PDF-of-ICT-in-Education-Marathi-munotes

Page 1

1 १
संप्रेषण
घटक रचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ पररचय, संप्रेषणाची संकल्पना
१.२ संप्रेषणाची द्दभन्न माध्यमे
१.३ संप्रेषणाचे प्रकार
१.४ संप्रेषणाचा प्रभाव
१.५ संप्रेषणाचे महत्त्व
१.६ संप्रेषण प्रद्दिया
१.७ संप्रेषणाची व्याप्ती
१.८ संप्रेषणाचे प्रकार - शाद्दददक अद्दण ऄ-शाद्दददक
१.९ संप्रेषणाचे तत्त्व
१.१० संप्रेषणातील ऄडथळे
१.११ प्रभावी संप्रेषणाला चालना देणारे घटक
१.१२ द्दनष्कषष
१.१३ प्रश्न
१.१४ संदभष
१.० उद्दिष्टे  संप्रेषण प्रद्दियेची समज प्राप्त करणे.
 संप्रेषणातील अव्हानांचे ज्ञान घेणे.
 वगाषत संवाद साधण्याच्या प्रभावी पद्धतींचे ज्ञान घेणे.
 भावपूणष संवाद कौशल्याचा सराव करणे
१.१ पररचय, संप्रेषणाची संकल्पना संप्रेषण कौशल्य हे सामान्य (generic) कौशल्यांच्या संचापैकी एक घटक अहे, जे
जीवनात ईत्कृष्ट होण्यासाठी अवश्यक अहे. संप्रेषण सामाद्दजक प्रद्दियेची स्थापना करून
मानवी जीवनावर मोठा प्रभाव द्दनमाषण करतो ज्यामुळे सामाद्दजक संस्था स्थापन करण्यात
मदत होते. हे सांस्कृद्दतक अद्दण सामाद्दजक संरचनेवर द्दवनाऄडथळा प्रभाव पाडते.
औपचाररक द्दकंवा ऄनौपचाररक द्दशक्षण, ऄध्यापन प्रद्दियेत संप्रेषणाची ऄद्दवभाज्य भूद्दमका munotes.in

Page 2

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
2 ऄसते. सवष प्रकारचे ऄध्यापन-द्दशक्षण संप्रेषणाद्वारे शक्य अहे यात ऐकण्याचे कौशल्य, प्रश्न
द्दवचारण्याचे कौशल्य, गंभीर द्दवचार करण्याचे कौशल्य, बोलण्याचे कौशल्य, प्रद्दतसाद
देण्याचे कौशल्य, द्दचंतन करण्याचे कौशल्य, भाषा घटक, वतषनात बदल, द्दवद्दशष्ट
पररद्दस्थतीचे स्वरूप अद्दण ऄ-शाद्दददक संवाद यांचा समावेश होतो. द्दशक्षकांना चांगले
संवादक मानले जाते अद्दण माद्दहती प्राप्त करणे, प्रद्दतसाद देणे अद्दण परावद्दतषत करणे
यासारख्या चांगल्या कौशल्यांमुळे ते द्दवद्यार्थयाांना सुधारू शकतात.तीन मागाषने संप्रेषण
करणे अवश्यक अहे ज्यामध्ये अठ (८) पायऱयांचा समावेश होतो अद्दण द्दवद्यार्थयाषमध्ये
वतषणूक अद्दण दृद्दष्टकोन बदलण्यास मदत होते- सूचनांसह प्रारंभ होतो. द्दशकणारा, द्दवद्याथी
पुष्टीकरणासाठी द्दशक्षकाला प्रद्दतसाद देतो अद्दण द्दशक्षकाकडून द्दशकणाऱयाला ज्ञान द्दनदेद्दशत
केले जाते.

अध्यापन अध्ययन प्रद्दियेचे ८ टप्पे (TEACHING LEARNING PROCESS
CONSIST ING OF 8 STEPS)
संप्रेषणाची संकल्पना:
संप्रेषणाद्वारे कल्पना, द्दवचार, द्दवश्वास, भावना अद्दण माद्दहतीची देवाणघेवाण केली जाउ
शकते. संप्रेषण वस्तुद्दस्थती, तत्त्व द्दकंवा द्दसद्धांत यांना परस्पर समजून घेण्यासाठी, संवाद
साधण्यासाठी द्दशकणाऱयाला मदत करतो. काही साधने अद्दण तंत्रज्ञान सहाय्यक अद्दण
पूरक ऄसू शकतात. या प्रद्दियेत चांगल्याप्रकारे गुंतवून ठेवण्यासाठी व आष्टतम लाभ
द्दमळद्दवण्यासाठी काही साधने वापरले जाउ शकतात, ईदा. इ-मेल, रेद्दडओ, फॅक्स, द्दप्रंटर,
टेद्दलफोन, वतषमानपत्र, प्रसारण, सोशल मीद्दडया.
‘कम्युद्दनकेशन’ या शददाची व्युत्पद्दिशास्त्रीय व्युत्पिी सामान्य अहे अद्दण संप्रेषणाचा
ज्ञानशास्त्रीय लॅद्दटन शदद 'कम्युद्दनस' अहे. ऄथष समानता द्दकंवा सामान्य समज अद्दण
ऄनुभव आतरांसह सामाद्दयक करण्याची द्दिया ऄसा अहे. munotes.in

Page 3

संप्रेषण
3 १.२ संप्रेषणाची द्दभन्न माध्यमे कम्युद्दनकेशन मीद्दडया:
ज्या माध्यमांद्वारे प्रभावी अद्दण कायषक्षम संवाद साधला जाउ शकतो, त्याला संप्रेषण
माध्यम म्हणतात. स्टॅनफोडष द्दवद्यापीठाच्या द्दवल्बर श्रॅमन यांच्या मते, "संप्रेषण माध्यम ऄसे
ऄसू शकते जे मानव एकमेकांना ऄथष, संदेश अद्दण मूल्य पोहोचवण्याचा प्रयत्न करतात."
१.३ संप्रेषणाचे प्रकार संप्रेषण हे द्दलद्दहलेले, बोललेले, द्दचन्हे, हावभाव, कृती द्दकंवा मौन स्वरूपाचे ऄसू शकते.

संप्रेषणाचे स्वरूप (FORMS OF COMMUNICATION)
१.४ संप्रेषणाचा प्रभाव  माद्दहती, कल्पना, प्रद्दतमा अद्दण ईत्पादने संवादाचे स्रोत अहेत.
 सतत अद्दण सखोल संवादामुळे सवष द्दवषयांचा/संशोधनाचा द्दवकास शक्य अहे.
 सोशल मीद्दडया जलद संप्रेषणामध्ये अद्दण जगाच्या सवाषत दुगषम भागात ऄद्दवभाज्य
भूद्दमका बजाव .
 संप्रेषण हा मानवी नातेसंबंधाचा अधार अहे, ज्यामध्ये धारणा, प्रेरणा अद्दण आतर
मानद्दसक प्रद्दिया जसे की द्दवचार, तकष आ.
 संप्रेषण माद्दहती गोळा करण्यात, द्दवतरीत करण्यात मदत करते.
 ज्ञान, मूल्ये अद्दण सामाद्दजक द्दनयम संप्रेषणाद्वारे स्थाद्दपत केले जातात.
सामाद्दजक वारसा एका द्दपढीकडून दुसऱया द्दपढीकडे प्रसाररत होत .
 सावषजद्दनक मत, भावना, प्रभावी मागाांनी हस्तांतररत केल्या जाउ शकतात.
 सामाद्दजक एकात्मतेला संवादाद्वारे चालना द्दमळते. munotes.in

Page 4

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
4 व्याख्येमध्ये संप्रेषणाच्या दोन पैलूंचा समावेश आहे:
प्रथम, तर्थये, भावना, कल्पना आत्यादी प्राप्तकत्याषकडे प्रसाररत केल्या जाउ शकतात म्हणून
संवाद घडणे अवश्यक अहे. पाठवणाऱयाने त्याचा संदेश तांद्दत्रक दृद्दष्टकोनातून तयार
करताना तसेच तो द्दवतररत करताना स्वीकारणाऱयाचा द्दवचार केला पाद्दहजे. जेव्हा
प्राप्तकत्याषचा द्दवचार केला जात नाही, तेव्हा एकतर प्रद्दतसाद द्दमळत नाही द्दकंवा चुकीचा
प्रद्दतसाद द्दमळतो.
दुसरे, व्याख्या संप्रेषणातील समजून घेण्याच्या घटकावर जोर देते. समजूतदारपणाची
देवाणघेवाण तेव्हाच शक्य होइल जेव्हा संदेश ज्याच्यासाठी अहे ती व्यक्ती ज्या ऄथाषने
संदेश पाठवणा ने समजून घ्यावी ऄसे वाटते त्याच ऄथाषने ते समजते. ऄशाप्रकारे,
संप्रेषणामध्ये केवळ संदेशाचे प्रेषण द्दकंवा प्रसारण अद्दण त्याची प्रत्यक्ष पावती यापेक्षा
ऄद्दधक काहीतरी समाद्दवष्ट ऄसते. संघटनात्मक कायषक्षमतेच्या दृद्दष्टकोनातून संदेशाचा योग्य
ऄथष लावणे महत्त्वाचे अहे. यामुळे, संप्रेषणामध्ये द्दजतकी जास्त समज ऄसेल द्दततकी
मानवी द्दिया ईद्दिष्टांच्या पूतषतेच्या द्ददशेने पुढे जाण्याची शक्यता जास्त ऄसते.
संप्रेषणाची व्याख्या:
"संप्रेषण ही आतकी साधी अद्दण ऄवघड गोष्ट अहे की ती अपण कधीच साध्या शददात मांडू
शकत नाही," .ए . मॅर्थयूज.
पीटर द्दलटल संप्रेषणाची व्याख्या खालीलप्रमाणे करतात:
"संप्रेषण ही ऄशी प्रद्दिया अहे ज्याद्वारे व्यक्ती द्दकंवा संस्थांमध्ये माद्दहती प्रसाररत केली
जाते जेणेकरून समजूतदार प्रद्दतसाद प्राप्त होतो."
डब्लल्यू.एच. न्यूमन आद्दण सी.एफ. समर ज्युद्दनयर:
"संप्रेषण म्हणजे व्यक्तींच्या दरम्यान होणारी वस्तुद्दस्थती, कल्पना, मते, व भावना यांची
देवाणघेवाण होय."
एडगर डेल (१९६१), ऑद्दडओ-द्दव्हज्युऄल सहाय्य अद्दण वाद्य तंत्रज्ञानाचे न्यूटन, यांनी
व्याख्या केली अहे, " संप्रेषण म्हणजे परस्परांच्या मनःद्दस्थतीत, कल्पना अद्दण भावनांची
देवाणघेवाण करणे."
ॲररस्टॉटलच्या मते, संप्रेषण हे दुसऱयावर प्रभाव पाडण्यासाठी मन वळवण्याचे साधन अहे
जेणेकरून आद्दच्ित पररणाम साध्य होइल.
ड्यूइने संप्रेषणाचा ताबा द्दमळेपयांत ऄनुभव सामाद्दयक करण्याची प्रद्दिया ऄशी व्याख्या
केली अहे. यात भाग घेणाऱया दोन्ही पक्षांच्या स्वभावात सुधारणा करण्यात मदत होते.
साधम्यय (Analogy):
"संप्रेषण ही परस्पर सहमत द्दकंवा ज्ञात माध्यमांद्वारे (शाद्दददक द्दकंवा ऄ - शाद्दददक) संवादाचे
स्त्रोत अद्दण प्राप्तकताष यांच्यामध्ये ऄनुभव, माद्दहती, कल्पना, मत, द्दवचार अद्दण भावना munotes.in

Page 5

संप्रेषण
5 आत्यादींची देवाणघेवाण द्दकंवा देवाणघेवाण करण्याची एक चालू प्रद्दिया अहे." संप्रेषण हे
व्यक्ती अद्दण संस्थांमध्ये प्रसाररत केले जाते जेणेकरून समजूतदार प्रद्दतसाद .
संप्रेषण केवळ मूतष तर्थये, द्दनणाषयक कल्पना अद्दण मतांबिलच नाही तर भावनांबिल देखील
माद्दहती प्रसाररत / सामाद्दयक (shares) करते. जेव्हा एखादा संप्रेषक काही माद्दहती देतो
द्दकंवा प्रसाररत करतो, तेव्हा तो मुिाम द्दकंवा नकळत त्याच्या वृिीचा द्दकंवा त्याच्या मनाच्या
चौकटीशी संवाद साधत ऄसतो. अद्दण काहीवेळा नंतरचे संप्रेषण केले जात ऄसलेल्या
वास्तवाशी ऄद्दधक संबंद्दधत ऄसू शकते. ऄनेकदा अपल्याला ईपहासात्मक स्वरात ईच्च
स्तुतीचे शदद अले ऄसतील. ऄशा वेळी, शदद अद्दण स्वर काहीही दशषवत नाहीत.
त्याचप्रमाणे, शौऱयाचे ईच्च-अवाज देणारे ऄद्दभव्यक्ती एखाद्या व्यक्तीचा डरपोकपणा अद्दण
भ्याडपणा लपवण्यासाठी केवळ मुखवटा ऄसू शक ज्याचा त्याच्या चेहऱयावरील
हावभावांद्वारे द्दवश्वासघात केला जाउ शकतो.
वरील व्याख्येतील अत्यावश्यक / ठळक मुिे:
१. संप्रेषणाच्या प्रद्दियेमध्ये कल्पनांचा संवाद समाद्दवष्ट ऄसतो.
२. प्राप्तकत्याषच्या मनात कल्पना ऄचूकपणे प्रद्दतकृती (पुनरुत्पाद्ददत) केल्या पाद्दहजेत,
म्हणजे, प्राप्तकत्याषला प्रसाररत केल्या गेलेल्या कल्पना तंतोतंत द्दमळाल्या पाद्दहजेत.
जर संप्रेषणाची प्रद्दिया पररपूणष ऄसेल तर त्यात कोणतेही सौम्यता, ऄद्दतशयोक्ती
द्दकंवा द्दवकृती होणार नाही.
३. प्रेषकाला ऄद्दभप्रायाद्वारे कल्पनांच्या ऄचूक प्रद्दतकृतीची खात्री द्ददली जाते, म्हणजे,
प्राप्तकत्याषच्या प्रद्दतसादाद्वारे, जे संप्रेषण केले जाते. येथे ऄसे सुचवले अहे की संप्रेषण
ही ऄद्दभप्राय प्रसाररत करण्यासह द्दद्वमागी प्रद्दिया अहे.
४. सवष संप्रेषणाचा ईिेश कृती करणे हा अहे.
ही एक व्यापक व्याख्या अहे अद्दण संप्रेषणाच्या जवळजवळ सवष पैलूंचा यात समावेश
होतो. परंतु त्यावर दोन द्दटप्पण्या केल्या जाउ शकतात:
१. भावनांचाही समावेश करण्यासाठी कल्पनांची संकल्पना पुरेशा प्रमाणात वाढवली
पाद्दहजे.
२. प्रशासकीय संप्रेषणातही, हेतू नेहमी कारवाइ करणे हा ऄसू शकत नाही. माद्दहती
द्दमळवणे द्दकंवा आतरांना द्दवद्दशष्ट दृद्दष्टकोनातून पटवून देणे हे संवादाचे द्दततकेच महत्त्वाचे
ईद्दिष्ट ऄसू शकते
यशस्वी होण्यासाठी "काय" सांगावे लागेल ते ऄचूकपणे ओळखा. संप्रेषणाचे ऄनेक ईिेश
अहेत, जसे की ते खाली द्ददले अहेत:
 माद्दहती देण्यासाठी संप्रेषण करा: तपशील अद्दण तर्थयाद्दभमुख व्यवहारासाठी
समथषन क्षमता.
 चौकशी करण्यासाठी संप्रेषण करा: तीव्र प्रश्न द्दवचारण्याची क्षमता. munotes.in

Page 6

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
6  द्दशद्दित करण्यासाठी संप्रेषण करा: एखाद्या व्यक्तीला ऄद्दधक चांगले द्दशक
द्दकंवा माद्दहती मदत करते.
 प्रवृत्त करण्यासाठी संप्रेषण करा: अनंद अद्दण कामात व्यस्त राहण्यासाठी
प्रोत्साहन.
 प्रेरणा देण्यासाठी संवाद साधा: साध्य द्दवश्वास द्दनमाषण करा.
 प्रभावासाठी संवाद साधा: स्वतःच्या ऄटींवर अकद्दषषत करण्याची जबाबदारी.
 स्पष्टीकरणासाठी संवाद साधा: शंका/द्दवरोध द्दनराकरण.
 सांत्वनासाठी संप्रेषण करा: दुःखाच्या वेळी ईपचार करणे / सहानुभूती / काळजी
घेणे.
 पटवून देण्यासाठी संवाद साधा: वाटाघाटी कौशल्य/द्दवचार प्रद्दिया स्वीकारणे.
संप्रेषणाची उद्दिष्टे द्दकंवा उिेश ध्येय:
संप्रेषणाचे ईद्दिष्ट ऄपेद्दक्षत वतषणुकी प्रद्दतसाद द्दमळद्दवण्याच्या दृष्टीकोनातून प्रेषकाकडून
लक्ष्यापयांत कल्पना अद्दण समजून घेणे म्हणून पररभाद्दषत केले जाउ शकते. संप्रेषण हे
द्दशकणे ऄथषपूणष अद्दण समजून घेण्यासाठी प्रेरणा, सूचना, चेतावणी, ऑडषर, सवाांशी चांगले
संबंध प्रस्थाद्दपत करण्यात देखील मदत करते.
"संप्रेषण ही ऄनुभवांची देवाणघेवाण करण्याची प्रद्दिया अहे जोपयांत ती एक सामान्य बाब
बनत नाही."
 कल्पना बदलू पाहणाऱया व्यक्तीला ऄद्दभप्राय देण्यास अद्दण घेण्यास प्रोत्साद्दहत करणे.
 अनंद, राग, नाराजी, अत्मद्दवश्वास अद्दण भीती यासारख्या संबंद्दधत भावना,
ऄद्दभव्यक्ती व्यक्त करणे.
 वेळ वाचवण्यासाठी योग्य/ध्येय देणारी माद्दहती वेगवेगळ्या स्वरूपात पोहोचवणे.
 सूचनांचे पालन करण्यासाठी कृती करण्यासाठी, ऄन्यथा संवाद व्यथष अहे.
 संप्रेषणाद्दशवाय सूचनांचे पालन करणे, कृती करणे व्यथष अहे.
अशा प्रकारे, थोडक्यात, संप्रेषण म्हणजे:
 माद्दहती प्रसारण करणे, मान्य करणे, समजणे.
 प्रद्दतसादासाठी प्रद्दतद्दिया देणे.
 द्दशकण्याच्या वृिीमध्ये एकाद्दत्मक/ समाकद्दलत (Integrated) होणे.

munotes.in

Page 7

संप्रेषण
7 तुमची प्रगती तपासा:
१. संप्रेषण म्हणजे काय?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२. वगाषतील संप्रेषणाच्या संभाव्य पद्धती अद्दण माध्यमांचे वणषन करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३. संप्रेषणाचा ऄथष अद्दण स्वरूप स्पष्ट करताना, संप्रेषणाच्या प्रद्दियेशी संबंद्दधत द्दवद्दवध
घटकांच्या भूद्दमकांची चचाष करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
१.५ संप्रेषणाचे महत्त्व सुसंस्कृत समाजात अपल्या ऄद्दस्तत्वासाठी जसा संवाद महत्त्वाचा अहे, तसाच अपल्या
समाजाने द्दनमाषण केलेल्या संस्थांच्या काऱयासाठीही तो अवश्यक अहे. द्दकंबहुना,
संप्रेषणाद्वारे संस्था ऄद्दस्तत्वात अहेत ऄसे म्हणण्यापयांत अपण जाउ शकतो;
संप्रेषणाद्दशवाय, कोणतेही संघटन होणार नाही. हबषटष सायमनने व्यक्त केल्याप्रमाणे,
"संप्रेषणाद्दशवाय कोणतेही संघटन ऄसू शकत नाही, तसेच व्यक्तीच्या वतषनावर गटाचा
प्रभाव पडण्याची शक्यता नसते."
संप्रेषण ही आतर पक्षाकडून बोलण्याची अद्दण ऐकण्याची दुहेरी प्रद्दिया अहे, जी शाद्दददक
द्दकंवा ऄशाद्दददक ऄसू शकते. योग्य माद्दहती पाठवणे अद्दण द्दमळवणे यात सुसंगतता
अवश्यक अहे. संवाद हा मानवी ऄद्दस्तत्वाचा ऄद्दवभाज्य भाग अहे, ऄसा घटक अहे जो
सवष नातेसंबंध द्दटकवून ठेवतो. संवाद हाच माणसाची ओळख ठरवतो, अधुद्दनक समाज हा
माद्दहती समाजात बदलत अहे अद्दण संप्रेषण म्हणजे माद्दहतीची देवाणघेवाण. ही प्रद्दिया
अहे अद्दण माद्दहती हस्तांतररत करणे ही प्रेषकाला प्राप्तकत्याषकडे माध्यमाचा वापर करून
तयार करते ज्यामध्ये संप्रेषण माद्दहती प्रेषक अद्दण प्राप्तकताष दोघांनाही समजते. munotes.in

Page 8

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
8 द्दनयुक्ती, द्दनयुक्ती रि करणे, द्दनवड, समन्वय, सवष संसाधनांचे व्यवस्थापन योग्य संवादामुळे
होते. प्रभावी संवाद समजूतदारपणा अद्दण सहकाऱयाची भावना वाढवतो.
"व्यवसायात, सरकारी, लष्करी संघटनांमध्ये संप्रेषण ऄत्यंत अवश्यक अहे. संवादावर
ऄवलंबून नसलेल्या कोणत्याही प्रकारच्या परस्पर द्दियांची कल्पना करणे खरे तर ऄवघड
अहे."
बाह्य संप्रेषणामध्ये एकीकडे सरकारी संस्था अद्दण द्दवभाग अद्दण दुसरीकडे द्दवतरक,
द्दकरकोळ द्दविेते, वैयद्दक्तक ग्राहक अद्दण सामान्य जनता यांच्याशी संवाद समाद्दवष्ट ऄसतो.
वैयद्दक्तक संप्रेषण म्हणजे माद्दहती अद्दण भावनांच्या अनुषंद्दगक देवाणघेवाण ज्यामध्ये मानव
जेव्हा जेव्हा एकत्र येतात तेव्हा त्यात गुंततात. मानव हा सामाद्दजक प्राणी अहे. त्यांना
संवाद साधण्याची गरज अहे अद्दण त्यांच्याकडे बोलण्यासारखे थोडे द्दकंवा काहीही
नसतानाही ते संवाद साधतील. खरं तर, ते काहीही संवाद साधत नसतानाही संवाद
साधतात.
संप्रेषणाचे घटक म्हणजे प्राप्तकताष अद्दण प्रेषक, एन्कोद्दडंग-द्दडकोद्दडंग, संदेश, फीडबॅक, फीड
फॉरवडष, कम्युद्दनकेशन चॅनेल, पऱयावरण, द्दडसऑडषर, नैद्दतक अद्दण परस्पर क्षमता आ.
माद्दहती द्दवतरीत करताना, संवाद कौशल्य हा एक महत्त्वाचा पैलू अहे ज्यावर जोर देणे
अवश्यक अहे. याचे कारण ऄसे की संप्रेषणात माद्दहती देणारा अद्दण प्राप्तकताष यांच्या
चुकीमुळे प्राप्तकत्याषद्वारे काही माद्दहती चुकीच्या पद्धतीने ईलगडली जाउ शकते.
माणसांमधला संवाद साधताना द्दवनयशीलता लक्षात घेणे अवश्यक अहे. संप्रेषणामध्ये
लेखन, वाचन, वाद घालणे, ऐकणे, संवादातील नैद्दतकता अद्दण तंत्रज्ञानाचा वापर यांचा
समावेश होतो. दैनंद्ददन जीवनातील एक माध्यम म्हणून भाषा कौशल्य हा एक महत्त्वाचा पैलू
अहे. प्रभावी संप्रेषण केवळ समस्या सोडवण्यास मदत करत नाही तर नातेसंबंध देखील
सुधारते. संप्रेषण क्षेत्रातील तज्ञांचा ऄसा द्दवश्वास अहे की कमकुवत संप्रेषण हे ऄनेक
समस्यांचे कारण अहे अद्दण प्रभावी संप्रेषण त्यापैकी बहुतेकांचे द्दनराकरण करते. संवादाची
वारंवारता द्दजतकी जास्त द्दततकी चांगली चेतना द्दवकद्दसत होते ईद्दिष्ट कायम ठेवण्यासाठी
पोहोचणे.

मला संप्रेषणाची गरज का आहे ? (WHY DO I NEED
COMMUNICATION?) munotes.in

Page 9

संप्रेषण
9

संप्रेषण ईद्दिष्ट कायम ठेवण्यासाठी पररद्दस्थतीची स्पष्टता प्रदान करते. ते हवेतील द्दवकृतीचे
द्दनराकरण करते. एखाद्या घटनेबिल स्पष्टता न द्दमळण्याची काही वेळ पररद्दस्थती ईद्भवते,
कारणे द्दभन्न ऄसू शकतात अद्दण ज्यामुळे संघषष कायम राहतो. ऄहंकार हा ऄनेक
समस्यांपैकी एक ऄसू शकतो जो समस्या सोडवू देत नाही, त्यामुळे अव्हाने ऄद्दनद्दणषत
राहतात. कनेक्शन स्थाद्दपत करण्यासाठी, वाटाघाटी अद्दण स्पष्टीकरणाचे दरवाजे हवेशीर
ऄसणे अवश्यक अहे.योग्य देहबोलीसह चांगले ऐकण्याचे कौशल्य पुढील संप्रेषण
प्रगतीपथावर ऄसल्याचे संकेत देते. सरावाने ते सतत द्दवकद्दसत होउ शकते. सकारात्मक
दृष्टीकोन अद्दण मानद्दसकतेने चांगले संबंध प्रस्थाद्दपत केले जाउ शकतात. ऄगदी प्राचीन,
कालखंडातील, प्रश्न हाताळण्यासाठी संप्रेषणाची सॉिॅद्दटक पद्धत वापरली गेली.योग्य बोलून
सवष प्रकारच्या त्रासाची काळजी घेतली जाउ शकते. ऄनुकरण ही संप्रेषण द्दशकण्याच्या
पद्धतींपैकी एक ऄसू शकते.

अध्यापन-द्दशिण प्रद्दिया आद्दण द्दशिक-द्दशकवलेला संवाद
(TEACHING -LEARNING PROCESSAND TEACHER -TAUGHT
INTERACTION)
पद्धती:
काही ऄनुकूल हावभाव, जे प्रभावी संप्रेषणास कारणीभूत ठरू शकतात ते प्रायोद्दगकपद्धती
अद्दण ऄनुभवांद्वारे या पद्धतींनी द्दसद्ध केले अहे: munotes.in

Page 10

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
10  एखाद्या व्यक्तीला हावभाव प्रद्दतद्दियेला प्रद्दतसाद देणे.
 खुली मुद्रा (Avoid crodded arms) .
 दुसऱयाक कणे.
 डोळा संपकष (Eye contact)
 अरामशीर मुद्रा.
 ऐकण्याची प्रामाद्दणक आच्िा
 दुसऱया व्यक्तीच्या भावनांवर लक्ष केंद्दद्रत करणे.
 द्दनणाषयक नसणे वक्त्याला सल्ला न देता द्दकंवा त्याच्या/द्दतच्या वतषनाचा न्याय न
करता त्याला समजून घेण्याचा प्रयत्न करणे
स्पीकरच्या भावनांची कबुली देणे "मला माद्दहत अहे की तुम्ही कशातून जात अहात. मला
तुमच्या भावना चांगल्या द्दकंवा वाइट, बरोबर की ऄयोग्य माद्दहत अहेत अद्दण तुम्हाला ऄसे
वाटणे योग्य अहे."
द्दशकणे महत्त्वाचे अहे अद्दण ते द्दवद्दवध स्त्रोतांद्वारे होते. द्दचंतनातून द्दशकणे अवश्यक अहे
अद्दण प्रभावी संप्रेषण हे जगण्यासाठी द्दशकण्याचा मागष बनवते. संवाद हा जीवन कौशल्याचा
ऄद्दवभाज्य भाग अहे. योग्य प्रकारच्या लोकांच्या ईपद्दस्थतीत योग्य वेळी योग्य शदद वापरणे
अवश्यक अहे.
कृती अद्दण भाव शददांच्या द्दनवडीशी सुसंगत ऄसले पाद्दहजेत, ते कृतीच्या गंतव्यस्थानावर
पोहोचण्यासाठी धनुष्य सोडलेल्या बाणासारखे अहे, ते ईलट करता येत नाही म्हणून
शददांची योग्य द्दनवड करणे ऄत्यंत अवश्यक अहे. आतरांशी व्यवहार
करताना अवाजी पट्टी \ तीव्रता (Pitch) अद्दण लाउडनेस योग्य ऄसावा. खंबीरपणा,
हलगजीपणा, बोथट, मुत्सिी, भावनाशून्य ऄसे वेगवेगळे प्रकार अहेत जे योग्य द्दकंवा
ऄयोग्य ऄसू शकतात ते व्यक्तीच्या गरजांवर ऄवलंबून ऄसतात.द्दनणषय देताना
प्रशासन/न्यायाधीशांनी अपल्या स्वरात ठाम ऄसले पाद्दहजे, द्दजथे अपल्या सवाांच्या
प्रद्दतद्दिया वेगवेगळ्या शैली अहेत. या शैली अपल्या वागण्यातून द्ददसून येतात. अिमक
वतषन आतरांच्या भावना अद्दण दृश्यांबिलच्या ऄनादरामुळे ईद्भवते. खंबीरपणासाठी
खंबीरपणा अद्दण काळजी यांचे संतुलन अवश्यक अहे. ठामपणाचा सराव केल्याने
नातेसंबंध मजबूत होण्यास मदत होते.
लोकांशी परस्परसंवादामुळे द्दमत्र बनण्यास अद्दण चांगले परस्पर संबंध द्दवकद्दसत करण्यात
मदत होते. अपल्याला वेगवेगळ्या भावनांचा ऄनुभव येतो. त्यांना व्यक्त करण्यासाठी
संप्रेषणामध्ये योग्य भावना, शदद वापरणे अवश्यक अहे जे पौगंडावस्थेतील अद्दण त्यांच्या
समवयस्कांमधील ऄथषपूणष परस्परसंवादाला ईिेजन देते जेणेकरून आतरांशी मैत्रीपूणष संबंध
ठेवून समाजीकरण प्रद्दिया मजबूत होइल. संप्रेषण हे परस्पर समजल्या जाणाऱया द्दचन्हे munotes.in

Page 11

संप्रेषण
11 अद्दण प्रतीकात्मक द्दनयमांच्या वापराद्वारे एका घटकाकडून द्दकंवा समूहाकडून दुसऱया
व्यक्तीला ऄद्दभप्रेत ऄथष पोचद्दवण्याची द्दिया अहे.
सवय संप्रेषणामध्ये समाद्दवष्ट असलेले मुख्य चरण आद्दण घटक:
१. संप्रेषणात्मक प्रेरणा द्दकंवा कारण तयार करणे.
२. संदेश रचना (नक्की काय व्यक्त करायचे यावर पुढील ऄंतगषत द्दकंवा तांद्दत्रक द्दवस्तार).
३. संदेशाचे संकेतीकरण (encoding) (ईदाहरणाथष, द्दडद्दजटल डेटामध्ये, द्दलद्दखत
मजकूर, भाषण, द्दचत्रे, हावभाव अद्दण याप्रमाणे).
४. द्दवद्दशष्ट चॅनेल द्दकंवा माध्यम वापरून सांकेद्दतक खुणांचा िम म्हणून साध्या भाषेत
रूपांतर (encoding) केलेला संदेश प्रसाररत करणे.
५. अवाजाचे स्रोत जसे की नैसद्दगषक शक्ती अद्दण काही प्रकरणांमध्ये मानवी द्दियाकलाप
(दोन्ही हेतुपुरस्सर अद्दण ऄपघाती) प्रेषकाकडून एक द्दकंवा ऄद्दधक प्राप्तकत्याांकडे
प्रसाररत होणाऱया द्दसग्नलच्या गुणविेवर प्रभाव पाडू लागतात.
६. सांकेद्दतक खुणांचा द्दस्वकार अद्दण सांकेद्दतक खुणांच्या िमाने साध्या भाषेत रुपांतर
केलेला संदेश (encoding) पुन्हा एकत्र करणे.
७. पुन्हा एकत्र केलेल्या (encoding)
(decoding ) .
८. गृद्दहत मूळ संदेशाचा ऄथष लावणे.

संप्रेषण महत्वाचे अहे कारण ते भावना अद्दण द्दवचार व्यक्त करण्यात, माद्दहती प्रसाररत
(sharing) करण्यात अद्दण वतषन स्पष्ट करण्यात मदत करते. munotes.in

Page 12

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
12

मानवी वतषनासाठी ऄपररहायष द्दकंवा लोकांशी व्यवहार करण्याची द्दकंवा संवाद साधण्याची
कला म्हणजे संवाद. तथाद्दप, संप्रेषणामध्ये सामाइक ते व्यद्दतररक्त, हस्तांतरण, ऄथष,
माद्दहती, प्राप्त करणे, स्वीकारणे अद्दण अत्मसात करणे या संकल्पना समाद्दवष्ट अहेत.
लोकांशी संवाद साधण्यासाठी अद्दण त्यांच्याशी संबंध ठेवण्यासाठी सकारात्मक द्दवचार
करणे द्दततकेच महत्त्वाचे अहे. सकारात्मक द्दवचार अद्दण कृती संवाद साधण्याचा प्रयत्न
करणारी व्यक्ती सहज परस्पर संबंध द्दटकवून ठेवण्यास सक्षम ऄसते अद्दण अपल्या
सभोवतालच्या लोकांचा अदर अद्दण सन्मान सहज द्दमळवते.
सल्ला:
सल्ला देणे हा . संप्रेषणाचा अणखी एक महत्त्वाचा ईिेश अहे. माद्दहती नेहमी वस्तुद्दनष्ठ
अद्दण , व्यद्दक्तद्दनष्ठ ऄसते. परंतु सल्ला यात वैयद्दक्तक मतांचा समावेश ऄसल्याने,
व्यद्दक्तद्दनष्ठ ऄसू शकतो. माद्दहती स्वतः तटस्थ ऄसते. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला माद्दहती देउ
केले जाते, तेव्हा तो त्याला अवडेल म्हणून वापरू शकतो. पण त्याच्या मतावर द्दकंवा
त्याच्या वागण्यावर प्रभाव टाकण्यासाठी त्याला सल्ला द्ददला जातो. माद्दहती ईपयुक्त ठरू
शकते, परंतु यामुळे अपिी देखील होउ शकते.
समुपदेशन:
समुपदेशन हे सल्ले देण्यासारखेच अहे. फक्त, सल्ला वस्तुद्दनष्ठ अद्दण व्यद्दक्तद्दनष्ठ अहे.
समुपदेशक हा एखाद्या द्दवद्दशष्ट द्दवषयावर ऄद्दधक कौशल्य द्दकंवा ज्ञान ऄसलेला माणूस
ऄसतो अद्दण तो कोणत्याही वैयद्दक्तक स्वारस्याद्दशवाय द्दकंवा सहभागाद्दशवाय अपला
सल्ला देतो. सल्ल्याला त्याबिल वैयद्दक्तक स्पशष ऄसतो; सल्ला जवळजवळ व्यावसाद्दयक
अहे.
ऐकणे:
आतर लोक अपल्याला काय सांगण्याचा प्रयत्न करीत अहेत ते ऐकणे हे एक महत्त्वाचे
चांगले संवाद कौशल्य अहे. हे आतरांना खरोखर समजून घेण्यास मदत करते. सद्दिय ऐकणे
ही "सहानुभूती" ची सुरुवात अहे, ज्याचा ऄथष आतरांना समजून घेणे, जरी अपण जे बोलले
जात अहे त्याच्याशी ऄसहमत ऄसलो तरीही अद्दण सहानुभूती अद्दण त्यांची काळजी munotes.in

Page 13

संप्रेषण
13 घेण्यास सक्षम ऄसणे, ऐकणे महत्त्वाचे अहे – आतरांनी अपले ऐकावे ऄशी अपली ऄपेक्षा
ऄसते अद्दण अपणही आतरांचे ऐकावे. काळजीपूवषक ऐकणे, आतरांना काय वाटते हे समजून
घेणे अद्दण त्यांची काळजी घेणे हा आतरांबिल अदर दाखवण्याचा एक मागष अहे. जर
अपले दुसऱया मुलाशी भांडण होत ऄसेल तर त्यावर तोडगा काढण्याचे चांगले मागष अहेत.
जर अपण दुलषक्ष केले द्दकंवा तोडगा काढण्याचा प्रयत्न केला नाही तर समस्या अणखी
द्दबकट होण्याची दाट शक्यता अहे.
 देहबोली, हावभाव, चांगला डोळा संपकष (eye contact)
 प्रश्नांना प्रद्दतसाद देणारी, ईत्साहवधषक वृिी
 ती व्यक्ती काय म्हणत अहे हे तुम्हाला ठाउक अहे ऄसे गृहीत धरणे महत्त्वाचे नाही,
तर तुमचे मन मोकळे ठेवणे व
 शदद द्दकंवा अवाजांना प्रोत्साहन देणे
 ऐकण्याचे कौशल्य
 प्रत्याभरण
चांगल्या संभाषण कौशल्यांचा आतर सवष जीवन कौशल्यांवर प्रभाव पडतो; म्हणून, अपण
नेहमी कसे संवाद साधत अहात याची जाणीव ऄसणे अद्दण एक चांगला संवादक
बनण्यासाठी पावले ईचलणे महत्त्वाचे अहे.
आदेश:
एक ऄद्दधकृत संप्रेषण अहे. एखाद्या व्यक्तीला, नेहमी ऄधीनस्थ (subordinate),
काहीतरी करण्यासाठी, तो अधीपासूनच करत ऄसलेल्या एखाद्या गोष्टीचा मागष
सुधारण्यासाठी द्दकंवा बदलण्यासाठी द्दकंवा काहीतरी न करण्याचा द्दनदेश अहे.
चे प्रकार ऑडषरचे द्दवद्दवध पैलू लक्षात घेउन, चे द्दवद्दवध प्रकारे वगीकरण केले
जाते:
(a) लेखी आद्दण तोंडी आदेश. लेखी आदेश सहसा खालील प्रकरणांमध्ये (cases)
द्ददले जातात:
१. ऄत्यंत जबाबदार स्वरूपा . त्याची नोंद ठेवणे अद्दण ते पूणषपणे द्दवद्दशष्ट
(specific) अवश्यक अहे.
२. पुनरावृिी होणे हे काऱयाचे स्वरूप अहे. प्रत्येक वेळी तोंडी अदेश जारी करणे ऄवघड
अद्दण गैरसोयीचे अहे.
३. अदेश द्ददलेली व्यक्ती दूरवर द्दस्थत अहे अद्दण त्याला तोंडी अदेश देणे शक्य नाही. munotes.in

Page 14

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
14 (b) तोंडी आदेश खालील प्रकरणांमध्ये (cases) द्ददले जातात:
१. काम त्वररत करणे अवश्यक अहे.
२. हे सामान्य काम अहे अद्दण कोणतेही लेखी रेकॉडष ठेवण्याची गरज नाही.
३. ऑडषर देणारा अद्दण घेणारा यांच्यात एक प्रकारचा कायमचा वररष्ठ- कद्दनष्ठ संबंध
ऄसतो अद्दण ऑडषर देणाऱयाला लेखी अदेश जारी करण्याच्या ऄवघड प्रद्दियेत प्रवेश
करण्याची गरज वाटत नाही.
मन वळवणे:
आतरांच्या वृिी, भावना द्दकंवा द्दवश्वासांवर प्रभाव टाकण्याचा प्रयत्न द्दकंवा त्या वृिी, भावना
द्दकंवा द्दवश्वासांवर अधाररत कृतींवर प्रभाव टाकण्याचा प्रयत्न म्हणून मन वळवण्याची
व्याख्या केली जाउ शकते. मन वळवणे हा संवादाचा एक महत्त्वाचा ईिेश अहे.
मानवी स्वभाव जबरदस्ती द्दकंवा दडपशाही करण्यास सक्षम नाही. जेव्हा जेव्हा एखाद्या
द्दवद्दशष्ट कृतीला अदेश देण्यासाठी बळ लागू केले जाते तेव्हा ते संताप अद्दण राग ईत्पन्न
करते. सक्तीपेक्षा मन वळवणे चांगले. परंतु मन वळवणे देखील द्दवश्वास अद्दण दृष्टीकोन
बदलण्याचा प्रयत्न करते, जे लोकांना ऄद्दजबात अवडत नाही. म्हणून यशस्वी होण्यासाठी,
मन वळवणे ऄप्रत्यक्ष अद्दण सूचक ऄसले पाद्दहजे. तुमचा संवाद स्वीकारणा वर स्वतःला
लादू नका. त्याच्यावर वाद घालू नका. ऄप्रत्यक्ष सूचना अद्दण सूक्ष्म सूचना द्या.
सूचना:
सूचना हा संवादाचा एक ऄद्दतशय सौम्य अद्दण सूक्ष्म प्रकार मानला जातो. तरीही, ते क्षैद्दतज
द्दकंवा ईभ्या वरच्या द्ददशेने प्रसाररत होत ऄसल्याने, त्याची ईपयुक्तता ओळखण्यात अद्दण
ते सहजपणे स्वीकारण्यात कोणाचा तरी ऄहंकार दुखावला जाउ शकतो. परंतु ज्ञानी
ऄद्दधकाऱयांनी खोट्या अत्म-महत्त्वाच्या हास्यास्पद कल्पना बाजूला ठेवून सकारात्मक,
रचनात्मक सूचनांचे खुल्या मनाने स्वागत केले पाद्दहजे.
चेतावणी:
चेतावणी हे संप्रेषणाचे सक्तीचे साधन अहे, कारण ते त्वररत कारवाइची मागणी करते. परंतु
त्याची प्रभाद्दवतता द्दटकवून ठेवण्यासाठी, ते संयमाने अद्दण द्दववेकाने वापरले पाद्दहजे.
द्दशिण:
द्दशक्षण ही संप्रेषणाची ऄत्यंत जागरूक प्रद्दिया अहे. यात द्दशकवणे अद्दण द्दशकणे या दोन्ही
गोष्टींचा समावेश होतो अद्दण बराच काळ वाढतो. द्दशक्षणाचा मुख्य ईिेश ज्ञानाचा द्दवस्तार
करणे तसेच कौशल्ये सुधारणे हा अहे. संप्रेषण हे ज्ञान देण्याचे अद्दण प्राप्त करण्याचे एक
साधन अहे, ज्यामध्ये माद्दहतीचा स्त्रोत (दाता) अद्दण प्राप्तकताष परस्परसंवाद तयार
करतात. त्यामुळे, द्दशकणारा अद्दण ज्ञान प्रदा ही क्षमता प्राप्त करणे अवश्यक
अहे. संप्रेषण ही एक कला अद्दण तंत्र अहे munotes.in

Page 15

संप्रेषण
15 १.६ संप्रेषण प्रद्दिया संप्रेषण प्रद्दिया ही डायनॅद्दमक फ्रेमवकष अहे जी द्दवद्दवध संप्रेषण चॅनेल वापरून संदेश
पाठवणारा अद्दण प्राप्तकत्याषमध्ये कसा प्रवास करतो याचे वणषन करते. प्राप्तकत्याषने संदेश
योग्यररत्या सांकेद्दतक भाषेचे मजकुरात रूपांतर करणे (decodes) करणे अद्दण सहजतेने
अद्दण वेगाने ऄद्दभप्राय प्रदान करणे हे सुद्दनद्दित करणे हे त्याचे ध्येय अहे. कामाच्या
द्दठकाणी तंत्रज्ञानाने संप्रेषण प्रद्दिया ऄद्दधक प्रभावी केली अहे.संप्रेषण प्रद्दियांना दीघषकाळ
द्दटकवून ठेवण्यासाठी चांगल्या व्यवस्थापनाची अवश्यकता ऄसते. कामाच्या द्दठकाणी नेते
संवादाची शैली, अवाजाची पट्टी / तीव्रता अद्दण कायष स्थाद्दपत करतात. शॅ न अद्दण
वीव्हर (१९४९) चे संप्रेषण प्रद्दतमान (model) , मूलतः द्दवद्युत प्रणालीच्या द्दवकासाबरोबरच
मानवी संप्रेषणावर यशस्वीररत्या लागू केले जाउ शकते.
संप्रेषण प्रद्दियेचे प्रमुख घटक:
१. प्रेषक (Sender) : ज्या व्यक्तीने कल्पना तयार केली अद्दण ती प्राप्तकत्याषपयांत
पोहोचवायची अहे.
२. संकेतीकरण (Encoding) : माद्दहतीचे वणषन द्दकंवा संदेशात भाषांतर करण्याचा मागष
३. संदेश (Message) : प्रेषकाला वस्तुद्दस्थती, मत द्दकंवा कल्पना व
.
४. माध्यम (Medium ): भाषा, सांकेद्दतक भाषा, हावभाव
५. संप्रेषण वाद्दहनी (Communication Channel) : संदेश देण्याची पद्धत.
६. प्राप्तकताय (Receivere) : संदेश स्वीकारणारा प्रेक्षक.
७. द्दन : संकेतीकरण (Decoding) : संदेशाचा ऄथष.
८. प्रत्याभरण (Feedback) : संदेश डीकोड केल्यानंतर प्राप्तकत्याषने केलेला प्रद्दतसाद
द्दकंवा द्दिया.
प्रेषक (Sender) :
प्रद्दिया अरंभकताष, कोण बोलत अहे, ते कोणाशी अद्दण काय बोलत अहेत, संप्रेषण तयार
करण्यासाठी महत्वाचे का अहेत यासारख्या माद्दहतीसह.
इनपुट:
शैक्षद्दणक संप्रेषणातील आनपुटचा द्दवचार केला जाउ शकतो की समाज अपले ज्ञान,
कौशल्ये, मूल्ये अद्दण मानके पुढील द्दपढ्यांपयांत प्रसाररत करतो. द्दशिक – ‘आनपुट’ पुरवतो
अद्दण व्यवस्थाद्दपत करतो. द्दवषय हा अद्दण तयार द्दवशेषीकरणाच्या स्वरूपात अणखी एक
आनपुट ऄसू शकतो, जो मुख्यत्वे परीक्षेच्या ऄभ्यासिमाद्वारे पूवषद्दनधाषररत ऄसतो. munotes.in

Page 16

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
16

संकेतीकरण (Encoding) :
जेव्हा द्दशक्षक वस्तुद्दस्थती द्दवधाने, कल्पना, दृष्टीकोन ऄशा स्वरुपात ठेवतात ज्यातून
द्दवद्याथी अत्मसात करू शकतात अद्दण त्यातून द्दशकू शकतात तेव्हा कोडींग घडते. द्दवद्दवध
ऄ- क संदेशांद्वारे माद्दहती सुधारली, बदलली अद्दण पुन्हा सूद्दचत केली जाउ शकते,
कोद्दडंग ऄशा प्रकारे होते. आद्दच्ित आनपुट द्दवद्यार्थयाांना दृश्यमान बनवण्याची प्रद्दिया अद्दण
म्हणूनच कोद्दडंग ऄसे अहे की द्दवद्यार्थयाांना साद्दहत्य प्राप्त करणे अद्दण ते समजणे अद्दण
डीकोड करणे या दोन्ही गोष्टींची जबाबदारी द्दशक्षकांची अहे.
शददाथष (Semantics) हा भाषेच्या स्वरूपांचा ऄभ्यास अहे अद्दण जेव्हा लोक एकाच
शददांना द्दकंवा भाषेच्या स्वरूपांना द्दभन्न ऄथष देतात तेव्हा ऄथषद्दवषयक समस्या ईद्भवतात.
जोपयांत प्राप्तकत्याषला त्याचे चांगले ज्ञान नसेल तोपयांत शददजाल (Jargon’s) टाळले
पाद्दहजे.
संदेश (Message) :
योग्य द्दचन्हे-शददांचा वापर करून स्पष्ट अद्दण केंद्दद्रत ऄसावा, जेणेकरून प्रेषक अद्दण
प्राप्तकताष एकसमान पातळीवर ऄसावेत. द्दशक्षक ऄनेकदा द्दचत्रपट, द्दचत्र ऄभ्यास, तक्ते,
टेबल, एखाद्या वस्तूचे दृश्यानुभव (visualization) द्दकंवा पारंपाररक खडू- फळा पद्धत
वापरतात.

munotes.in

Page 17

संप्रेषण
17 भाषा (Language) :
संप्रेषणात स्थाद्दनक भाषेला देण्यास प्राधान्य देणे. बहुभाद्दषक दृद्दष्टकोनाला प्राधान्य द्ददले
पाद्दहजे. दोन्ही पक्षांना एकमेकांची भाषा समजायला हवी.
संप्रेषणाचे माध्यम (Medium of Communication) :
वगाषत द्दशकवणे हे एक द्दजवंत ईदाहरण ऄसू शकते, जेथे द्दशक्षक स्पष्टीकरणासह
ऄध्यापनात दृकश्राव्य तंत्रज्ञानाचा सहाय्यक वापर करतात. यामुळे द्दवद्यार्थयाषपयांत ऄचूक
संदेश पोहोचला पाद्दहजे. ओव्हरहेड प्रोजेक्टर, द्दव्हद्दडओ-रेकॉडषर, द्दव्हद्दडओ-द्दडस्क प्लेयर,
संगणक आ.
द्दन : संकेतीकरण (Decoding) आद्दण आउटपुट:
संप्रेषण द्ददलेल्या संदेशाचे अईटपुट, द्दन : संकेतीकरण अद्दण अत्मसात करण्याच्या
प्रद्दियेसह ऄनेक घटकांवर ऄवलंबून ऄसते. द्दवषयाचे पूवष-ज्ञान, प्रेरणा, अवड, सादर
करण्यासाठी द्दवद्दशष्ट कौशल्ये या ऄनेक गोष्टींपैकी काही गोष्टी अहेत ज्यांना ऄपेद्दक्षत
पररणाम द्दमळणे अवश्यक अहे.
प्राप्तकताय (Receiver ):
जेव्हा प्राप्तकताष ऐकतो तेव्हा तो त्याचे कान वापरतो अद्दण प्रेषकाची शारीररक ऄद्दभव्यक्ती
अद्दण हावभाव पाहतो, म्हणून प्रेषकाने समोरच्या व्यक्तीशी बोलताना ऐकणाऱयाच्या आच्िा
गरजा अद्दण अवडी-नापसंती लक्षात ठेवावी लागते.
प्रत्याभरण (Feedback) :
तो झटपट, वस्तुद्दनष्ठ, रचनात्मक स्वरूपाचा ऄसावा. संवादाचा केंद्रद्दबंदू हा द्दवद्याथी अहे.
द्दशक्षण सुधारण्यासाठी आतर संसाधनांचे योग्य िमाने द्दनयमन करणे अवश्यक अहे.
ऄद्दभप्राय महत्त्वाचा अहे कारण तो प्रेषकाच्या द्दस्थतीत बदल करून त्याचे संप्रेषण ऄद्दधक
ऄचूक अद्दण ऄचूक बनवण्यासाठी ईत्पादकातील कमतरता माध्यमांमध्ये
पुनद्दनषदेद्दशत(modification) करतो.
१.७ संप्रेषणाची व्याप्ती संप्रेषणाच्या व्याप्तीमध्ये संप्रेषणाच्या हालचालीचा देखील समावेश होतो.
एक ते एक संवाद, एक ते ऄनेक, ऄनेक ते एक अद्दण ऄनेक ते ऄनेक शक्य अहे.
पूरक मागाांनी संप्रेषण करणे जसे - समजणे, ऄक्षरे, हावभाव, रेखाद्दचत्र, फक्त पाहून,
ऄनुभवणे द्दकंवा वास घेउन माद्दहती घेणे सद्दिय संप्रेषण तयार करण्यास मदत करते.
सुसंस्कृत सामाद्दजक संरचनेत संप्रेषणाचे योग्य द्दनयम अद्दण द्दशष्टाचार (protocol)
ऄसतात.प्रबुद्ध सभ्यतेमध्ये अपल्या यशासाठी अद्दण कल्याणासाठी संप्रेषण अवश्यक
अहे. खालच्या द्ददशेने संवाद (Down -ward communication) यामध्ये, माद्दहती ईच्च
स्तरावरून खालच्या स्तरापयांत प्रसाररत होते, जे प्रसाररत अदेश, सूचना अद्दण munotes.in

Page 18

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
18 द्ददशाद्दनदेशांसाठी सवाषत वापरले जाणारे चॅनेल बनले अहे. या प्रकारचा संवाद नवीन धोरणे
समजावून व खालच्या द्ददशेने संवाद योग्यररत्या त्याचे
खालील फायदे होतात.
 हे धोरणे, योजना अद्दण ऑडषर पार पाडण्यासाठी एक सुव्यवद्दस्थत माध्यम प्रदान
करते.
 हे व्यवस्थापनाला कारवाइची कारणे स्पष्ट करण्याची परवानगी देते.
 सवाांना माद्दहती देउन मनोबल वाढवते.
 हे प्राप्तकत्याषने ऄनौपचाररक माध्यमांद्वारे ज्या ऄफवा ऐकल्या अहेत ते स्पष्ट करते.
संवादाच्या या प्रद्दियेला वरपासून खालपयांत एकमागी संप्रेषण ऄसेही म्हणतात. ते
प्रद्दतसाद अद्दण ऄद्दभप्राय देण्याची संधी देत नाही. त्यामुळे तो हुकूमशाही संवाद बनतो.

द्दिमागी संप्रेषण (Two – way Communication) :
जेव्हा प्राप्तकताष प्रेषकाला ऄद्दभप्राय प्रदान करतो तेव्हा होतो. ईदाहरणाथष, ऄधीनस्थांना
(subordinate) सूचना देणे अद्दण त्याची स्वीकृती प्राप्त करणे हे द्दद्वमागी संप्रेषणाचे
ईदाहरण अहे. द्दद्व-मागी संप्रेषणाच्या बाबतीत प्राप्तकत्याांचा अत्मद्दवश्वास जास्त ऄसतो
कारण त्यांना प्रश्न द्दवचारण्याची अद्दण प्रेषकांकडून स्पष्टीकरण मागण्याची परवानगी ऄसते.
munotes.in

Page 19

संप्रेषण
19 एकतफी संप्रेषण (One - way Communication) :
एकतफी संप्रेषणात ऄद्दभप्राय ऄनुपद्दस्थत अहे. येथे प्रेषक प्राप्तकत्याषकडून ऄद्दभप्रायाची
ऄपेक्षा न करता द्दकंवा प्राप्त न करता संप्रेषण करतो. एकतफी संप्रेषणास द्दद्व-मागी
संप्रेषणापेक्षा कमी वेळ लागतो. द्दवद्दशष्ट पररद्दस्थतींमध्ये, ऄधीनस्थांकडून / सहकाऱयांकडून
काम करून घेण्यासाठी एकतफी संवाद ऄद्दधक प्रभावी ऄसतो.
ऊध्वयगामी संप्रेषण (Upward Communication) :
संप्रेषणाची ही प्रद्दिया जेव्हा प्राप्तकताष प्रेषकाशी संवाद साधतो तेव्हा घडते. परंतु ऄनेकदा
दुलषक्ष केले जाते. क्वद्दचतच, पुढची पातळी एका लेव्हल डाईन सूचनांकडे जाते.
ऊध्वयगामी संप्रेषणाचे फायदे खालीलप्रमाणे आहेत:
 हे वृिी, भावनांची मते अद्दण आतर माद्दहती व्यवस्थापन द्दकंवा प्रेषकापयांत पोहोचू देते.
 हे खालच्या द्ददशेने (down - ward) संप्रेषणाची समज अद्दण स्वीकृती तपासण्याची
क्षमता प्रदान करते.
 हे प्राप्तकत्याषच्या 'संबंद्दधत' च्या मूलभूत गरजा पूणष करते
 हे प्राप्तकत्याषला संभाषणातील सहभागाची भावना देते.
 हे व्यवस्थापनाला कल्पना अद्दण सूचनांसाठी येणारे स्त्रोत(scource) देखील देते.
अडथळे आहेत:
 प्रेषक व्यद्दक्तमत्व देखावा (appearance) करण्यासाठी पुरेसे मजबूत ऄसावे.
 ऐकणाऱयाची भीती, प्रद्दतशोधाची भीती, टीका, पदोन्नती न द्दमळण्याची भीती.
िैद्दतज संप्रेषण (Horizontal Communication) :
द्दवचारांची देवाणघेवाण करण्यासाठी समवयस्कांमधील संवाद. यामुळे संघाचे सार (team
essence) वाढते. वातावरण तयार होते अद्दण योग्य कायष होते.
फायदे:
 त्यातून समज द्दवकद्दसत होते
 मौल्यवान (valuable) नागररक द्दनमाषण होतो.
 सहकाऱयात्मक (cooperative) द्दशक्षण घडते.
अडथळे:
मत्सर, शत्रुत्व, भांडणे आ.
munotes.in

Page 20

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
20 १.८ संप्रेषणाचे प्रकार - शाद्दब्लदक आद्दण अ-शाद्दब्लदक शाद्दब्लदक संप्रेषण:
व्हॉआस बॉक्स, स्वरयंत्रात रेखांशाच्या लहरींच्या कंपनाद्वारे अवाज द्दनमाषण होतो ज्यामध्ये
संक्षेप अद्दण दुद्दमषळता यांचा समावेश होतो. यामध्ये समोरासमोर, भाषणे, वादद्दववाद, गट
चचाष, समोरासमोर लढा, सादरीकरण, कद्दवता वाचन, थेट गायन, कथन, प्रात्यद्दक्षक,
स्पष्टीकरण, वैयद्दक्तकररत्या द्दशकवणे, द्दव्हद्दडओ कॉल, टेद्दलफोद्दनक चचाष, कॉन्फरन्स कॉल,
द्दव्हद्दडओ, रेद्दडओ, टेद्दलद्दव्हजन, आंटरनेटवर अवाज.
मोठा अवाज, अवाजाची पट्टी (pitch), अवाजाची गुणविा, स्वर, प्रद्दत युद्दनट वेळेत
वारंवारता, वेग, बोलण्यात स्पष्टता यांचा संवादावर प्रभाव पडतो. योग्य संवादाने द्दवश्वास
द्दनमाषण होतो व समन्वय जलद होतो. भावना द्दकंवा ऄद्दभव्यक्ती लपवणे कठीण होते अद्दण
मुत्सिीपणा राखण्यासाठी ऄद्दभनयावर चांगली पकड अवश्यक ऄसते. वातावरण, समान
मानद्दसकता, संवाद साधण्यास मदत करते.
अ-शाद्दब्लदक संप्रेषण:
डोळ्यांचा संपकष, शददहीन संदेश, हावभाव, देहबोली, मुद्रा, अवाजाचा स्वर, चेहऱयावरील
हावभाव, सांकेद्दतक भाषा आत्यादी ठळक पद्धती संप्रेषणाच्या पद्धती तयार करतात. तीन
महत्त्वाचे घटक त्यात ऄसतात.
१. अवाजाचे स्वरूप
२. वातावरण / पऱयावरण / शरीर भाषा
३. अवाज
दृश्य (Visuals):
द्दचत्र, वस्तू प्रदशषन, अलेख, प्रद्दतमा, चाटष, रेखाद्दचत्रे, अशय अखणी (content
mapping), फ्लोचाटष.
द्दलद्दखत:
कोणत्याही औपचाररक संप्रेषणामध्ये वृिपत्र, प्रेस ररलीज, मजकूर संदेश, सोशल मीद्दडया
पोस्ट, रेकॉडष, प्रस्ताव अद्दण आतर व्यवसाय दस्तऐवज यांचा समावेश होतो. munotes.in

Page 21

संप्रेषण
21

अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषण (Interpersonal Communication) , भावना, पूवषग्रह अद्दण
द्दवश्वास यांच्या अधारावर अपल्या स्वतःच्या मनात ईद्भवते. हे दोन व्यक्तींसह देखील
शक्य अहे.

munotes.in

Page 22

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
22

तुमची प्रगती तपासा:
१. शाद्दददक अद्दण ऄ-शाद्दददक संप्रेषण म्हणजे काय? ईदाहरणांसह स्पष्ट करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२. संप्रेषण चिातील द्दवद्दवध पायऱया काय अहेत?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….………………………………………………………………………… munotes.in

Page 23

संप्रेषण
23 १.९ संप्रेषणाचे तत्त्व दुतफाष संप्रेषण म्हणून संप्रेषणाला त्याच्या प्रभावी पररणामांसाठी काही मूलभूत तत्त्वे पाळणे
अवश्यक अहे.
 तत्परता अद्दण प्रेरणा तत्त्व
 योग्यता अद्दण मूल्याचे तत्त्व
 सामाद्दयकरण (sharing) अद्दण परस्परसंवादाचे तत्त्व
 संप्रेषण सामग्रीच्या योग्यतेचे तत्त्व
 योग्य माध्यम अद्दण चॅनेलचे तत्त्व
 योग्य ऄद्दभप्रायाचे तत्व
 सुद्दवधेचे तत्त्व अद्दण संप्रेषणातील ऄडथळे
१.१० संप्रेषणातील अडथळे  भावद्दनक ऄडथळे
 सांस्कृद्दतक ऄडथळे
 भाषेतील ऄडथळे / संज्ञानात्मक ऄडथळे
 द्दलंग (Gender) ऄडथळे
 अंतरवैयद्दक्तक ऄडथळे
 वेळ / जागा प्रद्दतबंध
 स्वातंत्र्य / ऄद्दभव्यक्तीच्या स्पष्टतेचा ऄभाव
munotes.in

Page 24

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
24

संवादातील ऄंतरामुळे, ऄपेद्दक्षत पररणाम द्दमळत नाही. अव्हाने सहसा माद्दहती द्दवकृत
करतात अद्दण संघषाषला जन्म देतात. हे ऄनेक प्रकारचे ऄसू शकते.
वगायतील अडथळा:
भौद्दतक अडथळे:
 वगाषची रचना / अकार / हवेशीर / प्रकाश
 बसण्याची व्यवस्था / अराम
 वगाषची क्षमता
 द्दशक्षकांची संख्या
 शाळेची वेळ
 फळ्याची (blackbard) द्दस्थती / द्दशक्षकांची बसण्याची द्दस्थती
 फेनल (Fennel) बोडष
सामाद्दजक अडथळे:
 भाषा
 वगष/समुदाय munotes.in

Page 25

संप्रेषण
25  द्दलंग पूवाषग्रह
 सवषसमावेशकता
मानद्दसक अडथळे:
 भावद्दनक ईद्रेक
 संज्ञानात्मक पातळी
 द्दभन्न सक्षम मूल (Differently able child)
 थकवा / कंटाळा
 द्दवषय / द्दशक्षकांची नापसंती
 खराब धारणा / लक्ष्य कालावधी (span attention)
 द्दशक्षकाची वृिी
 ऄद्दवश्वास
 प्रर ऄभाव
बाह्य हस्तिेप:
 गोंगाट
 घोषणा
 ऄद्दधकाऱयांचे लक्ष द्दवचद्दलत करणे
 वगष द्दनयंत्र व.
अडथळा म्हणून द्दशिक:
 व्यद्दक्तमत्व / भावद्दनक द्दनयंत्रण
 शददरचना / ईच्चार / अवाज / शददफेक
 वृिी / पद्धती
 भाषा
 वगष व्यवस्थापन
 द्दनयोजनाचा ऄभाव
munotes.in

Page 26

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
26 तुमची प्रगती तपासा:
१. द्दशक्षकांशी संवाद साधण्यात द्दवद्यार्थयाांना कोणते ऄडथळे येतात?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२. खालील संप्रेषण पररद्दस्थती द्दनमाषण करतात का?
(a) ऄद्दशद्दक्षत भारतीयाशी आंग्रजीत बोलणारा आंग्रज;
….……………………………………………………………………
(b) दोन तरुण मुले एकमेकांशी सांकेद्दतक भाषेत बोलतात, जी त्यांनी स्वतः द्दवकद्दसत
केली अहे;
….……………………………………………………………………
(c) एक माणूस स्वतःशी बोलतो (muttering) ;
….……………………………………………………………………
(d) एक तरुण शास्त्रज्ञ चंद्राशी बोलत अहे?
….……………………………………………………………………
३. संप्रेषणाचे घटक कोणते अहेत?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
१.११ प्रभावी संप्रेषणाला चालना देणारे घटक चांगल्या द्दशक्षणासाठी वगाषत ऄनुकूल वातावरण द्दनमाषण करण्यासाठी द्दशक्षक हे महत्त्वाचे
घटक अहेत. प्रभावी संवाद साधण्यासाठी त्यांना त्यांच्या वगाषतील पररद्दस्थतीची जाणीव
ऄसणे अवश्यक अहे. ऄध्यापन साधनांचा वापर, त्यांच्या सामग्रीचे ज्ञान, संघद्दटत,
पद्धतशीर, वगष व्यवस्थापन, रोल मॉडेल, चांगले अचरण मुलाला प्रभावीपणे समजून
घेण्यास मदत करते. munotes.in

Page 27

संप्रेषण
27

सकारात्मक आद्दण प्रभावी (वगय) संप्रेषणासाठी मागयदशयक तत्त्वे
(Guidelines for positive and effective (classroom) communication)

munotes.in

Page 28

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
28

१.१२ द्दनष्कषय प्रभावी संप्रेषणे प्रभावशाली ऄसतात. हे सोपे अद्दण ध्येयाद्दभमुख ठेवून साध्य करता येतात.
गंतव्यस्थान / योग्य ईद्दिष्ट (destination) अद्दण प्राप्तकताष जाणून घेतल्याने माद्दहती ऄद्दधक
चांगल्या प्रकारे काऱयाद्दन्वत करण्यात मदत होते. चांगल्या संप्रेषणाचा हेतू प्राप्तकत्याषला
ईिेद्दजत करण्याचा ऄसतो, एडोनचा ऄनुभव”.

द्दचकीत्सक द्दवचारामुळे (critical thinking) एखाद्या द्दवद्दशष्ट समस्येच्या संपेषणातील
कारण समजते. द्दवषयाचा योग्य दृष्टीकोन अद्दण ऄद्दभमुखता मांडता येते अद्दण द्दवषयाच्या
व्याप्तीची सवषसाधारण रूपरेषा समोर अणता येते.
१.१३ प्रश्न १. ‘कम्युद्दनकेशन’ या शददाची योग्य व्याख्या करण्याचा प्रयत्न करा अद्दण तुमची व्याख्या
द्दवस्तृत करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….………………………………………………………………………… munotes.in

Page 29

संप्रेषण
29 २. "मानव जातीचे एकमेव सवाषत लक्षणीय वैद्दशष्ट्य म्हणजे संवाद साधण्याची क्षमता."
चचाष करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३. "संप्रेषणे म्हणजे जेव्हा एखा व्यक्ती दुसऱयाच्या मनात समज द्दनमाषण करायची
ऄसते तेव्हा करतो त्या सवष गोष्टींची बेरीज. म्हणजेच त्यात सांगणे, ऐकणे अद्दण
समजून घेणे ही पद्धतशीर अद्दण सतत प्रद्दिया ऄसते." चचाष करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
४. संपेषणाची गरज अद्दण महत्त्व यावर एक टीप द्दलहा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
५. वगाषतील संप्रेष मध्ये तुम्ही पररणामकारकता कशी अणू शकता?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
१.१४ संदभय  Devito,Joseph A.(2007).The Interpersonal Communication Book(11th
ed.)Cetaken Ke -3Jakarta:Kencana
 Fenstermacher, G.D. & Richardson, V.(2005).OnMasking
Determination of quality in Teaching. Teachers College Record,
107:186 -213.
 Gardner, C.R.(1983). Motivational Variables in second Language
acquisition. munotes.in

Page 30

द्दशक्षणातील माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान
30  Lasswell, H. (1948). Bryson, L., ed. The Structure and Function of
Communication in Society. The Communi cation of Ideas. New York:
Institute for Religious and Social Studies. p. 117.
 Pearson. J.C & Nelson P. E (2000). “An Introduction to Human
Communication Understanding dan Sharing”. AmerikaSyarikat:
McGraw -Hill Higher
 Shannon, C. E. & Weaver, W. (1949). Th e Mathematical Theory of
Communication. Urbana,University of Illinois Press.
 Stewart, J & G. D’Angelo. 1980. Together: Communication
Interpersonally. Edisi Ke -2. Reading: Addison -Wesley.
 Dr. S.K.Mangal.2007. Educational Technology and school
Management.
 Dr. Usha Rao. 2012. Educational Technology.

*****

munotes.in

Page 31

31 २
ÿभावी संÿेषण
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿभावी संÿेषणातील अडथळे
२.१.१ आÂमसंवादाÂमक अडथळे
२.१.२ आंतरवैयिĉक / दोन Óयĉéमधील अडथळे
२.१.३ संघटनाÂमक अडथळा
२.१.४ ÿेषक आिण ÿाĮकÂयाªĬारे तयार केलेले अडथळे
२.२ ÿभावी संÿेषणाची तßवे
२.३ ÿभावी संÿेषणामÅये िश±काची भूिमका
२.४ संदभª
२.० उिĥĶे  संÿेषणातील अडथळे समजून घेणे
 िविवध ÿकारचे संÿेषण अडथळे जाणून घेणे
 ÿभावी संÿेषणाची तßवे लागू करणे
 चांगÐया संÿेषणासाठी वातावरण सुधारणे
 ÿभावी संÿेषणामÅये िश±काची भूिमका ÖपĶ करणे
२.१ ÿभावी संÿेषणातील अडथळे संÿेषणातील अडथळे सहसा आवाज िकंवा िÖथर (static) Ìहणून ओळखले जातात,
संÿेषण ÿिøया गुंतागुंतीची करतात. संÿेषणाचा अडथळा नेहमी संÿेषण ÿिøयेत अडथळा
आणतो. हे अडथळे अपåरहायª आहेत आिण ते टाळता येत नाहीत. ÿेषक आिण ÿाĮकताª
दोघेही Âयांना कमी करÁयासाठी कायª कł शकतात.
Óयावसाियक आिण वैयिĉक जीवनासाठी संÿेषण महßवपूणª आहे. अलीकडील साथी¸या
आजाराने आÌहाला सामािजक अंतरामुळे आलेÐया संÿेषणातील अडथळे समजून आले
आहेत. आÌहाला संवादासाठी नवीन मागª आिण माÅयमे सापडली आहेत. ÿभावी
संÿेषणातील अडथळे दूर करणे आवÔयक आहे आिण चांगÐया संÿेषणासाठी नवीन मागा«चा
वापर करणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 32

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
32 संÿेषण अडथळा पåरभाषा ÖपĶ करा:
संदेश दुसöया प±ाला िकंवा ÿाĮकÂयाªला योµय िठकाणी आिण वेळी िवतåरत करÁयापासून
संÿेषण ÿिøयेस अडथळा आणणारी िकंवा अ±म करणारी कोणतीही गोĶ.
काहीवेळा आÌही ÓयÂयय िकंवा हÖत±ेपामुळे आमचा संदेश ÿाĮकÂयाªपय«त पोहोचिवÁयात
अयशÖवी होतो. अशा पåरिÖथतीत दळणवळणाचे उिĥĶ बािधत होते. कÐपना करा कì
तुÌही वगाªत एखादा िवषय िशकवÁयात मµन आहात आिण कÐपना िकंवा ²ान िवīाÃया«ना
सांगÁयाचा ÿयÂन करत आहात.Âयाच वेळी एक िशपाई सुĘीची सूचना घेऊन ÿवेश करतो
िकंवा वगाª¸या Öपीकरवर काही घोषणा केली जाते. तुÌही गÈप बसता आिण तुÌही पुÆहा
बोलायला सुŁवात करता पण तुÌही आधी जे बोललात ते िवīाÃया«ना खरोखरच समजले
नाही. नंतर जेÓहा तुÌही या पåरिÖथतीचे िवĴेषण करता आिण ल±ात येते कì हÖत±ेपामुळे
तुम¸या िवīाÃया«ची एकाúता कमी झाली आहे. Âयामुळे संपकª ÿिøया अयशÖवी झाली.
संवाद ÿिøयेतील िबघाडाची पåरिÖथती आपÐयाला ÿभावी संÿेषणा¸या महßवाची जाणीव
कłन देते. संÿेषण तेÓहाच ÿभावी ठरते जेÓहा ते ÿाĮकÂयाªवर ÿभाव िनमाªण करते.
संÿेषणाशी िनगडीत अनेक ýुटी आहेत आिण संÿेषणामÅये कोणताही अडथळा येऊ नये
याची खाýी करÁयासाठी Âयाकडे ल± देणे आवÔयक आहे.
अयशÖवी संÿेषणानंतर इि¸छत ÿितसाद (desired response) देÁयासाठी खालील
पाच पायöया आहेत:
 समÖया ओळख
 कारण शोधणे
 पöयायी धोरणे (alternative strategies) / उपाय शोधणे
 सवाªत योµय पöयाय िनवडा
 कठोरपणे पाठपुरावा करा
अगदी चांगÐया हेतूने, संÿेषणा¸या अडथÑयांमुळे िलिखत िकंवा बोललेÐया संदेशाचा
गैरसमज होतो. संदेश िनिमªती आिण िवतरणा¸या ÿिøयेनुसार या अडथÑयांचे वगêकरण
केÐयास, आÌहाला ते तीन Öतरांवर िमळतात:
 आÂमसंवादाÂमक (Intrapersonal) अडथळे
 आंतरवैिĉक / दोन Óयĉéमधील (Interpersonal) अडथळे
 संघटनाÂमक अडथळे
 ÿेषक / संदेश पाठवणार (Transmitter) आिण ÿाĮकÂया«Ĭारे (Receiver) िनमाªण
केलेले अडथळे
munotes.in

Page 33

ÿभावी संÿेषण
33 २.१.१ आÂमसंवादाÂमक (Intrapersonal) अडथळे:
ÿÂयेक Óयĉì Âयां¸या वैिशĶय़ांमुळे अिĬतीय आहे. याचे मु´य कारण Ìहणजे आपÐयाकडे
वेगवेगळे अनुभव, मूÐयÓयवÖथा, पाĵªभूमी, आिथªक िÖथती, िश±ण आिण िÖथती आहे.
काही सामाÆय कारणे आहेत जी आÂमसंवादाÂमक अडथÑयांना कारणीभूत ठरतात.
चुकìचे गृहीतक Âयामुळे:
ÿेषक िकंवा ÿाĮकÂयाªला सामाÆयतः चुकìचे गृिहतक केले जाते कारण एकमेकां¸या
पाĵªभूमीचे अपुरे ²ान असते ºयामुळे Âयां¸या शोधात चुकìची धारणा िनमाªण होते. ÿभावी
संÿेषणासाठी चांगÐया संभाषणकÂयाªने Öवतःला ÿाĮकÂयाª¸या जागी ठेवून िवचार केला
पािहजे. कधीकधी व³Âयाला पाĵªभूमी, िश±ण आिण वेगवेगÑया लोकांचे अनुभव वेगळे असू
शकतात हे ल±ात येत नाही.
िविवध धारणा:
तुÌहाला कदािचत असे लोक भेटले असतील जे Ìहणतात कì ते मला समजत नाहीत िकंवा
मला असे Ìहणायचे नाही. सात आंधÑयांची कथा आिण ह°ीबĥल Âयांचे वेगळे वणªन
आपÐया सवा«ना माहीत आहे. ÿÂयेक Óयĉìची Öवतःची धारणा असते आिण संÿेिषत
केलेली कÐपना ÿÂयेक ÓयĉìĬारे वेगÑया ÿकारे समजली जाऊ शकते. उदाहरणाथª, जर
एखादा िविशĶ िश±क मु´याÅयापकां¸या जवळ असेल, तर मु´याÅयापक प±पाती
असÁयाची श³यता असते आिण Âयांना िश±काचा युिĉवाद योµय वाटू शकतो. समज \
धारणा (perceptions) ÿभावीपणे संबोिधत करणे आवÔयक आहे
िभÆन पाĵªभूमी:
आपण संदेशाचा अथª कसा लावतो यात आपली पाĵªभूमी महßवपूणª भूिमका बजावते. एका
कुटुंबातील लोक अनुवांिशकŀĶ्या िभÆन असू शकतात आिण Âयांना समाजाकडून िमळणारे
अनुभव ही िभÆन असतात . एखाīा िश±काने आिलशान जीवनशैलीचे अनुभव किनķ
मÅयमवगêय िवīाÃया«ना सांिगतÐयास , िश±क Óयĉ कł इि¸छतात ते संबंिधत अनुभव
िवīाथê समजू शकत नाहीत.
चुकìचे िनÕकषª:
हा अडथळा िनमाªण होतो कारण ÿÂय±ात काय अिÖतÂवात आहे आिण काय अिÖतÂवात
असायला पािहजे हे गृहीत धरÁयात आपण फरक कł शकत नाही. जर एखादे मूल
कौटुंिबक समÖयेमुळे मूल ýÖत असेल आिण Âयामुळे वगाªत ल± देत नसेल तर आपण असे
गृहीत धł शकतो कì मुलाला अËयासात रस नाही.अशाÿकारे, िश±काने असे गृहीत धरले
कì कमीत कमी ल± देÁयाचे कारण ÖवारÖय नसणे आहे. िनÕकषª अिधक पूवªúहांवर
आधाåरत असतात Âयामुळे चचाª आिण अफवांना अिधक वाव िमळतो. अशा ÿकारे, योµय
संदेश िवतरीत करÁयात अडथळा िनमाªण होतो.
munotes.in

Page 34

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
34 ÖपĶ िवचार:
ºया लोकांना वाटते कì Âयांना हे सवª मािहत आहे Âयांना पॅनसोिफÖट (pansophists)
Ìहणतात. या ÿकार¸या लोकांना असे वाटते कì Âयांना एखाīा िविशĶ िवषयाचे सवª ²ान
आहे. Âया िवषयावरील कोणÂयाही ÿकारची मािहती ÖवीकारÁयास ते नकार देतात.
उदाहरणाथª, भूगोल िश±क वगाªत काही तÃये सांगत आहेत आिण िवīाथê काही अīयावत
मािहती देतात. अशा पåरिÖथतीत अशा ÿकारचे िश±क Âयां¸या ‘जाणून ¶या – या सवª
‘वृ°ी’मुळे संवाद अपयशाकडे घेऊन जातात.
२.१.२ आंतरवैिĉक / दोन Óयĉéमधील (Interpersonal) अडथळे:
दोन Óयĉéमधील संवादा¸या अडथÑयांचे कारण Ìहणजे Óयĉì¸या सवयी िकंवा वृ°ी.
उदाहरणाथª, कमी आÂम-सÆमान िकंवा संबंध िनमाªण करÁयास असमथª असलेÐया
एखाīाला इतरांशी संÿेषण करÁयास अडथळा येऊ शकतो. ºया दोन ÿमुख ®ेणéमÅये हा
वगêकृत केला आहे ते आहेत:
 संवाद कौशÐयात अकायª±मता
 वातावरणातील नकाराÂमक पैलूंचे पालनपोषण
आंतरवैयिĉक / दोन Óयĉéमधील अडथÑयांची सवªसामाÆय कारणे:
 मöयािदत शÊदसंúह
 शािÊदक आिण अ - शािÊदक संदेशांची िववेकशूÆय
 भाविनक उþेक
 िनवडक संवाद
 सांÖकृितक फरक
 खराब ऐकÁयाचे कौशÐय
मöयािदत शÊदसंúह:
अपुöया शÊदसंúहामुळे तुÌही गŌधळात पडता, अडखळता आिण शÊद िकंवा अथªपूणª
शÊदसमूह (phrase) पडतात. तुम¸या संवादादरÌयान, ÿभावी संÿेषणासाठी शÊदांचे
अथªपूणª आिण िनदशªक अथª (denotative) ÖपĶ असले पािहजेत. वैिवÅयपूणª आिण भरीव
शÊदसंúह तुम¸या ®ोÂयांवर एक अÿितम छाप िनमाªण कł शकतात.
शािÊदक आिण अ - शािÊदक संदेशांची िववेकशूÆय (Absurdity) :
योµय देहबोली, चेहöयावरील हावभाव आिण उ°मपणे बोलणाöया व³Âयामुळे तुÌही नेहमी
मंýमुµध Óहाल आिण Âयांचा दीघªकाळ ÿभाव पडतो. एखाīा िशि±केची इतर सहकार्यांशी
ओळख कłन देताना ÿाचायª Ìहणतात कì िशि±केचा पåरचय कłन देताना मला खूप munotes.in

Page 35

ÿभावी संÿेषण
35 आनंद झाला आहे, परंतु Âयांचे हावभाव हे Âयां¸या अिभÓयĉì िवŁĦ असतात. संवादात हा
एक मोठा अडथळा ठł शकतो. चुकìचा अथª लावलेला अ - शािÊदक संवाद ÿभावी मािहती
गोळा करÁयात आणखी एक अडथळा Ìहणून कायª करतो.
भाविनक उþेक:
अयशÖवी संÿेषणाचे एक कारण जबरदÖत (overwhelming) भावना असू शकते. तुÌही
एखाīा शाळेचे मु´याÅयापक आहात अशी कÐपना करा आिण तुÌही काही फसÓया
िøयाकलापांमÅये (activity) गुंतले असÐयाची अफवा आहे. अफवा िनराधार असÐया
तरी तुÌही नाराज होऊ शकता. समजा तुÌही संदेश देÁयासाठी मीिटंगमÅये आहात. एक
चांगला संवादक असूनही, तुÌही तुमचा राग दाखवता आिण चांगला संवाद Öथािपत
करÁयात अपयशी ठरता.
िनवडक संवाद:
बöयाच वेळा तुम¸या वåरķांनी सवªसाधारण सभा बोलावली आिण तो वेगवेगÑया
िवभागांबĥल बोलत असेल तर तुÌही फĉ तुम¸या िवभागाशी संबंिधत िवषयाकडे ल± देऊ
शकता. अशा ÿकार¸या संवादाला िनवडक संÿेषण Ìहणतात. येथे ÿेषकाची चूक नाही.
ÿाĮकताª हा संवाद खंिडत करणारा आहे.
सांÖकृितक िभÆनता:
ÿÂयेक भौगोिलक ÿदेशाची संÖकृती, चालीरीती आिण ®Ħा वेगळी असते. अगदी ÿÂयेक
संÖथा िकंवा संÖथेची कायªसंÖकृती वेगळी असते. ही संÖकृती िविवध समाजाला ओळख
देते. ÿभावी आिण यशÖवी संÿेषणासाठी सांÖकृितक पाĵªभूमीचे ²ान असणे आवÔयक
आहे जे कोणतेही गैरसमज टाळेल िकंवा चुकìचा संदेश पोहोचवेल. एक Óयावसाियक िकंवा
िवīाथê Ìहणून तुमचे यश एखाīा िविशĶ समुदाया¸या सामािजक चालीरीती, िशĶाचार
जाणून घेÁयात आहे.
खराब (Poor) ऐकÁयाचे कौशÐय:
हे ÿभावी संÿेषणा¸या सामाÆय अडथÑयांपैकì एक आहे. बोलणे ही एक िनिÕøय िøया
आहे. संदेशाचा अथª लावÁयासाठी ऐकÁयाकडे ल± देणे आवÔयक आहे. ÿाĮकÂयाªला
ÿभावी संÿेषणासाठी शािÊदक आिण अ - शािÊदक अिभÓयĉì िवचारात ¶याÓया लागतात.
ÿाĮकÂयाªने (receiver) ÿेषकाकडे (speaker) ल± िदÐयास कोणताही गैरसमज आिण
संघषª टाळता येतो. ऐकÁयात िविवध िवचिलत होणे आिण अडथळे येणे हे भाविनक गडबड,
आøमकता आिण भरकटलेपणाचे ल±ण असू शकते.
२.१.३ संघटनाÂमक अडथळे:
संÿेषणाचा अडथळा केवळ Óयĉì िकंवा लोकां¸या समूहापुरता मöयािदत नाही. हे संपूणª
संÖथेमÅये अिÖतÂवात असू शकते. ÿÂयेक संÖथा Âयांचे Öवतःचे संÿेषण तंý, चॅनेल आिण
वातावरण िवकिसत करते. संघटनाÂमक संवादाची Óया´या संÖथे¸या शीषª ÓयवÖथापना¸या
(Top Management) तßव²ान, Åयेय आिण ŀĶीĬारे केली जाऊ शकते. एखाīा munotes.in

Page 36

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
36 संÖथेमÅये हÖतांतरणाचे अनेक मुĥे असतात आिण संदेश िवकृत, िवलंब आिण तोटा
होÁयाची श³यता देखील वाढते.
मु´य संÖथाÂमक अडथळे खाली वणªन केले आहेत:
अनेक हÖतांतरण Öथानक (transfers station ):
िविवध संघटनाÂमक कायªशाळांमÅये एक खेळ खेळला जातो जेथे एक मेळावा एका रांगेत
उभा असतो. ÿथम Óयĉì एका Öपधªका¸या कानात संदेश सुł करतो आिण संदेश कानात
जातो. शेवटचा Öपधªक संदेश ÿकट करतो तेÓहा मूळ संदेश पूणªपणे िवकृत असतो.
हÖतांतरणा¸या अनेक Öथानकांमुळे हे घडले. संÖथेमÅये हÖतांतरण Öटेशन एकािधक
आहेत. संदेश ÿÂयेक हÖतांतरण Öथानकावर िफÐटर केला जातो. Âयाची कारणे कमी
ऐकणे, एकाúतेचा अभाव िकंवा अनाÖथा असू शकतात.
भीतीदायक:
एखाīा संÖथेत किनķ Óयĉéना बोलÁयाची भीती वाटणे साहिजकच असते. वåरķांकडून
अपमान िकंवा अपमानाची भीती नेहमीच असते. वåरķांनी कायदेशीर मूÐयांकनासाठी
भयमुĉ वातावरण िनमाªण केले पािहजे. यामुळे एक शिĉशाली संÿेषण होईल. कधीकधी
किनķ अिधकारी सÂय बोलÁयास कचरतात कारण ते उ¸च अिधकाया«¸या Öवतःबĥल
चांगले मत िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन करतात. अधीनÖथांमÅये (subordinate) खुले आिण
अनुकूल वातावरण Âयांना ÆयाÍय संवाद साधÁयास आिण Âयांचा ŀिĶकोन मांडÁयाची
परवानगी देते ºयामुळे संÖथेचा िवकास िकंवा वाढ होÁयास मदत होते. कमªचार्यांचा सिøय
सहभाग अिधक कÐपना, संसाधने िकंवा उपायांसाठी मागª मोकळा करतो.
नकाराÂमक पैलू:
संÖथेमÅये काöयानुसार अनेक गट तयार केले जातात. समान वृ°ी, मूÐये आिण शै±िणक
पाĵªभूमी असलेले गट सदÖय ÿकÐपां¸या पूतªतेसाठी एकý येतात. संÿेषणाचा अडथळा
अशा गटां¸या कामात अडथळा आणÁयाची श³यता आहे. उदाहरणाथª, शाळेत िविवध
³लब आहेत. सदÖय आिण गैर-सदÖयांमÅये िवचारांचा संघषª असू शकतो. Ìयुिझक ³लब
वाīांसाठी अिधक िनधीची मागणी कł शकतो आिण Öपोट्ªस ³लबचे सदÖय øìडा
उपकरणांसाठीही िनधीची मागणी करतात. यामुळे संÖथेतील नकाराÂमक ÿवृ°éचा मागª
मोकळा होईल. परंतु Âयाच वेळी चांगले ÓयवÖथापक संÖथेची ÿितमा तयार करÁयासाठी
गट कुशलतेने हाताळतात. मॅनेजर इंटनªला सहाÍय करÁयाचे काम सोपवू शकतो िकंवा
नवीन भरती झालेÐयांसाठी उदबोधन िकंवा कायªशाळा आयोिजत कł शकतो.
अयोµय माÅयमांचा वापर:
संÖथा संपकª टेिलफोन, बोडª, चाटª, ई-मेल, िचýपट आिण Öलाइड्स, संगणक सादरीकरण,
टेिलकॉÆफरिÆसंग आिण िÓहिडओ कॉÆफरिÆसंगसाठी अनेक माÅयमांचा वापर करते.
कोणतेही माÅयम वापरÁयाआधी, संवादात अडथळा आणणाöया माÅयमांचे फायदे आिण munotes.in

Page 37

ÿभावी संÿेषण
37 तोटे तुÌहाला माहीत असले पािहजेत. माÅयम िनवडताना तुÌही खालील बाबी ल±ात
ठेवाÓयात.
 वेळ
 खचª
 संदेशाचा ÿकार
 अिभÿेत ÿे±क
जर तुÌहाला मेसेज लवकर पाठवायचा असेल तर टेिलफोन हे योµय माÅयम असेल पण
गोपनीय संदेशासाठी नाही. गोपनीय मािहती Öपीड पोÖटĬारे िदली जाऊ शकते. कोणÂयाही
संÖथेमÅये तŌडी संवादासाठी टाइप केलेली अ±रे हा नेहमीच चांगला पöयाय असतो. टाईप
केलेला संदेश भिवÕयासाठी संúिहत केला जाऊ शकतो आिण संÿेषणाचा पुरावा Ìहणून
वापरला जाऊ शकतो.
िम® माÅयम हा नेहमीच चांगला पöयाय असतो. उदाहरणाथª, नवीन िनयमांची मािहती
देÁयासाठी तŌडी आिण लेखी संÿेषणाचा वापर कोणÂयाही ÿकारचा गैरसमज टाळतो.
२.१.४ ÿेषक (speaker) आिण ÿाĮकÂयाªĬारे (receiver) तयार केलेले अडथळे:
ÿेषकाने िनमाªण केलेले अडथळे:
िवभागातील कोणÂयाही Öतरावर संÿेषण आरंभ करणारे वारंवार खालील संÿेषण एक िकंवा
अिधक ýुटी करतात. असे केÐयाने, ते Âयांचा संदेश ÿभावीपणे ÿसाåरत करÁयात अडथळा
िनमाªण करतात. असे काही अडथळे आहेत-
१. भाषेचा गैरवापर:
भाषे¸या गैरवापरामÅये केवळ ÿेषकाला पåरिचत शÊदसंúह आिण मुहावरे वापरÁयाची ÿवृ°ी
समािवĶ आहे. उ¸च तांिýक शÊद िकंवा अिभÓयĉì वापरÐयाने खूप गŌधळ होऊ शकतो
िकंवा Óयाकरण िकंवा वा³य रचना खराब होऊ शकते.
२. अयोµय अथª:
काही ÿेषका उ¸च भाविनक अथª असलेले शÊद वापरतात, ºयाचा ÿाĮकÂयाªकडून
गैरसमज होऊ शकतो. उदाहरणाथª, “मॉब” या शÊदाचा अथª फĉ “गदê” असा
अÓयविÖथतपणे वापरला जातो.
३. खराब (poor) बोलणे:
शािÊदक संÿेषणामÅये, बोलÁया¸या खराब सवयी एक मोठा अडथळा िनमाªण कł
शकतात. ÖपĶ आिण अचूकपणे बोलÁयाऐवजी, बरेच अिधकारी आिण िववादक Âयां¸या
सूचना इत³या वाईट रीतीने बडबडतात िकंवा ितरÖकाराने सांगतात कì Âया अ±रशः munotes.in

Page 38

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
38 समजू शकत नाहीत. ÿाĮकत¥ अनेकदा ÖपĶीकरण िवचारÁयास िकंवा सूचनांची पुनरावृ°ी
करÁयास संकोच कłन हा अडथळा कायम ठेवतात.
४. वाईट वृ°ी:
िवधान केवळ अथª Óयĉ करत नाही तर संदेश देणाöया व³Âयाची िकंवा आरंभकÂयाªची वृ°ी
देखील दशªवते. जेÓहा ते संदेश पाठवतात, तेÓहा अनेक िश±क भाषा िकंवा पसंतीचा Öवर
वापरतात ºयामÅये अहंकार िकंवा चातुयª िदसून येते. हे संदेशा¸या सामúीवर वरचढ ठł
शकते, पåरणामी संदेश Öवतः ÿाĮकÂयाªवर इि¸छत ÿभाव पाडÁयात अपयशी ठरतो.
५. भाषा:
भाषा हा िवचार आिण कÐपनांचा संवाद साधÁयाचा ÿाथिमक मागª आहे. जर िश±क आिण
िवīाथê समान भाषा बोलत नाहीत, तर हा संवादाचा मोठा अडथळा ठł शकतो. जर
िश±क इंúजी बोलत असतील आिण िवīाथê बहòतेक इंúजी दुÍÍम भाषा (second
language) Ìहणून िवīाथê बोलत असतील, तर संÿेषणा¸या समÖया उĩवतील, कारण
िवīाÃया«ना सवªकाही समजू शकत नाही, असे िश±क Ìहणतात. हीच समÖया अशा वगाªत
उĩवू शकते िजथे िश±क लोक जे योµय इंúजी समजतात ते बोलतात, परंतु बहòतेक
इंटरिसटी िवīाथê असतात जे अपशÊद िकंवा इंúजीची वेगळी बोली बोलतात.
६. अिभÓयĉì:
संवाद कधीच अचूक नसतो. आरंभकताª आपली कÐपना शÊदांमÅये मांडÁयाचा ÿयÂन
करतो आिण नंतर ÿाĮकÂयाªला कÐपना समजून घेÁयासाठी ते शÊद डीकोड करावे
लागतात. जेÓहा िश±क िकंवा िवīाÃयाªकडे ते Óयĉ कł इि¸छतात Âया कÐपनांचे वणªन
करÁयासाठी योµय शÊद िनवडÁयाची ±मता नसते तेÓहा संÿेषणात अडथळा िनमाªण होतो.
याचे उदाहरण एक िशि±का जी एक Óयावसाियक गिणत² असू शकते परंतु एक अÿभावी
गिणत िश±क आहे कारण ती कÐपना Óयĉ करÁयासाठी गिणत शÊदजाल (jargon) हा
एकमेव मागª वापरते ते िवīाÃया«ना समजू शकत नाही.
ÿाĮकÂयाªने िनमाªण केलेले अडथळे:
संÿेषण ÿाĮकत¥ अनेक सामाÆय ýुटी करतात ºयामुळे संÿेषण ÿिøया अवरोिधत (block)
होऊ शकते आिण ती अÿभावी होऊ शकते. हे घटक खालीलÿमाणे आहेत:
१. िचंता:
संवादातील अडथÑयांचे एक ÿमुख भाविनक कारण Ìहणजे िवīाÃयाªची िचंता. जर
िवīाथê िचंताúÖत आिण अिनिĲत असेल, तर ते वगाªत बोलÁयाची श³यता कमी असते.
िश±क काय Ìहणत आहेत हे िवīाÃयाªला समजत नाही आिण Âयाला अशा पåरिÖथतीतही
ÖपĶीकरण आवÔयक आहे. िचंतेमुळे िवīाथê गटातील चच¥त सहभागी होत नाही कारण ते
ल± क¤þीत कł इि¸छत नाही आिण Âयांना Âयां¸याबĥल इतर लोकां¸या मतांची भीती
वाटते. िचंतेपासून मुĉ होणे हा दुतफाª संÿेषण सुलभ करÁयासाठी मदत करÁयाचा एक
ÿमुख मागª आहे. िवīाÃया«ना ते Âयांचे मत मांडू शकतात हे माहीत आहे हे सुिनिĲत करणे munotes.in

Page 39

ÿभावी संÿेषण
39 महßवाचे आहे आिण Âयांना तसे करÁयास ÿोÂसािहत करणे ही एक चांगली सुŁवात आहे.
शाळे¸या धोरणाने परवानगी िदÐयास, िवīाथê कोणताही तणाव कमी करÁयासाठी
िश±कांना Âयां¸या ÿथम नावाने संबोधू शकतात. िश±कांनी कुशल असले पािहजे कारण
िवīाÃया«ना बोलÁयास भाग पाडले आिण तर ते ल± क¤þीत कł शकतात.
२. अथªिवषयक समÖया:
या ÿेषका¸या अिभÿेत अथाª¸या तुलनेत ÿाĮकÂयाªĬारे अथाª¸या ÖपĶीकरणाशी संबंिधत
समÖया आहेत.
३. मानवी अंतःÿेरणा:
अनेक ÿाĮकÂया«ना-िवशेषतः िश±णा¸या खाल¸या Öतरावर आदेशांना िवरोध करÁयाची
संिहता िदसते. जेÓहा अशा कÌयुिनकेशन ऑडªरचे ÿमाण जाÖत असते आिण Âयांची सामúी
शुÐलक असते, तेÓहा संÿेषण समÖया उĩवते.
४. ऐकÁयात अयशÖवी:
ÿाĮकÂयाªचे ऐकÁयात अयशÖवी होणे सामाÆयत: साÅया अिवचारीपणामुळे होते परंतु
वैयिĉक समÖया िकंवा आरंभकÂयाªशी खराब संबंध यामुळे वाढू शकते. काही िवīाÃया«ना
िश±कांकडून ÿभावी संÿेषण ÿाĮ करÁयात अडचण येते ºयाची Âयांना फारशी काळजी
नसते.
५. मनोवै²ािनक तयारी:
संवाद पुनŁºजीिवत (revives) करणारी Óयĉì अनुभव, वतªमान गरजा आिण भिवÕयातील
अपे±ां¸या ÿकाशात ÿाĮ झालेÐया संदेशांचा अथª लावतो.
६. शारीåरक समÖया:
वगाªतील संवादाचा आणखी एक अडथळा Ìहणजे शारीåरक समÖया जसे कì उ¸चार आिण
आवाजातील दोष, िचंता-तणाव, किनķतेची भावना ºयामुळे बोलÁयावर पåरणाम होतो
ºयामुळे अिभÓयĉ शारीåरक िøयेत ÓयÂयय येतो िकंवा ºयां¸याकडून ÿितकूल ÿितिøया
िनमाªण होतात.
७. टीकेची भीती:
बरेच ÿाĮकत¥ उ¸च Öतरावरील संÿेषणांना ठोस उ°र देÁयाचे टाळतात आिण Âयांनी
घेतलेÐया Öथानाबĥल Âयां¸यावर टीका केली जाते.
८. बचावाÂमकता :
कदािचत ÿभावी संÿेषणातील सवाªत मूलभूत अडथळा Ìहणजे बचावाÂमकता- Öवत:ला
दुखापत होÁयापासून वाचवÁयाची अÂयािधक िचंता जेÓहा Âयांना धोका वाटतो तेÓहा लोक
सहसा बचावाÂमक ÿितिøया देतात. munotes.in

Page 40

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
40 २.२ ÿभावी संÿेषणाची तßवे संÿेषणाची तßवे महßवपूणª आहेत कारण Âयात घटक असतात, जे संÿेषण ÿिøया
फायदेशीर आिण कायª±म बनवÁयासाठी आवÔयक असतात. कोणÂयाही संÖथे¸या िकंवा
शै±िणक संÖथे¸या सदÖयांना या तßवांची ÖपĶ समज असणे आवÔयक आहे. िशवाय, ते
सवª सदÖयांनी काöयािÆवत करणे आवÔयक आहे. हे खालीलÿमाणे नमूद केले आहेत:
िवĵसनीयता (Reliability) :
ÿभावी नातेसंबंध िवĵासावर बांधले जातात आिण संÿेषणा¸या संदभाªत, िवĵास ठेवतात
कì दोÆही प± समान तßवे लागू करत आहेत. अथªपूणª संवादात गुंतणे केवळ िवĵासा¸या
भावनेने श³य आहे. जर तुÌही एखाīाला आÂमिवĵासाने काही सांिगतले तर तो
आÂमिवĵास िटकवून ठेवÁयासाठी तुÌही Âयां¸यावर िवĵास ठेवला पािहजे.जेÓहा कोणी
तुÌहाला ÿĳ िवचारतो तेÓहा तुÌही उ°र देता कारण तुमचे उ°र ऐकले जात आहे यावर
तुमचा िवĵास आहे. तुमचे मत पुढ¸या Óयĉìइतकेच वैध आहे असा तुमचा िवĵास असेल
तेÓहा तुमचे मत महßवाचे असते. व³Âयाला ÿामािणकपणे बोलणे नेहमीच सुरि±त वाटले
पािहजे. उदाहरणाथª, एखाīा िवīाÃयाªने ÿĳ िवचारÐयास, िश±काने िवĵास दाखवणे
आवÔयक आहे. मग िवīाÃयाªचा असा िवĵास असेल कì ÿĳ Âया¸या इ¸छेनुसार ÿाĮ
झाला आहे आिण तो चुकìचा िकंवा मूखª Ìहणून ठरवला जाणार नाही.
संÿेषणाची िवĵासाहªता िवĵास घटकासह वाढते. व³Âयाला असे वाटले पािहजे कì Âया¸या
मते िकंवा तो कोण आहे यावłन Âयाचा Æयाय केला जात नाही. लोकांनी शÊदांचे
ÖपĶीकरण िवचारले पािहजे आिण िनÕकषा«वर जाऊ नये िकंवा Öवतःचे अथª लावू नये.
कोणताही पूवªúह नसलेला मुĉ संवाद अिधक चांगÐया परÖपरसंवादाला अनुमती देतो.
अशा पåरिÖथतीत ®ोता ÿामािणक आिण आदरणीय असतो, जरी Âयांना ते जे ऐकत आहेत
ते आवडत नसले तरीही. Ìहणून, िवĵास हा सवª तßवांचा पाया आहे.
सिøय ऐकणे (Active Listen ing):
सिøय ऐकणे Ìहणजे बोलणाöया Óयĉìवर संपूणªपणे ल± क¤िþत करणे, आिण कोणीतरी
Âयांचे वा³य पूणª करÁयापूवê Âयांना ýास देऊ नका िकंवा Öवतःचा ÿितसाद सुł कł
नका. आपÐया डो³यात चालू असलेली ही “आतील बडबड” ऐकÁयात अडथळा आणते.
ºया ±णी आÌही आम¸या ÿितसादाबĥल िवचार कł लागतो, आÌही सिøयपणे ऐकणे
थांबवतो. हे बोलत असलेÐया Óयĉìसाठी लािजरवाणे आहे, परंतु, आपण संदेशाचा अधाªच
भाग ऐकू शकतो आिण संदेश कसा पूणª होतो असे गृहीत धł शकतो. जर आÌही आधीच
िनÕकषाªपय«त पोहोचलो आहोत, तर आÌही ऐकणे बंद केले आहे. सिøय ऐकणे कठीण आहे
आिण Âयासाठी संयम आिण सराव आवÔयक आहे. बहòतेक लोकांना ऐकÁयाऐवजी
बोलायचे असते. Âया ÿमाणात तुमचे कान आिण तŌड वापरा, Ìहणजे तुÌही बोलता Âयापे±ा
दुÈपट ऐका!

munotes.in

Page 41

ÿभावी संÿेषण
41 िनणाªयक (Non - judgemental ):
नातेसंबंध िनमाªण करÁयासाठी इतरांचा Æयाय करणे हा चांगला आधार नाही. पूवªúह िकंवा
गृहीतकांवर आधाåरत िनणªय घेणे हा मानवी Öवभाव आहे. आपण िनणाªयक असायला हवं
असं Ìहणणं सोपं आहे, पण जगणं हे अÂयंत कठीण तßव आहे. माणूस Ìहणून आपण इतर
लोकांचा Æयाय करÁयासाठी ÿोúाम केलेले िदसते जेÓहा आपण लोक काय बोलतो आिण
काय करतो यावर आपण Æयाय कł लागतो तेÓहा समÖया सुł होतात. काही लोकांसाठी
इतरांचा Æयाय करणे थांबवणे खूप कठीण आहे आिण पुÆहा, यासाठी खूप सराव करावा
लागतो.
मूÐय फरक (Value Difference) :
तुÌही ºया लोकांशी संवाद साधता ते तुÌहाला नातेसंबंधात आणतात Âया िविवध
योगदानांची कदर करा. Âयांची मते िभÆन असू शकतात परंतु चांगली िकंवा वाईट नाही.
एखाīा संÖथेमÅये जर वातावरण िवĵासाहª असेल, ºयाĬारे लोकांना मािहत आहे कì Âयांचे
योगदान मोलाचे ठरेल ते मोकÑया मनाने संवाद साधतात. सिøय सहभागासाठी आिण
फलदायी नातेसंबंधांसाठी एक वातावरण तयार करा िजथे Âयांचा Æयाय केला जात नाही,
लोक आदराने Âयांचे ऐकत आहेत आिण Âयां¸या काöयाची ÿशंसा करत आहेत, ते जे
बोलतात ते गोपनीय राहते आिण Âयांचे पूणªपणे ऐकले जाते.
सुसंगतता (Consistency) :
तुम¸या संभाषणात सÂयता बाळगा. तुम¸याकडे बसून तुम¸या समÖया ऐकÁयासाठी भरपूर
वेळ आहे असे सांगून जो माणूस Âयां¸या घड्याळाकडे पाहत राहतो तो नकळतपणे
तुम¸यापय«त पोहोचवत असतो कì Âयांना वेळेची िचंता आहे. ते एक सांगतात, पण Âयांची
देहबोली अगदी ÖपĶपणे काहीतरी वेगळंच सांगत असते. हे लीकेज(leakage) Ìहणून
ओळखले जाते आिण जेÓहा तुÌही वापरता ते शÊद तुम¸या देहबोलीशी सुसंगत नसतात
तेÓहा ते उĩवते. आपण आपÐया संभाषणात ÿामािणक असणे खूप महÂवाचे आहे. आÌही
नसलो तर, सÂय बाहेर पडू शकते आिण उचलले जाऊ शकते. लोक देहबोलीवर “िवĵास”
ठेवतात; ते शÊदांनी "फसवले" जात नाहीत.
ÿÂयाभरण (feedback) :
अिभÿाय हे सुिनिĲत करतो कì ÿाĮकÂयाªला तुÌही संदेश देÁयाचा ÿयÂन करत असलेला
संदेश समजला आहे. ®ोÂया¸या चेहöयावरील हावभाव आिण देहबोली ÿितिøया देÁयास
मदत करते. डोळा संपकª आिण सतत ÿितसाद ÿाĮकÂयाªचे संभाषण पुढे नेÁयात ÖवारÖय
दशªवते.
२.३ ÿभावी संÿेषणामÅये िश±काची भूिमका अÅयापन िशकÁया¸या ÿिøयेची पåरणामकारकता , कायª±म वगª संवादावर अवलंबून
असते. वगाªत अनुकूल वातावरण िनमाªण करÁयात िश±काची भूिमका महßवाची असते. munotes.in

Page 42

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
42 यशÖवी संÿेषणाचा पåरणाम सामúी चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयामÅये होतो. ÿभावी
संवादाĬारे िश±क एक सहकारी आिण आकषªक वातावरण तयार कł शकतो.
१. िशकÁयासाठी सुरि±त वातावरण तयार करणे:
िश±क आिण िवīाथê यां¸यातील सौहादªपूणª आिण आĵासक वातावरणाचा वगाªतील
ÿितबĦता (engagement) , सहभाग आिण िवīाÃया«¸या यशावर सकाराÂमक पåरणाम
होतो. याचे कारण असे कì, जेÓहा िवīाÃया«ना आपुलकìची आिण सुरि±ततेची भावना
वाटते, तेÓहा ते वगª चचा«मÅये, आÓहानांचा ÿयÂन करताना Âयांचे Öवतःचे िवचार आिण
कÐपना Óयĉ करÁयास अिधक सोयीÖकर असतात. जेÓहा Âयांना मदतीची गरज असते
तेÓहा िवचारÁयास संकोच नाही. हे िसĦ झाले आहे कì ÿितबĦता (engagement) , आिण
सहभागा¸या उ¸च पातळीमुळे चांगले िवकिसत ²ान आिण अिधक यश िमळते.संÿेषणाचा
वापर कłन एक आĵासक िश±ण वातावरण तयार केले जाते. िवīाÃया«शी िश±काचा
संवाद िवīाÃया«ना चांगÐयाÿकारे जाणून घेÁयास अनुमती देतो आिण Âयांना दाखवतो कì
ते वगाªत Æयाय िकंवा अपमानापासून सुरि±त आहेत. िवīाÃया«ची नावे वषाª¸या सुŁवातीला
जाणून घेणे आिण Âयांचा वापर करणे ही चांगली कÐपना आहे. िवīाÃया«साठी खुले-दार
धोरण (open door policy) कोणÂयाही समÖयांबĥल िश±कांशी बोलÁयास आिण
Âयां¸याशी नेहमी संवाद साधताना सहानुभूतीशील आिण काळजी घेÁयास ÿोÂसािहत
करते.
२. गट ÿितबĦता (Group engagement) :
वगाªत सहकाöयाÂमक अÅययन अÅयापन िशकÁया¸या धोरणांचा अवलंब केला पािहजे.
िवīाथê ते िवīाथê िकंवा िवīाथê ते िश±क यां¸यातील दरी कमी करÁयासाठी सांिघक
कायª आिण गट िøयाकलाप वाढवावा. गटचचाª, āेन Öटॉिम«ग सýे िकंवा लहान िकंवा मोठ्या
गटांमÅये काम करणे , िवचार करÁयास आिण कÐपना देवघेव करÁयास ÿवृ° करते जे
वगाªतील वातावरण अिधक आरामदायक बनिवÁयासाठी योगदान देतात. या उपøमांमुळे
Âयांना ÿĳ िवचारÁयाची आिण Âयां¸या कामाबĥल अिभÿाय िमळिवÁयाची चांगली संधी
िमळते. यामुळे पåरणामकारक संÿेषण, धड्याची चांगली समज आिण शै±िणक फायदे
िमळतात.िश±क Âयां¸या सहकाöयांसोबत टीमवकª कłन संवाद कौशÐय सुधारÁयाचा
ÿयÂन कł शकतात. एकिýतपणे अिधक धड्यांचे िनयोजन करणे, कÐपना सामाियक
(sharing ideas) करणे आिण एकिýतपणे समÖया सोडवणे यामुळे तुमचा संवाद
साधÁयाचे मागª िवकिसत होतील.
३. अ - शािÊदक संÿेषण:
संÿेषण केवळ शािÊदक नाही तर अ - शािÊदक देखील आहे. तुमचा शािÊदक संवाद आिण
देहबोली यात सुसंगतता असली पािहजे. चेहöयावरील हावभाव सकाराÂमक असावेत आिण
तुम¸या शािÊदक संÿेषणासोबत जावे. उदाहरणाथª, तुÌही िवīाÃयाªसोबत चांगली बातमी
शेअर करत आहात पण तुम¸या चेहöयावरील हावभाव अगदी उलट आहेत.तुÌही तुम¸या
देहबोलीतून देत असलेले संकेत सकाराÂमक, आÂमिवĵासपूणª आिण आकषªक आहेत
याची खाýी करावी. जेÓहा तुÌही संपूणª वगाªसमोर सादर करत असाल तेÓहा डोÑयांशी munotes.in

Page 43

ÿभावी संÿेषण
43 संपकª साधणे देखील महßवाचे आहे - ते ÿÂयेकाला ल± देÁयास ÿवृ° करते, जे Âयांना
िशकÁयास मदत करते, तसेच Âयांना सहभागी होÁयास मदत करते. अिधक डोळसपणे
संपकª साधÁयासाठी, िश±काला धड्यातील सामúी आधीच अिधक चांगÐया ÿकारे
िशकावी लागेल, जेणेकłन तुÌहाला तुम¸या नोट्स वाचÁयासाठी दूर जावे लागणार नाही.
४. ऐकÁयाचे कौशÐय िवकिसत करणे:
ल± देऊन ऐकÁयाचे कौशÐय िवकिसत केले जाऊ शकते. खराब ऐकÁयामुळे 60% पे±ा
जाÖत संवाद अयशÖवी होतो आिण गैरसमज िनमाªण होतो. वगाªत चांगले ऐकÁयाचा सराव
केÐयाने तुÌहाला दोन ÿकारे फायदा होऊ शकतो. सवªÿथम, तुÌही तुम¸या िवīाÃया«साठी
एक मॉडेल Óहाल, जे Âयांचे Öवतःचे ऐकÁयाचे कौशÐय सुधारतील आिण अशा ÿकारे धडे
चांगÐया ÿकारे ल±ात ठेवतील.दुसरे Ìहणजे, सिøय ऐकून तुÌही गैरसमज दूर कł शकता
आिण िश±णाचा िवÖतार कł शकता, पåरणामी तुम¸या िवīाÃया«ना चांगले िश±ण िमळेल.
सिøय ऐकÁयात तुमचे िवīाथê काय Ìहणतात ते काळजीपूवªक ऐकणे समािवĶ आहे.
यामुळे Âयांना िवĵासाची भावना येते कì Âयांचे ऐकले आिण समजले जात आहे. Âयां¸या
कÐपनांचा आदर करणे आिण Âयांना आÓहान देणे िकंवा ÿĳ िवचारणे हा वगाªत समज
वाढवÁयासाठी वापरÁयाचा सवō°म मागª आहे आिण ÿभावी संवादाचे उÂकृĶ उदाहरण
आहे.
५. ÿितसाद:
ÿितसाद तÂपर आिण योµय नसÐयास संवाद यशÖवी होणार नाही. अिभÿाय हा देखील
वगाªतील संवादाचा एक महßवाचा घटक आहे. अिलकड¸या वषा«त ÿÂयाभरणावर ल±
क¤िþत करणारे अनेक अËयास झाले आहेत. असे िदसून आले आहे कì सकाराÂमक
अिभÿाय िवīाÃया«चा आÂमिवĵास वाढवतो, ºयामुळे ते यशÖवी होऊ शकतात यावर
िवĵास ठेवÁयाची श³यता अिधक असते. दोÆही प±ांचे अिभÿाय आĵासक वातावरण
िनमाªण करÁयास आिण शै±िणक यश वाढिवÁयास मदत करतात. सकाराÂमक
अिभÿायापे±ा नकाराÂमक अिभÿाय अिधक वेळा वगाªत वापरला जातो आिण अनेक
संशोधकांनी असा युिĉवाद केला आहे कì असे होऊ नये.
६. िवनोदाची भावना:
िशकवताना िवनोदाचा वापर केÐयाने वगाªत एक हलकì हालचाल िनमाªण होते आिण
िवīाÃयाªला संभाषण मनोरंजक वाटÐयाने तो अिधक ल± देतो Öवयं-ÿेरणा आिण िशकणे
हे िवīाथê आिण िश±क यां¸यातील सकाराÂमक संबंधांना ÿोÂसाहन देते.हे वगाªशी संबंध
ÿÖथािपत करÁयास आिण Âयांना धड्यात क¤िþत ठेवÁयास अनुमती देते. उदाहरणाथª,
तुÌही िवनोद िकंवा मजेदार िकÖसा सांगू शकता, हलकìफुलकì वैयिĉक उदाहरणे देऊ
शकता िकंवा िवīाÃया«¸या Öवतः¸या िवनोदांवर हसू शकता. तथािप, आपण हे सुिनिĲत
केले पािहजे कì आपण नकाराÂमक िवनोद वापरत नाही - िजसे आपण िवīाÃया«ना
अपमािनत करणे िकंवा लाज वाटेल असे बोलणे आणता िकंवा धड्याशी अÿासंिगक,
ýासदायक, िहंसक, ल§िगक िकंवा जबरदÖतीने िवनोद करणे इ. वगाªकडून सकाराÂमक
ÿितसाद िमळालेला िवनोद वापरणे सुł ठेवावे. (जसे कì हसणे). munotes.in

Page 44

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
44 ७. तांिýक कौशÐये
संगणक, िÓहिडओ आिण ऑनलाइन संसाधने यासार´या अīयावत अÅयापन साधनांचा
वापर करणे हा िवīाÃया«ना ÓयÖत ठेवÁयाचा आिण Âयांची समज अिधक मजबूत करÁयाचा
दुसरा मागª आहे. हे िविवध िश±ण शैली (learning styles) असलेÐया िवīाÃया«शी
तुम¸या संवादाची ÿभािवतता देखील वाढवू शकते, ºयांना जुÆया पĦती¸या लोकांपे±ा
ऑनलाइन संसाधनांचा अिधक फायदा होऊ शकतो. यापैकì काही संसाधनांचा वापर
िनयिमतपणे तुम¸या धड्यांमÅये करÁयाचा ÿयÂन करा.
८. ÖपĶता
चांगले संÿेषण चांगले िश±ण िशकÁयाची ÿिøया सुिनिĲत करते आिण ते समजून घेणे
याबĥल आहे. या कारणाÖतव, तुम¸या ®ोÂयांशी शÊद जुळवून घेताना तुÌही नेहमी ÖपĶ
असले पािहजे. धडा योजना िलिहताना याचा िवचार करा (तुÌही ि³लĶ कÐपनांना तुम¸या
®ोÂयांना समजÁयासाठी सोÈया, तािकªक भागांमÅये िवभािजत केÐयाची खाýी करा), परंतु
धडा सादर केÐयानंतर मुलांशी संवाद साधताना देखील िवचार करा. उदाहरणाथª, तुÌही
तुम¸या िवīाÃया«ना ÿĳ िवचाłन िकंवा धड्याचा सारांश Âयां¸या Öवतः¸या शÊदात सांगून
तुमची िशकवण ÖपĶ आहे हे तपासू शकता.जेÓहा तुÌही तुम¸या िवīाÃया«ना ÿĳ िवचारता,
तेÓहा तुÌही काय िवचारत आहात ते Âयांना समजते याची खाýी करÁयासाठी योµय मचान
(scaffolding) वापरा. तुÌही ÿाथिमक शाळेत िशकवÐयास, तुम¸या िवīाÃया«ची भाषा
±मता अīाप पूणª िवकिसत झालेली नसेल. बंद केलेले ÿĳ (closed question)
(योµय/चुकìचे ÿितसाद शोधणे), सĉìचे पöयाय (forced alternatives) ( जसे कì
'आवडले कì नापसंत?'), आिण वा³य सुł करणारे (उदा., 'एक सं²ा आहे...') लहान
मुलांशी संवाद साधÁयासाठी सवाªत ÿभावी आहेत. मोठ्या मुलांसाठी, खुले ÿĳ (जसे कì
'तुÌहाला कसे वाटते...' िकंवा 'मला याबĥल सांगा...') Âयांना Âयांची िवचारसरणी
वाढवÁयाची आिण Âयांची समÖया सोडवÁयाची कौशÐये िवकिसत करÁयाची परवानगी īा.
िनÕकषª:
अनेक घटकांमुळे वगाªत संÿेषण अडथळे येऊ शकतात. संÿेषण हा अÅयापनाचा एक
महßवाचा भाग आहे कारण िवīाÃयाªला िश±क जो संदेश देÁयाचा ÿयÂन करीत आहे ते
समजून घेÁयास स±म असणे आवÔयक आहे. िवīाÃया«ना एकमेकांशी ÿभावीपणे संवाद
साधता आला पािहजे. वगाªत असे अनेक घटक आहेत जे ÿभावी संवादासाठी अडथळे
Ìहणून काम कł शकतात संÿेषणा¸या मूलभूत तßवांचे पालन केÐयाने आÌही चुकìचा अथª
न लावता ऐकले आहे याची खाýी करÁयात मदत होईल. थोड³यात, आपण सिøयपणे,
आदराने आिण िनणªय न घेता ऐकले पािहजे आिण गृहीत धł नये. आपण जे काही बोललो
आहोत Âयाबĥल आपÐया ®ोÂयाची समज तपासली पािहजे आिण आपण जे ऐकत आहोत
Âयाबĥल आपली Öवतःची समज ÖपĶ केली पािहजे. आपण आपÐया संवादात नेहमी
ÿामािणक असले पािहजे, आपण बोलतो Âया शÊदांपे±ा आपÐया अ - शािÊदक संकेतांचा
आपÐया संÿेषणावर जाÖत ÿभाव पडतो हे ल±ात ठेवा. या तßवांचे पालन केÐयाने
िवĵासाहª नातेसंबंध आिण ÿभावी संवादासाठी एक मजबूत पाया िमळेल. munotes.in

Page 45

ÿभावी संÿेषण
45 अÅयापन Óयवसायात, संभाषण कौशÐये िश±कां¸या वगª ÓयवÖथापन, अÅयापनशाľ
आिण वगाªशी परÖपरसंवादात लागू केली जातात. िशवाय, िश±कां¸या िश±णात बोलÁयाचे
कौशÐय िशकवणे महßवाचे आहे.
तुमची ÿगती तपासा:
१) संÿेषणाची तीन तßवे ÖपĶ करा? िश±क Ìहणून तुÌही ते कसे राबवल?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२) ÿभावी संÿेषणासाठी िश±क अ - शािÊदक घटक कसे वापł शकतात?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३) अयशÖवी संÿेषणाला तुमचा ÿितसाद काय असेल?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
४) ÿभावी संÿेषणा¸या आंतरवैयिĉक (Interpersonal) आिण आÂमसंवाद
(Intrapersonal) अडथÑयांमÅये काय फरक आहे?
….…………… ……………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
५) संघटनाÂमक संÿेषणातील अडथळे वगाªतील संÿेषणात कसे अडथळा आणू शकतात?
उदाहरणासह ÖपĶ करा?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२.४ संदभª  https://www.highspeedtraining.co .uk/hub/communic -teachers/

***** munotes.in

Page 46

46 ३
संÿेषण मागª
घटक रचना
३.१ उिĥĶे
३.२ पåरचय
३.३ संÿेषणा¸या पĦती
३.४ बोलणे / ऐकणे
३.५ कथन, ÖपĶीकरण
३.६ चचाª, ÿÔ न िवचारणे
३.७ िचýण (शािÊदक आिण अशािÊदक)
३.८ ÿÔ न
३.९ संदभª
३.१ उिĥĶे  सदर घटक संÿेषण मागêशी संबंिधत आहे. ते खालील बाबतीत मदत करते:
 िश±ण ±ेýात वापरÐया जाणाöया संÿेषणा¸या िविवध मागाªबĥल आकलन करणे.
 तपिशलांमÅये संवादा¸या िविवध मागाªनंबĥल समजून घेणे.
 ÖपĶीकरण आिण कथन यात फरक करणे.
 संÿेषणा¸या िविवध मागा«चे फायदे आिण तोटे िवÖतृतपणे सांगणे.
 वगाªतील परÖपरसंवादात िवचारले जाऊ शकणारे िविवध ÿकारचे ÿÔ न ओळखणे.
 संÿेषणाबĥल आिण Âया¸या मागाªबĥल िमळवलेले ²ान वेगवेगÑया / नवीन
पåरिÖथतéमÅये लागू करणे.
 संÿेषण मागा«¸या ÿकारांवर अबवलंबून िविवध उदाहरणांचे वगêकरण करणे जसे कì
शािÊदक आिण अशािÊदक.
 संÿेषणा¸या िविवध मागाªची तुलना करणे.
३.२ पåरचय िश±णासह सवª ±ेýांमÅये दळणवळण हे सवōपåर आहे आिण िश±ण यशÖवी करÁयासाठी
महßवाचे आहे. संÿेषण हे िश±क ते िवīाथê, िवīाथê ते िश±क, िवīाथê ते िवīाथê, munotes.in

Page 47

संÿेषण मागª
47 िश±क ते िश±क, िश±क ते पालक, पालक ते िश±क, िश±क ते ÿशासक िकंवा ÿशासक
ते पालक इÂयादéमÅये असू शकते. ÿभावी आिण कायª±म संवाद शै±िणक कुटुंबांना
सामाियक करÁयास आिण योगदान देÁयास मदत करतो. मुलां¸या वाढीसाठी आिण
िवकासासाठी आवÔयक असलेŊी महßवाची आिण संबंिधत मािहती ही जेÓहा ÿेषकाकडून
ÿाĮकÂयाªकडे पाठवÁयात येते तेÓहा संÿेषण होते. माÅयम वापłन ÿाĮकताª संÿेषणासाठी
वापरता येणारे माÅयम: िÓहºयुअल कÌयुिनकेशन (शरीरा¸या आषेचा वापर िकंवा जेÔ चरचा
वापर) आवाजांसह संÿेषण (मानवी भाषा वापरणे, िकंवा कुÞयाचे भुंकणे देखील असू शकते)
Öपशª वापłन संÿेषण. संपूणª जग एकतर वायडª आहे िकंवा जबरदÖत संÿेषण जाÑयात
गुंतलेले आहे. मोबाइल संभाषण िकंवा दूरदशªन पाहणे िकंवा आपÐया िमýांसह गÈपा मारणे
िकंवा कŏटुंिबक चचाª िकंवा कदािचत आपÐया कायाªलयातील सदÖयांसह वÖतुिÖथतीवर
आधाåरत मािहती सामाियक करणे ही दैनंिदन संÿेषणाची उदाहरणे आहेत. अशा ÿकारे
िनदōषपणे संÿेषण घडÁयासाठी तुम¸याकडे ÿभावी संवाद असणे आवÔयक आहे.
३.३ संÿेषण मागª कोणÂयाही संÿेषण ÿिøयेसाठी ÿेषक, एक माÅयम, संदेश आिण ÿाĮकताª आवÔयक
असतो. संदेश ÿसारणामÅये काही भावना आिण Âया¸याशी िनगिडत िविवध सांÖकृितक
महßव देखील समािवĶ आहे. संदेश िकंवा मािहती देÁयासाठी संÿेषणाचे िविवध मागª वापरले
जातात.
संÿेषणाचे िविवध मागª:
१. बोलणे, ऐकणे
२. कथन, ÖपĶीकरण
३. चचाª, ÿÔ न िवचारणे
४. उदाहरणे (शािÊदक आिण अशािÊदक)
३.४ बोलणे / ऐकणे ऐकणे:
ऐकणे हे मूलभूत िशकÁयाचे कौशÐय आहे. ते ÿितिøयाशील ±मता िकंवा सुĮ कौशÐय
Ìहणून ओळखýे जाते, कारण ते आपÐयाला आपÐया कानांचा आिण आपÐया मनाचा
उपयोग समजून घेÁयाची अपे±ा करते; जसे ते आÌहाला सांिगतले िकंवा संबोिधत केले
जात आहे. ऐकणे ही संÿेषण ÿिøयेतील महßव आÂमसात करÁयाची आिण भाषांतåरत
करÁयाची ±मता आहे. ऐकणे महÂवाचे आहे आिण आवÔयक आिण मूलभूत गोĶी
ÿभावीपणे समजून घेÁयासाठी आिण परÖपरसंबंिधत संÿेषण करÁयासाठी आवÔयक
असलेले सवाªत उपयुĉ आिण शिĉशाली कौशÐय आहे. ल±पूवªक ऐकÁया¸या
±मतेिशवाय, अथª समजने िबघडते. ऐकÐयािशवाय सहसंबंध िवभĉ होतो आिण
समजूतदारपणा कमी होतो आिण िशकणारा गŌधळून जातो. munotes.in

Page 48

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
48 बोलणे आिण ऐकणे:
बोलणे आिण ऐकणे या िøयांचा िवचार हा संवाद ÿिøया, पूणª करÁयासाठी करÁयात येतो
आिण या ÿिøया Ļा एकम¤कांपासून वेगÑया केÐया जाऊ शकत नाहीत. वगाªत बोलणे
आिण ऐकणे Ļा दोÆही िøया सामािजक आिण शै±िणक हेतू पूणª करतात. Ìहणजेच, बोलणे
आिण ऐकणे हे नातेसंबंध िनमाªण करÁयात आिण िशकÁयाचे साधन Ìहणून काम
करÁयामÅये क¤þÖथानी असते. ऐकÁयाची आिण बोलÁयाची कौशÐये हे एखाīा Óय³ ती¸या
शै±िणक यशाचे मूलभूत िनधाªरक असतात. ऐकÁयाचे ÿकार, बोलÁयाचा आधार आिण
सं²ानाÂमक बाजू दशªिवÁयाबददल आहे, तर बोलणे हे वतªन / कायªÿशªन आहे. यशÖवी
संवादासाठी, ऐकणे आिण बोलणे एकý करणे अपåरहायª आहे. िशकÁया¸या ÿिøयेवर
िनयंýण ÿदान करताना ऐकणे िवīाÃया«ना बोलÁयास उ°ेिजत करते आिण Âयांचे
बोलÁयाचे कौशÐय सुधारÁयास आिण मौिखक संÿेषणादरÌयान Âयांचे आÂम-िनयंýण
सुधारÁयास मदत करते.
फलदायी संभाषणासाठी िवīाÃयाªनी सखोलपणे ऐकणे आवÔयक आहे, जे सांिगतले आहे
Âयावर िचंतन करणे, कÐपना ÖपĶपणे Óय³ त करणे, ल± देणे, अंत²ाªनी ÿÔ न िवचारणे,
आदरपूवªक वादिववाद करणे आिण घेतलेÐया मािहतीची समज िवकिसत करणे आवÔयक
आहे. ही महßवपूणª ऐकणे आिण बोलÁयाची कौशÐये िशकवणे आवÔयक आहे आिण सराव
केÐयामुळे िवīाÃया«ना शाळेत आिण शाळेबाहेर फलदायी संभाषण करÁयास मदत होते.
शै±िणक संभाषण कौशÐये िशकवून आिण सराव केÐयाने सामूिहक कायाªदरÌयान उĩवू
शकणाöया समÖया टाळÁयासाठी आिण कमी करÁयास मदत होईल आिण िवīाÃया«ना
Âयां¸या परÖपरसंवादात आिण िशकÁयात अिधक अंतभूªत होÁयास मदत होईल.
चांगले बोलणे ऐकÁयाचे वातावरण असÁयाचे फायदे:
संÿेषण कौशÐये वाढते:
वगाªतील संभाषणे शै±िणक सेिटंगचा अिवभाºय भाग आहेत. िवīाथê जेÓहा Âयांचे िवचार,
ÿÔ न आिण कÐपना मांडतात तेÓहा िश±क आिण Öवतःशी संवाद साधतात. वगाªतील
संभाषणांशी सुसंगत असलेले िवīाथê चच¥त सिøय असतात. जेÓहा िवīाथê वगाªत एखाīा
गटासमोर बोलतात तेÓहा ते Âयांना सावªजिनक भाषणात भिवÕयातील ÿयÂनांसाठी तयार
करतात.
काम पूणª करÁयातील वेळ वाचतो:
जे िवīाथê वगाªत त±पूवªक ऐकतात ते थेट असाइनम¤ट सुł कł शकतात. ते Âयांचे काम
सुł करÁयापूवê बरेच ÿÔ न िवचारÁयात वेळ वाया घालवत नाहीत. जेÓहा एखादा िवīाथê
ल±पूवªक ऐकत नाही, तेÓहा तो अनावÔयक चुका कł शकतो ºयामुळे Âयाला असाइनम¤टचे
काही भाग पुÆहा करावे लागतात. हे Âयांना या वाहóन नेणाöया चुका गृहपाठात घेऊन जाते,
ºयामुळे िवīाÃयाªला आणखी वेळ īावा लागतो. यामुळे Âयांना ऐकÁयाचा वेळे¸या
ÓयवÖथापनावर काय पåरणाम होतो याची जाणीव होते.
munotes.in

Page 49

संÿेषण मागª
49 उ°म शै±िणक आकलन होते:
जे िवīाथê वगाªत ल±पूवªक ऐकतात ते िश±क ÿÖतुत सामúीची चांगले आकलन करतात
आिण मूलभूत संकÐपना ओळखू शकतात. Âयां¸या एकाúते¸या ÿयÂनामुळे शेवटी Âयां¸या
ÖमृतीमÅये मािहती साठवली जाते. हे िवīाÃयाªला जेÓहा पूवêचे ²ान आठवÁयाची आिण
तयार करÁयाची आवÔयकता असते, िवशेषत: गिणतासार´या िवषयात, जे मागील कौशÐय
ÿाĮीवर आधाåरत असते तेÓहा मदत करते.
परÖपर संबंध समृĦी करण होते:
एखाīा िवīाÃयाªने Âया¸या संÖथाÂमक सदÖयांचा आदर आिण आÂमिवÔ वास िमळवणे
आवÔयक आहे, मग तो Âयाचे िश±क असो िकंवा अितथी Óया´याता. जेÓहा िवīाथê ल±
देतो तेÓहा व³Âयाला मोलाचे वाटते आिण तो िवīाÃया«¸या सूचना आिण इनपुटसाठी
अिधक खुला असतो. जेÓहा Âयांचे िवīाथê वगाªत सिøयपणे ऐकÁयाचा ÿयÂन करतात
तेÓहा िश±क उÂसाहाने ÿितिøया देतात. िवīाÃया«मÅये Âयां¸या िटÈपÁया आिण ÿÔ न
ल±पूवªक ऐकणाöया समवयÖकांबĥल आदर असतो.
ल±पूवªक ऐकÁयाचे कौशÐय:
िश±क बöयाच वेळेला िदवसभर ऐकÁया¸या सूचना वगाªमÅये देतात. िवīाÃया«चे ल±
वेधÁयासाठी ते "इकडे ल± īा" सारखे वा³यांश वापł शकतात. िवīाथê हे िशकतात कì
डोळा हा ऐकÁया¸या ÿिøयेचा एक महßवाचा भाग आहे. जेÓहा िवīाथê िश±कां¸या
संकेतांचे आिण सूचनांचे पालन करतात, तेÓहा ते जीवना¸या सवª ±ेýांमÅये आवÔयक असे
ऐकÁयाचे कौशÐय िवकिसत करतात.
३.५ कथन, ÖपĶीकरण कथन:
कथन हा संÿेषणाचा एक ÿकार आहे. ºयामÅये िश±क िवīाÃया«ना िवषय वÖतूबĥल
मािहती देतात आिण िवīाथê नंतर ती िवषय वÖतू िकंवा एकमेकांना परत सांगतात िकंवा
कथन करतात. ए³सपोजर आिण कथनाची ही ÿिøया िवīाÃयाªला ते िशकत असलेÐया
सामúीसह सिøयपणे सहभागी होÁयाची संधी देते. जसजसे िवīाथê कथन करतात,
तसतसे Âयांचे ते आकलन करतात आिण Âयाचे úहण करतात. िवīाÃया«ना सादर केलेली
अÅययन सामúी पुÖतका¸या उताöयापासून (इितहास, िव²ान िकंवा कलेवर असो), सुंदर
िचýकलेपय«त, पांढöया फळीवर दाखवलेÐया गिणती ÿिøयेपय«त काहीही असू शकते.
कथन करताना िवīाÃया«ना संपूण आशयाचे कथन करÁयास सांिगतले जाते - तो सारांश
नाही आिण ते कथन Âयांना देÁयात येणाöया ए³सपोजरनंतर लगेच Óहायला हवे. याचे
उदाहरण Ìहणजे हॅरी पॉटरचा एक अÅयाय वगाªत वाचणे आिण नंतर िवīाÃयाªला श³य
िततकì कथा परत सांगÁयासाठी सांगणे अथवा आठवÁयास सांगणे. ही ÿथा खूप
शिĉशाली आहे कारण ती परत सांगÁयास तयार होÁयासाठी िवīाÃयाªला ती कथा वाचली
जात असताना Âयात पूणªपणे गुंतÁयास भाग पाडते. िवīाथê सामúीकडे पूणªपणे ल± देतो
कारण Âयाला ते मािहत असले पािहजे अशी अपे±ा असते. तसेच, दुसöया िवīाÃयाªचे munotes.in

Page 50

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
50 Ìहणणे सांगत असताना िकंवा ऐकताना, िवīाथê Âयांचा आठवणी ŀढ करतात आिण
एकिýत करतात जेणेकłन Âयांना आता कथा कळते.
जेÓहा आपण या कथना¸या ÿिøयेिशवाय कोणतीही सामúी केवळ एकदाच वाचतो तेÓहा
आठवणéना तयार होÁयाची संधी िदली जात नाही आिण आपÐयाला जे ²ान िमळू शकले
असते ते एका कानात जाते आिण दुसöया कानातून बाहेर पडते. कथन हे ²ान आपÐया
ÖमृतीमÅये सुरि±त ठेवते आिण Âयामुळे कथा, ÿिøया, िचý िकंवा तािकªक युिĉवाद असो,
जवळजवळ कोणÂयाही ÿकारची सामúी िशकÁयासाठी एक उपयु³ त कौशÐय आहे.
 कथनाची ÿिøया
 जुळवणी समजून घेणे
वणªनाÂमक मजकूराची मांडणी कथे¸या इतर पैलूंना अधोरेिखत करते. कथा कुठे आिण
केÓहा घडते हे समजते करणे. उदाहरणाथª, िसंűेला¸या कथेत, नायक िकंवा मु´य पाý खूप
पूवê जगतो. िसंűेला ित¸या सावý आईसोबत राहते िजथे ितचे कतªÓय मजले साफ करणे
आिण कपडे धुणे होते आिण कथे¸या शेवटी, ती मोहक राजकुमारसोबत Âया¸या भÓय
वाड्याकडे िनघते. ितची सुŁवात कुठून झाली आिण ती कोठे संपते यामधील तफावत खूप
मजबूत आहे, आÌही अनेकदा यशÖवी लोकांना "िसंűेला कथा" Ìहणून संबोधतो. िवīाथê
वेगवेगÑया कथां¸या सेिटंµजची तुलना आिण कॉÆůाÖट कł शकतात.
वणª िवĴेषण:
कथनाÂमक मजकूराचा अËयास कłन िवīाथê पाýांचा शोध ¶यायला िशकतात.
कथांमÅये, ÓयिĉमÂव, सामािजक-आिथªक िÖथती आिण पाýा¸या भाविनक िÖथतीबĥल
इशारा देणारे बरेच तपशील आहेत. िवīाÃया«नी वणाªचे कपडे आिण चेहöयावरील हावभाव
यांचे वणªन करणारे शÊद आिण ÿितमा पहाÓयात. चाåरÞयाबĥल िनÕकषª काढÁयासाठी
िवīाÃया«नी पाý काय Ìहणतो आिण तो इतरांना कसा ÿितसाद देतो हे तपासले पािहजे.
कथेतील समÖया सोडवताना पाýा¸या कृती Âया¸या Óयिĉमßवाबĥल शिĉशाली संकेत
आहेत.
कथनाÂमक मजकुरा¸या कथानकाचा अËयास कłन आधीच जे घडले आहे Âयानुसार
अथªपूणª िनÕकषा«चा अंदाज कसा लावायचा हे िवīाथê िशकू शकतात. कथानका¸या
घडामोडéचा टÈपा सेट करÁयासाठी लेखक घटनांचा øम कसा वापरतो आिण ³लायमॅ³स
िकंवा उ¸च िबंदू Èलॉट åरझोÐयूशनला भाग पाडत नाही तोपय«त वाढÂया कृतीसह उÂसाह
कसा िनमाªण करतो हे ते िशकतात. कथानक जसजसे उलगडत जाते तसतसे वाचकाला
पाýांबĥल आिण Âयां¸या गुणांबĥल मािहती िमळते. िसंűेला¸या बाबतीत, कथे¸या शेवटी
ित¸या दयाळू हावभाव आिण संयमशील Öवभावाचा मोबदला िदला जातो, तर दुĶ सावý
आईला ितची पाýता कळते.

munotes.in

Page 51

संÿेषण मागª
51 थीम ओळखणे:
सेिटंग, पाýे आिण कथानक जाणून घेतÐयानंतर, कथे¸या अंतिनªिहत संदेशाबĥल िकंवा
थीमबĥल चचाª करणे ही पायरी येते. रहÖय िकंवा ÿणय यांसार´या अनेक थीम वापरÐया
जाऊ शकतात. िसंűेला ही थीम¸या निशबा¸या लहरीपणावर आधाåरत आहे. ही एक
आनंदी शेवट असले तरी निशबाची उलट-सुलट कथा आहे. वणªनाÂमक मजकूरा¸या
धड्यांचा समारोप करÁयासाठी, िश±क Âयां¸या िवīाÃया«ना िवचाł शकतात कì िसंűेला
कथा लोकांना Âयां¸या जीवनात आशा आिण ÿेरणा कशी देऊ शकते.
कथनाचे फायदे:
कथनामुळे मुलांचा िवचार आिण भावना Óय³ त करÁयाचा उÂसाह वाढतो:
कथन एक Āेमवकª तयार कłन मािहती सुरि±त करते ºयामÅये िवīाथê नवीन ²ान ठेवू
शकतात आिण Âयामुळे Âयांची धारणा आिण समज सुधाł शकतात.
कथनामुळे शािÊदक ®ेķता वाढते:
 कथन िवīाÃया«ना भावनांचा ÿथम अनुभव देते ºयाशी ते संबंिधत आहेत आिण
Âयामुळे ते अिधक सहजपणे ल±ात ठेवू शकतात.
 कथन िवदयाÃया«¸या सिøय सहभागास ÿोÂसाहन देते. ºयामुळे िवīाÃया«मधील
सहकायª आिण एकमेकांचे ऐकÁयाची ±मता देखील िनमाªण होते.
कथनाचे तोटे / मयाªदा:
मयाªिदत ŀĶीकोन:
वाचक हा सहसा िनवेदका¸या अथाªपुरता मयाªिदत असतो कारण कथा úंथ ÿथम
Óय³ ती¸या ŀĶीकोनातून िलिहलेले असतात.
अंतदªĶी वाढते:
कथनाÂमक मजकूर आंतåरक संवाद आिण ÖपĶीकरणादवारे िनवेदका¸या अनुभवांची
अिधक समृĦ आिण अिधक तपशीलवार झलक ÿदान करतात. बाĻ ŀĶीकोन वाचकाला
केवळ पाýा¸या भावना गृहीत धरÁयाची िकंवा Âयाचा अथª लावÁयाची परवानगी देतो, तर
ÿथम-Óयĉì वाचकाला पाýाशी भाविनकåरÂया जोडÁयाची परवानगी देते.
वÖतुिÖथतीवर मात:
कथन गैर-काÐपिनक मजकुरावर आधाåरत असÐयास, िदलेली मािहती नेहमी सÂयािपत
केली जाऊ शकत नाही, कारण ती एका Óय³ ती¸या ŀĶीकोनातून संबंिधत आहे. वाचक
फĉ िनवेदक काय संÿेषण करतो हे िशकतो, नŌदवलेली मािहती संदभाªमÅये नेहमीच अचूक
असू शकत नाही. वैयिĉक अनुभवा¸या आधारे िनवेदका¸या ŀĶीकोनातून घटनेचा अथª
लावला गेला, तर तो अथª वेगवेगÑया जीवनानुभव असलेÐया िनवेदकापे±ा वेगळा असेल. munotes.in

Page 52

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
52 िविशĶ आवाज:
वणªनाÂमक úंथांची भाषा भावपूणª आिण वणªनाÂमक असते. वणªनाÂमक मजकूर िचýे रंगवतो
आिण ŀÔय सेट करतो, वाचकांना िविशĶ आिण वैयिĉक ŀिĶकोनातून कथेचा अनुभव घेता
येतो. यात ºवलंत िनरी±णे आिण भाविनक अनुभव आहेत, जसे कì Åवनी, वास, अिभŁची
आिण आंतåरक भावना ºया इ. वणªनाÂमक मजकूर एखाīा पाýा¸या िविशĶ आवाजात
िलिहला जातो, ÓयिĉमÂव, शारीåरकता, संÖकृती, िभÆन पåरिÖथतéना भाविनक ÿितसाद
यासारखे Âयांचे गुणधमª पूणªपणे दशªिवतात. एखाīा पाýाची भाषा आिण िवचार वेगवेगÑया
लोकांपय«त Âयां¸या वैयिĉक अनुभवां¸या आधारे वेगÑया मागाªने येऊ शकतात ºयामुळे
वाचक िनिÕøय िकंवा ÿासंिगक िनरी±क Ìहणून न राहता पाýाशी कने³ट होऊ शकतात.
ÖपĶीकरण:
समजावून सांगÁयाची Óया´या एखाīा संकÐपनेबĥल िकंवा तßवाबĥल एखाīा ÓयĉìमÅये
समजून घेÁयासाठी िøयाकÐप Ìहणून केली जाऊ शकते. संकÐपना समजाऊन घेÁयासाठी
व दोन ओळीमधील अंतर भłन काढÁयासाठी आिण िवīाÃया«मधील Âया
संकÐपनेबाबतीतील आकलन वाढवÁयासाठी िश±क ÖपĶीकरण चा वापर करतात.
ÖपĶीकरण / कथनाचे घटक:
१. अचूक भाषा वापर
२. ÖपĶपणे उ¸चार
३. ÖपĶीकरण देताना ÿवाहीपणा ठेवणे
४. Óहॉइस मॉड्युलेशन वापर
५. मु´य मुīांवर जोर देऊन Âयांना हायलाइट करणे
६. जेĲर आिण देहबोली वापर
७. पुरेसे ऐकÁयायोµय आिण ÖपĶ बोलणे
८. वेळेचे ÓयवÖथापन खूप महÂवाचे आहे
९. ÖपĶीकरण ÿभावी आिण पुरेसे कायª±म असणे
१०. योµय भाषेचा वापर करणे आिण Óयाकरणा¸या चुका न करता Âयात शुĦता ठेवणे.
ÖपĶीकरणाचे फायदे:
 ÖपĶीकरण वेळेची बचत करते. कारण काही गोĶéसाठी बराच वेळ घालवÁयाऐवजी ,
एखादी Óय³ ती बöयाच गोĶéसाठी थोडा वेळ वापł शकते आिण ºवलंत िवषयांवर
भरपूर मािहतीचे हÖतांतरण होऊ शकते. munotes.in

Page 53

संÿेषण मागª
53  ÖपĶीकरणाĬारे िश±क कोणÂयाही संकÐपनेचे आकलन सोपे कł शकतात.
िवīाÃया«ना चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयासाठी ि³लĶ गोĶी सोÈया केÐया जाऊ
शकतात.
 ÖपĶीकरण िवīाÃया«ना वगाªत नोट्स घेÁयास अनुमती देते ºयामुळे संपूणª Óया´याना
दरÌयान मुलांना ÿोÂसािहत केले जाते.
 ÖपĶीकरणादवारे िवīाÃयाªना अिधक समज िमळते जेणेकłन ते Âयांचे ²ान नवीन
पåरिÖथतéमÅये हÖतांतåरत कł शकतील.
 ÖपĶीकरण िवīाÃया«ना कोणतीही कÐपना िकंवा मािहती यां¸यातील अंतिनªिहत संबंध
समजÁयास मदत करते
ÖपĶीकरणाचे तोटे / मयाªदा:
 ÿिशि±त िश±कांची कमतरता: ÖपĶीकरण कायª±मतेने वापरÁयासाठी िश±क
पुरेसा कायª±म असतो. सवª िश±क ÿभावीपणे समजावून सांगू शकत नाहीत.
 जर िश±कांना भाषा आिण आशय: िवषयावर ÿभुÂव नसेल तर ते ÿभावीपणे ÖपĶ
करÁयात अपयशी ठरतात.
 ÖपĶीकरणात एखाīा िवषयाची िकती गरज आहे याला कालमयाªदा नाही, परंतु
एखाīा िविशĶ िवषयाचे ÖपĶीकरण वाढवÐयाने िवīाÃया«ना कंटाळा येऊ शकतो.
 िश±कांना मुलां¸या मानसशाľाचे ²ान असणे महßवाचे आहे. िवīाÃयाª¸या आकलन
±मतेची पूवª मािहती नसताना िश±काने ÖपĶीकरण सुł केले तर ÖपĶीकरणाची
संकÐपना िनरथªक राहते.
३.६ चचाª, ÿÔ नो°रे चचाª:
चचाª ही अशी कायªनीती आहे जी सं²ानाÂमक िवचारांना चालना देÁयासाठी, वृ°ी आिण
िवÔ वासांना आÓहान देÁयासाठी आिण कौशÐये वाढवÁयासाठी तयार केली जाते. हे सहसा
िश±क आिण िवīाथê असलेÐया वगाªत िशकत असताना दोन लोकांमधील परÖपर
संवादासाठी तŌडी असते, हे िवīाथê आिण िशकणारे यां¸यात तसेच िश±काची भूिमका
सुिवधेची असते. िववेचन िवīाथê-क¤िþत सूचनांची िविवध वैिशĶ्ये आÂमसात करतात िजथे
िशकणारे िशकÁया¸या ÿिøये¸या क¤þÖथानी असतात, िश±काची भूिमका मागªदशªकाची
असते ºयाचे Åयेय सामािजक परÖपरसंवादावर भर िदला जातो Âया िवषयाची सखोल
मािहती असते.
पथक (पॅनेल) चचाª:
हा चच¥चा एक ÿकार आहे. ºयामÅये िवīाÃया«चा िनवडलेला गट पॅनेल Ìहणून काम करतो.
तर उवªåरत वगाªतील िवīाथê ÿे±क Ìहणून काम करतात. सुŁवातीला पॅनेलचे सदÖय munotes.in

Page 54

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
54 िनवडक ÿÔ नांवर अनौपचाåरक चचाª करतात. सदÖयांमधून एक पॅनेल नेता िनवडला जातो
आिण तो/ती Âयांनी अंितम केलेÐया चच¥चा िकंवा ÿÔ नांचा सारांश देतो आिण िवषयाशी
संबंिधत ÿे±कांसाठी चचाª उघडतो.
वादिववाद चचाª:
हे चच¥चे एक तंý आहे जे वादúÖत मुīाचा समावेश असलेÐया कोणÂयाही िवषयासाठी
योµय आहे. िवषया¸या बाजूने आिण िवŁĦ िकंवा बाजूने / िवप±ात वगª दोन गटांमÅये
िवभागलेला आहे. गटातील ÿÂयेक व³Âयाला Âयांची बाजू बोलÁयासाठी मयाªिदत वेळ
असतो. या ÿकार¸या िøयाकलापाचा मु´य उĥेश सामúीला संबोिधत करणारे वाजवी
युिĉवाद तयार करणे आिण दुसöया बाजू¸या युिĉवादांचा देखील िवचार करणे आहे.
भूिमका िनभावणे हे एक तंý आहे ºयाचा वापर भागधारकां¸या Öथानांबĥल ÖपĶ अंतŀªĶी
िवकिसत करÁयासाठी आिण सकाराÂमक परÖपरसंवादांना अडथळा आणणारी िकंवा
सुलभ करणारी श³ ती समजून घेÁयासाठी केली जाते. िनवडलेÐया गट सदÖयांना भूिमका
िनयु³ त केली जाते. िजथे ते भूिमका गृहीत धरतात उदाहरणाथª वकìल, िश±क, अिभयंता
इÂयादी भूिमका आिण िश±काने पूवª-िनिमªत पåरिÖथती कृती करतात उदाहरणाथª वगाªतील
ŀÔय िकंवा Æयायालयाची बैठक अËयासøमाशी संबंिधत काही िवषय इ. नंतर संपूणª गट
िविवध खेळाडूं¸या भूिमका आिण वैिशĶ्यांचे एकý िवĴेषण करतो.
चच¥चे फायदे:
चच¥सह िमि®त Óया´याने िवदयाÃया«ना लàय िटकवून ठेवÁयास मदत करतात. एखादा
िवषय वरवर¸या अथाªने समजून घेÁयापे±ा िकंवा Âयाबĥल फĉ वाचून िकंवा Âया
िवषयावरील Óया´यान ऐकÁयापे±ा अिधक चच¥Ĭारे अिधक सखोलपणे समजून घेता येतो.
चचाª Ĭारे लहान पैलू तपशीलांमÅये समजले जातात आिण ते अिधक खोल अथाªने देखील
शोधले जाऊ शकतात आिण तहान मुīांकडे दुलª± केले जाणार नाही. िटÈपÁया
िशकणाöयांना उ¸च पातळीवरील सं²ानाÂमक िøयाकलाप िवकिसत करÁयात गुंतवून
ठेवतात ºयामुळे Âयांना चच¥चा िवषय वाढिवÁयात आिण समजून घेÁयात मदत होते.
चच¥चा मु´य उĥेश हा आहे कì िशकवÁया आिण िशकÁयापे±ा िशकÁयावर Âयाचा भर
अिधक मनोरंजक बनवला जातो जेथे उ¸च िवचारसरणीला देखील ÿोÂसाहन िदले जाते.
चच¥ पुढील आÓहाने:
लाजाळू आिण शांत िवīाथê सहसा चचाª ÿिøयेत Öवतःला गुंतवत नाहीत.
नÓहªस िकंवा अÓयĉ िवīाÃया«ना Âयांचे िवचार वगª चच¥पूवê, कधीकधी वगª सुł होÁयापूवê
िलहóन ठेवावे लागतात; जे वेळखाऊ आहे.
काही बोलके िवīाथê आवÔयकतेपे±ा जाÖत योगदान देऊ शकतात आिण अशा ÿकारे
चच¥वर ÿभुÂव िमळवू शकतात. यामुळे इतरांना Âयांचे मत मांडÁयाची संधी िमळत नाही.
munotes.in

Page 55

संÿेषण मागª
55 काहीवेळा िवīाथê Âयां¸या समवयÖकां¸या िवचारांचा आदर करत नाहीत. ºयामुळे ते
ल±पूवªक ऐकू शकत नाहीत िकंवा Öवे¸छेने सहभागी होऊ शकत नाहीत ºयामुळे कटु
वातावरण होते.
ÿÔ न िवचारणे:
ÿÔ न िवचारणे हा िवषयाशी संबंिधत िवīाÃयाª¸या ²ानाचे मूÐयमापन करÁयाचा ÿयÂन
आहे. िवīाथê िश±कांना िकंवा िश±क िवīाÃया«ना ÿÔ न िवचाł शकतात. ÿÔ न उ°र
पĦत ही सवाªत जुनी पĦत आहे. ही पĦत तकªश³ ती िवकिसत करÁयावर आिण ²ानाला
जाणीव पातळीवर आणÁयावर क¤िþत आहे. ÿÔ नो°रा¸या सýादरÌयान िश±काला उ°र
मािहत नसेल तर Âयांनी ते माÆय करावे आिण िवīाÃया«ना पाठ्यपुÖतकात शोधÁयास
सांगावे िकंवा िवīाÃयाªला Âयाबĥल संशोधन करÁयास सांगावे. िवīाÃयाªला असे ÿÔ न
िवचारले पािहजेत जे Âयांना िवचार करÁयास आिण तकª लागू करÁयास भाग पाडतात. जे
िवīाÃयाªने एखाīा ÿÔ नाचे पूणª उ°र देऊ शकत नाही Âयाला िकमान अधªवट उ°र
देÁयाचा ÿयÂन करÁयास ÿोÂसािहत केले पािहजे आिण नंतर इतर िवīाÃयाªला अधªवट
उ°र देऊ शकेल, जर िश±क तसे करत नसेल आिण एकतर Âयाने िवचारले तर
िवīाÃया«नी ते पाठ्यपुÖतकात शोधावे िकंवा Öवतः उ°र शोधावेत. सवª ÿĳाचे उ°र
िश±कानी देणे अपेि±त नसते. ती िवīाÃया«नी शोधणे आवÔयक असते.
ÿÔ नांचे वगêकरण:
१. मानिसक ÿिøये¸या आधारावर ÿÔ नांचे पुढीलÿमाणे वगêकरण करता येईल:
अ) मेमरी ÿÔ न: हे असे ÿÔ न आहेत ºयांची उ°रे िवīाथê Âयां¸या Öमरणश³ ती¸या
आधारावर देतात. असे ÿÔ न िवचारसरणीला चालना देत नाहीत िकंवा Âयांना
कोणतेही तकªही नसतात, ते केवळ धारणा शĉìची चाचणी घेÁयासाठी िवचारले
जातात.
ब) िवचार ÿवृ° करणारे ÿÔ न: हे ÿĳांचे असे वगª आहेत ºयांची उ°रे िवīाथê Âयां¸या
समज, कÐपना, कÐपनाशĉì, तकªशाľा¸या मदतीने देतात. ते सहसा उपयोजनावर
आधाåरत असतात आिण Âयांना तकª असतो. दुसöया शÊदांत, िवचार ÿवृ° करणारा
ÿÔ न मािहती ÿिøयेसाठी आधार Ìहणून Öमृती समािवĶ करतो.
२. उĥेशा¸या आधारावर, ÿÔ नांचे पुढीलÿमाणे वगêकरण केले जाऊ शकते:
अ) ÿिश±ण ÿÔ न: िवīाÃया«ना Âयांची कÐपनाशĉì, िवचार आिण तकª कौशÐय वापłन
पåरणाम िमळिवÁयासाठी ÿेåरत होÁयास मदत करतो जेणेकłन ते नवीन ²ान सहज
ÿाĮ कł शकतील. अशा ÿÔ नांदूवारे अनेक सं²ानाÂमक ÿिøयांना चालना िमळते
आिण नवीन ²ान िदले जाते आिण तयार केले जाते.
ब) चाचणी ÿÔ न: िवīाÃयाªचे ²ान आिण Öमरणश³ ती तपासÁयात मदत करतात. असे
ÿÔ न िवदयाÃया«¸या मागील ²ानाची आिण कतृªÂवाची चाचणी घेÁयास मदत करतात
जेणेकŁन िश±क िवदयाÃया«¸या ÿभुÂवाची पातळी िनिÔ चत कł शकतील. munotes.in

Page 56

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
56 ३. रचना आिण उ°रां¸या आधारावर ÿĳांचे पुढीलÿमाणे वगêकरण करता येईल:
अ) िनबंध ÿकारचे ÿÔ न: असे असतात ºयांना िवÖतृत, िवÖतृत आिण वणªनाÂमक उ°रे
आवÔयक असतात. या ÿकार¸या ÿĳांमÅये, शÊदसंúह, भाषेचा ÿवाह आिण
अिभÓयĉìचा वापर यां¸याशी संबंिधत िलिखत अिभÓयĉì, िलिहलेÐया सामúी¸या
संघटनेचे मूÐयांकन केले जाते. अशा ÿĳाची उ°रे िलिहताना तकªशाľ आिण
अनुøिमक øम देखील महßवाचा मानला जातो.
ब) लहान उ°र ÿकारातील ÿÔ न: हे नावाÿमाणेच, लहान आिण मुīापय«त, मािहतीची
चाचणी घेÁया¸या उĥेशाने आिण एक संकुिचत ŀिĶकोन समजून घेÁयासाठी असतात.
येथे शÊदसंवधªन हा मु´य िनकष नसून संि±Įता आिण वणªनाÂमक उ°र अपेि±त
आहे.
क) वÖतुिनķ ÿकारचे ÿÔ न: हे आहेत तकªशाľ, अनुÿयोग आिण तकª यासारखे
िश±णाचे पैलू देखील पािहले जाऊ शकतात.
ÿÔ न िवचारÁयाचे फायदे:
 तुम¸या वगाªत ÿभावी ÿÔ नांचा वापर केÐयाने अनेक फायदे िमळतात, कारण ते:
 िवīाÃया«ना Âयां¸या कामात आिण एकमेकांशी संलµन होÁयास मदत करते.
 िवīाÃया«ना मोठ्याने आिण चौकटीबाहेर िवचार करÁयास मदत करते.
 िश±क तसेच िमýांसह सिøय चच¥Ĭारे िशकणे वाढवते.
 िवīाÃया«ना Âयां¸या कÐपनांबĥल आÂमिवĵास वाटÁयास मदत करते.
 िवīाÃयाªचे बोलणे आिण ऐकÁयाचे कौशÐय सुधारते. जेथे ÿÔ न िवचारणारा
बोलÁया¸या कौशÐयावर काम करत असतो आिण जे िवīाथê सहभागी होत आहेत
Âयांचे ऐकÁयाचे कौशÐय सुधारते.
 गंभीर आिण सजªनशील िवचार कौशÐये तयार करते.
 इतर लोकां¸या मतांचा आिण िवचारांबĥल आदर िनमाªण करÁयास मदत करते.
 िवīाÃया«ना Âयां¸या शंका आिण समज ÖपĶ करÁयासाठी ÿेåरत करते.
ÿÔ न िवचारÁया¸या मयाªदा:
 ÿÔ न िवचारÁयासाठी िश±काकडून ही पĦत वापरÁयासाठी खूप कौशÐय आवÔयक
आहेत.
 हे कधीतरी वगाªतील वातावरणात अडथळा आणू शकते.
 हे वेळखाऊ आहे. munotes.in

Page 57

संÿेषण मागª
57  एका वेळी फ³ त एकच Óय³ ती बोलू शकते Âयामुळे इतरजण अकायª±म बनतात.
 हे कधीकधी कंटाळवाणे असू शकते कारण ते एकाúतेवर जाÖत अवलंबून असते.
 ÿिøयेवर िश±काचे िनयंýण असते, परंतु ते िश±कां¸या उजाª आिण मौिखक
कौशÐयांची मागणी करते. िश±कांमÅये कौशÐयाची कमतरता असÐयास, इनपुटची
गुणव°ा कमी असेल.
 वगª ÓयवÖथािपत करणे कठीण होते कारण काहीवेळा ÿÔ न-उ°र दरÌयान काही वगª
चांगले वागू शकत नाहीत.
३.७ ÖपĶीकरणाÂमक िचýण / उदाहरणे: शािÊदक आिण अशािÊदक ÌहटÐयाÿमाणे िÓहºयुअलाइझ करणे िकंवा िनरी±ण करणे ही संÿेषणाची आणखी एक
सवाªत महÂवाची पĦत आहे जी आपÐया सवा«ना मािहती आहे. संवादाचा हा ÿकार
अनेकदा अशािÊदक संवाद साधÁयासाठी वापरला जातो. लोकां¸या चेहöयावरील हावभाव,
शरीराची भाषा जी वापरली जात आहे, जेĲर आिण पिवýा ŀÔयमान, िवĴेषण आिण नंतर
िनरी±ण केले जातात. िचÓहे, úािफ³स, ÿितमा, िचÆहे आिण रचना देखील संÿेषणाची एक
पĦत मानली जाते जी िनरी±णादवारे होते. िविवध िश±णत² आिण मानसशाľ²ांनी
िविवध अËयास केले आहेत संÿेषणाची अशी पĦत खूप जाÖत आहे याची पुĶी
करÁयासाठी िशकणाöयांसाठी ÿभावी आहे आिण Âयांनी या पĦतीĬारे िमळवलेले ²ान दीघª
कालावधीसाठी िटकवून ठेवले आहे. संÿेषणाची ही पĦत समजून घेÁयासाठी, िचýणाचा
अथª काय आहे हे जाणून घेणे महßवाचे आहे. इनÖůेशन Ìहणजे अशी सामúी ºया¸या
मदतीने िशकवायची िकंवा समजावून सांगायची सामúी अिधक मनोरंजक, समजÁयायोµय
आिण ÖपĶ केली जाते. इंिþयांना आकिषªत करणारे आिण िशकणाöया¸या कÐपनाशĉìवर
पåरणाम करणारे, Âया िविशĶ िवषयात िशकणाöयाची Âयांची Łची आिण कुतूहल उ°ेिजत
करणारे आिण Âयामुळे वणªनाचा िकंवा तकाªचा भाग ÖपĶ आिण योµय बनवणाöया ÿÂयेक
गोĶीचा िचýांमÅये समावेश होतो. मोठ्या आिण लहान संकÐपना सहजपणे समजून
घेÁयासाठी िशकणाöयां¸या मनाला िचýण मदत करते.
ÖपĶीकरणाÂमक िचýण / उदाहरणाचे ÿकार:
उदाहरणे मौिखक िकंवा गैर-मौिखक असू शकतात. शािÊदक िचýणात खालील गोĶéचा
समावेश होतो: एखादी संकÐपना ÖपĶ करÁयासाठी वापरÐया जाणाöया उपमा िकंवा
तुलना, िबंदू िकंवा संकÐपना ÖपĶ करÁयासाठी उपा´यान िकंवा कथा, लपलेले िकंवा
अंतिनªिहत अथª काढÁयासाठी शÊद िचýे. नॉन-वबªल इŉÖůेशÆसमÅये िशरा, धमÆया,
इÂयादी िकंवा ठोस सामúीची रचना ÖपĶ करÁयासाठी जीवशाľात वापरÐया जाणाöया
नमुÆयांचा समावेश असू शकतो. ÂयामÅये भूगोलासाठी मॉडेÐस िकंवा नकाशे,
आकडेवारीसाठी तĉे आिण आलेख समािवĶ असू शकतात. आकृÂया, िचýे, रÖÂयांचे
नकाशे, संकÐपना नकाशे, मनाचे नकाशे इ.
munotes.in

Page 58

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
58 ÖपĶीकरणाÂमक िचýण / उदाहरण वापरÁयाचे उिĥĶ:
 िवīाÃया«मÅये कुतूहन आिण आवड िनमाªण करणे.
 कÐपनाशĉìला चालना देÁयासाठी.
 अमूतª संकÐपनांचे ÖपĶीकरण आिण समथªन करÁयासाठी. आकाशगंगा, सौर यंýणा
इ. उदाहरणे.
 एखादी संकÐपना मनोरंजक, ÖपĶ, समजून घेणे आिण ल±ात ठेवÁयासाठी. उदाहरण
संकÐपना नकाशे आिण मन नकाशे.
ÖपĶीकरणाÂमक िचýण/उदाहरण कशी वापरायची?:
 वगाªत वापरलेले िचý असे असावे कì Âया वयातील िवīाÃया«ना समजले पािहजे, ते
सोपे, अचूक, ÖपĶ आिण मुĥेसूद असावे.
 जे िचýण दाखवले आहे ते मनोरंजक आिण िजवंत असावे. तो िशकÁयाचा ÿवाह
पĦतशीर ठेवला पािहजे आिण तो मधुर असावा.
 िचýण नेहमी धड्याशी संबंिधत असावे आिण एका िशकÁया¸या सýात अनेक
उदाहरणे नसावीत अÆयथा अÅयनातील गोडी नाहीशी होते.
 ÖपĶीकरणाÂमक िचýण/उदाहरण वापरताना िविवध घटक त±ात घेतले पािहजेत.
सजªनशीलता, िविवधता आिण िजवंतपणा हे मु´य घटक असले पािहजेत.
 ŀĶांतांचा वापर करताना ²ात ते अनोळखीची कमाल आदशªपणे वापरली पािहजे जी
िवīाÃया«चे ल± वेधून घेÁयास आिण ÖवारÖय िनमाªण करÁयास मदत करते.
३.८ ÿÔ न १) या घटका मÅये वणªन केलेÐया संवादा¸या िविवध पĦतéचे ÖपĶीकरण करा.
२) कथन ÿिøयेचे थोड³यात वणªन करा.
३) ÖपĶीकरण तंýाचे फायदे आिण तोटे काय आहेत?
४) कथना¸या िविवध घटकांची यादी करा.
५) 'चांगÐया' चच¥¸या वैिशĶ्यांचे वणªन करा.
६) कथनाचे फायदे आिण तोटे सांगा.
७) िनबंध ÿकार आिण वÖतुिनķ ÿकार ÿÔ न यात काय फरक आहे?
८) खालील Óया´या करा.
i) ÖपĶीकरण munotes.in

Page 59

संÿेषण मागª
59 ii) ÿÔ नाथê
iii) उदाहरण
९) िविवध ÿकारची ÖपĶीकरणाÂमक िचýण / उदाहरण कोणती आहेत? Âयांना
थोड³यात समजावून सांगा.
३.९ संदभª  Belland, J. C., Belland, A., & Price, T. J. (1971). Analyzing teacher
questions: A comparative evaluation of two observation systems.
Paper presented at American Educational Research Association, New
York, NY.
 Blosser,. P. E. (1975). How to ask the right questions. Washington,
DC: National Science. Teachers Association Churches, A. (2008)
Bloom's taxonomy blooms digitally. Ret rieved from
http://edweb.sdsu.edu/courses/EDTEC470/sp09/5/bloomstaxanom
y.html
 Cotton, K. (nd.). Classroom questioning. North West Regional
Educational Laboratory.
 Draper, S. (2013). Taxonomies of learning aims and objectives:
Bloom, neoBloom, and critic isms. Retrieved from
http://www.psy.gla.ac.uk/~steve/best/bloom.html
 Smarter, I. M. (nd.) Effective questioning. Retrieved from
http://www.petalschools.com/cms/lib03/.../EFFECTIVE%20QUEST
IONING1.ppt Writing Instructional Goals and Objectives.
Retrievedht tp://www.personal.psu.edu/bxb11/Objectives/GoalsAndO
bjectives rint.html
 Kumar K. L. (1998): - Educational Technology
 Rawat Dr. S. C. (2004): - Essentials of Educational Technology R.
Lall Book Depot, Meerut
 Sampat K. et. Al (1998): - Introduction to educat ional Technology
 Oberoi Dr. S. C.& Technology of t eaching Saxena Swarupn C (2004)
R. Lall Depot. Meerut.
 Maynard J. (nd.). Bloom's taxonomy's model questions and key
words. Retrieved from
http://www.cbv.ns.ca/sstudies/links/learn/1414.html

***** munotes.in

Page 60

60 ४
मािहती व संÿेषण तंý²ान
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ पåरचय
४.२ अथª आिण वैिशĶ्ये
४.२.१ अथª
४.२.२ Óया´या
४.२.३ िश±णातील ICT ची वैिशĶ्ये
४.३ िश±णावर ICT चा ÿभाव
४.३.१ सकाराÂमक ÿभाव
४.३.२ नकाराÂमक ÿभाव
४.४ िश±णात ICT वापरÁयातील आÓहाने
४.५ सारांश
४.६ ÿĳ
४.७ संदभª
४.० उिĥĶे  िश±णातील ICT ची गरज समजून घेणे.
 िश±णातील ICT ¸या हÖत±ेपाची ÿशंसा करणे.
 िश±णामÅये ICT चा अथª पåरभािषत करणे
 िश±णामÅये ICT वापरÁयातील आÓहाने समजून घेणे
 िश±णावर ICT चे नकाराÂमक आिण सकाराÂमक ÿभाव ओळखणे
४.१ पåरचय "जागितकìकरण आिण तांिýक बदलांनी तंý²ानादवारे समिथªत, मािहतीदवारे चालना
देणारी आिण ²ानाने चालणारी नवीन जागितक अथªÓयवÖथा तयार केली आहे."
या नवीन जागितक अथªÓयवÖथे¸या उदयाचा शै±िणक संÖथां¸या Öवłपावर आिण
उĥेशावर गंभीर पåरणाम होतो. मािहतीचा ÿवेश झपाट्याने वाढत असÐयाने, शाळांना
ठरािवक कालावधीत ÿसाåरत होणाöया मयाªिदत ²ानात समाधान मानता येत नाही. Âयांना munotes.in

Page 61

मािहती व संÿेषण तंý²ान
61 सतत िवÖतारत असलेÐया ²ानाशी सुसंगत Óहायला हवे आिण या ²ानाचा सामना
करÁयासाठी तंý²ानाने सुसºज असले पािहजे.
४.२ अथª आिण वैिशĶ्ये ४.२.१ अथª:
मािहती आिण संÿेषण तंý²ान (ICTs) - ºयात रेिडओ आिण टेिलिÓहजन, तसेच संगणक
आिण इंटरनेटसार´या नवीन िडिजटल तंý²ानाचा समावेश आहे - शै±िणक बदल आिण
सुधारणांसाठी संभाÓय शिĉशाली साधने Ìहणून िसĦ झाले आहेत. योµयåरÂया वापरÐयास,
िविवध ICTs िश±णा¸या ÿवेशाचा िवÖतार करÁयास, वाढÂया िडिजटल कामा¸या िठकाणी
िश±णाची ÿासंिगकता बळकट करÁयास आिण अÅयापन आिण िश±णाला वाÖतिवक
जीवनाशी जोडलेÐया सिøय ÿिøयेमÅये मदत कłन शै±िणक गुणव°ा वाढिवÁयात मदत
करते.
४.२.२ Óया´या:
"आयसीटी Ìहणजे मािहती आिण संÿेषण तंý²ान आिण "संÿेषण करÁयासाठी आिण
मािहती तयार करÁयासाठी, ÿसाåरत करÁयासाठी, संúिहत करÁयासाठी आिण
ÓयवÖथािपत करÁयासाठी वापरÐया जाणाöया तांिýक साधनांचा आिण संसाधनांचा िविवध
संच" होय.
"ICT Ìहणजे इले³ůॉिनक उपकरणे आिण संबंिधत मानवी परÖपरसंवादी सािहÂयाचा
समावेश असलेले तंý²ान जे वापरकÂयाªला वैयिĉक वापराÓयितåर³ त अÅयापन-िश±ण
ÿिøये¸या िवÖतृत ®ेणीसाठी वापरÁयास स±म करते."
या तंý²ानामÅये संगणक, इंटरनेट, ÿसारण तंý²ान (रिडओ आिण दूरदशªन) आिण
टेिलफोन यांचा समावेश होतो.
"आयसीटी हे तंý²ान आहे जे मािहतीचा वापर मानवी गरजा पूणª करÁयासाठी िकंवा
ÿिøया आिण देवाणघेवाण करÁयासाठी करते."
"िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान (ICT) ही मािहती आिण Âया¸या संÿेषण
सुिवधा आिण वैिशĶ्यांची ÿिøया आहे जी िविवधåरÂया िशकवणे, िशकणे आिण
िश±णातील िविवध िøयांना समथªन देते."
या सवª Óया´या संÿेषण तंý²ान आिण मािहती तंý²ान एकý करतात. ºयात Âयां¸यामÅये
एक सूàम रेषा आहे परंतु एकमेकांिशवाय दूर होऊ शकत नाही. जेÓहा हे तंý²ान िश±ण
±ेýात लागू केले जाते तेÓहा Âयाला िश±णात आयसीटी चा वापर असे Ìहणतात.
आयसीटी हा शÊद देखील शै±िणक शÊदाचा अथª Ìहणून वापरला जाऊ शकतो; तंý²ान
कारण ते कोणतेही हाडªवेअर आिण सॉÉटवेअर पÅदती देखील वापरते जे चांगले व
पåरणामकारक िश±ण देऊ शकतात. संगणक तंý²ाना¸या युगात आयसीटी हा शÊद
मु´यतः संगणक तंý²ाना¸या पायाभूत सुिवधा, उपकरणे आिण ľोतांवर क¤िþत आहे munotes.in

Page 62

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
62 आिण अशा ÿकारे मु´यतः संगणक आधाåरत तंý²ानावर ल± क¤िþत कłन िश±णात
आयसीटी¸या वापरावर चचाª करणे अÂयावÔयक आहे.
४.२.३ िश±णातील ICT ची वैिशĶ्ये:
िश±णातील आयसीटी हे कोणतेही हाडªवेअर आिण सॉÉटवेअर तंý²ान आहे जे शै±िणक
मािहती ÿिøयेत योगदान देते. सÅया¸या युगा¸या संदभाªत, ICT मÅये मु´यÂवे संगणक
तंý²ानाचा Âया¸या हाडªवेअरसह समावेश आहे, जसे कì, वैयिĉक संगणक मशीन, इंटरनेट
सुिवधा उभारÁयासाठी आवÔयक पायाभूत सुिवधा आिण CD ROM सारखे सॉÉटवेअर,
िविवध ÿोúाम पॅकेजेस, इलेिन«ग Öůॅटेजी इ.
िश±णातील आयसीटी हे कोणतेही मािहती तंý²ान आहे जे शै±िणक उĥेशासाठी
आवÔयक डेटाचे संपादन, संचयन, हाताळणी, ÓयवÖथापन, ÿसारण िकंवा åरसेÈशन यावर
ल± क¤िþत करते. उदाहरणाथª, िवदयाÃया«¸या नŌदी, Âयांचे ÿवेश, Âयां¸या अËयासøमा¸या
िविवध काया«ची मािहती ठेवते. िश±णातील आयसीटी हे तंý²ान आहे जे मािहतीची
देवाणघेवाण िकंवा दुसöया शÊदांत िशकवÁया¸या िश±ण ÿिøयेत संÿेषण करते. तसेच
इले³ůॉिनक िश±ण तंý²ानाचा वापर जसे कì, िÓहिडओ कॉिलंग, पॉवरपॉईंट ÿेझ¤टेशन,
परÖपरसंवादी बोडª, शै±िणक िÓहिडओ, हे संÿेषण तंý²ान आहे जे आयसीटीचा भाग आहे.
िश±णातील आयसीटी हे शै±िणक तंý²ान आहे जे शै±िणक ÿिøयेत लागू केले जाते. यात
हाडªवेअर ŀĶीकोन जसे कì मशीÆस आिण मटेåरअलचा वापर, सॉÉटवेअर अÿोच जसे कì
अÅयापन-अÅयना¸या पĦती आिण कायªनीतéचा वापर आिण हाडªवेअर आिण
सॉÉटवेअर¸या पĦतशीर संघटनेशी संबंिधत ÓयवÖथापन तंý²ानाचा वापर करणारे
िसÖटÌस ŀिĶकोन. िश±णा¸या िविवध िवभागांमÅये वापरÁयासाठी िविवध सॉÉटवेअर
पॅकेजेस; उदा. लायāरी सॉÉटवेअर, ÿशासन सॉÉटवेअर, संपूणª अÅयापन अÅयनाची
ÿिøया ÓयवÖथािपत करÁयाशी संबंिधत सॉÉटवेअर.
िश±णातील ICT ही िश±णाची गुणव°ा वाढवÁयासाठी शै±िणक ÿिøयेत सामील
असलेÐया मानव संसाधना¸या हातातील आधार सामúी आहे. िश±णातील आयसीटीमÅये
संगणक तंý²ाना¸या मदतीने ऑन-लाइन, ऑफलाइन िश±णा¸या तंý²ानाचा समावेश
होतो.
यावłन असे ÖपĶ होते कì िश±णातील ICT ची वैिशĶ्ये आहेत (मयाªिदत नाहीत) ती
पुढीलÿमाणे:
ICT ची वैिशĶ्ये:
 हे िविवध ÿकार¸या सेवा देते. Youtube सार´या Èलॅटफॉमªवर मोफत शै±िणक
िÓहिडओ; सोशल मीिडयावर मास कÌयुिनकेशन आिण चच¥साठी फेसबुक úुÈस
उपलÊध आहेत; संपूणª Óह¸युªअल ³लासłम अनुभवासाठी Google Classroom
सारखी ³लासłम ÓयवÖथापन मदत करते. munotes.in

Page 63

मािहती व संÿेषण तंý²ान
63  हे िवÔ वसनीय आहे आिण परÖपरसंवादी िश±ण अनुभव ÿदान करते. Google मÅये
उपलÊध साधने जसे कì Google Docs, Slides इ. जे सुधारणे सूिचत करतात;
संदभª ऑनलाइन मजकूर शोधÁयात मदत करणारी िवनामूÐय एआय (AI) साधने.
 हे लविचक आहे आिण आरामदायी िश±ण ÿदान करते. उपलÊध अनेक साधने
िवनामूÐय आहेत जसे कì Google Classroom, e -Dictionary, Google Docs ,
इ.
 हे िवīाÃया«ना अÅययनास ÿवृ° करते. िÓहिडओ¸या Öवłपात AV सहाÍयक
िवīाÃया«ना अÅययनासाठी ÿोÂसािहत करतात. हे िश±कांना Öटडी बोडª, संवादाÂमक
सादरीकरणे आिण मु³ त मूÐयांकना¸या Öवłपात सजªनशीलतेसाठी भरपूर वाव देते.
 हे संÿेषण सुलभ करते आिण सजªनशीलतेला ÿोÂसाहन देते. हे संशोधन वृ°ीला
ÿोÂसाहन देते िजथे िश±क अÅयपानाची सोय करतात आिण िवīाÃया«ना िवषयांवर
संशोधन करÁयासाठी सािहÂय उपलÊध कłन देतात.
 हे िडिजटल लायāरीमÅये ÿवेशदेखील ÿदान करते िजथे मािहती पुनÿाªĮ केली जाऊ
शकते आिण पाठ्यपुÖतकां¸या पलीकडे संúिहत केली जाऊ शकते.
४.३ िश±णावर ICT चा ÿभाव मािहती आिण संÿेषण तंý²ान (ICT) ÿÂयेक िवषयावर अÂयंत ÿभावशाली आहे. Âयाचा
अÅययन-अÅयापनापासून मूÐयांकन आिण मूÐयमापनापय«त िश±णा¸या ÿÂयेक पैलूवर
पåरणाम होत आहे. िश±णाची ही पåरणामकारकता सुधारते. हे सा±रते¸या हालचालéना
मदत करते. हे मोबाईल लिन«ग आिण सवªसमावेशक िश±णाची सुिवधा देऊन िश±णाची
ÓयाĮी वाढवते. हे संशोधन आिण अËयासपूणª संÿेषण सुलभ करते.
ICT चा ÿभाव आिण शै±िणक ±ेýावर Âयाची ±मता अनेक पटéनी आहे. Âयाचा शै±िणक
±ेýातील सवª भागधारकांवर सकाराÂमक पåरणाम होतो.
ICT दवारे उËया असलेÐया िविवध आÓहानांमÅये आिथªक समÖया, शै±िणक आिण
तांिýक घटकांचा समावेश आहे. शै±िणक ±ेýा आयसीटीचा अवलंब करÁया योµय सामúी,
आयसीटीची रचना आिण कायª±मता देखील महßवपूणª भूिमका बजावते. या आÓहानांचे
आिण संभाÓय उपायांचे थोड³यात वणªन पुढीलÿमाणे:
४.३.१ सकाराÂमक ÿभाव:
िश±णासाठी, ICT चा उĥेश साधारणपणे िवīाथê आिण िश±कांना संगणकाचा वापर
आिण कायª हे संबंिधत सामािजक आिण नैितक समÖयांशी पåरिचत कłन देणे हा आहे.
सामाÆयतः असे मानले जाते कì ICT िश±क आिण िवīाथê दोघांनाही स±म कł शकते.
हे २१ Óया शतकातील िश±णातील बदलांना ÿोÂसाहन देते. आयसीटी केवळ अÅयापनाचे
नÓहे तर अÅयापना¸या ÿिøयेतही बदल घडवून आणते. या पåरवतªनामुळे िवīाÃया«साठी
अÅयनावरील सकाराÂमक पåरणाम वाढतो. ºयामुळे िवīाÃया«ना सजªनशीलता, संवाद
कौशÐये आिण इतर िवचार कोशÐये िवकिसत करÁयाची संधी िमळते. आयसीटी munotes.in

Page 64

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
64 समाजासाठी, िवशेषतः महािवīालयातील िवīाÃयाªसाठी खूप उपयुĉ आहे. आयसीटी
सÐलागार हॅåरएट ÿाइस यां¸या मते, आयसीटी समृĦ शै±िणक अनुभव िवīाÃयाªसाठी
फायदेशीर ठरते. तंý²ान हा िवदयाÃया«¸या दैनंिदन जीवनाचा महßवाचा भाग असÐयाचे
Âया सांगतात. िवīाÃया«ना वापरÁयासाठी आवÔयक सॉÉटवेअर आिण हाडªवेअर उपलÊध
असÐयाची खाýी कłन, तसेच Âयांना Âयांचे Öवत:चे ICT कौशÐय िवकिसत करÁयात
मदत करते.
आपÐयाला मािहती आहे कì, ICT शाळांना “Öमाटª” बनवते. Ìहणजे ÿÂयेकाला मधून
वेगवेगळी मािहती आिण ²ान िमळते. उदाहरणाथª, जेÓहा िवधाÃयाªला अËयासात अडचण
येते, तेÓहा ही Óया´या Âवåरत ऑनलाइन शोधÁयाचा मागª आहे. िविवध देशांतील ÿÂयेक
±ेýात शाळा, महािवīालये िकंवा ÿयोगशाळेत संगणकही िदले जातात. यामुळे िवīाÃया«ना
असाइनम¤ट िकंवा úुप ÿोजे³ट्स करÁयाची संधी िमळÁयास मदत होते आिण बराच वेळ
वाचतो. Âयामुळे िवīाÃया«चे ²ानही वाढते. यािशवाय ºया िवīाÃया«कडे Öवतःचे लॅपटॉप
आहेत ते सोबत लॅपटॉप आणू शकतात. ICT Âयाचा वापर कłन सवा«ना अÅययन
सोयीÖकर करते.
दुसरीकडे, परी±ेपूवê आपण आपली िवÅयाथê Öवतः परी±ा घेऊ शकतो. ऑनलाइन
पुÖतके खरेदी करÁयाबरोबरच इंटरनेटवłन सरावासाठी ÿÔ नही िमळू शकतात. यामुळे
िवīाÃयêना चाचणी घेणे अिधक सोयीचे होते. आयसीटी हे िश±ण क¤þासारखे आहे जे
िवīाÃया«ना अÅययनाशी संबंधी संकÐपना समजून घेÁयास मदत कł शकते. हे Óयाकरण
िशकवते आिण Öवतःहóन िवīाÃया«नचे इंúजी सुधारते. उदाहरणाथª, जेÓहा िवīाथê
जोड्यांमÅये काम करत असतो आिण तरीही ICT वापŁन िवīाथê सहयोगी िश±णाचा
अनुभव घेऊ शकतात. ICT हे िशकणाöयां¸या Öथािनक गरजा पूणª करते. ºयाचा अथª
सामािजक मािहती सहज िमळू शकते. अÅयापना¸या ŀिĶकोनातून, िश±कांनी याचा वापर
संपूणª वगाªपय«त पोहोचवÁयासाठी केला आिण Âयां¸यासाठी उपलÊध असलेली िडिजटल
सामúी ÿभावीपणे वापरता आली. िश±कांनी असेही नŌदवले कì ICT ने Âयांना
अÅयापनाĬारे िशकÁयास मदत करÁयासाठी विधªत संसाधने ऑफर करते. परÖपरसंवादाचे
Öतर, तÂपरता आिण कायª ताजेतवाने करÁयाची ±मता, हे सवª ICT ने घेतलेÐया
अÅयापना¸या ŀĶीकोनांची ®ेणी वाढवू शकेल असे मागª Ìहणून सूिचत केले गेले. काही
महािवīालयांमÅये, िश±कांना िवīाÃयाªकडून अिधकािधक ICT वापरÁयाची अपे±ा होती.
ICT चा वेग जाÖत असÐयाने, काम अिधक वेगाने होते.
४.३.२ नकाराÂमक ÿभाव:
िश±णावर आयसीटी¸या सकाराÂमक ÿभावाबरोबर काही नकाराÂमक ÿभाव आहे.
महािवīालयात , िश±कांना वगाªत ICT चा उ°म वापर करÁयासाठी संगणक पुरेसे नाहीत.
Sandhoitz ¸या संशोधनावर आधाåरत, अनुभवी संघां¸या पािठंÊयाने वगाªत अगदी एक
वषाªपय«त बराच वेळ लागेल. िश±क नेहमी वेबवłन शोधलेÐया मािहतीवर अवलंबून
असतात. Âयातून चूक होऊ शकते. वेब िकंवा इंटरनेट वłन आलेली िकंवा वैयिĉक
मतावłन िलिहलेली मािहती काही वेळेस असू शकते ºयामÅये तÃय असतेच असे नाही. जे munotes.in

Page 65

मािहती व संÿेषण तंý²ान
65 िश±क ICT वर जाÖत अवलंबून असतात ते िश±क Ìहणून चांगली कामिगरी करत नाहीत.
उदाहरणाथª, Âयांनी वेबवłन शोधलेÐया कामाचे तपशील ते तपासू शकत नाहीत.
तथािप, िवīाÃया«ना वेबवłन अËयासाचे सािहÂय सहज िमळू शकÐयास वगाªत जाÁयास
आळस वाटतो. Âयामुळे Âयां¸या वागÁयात बदल होऊन ते अिधक बेजबाबदार होतील.
समजा कì िश±क िवīाÃया«ना एक असाइनम¤ट देतात, जर ते Âया वगêत कधीही उपिÖथत
रािहले नाहीत तर Âयांना समजणार नाही. तांिýक िवÔ वासाहªता महßवाची होती आिण
तरीही िवīाथê अÅयापन आिण तंý²ान या दोÆही गोĶéना नकाराÂमक ÿितसाद देऊ
शकतात. सवª शाळा िकंवा महािवīालयांमÅये, िवīाथê आयसीटीला महßव देत नाहीत
ºयांनी सादरीकरणा¸या गरजा न वाचता आिण न समजून घेतÐयािशवाय कॉपी करÁयात
बराच वेळ घालवतात. या ÿकार¸या वागणुकìमुळे िवदयाÃया«¸या िवÔ वासाहªतेवर पåरणाम
होतो . जो पय«त िवīाथê इतर गोĶéसाठी इंटरनेट वापरतात, उदाहरणाथª, फेसबुक,
इंÖटाúाम, ट्िवटर आिण इतर. ICT मुळे िश±क ले³चररकडे जाÖत त± देत नाहीत.
४.४ िश±णामÅये ICT चा वापर करताना येणारी आÓहाने जागितक ÖपधाªÂमक वातावरणात Öपधाª करÁयासाठी, ÿÂयेक राÕůासाठी आयसीटी¸या
वापरामÅये योµयता आिण कोशÐये असलेले उ¸च कुशल आिण िशि±त कमªचारी वगª
अपåरहायª आहेत. नावीÆय आिण उÂपादकते¸या युगात, बहòतेक राÕůे जान िनिमªती आिण
सामाियकरण सुधारÁया¸या मागाªवर ल± क¤िþत करत आहेत; आिण नवीन तंý²ानाची
िनिमªती आिण ÿवाह. या पåरिÖथतीत, हे योµयåरÂया ओळखले गेले आहे कì सवª Öतरांवर
आयसीटीची अंमलबजावणी आिण अवलंब केÐयाने Âयाची उÂपादकता, कायª±मता आिण
वाढ िनिÔ चतपणे योगदान वाढेल. ICT सवª ±ेýांसाठी आिण सवª िवभागांसाठी अपåरहायª
आहे.
पारंपाåरक अडथÑयांमधून मािहती सामाियक करÁयाची, पारंपाåरकपणे न ऐकलेÐया
आिथªक, आरोµय आिण शै±िणक कायª वाढवणारी मोÐयवान मािहती ÿदान करÁयाची
±मता ICT देते. आयसीटीचे समपªक उपयोग ल±ात घेऊन Âयाची भूिमका कमी करता येत
नाही. िश±णात आयसीटी उपयु³ त आहे; िडिजटल सा±रता आिण सवª ÿकारची संसाधने
िवकिसत करÁयासाठी; पायाभूत सुिवधां¸या िवकासामÅये; लॉिजिÖटक ÓयवÖथापन मÅये;
आरोµय सेवा मÅये; उपजीिवका िनिमªती आिण जनते¸या स±मीकरणासाठी ; ई-
गÓहनªÆससाठी; ÿशासन आिण िव° मÅये; िवशेष Óयवसाय आिण औīोिगक वापर; कृषी
उपयोग; संशोधन आिण िवकास आिण आिथªक वाढ आिण गåरबी िनमूªलनासाठी ICT चा
वापर करÁयात येतो. िश±ण ±ेýात आयसीटीची थेट भूिमका आहे. यामुळे शाळा, शै±िणक
संÖथा तसेच समाजाला अनेक फायदे िमळू शकतात.
ICT शाळा आिण शै±िणक संÖथांमÅये महÂवाचे आहे कारण ते रेकॉडª ठेवणे, संशोधन
कायª, सूचनाÂमक उपयोग, सादरीकरणे, आिथªक िवĴेषण, परी±ा िनकाल ÓयवÖथापन,
संÿेषण, पयªवे±ण, MIS अÅयापन शै±िणक कायª आिण सामाÆय आिण शाळा ÓयवÖथापन
काय¥ पार पाडÁयास मदत करते.
munotes.in

Page 66

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
66 आयसीटीमुळे शाळांना अनेक ÿकारे फायदा होतो:
(i) वगाªत अÅयापानाची पåरणमकरकता वाढवणे.
(ii) शाळा ÓयवÖथापन आिण संबंिधत कामे सुधारणे.
(iii) शालेय उपøमांमÅये जबाबदारी, कायª±मता आिण पåरणामकारकता सुधारणे.
(iv) पॉवरपॉइंट ÿेझ¤टेशन आिण इंटरनेटचा वापर करणे.
यावłन असे िदसून येते कì, शाळांमधील आयसीटीचा चांगÐया ÿकारे उपयोग केÐयावर
असे ÖपĶ होते कì अनेक ÿकारे अÅयापना¸या िश±ण ÿिøयेत सुधारणा करÁयाची
आयसीटीमÅये ±मता आहे. आयसीटी हे िशकाऊ क¤þ आहे आिण Âयामुळे अÅयापना¸या
ÿिøयेत िवīाÃया«चा सिøय सहभाग घडवून आणतो. जेÓहा अÅयापनाचे कायª
आÓहानाÂमक, असेल, बहò-संवेदी आिण बहò-अनुशासनाÂमक असतात तेÓहा िवīाÃया«ना
ÿेरणा िमळते. ICT कायªøम आिण ÿकÐपांचा पåरणाम Ìहणून शाळांमÅये उ¸च उपिÖथती,
ÿेरणा पातळी, शै±िणक िसĦी आिण ÿभावी संवाद पाहÁयाचा कल असतो. आयसीटी
उपøमांमुळे िश±कांना फायदा होतो. Âयांना आयसीटी िशकवÁयासाठी तसेच वैयिĉक
आिण Óयावसाियक कामासाठी उपयुĉ वाटते. अÅयापनात ICT चा वापर अÅयापनाला
अिधक नािवÆयपूणª, मनोरंजक, परÖपरसंवादी, सोपे आिण ÿभावी बनवते. हे पारंपाåरक
िश±ण अÅयापना¸या ÿिøयेला पूरक आहे.
ICT ¸या सहाÍयाने ²ान ÿदान करताना, िश±कांना असे आढळते कì िवīाथê अिधक
úहण±म आिण ÿितसाद देणारे असतात. तसेच, आयसीटी िवīाÃया«ना कमी वेळेत अिधक
मािहती आिण ²ान देÁयास मदत कł शकते, ºयामुळे संसाधने आिण वेळेचा जाÖतीत
जाÖत वापर करता येतो.
आयसीटीमÅये एखाīा देशा¸या िश±ण पĦतीत मोठ्या ÿमाणात सुधारणा करÁयाची
±मता असली तरी िवकसनशील देशांमÅये तसे नाही. या देशांमधील शाळा आिण शै±िणक
संÖथांमÅये आयसीटी िश±णा¸या अंमलबजावणीसाठी अनेक समÖया आिण आÓहाने
आहेत आिण दुगªम खेडे आिण úामीण भागात असलेÐया शाळां¸या बाबतीत समÖया
अिधक वाढÐया आहेत. िविशĶ úामीण शाळांसाठी, आयसीटीचा पåरचय अंतगªत आिण
बाहय अडथÑयां¸या Łपात अडथळे येतात.
ICT अंमलबजावणीतील अंतगªत अडथळे (िवशेषतः शाळांशी संबंिधत):
ÿिशि±त िश±कांची कमतरता:
िश±ण ÓयवÖथेत ICT ¸या वापरातील एक मोठा अडथळा Ìहणजे ²ान आिण कौशÐयाचा
अभाव. आयसीटीमÅये औपचाåरकपणे ÿिश±ण घेतलेÐया गितमान िश±कांची कमतरता
आहे. िशवाय, आयसीटी िश±णाशी संबंिधत िश±कांना िनयिमतपणे दज¥दार ÿिश±ण िदले
जात नाही.
munotes.in

Page 67

मािहती व संÿेषण तंý²ान
67 ÿितकूल संघटनाÂमक संÖकृती आिण खराब वृ°ी आिण िवÔ वास:
अनेकदा िवकसनशील राÕůांमÅये, शै±िणक संÖथा आिण शाळा ÓयवÖथापनांना
िश±णा¸या वाढीमÅये ICT ¸या भूिमकेचे महßव आिण गांभीयª समजÁयात अपयश येते.
तसेच, िश±कांची वृ°ी आिण ®Ħा कालबाĻ आिण सनातनी आहेत. ते अनिभ² आिण
कठोर आहेत आिण बदलाशी जुळवून घेÁयास तयार नाहीत. ICT हे मु´यÂवेकłन
तŁणांसाठी आहे आिण शालेय िश±णात ICT ¸या पåरणामकारकते बĥल आिण
उपयु³ ततेबĥल ते साशंक आहेत.
वेळेची कमतरता:
शाळांमÅये, िश±कांवर सहसा अÅयापनाÓयितåरĉ अनेक कामांचा बोजा असतो. िशवाय
Âयांना आयसीटीसह सवª ÿकारचे िवषय िशकवावे लागतात. Âयां¸याकडे अÅयापन आिण
िशकÁयात तंý²ानाची रचना, िवकास करÁयासाठी वेळ नाही.
िश±काला इतर िश±कांचे सहकायª:
आयसीटी चा वापर करÁयासाठी तसेच हाडªवेअर आिण सॉÉटवेअर कसे वापरायचे हे
िशकÁयासाठी आिण Âयाच वेळी Öवतःला नवीनतम तंý²ानासह अīयावत ठेवÁयासाठी
वेळ आिण सहकायª आवÔयक आहे.
अपुरा िनधी:
योµय आिण नवीनतम हाडªवेअर आिण सॉÉटवेअर सुिवधा उपलÊधता तंý²ानाचा ÿभावी
आिण कायª±म वापर िनधाªåरत करते. िवकसनशील देशांमÅये, िश±ण ÿणालéमÅये
तंý²ानाची अंमलबजावणी करणे हे एक कठीण काम आहे कारण Âयासाठी मोठ्या ÿमाणात
िनधी, पायाभूत सुिवधांची आवÔयकता आहे.
भाषा आिण सामúीचे आÓहान:
जागितक बाजारपेठेत उÂपािदत केलेÐया शै±िणक सॉÉटवेअरचा मोठा भाग इंúजीमÅये
आहे. बहòतांश ऑनलाइन सामúी इंúजीमÅये उपलÊध आहे. िवकसनशील देशांमÅये, इंúजी
भाषेचे ÿािवÁय जाÖत नाही, िवशेषत: शहरी भागाबाहेर जे ICT चे जाÖतीत जाÖत शै±िणक
फायदे िमळवÁयासाठी एक गंभीर अडथळा बनते.
उपकरणांची कमतरता:
úामीण भागातील सरकारी शाळांमÅये संगणक आिण संगणकाशी संबंिधत संसाधने जसे कì
िÿंटर, ÿोजे³टर, Öकॅनर इÂयादéचा अभाव आहे. ÿित िवīाथê संगणकाचे ÿमाण अपुरे
आहे. या ÿदेशांमÅये खाजगी शाळांचा पयाªय फारच कमी आहे. पूरक संसाधने आिण
आयसीटी संसाधनांचे अयोµय संयोजन यां¸यात िवसंगती आहे ºयामुळे तंý²ानाचा ÿसार
कमी होतो. तसेच या शै±िणक संÖथांमÅये आयसीटी समज कमी ÿमाणात असते.
उपकरणांची अिवĵसनीयता - úामीण शाळांकडे असलेली मूलभूत आयसीटी उपकरणे munotes.in

Page 68

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
68 आिण संगणक देखील अपुरी आहेत. शाळांमÅये अīयावत हाडªवेअर आिण सॉÉटवेअरची
उपलÊधता नाही. जुनी आिण अÿचिलत उपकरणे हे मोठे अडथळे आहेत.
तांिýक सहाÍयाचा अभाव:
úामीण शाळांना तांिýक मािहती, ICT सेवा क¤þांची अनुपिÖथती, ÿिशि±त तांिýक
कमªचाöयांची कमतरता अशा समÖयांना तŌड दयावे लागते. शालेय कमªचारी िकंवा बाĻ
सेवा ÿदाÂयांĬारे ÿदान केलेले असोत िकंवा दोÆही, तांिýक सहाÍय त² िदलेÐया शाळेत
ICT वापरा¸या सतत Óयवहायªतेसाठी आवÔयक आहेत. ऑन-साइट तांिýक
समथªनािशवाय, तांिýक िबघाडांमुळे बराच वेळ आिण पैसा वाया जाऊ शकतो. शाळांमÅये
संगणका¸या वापराला अनुकूल बनवÁयातील एक ÿमुख अडथळा Ìहणजे वेळेवर तांिýक
सहाÍयाचा अभाव.
संसाधना संबंिधत समÖया आिण इंटरनेट:
úामीण शाळांना सहसा आयसीटी संबंिधत संसाधनां¸या उपलÊधते¸या संदभाªत अडचणी
येतात जसे कì आधारभूत पायाभूत सुिवधा, अखंड वीज, पूरक संसाधने जसे कì
मÐटीमीिडया, ÿोजे³टर, Öकॅनर, Öमाटª बोडª इÂयादी. आयसीटीचा अिवभाºय घटक
असूनही, बहòतांश úामीण शाळांमÅये इंटरनेटची कमतरता आहे. इंटरनेट ÿदाÂयांĬारे
आकारले जाणारे उ¸च शुÐक बहòतेक शाळांना परवडत नाही आिण जेथे इंटरनेट आहे
तेथेही संथ िकंवा अिनयिमत कनेि³टिÓहटीमुळे ICT चा ÿभाव नĶ होतो.
úामीण शाळांमÅये आयसीटी¸या वापरास ÿितबंध करणारे इतर बाहय घटक:
या ±ेýांमÅये अंतिनªिहत सामािजक आिण सांÖकृितक घटक आहेत, समुदाय नेÂयांचा
पुढाकार नसणे, ĂĶाचार.
मािहती आिण दळणवळण तंý²ानातील øांतीने नकाशांवर काढलेÐया िनरथªक रेषांमÅये
राÕůीय सीमा कमी झाÐया आहेत. या पåरिÖथतीत, देशांमधील Óयापार मु³ त ÿवाहासाठी
खुलले करणे आवÔयक असलेÐया सेवांपैकì एक Ìहणून िश±ण ओळखले जाते. भारत एक
नॉलेज इकॉनॉमी Ìहणून िवकिसत होत आहे आिण आयसीटी¸या पािठंÊयािशवाय ते कायª
कł शकत नाही. िश±णाची मागणी आिण पुरवठा यां¸यातील तफावतीने सरकार आिण
संÖथांना आयसीटी¸या अिधक फायदेशीर वापरासाठी धोरणे तयार करणे आवÔयक आहे.
४.५ सारांश िश±णात तंý²ाना¸या वापराचे वणªन करणे Ìहणजे िश±णा¸या तंý²ानाची संकÐपना ÖपĶ
करÁयासाठी उपकरणे वापरणे Ìहणजे िश±णाची पåरणामकारकता सुधारणे. हे आयसीटीचे
उपयोजन आहे. िश±णात हे अÅयनाÃयाªला केवळ मािहती िमळवÁयापासून मु³ त होÁयास
आिण िशकÁया¸या अनुभवांचे िनयोजन, मांडणी आिण मूÐयमापन करÁयासाठी मदत
करते. आयसीटी Ìहणजे मािहती संÿेषण तंý²ान हे तंý²ान आहे जे ÿिøया आिण
देवाणघेवाण यासह मानवी गरजा िकंवा उĥेश पूणª करÁयासाठी मािहतीचा वापर करते. हे munotes.in

Page 69

मािहती व संÿेषण तंý²ान
69 सवª Öतरांवर आिण औपचाåरक दोÆही Öतरांवर कायª±मता आिण पåरणामकारकता
सुधारÁयास मदत करते
आपण िश±णातील ICT ची वैिशĶ्ये देखील अËयासली आहेत ºयात पुढील घटक
समािवĶ होतात:
 हे िविवध ÿकार¸या सेवा देते.
 हे िवÔ वसनीय आहे आिण परÖपरसंवादी िश±ण अनुभव ÿदान करते
 हे लविचक आहे आिण आरामदायी िश±ण ÿदान करते
 हे िवīाÃया«ना अÅयनास ÿवृ° करते
 हे संÿेषण सुलभ करते आिण सजªनशीलतेला ÿोÂसाहन देते.
 हे िडिजटल लायāरीमÅये ÿवेश देखील ÿदान करते िजथे मािहती पुनÿाªĮ केýी जाऊ
शकते आिण पाठ्यपुÖतकां¸या पलीकडे संúिहत केली जाऊ शकते.
यावłन आपणास असे ÖपĶ होते कì िश±णावरील ICT चा ÿभाव ºयामÅये नकाराÂमक
आिण सकाराÂमक ÿभावांचा समावेश होतो, िवशेषत: ÿिशि±त िश±क आिण उपकरणां¸या
अभावाशी संबंिधत.
४.६ ÿĳ १. िश±णाचा ICT ¸या सकाराÂमक ÿभावावर चचाª करा.
२. आपण ICT चा िश±णावरील नकाराÂमक पåरणाम कसे कमी कł शकतो?
३. िश±णातील ICT ची वैिशĶ्ये, संबंिधत उदाहरणांसह चचाª करा.
४. संबंिधत उदाहरणांसह िश±णातील ICT चा अथª ÖपĶ करा.
५. िश±णातील ICT सह भारत úामीण भागात पोहोचत आहे यावर तुमचे मत मांडा.
६. िश±णासाठी ICT चा वापर करताना शाळांना भेडसावणाöया आÓहानांचे तपशीलवार
वणªन करा.
४.७ संदभª  Aggrawal D.D. Educational Technolo gy, Sarup & Sons, N Delhi 2005
 Aggarwal J.C. Basic ideas in Educational Technology, Shipra
Publisher, N Delhi
 Bengalee Coomi Educational Technology, Sheth Publishers, Mumbai
1986 munotes.in

Page 70

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
70  Berne Eric Transactional Analysis Bhalla CR Audio visual aids in
education, A tmaRam & Sons,
 Bhatt B.D. & Sharma S.R. Educational Technology, Kanishka
Publishing House, N Delhi, 1992
 Dahiya SS Educational Technology –toward better teacher
performance, Shipra Publications, N Delhi 2004
 Dasgupta DN Communication & Education, Pointer Pu blications
 Dutton William H Information & Communication Technologies –
Visions & Realities
 https://www.ukessays.com/
 https://digitallearning.eletsonline.com/2020

*****

munotes.in

Page 71

71 ५
संÿेषण
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ पåरचय
५.२ िश±णातील ICT ची पåरणामकारकता
५.३ ÖवाÅयाय - १
५.४ िश±णातील ICT चा उदयोÆमुख कल
५.५ संशोधनासाठी ICT- ऑनलाइन भांडार आिण úंथालये
५.६ ÖवाÅयाय - २
५.७ िनÕकषª
५.८ ÖवाÅयाय - ३
५.९ संदभª
५.० उिĥĶे  ICT चे दैनंिदन जीवनातील उपयोग ओळखणे.
 ICT वर आधाåरत साधन िवकिसत करणे.
 Óयावहाåरक ²ान ÿाĮ करणे.
 िश±णातील आयसीटीचा उदयोÆमुख ů¤ड समजून घेणे
५.१ पåरचय मािहती आिण संÿेषण तंý²ान, आयसीटी नािवÆयपूणª शै±िणक संसाधनांचा वापर आिण
िशकÁया¸या पĦतéचे नूतनीकरण, िवīाÃया«चे अिधक सिøय सहयोग Öथािपत करणे
आिण इंटरनेट, वायरलेस नेटवकª, सेल फोन, टॅÊलेट इÂयादéचा वापर यासार´या तांिýक
²ानाचे एकाचवेळी संपादन करÁयास स±म करते. आपÐया दैनंिदन जीवनाचा एक
आवÔयक भाग आहे. शै±िणक ÿणालीची कायाªÂमक पåरणामकारकता सुधारÁयात ICT
महÂवाची भूिमका बजावते. ICT मÅये मािहती कॅÈचर होते, ÿसाåरत होते आिण ÿसाåरत
करÁयासाठी तंý²ानाचा समावेश होतो. हे आम¸या मािहती¸या ÿवेशास सामÃयª देते,
संÿेषणाचे नवीन ÿकार स±म करते. दळणवळण, संÖकृती, मनोरंजन आिण िश±णा¸या
±ेýात अनेक ऑनलाइन सेवा देते. ही एक शĉì आहे ºयाने आपÐया जगÁया¸या पĦतीचे
अनेक पैलू बदलले आहेत. हे सवª Öतरांवर ऐितहािसक िवचार आिण समज िवकिसत
करÁयासाठी िश±कांना समथªन िकंवा उंचावÁयास मदत करते. आयसीटी हे बदलाचे munotes.in

Page 72

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
72 साधन मानले जाते, Ìहणजे पारंपाåरक क¤þीत िøयाकलाप. हे िशकणाöयाला ²ानात झटपट
आÂमसात कłन ÿेåरत करते.
ICT िश±कांना कायª±म ÿशासक, सुिवधा देणारे आिण मूÐयमापनकत¥ होÁयात मदत
करते. दूरÖथपणे पुÖतके वापर करÁयासाठी ई-पुÖतके हे महßवाचे माÅयम आहे.

५.२ िश±णातील ICT ची पåरणामकारकता िश±णातील आयसीटी, िशकÁयाची उिĥĶे आिण Åयेय िनिĲत करÁयात आिण चांगÐया
शै±िणक वातावरणाचे िनयोजन करÁयात मदत करते. योµय संदभाªत सामúीचे अÆवेषण
आिण रचना करणे श³य आहे. आयसीटी¸या योµय वापराĬारे सहभागाÂमक ŀिĶकोन
वाढिवला जाईल. ताÂकाळ संदेश, Óहॉईस ओÓहर IP(VoIP) , िÓहिडओ-कॉÆफरिÆसंग
इÂयादी िविवध तंý²ानाचा वापर कłन िविवध लोकसं´याशाľीय ÿदेशांमÅये इतरांशी
परÖपर संवाद साधणे श³य झाले आहे. Facebook सार´या वेबसाइट व सोशल नेटविक«ग
साइट्स Âयां¸या वापरकÂया«ना जागितक नागåरक बनू देतात.
úामीण िकंवा शहरी, उपेि±त िकंवा वांिशक इÂयादी कोणÂयाही भेदभावाची पवाª न करता,
औपचाåरक आिण अनौपचाåरक अशा दोÆही संधी सवा«ना उपलÊध असायला हÓयात.
संसाधनांमÅये ÿवेश कधीही, कुठेही (वेळ आिण Öथान ओलांडून) ÓयावहाåरकŀĶ्या श³य
आहे. आयसीटीमुळे ऑनलाईन एक वाÖतिवकता बनते. मािहतीचे ÿसारण,
टेिलकॉÆफरिÆसंग, Óह¸युªअल सेिमनार अिÖतÂवात आहेत, हे सवª आयसीटीमुळे साÅय
झाले. दूरवर िमळवलेÐया आिण पूवê अगÌय संसाधनांमÅये ÿवेश आता श³य आहे आिण
यामुळे ²ाना¸या िवशाल भांडाराचे दरवाजे उघडले आहेत. WWW हा ²ानाचा सुगम मागª
आहे. संसाधने, मागªदशªक, त², संशोधने आिण ऑनलाइन मूÐयांकनात ÿवेश करणे श³य
आहे. मजकूर समजÁयायोµय होÁयासाठी, ‘bubbl.us’, ‘माइंडिमÖटर’ इÂयादीĬारे
िडिजटल संकÐपना नकाशाचा वापर केला जाऊ शकतो. सवª कुट शÊद (Key word)
िलंक करणे सोपे होते. जॅमबोडªसारखे ऑनलाइन मंच िविवध आवाज बाहेर येÁयास मदत
करतात.
Survey M onkey , पोल डॅडी इÂयादी सव¥±णाĬारे डेटा गोळा करÁयास मदत करतात.
Âयावłन ÿितिøयाही शेअर करता येतात. िननावी ऑनलाइन मतदान असू शकते. munotes.in

Page 73

संÿेषण
73 िविवध ŀĶीकोन गोळा करÁयासाठी आिण ÿदिशªत करÁयासाठी वापरले जाते. Êलॉग हे Öव-
िवĴेषण आिण िचंतनासाठी दÖतऐवजीकरण , िशकणे आिण मािहती गोळा करÁयाचा एक
सामाÆय मागª आहे
५.३ ÖवाÅयाय - १ (ICT ¸या वापरातील कायदेशीर आिण नैितक समÖयांशी संबंिधत केस Öटडी / अहवाल /
िनबंध िनवडणे). ऑनलाइन चचाª मंचाचा कोणताही मोड वापłन चचाª करा.तुमची
असाइनम¤ट पोÖट करÁयासाठी Google Classroom तयार करा. डेटा गोळा करÁयासाठी
गुगल फॉमª वापरा.
 Öवłप: कÓहर पृķ- शीषªक,
 संलµनता पåरचय: केस Öटडी, गरजा, महßव
सािहÂयाची समी±ा:
 डेटा संकलन: Google फॉमª/चचाª मंच
 डेटा दÖतऐवजीकरण : Google डॉक
 डेटा िवĴेषण: ऑनलाइन सांि´यकì साधन
 सादरीकरण: पीपीटी
 िनÕकषª: संकÐपना नकाशा
५.४ िश±णात ICT चा उदयोÆमुख ů¤ड आयसीटीमुळे िश±णाची कायª±मता वाढली आहे. मोबाईल लिन«ग, सोशल मीिडयाचा वापर
(पोटªफोिलओ, Êलॉग, िÓहिडओ कॉÆफरिÆसंग, िÓहिडओ कॉल) यांसार´या िविवध
पĦतéĬारे संÿेषण श³य आहे, मुĉ शै±िणक संसाधने (ओईआर) हे वाÖतव आहे. िविवध
ľोतां¸या सहकायाªमुळे िश±णातील कल आिण पåरवतªनास जग सा±ीदार आहे. Âयाचे
फायदे अफाट आहेत आिण Âयाची दखल घेतली जात आहे.
munotes.in

Page 74

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
74 Êलॉग लिनªग वाढिवÁयासाठी अनेक ÿकारे वापरले जाऊ शकतात. हे वगाªतील संवाद
सुधारते. खुÐया शै±िणक संसाधनांमÅये ÿवेश िवनामूÐय आहे. ते िडिजटलसह कोणÂयाही
माÅयमात अÅयापन, िश±ण आिण संशोधन सािहÂयासाठी वापरले जाऊ शकतात. हे
सावªजिनक डोमेनमÅये संúिहत आहे आिण पूणªपणे िवनामूÐय आहे. िश±णाची गुणव°ा
सुधारते, वापरकÂयाªला Öव-गती िशकÁयाची अनुमती देते आिण ²ान वाढिवÁयात आिण
सहभाग वाढिवÁयात मदत करते. उÂकृĶ िश±ण सािहÂयात ÿवेश केला जाऊ शकतो आिण
ते अंतर भłन आयुÕयभर िश±णास ÿोÂसाहन देते.

MOOC (मॅिसÓह ओपन ऑनलाइन कोसª) मोठ्या सं´येने सहभागéसाठी िडझाइन केलेले
आहे आिण ते कोठूनही आिण कोणालाही ÿवेश कł शकतात. MOOCs ÿिश±ण आता
िश±कांसाठी आिण िवīाÃया«साठी ल± वेधून घेत आहे. िविवध िवषय समािवĶ केले जाऊ
शकतात आिण पुढे जाÁयासाठी Öवत: ची ÿेरणा आवÔयक आहे. मु´य घटक िÓहिडओ
आधाåरत अËयास आहेत जे एकतर समवयÖक ŀÔय आिण गट सहकायाªĬारे िकंवा उिĥĶे
आिण ऑनलाइन मूÐयांकनांĬारे Öवयंचिलत अिभÿाय ÿदान करतात.

तुमची ÿगती तपासा:
१. ऑनलाइन आिण ऑफलाइन मूÐयांकन साधनांमÅये तुलना करा.
………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………… munotes.in

Page 75

संÿेषण
75 ………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
२. सोशल नेटविक«ग साइट्स िशकणाöयांसाठी उपयुĉ आहेत. एका उदाहरणाने तुम¸या
िवÖताराचे समथªन करा. .
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
३. SWAYAM साइटला भेट īा आिण तुमचे वैयिĉक मत शेअर करा.
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
५.५ संशोधनासाठी आयसीटी- ऑनलाइन भांडार आिण úंथालये मािहती आिण दळणवळण तंý²ान ही ÿमुख संसाधन तसेच अनेक देशांमÅये सवō¸च
राÕůीय उिĥĶ आहे. उ¸च शै±िणक ±ेýात आयसीटीचे योगदान िनिवªवाद आहे. उपलÊध
संसाधन आिण संगणन शĉìमÅये सतत वाढ झाÐयामुळे मोठ्या डेटा सेटवर जिटल गणना
करणे, ऑनलाइन संपूणª मजकूर डेटाबेस आिण ऑनलाइन लायāरी/फोरमचा वापर करणे
श³य झाले आहे. इंटरनेट¸या मदतीने मािहती आिण संÿेषण तंý²ानाचा (ICT) जलद
िवकास, ही मािहती युगाची वैिशĶ्यपूणª घटनांपैकì एक सवाªत मनोरंजक घटना आहे.
ICT मािहतीपय«त पोहोचÁयास स±म करते, संवादाचे नवीन ÿकार स±म करते आिण
वािणºय, संÖकृती, मनोरंजन आिण िश±ण ±ेýात अनेक ऑनलाइन सेवा देते.
संशोधनातील आयसीटी Ìहणजे ऑनलाइन संपूणª मजकूर डेटाबेस आिण ऑनलाइन
संशोधन úंथालय/आभासी úंथालयांचा वापर जे दूरसंचार नेटवकª आिण तंý²ाना¸या
वाढीचा थेट पåरणाम आहे. हे आÌहाला ÿमुख ÿकाशन संÖथांकडील लाखो पुÖतकांचा
ऑनलाइन उपयोग कł देते, संशोधन अहवाल आिण जनªÐसमधील समी±कांचे
पुनरावलोकन केलेले पाहता येतात.
आज ÿभावी िश±णासाठी शीषª ई िश±ण संसाधने:
 कोस¥रा: जगातील सवōÂकृĶ िवīापीठांमधून १००० हóन अिधक अËयासøम
चालिवणारे, Coursera िडिजटल िशकणाöयांसाठी एक िश±णाचा महासागर आहे.
 edX.
 YouTube . munotes.in

Page 76

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
76  िलंडा.
 Udemy.
 एिलसन.
 खान अकादमी.
 MIT ओपन कोसªवेअर.
शै±िणक संशोधन डेटाबेसची शीषª यादी:
 Öकोपस हे दोन मोठ्या Óयावसाियक, úंथसूची डेटाबेसपैकì एक आहे जे जवळजवळ
कोणÂयाही शाखेतील िवĬान सािहÂय कÓहर करते.
 िव²ानाचे वेब.
 पबमेड.
 एåरक.
 IEEE Xplore .
 सायÆस डायरे³ट.
 ओपन ऍ³सेस जनªÐसची िनद¥िशका (DOAJ) .
 JSTOR .
िश±णातील ऑनलाइन लायāरी भांडार:

नॅशनल िडिजटल लायāरी ऑफ इंिडया (NDLI) हे िशकÁया¸या संसाधनांचे एक आभासी
भांडार आहे जे केवळ शोध/āाउझ सुिवधा असलेले भांडार नाही. तंý²ान, सामािजक
िव²ान, सािहÂय, कायदा, वैīकìय इÂयादी सवª िवषयांसाठी शै±िणक सािहÂय उपलÊध
आहे. úंथालय मोठ्या सं´येने भारतीय शै±िणक आिण संशोधन संÖथां¸या संÖथाÂमक
िडिजटल भांडारांमधून सामúी एकिýत करते. पुÖतके, ऑिडओ बु³स/ले³चसª, िÓहिडओ
ले³चसª, ले³चर ÿेझ¤टेशÆस/नोट्स, िसÌयुलेशन, ÿĳपिýका, सोÐयुशÆस इÂयादी सवª
ÿकारची संसाधने उपलÊध आहेत.
िशकणाöया समुदायाला एकल-िखडकìĬारे िशकÁयाची संसाधने उपलÊध कłन
देÁयासाठी, मािहती आिण संÿेषण तंý²ानाĬारे िश±णावर राÕůीय अिभयान (NMEICT)
ने नॅशनल िडिजटल लायāरी ऑफ इंिडया (NDLI) ÿकÐप ÿायोिजत केला आहे आिण
िश±ण मंýालयाĬारे िनधीची ÓयवÖथा केली आहे. munotes.in

Page 77

संÿेषण
77

हे पोटªल चांगÐया पĦतéचा एक समृĦ भांडार आहे जे शालेय िश±णा¸या ±ेýात कामिगरी
सुधारÁयासाठी भारतातील सवª राºये आिण क¤þशािसत ÿदेशांमÅये सुł केलेÐया
सकाराÂमक घडामोडी आिण नवकÐपनांवर ल± क¤िþत करते. यात नािवÆयपूणª पĦती,
केस Öटडीज, िÓहिडओ, ÿशंसापýे आिण ÿितमां¸या Öवłपात दÖतऐवजीकरण केÐया
जातात. राºय, क¤þशािसत ÿदेश िकंवा ते ºयां¸या अंतगªत येतात Âया समú िश±ा
घटकांĬारे सामúी सहजपणे शोधता येते.
शोधगंगा: भारतीय ÿबंधांचा जलाशय:
शोधिनबंध आिण ÿबंध हे मािहतीचे समृĦ आिण अिĬतीय ľोत Ìहणून ओळखले जातात,
बहòतेकदा ते संशोधन कायाªचे एकमेव ľोत आहेत जे िविवध ÿकाशन चॅनेलमÅये Âयाचा
मागª शोधत नाहीत. शोधिनबंध आिण ÿबंध ही एक न वापरलेली आिण कमी वापरलेली
मालम°ा राहते, ºयामुळे अनावÔयक डुिÈलकेशन आिण पुनरावृ°ी होते जी पåरणामतः
संशोधना¸या िवरोधी आिण मानवी आिण आिथªक दोÆही संसाधनांचा अपÓयय आहे.
िदनांक १ जून २००९ ची UGC अिधसूचना (िकमान मानके आिण M.Phil. / Ph.D
पदवी पुरÖकारासाठी ÿिøया, िनयमन, २००९) खुला ÿवेश सुलभ करÁया¸या उĥेशाने
िवīापीठांमधील संशोधकांनी शोधिनबंधांची इले³ůॉिनक आवृ°ी आिण ÿबंध सादर करणे
अिनवायª केले आहे. भारतीय ÿबंध आिण ÿबंध जगभरातील शै±िणक समुदायासाठी.
क¤þीय-िनयंिýत िडिजटल åरपॉिझटरीजĬारे इले³ůॉिनक ÿबंधांची ऑनलाइन उपलÊधता,
भारतीय डॉ³टरेट ÿबंधांचा सहज ÿवेश आिण संúहण सुिनिĲत करत नाही तर संशोधनाचा
दजाª आिण गुणव°ा वाढिवÁयात देखील मदत करेल. हे संशोधना¸या डुिÈलकेशन¸या गंभीर
समÖयांवर मात करेल आिण "खराब ŀÔयमानता" आिण संशोधन आउटपुटमधील "अŀÔय"
घटकांमुळे िनमाªण होणारी खराब गुणव°ा. िनयमानुसार, भारतीय इले³ůॉिनक ÿबंध आिण
ÿबंध ("शोधगंगा" Ìहणतात), सवª संÖथा आिण िवīापीठांसाठी ÿवेशयोµय, होिÖटंग,
देखरेख आिण िडिजटल भांडार बनवÁयाची जबाबदारी INFLIBNET क¤þावर
सोपवÁयात आली आहे.
५.६ ÖवाÅयाय - २
munotes.in

Page 78

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
78  शोधगंगा साइटला भेट īा, "आधुिनक काळातील शै±िणक िचंता" या िवषयावर
शीषªक तयार करÁयासाठी तुम¸या आवडीचे आि®त आिण Öवतंý चल शोधा.
 पाच सािहÂयाचे पुनरावलोकन करा.
 तुम¸या ÿÖतािवत संशोधनाचा गोषवारा िलहा.
 Google Doc वर तुमचे ÿितिबंब िलहा.
तुमची ÿगती तपासा:
१. ICT कोसªवर आधाåरत कॉलेजसाठी सोशल नेटविक«ग साइट/Êलॉग/चॅट फोरम
िवकिसत आिण ÓयवÖथािपत करा. तुमचे अनुभव िलहा.
……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………… ………
……………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
२. शै±िणक तंý²ान Ìहणजे काय? भारतात ते कोणÂया िविवध ±ेýात लागू केले जात
आहे, ते सांगा. कोणÂयाही एका ±ेýात Âयाचा उपयोग वणªन करा.
….………………………………………………………………………...………
……………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
…………………….......................................................………………… ……
५.७ िनÕकषª दळणवळण हा ²ानिनिमªतीचा एक आवÔयक घटक आहे. ²ान साधकासाठी ²ान आिण
मािहतीचे दरवाजे उघडÁयासाठी ही एक गुŁिकÐली आहे. ICT िश±काला Âया¸या
िशकवÁया¸या/संÿेषणा¸या उिĥĶां¸या योµय पूतªतेसाठी वगª खोलीतील पåरिÖथतीमÅये
िकंवा औपचाåरक संÿेषण पåरिÖथतीमÅये िवīाÃया«¸या गटाशी संवाद साधÁयासाठी ÿभावी
मागाªने मदत करते. हे शािÊदक-वादामुळे होणारे सवª ÿकारचे गŌधळ कमी करते आिण
िशकणाöयांवर पुरेशी छाप पाडते. संकÐपनांची ÖपĶता. िश±ण ÓयवÖथा अनेकदा मोठी
आिण िवखुरलेली असते. आयसीटी हा िश±णा¸या सवª पैलूंचा अिवभाºय भाग बनला
आहे. हे आयुÕयभर िश±ण, उ°म वेळेचे ÓयवÖथापन आिण संघिटत राहÁयात मदत करते.
संगणका¸या वापरा¸या ÿÂयेक Öतरावर िडिजटल नैितकता आिण Öव¸छता िशकवली जाणे
आवÔयक आहे - संगणक आिण इंटरनेट नेिÓहगेट करणे िशकत असलेÐया नविश³या munotes.in

Page 79

संÿेषण
79 वापरकÂयाªपासून, ºयां¸या नोकरीसाठी ऑनलाइन संसाधनांचा महßवपूणª वापर आवÔयक
आहे अशा मािहती Óयावसाियकापय«त. तंý²ाना¸या सहाÍयाने उ¸च िश±णाचे
जागितकìकरण हेच मुळात वाÖतव आहे. आयसीटीने संÿेषणामÅये संधी उपलÊधतेने øांती
आणली आहे. ई-लिन«ग/िडÖटÆस लिन«ग सार´या िश±णा¸या अËयासøम आिण गैर-
अËयासøम ±ेýाशी संबंिधत Öवयं-गती Öवयं सूचना िश±णातील अंतर कमी करÁयास
मदत करते. ²ान िमळवणे, संĴेषण आिण सादरीकरणात अचूकता, आिण वेग वाढला
आहे. िज²ासा, कÐपकता आिण ²ानाची िनिमªती अिधक जलद आिण Óयवहायª आहे.
मानसशाľीय िवĴेषणासाठी ÓयिĉमÂव िवकासामुळे िशकणाöयाला ÿगतीसाठी वेळेवर
मदत िमळÁयास मदत होते. औपचाåरक आिण अनौपचाåरक िश±णाला ÿचंड चालना
िमळाली आहे. मÐटी-सेÆसरी मीिडया आिण मÐटी-मीिडया वगाª¸या आत आिण बाहेर
सवªसमावेशक सुिवधा देतात.
५.८ ÖवाÅयाय - ३ १. संगणका¸या शै±िणक उपयोगांची यादी करा.
२. AIDDE मॉडेलवर आधाåरत, तुम¸या अËयासøमातील कोणÂयाही एका
िवषयासाठी, कोणÂयाही एका LMS चा वापर ÿदिशªत करÁयासाठी तुमचे सादरीकरण
(PPT/िÓहिडओ/अॅिनमेशन,/Öटोरी बोडª/डूडल/संकÐपना नकाशा-ऑनलाइन) तयार
करा.
३. िश±णातील तांिýक साधने आिण वेबसाइट्सशी पåरिचत होÁयासाठी, कोणÂयाही
पाच शै±िणक वेबसाइट/िलंकवर जा आिण Âयावर अहवाल सबिमट करा.
५.९ संदभª  बेकर, एच. जे. (२०००, जुलै). अÅयापन, िश±ण आिण संगणन सव¥±णातील
िनÕकषª: लॅरी ³यूबन बरोबर आहे का?
 कॉिलस, बी., आिण जंग, I. S. ( २००३). िश±कां¸या िश±णात मािहती आिण
संÿेषण तंý²ानाचा वापर.
 जोनासेन, D.H. ( १९९१). वÖतुिनķता िवŁĦ रचनावाद: आपÐयाला नवीन तािÂवक
ÿितमान आवÔयक आहे का? शै±िणक तंý²ान संशोधन आिण िवकास, ३९(३), ५-
१४.
 िपयसªन, जे. (२००३). ऑÖůेिलया मÅये मािहती आिण संÿेषण तंý²ान आिण
िश±क िश±ण. तंý²ान, िश±णशाľ आिण िश±ण, १२(१), ३९-५८.
 िटिनयो, Óही.एल. (२००२). िश±णातील आयसीटी: यूएन डेÓहलपम¤ट
 कायªøम. (िडस¤बर २००९ रोजी http:www.eprmers.org वłन ÿाĮ) munotes.in

Page 80

िश±णातील मािहती आिण संÿेषण तंý²ान
80  भारतातील नाईक जे.पी. शै±िणक िनयोजन. अलाईड पिÊलशसª, १९६५.
 मॉåरसन. िश±णाची मूलभूत तßवे.१९३४.
 िÖकनसª. पोहोचÁयाचे तंý²ान. १९६८.
 तारोई. शाळांमधील संवाद.१९९४.

*****
munotes.in