार,
लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
घटक रचना
३ब.० उिĥĶे
३ब.१ दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप – िवÖतार
३ब.१.१ दूरिचýवाणी तंý²ाना¸या िवकासाचा संि±Į इितहास
३ब.२ दूरिचýवाणी कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
३ब.२.१ करमणूक ÿधान कायªøम
३ब.२.२ मािहती ÿधान कायªøम
३ब.२.३ शै±िणक ÿधान कायªøम
३ब.३ वृ°ाधाåरत कायªøम – मुलाखत व चचाª
३ब.३.१ मुलाखत
३ब.३.२ चचाª
३ब.३.३ मािहतीपट (डॉ³युम¤टरी)
३ब.३.४ दूरिचýवाणीवरील बातÌया
३ब.३.५ दूरिचýवाणी - वृ°िनवेदन
३ब.४ ÿijावली
३ब.५ संदभª úंथ
३ब.० उिĥĶे १) भारतातील दूरिचýवाणीची अथाªत दूरदशªन सुŁवात, िवकास आिण सīिÖथती
याबĥल जाणून घेता येईल.
२) भारतीय दूरिचýवाणीची सुŁवात कोणÂया हेतूने करÁयात आली तो हेतू ÖपĶ करता
येईल.
३) दूरिचýवाणीचा शोध लागÁयापूवê संदेशवहनासाठी कोण - कोणती माÅयमे वापरली
जात होती हे अवगत होईल.
४) दूरदशªनची मु´य वैिशĶ्ये अवगत होतील.
५) दूरदशªनवर कोणते शै±िणक कायªøम ÿसाåरत होतात याची मािहती होईल.
६) दूरिचýवाणीवłन सादर होणाöया कायªøमांची वगªवारीकरता येईल. munotes.in

Page 153

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
153 ७) ŀक®ाÓय माÅयमासाठी आवÔयक असलेली लेखन कौशÐय आÂमसात करता येतील.
८) दूरिचýवाणी िनवेदकाकडे कोणते गुण कौशÐये आवÔयक असतात ते सांगता येईल.
९) दूरिचýवाणीवरील बातमीपýाचे Öवłप ÖपĶ करता येईल.
१०) दूरिचýवाणी करता वाता«कन करÁयासाठी बातमीदारा¸या अंगी कोणते गुण असणे
आवÔयक आहे हे सांगता येईल.
११) दूरिचýवाणी¸या शोधापासून जागितक Öतरावरील इितहास ²ात होईल.
१२) भारतातील दूरिचýवाणीचा ÿारंभ व िवकास अवगत होईल.
३ब.१ दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार िचý आिण आवाज ÿ±ेपकामाफªत िकंवा उपúहांमाफªत दूर अंतरावर पोहोचवणाöया
माÅयमाला दूरिचýवाणी Ìहणतात. दूरिचýवाणी या माÅयमाला अव¶या साठ-स°र वषा«चा
इितहास आहे. िचýपटा¸याही नंतर याचा शोध लागला. काहé¸या मते, दूरिचýवाणीचे तंý
अजूनही बाÐयावÖथेत आहेत परंतु या माÅयमाचा ÿसार Âया¸या शोधानंतर फार झपाट्याने
साöया जगभर झाला. Åवनी आिण िचýे घरबसÐया दाखिवणाöया या माÅयमाचा फार मोठा
पगडा सामाÆय माणसावर आहे.
भारतातही सÅया दूरिचýवाणी या माÅयमाला मनोरंजन आिण मािहती यांचे ÿमुख साधन
Ìहणून अनÆय साधारण महÂव ÿाĮ झाले आहे. 'दूरदशªन' या सरकारी वािहनीचे जाळे तर
जवळपास सवª देशभर पसरलेली आहेच, पण उपúह वािहÆयाही झपाट्याने नवीन ±ेýे
पादांøांत करीत आहेत.
३ब.१.१ दूरिचýवाणी तंý²ाना¸या िवकासाचा संि±Į इितहास:
 संदेश ÿ±ेपणाची सुŁवातीची माÅयमे:
परÖपरांशी संवाद साधणे ही मनुÕय ÿाÁयाची मुलभूत गरज आहे. Óयĉì - Óयĉìमधील
िकंवा गटागटांत संवादासाठी माणूस पिहÐयापासून िविवध साधने वापरीत होता, परंतु
जसजसे मानवी समुदाय अिधकािधक वाढत गेले, भौगोिलक क±ा िवÖतारत गेÐया आिण
मु´यत: Óयापाराची मोठ्या ÿमाणावर जशी सुŁवात झाली तसतशी माणसाला जलद गतीने
दूर¸या िठकाणी संदेश पोहोचवणाö या माÅयमांची ÿकषाªने गरज भासू लागली.
या ŀĶीने पिहले पाऊल सतराÓया -अठराÓया शतकात उचलले गेले. िवīुतीय संदेश काही
िविशĶ माÅयमांतून पुढे जाऊ शकतात हे अनेक वषा«¸या संशोधनानंतर युरोपातील
संशोधकां¸या ल±ात आले होते. ते पाठिवÁयाचा नेमका मागª सÌयुएल मोसªया वै²ािनकाने
शोधला. Âयाने बनिवलेले तारेचे यंý १८४३ साली पिहÐयांदा वापरÁयात आले. एकेका
अ±रासाठी वापरÁयात येणाöया िबंदू, रेघ यां¸या िविशĶ समु¸चया¸या िचÆहां¸या łपाने
(मोसª कोड) िलिखत संदेश अ±रश: ÿकाशा¸या वेगाने लांब¸या िठकाणी पाठिवणे श³य
होऊ लागले. munotes.in

Page 154

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
154 हे तंý²ान वापरÁयासाठी तारांचे ÿचंड जाळे अगदी तलाव, समुþा¸या खालून,
टेकड्यांवłन, उभारावे लागले. याच जाÑयांचा वापर िबंदू, रेघ या ऐवजी ÿÂय± आवाज
पाठवÁयासाठी करता येईल का ? या ŀĶीने चाचपणी सुł झाली. १८७६ साली
अले³झांडर úॅहॅम बेल या शाľ²ाला Âयात यश आले. Âयामूळे दूरÅवनी¸या युगाला
सुŁवात झाली.
Âया¸या पुढची ओघाने येणारी पायरी Ìहणजे तारांचा वापर न करता एखाīा िठकाणचा
संदेश दुसरीकडे पोहोचणे श³य आहे का ? याची चाचपणी करणे ही होती. गमतीची गोĶ
अशी कì, एकाच वेळी िविवध देशात अशा ÿकारचे शोध सुł होते आिण दुसöया देशात
काय घडते आहे ते Âवरेने समजÁयाची सोय नसÐयाने ÿÂयेक जणच Öवतंýपणे काम करत
होता. सवª साधारणपणे गुिµलएÐमो माकōनी हा इटािलयन संशोधक िबनतारी संदेशयंýणेचा
जनक आहे, असे मानले जाते. िबनतारी यंýणेĬारा ÿथम िलिखत ‘मोसª कोड’ यशÖवीपणे
ÿ±ेिपत केÐयानंतर ÂयाĬारे Åवनी लहरी ÿ±ेिपत करÁयाचे ÿयÂन सुł झाले. Âयातूनच
नभोवाणीचा (रेिडओ) जÆम झाला. पिहÐया महायुĦा¸या काळात लÕकरी कामासाठी
नभोवाणी तंý²ानाचा मोठ्या ÿमाणात वापर झाला. Âयानंतर या माÅयमाचा करमणुकìसाठी
Óयावसाियक वापर Óहायला सुŁवात झाली. दरÌयान शाľ²ांनी आवाजाबरोबर िचýेही
कशी पाठवता येतील याचा िवचार करायला सुŁवात केली.
 दूरिचýवाणीची सुŁवात:
१८८४ मÅये िनपकोव या जमªनतंý²ाने तयार केलेÐया एका तबकडीमुळे िचýे ÿ±ेिपत
करता येÁयाची श³यता िनमाªण झाली. तबकडीवर एका िविशĶ पĦतीने भोके पाडून ती
तबकडी िफरिवली तर आपण वाचताना ºया पĦतीने डोÑयांची हालचाल करतो तसेच
तबकडीमधून जाणाöया Âया ÿकाश िकरणांची हालचाल होते. असे Âयां¸या ल±ात आले.
िचý पाठिवÁया¸या आिण पाहÁया¸या अशा दोन िठकाणी दोन तबकड्या बसिवÐयातर
िचý ÿ±ेिपत होऊ शकते असे Âयांनी िसĦ केले. तीच पĦत वापłन मग िविवध
आकारा¸या आिण घनते¸या िबंदूं¸या साĻाने िचýे अिधकािधक चांगÐया पĦतीने ÿ±ेिपत
करÁयाचे ÿयोग सुł झाले. इतर शाľ²ांनीही पुढची जवळपास ५० वष¥ ही पĦत क¤þीभूत
मानून ती अिधकािधक चांगली करÁयाचा ÿयÂन चालू ठेवला पण आवÔयक तेवढी ÖपĶता
ÿ±ेिपत िचýांना िमळत नÓहती.
१९२९ ¸या सुमारास इंµलंडमÅये जॉन लोगी बेअडª या िāिटश शाľ²ाने बनिवलेली,
तबकडी¸या तßवावर आधाåरत पण अिधक चांगली िचýे ÿ±ेिपत कł शकणारी उपकरणे
बी.बी.सी. या कंपनीने वापरत आणली. Âयाच वेळेस अमेåरकेतही ÿ±ेपणाला मयाªिदत
Öवłपात सुŁवात झाली होती. १९२८मÅये जनरल इलेि³ůक या कंपनी¸या वतीने
पिहÐया दूरिचýवाणी नाटकाचे ÿायोिगक ÿ±ेपण अमेåरकेत झाले. Âयावेळचा पडदा
अितशय लहान आकाराचा Ìहणजे जवळपास पोÖटकाडाª¸या आकाराचा होता. यांिýक
पĦतीने तबकडी िफरिवÁया¸या तंýाला अनेक मयाªदा होÂया. Âयामुळे इले³ůॉिनक पĦतीने
øमवी±ण (Öकॅिनंग) करÁयाची संकÐपना पुढे आली.
'रेिडओ कॉपōरेशन ऑफ अमेåरका' या कंपनीचा अÅय± डेिÓहड सरनॉफहा अितशय
महßवकां±ी होता. पिहले दूरिचýवाणी ÿ±ेपण करÁयाचा मान Âया¸याच कंपनीला िमळाला munotes.in

Page 155

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
155 पािहजे असा Âयांने चंग बांधला होता. Âयामुळे Âयाने कंपनीतील हòशार तंý²
Óलािदिमर»वोåरिकन याला Âयाच कामासाठी जुंपले. Âयातूनच पुढे १९२९ मÅये
‘िकनेÖकोप’ आिण १९३१ मÅये ‘आयकोनोÖकोप ’ या दोन ÿकार¸या संपूणª इले³ůॉिनक
यंýणेवर चालणाöया कॅमेरा निलका तयार केÐया गेÐया. Âयामुळे पूवêपे±ा बरेच
समाधानकारक िचý ÿ±ेिपत करता येऊ लागले. ÿ±ेपणाबरोबरच अिधकािधक चांगले
कॅमेरे बनिवÁयाचाही ÿयÂन चालू होता.
दरÌयान दूरिचýवाणी या माÅयमाचा Óयावसाियक वापर करÁयाची योजना आखायला
िविवध कंपÆयांनी सुŁवात केली होती. २२ माचª १९३५रोजी जमªन पोÖट खाÂयाने
बिलªनहóन ‘िनयिमत’ ÿ±ेपणाला सुŁवात केली. एका सेकंदाला २५ िचýपĘया आिण एका
पĘीत १८० रेषा असे Âया ÿ±ेपणाचे माÅयम रेषाजाल होते. Âया िचýांचा दजाª सुमार होता.
कायªøमांमÅये मु´यतः िचýपटांचाच समावेश होता. Âयामुळे या सेवेला फारसा ÿितसाद
िमळाला नाही. पåरणामतः अव¶या पाच मिहÆयातच हे क¤þ बंद पडले.
Âयानंतर १९३६ ¸या जुलै - ऑगÖटमÅये जमªनीतील ऑिलिÌपक खेळा¸या वेळेस थेट
ÿ±ेपणाचा ÿयÂन झाला. काही िचýपटगृहात हे ÿ±ेपण बघायला िमळाले परंतु िचýांचा दजाª
याही वेळेस असमाधानकारक होता. दुसरीकडे लंडनमÅये नोÓह¤बर १९३६ मÅये माकōनी -
इ.एम.आय या कंपनीने एका िचýपĘीत ४०५ रेषा असलेÐया उ¸च रेषाजालतंýाचे यशÖवी
ÿाÂयि±क दाखिवले. Âयानंतर १९३९ मÅये अमेåरकेत दूरिचýवाणी ÿ±ेपणाला सुŁवात
झाली. तारां¸या माÅयमातून दोन दूरिचýवाणी क¤þे जोडÁयाचा आिण एका क¤þावłन
ÿसाåरत होणारे कायªøम दुसöया क¤þाने सह±ेिपत करÁयाचा ÿयोगही झाला.
Âयानंतर दूरिचýवाणीचा ÿसार झपाट्याने झाला असता; परंतु दुसöया महायुĦामुळे Âयाला
खीळ बसली. दुसरे महायुĦ संपÐयावर १९५० ¸या सुमारास माý दूरिचýवाणीचा ÿसार
सवªý अगदी झपाट्याने झाला.१९६० पय«त जगा¸या सवª भागात दूरिचýवाणी ÿ±ेपणाला
सुŁवात झाली. नÓयाने Öवतंý झालेÐया भारतासार´या राÕůांना हे माÅयम खिचªक व
आवा³याबाहेरचे वाटत होते; परंतु राÕůीय िवकासा¸या ŀĶीने ते महßवाचे आहे, हे ही
सवा«¸या ल±ात आले होते.
 उपúह ÿ±ेपणाला ÿारंभ:
सुŁवाती¸या काळातील दूरिचýवाणी ÿ±ेपण भूपृķीय होते. Âयामुळे दूरिचýवाणी क¤þा¸या
ÿ±ेपका¸या क±ेत येणाöया संचावर कायªøम िदसू शकत असत. ही क±ा वाढिवÁयासाठी
थोड्या थोड्या अंतरावर आणखी ÿ±ेपक बसिवले जात. माý Âयामुळे ÿ±ेपका¸या
क±ेबाहेर¸या भागात आिण लांब लांब¸या घटनाÖथळावłन थेट ÿ±ेपण करÁयावर अनेक
मयाªदा पडत असत.
दरÌयान अमेåरकेत आिण रिशयात चालू असलेÐया िवÖतृत अवकाश संशोधन कायªøमाचे
यशामुळे १९५७ नंतर दळणवळणासाठी उपúह वापरÁयाचा िवचार सुł झाला. भूिÖथर
क±ेत िफरणाöया उपúहांमुळे िदवसाचे जवळपास जवळ चोवीस तास एका िठकाणी दूर
अंतरावłन – जगा¸या कोणÂयाही भागातून - त±णी संदेश úहण करणे आिण तेथे संदेश
पाठवणे श³य होऊ लागले. ÿÂयेक उपúहाची ÓयाĮी ठरािवक असते. एखाīा उपúहाĬारे munotes.in

Page 156

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
156 पाठिवलेले संदेश जगा¸या कोणÂया भागात पोहोचणार आहेत हे या उपúहा¸या
अवकाशातील Öथानानुसार ठरते.
इंटेलसॅट, इंटरÖपुटिनक हे दळणवळणासाठी वापरले गेलेले सुŁवाती¸या काळातील उपúह
होते. सÅया उपúहांखेरीज इÆसॅट या भारतीय उपúह मािलकेतील उपúह आिण पॅन अॅम
सॅट, एिशया सॅट, गåरझŌत इÂयादी इ तर देशा¸या िकंवा खासगी मालकì¸या दळणवळण
उपúहांवłन िविवध वािहÆयांचे कायªøम ÿसाåरत होतात. ºयांना दूरिचýवाणी वािहनी सुł
करÁयात रस असतो. अशा Óयĉì िकंवा संघटना, ºयादेशात, ÿदेशात, खंडात कायªøम
ÿ±ेिपत करायचे तेथे संदेश पोचािवणाöया एखा īा दळणवळण उपúहावरील ůाÆसपाँडर
भाड्याने घेतात. एकाच उपúहावर असे अनेक ůाÆसपाँडर असतात. सी बँड, एस. बँड, केयू
बँड इÂयादी बँड वłन हे कायªøम ÿ±ेिपत होतात. जगभर अशा अनेक वािहÆया ÿसाåरत
होतात. यांपैकì काही िवनामूÐय, तर काही वगªणी भłन úहण करता येतात.
दूरिचýवाणी - तंý²ाना¸या िवकासातील पुढचा टÈपा Ìहणजे थेट घरापय«त येणाöया
(Direct to Home - DTH) वािहÆया. úाहकांनी आपÐया संचावर बसिवलेÐया संदेश
úहण यंýणेमुळे उपúहां¸यामाफªत थेट ÿे±कां¸या घरात या वािहÆयांचे कायªøम होऊ
शकतात. 'दूरदशªन' सार´या भूपृķीय वािहÆयाही थेट घरापय«त पोहोचतात. परंतु Âयां¸या
ÿ±ेपणावर भारत सरकार काही िनब«ध घालू शकते. केबलमाफªत येणाöया कायªøमांवरही
सरकार काही ÿमाणात ल± ठेवू शकते.
इंटरनेटवłनही आता काही वािहÆया बघता येता येऊ शकतात. एखाīा वािहनीने
इंटरनेटवरील पßयावर कायªøम उपलÊध कłन िदले, तर ºया भागांत भूपृķीय िकंवा उपúह
ÿ±ेपकांĬारा कायªøम िदसू शकत नाही. तेथील ÿे±क िकंवा कायªøमा¸या ÿसारणा¸या
वेळेस ºयांना तो बघणे श³य नसते ते Âयां¸या सवडीने इंटरनेट बघू शकतात.
 भारतात दूरिचýवाणीचा ÿारंभ व िवकास:
भारतात जगाबरोबर १९२० ¸या दशकात नभोवा णीचा ÿारंभ आिण ÿसार फार झपाट्याने
झाला. Âयामानाने दूरिचýवाणीचा शोध लागÐयानंतर Âयाचे भारतात आगमन होÁयास बराच
िवलंब लागला. नुकÂयाच Öवतंý झालेÐया आपÐया देशाला असे खिचªक माÅयम परवडणार
नाही असे काही राºयकÂया«ची Âयावेळी धारणा होती.
१९५९ मÅये युनेÖको या आंतरराÕůीय संघटने¸या सहकायाªने िदÐली येथे ÿायोिगक
Öतरावर दूरिचýवाणी क¤þ सुł करÁयात आले. Âयावłन आठवड्यातून दोन शै±िणक
कायªøम ÿसृत केले जायचे. हळूहळू या कायªøमांची सं´या आिण िवषयांची ÓयाĮी
वाढिवÁयात आली. शै±िणक दूरिचýवाणीचा भारतात कसा ÿसार करता येईल याची
चाचपणी करÁयासाठी अमेåरके¸या फोडª फाउंडेशनचे एक अËयास मंडळ भारतात आले
होते. या मंडळाने शै±िणक दूरिचýवाणीसाठी एक आराखडा तयार कłन िदला. Âयानुसार
शालेय पाठ िनयिमतपणे िदÐलीतील शाळेत दाखिवले जाऊ लागले.
१९६५ सालापासून बातमी पýांसह अÆय िविवध ÿकार¸या कायªøमांचा समावेश असलेला
िनयिमत एक तासाचा कायªøम िदÐली क¤þावर ÿ±ेिपत होऊ लागला आिण भारता¸या
सरकारी दूरिचýवािहनीचा जÆम झाला. सुłवातीची काही वष¥ दूरिचýवाणी कायªøमिनिमªती munotes.in

Page 157

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
157 हा 'आकाशवाणी' चा एक िवभाग होता. १९६७ मÅये चंदा सिमतीने केलेÐया िशफारशéची
अंमलबजावणी नऊ वषा«नी होऊन अखेर १ एिÿल १९७६ रोजी नभोवाणी व दूरिचýवाणी
हे Öवतंý िवभाग करावयाचे ठरवले. तेÓहा या वािहनीला 'दूरदशªन' हे नाव िमळाले. दूरदशªन
हा शÊद आता सवा«¸या इतका पåरचयाचा झाला आहे कì, ते िवशेषनाम न राहता,
सामाÆयनामाÿमाणे Âयाचा उपयोग होतो. दूरदशªन अथवा टेिलिÓहजन (Television) या
इंúजी सामाÆ यनामासाठी 'दूरिचýवाणी' हा शÊद वापरला जातो. भारतातील सरकारी
दूरिचýवाणी वािहनीलाच दूरदशªन असेही Ìहणतात.
‘आकाशवाणी’ ÿमाणेच ‘दूरदशªन’ हे क¤þ सरकार¸या मािहती आिण ÿसारण खाÂया¸या
अखÂयारीतील पूणªत: सरकारी िनयंýणाखालील ÿसार माÅयम आहे. दूरिचýवाणीचे
देशा¸या गरजा ल±ात घेऊन मािहती देणे, िश±ण देणे आिण मनोरंजन करणे अशी मु´य
उिĥĶे होती. Óयावसाियक, Óयापारी ŀिĶकोन न ठेवता कायªøम आखले जात असत.
Âयामुळे अगदी अलीकड¸या काळापय«त Ìहणजे उपúह वािहÆयांचे आगमन होईपय«त
दूरदशªनवłन मनोरंजनाÂमक व मािहतीपूणª कायªøमांखेरीज राÕůीय एकाÂमता, धािमªक व
जातीय सलोखा , कुटुंबिनयोजन, सा±रता अिभयान इÂयादी मुīांचा संदेश देणारे कायªøम
राबिवले जात असत. अशा कायªøमांमÅये साईट ÿकÐप (SITE) Ìहणजे Satellite
Instructional Television Experiment, खेडा ÿकÐप, ' कंůीवाईड ³लासłम ' चे
राÕůीय Öतरावरील महािवīालयीन आिण िवīापीठपातळीवर शै±िणक कायªøम आिण
महाराÕůात ' बालिचýवाणी ' चे शालेयकायªøम यांचा आवजूªन उÐलेख करावा लागेल.
देशातील ÿादेिशक आिण भािषक वैिवÅय ल±ात घेऊन 'दूरदशªन' ¸या िवÖताराला आिण
मयाªिदत िवक¤þीकरणाला सुŁवात झाली. Âयामुळे २ ऑ³टोबर १९७२ रोजी दूरदशªन¸या
मुंबई क¤þाचे उĤाटन झाले. Âयामुळे िहंदी अथवा इंúजी न जाणणाöया मराठी ÿे±कांना,
Âयांना समजणाöया भाषेतील आिण Âयाहीपे±ा महßवाचे Ìहणजे महाराÕůात राहणाöया,
मराठी मातृभाषा असलेÐया सवा«ना Âयां¸या संÖकृतीशी अिधक जवळ असलेले कायªøम
बघावयास िमळू लागले. Öथािनक कलाकारांनाही नÓया माÅयमाĬारे कला सादर करÁयाची
संधी िमळू लागली. मुंबई क¤þापाठोपाठ इतर महßवा¸या शहरांमÅये 'दूरदशªनची' क¤þे सुł
झाली. कायªøमिनिमªती आिण ÿ±ेपणक¤þांबरोबर सह±ेपण क¤þांचीही सं´या झपाट्याने
वाढत गेली. लघुशĉì ÿ±ेपण क¤þ, सूàमलहरी (Microwave) तंý²ान व Âयानंतर
उपúहामाफªत होणारे ÿ±ेपण, यामुळे दूरदशªनचे जाळे थोड्याच अवधीत संपूणª देशभर
पसरले. महाराÕůात सÅया नागपूर व पुणे येथे 'दूरदशªन' ची कायªøम िनिमªती क¤þे आहेत.
१९८२ मÅये दळणवळणासाठी¸या इÆसॅट-१-ए या भारतीय उपúहा¸या यशÖवी
ÿ±ेपणामुळे िदÐलीत झालेÐया आिशयाई खेळांचे थेट ÿ±ेपण 'दूरदशªन' ला करता आले.
आिशयाई खेळां¸या िनिम°ाने रंगीत ÿ±ेपणालाही सुŁवात झाली. १९८३ मÅये राÕůीय
ÿ±ेपण सुł झाले. Âयात िहंदी इंúजी भाषांतील बातमीपýे आिण इतर कायªøम यांचा
समावेश होता.
दूरदशªनने १९८४ मÅये डी.डी. मेůो (डी.डी.- २), १९९५ मÅये डी.डी. इंटरनॅशनल
(डी.डी. -३), १९९९ मÅये डी. डी. Öपोट्ªस, डी. डी. Æयूज, १९९४मÅये मूÓही ³लब व
दहा ÿादेिशक भाषातील वािहÆया जसे डीडी मराठी, डी.डी. गुजराती, डी.डी. बंगाली munotes.in

Page 158

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
158 इÂयादी सुł केÐया. या वािहÆया पाहÁयासाठी माý संचाबरोबर येणारी संदेश úहण यंýणा
(अँटेना) पुरेशी नाही. Âयांचे ÿ±ेपण उपúहामाफªत होत असÐयाने ÿे±कांकडे 'िडश अँटेना'
सारखे उपकरण अथवा 'केबल' जोडणी असणे आवÔयक आहे.
‘दूरदशªन ’ही काही Óयापारी वािहनी नाही. ती चालिवÁयासाठी सरकारकडून संपूणª आिथªक
साहाÍय िमळते, परंतु पुढे दूरदशªनची ÿचंड लोकिÿयता ल±ात घेता जािहरातीसाठी ते
ÿभावी माÅयम आहे व जािहरातéĬारे पैसे िमळणे श³य आहे असे लवकरच ल±ात आले.
Âयामुळे १९७६ पासून दूरदशªनवर जािहराती ÖवीकारÁयास ÿारंभ झाला. ÿारंभी¸या
काळात जािहरातीसुĦा एखाīा रंजक कायªøमाÿमाणे पािहÐया जाय¸या एवढे ÿे±कांना या
माÅयमाचे आकषªण होते. करमणूक ÿधान कायªøमांना सहसा अिधक जािहराती िमळतात.
कारण Âयांचा ÿे±कवगª अिधक मोठा असतो. सÅया 'दूरदशªन' वर जािहराती बरोबरच
ÿायोिजत कायªøम दाखवले जातात.
१९९१ नंतर उपúह वािहÆयांशी Öपधाª सुł झाÐयावर ‘दूरदशªन¸या’ मु´य वािहनी¸या
कायªøमा¸या Öवłपातही मोठ्या ÿमाणात बदल झाले. इतर वािहÆयांची लोकिÿयता वाढत
असली तरी Âया सवª वािहÆयां¸या ÿे±कां¸या एकिýत सं´येपे±ा 'दूरदशªन' ¸या ÿे±कांची
सं´या आजही िकतीतरी पटीने अिधक आहे.
 उपúह वािहÆयांचे भारतात आगमन:
१९९१ मÅये सी. एन. एन. या वािहनीवर दाखिवÐया गेलेÐया इराक – कुवेत युĦा¸या
ŀÔयांमुळे ‘उपúह वािहÆया ’ ही संकÐपना लोकिÿय झाली. भारतात खासगी नभोवाणी
अथवा दूरिचýवाणी वािहनी सुł करायला कायīाची परवानगी नाही. Âयासाठी लागणारी
भारतीय भूमीवłन उपúहाकडे संदेश पाठिवÁयाची (अपिलंिकंग) सुिवधा िबगर सरकारी
संÖथांना िदली जात नसे. अजूनही अपवादाÂमक पåरिÖथती वगळता तशी परवानगी िदली
जात नाही. परंतु परकìय देशातून उपúहामाफªत पाठवलेले संदेश úहण करÁयावर िनब«ध
घालणे अवघड होते. सवō¸च Æयायालयाने ही अवकाश लहरी मुĉ आहेत, असा िनकाल
एका ÿकरणात िदला होता.
तबकडी¸या आकारातील संदेश úहण यंýणेमुळे (िडशअँटेना) अवकाशातील दळणवळण
उपúहांनी पाठिवलेले कायªøम úहण करणे श³य होते. परंतु तबकडी¸या आकाराचे
उपकरण बसिवणे खिचªक असÐयाने सामाÆय माणसांना ते परवडÁयासारखे नÓहते. Âयामुळे
'केबलचालक' या नÓयासंÖथेचा उदय झाला. हे केबल चालक Öवतः¸या इमारतीवर
तबकडी¸या आकारातील संदेश úहण यंýणा बसवून ÂयाĬारा úहण केलेले संदेश
तारां¸यामाफªत úाहकां¸या दूरिचýवाणी सं¸यापय«त पोहोचिवतात. ही सुिवधा अÐपावधीतच
अÂयंत लोकिÿय झाली आहे. सवª लहान-मोठ्या शहरात अशा तबकड्यांचे आिण तारांचे
जाळे पसरलेले आपणास पाहावयास िमळते.
भारतात सवाªतÿथम ºया वािहÆया िदसू लागÐया होÂया Âयात ‘Öटार’ या उपúह वािहनीचा
समावेश होतो. Âया पाठोपाठ िहंदी आिण ÿादेिशक भाषेतील अनेक वािहÆया सुł झाÐया.
या वािहÆया पूणªतः Óयापारी Öवłपा¸या आहेत. अिधकािधक ÿे±कांना आकिषªत कł
शकतील असे कायªøम दाखवून, अिधकािधक जािहराती आिण पयाªयाने अिधकािधक नफा munotes.in

Page 159

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
159 िमळवणे एवढाच मयाªिदत उĥेश यापैकì बहòतेक वािहÆयां¸या चालकांचा असतो. भारतात
सÅया िकमान ५० - ५५ देशी-िवदेशी वािहÆया िदसतात. Âयापैकì बी बी.सी, सी. एन.एन,
Öटार Æयूज, झी Æयूज आिण डी.डी. Æयूज या अहोराý बातÌया ÿसाåरत करणाöया
वृ°वािहÆया आहेत. झी, सोनी, Öटार Èलस, होम िटÓही, आिण ‘दूरदशªन’ - २ (डी डी मेůो)
या करमणूक ÿधान िहंदी वािहÆया आहेत. Öटार Öपोट्ªस, ईएसपीएन आिण डीडीÖपोट्ªस
øìडािवषयक कायªøम दाखवणाöया तर झी िसनेमा, Öटार मुÓहीज, टीएनटी आिण डी डी
मूÓही ³लब िचýपटिवषयक वािहÆया आहेत. नॅशनल िजओúािफक, िडÖकÓहरी इÂयादी
मािहती ÿधान वािहÆयाही आहेत. संगीतिवषयक वािहÆया Ìहणून एम. टीÓही, चॅनल Óही,
Ìयुिझक एिशया या तŁण वगाªत लोकिÿय अशा वािहÆया आहेत.
अलीकडे ‘ डी. डी. सĻाþी ’ (डी. डी.१०), ‘अÐफा टी.Óही,’ आिण ‘ÿभात’ या मराठी
वािहÆया महाराÕůातील ÿे±कांना उपलÊध झाÐया आहेत. लवकरच इनाडू या दाि±णाÂय
वािहनी¸यावतीने मराठी वािहनी सुł करÁयात येणार आहे. Âयाचÿमाणे ' Öटार ' वािहनीचे
ही 'तारा' हे मराठी भावंड येत आहे. उपúह वािहÆया फĉ केबल चालकामाफªत úाहकांपय«त
पोहोचत असÐयाने अनेक िठकाणी Öथािनक केबल वािहÆया आहेत. Âयावłन िदवसातून
एकदा अथवा दोनदा Öथािनक वाताªपýे आिण उवªåरत वेळात करमणुकìचे कायªøम
(मु´यÂवे िचýपट) दाखिवले जातात. या वािहÆयांचे ÿ±ेपण फĉ केबल चालकां¸या
úाहकापुरतेच मयाªिदत असते. 'पुणेवाताª' हे Öथािनक केबल चालकांमाफªत चालिवले जाणारे
देशातील पिहले िÓहिडओ सायं दैिनक होते.
३ब.२ दूरिचýवाणी कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी दूरिचýवाणीवर सÅया आपÐयाला अनेक ÿकारचे कायªøम पाहायला िमळतात. उपúह
वािहÆया सुł झाÐयापासून तर िविवध रचनाबंधामधील कायªøम सादर होतात. Âयात
मनोरंजनाÂमक कायªøमांची सं´या अिधक असते. दूरिचýवाणी वािहÆयांना अिधकािधक
ÿे±कांना आवडतील असे कायªøम सादर करावे लागतात. कारण िजतका मोठा ÿे±कवगª
तेवढ्या जाÖत जािहराती आिण पयाªयाने तेवढे अिधक उÂपÆन असा हा साधा सरळ िहशेब
आहे. मनोरंजन करणाöया कायªøमांबरोबरच मािहती देणाöया कायªøमांना उदाहरणाथª
बातमीपýे, चचाª, मािहतीपट, इÂयादéना मोठा ÿे±क वगª आहे. िकंबहòना िविवध
वािहÆयांवरील वृ°ाधाåरत कायªøमांची सं´या िदवस¤िदवस वाढत आहे.
कोणÂयाही एका सवªसाधारण दूरिचýवाणी वािहनीचे कायªøम तुÌही सातÂयाने काही काळ
पािहले, तर असे ल±ात येईल कì, िविवध ÿकारचे कायªøम ित¸यावłन सादर होत
असतात. Âयांची िवभागणी अनेक ÿकारांनी करता येईल. लàयगटानुसार बालकांसाठी,
युवकांसाठी, मिहलांसाठी, ºयेķ नागåरकांसाठी असे उपÿकार पडतात. िवषयानुसार
कौटुंिबक, सामािजक øìडािवषयक, आरोµयिवषयक इÂयादी अनेक उपगट पडतात.
भाषानुसारही िवभागणी करता येते. परंतु सवाªत महßवाची िवभागणी कायªøमा¸या
उिĥĶानुसार करणे अिधक उिचत होईल. munotes.in

Page 160

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
160 कोणÂयाही ÿसार माÅयमाची मनोरंजन करणे, मािहती देणे आिण िश±ण देणे अशी तीन
महßवाची उिĥĶे असतात. दूरिचýवाणीलाही तीच िýसूýी लागू होते. कायªøमात ºया
उिĥĶांवर भर िदला असेल Âयानुसार आपण Âयांची (१) करमणूकÿधान (२) मािहतीÿधान
(३) शै±िणक अशा ÿमुख तीन गटात िवभागणी कł. हे तीन गट परÖपरांपासून पूणªता
Öवतंý असू शकत नाहीत, हे ल±ात घेणे महßवाचे आहे. करमणूक ÿधान कायªøमातून
मािहती अथवा िश±ण िमळतच नाही , असे Ìहणणे वाÖतवतेला धłन होणार नाही.
ÿijमंजुषेचा कायªøम करमणुकìच आखला जात असला तरी Âयातून ÿे±कांना नवी नवी
मािहती िमळते. तसेच उपयुĉ मािहती ÿे±कांपय«त पोहोचवÁयासाठी करमणुकìचा आ®य
घेतला जातो. हे 'आमची माती आमची माणसे,' 'कामगार िवĵ' यांसार´या कायªøमातून
आपण अनेकवेळा पािहली असेल.
लहान कायªøम या गटात समािवĶ होणाöया बहòसं´य कायªøमाचा ÿधान हेतू करमणूक
करणे हाच असतो Âयामुळे Âयातील बहòतांश आशय किÐपत असतो िकंवा िनखळ
करमणुकìसाठी काही कायªøम ÿÂय± कłन आणले जातात करमणूक ÿधान कायªøमांची
आपण पुढीलÿमाणे वगªवारी कł शकतो.
३ब.२.१ करमणूक ÿधान कायªøम:
अ) मािलका: कौटुंिबक, रहÖयÿधान, िवनोदी, भयकारक, पौरािणक / ऐितहािसक.
ब) संगीत िवषयक: गीतां¸या लोकिÿयतेिवषयीचे, िचýपटगीते.
क) खेळ Öवłपातील: ÿijमंजुषा, सोपे शारीåरक खेळ, बौिĦक खेळ, अंता±री,
नृÂयÖपधाª
ड) चचाªÂमक: टॉक शो
वर उÐलेख केलेÐया िविवध ÿकारांचा आपण थोड³यात पåरचय कłन घेऊ.
अ) मािलका:
सवªसाधारण वािहÆयांवर¸या मािलका हा एक महßवाचा कायªøम ÿकार आहे. अनेक िदवस
चालणारा, नाट्यमय ÿसंगांची रेलचेल असलेला, उÂकंठा वधªक कायªøम Ìहणजे
दूरिचýवाणी मािलका, असे ढोबळमानाने वणªन करता येईल. या मािलकांचे पुढील ÿमाणे
ÿकार उपÿकार पडतात.
कौटुंिबक:
इंúजीत ºयाला ‘सोप ऑपेरा’ िकवा डेली शोप Ìहणतात Âया ÿामु´याने कौटुंिबक मािलका
असतात. एक िकंवा Âयाहóन अिधक कुटुंबातील अनेक Óयĉé¸या महÂवकां±ा, संघषª,
आप°ी, इÂयादéचे िवÖतृत िचýण हा बहòतेक ÿÂयेक कौटुंिबक मािलकेचा गाभा असतो.
भारतात 'हम लोग' या मािलकेपासून कौटुंिबक मािलकां¸या युगाला सुŁवात झाली.
बुिनयाद, शांती, Öवािभमान, जुनून अशा अनेक मािलकावषाªनुवष¥ दूरिचýवाणीवłन सादर
होत होÂया. मोठी कुटुंबे, Âयांतील Óयĉéचे टोकाचे Öवभाव, बदलते नातेसंबंध, संशयाÖपद munotes.in

Page 161

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
161 भूतकाळ, ÿेमात िकंवा धंīात झालेली फसवणूक अशा िवषयांवर मािलकांची बांधणी केली
जाते.अनेकदा या मािलकांना िविशĶ आखीव अशी कथा-पटकथा नसते. वािहनीकडून
मुदतवाढ िमळेल Âयाÿमाणे कथा वाढिवली जाते. ³विचत ÿे±कां¸या ÿितसादानुसार कथेत
बदलही केले जातात. Ļा अनेक िदवस चालत असÐयामुळे Âयात काम करणारे
कलाकारही कधी कधी बदलतात. पण ÿे±कां¸या रसाÖवादात Âयाने फरक पडत नाही.
रहÖयÿधान:
रहÖयÿधान मािलकांमÅये गुÆĻांचा शोध, खटला यांचे िचýण असते. या ÿकारातील
मािलकेत एकच गोĶ सादर न होता दोन -तीन भागां¸या छोट्या छोट्या गोĶी सादर होतात.
रहÖय शोधणारी पाýे समान असÐयाने मािलकेत एक सातÂय राहते. टएक शूÆय शूÆयट,
ितसरा डोळा, कमांडर या गाजलेÐया मराठी तर सीआयडी, øाईम पेůोल या िहंदी रहÖय
ÿधान मािलका आहेत.
िवनोदी:
िवनोदी मािलका हा ही ÿे±णीय ÿकार आहे. ÿसंगािधķत िवनोद हा या मािलकांचा कणा
असतो. याÿकारातही काही पाýे समान ठेवून Âयां¸या आयुÕयात घडणारे िवनोदी घटनांचे
िचýण केले जाते. 'चाळ नावाची वाचाळ वÖती,' ' िचमणराव - गुंड्याभाऊ ' या मराठी तर
'Éलॉप शो,' '®ीमान ®ीमती ' या िहंदी िवनोदी मािलका दूरिचýवाणीवłन ÿसाåरत झाÐया
होÂया.
भयकारक:
अनाकलनीय गोĶéचे माणसाला नेहमी आकषªण वाटते. हे ल±ात घेऊन मािलका िनमाªते
असे भयÿद गुढ मािलकांची िनिमªती करतात. िचýिविचý चेहरे, आवाज, घटना हे या
मािलकांचे वैिशĶ्य आहे. 'होनी - अनहोनी,' 'आहाट,' 'झी हॉरर शो' ही िविवध वािहÆयांवर
गाजलेÐया मािलकांची उदाहरणे आहेत.
पौरािणक:
दूरिचýवाणीवłन आतापय«त दाखिवÐया गेलेÐया सवाªत लोकिÿय मािलकांत 'रामायण,'
'महाभारत' या मािलकांचा समावेश होतो. 'ओम नमःिशवाय ,' 'जय हनुमान,' यासार´या
मािलकांना ही मोठा ÿे±कवगª लाभला. पौरािणक कथांमधील वैिचÞय, संघषª आिण
ÿे±काला Âयािवषयी वाटणारी आÂमीयता यामुळे भारतात पौरािणक मािलका हा लोकिÿय
ÿकार आहे.
ऐितहािसक:
‘Öवामी,’ 'द úेट मराठा,' 'चाण³य' छýपती िशवाजी महाराज, Öवराºय र±क संभाजी
इÂयादी ऐितहािसक मािलका लोकिÿय झाÐया.पौरािणक व ऐितहािसक मािलकांची िनिमªती
अÆय ÿकार¸या मािलकांपे±ा अिधक ि³लĶ व खिचªक असते. कालानुłप वेशभूषा, रंगभूषा
करणे, युĦ, दरबार असे शेकडो कलाकारांचा सहभाग असलेले ÿसंग िचिýत करणे हे
िनमाªता-िदµदशªकांपुढे मोठे आÓहान असते. munotes.in

Page 162

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
162 गाजलेÐया सािहÂयकृतéवर आधाåरत मािलकाही दूरिचýवाणीवłन सादर केले जातात.
'®ीगंगाधर िटपरे,' 'Óयĉì आिण वÐली ,' 'मालगुडी डेज,' ‘चाण³य’ या गाजलेÐया
सािहÂयकृतéवर आधाåरत मािलका, अशी या ÿकारातील मािलकांची िकतीतरी उदाहरणे
देता येतील.
ब) संगीतिवषयक कायªøम:
भारतीय िचýपटात संगीताला जेवढे महßवाचे Öथान आहे, तेवढेच दूरिचýवाणीवरील
कायªøमांतही आहे. िचýपट गीतामुळे ºयाÿमाणे दूरिचýवाणीचे कायªøम लोकिÿय होतात ,
Âयाचÿमाणे दूरिचýवाणीवर ÿ±ेिपत झाÐयामुळे नÓया िचýपटातील गाणी पयाªयाने िचýपट
लोकिÿय होतात. या कायªøमांचे मु´य दोन ÿकार पडतात.
लोकिÿयतेची øमवारी (काउंट डाऊन):
ÿÂयेक आठवड्यात कोणते गीत लोकिÿयते¸या कोणÂया øमांकावर हे सांगून Âया गीतांची
झलक या कायªøमात दाखिवली जाते. केवळ गीतांचा øमांक सांगून गीत न दाखवता दोन
गीतां¸या दरÌयान मनोरंजनाÂमक नाटीका सादर केली जाते. ती बहòधा िवनोदी असते.
नािटका आिण गीतांचे øमांक, ÿÂय± गीत यांत काही संबंध असतोच असे नाही.
गीतां¸या लोकिÿयतेचे øमांक ठरिवÁया¸या पĦतीत एक वा³यता आढळत नाहीत. कधी
ÿे±कांचा ÿितसादानुसार øमांक ठरतात तर कधी िचýपटां¸या Åविनिफतé¸या खपा¸या
आकडेवारीनुसार, एकाच आठवड्यात ÿ±ेिपत झालेÐया िभÆन िभÆन कायªøमात गीतां¸या
लोकिÿयतेचे øमांक िभÆन असÐयाने अनेकदा ल±ात येते.
िचýपटगीते:
एखाīा िवषयानुłप, एकाच कलावंताची, एका िचýपटातील, िविवध कालखंडातील, अशी
अनेक पĦतéनी िचýपटगीते सादर केली जातात. िचýपटगीतांचा कायªøम तयार करणे
तुलनेने अिधक सोपे असते. दूरिचýवाणीवरील 'छायागीत,' 'िचýहार,' 'रंगोली' हे िचýपट
गीतांचे कायªøम िवल±ण लोकिÿय झाले होते.
क) खेळ Öवłपातील कायªøम:
िविवध वयोगटातील , ±ेýातील Óयĉéना कलागारात बोलावून Âयां¸यात िविवध ÿकार¸या
Öपधाª आयोिजत करणे असे या कायªøमाचे Öवłप असते. अशा कायªøमांमुळे ÿे±कांचा
ÿÂय± सहभाग वाढतो व ÖपधाªÂमक Öवłपामुळे कायªøम उÂकंठावधªक होतात. कायªøम
अिधक आकषªक करÁयासाठी अनेकदा Âयात आवजूªन ÿिसĦ Óयĉéचा समावेश केला
जातो. उदाहरणाथª होम िमिनÖटर.
असे कायªøम यशÖवी होणे सूý संचालकावर अवलंबून असते. सूý संचालक िजतका
ÿसंगावधानी, हजरजबाबी, उÂसाही व सहभागी खेळाडूंना उ°ेजन देणारा असेल िततका
तो कायªøम अिधक रंगतो.
munotes.in

Page 163

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
163  ÿijमंजुषा:
एखाīा िविशĶ िवषयासंबंधी िकंवा सवªसाधारण Öवłपाचे ÿijमंजुषा कायªøम आयोिजत
केले जातात. दूरिचýवाणीवरील 'ि³वझ टाईम,' 'पालªम¤ट ि³वझ,' इÂयादी कायªøम लोकिÿय
होते. िचýपटांिवषयी, खेळािवषयी, पयªटनािवषयी ÿijमंजुषा कायªøम सादर केले आहेत.
(कौन बनेगा करोडपती )
 सोपे शारीåरक / बौिĦक खेळ:
या ÿकारात सह भागी खेळाडूं¸या दरÌयान साÅया खेळां¸या उदाहरणाथª, एक िमिनटात
अिधकािधक केळी खाणे, फुगे फोडणे इÂयादी Öपधाª आयोिजत केÐया जातात. Âयाचा
उĥेश खेळाडूंची शारीåरक ±मता चाचणी घेणे हा नसून िनखळ मनोरंजन करणे हाच
असतो.
बौिĦक खेळात िविवध ÿकारचे शािÊदक, भािषक, काियक अिभनयावर आधाåरत असे खेळ
घेतले जातात. Öमरणशĉì चाचणी घेणारे ही खेळ आयोिजत केले जातात.
 अंता±री / गायन /नृÂय Öपधाª:
वरील ÿकाराÿमाणे यात सवªजण सहभागी होऊ शकत नाहीत. कारण या ÿकारासाठी
िकमान कलागुणांची आवÔयकता असते. दूरिचýवाणीवłन ÿसाåरत झालेला 'ताक िधना
िधन' हा लोकिÿय कायªøम अंता±री Öवłपातील होता. या कायªøमात सहभागी होणाöया
Óयĉìला गीतांिवषयीचे सामाÆय ²ान व गायनाचे कौशÐय अवगत असणे आवÔयक असते.
'मेरी आवाज सुनो,' 'इंिडयन आयडॉल,' 'सा रे ग म प' यासार´या कायªøमात तर सहभागी
कलाकारां¸या गायन कौशÐयाची ÿे±क आिण जाणकार परी±ा घेतात. तुलनेने अपåरिचत
असलेÐया िकंवा मयाªिदत वतुªळात नाव िमळिवलेÐया कलाकारांना अशा कायªøमांमुळे
लाखो ÿे±कांसमोर आपली कला सादर करÁयाची संधी िमळते. गायनाÿमाणेच काही
वािहÆयांवर नृÂया¸या Öपधाªही घेतÐया जातात. अशा ÿकारचे 'दम दमा दम,' िकंवा 'बुगी
वुगी,' 'डाÆस इंिडया डाÆस,' ' नच बिलये,' 'सुपर डांसर,' हे बालकलाकारांचे कायªøम
लोकिÿय झालेली िदसतात.
ड) चचाªÂमक कायªøम:
एखाīा िवषयासंबंधी खुली चचाª घडवून आणणारा 'टॉक शो' हा अÂयंत कलाÂमक
कायªøमाचा ÿकार आपÐयाकडे पाIJाÂय देशातून आला. 'टॉक शो' मÅये हाताळले जाणारे
िवषय सामािजक , कौटुंिबक, भाविनक अशा ÿकारचे असतात. उदाहरणाथª 'मोलकरणéना
नोकरदरांÿमाणे सुĘ्या, पगारवाढ, रजा हवी का' या िवषयावर खुली चचाª आयोिजत केली
तर Âयात ÿमुख सहभागी Óयĉì Ìहणून मोलकरणé¸या संघटनेची ÿमुख, सामािजक
कायªकतê, वकìल, कामगार नेता, इÂयादéना बोलावले जाईल. Âयाचÿमाणे कलागारातील
५०-६० ÿे±कही चच¥त सहभागी होतील. येथे सवाªत महÂवाची भूिमका 'सूý संचालकाची
जबाबदारी' आहे. 'वाद- संवाद' हा दूरिचýवाणीवरील अशा ÿकारचा कायªøम गाजलेला munotes.in

Page 164

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
164 कायªøम आहे. िवनोद दुआ, िÿया त¤डुलकर, िकरण खेर यांचे 'टॉक शो' कायªøमही
लोकिÿय होते.
'टॉक शो' खेरीज अिभłप खटले चालवून चचाª करणे, यशÖवी सनदी अिधकारी Óयĉìला
कलागारात िनमंिýत कłन ÿे±कांनी ÿij िवचारणे, अशा Öवłपाचे कायªøमही आयोिजत
केले जातात. 'आपकì अदालत ,' 'जनता दरबार,' हे कायªøम उदाहरणादाखल देता येतील.
३ब.२.२ मािहती ÿधान कायªøम:
या गटात समािवĶ होणाöया कायªøमांचा ÿधान हेतू एखाīा घटनेसंबंधी, िवषयासंबंधी
मािहती देणे हा असतो. या कायªøमात किÐपताला वाव नाही, तर पूणªपणे सÂयावर
आधाåरत तपशील देÁयाची जबाबदारी या कायªøमांवर असते. मािहती ÿधान कायªøमांची
आपण पुढीलÿमाणे वगªवारी कł शकतो .
अ) बातमीपý
ब) वृ°ाधाåरत कायªøम - मुलाखत व चचाª
क) मािहतीपट
३ब.२.३ शै±िणक ÿधान कायªøम:
भारतात शै±िणक दूरिचýवाणी कायªøमाची गरज आिण उपयोिगता दोÆही ही मोठ्या
ÿमाणावर आहेत. ºया ÿÂयेक गावात वीज पुरवठा झालेला आहे, Âया ÿÂयेक गावात
घराघरात दूरिचýवाणी संच असÁयाची श³यता असÐयाने शालेय िश±णाला पूरक Ìहणून
आिण ÿौढ सा±रते¸या ÿसारासाठी दूरिचýवाणीचा ÿभावीपणे उपयोग कłन घेतला जातो.
Óयवसाियक वािहÆयांना शै±िणक कायªøमां¸या िनिमªतीत रस असेल असे नाही पण
दूरिचýवाणीसार´या सावªजिनक सेवेत मोडणाöया (Public S urvice) वािहनीची ती
ÿाथिमक जबाबदारी आहे.
दूरिचýवाणीचा िवÖतार, िवक¤þीकरण यामुळे िविवध ÿादेिशक भाषांत, बोलीभाषांत कायªøम
बनिवणे श³य आहे. शै±िणक कायªøम अËयासøमांधाåरत असतात, Âयाचÿमाणे
अËयासøमाबाहेरील मािहती देणारेही असतात. िनÓवळ मािहती देणे हा Âयामागील उĥेश
नसून ÿÂय± Óयवहारात, आयुÕयात उपयोगी पडणारी कौशÐये िशकवणे हा ÿमुख उĥेश
असतो.
शै±िणक कायªøम िविवध Öवłपात सादर केले जाऊ शकतात. करमणूक ÿधान
कायªøमांचे अंतगªत आपण पािहलेÐया नाट्य, संगीत, ÿijमंजुषा, खेळ, चचाª, या सवª
आकृितबंधाĬारे शै±िणक िवषय हाताळले जातात.
दूरिचýवाणी¸या राÕůीय वािहनीवłन महािवīालयीन आिण िवīापीठीय िवīाÃया«साठी
शै±िणक कायªøम सादर केले जातात. िदÐलीचे इंिदरागांधी राÕůीय मुĉ िवīापीठ
ÿामु´याने आपÐया अËयासøमांवर आधाåरत कायªøम सादर करते, तर िवīापीठ अनुदान
आयोगातफ¥ (UGC) सादर होणाöया 'कंůीवाईड ³लासłम' या सदरात िविशĶ munotes.in

Page 165

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
165 पाठ्यøमांची मयाªदा नसलेले परंतु िवīाÃया«चे ²ान अिधक समृĦ करणारे कायªøम सादर
केले जातात. या कायªøमांची िनिमªती देशभरातील सात – आठ क¤þावłन होते. पुणे
िवīापीठातील एºयुकेशनल िमिडया åरसचªस¤टर (EMRC) हे Âयापैकì एक आहे. आता
केवळ शै±िणक कायªøमांना वािहलेली ' ²ानदशªन' ही Öवतंý राÕů वािहनी दूरिचýवाणीने
सुŁ केली आहे.
राºय पातळीवर मराठीतून शै±िणक कायªøम ÿÖथािपत ÿ±ेिपत होतात. शालेय
िवīाÃया«साठी राºय शासना¸या 'राºय शै±िणक तंý²ानसंÖथे' ने तयार केलेले कायªøम
'बालिचýवाणी' या सदरात सादर केले जातात. यशवंतराव चÓहाण मुĉ िवīापीठाने
आपÐया िवīाÃया«साठी तयार केलेले, अËयासøमावर आधाåरत कायªøम सुĦा
'मुĉिवīा' यासदरात ÿ±ेिपत होतात. हे दोÆही कायªøम 'दूरिचýवाणी सĻाþी' या
दूरिचýवाणी वािहनीवłन सादर केले जातात.
३ब.३ वृताधाåरत कायªøम – मुलाखत व चचाª बातमीपýे हा पýकाåरतेचा गाभा आहे. दूरिचýवाणी वłनही बातमीपýे ÿसाåरत होतात.
ताºया घडामोडéची Âवåरत तŌड ओळख कłन देणारा कायªøम Ìहणून बातमी पýांचे महßव
अनÆय साधारण आहे. परंतु सवªच घटनांची ओझरती मािहती घेऊन ÿे±कांचे समाधान
होत नाही. Âया घटनांचे िवĴेषण करणे, Âयांची सांगोपांग चचाª करणे व Âयांचा अÆवयाथª
लावणे ही देखील ÿे±कांची एक गरज असते. Âयामुळेच वृ°ाधाåरत िकंवा चालू घडामोडीवर
आधाåरत कायªøम लोकिÿय होतात. अशा कायªøमातील एक महßवाचा ÿकार Ìहणजे
संवादाÂमक कायªøम. या संवादाला मुलाखत, चचाª, जनमत चाचणी, िवĴेषण अशी िविवध
łपे देता येतात. सवª संवादामÅये एक समान सूý असते, ते Ìहणजे ÿे±कां¸या वतीने,
Âयांचा ÿितिनधी Ìहणून ÿij िवचारणारा मुलाखतकार आिण Âया ÿijांना उ°रे देणारा एक
िकंवा अनेक तº² होय. वृ°ाधाåरत संवादाÂमक कायªøमाचे मुलाखत व चचाª हे दोन ÿकार
आहेत.
३ब.३.१ मुलाखत:
मुलाखत या शÊदातून आपÐयाला दोन Óयĉìतील संवाद अपेि±त असतो. हा संवाद
ÿijो°र Öवłपातील असतो. मुलाखतकार Ìहणजेच ÿijकताª एखाīा िवषयातील तº²
Óयĉìला- मुलाखत दाÂयाला ÿij िवचाłन संबंिधत िवषयाची मािहती घेतो. या कायªøम
ÿकारात एक ÿijकताª व एक उ°रदाता िकंवा फार तर दोन उ°रदाते असतात. काही
मुलाखती १) पूवªिनयोिजत, सिवÖतर असतात, तर काही २) संि±Į व आयÂया वेळी
घेतलेÐया असतात.
१) पूवªिनयोिजत मुलाखत:
पूवªिनयोिजत मुलाखतीचे तीन ÿकार पडतात.

munotes.in

Page 166

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
166 अ) मािहती िमळिवÁयासाठी घेतलेली मुलाखत:
ताजा संदभª असलेÐया एखाīा घटनेसंबंधी तº²ांची मते जाणून घेÁयासाठी तसेच Âया
िवषयासंबंधी अिधक मािहती िमळवÁयासाठी मुलाखतीचे आयोजन केले जाते. Âयाकरता
तº²ाला दूरिचýवाणी क¤þावर बोलावून Âयाची मुलाखत घेतली जाते. उदाहरणाथª
आिथªकŀĶ्या दुबªल घटकांसाठी Öवयंरोजगार योजना सुł झाली असेल आिण Âयािवषयी
संबंिधत योजने¸या संचालकांची मुलाखत घेतली, तर Âया योजनेिवषयी सवª मािहती िमळू
शकते. संचालकांना Âया योजनेिवषयी भाषण करायला सांिगतलं तर ते कंटाळवाणे
ठरÁयाची श³यता असते. कारण Âयात एकसुरीपणा येतो. या तुलनेत मुलाखत अिधक
िजवंत वाटते. ते अिधक उपयुĉही ठł शकते. कारण सामाÆय ÿे±कांना पडणारे ÿij
मुलाखतकार जाणकार Óयĉìला िवचाł शकतो. मुलाखती ऐवजी जाणकार Óयĉìचे भाषण
केले, तर कदािचत काही ÿ ij अनु°åरत राहÁयाची श³यता असते.
एखाīा घटनेचे संभाÓय पåरणाम, घटनेिवषयी त²ांची मते, जाणून घेÁयासाठी देखील
याÿकार¸या मुलाखती घेतÐया जातात. या मुलाखतीमÅये ÿijांची उ°रे देÁयाकरता Âया
िवषयातील तº² , अिधकारी Óयĉìला बोलिवÁयाचा ÿयÂन केला जातो. Âया Óयĉéचे Âया
±ेýातील कायª, Âयातील अËयास , Âयािवषयी असलेला संबंध इÂयादी िनकष लावून
मुलाखतदाÂयाची िनवड केली जाते.
आ) कामिगरीची दखल घेÁयासाठी घेतलेली मुलाखत:
या ÿकारात फारशा ÿिसĦ नसलेÐया, चार - चौघांसार´याच असलेÐया पण आÓहानाÂमक
पåरिÖथतीत मोठी कामिगरी कłन दाखिवणाöया Óयĉé¸या कायाªची दखल घेÁयासाठी
अशा मुलाखतéचे आयोजन केले जाते. उदाहरणाथª - एखादया अपंग Óयĉìने िहमालयातील
िशखर सर केले तर Âयाची थोड³यात बातमीतर िदली जातेच; पण पुरेसा वेळ उपलÊध
असेल तर Âया Óयĉìची सिवÖतर मुलाखतही आवजूªन घेतली जाते. सामाÆयां¸या
असामाÆय कामिगरीवर ÿकाश झोत टाकणे हे या मुलाखतीचे उिĥĶ असते. ही मुलाखत
कलागारा ऐवजी मुलाखतदाता¸या िनंÂया¸या पåरसरात िचिýत केली तर ती अिधक
पåरणामकारक ठरते.
इ) ÿिसĦ Óयĉé¸या मुलाखती:
या ÿकारात िविवध कारणांसाठी ÿिसĦ Óयĉé¸या मुलाखती घेतÐया जातात परंतु
बातÌयांशी संबंिधत कायªøमात मुलाखत घेÁयासाठी कोणता तरी ताजा संदभª असणे
आवÔयक आहे. उदाहरणाथª, िचýपट िनमाªते बी.आर. चोÿा यांना दादासाहेब फाळके
पुरÖकार िमळाÐयाबĥल Âयांची मुलाखत घेणे समपªक वाटते. Âया पुरÖकारा¸या अनुषंगाने
®ी चोÿा यां¸या कारकìदêचा आढावा मुलाखतकार घेऊ शकतो. øìडा, कला, सािहÂय,
संगीत या ±ेýात सवō¸च पदÓया िमळिवलेÐया Óयĉé¸या मुलाखती घेतÐया जातात. तसेच
भारता¸या भेटीवर आलेले कलावंत, राÕůाÅय± व इतर पाहòणे, øìडा Öपधा«त पदक
िमळिवलेले खेळाडू, नुकतीच स°ा हाती घेतलेले मु´यमंýी इÂयादé¸या मुलाखती या
ÿकारात मोडतात. अशा मुलाखतéसाठी मुलाखत दाÂयांची संमती तर घेतलेली असतेच;
पण पुरेशी पूवªसूचनाही िदलेली असते. ÿÂय± चच¥साठी िकमान दहा िमिनटे तर जाÖतीत munotes.in

Page 167

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
167 जाÖत ३०ते ४० िमिनटे ही िदली जातात. दूरदशªनवर पूवê गाजलेÐया 'फुल िखले हे
गुलशन गुलशन' या कायªøमात िचýपट ±ेýातील कलावंत, िदµदशªक, संगीतकार
इÂयादé¸या मुलाखती घेतÐया जात असत. मुलाखतीची ही एक मािलका होती.
कलावंता¸या जीवनाचा कारिकदêचा आढावा घेणे हा Âयामागील उĥेश होता. ‘ÿितभा आिण
ÿितमा’ या मराठी सािहÂय िवषय कायªøमातही लेखकां¸या मुलाखती ÿकािशत केÐया जात
असत.
२) आयÂया वेळे¸या संि±Į मुलाखती:
या मुलाखती िविवध कारणांसाठी घेतÐया जातात Âयांचे ÿकार खालील ÿमाणे
अ) ÿÂय±दशêची मुलाखत (Eye Witness Interview ):
एखादी घटना ÿÂय± पाहणाöया िकंवा घडामोडीत सहभाग असलेÐया Óयĉìची घेतलेली ही
मुलाखत असते. ही मुलाखत आधी िनयोिजत करता येत नाही. तसेच मुलाखतदाते ही
िनिIJत करता येत नाहीत. मुलाखतदाÂयांना आपÐयाला मुलाखत īावी लागणार आहे
याची कÐपनाही असत नाही. अशा Óयĉéकडून नेमकì मािहती िमळिवÁयाचे कसब
मुलाखत कÂयाªकडे Ìहणजेच वाताªहराकडे असणे आवÔयक असते.
आ) धावती मुलाखत:
अनेकदा महßवा¸या Óयĉì ºया िठकाणी येणार असतील तेथे दूरिचýवाणीचे वाताªहर,
छायािचýकार Âयांचे िचýण करÁयासाठी सºज असतात. Âया Óयĉì येता ±णीच वाताªहर
एक - दोन ÿij िवचारतात. Âयाची उ°रेही ती Óयĉì थोड³यात देते. बातÌयांमÅये अशा
ÿकार¸या धावÂया मुलाखती अनेकदा पाहावयास िमळतात. उदाहरणाथª सवō¸च
Æयायालयाने एखाīा ÿकरणात िनकाल िदÐयावर आरोपी अथवा Âयांचा वकìल
Æयायालयातून बाहेर येऊन आपÐया खोलीकडे अथवा गाडीकडे जाताना Âयांना ÿij
िवचारÁयाचा ÿयÂन दूरिचýवाणीचे वाताªहर करतात. असे आपण अनेकदा पािहले असेल.
इ) जनमत चाचणी ( Vox Populi) :
एखाīा महßवा¸या घटनेिवषयी सामाÆय माणसांची मते जाणून घेÁयासाठी अशा ÿकारची
मुलाखत घेतली जाते. उदाहरणाथª पेůोल¸या िकंमतीत अचानक िलटरÿमाणे पाच Łपयाची
मोठी वाढ झाली , तर सामाÆय माणसां¸या ÿितिøया जाणून घेÁयासाठी वाताªहर -
छायािचýकार शहरात िविवध िठकाणी िहंडून 'पेůोल दरवाढीिवषयी आपली काय ÿितिøया
आहे ?' हा एकच ÿij अनेक जणांना िवचारतात. बातमीमÅये ÿÂयेकां¸या ÿितिøयेमधील
नेमकì, समपªक अशी एक दोन वा³येच दाखवून जनमताचा कौल साधारणपणे ÖपĶ करता
येतो.
मुलाखतीचे तंý:
मुलाखत घेणाöया¸या कौशÐयावर मुलाखतीचे यश-अपयश अवलंबून असते. Âयामुळे
मुलाखत īावी कशी यापे±ा मुलाखत ¶यावी कशी? हे पýकाåरते¸या िवīाÃया«नी िशकले
पािहजे. दूरिचýवाणी क¤þासाठी िकंवा वािहनीसाठी काम करणाöया वाताªहराला बातमीदारी munotes.in

Page 168

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
168 करताना आयÂया वेळेस मुलाखत घेÁयाची वेळ येते. Âयाचÿमाणे वतªमानपýातील
पýकारांनाही अनेकदा दूरिचýवाणीवर िवषयतº²ांची िकंवा िवशेष पाहòÁयांची मुलाखत
¶यावी लागते. Âयामुळे मुलाखतीचे तंý ÿÂयेक पýकाराला अवगत असणे अÂयावÔयक
आहे.
१) मुलाखतीची पूवªतयारी:
मुलाखत पूवªिनयोिजत असेल तर ती घेÁयापूवê मुलाखतकाराला बरीच पूवªतयारी करावी
लागते. लàयगट, कालावधी, उिĥĶ यांची मािहती कłन घेणे. अनेकदा मुलाखतीचा
िनमाªता आिण मुलाखतकार या दोन वेगÑया Óयĉì असतात. िनमाªता / िदµदशªका¸या
मनातील कÐपना ÿÂय±ात उतरिवÁयाचे काम मुलाखतकारावर सोपिवलेले असते. Âयामुळे
मुलाखतकाराने वर उÐलेख केलेली मािहती िमळिवणे आवÔयक असते. कारण
लàयगटानुसार ÿij व ते िवचारÁयाची पĦत बदलू शकते. उदाहरणाथª एखाīा ÿिसĦ
लेिखकेची मुलाखत शालेय िवīाÃया«साठी ¶यायची असेल तर पाठ्यपुÖतकात नेमलेÐया
Âया लेिखके¸या कलाकृती¸या अनुषंगाने ÿij िवचारावे लागतात. मुलाखतीत फार
सैĦांितक बाबéची चचाª कłन चालत नाही. जर Âयाच लेिखकेची मुलाखत मिहलां¸या
कायªøमात ÿ±ेिपत होणार असेल तर एक ľी Ìहणून ितला आलेÐया अनुभवांवर कदािचत
भर देता येईल. सवªसाधारण ÿे±कांसाठी असलेÐया कायªøमात या लेिखकेचे मराठी
सािहÂयातील Öथान , सािहÂय िनिमªतीची ÿिøया, इÂयादीिवषयी सिवÖतर चचाª करता
येईल.
Âयाचÿमाणे मुलाखतीला िमळणाöया एकूण कालावधीवरही ÿijांची सं´या आिण Âयांचे
Öवłप अवलंबून असते. मुलाखतीचे उिĥĶ ही मुलाखतकाराने समजावून घेतलेली पािहजे.
उदाहरणाथª एखाīा ÿिसĦ Óयĉì¸या चåरý लेिखकेची, Âया ÿिसĦ Óयĉì¸या
कायाªसंबंधातच मुलाखत असेल तर Âया लेिखके¸या इतर सािहÂय कृतéिवषयी बोलÁयाचे
कारण नाही. हे मुलाखतकाराने ल±ात घेतले पािहजे.
२) मुलाखतदाÂयाची / िवषयाची संपूणª मािहती िमळिवणे:
मुलाखती¸या िवषयाची - मग ती मुलाखत एखाīा Óयĉìिवषयी असो अथवा संÖथा, घटना,
ÿij यासंबंधी असो. समú मािहती मुलाखतकाराला असली पािहजे. मुलाखतीĬारे ÿे±कांना
मािहती िमळावी असा उĥेश असतो.
वरील पåर¸छेदात उÐलेख केलेÐया लेिखकेचे उदाहरण ¶यायचे झाÐयास मुलाखतीला
सुŁवात झाÐयावर जर Âया लेिखकेला आपण आतापय«त िकती पुÖतके िलिहलीत ?
यापैकì कथा िकती ? कादंबöया िकती ? कोणÂया पुÖतका¸या अनेक आवृ°ी िनघाÐया ?
कोण कोणते पुरÖकार िमळाले ? कोणÂया वषê िमळाले ? असे अगदी ÿाथिमक ÿij
िवचाłन मािहती घेÁयाचा ÿयÂन केला तर उपलÊध मयाªिदत ÿसारण वेळेतील बहòमोल वेळ
वाया जाईल. ही सवª मािहती मुलाखतकाराने मुलाखती पूवêच जमिवणे आवÔयक असते.
Âयाकåरता Âया िवषयासंबंधी उपलÊध असलेले सािहÂय वाचणे, श³य असेल तर पूवê
ÿसाåरत झालेÐया मुलाखती ऐकणे, पाहाणे ही आवÔयक असते. गरज पडÐयास
मुलाखतदाÂयाशी आधीच चचाª कłन िवषय समजावून ¶यावा लागतो. munotes.in

Page 169

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
169 ३) तंýांची मािहती कłन घेणे:
दूरिचýवाणीसाठी मुलाखत घेणाöयाला दूरिचýवाणी¸या तंýाची मािहती असणे आवÔयक
आहे. मुलाखतीचे िचýीकरण कलागारात असेल तर तेथील ÿकाश ÓयवÖथा, Åविन -
मुþणासाठी लावलेले Åवनी±ेपक, कॅमेöयाचे कायª या सवा«ची Âयाला िकमान जुजबी मािहती
असणे आवÔयक आहे.
ÿÂय± मुलाखत घेÁयाचे कौशÐय:
मुलाखत हा कायªøम ÿकार अÆय कायªøमांपे±ा िभÆन आहे. कारण या कायªøमाची
सिवÖतर संिहता िलिहणे श³य नसते अगर मुलाखतीची तालीम कłन ती सादर करणे ही
श³य नसते. तसे करÁयाचा ÿयÂनही कł नये, कारण ठरवून, आखून संवाद केला तर
Âयात िजवंतपणा येत नाही. िजवंतपणा हेच मुलाखतीचे हòकमी अľ असते. िजवंत, ÿवाही,
मािहती पूणª आिण रसाळ मुलाखत घेÁयासाठी मुलाखतकाराने िवशेष ÿयÂन केले पािहजेत.
अ) मुलाखतीचा ÿारंभ:
मुलाखतीचा ÿारंभ कसा करायचा ते आधी ठरवून ठेवले पािहजे. िलहóन काढले तरी हरकत
नाही; पण मुलाखतीला सुŁवात करताना िलिखत संिहता वाचून दाखिवणे योµय नाही.
मुलाखतकार िजत³या सहजपणे, उÂÖफूतªपणे, मनापासून बोलÐयाÿमाणे मुलाखतीची
सुŁवात करेल िततके ते चांगले वाटते. एखाīा ºवलंत ÿijािवषयी चचाª असेल, तर
मुलाखती¸या िदवसापय«त¸या घडामोडéवर बारकाईने ल± ठेवावे लागते. िवषयासंबंधी¸या
सवाªत ताºया घडामोडीचा संदभª देऊन मुलाखतीला सुŁवात करता आली तर ती केÓहाही
अिधकÿभावी ठरणार. मुलाखती¸या आरंभी मुलाखतदाÂयांची थोड³यात पण समपªक
ओळख कłन देणे आवÔयक असते. Âयाचÿमाणे िवषयाचे िनवेदन Âयािवषयी चचाª
करÁयाची गरज ही ÖपĶ करणे आवÔयक असते.
ब) ÿijांचा øम:
मुलाखतदाÂयाला कोणते ÿij िवचारायचे हे ठरवÁयाऐवजी कोणÂया मुद्īासंबंधी ÿij
िवचारणे अÂयावÔयक आहे याचे एक िटपण मुलाखतकाराने तयार केले पािहजे. नेमके ÿij,
Âयांचा øम, Âयांची शÊद – वा³यरचना हे सवª आधीच ठरवून मुलाखत घेतली तर ती कृिýम
ठरÁयाचा धोका तर असतोच पणÂया तून ÿे±कांचा गŌधळ उडÁयाची श³यताच जाÖत
असते. कारण मुलाखतदाÂया¸या उ°रातून पुढचा ÿij सहजपणे आला पािहजे.
उदाहरणाथª शहरातील वाहतूक समÖयेिवषयी वाहतूक पोलीस ÿमुखांची मुलाखत घेताना
वाहनचालकांचा बेिशÖतपणािवषयी आठवा ÿij िवचारायचा असे ठरवून ठेवले आिण
पिहÐयाच ÿijां¸या उ°रात पोलीस ÿमुखांनी नेम³या Âयाच मुīावर भर िदला तर
Âयासंबंधी योजलेले ÿij लगेच िवचारणे अिधक चांगले होईल.
क) ÿijांची शÊदरचना / वा³यरचना :
मुलाखतकाराने आधीच आपÐया मनाÿमाणे ÿij िलहóन काढले तर मुलाखतकाराची भाषा,
शैली, शÊदÿयोग आिण मुलाखतदाÂयाची बोलÁयाची शैली यांत जाणवÁयाइतकì तफावत munotes.in

Page 170

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
170 पडू शकते व ते ऐकावयास फारच चमÂकाåरक वाढते.उदाहरणाथª मुलाखतकारा¸या 'ÿगत
आिण आधुिनक समाजात िनरंतर होत असलेÐया िÖथÂयंतराकडे एक िवचार ±म आिण
संवेदनशील नागåरक Ìहणून ŀिĶ±ेप टाकला असता आपÐयाला काय वाटते? या ÿijाला
'आज¸या या बदलÂया समाजाकडे जागŁकतेने पाहताना मला असे वाटते कì . . .' असे
साÅया भाषेत उ°र िदले आिण सवª ÿij उ°रे अशा िभÆन भाषांत झाले तर ते योµय ठरणार
नाही. श³य झाÐयास मुलाखतीपूवê नाही तर मुलाखतीला सुŁवात झाÐयावर लगेचच
पाहòÁयां¸या भाषा शैलीचा अंदाज घेऊन Âयाÿमाणे आपÐया ÿijांची शैली बदलणे
आवÔयक असते.
ड) मुलाखतकारांचा ÿितसाद:
मुलाखत िजत³या मोकÑया अनौपचाåरक वातावरणात , गÈपां¸या Öवłपात होईल, िततकì
ती अिधक रंगते. एरवी गÈपा मारताना िकंवा चचाª करताना आपण जसा Âवåरत ÿितसाद
देतो तसा दूरिचýवाणी¸या मुलाखतीत देखील देणे आवÔयक असते. मुलाखतकाराचा
चेहरा िनिवªकार असेल िकंवा ल± पाहòÁयां¸या बोलÁयाऐवजी हातातील ÿijां¸या / मुīां¸या
यादीकडे असेल तर पाहòणांना नाउमेद होईल. Âयाला मुलाखतकाराने ÿितसाद देणे परंतु
Âयाचा अितरेक न करता संयत ÿमाणात तो देणे आवÔयक असते. ³विचत ÿसंगी
पाहòÁयाला बोलताना एखादा तपशील आठवत नाही िकंवा तो मुलाखतकारालाच एखादा
ÿij िवचारतो. तेÓहा मुलाखतकाराला Âवåरत आवÔयक ती मािहती पुरवता आली पािहजे.
Âयासाठी मुलाखतकाराने Âया चच¥त पूणªतः सहभागी झाले पािहजे.
मुलाखतीतील ÿijांचे Öवłप:
मुलाखतकाराने जमिवलेली व मुलाखतीत तो वापरणार असलेली मािहती िबनचूक असली
पािहजे.
१. पाहòÁयांचे नाव, हòĥा सांगताना चूक होणे अ±Ìय आहे. िवषयासंबंधी जमवलेली सवª
मािहती अचूक असÐयाची खाýी मुलाखतकाराने कłन घेतली पािहजे. अÆयथा
नािशकमÅये कृषी आयुĉ Ìहणून काम करताना... असा ÿij िवचारÐयावर पाहòÁयाने'
पिहली गोĶ Ìहणजे मी कधीच कृषी आयुĉ Ìहणून काम केलेले नाही, तर... असे उ°र
िदले तर मुलाखतकाराची िवĵासाहªता आिण Âया¸यािवषयीचा आदर एका ±णात
नाहीसा होईल.
२. ÿijातच अÿÂय±रीÂया उ°र सुचवू नये. ÿij थेट आिण ºयाला पाहòणा Öवतः¸या
मजêनुसार उ°र देईल असा असावा. उदाहरणाथª 'वाहतूक समÖयेचे िनराकरण कसे
करता येईल ?' रÖते Łंद कłन, नÓया वाहनांना परवानगी नाकाłन , कì... असे
अनेक पयाªय ÿijातच िदले तर सहािजकच तº² यापैकì एखाīा मुīावर बोलायला
सुŁवात करेल व Âयाची Öवतःची मते कदािचत ÿे±कांना करणार नाही.
३. एकदम दोन-तीन ÿij िवचाłनही पाहòÁयाला गŌधळात टाकू नये. उदाहरणाथª 'पदाचा
कायªभार हाती घेतÐयावर सवाªत ÿथम तुÌही कोणते िनणªय घेतले?' ते िनणªय
अंमलात आणताना काही अडचणी आÐया का ?' 'Âया अडचणी कशा दूर केÐया?'
अशी एकदम ÿijांची सरब°ी करÁयाऐवजी एका वेळी एकच ÿij िवचारावा. munotes.in

Page 171

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
171 ४. ‘हो’ िकंवा‘नाही’ असे एका शÊदात उ°र येईल असे ÿij टाळावेत. सरकारचे नवे
िश±णिवषयक धोरण तुÌहाला पसंत आहे का ? असे िवचारले तर 'हो' िकंवा 'नाही'
Ìहणून मुलाखतदाता गÈप बसेल. Âयाऐवजी 'सरकार¸या नÓया िश±णिवषयक
धोरणािवषयी तुमचे काय मत आहे ?' असे िवचारले तर धोरण पसंत आहे कì नाही हे
Âया ®ोÂयांना कळेलच, पण Âयामागील कारण िममांसाही ल±ात येईल.
५. कायªøम मुलाखतीचा आहे ÌहटÐयावर Âयात ÿij िवचारले जाणार हे ओघाने आलेच,
Âयामुळे मुलाखती दरÌयान 'माझा पिहला ÿij असा आहे.', 'मी असे िवचाł इि¸छतो',
'आपण सांगाल का ?' हे जरा आम¸या ÿे±कांना सांगा.' असे वा³ÿचार कटा±ाने
टाळायला हवेत. Âयाऐवजी थेट ÿij िवचारÁयावर भर īायला हवा.
३ब.३.२ चचाª:
ºयामुīाला / ÿijाला अनेक बाजू असतात, Âयां¸यािवषयी चचाª घडवून आणली जाते.
चच¥¸या कायªøमात सूýसंचालन करणारा एक आिण चचाª करणारे तीन ते चार तº²
सहभागी होतात. चचाªÂमक कायªøमाचा कालावधी िकमान २० ते३० िमिनटांचा असावा
लागतो. तरच ÿijांची सांगोपांग चचाª करता येते. चचाªÂमक कायªøमाचे िवषय महßवा¸या
राजकìय, सामािजक, राÕůीय , आंतरराÕůीय घडामोडी संबंधीचे असतात.
चच¥साठी तº²ांचे 'पॅनेल' िनवडताना साधारणत: समान हòīावरील तº² Óयĉì
िनवडÁयाची काळजी ¶यावी लागते. उदाहरणाथª, 'भारत आिण आघाडी सरकारे' या
िवषयावर¸या चच¥त िविवध राजकìय प±ां¸या ÿितिनधéना तसेच राजकìय िवĴेषक,
पýकार यांना बोलवावे लागेल. एकाप±ाचा अÅय±, दुसöयाचा िचटणीस, ितसöयाचा
कायªकताª तर चौÃयाचा वयोवृĦ आिण फारसा सिøय नसलेला माजी नेता असे सहभागी
वĉे िनवडले तर समतोल चचाª होईलच असे नाही. Âयाचÿमाणे राजकìय िवĴेषक आिण
पýकार हेही समान अनुभव आिण ´याती असलेले असतील तर चच¥ला वजन ÿाĮ होईल.
चच¥¸या सूýसंचालकाची भूिमका अितशय महßवाची असते. २० ते ३० िमिनटां¸या
कालावधीत चार व³Âयांना समान संधी िमळायला हवी असेल तर सूýसंचालकाने
खरोखरच सूýे Öवतः¸या हातात ठेवायला हवीत. जरा आøमक आिण आúही Öवभावाचे
वĉे चच¥वर वचªÖव गाजिवÁयाची श³यता असते. Âयांना काबूत ठेऊन सवा«ना बोलते
करÁयाची अवघड जबाबदारी सूýसंचालकाकडे असते. चचाª भरकटू न देÁयाची, िवषयाशी
संबंिधत सवª मुद्īांचा वापर करÁयाची, Âयाचबरोबर सहभागी व³ÂयांमÅये चच¥ऐवजी वाद-
िववाद होऊ न देÁयाची अशा िकतीतरी अितåरĉ जबाबदाöया सूýसंचालकावर असतात.
३ब.३.३ मािहतीपट (डॉ³युम¤टरी):
ÿÂय± घडलेÐया घटना नŌदिवणारा दूरिचýवाणीवरील कायªøम ÿकार Ìहणजे मािहती पट
होय. बातमीपýे ही सÂय घटनांची मािहती देतात. परंतु बातमीपýात एखादी घटना
हाताळÁयासाठी मयाªिदत वेळ उपलÊध असतो. बातमीचे संपादनही अÐपावधीत करावे
लागते. Âया तुलनेत मािहतीपट अिधक लांबीचा असतो व Âयाचे िचýीकरण, संपादन
यासाठी अिधक वेळ उपलÊध असतो. उिĥĶानुसार मािहती पटाचे दोन ÿकार पडतात. munotes.in

Page 172

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
172 १. एखादा वतªमान सामािजक ÿij हाताळणे: ÿijा¸या िविवध बाजू मांडणे, Âयाचे तोटे
अथवा ýुटी समोर आणणे, Âयािवषयी जनतेत जनजागृती िनमाªण करणे व Âयासंबंधी
ÿÂय± कृती करÁयास Âयांना उīुĉ करणे हे काही मािहतीपटाचे मु´य उिĥĶ आहेत.
असे मािहती पट ÿभावी होÁयाकरता Âयांची मांडणी कलाÂमक रीÂया केली जाते.
२. अिधक Óयापक ŀिĶकोनातून बनिवÐया जाणाöया मािहतीपटाचे उिĥĶ एखाīा
िवषयाचे भौगोिलक, शाľीय, सांÖकृितक इÂयादी सखोल संशोधन कłन Âयाची
मािहती ÿे±कांना देणे हे असते.
परंतु सÂय घटना हा सवª ÿकार¸या मािहतीपटांचा आÂमा असतो. काÐपिनक ÿसंगांना
Âयात Öथान नसते.
मािहतीपट िनिमªतीची ÿिøया:
क) ÿÂय± िचýीकरण :
घटना घडत असताना घेतलेली ŀÔय मािहतीपटात आधी ÿभावी ठरतात. उदाहरणाथª
नमªदा बचाव आंदोलनािवषयी मािहतीपट बनिवÁयाचे १९९८ -१९९९ साली ठरले असते
तर मािहतीपटा¸या िनमाªÂयाला / िदµदशªकाला िचýीकरणा¸या काळात घडलेÐया िविवध
घटनांचे ÿÂय± िचýण करता आले असते. पुरा¸या पाÁयात डोमेखेडी गावात िनधाªराने
थांबलेले आंदोलक, मेधा पाटकर यांची भाषणे इÂयादी घटनांचे िचýण करणे श³य झाले
असते. या घटना घडतील तशा Âयाचे िचýीकरण करावे लागते. िनमाªÂया¸या सोयीने Âया
घटना घडू शकत नाहीत; परंतु Âया घटनाबĥलचे आंदोलकांचे अथवा अÆय अिधकारी
Óयĉéचे भाÕय माý िनमाªता Öवतः¸या सोयीने हÓया Âया वेळेस हÓया Âया पाĵªभूमीवर घेऊ
शकतो.
एखाīा संÖथेवर, िवशेषतः संÖथे¸या इितहासावर नÓहे तर कामकाजावर, मािहतीपट
बनवणे िचýणा¸या ŀĶीने सामािजक चळवळीवरील मािहतीपटा¸या तुलनेत अिधक सोपे
असते.
उदाहरणाथª: एखाīा अनाथा®मावर मािहतीपट बनवताना आवÔयक ते सवª ÿसंग िनमाªता
व संÖथाचालक यां¸या परÖपर सोयीने िचिýत करता येतात. गरज वाटÐयास Âयाकरता
काही ÿसंग पूणªपणे सÂयावर आधाåरत मुĥाम घडवून आणून िचýीकरण करणे श³य असते.
उदाहरणाथª: Âया आ®मातील िदवाळी वैिशĶ्यपूणª पĦतीने साजरी होत असेल व िदवाळी
नुकतीच होऊन गेली असेल तर िदवाळीतील ते वैिशĶ्यपूणª उपøम मुलांकडून पुÆहा कłन
घेतले तरी चालू शकते. पण हा उपाय वरचेवर वापरला जात नाही. िचýणाचे योµय िनयोजन
असेल तर तशी वेळही येत नाही ÿसंगाची पुनिनªिमªती करÁया¸या मुīांची नैितकते¸या
ŀĶीनेही चाचपणी केली पािहजे. अÆयथा सÂयघटनांचे वाÖतववादी िचýीकरण या
मािहतीपटा¸या मूळ हेतूलाच तडा जाÁयाची श³यता असते.
munotes.in

Page 173

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
173 ख) उपलÊध िचý:
वर उÐलेख केलेले आंदोलना¸या ÿारंभीची पाच सहा वषा«पूवêची ŀÔये िनमाªÂयाने Öवतः
घेतली असणे जवळपास श³य नाही. अशा वेळेस Âयाला अÆय साधनांवर अवलंबून राहावे
लागते. Âया साधनांत अÆय Óयĉì, वािहÆया, संÖथा, यांनी पूवê केलेÐया िचýणा¸या
िचýिफतéचा समावेश होतो. िफÐमिडिÓहजनसार´या अनेक वषª वृ°पट आिण मािहतीपट
बनवणाöया संÖथेचे सहकायª अशा वेळेस घेता येते. ऐितहािसक Öवłपा¸या अथवा एखाīा
Óयĉì¸या चåरýाÂमक मािहतीपटासाठी अशा Öतोýांची बहòधा आवÔयकता भासते.
आधुिनक काळात बनिवÐया गेलेÐया मािहतीपटात अशी जुनी ŀÔये वापरली, तर जुने व नवे
िचýण यां¸या दजाªत मोठा फरक जाणवÁयाची श³यता असते.Âया फरकाचे ÖपĶीकरण
उपशीषªकांĬारे अथवा िनवेदनातून īावे लागते.
ग) छायािचýे व अÆय दÖतऐवज:
घडून गेलेÐया घटनांचे चलत् िचýीकरण उपलÊध नसÐयास छायािचýांचाही कÐपकतेने
वापर करता येतो. ÿिसĦ Óयĉéबĥल मािहतीपट करताना छायािचýां¸या माÅयमातून Âया
Óयĉìचा जीवनपट उलगडता येतो. छायािचýे उपलÊध नसÐयास पुवê वतªमानपýात
ÿिसĦ झालेÐया बातÌया, पुÖतके, िचýे यांचे िÖथरिचýण कłनही वापरता येते.
घ) संबंिधत Óयĉìचे भाÕय:
घडून गेलेÐया घटनांचे िचýीकरण अथवा अÆय ŀÔयाÂमक सािहÂय उपलÊध नसेल, तर ती
घटना अथवा िवषय वÖतू यां¸याशी जवळून पåरचय असणाöया Óयĉéचे भाÕय ÿभावी रीÂया
वापरता येते. घटने¸या सा±ीदाराकडून िमळणाöया मािहतीचा समावेश िनवेदनात
करÁयाऐवजी आिण ते सहजपणे ऐकिवÁयाऐवजी, िवषयपुढे सरकेल Âयाÿमाणे छोट्या
छोट्या तुकड्यांत िविवध िठकाणी ते वापरता येते. उदाहरणाथª - एखाīा ÿिसĦ
Óयĉìिवषयी¸या मािहतीपटात Âया Óयĉì¸या एखाīा कुटुंबीयांचे भाÕय, Âया Óयĉì¸या
आयुÕयातील िविवध कालखंडाबĥल असू शकते. ते िवभागून समपªक जागी वापरणे अिधक
चांगले असते.
च) ÿसंगाची पुनिनªिमªती:
ही पĦत ÿचिलत मािहतीपटात जरी नसली तरी डॉ ³युűामा या ÿकारात वापरले जाते.
उदाहरणाथª भूतकाळात घडलेÐया ÿसंगाची मािहती वर उÐलेखलेÐया ‘क, ख, ग’ या
तंýाचा वापर कłन ÿे±कांना देÁयाऐवजी तो ÿसंग कलावंतांकरवी जसा¸या तसा
ÿे±कांसमोर उभा करÁयाचा ÿयÂन केला जातो. Âयाकरता मूळ िवषयावर हòकूम, नेपÃय,
वेशभूषा, रंगभूषा, भाषा इÂयादी साकारÁयाचा ÿयÂन केला जातो. अशा ÿकार¸या िचýणात
काÐपिनकतेला वाव असत नाही.
मािहतीपटाची रचना :
साधारणपणे मािहतीपटाची रचना एखाīा मािहतीपूणª भाषणाÿमाणे अथवा लेखाÿमाणे
असते, कारण मािहती देणे अथवा िøया करÁयास उīुĉ करणे हा Âयामागील ÿमुख उĥेश munotes.in

Page 174

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
174 असतो. नाटकाÿमाणे गोĶ सांगणे िकंवा मनोरंजन करणे हा उĥेश मािहतीपटाचा नसतो.
उपलÊध सािहÂयाची तकªसंगत मांडणी करणे Âयासाठी आवÔयक असते. अशा पĦतीने
िवषयाशी संबंिधत िविवध घटकातील व मुīांतील परÖपरसंबंध सहजा सहजी ÖपĶ होतो.
मािहतीपटा¸या तपशीलाची मांडणी अनेक पĦतीने करता येते.
१. कालानुøमे: उदाहरणाथª Óयĉìचे जीवनचåरý ित¸या बालपणापासून मांडणे.
२. Öथळानुसार: उदाहरणाथª अनेक िठकाणी कायªरत असलेÐया संघटनेची मािहती
देताना एकेका िठकाणािवषयी ÖवतंýरीÂया मािहती देणे.
३. मूलत: वगªवारी पडली असेल तर Âयानुसार मांडणी करणे. उदाहरणाथª वायू गळतीचा
रिहवाशांवर झालेला पåरणाम दाखवताना बालके, तŁण, वृĦ यां¸यावर िभÆन पåरणाम
झाले असतील व तº²ां¸या भाÕयात िविवध घटकांचा Öवतंýपणे िवचार झाला असेल,
तर मांडणी करताना तीच वगªवारी कायम ठेवणे.
४. कारण आिण पåरणाम असा øम लावणे.
५. समÖया व Âयावरील उपाय असा øम लावणे.
मािहतीपटाचे िनवेदन:
िनवेदनाची भूिमका िकतपत महßवाची आहे. हे मािहतीपटातील ŀÔय घटकांवर अवलंबून
असते. मािहतीपटात मोठ्या ÿमाणावर ŀÔये व भाÕय असतील तर िनवेदन अÐप ÿमाणात
असते. या उलट ŀÔय व घटनाøम गुंतागुंतीचे असतील तर ते ÖपĶ करणाöया िनवेदनाची
आवÔयकता असते. तरी मािहतीपटाची मु´य संकÐपना ÖपĶ करणे व ŀÔयांना पूरक
मािहती देणे एवढेच िनवेदनाचे मयाªिदत उिĥĶ असले पािहजे. उ°म िनवेदनामुळे
मािहतीपटात नाट्यमयता िनमाªण करायला िकंवा ती वाढवायला मदत होते.
घटनाÖथळावरील नैसिगªक आवाजाखेरीज संपािदत िचýिफतीला समपªक संगीताची जोड
देता येते.
िनमाªÂया¸या मनातील łपरेषा संकिलत िचýिफती¸या łपाने ÿÂय±ात उतरली कì िनवेदन
-लेखनाचे काम सुł होते. कारण कोणÂया ŀÔयांना पूरक िनवेदनाची गरज आहे, हे तेÓहाच
ÖपĶ होते. मािहतीपट लàयगटासाठी बनिवÁयात आला असेल, तर Âया लàयगटाला
समजायला सोपी जाईल अशी भाषा वापरणे आवÔयक असते.
३ब.३.४ दूरिचýवाणीवरील बातÌया:
बातÌयांना आज¸या युगात अनÆय साधारण महßव आहे. दूरिचýवाणीचा ÿसार
झाÐयापासून घरबसÐया जगातील घडामोडी बघता येत असÐयाने बातÌयांचा ÿे±कवगª
मोठ्या ÿमाणात वाढला आहे. िविवध वािहÆयांवरील चुरशीमुळे ÿे±कांना अिधकािधक
बातÌया आिण अिधकािधक चांगली ŀÔय बघावयास िमळत आहेत. या बातमीपýां¸या
िनिमªतीत अनेकांचा सहभाग असतो. कॅमेरामन, तंý िनद¥शक इÂयादी तांिýक आघाड्या
सांभाळणाöयाचे Öथान दूरिचýवाणी या माÅयमात िकती महßवाची आहे, हे आ°ापय«त¸या
िववेचनावłन आपÐया ल±ात आले असेल. बातÌयांसाठी Âया सवा«चे कौशÐय आवÔयक munotes.in

Page 175

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
175 आहेच परंतु वृ° संपादक आिण बातमीदार यां¸या भूिमका िवशेष महßवा¸या असतात.
जगात िविवध िठकाणी घडत असलेÐया लाखो घटनांपैकì ÿे±कांना ºयात रस असेल
Âयांचे Âवåरत वाता«कन करणे हे बातमीदाराचे काम असते, तर ती बातमी अगदी योµय आिण
थेट पĦतीने ÿे±कांपय«त पोहोचिवÁयाचे काम संपादकाचे असते. Âयांचे नीट आकलन
होÁयासाठी बातमीपýांचे ÿकार, बातÌयांचे िवषय, िनवडीचे िनकष इÂयादी मुĥेही िवÖताराने
समजून घेणे आवÔयक आहे.
बातमीपýांचे ÿकार:
बातमी Ìहणजे काय ? ते तुÌही यापूवê पािहले आहे. बातमी¸या िविवध ÿकार¸या Óया´याही
पािहÐया आहेत, बातमीपýांमÅये हाताळले जाणारे िवषय, Âयांची वारंवाåरता, भाषा,
भौगोिलक ±ेý, इÂयादé¸या िनकषांवर बातमीपýांची िविवध ÿकारांत िवभागणी करता येऊ
शकते. उदाहरणाथª, वारंवाåरतेनुसार िवभागणी दर तासाला / िदवसातून दोनदा /
आठवड्यातून दोनदा / आठवड्यातून एकदा ÿसाåरत होणारी बातमीपýे, भाषेनुसार मराठी
/ िहंदी / इंúजी बातमीपýे, इÂयादी. परंतु िवषयानुसार आिण भौगोिलक ±ेýानुसार होणारी
वगªवारी अिधक महßवाची आहे, कारण ितचा पåरणा म थेट बातमीपýा¸या आशयावर , Âयात
समािवĶ होणाöया बातÌयांवर होतो.
(अ) िवषयानुसार िवभागणी:
बातमीपýात जो िवषय ÿामु´याने हाताळला जात असेल Âयानुसार बातमीपýांची िवभागणी
करता येते. एखाīा िविशĶ िवषया¸या बातमीपýामुळे Âया िवषयाची सिवÖतर मािहती देणे
श³य होते. एखाīा घटनेची सांगोपांग चचाª कłन आवÔयक तेवढी मािहती ÿे±कांना
पुरिवता येऊ शकते.
१) øìडािवषयक बातमीपý :
यामÅये सहािजकच िविवध खेळांचे सामने, खेळाडू यांिवषयी¸या बातÌया ÿामु´याने
असतात. øìडािवषयक इतर घडामोडéची , उदाहरणाथª, øìडािवषयक धोरणांची घोषणा,
øìडामंÞयांचे वĉÓय, इÂयादीिवषयी िवÖताराने मािहती िदली जाते.
२) हवामानिवषयक बातमीपý :
परदेशात आिण अलीकड¸या काळात भारतातही हवामानिवषयक बातÌयांना िवशेष महÂव
ÿाĮ झाले आहे. हवामानावर आिण िवशेषत: पावसावर, देशातील बहòसं´य जनता आिण
पयाªयाने देशाची अथªÓयवÖथाही अवलंबून असÐयाने हवामान िवषयक सिवÖतर वृ°
महßवाचे ठरते. अशा िवशेष बातमीपýामुळे ते देणे श³य होते.
३) िनवडणूकिवषयी बातमीपý:
अशा तöहेची बातमीपýे अथाªतच िनवडणुकां¸या काळात ÿसाåरत होतात. तÂकाळ बातमी
दाखिवÁया¸या दूरिचýवाणी¸या सामÃयाªमुळे िनवडणूक िवषयक बातमीपýे, िवशेषत :
िनवडणूक िनकालािवषयीची बातमीपýे भारतात अलीकड¸या काळात िवल±ण लोकिÿय
झाली आहेत. munotes.in

Page 176

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
176 ४) सांÖकृितक बातमीपý:
यात सांÖकृितक घडामोडी संबंधा¸या वृ°ांचा समावेश होतो. या गटाचे संगीतिवषयक,
िचýपटिवषयक , सािहÂयिवषयक इÂयादी ÿकार पडू शकतात. वृ°वािहÆयांवर अथवा
सवªसाधारण वािहÆयांवर खास सांÖकृितक बातमीपýे सहसा आढळत नाहीत , परंतु
संगीतिवषयक वािहÆया, िचýपटिवषयक वािहÆयांवर अशा ÿकारची वाताªपýे बघावयास
िमळू शकतात.
५) अथªकारणिवषयक बातमीपý:
दूरिचýवाणी पाहणाöया ÿे±कांसाठी एक मोठा गट असा आहे, ºयांना Óयापार, शेअर
बाजार, उīोग, अथªÓयवÖथा इÂयादी िवषयी¸या बातÌयांमÅये िवशेष रस असतो.
Âयां¸यासाठी असे िवशेष बातमी पý ÿसाåरत केले जाते. काही वािहÆया , दररोज
िनयिमतपणे अशी िविशĶ िवषयाला वािहलेली बातमीपýे ÿसाåरत न करता आठवड्यातून
एकदा करतात , तर काही वेळा सवªसाधारण बातमीपýाचे भाग पाडून Âयात संबंिधत
िवषयाची मािहती देतात.
६) सवªसाधारण बातमीपý:
यात वर उÐलेख केलेÐया सवª ÿकार¸या बातÌयांचा समावेश होतो; परंतु एखाīा
सवªसाधारण बातमीपýात कोणÂया िवषया¸या बातÌयांना Öथान आिण ÿाधाÆय īायचे हे
ठरलेले नसते. Âयािदवशी िकंवा बातमीपýा¸या ÿसारणा¸या वेळेस सवाªत महßवा¸या
वाटणाöया घटनांचा बातमीपýात समावेश होतो. Âयामुळे राजकìय, सामािजक, सांÖकृितक,
øìडािवषयक, अथªकारणिवषयक, हवामानिवषयक इÂयादी सवª ÿकार¸या बातÌया
अशाÿकार¸या बातमीपýात असतात. बातमी¸या Óया´येत बसणाöया कोणÂयाही घटनेचा
Âयात समावेश होऊ शकतो.
ब) भौगोिलक ±ेýानुसार िवभागणी:
बातमीपý कोणÂया भौगोिलक पåरसरात ÿ±ेिपत होते, Âयात कोणÂया भौगोिलक पåरसरात
घडणाöया बातÌयांचा समावेश होतो. यानुसारही बातमीपýांची िवभागणी होऊ शकते.
१) Öथािनक बातमीपý :
ºया शहरातून बातमीपý ÿसाåरत होते, ितथÐया Öथािनक बातÌयांना ÿिसĦी िमळणे
आवÔयक असते. अÆयý राहणाöया Óयĉé ना Âया बातÌया महßवा¸या वाटत नाहीत. कारण
ºया Óयĉì / संÖथािवषयी या बातÌया असतात Âया Öथािनक पातळीवरील असतात.
Âयामुळे राºय िकंवा राÕůीय पातळीवर या घडामोडéची एखाīा वेळेस दखलही घेतली जात
नाही. अशा Öथािनक घडामोडéना ÿिसĦी देÁयासाठी Öथािनक बातमीपýांची संकÐपना पुढे
आली. या बातमीपýात शहरात घडणाöया घडामोडéचा तसेच Âया शहरातील Óयĉì / संÖथा
यांिवषयी अÆयý घडणाöया घटनां¸या मािहतीचा समावेश केला जातो. इतर महßवा¸या
घडामोडéिवषयी ÿे±क अÆय मागा«नी मािहती िमळवतील हे गृहीत धłन या बातमीपýांची
आखणी केली जाते. उदाहरणाथª क¤þीय अंदाजपýकािवषयी¸या Öथािनक बातमीपýातील munotes.in

Page 177

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
177 बातमीत अंदाजपýकाचे शहरात झालेले Öवागत, Öथािनक जनतेत उमटलेली ÿितिøया
यावर भर िदला जाईल. अंदाजपýक कोणी, िकती वाजता, कशा पĦतीने सादर केले,
Âयातील िविवध तरतुदी कोणÂया यािवषयी सिवÖतर मािहती Âयात देÁयाची गरज नाही.
मुंबईत खेळÐया जाणाöया िøकेट कसोटी सामÆयाची बातमी नािशक¸या Öथािनक
बातमीपýात सांगÁयाची गरज नाही. परंतु हा सामना िजंकÐयानंतर नािशकमÅये िवशेष
जÐलोष झाला असेल तर ती बातमी Âयात येऊ शकते.
अनेक लहानमोठ्या शहरात केबल दूरिचýवाणीĬारा िदवसातून एकदा / दोनदा संपूणªतः
Öथािनक Öवłपाची बातमीपýे ÿसाåरत केली जातात. महाराÕůातील पुणे, मुंबई, ठाणे,
नािशक, नागपूर इÂयादी अनेक शहरात अशी बातमीपýे लोकिÿय झाली आहेत.
२) राºयÖतरीय िकंवा ÿादेिशक बातमीपý:
बातमीपýाचे ÿसारण क¤þ ºया राºयात िकंवा िवभागात असते, तेथील बातÌयांना
याÿकार¸या बातमीपýात अिधक Öथान िमळते. Öथािनक वाताªÿमाणे याचे Öवłप अगदी
संकुिचत नसते. Âया राºया¸या ÿे±कांवर पåरणाम करणारी कोणतीही घटना Âयात समािवĶ
होऊ शकते. उदाहरणाथª क¤þीय अंदाजपýकातील तरतुदी या वाताªपýात िवÖताराने
सांिगतÐया जाणे आवÔयक आहे. कारण राºयातील ÿÂयेक माणसाचा Âया¸याशी थेट संबंध
असतो, Âया तरतुदéचा Âयां¸या जीवनावर थेट पåरणाम होणार असतो. राÕůीय पातळीवरील
अशा काही महßवा¸या घटना सोडÐयास ÿादेिशक बातमीपýात Âया राºयातील घटनांना
महßवाचे Öथान िदलेले असते.
'दूरिचýवाणी' ¸या मुंबई क¤þावłन ÿसाåरत होणारे सायंकाळी सातचे बातमीपý पूणªतः जरी
नाही, तरी बöयाचशा ÿमाणात राºयÖतरीय असते. कारण Âयात महाराÕůातील घटनांना
ÿाधाÆय िदलेले असते.
आकाशवाणीवłन ÿसाåरत होणाöया ÿादेिशक बातÌया हे या ÿकार¸या बातमीपýाचे उ°म
उदाहरण आहे. ÿÂयेक राºयातील घटनांना योµय ÿिसĦी िमळावी याचसाठी खरे तर
'दूरिचýवाणी'¸या वृ°सेवेचे िवक¤þीकरण करÁयात आले आहे. ÿÂयेक राºया¸या
राजधानीतून Âया राºया¸या भाषेतून बातमी पýे ÿसाåरत केली जातात.
३) राÕůीय बातमीपý :
दूरिचýवाणी¸या राÕůीय कायªøमात दाखिवÐया जाणाöया िहंदी व इंúजी बातमीपýांचा
राÕůीय बातमीपý या ÿकारात समा वेश होतो. ही बातमीपýे िहंदी या राÕůीय भाषेत िकंवा
इंúजी या देशात देशभर सवªý समजणाöया भाषेत आहेत Ìहणून ती राÕůीय बातमीपý
आहेत असे नÓहे, तरही बातमीपýे संपूणª देशात पािहली जातात व संपूणª देशातील
महßवा¸या घडामोडéचा Âयात समावेश असतो. Ìहणून Âयांना राÕůीय बातमीपý असे
Ìहटले जाते. Ìहणून देशा¸या राजधानीत घडणाöया आिण देशा¸या ŀĶीने महßवा¸या
असलेÐया घटना, िविवध राºयांत घडणाö या महßवा¸या घटना यांचा यात ÿामु´याने
समावेश होतो. आंतरराÕůीय घडामोडीतही भारतीयांना रस असÐयाने महßवा¸या munotes.in

Page 178

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
178 आंतरराÕůीय बातÌया सांिगतÐया जातात. परंतु राÕůीय बातÌया सांगणे हा
बातमीपýामागचा मु´य उĥेश असतो.
४) आंतरराÕůीय िकंवा जागितक बातमीपý:
जागितक Öतरावर महßवा¸या समजÐया जाणाöया , ºयात अनेक देशांचे िहतसंबंध गुंतलेले
आहेत. अशा बातÌयांचा या ÿकार¸या बातमीपýात समावेश होतो. बीबीसी िकंवा
सी.एन.एन. यासार´या खöया अथाªने आंतरराÕůीय Öवłप असणाöया वािहÆयांवłन अशी
जागितक Öवłपाची बातमीपýे ÿिसĦ होतात. उदाहरणाथª इąाईल - पॅलेÖटाईन संघषª,
कोरोना महामारीची जागितक िÖथती अशा घटनांना या बातमीपýात महßवाचे Öथान
िमळते.
३ब.३.५ दूरिचýवाणी - वृ°िनवेदन:
१) टेिल ÿॉÌÈटर २) ŀÔय मॉिनटर ३) घड्याळ ४) Éलोअर मॅनेजर ५) Öटँडबाय िÖøÈट
६) संचालकांशी संपकª साधÁयासाठी दूरÅवनी या वÖतूं¸या सुयोµय वापरामुळे िनवेदक
बातमी चांगली देऊ शकतो.
ŀÔयाÂमक बातमीला उ°म संिहतेचे जोड िदÐयािशवाय ती बातमी पूणª होत नाही.
Âयाचÿमाणे चांगÐया िलिखत संिहतेला चांगÐया िनवेदनाची / वाचनाची जोड िदÐयािशवाय
Âया संिहतेचे ÓयविÖथत आकलन ÿे±कांना होत नाही. बातÌया आिण अÆय मािहती ÿधान
कायªøमांचे िनवेदन दोन ÿकारे केले जाते.
(क) पडīावरील िनवेदन (On Screen Narration)
(ख) पडīामागील िनवेदन (Off Screen Narration)
(क) पडīावरील िनवेदन:
पडīावरील िनवेदनात िनवेदक ÿे±कांना िदसतो. िनवेदकाचे बोलणे ऐकÁयाबरोबरच ÿे±क
िनवेदकाला पाहतही असतात. Âयाचे हातवारे, वेशभूषा, रंगभूषा, Âया¸यामागील पåरसर ,
इÂयादी तपिशलांची ÿे±क नŌद घेत असतात. बातमीपýाचे वाचन करणारा कलागारातील
वृ°िनवेदक आिण घटनाÖथळावłन वृ°ांत पाठवणारा वाताªहर यांना असे पडīावरील
िनवेदन करावे लागते.
(ख) पडīामागील िनवेदन:
कलागारातील वृ°िनवेदक सहसा बातमीची सुŁवात कłन देÁयापुरता चार पडīावर
िदसतो. Âयानंतर पडīावर घटनेची ŀÔये आिण Âया पाĵªभूमीवर िनवेदकाचा आवाज
ऐकायला िमळतो. काही वािहÆयांवर वृ°िनवेदक फĉ बातमीची सुŁवात करतो व
पडīामागील िनवेदन अÆय िनवेदक वाचतो, तर काही वािहÆयांवर (दूरिचýवाणी) वृ°
िनवेदकच पडīामागील िनवेदन वाचतो. मािहतीपटात पडīामागील िनवेदन फार महßवाचे
असते.
कोणतेही िनवेदन ÿभावी होÁयाकåरता िनवेदकाकडे पुढील गुण असणे आवÔयक आहे: munotes.in

Page 179

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
179 (१) चांगला आवाज:
िनवेदक ľी असो अथवा पुŁष, Âयांचा आवाज ÿसÆन आिण ऐकायला चांगला वाटेल असा
हवा. अित बसका िकंवा ककªश आवाज ऐकताना ýास होतो.
(२) शुĦ शÊदो¸चार:
ÿमाण भाषेचा िलिखत संिहतेत वापर करणे जसे आवÔयक आहे, Âयाÿमाणेच िनवेदन
वाचताना ÿमाण उ¸चार केले पािहजेत. शÊदांचे चुकìचे उ¸चार िनवेदकाने केले तर काही
काळाने ते łढ होÁयाची श³यता असते. उदाहरणाथª भारताने ऐवजी भाताªने, जनता
ऐवजी जÆता असे चुकìचे उ¸चार आपÐया कानांवर कधीकधी पडतात. अशा चुका
िनवेदका¸या कामात अ±Ìय आहेत. अÆय राºयातील िकंवा देशातील Óयĉì अथवा Öथळे
यांची नावे वाचÁयाची वेळ आली तर Âयांचे नेमके उ¸चार समजून घेÁयाची जबाबदारी
िनवेदकावर असते. Âयासाठी Âयांनी संबंिधत िठकाण¸या योµय Óयĉìशी संपकª साधून
उ¸चार जाणून घेतला पािहजे.
(३) वाचनाची सुयोµय गती:
िनवेदनाची गती ते समजायला योµय अशी हवी. अित संथ िनवेदन कंटाळवाणे होते.तर
अितजलद िनवेदन समजायला अवघड जाते. ŀÔयांवरील िनवेदन करताना शÊद आिण
ŀÔये यांची सांगड घालÁयासाठी गतीमÅये आवÔयक ते फेरफार करावे लागतात. अÆयथा
िनवेदन संपले तरी ŀÔयमािलका चालू रािहÐयाने बोध होत नाही िकंवा ŀÔयमािलका संपली
तरी िनवेदन न संपÐयाने िविचý पåरिÖथती िनमाªण होते.
(४) शÊद फेकìची जाण:
बातÌयां¸या िकंवा मािहतीपटां¸या िनवेदनात वािचक अिभनयाला ितळ माýही Öथान नसले
तरी, एका सुरात, अिजबात चढ उतार न करता , योµय िठकाणी िवराम न घेता िनवेदन
वाचणेही अपेि±त नसते. वा³यातील महßवा¸या शÊदांवर जोर देणे, वा³य अथाªनुसार
तोडणे, आवाजात थोडेफार चढ-उतार करणे आवÔयक असते.
बातमी दुःखद, चांगली, मनोरंजक, भीतीदायक कशीही असो वृ°िनवेदकला ती तटÖथपणे
वाचावी लागते. Öवतः¸या भावना आवाजात डोकावून न देता, पण तरीही आ वाजात
िजवंतपणा कायम ठेवून िनवेदन करÁयासाठी िवशेष कौशÐय आिण सराव यांची गरज
असते.
(५) आÂमिवĵास:
िनवेदकाला िवषयाची जाण आहे. शÊदांवर Âयाचे पूणª िनयंýण आहे, असे ÿे±कांना िनवेदन
ऐकताना वाटले पािहजे. Âयासाठी िनवेदन आÂमिवĵासपूणª हवे. अडखळत, चाचरत वाचले
तर ते ÿभावी होत नाही. बातÌयांचे थेट ÿ±ेपण चालू असताना अचानक महßवाची बातमी
आयÂयावेळी समोर आली तर गडबडून न जाता ती नीटपणे वाचÁयासाठी हाच
आÂमिवÔ वास उपयोगी पडतो. munotes.in

Page 180

ÿसार माÅयमे आिण भाषा Óयवहार
180 (६) उ°म सामाÆय²ान :
सÂयाधाåरत कायªøम िवशेषत: बातमीपýे िविवध िवषयांवरची असतात. बातमीपýात
कोणÂयाही िवषयावर¸या बातÌयांना मºजाव नसतो. Âयामुळे वृ°िनवेदकाचे सामाÆय ²ान
उ°म हवे. िविवध ±ेýातील सं²ा शÊद उ¸चारÁयाची आिण सांगÁयाची नेमकì पĦत Âयाला
अवगत हवी. इितहास , भूगोल, राजकारण, खेळ आिण अशा इतर अनेक ±ेýांची िकमान
तŌड ओळख कłन घेÁयासाठी िनवेदकाने िवशेष ÿयÂन करायला हवेत.
(७) ÿसÆन Óयिĉमßव :
वृ°िनवेदक पडīावर िदसत असेल तेÓहा िकंवा वाताªहर घटनाÖथळावłन ÿे±कांना ÿÂय±
मािहती देत असेल तेÓहा Âया¸या बोलÁयातील आशय, शÊद, शÊदांची फेक, हातवारे,
चेहö यावरील भाव, इÂयादी सवª तपशील ÿे±क िटपतात. Âयामुळे पडīावरील आपले दशªन
ÿे±कांना सुसĻ वाटावे यासाठी िनवेदकाने िवशेष काळजी ¶यायला हवी. वृ°िनवेदकाला
आपले काम चोख बजावÁयासाठी सŏदयाªचीच गरज असते असे नाही. ÿसÆन Óयिĉमßव,
टापटीप व सËयपणा यांची, बातमीपýे या आकृितबंधातील औपचाåरकपणा, घटनेपासूनची
अिलĮता, बातÌयांना ÿे±कां¸या ŀĶीने असलेली िवĵासाहªता, इÂयादéना बाधा येणार नाही
अशी िनवेदकाची पडīावरील ÿितमा हवी.
आपली ÿगती तपासा :
ÿij: दूरिचýवाणी माÅयमाचे Öवłप ÖपĶ कłन या माÅयमातील कायªøमां¸या िविवधतेवर
ÿकाश टाका.
-------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------- --------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------- ---------------------------
३ब.४ ÿijावली १) दूरिचýवाणी माÅयमातील कायªøमांसाठी लेखनकरताना भाषे¸या उपयोजनाबाबतीत
कोणती द±ता ¶यावी ते सोदाहरण ÖपĶ करा.
२) दूरिचýवाणी माÅयमातील बातमीपýाचे लेखन करताना भाषे¸या उपयोजनाबाबतीत
कोणती द±ता ¶यावी ते सिवÖतर ÖपĶ करा.
३) दूरिचýवाणी माÅयमातील जािहरातीचे लेखन करताना भाषे¸या उपयोजनाबाबतीत
कोणती द±ता ¶यावी ते साधार ÖपĶ करा.
४) दूरिचýवाणीचा शोध लागÁयापूवê संदेशवहनासाठी कोणकोणती माÅयमे वापरली जात
असे िलहा.
५) दूरिचýवाणी¸या शोधानंतर लगेच Âयाचा ÿचार मोठ्या ÿमाणात का होऊ शकला नाही
ते िलहा. munotes.in

Page 181

दूरिचýवाणी माÅयमांचे Öवłप - िवÖतार, कायªøमाचे ÿकार, लेखन, संशोधन आिण ÿसारण इÂयादी
181 ३ब.५ संदभª úंथ  बव¥ उºवला - जनसं²ापन आिण आधुिनक ÿसार माÅयमे - दूरिचýवाणी, पुÖतक
चौथे, यशवंतराव चÓहाण महाराÕů मुĉ िवīापीठ, नािशक ÿथम ÿकाशन नोÓह¤बर
२०००
 दीि±त मनीषा, वैī माधवी - दूरिचýवाणी संवादाचे Öवłप व कौशÐये, यशवंतराव
चÓहाण महाराÕů मुĉ िवīापीठ, नािशक
 भागवत लीलावती - बोलू ऐसे बोल, मराठी úंथ संúहालय,ठाणे १९७८
httpwww.granthalaya.org
 ÿो. डॉ. हåर मोहन - आधुिनक जनसंचार माÅयम और िहंदी त±िशला ÿकाशन, इंदोर
जनवरी २०१७
 पांडेय िवĵनाथ - संÿेषण और रेिडओ िशÐप, िवĵिवīालय ÿकाशन , वाराणसी
२००५
 मोहन सुिमत - मीिडया लेखन, वाणी ÿकाशन,िदÐली जनवरी २०१३
 रैणा गौरीशंकर - संचार माÅयम लेखन, वाणी ÿकाशन, िदÐली जनवरी २००९

*****

munotes.in

Page 182

Turnitin OriginalityReportProcessed on: 07-Dec-2022 15:39 ISTID: 1974143516Word Count: 91259Submitted: 1Mass Media and Usage ofMarathi Language By Ma Idol Similarity Index0%Internet Sources:0%Publications:0%Student Papers:0%Similarity by Source< 1% match(Internet from11-Feb-2014)http://www.jw.org/de/publikationen/zeitschriften/< 1% match (Internet from 07-Dec-2022)https://www.mpscacademy.com/2016/03/name-of-news-papers-during-independence-movement.html< 1% match (Internet from 25-Sep-2020)https://www.slideshare.net/KrishiAgrawal/computer-networks-presentation-58566459< 1% match (student papers from 13-Mar-2020)Submitted to Oberoi International School on 2020-03-13< 1% match (student papers from 18-Nov-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-11-18< 1% match (Internet from 10-Jun-2012)http://www.lan-college.com/%D8%AE%D8%AF%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4%D9%8A/49-%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D8%AF%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%D9%8A%D8%B3%D9%8A/53-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9-%D8%A2%D8%B2%D9%85%D9%88%D9%86-%D9%83%D8%A7%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D9%8A-%D8%A7%D8%B1%D8%B4%D8%AF-%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D8%AF%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%D9%8A%D8%B3%D9%8A.pdf< 1% match (Internet from 23-Oct-2018)https://es.scribd.com/document/354052785/License-LME-EV3-Single-Global-pdf१अ पसŊ रा म धा̳म ◌े आण ि◌ पसŊ रा म धा̳म ◌े घटक रचन ◌ा १.१ ईदद् िषट् ◌े १.२ पसŊत् वान ◌ा१.३ पसŊ रा म धा̳म ◌े व भ षा ◌ाव̳वह रा य ◌ासकंलɓ चां ◌ाऄथथ १.४ पसŊ रा म धा̳म चां ◌े पकŊरा १.४.१ व मधʊगु नी क ळा ता ली पसŊ रा म धा̳म ◌े १.४.२ अधदुȢक क ळा ता ली पसŊ रा मmunotes.in