PDF-of-Education-for-Women-Marathi-1-munotes

Page 1

1 १
लैंगगक समानता आगण लैंगगक संवेदनशीलता

१.० उद्दिष्टे
१.१ पररचय
१.२ द्द िंग : अथथ आद्दण व्याख्या
१.३ ैद्दगक असमानतेचा प्रभाव
१.४ ैंद्दगक सिंवेदनशी तेची गरज
१.५ पा क आद्दण द्दशक्षकािंमध्ये ैंद्दगक जागरूकता वाढवा
१.६ ैद्दगक समानतेसाठी शा ेय अभ्यासक्रम द्दवकद्दसत करणे
१.७ पाठ्यपुस्तकािंमध्ये ैंद्दगक समानता
१.८ शाळा आद्दण वगथखोलयािंमध्ये द्दनयुक्त के ेलया ैंद्दगक भूद्दमका आद्दण जबाबदाऱ्या
१.९ मु ी आद्दण मद्दह ािंची सुरक्षा
१.१० भारताती यशस्वी मद्दह ा
१.११ द्दनष्कषथ
१.१२ प्रश्न
१.१३ सिंदभथ
१.० उगिष्टे  द्दवद्याथाांना ‘द्द िंग समानता’ आद्दण ‘ ैंद्दगक न्याय’ या सिंकलपना समजून घेण्यास सक्षम
करणे.
 द्दवद्याथाांना ‘द्द िंग समानता’ आद्दण ‘ ैंद्दगक न्याय’ मधी फरक समजण्यास सक्षम
करणे.
 द्दवद्याथाांना द्द िंग सिंवेदनशी ता ही सिंकलपना समजण्यास मदत करणे.
 ैंद्दगक असमानतेच्या कारणािंचे द्दवश्लेषण करणे.
 द्द िंग साचेबद्धता कशी तयार होते हे द्दवद्याथाांना समजण्यास सक्षम करणे.
१.१ पररचय अनेक वषाांपासून, प्रबळ द्द िंग पुरूष होते तर मद्दह ा अलपसिंख्याक होत्या. या ा कारण
म्हणजे पुरूषािंनी पैसे कमव े आद्दण द्दियािंनी घर आद्दण मु ािंची काळजी घेत ी.
त्याचप्रमाणे त्यािंना कोणतेही अद्दधकार नव्हते. मात्र, जसजसा काळ पुढे सरकत गे ा munotes.in

Page 2

मद्दह ािंसाठी द्दशक्षण
2 तसतशी पररद्दस्थती हळूहळू बद ू ाग ी. तथाद्दप, ते पररपूणथतेपासून दूर आहेत. आजच्या
काळात ैंद्दगक असमानता ही एक गिंभीर समस्या आहे.
आप ा द्द िंग पाहण्याचा दृद्दष्टकोन वेळ, सिंस्कृती आद्दण समाजाशी सिंबिंद्दधत आहे आद्दण
प्रचद्द त सत्ता सिंरचना आद्दण प्रथेनुसार बद तो. आपलया समाजात अजूनही अशी रचना
आहे जी जैद्दवक द्द िंग ही आपलया व्यक्तीमत्वाची व्याख्या करते ही कलपना कायम ठेवते.
द्द िंगसिंबिंद्दधत अपेक्षािंचा आपलया कररअरच्या द्दनवडीवर प्रभाव असतो. तसेच प्रसार माध्यमे
सतत, मु गी द्दकिंवा मु गा, िी द्दकिंवा पुरूष असे नवीन ‚योग्य‛ मागथ द्दनमाथण करत असतात.
कधी कधी माध्यमेही त्या अपेक्षािंवर प्रश्नद्दचन्ह ावतात.
लैंगगक गलंग या मूलभूत संकल्पना:
 पुरूष द्दकिंवा मद्दह ा म्हणून वगीकृत
 जैद्दवक
 जन्माच्या वेळी द्दनद्दित
 वेळ आद्दण जागेत बद होत नाही
 द्दततकेच मूलयवान
 पुरूषत्व आद्दण िीत्व
 सामाद्दजक, सािंस्कृद्दतक आद्दण ऐद्दतहाद्दसकदृष्ट्या द्दनधाथररत
 समाजीकरणाद्वारे द्दशक े जाते.
 वेळ आद्दण जागेनुसार बद ते
 असमान मूलय (पुरूषत्व हे प्रमाण म्हणून)
१.२ गलंग : अथथ आगण व्याख्या ई मॅथ्यूज यािंनी १९८४ मध्ये द्दनद्दमथतीच्या अभ्यासात द्द िंग ही सिंकलपना प्रथम वापर ी.
मॅथ्यूजच्या मते, द्द िंग सिंकलपना या वस्तुद्दस्थती ा मान्यता देते की प्रत्येक ज्ञात समाज िी
आद्दण पुरूष यािंच्यात फरक करतो. द्द िंग ही एक सामाद्दजकररत्या तयार के े ी सिंज्ञा आहे
ज्याचे द्दवद्दशष्ट स्वरूप व अथथ आहे. हे समाजाती िी-पुरूषािंच्या सामाद्दजक-सािंस्कृद्दतक
चौकटीचे प्रकटीकरण आहे जे ती कतथव्ये, जबाबदाऱ्या आद्दण द्दवद्दवध सामाद्दजक भूद्दमका
द्दनयुक्त करतात.
सामाद्दजक भूद्दमकािंची पररद्दस्थती, द्दनद्दषद्ध गोष्टी आद्दण वास्तद्दवकतेचे द्दवश्लेषण करण्यासाठी
हे उपकरण म्हणून वापर े जाते. द्दवद्दवध सामाद्दजक सिंस्थािंद्वारे (म्हणजे कुटुिंब, द्दववाह, धमथ,
इ.) द्द िंग ओळख ही द्वैतवादातून बहुगुद्दणततेकडे गे ी आहे, ती तर आद्दण मूतथ आहे,
एकसिंथ नाही. munotes.in

Page 3

ैंद्दगक समानता आद्दण ैंद्दगक सिंवेदनशी ता
3 वलडथ हेलथ ऑगथनायझेशनने त्याच्या कामासाठी वापरलया जाणाऱ्या कायथप्रणा ीची व्याख्या
अशी के ी आहे की ‚द्द िंग म्हणजे सामाद्दजकररत्या तयार के ेलया भूद्दमका, वतथन,
द्दक्रयाक ाप आद्दण गुणधमथ ज्यािंना तो द्दवद्दशष्ट समाज िी आद्दण पुरूष यािंच्यासाठी योग्य
समजतो त्यािंचा सिंदभथ देतो‛ आद्दण ‚ती पुरूष आद्दण िीद्द िंगी‛ द्द िंग श्रेणी आहेत. द्द िंग हे
पुरूषत्व आद्दण िीत्व यािंच्याशी सिंबिंद्दधक आद्दण फरक करणारी वैद्दशष्ट्यािंची श्रेणी आहे.
सिंदभाथनुसार, या वैद्दशष्ट्यािंमध्ये जैद्दवक द्द िंग (उदा. पुरूष, िी द्दकिंवा आिंतरद्द िंगी असण्याची
द्दस्थती), ैंद्दगक-आधाररत सामाद्दजक सिंरचना (द्द िंग भूद्दमका आद्दण इतर सामाद्दजक
भूद्दमकािंसह), द्दकिंवा द्द िंग ओळख यािंचा समावेश असू शकतो. द्द िंग (gender) आद्दण िी-
पुरूष जाती (sex) भेद सावथद्दचक नाही. सामान्य भाषणात, द्द िंग आद्दण िी-पुरूष जाती हे
सहसा परस्परािंसाठी बद ी म्हणून वापर े जातात. काही शब्दकोष आद्दण शैक्षद्दणक शाखा
त्यािंना द्दभन्न व्याख्या देतात तर काही देत नाहीत.
तुमची प्रगती तपासा:
प्र.१) द्द िंग म्हणजे काय ?
प्र.२) द्द िंगाच्या दोन व्याख्या द्या.

१.३ लैगगक असमानतेचा प्रभाव आपलया ा भेडसावत अस े ी सवाथत मोठी समस्या ही आहे की अजूनही बरेच ोक
ैंद्दगक असमानता ही मद्दह ािंची समस्या म्हणून पाहतात. तथाद्दप, द्द िंगानुसार, आपण
पुरूष, मद्दह ा, तृतीयपिंथी आद्दण इतरािंसह सवथ द्द िंगािंचा सिंदभथ देतो.
जेव्हा आपण सवथ द्द िंगािंना द्दवशेषतः उपेद्दक्षतािंना सशक्त बनवतो, तेव्हा ते त्यािंचे जीवन,
मुक्तपणे जगू शकतात. द्दशवाय, ैंद्दगक असमानतेच्या पररणामाने ोकािंना त्यािंच्या मनात े
बो ता येत नाही. शेवटी, ते त्यािंचे भद्दवष्य बाद्दधत करते आद्दण ते त्याच्याशी तडजोड
करतात.
इद्दतहास हा पुरावा आहे की ैंद्दगक असमानतेशी ढा द्ददलयाने द्दस्थर आद्दण सुरद्दक्षत समाज
द्दनमाथण झा े आहेत. ैंद्दगक असमानतेमुळे, आपलयाकडे ैंद्दगक वेतनाती तफावत आहे.
त्याचप्रमाणे, ते काही द्द िंगािंना द्दहिंसा आद्दण भेदभावासाठी उघड करते.
याव्यद्दतररक्त, त्यािंना वस्तुद्दनष्ठता प्राप्त होते आद्दण सामाद्दजक-आद्दथथक असमानता प्राप्त होते.
हे सवथ शेवटी गिंभीर द्दचिंता, नैराश्य आद्दण अगदी कमी आत्मसन्मानात पररणत होते. म्हणून,
आपण सवाांनी ओळख े पाद्दहजे की ैंद्दगक असमानता सवथ प्रकारच्या द्द िंगािंना हानी
पोहोचवते. हा द्दचरस्थायी पररणाम थािंबवण्यासाठी आपण एकद्दत्रतपणे काम के े पाद्दहजे. munotes.in

Page 4

मद्दह ािंसाठी द्दशक्षण
4 लैंगगक असमानतेशी लढा:
ैंद्दगक असमानता ही अगदी पुरातन समस्या आहे जी काही द्ददवसात सुटणार नाही.
त्याचप्रमाणे समानतेचे ध्येय साध्य करणे देखी सोपे नाही. आपण त्या ा तोडून सुरूवात
के ी पाद्दहजे आद्दण त्या ा घा वण्यासाठी वेळ द्याय ा हवा.
त्याचप्रमाणे, ते वृद्ध होईपयांत त्याच द्दवश्वासािंना धरून राहती याची खात्री करणे आवश्यक
आहे. आपण त्यािंना खेळ कसे द्द िंग-पक्षपाती नसतात हे दाखवाय ा पाद्दहजे.
पुढे, आपण श्रद्दमक क्षेत्रात समानता वाढव ी पाद्दहजे. उदाहरणाथथ, काही ोकािंचा असा
द्दवश्वास आहे की द्दिया पुरूषािंप्रमाणे काम करू शकत नाहीत. मात्र, तसे होत नाही.
ोकािंच्या मेंदूमध्ये समानतेच्या कलपनेचा प्रचार आद्दण रोपण करण्यासाठी आपण
सेद्द ब्रेटींना देखी (ख्यातनाम व्यक्ती) पुढे घेऊ शकतो. जुन्या परिंपरा आद्दण
मानद्दसकतेपासून मुक्त होण्याची गरज आहे. आपण सवाांना, द्दवशेषतः मु ािंना समानता
आद्दण आदर याबि द्दशकव े पाद्दहजे. यासाठी खूप काम करावे ाग े परिंतु ते शक्य आहे.
आपण एकत्र काम करू शकतो आद्दण सवथ द्द िंगािंसाठी समान सन्मान आद्दण सिंधी द्दमळवू
शकतो.
‚द्द िंग समानता‛ म्हणजे द्दिया, पुरूष आद्दण ैंद्दगक द्दवद्दवध ोकािंसाठी समान पररणाम.
ैंद्दगक न्याय ही द्द िंग समानता प्राप्त करण्याची प्रद्दक्रया आहे.
ैंद्दगक न्याय हे ओळखते की द्दिया आद्दण द्द िंग-द्दवद्दवध ोक पुरूषािंप्रमाणेच सुरूवातीच्या
द्दस्थतीत नाहीत. या ा ऐद्दतहाद्दसक आद्दण सामाद्दजक तोटे कारणीभूत आहेत. द्दिया, ैंद्दगक
वैद्दवध्यपूणथ ोक आद्दण पुरूषािंना समान वागणूक देणे खरेतर न्याय्य नाही.
ैंद्दगक न्याय हा मद्दह ा आद्दण पुरूष, मु ी आद्दण मु े यािंच्यासाठी द्दनष्पक्षता, न्यायाची
पुनप्रथतवारी ाभ आद्दण गरजािंवर क्ष केंद्दित करतो. न्यायाचा वापर उदाहरणाथथ द्दशक्षण,
आरोग्य आद्दण मानवतावादी क्षेत्रािंमध्ये ोकािंच्या द्दवद्दवध गटािंच्या गरजािंवर आधाररत
सिंसाधनािंच्या समान द्दवतरणाची सिंदभथ घेऊन के ा जातो.
गलंग संवेदनशीलता:
‘द्द िंग’ (gender) हे िी द्दकिंवा पुरूष काय आहे याच्या सामाद्दजकदृष्ट्या द्दनधाथररत कलपना
आद्दण पद्धतींचा सिंदभथ देते, एखाद्या व्यक्तीचे जीवशाि सािंस्कृद्दतकदृष्ट्या कसे मूलयवान
आहे आद्दण िी द्दकिंवा पुरूष काय आहे याच्या स्थाद्दनक पातळीवर स्वीकृत कलपनािंचा अथथ
ाव ा जातो, तर द्द िंग (sex) जैद्दवकदृष्ट्या मादी द्दकिंवा पुरूष शरीर अस े े म्हणून
वगीकृत करतात.
द्द िंग प्रथम ‘द्द िंगाचे सामाद्दजक सिंबिंध’ या शब्दप्रयोगात वापर े गे े. द्द िंगाचे सामाद्दजक
नातेसिंबिंध सामाद्दयकीकरण , द्दनणथय घेणे, श्रमाचे द्दवभाजन आद्दण घराती आद्दण समाजात,
इतरािंबरोबरच श्रमाकडे परत जाण्याचा प्रयत्न करतात.
हे सामान्यतः जन्माच्या वेळी बाह्य जननेंद्दियाच्या स्वरूपाद्वारे द्दनयुक्त के े जाते. दुसरीकडे
द्द िंग हे पुरूषी म्हणून ओळख े जाते, िी ही आिंतरद्द िंगी (intersex) आहे. munotes.in

Page 5

ैंद्दगक समानता आद्दण ैंद्दगक सिंवेदनशी ता
5 दुसरी व्याख्या म्हणजे प्रत्येकाच्या भूद्दमका आद्दण कतथव्यािंची जाणीव आद्दण स्वीकृती जी
त्यािंच्याकडून आद्दण ते काम करत अस ेलया ोकािंकडून अपेद्दक्षत आहे. तसेच जे समाजात
आद्दण समाजाती मद्दह ा व पुरूषािंना वेगवेगळ्या भूद्दमका व जबाबदाऱ्या आद्दण त्यािंच्याती
नातेसिंबिंध ओळखतात.
िी आद्दण पुरूष द्दभन्न आहेत; त्यामुळे त्यािंचे अनुभव, गरजा, समस्या आद्दण प्राधान्यक्रम
वेगळे आहेत. मद्दह ा आद्दण पुरूषािंसाठी समान पररणान साध्य करण्यासाठी धोरणे देखी
द्दभन्न आहेत.
द्द िंग सिंवेदनशी ता म्हणजे पूवथग्रहाद्दशवाय ोकािंना भेटण्याचा आद्दण स्वीकारण्याचा प्रयत्न.
द्द िंगसिंवेदनशी दृद्दष्टकोनाचा उिेश द्द िंगाशी सिंबिंद्दधत अपेक्षा आद्दण वतथणूक प्रद्दतकृती खु ी
करणे, द्दतची पुनरथचना करणे आद्दण ती द्दवस्तृत करणे हा आहे.
म्हणजे द्द िंग जागरूकता जी अद्दधक द्दवश्लेषणात्मक आद्दण गिंभीर आहे कारण ती ैंद्दगक
असमानता आद्दण द्द िंग समस्यािंबि च्या समस्यािंचे स्पष्टीकरण देते.
हे समाजाती द्दिया आद्दण पुरूषािंच्या द्दवकासाती भूद्दमकेसह त्यािंच्या भूद्दमके ा कसे
आकार देतात आद्दण त्यािंच्याती सिंबिंधािंवर कसा पररणाम होतो हे दाखद्दवण्याच्या
प्रयत्नािंशी सिंबिंद्दधत आहे.
तुमची प्रगती तपासा:
प्र.१) द्द िंग समानता म्हणजे काय ?
प्र.२) द्द िंग सिंवेदनशी ता म्हणजे काय ?
प्र.३) द्द िंग समानता का महत्त्वाची आहे ?

१.४ लैंगगक संवेदनशीलतेची गरज द्द िंग ही सवाथत केंिीय सामाद्दजक सिंस्थािंपैकी एक आहे ज्यामध्ये एखादी व्यक्ती हान वयात
सामी होते. द्द िंगाशी सिंबिंद्दधत अपेक्षा, प्रद्दतकृती आद्दण सिंरचनािंचा मोठा होण्यावर,
द्दवकासावर आद्दण द्दशकण्यावर क्षणीय प्रभाव पडतो.
मु गी / मु गा, पुरूष / िी होण्याच्या ‚योग्य‛ मागाथची प्रद्दतकृती आद्दण द्दनयम समाज सतत
तयार करतो आद्दण पुनद्दनथद्दमत करतो. munotes.in

Page 6

मद्दह ािंसाठी द्दशक्षण
6 द्द िंग सिंवेदनशी कायथ हा चचे ा प्रद्दतसाद देण्याचा एक मागथ आहे. एखाद्या व्यक्तीच्या द्द िंग
व्यक्त करण्याचा स्वतःचा मागथ सिंकुद्दचत करणारे कोणतेही द्द िंग मानविंड ओळखण्याचा
आद्दण त्यावर प्रश्न करण्याचा हा एक प्रयत्न आहे.
गलंग संबंगधत प्रगतकृतीच्या काही प्रस्तुतीकरणांमध्ये हे समागवष्ट आहे:
मु ी आद्दण मु ािंची खेळणी आद्दण रिंग, कालपद्दनक ‘िी गुणधमथ’ आद्दण ‘पुरूष गुणधमथ’ नुसार
श्रमािंची द्द िंग द्दवभागणी.
पा कत्वाशी सिंबिंद्दधत जबाबदाऱ्यािंचे असमान द्दवभाजन (जसे की द्द िंगानुसार पा कािंची
रजा, मातािंना अनुकू न करणारी कस्टडी ढाई).
ैंद्दगक प्रद्दतकृती आद्दण सिंरचनािंचा द्दवस्तार आद्दण प्रश्न द्दवचारण्याच्या उिेशाने सामाद्दजक
प्रद्दतवाद क्षात घेणे देखी महत्त्वाचे आहे. (उदा. द्द िंगभेद मु ािंचे कपडे आद्दण खेळणी
द्दवरोधी द्दवधाने, िीवादी सद्दक्रयता, इ.)
तुमची प्रगती तपासा:
प्र.१) द्द िंग सिंवेदनशी कतेची गरज स्पष्ट करा.
प्र.२) आपण समाजात ैंद्दगक सिंवेदनशी ता कशी द्दनमाथण करू शकतो ?

१.५ पालक आगण गशक्षकांमध्ये लैंगगक जागकतकता वाढवा सवथ मजकूर, वाचन साद्दहत्य आद्दण पुस्तके ैंद्दगक असमानतेच्या कलपनेपासून मुक्त आहेत
कारण पाठ्यपुस्तके, धडे आद्दण द्दशक्षकािंचा द्दवद्याथाांशी सिंवाद यामध्ये पूवाथग्रह अिंतभूथत आहे.
अभ्यासक्रम / पाठ हा:
 मु ी आद्दण मु ािंसाठी द्द िंग-सिंवेदनशी आद्दण द्द िंग अनुकू असणे आवश्यक आहे:
शैक्षद्दणक प्रणा ी.
 द्द िंग सिंवेदनशी मागथदशथक तत्त्वे पूणथ करण्याच्या द्दनकषािंच्या द्दवकासाची आवश्यकता:
द्द िंग तज्ञािंद्वारे मागथदशथक तत्त्वे.
 ैंद्दगक भेदभाव कमी करण्यासाठी आद्दण ैंद्दगक समानते ा प्रोत्साहन देण्यासाठी
हातद्दमळवणी करण्याची गरज आहे: सरकार आद्दण स्वयिंसेवी सिंस्थािंची भूद्दमका.
 द्द िंग तटस्थ भाषेचा प्रचार करणे: द्द िंग सिंवेदनशी शब्दसिंग्रहाचा वापर. munotes.in

Page 7

ैंद्दगक समानता आद्दण ैंद्दगक सिंवेदनशी ता
7  सवथ धोरणे, कायथक्रम आद्दण हस्तक्षेप द्द िंग सिंवेदनशी असणे आवश्यक आहे:
शैक्षद्दणक धोरणे.
 द्द िंग सिंवेदनशी प्रद्दशक्षण अद्दनवायथ असावे: द्दशक्षक प्रद्दशक्षण कायथक्रम.
 मु ींच्या द्दशक्षणा ा प्रोत्साहन देण्यासाठी ग्रामीण भागात फायदे द्दद े पाद्दहजेत:
अद्दतररक्त वाढीव फायदे.
 घरामध्ये द्द िंग समस्या ओळखण्यासाठी मजबूतीकरण आवश्यक आहे: शाळा-पा क
भागीदारी.
 पा क, द्दशक्षण, कमथचारी, प्रशासक आद्दण स्थाद्दनकािंसाठी ैंद्दगक प्रद्दशक्षण प्रदान के े
जाणे आवश्यक आहे: अद्दधकारी द्द िंग प्रद्दशक्षण, सिंवेदीकरण सत्र.
 द्द िंग सिंवेदनशी प्रगतीचे द्द िंग तज्ञािंनी सतत पुनराव ोकन के े पाद्दहजे: देखरेख.
 द्द िंग सिंवेदनशी समुपदेशन हे द्दवद्याथी, कमथचारी, द्दशक्षक व पा कािंसाठी उप ब्ध
असणे आवश्यक आहे: द्द िंग सिंवेदनशी ता समुपदेशन.
 शैक्षद्दणक अद्दधकारी आद्दण शाळा यािंना द्द िंग सिंवेदनशी अजेंड्या ा प्रोत्साहन
देण्यासाठी आद्दण तो द्दटकवून ठेवण्यासाठी बजेट प्रदान के े पाद्दहजे: बजेटचे वाटप.
 जेव्हा शीषथ नेतृत्व ैंद्दगक समानता आद्दण ैंद्दगक न्यायाचे समथथन करते तेव्हा ैंद्दगक
न्याय्य पद्धती प्रभावी असतात: वररष्ठ नेतृत्व / सरकारकडून वचनबद्धता.
 द्द िंग सिंतु ना ा प्रोत्साहन देऊन सिंस्थात्मक बद करणे आवश्यक आहे. उदा.
समान पुरूष आद्दण मद्दह ािंच्या कायथशै ीचे मूलयमापन: द्द िंग सिंवेदनशी सिंस्थात्मक
सिंस्कृती.
 अभ्यासक्रम, धोरणे, कायथक्रम आद्दण हस्तक्षेप इत्यादींचे पुनराव ोकन करण्यासाठी
द्द िंग तज्ञािंकडून सिंस्थािंचे द्द िंग ऑद्दडट के े जावे: द्द िंग ऑद्दडट.
 जेथे शैक्षद्दणक, सामाद्दजक आणइ भौद्दतक वातावरण आद्दण त्याचा आसपासचा
समुदाय मु ी आद्दण मु ािंच्या द्दवद्दशष्ट गरजा द्दवचारात घेतो: द्द िंग प्रद्दतसादात्मक
शाळेची द्दनद्दमथती.
 द्द िंग अनुकू तेचा प्रचार करण्यासाठी:
अ) कामाच्या द्दठकाणी सेंटर ऑफ एक्स न्स (COE) तयार करणे आद्दण अिंम बजावणी
करणे.
ब) द्द िंग द्दहत सद्दमती स्थापणे.
क) ैंद्दगक छळ द्दवरोधी सद्दमती स्थापणे.
ड) बा अत्याचार द्दवरोधी सद्दमती स्थापणे. munotes.in

Page 8

मद्दह ािंसाठी द्दशक्षण
8 लैंगगक संवेदनशीलतेच्या समस्या सोडवण्यासाठी गशक्षकांनी कोणती भूगमका बजावली
पागहजे ?
द्दशक्षकािंनी ैंद्दगक भूद्दमका आद्दण अपेक्षा समजून घेतलया पाद्दहजेत, द्द िंग प्रद्दशक्षणास
उपद्दस्थत रहावे, सरकार आद्दण स्वयिंसेवी सिंस्थािंना सहकायथ करणे.
द्दशक्षकािंनी शाळा प्रशासकािंसोबत हातद्दमळवणी करून काम करण्याचा प्रयत्न करावा.
द्द िंगभावा ा प्रद्दतसाद देणाऱ्या शाळेचा प्रचार करा. सिंशोधन आयोद्दजत करा.
द्द िंग समस्या मािंडण्यासाठी द्दशक्षकािंनी योग्य वेळ काढ ा पाद्दहजे. द्द िंग-इष्ट द्दशक्षणासाठी
माद्दहती प्रसार मोहीम सुरू करा. प्रत्येक मु गा आद्दण मु गी यािंना समान वागणूक द्या.
द्दशक्षकािंनी शाळा प्रशासकािंसोबत हातद्दमळवणी करून काम करण्याचा प्रयत्न के ा पाद्दहजे.
ैंद्दगक प्रद्दतसाद देणाऱ्या शाळेचा प्रचार करा. सिंशोधन आयोद्दजत करा.
द्दशक्षकािंनी ैंद्दगक समस्या मािंडण्यासाठी योग्य वेळ शोधलया पाद्दहजे. द्द िंग-इष्ट द्दशक्षणासाठी
माद्दहती प्रसार मोहीम सुरू करा. प्रत्येक मु गा आद्दण मु गी यािंना समान वागणूक द्या.
गलंग मुख्य प्रवाह (gender mainstreaming) कसा स्वीकारायचा:
गलंग समानतेमध्ये गलंग मुख्यप्रवाहातील (GM) प्रगशक्षण गशक्षक कसे दत्तक घ्यावे:
द्द िंग द्दवश्लेषण करा. शा ेय पा क भागीदारी मजबूत करा. द्द िंग सिंवेदनशी तेसाठी (GS)
प्रद्दशक्षण द्या. प्रमुख अद्दधकाऱ्यािंनी GS प्रद्दशक्षण घेत े पाद्दहजे. पाठ्यपुस्तकािंमध्ये ैंद्दगक
भेदभाव आद्दण ैंद्दगक साचेबद्घतेतून मुक्त होण्यासाठी द्दनकषािंचा सिंच द्दवकद्दसत करा.
सिंभाव्य भेदभावपूणथ क मािंसाठी धोरणािंचे पुनराव ोकन करा.
गशक्षकांना लैंगगक समानतेचे प्रगशक्षण द्या:
हे प्रद्दशक्षण द्दशक्षकािंची जागरूकता वाढवते आद्दण त्यािंना शैक्षद्दणक वातावरणात आद्दण मोठ्या
प्रमाणावर समाजात प्रचद्द त ैंद्दगक आद्दण सामाद्दजक समस्यािंचे द्दनराकरण करण्यासाठी
प्रद्दशद्दक्षत करते.
गलंग गवश्लेषण आयोगजत करा:
अभ्यासक्रमाती साद्दहत्य , अध्यापन आद्दण द्दशकण्याची प्रद्दक्रया , शाळेची रचना आद्दण
सिंस्कृती याद्वारे द्द िंग द्दवश्लेषण के े जावे.
शालेय पालक भागीदारी मजबूत करा:
पा क, द्दशक्षक, प्रशासक आद्दण स्थाद्दनक अद्दधकारी यािंनी त्यािंच्या कायदेशीर जबाबदाऱ्या
आद्दण मु ािंच्या हक्कािंची जाणीव ठेव ी पाद्दहजे.

munotes.in

Page 9

ैंद्दगक समानता आद्दण ैंद्दगक सिंवेदनशी ता
9 गलंग संवेदनशीलतेसाठी प्रगशगक्षत करा:
द्द िंग सिंवेदनशी ता अद्दनवायथ करणे आवश्यक आहे. सवथ द्दशक्षक द्द िंग सिंवेदनशी ता अस े
पाद्दहजेत आद्दण द्द िंग सिंवेदनशी तेच्या सिंपकाथत अस े पाद्दहजेत. पाठ्यपुस्तकािंमध्ये ैंद्दगक
भेदभाव आद्दण ैंद्दगक साचेबद्धपणापासून मुक्त होण्यासाठी द्दनकषािंचा सिंच द्दवकद्दसत करा.
ेखक, प्रकाशक, पाठ्यपुस्तक मिंडळ आद्दण इतर सिंबिंद्दधत एजन्सी साचेबद्धपणा करतात
आद्दण ैंद्दगक पूवाथग्रह आद्दण साचेबद्धपणासाठी प्राथद्दमक आद्दण माध्यद्दमक स्तरावरी
द्दवद्यमान पाठ्यपुस्तके आद्दण द्दशक्षक पुद्दस्तकािंचे पुनराव ोकन करणे सुरू ठेवतात.
संभाव्य भेदभावपूणथ कलमांसाठी धोरणांचे पुनरावलोकन करा:
सिंबिंद्दधत शाळा अद्दधकाऱ्यािंनी ैंद्दगक द्दनष्पक्ष शाळा समुदायाची खात्री करण्यासाठी सिंभाव्य
भेदभावपूणथ पदोन्नती, प्रद्दशक्षण आद्दण द्दशष्यवृत्ती आद्दण इतर मानव सिंसाधन द्दवकास
द्दक्रयाक ापािंमध्ये प्रवेश करण्यासाठी धोरणािंचे पुनराव ोकन के े पाद्दहजे.
आत्मगचंतन:
ैंद्दगक सिंवेदनशी कामाच्या दृद्दष्टकोनासाठी स्वतःचे द्दवचार, अपेक्षा आद्दण द्द िंगाशी
सिंबिंद्दधत मूलयािंची जाणीव असणे आवश्यक आहे. ैंद्दगक सिंवेदनशी दृद्दष्टकोनासह काम
करणाऱ्या व्यावसाद्दयकािंनी त्यािंच्या स्वतःच्या मूलयािंचे आद्दण वृत्तींचे सतत टीकात्मकपणे
पुनमूथलयािंकन के े पाद्दहजे. द्दचिंतन हे द्दशकणे आद्दण न द्दशकणे या दोन्हींशी सिंबिंद्दधत आहेत
आद्दण समाजाती बद ािंसोबत यात बद ही होतात. काहीवेळा प्रथागत अपेक्षा आद्दण
कायथपद्धती सोडून आवश्यक असते.
तुमची प्रगती तपासा:
खा ी प्रश्नािंसाठी दोन उदाहरणे द्या.
प्र.१) मी सारख्याच पररद्दस्थतीत मु ी आद्दण मु ािंशी वेगळ्या प्रकारे वागतो का ?
प्र.२) मी असे गृहीत धरतो का की मु ी आद्दण मु े आपोआप काही द्दक्रयाक ापािंमध्ये
द्दकिंवा छिंदामध्ये रस घेतात ?
प्र.३) मी असे गृहीत धरतो का की मु ी द्दकिंवा मु े ही स्वभावाने काही द्दवद्दशष्ट नोकरीसाठी
योग्य आहेत ?
munotes.in

Page 10

मद्दह ािंसाठी द्दशक्षण
10 प्र.४) मी एखाद्या तरूणा ा भेटाय ा तयार आहे का की जो त्याचे द्द िंग पररभाद्दषत
करण्यास तयार नाही ?
मी गमतीने मु ींना त्यािंच्या बॉयफ्रेंडबि आद्दण मु ािंना त्यािंच्या ग थफ्रेंडबि त्यािंच्या
ैंद्दगक ओळखीबि काहीही माद्दहती नसताना द्दवचारतो का ?
१.६ लैगगक समानतेसाठी शालेय अभ्यासक्रम गवकगसत करणे ैंद्दगक असमानता दूर करण्यासाठी अभ्यासक्रमाचा द्दवकास हा शा ेय द्दशक्षणाच्या इतर
पै ूिंपासून, द्दवशेषतः वगाथत द्दशकवण्याच्या, द्दशकण्याच्या आद्दण परस्परसिंवादाच्या
पद्धतींपासून अद्द प्तपणे होऊ शकत नाही. अभ्यासक्रमाचा मजकूर काहीही असो, जर
मु ींना बो ण्यापासून परावृत्त के े गे े, जर मु ािंनी द्दशक्षकािंची उजाथ असमान प्रमाणात
शोष ी, द्दकिंवा भौद्दतक वातावरण द्दशक्षणासाठी समान प्रवेशास समथथन देत नसे तर
समानता प्राप्त होणार नाही. उदाहरणाथथ, मु ींसाठी शौचा याची सुद्दवधा आद्दण व्ही चेअर
सुद्दवधा.
आिंतरराष्रीय सिंशोधनािंनी असे सुचद्दव े आहे की सिंपूणथ वगाथती परस्परसिंवादात मु ािंचा
वाटा असमान प्रमाणात असतो कारण अिंशतः द्दशक्षकािंद्वारे मु ींपेक्षा अद्दधक वेळा त्यािंची
द्दनवड के ी जाते, परिंतु द्दशक्षकािंचे क्ष वेधून घेणाऱ्या आद्दण वगाथती परस्परसिंवादात
त्यािंचा सहभाग व त्यािंचे प्रबळ स्थान सु भ करणाऱ्या सकारात्मक आणइ नकारात्मक अ
दोन्ही पररद्दस्थती द्दनमाथण करण्याची त्यािंची क्षमता असते. मु ािंची ही वचथस्वपूणथ द्दस्थती
त्यािंना एक महत्त्वाचा द्दशकण्याचा अनुभव प्रदान करते म्हणजेच सावथजद्दनक क्षेत्रामध्ये ऐक े
जाण्याचा आद्दण प्रद्दतसाद देण्याचा आत्मद्दवश्वास प्रदान करते. ज्यामुळे त्यािंना अद्दधक
सहभागी होण्यास उत्तेजन द्दमळते. त्यामुळे मु ींना अनवधानाने कृती केंिाबाहेर ढक े
जाऊ शकते व त्या त्यामुळे मु ािंपेक्षा कमी सहभागाची अपेक्षा कराय ा द्दशकतात.
आिंतरराष्रीय स्तरावर असे भरीव पुरावे आहेत की द्दशक्षक अगदी जे समान सिंधीच्या
प्रश्नावर चािंग ा प्रद्दतसाद देतात त्यािंच्या मु ा-मु ींशी वेगळेपणाने सिंवाद साधतात आद्दण
यामुळे मु ींचे नुकसान होऊ शकते. वगाथती द्दनरीक्षणावरून असे द्ददसून आ े आहे की
मु े मागणी करतात आद्दण द्दशक्षकािंचे अद्दधक क्ष वेधतात. याचा बराचसा भाग
हस्तक्षेपािंच्या स्वरूपात आहे. जरी द्दशक्षक हे मु ींपेक्षा मु ािंकडे जास्त क्ष देत नाहीत
यावर ठाम अस े तरीही सवथ वयोगटाती मु ेसुद्धा िी व पुरूष अशा दोन्ही द्दशक्षकािंकडून
अद्दधक प्रशिंसा प्राप्त करतात.
स्व-सिंकलपनेची शक्ती सखो आहे, जसे की प्रौढािंची क्षमता त्यािंच्या सभोवता च्या
मु ािंवर प्रभाव टाकते. हान मु ािंसाठी केवळ सिंज्ञानात्मक, सामाद्दजक, भावद्दनक आद्दण
शारीररक क्षेत्रािंना चा ना देण्यासाठी द्दवकासात्मकदृष्ट्या योग्य पद्धतींना प्रोत्साहन
देण्यासाठीच नव्हे तर ते जे द्दशकतात त्याबि नैद्दतक सिंदभथ तयार करण्यासाठी तसेच
जगाती , बहुसािंस्कृद्दतक, पूवाथग्रह द्दवरोधी जागद्दतक दृष्टीकोना ा आकार देण्यास मदत munotes.in

Page 11

ैंद्दगक समानता आद्दण ैंद्दगक सिंवेदनशी ता
11 करण्यासाठी कुटुिंबािंना व द्दशक्षकािंना प्रामाद्दणकपणे आद्दण सद्दक्रयपणे एक सकारात्मक द्दशक्षण
वातावरण तयार करण्यासाठी प्रोत्साद्दहत के े जाते.
प्रौढ, वातावरण व हान मु ािंच्या सभोवता च्या माध्यमािंच्या सामाद्दजत सिंकेतािंच्या
आधारे हान मु े द्द िंगाचा स्वतःच्या अथथ तयार करतात आद्दण तो आत्मसात करतात.
त्या सिंकेत आद्दण सिंदेशािंमुळे पुरूष आद्दण मादी असणे म्हणजे काय याची द्दनरोगी समज
द्दनमाथण होते याची खात्री करण्याची जबाबदारी प्रौढािंची आहे.
द्द िंगा ा द्दवचारात न घेता हान मु ािंना सक्षमीकरणाच्या सकारात्मक सिंदेशािंसह सुसज्ज
करून, साचेबद्धता ओळखण्यासाठी समीक्षात्मक द्दवचार कौशलयाव्यद्दतररक्त , द्दशक्षक आद्दण
कुटुिंबे नकारात्मक रूढींना तोंड देत असतािंनाही, मु ािंमध्ये स्व-सिंकलपना वद्दचकता देऊ
शकतात.
तुमची प्रगती तपासा:
प्र.१) ैंद्दगक समानतेसाठी शा ेय अभ्यासक्रमात कोणते अभ्यासक्रम समाद्दवष्ट करावेत ?
प्र.२) शा ेय अभ्यासक्रम ैंद्दगक समानतेसाठी कसा हातभार ावू शकतो ते स्पष्ट करा.

१.७ पाठ्यपुस्तकांमध्ये लैंगगक समानता मानव हा सामाद्दजक प्राणी आहे. समाजात राहण्यासाठी त्या ा समाजीकरण करावे ागते
आद्दण अनेक एजिंट समाजीकरण प्रद्दक्रयेत गुिंत े े असतात जे मु ािंमध्ये पारिंपाररक द्दकिंवा
भूद्दमका प्रसाररत करतात. मु ािंचे समाद्दजकीकरण करण्यात कुटुिंब हा अग्रगण्य घटक आहे
आद्दण शाळा ही दुसरी मोठी भूद्दमका बजावतात. योग्य प्रकारचे द्दशक्षण देणे हे कुटुिंब आद्दण
शाळेचे कतथव्य आहे. शाळािंमध्ये, द्दशक्षणाचे उद्दिष्ट केवळ द्दवद्याथाांच्या गटा ा ज्ञान देणे नाही,
तर द्दवद्दवध गटाती द्दवद्याथाांचे मन प्रकाद्दशत करणे आद्दण त्यािंच्या सवाांगीण द्दवकासास मदत
करणे हे आहे. हे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी जात, धमथ, विंश, द्द िंग यािंचा द्दवचार न करता
प्रत्येक मु ा ा द्दशक्षण द्दद े पाद्दहजे. िी-पुरूष समानता असे तर द्दशक्षणाचा अद्दधकार
द्दमळू शकतो. दजेदार द्दशक्षणासाठी ैंद्दगक समानता हा महत्त्वाचा घटक आहे.
पाठ्यपुस्तकांमध्ये लैंगगक समानता आणण्यात गशक्षकांची भूगमका:
मु ाच्या सुरूवातीच्या सिंगोपनात द्दशक्षक खूप महत्त्वाची भूद्दमका बजावतात आद्दण त्यािंच्या
कलपना आद्दण द्दवकास हे तरूण द्दवद्याथाांच्या द्दवचार पद्धती बद ू शकतात. द्दशक्षकािंची
प्रत्येक कृती, दृष्टीकोन, वागणूक, वृत्ती, पद्धत, बाह्य दृष्टीकोन आद्दण मानद्दसक सिंच मु ाचे
व्यद्दक्तमत्त्व द्द िंग भूद्दमकेनुसार आकार देण्यास मदत करे . हे द्दशक्षक आहेत जे ैंद्दगक
समानता सुद्दनद्दित करण्यासाठी अनेक धोरणे आद्दण हस्तक्षेप वापरून द्दशकण्याचे वातावरण munotes.in

Page 12

मद्दह ािंसाठी द्दशक्षण
12 तयार करतात अन्यथा मु े मु ींवर मात करतात. द्दतने द्द िंग समस्येबि गिंभीर अस े
पाद्दहजे. म्हणून सेवापूवथ प्रद्दशक्षणाने त्यािंना या समस्येसाठी तयार के े पाद्दहजे जेणेकरून ते
पाठ्यपुस्तकािंमधी द्द िंगभेद ओळखू शकती आद्दण त्यािंचा प्रद्दतकार करू शकती आद्दण
त्यािंच्या द्दवद्याथाांना असे करण्यास प्रोत्साद्दहत करू शकती .
ैंद्दगक समानतेचे द्दशक्षण नसलयास ैंद्दगक सिंवेदनशी अभ्यासक्रम आद्दण पाठ्यपुस्तके
वगाथत काहीही करू नाहीत. त्यािंनी स्वतःबि करावेत द्दकिंवा मूळ द्द िंग सिंवेदनशी द्दशक्षण
सामग्री तयार करावी. युनेस्कोने द्दशक्षकािंसाठी मागथदशथक तत्त्वे द्दद ी आहेत जी द्दशक्षकािंना
ैंद्दगक समानता आणण्यासाठी मदत करू शकतात.
 वगथ सामग्रीमध्ये पुरूष आद्दण द्दिया समान रीतीने दशथद्दव े आहेत याची खात्री करा.
 वगथ साद्दहत्यात वापर े ी थीम (कथानक), द्दवषय आद्दण द्दचत्रे मद्दह ा आद्दण पुरूष
दोघािंच्याही जीवनानुभवािंशी जोड े ी असलयाची खात्री करा.
 मद्दह ा आद्दण पुरूष द्दवद्याथी केवळ साचेबद्ध पद्धतीने सादर के े जाणार नाहीत याची
खात्री करा.
 तुम्ही पुरूष आद्दण मद्दह ा ेखकािंनी द्द द्दह ेलया साद्दहत्याचा सिंतुद्द त प्रमाणात वापर
करत असलयाची खात्री करा.
तज्ञ द्दकिंवा नेत्यािंची उदाहरणे म्हणून मद्दह ा आद्दण पुरूषािंचा समावेश करा.
द्दशक्षणासह जीवनाच्या सवथच क्षेत्रात द्द िंग समस्या समाजात प्रचद्द त आहेत. ते
अभ्यासक्रम, पाठ्यपुस्तके, कायथपद्धती आद्दण द्दशक्षकािंच्या वृत्तीच्या स्वरूपात आहेत. या
ैंद्दगक समस्या कमी करण्यासाठी समाजाती तरूण द्दपढीची तसेच द्दशक्षकािंची मानद्दसकता
बद ण्याची गरज आहे. त्यािंना द्दद े े ज्ञान द्द िंगभेदमुक्त असे तर हे करता येई . द्दवद्याथी
पाठ्यपुस्तकािंचा अभ्यास करण्यास प्राधान्य देतात. त्यािंचा पाठ्यपुस्तकािंवर द्दवश्वास आहे.
परिंतु द्द िंग मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी अभ्यासक्रम आद्दण पाठ्यपुस्तकािंच्या द्दवकासासाठी
योग्य मागथदशथक तत्त्वािंचा अभाव हे या पुस्तकािंमध्ये द्दवद्यमान द्द िंग साचेबद्धपणाचे कारण
आहे. त्यामुळे पाठ्यपुस्तकािंच्या ेखकािंनी अशा सिंवेदनशी द्दवषयाची जाणीव करून द्दद ी
पाद्दहजे.
तुमची प्रगती तपासा:
प्र.१) ैंद्दगक समानतेमध्ये पाठ्यपुस्तकाची भूद्दमका काय आहे ?
प्र.२) द्दवषय द्दशकवताना ैंद्दगक समानता आणण्यात द्दशक्षकािंची भूद्दमका काय असते ?
munotes.in

Page 13

ैंद्दगक समानता आद्दण ैंद्दगक सिंवेदनशी ता
13 १.८ शाळा आगण वगथखोल्यांमध्ये गनयुक्त केलेल्या लैंगगक भूगमका आगण जबाबदाऱ्या जागद्दतक सिंशोधने स्पष्टपणे शैक्षद्दणक व्यवस्थेत प्रचद्द त द्द िंग भेदभाव प्रकट करतात.
शाळेती मु ी शाळेत मु ािंपेक्षा जास्त काम करतात. सिंशोधनात असे द्ददसून आ े आहे
की द्दशक्षक मु ािंशी मु ींपेक्षा वेगळ्या पद्धतीने वागतात, त्याने अद्दधक सहजतेने ओळखतात
आद्दण त्यािंच्याकडे अद्दधक क्ष देतात. यामुळे , मु ािंनी हे द्दशक े की ते मौलयवान आहेत
आद्दण जोखीम सहजतेने घेतात तर मु ींना वाटते की त्यािंच्याकडून फार काही अपेक्षा
नाहीत आद्दण त्या वगाथत आत्मद्दवश्वासाने बो त नाहीत.
शाळेती मु ी बागकाम, साफसफाई, सजावट, पुस्तके रखरखाव, द्दहशोब इत्यादी काम
करतात आद्दण मु े सामानाची जागा बद , रिंगकाम, वजन उच णे, बािंधकाम, शेती,
प्रशासन इत्यादी शारीररक कामे करतात.
ैंद्दगक असमानता दूर करण्यासाठी अभ्यासक्रमाचा द्दवकास शा ेय द्दशक्षणाच्या इतर
पै ूिंपासून, द्दवशेषतः वगाथत द्दशकवण्याच्या, द्दशकण्याच्या आद्दण परस्परसिंवादाच्या
पद्धतींपासून अद्द प्तपणे होऊ शकत नाही अभ्यासक्रमाचा मजकूर काहीही असो, जर
मु ींनी द्दशक्षकािंची ऊजाथ जास्त प्रमाणात शोष ी द्दकिंवा भौद्दतक वातावरण द्दशक्षणासाठी
समान प्रवेशास समथथन देत नसे तर समानता प्राप्त होणार नाही. आिंतरराष्रीय
सिंशोधनािंनी असे सुचव े आहे की सिंपूणथ वगाथती परस्परसिंवादात मु ािंचा वाटा असमान
प्रमाणात असतो कारण अिंशतः द्दशक्षकािंद्वारे मु ींपेक्षा अद्दधक वेळा त्यािंची द्दनवड के ी जाते,
परिंतु द्दशक्षकािंचे क्ष वेधून घेणाऱ्या आद्दण वगाथती परस्परसिंवादात त्यािंचा सहभाग व त्यािंचे
प्रबळ स्थान सु भ करणाऱ्या सकारात्मक आद्दण नकारात्मक पररद्दस्थती द्दनमाथण करण्याची
त्यािंची क्षमता असते. मु ािंची ही वचथस्वपूणथ द्दस्थती त्यािंना एक महत्त्वाचा द्दशकण्याचा अनुभव
प्रदान करते तो म्हणजे सावथजद्दनक क्षेत्रात ऐक े जाण्याचा आद्दण प्रद्दतसाद देण्याचा
आत्मद्दवश्वास, ज्यामुळे त्यािंना अद्दधक सहभागी होण्यास उत्तेजन द्दमळते. त्यामुळे मु ींना
अनवधनाने कृती केंिाबाहेर ढक े जाऊ शकते व त्यामुळे मु ािंपेक्षा कमी सहभागाची
अपेक्षा कराय ा द्दशकतात.
वगाथती परस्परसिंवादाच्या नमुन्यािंमधी फरक सिंबिंद्दधत द्दशक्षकािंच्या अनुभवाच्या
पातळीशी सिंबिंद्दधत नसलयाचे द्ददसून येते. अभ्यासामध्ये परस्परसिंवाद पद्धती आद्दण
द्दशक्षकािंच्या अध्यापनाच्या वषाथनुवषाांच्या अनुभवामध्ये कोणताही फरक आढळ ा नाही.
द्दशक्षकािंचे द्द िंग देखी वगाथती परस्परसिंवादाच्या नमुन्यािंमध्ये कोणताही फरक दशथवत
नाही. अनुभवाच्या सवथ स्तरािंचे द्दशक्षक हे मद्दह ा द्दवद्याथ्याांपेक्षा पुरुष द्दवद्याथ्याांशी अद्दधक
सिंवाद साधतात. तथाद्दप, वगाथती परस्परसिंवाद धोरणािंचे पूवीचे प्रद्दशक्षण वगाथती वतथनाशी
क्षणीयरीत्या सिंबिंद्दधत असलयाचे आढळून आ े आहे. प्रद्दशद्दक्षत द्दशक्षक अद्दधक
सुसिंगतपणे समान वगथ वातावरण प्रदान करतात.
मु ींना द्दशकण्यात समस्या येण्याची काही कारणे म्हणजे त्यािंच्या क्षमतेबाबत
द्दशक्षकािंकडून कमी अपेक्षा, तसेच द्दशक्षकािंकडून द्दमळा े ा कमी प्रद्दतसाद. याव्यद्दतररक्त,
काही द्दशक्षक म्हणतात की त्यािंना मु ींपेक्षा मु ािंना द्दशकवण्यात जास्त आनिंद होतो, munotes.in

Page 14

मद्दह ािंसाठी द्दशक्षण
14 द्दवशेषतः जर मु ी द्दनद्दष्क्रय भासत असती तर. गद्दणत आद्दण द्दवज्ञान यासारख्या उच्च
दजाथच्या द्दवषयािंमध्ये मद्दह ा द्दशक्षकािंच्या कमतरतेप्रमाणेच मु ींच्या स्वतःबि च्या कमी
अपेक्षा या समस्ये ा कारणीभूत ठरतात. पाठ्यपुस्तके अनेकदा द्दिया आद्दण मु ींच्या कमी
अपेक्षािंना बळकटी देतात, जसे की अभ्यासक्रम आद्दण परीक्षा साद्दहत्य, तर शाळािंमध्ये
भौद्दतक जागेचा वापर मु ींना दु थद्दक्षत करतो.
अभ्यासक्रम हा तो द्दशकवणाऱ्या द्दशक्षकािंइतकाच चािंग ा आहे. शाळेबाहेर व्यापक ैंद्दगक
असमानता असूनही, द्दशक्षक हे शाळेत वेगळेपण तयार करू शकतात. जर द्दशक्षकािंनी असे
गृहीत धर े की मु गी गद्दणत द्दशकू शकते, तर मु ींना द्दशकवण्याच्या त्यािंच्या दृद्दष्टकोनावर
आद्दण मु ी त्यािंच्या द्दवषयात काय साध्य करू शकतात या त्यािंच्या अपेक्षािंवर पररणाम
करे . द्दशक्षकािंकडे केवळ ज्ञानाचे द्दवतरण करणारे म्हणून न बघता द्दशकवण्याचे सूत्रधार
म्हणून पाद्दह े जाते, मग ते सवथ मु े द्दशकवती याची खात्री करण्यास बािंद्दध असतात.
हान मु ािंच्या ैंद्दगक वृती आद्दण वतथनाच्या सामाद्दजकीकरणासाठी शाळा हे महत्त्वाचे
सिंदभथ आहेत. द्दशक्षक आद्दण वगथद्दमत्र मु ािंच्या द्द िंग वृती ा आद्दण अनुषिंगाने जाण आद्दण
वतथनाती द्द िंग फरका ा आकार देतात. दुदैवाने, द्दशक्षकािंना त्यािंचे स्वतःचे आद्दण इतरािंचे
द्द िंग साचेबद्ध करणे आद्दण पूवथग्रह ओळखणे आद्दण त्यािंच्याशी ढा देण्याच्या तु नेने कमी
प्रद्दशक्षण द्दमळते आद्दण पररणामी, द्दशक्षक सहसा द्दवद्याथ्याांमध्ये द्द िंग द्दभन्नतेसाठी प्रद्दतकृती
करतात, अपेक्षा करतात, मजबूत करतात आद्दण पाया घा तात. अशाप्रकारे, बहुतेक शाळा
पारिंपररक द्द िंग साचेबद्धता, पूवथग्रह आद्दण फरकािंना द्दवरोध करण्याऐवजी ते तयार करतात
आद्दण राखतात. तथाद्दप, जे द्दशक्षक द्द िंग समतावादी ववचबद्धता स्वी कारतात आद्दण अशा
प्रकारे द्दभन्न-द्द िंग परस्परसिंवादा ा प्रोत्साहन देतात, द्दवद्याथ्याांना रूढीवादी प्रकृतींना
प्रद्दतकार करण्यासाठी उघड करतात आद्दण द्द िंग साचेबद्धता आद्दण छळवणुकीच्या
आव्हणािंवर चचाथ करतात आद्दण द्दशकवतात जे त्यािंच्या द्दवद्याथ्याांच्या द्दवकासात्मक
पररणामािंना अनुकू करतात.
वगाथत लैंगगक समाजतेला प्रोत्साहन देण्यासाठी १० कल्पना:
१) शैक्षद्दणक साद्दहत्य ैंद्दगक साचेबद्धतेपासून मुक्त असलयाची खात्री करा.
२) द्दवद्दशष्ट द्द िंगाशी सिंबिंद्दधत व्यवसायािंच्या अपेक्षािंना आव्हान द्या. उदाहरणाथथ, मद्दह ा
बािंधकाम द्दकिंवा सैद्दनक आद्दण पुरुष सद्दचव द्दकिंवा नसथ यािंचा समावेश करा.
३) ‘guys’ हा शब्द टाळा, ज्यामुळे मद्दह ा द्दवद्याथ्याांना वगळ े े वाटू शकते, त्याऐवजी
‘everyone’ सारखे द्द िंग तटस्थ सवथनाम वापरा.
४) ‘मु े रडत नाहीत’ द्दकिंवा 'मु ी ढत नाहीत’ यासारख्या रुढीवादी वैद्दशष्ट्यािंचा सिंदभथ
घेऊ नका जे द्द िंग भूद्दमका समजून घेण्यास मयाथद्ददत करते.
५) 'तुम्ही मु ीसारखे खेळता' द्दकिंवा ' अप' सारख्या वाक्यािंना सिंबोद्दधत करा आद्दण या
द्दवधानािंचे द्द िंगभाव दशथवा आद्दण पयाथयी वाक्यािंश शोधण्यास मदत करा. munotes.in

Page 15

ैंद्दगक समानता आद्दण ैंद्दगक सिंवेदनशी ता
15 ६) मु ा-मु ींना वेगळ्या ओळीत, वेगळ्या क्रीडा उपक्रमात वेगळे करणे टाळा व वगाथती
बैठक व्यवस्था द्दमद्दश्रत ठेवा.
७) वापरण्यात आ े ी कोणतीही शैक्षद्दणक सामग्री समान प्रमाणात द्द िंग दशथद्दवते याची
खात्री करा.
८) एकत्र प्रकलपािंवर काम करण्यासाठी मु े आद्दण मु ी द्दमसळा.
९) द्दवद्दवध समुदायामधी द्द िंग सिंकलपना आद्दण भूद्दमका उघड करा.
१०) जागरुकता उपक्रम द्दकिंवा ऐद्दतहाद्दसक घटना, कायदे आद्दण सािंस्कृद्दतक बद ािंद्वारे
द्द िंगभेदाची उदाहरणे ओळखण्यात द्दवद्याथ्याांना मदत करा.
तुमची प्रगती तपासा:
प्र.१) वगाथती वातावरणाचा ैंद्दगक समानतेवर कसा पररणाम होई ?
प्र.२) ैंद्दगक समानतेसाठी शाळेत कोणते उपक्रम के े पाद्दहजेत ?
प्र.३) ैंद्दगक समानता सुधारण्यासाठी काय के े जाऊ शकते ?

१.९ मुली आगण मगहलांची सुरक्षा भारताती मद्दह ािंची सुरक्षा हा सध्याचा एक मोठा द्दवषय आहे. गेलया काही वषाथत द्दवशेषतः
राष्रीय राजधानीत मद्दह ािंद्दवरुद्धचे गुन्हे पाहता भारतात मद्दह ा सुरद्दक्षत आहेत असे आपण
म्हणू शकत नाही. घराबाहेर एकट्या जाताना मद्दह ािंना सहसा भीती वाटते. देशाती
मद्दह ा नागररक सतत भीतीने जगत आहेत, हे देशाती अत्यिंत दुःखद वास्तव आहे.
मद्दह ािंची वैयद्दक्तक सुरक्षा हा प्रत्येक भारतीय नागररकािंसाठी महत्त्वाचा द्दवषय आहे.
भारताती मद्दह ा सुरक्षेसिंदभाथती द्दस्थती सुधारण्यासाठी, मद्दह ा सुरद्दक्षततेसाठी काही
टीपा खा ी प्रमाणे आहेत:
मगहला सुरक्षेबाबत काही टीपा:
 स्वसिंरक्षण तिंत्र ही पद्दह ी आद्दण सवाथत महत्वाची गोष्ट आहे ज्याबि प्रत्येक िीने
जागरूक अस े पाद्दहजे आद्दण त्यािंच्या सुरद्दक्षततेसाठी योग्य स्व-सिंरक्षण प्रद्दशक्षण
घेत े पाद्दहजे. त्यािंना काही प्रभावी सिंरक्षण तिंत्रािंची माद्दहती माद्दहती असणे आवश्यक
आहे जसे की मािंडीवर ाथ मारणे, ठोके मारणे, इ. munotes.in

Page 16

मद्दह ािंसाठी द्दशक्षण
16  सामन्यात: बहुतेक द्दियािंना सहाव्या इिंद्दियािंची देणगी असते ज्याचा त्यािंनी जेव्हा
जेव्हा त्यािंना काही त्रास होतो तेव्हा वापर कराय ाच हवा. त्यािंना त्यािंच्यासाठी वाईट
वाटणारी कोणतीही पररद्दस्थती त्यािंनी टाळ ी पाद्दहजे.
 मद्दह ािंना जेव्हा जेव्हा समस्या येतात तेव्हा त्यािंच्याती काही जोखीम कमी
करण्यासाठी ‘ द्दनसटणे व पळून जाणे ‘ हा एक चािंग ा मागथ आहे. त्यािंनी कधीही
अज्ञात व्यक्तीसोबत काही अज्ञात द्दठकाणी एकटे जाऊ नये.
 मद्दह ािंनी त्यािंची शारीररक शक्ती समजून घेणे आद्दण अनुभवणे आद्दण त्यानुसार वापर
करणे आवश्यक आहे. त्यािंनी स्वतः ा कधीही पुरुषािंपेक्षा कमकुवत समजू नये आद्दण
काही स्वसिंरक्षण प्रद्दशक्षण घ्याय ा हवे.
 त्यािंनी सायबरस्पेस मध्ये इिंटरनेटवर कोणाशीही सिंवाद साधताना सावधद्दगरी बाळग ी
पाद्दहजे.
 द्दमरपूड स्प्रे हे एक उपयुक्त स्व-सिंरक्षण साधन म्हणून देखी द्दसद्ध के े जाऊ शकते
परिंतु त्यात एक कमतरता आहे की काही ोकािंना पूणथ चेहऱ्यावर स्प्रे करूनही इजा
होऊ शकत नाही. हे हल ेखोरा ा थािंबवू शकत नाही त्यामुळे मद्दह ािंनी त्यावर
पूणथपणे अव िंबून राहू नये आद्दण इतर तिंत्रािंचा देखी वापर करावा.
 त्यािंच्याकडे सवथ आपत्का ीन क्रमािंक आद्दण शक्य असलयास व्हॉट्सॲप देखी
असणे आवश्यक आहे जेणेकरून ते त्यािंच्या कुटुिंबाती सदस्यािंना आद्दण पोद्द सािंना
त्वररत सािंगू शकती .
 मद्दह ािंना कार चा वतािंना आद्दण कोणत्याही सह ी ा जातािंना अत्यिंत जागरूक
अस े पाद्दहजे. स्वतःच्या द्दकिंवा खाजगी कारने प्रवास करतािंना त्यािंनी कारचे सवथ
दरवाजे ॉक करावेत.
 मद्दह ा सुरक्षा ही एक मोठी सामद्दजक समस्या आहे जी सवाांच्या प्रयत्नाने तातडीने
सोडवण्याची गरज आहे. हे देशाची वाढ आद्दण द्दवकास रोखत आहे आद्दण सवाथत
महत्त्वाचे म्हणजे देशाच्या अध्याथ ोकसिंख्ये ा सवथ पै मध्ये (शारीररक, मानद्दसक
आद्दण सामद्दजक) इजा करत आहे.
शाळा, घर आगण कामाच्या गठकाणी मुली व मगहलांची सुरक्षा:
द्दहिंसा प्रद्दतबिंधासाठी शाळा-आधाररत दृद्दष्टकोन तीन मुख्य श्रेणीमध्ये मोडतात: द्दनयिंत्रण
धोरणे, जसे की द्दशस्त धोरणे आद्दण द्दनरक्षण उपकरणे; शाळेचे वातावरण बद ण्यावर क्ष
केंद्दित करणारे कायथक्रम (उदा. वगाथचे हान आकार, कौटुिंद्दबक सहभाग, शाळेनिंतरचे
कायथक्रम); आद्दण व्यद्दक्तिंच्या मनोवृत्ती ज्ञान द्दकिंवा कौशलयािंमध्ये बद घडवून आणण्यासाठी
रचना के े े शैक्षद्दणक व सूचनात्मक कायथक्रम. निंतरच्या रणनीती, ज्या प्राथद्दमक
प्रद्दतबिंधावर क्ष केंद्दित करतात ते वतथना ा द्दशक्षा देण्यासाठी आद्दण कायदा करण्यासाठी
रचना के ेलयािंपेक्षा अद्दधक द्दकफायतशीर आद्दण यशस्वी असे दोन्ही मान े गे े आहेत. munotes.in

Page 17

ैंद्दगक समानता आद्दण ैंद्दगक सिंवेदनशी ता
17 अशाप्रकारे, हे आियथकारक नाही की शाळा सहसा अशा प्रकारच्या शैक्षद्दणक कायथक्रमािंचा
उपयोग त्यािंच्या द्दवद्याथ्याांना होणाऱ्या द्दहिंसाचाराच्या सवाथत व्यापक प्रकारािंपैकी एक
म्हणजेच ैंद्दगक अत्याचार रोखण्यासाठी करतात. तरी ही अनेक स्थाद्दनक द्दशक्षण सिंस्थािंनी
त्यािंच्या हायस्कू द्दवद्याथ्याांना द्दशद्दक्षत करून ैंद्दगक शोषण रोखण्यासाठी कारवाई के ी
अस ी तरी, या कायथक्रमािंच्या पररणामकारकतेबि द्दवशेषतः शहरी द्दजलह्याती
द्दवद्याथ्याांवर त्यािंच्या प्रभावाबि फारसे माहीत नाही.
तुमची प्रगती तपासा:
प्र.१) ैंद्दगक समानतेसाठी शाळेत कोणते सुरक्षा उपाय योज े पाद्दहजे ?
प्र.२) शाळेत मद्दह ािंच्या सुरद्दक्षततेसाठी काही नाद्दवन्यपूणथ उपक्रमािंची रचना करा ?

१.१० भारतातील यशस्वी मगहला भारताती द्दिया नेहमीच सौंदयथ, आद्दण बुद्धीमत्तेचे प्रतीक आहेत. आज भारतीय मद्दह ािंनी
द्दजवनाच्या द्दवद्दवध क्षेत्राती यशाने हे द्दसद्ध के े आहे की त्यािंनी हा चािंग ाच
कमाव ा आहे. जर तुम्ही सखो पणे पाद्दह े तर तुमच्या क्षात येई की भारतीय
समाजाती काही प्रमुख योगदानािंमध्ये अद्दतशय केंद्दित आद्दण समद्दपथत मद्दह ािंचा सद्दक्रय
समभाग आहे. अनेक समाजकारकािंना मद्दह ा कायथकत्याांचा वाटा आहे आद्दण त्या आशेचा
तेजस्वी द्दकरण ठरलया आहेत.
मेधा पाटकर:
या आपलया देशाती प्रमुख सामाद्दजक कायथकत्याथ आहेत ज्या भारताती आद्ददवासी,
दद्द त, शेतकरी, मजूर आद्दण अन्याया ा बळी पड ेलया द्दियािंना प्रभाद्दवत करणाऱ्या
द्दवद्दवध प्रमुख राजकीय आद्दण आद्दथथक समस्यािंवर काम करतात. त्या सुप्रद्दसद्ध नमथदा बचाव
आिंदो न (NBA) याच्या सिंस्थापक सदस्य आहेत, जी गुजरातच्या नद्या आद्दण ोकािंचे
रक्षण करणारी चळवळ आहे. एक मानवाद्दधकार कायथकताथ म्हणून त्यािंनी भारतीय
राज्यघटनेच्या दोन मू भूत तत्वािंवर आप े प्रयत्न उभार े : जगण्याचा अद्दधकार आद्दण
उपद्दजवकेचा अद्दधकार.
गकरण बेदी:
पिंजाबच्या पद्दवत्र शहर अमृतसरमध्ये या सामाद्दजक कायथकत्याथ आद्दण देशाती पद्दहलया
मद्दह ा IPS अद्दधकारी आहेत त्यािंनी त्यािंचे सवथ काही फक्त त्यािंच्या द्दवभागा ाच द्दद े
आहे. द्दकरण बेदी या पीस-द्दकद्दपिंग ऑपरेशन्स (शािंतता मोहीम) द्दवभागामध्ये सिंयुक्त munotes.in

Page 18

मद्दह ािंसाठी द्दशक्षण
18 राष्रािंच्या महासद्दचवािंच्या धोरण सल ागार म्हणून द्दनयुक्त झा ेलया पद्दहलया भारतीय
मद्दह ा होत्या.
लक्ष्मी अग्रवाल:
क्ष्मी अग्रवा या एका ॲद्दसड हललयातून वाच ेलया तसेच ॲद्दसड हललयाती
पीद्दडतािंच्या हक्कािंसाठी ढणाऱ्या आद्दण टेद्द द्दव्हजन होस्ट आहे. ॲद्दसड हललयात
वाच ेलया सवाांसाठी त्या एक प्रेरणा आहे की ते त्यािंचे जीवन आत्मद्दवश्वासाने आद्दण
स्वपनािंसह जगू शकतात. छानी फाउिंडेशनच्या त्या सिंचाद्द का आहेत, जी सिंस्था
भारताती ॲद्दसड हललयातून वाच ेलयािंना मदत करण्यासाठी वचनबध्द अस े ी NGO
आहे. यूएस फस्टथ ेडी द्दमशे ओबामा यािंनी क्ष्मी ा २०१४ मध्ये इिंटरनॅशन वुमन
ऑफ करेज पुरस्काराने सन्माद्दनत के े. त्या द्दव्हवा आद्दण द्ददवाचा चेहरा देखी आहे, ही
मोहीम सवथ मु ींना त्यािंच्या बाह्य स्वरुपापेक्षा त्यािंच्या आिंतररक सौंदयाथवर क्ष केंद्दित
करण्यास प्रोत्साद्दहत करते.
अरुणा रॉय:
अरुणा रॉय या त्यािंचा भ्रष्टाचारद्दवरोधी आद्दण सरकारी पारदशथक कायाांसाठी सवाथद्दधक
ओळखलया जातात. अरुणा रॉय गरीब आद्दण उपेद्दक्षत ोकािंच्या हक्कािंसाठी अनेक
चळवळींमध्ये आघाडीवर आहेत. माद्दहतीचा अद्दधकार, कामाचा अद्दधकार (नारेगा) अन्नाचा
अद्दधकार हे त्यापैकी सवाथत प्रद्दसद्ध आहेत.
सुगनता कृष्णन:
सुद्दनता कृष्णन या आणखी एक प्रद्दसद्ध भारतीय सामाद्दजक कायथकत्याथ आहेत ज्यािंनी
मानवी तस्करी व व्यावसाद्दयक ैंद्दगक शोषणाद्दवरुद्ध ढा द्दद ा आहे. कृष्णन या प्रज्व या
NGO च्या मुख्य कायथकत्याथ आद्दण सह – सिंस्थापक आहेत जे ैंद्दगक तस्करी पीद्दडतािंना
वाचवण्यासाठी, त्यािंचे पुनवथसन करण्यासाठी आद्दण समाजात पुन्हा एकत्र करण्यासाठी काम
करतात. त्या स्वतः ैंद्दगक द्दहिंसाचारातून वाच ेलया आहेत.
अरुंधती रॉय:
अरुिंधती रॉय या त्यािंच्या पुरस्करद्दवजेत्या कादिंबरी ‚द गॉड ऑफ स्मॉ द्दथिंग्ज‛ (१९९७)
साठी पयाथवरण व मानवी हक्क चळवळीती त्यािंच्या सद्दक्रयतेसाठी प्रद्दसद्ध आहेत. त्यािंनी
कायथकत्याथ मेघा पाटकर यािंच्या समावेत नमथदा धरण प्रकलपाद्दवरोधात ढा द्दद ा आहे व
त्यािंनी दावा के ा आहे की हे धरण अधाथ दश क्ष ोकािंना कमी द्दकिंवा कोणतीही भरपाई न
देता बाहेर काढे आद्दण अपेद्दक्षत द्दसिंचन, द्दपण्याचे पाणी आद्दण इतर फायदे देणारा नाही.
त्या मानवी हक्क आद्दण पयाथवरणीय कारणािंमध्ये गुिंत ेलया एक राजकीय कायथकती देखी
आहेत.
कृती भारती:
कृती भारती या एक सामाद्दजक कायथकत्याथ आहे ज्या भारताती बा द्दववाह द्दनमूथ नासाठी
तसेच मद्दह ािंच्या सामाद्दजक न्यायासाठी वद्दक ी करतात. बा द्दववाह रि करण्यासाठी munotes.in

Page 19

ैंद्दगक समानता आद्दण ैंद्दगक सिंवेदनशी ता
19 मु ािंना आद्दण त्यािंच्या कुटुिंद्दबयािंना समुपदेशन आद्दण बा द्दववाह पीद्दडतािंचे पुनवथसन
करण्यासाठी समद्दपथत सिंस्था, सारथी रस्टच्या त्या द्दनमाथत्या आहेत. एनजीओ मध्ये
मु ािंसोबत काम केलयामुळे त्यािंनी २०११ मध्ये सारथी रस्टची स्थापना के ी.
वंदना गशवा:
विंदना द्दशवा या भारतीय द्दवद्वान पयाथवरण कायथकताथ अन्न सावथभौमत्वाच्या वकी ,
पयाथवरणवादी आद्दण जागद्दतकीकरण द्दवरोधी ेद्दखका आहेत. द्दशवा या द्ददल ीद्दस्थत
ेद्दखका आहेत ज्यािंनी २० पेक्षा अद्दधक पुस्तके प्रकाद्दशत के ी आहेत. GMO द्दवरोधी
मोद्दहमेती त्यािंच्या सद्दक्रयतेमुळे त्यािंना ‚धान्याचे गािंधी‛ असे नाव द्दमळा े. त्या मद्दह ािंचे
हक्क पयाथवरणीय समस्या आद्दण इतर द्दवद्दवध सामाद्दजक समस्यािंसाठी बो लया आहेत.
मानसी प्रधान:
मानसी प्रधान एक ेद्दखका आद्दण भारताती मद्दह ा हक्कािंसाठी ढणाऱ्या कायथकत्याथ
आहेत. मद्दह ािंवरी द्दहिंसाचाराच्या अिंत करण्यासाठी समद्दपथत भारताती राज्यव्यापी
मोहीम, मद्दह ा राष्री य चळवळीच्या सन्माना साठीच्या त्या प्रवतथक आहेत.
सरस्वती गोरा:
सरस्वती गोरा या भारतीय सामाद्दजक कायथकत्याथ होत्या. ज्यािंनी अस्पृश्यता आद्दण
जाद्दतव्यवस्थेच्या द्दवरोधात अनेक वषे नाद्दस्तक केंिाचे नेते म्हणून प्रचार के ा. सरस्वतीने
१९३० मध्ये देवदासी द्दववाह आद्दण द्दवधवा द्दियािंच्या पुनद्दवथवाहासाठी जोर देण्यास
सुरुवात के ी.
तुमची प्रगती तपासा:
प्र.१) द्द िंग सिंवेदनामध्ये यशस्वी मद्दह ािंची भूद्दमका स्पष्ट करा.
प्र.२) मद्दह ा सक्षमीकरणात यशस्वी मद्दह ािंची भूद्दमका काय आहे ?

१.११ गनष्कषथ भारतात पूणथ िी-पुरुष समानतेचा मागथ अवघड आहे पण अशक्य नाही. आपण आपलया
प्रयत्नािंमध्ये प्रामाद्दणक राहून मही ािंबि चा सामाद्दजक दृद्दष्टकोन बद ण्यासाठी काम के े
पाद्दहजे. भारतात सिंपूणथ ैंद्दगक समानतेसाठी, िी आद्दण पुरुष दोघािंनी एकत्र येऊन
समाजात सकारात्मक बद घडवून आण े पाद्दहजेत. ैंद्दगक समानता हा एक मू भूत
अद्दधकार आहे जो एकमेकािंमधी आदरयुक्त नाते सिंबिंधानी भर ेलया द्दनरोगी समाजासाठी
योगदान देतो. munotes.in

Page 20

मद्दह ािंसाठी द्दशक्षण
20 द्दशक्षणामध्ये िी-पुरुष समानता प्राप्त करणे मु ा-मु ींना त्यािंच्या सिंपूणथ मानवी हक्कािंची
जाणीव करून देण्यासाठी आद्दण आद्दथथक, सामाद्दजक, सािंस्कृद्दतक आद्दण राजकीय
द्दवकासात योगदान देण्यासाठी आद्दण ाभ घेण्यासाठी समान सिंधी द्दमळती . शा ेय
अभ्यासक्रमात िी -पुरुष समानते ा आद्दथथक प्राधान्य द्याय ा हवे आद्दण त्यानुसार द्दवद्दवध
उपक्रमािंचा अभ्यासक्रमात समावेश करण्यात यावा. द्दवद्याथ्याांना हानपणापासूनच योग्य
द्दशक्षण द्दद े तर भद्दवष्यात द्दवषमतेची समस्या कधीच उद्भवणार नाही.
१.१२ प्रश्न चचाथ आगण गचंतनासाठी प्रश्न.
१) द्द िंग ओळख आद्दण समाजीकरण प्रद्दक्रया स्पष्ट करा.
२) द्द िंग ओळखी मध्ये कुटुिंब, शाळा आद्दण सिंस्थेच्या भूद्दमकेची चचाथ करा.
३) वगथ आद्दण शाळेती द्द िंग भेद ओळखा आद्दण स्पष्ट करा.
४) ैंद्दगक असमानते ा आव्हान देण्यासाठी अभ्यासक्रम आद्दण पुस्तकािंच्या भूद्दमकेवर
चचाथ करा.
५) द्द िंगभेदािंमध्ये द्दशक्षक कसे योगदान देतात ?
६) द्द िंग हे सिंस्कृतीशी कसे द्दनगद्दडत आहे ?
७) ैंद्दगक असमानतेचा द्दशक्षणावर कसा पररणाम होतो ?
८) द्द िंगभेदाचा सामना करण्यासाठी द्दशक्षक आद्दण पा कािंची भूद्दमका स्पष्ट करा ?
१.१३ संदभथ  Kate Rousmaniere, Kari Delhi, Ning De Coninck Smith. (2013).
Discipline, Moral Regulation, and Schooling: A Social History,
Routledge.
 Maxine Baca Zinn; Pierrette Hondagneu -Sotela; Michael A. Messner,
(2005). Gender through the Prism of Diffe rence. Oxford University
Press, (3rd edition)
 Michael S. Kimmel (2000). The Gendered Society. Oxford University
Press.
 Sharma, K.K. & Punam Miglani, (2016). Gender school and society,
Twenty first century publication Patiala (Punjab).
https://en.wikipedia.org/wiki/Gender https://en.wikipedia.org/
 study.com/academy https://books.google.co.in/
www.academia.edu/sk.sagepub.com/ reference/ gender

***** munotes.in

Page 21

21 २
मुलé¸या िश±णातील समकालीन समÖया
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ पåरचय
२.२ सामािजक संदभाªत समानतेची गरज
२.३ समाजशाľीय िसÅदांत
२.४ सामािजक संदभाªचे घटक (कौटुंिबक आरोµय, जात, वगª, बालिववाह)
२.५ शालेय िश±णात ल§िगक असमानता
२.६ सह - शै±िणक शाळा संकÐपना आिण महßव
२.७ िनÕकषª
२.८ ÿij
२.९ संदभª
२.० उिĥĶे १) िवīाथा«ना िलंग संकÐपनेचे समाजशाľीय ŀिĶकोनातून िवĴेषण करÁयास स±म
करणे.
२) सामािजक संÖथांचा (कुटुंब, जात, वगª, धमª, ÿदेश) सवªसमावेशक आिण िलंग ओळख
यावर होणारा ÿभा व समजून घेणे.
३) आÓहानाÂमक समावेश आिण ल§िगक असमनातेमÅये तसेच िलंग समानता मजबूत
करÁयासाठी शाळा, समवयÖक, िश±क, अËयासøम इÂयादéची भूिमका तपासणे.
४) िलंग समानता वाढवÁयास पाठ्यपुÖतकां¸या भूिमकेचे समी±क िवĴेषण करÁयास
िवīाथा«ना स±म करणे.
५) िलंग समानता आिण ल§िगक Æयाय यांना ÿोÂसाहन देÁयाचे महÂव िवīाथा«ना
समजÁयास स±म करणे.
२.१ पåरचय “िľयांना सवª ÿकार¸या अÂयाचारातून मुĉ केÐयािशवाय ÖवातंÞय िमळू शकत नाही.”
- नेÐसन मंडेला munotes.in

Page 22

मिहलांसाठी िश±ण
22 िश±ण ही लोकां¸या जीवनात चांगले बदल घवून आणÁयाची चळवळ आहे. समान ह³क,
संधी, आिथªक िनणªय घेÁयाचे ÖवातंÞय व इतर पैलुंमÅये समान ÿवेश सवª िलंगांसाठी
(पुŁष, मिहला, तृतीयपंथी इ.) लोकशाही मागाªने Âयांची ±मता सवाªत मोठ्या ÿमाणात पूणª
करÁयात मदत करते. राÕůा¸या शांततापूणª, समृĦ आिण शाĵत िवकासासाठी ल§िगक
समानता आवÔयक आहे. समानतेचा अथª असा नाही कì िľया आिण पुŁष समान होतील
िकंवा एकमेकां¸या जागेवर अितøमण करतील परंतु ľी आिण पुŁष यां¸या जबाबदाöया
आिण िवकास हे ते पुŁष Ìहणून कì ľी Ìहणून जÆमाला आहेत यावर अवलंबून नाहीत.
दररोज, मुली आिण तृतीय पंिथयांना Âयां¸या जीवनात अनेक आÓहानांचा सामना करावा
लागतो आिण कारण हे गåरबी, सांÖकृितक िनयम आिण ÿथा, खराब पायाभूत सुिवधा,
िहंसा आिण नाजुकपणा असे अगिणत असू शकतात. ‘िलंग समानता’ हा शÊद पुŁष व
िľयांनी गृहीत धरलेÐया िभÆन भूिमकांचे समान मूÐय सांगते. Æयायासह समानतेची ŀĶी ही
साचेबĦ अडथळे आिण पूवªúहांवर मात करÁयाचा ÿयÂन करते ºयामुळे ľी आिण पुŁष
दोघेही समान रीतीने फायदे िमळवÁयास स±म असतात आिण सामािजक, राजकìय,
समाजातील सांÖकृितक आिण आिथªक घडामोडीत योगदान देतात. जेÓहा ľी- पुŁष
समानतेचा आनंद घेतात, तेÓहा Âयाचा थेट पåरणाम अथªÓयवÖथेत झटपट आिण िÖथर वाढ
होÁयात होतो. समाजातील सुिशि±त आिण िनरोगी िľया Âयां¸या कुटुंबांना अिधक आधार
देतात आिण जुळवून घेतात.
ल§िगक समानता-एक ÿÖथािपत मानवी ह³क :
“मिहला या मानवी लोकसं´ये¸या अंदाजे िनÌÌया आहेत परंतु Âयां¸या पुŁष समक±ां¸या
तुलनेने तुलनाÂमकŀĶ्या दुलªि±त आहेत.”
१९४५ मÅये युनायटेड नेशÆसची सनद ÖवीकारÐयापासून ľी-पुŁष समानता ही मानवी
ह³कांची तÂवे Ìहणून Öवीकारली गेली आहे आिण माÆय केली गेली आहे. ‘िमलेिनयम
डेÓहलपम¤ट गोÐस (२०३२)’ आिण ‘मानवी ह³कांवरील जागितक पåरषद (१९९३)’
यांसारखे बहòतेक आंतरराÕůीय करार यांनी अशा भेदभाव करणाöया ÿथां¸या िवरोधात
राÕůांनी योµय कृती करÁयाची तातडीची गरज अधोरेिखत केली आहे आिण Âयावर जोर
िदला आहे.
सुमारे तीन दशकांपूवê, भारतातील ÿौढ पुŁष, सा±रता दर ÿौढ मिहलां¸या तुलनेत
जवळजवळ दुÈपट होता. गेÐया काही वषा«मÅये ही तफावत कमी झाली असली तरी, ÿौढ
पुŁष सा±रता दर अजूनही ÿौढ मिहला सा±रता दरापे±ा १७ ट³के गुणांनी पुढे आहे.
वÐडª इकॉनॉिमक फोरम¸या ल§िगक अंतरा¸या øमवारीनुसार, भारत हा १४९ देशांपैकì
१०८ Óया øमांकावर आहे. ही øमवारी एक ÿमुख िचंतेची बाब आहे कारण ती पुŁषां¸या
तुलनेत मिहलांमधील संधीमधील ÿचंड अंतर अधोरेिखत करते. भारतीय समाजात फार
पूवêपासूनची सामािजक रचना अशी आहे कì िश±ण, आरोµय, िनणªय घेÁयाची ±ेýे,
आिथªक ÖवातंÞय इÂयादी अनेक ±ेýांत मिहला दुलªि±त आहेत.
munotes.in

Page 23

मुलé¸या िश±णातील समकालीन समÖया
23 २.२ सामािजक संदभाªत समानतेची गरज एक बहòलतवादी आिण सवा«गीण समाज िजथे सवा«साठी कÐयाण जोपासले जाते तेथे दोÆही
िलंगांना िनसगाªने Öवतः¸या अिĬतीय ±मतांनी संपÆन केले आहे. उपेि±तांना सŀढ आिण
िनरोगी समाजासाठी स±म करÁयासाठी ल§िगक समानता आवÔयक आहे. Âयातून सवा«ना
सामािजक Æयाय िमळेल. गळतीचे ÿमाण कमी करÁयासाठी शै±िणक सुधारणांसाठी ही एक
आदशª चौकट आहे.
यािठकाणी दूरŀĶी अशी आहे कì:

सामािजक संदभª:
“मिहलां¸या स±मीकरणामुळे चांगÐया कुटुंबाचा, चांगÐया समाजाचा आिण शेवटी चांगÐया
राÕůाचा िवकास होतो. जेÓहा ľी आनंदी असते, तेÓहा घर आनंदी असते. जेÓहा घर
आनंदी असते तेÓहा समाज आनंदी असतो आिण जेÓहा समाज आनंदी असतो तेÓहा राºय
आनंदी असते आिण जेÓहा राºय आनंदी असते तेÓहा देशात शांतता नांदेल आिण अिधक
गतीने िवकास होईल”
मिहला स±मीकरणा¸या मुīावर डॉ. ए. पी. जे. अÊदुल कलाम:
सामािजक संदभª िविशĶ ÓयवÖथेचा संदभª देते ºयामÅये सौहादपूणª सामािजक परÖपरसंवाद
घडतो. Âयात अनेकदा िविशĶ अथª व िदलेÐया गटातील लोकांĬारे, िनयुĉ केलेले अथª
समािवĶ असतात. सवª मुली आिण तŁणéना दज¥दार िश±ण िमळावे हे सुिनिIJत करणे हा
Âयांचा मानवी ह³क आहे, जागितक िवकासाचे ÿाधाÆय आहे आिण जागितक बँकेचे
धोरणाÂमक ÿाधाÆय आहे.
जगभरातील मुली आिण मिहलांवर पåरणाम करणारे ÿमुख मुĥे:
१) िश±णाचा मागª मोकळा
२) गåरबी
िविवधता समानता समावेश munotes.in

Page 24

मिहलांसाठी िश±ण
24 ३) सामािजक – सांÖकृितक पैलू
४) रोजगारा¸या संधी
५) पुनŁÂपादन आरोµय आिण अिधकार
६) माता आिण मानिसक आरोµय
७) िलंग आधाåरत िहंसा
८) बालिववाह
९) ľी - जनन¤िþया¸या िवकृती
१०) पाणी आिण Öव¸छता
११) िलंग समानता
गåरबी:
मुलगी ितचे िश±ण पूणª कł शकते कì नाही हे ठरवÁयासाठी गåरबी हा सवाªत महÂवाचा
आÓहानाÂमक घटक आहे. अËयास सातÂयाने पुĶी करतात कì ºया मुली अनेक गैरसोयéचा
सामना करतात -जसे कì कमी कौटुंिबक उÂपÆन, दुगªम िकंवा अयोµय िठकाणी राहतात िकंवा
ºयांना अपंगÂव आहे िकंवा अÐपसं´याक वांिशक-भािषक गटाशी संबंिधत आहेत-हे िश±ण
िमळÁयापासून आिण ते पूणª करÁया¸या बाबतीत सवाªत मागे आहेत. मोठया कुटुंबात, िजथे
अि®तांची सं´या अिधक असते ते सहसा मुलाला कमावÁयास भाग पाडतात जे Âयां¸या
नंतर¸या जीवनातील आिथªक समÖयांमुळे चांगÐया जीवनासाठी संसाधने िमळवÁयास
नकार देतात. िवकलांग असÐयास िवशेष काळजी घेÁयाचा अिधकार सवª ÿकार¸या गैरवतªन आिण िहंसाचारापासून संरि±त करÁयाचा अिधकार आपुलकì, ÿेम व समजून घेÁयाचा अिधकार पुरेसे पोषण व वैīकìय सेवेचा अिधकार आप°ीकाळी मदत िमळिवणाöयांमÅये ÿथम असÁयाचा अिधकार समाजाचा उपयुĉ सदÖय होÁयासाठी व वैयिĉक ±मता िवकिसत करÁयासाठी िशकÁयाचा अिधकार सवª ÿकार¸या दुलªि±त, øूरता व शोषणापासून संर±णाचा अिधकार शांतते¸या भावनेत संगोपनाचा अिधकार मोफत िश±णाचा अिधकार व खेळ व मनोरंजनाची पूणª संधी नाव व राÕůीयÂवाचा अिधकार वंश, वणª, िलंग, धमª, राÕůीय िकंवा सामािजक उÂप°ीचा िवचार न करता या अिधकारां¸या उपभोगाचा अिधकार एका मुलाचे ह³क munotes.in

Page 25

मुलé¸या िश±णातील समकालीन समÖया
25 िहंसा:
िहंसा मुलéना िश±ण िमळिवÁयापासून आिण पूणª करÁयापासून देखील ÿितबंिधत करते-
बöयाचदा मुलéना िहंसे¸या वाढÂया जोखमीवर ठेवून शाळेत लांब अंतर चालून जाÁयास
भाग पाडले जाते आिण अनेकदा शाळेत असतांना िहंसाचाराचा अनुभव घेतात. सवाªत
अलीकडील डेटा अंदाज वतªिवतो कì दरवषê सुमारे ६० दशल± मुलéना शाळेत िकंवा
शाळेत जातांना ल§िगक अÂयाचाराला सामोरे जावे लागते. मुलé¸या िश±णातील ६ अडथळे गåरबी: िश±ण मोफत असेल तरी गणवेश आिण िकंवा/ पुरवठ्याची िकंमत िश±णाला अगÌय बनवू शकते.
बालिववाह आिण लवकर गभªधारणा: बालवधुंना जवळजवळ नेहमीच शाळा सोडÁयास भाग पाडले जाते. सुरि±त व केवळ मुलांसाठी¸या खाजगी शौचालयाचा अभाव: कलंक व इतर घटक Ìहणजे आिĀकेतील १० पैकì १ मुलगी Âयां¸या मािसक पाळीत शाळा चुकिवते. िहंसा: एकदा शाळेत आÐयावर मुलéना शाळे¸या वातावरणात िश±क, समवयÖक आिण इतर लोकांकडून िविवध ÿकार¸या िहंसाचाराचा सामना करावा लागू शकतो. पालकांना Âयां¸या मुलéसाठी शाळा सुरि±त नसÐयाचे आढळÐयास, ते Âयांना शाळेतून काढून टाकू शकतात. ल§िगक असमानता: कौटुंिबक काळजी आिण घरकामात मदत करÁयासाठी मुलéना अनेकदा शाळेतून घरी ठेवले जाते. शाळेपासून लांब अंतर: मुलéना िहंसाचार िकंवा छेडछाड होÁयाचा धोका वाढतो.
२.३ समाजशाľीय िसÅदांत १) िलंगाचा कायª±म ŀिĶकोन:
एिमल डकªहेम यांनी मांडलेÐया या िसĦांताने सुचवले कì िलंग भूिमका समािजक
कायª±मता वाढवतात आिण समाजाला िÖथर राहÁयास मदत करतात. समाज हा Óयĉì
आिण नातेसंबंधांचा जिटल परÖपरसंबंध आहे Ìहणून ÿÂयेक Óयĉì आदरणीय आिण
जबाबदार आहे.
२) संघषª िसÅदांत:
कालª मा³सª¸या भांडवल िसĦांता¸या कायाªतून या िसĦांताचा उगम झाला. Âयां¸या
ÌहणÁयानुसार “िľयांनी मुĉì तेÓहाच श³य होईल जेÓहा िľया मोठया सामािजक Öतरावर
उÂपादनात भाग घेऊ शकतील आिण घरगुती कामाचा दावा नाही तर तो ित¸या वेळेचा एक
िकरकोळ भाग असेल.”

munotes.in

Page 26

मिहलांसाठी िश±ण
26 ३) ÿितकाÂमक परÖपरसंवाद िसÅदांत:
Âयात असे Ìहटले आहे कì, सामािजक परÖपरसंवाद हा गितमान Öवłपाचा असतो. वतªन
हे दोÆही िलंग वेगळे करते आिण नंतर Âयांना शĉì आिण ÿितķे¸या पातळीवर जोडते.
सवाªत शिĉशाली िलंग पÖपर संवादात ÿबळ बनले.
४) ľीवादी समाजशाľीय िसÅदांत:
समाजात िवīमान ल§िगक अÂयाचारामुळे िविवध आघाडीवर िľयां¸या आवाजाला
ÿोÂसाहन देणारा हा िसĦांत आहे. िľयां¸या दजाªत बदल घडवून आणÁयासाठी Âयांचे
Öवतःचे योगदान हा चच¥चा मु´य उĥेÔय आहे.
२.४ सामािजक संदभाªचे घटक ( कुटुंब, आरोµय, जात, वगª, बालिववाह) मुली आिण मुले दररोज Âयां¸या घरात आिण समाजात ल§िगक असमानता पाहतात. हे
एकतर जाणीवपूवªक िकंवा अजाणतेपणी अÆयायकारक वागणूक आहे. हे सूàम िकंवा ÖपĶ
मागा«नी ÿकट होऊ शकते.
२.४.१ घरांमधील िलंग समÖया:
घर हे समाजरचनेचे मूळ घटक आहे. कुटुंबात, िľयांना िनणªय घेÁया¸या शĉéपासून वंिचत
ठेवले जाते, तर पुŁषांना कुटुंब ÿमुख (Öवभावात िपतृस°ाक) Ìहटले जाते. ľीला कुटुंबांची
काळजीवाहक Ìहणून काही कमी िकंवा कोणतेही अिधकार नसतात. भारतातील अनेक
जाती आिण संÖकृतéमÅये अÐपवयीन िववाह आिण अÐपवयीन मुलéचे िववाह सामाÆय बाबी
आहेत. िलंगभेदामुळे मिहलां¸या आरोµयाकडेही अनेकदा दुलª± केले जाते.
पालक घरातील कामासाठी असमान जबाबदारी Öवीकाł शकतात, आईला काळजी
घेÁयाचा आिण िकरकोळ कामांचा फटका सहन करावा लागतो. कमी कुशल आिण कमी
पगार असलेÐया सामुदाियक आरोµय कमªचाöयांमÅये जे लहान मुलांचे पालनपोषण करतात
Âया देखील मिहला आहेत, ºयांना Óयवसाियक वाढीसाठी मयाªिदत संधी आहेत.
पालकांमÅये िलंग जागłकता पुढीलÿमाणे िवकिसत केली जाऊ शकते:
 घरांमÅये ल§िगक समÖया ओळखÁयासाठी शाळा-पालक भागीदारी मजबुत करणे
आवÔयक आहे.
 úामीण भागात मुलé¸या िश±णाला ÿोÂसाहन देणे. NGO चे जागृती ÿिश±ण आिण
समुपदेशन, घरातील मिहलांना कुटुंबातील पुŁषांकडून मान िमळतो हे पाहóन मुलांनी
मोठे होणे गरजेचे आहे.
 ľीचा इतरांÿती संवेदनशील ŀिĶकोन हा कुटुंबात सुसंवाद आणणारा िततकाच
महÂवाचा घटक आहे, कारण हे ठोस आकडेवारीवłन िसĦ झाले आहे, कì िľया या
पुŁषांपे±ा दुसöया िľयांसाठी अिधक ýासदायक ठरतात. munotes.in

Page 27

मुलé¸या िश±णातील समकालीन समÖया
27  केस ÖटडीĬारे पालकांसाठी ओåरएंटेशन सý, भूिमका वठवणे úामीण भागात बदल
घडवून आणू शकतात.
 सोशल मीिडयाची भूिमका खूप मोठी आहे, Âयामुळे सकाराÂमक िशĶाचार आधाåरत
सामािजक संदेश दुगªम िठकाणी पोहोचले पािहजेत.
२.४.२ आरोµय:
बाल िलंग गुणो°र नकाराÂमक ÿवृ°ी दशªिवते आिण मानववंश शाľ², लोकसं´या
शाľ², धोरणकत¥ आिण िनयोजकांना गंभीर िचंता िनमाªण करते. ľी ĂूणहÂयेचा मोठया
ÿमाणावरील ÿ थेमुळे भारतात कमी िलंग गुणो°रपचा कल आहे.
“आरोµय हीच संप°ी आहे”, ही एक अितशय ÿिसĦ Ìहण आहे जी मुला¸या आरोµयासाठी
खूप योµय आहे. िľया आिण मुलéचे आरोµय ही िवशेष िचंतेची बाब आहे. कारण, अनेक
समाजांमÅये, सामािजक सांÖकृितक घटकांमÅये मूळ असलेÐया भेदभावामुळे Âया वंिचत
आहेत. एकापे±ा जाÖत गभªधारणेमुळे मिहलां¸या आरोµयावर िवपरीत पåरणाम होतो, परंतु
Âयांना याबĥल बोलÁयाचा अिधकार नाही. ľी Ăूणा¸या गभªपातामुळे केवळ शारीåरक
आरोµय िबघडत नाही तर मानिसक डाग कायम राहतात. संततéचे आरोµय (कमी वजन,
अकािलक बाळ) आिण जीवनाची गुणव°ा यामÅये आरोµय आिण पोषण महßवपूणª भूिमका
बजावतात. या अËयासाची वैधता िसĦ करÁयासाठी अनेक अËयास केले गेले आहेत.
सुिशि±त मिहलांना आरोµय आिण Öव¸छतेचे महßव समजते आिण ते चांगले िनणªय घेतात
आिण Öवतःची काळ जी घेतात, चांगÐया जीवनासाठी संसाधनांमÅये ÿवेश करÁयासाठी
Âयांना Öवायत°ा असू शकते. मुलéमÅये कुपोषण हे भिवÕयातील आईचे आरोµय खराब
करते आिण मुलéना संसगª व रोग घेÁयाची श³यता जाÖत असते. शारीåरक कमकुवत
िवīाथê आपले सवō°म देऊ शकत नाही जे मानवी संसाधनांची हानी दशªिवते.
आहाराचा ÿभाव :
गभªधारणा यशÖवी होÁयासाठी पुरेशा कॅलरी आिण सूàम पोषक घटकांचा आहार घेणे
आवÔयक आहे. योµय पोषण आिण गभªधारणेशी संबंिधत अनावÔयक िनिषĦ बाबी टाळणे
गभªधारणेदरÌयान आिण बाळा¸या जÆमादरÌयान गंभीर गुंतागुंत कमी कł शकते. बालमृÂयू
दर हा सामािजक -आिथªक िवकास आिण जीवना¸या गुणव°ेचा एक महßवाचा िनद¥शांक
आहे. हे आरोµयसेवेची उपलÊधता आिण पåरणामकारकता, िवशेषतः ÿसुतीपूवª काळजीचे
संवेदनशील सूचक आहे. माता अनारोµयाचा पåरणाम कमी वजन आिण अकाली जÆमाला
आलेÐया बाळांमÅये होतो.
समथªन करÁयासाठी धोरणे:
चांगली तयार केलेली धोरणे, कडक कायदे, सवª भागधारकां¸या सहभागासहची चौकट हे
अंतर भłन काढÁयासाठी उ°म उīाची सुŁवात Ìहणून केली पािहजे. िवशेषतः úामीण
भागात जागłकता िनमाªण करÁयासाठी िडिजटल आिण सोशल मीिडयाची भूिमका
महßवाची आहे. अËयासøमात संतुिलत आहार, Óयायाम, सजग उपøम यावर भर िदला
पािहजे. munotes.in

Page 28

मिहलांसाठी िश±ण
28 २.४.३ जात:
सवª समाजातील पुŁषांचा, सहसा Âयां¸या मिहला जोडीदाराबाबत वरचा दजाª असतो. जात
ही सामािजक ÓयवÖथा राखÁयासाठी भारतीय संÖकृतीतील एक महßवाची संÖथा आहे. हे
िहंदू धमाª¸या कमª आिण पुनजªÆमा¸या ®ÅयेमÅये खोलवर Łजलेले आहे, āाÌहण, ±िýय,
वैÔय आिण शूþ या चार मु´य ®ेणéमÅये िवभागले गेले आहे जे ते Âयां¸या भूतकाळात कोण
होते आिण ते कोणÂया कौटुंिबक वारसदारापासून आले आहेत यावर आधाåरत आहे.
जातीचा संबंध समजून घेÁयासाठी ऐितहािसक ŀिĶकोन महßवाचा आहे. िलंगा¸या संबंधात
जातीचा ÿभाव समजून घेÁयासाठी ितची ऐितहािसक पाĵªभूमी समजून घेणे आवÔयक आहे.
ऋµवेदातील दहाÓया मंडलातील पुŁषसूĉ ľोýे िपतृस°ेचे उदाहरण देतात. िनयोग, ÿिथने
पुŁषाला आपÐया भावा¸या िवधवेशी लµन करÁयाची परवानगी िदली. मनुÖमृती वेगवेगÑया
वणाªतील ľी-पुŁषांसाठी िनयमावली तयार करते आिण ती िपतृस°ाक मूÐयांवर आधाåरत
आहे. जात-आधाåरत असमानतेमÅये कोणÂयाही ÿकारची शािÊदक िकंवा शारीåरक शĉì,
बळजबरी िकंवा जीवघेणी वंिचतता समािवĶ आहे ºयामुळे शारीåरक िकंवा मानिसक हानी,
अपमान िकंवा वंिचतता घडून येऊ शकते.
िľयां¸या पिवýतेचा जाती¸या िÖथतीशी घĘ संबंध आहे. साधारपणे जात िजतकì उ¸च
®ेणीत असेल, िततके अिधक ल§िगक िनयंýण िľया ÿदिशªत करतील अशी अपे±ा असते.
उ¸चवणêय समाजातील िľया Âयांचे जीवन मोठ्या ÿमाणात कौटुंिबक पåरमाणांमÅये
जगतात. घराचे पािवÞय आिण साधनसुचीता राखÁयात मिहलांची भूिमका महßवाची असते.
उ¸चवणêय िľया, Âयां¸या पुŁषां¸या तुलनेत िनÌन Öथान Óयापतात.
किनķ जातीतील मिहला भारतीय समाजातील सवाªत असुरि±त घटक आहेत. खाल¸या
जातीतील िľयांनाही पालन करÁयासाठी संकेत असतात. Âयांचे िववाह Âयां¸या पुŁष
नातेवाईकांĬारे खूप वाटाघाटीने होतात. िनÌन जाती¸या समाजातील िľया सामाÆयतः
कामावर जातात आिण कौटुंिबक उÂपÆनात हातभार लावतात. खाल¸या जातीतील िľया
जातीय भेदभाव आिण िलंगभेद या दोÆहéना बळी पडतात. खाल¸या जातीतील मिहलांचे
ल§िगक शोषण उ¸च जातीतील शिĉशाली पुŁषांकडून केले जाते. खाल¸या जातीतील
पुŁषांना Âयां¸या िľयांचे Âयां¸या उ¸च जाती¸या धÆया¸या वासनेपासून आिण इ¸छेपासून
संर±ण करणे कठीण आहे.
२.४.४ वगª:
वगª आिण िलंग वÖतुिनķ आिण Óयिĉिनķ नोकरी¸या गुणव°ेत ल±णीय फरक िनमाªण
करतात. ल§िगक असमनाता ही एक सामािजक घटना आहे ºयामÅये ľी आिण पुŁष यांना
समान वागणूक िदली जात नाही. जीवशाľ, मानसशाľ िकंवा समाजात ÿचिलत
असलेÐया सांÖकृितक िनकषांबĥल¸या भेदांमधून उपचार उĩवू शकतात. यातील काही
भेद ÿायोिगकŀĶ्या आधारलेले आहेत, तर काही सामािजक रचना आहेत. सामािजक
असमानता वगª, वंश आिण िलंग या¸या पदानुøमाĬारे आयोिजत केलेÐया समाजातून
उĩवते जे संसाधने आिण अिधकारां¸या िमळÁयाचे असमान िवतरण करते. munotes.in

Page 29

मुलé¸या िश±णातील समकालीन समÖया
29 आधुिनक पाIJाÂय समाजांमÅये, असमानता अनेकदा सामािजक वगाª¸या तीन ÿमुख
िवभागांमÅये वगêकृत केली जाते: उ¸च वगª, मÅयम वगª आिण िनÌन वगª, यातील ÿÂयेक वगª
आणखी लहान वगाªत िवभागला जाऊ शकतो (उदा. “उ¸च मÅयम”). िविभÆन वगा«¸या
सदÖयांना आिथªक संसाधनांमÅये िविवध ÿकारे ÿवेश असतो, ºयामुळे सामािजक
Öतरीकरण ÿणालीमÅये Âयां¸या Öथानावर पåरणाम होतो.
आकृती २. िलंगानुसार Óयवसाियक पृथ³करणातील वगª फरक, १९५०-२००० कामगार वगª मÅयम वगª िवषमता िनद¥शांक (D) ७० ६० ५० ४० ३० १९५० १९६० १९७० १९८० १९९० २००० वषª Source: David A, Cotter, Joan M. hermssn and Reserve Vanneman.
“Gender Inequality at work”. The America n people: U.S. Census 2000
(New York: Russell state Foundation and Washington D.C. Population
Reference Bureau, 2004)
वगª आधाåरत कुटुंबामÅये समाजातील गरीब लोकांचा समावेश होतो. Âयां¸याकडे मयाªिदत
संधी आहेत. कामगार वगª Ìहणजे ÊÐयू-कॉलर नोकöयांमÅये असलेले लोक आिण सहसा,
एखाīा राÕůा¸या आिथªक Öतरावर पåरणाम करतात. मÅयमवगª असे आहेत जे बहòतांशी
रोजगारावर अवलंबून असतात. उ¸च मÅयमवगª असे Óयावसाियक असतात जे आिथªक
संसाधने आिण सहाÍयक संÖथांमुळे मजबूत असतात. यावितåरĉ, उ¸च वगª सामाÆयतः
®ीमंत कुटुंबे असतात ºयां¸याकडे कुटुंबांकडून जमा झालेÐया संप°ीमुळे आिथªक शĉì
असते परंतु कĶाने कमावलेले उÂपÆन नसते.
जागितक Öतरावर मिहलांचा कामातील सहभाग वाढत आहे, परंतु पुŁषां¸या तुलनेत
मिहलांना अजूनही वेतनातील तफावत आिण फटकांचा सामना करावा लागत आहे.
िवकिसत तसेच िवकसनशील देशांमधील कृषी आिण úामीण ±ेýातही हे जागितक Öतरावर
खरे आहे.
२.४.५ बालिववाह:
बालिववाह हे देखील एक गंभीर आÓहान आहे. ºया मुलéनी लहान वयात लµन केले Âया
शाळा सोडÁयाची, नंतर लµन करणाöया Âयां¸या समवयÖकां¸या तुलनेत कमी वष¥ िश±ण
पूणª करÁयाची श³यता जाÖत असते. Âयांना लहान वयात मुले होÁयाचीही अिधक श³यता
असते आिण Âयां¸या जोडीदाराने केलेÐया िहंसाचारा¸या उ¸च पातळीला सामोरे जावे
लागते. वया¸या २१ वषाªपूवê िववाह करणे हे मानवी ह³कांचे मूलभूत उÐलंघन आहे.
गåरबी, जात, चालीरीती (उदा. मंजल नीर°ू िवझा उÂसव हा मिहलांनी नऊ िदवस साजरा munotes.in

Page 30

मिहलांसाठी िश±ण
30 केला जाणारा हळदी आंघोळ सोहळा आहे. यात मुलीची पिहली मािसक पाळी आÐयावर
ित¸या वयात येÁयाची ÿिचती येते.) आिण िनर±रता ही लहान मुलांना लवकर लµनाचा
धोका असÐयाची ÿमुख कारणे आहेत. सामािजक कलंक टाळता यावा िकंवा गुÆहेगार िकंवा
बाहòबली यां¸याकडून अपहरण, तÖकरी िकंवा बलाÂकार यापासून बालकांचे संर±ण Óहावे
Ìहणून हे काम पूणª करणे हे अनेकजण कतªÓय िकंवा जबाबदारी Ìहणून Öवीकारतात. यामुळे
अनेकदा अशĉपणा, पुनŁÂपादन मागª संøमण, गभाªशया Ăंश खाली सरकणे आिण
मूýमागाªत असंयम यासारखे ÿितकूल पåरणाम होतात. कौटुंिबक सÆमान, सामािजक परंपरा
िकंवा धािमªक कायदे जे या ÿथेला माÆयता देतात, एक अपुरी कायदेिवषयक चौकट आिण
देशा¸या नागरी नŌदणी ÿणालीची िÖथती. या बदÐयात, याचा पåरणाम Âयां¸या मुलां¸या
िश±णावर आिण आरोµयावर, तसेच Âयां¸या उपजीिवके¸या ±मतेवर होतो. खरंच,
माÅयिमक शालेय िश±ण घेतलेÐया मुलéचे लµन कमी िश±ण घेतलेÐया िकंवा िश±ण न
घेतलेÐया मुलांपे±ा सहा पटीने जाÖत असते. ताºया अहवालानुसार, १८ वषाªखालील
४१,००० पे±ा मुली दररोज िववाह करतात. काही धािमªक माÆयतांमुळे मिहलां¸या
आरोµयावरही पåरणाम होतो.
लवकर लµन करा= गरीब राहा= कमी आयुÕय= शोषण= अिशि±त= आि®त
अंदाजे १४० दशल± मुली २०११ ते २०२० दरÌयान बालवधू बनतील. ºया मुलéचे वय
१८ वषाªपूवê लµन केले जाते ºयांना िवशेषतः अकाली ÿसुितशी संबंिधत होÁयाचा धोका
असतो, Âयांना िश±ण नाकारले जाते.
तुमची ÿगती तपासा:
१) समाजशाľीय ŀिĶकोनातून िलंग संकÐपना ÖपĶ करा.
२) ‘िľयां¸या आरोµय आिण पोषणाचा िवचार केÐयास िलंगभेदाचे पåरणाम ÖपĶ होतात’
यावर िटÈपणी करा.
३) बालिववाहाचे कारण ÖपĶ करा. या सामािजक दुÕकृÂयाला कसे संबोधता येईल?
४) जात आिण वगª यांचा ल§िगक समाजीकरणावर कसा पåरणाम होतो?

munotes.in

Page 31

मुलé¸या िश±णातील समकालीन समÖया
31 २.५ शालेय िश±णातील ल§िगक असमानता िलंग आधाåरत िहंसेला आÓहान देÁयासाठी आिण िपतृस°ाक समाजाचे łपांतर समानता,
समावेश आिण Æयायाला महßव देणाöया समाजात करÁयात िश±ण महÂवाची भूिमका बजावू
शकते. शाळा व वगªखोÐयांमधील ल§िगक पूवाªúह मुलé¸या महÂवाकां±ा, समाजातील
Âयां¸या भूिमकांबĥल¸या Âयां¸या Öवतः¸या समजांवर ÿभाव टाकणारे संदेश देखील
मजबूत कł शकतात आिण ®िमक बाजारातील ÿितबĤता असमानता आिण Óयावसाियक
पृथ³करण िनमाªण कł शकतात. शाळे¸या आिण वगाªतील िशकÁया¸या वातावरणा¸या
रचनेĬारे िकंवा मुला¸या शाळेतील िश±क, कमªचारी आिण समवयÖकां¸या वतªणुकìĬारे
ल§िगक साचेबĦ संवाद साधला जातो तेÓहा Âयाचा शै±िणक कामिगरीवर आिण
अËयासा¸या ±ेýा¸या िनवडीवर शाĵत ÿभाव पडतो. शै±िणक ÓयवÖथा या तीन घटकां¸या
तपशीलाĬारे िवषमता दूर कł शकते:
 िश±णाचे अिधकार: ÿवेश घेतलेÐया िवīाÃया«चे व गळतीचे गुणो°र समजून घेÁयात
मदत करते.
 िश±णातील अिधकार: भेदभाव करणाöया घटकांची मािहती देते.
 िश±णाĬारे अिधकार: शै±िणक संÖथा ल§िगक असमानतेबĥल¸या साचेबĦतेला
आळा घालÁयासाठी आिण चांगÐया पåरणामासाठी समानतेसह गुणव°ेतील अडथळे
दूर करÁयासाठी ÿोÂसाहन देतात.
िश±णातील ल§िगक समÖया

संघटना:
शै±िणक संÖथांमÅये ल§िगक असमानता अनुभवली गेली आहे. अनेक िवīािथªनéना Âयांनी
िनवडलेÐया अËयासासाठी मुलांपे±ा कमी पाठéबा िमळतो. हे िविवध कारणांमुळे घडते:
मुलé¸या सुरि±तता, Öव¸छता आिण आरोµयिवषयक गरजांकडे दुलª± केले जाऊ शकते,
Âयांना िनयिमतपणे वगाªत जाÁयापासून ÿितबंिधत केले जाऊ शकते. भेदभावपूणª अÅयापन munotes.in

Page 32

मिहलांसाठी िश±ण
32 पĦती आिण शै±िणक सािहÂय देखील िश±ण आिण कौशÐय िवकासामÅये ल§िगक अंतर
िनमाªण करतात. पåरणामी, १० मधील १ मुला¸या तुलनेत १५ ते १९ वयोगटातील सुमारे
४ पैकì १ मुलगी ही नोकरी िकंवा िश±ण िकंवा ÿिश±णात नाही.
शहरी समुदायां¸या तुलनेत úामीण समुदायांमÅये ही समÖया अिधक गंभीर आहे.
Âयां¸या िश±णासमोरील मु´य समÖया पुढीलÿमाणे आहेत:
१) अनैितकतेचा िवकास;
२) मुलé¸या िश±णासाठी अयोµय अËयासøम;
३) मिहलांमÅये सामािजक जािणवेचा अभाव;
४) मिहला िश±कांची कमतरता;
५) योµय भौितक सुिवधांचा अभाव;
६) úामीण भागात सेवा करÁयास मिहला िश±कांची इ¸छा नसणे;
७) आिथªक अडचणी
८) वाहतुकìची समÖया;
९) अपÓयय आिण साचून राहÁयाची समÖया;
१०) सहिश±णाची समÖया;
११) िश±णा¸या ÿभारी अिधकाöयांचा उÂसाह आिण रस नसणे.
शाळांमÅये मुले आिण मुलéना वेगÑया पĦतीने िशÖत लावली जाते. शारीåरक िश±ा
मुलांसाठी राखीव आहेत. मुलांना Âयां¸या आडनावाने तर मुलéना पिहÐया नावाने हाक
मारणे हे अगदी उघड आहे. िशÖतीसाठी आिण समुपदेशनासाठी समिलंगी (मुलांसाठी पुŁष
तर मुलéसाठी ľी) कमªचारी असतात. ल§िगक छळाकडे सराªस दुलª± केले जाते.
कमªचारी वगª:
ÿाथिमक िश±क बहòतांशी मिहला आहेत, उ¸च माÅयिमक शाळांमÅये पुŁष
मु´याÅयापकांना ÿाधाÆय असते तर मिहला िश±क मुलांवर िनयंýण ठेवÁयासाठी िकंवा
ÓयवÖथापकìय कामांसाठी योµय नाहीत असे मानले जाते.
भारतातील ľी िश±णाची समÖया ही एक अशी समÖया आहे जी आपले ल± वेधून घेते.
आपÐया देशात, पुराणमतवादी पारंपåरकतेमुळे, िľयांचा दजाª, युगानुयुगे, पुŁषांपे±ा कमी
मानला जातो. munotes.in

Page 33

मुलé¸या िश±णातील समकालीन समÖया
33 िश±कांमधील ल§िगक संवेदनशीलता:
मुलां¸या संगोपनात िश±कांची भूिमका अÂयंत महßवाची असते. Âयांची कÐपना आिण
िवĵास लहान मुलां¸या िवचारÿिøया बदलू शकतात. सुŁवाती¸या वषाªतील मुले Âयांना
िशकवलेली मूÐये आिण सģुण सहजपणे जोपासतात. िश±कांसाठी ल§िगक संवेदनशीलता
ÿिश±ण अिनवायª असावे. हे ÿिश±ण Âयांना मुली आिण मुलांमÅये परÖपर आदर आिण
िवĵासावर आधाåरत इĶ वृ°ीचा ÿसार करÁयास स±म करेल.
 ते Âयांचा सराव सुधारÁयाची जबाबदारी घेतात.
 ते अडथळे आिण अिभÿाय यांना Âयांची कौशÐये िशकÁयाची आिण वाढवÁयाची संधी
Ìहणून पाहतात.
 ते सिøयपणे िशकÁया¸या संधी आिण नवीन आÓहाने शोधतात.
 Âयांना Âयां¸या िवīाÃया«कडून सकाराÂमक आिण उ¸च अपे±ा आहेत.
आपÐया सवा«ना माहीत आहे कì िश±क कधीकधी “अनवधानाने” एखाīा िलंगा¸या ±मता
िकंवा वैिशĶ्यांबĥल अपमानजनक िटÈपणी करतात, Ìहणून आपÐयाला ²ान, वृ°ी,
कौशÐये आिण ल§िगक समानतेला ÿोÂसाहन देणाöया पĦतéचा सामना करणे आवÔयक
आहे.
ल§िगक-समान िश±ण ÿणा ली शालेय-संबंिधत िलंग-आधाåरत िहंसा आिण बालिववाह आिण
ľी जनन¤िþया¸या िव¸छेदनासह हािनकारक ÿथा कमी करÁयासाठी योगदान देऊ
शकतात. ल§िगक-समान िश±ण ÿणाली मुली आिण मुले दोघांनाही शाळेत ठेवÁयास, संपूणª
देशाची समृÅदी िनमाªण करÁयास मदत करते.
िलंग संवेदनशील वगª खोÐया:
वगªखोÐया िलंग संवेदनशील असायला हÓयात. वगाªत मुली आिण मुलांकडे ल± िदले
जाÁयातील असमतोल, यासोबतच परÖपरसंवादाची गुणव°ा आिण ÿमाण याची पåरणती
आÂमसÆमान आिण यशाची पातळी कमी होÁयात होते. वगाªतील परÖपरसंवाद िलंग
संवेदनशील बनवÁयासाठी आपण काही ‘काय करावे व काय कł नये’ याची काळजी
¶यावी.
 मुलगा आिण मुलगी दोघांनाही वगª नेता होÁयासाठी ÿोÂसािहत करा. (कदािचत ÿÂयेक
िलंगांपैकì एक). ÿÂयेक वगाªत दोन मॉिनटर िनयुĉ करा, एक मुलगा आिण एक मुलगी.
 मुलांना आिण मुलéना समानपणे संबोिधत करा व हाक मारा. ÿाथिमक वगाªतील
वगªखोÐयांमÅये मुले आिण मुलéना वेगळे ठेवू नका.
 सामूिहक िøयाकलाप आिण खेळांसाठी िमि®त गट बनवा. munotes.in

Page 34

मिहलांसाठी िश±ण
34  िलंग अडथळे आिण िलंग भूिमकांची साचेबĦता तोडÁयासाठी 'भूिमका बदलÁयाचा’
ÿयÂन करा.
 मुले आिण मुली दोघांनाही पाठा¸या दरÌयान साफसफाई, फिनªचर हलवणे,
फÑयावरील कृती यासारखे िøयाकलाप सामाियक करा.
 अशा िøयकलापांची योजना व अंमलबजावणी करा जे सवª मुलांना एकमेकांना समान
Ìहणून ÖवीकारÁयाची संधी देतात.
अËयासøम आिण मजकुरात िलंग संवेदनशीलता:
ल§िगक संवेदनशीलता आिण नैितक परंपरांवरील धड्यांसह शै±िणक सामúी नकळतपणे
कोमल मनाचे चåरý घडवते. पाठ्यपुÖतके आिण धड्यांमÅये पूवाªúह अंतभुªत असÐयाने
असे सवª मजकूर वाचन सािहÂय आिण पुÖतके बदलÁयाची ही वेळ आहे जे लैिगंक
असमानते¸या कÐपनेपासून मुĉ असले पािहजे. या संदभाªत, आपÐया सरकारने पुढाकार
घेÁयास सुłवात केली आहे आिण राÕůीय शै±िणक संशोधन आिण ÿिश±ण पåरषदेने
(NCERT) काढलेÐया अËयासøम व पाठ्यपुÖतकात िलंगभेदाची उदाहरणे आहेत, बेली
(१९९२) यांना असे आढळले कì पाठ्यपुÖतकांमÅये पुŁषांपे±ा कमी मिहलांना
इितहासाचा िवकासक िकंवा घटनांचा आरंभकताª Ìहणून िचिýत केले आहे.
धोरणे:
सवªसमावेशक ÓयवÖथेत सवª िलंगांसाठी समान Óयासपीठ उपलÊध कłन देÁयासाठी
अËयासøम/दडलेÐया अËयासøमात बदल करणे आवÔयक आहे. तंý²ान आिण
अथªशाľ अिनवायª असू शकते, शारीåरक िश±ण आिण ल§िगक िश±ण िम® गटांमÅये
िशकवले जाऊ शकते. िव²ान आिण तंý²ान हे ľीवादी असेल पािहजे.
शै±िणक सािहÂय:
प±पाती नसावे. सरकारने शालेय कायªøमांमÅये समानतेĬारे अËयासøम, शै±िणक
सािहÂय, पाठ्यपुÖतके आिण दैनंिदन शालेय पĦतéमÅये ल§िगक भेदभावाला थारा न
देÁया¸या िदशेने पुढाकार ¶यावा.
लेखक आिण सामúी िवकासकांनी िलंग संवेदनशील असेल पािहजे आिण सवा«ना
सामािजक Æयाय िदला पािहजे. Âयाचे महßवाचे ÖपĶीकरण देÁयासाठी Âयांनी वेगवेगळी
उदाहरणे देऊन जनजागृती करावी.


munotes.in

Page 35

मुलé¸या िश±णातील समकालीन समÖया
35 सामúीमÅये िलंग पूवाªúह
िवषय ÿितमा:  ľैण: गृह, िव²ान, पाकशाľ, टंकलेखन, जीवशाľ, निस«ग  मदाªनी: भौितकशाľ, रसायनशाľ, गिणत, लाकुडकाम कथानकाÂमक सामúी:  अŀÔय मिहला  मिहलांचे असमान िकंवा अपुरे ÿितिनिधÂव  नर, पुŁष िकंवा मुलांना अिधक महßव
िलंग साचेबĦता:  भूिमका साचेबĦता  चåरý साचेबĦता  ‘पुŁष’ आिण ‘मिहला’ वैिशĶ्यांचे ňुवीकरण िलंग
पुŁषी ľैण
पाठ्यपुÖतकातील ल§िगक असमानता:

या ŀÕयामÅये, साचेबĦ पåरिÖथती
अगदी ŀÔयमान आहे, िजथे एक
मुलगा भिवÕयातील Óयवसायासाठी
महÂवकां±ा बाळगतो, परंतु Âयाच
वेळी मुलीची भिवÕयातील योजना
बाळ िनमाªता बनÁयाची आहे. असा
भेदभाव आहे का? munotes.in

Page 36

मिहलांसाठी िश±ण
36

आता खेळाची वेळ आहे
फुटबॉल िठकरी (िब°ू)
िचýकला व रंगभरण

मातीची भांडी करणे
सागरगोट्या


munotes.in

Page 37

मुलé¸या िश±णातील समकालीन समÖया
37 िव²ानाचे थोर पुŁष Âयांची जीवनी व शोध. भाषा सं²ांचा ल§िगक वापर: ‘मनुÕय’ ‘तो’ = दोÆही िलंग ‘माणसे’= ‘लोक’ / ‘मानव’ - उदा. मानवाची ÿगती/उÂøांती ‘तो’ = डॉ³टर, नेता व मुलगा इ. ‘ती’ = बालवाडी िशि±का, नसª, गृिहणी माफ करा तुÌही या जॉबला योµय मनुÕय नाही. अपमानाÖपद ÿितिनिधÂव

सामाÆय वा³ये: मिहलांना भोग वÖतू Ìहणून सादर केले जाते. आ² ÿवतªकांनी Âयां¸या पÂनी व शेतकरी आिण मुलांना घेऊन पिIJमेला हलिवले. िव²ानाचे पुŁष Âयांची पÂनी



िचýण
िľयांपे±ा पुŁष हे ÿामु´याने िचýीत केले जातात. कामगारांची िचýे सहसा पुŁषांची असतात. Óयावसाियक िकंवा जाÖत कमाई करणाöया Óयĉéची िचýे फĉ पुŁषांची असतात. पुŁष व िľयांची एकý रेखािचýे ही ÿामु´याने पुŁषांना दशªिवतात. हातांची रेखािचýे ही तांिýक पुÖतकांमÅये पुŁषांची तर घरगुती िव²ान व िशवण वकªबुकमÅये िľयांची आहेत. पाĵªभूमी ÿितमा– कायाªलयात मिहला टेक–लेखक, हॉिÖपटलमÅये पåरचाåरका.

शालेय जीवन हा खरोखरच आपÐया आयुÕयातील सवाªत सुंदर आिण संÖमरणीय भाग
आहे. ही शाळाच आहे जी एखाīा Óयĉìला जीवनात ÿभाव पडÁयास मदत करते, जी
केवळ शै±िणक बाबéशी संबंिधत नाही तर वतªणूक आिण मानिसक िवकासास मदत करणारे
वातावरण देखील आहे. अशा ÿकारे, एकल िलंग शाळा िकंवा सह–िश±ण शाळेत िलंगांची लखई मटण माक¥ट munotes.in

Page 38

मिहलांसाठी िश±ण
38 िशकÁयाचा आपÐया जीवनावर आिण आपण ºया ÿकारचे लोक बनतो Âयावर मोठा ÿभाव
पडतो.
महßवपूणª: सह–िश±ण तŁणांना पुŁष आिण िľयां¸या Óयापक समुदायामÅये
नैसिगªकåरÂया Âयांचे Öथान घेÁयाचे ÿिश±ण देÁयाचा अिधक वाÖतववादी मागª ÿदान करते.
हे ल§िगक गैरसमज दूर करÁयास मदत करते आिण नंतर¸या आयुÕयात वाÖतववादी,
अथªपूणª आिण िचरÖथायी नातेसंबंधा¸या िवकासासाठी उÂकृĶ पाया ÿदान करते.
आणखी िवभाजन नाही :
 शालेय पदानुøम पुŁष आिण मिहलांमÅये अिधक समान रीतीने िवभागले जावे.
 वगाªत मुली आिण मुलांना एकच बाकावर आळीपाळीने बसू īा (िकमान ÿाथिमक
वगाªत)
 अÅययन िøयाकलापांसाठी ल§िगक आधारावर मुलांनी गटामÅये िवभागू नका.
 Âयांना शाळेत िम® गटात सवª ÿकारचे खेळ सुĦा खेळू īा.
२.६ सह– शै±िणक शाळा: संकÐपना आिण महÂव सहिश±ण Ìहणजे काय? सहिश±ण Ìहणजे एकाच संÖथेत मुला–मुलéचे िश±ण. कोणÂयाही भेद–भावािशवाय दोÆही िलंगांना समान िश±ण देणे. सह-िश±ण हे एकािÂमक िश±ण ÿणालीचा संदभª देते, जेथे दोÆही िलंगांचे िश±ण एकाच वातावरणात, ÿामु´याने शाळा, महािवīालये आिण िवīापीठांमÅये आयोिजत केले जाते.
सहिश±णाचे महßव:
सहिश±ण Ìहणजे मुली आिण मुले दोघांनाही एकý िश±ण देणे, तेही कोणताही भेदभाव न
करता (िवशेषतः िलंगभेद). जगाला सवाªत सुसंÖकृत पĦतीने राहÁयासाठी एक चांगले
Öथान बनवÁयात िश±ण ÿणाली खूप महßवाची भूिमका बजावते. या िश±ण पĦतीत, सह–
िश±ण पĦतीला “िम® ल§िगक िश±ण” Ìहणून देखील ओळखले जाते, Âयाचे Öवतःचे फायदे
व तोटे आहेत. मुले मुली munotes.in

Page 39

मुलé¸या िश±णातील समकालीन समÖया
39 िलंग संवेदना पुŁष आिण िľयांना Âयां¸या िलंगासाठी साचेबĦ काय आिण तकªसंगत काय
हे पाहÁयाची परवानगी देऊन पुŁष आिण िľयांसाठी समानतेला ÿोÂसाहन देते. िलंग
संवेदनशीलता ही संकÐपना भेदभाव आिण िलंगभेदामुळे िनमाªण होणारे अडथळे कमी
करÁयाचा एक मागª आहे. योµय ÿकारचे िलंग–संवेदनशील वातावरण तयार केÐयाने Âयांचे
िलंग काहीही असेल तरी परÖपर आदर िनमाªण होतो. सहिश±ण पĦतीचे फायदे सहिश±ण पĦतéचे तोटे १) परÖपर आदर िनमाªण होतो १) िवचिलत होÁयाची श³यता अिधक असू शकते. २) िवŁĦ िलंगा¸या िभतीवर मात करÁयास मदत करते. २) अनैितक िøयाकलाप ३) िनरोगी Öपधाª ३) वैयिĉक भावनांमÅये अिधक सहभाग ४) िलंगांमÅये Öवािभमान िवकिसत होतो. ४) अवांिछत युिĉवाद आिण समÖया एक
अÖवÖथ वातावरण तयार कł शकतात. ५) भिवÕयात जगÁयासाठी ÿोÂसाहन देते. ५) िलंगांसाठी शाळा िकंवा महािवīालयांचे
पयाªय कमी करते. ६) चाåरÞय संवधªन ६) शासन करणे कठीण आहे. ७) भेदभावाला जागा नाही. ८) संसाधन हाताळणी ९) िनयंिýत वातावरणाला ÿोÂसाहन देते. १०) िश±कांची भरती करÁयात अिधक ÿभावी ११) सामािजक कौशÐये वाढवता येऊ शकतात. १२) इतर िलंगाबĥलची उÂसुकता दूर करते.
सह–िश±ण ÿणालीचे पåरणाम:
सहिश±ण ÿणालीसह कोणÂयाही ÿकार¸या िश±ण पĦतीचे फायदे आिण तोटे दोÆही
आहेत. चांगले सामािजक वातावरण समाजा¸या सकाराÂमक गोĶéचे पालनपोषण करेल
आिण नकाराÂमकतेला सÆमानाने सामोरे जाÁयास मदत करेल. िश±कांची मानिसकता–
मानिसकतेतील बदल हे भावना व जािणवांशी संबंिधत असतात. जेÓहा भावना योµय िदशेने
वळिवÐया जातात, तेÓहा िनिIJतच मानिसकतेत बदल घडू शकतो आिण हे ÖपĶपणे संपूणª
पåरसंÖथेत सकाराÂमक बदल घडवून आणेल. भारतातही जर आपण ÿाथिमक वगाªतील
िश±कांना अिधक महßव िदले आिण योµय Óयĉéची िनयुĉì केली तर खूप चांगला िवकास
होईल. िश±काची मानिसकता बदलÁयासाठी Âयां¸यात आÂमिवĵास िनमाªण केला पािहजे. munotes.in

Page 40

मिहलांसाठी िश±ण
40 CEDAW ¸या मते, पूवªúह आिण ÿथा आिण इतर सवª ÿथा ºया िलंगा¸या किनķते¸या
िकंवा ®ेķते¸या कÐपनेवर आधाåरत आहेत िकंवा पुŁष आिण िľयांसाठी łढीवादी
भूिमकांवर आधाåरत आहेत, हे नवीन शै±िणक धोरणे ओळखÁयाचे मु´य आÓहान आहे.
िश±णासाठी जागितक मोहीम ित¸या धोरणाÂमक चौकट, िनयोजन ÿिøया आिण राजकìय
सहभागामÅये ल§िगक समानते¸या पूणª एकाÂमतेसाठी कायª करते.
२.७ िनÕकषª मुलéचे िश±ण हा िवकसनशील देशांमÅये खरा िवकास साधÁयाचा मागª आहे हे िवकिसत
देशांनी िसĦ केले आहे.
मुलéचे िश±ण Ìहणजे समाजातील मुलéना िश±णात ÿवेश िमळवून देÁयासाठी आिण
Âयां¸याशी कोणताही भेदभाव न करता ितला आवÔयक असलेÐया िश±ण सुिवधा
पुरिवÁयाशी संबंिधत आहे.
भारतातील ľी िनर±रता ही आज¸या जगात एक महßवाची समÖया आहे. ही समÖया
पूणªपणे समजून घेÁयासाठी, िनर±रता कशामुळे िनमाªण होत आहे, Âयाचे पåरणाम आिण या
समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी काय होत आहे हे पाहणे आवÔयक आहे. संÖकृती आिण
या समÖयेची आिथªक करणे, जसे कì िलंगभेद आिण अपुरा पैसा यामुळे ľी ĂूणहÂया
आिण िलंग गुणो°र यासारखे गंभीर पåरणाम होतात.
िश±कांची जाणीव:
 िश±ण िवभागांनी सेवारत िश±कांना अिनवायª िलंग–समता संसाधन मॉड्यूल ÿदान
केले पािहजेत आिण सवª सेवा–पूवª िश±कांसह िलंग पूवाªúह दूर करणे आवÔयक आहे.
 समाजीकरण संदेश, िवशेष शै±िणक सेवांची असमान िवभागणी, ल§िगक प±पाती
मजकूर आिण सािहÂय आिण वगाªत मुला–मुलéवर घालवलेला असंतुिलत वेळ आिण
ल± यां¸या ÿकारांĬारे ते Âयां¸या िवīाÃया«मÅये जो पूवाªúह वाढवत आहेत Âयाबĥल
िश±कांना जाणीव कłन देणे आवÔयक आहे. उ¸च पदांवरील मिहला रणनीती: मुलéना या ±ेýात ÿवेश करÁयास ÿोÂसािहत करा ºयामुळे एखाīा Óयĉìला उ¸च पदापय«त पोहोचता येईल. परंतु? मÅयमवगêय िकंवा उ¸चवगêय मिहलां¸या वाढलेÐया शै±िणक उपलÊधी आिण रोजगारा¸या संधीमुळे कामगार वगª व इतर सामािजकŀĶ्या उपेि±त मिहलां¸या िÖथतीत सुधारणा झाली नाही.
munotes.in

Page 41

मुलé¸या िश±णातील समकालीन समÖया
41 जगभरातील सरकारे आिण समाज Âयां¸या िश±ण ÿणालीमÅये सुधारणा करÁयासाठी
आिण सवª मुलांना आिण तŁणांना शाळेत जाÁयाची आिण Âयांना िनरोगी आिण उÂपादक
जीवन जगÁयासाठी आवÔयक असलेले ²ान आिण कौशÐये आÂमसात करÁयाची संधी
िमळावी यासाठी ÿयÂनशील असतात. अËयासøम, िश±क आिण शै±िणक पायाभूत
सुिवधा यासार´या िश±ण ÿणालीतील ÿमुख इनपुट, िश±णाची गुणव°ा सुधारÁयास मदत
करतात.
शै±िणक पायाभूत सुिवधांची गुणव°ा, िवशेषतः बाल िवकासावर ल± क¤þीत कłन केलेले
Âयाचे योµय शै±िणक िनयोजन व रचना, अलीकड¸या वषाªत मोठया ÿमाणावर चिचªले गेले
आहे.
शाĵत िवकास उिĥĶे, जी संयुĉ राÕůांनी पåरभािषत केली आहेत आिण जगभरातील सवª
देशांसाठी िवकासा¸या अज¤ड्याची ÓयाĮी आहे Âयाला देशांनी “बाल, अपंगÂव आिण िलंग
संवेदनशील अशा िश±ण सुिवधा तयार करणे आिण ®ेणीसुधाåरत करणे गरजेचे आहे आिण
सवा«साठी सुरि±त, अिहसंक, सवªसमावेशक आिण ÿभावी िश±ण वातावरण ÿदान करणे
आवÔयक आहे.
२.८ ÿij ÿ.१ मुलé¸या िश±णात येणाöया समकालीन मु´य समÖया ÖपĶ करा.
ÿ.२ सहिश±ण ÿणालीचे फायदे-तोटे ÖपĶ करा.
ÿ.३ सकाराÂमक शै±िणक वातावरणाचे मुलé¸या िश±णातील महßव ÖपĶ करा.
ÿ.४ ल§िगक संवेदनशीलता आिण पाठयपुÖतक परÖपर पुरक कसे ? ते िलहा.
ÿ.५ िलंग समानतेसाठी "शाळा" ÿभावी कायª कł शकते ? ते िलहा.
२.९ संदभª  https://www.unicef.org/child -rignts -conention/unicef -role
 https:llwww.unicef.org/child -rights -convention/convention -text
 https://www.unicef.org/media/5808/file/UNICEF
 -WHO -UNESCO -handbook -school -based -violence.pdf
 https://www.ohchr.org/en/professional interest/pages/CRC.aspx
 https://onlineschoolsindia.in/school -guode/main
 -features -of-poa-1992 -programme -of-action/amp/ munotes.in

Page 42

मिहलांसाठी िश±ण
42  https://advocate tanmoy.com/2019/03/10/the -national -policy -on-
education -of-1986/amp
 https://www.diffen.com/difference/Gender -vs-Sex
 https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/01463370902889455 ?
Journal code=rcqu20
*****

munotes.in

Page 43

43 ३
मुलé¸या िश±णावर रणनीती आिण कायªøम
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ मिहला सम±, कÖतुरबा गांधी बािलका िवīालय
३.२ मुलéचे िश±ण SSA, DPEP
३.३ िश±णातील समानतेसाठी Öवयंसेवी संÖथा आिण समुदायाची भूिमका
३.० उिĥĶे १) मुलé¸या िश±णावरील रणनीती आिण कायªøमांचे ²ान घेणे.
२) मुलé¸या िश±णासाठी सुł केलेला वेगळा कायªøम समजून घेÁयासाठी (MS,
KGBV, SSA आिण DPEP )
३) िश±णातील ल§िगक समानतेसाठी एनजीओ आिण समुदायाची भूिमका समजून घेणे.
३.१ मिहला सम± मिहला सम± कायªøम १९८९ मÅये नवीन शै±िणक धोरण (१९८६) ¸या मागªदशªन आिण
ÿेरणा Ìहणून राबिवÁयात आला. हा कायªøम पूणªपणे úामीण भागातील मिहलां¸या िश±ण
आिण स±मीकरणावर आधाåरत होता, िवशेषत: सामािजक आिण आिथªकŀĶ्या उपेि±त
गटातील मिहलांसाठी. १९८६ मÅये राÕůीय शै±िणक धोरणाने हे माÆय केले होते कì
िश±ण ÿिøयेत मुली आिण मिहलां¸या सहभागाने मिहलांचे स±मीकरण श³य आहे. नवीन
शै±िणक धोरण आिण कृती कायªøमाची उिĥĶे साÅय करणे हे मु´य उिĥĶ होते.
मिहला सम± कायªøम हा क¤þ सरकार¸या िश±ण िवभागाने Ìहणजेच भारत सरकार¸या
खेड्यात/úामीण भागातील िवशेषतः उपेि±त गटांतील मिहलांची िÖथती सुधारÁया¸या
उĥेशाने घेतलेला एक पुढाकार होता.
हा कायªøम सुŁवातीला आंň ÿदेश, आसाम, िबहार, केरळ, गुजरात, उ°राखंड, उ°र
ÿदेश, झारखंड आिण कनाªटक या नऊ राºयांमÅये राबिवÁयात आला. मिहला सम± ही
एक नŌदणीकृत संÖथा आहे जी MHRD Ĭारे िनयंिýत आिण िव°पुरवठा करते आिण
राºय सरकार¸या सहकायाªने काम करते. ही एक Öवाय° संÖथा आहे आिण ÿÂयेक
राºयाने राºया¸या गरजांनुसार मिहलां¸या स±मीकरणासाठी वेगवेगळी उिĥĶे िनिIJत केली
आहेत. येथे, Öवयंसेवी संÖथा आिण सरकार यां¸यातील सेतू िवकिसत करणे हा
कायªøमाचा मु´य उĥेश आहे.
munotes.in

Page 44

मिहलांसाठी िश±ण
44 कायªøमाची उिĥĶे:
१) मिहलांचा Öवािभमान आिण आÂमिवĵास वाढवÁयासाठी.
२) गंभीरपणे िवचार करÁयाची ±मता िवकिसत करणे
३) आपÐया समाजात, देशा¸या अथªÓयवÖथेत आिण धोरणात मिहलांचे योगदान
ओळखून Âयांची सकाराÂमक ÿितमा िनमाªण करणे.
४) सामूिहक ÿिøयेĬारे िनणªय घेणे आिण कृती करणे.
५) िश±ण, आरोµय, रोजगार यासार´या ±ेýात मिहलांना मािहतीपूणª िनवडी करÁयास
स±म करणे.
६) Âयांना आिथªक िवकासासाठी मािहती, ²ान आिण कौशÐय ÿदान करणे.
७) िवकास ÿिøयेत Âयांचा समान सहभाग सुिनिIJत करणे.
८) Âयांना कायदेशीर सा±रता, समाजातील Âयां¸या ह³कांशी संबंिधत मािहती, सवª
±ेýांमÅये समान रीतीने सहभाग वाढवÁया¸या ŀĶीकोनातून Âयांची वृĦी करणे.
या ±ेýांवर मिहला सम± कायª करते
मुळात मिहलां¸या िवकासासाठी सुł करÁयात आलेला मिहला सम± कायªøम
खालील ±ेýांवर काम करÁया¸या उĥेशाने:
१) िलंग जागłकता िनमाªण करणे
२) आिथªक ÿगती
३) आरोµय िøया
४) संघ आिण महासंघांमÅये संघटनाÂमक ±मता िवकिसत करणे
५) आिथªक स±मीकरणासाठी सरकार आिण इतर एजÆसीशी नेटविक«ग
६) मिहलां¸या समÖया ºयात कायदेशीर जागłकता आिण मिहलांवरील िहंसाचार यांचा
समावेश होतो.
७) िकशोरवयीन मुलां¸या िश±णावर भर देणारे आिण कायªøमाचे मु´य बलÖथान
असलेले िश±ण.
८) राजकìय सहभाग वगैरे.
मिहला सम± कायªøमाने सरकारी आिण िनमसरकारी ±ेýातील सवōÂकृĶ गोĶéचा अवलंब
केला आहे ºयामुळे लविचक आिण दोलायमान संरचना िनमाªण झाली आहे. अनुभव आिण
समज यावर आधाåरत कायªøम अिधक नािवÆयपूणª िवकिसत होत आहे. कायªøमा¸या
धोरणांचे सतत पुनरावलोकन केले जाते आिण िवकिसत केले जाते Âयामुळे मिहला सम± munotes.in

Page 45

मुलé¸या िश±णावर रणनीती आिण कायªøम
45 संघ Öवतंý होतात. Âयामुळे कायªøमाची कायªपĦती, योजना आिण अंदाजपýक नेहमीच
सोपे असावे हे ल±ात ठेवले जाते.
मिहला सम± कायªøम मिहला सुधारÁयासाठी सावªिýकŀĶ्या अितशय फायदेशीर ठरला
आहे आिण सरकारने सुł केलेÐया कायªøमाचा दोन लाखांहóन अिधक मिहला आिण
संÖथांना फायदा होत आहे. शासनाÓयितåरĉ इतर लोकां¸या सहभागामुळे हा कायªøम
यशÖवी झाला.
मिहला सम± ही एक मिहला चळवळ आहे ºयाने भारतातील नऊ राºयांमधील ६०
िजÐĻांतील १४०० गावांमधील मिहलांचे जीवन बदलले आहे. १९९२ मÅये अīयावत
करÁयात आलेÐया िश±णावरील राÕůीय धोरण १९८६ ¸या अनुषंगाने मनुÕयबळ िवकास
मंýालयाने एक जागłकता कायªøम Ìहणून Âयाची सुŁवात केली होती. आज िलंग िनमाªण
करÁया¸या उĥेशाने िश±ण आरोµय, मानवािधकार आिण ÿशासन या ±ेýात ÿवेश केला
आहे. फĉ समाज. ÿगतीला मु´य महßव देणारी मिहला संघ शाळा, बँका, बाजार, दवाखाने
चालवतात आिण पंचायत राज संÖथांमÅये सहभागी होतात. गुजरातने सवªÿथम सुł
केलेली "नारी अदालत" सवª मिहला सम± (एमएस) राºयांनी Öवीकारली आहे आिण केवळ
संघा¸या मिहलांनाच नÓहे तर मोठ्या ÿमाणात समाजाला सहज उपलÊध होणारा िवĵासाहª
पयाªय Ìहणून उदयास येत आहे.
मिहला सम± रणनीती इतर राºयांनी देखील Öवीकारली आहे जसे कì हåरयाणा िजथे
मिहलांनी दाłबंदी¸या िवरोधात यशÖवीपणे आंदोलन केले, िहमाचल ÿदेशात िजथे Âयांनी
बहòपÂनीÂवा¸या िवरोधात िनदशªने केली आिण तािमळनाडूमÅये िजथे Âयांनी देवदासéना
िवरोध केला. मिहला सम±¸या कायªøमात Âयांनी हòंडा, मिहलांवरील िहंसाचार, ĂूणहÂया,
ĂूणहÂया, बालमजुरी, ‘दीदी-बँक’, ‘िकशोरी संघ’, ‘जागो बेहना’ इÂयादी िवषयही हाती घेतले
आहेत.
या कायªøमाने सा±रतेची मागणी िनमाªण करÁयात, कुटुंबात, समाजात आिण समाजात
मिहलांची ओळख वाढवÁयात मदत केली आहे, मिहलांना सरकारकडून जबाबदारी आिण
पारदशªकता मागÁयासाठी शĉì आिण ŀढिनIJय िदला आहे. येथे, िश±ण हे िľयां¸या
िÖथतीत मूलभूत बदल घडवून आणÁयासाठी एक महßवाची भूिमका बजावत आहे.
िनिIJतपणे, राÕůीय ÓयवÖथा मिहलां¸या स±मीकरणासाठी सकाराÂमक हÖत±ेपाची
भूिमका बजावेल. हे पुनरªिचत अËयासøम, पाठ्यपुÖतके, ÿिश±ण आिण िश±क, िनणªयकत¥
आिण ÿशासक यांचे अिभमुखता, शै±िणक संÖथांचा सिøय सहभाग याĬारे नवीन मूÐये
िवकिसत करेल.
कÖतुरबा गांधी बािलका िवīालय:
कÖतुरबा गांधी बािलका िवīालय (KGBV) योजना भारत सरकारने ऑगÖट २००४
मÅये सुł केली होती. ही भारतातील दुबªल घटकांसाठी भारत सरकारĬारे चालवली
जाणारी िनवासी मुलéची माÅयिमक शाळा आहे. अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती, इतर
मागासवगª, अÐपसं´याक समुदाय आिण शै±िणकŀĶ्या मागासलेÐया गटातील
दाåरþ्यरेषेखालील कुटुंबांसाठी शै±िणक सुिवधा उपलÊध कłन देÁयासाठी सवª िश±ण munotes.in

Page 46

मिहलांसाठी िश±ण
46 अिभयान कायªøमाशी ही योजना एकिýत करÁयात आली होती.
ही योजना २८ राºये आिण क¤þशािसत ÿदेशांमÅये लागू करÁयात आली आहे. एकूण
२५७८ कÖतुरबा गांधी बािलका िवīालय भारत सरकारने मंजूर केले होते. यापैकì,
मुिÖलम संबंिधत ÊलॉकमÅये ४२७ केजीबीÓही मंजूर करÁयात आÐया आहेत, तर एसटी
ÊलॉकमÅये ६१२, एससी ÊलॉकमÅये ६६८ आिण शै±िणक मागास ÊलॉकमÅये ७५०
िनवासी शाळा उघडÁयात आÐया आहेत.
úामीण भागात आिण वंिचत समुदायांमÅये ल§िगक असमानता अजूनही कायम आहे.
नावनŌदणीचा कल पाहता, मुलां¸या तुलनेत ÿाथिमक Öतरावर मुलé¸या नावनŌदणीमÅये
अजूनही ल±णीय अंतर आहे, िवशेषत: उ¸च ÿाथिमक Öतरावर.
ÿाथिमक Öतरावर बोिड«ग सुिवधांसह िनवासी शाळांची Öथापना कłन समाजातील वंिचत
गटातील मुलéना दज¥दार िश±ण Óयवहायª आिण सुलभ आहे याची खाýी करणे हे KGBV चे
उिĥĶ आहे.
ही योजना राºय सरकारे MS राºयांमÅये मिहला सम± (MS) सोसायटी¸या माÅयमातून
आिण इतर राºयां¸या बाबतीत सवª िश±ण अिभयान सोसायटी¸या माÅयमातून राबवली
जाते. या योजनेत एसएसए पॅटनªनुसार राºय एसएसए सोसायट्यांना िनधी िदला जातो.
असेही नमूद केले आहे कì राºय आिण िजÐहा Öतरावर देखरेख आिण मूÐयमापन MS
राºय संसाधन क¤þांĬारे आिण गैर-MS राºयांमÅये SSA समाजातील ÿाथिमक Öतरावर
मुलé¸या िश±णासाठी राÕůीय कायªøमासाठी तयार केलेÐया सिमतीĬारे केले जाते.
कÖतुरबा गांधी बािलका िवīालय िनवासी शाळेसाठी िश±क आिण कमªचाया«चे ÿिश±ण
िजÐहा शै±िणक ÿिश±ण संÖथा Êलॉक संसाधन क¤þे आिण मिहला सम± संसाधन गटांĬारे
समÆवियत केले जाते.
KGBV अंतगªत आिथªक िनयम:
१) KGBV योजनेसाठी क¤þ सरकार आिण राºय सरकार/क¤þशािसत ÿदेश (क¤þशािसत
ÿदेश) यांचा नमुना सवª िश±ण अिभयानाÿमाणेच असेल कारण तो १ एिÿल २००७
पासून SSA चा एक घटक आहे.
२) SSA सोसायटी KGBV चे ÿाथिमक Öतरावरील मुलé¸या िश±णासाठी राÕůीय
कायªøम (NPEGEL) आिण मिहला सम± कायªøम यां¸याशी जुळवून घेईल. हे
सुिनिIJत करते कì वाटप केलेला िनधी योµयåरÂया वापरला जातो.
३) भारत सरकार SSA राºय अंमलबजावणी संÖथेला थेट िनधी जारी करेल. Âयानंतर
जेथे लागू असेल तेथे एमएस सोसायटीला िनधी िदला जाईल.
४) राºय सोसायटीने KGBV ¸या िनधीचे संचालन करÁयासाठी Öवतंý बचत बँक खाते
उघडावे.
मागील भागावłन, हे ÖपĶ आहे कì सरकारने लिàयत धोरण कायªøमाĬारे शाळांमÅये
उ¸च नावनŌदणी सुिनिIJत करÁयासाठी आिण िश±णातील ल§िगक अंतर कमी करÁयासाठी
मोठी ÿगती केली आहे. munotes.in

Page 47

मुलé¸या िश±णावर रणनीती आिण कायªøम
47 संÖथाÂमक ÓयवÖथा:
देशात ३४५१ शै±िणकŀĶ्या मागास गट आहेत आिण ३६०९ KGBV मंजूर करÁयात
आले आहेत. सुŁवातीला KGBV भाड्या¸या िकंवा उपलÊध सरकारी इमारतéमÅये
उघडÁयात आले. नंतर KGBV साठी योµय इमारत बांधली जाऊ शकते. अशा िनवासी
शाळांसाठी तीन मॉडेÐस िविहत आहेत
अ) मॉडेल I: १०० मुलéसाठी वसितगृह असलेली शाळा
ब) मॉडेल II: ५० मुलéसाठी वसितगृह असलेली शाळा
क) मॉडेल III: िवīमान शाळांमÅये ५० मुलéसाठी वसितगृहे
जून २०१४ पय«त, 2260 मॉडेल I KGBV चे, १९४ मॉडेल II KGBV चे आिण ११५५
मॉडेल III KGBV चे होते. KGBV चे ÓयवÖथापन करÁयासाठी राºय Öतरावरील
िश±ण िवभाग/SSA ÿािधकरण सवª िनवडलेÐया राºयांमÅये िवभागीयसंÖथा Ìहणून काम
करत आहे. िश±ण िवभागाचे सिचव/आयुĉ िकंवा राºय ÿकÐप संचालक (SPD), SSA
यांना िवभागीय अिधकारी Ìहणून िनयुĉ केले जाते. Âयाच ÿकारे, िजÐहा Öतरावर िजÐहा
िश±ण कायाªलय/SSA चे िजÐहा ÿकÐप कायाªलय ही िवभागीय संÖथा आहे आिण
KGBV ¸या अंमलबजावणीसाठी संबंिधत िजÐहा िश±ण अिधकारी/िजÐहा कायªøम
ÓयवÖथापक (SSA) यांना िजÐहाÖतरीय िवभागीय अिधकारी Ìहणून िनयुĉ केले आहे.
काही राºयांमÅये काही Öवयंसेवी संÖथांनी योजनां¸या अंमलबजावणीसाठी सहभाग घेतला
आहे. जसे कì,
१. अŁणाचल ÿदेश:
i) आरके मोसांग मेमोåरयल
ii) ओजू वेÐफेअर असोिसएशन.
२. ओिडशा:
i) केअर (सवªý मदत आिण मदतीसाठी सहकारी)
ii) UNFPA (युनायटेड नेशÆस पॉÈयुलेशन फंड)
३. झारखंड:
i) CEDPA इंिडया (िवकास आिण लोकसं´या उपøमांसाठी क¤þ)
४. राजÖथान:
i) युिनसेफ (युनायटेड नेशÆस इंटरनॅशनल िचÐűÆस इमजªÆसी फंड)
ii) संधान (सवª गुजरात इंिटúेटेड ³लासłम) munotes.in

Page 48

मिहलांसाठी िश±ण
48 iii) FEGG (फेडरेशन ऑफ एºयुकेिटंग गÐसª µलोबली)
iv) BODH (बोध िश±ा सिमती)
५. मुलाला वाचवा
६. भारताची योजना करा
७. RKCL (राजÖथान नॉलेज कॉपōरेशन िलिमटेड)
लàय आिण साÅय:
िविवध KGBV वरील राºयिनहाय उिĥĶे आिण उपलÊधी यावर राºयÖतरीय अिधकाöयांचे
ÿितसाद खालीलÿमाणे आहेत:
नवीन KGBV उघडणे, िवīमान शाळा KGBV मÅये ®ेणीसुधाåरत करणे, पुŁष आिण
मिहला िश±कांची िनयुĉì, शाळे¸या इमारतéचे बांधकाम आिण अितåरĉ वगªखोÐया.
मिहला िश±कांची िनयुĉì आिण शाळे¸या इमारतéचे बांधकाम वगळता राºयिनहाय
जवळपास उिĥĶे कमी-अिधक ÿमाणात साÅय झाली आहेत.
िश±काची भूिमका:
KGBV मÅये िश±कांची भूिमका महßवाची आहे कारण Âयांना KGBV मÅये िशकवावे
लागते. परंतु िश±कांची िनयुĉì बहòतेक ताÂपुरÂया/कंýाटी तÂवावर केली जाते. िनयिमत
िश±कांकडून पदे न भरÐयास िनवृ° िश±कांनाही मु´याÅयापक Ìहणून िनयुĉ केले जाते.
मÅय ÿदेशात अधी±क पद कायम आहे. सुमारे ७७ िश±क Âयांना िमळणाöया पगारा¸या
रकमेबाबत समाधानी नाहीत. तथािप, ३३७ पुŁष िश±क आिण २१% मिहला िश±क
Âयां¸या पगारावर समाधानी आहेत. कायमÖवłपी िश±कांपे±ा अÖथायी िश±कांमÅये ही
अपुरेपणाची भावना अिधक आहे. यािशवाय, िविवध Öतरावरील अिधकाöयांना KGBV
¸या उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी घेतलेÐया नािवÆयपूणª उपøमांची गणना करÁयास सांगÁयात
आले.
३.२ मुलéचे िश±ण SSA, DPEP सवª िश±ण अिभयान:
सवª िश±ण अिभयान Ìहणजे “सवª चळवळéसाठी िश±ण”. हा कायªøम भारत सरकारने
२००२ मÅये सुł केला आिण अंमलात आणला. तथािप, Âयाचे मूळ १९९३-१९९४ मÅये
परत जाते जेÓहा सावªिýक ÿाथिमक िश±णाचे उिĥĶ साÅय करÁया¸या उĥेशाने िजÐहा
ÿाथिमक िश±ण कायªøम (DPEP) सुł करÁयात आला. या कायªøमाचा उĥेश
"ÿाथिमक िश±णाचे कालबĦ पĦतीने सावªिýकìकरण" हा आहे. भारतीय संिवधाना¸या
८६ Óया घटनादुŁÖतीनुसार ६ ते १४ वष¥ वयोगटातील मुलांना मोफत आिण सĉìचे
िश±ण देणे हे २००१ मÅये अंदाजे २०६ दशल± मुलांना भारतीय संिवधाना¸या कलम
२१A मÅये िदलेला मूलभूत अिधकार आहे. भारता¸या माजी पंतÿधानांनी २०१० पय«त ६ munotes.in

Page 49

मुलé¸या िश±णावर रणनीती आिण कायªøम
49 ते १४ वयोगटातील सवª मुलांना िश±ण िदले आहे परंतु वेळ मयाªदा अिनिIJत काळासाठी
पुढे ढकलली गेली आहे. SSA कायªøम संपूणª देश आिण मुलां¸या गरजा पूणª करÁयासाठी
राºय सरकार¸या भागीदारीत राबिवला जातो. सवª िश±ण अिभयान आिण राÕůीय मÅयम
िश±ा अिभयान एकý कłन एकिýत कłन समú िश±ा अिभयान योजना तयार करÁयात
आली.
सवª िश±ण अिभयानाची वैिशĶ्ये:
१) सावªिýक ÿाथिमक िश±णासाठी ÖपĶ कालावधी असलेला हा कायªøम होता.
२) क¤þ, राºय, Öथािनक सरकार यां¸यातील भागीदारी.
३) देशा¸या गरजेनुसार दज¥दार मूलभूत िश±णा¸या मागणीला ÿितसाद.
४) मुलांना मूलभूत िश±णाĬारे सामािजक Æयायाचा ÿचार करÁयाची संधी.
५) देशभरातील सावªिýक ÿाथिमक िश±णासाठी राजकìय इ¸छाशĉìची अिभÓयĉì.
६) राºयांना ÿाथिमक िश±णासाठी Öवतःची ŀĶी िवकिसत करÁयाची संधी.
७) ÿाथिमक शाळे¸या ÓयवÖथापनामÅये पंचायती राज संÖथाÂमक शाळा ÓयवÖथापन
सिमती, गाव आिण शहरी दोÆही Öतरावरील िश±ण सिमती, पालक िश±क संघटना,
माता िश±क संघटना, आिदवासी Öवाय° पåरषद आिण इतर तळागाळातील संरचना
यांचा ÿभावीपणे सहभाग घेÁयाचा ÿयÂन.
सवª िश±ण अिभयानाची उिĥĶे:
सवª िश±ण अिभयान कायªøम अËयासøम, शै±िणक िनयोजन, िश±क िश±ण आिण
ÓयवÖथापनावर सकाराÂमक ÿभाव पाडÁयाचा ÿयÂन करतो. SSA कायªøमाची उिĥĶे
खालीलÿमाणे आहेत:
१) ६ ते १४ वयोगटातील सवª मुलांसाठी उपयुĉ, दज¥दार, ÿाथिमक िश±ण आिण जीवन
कौशÐये ÿदान करणे.
२) अनुसूिचत जाती/जमाती, भूिमहीन शेतमजूर, मुिÖलम समाज इÂयादी कुटुंबातील
मुलांना समान िश±णा¸या संधीचा ÿचार करणे.
३) िवशेष गरजा असलेÐया िकंवा वेगÑया अपंग मुलां¸या िश±णाला ÿोÂसाहन
देÁयासाठी.
४) मिहलां¸या िÖथतीत बदल होÁयासाठी मुलé¸या िश±णाला ÿोÂसाहन देणे.
५) ºया शाळांमÅये िश±कांची कमतरता आहे, Âया शाळांमÅये अितåरĉ िश±कांची
िनयुĉì कłन िश±कांचे सं´याबळ वाढवणे.
६) शाळेतील मुलांना गणवेश व मोफत पाठ्यपुÖतके देणे. munotes.in

Page 50

मिहलांसाठी िश±ण
50 ७) देखभाल, अनुदान आिण शाळा सुधारणा अनुदान ÓयवÖथािपत करÁयासाठी.
८) िपÁया¸या पाÁयाची सुिवधा, Öव¸छतागृहे आिण अितåरĉ वगªखोÐया उपलÊध कłन
देऊन सÅया¸या शालेय पायाभूत सुिवधा मजबूत करणे.
९) ºया िठकाणी शालेय िश±णाची सोय नाही अशा िठकाणी नवीन शाळा Öथापन करणे.
१०) शाळां¸या ÓयवÖथापनामÅये समुदाया¸या सहभागासह सामािजक, ÿादेिशक आिण
ल§िगक अंतर भłन काढणे.
११) ‘अलê चाइÐडहòड केअर एºयुकेशन’चे महßव जाणणे आिण ० ते १४ या वयोगटाकडे
सातÂय Ìहणून पाहणे.
१२) मूÐयावर आधाåरत िश±ण Łजवणे. हे मुलांना अिधक Öवाथê ÿयÂनांना परवानगी
देÁयाऐवजी एकमेकां¸या कÐयाणासाठी काम करÁयाची संधी देते.
१३) अÅयाÂम आिण भौितकतेबĥल ±मता िवकिसत करÁयासाठी मुलांना पयाªवरणाबĥल
Âयांचे ²ान िशकÁयाची आिण ÿभुÂव िमळवÁयाची परवानगी देणे.
१४) मुलांना संगणकाचे िश±ण देऊन िडिजटल िडÓहाईसला सांधणे.
१५) ÿिश±णाĬारे िवīमान शाळेतील िश±कांची ±मता आिण कौशÐये िवकिसत करणे,
िश±कां¸या िश±णासाठी सािहÂय आिण Êलॉक, ³लÖटर आिण िजÐहा Öतरावर
शै±िणक समथªन संरचना िवकिसत करÁयासाठी सहाÍय ÿदान करणे.
सवª िश±ण अिभयानाने घेतलेला पुढाकार:
SSA कायªøमाने २०१४ मÅये ‘पढे भारत बढे भारत’ कायªøम सुł केला. हा कायªøम
इय°ा पिहली आिण दुसरी¸या मुलांची वाचन आिण लेखन कौशÐये आिण Âयांची गिणत
कौशÐये सुधारÁयास मदत करतो. हे मुलांना वाचन आिण लेखनातील आनंद वाÖतिवक
जीवना¸या ŀĶीकोनातून समजून घेÁयास मदत करते. हे सवōÂकृĶ लेखक आिण वाचक
बनÁयासाठी बालसािहÂयाचे महßव सांगते. पढे भारत बढे भारत कायªøम हे सुिनिIJत करतो
कì शाळांनी दज¥दार िश±ण िदले पािहजे.
िनधीबĥल, Âयाचा ÿारंिभक पåरÓयय ७००० कोटी Łपये होता आिण २०११-१२ मÅये
भारत सरकारने या ÿकÐपासाठी २१००० कोटी Łपयांची तरतूद केली. अनेक Óयĉì
आिण ůÖट यांनीही िनधीमÅये योगदान िदले आहे आिण हा कायªøम अिधक लोकिÿय होत
असताना िनधीही वाढला. आता, CCEA (अËयासøम, परी±ा आिण मूÐयमापन पåरषद)
ने ५ एिÿल २०१८ रोजी समú िश±ा मंजूर केली आहे. समú िश±ा सवª िश±ा अिभयान
(SSA), राÕůीय माÅयिमक िश±ा अिभयान (RMSA) आिण िश±क िश±ण (RMSA) या
तीन योजनांचा समावेश करते. क¤þीय अथªसंकÐप २०१८-१९ मÅये ÿी-नसªरी ते इय°ा
१२वी पय«त िवभागणी न करता शालेय िश±णाला सवा«गीणपणे हाताळÁयाचा ÿÖताव आहे.
ÿी-Öकूल ते इय°ा १२ वी पय«तचा शालेय िश±ण ±ेýासाठी हा एक महßवाचा कायªøम munotes.in

Page 51

मुलé¸या िश±णावर रणनीती आिण कायªøम
51 आहे Âयामुळे सुधारणा करÁया¸या Óयापक उिĥĶाने तयार करÁयात आला आहे. शालेय
िश±णासाठी शालेय संधी आिण समान िश±ण पåरणाम.
SSA ने घेतलेÐया पुढाकारानंतर, पढे भारत बढे भारत सरकारने सवª िश±ण अिभयान
(SSA) ¸या ÿगतीवर ल± ठेवÁयासाठी जानेवारी २०१७ मÅये शगुन हे समिपªत वेब पोटªल
सुł केले आहे. हे पोटªल जागितक बँकेने क¤þीय मनुÕयबळ िवकास मंýालया¸या
सहकायाªने िवकिसत केले आहे. शाल (Ìहणजे शाळा) आिण गन (Ìहणजे गुणव°ेचा दजाª)
या शÊदांवłन शगुन हे नाव पडले आहे. हे सरकार आिण ÿशासकांना SSA ¸या
कायª±मतेचा मागोवा घेÁयास स±म करÁयासाठी डेटा संकिलत करेल आिण अहवाल देईल
आिण Âयाचा िनधी वापरला जात आहे तसेच Âयाचे पåरणाम देखील िदले जात आहेत.
िजÐहा ÿाथिमक िश±ण कायªøम (DPEP) :
िजÐहा ÿाथिमक िश±ण कायªøम (DPEP) १९९४ मÅये ÿाथिमक िश±ण ÿणालीचे
पुनŁÂथान करÁयासाठी आिण ÿाथिमक िश±णा¸या सावªिýकìकरणाचे उिĥĶ साÅय
करÁयासाठी एक ÿमुख उपøम Ìहणून सुł करÁयात आला. ही DPEP ची क¤þ पुरÖकृत
योजना होती.
िजÐहा ÿाथिमक िश±ण कायªøमाने सावªिýक ÿवेश, िटकवून ठेवÁयासाठी आिण
िशकÁयाची उपलÊधी सुधारÁयासाठी आिण सामािजक गटांमधील असमानता कमी
करÁयासाठी एकािÂमक ŀिĶकोन Öवीकारला आहे. हे ÿाथिमक िश±ण ±ेýात िनयोजन,
ÓयवÖथापन आिण Óयावसाियक समथªनासाठी राÕůीय, राºय आिण िजÐहा संÖथांची
±मता मजबूत करÁयाचा ÿयÂन करते. DPEP हे ‘अितåरĉ’ या तßवावर आधाåरत आहे
आिण ÿाथिमक िश±णासाठी क¤þ आिण राºय ±ेýा¸या योजनांतगªत केलेÐया तरतुदéपे±ा
अिधक आिण Âयाहóन अिधक इनपुट ÿदान कłन िवīमान अंतर भłन काढÁयासाठी
संरिचत आहे. DPEP मÅये, राºय सरकारांना मूळ वषाª¸या पातळीवर खयाª अथाªने खचª
राखणे आवÔयक आहे. DPEP कायªøमात खालील गोĶी साÅय करÁयासाठी सात
वषा«पय«त पसरलेÐया योजनेचा समावेश आहे.
१) हे िश±कांसाठी कायªशाळा ÿदान कłन आिण िवīाÃया«ची िशकÁयाची उपलÊधी
सुधारÁयासाठी नवीन अÅयापन सामúी िवकिसत कłन िश±कांची ±मता
वाढवÁयावर ल± क¤िþत करते.
२) िवīािथªनी, अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती¸या िवīाÃया«ची नŌदणी आिण
िटकवून ठेवÁयासाठी िविशĶ धोरणे ÿदान करणे.
३) úाम नेतृÂव, Öवयंसेवी संÖथा, शाळा, िजÐहा आिण Êलॉक कमªचारी/कमªचारी यांचा
समावेश असलेÐया िजÐहा Öतरावर िवक¤िþत आिण सहभागी िनयोजन आिण
ÿशासनाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी.
४) Êलॉक आिण िजÐहा Öतरावर ÿशासकìय ±मता िनमाªण करÁयास मदत करणे.
५) डेटा गोळा करÁयात आिण एºयुकेशन मॅनेजम¤ट अँड इÆफॉम¥शन िसÖटम (EMIS)
सेट करÁयात मदती साठी munotes.in

Page 52

मिहलांसाठी िश±ण
52 DPEP साठी मोठ्या ÿमाणात िनधी UNICEF, ODA (UK), SIDA (Öवीडन),
नेदरलँड इÂयादी आंतरराÕůीय संÖथांकडून आला आहे. पिहÐया टÈÈयातील कायªøम
आसाम, हåरयाणा, कनाªटक, केरळ या राºयांमधील ४२ िजÐĻांमÅये सुł करÁयात
आला. महाराÕů, तािमळनाडू आिण मÅय ÿदेश. यानंतर हा कायªøम ओåरसा, िहमाचल
ÿदेश, आंň ÿदेश, यूपी, पिIJम बंगाल आिण गुजरातमधील ८० िजÐĻांमÅये सुł करÁयात
आला. असे नमूद केले आहे कì पिहÐया टÈÈयातील ÿकÐपांचे पåरणाम अËयास अितशय
सकाराÂमक आहेत. डीपीईपीला बाĻ सहाÍयाने िनधी िदला गेला. पैशाचा ÿवाह सुलभ
होत असला तरी मदतीला जोडलेली अट धोकादायक असू शकते. जागितक बँकेने
१९९७ मÅये सुł केलेला बहò-टÈÈयाचा िजÐहा ÿाथिमक िश±ण कायªøम (DPEP)
सहािÍयत आहे. सÅया राºयभरातील सुमारे ११००० ÿाथिमक शाळांमधील ६ ते ११
वयोगटातील सुमारे २.७ कोटी मुलांसाठी ÿाथिमक िश±ण सुिनिIJत करते. जागितक
बँकेने जाहीर केलेÐया एकूण ९०४ कोटी Łपयांपैकì ८२८ कोटी Łपये खचª झाले आहेत.
जागितक बँकेने सÐला िदला होता कì सुŁवातीला या कायªøमात १९९१ ¸या
जनगणनेनुसार ३९.२% ¸या राÕůीय सरासरीपे±ा कमी असलेÐया मिहला सा±रतेचा दर
गावांचा समावेश आहे. Âयावेळी, उ°र ÿदेशातील úामीण सा±रता दर १९.०२% होता जो
२००१ पय«त वाढून २५.३% झाला.
कायªøमाची उिĥĶे आहेत:
१) सवª मुलांना ÿाथिमक िश±ण औपचाåरक ÿाथिमक शाळांĬारे िकंवा Âया¸या समक±
पयाªयांĬारे उपलÊध कłन देणे.
२) सवª ÿकार¸या असमानता ५% पे±ा कमी करणे.
३) मापन केलेÐया बेसलाइन Öतरांपे±ा आिण Âयाहóन अिधक २५% गुणांनी िसĦी
पातळी वाढवणे.
४) ÿाथिमक Öतरावरील एकूण गळती १०% पे±ा कमी करणे.
िनवडलेÐया िजÐĻातील ÿाथिमक िश±णा¸या िवकासा¸या पातळीनुसार ÿÂयेक योजनेचा
फोकस बदलू शकतो, असेही नमूद केले आहे. कायªøमांतगªत िजÐहे ओळखÁयाचे िनकष
देखील आहेत (A) राÕůीय सरासरीपे±ा कमी मिहला सा±रता असलेले शै±िणकŀĶ्या
ÿभाग िजÐहा आिण (B) िजÐहे जेथे TLC ची (एकूण सा±रता मोहीम) यशÖवी झाली आहे
ºयामुळे ÿाथिमक िश±णाची मागणी वाढली आहे. िजÐĻां¸या या दोन ®ेणéमÅये
ÿाधाÆयøम आिण िनयोजनिवषयक समÖया िभÆन असू शकतात.
DPEP मÅये साधारणपणे ÓयवÖथापनाचे Öतर, धोरणाÂमक िनयोजन, मिहला उīोजकता,
नैितकता, क¤þीकरण आिण िवक¤þीकरण या पाच कायªøमांचा समावेश होतो.
DPEP - Åयेय साÅय करÁया¸या िदशेने ÿगती:
१) ÿाथिमक िश±ण व सा±रता िवभागाचा नवीन िवभाग अिÖतÂवात आला असून येÂया
वषªभरात ÿथमच या िवभागासाठी Öवतंý अथªसंकÐप संसदेसमोर सादर करÁयात
आला आहे. munotes.in

Page 53

मुलé¸या िश±णावर रणनीती आिण कायªøम
53 २) सवª मुलांसाठी सावªिýक ÿवेश सुिनिIJत करÁया¸या उÂकृĶ Åयेयाकडे वाटचाल करत,
अनारि±त वÖÂयांमÅये ३०००० हóन अिधक पयाªयी शाळा सुł केÐया, पयाªयी
शाळांसाठी राÕůीय कायªशाळेत मुलांशी संबंिधत िविवध समÖयांवर उपायांवर चचाª
केली.
३) आिदवासी भागात भौितक ÿवेशाचे सावªिýकìकरण करÁयात ÿगती िदसून आली आहे
आिण बहòतांश िजÐĻांमÅये आिदवासी मुलां¸या नŌदणी दरात ल±णीय वाढ झाली
आहे.
४) शालेय गुणव°ेला सवाªिधक महßव DPEP सह राहते. पाठ्यपुÖतकांचा िवकास,
िश±क ÿिश±ण आिण TEM चा िवकास यासार´या िविवध शै±िणक नूतनीकरण
ÿिøया सुł करÁयात आÐया.
५) दूरिश±ण कायªøम िश±क आिण इतर ÿाथिमक िश±ण कमªचाया«¸या वापरासाठी
िÿंट, ऑिडओ आिण िÓहिडओ सामúी तयार करÁया¸या टÈÈयावर पोहोचला आहे.
६) िविवध कायाªÂमक ±ेýांमÅये DPEP किटंगमÅये समुदाय एकýीकरण आिण सहभाग
हा एक अिवभाºय हÖत±ेप रािहला आहे.
७) देशातील इतर कोणÂयाही शै±िणक सांि´यकì ÿणालीपे±ा ®ेķ असलेली शै±िणक
ÓयवÖथापन मािहती ÿणाली Öथापन करÁयात DPEP यशÖवी झाले आहे.
८) ओåरसा आिण पिIJम बंगाल ही काही काळापासून ‘Öपेशल वॉच’ राºये आहेत.
९) नागरी कामांची कमाल मयाªदा सÅया¸या २४% वłन ३३% पय«त वाढवÁया¸या
ÿÖतावाला खचª िव° सिमतीने माÆयता िदली आहे.
१०) कायªøमांतगªत खचाªचा कल बदलला आहे. DPEP II अंतगªत खचª उÂसाहवधªक
आहे.
११) उ°र ÿदेश (UPBEP) आिण DPEP I राºयाने शाĵतता राºय/अहवाल हाती
घेतला आहे. या राºयांनी DPEP ¸या िøयाकलाप आिण ÿिøया ओळखÐया आहेत.
जरी DPEP ची सुŁवात १९९४ मÅये भारतातील शै±िणकŀĶ्या मागास िजÐĻांमÅये
UPE ची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी एक अनोखा आिण नािवÆयपूणª ÿयÂन Ìहणून करÁयात
आली. नंतर शाळा आधाåरत सांि´यकì ÿणाली िवकिसत करÁयाचे कायª NIEPA ने
१९९५ मÅये UNICEF ¸या आिथªक सहाÍयाने सुł केले. NIEPA ने िजÐहा Öतरावर
अंमलबजावणीसाठी एक सॉÉटवेअर तयार केले आिण DPEP िजÐĻाला आवÔयक
तांिýक आिण Óयावसाियक सहाÍय ÿदान केले. Âयामुळे DISE (िश±णासाठी िजÐहा
मािहती ÿणाली) ÿिसĦ करÁयात आली. अशाÿकारे, DPEP यशाकडे नेत आहे आिण
यामुळे मुले Âयां¸या भिवÕयाकडे उ°रो°र ÿगती करत आहेत.
munotes.in

Page 54

मिहलांसाठी िश±ण
54 ३.३ िश±णातील समानतेसाठी Öवयंसेवी संÖथा आिण समुदायाची भूिमका NGO - गैर-सरकारी संÖथा:
Öवयंसेवी संÖथा जगभरात कायª करतात आिण मानवी कÐयाण आिण सामािजक
कÐयाणा¸या उĥेशाने सेवांची िवÖतृत ®ेणी आहे. या संÖथा सतत िवकासासाठी आिण
समाजात सकाराÂमक बदल घडवून आणÁयाचे काम करत असतात. NGO ची रचना,
उपøम आिण धोरणे वेगवेगळी असू शकतात परंतु सवª NGO Âयां¸या कारणाÿती किटबĦ
आहेत आिण Âयांचे संबंिधत Åयेय साÅय करÁयासाठी Âयांचे कायª करतात. मूलभूतपणे,
Âयांना िविवध माÅयमांĬारे िनधी िदला जाईल आिण ÿामु´याने ÖवयंसेवकांĬारे चालवला
जाईल. एनजीओची पातळी Öथािनक, िजÐहा, राÕůीय आिण आंतरराÕůीय यांसार´या
ÿमाणात ती कोणÂया ÿमाणात काम करते यावर अवलंबून असते.
सरकारी धोरणांना मदत करÁयासाठी Öवयंसेवी संÖथा महßवाची भूिमका बजावू शकतात.
यामुळे शै±िणक गुणव°ा सुधारÁयास आिण शै±िणक शुÐक सवलत कायªøम लागू
करÁयासाठी िश±णामÅये अिधक िनधी िवतåरत करÁयात मदत होऊ शकते. िश±णासाठी
मोहीम हाती घेऊन भूिमका आयोिजत केÐया जाऊ शकतात. यामुळे शै±िणक नŌदणीची
सं´या वाढू शकते आिण मुले आिण मिहलांना पुरेसे िश±ण िमळÁयाची संधी वाढू शकते.
Öवयंसेवी संÖथांनी मिहलांना सामािजक आिण राजकìय ±ेýात सहभागी होÁयाची संधी
िदली जी नÉयासाठी आिण सावªजिनक ±ेýांनी सहजासहजी िदली नाही. एनजीओ
भारतातील कायīाĬारे ÿदान केलेÐया अिधकारांची अंमलबजावणी करÁयात महßवाची
भूिमका बजावतात. खालील मागा«नी मिहलां¸या Öवयंरोजगाराला चालना देÁयासाठी ती
महßवपूणª भूिमका बजावते-
१) ÿिश±ण आिण कौशÐय िवकास ÿदान कłन.
२) Âयांना कायदेशीर आिण मालम°े¸या ह³कांची जाणीव कłन देऊन.
३) Âयांना मÅयÖथांवर कपात करÁयात मदत कłन आिण उÂपादकांना Âयां¸या
कामासाठी योµय िकंमत िमळÁयाची खाýी कłन.
४) Öवयंसेवी संÖथा मिहलांना कजª देऊन Âयांना लàय करतात आिण मदत करतात
कारण Âयां¸याकडे कजाªचे अिधक चांगले पुनदाªते असÐयाचा इितहास आहे.
५) मािहती, ²ान, तंý²ान, ÿिश±ण आिण ÓयवÖथापकìय तंýांसह Öवयंरोजगार
मिहलांना सुसºज करÁयासाठी ±मता िनमाªण कłन.
मिहला बचत गटांना (SHGs) úामीण आिण शहरी भागातील मिहलां¸या स±मीकरणासाठी
एक ÿभावी धोरण Ìहणून ओळखले गेले आहे. हा गट शेती, पोषण, आरोµय, वनीकरण,
उÂपÆनवाढीचे उपøम इÂयादी िविवध िवषयांवर काम करतो आिण लढतो.
munotes.in

Page 55

मुलé¸या िश±णावर रणनीती आिण कायªøम
55 Öवयंसेवी संÖथा मिहला स±मीकरणासाठी खालील उपøमांमÅये सहभागी आहेत:
१) हे úामीण मिहलांना भेडसावणाöया समÖया संबंिधत अिधकाöयांकडे मांडÁयात मदत
करते आिण मिहलांवर पåरणाम करणाöया धोरणाÂमक िनणªयांचे पåरणाम मूÐयमापनही
करते.
२) हे मिहलांना िवशेषतः úामीण मिहलांमÅये िश±ण आिण जागłकता िनमाªण करÁयास
मदत करते.
३) मिहलां¸या स±मीकरणासाठी मािहती आिण संÿेषण तंý²ाना¸या (ICT) वापराला
चालना देÁयासाठी हे मदत करते.
४) हे जाÖतीत जाÖत संसाधने, योजना आिण ÿकÐपांची अंमलबजावणी करÁयास मदत
करते जेणेकŁन मिहला स±मीकरणावर पåरणाम होÁयास मदत होते.
५) मिहला स±मीकरणासाठी सरकार¸या ÿयÂनांना पूरक ठरÁयास मदत होते.
६) हे मिहलांमÅये नेतृÂव गुणव°ा िवकिसत करÁयात आिण Âयां¸या स±मीकरणात Âयांचा
सहभाग सुिनिIJत करÁयात मदत करते.
UNESCO Ĭारे दरवषê ८ सÈट¤बर हा आंतरराÕůीय सा±रता िदवस Ìहणून साजरा केला
जातो ºयामुळे आंतरराÕůीय समुदायाला समान वाढ साÅय करÁयासाठी सा±रतेचे महßव
ल±ात आणून िदले जाते. गरीब समुदायांमÅये काम करणाöया आिण िश±णाला ÿोÂसाहन
देणाöया Öवयंसेवी संÖथा.
१) úामीण िवकासासाठी सामुदाियक कृती (CARD) :
CAR D तािमळनाडू¸या िविवध िजÐĻात काम करते आिण िनराधार पाĵªभूमीतील मुलéना
माÅयिमक आिण उ¸च माÅयिमक िश±णासाठी आिण जीवनातील Âयांचे Åयेय साÅय
करÁयासाठी मदत करते. हे आरोµय, मिहलांचे जीवनमान, मिहला िवकास ÿकÐप आिण
पयाªवरण या ±ेýातही काम करते. अिधकािधक मुलéना सरकारी उ¸च माÅयिमक
शाळांमÅये दाखल करÁयावर आिण एका वषाªसाठी आवÔयक असलेÐया शाळे¸या दĮर,
नोटबुक, Öटेशनरी आिण ÿसाधनसामúी यांसारखे सािहÂय ÿायोिजत करÁयावर हे ल±
क¤िþत करते.
२) सेवा मंिदर:
सेवा मंिदर Öवयंसेवी संÖथा राजÖथानमÅये कायª करते आिण शाळा सोडलेÐया बहòतेक
मुलéचे िश±ण सुिनिIJत करÁयावर ल± क¤िþत करते. हे मुलांना मूलभूत िहंदी, गिणत आिण
इंúजी कौशÐये आÂमसात करÁयास मदत करते आिण Âयांना सरकारी शाळेत ÿवेश
घेÁयास ÿवृ° करते.
munotes.in

Page 56

मिहलांसाठी िश±ण
56 ३) िवīा आिण मूल:
१९९८ मÅये समाजातील सामािजक आिथªकŀĶ्या उपेि±त वगाªतील अÐप
िवशेषािधकारÿाĮ मुलां¸या जीवनात बदल घडवून आणÁया¸या एकमेव उĥेशाने िवīा
आिण बाल एनजीओची सुŁवात झाली. याने अधª-úामीण आिण úामीण भागात पाच
िठकाणी १८०० हóन अिधक मुलांना आपÐया शाळे¸या माÅयमातून आिण शाळा समथªन
कायªøमांĬारे मदत केली आहे.
४) अमर सेवा संगम:
ही Öवयंसेवी संÖथा िवशेष िदÓयांग मुलांसाठी संगम नावाची शाळा चालवते जी úामीण
भागात मोफत िश±ण देते आिण Âयांना Âयांची ±मता साÅय करÁयात मदत करते. िशव
सरÖवती िवīालय (SSV) ही एक मॉडेल Öकूल आहे जी वेगवेगÑया स±म िवīाÃया«ना
आिण िनयिमत िवīाÃया«ना एकाच वगाªत एकý आणते आिण Âयांना एकािÂमक िश±ण
ÿदान करते.
५) वाÂसÐय:
या एनजीओने २००१ मÅये राजÖथानमधील मुलांवर ल± क¤िþत कłन आपले काम सुł
केले. Âयाची शाळा वाÂसÐय िश±ा िनकेतन इय°ा ८ वी पय«त मोफत िश±ण देते.
अशा ÿकारे, आपण असे Ìहणू शकतो कì एनजीओ राºय, राÕů िकंवा समुदाया¸या
सामािजक िवकासात खूप महßवाची भूिमका बजावतात. लोकांना Âयांचे ह³क आिण
कतªÓये यािवषयी िश±ण आिण जागŁकता आणणे अÂयंत आवÔयक आहे. एनजीओ
महßवा¸या आहेत कारण ते लोकांना Âयां¸या समुदायात सामील होÁयाचा मागª देतात
समुदाय:
मानव संसाधन िवकासासाठी िश±ण हे महßवाचे साधन आहे. देशा¸या ÿगतीसाठी मानव
संसाधन िवकासासाठी दोÆही िलंगांची ±मता वाढवणे आवÔयक आहे. अिलकड¸या वषा«त,
ÿाथिमक Öतरावरील मुलéची नŌदणी वाढली आहे परंतु ल§िगक असमानता अजूनही कायम
आहे आिण ÿाथिमक आिण उ¸च ÿाथिमक Öतरावरील मुलां¸या तुलनेत मुलéमÅये गळतीचे
ÿमाण जाÖत आहे.
मागील उप युिनट¸या चच¥नुसार आÌहाला मािहती आहे कì सरकारने मुलé¸या िश±णासाठी
िविवध योजना आिण कायªøम राबवले होते आिण िवशेष तरतुदी केÐया होÂया आिण
मुलé¸या िश±णातील सहभागाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी िवशेष ÿोÂसाहन िदले होते जसे कì
SSA, DPEP, मिहला सम±, KGBV, ECCE, NPEGEL, EGS/AIE, िमड-डे मील
योजना, एकािÂमक बाल िवकास योजना, ICDS, िकशोरी शĉì योजना आिण इतर. या
सवª कायªøमां¸या ÿभावी अंमलबजावणीसाठी ÿभावी िवक¤þीकरण आवÔयक आहे. येथे,
भारतातील मुलéची शै±िणक िÖथती सुधारÁयासाठी समुदायाचा सहभाग महßवाची आिण
िनणाªयक भूिमका बजावू शकतो.
munotes.in

Page 57

मुलé¸या िश±णावर रणनीती आिण कायªøम
57 भारतीय समाजात, पुŁष मुलाचे िश±ण महÂवाचे आहे तर मुलीचे िश±ण दुÍयम आहे.
अकराÓया पंचवािषªक योजनेत समुदाया¸या सहभागा¸या महßवावर आिण शाळा
ÓयवÖथापनात तसेच कायªøमा¸या अंमलबजावणीमÅये सहभागावर भर िदला जातो.
ÿाथिमक Öतरावर मुलé¸या िश±णाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण UEE साÅय
करÁयासाठी हे ÿभावी धोरण असेल.
सामािजक-सांÖकृितक आिण आिथªक कारणांमुळे Âयांना उपलÊध संधी आिण सुिवधांचा
पुरेपूर लाभ घेता येत नसÐयाने सांÖकृितक पूवªúहामुळे वंिचत घटकातील मुली. काही
अडथळे आिण आÓहानांमुळे मुलéना िश±ण िमळÁयात अडचण येते.
मुलé¸या िश±णासाठी समुदायाचा सहभाग:
िश±णामÅये ल§िगक समानतेसाठी समुदायाची भूिमका अशी आहे कì समाज मुलé¸या
िश±णासाठी िविवध कायªøमांसाठी अनेक ÿकारे सहभागी होऊ शकतो. धोरणांमÅये
समािवĶ आहे:
१) मुलéचे िश±ण हा समाजाचा अज¤डा बनवणे. Âयासाठी जनजागृती मोिहमेĬारे मुलé¸या
िश±णासाठी नावनŌदणी आिण िश±णाचे फायदे.
२) मुलéसाठी शै±िणक समानता कायªøमां¸या अंमलबजावणीचे परी±ण आिण
मूÐयमापन करणे.
३) िवīाथê आिण िश±कांची उपिÖथती तपासणे िवशेषतः मिहला िश±क.
४) ल§िगक अनुकूल वगाªतील िश±ण आिण वातावरणास मदत करÁयासाठी.
५) िश±क ÿिश±ण आिण आगणवाडी सुधारÁयासाठी मदत करणे.
६) Öवतंý शौचालयासार´या शाळां¸या सुिवधा उपलÊध कłन देÁयासाठी मदत करणे.
७) मुलéचे शाळांमÅये सुरि±त आिण सुलभ संøमण ÿदान करणे.
८) पाठ्यपुÖतके, Öकूल बॅग, Öटेशनरी, गणवेश, सायकली, िशÕयवृ°ी आिण दुपारचे
जेवण या Öवłपात योµय िवतरण सेवेत मदत करÁयासाठी.
९) मुलé¸या शाळेतील सहभागासाठी आिण योµय िश±णासाठी घरातील वातावरण
सुधारÁयासाठी मदत करणे.
१०) समुदाया¸या पािठंÊयाĬारे Óयावसाियक ÿिश±ण, आरोµय जागृती, शारीåरक ÿिश±ण,
जीवन कौशÐय ÿिश±णाची तरतूद करणे.
११) मुलéचे िश±ण सुधारÁयासाठी शाळांना मनुÕयबळ, आिथªक आिण भौितक
संसाधनां¸या łपात सहाÍय ÿदान करणे.
१२) शालेय िश±ण ÓयवÖथापनाशी संबंिधत अनेक समÖया जसे कì सुĘी, वेळ,
अËयासøम इÂयादéबĥल¸या धारणा ÖपĶ करÁयात मदत करÁयासाठी योµय िवचार
केला पािहजे. munotes.in

Page 58

मिहलांसाठी िश±ण
58 १३) Öवयंपाकघरातील कपाटांचे बांधकाम आिण देखभाल, अÆनधाÆयांचे योगदान,
साठवण, Öवयंपाक, अÆन देणे, Öवयंपाकघर आिण भांडी साफ करणे यासाठी समुदाय
आपला पािठंबा देऊ शकतो.
१४) ल§िगक शोषण, अÐपवयीन िववाह, ľीĂूण हÂया आिण ĂूणहÂया, हòंडा इÂयादी मुलéशी
िनगडीत सामािजक समÖयांवर योµय तोडगा काढÁयासाठी मिहला समूह/मिहला बचत
गट/मदर असोिसएशन यांनी चचाª केली पािहजे आिण Âयासाठी योµय उपाययोजना
केÐया पािहजेत. मिहला स±मीकरणा¸या माÅयमातून या समÖयांचे िनराकरण
करÁयासाठी ÿयÂन केले जातील.
१५) शाळे¸या सुिवधांचे बांधकाम, दुŁÖती आिण सुधारणा करÁयात मदत करणे.
१६) úामीण भागातील मिहला िश±कांची भरती, सुरि±तता आिण िनवासी सुिवधा
पुरवÁयासाठी मदत करणे.
१७) मुलéची िशकÁयाची ÿगती आिण वगाªतील वतªन याबĥल जाणून घेÁयासाठी समुदाय
सदÖयांनी शालेय बैठकांना सिøयपणे उपिÖथत राहावे.
१८) समुदाय सदÖयांनी मुलéचे िश±ण, नावनŌदणी, PTAs, MTAs आिण VECs मÅये
िमळवलेले यश आिण कायम ठेवÁयावर िनयिमत/साĮािहक चचाª केली पािहजे.
१९) समाजाने अपंग मुलéना आधार िदला पािहजे आिण Âयांना शाळांमÅये घर आधाåरत
िश±णाची ÓयवÖथा कłन आिण समायोºय अपंग असलेÐया िवशेष सेवा पुरवÐया
पािहजेत.
अशाÿकारे, आÌही असा िनÕकषª काढू शकतो कì समुदायाचा सहभाग शाळा आिण
िश±कांना अिधक कायª±म शालेय ÿणालीकडे नेÁयासाठी अिधक उ°रदायी बनवेल आिण
यामुळे मुलéना Âयांचे जीवन ÿगतीपथावर नेÁयात न³कìच मदत होईल.

*****
munotes.in

Page 59

59 ४
मुलé¸या िश±णातील आÓहाने आिण संधी
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ पåरचय
४.२ मुलé¸या िश±णासाठी सरकारी ÿोÂसाहन
४.२.१ मुलé¸या िश±णाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी भारत सरकार¸या योजना
४.३ मूÐयांचा öहास आिण Âयांचा मुलéवर होणारा पåरणाम
४.४ मुलé¸या शाळांना येणाöया समÖयांवर मात करÁयासाठी उपाययोजना
४.४.१ मुलé¸या िश±णाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी युिनसेफची भूिमका
४.५ सारांश
४.६ ÿij
४.७ संदभª
४.० उिĥĶे हे मॉड्यूल/ÿितमान नीट वाचÐयानंतर तुÌही हे कł शकाल:
 मुलé¸या िश±णातील आÓहाने पåरभािषत कराल.
 मुलé¸या िश±णातील संधी ओळखाल.
 मुलé¸या िश±णासाठी सरकारी ÿोÂसाहने सांगाल.
 मुलé¸या िश±णासाठी भारत सरकार¸या उपøमांची यादी कराल.
 मूÐयांची गरज समजून ¶याल.
 मुलé¸या शालेय िश±णावर होणारा पåरणाम जाणून ¶याल.
 मुलé¸या शाळांना येणाöया समÖयांवर मात करÁयासाठी उपाययोजना सांगू शकाल.
४.१ पåरचय संपूणª मानवजाती¸या िवकासासाठी िश±ण महßवाची भूिमका बजावते; हे समाजा¸या
भÐयासाठी िवīाÃया«मÅये जागłकता, समज आिण ²ान िनमाªण करते. भारतीय िश±ण
ÿणाली ही संपूणª जगातील सवाªत मोठी िश±ण ÿणाली मानली जाते जी िश±णा¸या िविवध
Öतरांची पूतªता करते. पण, िनÌमी लोकसं´या वगªखोÐयां¸या बाहेर ठेवून खयाª अथाªने यश
िमळिवणे अश³य आहे. िश±ण घेÁया¸या ÿिøयेतील अनेक अडथळे अिÖतÂवात munotes.in

Page 60

मिहलांसाठी िश±ण
60 आहेत,ºयामुळे िवशेषत: िवīािथªनéना Âयांचे िश±ण सुł ठेवÁयात अडथळे िनमाªण होतात
आिण िविवध कारणांमुळे Âयांना मÅयच िश±ण सोडून जावे लागते.
चांगÐया दजाªचे िश±ण िवīाÃया«¸या ±मतेचा उपयोग कłन Âयांना यशा¸या मागाªवर आणू
शकते. मुलीला िश±ण देणे ही केवळ Öवतःसाठीच नाही तर ित¸या कुटुंबासाठी,
समाजासाठी आिण संपूणª देशासाठी सवō°म गुंतवणूक आहे. उदाहरणाथª, एक िशि±त
मुलगी नंतर लµन कł शकते आिण िनरोगी मुले जÆमाला घालू शकते, Âयांना िशि±त कł
शकते, अिधक पैसे कमवू शकते आिण Âयां¸या कुटुंबात आिण समुदायांमÅये पुÆहा गुंतवणूक
कł शकते, कोणÂयाही ÿकार¸या अÆयाय िकंवा िहंसाचारा¸या िवरोधात सकाराÂमक
भूिमका घेÁयाची अिधक श³यता असते. Âयां¸याकडे उ¸च पातळीवरील मनोवै²ािनक
कÐयाण देखील असायला हवे, ती खरोखरच एक भÓयअशा ÿकारची कृती आहे.एक
िशि±त मिहला राÕůाची नेता Ìहणून सिøय भूिमका बजावते. मुलéना िश±ण देÁयाचे िविवध
फायदे असूनही, असे मानले जाते कì १२९ दशल±ांपे±ा जाÖत मुली शाळेत ÿवेश घेत
नाहीत;
अशाÿकारे, Âयां¸या िश±णासाठी केलेली गुंतवणूक Âयांना उÂसाह देऊ शकते आिण
राÕůा¸या िवकासासाठी सकाराÂमक योगदान देऊ शकते. परंतु, गåरबी, खचª, बालिववाह,
मािसक पाळी, घरातील कामे, िलंग-आधाåरत िहंसा, संघषª आिण संकटाची ±ेýे आिण
तÖकरी हे मुलéना, आपली ÖवÈनाने साकार करÁयापासून रोखणारे इतर घटक आहेत.
Ìहणून, सरकार आिण इतर सवª भागधारकांनी मुलéना िश±ण देÁयासाठी उÂसुकता, रस
आिण सिøय सहभाग घेतला पािहजे. ºया िशवाय मुलéमÅये कोणÂयाही संकटांचा सामना
करÁयासाठी आिण Âयांचे पुनिनªमाªण करÁयात मदत करÁयासाठी Âयांचे कुटुंबीय आिण
समुदायाकङेआवÔयक कौशÐयांची कमतरता असू शकते.
४.२ मुलé¸या िश±णासाठी सरकारी ÿोÂसाहन िपतृस°ाक समाजात मुलéना सवªच ±ेýात िवशेषतः िश±णात वया¸या भेदभावाला सामोरे
जावे लागते. हे बदलत आहे परंतु बदलाचा वेग कमी आहे. िवīािथªनéना िश±ण देÁया¸या
महßवाबाबत अिधक जागłकता िनमाªण होÁयाची गरज आहे. मुलéना िश±णा¸या
तरतुदीपासून सुŁवात कłन जीवना¸या सवª ±ेýात समान संधी उपलÊध कłन देÁयाचे
महßव समजून घेणे अÂयंत महßवाचे आहे. अलीकडील अहवालानुसार, पालकां¸या शाळेची
फì आिण इतर आिथªक दाियÂवे भरÁयास असमथªतेमुळे कोिवड-१९ महामारीमुळे लाखो
िवīािथªनéनी शाळा सोडÐया आहेत. इतर कारणे Ìहणजे दुरÖथ िश±ण/åरमोट लिन«ग
सुिवधा िकंवा मयाªिदत उपकरणांसाठी तरतूद नसणे आिण दुगªम भागात मािहती अंतरजाल/
इंटरनेट सेवांचा अभाव. इतर कारणांमÅये भावंडांची आिण कुटुंबाची काळजी घेÁयाची
जबाबदारी अनेकदा मुली¸या खांīावर येते.
कोिवड-१९ महामारी¸या आधीही िवīािथªनé¸या पåरिÖथतीत फारसा फरक नÓहता.
युिनसेफ¸या अलीकडील अहवालानुसार, जगभरातील िवशेषत:सवात गरीब घरातील तीन
पैकì जवळजवळ एक िकशोरवयीन मुलगी कधीच शाळेत गेली नाही, अहवालात असेही
सुचवÁयात आले आहे कì कमी उÂपÆन असलेÐया देशांतील सवा«त गरीब कुटुंबांतील फĉ munotes.in

Page 61

मुलé¸या िश±णातील आÓहाने आिण संधी
61 एक चतुथा«श मुली Âयांचे ÿाथिमक िश±ण पूणª करतात. या बदÐयात कदािचत गåरबी¸या
दुĶ वतुªळात योगदान देणे आिण
मुलé¸या िश±णाशी संबंिधत सवª िवīमान समÖयांचे हे एक ÿमुख कारण आहे.
संशोधना¸या िनÕकषा«वर आधाåरत āुिकंµज¸या पुÖतकात “कÆयांचे िश±ण काय काम
करते” या िशफारशी करÁयात आÐया आहेत आिण उपेि±त मुलéसाठी िश±ण सुł
ठेवÁयासाठी इतर भागधारकांसह सरकारे पुढील पाच पावले उचलू शकतात.
१) मुलéना शाळेत जाÁयापासून रोखणारे आिथªक अडथळे दूर करणे आिण Âयामुळे
आिथªक पåरणाम वाढÁयाची श³यता आहे.
२) सवाªत उपेि±त मुलéपय«त पोहोचÁयासाठी िलंग-ÿितसादाÂमक दूरिश±णाचे ÿमाण
वाढवणे.
३) गरोदर मुलéसह आिण शाळाबाĻ असलेÐया मुलé¸या िश±णासाठी सामुदाियक
एकýीकरण आिण समथªन तीĄ करणे.
४) मुलé¸या सुरि±ततेला आिण संर±णाला ÿाधाÆय देणे.
५) िकशोरवयीन मुलéचा अथªपूणª सहभाग सुिनिIJत करÁयासाठी ÿयÂन करणे
अशा सूचनांसह आिण भूतकाळातील अनुभवातून िमळालेले धडे आपÐयाला सांगतात कì
सवाªत गरीब आिण उपेि±त मुलéना शाळेत परत जाणे श³य करÁयासाठी वगªखोÐया पुÆहा
उघडÁयापे±ा बरेच काही करÁयाची गरज आहे. िश±णात बदल घडवून आणÁयाची आिण
िवīाÃया«¸या िशकÁया¸या पĦतीची पुनकªÐपना करÁयाची ही आयुÕयात एकदाच िमळणारी
संधी आहे, जेणेकłन शाळा अिधक िलंग-ÿितसाद देणारी आिण सवª िवīाÃया«ना
िशकÁयात मदत करÁयासा ठी, सवª िवīाÃया«ची आिण आरोµयाची काळजी घेÁयासाठी
सवªसमावेशक असतील. खालील उपिवभागात मुलé¸या िश±णा¸या ÿचारासाठी भारत
सरकार¸या काही उपøमांची चचाª केली आहे आिण िडिजटली देखील जोडलेली आहे.
४.२.१ मुलé¸या िश±णाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी भारत सरकार¸या योजना:
भारत सरकारने मुलéची समानता सुिनिIJत करÁयासाठी अनेक उपाययोजना केÐया
आहेत. मुलé¸या िश±ण आिण आरोµया¸या कÐयाणाची खाýी करÁयासाठी िविवध
कÐयाणकारी योजना ºयात आिथªक सहाÍय समािवĶ आहे िनयिमतपणे सुł केले जाते.
भारतातील मुलé¸या कÐयाणाची खाýी करÁयासाठी खालील ÿमुख दहा सरकारी योजना
आहेत:
१) बेटी बचाओ बेटी पढाओ:
ही क¤þ सरकारची योजना आहे जी देशभरातील मुलéना मदत करते. या योजनेचा मु´य
उĥेश िलंग-आधाåरत गभªपाता¸या सामािजक समÖयांपासून मुलéना वाचवणे आिण
देशभरात मुलé¸या िश±णाला ÿोÂसाहन देणे आहे. सुŁवातीला कमी िलंग गुणो°र
िजÐĻांसाठी होते परंतु नंतर यशÖवीåरÂया इतर ÿदेशांमÅये देखील िवÖताåरत केले गेले.
मुलéबĥलचा सामािजक ŀिĶकोन बदलÁया¸या उĥेशाने ही एक शै±िणक योजना आहे. munotes.in

Page 62

मिहलांसाठी िश±ण
62 २) सुकÆया समृĦी योजना:
ही भारत सरकार समिथªत बचत योजना आहे जी पालकांना Âयां¸या मुलé¸या शालेय
िश±णासाठी आिण िववाह खचª ÓयवÖथािपत करÁयासाठी ůÖट Öथापन करÁयास अनुमती
देते. हे पालकांना Âयां¸या मुली¸या उ¸च िश±णासाठी पĦतशीरपणे बचत करÁयास ÿवृ°
करते आिण मुलéची जबाबदारी पालकांवर आहे ही धारणा संपुĶात आणÁयासाठी लµनाचा
खचª दुर करते.
३) बािलका समृĦी योजना:
ही सुकÆया समृĦी योजनेसारखीच एक योजना आहे परंतु या योजनेअंतगªत मुलé¸या
पालकांना देÁयात येणाöया बचती¸या संधी मयाªिदत आहेत.
४) मु´यमंýी राज®ी योजना:
ही राजÖथानमÅये सुł करÁयात आलेली एक योजना आहे जी मुली¸या पालकांना Ìहणजे
जÆमापासून Âयां¸या उ¸च िश±णापय«त आिथªक लाभ देते.
५) मु´यमंýी लाडली योजना:
ही एक बचत योजना आहे जी िवशेषतः मुली¸या पालकांसाठी तयार केली गेली आहे
ºयामÅये काही र³कम ÿारंिभक मुदती¸या पोÖट ऑिफस बचत खाÂयात पाच वषा«¸या
िनिIJत कालावधीसह जमा करावी लागेल ºयामÅये मुलéना िनयिमत अंतराने आिथकª लाभ
िमळेल.
६) मुलéसाठी CBSE उडान योजना:
नावाÿमाणेच क¤þीय माÅयिमक िश±ण मंडळ, तÂकालीन मनुÕयबळ िवकास मंýालय, आता
िश±ण मंýालय, भारत सरकार यांनी लागू केली होती. या योजनेचा मु´य उĥेश संपूणª
भारतातील नामांिकत अिभयांिýकì आिण तांिýक महािवīालयांमÅये मुलéची नŌदणी
वाढवणे हा आहे िजथे िवīाथê या कायªøमात सहभागी होÁयासाठी Âयां¸या CBSE
शाळांमÅये जातील.
७) माÅयिमक िश±णासाठी मुलéना ÿोÂसाहन देÁयाची राÕůीय योजना:
ही एक अशी योजना आहे, जी संपूणª भारत आिण िश±ण िवभाग, तÂकालीन मानव
संसाधन िवकास मंýालय, आता िश±ण मंýालय, भारत सरकार यां¸याĬारे चालिवली जाते
ºयाचा उĥेश ÿामु´याने मुलéना लाभ देÁया¸या उĥेशाने आहे. भारतातील वंिचत वगाªतील.
योजनेसाठी िनवड झाÐयानंतर ित¸या वतीने एक िनिIJत र³कम मुदत ठेव Ìहणून जमा
केली जाईल आिण वयाची १८ वष¥ पूणª केÐयानंतर िवīािथªनी दहावीची परी±ा उ°ीणª
झाÐयानंतर Óयाजासह संपूणª र³कम काढता येईल
munotes.in

Page 63

मुलé¸या िश±णातील आÓहाने आिण संधी
63 ८) मु´यमंýी कÆया सुर±ा योजना:
िबहार राºय सरकारने ÿÂयेक मुलीला ब±ीस देÁयासाठी सुł केलेला आणखी एक ब±ीस
कायªøम जेथे या योजनेअंतगªत मुली¸या जÆमानंतर िविशĶ र³कम जारी केली जाते आिण
मुली¸या जÆमाचे ÿमाणपý पुनŁÂपादन कłन या योजनेचा लाभ िमळवता येतो.
९) माझी कÆया भाµय®ी योजना:
महाराÕů राºयात सुł करÁयात आली असून ÂयामÅये मुली¸या आईला आिथªक लाभ
िदला जात आहे.
१०) नंदा देवी कÆया योजना:
उ°राखंड राºयात नवजात मुलीसाठी सुł करÁयात आली आहे िजथे नवजात मुली¸या
नावावर िनिIJत र³कम जमा केली जाते. Ìहणून ती १८ वष¥ वयाची पूणª करते आिण ितचे
उ¸च िश±ण पूणª करते आिण जमा झालेÐया Óयाजासह संपूणª र³कम मुलीला िदली जाते.
मुली¸या संपूणª आयुÕयात येणाöया अनेक अडथÑयांचा िवचार कłन सरकारने ÿÂयेक
मुलीला Öवावलंबी बनवÁयासाठी आिथªक लाभांसह अनेक योजना आखÐया आहेत.
ÿÂयेक मुलीला Öवतःची ÿगती आिण जीवनात यशÖवी होÁयासाठी ितला योµय संधी आिण
अितåरĉ मदत िदली जाईल याची खाýी करÁयासाठी देखील हे केले जाते. यामुळे
सÅया¸या िश±ण ÓयवÖथेत इि¸छत बदल घडवून आणू शकतात िजथे मुली आिण मुलांना
शाळेत जाÁयाची आिण दज¥दार िश±ण घेÁयाची समान संधी आहे.
४.३ मूÐयांचा öहास आिण Âयाचा मुलéवर होणारा पåरणाम जÆमापूवêच मुलीला िलंगा¸या आधारावर भेदभावाला सामोरे जावे लागते. ľी ĂूणहÂया
आिण ĂूणहÂया ही भारतातील आिण जगभरातील िवनाशकारी घटना आहे. कमी िकमतीचे
गभªपात तंý²ान उपलÊध असÐयाने सवाªत कमी मानिसकता असलेÐया कुटुंबांनी मुलéपे±ा
मुलांसाठी Âयांची िनवड केली आहे. Âयामुळे सरकारला िलंग िनधाªरण हा दंडनीय गुÆहा
Ìहणून कठोर कायदे आणावे लागले. पूवê असे मानले जात होते कì मुलगी जÆमाला आली
तर ती भाµयवान आहे, परंतु अशा कायīांमुळे मुलीचा जÆम होÁयाआधीच Âयाचे अिधकार
लागू होतात. जÆमानंतरही, काही वेळा मुलीला पुŁष भावंडां¸या तुलनेत पुरेसे जेवण िदले
जात नसÐयाने ितला अÆयाय आिण धमा«धतेला सामोरे जावे लागते.
िशवाय, मुलé¸या िश±णाला फारसे ÿाधाÆय िदले जात नाही आिण अनेक कुटुंबांमÅये
पालक आपÐया मुलांना इंúजी माÅयमा¸या शाळेत आिण नंतर उ¸च िश±णासाठी दाखल
करतात तर मुलéना पुÆहा शालेय िश±ण सुł करÁयाची परवानगी नाही आिण Âयांना घरची
कामे करणे अपेि±त आहे. हे ल±ात घेणे फार महÂवाचे आहे कì पालक या शÊदामÅये
आईचा देखील समावेश होतो, आई Öवत: एक मिहला असÐयाने या नकाराÂमक
मानिसकतेमÅये मोठा बदल होऊ शकतो. अÆयायाचे हे दुĶचø तोडून समानतेची मूÐये
ÿÖथािपत करÁयासाठी मुलéनाही पुýां¸या बरोबरीने वागवले पािहजे आिण दोघांनाही
दज¥दार िश±ण िदले पािहजे. munotes.in

Page 64

मिहलांसाठी िश±ण
64 शाळेत िश±कां¸या वागणुकìतून िकंवा िशकवÁया¸या आिण िशकÁया¸या ÿिøयेत संÿेिषत
केलेÐया ल§िगक łढीवादाचा मुलé¸या शै±िणक कामिगरीवर खोल पåरणाम होऊ शकतो
आिण अËयासा¸या ±ेýा¸या िनवडीवर नकाराÂमक पåरणाम होऊ शकतो. अशा वृ°ीमुळे
िवīािथªनé¸या महßवाकां±ा आिण समाजातील Âयां¸या भूिमकांबĥल¸या Âयां¸या समजांवर
पåरणाम करणारे संदेश अिधक मजबूत होऊ शकतात. हे ÖपĶ आहे कì अनेक तŁण िľया
िव²ान, तंý²ान, अिभयांिýकì आिण गिणत (STEM) िवषयांचा पाठपुरावा करत नाहीत.
यामुळे ®िमक बाजारातील सहभाग आिण Óयावसाियक पृथ³करणामÅयेही असमानता
िनमाªण झाली आहे.
बालिववाह , हे आणखी एक गंभीर आÓहान आहे िजथे बहòतेक मुलéवर शाळा सोडÁयासाठी
आिण अगदी लहान वयात लµन करÁयासाठी दबाव आणला जातो. Âयांना मुले होÁयाची
श³यता जाÖत असते अगदी लहान वयात आिण Âयां¸या भागीदार िकंवा सासर¸यांकडून
उ¸च पातळी¸या िहंसाचाराला बळी पडतात. बदÐयात, Âयाचा पåरणाम Âयां¸या मुलां¸या
आरोµयावर, िश±णावर आिण कमावÁया¸या ±मतेवर होतो. नुकÂयाच आलेÐया एका
अहवालानुसार दररोज 18 वषा«खालील हजारो मुलéची लµने होतात िकंवा जबरदÖतीने लµन
केले जाते. याउलट, उ¸च िश±ण घेतलेÐया मुलéचे लµन थोड्या उशीराने होÁयाची,
Öवत:साठी आिण कुटुंबासाठी कमाई सुł करÁयाची अिधक श³यता असते, यामुळे ®िमक
बाजारपेठेतील ल§िगक अंतर देखील कमी होईल. मिहलांची सं´या लोकसं´ये¸या िनÌमी
असÐयाने, Âयांचे योगदान देशा¸या वाढ आिण िवकासात बदल घडवून आणणारे ठł
शकते.
िलंग-आधाåरत िहंसा, हा आणखी एक घटक आहे ºयामुळे मुली आिण मुलé¸या िश±णावर
जाÖत पåरणाम होतो. असा अंदाज आहे कì लाखो मुलéना शाळेत जाताना ल§िगक
अÂयाचार केले जातात ºयामुळे मुली¸या मानिसक आरोµयावर नकाराÂमक पåरणाम होतो.
अनेकदा शाळेसाठी लांब पÐÐयाने चालÐयाने मुलéना िहंसाचाराचा धोका वाढतो आिण
शाळांमÅये येणारे नकाराÂमक अनुभव ही देखील कमी उपिÖथती आिण मुलéमधील
गळतीचे ÿमाण वाढÁयाची कारणे आहेत. युनेÖको¸या अहवालाचा अंदाज आहे कì
जगभरात १२९ दशल± पे±ा जाÖत मुली शाळाबाĻ आहेत Âयापैकì ३२ दशल± ÿाथिमक
शालेय वया¸या आिण ९७ दशल± माÅयिमक शालेय वया¸या आहेत.
मुलéवरील सवª गुÆĻांची उÂप°ी समाजातील इतर सदÖयांमÅये Öवयं-िनयमन, सचोटी
आिण नैितकतेचा अभाव िकंवा जबाबदारीची भावना नसÐयामुळे आहे. अशाÿकारे, नैितक
मूÐयांचा öहास हा सवाªत महßवाचा घटक Ìहणून ओळखला जातो ºयाने मुली आिण
िľयां¸या जीवनाचे आिण सÆमानाचे र±ण करÁयासाठी समाजा¸या अपयशास कारणीभूत
ठरले आहे ºयामुळे सÅयाचे मोठे संकट उĩवले आहे. धािमªक, सामािजक आिण शै±िणक
संÖथांशी संबंिधत असलेÐया मिहला कायªकÂया«नी िवशेषत: कुटुंब आिण कुळातील पुŁष
सदÖयांमÅये नैितक मूÐये ŁजवÁयासाठी पुढाकार घेतला आहे.
४.४ मुलé¸या शाळेत येणाöया समÖयांवर मात करÁयासाठी उपाय पुŁषाला िश±ण देऊन Óयĉìचे पåरवतªन घडू शकते परंतु संपूणª समाजाचे पåरवतªन हे
ľीला िश±ण देÁयावर अवलंबून आहे. Âयामुळे मुलé¸या िश±णात गुंतवणूक केÐयास munotes.in

Page 65

मुलé¸या िश±णातील आÓहाने आिण संधी
65 देशाचा आिण संपूणª जगाचा कायापालट होईल. मुलé¸या िश±णासाठी आिण मानिसक
तंदुŁÖतीसाठी आमचे ल± शाळेतील उपिÖथती आिण िशकÁया¸या पåरणामां¸या पलीकडे
जाईल परंतु Âयाऐवजी आÌही मुलéना सुरि±त, आनंदी आिण सवªसमावेशक िश±णाचा
अनुभव अशा िश±ण ÿणालीसह सुिनिIJत कł जे Âयांना जीवनात यश िमळिवÁयासाठी
आिण बनÁयासाठी ÿोÂसािहत करेल. आयुÕयभर िशकणारे. मुलé¸या शालेय िश±णात
येणाöया अडचणéवर मात करÁयासाठी खालील उपाय आहेत:
१) शालेय िश±णातील अडथळे दूर करणे:
आिथªक अडथळे दूर करणे महßवाचे आहे. हे िशÕयवृ°ी, Öटायप¤ड, अनुदान, सशतª रोख
हÖतांतरणाĬारे केले जाऊ शकते. लांब पÐÐयाची समÖया, शाळेत येÁया-जाÁयासाठी
सुरि±ततेचा अभाव आिण मुलéना शाळेत पोहोचÁयासाठी वाहतुकìचे िविवध मागª उपलÊध
कłन देÁयासाठी योµय िठकाणी शाळा बांधणे. मुलéना िश±ण घेÁयापासून रोखणारे
संकुिचत समज बदलू शकेल असे जागłकता कायªøम आयोिजत करा. एक िशि±त मुलगी
कुटुंबाला, समाजाला, देशाला आिण संपूणª जगाला देऊ शकणायाª उ¸च परताÓया¸या
मोिहमेचे आयोजन आिण ÿचार करणे.
२) सुरि±त आिण सवªसमावेशक शाळांना ÿोÂसाहन देणे:
भागधारकांनी सुरि±त आिण सवªसमावेशक िश±णाचे वातावरण उपलÊध कłन देणारी
शाळा तयार करणे आिण Âयाची देखभाल करणे आवÔयक आहे. शालेय संÖकृती तयार
करणे आिण िलंग-आधाåरत िहंसा कमी करÁयात मदत करणाöया पĦतéचा ÿचार करणे
आिण िलंग-आधाåरत िहंसाचाराची तøार करÁयासाठी सिøय यंýणा सुिनिIJत करणे.
िकशोरवयीन मुलéसाठी Öव¸छता सुिवधा आिण मािसक पाळी¸या Öव¸छता ÓयवÖथापनास
समथªन देणे देखील महßवाचे आहे.
३) िश±णाचा दजाª सुधारणे:
िश±णाचा दजाª बहòतांश भागधारकां¸या Óयावसाियकतेवर अवलंबून असतो. िश±कां¸या
Óयावसाियक िवकासामÅये गुंतवणूक करणे, अËयासøम आिण िशकवÁया¸या पĦतéमधील
ल§िगक पूवाªúह आिण िलंग िÖटåरयोटाइिपंग दूर करणे महßवाचे आहे आिण मूलभूत
िश±णावर ल± क¤िþत केले पािहजे. अÅयापन आिण िशकÁया¸या ÿिøयेत वापरÐया
जाणायाª अÅयापन साधनांचा वापर केलेला भाषा, िचýाÂमक पैलू आिण पåरणाम यां¸या
संदभाªत िलंग संवेदनशील असणे आवÔयक आहे.
४) कौशÐये िवकिसत करणे आिण मुलéना जीवन आिण ®म बाजारातील यशासाठी
स±म करणे:
सामािजक समÖयांवर आधाåरत कौशÐय िवकास कायªøम आिण कायªशाळा आयोिजत
कłन मुलé¸या स±मीकरणास ÿोÂसाहन देणे. िवīािथªनéना देखील STEM िवषयात
ÿािवÁय िमळवÁयासाठी आिण Âयां¸या आवडीनुसार कåरअर करÁयासाठी ÿोÂसािहत करणे
महßवाचे आहे. मुलéना उ¸च िश±ण घेÁयासाठी िशÕयवृ°ी कायªøम ÿदान करणे आवÔयक munotes.in

Page 66

मिहलांसाठी िश±ण
66 आहे. सवाªत महßवाचे Ìहणजे मिहलांसाठी बाल संगोपन सुिवधा आिण ®िमक बाजारपेठेत
सामील होणाöया मुलéसाठी बाल संगोपन कायªøमांसाठी समथªन ÿदान केले जाणे
आवÔयक आहे.
अशा सिøय उपøमांमुळे पालकांना Âयां¸या मुलé¸या िश±णासाठी अिधक वेळ आिण पैसा
गुंतवÁयास ÿवृ° केले जाईल. जेथे ते आÂमिनभªरता आिण Öवत: ची ओळख या ŀĶीने
दूर¸या फायīांचा अंदाज लावू शकतील. सुिशि±त मिहलांसाठी नोकरी¸या संधी आिण
úामपåरषदेत मिहलांसाठी जागा आर±णा¸या तरतुदéबाबत सýे आयोिजत केÐयाने कायª±म
मिहला नेÂया तयार होतील आिण यामुळे इतर अनेक मुलéनाही या मागाªवर जाÁयाची ÿेरणा
िमळेल. हे गैरसमज दूर करÁयात आिण मुलé¸या शालेय िश±णातील अडथळे दूर करÁयात
ÿभावी भूिमका बजावेल.
४.४.१ मुलé¸या िश±णाला चालना देÁयासाठी युिनसेफची भूिमका:
युिनसेफ भेदभाव करणायाª िलंग िनकषांना सामोरे जाÁयासाठी मुलé¸या माÅयिमक िश±ण
उपøमांना ÿाधाÆय देÁयासाठी सतत कायªरत आहे. हे शाळांमधील मािसक पाळी Öव¸छता
ÓयवÖथापनाशी संबंिधत समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी देखील कायª करते. एºयुकेशन
कॅनॉट वेट हा िश±णासाठी जगातील पिहला िनधी मानला जातो, जो सुरि±त िश±ण
वातावरणाला चालना देÁयासाठी, िश±कांची कौशÐये सुधारÁयासाठी आिण िलंग-
ÿितसादाÂमक िश±ण कायªøमांना समथªन देÁयासाठी समिपªत आहे.
युिनसेफ सवाªत आÓहानाÂमक पåरिÖथतीतही मुलé¸या िश±णातील अडथळे दूर
करÁयासाठी आिण िश±णातील ल§िगक समानतेला ÿोÂसाहन देÁयासाठी समुदाय, सरकार
आिण भागीदारांसार´या िविवध भागधारकांसह कायª करते. मुलé¸या माÅयिमक
िश±णासाठी गुंतवणूक केली जाते अशा िवकासासाठी हे सवाªत ÿभावी आिण पåरवतªनीय
धोरणांपैकì एक Ìहणून कायª करते. हे सवª मुलéना Âयांचे माÅयिमक िश±ण पूणª करÁयासाठी
आिण Âयां¸या जीवनासाठी आिण कåरअरसाठी आवÔयक कौशÐये िवकिसत करÁयास
स±म करÁयाचा ÿयÂन करते. हे तेÓहाच होऊ शकते जेÓहा सवाªत उपेि±त आिण वंिचत
मुलéना Âयांचे पूवª-ÿाथिमक आिण ÿाथिमक िश±ण घेÁयासाठी आिण पूणª करÁयासाठी
आधार िदला जातो.
युिनसेफ मुलé¸या िश±णात येणाöया पुढील अडथÑयांवर मात करÁयासाठी काम
करत आहे:
 ल§िगक िनकषांना सामोरे जाÁयासाठी ते िनसगाªत भेदभाव करणारे आहेत
 मुलéना शाळेत ÿवेश आिण दज¥दार िश±ण नाकारणाöया हािनकारक ÿथांना आळा
घालÁयासाठी
 अथªसंकÐप िलंग-ÿितसाद देणारे आहेत याची खाýी करÁयासाठी सरकारला पािठंबा
देणे
 ल§िगक समानतेला ÿाधाÆय देणारी शै±िणक धोरणे आखÁयासाठी सरकारांना
ÿोÂसाहन देणे munotes.in

Page 67

मुलé¸या िश±णातील आÓहाने आिण संधी
67  िश±णातील ल§िगक तफावत दूर करÁयासाठी मूÐयांकन डेटा वापरÁयात शाळांना
मदत करणे
 सामािजक संर±ण उपायांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी ºयात रोख हÖतांतरण समािवĶ
असू शकते
 माÅयिमक शाळांमÅये मुलéचे संøमण आिण ÿितधारण सुधारÁयासाठी
 िश±क ÿिश±ण आिण Óयावसाियक िवकासावर िवशेषत: िलंग-ÿितसाद देणायाª
अÅयापनशाľांवर ल± क¤िþत करणे
 अÅयापन आिण िश±ण सामúीमधून िलंग िÖटåरयोटाइिपंग उदाहरणे काढून टाकणे
 िश±णातील अंतर-संबंिधत अडथÑयांसारखे इतर अडथळे दूर करÁयासाठी
 तŁण मातांसाठी पुनÿªवेश धोरणां¸या समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी
४.५ सारांश गåरबी, सांÖकृितक िनयम, कुÿथा, खराब Öव¸छता ÓयवÖथापन ÿणाली िकंवा खराब
पायाभूत सुिवधा, िहंसा आिण संबंिधत समÖयांमुळे मुलéना िश±णात अडथळे येतात.
दज¥दार िश±ण िमळणे हा मुलéचा ह³क आहे. उरलेÐया अÅयाª लोकसं´येला िशि±त
केÐयास राÕůा¸या वाढीला आिण िवकासाला न³कìच हातभार लागेल. िवīािथªनéना
सुरि±त आिण शांत वातावरण उपलÊध कłन देणे ही शाळा आिण सरकारची भूिमका आहे.
लोकसं´येचा अधाª भाग असलेÐया मुलéनी जीवनातील िविवध सामािजक-भाविनक
टÈÈयांचा यशÖवीपणे सामना करÁयासाठी ²ान आिण कौशÐये िमळवणे आवÔयक आहे.
मुलé¸या िश±णाचा फायदा Óयĉì आिण राÕů दोघांनाही होईल. उ°म िशि±त मिहलांना
पोषण आिण आरोµय सेवेबĥल अिधक मािहती असते. िलंगा¸या आधारावर शोषणाला वाव
न देता औपचाåरक ®म बाजारात सहभागी होÁयाची आिण जाÖत उÂपÆन िमळिवÁयाची
Âयांची श³यता असते. ते नंतर¸या वयात लµन कł शकतात आिण आई होÁयाचे िनवडू
शकतात, कदािचत कमी मुले असतील आिण सहसा Âयांची मुले िनरोगी असतील.
मुलé¸या िश±णात गुंतवणूक केÐयास बालिववाह दर, बालमृÂयू दर आिण माता मृÂयू दर
कमी होऊन राÕůीय िवकास दर वाढू शकतो. या सवª घटकांचे एकिýत पåरणाम घरे,
समुदाय आिण देशांना दाåरþ्यातून बाहेर काढÁयास मदत करतील. सवª मुली आिण
तŁणéसाठी िश±ण सुिनिIJत करणे आिण Âयां¸या कåरअरसाठी आिण मानिसक
आरोµयासाठी आवÔयक जीवन -कौशÐये वाढवणे ही समाजातील ÿÂयेक सदÖयाची नैितक
जबाबदारी आहे.
"मुलé¸या िश±णापे±ा अिधक मौÐयवान गुंतवणूक नाही."
- बान कì मून, सरिचटणीस, संयुĉ राÕů. munotes.in

Page 68

मिहलांसाठी िश±ण
68 ४.६ ÿij १) मुलé¸या िश±णासाठी भारत सरकार¸या योजना सांगा?
२) तुÌही मूÐयां¸या ±रणाचा अथª कसा लावता आिण Âयाचा मुलéवर होणारा पåरणाम
कसा सांगता?
३) मुलé¸या शाळांना येणाöया समÖयांवर मात करÁयासाठी काय उपाययोजना करता
येतील?
४) ÿÂयेक मुलीला िशकÁयाची संधी िमळावी यासाठी आपण काय कł शकतो?
५) जागितक आÓहानाला तŌड देÁयासाठी संशोधन काय योगदान देऊ शकते?
६) मुलé¸या िश±णाला चालना देÁयासाठी Óयĉéची भूिमका सांगा.
७) मुलé¸या िश±णाला चालना देÁयासाठी गैर-सरकारी संÖथा काय कł शकतात?
४.७ संदभª  चांदणी, पी. आिण क³कर , जी. (२०२०). भारतातील मुलé¸या शालेय िश±ण आिण
िश±णासाठी संधी आिण आÓहाने. edusanchar.com ResearchGate. पासून
पुनÿाªĮ
https://www.researchgate.net/publication/343969349_Opportunities_
and_Challenges_for_Girl_Child_Schoo ling_and_Education_in_India
 क¤þ पुरÖकृत योजना "माÅयिमक िश±णासाठी मुलéना ÿोÂसाहन" (२०११).
https://www.education.gov.in/en/sites/upload_files/mhrd/files/upload
_ document/NSISGE -Scheme -Copy.pdf वłन पुनÿाªĮ
 øेिडट मंýी (२०२२). भारतातील मुलéसाठी शीषª १० सरकारी योजना.
https://www.creditmantri.com/top -10-government -schemes -for-girl-
children -in-india/ वłन पुनÿाªĮ
 Gerbner, G. ( १९९८). सांÖकृितक पयाªवरण चळवळ का? राजपý: आंतरराÕůीय
जनªल फॉर कÌयुिनकेशन Öटडीज, ६०(२), १३३–१३८
 Glen nerster, R. & Neal, M. ( २०१७). मुलé¸या शालेय िश±णातील 4 सामाÆय
अडथळे—आिण Âयावर मात कशी करावी. एक मोहीम.
https://www.one.org/us/blog/girls -education -barriers/ वłन पुनÿाªĮ
 जेनिकÆस, आर. आिण िवÆŇॉप , आर. (२०२०). COVID -१९ नंतर सवाªत दुलªि±त
मुलéना शाळेत परत आणÁयासाठी ५ िøया. āुिकंµस एºयुकेशन Èलस डेÓहलपम¤ट.
https://www.brookings.edu/blog/education -plus-
development/2020/05/15/5 -actions -to-help-bring -the-most -munotes.in

Page 69

मुलé¸या िश±णातील आÓहाने आिण संधी
69 marginalized -girls-back -to-school - वłन पुनÿाªĮ कोिवड-19 नंतर/
 King, E. M. & Winthrop, R. ( २०१५). मुलé¸या िश±णासमोरील आजची
आÓहाने. āुिकंµस येथे जागितक अथªÓयवÖथा आिण िवकास.
https://www.brookings.edu/wp -content/uploads/2016/07/todays -
challenges -girls-educationv6.pdf वłन पुनÿाªĮ
 रॉिűµज, एल. (२०१९). मुलé¸या िश±णातील ७ अडथळे आिण Âयावर मात कशी
करावी. जागितक नागåरक दाåरþ्याचा पराभव करतात.
https://www.globalcitizen.org/en/content/barriers -to-girls-education -
around -the-world/ वłन पुनÿाªĮ
 शमाª, एम. (२०१८). नैितक मूÐयांचा öहास हे मिहलांवरील गुÆĻांचे मूळ कारण आहे.
द िůÊयून: लोकांचा आवाज.
https://www.tribuneindia.com/news/archive/ludhiana/deterioration -of-
moral -values -root-cause -of-crime -against -women -580372 वłन
पुनÿाªĮ
 Taneri, P.O., Gao, J. & Johnson, R. ( २०१६). नैितक मूÐयां¸या öहासाची
कारणे: øॉस-सांÖकृितक तुलनाÂमक िवĴेषण. २०१६ WEI आंतरराÕůीय शै±िणक
पåरषद कायªवाही. २४२-२५२. https://www.westeastinstitute.com/wp -
content/uploads/2016/09/P. -O.-Taneri -J.-Gao-R.-Johnson.pdf वłन
पुनÿाªĮ
 जागितक बँक IBRD – IDA ( २०२२) गरीबी मुलीचे िश±ण समजून घेणे.
https://www.worldbank.org/en/topic/girlseducation#1 वłन पुनÿाªĮ
 ÿÂयेक मुलासाठी युिनसेफ. (n.d.) मुलéचे िश±ण: िश±णातील ल§िगक समानतेचा
ÿÂयेक मुलाला फायदा होतो. https://www.unicef.org/education/girls -
education वłन पुनÿाªĮ.
*****
munotes.in

Page 70

70 ५
मिहलांसाठी¸या िश±णातील ÿाÂयि±क कायª
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ पåरचय
५.२ मिहलां¸या समÖयांवर आधाåरत िचýपट
अ. पåरचय
ब. सादरीकरण
क. िनÕकषª
५.३ मिहलां¸या समÖयांवर ÿकाश टाकणारे एक पथनाट्य
अ.पåरचय
ब. सादरीकरण
क. िनÕकषª
५.४ ľी लेिखकेने िलिहलेले पुÖतक
अ. पåरचय
ब. सादरीकरण
क. िनÕकषª
५.५ िľयां¸या िश±णातील Óयावहाåरक कायाªवरील िनÕकषª
५.६ ÿij
५.७ संदभª
५.० उिĥĶे १) मिहलां¸या िश±णाचे महßव िवīाÃया«ना समजÁयासाठी स±म करणे.
२) िवīाÃयाªला मिहलां¸या िश±णातील Óयावहाåरक कायाªची गरज समजून घेÁयासाठी
मदत करणे.
३) िवīाÃया«ना मिहलां¸या समÖयांवर आधाåरत िचýपटाचे िवĴेषण करÁयास स±म
करणे.
४) मिहलां¸या समÖयांवर ÿकाश टाकणाöया पथनाट्याचे महßव िवīाÃया«ना समजÁयास
स±म करÁयासाठी.
५) िवīाÃया«ना मिहला लेिखकेने िलिहलेÐया पुÖतकाचे िवĴेषण करÁयास स±म करणे. munotes.in

Page 71

मिहलांसाठी¸या िश±णातील ÿाÂयि±क कायª
71 ५.१ पåरचय मिहलांसाठी िश±ण या ÿकरणामÅये आपण मिहलां¸या िश±णातील Óयावहाåरक कायाªची
चचाª करत आहोत.
®ी रामकृÕण Ìहणतात,
"जोपय«त मी िजवंत आहे, तोपय«त मी िशकेन." ºया¸याकडे िशकÁयासारखे काहीच नाही
तो माणूस िकंवा समाज आधीच मृÂयू¸या जबड्यात आहे. ÿÂयेकाला िवशेषत: मुली आिण
मिहलांना Âयां¸या Öवत:¸या सवō¸च िवचारानुसार जगÁयासाठी Âयां¸या संघषाªत ÿोÂसाहन
देणे हे आमचे कतªÓय आहे
सÂया¸या श³य ितत³या ज वळ आदशª बनवÁयासाठी Âयाच वेळी ÿयÂन करा. िश±ण हे
मािहतीचे ÿवेशĬार आहे आिण ते मिहलांना गåरबी, अ²ान आिण शोषणातून ÖवातंÞय
आिण राÕůा¸या सामािजक आिण सांÖकृितक िवकासा¸या ²ानाकडे घेऊन जाते.
मिहला स±मीकरण हा मानवी िवकासाचा क¤þिबंदू आहे. स±मीकरण शूÆयात होत नाही.
मिहलांची शĉìहीनता ही अनेक पयाªवरणीय घटकां¸या परÖपरसंवादाचा पåरणाम आहे.
मिहलांचे आिथªक आिण सामािजक Öतर सुधारले तरच Âयांचे स±मीकरण होऊ शकेल.
मिहलां¸या िवकासाशी िनगडीत सामािजक आिण शै±िणक धोरणे Öवीकाłनच हे श³य
आहे.
येथे, आÌही िचýपट , पथनाट्य आिण पुÖतक (िवशेषत: ľीने िलिहलेले) या तीन
वेगवेगÑया माÅयमांवर चचाª करत आहोत, जे ľीला वेगवेगÑया समÖया मांडतात. मिहला
स±मीकरणासाठी वेगवेगळे ÿij सोडवÁयासाठी पुढे यावे लागेल. मुली आिण मिहलांना
पåरपूणª िश±ण देऊन हे श³य होऊ शकते.
५.२ मिहलां¸या समÖयांवर आधाåरत िचýपट अ. पåरचय:
भारतीय िचýपट उīोगाचा जगभरात िवÖताåरत ÿे±कसं´या आहे. िसनेमा िकंवा िचýपट हे
िव®ांती आिण मनोरंजनाचे सवाªत लोकिÿय माÅयम बनले आहे. ºया देशात अिभनेते हेच
नायक बनले आहेत ºयांना आराधना आिण आदर आहे, अशा गैरसमज आिण
गैरसमजातून िचýपटसृĶीला दूर करÁयाची जबाबदारीही Âयां¸यावर येते.
२०१९ ¸या सुपरिहट िचýपटांपैकì एक कबीर िसंग, ÿेमाचा एक ÿकार Ìहणून
अपमानाÖपद नातेसंबंधात ºया ÿकारे िचिýत केले गेले होते Âयाची छाननी करÁयात
आली. मु´य भूिमकेत असलेला शािहद कपूर आपÐया िÿयकराला Âया¸या मालम°ेÿमाणे
वागवतो. शािहद कपूर हा िवषारी पुŁषÂवाचा ÿितक आहे, तरीही Âयाला माफ केले जाते
आिण शेवटी Âयाने बाईला िजंकले, अशा दुÕÿवृ°ी¸या अÿामािणक गौरवाचे बॉ³स ऑिफस
यश दाखवते कì अजून िकती मोठा पÐला गाठायचा आहे. munotes.in

Page 72

मिहलांसाठी िश±ण
72 तथािप, बदलÂया काळाने िľयांनी िदµदिशªत केलेले अनेक यश, झोया अ´तर िदµदिशªत
गली बॉय, दीपा मेहताचा फायर अँड अथª आिण गौरी िशंदे यांचा लोकिÿय िचýपट इंिµलश
िवंिµलश हे अनेक िचýपट आहेत, जे हळुहळू आवÔयकता जीवना¸या सवª ±ेýातील
मिहलां¸या ÿितिनिधÂवाĬारे उīोगात बदल आणत आहेत.
तथािप, िÿयांका चोÿा आिण अनुÕका शमाª यांसार´या अिभनेýी मिहलांना सशĉ
भूिमकांसह िचýपटांची िनिमªती आिण पाठबळ देत आहेत आिण ³वीनसोबत कंगना रणौत
आिण िवīा बालन या िचýपटांमधील सशĉ मिहला आघाडी¸या समानाथê आहेत.
ब. सादरीकरण :
अथª, बँिडट ³वीन, फायर, दमन, लºजा, पाणी, िचंगारी, सात खून माफ, यांसारखे अनेक
िचýपट मिहलां¸या समÖयांवर आधाåरत आहेत.
सवª िचýपटांमÅये ľीवादी थीम आहेत आिण या िचýपटांमÅये िľया Âयां¸या Öवत: ¸या
समÖया सोडवतात , इतर अनेक िचýपटांपे±ा वेगळे जे मिहला-क¤िþत असÐयाचा दावा
करतात परंतु शेवटी पुŁष समÖया सोडवतात. हे िसनेमे िľयांना Öवावलंबी, Öवतः¸या
समÖया सोडवÁयास स±म आिण पुŁषाची सवª कतªÓये पार पाडÁयाची ±मता असलेÐया
ľीचे िचýण करतात. हे िचýपट िविवध सामािजक वगाªतील मिहलांचे ÿितिनिधÂव करतात.
आता एका िचýपटावर चचाª कłया:
Lajja (लºजा)-२००१:
या िचýपटाची कथा भारतात मिहलांना भोगाÓया लागणाöया िविवध दुदªशेभोवती िफरते.
मनीषा कोईराला यांनी साकारलेली वहेदेही ही मु´य पाýांपैकì एक आहे, ती एका ®ीमंत
अÂयाधुिनक माणसाची पÂनी आहे. ित¸या अपमानाÖपद पतीपासून लपÁयासाठी गभªवती
वैदेही इकडे ितकडे पळत असÐयाचे दाखवून िचýपटाची सुŁवात होते, जो ित¸या मुलाला
जÆम देताच ितला माłन टाकतो. ित¸या ÿवासात ित ला माधुरी दीि±तने साकारलेली
जानकì, मिहमा चौधरीने साकारलेली मैिथली आिण रेखाने साकारलेली रामदुलारी
नावा¸या तीन वेगवेगÑया िľयांशी भेट झाली. हे सवª वेगवेगÑया शहरांशी संबंिधत होते,
समाजा¸या सामािजक -आिथªक Öतरावर होते आिण भारतीय िľयांना भेडसावणाöया
िविवध समÖयांना तŌड देत होते.
मैिथली, एक मÅयमवगêय कुटुंबातील वधू, वरा¸या कुटुंबाकडून सतत वाढत असलेÐया,
अवाÖतव हòंड्या¸या मागणीमुळे ितचे लµन रĥ कłन अÂयंत धैयª दाखवते.
जानकì, Ńदयपूर नावा¸या छोट्या शहरातील रिहवासी आिण एक अÂयंत यशÖवी नाट्य
अिभनेýी. एक Öवतंý ľी, Öवतः¸या अटéवर जीवन जगणारी आिण समाजा¸या िनयमांची
पवाª न करणारी, ित¸या िÿयकरा¸या मुलासह गभªवती आहे. तथािप, ित¸या नाÂयातील
नाट्यसमूहाचा िदµदशªक/िनमाªता पुरस°म याने िनमाªण केलेÐया काही गैरसमजामुळे ितचे
िव° ित¸याशी लµन करÁयास नकार देते. या आघाताचे दुःख सहन न झाÐयाने जानकìला munotes.in

Page 73

मिहलांसाठी¸या िश±णातील ÿाÂयि±क कायª
73 अपघात झाला. इतर िľयां¸या िवपरीत, ितने पुरशो°मला या कृÂयासाठी पैसे देÁयाचे
ठरवले आहे.
रामदुलारी ही एक धाडसी िवधवा आिण Óयवसायाने दाई आहे. संपूणª गावातील एकमेव
Óयĉì केवळ मिहलां¸या िश±णालाच पािठंबा देत नाही तर गावातील पुढाöयां¸या /
जमीदारां¸या मिहलां¸या शोषणा¸या िवरोधात िनषेध Óयĉ करते. गुलशन úोÓहरने भूिमका
केलेले वीर¤þ आिण डॅनी डॅनझŌगपाने साकारलेले गज¤þ हे गावातील मिहलांना िशि±त
करÁया¸या रामधुलरी¸या ÿयÂनांना कडाडून िवरोध करतात पण ती आपÐया सुिशि±त
मुला¸या मदतीने ितची कृती सुł ठेवते.. पण, रामदुलारी¸या मुला¸या पतनानंतर
अनपेि±त पåरिÖथती िनमाªण होते. गज¤þची मुलगी आिण ते पळून जातात. Ìहणून
िचडवणारा गज¤þ ित¸यावर øूरपणे बलाÂकार करतो आिण ित¸या आिण ित¸या मुला¸या
कृÂयांचा बदला घेÁयासाठी ितला िजवंत जाळतो. हे सवª वैदेही¸या डोÑयासमोर घडले
आिण ितने गज¤þला या वागणुकìची िश±ा देÁयाचा िनणªय घेतला.
काही मिहÆयांनंतर, गज¤þ जेÓहा राजकारणात वळतो आिण लोकांमÅये Öवतःसाठी ÿचार
करत होता तेÓहा, वैदेही Âयाची खरी ओळख खुनी आिण बलाÂकारी असÐयाचे लोकांसमोर
यशÖवीपणे Óयĉ करते. हे जाणून, Âया¸या Âया øृर वाÖतवाने सदर िľयांचा संताप झाला
आिण Âयांला िश±ा झाली. बलाÂकाöयाला मारले जाते आिण Âयाला Âयाची िश±ा िमळते.
या कथेचा शेवट असा असामाÆय आहे िजथे वैदेही एका बाळाला जÆम देते, ºयाचे नाव
रामदुलारी ठेवले जाते. मैिथली, आनंदाने अलग पुŁषाशी लµन करते. जानकì आिण
मैिथली या भारता¸या क¤þीय मिहला संघटने¸या सिøय सदÖय आहेत ºया मिहलां
संकटात सापडत Âयाना शो मधून कमावलेले सवª पैसे दान केले जातात हे दाखवून कथा
संपते.
हा िचýपट ६५ िमिनटांचा असून राजकुमार संतोषी यांनी िदµदिशªत केला आहे. या
िचýपटात अÿितम गाणी आिण आयटम नंबर डाÆस आहेत, ºयामÅये ए िलÖट Öटार काÖट
आहे पण भारतीय बॉ³स ऑिफसवर तो यशÖवी ठरला नाही पण U.K आिण U.S.A मÅये
चांगला Óयवसाय केला आहे. िचýपटाने अनेक भारतीय पुरÖकार िजंकले होते.
क. िनÕकषª:
अशाÿकारे बॉलीवूडने माता, िवधवा इÂयादéचा Âयाग करÁयापासून अनेक łपात मिहला
आघाडी घेतÐयाचे पािहले आहे. हा बदल हळू आिण बराच िवलंिबत आहे पण आता
Öøìनवर सशĉ मिह लांचे ÿितिनिधÂव सातÂयाने वाढत आहे. तुÌहारी सुलू, NH10 ,
नीरजा, इÂयादी िचýपटां¸या यशाने हे िसĦ केले आहे कì अिभनेýéना Âयां¸या खांīावर
िचýपट घेऊन जाÁयासाठी िवĵास ठेवता येतो हे खूपच महßवाचे आहे, तथापी, बरेच काम
करायचे आहे. वाÖतिवक मिहला आिण Âयांना तŌड देत असलेÐया समÖयांचे ÿदशªन
करÁयासाठी अिधक सहानुभूती आिण संवेदनशीलता असणे आवÔयक आहे.

munotes.in

Page 74

मिहलांसाठी िश±ण
74 ५.३ मिहलां¸या समÖयांवर ÿकाश टाकणारे एक पथनाट्य अ. पåरचय:
पथनाट्य, पथनाट्य, जे नु³कड नाटक Ìहणून ÿिसĦ आहे, लोकांना सामािजक समÖया
आिण वाईट गोĶéची जाणीव कłन देÁयासाठी सावªजिनक जागांचा Óयासपीठ Ìहणून वापर
करतात. या कला ÿकारात सामाÆयतः िवनोद , राजकìय Óयंगिचý, संगीत आिण अथाªतच
काही शिĉशाली सादरीकरण या सवª गोĶéचा आÖवाद असतो.
पथनाट्याचा उगम ÖवातंÞयपूवª काळापासून शोधला गेला असला तरी आधुिनक भारतात
Âयाचे Öथान कायम आहे. पंजाबमधील = राह, उ°र ÿदेशातील = नौटंकì, बंगालमÅये=
जलसा, महाराÕůातील = पथ नाट्य, पथ नािटका िकंवा िहंदीमÅये = नु³कड नाटक
यासारखी िविवध ÿदेशांमÅये या पĦतीला वेगवेगळी नावे आहेत.
पथनाट्याला इतर नाटकांपे±ा वेगळे ठरवणारे काही पैलू Ìहणजे Âयात एक मजबूत कथन
आहे आिण सामािजक-राजकìय समÖयांबĥल ÿे±क आिण कलाकारांसमोर चचाª करतात
आिण कलाकारांना रंगमंचाची आवÔयकता नसते कारण सवª जग एक रंगमंच आहे. संतू
गुचैत, बांगला नाटक डॉट कॉम या सामािजक उपøमासोबत सामुदाियक िथएटर िवशेष²
Ìहणून काम करत आहेत, जे मिहला आिण अÐपसं´याक ह³क तसेच बाल कÐयाण या
±ेýांमÅये संÖकृती-आधाåरत ŀिĶकोन वापłन सवªसमावेशक आिण शाĵत िवकासाला
चालना देÁयावर क¤िþत आहे. या पथनाट्यांमागील मु´य उिĥĶ मिहला आिण मुलéना स±म
करणे आिण Âयांना िश±ण आिण स±मीकरणासाठी ÿोÂसािहत करणे हे होते.
येथे, या ÿयÂनामुळे समुदायांसोबत खुला संवाद झाला आिण Âयांचा मजबूत संपकª झाला.
लµना¸या सामािजक दबावाला िवरोध कłन Âयांची ÖवÈने पूणª करÁयासाठी पुढील िश±ण
घेÁया¸या कथा सांगÁयासाठी अनेक तŁण पुढे आले, तसेच अनेक कुटुंबांनी नाटके
पािहÐयानंतर मुलé¸या िश±णाला पािठंबा देÁयास सुŁवात केली.
रÖÂयावरील नाटके सामािजक आिण राजकìय वाÖतवाला Öपशª करत असÐयाने, Âयांचे
िचýण करताना काही कठीण पåरिÖथतीचा साम ना करावा लागू शकतो, िवशेषत: जेÓहा
Âयांनी नागåरकां¸या भावना दुखावÐया जाणार नाहीत हे ल±ात ठेवले पािहजे.
CAA -NRC िनषेधा दरÌयान भरत देखो (अिभजीत िबÖवास) यांनी केलेÐया पथनाट्याचे
ÿे±कांनी मनापासून Öवागत केले आिण ÿसारमाÅयमांनीही मोठ्या ÿमाणावर ÿसाåरत केले.
पथनाट्ये महßवाची आहेत कारण सÅया¸या संगणक युगात, लोक Âयां¸या उपकरणांमÅये
वापरÁयाची योµय आिण चुकì¸या दोÆही मािहती¸या भळीमारास बळी पडÁयाची श³यता
आहे. अशा पåरिÖथतीत , पथनाट्य संवादाÂमक पĦतीने जनतेपय«त िनःप±पाती संदेश
पोहोचिवÁयात मदत कł शकते. यािशवाय, आपली ÿचंड लोकसं´या आजही úामीण
आिण दुगªम भागात राहते, िजथे योµय मािहती सहजासहजी पोहोचत नाही, Âयामुळे अशा
वेळी या समाजाशी संवाद साधÁयासाठी पथनाट्य हे एक उ°म साधन ठł शकते.
munotes.in

Page 75

मिहलांसाठी¸या िश±णातील ÿाÂयि±क कायª
75 ब. सादरीकरण :
मिहलां¸या ÿijांवर पथनाट्य:
येथे पथनाट्याचे उदाहरण िदले आहे, उपøमास अवेअर अँड डेÓहलपम¤ट ऑगªनायझेशनने
आंतरराÕůीय मिहला िदनी Ìहणजेच ८ माच॔ या तारखेला बेटी बचाओ, बेटी पढाओ या
िवषयावरील लघु पथनाट्या¸या मािलकेसह अनेक कायªøमांचे आयोजन केले आहे.
िदघालीपुखुरी टाकìसमोर ÿºयोितष महािवīालयातील िवīाÃया«¸या गटाने हे नाटक
सादर केले. टेिलúाफ¸या सहकायाªने हे कायªøम होत आहेत.
हे एक छोटे नाटक होते आिण Âयात बालिववाह, ľी ĂूणहÂया, मुलéचे िश±ण, मानवी
तÖकरी आिण िवनयभंग यांसारखे िवषय होते क¤þा¸या बेटी बचाओ, बेटी पढाओ, आिण
मुलéना वाचवÁयाची आिण Âयांना िशकवÁयाची सामािजक मोहीम होती.
बालिववाहावरील या नाटकात एका अÐपवयीन मुलाचे वया¸या मोठ्या माणसाशी लµन कसे
केले जाते आिण नागåरकांचा गट पोिलसां¸या मदतीने हे लµन कसे रोखू शकतो, तसेच
वधू¸या पालकांनाही तुŁंगात टाकÁयाचे िचýण केले आहे.
(टीप: ÿijा¸या आवÔयकतेनुसार िवīाथê पथनाट्य थोड³यात िलहó शकतात.)
Öůीट Èलेचे आणखी एक उदाहरण, ''अब तो बोलो कुछ'' हे ल§िगक छळावरील पथनाट्य, जे
शासकìय िवधी महािवīालया¸या ( NSS युिनट) िवīाÃयाªने ल§िगक छळा¸या िवरोधात
लढा देÁयासाठी मÅय मुंबई शहरात तीन वेळा आिण दि±ण मुंबईतील वेगवेगÑया िठकाणी
सादर केले होते.
क. िनÕकषª:
यािशवाय, अनेक पथनाट्ये आहेत, जी वेगवेगÑया महािवīालयांĬारे सादर केली जातात
(NSS कायªøम Ìहणून आिण बी.एड अËयासøमात तो अिनवायª उपøम आहे) आिण
िविवध िवषयांबĥल अिधकािधक जागłकता िनमाªण करÁयासाठी Óयावसाियक नाट्यसमूह
देखील सादर केले जातात. मुली आिण िľयांशी संबंिधत. समाजात अिधक जागłकता
िनमाªण करÁयासाठी, सामािजक आिण राजकìय समÖयांशी संबंिधत पथनाट्य सादर करणे
सवª शाळा-महािवīालयांना सĉìचे करावे, अशी सूचना आहे.
५.४ एका मिहला लेखकाने िलिहलेले पुÖतक अ. पåरचय:
महाĵेता देवी:
बंगालमधील भारतीय लेिखका आिण कायªकÂयाª होÂया. खरं तर, देवी साठी, दोघे एकý
जाताना िदसतात. ती एक Ðयुिमनरी बरोबर ए³सलÆस होती. महाĵेता देवी २० Óया
शतका¸या उ°राधाªत आिण २१ Óया शतका¸या सुŁवाती¸या काळातील भारतातील
अúगÁय सािहिÂयक Óयĉéपैकì एक होÂया आिण Âयां¸या सािहिÂयक कायाªत Âयांनी munotes.in

Page 76

मिहलांसाठी िश±ण
76 िलिहलेÐया असं´य कादंबöया, नाटके, िनबंध आिण लघुकथा यांचा समावेश होतो, जसे कì
Âयांनी िलिहलेÐया, १०८४ ची आई, Öतन कथा, झाशीची राणी, छोटी कथा. मुंडा आिण
Âयाचा बाण, आई¸या नावाने, रÖÂयावरची धूळ, कुŁ±ेýानंतर, आिण असेच बरेच काही.
महाĵेता देवी यांना १९९६ मÅये भारताचा सवō¸च सािहिÂयक सÆमान "²ानपीठ पुरÖकार"
िमळाला होता. Âयांना १९९७ मÅये *रमन मॅगसेसे* पुरÖकारानेही सÆमािनत करÁयात
आले होते.
भारतातील वंिचत लोकां¸या जीवनात Öवतःला िवसिजªत केÐयाबĥल ितला Öमरणात ठेवले
जाते कारण ितने ित¸या लेखनात Âयां¸यावरील भेदभाव कथन केला आहे. तुÌही कदािचत
शीषªकांवłन सांगू शकता, ती मिहला आिण भारतीय समा जातील Âयांचे Öथान याबĥल
िलिहते. ित¸या कथांमधली काही पाýे गåरबीत जगणाöया वृĦ िľया आहेत आिण काही
Âयां¸या संप°ीअभावी शोिषत आहेत, तथािप, काही मÅयमवगêय आहेत. Âयांची िÖथती
िकतीही असली तरी , Âयांना शारीåरक िकंवा मानिसक शोषणाचा ýास होत असला तरी ते
सवªजण Âयांचे नशीब ÖवीकारÁयास तयार नाहीत. Âयामुळे असे िदसून येईल कì देवी यां¸या
कलाकृती, ºयापैकì अनेक कलक°ा िÖथत सीगल बु³समधून इंúजीमÅये उपलÊध आहेत,
जे वाचकांना न³कìच एक शिĉशाली अनुभव देईल.
ब. सादरीकरण :
मदर ऑफ १०८४:
मदर ऑफ १०८४ ही एक लोकिÿय कादंबरी आहे जी १९९० ¸या दशका¸या उ°राधाªत
िचýपटात बनवÁयात आली होती , ही १९७० ¸या दशकात बंगालमÅये न±लवादी चळवळी
सुł झाÐयाची कथा आहे. āती चॅटजê एक तŁण होते आिण आकषªक Óयिĉमßव
असलेÐया न±ल चळवळी¸या िवचारसरणीने Âयांना मृÂयूकडे नेले. Âयाची आई सुजाता देवी
िहनेच Âयाचा जÆम होईपय«त Âयाची काळजी घेतली होती. इतर लोक āतीबĥल िवसरलेले
िदसतात िकंवा तो चटजê कुटुंबाचा महßवाचा भाग नÓहता. फĉ सुजाता देवीच होÂया
ºयांचे मन āती¸या िवचारांनी सतत अÖवÖथ होत होते. ती अजूनही आपÐया मुला¸या
मृÂयूबĥल िवचार करत होती, ºयाचा नुकताच १०८४ नंबर झाला आहे. िदवस जात होते,
सुजाता देवी वेदनेने úासत होÂया आिण तरीही Âयां¸या डोÑयात अ®ूंचा एकही थ¤ब िदसत
नÓहता.
सुजाता देवी सोमूची आई आिण नंिदनीला भेटते िज¸यासोबत āतीने आपले शेवटचे िदवस
घालवले होते. Âयां¸याशी बोलत असताना सुजाता देवी¸या ल±ात आले कì ितला आपÐया
मुलाबĥल फारच कमी मािहती आहे.
या पुÖतकात एक कणखर मिहला सुजाता देवी आिण ितचा असाधारण मुलगा āती यां¸या
कथेचा मसुदा तयार करÁयात आला आहे. कथा पुढे जात असताना सुजाता देवी कोणÂया
वेदनातून जात आहेत हे सहज समजू शकते. कथेनुसार, हे उघड झाले कì सुजाता देवी एक
कणखर ľी होती , Ìहणून कदािचत ती रडली नसेल, कदािचत ितने आपÐया मुला¸या
मृÂयूबĥलची कथा सांिगतली नसेल पण ित¸या Ńदयात खोलवर, ित¸याकडे एक न
पािहलेला ÿॉड आहे जो मारत आहे. ित¸या पदÓया. काही पानांमÅये, महाĵेता देवी यांनी munotes.in

Page 77

मिहलांसाठी¸या िश±णातील ÿाÂयि±क कायª
77 िपतृस°ा, Öवतंý मिहलांचे जग आिण जीवन बदलÁयासाठी तŁण मनांमÅये संतĮ झालेÐया
मुīांवर सखोल चचाª केली आहे.
महाĵेता देवीची लेखनशैली आिण माणसांचे िचýण करÁयाची ितची कला वाचकाला
न³कìच ÿभािवत करते. ितने ÿÂयेक पाýाचे तपशील िदले आहेत.
क. िनÕकषª:
येथे, आपण िनिIJतपणे सहमत होऊ शकतो कì ती िनःसंशयपणे भारतीय सािहÂयातील
एक रÂन होती. हे पुÖतक, कोणÂयाही सािहÂया¸या उंचीला Öपशª करते कारण ते
मानसशाľीय काÐपिनक कथा सादर करते, ºयासाठी वाचकाला सािहÂयाबĥल उ°म
समज असणे आवÔयक आहे.
यािशवाय अनेक मिहला लेिखका आहेत ºयांनी िľयांबĥल Âयां¸या समÖयांसह उÂकृĶ
लेखन कłन उÂकृĶ कायª केले आहे.
५.५ िľयां¸या िश±णातील Óयावहाåरक कायाªवरील िनÕकषª शेवटी, आपण असे Ìहणू शकतो कì अिभÓयĉìचे कोणतेही माÅयम, मग ते िलिखत
Öवłपात (कथा , कादंबरी, पुÖतक, किवता) असो िकंवा पथनाट्य िकंवा िचýपट या
ŀक®ाÓय Öवłपात असो , मुलéशी संबंिधत िविवध समÖयांचे िनराकरण करÁयात महßवाची
आिण िनणाªयक भूिमका बजावते. मिहला Âयातून लोकांना समÖयांची जाणीव होते. आजचे
माÅयम, पारंपाåरक वारसा असलेÐया माÅयमांपासून ते ऑनलाइन माÅयमांपय«त, अजूनही
समाजातील मुली आिण िľयां¸या भूिमकेबĥल¸या आपÐया धारणा आिण कÐपनांवर
ÿचंड ÿभाव टाकतात. िलंग पåरवतªनीय सामúी तयार कłन आिण िलंग िÖटåरयोटाइप
तोडून, समाजांमÅये ल§िगक समानता ÿाĮ करÁयासाठी माÅयमे अĩुत भूिमका बजावू
शकतात. Âयामुळे केवळ भारतातीलच मिहला नÓहे तर जगभरातील लोकांनी मिहलांशी
संबंिधत िविवध समÖयांबĥल जागłक असले पािहजे आिण Âयां¸या समÖयांचे िनराकरण
करÁयात स±म Óहा वे, तसेच Âयां¸या समृĦ जीवनासाठी Âयांचे Åयेय साÅय करÁयासाठी
Âयांना मनापासून मदत केली पािहजे.
जवाहरलाल नेहł एकदा Ìहणाले होते,
"मुलाचे िश±ण हे एका Óयĉìचे िश±ण आहे, परंतु मुलीचे िश±ण हे संपूणª कुटुंब, समाज
आिण राÕůाचे िश±ण आहे." लोकांना जागृत करायचे असेल तर मिहलांनाच जागृत करावे
लागेल, अशी िटÈपणी नेहłंनी केली. ती िफरायला गेली कì, घराची हालचाल होते.
गावाची वाटचाल आिण देशाची वाटचाल आिण िľयां¸या माÅयमातून ितची मुले िचýात
आणली जातात आिण Âयांना उ¸च जीवनाची आिण उ°म ÿिश±णाची संधी िदली जाते.
अशा ÿकारे, जेÓहा आपण आज मिहलांना संधी देतो, तेÓहा आपण उīाचा भारत घडवू.
[कृपया ल±ात ठेवा कì िदलेली सामúी ही िशकणाöयासाठी मागªदशªक तßवे आहे.
िवīाÃया«ना ÿijां¸या गरजेनुसार िवÖतृत उ°रे īावी लागतील.] munotes.in

Page 78

मिहलांसाठी िश±ण
78 ५.६ ÿij १. मिहलांशी संबंिधत समÖयांचे िनमूªलन करÁयासाठी िचýपट हे एक सशĉ माÅयम कसे
बनू शकते?
२. “जनजागृतीसाठी पथनाट्ये महßवाची आहेत”. चचाª करा.
३. मिहलांशी संबंिधत ÿijांवर िलिहÁयासाठी मिहलां पुढे याÓयात का ?
५.७ संदभª १. https://www.har persbazzar.com
२. www.//filmfare.com
३. https://litmp.ac.in
४. https://www.juhranjash.com
५. https://www.powells.com
६. www.theguardian.com
७. https://www.safety.in
८. https://www.telegraph.india.com

*****
munotes.in