PDF-of-T.Y.B.A.-Psychology-paper-VIII-SEM-V-munotes

Page 1

1 १
प्रायोगगक मानसशास्त्र अगण मानसशास्त्रीय संशोधनातील
संख्याशास्त्र यांचा पररचय - I
घटक संरचना
१.० ईद्दिष्ट्ये
१.१ प्रस्तावना
१.२ पररवततके
१.२.१ स्वतंत्र पररवततक
१.२.२ ऄवलंबी पररवततक
१.२.३ द्दनयंद्दत्रत पररवततक
१.२.४ संभ्रमी पररवततक
१.३ कायातत्मक व्याख्या
१.४ प्रायोद्दगक रचना
१.४.१ एक स्वतंत्र पररवततकासह प्रायोद्दगक रचना
१.४.२ दोन स्वतंत्र पररवततकासह प्रायोद्दगक रचना
१.५ नमुना-द्दनवड, यादृद्दछिकीकरण अद्दण प्रद्दतसंतुलन
१.५.१ नमुना
१.५.२ यादृद्दछिकीकरण
१.५.३ प्रद्दतसंतुलन
१.६ ऄभ्युपगम
१.६.१ शून्य ऄभ्युपगम
१.६.२ पयातयी ऄभ्युपगम
१.६.३ द्ददशात्मक ऄभ्युपगम
१.६.४ द्ददशाहीन ऄभ्युपगम
१.७ सारांश
१.८ संदभत
१.० उगिष्ट्ये या पाठाछया शेवटी ऄध्ययनकतात खालील गोष्टींसाठी सक्षम होइल:
 प्रयोगाछया वैद्दशष्ट्यांचे वणतन करणे .
 प्रयोगात स्वतंत्र पररवततक, ऄवलंबी पररवततक अद्दण द्दनयंद्दत्रत पररवततक ओळखणे munotes.in

Page 2

बोधद्दनक प्रद्दिया अद्दण मानसशास्त्रीय चाचणयांची प्रात्याद्दक्षके
2  एक स्वतंत्र पररवततक अद्दण दोन स्वतंत्र पररवततकासह द्दभन्न प्रायोद्दगक रचना यांचे
वणतन करणे
 द्दवद्दवध प्रायोद्दगक रचनांचे मूल्यमापन करणे
 संकल्पना स्पष्ट करणे: नमुना-द्दनवड, यादृद्दछिकीकरण अद्दण प्रद्दतसंतुलन समजून
घेणे.
 एक स्वतंत्र पररवततकासह प्रयोगांसाठी शून्य ऄभ्युपगम अद्दण पयातयी ऄभ्युपगम
समजून घेता येइल.
१.१ प्रस्तावना मानसशास्त्र हे मानवी अद्दण प्राणयांछया वततनाचे शास्त्र अहे. शास्त्रोक्त पद्धतीने ज्ञानाचा
संघद्दटत भाग तयार करणे, हे त्याचे ईद्दिष्ट अहे. मानसशास्त्राचा अणखी एक ईिेश, म्हणजे
वततनाचे शास्त्रीय स्पष्टीकरण देणे. वततन संघद्दटत करणे अद्दण त्याचे स्पष्टीकरण करणे
यासाठीछया वैज्ञाद्दनक पद्धतीसाठी खालील पायऱयांचे पालन करणे अवश्यक अहे. यामध्ये
खालील गोष्टींचा समावेश ऄसतो-
 ऄपूवत संकल्पना द्दकंवा वततनाचे द्दनरीक्षण करणे
 तात्पुरते स्पष्टीकरण तयार करणे
 पुढील द्दनरीक्षण करणे अद्दण प्रयोग करणे
 स्पष्टीकरण पररष्कृत करणे अद्दण पुनपतरीक्षण
ईदाहरणासह पाहू. एद्दलझाबेथ लॉफ्टस अद्दण जॉन पामर यांनी संचाद्दलत केलेला एक
प्रद्दसद्ध प्रयोग अहे. हा कार ऄपघात/ कार िॅश प्रयोग म्हणून ओळखला जातो. लॉफ्टस
अद्दण पामर यांना द्दनरीक्षणात ऄसे अढळले, की अपली स्मरणशक्ती नेहमीच योग्य नसते
अद्दण ती अपल्याला फसवू शकते. त्यांनी ऄसा ऄभ्युपगम मांडला, की समस्या ज्या
पद्धतीने शब्दबद्ध केले जातात, ते सहभागीछया अठवणीवर प्रभाव टाकू शकतात. या
स्पष्टीकरणाची द्दकंवा गृहीतकाची चाचणी घेणयासाठी त्यांनी प्रयोग केला. त्यांछया प्रयोगात
सहभागींनी कार ऄपघाताछया स्लाआड्स पाद्दहल्या अद्दण दृश्यादरम्यान काय घडले, याचे
वणतन करणयास सांद्दगतले. सहभागींना पाच गटांमध्ये द्दवभागणयात अले होते अद्दण प्रत्येक
गटाला वेगळ्या स्वरूपाचे प्रश्न देणयात अले होते.
गट १ ला द्दवचारले गेले: संपकातछया वेळी कार द्दकती वेगाने चालवत होती?
गट २ ला द्दवचारले गेले: जेव्हा कार दुसऱ या कारला धडकली, तेव्हा ती द्दकती वेगाने जात
होती?
गट ३ ला द्दवचारले गेले: जेव्हा त्यांची धडक झाली, तेव्हा कार द्दकती वेगाने जात होती?
गट ४ ला द्दवचारले गेले: जेव्हा ते एकमेकांना धडकले, तेव्हा कार द्दकती वेगाने जात होती? munotes.in

Page 3

प्रायोद्दगक मानसशास्त्र अद्दण मानसशास्त्रीय संशोधनातील संख्याशास्त्र यांचा पररचय - I
3 गट ५ ला द्दवचारले गेले: जेव्हा गाड्या एकमेकांवर अदळल्या, तेव्हा द्दकती वेगाने जात
होत्या?
ऄसे अढळून अले, की ‘भंद्दजत’ द्दस्थतीतील सहभागींनी सवातद्दधक वेगाचा ऄंदाज नोंदवला
(४०.८ मीटर/तास), त्यानंतर 'टक्कर' (३९.३ मीटर/तास), 'अदळणे' (३८.१
मीटर/तास), 'दाबणे' (३४ मीटर/तास) अद्दण ‘संपकत’ द्दस्थतीतील (३१.८ मीटर/तास) ऄसा
वेग होता. या प्रयोगातून ऄसा द्दनष्कषत काढणयात अला, की समस्येत वापरलेल्या
द्दियापदाचा कारछया वेगाछया ऄंदाजावर पररणाम झाला. ज्यामुळे प्रत्यक्षदशीछया वेदनावर
पररणाम झाला. लॉफ्टस अद्दण जॉन पामर यांनी केलेला हा एकमेव प्रयोग नव्हता. त्यांनी
पुढे प्रत्यक्षदशी साक्ष सुधारणयासाठी अद्दण ऄद्दधक समजून घेणयासाठी आतर ऄनेक
संशोधने केली. द्दवद्दवध मानद्दसक प्रद्दिया समजून घेणयासाठी ऄसे ऄनेक प्रयोग केले गेले
अहेत. अता प्रायोद्दगक पद्धतीची महत्त्वाची वैद्दशष्ट्ये पाहू.
प्रायोगगक संशोधनाची वैगशष्ट्ये (CHARACTERISTICS OF
EXPERIMENTAL RESEARCH ):
प्रायोद्दगक संशोधन अपणास ऄभ्युपगम द्दकंवा तात्पुरते स्पष्टीकरण तपासणयास सक्षम
करते. या प्रकारछया संशोधनाची दोन महत्त्वाची वैद्दशष्ट्ये अहेत - स्वतंत्र पररवततक
हाताळणी अद्दण बाह्य पररवततकावर द्दनयंत्रण
या वैद्दशष्ट्यांचा तपशीलवार द्दवचार करूया.
स्वतंत्र पररवततक हाताळणी (Manipulation of Independent Variables ):
स्वतंत्र पररवततक हे ते पररवततक अहे, ज्याची मूल्ये प्रयोगकत्यातद्वारे द्दनधातररत केली जातात.
ईदाहरणाथत, पामर अद्दण लॉफ्टस यांछया प्रयोगात, त्यांनी त्यांछया समस्येमध्ये द्दवद्दवध
प्रकारचे द्दियापद द्दनधातररत केले. ‘समस्येमध्ये वापरलेल्या द्दियापदाचा प्रकार’ हा स्वतंत्र
पररवततक होता. त्यांनी सहभागींछया वेगवेगळ्या गटांमध्ये द्दियापद बदलले. प्रायोद्दगक
पद्धतीमध्ये, स्वतंत्र पररवततक प्रयोगकत्यातद्वारे कृद्दत्रमररत्या सादर केले जाते अद्दण हाताळले
जाते. हे प्रायोद्दगक पद्धतीचे एक ऄद्दतशय महत्त्वाचे वैद्दशष्ट्य अहे, जे ते द्दनरीक्षण पद्धतीपासून
वेगळे करते.
बाह्य पररवततकावर गनयंत्रण (Control Over Extraneous Variables ):
प्रायोद्दगक संशोधनाचे अणखी एक वैद्दशष्ट्य, म्हणजे त्यात द्दवद्दवध बाह्य पररवततके
(extraneous variables ) द्दनयंद्दत्रत करणे समाद्दवष्ट अहे. बाह्य पररवततक हे स्वतंत्र
पररवततकाव्यद्दतररक्त ऄसे घटक अहेत, जे प्रयोगकतात ऄभ्यास करू आद्दछित ऄसलेल्या
वततनावर पररणाम करू शकतात. ईदाहरणाथत, पामर अद्दण लॉफ्टस यांछया प्रयोगात ज्या
पद्धतीने स्लाआड्स सादर केल्या गेल्या, त्याचाही स्मरणशक्तीवर प्रभाव पडला ऄसेल.
म्हणून त्यांनी सवत गटांसाठी स्लाआड्स समान ठेवल्या. त्याचप्रमाणे, जर एका गटाने
गोंगाटाछया द्दस्थतीत देखावा सादर केला ऄसेल, अद्दण दुसरा गट शांत द्दस्थतीत ऄसेल, तर
त्याचादेखील सहभागीछया स्मरणशक्तीवर पररणाम झाला ऄसेल. याचा ऄथत ऄसा, की
अवाजाची पातळी , द्दवचद्दलत होणयाची पातळी अद्दण स्मरणशक्तीवर पररणाम होणयाची munotes.in

Page 4

बोधद्दनक प्रद्दिया अद्दण मानसशास्त्रीय चाचणयांची प्रात्याद्दक्षके
4 शक्यता ऄसलेल्या आतर कोणत्याही द्दस्थती ही द्दियापदाछया प्रकाराव्यद्दतररक्त प्रयोग
करताना द्दनयंद्दत्रत केले पाद्दहजे. ऄशा प्रकारे प्रायोद्दगक पद्धतीत प्रयोगकतात स्वतंत्र पररवततक
वगळता ऄभ्यासल्या जाणाऱया वततनावर प्रभाव टाकणाऱया सवत घटकांना द्दनयंद्दत्रत
करणयाचा प्रयत्न करतो.
ऄशा प्रकारे प्रायोद्दगक संशोधनामध्ये वततन समजून घेणे अद्दण द्दनयंद्दत्रत द्दस्थतीत स्वतंत्र
पररवततकाछया काळजीपूवतक कुशल हाताळणीद्वारे ऄभ्युपगम पडताळणे समाद्दवष्ट अहे.
अपली प्रगती तपासा :
१. प्रायोद्दगक पद्धतीची महत्त्वाची वैद्दशष्ट्ये कोणती अहेत?
२. खालील संशोधनात प्रायोद्दगक पद्धतीचा समावेश अहे की नाही, याची कारणे सांगा.
ऄ. मोबाइलछया वापरामुळे द्दवद्यार्थयाांछया लक्ष द्दवचद्दलत होणयाछया पातळीवर पररणाम
होतो का, याचा ऄभ्यास एका संशोधकाला करायचा होता. संशोधकाने ऄशा १००
द्दवद्यार्थयाांछया ऄवधान पातळीचे मोजमाप केले, ज्यांछयाकडे मोबाइल होता अद्दण
त्यांना अढळले, की द्दवचद्दलत होणयाची पातळी जास्त अहे.
अ. एका संशोधकाला स्मृती सुधारणयासाठी प्रद्दतमा वापरणयाछया प्रद्दशक्षणाछया
पररणामाचा ऄभ्यास करायचा होता. सहभागींछया एका गटाला प्रद्दतमा वापरणयासाठी
प्रद्दशद्दक्षत केले गेले, तर दुसरा गट नाही. त्यानंतर सहभागींछया दोन्ही गटांना एक बाब
द्दशकवली गेली अद्दण दोन गटांसाठी द्दशकवलेल्या सामग्रीची स्मृती मोजली गेली अद्दण
त्यांची तुलना केली गेली.
अता तुम्हाला प्रयोगाची दोन महत्त्वाची वैद्दशष्ट्ये समजली अहेत, अता पुढील भागात
प्रायोद्दगक पद्धतीमध्ये समाद्दवष्ट ऄसलेल्या द्दवद्दवध प्रकारचे पररवततक पाहू.
१.२ पररवततके (VARIABLES ) प्रायोद्दगक संशोधनासाठी द्दवद्दवध प्रकारची पररवततके समजून घेणे अवश्यक अहे. प्रायोद्दगक
पद्धतीमध्ये तीन महत्त्वाचे प्रकार अहेत: स्वतंत्र पररवततक, ऄवलंबी पररवततक, अद्दण
द्दनयंद्दत्रत पररवततक.
अता अपण हे प्रत्येक पररवततक समजून घेउ.
१.२.१ स्वतंत्र पररवततक (Independent variable ):
हे पररवततक प्रयोगकत्यातद्वारे द्दनयंद्दत्रत केले जाते अद्दण प्रयोगात हाताळले जाते. ईदाहरणाथत,
स्मरणावरील स्मृती-सहाय्यक ईपकरणाद्दवषयी (Mnemonic device ) माद्दहतीचा प्रभाव
ऄभ्यासणयासाठी प्रयोगात दोन ऄटींचा समावेश ऄसेल: munotes.in

Page 5

प्रायोद्दगक मानसशास्त्र अद्दण मानसशास्त्रीय संशोधनातील संख्याशास्त्र यांचा पररचय - I
5 (१) स्मृती-सहाय्यक उपकरणासह गस्थती (Condition with Mnemonic
Device): यामध्ये सहभागींना वेगवेगळ्या स्मृती-सहाय्यक ईपकरणाद्दवषयी प्रद्दशक्षण
द्ददले जाइल.
(२) स्मृती-सहाय्यक उपकरणागशवाय गस्थती (Condition without Mnemonic
Device) : यात सहभागींना वेगवेगळ्या स्मृती-सहाय्यक ईपकरणांद्दवषयी कोणतेही
प्रद्दशक्षण द्ददले जाणार नाही.
एका गट एका द्दस्थतीत (स्मृती-सहाय्यक ईपकरणासह द्दस्थती) अद्दण दुसरा गट दुसऱ या
द्दस्थतीत (स्मृती-सहाय्यक ईपकरणाद्दशवाय द्दस्थती) ईघड होइल. सहभागींछया पद्दहल्या
गटाला एका प्रद्दशक्षण कायतिमात सामील केले जाइल, द्दजथे त्यांना वेगवेगळ्या स्मृती
यंत्रांद्दवषयी माद्दहती द्ददली जाइल, तर दुसरा गट ऄशा प्रकारछया माद्दहतीछया संपकातत नसेल.
त्यानंतर दोन्ही गटांना स्मृती चाचणीचे द्दवद्दशष्ट कायत द्ददले जाइल. ऄशा प्रकारे पररवततक
'स्मृती-सहाय्यक ईपकरणाद्दवषयी माद्दहती ' हे प्रयोगकत्यातद्वारे हाताळले जाते द्दकंवा द्दनयंद्दत्रत
केले जाते. ऄशा प्रकारे या प्रयोगात ‘स्मरणशक्ती ईपकरणाद्दवषयी माद्दहती ’ हा स्वतंत्र
पररवततक मानला जाइल.
स्वतंत्र पररवततकाछया द्दनयंद्दत्रत मूल्यांना स्तर (levels ) म्हणतात. ऄशा प्रकारे या प्रयोगात
स्वतंत्र पररवततक- स्मृती-सहाय्यक ईपकरणाचे दोन स्तर अहेत
१. स्मृती-सहाय्यक ईपकरणाद्दवषयी माद्दहती
२. स्मृती-सहाय्यक ईपकर णाद्दवषयी कोणतीही माद्दहती प्रदान केलेली नाही.
अता अणखी एक ईदाहरण पाहू. समजा, प्रयोगकत्यातला ऄध्यापन पद्धतीचा द्दशक्षणावरील
पररणामाचा ऄभ्यास करायचा अहे. प्रयोग संचाद्दलत करणयासाठी प्रयोगकतात सहभागींना
ऄध्यापन वेगवेगळ्या पद्धती - व्याख्यान पद्धत (Lecture method ) / चचात पद्धत
(Discussion Method ) / स्वयं-ऄभ्यास पद्धत (Self- study method ) दाखवेल.
सहभागींछया तीन गटांना समान द्दवषय वेगवेगळ्या पद्धतींनी द्दशकवला जाउ शकतो.
त्यानंतर प्रयोगकतात सामग्रीवरील चाचणीद्वारे त्यांची द्दशकणयाची पातळी तपासू शकतो. या
प्रयोगात ‘ऄध्यापन पद्धत’ हे स्वतंत्र पररवततक ऄसेल अद्दण द्दतचे तीन स्तर ऄसतील –
व्याख्यान पद्धतीची द्दस्थती, चचात पद्धतीची द्दस्थती, अद्दण स्वयं-ऄभ्यास पद्धतीची द्दस्थती.
स्वतंत्र पररवततकागवषयी काही महत्वाच्या गोष्टी लक्षात ठेवल्या पागहजेत:
१. हे पररवततक प्रयोगकत्यातद्वारे हाताळले जाते.
२. एका प्रयोगात स्वतंत्र पररवतत-द्दवद्दशष्ट कायातत द्दकमान दोन स्तर ऄसणे अवश्यक अहे.
जरी दोनपेक्षा जास्त स्तर ऄसू शकतात, तरी प्रायोद्दगक संशोधन करणयासाठी द्दकमान
दोन स्तर अवश्यक अहेत.
३. प्रयोगात एकापेक्षा जास्त स्वतंत्र पररवततक ऄसू शकतात.
अता अपण पुढील भागात पररवततकाछया दुसऱया प्रकाराकडे जाउ. munotes.in

Page 6

बोधद्दनक प्रद्दिया अद्दण मानसशास्त्रीय चाचणयांची प्रात्याद्दक्षके
6 १.२.२ ऄवलंबी पररवततक (Dependent Variable ):
एका प्रयोगात संशोधक पररवततक कुशलतेने हाताळतो अद्दण त्याचा पररणाम पाहतो. ज्या
पररवततकाचे मूल्य प्रायोद्दगक संशोधनात पाद्दहले जाते अद्दण नोंदवले जाते, त्याला ऄवलंबी
पररवततक ऄसे म्हणतात.
लॉफ्टस अद्दण पामर यांनी त्यांछया प्रयोगात सहभागींनी वेगाद्दवषयी व्यक्त केलेला ऄंदाजाचे
मापन केले अद्दण त्याचे द्दनरीक्षण केले. हा वेगाद्दवषयीचा ऄंदाज हे त्यांचे ऄवलंबी पररवततक
होते.
स्मृती-सहाय्यक ईपकरणाछया स्मृतीवरील पररणामावरील प्रयोगात स्मृती-सहाय्यक
ईपकरण हाताळल्यानंतर प्रयोगकतात सहभागीची स्मरणशक्तीचे मापन करतो. त्यामुळे
स्मरणशक्ती जी स्पधतकाला अठवू शकणाऱ या शब्दांछया संख्येनुसार मोजली जाइल, ती त्या
प्रयोगात ऄवलंबी पररवततक बनेल. पुढील ईदाहरणात, द्दजथे अपल्याला द्दशक्षण पद्धतीचा
ऄध्ययनावर होणारा पररणाम ऄभ्यासायचा होता. सहभागींना द्दशकद्दवणयाछया द्दवद्दवध
पद्धतींद्दवषयी माद्दहती देउन संशोधक सहभागींना द्दकती ऄध्ययन झाले, हे पाहणयासाठी एक
िोटीशी चाचणी देउ शकतो. ऄशा प्रकारे, या प्रयोगात ‘ऄध्ययन केलेल्या साद्दहत्याचे
प्रमाण’ हे ऄवलंबी पररवततक ऄसेल.
ऄवलंगबत पररवततकाची काही महत्त्वाची वैगशष्ट्ये, जी लक्षात ठेवणे अवश्यक अहे, ती
खालीलप्रमाणे:
१. हे पररवततक प्रयोगात मोजले जाते.
२. एका प्रयोगात एकापेक्षा ऄद्दधक ऄवलंबी पररवततक ऄसू शकतात.
प्रायोद्दगक पद्धतीतील पररवततकाचा अणखी एक महत्त्वाचा प्रकार म्हणजे द्दनयंद्दत्रत पररवततक,
ज्याची अपण अता चचात करणार अहोत.
१.२.३ गनयंगत्रत पररवततक (Control Variables ):
प्रायोद्दगक पद्धतीचे एक महत्त्वाचे वैद्दशष्ट्य, म्हणजे त्यात बाह्य पररवततकावर द्दनयंत्रण ऄसते.
बाह्य पररवततक द्दनयंद्दत्रत करणे महत्वाचे अहे, कारण जर ते द्दनयंद्दत्रत केले नाही, तर कारण-
पररणाम संबंध स्थाद्दपत करणे कठीण होउ शकते. ईदाहरणाथत, स्मृती प्रयोगातील 'स्मृती
गट द्दस्थती' मधील सवत सहभागींची बुद्दद्धमत्ता 'स्मृती-सहाय्यक ईपकरण नसणारी गट
द्दस्थती' मधील लोकांछया तुलनेत ऄद्दधक ऄसल्यास स्मृती-सहाय्यक गट द्दस्थतीतील
स्मृती प्रभाद्दवत अहे की नाही, हे जाणून घेणे कठीण होइल.
प्रयोगात जे बाह्य पररवततक द्दनयंद्दत्रत केले जातात, त्यांना द्दनयंत्रण पररवततक म्हणतात.
ऄध्यापन पद्धतीचा प्रभावी ऄभ्यास करणयाछया प्रयोगात सवत पररद्दस्थतींमध्ये (ऄध्यापन
पद्धती) सहभागींचे वय अद्दण बौद्दद्धक क्षमता द्दस्थर ठेवणे महत्त्वाचे अहे. जर चचात
पद्धतीतील सवत सहभागी आतर दोन गटांतील लोकांछया तुलनेत ऄद्दधक हुशार ऄसतील, तर
ऄध्ययन पातळीतील फरक ऄध्यापन पद्धतीमुळे अहे की बौद्दद्धकांमधील फरकांमुळे अहे, munotes.in

Page 7

प्रायोद्दगक मानसशास्त्र अद्दण मानसशास्त्रीय संशोधनातील संख्याशास्त्र यांचा पररचय - I
7 हे अपल्याला कळणार नाही. यामुळे प्रयोगकत्यातला बाह्य घटकांछया प्रभावावर द्दनयंत्रण
ठेवणे अवश्यक होते. तसेच एकतर तोच द्दवषय द्दशकवला जाणे अवश्यक अहे द्दकंवा
द्दशकवलेल्या द्दवषयाची काठीणय पातळी द्दस्थर ठेवणे अवश्यक अहे. जर ते बदलू द्ददले, तर
ते पररणामांमध्ये व्यत्यय अणू शकतात अद्दण ऄध्ययनातील फरक ऄध्यापन पद्धतीमुळे
होते की नाही, हे जाणून घेणे कठीण होउ शकते. ऄशा प्रकारे, या प्रयोगात काही द्दनयंत्रण
पररवततके खालीलप्रमाणे द्दवचारात घेतल्या जातील -
१. सहभागीचे वय अद्दण ऄद्दभक्षमता
२. द्दशकवल्या जाणाऱ या सामग्रीची काद्दठणय पातळी
३. ऄध्यापन कालावधीचा कालावधी
बाह्य घटकांचा प्रभाव गनयंगत्रत करण्याचे दोन मागत अहेत:
१. बाह्य पररवततक गस्थर ठेवणे (Holding the extraneous variable constant ):
यामध्ये बाह्य पररवततक द्दस्थर ठेवणे समाद्दवष्ट अहे, जेणे करून त्यामुळे स्वतंत्र पररवततकाचे
द्दवद्दवध स्तर बदलू नये. ईदाहरणाथत, अपण समान द्दवषय ३ गटांसाठी वेगवेगळ्या प्रकारछया
ऄध्यापन पद्धतींसह ठेवू शकतो, जेणे करून द्दवषयाची काद्दठणय पातळी ऄध्ययनाचे प्रमाण
प्रभाद्दवत करणार नाही.
२. यादृगच्िक पररणाम स्पष्ट करणे (Randomize their effects ):
यात यादृद्दछिकपणे सहभागींना वेगवेगळ्या द्दस्थतीत ठेवणे अवश्यक ऄसते. सहभागींछया
बौद्दद्धक क्षमतेचा प्रभाव द्दनयंद्दत्रत करणयासाठी अपण यादृद्दछिक पणे सहभागींना वेगवेगळ्या
गटांमध्ये द्दनयुक्त करू शकतो. ऄसे केल्याने द्दवभेदक बौद्दद्धक क्षमतेचा प्रभाव वेगवेगळ्या
गटांमध्ये द्दवतरीत केला जाउ शकतो अद्दण बाददेखील होउ शकतो.
१.२.४ संभ्रमी पररवततके (Confounding Variables ):
प्रायोद्दगक पद्धतीमध्ये बाह्य पररवततक द्दनयंद्दत्रत करणे खूप महत्वाचे अहे. जेव्हा ऄभ्यासाछया
ऄंतगतत वततनावर प्रभाव पाडणारे महत्त्वाचे पररवततक पुरेसे द्दनयंद्दत्रत केले जात नाहीत, तेव्हा
ऄभ्यासात ऄनेक पयातयी स्पष्टीकरणे ऄसणयाची शक्यता ऄसते. हे एका ईदाहरणाने
समजून घेउ. अपल्या ऄभ्यासात ऄध्ययन पद्धतीचा ऄध्ययनावर होणारा पररणाम
समजून घ्यायचा ऄसेल, तर अशयाची काद्दठणय पातळी द्दस्थर ठेवता येत नसेल, तर हे
शक्य अहे, की तीन पद्धतींमध्ये ऄध्ययनातील फरक केवळ पद्धतीमुळेच होत नाही. ऄशा
प्रकारे, जर ऄवघड द्दवषय वापरून स्वयं-ऄभ्यासाची पद्धत सादर केली गेली ऄसेल, तर
सोप्या द्दवषयाचा वापर करून चचात पद्धत सादर केली गेली ऄसेल, तर ऄध्ययनछया
पद्धतीमुळे (चचात व स्व-ऄभ्यास) द्दकंवा काद्दठणय पातळीमुळे ऄध्ययनात फरक अहे, हे
अपल्याला कळणार नाही. सामग्रीचे (सहज द्दवरुद्ध ऄवघड) ऄशा द्दस्थतीत ऄध्यापनाछया
पद्धतीमुळे द्दशक्षण द्दकती प्रमाणात अहे अद्दण द्दवषयाछया काद्दठणय पातळीमुळे ते द्दकती
प्रमाणात अहे, हे सांगणे फार कठीण होते. या प्रकरणात सामग्रीची काद्दठणय पातळी एक
संभ्रमी पररवततक मानले जाते. एक संभ्रमी पररवततक हे स्वतंत्र पररवततकासह पद्धतशीरपणे munotes.in

Page 8

बोधद्दनक प्रद्दिया अद्दण मानसशास्त्रीय चाचणयांची प्रात्याद्दक्षके
8 बदलत राहते अद्दण स्वतंत्र पररवततकाद्वारे ऄवलंबी पररवततकावर भूद्दमका द्दवभक्त करणयात
ऄडचण द्दनमातण करते. प्रायोद्दगक पद्धतीत संभ्रमी पररवततक म्हणून द्दवद्दशष्ट कायत करू
शकणारे घटक ओळखणे अद्दण त्याचा प्रभाव द्दनयंद्दत्रत करणयाचा प्रयत्न करणे अवश्यक
अहे. हे अवश्यक अहे, कारण संभ्रमी पररवततक प्रयोगाछया ऄंतगतत वैधतेवर पररणाम करू
शकतात. तथाद्दप, ऄभ्यासात संभ्रम द्दनमातण करणारे सवत स्त्रोत काढून टाकणे शक्य नाही.
अपली समज तपासा :
१. प्रायोद्दगक संशोधनाची दोन वैद्दशष्ट्ये कोणती अहेत?
२. पररभाद्दषत करा - स्वतंत्र पररवततक
३. पररभाद्दषत करा - ऄवलंबी पररवततक
४. पररभाद्दषत करा - द्दनयंत्रण पररवततक
५. पररभाद्दषत करा - संभ्रमी पररवततक
६. प्रायोद्दगक संशोधनात बाह्य पररवततक द्दनयंद्दत्रत करणयाचे कोणते मागत अहेत?
७. खालील ईदाहरणांमध्ये स्वतंत्र पररवततक अद्दण ऄवलंबी पररवततक अद्दण द्दनयंत्रण
पररवततक ओळखा:
ऄ. एका संशोधकाला हे जाणून घ्यायचे होते, की Active voice Vs Passive voice
मधील वाक्यांछया अकलन पातळीमध्ये फरक अहे का? सहभागींचे वय अद्दण भाषा
क्षमतेनुसार जुळणी करणयात अली. त्यानंतर सवत सहभागींना ऄशी वाक्ये
दाखवणयात अली, जी एक तर एद्दक्टव्ह व्हॉइस द्दकंवा पॅद्दसव्ह व्हॉइसमध्ये तयार केली
गेली होती अद्दण वाक्याचे अकलन दोन प्रकारछया वाक्यांछया अकलनात झालेल्या
त्रुटींछया मदतीने मोजले गेले.
ब. एका संशोधकाला हे समजून घ्यायचे होते, की एखादी व्यक्ती संघासोबत द्दवद्दशष्ट कायत
करणयाछया तुलनेत वैयद्दक्तक द्दनणतय घेणयासाठी घेतलेल्या वेळेत फरक अहे का.
सहभागींचा एक गट समान वयोगट अद्दण शैक्षद्दणक स्तरावरून द्दनवडला गेला. त्यांना
द्दस्थती द्ददली गेली अद्दण वैयद्दक्तकररत्या द्दनणतय घेणयास सांद्दगतले गेले. त्यानंतर
सहभागींना एका गटाछया द्दस्थतीत ठेवणयात अले अद्दण एक संघ म्हणून द्दनणतय
घेणयास सांद्दगतले. दोन पररद्दस्थतींमध्ये (वैयद्दक्तक द्दवरुद्ध संघ) द्दनणतय घेणयासाठी
लागलेल्या वेळेची तुलना करणयात अली.
८. वरील सवत प्रकारचे पररवततक:
स्वतंत्र पररवततक, ऄवलंबी पररवततक अद्दण द्दनयंद्दत्रत पररवततक एका ऄभ्यासात कायतरतपणे
पररभाद्दषत करा. अता अपण कायातत्मक व्याख्या म्हणजे काय ते पाहू.
munotes.in

Page 9

प्रायोद्दगक मानसशास्त्र अद्दण मानसशास्त्रीय संशोधनातील संख्याशास्त्र यांचा पररचय - I
9 १.३ कायातत्मक व्याख्या (OPERATIONAL DEFINITION ) चांगल्या संशोधनासाठी समस्या द्दकंवा संशोधन प्रश्न ऄशा प्रकारे सांगणे अवश्यक अहे, की
अपल्याला त्याची चाचणी घेणे शक्य होइल. याचा ऄथत ते नेमकेपणाने सांद्दगतले पाद्दहजे.
ऄचूकतेमध्ये पररवततकाची द्दवद्दशष्ट व्याख्या अद्दण ऄभ्यासात ते कोणत्या पद्धतीने मोजले
जाइल, याचा समावेश होतो. प्रायोद्दगक पद्धतीतही पररवततकाचा ऄथत काय अहे अद्दण
प्रयोगात त्याचा वापर नेमका कोणत्या पद्धतीने केला जाइल, हे द्दवशेषत: सांगणे अवश्यक
अहे. पररवततकाचे वणतन करणारे अद्दण ते कसे मोजले जाइल, ऄशा द्दवद्दशष्ट अद्दण ऄचूक
द्दवधानाला कायातत्मक व्याख्या म्हणतात.
ईदाहरणाथत, अपल्या प्रयोगा त वेगवेगळ्या पररवततकासाठी कायातत्मक व्याख्या सांगणे
महत्त्वाचे अहे. हे अपल्याला ऄभ्युपगम ऄद्दधक ऄचूकपणे तयार करणयात मदत करते,
ज्याची नंतर चाचणी केली जाउ शकते. ईदाहरणाथत, जेव्हा अपण हा ऄभ्युपगम पडताळू
आद्दछितो की, ‘ऄध्ययनाछया पद्धतीचे कायत म्हणून ऄध्ययनात फरक अहे’, तेव्हा
अपल्याला ऄध्ययन म्हणजे नेमके काय अद्दण ऄध्यापन पद्धतीचा ऄथत काय, हे सांगणे
अवश्यक अहे. अपल्या प्रयोगात या पररवततकाचा ऄथत काय अहे, हे स्पष्टपणे नमूद करणे
अवश्यक अहे. ऄशा प्रकारे ऄध्ययनाची कायातत्मक व्याख्या ऄशी ऄसू शकते –
(१) योग्य ईत्तरे द्ददलेल्या सामग्रीवर अधाररत प्रश्नांची संख्या,
(२) व्याख्यानाछया शेवटी द्दशक्षकाने द्ददलेले मूल्यन (Ratings ) सहभागींनी दाखवलेल्या
ऄध्ययन गुणवत्तेवर ऄसते,
(३) सहभागींनी त्यांना समजलेल्या सामग्रीछया प्रमाणात द्ददलेली मूल्यन.
वेगवेगळ्या मागाांपैकी अपण अपल्या संशोधनात त्याचा वापर नेमका कोणत्या मागातने
करणार अहोत , याचा ईल्लेख करणे अवश्यक अहे. ऄशा कायातत्मक व्याख्या केवळ
संशोधकाला चाचणी करणयायोग्य ऄभ्युपगम तयार करणयात मदत करतात, परंतु ते
संशोधन वाचत ऄसलेल्या आतरांनादेखील मदत करतात अद्दण त्याच पररवततकाशी संबंद्दधत
संशोधने पुढे चालवतात.
तुमचे अकलन तपासा:
१. कायातत्मक व्याख्या म्हणजे काय?
२. खालील ईदाहरणामध्ये, स्वतंत्र पररवततक, ऄवलंबी पररवततक अद्दण द्दनयंद्दत्रत
पररवततक ओळखा अद्दण प्रत्येक पररवततकाची एक कायातत्मक व्याख्या द्या.
एका संशोधकाला सामाद्दजक-अद्दथतक द्दस्थती द्दस्थर ठेवून तणाव पातळीवर व्यायामाचा
प्रभाव समजून घ्यावयाचा होता.
प्रायोद्दगक पद्धतीशी संबंद्दधत अणखी एक महत्त्वाची संकल्पना म्हणजे प्रयोगाची रचना.
अता अपण द्दवद्दवध प्रायोद्दगक रचना पाहू. munotes.in

Page 10

बोधद्दनक प्रद्दिया अद्दण मानसशास्त्रीय चाचणयांची प्रात्याद्दक्षके
10 १.४ प्रायोगगक रचना (EXPERIMENTAL DESIGNS ) अपण वेगवेगळ्या रचनेचे दोन गटांमध्ये वगीकरण करून पाहू :
 एका स्वतंत्र पररवततकासह प्रायोद्दगक रचना
 दोन स्वतंत्र पररवततकांसह प्रायोद्दगक रचना
अता अपण वरील प्रत्येक श्रेणीतील प्रयोगाची रचना पाहणार अहोत.
१.४.१ एका स्वतंत्र पररवततकासह प्रायोगगक रचना (Experimental Designs with
One IV ):
कोणत्याही ऄस्स ल प्रयोगात एक स्वतंत्र पररवततक अद्दण एक ऄवलंबी पररवततक ऄसणे
अवश्यक अहे. जरी त्यात एकापेक्षा जास्त स्वतंत्र पररवततक द्दकंवा एकापेक्षा जास्त
ऄवलंबी पररवततके ऄसू शकतात, द्दकमान एक अवश्यक अहे. तसेच स्वतंत्र पररवततक, जे
प्रयोगात कुशलतेने हाताळले जाते, त्यात द्दकमान दोन स्तरांचा समावेश ऄसावा. स्वतंत्र
पररवततकाछया दोनपेक्षा कमी स्तरांसह कोणताही प्रयोग होउ शकत नाही. स्वतंत्र
पररवततकाचे वेगवेगळे स्तर ऄसू शकतात. एकतर दोन प्रायोद्दगक रचनांपैकी एक कुशलतेने
वापरून हाताळले जाउ शकतात: यादृद्दछिक गट रचना अद्दण पुनरावृत्त पररमाण रचना.
अता अपण दोन्ही प्रकारचे रचना समजून घ्या.
(१) यादृगच्िक गट रचना (Random groups design ):
या रचनेमध्ये यादृद्दछिक पद्धतीने सहभागींना वेगवेगळ्या गटांमध्ये द्दनयुक्त करणे समाद्दवष्ट
ऄसते. याचा ऄथत ऄसा, की द्दभन्न सहभागी वेगवेगळ्या द्दस्थतीत भाग घेतात अद्दण
कोणत्याही सहभागीला कोणत्याही गटात ठेवणयाची समान संधी ऄसते. हे अपण स्मृती
प्रयोगाछया ईदाहरणासह पाहू. जर अपल्याला स्मृतीवरील स्मृती-सहाय्यक ईपकरणाछया
प्रभावाचा ऄभ्यास करायचा ऄसेल, तर अपल्याकडे स्वतंत्र पररवततकाचे दोन स्तर
ऄसतील: ‘स्मृती-सहाय्यक ईपकरण ऄसणयाची द्दस्थ ती’ अद्दण ‘स्मृती-सहाय्यक ईपकरण
नसणयाची द्दस्थती ’.
ऄशा प्रकारे, हा प्रयोग सहभागींछया दोन गटांवर केला जाइल. समजा, तुम्ही ५०
सहभागींना पद्दहल्या द्दस्थतीमध्ये (स्मृती-सहाय्यक ईपकरण द्दस्थती) ठेवून हा प्रयोग १००
सहभागींवर करणयाचे ठरवले अद्दण त्यांना स्मृती-सहाय्यक ईपकरण वापरणयाचे प्रद्दशक्षण
द्ददले अद्दण अणखी ५० सहभागींना आतर द्दस्थती (स्मृती-सहाय्यक ईपकरण नसणयाची
द्दस्थती) मध्ये द्दनयुक्त केले, ज्यामध्ये कोणतेही प्रद्दशक्षण द्ददले नाही. सत्राछया शेवटी अपण
दहा शब्दांछया यादीसाठी स्मरण मापन करू शकतो. यामध्ये यादृद्दछिक ईपाय रचनेचा
समावेश ऄसेल.
ऄशा प्रकारे, या पद्धतीमध्ये पुढील चरणांचा समावेश अहे:
१. सामान्य लोकसंख्येतील सहभागींछया गटाचा नमुना घ्या. munotes.in

Page 11

प्रायोद्दगक मानसशास्त्र अद्दण मानसशास्त्रीय संशोधनातील संख्याशास्त्र यांचा पररचय - I
11 २. यादृद्दछिकपणे सहभागींना प्रयोगाछया द्दवद्दवध पररद्दस्थतींमध्ये द्दनयुक्त करा.
३. सहभागींना अचरण द्दस्थतींछया (treatment conditions ) संपकातत अणा.
४. ऄवलंबी पररवततक मोजून दोन गटांची तुलना करा
(२) पुनरावृत्त पररमाण रचना - Repeated measures design (प्रयुक्त-ऄंतगतत रचना
- Within Subjects Design ):
या रचनेमध्ये प्रत्येक सहभागीला स्वतंत्र पररवततकाछया सवत स्तरांवर संपकातत अणणे
समाद्दवष्ट अहे. याला प्रयुक्त-ऄंतगतत रचना ऄसेही म्हणतात. ऄशा प्रकारे द्दभन्न सहभागी
द्दभन्न अचरण द्दस्थतीत सहभागी होणयाऐवजी एकच सहभागी सवत पररद्दस्थतींमधून जातो.
पुनरावृत्ती केलेल्या संस्करणाचा वापर करून स्मृती-सहाय्यक ईपकरणावरी ल प्रयोग कसा
संचाद्दलत केला जाउ शकतो, हे अपण अता पाहू. स्मृती-सहाय्यक ईपकरणाचा
स्मरणावरील प्रभाव समजून घेणयासाठी अपल्याकडे १०० सहभागींचा गट ऄसू शकतो
अद्दण प्रत्येक सहभागीला प्रथम १० शब्दांची यादी द्ददली जाउ शकते अद्दण त्यांना परत
बोलावणयास सांद्दगतले जाउ शकते (स्मृती-सहाय्यक ईपकरणाची द्दस्थती नाही). त्यानंतर
त्याच सहभागींना स्मृती-सहाय्यक ईपकरण वापरणयासाठी प्रद्दशद्दक्षत केले जाउ शकते
अद्दण पुन्हा १० शब्दांछया दुसऱ या सूचीमध्ये ईघड केले जाउ शकते अद्दण त्यांना अठवू
शकतील, ऄशा घटकाछया संख्येवर चाचणी केली जाउ शकते. अता अपण दोन
द्दस्थतींमध्ये ऄचूकपणे स्मरण केलेल्या शब्दांछया संख्येची तुलना करून स्मृती-सहाय्यक
ईपकरणाचा प्रभाव जाणून घेणयाचा प्रयत्न करू. (स्मृती-सहाय्यक ईपकरण ऄसणयाची
द्दस्थती द्दवरूद्ध स्मृती-सहाय्यक ईपकरण नसणयाची द्दस्थती) या रचनेमध्ये एकच सहभागी
प्रयोगाछया दोन्ही पररद्दस्थतींमध्ये भाग घेतो अद्दण म्हणून पुनरावृत्ती केलेल्या ईपायांछया
रचनेचा समावेश अहे. दोन्ही रचनेची स्वतःची बलस्थाने, तसेच मयातदा अहेत. योग्य
प्रायोद्दगक रचनेवर द्दनणतय घेणयापूवी पररवततकाचे मूल्यमापन करणे अवश्यक अहे.
अपली प्रगती तपासा :
१. यादृद्दछिक पररमाण रचना म्हणजे काय?
२. पुनरावृत्ती पररमाण रचना म्हणजे काय?
३. यादृद्दछिक गट दोन्ही रचनेचा वापर करून ‘ऄध्यापन पद्धतीचा ऄध्ययनावर पररणाम ’
या द्दवषयावर अपण चचात केलेला प्रयोग तुम्ही कसा कराल?
४. पुनरावृत्ती पररमाण रचनेचा वापर करून तुम्ही ‘ऄध्यापन पद्धतीचा ऄध्ययनावर
पररणाम’ हा प्रयोग कसा कराल ?
१.४.२ दोन स्वतंत्र पररवततकांसह प्रायोगगक रचना (Experimental Designs With
Two IVs ):
अत्तापयांत अपण एका स्वतंत्र पररवततकासह प्रायोद्दगक रचनेवर चचात करत अहोत. अता
दोन स्वतंत्र पररवततक ऄसलेल्या प्रयोगांसह संशोधन रचना पाहू. दोन स्वतंत्र पररवततकासह munotes.in

Page 12

बोधद्दनक प्रद्दिया अद्दण मानसशास्त्रीय चाचणयांची प्रात्याद्दक्षके
12 रचना पाहणयाऄगोदर , जेव्हा एखाद्या रचनेमध्ये दोन स्वतंत्र पररवततके ऄसतात, तेव्हा
प्रयोगातील एकूण पररद्दस्थतींची संख्या कशी मोजली जाते, ते पाहू. जेव्हा प्रयोगात दोन
स्वतंत्र पररवततके ऄसतात. प्रत्येक स्वतंत्र पररवततक द्दवद्दवध स्तर ऄसू शकतात.
ईदाहरणाथत, द्दशकद्दवलेल्या द्दवषयाचा अद्दण ऄध्यापन पद्धतीचा ऄध्ययनावर होणारा
पररणाम समजून घ्यायचा ऄसेल, तर या प्रयोगात अता दोन स्वतंत्र पररवततके अहेत –
१. द्दवषय – दोन स्तरांसह (गद्दणत अद्दण द्दवज्ञान)
२. ऄध्यापन पद्धत - तीन स्तरांसह (व्याख्यान पद्धत, चचात पद्धत अद्दण स्वयं-ऄध्ययन
पद्धत)
जेव्हा प्रयोगामध्ये एकापेक्षा जास्त स्वतंत्र पररवततके ऄसतात, तेव्हा अपल्याला प्रथम हे
माद्दहत ऄसणे अवश्यक अहे, की प्रयोगामध्ये एकूण द्दकती ऄटी/द्दस्थती ऄसतील. प्रत्येक
स्वतंत्र पररवततकाछया स्तरांचा गुणाकार करून याची गणना केली जाउ शकते. ऄशा प्रकारे
या प्रयोगात (२ X ३) ऄसेल कारण पद्दहल्या स्वतंत्र पररवततकाला (द्दवषयाला) दोन स्तर
(गद्दणत अद्दण द्दवज्ञान) अहेत, तर दुसऱया स्वतंत्र पररवततकाला (ऄध्यापन पद्धत) तीन स्तर
अहेत (व्याख्यान पद्धत, चचात पद्धत अद्दण स्व-ऄभ्यास पद्धत).
(२ X ३ = ६) पासून, या प्रयोगात ६ गस्थती ऄसतील, ज्या खालीलप्रमाणे अहेत: व्याख्यान पद्धत चचात पद्धत स्व-ऄभ्यास पद्धत गगणत गस्थती १ व्याख्यान पद्धतीसह गद्दणत गस्थती ३ चचात पद्धतीसह गद्दणत गस्थती ५ स्वयं-ऄभ्यास पद्धतीसह गद्दणत गवज्ञान गस्थती २ व्याख्यान पद्धतीसह द्दवज्ञान गस्थती ४ चचात पद्धतीसह द्दवज्ञान गस्थती ६ स्वयं-ऄध्ययन पद्धतीसह द्दवज्ञान
अता अपण दुसरे ईदाहरण पाहू. समजा प्रयोगकत्यातला शब्दांछया स्मरणावर एखाद्या
व्यक्तीछया भावद्दनक द्दस्थतीचा (द्दशद्दथलीकरण अद्दण द्दचंताग्रस्त) अद्दण ईद्दिपकाचा प्रकार
(ऄमूतत द्दवरुद्ध ठोस) यांचा ऄभ्यास करायचा अहे.
या प्रयोगात दोन स्वतंत्र पररवततके अहेत अद्दण प्रत्येक स्वतंत्र पररवततकाचे प्रत्येकी दोन
स्तर अहेत.
१. भावद्दनक ऄवस्था - द्दशद्दथलीकरण अद्दण द्दचंताग्रस्त
२. ईद्दिपकाचे प्रकार - ऄमूतत अद्दण ठोस.

munotes.in

Page 13

प्रायोद्दगक मानसशास्त्र अद्दण मानसशास्त्रीय संशोधनातील संख्याशास्त्र यांचा पररचय - I
13 या प्रयोगात समागवष्ट ऄसलेल्या गस्थतीची संख्या = २ X २ = ४ ऄसेल, चार गस्थती
खालीलप्रमाणे ऄसतील: ऄमूतत शब्द ठोस शब्द गशगथलीकरण ऄवस्था गस्थती १ द्दशद्दथलीकरण भावद्दनक ऄवस्थेतील ऄमूतत शब्द गस्थती २ द्दशद्दथलीकरण भावद्दनक ऄवस्थेतील ठोस शब्द गचंताग्रस्त ऄवस्था गस्थती ३ द्दचंताग्रस्त भावद्दनक ऄवस्थेतील ऄमूतत शब्द. गस्थती ४ द्दचंताग्रस्त भावद्दनक ऄवस्थेतील ठोस शब्द
अता जेव्हा प्रयोगात एकापेक्षा जास्त स्वतंत्र पररवततके ऄसतात, तेव्हा प्रयोगातील एकूण
पररद्दस्थतींची गणना कशी केली जाते, हे अपण पाद्दहले अहे. अता प्रयोगात दोन स्वतंत्र
पररवततके ऄसतात, तेव्हा अपण वेगवेगळ्या रचनांवर चचात करू. जेव्हा प्रयोगात दोन स्वतंत्र
पररवततके ऄसतात, तेव्हा खालील रचना वापरल्या जातात:
१. संपूणततः यादृगच्िक रचना (COMPLETELY RANDOMIZED DESIGN ):
या रचनेमध्ये प्रयोगाछया सवत द्दभन्न पररद्दस्थतींमध्ये द्दभन्न सहभागी होतात. वरील प्रयोगात
सहा द्दस्थतींसह जर पूणतपणे यादृद्दछिक रचना वापरत ऄसाल, तर द्दभन्न सहभागींना
यादृद्दछिकपणे ६ द्दस्थतींपैकी कोणत्याही द्दस्थतीमध्ये द्दनयुक्त केले जाइल. याचा ऄथत ऄसा,
की प्रयोगासाठी सहभागींछया ६ गटांची अवश्यकता ऄसेल अद्दण सहभागींछया प्रत्येक
गटाला ६ पैकी एका द्दस्थतीत सहभागी व्हावे लागेल. त्याचप्रमाणे, दुसऱया ईदाहरणात एकूण
चार द्दस्थती ऄसल्यामुळे अद्दण जर अपण पूणतपणे यादृद्दछिक रचना वापरत अहोत, तर
सहभागींचे चार गट ऄसतील अद्दण प्रत्येक गटाला चारपैकी एक द्दस्थती समोर येइल.
२. संपूणततः पुनरावृत्त पररमाण रचना (COMPLETELY REPEATED
MEASURES DESIGN ):
या रचनेमध्ये समान सहभागी प्रयोगाछया सवत द्दभन्न पररद्दस्थतींशी संपकत साधतो. याचा ऄथत
ऄसा, की वरील प्रयोगाछया संदभातत ज्यामध्ये ६ द्दस्थती अहेत, सहभागींचा एकच संच सवत
६ द्दस्थतींशी द्दनगडीत ऄसेल अद्दण प्रत्येक द्दस्थतीत ऄध्यापनाचा मजकूर सारख्याच
काठीणय पातळीवर ऄसेल. त्याचप्रमाणे, दुसऱया प्रयोगात, द्दजथे एकूण चार द्दस्थती अहेत,
जर प्रयोगकत्यातने संपूणततः पुनरावृत्त पररमाण रचनेचा वापर केला, तर तोच सहभागी
प्रयोगाछया सवत द्दस्थतींमध्ये सहभागी होइल. या दोन रचने व्यद्दतररक्त, आतर रचना अहेत,
ज्या अपण तेव्हा वापरू शकतो, जेव्हा प्रयोगात दोन स्वतंत्र पररवततके ऄसतात. त्या रचना
म्हणजे द्दमश्र रचना (Mixed Design ) अद्दण घटकीय रचना ( Factorial design ).
सत्र ६ (द्दवभाग ऄ) मध्ये द्दमश्र रचना पाहणार अहोत.
तुमची समज तपासा:
१. प्रयोगात एक स्वतंत्र पररवततक ऄसेल, तेव्हा कोणती रचना वापरली जाते? munotes.in

Page 14

बोधद्दनक प्रद्दिया अद्दण मानसशास्त्रीय चाचणयांची प्रात्याद्दक्षके
14 २. ईदाहरणासह संपूणततः यादृद्दछिक गट रचनेचे वणतन करा.
३. ईदाहरणासह संपूणततः पुनरावृत्त केलेल्या रचनेचे वणतन करा.
१.५ नमुना-गनवड, यादृगच्िकीकरण अगण प्रगतसंतुलन (SAMPLING, RANDOMIZATION AND COUNTERBALANCING ) प्रयोगाचे द्दनयोजन करताना सहभागींछया अद्दण प्रयोग संचाद्दलत करताना वापरल्या
जाणाऱ या ईिीपक सा मग्रीछयादेखील वैद्दशष्ट्यांद्वारे राबद्दवलेली भूद्दमका समजून घेणे
अवश्यक अहे. या द्दवभागात अपण प्रयोग संचाद्दलत करताना सहभागींछया द्दनवडी अद्दण
ईिीपक सामग्रीछया सादरीकरणाशी संबंद्दधत महत्त्वाछया संकल्पना पाहू. नमुना-द्दनवड,
यादृद्दछिकीकरण अद्दण प्रद्दतसंतुलन या तीन महत्त्वाछया संज्ञा अपण पाहणार अहोत.
१.५.१ नमुना-गनवड (Sampling ):
कोणत्याही संशोधनात लोकसंख्येतील प्रत्येक सदस्याचा समावेश करणे शक्य नाही.
म्हणून अपण ते सहभागींछया द्दनवडक लहान गटावर संचाद्दलत करतो. सहभागींछया या
लहान गटाला नमुना म्हणून ओळखले जाते. जेव्हा अपण ते यादृद्दछिक नमुन्यावर करतो,
तेव्हा पररणाम ऄद्दधक द्दनणातयक बनतात.
यादृद्दछिक नमुन्याचा ऄथत ऄसा अहे, की प्रत्येक व्यक्तीला ऄभ्यासाचा भाग बनणयाची
समान संधी ऄसते. जेव्हा नमुना यादृद्दछिकपणे द्दनवडला जातो द्दकंवा द्दनयुक्त केला जातो,
तेव्हा द्दनष्कषत द्दमळणयाची शक्यता ऄद्दधक ऄसते, जी लोकसंख्येसाठी सामान्यीकृत केली
जाउ शकते.
अता अपण कोणत्या प्रकारचे नमुना तंत्र वापरले जाउ शकते ते पाहू.
(१) सुलभ यादृगच्िक नमुना-गनवड (Simple Random sampling ):
याचा ऄथत ऄसा, की अपण सहभागी ऄशा प्रकारे द्दनवडणार अहोत, की कोणत्याही
व्यक्तीला अपल्या प्रयोगा त सहभागी होणयाची समान संधी द्दमळेल. ईदाहरणाथत, एक
प्रयोगकतात प्रयोगात अढळणाऱया प्रत्येक द्दतसऱया व्यक्तीला सामील करून घेणयाचे ठरवू
शकतो. याला सुलभ यादृद्दछिक नमुना म्हणतात.
(२) स्तरीकृत नमुना-गनवड (Stratified Sampling ):
या प्रकारछया नमुन्यामध्ये ऄभ्यासातील लोकसंख्येछया सवत द्दवभागांचा समावेश होतो.
ईदाहरणाथत, पालकत्व-शैलींवरील प्रयोगात समाजातील सवत द्दवभागातील - ईछच-वगत,
मध्यम-वगत तसेच द्दनम्न वगाततील सहभागी ऄसणे अवश्यक अहे. ऄशा प्रकारछया
नमुन्याला स्तरीकृत नमुना म्हणतात.
(३) प्रमाणबद्ध/ ऄनुपागतक नमुना-गनवड (Proportionate Sampling ):
नमुन्याछया या स्वरूपामध्ये समाजातील सवत घटकांचा, परंतु लोकसंख्येतील त्यांछया
ऄद्दस्तत्वाछया प्रमाणात समावेश केला जातो. ईदाहरणाथत, जर भारतात ५०% लोकसंख्या munotes.in

Page 15

प्रायोद्दगक मानसशास्त्र अद्दण मानसशास्त्रीय संशोधनातील संख्याशास्त्र यांचा पररचय - I
15 मध्यमवगीय, २५% ईछच-वगीय अद्दण २५% द्दनम्न-वगातची ऄसेल, तर तेच प्रमाण
नमुन्यात प्रद्दतद्दबंद्दबत केले पाद्दहजे. प्रयोगाछया नमुन्यात ५०% सहभागी मध्यमवगीय , २५%
ईछच अद्दण द्दनम्न वगाततील ऄसावेत. या प्रकारछया नमुन्याला प्रमाणबद्ध/ऄनुपाद्दतक नमुना-
द्दनवड म्हणतात.
(४) समूह नमुना-गनवड (Cluster Sampling ):
मोठ्या लोकसंख्येचा समावेश ऄसलेल्या संशोधनांमध्ये द्दवद्दवध भौगोद्दलक क्षेत्रांतील द्दकंवा
आतर संबंद्दधत श्रेणीतील सहभागींना ऄभ्यासात समाद्दवष्ट केल्यास संशोधन ऄद्दधक ऄथतपूणत
बनते. ईदाहरणाथत, पालकत्व-शैलींचे महत्त्व समजून घेणयासाठी केवळ एका राज्य द्दकंवा
शहराऐवजी देशाछया द्दवद्दवध भागांतील सहभागी ऄसणे अवश्यक अहे.
तुमची समज तपासा :
पुढील गोष्टी स्पष्ट करा -
१. यादृद्दछिक नमुना-द्दनवड
२. स्तरीकृत नमुना-द्दनवड
३. प्रमाणबद्ध नमुना-द्दनवड
४. समूह नमुना-द्दनवड
१.५.२ यादृगच्िकीकरण (Randomization ):
ऄगोदरछया चचेवरून ऄसे द्ददसून येते, की ऄभ्यास केलेला नमुना सामान्य लोकसंख्येचा
प्रद्दतद्दनधी ऄसणे अवश्यक अहे. हे अपल्याला यादृद्दछिकीकरणाचे महत्त्व अणते. जेव्हा
प्रयोग संचाद्दलत केले जातात, तेव्हा अपण ते लोकसंख्येछया नमुन्यावर संचाद्दलत करत
ऄसल्याने सहभागींची द्दनवड यादृद्दछिकपणे करणे अवश्यक अहे, जेणे करून प्रत्येक
व्यक्तीला ऄभ्यासाचा सदस्य होणयाची समान संधी ऄसेल. हे नमुने सामान्य लोकसंख्येछया
जवळ येणयास मदत करतात. त्याचप्रमाणे, जेव्हा अपण यादृद्दछिक गट रचना वापरतो,
ज्यामध्ये द्दभन्न सहभागी वेगवेगळ्या पररद्दस्थतींमध्ये भाग घेतात, तेव्हा अपण सहभागींना
प्रत्येक द्दस्थती यादृद्दछिकपणे द्दनयुक्त करणे अवश्यक अहे. ईदाहरणाथत, जर अपण
ऄध्यापनाछया तीन पद्धतींद्वारे द्दनमातण झालेल्या द्दशक्षणातील फरकांशी संबंद्दधत प्रयोग
संचाद्दलत करत अहोत, तर सहभागींना यादृद्दछिकपणे तीन गटांपैकी एक द्दकंवा दुसऱ या
गटात स्थान देणे अवश्यक अहे.
यादृद्दछिकीकरणाची अवश्यकता ऄसलेली दुसरी द्दस्थती ईद्दिपकाछया सादरीकरणामध्ये
अहे. जेव्हा प्रयोगामध्ये ऄनेक ईद्दिपके द्दकंवा द्दस्थती ऄसतात, तेव्हा ईद्दिपकाछया
ऄवस्थेचा द्दकंवा द्दस्थतीचा प्रभाव द्दवचारात घेणे अवश्यक अहे. ईदाहरणाथत, जर एखाद्या
प्रयोगात ऄध्यापन पद्धतीचा ऄध्ययनावर होणारा पररणाम समजून घ्यायचा ऄसेल अद्दण
अपण पुनरावृत्त पररमाण रचना वापरत ऄसाल , तर सवत सहभागी तीनही ऄध्यापन munotes.in

Page 16

बोधद्दनक प्रद्दिया अद्दण मानसशास्त्रीय चाचणयांची प्रात्याद्दक्षके
16 पद्धतींमध्ये भाग घेतील. त्या ऄटीनुसार, जर सवत सहभागींसाठी वापरलेल्या ऄध्यापन
पद्धतीचा िम ऄसा ऄसेल: (१) चचात पद्धत (२) स्व-ऄध्ययन पद्धत (३) व्याख्यान पद्धत.
जर सादरीकरण सवत सहभागींसाठी सारखेच ऄसेल, तर व्याख्यान पद्धत शेवटची
ऄसल्याने द्दतछया द्दस्थतीमुळे थकवा द्दकंवा सराव होणयाची शक्यता अहे. यादृद्दछिकतेचा
वापर येथे केला जाउ शकतो, जेणे करून प्रत्येक सहभागीसाठी कोणतीही पद्धत
यादृद्दछिकपणे कोणत्याही द्दस्थतीसाठी द्दनवडली जाउ शकते.
ऄशा प्रकारे, यादृद्दछिकीकरणामुळे ऄनेक हस्तक्षेप करणाऱया घटकांवर द्दनयंत्रण ठेवणयात
मदत होते. ऄशी दुसरी पद्धत, जी हस्तक्षेप करणाऱया घटकांवर द्दनयंत्रण ठेवणयास मदत
करते, ती म्हणजे प्रद्दतसंतुलन. अता अपण प्रद्दतसंतुलनाद्दवषयी चचात करूया.
१.५.३ प्रगतसंतुलन (Counterbalancing ):
जेव्हा पुनरावृत्त पररमाण रचनेचा वापर केला जातो, तेव्हा तोच सहभागी प्रयोगाछया
एकापेक्षा ऄद्दधक पररद्दस्थतींमध्ये भाग घेतो. यामुळे थकवा, सराव पररणाम , सवय होणे,
संवेदनाक्षमता आत्यादींसारखे ऄनेक शेष स्थानांतरण प्रभाव (carryover effects ) होउ
शकतात. ईदाहरणाथत, ऄध्ययनाछया तीन पद्धतींचा ऄध्ययनावर होणारा पररणाम समजून
घेणयाछया प्रयोगात, जर अपण पुनरावृत्त पररमाण रचना वापरणयाची योजना अखली अद्दण
सवत सहभागींना प्रथम चचात पद्धती, नंतर व्याख्यान पद्धती अद्दण शेवटी स्वयं-ऄभ्यास
पद्धतीचा प्रस्तावना द्ददला जाउ शकतो. या प्रयोगात वेगवेगळ्या पद्धतींमध्ये ऄध्ययन हे
केवळ ऄध्यापन पद्धतीछया जन्मजात वैद्दशष्ट्यांमुळेच वेगळे ऄसू शकत नाही, तर ते
पद्धतीछया द्दस्थतीचा पररणामदेखील ऄसू शकतो. सुरूवातीला थकवा येणयाची शक्यता
कमी ऄसते, तर शेवटछया द्ददशेने थकवा द्दकंवा सराव द्दकंवा आतर घटकांमुळे प्रभाद्दवत
होणयाची शक्यता ऄसते.
प्रायोद्दगक पद्धतीने, शेष स्थानांतरण प्रभावावर द्दनयंत्रण ठेवणे अवश्यक अहे. हे करणयाचा
एक मागत म्हणजे प्रद्दतसंतुलन होय. प्रद्दतसंतुलनामध्ये वेगवेगळ्या सहभागींना वेगवेगळ्या
द्दस्थतीछया िमानुसार द्दनयुक्त करणे समाद्दवष्ट अहे, जेणे करुन त्यांना सवत पदांवर संतुद्दलत
करता येइल. ऄशा प्रकारे, ऄध्ययनावर ऄध्यापन पद्धतीछया प्रभावाछया ऄभ्यासासाठी
अपल्याकडे सहभागींचे तीन गट ऄसू शकतात अद्दण त्यांछयापैकी प्रत्येकजण
खालीलप्रमाणे ३ द्दभन्न िमांछया संपकातत येतील- गट १ गट २ गट ३ व्याख्यान पद्धत चचात पद्धत स्व-ऄभ्यास पद्धत चचात पद्धत स्व-ऄभ्यास पद्धत व्याख्यान पद्धत स्व-ऄभ्यास पद्धत व्याख्यान पद्धत चचात पद्धत
लक्षात घ्या, की ऄशा प्रकारे शेष स्थानांतरण प्रभाव संतुद्दलत होणयाची शक्यता अहे. याला
प्रद्दतसंतुलन म्हणतात.
munotes.in

Page 17

प्रायोद्दगक मानसशास्त्र अद्दण मानसशास्त्रीय संशोधनातील संख्याशास्त्र यांचा पररचय - I
17 तुमची समज तपासा:
१. यादृद्दछिकीकरण म्हणजे काय?
२. प्रद्दतसंतुलन ईदाहरणासह स्पष्ट करा.
या प्रकरणामध्ये अपण प्रायोद्दगक पद्धतीतील महत्त्वाची वैद्दशष्ट्ये अद्दण संकल्पना पाहत
अहोत. पररवततक अद्दण रचना यांसारख्या काही संकल्पना पाद्दहल्यानंतर अता अणखी
एक महत्त्वाची संज्ञा पाहूया - ऄभ्युपगम.
१.६ ऄभ्युपगम (HYPOTHESIS ) ऄभ्युपगम हा प्रयोगाचा एक ऄद्दतशय महत्त्वाचा पैलू अहे. प्रयोग संचाद्दलत करणयापूवी
प्रयोगकतात स्वतंत्र पररवततक अद्दण ऄवलंबी पररवततकांमधील संभाव्य संबंध प्रस्ताद्दवत करू
शकतो. या प्रस्ताद्दवत संबंधाला ऄभ्युपगम ऄसे म्हटले जाते. ईदाहरणाथत, स्मृती-सहाय्यक
ईपकरणावरील प्रयोगात जर प्रयोगकत्यातला ऄशी ऄपेक्षा ऄसेल, की स्मरणशक्ती स्मृती-
सहाय्यक ईपकरण नसणयाछया द्दस्थतीपेक्षा स्मृती-सहाय्यक ईपकरण द्दस्थतीत ऄद्दधक
चांगली ऄसेल, तर यास ऄभ्युपगम म्हणता येइल.
पारंपाररकपणे, संशोधनात दोन प्रकार अहेत, ज्यामध्ये ऄभ्युपगम मांडले जातात - शून्य
ऄभ्युपगम अद्दण वैकद्दल्पक ऄभ्युपगम.
अता अपण ऄभ्युपगमाची ही दोन रूपे एकामागून एक पाहणार अहोत.
१.६.१ शून्य ऄभ्युपगम (Null Hypothesis ):
शून्य ऄभ्युपगम सांगते, की दोन पररवततकांमध्ये कोणताही संबंध नाही. स्मृती-सहाय्यक
ईपकरणावरील प्रयोगासाठी शून्य ऄभ्युपगम खालीलप्रमाणे मांडला जाउ शकतो, स्मृती-
सहाय्यक ईपकरणाचे कायत म्हणून प्रत्यावाद्दहत केलेल्या वस्तूंछया संख्येत कोणताही
महत्त्वपूणत फरक नाही (म्हणजेच स्मृती-सहाय्यक ईपकरण द्दस्थतींमध्ये प्रत्यावाद्दहत
केलेल्या वस्तूंछया सरासरी संख्येमध्ये कोणताही महत्त्वपूणत फरक नाही. ईपकरण द्दस्थती
द्दव. स्मृती-सहाय्यक ईपकरण नसणयाची द्दस्थती).
१.६.२ वैकगल्पक ऄभ्युपगम (Alternative Hypothesis ):
वैकद्दल्पक ऄभ्युपगम हा स्वतंत्र पररवततक अद्दण ऄवलंबी पररवततकामध्ये संबंध अहे अद्दण
स्वतंत्र पररवततकाचा ऄवलंबी पररवततकावर प्रभाव अहे, ऄसे म्हणतो. स्मृती-सहाय्यक
ईपकरणावरील प्रयोगासाठी वैकद्दल्पक ऄभ्युपगम खालीलप्रमाणे सांद्दगतले जाउ शकते.
स्मृती-सहाय्यक ईपकरणाचा महत्त्वपूणत प्रभाव वस्तूंछया प्रत्याद्दभज्ञानावर वस्तूंची संख्या
स्मृती-सहाय्यक ईपकरण द्दस्थतीत स्मृती-सहाय्यक ईपकरण नसणयाछया द्दस्थतीछया
तुलनेत लक्षणीयरीत्या जास्त अहे). एक प्रायोद्दगक ऄभ्युपगम ऄनेक द्ददशाहीन द्दकंवा
द्ददशात्मक ऄसू शकते. अता द्ददशात्मक अद्दण द्ददशाहीन ऄभ्युपगम पाहू.
munotes.in

Page 18

बोधद्दनक प्रद्दिया अद्दण मानसशास्त्रीय चाचणयांची प्रात्याद्दक्षके
18 १.६.३ गदशात्मक ऄभ्युपगम (Directional Hypothesis ):
हे एक-ऄंती ऄभ्युपगम (one-tailed hypothesis ) अहे, जे द्दवशेषत: स्वतंत्र पररवततक
अद्दण ऄवलंबी पररवततकावर होणाऱ या प्रभावाछया द्ददशा द्दकंवा स्वरूपाचा ऄंदाज लावते.
स्मृती-सहाय्यक ईपकरणावरील ईदाहरणासाठी द्ददशात्मक ऄभ्युपगम खालील प्रकारे
मांडला जाउ शकतो. स्मृती-सहाय्यक ईपकरण स्मरणशक्तीला लक्षणीयरीत्या वाढवते
(ईदाहरणाथत, स्मरणाथी शब्दांची सरासरी संख्या स्मृती-सहाय्यक ईपकरण नसणयाछया
द्दस्थतीछया तुलनेत स्मृती-सहाय्यक ईपकरण द्दस्थतीत लक्षणीयरीत्या जास्त अहे.) ऄशा
प्रकारे, या ऄभ्युपगमामध्ये प्रयोगकतात द्दवद्दशष्टपणे तो द्दकंवा द्दतला कोणत्या द्ददशेने फरक
पडणयाची ऄपेक्षा करतो, ऄसे मांडत अहे.
१.६.४ गदशाहीन ऄभ्युपगम (Non-Direc tional Hypothesis ):
हे द्दद्व-ऄंती ऄभ्युपगम (two-tailed hypothesis ) अहे, जे स्वतंत्र पररवततकाचा पररणाम
होइल, ऄसे भाकीत करते, परंतु पररणाम कोणत्या द्ददशेने द्ददसेल, हे द्दनद्ददतष्ट करत नाही.
स्मृती-सहाय्यक ईपकरणावरील प्रयोगासाठी द्ददशाहीन ऄभ्युपगम खालीलप्रमाणे मांडला
जाउ शकतो - स्मृती-सहाय्यक ईपकरण प्रत्याद्दभज्ञानावर लक्षणीय प्रभाव टाकते (म्हणजेच
स्मरण केलेल्या शब्दांची सरासरी संख्या दोन द्दस्थतीमध्ये लक्षणीयरीत्या द्दभन्न ऄसते.
कोणत्याही संशोधनासाठी ऄभ्युपगम स्पष्टपणे द्दलद्दहणे खूप महत्वाचे अहे. चला, काही
महत्त्वाछया पायऱया पाहुया. संशोधनात तंतोतंत अद्दण स्पष्टपणे ऄभ्युपगम द्दलद्दहणयासाठी
ऄनुसरण करणे.
संशोधनासाठी ऄभ्युपगम कसे गलहावे?
संशोधन ऄभ्युपगम द्दलद्दहणयासाठी पुढील चरणांचे पालन केले जाउ शकते -
 प्रथम तुमछया संशोधनातील प्रमुख पररवततक ओळखा. तुमचे स्वतंत्र पररवततक अद्दण
ऄवलंबी पररवततक काय ऄसतील ते ओळखा.
 नंतर पररवततकाची द्दियात्मक व्याख्या करणे अवश्यक अहे. जर तुम्ही म्हणाल, की
तुम्हाला स्मृतीचे मापन करायचे अहे, तर तुम्ही ते कसे कराल याद्दवषयी ठाम रहा -
तुम्ही प्रत्यावाहन पद्धत वापरणार अहात की प्रत्याद्दभज्ञान पद्धत, प्रयोगात पररवततक
कसा वापरला जात अहे, हे स्पष्ट करणे अवश्यक अहे. याला द्दियात्मक व्याख्या
म्हणतात.
 स्वतंत्र पररवततक अद्दण ऄवलंबी पररवततक यांमधील संबंधांची द्ददशा ठरवा. यासाठी या
द्दवषयाछया साद्दहत्याचा शोध घेणे अवश्यक अहे. साद्दहत्य प्रभावाछया द्दवद्दशष्ट द्ददशेला
समथतन देत ऄसल्यास द्ददशात्मक ऄभ्युपगम सांद्दगतले जाउ शकते. तथाद्दप, काही
वेळा पूवीचे संशोधन अद्दण साद्दहत्यात द्दवसंगत द्दनष्कषत ऄसू शकतात. ऄशा वेळी
द्ददशाहीन ऄभ्युपगम मांडले जाउ शकते.
तुमचे अकलन तपासा:
१. शून्य ऄभ्युपगम अद्दण पयातयी ऄभ्युपगम यांमध्ये काय फरक अहे? munotes.in

Page 19

प्रायोद्दगक मानसशास्त्र अद्दण मानसशास्त्रीय संशोधनातील संख्याशास्त्र यांचा पररचय - I
19 २. द्ददशात्मक ऄभ्युपगम हे द्ददशाहीन ऄभ्युपगमांपेक्षा वेगळे कसे अहे?
३. खालील ईदाहरणांमध्ये शून्य ऄभ्युपगम, द्ददशात्मक ऄभ्युपगम अद्दण द्ददशाहीन
ऄभ्युपगम सांगा.
ऄ) एका संशोधकाला प्रेरणा पातळीचा (ईछच द्दवरूद्ध कमी) कमतचाऱयाछया कायतक्षमतेवर
पररणाम होतो का, हे ऄभ्यासायचे अहे.
ब) एखाद्या संशोधकाला व्यक्तींमधील दुद्दतेंतेची पातळी (ईछच द्दवरूद्ध कमी) त्यांछया
प्रद्दतद्दिया काळावर पररणाम करते का, हे ऄभ्यासणयाची आछिा अहे.
१.७ सारांश प्रायोद्दगक पद्धत ही एक संशोधन पद्धती अहे. जी मानसशास्त्रात वततन समजून घेणयासाठी
वापरली जाते. प्रायोद्दगक पद्धतीची दोन मुख्य वैद्दशष्ट्ये, म्हणजे स्वतंत्र पररवततक
प्रयोगकत्यातद्वारे हाताळले जाते अद्दण बाह्य घटकांवर द्दनयंत्रण ऄसते. प्रायोद्दगक पद्धतीमध्ये
३ महत्त्वपूणत प्रकारचे पररवततक समाद्दवष्ट ऄसतात -
(१) स्वतंत्र पररवततक: हे पररवततक प्रयोगकत्यातद्वारे हाताळले जाते;
(२) ऄवलंबी पररवततक: हे पररवततक प्रयोगकत्यातद्वारे मोजले जाते अद्दण
(३) गनयंगत्रत पररवततक: हे त्या पररवततकाला ईल्लेद्दखत करते, जे प्रयोगकत्यातकडून द्दस्थर
ठेवले जाते.
प्रयोग करण यापूवी प्रयोगकत्यातने त्याची रचना करणे अवश् यक अहे. प्रयोगात एक स्वतंत्र
पररवततक ऄसतो, तेव्हा प्रयोगाछया रचना ऄसतात - यादृद्दछिक गट रचना अद्दण पुनरावृत्त
पररमाण रचना. यादृद्दछिक गट रचनेमध्ये वेगवेगळ्या पररद्दस्थतींमध्ये सहभागी होणारे द्दभन्न
सहभागी ऄसतात. दुसरीकडे, पुनरावृत्ती केलेल्या रचनेमध्ये सहभागींचा एक गट अहे, जो
प्रयोगाछया सवत पररद्दस्थतींमध्ये भाग घेतो. जेव्हा प्रयोगात दोन स्वतंत्र पररवततक ऄसतात,
तेव्हा प्रत्येक स्वतंत्र पररवततकामध्ये दोनपेक्षा ऄद्दधक स्तर ऄसू शकतात अद्दण म्हणून ते
अवश्यक अहे. प्रथम प्रयोगात समाद्दवष्ट ऄसलेल्या ऄटींची संख्या द्दनधातररत करणयासाठी.
स्वतंत्र पररवततकाछया स्तरांचे गुणाकार शोधून एकूण द्दस्थतींची संख्या द्दनद्दतेत केली जाउ
शकते. या प्रकारछया द्दस्थतीत द्दवद्दवध रचना शक्य अहेत. संपूणततः यादृद्दछिक गट रचना,
संपूणततः पुनरावृत्त पररमाण रचनांचे रचना, घटद्दकय रचना अद्दण द्दमश्र रचना. पूणतपणे
यादृद्दछिक गट रचनेमध्ये, प्रयोगाछया वेगवेगळ्या पररद्दस्थतींपैकी प्रत्येद्दवद्दशष्ट कायतध्ये द्दभन्न
सहभागी होतात. तर संपूणततः पुनरावृत्ती केलेल्या ईपायांछया रचनेमध्ये प्रयोगाछया सवत
पररद्दस्थतींमध्ये भाग घेणाऱ या सहभागींचा समान गट ऄसतो. प्रयोगात सहभागी ऄसलेले
सहभागी अद्दण ईिीपक सामग्रीदेखील प्रयोगाछया पररणामांवर पररणाम करू शकते. म्हणून
प्रयोगाछया पैलूंचा द्दवचार करणे अवश्यक अहे जसे - नमुना-द्दनवड, यादृद्दछिकीकरण अद्दण
प्रद्दतसंतुलन.
ज्याछयावर प्रयोग केला जाइल, त्याचे नमुना-द्दनवड करणयासाठी नमुना ही पद्धत वापरली
जाते. यात यादृद्दछिक नमुन्याचा समावेश ऄसू शकतो; ज्यामध्ये कोणत्याही सहभागीला munotes.in

Page 20

बोधद्दनक प्रद्दिया अद्दण मानसशास्त्रीय चाचणयांची प्रात्याद्दक्षके
20 प्रयोगात सहभागी होणयाची समान संधी ऄसते. प्रयोगात द्दनयोद्दजत सामग्री अद्दण द्दस्थती
त्याछया सादरीकरणाछया िमाने अद्दण शेष स्थानांतरण प्रभावांद्वारे पररणामांवर पररणाम
करू शकतात. यादृद्दछिकीकरणामध्ये सामग्री अद्दण द्दस्थती ऄशा प्रकारे सादर करणे
समाद्दवष्ट अहे की कोणतीही ईिीपक सामग्री द्दकंवा द्दस्थती कोणत्याही द्दस्थतीत सादर
होणयाची समान शक्यता ऄसते. शेष स्थानांतरण प्रभावामध्ये सामग्री द्दकंवा द्दस्थती सादर
करणे समाद्दवष्ट अहे जेणेकरून एक संतुद्दलत द्दस्थती ऄसेल.
प्रायोद्दगक पद्धतीतील अणखी एक महत्त्वाची संज्ञा म्हणजे ऄभ्युपगम अहे. ऄभ्युपगम हे
प्रयोगातील पररवततकांमधील प्रस्ताद्दवत संबंधांचे द्दवधान अहे. एक शून्य ऄभ्युपगम ऄसे
मांडतो, की दोन्ही पररवततकांमध्ये कोणताही संबंध नाही, तर पयातयी ऄभ्युपगम ऄसे
मांडतो, की दोघांमध्ये संबंध अहे. प्रायोद्दगक संशोधन एक तर संबंधाची द्ददशा (द्ददशात्मक
ऄभ्युपगम) सांगू शकतो द्दकंवा संबंधांची द्ददशा (द्ददशाहीन) सांगू शकत नाही. ऄभ्युपगम
स्पष्टपणे अद्दण ऄचूकपणे तयार केल्याने पररवततकांमधील संबंध व्यक्त करणयास मदत होते
अद्दण त्यातून त्याची चाचणी घेणे शक्य होते. ऄशा प्रकारे, प्रयोगांची रचना पररवततकाचे
स्पष्ट वणतन करून त्याछया रचनेचे द्दनयोजन करून अद्दण ऄभ्युपगमद्वारे पररवततकांमधील
ऄपेद्दक्षत संबंधांची द्ददशा सांगून योग्यररत्या तयार करावी लागते.
१.८ संदभत 1. Bordens, Kenneth S and Bruce B. Abbott, Research Design
and Methods: A Process Approach. New York, NY : McGraw -Hill
Education, 2014.
2. Myers, Anne, and Christine H. Hansen. Experimental Psychology.
Pacific Grove, CA: Wadsworth/Thomson Learning, 2002.

*****

munotes.in

Page 21

21 २
ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील
सं´याशाľ यांचा पåरचय - II
घटक संरचना
२.० उिĥĶ्ये
२.१ ÿÖतावना
२.२ सं´याशाľीय िवĴेषण
२.२.१ वणªनाÂमक सं´याशाľ
२.२.२ अनुमािनत सं´याशाľ
२.२.३ टी-चाचणी
२.२.४ एफ-चाचणी
२.२.५ सं´याशाľीय ल±णीयता
२.३ सारांश
२.४ संदभª
२.० उिĥĶ्ये हा पाठ अËयासÐयानंतर अÅययनाथê खालील बाबéसाठी स±म होईल:
 वणªनाÂमक सं´याशाľ आिण अनुमािनत सं´याशाľ यांत फरक करणे.
 िजथे टी-चाचणी आिण एफ -चाचणी योµय असेल, अशी ÿायोिगक िÖथती ÖपĶ करणे.
 सं´याशाľीय ल±णीयता ही संकÐपना ÖपĶ करणे.
२.१ ÿÖतावना अगोदर¸या पाठात आपण िविभÆन ÿायोिगक पĦतéची वैिशĶ्ये आिण ÿयोगाची रचना
करताना िवचारात घेÁयास आवÔयक असणाöया काही महßवा¸या संकÐपना पिहÐया.
ÿयोगाची योजना आखÁया चा आणखी एक महßवाचा पैलू Ìहणजे ÿयोगाĬारे गोळा केलेÐया
ÿद°/मािहती¸या सं´याशाľीय िवĴेषणाची योजना करणे. या पाठात आपण ÿद°ा¸या
सं´याशाľीय िवĴेषणािवषयी चचाª करणार आहोत.
२.२ सं´याशाľीय िवĴेषण (STATISTICAL ANALYSIS ) एखादे पĦतशीर पĦतीशाľाचा (methodology ) वापर कłन एकदा ÿयोगाची रचना
केली आिण योजना आखली गेली, कì ÿद°/मािहती (data) गोळा करÁयासाठी ÿयोग munotes.in

Page 22

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
22 संचािलत केला जातो. अशा ÿकारे, ÿयोगाची रचना केÐयानंतर ÿयोगामÅये Öमृती-
सहाÍयक उपकरणाचा (Mnemonic device ) वापर हा ÿÂयावाहन (recall ) ÿभािवत
करतो का, हे जाणून घेÁयासाठी ÿयोगकताª खरे तर ÿद° गोळा करÁयासाठी ÿयोग
संचािलत करतो.
Âयानंतर आपण िनÕकषª काढÁयाअगोदर गोळा केलेला ÿद° संघिटत करणे, सारांिशत
करणे आिण Âयाचे वणªन करणे आवÔयक असते. हे मािहतीचे सांकेतन करणे आिण िविभÆन
सं´याशाľीय पĦती वापरणे यांĬारे केले जाऊ शकते. जरी सारांशीकरण आिण वणªन हे
ÿद° गोळा केÐयानंतर केले जाते, ÿयोगकÂयाªने योजना टÈÈयातच यािवषयी योजना
आखणे महßवाचे आहे, कì ÿद° पåरणामकारकåरÂया कसा सारांिशत केला जावा, Âयाचे
वणªन कसे केले जावे आिण िनÕकषª काढÁयासाठी कोणती पĦत अवलंबली जावी.
िविभÆन सं´याशाľीय पĦती, ºया वापरÐया जातात, Âया दोन ÿकार¸या आहेत:
वणªनाÂमक सं´याशाľ आिण अनुमािनत सं´याशाľ.
आपण आता सं´याशाľीय पĦती¸या या दोन ÿकारांवर चचाª कł.
२.२.१ वणªनाÂमक सं´याशाľ (Descriptive Statistics ):
यामÅये Âया िविभÆन सं´याशाľीय पĦती समािवĶ असतात, ºया आपÐयाला गोळा
केलेÐया ÿद°ाचे वणªन करÁयास स±म बनिवतात. आलेखीय पुनसाªदरीकरण (Graphical
represen tations ), क¤िþय ÿवृ°ीची पåरमाणे - Measures of Central tendency (मÅय
- Mean, मÅयांतर - Median आिण बहòलक - Mode), पåरवतªिनयतेची पåरमाणे
(Measures of variability ) या काही सामाÆयपणे वापरÐया जाणाöया सं´याशाľीय
पĦती आहेत, ºया आपÐयाला ÿद°ाचे वणªन करÁयास सहाÍय करतात.
Ìहणून अनेक सहभागéवर ÿयोग संचािलत केला गेÐयानंतर आपÐयाला Öमृती-सहाÍयक
उपकरणे नसणारा गट आिण Öमृती-सहाÍयक उपकरणे असणारा गट या दोÆहéमधील
सहभागीचा ÿÂयावाहन ÿाĮांक घेऊ. जर आपण ÿयोग वेगवेगÑया सहभागéवर संचािलत
केला, तर आपण Âया सवª सहभागéचा ÿद° घेऊ. हा ÿद° जो एका िकंवा अिधक
सहभागéकडून गोळा केलेला आहे, तो योµयåरÂया संघिटत केला जाणे आवÔयक आहे, जेणे
कłन आपण Âयाचे वणªन अिधक पåरणामकारकपणे करÁयास स±म होऊ. ÿयोगकताª
Óयĉì आलेख, मÅय, ÿमािणत िवचलन (standard deviation - SD) आिण इतर
वणªनाÂमक सं´याशाľ यां¸या साहाÍयाने िनÕकषª सारांिशत कł शकेल. अशा ÿकारे,
आपण ÿद°ाचे आकलन करÁयास स±म असू/होऊ. उदाहरणाथª, खालील सारणी २.१
िवचारात ¶या.
सारणी २.१ Öमृती-सहाÍयक असणारी िÖथती आिण Öमृती-सहाÍयक नसणारी िÖथती या
दोÆहéमधील २० सहभागé¸या ÿÂयावाहन ÿाĮांकांचा मÅय आिण ÿमािणत िवचलन:
munotes.in

Page 23

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - II
23 Öमृती-सहाÍयक असणारी िÖथती Öमृती-सहाÍयक नसणारी िÖथती ÿÂयावाहन ÿाĮांकांचा मÅय (M) ८.५ ४.२ ÿमािणत िवचलन (SD) २.१ १.२
२० सहभागéवर ÿयोग संचािलत केÐयानंतर जर ÿयोगकÂयाªने ÿाĮ मािहती अशा सारणी
Öवłपात मांडली आिण अगदी Öतंभालेख (bar graph ) Öथापन केले, तर ÿयोगकÂयाªला
ÿयोगाĬारे गोळा केलेली मािहती सपĶ करÁयासाठी ते सहाÍयकारक होईल.
यांसार´या सं´याशाľीय पĦती, ºयाला वणªनाÂमक सं´याशाľ मानले जाते, ते तयार
करतात. माý, िनÕकषª काढÁयासाठी हे पुरेसे नाही. जरी Öमृती-सहाÍयक उपकरण
असणाöया गटाचा ÿÂयावाहन ÿाĮांकांचा मÅय हा Öमृती-सहाÍयक उपकरण नसणाöया
गटा¸या ÿÂयावाहन ÿाĮांका¸या मÅया¸या तुलनेत अिधक असला, तरीही आपण असा
िनÕकषª काढू शकत नाही, कì ‘Öमृती-सहाÍयक उपकरण Öमृतीचे सुलभीकरण करते”.
िनÕकषª काढÁयासाठी संशोधकाला अनुमािनत सं´याशाľाचा वापर करावा लागेल.
आता आपण अनुमािनत सं´याशाľ (Inferential statistics ) Ìहणजे काय हे पाहòया.
२.२.२ अनुमािनत सं´याशाľ (Inferential Statistics ):
वणªनाÂमक सं´याशाľ हे आपÐयाला आपÐया ÿद°ा¸या िवĵसिनयतेचे मूÐयांकन
करÁयास मदत करत नाही आिण Ìहणून अनुमािनत सं´याशाľ आवÔयक आहे.
अनुमािनत सं´याशाľ हे आपले िनÕकषª िकतपत िवĵासाहª आहेत, Âया पातळीचे
मूÐयांकन करÁयास आपÐयाला मदत करते.
ÿयोग संचािलत करताना आपण तो संपूणª लोकसं´येवर संचािलत कł शकत नाही.
Ìहणून, आपण Âया लोकसं´येचा नमुना िनवडतो आिण Âया नमुÆयावर ÿयोग संचािलत
करतो. अनुमािनत शाľ आपÐयाला आपण संपूणª लोकसं´येतून िनवडलेÐया नमुÆया¸या
आधारे आपण िकतपत अनुमान करÁयास स±म असू ती पातळी जाणून घेÁयास मदत
करते.
उदाहरणाथª, आपÐया ÿयोगात, ºयामÅये आपÐयाला Öमृती-सहाÍयक उपकरणाची
पåरणामकारकतेचा शोध घेÁयास इ¸छुक होतो, आपण केवळ २० सहभागéवर ÿयोग
संचािलत केला. हे २० सहभागी आपÐया लिàयत लोकसं´येचा नमुना तयार करतात.
परंतु, संशोधक Ìहणून आपÐयाला हे जाणून ¶यायचे नाही, कì केवळ या २०
सहभागéबरोबर काय घडते. आपÐयाला संपूणª लोकसं´येिवषयी िनÕकषª काढÁयाची इ¸छा
असेल. आपÐयाला दोन िÖथतé¸या (Öमृती-सहाÍयक उपकरण असणारी आिण Öमृती-
सहाÍयक उपकरण नसणारी) दोन मÅयांची संभाÓयता जाणून ¶यावयाची असेल.
आपÐयाला असे अनुमान करÁयासाठी स±म करणाöया सं´याशाľीय पĦतéना अनुमािनत
सं´याशाľ Ìहणतात. munotes.in

Page 24

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
24 या वापरÐया जाणाöया अनुमािनत सं´याशाľीय तंýांचे िविभÆÆन ÿकार आहेत. ही िविभÆन
तंýे या दोन ÿकारांत वगêकृत केÐया जातात: ÿाचिलक सं´याशाľ (Parametric
Statistics ) आिण अ-ÿाचिलक सं´याशाľ (Non-parametric statistics ).
ÿाचिलक सं´याशाľे Âया सं´याशाľीय पĦती आहेत, ºयांमÅये नमुÆयािवषयी िनिIJत
गृिहतके मांडणे याचा समावेश असतो. या पĦती तेÓहा उपयुĉ असतात, जेÓहा नमुना हा
सामाÆयपणे िवतरीत (normally distributed ) केलेला असतो. परंतु, जर ÿद° हे
सामाÆयपणे िवतरीत नसेल, तर आपण ÿाचिलक चाचÁया वापł शकत नाही. Âयाऐवजी
आपण अ-ÿाचिलक चाचÁयांचा वापर कł शकतो, ºया नमुÆयािवषयी कोणतीही गृिहतके
मांडत नाहीत. ÿाचिलक चाचÁयांपैकì काही महßवा¸या चाचÁया या आहेत: टी-चाचणी (t –
test) आिण एफ-चाचणी (F-test). अ-ÿाचिलक चाचÁयांपैकì काही चाचÁया, ºयांचा वापर
केला जातो, Âया Ìहणजे काय-वगª (Chi-square ), िवलकॉि³सन संकेत गुणानुøम चाचणी
(Wilcoxcin Sign Rank Test ) इÂयादéसार´या अनुमािनत सं´याशाľ पĦती आहेत.
आपले आकलन तपासा:
१. वणªनाÂमक आिण अनुमािनत सं´याशाľे यांमÅये काय फरक/िभÆनता आहे?
२. अनुमािनत सं´याशाľे संशोधनात महßवाची का आहेत?
३. ÿाचिलक सं´याशाľ हे अ-ÿाचिलक सं´याशाľापे±ा िभÆन कसे आहे?
आता आपण अनुमािनत सं´याशाľामधील काही महßवा¸या चाचÁया पाहòया.
२.२.३ टी-चाचणी (t-test):
ही ती अनुमािनत सं´याशाľीय चाचणी आहे, जी तेÓहा वापरली जाते, जेÓहा ÿयोगात
Öवतंý पåरवतªकाचे (Independent Variable ) केवळ दोन Öतर असतात आिण Ìहणून
तेथे तुलनाÂमक दोन मÅय (means ) असतात.
Öमृती-सहाÍयक उपकरणांचा ÿÂयावाहनावरील पåरणाम यावरी ÿयोगात एकल Öवतंý
पåरवतªकाचे दोन Öतर आहेत. याचा अथª असा, कì आपÐयाकडे दोन मÅय आहेत, ºयांची
तुलना आपÐयाला करायची आहे (Öमृती-सहाÍयक उपकरण असणाöया िÖथती¸या
ÿÂयावाहन ÿाĮांकांचा मÅय िवłĦ Öमृती-सहाÍयक उपकरण नसणाöया िÖथती¸या
ÿÂयावाहन ÿाĮांकांचा मÅय). जरी आपÐयाला Öमृती-सहाÍयक उपकरण असणाöया
िÖथतीतील ÿÂयावाहन ÿाĮांकाचा मÅय हा Öमृती-सहाÍयक उपकरण नसणाöया
िÖथतीतील ÿÂयावाहन ÿाĮांका¸या मÅयापे±ा अिधक जाÖत आढळला, तरीही आपण
केवळ मÅयां¸या आधारे िनÕकषाª काढू शकत नाही. आपÐयाला टी-चाचणीचा वापर करावा
लागेल, ºया अथê आपÐयाकडे दोन तुलनाÂमक मÅय आहेत.
ÿयोगा¸या रचनेवर आधाåरत वापरÐया जाणाöया टी-चाचणीचे िविभÆन ÿकार आहेत, ते
खालीलÿमाणे:
munotes.in

Page 25

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - II
25 पुनरावृ° पåरमाण टी-चाचणी (Repeated measures t -test):
ही तेÓहा वापरली जाते, जेÓहा दोन तुलनाÂमक मूÐये असतात आिण अवलंबी पåरवतªक
(Dependent Variable ) हे पåरमाणां¸या मÅयांतर (interval ) िकंवा अनुपाती (ratio)
®ेणीमÅये मोडते आिण ÿयोगामÅये वापरलेली रचना ही पुनरावृ° पåरमाण रचना
(Repeated measures design ) असते.
याŀि¸छक पåरमाण टी -चाचणी (Random measures t -test):
ही तेÓहा वापरली जाते, जेÓहा दोन तुलनाÂमक मÅय असतात आिण अवलंबी पåरवतªक हे
पåरमाणां¸या मÅयांतर िकंवा अनुपाती ®ेणीमÅये मोडते आिण ÿयोगामÅये वापरलेली रचना
ही याŀि¸छक पåरमाण रचना (Random measures design ) असते.
अशा ÿकारे, जर Öमृती-सहाÍयक उपकरणांवरील ÿयोग हा एकच सहभागी घेऊन
Âयाला/ितला दोÆही िÖथतéना (Öमृती-सहाÍयक उपकरण असणारी िÖथती आिण Öमृती-
सहाÍयक उपकरण नसणारी िÖथती) ÿÂयि±त (exposed to) केले, तर Âयासाठी योµय
अनुमािनत सं´याशाľ हे पुनरावृ° पåरमाण टी-चाचणी हे असेल. तर दुसरीकडे, जर तोच
ÿयोग याŀि¸छक गट रचना वापłन केला, तर वापरले जाणारे अनुमािनत सं´याशाľ हे
याŀि¸छक पåरमाण टी -चाचणी हे असेल.
टी-चाचणीचा वापर करताना खालील टÈपे अनुसरावे:
१. मुĉता कोटीचे (degrees of freedom - पåरवतªनासाठी मुĉ असणारे ÿाĮांक) गणन
करा. जेÓहा आपण पुनरावृ° पåरमाण टी-चाचणी वापरतो, तेÓहा मुĉता कोटीचे गणन
हे (N - १) Ìहणून केले जाते, िजथे N हा ÿयोगातील एकूण सहभागéची सं´या असते
आिण याŀि¸छक पåरमाण टी -चाचणीसाठी मुĉता कोटी (N – २) अशी असते.
२. Âयानंतर टी-चाचणीचे सूý लागू केले जाते, जे आपÐयाला ÿाĮांक (टी-मूÐय - t-
value) ÿदान करतात.
३. आपण गणन केलेÐया मुĉता कोटीसाठी समी±णाÂमक/øांितक मूÐय (critical
value ) शोधतो.
४. टी-मूÐयासाठी इि¸छत अÐफा पातळीचे (alpha level ) øांितक मूÐय शोधÁयासाठी
सं´याशाľीय सारणीचा संदभª घेतला जातो.
५. जर ÿाĮ टी-मूÐय - obtained t -value (टÈपा ø. २ मÅये) हे सारणीतील øांितक
मूÐयाइतकेच िकंवा Âयापे±ा अिधक असेल, तर याचा अथª असा, कì दोन मÅयांमधील
फरक हा सं´याशाľीय ŀĶ्या ल±णीय (statistically significant ) आहे.
आपले आकलन तपासा:
१. आपण संशोधनात टी-चाचणी केÓहा वापरतो? munotes.in

Page 26

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
26 २. खालील ÿयोगांमÅये, कोणÂया ÿकारचे वणªनाÂमक आिण अनुमािनत सं´याशाľ
वापरणे योµय आहे आिण का ते सांगा -
अ. एक संशोधन कुटुंब-ÿकाराचा (type of family ) जाणवलेÐया कुटुंब-सुसंगतते¸या
(perceived family cohesiveness ) पातळीवरील पåरणाम अËया सÁयास इ¸छुक
आहे. एकý कुटुंब आिण िवभĉ कुटुंब यांमधील सहभागéचे Âयांना जाणवलेÐया कुटुंब
सुसंगततेसाठी मूÐयांकन केले गेले.
ब. एक संशोधक शÊद-ÿकाराचा (अमूतª - Abstract िवłĦ मूतª - Concrete )
ÿÂयािभ²ानावरील पåरणाम अËयासÁयास इ¸छुक आहे. सहभागéना शÊदां¸या एका
यादीला (ºयामÅये याŀि¸छकपणे मांडलेÐया अमूतª आिण मूतª शÊदांचा समावेश आहे)
ÿÂयि±त केले गेले आिण नंतर Âयांना दोÆही वगा«तील ÿÂयािभ²ान केÐया गेलेÐया
शÊद-सं´येची तुलना करÁयासाठी एक ÿÂयािभ²ान चाचणी देÁयात आली.
२.२.४ एफ-चाचणी (F-test):
दुसरे अनुमािनत सं´याशाľ, जे अवलंबी पåरवतªक मÅयांतर िकंवा अनुपाती ®ेणीमÅये
मोडते, तेÓहा वापरले जाते, ते Ìहणजे एफ-चाचणी िकंवा ÿचरण-िवĴेषण (Analysis of
Variance - ANOVA ).
ही चाचणी तेÓहा वापरली जाते, जेÓहा अËयासात दोनपे±ा अिधक Öवतंý पåरवतªके
असतात आिण दोनपे±ा अिधक तुलनाÂमक मÅय असतात. उदाहरणाथª, Âया ÿयोगात,
ºयामÅये आपण तीन िविभÆन अÅयापन पĦतéचा (methods of teaching ) (Óया´यान
पĦत, चचाª पĦत आिण ÖवाÅयाय पĦत) पåरणाम अËयासÁयास इ¸छुक होतो, तेथे तीन
मÅय असतील, ºयांची आपÐयाला तुलना करावी लागेल. येथे टी-चाचणी योµय ठरणार
नाही. Âयाऐवजी अनुमािनत सं´याशाľ जे इथे वापरणे योµय असेल, ते Ìहणजे एफ-
चाचणी.
एफ-चाचणी ही आपÐयाला दोनपे±ा अिधक मÅयांची तुलना करÁयास मदत करते. ÿचरण-
िवĴेषणाचा वापरला जाणारा ÿकार हे Öवतंý पåरवतªकांची सं´या आिण ÿयोगाची रचना
यांवर अवलंबून असतो. जेÓहा केवळ एक Öवतंý पåरवतªक असते, तेÓहा योµय अनुमािनत
सं´याशाľ हे एक-घटक िकंवा एकमागê ÿचरण-िवĴेषण (One-factor or One -way
ANOVA ) हे असते, तर दोन Öवतंý पåरवतªके असणाöया ÿयोगात योµय अनुमािनत
सं´याशाľ Ìहणजे िĬ-घटक िकंवा िĬमागê ÿचरण िवĴेषण (Two-Factor or Two -
way ANOVA ) हे असेल.
ÿयोगा¸या रचनेवर आधाåरत आपÐयाला पुनरावृ° पåरमाण (repeated measures ) िकंवा
याŀि¸छक पåरमाण (randomized measures) ÿचरण िवĴेषण यांपैकì एकाचा वापर
करावा लागेल.
ÿचरण िवĴेषण वापरताना खालील टÈÈयांचे पालन करावे:
१. योµय सूý वापłन एफ-अनुपाताचे (F-ratio) गणन करा. munotes.in

Page 27

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - II
27 २. अंश (numerator ) आिण छेद (denominator ) दोÆहéसाठी मुĉता कोटीचे गणन
करा.
३. दोन मुĉता कोटéचा वापर कłन आवÔयक अÐफा पातळीसाठी øांितक मूÐय
ओळखा.
४. गणन केलेले एफ-मूÐय (टÈपा ø. १ मÅये) हे øांितक मूÐयाइतकेच आहे िकंवा
Âयापे±ा जाÖत आहे, हे पडताळा.
५. जर गणन केलेले एफ-मूÐय हे øांितक मूÐयाइतकेच िकंवा Âयापे±ा जाÖत असेल, तर
आपण असा िनÕकषª काढतो, कì मÅय हे ल±णीयåरÂया िभÆन आहेत.
६. परंतु, सांि´यकìय ŀĶ्या/ सं´याशाľीय ŀĶ्या ल±णीय असणारा एफ-अनुपात
आपÐयाला केवळ इतकेच सूिचत करतो, कì मÅयांमÅये ल±णीय फरक आहे, पण
संभाÓय तुलनांमÅये िवĵासाहª फरक कुठे उĩवतो हे आपÐयाला सांगÁयात तो
अपयशी ठरतो. उदाहरणाथª, तीन अÅयापन पĦातéवरील ÿयोगामÅये जर आपÐयाला
एफ-अनुपात सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीय आढळला, तर आपÐयाला हे कळणार नाही,
कì मÅयां¸या कोणÂया जोडीमÅये (Óया´यान पĦत िवŁĦ चचाª पĦत, िकंवा चचाª
पĦत िवłĦ ÖवाÅयाय पĦत, िकंवा चचाª पĦत िवłĦ ÖवाÅयाय पĦत) िवĵासाहª
फरक अिÖतÂवात आहे.
७. िवलग होणे, ºयाचा अथª ल±णीयåरÂया िभÆन असणे यासाठी मÅयां¸या िविभÆन
जोड्यांमÅये तुलना करणे आवÔयक आहे. यामÅये िनयोिजत तुलना (planned
comparison ) िकंवा अिनयोिजत तुलना (unplanned comparison ) समािवĶ असू
शकेल.
८. िनयोिजत तुलना तेÓहा केÐया जातात, जेÓहा आपÐयाकडे मÅयां¸या काही
जोड्यांसाठी काही िविशĶ अËयुपगम असतात. जर असे कोणतेही िविशĶ अËयुपगम
नसतील, तर अ िनयोिजत तुलना केÐया जातात, िजथे पIJ-परी±ण चाचÁयां¸या
(Post-hoc tests) वापरासंबंिधत सवª संभाÓय तुलना िवचारात घेतÐया जातात.
टी-चाचणीमÅये पIJ-परी±ण चाचÁया आवÔयक नसतात, कारण टी -चाचणीमÅये केवळ
दोन तुलनाÂमक मÅय असतात. परंतु, एफ-चाचणी ही तेÓहा केली जाते, जेÓहा दोनपे±ा
अिधक मÅय असतात आिण Âयात एकािधक तुलना समािवĶ असतात.
सामाÆयतः वापरÐया जाणाöया काही पIJ -परी±ण चाचÁया या आहेत: शेफे चाचणी
(Scheffe test ), डनेट चाचणी (Dunnett test ), टकì- एच.एस.डी. चाचणी (Tukey -a
HSD test ), डंकन चाचणी (Duncan test ), आिण िफशर चाचणी (Fisher test ).
तुमचे आकलन तपासा:
१. आपण एफ-चाचणी केÓहा वापरतो?
२. एफ-चाचणीचे िविभÆन ÿकार कोणते आहेत? munotes.in

Page 28

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
28 ३. पIJ-परी±ण चाचणी Ìहणजे काय? ती केÓहा वापरली जाते?
४. खालील उदाहरणांत तुÌही कोणÂया वणªनाÂमक सं´याशाľीय आिण अनुमािनत
सं´याशाľीय पĦतéचा वापर कराल? का?
अ. एका संशोधकाला तीन ÿकार¸या मानसोपचार पĦतéची (तािकªक भाविनक वातªिनक
उपचारपĦती, मनोगितकìय आिण वातªिनक) सामाÆयीकृत दुिIJंता िवकृतीवरील
पåरणामकारकता जाणून घेÁयाची इ¸छा आहे. भयगंड िवकृतीचे िनदान झालेÐया
सहभागé¸या तीन गटांना याŀि¸छकपणे तीनपैकì एका मानसोपचार पĦतीला
ÿÂयि±त केले गेले. उपचारपĦती¸या १० सýांनंतर बेक यांची एं³झायटी
इÆवेनटरीवरील ÿाĮांकां¸या साहाÍयाने ितÆही गटां¸या दुिIJंता पातळीची तुलना केली
गेली.
ब. एक संशोधक शÊदां¸या ÿÂयावाहनावर भाविनक अवÖथेचा (तटÖथ, दुिIJंतीत आिण
नैराÔयúÖत) होणारा पåरणाम समजून घेÁयास इ¸छुक आहे. सवª सहभागéना एका
वेळेस एक अशा सवª तीन ÿकार¸या भाविनक अवÖथांना (ºया ÿायोिगकåरÂया
उÂपÆन केÐया गेÐया) ÿÂयि±त करÁयात आले. Âयांना १० शÊदांची यादी (ÿÂयेक
िÖथतीसाठी वेगळी) सादर करÁयात आली आिण Âयांना ितचे पाठांतर करÁयास
आिण सादरीकरणानंतर लगेचच कागदावर िलिहÁयास सांगÁयात आले. ितÆही
िÖथतéमधील ÿÂयावािहत शÊदां¸या सं´येची तुलना केली गेली.
या पाठा¸या अगोदर¸या िवभागात आपण सं´याशाľीय पĦतéचे ÿकार पािहले आिण या
टी-चाचणी आिण एफ -चाचणी या सामाÆयतः वापरÐया जाणाöया काही अनुमािनत
सं´याशाľीय पĦती आहेत. अनुमािनत सं´याशाľीय पĦती आपÐयाला ÿाĮ केलेला
ÿद° हा सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीय आहे िकंवा नाही, हे जाणून घेÁयास मदत करतात. या
िवभागात आत आपण सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीय असणे या सं²ेचा अथª काय हे समजून
घेऊया.
२.२.५ सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीय (Statistical Significance ):
अनुमािनत सं´याशाľीय चाचÁया या महßवा¸या आहेत, कारण Âया आपÐयाला आपÐया
ÿद°ाची संभाÓयता (probability ) ही संधी घटकामुळे (chance factor ) आहे का, हे
िनधाªåरत करÁयास मदत करते.जर ÿद° संधी घटकामुळे ÿाĮ होÁयाचे संभाÓयता ही
जाÖत असेल, तर आपण असे मानतो, कì ÿद° हा सांि´यकì ŀĶ्या ल±णीय नाही. परंतु,
जर ÿद° संधी घटकामुळे ÿाĮ होÁयाची संभाÓयता कमी असेल, तर आपण ÿद°
सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीय (statistically significant ) आहे, असे मानतो. ही संभाÓयता
अÐफा पातळीने िचÆहांिकत होते. अशा ÿकारे, जर अÐफा पातळी .०५ असेल, तर याचा
अथª हा, कì संधी घटकामुळे ÿद° ÿाĮ होÁयाची संभाÓयता ही १०० ÿकरणांमागे ५ पट
अशी आहे. हे या गोĶीचे सूचक आहे, कì ÿद° हा कोणÂयाची संधी घटकामुळे ÿाĮ
झालेला नाही. Âयाचÿमाणे, जर अÐफा पातळी ही .०१ असेल, तर याचा अथª असा, कì
ÿद° संधी घटकामुळे ÿाĮ होÁयाची संभाÓयता हे १०० पैकì एकदा अशी आहे. अशा munotes.in

Page 29

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - II
29 ÿकारचा ÿद° हा .०५ या अÐफा पातळीवर ल±णीय असणाöया ÿद°ापे±ा सांि´यकìय
ŀĶ्या अगदी अिधक ल±णीय आहे.
आपण ÿद° सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीय आहे िकंवा नाही, हे कसे पडताळू शकतो?
हे िनधाªåरत करÁयासाठी आपÐयाला Âया िविशĶ अनुमािनत सं´याशाľासाठी
ल±णीयतेची सारणी पाहणे आवÔयक आहे. या सारÁयांमÅये सांि´यकìय ŀĶ्या
ल±णीयतेसाठी आवÔयक सं´याशाľीय मूÐयांिवषयीची मािहती समािवĶ असते. ÂयामÅये
टी-चाचणी, एफ-चाचणी आिण इतर अनुमािनत सं´याशाľीय पĦतéशी िनगडीत िविभÆन
सारÁया आहेत.
आता आपण हे एका उदाहरणासह पाहòया. Öमृतीवर Öमृती-सहाÍयक उपकरणाचा होणारा
पåरणाम अËयासÁयासाठी एक ÿयोग संचािलत कłन झाÐयानंतर, जर ÿाĮ ÿद° असा
असेल: Öमृती-सहाÍयक उपकरण असणारी िÖथती Öमृती-सहाÍयक उपकरण नसणारी िÖथती ÿÂयावाहन
ÿाĮांकांचा मÅय ८.५ ४.२
केवळ या मÅयां¸या आधारावर आपण असा िनÕकषª काढू शकत नाही, कì दोन
िÖथतéमधील सरासरी फरक हा संधी घटकांमुळे नाही. हे अनुमािनत सं´याशाľीय चाचणी
– या उदाहरणात, टी -चाचणी - संचािलत करणे अिनवायª करते. गणन केलेÐया टी-
मूÐयासह आपÐयाला खालीलÿमाणे मािहती िमळेल:
t (२८) = ४.१६ (p < ०.०५)
याचा अथª असा, कì ÿाĮ टी-मूÐय - t-value ४.१६ आिण (p< ०.०५) आहे, Ìहणजे हा
ÿद° संधी घटकामुळे ÿाĮ होÁयाची संभाÓयता १०० पैकì ५ पे±ाही कमी आहे. हे असे
दशªिवते, कì दोन िÖथतéमधील ÿÂयावाहनातील फरक हा केवळ संधी घटकामुळे नाही.
संधी घटकांमुळे ÿाĮ होऊ शकला असता, Âया फरकापे±ा हा फरक जाÖत आहे. Ìहणून,
आपण असे Ìहणू शकतो, कì हा फरक सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीय आहे. यातून आपण
असा िनÕकषª काढू शकतो, कì ‘Öमृती-सहाÍयक उपकरणाचा वापर ÿÂयावाहन सुलभ
करते’.
आता आपण दुसरे उदाहरण िवचारात घेऊया:
एका संशोधकाला Óया´यान पĦती ही चचाª पĦती¸या तुलनेत अिधक चांगले अÅययन
उÂपÆन कł शकते का, हे अËयासायचे होते. सहभागé¸या दोन गटांना दोन वेगवेगÑया
पĦतéĬारे िवषय िशकवले गेले आिण Âयांची चाचणीĬारे परी±ा घेÁयात आली. ÿाĮ िनकाल
खालीलÿमाणे होते:
munotes.in

Page 30

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
30 Óया´यान पĦत चचाª पĦत चाचणीवरील ÿाĮांक ७.८ ८.६ t (२८) = ०.७८ (n.s.- not significant - ल±णीय नाही)
या उदाहरणात, जरी चाचणीवरील सरासरी ÿाĮांक िभÆन होते, तरीही ÿाĮ टी-मूÐय हे
ल±णीय नÓहते. याचा अथª असा, कì संधी घटकामुळे ÿद° ÿाĮ होÁयाची संभाÓयता ही
.०५ पे±ा जाÖत होती. सामािजक शाľांमÅये ÿद° ल±णीय नसतो, असे आपण मानतो,
जर संधी घटकामुळे ÿद° ÿाĮ होÁयाची संभाÓयता ही १०० पैकì ५ पे±ा अिधक असेल.
Ìहणून या उदाहरणात असा िनÕकषª काढला जाऊ शकतो, कì Óया´यान आिण चचाª
पĦतéĬारे झालेÐया अÅययनात असणारा फरक हा सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीय नाही”.
तुमचे आकलन तपासा:
१. तुम¸या मते, सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीयता Ìहणजे काय?
२. खालील पåरणामाचे सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीयता या ÖवŁपात तुÌही कसे अथªबोधन
कराल?
अ) एका ÿयोगकÂयाªने दुिIJंतीत असणाöया आिण दुिIJंतीत नसणाöया िÖथतéत सहभागéची
वाचन पातळीची तुलना करÁयासाठी एक अËयास संचािलत केला आिण खालील
पåरणाम ÿाĮ झाले: दुिIJंतीत असणारी िÖथती दुिIJंतीत नसणारी िÖथती सरासरी शÊद-सं´या ÿती िमिनट १६ २२
t(१८) =१.१(ल.ना.)
ब) एका ÿयोगकÂयाªला ए³टीÓह िवŁĦ पॅिसÓह ÓहॉईसमÅये वा³ये ऐकताना केÐया
जाणाöया चुकां¸या सं´येत फरक असतो का, हे जाणून ¶यायचे होते. सहभागéना
दोन ÿकार¸या वा³यांना ÿÂयि±त केले गेले आिण Âयांनी केलेÐया चुकां¸या सं´येची
नŌद करÁयात आली. ए³टीÓह Óहॉईस पॅिसÓह Óहॉईस सरासरी चुकांची सं´या ३ ६ t(२८)= २.९८ (p< ०.०५)
२.३ सारांश ÿयोगाĬारे ÿद° ÿाĮ झाला, कì Âयाचे सं´याशाľीय/सांि´यकìय ŀĶ्या िवĴेषण करणे
आवÔयक असते. सं´याशाľीय पĦती या ÿद°ाचे वणªन आिण संघटन करÁयासाठी munotes.in

Page 31

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - II
31 (वणªनाÂमक सं´याशाľ) आिण ÿाĮ मािहती¸या आधारावर अनुमान करÁयासाठी
(अनुमािनत सं´याशाľ) आवÔयक असतात. अनुमािनत सं´याशाľ आपÐयाला आपण
ºया नमुÆयावर ÿयोग संचािलत करतो, Âया नमुÆयातून अनुमान काढÁयास स±म करतात.
जेÓहा ÿद° हा सामाÆयपणे िवतरीत असतो आिण अवलंबी पåरवतªक हे मÅयांतर िकंवा
अनुपात ®ेणéतील असते, तेÓहा आपण Âया अनुमािनत सं´याशाľीय पĦती वापरतो,
ºयांना ÿाचिलक चाचÁया Ìहणतात. अ-ÿाचिलक चाचÁया तेÓहा वापरÐया जातात, जेÓहा
ÿद° हा सामाÆयपणे िवतरीत नसतो आिण जेÓहा अवलंबी पåरवतªक हे पåरमाणां¸या
नामधारी (Nominal ) आिण øमवाचक (ordinal ) ®ेणéतील असते.
दोन महßवा¸या ÿाचिल क चाचÁया Ìहणजे – टी-चाचणी आिण एफ -चाचणी. टी-चाचणी
तेÓहा वापरली जाते, जेÓहा दोन तुलनाÂमक मÅय असतात, तर एफ-चाचणी तेÓहा
वापरतात, जेÓहा दोनपे±ा अिधक तुलनाÂमक मÅय असतात.
अनुमािनत सं´याशाľीय पĦती या आपÐयाला संभाÓयता िकंवा संधी घटकामुळे ÿद°
ÿाĮ झाÐयाची पातळी समजून घेÁयास स±म करतात. जेÓहा ÿद° हा संधी घटकामुळे ÿाĮ
होÁयाची श³यता कमी असते (१०० पैकì ५ पे±ा कमी), तेÓहा तो ÿद° सांि´यकìय
ŀĶ्या ल±णीय असतो.
२.४ संदभª 1. Bordens, Kenneth S and Bruce B. Abbott, Rese arch Design and
Methods: A Process Approach. New York, NY: McGraw -Hill
Education, 2014.
2. Myers, Anne, and Christine H. Hansen. Experimental Psychology.
Pacific Grove, CA: Wadsworth/Thomson Learning, 2002.


*****

munotes.in

Page 32

32 ३
ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील
सं´याशाľ यांचा पåरचय - III
घटक संरचना
३.० उिĥĶ्ये
३.१ ÿÖतावना
३.२ मापना¸या ®ेणी
३.२.१ नामधारी ®ेणी सराव
३.२.२ øमवाचक ®ेणी सराव
३.२.३ मÅयांतर ®ेणी सराव
३.२.४ अनुपात ®ेणी सराव
३.३ सारांश
३.४ संदभª
३.० उिĥĶ्ये हा पाठ वाचÐयानंतर अÅययनाथê खालील बाबéसाठी स±म होईल:
 मापना¸या ®ेणéचे चार ÿकारांिवषयी मािहती देणे.
 मापना¸या ®ेणी ओळखणे.
३.१ ÿÖतावना कोणÂयाही हाती घेतलेÐया संशोधनात ÂयामÅये समािवĶ असणारी पåरवतªकांचे मापन
समािवĶ असते. एकच पåरवतªकाचे िविभÆन ÿकारे मापन केले जाऊ शकते आिण
संशोधकाने यावर िचंतन करणे आवÔयक आहे, कì हे मापन सवōÂकृĶ ÿकारे कसे केले
जाऊ शकेल? ºया ÿकारे पåरवतªकाचे मापन केले जाते, ते Âया अËयासा¸या िकंवा
संशोधना¸या हेतूला काय अनुłप आहे, याने िनधाªåरत होते.
उदाहरणाथª, ÖमृतीमÅये Öमृती-सहाÍयक उपकरणां¸या भूिमकेिवषयी¸या आपÐया ÿयोगात
आपÐयाला Öमृतीचे मापन करायचे असेल. येथे Öमृतीचे अनेक ÿकारे मापन केले जाऊ
शकते – गुणाÂमकåरÂया (qualitatively ) , तसेच पåरमाणाÂमकåरÂया (quantitatively ).
 सहभागी िकती घटक पुनłÂपािदत कł शकले, Âया घटक-सं´येवर आधाåरत आपण
Âयांचे ‘चांगले’, ‘सरासरी’ आिण ‘वाईट’ असे वगêकरण कł शकतो. munotes.in

Page 33

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - III
33  आपण सहभागéना आठवÁयास आिण श³य िततके जाÖतीत जाÖत घटक ÿÂयि±त
केलेले घटक िलहóन िकंवा तŌडी सांगÁयास सांगू शकतो (ÿÂयावाहन पĦत - Method
of Recall ).
 आपण Âयांना अनेक घटकांची सूची असलेला कागद देऊ शकतो, ºयावर अगोदर¸या
सूचीतील काही घटक आिण काही अितåरĉ घटक यांचा समावेश असेल आिण
सहभागéना सांगू शकतो, कì Âयांना ÿÂयि±त केÐया गेलेÐया घटकां¸या नावांसमोर
खूण करा (ÿÂयािभ²ान पĦत - Method of recognition ).
आता पुढील िवभागात आपण मापना¸या िविभÆन ®ेणéवर चचाª कłया.
३.२ मापना¸या ®ेणी (SCALES OF MEASUREMENT ) ÖटीÓहÆस (१९४६) यांनी पåरवतªकाचे मापन कसे केले जाते, यावर आधाåरत मापना¸या
चार ÿाथिमक ®ेणी िनधाªåरत केÐया. आता आपण मापना¸या या चार ®ेणéवर चचाª कłया.
१. नामधारी ®ेणी (Nominal Scale ):
ही मापनाची सवा«त िनÌन Öतरीय ®ेणी आहे, ºयामÅये पåरवतªकाचे िविभÆन ÿकार
ओळखून Âयाला पåरभािषत करणे समािवĶ आहे. उदाहरणाथª,
 जेÓहा आपण पुłष आिण ľी Ìहणून िलंगाचे वगêकरण करतो.
 Óयिĉमßवाचे अंतमुªख (Introverts ), बिहमुªख (Extroverts ) आिण उभयमुख
(Ambiverts ) यांमÅये वगêकरण करणे.
जेÓहा आपले पåरवतªक नामधारी ®ेणीतील असते, तेÓहा Âयाला कोणतेही गिणतीय ÿिøया
लागू होत नाही. Ìहणून आपण (Âया¸या उपिÖथतीÿमाणे) िनरी±णांचे अंक मोजतो आिण
नंतर पुढे आपण Âयाला गिणतीय ÿिøया लागू कł शकतो.
उदाहरणाथª, जर संशोधक मानसशाľ िवषयात पदवी हÖतगत करणाöया िवīाÃया«मधील
िलंगभेद शोधू इि¸छत असेल, तर तो िकंवा ती पुłष, ľी, िलंग-पåरवतêत अशा ÿÂयेक
ÿकार¸या बाबéची गणना करेल. Âया ÿÂयेक वगाªची गणना Âया ÿद°ाचे पुढील
सं´याशाľीय िवĴेषण करणे सुलभ करेल.
२. øमवाचक ®ेणी (Ordinal Scale ):
मापना¸या नंतर¸या या Öतरात पåरवतªकांचे वगêकरण कłन Âयांचे मापन करणे आिण पुढे
Âयांना ÿमाणा/पåरमाणानुसार øमबĦ करणे समािवĶ आहे.
उदाहरणाथª, अंतमुªखतेची मापन®ेणी सादर कłन सहभागéना अंतमुªखतेवर ‘उ¸च/जाÖत’,
‘मÅयम’ आिण ‘कमी’ असे वगêकृत करणे. munotes.in

Page 34

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
34 मापना¸या या ®ेणीत आपÐयाला ²ात आहे, कì ‘कमी’ ही सवा«त खालील वगª आहे, तर
‘उ¸च/जाÖत’ ही सवा«त वरील वगª आहे. परंतु, आपÐयाला ‘कमी’ ते मÅयम’ िकंवा ‘मÅयम
ते उ¸च’ यांमधील अंतर ²ात नाही आिण हे अंतर एकसमान असणे गरजेचे नाही.
३. मÅयांतर ®ेणी (Interval Scale ):
हा मापना¸या øमवाचक ®ेणीनंतरचा Öतर आहे. यामÅये ®ेणीवरील मूÐयांमधील अंतर
िकंवा जागा आपÐयाला ²ात असते. मापना¸या या ®ेणीवरील पåरवतªकां¸या संदभाªत,
आपÐयाला कोणते मूÐय लहान, कोणते मोठे हे ²ात नसते, परंतु, दोघांमÅये अंतर िकती
आहे, हे ²ात असते.
उदाहरणाथª, जर आपण िश±कांना १ ते ७ असा िवÖतार असणाöया, जेथे १ हे
अंतमुªखतेची सवा«त कमी पातळी दशªिवते, तर ७ हे अंतमुªखतेची सवा«त उ¸च पातळी
दशªिवते, अशा मूÐयन मापन®ेणीवर िवīाÃया«चे अंतमुªखते¸या पातळीनुसार मूÐयन
करÁयास सांिगतले, तर ÿाĮ होणारी मािहती मÅयंतर ®ेणीवर खोटी/चुकìची ठरेल.
मÅयांतर ®ेणीचे आणखी एक उदाहरण Ìहणजे बुद्Åयांक (IQ).
४. अनुपाती ®ेणी (Ratio Scale ):
मापना¸या ®ेणीचा हा सवा«त उ¸च Öतर आहे. मापना¸या या ®ेणीमÅये, मÅयांतर
®ेणीÿमाणे, कमी आिण अिधक आपÐयाला माहीत असते. मÅयांतर ®ेणीÿमाणेच
यातदेखील दोन लगोलग असणाöया िबंदूंमधील अंतर आपÐयाला माहीत असते.
याÓयितåरĉ, ÂयामÅये एक शूÆय िबंदू असतो. एक शूÆय िबंदू असणे ही बाब िकंवा हा घटक
अनुपाती ®ेणीला मÅयांतर ®ेणीपासून वेगळे करतो. शूÆय Ìहणजे पåरवतªकाची संपूणª
अनुपिÖथती. काही पåरवतªके, जी मापना¸या अनुपाती ®ेणीमÅये येतात, ती अशी आहेत:
जेÓहा सहभागीĬारे ÿÂयावािहत केलेÐया घटक-सं´ये¸या ÖवŁपात Öमृतीचे मापन केले
जाते. या उदाहरणात, हे श³य आहे, कì Óयĉìचा ÿाĮांक शूÆय असू शकतो.
अनुपाती ®ेणी ही आणखी एका वैिशĶ्या¸या संदभाªत मÅयांतर ®ेणीपासून वेगळी ठरते, ते
Ìहणजे अनुपाती तुलना (ratio comparison ). जेÓहा पåरवतªक हे मÅयांतर ®ेणीतील
असते, तेÓहा आपण Âयाची अनुपाती तुलना कł शकत नाही, तर अनुपाती ®ेणीसाठी
आपण पािहलेÐया उदाहरणात, जर एक Óयĉì अ ही ७ घटक आठवू शकत असेल आिण
दुसरी Óयĉì ब ही ३ घटक आठवू शकत असेल, तर आपण अनुपाती तुलना कł शकतो
आिण असे िवधान कł शकतो, कì अ या Óयĉìने आठवलेÐया शÊदांची सं´या ब Óयĉì
आठवलेÐया शÊदां¸या सं´येपे±ा दुÈपट आहे.
संशोधनात, पåरवतªक मापना¸या ºया ®ेणीतील आहे, ती ®ेणी समजून घेणे हे खूप
महßवाचे आहे, कारण ते आपÐयाला वणªनाÂमक आिण अनुमािनत सं´याशाľीय पĦती,
ºया ÿद°/मािहतीचे आकलन करÁयासाठी आिण िवĴेषण करÁयासाठी वापरÐया जाऊ
शकतात, Âया िनधाªåरत करÁयास मदत करतात. संशोधनाचे िनयोजन करताना मापना¸या munotes.in

Page 35

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - III
35 योµय ®ेणीची िनवड करणे महßवाचे आहे, कारण ते आपण िकती मािहती ÿाĮ कł शकतो,
ते ÿमाण िनधाªåरत करते.
जेÓहा पåरवतªक नामधारी िकंवा øमवाचक ®ेणीतील असते, तेÓहा ते आपÐयाला गणने¸या
(count ) Öवłपात अÂयंत कमी आिण क¸ची मािहती ÿदान करते, आिण नेमकì मािहती
ÿदान करÁयात अपयशी ठरते. Ìहणून श³य िततके संशोधकांनी मÅयांतर िकंवा अनुपाती
®ेणीचा अवलंब करावा. परंतु, हे संशोधन ÿij आिण ÿijातील पåरवतªक यांवरदेखील
अवलंबून आहे.
तुमचे आकलन तपासा:
खालील बाबी उदाहरणांसह ÖपĶ करा:
१. मापनाची नामधारी ®ेणी
२. मापनाची øमवाचक ®ेणी
३. मापनाची मÅयांतर ®ेणी
४. मापनाची अनुपाती ®ेणी
आता आपण कì संशोधक पåरवतªकां¸या या ÿÂयेक ®ेणीवर आधाåरत ÿद°ाचे िवĴेषण
कसे करतात, हे पाहòया.
३.२.१ नामधारी ®ेणी सराव (Nominal Scale Exercise ):
सराव ø. १:
एका संशोधकाला ‘िøकेट’ िकंवा ‘फूटबॉल’ यांपैकì िकशोरवयीन लोकांमÅये कोणता खेळ
अिधक लोकिÿय आहे, हे जाणून ¶यायचे आहे. समजा, संशोधक २० िकशोरवयीन
Óयĉéकडून मािहती गोळा करतो आिण Âयाला/ितला खालील मािहती ÿाĮ होते: सहभागी ÿाधाÆय ÿाĮ खेळ (िøकेट/ फूटबॉल) १ िøकेट २ िøकेट ३ फूटबॉल ४ फूटबॉल ५ िøकेट ६ फूटबॉल ७ िøकेट ८ िøकेट ९ िøकेट १० िøकेट ११ िøकेट munotes.in

Page 36

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
36 १२ िøकेट १३ फूटबॉल १४ िøकेट १५ िøकेट १६ िøकेट १७ िøकेट १८ फूटबॉल १९ िøकेट २० िøकेट आता ही मािहती नामधा री ®ेणीतील असÐयामुळे आपण ितची ÿÂयेक वगाªÿमाणे गणना
कłन ितचे वणªन करणार आहोत.
िøकेटसाठी ÿाधाÆय – १५
फूटबॉलसाठी ÿाधाÆय – ०५
येथे जे अनुमािनत सं´याशाľ (Inferential statistics ) वापरले जाईल, ती काय-वगª
(Chi-square ) सारखी अ-ÿाचिलक चाचणी (Non-parametric tests ) असेल. काय-वगª
वापłन आपण, िøकेट आिण फूटबॉल या खेळांना ÿाधाÆय देणाöया िकशोरवयीन
Óयĉé¸या सं´येत सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीय फरक आहे का, हे शोधÁयास स±म असू.
सराव ø. २:
एक संशोधक ÿौढांĬारे पसंत केले जाणारे सामािजक माÅयमाचे संकेतÖथळ
(फेसबुक/इÆÖटाúाम/ट्वीटर) शोधÁयास इ¸छुक आहे. २० सहभागéकडून गोळा केलेला
ÿद° खालीलÿमाणे आहे: सहभागी फेसबुक/इÆÖटाúाम/ट्वीटर १ इÆÖटाúाम २ फेसबुक ३ फेसबुक ४ ट्वीटर ५ फेसबुक ६ फेसबुक ७ इÆÖटाúाम ८ इÆÖटाúाम ९ ट्वीटर १० फेसबुक ११ फेसबुक १२ फेसबुक १३ ट्वीटर munotes.in

Page 37

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - III
37 १४ इÆÖटाúाम १५ फेसबुक १६ फेसबुक १७ ट्वीटर १८ इÆÖटाúाम १९ इÆÖटाúाम २० फेसबुक
ÿ.१ हे पåरवतªक मापना¸या कोणÂया ®ेणीत येते?
ÿ.२ तुÌही ÿद°ाचे वणªन कसे कराल?
ÿ.३ ÿद°ामधून िनÕकषª काढÁयासाठी तुÌही कोणÂया अनुमािनत सं´याशाľीय पĦतीचा
वापर कराल?
३.२.२ øमवाचक ®ेणी सराव (Ordinal Scale Exercise ):
सराव ø. ३:
एक संशोधक दुिIJंता िवकृतीचे िनदान झालेÐया Óयĉéचा शै±िणक Öतर समजून घेÁयास
इ¸छुक आहे. दुिIJंता िवकृतीचे िनदान झालेÐया १९ Óयĉéकडून ÿद° गोळा केला गेला. सहभागी िश±ण (ÿाथिमक शाळा / उ¸च माÅयिमक शाळा/ पदवीधर) १ उ¸च माÅयिमक शाळा २ ÿाथिमक शाळा ३ उ¸च माÅयिमक शाळा ४ उ¸च माÅयिमक शाळा ५ पदवीधर ६ पदवीधर ७ पदवीधर ८ उ¸च माÅयिमक शाळा ९ उ¸च माÅयिमक शाळा १० ÿाथिमक शाळा ११ पदवीधर १२ पदवीधर १३ पदवीधर १४ पदवीधर १५ पदवीधर १६ ÿाथिमक शाळा १७ ÿाथिमक शाळा munotes.in

Page 38

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
38 १८ पदवीधर १९ पदवीधर
हे पåरवतªक मापना¸या øमवाचक ®ेणीतील आहे.
येथे मÅयांक गुणानुøम (Median Rank ) हे वणªनाÂमक सं´याशाľ वापरले जाईल.
मÅयांक गुणानुøमाचे गणन करÁयासाठी आपण खालील टÈपे अनुसरतो:
मÅयांक गुणानुøम = (N+१)/२रा ÿाĮांक (जेथे N Ìहणजे एकूण ÿाĮांक सं´या)
= (१९+१)/२रा ÿाĮांक
= १०वा ÿाĮांक
आता आपÐयाला शै±िणक Öतराची मांडणी चढÂया िकंवा उतरÂया øमाने करावी लागेल
आिण १० वा ÿाĮांक शोधावा लागेल. जर आपण चढÂया øमाने मांडणी केली, तर
ÿाथिमक शाळा वगाªतील ४ उदाहरणे आहेत, उ¸च माÅयिमक शाळा वगाªतील ५ आिण
पदवीधर वगाªतील १० उदाहरणे आहेत.
ÿाथिमक शाळा वगाªकडून सुłवात करत जर आपण १०Óया ÿाĮांकाकडे येईपय«त गणना
करत रािहलो, तर १० वा ÿाĮांक आपÐयाला पदवीधर वगाªतील सापडतो.
अशा ÿकारे, आपण असे Ìहणू शकतो, कì दुिIJंता िवकृती असणाöया Óयĉéचा मÅयांक
शै±िणक Öतर हा पदवीधर Öतरापय«त असतो.
येथे जे अनुमािनत सं´याशाľ वापरले जाईल, Âया पुÆहा अ-ÿाचिलक चाचÁया असतील,
जसे कì, कोÐमोगोरोव-िÖमनōव चाचणी.
सराव ø. ४:
एका संशोधकाला अनाथा®मात राहणाöया बालकांची भािषक ±मतेची पातळी
अËयासायची होती. खालील ÿद° िविभÆन अनाथा®मातील २० बालकांकडून गोळा
करÁयात आला आहे. या बालकांचे Âयां¸या इंúजी भाषे¸या आकलनासाठी मूÐयांकन केले
गेले आिण Âयांना ÿारंिभक, माÅयिमक आिण अÖखिलत अशा ३ पातÑयांमÅये वगêकृत
केले गेले. सहभागी भािषक ±मता पातळी (ÿारंिभक/ माÅयिमक / अÖखिलत) १ ÿारंिभक २ अÖखिलत ३ ÿारंिभक ४ ÿारंिभक ५ माÅयिमक munotes.in

Page 39

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - III
39 ६ ÿारंिभक ७ ÿारंिभक ८ माÅयिमक ९ माÅयिमक १० ÿारंिभक ११ ÿारंिभक १२ ÿारंिभक १३ माÅयिमक १४ माÅयिमक १५ ÿारंिभक १६ ÿारंिभक १७ ÿारंिभक १८ माÅयिमक १९ अÖखिलत २० ÿारंिभक ÿ.१ हे पåरवतªक मापना¸या कोणÂया ®ेणीतील आहे? का?
ÿ.२ योµय वणªनाÂमक सं´याशाľ वापरा आिण ÿद°ाचे वणªन करा.
ÿ.३ तुÌही कोणते अनुमािनत सं´याशाľ वापराल?
३.२.३ मÅयांतर ®ेणी सराव (Interval Scale Exercise ):
सराव ø. ५:
एक संशोधक, िवīाÃया«ना दोन िवषय (गिणत आिण िव²ान) आवडÁया¸या ÿमाणात फरक
आहे का, हे अËयासÁयास इ¸छुक आहे. २० िवīाÃया«ना १ ते ७ मूÐयन ®ेणीवर (rating
scale ) ते दोÆही िवषय Âयांना िकतपत आवडतात, याचे मूÐयन करÁयास सांगून
Âयां¸याकडून ÿद° गोळा केला आहे. हा ÿाĮ ÿद° खालीलÿमाणे: सहभागी गिणताचे मूÐयन िव²ानाचे मूÐयन १ ४ २ २ ५ ३ ३ ३ ४ ४ १ ५ ५ ५ ४ ६ ७ ३ ७ ६ ५ ८ ५ ३ munotes.in

Page 40

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
40 ९ ३ ४ १० ५ ५ ११ ४ ४ १२ ३ ३ १३ ५ २ १४ ६ ४ १५ ३ ५ १६ ७ ४ १७ ५ ३ १८ ४ ६ १९ ३ ५ २० १ ४
ही मािहती मापना¸या मÅयांतर ®ेणीत येते.
वणªनाÂमक सं´याशाľ ºयाचे येथे गणन केले जाईल, ते मÅय (Mean ), मÅयांक
(Median ), बहòलक (Mode ), क±ा-िवÖतार (Range ), आिण ÿमािणत िवचल न (SD) हे
आहेत.
अनुमािनत सं´याशाľ, जे येथे वापरले जाऊ शकते, ते टी-चाचणी आहे, कारण ÿद° हा
मÅयांतर ®ेणीतील आहे. जर टी-मूÐय ल±णीय असेल, तर आपण असे Ìहणू शकतो, कì
िवīाÃया«¸या दोन िवषयां¸या पसंतीमÅये सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीय फरक आहे.
मÅयांतर ®ेणीतील या ÿद°ासह ÿाचिलक (Parametric tests ) चाचÁया, जसे कì, टी-
चाचणी िकंवा ÿचरण िवĴेषण (ANOVA ), आपण Âयातील तुलनाÂमक मÅया¸या
सं´येवर आधाåरत वापł शकतो.
सराव ø. ६:
एका संशोधकाला ३ ÿकार¸या कुटुंबांतून (एकý कुटुंब/िवभĉ कुटुंब/एकल बालक कुटुंब)
येणाöया िकशोरवयीन लोकां¸या गिणतीय ±मते¸या (numerical ability ) पातळीमÅये
तुलना करायची होती आिण हे पहायचे होते, कì ितÆही गटांतील सहभागé¸या गिणतीय
±मतेमÅये सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीय फरक आहे का. गिणतीय ±मतेची चाचणी ÿÂयेक
गटातील २० Óयĉéवर संचािलत केली गेली. Âयावरील ÿाĮांक खालीलÿमाणे: सहभागी एकý कुटुंब िवभĉ कुटुंब एकल बालक कुटुंब १ २१ ३७ २७ २ ३४ ४६ ३६ ३ ५४ ३४ ४३ ४ ३४ ३३ २७ ५ २३ ३१ ३२ munotes.in

Page 41

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - III
41 ६ ४३ २८ ३८ ७ २३ ३० ३९ ८ २१ ३९ ४० ९ २ ३ ४२ १२ १० ३३ ३९ १२ ११ ३५ ४० १४ १२ ४५ ३१ ३५ १३ ४३ ३४ ३२ १४ २३ ३६ ३४ १५ २१ ३९ ३२ १६ २३ ४० ३४ १७ ३४ ४२ ३५ १८ ३४ ३९ ३७ १९ २३ ३४ ३४ २० २३ ३९ ३५ मÅय मÅयांक बहòलक क±ा-िवÖतार ÿमािणत िवचलक
ÿ.१ अवलंबी पåरवतªक मापना¸या कोणÂया ®ेणीतील आहे?
ÿ.२ ÿद°ाचे वणªन करÁयासाठी तुÌही कोणते वणªनाÂमक सं´याशाľ वापराल?
ÿ.३ तीन गटांतील सहभागé¸या गिणतीय ±मते¸या सरासरी पातळीत सांि´यकìय ŀĶ्या
ल±णीय फरक आहे का हे जाणून घेÁयासाठी तुÌही कोणते अनुमािनत सं´याशाľ
वापराल?
३.२.४ अनुपाती ®ेणी सराव (Ratio Scale Exercise ):
सराव ø. ७:
संशोधकाला हे जाणून घेÁयास इ¸छुक होता/होती, कì २ गटांĬारे (िनÕणात िवłĦ नवखे -
Expert Vs Novice ) समÖयेची उकल करÁयासाठी िकती वेळ घेतला जातो? ÿÂयेक
गटात २० सहभागéनी घेतलेÐया वेळेत तुलना केली गेली. सहभागी िनÕणात (वेळ सेकंदांत) नवखे (वेळ सेकंदांत) १ ९० ३५ २ ४५ ४५ munotes.in

Page 42

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
42 ३ ६० ५३ ४ १२५ ५४ ५ २५ ६५ ६ ३५ ६० ७ ४५ ७० ८ ६५ ८० ९ ६० ६५ १० ८० ४५ ११ ७० ४० १२ ७५ ६० १३ ६५ ७० १४ ६० ६० १५ ४५ ५५ १६ ४० ५० १७ ६० ६० १८ ७५ ७५ १९ ६६ ९० २० ५४ ४० मÅय मÅयांक बहòलक क±ा-िवÖतार ÿमािणत िवचलक
या अËयासात, समÖयेची उकल करÁयासाठी घेतलेला वेळ हे अवलंबी पåरवतªक होते. ते
अनुपाती ®ेणीत येते.
Ìहणून दोन गटांसाठी ÿद°ाचे वणªन करÁयासाठी मÅय, मÅयांक, बहòलक, क±ा िवÖतार
आिण ÿमािणत िवचलक यांचे गणन केले गेले.
सहभागé¸या दोन गटांनी घेतलेÐया वेळेत सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीय फरक आहे का, हे
जाणून घेÁयासाठी आपण ÿाचिलक चाचणी (टी-चाचणी) वापł शकतो, कारण येथे
तुलनाÂमक दोन मÅय आहेत (िनÕणात Óयĉéकडून घेतलेला सरासरी वेळ आिण नव´या
Óयĉéकडून घेतलेला सरासरी वेळ).
सराव ø. ८:
संशोधक ३ सामािजक-आिथªक Öतरा¸या (उ¸च/मÅयम/िनÌन) संदभाªत हे जाणून घेÁयास
इ¸छुक आहे, कì बालकां¸या शाळेतील उपिÖथतीत सांि´यकìय ŀĶ्या ल±णीय फरक
आहे का? एका मिहÆयात उपिÖथत रािहलेÐया िदवसांची सरासरी सं´या शोधली गेली
आिण ही मािहती सारणीबĦ केली गेली, ती खालीलÿमाणे- munotes.in

Page 43

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - III
43 सहभागी उ¸च वगª मÅयम वगª िनÌन वगª १ २३ १६ १२ २ २५ १९ १० ३ १४ २० १४ ४ २० २६ १० ५ २६ २३ ९ ६ २३ २५ ५ ७ २२ २४ १२ ८ १२ २६ १३ ९ १९ २३ १४ १० २३ २२ १२ ११ २२ २४ १६ १२ २१ २५ २५ १३ १९ २३ २३ १४ २३ २४ १२ १५ २४ २५ १४ १६ २० २३ १२ १७ २३ २१ १० १८ २२ २४ ११ १९ २१ २३ १२ २ ० २० २५ १३ मÅय मÅयांक बहòलक क±ा-िवÖतार ÿमािणत िवचलक
ÿ.१ येथे अवलंबी पåरवतªक कोणते आहे?
ÿ.२ अवलंबी पåरवतªक मापना¸या कोणÂया ®ेणीतील आहे?
ÿ.३ या ÿद°ाचे वणªन करÁयासाठी तुÌही कोणते वणªनाÂमक सं´याशाľ वापराल?
ÿ.४ संशोधन ÿijाचे उ°र देÁयास तुÌही कोणते अनुमािनत सं´याशाľ वापराल? का?
३.३ सारांश अवलंबी पåरवतªक ते पåरवतªक असते, ºयाचे ÿयोगामÅये मापन केले जाते. अवलंबी
पåरवतªक हे मापना¸या चार ®ेणéपैकì एका ®ेणीत येते. जेÓहा अवलंबी पåरवतªकाचे मापन
वगêकरण कłन केले जाते, तेÓहा ते नामधारी ®ेणीतील आहे, असे Ìहटले जाते. जेÓहा
अवलंबी पåरवतªकात गुणानुøम समािवĶ असतो, तेÓहा ते øमवाचक ®ेणीतील आहे, असे munotes.in

Page 44

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
44 Ìहटले जाते. ºया अवलंबी पåरवतªकात Âया¸याच दोन िविभÆन पातळीमधील अंतर Óयĉ
करÁयाचा समावेश असतो, तेÓहा ते मÅयांतर ®ेणीत येते, असे Ìहटले जाते. दुसरीकडे,
अवलंबी पåरवतªकात Âया¸याच सवª पातÑयांमधील एकसमान मÅयंतराचा समावेश असतो,
तेÓहा ते अनुपाती ®ेणीत येते, असे Ìहटले जाते.
मापना¸या ®ेणी, ºयांमÅये अवलंबी पåरवतªक येते, ते ÿद°ाचे िवĴेषण करÁयासाठी
वापरले जाणारे वणªनाÂमक आिण अनुमािनत सं´याशाľ िनिIJत करÁयासाठी महßवाचे
आहे.
३.४ संदभª 1. Bordens, Kenneth S and Bruce B. Abbott, Research Design
and Methods: A Process Approach. New York, NY: McGraw -Hill
Education, 2014.
2. Myers, Anne, and Christine H. Hansen. Experimental Psychology.
Pacific Grove, CA: Wadsworth/Thomson Learning, 2002 .

*****


munotes.in

Page 45

45 ४
ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील
सं´याशाľ यांचा पåरचय - IV
घटक संरचना
४.० उिĥĶ्ये
४.१ ÿÖतावना: अहवाल लेखन - ए.पी.ए. łपरेषा
४.२ सामाÆय łपरेषा
४.२.१ शीषªक पान
४.२.२ आशय
४.२.३ ÿÖतावना
४.२.४ पĦती
४.२.५ पåरणाम
४.२.६ चचाª
४.२.७ संदभª
४.३ सारांश
४.४ संदभª
४.० उिĥĶ्ये हा पाठ वाचÐयानंतर अÅयायानाथê खालील बाबéसाठी स±म असेल:
 ए.पी.ए. łपरेषेÿमाणे ÿयोगा¸या अहवालातील महßवाचे घटक मांडणे.
४.१ ÿÖतावना: ए.पी.ए. łपरेषेÿमाणे अहवाल लेखन (INTRODUCTION : REPORT WRITING APA FORMAT ) ÿयोग संचािलत करÁया¸या िøयेत ÿद° संकिलत करणे समािवĶ असते, जे नंतर
अहवालाĬारे Óयĉ करणे अिनवायª असते. या िवभागात आपण अहवाल कसा िलिहला
जावा, हे पाहणार आहोत.
मानसशाľ आिण इतर अनेक सामािजक शाľांमÅये बहòतेक ²ान-पिýका (journals )
अमेåरकन सायकॉलॉिजकल असोिसएशनĬारे Âयांची “अमेåरकन सायकॉलॉिजकल
असोिसएशनची ÿकाशन मािहती -पुिÖतका (सातवी आवृ°ी, २०२०) यामÅये िविहत
केलेली शैली अनुसरतात.
चला, आपण ÿथम ए.पी. ए. ने सुचिवलेली सामाÆय łपरेषा पाहòया. munotes.in

Page 46

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
46 ४.२ सामाÆय łपरेषा (GENERAL FORMAT ) अहवाल िलिहÁयाअगोदर अहवाल िलिहÁयाची सामाÆय łपरेषेची काही मािहती ल±ात
ठेवणे आवÔयक आहे. आपण आता अहवालाची łपरेषा तयार करताना ल±ात असावेत
असे काही महßवाचे घटक पाहòया.
१. हÖतिलिखत/क¸ची ÿत (Manuscript ) िलिहणे: एका ÿमािणत आकारा¸या (८.५ ×
११ इंच) कागदावर दुहेरी ओळéची जागा Öथािपत करणे.
२. कागदा¸या सवª बाजूंनी १ इंच अंतरावर समास सोडावा.
३. संपूणª मजकुरामÅये ÿÂयेक दोन ओळéमÅये दुहेरी जागा सोडावी.
४. ए.पी.ए. टाईÌस Æयू रोमन (Times New Roman ) िकंवा कुåरअर (Courier ) या
दोÆहéपैकì एक मुþा िलपी (Font) िनवडÁयाचे सुचिवते.
५. सुचिवलेला मुþा िलपी आकार (Font size ) हा १२ एकक (12 points ) आहे.
६. अहवालाचा मजकूर तयार करताना खालील कमाªचे अनुसरण करावे:
 शीषªक पान
 आशय
 मु´य मजकूर (Main text )
 यामÅये ÿÖतावना, पĦती, पåरणाम, आिण चचाª यांचा समावेश होईल.
 तĉे/सारÁया आिण आकृÂया हे चचाª िवभागात जेथे लागू होईल, Âया िठकाणी िकंवा
मु´य मजकुरा¸या अखेरीस समािवĶ केले जाऊ शकते.
 अहवाला¸या शेवटी संदभª सूची िदली जावी.
 अनुसूची (Appendices )
जरी हा सामाÆय øम असला, तरीही काही िविशĶ घ टक Âया Âया संÖथेने सुचिवÐयाÿमाणे
समािवĶ करÁयाची आवÔयकता भासू शकते. यामÅये ऋण िनद¥श
(Acknowledgements ), घटक सूची (Index ), तĉे आिण आकृÂया यांची सूची यांचा
समावेश असू शकतो.
आता आपण सामाÆय łपरेषा पिहली आहे, तर आपण अहवालात एकामागोमाग एक असे
कłन अहवालातील Öवतंý घटकांसाठी असणाöया मागªदिशªका पाहòया.
४.२.१ शीषªक पान (Title Page ):
शीषªक पान हे अहवालाचे पिहले पान असते. शीषªक पान Öथािपत करताना काही ल±ात
ठेवाÓयात, अशा महßवा¸या बाबी खालीलÿमाणे: munotes.in

Page 47

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - IV
47 १. शीषªक हे ठळक (bold) िलिहले जावे.
२. ते डाÓया आिण उजÓया समासा¸या मÅयभागी आिण पाना¸या वरील िनÌÌया भागात
असावे.
३. ते शीषªक सा¸यात (title case ) िलिहले जावे.
४. शीषªकातील उपपदे (articles ), अÓयय (prepositions ), आिण उभयाÆवयी अÓयय
(conjunctions ) वगळता शीषªका¸या ÿÂयेक शÊदातील पिहले अ±र हे मोठे
(capital ) असावे.
५. शीषªकानंतर शीषªक पानावर लेखक/लेखकांची नवे आिण संÖथेची संलµनता यांचा
समावेश असावा.
६. शीषªक आिण लेखकांची नावे यांमÅये चार ओळéची जागा सोडलेली असावी.
७. ºया øमाने लेखकांची नावे िलिहली जावीत, तो øम असा असावा: ÿथम नाव,
मधÐया नावाचे आīा±र आिण आडनाव.
शीषªक ठरिवताना आिण िलिहताना िवचारात घेतÐया जाÓयात अशा काही गोĶी
खालीलÿमाणे आहेत:
१. शीषªक हे अहवालातील सामúीिवषयी नेमकì मािहती ÿदान करÁयास स±म असावे.
२. खूप लांबलचक शीषªक देणे टाळावे.
३. शीषªकाची सुचिवलेली लांबी ही १० ते १२ शÊद आहे.
४. शीषªक हे Öव-ÖपĶीकरणाÂमक असावे.
५. शीषªकात कोणÂयाही संि±Į łपांचा (abbreviations ) वापर नसावा.
६. शीषªकात ‘पĦती’, ‘पåरणाम’, ‘_____ चा अËयास’, ‘ÿायोिगक शोध ’ असे
शÊद/वा³यÿयोग यांचा वापर टाळणे अिधक चांगले.
शीषªक पानानंतर¸या पानावर ÿयोगाचा आशय समािवĶ असतो. आता आपण आशय
िलिहÁयासाठी ए.पी.ए. ने सुचिवलेÐया काही महßवा¸या मागªदिशªका पाहòया:
४.२.२ आशय (Abstract ):
जरी संशोधन अहवालात आशय हा अहवाला¸या सुłवातीला ÿकट होतो, तरीही तो शेवटी
तयार केला जाणारा भाग असतो. हे यासाठी, कारण हा अहवालाचा तो िवभाग आहे,
ºयामÅये संपूणª अहवालाचा सारांश समािवĶ असतो. Ìहणून, तो अहवालाचे सवª िवभाग
तयार झाÐयािशवाय तयार केला जाऊ शकत नाही.
१. आशय हा पाना¸या मÅयभागी ठळक अ±रांत ‘आशय’ असा मथळा िलहóन सुł
करावा. munotes.in

Page 48

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
48 २. आशय हा अितशय नेमका आिण संि±Įपणे िलिहलेला असावा.
३. Âयात २५० पे±ा अिधक शÊद नसावेत.
४. तो एकाच पåर¸छेदात िलिहलेला असावा.
५. सामाÆयतः आशयात खालील गोĶी समािवĶ असाÓयात:
 अËयासलेली समÖया
 नमुना वैिशĶ्ये (Characteristics of the sample )
 ÿद° (data) गोळा करÁयाची पĦत – साधने, चाचÁया, मािहती गोळा करÁयाची
ÿिøया
 सांि´यकìय ल±णीयता पातळीसह (levels of statistical significant ) अËयासाचे
िनÕकषª
 अËयासाचा िनÕकषª
 िनÕकषा«चे उपयोजन िकंवा सूिचताथª
आशय िलिहÐयानंतर ÿयोगा¸या अहवालाचा पुढील मु´य घटक Ìहणजे िवषयाची
ÿÖतावना. आता आपण ÿÖतावना िलिहÁयासाठी ए.पी.ए. ने िदलेÐया मागªदिशªका पाहòया.
४.२.३ ÿÖतावना (Introduction ):
हे आशयानंतर अहवालाचे पुढील पान असेल. अहवाला¸या या भागाचा महßवाचा हेतू
Ìहणजे संचािलत केÐया जाणाöया अËयासाचे तािकªक ÖपĶीकरण ÿदान करणे.
सामाÆयाकडून िविशĶाकडे जाणे हा अिधक चांगला उपगम आहे. यामÅये ÿथम िवषयाची
सामाÆय ÿÖतावना आिण Âयानंतर सािहÂयाचे पुनरावलोकन देणे समािवĶ असते. या
सािहÂयाचा संबंध नंतर िवषयाशी जोडला जातो आिण Âयानंतर अËयासाचे अËयुपगम
मांडले जातात.
 ÿÖतावनेमÅये एक ÆयाÍय आिण संतुिलत ŀिĶकोन ÿदान करावा.
 ती सवªसमावेशक पĦतीने िलिहलेली असावी.
 अहवालाची संपूणª मांडणी करÁयासाठी ऍ³टीÓह आिण पॅिसÓह Óहॉईस दोÆहéचा वापर
Öवीकाराहª आहे.
 ए.पी.ए. ची सातवी आवृ°ी ÿथम पुłषी वा³यांचा वापर करÁयास परवानगी देते.
लेखक अहवाल िलिहताना ‘मी’ आिण ‘आÌही’ असे शÊद वापł शकतात.
ÿÖतावना संŁिपत करताना ल±ात ठेवाÓयात अशा काही गोĶी खालीलÿमाणे आहेत:
१. ÿÖतावनेची सुłवात नवीन पानावर करा. munotes.in

Page 49

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - IV
49 २. कागदा¸या वर¸या भागात संशोधनाचे शीषªक िलहावे.
३. ÂयामÅये अËयासला जाणारी महßवाची समÖया आिण समÖयेिवषयी सैĦांितक
ŀिĶकोन यांचा समावेश असावा.
ÿÖतावनेनंतर अहवालाचा पुढील िवभाग Ìहणजे पĦतीचा िवभाग. आपण आता
पĦतीशाľ िलिहÁयासाठी मागªदिशªका पाहòया.
४.२.४ पĦती (Method ):
या भागात वाचकांना संशोधकांकडून वापरली गेलेली अचूक पĦत सूिचत केली जाते. जरी
ए.पी.ए. शैली पĦतीचे वणªन करÁया¸या लविचकतेस परवानगी देते, काही महßवा¸या गोĶी
या भागात समािवĶ केÐया जाÓयात:
 सहभागी (Participants )
 अËयासात वापरलेली साधने आिण सामúी
 ÿिøया
या िवभागात ÿयोगामÅये सहभागी झालेÐया सहभागéची वैिशĶ्ये, अËयासात वापरलेली सवª
साधने आिण सामúी आिण ÿयोग करÁयासाठी अनुसरलेÐया ÿिøयेिवषयी सिवÖतर आिण
नेमके अवलोकन या सवा«िवषयी सिवÖतर िलिहणे समािवĶ असते.
हा िवभाग ÿÖतावनेनंतर लगेचच सुł करावा आिण तो नवीन पानावर सुł करÁयाची गरज
नाही.
पĦती¸या िवभागानंतर अहवालात ÿयोगातील पåरणामांिवषयी सूिचत करणे समािवĶ
असते. आता आपण पåरणाम नŌदिवÁयासाठी काही महßवा¸या मागªदिशªका पाहòया.
४.२.५ पåरणाम (Results ):
अहवाला¸या या भागात अËयासातून िनÕपÆन झालेÐया गोĶéिवषयी अिभÓयĉì समािवĶ
असते. अहवाला¸या या भागाची रचना करÁयासाठी िवचारात घेतÐया जाÓयात अशा काही
महßवा¸या गोĶी खालीलÿमाणे आहेत:
 सवª संबंिधत ÿद° आिण मािहतीची नŌद केली जावी.
 िवĴेषण न केलेला क¸चा ÿद°, Âयाचे काही महßव असÐयािशवाय, या िवभागात
समािवĶ केला जाऊ नये.
 या िवभागात वणªनाÂमक (descriptive ), तसेच अनुमािनत (inferential )
सं´याशाľाचे पåरणाम/िनÕकषª समािवĶ केले जावेत. अनुमािनत सं´याशाľासाठी
अÐफा पातळीचा उÐलेख केला जावा.
munotes.in

Page 50

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
50 उदाहरणाथª, टी-चाचणीचे (t-test) िनÕकषª खालीलÿमाणे िलिहले जावेत:
t(५६) =४.९६, p < . ०५
ÿचरण-िवĴेषणाचे (Analysis of Variance) िनÕकषª खालीलÿमाणे िलिहले जावेत:
F (१, ८५) = ५.९६, p < . ०१
 पåरणाम/िनÕकषª हे तĉा िकंवा आकृती पĦतीने पुनसाªदर केले जावेत.
 केवळ तĉा आिण आकृती या Öवłपात िनÕकषª न मांडता Âयाबरोबर िनÕकषाªिवषयी
वृ°ांतदेखील िलहावा.
Óयĉ केलेÐया पåरणामांचे ÿयोगकÂयाªकडून अथªबोधन केले जाणे आवÔयक आहे, ºयामुळे
पåरणामांमÅये आढळलेला कल ÿयोगकÂयाªने कशा ÿकारे ÖपĶ केला आहे, याचे आकलन
करÁयास वाचक स±म होऊ शकेल. आपण आता चचाª/िवचारिविनमय िवभाग
िलिहÁयासाठी महßवा¸या मागªदिशªका पाहòया.
४.२.६ चचाª/िवचारिविनमय (Discussion ):
अहवाला¸या या भागात पåरणामांचे अथªबोधन, संशोधनाĬारे मांडले गेलेले िनÕकषª, आिण
वतªमान अËयासाचा संकÐपनेशी िनगडीत पूवêची संशोधने आिण िसĦांत यां¸याशी
असणारा संबंध या सवा«चा समावेश असतो.
ÂयामÅये अËयासाचे सूिचताथª, पĦतीशाľािवषयी¸या बाबी (methodological
concerns ), आिण आवÔयक असणारे पुढील अËयास यांिवषयीदेखील मािहती ÿदान
करावी.
Âयाचा øम िविशĶ ते सामाÆय असा असावा – मु´य िनÕकषाªपासून सुłवात करत पूवê
झालेले अËयास यांकडे वळत आिण Âयानंतर अखेरीस अËयासा¸या अिधक िवÖतृत
सुिचताथा«कडे येणे.
िवचारिविनमय मांडÐयानंतर अहवालाचा अÂयंत महßवाचा िवभाग Ìहणजे संदभª. आता
आपण संदभª या िवभागात कशाचा समावेश होतो, हे पाहòया.
४.२.७ संदभª (References ):
अहवाला¸या या भागात Âया सवª शोधिनबंधां¸या आिण पुÖतकां¸या यादीचा/सूचीचा
समावेश होतो, ºयांचा अहवालात उÐलेख केला गेला आहे. ÂयामÅये Âया सवª पुÖतकांचा
समावेश असू नये, जी Óयĉìने वाचली आहेत, तर Âयाऐवजी Âया पुÖतकांचा समावेश
असावा, ºयांचा उÐलेख अहवालात झालेला आहे.
ए.पी.ए. िविवध ÿकारची सामúी उÐलेिखत करÁयासाठी िविशĶ मागªदिशªका ÿदान करते.
munotes.in

Page 51

ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सं´याशाľ यांचा पåरचय - IV
51 उदाहरणाथª, ²ान-पिýकांमधील शोधिनबंधांसाठी (journal article ) खालील
मागªदिशªका आहेत:
Horowitz, L. M., & Post, D. L. (1981). The prototype as a construct in
abnormal psychology. Journal of Abnormal Psychology, 90(6), 575 -585.
पुÖतकांचा उÐलेख करÁयासाठी खालील łपरेषा आहे:
McCandless, B. R ., & Evans, E. D. (1973). Children and youth:
Psychosocial development. Hinsdale, IL: Dryden Press.
आपले आकलन तपासा:
१. ÿयोगा¸या अहवालाचे महßवाचे घटक कोणते?
२. अहवाला¸या सामाÆय łपरेषेसाठी ए.पी.ए. ने सुचिवलेÐया मागªदिशªका कोणÂया
आहेत?
३. अहवाला¸या खा लील घटकांसाठी ए.पी.ए. ने सुचिवलेÐया मागªदिशªका कोणÂया
आहेत?
 आशय
 ÿÖतावना
 पĦती
 पåरणाम
 िवचारिविनमय
 संदभª
४.३ सारांश अहवाल-लेखन हा कोणÂयाही संशोधनाचा एक अÂयंत महßवाचा पैलू आहे. अहवाल हा
नेमका आिण पåरपूणª असावा, ºयामुळे ÿयोगाचे िकंवा कोणÂयाही संशोधनाचे हेतू, पĦती
आिण पåरणाम/िनÕकषª इतरांना सूिचत करÁयास सहाÍय होईल. हा वै²ािनक संवादाचा एक
अÂयंत महßवाचा पैलू आहे. ए.पी.ए. ने अहवाल लेखनासाठी आिण अहवाला¸या ÿÂयेक
पैळूसाठी िविशĶ मागªदिशªका ÿदान केÐया आहेत. या मागªदिशªकांचे अनुसरण केÐयाने
संशोधकाला संशोधनाचे िनÕकषª इतर संशोधकांसाठी Óयĉ करणे सुलभ होते आिण Âयामुळे
वै²ािनक ÿगतीला सहाÍय होते.

munotes.in

Page 52

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
52 ४.४ संदभª 1. Bordens, Kenneth S and Bruce B. Abbott , Research Design
and Methods : A Process Approach. New York, NY: McGraw -Hill
Education, 2014.
2. Myers, Anne, and Christine H. Hansen. Experimental Psychology.
Pacific Grove, CA: Wadsworth/Thomson Learning, 2002.



*****


munotes.in

Page 53

53 ५
सराव अËयास
घटक संरचना
५.० उिĥĶ्ये
५.१ सराव अËयास १
५.२ सराव अËयास २
५.० उिĥĶ्ये या ÿकरणा¸या शेवटी सराव अËयासा¸या सहाÍयाने अÅययानाथê खालील गोĶéसाठी
स±म होईल:
 ÿयोगातील Öवतंý पåरवतªक, अवलंबी पåरवतªक आिण िनयंिýत पåरवतªक ओळखणे.
 ÿयोगाचे अËयुपगम मांडणे.
 ÿयोगामÅये वापरलेली रचना ÖपĶ करणे.
 ÿयोगासाठी कोणती अनुमािनत सांि´यकìय पĦत योµय असेल, ते ÖपĶ करणे
५.१ सराव अËयास १ (EXERCISE -1) तकाªवर सकाराÂमक आिण नकाराÂमक भावनां¸या ÿभावाचा अËयास करÁयासाठी हा
ÿयोग करÁयात आला. या ÿयोगात , एका सहभागीची िनवड याŀि¸छकपणे फेरफार कłन
सकाराÂमक भावना अनुभवÁयासाठी करÁयात आली. दुसö या सहभागीला याŀि¸छकपणे
फेरफार कłन नकाराÂमक ÿितिøया देऊन नकाराÂमक भावना अनुभवÁयासाठी िनवडले
गेले. ÿÂयेक सहभागीला ÿथम सकाराÂमक आिण नकाराÂमक ÿभाव ®ेणी (Positive
and Negative Affect Scale - PANAS , वॅटसन आिण इतर, १९८८) वापłन
ÿijावलीस ÿितिøया देÁयास सांिगतले. यातून सहभागीची आधारभूत भाविनक िÖथती
मोजÁयात आली. Âयानंतर सहभागीला १० शािÊदक आिण गिणतीय समÖया १० िमिनटांत
सोडवÁयास सांगÁयात आले. शािÊदक आिण गिणतीय समÖयांवरील ÿij खूप कठीण होते
िकंवा कोणतेही िनिIJत उ°र नÓहते. भावािनक कायाª¸या ÿभावाला चालना देÁयासाठी,
ÿयोगकÂयाªने Âयांना असेही सांिगतले, कì ही चाचणी िवशेषतः शै±िणक यशाचा अंदाज
लावÁयासाठी िवकिसत करÁयात आली होती आिण सरासरी िवīाथê अंदाजे ५०% घटक
अचूकपणे सोडवतो. चाचणी पूणª केÐयानंतर, सहभागéना Âयां¸या भाविनक िÖथतीवर
ÿभाव टाकÁयासाठी Âयां¸या कायªÿदशªनावर फेरफार केलेला शािÊदक अिभÿाय देÁयास
सांिगतले. चाचणीची उ°रे बरोबर िकंवा चुकìची आहेत, याची पवाª न करता अÅयाª
सहभागéची सकाराÂमक ÿितिøया आिण अÅयाª सहभागéची नकाराÂमक ÿितिøया ÿाĮ
झाली. सहभागéना सांिगतले गेले नÓहते, कì Âयांची भाविनक िÖथती यशÖवी-अपयश-munotes.in

Page 54

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
54 पĦतीने बदलली जाणार आहे आिण Âयांना याŀि¸छकपणे "यश गट" आिण "अपयश गट"
मÅये िनयुĉ केले जाणार आहे. यानंतर, भाव ÿेरण (mood induction ) यशÖवी झाले कì
नाही, हे पाहÁयासाठी सकाराÂमक आिण नकाराÂमक ÿभाव ®ेणी वापłन सहभागé¸या
भाविनक िÖथतीचे पुÆहा मूÐयांकन केले गेले. शेवटी, Âयांना तािकªक युिĉवादावर आधाåरत
१२ समÖया सोडवÁयाचे कायª देÁयात आले आिण सहभागीला १२ िमिनटांत ते
सोडवÁयास सांिगतले गेले. नकाराÂमक भावना अनुभवणाöया सहभागé¸या तुलनेत
सकाराÂमक भावना अनुभवणारे सहभागी तािकªक समÖयांवर अिधक गुण िमळवतील अशी
अपे±ा होती.
ÿij:
ÿ.१ ÿयोगाचे अËयुपगम काय आहे?
ÿ.२ ÿयोगाचे पयाªयी सिदश / िदशाÂमक अËयुपगम (Alternative directional
hypothesis ) काय आहे?
ÿ.३ ÿयोगाचे पयाªयी अिदश/िदशाहीन अËयुपगम (Alternative non directional
hypothesis ) काय आहे?
ÿ.४ ÿयोगाची शूÆय सिदश /िदशाÂमक अËयुपगम (Null directional hypothesis )
काय आहे?
ÿ.५ ÿयोगाचे शूÆय अिदश/िदशाहीन अËयुपगम (Null non directional hypothesis )
काय आहे?
ÿ.६ ÿयोगाची रचना काय आहे?
ÿ.७ ÿयोगाचे Öवतंý पåरवतªक आिण अवलंिबत पåरवतªक कोणते आहेत?
ÿ.८ Öवतंý पåरवतªक Öतर कोणते आहेत?
ÿ.९ ÿयोगाचे महßवाचे िनयंýक पåरवतªक सांगा? आिण ते का िनयंिýत होते, ते ÖपĶ
करा?
ÿ.१० भावना आिण तकª ÿयोगात अपे±ेिवŁĦ िनÕकषª ÿाĮ होÁयाचे कारण सांगा.
ÿ.११ नकाराÂमक भावना अनुभवÁयासाठी िनवडÁयात आलेÐया सहभागीचे ÿाĮांक
तािकªक युिĉवादावर आधाåरत समÖया सोडिवÁयात सकाराÂमक भावना
अनुभवÁयासाठी िनवडलेÐया सहभागी¸या तुलनेत अिधक का असतील, याचे
कारण सांगा?
ÿ.१२ या ÿयोगा¸या गट नमुÆयाची गणना करÁयासाठी तुÌही कोणते अनुमािनत
सं´याशाľ वापराल आिण का?
munotes.in

Page 55

सराव अËयास
55 ५.२ सराव अËयास २ (EXERCISE 2) उĥीपक शोधÁयासाठी ÿितिकया काळ ( RT) यंýावर उĥीपकाचे सादरीकरण करÁयापूवê
सादर केलेÐया संकेता¸या ÿकाराचा पåरणाम अËयासÁयासाठी हा ÿयोग करÁयात आला.
संकेताचा ÿकार, उदाहरणाथª, उĥीपक सादरीकरणापूवê वैध संकेत (लàय िदसेल Âया
िदशेकडे िनद¥िशत केलेला बाण), तटÖथ संकेत (एक मािहती नसलेला संकेत) आिण अवैध
संकेत (चुकì¸या िदशेने िनद¥िशत केलेला बाण) याŀि¸छकपणे सादर केले गेले. सहभागीला
सांगÁयात आले, कì Âयाने/ितला पडīा¸या मÅयभागी एकटक पहावे लागेल आिण
Öपेसबार ही कळ दाबÐयानंतर एक संकेत सादर केला जाईल आिण संकेत नाहीसा
झाÐयानंतर एक लàय Ìहणजेच लाल चौकोन िदसेल. कìबोडªवरील N कळ दाबून
सहभागीला ÿितसाद देÁयास सांगÁयात आले. लàय डाÓया आिण उजÓया बाजूला समान
रीतीने िदसले, Ìहणजे ४० चाचÁयांमÅये लàय डावीकडे िदसले आिण उवªåरत ४०
चाचÁयांमÅये लàय उजÓया बाजूला िदसले, असे ठेवÁयात आले. ८०% चाचÁयांसाठी
संकेत हा वैध संकेत होता आिण २०% चाचÁयांसाठी संकेत अवैध होता. संकेताचा रंग,
आकार आिण आकारमान तसेच लàय यासारखे भौितक गुणधमª सवª चाचÁयांसाठी समान
होते. एका चाचणीला ÿितसाद िदÐयानंतर पुढील चाचणी सुł करÁयासाठी Âयाला/ितला
पुÆहा Öपेसबार कळ दाबÁयास सांगÁयात आले. संकेत आिण लàय सादरीकरण दरÌयानचा
कालावधी सुसंगत नÓहता. सवª ८० चाचÁयांसह सहभागी सादर केÐयानंतर ÿÂयेक
चाचणीसाठी नमूना, Ìहणजे पुढील िवĴेषणासाठी तीन ÿकार¸या संकेतांसाठी सरासरी
ÿितिøया वेळ नŌद केला गेला. ÿितिøया काळ िमलीसेकंदामÅये मोजला गेला. ÿयुĉाने
कोणÂयाही चाचणीला चुकìचा ÿितसाद िदला, तर ती चाचणी शेवट¸या िदशेने पुनरावृ°ी
होते. हे अपेि±त होते, कì अवैध संकेतांसाठी उ°ेजन शोधÁयासाठी मÅयम ÿितिøया वेळ
सवा«त जाÖत असेल. Âयानंतर तटÖथ िÖथती आिण कमीतकमी वैध िÖथतीसाठी असेल.
ÿij:
ÿ.१ ÿयोगाचे अËयुपगम काय आहे?
ÿ.२ ÿयोगाचे पयाªयी सिदश /िदशाÂमक अËयुपगम काय आहे?
ÿ.३ ÿयोगाचे पयाªयी अिदश/ िदशाहीन अËयुपगम काय आहे?
ÿ.४ ÿयोगाची शूÆय सिदश /िदशाÂमक अËयुपगम काय आहे?
ÿ.५ ÿयोगाचे शूÆय अिदश/ िदशाहीन अËयुपगम काय आहे?
ÿ.६ ÿयोगाची रचना काय आहे?
ÿ.७ ÿयोगाचे Öवतंý पåरवतªक आिण अवलंिबत पåरवतªक कोणते आहेत?
ÿ.८ Öवतंý पåरवतªकाचे Öतर कोणते आहेत?
ÿ.९ ÿयोगाचे महßवाचे िनयंýक पåरवतªक सांगा? आिण ते का िनयंिýत होते ते ÖपĶ
करा? munotes.in

Page 56

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
56 ÿ.१० अिभ±ेýीय संकेतन कायाªमÅये उलट पåरणाम िमळÁयाचे कारण सांगा?
ÿ.११ अवैध आिण तटÖथ संकेतां¸या तुलनेत वैध संकेतांसाठी सहभागी ÿितिøया वेळ
सवाªिधक का होती याचे कारण सांगा?
ÿ.१२ अवैध संकेतांसाठी सहभागी ÿितिøया वेळ मÅयम का होता याचे कारण सांगा?
ÿ.१३ वैधते¸या तुलनेत तटÖथ संकेतांसाठी सहभागी ÿितिøया वेळ सवा«त कमी का होता
याचे कारण सांगा?
ÿ.१४ या ÿयोगा¸या गट नमूÆयाची गणना करÁयासाठी तुÌही कोणती अनुमािनत
सं´याशाľ वापराल आिण का?

*****

munotes.in

Page 57

57 ६
सराव ÿयोग
घटक संरचना
६.० उिĥĶ्ये
६.१ ÿÖतावना: शÊद ®ेķता ÿभाव
६.२ संदभª
६.० उिĥĶ्ये हा सराव केÐयानंतर आपण हे करÁयास स±म असाल:
 ÿायोिगक ÿिøया समजणे
६.१ ÿÖतावना अ±रे जेÓहा एकाकì िकंवा अशािÊदक अ±र-समूहाचा भाग Ìहणून सादर केली जातात, Âया
तुलनेत ती तेÓहा अिधक चांगÐया ÿकारे ओळखली जातात, जेÓहा ती शÊद Ìहणून सादर
केली जातात. उदाहरणाथª, जेÓहा एखादे अ±र ओळखÁयास सांिगतले जाते, तेÓहा R हे
अ±र छĪशÊदाचा (जसे कì, RCEA ) या शÊदाचा भाग असते िकंवा ते एकाकì सादर केले
जाते, Âया तुलनेत ते तेÓहा ओळखणे अिधक सोपे असते, जेÓहा ते एखाīा शÊदाचा (जसे
कì, CARE ) भाग असते.
शÊद ®ेķता ÿभावाचे (Word Superiority Effect) ÖपĶीकरण देणारे एक ÿाłप Ìहणजे
परÖपरसंवादी सिøयकरण ÿाłप (Interactive -Activation model) .या परÖपरसंवादी
सिøयकरण ÿाłपानुसार, वाचकाला केवळ शÊद आिण अथाªसिहत शÊद िकंवा अथªहीन
(नॉनवडª) शÊद िकंवा ÿÂयािभ²ा अशÊद दाखवून यांची तुलना वेगवेगÑया शोधकां¸या
मदतीने कłन Âयासंबंधी शोधन कłन शÊद ®ेķता ÿभाव मांडÁयात आला. जेÓहा लàय
अ±र एका शÊदात सादर केले गेले, तेÓहा वैिशĶ्य शोधक (feature detectors) , अ±र
शोधक (letter detectors) आिण शÊद शोधक (word detectors) सवª सिøय केले
जाईल. परंतु, एकापे±ा अिधक शोधकां¸या सिøयतेमुळे, उिĥपका¸या अंितम ओळखीसाठी
मोलाची भर पडते. तथािप, जेÓहा केवळ अ±र सादर केले जाते, तेÓहा केवळ अ±र शोधक
पातळी कायाªिÆवत होते. Ìहणून, शÊद ®ेķता ÿभावामÅये िनरी±ण केÐयाÿमाणे आपण
ÿÖतुत उĥीपक शÊद अिधक ÖपĶपणे ल±ात ठेवू शकतो, आिण ÂयाĬारे Âयाची घटक अ±रे
ओळखÁयात अिधक अचूक असू शकतो.
शÊद ®ेķता ÿभावा¸या ÖपĶीकरणासाठी आणखी एक ÿाłप आहे - सिøयकरण
सÂयापन/पडताळणी ÿाłप (Activation Verification model) . हे ÿाłप तीन
ÿिøयां¸या मदतीने शÊद ®ेķता ÿभाव घटनेचे ÖपĶीकरण देते- सांकेितकरण (encoding) , munotes.in

Page 58

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
58 पडताळणी (verification) आिण िनणªय कायª (decision operations) . जेÓहा उĥीपक
ÿ±ेिपत होतो, तेÓहा पिहÐया टÈÈयात अ±रांचे सांकेितकरण समािवĶ असते.
सांकेितकरणाचा पåरणाम Ìहणजे ÖमृतीमÅये िशकलेÐया मािहतीचे अबोधपणे उĥीपन होते.
सांकेितकरणानंतर पडताळणीचा टÈपा येतो. पडताळणी केÐयाने अनेकदा एकाच शािÊदक
नŌदीची जाणीवपूवªक ओळख होते. या ÿिøयेमÅये उिĥपकाचे अधोगामी िवĴेषण (top-
down analysis) समािवĶ असते, जे संúिहत िकंवा पूवê िशकलेÐया शÊदा¸या
पुनसाªदरीकरणाĬारे िनद¥िशत केले जाते. ितसöया टÈÈयात िनणªय घेणे, हे ÿामु´याने
सांकेितकरण िकंवा पडताळणी¸या मािहतीवर आधाåरत असते. शÊदां¸या सांकेितकरण
आिण पडताळणी¸या टÈÈयावर आिण Âयातून िनणªयावर पåरणाम करणाöया ÿभावाचा
पåरणाम Ìहणजे शÊद ®ेķता ÿभाव.
राईखर-Óहीलर łपावलीचा (Reicher Wheele r paradigm) वापर सामाÆयतः शÊद
®ेķता ÿभाव अËयासÁयासाठी केला जातो. यात सहभागéना एक शÊद िकंवा अथªहीन शÊद
(ÿÂयािभ²ा अशÊद) ओळीने सादर केला जातो, जो नंतर आ¸छािदत केला जातो. Âयानंतर
दोन पयाªय िदले जातात, ºयांमधून सहभागीने योµय वणªमाला ओळखणे आवÔयक आहे,
जो अगोदर¸या ओळीतील शÊद िकंवा अथªहीन शÊद (ÿÂयािभ²ा अशÊद /नॉनवडª ) िकंवा
वणªमाला मÅये उपिÖथत होता.
समÖया:
शािÊदक िÖथती अशािÊदक िÖथती आिण वणªमाला िÖथती Ļा तीन िÖथती¸या संदभाªत
अ±र ओळखÁया¸या िÖथतीचा अËयास करणे .
अËयुपगम:
अशािÊदक िÖथती (शÊद नसलेÐया िÖथती) िकंवा वणªमाला िÖथती¸या तुलनेत शािÊदक
िÖथतीत अ±रांची ओळख अिधक चांगली होते (अ±र ओळखीचा मÅय-ÿाĮांक हा शािÊदक
िÖथतीसाठी, अशािÊदक िÖथतीपे±ा िकंवा वणªमाला िÖथतीपे±ा जाÖत असेल)
Öवतंý पåरवतªक:
तीन िÖथतé¸या ÿ±ेपणाचा संदभª (शÊद िÖथती, अशािÊदक संदभª आिण वणªमाला िÖथती)
 शÊद िÖथती (word condition): सादर केलेÐया अ±रांची ओळ एक अथªपूणª शÊद
बनवते.
 शÊद नसलेली/ अशािÊदक िÖथती (non-word condition): सादर केलेÐया
अ±रांची ओळ अथªपूणª शÊद बनवत नाही.
 वणªमाला िÖथती (alphabet condition): इंúजी भाषेतून एकाच वणªमालाचे
सादरीकरण
अवलंबी पåरवतªक:
योµयåरÂया ओळखÐया गेलेÐया अ±रांची सं´या munotes.in

Page 59

सराव ÿयोग
59 िनयंýक पåरवतªके:
१. ÿÂयेक उĥीपक २ सेकंदांसाठी ÿ±ेिपत केला गेला.
२. ५ सेकंदांसाठी ŀÔय कोलाहल तयार केला गेला (यात X ने भरलेÐया Öलाइडचा
समावेश होता)
३. ÿÂयेक उĥीपक ओळखÁयाची वेळ ५ सेकंद ठेवली गेली.
४. ÿÂयेक िÖथतीसाठी ५ उĥीपक होते (शÊद/ शािÊदक, शÊद नसलेले/ अशािÊदक आिण
वणªमाला).
५. सहभागéना कोणताही अिभÿाय िदला गेला नाही.
६. उĥीपक सादर करÁयापूवê तयार संकेत देÁयात आला.
रचना:
पुनरावृ° पåरमाण रचनेसह एका Öवतंý पåरवतªकाचे ३ Öतर (शÊद िÖथती/शािÊदक, शÊद
नसलेली िÖथती/अशािÊदक आिण वणªमाला िÖथती).
सािहÂय:
१. सामúी सादर करÁयासाठी पडदा,
२. ÿÂयेक Öलाइडसह पॉवरपॉईंट सादरीकरण, ºयामÅये उĥीपक अ±र िकंवा अ±राची
ओळ असते आिण ÿÂयेक Öलाइडनंतर ŀÔय कोलाहल असलेली Öलाइड असते.
ŀÔय कोलाहल (visual noise) नंतर ओळख कायाªसाठी दोन अ±रे असलेली
Öलाइड असते.
३. ÿयÂन - trial सýासाठी Öलाइड्स (३, ÿÂयेक िÖथतीसाठी एक),
४. घड्याळ
५. कागद आिण पेिÆसल
ÿिøया:
या ÿयोगातील सहभागéना िदÐया जाणाöया सूचना पुढीलÿमाणे: “या पडīावर तुम¸यासाठी
एक उĥीपक सादर केला जाईल. उĥीपक एक तर एकच वणªमाला असेल िकंवा काही वेळा
ती अ±रांची ओळ असू शकते. तुÌहाला फĉ २ सेकंदांसाठी उĥीपक दाखवला जाईल.
कृपया काळजीपूवªक पहा. Âयानंतर एक Öलाइड येईल, जी काही काळ िदसेल. Âयानंतर
थोड्या वेळाने दुसरी Öलाइड येईल, ºयामÅये दोन अ±रे असतील. उĥीपक ÖलाईडमÅये
तुÌहांला कोणती वणªमाला दाखवली आहे, ते सांगणे आिण कागदा¸या या शीटवर तुम¸या
मते बरोबर असलेली वणªमाला िलिहणे, हे तुमचे कायª आहे. तुÌहाला ÿितसाद
िलिहÁयासाठी ५ सेकंद िदले जातील.” munotes.in

Page 60

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
60 एक उदाहरण पाहó. ÿयोगकताª ३ उदाहरणांसह कायª ÿदिशªत करेल. उĥीपक वणªमाला LOCK O S M V L OKOB N K
सहभागéना कायªपĦती आिण कायª समजले आहे, याची खाýी केÐयानंतर ÿयोग सुł
करÁयात येईल. १५ उĥीपक काडª एकामागून एक पुढील øमाने सादर केली जातील -
१. तयार संकेत,
२. २ सेकंदांसाठी उĥीपक काडª,
३. ५ सेकंदांसाठी आकृितबंध असलेला ŀÔय कोलाहल,
४. ओळखीसाठी अ±रांची जोडी,
५. सहभागéनी ५ सेकंदात ओळखून ओळखपýावर ÿितसाद िलहावा.
अशा ÿकारे १५ काडª केवळ शÊद, शÊद नसलेले आिण वणªमाला याŀि¸छक
सादरीकरणासह सादर केली गेली. अनु.ø. उĥीपक ÿÂयािभ²ानाथª उĥीपक सहभागीचा ÿितसाद बरोबर / चूक १ WORK R, G २ DLAY F, L ३ F H, N ४ EGAM B, G ५ SPOT T, M ६ S B, G ७ OBOK V, B ८ MAKE L, E ९ OFRM N, R १० D Q, J ११ TKIE H, K १२ RSAE J, S १३ SNAP Q, A १४ U V, T १५ VICE I, X
munotes.in

Page 61

सराव ÿयोग
61 पåरणाम:
वैयिĉक ÿद°/मािहती:
तĉा ø. ६.१ शÊद-िÖथती, शÊद नसलेली िÖथती, वणªमाला िÖथती या तीन िÖथतéमधील
योµय ÿितसाद ओळखी¸या सं´येची तुलना. शÊद/शािÊदक िÖथती शÊद नसलेली/ अशािÊदक िÖथती वणªमाला िÖथती योµय/बरोबर ÿितसादांची सं´या
गट ÿद°/मािहती:
तĉा øमांक ६.२: २० सहभागéची शÊद-िÖथती, शÊद नसलेली िÖथती, वणªमाला िÖथती
या तीन िÖथतéमधील योµय ÿÂयािभ²ान सं´येची तुलना शÊद/शािÊदक
िÖथती शÊद नसलेली / अशािÊदक िÖथती वणªमाला िÖथती १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १० ११ १२ १३ १४ १५ १६ १७ १८ १९ २० एकूण munotes.in

Page 62

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
62 मÅय (Mean) िवÖतार ÿमाण िवचलन (SD)
चचाª:
 वैयिĉक ÿद° आिण समूह ÿद°ामधील तीन िÖथतéमÅये (शÊद, शÊद नसलेले आिण
वणªमाला) अचूकपणे ओळखÐया गेलेÐया एकूण उĥीपकां¸या सं´येची तुलना.
 ÿद°ासाठी आलेख आिण ÖपĶीकरणासाठी आकृतीचे अथªबोधन करणे.
 अËयुपगमानुसार ÿद° कल (ů¤ड) मÅये आहे कì नाही.
 ÿद°ामÅये पािहलेÐया कलाची कारणे.
 मागील संशोधनासह ÿद°ाची तुलना.
 ÿद°ासाठी सैĦांितक ÖपĶीकरण
 अËयासासाठी योµय असणारे अनुमानाÂमक सं´याशाľ .
 संशोधनाचे मूÐयमापन.
 सुचिवलेले बदल
िनÕकषª:
अËयासातील ÿद° अËयुपगमा¸या कलामÅये आहे कì नाही.
६.२ संदभª 1. Chase, Christopher H.; Tallal, Paula (1990). "A developmental,
interactive activation model of the word superio rity effect". Journal of
Experimental Child Psychology. 49 (3): 448 –487
2. McCelland, J.; Rumelhart, D. (1981). "An interactive activation
model of context effects in letter perception: part 1. An account of
basic findings". Psychological Review. 88 (5): 3 75–407
3. Reicher, G. M. (1969). "Perceptual recognition as a function of
meaningfulness of stimulus material". Journal of Experimental
Psychology. 81 (2): 275 –280.

***** munotes.in

Page 63

63 ७
बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - I
ÿयोग øमांक १
अथª-Öमृतीमधून ÿाथिमकìकरण आिण पुनÿाªĮी
घटक संरचना
७.० उिĥĶ्ये
७.१ ÿÖतावना: ÿाथिमकìकरण Ìहणजे काय?
७.२ ÿij
७.३ संदभª
७.४ पåरिशĶ
७.० उिĥĶ्ये हा ÿयोग अËयासÐयानंतर तुÌही खालील बाबéसाठी स±म असाल:
 मानसशाľीय ÿयोग संचािलत करणे
७.१ ÿÖतावना : ÿाथिमकìकरण Ìहणजे काय? (WHAT IS PRIMING?) मानसशाľात ÿाथिमकìकरण (priming) हा शÊद सामाÆयतः पूवª-िøयाशीलतेसाठी िकंवा
सुिवधांसाठी वापरला जातो. ÿाथिमकìकरणाची Óया´या, उदाहरणाथª, "मागील
सादरीकरणाचे कायª Ìहणून उĥीपका¸या ÿिøयेत सुधारणा" अशी केली जाते (अँडरसन,
२००१, पृ. ४७१). Öůोइबे, जोनास, आिण ĻूÖटोन (२००३, पृ. १३८) यांनी
ÿाथिमकìकरणाची Óया´या पåरणाम-क¤िþत पĦतीमÅयेदेखील केली आहे: ÿाथिमकìकरण
Ìहणजे “एखादा नमुना अलीकडे सादर केलेले िकंवा गतकाळात वापरले असÐयास उ¸च
संभाÓयतेसह सिøय केला जाईल असा शोध.” तीच नस पकडून मेजर (२००८, पृ. २)
यांनी िलिहले: "ÿाथिमकìकरण Ìहणजे एखाīा घटनेला ÿाĮ होणारा फायदा, जेÓहा Âयाची
ÿिøया संबंिधत िकंवा समान घटना¸या ÿिøयेपूवê केली जाते." एक अिधक िवÖताåरत
Óया´या, जी ‘ÿाथिमकìकरणा ’ची घटना आिण ‘ÿाथिमकìकरणा ’ची पĦत िकंवा तंý
(Ìहणजे, ÿाथिमकìकरण łपावली) यां¸यात फरक करते, चारůँड आिण जेफåरस (२००४,
पृ. ८५४) यांनी िदली होती:
एखाīा Óयĉìचे पयाªवरणीय/पåरिÖथतीजÆय अनुभव ताÂपुरते अशा संकÐपना सिøय
करतात, ºया मानिसकåरÂया दशªिवÐया िकंवा सादर केÐया जातात. या संकÐपनांचे
सिøयाकरण, ºयामÅये गुणधमª, आंतåरक िचýण (schemata) , अिभवृ°ी, माÆयÿितमा
(stereotypes) , उिĥĶ्ये, भाविÖथती, भावना आिण वतªन यांचा समावेश असू शकतो, ते munotes.in

Page 64

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
64 Âयाची योµयता/सुलभता वाढवते. या संकÐपना ÿाथिमकता असÐयाचे Ìहटले जाते;
Ìहणजेच, ते एखाīाचे नंतरचे िवचार, भावना, िनणªय आिण वतªन यांवर ÿभाव पाडÁयाची
अिधक श³यता असते. ÿाथिमकìकरण हे ÿायोिगक तंýाचादेखील संदभª देते, ºयाचा वापर
संकÐपनां¸या सिøयतेचे उĥीपन करÁयासाठी केला जातो, जो सामाÆयतः वाÖतिवक-
जगातील अनुभवांमधून होतो.
Âयामुळे क¤þीय मुĥा असा आहे, कì उĥीपक िकंवा घटना ‘अ’ चा पåरणाम पुढील गोĶéवर
होतो, जो एकतर काहीतरी अंतगªत (भावना, िनणªय, इÂयादी) असू शकतो िकंवा काहीतरी
बाĻ (पुढील घटना ‘ब’ आिण Âयाची ÿिøया) असू शकतो. वर उĦृत केलेÐया Óया´यांपैकì
एक सोडÐयास पåरणाम नेहमीच सकाराÂमक असÁयाची गरज नाही. खरं तर, नकाराÂमक
िकंवा ÓयुÂøमीय (inverse) ÿाथिमकìकरणदेखील असते (उदाहरणाथª, आऊच, Ưयुगर,
³लाÈयोतके, बोड आिण मॅट्लर, २०१३; कधीकधी परÖपरिवरोधी ÿभाव (contrast
effect) , ÿाथिमकìकरण -िवरोधी िकंवा ÓयÂयासी ÿाथिमकìकरण (reverse priming)
देखील Ìहणतात, उदाहरणाथª, िफडलर, २००३; µलेझर, २००३), जेथे उिĥपना¸या
सादरीकरणामुळे कायª±मता कमी होते िकंवा िवŁĦ पåरणाम होतात आिण Âयानंतर¸या
समान िकंवा तÂसम उिĥपकांच¤ मूÐयांकन होते (उदाहरणाथª, नकाराÂमक ÿाथिमकìकरण :
िĀंµस, बमêिटंगर, आिण िगबÆस, २०११; नील, १९९७)
ÿाथिमकìकरणाचे Öतर: दीघª, मÅयम आिण सूàम (Levels of Priming : Macro,
Mid and Micro)
मूलत:, कोणतीही गोĶ ÿाथिमकताता (prime) असू शकते, Ìहणजे, कोणतीही ÿेरणा िकंवा
वैिशĶ्य असू शकते, जे पुढील गोĶéवर ÿभाव टाकते. या पåरणामासाठी, एखादी Óयĉì
दुसöया Óयĉìसाठी ÿाथिमकता असू शकते, Âया Óयĉìचे वागणे ÿाथिमकता असू शकते,
Óयĉì काय Ìहणते ते ÿाथिमकता असू शकते, Óयĉìचे कपडे ÿाथिमकता असू शकतात,
इÂयादी कोणतीही घटना जी आपÐयाला जाणवते, परंतु आपÐया Öवतः¸या देखील
हालचाली िकंवा िवचार आपÐयावर आिण खालील अंतगªत िकंवा बाĻ घटनां¸या धारणा,
ÿिøया, मूÐयमापन इÂयादéवर ÿभाव पाडÁयास स±म आहेत (बारघ, १९९७ देखील
पहा). ÿयुĉांना कशी वागणूक िदली जाते, (उदाहरणाथª, मैýीपूणª िवŁĦ मैýीपूणª) यामुळे
शÊदकोडी सोडवÁयाची Âयांची ±मता, Âयांची सामाÆय भाविÖथती, Âयांचे संगीत ÿाधाÆय
इÂयादéमÅये फरक पडतो. या दीघª (macro) अथाªने, ÿÂयेक उĥीपक, ÿÂयेक संदभª,
ÿÂयेक कृती एक ÿाथिमकता असू शकते. ÿाथिमकता ºयाचा पåरणाम पुढील िवचार, कृती
आिण भावनांवर होतो. अशा दीघª संकÐपनेला सहसा असे गृिहत धरले जाते, कì
ÿाथिमकता केवळ शÊद/अथªिवषयक संकÐपना पूवª-सिøय करत नाही, तर ते दीघªकाळ
िटकणाöया ÿेरक ÿिøया (उदाहरणाथª, सेला आिण िशव, २००९) सिøय करते.
ÿाथिमकìकरणा¸या संकÐपने¸या अिधक िविशĶ Öतरावर (मÅयम-Öतरावर), ÖवारÖय हे
एखाīा Óयĉì¸या सामाÆय िøया आिण भावनांमÅये नसते. मÅयम-Öतरावरील ÿij हा
आहे, कì ÿाथिमकता इतर िविशĶ संकÐपना सिøय करते का? (अजूनही तुलनेने जागितक
पातळीवर). उदाहरणाथª, अनेक Öमृती आिण ओळख/माÆयता ÿयोग या मÅयम Öतरावर munotes.in

Page 65

बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - I
65 िÖथत असू शकतात: उदाहरणाथª, जेÓहा सहभागéना पिहÐया ÿायोिगक टÈÈयात काही शÊद
िदले जातात आिण पुढील ÿायोिगक टÈÈयात शÊद तयार करÁयास सांिगतले जाते. Âया
ÿभावासाठी कोणÂयाही सूचनांिशवाय, सहभागी दुसöया टÈÈयात शÊद तयार करतात
(उदाहरणाथª, जेÓहा सहभागéनी शÊदाचे Öटेम िकंवा पुढील भाग पूणª केले पािहजेत,
उदाहरणाथª, HOU_ _) जे पिहÐया टÈÈयात ÿिøया केलेÐया शÊदांशी समान िकंवा
शÊदाथाªने संबंिधत आहेत आिण ते वाढीव संभाÓयतेसह िनयंýण िÖथतीशी संबंिधत तसे
करतात ºयामÅये पिहÐया टÈÈयाचा समावेश नाही (उदाहरणाथª, वॉåरंµटन आिण
वेइसøांÂझ, १९७०, १९७४; हे देखील पहा उदाहरणाथª, बॅिसली, िÖमथ, आिण
मॅि³लओड, १९८९).
सूàम-ÿिøया Öतरावर ÿाथिमकìकरणा¸या आणखी िविशĶ संकÐपनेमÅये िविशĶ
संकÐपनां¸या (िकंवा िविशĶ िøया इÂयादी) पूवª-सिøयतेचे (pre-actÖवतंý
पåरवतªकाation) तßवदेखील संबंिधत आहे. या सूàम Öतरावर, संशोधकांना सेकंदा¸या
अपूणा«कां¸या वेळे¸या मापन®ेणीमÅये जाÖतीत जाÖत अंदाजे दोन सेकंदांपय«त रस असतो.
ही पातळी ÿाथिमकìकरणा¸या संकुिचत ÖपĶीकरणाशी सुसंगत आहे, जो बोधिनक
मानसशाľात या सं²ेिवषयीचा ÿबळ समज आहे. तथाकिथत पåरभािषत ÿाथिमकìकरण
łपावलीमÅये (priming paradigm) , बहòतेक वेळा अनुøिमक ÿाथिमकìकरण
(sequential priming) वापरले जाते; Ìहणजेच, एक ÿाथिमकता (जे सहभागी¸या
कायाªचा भाग नसते आिण Âयाकडे दुलª± केले जाऊ शकते) आिण लàय उĥीपक þुतगतीने
सादर केले जातात. ÿाथिमकता सामाÆयत: जाÖतीत जाÖत काही शंभर िमिलसेकंदांसाठी
दाखवला जातो. सामाÆयतः, सहभागéनी लàयावर ÿितिøया देणे आवÔयक असते,
उदाहरणाथª िदलेÐया िनकषानुसार Âयाचे वगêकरण कłन (उदाहरणाथª, सकाराÂमक /
नकाराÂमक, सजीव / िनजêव, शÊद / अ-शÊद, डावे / उजवे इÂयादी). मूलतः, हे केवळ
बोधिनक मानसशाľामÅये वापरले जात होते, परंतु आता सामािजक (उदाहरणाथª, डेµनर
आिण व¤टुरा, २०१०), ÓयिĉमÂव (उदाहरणाथª, िĀंµस, आिण Æयूबाउर, २००५; व¤टुरा,
कुÐफनेक, आिण úीÓह, २००५) , िवकासाÂमक, भाविनक (उदाहरणाथª, बेमाªईिटंगर
आिण केÈस, २०१३; केÈस, बेमाªईिटंगर आिण úेÓह, ) ÿेरक (उदाहरणाथª, लाईपोÐड आिण
इतर), आिण िचिकÂसालयीन (उदाहरणाथª, वाईजāॉड आिण इतर, १९९९)
मानसशाľामधील िविवध ÿijांसाठी वापरले जाते. सूàम Öतरावर, ÿाथिमकìकरण िविशĶ
संकÐपना, ÿितिøया, उिĥĶ्ये, ŀिĶकोन िकंवा िविनयोग±मता (valences) पूवª-सिøयतेशी
संबंिधत (देखील) आहे.
ÿाथिमकìकरणाचे ÿकार (Types of Priming):
दीघª-Öतरीय ÿाथिमकìकरण बहòतेक वेळा वेदिनक (पस¥È¸युअल) ÿाथिमकìकरण ,
अथªिवषयक वगêकृत, वतªन ÿाथिमकìकरण आिण Åयेय/ÿेरक ÿाथिमकìकरण मÅये
िवभागले जाते. अथª-िवषयक ÿाथिमकìकरणाचा अथª असा होतो कì ÿाथिमकतामुळे
शÊदाथाªशी संबंिधत संकÐपनांना जलद ÿितसाद िमळतो, िकंवा या संकÐपनांचा उ¸च दर
िकंवा गती या संकÐपनांना जोडून ÓयुÂपÆन केली जाते. वतªन ÿाथिमकìकरण मÅये ते Öवतः
सहभागी आहेत जे ÿाथिमकता¸या अनुषंगाने अिधक ÿितिøया देतात (उदाहरणाथª,
अिधक आøमकपणे, अिधक मैýीपूणª); हे भाविÖथती ÿेरण (mood induction) आिण munotes.in

Page 66

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
66 भाविनक ÿाथिमकìकरण (emotional priming) समािवĶ करÁयासाठीदेखील घेतले
जाऊ शकते. शेवटी, Åयेय आिण ÿेरक ÿाथिमकìकरण (goal and mot Öवतंý
पåरवतªकाational priming) हे ÿाथिमकतेशी संबंिधत असणाöया वतªनाचा सिøयपणे
पाठपुरावा करÁयासाठी एखाīाची ÿेरणा वाढवणाöया ÿाथिमकताचा संदभª देते
(उदाहरणाथª, बारघ, २००६; लोशª आिण पायने, २०११). साधारणपणे, सूàम आिण दीघª-
Öतरीय ÿाथिमकìकरण दोÆहéमधील ÿाथिमकता जवळजवळ कोणÂयाही वतªनावर आिण
जवळजवळ कोणÂयाही बोधिनक ÿिøयेवर पåरणाम कł शकतात (उदाहरणाथª, फॉकेनबगª
आिण इतर, २००८).
ÿाथिमकìकरण आिण Âयानंतर¸या उिĥपकांची ओळख (Priming and the
identification of Subsequent Stimuli) :
उिĥपकां¸या नंतर¸या ओळखीवर ÿाथिमकìकरणाचा ÿभाव अिलकड¸या वषा«त
िवÖतृतपणे तपासला गेला आहे. बोधिनक सािहÂयात, ÿाथिमकìकरण ÿभावावरील बहòतेक
संशोधनामÅये शÊद िकंवा शÊदां¸या गटासह (ÿाथिमकता) सादर करणे समािवĶ आहे,
Âयानंतर Âवरीत लिàयत अ±रांची ओळ असते, जी ÿयुĉांनी ओळखणे िकंवा वगêकृत
करणे आवÔयक आहे (उदाहरणाथª, शÊद िवŁĦ अशÊद). या अËयासात असे आढळून
आले, कì जेÓहा ÿाथिमकता शÊदाथाªने लàयाशी संबंिधत असेल, तेÓहा लàय ओळखणे
िकंवा Âयाचे वगêकरण करणे सुलभ होते (उदाहरणाथª, फोरबॅख, Öटॅपåरचाåरका आिण
हॉखहाऊज, १९७४; मेयर, ĵॅनेवेÐड्ट, आिण रड्डी, १९७५; नीली, १९७७; वॉरेन,
१९७७). मेयर आिण ĵानवेÐड्ट (१९७१) यां¸या एका उÂकृĶ अËयासात ÿयुĉांनी
ठरवायचे होते, कì दोन एकाच वेळी सादर केलेली अ±रे शÊद आहेत कì नाहीत. Âयांना
असे आढळून आले, कì जेÓहा दोन अ±रां¸या ओळी संबंिधत नसलेले शÊद (उदाहरणाथª,
पåरचाåरका-भाकरी) पे±ा संबंिधत शÊद (उदाहरणाथª, पåरचाåरका-डॉ³टर) असतात, तेÓहा
ÿयु³Âयांचा ÿितिøया काळ (Reaction Time - RT) ल±णीयरीÂया वेगवान होतो. वरील
उĦृत केलेÐया अËयासांसह Âयानंतर¸या अËयासांनी, जेÓहा दोन शÊद एकापाठोपाठ सादर
केले गेले, Âयात ÿÂयेक जोडी¸या दुसöया सदÖयास िनणªय घेÁयाची आवÔयकता
असतानाही (उदाहरणाथª, नीली, १९७६, १९७७) तेÓहा समान पåरणाम दशªिवले. शÊदगत
िनणªय ÿितिøया काळावर (lexical decision RTs) अथª-िवषयक संदभाª¸या या
ÿभावाला अथª-िवषयक सुलभता (semantic facilitation) िकंवा अथª-िवषयक
ÿाथिमकìकरण ÿभाव (semantic priming effect) Ìहटले गेले आहे.
सामािजक बोधिनक सािहÂयात, ÿाथिमकìकरण ÿभावावरील बहòतेक संशोधनामÅये एका
अËयासाचा भाग Ìहणून ÿयुĉांना शÊद िकंवा शÊदांचा गट सादर करणे समािवĶ आहे,
Âयानंतर काही िमिनटांनंतर एक Öवतंý, असंबंिधत अËयास केला जातो, ºयामÅये ÿयुĉ
एखाīा लिàयत Óयĉìचे वतªन वणªन वाचतात आिण Âया¸या िकंवा ित¸याबĥल छाप
िनमाªण केली जाते. या अËयासात असे आढळून आले आहे, कì अगोदर ÿाथिमकताबĦ
केÐया गेलेÐया संरचने¸या आधारावर लिàयत Óयĉìची मािहती वैिशĶ्यीकृत करÁयाकडे
ÿयुĉांचा कल असतो (उदाहरणाथª, बाघª आिण िपůो-मोनॅको, १९८२; िहगीÆस, öहोÐस,
आिण जोÆस, १९७७; öहोÐस आिण ÿायर, १९८२; सृल आिण वायर, १९७९).
Âयानंतर¸या उĥीपक ओळखीवर अलीकडील ÿाथिमकìकरणा¸या या ÿभावांÓयितåरĉ, munotes.in

Page 67

बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - I
67 असे पुरावे देखील आहेत, कì वारंवार ÿाथिमकìकरण हे नंतर¸या ÿिøयेवर
ÿाथिमकìकरणाचा ÿभाव वाढवते (उदाहरणाथª, हेस-रोथ, १९७७; रेडर, १९८३; सृल
आिण वायर, १९७९, १९८०). अशा ÿकारे, हे चांगÐया ÿकारे Öथािपत केले गेले आहे,
कì अलीकडील आिण वारंवार होणारे दोÆही ÿाथिमकìकरण नंतर¸या उिĥपकां¸या
ओळखीवर ÿभाव पाडतात. परंतु, कोणती यंýणा असे ÿाथिमकìकरण ÿभाव अधोरेिखत
करते? अलीकडील आिण वारंवार ÿाथिमकìकरणाचा काय संबंध आहे आिण कालांतराने
Âयांचे सापे± पåरणाम कसे बदलतात?
वगêकरणावरील ÿाथिमकìकरणा¸या पåरणामां¸या संदभाªत हे ²ात आहे, कì लागू
असणाöया संरचनेचे ÿाथिमकìकरण हे Âयाचा वापर पुढील उिĥपकावर ÿिøया
करÁयासाठी होÁयाची श³यता वाढवते, उपयोिगतेची संभाÓयता ÿाथिमकìकरणा¸या
वारंवारतेसह वाढते, आिण उपयोिगतेची संभाÓयता ही ÿाथिमकìकरण आिण उĥीपक
सादरीकरणादरÌयान¸या ताÂपुरÂया िवलंबातील वाढीसह कमी होते. सÅया, अशा
ÿाथिमकìकरण ÿभावाचे ÖपĶीकरण देÁयासाठी सािहÂयात दोन ÿकारची ÿाłपे (िकंवा,
अिधक योµयåरÂया, łपके) ÿÖतािवत केले गेले आहेत: यांिýक ÿाłपे (mechanistic
models), जेथे ÖपĶीकरण घटक भागांची मांडणी आिण कायª करÁया¸या ŀĶीने आहे,
आिण उ°ेजना ÿ±ेपण ÿाłपे (excitation transmission models), जेथे ÖपĶीकरण हे
उ°ेजना िकंवा ऊजाª पातळीतील वाढ आिण Âयांचा अपÓयय या संदभाªत आहे.
यांिýक ÿाłपाचे सवा«त ÖपĶ उदाहरण जे िवशेषतः वगêकरणावरील ÿाथिमकìकरण
ÿभावाचे ÖपĶीकरण देÁयासाठी वापरले गेले आहे, ते Ìहणजे वायर आिण सृल (१९८०)
यांचे "संúह पेटी" ÿाłप (“storage bin” model). Âयांनी ÿÖतािवत केले, कì ÿÂयेक
पेटीतील संरचनाÂमक घटक Âया ºया øमाने आधी सिøय केÐया होÂया, Âया øमाने
ÖतरांमÅये संúिहत केले जातात. जेÓहा उĥीपक मािहतीचे अथªबोधन होते, तेÓहा संबंिधत
पेटी अधोगामी िदशेने शोधली जाते, जेणे कłन शीषªÖथानी असणारा संरचनाÂमक घटक
पुनÿाªĮ करÁयाची आिण Âयाचा वापर होÁयाची अिधक श³यता असते. अशा ÿकारे, जेÓहा
उ°ेजन ÿिøयेसाठी अनेक संरचनाÂमक घटक संभाÓयपणे लागू होतात, तेÓहा सवा«त
अलीकडे सिøय केलेला संरचनाÂमक घटक वापरला जाÁयाची सवाªिधक श³यता असते.
जोपय«त पेटीतील इतर संरचनाÂमक घटक मÅयांतरादरÌयान सिøय होत नाहीत, तोपय«त
तो संरचनाÂमक घटक पेटी¸या शीषªÖथानी राहील. सामाÆयतः, पेटीतील इतर रचना
सिøय होÁयाची अिधक श³यता असते, कारण ÿाथिमकìकरण आिण उĥीपक
सादरीकरणामÅये िवलंब होतो. अशा ÿकारे, जसजसा िवलंब कालावधी वाढतो, तसतसे
ÿाथिमकता केलेला संरचनाÂमक घटक शीषªÖथानी राहÁयाची श³यता कमी असते आिण
Âयामुळे पुढील ÿिøयेत Âयाचा वापर होÁयाची श³यता कमी असते. जेÓहा एखादी
संरचनाÂमक घटक वारंवार सिøय केला जातो, तथािप, तो अलीकडेच वापरले गेला
असÁयाची अिधक श³यता असते आिण अशा ÿकारे, तो नंतर वापरात येÁयासाठी
शीषªÖथानी राहÁयाची अिधक श³यता असते. या ÿाłपामÅये वारंवार सिøयते¸या
ÿभावाची अलीकडील सिøयते¸या संबंधात पुनÓयाª´या केली जाते. ÿाथिमकìकरण
ÿभावाची अगदी तÂसम संकÐपना फॉरबॅख आिण इतर (१९७४) यांनीदेखील ÿÖतािवत
केली आहे. munotes.in

Page 68

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
68 वगêकरणावरील ÿाथिमकìकरण ÿभावाचा अथª उ°ेिजत होÁया¸या िविवध ÿकारां¸या
संदभाªतदेखील केला गेला आहे (पहा - िहगीÆस आिण िकंग, १९८१; मास¥ल आिण फॉåरन,
१९७४; रेडर, १९८३; वॉरेन, १९७२; वायर आिण कालªÖटन, १९७९). या ÿाłपामÅये
सामाÆयत: खालील मूलभूत िनयमांचा समावेश असतो:
(अ) संरचनाÂमक घटका¸या ÿाथिमकìकरणामुळे Âयाची उ°ेिजत पातळी वाढते;
(ब) उĥीपक ÿिøयेमÅये वापरÐया जाणाöया रचनेसाठी संरचनाÂमक घटकाची उ°ेजन
पातळी एका िविशĶ, िकमान सीमांतावर पोहोचणे आवÔयक आहे;
(क) िजत³या वारंवार संरचनाÂमक घटक ÿाथिमकताबĦ केला जाईल, िततकì ही िकमान
सीमांत पातळी राखली जाÁयाची श³यता अिधक आहे; आिण
(ड) संरचनाÂमक घटकाची उ°ेजन पातळी कालांतराने कमी होते, आिण अशा ÿकारे
अंितम ÿाथिमकìकरणापासूनचा कालावधी िजतका अिधक असेल, िततकì िकमान
मयाªदा राखली जाÁयाची श³यता कमी असते.
ÿसारी सिøयाकरण (spreading act Öवतंý पåरवतªकाation) आणखी एक संबंिधत
ÖपĶीकरण आहे. ÿसारी सिøयाकरण, हे शािÊदक उĥीपक (कॉिलÆस आिण लॉÉटस,
१९७५; ĵानवेÐट आिण मेयर, १९७३) शािÊदक उिĥपका¸या सांकेतनाचा Öवयंचिलत
पåरणाम असÐयाचे गृिहत धरले जाते. या पाĵªभूमीवर, शÊदाचे सांकेतन हे शािÊदक
Öमृतीमधील (lexical memory) वैिशĶ्य शोधक (feature detectors) सिøय करते, जे
उĥीपका¸या समान िकंवा समतुÐय वैिशĶ्यांसह शÊदांचे पुनसाªदरीकरण करतात. जेÓहा
कोणÂयाही Öमृतीतील Öथानावर सिøयाकरण होते, तेÓहा सिøयाकरण Âया Öथानावłन
जवळ¸या इतर Öथानांपय«त पसरते. शािÊदक Öमृती ही अथª-Öमृती िकंवा सहयोगी
संबंिधततेĬारे संघिटत केली जाते, असे गृहीत धłन जवळपासची Öथाने उिĥपकाशी
संबंिधत शÊद असतील. Âया संबंिधत शÊदांमÅये पसरणारे सिøयाकरण शÊदां¸या नंतर¸या
ÿिøयेस सुलभ करते.
सदर ÿयोग शािÊदक / वगêकृत ÿाथिमकìकरणा¸या वरील ±ेýात िÖथत आहे आिण
Âयानंतर सादर केलेÐया उिĥपकां¸या ओळखीवर Âयाचा कसा पåरणाम होतो.
समÖया: अथª-Öमृतीमधून होणाöया पुनÿाªĮीवरील ÿाथिमकìकरणाचा ÿभाव अËयासणे.
अËयुपगम:
शूÆय अËयुपगम:
ÿाथिमकìकरण िÖथतीमÅये लिàयत शÊद पूणª करÁयासाठी लागणाöया वेळेत
ÿाथिमकìकरण िÖथती¸या अनुपिÖथती¸या तुलनेत फरक नाही.
ÿाथिमकìकरण िÖथतीमÅये योµयåरÂया पूणª केलेÐया लिàयत शÊदां¸या सं´येमÅये
ÿाथिमकìकरण िÖथती¸या अनुपिÖथती¸या तुलनेत फरक नाही
munotes.in

Page 69

बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - I
69 पयाªयी अËयुपगम:
ÿाथिमकìकरण िÖथती¸या अनुपिÖथती¸या तुलनेत उपिÖथतीत लिàयत शÊद पूणª
करÁयासाठी लागणारा वेळ कमी असेल.
योµयåरÂया पूणª केलेÐया लàय शÊदांची सं´या ÿाथिमकìकरण िÖथती¸या उपिÖथतीत
ÿाथिमकìकरण िÖथती¸या अनुपिÖथती¸या तुलनेत जाÖत असेल.
कायªपĦती:
ÿयोगाची रचना:
िĬ-Öतरीय एकल Öवतंý पåरवतªकासह पुनरावृ° पåरमाण रचना
चल/पåरवतªके:
Öवतंý पåरवतªक:
ÿाथिमकìकरण (दोन Öतरांवर हाताळले)
ÿाथिमकìकरणाची उपिÖथती (जेथे जोडीतील पिहला शÊद ÿाथिमकता शÊद आहे)
ÿाथिमकìकरणाची अनुपिÖथती (जेथे जोडीतील पिहला शÊद अ-ÿाथिमकता शÊद आहे)
Öवतंý पåरवतªकाची कायाªÂमक Óया´या:
Öवतंý पåरवतªक:
ÿाथिमकìकरणाची उपिÖथती ÖपĶपणे संबंिधत शÊद जोड्यां¸या सादरीकरणाĬारे ÿाĮ
केली जाते. उदाहरणाथª, डॉ³टर-पåरचाåरका.
ÖपĶपणे असंबंिधत शÊद जोड्यां¸या सादरीकरणाĬारे ÿाथिमकìकरणाची अनुपिÖथती ÿाĮ
केली जाते. उदाहरणाथª, डॉ³टर-भाकरी.
अवलंबी पåरवतªक:
 शÊद पूणª करÁया¸या कायाªतील चुकांची सं´या
 शÊद पूणª करÁया¸या कायाªसाठी लागणारा वेळ
अवलंबी पåरवतªकाची कायाªÂमक Óया´या:
 गहाळ अ±रांसह लिàयत शÊद पूणª करÁयासाठी लागणारा वेळ (सेकंदामÅये)
 चुकांची सं´या- गहाळ अ±रांसह लिàयत शÊद पूणª करÁयात सहभागीने केलेÐया
चुका
munotes.in

Page 70

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
70 िनयंýण पåरवतªक:
१. सादर केलेÐया शÊद जोड्यांची सं´या सवª पåरिÖथतीत समान (१५) होती.
२. पिहÐया शÊदाचा (ÿाथिमकता/अ-ÿाथिमकता शÊद) ÿÂय±ण वेळ (exposure time)
संपूणª पåरिÖथतीत ३ सेकंद होता
३. जोड्यांमधील पिहला शÊद संपूणª पåरिÖथतéमÅये पाच अ±री ठोस नाम (concrete
noun) होता.
सािहÂय:
हाताने सादर केलेÐया उिĥपकां¸या बाबतीत:
 ÖपĶपणे संबंिधत शÊदांसह दोÆही बाजूला िलिहलेली १५ काड्ªस असावीत (एका
बाजूला पूणª ÿाथिमकता/अ-ÿाथिमकता शÊद आिण दुसöया बाजूला अपूणª लिàयत
शÊद)
 दोÆही बाजूला ÖपĶपणे िलिहलेÐया असंबंिधत शÊदांसह १५ काड्ªस (एका बाजूला
पूणª ÿाथिमकता शÊद आिण दुसöया बाजूला अपूणª लिàयत शÊद)
संगणकìकृत सादरीकरणा¸या बाबतीत:
 ÖपĶपणे संबंिधत शÊदां¸या िÖथतीसाठी ३० Öलाइड्स (एका Öलाइडवर पूणª
ÿाथिमकता शÊद जो ३ सेकंदांसाठी Öवयं-कािलत (auto-timed) केला गेला आहे
आिण Âयानंतर अपूणª लàय शÊदासह एक Öलाइड)
 ÖपĶपणे असंबंिधत शÊदां¸या िÖथतीसाठी ३० Öलाइड्स (एका Öलाइडवर पूणª अ-
ÿाथिमकता शÊद जो ३ सेकंदांसाठी Öवयं-कािलत केला गेला आहे आिण Âयानंतर
अपूणª लिàयत शÊद असणारी Öलाइड)
 वेळ आिण ýुटी ल±ात ठेवÁयासाठी दोÆही अटéमधून शÊद जोड्यांसह नŌद-
पýक/रेकॉडª शीट
 टेबÐस, लाकडी पडदा, िवराम-घड्याळ/Öटॉपवॉच
 लेखन-सािहÂय/Öटेशनरी
ÿिøया आिण सूचना:
ÿयोगकÂयाªने सामúीची ÓयवÖथा करणे आिण सहभागीला ÿयोगशाळेत आणणे. सहभागéची
आरामदायक आसनÓयवÖथा करणे आिण संवाद-ÿÖथापना झाÐयानंतर सहभागीला
शÊदां¸या ३० जोड्या सादर करणे, ºयात पिहला एकतर ÿाथिमकता िकंवा अ-ÿाथिमकता
शÊद होता आिण Âयानंतर सहभागीने पूणª केला जाणारा शÊद. Âयानंतर सहभागीला
ÿयोगातील िविशĶ कायाªसंबंधी ÿij िवचारणे आिण योµयåरÂया मािहती देणे. सहभागीने
उपिÖथत केलेÐया कोणÂयाही ÿijांचे ÖपĶीकरण देणे आिण Âयाला/ितला ÿयोगशाळेतून
बाहेर नेÁयापूवê ितचे आभार Óयĉ करणे. munotes.in

Page 71

बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - I
71 सहभागीला ÿयोगादरÌयान खालील सूचना देणे:
“हा एक साधा ÿयोग आहे. मी तुÌहाला या पडīावर एका वेळी काही शÊद सादर करेन.
ÿÂयेक वेळी मी तुÌहाला एक पूणª शÊद आिण Âयानंतर एक अपूणª शÊद सादर करेन. तुमचे
कायª अपूणª शÊद श³य ितत³या लवकर पूणª करणे हे आहे. तुÌहांला सूचना ÖपĶ झाÐया
आहेत का? आपण सुł कłया?”
ÿयोगकÂयाªने खालील खबरदारी घेतली गेली आहे का, यािवषयी खाýी करणे:
 दोÆही अटéचे काडª/Öलाईड याŀि¸छक øमाने सादर केले गेले आहे.
 सहभागीला ३ सेकंदांसाठी ÿाथिमकता शÊद दशªिवला गेला, Âयानंतर अपूणª लिàयत
शÊद दशªिवला गेला.
 लिàयत शÊद ओळखÁयासाठी लागणारा वेळ आिण केलेÐया ýुटी ल±ात घेतÐया
गेÐया .
ÿयोगातील कायाªनंतरचे ÿij (Post task Q uestions PTQ) :
१. आपण नुकतेच केलेÐया कायाªिवषयी तुÌहाला कसे वाटत आहे?
२. हा ÿयोग कशाबĥल होता, असे तुÌहाला काय वाटते?
३. तुÌहाला काही शÊद पूणª करणे सोपे वाटले का? जर होय, तर तसे का?
४. तुÌहाला असे वाटते का, कì कोणÂयाही पूणª शÊदाने अपूणª शÊद ओळखÁयास मदत
केली? Âयां¸याबĥल काही उदाहरणे देऊन अिधक सांगा.
ÿद° िवĴेषण:
सारÁया:
सारणी ७.१: ÖपĶपणे संबंिधत आिण असंबंिधत शÊद पåरिÖथतéमÅये सहभागी¸या
कामिगरीची रेकॉडª शीट काडª ø. शÊद-जोडी कायª पूणª करÁयास घेतलेला वेळ बरोबर/चूक √ /x १ २ ३० munotes.in

Page 72

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
72 सारणी ७.२: दोÆही पåरिÖथतéमÅये सहभागी¸या कामिगरीची सारांश सारणी कायª पूणª करÁयास घेतलेला एकूण वेळ बरोबर पूणª केलेÐया शÊदांची एकूण सं´या ÿाथिमकìकरणाची उपिÖथती (वगाªÿमाणे संबंिधत शÊद) ÿाथिमकìकरणाची अनुपिÖथती (वगाªÿमाणे असंबंिधत शÊद)
सारणी ७.३: एकूण वेळ आिण ३० सहभागéनी दोÆही अटéमÅये केलेÐया चुका सहभागी ø. लिàयत शÊद पूणª करÁयास सहभागीने घेतलेला एकूण वेळ बरोबर पूणª केलेÐया शÊदांची एकूण सं´या ÿाथिमकìकरणाची
उपिÖथती ÿाथिमकìकरणाची अनुपिÖथती ÿाथिमकìकरणाची उपिÖथती ÿाथिमकìकरणाची अनुपिÖथती १ ३० एकूण Total मÅय Mean
सांि´यकìय िचिकÂसा (Statistical Treatment) :
टी-चाचणी वापłन दोÆही अवलंबी पåरवतªका¸या साधनांमधील फरकाचे मूÐयमापन केले
गेले. Ìहणून दोन टी-चाचÁया घेÁयात आÐया:
(i) दोÆही अटéमÅये शÊद पूणª करÁयासाठी लागणाöया सरासरी वेळेतील फरका¸या
महßवाचा अËयास करÁयासाठी आिण
(ii) दोÆही िÖथतéमÅये अचूकपणे पूणª केलेÐया शÊदां¸या सं´येमधील फरकाचे महßव
अËयासÁयासाठी
आलेख:
आलेख ७.१ दोÆही िÖथतéमÅये सहभागीने घेतलेÐया वेळेची तुलना सूिचत करतो
(Öतंभालेख)
आलेख ७.२ दोÆही पåरिÖथतéमÅये सहभागीने केलेÐया ýुटéची तुलना सूिचत करतो
(Öतंभालेख)
आलेख ७.३ दोÆही िÖथतéमÅये ३० सहभागéनी घेतलेÐया वेळेची तुलना दशªिवतो
(Öतंभालेख) munotes.in

Page 73

बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - I
73 आलेख ७.४ Öवतंý पåरवतªका¸या दोÆही िÖथतéमÅये ३० सहभागéनी केलेÐया ýुटéची
तुलना सूिचत करतो (Öतंभालेख)
चचाª/िवचारिविनमय :
सदर ÿयोग अथª-Öमृतीतून पुनÿाªĮीवर ÿाथिमकìकरणा¸या ÿभावाचा अËयास करÁयासाठी
आयोिजत करÁयात आला होता. ÿयोगात एक Öवतंý पåरवतªकाचे दोन Öतर असलेले
पुनरावृ° पåरमाण रचना वापरली. ÿाथिमकìकरण दोन Öतरांवर हाताळले गेले. सहभागéना
दशªिवलेÐया जोड्यांमधील पिहला शÊद एकतर ÖपĶपणे संबंिधत िकंवा खालील लàय
शÊदाशी संबंिधत नाही असा होता. शÊद पूणª करÁयाचे कायª करताना लागणारा वेळ आिण
ýुटéची सं´या मोजली गेली.
वैयिĉक ÿद°:
सदर ÿयोगात ___________________ ( अËयुपगम िलहा) हे अËयुपगम पडताळÁयात
आले. Âयामुळे अशी अपे±ा होती, कì शÊद-पूतê कायाªतील सहभागéची एकूण कामिगरी
िनयंýण िÖथती¸या िवłĦ ÿाथिमकता िÖथती¸या उपिÖथतीत चांगली असेल.
सारणी ७.१ हे ÖपĶपणे संबंिधत आिण असंबंिधत शÊद िÖथतीमधील सहभागी¸या
कामिगरीचे नŌद-पýक आहे. (वेळ आिण ýुटी या दोÆही पåरमाणांवर िमळालेÐया पåरणामांचे
श³य ितत³या तपशीलवार वणªन करा). ÿयोगकÂयाªला िनरी±णात असे आढळले, कì
____________( कृपया कायाªवरील सहभागé¸या कामिगरीबĥलची तुमची िनरी±णे
िलहा).
सारणी ७.२ ही एक सारांश सारणी आहे जी दोÆही पåरिÖथतéमÅये सहभागी¸या
कामिगरीची तुलना करते. सारणीवłन पािहÐयाÿमाणे सहभागीचे
____________________ ( दोÆही िÖथतéमÅये सहभागीने घेतलेÐया ýुटéची सं´या
आिण वेळ यांची तुलना करा आिण कोणती जाÖत/कमी होती यावर चचाª करा) अशा ÿकारे,
ÿाथिमकìकरण िÖथती¸या उपिÖथतीत सहभागीची कामिगरी Âयापे±ा चांगली होती.
िनयंýण िÖथती (िकंवा उलट?) आिण ÿद° अपे±ेÿमाणे/नाही.
ÿयोगातील कायाªनंतर िवचारÐया गेलेÐया ÿijांना सहभागéनी िदलेÐया ÿितसादांवłन
हेदेखील िदसून येते, कì ______________( अËयुपगमाला समथªन दशªवÁयासाठी
संबंिधत ÿितसाद उĦृत करा िकंवा उलट)
आलेख ७.१ हे दोÆही िÖथतéमÅये सहभागीने घेतलेÐया वेळेचे आलेखीय पुनसाªदरीकरण
आहे. आलेखातील दोन Öतंभ दशªिवतात, कì सहभागéनी _____________ िÖथतीत
िकती वेळ घेतला, हे असे दशªिवते, कì सहभागéची कामिगरी _______________
िÖथतीत चांगली होती.
आलेख ७.२ हे दोÆही पåरिÖथतéमÅये सहभागीने केलेÐया ýुटéचे आलेखीय पुनसाªदरीकरण
आहे. दोन Öतंभामधून आलेख दशªिवतो कì सहभागéनी अचूकपणे ओळखलेÐया शÊदांची munotes.in

Page 74

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
74 सं´या _____________ पåरिÖथतीत कशी जाÖत होती, हे दशªिवते कì सहभागéची
कामिगरी _______________ पåरिÖथतीत चांगली होती.
एकंदरीत, वैयिĉक ÿद° हा अËयुपगमाला अनुłप आहे/नाही.
संघिटत ÿद°:
वरीलÿमाणेच, सारणी ७.४ वर चचाª करा, जी एकूण वेळ आिण ३० सहभागéनी दोÆही
पåरिÖथतéमÅये केलेÐया चुका दाखवते. एकूण गुण िकती आहेत? सरासरी ÿाĮांक काय
आहेत? टी-चाचणी दोन संघिटत ÿद° साधनांमधील काही महßवपूणª फरक ÿकट करते?
फरका¸या महßवाची पातळी काय आहे? अशा ÿकारे, कोणÂया िÖथतीत सहभागéनी
चांगली कामिगरी केली आहे? गट ÿद° पåरणाम अपे±ेÿमाणे आहेत का?
Âयानंतर गट-ÿद° आलेखामÅये पािहलेÐया ů¤ड/कलाची चचाª करा. दोन पैकì कोणता
Öतंभ जाÖत उंच आहे? हे काय सूिचत करते?
शेवटी, वैयिĉक आिण गट दोÆही ÿद°मधील िनÕकषा«चा वापर कłन अËयुपगमाला ते
समथªन करते कì नाही, यावर िटÈपणी करा.
िनÕकषª:
ÿद° अËयुपगमाला ÿमािणत/अवैध करतो का? अथª-Öमृतीमधून पुनÿाªĮी करÁयात मदत
करÁयात ÿाथिमकìकरणा¸या भूिमकेबĥल ते काय सूिचत करते?
उपयोजन मूÐय:
सांकेतन, संúह आिण िवशेषत: दीघªकालीन ÖमृतीमÅये मािहती पुनÿाªĮ करÁयासाठी
ÿाथिमकìकरणाचा उपयोग जाणीवपूवªक केला जाऊ शकतो. हे Öमृती-सहाÍयक
उपकरणां¸या संयोजनात आिण सांकेितक ÿÂयावाहन करÁयासाठी वापरले जाऊ शकते.
Öमरणात ठेवÐया जाणाöया मािहतीसह अनेक अथªपूणª संबंध सुलभ करÁयासाठी हे िवÖतृत
ÿमाणात वापरले जाऊ शकते.
७.२ ÿij १) ÿाथिमकìकरणाची संकÐपना ÖपĶ करा.
२) दीघª-, मÅय- आिण सूàम- ÿाथिमकìकरण Ìहणजे काय?
३) ÿाथिमकìकरणाचे िविवध ÿकार कोणते आहेत?
४) अथª-िवषयक ÿाथिमकìकरण Ìहणजे काय?
५) ÿाथिमकìकरण आिण Âयां¸या िनÕकषा«वरील कोणÂयाही दोन अËयासांची नावे īा.
६) संúह पेटी ÿाłप काय आहे?
७) वतªन-ÿाथिमकìकरण Ìहणजे काय?
८) ÿयोगाचे Öवतंý पåरवतªक आिण अवलंबी पåरवतªक कोणते आहेत? munotes.in

Page 75

बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - I
75 ९) ÿयोगाचे वेगवेगळे िनयंýण पåरवतªके कोणती आहेत?
१०) ÿाथिमकìकरण ÿभावा¸या पुनÿाªĮीचे िविवध ÖपĶीकरण काय आहेत?
११) ÿयोगासाठी कोणती अनुमािनत सांि´यकìय पĦत योµय आहे का? आिण का?
७.३ संदभª 1. Anderson, N. H., & Hubert, S. ( 1963). Effects of concom - itant verbal
recail on order effects in personality impression formation. Journal of
Verbal Learning artd Verbal Behavior 2, 379-391.
2. Bargh, J. A., & Pietromonaco, P. ( 1982). Automatic information
processing and social perception: Th e influence of trait information
presented outside of conscious awareness on impression formation.
Journal of Personalit y and Social Psychology, 4 3, 437—449.
3. Bjork, R. A. ( 1970). Repetition and rehearsal mechanisms in models
for short term memory. In D . A. Norman (Ed.), Models of human
memory (pp. 307-330). New York: Academic Press.
4. Brown, J. A. ( 1958). Some tests on the &cay theory of immediate
memory. Quanerly Journal of Experimental Psychology, 10. 12—21.
5. Collins, A. M., & Loftus, E. F. ( 1975). A spreading -activation theory
of semantic pro -cessing. Psychological Review, 82(6), 407 –428.
doi:10.1037/0033-295X.82.6.407
6. Fiedler, K. (200 3). The hidden vicissitudes of the priming paradigm in
evaluative judgment research. In J. Musch & K. C. Klauer (Eds.), The
psychology of evaluation: Affective processes in cognition and
emotion (pp. 109–137). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.
7. Forbach, G. B., Stanners, R. F., & Hochhaus, L. ( 1974). Repetition
and practice effects in a lexical decision task. 3femory & Cognition,
2, 337—339
8. Holcomb, P. J., & Anderson, J. E. ( 1993). Cross -modal semantic
priming: A time -course analysis using event -related brain potentials.
Lan-guage and Cognitive Processes, 8(4), 379–411.
doi:10.1080/0 1690969 30840758 3
9. K. Galotti, (2 013) Cognitive Psychology In and Out of the
Laboratory, 5th Edition, SAGE Publications
10. M. Matlin, T. Farmer, (20 15) Cognition, 9th edition, Wiley
11. Oreben, E. K., Fiske, S. T., & Hastie, R. ( 1979). The independence of
evaluative and item informatio n: Impression and recall order effects
in behavior -based impression formation. Journal of Personality ‹md
Social Psychology, 37, 1758—1768. munotes.in

Page 76

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
76 ७.४ पåरिशĶ सािहÂय: वगêकृतŀĶ्या संबंिधत शÊद जोड्या ÿाथिमकता शÊद लिàयत शÊद १ TRAIN S_ _T SEAT २ CREAM M_L_ MILK ३ SMILE TE __H TEETH ४ MOUTH L_PS LIPS ५ WOMAN M_O_ _ _R MOTHER ६ COINS RU_ _ES RUPEES ७ CAKES O_EN OVEN ८ PANTS JE_ _S JEANS ९ APPLE S_ ED_ SEEDS १० BREAD BU_ T _R BUTTER ११ PHONE C__L CALL १२ HOUSE _ _OR DOOR १३ NIGHT DR_ _M DREAM १४ MOUSE C__ CAT १५ CANDY S_ _A R SUGAR वगêकृतŀĶ्या असंबंिधत शÊद १ CLOTH F_ _H FISH २ HAPPY BAL_ _ _N BALLOON ३ PIZZA CH_ L_ CHALK ४ BRAIN B_ DG_ BADGE ५ FRUIT D_U_ DRUM ६ DANCE SOC_ _ SOCKS ७ MONEY T_B_ _ TABLE ८ PURSE D_ _ L DOLL ९ LOTUS PAP_ _ PAPER १० TRUCK GR_ _S GRASS ११ CLOUD C__ RK CLERK १२ HONEY COF_ _E COFFEE १३ SCARF B_ AR_ BEARD १४ WATER SH_ _S SHOES १५ CHAIR PE_ _IL PENCIL
***** munotes.in

Page 77

77 ८
बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - II
ÿयोग ø. २
िवलगीकरण ÿभाव (फॉन रेÖटोफª ÿभाव)
घटक संरचना
८.० उिĥĶ्ये
८.१ ÿÖतावना: िवलगीकरण ÿभाव Ìहणजे काय?
८.२ ÿij
८.३ संदभª
८.४ पåरिशĶ
८.० उिĥĶ्ये हा ÿयोग अËयासÐयानंतर आपण यासाठी स±म Óहाल:
 मानसशाľीय ÿयोग संचािलत करणे.
८.१ ÿÖतावना : िवलगीकरण ÿभाव (VON-RESTORFF EFFECT - ISOLATION EFFECT) Ìहणजे काय? हेडिवग फॉन रीÖटोफª यांनी Âयां¸या १९३३ साल¸या ³लािसक अËयासात "फरक"
Öमृतीवर जो ÿबळ ÿभाव पाडू शकतो, तो दाखवून िदले. अËयासात फॉन रीÖटोफª यांनी ३
िदवसां¸या कालावधीत सहभागéना तीन सूचéची मािलका सादर केली. पिहÐया िदवशी
ÿÂयेकाने १० असंबंिधत वÖतूंची यादी पािहली (उदाहरणाथª, एक िचÆह, एक सं´या, एक
शÊद, एक छायािचý इÂयादी). दुसöया आिण ितसöया िदवशी सहभागéना वेगÑया याīा
िमळाÐया, ºयात १ घटक उवªåरत सूची घटकपे±ा वेगळा (िवलग) होता. या पृथक
सूचीमÅये एकतर ९ सं´या आिण एक अथªहीन अ±र िकंवा ९ अथªहीन अ±रे आिण एक
अंक यांचा समावेश होता. िवलगीकरण घटक एकतर दुसöया िकंवा ितसöया øिमक
िÖथतीत आला. िवलंिबत ÿÂयावाहन पåरणामांनी असे दशªिवले, कì पृथक घटकांची Öमृती
ही यादीतील उवªåरत घटकां¸या सरासरी ÿÂयावाहना¸या तुलनेत अिधक चांगली होती. या
ÿभावाला तेÓहापासून "फॉन रेÖटोफª ÿभाव" (िकंवा िवलगीकरण ÿभाव) असे संबोधले गेले
आहे आिण Âयां¸या संदभाªपासून िभÆन िकंवा िवचिलत झालेÐया घटनांसाठी Öमृती वाढवणे
Ìहणून Âयाची Óया´या केली जाऊ लागली. फॉन रेÖटोफª यां¸या सुłवाती¸या
लेखापासून¸या वषा«मÅये या घटने¸या तपासणीसाठी मोठ्या ÿमाणात संशोधन केले गेले
आहे आिण िविवध ÿकार¸या रचना आिण सामúीसह ÿितकृती तयार केÐयामुळे पåरणाम munotes.in

Page 78

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
78 ÿबळ िसĦ झाला आहे (पुनरावलोकनासाठी िसÌबालो, १९७८ पहा; हंट, १९९५; िÔमट,
१९९१; वॉलेस, १९६५).
िवलगीकरण नमुना मÅये िभÆनता (Variations in the Isolation Paradigm ):
ऐितहािसकŀĶ्या, अÆवेषकांनी भौितकåरÂया बदल कłन िकंवा वाढवून काही ÿकारे
उिĥपके ÿाĮ केली आहे. िसÌबालो (१९७८) यांनी माप, आकार, रंग, तीĄता आिण
आवाज यांसह अशी अनेक िवलगीकरण तंýे ओळखली. तथािप, अथªपूणªता, अधोरेिखत,
अंतर, पाĵªभूमी रंग आिण िवīुत आघात यांसार´या वÖतूंना िवलगीकरण करÁयासाठी
इतर तंýेदेखील वापरली गेली आहेत (िसÌबालो, १९७८).
अÆवेषकांनी सामाÆयतः िवलगीत घटक, िकंवा घटक हे सूची¸या मÅयभागी ठेवÐया आहेत,
परंतु सूची¸या सुłवातीस आिण शेवटी ठेवलेÐया वÖतूंसाठीदेखील िवलगीकरणाचे
महßवपूणª पåरणाम आढळले आहेत (बेलेझा आिण चेनी, १९७३; िपÐसबरी आिण रौश ,
१९४३; ÿयोग १-४). पारंपाåरकपणे, संशोधकांनी िवलगीत/पृथक घटका¸या ÿÂयावाहन
कायाªवरील कायªÿदशªनाची एकतर यादीतील उवªåरत घटकांचे सरासरी ÿÂयावाहन िकंवा
िवलग नसलेÐया सूचीमधील तुलनाÂमक घटकाचे ÿÂयावाहन यांसह तुलना कłन मुĉ
ÿÂयावाहना¸या चाचÁयांसह धारणेचे (retention ) मूÐयांकन केले आहे. जेÓहा सूचीतील
मÅयभागी घटक िवलग (isolate) केले जातात, तेÓहा तुलना करÁया¸या पिहÐया
पĦतीमÅये िवलगीकरण ÿभावाचा आकार कमी लेखÁयाची समÖया असते, कारण अिलĮ
नसलेÐया वÖतूं¸या सरासरी ÿÂयावाहनामÅये ÿाथिमकता (primacy ) आिण अिभनवता
(recency ) घटक समािवĶ केले जातात. दुसरी पĦत ही समÖया नाही आिण ÿाधाÆय तंý
आहे. िवलगीकरण ÿभाव सािहÂयात (isolation effect literature ) वापरÐया जाणाöया
इतर धारणा पåरणामांमÅये ÿÂयािभ²ान आिण अनुøिमक ÿÂयावाहन (serial recall )
समािवĶ आहे.
िवलगीकरण (िवलगीकरण) ÿभावा¸या िवशालतेवर अनेक घटक ÿभाव टाकतात.
उदाहरणाथª, पृथ³करणाचे Öवłप ÿभावाचा आकार िनिIJत करÁयात महßवाची भूिमका
बजावते. िसÌबालो, केिÿया, नाईडर, आिण िविÐकÆस (१९७७) यांनी असे नŌदिवले, कì
आकार, रंग आिण अंतर हे सवा«त ÿभावी िवलगीकरण तंý आहेत. µयुमेिनक आिण लेिवट
(१९६८) यांनी दशªिवले, कì एखादा घटक यादी बाकì¸या घटकांपे±ा िकती ÿमाणात
िभÆन आहे, हेदेखील महßवाचे आहे. Âयां¸या अËयासात िवलग घटक चार आकारांपैकì
ÿÂयेकजण पुढील सवा«त मोठ्या आकाराचा *åरओ होऊन एका आकारात ÿदिशªत
करÁयात आली. Âयांना आढळून आले, कì िवलगीकरण आिण पाĵªभूमी घटकांमधील
फरक वाढÐयाने िवलगीकरण ÿभावाचा आकार वाढतो . जेÓहा संदभª उĥीपक लहान होतो
आिण पृथ³करणाचा आकार वाढला होता आिण जेÓहा संदभª उिĥपके मोठी होती आिण
पृथ³करणाचा आकार कमी झाला, तेÓहा दोÆही िÖथतéत हे खरे होते.

munotes.in

Page 79

बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - II
79 िवलगीकरण पåरणाम का होतो? (Why does the Isolation effect occur? ):
१. वेदिनक ठळकपणा (Perceptual Salience) :
फॉन रेÖटोफª ÿभाव हा बहòतेक मानसशाľ²ांना Öमृतीवरील िविशĶते¸या
(distinctiveness) ÿभावासाठी सामाÆय सूचक-पý (generic label ) Ìहणून ²ात आहे.
िविशĶता (distinctiveness) ही ÿचिलत संदभाªचे उÐलंघन करणाöया अशा घटनांसाठी
वणªनाÂमक सं²ा आहे, ºया वेदिनक ŀĶ्या ठळक आहेत. िवशेषतः िवलगीकरण ÿभाव
आिण सवªसाधारणपणे िविशĶता ÿभाव (distinctiveness effects ) यांचे अंतŀªĶी ÿदान
करणारे ÖपĶीकरण असे आहे, कì िविशĶ घटनेचा वेदिनक ठळकपणा आकलन±मता
अितåरĉ ÿिøयेस आकृĶ करतो. िनवडक ल± देÁया¸या यंýणेĬारे ही अंतŀªĶी सवा«त
सहज ल±ात येते. जेनिकÆस आिण पोÖटमन (१९४८) यांनी सवªÿथम असा ÿÖताव
मांडला, कì िवभेदक अवधान (differential attention ) हे िवलगीकरण ÿभावासाठी
आवÔयक िÖथती असू शकते. िवलगीकरण ÿभावासाठी वेदिनक ठळकपणा अंतŀªĶ्याÂमक
अवतरणे का आवÔयक आहे, याचे कारण असे आहे, कì बहòतेक अËयास हे िवलग घटक
यादी/सूची¸या मधÐया øिमक Öथानाभोवती ठेवतात. Öवतंý पåरवतªक Ìहणून िविशĶता
िकंवा ÖपĶपणाचा अËयास करणे हे उिĥĶ असÐयास ही पĦत पूणªपणे अथªपूणª आहे.
पृथ³करणाआधी काही एकिजनसी वÖतूंसह केलेले िवलगीकरण वेदिनकŀĶ्या ठळक
असÁयाची श³यता वाढवते.
२. अवधान (Attention ):
साधारणपणे, अवधानास ÿभाव पाडÁयाचे ®ेय िदले गेले आहे; जर सूचीमÅये एक िवलग
घटक (isolate) िदसले तर, एखाīाचे ल± Âया िवलग घटकावर क¤िþत होते आिण Âयामुळे
उ¸च Öतरावरील सांकेितकरणामुळे ते अिधक चांगले ल±ात राहते. जर एखाīाने अनेक
सामाÆय घटक पािहले असतील, तर सामाÆय घटकाची वैिशĶ्ये काय आहेत, यािवषयी
एखाīाने अपे±ा Öथािपत केली असेल. úीन (१९५६) यांनी असा युिĉवाद केला, कì
िवलगीकरण ÿभाव मागील घटकामधील बदलामुळे Óयĉì आIJयªचिकत झाÐयामुळे
उĩवला: "आIJयाªमुळे वÖतूकडे िदलेले ल± वाढते आिण Ìहणून ल±ात राहÁयाची श³यता
वाढते" (पृ. ३४०). आIJयª, वेदिनक ठळकपणाÿित उĩवणारा भाविनक ÿितसाद हे úीन
यां¸या िसĦांतातील घटकाकडे ÖपĶपणे ल± वेधून घेते. तथािप, अनेक संशोधकांनी
(उदाहरणाथª, फॅिबयानी आिण डोनिचन १९९५; हंट, १९९५; हंट अँड लॅÌब, २००१;
िसकÖůोम, २००६) िनदशªनास आणून िदले आहे, कì हा पåरणाम केवळ अवधानाशी
संबंिधत असू शकत नाही. जर एखाīा सूचीमÅये िवलग घटक लवकर सादर केली गेली
असेल, तर घटक कसे िदसले पािहजेत, याची अपे±ा Öथािपत करÁयास वेळ िमळत नाही;
ल± वेधून घेÁयासारखे काहीही होत नाही.
३. समĶीवादी ÖपĶीकरण (Gestalt Explanation ):
कोÉका (१९३५) सोबत रेÖटोफª यांनी िवलगीकरण ÿभावाचे समĶीवादी ÖपĶीकरण देऊ
केले. एकिजनसी यादीतील वÖतुमान िकंवा पृथक सूची¸या अिवलगीत घटकांतील
समानतेमुळे Âया वÖतूंचे एकýीकरण होते. िवलग घटक एकिजनसी/सजातीय घटकांशी munotes.in

Page 80

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
80 एकिýत होत नाही, कारण Âयां¸यात साÌय नसतात. अशा ÿकारे, एकिजनसी वÖतूं¸या
िवŁĦ आकृती Ìहणून िवलग घटक उभा राहतो. आकलनाचे łपक वापłन Öमृतीमधील
िवलगीकरण ÿभाव अशा ÿकारे पृथ³करणा¸या भेदभावा¸या ŀĶीने मूलत: ÖपĶ केले गेले.
िवलगीकरण आिण याīा िशकणे (Isolation and the Learning of Lists ):
िवलगीकरण नमुÆयाचा (Isolation paradigm ) वापर केवळ िवलगीत घटक चांगÐया
ÿकारे कसे धारण केले जातात, हे समजून घेÁयासाठी नाही, तर ते सूचीचे अÅययन कसे
समृĦ कł शकते, हेदेखील समजून घेÁयासाठी केला गेला. रेÖटोफª यांचा ³लािसक
१९३३ पेपर कधीच इंúजीत ÿकािशत झाला नाही आिण तो समकालीन वाचकाला अनेक
आयामांवर आIJयªचिकत करेल, अशी श³यता आहे. उदाहरणाथª, पिहले पान हे Öमृती¸या
अËयासासाठी समिपªत आहे, जे पयाªवरणीय अवैधते¸या आरोपांिवŁĦ अथªहीन सामúीची
सूची वापरतात. जरी टीचनर (१९१५) यांनी एिबंगहॉस यांचा अथªहीन अ±रांचा आिवÕकार
हा ऍåरÖटॉटल यां¸या कालखंडापासून Öमृतीवरील अËयासातील सवा«त महßवाची ÿगती
असÐयाचे जाहीर केले, तरीही १९३३ पय«त या तंýावरील टीकेला या आधारावर चालना
िमळाली, कì यादéचे Öमरण करणे, ही एक अथªहीन िøया आहे, आिण पåरणामी ती वाÖतव
जगा¸या Öमृतीिवषयी कोणतीही उपयुĉ मािहती उÂपÆन करत नाही (पहा, उदाहरणाथª,
बाटªलेट, १९३२). फॉन रेÖटोफª यांचे उ°र अिĬतीय आहे: “अखेर, आÌही Öवतःला मूखª
बनवू इि¸छत नाही: जरी Âयांची काय¥ ÿायोिगक काया«पे±ा अिधक अथªपूणª नसली, तरीही
लाखो लोक िदवस¤िदवस एकसार´याच कामा¸या पåरिÖथतीत राहतात. ÿयुĉ अथªहीन
कामांमÅये गुंतले होते, Ìहणून Öमृती¸या ÿाचीन अिभजात मानसशाľावर दैनंिदन
अनुभवापासून खूप दूर राहÁयासाठी कोणीही ³विचतच टीका करेल" (फॉन रेÖटोफª,
१९३३, पृ. ३००)
आकार-िनिIJती - set size (िवलगीकरणा¸या पåरचयामुळे धारण केलेÐया शÊदां¸या
एकूण सं´येत ÿमाणबĦ वाढ) या अपूवª संकÐपनेवरील Âयां¸या कामात, डॉनिचन आिण
फॅिबयानी (१९९५) यांनी Öमृती कायªपĦती¸या तीन वेगवेगÑया टÈÈयांवर आधाåरत ÿाłप
ÿÖतािवत केले; सांकेितकरण, उजळणी आिण पुनÿाªĮी टÈपा. येथे, ते दावा करतात, कì
सांकेितकरण (encoding ) टÈÈयाचे दोन िभÆन Öतर आहेत. पिहÐयामÅये, ÿाथिमक
उ°ेजना¸या वैिशĶ्यांचे समांतर िवĴेषण आहे. दुसöयामÅये, उ°ेजना¸या वैिशĶ्यांची
अिधक िवÖतृत ÿिøया आहे. इथेच डॉनिचन आिण फॅिबयानी ÿÖतािवत करतात, कì
िवलगीकरण या दोÆही ÿकार¸या ÿिøया वाढवते, ºयामुळे िवलगीकरण सूचीतील घटकांची
पुनÿाªĮी अिवलगीत सूचीतील घटका¸या तुलनेत अिधक असते.
समĶीवादी आकलनाचा वापर कłन संशोधकांनी हे ÖपĶ करÁयाचा ÿयÂन केला आहे, कì
िवलग नसलेÐया सूची¸या एकल भागां¸या तुलनेत िवलगीकरण सूचीचे 'संपूणª' Ìहणून कसे
łपांतर करते. ऑसगुड (१९५३) यांचे िनÕकषª आिण तकª सांगतात, कì वेदिनक
ठळकपणा आवÔयक आहे, परंतु ती पुरेशी िÖथती नाही. िवलगीकरण एकक Ìहणून
अिĬतीय/िविशĶ असू शकते, परंतु िवलग नसलेÐया वÖतू एकिýत कłन एक अिĬतीय
'संपूणª' तयार करÁयासाठी कायª करत नसÐयास ÿभाव िततका ÿबळ नसतो. Ìहणूनच
जेÓहा संशोधक पृथक यादीतील एका िवलग एकका¸या ÿितधारणेचे मूÐयमापन करत munotes.in

Page 81

बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - II
81 असले, तरी िवलग नसलेÐया सूचीतील समान एकका¸या िवłĦ वाÖतिवकपणे धारणा
सुलभ करते, ते Ìहणजे पृथ³करणाचा उवªåरत अभेī अिवलगीत घटकांशी संबंध, ºयांचे
संपूणªपणे एकý सांकेितकरण केलेले आहे. हंट आिण लॅÌब (२००१) या ÿभावाचे ®ेय
यादीतील घटकांमधील समानता आिण फरक यां¸या समतोलाला देतात, Âयामुळे पृथक
सूचीसाठी संपूणª घटक Ìहणून एक फायदा िनमाªण होतो, ºयाचे सांकेितकरण आिण संघटन
Âया¸या अिवलगीत समक±ांपे±ा वेगÑया पĦतीने होते. हंट आिण लॅÌब (२००१) यां¸या
मते, हे संघटनाÂमक आिण िविशĶ ÿिøयेमुळे होते. संघटनाÂमक ÿिøयांचा
(Organizational processes) पåरणाम सूचीतील िविवध घटकांमधील समान
सांकेितकरणामुळे होतो, तर िविशĶ ÿिøया या घटकांमधील समानता आिण िभÆन
सांकेितकरणामुळे उĩवतात. िवलग केलेÐया याīा िभÆन, वेगÑया 'संपूणª' घटक Ìहणून
Âयांचे सांकेितकरण केले जाते आिण Ìहणून Âया चांगÐया ÿकारे धारण केÐया जातात.
समÖया:
सूची¸या øिमक अÅययनावरील (serial learning) िवलगीकरण ÿभावाचा अËयास करणे.
अËयुपगम:
शूÆय अËयुपगम:
िवलगीकरण पåरिÖथतीची उपिÖथती िकंवा अनुपिÖथती या सवª øिमक अÅययनामÅये
कोणताही फरक करत नाही (Ìहणजे दोÆही पåरिÖथतéमÅये पुनरªचना पýकावर -
reconstruction sheet योµय øमवारीत योµयåरÂया ठेवलेÐया अथªहीन अ±रां¸या -
nonsense syllables एकूण सं´येमÅये कोणताही फरक नाही)
पयाªयी अËयुपगम:
िवलगीकरण िÖथती नसतानाही øिमक अÅययन अिधक चांगले होईल (Ìहणजे पुनरªचना
पýकावर योµय øमवारीत योµयåरÂया ठेवलेÐया अथªहीन अ±रांची एकूण सं´या
िवलगीकरण िÖथती¸या अनुपिÖथती - िÖथती¸या तुलनेत िवलगीकरण िÖथती¸या
उपिÖथती - िÖथतीत जाÖत असेल).
रचना:
िसंगल Öवतंý पåरवतªकासह पुनरावृ° पåरमाण रचना पĦती दोन Öतरांसह
Öवतंý पåरवतªक:
घटकांचे सूचीतील िवलगीकरण - उपिÖथती /अनुपिÖथती
अवलंबी पåरवतªक:
øिमक अÅययन िविशĶ कायाªवरील कामिगरी
munotes.in

Page 82

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
82 पåरवतªकांची कायाªÂमक Óया´या (Operational definition of variables ):
Öवतंý पåरवतªक:
आठ घटकां¸या सूचीतील ितसöया आिण सहाÓया घटकाचे मुþा िलपी (font), साचा
(case ), रंग आिण आकार (इतर घटकां¸या आकारापे±ा अिधक मोठा) यांत बदल कłन
साÅय केलेले िवलगीकरण.
अवलंबी पåरवतªक:
पुनरªचना पýकावर योµय øिमक Öथानावर िनिIJत योµय åरÂया िनिIJत केलेले अथªहीन
अ±रांची एकूण सं´या
िनयंिýत पåरवतªके:
१. दोÆही यादीत एकूण आठ घटक असतील.
२. िवलगीकरण ÿभावासाठी वापरÐया जाणाöया दोन वÖतू िवलगीकरण (Isolation)
िÖथतीत नसलेÐया सूचीमÅयेदेखील उपिÖथत असतील. तथािप, Âयांचे मुþा िलपी,
साचा, रंग आिण आकार अिवलगीत यादीतील बाकì¸या घटकांÿमाणेच असेल.
३. ÿÂयेक घटकाचा ÿÂय±ण वेळ (exposure time) ३ सेकंद असेल.
४. अÅयाª सहभागéना िवलगीकरण िÖथतीची उपिÖथती आिण Âयानंतर िवलगीकरण
िÖथतीची अनुपिÖथती आिण मग Âयाउलट सादर केली जाईल.
५. सहभागी सूचीतील ÿÂयेक घटक मोठ्याने वाचतील.
६. पुनरªचना कायª पूणª करÁयासाठी जाÖतीत जाÖत तीन िमिनटे देÁयात आली होती.
सािहÂय:
 ÿयोगासाठीची सामúी मुिþत ÿत, काडª अशा Öवłपात िकंवा पॉवर पॉइंट
सादरीकरणावरील Öलाइड्स¸या łपात क¸ची ÿत या Öवłपात तयार केली गेली
होती.
 काडª/Öलाइड्स दोÆही िÖथतीत, ÿÂयेक िÖथतीत आठ काडª/Öलाइड्स होÂया. ÿÂयेक
शÊद काडª/Öलाइड¸या मÅयभागी छोट्या सा¸यात/ Öमॉल केस, काळी शाई, कॅिलāी
मुþा िलपी, आकार २४ (पृथक यादीतील दोन िवलगीकरण घटक वगळता) िदसला.
फĉ एका यादीत (पृथक यादी) दोन वेगळे शÊद मोठ्या सा¸यातील/ कॅिपटल
केसमÅये होते, िनळी शाई, टाइÌस Æयू रोमन मुþा िलपी आिण आकार ३६.
 जर सामúी सॉÉट कॉपीमÅये असेल (पीपीटी सादरीकरणावरील Öलाइड्स) ÿÂयेक
Öलाइड एका शÊदासह आिण Âयानंतर åरĉ Öलाइड munotes.in

Page 83

बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - II
83  २ सूचéवरील अ±रांÓयितåरĉ तीन अथªहीन अ±रांसह ÿाÂयि±क पýक
(demonstration sheet ).
 ÿÂयेक अटीसाठी दोन Öवतंý याīा/Öलाइड्स ºयामÅये आधी सादर केलेÐया आठ
शÊदांचा समावेश असेल, तथािप अÖफुट øमाने (scrambled order) ( Âया
सहभागéना सादर केलेÐया øमापे±ा वेगÑया)
 हÖतचिलत सादरीकरणासाठी (manual presentation ) िवराम-घड्याळ
(Stopwatch )/तालमापी (metronome ). शÊद असलेली ÿÂयेक Öलाइड तीन
सेकंदांसाठी ÿदिशªत करÁयासाठी Öवयं-कािलत/ ऑटो-टाइÌड करावी.
 योµय øमाने योµय शÊद भरÁयासाठी सहभागéसाठी सात åरकाÌया चौकोनां¸या
मािलकेसह पुनरªचना पýक
 पडदा, नŌद पýके आिण लेखन-सािहÂय/ Öटेशनरी.
ÿिøया:
िनÌÌया ÿयोगकÂया«¸या सहभागéना िवलगीकरण िÖथती आिण Âयानंतर िवलगीकरण
िÖथतीची अनुपिÖथती आिण Âयाउलट िदली जाते. सहभागीला ÿयोगशाळेत दाखल
केÐयानंतर आरामात बसÁयासाठी िदले जाते आिण संवाद-ÿÖथापना झाÐयानंतर पिहÐया
िÖथतीचे काड्ªस/Öलाईड्स सादर केÐया जातात. ÿथम, ÿÂयेक शÊद पडīावर ÖवतंýåरÂया
ÿÂयि±त होतो. ÿÂयेक चाचणीची सुŁवात सहभागी तयार आहे कì नाही, हे िवचाłन सुŁ
होते, जे Âयांची तयारी दशªवते. यानंतर आठ-घटक सूचीचे सादरीकरण करÁयात येते, एका
वेळी एक घटक दशªिवला जातो. ÿÂयेक सूची घटक ३ सेकंदांसाठी åरकाÌया Öलाइडसह
सादर केला जातो आिण एका घटकाचे अ±रÿितłप/ऑफसेट हा दुसöया¸या ÿारंभापासून
िवभĉ करणारा तयार संकेत िदला जातो. सहभागéना ÿÂयेक घटक पडīावर िदसताच
मोठ्याने बोलÁयाची सूचना देÁयात येते. शेवट¸या घटकानंतर लगेचच सहभागीला
पुनरªचना चाचणी िदली जाते. सूचीतील आठ घटक पडīावर पुÆहा सादर केले जातात/
िकंवा पýकावर नवीन याŀि¸छक øमाने िदले जातात. आठ åरकाÌया चौकोनांची मािलका,
सवª संभाÓय यादी Öथानांचे ÿितिनिधÂव करत पुनøªिमत यादीसह देÁयात येते. घटक
Âयां¸या योµय øमवारीत (पेट्या) ठेवून सादरीकरणा¸या मूळ øमाची पुनरªचना करणे हे कायª
आहे. पुनरªचनेचे काम पूणª करÁयासाठी ÿÂयेकाला आवÔयक तेवढा वेळ देÁयात येतो.
Âयानंतर सहभागीला दोन िमिनटांचा न भरलेला (Unfilled) मÅयांतर देÁयात येतो आिण
पुढील अटी अशाच पĦतीने सुł करÁयात येतात.
सहभागéना िदÐया जाणाöया सूचना:
"कृपया आरामात रहा. हा एक साधा ÿयोग असून Âयाचे दोन भाग आहेत. पिहÐया भागात
मी तुÌहाला काही अथªहीन अ±रे दाखवणार आहे...एकावेळी एक...या पडīावर. अथªहीन
उ¸चार/अ±रे Ìहणजे कोणÂयाही शÊदकोषातील अथª नसलेले तीन अ±रांचे संयोजन. तुÌही
ही अ±रे काळजीपूवªक पहावीत आिण ते उ¸चारावेत. ÿÂयेक अथªहीन अ±रा¸या
सादरीकरणापूवê…मी तुÌहाला एक तयार संकेत देईन. मी तुÌहाला एक एक कłन अ±रे munotes.in

Page 84

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
84 दाखवणे पूणª केÐयानंतर मी तुÌहाला ते सवª एका सूचीमÅये दाखवेन, िजथे अ±रे याŀि¸छक
øमाने असतील. सोबत, मी तुÌहाला एक कागद देईन, ºयावर एका खाली काही åरĉ
चौकोन असतील. तुमचे कायª चौकोनातील अ±रे तुÌहाला सादर केÐयाÿमाणे Âयाच øमाने
ÓयवÖथा करणे असेल. उदाहरणाथª, जर सादरीकरणा¸या मूळ øमाने XYZ नंतर PTQ
आिण VBN आले असेल...तर चौकोनामÅयेदेखील, तुÌही XYZ ÿथम, PTQ िĬतीय
आिण VBN तृतीय िलिहणे अपेि±त आहे. जर तुÌहाला एखाīा िविशĶ Öथानासाठी शÊद
आठवत नसेल, तर पुढे जा. एकंदर, हे कायª पूणª करÁयासाठी तुÌहाला एकूण तीन िमिनटे
िदली जातील. जेÓहा तुÌही ही ÿिøया एकदा पूणª कराल, तेÓहा आपण एक छोटी िव®ांती
घेऊ आिण नंतर भाग २ सुł होईल. ÿयोगा¸या दुसöया भागात आपण दुसरी यादी पाहó,
िजथे तुÌहाला तेच काम पुÆहा एकदा करावे लागेल. समजलं आहे का...? आपण काय
करणार आहोत, हे तुÌही ÖपĶ कł शकाल का...? आपण सुł कłया?
ÿयोगातील कायाªनंतरचे ÿij (Post -Task Questions) :
 आपण नुकतेच केलेÐया कायाªिवषयी तुÌहाला काय आिण कसे वाटते?
 तुÌहाला काय वाटतं हा ÿयोग कशािवषयी होता?
 िदलेÐया øमाने िशकÁयास तुÌहाला दोन यादéपैकì कोणतीही सोपी वाटली का? जर
होय, तर का?
 तुÌहाला असे वाटते का, कì िभÆन रंगीत शÊदांनी तुÌहाला ती यादी अिधक चांगÐया
ÿकारे ल±ात ठेवÁयास मदत केली…. यािवषयी अिधक सांगा...? जर ते शÊद
यादीतील इतरांसारखे असते तर?
ÿद°/मािहती िवĴेषण (Analysis of data ):
तĉे आिण आलेख (Tables & Graphs )
तĉा ८.१: िवलगीकरण िÖथती¸या अनुपिÖथतीत सहभागéचे ÿितसाद øिमक अवÖथा Öथानानुøमे दशªिवलेला योµय शÊद पुनरªचना पýकावर सहभागीचा ÿितसाद योµय / अयोµय १. २ ३. …. ८ øिमक िÖथतéमÅये योµयåरÂया ठेवलेÐया अथªहीन अ±रांची एकूण सं´या (øिमक अÅययन ÿाĮांक)

munotes.in

Page 85

बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - II
85 तĉा ८.२: िवलगीकरण िÖथती¸या उपिÖथतीत सहभागीचे ÿितसाद øिमक अवÖथा Öथानानुøमे दशªिवलेला योµय शÊद पुनरªचना पýकावर सहभागीचा ÿितसाद योµय / अयोµय १. २ ३. … ८ øिमक िÖथतéमÅये योµयåरÂया ठेवलेÐया अथªहीन अ±रांची एकूण सं´या (øिमक अÅययन ÿाĮांक)
तĉा ८.३: दोÆही पåरिÖथतéमÅये सहभागीचा øिमक अÅययन ÿाĮांक िÖथती सहभागीचा øिमक ÿÂयावाहन ÿाĮांक िवलगीकरणाची उपिÖथती िवलगीकरणाची अनुपिÖथती
तĉा ८.४: दोÆही पåरिÖथतéमÅये २० सहभागéचा øिमक अÅययन ÿाĮांक सहभागी ø. िवलगीकरण िÖथती¸या उपिÖथतीतील øिमक अÅययन ÿाĮांक िवलगीकरण िÖथती¸या अनुपिÖथतीतील øिमक अÅययन ÿाĮांक १ २ …. २० एकूण मÅय (Mean)
आलेख ८.१:
Öतंभालेख दोÆही पåरिÖथतéमÅये सहभागी¸या øिमक अÅययन ÿाĮांकाचे ÿितिनिधÂव
करतो
आलेख ८.२:
Öतंभालेख दोÆही पåरिÖथतéमÅये २० सहभागé¸या सरासरी øिमक अÅययन ÿाĮांकाचे
ÿितिनिधÂव करतो
munotes.in

Page 86

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
86 सांि´यकìय िचिकÂसा (Statistical treatment ):
दोÆही अटéसाठी øिमक अÅययन ÿाĮांकाची सरासरी गणना केली जाते. Âयानंतर
अनुमानाÂमक आकडेवारी Ìहणून टी-चाचणी वापłन सरासरी ÿाĮांकामधील फरक
सहसंबंधासाठी तपासला जातो.
िनकाल आिण चचाª:
सदर ÿयोग øिमक अÅययनावर िवलगीकरणा¸या पåरणामाचा अËयास करÁयासाठी केला
गेला. ÿयोगात एका Öवतंý पåरवतªकाचे दोन Öतर असलेले पुनरावृ° पåरमाण रचना
वापरली गेली. बाकì¸या घटकांपे±ा िभÆन आकार, केस आिण रंगात २ घटक असलेली
सूची वापłन ÿायोिगक गटामÅये िवलगीकरण हाताळले गेले. दोÆही पåरिÖथतéमÅये øिमक
अÅययनाचे मूÐयांकन करÁयासाठी पुनरªचना कायªपýक वापरले गेले.
वैयिĉक ÿद°:
सदर ÿयोगात असे गृिहत धरÁयात आले होते, कì _________( अËयुपगम िलहा).
Âयामुळे िनयंýण िÖथती¸या िवłĦ िवलगीकरण िÖथती¸या उपिÖथतीत सहभागीचा
अनुøमांक ÿÂयावाहन ÿाĮांक अिधक असेल, अशी अपे±ा होती.
तĉा ८.१ हा िवलगीकरण िÖथती नसतानाही øिमक ÿÂयावाहन िविशĶ कायाªवरील
(serial recall task ) सहभागé¸या कामिगरीचे नŌद पýक (record sheet ) आहे.
सूचीमÅये रंग, मुþा िलपी िकंवा आकार बदलून कोणतेही शÊद वेगळे केले गेले नाहीत. जसे
कì पािहÐयाÿमाणे, सहभागीने _______________ शÊद Âयां¸या योµय øमवारीत
अचूकपणे ठेवले आहेत. ÿयोगकÂयाªला िनरी±णात असे आढळले, कì
____________( कृपया कायाªवरील सहभागé¸या कामिगरीिवषयीची तुमची िनरी±णे
िलहा).
तĉा ८.२ हा िवलगीकरण िÖथती¸या उपिÖथतीत øिमक ÿÂयावाहना¸या िविशĶ
कायाªवरील सहभागé¸या कामिगरीचे नŌद पýक आहे. शÊदांचा रंग, मुþा िलपी, साचा/केस
आिण आकार बदलून यादीत दोन शÊद वेगळे केले गेले. जसे कì पािहÐयाÿमाणे, सहभागीने
_______________ शÊद Âयां¸या योµय øमवारीत अचूकपणे ठेवले आहेत.
ÿयोगकÂयाªला िनरी±णात असे आढळले, कì ____________ ( कृपया कायाªवरील
सहभागé¸या कामिगरीिवषयीची तुमची िनरी±णे िलहा)
तĉा ८.३ एक सारांश तĉा आहे, जो दोन अटéमÅये सहभागीने øमाने ठेवलेÐया एकूण
शÊदांची तुलना करतो. त³Âयावłन पािहÐयाÿमाणे, सहभागीचा पुनरªचना ÿाĮांक िनयंýण
िÖथतीत _______ होता, तर िवलगीकरण िÖथती¸या उपिÖथतीत तो _______ होता.
अशाÿकारे, िवलगीकरण िÖथतीत øिमक अÅययन िनयंýण िÖथतीपे±ा जाÖत/कमी आहे
आिण ÿद° अपे±ेÿमाणे आहे/ नाही. munotes.in

Page 87

बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - II
87 ÿयोगातील कायाªनंतर¸या ÿijांना सहभागéनी िदलेÐया ÿितसादांवłन हेदेखील िदसून येते,
कì ______________( अËयुपगमाला समथªन दशªवÁयासाठी संबंिधत ÿितसाद उĦृत
करा िकंवा उलट)
आलेख ८.१ हे दोÆही पåरिÖथतéवरील सहभागé¸या कामिगरीचे आलेखीय ÿितिनिधÂव
आहे. दोन Öतंभामधून, आलेख दोÆही िÖथतéमÅये, योµय øमवारीत, सहभागीने योµयåरÂया
ठेवलेÐया शÊदांची सं´या दशªवतो. _______________ पåरिÖथतीतील Öतंभ
_______________ पåरिÖथतीतील Öतंभापे±ा उंच आहे, जो ÖपĶपणे
____________ दशªिवतो (शािÊदक सामúी¸या अÅययनावर िवलगीकरण ÿभाव
टाकÁयाचा मागª).
एकंदरीत, वैयिĉक ÿद° हा अËयुपगमाला अनुłप आहे/नाही.
संघिटत/गट ÿद°:
वरीलÿमाणेच, तĉा ८.४ वर चचाª करा, जे दोÆही पåरिÖथतéमÅये २० सहभागéची
कामिगरी दशªवते. एकूण गुण िकती आहेत? सरासरी ÿाĮांक काय आहेत? कोणÂया
िÖथतीत सहभागéनी चांगले ÿदशªन केले आहे? गट ÿद°ाचे पåरणाम अपे±ेÿमाणे आहेत
का?
Âयानंतर गट ÿद° आलेखामÅये पािहलेÐया कलाची चचाª करा. दोनपैकì कोणता Öतंभ
जाÖत उंच आहे? ते काय सूिचत करते?
शेवटी, वैयिĉक आिण गट दोÆही ÿद°मधील िनÕकषा«चा वापर कłन Âयांचे अËयुपगमाला
समथªन आहे कì नाही, यावर िटÈपणी करा.
िनÕकषª:
चच¥तील ÿद° वापłन अËयुपगम ÿमािणत आहे कì नाही, असा िनÕकषª काढा.
उपयोजन मूÐय:
िवलगीकरण ÿभाव कोणÂयाही ±ेýामÅये सामúी तयार करÁयासाठी उपयुĉ असेल, जेथे
सामúीची िविशĶता आिण आकलन±मता महßवाची असेल. हे ल±ात ठेवÁयासाठी / ल±ात
ठेवÁया¸या मु´य मुद्īांवर िवशेष भर देऊन िश±ण सामúी तयार करÁयासाठी वापरले
जाऊ शकते . सादरीकरण रचना करताना Âयाचा उपयोग होऊ शकतो, ºयामÅये ÿे±कांचे
ल± िविशĶ मुद्īांकडे वेधले जावे. संकेतÖथळे आिण जािहराती यांची रचना
करतानादेखील हे िश±ण उपयुĉ ठł शकते.
८.२ ÿij १) िवलगीकरण ÿभाव Ìहणजे काय?
२) िवलगीकरण ÿभावाचे ÿणेते कोण होते? munotes.in

Page 88

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
88 ३) िवलगीकरण पåरणाम कसा होतो?
४) िवलगीकरण कुशलतेने हाताळले जाऊ शकते, असे िविवध मागª कोणते आहेत?
५) आकार िनिIJती काय आहे?
६) सुधाåरत Öमृती पृथक नसलेÐया याīां¸या िवłĦ पृथक सूचé¸या याīांवłन काय
ÖपĶीकरण देते?
७) या ÿयोगात कोणते पुनÿाªĮी मापन वापरले गेले? तुÌहाला धारणा/Öमृती मापन
करÁया¸या इतर कोणÂया पĦती मािहत आहेत का?
८) ÿयोगाचे Öवतंý पåरवतªक आिण अवलंबी पåरवतªक कोणते आहेत?
९) ÿयोगाची िनयंिýत पåरवतªके कोणती आहेत?
१०) ÿयोगाची रचना काय आहे?
११) ÿयोगात कोणती अनुमािनत सांि´यकìय पĦत वापरली आहे का आिण का?
८.३ संदभª 1. Bellezza, F. S., & Cheney, T. L. (1973). Isolation effect in immediate
and delayed recall. J ournal of Experimental Psychology, 99, 55 -60.
2. Cimbalo, R. S. (1978). Making something stand out: The isolation
effect in memory performance. In M. M. Grunneberg, P. E. Morris, &
R. N. Sykes (Eds.), Practical aspects of memory (pp. 101 —110). New
York: A cademic Press.
3. Cimbalo, R. S., Capria, R. A., Neider, L. L., & Wilkins, M. C. (1977).
Isolation effect: Overall list facilitation in short -term memory. Acta
f•rycbofogice, 4i, 419 -432.
4. Cimbalo, R. S., Nowak, B. I., & Soderstrom, J. A. (1981). The
isolation effect in children’s short term memory. Journal of General
Psychology, POS, 215 -223.
5. Greene, R. L., Thapar. A., & Westerman, D. L. (1998). Effects of
gener - ation on memory for order. Journal of Memory and Language,
38, 255 —264.
6. Gumenik, W . E., & Levitt, J. (1968). The von Restom effect as a
function of difference of the isolated item. American Journal of
Psychology, 81, 247 —252.
7. Nairne, J. S. (in press). A functional analysis of primary memory. In
H. L. Roediger III, J. S. Naime, I. Ne ath, & A. M. Suprenant (Eds.),
fiie nature of remembering: Essaye in honor oy Robert G. Crowder.
Wash - ington, DC: American Psychological AssociaÖon. munotes.in

Page 89

बोधिनक ÿिøयांमधील ÿयोग - II
89 8. Naime, J. S., & Kelley, M. R. (1999). Reversing the phonological
simi- larity effect. ñfemory A Cognif ion, 27, 45 —53.
9. Naime, J. S., Riegler, G. L., & Serra, M. (1991). Dissociative effects
of generation on item and order retention. Journal of Experimental
Psy- c6oiogy: £eerning, Memnry, end Cogniiion, J7, 702 —709.
10. von Restorff, H. (1933). Uber die wirkung von bereichsbildungen im
spiirenfeld [On the effect of spheres formations in the trace field].
Psychologische Forschung, 18, 299 —342.
11. Wallace, W. P. (1965). Review of the historical, empirical, and
theoretical status of the von Restorff phenome non. Psychological
Bulletin, 63, 410 -424.
८.४ पåरिशĶ १.अथªहीन अ±रांची यादी (List of nonsense Syllables ): अिवलगीत घटक िवलगीत घटक qed bjx gok dzp zec YUL vum naq yul kiy wdk XTJ njl gox xtj fiw
२. पुनरªचना कायª पýक (Reconstruction task she et): अनुøमांक योµय øमाने अथªहीन अ±रे १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८

*****
munotes.in

Page 90

90 ९
मानसशाľीय चाचणी
घटक संरचना
९.० उिĥĶ्ये
९.१ ÿÖतावना
९.२ वॉरिवक एिडनबगª म¤टल वेल िबईंग Öकेल (WEMWB ) आिण सॅिटÖफॅ³शन िवथ
लाईफ (SWL) यांचे सादरीकरण, आिण ितचे गुणांकन व अथªबोधन
९.३ ÿij
९.४ संदभª
९.५ पåरिशĶ
९.० उिĥĶ्ये:  वॉरिवक एिडनबगª म¤टल वेल िबइंग Öकेल (WEMWB) आिण सॅिटÖफॅ³शन िवथ
लाईफ यांचे सादरीकरण, गुणांकन आिण अथªबोधन करÁयास िवÅयाथê स±म होईल.
 िवīाÃयाªला चाचणी¸या अथªबोधनाचा अथª ÿयुĉाला सूिचत करता येईल.
 िवīाथê चाचणी¸या िवĵसनीयतेची गणन करÁयास आिण अथªबोधन करÁयास स±म
होईल.
 िवīाथê चाचणी¸या वैधतेची गणन करÁयास आिण अथªबोधन करÁयास स±म होईल.
९.१ ÿÖतावना मानसशाľीय चाचणी ही वतªना¸या नमुÆयाचे ÿमािणत आिण वÖतुिनķ पåरमाण आहे.
यामÅये एखाīा Óयĉì¸या मानिसक आिण/िकंवा वतªन वैिशĶ्यांचे मापन करÁयासाठी
मापन®ेणी आिण Öव-अहवाल ÿijावलीचा समावेश असतो. योµय मानसशाľीय चाचणीची
ÿाथिमक वैिशĶ्ये Ìहणजे िवĵसनीयता, वैधता आिण ÿमाणीकरण.
ÿमाणीकरण (Standardization) Ìहणजे चाचणीचे सादरीकरण आिण गुणांकन
करÁया¸या ÿिøयेतील एकसमानता/एकसारखेपणा.
िवĵसनीयता (Reliability) चाचणी ÿाĮांकाची सुसंगतता दशªिवते. अनाÖतासी यां¸या मते
िवĵसनीयता Ìहणजे एकाच Óयĉìला तीच चाचणी पुÆहा िदली असता िकंवा समतुÐय वेळेत
वेगवेगळे संच सादर केले असता, िकंवा इतर पåरवतªनीय पåर±ण िÖथतीत पुÆहा चाचणी
िदली असता िमळालेÐया ÿाĮांकां¸या सुसंगततेचा संदभª. munotes.in

Page 91

मानसशाľीय चाचणी
91 चाचणी-पुनचाªचणी िवĵसनीयता (Test-retest reliability), पयाªयी-ÿपý िवĵसनीयता
(alternate -forms reliability), अधª-िवभािजत िवĵसनीयता (split-half reliability) हे
िभÆन ÿकार आहेत, ºयामÅये िवĵसनीयते¸या गुणांकाचा (reliability coefficient)
अंदाज लावला जाऊ शकतो.
Öपीअरमन-āाऊन, ³युडर-åरचडªसन सूý आिण øॉनबॅक या चाचणी¸या अंतगªत
सुसंगततेचा अंदाज घेÁयासाठी वापरÐया जाणाöया पĦती आहेत.
øॉनबॅक¸या अÐफा गुणांकाचे गणन ÿÂयेक िवधाना¸या ÿाĮांकाचा, ÿÂयेक िनरी±णा¸या
एकूण ÿाĮांकाशी सहसंबंध जोडून आिण नंतर सवª वैयिĉक िवधाना¸या ÿाĮांका¸या
िभÆनतेशी तुलना कłन केली जाते.
चाचणी¸या अंतगªत सुसंगततेचा (internal consistency) अंदाज घेÁयासाठी खालील
पायöया वापरÐया जातात:
पायरी १: चाचणी¸या ÿÂयेक िवधाना/घटका¸या ÿाĮांकांचे एकूण िवचलन (variances)
मोजणे.
σi२ = σ१२+ σ२२ ……. + σ२n
पायरी २: चाचणी¸या अंतगªत सुसंगततेचा अंदाज घेÁयासाठी øॉनबॅकचा अÐफा िनद¥शांक
वापरला जाऊ शकतो

øॉनबॅकचा अÐफा:
इथे, k= WEMWBS मधील िवधानांची सं´या (१४)
Σσi२ = WEMWBS ¸या ÿÂयेक िवधानावरील गुणांकामधील एकूण िवचलन
Σσt२= WEMWBS वरील ३० ÿयुĉां¸या (चाचणी घेणारे) एकूण गुणांकाचे िवचलन
(*σt या मूÐयाचा वगª)
योµय/चांगÐया मानसशाľीय चाचणीचा आणखी एक महßवाचा पैलू, Ìहणजे वैधतेचा
अंदाज.
चाचणीची वैधता (validity) Ìहणजे चाचणी ºया ÿमाणात एखादे चल/पåरवतªक/घटक
मोजÁयाचा दावा करते, ते ती ÿÂय±ात मोजते. कोणतीही मनोिमतीय चाचणी
(psychometric test) ºया उĥेशासाठी िवकिसत केली आहे, तो उĥेश ती पूणª करत
असेल, तर ितला वैध मापन चाचणी Ìहणता येईल. munotes.in

Page 92

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
92 चाचणीची वैधता Öथािपत करÁया¸या िविवध पĦती Ìहणजे आशयाÂमक (content),
िनकष-संबंधी (criterion -related), संरचनाÂमक घटक (construct) वैधता .
िनकष-संबंधी वैधता:
ही एक ÿमाणीकरण ÿिøया आहे, जी एखाīा िनकषा¸या संबंिधत Óयĉì¸या कामिगरीचा
अंदाज लावÁयासाठी चाचणीची ÿभािवता दशªवते. िनकष (criterion) हा एक मानक आहे,
ºया¸या अनुषंगाने चाचणी ÿाĮांकांचे मूÐयमापन केले जाते. िनकष-संबंधी वैधतेचे दोन
ÿकार आहेत: समवतê (concurrent) आिण पुवªसूचक (predictive) वैधता. िनकष-
संबंिधत वैधता ÿाĮ करÁयासाठी चाचणी िवकसकाने एक संबंिधत आिण योµय िनकष
बनवणे आवÔयक आहे. अशा ÿकारे, वैधतेचा अंदाज लावÁयासाठी िनवडलेला िनकष वैध,
संबंिधत आिण दूिषत नसणे आवÔयक आहे.
समवतê वैधता ही एकाच वेळी सादर केलेÐया नवीन चाचणीतील ÿाĮांक आिण अगोदरच
Öथािपत केलेÐया िनकष चाचणी¸या गुणांशी असलेÐया संबंधा¸या ÿमाणाचे मापन कłन
ÿाĮ केली जाते .
पायरी १: चाचणीची वैधता िवचारपूवªक ÿÖथािपत करÁयासाठी एक संबंिधत िनकष
पåरमाण िनवडले जाते. दोÆही चाचÁया एकाच वेळी पåर±णाथê सादर केÐया जातात.
पायरी २: िपअरसन यांचे ÿॉड³ट मोम¤ट (Pearson's Product Moment) सूý वापłन
वैधता मोजली जाते:

९.२ वॉरिवक-एिडनबगª म¤टल वेल-िबईंग Öकेल (WEMBS) आिण सॅिटÖफॅ³शन िवथ लाइफ Öकेल (SWLS) यांचे सादरीकरण, गुणांकन
आिण अथªबोधन आिण WEMWBS ची िवĵसनीयता आिण वैधता यांचे
गणन (ADMINISTRATION, SCORING &
INTERPRETATION OF WARWICK -EDINBURGH
MENTAL WELL -BEING SCALE (WEMWBS) &
SATISFACTION WITH LIFE SCALE (SWLS) AND
CALCULATION OF RELIABILITY, VALIDITY OF
WEMWBS) सदर ÿाÂयि±काचा उĥेश WEMWBS आिण SWLS यांचे सादरीकरण, गुणांकन आिण
अथªबोधन करणे, िशवाय øॉनबॅक यांचा अÐफा िनद¥शांक वापłन Âयांचा अंतगªत
िवĵसनीयता गुणांक अनुमािनत करणे हा आहे. WEMWBS या चाचणीची वैधता
अनुमािनत करÁयासाठी वापरलेली िनकष चाचणी SWLS ही आहे. munotes.in

Page 93

मानसशाľीय चाचणी
93 मानिसक ÖवाÖÃय (Mental wellbeing) Ļा संकÐपनेचे वणªन Ìहणजे सकाराÂमक
अिÖतÂव, िवचार, वागणूक आिण भावना. मानिसक ÖवाÖÃय आिण मानिसक आरोµय
(mental health) या िभÆन सं²ा आहेत, कारण मानिसक आरोµय हा शÊद अनेकदा
उÂकृĶ मानिसक आरोµयापासून गंभीर मानिसक आरोµय समÖयांपय«त अनेक िÖथतéचा
समावेश करÁयासाठी वापरला जातो.
जागितक आरोµय संघटनेने (World Health organization - WHO) असे Ìहटले आहे,
कì मानिसक ÖवाÖÃयामÅये अशा िनरोगी िÖथतीचा समावेश होतो, ºयामÅये लोक दैनंिदन
जीवनात सामोरे जात असलेÐया सामाÆय तणावाचा सामना करÁयास स±म असतात.
सामाÆयतः, ÖवाÖÃय (wellbeing) हे मनोवै²ािनक ÖवाÖÃय (psychological
wellbeing), भाविनक ÖवाÖÃय (emotional wellbeing) आिण सामािजक ÖवाÖÃय
(social wellbeing) यांची जागितक िमती Ìहणून िवचारात घेतले जाते. भाविनक
ÖवाÖÃय या घटकामÅये सकाराÂमक भावना (positive affect), नकाराÂमक भावना
(negative affect), जीवनिवषयक समाधान आिण आनंद (life satisfaction and
happiness) हे तीन घटक असतात. मनोवै²ािनक ÖवाÖÃय यामÅये Öव-Öवीकृती (self-
acceptance), वैयिĉक िवकास (personal growth), जीवनाचा उĥेश (purpose of
life), पयाªवरणीय आिधपÂय (environmental master), Öवाय°ता (autonomy) आिण
इतरांशी सकाराÂमक संबंध (positive relations with others) यांचा समावेश असतो.
सामािजक ÖवाÖÃय हे सामािजक वाÖतिवकìकरण (social actualization), सामािजक
योगदान (social contribution), सामािजक सुसंगतता (social coherence), आिण
सामािजक एकाÂमता (social integration) यां¸याशी संबंिधत असते.
मानिसक ÖवाÖÃयाचा अËयास करÁयाचे दोन उपगम आहेत:
सुखाÂमक उपगम (hedonic approach) आिण Öव-पूणªतावादी उपगम (eudaemonic
approach). सुखाÂमक ŀिĶकोनामÅये आनंद आिण जीवनातील समाधाना¸या अवÖथांचा
समावेश होतो. Öव-पूणªतावादी ŀिĶकोनामÅये सकाराÂमक मनोवै²ािनक कायª, इतरांशी
चांगले संबंध आिण Öव-Öवीकृती यांचा समावेश होतो.
वॉिवªक-एिडनबगª म¤टल वेल-िबईंग Öकेल (WEMWBS):
या मापन®ेणीत भावाÂमक-भाविनक पैलू (affective -emotional aspects), बोधिनक-
मूÐयमापनाÂमक िमती / गितके (cognitive -evaluative dimensions) आिण
ÖवाÖÃया¸या संकÐपनेचे जागितक पैलू िटपणारी मनोवै²ािनक कायªपĦती समािवĶ आहे.
जीवनिवषयक समाधान घटक हा Óयिĉिनķ ÖवाÖÃय (subjective wellbeing ) या
Óयापक संकÐपनेचा बोधिनक घटक आहे. समú जीवनिवषयक समाधान (Global life
satisfaction) ही Óयĉì¸या जीवना¸या सवªसमावेशक िनणªयाची Óयापक संकÐपना आहे.
SWLS ची िवधाने िनसगाªतः िविशĶऐवजी Óयापक आहेत, ºयामुळे Óयĉéचे जीवन
समाधाना¸या Óयापक िनणªयावर पोहोचÁयासाठी Âयां¸या Öवतः¸या मूÐयां¸या संदभाªत
Âयां¸या जीवनाचे ±ेý मोजू शकतात (पॅवट, १९९३). munotes.in

Page 94

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
94 हेतू/उĥेश:
१. वॉरिवक एिडनबगª म¤टल वेल-िबईंग Öकेलचे (WEMWB) सादरीकरण, गुणांकन आिण
अथªबोधन करणे.
२. सॅिटसफॅ³शन िवथ लाइफ Öकेलचे (SWLS) सादरीकरण, गुणांकन आिण अथªबोधन
करणे.
३. øॉनबॅकचा अÐफा िनद¥शांक वापłन वॉरिवक एिडनबगª मानिसक वेल िबइंग
Öकेल¸या िवĵसनीयता गुणांकाची गणन करणे
४. सॅिटसफॅ³शन िवथ लाइफ Öकेल वापłन WEMWB ¸या समवतê वैधतेचे गणन
करणे.
पĦत:
Öकेल(®ेणी)चे वणªन:
वॉिवªक एिडनबगª म¤टल वेल-िबईंग Öकेल (WEMWBS):
WEMWBS मÅये Öव-पूणªतावादी-सुखाÂमक ÖवाÖÃय आिण मनोवै²ािनक, Óयिĉिनķ
ÖवाÖÃय समािवĶ आहे. वॉरिवक एिडनबगª म¤टल वेल-िबईंग Öकेल¸या (WEMWBS,
२००७) िवकासाचे नेतृÂव ÿोफेसर सारा Öट्यूअटª -āाऊन यांनी केले आिण ÿोफेसर
Öटीफन Èलॅट आिण इतर यांनी समिथªत केले.
या मापन®ेणीमÅये मानिसक ÖवाÖÃया¸या सुखाÂमक आिण Öव-पूणªतावादी दोÆही पैलूंचा
समावेश असलेÐया १४ िवधानांचा समावेश आहे.
िवīाÃया«¸या नमुÆयात एका आठवड्यात चाचणी-पुनचाªचणीची िवĵसनीयता ०.८३ होती.
ÿभाव िकंवा ÖवाÖÃयाचे घटक मोजणाöया मापन®ेणीने WEMWBS सह ल±णीय उ¸च
सहसंबंध (high correlations) दशªिवले. WEMWBS, PANAS -PA r = ०.७१ आिण
WHO -५ r = ०.७७
सॅिटसफॅ³शन िवथ लाइफ Öकेल (SWLS):
द सॅिटÖफॅ³शन िवथ लाइफ Öकेल (SWLS) ही एड डायनर, रॉबटª ए. इमÆस, रॅंडी जे.
लासªन आिण शेरॉन िúिफन (१९८५) यांनी िवकिसत केली होती. SWLS हे एक लहान ५-
िवधाने असणारे पåरमाण आहे, ºयाची रचना एखाīा¸या जीवनिवषयक समाधानाचे समú
बोधिनक िनणªयाचे मापन करÁयासाठी केलेली आहे. १ ते ५ िलकटª मापन®ेणीवर उ°र
िदलेÐया ÿÂयेक िवधाना¸या ÿितसादांची बेरीज कłन मापन®ेणीचा ÿाĮांक गणला जातो.
अंतगªत िवĵसनीयनता गुणांक (internal reliability coefficient) . ८७ आहे, २
मिहÆयांची चाचणी-पुनचाªचणी िवĵसनीयता .८२ आहे (िडनर आिण इतर, १९८५).
जीवनिवषयक समाधानाचे पåरमाण Ìहणून Âयाची वैधता ÿÖथािपत करÁया¸या ÿयÂनात
Öव-अहवाल आिण बाĻ दोÆही िनकषां¸या ®ेणीशी संबंिधत SWLS चीदेखील तपासणी munotes.in

Page 95

मानसशाľीय चाचणी
95 केली गेली आहे. फोडाªयस µलोबल Öकेल (Fordyce Global Scale) आिण SWLS
मधील सहसंबंध ०.८२ आढळला (टेनेट आिण इतर, २००७).
सािहÂय:
 वारिवक एिडनबगª म¤टल वेल-िबईंग Öकेल (WEMWS)
 द सॅिटÖफॅ³शन िवथ लाइफ Öकेल (SWLS)
 लेखन-सािहÂय/Öटेशनरी
 पडदा
ÿिøया:
चाचणी सादरकÂयाªने (test administrator) चाचणीसाठी सवª ÓयवÖथा केÐयाची खाýी
केली. Âयानंतर पåर±णाथêला (test taker) ÿयोगशाळेत नेÁयात आले आिण Âयाला
आरामात बसÁयास सांगÁयात आले.
चाचणीिवषयी सूचना देÁयापूवê काही सामाÆय ÿij िवचाłन परी±ा देणाöयांशी संवाद-
ÿÖथापन (rapport ) करÁयात आले.
सूचना:
“िनिIJंत राहा, आज मी तुÌहाला दोन मानसशाľीय मापन®ेणी देणार आहे, ºयामुळे
तुÌहाला Öवतःचे काही पैलू समजÁयास मदत होईल. पिहÐया मापन®ेणीमÅये आपले
िवचार आिण भावना यांिवषयी काही िवधाने आहेत. ÿÂयेक िवधानासोबत असे पयाªय
आहेत, जे 'कधीच नाही' ते 'नेहमीच' या िवÖतार-क±ेत आहेत. कृपया मागील दोन
आठवड्यांतील तुम¸या अनुभवाचे सवō°म वणªन करणाöया पयाªयावर खूण करा” (चाचणी
सादरकताª चाचणीवर छापलेÐया सूचना मोठ्याने वाचतो)
“कोणतीही 'योµय' िकंवा 'चुकìची' उ°रे नाहीत, कारण आपÐयापैकì ÿÂयेका¸या िवचार
आिण भावनांमÅये फरक असतो. तुÌही या चाचÁयांना िकती ÿामािणकपणे ÿितसाद देता,
यावर चाचणी िनकालाची अचूकता अवलंबून असते”.
“कृपया ल±ात ¶या, कì तुमचे ÿितसाद गोपनीय ठेवले जातील आिण पुढील गणनेसाठी
फĉ एकूण ÿाĮांक वापरला जाईल. चाचणीसाठी वेळ मयाªदा नाही, परंतु एका िवधानावर
जाÖत वेळ घालवू नका. सूचना समजÐया का? आपण पुढे जाऊया?”
सूचनांनंतर, चाचणी सादरकÂयाªने याची खाýी केली, कì पåर±णाथêंनी लोकसांि´यकìय
(demographic) तपशील मापन®ेणीवर भरले आहेत आिण Âयांना ÿारंभ करÁयास
सांिगतले गेले. चाचणी घेणाöया Óयĉìने सवª उ°रे िदÐयानंतर चाचणी सादरकÂयाªने खाýी
केली, कì सवª पåर±णाथêंनी सवª ÿijांची उ°रे िदली आहेत आिण काही िमिनटां¸या
अंतरानंतर सहभागéना पुढील मापन®ेणी देÁयात आली. munotes.in

Page 96

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
96 'ही आणखी एक मापन®ेणी आहे, जी मी तुÌहाला देणार आहे. ही मापन®ेणी लोकांनी
Âयां¸या जीवनिवषयक समाधानाचे मूÐयमापन करÁयासाठी िवकिसत केली गेली आहे.
खाली पाच िवधाने आहेत, ºयां¸याशी तुÌही सहमत िकंवा असहमत असू शकता. खालील
१ - ७ ®ेणी वापłन, Âया घटका¸या अगोदर¸या ओळीवर योµय सं´या ठेवून ÿÂयेक
घटकाशी असलेला तुमचा ÿितसाद नŌदवा. कृपया, आपÐया ÿितसादािवषयी मोकळे आिण
ÿामािणक रहा. तुÌहांला काही ÿij आहेत का? आपण पुढे जाऊया का?"
पåर±णाथêला Âयानंतर खालील ÿij िवचारले जातील:
कायाªनंतरचे ÿij Post-Task Questions :
 मापन®ेणीतील िवधानांना ÿितसाद देताना तुम¸या भावना काय होÂया ?
 मापन®ेणीतील िवधानांना ÿितसाद देÁयात तुÌहाला काही अडचण आली का?
 अलीकड¸या काळात तुम¸या आयुÕयात अशी कोणतीही िविशĶ ÿसंग /घटना घडली
आहे का, िजने तुÌही मापन®ेणीतील ÿijांची उ°रे देÁया¸या पĦतीवर ÿभाव टाकला
असेल, असे तुÌहाला वाटते?
ÿij िवचारÐयानंतर चाचणी¸या िनकालासंदभाªत पåर±णाथêंसोबत तारीख आिण वेळ
सामाियक केले जातील. पåर±णाथêंचे आभार मानले जातात आिण Âयांना ÿयोगशाळेतून
बाहेर नेले जाते.
पåरिशĶ अ आिण ब मÅये िदलेÐया सूचनांचा वापर कłन दोÆही मापन®ेणéचे गुणांकन
केले गेले.
दोÆही मापन®ेणéसाठी ३० िवīाÃया«चा ÿद° गोळा करÁयात आला. WEMWBS साठी
'Z'-चाचणीचे गणन केले गेले, Z सारणीचा वापर ÿदा°ाचे अथªबोधन करÁयासाठी केला
गेला.
थोड³यात मािहती देणे (Debriefing) :
[चाचणी सादरकÂयाªसाठी टीप: चाचणीचे िनकाल ºया पĦतीने पåर±णाथêला कळवले
जातात, ते अितशय महßवाचे आहे. पåर±णाथêिवषयी मािहती देÁयाअगोदर तुÌहाला
चाचणीचे Öवłप आिण ित¸या िनकालांचे अथªबोधन कसे केले जाते, याची चांगली मािहती
असणे आवÔयक आहे. चाचणीचे पåरणाम अÂयंत संवेदनशील पĦतीने कळवले जाणे
आवÔयक आहे, िवशेषत: चाचणीचे गुण कमी िकंवा सरासरीपे±ा कमी असÐयास. चाचणी
सादरकÂयाªने याची खाýी करणे आवÔयक आहे, कì चाचणी घेणाöया¸या
कमकुवतपणाऐवजी Âया¸या सामÃयाªवर जोर िदला जाईल]
“तुÌही मागे ÿितसाद िदलेÐया मापन®ेणी - वॉरिवक एिडनबगª म¤टल वेल िबईंग Öकेल
(WEMWBS) आिण सॅिटसफॅ³शन िवथ लाइफ Öकेल (SWLS) या होÂया. या चाचÁया
आÌहाला लोकांना कसे वाटते आिण ते वैयिĉक आिण सामािजक दोÆही Öतरांवर कसे
कायª करतात, हे समजून घेÁयास मदत करतात. munotes.in

Page 97

मानसशाľीय चाचणी
97 म¤टल वेल िबईंग Öकेलवर तुमचा एकूण ÿाĮांक ________ होता. जेÓहा ३० ÿौढांचा ÿद°
गोळा केला गेला आिण Âयाचे िवĴेषण केले गेले, तेÓहा म¤टल वेल िबईंग Öकेलवर सरासरी
ÿाĮांक ___________ होता. तुमचा ÿाĮांक सरासरी ÿाĮांकापे±ा जाÖत/कमी/जवळ
होता.
पुढे, पåरणामांचे अथªबोधन करÁयासाठी आÌही z ÿाĮांकाचे गणन केले, जो आÌहाला
लोकसं´ये¸या तुलनेत तुमचा चाचणी ÿाĮांक कुठÐया Öथानी आहे, हे जाणून घेÁयास मदत
करते.
असे आढळून आले, कì वॉरिवक एिडनबगª म¤टल वेल िबईंग Öकेलवरील तुम¸या
ÿाĮांकासाठी Z ÿाĮांक __________ होता. या Z ÿाĮांकाचा अथª असा आहे, कì
__________________ ___ (झेड ÿाĮांका सारणी¸या संदभाªत झेड ÿाĮांकाचा
अथªबोधन करा आिण अथªबोधन सूिचत करा).
तुÌही पूणª केलेली दुसरी मापन®ेणी, Ìहणजे सॅिटसफॅ³शन िवथ लाइफ Öकेल.
चाचणीवरील तुमचा ÿाĮांक _____ आहे. गुण दशªिवतात, कì _____________
(चाचणीवरील गुणांचे अथªबोधन करÁयासाठी कृपया पåरिशĶ पहा).
ÿद°ाचे िवĴेषण (Analysis of Data) :
१) तĉा ९.१: WEMWBS आिण SWLS साठी ३० परी±ाथêंसाठी एकूण गुण पåर±णाथê WEMWBS वरील एकूण गुण SWLS वरील एकूण गुण १ २ …. ३० एकूण Total मÅय Average σt *(SD)
२) WEMWBS साठी सूý वापłन Z ÿाĮांकाची गणन: Z = पåर±णाथêचा WEMBS वरील ÿाĮांक - WEMBS चा मÅय ÿाĮांक WEMBS चे ÿमािणत िवचलन (SD)
(टीप: z ÿाĮांका¸या अथªबोधनासाठी z सारणी पहा)
३) तĉा ९.२: WEMWBS वर ३० ÿयु³Âयांचा घटकिनहाय ÿाĮांक
munotes.in

Page 98

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
98 पåर±णाथê/ घटक ø. १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १० ११ १२ १३ १४ १ २ …. ३० Mean मÅय σ२ σ२१ σ२२ σ२३ .. … σ२१४
सारणी ९.२ मधील ÿद°¸या मदतीने िवĵसनीयता गुणांक øॉनबॅकचा अÐफा (α)
िनद¥शांक वापłन मोजला गेला.
पायरी १: WEMWBS ¸या ÿÂयेक घटकावरील ÿाĮांकांचे एकूण िवचलन (घटकाचे सवª
σ२ बेरीज करा).
σi२ = σ१२+ σ२२ ……. + σ२१४
पायरी २: øॉनबॅक अÐफाचे गणन करÁयासाठी खालील सूý वापरा.

øॉनबॅक अÐफा (α) = _____
िजथे ,
k= WEMWBS मधील िवधानाची सं´या (१४)
Σσi२ = WEMWBS ¸या ÿÂयेक िवधानावरील एकूण िवचलन
Σσt२= WEMWBS वर ३० ÿयुĉां¸या एकूण ÿाĮांकाचे िवचलन (*σt मूÐयाचा वगª)
५) तĉा ९.३: WEMWBS आिण SWLS मधील िपअसªन यां¸या ÿोड³ट मोमेÆट
सहसंबंधाचे गणन पåर±णाथê WEMWS वरील एकूण ÿाĮांक SWLS वरील एकूण ÿाĮांक X२ Y२ XY १ २ munotes.in

Page 99

मानसशाľीय चाचणी
99 … ३० ∑ X ∑ Y ∑ X२ ∑ Y२ ∑ XY
Pearson r मापन:
:

अथªबोधन (Interpretation) :
चाचणी ÿाĮांकाचे अथªबोधन (Test Score Interpr etation) :
१) WEMWS वर पåर±णाथêं¸या एकूण गुणांचा उÐलेख करा. ÿाĮांक सरासरी गटा¸या
ÿाĮांका¸या जाÖत/कमी/जवळ आहे कì नाही, या संदभाªत गटा¸या सरासरी
ÿाĮांकाशी तुलना कłन ÿाĮांकाची चचाª करा.
२) ÿयुĉां¸या z ÿाĮांकाचा उÐलेख करा आिण z सारणीचा संदभª देत z ÿाĮांकाचे
अथªबोधन करा.
३) SWLS वरील ÿयुĉां¸या एकूण गुणांचा उÐलेख करा. पåरिशĶ ब मÅये िदलेÐया
Óया´येचा संदभª घेऊन गुणांचे अथªबोधन करा.
४) PTQ ¸या संदभाªत आिण डीāीिफंग सýादरÌयान पåर±णाथêंसोबत झालेÐया
चच¥िवषयी चचाª करा.
िवĵसनीयता आिण वैधता गुणांकाचे अथªबोधन (Interpretation of Reliability &
Validity Coefficient)
५) WEMWBS चा मÅय, ÿमाण िवचलन या मूÐयांची चचाª करा.
६) øॉनबॅक अÐफा गुणांका¸या मदतीने अंतगªत सुसंगतता िवĵसनीयतेचा अंदाज नमूद
करा. WEMWBS ची िवĵसनीयता उ¸च/मÅयम/कमी आहे का? संशोधन
िनÕकषा«¸या ŀĶीने मापन®ेणी¸या िवĵसनीयतेची चचाª करा.
७) r मूÐयाचा उÐलेख करा. R- मूÐय आिण WEMWBS ¸या वैधतेचे अथªबोधन सांगा.
संशोधन िनÕकषा«¸या मदतीने WEMWBS ची वैधता ÿÖथािपत करÁयासाठी
मापन®ेणी वापरÁयाचे समथªन करा.

munotes.in

Page 100

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
100 िनÕकषª:
 WEMBWS आिण SWLS पåर±णाथêंचा ÿाĮांक आिण अथªबोधन (थोड³यात)
नमूद करा.
 अथªबोधनासह अंतगªत सुसंगतता िवĵसिनयते¸या अंदाजाचा उÐलेख करा.
 Óया´येसह /ÖपĶीकरणासह r मूÐय सांगून मापन®ेणी¸या वैधतेचा उÐलेख करा.
९.३ ÿij १. मनोवै²ािनक चाचणीचे Öवłप, ÓयाĮी िवÖतृत करा.
२. चांगÐया मानसशाľीय चाचणीची वैिशĶ्ये काय आहेत?
३. िवĵसिनयतेची संकÐपना आिण िवĵसिनयतेचे ÿकार ÖपĶ करा.
४. øॉनबॅक अÐफा िनद¥शांक वापłन िवĵसिनयतेचे गणन करÁयासाठी पायöयांचा
उÐलेख करा.
५. वैधतेची संकÐपना आिण वैधतेचे ÿकार ÖपĶ करा.
६. वतªमान वैधतेची गणन करÁयासाठी पायöयांचा उÐलेख करा.
७. z ÿाĮांक Ìहणजे काय?
८. सहसंबंधाची संकÐपना आिण सहसंबंधांचे ÿकार ÖपĶ करा.
९. मानिसक आरोµय ही सं²ा ÖपĶ करा.
१०. WEMBWS चे Öवłप ÖपĶ करा.
११. जीवनिवषयक समाधानाची संकÐपना ÖपĶ करा
१२. SWLS चे Öवłप ÖपĶ करा
९.४ संदभª  Anastasi, A., & Urbina, S. (1997). Psychological testing( 7th ed).
Pearson Education, New Delhi
 Carr, Alan. (2004) Positiv e Psychology: The Science of Happiness
and Human Strengths. London: Routledge
 Lombardo, P., Jones, W., Wang, L. et al. The fundamental
association between mental health and life satisfaction: results from munotes.in

Page 101

मानसशाľीय चाचणी
101 successive waves of a Canadian national survey. BMC Public Health
18, 342 (2018). https://doi.org/10.118 ६/s12889 -018-5235 -x
 Pavot, W., & Diener, E. (2013) The Satisfaction with Life Scale
(SWL)Measurement Instrument Database for the Social Science.
https://www.midss.org/sites/default/files/understanding_sw ls_scores.
pdf
 Pavot, W. G., & Diener, E. (1993). Review of the Satisfaction with
Life Scale. Psychological Assessment, 5, 1 ६4-172
DOI:10.1037/1040 -3590.5.2.1 ६4
 Stewart -Brown S & Janmohamed Warwick -Edinburgh Mental Well -
being Scale: User Guide.
http://www .mentalhealthpromotion.net/resources/user -guide.pdf
 Pavot, W., & Diener, E. (2013) The Satisfaction with Life Scale
(SWL) Measurement Instrument Database for the Social Science.
https://www.midss.org/sites/default/files/understanding_swls_scores.
pdf
 Pavot, W. G., & Diener, E. (1993). Review of the Satisfaction with
Life Scale. Psychological Assessment, 5, 1 ६4-172
DOI:10.1037/1040 -3590.5.2.1 ६4
 Tennant, R., Hiller, L., Fishwick, R., Platt, S., Joseph, S., Weich, S.,
Parkinson, J., Secker, J., & Stewart -Brow n, S.. The Warwick -
Edinburgh Mental Well -being Scale (WEMWBS): development and
UK validation. Health Qual Life Outcomes 5, ६3 (2007).
https://doi.org/10.118 ६/1477 -7525 -5-६3
९.५ पåरिशĶ अ वारिवक-एिडनबगª मानिसक ÖवाÖÃय Öकेल
The Warwick -Edinburgh Menta l Well -being Scale (WEMWBS)
……………………………………………………………
WEMWBS
नाव: ____________________________ वय:_________
खाली भावना आिण िवचारांिवषयी काही िवधाने आहेत. munotes.in

Page 102

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
102 कृपया मागील २ आठवड्यांमधील तुम¸या ÿÂयेक अनुभवाचे उÂकृĶ वणªन करणाöया
चौकोनात खूण करा िवधाने कधीच नाही ³विचतच काही वेळा अनेकदा नेहमीच मी भिवÕयािवषयी आशावादी वाटत आहे. १ २ ३ ४ ५ मला उपयुĉ असÐयासारखे वाटत आहे. १ २ ३ ४ ५ मला आरामदायी वाटत आहे. १ २ ३ ४ ५ मी इतर लोकांमÅये ÖवारÖय अनुभवत आहे. १ २ ३ ४ ५ मा»याकडे उजाª िशÐलक आहे. १ २ ३ ४ ५ मी समÖया चांगÐया ÿकारे हाताळत आहे. १ २ ३ ४ ५ मी ÖपĶपणे िवचार करत आहे. १ २ ३ ४ ५ मला Öवतःिवषयी चांगले वाटत आहे. १ २ ३ ४ ५ मी इतर लोकां¸या जवळ आहे, असे मला वाटत आहे. १ २ ३ ४ ५ मला Öव-िवĵास वाटत आहे. १ २ ३ ४ ५ मी गोĶéिवषयी माझे Öवतःचे िवचार करÁयास स±म आहे. १ २ ३ ४ ५ मी ÿेम अनुभवत आहे. १ २ ३ ४ ५ मला नवीन गोĶéमÅये łची वाटत आहे. १ २ ३ ४ ५ मला उÂसाही वाटत आहे. १ २ ३ ४ ५
Warwick –Edinburgh Mental Well -being Scale (WEMWBS)
© NHS Health Scotland, University of Warwick and University of
Edinburgh, २००६, all rights reserved. munotes.in

Page 103

मानसशाľीय चाचणी
103 गुणांकन आिण अथªबोधन (WEMWBS) :
WEMWBS वरील एकूण ÿाĮांक १ ते ५ िलकटª ®ेणीवर १४ चाचणी घटकांपैकì
ÿÂयेका¸या ÿितसादांची बेरीज कłन (१ = कधीच नाही ते ५ = सवª वेळ) ÿाĮ केले जाते.
सवª ÿij समान आहेत. ÿाĮांक िकमान १४ ते कमाल ७० गुणांपय«त असू शकतात. उ¸च
ÿाĮांक मानिसक ÖवाÖÃया¸या उ¸च पातळीशी संबंिधत आहेत.
पåरिशĶ ब:
सॅिटसफॅ³शन िवथ लाइफ Öकेल
The Satisfaction with Life Scale
By Ed Diener, Ph.D.
……………………………………………………………
SWLS
िनद¥श:
खाली पाच िवधाने आहेत, ºयां¸याशी तुÌही सहमत िकंवा असहमत असू शकता. खालील
१-७ ®ेणी वापłन, Âया घटका¸या समोरील ओळीत योµय सं´या ठेवून ÿÂयेक
घटकासाठी तुमचा ÿितसाद दशªवा. कृपया आपÐया ÿितसादािवषयी मोकळे/मुĉ आिण
ÿामािणक रहा.
१ = पूणªपणे असहमत,
२ = असहमत
३ = थोडेसे असहमत
४ = सहमत िकंवा असहमत नाही
५ = थोडेसे सहमत
६ = सहमत
७ = पूणªपणे सहमत
१. बहòतेक मागा«नी माझे जीवन मा»या आदशाª¸या जवळ आहे. ______
२. मा»या जीवनािवषयक अटी उÂकृĶ आहेत. ______
३. मी जीवनात समाधानी आहे. ______
४. आतापय«त मला आयुÕयात हÓया असलेÐया महßवा¸या गोĶी िमळाÐया आहेत.
______ munotes.in

Page 104

बोधिनक ÿिøया आिण मानसशाľीय चाचÁयांची ÿाÂयाि±के
104 ५. जर मी माझे आयुÕय पुÆहा जगू शकलो/शकले, तर मी जवळजवळ काहीही बदलणार
नाही. ______
गुणांकन आिण अथªबोधन:
SWLS हे ७-पॉइंट िलकटª शैलीची ÿितसाद मापन®ेणी आहे. ÿÂयेक घटका¸या
ÿितसादांची बेरीज कłन एकूण गुण ÿाĮ केले जातात. ÿाĮांकाची संभाÓय ®ेणी ५-३५
आहे. ५-९ मधील ÿाĮांक असे दशªिवतात, कì ÿितसादकताª जीवनािवषयी अÂयंत
असमाधानी आहे, तर ३१-३५ मधील ÿाĮांक ÿितसादकताª अÂयंत समाधानी असÐयाचे
दशªिवतात.
३० - ३५ अित उ¸च ÿाĮांक: या ®ेणीत गुण िमळिवणारे अÂयंत समाधानी ÿितसादकत¥
Âयां¸या जीवनावर ÿेम करतात आिण Âयांना वाटते कì गोĶी खूप चांगÐया ÿकारे चालÐया
आहेत. Âयांचे जीवन पåरपूणª नाही, परंतु Âयांना वाटते, कì जीवन िजतके चांगले आहे,
िततके चांगले आहे. िशवाय, ती Óयĉì समाधानी आहे, याचा अथª ती िकंवा तो ÖवसंतुĶ
आहे, असा होत नाही. खरं तर, वाढ आिण आÓहान हे उ°रदाÂया¸या समाधाना¸या
कारणाचा भाग असू शकतात. या उ¸च-गुणांकन ®ेणीतील बहòतेक लोकांसाठी जीवन
आनंददायक आहे आिण जीवनाचे ÿमुख ±ेý चांगले चालले आहेत - काम िकंवा शाळा,
कुटुंब, िमý, िव®ांती आिण वैयिĉक िवकास.
२५- २९ उ¸च ÿाĮांक: ºया Óयĉì या ®ेणीमÅये ÿाĮांक करतात, Âयांना Âयांचे जीवन
आवडते आिण Âयांना वाटते, कì गोĶी चांगÐया चालÐया आहेत. अथाªत Âयांचे जीवन
पåरपूणª नाही, परंतु Âयांना वाटते, कì बहòतेक गोĶी चांगÐया आहेत. िशवाय, ती Óयĉì
समाधानी आहे, याचा अथª ती िकंवा तो Öव-संतुĶ आहे, असा होत नाही. खरं तर, वाढ
आिण आÓहान हे उ°रदाÂया¸या समाधाना¸या कारणाचा भाग असू शकतात. या उ¸च-
गुणांकन ®ेणीतील बहòतेक लोकांसाठी जीवन आनंददायक आहे आिण जीवनाचे ÿमुख ±ेý
चांगले चालले आहेत - काम िकंवा शाळा, कुटुंब, िमý, िव®ांती आिण वैयिĉक िवकास.
Óयĉì असंतोषा¸या ±ेýांमधून ÿेरणा िमळवू शकते.
२० – २४ सरासरी ÿाĮांक: आिथªकŀĶ्या िवकिसत राÕůांमÅये जीवन समाधानाची
सरासरी या ®ेणीत असते – बहòसं´य लोक सामाÆयतः समाधानी असतात, परंतु
Âयां¸याकडे काही ±ेýे असतात, िजथे Âयांना काही सुधारणा हवी असतात. काही Óयĉì या
®ेणीमÅये गुण िमळवतात, कारण ते Âयां¸या जीवनातील बहòतेक ±ेýांमÅये समाधानी
असतात, परंतु ÿÂयेक ±ेýात काही सुधारणा करÁयाची आवÔयकता पाहतात. इतर
ÿितसादकत¥ या ®ेणीत गुण िमळवतात, कारण ते Âयां¸या आयुÕयातील बहòतांश ±ेýांत
समाधानी आहेत, परंतु Âयां¸याकडे एक िकंवा दोन ±ेýे आहेत, िजथे ते मोठ्या सुधारणा
पाहó इि¸छतात. या ®ेणीमÅये ÿाĮांक असणारी Óयĉì सामाÆय आहे, कारण Âयां¸या
जीवनातील ±ेýांमÅये सुधारणा आवÔयक आहे. तथािप, या ®ेणीतील एखादी Óयĉì
सामाÆयतः जीवनात काही बदल कłन उ¸च Öतरावर जाऊ इि¸छते.
१५ – १९ जीवनातील समाधानामÅये सरासरीपे±ा थोडे कमी जे लोक या ®ेणीत गुण
िमळवतात, Âयां¸या जीवनातील अनेक ±ेýांमÅये सामाÆयतः लहान परंतु महßवपूणª समÖया munotes.in

Page 105

मानसशाľीय चाचणी
105 असतात िकंवा अनेक ±ेýे आहेत, ºयामÅये ते चांगली कामिगरी करत आहेत, परंतु एक ±ेý
Âयां¸यासाठी महßवपूणª समÖया दशªवते. जर एखादी Óयĉì ताÂपुरती जीवन समाधाना¸या
उ¸च Öतरावłन या Öतरावर काही अलीकडील घटनांमुळे गेली असेल, तर गोĶी
सामाÆयतः कालांतराने सुधारतील आिण समाधान सामाÆयतः परत वर जाईल. दुसरीकडे,
जर एखादी Óयĉì जीवना¸या अनेक ±ेýांमÅये दीघªकाळापय«त थोडीशी असमाधानी असेल,
तर काही बदल øमाने असू शकतात. काहीवेळा Óयĉì फĉ खूप अपे±ा करत असते आिण
काहीवेळा जीवनात बदल आवÔयक असतात. अशा ÿकारे, जरी ताÂपुरता असंतोष
सामाÆय आिण सामाÆय आहे, जीवना¸या अनेक ±ेýांमÅये असंतोषाची तीĄ पातळी
ÿितिबंिबत करÁयाची आवÔयकता आहे. काही लोकांना लहान पातळीवरील असंतोषातून
ÿेरणा िमळू शकते, परंतु अनेकदा जीवना¸या अनेक ±ेýांमÅये असमाधान हा एक िवचिलत
आिण अिÿय देखील असतो.
१० - १४ असमाधानी लोक जे या ®ेणीत गुण िमळवतात, ते Âयां¸या जीवनात मोठ्या
ÿमाणावर असमाधानी असतात. या ®ेणीतील लोकां¸या जीवनात अनेक अशी ±ेýे असू
शकतात, ºयांमÅये चांगले चाललेले नाही िकंवा एक िकंवा दोन ±ेýांमÅये खूप वाईट िदवस
चालले आहेत. जर जीवनातील असंतोष हा शोक, घटÖफोट िकंवा कामावरील महßवपूणª
समÖया यांसार´या अलीकडील घटनेला ÿितसाद असेल, तर Óयĉì कदािचत कालांतराने
Âया¸या िकंवा ित¸या पूवê¸या उ¸च समाधानाकडे परत येईल. तथािप, जीवनातील
समाधानाची िनÌन पातळी एखाīा Óयĉìसाठी दीघªकाळ िटकून रािहली असेल, तर काही
बदल øमाने आहेत - ŀिĶकोन आिण िवचारां¸या पĦतéमÅये आिण कदािचत जीवनातील
िøयांमधील बदलसुĦा. या ®ेणीतील जीवनातील समाधानाची िनÌन पातळी ती कायम
रािहÐयास गोĶी खराब होत आहेत आिण जीवनात बदल आवÔयक आहेत, हे सूिचत कł
शकतात. िशवाय, या ®ेणीतील जीवनात कमी समाधानी असलेली Óयĉì काहीवेळा चांगले
काम करत नाही, कारण Âयांचे दुःख िवचिलत होते. जरी सकाराÂमक बदल Óयĉìवर
अवलंबून असेल, तरी एखाīा िमýाशी, पुरोिहत सदÖय, समुपदेशक िकंवा इतर त²ांशी
बोलणे अनेकदा Óयĉìला योµय िदशेने वाटचाल करÁयास मदत कł शकते.
५ – ९ अÂयंत असमाधानी Óयĉì ºया या ®ेणीत गुण िमळवतात, ते सहसा Âयां¸या
वतªमान जीवनािवषयी अÂयंत नाखूष असतात. काही ÿकरणांमÅये, हे वैधÓय िकंवा
बेरोजगारी यांसार´या अलीकडील वाईट घटनेची ÿितिøया असते. इतर ÿकरणांमÅये,
मīिवकार िकंवा Óयसन यांसार´या दीघªकालीन समÖयेला हा ÿितसाद आहे. इतर
ÿकरणांमÅये, अÂयंत असंतोष ही जीवनातील एखाīा वाईट गोĶीमुळे एक ÿितिøया
असते, जसे कì अलीकडेच एखाīा िÿय Óयĉìला गमावले. तथािप, या Öतरावरील
असंतोष बहòतेकदा जीवना¸या अनेक ±ेýांतील असंतोषामुळे होतो. जीवनातील
समाधाना¸या िनÌन पातळीचे कारण काहीही असले तरी, इतरां¸या मदतीची आवÔयकता
असू शकते - जसे कì िमý िकंवा कुटुंबातील सदÖय, पुरोिहत सदÖयाशी सÐलामसलत
करणे िकंवा मानसशाľ² िकंवा इतर सÐलागाराची मदत. असंतोष दीघªकालीन असÐयास
Óयĉìला बदलणे आवÔयक आहे आिण अनेकदा इतर मदत कł शकतात.
*****
munotes.in