Page 1
1 १
ामीण िवपणन
पाठाची पर ेषा
१.० पाठाच े उ ेश
१.१ तावना
१.२ िवपणनाचा अथ
१.३ ामीण िवपणनाची स ंक पना
१.४ ामीण िवपणनाची व ैिश ्ये
१.५ ामीण िवपणनाची या ी
१.६ ामीण िवपणनाच े मह व
१.७ सारांश
१.८ वा याय
१.० पाठाच े उ ेश
१) िवपणनाचा अ थ व िविवध या या समज ून घेणे.
२) ामीण िवपणनाची स ंक पना आिण व ैिश ्ये अ यासण े.
३) ामीण िवपणना या या ीची मािहती क न घ ेणे.
४) ामीण िवकासात िवपणनाच े मह व अ यासण े.
१.१ तावना
आधुिनक का ळात सव च देशांत िवपणनाच े मह व वाढत अस ून उदारीकरण , खाजगीकरण व
जागितक करणाम ुळे देशात िवपणन े ाचा जलदगतीन े िवकास होत आह े. िवकिसत आिण
िवकसनशील द ेशात िवपणनाला म ु य थान ा झाल े आहे. आधुिनक का ळात संपूण जग
हीच एक बाजारप ेठ बनली आह े. असे असूनही द ेशा या ामीण जीवनातील िवपणन ह े
सवा त दुल ि त े रािहल े आहे. हणूनच ा े ाकड े ल द ेणे गरजेचे आहे.
ामीण बाजारप ेठेचा िवचार करताना ाम ु यान े ामीण भागातील श ेती व श ेती संबंिधत
उ पाना ं या िवपणन िवषयक यवहाराची चचा सदर पाठात क ेली जाणार आह े. munotes.in
Page 2
ामीण िवपणन आिण िव पुरवठा
2 ामीण भागातील श ेती व श ेती स ंबंिधत े ातील उ पादना ं या िक ंमती हा द ेशातील
ाहक व उ पादक या ं या ि मह वाचा म ु ा आह े.
शेतक या ं या मालाला यो य भाव िमळावा हण ून िनय ंि त बाजार ही स ंक पना राबव ून
ही शेतक या ं या पदरी िनराशाच अस याच े ब याचदा अन ुभवास य ेते. हणूनच ामीण
िवपणनात शेती व स ंबंिधत े ातील उ पादना ं या खर ेदी िव व इतर स ंबंिधत
घटका ंवर ल क ि त क न श ेतकरी वगा स याय िमळव ून दे यात सव च घटका ंनी ल
देणे गरजेचे आहे.
१.२ िवपणनाचा अथ
ाहकाला स ंतोष द े या या ीन े आिण स ंघटनेची उि े सा य कर या या ीन े व त ू
आिण स ेवांचा पुरवठा ाहकास कर या या ीन े करावी लागणारी सव काय हणज े
िवपणन होय . ाहका ंना िक ंवा समाजाला समाधान द े या या ीन े मालाची खर ेदी
कर यापास ून आिण एक ीकरण कर यापास ून य ाहकास मालाचा प ुरवठा कर या या
ीने करा या लाग णा या सव काया चा िवपणन या स ं ेत समाव ेश होतो . थोड यात ,
िवपणन हणज े केवळ िव करण े एवढ ेच नस ून िवपणनात िव प ूव आिण िव यो र
ा या लाग णा या सव सेवांचा समाव ेश केला जातो .
https://www.agriculturestudyy.com
िवपणना या या या :
िवपणन या स ं े या काही म ुख या या प ुढील माण े आहेत.
१) लाक व लाक :
व तू आिण स ेवांचे ह ता ंतर घडव ून आण णा या व या ं या िवतरणाची यव था उपल ध
क न द ेणा या सव य ना ंचा समाव ेश िवपणनात होतो .
२) ुगे व िमच ेल :
उ पादनापास ून उपभोगापय त व त ू व स ेवा पोहोचिव या या ि या ंचा िवपणनात समाव ेश
होतो. थान , समय व मालक उपयोिगताची िनिम ती कर याच े काय करणार े ते अथ शा ाच े
एक अ ंग होय .
३) मा कम म ॅकनेअर :
समाजासाठी रा हणीमानाची िनिम ती करण े व याच े दान करण े हणज े िवपणन होय . munotes.in
Page 3
ामीण िवपणन
3 ४) इि टट ्यूट ऑफ माक िटंग, इं लंड :
ाहका ं या य श चा अ ंदाज घ ेऊन ितच े िविश व त ूं या िक ंवा स ेवे या भावी
मागणीम य े पांतर कर या या आिण नप -याचे वा अ य उि े गाठ या साठी या व त ू
िकंवा सेवा अंितम उपभो या ंपय त पोहोचिवणा या सव ि या ंचे संघटन िक ंवा संचालन
कर याच े काय हणज े िवपणन होय .
१.३ ामीण िवपणनाची स ंक पना
देशातील द ुग म, तसेच अंतग त लहान गाव े, छोटी शहर े येथील भागात उ पादन , िवपणन व
िव हणज े ामीण िवपणन होय .
िवपणनात ामीण बाजारप ेठांना वत ं थान आह े. िवपणना या ीन े भारतातील ामीण
बाजारप ेठा, यांचे िव त ृत आकारमान आिण वाढती मागणी याम ुळे यांना मोठी
यावसाियक स ंधी उपल ध क न िदल ेली आह े.
www.downtoearth.org.in
भारतातील अ ंदाजे तीनचत ुथा श उपभो े ामीण बाजारप ेठांत आह ेत, तसेच अंदाजे ५
ट के रा ीय उ प न ह े तेथे िनमा ण होत े. हणून ामीण बाजारप ेठांचे थान मह वप ूण
असून ामीण िवपणना ंचा वत ं पणे िवचार होण े आव यक ठरत े.
वाहतुक या सोयीत झाल ेली वाढ , ामीण भागात ून शहरी भागा ंकडे यवसाया या शोधात
येणा या लोकस ं येत होत असल ेली वाढ , शै िणक पात ळीत झाल ेली वाढ आदी
कारणा ंमुळे शहरे व महानगर े या िठकाणाह न उ प न ामीण भागाकड े जाते. तेथे मागणी
िनमा ण होत े. ामीण भागातद ेखील याम ुळे एक िविश कारची खर ेदी सं कृती आता ज ू
झालेली आह े. यामुळे िवपणन त ा ंसाठी, कंप यांसाठी ामीण िवपणन ह े मोठेच आ हान
ठरले आहे.
१.४ ामीण िवपणनाची व ैिश ्ये
ामीण िवपणनात द ेशातील बह ता ंश लोकस ं या, तसेच भौगोिलक िवभाग अ ंतभू त होतो .
२०१० या आकड ेवारीन ुसार (४ कोटी ा हक यात अ ंतभू त होतात .) भारतातील शहरा ंचा
झालेला िवकास अ यासला तर अस े िदसेल क , ामीण भागातील लोका ंचे थला ंतर
होऊनच शहरा ंचा आकार वाढला आह े. यामुळे भारतातील िवपणन य न ह े मूलत: ामीण munotes.in
Page 4
ामीण िवपणन आिण िव पुरवठा
4 बाजारप ेठा समोर ठ ेवून आखाव े लागतात . ामीण बाजारप ेठेची ाथिम क व ैिश ्ये
पुढील माण े सांगता य ेतील.
१) बाजारप ेठेचे थान :
३२०० महानगर े आिण नगर े वजा क ेली असता रािहल ेली बाजारप ेठ ५,७०,००० गावांची
बनलेली आह े. ही गाव े तसेच वाड ्या, व या , पाडयात िवभागल े या लोकस ं येचा समाव ेश
ामीण बाजारप ेठेत होत े. ही लोकस ं या सम ु िकना यापासून ते ड गर िशखरापय त
आिदवासी पाड ्यांपय त दि ण , उ र प ूव , पि म िवख ुरलेली आह े.
२) सां कृितक ्या िव त ृत आिण व ैिव यप ूण :
ामीण बाजारप ेठ ही क ेवळ िवखुरलेली नाही , तर ती असमान आिण व ैिव यप ूण आह े.
धािम क, सामािजक , जातीय भ ेद ही या ामीण ाहका ंची वैिश ्ये आहेत. यांचे सणवार ,
चालीरीती , भाषा, भावना या सव गो ी शहरी ाहका ंपे ा वेग या, परंतु येक द ेशानुसार
वेगवेग या आहेत.
३) शहरी जीवनाची चाह ल :
अलीकड े ामीण ाहका ंना शहरी जीवनाची चाह ल लागली आह े. दळणवळण सो यी,
उ प नातील वाढ , सुधा रत राहणीमान इ . कारणा ंमुळे ामीण ाहका ं या गरजा , आशा-
आका ं ा, पसंती इ. गो ी बदलत चाल या आह ेत.
४) सा रत ेचे माण :
ामीण भागातील एक ूण सा रत ेचे माण वाढत आह े. यातील ी -पु ष असमानताही
कमी होत आह े. दरवष अ ंदाजे कोटी लोकस ं येची एक ूण ामीण िशि त लोकस ं या गटात
भर पडत आह े.
५) ह रत ा ंतीचा भाव :
ह रत ा ंती, उ च ता ंि क श ेती, तं ान , सुधा रत वाण इ . मुळे शेतीची उ पादकताच वाढत
आहे. कापूस, ऊस, फलो पादन इ . मुळे शेती उ प नात वाढ झाल ेली आह े.
जागितक कर णामुळे िव ता रत बाजार लाभ यान े उ प न आणखी वाढणार आह े. ामीण
उपभो या ं या श त वाढ झाल ेली आह े.
६) सारमा यमा ंचा अभाव :
सारमा यमा ं या साव ि क करणाम ुळे ामीण उपभो या ंना न या व त ू, सेवा, राहणीमान
याबाबत अ यावत राहता य ेते. य जा िहराती ह े एक अ य ंत भावी अ ठरल े असून
यामुळे ामीण बाजारप ेठांत सं या मक आिण ग ुणा मक वाढ होत आह े.
७) मोठ्या माणावरील ाहक वग :
ामीण े ात एक ूण लोकस ं ये या ७४% ट के लोक राहतात . जवळपास ६२ % ट के हे
१५ ते ६० या वयोगटातील आह ेत. िश णा या व िविवध सार मा यमा ं या साराम ुळे munotes.in
Page 5
ामीण िवपणन
5 ामीण ाहका ंपय त व त ू संदभा त पुरेशी मािहती पोहोचल ेली असत े. यामुळे मोठ्या
माणावर ाहक वग ामीण े ातून िमळतो.
८) शेती हे उ प नाच े मुख साधन :
शेती हे ामीण भागातील लोका ंचे उ प नाचे मह वाच े साधन आह े. शेती व प ूरक यवसाय
यावर य ेथील ७९ ट के लोक अवल ंबून आह ेत तर १६ ट के लोक श ेती व यावर
आधा रत प ूरक यवसायातील मज ुरीवर उपजीिवका करतात . शेतीवर आधा रत व इतर
उ ोगा ंमुळे अकृषी े ातून उ प न िम ळिवणा या लोकांचे माण वाढत े. तसेच नवीन
तं ान व आध ुिनक श ेती या प तीम ुळे शेतकया या उ प नात वाढ झा याच ेसु ा
आढळून येते. यामुळे ामीण िवपणनातील िव ची उलाढाल वाढत आह े. परंतु कृषी े हे
उ प नाच े मुख साधन अस यान े िवपणन ि या यावर अवल ंबून असतात .
९) कृषी हंगामाशी स ंबंिधत मागणी :
ामीण अथ यव था ही क ृषी धान अस यान े धा य व इतर उ पादना ंचा हंगाम या
माणात अस ेल तशी ामीण ाहका ंची मागणी असत े. हणज ेच मागणी ही क ृषी
उ पादनावर आधा रत आह े. जर कृषी उ पादन चा ंगले असेल तर मागणी वाढत े व नंतर या
कालावधीत ही मागणी कमी होत जात े. यामुळे ामीण भागातील मागणीच े व प ि थर
नाही.
१०) जलदगतीन े वाढ :
ामीण ाहक हा ढी पर ंपरा व चालीरीती मानणारा आह े. मया िदत उ पना या माणात
यांचे मागणीच े व पस ु ा अ प व मया िदत असत े. परंतु भारता या आिथ क व सामािजक
प रवत नामुळे ामीण ाहका ंची ी व प रि थती जलदगतीन े बदलत आह े. व तू व
सेवां या मागणीत सात यान े वाढ होत आह े. वाढते उ प न व िश णा या साराम ुळे ामीण
ाहका ंची यश वाढल ेली आह े.
११) थािनक व ैिश ्ये :
ामीण बाजारप ेठांमधून िविवध थािनक व ैिश ्ये आढ ळून येतात. याम य े सामािजक व
सां कृितक पा भूमी, तेथील चालीरीती व ढीपर ंपरा, थािनक भाषा इ . चा समाव ेश होतो .
या िविवधत ेमुळे ामीण िवपणनास काही माणात स ंधी व काही िनमा ण होतात .
१२) जलद बदलणार े मागणी व प :
ामीण ाहका ं या पार ंप रक गरजा ंबरोबर आध ुिनक व त ूंची मागणीस ु ा वाढत आह े.
िश ण व सार मा यमा ंमुळे ामीण ाहक चोख ंदळ बनलेला आह े. सायकली , रेिडओ,
कपडे, साबण , स दय साधन े, हवाबंद खा पदाथ इ. ाहकोपयोगी व त ूंची मागणी ामीण
भागात ून येत आह े. दुचाक वाहन े, टी. ही. संच, मोबाईल , ही.सी.डी. संच, घड्याळे, ि ज,
वॉिशंग मिशन , कार, जीप इ . चैनीची उ पादन े ामीण बाजारप ेठांची आकष णे ठरत आह ेत.
munotes.in
Page 6
ामीण िवपणन आिण िव पुरवठा
6 १३) ामीण ाहका ं या ि कोनातील बदल :
ामीण ाहका ं या पार ंप रक व ढीवादी ि कोना त बदल होऊन याची जागा उपभोगी व
चोखंदळ वृ ीने घेतली आह े. कमी उ प न , कमी खर ेदी मता ा व ैिश ्यांम ये बदल
होऊन ामीण ाहका ं या अिभ ची व आवडीिनवडी श ै िणक िवकास व सार
मा यमा ं या साराम ुळे बदलत आह ेत.
१४) अपु या मूलभूत सोयी :
िवपणन यव था या िवकासास आव यक म ूलभूत सोय चा अभाव हा ामीण भागात िदस ून
येतो. वाहतुक ची साधन े, सं ापनातील यव था , साठवण ुक या सोयी व ब ँका इ. मूलभूत
सोयी अप ु या माणात उपल ध आह ेत. यामुळे ामीण िवपणना या िवकासात अडथ ळे
िनमा ण होतात .
१५) ामीण ा हकांकडे िवशेष ल :
ामीण ाहका ं या गरजा या शहरी भागातील ाहका ंपे ा वेगळया व पा या असतात .
यामुळे या गरजा प ूण कर याक रता यां याकड े िवशेष ल द ेणे गरजेचे ठरते. ाहका ंची
य मता , मागणीच े व प , आवड -िनवड, ढी व चालीरीत ना अन ुस न उ पादनाच े व
िवपणनाच े व प ठरवाव े लागत े.
आपली गती तपासा
ामीण िवपणनाची या या सा ंगून ामीण िवपणनाची व ैिश ्ये सांगा.
१.५ ामीण िवपणनाची या ी
िवकिसत द ेशांम ये जेवढे मह व िवपणनास आह े तेवढेच मह व भारतासार या
िवकसनशील द ेशातस ु ा आह े. कारण द ेशा या ि कोनात ून शहरी भागाप े ा ामीण
भागाच े भौगोिलक े अिधक अस ून ामीण भागात राह णा या लोकांची सं यास ु ा शहरी
भागाप े ा जा त आह े. हणूनच ामीण िवपणनाला मोठ ्या माणावर वाव आह े. हे पुढील
मुद् ांव न प होईल .
१) शहरी बा जारप ेठांपे ा ामीण बाजारप ेठां या वाढीचा दर अिधक :
ामीण बाजारप ेठा या िविवध स ुधारणा ंमुळे बदलू लाग या आह ेत. त ा ं या मतान ुसार
वाढीचा दर ल ात घ ेत यास ामीण बाजारप ेठ वाढ दर हा शहरी बाजारप ेठ वाढीप े ा
अिधक आह े. िविवध क ंप यांचे िवतरण यव था पक आिण स लागार या ंनी या प ूरक
बदलाच े अचूक िव ेषण केले आहे.
२) सुजाण ामीण ाहक :
ाहकोपयोगी व त ूं या ीन े जलद उठाव अस णा या , तसेच िटकाऊ व त ू यासाठी ामीण
भागात च ंड मता आह ेत. ामीण उपभो ा हा आिथ क ्या कमक ुवत मानला जाई ,
परंतु हा समज आता खोटा ठरला आह े. उलट ामीण उपभो ा हा म ू याला व त ूतील munotes.in
Page 7
ामीण िवपणन
7 लाभ ग ुणांना मानतो . बा आवरण , रंग यांना तो भ ुलत नाही . याला रोज अथवा सा ािहक
बाजाराची सवय असत े. िकमतीतील वाढ - घट, मागणी - पुरवठा या ंचे गिणत याला चा ंगले
अवगत असत े. िकंबह ना शहरी उपभो या ंपे ा तो अिधक यवहारी व चोख ंदळ असतो . तो
मूलत: बोलका , अनुभव वाटणारा आिण उपभोग जाण असणारा अस यान े याला व ेगळया
प तीन े हाताळावे लागत े.
३) िबगर श ेती उ प नात वाढ :
गे या २५ वषा त ामीण भागात ामीण उ ोगा ंचे जाळे उभारल े गेले आह े. यात क ृषी
अिधि त उ ोग , साखर , सूत िगर णी, दु ध, कु कुटपालन , ामीण आिण सहकारी ब ँिकंग
सं था इ . चा समाव ेश होतो . या ार े िबगर श ेती गटातील लोकस ं या वाढली अस ून या ं या
उ प नातही भर पडल ेली आह े. ामीण अथ यव थ ेत शेती पूरक यवसाय वाढ यान े
शेती या ह ंगामी व पी उ प नाला बारमाही उ प नाची जोड िम ळाली आह े.
४) उ ोग यापारात वाढ :
उ ोग - यापार गतीमधील प ुढील वाढ ही ामीण बाजारप ेठांतून होणार आह े. यासाठी
सदर प ेठेत व त ू कशा कार े आणता य ेईल याचा िवचार िवपणन त ा ंनी करण े गरज ेचे
आहे.
५) ाहको पयोगी व त ूंना मोठी मागणी :
रा ीय उपयोिजत आिथ क प रषद े या सव णान ुसार (N.C.A.E.R) १९९५ -९६ या वष
बाजारात उपल ध ाहकोपयोगी व त ूंपैक केवळ ४५% व तू ामीण उपभो या ंकडून
खरेदी कर यात आ या . हे माण २००९ -१०म ये ६०% पय त वाढ ेल असा अंदाज
आहे.
६) िटकाऊ ाहकोपयोगी व त ूंना अिधक मागणी :
MART या ामीण िवपणन आिण िवकास स लास ेवा सं थेनुसार ामीण भागातील जलद
उठाव अस णा या ाहकोपयोगी व त ूं या (FMCG ) िव च े माण ५३% आहे आिण
िटकाऊ ाहकोपयोगी व त ू या (Consumer durable goods ) िव च े माण ५९%
आहे.
७) वतं बाजारप ेठ :
ामीण भागातील उ प न पात ळीत शहरी भागाबरोबर य ेत नाही . तोपय त कंप यांनी ामीण
उपभो े समोर ठ ेवून या ं यासाठी बाजारप ेठ िवभाजन क न वत ं व त ू बाजारप ेठेत
आण या पािहज ेत.
८) ामीण भाग बाजारप ेठेचा कणा :
ामीण लोकस ं येपैक ७५% लोक श ेती यवसायात अस ून या ंचा उ प नातील वाटा
५०% आहे तर २५% लोकस ं या श ेती यित र े ात (अ य यवसाय कारागीर ,
यापार ) आहे. यांचा उ प नातील वाटा ५०% हणज े २५% लोकांकडे ५०% उ प न munotes.in
Page 8
ामीण िवपणन आिण िव पुरवठा
8 आहे. हे २५% लोकस ं या हणज े ामीण बाजारप ेठेचा कणा आह े. तसेच या ं या खर ेदी
मतेवर शेती उ प नातील घट द ु काळ, अपूण पाऊस इ . चा प रणाम होत नाही .
९) ाहका ंना आकिष त कर याचा य न :
िहंदु थान िल हर िलिमट ेड, नेसले, कोलग ेट या क ंप या हाट (बाजार ), मेळे इ. मा यमात ून
ामीण उपभो या ंना आकिष त करतात . यां यापय त वत : पोहोचतात . (Direct
Marketing ) िहंदु थान िल हर िल . ने. ' ोजे ट श ' नावाची खास मोहीम आख ून
कंपनी या ामीण िवतरका ंम ये चैत य िनमा ण कर याचा य न क ेला आह े. आं द ेशात
'आय श ' नावाच े 'पोट ल' आणून संगणक मा यम वापरल े आहे. आय.टी.सी.ने ई चौपाल
नावाच े िवपणन न ेटवक थापन क ेले आहे.
१०) कृषी भा ंडारांची थापना :
एम. अँड एम ., रॅलीज, आय.टी.सी.,डी.एस.सी.एल. या कंप यांनी कृषी भा ंडारे उघडली
आहेत.
११) भारत हा ख ेड्यांचा देश :
भारत हा ख ेड्यांचा देश अस यान े िवपणना या स ंधी ख ेड्यापाड ्यातून िवख ुर या आह ेत.
एकूण तीन चत ुथा श ाहक ामीण भागात आह ेत आिण जव ळजवळ ५०% रा ीय उ प न
ामीण भागात ून ा होत े.
भारतातील ६५% लोकस ं या ामीण भागात अस ून सुमारे ७४ कोटी ामीण उपभो े
आहेत. २००४ नुसार हे उपभो े ५,७०,००० गावात पसरल े आह ेत. याउलट शहरी
उपभो े केवळ ३२०० नगरे, महानगर े यात आह ेत. ५,७०,००० गावांपैक ६४०० गावे
५००० पे ा अिधक लोकस ं या असल ेली तर ३ लाख गाव े ५०० िकंवा याप े ा कमी
लोकस ं या असल ेली आह ेत. १.५ लाख गाव े ही २०० िकंवा याप े ा कमी लोकस ं या
असल ेली आह ेत. याव न ह े िदसून येते क ामीण उपभो या ंची िवभागणीद ेखील उ ोधक
आहे. १६-३० या वयोगटातील २० कोटी उपभो े आहेत. हा सवा त मोठा गट आह े. या
गटात सा रत ेचे माण सतत वाढत े आहे.
१२) मागणीत सतत वाढ :
ामीण ाहक ह े उपजीिवक े या ीन े जमीन मालक , शेतकरी , शेतमजूर, सरकारी
नोकरदार , भूिमहीन श ेतकरी , ामीण कारागीर , यावसाियक द ुकानदार इ . गटात िवभागल े
जातात . गे या २५ वषा पासून या सव च गटा ंम ये मागणीत सतत वाढ होत अस याच े
िदसून येत आह े. यांचे वग करण प ुढील माण े-
अ) जलद उठाव असल े या ाहकोपयोगी व त ू - साबण , चहा, िडटज ट, टूथपे ट, टुथ श,
टा क पावडर , सुगंधी तेले, दाढीच े सामान .
आ) िटकाऊ ाहकोपयोगी व त ू-मोटर सायकल , सायकल भा ंडी गॅस.
इ) अ य स ंप ी व त ू - ॅ टर, जीप, घरे, सोलर िसि टम , इ हट स . munotes.in
Page 9
ामीण िवपणन
9 काही बाबतीत ामीण माग णी नवीन उ चा ंक थािपत करीत आह े. उदा. वॉिशंग
साबणाची ६०% बॅटरी ायस ेल, ५६% ाि झ टर , ५७% िव ामीण मागणी या
वाढीच े माण सतत उ ंचावत आह े.
आपली गती तपासा
ामीण िवपणनाची या ी िवशद करा .
१.६ ामीण िवपणनाच े मह व
आधुिनक का ळात जगाती ल सव च रा ा ंत िवपणनाच े मह व वाढत अस ून वेगवेग या
अथ यव था वीकारल े या द ेशातून िवपणन यव था चा व ेगाने िवकास होत आह े.
िवकिसत आिण िवकसनशील द ेशां या अथ यव थ ेत िवपणनाला सव च थान ा झाल े
आहे. आधुिनक का ळात संपूण जग हीच एक बाजारप ेठ बनली आह े. पीटर कर या मत े,
िवपणन ह े साधारणत : िवकसनशील द ेशां या आिथ क जीवनामधील सवा त दुल ि त े
आहे. असे असल े तरी अशा द ेशां या अथ यव थ ेत िवपणनाला मह व नसत े असे नाही ,
कारण अम े रकेसार या िवकिसत द ेशात िवपणनास ज ेवढे मह व आह े तेवढेच मह व
भारतासार या िवकसनशील द ेशातही िवपणनाला आह े. समाजातील िविवध घटका ं या
ीने िवपणनाच े मह व प ुढील माण े सांगता य ेतील.
अ) उ पादक स ं थे या ीन े मह व :
कोण याही उ पादक स ं थेत िवपणन ह े सवा त मह वाच े काय असत े. कारण स ं थेचा नफा ,
िव , यशापयश , ि थरता , ित ा इ यादी अन ेक घटक िवपणना या काया वरच अवल ंबून
असतात . िवपणनाच े मह व प ुढील माण े सांगता य ेईल.
१) उ प नाचा माग :
िवपणन हा उ प न िम ळवून देणारा यावसाियक आिण उ पादक स ं थांचा एक मह वाचा
माग आह े. उ पादक या व त ू िकंवा सेवांची िनिम ती करतात . यांची बाजारप ेठ िव
क न उ पादका ंना उ प न िम ळवून दे यात िवपणना या काया ला ख ूप मह व आह े.
२) िव वाढ :
िव वाढ घडव ून आण यात िवपणनाच े काय खूप मह वाच े आहे. िवपणनाम ुळे उ पािदत
व तूंचे व प आिण उ पादना चे प रणाम याम य े साम ंज य िनमा ण क न िव तील
सम या द ूर के या जातात . यामुळे सं थेची िव वाढ घड ून येते. िवपणनाम ुळे सं थे या
उ पादनासाठी न या न या बाजारप ेठा िमळिवणे आिण काबीज करण े श य होत े.
३) मािहतीचा प ुरवठा :
स या या पधा मक बाजारप ेठेत उ पादना या काया त आव यक त े बदल घडव ून
आण यासाठी आव यक असणारी मािहती उपल ध कर यात िवपणनाला मह वाच े थान
आहे. पध क, ाहका ं या आवडीिनवडी , उ पादनाचा दजा , िकंमत इ यादी मािहती munotes.in
Page 10
ामीण िवपणन आिण िव पुरवठा
10 पुरिव याच े काय िवपणन करत े. या मािहती या आधार े घेतलेले िनण य अिधक अच ूक ठ
शकतात .
४) नविनिम ती :
स या या बदल या प रि थतीत नविनिम तीसाठी िवपणनाच े काय अितशय मह वाच े आहे.
नविनिम तीमुळे उ पादना या काया त बदल या प रि थतीन ुसार बदल क न पधा मक
वातावरणात िटकव ून राहण े श य होत े आिण स ं थे या पधा मक श त वाढ होत े.
नविनिम तीमुळे नवीन उ पादना ंचा शोध घ ेऊन िवकास करण े श य होत े.
५) िवपणन खचा त कपात :
िवपणनाम ुळे उ पादक स ं थांना आप या खचा त कपात क न आप या ग ुंतवणुक वर
अिधक लाभ िम ळिवता य ेतो. व तूचा िवतरण खच कमी क न व त ूं या िकंमतीवर िनयं ण
ठेव यात िवपणनाच े काय अितशय मह वाच े ठरते. िवपणना या काय म यव थ ेवर िवपणन
खच अवल ंबून अस यान े या खचा त कपात क न ाहका ंना समाधान द ेता येते.
६) ि याश ची िनिम ती :
िवपणन यव था ि याश िनमा ण क शकत नाही , पण समाजातील च िलत ि या
श ला यो य व ळण देऊन आिथ क यवहारा ंची पात ळीत वाढिव यासाठी आव यक
असल ेली प रि थती िनमा ण क शकत े.
७) कंपनी व समाज या ं यात स ुसंवाद :
िवपणन यव था ही उ पादक स ं था आिण समाजाला जोडणारी कडी असत े. यामुळे
उ पादक स ं था व समाज या ं यात स ुसंवाद िनमा ण हो यासाठी िवपणन उपय ु ठरत े.
८) पधा मक श त वाढ :
िवपणनाम ुळे उ पादक स ं थेला आपली पधा मक वाढ घडव ून आण यास मदत होत े.
बाजारप ेठेतील घडामोडीची मािहती सतत उपल ध क न द े याचे काय िवपणन करीत
अस यान े या या आधार े उ पादका ंना आप या उ पादनात बदल घडव ून आणण े श य
होते. यामुळे बाजारप ेठेतील पध वर मात कर यास िवपणनाची ख ूपच मदत होत े.
ब) ाहका ं या ीन े मह व :
१) गरजा ंची पूत ता :
िवपणना या काय म प तीम ुळे ाहका ंना आप या िविवध गरजा ंची पूत ता करता य ेते.
ाहका ं या आवडीिनवडीचा िवचार क न उ पादक आप या उ पादनात बदल घडव ून
आणतात आिण याम ुळे ाहका ंना या ं या सव गरजा ंची पूत ता कर याची स ंधी िमळते.
२) राहणीमानात वाढ :
काय म िवपणन यव थ ेमुळे ाहका ंना या ं या आवडीन ुसार िविवध व त ूंचा प ुरवठा
मुबलक मा णात होतो . िविवध व त ूं या िवप ुलतेमुळे ाहका ंना आप या जीवनमानात munotes.in
Page 11
ामीण िवपणन
11 सुधारणा घडव ून आण यास मदत होत े. बाजारप ेठेतील पध मुळे ाहका ंनी कमी िकमतीत
व तू िमळवून दे यात िवपणनाला अितशय मह वाच े थान आह े.
३) रोजगार िनिम ती :
िवपणना या सात यान े होणा या िवकासाम ुळे समाजाला रोजगाराची स ंधी उपल ध झाली
आहे. िवपणनाच े िवश ेष ान अस णा या अनेकांना रोजगाराची स ंधी िम ळवून दे यात
िवपणनाच े काय अितशय मह वाच े ठरत आह े.
४) खरेदीचे समाधान :
िवपणनाम ुळे ाहका ंना या ं या खर ेदीचे समाधान िम ळू शकते. िवपणनाम ुळे उ पाद न वाढीस
चालना िम ळते. यामुळे बाजारप ेठेत पधा वाढत े आिण पधा वाढ यान े ाहका ंना कमी
िकमतीत दज दार व त ू िमळू शकत अस यान े यांना आप या खर ेदीचे समाधान िम ळते.
५) बाजारप ेठेचे ान :
िवपणनाम ुळे ाहका ंना बाजारप ेठेचे ान िम ळू शकते. यामुळे बाजारप ेठेतील उ पादक ,
यांची उ पादन े, यांचा दजा , िकंमत इ यादीबाबतच े ान ाहका ंना िमळू शकत अस यान े
यांना कमी िकमतीची यो य व त ूची खर ेदी करण े श य होत े.
६) समाजाच े िश ण :
िवपणनाम ुळे ाहका ंना या ं या गरजा , बाजारप ेठेतील पध क, यांची उ पाद ने, िकमती ,
व तूंचे उपयोग इ यादीबाबत ान िम ळत अस यान े ाहका ंचे बोधन आिण िश ण होत े.
यामुळे ाहक जाग क बनतो आिण याची फसवण ूक हो याचा धोका नसतो .
क) अथ यव थ े या ीन े मह व :
देशा या अथ यव थ े या ीन े िवपणनाला असणार े मह व पुढील माण े सांगता य ेईल.
१) उपयोिगता ंची िनिम ती :
िवपणनाम ुळे थल, समय, ताबा, आकार उपयोिगता आिण ितमा उपयोिगता ंची िनिम ती
केली जात े. यो य िठकाणी आिण यो य व ेळीत व तूंचा पुरवठा क न थल आिण समय
उपयोिगता िनमा ण केली जात े. अशा िविवध उपयोिगता ं या िनिम तीत िवपणनाला मह वाच े
थान आह े.
२) उ पादनास उ ेजन :
देशातील काय म िवपणना या प तीम ुळे उ पादनास उ ेजन आिण चालना िम ळते.
स या या मागणीप ूव उ पादन प तीम ुळे या उ पादनाला मागणी िनमा ण कर यात
िवपणनाच े काय मह वाच े अस यान े देशातील उ पादन वाढीस चालना िम ळते.
३) मागणी -पुरवठा समतोल :
िवपणनाम ुळे देशात मागणी आिण प ुरवठ्यात समतोल राखता य ेतो. मागणी प ुरवठ्यातील
समतोलाम ुळे िकमतीतील चढउतारा ंना आ ळा बसून िकमतीची पात ळीत ि थर राह यास
मदत होत े. औ ोिगक िवकासासाठी असा समतोल मह वाचा ठरतो .
munotes.in
Page 12
ामीण िवपणन आिण िव पुरवठा
12 ४) रोजगार िनिम ती :
िवपणनाम ुळे देशा या अथ यव थ ेत रोजगार िनिम तीची स ंधी उपल ध होत े. यामुळे
देशातील रोजगारीचा सोडिव यात िवपणनाच े काय अितशय मह वाच े ठरत े.
िवपणनाम ुळे गुंतवणुक स चालना िम ळून रोजगारा या न या स ंधी िनमा ण होतात .
५) उ ोगा ंचा िवकास :
िवपणना या िवकासाम ुळे देशात नवीन उ ोगा ं या उभारणीस आिण िवकासास चालना
िमळते. उ ोगा ं या िवकासाम ुळे अथ यव थ ेचा िवकास घड ून येतो आिण उ ोगा ंना
ि थरता िम ळव यास मदत होत े.
६) वाहत ूक व द ळणवळण िवकास :
िवपणना या िव ताराम ुळे देशातील वाहत ूक व द ळणवळणा या सोय चा िवकास होतो .
यामुळे देशां या कोण याही भागात राह णा या लोकांना आप या गरजा भागिवता य ेतात.
यामुळे येकाला आप या जीवनमानात वाढ कर याची स ंधी िम ळते.
१.७ सारांश
अशा कार े आधुिनक का ळात िवपणनाच े मह व वाढत आह े. िवकिसत आिण िवकसनशील
देशा या अथ यव थ ेत िवपणनाला मह वाच े थान ा झाल े आह े. ामीण िवपणनात
देशातील बह ता ंश लोकस ं या ग ुंतलेली आह े. यामुळे ामीण िवपणनात अन ेक लोका ंना
यवसायाची स ंधी ा झाली आह े. कारण द ेशा या ि कोनात ून शहरी भागाप े ा ामीण
भागाच े भौगो िलक े अिधक अस ून ामीण भागात राह णा या लोकांची सं यास ु ा शहरी
भागाप े ा जा त आह े. यामुळे भिव यका ळात ामीण िवपणनाला मोठ ्या माणावर वाव
आहे.
आधुिनक का ळात संपूण जग हीच एक बाजारप ेठ बनली आह े. िविवध कार या
संरचना मक सोयी -सुिवधांमुळे ामीण भागातील िविवध उ पादन े देशा या िक ंवा जगा या
कानाकोपया त िमळू लागली आह ेत. याच माण े शहरी भागात तयार होणारी उ पादन े
ामीण भागातही िम ळू लागली आह ेत. अशा कार े ामीण िवपणनाची या ी , वैिश ्ये व
मह व सा ंगता य ेईल.
१.८ वा याय
१) िवपणनाची संक पना प क न ामीण िवपणनाची व ैिश ्ये सांगा.
२) ामीण िवपणनाची या या सा ंगून ामीण िवपणनाची या ी िवशद करा .
३) उ पादना या व ाहका ं या ीन े ामीण िवपणनाच े मह व सा ंगा.
munotes.in
Page 13
13 २
ामीण िवपणनाच े घटक – सम या
आिण उपाययोजना
घटक रचना
२.१ तावना
२.२ ामीण बाजारप ेठांचा िवकास
२.३ ामीण िवपणनाच े घटक
२.४ ामीण िवपणना या सम या
२.५ ामीण बाजारप ेठां या िवकासाक रता उपाययोजना
२.६ सारांश
२.७ वा याय
२.१ तावना
ामीण िव पणन ा श दाचा सर ळ अथ िवपणना या िविवध ि या व काय ामीण े ाकड े
राबिवण े होय . ामीण भागातील लोका ं या िविवध व त ू व स ेवां या गरजा प ूण
कर याक रता ामीण े ाकड े िवशेष ल द ेणे अग याच े झाल े आहे. काही ामीण े ात
िवपणनास पोषक प रि थती िदस ून येत नाही . परंतु अितशय जलद गतीन े होणा या
बदला ंमुळे ामीण व शहरी भागातील िवपणन ह े एक आकष ण तसेच आ हान बनल े आहे.
शहरी िवपणन व ामीण िवपणन ह े िवपणना या काया नुसार व ि य ेनुसार सारख ेच आह े.
तरीस ु ा ामीण भागातील िविवधत ेमुळे व तेथील व ैिश ्यांमुळे िकंवा ाम ुळे ामीण
िवपणनाच े वेगळेपण िनमा ण झाल े आह े. भारतातील आिथ क, सामािजक , सां कृितक व
तांि क बदला ंमुळे आज ामीण बाजारप ेठांम ये िव े यांना वेगळे आकष ण व स ंधी िदस ून
येऊ लाग या आह ेत.
२.२ ामीण बाजारप ेठांचा िवकास
ामीण बाजारप ेठा हे भारतीय िवपणन य ं णेतील एक मह वाच े अंग बनल े आहे. भारतीय
अथ यव थ ेचा कणा ामीण े अस यान े यांचे मह वस ु ा अन यसाधारण आह े. परंतु
ा बाजारप ेठांचा िवकास ह े अलीकडच े वैिश ्य हणाव े लाग ेल. मागील तीन त े पाच
दशका ंतील घ डामोड म ुळे ामीण िवपणनाचा च ेहरामोहरा बदलल ेला िदसतो . ामीण
िवपणना या ा िवकासास कारणीभ ूत ठरल े या बाब चा अ यास खालील माण े करता
येईल. munotes.in
Page 14
ामीण िवपणन आिण
िव प ुरवठा
14 १) ह रत ा ंती :
कृषी े ात एक मोठा बदल १९६० या दर यान घड ून आला . शेती े ओिलताखाली
आणण े. नवीन श ेती सुधारणा व य ं ाचा वापर ा म ु य बदला ंमुळे कृषी उ पादनात मोठ ्या
माणावर वाढ झाली . यास ह रत ा ंती स ंबोधल े गेले. ह रत ा ंतीमुळे शेतकया या
उ प नात भर पड ून या ंना एक व ेगळे थान ा झाल े. कृषी े ा या वाढीव उ प नात ून
ामीण भागातील ा हक काळान ु प व प रि थतीन ु प गरजा प ूण करीत आह ेत.
२) िश ण सार :
ामीण भागात ून वाढत असल े या श ै िणक स ुिवधांमुळे तेथील सा रत ेचे माण वाढत
आहे. वत मानप , रेिडओ, दूरिच वाणी इ . सार मा यमाचा मोठ ्या माणावर वापर ह े
ामीण े ाचे वैिश ्यच हणाव े लागेल. वाढ या उ प न व सार मा यमा ंमुळे ामीण
भागातील ाहका ंची उपभोग रचना बदलत चालली आह े. आज पार ंप रक व त ूंबरोबरच
आधुिनक व त ूंनासु ा ामीण भागात ून मागणी िम ळत आह े.
३) ामीण े ाचा िवकास :
भारतीय राजकारणातील एक अिवभा य घटक हणज े ामीण े . यामुळे साहिजकच
भारत सरकार या व रा य सरकार या िविवध योजना व भा ंडवल ामीण उ नतीक रता
वातं यापास ूनच उपल ध झाल े. यात क ृषी िवकास , पशुधन िवकास , जलिस ंचन योजना ,
सा रता , आरो य योजना इ . चा समाव ेश होतो . यामध ून मज ुरांना एक नवीन रोजगाराची
संधी िनमा ण झाली व या ं या यश त वाढ झा लेली आहे. तसेच िविवध आिथ क सं था
व बँकांचे जाळे तयार झाल े व या ं या अथ साहा य योजना ंमधून वय ंरोजगार िनमा ण झाल े.
ा सवा चा प र णाम ामीण िवपणना या िवकास ] व िव तारा वर होत आह े.
४) पायाभ ूत सोय ची उपल धता :
ामीण िवपणनाचा िवकास हो यास आणखी एक मह वाचा घटक हणज े या े ातील
वाढ या पायाभ ूत सोयी होय . र ते, दूरसंचार साधन े, रे वे, साठवण ूक क , बँका इ.चा
ाम य े समाव ेश होतो . यामुळे उ पादन क ातून व त ूंची वाहतूक जलद गतीन े होऊ
शकते.
५) उ प नातील वाढ :
ह रत ा ंती, धवल ा ंती, लाल ा ंती व ामीण िवकासा या योजना इ . मुळे ामीण े ातील
लोकांचे उ प न वाढ यास हातभार लागल ेला आह े. वाढ या उ प नाचा बराच िह सा हा
िवपणना या ि य ेम ये वापरला जात अस या ने ामीण े ातील िवपणनाचा िवकास
हो यास पोषक वातावरण िनमा ण झाल े. उ पादका ंनी सु ा ामीण े ात नवीन त ं ाचा
वापर क े याने ामीण िवपणनाचा िवकास िदस ून येतो.
munotes.in
Page 15
ामीण िवपणनाच े घटक –
सम या आिण उपाययोजना
15 ६) पोषक सरकारी धोरण :
https://www.acch ejankari.in
ामीण े ा या गतीक रता सरकार ाम ु यान े ल द ेत आह े. िविवध योजना ं या
मा यमात ून रोजगारा या स ंधी व उ प न ामीण े ात उपल ध होत आह े. सरकारी
धोरणा ं या सकारा मक अ ंमलबजावणीम ुळ ामीण िवपणना या िवकासात मदत होत आह े.
७) ामीण िवपणन स ंशोधन :
िवपणना या ि य ेत ाहका ं या आवडीिनवडीन ुसार व अिभ चीन ुसार बदल करण े
अग याच े असत े. िवपणन स ंशोधन ह े िवपणनातील ुटी व स ंधी अच ूकपणे शोधून काढत े.
बाजारप ेठेत नवीन उ पादन आणताना िवपणनाच े सव ण क े यास उ पादका ंना आव यक
ती मािह ती उपल ध होत े. तसेच उ पादना या यश वी व ेशानंतर याम य े सुधारणा करण े
श य होत े. थोड यात िवपणन धोरण व उ पादनातील बदल िवपणन स ंशोधना या
आधारावर करता य ेतात.
२.३ ामीण िवपणनाच े घटक
दैनंिदन यवहारात िवपणनाच े मह व िदवस िदवस वाढत आह े. आज िवपणन (माक िटंग) हा
परवलीचा श द झाल ेला आह े. आधुिनक िवपणन ह े िव व खर ेदी व ि या ं या पलीकड े
गेलेले िदसत े. यवसाय ह े ाहका ं या माग या व गरजा प ूण कर याक रता व त ू व सेवांचे
उ पादन करत असतात . िवपणन हा जगातील सवा त जुना यवसाय आह े. व तू व सेवांची
उ पादकाकड ून ाह कांपय त होणारी िविनमय ि या हा िवपणनाचा आ मा आह े. आज
िवपणन ह े फ व त ू व स ेवांपय त मया िदत नस ून खेळ, करमण ूक, मालम ा , िठकाण े,
य , अनुभव, िश ण , मािहती , क पना , संघटना इ . घटका ंबाबतीत घड ून येत आह े.
िवपणन ह े य समो रासमोरच िव ेता व खर ेदीदारान े केलेली कृती रािहल ेली नस ून
िविवध मा यमा ं ारे आपली गरज प ूण क न घ े याची ि या बनल ेली आह े. चांगले िवपणन
हे काळजीप ूव क िनयोजना ार े व अंमलबजावणी ार े करता य ेते. आज िवपणन ही स ंक पना
खूप यापक बनली आह े. हणून िवपणनाची या या आपणास प ुढील माण े करता य ेईल. munotes.in
Page 16
ामीण िवपणन आिण
िव प ुरवठा
16 या या : उ पादका ंकडून उपभो ापय त व त ू व स ेवा वािहत कर याक रता कर यात
येणा या ि या हणज े िवपणन होय .
थोड यात िवपणन (माक िटंग) ही एक आिथ क सामािजक ि या आह े. मानवी गरजा ंची
पूत ता ही कालमानान ुसार बदलत आह े. असे असल े तरी िवपणनाची ि या प ूण हो यास
पुढील घटक जबाबदार असतात .
१) व तू िम ण (Product Mix ) :
ाहका ंची गरज व िनवड प ूण करेल अशा व पाची व त ू व स ेवा बाजारप ेठेत आणण े
हणज े व तू िम ण होय. बाजारप ेठेतील ाहका ं या गरजा व अप े ा यांचा िवचार क न
व तू या व पात बदल कर यासाठी व त ू धोरण ठरिवल े जात े, व धोरण Iमुळे उ ोग
सं थेला जा तीत जा त नफा िमळिवण े, पध म ये िटकण े सोपे जात े. व नावलौिकक
िमळतो .
२) वृ ी िम ण (Promotion Mix ) :
िवपणन ि य ेतील सवा त भावशाली घ टक हणज े वृ ी िक ंवा स ंवध न िम ण होय .
िविवध मागा ने िकंवा तं ाने ाहका ंना आपली व त ू िकंवा सेवा खर ेदी कर यास व ृ
कर यासाठी िविवध उपल ध प तीमध ून एका यो य प तीची िनवड क ेली जात े यास व ृ ी
िम ण अस े हणतात .
३) वैयि क िव (Perso nal Selling ) :
िव ेते व िव ितनीधी आिण ाहक ह े समोरासमोर य ेतात व त ू व स ेवांची िव
करतात . अशा कारची िव क े यामुळे संभा य ाहका ंचा शोध घ ेता येतो. संभा य
ाहका ंचे पांतर िन य ाहकात करता य ेते. व तूिवषयी काही श ंका िक ंवा मािहती हवी
अस यास लग ेच प ीकरण करता य ेते. ाहका ंशी सलो याच े संबंध थािपत करता
येतात.
४) िव य व ृ ी (Sales Promotion ) :
याम य े ल य ाहक व म य थ या ंचे मन व ळिव यासाठी िविवध त ं ांचा अवल ंब केला
जातो. िव य व ृ ी तं ाम य े मुपÌत नम ुना वाटप , भेट व त ू, ह यान े िव , सवलत
आिण हमी इ याद चा समाव ेश होतो .
याम य े पुढील फायद े होतात .
१) ाहक आपलाच छाप असल ेली व त ू खरेदी करतात .
२) मु ा िव ासाह ता वाढत े.
५) जािहरात (Advertising ) :
िवपणन ि य ेतील सवा त मह वाचा घटक हणज े जािह रात होय . जािहरातीचा स ंदेश िविवध
मा यमा ं ारे भावीपण े ाहका ंपय त पोहचिवता य ेतो याम य े वत नामप े, मािसक े, munotes.in
Page 17
ामीण िवपणनाच े घटक –
सम या आिण उपाययोजना
17 आकाशवाणी , दूरदश न, य म ेल, इंटरनेट, फेसबुक, िप चर इ . मा यमा ार े ाहका ंपय त
संदेश पाठिवता य ेतो.
या िवपणन ि य ेमुळे ाहका या मनाम य े व त ूिवषयी जाग ृतता िनमा ण होत े. व तू मु ा
ितमा िनमा ण करता य ेते. नकारा मक ि कोन बदल ून तो सकारा मक मनोव ृ ी िनमा ण
होते.
६) बांधणी (Packing ) :
यो य व आकष क बांधणीम ुळे संभा य ाहका ंकडून मोठ ्या माणावर व त ूंची खर ेदी केली
जाते. यो य बा ंधणीम ुळे मालाचा दजा राखून ठेवला जातो .
७) यापारी ज ा आिण दश ने (Trade fair and Exhibition ) :
यापारी ज ा आिण दश ने हे तं व त ू िव य व ृ ी िम णातील अितशय मह वाच े आहे.
८) ाहक (Customer ) :
ाहक हा बाजारप ेठेतील सवा त मह वाचा व प रणामकारक असा एक घटक आह े.
ाहका ं या िवपणन िम णावर प रणाम होत असतो . उदा. ाहकाच े व प , खरेदी वत णूक,
गरजा आिण जीवनश ैली, ाहका ंची स ं या, खरेदी श , आवडी -िनवडी इ . हणून
ाहका या बदल या गरजा ल ात घ ेऊन िवपणन यव थापकास िवपणनाची ि या प ूण
करावी लागत े.
९) पधा (Competition ) :
िवपणन ि य ेत पधा हा घटकही प रणाम करतो . उदा. व तू पध क, िकंमत पध क,
वृ ी डावप ेच पध क, िवतरण प त पध क, बाजारप ेठेत िह सा पध क आिण श थान
मह वाचा आह े.
१०) राजक य व कायद ेिवषयक घटक (Political and Legel Factors ):
राजक य आिण कायद ेिवषयक घटक िवपणनावर प रणाम करतात . सरकारी धोरण े व
यांची काय वाही िवपणन िम णावर प रणाम करतात . सरकार न ेहमी याची कर प ती
जकाती , परवाना व िक ंमत धोरण े बदलत असत े. िवपणन यव थापकास स ंबंिधत
धोरणा माण े बदलाव े लागत े. उदा. सरकारन े जकात श ु कात कपात क ेली तर ाहक
व तूं या िकमतीतही बदल करावा लागतो .
११) सामािजक घटक (Social Factors ) :
िवपणन िम णाचा िवचार करताना सामािजक घटका ंचाही िवचार करावा लागतो . समाजाचा
ि कोन , ाहक च ळवळीम ये होणारी वाढ आिण ाहक जाग कता ा सामािजक
घटका ंकडे दुल क न चालत नाही . जागृत समाजाचा िवचार क नच िवपणन ठरवाव े
लागत े. उदा. बाजारप ेठेत जर शि शाली व ब ळ ाहक स ंघटना असतील तर िकंमती
यो यच आकारा या लागतील . munotes.in
Page 18
ामीण िवपणन आिण
िव प ुरवठा
18 १२) तांि क घटक (Technological Factors ) :
तं ानामुळे दररोज उ पादन बदल होत आह ेत. यामुळे नवीन उ पादन आिण उ पादन
चांग या दजा चे होणे श य होत आह े. यामुळे कंप या नवनवीन त ं ानाचा वीकार क न
िवपणन िम णात बदल करीत आह ेत.
१३) जागितक करणाच े घटक (Globalisation Factors ) :
िवपणन आराखडा तयार करताना जागितक करणाचा िनि तच िवचार करावा लागतो .
भारतीय अथ यव थ ेची दार े उदारीकरण मा यमात ून खुली कर यात आ यान े अनेक
बह रा ीय क ंप या भारताम य े सु कर यात आ या आहेत. यामुळे भारतीय क ंप यांना
यांचे िवपणन िम ण , गुणव ा , िकंमत व उ पादन वृ ी इ. म ये बदल करीत आह ेत.
१४) पायाभ ूत सोय ची उपल धता (Social Factors ) : ामीण िवपणना या ि य ेत
पायाभ ूत सोयीची उपल धता हा घटक मह वाचा आह े. चांग या का रची वाहत ूक यव था ,
र ते, रे वे, कृषी उ प न बाजार सिमती , साठवण ूक गृहे, शीतग ृहे, बँका व स ं ापन यव था
इ. ची उपल धता अस यास िवपणनाची ि या स ुलभ होत े. िवपणन ि य ेचा िवकास व...
होतो.
अशा कार े िवपणनाचा आराखडा तयार करताना उपरो सव घटका ंचा िवचार करावाच
लागतो .
२.४ ामीण िवपणना या सम या
ामीण बाजारप ेठ सु ढ झाली असली तरी ामीण िवपणनात मा यावहा रक ्या
वैिश ्यपूण सम या िनमा ण झा या आह ेत. यांचे व प प ुढील माण े सांगता य ेईल.
i) वाहतूक सम या :
ामीण , दुग म भागात वाह तुक या आध ुिनक सोय चा िव कास फारसा झाल ेला नाही .
बारमाही र या ंचा अभाव , क चे र त े (जे पावसा ळयात चार मिहन े वापरता य ेत
नाहीत ), न ा, नाले यावर बारमाही प ूल नाहीत . इ. कारणा ंमुळे व तू सेवाचा वेश हा
यो य व ेळी होऊ शकत नाही .
ii) गोदाम यव था :
माल साठिव या ची यव था ही सव पुरेशी आिण िकफायतशीर नाही . भारतातील
अनेक द ेशात अ ापही गोदामा ंची यो य यव था उपल ध नाही . यामुळे व त ूंचा
बाजारप ेठेतील व ेश होऊ शकत नाही .
iii) अपु या बँिकंग पतिवषयक स ुिवधा :
ामीण भागात ब ँिकंग सुिवधा या अप ुया आिण आध ुिनक व पा या नाहीत . यामुळे
ामीण भागातील िवतरका ंपुढे अनेक सम या िनमा ण होतात . यवहारा ंची पूत ता
हो यास व ेळ जातो. िवतरण यव था चाल ू ठेवणे याम ुळे आिथ क ्या परवडणार े
ठरत नाही .
munotes.in
Page 19
ामीण िवपणनाच े घटक –
सम या आिण उपाययोजना
19 iv) ससंवाद आिण स ंदेशवहन यातील अडचणी :तांि क सोय ची अकाय मता ,
भाषेतील अडथळ े आिण भौगोिलक व ैिव य याम ुळे संदेशवहन , तसेच सुसंवाद साधण े
अश य ाय ठरत े.
v) िन य बदलती मागणी :
ामीण उपभोग माण ह े िन य बदलत असत े. शेती यवसायाच े पारंप रक व प ,
हवामान बदल , सामािजक तर इ . कारणा ंमुळे ामीण भागातील मागणी ही अिनि त
तसेच बदलती असत े. यामुळे 'िव अन ुमान' यावर आधा रत िवपणन अ ंदाजप क
करता य ेत नाही .
vi) अ ान :अ ानाम ुळे लोका ंना अन ेक व त ूंची, तसेच या व त ूं या यो य वापराची
मािहती नसत े. उदा. टूथपे टचा वापर , औषधाचा वापर इ . थािनक सवयी , घात
वेगळे असतात . अ ापदेखील ामीण भागात दात घास यासाठी कोळशाची प ूड,
शेणी जाळ ून केलेली पावडर , दातवण , िम ी (तंबाखू भाज ून केलेली पावडर ) इ.
पूव या साम ीचाच वापर क ेला जातो .
vii) म य था ंचा अभाव :
ामीण बाजारप ेठांत िनरलसपण े, तसेच िचकाटीच े धंदा करणार े िवतरक िक ंवा
म य थ िमळ णे अवघड असत े. तेथे दुकानदारी ही म ु यत: शेतीचे वेळाप क
सांभाळून जोडध ंदा हण ून केली जात े.
viii) अपुरा पुरवठा : व तू िवतरणाचा भरमसाठ खच , दूरवरच े अंतर, खच , अपुरी
आधारभ ूत साधन े आिण िवतरण साखळीचा अभाव या कारणा ंमुळे दुकानात ून
व तूचा पुरवठा अप ुरा आिण खराब िमळ या ची भीती असत े.
ix) भाषेतील अडथळ े :भारतात दर कोसावर भाषा बदलत े. बोली भाष ेत यवहार
कर याची ढी असल ेली प ती िवचारात घ ेता मािणत ाद ेिशक भाषा अगर
रा भाषा िह ंदी भाव पाड ू शकत नाहीत . अ य द ेशातील िवतरक , िव ेते य ांना
भाषेचा अडथळा मोठा असतो . यामुळे व तू िवतरणात , तसेच िव य व ृ ी योजना
राबिव यात अडचणी य ेतात.
२.५ ामीण बाजारप ेठां या िवकासाक रता उपाययोजना
आिथ क िवकासात ामीण िवपणनाच े असल ेले मह व िवचारात घ ेऊन, सरकारी पात ळीवर
अनेक सिम या आिण त गट न ेमले गेले आहेत, तसेच िविवध उ ोग गृहे, कंप या या ंचे
िवपणनत या ंनी आखल ेली वेगवेगळी धोरणे, यु या या सवा चे प रशीलन क ेले असता
ामीण बाजार यव थ ेत सुधारणा होण े िकती गरज ेचे आ ह े हे िदस ून येते. या ीन े
शासक य , िबगर शासक य य न न ेहमीच स ु असताना अशा सव सूचना, सुधारणा
संि री या पुढील मा णे मांडता य ेतील
munotes.in
Page 20
ामीण िवपणन आिण
िव प ुरवठा
20 १) संरचना मक सोयी -सुिवधांत वाढ :
ामीण भागात आधारभ ूत सोयीस ुिवधा, र ते, वाहतूक सोयी , टेिलफोन इ . सुिवधा
वाढिवण े, तसेच या ंचा दजा बारमाही राख यासाठी ग ुंतवणूक करण े गरजेचे आहे.
२) िवपणन खचा वर मया दा :
संवे न, िच हांकन इ . िवपणन खच मया िदत ठ ेवणे आव यक आह े. िवपणन खच मया िदत
ठेव यास व त ूची िक ंमत रा त ठ ेव यात मदत होत े, तसेच यापारी िच ह िक ंवा ठसा
िनवडताना नामािभधान सहज उ चारता य े याजोग े, त काळ मनात ठसणार े, ामीण
उपभो या ंना जव ळचे वाटणार े असल े पािहजे.
३) िवतरक ितिनध चा सहभाग वाढिवण े :
उ पादनाचा काय म क ंप यांनी ामीण िवतरक ितिनधी , िव यव थापक या ं या
िशफारशीन ुसार आखला पािहज े. िवतरक ितिनध चा सहभाग वाढिव यामुळे अित र
उ पादन िक ंवा अप ुरे उ पादन या ंचा धोका राहणार नाही .
४) ामीण बाजारप ेठांचे संवध न :
ामीण भागातील बाजारप ेठांचे संवध न अ य ंत आव यक आह े. कारण ा बाजारप ेठा मूलत:
वैिव यप ूण आह ेत. उपभो या ंना समज ून घे या या ीन े यां या शा ीय प तीन े
िवभाजनास अन यसाधारण मह व आह े.
५) उ पादन खचा वर िकंमत :
व तू उ पादन खच , व तू िकंमत ही प रि थतीज य असत े. यामुळे उ पादन खच मया िदत
ठेव यास व त ूची िक ंमत रा त ठ ेव यात मदत होत े, िकंमत या िनकषा ंवर याचा
फेरिवचार करण े ामीण बाजारप ेठे या ीन े गरजेचे आहे.
६) िवपणन स ं ापना ंचा िवकास :
िवपणन स ं ापनास ामीण भागात अ य ंत मह व आह े. यामुळे मा यम िनवड प त चा
वापर, लोकस ंगीत, भाषा इ . सव गो ी या ंचा वत ं अ यास गरज ेचा आह े. नागर द ेशातील
भाषा, वा चार , मा यम े ामीण भागात प रणामश ू य ठर याची भीती असत े.
७) िव प ुरवठ्याची सोय :
व तुिवतरणाबाबत , िव ीय अडचण म ुळे सम या िनमा ण होतात . उलाढाल कमी अस यान े
खेळते भांडवल प ुरेसे नसत े. बँका िव प ुरवठ्यास फारशा उ स ुक नसतात . अ य
ोतद ेखील नस यान े िवतरक हात आखड ून यवहार करतात .
वरील सव सम या या िविवध बा घटका ंशी िनगिड त आह ेत. त ा ं या मतान ुसार
िवपणन प तीत यो य बदल , काय म व त ू यव थापन , िवतरका ंची यो य िनवड व या ंचे
उ ोधन , ामीण बाजारप ेठेचे िवभाजन यासार या त ं ांचा अवल ंब केला, तर भारतीय munotes.in
Page 21
ामीण िवपणनाच े घटक –
सम या आिण उपाययोजना
21 कंप यांना सतत ामीण बाजारप ेठा काबीज करण े श य होणार आह े. अ यथा, बह रा ीय
िकंवा परक य क ंप या या ं या रा सी िवपणन त ं ाने यावर सहज क जा िम ळवतील .
२.६ सारांश
बदल या जागितक करणा या प रि थतीत व आिथ क िशिथलीकरणात ामीण बाजारप ेठांचे
भिवत य अितशय उ वल अस े आहे. ामीण े ातील ाहका ंचे वाढत े उ प न व बदलती
मानिसकता ह े िवपणना या वाढीस पोषक वातावरण तयार करीत आह े. उ ोजका ंनी
िवपणन स ंशोधना या त ं ा ार े ामीण ाहका ं या अिभ ची व अप े ांची प रप ूत के यास
भारतीय ामीण िवपणन मोठ ्या माणावर यश वी होईल .
२.७ वा याय
१) ामीण बाजारप ेठां या िवकासाच े िविवध घटक प करा .
२) अलीकड या का ळात ामीण िवपणनाचा च ेहरामोहरा बदलल ेला आह े. चचा करा.
३) ामीण िवपणनाच े िविवध घटक सा ंगा.
४) ामीण िवपणना या िविवध सम या िवशद करा .
५) ामीण िवपणना या सम या सा ंगून यावर उपाययोजना स ुचवा.
munotes.in
Page 22
22 ३
कृषी िवपणन
पाठाची रचना
३.० पाठाच े उ ेश.
३.१ ा तािवक .
३.२ कृषी िवपणनाची स ंक पना .
३.३ कृषी िवपणनाच े व प .
३.४ कृषी िवपणनाच े कार .
३.५ कृषी िवपणनातील श ेतमाल िव या प ती .
३.६ सारांश.
३.७ वा याय .
३.० पाठाच े उ ेश
१) कृषी िवपणनाची स ंक पना समजाव ून घेणे.
२) कृषी िवपणनाच े व प अ यासण े.
३) कृषी िवपणना या िविवध कारा ंचा अ यास करण े.
४) कृषी िवपणनातील श ेतमाल िव या प त चा अ यास करण े.
३.१ ा तािवक
शेती हा यवसाय व ेगवेग या आप शी स ंबंिधत असल ेला यवसाय आह े. शेतीम य े
पडलेला पाऊस सरासरी माणाप े ा जा त रािह यास अितव ृ ी समजला जातो .
सरासरीप े ा कमी पडला तर द ु काळाचे िच िनमा ण होत े. वादळ, गारपीट , िपकांवरील
रोग, िपकांची नासाडी , िपकां या हो णा या चोया इ यादी अिनि त घटकाम ुळे शेतक या ंना
शेतीपास ून ा होणार े उ प न अिनि त राहत े. शेतीम य े वेगवग या कारच े धोके
आढळून येतात. एखा ा मह वा या आिण द ूरगामी प रणाम कर णा या घटना आिण
अनुभवात ून काही माणात धोका कमी करता य ेतो आिण अ ंदाज अच ूक कर याची श यता
राहते. शेतीमध ून उ पािदत हो णा या िपकां या स ंदभा त धोक े आिण अिन ि तता अिधक
राहते. शेती े ा या स ंबंिधत उ पादना या िकंमतीम य े सात यान े चढउतार होत असतो .
सरकार या श ेतीिवषयक धोरणा ंचा शेतमाला या िकंमतीवर प रणाम झा याच े िदसून येते. munotes.in
Page 23
कृषी िवपणन
23 प रणामत : शेतक याने उ पािदत क ेले या उ पादनास यो य िक ंमत ा होण े आव यक
असते. शेतजिमनीच े आकारमान जा त अस ेल, उ पाद नाम ये िभ नता आढ ळून येत
असेल, उ पादनासाठीच े हवामान अन ुकूल रािह यास आिण श ेतक याने िपका ं या
अदलाबदलीब लचा घ ेतलेला िनण य अच ूक रािह यास श ेतीमध ून ा होणार े उ पादन
जा त राहत े. शेती उ पादनात झाल े या वाढी मुळे यांचा स ंबंध श ेतमाला या
िव यव थ ेशी येतो.
सामा यत : बाजारप ेठ (Market ) या श दाचा अथ आपण खर ेदी-िव ची जागा असा घ ेतो.
अथ शा ात मा ही स ं ा यापक अथा ने वापरली जात े. व तू या उ पादनापास ून
उपभोगापय त होणा या ि या बाजार संक पनेत समािव क े या जातात . शेतमाला या
िवपणनाचा व ेगळेपणान े अ यास याची गरज आह े. कारण औ ोिगक माला या
पुरवठ्यावर उ पादकाच े बरेचसे िनयं ण असत े याम ुळे व तूची िक ंमत ठरिव यात याचा
सहभाग अस ू शकतो . शेतमालाबाबत मा अस े िनि तपण े हणता य ेत नाही. शेतकरी वग
सामा यत : असंघिटत असतो . याला माल व रत िवक याची गरज असत े. संघिटत अशा
यापारी वगा शी संबंध येतो आिण िव करताना अन ेक म य था ंना त ड ाव े लागत े. या
वैिश ्यामुळे शेतमाला या िव चा वत ं पणे िवचारात घ ेणे आव यक आह े.
उ पादनवाढीसाठी आव यक या सव य ना ंची पराका ा करतो . पण उ पािदत माल
िवक याचा प ूण अिधकार शेतक या ंना नाही. यामुळे यापारी ठरवतील ती िक ंमत याला
वीकारावी लागत े. उ पादनखचा या मानान े िकंमत कमी िम ळा याने शेतकरी कजा या
खाईत लोटला जातो . ामीण िवकासासा शी संबंिधत अशी ही सम या आह े.
३.२ कृषी िवपणनाची स ंक पना
उ पादनाशी स ंबंिधत अस णा या ाथिमक ि या ंचा समाव ेश असणारा खाजगी यवसाय
हणज े कृषी यवसाय . सव सामा यपण े पीक वाढिवण े व पश ुधन वाढिवण े य ांसाठी
वापर यात य ेणा या साधनांचा उपयोग क ृषी यवसायात कर यात य ेतो.
कृषी िवपणन या या :
कृषी िवपणन हणज े अशी ि या क यात श ेतक या ंची उ पादन क ेले या माल ाहका
पय त पोहोच यासाठी ि या तवारी , माणीकरण , साठवण , िवतरण इ यादी गो चा
समाव ेश असतो .
सहकारी कृषी िवपणन या या :
आप या सद या ंना उ पािदत क ेले या व त ूची एक िक ंवा अन ेक कारची िवपणन काय
कर यासाठी उ पादका ंनी एकि त य ेऊन थापन क ेलेली स ंघटना हणज े सहकारी कृषी
िवपणन होय .
सहकारी िवपणन हणज े िव य स ंघटन िक ंवा िव च े काय कर यासाठी उ पादका ंनी तयार
केलेले संघटन होय . munotes.in
Page 24
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
24
१) Agricultural Marketing in its wedest Sense , Comprises of all the
operations involved in the movement of food and raw materials from
the farm to the final cinsumes .
२) जे हा श ेतमालास यो य िक ंमत ा हावी हण ून उ पादक असल ेले शेतकरी सहका र
त वा या मा यमात ून सहकारी स ं था काय ातील तरत ुदीनुसार एकि त य ेऊन
शेतमालाची खर ेदी-िव कर यासाठी स ं था थापन करतात आिण या स ं थेची
न दणी चिलत काय ातील तरत ुदीनुसार क ेली जात े. अशा सहकारी स ंघटनेला कृषी
िवपणन अस े हणतात .
३) कुन या च अथ शा ा या मत े जेथे व त ूची खर ेदी व िव होत े. या जाग ेला
बाजार हणण े पुरेसे नाही . बाजार हणज े ाहक आिण िव ेते य ां यात म ु संपक
अस यान े िविश व त ूंची िक ंमत सहजपण े आिण व रत समान हो याची व ृ ी
असत े.
४) ो. जे स टीफ स या मते बाजारप ेठ िकंवा यापार ध ंदा ा ंचा व त ू या िविनमया ंशी
संबंध असतो आिण या ं या म य े क या मालाच े प या मालात पा ंतर होऊन तो
उपभो याला हातात पड ेपय त करा या लाग णा या ि येची गती होत असताना
ित या िनरिनरा या अव थाशी स ंबंिधत असणार े खरेदी-िव चे यवहार य ेत
असतात . अशा यवहारात क ेवळ व तूंची खर ेदी िकंवा िव करण े एवढ्याच ि या ंचा
अंतभा व नस ून यासाठी प ैशांचा प ुरवठा, िवमा उतरिवण े, सं ह करण े, वाहतूक
इ याद चा समाव ेश होतो .
५) पैसे यां या मत े कृषी बाजारप ेठ िकंवा व त ुिविनमय क हणज े या िविश कार या
संघिटत बाजारप ेठेतून या बाजारप ेठेने ठरव ून िदल े या िनयमा माण े सद या ंना
व तूची खर ेदी-िव कर याचा करार िक ंवा भिव यका ळात यावया या व त ूंचा करार
कर यात य ेतो. या बाजारप ेठेला कृषी बाजारप ेठ िकंवा व त ु िविनमय क हणतात .
आपली गती तपासा
कृषी िवपणनाची स ंक पना सा ंगा.
३.३ कृषी िवपणनाच े व प
१) कृषी यवसाय :
उ पादनाशी स ंबंिधत असल े या ाथिमक ि या ंचा समाव ेश असल ेला खाजगी यवसाय
हणज े कृषी यवसाय . सव सामा यपण े िपके वाढिवण े व पश ुधन वाढिवण े यासाठी
वापर या त येणा या साधना ंचा उपयोग क ृषी यवसायात क ेला जातो .
munotes.in
Page 25
कृषी िवपणन
25 २) िवपणन (बाजारप ेठ) :
उ पादकापास ून ते खरेदीदारापय त िकंवा अंितमरी या उपयोग कर णा या य पय त व त ू
आिण स ेवा पोहोचिव णा या िविनमया या ि य ेस िवपणन (बाजारप ेठ) असे हणतात .
कृषी िवपणनाच े दोन भाग आ हेत.
१) कृषी िवपणनात क ृषी उ पा िदत क या मालाचा प ुरवठा करणे.
२) कृषी िवपणनात क ृषी उ पा िदत क या माला वर सं कारण क न पुरवठा करणे.
कृषी िवपणन यव थ ेचे घटक :
१) िवपणन काय : लाक अँड लाक यांनी िवपणनकाया चे केलेले वग करण आता
सव मा य झाल ेले आहे. यांनी िविनमयाची काय , व तु-पुरवठ्याची काय आिण साहा यक
काय असे िवपणनकाया चे मुख तीन िवभाग पाड ून, पुढे येक काया त कोण या द ु यम
काया चा समाव ेश होतो , हे प क ेलेले आहे. िविनमय काया त ाम ु यान े िव व खर ेदी
यांचा समाव ेश होतो . संभा य ाहकाच े मन वळव ून या ंनी िविश व त ूची खर ेदी करावी ,
ासाठी िविवध पात या ंवर कर यात य ेणा या सव ि या ंचा िव काया म ये समाव ेश
होतो. िव काया त व त ू-िनयोजन व िवकास , संभा य ाहका ंशी संपक साध याची ि या ,
मागणीची िनिम ती, िव करा रा या अटी व या य ात आण या या ि या िवश ेष
मह वा या मान या जातात . िवपणन यव थापनाचा जो भाग व त ूंची िव
प रणामकारकपण े घडव ून आण या या य ना ंशी असतो , याला ‘िव यव थापन ’ असे
हणतात . िवि यव थापनाला आपल े िव धोरण ठरवाव े लागत े व तदन ुसार िव च े
इ ांक सा य कर यासाठी करा या लागणा या य ना ंना ‘िव िनयोजन ’ असे हणतात .
यात ाम ु यान े िव च े उि सा य कर यासाठी यापक काय मांची आखणी करण े,
काय णाली िनि त करण े, िव स ंघटने या य ेक घटका ंचे काय ठरिवण े आिण या सव
घटका ं या य ना ंम ये सम वय साधण े ा बाब चा समाव ेश होतो . िव -िनयोजनाच े यश
ब याच अ ंशी िव -िनयं णावर अवल ंबून असत े. िवपणनिवषयक धोरण े व िव योजना
काया ि वत कर यासाठी अहवाला ार े तसेच सा ंि यक य िव ेषण, प यवहार आिण
यि गत स ंपका या मा यमान े पय वे ण कर या या प तीला ‘िव -िनयं ण’ असे
हटल े जात े. िव -िनयं णाम य े पूव िनधा रत माणा ं या आधारावर िव काया चे
मू यांकन कर यासाठी होणा या सव य ना ंचा समाव ेश होतो .
२) िवपणन यव थापन : िवपणना या े ाम य े यव थापनाची त व े व प ती या ंचा अवल ंब
कर या या ि य ेला ‘िवपणन यव थापन ’ असे हणता य ेईल. संपूण िव य
मोिहम ेमधील सव अव था ंम ये केली जाणारी योजना ंची आखणी व या ंची अंमलबजावणी
व ि या ंचा अ ंतभा व िव य यव थापनात होतो. िवपणनकाय करणा या स ं थेची उि े
गाठ या या ह ेतने िवपणना या दो ही बाज ूंना लाभकारक ठरतील अस े िविनमयाच े
यवहार कर याक रता आिण बाजारप ेठांशी संबंध थािपत कर याक रता , तसेच या ंचे
संवध न व जतन कर याक रता आख यात आल े या काय मांचे िनयोजन ,
अंमलबजावणी , िव ेषण व िनय ं ण हणज े ‘िवपणन यव थापन ’ अशी या या िफिलप
कोटलर या ंनी केली आह े. िवपणन यव थापनाम य े ाहका ं या गरजा , इ छा, जािणवा
तसेच अ म या ं या प तशीर िव ेषणावर भर िदला जातो . या िव ेषणा या आधार े munotes.in
Page 26
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
26 व तूचे व प व म ू यिनधा रण, दळणवळण आिण िवतरण ही काय केली जातात .
सं थेची उि े गाठ यासाठी मागणीची पातळी , मागणीिनिम तीचा काळ आिण मागणीच े
व प िनय ंि त करण े हे िवपणन यव थापनाच े मह वा चे काय मानता य ेईल.
बाजारप ेठांमधील स ंधीचा अच ूक अंदाज घ ेणे व यान ुसार िवपणन -िनयोजन करण े, िवपणन
सं थेची उभारणी करण े, िवपणनकाया चे संचालन व िनय ं ण करण े या म ुख बाब चा
िवपणन यव थापनाम य े अंतभा व होतो .
िवपणन य ं णा; अथ पुरवठा, जोखमीच े यव था पन, बाजार -समाचार व माणीकरण या
मुख काया चा समाव ेश होतो . अथ पुरवठा हा िवपणनकाया चा आधार अस ून याम ुळे
िविनमयि या स ुरळीतपण े पार पाड यास मदत होत े. आधुिनक िवपणन यव थ ेसाठी
जमीन , इमारत , फिन चर इ . व पाची ि थर ग ुंतवणूक करावी लागत े व यािशवाय
खेळते भांडवलही मोठ ्या माणावर लागत े. आव यक त े भांडवल जमा करण े व
िवपणनकाया साठी त े उपल ध करण े या दो ही ि या अथ पुरवठ्यात अिभ ेत असतात .
िवपणना या े ात अ ंगभूत असल े या अिनि तत ेमुळे ा े ात िभ निभ न काय
करणा या य ना ज जोखीम उचलावी लागत े, ितला ‘िवपणन -जोखीम ’ असे हणतात .
िवपणन यव थ ेत नैसिग क िकंवा मानवी घटका ंमुळे िनमा ण होणारी अशी अन ेक कारची
जोखीम पतकरावी लागत े. िवपणन यव थ ेचे यश या सव जोखम च े यव थापन
कर याक रता क ेले या य ना ं या प रणामकारकत ेवर अवल ंबून असत े. जोखीम -
यव थापनात ती टाळ यासाठी कराव े लागणार े व ती अटळ अस यास कमी
कर यासाठी कराव े लागणार े य न या ंचा समाव ेश असतो . िवपणनाच े यश व ेळेवर व
अचूक िनण य घे यावर अवल ंबून असत े. या ीन े बाजारप ेठेतील मािहती व आकड ेवारी
संकिलत क ेली जात े, तसेच ितच े िव ेषण् क न व अथ लावून या आधार े िनण य घेतले
जातात . या घटका ंचा म ुख िवपणन य ं णेत समाव ेश होतो
३.४ कृषी िवपणनाच े कार
https://indiansfarmer.com
कृषी उ पादन िवपणना ंचे कार दोन भागा ंत (वग करण ) ामु यान े केले आहे.
अ) शेतमालाचा घाऊक बाजार :
खरेदी-िव या िठकाणी मोठ ्या माणात होत े यास क ृषी घाऊक बाजार अस े हणतात .
याम य े आणखी तीन उप कार पडतात . munotes.in
Page 27
कृषी िवपणन
27 १) ाथिमक घाऊक बाजार :
शेतमाल ख ेड्यातून गावातील एका म ु य िठकाणी िव साठी आणला जातो . हा बाजार
आठवड ्यातून एक व ेळा िकंवा काही िठकाणी दोन व ेळा भरिवला जातो . या बाजारात
पशूची खर ेदी-िव असत े. भारताम य े जवळपास बावीस हजारा ंह न जा त घाऊक बाजार
आहे. यांचे यव थापन ामप ंचायतीकड े असत े.
२) दु यम घाऊक बाजार :
यास म ंडी िकंवा गुंज अस ेही हणतात . यांचे एक े १५ ते ३० िकलोमीटर एवढ े असत े.
छोट्या बा जारात ून हा श ेतमाल य ेतो. साधारणत : हा ताल ु या या िठकाणी भरतो . ा
बाजारातील यवहार घाऊक यापारी व िकरको ळ यापारी या ं या म य े होतो.
उदा : कलक याचा बाजार , सुरतचा बाजार .
३) अंितम बाजार :
शेतमालाची िव अ ंितम उपभो या ंना िक ंवा शेतमालावर ि या करणा या उ ोगा ंना
अथवा िनया तदारा ंना केली जात े. ही िव अ ंितम व पाची असत े. हणून यास अ ंितम
बाजार अस े हणतात .
ब) शेतमालाचा िकरको ळ यापार / बाजार ◌ः
िकरको ळ खरेदी-िव या बाजारात होत े. गरजे माण े खरेदी कमी -जा त करता य ेते. हे
बाजार गावोगावी व या -व या ंम ये आढळतात. तसेच या े या व पातस ु ा हा बाजार
भरतो.
क) िच लर बाजार :
या बाजारप ेठेत मालाची िकरको ळ िव होत े. ाहका ंना ठोक खर ेदीची गरज सहसा
नस यान े ते घाऊक बाजारात जात नाहीत . यां या आव यकत े माण े कमी-जा त मा ेत
माल िम ळिव या चे िठकाण हणज े िच लर बाजार .
ड) ज ा :
ज ा िक ंवा या ा भारत द ेशातील अन ेक भागा ंम ये भर याचा िदवस िनि त असतो . धािम क
मह वा या िदवशी या गो ीशी स ंबंिधत गावाला ज ा भरत े. यात क ेवळ शेतमालाच न ह े तर
पशू आिण इतर गो ची िव होत े. काही ज ा एक िदवसात स ंपतात. तर काही अन ेक
िदवस चाल ू राहतात .
३.५ कृषी िवपणनातील श ेतमाल िव या प ती
या बाजारप ेठा साधारण मोठ ्या असतात त ेथे शेतमालाची िव या ं या िकमत या
िनि त व ेगवेग या प तीन े होते. भारता या िनरिनरा या भागांम ये वेगवेग या प ती
चिलत आह ेत. यापैक काही मह वा या प ती प ुढील माण े आहेत. munotes.in
Page 28
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
28 अ) ह ा प त :
शेतकरी ज े हा बाजारात माल िवक यासाठी आणतो . ते हा या यामाफ त दलाल िक ंवा
अड या िक ंमत ठरिव याच े काम करतो . यासाठी अड या या हातावर एक कापड
टाकतात . जे यापारी मा ल खर ेदी क इि छतात . ते य ांची खर ेदी िक ंमत सा ंगताना
कापडाखाली हात घाल ून अड या या बोटा ंना पश करतात . याव न याला िक ंमत
कळते. या यापा याने जा तीत जा त िक ंमत सा ंिगतली अस ेल या ंचे नाव जाहीर क ेले
जाते. अथा त कापडा या आत या आत ठरल े या भावा ब ल श ेतकरी प ूण पणे अंधारात
असतात . यवहारातील ग ु तेमुळे अड या आिण यापारी दोघ े िमळून शेतक याला सहज
फसवू शकतो .
ब) िललाव प त :
या प तीत अनाव यक ग ु ता नाही . माल घ ेऊ इि छ णा या यापा यांना ते दे यास तयार
असल ेली िक ंमत जाहीर कर यास सा ंिगतल े जाते. जो सवा त जा त िक ंमत सा ंगेल याला
माल िम ळतो. इथेसु ा दलाल असतो . यापा यांनी आधीच आपसात ठरिवल े असेल, तर
मालाची िक ंमत पाड ून तो खर ेदी करण े या प तीतही श य आह े. परंतु िकंमत ठर याची
ि या ग ु नस याम ुळे शेतक यांची फसवण ूक कमी होत े. यापा यांची सं या जा त
अस यास या ं यात माल घ े याची पधा झा यान े शेतक याला जा त िक ंमत िम ळू शकते.
यामुळे ह ा प तीप े ा िललावप त सोयी कर ठरत े.
क) वाटाघाटीची प त :
या यापा यांना माल खर ेदी करायचा अस ेल ते सोयीन ुसार य ेऊन या ंना यो य वाढणारी
िकंमत द ेऊ करतात . शेतक यांतफ दलाल बोलणी करतो . या यापाया ची िक ंमत वाजवी
वाटेल याला माल िवकला जातो . हा यवहार दलाल करीत असला तरी श ेतक यां या
समोरच क ेला जातो .
ड) नमुना प त :
या प तीम य े शेतक याने िव स न ेलेला माल पो या ंम ये भ न तसाच ठ ेवतात. दलाल
यां या मालाचा नम ुना घेऊन यापा यांना दाखिवतो आिण या आधार े िकंमत ठरिवली
जाते या प तीला ग ु ता नसली तरी नम ुना व य माल या ं यात फरक अस या या
ख या-खोट्या श यत े या आधारावर बरीच घासाघीस होत े व यापारी वत :चा फायदा
क न घ ेतात.
ई) बंद िनिवदा प त :
शेतक यांनी आणल ेला माल यापा यांना पाह यासाठी ठ ेवतात . येकां या मालाला िविश
मांक िदला जातो . नंतर यापारी वग यांना यो य वाटणारी िक ंमत या या मा ंकानुसार
िलिहतात व आपला पस ंती म द ेतात. या आधारावर िव होत े. फसवण ुक ची श यता
बरीच कमी असल ेली ही प त िनय ंि त बाजारप ेठेत अमलात आणली जात े.
munotes.in
Page 29
कृषी िवपणन
29 फ) मोघम प त :
या प तीत श ेतकरी व खर ेदीदार या ं यात माल िव चा त डी करार होतो . परंतु िव ची
िनि ती िक ंमत ठरिवली जात नाही . य माल उचलताना बाजारात जी चिलत िक ंमत
असेल ती िदली जाईल अस े गृहीत धर यात य ेते.
ग) ढीग प त :
याम य े शेतक यां या माला या दजा नुसार ढीग क ेले जातात व स ंपूण ढीग िविश
िकमतीला िवकला जातो . या आिण अशा िविवध व पा या क ृषी िवपणनातील श ेतमाल
िव या प ती आह ेत.
३.६ सारांश
अशा कार े मूळ उ पादक श ेतक यापासून ते अंितम ाहकापय त व त ू िकंवा स ेवा
पोहचवीत असताना जी जी काय िकंवा सेवा घडतात याला िवपणन अस े हणतात . कृषी
िवपणनाच े अनेक कार ामीण भागात आपणास आढ ळून येतात. याम य े ामु यान े
ाथिमक बाजारप ेठ व घाऊक बाजारप ेठ हे सांगता य ेतील. शेतीमालाची िव करीत
असताना अन ेक प त चा वापर क ेला जातो . याम य े ामु यान े घाऊक बाजारप ेठेत 'ह ा
प त' आढळून येते. तर ाथिमक बाजारप ेठेत 'वाटाघाटीची प त ', 'मोघम प त ', 'ढीग
प त' आढळून येते. यानुसार श ेतीमालाची िक ंमत ठरवली जा ते.
कृषी बाजारप ेठांचा मोठ ्या माणावर िवकास होऊनही अ ाप श ेतीमालाची िक ंमत
उ पादक श ेतकरी ठरवीत नाही , तर शेतीमालाची िक ंमत हा िवकत घ ेणारा हणज ेच यापारी
ठरवीत असतो . यामुळे वष भर मेहनत क न श ेतक याला उ पािदत क ेले या श ेतीमालाचा
उ पादन खच िकंवा नफा िमळेलच याची खा ी नसत े याव न श ेतीमाला या बाजारप ेठेत
अ ापही यापारी वगा चे वच व आढ ळून येते.
३.७ वा याय
१) कृषी िवपणनाची स ंक पना प क न क ृषी िवपणनाच े व प सा ंगा.
२) कृषी िवपणनाची स ंक पना प क न क ृषी िवपणनाच े िविवध कार प करा .
३) कृषी िवपणनाची स ंक पना प क न क ृषी िवपणनातील श ेतमाल िव चा िविवध
प तीचा सिव तर आढावा या .
munotes.in
Page 30
30 ४
कृषी िवपणनाच े पूरक घटक
पाठाची रचना
४.० पाठाची उि े
४.१ तावना
४.२ कृषीमाल िवपणनाच े घटक
४.३ कृषी िवपणनाच े पूरक घटक
४.४ सारांश
४.५ वा याय
४.० पाठाची उि े
१) कृषी िवपणन यव थ ेतील िविवध घटक समजाव ून घेणे.
२) कृषी िवपणनातील प ूरक घटका ंचा अ यास करण े.
३) कृषी िवपणनातील िविवध काया चा अ यास करण े.
४.१ तावना
ाहक ह े िवपणन काया चे मु य ल य असत े, यामुळे ाहका ं या गरजा ंचे व प समजाव ून
घेणे, यानुसार व त ू व सेवा यांचा पुरवठा क न ाहका ंना अप ेि त समाधान िमळव ून देणे,
तसेच जािहरातत ं ाचा भावी वापर क न नवीन गरजा िनमा ण करण े, ाला िवपणन
काया त मह व असत े. या ीन े यवसाय स ंघटनेची धोरण े, काय म व य ूहरचन ेची
आखणी करण े व सुयो य स ंघटनामाफ त या ंची अंमलबजावणी करण े याचा िवपणन काया त
समाव ेश होतोच , िशवाय ाहका ं या य - ेरणांचा शोध घ ेणे, यांचा प रमाणा मक व
गुणा मक अशा दो ही ि कोना ंतून अथ लावण े, हेदेखील िवपणन काया त अप ेि त असत े.
शेतमाला या बाजारप ेठेत वावरणा यां िविवध म य थ वावरत असतात . खरेदीदार ,
म य थ , यापारी , सरकार ह े घटक अथवा स ं था बाजारप ेठेतील काय कत िवपणन काय
पार पाडीत असतात िक ंवा ते िवपणन स ेवा देत असतात . िशवाय इतर घटक अथवा स ं था
यामधे िवमा स ुिवधा, िव स ुिवधा िक ंमत िनधा रक मनु यबळ यव थाप क काय रत
असतात . हे घटक अथवा स ं था अिभसरणाच े काय करत असतात . munotes.in
Page 31
कृषी िवपणनाच े पूरक घटक
31 ४.२ कृषीमाल िवपणनाच े घटक
कृषी िवपणन यव थ ेत मूळ उ पादक श ेतक यांपासून ते अंितम ाहकापय त शेतीमाल जात
असताना अन ेक काय आिण स ेवा घडत असतात . ही काय आिण स ेवा पुरिव यासाठी
अनेक य ची , सं थांची मदत भासत असत े. कारण श ेतीमालाच े उ पादन आिण याला
असणारी मागणी ही इतर िठकाणी अस याम ुळे अनेक म य था ंची साख ळी असत े.
येकजण आप या कामाच े किमशन घ ेत असतो . उ पादका ंचा माल उपभो याजव ळ
पोहोचिवण े हा िव चा श ेवटचा भाग असतो . हणज े िव चा श ेवट असतो . हणज े
िव या ि य ेत सु वातीला उ पादक व श ेवटी उपभो ा असतो आिण या ं या या
यवहारात उपभो ा या ंना जोडणार े अनेक दुहे असतात . याव न ामीण िवपणनाच े काही
घटक प ुढील माण े सांगता य ेतील.
१) उ पादक :
उ पादनात सहभागी होणार े, हणज े कामगार श , समाज आिण मालक या ंना
एकि तपण े उ पादक समुदाय िक ंवा उ पादक हणून संबोधल े जात े. कृषी उ पादका ला
उ पादनासाठी आव यक साधन े कमी िकंमतीत िम ळावी व या ं या उ पादनाची िक ंमत
जा तीत जा त िम ळावी, अशी अप े ा असत े. कृषी उ पादक हा िवपणन यव थ ेतील
ाथिमक घटक आह े.
२) खरेदीदार :
माल यो य माणात व यो य व ेळी िवकत यावयाचा , तर खर ेदीदार स ं थेस काही अ ंतग त व
बा घटका ंचा िवचार करावा लागतो . अंतग त घटका ंत उ पादना या व ेगा या ीन े
खरेदीचे आव यक त े प रणाम ठरिवण े; माल िटकाऊ आह े क नाशव ंत आह े, याची गरज
ऋतुमानान ुसार आह े क िनयिमत व पाची आह े वा एकदाच उद ् भवणारी आह े याचा
िवचार करण े; मालाचा साठा ठ ेव यास जागा व भा ंडवल िकतपत उपल ध आह े व यासाठी
शासक य म ेहनत व खच िकती पड ेल याच े तपशील िनि त करण े; या स व बाब चा स मावेश
होतो.
खरेदीदाराची अप े ा कमीत कमी िकमतीला चा ंग या दजा चे उ पादन (व तू) िमळावी अशी
अपे ा असत े.
३) बाजारप ेठेतील म य थ आिण यापारी :
म य थ व यापारी या ंना वाढ या उ प नाची आिण जा तीत जा त नप Ìयाची अप े ा
असत े. ते उ पादक (शेतकरी ) यां याकड ून कमीत कमी िकमतीला माल खर ेदी करतात
आिण ाहका ंना जा तीत जा त िकमतीला िवकतात .
४) सरकार :
वरील तीन वगा तील िहतस ंबंधात स ंघष असतो . परंतु सरकारला या स ंघषा चे समायोजन
क न सवा चे िहत साधायच े असत े.
munotes.in
Page 32
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
32 ५) बाजारप ेठ मू य ठरिवण े एक ि या :
कृषी बाजारप ेठेत क ृषी उ पािदत व त ूंचे उ पादकापास ून ाहकापय त क ेले या
ह तांतरणांचा समाव ेश होतो . यामुळे खालील उपयोिगता िनमा ण होत े.
१) काल उपयोिगता :
साठवण ूक यव थ ेमुळे व तूंना काल उपयोिगता िनमा ण होत े.
२) थळ उपयोिगता :
व तूं या थाना ंतरणाम ुळे व तूला थ ळ उपयोिगता िनमा ण होत े.
३) आकार उपयोिगता :
ि य े या ि य ेमुळे व तूला आकार उपयो िगता िनमा ण होत े.
वरीलप ैक कोण याही एका उपयोिगत ेचा वापर क न यापारी व उ पादक क ृषी
उ प ना या क चा मालाची िक ंमत खर ेदीदारास ठरव ून देतो.
४.३ कृषी िवपणनाच े पूरक घटक
शेतमाल िवपणन खचा वर या अन ेक घटका ंचा प रणाम होतो याप ैक काही मह वाच े
घटक प ुढील माणे सांगता य ेतील.
१. भावी िवपणन : कृषी मालाच े भावी िवपणन िवपणन कस े होईल , हे पाहणे
शेतक या ं या ीन े अ य ंत मह वाची बाब आह े. आज आध ुिनक त ं े वाप न मालाच े
भावी िवपणन हणज ेच खर ेदी िव करता य ेते. याकरीता िवतरण साखळी िनमा ण करता
येते. िवतरण साखळी ार े शेतमाल लवकर व चा ंग या ि थतीत ाहका ं पय त पोहचवीता
येतो. शेतकरी याम य े यश वी झाला िक ंवा भावी िवपणन त ं अवगत क शकला तर
याला चा ंगली िक ंमत ा करता य ेईल.
२. िव प ुरवठा: शेतमाल िवपणन ि य ेत िव िवषयक बाब ना द ेखील मह व आह े.
शेतक या ंकडे भांडवल, पैसा नस यान े बरेचदा श ेतकरी जाग ेवरच िक ंमत थािनक
पातळीवर उ पािदत माल िवकतो . पैशा अभावी श ेतक या ंची माल िवक ून पैसे येई पय त
थांब याची ि थती नस यान े तो आपला माल अडचणीत िवकतो , परीणाम अ य ंत कमी
िकंमत िमळत े. अशा व ेळेस ता प ुर या िव ीय स ुिवधा द ेणारी यं णा िव प ुरवठा हवी .
३. िवमा स ुिवधा: इतर औ ोिगक उ पादना माण े शेतमाल उ पादनाचा द ेखील िव
यव था य ं णेत िवमा हा मह वप ूण घटक बनला पाहीज े. यामुळे उ पादन ते िव या
कालावधीतील जोखीम कमी करण े श य होईल .
४. िकंमत िनधा र: िकंमत िनधा र हा अन ेक वषा पासून असल ेला एक कळीचा म ु ा आह े.
काही श ेती उ पादन े वगळता आजही अन ेक शेती उ पादन े या स ंक पन े या बाह ेर आह ेत.
munotes.in
Page 33
कृषी िवपणनाच े पूरक घटक
33 ५. मनु य बळ यव थापन : शेतमाल िव यव थ े मधे मनु य बळास अ यंत मह वाच े
थान आह े. िकंबह नI इतर कोण याही घटका ंपे ा हा घटक मह वाचा आह े. कारण मालाची
िव करताना िविवध कारची माणस व या ंचे कौश य कामास य ेते.
६. साठवण ूक यव था :शेतमालाच े उ पादन औ ोिगक माला माण े संपूण वष भर स ु
राहत नाही , तर ते िविश ह ंगामातच होत े व संपूण वष भर पुरवावे लागत े. यासाठी श ेतमाल
यवि थतपण े साठव ून ठेवावा लागतो व याक रता खच करावा लागतो . नाशव ंत
शेतमालाबाबत उदा : फळे, भाजीपाला इ यादीसाठी शीतसाठवण यव था , आव यक
अस यान े हा खच जा त य ेतो.
७. तवारी :
https://agric ळltळristm ळsa.com
औ ोिगक माला माण े शेतमालाम य े माणीकरण िदस ून येत नाही , तर याम य े िविवधता
असत े. उदा. सं ी, मोसंबी, िलंबू इ यादी . यामुळे यांचे िविवध गटा ंवर तवारी क न
िव क ेली जात े. याक रता श ेत मालाची तवारी लाव यावर काय कराव े लागत े.
आपली गती तपासा
कृषी िवपणनातील प ूरक घटक सा ंगा.
४.४ सारांश
शेतमाला या िवपणनात अस े आढ ळून येते क , शेतमाल िवकास श ेतकरी आिण खर ेदी
करणारा यापारी या ं याम य े दलाला ंची िक ंवा या ंची साख ळी असत े. येक दलाल
आप या कामाचा / स याचा मोबदला िक ंवा िकंमत घेत असतो . यापारी वग संघिटत
असतो आिण बदल या प रि थतीचा जाणीव ठ ेवणारा अस यान े म य थ स ंगनमत क न
शेतक या ंना फसव ू शकतो . फसवण ुक मुळे आिण किमशनम ुळे शेतक या ं या हाती पडणारी
र कम बरीच कमी असत े. यामुळे यांचे शोषण होत े. जेथे िनयंि त बाजारप ेठा अथवा याड
अि त वात आली आह ेत. तेथे म य था ंचा यवहाराला थोडा पायब ंद बसला आह े.
शेती, उ ोग व स ेवा या सव े ांम ये िवपणनाच े मह व असत े. िवकिसत व िवकसनशील
अशा दो ही द ेशांम ये िवपणनाच े मह व सारख ेच अस याच े िदस ून येते. आिथ क munotes.in
Page 34
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
34 िवकासा या स ंदभा त िवपणन काया चे मह व कषा ने जाणवत े. िवपणन यव थ े या
मा यमात ून कारखानदार व उ पादकस ं था या ं याकड ून उ पािदत व त ू यो य अशा
बाजारप ेठेम ये, यो य व ेळी व यो य माणात पोहोचिव या जातात . िवपणन यव थ े या
मा यमात ून ाहका ं या गरजा ंचे व प व प रणाम आिण उ पािदत व त ूंचे व प व या ंचे
प रणाम या ंम ये सामंज य िनमा ण करता य ेते. िवपणन यव थ े या काय मतेवर िवपणन -
प र यय , व तूंची बाजारातील िक ंमत आिण पया याने ाहका ंना िमळणार े समाधान अवल ंबून
असत े. िवपणन यव था ही उप मशील कारखानदार , यव थापक व समाज या ंना
जोडणारा द ुवा अस ून समाजाची स ंप नता अवल ंबून असत े. शेतक या ंनी तस ेच
कारखानदारा ंनी उ पािदत क ेले या मालाला यो य िक ंमत िमळण े व याम ुळे उ पादनात
वाढ कर यास या ंना ो साहन िमळत े. समाजातील यश ला यो य िदश ेने वळव ून
आिथ क य वहारा ंची पातळी वाढिव याला िवपणन यव था कारणीभ ूत होऊ शकत े. ही
प रि थती उप मशील उ पादका ंना अिधक स ंधी िमळव ून देते व यव थापनाच े
यवसायीकरण कर यासाठी उपय ु होऊ शकत े. िवपणन यव थ े या मा यमात ून िविवध
गरजांची पूत ता होत असत े.
४.५ वा याय
१. कृषी िवपणनातील प ूरक घटका ंचा आढावा या .
munotes.in
Page 35
35 ५
कृषी िवपणन
कृषी िवपणनाच े मह व आिण सम या
पाठाची रचना
५.० पाठाची उि े.
५.१ तावना .
५.२ कृषी िवपणनाच े ामीण िवकासातील मह व .
५.३ कृषी िवपणना या सम या .
५.४ कृषी िवपणना या सम या ंवर उपाययोजना .
५.५ सारांश.
५.६ वा याय .
५.० पाठाची उि े
१) कृषी िवपणनाच े ामीण िवकासातील मह व समजाव ून घेणे.
२) कृषी िवपणना या िविवध सम या ंचा अ यास करण े.
३) कृषी िवपणना या सम य ेवर िविवध उपाययोजना ंचा अ यास करण े.
५.१ तावना
आधुिनक का ळात जगातील सव च रा ा ंम ये िवपणनाच े मह व वाढत अस ून वेगवेग या
अथ यव था वीकारल े या द ेशातून िवपणनाचा व ेगाने िवकास होत आह े. िवकिसत आिण
िवकसनशील द ेशां या अथ यव थ ेत िवपणनाला सव च थान ा झाल े आहे. आधुिनक
काळात संपूण जग हीच एक बाजारप ेठ बनली आह े. पीटर या मत े िवपणन ह े साधारण त:
िवकसनशील द ेशां या आिथ क जीवनामधील सवा त दुल ि त े आह े असे असल े तरी
अशा द ेशां या अथ यव थ ेत िवपणनाला मह व नसत े असे नाही.
ाहकाला स ंतोष द े या या ीन े आिण स ंघटनेची उि े सा य कर या या ीन े व त ू
आिण स ेवांचा पुरवठा ाहकास कर या या ीन े करावी लागणारी सव काय हणज े
िवपणन होय . ाहका ंना िक ंवा समाजाला समाधान द े या या ीन े मालाची खर ेदी
कर यापास ून आिण एक ीकरण कर यापास ून य ाहकास मालाचा प ुरवठा कर या या
ीने करा या लाग णा या सव काया चा िवपणन या स ं ेत समाव ेश होतो . थोड यात
िवपणन हणज े केवळ िव करण े एवढ ेच नसून िवपणनात िव प ूण िव र ा या
लागणा या सव सेवांचा समाव ेश केला जातो . munotes.in
Page 36
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
36 िकंमतीमधील चढउतार , व तूंचा मालाचा अित र पुरवठा, मालाची साठवण
कर यासाठी खाजगी , साव जिनक , सरकारी व ब ंिद त गोदा मांची कमतरता उ पािदत व त ू
उपभो या ंपय त वाह न न े या या ीन े वाहत ूक हे एक मह वाच े िवपणनकाय मानल े जाते.
वाहतुक या िविवध साधना ंचा िवकास हा आिथ क िवकासाचा व ेग ठरिवणारा एक िनणा यक
व पाचा घटक असला तरी , िवकसनशील द ेशात याबाबत प ुरेशी यव था नस याच े
नेहमीच अन ुभवास य ेते या व अशा अन ेक सम या ंवर या करणात काश टाकणार आहोत
िशवाय िवपणना या िवकासालाही तो कारणीभ ूत ठरतो .
िवपणना या या या :
िवपणन या स ं े या काही म ुख या या खालील माण े आहेत.
१. लाक व लाक :
व तू आिण स ेवांचे ह तांतर घडव ून आण णा या व या ं या वाटपाची यव था उपल ध
क न द ेणा या सव य ना ंचा समाव ेश िवपणनात होतो .
२) ुगे व िमच ेल -
उ पादनापास ून उपभोगापय त व त ू व स ेवा पोहोचिव या या ि या ंचा िवपणनात समाव ेश
होतो. थान , समय व मालक उपयोिगताची िनिम ती कर याच े काय करणार े ते अथ शा ाच े
एक अ ंग होय .
३) एडवड कौ डक व रचड ि टल
िवपणन ही अशी यवसाय ि या आह े क िज या साहा यान े उ पािदत व त ू आिण
बाजारप ेठ याम य े सम वय क ेला जाऊ शकतो आिण व त ू या मालक म य े बदल घडव ून
आणला जातो .
४. िफिल स कोटलर :
िवपणन ही अशा कारची मानवी ि या आह े क िजच े उि िविनयम ि या ं या
मा यमात ून गरजा व आव यकत ेची पूण ता करण े हे असत े.
५.२ कृषी िवपणनाच े ामीण िवकासातील मह व
शेतमाला या िवपणनावर या ं या उ पादना ंची यशि वता अवल ंबून असत े. याव न
शेतमाल िवपणनाच े मह व ल ात य ेते. कृषी िवपणनाच े मह व प ुढील माण े आहे.
१) शेतमाल उ पादनाची ेरणा :
भारतासार या िवकसनशील द ेशात श ेतमालाच े उ पादन िनसगा या लहरीवर अवल ंबून
असत े. िनसग अनुकूल अस ेल तर उ पादन चा ंगले येते. अ यथा उ पादन घटत े. िनसग
मनु या या हातात नस याम ुळे शेती उ पादनात सतत अिनि तता असत े. ती कमी
कर याच े काम बाजारय ं णा करत े. जर बाजारय ं णा िनकोप अस ेल, तर श ेतक यां या munotes.in
Page 37
कृषी िवपणन कृषी िवपणनाच े मह व आिण सम या
37 मनात अिनि तत े या ऐवजी िनि तता िनमा ण होईल व याला उ पादनवाढीसाठी ेरणा
िमळेल.
२) िवपणन ह े उ पा दकाच े अंितम उि :
कोणताही उ पादक ज े हा व त ूचे उ पादन करतो . ते हा या व त ूची िव करण े आिण
यापास ून नफा िम ळिवणे हे यांचे अंितम उि असत े. यामुळे जोपय त उ पािदत मालाची
िव होत नाही . तोपय त िवपणन ची ि या प ूण होत नाही . याव न श ेतमालाच े िवपणन
िकती मह वाच े आहे हे समजत े.
३) काय मतेचा एक प ैलू :
शेती उ पादनाम य े िविवधता असत े. वेगवेग या भागातील श ेतकरी िविवध व त ूचे उ पादन
करतात . ते संपूण देशभर पसरल ेले असतात . िकंबह ना एखा ा भागात एकाच व त ूचे
उ पादन घ ेतले जात अस ेल तर त ेदेखील िविवध दजा चे असत े. यामुळे शेतमाल िवपणन
यव था भावी अस ेल, तर य ेक भागातील श ेतक याला आप या श ेतमालाच े यां या
दजा नुसार म ू य िम ळते आिण श ेती उ पादन आिण िवपणनात काय मता िनमा ण होत े.
४) शेतमाल िवपणन म आिध यात वाढ :
शेतकरी शेतीत उ पािदत हो णा या एकूण उ पादनाचा काही भाग वत : या उपभोगासाठी
तर काही िबयाण े हणून वापर यासाठी राख ून ठेवतात व बाक चा माल बाजारात िव साठी
आणतात . यालाच श ेतमालाच े िवपणन म आिध य अस े हणतात . हे आिध य िबगर
शेतकरी लोका ं या गरजा पूण करते. याक रता श ेतक यांना उ पादनासाठी व उ पािदत
शेतमाल बाजारात आण यासाठी ेरणा िम ळाली पािहज े. या ीन े शेतमालाच े िवपणन ह े
एक मह वाच े काय ठरते कारण श ेतमाल िवपणन भावी अस ेल, तर श ेतमालाच े िवपणन म
आिध यद ेखील वाढत े राहत े.
आपली गती तपासा
१) कृषी िवपणना या या या सा ंगा.
२) कृषी िवपणनाच े ामीण िवकासातील मह व िलहा .
५.३ कृषी िवपणना या सम या
१) ती ा मत ेचा अभाव :
भारतातील सीमा त व लहान श ेतक यांचे उ प न कमी अस यान े तो न ेहमी कज बाजारी
असतो . कधी श ेती या कामासाठी , तर कधी उपभोग खचा साठी यांने गावातील सावकार
िकंवा यापाया कडून कज घेतलेले असत े. कधी-कधी अटीसिहत कज वीकारल ेले असत े.
पीक आ यान ंतर त े सावकाराला िवकाव े लागत े. शेतमाल ह ंगामात व रत िव साठी
बाजारात ग े याने शेतमालाचा प ुरवठा जादा झा यान े िकंमती कमी होतात . अशा कमी
िकंमतीला श ेतक याला आपला श ेतमाल िवकावा लागतो . कारण चा ंगली िक ंमत िम ळेपय त munotes.in
Page 38
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
38 थांब याची या ंची आिथ क मता नसत े. तसेच माल साठव ून ठेव याची य ं णा उपल ध
नसते. यामुळे यांची सौदाश अ य ंत कमी असत े. शेतकरी अस ंघिटत अस यान े
बाजारप ेठेतच या ंचे शोषण होत े, तर दलाल वग मा िदवस िदवस ीम ंत होत जातो .
२) साठवण ूक सोयीचा अभाव ◌ः
शेतमालाची साठवण ूक शा ीय प तीन े करण े आव यक असत े. यो य बाजारप ेठेत यो य
वेळी दज दार श ेतमाल िव साठी उपल ध हावा हण ून साठवण ुक या आध ुिनक सोयी
उपल ध असा या लागतात . परंतु भारतातील बह स ं य श ेतकरी पर ंपरागत व सदोष
प तीन े शेतमाल साठव ून ठेवतात . साठवण ुक या या द ेशी प तीम ुळे उंदीर, घुशी, क टक ,
ऊन, वारा, पाऊस यापास ून शेतमालाची मोठ ्या माणात न ुकसान होत े. भारतीय श ेतकरी
गरीब अस यान े व याच े उ पादना ंचे माणही अ प अस यान े यांना गोदामावर खच करण े
श य नसत े. तसेच गोदामा या सोयी सव उपल ध नस यान े येईल या िकंमतीला
शेतमाल िवकावा लागतो .
३) वाहत ूक सोयीचा अभाव :
शेतमाल नाशव ंत असतो . जरी तो नाशव ंत असला तरी तो माल िवक याची घाई असत े.
यामुळे शेतमालाची बाजारप ेठेत ताबडतोब पाठवणी कर यात वाहत ूक साधन े काय म
असण े आव यक असत े. भारतात ख ेडी व शहरा ंना जोडणार े र त े क च े आह ेत.
पावसा यात या र याव न वाहत ूक करता य ेत नाही . या का ळात वाहत ुक चे एकम ेव
साधन हणज े बैलगाडी असत े. यामुळे अनेक अडचण ना त ड द ेत शेतमाल शहरा ं या
िठकाणांपय त घेऊन जा याप े ा ते थािनक बाजारातच या ंची िव करतात व याम ुळे
शेतमालाला चा ंगला दर िम ळत नाही .
४) म य था ंची मोठी साख ळी ◌ः
https://www.orfonline.org
munotes.in
Page 39
कृषी िवपणन कृषी िवपणनाच े मह व आिण सम या
39 शेतक यांना िमळणारी श ेतमालाची िक ंमत याम य े बरीच तफावत आह े. याचे कारण हणज े
शेतमाल िव यव थ ेत अन ेक म य थ काम करीत आह ेत. उदा. सावकार , िफरत े
यापारी , दलाल , क चे अडत े, प के अडत े, घाऊक यापारी इ यादी व य ेक म य थाला
यातून नफा हवा अस यान े शेतमाला ंची िक ंमत य ेक ट यात वाढत जात े. म य थ व
दलाल श ेतक यांना अ प िक ंमत द ेऊन शोषण करतो तर ाहकाकड ून क चा अड या ,
प या अड या , घाऊक यापारी व िकरको ळ यापारी जबरद त िक ंमत वस ूल क न
वत:चे किमशन वाढिवतात .
५) शेतमाला या तवारीचा अभाव :
बाजारात िव साठी आणल े या श ेतमालाची तवारी व माणीकरण करण े आव यक
असत े. परंतु भारतीय श ेतकरी या व पाम य े िव ला पीक आणतो . यांचा िनि त दजा
ठरिवल ेला नसतो . यामुळे कोण या िकमती यो य आह ेत. हे िनि त करण े श य नसत े.
ाहकाला श ेतमाल िवकत घ ेताना आप या गरज ेनुसार यो य दजा चा शेतमाल घ ेत आह ेत
िकंवा नाही िक ंवा याब ल साश ंकता असत े. यामुळे तो मागणी कमी करतो . जर
शेतमालाची तवारी लाव ून मािणत दजा चा शेतमाल बाजारात आणला तर िव वाढ ेल
तसेच िकंमत चा ंगली िम ळेल. शेतक यांनाही क ेवळ उ पादन प ूण नगस ं या वाढिव याऐवजी
गुणव ा स ुधार यास ो साहन िम ळेल.
६) बाजारिवषयी मािहती चा अभाव :
बाजारात ठरािवक श ेतमालाला आज कोणती िक ंमत उपल ध आह े, हे अनेक शेतक यांना
माहीत नसत े. यां या अ ानाम ुळे कमी िकंमतीला ख ेड्यातच श ेतमाल िवक ून टाकतात .
शेतमाल शहरात िवक यास जादा िक ंमत िम ळेल यांची जाणीव नस यान े ते तसा य न
करत होता .
७) वजने व मा पे यांची िविवधता :
भारताम य े १९५८ सालापास ून मेि क प ती या वजन े व मापा ंचा वीकार क ेलेला आह े.
इतर वजन े व माप े वापर यास काय ान े बंदी केली असली तरी ख ेडेगावात अज ूनही
आदबी , पायली इ यादी िविवध कारची वजन े व माप े वापरली जातात . यामुळे शेतक यांचे
नुकसान होत े.
८) अनेक कारच े कपट यवहार
भारतीय श ेतकरी अडाणी अस यान े खरेदी-िव या स ंबंधी अन ेक कारच े कपटप ूण
यवहार क ेले जातात . खोटी वजनमाप े वापरली जातात . तसेच बाजारभाव कमी िदला
जातो. इतकेच न ह े तर या रकम ेतून इतर अन ेक रकमा वजा क े या जातात . उदा. हमाली ,
तोलाई , तसेच धमा दाय नावाखाली अन ेक देण या जबरद तीन े वसूल के या जातात .
९) िव ेय वाढ याच े अ प माण
भारतीय श ेतकरी िनवा द शेती करीत अस यान े अ नधा या या एक ूण उ पादनाप ैक िव ेय
वाढ याच े माण कमी असत े. िव ेय वाढावा कमी अस यान े यांचे उ प न कमी असत े. munotes.in
Page 40
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
40 साहिजकच इतर व त ू खरेदी कर याची या ंची कुवत कमीच असत े. तसेच िबगर श ेती
े ातील लोका ंना अ नधा या ंची गरज असत े. परंतु शेतक यांचा िव ेय वाढावा कमी
अस यान े सरकारला अ नधा याची आयात करावी लागत े.
१०) शेतकरी सघटना ंचा अभाव :
भारतीय श ेतकरी िनर र व अडाणी आह ेत. तसेच ते देशभर िवख ुरलेले आहेत. शेतकरी
संघिटत नस यान े व य ेक जण आपला श ेतमाल बाजारात िवकत अस यान े यांची
िपळवणूक कर याची स ंधी यापारी वगा ला िम ळते. यां या मालाला कमी िक ंमत द ेणे,
चांगला माल अस ूनसु ा केवळ तवारी व माणीकरण न क े याने या मालाला द ु यम
ठरिवण े असे कार सरा स चाल ू आहे. तसेच एका श ेतक याने केलेला शेतमालाचा प ुरवठा
हा एक ूण पुरवठ्याचा अ य प भाग अस यान े कोणताही व ैयि क श ेतकरी श ेतमाला या
िकंमती िनय ंि त क शकत नाही . शेतक याम ये संघटनेचा अभाव अस यान े ते जा त
िकंमत िम ळवू शकत नाहीत .
११) शेतमालाची उ पादनान ंतर व रत िव ◌ः
भारतीय श ेतक याची आिथ क ि थती , हंगामाप ूव घेतलेले कज आिण कौट ुंिबक गरजा
इ याद चा िवचार क े यानंतर श ेतक याकडून श ेतमाल िनघा यान ंतर व रत या
शेतमालाची िव आप या गरजा प ूण कर यासाठी क ेली जात े. शेतीमालाच े उ पादन
झा यान ंतर बाजारप ेठेत िव साठी य ेणा या मालाच े आिध य / माण जा त असत े. जे हा
शेतमालाच े बाजारप ेठेतील माण वाढत े. ते हा श ेतीमाला या िकमती कमी होतात आिण
शेतक यांना या ं या मालाची अप ेि त िकंमत ा होत नाही . शेतमालाची उ पादनान ंतर
व रत िव हा िवपणन यव थ ेतील दोष समजला जातो .
१२) शेतमाला या िकमतीमधील ाद ेिशक व ह ंगामी तफावत ◌ः
भारता या व ेगवेग या भागांत शेतमालाची व ेगवेगळी िकंमत असत े. आंतररा य पात ळीवर
शेतमालाची न े-आण कर यावर सर कारन े बंधन क े याने शेतमालाची गती मता कमी होत े.
तसेच ा रा यात वाढावा आह े. तेथे या व त ू या िकमती कमी होतात व या रा यात
या व त ूंचा तुटवडा आह े. तेथे मा िकमती वाढतात . यामुळे ाहका ंचे व श ेतक यांचे
नुकसान होत े. तसेच शेतमाल ह ंगामात मोठ ्या माणात िव स य ेतो ते हा िकंमती कमी
होतात . हंगाम स ंप यान ंतर िकंमती प ु हा वाढतात . वष भर िकमतीत सतत चढ -उतार होत
असतात .
१३) सं था मक िव यव थ ेचा अभाव ◌ः
शेतकरी आपला माल वत ं पणे िवकत अस यान े यांची सौदाश कमी पडत े. अडते,
दलाल , म य थ श ेतक यांचे आिथ क शोषण करतात . यांचे आिथ क शोषण
थांबिव यासाठी िनय ंि त बाजार व सहकारी खर ेदी-िव स ं थांची िनिम ती कर यात आली
आहे. परंतु यांची स ं या कमी अस यान े व अशा स ं था सव उपल ध नस यान े
शेतक याला आपला माल थािनक बाजारप ेठेतच मोठ्या माणात िवकावा लागतो . munotes.in
Page 41
कृषी िवपणन कृषी िवपणनाच े मह व आिण सम या
41 आपली गती तपासा
कृषी िवपणना या सम या सा ंगा.
५.४ कृषी िवपणना या सम य ेवर उपाय
१) शेतमालाच े माणीकरण आिण ेणीकरण :
शेतमालाची िव यो यता वाढिव यासाठी श ेतमालाच े माणीकरण आिण ेणीकरण करण े
आव यक आह े. माणीकरण आिण ेणीकर णा या अभावाम ुळे यापाया ना शेतीमालाची
खरेदी के यानंतर यात भ ेसळ करता य ेते. शेत मालाच े माणीकरण आिण ेणीकरण न
झा याम ुळे शेतमालास यो य ाहक उपल ध होत नाही आिण श ेतमालास अप ेि त िक ंमत
ा होत नाही .
२) वाहत ुक या सोयीचा िवकास :
शेतमाला या िवपणना या अव थ ेत वाहत ुक या साधना ंची उपल धता अ य ंत मह वाची
आहे. वातं यपूव काळात आिण वात ं योका ळातील पिहल े दोन दशक े ामीण भागातील
र या या िवकासावर क ि त कर यात आली होती . ामीण भागातील मोठी ख ेडी मु य
र या ंना या ं या िवकासा वर क ि त कर यात आली होती . ामीण भागातील मोठी ख ेडी
मु य र या ंना या ं या िवकासावर क ि त कर यात आली होती . ामीण भागातील मोठी
खेडी मु य र या ंना िकंवा रे वेना जोड यात यावीत या ि कोनात ून वाहत ुक चा िवकास
कर यावर भर द े यात आला . हणून ामीण भागात प रवहन सोयीचा व र या ंचा जा त
िवकास होण े आव यक आह े.
शेतमाल िव य व थेतील म य था ंचे उ चाटन :
https://marathi.krishijagran.com
शेतीमाला या िवपणन यव थ ेत सुधारणा होण े आव यक आह े. शेतक यां या िहताची
जोपासना करण े व या ं या िहतस ंबंधाचे संर ण कर यासाठी श ेतमाला या िवपणन
यव थ ेत असल ेले सावकार , िकरको ळ यापारी , अडते, म य थ , एजंट दलाल व इतरा ंचे
उ चाटन व िनम ू लन होण े आव यक आह े. महारा सरकारन े कापसा या खर ेदीसाठी
कापूस एकािधकारी योजना स ु केली, तसेच वारी या खर ेदीसाठी ल े ही योजना स ु munotes.in
Page 42
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
42 केली आह े. शेती या इतर िपका ं या स ंदभा त अशा योजना स ु के यास म य थाच े
उ चाटन करण े सोयीच े होऊ शक ेल. ऑनलाईन श ेतमाल िव यव था म य थ कमी
कर यास मदत क शक ेल.
४) साठवण ूक सोय चा िवकास :
शेतमाला या साठवण ुक साठी चा ंग या गो दामांची यव था होण े आव यक आह े. चांग या
साठवण ूक यव थ ेअभावी श ेतमालाची नासध ूस होत े आिण श ेतक यांचे आिथ क नुकसान
होते. हे आिथ क नुकसान होऊ नय े हणून साठवण ुक या सोयीचा िवकास होण े आव यक
आहे. भारत सरकारन े १९५६ म ये रा ीय सहकारी िवकास आिण गोदाम मंडळांची
थापना क ेली.
५) वजनमापात दशमान प तीचा अवल ंब ◌ः
भारतीय श ेतमाल िवपणना या स ंदभा त अन ेक वजनमाप े आढळून येतात. ामीण भागाम य े
शेतमालाच े मोजमाप कर यासाठी व ेगवेग या वजन प तीचा व मोजमाप प तीचा अवल ंब
केला जातो . याम य े शेर, आदली , खंडी इ यादी वजन मापातील िविवधत ेमुळे शेतक यांची
आिथ क फसवण ूक होत े. ही आिथ क फसवण ूक दूर कर यासाठी आिण श ेतमाला या वजन
माप प तीत स ुसू ता आिण एकच प त िनमा ण हावी हण ून भारत सरकारन े वजन
मापाम य े दशमान प तीचा अवल ंब सु केला आह े.
६) बाजार समाचार सारण :
शेतक यांना शेतीमाला या िवपणनातील मािहती बाजारभाव , आवक माहीत हो यासाठी
आकाशवाणी , दूरदश न आिण वत मानप ात ून शेतमाला या िकमती सा रत व कािशत
के या जातात . शेतक यांचे बाजारभावा या स ंदभा तील आकलन वाढण े आव यक आह े.
यासाठी तलाठी , ामस ेवक आिण व यंसाहा यता बचत गट , वयंसेवी स ं था
यां यामाफ त या बाबी श ेतक यांना समज ून सा ंिगत या आिण बाजारभावाचा उपयोग ,
बाजारभाव घ ेणे ही प रि थती िवचारात घ ेऊन श ेतमाल िव साठी बाजारप ेठेत नेणे य ा
संदभा त माग दश न होण े आव यक आह े.
७) िनयंि त बाजारप ेठेची थापना :
शेतक यांचे आिथ क शोषण म य था ं या भावाम ुळे मोठ्या माणात होत े. शेतक यांचे
म य था ंकडून होणार े शोषण था ंबिव यासाठी अस ंघिटत श ेतक यांना संघिटत असल े या,
यापाया या बरोबरीन े दजा ि मळवून दे यासाठी भारत सरकारन े व वेगवेग या रा या ंनी
िनयंि त शेतीमाल िवपणनाची प त िवकिसत कर यावर भर द ेताना सहकारिवषयक
काय ाची मा यमात ून िनय ंि त बाजारप ेठेची थापना क ेली आह े.
८) सहकारी िवपणन प तीचा िवकास :
शेतमाला या िवपणनातील असल ेले वेगवेगळे दोष द ूर कर यासाठी आिण उ क ृ िवपणन
प तीचा िवकास कर या साठी सरकारन े शेतमाला या खर ेदीकड े िवशेष ल प ुरिवले आहे.
सरकारन े १९३५ म ये अ नधा य यापार िवकास महाम ंडळाची थापना क ेली तस ेच munotes.in
Page 43
कृषी िवपणन कृषी िवपणनाच े मह व आिण सम या
43 वेगवेगळे कायद े मंजूर क न सहकारी िवपणन प तीवर भर िदला आह े. शेतमालाची
सामूिहक खर ेदी-िव कर यासाठी सहकारी िवपणन सम या था पन कर यात आ या
आहेत.
९) िश ण :
कृषी िवपणनाची शा श ु मािहती असल ेले कम चारी उपल ध हाव ेत हण ून वेगवेगळे
अ यास म स ु कर यात आल े आह ेत याम य े तीन त े अकरा मिह या ं या का ळाचे
िश ण िदल े जाते.
१०) शेतक यांची संघटना :
भारतीय श ेतकरी हा िनर र , अ ानी , ढीवादी /परंपरावादी िवचारसरणीचा आह े.
शेतीमाला या िवपणन यव थ ेत आढ ळून येणारे म य थ , यापारी अडत े संघिटत आह ेत.
यां या स ंघिटतपणाम ुळे शेतमाला या िवपणनावर या ंचे वच व आढ ळून येते. शेतकरी
असंघिटत अस याम ुळे संघिटत श िव अस ंघिटत व श म य े असंघिटत असल े या
शेतक यांचा पराभव होतो आिण त े संघिटत श चा ितकार कर यास असमथ ठरतात .
११) शीतग ृहे :
िवपणन स ंचालनालया ार े शीतग ृहांचा िवकास क ेला जातो . शेतमालाची साठवण शा ीय
प तीन े कर या या ीन े तांि क माग दश न दे याचे काम ही स ं था करत े. शीतग ृहे
नस यास का ंदे, बटाटे, फळे, भा या , मांस, मासळी, दु धपदाथ इ यादी नाशव ंत मालाच े
नुकसान होऊन श ेतक याचा तोटा होतो . तो टाळ यासाठी स या २९७० शीतग ृहे सहकारी
े ात आह ेत.
१२) बाजार स ंशोधन ◌ः
सरकारन े िविवध कार या श ेतमाला या िवपणनातील सम या ंचा अ यास करणार े व
सूचना द ेणारे सव ण क न त े कािशत क ेले आह े. या अ ंतग त सु झाल ेला पिहला
काय म बाजार स ंशोधन व िनयोजनाचा आह े. याम य े शेतमाल , फळबागाची उ पादन े,
पशुउ पादन े य ां या िवपणना ंचा अ यास कर यात य ेतो. दुसया काय मान ुसार मा क ट
लॅिनंग ॲ ड िडझाईन स टर ही स ं था िनवडक फ ळा या व भाजीपा या या िवपणना या
संदभा त आव े न, तवारी आिण वाहत ूक यांचा अ यास क न माग दश न करत े.
१३) ामीण गोदाम े :
ामीण भागात स ं हणाची सोय उपल ध क न द े यासाठी १९७९ -८० पासून िवश ेष
काय म हाती घ े यात आला आह े व तो राबिव याच े काम रा य गोदाम म ंडळे,
बाजारसिम या आिण सहकारी सिम या करतात या उपायाम ुळे शेतमालाच े सं हण क ेले
जाते. शेतक यांना सं हण सोयीअभावी नाईलाजान े करावी लागणारी िव था ंबिवता य ेते.
हंगामात वाहत ुक या सोय वर य ेणारा ताण कमी करता य ेतो. तसेच अशा ीय स ं हणाम ुळे
होणार े नुकसान टा ळता येते. १९९३ -९४ पय त सहकारी े ात १३१ लाख टन स ं हण munotes.in
Page 44
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
44 मतेची उभारणी कर यात आली होती . देशातील ५२६०० ाथिमक क ृषी सहकारी
सिम या आिण जव ळपास सव िवपणन सहकारी स ं थांजवळ स या वत :ची गोदाम े आहेत.
५.५ सारांश
शेतीमाल िवपणन यव थ ेत शेतक यांचे नुकसान होत े. तर म य था ंचा फायदा होतो .
कारण सहकारी आिण सरकारी िवपणन यव था सोडली तर इतरा ंवर सरकारच े िनयं ण
नाही. सहकारी आिण सरकारी िवपणन यि र इतर म य थ मा स ंघिटत आह ेत.
कारण या ंचे एकम ेकांशी दररोजच े संबंध असतात . याउलट श ेतकरी वग असंघिटत आह े.
अ ानी आह े. अिशि त आह े आिण या ंचा या बाजारप ेठातील म य था ंशी वषा तून फार तर
दोन व ेळा संबंध येतो याम ुळे यवहार चत ुर अशा स ंघिटत यापाराकड ून शेतक यांची
िपळवणूक होत े.
५.६ वा याय
१) कृषी िवपणनाची स ंक पना प क न क ृषी िवपणनाच े ामीण िवकासातील मह व
प करा .
२) कृषी िवपणनाची स ंक पना प क न क ृषी िवपणना या सम या सा ंगून उपाययोजना
सुचवा.
munotes.in
Page 45
45
६
शेतमाल बाजारप ेठेतील धोक े आिण
अिनि तता - १
पाठाची रचना
६.० पाठाची उि य े
६.१ तावना
६.२ शेतमाल िवपणन अथ
६.३ शेतमालाची व ैिश ्ये
६.४ शेतमाल िव ेय व िवि त वाढावा संक पना
६.५ िव ेय वाढावा आिण िव त वाढावा या ंची िवपणाना म ये भूिमका
६.६ शेतमालाचा िव ेय वाढावा िवि त वाढा या बाबत श यता
६.७ कमी िवि त वाढा याची कारण े
६.८ िव ेय वाढा याची भ ूिमका/गरज/ मह व
६.९ सारांश
६.१० वा याय
६.० पाठाची उि य े
१) कृषी शेत माला या व ैिश ्यांचा अ यास करण े.
२) िव ेय वाढावा आिण िव त वाढवायची स ंक पना समज ून देणे.
३) िव ेय वाढावा आिण िव त वाढावा िवपणनामधील भ ूिमका समज ून देणे.
४) शेतमालाचा िव ेय वाढावा आिण िव त वाढा या स ंबंधी या श यता ं समज ून देणे.
५) भारतात कमी िव त वाढावा अस याच े कारण े समज ून देणे.
munotes.in
Page 46
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
46 ६.१ ता वना
सामा यतः बाजारप ेठ ा श दाचा अथ व त ूची खर ेदी-िव ची जागा असा होतो .
सामािजक शा ात ा स ंक पनेचा अथ यापक आह े. “व तू या उ पादनापास ून ते
उपभोगापय त या सव ि या ि या ंचा समाव ेश बाजार या स ंक पन ेत होतो .” हणज ेच
शेतमाल बाजारप ेठेचा अथ असा क , “शेतक या ंनी उ पादीत क ेलेला श ेतमाल व न ंतर तो
माल य उपभो या या हाती पड े पय त या िविवध ि या पार पाडा या लागतात या
सव च बाब चा समाव ेश शेतमाल बाजार िक ंवा कृषी िवपणनात होतो .”
शेतमाल उ पादना माण े या श ेतमाल बाजारात य व थेशी स ंबंिधत अन ेक धोक े व
अिनि तत ेला शेतकरी व श ेतमाल िव ेते यांना सामोर े जावे लागत े. कृषी े ाचा िवकास
वाहतूक, दळणवळण , िव ीय स ं था आिण इतर पायाभ ूत सुिवधां या िवकासावर अवल ंबून
आहे. वातं यो र काळात भारतीय क ृषीचे व प व बाजारिवषयक धोरणांम ये बरेच
बदल झाल े आहेत. आज आप या देशातील शेतकरी बांधवांसमोर शेतमाल उ पादनाप े ा
शेतमाल िव िवषयी अनेक सम या आहेत. कारण मागील काही वषा त शेतमालाला
आधारभ ूत िकंमतीव न संपूण देशातील वातावरण ढवळून िनघाल ेल आहे असे हटल े तरी
वावगे ठरणार नाही. याच मु य कारण हणज े जागितक करणान ंतर कृषी बाजारिवषयक
धोरणा ंम ये बरेच बदल घडून आले आहेत. या धोरणा ंचा संबध केवळ मोठ्या शेतमाल
बाजारावरच न हे तर थािनक छोट्या शेतकरी वगा वर ही होत असतो .
मागील दोन वषा त कोरोना काळात श ेती े पूण तः ढवळ ून िनघाल ेलं आह े. कोरोना
िवषाण ूमुळे शेतमालाच े मोठे नुकसान झाले आहे.शेतमाल शेतात पडून रािह यान े जागीच
खराब झाला. तसेच काढल े या शेतमालाला यापारी ितसाद देत नस यान े अगदी नग य
दरात िव कर यात आली
६.२ शेतमाल िवपणन अथ
१) भिव यकाळात ावया या व तूंचा करार कर यात येतो या बाजारप ेठेला कृषी
बाजारप ेठ िकंवा व तू िविनमय क हणतात .
२) जी बाजारप ेठ िविश अशा कृषी पदाथा या यापारात वाढ हावी हणून थापन
कर यात आली आहे ितला कृषी बाजारप ेठ हणतात .
६.३ शेतमालाची व ैिश ्ये
भारतीय अथ यव था म ुळात क ृषी धान आहे. भारता या रा ीय उ प नाचा बराचसा
भाग क ृषी े ातून येतो. भारताची बह स ं य लोकस ं या आप या उपजीिवक ेसाठी श ेती
वरती अवल ंबून आह े. कृषीतून अन ेकांना य -अ य री या रोजगारा या स ंधीही
उपल ध होताना िदसतात . कृषी मालाच े उ पादन आिण िवपणन उ पादका ंसाठी काही
िविश सम या िनमा ण करत े. याचे मु य कारण अस े क , कृषीमाला संबंधी काही व ैिश ्य
आहेत. याची प ुढील माण े आप याला चचा करता य ेईल: munotes.in
Page 47
शेतमाल बाजारप ेठेतील धोक े
आिण अिनि तता - १
47 १) शेतमालाच े हंगामी व प :
वष भर उ पािदत होणा या ाहक उपयोगी व त ू आिण औ ोिगक व त ू यां या िव परीत क ृषी
मालाच े उ पादन आह े. हणज ेच कृिषमाल हा वषा तून िविश व ेळेलाच िविश माल
उ पािदत होतो .िशवाय उ हाळी िपक े आिण पावसाळी िहवाळी िपक े अशा व पान े
कृिषमाल उ पािदत करता य ेतो. काही िपका ंना भरप ूर पा याची आव यकता असत े.
उदाहरणाथ अस े काही िपक े आहेत, यांना अित र पा याची आव यकता असत े
उदाहरणाथ भात पीक . तर काही िपका ंना अितशय कमी पा याची आव यकता असत े. हे
सव फरक ल ात घ ेता वषा तून वष भरातून सव च िपक सव च हंगामात अज ूनही आपण घ ेऊ
शकल ेलो नाही . कारण आप याकड े ह रतग ृहांचा वापर वा ह रतग ृह वापर याच े माण
फारच कमी आह े.
२) कृषी मालाच े नाशव ंत व प :
कृषी मालाच े उ पादन आिण िवतरण याम य े बरेच अंतर आह े .शेतातून येणारा भाजीपाला
फळभा या या अ ंितम ाहकापय त जाईपय त कधी कधी कधी ख ूप खराब होतात . कारण
भाजीपाला , फळभा या या लवकर खराब होतात . अ नधा य ह े नीट साठव ून ठेवले नाही
तर त ेही लवकर खराब होत असत े आिण हण ून कृिषमाल उ पािदत झा यान ंतर याच े
लवकरात लवकर िवपणन होण े गरज ेचे असत े. अ यथा हा बराच तोटा हा उ पादकाला
सहन करावा लागतो .
३) िनसगा वर आधा रत श ेतीउ पादन :
भारताम य े अजूनही मोठ ्या मा णात क ृषी मालाच े उ पादन िनसगा वर आधा रत आहे.
येणारा पाऊस अित थ ंडी, गारा पडण े तसेच अितकडक ऊन याम ुळे शेती वरती मोठ ्या
माणात प रणाम झाल ेला िदस ून येतो .वादळ , पूर याम ुळे कृषी, शेती वरती िनसग मोठ्या
माणात प रणाम करताना िदसतो . हणज ेच अस े सांगता य ेते क , आजही मोठ ्या माणात
भारतीय श ेती ही िनसगा वर ती अवल ंबून आह े .
४) उ पादनाबाबत अिनि तता :
भारतातील श ेती उ पादन ह े ब या च अंशी िनसगा वर अवल ंबून आह े. यामुळे पावसाबाबत
अिनि तता िनमा ण झाली तर आपोआपच उ पादनाबाबत अिनि तता िनमा ण होत े. िकंमत
अिनि तेबरोबर उ पादनाबाबत या अिनि तत ेलाही श ेतक या ंना त ड ाव े लागत े.
५) कृषी उ पादनावर िनय ं ण ठ ेवणे कठीण :
ाहक आिण औ ोिगक व त ूं या बाबतीत उ पादकाला क ृषी उ पादनावर थ ेट िनय ं ण
ठेवणे अश य आह े. कृिषमाला या बाबत िनसग उ पादनात मोठी मह वाची भ ूिमका
बजावतो . उ पादकान े शेतात प ेरलेले िबयाण े आिण िनसगा ने िदल ेली साथ यामधील
ताळम ेळ िबघडला तर क ृषी उ पादनात अडथळा िनमा ण होतो . मुबलक पा या या
उपल धत ेवर क ृषी उ पादन अन ेक वेळा अवल ंबून असत े. पा याची उपल धता ही munotes.in
Page 48
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
48 पावसावर अवल ंबून असत े. हणज ेच यो य पाणी आिण उ पादकता या ंचा समतोल असण े
गरजेचे आहे.
६) उ पादनाची ग ुणव ा आिण माण िनय ंि त करण े कठीण :
औ ोिगक े ात आज व त ू आिण ाहक यावरती उ पादक व त ूची गुणव ा आिण या ंचे
माण या दोघा ंवरती िनय ं ण ठ ेवू शकतात . कृषी े ात मा हे सोपे नाही. शेतक या ने जरी
उ च तीच े िबयाण े, खते व क टकनाशक े यांचा वापर क ेला तरी उ पादकाची ग ुणव ा
आिण माण ह े ामु यान े नैसिग क घटका ं ारेच िनि त क ेले जाते.
७) दीघ ती ा कालावधी :
औ ोिगक े ातील व त ूंचे उ पादन ह े जवळ जवळ रो ज िक ंवा सात यान े होत
असत े.शेतमाला या बाबतीत मा अस े होताना न ेहमीच िदसत नाही . तो कधी काही
िदवसाप ुरती असतो तर काही मिहन े, तर कधी वष . फळ िपका ंबाबतबाबत काही वष असा
मोठा कालावधी असतो . या मुळे िनरंतर उ पादनाचा िवचार कर यास अडथळा िनमा ण
होतो.
८) क ड आिण भट या जनावर ंमुळे िपका ंचे नुकसान :
क ड आिण भट या जनावरा ंपासून िपका ंचे संर ण होण े आव यक आह े. दरवष क ड ,
टोळधाड , भटक जनावर े यामुळे िपका ंचे नुकसान होऊन श ेतक या ंना मोठ े आिथ क
नुकसान सहन कराव े लागत े. यामुळे शेतकरी आप या िपका ंचे र ण कर यासाठी
क टकनाशक े तसेच इतर औषधा ंचा वापर करतात . व य ाणी आिण इतर भटक जनावर े
यापास ून िपका ंचे र ण कर यासाठी िव ुत कुंपणाचा श ेतकरी वापर करतो . यामुळे
आरो याचा िनमा ण होतो आिण व य ाणी उदाहरणाथ ह ी आिण रानड ु कर या ंची
जीिवत हानी होत े.
९) लघु उ पादन :
भारतात मोठ ्या शेतक या ं या स ं येपे ा लहान आिण सीमा ंत शेतक या ंची सं या ही ख ूप
मोठी आह े. बह सं य श ेतक या ंकडे विचतच एक एकर इतक जमीन असत े. यां या
कौटुंिबक गरजा ंसाठी या जिमनीत ून शेतकरी काही उ पादन घ ेतात. ते न क च प ुरेसे नसत े
आिण हण ून िव ेयवाढवा अशा श ेतक या ंचा कमी असल ेला िदसतो . कुटुंबा या
िनवा हासाठी पार ंपा रक प तीन े उ पादन घ ेतले गेलेले िदसून येते.
१०) उ पादनासाठी पार ंप रक त ं ांचा वापर :
िवकिसत द ेशांम ये शेतीला िजतक े मह व आह े तेवढेच मह व श ेतीवर आधारल े या
उ ोगा ंनाही िमळत े. भारतात मा औ ोिगक िवकासान े ल णीय पातळी गाठल ेली असली
तरी श ेतीकड े दुल झा याम ुळे शेती आधा रत उ ोग े आजही मोठ ्या माणात द ुल ि त
आहे. शेतकरी उ पादना या पार ंपा रक प ती अन ुसरतात . याचा प रणाम िनि त
उ पादन कमी हो यावरती हो तो. शेती े कमी अस याम ुळे आध ुिनक य ं -तं साम ु ी munotes.in
Page 49
शेतमाल बाजारप ेठेतील धोक े
आिण अिनि तता - १
49 खरेदी करण े िकंवा उप म - उपकरण खर ेदी क न याचा वापर करण े शेतक या ंना परवडत
नाही आिण हण ून आजही पार ंपा रक श ेती कर याकड े मोठा कल असल ेला िदस ून येतो.
११) संयोजकाच े/ शेतक याच े अ ान :
कृिषमाला या उ पादनाप े ा ाहक औ ोिगक व त ूं या उ पादनाम य े अिधक जाग ृतता
िदसून येतो. या ि कोनात ून िश ण , अितउ च िश णही तस ेच िश णही घ ेतले जाते.
पुढे औ ोिगक े ातील स ंयोजक िक ंवा उ पादक हा प रि थतीशी ज ुळवून घेऊन
असल े या िक ंवा आल े या सम य ेतून बाह ेर पडू शकतो . मा श ेतक या ंबाबत श ेती िक ंवा
कृषी मालाबाबत अस े होताना िदसत नाही . कारण श ेती े ाबाबत अ याध ुिनक ान
िमळवण े, िश ण िमळवण े या गो कड े मोठ्या माणात द ुल झाल ेले आहे िकंवा अस े
हणून कमी ल ेखले गेले आहे. हणून कृषी े ात आजही अप ेि त माण जनमानसात
जागृतता िदसत नाही .
१२) लविचक मागणी :
औ ोिगक े ातून उ पािदत झाल ेला माल िविवध कार या जािहरात या मा यमात ून
जनमानसावर िब ंबवला जातो . यामुळे िवपणन ि या ही हो यास सोप जात े. तसेच
मागणी माण े पुरवठा कर यास श य होत े. शेतमाल उ पािदत होत असताना दीघ
कालावधी लागतो . याच बरोबर तो िविश माणातच तयार झाल ेला असतो . शेतमाल जरी
दैनंिदन बाब असली तरी याचा फारसा जािहरातीशी स ंबंध आल ेला नसतो हण ून
मागणीही ह ंगामी जरी असली तरी ती लविचक व पाची असत े.
१३) कृषी मालाच े व प :
शेतातून तयार होणारा क ृषी शेतमाल क चा व पाचा मानला जातो . पुढे ि य ेसाठी
याचा वापर क ेला जातो . अलीकड े मोठ्या माणात ि या उ ोग उभ े रािहल ेले आहेत.
याम य े फळ ि या उ ोग , ऊस कारखान े, गह बटाटा यावर ि या करणार े उ ोग, शेती
आधा रत इतर यवसाया ंतील श ेतमालावर स ु ा ि या क े या जातात आिण प ुन पादन
केले जाते. जसे क क ुकूटपालन या यवसायात ून िमळणा या क बड ्यावरती िविवध कारच े
योग क न िविवध िडश तयार क े या जातात . या हॉट ेल मध ून िव स उपल ध
असतात . माशांवरती ि या क न परद ेशात िनया त केले जातात . िविवध फळ उ ोगात ून
फळावरती ि या क न उ पादन े तयार क ेली जातात . तेल िबया ंवर ि या िविवध
कारची त ेल उ पादन े घेतली जातात . फुलांवर ती स ु ा ि या क न िविवध कारचा
पुन पादन घ ेतले जाते. ही बाब न क च त ु य आह े मा यासाठी लागणारी श ेत जमीन
अ याध ुिनक प तीन े केली जाणारी श ेती ही अप ुरीच आह े.
१४) सौदेबाजीचा अभाव :
औ ोिगक े ात उ ोगपत या वतः या िविवध स ंघटना असतात . या ार े ते
सरकारकड े यां या सव त ारीच े ितिनिध व करता त आिण या सम या सोडव यासाठी
िविवधा य नही करतात . अथा त या स म स ं था असतात . पण त ेथेच याबाबत मा
शेतक या ंचा असा कोणताही म ुख िकंवा िविवध िपका ंसाठी असल ेला असल े या स ंघटना munotes.in
Page 50
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
50 नाहीत िक ंवा अस या तरी या ंचे माण अ य प आह े. प रणामी या ं या त ा री अस या या
सा-या यो य प तीन े सोडव यासाठी स म असल े या िदस ून येत नाहीत . सार
मा यमात ून शेतकरी एक य ेऊन वतःच े सोडव ू शकतात मा श ेतक या ंची असल ेली
इ छाश या िठकाणी कमी पडताना ाम ु यान े िदसून येते.
१५) शेती उ पादन आिण िवपणन बाब त यावसाियक ि कोनाचा अभाव :
कोणताही यवसाय करत असताना या यवसायाच े मह व ओळखण े गरजेचे आहे. आपण
जो यवसाय करणार आहोत , या यवसायाची पडताळणी श ेतक या ंनी करण े गरज ेचे
असत े. ाहका ंना नेमके काय हव े आह े? आपल े कोणत े उ पादन िवकल े जाणार ? कुठे
िवकल े जाते? ते कसे िवकल े जाणार ? याचे मू य काय ? आपल े बाजारप ेठेतील काय कसे
असेल? याबाबत आधीच आढावा घ ेऊन श ेतक यान े कृषी िवपणन करावयाच े ठरवल े तर
न क श ेतकरी यश वी होऊ शकतो . कृषी उ पादक ह े िवपणक बन ू शकतात . हणज ेच
औ ोिगक े ातील यवसाियकता श ेतक या ंनी अंगी बांधणे गरजेचे आहे. तरच हा महाकाय
कृषी यवसाय अिधकािधक स ुिवधांचा वापर क न कमी उ पादन खचा त थेट अंितम
ाहकापय त पोहोच ू शकतो . म य था ं या म जाव क न अिधक उ प न िमळव यास
स ज होण े श य आह े. मा यासाठी उ पादक िक ंवा संयोजकाची श ेतक या ंची दुद य
इ छाश हवी .
६.४ शेतमाल िव ेय ( Marketable) व िवि त ( Marketed) वाढावा
संक पना
िव ेय वाढावा
१) िव ेय वाढावा प करताना आपण अस े हण ू शकतो क , शेतक या ंजवळ जो
उ पािदत श ेतमाल िवश ेषतः अ नधा या या व पाचा श ेतमाल िश लक राहतो , या
शेतमाला या एक ूण उ पादनाप ैक जो भाग बाजारात िवकता य ेणे याला सहज श य असत े
अशा श ेतमाला या भागाला सव साधारणपण े शेतक िव ेय वाढावा हणज ेच Marketable
Surplus असे इंि लशम य े हणतात . Surplus हणज े अिध य.
सो या भाष ेम ये able हणज े मता आह े. याचा अथ शेतक याकड े उ पािदत मालाची
बाजारात िव कर याची मता .
िव ेय वाढा याची या या :
शेतकरी आप या एक ूण शेतमाला या उ पादनाप ैक जो भाग बाजारात िव साठी उपल ध
क न द ेऊ शकतो , याला श ेतमालाचा िव ेय वाढावा हणतात .
ि य िव ाथ िम ा ंनो,
रामू या माणसाची जी श ेतजमीन आह े या श ेत जिमनीत यान े भाताची १०० पोती
िपकिवली . यापैक १० पोती क ुटुंबा या िनवा हासाठी या ंनी ठेवली हणज े या याकड े
९० पोती आह ेत. ही ९० पोती हणज े या या जवळ असल ेला िव ेय वाढावा होय . तसेच munotes.in
Page 51
शेतमाल बाजारप ेठेतील धोक े
आिण अिनि तता - १
51 यांनी िजतक े शंभर पोती िपकवली आह ेत. तीसु ा या या िव ेय वाढा यात य ेऊ
शकतात . हणज ेच संयोजक /शेतकरी या ंनी आप या श ेतातून जे उ पादन घ ेतलेला आह े ते
सव उ पादन िव यो य आह े ालाच “िव ेय वाढावा ” असे हणतात . थोड यात िव ेय
वाढावा हणज े “िव साठी यो य अस े अिधक चे उ पादन (वाढावा ) होय”.
िव त वाढावा (Marketed Surplus)
िव त वाढावा ही िव ेय वाढावा या या अगदी वेगळी ि या आह े. िव त वाढा याम य े
शेतकरी या याकड े असल े या उ पादनाची “ य िव ” करतो . हणज ेच Marked
Surplus असे इंि लशम य े हणता त.
िम ांनो या िठकाणी Market या नामाला ( Noun) ed लागल ेला आह े. हणज े ि या प ूण
झालेली आह े. हणज े रामू कडे जो श ेतमाल होता याप ैक सव १०० िकंवा ९० पोती िक ंवा
यापैक काही पोती िक ंवा सव पोती याची यान े य िव क ेली असा होतो . िव त
वाढावा नेहमीच िव ेय असेलच असे नाही.
िव त वाढा याची या या :
शेतमाला या िव ेय वाढा याप ैक जो भाग बाजारात िवकला जातो तो िवकल ेला वाढावा
िकंवा िव त वाढावा होय .
६.५ िव ेय वाढावा आिण िव त वाढावा या ंची िवपणानाम य े भूिमका
शेतक या ंनी अ नधा य उ पा दन आिध य हणज े (Surplus) अिधकचा िक ंवा वाढावा
िनमा ण के याख ेरीज कोण याही श ेतमालाच े उ पादन न करणा या िबगर श ेती आिण शहरी
े ातील लोकस ं येला कस े बरे पोहोचवता य ेईल? शेतक या ंनी शेतमालाचा वाढावा िनमा ण
के याख ेरीज आिथ क िवकासासाठी आव यक असणारी ि या कशी स ु करता य ेईल?
औ ोिगक करणाची ि या स ु क न ितचा व ेग जर वाढवायचा अस ेल तर
औ ोिगक करणासाठी आव यक असणा या िमका ं या पोषणासाठी श ेतक िव ेय वाढावा
यावर अवल ंबून राहण े भाग पड ेल आिथ क िवकासाचा व ेग वाढव यासाठी ि तीय हणज े
औ ोिगक े व त ृतीय हणज े सेवा े यांचा िवकास घडव ून आणण े ज रीच े आह े
अथ यव थ ेत शेतक िव य वाढावा िजतका अिधक अस ेल िततका ि तीय आिण त ृतीय
हणज ेच औ ोिगक े आिण सेवा े ातील अिधक लोकस ं येला सहज पोसता य ेऊ
शकेल.
उ पािदत श ेतक यान े अिधकािधक श ेतमाल उ पािदत क न तो अिधकािधक श ेतमाल
िव साठी बाजारात आणण े आिण य िव करण े याम ुळे शेतमाल औ ोिगक े ाकड े
जाईल , ि या होईल आिण द ु यम व पाच ं माल उ पािदत होईल . याच बरोबर
शेतक याचा अिधक माल िवकला ग े यामुळे शेतक याला आिथ क नफा होईल या या
शेतमजुरांना सु ा मज ुरीची स ंधी िमळ ेल आिण औ ोिगक े िकंवा ि या े ात काम
करणा या या सवा चा रोजगारा या स ंधी ा होऊन रोजगार िमळ ेल या दो ही े ावर
असल ेली स ेवा े सु ा िवकिसत होईल . देशाचा सवा गीण आिथ क िवकास हो यासाठी
मदत होईल . munotes.in
Page 52
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
52 शेतमालाचा िव ेय वाढावा िजतका अिधक अस ेल िततक े शेतक या ंना अिधक उ प न
िमळेल, उ प न वाढ ल क , व तू-सेवा े ा क रता असणारी मागणी अिधक राहील .
प रणामतः औ ोिगक े ाला आिण स ेवा े ांचे उ पादन करणा या े ाला माल अिधक
उ पादन कर यास ो साहन िमळ ेल. अशा रीतीन े शेतमाला या िव म ुळे ि तीय व त ृतीय
े ात उ पादन उ पािदत क े या जाणा या व त ूंना व स ेवांना अिधक मागणी राहील ,
यामुळे या े ां या िवकासाला ो साहन िमळ ेल. सव कार या क ुशल-अकुशल िशि त
िशि त उ चिशि त िमका ंना रोजगार स ंधी ा होतील . तसेच उ पािदत मालाचा काही
भाग िनया त करता य ेईल यात ून परक य चलन उपल ध होईल परक य चलना या
सहा यान े औ ोिगक करणा साठी आव यक असल ेली तयारी तस ेच यं -तं परदेशातून
आयात करता य ेईल पायाभ ूत सुिवधांचे िनयोजन क न अ ंमलबजावणी करण े सोपे होईल
औ ोिगक करणासाठी लागणार े सुटे भाग क चामाल आयात कर यास मदत होईल .
िवकसनशील द ेशाला भा ंडवली व त ू आयातीसाठी होणारा खच भागवता य ेईल ह णजेच
औ ोिगक करणाचा व ेग वाढव ून देश िवकासाकड े िवकिसत रा हण ून वाटचाल कर यास
ो साहन िमळ ेल.
शेतमालाचा िव ेय वाढावा ( य िवक या यो य उपल ध अिधकचा श ेतमाल ) आिण
शेतमालाचा िवि त वाढावा ( य िवकला ग ेलेला अिधकचा श ेतमाल ) यासंबंधी या
बाबतीत आपणास तीन श यता सा ंगता य ेतील.
६.६ शेतमालाचा िव ेय वाढावा िवि त वाढा या बाबत श यता
आपण रामाच े उदाहरण घ ेऊन प ुढे जाऊ . रामू या श ेतक यान े शंभर पोती श ेतमालाच े
उ पादन क ेले हणज ेच आपण ग ृहीत ध क , शंभर पोती यान े भाताची िपकवली याप ैक
कुटुंबा या उपभोगासाठी ,िबयाण े, खत, क टकनाशक े खरेदी, मजुरी वग ैरेसाठी यान े १०
पोती खच केली. अशा प रि थतीत बाजारात िव साठी याला उपल ध क न द ेता
येतील अशी ९० पोती या याकड े राहतात य ेथे एकूण तीन श यता आपणास िदस ून येतात
रामू ९० पोती िवक याचा िनण य घेणे श य आहे. अशा प रि थतीत िवकल ेला वाढावा
हणज ेच िवि त वाढावा िव ेय वाढा या इतका राहील .
दुसरी श यता ९० पैक प नास पोती तो िव कर याचा िनण य घेईन आिण ४० पोती
य िव न करता भिव यात िकमती वाढतील या अप े ेने तो फ ५० पोतीची /
गोणीची िव करील अशा प रि थतीत िवकल ेला वाढावा हणज ेच िवि त वाढावा िव ेय
वाढा याप े ा कमी राहील
ितसरी श यता प ुढील माण े प करता य ेईल, रामू कडे शंभर पोती आह ेत आिण हण ून
आप या व ैयि क बाबीसाठी दहा पोती न ठ ेवता तो प ूण या प ूण शंभर पोती िव स काढ ेल
आिण रोख रकम े या व पात इतर गरजा भागव यासाठी य न करीन . याचा अथ
िवकल ेला वाढावा हणज ेच िवि त वाढावा आिण िव ेय वाढावा समान अस ेल.
ब याच व ेळा िव ेय आिण िव त वाढावा या दोन स ंक पना समानाथ स ंक पना हण ून
वापर या जातात . पण खरी पाहता या दो ही स ंक पना समानाथ नाहीत . िवकसनशील munotes.in
Page 53
शेतमाल बाजारप ेठेतील धोक े
आिण अिनि तता - १
53 देशा या िवकासा या ीन े खरे पाहता य िवकल ेला वाढावा मह वाचा ठरतो
काटेकोरपण े िवचार करता िवकल ेला वाढावा हा िव ेय वाढा या इतका असतोच अस े नाही.
पण इथ े एक गो प क ेली पािहज े क , िव ेय आढावा अिध क अस ेल तर िवकल ेला
वाढावा सव साधारणपण े अिधक राहतो िक ंवा यो य उपाययोजना क न कर आकारणी
वाढवून वाढवता य ेणे श य असतो . हणून सव साधारणपण े अस े हणता य ेईल क ,
शेतमालाचा वाढावा अिधक िततका श ेतमालाचा य िवकल ेला वाढावा अिधक असतो .
६.७ कमी िवि त वाढा या ची कारण े
भारताम य े िव ेय वाढावा आिण िव त वाढावा कमी अस याची कारण े पुढील माण े
सांगता य ेतील :
१) भू धारण ेचा आकार :
भारताम य े बह ता ंशी शेतकरी ह े अ प आिण सीमा ंत भूधारणा असल ेले आहेत. य ात
अशा कमी भ ू धारणा प तीमध ून शेतीत िविवध योग करण े िजकरीच े असत े. मी हण ेल
क , खूप खिच क असत े. यामुळे पारंपा रक एक प तीन े शेती कर यावर भर िदला जातो .
याचा प रणाम असा क , उ पादन म ुळात कमी य ेते प रणामी िव ही कमी होत े.
२) िनसगा वर आधा रत श ेती :
भारतीय श ेती आजही मोठ ्या माणात िनसगा वर आधा रत क ेली जा ते. वेगवेग या ह ंगामात
वेगवेग या व पाची श ेती केली जात े. यामुळे कधी अितव ृ ी कधी द ु काळ कधी प ूर, कधी
वारा- वादळ , गारांचा वषा व अशा िविवध न ैसिग क आप ना श ेतक या ंना त ड ाव े लागत े.
कधीकधी त डाशी आल ेला घास हणज ेच तयार झाल ेले िपक न ैसिग क आप ी मुळे न
हो याची श यता असत े. असे झा यास उ पादनात घट य ेते. याचा प रणाम िव ेय वाढावा
आिण िव त वाढावा यावर होतो .
३) एकूण उ पादन :
आधी चचा के या माण े, नैसिग क आप ी कधीही मन ु यिनिम त आप ी अित उ णता
यामुळे आगी लागण े, तर कधी व य ा या ंचा िशरकाव , कधी मोकाट जनावरा ंचा िशरकाव
यामुळे िपका ंचे अतोनात न ुकसान होत े. प रणाम े एकूण उ पादनात घट य ेऊन िव ेय
वाढावा पया याने िव त वाढावा कमी होतो
४) कुटुंबाचा आकार :
ामीण भागात तस ेच भारता या बह ता ंशी भागात मोठ ्या माणात एक क ुटुंब प ती िदसून
येते. कुटुंबाचा कता पु ष यावरती क ुटुंबाची प ूण जबाबदारी असत े. कुटुंबातील सव सद य
सव सद या ंना पुरेसे अ न तस ेच इतर गरजा या ंचा िवचार करता िव साठी उपल ध
असल ेला श ेतमाल हा कमी असतो राहतो . यामुळे िव ेय वाढावा आिण िव त वाढावा
याम य े घट हो ते.
munotes.in
Page 54
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
54 ५) व तूं या िकमती :
शेतकरी श ेताम य े काम करत असताना हणज ेच उ पादन घ ेत असताना याला िविवध
कार या बाब ची गरज लागत े. उदाहरणाथ िबयाण े, खते, क टकनाशक े, शेतात लागणारी
अवजार े, पाणी प ुरवठ्या या सोयी अशा िविवध गो साठी श ेतक याला मोठी गरज असत े.
या सव व त ूं या िकमत चा िवचार क ेला असता , िदवस िदवस िकमत वाढताना िदस ून
येतात. या गो साठी लागणारा खच शेतकरी आल े या उ पादनात ून बाज ूला काढतो .
कारण याला प ुढ या ह ंगामात श ेती करावयाची असत े. याचा प रणाम िव ेय वाढवा आ
िव त वाढा या ंवर होतो .
६) व तूंचे व प :
शेतकरी , वरती उ ल ेख के या माण े व त ू खरेदी करत असतो . या व त ू खरेदी करत
असताना श ेतीचा आकार कमी अस ूनही आध ुिनक य ं ाचा वापर करताना यो य व पा या
व तू न िमळा यास याला उपल ध असल े या व पाची गो िवकत यावी लागत े.
यासाठी आिथ क गरज याला न क च लागत े. आले या उ पादनात ून अशा व त ूंवर ती
उ पादक खच करताना िदसतो . यासाठी आल े या उ पादनातील मोठा िह सा अशा
व तूं या खर ेदीसाठी श ेतकरी ठ ेऊन द ेतो. प रणामी िव त वाढावा कमी होतो .
७) िबयाण े आिण इतर उ पादनाची आव यकता :
येक हंगामात श ेतकरी उ पादन घ े याचा य न करत असतो . यासाठी याला िबयाणा ंची
आिण इतर आव यक बाब ची गरज सात यान े लागत असत े. यामुळे शेतकरी उ पादन
अिधक य ेऊनही काही भाग िव साठी उपल ध करतो . हणज ेच िव ेय वाढावा कमी
प रणामी िव त वाढावा कमी झाल ेला िदसतो
८) उपभोगा या सवयी :
भारतीय समाजात अज ूनही मोठ ्या माणात पार ंपा रक प तीच े भोजन घ े याची सवय
आहे. यामुळे आल ेले उ पादन अिधक वापरासाठी घ ेतले जात े. याचा प रणाम श ेतकरी
आप या द ैनंिदन गरजा भागव यासाठी अिधक उ पादक श ेतमाल आप या घरी साठव ून
ठेवतो आिण अ प माणात श ेतमाल िव साठी उपल ध क न द ेतो. याचा प रणाम
िव ेय वाढावा आिण िव त वाढा यावर न क च होतो हणज े िव ेय आिण िव त
वाढावा कमी होतो
९) चांगले र ते, वाहत ूक सोय चा अभाव :
ामीण भागात अज ूनही मोठ ्या माणात चा ंगले र ते आिण यो य श ेतमालाला यो य अशा
वाहतुक या सोयी प ुरेशा माणात उपल ध नाहीत . यामुळे मोठ्या माणात उ पादन
बाजारप ेठेत येऊ शकत नाही .
munotes.in
Page 55
शेतमाल बाजारप ेठेतील धोक े
आिण अिनि तता - १
55 १०) यवहा रक ि कोनाचा अभाव :
मूलतःहा मोठ ्या माणात अ ानी , अिशि त िक ंवा कमी सा र लोका ंचे जा त माण श ेती
े ाम य े आहे. यामुळे मालाची यो य िनगा , माल तयार झा यान ंतर िव साठी आव यक
बाबी, िव ीय गरजा भागव यासाठी असल े या सोयी -सुिवधा या ंची फारशी जाणीव
नस याम ुळे आल े या उ पादनात ून गरजा भागव याचा य न क ेला जातो . यामुळे उ पादन
घरात अस ूनही िव ेय वाढावा आिण िव त वाढावा कमी असल ेला िदसतो
११) बाजारप ेठ िवषयक मािहती :
शेतकरी शहरी भागापास ून दूर रहातो याम ुळे आप या श ेतमालाला बाजारात िकती िक ंमत
आहे? िकती मागणी आह े? मालाची बाजारात आवक िकती झाली आह े? याचा तो अ ंदाज
बांधू शकत नाही याम ुळे उ पादक श ेतकरी आपला श ेतमाल कमी माणात िव स बाह ेर
काढतो . यामुळे िव ेय वाढावा आिण िव त वाढावा कमी झाल ेला िदसतो
१२) सरकारी धोरण े :
सरकारी धोरणही श ेती उ पादनात िक ंवा कोणत ेही यवसायाच े उ पादनात मह वप ूण
भूिमका बजावत असत े. उ पादनवाढी या ीन े सरकारी धोरण े जर प ूरक असतील त र
शेतकरी अिधक उ पादन काढ याचा य न करील . याच बरोबर अिधकािधक मालाची
िव कर यासाठी स ु ा य नशील अस ू शकेल. मा सरकार बदलत े तशी सरकारी धोरण े
सु ा बदलतात . याचा प रणाम िव ेय वाढावा आिण िव त वाढावा या दोघा ंवरही होतो .
१३) सहकारी सौदाश चा अभाव :
शेतक या ंम ये एक ची भावना फार कमी व ेळा िदस ून येते. यामुळे सहकारात ून जो अप ेि त
फायदा होतो तो व ैयि क र या होताना िदस ून येत नाही . सहकारात ून खर ेदी आिण िव
या दो ही ि या स ुलभ होताना िदसतात .तसेच या फाय ा याही होतात याच श ेतक या ंना
मोठ्या माणात फायदा होऊ शकतो . तो मा सव च िठकाणी सहकारी स ं था िनमा ण होऊ
शकल े या नाहीत . याचा प रणाम अिधक उ पादन खच सावकारी कज िकंवा अन ु पादक
कज घेणे आिण मालाची िव करण े याम य े तोटा झाल ेला िदस ून येतो. प रणामी िव ेय
वाढावा आिण िव त वा ढावा कमी असल ेला िदसतो .
१४) अनु पादक बाब वर जा त िवचार :
ामीण भागाम य े आिण अन ु पादक गो ी उदाहरणाथ कोट कचे या, आनंदाचे, दुःखाच े
संग यावरती जा त खच होताना िदसतो . वेळही वाया जातो . उ पादक हा उ पादक य
वेळ ही अन ु पादक बाब म य े जा त खच होत अस याम ुळे उ पादन कमी . प रणामी िव ेय
वाढावा कमी आिण िव त वाढावा कमी असल ेला जाणवतो .
munotes.in
Page 56
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
56 ६.८ िव ेय वाढा याची भ ूिमका/ गरज/ मह व
तावना :
कोण याही द ेशाचा आिथ क िवकास ाम ु यान े शेती े ा या िवकासावर अवल ंबून
असतो .कारण श ेती े ा या िवकासाम ुळे िनवा हाची सम या सोडवली जात े आिण उरल ेला
वाढावा इतर े ां या िवकासाक रता उपयोगात य ेतो.शेती उ पादन वाढीबरोबर िव ेय
वाढावा वाढत जाणार आह े.या वाढीबरोबर द ेशा या आिथ क िवकासात मदत होत े.
१) वाढ या शहरीकरणा या अ नधा याची गरज :
औ ोिगक े ा या िवकासाबरोबर ामीण भागात ून िमक वग शहरा या िठकाणी मोठ ्या
माणात थला ंत रत होतो . वाढ या शहरीकरणाबरोबर या लोका ंची अ नधा याची गरज
भागिवली जाण े आव यक असत े. यासाठी श ेतमालाचा िवश ेषतः अ नधा याचा िव ेय
वाढावा अिधक असण े मह वाच े असत े. कारण अस े असेल तरच या वाढ या लोकस ं येची
अ नधा याची वाढती गरज प ूण करण े श य होत े.
२) औ ोिगक करणास चालना :
कारखानदारी दोन कार या क या मालावर चालत े. एक हणज े खिनज क चामाल
आिण द ुसरे शेती यवसायात ून ा होणारा क चामाल . काही उ ोग अ नधा या चा
क चामाल हण ून वापर करतात . जे उ ोग श ेतमालाचा क चामाल हण ून वापर करतात
तो माल हणज े रोखिपक े होय. रोखिपक े आिण अ नधा य या दो ह चा िव ेय वाढावा या
माणात वाढ ेल या माणात औ ोिगक करणास चालना िमळ ेल.
३) ि तीय आिण त ृतीय े ाचा िवकास :
या माणात श ेतमालाचा िव ेय वाढावा अिधक राहील या माणात श ेतक या ंकडे अिधक
पैसा य ेईल. यांची ि याश वाढ ेल. औ ोिगक े ातून व त ू आिण त ृतीय े ातून
उ पािदत होणा या सेवा या ंची वाढ या माणात मागणी क लागतील . मागणी वाढ यान े
उ पादन वाढ ेल आिण या दो ही े ांचा िवकास घड ून ये यास मदत होईल . शेतक या ंचा
राहणीमानाचा दजा उंचावेल.
४) परक य चलनाची उपल धता :
आिथ क िवकासा या ि य ेत शेतमालाचा िव य वाढावा मह वाची भ ूिमका पार पाडतो .
मोठ्या माणात िव ेय वाढावा उपल ध झा ला अस ेल तर याप ैक काही भाग आप या
िनण यात आप याला िनया त करता य ेईल. िनया तीतून परक य चलन आप याला उपल ध
होईल. या िवद ेशी गंगाजळीत ून औ ोिगक िवकासासाठी आव यक य ं साम ी आप याला
आयात करता य ेईल. यामुळे औ ोिगक करणाचा व ेग वाढ ेल.
munotes.in
Page 57
शेतमाल बाजारप ेठेतील धोक े
आिण अिनि तता - १
57 ५) शेतक या ं या जीवनमानात स ुधारणा :
शेती उ पादनात वाढ झा यान े शेतक या ं या राहणीमानात दोन कार े वाढ स ंभवते. एक
हणज े अ नधा य न िवकता उदरिनवा हासाठी उपयोगात आणता य ेईल. दुसरा माग असा
क िव ेय वाढावा जा त ठ ेवतील यात ून या ंना जा त उ प न ा होईल . यामुळे
यां या जीवनमानात स ुधारणा घड ून येईल.
६) शेती यवसायाच े आध ुिनक करण :
आप या राहणीमानाचा दजा उंचाव यासाठी स याचा श ेतकरी वग शेतीम य े आध ुिनक
तं ाचा आिण य ं ाचा वापर क लागला आह े.यासाठी मोठ ्या माणात ग ुंतवणूक करावी
लागत े. याक रता श ेतमाला चा िव ेय वाढावा मोठ ्या माणात उपल ध झा यास ही
गुंतवणूक श य होत े आिण श ेती िवकासाला चालना िमळत े. भिव यातील िव ेय वाढा यावर
याचा अन ुकूल प रणाम घड ून येतो.
वरील माण े िव ेय वाढा या ंची भूिमका/ गरज/ मह व सिव तरपण े प करता य ेते.
६.९ सारांश
देशात १९९५ -२०१५ या काळात स ुमारे तीन लाख अठरा हजार कज बाजारी श ेतक या ंनी
आ मह या क े या आह ेत. दु काळ , अितव ृ ी, गारपीट , अवकाळी पाऊस , िपकांवरील रोग ,
उ पादन खचा इतकेही उ प न श ेतमाला या िव त ून न िनघण े आिण यापा या ंकडून
फसवण ूक होण े आदी कारणा ंमुळे वषा ला सरासरी प ंधरा हजारा ंह न अिधक श ेतकरी
आ मह य े या घटना घडतात . भारतात क ेवळ आठ -दहा श ेतमाला ंची आधारभ ूत िकंमत
जाहीर क ेली जात े आिण तीद ेखील श ेतक या ंना िमळत नाही . शेतमाल उ पादना पे ा
शेतमाल बाजार यव थ ेशी स ंबंिधत अन ेक धोक े व अिनि तत ेला शेतकरी व श ेतमाल
िव ेते यांना सामोर े जावे लागत े. शेतक या ंनी / संयोजका ंनी शेतमाला बाबत यो य िनण य
घेऊन अिधकािधक यापारी त वावर श ेती यवसाय करावयाच े ठरवल े आिण य
अंमलबजावणी क े यास श ेतकरी औ ोिगक े ातील स ंयोजका माण े न क च यश वी
होऊ शकतो . याम ये ितळमा श ंका नाही .
६.१० वा याय
१) कृषी मालाची व ैिश ्ये सांगा
२) शेतमाल िव ेय वाढावा आिण िव त वाढ याची स ंक पना सा ंगा.
३) िव ेय वाढावा आिण िव त वाढावा या ंची िवपणनामधील भ ूिमका प करा .
४) भारताम य े कमी िव त वाढा या या कारणा ंची चचा करा.
५) शेतमालाचा िव ेय वाढावा आिण िव त वाढावा यास ंबंधी या बाबतीत तीन श यता
उदाहरणासह प करा .
munotes.in
Page 58
58 ७
शेतमाल बाजार िवषयक धोक े आिण
अिनि तता - २
पाठाची रचना
७.० पाठाची उि य े
७.१ तावना
७.२ कृषी बाजार िवषयक धोक े व अिनि तता : संक पना
७.३ कृषी बाजार िव षयक धोक े व अिनि तता : व प
७.४ कृषी बाजार िवषयक धोक े व अिनि तता कमी कर यासाठी उपाय
७.५ सारांश
७.६ वा याय
७.० पाठाची उि य े
१) शेतीतील धोक े आिण अिनि तता स ंक पना आिण व प समज ून देणे.
२) शेतीतील धोक े आिण अिनि तत े या काराचा अ यास करण े.
३) शेतीमधील धोक े आिण अिनि तता कमी कर यासाठी उपाय समज ून देणे.
७.१ तावना
उ पादकान े उ म दजा चे उ पादन घेतले, क याला हमखास ाहक िमळतोच आिण
मोठय़ा माणात िव झाली तर न याच े माण वाढते, हे बाजारप ेठेचे िनयम शेतमाल
बाजारप ेठेबाबतीत मा दरवेळी लागू होतातच असे नाही. िकंबह ना ते अपवादा मक
प रि थतीतच विचत कधी लागू झालेले िदसतात . अलीकड े शेती िकफायतशीर तर
रािहल ेली नाहीच , उलट नुकसानकारकच ठरत आहे, असे िच िदसत े. तसेच ते नसते तर
१९९५ ते २०१५ या दोन दशका ं या काळात तीन लाखा ंह न अिधक शेतक या ंनी
आ मह या के या नस या . वाढता उ पादन खच आिण शेतमालाला रा त भाव न िमळण े,
ही दोन मह वा ची कारण े आहेत.
िवदभा तील काप ूस असो िक ंवा मराठवाडय़ातील वारी , बाजरी िक ंवा अ य कोरडवाह न
शेतीतील उ पादन े असोत अथवा उ र महारा ातील का ं ाचे पीक असो , िपकां या
बाबतीत दरा या बाबतीत प रि थती ब ेभरवशाची अिनि तत ेची प रि थती असत े. ह ली
शेतीत काम करायला मज ूर िमळण े अवघड झाल े आह े. तसेच मजुरांची मजुरी सामा य munotes.in
Page 59
शेतमाल बाजार िवषयक धोक े आिण
अिनि तता - २
59 शेतक या ला परवडत नाही श ेतमालाला चा ंगला भाव िमळाला , तर मज ुरी परवडत नाही , ही
शेतक या ंची ओरडही कमी होईल .
हणज े िकतीही उ म िपक े घेतली, तरी साखर कारखान े, यापारी , दलाल या ं यामुळे
शेतक या ंची जी क डी होत े, याला पया य नाही . हणज े पु हा म ु य श ेतमाल िव चाच
आहे. थोड यात , शेतक या ंचे खरे दुखणे हे िव यव थ ेशी आिण श ेतमालाला रा त भाव
िमळ याशी िनगिडत आह े.कोरोना काळात श ेती े पूण तः ढवळ ून िनघाल ेलं आहे.
७.२ कृषी बाजार िवषयक धोके व अिनि तता : संक पना
कृषी बाजार िवषयकधोक े आिण अिनि तता स ंक पना खालील माण े.
धोका स ंक पना
“धोका हणज े अशी एखादी मह वाची व द ूरगामी प रणाम करणारी घटना , क या
घटनेसंदभा त मागील अन ुभवाव न िक ंवा गोळा क ेले या आकड ेवारीव न अ ंदाज करण े
श य अस ते.”
उदाहरणाथ : मागील पाच वषा त पावसाची आप या भागातील ि थती व तद ्संबधी
आकड ेवारी व न अ ंदाज य करता य ेतो.व याबाबत िपक िवमा उतरवला जातो .धोका
ही अशी अनप ेि त घटना क , याबाबत िव या ार े संभा य न ुकसान काही माणात
टाळता य ेते.
अिनि तत ेची संक पना
“अिनि तता हणज े या ितक ूल प रणाम करणा या भावी घटन ेबाबत मागील
अनुभवाव न िक ंवा संबिधत आकड ेवारीव न कोणताही िनि त अ ंदाज करता य ेत नाही ,
अशी घटना िक ंवा ि थती होय .”
उदाहरणाथ : परदेशातील यापार िवषयक धोरण ,बाजारातीलिकमती िवषयी अिनि तता .
भावी घटन ेबाबत मागील अन ुभवाव न िक ंवा संबिधत आकड ेवारीव न कोणताही िनि त
अंदाज करता य ेत नाही . यामुळे िवमा उतरवता य ेत नाही .
जागितक बाजारप ेठा, देशांतग त बाजारप ेठा व प रणाम करणार े सव घटक याम य े अंतभू त
असल े या अिनि तत ेमुळे उ वणा या आिथ क प रणाम Iना श ेतक याला सामोर े जावे
लागते. वरील दो ही स ंक पना जवळ जवळ सव च शेती व श ेती संबंिधत उ पादनाला लाग ू
होतात , यामुळे यावर प रणाम कारक उपाय योजन े हे शेतकरी ाहक व द ेश िहता या
ीने मह वाच े आहे.
munotes.in
Page 60
ामीण िवपणन आिण
िव प ुरवठा
60 ७.३ कृषी बाजार िवषयक धोक े व अिनि तता : व प
कृषी बाजार िवषयक धोक े अिनि तता आिण जोखमीच े ोत अस ं य आिण व ैिव यप ूण
आहेत. याम य े बाजार सिम या ं, यापारी ,दलाल , किमशन एज ंट, हवामान , व य ाणी ,
मोकाट जनावर े, ा या ंचे आजार , कृषी उ पादनातील िकमती या बदलापास ून, खत,
िबयाण े, क टकनाशक े, अवजार े यां या िक ंमती अशा िविवध अन ंत बाब चा समाव ेश होतो .
तसेच आिथ क अिनि तत ेचे पास ून ते धोरणा मक आिण ितब ंधा मक जोखमी पय त
बाब चा समाव ेश होतो .
शेतकरी श ेतमाल बाजारात िव साठी आण यापय त या या मागा त अस ं य अडचण चा
ड गर उभा राहतो . शेतकरी अस ंघिटत आहेत. शेतमाल बाजार यव थ ेत एका टोकाला
असतो , तर दुस या टोकाला ाहक असतो . मध या जाग ेत दलाल , किमशन एज ंट, आडत े,
यापारी आदी श ेतक या ंची ल ूट करणार े घटक असतात . अनेक बाजार सिम या ंम ये
शेतक या ंची ल ूट करणा या अन ेक कु था थािपत झाल े या आह ेत. नािशक बाजार
सिमतीतील यापा या ंनी कोणतीही स ूचना न द ेता िललाव ब ंद पाडल े व बेकायदा असल ेली
चवली दलाली था स ु ठेव याची मागणी क ेली. संबंिधत यापा या ंवर बाजारसिमतीन े
कोणती करवाई क ेली? यापारी अचानक ब ंद पुका न श ेतक या ंना वेठीस धरतात . आडत
कुणाकड ून यायची ? ती आतापय त सरळ सरळ श ेतक या ंकडून वस ूल केली जात
आहे.हमाला ंनी हमालीचा दर वाढव ून िमळावा , हणून जळगाव बाजार सिमती आठवडाभर
बंद ठेवली.शेतक या ंची ही अडवण ूक चाल ूच आह े.
शेती िपका ंचे उ पादन व याची िव ही ख ूपच ग ुंतागुंतीची ि या बनली
आहे.पावसा या / िनसगा या लहरीपणावर द ेशातील जवळपास ८२ ट के े ावरील
उ पादन अवल ंबून आह े. शेतक या ंनी उ पादीत क ेलेला श ेतमाल हा िविभ न तीचा ,
हंगामी, नाशव ंत व िविश भागात तयार झाल ेला असतो . येक शेतक याच े उ पादन ह े
एकूण उ पादना या अितशय लहान भाग असतो .शेतीमाल उ पा दनातून कुटुंबातील
माणसा ं या म ुलभूत गरजा भागिवण े, याला ाधा य िदल े जाते. शेतीतील मोठी ग ुंतवणूक
ही ि थर व पाची आिण उ पादनप ूव काळापास ून केली जात अस यान े शेती िपका ं या
उ पादन खचा चे व प न ेहमी बदलत असत े. शेतक याला उ पादन खचा वर आधारीत
िकंमत िमळण े, याने घातल े या भा ंडवलाचा /गुंतवणुक चा व क ेले या माचा यो य
मोबदला िमळण े हे हणण े रा त असल े, तरी बह ता ंश वेळा श ेतक याला या या मालाची
यो य िक ंमत िमळत नस याच े िदसत े. याची कारण े शोध यासाठी बाजार यव थ ेचा व
िव यव थ ेतील सम या ंचा आढावा घ ेणे गरजेचे असत े.
i) बाजारातील श ेतमाल िक ंमतीबाबत अिनि तत :
िकंमतीवर इतर उ पादनाच े वत न, रा ीय गती , ाहका ंची बदलती अिभ ची ,
हवामानातील बदल इ याद चा प रणाम होतो .िकंमतीतील अशी अि थरता इतर उ ोगात
आढळ ून येत नाही .शेती उ ोगात हवामानाती ल बदलाचा िवचार करावा लागतो .शेती
े ातील या िक ंमतीतील अिनि तत ेमुळे दीघ कालीन उ पादन व ग ुंतवणूक िवषयक िनण य
घेणे कठीण होतात . munotes.in
Page 61
शेतमाल बाजार िवषयक धोक े आिण
अिनि तता - २
61 ii) मागणी प ुरवठय़ातील अिनि तता :
कृिष मालाला यो य िक ंमत िमळण ेसाठी मालाचा प ुरवठा व मागणी या ं यातील समतोल
फार मह वाचा ठरतो . बह तांश कृिष माल हा ह ंगामी अस यान े, याची बाजारप ेठेतील
आवक ठरािवक काळात होत असत े. यामुळे जा त आवक असणा या िदवसात
शेतमालाच े भाव घसरतात , पया याने शेतक या ंचे नुकसान होत े.मागणी प ुरवठय़ातील
अिनि तता
iii) मालवाहत ूक तील धोक े :
शेतमालाची िक ंमत ठरिव या त वाहत ुक हा मह वाचा घटक आह े. शेतमाल िव या
अनेक अ यासाव न अस े िदसत े क , एकूण िव खचा म ये वाहत ुक खचा चा वाटा २५ ते
३० ट के इतका आह े. यामुळे वाहत ुक व त व जलद असण े ग र ज ेचे अ स ून,
वाहतुक म य े शेतीमालाच े नुकसान कमी होण े आव यक आह े, यासाठी वाहतुक या
वाहना ंम ये यो य तापमान व आ ता राखण े गरजेचे असत े. िनया तीसाठी या फळ े, फुले व
भाजीपाला या ं या वाहत ुक साठी वातान ुकुलीत वाहना ंची उपल धता मह वाची ठरत े. िह
एक श ेतमालाला रा त िक ंमत िमळ यातील म ुख अडचण आह े. देशात ामीण वाहत ूक
यव थ ेत बाबत अन ेक सम या अस यान े शेतमाल वाहत ूक स ंबंिधत काही धोक ेव
अिनि तता आह ेत. उदा. शेतमाल भरल े या वाहनाचा अपघात , वाहतूकदार स ंप इ.
iv) बाजारातील प ूव िनि त सौद े :
शेतक या ंनी मोठ ्या क ान े व ितक ुल नैसिग क प रि थतीशी सामना करत िपकिवल े या
शेतमालाला बह तांशी वेळेस यान े केले या क ाच े दाम िमळ याप े ा यान े केलेला खच
(िनिव ा ंवरील) बाजारात वस ूल होत नाही हणज ेच चिलत बाजार यव था अकाय म
अस याच े प होत े. ाहका या िक ंमतमधील उ पादकाचा वाटा हा औ ोिगक व त ूम ये
साधारणत : ७० ते ८० ट याइतका असताना श ेतमाला या बाबतीत मा तो ३०
ट यापास ून ८० ट के इतका कमी अस याच े िविवध अ यासा ार े िस द झाल ेले आहे.
हणज ेच शेतात य न जाता , उ पादन ि य ेत सहभाग न घ ेता, केवळ श ेतीमाल
िव ार े म य थ मोठ े झाले आहेत, तर य शेतात राबणारा उ पादक व ाहक दोघ ेही
भरडल े जात आह े. स या या िव यव थ ेम ये उ पादकास कमी वाटा िमळ यामाग े
बाजारप ेठेतील म य था ंची अिधक स ं या, बाजारातील अिन था (घटता , कडता नामा
प दत इ .) बाजारस ुिवधांचा अभाव ( तवारी , पॅिकंग, शीतग ृह, पूण िशतकरण स ुिवधा) हे
अस याच े िदसून येते.
v) साठवण यव था सोयी स ंबंिधत अिनि त प रि थतीत :
शा ो प दतीन े शेतमाल साठिवला व या या बाजारप ेठेतील आवक च े िनयोजन क ेले
तर श ेतमाला या िक ंमतीमधील अि थरता द ूर करता य ेते. तसेच िविवध बाजारप ेठांमधील
बाजार मा िहती उपल ध अस ेल (आवक व दरास ंबंधीची मािहती ) तर श ेतकरी आपला माल
यो य या बाजारप ेठेत पाठव ून चांगली िक ंमत िमळव ू शकतो .देशाला िमळाल ेले वात ं य व
व-िनयोजनान ंतर ही श ेतमाल साठवण यव थ ेबाबत अस ं य अडचणी आह ेत. या साठवण munotes.in
Page 62
ामीण िवपणन आिण
िव प ुरवठा
62 यव थ ेचा व श ेतमाल िक ंमतीचा अगदी जव ळचा स ंबंध आह े. उदा. अपु-या व अयो य
साठवण यव थ ेमुळे िक य ेक दशल टन अ नधा य व िपका ंची नासाडी होत े.
vi) म य थ स ं या व या ंचे वच व :
शेतीम य े उ पादीत झाल ेला माल ाहका ंपय त पोहचिव याची ि या हणज े बाजार
अथवा िव ि या . याम य े उ पादक (शेतकरी ), म य थ , ह ंडेकरी, किमशन एज ंट,
यापारी व ाहक या ंचा समाव ेश होतो , तर बाजारस ेवा म य े मालाची एक ीकरण , तवारी ,
पॅिकंग, वाहतूक, साठवण ूक, ि या , ि कुल ग िव या ंचा समाव ेश होतो . िपकां या /
शेतमाला ं या िक ंमती िनि त हो याम य े वरील सव घटका ंचा प रणाम असतो , कारण या
सव िव ि य ेम ये भाग घ ेणारे घटक आप या स ेवेसाठीचा खच वसूल करत असतो ,
यामुळे ाहकान े शेत मालाला िदल े या िक ंमतीचा फारच थोडा वाटा उ पादकास
िमळताना िदसतो . संघिटतपण े शेतक या ंची लूट म य थ साखळी करत अस याच े िदसून
येते.
https://www.google.com
vii) बाजारातील िनया त यव था :
भारत क ृषी धान द ेश अस ून, कृषी मालाची मोठ ्या माणात शेतमालाची आयात -िनया तही
होत असत े. अशा िवदेशी यापारावर िनब ध घात यास याचा प रणाम देशांतग त िकंमती
होतो. शेतमालाची िनया त पॅिकंग करतानाही माल बाजारप ेठेपय त पोहच ेपय त यवि थत
राहावा व वाहत ुक म य े याच े कमीत कमी न ुकसान हाव े हा एकच उ ेश असतो .
माला या व पान ुसार गो या , लाकडी / लॉ टीकच े ेट यांचा तर फळ े व फुलांसाठी
येक नगासाठी प ॅक ग अिलकड या काळात स ु झाल े. या बाब क रता खच ही जा त
असतो , पण जे हा िनया ती संधी काही अचानक समोर येतो ते हा शेतकरी अडचणी
येतात. अलीकडील उ म उदाहरण हणज े कोरोना सम या होय.
viii) बाजारातील हवामान व जागा :
आप या द ेशात शेतमाल बाजारप ेठा व त ेथील सोयी याबाबत अन ेक सम या अस ून
शेतकरीवगा स ब या चदा क ुणी वाली नसतो . भारतीय हवामान ही उ ण व दमट अस यान े
शेतमाल लवकर खराब होतो . हणून बाजारप ेठ जागा व िश लक श ेतमालाची अप ु या
साठवण यव थ े संबंिधचे धोके व अिनि त वातावरण सतत अस ते.
munotes.in
Page 63
शेतमाल बाजार िवषयक धोक े आिण
अिनि तता - २
63 ix) मालाची तवारी व न ुसार दर िनि त नसण े :
शेतीिपका ंची काढणी यो य व ेळी झा यान ंतर तो एक क ेला जातो , परंतु तो माल
बाजारप ेठेत पाठिव याप ूव व छ करण े, िनवडण े व याची तवारी करण े आव यक
असत े, कारण चा ंग या ती या मालास बाजारात न ेहमीच चा ंगला दर िमळा याच े िदसत े,
तसेच िनवडल ेला व तवारी क ेले या मालाची साठवण मता ही वाढत े. अ नधा या या
बाबतीत आ तेचे यो य माणही मह वाच े ठरते. फळे व भाजीपाला या ंची तवारी आकार ,
वजन व र ंग याव न तर फ ुलांची तवारी जात व दा ंड्यांची ला ंबी याव न क ेली जात े. माल
कोण या बाजारप ेठेत पाठवायचा आह े याचाही िवचार तवारी करताना करण े मह वाच े
ठरते. उदा. िहर या र ंगाचे टोमॅटो दूर या बाजारप ेठेत, गुलाबी र ंगाचे जवळ या तर गडद
लाल थािनक बाजारप ेठेसाठी अशी तवारी करावी लागत े. मालाची तवारी व न ुसार दर
िनि त नस तात.
x) क व रा य सरकारची व नीती :
म य था ंचे उ चाटन हावे अशी क व रा य सरकारची व नीती आयोगाची इ छा असली
तरी संघिटतपण े शेतक या ंची लूट कर यास चटावल े या बाजारसिम या यांचे कारभारी ,
यापारी , आडत े, दलाल , म य त हे घटक तयार होतील का? हा खरा आहे. कारण
बाजार यव थ ेत अनेकांचे िहतस ंबंध गुंतलेले आहेत. यामुळे या संभा य बदला ंना िवरोध
कर यासाठी यांना यायालयात आ हान दे याची भाषा बोलली जात आहे. उ ा या
बजार यव थ ेत शेतक या ं या पदरात नेमके काय पडेल, हा अनु रीत आहे. मा
यांनी शेतक या ं या बाजूने उभे राहायला हवे ते शेतक या ंची सदैव सव मागा नी होणारी लूट
उघड्या डो या ंनी पाहत आहेत. हेच शेतक या ंचे दुद व.
xi) कृषी उप न बाजार सिम या ंचा कारभार :
कृषी उप न बाजार सिम या ंचा कारभार श ेतक या ं या ितिनध नी िनवडल ेले संचालक
मंडळ पाहात असत े. परंतु, या बाजार सिम या ं या कारभारावर यापारी , आडत े आिण
दलाल या ंचेच वच व असत े. सव यापा या ंना शेतमाला या मागणी प ुरवठ्याची इ थ ंभूत
मािहती सहज िमळत े. यामुळे शेतमालाच े भिवत य या यापा या ं या हाती आपोआपच
एकवटत े शेतकरी हतबल होतो .
xii) बाजारातील मोकाट जनावर े :
भारतात क ुठेही गेलात तरी ितथ े मोकाट जनावर े व ाणी िफरतात याम ुळे देिखल
शेतमालच न ुकसान हो याची श यता असत े.
munotes.in
Page 64
ामीण िवपणन आिण
िव प ुरवठा
64 ७.४ कृषी बाजार िवषयक धोक े व अिन ि तता कमी कर यासाठी उपाय
बाजार िवषयकधोक े आिण अिनि ततत ेवर पुढील माण े उपाय स ुचवता य ेतील.
१) शेतक या ं या िहताची धोरण े शेतमाल िवतरणाची यव था :
इंटरनेट या मा यमात ूनही मािहती िमळव याच े तं अवगत असणार े शेतकरी तयार झालेले
आहेत. नवा सुिशि त वग ही शेतीकड े वळताना िदसत आहे. पण याचा उ साह िटकून
राहावा , अशी या े ाची ि थती नाही.जोपय त शेतमाल िवतरणाची यव था होत नाही
आिण उ पादनाला रा त भाव िमळत नाही, तोवर कृषी यवसायास थैय , ा होणे कठीण
आहे.
२) शेतक या ं या िहताची धोरण े :
सरकारशी असल ेले यापा या ंचे लागेबांधे व िहतस ंबंध हाही एक भाग आहेच. एक तर
सरकार जोपय त आ थ ेवाईकपण े शेतक या ं या िहताची धोरणे राबवणार नाही, तोवर
यां या प रि थतीत सुधारणा हो याची सुतराम श यता नाही. उ म दजा ची िपके, कमीत
कमी उ पादन खच यापे ा मु य श ेतमाल िव चाच आह े.थोड यात , शेतक या ंचे खरे
दुखणे हे िव यव थ ेशी आिण श ेतमालाला रा त भाव िमळ याशी िनगिडत आह े.
उ म दजा ची िपके घेणे, ती कमीत कमी उ पादन खचा त घेणे, न या तं ानाचा व
वै ािनक गो चा वापर क न एकरी उ पादना तच वाढ करणे या बाबी खरे तर शेतक या ंना
आता सांगा याच लागत नाहीत . शेतक या ंपय त िविवध मागा ने नवे ान व तं ान पोहोचत
असत े. उ म िपकल ेली शेते य पाह न मािहती घे याचे व या माण े आप या शेतीत
योग कर याच े कसब ब हंशी शेतक या ंकडे आलेले आहे.
३) िव यव थापन :
आधुिनक प तीन े शेती करणा या ंनाही िव यव थापन यो य कार े करता य ेत नस यान े
बाजारप ेठ िमळवता य ेत नाही . यामुळे शेतीत यश वी झाल े यांना बाजारप ेठेत यश
िमळवता य ेत नाही . कुठ याही श ेतक या ंकडे वेगळी वाहत ूक यं णा व सा ठवणूक यव था
नस यान े उ पािदत भाजीपाला वा फळ े ते बाजारप ेठेत वत : नेऊ शकत नाहीत . ही
बाजारप ेठ या ंना कशी िमळ ू शकेल आिण थ ेट ाहका ंपय त ते कसे पोहोच ू शकतील , हे
पाहायला हव े. तसे झाल े, तरच श ेतक या ंना रा त भावान े चार पस े िमळू शकतील आिण
ाहका ंनाही तो िकफायतशीर दरात िमळ ू शकेल.
४) म य था ंचे उ चाटन :
दलाल हा घटक कसा द ूर करायचा ही सव च शेतक या ंपुढील खरी सम या आह े. ते हा
आधुिनक त ं ाना ार े शेती केली, तर ती फायद ेशीर ठ शक ेल, असे सरधोपट िवधान
कर यात अथ नाही . शेतमाला या खरेदी-िव चा यवहा र पारदश क हावा; यात
शेतक या ंचा फायदा हावा व या यवहारात ून शेतक या ंची आिण ाहका ंची िपळवण ूक
करणा या म य था ंचे उ चाटन हावे, munotes.in
Page 65
शेतमाल बाजार िवषयक धोक े आिण
अिनि तता - २
65 ५) िव गट थापन :
अलीकड े गावोगाव या काही त णा ंनी संघिटत होऊन श ेतक या ंचा माल थ ेट बाजारप ेठेत
ने याचे य न सु केले आह ेत. या युवकांना रोजगाराच े एक नव े े िमळाल े आह े.
गावोगावी स ुिशि त ब ेरोजगारा ंची सं या मोठी आह े. हे त ण जर या न या यवसायाकड े
वळले, तर वत : चार पस े कमाव ू शकतील आिण श ेतक या ंनाही िमळव ून देऊ शकतील .
युवकां या या गटा ंना जर सहकारी स ं थांचे वा खासगी क ंप यांचे व प िदल े गेले, तर
शेतमाल थ ेट ाहका ंपय त पोहोच ू शकेल. बंगळु सार या शहरात य ुवकां या प ुढाकारान े
काही िव गट थापन झाल े असून ते संघिटतपण े शहरी ाहका ंसाठी काम क लागल े
आहेत.
६) ई-नाम :
दलाला ंची सु ी होऊन या ंची जागा हे बेरोजगार य ुवक घ ेऊ शकतील . याचा अथ पु हा नव े
दलाल तयार होणार का ? असा उपि थत क ेला जाईल . पण जोपय त ई-नामसारखी
यं णा द ेशपातळीवर उभी राह न सव कृषी उ प न बाजार सिम या ंना जोडली जात नाही
आिण श ेतक या ंचा माल थ ेट ाहका ंपय त पोहोच याचा अ य माग उपल ध होत नाही ,
तोपय त तरी हाच एक चा ंगला पया य िदसतो . ई-नाम / E-NAM पोट ल हे एक इल े ॉिनक
पोट ल आह े जे देशभरातील श ेतक या ंना या ंचे धा य िक ंवा 585 पे ा जा त म ंडईंम ये
िपकवल ेली िपक े िवक यासाठी बाजारप ेठ उपल ध क न द ेते.
https://www.google.com
यातून कदािचत एखादी अिधक चा ंगली िव य ं णा तयार होऊ शक ेल. कृषी उप न बाजार
सिम या ंचा कारभार श ेतक या ं या ितिनध नी िनवडल ेले संचालक म ंडळ पाहात असत े.
परंतु, या बाजार सिम या ं या कारभारावर यापारी , आडत े आिण दलाल या ंचेच वच व
असत े. सव यापा या ंना शेतमाला या मागणी प ुरवठ्याची इ थ ंभूत मािहती सहज िमळत े.
यामुळे शेतमालाच े भिवत य या यापा या ं या हाती आपोआपच एकवटत े शेतकरी हतबल
होतो.
७) सहकारी िव यव था :
सुधारणे व शेतक या ंची आिथ क प रि थ ती सुधारणे यांसाठी सहकारी े ास उ ेजन
दे याचे धोरण भारतात राबिव यात आले आहे. सहकारी सं थांमाफ त कज पुरवठा व
िव ची आिण कज फेडीची सोय के यामुळे लहान व म यम शेतक या ंना िदलासा िमळाला
आहे. munotes.in
Page 66
ामीण िवपणन आिण
िव प ुरवठा
66 शेतमाला या आयात -िनया तीची गरज पडते.आयात कमी कर या साठी आयात शु क
वाढिव याच े धोरण आखता येते. िनया त वाढिव यासाठी अथ सा आिण इतर सवलती
देता येतात. शेतमाला या जागितक बाजाराची िव तृत आिण िबनचूक मािहती गोळा करणे
व या मािहतीचा सार करणे, ही गो सहकार व शासनाला करता येते.
८) िपक िवमा आिण पश ू िवमा :
हवामानातील फ ेरबदल , क ड वग ैरेमुळे िनमा ण होणारा धोका , नुकसान टाळ यासाठी
िव याची योजना क ेली जात े. िवमा उतरवताना श ेतक या ला काही खच करावा
लागतो . हणज े शेतीतील िविश उ पादना या न ुकसानीचा धोका ि वकारावयाची
जबाबदारी द ुसर् यावर सोपवली जात े. यासाठी काही र कम श ेतकरी द ेतो. यामुळे एखा ा
शेतक या चे नुकसान सहज भ न काढता य ेते.
ामीण भागात आजही िपक िवमा आिण पश ू िवमा बाबत जाग ृतता नाही . याचा प रणाम
अचानक उ वल े या सम या ंना सामोर े जाताना होतो . िवमा क ंप या या खचा ला स ंर ण
देत असतात .
https://ww w.tv9marathi.com
यामुळे अचानक आल े या स ंकटांना सामोर े जाताना तोटा कमी हो या या ीन े हा उपाय
मह वप ूण ठरतो आिण हण ून सरकार या या या उप माला साथ द ेत असताना ,
शेतक या ंचा फायदा बघत असताना श ेतक या ंम ये जनजाग ृती क न िवमा मग तो िपक
िवमा िक ंवा पश ु िवमा घ े यासाठी व ृ करण े हा एक उपाय ठ शकतो .
९) बाजार िवषयक ान :
शेतकरी श ेती करत असताना यान े उ पािदत क ेले या मालाला यो य बाजार उपल ध
क न िद यास समाजात िविश ह ंगामात िविश िपकाला असल े या मागणी िवषयीची
क पना श ेतक याला / संयोजकाला िद यास याचा न क प रणाम धोका आिण अिनि तता
कमी कर याबाबत होऊ शकतो . शेतकरी यो य माणात आपला श ेतीमाल तयार कर ेल
आिण बाजारप ेठेत तो पोहोच ू शकेल. यामुळे यो य िक ंमत िमळ ेल, न याकड े याला
वाटचाल करता य ेऊ शक ेल. munotes.in
Page 67
शेतमाल बाजार िवषयक धोक े आिण
अिनि तता - २
67
https: //marathicorner.com
१०) ामीण िव यव थ ेत सुधारणा : अ नधा याचा िव ेय वाढावा भरप ूर माणात
उपल ध हायचा अस ेल तर िनय ंि त बाजारप ेठांची िनिम ती होण े आव यक आह े.
म य था ंचे उ चाटन हाव े, ामीण भागात श ेतीमाल साठवण ुक या सोयी उपल ध
हा या त, दळणवळण आिण वाहत ुक या साधना ंचा िवकास हावा , खेडी व शहर े
वाहतुक या साधना ंनी जोडली जावीत . अशा कार े ामीण भागातील िव यव थ ेत
सुधारणा झा यास श ेतकरी अिधकािधक उ पादन काढ यास व ृ होऊ शकतील .
११) करार श ेती : करार श ेती हा शेतकरीवगा स एक कारे शेतमाल उ पादन व उ प न
िमळ याबाबत संधी आहे, असे माझे मत आहे, कारण करार शेती ारे शेतकरीवगा चे
मूलभूत अिधकार अबािधत राह न शेतमाल खरेदी व िकंमती बाबत एक करची हमी
िमळ यास , अशा कराराम ुळे व त ूंची िक ंमत व उ पादन िव तील अिनि च तता टाळली
जाते.
उपल ध स ंधीचा फायदा घ े यासाठी क ृिषमाल िवपननाम य े नव-नवीन स ंक पनाचा वापर
करणे आिथ क फाय ाच े होणार आह े. याम य े ामु यान े,
१) िविवध क ृिष मालाच े काढणीप ात जादा मागणी या काळात , शहरातील ाहका ंसाठी
ाहक म ेळावे/ महो सव भरिवण े व ाहका ंना शेतमाला ची थेट िव करण े.
२) िनयिमत ाहकास आठवड ्यातून एक कारचा भाजीपाला अगर िल ंबू, कोिथंबीर
िकंवा कढीप ा याप ैक काही माल एक िदवस मोफत द ेणे.
३) जवळ या मोठ ्या शहरातील न यान े िवकिसत नागरी वसाहतीत राहणा या ाहका ंचे
कृिषमाल मागणी व काराबाबतची सखोल सव ण करणे. या माण े कृिषमाल
उ पादनाच े िनयोजन सामुिहक र या क न “शेतातील ताजा कृिष माल थेट
ाहका ं या दारी” अशा कारची पणन साखळी िनमा ण करण े व क ृिषमाला या
गुणव ेत व प ुरवठ्याबाबत कोणतीही तडजोड न ि वकारण े.
४) भाजीपाला व छ क न , कापून, िम स व व तं अशा कार या सव तरातील व
आव यकत ेनुसार खर ेदी कर यायो य आकारमानातील प ॅिकंगम य े कृिषमालाचा
पुरवठा थ ेट ाहका ंना करण े munotes.in
Page 68
ामीण िवपणन आिण
िव प ुरवठा
68 ५) शहरातील ठरावीक मो या या िठकाणी सव कारचा क ृिषमाल िव साठी
शासना या मदतीन े अथवा साम ुदायीक प दतीन े टॉलची िनिम ती करणे व खा ीशीर
पुरवठा व िव यव था िनमा ण करण े.
६) अलीकड े मु अथ यव थ ेमुळे खाजगीकरणात ून शहरात तस ेच सव कार या
र यावर प े ोलप ंपाची उभारणी वाढल ेली आह े. मो या या प े ोलप ंपालगत ताजा
भाजीपाला , फळे व चा ंगला क ृिषमाल िव साठीच े टॉल उभारणी करणे, यामुळे
कृिषमाल उ पादकास िव बरोबरच रोजगारा या स ंधीही िनमा ण होतील .
७) शहरातील मिहला बचत गटामाफ त कृिषमाल िव साठीची वत ं यव था िनमा ण
कर यासाठी यो य या स ुिवधांचा पुरवठा करण े व उ पादक – मिहला बचत गट –
ाहक अशी थ ेट िव . कृिषमाल िव साठीची वत ं पया यी यव था िवकसीत
करणे, यामुळे शहरातील सव उपनगराम य े कृषीमाल िव च े वत ं जाळ े िनमा ण
करता य ेईल.
८) समुहाने कराराची श ेती व क ृिषमालाची वायद े बाजारातील िव यव थ े या अ ंगीकार
करणे. कृिषमाल उ पादकास िनि तच फाय ाच े होणार आह े. यासाठी क ृिषमाला
उ पादका ंना यो य मािहतीची िश ण द ेणे गरजेचे आहे.
९) बाजार भावा या म ंदी या काळात क ृिषमाल उ पादका ंनीही शासना या क ृिषमाल
तारण योजन ेचा फायदा घ ेणे आव यक आह े.
१०) कृिषमाल बाजार मािहती क ाची उभारणी व मािहती या आधार े पीक लागवडीच े व
िवपणनाच े सुयो य िनयोजन तस ेच शासना या िविवध योजना ंची मािहती हो यास
मदत होईल .
अशा िविवध स ंक पना ंचा वापर क न िव क े यास िनि तपण े उ पादक श ेतक यास
फायदा होईल , जेणेक न ाहका या िक ंमतीतील जा तीचा वाटा म य थाना ं जातो आह े
तो कमी होव ून उ पादका स यो य मोबदला िमळ यास मदत होईल , यासाठी उ पादक
शेतक या ंनी वेळेचे, मनु यबळाच े यो य त े िनयोजन करण े गरजेचे आहे.
७.५ सारांश
जागितक करणाम ुळे शेती े ातील सव च िवभागात बदल घड ून आल े असताना
बाजार यव था अिधक काय म असण े ग र ज ेचे ब न ल े आह े.िनयंि त बाजारपेठा कायदा
शेतमालाची िव स ुरळीत हावी यासाठी द ेशात वात ं य प ूव काळापास ून सु आह े.
रा यात ३०२ कृिष उ प न बाजार तर ६०३ उपबाजार काय रत आह ेत. रा यातील व
देशातील अन ेक अ यासव न चलीत बाजार यव थ ेम ये (िनयंि त बाजारप ेठा) अनेक
ुटी अस या चे िदसुन आ यान े याम य े सुधारणा कर यासाठी भारत सरकारन े २००३
म ये तर महारा सरकारन े २००५ म ये माक ट मॉड ेल ॲ ट कायदा सम ंत केला आह े.
उ पादक आिण ाहक या ं यातील अ ंतर कमी क न ाहक द ेत असल े या िक ंमतीतील
जा तीत जा त िह सा हा उ पादक श ेतक या स िमळावा व म य थीकड े जाणारा munotes.in
Page 69
शेतमाल बाजार िवषयक धोक े आिण
अिनि तता - २
69 अिधकचा वाटा कमी होव ून उ पादक व ाहक दोघाच े िहत साध यासाठी रा य सरकारन े
िनयमनम ु चा िनण य घेतला. ही िनयमनम ु फ फळ े व भाजीपाला या नाशव ंत
मालासाठीच आह े. ाहका या िक ंमतमधील उ पादकाचा वाटा ३० ते ७० ट के आहे, ही
तफावत िनयमनम ु ने कमी होणार आह े.उ पादक या ंचा शेतमाल सरळ ाहकास िवक ु
शकतो . यासाठी मा श ेतक यास िव साठी व ेळ ावा लागणार ह े िनि त , साहिजकच
उ पादक श ेतकरी उ पादनबरोबर - िव यव थ ेत ल घालतील , यातुन या ंचा चा ंगला
मोबदला िमळ ू शकेल.
एकंदरीत शेतमाल िवतरणाची यव था , िव गट , म य था ंचे उ चाटन िव
यव थापन , शेतक या ं या िहताची धोरणे, ामीण िव यव थ ेत सुधारणा , कृिषमाल
बाजार मािहती क ाची उभारणी व मािहती या आधार े पीक लागवडीच े व िवपणनाच े
सुयो य िनयोजन ा सव बाबी शेती व शेतकरी वगा स भेडसावणार े धोके व अिनि तता
कमी कर यात मह वप ूण भूिमका बजावतील याबाबत शंका नाही.
७.६ वा याय
१) कृषी बाजार िवषयक धोक े व अिनि तता स ंक पना आिण व प प करा .
२) कृषी बाजार िवषयक धोक े व अिनि तता स ंक पनाव कार सांगा.
३) कृषी बाजार िव षयक धोक े आिण अिनि तता कमी कर यासाठी उपाय स ुचवा.
munotes.in
Page 70
70 ८
कृषी िवपणन य ं णा
पाठाची रचना
८.० पाठाची उि े.
८.१ तावना .
८.२ कृषी बाजारप ेठेतील काय .
८.३ कृषी बाजारप ेठेतील म य थ .
८.४ कृषी मू य आयोग .
८.५ सारांश.
८.६ वा याय .
८.० पाठाची उि े
१) कृषी बाजारप ेठेत मूळ उ पादक श ेतक यांपासून अंितम ाह कांपय त घडणारी िविवध
काय समजाव ून घेणे.
२) शेती बाजारप ेठेतील िविवध काय कर यासाठी आव यक अस णा या िविवध
म य था ंचा अ यास करण े.
३) शेतक या ंना शेतीमालासाठी यो य िक ंमत िम ळावी हण ून कृषी मू य आयोगाच े योगदान
समजाव ून घेणे.
४) शेतीमाला या िकमती ठरिव यासाठी शासनामाफ त के या जा णा या िविवध य ना ंचा
अ यास करण े.
५) शेतीमाला या िकमती ि थर राह यासाठी भारतीय खा िनगमच े काय अ यासण े.
६) कृषी उ प न बाजार सिमतीची रचना , काय आिण अिधकार समजाव ून घेणे.
७) शेतीमाला या िवपणन यव थ ेत नाफ ेड या स ं थेचे मह व अ या सणे.
८.१ तावना
ाहक ह े िवपणन काया चे मु य ल य असत े, यामुळे ाहका ं या गरजा ंचे व प समजाव ून
घेणे, यानुसार व त ू व सेवा यांचा पुरवठा क न ाहका ंना अप ेि त समाधान िमळव ून देणे,
तसेच जािहरातत ं ाचा भावी वापर क न नवीन गरजा िनमा ण कर णे, ाला िवपणन
काया त मह व असत े. या ीन े यवसाय स ंघटनेची धोरण े, काय म व य ूहरचन ेची munotes.in
Page 71
कृषी िवपणन य ं णा
71 आखणी करण े व सुयो य स ंघटनामाफ त या ंची अंमलबजावणी करण े याचा िवपणन काया त
समाव ेश होतोच , िशवाय ाहका ं या य - ेरणांचा शोध घ ेणे, यांचा प रमाणा मक व
गुणा मक अशा दो ही ि कोना ंतून अथ लावण े, हेदेखील िवपणन काया त अप ेि त असत े.
शेतमालाचा उ पादक आिण अ ंितम ाहक या ं या मधील अ ंतरामुळे िवपणनाची गरज
िनमा ण होत े. या ि य ेम ये अनेक गो ी समािव असतात . यांना िवपणन काय असे
हणतात . ो. एफस न या मत े, काळ आिण अ ंतर या दो ही स ंदभा त उ पादकापास ून
उपभो यापय त माल न े याम य े या ि या आव यक असतात या ंचा समाव ेश िवपणन
काया त होतो . (The marketing functions are those activities necessary to
move products in time and space from produ cers to consumers .)
िवपणना या ि य ेम ये आपण कशाचा समाव ेश करतो यावर िवपणन काय अवल ंबून
राहतील . एका ीन े जिमनीची लागवड कर यापास ूनच िवपणनाची ि या स ु होत े. कारण
पेरणी या व ेळेनुसार कापणी आिण िव या ं या व ेळा िनि त होतील . तसेच कोण या
मालाचे उ पादन घ े याचे ठरिवल े यान ुसार याच व ेळी िवपणनाची प त िनि त होईल .
यापक अथा ने हे िवधान बरोबर असल े तरी य ात मा िवपणन काया त या सव
ि यांचा समाव ेश केला जातो . या म ूळ व तू या उ पादनाचा का ळ आिण थान यापास ून
सु होतात आिण अ ंितम व त ू या उ पादनाचा का ळ आिण थान यापास ून सु होतात
आिण अ ंितम ाहका या खर ेदीपाशी स ंपतात. (The marketing functions would
include all activities from from the time and place of production of the
origional raw commodity to the final purchase and use by the ultimate
consumer .)
८.२ कृषी बाजारप ेठेतील काय
मूळ उ पादक श ेतक यापासून ते अंितम ाहकापय त शेतीमाल य ेत असताना िविवध
व पाची काय घडत असतात . कारण श ेतीमाल हा िवख ुरले या व पाम य े असतो .
याच माण े, शेतीमालाचा दजा िकंवा त हीस ु ा वेगवेगळी असत े, तसेच शेतीमालाचा
उपभोग घ ेत असताना या व पाम य े उ पादन झाल ेले आह े. तसा घ ेता येत नाही .
शेतीमाल हा नाशव ंत व पाचा अस याम ुळे याची साठवण ूक करावी लागत े. याव न
शेतीमाला या बाजार यव थ ेत घडणारी िविवध काय पुढील माण े सांगता य ेतील.
Readforlearning munotes.in
Page 72
ामीण िवपणन आिण
िव प ुरवठा
72 १) मालाच े एक ीकरण :
छोट्या माणात तयार झाल ेले उ पादन एकि त क न याची मा ा वाढिवण े याला
एक ीकरणाच े काय हणतात . माल एकि त क े यामुळे अनेक गो ी अिधक काय मतेने
करणे श य होत े. माला या एक ीकरणाची आव यकता अन ेक कारणा ंमुळे उ वत े.
अ) शेतीचे े अन ेक छोट ्या-छोट्या धारण े ांम ये िवभािजत असत े. मोठ्या
माणावरील श ेतीपे ा छोट ्या श ेतीचे इतर अन ेक फायद े असल े तरी लहान
आकाराम ुळे िव या काया त अडचण य ेते. यामुळे छोट्या शेतांमधील थोड े-थोडे
उ पादन वत ं पणे िवकून खच वाढिव याप े ा मालाच े एक ीकरण क न तो बाजारात
नेणे फायद ेशीर ठरत े.
आ) येक शेतात तयार हो णा या माला या दजा त फरक असतो , परंतु उपभो या ंना
सव काळ साधारण समान दजा ची व त ू हवी असत े. जर मालाच े एक ीकरण क ेले तर
ठरािवक दजा माण े याची तवारी क न उपभो या ंना हवा असल ेला दजा उपल ध
क न द ेता येतो.
इ) भरपूर माल अस यास याची तवारी कमी खचा त होऊ शकत े. छोट्या े ातील
कमी उ पादनात तवारी करण े खिच क ठरत े.
ई) दळणवळणा या ीन ेसु ा मालाच े एक ीकरण फायद ेशीर ठरत े. पूण क भ न माल
पाठिवण े ही गो य ेकांनी थोडा थोडा माल वत ं पणे पाठिव याप े ा के हाही कमी
खचा ची राहील .
उ) या मालाला बाजारात िवक याप ूव काही ि य ेची गरज असत े यासाठी मालाच े
एक ीकरण करण े िकफायतशीर ठरत े. छोट्या मा ेत असल े या मालावर ि या
करताना काम े तीच करावी लागतात व यासाठी खचा त िवश ेष फरक पडत नाही .
यापे ा जा त मालासाठी तीच काय केली तर बचत होऊ शकत े.
२) तवारी (Grading ) :
शेती उ पादना या एक ूण व पाम ुळे एक सारखा माल तयार होण े श य नाही . एकाच
गावातील िनरिनरा या शेतांतून येणारा माल िभ न दजा चा असतो . परंतु उपभो या ंना
मा , यां या उ प ना या पात ळीनुसार, िविश दजा चाच माल हवा असतो . यामुळे
उ पािदत मालाचा दजा पाह न याच े वेगवेगळे गट पाडण े हणज े तवारी करण े आव यक
ठरते. तवारी क े यामुळे िनरिनरा या गटातील उपभो या ंना या ं या आव यकत ेनुसार
मागणी करण े श य होत े. तवारीच े मह व प ुढील बाबतीत िदस ून येते. munotes.in
Page 73
कृषी िवपणन य ं णा
73
devex.com
अ) तवारी क े यामुळे मालाची ओ ळख वण नाव न िक ंवा नम ु याव न होऊ शकत े.
ाहकाला सव माल तपास याची आव यकता उरत नाही .
आ) तवारीम ुळे दळणवळण खचा ची बच त होत े. कारण , माल पाठिव याप ूव यात ून कमी
दजा चा माल , कचरा काढ ून टाक यास द ळणवळणासाठी यो य तोच माल िश लक
राहतो . असा माल नापस ंत होऊन परत य े याची श यता फार कमी असत े.
इ) सवा त मह वाची गो हणज े तवारीम ुळे मालाला िम ळणारी िक ंमत चा ंगली असत े. जर
चांगला माल साधारण मालात िमस ळला तर िक ंमत कमी िम ळते. तेच जर चा ंगला माल
वेगळा काढून थोड ्या मा ेत जरी िवकला तरी यासाठी जा त िक ंमत द े यास ाहक
तयार असतो . बरेचदा ठोक बाजारात श ेतक या या मालाला बरीच कमी िक ंमत िदली
जाते याच े एक कारण ह ेच आह े क या मालाची तवारी क ेलेली नसत े. यापारी वग
ती तवारी करतात . याम य े यांना जो खच आिण न ुकसान होऊ शकत े या ीन े
मालाला यो य िक ंमत िदली जात े. हणून तवारी ही माला या िकमती या स ंदभा त
मह वाची आह े.
३) ि या (Processing ) :
शेतीचे जसे जसे यापारीकरण होत जात े तस तस े शेतमालावरील ि य े िवपणनाच मह व
वाढते. या ि य ेमुळे शेतमालाचा नाशव ंतपणा कमी होतो िक ंवा तो माल जा त उपयोगी
व पात बदलला जातो . या ि य ेला ि या अस े हणतात . मानवी उपभोगासाठी यो य
व पात य े यासाठी िनरिनरा या शेतमालाला कमी -जा त ि य ेची गरज असत े. उदा.
फळां या बाबतीत ि य ेचा िवश ेष संबंध येत नाही . आंबे िकंवा केळी िपकिवण े आिण मग
िव साठी आणण े एवढीच ि या यात आव यक आह े. परंतु काप ूस मा आह े या
व पात उपभो यापय त जात नाही . जीिनंग, सूत काढण े, कपडा िवणण े इ यादी ि या
पूण झा यान ंतरच तो उपभोगासाठी यो य ठरतो . शेतमाला या ि य ेमुळे पुढील फायद े
होतात .
अ) व तू जा त उपयोगी होऊ शकत े.
आ) व तूचा दजा वाढवण े श य होत े.
इ) ि य ेमुळे शेतमालावरील क ड व ेगळी केली जात े िकंवा खराब माल बाज ूला के याने
बाक उ पादन खराब होत नाही . munotes.in
Page 74
ामीण िवपणन आिण
िव प ुरवठा
74 ई) अनाव यक माल बाज ूला काढ यान े दळणवळणाचा खच कमी य ेतो.
उ) उपभो याला उपयोगी व आकष क वाट ेल अशा व पात व त ू बाजारात य ेते.
४) दळणवळण (Transportation ) :
उ पादना या िठकाणाह न उपभोगा या िठकाणापय त व त ू नेणे ही गो द ळणवळणात
अिभ ेत आह े. उदरिनवा हपर श ेती असली तरी श ेतातून शेतक या या घरापय त माल
ने याची गरज असत े. सामा यत : शेतीचे उ पादन बाजारापास ून दूर असत े. उ पादना या
िठकाणी स ंपूण मालाची गरज नसत े. यामुळे अित र उ पादन बाजारात न ेऊन
िवक यासाठी द ळणवळणा या सोयी आव य क असतात . शेती उ पादनात िवश ेषीकरण
होत असताना आिण उ पादना या त ुलना मक फाय ा ंचा िवचार क न लागवड क ेली जात
असताना द ळणवळणाचे मह व वाढत आह े. िस नागप ुरी सं देशा या इतर भागात
उपल ध होत े िकंवा आ ं द ेशातील ता ंदूळ महारा ात िम ळतो यामाग े दळणवळणाची
काय मता ह े एक कारण आह े. भारतासार या द ेशात द ळणवळणाचे साधन हण ून
बैलगाड ्या मह वा या आह ेत. िशवाय स , रे वे य ांचाही उपयोग द ूर अंतरा या
वाहतुक साठी क ेला जातो . अमे रकेसार या गत द ेशात नाशव ंत श ेतमाला या
वाहतुक साठी िवमानस ेवेचा अिधकािध क वापर होतो आह े. अथा त वाहत ुक चे साधन
कोणत े आहे यान ुसार द ळणवळणाचा खच कमी-जा त होतो .
५) साठवण ूक (Storage ) :
सं हण हणज े व तू साठव ून ठेव याची ि या . व तूंचे व प नाशव ंत आह े क िटकाऊ या
नुसार शीतग ृहे, गोदाम े िकंवा इतर िठकाणी काही का ळ व तू साठव ून ठेवली जात े.
सं हणाची गरज उ व याची कारण े पुढील माण े आहेत.
अ) ि या क न नवीन व त ू तयार करताना म ूळ मालाचा स ं ह करावा लागतो . उदा.
सं यापास ून सरबत िक ंवा इतर पदाथ तयार कर यासाठी स ं यांचा स ं ह करावा
लागेल. कारण , रोज या गरजा ं माण े सं ा खरेदी करण े श य होत नाही . डाळ तयार
करणा या िगर या त ूर, हरभरा इ याद चा स ं ह करतात . तेलिगर या श गदाणे, जवस,
तीळ इ यादी त ेलिबया ंचा सं ह करतात .
आ) जर व त ूचे उ पादन िविश ह ंगामात होणार े असेल तर इतर व ेळी ित या िकमतीत ज े
बदल होतात या ंचा फायदा घ े यासाठी मालाच े सं हण क ेले जाते.
इ) व तू जर नाशव ंत अस ेल तर ती जा त का ळ िटकून मागणी माण े िवकता यावी हण ून
सं हण क ेले जाते. फळे, भाजीपाला ही याची उदाहरण े आहेत.
ई) व तूची गुणव ा िक ंवा दजा वाढावा हण ून सं हण क ेले जाते. जसे, फळे िपकवली
जातात िक ंवा तंबाखूवर ि या कर यासाठी स ं हण क ेले जाते.
उ) बाजारात िविश माल सार या व ेळी िव ला आला तर याची िक ंमत घसर याची
श यता असत े. व तूची िक ंमत वाजवी पात ळीला िटकव ून ठेव यासाठी सग ळा माल
एकदम न िवकता याच े सं हण करतात . munotes.in
Page 75
कृषी िवपणन य ं णा
75 ऊ) सं हणांमुळे हंगामी उ पादन असल ेली व त ूसु ा इतर व ेळी बाजारात िवकता य ेते.
यामुळे ितला न ेहमीपे ा जा त िक ंमत िम ळणे श य होत े.
६) िव प ुरवठा (Financing ) :
कृषी िवपणनाम य े अ नेक अव था ंना पैशाची गरज भासत े. हा सव पैसा उ पादक वत :
खच क शकत नस यान े ययाची आव यकता िनमा ण होते. शेतमालाच े उ पादन त े
िव याम य े अनेक ि या य ेत अस यान े वेगवेग या य ना या या ि य ेसाठी
िव प ुरवठा आव यक ठरतो .
अ) या व त ूंवर ि या करावी लागत े यांचा सं ह कर यासाठी बराच प ैसा खच क न
मालाची खर ेदी केली जात े. िव प ुरवठा य य उपल ध अस यािशवाय ही गो करण े
श य होणार नाही .
आ) अनेक ि या हाती घ ेताना अि मराशी (Advance ) ावी लागत े. उदा. दळणवळणाची
साधन े भाड्याने यायची झा यास यासाठी आधी अि मराशी ावी लागत े. अनेक
िठकाणी अस े काम पडत अस यान े ययाची गरज भासत े.
इ) माल पाठिव यासाठी जी साधन े लागतात . यां या खर ेदीसाठी ययाची गरज असत े.
उदा. सफरच ंदांची िनया त लाकडी िक ंवा काड बोड या खो यात ून करावी लागत े. ते
खरेदी कर यासाठी प ैशाची आव यकता असत े.
७) िव (Selling ) :
मालाची खर ेदी आिण िव हा क ृषी िवपणनाचा सवा त मह वाचा भाग आह े. याच एका
उ ेशाने उ पादनाची ि या हाती घ ेतली जात े. आप या मालाचा िविनयोग कोण या प तीन े
करायचा याचा िनण य उ पादक घ ेत असतो . वत: या उपभोगासाठी माल ठ ेवणे,
सालदाराला व त ू पात मोबदला द े यासाठी ठ ेवणे, िबया याची तरत ूद करण े, खेड्यातच
सावकाराला िक ंवा यापाया ला माल िवकण े, उपभोगा या व त ूं या बद यात माल द ेणे,
सरळ उपभो याला माल िवकण े, म य था ं या माफ त िव करण े इ यादी पया य
यां यासमोर असतात . यापैक कोणत े पया य िनवडल े जातील त े िनरिनरा या घटका ंवर
अवल ंबून राहील .
अ) व तू वण न िक ंवा नम ु याव न ओ ळख यासारखी असली तरी द ूर या मोठ ्या
बाजारप ेठेत िव होऊन शकत े. अथा त यासाठी व त ूचा दजा चांगला हवा ,
वाहतुक त ती खराब हो याची श यता नको .
आ) शेतक याचे उ पादन कोण या व ेळी िव स उपल ध आह े. यावर प त अवल ंबून
राहील . तसेच ते कोण या जागी उपल ध आह े. या नुसार फरक पडतो . हंगाम असताना
म य थ कमी िकमतीला ख ेड्यातून माल खर ेदी करतात . जर ती जागा बाजारप ेठेपासून
दूर अस ेल, तर ख ेड्यातच िव हो याची श यता जा त राहील .
munotes.in
Page 76
ामीण िवपणन आिण
िव प ुरवठा
76 ८) आवे न (Packaging ) :
व तू सोयी कर अशा व े नात ठ ेवणे ही ि या बाजार िव म य े मह वाची असत े कारण
अ) एर ही बरीच जागा याप णा या व तू सुटसुटीत व पात ठ ेवता िक ंवा पाठिवता य ेतात.
उदा. कापसा या गाठी .
आ) आवे नामुळे मालाला स ंर ण िम ळते व संभा य न ुकसान टा ळता येते.
इ) थोड्या जाग ेम ये जा त व त ू सं िहत कर णे श य होत े. यामुळे सं हणाचा आिण
दळणवळणाचा खच कमी य ेतो.
९) जोखीम वीकारण े (Risk bearing ) :
कृषी िवपणनात जोखीम वीकार याच े काय मह वप ूण आहे. एखादी य िक ंवा सं था
जोखीम वीकारत े याचा अथ िवपणनाची काय करताना माल खराब हो याची िक ंवा
वाहतुक त न ुकसान हो याची जी श यता असत े ती ग ृहीत ध न यवहार करत े.
िनरिनरा या कारचा श ेतमाल कमी -जा त माणात नाशव ंत असतो . या या
व पान ुसार मालाचा नाश हो याच े माण व जोखीम कमी -जा त राहील . व तू या
िकमतीत जी प रवत ने होतात . यामुळे सु ा जोखीम िनमा ण होत े. माल खर ेदी के यावर
बाजारात िव साठी न ेईपय त िकमतीत बदल होऊ शकतो . जर िक ंमत घसरली तर
नुकसान हो याची श यता असत े व ते गृहीत ध न यवहार कराव े लागतात .
१०) िवतरण (Distribution ) :
उपभो याजव ळ व तू जा यासाठी िवतरणाचा स ंबंध येतो. सु वातीला ज े मालाच े
एक ीकरण क ेले जाते तो माल प ु हा मागणीन ुसार िवत रत करावा लागतो . ही ि या खिच क
आिण व ेळ लागणारी असली तरी आव यक आह े. या ि य ेत कधी कधी आव े न, ठोक
िव , िच लर िव या ंचाही समाव ेश असतो .
आपली गती तपासा
१) कृषी िवपणनातील िविवध का रणे सांगा.
८.३ कृषी बाजारप ेठेतील म य थ
https ://www .pinterest .com/https ://www .orfonline .org munotes.in
Page 77
कृषी िवपणन य ं णा
77 शेती माला या िव म य े असे िदसून येते क , माल िवकणारा श ेतकरी आिण घ ेणारा
यापारी या ं याम ये दलाला ंची िक ंवा म य था ंची साख ळी असत े. येकजण आप या
कामाच े किमशन घ ेतो. यापारी वग संघिटत आिण बदल या प रि थतीची जाणीव ठ ेवणारा
अस यान े म य था ंशी संगनमत क न शेतक या ंना फसव ू शकतो . या फसवण ुक मुळे आिण
किमशनम ुळे शेतक यां या हाती पडणारी र कम बरीच कमी असत े व याच े शोषण होत े.
िजथे िनयंि त बाजारप ेठा अि त वात आ या आह ेत तेथे म य था ं या ग ैर यवहारा ंना थोडा
पायबंद बसला आह े. बाजारातील म ुख म य थ प ुढील माण े आहेत.
१) ामीण यापारी :
खेड्यातच राहणारा हा छोटा यापारी शेतक या ंजवळील माल िकमती कमी असताना खर ेदी
करतो आिण िकमती वाढ या या व ेळी घाऊक बाजारात न ेऊन िवकतो . दळणवळणा या
साधना ंची अडचण अस यान े िकंवा दलाला ंशी स ंबंध न य ेता जाग ेवर माल िवकला जात
अस याम ुळे ामीण यापाया ला शेतक याकडून बराच माल िम ळतो.
२) िफरता यापारी :
कमी िकमतीला खरेदी व जा त िकमतीला िव असाच यवहार िफरत े यापारी करतात .
ते िनरिनरा या गावात िफ न माल गो ळा करतात आिण जो मोठा बाजार जव ळ असेल तेथे
नेऊन िवकतात .
३) क चा अड या :
शेतमाल िवक या या स ंदभा त जी िनरिनरा ळी कामे उ वतात ती कर यासाठी श ेतक याला
मदत कर याच े काय क चा अड या करतो . माला या िव त याला फारसा रस नस ून
माल गो ळा करणे व पाठिवण े हेच काम म ु य असत े. यां यामाफ त माल िवकला जा याची
खा ी अस यास श ेतक याला कज दे याचे कामस ु ा तो करतो .
४) प का अड या :
माल गो ळा झा यान ंतर याच े िवतरण कर याच े काम प का अड या करतो . मालाची खर ेदी
पूण हो या या स ंदभा त िनरिनरा ळी काय याला करावी लागतात . माला या िवतरणाशी
संबंध अस याम ुळे तो यापाया या स ंपका त जा त य ेतो. क चा अड या मा माल गो ळा
करीत अस यान े शेतक याशी संबंिधत असतो .
वरील म य था ंिशवाय श ेतमाला या बाजारप ेठेत मालाच े वजन करणार े यापारी , माल
उतरण े, वाह न न ेणे यासारखी काम े करणार े हमाल ह ेसु ा असतात . केले या कामा या
व पान ुसार या ंना मोबदला िदला जातो .
आपली गती तपासा :
शेतीमाला या बाजारप ेठेतील म य था ंचा आढावा या .
munotes.in
Page 78
78 ९
कृषी िवपणन स ं था
पाठाची रचना
९.० उि ये
९.१ तावना
९.२ कृषी उ प न बाजार सिमती
९.३ नाफेड
९.४ सारांश
९.५ वा याय
९.० उि ये
१) कृषीमाला या िवपणन यव थ ेत काय रत अस णा या िविवध स ं थांचा अ यास करण े.
२) भारतीय खा िनगम या स ं थेची मािहती क न घेणे.
३) कृषी उ प न बाजार सिमतीची रचना , काय , अिधकार समजाव ून घेणे.
४) 'नाफेड' या सं थेची रचना , उ ेश आिण काय यांचा अ यास करण े.
९.१ तावना
सहकार त वावर अन ेक कार या सहकारी स ं था थापन होतात . या स ं था िविश
कारच े काय करतात . या सहका री सं थांचे काय े िविश प रसर असत े. या स ं थांचे
िज हा तरावर स ंघटन कर यात य ेते. िज ातील व ेगवेग या व पा या ाथिमक
सहकारी स ं थांनी एक य ेऊन िज हा पात ळीवर जर स ंघटना थापन क ेली तर यास
िज हा स ंघ अस े हणतात . उदा. िज हा औ ोिग क संघ, िज हा िमक सहकारी स ंघ,
िज हा मि छमार सहकारी स ं था, िज हा सहकारी द ु ध िवकास स ंघ, िज हा िवणकर
सहकारी स ंघ, िज हा चम कार िवकास सहकारी स ंघ इ.
िज ातील व ेगवेगळे काय करणा या या स ं था िज हा तरावर उि ान ु प/सहकारी
सं थां या उ ेशानुसार एक य ेतात आिण िज हा तरावर आपली स ंघटना करतात . या
संघटनेस िज हा स ंघ या नावान े ओळखले जात े. सं थां या गतीसाठी काय करण े,
सं थांचे िहतस ंबंध जोपासण े, सं थां या िहता या िवरोधातील धोरणाचा िवरोध करण े,
सं थां या स ंदभा त िविवध सवलती िम ळवून देणे. यासाठी या स ं था काय करतात . munotes.in
Page 79
कृषी िवपणन स ं था
79 ९.२ कृषी उ प न बाजार सिमती
बाजारप ेठांमधील सव कामाच े िनयं ण ठ ेव यासाठी बाजार सिमतीची थापना क ेली जात े.
िनयंि त बाजारप ेठांम ये बाजार सिमती काया नुसार बाजारप ेठेचे यवहार करणार े िविवध
कारच े अिधकार वापरणार े, कायम अि त व असणार े, तसेच आप या नावावर थावर व
जंगम मालम ा धारण करणारी एक कारची काय ा ंतग त िनमा ण केलेली कृि म य च
असत े. काय ामधील सव तरत ुदी अमलात आणण े. बाजारप ेठेमधील सव काया वरती
िनयं ण ठ ेवणे अशा सव सुिवधा उपल ध कर याच े काम बाजार सिमती करत े, तसेच
बाजाराच े िनयमन करण े, बाजारावरती द ेखरेख ठेवणे इ. कारची या सिमतीची ाथिमक
काय आहेत.
https://igatp ळrinama.in
बाजार सिमतीची रचना :
बाजार सिमतीम य े एकूण २५ सद य असतात . यांची वग वारी प ुढील माण े :
१) बाजारप ेठां या काय े ाम य े राहणा या शेतकया पैक ७ शेतकया ची िनवड या
भागाम य े काय रत असणारी क ृषी पतप ुरवठा स ं था व िविवध काय कारी स ं था करत े.
२) बाजारप ेठातील यापारी व अडत े दलाल या ं याकड ून ३ सद य िनवडल े जातात .
३) बाजार े ातील श ेतमालावर ि या कर णा या िकंवा खरेदी-िव कर णा या सहकारी
सं थेचा अ य बाजार सिमतीचा सभासद असतो .
४) बाजार े ातील प ंचायत सिमतीचा अ य या सिमतीचा सभासद असतो .
५) बाजार े ाम य े थािनक स ं थेचा अ य बाजार सिमतीचा सभासद असतो .
६) साहा यक िज हा क ृषी अिधकारी याच माण े िज ह े प रषद ेने िनयु केलेला िव तार
अिधकारी बाजार सिमतीचा सभासद असतो .
७) बाजार सिमतीचा अ य अ य पण े सद या ंमधून िनवडला जातो .
अशा कार े बाजार सिमतीम य े एकूण २५ सद या ंची िनवड क ेली जात े, तसेच बृह मुंबई व
ठाणे या क रता बाजार सिमतीची घटना व ेगळी असून या म ये एकूण २८ सभासद
असतात . munotes.in
Page 80
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
80 बाजार सिमतीची काय :
१) बाजार े ाम य े (सिमतीम य े) काय करणा या य िक ंवा वाहनास ंबंधी िनयमन व
अटी तयार करण े.
२) बाजारप ेठांम ये चालणा या सव काया वरील िनय ं ण ठ ेवणे.
३) शेतकरी , यापारी व दलाल या ंना नवीन परवान े देणे, परवा या ंचे नूतनीकरण करण े,
तसेच जुने परवान े र करण े इ यादी सव काय बाजार सिमतीला करावी लागतात .
४) बाजारामधील खर ेदी िव िवषयक असल ेले वाद-िववाद सोडिवण े.
५) बाजारा या अटी व िनयमा ंचे पालन न कर णा या य स िश ा /दंड करण े.
६) बाजारा या सव सोयीस ुिवधा उपल ध करणे.
७) शेतमाला या िव क रता िनयम करण े, तसेच श ेतमाला या उ पादनास ंबंधी
िकमतीिवषयक तस ेच माला या खर ेदी-िव िवषयी स ंल न अशी मािहती गो ळा क न
शेतकया या व यापाया या मािहती करता कािशत करण े.
८) खरेदी-िव होत असल े या मालाम य े भेसळ न होऊ द ेणे.
९) मालाची तवारी व माणीकरण करण े.
१०) बाजाराम य े साठवण ुक या सोयीची उपल धता क न द ेणे.
वरील सव काय बाजार सिमतीला पार पाडावी लागतात .
बाजार सिमतीच े अिधकार :
बाजार सिमतीला िविश अस े अिधकार असतात . ते अिधकार खालील माण े.
१) बाजार सिमतीला थावर व ज ंगम माल म ा (खाजगी मालम ा ) खरेदी करता य ेते.
२) बाजारप ेठेम ये खरेदी-िव होत असल े या मालावरती यो य तो कर आकारण े अशा
कारच े अिधकार बाजार सिमत ना असतात .
३) बाजारप ेठां या मालम ेवर व फ या तारणावरती सरकारकड ून कज घेता येते.
४) बाजाराम य े सव कारभार यवि थतप णे चाल यासाठी उपिसम या ंची थापना करण े.
(उदा. सहकारी खर ेदी-िव स ं था, वाद-िववाद म ंडळ)
५) बाजार सिमती या स े ेटरीची (सिचव ) िनवड करण े, तसेच आव यक अस णा या अ य
कम चा या ंची िनय ु कर याच े अिधकार बाजार सिमतीला असतात . याच माण े
कम चा या ंचे पगार ठरिवण े व नोकरीस ंबंधी या अटी तयार करण े अशा कारच े
अिधकारस ु ा बाजार सिमतीला असतात . munotes.in
Page 81
कृषी िवपणन स ं था
81 महारा क ृषी उ पादन व िवपणन अिधिनयमन १९६३ मधील िनय ंि त बाजार प ेठेिवषयी
तरतुदी :
१) िनयंि त बाजारप ेठ थापन कर यािवषयी तरत ूद :
महारा ातील श ेतमालाच े िवपणन कर णा या बाजारप ेठांचे िनयं ण कर यासाठी महारा
कृषी उ पादन व िवपणन अिधिनयम १९६३ हा कायदा स ंमत क ेलेला आह े. हा कायदा
महारा सरकार िविवध क ृषी माला ं या बाजारप ेठांना लाग ू करत े. शेतक उ पादन हणज े
शेती पश ुसंवध न, कु कुटपालन इ यादा ंrपासून िमळणारे उ पा दन होय .
या भागाम य े िनयंि त बाजारप ेठांची थापना करावयाची अस ेल तर यास ंबंधी अिधस ूचना
रा य सरकार आप या राजप ात ून आप याला क ळिवते. अिधस ूचना जाहीर झा यान ंतर
एक मिह या या आत या अिधस ूचना स ंदभा त कोण याही य ला आ ेप दाखल करता
येतो. बाजारप ेठ दाखल झा यान ंतर कोण याही य ला श ेतमाला या खर ेदी-िव स ंबंधीचे
यवहार परवा यािशवाय करता य ेत नाहीत .
२) बाजार सिमती :
येक िनय ंि त बाजारप ेठांम ये बाजार सिमतीची थापना क ेली जात े. बाजार सिमती
आप या े ातील काय करणार े, हमाल वखार मालक व श ेतकरी इ . य ना बाजार
े ाम य े काय कर यासाठी परवाना द े याचे काय करत े. परवा यािशवाय कोण याही
य ला िनय ंि त बाजारप ेठेम ये काय करता य ेत नाही . परवा या या अटी , यासाठी
भर यात य ेणारी फ व परवाना र करण े, तसेच नूतनीकरण करण े इ. संबंधीचे सव
अिधकार बाजार सिमतीला असतात . बाजार सिमती क ृषी उ पादन व िवपणन अिधिनयम
१९६३ या काय ान ुसार करीत असत े.
३) परवा या िशवाय यवहार करणाया वर बंदी :
िनयंि त बाजारप ेठे या काय े ाम य े कोण याही य ला काय करता य ेत नाही . एखादा
परवानाधारक शेतकरी िक ंवा यापारी या या परवा याचा ग ैरवापर करताना आढ ळ यास
सदर य चा परवाना र क ेला जातो . बाजार सिमती थापन कर याप ूव परवाना
िद याच े काय व र कर याच े काय िवपणन स ंचालक करत होता .
४) परवाना र कर यािवषयी तरत ुदी:
i. परवानाधारकान े परवा या या अट च े िकंवा शत ंचे पालन न क े यास परवाना र होऊ
शकतो .
ii. जर एखादी य जाणीवप ूव क शेतमाला या िवपणन यव थ ेम ये अडथ ळा िनमा ण
करीत अस यास या य चा परवाना र होऊ शकतो .
iii. परवानाधारकान े गु हेगारी िक ंवा लबाडी क े यास या य चा पर वाना र होऊ
शकतो . munotes.in
Page 82
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
82 वरील सव प रि थतीम य े बाजार सिमती परवान े र क शकत े. बाजार सिमती या
परवाना र कर या या िनण याव न बाजार सिमती या िव िवपणन स ंचालकाकड े
अपील करता य ेते.
५) वाद - िववाद म ंडळ :
बाजार सिमती या काय े ाला कोणताही वाद व रत िनकालात काढ यासाठी बाजार
सिमती वाद िववाद म ंडळाची थापना करत े. या मंडळाम ये ाहक िव ेते, तसेच यापारी
इ. सव घटक मा यता ा सद य हण ून वादिववाद म ंडळांत समािव असतात . िविश
कारची फ भ न कोण याही य स या म ंडळासमोर वाद दाखल करता येतो.
६) बाजार िनधी :
बाजार सिमतीला िविवध मागा नी िम ळणारा प ैसा या िनधीम य े गोळा केला जातो . या
िनधीमधील प ैशाचा वापर बाजारा या काय े ाम य े सोयी -सुिवधा उपल ध कर यासाठी
केला जातो . तसेच कम चारी व अिधकाया ना वेतन द े यासाठी तस ेच कजा वरील याज
दे यासाठी व श ेतकया या ीन े क याणकारी योजना राबिव यासाठी या िनधीचा वापर
कर यात य ेतो. या खचा ची तपासणी दर वष एका परी काकड ून केली जात े.
७) सरकारच े िनयं ण :
रा यातील सव बाजार सिम या ंवर सरकारच े िनयं ण असत े. रा य शासनातप À रा या या
िवपणन स ंचालकाच े स व बाजार सिम या ंवर िनय ं ण असत े. िवपणन स ंचालक बाजार
सिमतीची आव यक याव ेळी चौकशी क शकतात . चौकशी कर यासाठी आव यक
असल ेली सव कागदप े बाजार सिमतीकड ून माग ून घ े याचा अिधकार िवपणन
संचालकाकड े असतो . तसेच िवपणन स ंचालक काही बाब म य े िदवाणी यायालयाचा
आसरा घ ेऊ शकतो . आव यक वाट यास यो य कारणा तव सिमतीची कागदप े व माल
ज कर याचा अिधकार िवपणन स ंचालकास असतो . िवपणन स ंचालक बाजार
सिमतीवरील स ंचालक म ंडळसु ा बरखा त क शकतो .
८) दंड व िश ा :
सरकारी काय ातील तरत ुदीिवषयी भ ंग कर णा या स िविवध कलमा ंतग त िश ा व द ंड
आकारला जातो . कारणा तव बाजार सिमतीकड ून परवानाधारक य स अथवा
िवनापरवानाधारक य स ग ु ां या व पान ुसार द ंड व िश ा ठोठावली जात े.
आपली गती तपासा
१. कृषी उ पादन सिमतीची रचना आिण काय िलहा .
munotes.in
Page 83
कृषी िवपणन स ं था
83 ९.३ नाफेड (National Agricultural Co -operative Marketing
Federation )
https://shaan.academy
नॅशनल ऍ ीक चरल कोऑपर ेिट ह माक िटंग फेडरेशन ऑफ इंिडया िल. (नाफेड)
ची थापना २ ऑ ट बर १९५८ रोजी गांधी जयंती या शुभ िदवशी कर यात
आली .नाफेड ही एक बह रा य सहकारी सं था अिधिनय मांतग त न दणीक ृत आहे. शेती
उ पादना ं या सहकारी माक िटंग या िवकासासाठी ऑ ज े टसह नाफेडची थापना
कर यात आली . नाफेडचे मुख सद य कृषी शेतकरी आहेत, यांना नाफेड या
कामकाजातील सामा य मंडळा या सद या ंमधे काय सांग याच े अिधकार आहेत.सहकारी
त व अंतग त िवपणना या सुिवधा उपल ध क न दे या या उ ेशाने ऑ टोबर
१९५८ म ये नाफेड ची थापना कर यात आली . नाफेडचे मु यालय नवी िद ली या
िठकाणी आहे.
शेतमाला या िवपणन यव थ ेम ये जे अनेक दोष आह ेत ते दूर कर यासाठी िविवध
पातळीवर सहकारी उपाययोजना होत े आहे. परंतु कोण याही एका िक ंवा थोड्या उपाया ंनी
हा स ुटणारा नाही . यासाठी िवपणन यव थ ेम ये मूलभूत बदला ंची गरज आह े.
संघिटत यापारी वग िव अस ंघिटत श ेतकरी हा स ंबंधच िवषम आह े. जोपय त शेतकरीवग
संघिटत होत नाही तोपय त याला श ेतमाला या िवपणनात यो य मोबदला िम ळणे कठीण
आहे. शेतकया चे सहकारी स ंघटन हा यावरील खरा उपाय आह े. या ीन े सहकारी
िवपणनाची गरज वादातीत आह े.
उ ेश
जागितक अ न स ंघटनेने सहकारी िवपणनाची उि े पुढील माण े सांिगतली आह ेत.
१) कृषी आिण इतर व तू संबंधी आप या सद या ं या िवपणन व यापारास ंबंधी
काया म ये सम वय थािपत करणे.
२) सभासदास ो सािहत करणे.
३) सद या ंना कृषी संबंिधत व तुंचा पुरवठा करणे.
४) आंतररा य व आंतररा ीय कृषी यापारास चालना देणे. munotes.in
Page 84
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
84 ५) आयात -िनया त यापाराला चालना देणे.
६) साव जिनक िवतरण णाली साठी आव यक धा य खरीदन े
७) िवपणनातील म य था ंना टा ळून शेतकया चा माल यो य बाजारप ेठेत वाजवी
िकमतीला य पण े िवकण े.
८) या व त ूंची बाजारात मागणी आह े यांचे दज दार उ पादन कर यासाठी श ेतकया ना
मदत करण े.
९) शेतमालाची तवारी करण े, जेणेक न व त ू या दजा नुसार ितला िकंमत िम ळून
उ पादकाचा फायदा होऊ शक ेल.
१०) शेतमालाच े मू य वाढ ेल अशा रीतीन े याची उलाढाल , नुकसान िक ंवा अप यय न
होऊ द ेता करण े.
११) वाजवी यापारी था ंचा सार करण े व िजथ े या गो ीला ितक ूल प रि थती अस ेल
तेथे भाव िनमा ण करण े.
१२) माल तयार होईपय त या का ळात शेतकया ला आिथ क मदत द ेणे.
१३) बाजारिवषयक मािहतीचा सार करण े.
१४) मािणत वजना ं या वापरा ार े फसवण ूक टाळणे.
रचना :
भारताम य े सहकारी िवपणनाची रचना सग ळीकडे सारखी नाही . अनेक रा या ंनी ि तरीय
प त वीकारली असली तरी आ ं , महारा , पंजाब, उ र द ेश वगैरे रा या ंनी ि तरीय
प त चा अवल ंब केला जातो . जेथे दोनच तर आह ेत तेथे रा य पात ळीची स ं था ही
िशखर थ आह े व दु यम बाजारा ं या पात ळीला ाथिमक सिम या आह ेत. जेथे तीन तर
आहेत तेथे या दोन स ं थां या दर यान िज हा पात ळीला म यवत स ं था आह ेत.
दु यम बाजारप ेठां या पात ळीला काय करणा या ाथिमक सहकारी िवपणन सिम या हणज े
या रचन ेचा पाया आह ेत. यापैक काही सिम या क ेवळ एकाच उ पादनाच े (व तूचे) यवहार
करतात , तर काही अन ेक उ पादना ंची उलाढाल करतात . उ र द ेशातील उसाची
उलाढाल कर णा या सिम या पिह या कारच े उदाहरण हण ून सांगता य ेतील. सिम या ं या
सभासदा ं या मालाच े एक ीकरण , तवारी , िव इ यादी काम े तर या सिम या करतातच ,
िशवाय सभासदा ंना माला या आधारावर कज ही देतात.
म यवत सहकारी िवपणन सिम या बह त ेक िज हा पात ळीवर काम करतात . ाथिमक
सिम या आिण य अशा दोघा ंनाही सभासद व िदल े जात े. शेतमालाची खर ेदी-िव
यय प ुरवठा, शेतकया ना िविवध साधना ंचे िवतरण अशी अन ेक काय या सिम या पार
पाडतात . munotes.in
Page 85
कृषी िवपणन स ं था
85 रा य सहकारी िवपणन स ं था ही रा यातील िशखर थ स ं था असत े. रा यातील सहकारी
िवपणना या काया चे संचालन कर याच े काम या ं याकड े असत े. रा यातील िवपणन
सहकारी सिम या ंना कज पुरिवणे व खर ेदी-िव च े काम या स ं थेकडे असत े. परंतु यांचे
मुख काम िनरिनरा या व तूंचे (खते, िसम ट, पोलाद इ .) िवतरण कर याच े आहे.
सहकारी िवपणनात रा ीय तरा ंवर काय करणारी स ं था हणज े नाफेड होय . (NAFED
– National Agricultural Co -operative Marketing Federation ) शेतमालाचा
िनया त यापार आिण आ ंतररा यीय यापार यात नाफ ेडची भ ूिमका मह वप ूण आहे.
काय :
सहकारी िवपणन सिम या ं या म ुख काया चा पुढील मा णे थोड यात उ ल ेख करता य ेईल.
१) शेतमालाची िव
२) खते, िबयाण े, अवजार े व यं े यांचे िवतरण
३) शेतमालाच े एक ीकरण आिण तवारी
४) शेतमालावर ि या करण े.
५) शेतीत लाग णा या अवजारा ंचे उ पादन करण े
६) शेतमाला या स ं हणा या सोयी िनमा ण करण े.
७) शेतमालाचा यापार
८) मू यि थ रीकरणात मदत करण े.
९) यया या सोयी उपल ध क न द ेणे.
अथा त वरील सव काय सव सिम या िक ंवा य ेक रा यातील सिम या करीत नाहीत .
मालाची िव आिण साधना ंचे िवतरण ही काय मुख हण ून सांगता य ेतील.
सहकारी िवपणनाची गती :
सहकारी िवपणन ही क पना आधीपास ून असली तरी वात ं यो र का ळात या रचन ेचा
खया अथा ने िवकास झाला . १९५१ म ये सु ा अ यासासाठी िनवडल े या ७५
िज ा ंपैक ६३ िज ा ंत सहकारी िवपणन अि त वात न हत े, असे ामीण पतपाहणी
मंडळाला आढ ळून आल े होते. जेथे ते अि त वात होत े. तेथे याचा एक ूण उलाढालीतील
िह सा क ेवळ एक ितशत होता . नंतर या का ळात मा सहकारी िवपणनाची गती व ेगाने
झाली.
१)शेतमालाची िव :
सहकारी िवपणन सिम या ंचे हे सवा त मह वाच े काम आह े. यांची अ नधा याची उलाढाल
१९६५ -६६ म ये १३७ कोटी पय े होती. ती १९७६ -७७ म ये ४२२ कोटी पय े झाली . munotes.in
Page 86
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
86 याच का ळात सव व त ूंची एक ूण उलाढाल २०९ कोट व न ११८९ कोटी पया ंपय त
वाढली . या यवहारात महारा , पंजाब, गुजरात व उ र द ेश ही रा य े आघाडीवर होती .
२) साधना ंचे िवतरण :
शेतकया ना आव यक अशी िनरिनरा ळी साधन े िवत रत कर या चे काम िवपणन सिम या
करतात . १९७६ -७७ या वष या ंनी ७३० कोटी पया ंची खत े, ५१ कोटी पया ंची
िबयाण े, २९ कोटी पय े िकमती या अ य उपभो य व त ू िवत रत क े या.
३) शीतग ृहे :
शेतमाला या स ं हणाची सोय करण े हे एक आव यक काम िवपणन सिम या पार पाडतात .
१९७६ -७७ म ये २३६६१ गोदामा ंम ये ४० लाख टन धा य साठिव याची सोय या ंनी
उपल ध क न िदली . याच वष नाशव ंत शेतमालासाठी १३८ शीतग ृहातून २.३३ लाख
टन माला या साठवणीची सोय होती .
४) यापार :
अंतग त आिण िवद ेशी यापारात नाफ ेडची भ ूिमका मह वाची आह े. डाळी, श गदाणा , िमरची ,
मसा याच े पदाथ इ. कृषी उ पादना ंची २१ कोटी पया ंची िनया त या स ंघाने १९७६ -७७
म ये केली. आंतररा ीय यापारात सहकारी िवपणन सिम या ंची उलाढाल याच वष
३०.५३ कोटी पया ंची होती . स ि थती : १९८५ -८६ या वष िविश व त ूचीच
उलाढाल कर णा या ाथिमक सिम या ंची स ं या ३२९० होती आिण अन ेक व त ूंचे
यवहार कर णा या सिम या २९४० हो या. या रा या ंनी ि तरीय प त वीकारली
तेथील िज हा पात ळी या म यवत सहकारी िवपणन सिम या ंची सं या १६० होती. रा य
पातळीवर काय करणार े ३३ सहकारी खर ेदी-िव संघ होत े. १९६० -६१ ते १९८५ -८६
या का ळात सहकारी सिम या ं या श ेतमाल िवपणनात २५ पट वाढ घड ून आली . यां या
शेतमाल िव च े मू य ज े १७० कोटी पय े होते ते ४२०० कोटी पया ंपय त या का ळात
वाढल े.
नाफेड ही सहकारी िवपणनातील रा ीय स ं था आह े. शेतमालाची िनया त हे या स ं थेचे
एक काय आहे. १९८५ -८६ म ये नाफेडने केले या िनया तीचे मू य ७९ कोटी पय े होते.
देशात या भागात क ृषी उ पादनाचा अित र साठा आह े तो कमतरत े या भागात हलिवण े
हे अितशय मह वाच े यापार काय नाफेड करत े. अशा तह ची १८२ कोटी पया ंची
उलाढाल नाफ ेडने १९८५ -८६ म ये केली. १९७६ -७७ या त ुलनेत या स ं थे या
उलाढालीत साड ेचार पटीन े वाढ झाल ेली िदस ून येते.
आपली गती तपासा
१. नाफेडची काय सांगा.
munotes.in
Page 87
कृषी िवपणन स ं था
87 ९.४ सारांश
भारताम य े शेतीमाला या िवपणना ंम ये या स ुधारणा घडिव यात आ या , याम य े कृषी
उ प न बा जार सिमतीची थापना ही एक मह वाची बाब आह े. बाजार यव थ ेत असणार े
िनरिनरा ळे म य थ , यांचे गैर यवहार , अनुसूचीत दर , वजन मापा ंतील फसवण ूक इ यादी
कारा ंम ये उ पादका ंचे जे नुकसान होत े ते कमी कर यासाठी या उपाया ंची गरज होती .
रा य सहकारी िवपणन स ं था ही रा यांतील िशखर स ं था असत े. यांतील सहकारी
िवपणना ं या काया चे संचालन कर याच े काम या ं याकड े असत े. रा या ंतील इतर िवपणन
सहकारी सिम या ंना कज पुरवणे व खर ेदी िव च े काम या स ं थेकडे असत े. याव न
सहकारी स ं था हणज े 'नाफेड' होय. शेतमाला या िनया त यापार आिण आ ंतररा यीय
यापार यात नाफ ेडची भ ूिमका मह वप ूण आहे.
९.५ वा याय
१) कृषी उ प न बाजार सिमती काया ची सिव तर चचा करा.
२) कृषी उ प न बाजार सिमतीची रचना सा ंगून काय व अिधकाराचा आढावा या .
३) सहकारी िवपणनात नाफ ेड या स ं थेची रचना सा ंगून काय सांगा.
४) नाफेड या स ं थेचा सिव तर आढावा या .
Reference: -
१. Badi R.V. Badi N.V. Rural Marketing for Module 1 P.No. 77 to 96,
243 to 250, 457 to 478, 361 to 368
२. Mishra and Puri Development Issues of Indian Economy Himalaya
Publishing House for Module 1 Mumbai – 400 004 – 2013
३. Dantwala M.L Indian Agriculture Since Independence Oxford and
IBH Publishing Co. Pvt. Ltd. New Delhi – 110 001 1990
४. Badi R.V. Badi N.V. Rural Marketing P.No. 285 to 308, 411 to 456
५. Badi R.V. Badi N.V. Rural Marketing P.No. 344, 422, 418 to 455
Books For Addition Readings
६. Habeeb U.R., Rahman K.S. Rural Marketing in Indai HPH - Mumbai
400 004 --- 2003
७. Rural MarketingGopalaswamyV ikas Publishing House New Delhi.
८. KashypPradeep, Rant Siddhartha The Rural Marketing, Biztantra,
Mumbai. 2005.
९. KamatMinouti: Krishanmoorthy R. Rural marketing ,Himalaya
Publishing House, “Ramdut”,Dr.BhaleraoMarg, Girgaon,Mumbai
400004 p.nos.1 to 15 Te l no. 022 -23860170 / 2003 munotes.in
Page 88
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
88 १०. Desai Vasant Small -scale industries and entrepreneurship Himalaya
Publishing House, “Ramdut”,Dr.BhaleraoMarg,Girgaon,Mumbai
400004./1998 p.no.291
११. Sherlekar S.A Marketing Management Himalaya publishing House/
2004 Pg.no539 to 555
१२. Acharya S S:Agarwal N.L Agriculture Marketing in India Oxford
and IBH Publishing company private limited 113 -B Shahpurjat
Asian Village side, New Delhi -110049 India Fax 011 -41517559/
2004 p.no. Module 2: 1 to 17,151,41 to 44185 to 197, 80 to 81, 46 to
61, 69 to 71, 170 to 172, 201 to 204p.no Module 3 : 256.268 to 283,
320 to 327, 351, 260, 287 to 290, 293 to 295, 296 to 297,
315,331,427 to 430
१३. Desai. S. S. M Fun damental of rural economics Himalaya publishing
House 1986 Tel no Tel no. 022 -23860170 P.no.171 to177,162 to
170,178 to 187
१४. Reddy Subba. S: Raghu ram p Agriculture finance and management
Oxford and IBH Publishing company private limited 113 -B
Shahpurjat Asian Village side, New Delhi -110049India Fax 011 -
41517559p.no.16 to627.
१५. Datta Ruddar: Sundaram K P M Indian economy S. Chandand
company limited 7361, Ramnagar, New Dehi -110055 Tel no.011 -
23672080 /81/82/ 2007 P. nos 555to 58
munotes.in