PDF-of-Education-Evaluation-Marathi-munotes

Page 1

1 १
शैक्षणिक मूल्यमापनाची संकल्पना
घटक रचना
१.० उद्दिष्टे
१.१ पररचय
१.२ अथथ, स्वरूप, शैक्षद्दणक मापन, मूलयाांकन आद्दण मूलयमापनाचा उिेश
१.३ मापन आद्दण मूलयमापन याांच्यातील सांबांध
१.४ मूलयमापनाचे प्रकार: रचनात्मक मूलयाांकन आद्दण साराांशात्मक मूलयाांकन अथथ,
वैद्दशष्ट्ये, क्षेत्रातील फरक.
१.५ शैक्षद्दणक मूलयमापनाची काये आद्दण उपयोग.
१.६ साराांश
१.७ सांदभथ
१.० उणिष्टे या प्रकरणाच्या शेवटी, द्दवद्याथी सक्षम असेल:
 शैक्षद्दणक मूलयमापनाची सांकलपना आद्दण वैद्दशष्ट्ये याांचे वणथन करण्यास.
 शैक्षद्दणक मूलयमापनाच्या प्रकाराांची तुलना करण्यास..
 चाचणी, मूलयाांकन आद्दण मूलयमापन यामध्ये फरक करण्यास.
 चाचणी, मापन, मूलयाांकन आद्दण मूलयमापन याांच्यातील सांबांध स्पष्ट करण्यास..
 शैक्षद्दणक मूलयमापनाची काये आद्दण उपयोगाांचे वणथन करण्यास..
१.१ पररचय शालेय द्दशक्षणासाठी "राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा-2000", चे द्दनरीक्षण असे की, "उच्च
दर्ाथच्या मूलयाांकना द्दशवाय यशस्वी अध्यापन द्दशक्षणासाठी होऊ शकत नाही."
मूलयमापन, हा र्ीवनाचा एकमहत्त्वाचा भाग आहे. द्दशक्षण व्यवस्थेत,मूलयमापन हे अत्यांत
महत्त्वाचे आहे कारण केवळ मूलयमापनाद्वारेच, द्दशक्षक–द्दवद्यार्थयाांची वाढ आद्दण द्दवकास ,
त्याांच्या वागणुकीत होणारे बदल, वगाथत होत असलेली प्रगती आद्दण त्याांची पररणामकारकता
तपासू शकतो.वापरतो. तो वगाथत स्वतःच्या अध्यापनचे अशा प्रकारे, मूलयमापन करतो,हा
कोणत्याही अध्यापनाचा आद्दण द्दशकण्याच्या पररद्दस्थतीचा अद्दवभाज्य भाग आहे. आपलया
शैक्षद्दणक प्रणालीवर र्बरदस्त प्रभावअसतो.अशा प्रकारे कोणत्याही शैक्षद्दणक व्यवस्थेचा munotes.in

Page 2

शैक्षद्दणक मूलयमापन
2 दर्ाथ हा थेट मूलयमापनाच्या गुणवत्तेशी र्ोडलेला असतो.द्दशक्षणाचा दर्ाथ सुधारण्यासाठी
द्दशक्षकाांना मूलयमापनाच्या सवथ पैलूांमध्ये चाांगले प्रद्दशद्दक्षत केले पाद्दहर्े. या घटकामुळे
द्दवद्यार्थयाांना मूलयमापनाची सांकलपना, मूलयमापनाचे प्रकार, मूलयमापनाचा उिेश,
मूलयमापनाची तत्त्वे आद्दण चाांगलया मूलयमापन कायथक्रमाची वैद्दशष्ट्ये याांची कलपना येण्यास
मदत होईल.
१.२ अर्थ, स्वरूप आणि शैक्षणिक उिेश मापन, मूल्यांकन आणि मूल्यमापन शैक्षणिक मापनाचा अर्थ, स्वरूप आणि उिेश
मोर्माप म्हणर्े, काही मोर्ता येण्यार्ोग्या घटनाांचे प्रमाणीकरण. आम्ही काही प्रमाणात
अद्दस्तत्वात असलेली कोणतीही गोष्ट मोर्ू शकतो.आपण उांची, वर्न, वय आद्दण बुद्दिमत्ता,
योग्यता आद्दण मुलाची आवड मोर्ू शकतो. काही मोर्माप भौद्दतक आहेत आद्दण काही
मानद्दसक मोर्माप आहेत, आणी या ऐवर्ी काही र्द्दटल आहेत, र्ी भौद्दतक मापनाद्वारे
मोर्ली र्ाऊ शकत नाहीत.
E. L. Thorndike (1914) च्या शब्दात -“र्र एखादी गोष्ट अद्दस्तत्वात असेल तर ती
काही प्रमाणात अद्दस्तत्वात असते; आद्दण र्र ते काही प्रमाणात अद्दस्तत्वात असेल तर ते
मोर्ले र्ाऊ शकते.
र्े.पी. द्दगलफोडथ याांनी मोर्मापाची व्याख्या -"द्दवद्दशष्ट द्दनयमाांनुसार उद्दष्टषटे/ऑब्र्ेक्ट द्दकांवा
घटना/इव्हेंटसाठी अांकाांची नेमणूक करणे याला मापन म्हणतात"
मोर्माप म्हणर्े घटना/इव्हेंट, उद्दिष्टे इत्यादींना अांक द्दनयुक्त करण्याच्या प्रद्दक्रयेचा सांदभथ.
काही द्दनयमाांनुसार, मोर्माप द्दनरीक्ष ण पदक्षेणी/रेद्दटांग स्केल द्दकांवा कोणत्याही माहीतीद्वारे
प्राप्त डेटाचे प्रमाण ठरवते.
मोजमाप अनेक प्रकारे पररभाणषत केले जाऊ शकते:
१. मोर्माप म्हणर्े अज्ञात पररमाणाची तुलना ज्ञात प्रमाणाशी करणे र्ी एकता म्हणून
घेतली र्ाते.
२. मापन म्हणर्े "एक अचूक पररमाणवाचक मूलय देणे".
३. मोर्माप ही काही अथथपूणथ आद्दण सुसांगत पितीने द्दनरीक्षणासाठी द्दचन्हे द्दनयुक्त
करण्याची प्रद्दक्रया आहे.
४. मोर्माप म्हणर्े इांद्दियगोचरची द्दस्थती शक्य द्दततक्या अचूकपणे वैद्दशष्ट्यीकृत
करण्यासाठी घटनेच्या पररमाणासाठी द्दचन्हे द्दनयुक्त करणे.
५. मापन एक द्दभन्नतेचे पररमाण द्दनधाथररत करण्याचा हेतू आहे.
६. मोर्मापाने मोर्लया र्ाणायाथ कोणत्याही गोष्टीची मयाथदा आद्दण प्रमाणात द्दनद्दित केली
आहे. munotes.in

Page 3

शैक्षद्दणक मूलयमापनाची सांकलपना
3 तीन प्रकारचे मोजमाप
१) प्रत्यक्ष मापन
र्ेव्हा आपण लाांबी, रांदी आद्दण वर्न शोधू इद्दच्ितो. हे माप अचूक आहे, र्र मोर्ण्याचे
साधन आद्दण मापन पित वैध असेल तर.
२) अप्रत्यक्ष मोजमाप
र्ेव्हा आपलयाला पदाथाथत असलेलया उष्ट्णतेची मात्रा र्ाणून घेण्याची इच्िा असते तेव्हा
त्यात थमाथमीटर वापरन पदाथाांच्या तपमानाची मोर्णी करणे आद्दण नांतर आम्ही पदाथथ
असलेलया उष्ट्णतेची गणना करतो.
३) संबंणित मोजमाप
र्ेव्हा आपण एखाद्या द्दवद्यार्थयाथच्या बुद्दिमत्तेची मोर्माप करतो तेव्हा त्यात सांबांद्दधत
मोर्मापाांचा समावेश असतो, कारण बुद्दिमत्तेच्या परीक्षेत द्दवद्यार्थयाांशी सांबांद्दधत गुणधमथ
मान्यतेच्या तुलनेत आहे. शैक्षद्दणक मापनक्षम मापाांचे प्रमाण नैसद्दगथकररत्या द्दशक्षणात आहे.
१. शैक्षद्दणक मापन पररमाणात्मक आहे
२. शैक्षद्दणक मापना मध्ये, त्रुटी नैसद्दगथकररत्या असते मापन तांत्राच्या सुधारणेमुळे त्रुटीचे
अांतर कमी होते आद्दण त्यामुळे पररणाम अद्दधकाद्दधक अचूक होत र्ातात.
३. शैक्षद्दणक मापन सामान्यतः प्रत्यक्ष ऐवर्ी अप्रत्यक्ष असते.
४. शैक्षद्दणक मापन सापेक्ष आहे. ते कोणत्याही अथाथने द्दनरपेक्ष नाही. कारण स्थाद्दपत
शून्य द्दबांदू नाही. व्यद्दक्तमत्वाच्या पदवीचे कोणतेही एकक नाही.
शैक्षणिक मूल्यांकनाचा अर्थ, स्वरूप आणि उिेश
द्दशकण्याच्या प्रद्दक्रयेतील अध्यापन-मूलयाांकन म्हणर्े द्दवद्यार्थयाांना काय माद्दहत आहे याची
पुष्टी करण्यासाठी, त्याांनी अभ्यासक्रमाचे पररणाम द्दकांवा त्याांच्या सांबांद्दधत कायथक्रमाची उद्दिष्टे
पूणथ केली आहेत की नाही हे प्रदद्दशथत करण्यासाठी द्दकांवा प्राद्दवण्य प्रमाद्दणत करण्यासाठी
आद्दण द्दवद्यार्थयाांबिल, कायथक्रमाचे भद्दवष्ट्य द्दकांवा त्याांच्या द्दनयुक्ती/लेलेसमेंटबिल द्दनणथय
घेण्यासाठी द्दनद्दित/ द्दडझाइन केलेलया धोरणाांचा सांदभथ आहे.हे पालकाांना, द्दशक्षकाांना,
द्दवद्यार्थयाांना स्वतःला आद्दण काहीवेळा बाहेरील गटाांना यशाचा पुरावा देण्यासाठी
तयार/द्दडझाइन केलेले आहे.
शैक्षणिक मूल्यमापनाचा अर्थ, स्वरूप आणि उिेश
मूलयमापन ही एक कृती द्दकांवा प्रद्दक्रया आहे र्ी मोर्मापासाठी 'मूलय' द्दनयुक्त करते.
मूलयमापन म्हणर्े 'मूलय शोधणे' द्दकांवा आपण मूलयमापन करत असताना एखाद्या गोष्टीची
योग्यता, वाांिनीयता द्दकांवा मूलय याबाबत द्दनणथय घेत असतो. त्यामुळे मूलयमापन हे
गुणात्मक आहे. munotes.in

Page 4

शैक्षद्दणक मूलयमापन
4 मूलयमापन ही एक कृती द्दकांवा प्रद्दक्रया आहे र्ी एखाद्याला एखाद्या मापाच्या इष्टता द्दकांवा
मूलयाबिल द्दनणथय घेण्यास अनुमती देते.मूलयमापन या शब्दाचा अथथ "एखाद्या गोष्टीचे मूलय
ठरवण्याची द्दक्रया द्दकांवा प्रद्दक्रया"आहे.
उदाहरि
१) एक द्दशक्षक, राहुलची उांची ११० सेमी आहे असे मोर्ून साांगतात, आद्दण र्ेव्हा ती
लहान आहे असे म्हणतात, तेव्हा ते त्याच्या उांचीचे "मूलयाांकन" असते/करतात.
२) ररवा आद्दण द्दशव एकाच वगाथत द्दशकतात, ररवाला इद्दतहासात ८५ तर द्दशवाला ३५ गुण
द्दमळाले आहेत. हे मोर्माप द्दमळालयानांतर त्याांचे पालक त्याांच्या इद्दतहासातील
कामद्दगरीचे मूलयमापन करतात तेव्हा ते म्हणतात, की तुलनात्मकदृष्ट्या ररवाची प्रगती
चाांगली आहे.
मूल्यमापनाची तत्त्वे
१) द्दशक्षकाने मूलयमापनाच्या उिेशाबाबत स्पष्ट असणे आवश्यक आहे. दुस-या शब्दात,
काय मूलयमापन करायचे आहे हे त्याला अगदी स्पष्ट असले पाद्दहर्े. त्याने
उपदेशात्मक उद्दिष्टे तयार केली पाद्दहर्ेत आद्दण द्दवद्यार्थयाांच्या वतथनाच्या दृष्टीने त्याांची
स्पष्ट व्याख्या केली पाद्दहर्े.
२) द्दशक्षकाने योग्य मूलयमापन तांत्र द्दनवडले पाद्दहर्े. कारण द्दवद्दवध मूलयमापन तांत्रे
वेगवेगळ्या उिेशाांसाठी वापरली र्ातात.
३) सवथसमावेशक मूलयमापनासाठी द्दशक्षक द्दवद्दवध मूलयमापन तांत्राांचा वापर करू
शकतात.
४) मूलयमापन हे समाप्तीचे साधन आहे, परांतु स्वतःच समाप्त होत नाही. पण मूलयमापन हे
द्दनदेशाांची पररणामकारकता र्ाणून घेण्याचे आद्दण उद्दिष्टे द्दकतपत पूणथ झाली याचे
मूलयाांकन करण्याचे एक साधन आहे.
मूल्यमापनाची गरज आणि महत्त्व
१) मूलयमापन–द्दशक्षकाला त्याांच्या द्दवद्यार्थयाांच्या क्षमता, आवड, वृत्ती, या तपद्दशलाांमध्ये
पूणथर्ाणून घेण्यास मदत होते.
२) मूलयमापन- द्दशक्षकाला त्याचे द्दशक्षण तांत्र द्दनद्दित करण्यास, मूलयमापन करण्यास
आद्दण पररष्ट्कृत करण्यास, मदत करते.
३) मूलयमापन– द्दशक्षकाांना द्दवद्यार्थयाांचे प्रवेशासाठी वतथन कळण्यास मदत होते
४) मूलयमापन– प्रशासकाला द्दनयोर्न , द्दनवड, वगीकरण आद्दण द्दनण॔या मध्ये मदत करते
५) मूलयमापन–"द्दशक्षण" ही एक गुांतागुांतीची प्रद्दक्रया आहे.अशा प्रकारच्या प्रद्दक्रयाांची
आद्दण उत्पादनाांची खूप गरर् आहे,चाांगलया शैक्षद्दणक कायथक्रमाांची रचना/ द्दडझाइन
करण्यास मदत करते. munotes.in

Page 5

शैक्षद्दणक मूलयमापनाची सांकलपना
5 ६) मूलयमापन– आपलयाला हे र्ाणून घेण्यास मदत करते की द्दशक्षणाची उद्दिष्टे साध्य
झाली आहेत की नाही.
७) मूलयमापन– हे अभ्यासक्रम सुधारण्यास मदत करते/होते.
हे स्पष्ट आहे की, द्दवद्यार्थयाांच्या वाढ व द्दवकासास चालना देण्यासाठी मूलयमापन अत्यांत
आवश्यक आहे. हेच पालक, द्दशक्षक, द्दवद्याथी आद्दण प्रशासनासाठी उपयुक्त आहे.
मूलयमापन हे सवथ शैक्षद्दणक प्रयत्नाांचा द्दनयांत्रक / वॉचडॉग म्हणून काम करते. हे द्दशक्षणाच्या
प्रत्येक टलेलेयावर उद्दिष्टाांची र्ाणीव द्दनमाथण करते.
मूल्यमापनाचा उिेश
१) द्दशक्षणाचे महत्त्वाचे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी मूलयमापनाचे मुख्य चार उिेश
ओळखले र्ाऊ शकतात.
२) काही द्दवषयाांच्या क्षेत्रातील त्याांच्या क्षमतेनुसार द्दवद्दवध वगथ द्दकांवा वगाथतील द्दवद्यार्थयाांचे
वगीकरण करणे.
३) त्याच्यासाठी उपचारात्म क कायाथची योर्ना आखण्यासाठी आद्दण द्दशकवण्याच्या
धोरणाांमध्ये सुधारणा करण्यासाठी प्रत्येक द्दवद्यार्थयाांच्या द्दवषयातील कमकुवतपणाचे
द्दनदान करणे.
तुमची प्रगती तपासा
१) मापनाचे प्रकार आद्दण उिेश स्पष्ट करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२) द्दवद्याथी, पालक आद्दण द्दशक्षकाांसाठी मूलयाांकन महत्त्वाचे का आहे?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३) द्दशक्षणात मूलयमापन महत्त्वाचे का आहे?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….………………………………………………………………………… munotes.in

Page 6

शैक्षद्दणक मूलयमापन
6 १.३ चाचिी, मापन, मूल्यांकन आणि मूल्यमापन यांच्यातील संबंि मूलयमापन, ही एक व्यापक आद्दण सतत चालणारी प्रद्दक्रया आहे ज्यामध्ये शैक्षद्दणक
कायथक्रमात व्यक्तीच्या यशाच्या प्रत्येक पैलूचा समावेश होतो. हा द्दशक्षणाचा अद्दवभाज्य भाग
आहे ज्यामध्ये द्दवद्याथी आद्दण द्दशक्षक सहभागी आहेत. मोर्माप केवळ द्दनदेशात्मक
उद्दिष्टाांचे पररमाणात्मक मूलयाांकन सूद्दचत करते.
मूलयमापन हे मोर्मापावर अवलांबून असते, परांतु ते समानाथी नसते.
मोर्माप हे एखाद्या व्यक्तीचे कायथप्रदशथन द्दकती आहे याचे "पररमाणात्मक द्दनधाथरण" आहे,
तर मूलयमापन हे वैयद्दक्तक कामद्दगरी द्दकती चाांगली द्दकांवा द्दकती समाधानकारक आहे याचा
"गुणात्मक द्दनणथय" आहे.
मूलयमापन हे केवळ पररमाणवाचक नसून गुणात्मक देखील आहे आद्दण त्यात गद्दणतीयदृष्ट्या
मूलयद्दनणथय समाद्दवष्ट आहे.
असे म्हटले र्ाऊ शकते की मूलयमापन = मोर्माप (द्दवद्यार्थयाांच्या कतृथत्वाचे पररमाणवाचक
वणथन उदा. द्दवद्यार्थयाांच्या क्षमताांचे गुणात्मक वणथन आद्दण द्दवद्यार्थयाांच्या कतृथत्व आद्दण
क्षमताांबिल मूलयद्दनणथय.
मोर्माप हा स्वतःचा अांत नाही. मूलयमापनाच्या एकूण प्रद्दक्रयेचा हा केवळ एक भाग आहे.
मोर्माप आम्हाला फक्त पररमाणात्मक माद्दहती देते,ज्याचा मूलयमापनाद्वारे योग्य अथथ
लावला गेला पाद्दहर्े.अशा प्रकारे मापन मूलयमापनासाठी माद्दहती प्रदान करते.र्ेव्हा
माद्दहतीचे प्रमाण द्दनद्दित केले र्ाईल आद्दण मूलय द्दनणथय द्दनयुक्त केला र्ाईल तेव्हा त्याला
अथथ स्पष्ट होईल. र्ेव्हा आपण म्हणतो की ‘परफॉमथन्स / काय॔भाग चाांगला आहे, तेव्हा त्याच
वगाथतील इतराांच्या तुलनेत त्याची कामद्दगरी द्दकती चाांगली आहे, हे आपलयाला पूणथ द्दचत्र देत
नाही.
मापन– "द्दकती" आद्दण मूलयमापन– 'द्दकती चाांगले" याचे "उत्तर" देत असते.
मूलयमापन मापनाला अथथ द्दकांवा मूलय द्दनणथय सांलग्न/प्रदान करते.
मूल्यमापन असे आहे
१) पररमाणवाचक वणथन (मार्ी- राम ला गद्दणताच्या परीक्षेत 40 द्दमळाले)
२) गुणात्मक वणथन (मार्ी राम मेहनती नाही. तो अभ्यासू नाही)
३) मूलय द्दनणथय- राम हा सरासरी द्दवद्याथी आहे.
सवथ व्यावहाररक हेतूांसाठी मूलयाांकन आद्दण मापन समानाथी मानले र्ाऊ शकते. र्ेव्हा
मूलयमापन होत असते तेव्हा माद्दहती द्दकांवा डेटा गोळा केला र्ातो आद्दण मोर्माप केले र्ात
असते.
munotes.in

Page 7

शैक्षद्दणक मूलयमापनाची सांकलपना
7 अशा प्रकारे, मूलयमापन ही एक प्रद्दक्रया आहे ज्यामध्ये मोर्माप समाद्दवष्ट आहे, ही एक
कृती द्दकांवा प्रद्दक्रया आहे ज्यामध्ये र्े काही मूलयाांकन केले र्ात आहे त्यास सांख्यात्मक
द्दनदेशाांक द्दनयुक्त करणे समाद्दवष्ट आहे. सवथ सांबांद्दधत आद्दण अचूक माद्दहती गोळा करणे,
वापरणे आद्दण त्याचा अथथ लावणे या प्रद्दक्रयेतील शेवटचा टलेपा म्हणर्े मूलयमापन असते.
मूल्यांकन, मूल्यमापन आणि मापन यांच्यातील परस्परसंबंि
र्री मूलयमापन आद्दण मूलयमापन या शब्दाांचा वापर एकमेकाांना बदलून केला र्ातो (कूपर,
१९९९), तरी,द्दवद्दवध लेखक त्याांच्यात फरक करतात.
मूलयाांकनाची व्याख्या "माद्दहती द्दकांवा पुरावे गोळा करणे" अशी केली र्ाते आद्दण मूलयमापन
म्हणर्े "द्दनणथय करण्यासाठी त्या माद्दहतीचा द्दकांवा पुराव्याचा वापर" (Snowman,
McCown, and Biehler, 2012). असतो.
मापनामध्ये "एखाद्या व्यक्तीच्या गुणधमथ द्दकांवा वैद्दशष्ट्यासाठी सांख्या द्दकांवा गुण द्दनयुक्त करणे
समाद्दवष्ट आहे, अशा प्रकारे की सांख्या त्या व्यक्तीचे गुणधमथ द्दकती प्रमाणात आहे याचे वणथन
करतात."
उदा, (Nitco आद्दण Brookhart, 2011). उदा.प्रमाद्दणत यश चाचणीवर श्रेणी आद्दण गुणाांचे
वाटप या साठी असते.
मूल्यांकन, मापन आणि मूल्यमापन
या सांकलपना बहुधा द्दशकणाऱयाांद्वारे अदलाबदल करण्यायोग्य वापरलया र्ातात आद्दण र्र
त्याांचा अथथ समान असेल. हे तसे नाही. एक द्दशक्षक म्हणून, तुम्ही एकाला दुसऱयापासून
वेगळे करू शकता आद्दण वगाथतील समस्याांवर चचाथ करण्यासाठी योग्य वेळी कोणत्याही
द्दवद्दशष्टचा वापर करू शकता.
मोजमाप
मोर्मापाच्या प्रद्दक्रयेमध्ये गुणवत्तेला पररमाणवाचक अथथ नेमून देण्यासाठी प्रत्यक्ष मोर्माप
करणे समाद्दवष्ट असते, म्हणर्े, फळ्याची लाांबी द्दकती आहे? हे द्दनद्दित करणे
शारीररकररत्या केले पाद्दहर्े. म्हणून मोर्माप ही अशा गुणाांना पररमाणवाचक अथथ
देण्यासाठी वस्तू, प्रमाण द्दकांवा घटनाांना अांक द्दनयुक्त करण्याची प्रद्दक्रया आहे. वगाथत, मुलाचे
कायथप्रदशथन द्दनद्दित करण्यासाठी, तुम्हाला व्यक्तीवर पररमाणात्मक उपाय प्राप्त करणे
आवश्यक आहे,मुलाचे गुण.र्र मुलाने गद्दणतात ८० गुण द्दमळवले, तर तुम्ही ते द्यायचे,
दुसरे कोणतेही स्पष्टीकरण नाही.
तो उत्तीणथ झाला द्दकांवा नापास झाला असे तुम्ही म्हणू शकत नाही.मोर्माप-प्रमाणाचे वणथन
करण्यावर थाांबते, परांतु मुलाच्या कायथक्षमतेवर मूलयाचा द्दनणथय घेत नाही.
मूल्यांकन
मूलयमापन ही वस्तुद्दस्थती शोधण्याची द्दक्रया आहे र्ी द्दवद्दशष्ट वेळी अद्दस्तत्वात असलेलया
पररद्दस्थतीचे वणथन करते. माद्दहती गोळा करण्यासाठी मूलयाांकनामध्ये अनेकदा मोर्माप munotes.in

Page 8

शैक्षद्दणक मूलयमापन
8 समाद्दवष्ट असते. तथाद्दप, मापन माद्दहतीची योग्य व्याख्या करण्या मध्ये व्यवस्थाद्दपत करणे,हे
मूलयाांकनाचे क्षेत्र आहे.
अनेक चल / घटकावर शैक्षद्दणक मूलयमापन अवलांबून आहे, शैक्षद्दणक व्यवस्थे मधील
मूलयमापन वेळेत द्ददलेलया शैक्षद्दणक ध्येयाकडे द्दवद्यार्थयाांनी केलेलया प्रगतीचे वणथन करू
शकते. तथापी, ते मूळ कारणाांच्या स्पष्टीकरणाशी सांबांद्दधत नाही आद्दण कारवाईसाठी
द्दशफारसी देत नाही.र्री, समाधानकारक द्दकांवा अन्यथा पररद्दस्थतीबिल काही गद्दभथत
द्दनणथय असू शकतो. वगाथत, मूलयाांकन म्हणर्े सवथ प्रद्दक्रया आद्दण उत्पादनाांचा सांदभथ आहे
ज्याचा वापर द्दवद्यार्थयाांच्या द्दशक्षणाचे स्वरूप आद्दण व्याप्ती याांचे वणथन करण्यासाठी केला
र्ातो. द्दवद्दवध स्त्रोताांकडून मोर्माप माद्दहती द्दमळद्दवण्यासाठी अनेक उपकरणे वापरली
र्ातात. यामध्ये चाचण्या, अद्दभयोग्यता चाचण्या , यादी, प्रश्नावली, द्दनरीक्षण वेळापत्रक
इत्यादींचा समावेश आहे. हे सवथ स्त्रोत माद्दहती देतात र्ो बदलाचा पुरावा आद्दण त्या
बदलाची द्ददशा दशथद्दवण्यासाठी आयोद्दर्त केला र्ातो. अशा प्रकारे चाचणी हे मूलयाांकन
साधनाांपैकी एक आहे. हे पररमाणवाचक माद्दहती द्दमळद्दवण्यासाठी वापरले र्ाते.
मूल्यमापन
मूलयमापन मूलयद्दनणथयाच्या मूलयमापनाचे घटक र्ोडते. हे त्याच्या द्दनष्ट्कषाांच्या वापराशी
सांबांद्दधत आहे आद्दण काळर्ीपूवथक पररभाद्दषत केलेलया आद्दण उद्दिष्टे द्दकांवा मूलयाांवर सहमत
असलेलया सांदभाथत उत्पादन, प्रद्दक्रया द्दकांवा प्रगतीची पररणामकारकता, सामाद्दर्क
उपयुक्तता द्दकांवा इष्टतेचा काही द्दनणथय सूद्दचत करते. मूलयमापनात अनेकदा रचनात्मक
कृतीसाठी द्दशफारसी समाद्दवष्ट असतात. अशा प्रकारे, मूलयमापन हे प्रचद्दलत पररद्दस्थतीचे
गुणात्मक उपाय आहे. यात कायथक्रमाची पररणामकारकता, उपयुक्तता द्दकांवा चाांगुलपणाचा
पुरावा आवश्यक आहे. ती गोष्ट, प्रद्दक्रया द्दकांवा कायथक्रमाबिल अथथपूणथ द्दनणथय घेण्यासाठी
एखाद्या वस्तू, प्रद्दक्रया द्दकांवा कायथक्रमाच्या मूलयाचा अांदार् आहे.
तुमची प्रगती तपासा
१) मूलयाांकन मूलयमापनापेक्षा वेगळे कसे आहे?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२) द्दप्रयाला चाचणी A मध्ये ३० आद्दण B चाचणीत ६५ गुण द्दमळाले. सोनलला चाचणी
A मध्ये ४५ गुण आद्दण B चाचणीत ६५ गुण द्दमळाले. त्याांच्या द्दशकण्यात प्रगती कोणी
दशथद्दवली आहे हे स्पष्ट करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….………………………………………………………………………… munotes.in

Page 9

शैक्षद्दणक मूलयमापनाची सांकलपना
9 ३) मूलयमापन हे मूलयाांकनावर कसे अवलांबून आहे ते स्पष्ट करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
१.४ मूल्यांकनाचे प्रकार रचनात्मक मूल्यमापन आणि समणमतीय मूल्यमापन रचनात्मक मूल्यांकन
रचनात्मक मूलयमापन हा अध्यापन-द्दशक्षण प्रद्दक्रयेचा अद्दवभाज्य भाग आहे. यामध्ये
वगाथतील परस्परसांवाद, प्रश्न द्दवचारणे, सांरचनात्मक वगाथतील उपक्रम आद्दण अद्दभप्राय याांचा
समावेश आहे ज्याचा उिेश द्दवद्यार्थयाांना द्दशक्षणातील अांतर कमी करण्यात मदत करणे
आहे. द्दवद्याथी स्वयांमूलयाांकन आद्दण समवयस्क मूलयमापनातही सद्दक्रयपणे सहभागी
होतात. वेळेवर आद्दण योग्य अद्दभप्रायासह प्रारांद्दभक मूलयमापन काये सांपूणथ अभ्यासक्रमात
वापरली र्ावीत. अद्दलकडच्या वषाांत शैक्षद्दणक धोरणात वगथ आधाररत रचनात्मक
मुलयाांकनाने महत्त्वाची भूद्दमका घेतली आहे.
रचनात्मक मूलयमापन हे द्दशकणायाांच्या कतृथत्वाबिल आद्दण द्दनदेशात्मक प्रभावाबिल
अद्दभप्राय द्दमळवणे आद्दण प्रदान करणे यावर लक्ष केंद्दित करते. अध्यापनाच्या दरम्यान
प्रश्नाांचा उच्च क्रम वापरून चाांगलया द्दनयुक्ती साठी तयारी चाचण्याांचा वापर आद्दण
द्दवद्यार्थयाांच्या प्रश्नाांच्या दरम्यान आद्दण द्दशकवण्याच्या टलेलेयात हे सवथ द्दशक्षण आद्दण
द्दनदेशाांची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी आहे. हे द्दशक्षक आद्दण द्दवद्याथी दोघाांनाही सतत
अद्दभप्राय प्रदान करण्यासाठी द्दशक्षणाच्या दरम्यान केले र्ाते. रचनात्मक मूलयमापन
द्दशक्षक आद्दण द्दवद्यार्थयाांना प्रेररत करते आद्दण द्दवद्याथी आद्दण द्दशक्षक दोघाांनाही अद्दभप्राय
देऊन द्दशक्षणाला बळकटी देते.
अध्यापन करताना, द्दशक्षक द्दवद्यार्थयाांना काही नवीन कलपना देतो, द्दशकण्याच्या पररणामाांचे
मूलयमापन करण्यासाठी, ज्याच्या आधारे तो अद्दधक चाांगला द्दशकण्याचा अनुभव
देण्यासाठी अध्यापनाच्या पिती आद्दण तांत्राांमध्ये बदल करतो. अशाप्रकारे रचनात्मक
द्दशक्षण सामग्री द्दशकवण्याचे उद्दिष्ट आद्दण द्दशकण्याच्या अनुभवाच्या तरतूदीशी सांबांद्दधत
आहे.
एबेल आद्दण द्दिसबी म्हणाले, "द्दशक्षण प्रद्दक्रयेवर लक्ष ठेवण्यासाठी आद्दण द्दनयोर्नानुसार
द्दशक्षण होत आहे की नाही हे द्दनधाथररत करण्यासाठी रचनात्मक मूलयमापन केले र्ाते.."
रचनात्मक मूल्यांकनाची वैणशष्ट्ये
१) रचनात्मक मूलयमापन तुलनेने द्दशकण्याच्या कायाांची श्रेणीबि रचना द्दचत्रीत
करण्यासाठी आद्दण द्दवद्दशष्ट कालावधीसाठी वास्तद्दवक अध्यापन करण्यासाठी
द्दनदेशात्मक सामग्रीच्या द्दवद्दशष्ट द्दवश्लेषणावर लक्ष केंद्दित करते. munotes.in

Page 10

शैक्षद्दणक मूलयमापन
10 २) रचनात्मक मूलयमापन द्दशकण्याच्या अडचणी ओळखण्याचा प्रयत्न करते.
३) रचनात्मक मूलयमापन लवद्दचक आद्दण शोधक म्हणून तयार केले आहे
४) रचनात्मक मूलयमापन द्दशकवण्याच्या प्रद्दक्रयेदरम्यान अध्यापन-द्दशकण्याच्या
धोरणाांवर लक्ष ठेवते.
५) रचनात्मक मूलयमापन द्दवद्यार्थयाांना सामग्रीमध्ये प्रभुत्व (पररपूणथता) द्दमळद्दवण्याची सांधी
प्रदान करते.
समणमतीय मूल्यमापन
एबेल आद्दण द्दिस्बी “द्दशक्षणाच्या पुढील द्दवभागात द्दशकण्यासाठी पाठपुरावा करण्यासाठी
द्दशकणे पुरेसे आहे की नाही हे द्दनधाथररत करण्यासाठी द्दनदेशात्मक द्दवभागाच्या शेवटी
समद्दमतीय मूलयाांकन केले र्ाते.
समद्दमतीय मूलयमापन हे द्दनदेशाच्या अभ्यासक्रमाच्या शेवटी केले र्ाते.समद्दमतीय
मूलयमापन हे अभ्यासक्रमाच्या शेवटी केले र्ाते .समद्दमतीय मूलयमापन हे उद्दिष्टे द्दकती
प्रमाणात पूणथ झाली आहेत आद्दण सूचना द्दकती प्रमाणात सद्दक्रय आहे हे र्ाणून घेण्यास
द्दशक्षकाांना मदत करते. द्दवद्यापीठीय परीक्षा ही समद्दमतीय मूलयमापनाची उदाहरणे आहेत.
समद्दमतीय मूलयमापन हे द्दनणथयात्मक आद्दण अांद्दतम स्वरूपाचे असते.ते द्दशक्षणाच्या शेवटी
येते.
उदा. द्दशक्षकाने प्रमाद्दणत चाचणी केली.
समद्दमतीय मूलयमापन हे द्दशक्षणाच्या पररणामाशी द्दकांवा द्दशक्षणाच्या उत्पादनाशी सांबांद्दधत
आहे.
समद्दमतीय मूलयमापन हा शब्द टमथ, सेद्दमस्टर, कोसथ द्दकांवा द्दनदेशात्मक कायथक्रमाच्या शेवटी
द्दशकणाऱयाांच्या यशासाठी श्रेणी द्दनयुक्त करणे होय.
समद्दमतीय मूलयमापन हे द्दवद्यार्थयाांच्या कायथक्षमतेच्या आधारावर, अध्यापनाची
पररणामकारकता आद्दण द्दनदेशाांचे मूलयमापन या आधारे एक सांपूणथ द्दचत्र देऊ शकते. हे
श्रेण्या द्दनयुक्त करणे द्दकांवा द्दवद्यार्थयाांना अद्दभप्रेत द्दशकण्याच्या पररणामावर प्रभुत्व प्रमाद्दणत
करण्याच्या उिेशाने कायथ करते.
समणमतीय मूल्यमापनाची वैणशष्ट्ये
१) समद्दमतीय मूलयमापन द्दवस्तृत श्रेणी प्रद्दक्रया, पूणथ झालेला कायथक्रम द्दकांवा उत्पादनाशी
सांबांद्दधत आहे.
२) समद्दमतीय मूलयमापन कायथक्रम द्दकांवा अभ्यासक्रमाच्या शेवटी येते.
३) सूचनेच्या शेवटी द्दशकणाऱयाांच्या कामद्दगरीचे समद्दमतीय मूलयमापन आहे. munotes.in

Page 11

शैक्षद्दणक मूलयमापनाची सांकलपना
11 ४) समद्दमतीय मूलयमापन हे ठरवते की द्दशक्षणाची उद्दिष्टे द्दकती प्रमाणात साध्य होतात.
५) समद्दमतीय मूलयमापन द्दशक्षकाांना तसेच द्दवद्यार्थयाांना अद्दभप्राय देते.
६) समद्दमतीय मूलयमापन हे मोर्माप करते की, द्दवद्यार्थयाथने इद्दच्ित पररणाम द्दकती
प्रमाणात प्राप्त केला आहे.
७) समद्दमतीय मूलयमापन र्वळर्वळ प्रद्दतद्दक्रयाशील नसते.
८) समद्दमतीय मूलयमापन हे द्दवद्यार्थयाांच्या यशाची प्रतवारी करण्याचे द्दवश्वसनीय आद्दण
अचूक माध्यम आहे
९) समद्दमतीय मूलयमापन चाांगले पररभाद्दषत मूलयमापन आराखडा वापरते
१०) समद्दमतीय मूलयमापन वणथनात्मक द्दवश्लेषणावर लक्ष केंद्दित करते.
समणमतीय आणि रचनात्मक मूल्यमापनातील फरक
१) रचनात्मक मूलयमापन अद्दभप्राय प्रदान करते आद्दण प्रभुत्वाद्वारे द्दशक्षणाला बळकटी
देते तर समद्दमतीय मूलयमापन ही द्दवद्यार्थयाांच्या यशाची अांद्दतम चाचणी असते.
२) रचनात्मक मूलयमापन हे काय॔क्रमाच्या द्दवकासादरम्यान आद्दण सुधारणेदरम्यान
आयोद्दर्त केले र्ाते तर समद्दमतीय मूलयाांकन कायथक्रम पूणथ झालयानांतर आयोद्दर्त
केले र्ाते.
३) अांतगथत फायद्यासाठी रचनात्मक मूलयमापन आयोद्दर्त केले र्ाते आद्दण बाय ह हेतूच्या
फायद्यासाठी एकद्दत्रत मूलयमापन आयोद्दर्त केले र्ाते.
४) रचनात्मक मूलयमापन हे द्दशक्षक आद्दण द्दवद्याथी याांच्यातील सांवादाचे स्वरूप धारण
करते, तर द्दनयोगात्मक मूलयमापन चाचणी द्दवद्दशष्ट द्दनदेशात्मक उद्दिष्टाांमधून द्दशकत
असते.
५) रचनात्मक मूलयमापन सतत अद्दभप्रायाद्वारे द्दशकणाऱयाांची प्रगती तपासते तर
समद्दमतीय मूलयमापन द्दवद्यार्थयाांची अांद्दतम द्दस्थती तपासते.
६) रचनात्मक मूलयमापनात अद्दधक वारांवार असते आद्दण समद्दमतीय मूलयमापनात कमी
वारांवार असते.
७) रचनात्मक मूलयमापन परावे, कतृथत्वाचे अहवाल आद्दण साराांशात्मक मूलयमापन
मयाथद्ददत पुरावे वापरते.
८) उच्च द्दनकष सांदद्दभथत चाचणीवर आधाररत रचनात्मक मूलयमापन तर समद्दमतीय
मूलयमापन ही सामान्य सांदद्दभथत चाचणी आहे.
९) रचनात्मक मूलयमापनाचा उिेश द्दवद्यार्थयाांच्या ताकदीचे आद्दण कमकुवतपणाचे द्दनदान
करणे हा आहे तर समद्दमतीय मूलयमापन द्दवद्यार्थयाांचे वगीकरण आद्दण प्रोत्साहन देते. munotes.in

Page 12

शैक्षद्दणक मूलयमापन
12 १०) रचनात्मक मूलयमापन म्हणर्े घटक चाचणी, असाइनमेंट आद्दण समद्दमतीय मूलयमापन
म्हणर्े द्दनयद्दमत आद्दण वाद्दषथक परीक्षे द्वारे सतत होणारे मूलयाांकन.
११) रचनात्मक मूलयमापन पररणाम द्दनदेशाांच्या पुढील सुधारणेसाठी तर समद्दमतीय
मूलयमापन पररणाम प्रमाणीकरणासाठी वापरले र्ातात.
तुमची प्रगती तपासा
१) दोन उदाहरणाांसह प्रारांद्दभक मूलयमापनाची दोन वैद्दशष्ट्ये स्पष्ट करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२) दोन उदाहरणाांसह एकद्दत्रत मूलयमापनाची दोन वैद्दशष्ट्ये स्पष्ट करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३) रचनात्मक मूलयमापन हे द्दनयोगात्मक मूलयाांकनापेक्षा वेगळे कसे आहे?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
१.५ शैक्षणिक मूल्यमापनाची काये आणि उपयोग स्पष्ट करा ? मूलयमापन द्दवद्यार्थयाांना, द्दशक्षकाांना आद्दण प्रशासकाांना कशी मदत करते?
मूल्यमापनची णवद्यार्थयाांना मदत
अ) अणभप्राय
मूलयमापन अद्दभप्राय प्रदान करते र्े द्दवद्यार्थयाांचे सामर्थयथ, कमकुवतपणा ओळखेल आद्दण
अशा प्रकारे द्दवद्यार्थयाांना भद्दवष्ट्यातील प्रयत्नाांना मागथदशथन करण्यात मोठी भूद्दमका बर्ावते.
अशा प्रकारे अद्दभप्राय हा द्दवद्यार्थयाथला पुढील कामद्दगरीमध्ये सुधारणा करण्यासाठी प्रेरणा
प्रदान करते.
munotes.in

Page 13

शैक्षद्दणक मूलयमापनाची सांकलपना
13 ब) प्रेरिा वाढवते
एखाद्याच्या कायथक्षमतेची चाचणी घ्यायची आहे हे ज्ञान द्दवद्यार्थयाांची प्रेरणा वाढवते र्े शेवटी
द्दशकण्यास सुलभ करते आद्दण अशा प्रकारे द्दवद्यार्थयाांना अद्दधक चाांगले प्रदशथन करण्यासाठी
ऊत्साह प्रदान करते द्दकांवा प्रेररत करते. हेच द्दवद्यार्थयाांच्या मागाथवर अद्दधक प्रयत्न
करण्यासाठी प्रेरणा म्हणून काम करते.
क) अभ्यासाच्या चांगल्या सवयींना प्रोत्साहन देते
वारांवार केलेले मूलयमापन अभ्यासाच्या चाांगलया सवयींना प्रोत्साहन देते कारण
द्दवद्यार्थयाथला त्याची स्वतःची प्रगती कळते आद्दण काही कौशलयाांचा द्दवकास होतो की तो
आपले ज्ञान आद्दण समर् सामान्य पररद्दस्थतीत लागू करू शकतो. अशाप्रकारचे मूलयमापन
त्याला/द्दतला अभ्यासाची चाांगली सवय लावण्यासाठी प्रोत्साद्दहत करेल.
मूल्यांकन णशक्षकांना मदत करते
अध्यापन आद्दण द्दशक्षणाचे तीन घटक आहेत, र्े एकाद्दत्मक साखळी तयार करतात
ज्यामध्ये प्रत्येक घटक दुसयाथवर अवलांबून असतो. अशा प्रकारे, मूलयमापनाद्वारे, द्दशक्षक
केवळ द्दवद्यार्थयाथने अध्यापनाची उद्दिष्टे द्दकतपत साध्य केली आहेत याचे मूलयमापन करत
नाही तर ती उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी वापरलया र्ाणायाथ द्दशकण्याचे अनुभव, कायथपिती,
साधने आद्दण सामग्रीची पररणामकारकता देखील तपासतो. मूलयमापन द्दशक्षकाांना
द्दवद्यार्थयाथच्या प्रवेशाच्या वतथनाबिल, द्दवद्यार्थयाांची द्दशकण्याची क्षमता यासांबांधीचे थेट ज्ञान
प्रदान करते.
अ) द्दवद्यार्थयाथला सध्या काय माद्दहत आहे उदा. द्दवद्दशष्ट द्दठकाणाची वेळ मोर्ण्यासाठी -
रेखाांश आद्दण अक्षाांश बिल माद्दहती आवश्यक आहे.
ब) मूलयमापन द्दशक्षकाांना द्दवद्यार्थयाांच्या प्रवेश वतथनाच्या ज्ञानाच्या आधारे उद्दिष्टे द्दनद्दित
करण्यात, प्रत्येका प्रवेशीत करण्यात मदत करते.
क) हे प्राप्त झालेलया द्दनकालाांमधून द्दशक्षकाांना द्दतची वगथ प्रद्दक्रया सुधारण्यास मदत करते.
ड) मूलयमापनामुळे द्दशक्षकाांना द्दवद्यार्थयाांच्या प्रगतीचे सवथसमावेशक द्दचत्र द्दमळते.
मूल्यमापन प्रशासकाला शैक्षणिक णनिथय घेण्यास मदत करते
ज्यामध्ये द्दनवड, प्रवेश, द्दनयुक्ती द्दकांवा वगीकरण याबाबत द्दनणथय घेणे. तसेच मागथदशथन
आद्दण समुपदेशनासाठी शैक्षद्दणक द्दकांवा व्यावसाद्दयक मागथदशथन.तसेच मूलयमापन
प्रशासकाला द्दतच्या कायथपितीत द्दशक्षकाच्या कायथक्षमतेचे मूलयाांकन करण्यास मदत
द्दशकवणे आद्दण त्याांच्या मुलाांच्या प्रगतीबिल पालकाांना अहवाल देण्यासाठी आधार म्हणून
देखील कायथ करते.
munotes.in

Page 14

शैक्षद्दणक मूलयमापन
14 मूल्यमापनाची मुख्याध्यापकांना मदत
उद्दिष्टे द्दकती प्रमाणात प्राप्त झाली आहेत याचा न्याय करण्यास, अभ्यासक्रमातील सामर्थयथ
आद्दण कमकुवतपणा ओळखण्यास आद्दण शाळेतील द्दवद्दवध द्दक्रयाकलापाांचे मूलयाांकन
करण्यास मदत करते.
तुमची प्रगती तपासा
१) द्दवद्यार्थयाांसाठी शैक्षद्दणक मूलयमापनाच्या कायाांचे वणथन करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२) द्दशक्षकाांसाठी शैक्षद्दणक मूलयमापनाच्या कायाांचे वणथन करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३) प्रशासकाांसाठी शैक्षद्दणक मूलयमापनाच्या कायाांचे वणथन करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
१.६ सारांश अध्यापन-अध्ययन प्रद्दक्रयेच्या प्रत्येक टलेलेयावर द्दवद्यार्थयाांचे मूलयमापन आवश्यक आहे.
द्दनदानात्मक आद्दण रचनात्मक मूलयमापन याांना हातात-हात घालून र्ावे लागेल. सत्राच्या
शेवटी, द्दवद्यार्थयाांचे वगीकरण, श्रेणी, प्रोत्साहन आद्दण प्रमाद्दणत करण्यासाठी साराांशात्मक
मूलयमापन करणे आवश्यक आहे. अशा प्रकारे, मूलयमापनामुळे द्दशक्षकाांना द्दवद्यार्थयाथच्या
शैक्षद्दणक कारद्दकदीत वेगवेगळ्या टलेलेयाांवर द्दनणथय घेण्यास आद्दण द्दनणथय देण्यास मदत होते.
शाळेने मूलयमापनाच्या वरील बाबी लक्षात ठेवलया तर त्यामुळे द्दशक्षणात गुणात्मक सुधारणा
घडून येतील यात शांका नाही. सुधाररत मूलयमापन पिती राबवणाऱया शाळा खरोखरच
प्रभावी शाळा ठरू शकतात.
साराांश, शैक्षद्दणक मूलयमापन हा कोणत्याही शैक्षद्दणक व्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा पैलू आहे.
महत्वाचे द्दनणथय घेण्यासाठी माद्दहती प्रदान करण्यासाठी वगथ द्दकांवा शाळेत ही एक पितशीर munotes.in

Page 15

शैक्षद्दणक मूलयमापनाची सांकलपना
15 प्रद्दक्रया आहे. अध्यापन अद्दधक उिेशपूणथ आद्दण पररणामकारक बनवण्यासाठी द्दशक्षकाला
मूलयमापनाची सांकलपना आद्दण मूलयमापनासाठी वापरलया र्ाणायाथ कायथपितींची माद्दहती
असणे आवश्यक आहे.चाचणीची उद्दिष्टे कोणती आहेत, त्याांची चाचणी घेण्यासाठी कोणती
तांत्रे आद्दण साधने वापरायची आहेत आद्दण चाांगले शैक्षद्दणक द्दनणथय घेण्यासाठी मूलयमापन
कसे वापरायचे हे द्दशक्षकाला माद्दहत असले पाद्दहर्े.
१.७ संदभथ  अग्रवाल, ममता (1988). इांग्रर्ीतील मूलयमापनाची हँडबुक, एनसीईआरटी, नवी
द्ददलली.
 Bloom, B.S., et a1 (1970) हँडबुक ऑन फॉमेद्दटव्ह अँड सममेद्दटव्ह इव्हॅलयुएशन
ऑफ स्टुडांट लद्दनांग, न्यूयॉकथ, मॅकग्रा-द्दहल.
 Gronlund, N.E., (1981) अध्यापनातील मापन आद्दण मूलयमापन, मॅकद्दमलन
कांपनी, न्यूयॉकथ.
Weblinks:
 Assessmen tin Education:
https://www.youtube.com/watch?v=0xQKPz0zDL8
 Formative Assessment:
https://www.youtube.com/watch?v= -RXYTpgvB5I
 Summative Assessment:
https://www.youtube.com/watch?v=SjnrI3ZO2tU
 Comparison o fFormative and Summative Assessments
https://www.youtube.com/watch?v=bTGnJnuVNt8
 Purpose of Assessments:
https://www.youtube.com/watch?v=JHZsz_j_z7A
 14 Types of Assessments
https://www.youtube.com/watch?v=zTkQjH -_97c

*****
munotes.in

Page 16

16 २
मूÐयांकन आिण परी±ा
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ पåरचय
२.२ मूÐयांकनाचे ÿकार
२.३ अंतगªत मूÐयांकन आिण बाĻ मूÐयांकन
२.४ सतत आिण सवªसमावेशक मूÐयांकन
२.५ ओपन बुक परी±ा आिण ऑनलाईन परी±ा (पुÖतक खुले ÖवाÅयाय आिण आभासी
परी±ा)
२.६ सारांश
२.७ संदभª
२.० उिĥĶे या ÿकरणा¸या शेवटी, िवīाथê स±म असेल:
 मूÐयांकनाची संकÐपना आिण उĥेश वणªन करÁयास.
 शै±िणक मूÐयांकना¸या ÿकारांची तुलना करÁयास.
 रचनाÂमक आिण समिमतीय परी±णामÅये फरक ÖपĶ करÁयास.
 सतत आिण सवªसमावेशक मूÐयांकनामÅये फरक ÖपĶ करकरÁयास.
 पुÖतक उघडून परी±ा ,या संकÐपनेचे आिण उĥेशाचे वणªन करÁयास.
 आभासी परी±ां¸या संकÐपना आिण उĥेशाचे वणªन करा
२.१ पåरचय चाचÁया हे िविशĶ ÿकारचे मूÐयांकन असले, तरीही, आÌही कधीकधी चाचणी आिण
मूÐयांकन एकच समजतो. अशाÿकारे वापरÐयास, मूÐयमापन हे कायªÿदशªन आिण
ÿकÐपां¸या िवÖतृत ®ेणीवर जोर देते जे कदािचत चाचणी शÊदाĬारे ल±ात येत नाही.
मोजमाप िकंवा चाचणी पे±ा "मूÐयमापन" ही अिधक Óयापक आिण सवªसमावेशक सं²ा
आहे. दुसरीकडे, मूÐयांकनामÅये िवīाÃया«चे पåरमाणवाचक वणªन (मापन) आिण गुणाÂमक
वणªन (मापन नसलेले) दोÆही समािवĶ असू शकतात. munotes.in

Page 17

मूÐयांकन आिण परी±ा
17 २.२ मूÐयांकनाचे ÿकार शै±िणक मूÐयांकनाचा अथª, Öवłप आिण उĥेश:
"मूÐयांकन" हे िवīाÃया«चे आजीवन िश±ण सुधारÁयासाठी मािहतीचे पĦतशीर संकलन
आिण िवĴेषण मानले जाते.
"मुÐयांकन" Ìहणजे िवīाÃया«ना Âयां¸या शै±िणक अनुभवां¸या पåरणामी काय मािहत
आहे,काय समजते आिण Âयां¸या ²ानासोबत काय करता येते याचे सखोल आकलन
िवकिसत करÁयासाठी अनेक आिण िविवध ľोतांकडून मािहती गोळा करÁयाची आिण
Âयावर चचाª करÁयाची "ÿिøया" आहे;
मूÐयांकनाचे Öवłप:
"मूÐयमापन" हे िशकÁया¸या ÿिøयेशी घĘ जोडलेले आहे. िवīाÃया«ची ÿगती आिण यश
यावर िनयंýण ठेवÁयासाठी, अËयासाचे अËयासøम सतत भूिमका बजावतात. Âयाच ÿमाणे
तो अËयास आिण अÅययना¸याही अËयासøमाशी ए कłप होतो. तसेच, िश±क आिण
िवīाथê अËयासा¸या अËयासøमाचे पåरणाम साÅय करÁयासाठी कायª करतात. अशा
ÿकारे मूÐयमापनात िश±कांनी आिण Âयां¸या िवīाÃया«नी Öवतःचे मूÐयमापन करताना
केलेÐया Âया सवª उपøमांचा समावेश होतो, जे ते ºया अÅयापन आिण अÅययन
उपøमांमÅये गुंतलेले आहेत ÂयामÅये सुधारणा करÁयासाठी पाठपुरावा Ìहणून
वापरÁयासाठी मािहती ÿदान करतात.
मूÐयांकनाची काय¥:
कायाªÂमक मूÐयांकन ही एक "सतत सहयोगी ÿिøया" आहे.
जी – िनरी±ण करणे, अथªपूणª ÿij िवचारणे, कौटुंिबक कथा ऐकणे आिण नैसिगªकåरÂया
घडणाöया, दैनंिदन काय॔ आिण उपøमांमÅये िविवध पåरिÖथती आिण ÓयवÖथेतील
मुला¸या कौशÐयांचे आिण वतªनांचे वैयĉìक िवĴेषण करणे, एकý करते. मूÐयमापनाचा
सवाªत महÂवाचा भाग Ìहणजे मािहतीचा अथª लावणे आिण वापरणे, जे Âया¸यामु´य
हेतूसाठी गोळा केले जाते. मूÐयमापन िशकÁया¸या ÿिøयेत अंतभूªत आहे.
मूÐयांकनाचा ŀĶीकोन:
अÅययनाचे मूÐयमापन, अÅययनाचे मूÐयांकन िश±ण Ìहणून मूÐयांकन.
मूÐयांकनाचे ÿकार:
मूÐयमापनाचा एक ÿमुख उĥेश," मािहती देणे" हा आहे. मूÐयांकन ÿिøये¸या िनकालांनी
अशी मािहती ÿदान केली पािहजे, ºयाचा उपयोग िश±कांनी िनिIJत केलेले "शै±िणक
पåरणाम" साÅय होत आहेत कì नाही, हे िनधाªåरत करÁयासाठी केला जाऊ शकतो.
Âयानंतर मािहतीचा उपयोग काय॔øमामÅये कशा सुधारणा करता येईल हे िनधाªåरत
करÁयासाठी केला जाऊ शकतो. munotes.in

Page 18

शै±िणक मूÐयमापन
18 १. िनदानाÂमक मूÐयांकन.
२. रचनाÂमक मूÐयांकन.
३. सारांशाÂमक मूÐयांकन.
४. सामाÆयाÂमक मूÐयांकन.
५. ÿोÂसाहनाÂयक मूÐयांकन
६. तपाससंदभाÂमक मूÐयांकन.
१) पूवª-मूÐयांकन िकंवा िनदानाÂमक मूÐयांकन:
सूचना तयार करÁयापूवê, िश±क कोणÂया ÿकार¸या िवīाÃया«साठी सूचना तयार करत
आहे हे जाणून घेणे आवÔयक आहे. िवīाÃयाªची बलÖथाने, कमकुवतता आिण Âयां¸याकडे
असलेली कौशÐये आिण ²ान जाणून घेणे हे उिĥĶ आहे. तसेच गोळा केलेÐया
िवīाÃया«¸या मािहती¸या आधारे, िविशĶ सूचना िश±क तयार कł शकतात.
२) रचनाÂमक मूÐयांकन:
सूचना िवकिसत करÁया¸या पिहÐया ÿयÂनात रचनाÂमक ÖवाÅयाय वापरले जातात.
अिभÿाय ÿदान करÁयासाठी िवīाÃया«¸या िश±णाचे िनरी±ण करणे, हे Åयेय आहे. हे
िनद¥शांमधील ÿथम अंतर ओळखÁयात मदत करते. या पाठपुराÓयां¸या आधारे िश±कांना
समजू शकेल कì, पुढील िश±णासाठी कशावर ल± क¤िþत करावे लागेल.
३) सारांशाÂमक मूÐयांकन:
सूचने¸या शेवटी सवाªत महÂवाचे पåरणाम कोणÂया मयाªदेपय«त पोहोचले आहेत, याचे
मूÐयांकन करणे हे सारांशाÂमक मूÐयांकनाचे ÿमुख उिĥĶ आहे. परंतू ते, अÅययनाची
पåरणामकारकता , सूचनांवरील ÿितिøया आिण दीघªकालीन आधारावर फायदे है सुÅदा
मोजते. तुम¸या कोसªला िकंवा चाचणीसाठी उपिÖथत असलेÐया िवīाÃया«चे अनुसरण
कłन दीघªकालीन फायदे िनिIJत केले जाऊ शकतात. ते िशकलेले ²ान, कौशÐये आिण
वृ°ी वापरतात कì नाही हे तुÌही पाहó शकता.
४) सामाÆयाÂमक मूÐयांकन:
हे िवīाÃयाª¸या कामिगरीची सरासरी ÿमाणाशी तुलना करते. उदाहरणाथª, इितहास या
िवषयासाठी हे सरासरी राÕůीय ÿमाण असू शकते. दुसरे उदाहरण- Ìहणजे जेÓहा िश±क
Âया¸या िकंवा ित¸या िवīाÃया«¸या सरासरी ®ेणीची संपूणª शाळे¸या सरासरी ®ेणीशी
तुलना करतो.
५) िनकÕयाÂमतक मूÐयांकन:
हे पूवªिनधाªåरत िनकष िकंवा िश±ण मानकां¸या िनधारीत संचा¸या िवłĦ िवīाÃयाª¸या
कामिगरीचे मोजमाप करते. िवīाÃया«ना Âयां¸या िश±णा¸या िविशĶ टÈÈयावर काय मािहत munotes.in

Page 19

मूÐयांकन आिण परी±ा
19 असणे आिण ते करÁयास स±म असणे अपेि±त आहे, हे ते तपासते. िनकÕयाÂमक
चाचÁया िविशĶ ²ान िकंवा कौशÐय संचाचे मूÐयांकन करÁयासाठी वापरÐया जातात;
अËयासøमात िशकवलेÐया अËयासøमाचे मूÐयमापन करÁयासाठी ही एक चाचणी आहे.
६) ÿोÂसाहनाÂक मूÐयांकन:
हे Âया िवīाÃयाª¸या मागील कामिगरी¸या तुलनेत िवīाÃयाª¸या कामिगरीचे मोजमाप करते.
या पĦतीĬारे तुÌही मागील िनकालांची तुलना कłन Öवतःला सुधारÁयाचा ÿयÂन करत
आहात. तुÌही इतर िवīाÃया«शी तुमची तुलना करत नाही, जे तुम¸या आÂमिवĵासासाठी
इतके चांगले नाही.
तुमची ÿगती तपासा:
१) शै±िणक मूÐयमापन संकÐपनेचे वणªन करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२) िश±कासाठी मूÐयांकनाची काय¥ ÖपĶ करा
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३) कोणÂयाही तीन ÿकारचे मूÐयांकन योµय उदाहरणासह ÖपĶ करा
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२.३ अंतगªत मूÐयांकन आिण बाĻ मूÐयांकन अंतगªत मूÐयांकन आिण बाĻ मूÐयांकन:
"मूÐयांकनावर "िवīाÃयाªशी संबंिधत शािÊदक मािहती गोळा करणे, समजून घेणे आिण
कायª करÁया¸या पĦतशीर ÿिøयेस संदभª देते. याÓयितåरĉ, ही मािहती िवīाÃया«ना काय
मािहत आहे आिण Âयांना काय मािहत नाही ,याबĥल िशकÁयास मदत करते. तसेच,
िवīाÃयाªचे ÿदशªन Âयां¸या शै±िणक अनुभवा¸या आधारावर केले जाते. यािशवाय, अंतगªत munotes.in

Page 20

शै±िणक मूÐयमापन
20 मूÐयांकन Ìहणजे, शाळानी अंतगªत कामिगरी¸या आधारावर िवīाÃया«¸या कामिगरीचे
मूÐयांकन करणे, Ìहणजे "अंतग॔त मूÐयांकन"होय. बाĻमूÐयांकन Ìहणजे,शाळे Óयितåरĉ
बाĻ परी±ा मंडळानी कामिगरी¸या आधारावर िवīाÃया«¸या कामिगरीचे करणे,Ìहणजे
"बाĻ मूÐयांकन"होय.
अंतगªत मूÐयांकन:
अंतगªत मूÐयांकन ही" एक ÿिøया" आहे. ºयामÅये िश±क आिण शाळा िवīाÃया«¸या
कामिगरी¸या आधारावर यां¸या कामिगरीचा Æयाय करतात. तसेच, या ÿिøयेस
मूÐयांकनासाठी बाहेर¸या Óयĉìचा समावेश नाही.
अंतगªत मूÐयांकनाची गरज:
अंतगªत मूÐयांकन अंितम मूÐयांकनात गुण देÁयास मदत करते. तसेच, अंितम परी±ेशी
संबंिधत ओझे आिण तणाव कमी होते. या Óयितåरĉ, ते एक दुवा Ìहणून कायª करते ,जे
िवīाÃयाª¸या कामिगरीशी संबंिधत मािहती ÿदान करते. यामुळे िश±कांना िवīाÃया«चे
मूÐयांकन करÁयाची संधी देते. िशवाय, हे िवīाÃया«ना सतत िशकÁयास मदत करते.
अंतगªत मूÐयांकनाचे तÂव:
िवषय िश±क हे या सदरील आकलनाची संपूणª तयारी करतात. िशवाय,ते िनरंतर आहे
आिण परी±ा बदलत नाही. हे एक योµय मूÐयांकन तंý आिण साधन आहे. तसेच, ते
मूÐयांकनासाठी गुणांचे िनिIJत भाग घेतात. सवाªत ल±णीय, ते िश±कांना अिभÿाय देते
जेणेकłन ते Âयांचे िश±ण सुधाł शकतील. दुसरीकडे पाहता, िवīाÃया«ना अंतगªत
मूÐयांकन पåरणाम पाहóन Âयां¸या बाĻ मूÐयांकन ®ेणी सुधारÁयाची संधी िमळते. तर, तो
िवīाथê िशकू शकतो.
अंतगªत मूÐयांकनाचे फायदे:
ते बाĻ मूÐयांकनाचा भार कमी करते. िशवाय, िवīाथê संपूणª वषªभर अËयासा मÅये ÓयÖत
राहतात. वगाªत अËयास करÁयासाठी िवīाथê अिधक ल± देतील. याÓयितåरĉ,
िवīाÃया«मÅये िचंता आिण िचंताúÖत होÁयाची श³यता कमी करते.
अंतगªत मूÐयांकनाचे तोटे:
िश±क Öवतः¸या फायīासाठी Âयाचा गैरवापर करतील अशी श³यता असते. तसेच,
अननुभवी आिण अिववेकì िश±का¸या हाती लागÐयामुळे िवīाÃया«चे नुकसान होऊ शकते.
सवाªत ल±णीय, अÆयायकारकता , िवīाÃयाªला अनुकूलता दाखवणे आिण प±पातीपणा
यामुळे Âयाचे महßव कमी होते.
बाĻ मूÐयांकन:
बाĻ मूÐयमापन ही एक ÿिøया आिण मूÐयांकनाची पĦत आहे जी िवīाÃया«¸या शाळे
Óयितåरĉ परी±ा मंडळ िकंवा संÖथेĬारे िवकिसत आिण वापरली जाते. या ÿिøयेमÅये munotes.in

Page 21

मूÐयांकन आिण परी±ा
21 सामाÆयतः ÿमािणत चाचणी समािवĶ असते आिण ÿमाणपýा¸या हेतूंसाठी पुढील शै±िणक
संधéसाठी उमेदवारांना सेवा िदली जाते.
१) बाĻ मूÐयमापन सहसा हे लेखी परी±े¸या Öवłपात असते
२) हे गटांमÅये केले जाते.
३) हे एका िविशĶ िवषयावर आयोिजत केले जाते.
४) हे Öवभावाने कठोर आहे
५) हे सैĦांितक Öवłपाचे आहे.
यशÖवी िश±ण , हे पुराÓयावर (पुराÓयावर) अवलंबून असते, िशकणाöयाने िशकÁया¸या
उपøमा दरÌयान तयार केलेले, हे दशªिवते कì:
१) िशकणारा िशकायला तयार असतो .
२) िशकÁयाचा आिण िशकवÁयाचा ÿयÂन आिण ÿयÂन कłनही , िशकणाöयाला अजून
समजलेले नाही.
३) याĬारे कोणते उपाय िकंवा सुधारणांची पावले उचलली पािहजेत हे समजू शकते.
बाĻ परी±ांचे, िनयोजन आिण अंमलबजावणी परी±ा अिधकारी करतात. जे Âयां¸या
±ेýातील त² असतात. ते Âयां¸या देखरेखीखाली चालते.
येथे, ÿिशि±त कमªचाया«Ĭारे िवīाÃया«चे मूÐयमापन केले जात आहे आिण ही ÿिøया
िवīाथê ºया शाळेत िशकतो Âया शाळेपासून Öवतंý आहे. िवīाÃया«नी नेहमी ल±ात
ठेवÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे कì परी±ा आिण िनकाल हे उ¸यांका¸या ÿकाशात पाहó नये
तर ते ÿेरीत करÁयाची, िशकÁयाची, समजून घेÁयाची, संकÐपना ÖपĶ करÁयाची " संधी "
Ìहणून बिघतली पािहजे आिण केवळ यांिýक पĦतीने अËयास करÁयाऐवजी Óयावहाåरक
ŀिĶकोन देखील ठेवला पािहजे.
परी±ेचा उĥेश, ही सवाªत महßवाची गोĶ ,ºयाला अÂयंत महßव आिण महßव िदले पािहजे.
उिĥĶे आिण उिĥĶे ÖपĶपणे पåरभािषत केलीपािहजेत.
ÿijपिýकांचे िनयोजन, आयोजन, पयªवे±ण आिण सवª ÿकार¸या ÿijांना योµय वेटेज आिण
गुणांसह संपूणª सामúीला योµय महßव देऊन त² िकंवा अशा टीमĬारे कायाªिÆवत केले जावे.
बाĻ परी±ांचे महßव:
१. हे िवīाÃया«¸या ÿगतीचा मागोबा ठेवÁयास मदत करते
२. परी±ेची एक मोठी जबाबदारी आहे,कारण Âयाला संपूणª िश±ण ÓयवÖथेचा "एकंदर
दजाª राखणे आवÔयक" आहे. munotes.in

Page 22

शै±िणक मूÐयमापन
22 ३. परी±ा हे वेगवेगÑया शाळा, महािवīालये, िवīापीठांमÅये ÿवेश घेÁयासाठी िनवड
िनकष ठरवते.
४. परी±ेमुळे िवīाÃया«मÅये अËयासा¸या चांगÐया सवयी िनमाªण होतात.
५. परी±ा, खöया आिण ÆयाÍय मूÐयांकन ÿिøयेवर िवĵास असÐयामुळे समाधानी
असलेले पालकही सुटकेचा िन:ĵास टाकू शकतात.
६. परी±ेमुळे अËयासøमाचे मूÐयमापन करता येते
७. परी±ेमुळे िश±कांना सामÃयª आिण कमकुवतपणा ÿितिबंिबत करÁयाची आिण Âयावर
कायª करÁयाची संधी आहे.
बाĻ परी±ांचे फायदे:
१. िवīाथê Âया¸या/ित¸या कामिगरीचे िवĴेषण कł शकतात आिण परी±ेमुळे िशकू
शकतात.
२. परी±ा, कठोर पåर®म करÁयाची सवय तयार करते आिण िवकिसत करते, जे
आपोआप भिवÕयात मदत करते.
३. परी±ा, योµय भावनेने घेतÐयास Âयाचा एखाīा¸या Óयिĉमßवावर आिण
आÂमिवĵासावर एकूणच सकाराÂमक पåरणाम होऊ शकतो.
४. परी±ेमुळेच िवīाथê Âयां¸या ²ानाची पातळी जाणून घेऊ शकतात आिण सकाराÂमक
ÖपधाªÂमक भावना िवकिसत कł शकतात.
बाĻ परी±ांचे तोटे:
१) अशी श³यता असते कì काही िवīाथê परी±े¸या वेळी अयोµय सरावाचा अवलंब
करतात जे Âयां¸या ÿगतीतील अडथÑयासारखे असते.
२) केवळ अशा परी±ेĬारे अËयासािशवाय आंतåरक Óयिĉमßव ओळखता येत नाही.
३) परी±ेदरÌयान ÿÂयेक िवषयाचा समावेश केला जाऊ शकत नाही.
४) परी±ेत काहीवेळा िवīाथê फसवणूक कłन चांगले गुण िमळवू शकतात, ºयाचा
पåरणाम पåरणामांवर होतो आिण िनकालाची िवĵासाहªतेवर शंका येते.
५) काहीवेळा िवīाथê संपूणª अËयासøमाचा अËयास पूणª कł शकत नाहीत आिण
परी±ेदरÌयान घाईघाईने फĉ िनवडक िवषयांचा अËयास कł शकतात.
तुमची ÿगती तपासा:
१) अंतगªत मूÐयांकनाची संकÐपना काय आहे?
….………………………………………………………………………… munotes.in

Page 23

मूÐयांकन आिण परी±ा
23 ….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२) अंतगªत मूÐयांकनाचा उĥेश काय आहे?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३) बाĻ परी±ांचा उĥेश काय आहे?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२.४ सतत आिण सवªसमावेशक मूÐयांकन सातÂयपूणª मूÐयांकनाची संकÐपना:
मूÐयमापन ही िनरंतर ÿिøया आहे यावर जोर देÁयासाठी येथे सतत हा शÊद वापरला आहे.
यात िनयिमत मूÐयांकन समािवĶ आहे. घटक चाचणी, Öवत: ची मूÐयमापनासाठी
अिभÿाय, सुधाराÂमक उपाय वापरणे.
हे शै±िणक धोरण आहे िजथे िवīाÃया«ची सतत तपासणी केली जाते. हे सहसा अंितम
परी±ेसाठी पयाªय Ìहणून देखील वापरले जाते.
मुला¸या सवा«गीण िवकासाकडे ल± देणे हा सवō°म मागª आहे. ÿÂयेक ±ेýाला योµय महßव
देणे आवÔयक आहे - शारीåरक, भाविनक आिण सं²ानाÂमक , सतत आिण सवªसमावेशक
मूÐयांकनाचे सार हे आहे कì मुलाला Âयाची शĉì आिण कमकुवतपणाचे ±ेý मािहत आहे.
सातÂयपूणª मूÐयमापन Ìहणजे िवīाÃया«¸या भाषे¸या पैलूंचे Âयां¸या संपूणª अËयासøमात
मुÐयांकन करणे आिण Âयानंतर या मूÐयांकनांमधून अंितम मूÐयमापन पåरणाम तयार
करणे. सवाªत चांगली गोĶ Ìहणजे ते िशकणाöयां¸या पातळीचे अचूक आिण संपूणª िचý
ÿदान करते आिण Âयाचा िशकÁयावर सकाराÂमक ÿभाव पडतो.
याची तुलना अंितम िकंवा सारांशाÂमक मूÐयांकनाशी केली जाऊ शकते, जी केवळ
अËयासøमा¸या शेवटी िशकणाöयाचे मूÐयांकन करते. munotes.in

Page 24

शै±िणक मूÐयमापन
24 सततचे मूÐयमापन ल± देऊन िनयिमतपणे अËयास करÁयाची सवय िवकिसत करÁयास
मदत करते:
१) संकÐपना नीट समजून घेणे.
२) Öवतःची चूक सुधारायला िशकणे ºयामुळे आÂम-िचंतनाची एक सुंदर सवय देखील
िवकिसत होते, Öवतःचे टीकाकार बनणे आिण Öवतःबĥल जागłक राहणे िशकणे.
३) िनणªय घेणे (उदा. एखाīाचे कåरअर िवषय, अËयासøम, कåरअर िनवडणे) आिण ते
िवīाÃया«ना अथªपूणª ÿij िवचारÁयाकडे िनद¥िशत केले जाÁयापे±ा Âयांना योµय इि¸छत
िदशेने िवचार करÁयास, संकÐपना ÖपĶ करÁयास आिण Âया बदÐयात Âयांचे िवचार
आिण कृती ÖपĶ करÁयास मदत करते. आिण Âयांचा Öवतःचा ŀिĶकोन ठेवा.
४) नवीन मािहती आिण सामúीची देवाणघेवाण Âयांना Âयां¸या दोषांवर कायª करÁयास
आिण संबंिधत उपयुĉ मािहती शोधÁयात मदत करते.
Óयावहाåरक आधाåरत संभाषण:
िश±क वैयिĉक िकंवा सामूिहक संभाषणांची योजना कł शकतात जे Âयांना चौकशीĬारे
नवीन कÐपना आिण िशकÁयास मदत कł शकतात.
हे केवळ मुला¸या िशकÁया¸या ±मतेशी संबंिधत नाही तर िश±कांची कतªÓये योµय रीतीने
पार पाडÁयासाठी आिण सहकारी िश±कांना असे करÁयास ÿोÂसािहत करÁयासाठी…
िनरोगी अÅयापन - अÅययना ¸या वातावरणासाठी.
सातÂयपूणª मूÐयांकनाची उिĥĶे:
१) एखाīा Óयĉìची बौिÅदक±मता , िवचार ÿिøया िवकिसत करणे.
२) सतत मूÐयमापन हा अÅयापन-अÅययन ÿिøयेचा एक महßवाचा भाग बनवणे.
३) िविवध अÅयापन -अÅययन धोरणांमÅये आणखी सुधारणा करÁयासाठी
मूÐयमापनानंतर उपलÊध मािहतीचा वापर करणे.
४) शै±िणक उपøम िवīाथê क¤िþत Ìहणून ठेवणे.
सातÂयपूणª मूÐयांकनाचे महßव:
१) िवīाÃयाªला िकती समजले आहे हे िश±काला माहीत असते.
२) िवīाÃयाªला ²ान िमळाले आहे कì नाही.
३) िवīाथê Âया¸या ²ानाचा ÿÂय± वापर केÓहाही, आवÔयक तेथे कł शकतात का.
४) िवīाÃयाªला गोĶéचे /घटनेचे नीट िवĴेषण करता येते कì नाही. munotes.in

Page 25

मूÐयांकन आिण परी±ा
25 ५) िवīाथê िकती सजªनशील आहे, Âयाचा सवō°म वापर करÁयासाठी Âयाला ÿोÂसािहत
करतो
६) हे िवīाÃया«¸या भाविनक, शारीåरक, सांÖकृितक, सामािजक िवका सा¸या िनरंतर
आिण सवा«गीण वाढीसाठी कायª करते.
७) हे केवळ मुलांमÅयेच नÓहे तर िश±क आिण पालकांमÅयेही या यशाबĥल जागłकता
आणÁयास मदत करते
८) दैनंिदन वगाªतील काय॔, अËयासा संबंिधत ÿकÐप, ÿाÂयि±क काय॔ यांचाहीÂयात
समावेश होतो. बसणे आिण ल±पूवªक ऐकणे - यातील एक मनोरंजक गोĶ Ìहणजे
िवīाÃया«चे वतªन पािहले जाते आिण Âयांचे संभाषण काळजीपूवªक ऐकले जाते
जेणेकłन Âयांना आवÔयक ÿij िवचारले जातील आिण उवªåरत वेळ Âयां¸यात
हÖत±ेप केला जात नाही.
सतत मूÐयांकनाची वैिशĶ्ये:
१) सातÂयपूणª मूÐयमापन Ìहणजे तुमचे मूÐयमापन केवळ िशकÐयानंतरच नÓहे तर
िशकÁया¸या ÿिøयेĬारे केले जाईल.
२) सतत¸या मुÐयांकना¸या सहाÍयाने िशकणायाªमÅये िकती सुधारणा झाली आहे हे
पाहता येईल Âयानुसार मागªदशªन नंतर िशकत रािहल.
३) िवīाथê िशकÁयात गुंतलेले असताना Âयांचे बारकाईने िनरी±ण केले जाते
४) िवīाÃया«¸या शै±िणक उपøमांचे िनयिमतपणे मूÐयांकन केले जाते जे रचनाÂमक
िनयिमत अिभÿायाचे अनुसरण करते.
५) Óयावहाåरक कौशÐये पािहली जातात: उदा: कायªशाळा, ÿकÐप, Óया´याने.
६) सातÂयपूणª मूÐयांकनामÅये मूÐयांकन िनकष, ते कसे पार पाडले गेले, काय योµय झाले
आिण आपण कोणÂया गोĶéवर काम केले पािहजे हे देखील समािवĶ आहे.
सवªसमावेशक मूÐयमापनाची संकÐपना:
'Óयापक' या शÊदाचा अथª असा आहे कì ही योजना िवīाÃया«¸या वाढी¸या शै±िणक आिण
सह-शै±िणक दोÆही पैलूंचा समावेश करÁयाचा ÿयÂन करते. सवªसमावेशक मूÐयमापन
ÿणालीमÅये सारांश, रचनाÂमक, अंतåरम आिण वगª यांचा समावेश होतो. या सवा«चे
मूÐयमापन अिभÿेत िश±ण पåरणाम िमळिवÁयात मदत करते.
सारांशाÂमक मूÐयमापन:
अËयासøमांका¸या शेवटी िदले जाते जे Âया िवīाÃयाªला सामúी िकती समजली आहे हे
िनधाªåरत करÁयात मदत करते, Âयांचे कायªÿदशªन मानक आिण या मूÐयमापनांमधून
िनद¥शाÂमक संबंिधत मािहती काढÁयासाठी एकिýत ÿयÂन केले पािहजेत. ÖपĶ, ÿभावी
ÿijांची रचना करा munotes.in

Page 26

शै±िणक मूÐयमापन
26 अंतåरम मूÐयमापन:
वेळोवेळी सूचनां¸या लहान युिनट्स¸या तुलनेत शेवटी िदले जाते. हे आÌहाला िवīाÃया«ची
ÿगती जाणून घेÁयास मदत करते, मूÐयमापन आिण अंदाज उिĥĶांमÅये मदत करते.
रचनाÂमक मूÐयमापन:
हे िश±ण ÿिøयेदरÌयान िश±कांĬारे आयोिजत केलेÐया औपचाåरक आिण अनौपचाåरक
मूÐयमापनाची एक ®ेणी आहे ºयामुळे अÅयापन आिण अÅययना¸या उपøमांमÅये
सुधारणा घडवून आणÁयासाठी. उदा: वगª चचाª, साĮािहक ÿijमंजुषा.
१) चांगÐया कामिगरीची Óया´या काय करते याचे ÖपĶ िनकष ठेवा.
२) िवīाÃया«चे आÂमिचंतन करÁयास ÿोÂसािहत करा.
३) िवīाÃया«ना तपशीलवार कारवाई करÁयायोµय अिभÿाय īा.
४) वतªमान आिण अपेि±त कामिगरीमधील अंतर कमी करÁयासाठी संधी ÿदान करा.
५) अÅययन-अÅयापनात िश±क आिण िवīाथê संवादाला ÿोÂसाहन देते.
६) हा सरावा– मÅय सý अिभÿाय आिण लहान गट अिभÿाय सýां¸या आसपास केला
जातो.
७) सकाराÂमक, ÿेरक िवĵास आिण आÂमसÆमान यांना ÿोÂसाहन देते.
८) अÅयापनाला आकार देÁयासाठी वापरता येईल अशी मािहती गोळा करा.
वगª मूÐयांकनामÅये- िविवध उपøमांचा आिण ÿिøयांचा समावेश होतो ºयाचा वापर िश±क
मािहती िमळिवÁयासाठी आिण िवīाÃया«¸या महßवा¸या शै±िणक पåरणामांबĥल¸या
ÿगतीबĥल अिभÿाय ÿदान करÁयासाठी करतात.
अनेक वगा«¸या मूÐयांकनाची एक गंभीर समÖया ही आहे कì ते मूÐयांकन करÁयासाठी
वापरÐया जाणायाª सामúी मानकांशी योµयåरÂया संलµन केलेले नाहीत.
तुमची ÿगती तपासा:
१) सतत मूÐयांकनाची संकÐपना काय आहे?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२) सवªसमावेशक मूÐयांकनाचा उĥेश काय आहे?
….………………………………………………………………………… munotes.in

Page 27

मूÐयांकन आिण परी±ा
27 ….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३) सतत परी±ा घेÁयाचा उĥेश काय आहे?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२.५ पुÖतक खुले ÖवाÅयाय आिण आभासी परी±ा (ओपन बुक असायम¤ट आिण ऑनलाइन परी±ा) आभासीपरी±ा:
िश±णा¸या आभासी ÿणालीवर येताना कोणालाही आIJयª वाटेल कì ते यामÅये परी±ा
कशी आयोिजत करतात. आभासी परी±ांमÅये समािवĶ असलेÐया परी±ांचे ÿकार Ìहणजे
आभासी सराव चाचणी , सý िकंवा चाचणी परी±ा, आवरात िनवड ,ÿवेश परी±ा आिण इतर
ÿकारचे मूÐयांकन.
आभासी ÿणालीचे फायदे:
१) िनसगाªचे कमी नुकसान:
ही एक खेदजनक िÖथती आहे कì पयाªवरणाची हानी ही आजची सवाªत कमी चचाªत होणारी
कŌडी आहे.
२) तांिýक ÿगती:
या संदभाªत, तंý²ानाचा वापर आिण अिधक चांगली सुधारणा करणे खूप कौतुकाÖपद
आहे.
३) ते ÖवÖत आहे:
जेÓहा कोणतीही परी±ा आयोिजत केली जाते तेÓहा अनेक आवÔयकता असतात,
उदाहरणाथª, िवīाÃया«साठी मोठ्या जागेचे वाटप करणे, पेपरची छपाई आिण
न³कल(कॉपी) करणे, परी±े¸या उ°रपिýका पुरवणे आिण Âयानंतर पयªवे±कांची िनयुĉì
करणे देखील आवÔयक आहे. या सवा«चा एकिýतपणे बराचसा खचª तयार होतो. आता
ऑनलाइन परी±ेवर िÖवच करÁयाचा िवचार करा ºयामÅये वरीलपैकì काहीही आवÔयक
नाही.
munotes.in

Page 28

शै±िणक मूÐयमापन
28 ४) आभासी परी±ा वेळेसंदभात कायª±म आहे:
तो सवª वेळ आता आभासी परी±ा आयोिजत कłन वाचवला जातो कारण तुÌहाला फĉ
सॉÉटवेअर इÆÖटॉल करणे आिण Âयानंतर लगेच मूÐयांकन करणे आवÔयक आहे.
५) आभासी सुरि±त आहे:
अनेक लोक असे गृहीत धł शकतात कì आभासी परी±ा फसवणुकìचा पुरावा नाही.
िमथक / डाग खोडून काढÁयासाठी, ÿिøया श³य ितत³या सुरि±त करÁयासाठी आभासी
परी±ा अनेक Öतरांवर कायªरत आहेत.
६) सुलभ वापर:
यातील सवाªत चांगली गोĶ Ìहणजे कोणीही वाहतूक शुÐक आिण वेळेची िचंता न करता
कुठूनही ÿवेश परी±ा देऊ शकतो.
७) ÿतवारीची Öवयंचिलत ÿणाली:
िश±क या ÿणालीचा लाभ घेऊ शकतात कारण ते प ÿतवारी¸या Öवयंचिलत ÿणालीĬारे
Âयांचा वेळ आिण शĉì वाचवते
८) आभासी परी±ांमुळे परी±ा कशा घेतÐया जातात याची नवीन पÅदतीची ÓयवÖथा होत
आहे.
आभासी परी±ा पĦतीचे तोटे:
१) तांिýक अडचणी:
जर एखादी संÖथा आभारी परी±ेशी जुळवून घेÁयाचा िवचार करत असेल तर िवīाथê
आिण िश±कांना योµय ÿिश±ण िदले पािहजे.
२) सुिवधांची उपलÊधता:
आÌहाला िÖथर इंटरनेट कने³शन आिण वीज पुरवठ्यासह आवÔयक ÿणाली देणे
आवÔयक आहे.
३) ÿij ÿकारातील मयाªदा:
जरी िश±क ÿथम Öथानावर परी±े¸या ÿijांची रचना करतात तरीही एक मोठी मयाªदा ही
आहे कì या ÿijांचे सवō°म मूÐयमापन जवळून केले जाते.
४) फसवणूक होÁयाची श³यता िवÖतृत आहे:
Âयाचाच एक ÿकार Ìहणजे फसवणूक, ºयामÅये ÿÂय± परी±ाथê दुसöयाने बदलला जातो.
परी±ा हॅक कł शकणारे Öमाटªवॉच िकंवा Öमाटªफोनचा वापर हा आणखी एक ÿकार असू
शकतो. munotes.in

Page 29

मूÐयांकन आिण परी±ा
29 ५) बाĻ सािहÂयाचा वापर :
जर िवīाथê कुठूनही परी±ा देत असतील तर ते Âयां¸या मदत सामúीकडे डोकावून
पाहÁयाची तसेच ते उघड्या पुÖतकाचे मूÐयांकन बनवÁयाची श³यता असते ºयाचा काही
उपयोग होत नाही.
६) ÿॉ³टåरंगचा अभाव:
जरी संÖथांनी अशी योजना आणली ºयाĬारे ते ÿॉ³टर िनयुĉ करÁयास स±म असतील
तर ते खूप महाग होईल आिण आभासी परी±ेचा उĥेश हा आहे कì ते िनरी±कांना िनयुĉ
करÁया¸या खचाªत बचत करते.
Âयामुळे ºया संÖथा Âयां¸या परी±ाथêंना सुलभता आणÁयासाठी आभासी परी±ांचा िवचार
करतात Âयांना Âया संबंधी¸या समÖया ÖवीकाराÓया लागतील. तथािप, आÌही भिवÕयाबĥल
आशावादी असू शकतो कì या समÖयांचे िनराकरण केले जाऊ शकते आिण चांगÐया साठी
सोडवले जाऊ शकते.
चाचÁयांचे ÿकार:
१) िनदान चाचणी : या चाचणीĬारे तुÌही िवīाÃया«ना िदलेÐया िवषयाबĥल िकंवा
िवषयाबĥल आधीच िकती मािहती आहे हे तपासू शकता.
२) िनयुĉì चाचणी.
३) ÿगती िकंवा िसĦी चाचÁया.
४) अंतगªत चाचणी.
५) वÖतुिनķ चाचÁया.
६) Óयिĉिनķ चाचÁया.
चार ÿकार¸या परी±ा :
िनबंध, पूतªता, बहò-िनवड आिण सÂय -असÂय, नेमके समान िवषय पूणª करÁयासाठी तयार
केले गेले.
चार ÿकारांची वैधता, जेÓहा ÿÂयेक तीन इतरां¸या संिम®ते¸या िवłĦ तपासली जाते,
तेÓहा जवळजवळ समान असते. पूणª आिण बहò-िनवड चाचÁया सवाªत िवĵासाहª आहेत.
िनबंध परी±ेत कमी सहसंबंध िदसून येतोइतर ितघांपे±ा बुिĦम°ा. सवª िवīाÃया«ची िनवड
ल±ात घेता, इतर दोन ÿकारांपे±ा बहò-िनवड आिण खöया -खोट्या चाचÁयांना ÿाधाÆय
िदले जाते.
munotes.in

Page 30

शै±िणक मूÐयमापन
30 पुÖतक खुले ÖवाÅयाय आिण परी±ा:
पुÖतक खुले ÖवाÅयाय तुÌहाला परी±े¸या वेळी नोट्स, मजकूर िकंवा संसाधन सामúी
घेÁयास अनुमती देतात. ते मािहती आिण ²ान शोधÁया¸या आिण लागू करÁया¸या
तुम¸या ±मतेची चाचणी घेतात, Âयामुळे कायīाचे िनयम, आकडेवारी िकंवा संसदे¸या
कृतéसार´या िलिखत सामúीचा थेट संदभª आवÔयक असलेÐया िवषयांमÅये ते सहसा
वापरले जातात.
पुÖतक खुलेÖवाÅयायाचे फायदे:
१) आठवणे कमी अवघड आहे, कारण िवīाथê पुÖतके ब शकतात.
२) िवīाÃया«ना ²ान िमळिवÁयाची दुसरी संधी िमळते.
३) दीघª कालावधीसाठी गोĶी ल±ात ठेवÁयासाठी पुनÿाªĮी कौशÐये वाढवते.
पुÖतक खुले ÖवाÅयायाचे तोटे:
१) पुÖतक खुले ÖवाÅयाय ही परी±ा देÁयासाठी िवīाÃया«ना चांगले मागªदशªन न केÐयास,
ते पाठ्यपुÖतकात जे आहे Âयाचीच न³कल( कॉपी )कł शकतात.
२) नवीन मूÐयमापन पĦतीमÅये मोठ्या सं´येने मूÐयांकनकÂया«ना ÿिश±ण देणे हे
देखील एक आÓहान आहे.
३) भारतात दज¥दार िश±कांची कमतरता हे नवीन अÅयापन पĦती अंमलात आणÁयात
एक गंभीर आÓहान असेल.
ÿाÂयि±क परी±ा :
१) ÿाÂयि±क परी±ा िवīाÃया«ची Óयावहाåरक कौशÐये आिण तंýे सहसा ÿयोगशाळा,
ि³लिनकल िकंवा ±ेýीय ÓयवÖथे मÅये तपासतात.
२) ते वैयिĉकåरÂया, जोड्यांमÅये िकंवा लहान गटांमÅये ÿशािसत केले जाऊ शकतात.
ÿाÂयि±क परी±ांचे फायदे:
१) वर नमूद केÐयाÿमाणे Óयावहाåरक िश±णामÅये िवīाÃया«ना Âयांची कौशÐये वगª
नसलेÐया वातावरणात लागू करÁयात मदत करÁयाची अिĬतीय ±मता आहे.
२) तुमची समज वाढवते.
३) सखोल ÿभाव िनमाªण करतो.
४) उ°म ²ान धारणा.
५) सुधाåरत कौशÐय संच.
munotes.in

Page 31

मूÐयांकन आिण परी±ा
31 ÿाÂयि±क परी±ांचे तोटे:
१) तुलनेने वरवरचे ²ान िकंवा िश±ण मोजते.
२) कायªøमाची िविशĶ उिĥĶे आिण उिĥĶांशी जुळÁयाची श³यता नाही
३) पूवª आिण पोÖट-चाचणी Ìहणून ÿशािसत करÁयासाठी खचª ÿितबंधाÂमक असू
शकतो.
४) रचनाÂमक पे±ा अिधक सारांश (कोणते बदल आवÔयक आहेत ते वेगळे करणे कठीण
असू शकते).
तुमची ÿगती तपासा:
१) पुÖतक खुले ÖवाÅयाय आिण परी±ांचा उĥेश काय आहे?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२) आभासी परी±ांचा उĥेश काय आहे?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३) पुÖतक खुले ÖवाÅयाय आिण परी±ांचे तोटे काय आहेत?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२.६ सारांश िश±क आिण िवīाथê यां¸यातील वगाªतील परÖपरसंवाद दरÌयान बरेच मूÐयांकन होते.
िश±क आिण िवīाÃया«नी िवचारलेÐया ÿijांची गुणव°ा, िवīाÃया«नी पुरिवलेÐया उ°रांची
खोली, वगाªतील चच¥ची गुणव°ा आिण कामा¸या िठकाणी िशकणाöयांचे तपशीलवार
िनरी±ण हे सवª िशकÁयाचा पुरावा देतात. ÿभावी ÿij िवīाÃया«ना अिधक सखोल िवचार
करÁयास ÿोÂसािहत करतात आिण िश±कांना िवīाथê गट आिण Óयĉé¸या आकलना¸या
पातळीबĥल अिधक अंतŀªĶी ÿदान करतात.

munotes.in

Page 32

शै±िणक मूÐयमापन
32 २.७ संदभª  अúवाल, ममता (१९८८). इंúजीतील मूÐयमापनाची हँडबुक, एनसीईआरटी, नवी
िदÐली.
 B. N. Dash ( २०१४). शै±िणक मापन सांि´यकì आिण मागªदशªन सेवा, ÿबळ
ÿकाशक आिण िवतरक पं. िल. िदÐली.
 Bloom, B.S., et a १ (१९७०) हँडबुक ऑन फॉम¥िटÓह अँड सममेिटÓह
इÓहॅÐयुएशन ऑफ Öटुडंट लिन«ग, Æयूयॉकª, मॅकúा-िहल.
 गुĮा रैनू (२०१७) मापन, मूÐयमापन आिण िश±णासाठी मूÐयांकन. िशÿा
पिÊलकेशÆस, िदÐली.
 Gronlund, N.E., ( १९८१) अÅयापनातील मापन आिण मूÐयमापन, मॅकिमलन
कंपनी, Æयूयॉकª.
 Gronlund, N.E., and Linn Robert ( २००३) Measurement and
Evaluation Assessment in Teaching, ( ८th Ed.) Pearson Education
Pvt. िल., िदÐली
 पटेल आर. एन. (२०११) शै±िणक मूÐयमापन: िसĦांत आिण सराव. िहमालय
पिÊलिशंग हाऊस, िदÐली.
Weblinks:
 िश±णातील मूÐयांकन:
https://www.youtube.com/watch?v= ०xQKPz ०zDL८
 रचनाÂमक मूÐयांकन:
https://www.youtube.com/watch?v= -RXYTpgvB ५I
 सारांशाÂमक मूÐयांकन: https://www.youtube.com/watch?v=SjnrI ३ZO२tU
 रचनाÂमक आिण समिमतीय मूÐयमापन तुलना
https://www.youtube.com/watch?v=bTGnJnuVNt ८
 मूÐयांकनाचा उĥेश:
https://www.youtube.com/watch?v=JHZsz_j_z ७A
 चौदा ÿकारचे मूÐयांकन https://www.youtube.com/watch?v=zTkQjH -_९७c
*****
munotes.in

Page 33

33 ३
शै±िणक उिĥĶे
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ पåरचय
३.२ शै±िणक Åयेय आिण उिĥĶे, Åयेय आिण उिĥĶे यां¸यातील संबंध, व शै±िणक
उिĥĶांचे वगêकरण
३.३ Êलूम¸या बौिĦक कायªशैलीचे सुधाåरत वगêकरण.
३.४ øाथवोहल आिण मािसया¸या ÿभावशील का यªशैलीचे वगêकरण
३.५ डेÓह¸या मनोÓयवहार कायªशैलीचे वगêकरण
३.६ ÿij
३.७ संदभª
३.० उिĥĶे या ÿकरणा¸या शेवटी, िवīाथê स±म असेल:
 शै±िणक Åयेय आिण उिĥĶां¸या संकÐपनेचे वणªन करणे.
 Êलूम¸या बौिĦक कायªशैलीचे सुधाåरत वगêकरण ÖपĶ करणे.
 øाथवोहल आिण मािसया¸या ÿभावशील कायªशैलीचे वगêकरण ÖपĶ करणे.
 डेÓह¸या मनोÓयवहार कायªशैलीचे वगêकरण ÖपĶ करणे.
 शै±िणक Åयेय आिण उिĥĶे यां¸यातील संबंध,व वगêकरण ÖपĶ करणे.
३.१ पåरचय कोणतीही कृती करÁयापूवê काही Åयेय असते,Âया नंबरच कृती केली जाते. ती कृती आिण
ते उिĥĶ यां¸यात खूप जवळचा संबंध असतो याची आÌहाला जाणीव आहे. िश±ण ही
एक Åयेयपूणª ÿिøया आहे आिण Ìहणूनच िश±ण ÿिøयेचे सुÅदा "Åयेये " आहेत. " Åयेय "
हा एक जाणीव पूवªक केलेला उĥेशच असतो, जो कोणतेही कायª िकंवा उपøम करÁयापूवê
िनिIJत केला जातो. जर उिĥĶच नसेल तर िश±णाची ÿिøया होणार नाही. कारण, उिĥĶ
नेहमी पूवªिनधाªåरत असते जे िश±णा¸या उपøमांना अिधक ÿेरणा देते.

munotes.in

Page 34

शै±िणक मूÐयमापन
34 ३.२ शै±िणक Åयेय आिण उिĥĶांची संकÐपना जरी Åयेय आिण उिĥĶे हे शÊद बहòधा समानाथêपणे वापरले जात असले तरी, िश±णा¸या
±ेýातील Óयावसाियक आिण संशोधनाÂमक Åयेय आिण उिĥĶे थोड³यात ÖपĶ
(पåरभािषत)करतात आिण Âयांना एकमेकांपासून वेगळे समजतात. ते Ìहणतात कì Åयेये–
उĥेशाशी संबंिधत आहेत तर शै±िणक उिĥĶे— Åयेये साÅय करÁयाशी संबंिधत आहेत.
Åयेये एक छýी सं²ा Ìहणून कायª करतात. िजथे ती िविवध उिĥĶांमÅये जोडली जाऊ
शकते जे एकिýतपणे Åयेय साÅय करÁयात मदत करतात. ÅयेयांमÅये सामाÆयतः दीघª-
®ेणीचा ŀĶीकोन असतो जो अिÖतÂवा¸या आकां±ा आिण महÂवाकां±ा ÿितिबंिबत करतो.
जॉन ड्यूई¸या शÊदात "Åयेय "हा एक अपेि±त अंत आहे, जो उपøमाला िदशा देतो िकंवा
वतªनाला ÿेåरत करतो".
Åयेयाबĥल बोलत असताना ते केवळ एखादे कायª पूणª करÁयाऐवजी ±मता, कौशÐय, काही
²ान, नवीन वृ°ी इÂयादी िमळवÁयाशी संबंिधत असतात. उिĥĶांची पूतªता
अËयासøमादरÌयान घडते आिण Åयेय अËयासøमा¸या पलीकडे Óयĉì¸या जीवनाकडे
पाहतात. Åयेये तुलनेने "दीघªकालीन उपलÊधी ल±ात घेऊन" तयार केली जातात तर
शै±िणक उिĥĶे "अËयासøमा¸या कालावधीपुरती मयाªिदत" असू शकतात.
शै±िणक Åयेय आिण उिĥĶांचे महßव:
सवª अÅयापन पĦती, अËयासøम आिण मूÐयमापन पĦती हे िश±णा¸या Åयेय व
उिĥĶांनुसार आकाराला आलेले आहेत. योµय उिĥĶां¸या अ²ानामुळेच आपली शै±िणक
ÓयवÖथा, ितची पĦत आिण ितची उÂपादने खराब झाली आहेत आिण वंशा¸या शारीåरक,
बौिĦक आिण नैितक कमकुवतपणाचा यशÖवी पåरणाम झाला आहे. िश±णामÅये Åयेय
आिण उĥीĶांची िनतांत आवÔयकता आहे:
१) ÿयÂनांना िनद¥िशत करÁयासाठी:
Åयेय आिण उिĥĶे, अÅयापन-अÅययन ÿिøयेला िदशा देतात. तयार केलेली उिĥĶे आिण
संबंिधत शै Åयेये िश±क आिण िशकवणाöयांना योµय मागाªवर येÁयास मदत करतात.ते
िश±कांना कृती आिण मागªदशªन ÿदान कłन मदत करतात आिण िशÕयांना Âयां¸या
कामात उÂसाह दाखवतात. योµय Åयेय आिण उिĥĶे िनिIJत केÐयास वेळ आिण शĉìचा
अपÓयय टाळला जातो.
२) Öवतःचे मूÐयमापन करÁयासाठी:
शै±िणकÅयेय आिण उिĥĶे एक याडª-िÖटक /मोजपĘी Ìहणून कायª करतात ºयाचा वापर
आपले यश तसेच आपले अपयश मोजÁयासाठी केला जाऊ शकतो. शै±िणक ÿिøये¸या
पåरणामांचे मूÐयांकन करणे Âयांना अिनवायª आहे.

munotes.in

Page 35

शै±िणक उिĥĶे
35 ३) कायª±म ÿशासन ÿदान करÁयासाठी:
शालेय ÿशासन आिण संÖथे¸या कायª±म कायाªसाठी ते आवÔयक आहेत. ते शाळे¸या
अिधका-यांना शाळेचे आयोजन, सुसºज आिण ÿशािसत करÁयात मदत करतात ºयामुळे
Âयांना ÿगतीची संधी िमळते.
शै±िणक Åयेय आिण उĥीĶे ठेवणारे घटक:
शै±िणक Åयेय आिण उिĥĶे िनिIJत करÁयात योगदान देणारे अनेक घटक आहेत. हे घटक
मानवी जीवनातील ÿÂयेक टÈपा ÿितिबंिबत करतात, जे उ°ीणª झाले आहे, ते आहे िकंवा
भिवÕयात काय असेल आिण खाली सूचीबĦ आहेत:
१) जीवना¸या तßव²ा नाशी संबंिधत घटक:
कोणÂयाही शै±िणक ÓयवÖथेचे Åयेय आिण उिĥĶे नेहमीच ºया तÂव²ानाचे पालन
करतो.कारण, Âया देशातील लोकां¸या जीवनावर तßव²ानाचा ÿभाव पाडतात.
उदाहरणाथª, भारतीय िश±ण ÓयवÖथेची Åयेय आिण उिĥĶे इतरांपे±ा वेगळी असतील.
२) मानसशाľाशी िनगिडत घटक:
िश±णाची Åयेय आिण उिĥĶे नेहमी िशकणाöयां¸या गरजा, ÿेरणा, Öवभाव आिण आवड
यानुसार ठरवली पािहजेत. ती ²ान आिण जीवनातील उपøमांशी संबंिधत असले
पािहजेत.
३) राजकìय िवचारधारेशी िनगिडत घटक:
राÕůाचा अिधकार िटकवून ठेवÁयासाठी, राĶा¸या िवचारसरणीनुसार िश±णाची Åयेय आिण
उिĥĶे िनिIJत केली जातात.
४) सामािजक- आिथªक समÖयेशी संबंिधत घटक:
देशा¸या केवळ राजकìय िवचारधाराच नÓहे तर Âया¸या सामािजक आिथªक समÖया देखील
िश±णाची Åयेय आिण उिĥĶे ठरवतात.
५) ²ान शोधÁयाशी संबंिधत घटक:
जीथपय«त शै±िणक Åयेय आिण उिĥĶे िवचारात घेतली जातात; तीथ पयंत आपण ºया
युगात वावरत आहोत Âयानुसार िश±णाने ²ानातील ÿगतीचा योµय िवचार केला पाहीजे.
६) संÖकृतीशी संबंिधत घटक:
आपÐया देशाची संÖकृती आिण वारसा जतन करणे आिण िवकिसत करणे हे िश±णाचे
सवाªत महÂवाचे कायª आहे. सांÖकृितक घटकांचेबदलते आिण िवकिसत होणारे Öवłप थेट
िश±णा¸या उिĥĶांवर ÿभाव पाडते.
munotes.in

Page 36

शै±िणक मूÐयमापन
36 Åयेय आिण उिĥĶे यां¸यातील संबंध:
Åयेय आिण उĥीĶे यां¸यातील संबंध समजून घेÁयासाठी खालील मुĥे महßवचे आहेत:
"Åयेय" या शÊदाचा अनेकदा उĥेशाने चुकìचा अथª लावला जातो, कारण ते एखाīा
Óयĉìला िकंवा संÖथेला काय साÅय करायचे आहे याबĥल ते बोलतात.
१) "Åयेय" या शÊदाचे वणªन अंितम हेतू Ìहणून केले जाते, जे साÅय करÁयासाठी Óयĉì
शेवटपय«त ÿयÂनशील असते. "उिĥĶे" हा शÊद असा आहे कì Óयĉì वेळोवेळी
Âयाचा पाठलाग कłन ते साÅय करÁयाचा ÿयÂन करते
२) "Åयेय" ही दीघªकालीन पåरणाम दशªवतात तर "उिĥĶे"अÐपकालीन उिĥĶे दशªवतात.
उिĥĶे ही सहसा दीघªकालीन Åयेयांची िवधाने असतात जी दीघª कालावधीत, कदािचत
एक वषª िकंवा काही वषा«मÅये साÅय केली जातात. " उिĥĶे " िविशĶतेला बांधील
आहेत आिण अÐप कालावधीचा कालावधी उदाहरणाथª एक अÅयापन तािसका
िकंवा एका अÅययन-अÅयापनाच ÿकरण.
३) "Åयेय" िनिमªतीचा आधार तßव²ानाĬारे ÿदान केला जातो. तर "उिĥĶे" उिĥĶांना
मानसशाľ आधार ÿदान करते.
४) “Åयेय” िवÖतृत आहेत, तर “उिĥĶे” संकुिचत आहेत. "Åयेय" एक Åयेय साÅय
करÁयासाठी तुÌहाला अनेक उिĥĶांची नŌद करावी लागेल. "उिĥĶे" एक उिĥĶ साÅय
करÁयासाठी अनेक ÿयÂन करावे लागतात.
५) "Åयेय" Óयĉì / संÖथा / सामúी¸या सामाÆय िदशेशी संबंिधत असतात. "उिĥĶे"
एखाīा Óयĉì¸या िकंवा संÖथे¸या Åयेयासाठी अिधक िविशĶ असतात.
६) "Åयेय" हा एक पूवªकिÐपत अंत आहे, तर "उिĥĶे" उिĥĶांĬारे चालिवली जातात.
"Åयेय" िमशन / मोहीम आिण उĥेशाशी संबंिधत आहे तर "उिĥĶे" साÅयांशी संबंिधत
आहेत.
७) "उिĥĶ" ÿijाचे उ°र देÁयास मदत करते, काय साÅय करायचे आहे? उ°र देÁयास
मदत करणाöया उिĥĶां¸या िवपरीत, ते कसे साÅय करायचे?
८) "Åयेय" कालबĦ असतात तर उिĥĶे नाहीत. उिĥĶांची कालमयाªदा नसते ºयामÅये ते
साÅय करायचे असतात. Åयेय नेहमी वेळे¸या चौकटीसह असतात, ºयामÅये ते साÅय
करणे आवÔयक आहे.
९) या दोघांमधील सवाªत महßवाचा फरक Ìहणजे “मापन±मता” “Åयेय” सहज ÿे±णीय
आिण मोजता येÁयाजोगी असू शकतात िकंवा असतीलही. पण, “उिĥĶे” ही मोजता
येÁयाजोगी आहेत.
munotes.in

Page 37

शै±िणक उिĥĶे
37 ३.३ Êलूम¸या बौिĦक कायªशैलीचे सुधाåरत वगêकरण (Revised Bloom’S Taxonomy of the Cognitive DOMAIN)
शै±िणक उिĥĶांची सवªसमावेशक यादी िवकिसत करÁयासाठी एक अÂयंत उपयुĉ
मागªदशªक Ìहणजे शै±िणक उिĥĶांचे वगêकरण. वगêकरण हा शÊद úीक शÊद 'टॅ³सी' -
अनेकवचनी, टॅ³सा - याचा अथª "ÓयवÖथा" "िवभाग" पासून आला आहे. हे मूलतः
जीवशाľाशी संबंिधत आहे. हे िवभाजन, वगª, øम, कुटुंब, जंतू आिण ÿजातéवर आधाåरत
वनÖपती आिण ÿाÁयांचे वगêकरण करÁया¸या ÿणालीचा संदभª देते. िश±ण ±ेýात,
वगêकरण कोणÂयाही पĦतशीर संÖथेला सूिचत करते.
ब¤जािमन Êलूम १९५६ मÅये, शै±िणक मानसशाľ²ां¸या गटाचे ÿमुख होते ºयांनी
बौिĦक कौशÐये आिण अÅययन वतªना¸या Öतरांसाठी वगêकरण ÿणाली शोधून काढली
आिण िवकिसत केली. तयार करÁयात आलेली ही वगêकरण ÿणाली Bloom's
Taxonomy of cognitive domain Ìहणून ओळखली जाते. वगêकरण हा शÊद
रचनां¸या वगêकरणाला संदिभªत करतो. Bloom’s Taxonomy ही बौिĦक कौशÐयांची
िचिक°कते¸या सहा बौिĦक Öतरांनुसार øमवार मांडणी केलेली ®ेणीबĦ रचना आहे,
ºयामÅये पायाभूत/तळाशी "²ान" असून Âयानंतर आकलन, उपयोग, िवĴेषण, संĴेषण
आिण मूÐयमापन असे शीषªÖथानी आहे. उपयोजनाचा अपवाद वगळता, ÿÂयेक Öतर,
उदा. ²ान, आकलन, िवĴेषण, संĴेषण आिण मूÐयमापन उपÖथरांमÅये िवभागले गेले
होते. हे Öतर "साÅया ते जिटल" आिण "मूत॔ ते अमूतª" अशा øमाने िदÐया आहेत ºयामुळे
िश±कांना अÅयापनास आिण िवīाÃया«ना अÅययनास मदत होते. उ¸च-Öतरीसह
सवŌ¸चÖथराची िवचारसरणी िवकिसत करÁयासाठी वगêकरणाचे ÿगतीशील "िशखर"
Ìहणून िपरॅिमड¸या शीषªÖथानी मूÐयमापनाचा उÐलेख होतो.
वगêकरण *खालील आकृतीमÅये दशªिवले आहे:
मूÐयमापन,
संĴेषण,
िवĴेषण,
उपयोजन,
आकलन,
²ान.
आकृती १ : Êलूमचे वगêकरण (१९५६)
पदानुøम िकंवा वगêकरणातील मूलभूत िकंवा सवाªत खालची पातळी ²ाना¸या साÅया
संपादनाशी संबंिधत आहे. या Öतरावर िवīाथê फĉ ल±ात ठेवतात ,िकंवा ल±ात ठेवतात
आिण आधीच िशकलेÐया मािहतीची पुनरावृ°ी करतात. बौिĦक गुंतागुंत खूप लहान वयात
वाढते आिण जेÓहा Óयĉì उ¸च Öतरावर पोहोचते तेÓहा ते िविवध घटकांपासून एक बौिĦक munotes.in

Page 38

शै±िणक मूÐयमापन
38 रचना तयार करÁयास स±म असतात आिण ते देखील संपूणª तयार करÁयासाठी तसेच
Âयां¸याकडे असलेÐया कÐपनां¸या मूÐयांबĥल िनणªय घेÁयासाठी अलग / एकý ठेवÁयास
स±म ठरतात. Êलूम¸या वगêकरणाचा वापर िवīाÃया«साठी मूÐयांकन तयार करÁयासाठी,
बौिĦक ±मतेनुसार धड्यांचे िनयोजन करÁयासाठी, पदानुøम ल±ात घेऊन ÖवाÅयाया¸या
जिटलतेचे मूÐयमापन करÁयासाठी, अËयासøमाचे नकाशे तयार करÁयासाठी, आभासी
अËयासøम आिण सामúी िवकिसत करÁयासाठी , ÿकÐप आधाåरत िश±णासारखे उ¸च-
øम िश±ण आिण योजना तयार करÁयासाठी वापरला जाऊ शकतो. Öव -मूÐयांकन
करÁयास देखील मदत करते.
१९९० ¸या दशकात, लॉåरन अँडरसन आिण इतर बौिĦक मानसशाľ²ां¸या गटाने
Êलूमचे वगêकरण माÆय केले. केलेली पुनरावृ°ी अगदी िकरकोळ िदसू शकते, तथािप,
लोक वगêकरण कसे वापरतात यावर Âयांचा महßवपूणª ÿभाव पडतो. वगêकरणातील बदल
खालील तीन ÖथरांमÅये िवभागले जाऊ शकतात: शÊदावली, रचना आिण ÿभाव.
Êलूम¸या सुधाåरत वगêकरण आवृ°ीतील शÊदावली:
सहा Öतरांपैकì ÿÂयेकाची नावे बदलते. सहा Öतर:
१) Öमरणात ठेवणे,
२) समजून घेणे,
३) उपयोग करणे,
४) िवĴेषण करणे,
५) मूÐयमापन करणे, आिण
६) तयार करणे. हे आहेत.
"²ान" Öथर, जो मूळ वगêकरणाचा सवाªत खालचा Öथर होता, Âयाचे नाव बदलले गेले
आिण Öमरण Ìहणून वगêकृत केले गेले. बौिĦक वगêकरणातील सवाªत महßवपूणª बदल
Ìहणजे 'संĴेषण' Öतर काढून टाकणे आिण Êलूम¸या वगêकरणा¸या सवō¸च-Öतरीय Ìहणून
'िनिमªती' जोडणे. िनिमªती ही सवō¸च Öतरावर असÐयाने, Âयाचा अथª असा आहे कì ते
सवाªत जिटल आिण मागणी असलेले बौिĦक कौशÐय आहे. हे ल±ात घेणे िततकेच
महßवाचे आहे कì वगêकरणा¸या िविवध Öतरांचे वणªन करÁयासाठी वगêकरणातील
Öतरां¸या नावातील बदल हा बौिĦक Öवłपापासून उपøमां łपात आहे. कृती सूिचत
करÁयासाठी नावे बदलÁयात आली, कारण िवचार सिøय सहभाग सूिचत करतो.
उदाहरणाथª, "²ान" हा िवचारांचा पåरणाम आहे, ते केवळ अिवचारांचे Öवłप. पåरणामी,
“²ान” या शÊदाने िवचारसरणी¸या Öथराचे चुकìचे वणªन केÐयामुळे, Âयाची जागा “आठवण”
या िøयापदाने बदलली आहे. शÊदावली¸या संदभाªत Êलूमचे सुधाåरत वगêकरण खालील
आकृतीमÅये िचिýत केले आहे:
munotes.in

Page 39

शै±िणक उिĥĶे
39 Êलूमचे वगêकरण Êलूमचे वगêकरण–सुधारीत मूÐयमापन िनमाªती करणे संĴेषण मूÐयमापन करणे िवĴेशण िवĴेषण करणे उपयोजन उपयोजन करणे आकलन समजून घेणे ²ान Öमरणात ठेवणे
आकृती २: शÊदावलीतील बदलावर आधाåरत Êलूमचे सुधाåरत वगêकरण.
Êलूम¸या वगêकरणा¸या सुधाåरत आवृ°ीमधील रचना:
शीषª दोन Öतर जुÆया ते नवीन आवृ°ीमÅये बदलले आहेत. सुधाåरत वगêकरण "मूÐयांकन"
टÈपा एका पातळीने खाली ठेवते आिण सवō¸च घटक "िनिमªती" बनतो. मूÐयमापना¸या
टÈÈयावर असलेÐया दुसöया ते सवō¸च Öतरावर लोक मािहतीचे र±ण, समथªन, संवधªन
आिण Âयां¸या मताचे मूÐयमापन करÁयाचा ÿयÂन करतात. तर उ¸च Öतरावर Ìहणजे
िनिमªती Öतरावर लोक नवीन संकÐपना, कÐपना िनमाªण करÁयाचा, नवीन ŀĶीकोन तयार
करÁयाचा ÿयÂन करतात.. वगêकरणाकडे पािहÐयाÿमाणे हा मोठा बदल करÁयात आला
आहे, कारण Âयाची िनिमªती पदानुøम Ìहणून झाली आहे, जी वाढÂया पĦतीने िवचारांची
जिटलता दशªवते. तसेच, सज॔नशील िवचार जे सज॔नशील पातळीवर आहे ते सज॔नशील
िवचारां¸या तुलनेत खूपच गुंतागुंतीचे िवचार मानले जाते जे सुधाåरत वगêकरणानुसार
मूÐयांकन Öतर आहे. याचे औिचÂय असे असू शकते कì एखादी Óयĉì सजªनशील न होता
मािहतीचे मूÐयमापन कł शकते, परंतु सजªनशील िवचारांसाठी एखाīा Óयĉìने सजªनशील
होÁयासाठी काही पातळीचे मूÐयमापन िकंवा गंभीर िवचार असणे अिनवायª आहे, Âयां¸या
नवीन कÐपनेची ÿभावीतता मूÐयमापन करणे महÂवाचे आहे. मूळ वगêकरण–नाम सुधाåरत वगêकरण– िøयापद मूÐयमापन × िनमाªती करणे संĴेषण × मूÐयमापन करणे िवĴेशण िवĴेषण करणे उपयोजन उपयोजन करणे आकलन समजून घेणे ²ान Öमरणात ठेवणे
आकृती ३: संरचनेतील बदलावर आधाåरत Êलूमचे सुधाåरत वगêकरण
वगêकरणातील पुनरावृ°ी अËयासøम िनयोजन, िनद¥शाÂमक िवतरण आिण मूÐयांकन
करÁयासाठी एक साधन Ìहणून Âयाचा वापर करÁयावर भर देते. Âयाचा अितåरĉ फायदा
असा आहे कì पुनरावृ°ी संपूणª ÿे±कांना उĥेशून आहे. मूळ वगêकरण पािहले गेले आिण
एक साधन Ìहणून सवō°म वापरले गेले जे शाळेत लहान Öतरासाठी लागू केले गेले. munotes.in

Page 40

शै±िणक मूÐयमापन
40 तथािप, सुधाåरत आवृ°ी अिधक सावªिýक आहे आिण ती केवळ ÿाथिमक, माÅयिमक
Öतरावरच नाही तर ÿौढ ÿिश± णासाठी देखील लागू आहे.
Êलूम¸या बौिĦक अÅययन वगêकरणाचे सुधाåरत सहा Öतर:
१) Öमरणात (ल±ात) ठेवणे:
दीघªकालीन Öमरणामधून संबंिधत ²ान िकंवा मािहती पुनÿाªĮ करणे, आठवणे िकंवा
ओळखणे याशी संबंिधत आहे. उदाहरणाथª, िवīाथê भारतीय इितहासातील घटनां¸या
महßवा¸या तारखा आठवÁयाचा ÿयÂन करतात , वनÖपती आिण ÿाÁयां¸या पेशéचे घटक
इÂयादी ल±ात ठेवतात. या Öतरासाठी योµय अÅययन पåरणाम उपøमां मÅये हे समािवĶ
आहे: ओळखणे, उĦृत करणे, नावजुळणे, पåरभािषत करणे, सारणी करणे, पुनŁÂपादन
करणे, वणªन करा, नावनŌदणी करा , नावे īा, यादी करा, बाĻरेखा, कोट, आठवणे, अहवाल
इ.
२) आकलन/समजून घेणे:
एक िकंवा अिधक ÿकारांĬारे आकलनाचे ÿदशªन ÖपĶीकरण करा. उदाहरणाथª,
अÆनपदाथा«चे Âयां¸या पौिĶक मूÐयांवर आधाåरत वगêकरण करणे, दोन धमा«मधील िवधी
पĦतéची तुलना करणे. योµय िश±ण पåरणाम िøयापद: अमूतª, ÖपĶीकरण, िवÖतृत,
अंदाज ÿितिनिधÂव, ÓयवÖथा, ÖपĶीकरण, सहयोगी, वगêकरण, ÖपĶीकरण, वगêकरण,
तुलना, गणना, िनÕकषª, िवरोधाभास, बचाव, आकृती, िभÆनता, चचाª, फरक, उदाहरण,
िवÖतार, अनुमान काढा, सामाÆयीकरण करा , उदाहरणे īा, ÖपĶ करा, इंटरपोलेट करा,
अथª लावा, जुळवा, पुनरªचना करा, बाĻरेखा, पॅराĀेज, अंदाज लावा, पुनøªिमत करा, पुÆहा
सांगा, सारांश करा, łपांतåरत करा, अनुवाद करा, इ.
३) उपयोजन करणे:
नवीन पåरिÖथतीत मािहतीचा िकंवा कौशÐयाचा योµय वापर. उदा., समÖयेचे िनराकरण
करÁयासाठी Æयूटनचा ितसरा िनयम वापरा, िवĴेषण करÁयासाठी िविवध सांि´यकìय
उपाय लागू करा, इ. योµय अÅययन पåरणाम िøयापद: िनयुĉ करा, लागू करा, गणना करा,
ÓयवÖथािपत करा , पार पाडा, वगêकरण करा, पूणª करा, गणना करा, ÿाÂयि±क करा , नाटक
करा, परी±ण करा , अंदाज लावा, अंमलात आणा, ÿयोग करा, सामाÆयीकरण करा , अथª
लावा, ÖपĶ करा, हÖतांतåरत करा, अंमलात आणा, अनुमान लावा, फेरफार करा, सुधाåरत
करा, वापर करा, बाĻरेखा, सोडवा, अनुवाद करा
४) िवĴेषण करणे:
िवĴेषण पातळी सामúीला Âया¸या घटक भागांमÅये मोडणे आिण नंतर हे भाग एकमेकांशी
आिण एकूण रचना िकंवा उĥेशाशी कसे संबंिधत आहेत हे ठरवते. उदा., ĵसन, पाचक,
उÂसजªन, मºजासंÖथा यासार´या आपÐया शरीरातील िविवध कायªÿणालéमधील संबंधांचे
िवĴेषण करा; नाटकातील वेगवेगÑया पाýांमधील संबंधांचे िवĴेषण करा; आपÐया
समाजातील िविवध धािमªक योगदानांमधील संबंधांचे िवĴेषण करा. योµय अÅययन पåरणाम munotes.in

Page 41

शै±िणक उिĥĶे
41 िøयापद: िवĴेषण करणे, शोधणे, ÓयवÖथा करणे, खंिडत करणे, ÖपĶ करणे, वगêकरण
करणे, वगêकरण करणे, संबंिधत करणे, तुलना करणे, कने³ट करणे, िवरोधाभास,
ओळखणे, िवघटन करणे, आकृती, वेगळे करणे, भेदभाव करणे, िवभािजत करणे,
समाकिलत करणे, यादी, øम, ÓयवÖथािपत करणे, वेगळे करणे रचना, फरक. इ.
५) मूÐयमापन करणे:
मूÐयमापन पातळी ÿदान केलेÐया िनकष आिण मानकांवर आधाåरत िनणªय घेÁयास मदत
करते. उदा., िदलेÐया समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी दोन पĦतéपैकì कोणती पĦत
सवō°म आहे याचा िनण॔य करा, ÿदान केलेÐया िशÖतबĦ िनकषांवर आधाåरत
उÂपादनाची गुणव°ा िनिIJत करा. योµय अÅययन पåरणाम िøयापद: मूÐयांकन, मािहती,
चाचणी, युिĉवाद, मूÐयांकन, तुलना, िनÕकषª, Æयाय, ®ेणी, िवचार, िवरोधाभास, पटवणे,
िनधाªåरत करणे, टीका करणे, टीका करणे, िनणªय घेणे, भेदभाव करणे, मूÐयांकन करणे,
ÆयाÍय ठरिवणे, मोजणे, दर, िशफारस करणे, पुनरावलोकन, उ¸चांक, िनवडा, ÿमािणत
करा, समथªन करा, ÿमािणत करा, इ
६) िनमêती/उÂपÆन/ तयार करणे:
Öतर तयार करणे,िवīाÃया«ना ÿÂयेक घटकास नवीन सुसंगत िकंवा कायाªÂमक संपूणª तयार
करÁयास मदत करते, दुसöया शÊदांत ते घटकांना नवीन नमुना िकंवा संरचनेत पुनरªचना
करते. उदाहरणाथª, एखादा ÿकÐप िकंवा ÿबंध िलहा, िनकषांवर आधाåरत पयाªयी गृिहतक
िवकिसत करा, नवीन उÂपादनाचा शोध लावा , संगीताचा एक भाग तयार करा. योµय
अÅययन पåरणाम िøयापद: ÓयवÖथा करा , ÿÖतािवत करा , एकý करा, तयार करा, गोळा
करा, पुनरªचना करा, एकý करा, रचना करा, पुनरªचना करा, रचना करा, तयार करा, तयार
करा, आराखडा करा , िवकिसत करा, तयार करा,, गृहीत धरा, समाकिलत करा , शोध
लावा, बनवा, ÓयवÖथािपत करा , सुधारणे, ÓयवÖथािपत करणे, कायª करणे, योजना करणे,
उÂपादन करणे, पुनरªचना करणे, सुधारणे, पुनल¥खन करणे, संकिलत करणे, िनिदªĶ करणे,
संĴेिषत करणे, िलिहणे इ.
३.४ øाथवोहल आिण मािसया¸या शÊदावली बदलाचे ÿभावशाली वगêकरण बहòतेक लोकांना असे वाटते कì अÅययन हे एक बौिĦक िकंवा मानिसक कायª आहे,
तथािप, वÖतुिÖथती अशी आहे कì, अÅययन केवळ बौिĦक (मानिसक) काया«पुरते
मयाªिदत नाही,तर Óयĉì वतªन, वृ°ी आिण शारीåरक कौशÐयेचे देखील अÅययन कł
शकतात. वणªन केÐयाÿमाणे या िभÆन अÅययनाचे तीन कायªशैली Öतर तयार करतात
ºयाचे वगêकरण बौिĦक (²ान) कायªशैली, कारक (कौशÐय) कायªशैली आिण भाविनक
(वृ°ी) कायªशैली Ìहणून केले जाऊ शकते.
*मनोवृ°ी कायªशैली (øाथवोहल, Êलूम, मािसया, १९७३) Ìहणून ओळखÐया जाणायाª
ÿभावशील कायªशैलीमÅये मूÐये, भावना, उÂसाह, कौतुक, ÿेरणा आिण वृ°ी यासार´या
पåरिÖथतéना भाविनकåरÂया हाताळÁयाची पĦत समािवĶ आहे. या कायªशैलीचे पुढील ५ munotes.in

Page 42

शै±िणक मूÐयमापन
42 ÿमुख /उपकायªशैली मÅये वगêकरण केले आहे जे खाली सूचीबĦ केले आहे. ते सवाªत
खाल¸या øमावłन सवō¸च Öथानाकडे जाते.
१. ÿाĮ करणे, (अÅययना¸या ÿिøयेत सिøयपणे सहभागी होणे)
२. ÿितसाद देणे, (केवळ उ°ेजनाची जाणीवच नाही तर काही ÿकारे Âयावर ÿितिøया
देणे)
३. मूÐयांचे मापन, (एखाīा गोĶीचे मूÐय पाहÁयाची आिण ती Óयĉ करÁयाची ±मता.)
४. संघटन करणे, (वेगवेगÑया मािहती आिण कÐपना एकý ठेवणे, Âयां¸याशी संबंिधत
असणे आिण Öवतःची नवीन मूÐय ÿणाली तयार करणे)
५. Óयिĉिचýण करणे, (आंतåरक केलेÐया मूÐयांनुसार सातÂयाने कायª करणे)
वैिशĶ्यपूणª मूÐय
संघटन करणे
मूÐय िनधारण करणे
सिøय सहभाग घेणे
Öवीकार/ ÿाĮ करणे
आकृती ४: øाथवॉहल आिण मािसयाचे ÿभावी कायªशैली वगêकरण
१) Öवीकार/ ÿाĮ करणे:
सवाªत खालची पातळी ÿभावशील कायªशैली बनवते. हे फĉ एखाīा¸या भावना आिण
भावनांची जाणीव आहे. यात िनÕøìयपणे ल± देणे आिण काही कÐपना, सामúी िकंवा
घटना अिÖतßवात आहेत याची जाणीव असणे समािवĶ आहे. या पातळीिशवाय कोणतेही
िश±ण होऊ शकत नाही. जर कधी मािहती िमळाली नाही तर ती देखील ल±ात ठेवता येत
नाही.
उदाहरणे:
जे बोलत आहे िकंवा Óया´यान ऐकत आहे Âयाचे ल±पूवªक ऐकणे, िचýपट पाहणे, सूयाªÖत
आिण सूयōदयाचे िनरी±ण करणे इ.
मु´य शÊद:
कबूल करणे, िवचारणे, ल± देणे, िवनă, कतªÓयद±, अनुसरण करणे, देणे, ऐकणे, समजणे
इ. ºयामÅये िवīाÃया«चा समावेश हा ÿितसाद Öवीकार/ÿाĮ करÁयावर ठेवलेला आहे

munotes.in

Page 43

शै±िणक उिĥĶे
43 २) सिøय सहभाग घेणे:
अÅययन ते केवळ उ°ेजनािवषयी जागłक नसतात, तर Âयावर ÿितिøया आिण ÿितसाद
देतात. अÅययनाचे पåरणाम ÿितसादात उपयोजन, ÿितसाद देÁयाची इ¸छा िकंवा ÿितसाद
(ÿेरणा) समाधानी यावर जोर देऊ शकतात.
उदाहरणे:
वगª िकंवा गट चच¥त भाग घेणे, एखाīा िविशĶ िवषयावर सादरीकरण देणे, नवीन आदशª
िकंवा संकÐपनांवर ÿij िवचारणे Âयांना पूणªपणे समजून घेÁयासाठी, सुर±ा िनयम जाणून
घेणे आिण Âयांचा सराव करणे इ.
मु´य शÊद:
उ°रे, सहाÍय, मदत, पालन, अनुłप, चचाª, अिभवादन, मदत, लेबल, सादर करणे,
भेटवÖतू, सांगणे.
३) मूÐय िनिIJती करणे.
लोक Âया िविशĶ वÖतू¸या महßवानुसार एखाīा िविशĶ वÖतूला िकंवा घटनेला िकंवा
वतªनाला मूÐय देतात. हे साÅया Öवीकृतीपासून बांिधलकì¸या सवाªत जिटल िÖथतीपय«त
आहे. सोÈया ÖवीकृतीमÅये नवकÐपना, संघाची कौशÐये िकंवा ÿितभा सुधारÁयाची इ¸छा
समािवĶ असते तर अिधक जिटल ÖवीकृतीमÅये संघा¸या सवा«गीण िवकासाची जबाबदारी
घेणे समािवĶ असते. मूÐयिनधाªरण हे िनिदªĶ मूÐयां¸या संचा¸या अंतगªतकरणावर अवलंबून
असते, तर या मूÐयांचे संकेत िशकणाöया¸या ÖपĶ वतªनात Óयĉ केले जातात आिण ते
अनेकदा ओळखÁयायोµय असतात.
उदाहरण:
संघातील कौशÐये सुधारÁयासाठी आिण दीघªकालीन वचनबĦता साÅय करÁयासाठी
सामािजक वतªन वाढिवÁयासाठी योजना ÿÖतािवत करणे, समÖया सोडवÁयाचे कौशÐय
ÿदिशªत करणे आिण लोकशाहीची भावना, वैयिĉक आिण सांÖकृितक फरकांबĥल
संवेदनशीलता इ.
मु´य शÊद:
ÿशंसा, कदर, खिजना, ÿाÂयि±क, आरंभ, आमंिýत, सामील, समथªन, ÿÖताव, आदर,
शेअर.
४) आयोजन/संघटन करणे:
िविवध मािहती, मूÐये संघटन करणे, एकý ठेवणे, नवीन कÐपना आिण तßव²ान आिण एक
अिĬतीय मूÐय ÿणाली तयार करÁयासाठी िवīमान िवĵास ÿणालीशी संबंिधत संकÐपना
आिण कÐपना. मूलत:, ही एक मूÐय दुसयाª मूÐयावर ÿाधाÆय देÁयाची आिण एक अिĬतीय munotes.in

Page 44

शै±िणक मूÐयमापन
44 मूÐय ÿणाली तयार करÁयाची ±मता आहे. मूÐयांची तुलना, संबंध आिण संĴेषण यावर
भर िदला जातो.
उदाहरण:
पूवªिनिIJत केलेली Óयावसाियक नैितक मानके Öवीकारणे, खेळ खेळÁयापे±ा अËयासात
अिधक वेळ घालवणे, काम आिण कुटुंब यां¸यातील संतुलनाचे महßव ओळखणे, इि¸छत
उिĥĶे पूणª करÁयासाठी वेळेचा ÿभावीपणे उपयोग करणे इ.
मु´य शÊद:
तुलना, संबंध, संĴेषण.
५) वैिशĶ्यपूणª: ते वर ठाम, ÿभावी कायªशैलीची सवō¸च पातळी :
जी सवª मूÐये आंतåरक करÁयाबĥल आहे, ती मूÐय ÿणाली Óयĉé¸या वतªनावर िनयंýण
ठेवते. वतªन हे सवªÓयापी, सातÂयपूणª, अंदाज करÁयायोµय आिण िशकणाöयाचे सवाªत
महßवाचे वैिशĶ्य आहे. दुसöया शÊदांत, मूÐये आंतåरक केली जातात आिण नंतर ती
Óयĉé¸या वतªनाचे मागªदशªन आिण िनयंýण करतात.
उदाहरणे:
कुटुंबासोबत वेळ घालवणे, ÿाधाÆयøम सुधारणे, िदसÁयावर नÓहे तर Óयिĉमßवावर
आधाåरत िमý बनवणे, लोक कसे िदसतात यापे±ा ते काय,कसे आहेत याला महßव देणे,
समूह उपøमांचे आयोिजत करताना सहकायª करणे इ.
मु´य शÊद:
कृती, भेदभाव, ÿदिशªत, ÿभाव, सुधाåरत, कायªÿदशªन, पाýता, ÿij, पुनरावृ°ी, सेवा,
िनराकरण, पडताळणी.
३.५ डेÓह¸या मनोÓयवहार कायªशैलीचे वगêकरण मनोÓयवहार/कारक कौशÐये Ìहणजे ती कौशÐये िकंवा ±मता ºयांना भौितक घटकाची
आवÔयकता असते. सामािजक कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी बौिĦक िकंवा मानिसक
कौशÐये िकंवा Óयĉéची बोलÁयाची आिण िनरी±ण करÁयाची ±मता वापरÁयाऐवजी, या
अशा गोĶी आहेत ºया शारीåरकåरÂया केÐया जातात. या कौशÐयांसाठी िनपुणता,
लविचकता िकंवा सामÃयª आिण Öव िनयंýण आवÔयक आहे.
कारक कायªशैली समजून घेÁयासाठी, आर.एच. दवे यांनी िवकिसत केलेले कारक वगêकरण
खाली ÖपĶ केले आहे. कारक कायªशैली चे हे पåरणाम रवéþकुमार दवे यांनी १९७५ मÅये
अंितम केले होते, Âयांनी असा युिĉवाद केला कì, िवīाÃया«नी ÿथम कौशÐयांचे िनरी±ण
केले पािहजे, Âयांचे अनुकरण केले पािहजे आिण नंतर ÿभुÂव संपादन/िमळिवÁयापूवê
Öमरणशĉìतून Âयांची पुनरावृ°ी केली पािहजे. munotes.in

Page 45

शै±िणक उिĥĶे
45 आकृती ५: डेÓह¸या मनोÓयवहार कायªशैलीचे वगêकरण (१९७५)
नैसिगªकìकरण
अिभÓयĉì
अचूकता
समुपदेशन
अनुकरण
१) अनुकरण:
नावाÿमाणेच याचा अथª फĉ एखाīाचे िनरी±ण करणे आिण Âयाची न³कल करणे िकंवा
Âयां¸या वतªनाचा नमुना तयार करणे. अनुकरणाĬारे कामिगरी कमी दजाªची असू शकते.
उदाहरण:
कलाकृतीची नल³क करणे, अ±रे कशी िलिहली जातात याचीन ³कल करणे, इ.
मु´य शÊद:
न³कल, पाठपुरावा, पुनरावृ°ी, ÿितकृती, पुनŁÂपादन,ताण..
२) मॅिनपुलेशन:
एखादी िविशĶ कृती िकंवा कौशÐय िकंवा कायª करÁयासाठी सूचना आिण सरावाĬारे
मागªदशªन केले जाते.
उदाहरण:
Âयाबĥल वाचून िकंवा िनरी±ण केÐयानंतर Öवत:चे मॉडेल/ÿितमान तयार करणे, िदलेÐया
सूचनांनुसार मागाªचे अनुसरण करणे इ. दुस-या शÊदात सांगायचे तर, ÖमृतीĬारे िकंवा
सूचनांचे अनुसरण कłन काही िøया करÁयास स±म आहे.
मु´य शÊद:
कायª करा, तयार करा, कायाªिÆवत करा, कायª करा.
३) अचूकता:
मूळ ľोता¸या उपिÖथती िशवाय, सादर केलेÐया कौशÐयामÅये अचूकता, ÿमाण आिण
अचूकता अिÖतßवात आहे. पåरÕकृत करणे, अिधक अचूक आिण अचूक बनणे.
munotes.in

Page 46

शै±िणक मूÐयमापन
46 उदाहरण:
अचूकता िमळिवÁयासाठी िकंवा ‘ते अगदी बरोबर आहे’ या िबंदूपय«त काम करणे आिण
पुÆहा काम करणे, कौशÐये आिण कायª करणे.कोणÂयाही मदतीिशवाय. येथे, एखादे
कौशÐय सादर करणे हे उ¸च दजाª¸या अचूकतेसह आहे.
मु´य शÊद: सादर, ÿाÂयि±क, ÿभुÂव, पूणªतावाद.
४) अिभÓयĉì:
दोन िकंवा अिधक कौशÐये एकिýत, अनुøिमत आिण सातÂयाने सादर केली जातात.
िøयां¸या मािलकेचे समÆवय साधणे, सुसंवाद आिण अंतगªत सुसंगतता ÿाĮ करणे.
उदाहरण:
संगीत, नाटक, रंग, Åवनी इÂयादéचा समावेश असलेला िÓहिडओ तयार करणे. नवीन
आवÔयकता पूणª करÁयासाठी कौशÐये िकंवा उपøमांची मािलका एकý करणे.
मु´य शÊद:
जुळवून घेणे, रचना करणे, एकý करणे, तयार करणे, सानुकूिलत करणे, सुधारणे, तयार
करणे.
५) नैसिगªकìकरण:
जेÓहा ,दोन िकंवा अिधक कौशÐये एकिýत, अनुøिमत आिण सातÂयाने आिण सहजतेने
सादर केली जातात. थोड्याशा शारीåरक िकंवा मानिसक पåर®मासह कायª सादरीकरण
Öवयंचिलत आहे. उ¸च पातळीची कामिगरी नैसिगªक बनते, Âयाबĥल जाÖत िवचार न
करणे.
उदाहरणे:
मायकेल जॉडªन बाÖकेटबॉल खेळणे, नॅÆसी लोपेझ गोÐफ बॉल मारणे, इ. उ¸च-Öतरीय
कामिगरीमÅये ÿभुÂव िमळवणे जोपय«त ते िĬतीय-Öवभाव िकंवा नैसिगªक होत नाही,
Âयाबĥल जाÖत िवचार न करता.
मु´य शÊद:
नैसिगªकåरÂया , तयार करा, संरचना करा, िवकिसत करा, शोध लावा, ÓयवÖथािपत करा
.इ.
३.६ ÿij १) Åयेय आिण उिĥĶे या शÊदाĬारे तुÌहाला काय समजते ?
२) Åयेय आिण उिĥĶांवर पåरणाम करणारे िविवध घटक सांगा munotes.in

Page 47

शै±िणक उिĥĶे
47 ३) Åयेय आिण उिĥĶे महßवाचे का आहेत ?
४) Åयेय आिण उिĥĶे यां¸यात फरक करा.
५) वगêकरण आ िण कायªशैली पåरभािषत करा
६) बौिĦक कायªशैली काय आहे ? Êलूमचे बौिĦक कायªशैलीचे सुधाåरत वगêकरण ÖपĶ
करा.
७) øाथवॉहल ( Krathwohl ) आिण मािफयाचे ( Masia's ) ÿभावशाली वगêकरण
ÖपĶ करा.
८) डेÓह¸या मनोÓयवहार कायªशैलीचे (सायकोमोटर ) िवÖतृत वगêकरणावर करा.
३.७ संदभª  ॲडÌस, एन.ई. (२०१५). बौिĦक अÅययन उिĥĶां Êलूमचे वगêकरण. जनªल ऑफ द
मेिडकल लायāरी असोिसएशन : JMLA, १०३ ३, १५२-३ .
 अँडरसन, एल. डÊÐयू., आिण øाथवॉहल , डी. (२००१). िशकणे, िशकवणे आिण
मूÐयांकन करणे यासाठी वगêकरण: शै±िणक उिĥĶां¸या Êलूम¸या वगêकरणाची
पुनरावृ°ी .
 आमªÖůाँग, पी. (२०१०). Êलूमचे वगêकरण. व¤डरिबÐट युिनÓहिसªटी स¤टर फॉर
टीिचंग. https://cft.vanderbilt.edu/guides -sub-pages/blooms -taxonomy/
वłन [आजची तारीख] पुनÿाªĮ.
 Êलूम, बी.एस. (१९५६). शै±िणक उिĥĶांचे वगêकरण: शै±िणक उिĥĶांचे वगêकरण.
हँडबुक १; सं²ानाÂमक डोमेन.


*****
munotes.in

Page 48

48 ४
अÅययन अनुभव आिण िनÕप°ी (पåरणाम)
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ पåरचय
४.२ अÅययन अनुभव: अथª, ÿकार, मूÐय आधाåरत अÅययन अनुभवांचे महßव
४.३ अÅययन िनÕप°ी: अथª, महßव
४.४ उिĥĶे, ÖपĶीकरणे, अÅययन अनुभव आिण मूÐयमापन यां¸यातील संबंध
४.४ सारांश
४.५ संदभª
४.० उिĥĶे या ÿकरणा¸या शेवटी, िवīाथê स±म असेल:
 अÅययन अनुभव या संकÐपनेचे वणªन करÁयास,
 मूÐय-आधाåरत अÅययन अनुभवांचे महßव वणªन करÁयास,
 अÅययन िनÕप°ी , या संकÐपनेचे वणªन करÁयास,
 चाचणी, मूÐयांकन आिण मूÐयमापन यामÅये फरक करÁयास,
 उिĥĶे, ÖपĶीकरणे, अÅययन अनुभव आिण मूÐयमापन यां¸यातील संबंध ÖपĶ
करÁयास,
४.१ पåरचय "अÅययन" तेÓहाच होते, जेÓहा Óयĉìला / िवīाÃयाªला अनुभव असतो, Ìहणजेच, जेÓहा
िवīाथê "ÿितिøया" देतो, आणी तो, ºया "पåरिÖथतीला ÿितसाद" देतो, तेÓहा, ÂयामÅधे
तो "Öवतःला शोधतो". Ìहणजे, तो िवīाÃयाª िवचार, भावना आिण कृती कłन "अÅययन"
करतो/ िशकतो. "अÅययन िनÕप°ी " िवīाथê¸या "सिøय" सहभागाĬाराच , िश±कांनी
वगाªत िनमाªण केलेÐया "चैतक पåरिÖथती" पय«त पोहोचतात. Ìहणजे पाहणे, ऐकणे, चाखणे,
वास घेणे आिण Öपशª करणे, या अनुभवांनुसार िवīाÃयाची "ÿितिøया" देणे, Ìहणजेच
"अनुभव" होय, सवª अनुभव हे "अÅययन अनुभव" आहेत. "पåरिÖथती आिण िवīाÃयê"
यां¸यातील परÖपरसंवादाने "अÅययन" घडते. कोणÂयाही अनुभवां¸या अनुपिÖथतीत
"अÅययन" होणारच नाही. munotes.in

Page 49

अÅययन अनुभव आिण िनÕप°ी (पåरणाम)
49 ४.२ अÅययन अनुभव : अथª, ÿकार, मूÐयावर आधाåरत िश±ण अनुभवांचे महßव अÅययन अनुभवांचा अथª:
"अनुभव" Ìहणजे, फĉ पाहणे, ऐकणे, Öपशªणे, चाखणे, वास घेणे इ. Óयĉì, Âया अनुभवांवर
"ÿितिøया" देते आिण" अÅययन" घडते. आपण िशकतो. कारण, आपÐया सोबत ºया
गोĶी घडतात आिण आपण Âया बदÐयात काहीतरी करतो. अनुभवातूनच आपण िशकतो.
कोणÂयाही अनुभवांअभावी "अÅययन" होणार नाही. " अधयन अनुभव" हा शÊद बहòधा
टाटोलॉजी आहे. सवª अनुभव हे "अÅययन अनुभव " आहेत.
"अÅययन अनुभव" हा केवळ अËयासøमाचा भाग नाही िकंवा तो पåरणाम िकंवा
अÅयापनाचा मुĥा नाही. ही एक पारंपाåरक योजना िकंवा फĉ उपøम नाही. हा िवīाथê
आिण िश±काने िदलेली "पåरिÖथती" यांचा "संवाद" आहे. यातील ÿÂयेक "अÅययन
अनुभव" िवīाÃयाª¸या वतªनात बदल घडवून आणतो.
अÅययन अनुभवांची Óया´या:
अÅययन अनुभव Ìहणजे, िवīाÃया«¸या वतªनात इि¸छत बदल घडवून आणÁया¸या िविशĶ
उĥेशाने आयोिजत केलेले उपøम.
अÅययन अनुभवांची वैिशĶ्ये:
ही िश±काची जबाबदारी आहे, आपÐया िवīाÃया«ना िविवध ÿकार¸या सहशालेय
उपøमांनी युĉ अशी अÅययन पåरिÖथती ÿदान करणे, जेणेकłन Âयांना ÿÂय± / अÿÂय±
अÅययन अनुभव िमळतील, ºयाचा पåरणाम शेवटी अÅययनावर होत असतो.
१) आपले अÅयापन हे, िनद¥शाÂमक उिĥĶांशी संबंिधत असले पािहजे
२) आपले अÅयापन हे, अथªपूणª असावे. उदा. िवīाÃया«ना समजून न घेता फÑयावर
िलिहलेले ÿमेय काढून घेकÁयास सांगीतÐयाने अथªपूणª अनुभव िमळणार नाही.
३) आपÐया अÅयापनातून िवīाÃया«¸या मानिसक गरजा भागÐया पािहजेत. उदा.
िकशोरवयीन मुलांसाठी गुĮहेर कथा आिण शाळकरी मुलांसाठी परीकथा उपलÊध
कłन िदÐया जाऊ शकतात.
४) आपले अÅयापन िवīाÃयê पåरप³वते¸या पातळीवर योµय असावे. उदा. ÿाथिमक
शाळेतील मुलांना गाय, पोÖटमन यांसार´या िवषयांवर िनबंध िलहायला सांगावेत, तर
माÅयिमक शाळेतील मुलांना, मी मु´याÅयापक, देशभĉì, समुþिकनारी एक
संÅयाकाळ असे िनबंध िलहायला सांगावे.
५) आपले अÅयापन हे जीवन पåरिÖथतीशी संबंिधत असावे.
६) आपण अÅयापन अनुभव िनवडताना सािहÂयाची उपलÊधता आिण वेळेचा िवचार
केला पािहजे. munotes.in

Page 50

शै±िणक मूÐयमापन
50 ७) आपले अÅयापन हे वैिवÅयपूणª ,आशययुĉ आिण कादंबरीत समृĦता असावी. उदा.
िविवध ÿाÁयां¸या पचनसंÖथेचा अËयास करतांना केवळ एका ÿाÁया¸या
पचनसंÖथेचा अËयासा पे±ा अिधक ÿाÁयां¸या अËयासातून समृĦ अनुभव िमळेल.
उदा. पàयां¸या सवयी आिण Âयां¸या घरट्यांचे िनरी±ण करणायाª िवīाÃयाªला एका
पे±ा अिधक पàया¸या सवयी,घरटे पाहणायाªने अिधक समृĦ अनुभव िमळातअसतो.
अÅययन अनुभवांचे ąोत:
१)"घर":
हे अÅययना¸या ÿभावशाली क¤þांपैकì एक आहे. मूल घरी अनेक गोĶीचे अÅययन करते .
घर, एक अनौपचाåरक संÖथाअसून, अनेक अÅययन अनुभव ÿदान करते, उदा. बसणे, उभे
राहणे, चालणे, धावणे, बोलणे, तŌडीअिभÿाय इ. काही मुलांना वाचन आिण खेळासाठी
पुरेसे सािहÂय िमळते. पालक Âयां¸या Öवतः¸या कृतीĬारे मुला¸या वतªनावर ÿभाव
पाडतात.
२) "समाज":
समाजा कडून अनेक" इĶ आिण अिनĶ अनुभव "िदले जातात. या सवª ÿयोगातून अनेक
आवडी िकंवा गुण िवकिसत केले जाऊ शकतात, लॉटरी, जुगार ही काही उदाहरणे आहेत
ºयांचा िवपरीत पåरणाम होऊ शकतो, तर काही अÆय अनुभवांचाही संपूणª पåरणाम होतो.
समाजात समपªणा¸या भावनेने काम करणारे लोक " इĶ अÅययन अनुभव " देतात. आपण,
ÿामािणकपणा िकंवा अÿामािणकपणा िवकिसत कł शकतो.
३) "समाज माÅयमे" (मास मीिडया) :
ही सुÅदा एक अनौपचाåरक संÖथा आहेत, रेिडओ, टीÓही. वृ°पýे, úंथालये समृĦ आिण
वैिवÅयपूणª सािहÂय देऊन Óयĉéचे जीवन समृĦ करतात.
४) "खेळाचे मैदान":
खेळा¸या मैदानावर अनेक गुण िवकिसत होतात. हा आमचा अनुभव आहे. िविवध
खेळांमधील कौशÐय, सहकायाªची वृ°ी, "नेतृÂव" हा गुण खेळा¸या मैदानावरील उपøमांतून
िवकिसत होÁयाची श³यता आहे.
५) "समवयÖक गट ":
एक मूल Âया¸या/ित¸या समवयÖकांमÅये असताना अनेक गोĶी िशकते. समवयÖक
गटामÅये सहकायª, ÿामािणकपणा, मदत, नेतृÂव इÂयादी गुण िवकिसत होतात.
६) "ÿवास आिण सहल" :
ते अÅययनाचे अनुभव देतात, ºयामुळे िवīाÃया«ना काही चांगले गुण जसे कì सहकायª,
मदत इ. िवकिसत होÁयास मदत होते. ते पुÆहा जमा-खचाª,िहशोबसाठी (बजेट) तयार munotes.in

Page 51

अÅययन अनुभव आिण िनÕप°ी (पåरणाम)
51 करÁयाचे कौशÐय िवकिसत करÁयास आिण समÖयांना तŌड देÁयास मदत करतात.
िवīाथê िविवध भाषा बोलणाöया िविवध ÿकार¸या लोकां¸या संपकाªत येतात.
७) "शाळा":
शाळा हा एक लघु समाज आहे. ही एक औपचाåरक संÖथा आहे, जी िविवध ÿकारचे
अÅययन अनुभव ÿदान करते:
अ) "ÿयोग":
ÿयोगशाळेतील कौशÐयांशी संबंिधत अÅययन अनुभव ÿदान करा.
ब) "शै±िणक सािहÂय व साधने" ऑिडओ-िÓहºयुअल एड्स:
रेिडओ, िफÐÌस, िफÐम शॉप, एिपिडयाÖकोप व अÆय अनेक शै सािहÂय,साधने अÅयापन
समृĦ करतात आिण िवīाÃया«ची आवड िवकिसत करतात. ते ²ान आिण आकलनाची
ÓयाĮी वाढवतात. पुÆहा, ते अÅययन अनुभव देतात- ºयामुळे िवīाÃया«ची "आवड
िवकिसत" होते.
क) "सहशालेय अËयासøम, उपøम":
वादिववाद, वĉृÂव, नाट्यीकरण पĦतशीर युिĉवाद, तकª मांडÁयाचे कौशÐय इ ÿाĮ
करÁयास िवīाÃया«ना मदत करतात.
ड) "अÅयापनपÅदती" :
चचाª पĦत, ÖवाÅयाय पĦत , कायªशाळा, पåरसंवाद ,इÂयादी िवīाÃया«¸या ²ानाचे आिण
आकलनाचे ि±ितज ŁंदावÁयासाठी िविवध ÿकारचे अÅययन अनुभव देतात.
अÅययन अनुभवांचे ÿकार: अÅययन अनुभव ÿकार अ) ÿÂय± अÅययन अनुभव ब) अÿÂय± अÅययन अनुभव
अ) ÿÂय± अÅययन अनुभव:
िविवध वÖतू, यंý, िचÆह, सािहÂय,साधन, सामúी इ ÿथम हाताळÐया मुळे ÿÂय± अÅययन
अनुभव तयार होतात. हे अनुभव बोधाÂमक िश±णापे±ा जाÖत ÿभावी आहेत. ते या अथाªने
कì Âयात ÿतीकांसह अनुभव समािवĶ आहेत. इंिþयजÆय िश±ण हे पाहणे, ऐकणे, वास
घेणे, चाखणे, Öपशª करणे, अनुभवणे, हाताळणे इÂयादéवर अवलंबून असलेÐया
अनुभवांमधून उĩवते. Âयांचे वणªन करÁयासाठी आÌही ÿतीकाÂमक शÊद वापरतो.
ÿÂय± अÅययन अनुभवांचे गुण:
१) तो ÿÂय± अनुभव आहे. munotes.in

Page 52

शै±िणक मूÐयमापन
52 २) ते सवाªत िवĵासाहª आहे.
३) ते दीघªकाळ िटकणारे असतात.
४) ते िविवध कौशÐय िवकिसत करÁयाची संधी देतात.
ÿÂय± अÅययन अनुभवां¸या मयाªदा:
१) ÿÂयेक सामúीसाठी ते श³य नाही. उदा. Ńदय.
२) सवªच बाबतीत ÿÂय± अनुभव घेणे खूप वेगळे असते. उदा. भूकंप.
ब) अÿÂय± अÅययन अनुभव:
जे अनुभव ÿÂय± अनुभव नसतात ते अÿÂय± अनुभव बनतात.
१) Âयातून इतरां¸या ÿÂय± अनुभवाचा उपयोग होतो.
२) इतरां¸या अनुभवातून आपण बरेच काही िशकतो.
३) या अनुभवामÅये वाचन, िचýे पाहणे, Óया´याने ऐकणे आिण चचाª करणे इÂयादी
िøयांचा समावेश होतो.
४) तथािप, आपण हे सतत ल±ात ठेवले पािहजे कì िवīाÃया«ची इतरां¸या अनुभवांचा
फायदा घेÁयाची ±मता Âया¸या आधी¸या ÿथम हाता¸या आिण ÿÂय± अनुभवा¸या
ÿमाणात आिण पयाªĮतेवर अवलंबून असते.
अÿÂय± अÅययन अनुभवांचे गुण:
१) Âयाचा उपयोग वगाªतील अÅयापनात सहज करता येतो.
२) िवīाÃया«ना योµय वगª िनयंýणासह िनरी±ण करÁयाची संधी िदली जाते.
३) अÿÂय± अनुभव कमी वेळ आिण ऊजाª घेणारे आहेत.
४) अËयासøम वेळेवर पूणª करÁयासाठी वेगवेगÑया अÅयापन साधनां¸या मदतीने
िनयिमत वगाª¸या कालावधीनुसार अÿÂय± अनुभव िदले जाऊ शकतात.
५) यात कोणताही धोका नाही कारण केवळ िचýे, मॉडेÐस आिण तĉे िशकवÁयासाठी
वापरले जातात. उदा. ÿयोगशाळेत ÿयोगश करतांना वायू तयार करणे समािवĶ
आहे, वायू गळती झाÐयास िवīाÃया«चे नुकसान होऊ शकते.
६) ºया अÿÂय± अनुभव संकÐपना िशकवÁयासाठी उपयुĉ आहेत. अÆयथा,Âया ÿÂय±
अनुभवां¸या मदतीने िशकवÐया जाऊ शकत नाहीत.
७) काही घटना कथन करताना िकंवा Ìहणी िकंवा वा³ÿचारांचे अथª ÖपĶ करताना,
मौिखक ÖपĶीकरण आवÔयक आिण ÿभावी आहे. munotes.in

Page 53

अÅययन अनुभव आिण िनÕप°ी (पåरणाम)
53 अÅययन अनुभवां¸या मयाªदा:
१) हे अÿÂय± आहेत, Âयामुळे संपूणª संकÐपना िकंवा घटना समजून घेÁयासाठी मयाªदा
असू शकतात.
२) हे अनुभव िनसग॔तहा मयाªिदत Öवłपाचे आहेत.
३) हे समजÁयास फारसे ÿभावी नाहीत.
४) हे मंद अÅययन करणाöयांसाठी योµय नाही.
५) हे लहान मुलांसाठी ÿभावी नाही.
तुमची ÿगती तपासा:
१) अÅययन अनुभव Ìहणजे, काय ?
२) अÅययन अनुभवां¸या िविवध ąोतांचे वणªन करा
३) योµय उदाहरणांसह अÅययन अनुभवांचे ÿकार वणªन करा,
४.३ अÅययन िनÕप°ी / पåरणाम अÅययन िनÕप°ीचा / पåरणामांचा अथª आिण महßव:
अÅययन िनÕप°ी/ पåरणाम:
हे िविशĶ ²ान, कौशÐये िकंवा कौशÐयाचे वणªन आहेत, जे िवīाÃया«ला ÿिश±ण, सý,
सेिमनार, कोसª िकंवा ÿोúाम यासार´या शै±िणक उपøमातून िमळेल.
अÅययन िनÕप°ी/पåरणाम हे मोजता येÁयाजोµया उपलÊधी आहेत, जे अÅययन पूणª
झाÐयानंतर िवīाÃया«ला समजू शकतील, जे िवīाÃया«ना मािहतीचे महßव समजÁयास
मदत करते आिण Âयांना Âयां¸या शै±िणक उपøमतील ÓयÖततेमुळे अÅययन िनिनÕप°ीचे
पåरणाम काय ? ही अशी िवधाने आहेत, जी िवīाÃया«नी िमळवलेÐया महßवपूणª आिण
आवÔयक िश±णाचे वणªन करतात आिण अËयासøम िकंवा कायªøमा¸या शेवटी ते
िवĵसनीयåरÂया ÿदिशªत कł शकतात. दुसöया शÊदांत, अÅययनाची िनÕप°ी/पåरणाम हे
ओळखतात कì िवīाÃया«ला अËयासøमा¸या शेवटी काय कळेल आिण ते कł शकतील
िकंवा करतील.
ÖपĶ, कृतीयोµय िश±ण पåरणाम तयार करणे हा संÖथांमÅये ÿिश±ण कायªøमां¸या
िनिमªतीचा एक महßवाचा भाग आहे. हे कायªøम िवकिसत करताना, ÓयवÖथापन आिण
ÿिश±क दोघांनीही Âयांचा िशकÁयाचा मागª पूणª केÐयानंतर िवīाÃया«ना काय समजले
पािहजे याबĥल ÖपĶ असणे आवÔयक आहे.
अÅययन िनÕप°ी मूÐयमापन आिण मूÐयमापनातही महßवाची भूिमका बजावतात, ºयामुळे
अÅययन उपøमपूणª झाÐयावर िवīाÃया«ना काय ²ान असावे हे ÖपĶ होते. munotes.in

Page 54

शै±िणक मूÐयमापन
54 िवīाÃया«ना मािहतीचे वाचन करÁयास स±म होÁयाऐवजी, िवīाÃया«ना Âयांचे नवीन ²ान
वाÖतिवक-जागितक संदभाªत लागू कसे करता येईल यावर एक सुिलिखत अÅययनिनÕप°ी
ल± क¤िþत करेल.
सवाªत उपयुĉ अÅययनिनÕप°ी/पåरणामा मÅये एक िøयापद समािवĶ आहे, जे िनरी±ण
करÁयायोµय कृतीचे वणªन करते, िवīाÃया« काय कł शकेल आिण कोणÂया पåरिÖथतीत
ते कł शकेल याचे वणªन आिण ते कोणÂया कामिगरी¸या पातळीवर पोहोचू शकतील.
अÅययन िनÕप°ी / पåरणाम:
एक पåरणाम वतªनातील बदल सूिचत करतो जो िनरी±ण करÁयायोµय आिण मोजता
येÁयाजोगा आहे.
अÅययन िनÕप°ीचे / पåरणामांचे िवधान िलिहÁयाचे िनकष:
१) िविनद¥शना¸या िवधानात िøया, िøयापद असावे.
उदा. िवīाथê िदलेÐया समÖये¸या ट³केवारीची गणना करतो.
२) वैिशĶ्यपूणª िवधान एक "साथªक उिĥĶ दशªवले पािहजे".
उदा. ७वी इय°े¸या िवīाÃयाªसाठी िवīाथê लॉडª कझªन¸या धोरणावर टीका करतो.
(योµय नाही) िवīाथê वेगवेगÑया ÿकारचे िýकोण बनवतो. (योµय)
३) तपशीलाचे िवधान मानवी ±मतेशी संबंिधत असावे. िश±कांनी खालील ÿकारचे
तपशील िवधान तयार कł नये.
उदा. चेहöयाची वैिशĶ्ये बदलÁयाची पĦत िवīाथê ÖपĶ करतात. (योµय नाही)
४) वैिशĶ्यपूणª िवधाना मÅये िवषय ±ेý (सामúी) देखील नमूद केले पािहजे
उदा. िवīाथê १८५७ ¸या ÖवातंÞय संúामाची कारणे (बदल भाग) ÖपĶ करतो (सामúीचा
भाग).
५) तपिशलाचे िवधान िवīाÃयाª¸या कतृªÂवा¸या Öवłपात असावे.
उदा. िवīाÃया«ला भारतातील पवªत आिण नīांची नावे आठवतात
६) तपिशलाचे िवधान ÿÂयेक िवīाÃयाª¸या कतृªÂवा¸या Öवłपात िलिहले पािहजे.
उदा. िवīाÃया«ना भारतातील पवªत आिण नīांची नावे आठवतात. (अयोµय) िशÕयाला
भारतातील पवªत आिण नīांची नावे आठवतात. (योµय)
७) वैिशĶ्यपूणª िवधानामÅये िवकिसत िकंवा साÅय िकंवा सुधाåरत करÁयाची फĉ एक
±मता असावी.
उदा. िवīाथê फुलाचे वेगवेगळे भाग ओळखतो आिण काढतो. (अयोµय) बाहòली फुलाचे
वेगवेगळे भाग ओळखते. (योµय) बाहòली फुलाचे वेगवेगळे भाग काढते. (योµय) munotes.in

Page 55

अÅययन अनुभव आिण िनÕप°ी (पåरणाम)
55 अÅययन िनÕप°ीचे / पåरणामांचे महßव:
१) अÅययन िनÕप°ीचा/ पåरणामांचा िवīाÃया«ना / िश±कांना, योµय
अËयासøम/कायªøम िनवडÁयात मदत करतात.
२) वेळ वाया घालवÁयाचा धोका दूर करतात. िवīाÃया«वरील अनावÔयक ताण कमी
करा.
३) िवīाÃया«ना वषाª¸या शेवटी काय िशकणार आहेत िकंवा काय साÅय करणार आहेत
याची ÖपĶ कÐपना देतात.
४) Âया िविशĶ अËयासøमातून िवīाÃया«ना नेमके काय आिण अिधक महßवाचे Ìहणजे
काय मािहत असले पािहजे, हे ÿकािशत / Öहायलाइट / ÖपĶ करतात.
५) साÅय कłन िवīाथê हे दाखवू शकतात कì तो/ती अËयासøमा¸या िशखरावर
पोहोचला आहे.
िश±कांना- लाभदायक धड्याचे िनयोजन करणे सोपे वाटते:
१) िश±कांना धड्याचे िनयोजन करÁयास मदत करतात .
२) काय आिण िकती िशकवायचे याची ÖपĶ कÐपना देतात आिण Âयानुसार िनयोजन
करतात. िश±कांना Âयांचे िश±ण सािहÂय अिधक ÿभावीपणे संरचीत करÁयात मदत
करतात
३) िश±कांना योµय अÅयापन धोरण िनवडÁयात मदत करतात.
४) िश±कांना अितåरĉ अÅयापन टाळÁयास मदत करतात,िश±कांना वेळेची बचत
करÁयास मदत करतात.
मूÐयांकन आिण मूÐयमापन िलिहÁयात मदत :
१) अÅययन िनÕप°ी , ÖवाÅयायांचे मूÐयांकन मापन ÖपĶ आिण सोपे करतात.
२) मÅयमागê सुधारणा श³य करतात.
३) िवīाथê Öवतःचा अËयास करतात आिण चांगÐया तयारीने वगाªत येतात.
मूÐयमापन
४) अÅययन िनÕप°ी / पåरणामकारकता घटकांची मोजÁयात मदत करतात.
५) ÿijपिýका सेट करताना गुणांचे वाटप करÁयात िशकÁयाचे पåरणाम महßवाची भूिमका
बजावतात. munotes.in

Page 56

शै±िणक मूÐयमापन
56 तुमची ÿगती तपासा:
१) चांगÐया िलिखत अÅययन िनÕप°ीचा भाग ÖपĶ करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२) अÅययन िनÕप°ी महßवाची का आहेत?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३) अÅययनिनÕप°ी चांगली िलिहÁयासाठी कोणतेही दोन िनकष योµय उदाहरणांसह
ÖपĶ करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
४.४ अÅययनाची उिĥĶे, वैिशĶता, अनुभव आिण मूÐयमापन यां¸यातील संबंध "मूÐयमापन" ही िवīाÃयाª¸या ÿगतीचे पुरावे गोळा करणे, िवĴेषण करणे आिण Âयांचा अथª
लावÁयाची पĦतशीर "ÿिøया " आहे. यशÖवी अÅयापनासाठी िवīाÃया«चे योµय मूÐयमापन
आवÔयक आहे.मूÐयमापन हे अÅययन आिण अÅयापन ¸या ÿिøयेला एकिýत केले जाते.
अÅययनाची उिĥĶे सामाÆय िकंवा िविशĶ असू शकतात. सामाÆय उिĥĶांमÅये िवīाÃया«¸या
वतªनातील बदलांचे मूÐयांकन करणे, मोजमापाचा िनद¥शा¸या उिĥĶांशी संबंध ठेवणे इ.
ÖपिĶकरÁयास वतªणुकìतील बदल सूिचत करतात जे िनरी±ण करÁयायोµय आिण मोजता
येÁयाजोगे आहेत. उिĥĶां¸या आधारे अÅयपनाचे अनुभव िनयोिजत आिण आयोिजत केले
जातात. हे कोणÂयाही परÖपरसंवाद, अËयासøम, कायªøम िकंवा इतर अनुभवाचा संदभª
देते, ºयामÅये अÅययन होते. munotes.in

Page 57

अÅययन अनुभव आिण िनÕप°ी (पåरणाम)
57 मूÐयमापन, ही िवīाÃया«मÅये अपेि±त बदल घडवून आणÁयासाठी अÅययना¸या
ÿिøये¸या ÿÂयेक टÈÈयावर अनुभवां¸या पåरणामकारकतेची ÓयाĮी शोधÁयाची एक सतत
ÿिøया आहे.
शै±िणक उिĥĶे आिण अËयासøम यांचा संबंध:
अËयासøमा¸या शेवटी िवīाथê जे ²ान, कौशÐये आिण ±मताÿाĮ करतात ते अËयासøम
आिण अËयासøमातील इतर अनुभव एकमेकांशी कसे जुळतात आिण एकमेकांवर िकती
चांगले बसतात.यावर पåरणाम होतो. कोणताही अËयासøम तीन ÿमुख घटकांमÅये
आयोिजत केला जाऊ शकतो:
१) उिĥĶे ("कुठे" आÌही जात आहोत),
२) सामúी िकंवा िवषय (तेथे जाÁयासाठी आÌही "काय" करत आहोत),
३) िशकÁयाचे अनुभव ("कसे." आÌही ितथे पोहोचतो).
अËयासøमात, काय समािवĶ करावे आिण जे िनवडले आहे ते कसे मांडावे आिण कसे
मांडावे, याबĥल अËयासøम िवकसक आिण िश±कांनी नेहमी काळजी घेतली पािहजे.
दुसöया शÊदांत, िश±कांनी हे करणे आवÔयक आहे:
१) अपे±ीत वतªनाÂमक उिĥĶे तयार करा, जी अËयासøम िवकास आिण अंमलबजावणी
ÿिøयेसाठी रोड मॅप / िदशादश॔क Ìहणून काम करतात.
२) िवषय (सामúी िवĴेषण) हाताळा, आिण नंतर
३) िशकÁया¸या अनुभवांना सामोरे जा.
अËयासøमाचा ŀĶीकोन िकंवा िवकास ÿितमान वापरलेले असले तरी, अËयासøम
िवकसक आिण िश±क या तीन घटकांकडे दुलª± कł शकत नाहीत. अËयासøम
िवकसकांनी केवळ कोणती सामúी आिण िशकÁयाचा अनुभव समािवĶ करायचा हे ठरवले
पािहजे असे नाही तर, आिण Âयाहóनही महßवाचे Ìहणजे, उिĥĶे आिण सामúी तसेच
उिĥĶांचे िश±ण अनुभवांचे संबंध.
शै±िणक उिĥĶे आिण िश±ण सामúीचा संबंध:
उिĥĶे सहसा अपेि±त पåरणामां¸या संदभाªत सांिगतले जातात. उदाहरणाथª, शालेय-
िव²ान िश±क, जैिवक िव²ान अËयासøमात समािवĶ कराय¸या िवषयांची कालøमानुसार
यादी िवकिसत कł शकतो: मानवी जीवांची काय¥, वनÖपती आिण ÿाणी संसाधनांचा
वापर, उÂøांती आिण िवकास इ. या ÿकारची यादी दशªवते. िव²ान िश±का¸या
अÅयापनाचा इरादा ,उिĥĶ काय ? आहे, परंतु अÅयापनाचे अपेि±त पåरणाम काय ?
असतील ते नाही. munotes.in

Page 58

शै±िणक मूÐयमापन
58 सामúीची łपरेषा िश±कांसाठी िनयोजन आिण मागªदशªक सूचनांसाठी उपयुĉ आहे, परंतु
वतªनाÂमक उिĥĶां¸या िवधानासाठी ती अपुरी आहे. अÅयापनात उपयुĉ होÁयासाठी,
वतªनाÂमक उिĥĶे सामúीशी (िशकÁयाचे सािहÂय) जोडलेली असणे आवÔयक आहे.
िशकÁयासाठी उिĥĶे सांगÁयाचे खरे योगदान Ìहणजे िवīाथê िशकत असलेÐया सामúी
िकंवा िवषयाĬारे ÿÂयेक उिĥĶ कसे साÅय करता येईल याचा िवचार करणे.
१) वतªनाचा पिहला ÿकार Ìहणजे, महßवाची तÃये आिण तßवांची समज िवकिसत करणे;
२) वतªनाचा दुसरा ÿकार Ìहणजे, मािहती¸या भरवशा¸या ľोतांशी पåरिचत होणे;
३) वतªनाचा ितसरा ÿकार Ìहणजे, मािहतीला अथª लावÁयाची ±मता िवकिसत करणे;
४) वतªनाचा चौथा ÿकार Ìहणजे, Âया िविशĶ िवषयात िशकवलेली तßवे जीवनातील ठोस
आिण वाÖतिवक समÖयांवर लागू करÁयाची ±मता िवकिसत करणे;
५) वतªनाचा पाचवा ÿकार Ìहणजे,अËयासा¸या िनकालांचा अËयास करÁयाची आिण
अहवाल देÁयाची ±मता िवकिसत करणे;
६) वतªनाचा सहावा ÿकार Ìहणजे, Óयापक आिण पåरप³व łची/आवड िवकिसत करणे
कारण ते िवषयाशी संबंिधत आहेत, आिण
७) वतªनाचा सातÓया ÿकार Ìहणजे, सामािजक वतªवणूक ŀिĶकोन िवकिसत करणे.
िनद¥शाÂमक उिĥĶे (अÅययन ÖपĶीकरणे):
वगाª¸या सýादरÌयान, िश±णाचे उिĥĶ हे िश±काचे मोजता येÁयाजोµया पायरीचे िविशĶ
िवधान आहे. जे ते साÅय करेल जे िश±णा¸या Åयेयाकडे नेईल. िश±णिवषयक उिĥĶे
अËयासøमा¸या िनकषांमÅये िनिदªĶ केÐयाÿमाणे िश±क ºयाĬारे Âयाचे नमूद िमशन
अंमलात आणतील ते साधन ÿाĮ करतात. मोजता येÁयाजोगे िनद¥शाÂमक उिĥĶे गुणव°ा,
ÿमाण िकंवा वेळेनुसार िकमान Öवीकायª कामिगरी िनिदªĶ करतात. ही उिĥĶे संÖथेĬारे
ित¸या मूलभूत शै±िणक Åयेयाची पूतªता करÁयासाठी ÿगतीचे मूÐयमापन करÁयासाठी
वापरली जातात आिण ÿÂयेक संÖथेचे जिटल Öवłप िकंवा िवशेष ल± समािवĶ
करÁयासाठी योµय Ìहणून िवÖताåरत केले जाऊ शकते.
उपदेशाÂमक उिĥĶ आिण योµयता यां¸यातील मु´य फरक आहे:
१) िनद¥शाÂमक उिĥĶे हे िनिदªĶ करतात कì संÖथा ितचे िश±ण उिĥĶ साÅय
करÁयासाठी काय कł इि¸छते.
२) दुसरीकडे, कौशÐये ÖपĶपणे पåरभािषत करतात कì कायªबल-संबंिधत गरजेसाठी
िवīाथê िश±णाचे ÿदशªन करÁयासाठी काय करेल.
munotes.in

Page 59

अÅययन अनुभव आिण िनÕप°ी (पåरणाम)
59 अÅययन अनुभवांशी उिĥĶांचा संबंध:
"अÅययन अनुभव" हा शÊद अËयासøम ºया सामúीशी संबंिधत आहे िकंवा िश±काने
केलेÐया उपøमांसारखा नाही. िवīाÃयाª¸या सिøय वतªनातून अÅययन घडते.
अÅययनाचा अनुभव िवīाÃया« आिण वातावरणातील बाĻ पåरिÖथती यां¸यातील
परÖपरसंवादाचा संदभª देतो ºयावर तो/ती ÿितिøया देऊ शकतो.
आकलन आिण मूÐयमापनाशी अÅययन अनुभवांचा संबंध:
मोजता, येÁयाजोगे आिण िनरी±ण करÁयायोµय अÅययन िनÕप°ीचा / पåरणामाचा
(िनद¥शाÂमक उिĥĶे) थेट ÿijांशी संबंध जोडलेले आहेत , अÅययनिनÕप°ी मोजÁयासाठी ,
पåरमाण करÁयासाठी ; चाचणी¸या िविवध मूÐयांकन तंýांĬारे (तŌडी-िलिखत-कायªÿदशªन
चाचÁया), िवīाथê सादरीकरणे आिण ÖवाÅयाय िवचारात घेतात.
तुमची ÿगती तपासा:
१) उिĥĶे, ÖपĶीकरणे, अÅययन अनुभव आिण मूÐयमापन यां¸यातील संबंधांचे वणªन
करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२) उिĥĶे आिण मूÐयमापन आिण अÅययन अनुभव यां¸यातील संबंधांचे वणªन करा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३) उपदेशाÂमक उिĥĶांचे महßव सांगा.
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
४.५ सारांश अÅययन िनÕप°ी¸या/ पåरणामांवर ल± क¤िþत करÁयाचा उĥेश िवīाथê आिण िश±क
दोघांसाठी अÅययन अिधक अथªपूणª आिण ÿभावी बनवणे हा आहे. िवīाÃया«साठी munotes.in

Page 60

शै±िणक मूÐयमापन
60 अÅययन अिधक अथªपूणª बनवÁयासाठी Âयांना हे समजणे आवÔयक आहे कì िवīाÃया«ना
Âयां¸या, ²ानाने काय करता आले पािहजे, यावर आधाåरत अÅययन अनुभव िवकिसत
कłन िश±ण Âयांना Âयांचे जीवन समृĦ करÁयास स±म कł शकते.
४.५ संदभª  दांडेकर डÊÐयू.एन. (१९७१), शाळांमÅये मूÐयांकन, ®ी िवīा ÿकाशन ÿकाशक ,
पूना.
 गुĮा रैनू (२०१७) मापन, मूÐयमापन आिण िश±णासाठी मूÐयांकन. िशÿा
पिÊलकेशÆस, िदÐली.
 Gronlund, N.E., ( १९८१) अÅयापनातील मापन आिण मूÐयमापन, मॅकिमलन
कंपनी, Æयूयॉकª.
 Gronlund, N.E., and Linn Robert ( २००३) Measurement and
Evaluation Assessment in Teaching, ( ८th Ed.) Pearson Edu cation
Pvt. िल., िदÐली
 पटेल रामभाई एन., पांडे मीना (२०१४), शै±िणक मूÐयमापन, िहमालय ÿकाशन
भवन, िदÐली,

*****

munotes.in

Page 61

61 ५
‘शै±िणक मूÐयमापन’ मधील ÿाÂयाि±क कायª
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ पåरचय
५.२ मूÐयमापन पĦती
५.३ ÿाÂयाि±क कायª
५.४ ÿाÂयाि±क मूÐयमापन
५.५ ÿाÂयाि±क मूÐयमापनाची आवÔयकता
५.६ ÿाÂयाि±क मूÐयमापनाचे गुण
५.७ ÿाÂयाि±क मूÐयमापना¸या मयाªदा
५.८ ÿाÂयि±क चाचणीसाठी सूचना
५.९ मूÐयमापन पĦती
५.१० ÿाÂयाि±क िøयाकलापांमÅये खालील गोĶéचा समावेश असू शकतो
५.११ सारांश
५.१२ ÿij
५.१३ संदभª
५.० उिĥĶे हे घटक वाचÐयानंतर तुÌही हे कł शकाल:
 ÿाÂयाि±क मूÐयमापनाचा अथª सांगुन, ÿाÂयाि±क कायाªवर पåरणाम करणारे घटक
ÖपĶ कł शकतील.
 ÿाÂयि±क परी±ेचे फायदे आिण मयाªदा ÖपĶ कł शकतील.
 ÿाÂयि±क परी±ेचे मूÐयांकन करÁया¸या पĦतéची यादी कł शकतील.
 मूÐयमापनमÅये ÿाÂयाि±क कायª कł शकतील.
 शै±िणक मूÐयमापन कł शकतील.
५.१ पåरचय मूÐयमापन हा एक Óयापक शÊद आहे आिण अÅयापनात खूप महßवाची भूिमका बजावते.
िशकÁयाची ÿिøया , िवīाÃया«¸या िश±णाचे मूÐयमापन, िवīाÃया«ची कामिगरी
मोजÁयासाठी तंýांची सं´या, इतर मूÐयांकन तंýां¸या संúहापे±ा जाÖत आहे. munotes.in

Page 62

शै±िणक मूÐयमापन
62 माÅयिमक िश±ण आयोगाने िनरी±ण नŌदवले, ”तरीही परी±ा आिण िवशेषतः बाĻ
परी±ांना योµय Öथान आहे.
िश±णाचा कोणÂयाही योजनावर बाĻ परी±ांचा संयुĉ ÿभाव असतो. िवīाथê आिण
िश±क दोघांवरही एक सु-पåरभािषत Åयेय ÿदान कłन आिण मूÐयमापनाचे वÖतुिनķ
मानक. मूÐयमापन Ìहणजे वाढ आिण बदल तपासणे िशकÁया¸या अनुभवांचा पåरणाम
Ìहणून िवīाथê. मूÐयमापन करणे Ìहणजे एखाīा गोĶीचे कायª िकंवा मूÐय वैिशĶ्यीकृत
कराता एक पĦत आहे Öथािपत उिĥĶे िकंवा Åयेय िकती ÿमाणात आहेत हे िनधाªåरत करणे
साÅय केले. ही एक "पåरणामांचे आ¸छादन Ìहणून एक ÿिøया आहे. अपेि±त िकंवा
सांिगतलेÐया पाĵªभूमीवर शै±िणक अनुभव उिĥĶे". हे चाचÁया आिण परी±ां¸या
िनकालापुरते मयाªिदत नाही िश±कांचा अंदाजात िवīाÃया«चा Öवतःचा अंदाज समािवĶ
असतो.
५.२ मूÐयमापन पĦती मूÐयमापनात पåरमाणवाचक िकंवा गुणाÂमक डेटाचा वापर केला जाऊ शकतो आिण
अनेकदा Âयात समावेश होतो दोÆही .दोÆही पĦती मूÐयमापनासाठी महßवाची मािहती
ÿदान करतात. या पĦती ³विचतच एकट्या वापरÐया जातात; एकिýत, ते सामाÆयतः
ÿदान करतात ÿकÐपा चे सवō°म िवहंगावलोकन.
मूÐयांकनाचे ÿकार:
१. पåरमाणवाचक
अ) िलिखत नामांकन
ब) तŌडी ÿ±ेपण
क) ÿाÂयाि±क
२. गुणाÂमक मािहती
अ) िनरी±ण
ब) Öव शै±िणक मूÐयमापन
पåरमाणाÂमक पĦती :
"िकती?", "कोण सामील होते?", "काय होते" पåरणाम?, आिण "िकती खचª आला?" अशा
ÿijांची उ°रे या पĦतीवर मोजली जाऊ शकतात. पåरमाणवाचक डेटा सव¥±ण िकंवा
ÿijावली, ÿीटेÖट्सĬारे गोळा केला जाऊ शकतो. आिण िवīमान दÖतऐवज आिण
डेटाबेसचे पोÖट टेÖट, िनरी±ण िकंवा पुनरावलोकन िकंवा ि³लिनकल डेटा गोळा कłन
सव¥±णे Öवत: िकंवा मुलाखतकार-ÿशािसत आिण समोरासमोर आयोिजत केली जाऊ
शकतात. टेिलफोनĬारे, मेलĬारे िकंवा ऑनलाइन. पåरमाणवाचक डेटाचे िवĴेषण मूलभूत
वणªनाÂमक आकडेवारीपासून जिटल िवĴेषणपय«त सांि´यकìय िवĴेषणाचा समावेश आहे. munotes.in

Page 63

‘शै±िणक मूÐयमापन’ मधील ÿाÂयाि±क कायª
63 पåरमाणाÂमक डेटा अंमलबजावणीची खोली आिण Łंदी मोजतो (उदा., सहभागी झालेÐया
लोकांची सं´या, ºयांनी कायªøम पूणª केला Âयांची सं´या).
िवĴेषण करÁयापूवê आिण नंतर गोळा केलेला पåरमाणाÂमक डेटा पåरणाम दशªवू शकतो.
मूÐयमापन उĥेशांसाठी पåरमाणवाचक डेटा¸या सामÃया«मÅये सामाÆयीकरण ±मता (नमुना
लोकसं´येचे ÿितिनिधÂव करत असÐयास), सुलभता िवĴेषण, आिण Âयांची सुसंगतता
आिण अचूकता (िवĵसनीयपणे गोळा केÐयास) यांचा समावेश होतो.
गुणाÂमक पĦती:
गुणाÂमक डेटा "कोण जबाबदार होते?" आिण काय घडले?’ केÓहा घडते? यासार´या
ÿijांची उ°रे देतो.
गुणाÂमक डेटा थेट िकंवा सहभागी िनरी±णाĬारे गोळा केला जातो, मुलाखती, फोकस गट,
केस Öटडी, िलिखत कागदपýांमधून, िनबंध, पåरिÖथती, ÿकÐप, कलाकृती, वैयिĉक
अनुभव, आÂमिनरी±ण, ŀÕय मजकूर, पोटªफोिलओ, थेट िनरी±ण, भूिमका आिण Èले िकंवा
िसÌयुलेशन याĬारे जमा केला जातो.
गुणाÂमक डेटा¸या िवĴेषणामÅये परी±ण, तुलना आिण समावेश होतो. िवरोधाभासी, आिण
नमुÆयांची Óया´या, िवĴेषणात कदािचत समािवĶ असेल. थीमची ओळख , कोिडंग, समान
डेटा ³लÖटर करणे आिण डेटा कमी करणे अथªपूणª आिण महßवा¸या मुद्īांसाठी, जसे कì
úाउंडेड िथअरी-िबिÐडंगमÅये िकंवा गुणाÂमक िवĴेषणासाठी इतर ŀिĶकोन. िनरी±णे ÖपĶ
करÁयात मदत कł शकतात .
वतªन तसेच सामािजक संदभª आिण अथª कारण मूÐयांकनकताª ÿÂय±ात काय घडत आहे
ते पाहतो. िनरी±णांमÅये सहभागी िकंवा कायªøम पाहणे, िÓहिडओ टेप करणे समािवĶ असू
शकते.
मुलाखती सकल Óयĉéसोबत िकंवा Âयां¸या गटांसह आयोिजत केÐया जाऊ शकतात.
िवशेषत: जिटल समÖया शोधÁयासाठी उपयुĉ आहेत. मुलाखती संरिचत आिण िनयंिýत
पåरिÖथतीत आयोिजत केले जाऊ शकतात. पĦत टेप-रेकॉिड«ग मुलाखती उपयुĉ ठł
शकतात. परवानµया, थीम िकंवा सामúीचे िवĴेषण सुलभ करÁयासाठी. काही मुलाखतéवर
िविशĶ फोकस असतो , जसे कì एखादी गंभीर घटना वैयिĉक आठवते आिण तपशीलवार
वणªन करते. मुलाखतीचा आणखी एक ÿकार एखाīा Óयĉì¸या धारणा आिण ÿेरणांवर
ल± क¤िþत करते.
१. सामाÆयीकरणाचा अभाव ,
२. वेळखाऊ डेटा संकलन,
३. डेटा संकलनाचे खिचªक Öवłप,
४. डेटा िवĴेषण आिण अथª लावÁयाची अडचण आिण जिटलता munotes.in

Page 64

शै±िणक मूÐयमापन
64 पåरमाणाÂमक तंýांचे फायदे:
 ते अिधक अचूक, वÖतुिनķ आिण िनणाªयक पåरणाम देÁयास मदत करतात.
 ते तुÌहाला तुम¸या ÿकÐपाची ÿगती मोजÁयासाठी आिण मूÐयांकन करÁयात मदत
कł शकतात. तुÌही तुम¸या लॉग ĀेममÅये नमूद केलेÐया िनद¥शकांची पूतªता केली
आहे कì नाही.
 ते ÿकÐपा¸या सुŁवातीला बेसलाइन डेटा Öथािपत करÁयासाठी उपयुĉ आहेत
(उदा. वषाª¸या शेवटी गिणत परी±ा उ°ीणª झालेÐया १२ ते १६ वयोगटातील
िवīाÃया«चे ÿमाण)
 ते तुÌहाला तुम¸या िनÕकषा«¸या आधारे सामाÆयीकरण करÁयास स±म कł शकतात.
सह सांि´यकìयŀĶ्या महßवपूणª नमुना आकार, पåरणाम कधीकधी अगदी (संपूणª
लàय गटासाठी सामाÆयीकृत) असू शकतात.
 ते तुÌहाला तुलना आिण सहसंबंध काढÁयासाठी मदत करतात. (उदा १४
वयोगटातील मुलéची िव²ान परी±ा उ°ीणª होÁयाचे ÿमाण मुलांपे±ा कमी आहे समान
वय आिण, तसे असÐयास, यामधील फरकांशी हे जोडले जाऊ शकते.) शालेय
अËयासøम Âयानंतर मुले आिण मुली?
 ते िवशेषतः महÂवाचे आहेत जेथे अचूकतेची आवÔयकता आहे, ठोस उ°रे (उदा.
सुधाåरत सा±रता दर, वाढलेली वािषªक उÂपÆन, लसीकरण केलेÐया लोकसं´येची
ट³केवारी)
 देणगीदारांĬारे Âयांचे िवशेष कौतुक केले जाऊ शकते जे यशा¸या ÿदशªनावर ÿीिमयम.
 ते हाडª आिण सॉÉट डेटासह वापरले जाऊ शकतात
 ते अथªपूणª सारÁया, आलेख, मÅये डेटा ŀÔयमानपणे ÿदिशªत करÁयासाठी वापरले
जाऊ शकतात . पाई-चाटª आिण इतर Öवłप. पासून खालील उदाहरण पहा िवकास
उपøम.
पåरमाणाÂमक तंýांचे तोटे:
 पåरमाणवाचक तंýांमुळे िदशाभूल करणारे पåरणाम होऊ शकतात Âयांचा चुकìचा वापर
करा. जर, उदाहरणाथª, तुÌही मुलांची सं´या मोजता उ°ीणª होणाöयां¸या
ट³केवारीपे±ा िकंवा तुÌही जर परी±ेला बसलात.
 फĉ गेÐया तीन मिहÆयांवर ल± क¤िþत करा जेÓहा उÂपÆन जाÖत होते आिण २१
मिहÆयांपूवê जेथे उÂपादन अÂयंत कमी होते Âयाकडे दुलª± करा.
 ते भावना कॅÈचर करÁयात चांगले नाहीत munotes.in

Page 65

‘शै±िणक मूÐयमापन’ मधील ÿाÂयाि±क कायª
65  ते चुकìचे वणªन िकंवा चुकìचा अथª लावÁयासाठी खुले असू शकतात. आलेख
वापरलेÐया ÓहेåरएबÐसवर अवलंबून तीàण िकंवा हळू वाढ सुचवू शकते X आिण Y
अ±ांमÅये
 Âयांना काही कौशÐय संच िकंवा अंकांची पातळी आवÔयक असेल तर ÿभावीपणे
आिण अचूकपणे रेखाटणे
 ते अित-सामाÆयीकरण होऊ शकतात: उदाहरणाथª तुÌही दावे केÐयास जेÓहा तुमचे
िनÕकषª संपूणª देशाला लागू होतात तेÓहा ते फĉ दोन शहरे िकंवा ÿदेशांचा नमुना
अिचÓहम¤ट टेÖट्स:
ही चाचणी जी ची उपलÊधी मोजते िशकÁया¸या कालावधीनंतर Óयĉìला यश चाचणी
Ìहणतात.
यश चाचणी:
िश±क बनवले: तŌडी, लेखी आिण ÿाÂयाि±क
५.३ ÿाÂयाि±क कायª "तुÌही आचरणात आणÐयािशवाय Âया ²ानाला काही िकंमत नाही." - अँटोन चेखॉÓह.
िश±णाचे जग बदलले आहे. आज¸या िश±णात िवīाथê कौशÐये िशकणे आिण ²ान
िमळवणे यावर ल± क¤िþत करते. ÿाÂयाि±क िश±ण यानी पुÖतकì िश±णाची अनेक ÿकारे
जागा घेतली आहे. सैĦांितक िश±ण असले तरी महÂवाचे, ÿाÂयाि±क िश±ण हे जीवन
चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयाची गुŁिकÐली आहे.
कोणी तुÌहाला वगाªत पोहायला िशकवू शकेल का? उ°र ‘अश³य’ आहे.
काही गोĶी कौशÐयाने िशकÁयासाठी तुÌही पåरिÖथतीत उतरले पािहजे.
हे कौशÐय-आधाåरत िश±ण िवīाÃया«ना यशÖवी ÓयĉéमÅये बदलते.
िथअरी तुÌहाला चांगले úेड देते परंतु तुÌही ÿाÂयाि±क िश±ण लागू केले तरच ते खरे ²ान
होते.
ÿाÂयाि±क कायª हा िव²ान िश±णाचा एक महßवाचा पैलू आहे. Âयात िøयाकलापांची ®ेणी
आिण िविवध उĥेशांसाठी वापरली जाते. िवīाÃया«ना युिĉवाद िनमाªण करÁयात मदत
करÁयासाठी संकÐपना िकंवा कÐपना ÖपĶ करणे, ²ान िनिमªती ÿिøयेत िव²ान ÿॅि³टकल
हे आम¸या िवīाÃया«ना स±म बनवणारे एक मूलभूत साधन आहे. ÿाÂयाि±क काम ÖपĶ
फायदे आहेत. ÿाÂयाि±क कायª ²ान िमळवÁयासाठी व वै²ािनक ŀĶी कोण कसे िवकिसत
होईल याची मािहती करÁयासाठी आहे. जे िवīाथê Óयवहाåरक कौशÐये िवकिसत करतात
Âयांना, उ¸च िश±णात संøमण करÁयास सहजता ÿाĮ होते. िव²ान िश±णमÅये ÿाÂयि±क
िøयाकलाप वाढिवणे हा एक महßवाचा भाग आहे. munotes.in

Page 66

शै±िणक मूÐयमापन
66 ५.४ ÿाÂयाि±क मूÐयमापन हे Âया िवषयांसाठी वापरले जाते ºयात िवīाÃया«ना िविशĶ गोĶéचे अनुसरण करÁयास
िशकवले जाते. ÿिøया आिण / िकंवा काही उÂपादने तयार करा.
५.५ ÿाÂयाि±क मूÐयमापनाची गरज १. सवªसमावेशकता ÿदान करÁयासाठी लेखी परी±ांना पूरक िवīाÃया«¸या िवकासाचा
पुरावा.
२. िसĦांताचा ÿाÂयाि±क उपयोग वाÖतववाद आणतो.
३. (ÿाÂयाि±क Öवłपा¸या Óयवसायांसाठी) संबंिधत मूलभूत कौशÐये िवकिसत
करÁयाची संधी ÿदान करते.
४. हाताळणी कौशÐये िवकिसत करतो.
५. डेटाचे िनरी±ण आिण रेकॉिड«ग कौशÐये िवकिसत करा.
५.६ ÿाÂयाि±क मूÐयमापनाचे गुण १. कृतीĬारे िशकÁयाची सोय कर तो.
२. सायकोमोटर कौशÐये वाढवते.
३. उ°म धारणा ÿदान करतो.
४. एकाúता शĉì िनमाªण करतो.
५. कौशÐयांचा वापर करÁयावर भर देतो.
५.७ ÿाÂयाि±क मूÐयमापना¸या मयाªदा १. वेळ खाऊ ÿिøया.
२. मोठ्या गटांसाठी Óयवहायª नाही.
३. हाताळणीची ÓयाĮी .
४. कुशल आिण ÿिशि±त िश±कांचा अभाव.
५. सराव आवÔयक आहे.
५.८ ÿाÂयि±क चाचणीसाठी सूचना १. लहान गट (५ ते ७ िवīाथê असू शकतात) munotes.in

Page 67

‘शै±िणक मूÐयमापन’ मधील ÿाÂयाि±क कायª
67 २. कायª±म आिण ÿिशि±त िश±क
३. योµय मागªदशªक तßवे
४. नीटनेटकेपणा आिण Öव¸छता
५. सतत देखरेख
६. िदलेले कायª करÁयाची ±मता
७. संयम
८. अिभÿाय (कसे आिण का पैलू)
मूÐयमापनाचे िनकष – ÿाÂयि±क चाचणी :
१. िनयोजन टÈपा
२. अंमलबजावणीचा टÈपा
३. åरपोिट«ग टÈपा
ÿाÂयाि±क कामाचे पैलू:
१. डेटाचे िनरी±ण आिण रेकॉिड«ग कौशÐय
२. डेटाचे मूÐयांकन आिण अथª लावÁयाची ±मता
३. समÖया सोडवÁया¸या ÿिøयेची योजना करÁयाची ±मता
४. हाताळणी कौशÐय
ÿाÂयाि±क कामाकडे वृ°ी:
१. Öवीकृती
२. उÂसाह
५.९ मूÐयांकना¸या पĦती १. ÖवाÅयाय िनिIJत करा (ÿाÂयाि±क समÖया सादर करणे)
२. ÿकÐप कायª
३. अËयासøम कायª (सामुदाियक कायª, सामािजकŀĶ्या उपयुĉ उÂपादक कायª)
४. तŌडी ÿij
५. िनरी±ण िकंवा छाप (शै±िणक मदतीची तयारी) munotes.in

Page 68

शै±िणक मूÐयमापन
68 ५.१० ÿाÂयाि±क िøयाकलापांचा समावेश असू शकतो १. साधी मशीन आिण उपकरणे बनवणे आिण वापरणे;
२. वगª, ÿयोगशाळा िकंवा फìÐडमÅये ÿयोग करणे;
३. शेतात िकंवा बागेत काम करणे, रोपवािटका Öथापन करणे, वाढवणे िकंवा झाडे लावणे,
िपके वाढवणे िकंवा ÿाणी पाळणे;
४. नŌदी ठेवणे, खाती ठेवणे इÂयादी ÓयवÖथापनाची कामे करणे; ÿÂयेकजण वेगÑया
पĦतीने िशकतो आिण िशकÁया¸या शैली Óयĉìनुसार बदलू शकतात.
Ó य³ ती, ŀÔ य, कणªमÅ ये, शािÊदक, शारीåरक िकंवा तािकªक िश±ण शैली. परंतु एक ÿकारचे
िश±ण आहे जे बहòतेक िवīाÃया«ना फायदेशीर ठरते आिण ते आहे.
ÿाÂयाि±क िश±ण:
अËयास करत अ सताना, िवषय समजून घेणे महÂवाचे आहे िवषय आिण तुÌही िशकलेला
िसĦांत वाÖतिवक जीवनातील पåरिÖथतéना कसा लागू होतो हे सुĦा पािहले पािहजे.
ÿाÂयि±क िश±ण तुÌहाला दैनंिदन गरजेनुसार झटपट Łपांतर िशकÁयास अनुमती देते.
आÓहाने आिण पåरिÖथती आिण तुÌहाला अिधक चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयास अनुमती
देते.
ÿाÂयाि±क िश±णाचे फायदे:
१. सुधाåरत कौशÐय संच:
वर नमूद केÐयाÿमाणे ÿाÂयाि±क िश±णात िवīाÃया«ना Âयांची कौशÐये वापर करÁयात
मदत करÁयाची अिĬतीय ±मता आहे. वातावरण एखाīा िवषयाचा िसĦांत िशकणे
महßवाचे असताना िकंवा िवषय, बाहेर पडणे आिण ÿाÂयाि±क पåरिÖथतीत िसĦांत लागू
करणे तुÌहाला समÖया सोडवÁयासार´या िवīमान कौशÐये िवकिसत करÁयास स±म
करते.
हे तुÌहाला तुमचे तांिýक ²ान या ±ेýात लागू करÁयास देखील अनुमती देते, जे सवª
िवषयांमÅये आIJयªकारकपणे फायदेशीर आहे परंतु िवशेषतः मÅये फलोÂपादन, वृĦांची
काळजी आिण अपंगÂवाची काळजी यासारखे िवषय आहेत.
२. तुमची समज वाढवते:
काही गोĶी समजून घेÁयासाठी अनुभव घेणे आवÔयक आहे. आिण हे बहòतेक िवषयांसाठी
खरे आहे. उदाहरणाथª, वृĦ काळजीचे ÿमाणपý तुÌहाला सैĦांितकŀĶ्या तयार कł
शकते, पण तुम¸या मदतीची गरज असलेÐया ºयेķ नागåरकांसोबत काम करा एखाīा munotes.in

Page 69

‘शै±िणक मूÐयमापन’ मधील ÿाÂयाि±क कायª
69 गोĶीची काळजी कशी ¶यायची याची तुÌहाला अिधक चांगली समज देते आिण िविशĶ काय¥
करÁयाचा सवō°म मागª हाच आहे.
३. एक सखोल ÿभाव िनमाªण करतो:
Öवłपात परÖपरसंवादी िश±ण ÿाÂयाि±क िश±ण तुमची समज मजबूत कł शकते आिण
एखाīा िवषयावर आकलन. सैĦांितक िश±णाचा उपयोग करताना (पाठ्यपुÖतके आिण
शोधिनबंध, ÿाÂयाि±क िश±ण तुÌहाला िशकू देते गोĶी ÿथम हात ). हे िश±णाचा एक
मूलभूत भाग आहे आिण िवīाÃयाªची िशकÁयाची पातळी सुधारÁयासाठी आIJयªकारकपणे
चांगले कायª करते.
४. उ°म ²ान धारणा:
अúेसर होऊन िश±ण घेतÐयामुळे आपले बरेचसे ²ान अिधक आÂमसात होते.
ÿाÂयि±काĬारे घेतलेले ²ान अिधक काळ िटकून राहतो. ÿाÂयि±काĬारे घेतलेले िश±ण
सैĦांितक शैलीत िशकÐयामुळे, आÂमसात केलेले शÊद अिधक काळ म¤Æदूत िटकून
राहतात. ÿाÂयि±क वातावरणात हे िशकणे व िटतवून ठेवणे सोपे जाते.
ÿाÂयाि±क िश±ण अिधक महßवाचे का आहे?
१. Öवयं-िश±णाला चालना देते:
यामÅये तुमची िवचार ÿिøया हळूहळू पåरप³व होते ÿिøया ÿाÂयाि±क िश±णाचे बीज
अगदी मुळापासून पेरले पािहजे. सुŁवातीला िवīाथê ÿाÂयाि±क समजतो आिण आÂमसात
करतो Âयाची िशकÁयाची शैली बदलणारा ŀिĶकोन. ÿाÂयाि±क हा मागª िशकÐयाने तुमचा
आÂमिवĵासही वाढतो.
२. शिĉशाली Öमृती साधन:
ÿाÂयाि±क िश±ण ही एक शिĉशाली Öमृती साधन आहे, हे नेहमी सांिगतले जाते आिण
िसĦ केले आहे कì आपÐयाला काहीतरी चांगले आठवते जेÓहा तुÌही ते Öवतः कराल.
चांगला सराव आिण अनुभव छान आठवणी देतात. उदा. कार चालवणे. कधी तुÌही
űायिÓहंग करताना िशकता आिण Âयाचा चांगला सराव करता, तुÌही ते अिधक चांगले िशकू
शकता.
३. सखोल समज:
सैĦांितक िश±णामÅये िवīाथê िनिÕøय असतात आिण हळू िशकणारे, अनेक िवīाथê
Öमरणात अयशÖवी होतात . दुसरीकडे, ÿाÂयाि±क िश±ण बनवते िवīाÃया«ना संकÐपना
वेगÑया Öतरावर समजतात. ते तुÌहाला सिøय िशकणारे बनवते. िवचार ÿिøयेत नेहमी
ÖपĶता असते.
४. कौशÐय संच सुधारतो:
पुÖतकì ²ान तुÌहाला परी±ा उ°ीणª होÁयास मदत करते परंतु नोकरी करÁयासाठी योµय
कौशÐये आवÔयक आहेत. नवीन कमªचारी का आहेत Âयांनी नोकरी सुł करÁयापूवê munotes.in

Page 70

शै±िणक मूÐयमापन
70 ÿिशि±त केले? Âयांची कौशÐये पॉिलश करÁयासाठी आिण āश अप करÁयासाठी ते सुł
करÁयापूवê Âयांची मूलभूत मािहती कłन घेतात. एखाīा ÓयĉìमÅये कौशÐये महßवपूणª
भूिमका बजावतात. िवकास हा ÿाÂयाि±क ŀिĶकोन तुम¸या िवĴेषणाला चालना देणारा
आहे कौशÐये आपण अिधक चांगÐया ÿकारे समजून आिण िवĴेषण कł शकता.
५. वाÖतिवक समÖया हाताळा:
ÿाÂयाि±क िश±णाचे मु´य सूý तुÌहाला एका चांगÐया ÓयĉìमÅये आकार īायचे आहे.
आपण सैĦांितकŀĶ्या मजबूत असÐयास, आपण फĉ एक असे कमªचारी असू ºयाला
कसे चालवायचे हे मािहत आहे. पण तुÌही असाल तर वाÖतिवक जीवनातील समÖया
ÓयवÖथािपत करÁयासाठी आिण सोडवÁयासाठी आिण हाताळÁयासाठी पुरेसे स±म
पåरिÖथती, होऊ शकता. हा एक कमªचारी आिण Âयाचा बॉस मधील फरक आहे. जर
िवīाÃया«ना ÿाÂयि±क िश±णाची जाणीव झाली तर लहानपणापासून, ते Âयां¸या
नोकöयांमÅये लागू करतील आिण ÿगत बनतील.
६. जाणून घेÁयासाठी ÖवारÖय वाढवते:
अिधक मनोरंजक काय आहे? एक वगªखोली Óया´यान िकंवा फìÐड िůप. िवīाÃया«साठी
िशकायला मनो रंजक आिण मजेदार हवे. वगाªतील िश±ण आिण परी±ा िवīाÃया«वर दबाव
बनवतात. िशकणे हे गुण आिण लàयांबĥल नाही.
िशकÁयाचे वातावरण तयार केले पािहजे जेथे ते ÿाÂयाि±कपणे कł शकतात Âयांनी वगाªत
काय ऐकले ते समजून ¶या. उदाहरणाथª, रसायनशाľ जेÓहा िवīाÃया«ना ÿयोगशाळेत नेले
जाते तेÓहा वगª अिधक मनोरंजक बनतो िजथे ते ÿितिøया समजू शकतात.
७. परÖपरसंवादी ŀिĶकोन:
ÿाÂयाि±क िश±ण हे एकतफê नसते, सैĦांितक िश±ण जेथे िवīाÃया«ना Óया´याने िदले
जातात. कधी िवīाथê Öवतःच िवचार करतात आिण समजून घेतात, Âयांना अनेक गोĶी
येतात शंकांचे ÖपĶीकरण आिण ते एक संवादाÂमक सý बनवणे मदत करते िवīाÃया«ना
अिधक समजते. िवīाÃया«चे इनपुट हा एक उ°म ąोत आहे Âयांची िवचारसरणी समजून
घेणे. िश±कांनी ÿाÂयाि±क िश±णामÅये संवादाÂमक सýे समािवĶ करावे.
५.११ सारांश ²ान आिण कौशÐये ÓयवÖथािपत करÁयाचा ÿाÂयाि±क िश±ण हा सवō°म मागª आहे. या
ÖपधाªÂमक जगात िटकून राहÁयासाठी आिण तुमची कौशÐये वाढवÁयासाठी तुÌही दररोज
िशकणे आवÔयक आहे. पुÖतके ²ान देतात पण अनुभव तुÌहाला जीवनाचे धडे िशकवतात.
चाचणी आिण ýुटी पĦत हा सवō°म मागª आहे. तुÌही तुम¸या चुकांमधून िशकाल आिण
इ¸छा कराल Âयांची पुनरावृ°ी कł नका. तुÌही िशकू शकता अशा अनेक कठीण गोĶी
आहेत ÿÂय± Óयवहारात करत आहे आिण अनुभवत आहेत.
“मी ऐकतो आिण िवसरतो . मी पाहतो आिण मला आठवते. मी करतो आिण मला समजते.”
- कÆÉयूिशअस munotes.in

Page 71

‘शै±िणक मूÐयमापन’ मधील ÿाÂयाि±क कायª
71 ५.१२ ÿij ÿ.१ ÿाÂयाि±क कायª महßवाचे का आहे?
ÿ.२ ÿाÂयाि±क कायाªचे फायदे काय आहेत?
ÿ.३ आपण िशकÁया¸या ÿिøयेतून िशकवÁयाची आवड कशी िनमाªण कł शकतो
ÿाÂयाि±क काम?
ÿ.४ ÿाÂयाि±क कामाचे गुण आिण तोटे काय आहेत?
५.१३ संदभª  लुईस, डी.जी. यांचे िश±णातील मूÐयांकन
 हेवूड, जॉन Ĭारे उ¸च िश±णातील मूÐयांकन
 अले³झांडर ऍिÖटन Ĭारे उÂकृĶतेसाठी मूÐयांकन
 सामािजक कौशÐयांचे मूÐयांकन , बेकर, आर.ई. आिण हेमबगª, आर.जी.
 िकम टी. Ìयूसर आिण मागाªरेट डी. सेयसª यांचे सामािजक कौशÐय मूÐयांकन
 रेनॉÐड्स, सी. आर. Ĭारे िश±णातील मोजमाप आिण मूÐयांकन; िलिÓहंगÖटोन,
आर.बी. आिण िवÐसन , Óही.
 Eble, R.L. आिण Frisbie Ĭारे शै±िणक मापनाचे आवÔयक डी.ए.
 बौड आिण डेिÓहड Ĭारे Öव-मूÐयांकन कłन िश±ण वाढवणे
 वगाªत िडिजटल पोटªफोिलओ: िवīाÃया«चे ÿदशªन आिण मूÐयांकन रेनिवक, एम यांचे
कायª.
 वॉ, सी. कìथ आिण िवīाÃया«¸या यशाचे मूÐयांकन Gronlund, N.E.
 Liu Xiuteng Ĭारे सायÆस ³लासłम मूÐयांकनाचे आवÔयक
 लिन«ग पोटªफोिलओ: िवīाÃया«ना सुधारÁयासाठी िचंतनशील सराव Zubizoorreta
Ĭारे िशकणे, जे.
 पोटªफोिलओ असेसम¤ट: उपयोग, ÿकरणे, Öकोअåरंग आिण ÿभाव बंता, टी.डÊÐयू.
 Óयवहारात मूÐयमापन: कॉलेज कॅÌपसमÅये कायª करÁयासाठी तßवे ठेवणे बंता,
टी.डÊÐयू.
***** munotes.in