Page 1
1 १
उपयोिजत श ेती
घटक रचना
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ संक पना
१.३ उपयोिजत श ेतीचे व प
१.४ उपयोिजत श ेतीची या ी
१.५ सारांश
१.६
१.० उि े
िव ा या ना उपयोिजत श ेती व यवहाय ता समज ून देणे.
उपयोिजत शेतीची स ंक पना अ यासण े.
शेतीचे व प अ यासण े.
१.१ तावना
भारतात ाचीन काळापास ून शेती यवसाय क ेला जात आह े. शेती हा भारत द ेशाचा
पारंप रक यवसाय आह े. मा आजही शेती करत असताना प ूण त: िनसगा वरती अवल ंबून
आहोत . ामीण भागात कारािग र हे पूण त: शेतीवर अबल ंबून होत े. शेतक याला स ेवे या
बद याम य े गावातील अ य बल ुतेदारां या उपजीिवक ेची जबाबदारी श ेतकरी हणज ेच
बळीराजावर होती . ामीण भाग प ूण पणे वय ंपूण होता . गावातील य ेक गरज गावातच
भागिवली जात होती . गावातील लोका ं या गरजाही मया िदत व पा या हो या . मा
ि िटशा ं या राजवटीत ही यव था न झाली . लघु व क ुटीरो ोगा ंचा हास मोठ ्या
माणावर झाला . आव यकत ेनुसार (िनवा ह) शेतजमीन कस याची था भारतात होती .
लघुउ ोगा ंचा हास झा यान े लोकस ं येचा शेतीवरील भार वाढला .
लघु, कुटीरो ोगा ंचा हास झा यान े १२ बलुतेदार, १८ अलुतेदार मोठ ्या माणात
बेरोजगार झाल े. पारंप रक प तीन े शेती कर याची था , िमळेल या उ पादनात समाधान
मान याची व ृ ी, िनवा ह व पाची श ेती कर याच े अिधक माण , शेतमाल , थािनक
बाजारात िवकताना अस ेल या प तीन े पाठव याची व ृ ी याम ुळे शेती यवसायवर
अवल ंबून असणा या य ेकाचे जीवन ामीण भागात मोठ ्या माणावर अि थर झाल े. munotes.in
Page 2
उपयोिजत श ेती
2 अि थर झाल ेला ामीण भागातील माण ूस नोकरी या मज ुरी या शोधाथ शहराकड े येऊ
लागला . यामुळे पारंप रक यवसाय मोठ ्या माणात ब ंद झाल े. शेतीला ामीण भागात
दु यम थान ा झाल े. अ पभ ूधारक , अ य पभ ूधारक या ंनाही श ेती परवड ेनाशी झाली .
यामुळे आप या यवसायाला इतर यवसायाची जोड असावी ही मानिसकता तयार झाली .
े फळा या बाबतीत भारताचा ७वा नंबर लागतो . भारताची वाढती लोकस ं या आिण
उपल ध माणसी सरासरी े फळ याचा िवचार क े यास आिण जमीन कोणाकड े िकती
माणात उपल ध आह े याचा अ यास क े यास अस े िदसून येते क , िदवस िदवस अ य प
गटांतील श ेतक या ंची अ प भ ू े असल े या श ेतक या ंची स ं या वाढत आह े. (अ य प
गटातील श ेतक याच े १ हे टरप े ा कमी े , १ ते २ हे टरपय त े असणार े
अ पभ ूधारक ) शेती करण े परवडत नाही हण ून ते िवक याच े माणही मोठ े होत आह े.
अशा या ामीण भागातील अ पभ ूधारक व अ य पभ ूधारक श ेतक याला वत :कडे
असल े या जिमनीवर क ेवळ शेती यवसायावर आपला च रताथ चालवण े अश य होत
आहे. यासाठी याला रोजगारासाठी थला ंतर कराव े लागत आह े. एकंदरीत बदल या
प रि थतीशी ज ुळवून घेऊन श ेतीचा खरा अथ समजाव ून घेऊन क ेवळ कृषी उ पादन न
घेता इतरही प ूरक यवसायावर ल क ि त करण े गरजेचे आहे. शेती ही स ंक पना िव त ृत
पात प ुढे येत आह े.
महा मा गांध नी “भारतीय श ेती ही भारतीय लोका ं या उपजीिवक ेचे मुख साधन
अस याम ुळे शेती हा भारताचा आ मा आह े,” असे हटल े होते. भारतातील श ेती ही
लोकां या उपजीवीक ेचे साधन अस यान े देशाचा आिथ क िवकास आिण गती श ेती
यवसायावर अवल ंबून आह े. शेती यवसायाला भार तीय अथ यव थ ेचा कणा हटल े जाते.
आज देशा या रा ीय उ प नात १९% वाटा हा श ेती उ प नाचा अस ून अथ यव थ ेतील
ाथिमक े हण ून शेती यवसायाचा िवचार क ेला जातो . अशी ही श ेती नवीन पात
वीकारण े काळाची गरज आह े आिण हण ूनच न ेमक उपयोिजत श ेती ह णजे काय ? ते
आपण समज ून घेऊ या .
१.२ संक पना
प रवत न हा िनसगा चा वभाव आह े. या िव ात अगदी िनमा ण झा यापास ून जशी या तशी
िचरकाल िटकणारी कोणतीही व त ू नाही . उ प ी व हास हा जगातील य ेक व त ू
नैसिग क घटका ंचा गुणधम आहे. अगदी मानवी वत न याला अपवाद नाही . मानवान े आप या
बु ी या साहा यान े चाक व अ नी या शोघापासून ते लॅपटॉप व ट ॅ लेट पय त अस ं य शोध
लावल े आहेत. याम य े जु याची जाण व न याच े भान जोपास ून यश वी वाटचालही क ेली
आहे. “रोज या यवहाराकड े वा तवत ेने बघ याच े व यावहा रक त वान े न याकड े
जा याच े त व मानव वीकारत आह े. ालाच उपयोिजत शा अस े हटल े जात े.”
उपयोिजत ही स ं ा अन ेक अथा ने वापरली जात े. या सं ेत 'अलंकरण' अशा अ थ वापर
केला जातो . ते हा मूळ आकारावर अल ंका रक साज चढिवण े वा आकारालाच अल ंकृत प
देणे अशा ि यांचा याम ये समाव ेश होतो . उपयु व त ुिनिम ती आिण कारािगरीची
कौश यप ूण िनिम ती या ंना उ ेशून ही सं ा पु कळदा वापरली जात े आिण श ु कलािनिम ती munotes.in
Page 3
उपयोिजत श ेती
3 व कलाव ंतांची कलाक ृती याह न या ंचा वेगळेपणा स ुचिवला जातो . या अथा ने उपयोिजत
कला व उपयोिजत िव ान (शा ) यात सा य िदसत े. कारण दोह तही स ै ांितक
व पाप े ा यावहा रक घटका ंवरच अिधक भर असतो . १९ या शतकातील िश ण
सं थात ून सव कार या ह तकला ंचे व यवसाया ंचे िश ण 'उपयोिजत कला ' या नावान े
िदले जात अस े. यांि क कल ेशी संबंिधत असणार े कला कार ही या स ं ेने दश िवले जात.
पु कळदा म ु णाधा रत व वािण य िस ी कला यापुरताच िनयिमत अथा ने 'उपयोिजत '
श द वापरला जातो . आज औ ोिगक े ात उपयोिजत कलेस फार मोठ े थान आह े.
कारण यावर ब -या च माणात यावसाियक यशापयश अवल ंबून असत े. फाय ासाठी
यवसाय प श ेती करण े काळाची गरज आहे, तरच मोठ ्या माणात अप ेि त यश पदरात
पडू शकेल.
“ ानाचा उपयोग क न समाजातील िविवध सम या सोडिवणा या शाख ेला उपयोिजत
असे हणतात .”
“शेतीम य े ानाचा वापर करता ंना, ’शेतीम य े िविवधीकरण घडव ून आण ून फाय ाची
यावसाियक श ेती करण े हणज ेच उपयोिजत श ेती अस े हणता य ेईल.”
“शेती ानाचा उपयोग क न समाजातील सम या सोडिवणा या शाख ेला उपयोिजत शेती
असे हणतात .” असे मी हण ेन.
“शेती करत असताना , हणज ेच जमीन कसत असताना , ती िनवा ह व पाची न करता
यावसाियक ि कोन ठ ेवून उ पादन खच व िमळणार े उ प न ाम य े यो य स ंतुलन ठ ेवून
इतरही स ंल न यवसाय यापारी त वा ंवर कर यावर भर द ेणे हणज े उपयोिजत श ेती.”
शेती हणज े नेमके काय ह े आपण समज ून घेत यास आप याही ल ात य ेईल क ,-
'उपयोिजत ' या श दाचा वापर आपण श ेतीम य े क शकतो . आज श ेतीिवषयक ि कोनात
बदल होत आह े. शेती करताना न याचा िवचार क ेला जात आह े आिण ही त ु य बाब आह े.
यापारी त वा ंवर श ेती कर याच े माणही वाढत आह े. शेती या िविवध शाखा वत ं
यवसाय हण ून उदयास य ेत आह ेत. अशा व ेळी “उपयोिजत श ेती” हा श द योग श ेती या
नवीन शाखा ंबाबत क े यास वावग े ठरणार नाही .
उपयोिजत श ेतीम य े शेतक िव ान , जैिवक त ं ान , ि या उ ोग , फलो ान , पीक
त व ान , पीक स ंर ण, प ीपा लन, उतीस ंवध न, माती व पाणी यव थापन , शेतीची रचना
व पया वरण, शेतक अथ शा , पौि क आहार , दु ध यवसाय , दु धबाजारप ेठ, पशुपालन ,
पैदास प ती , क टकशा , वन याबाब चा समाव ेश होतो .
परदेशात उपयोिजत श ेतीबाबत खास िश णाची सोय उपल ध क न िदली जात आह े.
वरील बाब म य े औ ोिगक े ात वापरली जाणारी यावसाियकता वापर यास न क च
शेती े न या ने उभारी घ ेऊन अथ यव थ ेत मजब ूत थान िनमा ण कर यास मदत होणार
आहे. अ प, अ य प भ ूधारका ंस, भूिमहीन श ेतमजुरांस, ामीण कारािगरा ंस, ामीण
भागातील क ुशल-अकुशल िमका ंस मोठ ्या माणात उभारी िमळणार आह े. आिथ क
सम य ेवर मात कर यास यशही िमळणार आह े. munotes.in
Page 4
उपयोिजत श ेती
4 आपली गती तपासा :
:- उपयोिजत श ेती हणज े काय?
१.३ उपयोिजत श ेतीचे व प
भारतीय श ेती या स ंदभा त आढावा घ ेताना वात ं यपूव काळ आिण वात ं यो र काळ
असा कालख ंड िवचारात यावा लागतो . वातं यपूव काळ हा ि िटशा ंचा होता . ि िटशा ंना
भारतातून केवळ ठरािवक क चा श ेतमाल हवा होता आिण हण ून शेती े ाचा मोठ ्या
माणात िवकास होऊ नय े. अशीच भ ूिमका ि िटशा ंची रािहली . ि िटशा ंचे धोरण ह े शेती
िवकासाला ितक ूल होत े. फाळणीन ंतर भारताचा स ुपीक भाग हा पािक तानात ग ेला.
भारतात िनमा ण झाल े या अ न टंचाई या सम य ेवर उपाय योज या साठी सरकारन े
शेतीिवषयक धोरणात बदल क न १९४९ म ये शेती धोरणाचा उ ेश अ नधा य
उ पादनात वावल ंबी होण े, तसेच वेगवेग या उ ोगासाठी लागणारा क चा माल श ेतीमध ून
उ पािदत करण े व शेतमालाची िनया त करण े इ. वर ल क ि त क ेले आिण भारतात अिधक
धा य िपकवा मोहीम स ु कर यात आली . वेगवेग या प ंचवािष क योजना ंम ये सरकारन े
शेती िवकासावर ल क ि त क ेले आिण १९६६ म ये देशात ह रत ा ंतीचा योग यश वी
कर यात आला . देशातील ाहका ंना आव यक असणा या श ेती उ पािदत व त ू जसे दूध,
भाजीपाला , अ नधा य , कडधा य , फळे इ याद या प ुरवठ्यात वाढ कर यात आली .
शेतीम य े शेती ानाचा उपयोग िविवध सम या सोडिव यासाठी कर यात य ेऊन आिथ क व
सामािजक िवका साला चालना द े यासाठी िविवध प ंचवािष क योजना ंम ये फाय ा या
शेतीला मह व द े यात आल े. हणजेच उपयोिजत श ेतीला अ थान द े यात आल ेले िदसत े.
यामुळे शेतक या ं या ि कोनात आम ूला बदल घड ून ये यास मदत झाली आह े.
याम य े शेतीला पाणी , खत प ुरिव या या सोय बरोबरच स ुधा रत िबयाण े, िकड िनय ं ण,
पीक स ंर णाबाबत श ेतक यास माग दश न, अिधक श ेती उ पा दन वाढीसाठी ो साहन
दे यासाठी पीक पधा चे आयोजन , यासार या घटकाचा समाव ेश कर यात आला . १
जानेवारी १९६५ म ये भारतीय अ नधा य महाम ंडळाची थापना कर यात आली .
ऊस, जूट, कापूस, गळताची िपक े यासार या रोख या िपका ंना चालना द े यात आली .
१९६३ म ये शेती पुनिव महाम ंडळाची थापना कर यात आली . हे महाम ंडळे, शेती,
पशुपालन , दु ध यवसाय , कु कुटपालन आिण म य यवसाय , म यश ेतीला म यम व दीघ
कालीन कज पुरवठा कर यात आला .
ामीण भागात दु ध िवकास िवकिसत कर यासाठी पश ुपालनाची सोय , पशुपालन , पशूंची
पैदास व सहकारी खर ेदी स ंघ थापन कर यास सरकारन े ो साहन व आिथ क बळ
उपल ध क न िदल े आहे.
शेतीशी संबंिधत वनिवकास काय म, वृ रोपण , वनसंर ण, वनशेती, वनसंशोधन व
वनांवर आधा रत उ ोगास चालना द े यासाठी सामािजक वनीकरणाचा काय म हाती
घे यात आला . munotes.in
Page 5
उपयोिजत श ेती
5 उ पािदत शेतमालावर ि या कर यास ि या क ाची थापना कर यास ो साहन
दे यात आल े आहे. उदा. तेलिबयांपासून तेल यवसाया लI चालना , िविवध फळा ंवर ि या
क न द ु यम व पाचा श ेतमाल , दुधावर ि या क न यापास ून अ य उ पादन े, नरम
लाकडापास ून, गवतापा सून पेपर व इतर उ पादन े घे यावर भर वग ैरे.
ह रत ा ंती, धवल ा ंती, िपवळी ा ंती, नील ा ंती या ा ं या श ेतीम य े अथा त कृषी शेती
करत असतानाच इतर स ंल न यवसाया ंना वत ं यवसाय दजा िद याम ुळे घडून आ या
आहेत. शेतीिवषयक िश ण आिण स ंशोधन अ य ंत मह वाच े आहे. हे संशोधन व िश ण
शेतक यास उपल ध क न िद यास न क च या ं या ि कोनात बदल घड ून येऊन
आिथ क िवकासाला व ेगाने चालना िमळ ेल. या ीन े संपूण शेती या संक पन ेचा अथ सव
शेतक यास माहीत असायला हवा . हणज े शेतकरी उपयोिजत श ेतीचा वीकार क न
आप या उ प नात बदल घड ून आण ेल. स या देशा या आिथ क-सामािजक ि थतीत बदल
घडवून आण याची गरज आह े आिण ती या उपयोिजत श ेती या मा यमामध ून न क च
होईल.
आपली गती तपासा :
: उपयोिजत श ेतीचे व प सा ंगा.
१.४ उपयोिजत श ेतीची या ी
भारतासार या देशात श ेती ह े उपजीिवक ेचे साधन मानल े जात े. तथापी श ेतीकड े
यावसाियक ि कोनात ून पािह यास समाजातील अन ेक आिथ क व सामािजक सम या
दूर हो यास मदत िमळ ेल. या सव च पा भूमीचा िवचार करता , उपयोिजत श ेती म ये िविवध
बाब चा जो समाव ेश होत आह े तो समज ून घेणे गरजेचे आहे.
उपयोिजत श ेती या या ीम य े फलो ान , उतीस ंवध न, प ीपालन , पशुपालन , पैदास
प ती , दु ध यवसाय , दु ध बाजारप ेठ, माती व पाणी यव थापन , क टकशा , वन,
पौि क आहार , शेतक रचना व पया वरण, शेतक अथ शा , शेतक शा , शेतकरी
िव ान, जैिवक त ं ान या सवा चा समाव ेश होतो . यांची थोड यात मािहती आपण
पुढील माण े समजाव ून घेऊ.
१) फलो ान :
फलो ान हा उ ानिव ा िवभागातील एक उप म आह े. कृषीशा ा या या शाख ेत फळ े,
फुले, भाजीपाला अिभव ृ चा अ यास क ेला जातो . फळझाडाची लागवड , फुलझाडा ंची
लागवड , भाजीपाला लागवड , शोिभव ंत झाड े, रोपवािटका स ंगोपन इ यादी अन ेक
उपशाखा ंचा यात समाव ेश होतो . पीक लागवडीच े तं , अिभव ृ ी वाढ , िपकावरील क ड व
रोग उपचार , साठवण त ं , ि या इ यादी अन ेक िवषया ंचा अ यास फलो ान शा ात
केला जातो .
आपणा ंस माहीत आह े फळा ंचे मानवी आहारात फार मह वाच े थान आह े. फळां या
आहाराम ुळे मानवी -शरीरात न ैसिग क रोग ितब ंधक श िनमा ण होत े. फळांपासून लोह , munotes.in
Page 6
उपयोिजत श ेती
6 चुना इ यादी शरीराला आव यक अशी खिनज े िमळतात . फलाहार दर माणशी , दर िदवशी
८५ ॅम (gm) एवढा हवाच. यामुळे मानवी आरो य नीट राह यास मोठ्या माणात मदत
होते.
शेतक यान े आिथ क िवकास साध यासाठी पार ंप रक श ेती प तीत आम ूला बदल क न
नवीन िपक े िवश ेषत: फळझाडा ंची अिधकािधक लागवड करण े गरज ेचे आह े. यामुळे
जिमनीचा अिधकािधक वापर तर होतोच . फळझाड े फळावर य ेईपय त आ ंतरपीक हण ून
हंगामी िपक ेही शेतकरी घ ेऊ शकतो . शेतक-यां या रोजगार मत ेत वाढ होऊन आिथ क
ि थती स ुधार यास मदत होत े. उ पादन खच ही कमी होतो आिण पया वरणाचा समतोल
राख यासही मोठ ्या माणात मदत होत े.
फळझाडा ंची लागवड करताना असणारी जमीन व क ृषी हवामान यािवषयी अ यास क न
फळझाडा ंची लागवडीसाठी यो य िनवड क े यास फळबागश ेती आिथ क ्या फायद ेशीर
ठरेल यात वाद नाही .
फलो ान काय म महारा ात यश वी कर यासाठी शासनान े पुढाकार घ ेतला आह े.
िवशेषत: कोरडवाह जिमनीवर फळश ेतीला ो साहन िद यास कोरडवाह श ेतीवरचा भार
हलका होईल या भागातील लोका ंची आिथ क प रि थती स ुधारेलच, याचबरोबर
पया वरणाचा व गावाचा िवकास हो यास मोठ ्या माणात मदत होईल आिण हण ून
कोरडवाह भागात य ेणारे फळिपक े उदा. आंबा, फणस , सं ी, सीताफळ , िलंबूवग य फळ े
िच कू, पे , बोर वग ैरे लाव यावर भर द ेता येईल. फलो ान योजन ेत समािव क ेलेली
फळझाड े पुढील माण े आहेत.
आंबा, काजू, कवठ, नारळ , िचक्, फणस , सं ी, मोसंबी, पपनस, पे , डािळंब, सीताफळ ,
िलची, अंजीर, रामफळ , बोर, कोकम , िचंच, आवळा , जांभूळ.
फलो ान काय मातील अन ुदान :
जे शेतकरी अन ुसूिचत जाती / जमाती , नवबौ , भट या जमाती , अ प, अ य प भ ूधारक
यांना १००% अनुदानावर आप या श ेतावर हा काय म राबिवता य ेतो तस ेच ामप ंचायत ,
िव त काय ाखालील अंतग त न दणीक ृत सं था, सहकारी न दणीक ृत सं था या ंनाही
१००% अनुदान िदल े जाते. इतर शेतक या ंस मा ७५% अनुदान िदल े जाते.
आज िविवध कलम प त चा वापर क न मोठ ्या माणात यश वी फलो ान काय म
राबिवला जात आह े. यो य यव थापना ार े केले या फळझाडा ं या लागवडीम ुळे जिमनीची
धूप थांब यास मदत झाली आह े. दु यम व पा या ध ं ांना क चा माल िमळत आह े.
वष भर मज ुरांना मजुरी िमळत आह े. पया वरणाचा समतोल मदत होत आह े. देशाला मोठ ्या
माणात परक य चलन िमळ यास मदत होत आह े. ामीण औ ोिगक कर यास व इतर
लघुउ ोगास वाव िमळत आह े. शेतक-यांची आिथ क प रि थती स ुधार यास मदत होत
आहे. शेती यव थापनान े शेतक यान े आप या दा र ्यावर िज ीन े मात क े याची
उदाहरण ेही आह ेत. शेतक या ंने प रि थतीसमोर हार न मानता आप याकड े असल े या
जिमनीत फलो ानाच े क प राब िव यास न क च शेतक या चा ऊ ार होव ू शकतो , हे
िनि त . यामुळे ामीण भागाचा िवश ेषत: कोरडवाह भागाचा कायापालट होईल . उपयोिजत munotes.in
Page 7
उपयोिजत श ेती
7 शेतीम य े फलो ान श ेती फायद ेशीर होऊन फलो ान वत ं यवसाय हण ून मा यता
िमळेल यात श ंका नाही .
२) उतीस ंवध न :
सजीवा ं या प ेशी, क प (Protoplastes ) पेशी सम ूहांनी बनल े या उती (Tissues )
तसेच संघिटत उतीपासून बनल े या अवयवा ंची काच पा ात आव यक अ नघट क य
िनयु अ न मा यमावर िनज तुक अव थ ेत ठरािवक तापमान , काश द ेऊन वाढ करण े व
वन पती तयार करण े, या त ं ास एकि त वन पती उती स ंवध न (Plant Tissues
Culture ) हणतात .
https://mr.vikaspedia.in
वन पती पेशी िक ंवा ाणी पेशी या ं या मूळ थानापास ून बाह ेर काढ यान े यांना वत :चे
नेहमीचे अ न िमळिव याच े माग उपल ध नसतात . यामुळे यांना अ न क ृि मपण े पुरवावे
लागत े. पेशी व उती स ंवध नासाठी तयार क ेले या या अ न िम णाला स ंवध न मा यम
(Cultural Med ia) असे हणतात .
वन पती प ेश साठी अन ेक कारची मा यम े उपल ध आह ेत. मा यम बनव याम य े अ य ंत
मह वाचा ट पा म ुरािशंगे आिण क ूग या शा ा ंनी बनिवल े या मा यमा ंचा आह े. १९६२
म ये यांनी तंबाखू या प ेश ना स ंवध न मा यम तयार क ेले. आता अन ेक का रची स ंवध न
मा यम े तयार आह ेत. संवध न मा यमा ंम ये सव साधारणपण े खालील घटक िवश ेषत:
कामासाठी प ुरिवलेले असतात .
१) मुख अस ि य पोषक घटक
२) सू म मूल य े
३) लोहाचा प ुरवठा
४) स ि य प ूरक य े (जीवनस व े)
५) काब न ोत
६) स ि य प ूरक य े - वन पती व ृ ी िनय ं क munotes.in
Page 8
उपयोिजत श ेती
8 िवशेषत: मा यमातील व ृ ी िनय ं काच े माण हा फार मह वाचा घटक असतो . कारण
यां यावरच वन पती प ेश चे िविश ीकरण र क न या ंना पु हा िवभाजनास व ृ केले
जाते. िविश ीकरणापास ून माग े येणा या ि य ेला अिवभ ेदन (de-differentiation ) असे
हणतात . मा यमात असणा या घटका ंमुळे अशा प ेशी प ु हा िविश ीकरणा या मागा त
ढकल या जातात . याला प ुनिव भेदन (re-differentiation ) असे हणतात . यामुळेच
एकेकाळी िवभाजन न पावणा या िवश ेष काम करणा या प ेशीपास ून नवीन वन पती तयार
होते.
ही पूण योगशाळ ेतील ि या आह े. याम य े एकाव ेळी लाखो वन पती (Baby Plant )
तयार करता य ेतात. आ हाला आव यकत ेनुसार बदल ाम य े करता य ेतो. यासाठी क ुशल
कामगारा ंची गरज असत े. हणज े उ चिशि त िशि त , संशोधक या ंना यािठकाणी मोठ ्या
संधी ा होत आह ेत.
शेतक या ंनाही आप या श ेतात ही रोप े लावून यो य िनगराणीन े अिधक फायदा घ ेता येतो.
उदा. केळी या क ंदापास ून वषा ला ५-६ नवीन रोप े िमळतात . मा या प तीत लाखाम य े
रोपे िमळिवता य ेतात. ढोबळी िमरची , िमरची चे िविवध र ंग, पाणी व खता ंना चा ंगला ितसाद
देणा या गह व भाता या बुट या जाती , बाजरी , वारी , मका, कापूस, सूय फूल, टॉमेटो,
वांगी, ऊस वग ैरे.
उितस ंवध न व अन ुवंशक य अिभया ंि क (Genetic Engineering ) या जीव
तं ानामधील त ं ा ार े िपका ं या अिधक उ पादन द ेणा या जाती तयार क न पीक
उ पादनात अम ूला वाढ घडव ून आण या त आशा िदसू लाग या आह ेत. उतीस ंवध न तं
िदवस िदवस िवकिसत होत आह े. यामुळे पु हा एकदा मोठी ह रत ा ंती हो याची न क च
आशा आह े.
३) जैिवक त ं ान :
जैिवक त ं ान ही जीवशा ाची उपयोिजत शाखा आह े. याचा वापर आज मो ठ्या माणात
शेतीम य े होत आह े. यामुळे फार मोठा बदल श ेती े ात श य होत आह े.
शेतीम य े बी पेर यान ंतर उगवल े या रोपा ंना अन ेक जैिवक व न ैसिग क घटका ंना त ड ाव े
लागत े. याम य े काही व ेळेस संपूण पीक न हो याची श यता असत े. संगी शेतक यास
मोठ्या जबरद त न ुकसानास त ड ाव े लागत े. पाणी कमी पडल े असेल तर वन पत ना
याचा म ुकाबला करावा लागतो . या मुकाबला करणा या जन ुकांवर संशोधन क ेले गेले आहे.
पा या या कमतरत ेला त ड द ेऊ शकणा या जन ुकाचा वापर क न भात , गह , कपास ,
तंबाखू इ िपकांच वाण बनव यास मोठी स ंधी जैिवक अिभया ंि क न े उपल ध क न िद ली
आहे.
जैिवक खत े बनिव या या योगाम य ेही ज ैिवक त ं ानाची मदत होत आह े. िपकांना
उपयोगी पडू शकणा या स ू मजीवा ंना मु ाम मातीत सोडण े या त वावर ज ैिवक खता ंची
िनिम ती केली जात े. munotes.in
Page 9
उपयोिजत श ेती
9 दरवष जगात ल ावधी टन पीक आिण श ेती उ पादना ंचा िकड म ुळे नाश होतो .
वन पत म य े रोग ितकार कर याची मता उ प न करणार े जनुक शोध ून नवीन त ं ाने
इतर वन पत म य े घुसवणे या मागा ने वन पत ची रोग ितकारश वाढिवता य ेते.
पारंप रक श ेती स ंशोधन त ं ाम य े वन पत या ल िगक प ुन पादनात ह त ेप क न
अथवा चा ंग या ग ुणधमा या वन पत ची िनवड वार ंवार क न िपका ं या स ुधा रत जाती
िनमा ण के या जातात . जैवतं ानान े याच ि य ेला वेगवान बनिवल ेले आहे. जनुक संचात
थेट फेरफार क न पारजीन पीय वन पती िनमा ण कर याच े तं आता चांगलेच िवकिसत
झालेले आहे.
शेतीमध ून अथवा फळबागा ंतून तयार होणारा माल हणज े धा य , फळे, फुले, भाजीपाला ,
बाजारात िव साठी पाठवला जातो . यो य वेळी बाजारप ेठ उपल ध झाली नाही तर
नुकसान होत े. उ पादकाला , यापा याला फार मोठा तोटा सहन करावा लागतो . जैिवक
तं ान याबाबत स ंशोधनात य त आहे.
रंगीबेरंगी फुले माक टम य े मोठ्या माणात आढळतात . दरवष जगभरात अ जावधी डॉलस
रकमेची उलाढाल फ ुलां या यवसायात होत असत े. अशा मह वा या यापारी
उ पादनाम य े जैिवक अिभया ंि केने काही चम कार क न दाखवला नसता तरच नवल
हणाव े लागल े असत े.
औ ोिगक े ाम य े स ि य पदाथा चे मोठमोठ े साठे वाया जातात . अनेक उ ो गात स ि य
पदाथ फेकून िदल े जातात , अशा घटका ंचा वापर ज ैिवक त ं ानाम ुळे उपय ु अ न
हणून कर श य झाल े आह े. उदा. भातश ेतीत वाया जाणा या काड ्या अथवा साखर
उ ोगात वाया जाणा या बायोग ॅसचा जनावरा ंचे खा तयार कर यासाठी वापर क ेला जातो .
चीज तयार करताना यात ून बाह ेर पडणा या पा यात स ि य पदाथ खूप माणात असतात .
यापास ून उ म दजा चे दर १०० ॅमम य े ५४ ॅम िथन े असणार े उ पादन िमळवल े जाते.
कागद उ ोगापास ून वाया जाणा या त ंतुमय स े युलोजपास ून जनावरा ंचे खा तयार
कर यासाठी क ेटोिमयम स े युलो लायिटकम या ब ुरशी वगा तील स ू मजीवाचा उपयोग क ेला
जातो.
वरील सव उदाहरणा ंव न अस े ल ात य ेते क , नवीन ा ंती शेतीम य े लवकरच हो या या
मागा वर आह े आिण हण ून उपयोिजत श ेतीम य े जैिवक तं ान मह वाची भ ूिमका बजावत
आहे.
४) म य श ेती :
समु ातील मास ेमारीला अलीकड े फार सम या ंना त ड ाव े लागत आह े. यामुळे गोड्या
पा यातील म यश ेतीला मह व ा होत आह े. देशा या खा स ुरि तत ेचा
सोडव यास मदत होत आह े. म य य वसाय द ेशातील १४ दशल लोका ंना यवसाय द ेत
आहे. देशातील श ेती िनया तीत २०१० -११ म ये म य यवसायाचा १८% वाटा होता .
यामुळे देशाला १०,०४८ करोड पया ंचे परक य चलन िमळ यास मदत झाली . munotes.in
Page 10
उपयोिजत श ेती
10 सु वातील I पूरक यवसाय असल ेला म यश ेती यवसाय एका स म आिथ क ्या
फायद ेशीर बनत आह े. गुंतवणूकदारही अिधक ग ुंतवणुक स यात रस दाखवत आह े.
आप याकड े/ भारताम य े उपल ध असणा या २-२५ दशल ह े टर तळी , १.३ दशल
हे टर पडीक पाणतळी े उपल ध आह े. याव न या यवसायास असल ेला वाव ल ात
येतो. अलीकड े गोड्या पा यात मोती स ंवध न क न उ पादन घ ेतले जात े. उपल ध
साधनसाम ु ी आिण आध ुिनक त ं ानाचा वापर क न न क च नील ा ंती घड ून येईल.
म यस ंवध न म यिबज िनिम ती, म यपालन , म यिव , म य ि या (खारवण े,
सुकवणे, धुरावणे, लोणच े घालण े वगैरे) या मा यमात ून रोजगार िन िम ती व आिथ क
िवकासास हातभार लाग ू शकतो . यो य यव थापन , तं ान उपल ध न ैसिग क
साधनस ंप ीचा वापर या ार े म यश ेती यवसाय लोकमा य होऊ शकतो , तसेच
कुपोिषता ंनाही आहाराची सोय , रोजगार िनिम ती होऊ शकत े.
५) क टकशा :
याम य े ामु यान े मधमाशी पालन यवसाय व र ेशीम िकड ्यांचे संगोपन या यवसाया ंचा
समाव ेश होतो . रेशीम िकड ्यांचे संगोपन र ेशीम उ पादनासाठी क ेले जात े. तुतीची पान े
खाऊ घाल ून रेशीम िकड च े संगोपन क न यापास ून रेशीम कोष िमळिवल े जातात . यास
रेशीम उ ोग अस े हणतात . रेशीमापासून तलम र ेशमी कापड िमळवल े जात े. यावर
आधा रत उ ोग मोठ ्या माणात रोजगार िनमा ण करीत आह े. हा उ ोग परक य चलनही
िमळव ून देत आह े.
मधुमि का पालनात ून मोठ ्या माणात मधाचा यवसाय करता य ेतो. आयूव दात मधाच े
फार मह व आह े. आहाराम य ेही मधाच े फार मोठ े मह व आह े. मध िमळव यासाठी लाकडी
पेटीचा वापर क ेला जातो . मधमाशा ंची कॉलनी (वसाहत ) आणून यापास ून मध िमळवल
जाते. शेतकरी शेतात मधा या पेट्या ठेवून मध िमळवतात . या यवसायात ून मध िमळतोच ,
मधुमि का पालनात ून परागीभवन होत अस याम ुळे शेतातील उ पादनही वाढत े. प रणा मी
एकूण उ प नात वाढ मोठ ्या माणात घड ून येते. मधुमि का पालन यवसाय हा
लघुउ ोगात लोकि य होत असल ेला यवसाय आह े.
६) वन-शेती :
वृ , झुडपे, वेली, ाणी, प ी या ंनी यापल े या े ास सव साधारणपण े आपण वन े िकंवा
जंगले असे संबोधतो . शासन आिण यव थापन या ं या ि कोनात ून वना ंची या या
पुढील माण े सांगता य ेईल. याम य े मोठी झाड े ामु यान े आह ेत. अशा वन पत नी
यापल े या िव त ृत भूभागाला वन अस े हणतात .
वनांचे पया वरणीय ि कोनात ून च ंड अस े मह व आह े. वातावरणाचा समतोल राख ून
चराचरा या अि त वाला थ ैय ा क न द ेणारी वन े ही िनसगा ने मानवाला िदल ेली
बह मोल द ेणगीच आह े. अशा या वना ंचा हास मोठ ्या माणात होऊ नय े हण ून ि िटश
काळापास ून अन ेक कायद े कर यात आल े आहेत. वनसंर णा या ीन े याच े काटेकोर
पालन करण ेही िततक ेच मह वाच े आहे. munotes.in
Page 11
उपयोिजत श ेती
11 वनसंर णा या ीन े लोकसहभाग िमळव यासाठी १९७६ या रा ीय क ृषी आयोगा या
िशफारशीन ुसार सामािजक वनीकरणासारखी स ंक पना राबिवली जात आह े. सामािजक
वनीकरणाची उपा ंगे वनश ेती व िव तार वन े आहेत.
याम य े लोकोपयोग व ृ ाची लागवड मोठ ्या माणात क ेली जात े. िनसगा चा समतोल
राखला जात असतानाच या झाडा ंपासून आिथ क िवकास साध यास मोठ ्या माणात मदत
होत आह े. इतरही अन ेक पया वरणीय ि कोनात ून मोठ ्या माणात फायद े िमळत आह ेत.
तसेच जनावरा ंसाठी चारा , इमारतीसाठी लाक ूड, जळण / सरपणासाठी लाक ूड, अशा
नानािवध कारान े यो य यव थापनाची अगदी पडीक जिमनीत ूनसु ा उ पादन
वाढिव या या ीन े वनश ेती ही फायद ेशीर ठरत आह े. युनो को या प ुढाकारान े
महारा ातील ज ंगले/ वने ही स ुरि त राह न मानवी समाजाला फार मोठा फायदा होईल .
वनांचे मह व सवा नाच जाणवत आह े. पडीक जिमनीवर उपय ु झाडा ंची लागवड िविवध
भौगोिलक रचन ेनुसार क न यापास ून न क च फायदा य -अ य व पात होऊ
शकतो .
७) पशुपालन :
कृषी उ पादनाबरोबर पश ुसंवध ना ार े िविवध यवसाय प ूरक िक ंवा जोड यवसाय हण ून
शेतक या ंनी िवश ेषत: अ प व अ य प भ ूधारकांनी अ ंगीकार यास या ंना रोजगार व
उ प न मोठ ्या माणात िमळ ू शकेल. याम य े न क कोणता यवसाय करावयाच े हे
थािनक प रि थतीन ुसार, मागणीन ुसार ल ात घ ेणे गरज ेचे ठरत े. भांडवल, मनु यबळ ,
जागा, बाजार यव था ा गो ी ल ात घ ेऊन पश ुपालन यवसाय फायद ेशीर ठ शकतो .
याम य े -
१) दु धो पादनासाठी पश ुपालन (गाई- हशी स ंगोपन)
२) शेळीपालन
३) मेषपालन
४) वराहपालन
यांचा िवचार करता य ेईल.
१) दु धो पादन : देशाम य े गायवग य ग ुरां या २६ जाती आह ेत. यापैक काही द ुधाळ
जाती अस ून काही क ेवळ शेतीची काम े कर यासाठी उपय ु आह ेत, तर काही जनावरा ंचा
वरील दो ही कारा ं या कामा ंसाठी उपयोग होतो .
शेतकाम कर यासाठीची जनावर े -
या वगा तील ब ैल काम कर यासाठी अ य ंत उपय ु आह ेत. परंतु गाईच े दूध दे याचे माण
अ प आह े. उदा. नांगोर, अमृतमहल , हाळीकर , बचूर, कांगायाम , गुपमाळधा , ितसारी ,
पोनवार आिण स ेरी इ यादी . munotes.in
Page 12
उपयोिजत श ेती
12 दुधाळ जनावर े -
या वगा तील गाई भरप ूर दूध देणा या असतात . परंतु बैल कामास म ंद असतात . उदा.
देवाणी, गीर, लालिस ंधी, सािहवाल या ंची ठळक व ैिश ्ये हणज े िढले शरीर व मऊ वचा .
ि गुणी जनावर े -
यातील गाई द ुधाळ असतात , तर बैल शेतीकामा ंस उ म असतात . उदा. ह रयाना , देवणी,
कॉ ेज, गवळण , थरपारकर , रथ, मेवाटी, कृ णकालम , ऑगोल इ यादी .
भारतातील ७५% ते ८०% जनावर े िन वळ देशी अस ून वर वण न न क ेले या गटा ंत
मोडतात . अशा गाईचा स ंयोग िवद ेशी वळ ूपासून कृि म अगर न ैसिग करी या क न स ंक रत
बह गुणी जनावर े िनमा ण करता य ेतात. संकरासाठी िवद ेशी एच .एफ. जस , रेड डेन, ऊन
वीस , हो टेन इ. जाती वापर यात य ेतात. संक रत गाई वया या २५ ते ३० मिह या ंत
िवतात . भाकड काळ ४ ते ६ मिह या ंचा असतो व द ूध देशी गाईप े ा ७ ते १० पट अिधक
देतात.
हशी - भारताम य े गाई या स ं येपे ा हशीची स ं या अिधक आह े. देशी गाईप े ा हश ची
दूध दे याची मताही अिधक आह े. हशी या द ुधात फ ॅटसचे माण अिधक अस याम ुळे
हशी या द ुधाला चंड मागणी आह े. दुध उ पादना या ीन े पुढील जाती मह वा या
आहेत.१) मु-हा २) सुरती ३) जाफरबादी ४) मेहसाणा ५) िनली व रावी ६) नागपुरी ७)
पंढरपुरी यो य स ंगोपना ार े मोठ्या माणात द ु धो पादन िमळ ू शकत े.
२) शेळीपालन :
ामीण िवकासासाठी श ेळीपालन हा अ य ंत उपय ु यवसाय आह े. या यवसायासाठी
लागणार े भांडवल ह े गरीब श ेतक याला सहज परवडत े. शेळी ही ग र बांची गाय मानली जात े.
शा ीय ि कोनात ून या यवसायाकड े पािह यास श ेतक या ंना िनि त लाभ या
यवसायात ून िमळतो . वषा तून २ वेळा िवणारी श ेळी कमीत कमी दोन कर ंडांना ज म द ेते.
यवसाया या ीन े ितची िनवडही तशाच जातीची हवी . भारतात श ेळी या मा ंसाला माग णी
आहे. यो य आहार , यव थापन या ार े मांसाची मागणी प ूण कर यासाठी या यवसायात
शेळीला मह व आह े. यासाठी कर ंडा या स ंगोपनाकड े ल द ेणे गरज ेचे आह े.
वयंरोजगारा या ीन े शेळीपालन यवसाय उपय ु आह े.
३) मेषपालन :
हा यवसाय अ प , अ य प भूधारक , भूिमहीन श ेतमजूर यांना पैसा व रोजगार िमळव ून
देणार आह े. म ढ्यापास ून मोठ ्या माणात लोकर िमळिवली जात े. बाजारभावान ुसार
कोकराच े उ पादनही घ ेतले जाते. हाता या व अन ु पादक म ढ्या िवक ून म ढ्या या ध ं ात
मोठ्या माणात नफा िमळिवता य ेतो. म ढ्या या अ ंगावरील लोकर काढ यास िन पयोगी
म ढ्या ल ात य ेतात. येक वष कळपातील २० ते ३०% म ढ्या िन पयोगी हण ून िवक
याने उ प नात भर पडत े.
munotes.in
Page 13
उपयोिजत श ेती
13 ४) वराहपालन :
वराहपालन हा श ेती क न करता य े यासारखा यवसाय आह े. या यवसायाची काही मुख
वैिश ्ये पुढील माण े देता येतील.
१) वराह कोण याही वातावरणात वाढ ू शकतात .
२) या यवसायात ग ुंतवणूक कमी लागत े.
३) वराहा या िव ेपासून उ म खत िमळत े.
वराहा ं या काही चा ंग या बाबी :
१) वराहाच े मांस माणसा या शरीराला आव यक असल ेली िथन े, जीवनस व े आिण लोह
स वे पुरिवतात .
२) वराहाच े मांस शे या, म ढ्या या मा ंसापे ा अिधक शि वध क व पौि क असत े.
३) अलीकड े वराहा ंना बंिद त ख ुराड्यात पोसल े जात े यांना िविश प तीचा ख ुराक
िदला जातो .
यो य यव थापना ार े कमी भा ंडवलात अिधक उ प न िमळव ून देणारा यवसाय हण ून
वराहपालन यवसायाकड े पाहता य ेऊ शकत े. मा वराहपालनाबाबत काही ग ैरसमज
आहेत.
भारताम य े धािम क कारणा ंमुळे गाई-बैल, हशी-रेडे, वराह या ं या मा ंसाला मोठी मागणी
नाही. याऐवजी श ेळी-म ढी या मा ंसाला मोठी मागणी आह े. मा पा ा य द ेशात ा
मांसाब ल अिजबात घ ृणा नाही . परदेशात पश ुपालना पासून िमळणार े मांस िनया त कर यास
वाव आह े. मा यासाठी धािम क भावना बाज ूला ठेवणे गरजेचे आहे. जमीन कसत असताना
पशुपालन यवसाय क े यास िनि त फायदा िमळ ू शकेल. रोजगार िनिम ती होऊ शक ेल
एकूण उ प नात भर पड यास मदत होणार आह े.
८) दु ध यवसाय :
आहार शा ा म ये दुधाला प ूण अ न हटल े आह े. माते या द ुधाला पया य नाहीच . पण
मातेचा दूध दे याचा कालावधी स ंप यावर गोमात े या द ुधािशवाय अ य पया यही नाही . दु ध
यवसायाम य े व छ द ूध िनिम तीस अन यसाधारण मह व आह े. ित मा णसी आहार -
शा ा ं या मत े, ४०० ते ४५० ॅम दुध आव यकता असताना आपण अध गरजही भागव ू
शकलो नाही . दुधावर ि या क न अन ेक पदाथ बनिवता य ेतात. तसेच दूध पावडर
िनमा ण करता य ेते व िनया ती ार े देशाला परक य चलन िमळवता य ेईल.
दूध हेच उ क ृ ाणीज य िथनय ु आहार आह े. स या गायी व हश ना आप या द ेशात
आपण द ुभती जनावर े हण ून संबोधतो . या देशी गाई - हश या द ुधाची वािष क सरासरी
४०० ते ८०० िकलोपय त मया िदत आह े. दु ध मता वाढिव यासाठी प ृ वीतलावर 'गाय'
हा एकम ेव ाणी आह े. दु धो पादन मता रिशया , अमे रका व कॅ डेनेि हयन देशांत munotes.in
Page 14
उपयोिजत श ेती
14 उ चतम हणज े दररोज ६५ ते ७५ िकलोपय त गेली आह े. तर सरासरी ४० ते ४५
िकलो या दर यान आह े. स या या ि थतीत प ैदाशी या आध ुिनक त ं ाचा वापर क न
५०% जनावरा ंम ये ही मता १२ ते १४ िकलोपय त सहज वाढवता य ेईल.
यासाठी गावक या ंचा दुभ या जना वरां या प ैदाशीत सहभाग , आिथ क ्या द ुब ल
घटका ंसाठी द ुभ या जनावरा ंचा पुरवठा, जनावरा ं या आहाराच े िनयोजन , वैरण, अिधकोष ,
रोग िनय ं ण, िहर या व ैरणाची लागवड , उ पादका ंचे िश ण , यव थापनातील कौश य ,
संक रत प ैदास इ . बाबत माग दश क िश ण िमळा या स दु धो पादन िनि त वाढ ेल. त ण
बेरोजगारा ंनी या यवसायात िनि त सहभाग घ ेत यास रोजगार ा ी होऊन उ प नात भर
पडेल.
९) दु ध बाजारप ेठ :
ामीण भागाचा आिथ क िवकास ामीण भागातील काय क या नीच ल घाल ून िनयोिजत
के यास द ु ध यवसायासारख े चंड मता असल ेले े उपल ध होऊ शक ेल.
दु धो पादन वाढीसाठी उ पादकाला बाजारप ेठ िमळव ून िद यास , आहे या प रि थतीत
संकलन द ु पट सहज होऊ शक ेल. साधारणपण े एक ताल ुका े िकमान श ंभर गावच े गृहीत
धर यास व य ेक गावात ून िकमान १०० लीटर दूध गोळा होऊ शक या स, एका
तालु यातून दररोज १०,००० लीटर दूध गोळा होऊ शक ेल. यासाठी यो य िनयोजनब
य न करता य ेतील. िमळाल े या द ूध उ पादनाची िव यो य कार े होणे गरजेचे आहे. दूध
हे नाशव ंत आह े, आिण हण ून यो य व ेळात याची पूण ि या होण े गरज ेचे आहे आिण
शेवट या ाहका ंपय त लवकरात लवकर द ूध िकंवा ि या घटक पोहोचवण े गरज ेचे आहे.
ासाठी सहकारी द ूध सं था काय रत आह ेत. तसेच खाजगी द ु ध ि या क मह वप ूण
कामिगरी बजावत आह ेत.
१०) पैदास प ती :
जनावरा ंची गुणव ा वाढव यासाठी चा ंग या जनावरा ंची पैदास कर यासाठी खालील प ती
आहेत.
१) नैसिग क िनवड प त
२) कृि म र ेतनाची प त
३) गभ रोपण प त
अ) नैसिग क िनवड प तीन े पैदास :
नैसिग क िनवड प तीन े जनावरा ंची पैदास करताना उ म जनावरा ंची िनवड करावी लागत े
आिण दर ५०-६० गाई या माग े कमीत कमी १ वळू ठेवावा लागतो . पुन पादनासाठी
वापर या जाणा या वळ ूची अितशय काळजी यावी लागत े. याला पौि क आहार ावा
लागतो . या प तीत स ुमारे ७ िपढ्यानंतर या जातीच े ९९% गुणधम असल ेली चा ंगली गाय
िमळत े. या प तीत व ंश सुधार यास २०-२५ वषा चा काळ जावा लागतो . दुधाची मागणी munotes.in
Page 15
उपयोिजत श ेती
15 लवकर प ूण कर यासाठी न ैसिग क पैदास प ती ऐवजी क ृि म र ेतन प ती अिधक
सोयी कर वाटत े.
ब) कृि म र ेतन प ती :
नैसिग क िनवड प तीत वळ ू संगोपनासाठी भरप ूर खच येतो. खच वाचव यासाठी क ृि म
रेतन प ती १९६३ पासून भारतात वापरली जात े. खेड्यापाड्यातून ही प ती लोकि य
होत आह े. कृि म र ेतन प तीत तीन अव था असतात .
१) वळूचे वीय जमा करण े.
२) वीय गोठव ून ठेवणे.
३) वीया चे इंजे शन गाईला द ेणे.
या प तीच े अनेक फायद े आहेत. सवा त मोठा फायदा हणज े या प तीत शा ो न द
ठेवून जनावरा ंचा वंश सुधार यास मदत होते.
क) गभ रोपण प त :
अिधक द ूध उ पादनासाठी , िस वळ ूचे वीय कृि म र ेतना ार े मादीला द ेऊन जनन होत े.
परंतु या ऐवजी उ म ग ुणा या नर व मादी यापास ून मादीत जो गभ तयार होतो . तो गभ च
काढून दुस या सा या मादी या गभा शयात सोड याच े व यापास ून उ म ग ुणा या मा ा व
नर िमळव याच े आध ुिनक त ं िवकिसत झाल े आह े. यालाच गभ रोपण प त अस े
हणतात . याम य े दोन मा ाचा स ंबंध येतो. एका मादीकड ून (दातामादी ) फिलत ीबीज
काढून यायच े असत े आिण त े फिलत ीिबज द ुस या मादी या ( ा ीक या ) मादी या
गभा शयात सोडायच े असत े. यासाठी श ि या ा क या मादीला कराव े लागत े. पूण
शा ो अशी ही प ती आह े. अथा त खिच क प ती असली तरी फायद ेशीर अशीच ही
प ती आह े.
११) प ीपालन :
ामीण भागात मोठ ्या माणात घराघरा ंतून कु कुटपालन यवसा य केला जातो . अंडी
आिण मा ंस िमळव यासाठी क ु कुटपालन यवसाय क ेला जातो . अलीकड या काळात
बदक पालन , इमूपालन , बटेर (ला ही ) पालन यासार या प ा ंचेही यवसाय क ेले जातात .
मा क ु कुटपालन यवसायापास ून िमळणा या अ ंड्यांना व मा ंसाला च ंड मागणी आह े.
वतं पणे अंड्यासाठी व मा ंसासाठी यवसाय क ेला जात आह े. मोठ्या माणावर प ी
िमळव यासाठी इ य ुबेटर (उबवणी य ं ) चा वापर क ेला जातो आिण मोठ ्या माणात
िप ल े िमळवली जातात . हणज ेच पूव चा क बड ्या पालन हा यवसाय श ेती स ंल न
यवसाय रािहल ेला नाही , तर तो वत ं यवसाय हण ून मा यता पावला आह े.
हा यवसाय करताना िश ण , भरपूर भांडवलाची आिण प ूण वेळ ल द े याची गरज
असल ेला मोठा यवसाय /उ ोग झाला आह े. ब याच माणात ब ेकारी िनम ू लनाची मात व
मानवी पोषक आहार प ुरव याच े साम य अस यान े कु कुटपालन य वसाय वरदान ठरत munotes.in
Page 16
उपयोिजत श ेती
16 आहे. ामीण व नागरी भागातील होतक त णा ंना एक चा ंगला िकफायतशीर ध ंदा झाला
आहे.
१३) ि या उ ोग :
भारतासार या श ेती धान द ेशात ि या उ ोग मह वाच े आह ेत. ादेिशक समतोल
िवकासाच े उि सा य कर यासाठी , तसेच ामीण भागातील ब ेकारी व अध बेकारी कमी
कर यासाठी ामीण भागातील उ ोग मह वाच े ठरतात . भारतासार या िवशाल द ेशात
आिण हवामानातही िविवधता असणा या द ेशात सव भागात व ेगवेगळे ि या उ ोग
आढळतात . ऊस, कापूस, तंबाखू, रबर, चहा, कॉफ , कोको, यूट, िविवध फळ े, नारळ ,
गळीताची िपके (तेल देणारी िपक े) यासार या श ेतमालावर आधा रत असणार े उ ोगाची
उदाहरण े आहे.
जंगलापास ून िमळणार े लाकूड व इतर व त ू यावरही आधा रत उ ोग आह ेत. रेशीम िकड े
संगोपन यावरील ि या उ ोग परक य चलन िमळव ून देते. मसा याच े िविवध पदाथ यावर
चालणारा ि या उ ोग, लोकर उ ोग , दु ध यवसायावर आधा रत उ ोग ह े ामीण
भागात रोजगार िनिम तीसाठी मदत करीत आह ेत. तसेच उ पादन सात य व िक ंमत थ ैय
िनमा ण झा याम ुळे ामीण दा र ्य व ब ेरोजगारी िनम ू लनास मोठ ्या माणात हातभार लागत
आहे. ादेिशक आिथ क समतोल रा खला जात असतानाच थला ंतराचे माण कमी होऊन
ामीण उ प नात भर पडत आह े. ाथिमक सोयीम य े वाढ हो यास मोठ ्या माणात मदत
झाली आह े. वाहतूक व दळणवळणाचा िवकास होऊन ामीण बचतीम य े मोठ्या माणात
वाढ झाली आह े.
ामीण भागात तयार होणा या क या मालावर ि या कर यास यासाठी उ ोगा ंची
िनिम ती मोठ ्या माणात कर यास अज ूनही मोठा वाव आह े. कारण याम ुळे ामीण
भागातील लोका ं या राहणीमानात स ुधारणा घड ून ामीण भागाचा कायापालट घडव ून
आण याची मता आह े.
१३) माती व पाणी यव थापन :
स ि थतीत आपण शा ो प तीन े शेती करण े गरज ेचे आह े. नवीन त ं ाचा वापरही
अ यंत मह वाचा आह े. शेती उ पादन वाढीसाठी पाणी व खत े मह वाची भ ूिमका बजावतात .
परंतु जिमनीला कोण या खता ंची गरज आह े हे ल ात घ ेणे मह वाच े ठरते. यासाठी माती
परी ण मह वाची बाब आह े. मातीची योगशाळ ेत तपासणी क न रासायिनक व भौितक
गुणधमा चे पृथ करण क न न द ठ ेवली जात े. रासायिनक ग ुणधमा साठी साम ू, ारता ,
स ि य कब , उपल ध न , फूरद व पालाश तसेच कॅि शयम , मॅ नेिशयम व सोिडयम आिण
सू म अ न य े, लोह, ज त, बोरॉन , तांबे या रासाय िनक ग ुणांची न द ठ ेवली जात े. तर
भौितक गुणधमा साठी जिमनीचा पोत , ओला याच े माण , जलधारण श , कण घनता ,
आभासी घनता , सि छ त ेचे माण , आकारमानातील वाढ या ंची न द ठ ेवली जात े. munotes.in
Page 17
उपयोिजत श ेती
17
https://kr ळshirashtra.com
िसंचनासा ठी उपल ध असल े या पा याची त कशी आह े याचीही न द ठ ेवली जात े.
यासाठी पा याच े पृथ करण ाम ु यान े साम ू, ारता , पा यात असल ेले कॅि शयम ,
मॅ नेिशयम , सोिडयम , पोटॅिशयम , लोराईड , स फेट, बायकाब न ेट काब न ेटचे माणाव न
सोिडयम शोषण ग ुणो र काढला जाऊन पा याची त ठरवली जात े. उदा. पा याचा साम ु
८.५ पे ा कमी असावा . ारता ०.५ डेसी सायमन ित िलटर पे ा कमी असाव े. सोिडयम
शोषण ग ुणांक १० पे ा कमी असावा हणज े पा याची तवारी चा ंगली समजली जात े.
माती व पाणी परी णान े जिमनी या आरो याचा अ ंदाज शेतक यास िमळ यास मदत होत े.
यानुसार जिमनीस कमी असणा या घटका ंचा प ुरवठा श ेतकरी क शकतो . यामुळे
उ पादनात मोठ ्या माणात वाढ घड ून ये यास मदत होत े. योगशाळ ेतील स ंशोधक , तं
व शेतकरी या ं या सम वयान े शेती िवकास मोठ ्या माणात होतो . शेती करत असताना
माती व पा याच े यो य यव थापन क े यास पाणी यो य माणात वन पतीस िद यास
न क च उ पादन खच कमी होऊन एक ूण उ प नात भर पड ेल. आधुिनक जलिस ंचन
प त चा वापर क े यास ३० ते ४०% पा याची बचत होत े.
१४) शेतीची रचना व पया वरण :
शेतीम य े पीक रचन ेचा िवचार क रताना उपल ध पा याचा प ुरवठा, जिमनीचा कार ,
हवामान इतर सामा य िनकड घटक ग ृहीत ध नच िपका ंची लागवड करावी लागत े.
साधारणत : िपकांची पेरणी लागवड आपण खरीप पीक , हंगामी पीक े, र बी ह ंगामी िपक े,
उ हाळी ह ंगामी िपक े, तसेच बारमाही िपक े अशी करत असतो .
िपकांची वाढ ही याला अन ुस न असल े या स ेि सअस तापमानान ुसार होत असत े व
यापास ून आप याला अप ेि त उ पादन िमळत े.
१५) शेतक शा :
शेती करीत असताना श ेतक या ंना उ पादन वाढी या ीन े िवचार करावा लागतो . अनेक
सम या ंनाही त ड ाव े लागत े. िपकांबाबत अन ेक कारच े रोग, क टक , टोळ यामुळे
शेतक याच े मोठे नुकसान होत े. परंपरागत िबयाणा ंपे ा संक रत िबया या ंवर भर िदला जात
आहे. माती व पाणी यव थापन , रोग ितकारक , ितबंधक औषध िनिम ती नवीन श ेती
योग यासाठी लागणा या स ंशोधनात श ेतक शा ाची भ ूिमका मह वाची आ हे. तसेच munotes.in
Page 18
उपयोिजत श ेती
18 पशुपालन , दु ध यवसाय , प ीपालन , म य यवसाय (शेती) उतीस ंवध न, फलो ान ,
रोपवािटका यामधील नवीन स ंशोधनासाठी मोठ ्या माणात श ेतक शा ाची गरज आह े.
१६) पीक त व ान :
उपयोिजत श ेतीम य े पीक त व ानाला मह व आह े. फाय ासाठी श ेती क रीत असताना
आपण घ ेणा या उ पाद नाला कोण या काळात मागणी आहे याचा िवचार करण े गरजेचे आहे.
उदा. कु कुटपालन यवसाय करताना वष भरात य ेणारे सण उदा . गणेश चत ुथ , नवरा ,
आदी धािम क सण ल ात यावेत, या हंगामात उ पाद नाला मागणी कमी राह शक ते. असे
काही कालावधी वगळून यान ुसार पो ीचा यवसाय करावा . मा याच सणा या काळात
फुलांची िव मोठ ्या माणात होत े. मागणी मोठी अस यान े िकंमतही चा ंगली िमळत े.
उ पादकाचा मोठा फायदा होतो . उ प नात मोठ ्या माणात भर पडत े.
१७) शेतक िव ान :
भारतीय श ेती िश ण आिण स ंशोधना या स ंदभा त भारतीय क ृषी स ंशोधनाची भ ूिमका
अ यंत मह वाची आह े. भारतीय क ृषी संशोधन प रषद आिण भारतीय क ृषी संशोधन स ं था
काय रत आह ेत. यां या अ ंतग त तांदूळ, बटाटा , चहा, दु धिवकास , ऊस, साखर , कापूस,
वन, पशु संशोधन , भाजीपाला आिण लाख स ंशोधन इ . सं थांचा समाव ेश केला जातो .
शेतीत उ पािदत होणा या व ेगवेग या व त ूं या स ंदभा त संशोधन कर यासाठी (ऊस,
कापूस, जूट, तेलिबया , नारळ इ.) भारत सरकारन े या व त ूं या स ंदभा त संशोधन
कर यासाठी स ंशोधन क आिण उपक थापन क ेले आहे. तसेच संशोधन काय मंडळेही
काय रत आह ेत उदा . चहा म ंडळ, कॉफ म ंडळ, रबर म ंडळ, म यपालन व म यश ेतीचा
िवकास हा श ेती संशोधनाम ुळेच झाला आह े. शेती िश ण आिण स ंशोधना या स ंदभा तील
योग क ाची स ं या वाढिव यात आली आह े. उपयोिजत श ेतीम य े शेतक िव ानाला
चंड वाव आह े. हेच या सव संशोधन स ं थाव न ल ात य ेते.
१८) पौि क आहार :
भारताम य े कृषी उ पादन - आहारावर अवल ंबून असणा या ंची सं या मोठी आह े. भारतीय
सव साधारण जनता आहारावर मोठ ्या माणात खच करत े. मा स ेवन झाल े या
अ नापास ून िकती उ मा ंक िमळतो ह ेसु ा मह वाच े आहे. अ न स वयी बदलण े आिण यो य
उ मांक िमळवण े गरज ेचे आहे. यामुळे आम या आरो यात मोठ ्या माणात स ुधारणा तर
होईलच . मा इतर श ेतीत उ पािदत होणा या उ पादना ंना चा ंगली मागणी िमळ ून रोजगार
िनिम ती होईल . िनरोगी शरीरासाठी यो य आहाराची गरज आह े. साधारण आप या आहारात
दररोज याचा समाव ेश िकती करायचा ह े पुढील माण े प क या .
२ अंडी (२ ॅम), २५० ॅम दूध, १०० ॅम मांस वा मास े, १२० ॅम िहर या पालेभा या ,
१०० ॅम इतर भा या , ३५० ॅम भात वा रोटी वा पाव ( ेड), ६० ॅम साखर , १०० ॅम
फळ, १०० ॅम कडधा य े, १०० ॅम िबट , गाजर, मुळा वग ैरे, ६० ॅम म का , तूप, लोणी
वगैरे. munotes.in
Page 19
उपयोिजत श ेती
19 सव साधारणपण े आप या आहारात २८०० कॅलरीजची (उ मांकाची) गरज आह े.
पु षांसाठी २८०० उ मांक, मिहला ंसाठी २२०० उ मांक, गभ वती मिहल ेस २५००
कॅलरीज , बालका ंसाठी ३०० उ मांकाची सव साधारण िनरोगी वा थासाठी गरज आह े.
पौि क आहार िनिम ती, सेवन याम ुळे िनरोगी आय ु य प रणामी आरो यावर होणा या खचा त
बचत मोठ ्या माणात होत ेच, मा क ृषी आिण स ंल न यवसायात ून हणज ेच उपयोिजत
शेती उ पादनाला वावही िमळतो .
१९) शेतक अथ शा :
कोण याही िवकिसत द ेशा या अथ यव थ ेचा अ यास क े यास या द ेशाची आिथ क गती
शेती यवसायाम ुळेच झा याच े आढळ ून येते. औ ोिगक िवकास हा श ेती यवसायावरच
अवल ंबून असतो . कारण औ ोिगक उ ोगासाठी लागणारा क चा माल श ेती
यवसायापास ून ा होतो . शेती यवसायाशी स ंबंिधत सव घटकांचा अ यास श ेती या
अथ शा ात क ेला जातो . शेती अथ शा ात सामा य अथ शा ातील िस ा ंत, िविवध प ती
आिण इतर बाब चा श ेती उदयोगात कसा उपयोग करता येईल यास ंबंधी मािहती िदली
जाते, तसेच शेतीतील सव कार या सम या , शेतीचे मह व , शेती यवसाया शी स ंबंिधत
सव कार या िवकिसत घटका ंचा अ यासही क ेला जातो . तसेच जमीन , म, अवजार े इ.
सािह य िनवड , िपकांची लागवड , पशुसंवध न, शेत माला या क मती , उ पादन खच इ. चा
समाव ेश केला जातो . सू ब री या िनयोजन क ेले जात े. शेती यवसायातील स ंप ी
िमळवण े आिण या स ंप ीचा उपयोग करण े या मानवी काया या पर पर स ंबंधाचा अ यास
शेती अथ शा ात क ेला जातो . हणज ेच शेती अथ शा ह े गत सामािजक शा आह े.
थोड यात अस े हणता य ेईल क , शेतीशी स ंबंिधत असल े या सव य आिण अ य
बाब चा अ यास श ेती या अथ शा ा या या ीत क ेला जातो . शेतीचे अथ शा ह े
गतशील घटका ंचा अ यास करणार े शा अस यान े यास अ यास िवषया या मया दा
घालता य ेत नाही ह े न क .
१.५ सारांश
वरील सव घटका ंचा उपयोिजत श ेती या या ीम य े समाव ेश होतो . ख या अथा ने
उपयोिजत स ंक पन ेचा िवचार क े यास आव यकत ेुसार उपयोिजत घटका ंचा यवसाय
हणून वीकार क े यास बह स ं येने ामीण भागातील लोका ंचा न क च िवकास होणार
आहे.
१.६
१) उपयोिजत श ेतीची स ंक पना सा ंगून उपयोिजत श ेती या या ीवर चचा करा.
२) उपयोिजत श ेतीचे व प व या ी िवशद करा .
३) उपयोिजत श ेतीला असल ेला वाव सा ंगा.
munotes.in
Page 20
20 २
उपयोिजत श ेतीचे ामीण िवकासातील मह व
घटक रचना
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ ामीण िवकास स ंक पना
२.३ उपयोिजत श ेती संक पना
२.४ उपयोिजत श ेतीचे मह व
२.५ उपयोिजत श ेतीचे ामीण िवकासातील मह व
२.६ सारांश
२.७ दीघ री
२.८ संदभ सूची
२.० उि े
१) उपयोिजत श ेतीचे मह व जाण ून घेणे.
२) उपयोिजत श ेतीचे ामीण िवकासातील मह व समजाव ून देणे.
३) अ पभ ूधारक गटातील श ेतक या ंना रोजगार िनिम ती व उ प न िमळवण ेसाठी
उपयोिजत शेतीची आव यकता अ यासण े.
२.१ तावना
भारत हा श ेती धान द ेश आह े. भारतीय श ेती ही उपजीिवक ेचे एक म ुख साधन आह े.
भारतीय श ेती ही िनसगा वर अवल ंबून आह े. भारतीय लोकस ं येचा िवचार क े यास क ृषी
े ातील लोकस ं येचा भार अिधक आह े. अलीकड याकाळात जमीन कसत असताना
ती िनवा ह व पाची न करता यावसाियक ि कोन डो यासमोर ठ ेवून िमळणार े
उ पादन व उ पादन खच याम य े यो य स ंतुलन ठ ेवून इतरही स ंल न यवसाय यापारी
त वावर कर यावर भर उपयोिजत श ेती प तीत िदला जातो . उपयोिजत श ेतीचे ामीण
िवकासा ंतील मह व समजून घेणे भारतीय अथ यव थ व ामीण िवकासा या ि ने
मह वाच े आहे. munotes.in
Page 21
उपयोिजत श ेतीचे ामीण
िवकासातील मह व
21 २.२ ामीण िवकास स ंक पना
ामीण िवकास या श दात दोन स ंक पना समािव आह ेत. या दोन स ंक पना ं या
प ीकरणा ं ारे ामीण िवकास ही स ंक पना प करण े सोयीच े ठरेल.
अ) ामीण :
' ामीण ' हा श द योग ामीण सम ुदायाशी िनगिडत आह े. भौगोिलक ्या िविश
व पाची व ैिश ्ये असणा या े सम ुदायास ामीण भाग अस े हटल े जात े. काही
समाजशा ा ं या मत े, जे नगर नाही त े ाम गाव ख ेडे होय. ी. ि . ना. अ े यांनी
यां या 'गावगाडा ' या पु तकात गावाची स ंक पना प करताना अस े हटल े आहे क ,
'तथा श ु जन ाय स ुसमृ कृषीवला
े ोपभोगभ ूम ये वसित ा म संि ता'
याचा अथ , िज या सभोवती -विहवाट यो य जमीन आह े आिण िज याम य े मात बर
शेतकरी व प ु कळस े मजूर आह ेत अशा व तीला 'गाव' हणतात . 'खेडे' ही संक पना
'खेडणे' या ि यापदापास ून तयार झाली आह े. 'खेडणे' हणज े जमीन कसण े आिण ख ेडूत
हणज े जमीन कसणारा . ते हा ख ेडूंची जी व ती त े खेडे याम य े धान ध ंदा शेती व
याम य े भर याची व ती श ेतक याची असत े, या गावाला लोक ख ेडे िकंवा 'गावाढ े'
हणतात . आिण या यित र गावा ंना शहर हणतात . लोक ढीत ख ेडे आिण गाव ह े
बह तेक समानाअथ श द होऊन बसल े आहेत. १९९१ साल या जनगणन ेत अस े नमूद
कर यात आल े आ ह े क , या भौगोिलक े ातील ५०% ह न अिधक लोकस ं येचा
मुख यवसाय श ेती आह े ते ामीण े समजल े जाते.
१९९१ साल या जनगणन ेत लोकस ं येचा िनकषही लाव यात आला आह े. यानुसार
या सम ुदायाची लोकस ं या पाच हजारा ंपे ा कमी आह े या सम ुदायाला ामीण सम ुदाय
असे हटल े जाते. याचाच अथ ामीण सम ुदायाची लोकस ं या शहरी -नागरी सम ुदाया या
तुलनेत कमी असत े आिण ती िवख ुरलेली अस यान े लोकस ं येची घनताद ेखील अ य ंत
कमी असत े. २००१ साल या जनगणन ेनुसार पाच लाख स ावीस हजार खेडी आह ेत.
यांची लोकस ं या स ुमारे ६३ कोटी हणज ेच देशा या एक ूण लोक सं येपैक ६९.८%
आहे. वातं यो र कालख ंडात ामीण भागातील लोकस ं येची ट केवारी उ रो र
कमी होत असली तरीही ामीण शहरी लोकस ं येचे माण ३:१ इतके आहे. या अथा ने
भारत हा ख ेड्यांचा देश आह े.
ब) िवकास :
ामीण िवकास या स ंक पन ेतील द ुसरा भाग हणज े िवकास होय . िवकास
(Development ) ही मूलत: अथ शा ीय स ंक पना आह े. ामीण िवकासा या स ंदभा त
िवकास या संक पन ेचे खालील तीन कार े प ीकरण कर यात य ेते. munotes.in
Page 22
उपयोिजत श ेती
22
१) कृषी िवकास हणज े ामीण िवकास
२) आिथ क िवकास हणज े ामीण िवकास
३) ामीण िवकास हणज े ामीण सम ुदायाचा िवकास
ामीण िवकास ही ामीण सम ुदायात सवा गीण प रवत न घडव ून आ ण याची ि या
आहे.
२.३ उपयोिजत श ेती स ंक पना
(आधी या पाठात सिव तरान े मािहती िदली आह े.)
फाय ासाठी यवसाय व प श ेती करण े ही काळाची गरज आह े. शेती आध ुिनक
व पाची करण े काळाची गरज आह े. कृषी संल न यवसायात वत ं यवसायाच े प
िद यान े हणज ेच शेती ानाचा उपयोग ामीण समाजातील सम या सोडिव यासाठी
के यास उपयोिजत श ेतीचे मह व समाजास कळ ून येईल.
उपयोिजत श ेतीचे अथ शा ात काय मह व आह े हे पुढील बाब व न ल ात य ेईल.
२.४ उपयोिजत श ेतीचे मह व
१) शेतीबाबत नवीन त ं ाचा अबल ंब :
जैिवक तं ान , जैिवक अिभया ंि क , ऊतीस ंवध न यासार या नवीन श ेती शाखा ंमुळे
शेतीम य े आमूला बदल घड ून ये यास मोठ ्या माणात मदत होईल . शेतीचे उ पादन
मोठ्या माणात वाढ यास याम ुळे सा िमळ ेल. मोठे शेतकरी या नवीन त ं ावर अवल ंब
क न घ े यास उ स ुक आह ेत.
२) शेती आधा रत उ ोगा ंचा िवकास :
कृषी शेती करीत असताना िनसगा वर पूण पणे भारतीय श ेतकरी अवल ंबून आह े. अशा
वेळी या या पदरी कधी िनराशा पड याची श यता असत े. शेतकरी तोट ्यात जातो .
पूण पणे िनराश होतो . कृषी संल न इतर उ ोगात श ेतकरी सहभागी होत आह े. (कृषी)
जमीन कसत असतानाच श ेतकरी पश ुपालन , दु ध यवसाय , फलो ान , कु कुटपालन ,
रोपवािटका तयार करण े यासार या यवसायात रस घ ेत आह े. म य श ेतीही करणार े
शेतकरी आह ेत. एकूण वािष क उ पादनात व उ प नात भर कशी पड ेल याचा न क च
िवचार श ेतकरी करताना िदसतो .
३) नवीन स ंशोधनात वाढ :
शेतक िव ानाम ुळे आिण श ेतक शा ा ंमुळे मोठ्या माणात श ेती े ात व ेगवेग या
े ात स ंशोधन होत आह े. शेतकरी वत : शेतीत नवीन स ंशोधन कर यास ो सािहत munotes.in
Page 23
उपयोिजत श ेतीचे ामीण
िवकासातील मह व
23 होत आह ेत. शेतक शा स ु ा मोठ े योगदान द ेत आह ेत. मािसक े, सभा, चचा स े,
शेतक याशी स ंवाद यामा यमात ून शा ा ंनी केलेले संशोधन श ेतक या ंपय त पोहोचत
अस याम ुळे शेतीसंल न यवसायाच े आिथ क िवकासात उ प न वाढिव यासाठी मदत
होत आह े.
४) देशात श ेतीला अ थान :
शेतीतून िनघणा -या उ पादन ला यापारी द ेत असल ेली िक ंमत याम ुळे शेती े हळ ूहळू
पाठी पडत आह े. लोकांचा कल मोठ ्या माणात औ ोिगक व स ेवा े ाकड े जात आह े.
मा नवीन स ंशोधन , शेतक िव ान , हायटेक ॲ ीक चरकड ेही मोठ ्या माणात
सुिशि ता ंचे माणही वाढत आह े. यामुळे लवकरच भिव यात प ु हा एकदा द ेशात
शेतीला अ था न िमळ यास मदत होईल . यासाठी उपयोिजत श ेती मह वाची भ ूिमका
बजावत आह े.
५) शेतक या या मनोव ृ ीत बदल :
उपयोिजत श ेतीतून मोठ ्या माणात श ेतक या ं या एक ूण उ प नात भर पडत आह े.
यामुळे शेतकरी नवीन त ं ानाचा वापर आप या श ेतात करीत आह े. ीन हाऊसमध ून
शेती करणा या श ेतक या ंची स ं या वाढत आह े. याचे ेय िनि त उपयोिजत श ेतीला
जाते. िमळवल े या यशाची िस ी , िस ी मा यमा या ार े इतरांनाही क न िदली
जात आह े. शेतक या ं या मनोव ृ ीत बदल घडव ून आण यासाठी उपयोिजत श ेतीचे
मह व फारच आह े.
६) यावसाियकत ेत वाढ / यवसायिभम ुख शेतीत वाढ :
उपयोिजत श ेतीचा अथ च म ुळात फाय ासाठी यवसाय प श ेती करण े.
औ ोिगक करणात फाय ाचा िवचार क ेला जातो . तोच िवचार श ेती े ात मोठ ्या
माणात होत आह े. ि या उ ोगात ाम ु यान े याचा ज र िवचार क ेला जात आह े.
यामुळे क या श ेतमालाला मोठी मागणी मोठ ्या माणात िनमा ण होत आह े. यामुळे
यवसायिभम ुख शेतीत वाढ होताना िदसत े. उपयोिजत श ेतीची याम य े मह वाची भ ूिमका
आहे.
७) शेतक उ पादनात वाढ :
उपयोिजत श ेतीमुळे फलो ान , पशुपालन , दु ध यवसाय , म यश ेती, रेशीमिकडे-संगोपन
इतर क ुटीरो ोग , गळताची िपक े यासार या श ेती उ पादनात आम ूला बदल घड ून
आला आह े. म य श ेतीम य े मो याची श ेतीची क पना लोकि य हो यास मोठा वाव
िनमा ण झाला आह े. एकूण काय तर मोठ ्या माणात श ेतक उ पादनात मोठ ्या माणात
वाढ हो यास उपयोिजत श ेती मह वाची ठरत आह े.
munotes.in
Page 24
उपयोिजत श ेती
24 ८) िकंमत ि थर राह यास मदत :
शेतमालावर मोठ ्या माणात ि या होत अस याम ुळे दीघ काळ िटकणारा द ु यम
व पाचा माल तयार होतो . हंगाम नसला तरीही ह या असल े या उ पादनाची चव
चाखता य ेते. यामुळे मोठ्या माणात ि य ेसाठी श ेतमालाला मा गणी असत े. सतत
मागणी अस याम ुळे उ पादकाच े नुकसान होत नाही . हंगामात अित र श ेतमाल
बाजारात आला तरीही िकमतीत फारसा चढ -उतार होत नाही .
यामुळे िकंमत ि थर राह यास मदत होत े. शेतक या ंचाही मोठ ्या माणात फायदा होतो .
न क च याच े ेय उपयोिजत श ेतीकड े जाते. उदा. ा Iपासून मन ुका, वाईन मोठ ्या
माणात तयार करता य ेते. ऊस, उसावर ि या क न साखर , गूळ, गुरांची वैरण, पेपर
कारखाना , जैिवक इ ंधन यासारखी उ पादन े िमळतात .
९) उ पादन सात य :
शेतमालास मागणी अस ेल तर िक ंमत ि थर राह यास मदत होत े. एखा ा श ेतमालाला
िव भाव चा ंगला िमळत अस ेल, मागणीही अस ेल अशा व ेळी उ पादक आप या श ेतातून
उ पादन काढ यास कचरत नाही . मागणी व िक ंमत थ ैय यामुळे शेतकरी आप या
शेतातून सतत त ेच उ पादन काढतो . संगी अिधक उ पादन घ े याचे धैय ही दाखवतो . हे
केवळ उपयोिजत श ेतीमुळे श य झाल े आहे.
१०) वष भर रोजगार िनिम ती :
उपयोिजत श ेती हणज े फाय ासाठी क ेलेली श ेती. यामुळे नवीन नवीन श ेती योग व
उप म राबिव यास श ेतकरी स ज झाला आह े. कृषी शेती करीत असता ंना िपकाला
असल े या मागणीचा िवचार क ेला जात आह े. केवळ कृषी शेती न करता उपयोिजत
शेती या स ंक पनेत येणा या श य ितत या घटका ंचा यवसाियकत े या ि कोनात ून
िवचार क ेला जाऊन यापास ून उ पादनही मोठ ्या माणात घ े याचा िवचार होत आह े.
उपयोिजत श ेतीम य े िविवध व पा या कामासाठी क ुशल- अकुशल िमका ंची मोठ ्या
माणात मागणी असत े. यामुळे कुशल-अकुशल िमका ंना रोजगाराची स ंधी मोठ ्या
माणात उपल ध होत े. (उदा. दु ध यवसाय , सव कारच े ि या उ ोग , योगशाळा
वगैरे) वष भर रोजगार िनिम तीसाठी उपयोिजत श ेती मह वप ूण कामिगरी बजावत आह े.
११) बेकारी व दा र ्य िनम ू लन :
उपयोिजत श ेतीमध ून मोठ ्या माणात रोजगार िनिम ती झा याम ुळे कुशल-अकुशल
िमका ंना रोजगाराची स ंधी उपल ध हो यास मदत झाली आह े. अ य प , अ प
भूधारक , भूिमहीन श ेतमजूर यांनाही र ेशीम िकड े संगोपन, पशुपालन , प ीपालन ,
दु ध यवसाय यासार या यवसायात ून िमळणा या न यावर आपला च रताथ चांग या
कार े चालव यास मदत झाली आह े. यामुळे उपयोिजत श ेती बेकारी व दा र ्य
िनमू लनाच े मा यम बनत आह े. munotes.in
Page 25
उपयोिजत श ेतीचे ामीण
िवकासातील मह व
25 १२) दरडोई उ प नात वाढ :
भारतीय श ेतीही द ेशा या रा ीय उ प नाचा मह वाचा ोत समजला जातो . एकूण
लोकस ं येपैक ६७% ामीण जनता ही क ृषी े ावर अवल ंबून आह े. उपयोिजत
शेतीम य े य अ य अवल ंबून असणा -यांची सं या ८०% या जवळपास आह े.
दरडोई उ प न वाढव यास उपयोिजत श ेतीची भ ूिमका मह वाची मानली जात आह े.
१३) थला ंतरास मया दा :
ामीण भागातच मोठ ्या माणात रोजगारा या स ंधी वष भर उपल ध झा याम ुळे
थला ंतरास मोठा आळा बसला आह े. बह तांशी अ य प , अ प भ ूधारक , भूिमहीन
शेतमजूर, छोटे कारागीर , उ चिशि त लोक नोकरी या शोधाथ शहराकड े थला ंतर
करीत असतात . सव कार या क ुशल-अकुशल िमका ंना जर गाव पातळीवर
रोजगाराची संधी उपल ध होत अ सतील , तर ामीण भागात ून शहरी भागाकड े होणार े
थला ंतर आिण याम ुळे िनमा ण होणा या अन ेक कार या सामािजक सम या न क च
कमी होत आह ेत. उपयोिजत श ेतीमुळे शेतीकड े बघ या या व ृ ीत बदल होऊन
रोजगारासाठी होणा या थला ंतरास मोठ ्या माणात मया दा (आळा ) पडती ल. मा
यासाठी शासन , शासन या ंचे िनयोजनप ूव क क पाच े य न व ो साहन याची िनता ंत
गरज आह े.
१४) माती व पाणी यव थापनाचा िवकास :
वन पत या वाढीसाठी अित र पा याची गरज नसत े. यो य माणात पा याचा प ुरवठा
शेतीस क े यास श ेतीतील ारा ंचे माण वाढत नाही . जिमनी िनक ृ होत नाहीत . हणून
िपकांचे व प पाह न या माण े आधुिनक िपका ंना पाणी द े या या प तीचा वापर करण े
गरजेचे आहे. तुषार िस ंचन व िठबक िस ंचन प त चा वापर आव यकत ेनुसार श ेतकरी
करीत आह ेत. यामुळे उ पादन खचा त मोठ ्या माणात बच त होत आह े.
जिमनीचा साम ू (PH) िनद शांक आह े. हा जिमनीचा रासायिनक ग ुणधम असून जमीन
अ कली िक ंवा आ लधम य आह े याचे आकलन होत े. या िनद शकांचे मापन ० ते १४
असे असत े. म यिब ंदू ७ हणज े (तट थ जमीन ), तर ० ते ७ जमीन आ लताय ु , ७ ते
१४ अ कली असे हे मापनाच े आकड े दश वीत असतात . मृद सव ण व म ृद चाचणी
अिधकारी माती नम ुना पृथ करण अहवालात आ ल िव ल िनद शांक ६ पे ा कमी
अस यास आ लय ु ६.१ ते ८.५ सव साधारण ८.६ ते ९ पय त िव ल हो या या
मागा वर व ९.१ पे ा अिधक िव लय ु अस े वग करण कर यात आल े आहे.
https://www.youtube.com munotes.in
Page 26
उपयोिजत श ेती
26 सव साधारण प रि थतीत साम ू ५ ते ८.५ म ये असतो . लोकांना / शेतक या ंना या
जमीन घटकाची हळ ूहळू मािहती होऊ लागली आह े. यामुळे जिमनी या गरजे या ीन े
न , फुरद, पालाश ह े कमी -अिधक माणात घटक असतील तर यान ुसारच माती
परी ण क न जिमनीला त े िविश गरज ू घटकच प ुरिवले जात आह ेत. यामुळे
जिमनीचा पोत स ुधा न जिमनीत ून अिधक उ पादन य े यास मदत झाली आह े.
उपयोिजत श ेतीम य े माती व पाणी यव थापनाचा िवकास झा यान े उ पादन वाढ यास
मदत झाली आह े.
१५) ि या क ाचा िवकास :
कृषी व संल न यवसाय करीत असताना अन ेक कारचा श ेतमाल तयार होतो . यातील
बह तांश मालावर मोठ ्या माणात ि या क ेली जात े. उदा. ऊस, कापूस, चहा,
अ नधा य , कडधा य , मसा याच े पदाथ , गळताची िपक े (तेलिबया ), फळे, फुले,
फळभा या , पालेभा या , दु ध ि या क े, रेशीम, उ ोग , औषधी वन पती , यावर
मोठ्या माणात ि या क न द ु यम व पाच े उ पादन घ े यावर भर िदला जातो .
ि य ेमुळे मालाला काळ उपयोिगता िनमा ण होत े. हंगाम नसतानाही उ पादनाचा
आ वाद -उपभोग घ ेता येतो. मोठ्या माणात रोजगारा ं या स ंधी, गाव वा ताल ुका, िनम
शहरी भागात उपल ध हो यास मदत झाली आह े.
१६) बाजारप ेठांचा िवकास :
वाहतूक सोयीम ुळे ामीण भागात तयार होणारा श ेतमाल हा ताल ुका िक ंवा शहरा या
िठकाणी मोठ ्या माणात य ेत असतो . कृषी उ प न बाजार सिम या ंमधून शेतक याला
बाजारप ेठे िवषयी मािहती उपल ध होत े. गावा या िठकाणी असल ेली ाथिमक बाजारप ेठ
तसेच घाऊक बाजारप ेठ आिण न ंतर अ ंितम बाजारप ेठ अशा कार े शेतमाल बाजारात
जात असतो . परंतु उलट ्या वाट ेने अंितम ाहका ंपय त िकंवा ि या उ ोगाम य े
शेतमाल जात असतो . शेतमालाची िनया तही अ ंितम बाजारप ेठेतून केली जात े. मुंबई
नजीकच े वाशी माक ट याच े उदाहरण घ ेता येईल.
१७) िनया तीत वाढ :
अंितम बाजारप ेठेतून माल ि य ेसाठी पाठिवला जातो . तसेच मालाची िनया तही इतर
रा यात िक ंवा इतर द ेशात (परदेशात) केली जात े. उदा. साखर , कापड , चहा, मसा याच े
पदाथ , फळे (आंबा, केळी, ा े वगैरे), मासे, मांस भाजीपाला याम ुळे मोठ्या माणात
परक य चलन उपल ध हो यास मदत झाली आह े. प रणामी श ेतकरी व यापारी या
दोह चा आिथ क फायदा होत आह े.
१८) पौि क आहार :
अिधक श ेतक उ पादनाम ुळे ामीण भागात तस ेच अितद ुग म भागात आिण या िठकाणी
गरज आह े अशा िठकाणी श ेतमाल , वाहतुक या िविवध व पा ं या साधना ंतून पोहोचत
आहे. आहारात अ नधा य , कडधा याबरोबरच भाजीपाला व फळ े यांचा समाव ेश असण े munotes.in
Page 27
उपयोिजत श ेतीचे ामीण
िवकासातील मह व
27 गरजेचे आहे. दुधास तर प ूणा न हणतात . शाकाहारी व मा ंसाहारी लोक द ूध सेवन क
शकतात . पौि क व स ंतुिलत आहाराम ुळे मानवी आरो य वाढीस लागत े. मानवी साधन
संप ी या िवकासात पौ ीक आहाराच े मह व फारच आह े. हे जाण ूनच शासक य
शाळांतून िव ा या ना पौि क आहार प ुरवला जात आह े. शासन यासाठी खच करीत
आहे. कुपोषणास आळा घाल याचा य न क ेला जात आह े. पौि क , सकस आहारात
उपयोिजत श ेतीचे मह व िदस ून येते.
१९) शेतीचे खरे मह व लोका ंपय त पोहोच यास मदत :
शेती करण े हणज े केवळ जमीन कसण े या पार ंप रक िवचाराला उपयोिजत श ेतीमुळे
फाटा िमळाला आह े. ामीण भागात उपयोिजत श ेतीचा न ेमका अथ आिण फायदा
लोकांपय त पोहोचत आह े. शेतक या ं याही मानिसकत ेत बदल घडत आह े. शेती कसत
असताना क ृषी संल न यवसाय कर यावर भर द ेत आह ेत. पीक फ ेरबदल क ेला जात
आहे. हणज ेच शेतक या ंचा श ेतीकड े बघ याचा ि कोन बदलत आह े. हे फार मोठ े
यशच समजावयास हव े.
२०) शेतक या ं या आ मह या कमी हो यास मदत :
माती व पाणी य थापन , कृषी संल न यवसायास मह व . कजा चा वापर क ेवळ उ पादक
काया साठीच कर याचा कल , शेतीत नवीन त ं ानाचा वापर , कजा साठी स ं था मक
सुिवधा, शेतीत नव योग कर या या व ृ ीत वाढ , शेतमाल िव साठी वाहत ूक,
साठवण ूक, ि या , बाजारप ेठ सोय चा िवकास , िकंमत ि थरीकरण , त णा ंचा शेतीत
िशरकाव , पा या या सोयीसाठी श ेतक या ंचा िवकास , िविवध द ैिनके व मािसक े यामध ून
शेतक यास सततच े बोधन , शेतीिश ण , शेतक या ं या सहली , दश ने, पा रतोिषक े,
संवाद, चचा स े, प रसंवाद यात ून माग दश नही मोठ ्या माणात क ेले जात े. शेतकरी
हताश न होता प रि थतीवर िज ीन े मात कर याची कला आ मसात करीत आह े. याची
उदाहरण े शेतक साठी खास िस होणा या सार मा यमात ून िदली जात आह ेत.
यामुळे हताश , िनराश होऊन आ मह य ेसारख े पाप कर याच े माण मोठ ्या माणात
कमी होत आहे. ही न क च त ु य बाब आह े.
शेतकरी हा स ृजनशील आह े. फार मोठ े काय अ निनिम ती क न तो करीत असतो .
उपयोिजत श ेतीमुळे शेतक या ं या हताश हो या या ि थतीत बदल होण े (कमी होण े)
न क च मोठ े काय आहे. आ मह य ेचे माण सम ूळ न होण े गरज ेचेच आह े. ासाठी
उपयोिजत श ेतीचे मह व पटव ून देणे ही आपणा सवा ची नैितक जबाबदारी आह े अ से
आपण मान ू.
आपली गती तपासा :
: उपयोिजत श ेतीचे शेती या ि कोनात ून मह व थोड यात सा ंगा.
munotes.in
Page 28
उपयोिजत श ेती
28 २.५ उपयोिजत श ेतीचे ामीण िवकासातील मह व
शेतीम य े उपयोिजत श ेतीचे मह व जाण ून घेत यावर ामीण भागातील िवकासाम य े
शेतीची न ेमक भ ूिमका काय आह े? हे अ यासण े गरजेचे आहे. आजही बह स ं य जनता
खेड्यात/ ामीण भागात राहत े. शेतकरी , कारागीर , भूिमहीन श ेतमजूर इतर कामगार
यांचा ामीण भागात मोठ ्या माणात समाव ेश होतो . यांना उपयो िजत श ेतीचा फायदा
नेमका कसा िमळ ू शकतो ह े पुढील म ुद् ांव न प करता य ेईल.
१) सव घटका ंस उ ोग स ंधी :
ामीण भागात राहणार े शेतकरी , अ य प , अ पभ ूधारक भ ूिमहीन श ेतमजूर, कारागीर ,
िविवध यापार करणार े या सवा ना उपयोिजत श ेती या मा यमात ून यवसाय स ंधी ा
हो यास मदत होऊ शकत े.
२) अकुशल कामगारास स ंधी :
उपयोिजत श ेतीचा म ु य उ ेश फायद ेशीर श ेती. अशा श ेतीतून वष भर रोजगार िनिम ती
होते. यामुळे शेती या िविवध कामासाठी , हमालीसाठी तस ेच िविवध कामासाठी
हरका या हण ून साहा यक , मदतनीस हण ून अक ुशल कामगारा ंनाही रोजगार स ंधी
उपल ध हो यास मदत झाली आह े.
३) शेतजिमनीचा प ुरेपूर वापर :
शेतक याची स ंपूण मालक ची जमीन स ुपीक असत ेच अस े नाही . जमीिन या
व पाव नच श ेतजिमनीत ून िविवध िपक े घेतली जातात . िनकृ ती या जिमनीत ून
शेतकरी प ीपालन , पशुपालन , म य य वसाय िकंवा वनश ेती यासार या उ पादनाचा
िवचार क न उपयोगात आणत आह े. ीन हाऊस बा ंधून हायट ेक ॲ ीक चरच े योग
करीत आह े. उपयोिजत श ेतीची ही बाब मह वाची आह े.
४) म कौश याचा पया वापर :
ामीण भागात काही क ुटुंबे अजूनही आपला विडलोपािज त यवसाय मोठ ्या कुशलतेने
करीत आह ेत. लहानपणापास ून िविश यवसायाच े िश ण या ंना िमळत अस याम ुळे
या यवसायात त े िनपुण वा कौश य ा करतात . यांना असणा या कौश याचा वापर
ते क पकत ेने इतर यवसाय मदत हण ून क न द ेऊ शकतात . उदा. ीन हाऊस
बांधणे, ि या उ ो गास साहा य वग ैरे.
५) नवीन त ं ानाचा वीकार :
उपयोिजत श ेतीम य े सम या ंवर मात क न फाय ाचा िवचार करण े अपेि त आह े.
यासाठी नवीन पीक प ती , जनावरा ं या प ैदाशी या आध ुिनक प त चा वीकार , जैिवक
तं ान ि याक यासार या यवसा यात नवीन तं ाचा िनि त वापर वाढत आह े.
ामीण भागा या ीन े िवचार करता ही चा ंगली बाब आह े. munotes.in
Page 29
उपयोिजत श ेतीचे ामीण
िवकासातील मह व
29 ६) बाजारप ेठांचा िवकास :
बाजारात अन ेक कारची काय होत असतात . उ पादक श ेतक यापास ून अ ंितम
ाहकापय त शेतमाल जाईपय त बाजारप ेठेत मोठ ्या माणात मन ु य बळाची िविवध
काया साठी गरज असत े. तसेच मालास चा ंगला भाव िमळतो हण ून उ पादकही
उ साहान े मोठ्या माणात माल िव साठी आणतो . िव त मोठ ्या माणात याम ुळे
वाढ होत े. यामुळे िविवध कार या बाजारप ेठेचा िवकास हो यास मदत झाली आह े.
७) शेतक िश णात रस :
नवीन आध ुिनक प तीन े शेती करणा या श ेतक-यांचे माण वाढत आह े. शेतीम य े
अिधक नफा िमळव या या ीन े शेतक महािव ालयात व ेश घेणा याच े, तसेच िविवध
शेतक िश ण िशिबरात सहभागी होणा -यांचे माण िदवस िदवस वाढत आह े. उदा.
इमूपालन , कु कुटपालन , ीन हाऊसमधील श ेती म यश ेतीचे माग दश न.
८) थािनक क या मालावर ि या :
गावाकड े उ पािदत होणा या श ेतमालावर थािनक पातळीवरच ि या कर याच े माण
वाढत आह े. वाहतूक, साठवण ूक यासाठी होणा या खचा त यामुळे मोठी बचत होऊ
शकते. थािनक पातळीवर कमी रोज ंदारीत मज ूरही उपल ध होतात . छोट्या माणावर
चालणा या ि या उ ोगाम य े थािनक पातळीवरच उपल ध झा याम ुळे उ पादक व
ि या उ ोजक दोघा ंचाही फायदा होतो .
९) नवनवीन क प वाढीवर भर :
कोण याही द ेशा या आिथ क िवकासात श ेतीचे थान अ य ंत मह वाच े आहे. भारतीय
उ ोगाम य े तर अन यसाधारण श ेतीचे मह व आह े. ामीण भागात तयार होणारी िविवध
गळीताची िपक े यापास ून िविवध कार या त ेलिबया ंपासून तेल क प , केळी, बटाटे,
यां यावर ि या क न व ेफर वा त सम पदाथ तयार कर याच े क प , िचकू, आंबा,
यांवर ि या क न िविवध कारच े उ पादन े घे यासाठीच े क प . जाम, जेली,
चॉकल ेट, िच क यासारख े क प , आळंबी उ पादन क प , पपईपास ून टुटी- ुटी
तयार करणार े क प , वगैरे उदाहरण े देता येतील. यासार या क पा ंवर भर िद याम ुळे
नवीन उ ो जकांचा वग िनमा ण हो या स मदत होत आह े.
१०) ामीण औ ोिगक करणास वाव :
उसापास ून खर , िवनेगर, गुळ, गुरांची वैरण, पेपर तयार कर याच े कारखान े, जैिवक
इंधन, ा ापास ून वाईन , कापसापास ून कापड , दु ध यवसायापास ून त सम ि या
उ पादन े, खराब धा य िवश ेषत: वारी , बाजरीपास ूनची प ेय (िबयर) गळतां या
िपकापास ून िविवध त ेल, लोकरापास ून िविवध व िनिम ती, खत िनिम ती, शेतीसाठी ,
लागणा या साधनसाम ु ीची (आदाना ंची) िनिम ती, कांदा, बटाटे, गह , तांदूळ यावरती
ि या करणार े कारखान े, जंगल उ पादनापास ून िविवध व त ू तयार कारखान े, जंगल munotes.in
Page 30
उपयोिजत श ेती
30 उ पादना पासून िविवध व त ू तयार कारखान े इ यादी . यामुळे ामीण भागात
औ ोिगक करणास मोठा वाव िनि त आह े.
११) थला ंतरास रोख :
या ामीण औ ोिगक करणाम ुळे शहरी भागात होणार े थला ंतर मोठ ्या माणात
रोख यास मदत झाली आह े. कुशल-अकुशल कामगारास मोठ ्या माणावर रोजगा र
संधी थािनक पातळीवर उपल ध झाली आह े.
१२) राजक य व सामािजक ीन े मह व :
उपयोिजत श ेतीचा स ंबंध हा राजक य व सामािजक ीन े भारता या स ंदभा त िवचारात
यावा लागतो . यापक सामािजक िहता या ीन े वत :साठी मह म लाभ ा क न
घे या या अन ुषंगाने कोण या व त ूचे उ पादन िकती माणात कराव े आिण ह े उ पादन
कोठे िवकाव े हा य ेक शेतक या ंचा/ उ पादका ंचा वैयि क असतो , परंतु सामािजक
ि कोन िवचारात घ ेऊन सरकारकड ून वेगवेग या कारची धोरण े राबिवली जातात
आिण या धोरणा ंचा सामािजक े ावर भाव पडतो . भारतीय श ेती ही श ेतक या ं या
ीने यांचा भाविनक आह े. तर सरकार या ीने रा ीय उ प न ा क न
देणारा एक ोत आह े. या दो ही भ ूिमकांम ये भारतीय उपयोिजत श ेती या स ंदभा त
सम वय िनमा ण कर याचा य न होतो ह े भारती य उपयोिजत - शेती या ीन े मह वाच े
आहे.
१३) इतर साहा यक बाब चा िवकास :
फाय ासाठी श ेती करीत असताना भा ंडवलाची गरज लागत े. कारण श ेतीम य े अ नेक
संसाधनाची गरज असत े. न याचा िवचार क ेला जातो उ पादन खचा त बचतही क ेली
जाते. भांडवलाची गरज भागिव यासाठी स ं था मक ोताकड ून उ पादक काया साठी
कज काढली जातात . यामुळे बँका व सहकारी े ाचा मोठ ्या माणात िवकास हो यास
मदत होत े. उ पािदत माल बाजारात पोहोचव यासाठी वा ि या क ात
पोहोचव यासाठी दळणवळण व वाहत ूक यं णेचा लाभ यावा लागतो . यामुळे नाशव ंत
मालाला व रत बाजारप ेठ उपल ध होत े.
माल ह ंगामात मोठ ्या माणात उ पािदत होत अस ेल तर आिण बाजारात मालाची आवक
वाढली तर मालाला कमी िक ंमत िमळत े. उ पािदत श ेतमाल गोदाम िक ंवा साठवण ूक
गृहात माला या व पान ुसार साठव ून ठेवला तर मालाला िक ंमत चा ंगली िमळत े. उदा.
समु , मासे पावसा यात उपल ध नसतात . अशा व ेळी आधी आल ेली मासळीची
साठवण ूक शीतगृह (Cold Storage ) म ये क न पावसा यात सम ु ी मास े उपल ध
क न िदल े जातात . इतर श ेती उ पादनाबाबत या ं या व पान ुसार साठवण ूक गृहे
उपल ध झाली आह े. याचा फायदा हणज े िकंमत थ ैय िनमा ण होत े. व िबगर
हंगामातही , तसेच गरज े या व ेळी बाजारात िमळ ू शकतात .
munotes.in
Page 31
उपयोिजत श ेतीचे ामीण
िवकासातील मह व
31 १४) उ पादनात वाढ :
जमीन कस ून केवळ कृषीतून िमळणा या उ पादनाचा िवचार होतो . उपयोिजत श ेतीम य े
िविवध घटका ंचा िवचार क ेला जातो . यामुळे मोठ्या माणात उपयोिजत श ेतीतून रोजगार
व उ पादनात प रणामी उ प नात वाढ घड ून ये यास मदत होत े.
१५) ख या अथा ने ामीण िवकासास मदत :
उपयोिजत श ेतीची स ंक पना ामीण भागात मोठ ्या माणात ढ होत आह े. उपयोिजत
शेतीम य े येणा या सव घटका ंचा ामीण भागातील सव िविवध वगा नी लाभ क न
घेत यास ख -या अथा ने ामीण भागाचा िवकास साध यास मदत न क च होईल .
२.६ समारोप
उपयोिजत श ेती ामीण िवकासाम य े तसेच शेती या िवकासात अथा त रा ीय उ पादन
प रणामी उ प न वाढीम य े मह वाची भ ूिमका बजावत आह े. ामीण भागात सामािजक ,
आिथ क, संस कृितक, राजक य , आरो या मक , शै िणक िवकास घडव ून आण या या
कामी य - अ य पण े मह वाची कामिगरी बजावत आह े. उपयोिजत श ेतीमुळे
ामीण भागात मोठ ्या माणात थला ंतरे वेगाने घडून ये यास मदत झाली आह े. ही
देशा या िवकासासाठी िनि तच अिभमानाची बाब आह े.
२.७ दीघ री
१) उपयोिजत श ेतीचे ामीण िवकासातील मह व सा ंगा.
२) उपयोिजत श ेतीचे शेतक या या व श ेती िवकासा या ीन े मह व सा ंगा.
२.८ संदभ ंथ
१) मराठी िव कोश - २ पान न ं. ३२
२) शेतीचे अथ शा -डॉ.गंगाधर िव . कायद े-पाटील -चैत य पि लक ेश स, नािशक -१३
३) शेतीची म ूलत व े - ा. अ ण मण ेरीकर - ाची काशन , मुंबई-२
४) ीन हाऊस त ं ान - ा. डॉ. तुकाराम मोर े, ा. डॉ. क याण जगताप , ा. डॉ.
ीमंत रणिपस े, कॉि टन टल काशन , िवजय नगर , पुणे-३
५) जैव तं ान - डॉ. मोद जोगळ ेकर - कॉि टन टल काशन , िवजय नगर , पुणे-३
६) मािसक - गोडवा जान ेवारी २०१२
७) मािसक - बळीराजा , िडस बर २०१० munotes.in
Page 32
उपयोिजत श ेती
32 ८) शेतक नानािविवधता - ा. डॉ. मा.पं. धोगड े, ा. डॉ. रघुनाथ वाघमार े - ाची
काशन
९) दु ध यवसाय व पश ुसंवध न - डॉ. काश द ेशपांडे -साकेत काशन
१०) भारता या दीघ कालीन िवकासाचा अन ुभव - सािदक अहमद - डायम ंड
पि लक ेश स
११) ामीण िविवधीकरण - ा. अरिव ंद वझ े - ाची काशन
१२) भारतातील ामीण औ ोिगकरण - यशवंत पंिडतराव
१३) रोपवािटका स ंगोपन - अ. य. पाटील - कॉि टन टल काशन
१४) Handbook of Agriculture – ICAR – New Delhi
munotes.in
Page 33
33 ३
कृषी परीि थतीक - १
घटक रचना
३.० पाठाच े उ ेश
३.१ तावना
३.२ कृषी परीि थतीक संक पना - या या
३.३ कृषी प रि थतीक च े व प व व ैिश ्ये
३.४ कृषी परीि थतीक या ी
३.५ कृषी प रि थतीक ची त वे
३.६ कृषी परीि थतीक मह व
३.७ सारांश
३.८ वा याय
३.९ संदभ सूची
३.० पाठाच े उ ेश
१) “कृषी प रि थतीक ” संक पना अ यासण े.
२) कृषी प रि थतीक च े व प आिण या ी समज ून घेणे.
३) कृषी प रि थतीक ची त वे पाहण े.
४) कृषी प रि थतीक च े मह व समज ून घेणे.
३.१ तावना
िनसगा त िविवध कारच े सजीव असतात . यांम ये वन पती व ाणी या ंसारख े
जैिवक ्या गत , व जिटल सजीव असतात , तर कवक े, अमीबा , जीवाण ू इ. साधे व
सरळ सजीवही असतात . यांपैक कोणताही लहान िक ंवा मोठा , साधा िक ंवा जिटल
सजीव एकटा जग ू शकत नाही . येक सजीव कोण या ना कोण या कार े इतर सजीव
िकंवा पया वरणातील अज ैिवक (िनज व ) घटका ंवर अवल ंबून असतो . उदा. एखा ा
प रसरातील गवत न क ेले, तर या प रसरातील ह रणा ंसारख े ाणी अ नासाठी munotes.in
Page 34
ामीण िवकास
34 दुसरीकड े िनघून जातात िक ंवा या ंची उपासमार होत े. अशाच रीतीन े वन पती द ेखील
पोषक घ टक िमळिव यासाठी या ं या प रसरावर अवल ंबून असतात .
शेती यवसायात वन पत ची वाढ व िवकास हणज ेच आपण ज े उ पादन घ ेतो,
या याशी स ंबंिधत शा Iला आज अिधक मह व आह े. कृषी प रि थतीक ह े शेती
हणज ेच कृषी प रस ं थेचा अ यास करणा रे शा आह े. या प रस ं थेत या द ेशातील
ाकृितक रचना , पीक लागवडीखालील म ृदा, िबगर लागवडीखालील े , कुरण, पाळीव
ाणी, यासंबंिधत े ाचे वातावरण , मृदा, पृ ीय व अध:पृ ीय जल इ . घटका ंचा
समाव ेश होतो .
पृ वीवर अन ेक न ैसिग क प रस ं था आह ेत. यािशवाय मानवान े आप या गरजा ,
सुखसोयी न ुसार काही प रस ं थांची िनिम ती केली, या ‘मानवक ृत प रस ं था’ होत. यात
खेडे, शहरे, नगरे, बागा, फळबागा , राखीव नैसिग क उ ान े, धरणे, जलाशय , सरोवर े,
कालव े म यतलाव , म यालय , कृषी इ. प रसं थांचा समाव ेश होतो . या प रस ं था
नैसिग क प रस ं था आिण शहरासार या जवळजवळ स ंपूण मानविनिम त असल े या
कृि म प रस ं थां या दर यान मोडतात . िनरिनरा या द ेशांत िनरिनरा या क ृषी
प रसं था आढळतात . कृषी प रस ं थेत अ ा ंश-रेखांश, भू पे, हवामान , नदी णाली इ .
घटका ंनुसार िविवधता आढळ ून येते. िनरिनरा या पया वरण ि थतीत वाढणारी िपक े
िनरिनरा या कारची असतात . े , हंगाम, हवामान , शेतक या ंची िनवड इ .
घटका ंनुसार लागवडीखालील िपका ंत िविवधता असत े. शेतातील िपका ंत जैवसमूह
िवपुल माणात असतात . या ज ैवसमूहात गवत , क टक , गांडूळ, उंदीर, घूस, प ी,
पाळीव ाणी आिण अपघटक असतात . नैसिग क प रस ं थेत मानवान े सवा त थम क ृषी
यवसायात ून बदल क ेले. लोकस ं येची वाढ झा यान े लोका ंची अ नधा याची गरज
भागिवण े अप रहाय होते. अ नीचा शोध लाग यान ंतर पश ुपालन , वन पतीची प ुनवा ढ
आिण लागवड कर यास स ु वात झाली . यासाठी क ृि म प रस ं था िनमा ण कर यात
आ या . पेरणी, िपकांची वाढ करण े व या ंची िनगा राखण े यांसाठी क ृि म क ृषी प रस ं था
िनमा ण कर यात आ या . पूव कृषी प रस ं था अ पकालीन , अ थायी व पा या
हो या. जमीन िनवड ून यावरील व ृ तोड क न जमीन साफ क ेली जाई . ती जमीन
िपकां या लागवडीसाठी वापरली जात अस े. िपकांचे काही वष उ पादन घ ेत यान ंतर
ितची स ुपीकता घट यावर ती जमीन सोड ून िदली जात अस े. यामुळे या क ृषी
प रसं था ता प ुर या कालावधीसाठी अस तात. आता प रि थती प ूण पणे बदलली आह े.
कृषी प रस ं था कायम िक ंवा थायी व पा या झा या आह ेत. शेतजिमनीची व
िपकांची द ेखभाल क े यािशवाय िपका ंची उ म वाढ होत नाही . पाळीव ा या ं या
उपजीिवक ेसाठी क ुरणांची गवताळ भ ूमी तयार करावी लागत े. कुरणांसाठी व पीक
लागवडीसाठी गवताळ भ ूमी िनवडली जात े. यावरील गवत काप ून जमीन साफ क ेली
जाते. यामुळे गवताळ भ ूमी प रस ं थेत बदल होतो . बह तांश भागातील वन े शेतीसाठीच
उपयोगात आणली ग ेली. अशा कार े या प रस ं था तयार झा या .
मानव आिण पया वरण या ंचा १९ या शतकापास ून मोठ ्या माणात अ यास स ु झाला
आिण यामध ूनच पया वरण अ यासास उपय ु प रि थतीक शा ही िव ान शाखा स ु munotes.in
Page 35
कृषी परीि थतीक -१
35 झाली. याम य े जीवस ृ ी, पया वरण व या ंचा मानवावर होणारा प रणाम या ंचा िवश ेष
अ यास कर यात य ेतो. अमे रकन क ृषीशा ब ॅिसल ब ेि सन या ंनी Agroecology हा
श द 1928 म ये पिह या ंदा मा ंडला. यांनंतर कृषी शा ािवषयीच े यांचे ान केवळ
कृषी संशोधना या ि य ेसाठी पया वरणशा ा या प त चा वापर कर यासाठी स ंदिभ त
कर यात आल े. कालांतराने ही क पना 1960 , 1970 आिण 1980 या दशकात
उ रो र वाढत ग ेली व प ुढे कृषी प रि थतीक ची क पना मानवी ह त ेपा या
शोषणा ीन े सुधा रत केले या प रस ं थे या क पन ेत बदल ू लागली .
1990 आिण 2000 या दशकात क ृषी-प रि थतीक िह स ंक पना अिधक जागितक
बनली . कृषी- प रि थतीक चा वापर अ न स ंसाधना ं या उ पादन , िवतरण आिण
वापरा या सव घटका ंम ये (कृषी, आिथ क, पया वरणीय आिण सामािजक ) संपूण णाली
समजून घे यासाठी आिण प रभािषत कर यासाठी क ेला जात आह े.
vikral.com
३.२ कृषी परीि थतीक संक पना - या या
संक पना :
परीि थतीक हणज ेच परीस ं था होय . प रसं था ही सं ा प र (भोवतालच े) हा उपसग
सं था या श दाला जोड ून तयार झाल ेली आह े. प रसं थेत जैिवक (सजीव ) (वन पती ,
ाणी आिण स ू मजीव ) आिण या ं या पया वरणातील अज ैिवक घटक (हवा, पाणी,
खिनज े, माती) एक राहतात आिण त े एकम ेकांवर अवल ंबून असतात .
जैिवक-अजैिवक घट कांनी बनलेल पया वरण व श ेतीचा जवळचा स ंबंध अस ून, पया वरण
शेतीस प ूरक असाव े. जंगलांची िविव ध कारणा ंसाठी होणा या तोडीम ुळे पया वरणाला
मोठ्या माणात हानी पोहोचत े. कारण ज ंगल, पाऊस , व यजीव आिण क ृषी एकम ेकांवर
अवल ंबून आह ेत. आिण ह े सव घटक पया वरण व मानवी जीवन यव थापनासाठी
आव यक असतात .
कृषी प रि थतीक म य े जैिवक व अज ैिवक ह े घटक एक य ेऊन ए कमेकांवर अवल ंबून
असतात . कृषी परीि थतीक संक पन े या त िविवध या या करतात .
munotes.in
Page 36
ामीण िवकास
36 या या :
१) “कृषी े ात ज े घटक आह ेत या ंना एकि त व कायम राह यासाठी स म
अशी ि थती असण े आिण ित यात वय ं िवकासाची मता असण े यालाच क ृषी
प रि थतीक अस े हणतात .”
२) “कृषी प रि थतीक हणज े कृषी उ पादन णाल वर लाग ू होणा या
पया वरणीय ि या ंचा अ यास करण े होय.”
३) “कृषी प रि थतीक हे कृषीशा , कृषी, वै ािनक पया वरणशा , अथ शा
आिण सामािजक िव ान या ंचे आंतरशाखीय स ंयोजन आह े. हे स ि य श ेती,
पुन पा दक श ेती, पमा क चरच े काही प ैलू यासार या प ती एकि त करत े
आिण याम ुळे शा त िवकासाला हातभार लावत े.”
३.३ कृषी प रि थतीक च े व प व व ैिश ्ये
कृषी प रि थतीक चे व प व व ैिश ्ये अ यासताना या संक पन ेशी स ंबंिधत िविवध
घटका ंचा िवचार करावा लागणा र आह े, ते घटक प ुढील माण े:
१. जमीन यव थापन :
जमीन हा घटक श ेतीसाठी सवा त मह वाचा घटक अस ून याच े संवध न करताना पीक
काढ यासाठी जिमनीत ून घेतलेली म ुलत व े जिमनीला परत करण े आव यक आह े.
एकाि मक अ न य प ुरवठा प ती ार े हणज ेच रासायिनक खता ंचा वापर कमी क न
याऐवजी स ि य खत े, िहरवळीची खत े, िजवाण ू खते, न यु ह रत खत े, वन पत ची
पाने, शेतीवरील धसकट े, मुळे, पालापाचोळा , काडीकचरा , इतर टाकाऊ पदाथा या
च करणात ून पीक अ न य प ुरवठ्याचा समतोल साधला जातो .
२. जल यव थापन :
जिमनी बरोबर पाणीद ेखील शेतीसाठी मह वाचा घटक आह े. यासाठी पा याचा यो य
वापर हावा या ी ने पारंप रक प तीप े ा आध ुिनक प तीन े पा याचा यो य व
आव यक िततकाच वापर करावा . तसेच जिमनीतील पा याचा साठा वाढिव यासाठी
पावसा या पा याच े पुनभ रण करण े गरज ेचे आह े. शेततळी , तलाव, िविहरी यातील
पा या या साठ ्याचा स ुिनयोिजत वापर करण े. तसेच वृ लागवड , ड गर स ंवध न या
सार या मोिहमा मोठ ्या माणावर राबिवण े.
३. थािनक ोता ंचा व ानाचा अिधकािधक वापर :
शेतीकरताना िविवध भागात उपल ध झाल े या पार ंपा रक मािहतीला आध ुिनकत ेची
जोड द ेऊन शा ो श ेती करण े व शेतीत क ेले या बदला ं या मािहतीच े संकलन क न
यां या न दी ठ ेवणे. तसेच ही मािहती चावडीवर ब ैठका घ ेऊन य ेक शेतक या ंपय त
पोचवण े. यामुळे शा ो ानाला अन ुभवाची जोड िमळ ून ते प रप ूण होईल . munotes.in
Page 37
कृषी परीि थतीक -१
37 ४. शेती िविवधीकरण :
पारंप रक प तीन े शेती करताना यात जिमनी या व शेतक या ं या फाय ासाठी काही
बदल करण े गरज ेचे आहे. यात िम श ेती, िपकांचे फेरपालट , मागणीन ुसार उ पादन ,
पा या या उपल धत ेनुसार जा त पा यावर व कमी पा यावर िपका ंची लागवड , रोखीची
िपके, फुल शेती आदी कारान ुसार श ेती यव थ ेत िविवधीकरण घडव ून आणण े गरजेचे
आहे.
५. येक शेतक या ंपय त काय प तीचा यश वी सराव :
आधुिनक श ेती हणज ेच पया वरणाचा समतोल राखणारी श ेती करताना क ृषी िव ापीठ े,
कृषी क आद माफ त शेतक या ंना श ेतीची नवनवीन त ं अवगत क न य ेक
गावागावात शेतक या ंना य ा यि क दाखव ून या ं याकड ून न या त ं ाचा सराव
क न घ ेणे गरज ेचे आह े. याखेरीज हवामानातील आ ता, पाऊस , तापमान या ं या
बदला ं या तस ेच या बदला ंमुळे उ पादनावर होणा या प रणामा ं या न दी ठ ेवून
उपाययोजना करण े.
६. पया वरणाच े संर ण:
शेती करताना पया वरणाच े संर ण हाव े यासाठी मोठ ्या माणावर पश ूंची पैदास व
संवध न करण े, प ीस ंगोपन करण े गरज ेचे आहे. तसेच नैसिग क शेती व स ि य श ेतीमुळे
जिमनीचा पोत स ुधा न जमीन िजव ंत राह यास मदत होत े.आिण याम ुळे जैिवक व
जैिवक घटका ंचे संवध न हणज े पया वरणाच े र ण व स ंर ण होय .
वरील माण े कृषी प रि थतीक च े व प प करता य ेईल.
कृषी प रस ं थांची वैिश ्ये:
१) कृषी प रस ं था िवकास मानवी मश वर व ानावर अवल ंबून असतो .
२) कृषी प रस ं था वय ं-िनयामक व वरिचत राहील ेली नाही .
३) कृषी प रसं थेची ि थरता यातील िविवधत ेवर अवल ंबून असत े; परंतु िपका ंचे े
बह धा ‘एकपीक ’ प तीच े असत े. यात िविवधत ेचा अभाव असतो .
४) अवष ण, महापूर, रोगराई , क टक इ याद म ुळे कृषी प रस ं थांचा नाश होऊ शकतो .
५) गवत, रोग या ंपासून िपका ंचे संर ण कर यासाठी रसायना ंचा वापर क ेला जातो .
६) िपकां या वाढीसाठी , कापणीसाठी त ं ानाचा अिधक वापर क ेला जातो .
७) िपकांची उ पादकता वाढिव यासाठी िबया या ंम ये जनुक य स ुधारणा क ेली जात े.
८) कापणीम ुळे जैवव त ुमानाच े संचयन श ेतात होऊ िदल े जात नाही .
९) कृषी प रस ं था िनरोगी राह यासाठी म ृदेस खतप ुरवठा करावा लागतो .
munotes.in
Page 38
ामीण िवकास
38 ३.४ कृषी परीि थतीक या ी
१) हल या म ृदेसह शीत श ु क कृषी प रि थतीक : या कारची प रि थतीक उ र -
पि म िहमालय त े लडाख िगलिगट पय त पसरल ेली आह े. येथील वातावरण उ ण
उ हाळा व थ ंड अस े असत े. सरासरी वािष क तापमान ८ िड ी स ेि सअस असत े. या
भागात सफरच ंद व ऍि कॉट या फळा ंची मोठ ्या माणावर श ेती केली जात े. तसेच
या भागात पि मा जाती या बक या आढळतात .
२) वाळव ंटी मृदेसह उ ण श ु क क ृषी प रि थतीक : या कारच े े पि म ेकडील
मैदानांवर पसरल ेले आहे. याम य े दि ण व पि म ह रयाणा , पंजाब मधील काही
भाग राज थानचा ाय ीप भाग य ेतो. येथील उ हा यातील तापमान अितउ ण
असत े. तर थ ंडीतील तापमान अिधक थ ंड असत े. येथे पावसाच े माण कमी
अस यान े येथे मोठ्या माणावर पा याच े दुिभ असत े. यामुळे येथे पावसाळी
देशात एकाच कारची व ृ लागवड क ेली जात े.
३) काळीमाती य ु उ ण श ु क क ृषी प रि थतीक : या प रि थतीक म य े
द खन या पठाराचा एक भाग , कना टक मधील ब े लारी िज हा , िनजप ूर येथील
दि ण व पि म भाग व आ ं द ेशातील अन ंतपूर िज ाचा समाव ेश आह े. येथील
हवामान उ ण आिण श ु क उ हाळा तस ेच कमी माणात थ ंडी असत े. येथे हलक व
म यम कारात लाल माती आढळत े. तसेच येथील भागात पावसाळी ह ंगामात
बाजरीची लागवड क ेली जात े.
४) हलक म यम काळी म ृदा यु उ ण श ु क प रि थितक : येथील हवामान आ
शु क आह े. यात द खनच े पठार , महारा ाचा म य व पि म भाग , कना टकचा
उ री भाग व आ ं द ेशा या पि म भागाचा समाव ेश होतो . या मृदेत आ त ेचे
माण जा त असत े.
५) लाल आिण काळीम ृदा यु उ ण व उपश ु क प रि थतीक : ही मृदा द खन
पठारापास ून आं द ेशा या प ूव घाटापय त पसली आह े. या े ांम ये उ हा यात
हवामान गरम आिण कोरड े असत े आिण िहवा यात हलक े कोरड े व थ ंड असत े.
जिमनीत जा त उ पादन मता आह े.
६) लाल व िचकट म ृदायु उ ण श ु क प रि थतीक : या प रि थतीत उ ण व श ु क
वातावरण असत े. ही मृदा पूव घाटापास ून द खन या दि ण भागा पय त, तािमळनाड ू
व कना टकातील पि म भाग या आह े. यामुळेच उ णत ेचे माण अिधक असत े.
७) लाल व काळी म ृदा यु उ ण उपा प रि थतीक : येथील हवामान उ ण व
उपा असत े. याचा िव तार मालवा पठाराचा काही भाग , बुंदेलखंड, नम दा घाट ,
महारा ातील पठारा ं या उ रेकंडील भाग व म य द ेशाचा समाव ेश आह े. munotes.in
Page 39
कृषी परीि थतीक -१
39 ८) उ ण उपा त े आ म ृदायु प रि थतीक : या मृदेचा िव तार प ु मैदान व
पि म ब ंगाल रा यातील ग ंगा नदी या म ैदानापय त झालाआह े. येथील हवामान
उ हा यात अित उ ण तर थ ंडीत हवामान कमी -अिधक माणात असत े.
३.५ कृषी प रि थतीक ची त वे
1. िविवधता : कृषी पया वरणातील स ं मणासाठी िविवधीकरण एक मह वाच े त व आह े.
असे करत असताना न ैसिग क साधन स ंप ीत वाढ कर यासह अ न स ुर ा आिण या
अ नातील पोषण म ू यांची जतन होण े आव यक आह े.
2. सम वय : कृषी पा रि थित क वैिव यप ूण णाली िडझाइन कर यावर ल क ि त
करते यात बारमाही आिण वािष क िपक े, जलचर आिण पश ुधन, माती, झाडे, पाणी
आिण वाढ या बदल या हवामानात सम वय वाढवणार े इतर घटक एक क ेले जातात .
3. सह-िनिम ती आिण ानाच े सामाियकरण : कृषी-पया वरणशा ात सहभागी ि य े ारे
कृषी नवक पना ंची सहिनिम ती केली जात े ते हा थािनक आ हाना ंना चा ंगला ितसाद
िमळतो . कृषी-प रि थती क त संदभ -िविश ानावर अवल ंबून असतात ; ते पूव िनधा रत
मािहती देत नाही . याऐवजी , कृषी-पया वरणीय प ती सामािजक , पया वरणीय ,
सां कृितक, राजक य आिण आिथ क संदभा नुसार तयार क े या जातात .
4. पा रि थितक काय मता : प रसं थेत ऊजा पांतराचा म िविश असतो . थम,
ाथिमक उ पादक (वन पती ) सूया पासून िमळाल े या काश ऊज चे पा ंतर
रासायिनक ऊज त करतात , ती वन पत म य े साठिवली जात े.
5. लविचकता : कृषी-पया वरणशा अ न आिण क ृषी णाली िटकव ून ठेव यासाठी
समुदाय, लोक आिण प रस ं थेची लविचकता वाढवत े. लविचक क ृषी-पया वरणीय
णाली क टक आिण रोगा ं या ह या ंचा ितकार क शकतात आिण क टका ं या
ादुभा वाचे वय ं-िनयमन क र यासाठी पर परस ंवादी जीवा ं या आव यक सम ुदायाला
ो साहन द ेऊ शकतात .
6. पुनवा पर: नैसिग क प रस ं थेत कचरा अस े काही नसत े; हI एक मानवी समज आहे.
मानवी गरज भाग यान ंतर ज े अवांिछत अवश ेष माग े राहतात , िविवधीकरण ि य े ारे
िविवध घटक आिण ि याकलापा ंमधील सम वय िनमा ण क न अवा ंिछत अवश ेष
(Waste) पुनवा पर केले जाऊ शकत े.
ऍ ो-इकोलॉजी ज ैिवक ि या ंना समथ न दे यासाठी न ैसिग क प रस ं थांचे अनुकरण
करते जे उ पादन णाल म य े बायोमास , पाणी आिण पोषक घटका ं या प ुनवा पराला
चालना द ेते, काय मता वाढवताना दूषण आिण कचरा कमी करत े.
7. मानवी आिण सामािजक म ू ये: ऍ ो-इकोलॉजी मानवी आिण सामािजक म ू यांवर
भर द ेते, याम य े समानता , स मान , याय आिण समाव ेश यांचा समाव ेश होतो , जे
सुधा रत उपजीिवक ेसाठी योगदान द ेतात. कृषी-इकोिस टम यव थािपत कर यासाठी munotes.in
Page 40
ामीण िवकास
40 वाय ता आिण अन ुकूल ि या ंना ो साहन द ेऊन, कृषी-पया वरणीय ि या ,
मानवािधकारा ंना ो साहन द ेताना भ ूक, ग रबी आिण क ुपोषणावर मात कर यासाठी
लोक आिण सम ुदायांना स म बनवत े.
8. जबाबदार शासन : शा त अ न आिण क ृषी प ती अ ंमलात आण यासाठी थािनक
पातळी ते रा ीय व जागितक अशा िविवध पातळी वर भावी शासन य ं णा मह वा या
आहेत. उ पादका ंना या ं या णाली क ृषी-पया वरणीय प ती आिण स ंक पना ंम ये
बदल यास मदत करणार े स म वातावरण िनमा ण कर यासाठी जबाबदार , पारदश क
आिण सव समाव ेशक शासन णाली आव यक आह े.
9. सं कृती आिण खा पर ंपरा: कृषी-पया वरणशा आध ुिनक आिण पार ंपा रक खा
सवय च े पुनस तुलन करत े आिण िनरोगी अ न उ पादन आिण वापरास ो साहन
दे यासाठी या ंना एक आणत े. िनरोगी , वैिव यप ूण आिण सा ं कृितक ्या यो य आहार
मह वाचा असतो . कृषी-प रि थती क पया वरणीय णालीच े आरो य राख ून अ न पोषण
आिण स ुरि तत ेम ये योगदान द ेते.
10. एका म यव था : च ाकार आिण एका म यव था शा त आिण सव समाव ेशक
िवकासा चा पाया स ुिनि त करते. मानवIस मया देत राह यास मदत करत े. कृषी-
पया वरणशा च ाकार आिण एका म यव थे ारे उ पादक आिण ाहका ंना पु हा
जोडत े व थािनक घडामोड ना समथ न देते.
३.६ कृषी परीि थतीक मह व
१. जिमनीच े आरो य स ुधारत े :
शेतीसाठी सवा त मह वाचा व ाथिमक घटक जमीन क ृषी प रि थतीक शा याम य े
“जमीन ” घटका ंचा अ यास केला जातो . जिमन ला आजही बर ेच जण अज ैिवक घटक
हणून समजतात , परंतु वन पत ना ज म द ेणारी भ ूमाता अज ैिवक कशी अस ेल?
वन पत व िपका ंची वाढ करणारी जमीन असं य िजव -िजवाण ू सोबत घ ेऊन चालणारी
एक मह वप ूण संपती आह े. मा आज मानवी वाथ व लोभ याम ुळे ती अज ैिवकत ेकडे
वाटचाल करत े हे न क , आिण हण ून कृिष प रि थतीक शा जिमनीच े आरो य
तपासणी व स ुधार या या ि न े मह वप ूण भूिमका बजावत े.
https://grocycle.com munotes.in
Page 41
कृषी परीि थतीक -१
41 २. अ नधा य उ पादनाच े संर ण होत े :
कृषी प रि थतीक हे एक पया वरण शा अस यान े याम य े पूण तः नैसिग क घटका ंचा
अवल ंब केला जातो . यात ाम ु यान े पया वरण शा ाचा अ यास क ेला जात असला तरी
अ नधा या या ीन े याचा अ यास क न अ न उ पादना या ीन े संर ण िदल े
जाते.
३. सजीव स ृ ीचे अि त व िटकून राहत े :
कृषी प रि थतीम य े ामु यान े मानव आिण पया वरण या ंचा अ यास क ेला जातो .
यामुळे पया वरणात होणार े बदल सकारा मक अथवा नकारा मक या ंचा अ यास क न
पया वरण स ंर णासाठी स ंशोधन क ेले जाते. याचाच एक फायदा हणज े सजीव स ृ ीचे
अि त व िटक ून राह यास मदत होत े.
४. नैसिग क शेतीला ाधा य :
कृषी प रि थतीक म य े नैसिग क शेतीला ाधा य िदल े जात े. कारण या शा ात
ामु यान े वन पती , ाणी, मानव व इतर सजीव घटक या ज ैिवक तर जमीन , हवामान ,
पाऊस , तापमान या अज ैिवक घटका ंचा समाव ेश असतो . हे दो ही घ टक न ैसिग क अस ून
याचा वापर न ैसिग क शेतीला ाधा य द े यासाठी क ेला जातो .
५. जैिवक व अज ैिवक घटका ंचा वापर :
कृषी प रि थतीक म य े वन पती व ाणी या ज ैिवक घटका ंचा तर हवा , पाणी, जमीन ,
जंगल, पाऊस या अज ैिवक घटका ंचा समाव ेश अस ून ते एकम ेकांवर अवल ंबून आह ेत.
कृषी प रि थतीक म य े हे दो ही घटक पर पर प ूरक अस यान े याम य े जैिवक व
अजैिवक घटका ंचा वापर क ेला जातो . या दो ही घटका ंिशवाय क ृषी प रि थतीक प ूण
होऊ शकत नाही .
६. सजीव घटका ंचे संर ण करण े:
कृषी प रि थतीक म य े पया वरणाचा समतोल राखला जावा या ीन े अनेक सजीव
घटका ंचे संर ण क ेले जात े. यामुळे या घटका ं या स ंर ण व स ंवध नासाठी पोषक
वातावरण िनमा ण होत े.
७. नैसिग क साधनस ंप ीचा पया वापर :
कृषी प रि थतीक म य े जमीन , पाणी, हवामान यासार या अज ैिवक न ैसिग क
साधनस ंप ीचा पया वापर कर यात य ेतो. यामुळे मानव व पया वरण यातील समतोल
साधण े सहज श य होत े.
munotes.in
Page 42
ामीण िवकास
42 ८. ाणी व वन पत या उ ा ंतीचा अ यास क ेला जातो :
कृषी प रि थतीक म य े ाणी व वन पती या ं या उ ा ंतीचा अ यास क ेला जातो .
कारण पया वरणातील अन ेक घटक श ेतीला मदत करीत असतात .
९. शेती उ पादन कमी खिच क:
कृषी प रि थतीक पया वरण प ुरक अस यान े शेतीकरीत असताना पया वरणातील
उपल ध न ैसिग क साधनस ंप ीचा पया वापर क ेला जातो ; यामुळे शेती उ पादन कमी
खिच क असत े.
१०. पया वरणाला मह व :
पया वरणा या र णासाठी , नैसिग क ोता ंची जपण ूक व य व थापन कर यासाठी
पा रि थ तीक अ यास उपयोगी ठरतो . पा रि थ तीक त अ य े ातील
वै ािनका ंसोबत काम करतात आिण वन पती , ाणी व नाग रक या ंना आरो यदायी व
क याणकारी स ुिवधा उपल ध क न द ेतात. एक कड े कोळसा , नैसिग क वाय ू इ.
अनूतन म ोत व ेगाने कमी होत आह ेत. तसेच या ं या अितवापराम ुळे दूषणात भर
पडत आह े. दुसरीकड े वने व त ृणभूमी या ंचे शेतीसाठी , शहरीकरणासाठी व पडीक
जिमनीत पा ंतर झा याम ुळे नैसिग क प रस ं था आिण त ेथील जात चा हास होत आह े.
पा रि थितक त ा ंचे असे मत आह े क , मानवी लोकस ं या अ शीच वाढत रािहली तर
इंधन त ुटवडा, दूषण, िनव नीकरण , वाहतूक, ग रबी आिण वातावरणातील बदल इ .
सम या अिधक उ व प धारण क शकतात . याम य े पया वरण व श ेतीचा जवळचा
संबंध आह े. तसेच पया वरणाचा होणारा हास थांबव यासाठी उपाययोजना कर यात य ेत
आहे. पया वरण शा ा चा िव ान शाख े या मा यमात ून अ यास क ेला जात अस यान े हे
पया वरणा या िवकासासाठी उपय ु आह े.
३.७ सारांश
कृषी प रि थतीक हा अ यास म प ूण पणे पया वरणाशी िनगडीत आह े. कारण
पया वरणातील अन ेक घटक ह े शेतीला मदत करीत असतात . याचा प रणाम क ृषी
उ पादना वर होत असतो . पया वरणा या र णासाठी , नैसिग क ोता ंची जपण ूक व
यव थापन कर यासाठी पा रि थतीक चा अ यास उपयोगी ठरतो . पा रि थतीक
त अ य े ातील व ै ािनका ंसोबत काम करतात आिण वन पती , ाणी व नाग रक
यांना आरो यदायी व क याणकारी स ुिवधा उपल ध क न द ेतात. एक कड े कोळसा ,
नैसिग क वाय ू इ. अनूतन म ोत व ेगाने कमी होत आह ेत. तसेच या ं या अितवापराम ुळे
दूषणात भर पडत आह े. दुसरीकड े वने व तृणभूमी यांचे शेतीसाठी , शहरीकरणासाठी व
पडीक जिमनीत पा ंतर झा याम ुळे नैसिग क प रस ं था आिण त ेथील जात चा हास
होत आह े. पा रि थितक त ा ंचे असे मत आह े क , मानवी लोकस ं या अशीच वाढत
रािहली तर इ ंधन त ुटवडा, दूषण, िनव नीकरण , वाहतूक, ग रबी आिण वातावरणातील
बदल इ . सम या अिधक उ व प धारण क शकतात . munotes.in
Page 43
कृषी परीि थतीक -१
43
३.८ वा याय
१) कृषी प रि थतीक ची स ंक पना सा ंगून त व े व कार प करा .
२) कृषी प रि थतीक च े व प सा ंगा.
३) कृषी प रि थतीक ची या या सा ंगून या ी प करा .
४) कृषी प रि थतीक ची वैिश ्ये व व प प करा .
५) कृषी प रि थतीक ची स ंक पना सा ंगून ितच े मह व सा ंगा.
munotes.in
Page 44
44 ४
कृषी परीि थतीक -२
घटक रचना
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ जैिवक श ेतीची संक पना - या या
४.३ जैिवक श ेतीचे व प व वैिश ्ये
४.४ जैिवक श ेतीचे मह व
४.५ शू य बज ेट शेती संक पना - या या
४.६ शू य बज ेट शेती व प व वैिश ्ये
४.७ शू य बजेट शेतीचे मह व
४.८ िम िपक प ती संक पना - या या
४.९ िम िपक प ती चे मह व
४.१० सारांश
४.११ वा याय
४.१२ संदभ सूची
४.० पाठाच े उ ेश
जैिवक श ेतीची” संक पना - या या अ यासण े.
जैिवक श ेतीचे व प समज ून घेणे.
जैिवक श ेतीचे मह व सम जून घेणे.
शू य बज ेट शेतीचे मह व समज ून घेणे.
िम िपक प ती चे मह व अ यासण े.
munotes.in
Page 45
कृषी परीि थतीक -२
45 ४.१ तावना (जैिवक श ेती, िझरो बज ेट शेती, िम पीक प त )
पा रि थितक ही जीव -िव ानाची एक शाखा आह े. या शाख ेत सजीवा ंचा एकम ेकांशी
तसेच सजीवा ंचा पया वरणाशी असल ेला आ ंतरसंबंध यांचा अ यास आिण िव ेषण केले
जाते. सजीवा ंचे एकम ेकांशी संबंध कस े असतात , यांचा एकम ेकांवर कसा प रणाम होतो ,
अजैिवक घटका ंवर त े क से अवल ंबून असतात आिण या घटका ंवर सजीवा ंचा काय
प रणाम होतो , हे पा रि थितक या अ यासात ून समजत े. या शाख ेत जीविव ान , भूगोल
व भूिव ान ह े िवषय एक य ेतात आिण रसायनशा , भौितक आिण स ंगणक य िव ान
यांचा वापर यात होत अस याम ुळे पा रि थितक ही एक अ यास Iची आंतर ान शाखा
आहे.
मानवा या गरजा जसजशा वाढ ू लाग या तस-तसे कृषी पि ती म य े बदल होऊ लागल े,
ह रत ा ंती या ग डस नावाखा ली झाल े या रासायिनक खता ं या व औषधा ं या अित
वापराचा िवपरीत प रणाम जिमन , हवा, पाणी व सजीव घटका ंवर होताना िदसतो .
शेतीसाठी जमीन व पाणी हे घटक सवा त मह वाच े घटक अस ून जिमनीच े संवध न
कर यासाठी , पीक वाढीसाठी , जिमनीत ून घेतलेली म ुलत व े जिमनीला परत करण े
आव यक आह े. कारण माती सम ृ अस ेल तर श ु आिण आरो यवध क अ न तयार
करता य ेईल. आिण या द ेशात चा ंगले अ न िमळत े तेथील जनता िनरोगी असत े. िनरोगी
जनतेतून देश बलशाली होतो . आप या स ं कृतीत मातीला माता अस े संबोधले जाते.
माता हणज े जमीन िनरोगी राख याक रता रासाय िनक खता ंचा याग क न ज ैिवक
खते, शू य बज ेट शेती, िम पीक पि ती , नैसिग क शेती पि तीचा वापर क न
जिमनीचा पया याने कृषी परीि थतीक चा समतोल साधला जाऊ शकतो .
४.२ जैिवक श ेतीची संक पना - या या
जरी भारतात ज ैिवक श ेतीचा ४००० वषा चा इितहास असला तरी आज भा रतात
तुलनेने खूप कमी श ेतकरी ज ैिवक श ेतीचा अवल ंब करत आह ेत. जैिवक श ेती िवषयी
जगात या गत द ेशामधील श ेतक या ंना आिण पा ा य द ेशातील श ेतक या ंना आज
भारतीय शेतक या ंपे ा जा त मािहती आह े आिण त े शेतकरी ज ैिवक श ेती प तीचा
चांग या कार े उपयोग करत आह ेत. वा तवात ज ैिवक श ेती प ती ६० ते ७० वषा पूव
भारतात चा ंग या कार े चिलत होती पण द ेशात ह रत ा ंती या ग डस नावाखाली
झाले या रासायिनक खता ं या आगमनान ंतर ज ैिवक श ेती प ती हळ ूहळू लयास ग ेली.
आ या ची गो हणज े जैिवक श ेती भारतातील अस ूनही बह स ं य भारतीय श ेतक या ंना
ती मािहत नाही पण ज ैिवक श ेतीचा अ ंगीकार क ेलेले ब ह स ं य श ेतकरी आपणास
पाि मा य द ेशात पाहावयास िमळतात .
देशातील समाज हजारो वषा पासून कृषीवर आधा रत रािहला आह े. आज देखील क ृषी
े े देशा या अ या ह न अिधक लोकस ं येला रोजगार प ुरवत आह े. नैसिग क
साधनस ंप ीच े संर ण व जतन क न आप या आव यकत ेनुसार याचा वापर करण े हे munotes.in
Page 46
उपयोिजत श ेती
46 भारतीय क ृषी े ाचे त व ान रािहल े आहे. जगभरात ज ेवढे िवकास काय म आह ेत. ते
याच त व ानावर क ि त आह ेत. या ीने जैिवक श ेतीची प त श ेतक या या आिण
पया याने देशा या िहताची आह े, यात द ुमत नाही . जैिवक श ेतीमुळे उ च दजा चे उ पादन
तर श य होत ेच िशवाय यासाठी लागणारा उ पादन खच देखील कमी होतो . जैिवक
प तीन े उ पािदत क ेलेली फळ े, भाजीपाला , धा य आिण द ुध यांना रासायिनक खत े
आिण त ृणनाशक े वाप न क ेले या उ पादना पे ा जा त बाजारभाव िमळतो . जैिवक
प तीन े बनवल े या श ेतमालाला बाजारात जा त भावतर िमळतोच िशवाय तो माल
बाजारात लवकर िवकला जातो . आंतररा ीय बाजारप ेठेत सु ा जैिवक मालाची िनया त
केली जात आह े. जैिवक श ेती पा याची बचत करणारी अस यान े या प तीचा अवल ंब
के यास श ेतीसाठी पाणी कमी लागत े. तसेच पया वरणाच े र ण होऊन जिमनीची ध ूप
थांबून दु काळाला आळा बस यास सहा य होत े.
जैव शेतीची स ंक पना :
ह रत ा ंती या योगान ंतर आपण रासायिनक पदाथा चा आप या श ेतीम य े वापर स ु
केला. कालांतराने बह ता ंश शेतक या ंनी माणाप े ा जा त रसायना ंचा वापर कर यास
सु वात क ेली. यामुळे माती आ लधम बनत ग ेली. यावेळी माती आ लधम होत े
यावेळी मातीतील स ि य घटका ंचे पांतर वन पती उपयोगी पोषक त वाम य े करणार े
कृषी उपय ु जीवाण ू न पावतात िक ंवा अकाय शील बनतात . यामुळे वन पत च े पोषण
अशा मातीत यवि थत होत नाही आिण याचा उ पादनावर प रणाम पडतो .
https://digitalsakshar.com/
यावर उपाय हण ून शेती त व अन ुभवी श ेतकरी ज ैवशेतीचा आ ह धरतात . जैिवक
शेती प त िह माती या पुन जीवनाच े काय करत े. जैिवक खताम ुळे
मातीतील ' ुमस' वाढतो . याम ुळे िपका या वाढीसाठी आव यक असणा या िविवध
पोषक त वा ंची उपल धता वाढत े. जैिवक खतांमधून िपकाला पोट ॅिशयम , मॅ नेिशयम ,
लोह, कॅि शयम , फॉ फरस इ यादी िपका ं या वाढीसाठी आव यक असणारी पोषक
त वे यो य माणात ा होतात .
munotes.in
Page 47
कृषी परीि थतीक -२
47 जैिवक श ेती या त ा ंनी केले या या या प ुढील माण े:
या या :
१) "जैिवक श ेती हणज े जैिवक खत े वाप न कर यात य ेत असल ेली श ेती आह े. हा
शेती कार व या कारान े शेती करावयाची प त ही स ि य श ेती पे ा वेगळी आहे. यात
अनेकदा गफलत होत े. साधारणत : जैिवक श ेतीत खत हण ून शेणखताचा वापर
करतात ."
२) "ही एक रसायन म ु शेती प ती आह े यामध े िपका या जा त उ पादनासाठी
सू म जीवाण ूंवर ल क ि त क न या ं या काया वर जा तीत जा त भर द े यात आला
आहे. याम ुळे िपकांची िनकोप वाढ होऊन भरप ूर उ पादन िमळ ू शकेल."
४.३ जैिवक श ेतीचे व प व वैिश ्ये
जैव शेतीचे व प :
१) शेतीत न ैसिग क साधनस ंप ीचा वापर करण े: जैिवक श ेती म य े नैसिग क
साधनस ंप ीचा वापर क ेला जातो . यामुळे जिमनीचा पोत स ुधार यास सहा य
होऊन उ पादन वाढत े.
२) रासायिनक खता ंऐवजी जा तीत जा त ज ैिवक खता ंचा उपयोगः याम य े
िपकां या उ म वाढीसाठी रासायिनक खता ंऐवजी जा तीत जा त ज ैिवक खता ंचा
वापर क ेला जातो . याम य े िहरवळीच े खत, ल डीखत या ंचा वापर क ेला जातो .
३) तृणधा य , कडधा य , यापारी िपक े तसेच फळिपका ंना उपय ु आह े: जैिवक
प तीन े केलेली श ेती ही त ृणधा य , कडधा य , यापारी िपक े त सेच फळिपका ंना
उपयु अस यान े उ पादन वाढीसाठी उपय ु आह े.
४) जैिवक प तीन े केले या उ पादनाला जा त िक ंमत िमळत े: याम य े कोण याही
रासायिनक घटका ंचा वापर क ेला जात नस याकारणान े या प तीम य े घेतलेले
उ पादन ह े भरभ न तस ेच पौि क अस यान े या उ पादना ंना जा त िक ंमत िमळत े.
५) पालापाचोळा धसकटा ंचा वापर : या कार या ज ैिवक श ेतीम य े शेणखत , कंपो ट
खत, वन पतीची पान े, शेतीतील धसकट े, मुळे, पालापाचोळा , काडीकचरा व इतर
टाकाऊ पदाथा चा वापर क न ही श ेती केली जात अस याम ुळे याचा उपयोग
दज दार उ पादनावर होतो . munotes.in
Page 48
उपयोिजत श ेती
48
https://agric ळltळrehindi.com
६) नैसिग क घटका ंचे संवध न केले जात े: िनसगा त उपल ध असल ेले पदाथ तसेच
िवघटनशील टाकाऊ पदाथा चा उपयोग क न ही श ेती केली जात े. यामुळे
आपस ूकच न ैसिग क घटका ंचे संवध न केले जाते.
७) रासायिनक खताला आळा : जैिवक श ेती ही िवघटनशील टाकाऊ पदाथा पासून
केली जात अस यान े यापास ून घेतले या उ पादनात पौि कता असत े. यामुळे
आपस ुकच रासायिनक खताला आळा बसतो .
८) आंतरपीक व िम िपक े: या कार या श ेतीत भरघोस उ पादन वाढीसाठी
आंतरिपक िक ंवा िम िपक े घेऊन उ पादन वाढिवल े जाते.
९) पशुधनाचा वापर क ेला जातो : या कार या श ेतीम य े गाय, हैस, बैल, शे या,
म ढ्या यां या िव ेचा तस ेच मलम ू ाचा वापर होतो . याखेरीज क बड ्या, मासळी या ंचे
टाकाऊ भाग खत ब नव यासाठी वापरल े जातात . या ीन े जैिवक श ेतीम य े मोठ्या
माणावर पश ुधनाचा वापर क ेला जातो .
जैव शेतीची वैिश ्ये :
१) जैिवक श ेतीत मातीमधील स ि य कबा चे माण वाढव ून उ पादन मता वाढत े.
२) िपका या वाढीसाठी व स ंर णासाठी क ेवळ न ैसिग क संसाधना ंचा वापर क ेला जातो .
३) जैिवक श ेतीमुळे िपका ंचे चांग या कार े पोषण होत े.
४) मनु याचे आरो य िनरोगी व सश ठ ेव यास सहा य होत े.
५) जैिवक पदाथा चे जलद िवघटन होत े.
६) जैिवक खताम ुळे अित आ लधम िक ंवा अित अ कधम जिमनीमधील माती श ु
होऊन िपका ं या वाढीसाठी जमीन स ुयो य बन ते.
७) िपकांमधील रोग ितकारक श वाढ यास सहा य होत े. munotes.in
Page 49
कृषी परीि थतीक -२
49 ८) जैिवक श ेती करताना स ुरवाती या काळात थोड ्या अडचणी य ेतात. पण नंतर या
काळात उ पादनात वाढ होऊन ज ैिवक श ेती फाय ात य ेते.
४.४ जैिवक श ेतीचे मह व
१) रसायन िवरिहत श ेती : जैिवक श ेतीमुळे िपका ंचे चांग या कारे पोषण होत े आिण
याचा प रणाम िपका ं या उ पादनावर होतो . जैिवक प तीन े तयार क ेले या
फळाम य े आिण भाजीपा याम य े कोण याही कारची क टकनाशक े अथवा
तणनाशक े िकंवा इतर रासायिनक पदाथ वापरल ेली नसतात . यामुळे ती रसायन
िवरहीत असतात . तसेच ती जा त चकर तर लागतात िशवाय ती उ च दजा या
पोषक त वा ंनी यु असतात .
२) आरो यवध क श ेती : जैिवक श ेती प तीम य े फ न ैसिग क प तीन े िनमा ण
केले या खताचाच वापर क ेला जातो आिण ज ैिवक प तीन े क ड िनय ं ण क ेले
जाते. या सव बाबीम ुळे जैिवक प तीन े बनवल ेला श ेतमाल हा श ु , चिव ,
आरो यवध क आिण प ूण पणे रसायन िवरहीत अस यान े मनु याचे आरो य िनरोगी व
सश हो यास साहा य होत े.
३) खचा त बचत : जैिवक श ेती करताना उपयोगात आण णा या खतांतील घटक ह े
अिधकािधक न ैसिग क व पाच े अस यान े आज ूबाजू या प रसरात सहज उपल ध
होतात . तर रासायिनक श ेती करताना रासायिनक खता ंचा खच हा जा त अस यान े
जैिवक श ेती ही िकफायतिशर ठ न शेतक या ं या आिथ क खचा त बचत करणारी
आहे.
४) िकफायतिशर बाजारभाव : जैिवक प तीन े बनवल े या श ेतमालाला बाजारात
जा त भाव तर िमळतोच िशवाय तो माल बाजारात लवकर िवकला स ु ा जातो.
५) उ पादन मता वाढत े : जैिवक श ेतीमुळे मातीमधील स ि य कबा चे माण वाढव ून
उ पादन मता वाढत े. मातीमधील उ पादन मता वाढ यान े अनेक कारची िपक े
घेता येतात. या कार या श ेतीत वापर यात येणा या खताम ुळे जिमनीचा पोत
सुधा न जिमन स ुपीक हो या स मदत होत े.
६) पाणी ध न ठ ेव याची मता जा त : जैिवक खता ंमुळे शेतीला पाणी कमी लागत े
कारण ज ैिवक खता या वापराम ुळे िपका ंसाठी लागणा या पा यात ३० ते ४०
ट या पय त बचत होत े. माती जा त काळापय त आ ता ध न ठ ेऊ शकत े आिण
कमी पा यात िप के घेता येत अस या ने जैिवक श ेती ही कमी पा यावर होणारी
िकफायतिशर श ेती आह े.
७) दु काळी भागासाठी स ंजीवनी : भारतातील द ु काळी प रि थतीत ज ैिवक खत
भारतीय श ेतीसाठी आिण अथ यव थ ेसाठी स ंजीवनी आह े. ही शेती कमी पा यावर
होत अस याम ुळे िवशेषतः ही द ु काळी भागातील शेतक या ंना फायद ेिशर ठरणारी
आहे. munotes.in
Page 50
उपयोिजत श ेती
50 ८) जिमनी या स ुपीकेतत वाढ : जैिवक श ेतीमुळे जिमनीचा पोत स ुधा न जिमनीच े
आयु यमान वाढ यास मदत होत े. तसेच जिमनी या स ुिपकत ेत वाढ झा यान े
दज दार उ पादन यायला साहा य होत े.
९) गरीब श ेतक या ंना दु च ात ून बाह ेर ओढ ू शकत े : जैिवक श ेतीमुळे उ पनावरील
खच खूप कमी होतो . भारतात ५० ट या प े ाजा त श ेतकरी ज ैिवक श ेतीसाठी
लागणार े स ि य िक ंवा जैिवक खत आप या घरीच बनव ू शकतात . भारतात गायी
आिण हश ची तस ेच इतर पाळीव ा या ंची सं या ख ूप जा त आह े. या ा या ं या
शेणाचा वापर क न को ण याही गरीब शेतक याला आप या गोठ ्याजवळ गा ंडूळ
खत बनवता य ेऊ शकत े. गांडूळ खत ह े सव म कारच े जैिवक खत आह े. यामुळे
उ पादन खच कमी होऊन ज ैिवक श ेती प ती िह गरीब श ेतक या ंना ग रबी या द ु
च ात ून बाह ेर ओढ ू शकत े.
१०) जनावर े िनरोगी व सश राहतात ज ैिवक श ेतीचा भा व जनावरा ंवर देखील होतो .
कारण यामध ून िमळणा या चा याम य े रासायिनक घटक नस याम ुळे दुधाची
गुणव ा चा ंगली राह न जनावर े िनरोगी व सश राहतात .
११) परिकय चलन ा होत े : जैिवक प तीन े िनमा ण केले या श ेतमालाला
अंतररा ीय बाजारात चा ंगली मागणी आह े. भारता तील ज ैिवक माल य ुरोप,
अमे रका, जपान , कॅनडा इ यादी देशांना िनया त केला जातो . सन २०१३ -१४
या वषा त भारतान े ४०३ दशल डॉलर िकमती या ज ैिवक मालाची िनया त
अंतररा ीय बाजारप ेठेत कर यात आली आह े. यामुळे मोठ्या माणात परिकय
चलन ा होत े. आज िक य ेक भारतीय श ेतकरी या कारची श ेती करत आह ेत.
१२) पया वरणाच े संवध न : जैिवक श ेतीचा मह वाचा फायदा हणज े या प तीन े
पया वरणाच े संवध न होत े. जिमनीचा पोत स ुधारतो तस ेच जिमनीची ध ूप
थांबिव यास साहा य होत े.
४.५ शू य बज ेट शेती संक पना - या या
प ी स ुभाष पा ळेकर ह े शू य (िझरो) बजेट शेतीचे जनक आह ेत. िझरो बज ेट शेती
हणज े कोण याही िपकाचा उ पादन खच शू य असण . या कार या श ेतीत बाह े न
काहीच िवकत याव े लागत नाही . एखा ा िपकाची वाढ हो यासाठी लागणार े घटक ह े
सारे या या म ुळाशी असतात आिण यासाठी कोण या ही रासायिनक खताची गरज
नसते. रसायन े आिण खता ं या अित र वापराम ुळे स या अ नधा य आिण
भाजीपा याचा उ पादन खच वाढला आह े. अशा प रि थतीत श ू य (िझरो) बजेट अथवा
शू य भा ंडवली श ेती प तीच मह व ल ात य ेते, कारण शू य भा ंडवली ही रसायनम ु
प त आह े. या पा भूमीवर न ैसिग क शेती प तीकडे वळ याची गरज आह े. यामुळे
जमीन स ुपीक व सम ृ बनत े. नैसिग क शेती ‘ लोबल वािम ग’ रोख यास मदत करत े. या
कार या श ेतीत एका गाईपास ून िमळणा या शेण आिण म ू ापास ून ३० एकर श ेती करता
येते. असा दावा स ुभाष पाळ ेकर या ंनी संशोधना अ ंती पटव ून िदला आह े. munotes.in
Page 51
कृषी परीि थतीक -२
51 शू य बज ेट शेती संक पना :
शू य बज ेट शेती ही एक शा त श ेती प ती आह े. या प तीत सव च संसाधन े नैसिग क
पदाथा पासून बनवली जातात . जी सहजासहजी आप या आसपास उपल ध आह ेत.
रासायिनक खत े, तणनाशक े, ॅ टरन े खोल ना ंगरणी याम ुळे अतोना त झाल ेली जमीनीची
झीज क ेवळ न ैसिग क शेती प तीन ेच भ न काढली जाऊ शकत े. जगभरात न ैसिग क
शेती िविवध कारा ंनी केली जात े. थािनक वातावरणीय व भौगोिलक परीि थतीन ुसार
वापरली जाणारी स ंसाधन े व प ती व ेगवेगळी अस ू शकतात पण या सवा चा उ ेश व
परीणाम एकच आह े तो हणज े िवषम ु दज दार अ न उ पादन . जगभरात वापर या
जाणा या नैसिग क िनिव ा (कृषी तं ान ) व या ंची तयार कर या या प ती या ंचा हा
सं ह श ेतक या ंसाठी उपल ध क न द े याचा उ ेश एवढाच क , नैसिग क संसाधन े
वाप न जमीनीचा पोत उ रो र स ुधारला जाईल व मानवाला िवषम ु अ न िमळ ून
शेतक या या उ पादन खचा त बचत होईल . नैसिग क िनिव ा ंमुळे पीक िनरोगी व उ पादन
भरपूर िमळत े.
शू य बज ेट शेतीची या या :
“कोण याही िपकाचा उ पादन खच हा श ू य ठेव याला च शू य (िझरो) बजेट शेती अस े
हटल े जाते.”
“शू य भा ंडवली श ेती प ती हणज े कोण याही िपकाचा उ पादन खच शू य असण .”
४.६ शू य बज ेट शेतीचे व प व वैिश ्ये
१) शू य भा ंडवली श ेती: िझरो बज ेट शेती ही प ूण तः िनसगा त उपल ध होणा या
साधना ंवर आधा रत अस ून ही श ेती नैसिग क प तीन े केली जात े.
२) कमी खिच क असत े: िझरो बज ेट शेतीम य े सवा त मह वाचा उ ेश हणज े ही श ेती
करत असताना कोण याही कार या अदाना ंचा खच अ य प अस याम ुळे शेती
कमी खिच क असत े.
३) कोरडवाह अ पभ ूधारक शेतक या ंसाठी उपय ु ः अ पभ ूधारक शेतक या ला
बह तेक वेळा पा या या ट ंचाईला त ड ाव े लागत े. मा िझरो बज ेट शेतीम य े कमी
पा याम य े उ म कार े शेती क ेली जात अस यान े ही श ेती कोरडवाह ,
अ पभ ूधारक शेतक या ंना उपय ु ठरत े.
४) शेती उ पादनासाठी बाह ेरील अदाना ंनचा वापर क ेला जात नाही : शेतीत
वापरली जाणारी य े याम य े बीजाम ृत, जीवाम ृत तस ेच िविवध ज ंतुनाशक े यांचा
वापर करताना ती प रसरातच उपल ध अस यान े शेतीसाठी बाह ेरील साधना ंचा
वापर क ेला जात नाही . munotes.in
Page 52
उपयोिजत श ेती
52 ५) रासायिनक खत े व क टका ंचे क टकनाशका ंचा वापर क ेला जात नाही : िझरो
बजेट शेतीम य े रासायिनक खत े व क टकनाशका ंचा वापर कर याऐवजी न ैसिग क
घटका ंपासून तयार कर यात आल ेली खत े व क टकनाशका ंचा वापर क ेला जातो .
यामुळे शेतीस लाभ होतो .
६) आ छादनाचा वापर क ेला जातो : या कार या श ेती आ छादना ंचा िविश
िपकांसाठी वापर क े याने याम ुळे जिमनीतील ओलावा कायम राह न िपका ं या
उ पादनात वाढ होईल .
७) देशी िबयाणा ंना ा धा य िदल े जात ेः िझरोबज ेट शेती म य े जा तीत जा त द ेशी
िबयाणा ंचा वापर क ेला जातो . यामुळे यां या उ पादनासाठी िवश ेष खच करावा
लागत नाही . तसेच या श ेतीत द ेशी गाईला मह व िदल े जाते.
८) शेतीसाठी कमीत कमी पाणी लागत े: या कार या श ेतीत ठरािवक िपका ंसाठी
आ छा दनाचा वापर क ेला जातो . यामुळे पा याच े बा पीभवन होत नाही . यामुळे
शेतीसाठी पा याची गरज कमी लागत े.
९) कोरडवाह शेतीसाठी उपय ु : कोरडवाह श ेतीसाठी ही श ेती अिधक उपय ु आह े.
िझरोबज ेट शेतीम य े िविवध कार े झाडा ं यामुळाशी ओलावा राहील याची काळजी
घेतली जात े.
१०) नैसिग क थािनक ज ंतू नाशका ंचा वापर : या कार या श ेतीत पाच िदवस
आंबवलेले ताक, देशी गायच े दुध, िलंबोणी झाडा या पाना ंची पावडर , गोम , तंबाखू
पावडर , आ याचा व िहर या िमरचीचा ठ ेचा इ यादी िविवध पदाथा चा अवल ंब केला
जातो.
िझरो बज ेट शेतीची व ैिश ्ये:
१) कोरडवाह व अ पभ ूधारक श ेतक या ंसाठी अिधक उपय ु : अ पभ ूधारक
शेतक याला बह त ेक वेळा पा या या ट ंचाईला त ड ाव े लागत े. पा याचा थोडासाही
ताण सहन होत नाही . िझरो बज ेट शेतीम य े िविवध त ह ेने झाडा ं या म ुळाशी
ओलावा राहील याची काळजी घ ेतली जाते.
२) सव व त ू शेतातच उपल ध : शेतीची मशागत सु करताना प ैसे देऊन
बाजारात ून कोणतीही व त ू आणावी लागत नाही . हणूनच याला 'िझरो बज ेट शेती'
असे हटल े आहे. उदा. बी िबयाण े, खते, जंतुनाशके या सव व तू शेतातच उपल ध
होतात .
वरील सव व तू शेतातच उपल ध होतात . यात द ेशी िबयाणा ला ाधा य िदल े जाते
कारण यातील िबयाण े परत परत वापरता य ेते. हाय ीड िबयाण े दरवष न यान े
बाजारात ून खर ेदी कराव े लागत े व यासाठी रोकड प ैशाची गरज लागत े आिण त े
लहान श ेतक या ंकडे उपल ध नसतात . नैसिग क शेतीतील द ेशी वाण अन ेक वष munotes.in
Page 53
कृषी परीि थतीक -२
53 वापरता य ेत अस याच े योगांती िस झाल े असून याची उ पादकता िनि त
जा त असत े.
३) कमी पाणी लागत े : नैसिग क शेती करताना श ेतीसाठी कमीत कमी पाणी लागत े.
यामुळे िपके अवष णातही पीक तग ध शकतात .
४) देशी गाय या श ेण व म ू यावर आधा रत : िझरो बज ेट शेती िह द ेशी गाय याश ेण
व मू यावर आधा रत आह े. कारण ह ैस िकंवा अ य ा याच े शेण वा म ू देशी
गाईपे ा कमी तीच े आहे. या शेतीत गाय िनवडताना िवलायती गाईप े ा देशी गाय ,
दुभ या गाईप े ा भाकड गाय , बैलापे ा गाय अिधक उपय ु आह े. एका गाई या
आधार े ३० एकर श ेतीची मशागत करता य ेते.
४.७ शू य बज ेट शेतीचे मह व / गरज/ आव यकता / फायद े
१. जिमनीच े संवध न : नैसिग क शेती के यामुळे रासायिनक खत े िबयाण े औषध े यांचा
वापर था ंबून केवळ िनसगा त उपल ध होणा या वन पत चा व श ेण यांचा वापर क न
शेती केली जात े. यामुळे जिमनीचा पोत स ुधा न जिमनीच े संवध न होत े.
२. उ पादन खच कमी : आधुिनक प तीन े शेती करत असताना ाम ु यान े मोठ्या
माणावर उ पादन वाढिव यासाठी रासायिनक खत े, औषध े, क टकनाशक े यांचा
वापर कर यात य ेतो. मा न ैसिग क शेती करत असताना िनसगा त उपल ध गो चाच
अवल ंब केला जातो . यामुळे शेतक या ं या उ पादन खचा त बचत होत े.
३. जिमनीची स ुपीकता वाढत े : िझरो बज ेट शेती म य े िनसगा त उपल ध घटका ंचा
वापर क ेला जातो . याम य े कोण याही कारच े घटक वापरल े जात नाही . यामुळे
जिमनीची स ुपीकता कायम राह न जिमनीचा पोत स ुधार यास साहा य होत े.
४. नैसिग क साधना ंचा वापर : नैसिग क हणज े शू य (िझरो) बजेट शेती करत
असताना असताना श ेतीसाठी वापर यात य ेणारी खत े, जंतुनाशक े, क टकनाशक े
याम य े झाडा ंचा पालापाचोळा , माती, आले, िमरची , तंबाखू, पावडर , देशी गायीच े
शेण व गोम ू , चूना, पाणी आदी गो चा उपयोग कर यात य ेतो. यामुळे ही नैसिग क
साधन े खेडेगावात सहज उपल ध होत अस यान े या श ेतीसाठी शेतक या ला िवश ेष
खच येत नाही .
५. देशी िबयाणा ंचा वापर : या शेतीत द ेशी िबयाणाला ाधा य िदल े जाते. कारण द ेशी
वाणांचे िबयाण े पु हा प ु हा वापरता य ेते. मा स ंक रत (हाय ीड ) िबयाण े हे दरवष
न याने बाजारात ून खर ेदी करावी लागत े आिण स ंक रत िबयाण े खरेदी कर यासाठी
रोकड प ैशाची गरज लागत े. व ते खूप खिच कही असत े. यामुळे ते सव च शेतक या ंना
परवडणार े नसत े. मा द ेशी वाणा ंचे िबयाण े हे अनेक वष वापरल े जाते.
६. कमी खचा त जा त उ पादन : शेती करत असताना श ेतीसाठी वापर यात य ेणारे
बीिबयाण े, औषध े, खते ही सव िनसगा तून उपल ध होत असतात . या गो साठी munotes.in
Page 54
उपयोिजत श ेती
54 शेतक या ला नाममा खच येत असतो . मा या ं या वापराम ुळे जिमनीची स ुपीकता
वाढून भरघोस पीक तर य ेतेच िशवाय न ैसिग क गो चा वापर क न आल े या
िपकांना जा त माग णी अस यान े ही श ेती कमी खचा त जा त उ पादन द ेणारी श ेती
आहे.
७. नैसिग क शेतमालाला िवश ेष मागणी : नैसिग क शेती ही रासायिनक खत , िबयाण े व
जंतुनाशक े िवरहीत क ेली जात े. हणज ेच या श ेतीत रासायिनक खता ंऐवजी फ
िनसगा म ये उपल ध घटका ंचा वापर क े याने येणारे उ पाद न हे नैसिग क व पाच े
अस यान े ते मानवी शरीरास आरो यवध क व पोषक अस यान े शहरी भागात व
परदेशात अशा श ेतमालाला िवश ेष मागणी आह े.
८. आिथ क न यात वाढ : ही शेती उपल ध न ैसिग क घटका ंवर केली जात अस यान े
या शेतीसाठी खत , िबयाण े व ज ंतुनाशका ंचा नाममा ही श ेती उपल ध न ैसिग क
घटका ंवर क ेली जात अस यान े या श ेतीसाठी खत , िबयाण े व ज ंतूनाशका ंचा
नाममा खच येतो. तसेच नैसिग क घटका ं या वापराम ुळे शेतीतील उ पादनाच े
भरघोस व न ैसिग क उ पादन य ेते. या न ैसिग क शेतमालाला बाजारप ेठ, मॉल,
शहरीभाग तस ेच िवद ेशात िवश ेष मागणी अस ून रासायिनक खता ंवर वाढल े या
िपकांपे ा न ैसिग क घटका ंवर वाढल े या श ेतमालाला िवश ेष मागणी अस यान े
शेतक या ंचा आिथ क नफा वाढायला मदत होत े.
९. रासायिनक खता ंना आळा : महागड े रासायिनक खत , िबयाण े व जंतुनाशक े िवकत
घे यासाठी अन ेकदा शेतक या ंना कज याव े लागत े. मा या कारात खता ंसाठी
िकंवा िबया या ंसाठी शेतक या ंना कमी माणात खच येतो. तसेच रासायिनक
खतांमुळे जिमनीचा पोत काही वषा तच िबघडला तर न ैसिग क शेतीमुळे जिमनीचा
पोत स ुधारतो . यामुळे रासायिनक खता ंना आळा बसतो .
१०. पया वरणाच े संतुलन : रासायिनक खता ं या वापरावर मया दा आ यान े
सहािजकच जिमनीची स ुपीकता व पोत स ुधारतो . तसेच या कार या श ेतीमुळे
शेतीम य े त सेच प रसराम य े कोण याही कारच े दूषण होत नाही . उलट
पया वरणाच े संतुलन राख यास मदत होत े.
११. दु ध यवसायाला स ंधी/वाव: या कार या श ेतीत द ेशी गायीच े शेण आिण गोमू
वापरल े जात े. तसेच गाईपास ून दूध देखील उपल ध होत अस यान े शेती
यवसायाबरोबरच द ु ध यवसाया या िवकासालाही स ंधी उपल ध होत े.
४.८ िम िपक प ती संक पना - या या .
पूव िम िपक प तीचा अवल ंब जगात सव केला जात अस े. या प तीचा फायदा
हणज े या िपक प तीमधील जर एखाद े जरी िपक काही करणार े चांग या कार े येऊ
शकल े नाही तरीही सव च शेतीचे नुकसान होत नाही . या िपका यित र श ेतात
असणारी इतर िपक े शेतक याला काही माणात उ प न िमळव ून देतात. केवळ िपका ंचा munotes.in
Page 55
कृषी परीि थतीक -२
55 सव नाश हो याचा धोका टाळण े इतकाच िम िपक प तीचा उ ेश नस ून यो य घटक
िपकां ारे जमीन , पाणी आणी स ूय काश या ंचा उपयोग अिधक चा ंग या कार े क न
शेतक याला अिधक चा ंगले उ प न द ेखील िमळवता य ेते.
आज मोठ ्या माणावर लोकस ं या वाढत चालली आह े. एवढ्या मोठ ्या लोकस ं येला
अ नधा य प ुरवठा कर या साठी मोठ ्या माणवर श ेतीतून अ नधा याच े उ पादन घ ेणे
आव यक आह े. परंतु वाढत े शहरीकरण , औ ोगीक रण याम ुळे शेतीसाठी आव यक
असणा या श ेत जिमनीच े माण अितशय कमी आह े. यामुळे कमी श ेती या े ाम य े
िम िपक प तीन े शेती के यामुळे कमी े ात िविव ध कारच े उ पादन कमी खचा त
आिण कमी े ात घ ेता येते. यामुळे िम िपक प त अितशय फाय ाची ठरत े.
भारतीय श ेती यवसायात एक प त , बह पीक प त तस ेच िम पीक प तीन े उ पादन
घेतले जात े. या तीन प त प ैक बह पीक प त तस ेच िम पीक प तीम ुळे शेती
यवसायातील धोक े व अिनि तता कमी करता य ेतात. यामुळे अशा पीक प तीला
िविश मह व द े यात य ेते. उदा. गह , वारी या िपकात त ूर हे कडधा याच े पीक घ ेणे
यो य. गह व वारी िपकाचा ह ंगाम ८० ते ९० िदवसाचा असतो . तर त ूर या िपका ंचा
हंगाम १८० ते २१० िदवसा ंचा अस तो.
संक पना :
िविवध कारची िपक े वेगवेग या श ेतात घ े याऐवजी एकाप े ा जा त िपक े एकाच श ेतात
घेतली जातात या कार े के या जाणा या श ेती प तीला िम पीक प त अस े हटल े
जाते. या कार या श ेती प तीत बह ता ंश कडधा याची िपक े आिण त ृणधा याची िपक े
यांसार या िपका ंचे िम ण असत े. परंतु इतर कार या िपका ंची लागवड स ु ा या
कार या िपक प तीम य े केली जात े. सव साधारणपण े या प तीत एकाव ेळी दोन िपक े
लावतात पण काही व ेळा तीन , चार अगर याप े ाही जा त िपक े घेतली जातात . िम
िपक प तीचा िजरायती , बागाय ती व कायम व पा या पीक -म या ंम ये अवल ंब केला
जातो. ही प त फार ाचीन काळापास ून चालत आली आह े.
https://www.yo ळtळbe.com/
munotes.in
Page 56
उपयोिजत श ेती
56 या या :
“एका श ेतात एकाच व ेळी दोन िक ंवा याप े ा अिधक िपक े लाव या या प तीला िम
िपक प ती अस े हणतात .”
४.९ िम िपक प ती चे मह व / गरज / भूिमका
१. शेती यवसायातील धोक े व अिनि तता कमी करण े: एक पीक प त व बह पीक
प तीप े ा िम श ेती िकंवा िम पीक प तीम ुळे शेती यवसायातील अन ेक धोक े व
अिनि तता कमी करता य ेतात.
२. नैसिग क साधनस ंप ीचा पया वापर : िम पीक प तीमुळे जमीन , पाणी, पाऊस
व सूय काश इ यादी उ पादक घटका ंचा पया वापर क ेला जातो .
३. आिथ क िवकास : या शेतीप तीम ुळे धोके व अिनि तता कमी होऊन शेतक या ंचा
आिथ क िवकास होतो . कारण हवामानातील बदल , उ पादन िकमतीतील सतत
होणार े चढ-उतार, पाऊस याम ुळे होणारा स ंभा य धोका कमी होतो .
४. वेळेची व प ैशाची बचत होत े: िम श ेती प तीन े उ पादन घ ेत असताना एकाच
वेळी मशागत , पेरणी करावी लागत े. तसेच एकाच व ेळी खत , पाणी या ंचा पुरवठा
केला जातो . यामुळे कमी मात , कमी व ेळेत व कमी खचा त ही सव काम े होत
अस यान े वेळेची व प ैशाची बच त हो यास सहा य होत े.
५. जिमनीचा पोत िटक ून राहतो : रासायिनक घटक व क टकनाशका ंचा वापर या
प तीत क ेला जात नस ून याऐवजी स ि य व न ैसिग क प त चा अवल ंब केला जात
अस याम ुळे या प तीन े केले या श ेतीत जिमनीतील िजवाण ूंची सं या वाढत जात े
व जिमनीचा पोत िटक ून राह यास मदत होत े.
६. उ पादनात वाढ होत े: िपकां या िक ंवा वन पती या वाढीसाठी आव यक
असणा या मूल या ंचा पुरवठा ज ैिवक श ेती म य े उपल ध होत असतो . यामुळे
दरवेळेला नवीन खता ंचा पुरवठा कर याची आव यकता नस यान े शेती उ पादनात
वाढ होत े.
७. रोजगारात वाढ : िम पीक प तीत एकाप े ा अिधक िपक े एकाच व ेळी, एकाच
शेतात घ ेतली जातात . यामुळे एका म ु य िपकाबरोबर इतर द ु यम िपक े घेतली
जात अस यान े रोजगारात वाढ होत े.
८. पडीक जमीन लागवडीखाली आणली जात े: िम पीक प तीम ुळे शेती
यवसायातील धोक े व अिनि तता कमी करता य ेतात. जैिवक िक ंवा नैसिग क
प तीन े ही श ेती के यास कोरडवाह जिमनीत स ु ा िम िपक े घेतली जातात .
यामुळे पडीक जमीन लागवडीखाली आणली जात े. munotes.in
Page 57
कृषी परीि थतीक -२
57 ९. शेतक या ंना उ पादन वाढीची ेरणा िमळत े: िम श ेती प तीम ुळे उ पादनात
वाढ होऊन सहािजकच रोजगारात वाढ होत े. यामुळे शेतक या ंचा आिथ क िवकास
झा यान े यांना उ पादन वाढीची ेरणा िमळत े.
१०. शेती यवसायातील उ पादन खच कमी होतो : िम श ेती करीत असताना
एकापे ा अन ेक िपक े एकाच श ेतात एकाच व ेळी घ ेतली जातात . यामुळे शेतात
िपकांची एकाच व ेळी लागवड , पाणीप ुरवठा, खते, क टकनाशक े वापरली जातात .
यामुळे उ पादन खच कमी होतो .
११. कौटुंिबक गरजा भागिवण े : िम श ेती करताना त ृणधा य , कडधा य तस ेच
यापारी िपक े यांचा एकाच व ेळी शेतीत समाव ेश होतो . यामुळे शेतक या ंना याचा
नफा िमळा यान े कुटुंबा या आिथ क गरजा भागिव यासाठी सहा य होत े.
४.१० सारांश
शू य बजेट शेती, जैव शेती, शा त श ेती प ती आह ेत. या प तीत सव च संसाधन े
नैसिग क पदाथा पासून बनवली जातात . जी सहजासहजी आप या आसपास उपल ध
आहेत. रासायिनक खत े, तणनाशक े, ॅ टरन े खोल ना ंगरणी याम ुळे अतोनात झाल ेली
जमीनीची झीज क ेवळ न ैसिग क शेती प तीन ेच भ न काढली जाऊ शकत े. जगभरात
नैसिग क श ेती िविवध कारा ंनी केली जात े. थािनक वातावरणीय व भौगोिलक
परीि थतीन ुसार वापरली जाणारी स ंसाधन े व प ती व ेगवेगळी अस ू शकतात पण या
सवा चा उ ेश व परीणाम एकच आह े तो हणज े िवषम ु व दज दार व अ न उ पादन .
नैसिग क संसाधन े वाप न जमीनीचा पोत उ रो र स ुधारला जाईल व मानवाला
िवषमु अ न िमळ ून शेतक या या उ पादन खचा त बचत होईल .
शू य बज ेट शेती, जैिवक श ेती शेतक या ंसाठी आज फाय ाची ठ शकत े. िचकाटी ,
ायोिगक व ृ ी आिण अ यासान े जैिवक श ेती ार े शेतकरी आज या य ुगात एक नवी
श िनमा ण क पाहत आह ेत. कालपय त शेतीकड े ितरकस नजर ेने पाहणार े उ च
िशि त युवक आज जैिवक श ेतीकड े वळत आह ेत. ए या दहा वषा त जैिवक श ेती या
अंगीकाराम ुळे भारतात अन ेक चांग या गो ी घटतील यात श ंका नाही .
४.११ वा याय
१) जैिवक श ेती हणज े काय? जैिवक श ेतीचे ामीण िवकासातील मह व प करा .
२) िझरो (शू य) बजेट शेतीची हणज े काय ? शू य बजेट शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व प करा .
३) जैिवक श ेतीची गरज प करा .
४) जैिवक श ेतीची व ैिश ्ये व व प प करा . munotes.in
Page 58
उपयोिजत श ेती
58 ५) िम पीक प तीच े व प व व ैिश ्ये सांगा.
६) शू य बज ेट शेती हणज े काय? शू य बजेट शेतीचे ामीण िवकासातील मह व प
करा.
७) िम पीक प तीच े शेती िवकासातील मह व प करा .
४.१२ संदभ सूची
१) www.ed ळcationalmarathi.com
२) www.mazaabhyas.com
३) https://www.webshodhinmarathi.com/benefits -of-jaivik -khat
४) पया वरण प ुि तका
५) अॅ ो टार अ ॅ ोनॉमी स टर ऑफ ए सील से
munotes.in
Page 59
59 ५
फलो ान
घटक रचना
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ फलो पाद न संक पना
५.३ फळ िपके
५.३.१ फळिपक े
५.३.२ भाजीपाला
५.३.३ मसाला िपक े
५.४ फलो ानासाठी आव यक घटक
५.५ फळरोप वािटका
५.५.१ फळरोपवािटका तयार कर यासाठी आव यक घटक
५.६ फलो ानाच े ामीण िवकासातील मह व
५.७ वा याय
५.८ संदभ सूची
५.० उि े
१) फलो ा न संक पना अ यासण े.
२) फलो पादनासाठी आव यक घटक माहीत क न घ ेणे.
३) फळ रोपवािटका स ंक पना अ यासण े.
४) फलो पादनाच े मह व अ यासण े.
५.१ तावना
भारत हा ख ेड्यांचा देश आह े. भारताम य े असल े या ख ेड्यांचा िवकास झा यािशवाय
देशाचा िवकास होणार नाही . खेड्यामधील लोका ंचा म ु य यवसाय श ेती आह े. munotes.in
Page 60
ामीण जीवन
60 उपजीिवक ेचे साधन हण ून शेती केली जात े. ामीण भागाम य े बरीचशी जमीन ड गराळ
आहे. पा याचा अभाव अस याम ुळे ब-यांच माळ रानावर श ेती करता य ेत नाही . अशा
खडकाळ जमीनीची उ पादकता कमी असत े अलीकड े शेती यवसायाम य े अमूला
बदल होऊ लागल े आहेत. याम य े फळ उ पादन , पु प उ पादन , औषधी वन पती या ंचे
उ पादन हो यास स ु वात झाली आह े. शासन यासाठी स ंशोधन , वीज प ुरवठा, खतांचा
पुरवठा, भांडवल प ुरवठा, बाजार यव था या िवषयी अथ साहा य द े या या िविवध
योजना आखत आह े. याचा प रणाम हण ून िविवध कारची फळ े, फूले, औषधी
वन पती या ंचे माण वाढल े आहे.
देशाम य े आध ुिनक त ं ाचा अवल ंब क न श ेती उ पादन घ ेणारे शेतकरी क ृषी उ पादन
घेऊन याची िव क न समाधान मानत नाहीत तर आध ुिनक अवजार े व तं ानाचा
उपयोग क न फळ े, फुले, औषधी वन पती यावर ि या क न जाम , जेली, पावडर ,
सरबत े, लोणची , मुरांबा, मनुका, सुगंधी य े, िविवध कारची औषध े इ. उ पादन घ ेऊ
लागल े आहेत. तसेच ते उ पादन द ेशी बाजार पेठेम ये पाठव ून या ंची िव क न भरप ूर
उ प न िमळव ू लागल े आहेत.
ामीण भागाचा कायापालट कर याच े साम य या उ ोगा ंम ये आहे. ामीण भागातील
शेतक या ंना मोठ ्या माणावर रोजगार उपल ध होऊन या ंचे दा र ्य दूर होत आह े.
ादेिशक िवकासा चा समतोल साधुन िचर ंतर िवकासाच े उि सा य होत आह े.
देशा या िवकासाम य े फलो पादन , फुलो पादन व औषधी वन पत च े उ पादन व यावर
ि या करणा या उ ोगाच े मह व अन यसाधारण आह े.
५.२ फलो पादन
जगाम य े िविवध द ेशाम य े तसेच भारत द ेशातही हवामान व जिमनीच े िविवध कार
आढळतात . यामुळे देशाम य े फळझाडा ं या बागायती उ पादनास मोठा वाव आह े. उ ण
किटब ंधीय हवामानात फळ े, भाजीपाला , बटाटा , कंदवग य िपक े, अळंबी, शोिभव ंत
वन पती , औषधी वन पती , मसा या या िपक े यांचे उ पादन होत असत े.
भारत सरकारन े बागायती िपका ं या लागवडी स ो साहन द े याचे धोरण वीकारल े
आहे. या िपका ं या लागवडीम ुळे भारतीय क ृषी े ाम य े िविवधता िनमा ण झाली आह े.
यामुळे शेती हा यवसाय िकफायतशीर होऊ लागला आह े. यामुळे जिमनीचा काय म
पया वापर होऊ लागला आह े. नैसिग क संसाधना ंचा वापर झा या मुळे ामीण भागातील
शेतात काम करणा या लोका ंना रोजगार उपल ध झा याम ुळे यांना चा ंगले उ प न ा
होत आह े.
भारत द ेश नारळ , पोफळी , काजू, आले, हळद, काळीिमरी इ . िपकां या उ पादनात
जगात अ ेसर आह े. फळे व भाजीपाला उ पादनात द ेशाचा जगात द ुसरा मा ंक लागतो.
देशाम य े यापारी िपक े हणून िक ही , पामतेल इ. िपके घेतली जात आह ेत. munotes.in
Page 61
फलो ान
61 भारत द ेशाम य े कृषी े ाम य े गुंतवणूक मोठ ्या माणात वाढत आह े. फलो पादनात
मु य त ं ानाचा वापर करण े लागू पडत आह े. सू म त ं िवकिसत कर याला फार
मह व िदल े जात आह े. जलिस ंचनासाठी , िठबक िस ंचन, स ि य व प खताचा वापर
वाढत आह े.
िनयंि त न खता ंचा वापर , औषधी फवारणी , काढणी पा ा य त ं ान इ. िविवध त ं ांचा
उपयोग क ेला जात आह े. शेती े ातील नामव ंत व पाचा श ेतीमाल िटकव ून
ठेव यासाठी िविवध त ं ाचा वापर क ेला जात आह े. याचा प रणाम हण ून ामीण
भागाम य े शेती बरोबर यावसाियकता ही सधन प तीन े शेती क लागल े आहेत.
१) फळे :
भारताम य े िविवध कार ची फळे लावली जातात याम य े ामु यान े आंबा, फणस ,
पपई, केळी, अननस , सफरच ंद, पे , िलंबू इ यादी झाड े. िलची, िपअर, ा े उ ण
किटब ंधातील फळ े, सफरच ंद, िचकू, बदाम, फणस शीतकिटब ंधाम य े डािळंब, बोर,
िचंच, अंजीर, आवळा , याम य े कोरडवाह े ाम य े येणारी फळ े मह वाची आह ेत.
भारता या एक ूण लागवडीवरील े ापैक १०% े फळ े उ पादनाक रता उपल ध
आहेत. जगातील एक ूण उ पादनाप ैक १०% उ पादन ह े भारताम य े होते. भारत द ेशाचा
जगात पिहला मा ंक आ ंबा, केळी, आ लधम फळ े उ पादनाम य े लागतो . िलंबूवग य व
फळा या उ पादनाम य े भारताचा द ुसरा मा ंक लागतो . आप या द ेशातील एक ूण फळ
लागवडीखालील े ापैक १३% े हे केळी लागवडीखाली आह े. आवळा , िचंच, बोर,
डािळंब या िपका या खालील े िदवस िदवस वाढतच आह े. देशाम य े िविवध जाती
शोधून काढ या जात आह ेत. असे उ पादन े ाम य े सात यान े बदल होत आह े. सन
२००९ म ये फळाच े उ पादन ह े साधारणत : ४५.३० दशल टन एवढ े झाले आहे.
भारत द ेश हा मसा याच े पदाथ व काज ू उ पादनाबाबत िनया तदार मोठा द ेश हण ून
िस आह े. नारळ उ पादना या बाबतीत जगात द ेशाचा ितसरा मा ंक लागतो तर
सुपारी उ पादनाम य े भारताचा जगाम य े पिहला मा ंक लागतो .
२) भाजीपाला :
बागायती उ पादनाम य े भाजीपा याच े थान मह वाच े आहे. भाजीपाला उ पादनाम य े
जवळजवळ ४० कार या भा या ंचा समाव ेश होतो . यात वांगीवग य टोमॅटो,
काकडीवग य दोडका , कोहळा , काकडी , खरबूज, किलंगड, घोसाळी , दूधी भोपळा ,
त डली , शेगवग य चवळी , वाटाणा , घेवडा, वाल, भ डी, टोमॅटो, नवकोल कोबी , इ.
समाव ेश होतो . देशाम य े ७ दशल ह े टर े ावरील भाजीपा याच े उ पादन घ ेतले
जाते. देशा या एक ूण लागवडीखालील े ापैक १३% े ावर जवळजवळ ८५ टन
भाजीपा याच े उ पादन होत े. जगात भारत द ेशाचा भाजीपाला उ पादनाम ये दुसरा
मांक लागतो . कांदा उ पादनात देशाचा द ुसरा तर कोबी उ पादनात ितसरा मांक
लागतो . देशाम य े भाजीपाला उ पादनासाठी उ च प ैदास स ुधा रत स ंक रत िबया या ंचा
मोठ्या माणात वापर क ेला जातो . भाजीपाला उ पादना ला ादुभा व करणा या िक ंवा munotes.in
Page 62
ामीण जीवन
62 ठरणा या अन ेक िकड वर स ंशोधन कर यास आल े असून याचा ा दुभा व रोख यात यश
आले आ ह े. भाजीपा या सारखा नाशव ंत माल िटकिव यासाठी सरकार सहकारी
े ामध ून ो साहीत क ेले जात आह ेत.
३) मसाला िपकाच े उ पादन :
फलो पादनाम य े मसाला िपकाच े उ पादन मह वाच े आहे. भारत द ेश हा मसाला िपकाच े
िनया त करणारा द ेश हण ून ाचीनकाळापास ून िस आह े. देशाम य े िविवध कारच े
मसाल े उ पादन घ ेतले जात े. याम य े काळीिमरी , वेलदोड े, ओवा, बडीश ेप, आले,
लसुण, हळद, िमरची आिण बी वग य मसाल े यांचा समाव ेश होतो . मसाला पीक
उ पादनाम य े िमच िपक या ं यात मह वाच े आहे. मसाला िपक उ पादनाम य े मसाला
पीक - िपकाचा वाटा हा ३७.६०% एवढे आहे. मसा याचा म ुख पदाथ रंग य हण ून
िमरचीला आ ंतररा ीय बाजारात मोठी मागणी आहे. हळदी या उ पादनाचा वाटा एक ूण
मसाल े उ पादनात २१.६% एवढा आह े.
४) म याची िपके :
भारताम य े चहा, कॉफ , रबर ही िपक े पूण त: यापारी चळवळीवर घ ेतली जातात . ही
मह वाची िपक े आहेत. फळ िपकाम य े नारळ , सुपारी, काजू, कोको या ंचाही सामाव ेश
होतो. भारतातील १० दशल लोका ंची उपजीिवका ही एक नारळ िपकावर होत े. या
िपका या उ पादनाम य े व फळावरील ि य ेम ये हे लोक ग ुंतलेले आहेत. नारळापास ून
का या , दोरी, दोरख ंड, टोप या ंचे उ पादन घ ेतले जाते. नारळा या टारफळाला फार
मह व आह े. यापास ून का या तयार क ेला जातो . इतर म ु य उ पादनासाठी द ेशांतग त
आिण जगाम य े बाजारप ेठेत मोठी मागणी आह े. ह रत ग ृहतं ाम य े नारळा या का या
पानापास ून बनिवल े या िवटा ंचा वापर करतात . देशाम य े काज ू उ पादनाच े मह व वाढ ू
लागल े आह े. जगातील भाजी उ पादनाप ैक ४५% पे ा अिधक उ पादन एकट ्या
भारताम य े होत े. तसेच जगातील काज ू उ पादन ि या उ ोग व काज ू िव
िनया ती या बाबतीत भारत आघाडीवर आह े.
आपली गती तपासा :
: फलो ान हणज े काय ? ते सिव तर प करा .
५.४ फलो ानासाठी आव यक गो ी / घटक
फळबाग लागवड हा यवसाय दीघ मुदतीचा व मोठी भा ंडवली ग ुंतवणूक असणारा
यवसाय आह े आिण याम ुळे याची आखणी फार काळजीप ूव क करण े अग याच े असत े.
फलो पा दन यवसाय म ये तयार होणारी फळबाग ही दीघ काळ िटकणारी झाड े असून
यांना अन ुकूल हवामान , प रि थती व शा ीय यव थापन या ंची फारच आव यकता
असत े. फळबाग तयार करत असताना काही च ूक के यास यापास ून फार मोठ े आिथ क
नुकसान सोसाव े लागत े. यासाठी फलो पादनासाठी झाडांची होणारी वाढ व यापास ून
िमळणार े उ पादन यािवषयीची सखोल मािहती उ पादकाला असण े आव यक आह े. munotes.in
Page 63
फलो ान
63 ५ .४.१ फळबाग ेची आखणी :
१) फळबाग ेचे थान ह े बाजारप ेठेम ये माल पाठिव यासाठी सोयीच े असल े पािहज े
हणज ेच फळबाग ेपय त वाहत ुक ची सोय असली पािहज े.
२) जमीन न यान े लागवडीखाली आखावयाची अस यास या जिमनीम य े असल ेली
छोटी- मोठी झाड े, झुडपे मुळासकट काढ ून टाकली पािहज ेत व जमीन सपाट
केली पािहज े. जिमनीला उतार अस ेल तर समपातळीत बा ंध घाल ून झाड े लावली
पािहज ेत. जेणेक न पावसाच े पाणी उतारा व न वाह न न जाता झाडा या
आधारान े जिमनीत मुरेल.
३) जिमनीची आखणी करताना बाग ेतील र त े, पायवाटा , साठवण , घर या ं यासाठी
कमीत - कमी जमीन वापरली जाईल याची खबरदारी यावी .
४) फळबाग ेम ये बागेसाठी आव यक पा याचा प ुरवठा याचबरोबर पा याचा होणारा
िनचरा या ंची सोय झाड े लागवड कर याअगोदरच करावी .
५) बागेम ये वृ ांची लागवड करत असताना दश नी काय ाम य े सदाह रत व ृ ांची
लागवड करावी व पानगळ होणा या झाडाची लागवडही पाठीमाग े करावी .
६) कमी उ ंचीची झाड े ही न ेहमी स ु वातीला लावावीत व उ ंच वाढणारी झाड े ही
यां या पाठीमाग े लावावीत ज ेणेक न झाडावर द ेखरेख ठेवणे सोयीच े होईल .
७) या झाडा ंना सात यान े पाणी ाव े लागत े अशा झाडा ंची लागवड ही न ेहमी पाणी
पुरवठ्या या ोताजवळ हणज ेच िविहरीजवळ करावी . जा त व ेळाने पाणी िदल े
तरी चालणा या झाडा ंची लागवड ही ला ंबवर करावी .
८) झाडांची लागवड करत असताना जिमनीचा पोत /सामू मगदुर सव थम िवचारात
यावा. यानंतरच झाडा ंची लागवड करावी . उदा. भारी जिमनीम य े खोलवर म ुळे
जाणारी व जा त अ न य े घेणारी फळझाड े लावावीत . हल या व म ुरबाड
जिमनीम य े बोरे, सीताफळ व फणसासार या फळझाडा ंची लागवड करावी .
९) फळबाग ेची आखणी करत असताना जर आ ंतरिपक े घे याचा मनोदय अस या स
या माण े झाडा ं या वाढीन ुसार व जिमनी या कारान ुसार फळझाडा ं या दोन
ओ या ंम ये, दोन झाडाम य े अंतर ठेवून आखणी करावी .
१०) फळबाग लाव याप ूव बाग ेचे संर ण कर यासाठी आव यक िदसणार े वात स ंर ण
प े यांची आखणी क न यावी .
११) फलो पादनासाठी लाव याची फळझा डे ही खा ी क न शासना या
रोपवािटक ेमधूनच यावी .
munotes.in
Page 64
ामीण जीवन
64 ५.४.२ जागेची िनवड :
१) बागेची िनिम ती करत असताना या जाग ेम ये फळबाग िनमा ण करण े श य आह े.
अशा जाग ेचीच िनवड करावी . फळबाग ेम ये उ पािदत झाल ेला श ेतमाल हा
बाजारप ेठेम ये पाठिव यासाठी र याची सोय अ सणे आव यक आह े. याचबरोबर
फळबाग ेसाठी खत े, अवजार े, औषध े लागत असताना याची खर ेदी बाजारप ेठेत क न
याची वाहत ूक फळबाग ेपय त करण े सोयीच े हो यासाठी वाहत ुक या सोयी आव यक
आहेत. याचबरोबर फळ उ पादन ह े नाशव ंत व पाच े उ पादन अस याम ुळे ते वेळीच
बाजारप ेठेम ये पोहोचण े आव यक आह े. यामुळे तो लवकरात लवकर बाजारप ेठेम ये
पोहोचला पािहज े. यासाठी फलो पादनासाठी िनवडावयाची जात ही यो य िठकाणी
असण े आव यक आह े.
फलो पादनासाठी बाग तयार करत असताना हवामानाचा सिव तर िवचार होण े
आव यक आह े. या हवामानाम य े जी िपक े चांग या कार े होतात . या कार या
िपकांना यो य जिमनी आव यक असतात . अशाच जिमनीची िनवड करावी , तसेच
अनुकूल हवामान व पा याची म ुबलक सोयी ही बाब आव यक आह े.
५.४.३ जिमनीची प ूव तयारी :
फलो पादन घ े यासाठी जाग ेची िनवड झा यावर ितची प ूव मशागत करण े आव यक
असते. ही जमीन अगोदरच लागवडीखाली अस ेल तर फारशी पूव तयारीची गरज भासत
नाही. परंतु जर लागवडीखाली नस ेल तर दोन त े तीन व ेळा या जिमनीची खोलवर
नांगरणी क न यावी व ती जमीन समतोल करावी . जिमनीम य े काही झाड े असतील
तर ती म ुळापास ून काढ ून टाकावीत व जमीन ना ंग न सपाट क न यावी . जिमनीची
नांगरण करत असताना अतीखोलवर ना ंगरण क नय े कारण जिमनी या खाल या
थराची मोठ ्या माणावर उलथा -पालथ होणार नाही याची खबरदारी यावी .
फळबाग ेसाठीची जमीन जर उताराची अस ेल िकंवा खडकाळ असेल तर समपातळीत
बांध घालाव ेत व झाड े लाव यासाठी जमीन तयार करावी . झाडे लाव यासाठी जमीन
लागवडीस यो य आह े िकंवा नाही त े पाह यासाठी जिमनीच े माती परी णासाठी नम ुने
घेऊन त े तपास ून पाहाव ेत व जमीन अन ुकूल नस यास िशफारशीन ुसार स ुधारणा क न
जमीन तयार करावी .
५.४.४ पाणीप ुरवठ्या या सोयी :
फळबागा ंना पावसा याम य े पा या ची सोय न ैसिग करी या होत असत े. मा पावसाळा
नसले या व ेळेत झाडा ंना पाणी द ेणे अ य ंत गरज ेचे असत े. झाडांची लागवड कर या या
अगोदर श ेताम य े हमखास पा याची सोय कर यासाठी कालव े, िवहीर , इंधन-िवहीर
यांसार या पया यांची िनवड करावी . जेणेक न हमखास पाणी द ेणे श य होईल . या
भागाम य े पा याची कमतरता आह े. अशा िठकाणी िठबक िस ंचनसार या प तीचा वापर
क न झाडा ंना पाणी द ेणे श य आह े. शा त पा याचा प ुरवठा कर यासाठी कोरडवाह
जिमनीम य े कोकण ज लकुंठासार या त ं ाचा उपयोग क न पा याची सोय करावी . munotes.in
Page 65
फलो ान
65 फळबाग ेसाठी उपल ध झाल े या पा याचा वापर झाडा ंना कर या अगोदर त े पाणी
झाडांना देणे यो य आह े िकंवा नाही याची तपासणी क न यावी त े यो य अस यास
यानंतरच या पा याचा वापर झाडा ंना दे यासाठी करावा .
५.५.५ हवामान :
झाडांची िनकोप वाढ हो यासाठी हवामानाची फार गरज असत े. िविश हवामानाम य े
िविश कारचीच फळ े ही चा ंग या कार े फलो पादन द ेत असतात . याचा सखोल
अ यास करण े आव यक आह े. उ ण-दमट हवामानाम य े वाढणारी झाड े ही थ ंड
हवामाना या द ेशाम य े यो य कार े वाढणार नाहीत आिण जरी या ंची वाढ झाली तरी
आप याला अप ेि त एवढ े उ पादन या ं यापास ून िमळणार नाही . उदा. देव ख आिण
र नािगरी या िठकाणी या माण े हापूस आ ं याचे उ पादन ज ेवढे कोकण िवभागाम य े
चांगले होईल त ेवढे चांगले उ पादन घाटमा यावर होत नाही . तसेच या ं या चवीम य ेही
बदल झाल ेला पाहावयास िमळतो . ा ाची लागवड अशीच घाटमा यावर यश वी होत े.
तशी ती कोकण िवभागात यश वी होत नाही . कारण ित यावर कोकणातील हवामानाचा
प रणाम होत असतो .
५.४.६ जमीन लागवड े :
फळ बागायतीसाठी वापरल े जाणार े जमीन े हे ठरािवक एवढ ्या आकाराच े असण े
आव यक आह े. कारण कमी े ाम य े झाडा ंची लागवड करण े कठीण जात े. कमी
े ाम य े झाडा ंची लागवड क े यास दोन झाडा ंम ये अ पेि त एवढ े अंतर ठेवणे श य
होत नाही . दोन झाडा ंमधील अ ंतर कमी ठ ेव यास , झाडांची गद झा यास झाड े
वाढ यावर या या एकम ेकांम ये फां ा जातात याचा प रणाम या ं या वाढीवर तर
होतोच याच माण े या यापास ून िमळणा या उ पादनावरही होत असतो . यामुळे
अपेि त उ पादन िमळत नाही .
फळबागा ंम ये झाडा ंची लागवड करत असताना दोन झाडा ंमधील अ ंतर व झाडा ं या दोन
लाइनमधील अ ंतर िनि त कर यात आल ेले आहे. उदा. एक एकर जिमनीम य े ७०
काजूची रोपे लावता य ेतात तर एक ह े टर जिमनीम य े िचकूची १४० पय त रोप े लावण े
श य आह े. तसेच आ ंबा लागवड करत असताना एक ग ुंठ्याला एक झाड या माण े
लागवड कराव े असे कर यान े झाडा ंची वाढही चा ंग या कार े होते. आंतर पीक घ ेणे
सहज श य होत े. याच माण े हे टरी फाय ात ही वाढ सहज श य होत े.
५.४.७ कुंपण :
फळबागा ंचे संर ण करण े अ य ंत गरज ेचे आ ह े. ते कर यासाठी फळझाडा ंची लागवड
कर याप ूव च याची तयारी झाली पािहज े. शेतक यान े आप या आिथ क कुवतीनुसार
फळबाग ेला कुंपण कराव े. बागे या स ंर णासाठी अन ेक पया य उपल ध आह ेत. याम ये
ामु यान े प या िवटा / िचरे यांचे कुंपण, काटेरी ताराच े कुंपण, काटेरी झाडाच े कुंपण
यांचा समाव ेश होतो . munotes.in
Page 66
ामीण जीवन
66 काटेरी तारा ंचे कुंपण ह े सवा त चांगला पया य फळबाग ेचे संर ण कर यासाठी आह े. असे
जरी असल े तरी अ य पया य आह ेत. याम य े िहर या काट ेरी झाडा ंचे कुंपण याचा
समाव ेश होतो . काटेरी िहर या झाडाच े कुंपण ह े तेवढेसे प रणामकारक नसत े. कारण या
कुंपणाम य े जिमनीचा अप यय होत असतो . िहर या काट ेरी झाडाच े कुंपण करावयाच े
अस यास काही बाबी िवश ेष ल ात या या याम य े -
१) िहर या क ुंपणासाठी वापरणा या झाडाची वा ढ ही जलद होणारी नसावी .
२) या झाडाची झाड े ही िबया िक ंवा छाटापास ून तयार होणारी असली पािहज ेत.
३) ही झाड े अवष णावर िवरोध करणारी असली पािहज ेत.
४) झाडांची िनवड करीत असताना या झाडा ंना भरप ूर पान े असली पािहज ेत. कारण
यापास ून कुंपणाला दाटपणा य ेणार असतो .
५) िहर या क ुंपणासाठी झाडांची िनवड करत असताना खालील प त या झाडा ंची
िनवड करावी .
१) िवलायती िच ंच
२) िवलायती िककर
३) ोसोपीस
४) करवंदे
५) कॅ यु रना
६) बोर
७) नागफणी
८) िपवळी क ह ेर
५.४.८ वात स ंर के :
जोरान े वारे सुट याम ुळे फळझाडा ंचे फार मोठ ्या माणावर न ुकसान होत असत े. याम य े
ामु यान े वा यान े फळे पडण े, फां ा तुटणे, झाड को लमडून पडण े यासारख े नुकसान
होत असत े. यापास ून झाडाच े संर ण कर यासाठी फळबाग ेम ये झाडे वा या या िदश ेने
उंच झाडा ंची संर के लावण े आव यक ठरत े. या संर काम ुळे वा याचा व ेग कमी होऊन
फळझाडा ंचे होणार े नुकसान टाळता य ेते.
फळझाडा ंची लागवड कर याप ूव सुमारे दोन वष अगोदर अशा वात स ंर क झाडा या
अळीची लागवड करावी . हणज े यातील लावल े या लहान झाडा ंचे वा यापास ून संर ण
ही वात स ंर ण झाड े क शकतील . तसेच या झाडा या पानावाट े होणार े बा पीभवन munotes.in
Page 67
फलो ान
67 कमी होईल . व वा याम ुळे होणारी जिमनीची ध ूप थांबेल. थंड वातावरणाम य े थंडी या
लाटेपासून ही वातस ंर ण झाड े फळझाडा ंचे संर ण करतील ज ेणेक न फळ झाडांचे
नुकसान होणार नाही .
५.४.९ पुरेसा मज ूर वग :
या प रसराम य े फळबाग िनमा ण करणा या प रसराम य े फळबाग ेसाठी झाड -झुडपांची
तोड, जिमनीची नांगरण करण े, जमीन समपातळीत करण े, खड्डे खोदण े, खड्डे भरण े,
झाडांची लागवड करण े, झाडांना पाणी द ेणे, झाडांना खत े देणे, झाडांवरती
क टकनाशकाची फवारणी करण े, फळे तयार झा यावर या ंची कापणी करण े, झाडांची
साफ-सफाई करण े, फळे िव साठी पाठिवण े इ यादी िविवध काम े करावी लागात . या
कामासाठी प ुरेशा मज ूर वगा ची गरज लागत असत े. यांची उपल धता होण े फार गरज ेचे
असत े.
५.४.१० बाजारप ेठ :
फलो पादन Iनंतर या ंची िव हो यासाठी बाजारप ेठ अ याव यक ठरतात . हंगामाम य े
उ पादन आ यान ंतर त े उ पादन बाजारप ेठेम ये िव साठी पाठ िवले जात े. अशा
बाजारप ेठेिवषयी मािहती उपल ध असावी . तसेच या बाजारप ेठेम ये उ पािदत िविश
माला या साठवण ुक साठी व िव साठी िविश गाळ े असल े पािहज ेत. वेळोवेळी
फलो पादन िव साठी वत ं अस े गाळे असण े आव यक आह े.
५.४.११ साठवण ग ृहांची उपल धता :
फलो पा दन हे नाशव ंत व पाच े उ पादन आह े. या उ पादनाला यो य भाव य ेणे गरजेचे
असत े. तो भाव य ेईपय त उ पादीत फलो पादन ह े साठव ून ठेवणे गरज ेचे असत े. जेणे
क न या ंची नासध ूस होऊ नय े. साठवण ग ृहाची उपल धता झा यास फळा ंची तवारी
करणे श य होत े व याचा वत ं पणे साठा करण े श य होत े. साठवण ुक या सोयी
उपल ध झा यास या उ पादनाम य े कालोपयोगीता िन मा होत असत े. जेणेक न
शेतक याला श ेतमालास यो य भाव िमळ ू शकतो .
५.४.१२ र याची सोय :
फळबाग े या िनिम तीसाठी चा ंग या मातीची गरज भासत असत े. अशा चा ंग या माती ची
उपल धता ही फळबाग ेम ये बाहे न करावी लागत असत े. यासाठी तस ेच फळबाग ेम ये
करावयाची रोप े ही बाह ेरील जिमनीत क न शासनमा य नस रीमधून आणावी लागतात .
तसेच फळझाडा ंना खता ंची मा ा या सात यान े ा या लागतात . यासाठी
बाजारप ेठांमधून खत े आणावी लागतात . िकटकनाशका ंची उपल धता स ं ेरणांची
उपल धता करावी लागत े. याचबरोबर मया िदत झाल ेला फलो पादन ह े बाजारप ेठेम ये
िव साठी सात यान े वाढ यान े थांबते. यामुळे मया िदत फलो पादनास चा ंगला दर
िमळ यास मदत होत े. र याअभावी मालाची वाहत ूक कर यासाठी होणा या मज ूर
खचा ची बचत होत े. munotes.in
Page 68
ामीण जीवन
68 ५.४.१३ लागवडीचा कालावधी :
फळबाग लागवडीचा कालावधी हा ाम ु यान े जून ते ऑग ट हा असतो . या
कालावधीम य े फळझाडा ंची लागवड क ेली असता झाडा ंना पावसाच े पाणी म ुबलक
माणात उपल ध होत असत े. तसेच याम ुळे लावल ेली झाड े चांग या कार े जगतात .
झाडाची ला गवड कर या अगोदर माच ते मे मिह याम य े बागेम ये झाडे लाव यासाठी
खड्डे मा न ठ ेवावेत व त े उ हाम य े चांग या कार े कोरड े क न याम य े कुजलेली
खते भ न याव े व जून मिह याम य े झाडे लावावीत .
५.४.१४ खतांचा वापर :
फळझाडा ंची वाढ चा ंगली हो यासाठी खत े मह वाची असतात . फळझाडा ंची वाढ िनकोप
हो यासाठी या ंना कंपो ट खत व रासायिनक खता ं या मा ा द ेणे गरजेचे आहे. रोपाची
लागवड करीत असताना खड्यांम ये असल े या मातीम य े चांगले कुजलेले कंपो ट खत
िमसळ ून नंतर रोपा ंची लागवड करावी , रोपे लाव यान ंतर रासायिनक खता ं या मा ा
झाडां या गरज ेनुसार ा यात रोपा ंना खताची मा ा द ेणे हे यां या वाढीसाठी आव यक
आहे. न , फुरद, चुना, गंधक, लोह, मॅ नेिशयम , बोरॉन , ज त, तांबे यांसारखी अ न -
ये िमळत असतात . यामुळे झाडा ंची वाढ चा ंग या कार े होत असत े.
आपली गती तपासा :
: फलो ानासाठी आव यक घटक प करा .
५.५ फळरोपवािटका :
जाितव ंत फळझाडा ंची लागवड कर यासाठी रोपवािटक ेमधून जाितव ंत रोपा ंचा िक ंवा
कलमा ंचा पुरवठा होण े गरज ेचे असत े. जाितव ंत रोपा ंचा िक ंवा कलमा ंचा पुरवठा न
झा यास याचा प रणाम फलो पादन य वसायावर फार ग ंभीर व पाचा होतो . ब-यांच
वेळा फलो पादनासाठी आव यक फळझाड े, रोपे, कलम े, िबयाण े हे खाजगी सरकारी व
ॲ ी हॉ िट क चरल सोसायटीमध ून होत असत े. स या क ृषी िव ापीठमध ून जाितव ंत
रोपाची उपल धता होऊ लागली आह े. सरकारी रोपवािटका व क ृषी िव ापीठ े आिण
काही नामव ंत रोपवािटका सोड यावर बाक रो पवािटकाम धून जाितव ंत रोपा ंची
उपल धता होईलच या बाबत खा ी द ेता येत नाही . जाितव ंत रोपा ंची उपल धता न
हो याचा प रणाम हा फलो पादन यवसायावर होतो . हणूनच जाितव ंत रोपा ंची
उपल धता करणा या रोपवािटका हा फलो पादन यव सायाचा पाया आह े.
रोपवािटका हणज े या िठकाणी जाितव ंत िबया ंची िनवड क न रोपा ंची िनिम ती तस ेच
जाितव ंत झाडा या फा ंदी, मुळे इ. अवयवा ंचा वापर क न रोपा ंची िनिम ती केली जात े
आिण रोप े िवत रत करतात . अशा िठकाणाला रोपवािटका अस े हणतात .
रोपवािटक ेचे दोन कार पडता त -
१) फळ रोपवािटका
२) वन रोपवािटका munotes.in
Page 69
फलो ान
69 फळ रोपवािटका - याम य े ामु यान े फलो पादन आिण आव यक अशा रोपा ंची
िनिम ती िबया , फांदी, पाने, कंद, मुळे यांचा वापर क न क ेली जात े व या ंचे िवतरण क ेले
जाते.
वनरोपवािटका - याम य े वनरोपांची लागवड कर यासाठी आव यक अशा रोपांची
िनिम ती केली जात े. उदा. बांबू, रबर, वेगवेग या कार या व ेली, गवत इ . अलीकडील
काळाम य े फुलझाडा ंना व फळझाडा ंना मोठ ्या माणावर मागणी य ेऊ लागली आह े. मा
मोठ्या माणावर मागणी अस याम ुळे बाजाराम य े जाितव ंत असा रोपा ंचा प ुरवठा
होताना िदसत नाही . प रणामी िनक ृ असा फळरोपा ंचा पुरवठा क ेला जातो . जाितव ंत
रोपां या प ुरवठ्यासाठी रोपवािटका ं या स ं येम ये त सेच या ं याम य े वाढ झाली
पािहज े.
रोपवािटका या या भागाम य े लागवडीला मोठ ्या माणावर वाव आह े अशा भागाम य े
वसिव या ग े या पािहज ेत. उदा. कोकणाम य े आंबा, नारळ, सुपारी, फणस , कोकम
यां या रोपवािटका तयार कर यात तर पि म महारा ाम य े मोसंबी, िलंबू, मोर, डािळंब,
िवदभा म ये सं यां या तर मराठवाड ्याम य े सं , मोसंबी यां या रोपवािटका असा यात .
या िवभागाम य े लागवडीला यो य हवामान व जागा अस याम ुळे अशा तयार क ेले या
रोपवािटकामध ून रोपांची उपल धता जवळच होईल वाहत ुक चा व साठवण खच
वाचणारा असतो .
फळझाडा ंची लागवड करीत असताना फळरोप े ही जाितव ंत फळरोप वािटक ेतूनच महाग
असली तरी खर ेदी करावीत बया च वेळा खाजगी फळ रोपवािटका धारक कमी िकमतीत
रोपे उपल ध क न द ेत असतात . अशा व तात िमळणा या रो पांचा दजा हा उ च
तीचा नसतो हणज ेच ही रोप े जाितव ंत नसतात . लागवड क न या ंची जोपासना
के यावर फलो पादन झा यावर िमळणा या उ पादना या दजा व न प ाताप कर याची
वेळ येते. यामुळे जाितव ंत रोपवािटक ेतूनच रोपा ंची खर ेदी करावी .
रोपवािटका तयार कर यासाठी आव यक घटक -
रोपवािटका तयार करत असताना काही मह वा या घटका ंची गरज भास ते, याचा
तपशील प ुढील माण े:-
१) जागेची उपल धता
२) िबयाण े पेर यासाठी वाफ े
३) सपाट वाफ े
४) जाितव ंत वृ ांची मात ृवृ बाग
५) कलम े ठेव यासाठी जागा / िनवारा रोड
६) कलम रोप े यांची पॅिकंग कर यासाठी जागा ( टोअर )
७) ऑफ स munotes.in
Page 70
ामीण जीवन
70 ८) पा याची यव था
९) िश ण
१) जागेची उपल धता : रोपवािटका तयार करत असताना रोपवािटक ेसाठीची जागा ही
रे वे िकंवा र यापास ून अगदी जवळ असावी , यामुळे रोपवािटक ेम ये तयार कर यात
आलेली रोप े बागायतदारा ंचा आप या श ेतावर न े यासाठी सोप े जाते. रोपवािटका ंसाठी
जागा िनि त करी त असताना जमीन ही पा याचा चा ंगला िनचरा होणारी िनवडावी .
रोपवािटका पानथळ जिमनीवर िक ंवा रेताड व हल या ती या जिमनीवरती िनमा ण
क नय े.
रोपवािटक ेम ये बारमाही पा याची सोय असावी . पा याची सोय कर यासाठी पा टI या
पा याचा वापर क नये. श यतो िविहरीची िनिम ती क न िविहरीच ेच पाणी
रोपवािटक ेम ये वापराव े. रोपवािटक ेसाठी वापरावयाच े पाणी व जमीन ही खारट अस ू
नये.
रोपवािटक ेमधील रोपांची वा यापास ून संर ण कर यासाठी वात स ंर का ंचा वापर
करावा . थािनक हवामानात िटकाव ध शकतील अशा कारची तस ेच जलद उ ंच
वाढणारी खडका सारखी झाड े वात स ंर ण हण ून वापरावीत . अशी झाड े वारा य े या या
िदशेने आड या िदश ेने लावावीत . जेणेक न य ेणारा वारा अड ू शकेल. तसेच या
झाडापास ून जा त छाया पडणार नाही िक ंवा सूया या िकरणा ंना अडथळा होणार नाही
याची खबरदारी यावी . याचबरोबर वारा स ंर क हणून वापरल े या झाडा ं या म ुळांचा
अडथळा रोपवािटक ेवर झाडा ंना होणार नाही याचाही िवचार करावा .
२) िबयाण े पेर यासाठी वाफ े : फळ रोपवािटक ेम ये काही िपका ंची अिभ ी ही
िबया याचा वापर क न क ेली जात े. िबयाण े पेर यासाठी तयार कराव े लागणार े वाफे हे
गादी वाफ े कारच े असाव ेत. या वाप -याची जमीन ही भ ुसभूशीत असावी . वाफे तयार
करावया या अगोदर जमीन चा ंगली ना ंग न यावी व या जिमनीम य े कुजलेले शेणखत
टाकाव े. या जिमनीमध ून पा याचा िनचरा हो यासाठी याम य े थोडी वाळ ू िमसळावी
याचबरोबर ही जागा ऑिफसजवळ असावी ज ेणेक न या वर सात यान े ल ठ ेवणे
सहज श य होईल . या गावी वाप -या या जवळ पा याची यव था करावी . गादी वाफ े
सावली खाली क नय े या वाप -यांना सूय काश भरप ूर माणावर िमळण े आव यक
असत े. यामुळे या वाप -याची जागा श यतो मोक या जाग ेवरती असावी .
३) सपाट वाफ े : कलम कर यासाठी िक ंवा िबया ार े अिभव ृ ी करत असताना िबयाण े
आधी वाप -यावर जव ून घेतात. याचबरोबर छाया ार े अिभव ृ ी करत असताना छाट े
हे गादी वाप -यावर जव ून घेतात. गादी वाप -यावर िबयाण े जिव यान ंतर ते सपाट वाप -
यावर याच े थला ंतर करतात . सपाट वाफ े हे गादी वापÌयापे ा आकारान े मोठे असाव ेत.
हे वाफ े पा या या ोताजवळ असत े. रोपांना पाणी द े यासाठी सोयीच े ठरत े.
याचबरोबर गावी वाप -यावर जल ेले रोपे ही सपाट वाप -यावर आपणास जातीन ुसार
वेगवेग या अ ंतरावर लावता य ेतात. munotes.in
Page 71
फलो ान
71 सपाट वाफ े तयार करत असताना वाप -याची जमीन भ ुसभुशीत असावी . याचबरोबर
पा याचा िनचरा या जिमनीमध ून चांग या कार े होणारा असावा . कारण या वाप -यावर
लाव यात य ेणारी रोप े ही जा त कालावधीसाठी या वाप -यावर राहणारी असतात . सपाट
वाप-याम य े जिमनीची उलथापालथ हो यासाठी िहरवळीची िपक े यावीत . याचबरोबर
वेळोवेळी या वाप -यावर य ेणा या तपा ंचा बंदोब त करावा . या वाप -याची रचना करत
असताना व ेगवेगळे िवभाग तयार करावेत.
याम य े छोटे जिव यासाठी , खुट तयार कर याक रता व ेगळे िवभाग असाव ेत, वाप-
याम य े सहज वावरता याव े हणून पायवाटा असा यात .
४) जाितव ंत वृ ांची मात ृवृ बाग : जाितव ंत वृ ांची मात ृवृ ाचा बाग हा रोपवािटक े
मधील अ य ंत मह वाचा घटक समजला जातो . मातृवृ बाग ेम ये या कारची कलम े
तयार करावयाची आह ेत अशा जाितव ंत वृ ाची लागवड क ेलेली असावी अशा कारची
झाडे ही जातव ंत असावीच याबरोबर ती िनरोगी व जा त उ प न देणारी असावीत . या
मातृवृ ांची लागवड फळ े घे या या उ ेशाने केलेली नसत े. यापास ून कलमासाठी
फां ांची गरज भासिवली जात अस याम ुळे यांची लागवडही २.५ ते ४ मीटर अ ंतरावर
करावी ज ेणेक न जवळ लागवडीम ूळे भरपूर फां ा िमळ ू शकतील . जिमनी लगत फ ुटवे
फुट यास यापास ून दाब कलम ारे रोपे उपल ध होऊ शकतात .
मातृवृ ाची लागवड करण े हा भाग रोपवािटक ेम ये अ य ंत मह वाचा समजला जातो .
वेग या जाती या व ेग या कार या मात ृवृ ाची लागवड क न व ेगळा िवभाग तयार
करावा . यावर लावल े या जातीच े नाव िलहाव े. या झाडा या फा ं ा वाप न तयार
केले या काट ्यांची न दणी न दणीप कात यवि थत न दव ून ठेवावी.
मातृवृ ां या व ंशावळ व उ प न द े याची मता याची न द रोपवािटका काया लयात ठ ेवणे
अ याव यक आह े. मातृवृ ांची खा काळजी घ ेणे गरज ेचे असत े. यासाठी याच
माणात खत े ावीत . झाडांची साफसफाई ठ ेवावी. मातृवृ ावरील िकडी व या ंची
काळजीप ूव क बंदोब त करावा . मातृवृ ाची यो य कार े काळजी घ ेत यास या ंना फुटवे
चांगले येऊन या ंचा वापर थ ेट कलम , दाब कलम , इ. साठी करता य ेतो.
खाजगी रोपवािटकाम य े यांचे वत :चे मातृवृ असत नाहीत . या रोपवािटकाम य े
कलम कर यासाठी लागणा या फा ा या बाजारात ून आण यात . या फा ं ा जाितव ंत
वृ ा या असतील याची खा ी द ेता येत नाही . ब-यांच वेळा या फा ं ा रोगट व
िवषाण ूज य असतात . अशा कार या फा ं ांचा वापर क न तयार क ेलेली कलम े ही
रोगट व िवषाण ूज य िमळतात .
५. कलम े ठेव यासाठी िनवारा : रोपवािटक ेम ये कलम बा ंध यासाठी व बा ंधलेली
कलम े ही नाज ूक अस याम ुळे यांचे उ ण वारा यापास ून स ंर ण हो यासाठी
रोपवािटक ेम ये िनवारा शेड बांधणे फार मह वाच े आ ह े. ही शेड आप या आिथ क
कुवती माण े गवतान े शाकारल ेली, कौला िक ंवा ॲसब े टॉक या प याचा वापर क न
बांधावी. ही िनवारा शेड पा या या साठ ्याजवळ असावीत कारण या शेडम य े ठेवले या munotes.in
Page 72
ामीण जीवन
72 रोपांना पाणी द ेणे सोयीच े होते. या श ेड म य ेचर खोद ून याम य े लाि टक या
िपशवीम य े िकंवा कुंड्यामधील रोप े ठेवावीत हणज े सवडी न ुसार झाडा ंना पाणी द ेणे
श य होत े. िपश या भर यासाठी वापर यात य ेणारे कंपो ट, िम चर , पालापाचोळा
यांची साठवण ूक िनवारा श ेड या जवळ करावी .
६) पॅक ग याड : रोपवािट केम ये तयार कर यात आल ेली रोप े ही बाजारप ेठेम ये
िव साठी पाठवावी लागता त. तसेच बाहेर गावामध ून ही मागणी अस याम ुळे यांची
यवि थत बा ंधणी क न ती पाठवावी लागतात . यासाठी या ंची बा ंधणी करण े व
यवि थत ठ ेव यासाठी ऐसप ैस हव ेशीर जाग ेची गरज भासत े.
७) टोअर व ऑफ स : रोपवािटक ेमधील िविवध काय कर यासाठी आव यक
असणा या व त ूंची साठवण कर यासाठी ब ंिद त टोअर मची गरज असत े या टोअर
मम य े वेगवेग या पाट ्या लेब स, लाि टक िपश या , झा-यां, आखणीसाठी लागणार े
सािह य , याच बरोबर रोपवािटची शासनमा यता माणप े, रोपवािटक ेतील झाडा ं या
न दी, मातृवृ ाची न द असल ेली न दब ुके ठेवावी लागतात . या इमारतीम य े वत ं
ऑिफसची िनिम ती करण े गरजेचे असत े.
८) पा याची यव था : रोपवािटक ेची िनिम ती करीत असताना पा याची उपल धता या
घटका ंचा फार गा ंभीया ने िवचार करावा . रोपवािटक ेम ये िवहीर खोद ून, इंधन िवहीर
िनमा ण क न उपल ध पाणी रोपा ंना वेळोवेळी पाणी द ेणे अ य ंत िनकडीच े असत े.
याचबरोबर रोपा ंना फुटवा य े यासाठी हव ेम ये आ ता िनमा ण करण े गरज ेचे असत े.
यासाठी पा याचा फार मह वाचा उपयोग होत असतो .
९) िश ण : रोपवािटक ेम ये िविवध कारच े रोपे तयार क ेली जातात यासाठी िविवध
कारची कलम कर या या प ती वापर या जातात . िविवध कार या कलम
कर या या प ती वापर यासाठी िश ण प ती मह वा या आह े.
या प ती यश वी हो यासाठी िश ण घ ेऊन कौश य आ मसात करण े अ य ंत
आव यक आह े. रोपवािटक ेम ये िविवध कारची रोप े तयार करणा या कम चा-यांना
सात यान े िश ण द ेणे फारच मह वाच े आहे.
आपली गती तपासा :
: फळरोपवािटका हणज े काय? ते सांगून रोपवािटक ेसाठीच े आव यक घटक प
करा.
५.६ फलो ानाच े ामीण िवकासातील मह व
मानव ा यान े फळा ंना आप या आहाराम य े अनादी का ळापास ून मह व िदल ेले आहे.
मानव हा म ंती करत अस यापास ून आपली ग ुजराण ही क ंदमुळे व फळ े खाऊन करत
होता. अ नी आिण श ेतीचा शोध लागला न हता या व ेळेपय त तो वनाम य े कंदमुळे व
फळे यावर आपली ग ुजराण करत असला तरी याचा ि कोण हा या क ंदमुळे व फळा ंची munotes.in
Page 73
फलो ान
73 लागवड क न संप ी करण े असा न हता . उपल ध असल ेले नैसिग क खा स ंपले क
तो दुसरीकड े उपल ध असल े या िठकाणी थला ंतर करीत अस े.
आप या व ेदपुराण व धािम क ंथाम य े फळाचI उ लेख आढळतात फळा ंचे मह वाच े
उ लेख चर क संिहता व स ु ुत संिहते सार या व ै क य ंथाम य ेही सापडतात .
भारताम य े आंबा लागवडी िवषयीच े ४००० वषा पूव चे संदभ सापडतात . याच माण े
१६ या शतकाम य े िलबूवग य िपका या लागवडीच े दाखल े आढळतात . यामुळे राजां या
राजवटीम य ेही फळबागा लागवडीचा शौक जोपासला जात होता . ऐन-ए-
अकबरीसार या ऐितहािसक द तऐवजाम य े सीताफळा या उ पादनाचा उ ल ेख
आढळतात .
ि िटश राजवटीम य े युरोपीय बागायतदार या ंनी अन ेक कार या फळझाडा ंची
भारताम य े आयात क ेली, लागवडी क े या. ि िटश सरकारन े राबिवल ेला क चा माल
उ पादना या योजना ंम ये ाम ु यान े काल या ं या व वाहत ूक या सोय म ुळे
फळबागायत मोठ ्या माणावर वाढ या . देशातील अन ेक रा या ंम ये इ.स. १९३० म ये
फळ संशोधन क ांची थापना कर यात आली . यामुळे फळझाडा ं या शा श ु
लागवडी मोठ ्या माणावर होऊ लाग या .
१) फळांचे मानवी आहारातील मह व :
मानवा या आहाराम य े फळा ंना फार मह वाच े थान आह े. फळांचा आहाराम य े
समाव ेश के यामुळे मानवा या शारीराम य े नैसिग क रोग ितकारक श िनमा ण होत े.
शरीरास आव यक असल ेली लोह , चुना यासारखी खिनज य े फळा ंपासून िमळत
असतात . केळयासार या फळा ंमधून शरीरास आव यक असणारी ऊजा िमळत असत े.
शरीरास आव यक असणार े 'अ' जीवनस व ह े आंबा, पपई, फणस व िल ंबूवग य
फळांमधून िमळत असत े. 'ब' जीवनस व ह े काज ू व केळीतून िमळत असत े. 'बी' हे
जीवनस व ब ेलफळ , पपई, काजू, िलची, अननस या फळा ंमधून िमळत असत े. तर
आवळा , पे , सं , िलंबू, अननस या ंपासून 'क' जीवनस व िमळत असत े.
मानवाला शरीरपोषणासाठी खिनज याची उपल धता असण े मह वाच े आह े. चुना,
मॅ नेिशयम , फुरद, पालाश, लोह, गंधक, तांबे इ यादी सार या खिनज या ंची
उपल धता ही करव ंद, काजू, केळं, खजूर, िचकू, मोसंबी इ याद म ुळे मानवी शरीरास
खिनज य े िमळत असतात . सवा त जा त लोहाची उपल धताही करव ंदाम य े तर
यापे ा कमी माणात खारीकम य े आढळत असत े. आंबा, पे यांसार या फळा ंम ये
लोहाची उपल धता असत े. िलची, काजू आिण कवट या ंसार या फळा ंम ये चुना व
फुरद ही खिनज े आढळतात . शरीराला आव यक अ सणारी िथन े हीदेखील या
फळांम ये िमळत असतात .
फळांम ये िस म आ लाच ेही माण असत े. यामुळे शरीरास भ ूक लागत असत े. याच
बरोबर शरीराम य े घेतले या आहाराच े चांगले पचन हो यासाठी या आ लाचा उपयोग
चांगला होतो . िलंबूवग य फळाम य े साय ीक आ लाच े माण जा त असत े. याचाही munotes.in
Page 74
ामीण जीवन
74 वापर शरीराम य े आहाराच े पचन चा ंग या कार े हो यासाठी होतो . पपईसार या
फळाम य े सापडणा या िथना ंचा वापर आहाराच े चांग या कार े पचन हो यासाठी होत
असतो . फळांम ये असणा या त ंतूमय पदाथा चे मानवी आहाराम य े सेवन झा याम ुळे
ब को ता ंसार या िवकाराला आळा बसतो . सं याम य े चु याचे माण जा त असत े.
याचबरोबर सोिडअम , पोटॅिशयम , मॅ नेिशयम , तांबे, स फर या ंचेही माण असत े.
के याम य े असणा या च ुना व फॉ फरस म ुळे मानवी शरीराम य े असल े या नाय ूंना
बळकटी य ेत असत े. बोर या फळाम य े िथने, फुरद, चुना, कॅरोटीन व 'क'
जीवनस वाच े माण आढळत े. हे माण सफरच ंद फळा या त ुलनेत जा त आह े.
आप या द ेशामधील लोका ं या आहाराम य े खिनज े व जीवनस व उपल धता फार कमी
असत े. आहार शा ा माण े दर माणसी दर िदवशी ८५ ॅमएवढा हवI तो ४६ ॅमएवढा
आहे.
गह व इतर अ नधा या या आहारात ून िमळणा या ऊज पे ा जा त ऊजा ही तेवढ्याच
ा , तीळ फळा या उ पादनात ून शरीरात िमळत असत े.
२) फळांचे औषधी य हण ून मह व :
आंबा, पे , केळी, बेल, जांभूळ, पपई व आवळा या फळा ंम ये शरीराला आव यक अस े
अ न घटक आह ेत. याच माण े खिनज े व जीवनस व ेही असतात . याच माण े या
फळांम ये औषधी ग ुणधम ही असतात . लहान म ुलां या वाढीसाठी फळ े आिण फळा ं या
रसांचा मोठा फायदा होतो . फळां या रसाच े सेवन क े यामुळे मानवाला होणार े
रातआ ंधळेपणा, , दमा, छातीच े िवकार , ताप, शरीराम य े र ाची कमतरता , पोटाच े
िवकार , अ सर या ंसारख े िवकार होत नाहीत . काही फळा ंम ये असल े या पेि टनम ुळे
आतड ्यां या िवकारावर त े गुणकारी ठरत े. मोसंबीचा रस हा आजारपणाम य े शरीराला
ता काळ ऊजा देणारा ठरतो . फळां या साली , पाने, मु या, िबया यापास ून आय ुव िदक
औषधे तयार क ेली जातात . ि फळा च ूण यासारख े आयुव िदक औषध े हे िहरडा , बेगडा
आिण आवळा या ं या िम णापास ून बनिवल े जाते. यवन ाशसारख े आयुव िदक टॉिनक
हे आवळा या म ु य फळापास ून आिण इतर फळा ं या िम णापास ून िनमा ण केले जाते.
सं या या रसाच े सेवन के यामुळे पायो रयासारख े रोग बर े होतात . य, अ थमा , सद ,
ॉकमयस या ंसार या रोगा ंम ये सं या या रसाच े सेवन क े यास बर े वाटत े. के याच े
सेवन क े यामुळे अ सरसार या रोगाम य े आरामदायी वाटत े. तर म ूळ याधीचा ास
होत अस यास क ेळी वेलची या भ ुकटीबरोबर आहारा त घेत यास आराम वाटतो .
३) फळाच े आिथ क ्या मह व :
अ न-धा य लागवडीप े ा फळझाडा या लागवडीम य े दर ह े टरी आिथ क उ प न ह े
जा त िमळत असत े. फळझाडाची लागवण करीत असताना यव थापन , मजुरी,
बाजारप ेठ खच याम य े फार मोठ ्या माणावर भा ंडवली खच होत असतो . असे असल े
तरी फळ लागवडीपास ून िमळणा या उ प नाचा िवचार करता व इतर िमळणा या
लागवडीपास ून िमळणा या उ प नाचा िवचार करता दर ह े टरी उ प न ह े इतराप े ा
फळलागवडीच े जा त आह े. फळझाडा या उ पादनाला स ु वात हो याप ूव लागवड munotes.in
Page 75
फलो ान
75 केले या िपकाम य े आंतरिपके घेतली ग े यास फळबाग लागवडीसाठी आल ेला इतर
खच हा भागिवता य ेतो. ा बागायतीम य े आंतरिपक े घेत यास दर ह े टरी ७५.०००
पयांपय त उ प न िमळ ू शकत े. पपईच े आंतरपीक घ ेऊन पपईपास ून पेपेनचे उ पादन
घेऊन चा ंगले उ प न िमळ ू शकत े.
ा , केळी या ंसार या िप कांची लागवडीपास ून दर एकरी आिथ क फायदा जा त होतो .
तसेच बोर े, सीताफळ , डािळंब यांसार या कमी पा यावर य ेणा या व कमी भा ंडवल
खचा या फळ झाडांपासून चांगले आिथ क लाभ होतात . फळे खाण े व यांची लागवड
करणे ही ीम ंतांनीच कराव े अशी प रि थती आप याकड े आहे. अ नाला पूरक हण ून
आहाराम य े फळे व भाजीपाला या ंचा वापर होण े गरज ेचे आहे. सुखी जीवन जगावयाच े
अस यास फळ े व भाजीपाला याची लागवड क न या ंचा आहारम य े सामाव ेश होण े
गरजेचे आ ह े. फळांची लागवड व वापरािवषयी आपण जाग क राहण े गरज ेचे आह े.
रा ीय आरो य चा ंगले राख या साठी शासनासह शा ा ंनीही िवश ेष ल याकड े देणे
गरजेचे आहे. समाजाला चा ंगले आरो य ा हो यासाठी फळ े व भाजीपाला या ंची सव
लागवड झाली पािहज े यासाठी स ंिबंधतसव तं ांनी या फळा ं या लागवडीकड े व
यां या आहाराम य े वापर हो याकड े िवशेष ल देणे गरज ेचे आ ह े. फळाच े मोठ्या
माणात उ पादन झा यास यावर ि या करणार े उ ोग - यवसाय चाल ू होऊन
यापास ून रा ीय उ प नात भर पड ेल. जनतेचे रा ीय आरो य स ुधार यास िनि त
मोठी मदत होणार आह े.
फळबागा लागवडीिशवाय इतर काही फायद े होताना िदसतात . याम य े ामु यान े -
१) समाजाम य े रोजगाराचा स ुट यास मोठा हातभार फळबाग लागवडीम ुळे झाला
आहे. फळबाग लागवडीम य े मालक व मज ुरांना वष भर िविवध काय करावी
लागतात . याचाच अथ फळबाग लागवडीम य े यांना वष भर रोजगार उपल ध झाला
आहे.
२) आप याकड े मोठ्या माणावर कोरडवाह जमीन उपल ध आह े. या जिमनीम य े
थोड्याशा माणावर पा याची उपल धता क े यास या जिमनीम य े फळझाडाची
लागवड करता य ेईल. उपल ध असल े या जिमनीच े सव ण क न या जिमनीम य े
होऊ शकणा या फळ झाडांची लागवड करावी . उदा. बोर, आवळा , कवठ,
सीताफ ळ, बेल, करवंद, िचकू, फणस या ंसारखी फळझाड े लावून पडीक जमीन
लागवडीखाली आणता य ेईल आिण या लागवडीम ुळे जिमनीत ून फळा ंचे उ प न
जा त काढता य ेईल.
३) घरा या शेजारील मोक या जागेचा वापर क न परसबाग ेची िनिम ती करता य ेऊ
शकेल. याम य े ामु यान े फळझाड े, भाजीपाला या ंची लागवड क न क ुटुंबा या
आहाराम य े गुणा मक अशी वाढ करता य ेईल. यामुळे कुटुंबाचे आरो य चा ंगले
राहीलच याचबरोबर अित र फळ े उ पादनात ून आिथ क फायदाही होऊ शक ेल.
४) एक ह े टर जिमनीवर क ेले या फळझाडा या लागवडीपास ून िमळाल ेली ऊजा ही
दर हे टरी अ न -धा य उ पा दनापे ा जा त असत े. munotes.in
Page 76
ामीण जीवन
76 ५) फळझाडा या लागवडीचा मह वाचा फायदा हणज े अती पावसा या व ड गराळ
भागाम य े होणारी मोठ ्या माणावरील ध ूप ही था ंबिव याच े काम फळबाग
लागवडीम ुळे होणार आह े.
६) अलीकडील काळाम य े गत द ेशाम य े घरा या सभोवती फळझाडा ंची लागवड
करणे, यांचे संगोपन करण े, जोपासना करण े ही एक उपचार प ती मानली जात
आहे.
४) फळांचे औ ोिगक ्या मह व :
फलो पादन ह े अनेक उ ोगध ं ांचा पाया आह े. फळांचा वापर अन ेक उ ोगध ं ांम ये
क चा माल हण ून मोठ ्या माणावर क ेला जातो . फळापास ून िटकाऊ पदाथ तयार
करणे, फळे वाळव ून ती हवाब ंद ड याम य े साठिवण े, सुगंधी तेलाची िनिम ती करण े,
वाहतूक शीत उ ोग काज ू िनया त, नारळापास ून तेलाची िनिम ती करण े, ा ापास ून
बेदाणे (मनुका) रस, दा या ंची िनिम ती या ंसारख े अ नेक उ ोग ह े फलो पादनावर
अवल ंबून आह ेत.
फलो पादनाबरो बर लागवडीचा वापर क न अन ेक इतर उ ोग करता य ेतील. उदा.
फळझाडा ंम ये बहारा या व ेळी मध ुमि का पालन क न मधाची िनिम ती करता य ेईल.
याचबरोबर ह े टरी फलो पादनही वाढ ेल. मलबेरी झाडाम ुळे रेशीम उ ोगाला चालना
िमळेल. आं या या कोयीपास ून टाच ची िनिम ती करता येईल. या टाच चा वापर कापड -
धंदा, यूस आिण कागद िनिम तीम य े केला जातो . ा ापास ून बेदाणे, मनुका तयार
के या जातात . तसेच ा ापास ून दा व वाईन ही िनिम ती केली जात े. क चा
पपईपास ून पेपेनची िन िम ती केली जात े. महारा म य े पेपेन िनिम तीचा उ ोग अन ेक
िठकाणी क ेला जातो . तो यवसाय फार मोठ ्या माणात फायद ेशीर ठरला आह े. पपयांचा
उपयोग िव तार िनिम तीम य े तसेच चम ोगा ंम ये आिण य ूइंगम िनिम तीम य े मोठ्या
माणात क ेला जातो . केळी या खोडापास ून धागा काढला जातो . याच माण े
खोडापास ून कागद व कापड तयार क ेला जातो . महारा रा याम य े महारा शासनान े
१९९० -९१ पासून फलो पादन योजन ेची अंमलबजावणी चाल ू केली. या योजन ेअंतग त
महारा रा यात होणा या २२ फळिपका ंचा समाव ेश कर यात आला आह े.
ही योजना रोजगार हमी योजन ेअंतग त राबिवली जात े. याम य े ामु यान े नापीक , पडीक
जिमनीच े मालक अ प -भूधारक , आिदवासी , अनुसूिचत जातीतील द ुब ळ शेतकरी या ं या
संवध नासाठी िवश ेष य न क ेले जातात . या योजन ेमुळे मोठ्या माणावर फळ े उ पादन
होणार आह े. या फलो पादनावर ि या करणार े अनेक ि या उ ोग रा याम य े
िनमा ण होत आह ेत. यामुळे ामीण भागातील त ण य ुवकांना रोजगारा या स ंधी
उपल ध होणार आह ेत.
५) स दया या ीन े फळा ंचे मह व :
अलीकडील काळाम य े हवेचे दूषण मोठ ्या माणात होत आह े. हवेचे दूषण कमी
कर यासाठी फळबाग या मोठ ्या माणात मदतदार ठर त आह ेत. सुंदर फळबागा या
डो या ंना आ हाददायक वाटत असतात . फळबागा ं या िनिम तीमुळे डोळेच सुखावतात munotes.in
Page 77
फलो ान
77 असे न सून फळ व फुलांमुळे वातावरण ह े सुगंधमय होऊन जात े. िलंबू वण य फ ुले,
आं याचा मोहोर या ंसार या फ ुलां या बहरा या व ेळी वातावरण सुगंधमय होत असल ेले
आप याला माहीतच आह े.
६) धािम क ्या फळझाडा ंचे मह व :
िहंदू धमा या िविवध िवध म य े फळा ंना फार मह व आह े. अनेक शुभकाया ची सु वात
िववाह स ंगाम य े व द ेवा या प ूजेम ये नारळाचा ाम ु यान े वापर क ेला जातो .
आं या या झाडा ंची पान े ही िववाह काया त, शुभ काया त तस ेच िविवध कार या धािम क
िवध म य े वापरली जातात . तर आ ं या या फा ं ांचा वापर हवन िवधीम य े समीधा
हणूनही क ेला जातो .
७) फळांचे आयात -िनया त यापारातील मह व :
फळां या यापाराम ुळे भारत द ेशाला मोठ ्या माणावर परक य चलन िमळत असत े.
आंबा आ िण आ ं याचे िविवध िटकाऊ पदाथ हे आपल े िनया तीचे मह वाच े पदाथ आहेत.
या यित र भारतात ून परद ेशात क ेळी, सं , ेन- ुट, िचकू, काजू, पे , डािळंब,
खजूर, मनुका, ा े, नारळ , िलंबू यांसारखी िविवध फळ े मोठ्या माणात िनया त केली
जातात .
आपली ग ती तपासा :
: फलो पादनाच े ामीण िवकासातील मह व िवशद करा .
५.७ वा याय
१) फलो ान हणज े काय त े सिव तर प करा .
२) फलो ानासाठी आव यक घटक प करा .
३) फळरोपवािटका हणज े काय ? ते सांगून फळरोपवािटका तयार कर यासाठीच े
घटक िवशद करा .
४) फलो पादनाच े ामीण िवकासातील मह व िवशद करा .
५.८ संदभ ंथ
१) Horticulture (Theory ) – Dr. A.V.Patil, Maharashtra State Board or
HSC 1991 . मराठी .
२) कोरडवाह फळझाड े, अ. य. पाटील , प.पा.भोरे, कॉ टीन ेटल कान प ुणे १९९६ .
३) फळझाड े, डॉ.वा.ब.राह डकर , े टीज पि लक ेशन प ुणे-१९९५ .
munotes.in
Page 78
78 ६
फलो ानाची िविवध त ं े
घटक रचना
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ अिभव ृ ीची स ंक पना
६.३ अिभव ृ ीचे वग करण
६.४ वा याय
६.५ संदभ सूची
६.० उि े
१) अिभव ृ ीची स ंक पना अ यासण े.
२) अिभव ृ ी या िविवध प ती अ यासण े.
६.१ तावना
वन पतीची अिभव ृ ी करण े ही मानवास फार प ूव पास ून अवगत कला आह े. या कल ेचा
फार मोठ ्या माणावर िवकास मानवान े केलेला आह े. अ न, व , िनवारा या गरजा
भागिव यासाठी िविवध कार या वन पतीचा शोध घ े याचा य न अनादी काळापास ून
मानवास अ सून तो आजही आह े. दोन वन पतीचा स ंकर क न नवीन वन पती िनमा ण
कर याच े लाखो य न चाल ू आह ेत. आप या अ न , व , िनवारा या गरजा
भागिव यासाठी मानवान े आप या िनवडल े या वन पतीची लागवड क न वाढ क
लागला . यातून तो अ न , व व िनवा याची गरज भागव ू लागला आहे.
मानवास उपयोगी पडणा या वन पतीचा िवकास ाम ु यान े मानवान े तीन प तीन े केला
आहे.
१) मानवान े शा ीय प तीचा वापर क न ज ंगल वन पतीपास ून याला उपय ु अशा
वन पतीची िनवड क ेली या ंची जोपासना क न यात ून आपली अ न , व ,
िनवा याची गरज भागवली .
२) दोन उपय ु अशा जाितव ंत वन पतीचा स ंकर घडव ून यापास ून चांगली जाितव ंत
वन पती िनमा ण क न यान े आप या गरजा भागिव या . munotes.in
Page 79
फलो ानाची िविवध त ं े
79 ३) अनेक वन पतीम य े नैसिग करी या वाढ घडव ून चांग या ग ुणधमा या वन पतीची
िनिम ती याचा आधार घ ेऊन नवीन जाती िनमा ण के या. मा अिल कडील काळात
हे बदल क ृि मरी या क न चा ंग या ग ुणधमा ची वन पती िनमा ण करतात .
६.२ अिभव ृ ीची स ंक पना
अिभव ृ ी हणज े ितमा , दाब कलम , त-हे कलम यासार या शाक य काराचा वापर
क न नवीन रोपाची िनिम ती करण े या अिभव ृ ी या प तीत ून िमळणारी रोप े ही
मातृवृ ाचे गुणधम असल ेली असतात या रोपाम य े मातृवृ ा माण ेच वंशीय उ पादन
मता असली पािहज े याच बरोबर याम य े तर चा ंगले गुणधम असल ेले िमळाल े
पािहज ेत.
६.३ अिभव ृ ीचे वग करण
१) िबया ार े होणारी अिभव ृ ी :
फळे आिण भाजीपाला या ंची अिभव ृ ी ही ामु यान े िबया ंपासून होत असत े. बह तेक
फळ झाडाची अिभव ृ ी ही िबया ंपासून होत असत े. याच माण े भाजीपा याची
अिभव ृ ी ही िबया पास ून केली जात े. फळाम य े पपई, नारळ , िलंबू यांचा समाव ेश होतो .
िबयांपासून अिभव ृ ी करत असताना िबयाण े जव यासाठी अन ुकूल अशी प रि थती
िनमा ण करण े गरज ेचे ठरत े. िविवध िबयाणा ंना ज यासाठी व ेगवेगळी प रि थती
आव यक ठरत े. िबयाण े ज यासाठी काही अ ंगीभूत गुणधम अ पेि त आह ेत ते
पुढील माण े.
अ) िबयाण े हे जाितव ंत असल े पािहज े. नामवंत असा िव ेता या याकड ूनच िबयाण े
िवकत यावे.
ब) िबयाण े जनन म व जवण मता असल ेले पािहज े. ब-यांच वेळेला िबया यात
सु ाव था असत े. यामुळे ज यास अडथळा य ेत असतो . अशा व ेळेस या िबया यावर
जवणप ूव ि या क े या पािहज ेत.
क) िबयाण े जवण म असल े तरी त े चांग या कार े जून ये यासाठी ओला वा,
तापमान , ाणवाय ू, सूय काश याची अन ुकूल अशी प रि थती िनमा ण केली पािहज े,
याचबरोबर त े जव यासाठी प ेर यावर या िबया यास क टक िक ंवा रोगा ंचा ाद ु भाव
होणार नाही याची खबरदारी घ ेतली पािहज े. िबया ार े अिभव ृ ी करत असताना वापरल े
जाणार े िबयाण े हे दज दार असल े पािहज े याम य े -
१) िबयाणा ंची वंिशकता चा ंगली असली पािहज े हणज ेच या जातीच े गुणधम या
जाती या ज ेम ये उतरल े पािहज ेत.
२) िबया याची जव ून ये याची मता उ म असली पािहज े. munotes.in
Page 80
ामीण िवकास
80 ३) िबयाण े रोग व क टक या ं यापास ून मु असल े पािहज े.
४) िबयाण े हे इतर िनकृ िबया यापास ून मु असल े पािहज े.
२) शाक य प तीन े अिभव ृ ी
अशा कार या अिभव ृ ीम य े अवयवाचा हणज े पाने, फांदी, मुळे यांचा वापर क न
झाडांची अिभव ृ ी करता य ेते. असे कर यान े मातृवृ ाचे सव गुणधम या ज ेम ये
उतरत असतात . अनेक फळझाडा ंची अिभव ृ ी कर यासाठी या प तीचा वापर करतात .
प तीच े वग करण प ुढील माण े –
अ) छाटे - झाडांचे मूळ िकंवा पान या ंचे छाटे जिव याक रता यो य अशी प रि थती
तयार क न यापास ून झाडा ंची िनिम ती करण े हणज ेच छाट ्यापास ून अिभव ृ ी होय . या
प तीच े वैिश ्ये हणज े नवीन िनमा ण झाल े या झाडा ंचे गुणधम हे या मात ृवृ ापास ून
छाटे घेतले आह ेत या मात ृवृ ासारख ेच ह ब ेह ब असतात शोभ े या झाडा ं या
अिभव ृ ीसाठी या प तीचा मोठ ्या माणावर वापर क ेला जातो . या प तीचा फायदा
हणज े फार कमी जाग ेत कमी फा ं ा ला वून अन ेक झाडा ंची िनिम ती करणे श य होत े.
ही प त सोपी लवकर झाड े देणारी तस ेच बनिव यास सोपी अशी प ती आह े.
छाट कलम प तीच े िविवध कार :-
छाटे हा झाडा या फा ं ा िक ंवा Rhizome मूळखोड , ंथीखोड Tubers , गडइ corn
आिण का ं ापास ून घेतले जातात .
छाट्याचे िविवध कार असतात त े पुढील माण े.
१) फांदीचे छाटे
(अ) प व / तयार फा ंदी छाट े – Hart wood cuttings
(ब) अध प व फा ंदी छाट े – Seni hard wood cuttings
(क) कोवळ े छाटे – Soft wood cutting
२) पानाच े छाटे – Leaf Cuttings
३) मुळाचे छाटे - Root Cutt ing
४) फांदीचे छाटे – Steam Cutting
फांदीचे छाटे तीन कारच े असतात याम य े -
१) प व फा ंदीचे छाटे २) अध प व फा ंदी छाट े ३) कोवळ े फांदी छाट े munotes.in
Page 81
फलो ानाची िविवध त ं े
81 या फा ंदीवर डोळ े असतात अशा फा ंदीचे छाटे ामु यान े घेतले जातात . प व फा ंदी
छाट्याम य े ामु यान े ा े, अंजीर, डािळंब, मलबेरी, ह रांडा, बोगन व ेल या सार या
वन पतीचा समाव ेश होतो .
अध प व फा ंदी छाट ्याम य े कोरोन आर ेिलयाज , ेसीना र पण या शोभ े या झाडा ंचा
समाव ेश होतो , तर कोवळ े फांदी छाट े हे िजरिनयम , कोलीयार िपलीगा या वन पतीच े
घेतले जातात .
छाटे चांग या कार े जव यासाठी जवण मा यमाचा िक ंवा सजीवकाचा वापर क न
प व फा ंदीचे छाटे घेत असताना या छाट ्यावर असल ेले डोळे हे सु ाव थ ेत असताना
घेतले जावेत, सहज डोळ े न फुटणा या छाट ्यांना डोळ े सहज फ ुट यासाठी सजीवका ंचा
वापर करावा . मा प व फा ंदीचे छाटे घेत असताना छाट ्यांवरील पान े पूण पणे काढून
टाकािवत .
अध प व फा ं ाचे छाटे जिवताना फा ंदी छाट ्यामध ून बा पीभवन होणार नाही याची
खबरदारी यावी . या या सभोवताली आ ता राहील अस े पाहाव े. पावसा याम य े
हवामान आ ता चांगली असत े अशा व ेळेस उघड ्यावर अशा कारच े छाटे सहज जत
असतात .
कोव या फा ंदी छाट ्याम य े जव याची मता चा ंगली असत े. मा या छाट ्यावरती पान े
ठेवणे फार आव यक असत े. मा ती पान े कोम ेजून जाणार नाहीत याची खबरदारी
यावी . यासाठी २४० ते २५० स . एवढे. ठेवावे कोव या फा ंदी छाट ्यांना फळे फार
लवकर फ ुटतात . या छाट ्यावर पान े फार मोठी अस यास ती काही माणात काप ून
टाकावीत हणज े बा पीभवन जा त होऊन त े छाटे ज याप ूव कोम ेजून जाणार नाहीत .
डेिलया, िललीया , कोलीयार या वन पती या अिभव ृ ीक रता या प तीचा वापर क ेला
जातो.
२) पानाच े छाटे :
या अिभव ृ ीसाठी या कारात स ंपूण पान िक ंवा पानाचा द ेठ याचा वापर क ेला जातो .
पानाची दोन त े तीन इ ंच ला ंबीचे तुकडे केले जातात व त े ज यासाठी वाळ ू या
मा यमाम य े ३/४ पुरले जाते. अशा कारची अिभव ृ ी प ती ही र ेकस िबगोिनमा , यो,
फायलय , पेपरोिमया या झा डांची अिभव ृ ी करीत वापरली जात े.
रेकस िबगोिनया या झाडा या अिभव ृ ीकरीता कधीकधी पाना या िशरा छ ेदून लाव या
जातात . या प तीचा अवल ंब करताना यो य ती आ ता ठेवणे गरज ेचे असत े. यासाठी
आव यक या सजीवका ंचा व मा यमाचाही वापर करावा . हणज े पान छाट े ज या चे
माण जा त राहील .
munotes.in
Page 82
ामीण िवकास
82 पान डोळा छाट े -
या प तीम य े पान याच े देठ व खोड या ं या भागात बगळ डोळा असतो . या
वन पतीत म ु या तयार होतात पण खोडा या भागात म ुळे फुटत नाहीत अशा
वन पतीम य े खोडा या भागात बगळ डोळा फ ुटून यास खोड फ ुटते या प तीन े
लॅकबेरी यो कायलय या वन पतीची अिभव ृ ी केली जात े.
३) मुळाचे छाटे :
दोन त े तीन वष वय झाल े या मात ृवृ ापास ून मुळाचे छाटे सु ाव थ ेत असतात नवीन
फूट ये यापूव या काळात घ ेतले जातात . मातृवृ याव ेळी जोमदार वाढी या अव थ ेत
असेल अशा व ेळी मा म ूळछाटे जिव याक रता घ ेऊ नय ेत. मुळाचे छाटे काढ यावर
याचा वरचा भाग व खालचा भाग नीट पाह न यावा ह े ओळख यासाठी खाल या
भागावर ितरपा छ ेद या . वरचा भाग ओळख यासाठी सरळ छेद ावा .
आकाशिन ंब Millingtonia Hortensis व फणसाची म ूळ छाटे छेदून अिभव ृ ी करता
येते. छाटे जव यासाठी व ेगवेग या कारच े मा यम उपल ध आह ेत. अशा दज दार
मा यमाचा वापर क े यास छाट े ताबडतोब जतात . या छाट ्यांना सहजरी या म ु या
येत नाहीत यासाठी मा यमाचा वापर क े यास म ु या सहज येतात, याचबरोबर या
जोरदारपण े वाढतातही . मूळ छाटे प व व अध प व छाट े जिव यासाठी पोयटा नदी
काठची माती मा यम हण ून वापरता य ेते. कोव या छाट ्याकरीता वाळ ूचा वापर करावा .
पीट मासचा वापर वाळूबरोबर क े यास वाळ ू मा यमाची पाणी ध न ठ ेव याची मता
वाढते. शेवाळ या मा यमाचा वापर छाट े, पानछाट े व मूळ छाटे यांना जिव यासाठी
करतात . मा श ैवाला बरोबर वाळ ूचा वापर करावा . छाट्याची अिधक चा ंगली जवण
हो यासाठी हम क ूटलाइट वापरतात , मा याम य े काही माणात वाळ ू िमसळ ून
वापराव े. पान छाट ्यांना जिव याक रता पर नइट ह े उ म कारच े मा यम आह े
यासाठी िवश ेषत: आ वातावरण असाव े.
३) भेट कलमा ार े अिभव ृ ी -
भेट कलमा ार े अिभव ृ ी प तीम य े खुट फांदी (scion ) यांना एकजीव क न नवीन
झाडांची िनिम ती केली जात े. भेट कलमाच े अनेक कार आह ेत. भेट कलम कर या या
अनेक प ती आह ेत. असे जरी असल े तरी याम य े ामु याने कलम फा ंदी व ख ुठे यांचा
एकजीव होण े ही गो फार मह वाची मानली जात े.
भेट कलम े यश वी हो यासाठी प ुढील गो ी मह वा या आह ेत -
१) खुंट आिण कलम फा ंदी एकजीव हो यासाठी या ंची न ुवंिशकता एकच असली
पािहज े. एका कलमा या दोन जातीत अन ु पता ही जा त असत े. एकमेकांशी नात े
असल े या झाडाम य े कलम होत नाही . आं या या दोन जातीम य े कलम होऊ
शकते, मा प े आिण या ं याम य े कलम होत नाही . munotes.in
Page 83
फलो ानाची िविवध त ं े
83 २) झाडां या साळी या खाल या थराला विध क पेशी जाल अस े संबोधल े जाते. कलम
करीत असताना ख ुंट व कलम फा ंदीम य े विध णू पेशी जाळ यांचा एकजीव होण े
फार मह वाच े असत े. यासाठी ख ुंटा कलम फा ंदीचा विध णू पेशीजाळ धर - घ
बांधले गेले पािहज ेत हणज ेच ते एकजीव होतील अशा कार े एकजीव झा यावर
खुंटा या म ुळावाट े शेवाळ जाणार े पाणी व जिमनीतील अ न, फांदीला पोहोचेल व
वर या पानाना िमळ ून कलम फा ंदीचे डोळे फुटून पालवी फ ुटते.
३) कलम करावया या फा ंदीचे डोळे हे याव ेळी स ु ाव थ ेत असतात अशा ऋत ूम येच
भेट कलम े करावीत .
४) कलम क े यानंतर हणज ेच कलम बा ंध यान ंतर भ ेट कलमा ंचा भाग म ेणाने हवाब ंद
करावा , तसेच कलम क े यानंतर कापल ेला भाग स ुकून जाऊ नय े हण ून झाक ून
ठेवावेत.
५) कलम बा ंध यान ंतर कलम ह े कमक ुवत झाल ेले असत े याम ुळे यांची िवश ेष काळजी
घेतली पािहज े कलम क ेले या ख ुंटावर नवीन पालवी य ेत असत े ती व ेळीच काढ ून
टाकावी . असे न के यास ख ुटावरील जोमदार पालवी फा ं ा या कलम फा ंदीचे डोळे
फुटून पालवी य ेऊ देणार नाही . केले या कलमाला आधार ावा ज ेणे क न नवीन
जोमदारपण े येणा या फ ुटीमुळे यां या वजनान े, वा याम ुळे कलम मोड याची श यता
असत े.
भेट कलमा या िविवध प ती -
१) पाचर कलम - Cleft grafting
२) बगल कलम - Side grafting
३) ब ेस कलम - Butres grafting
४) बीज कलम - Bridge grafting
५) भेट कलम - Inrach grafting
६) जीभली कलम - Wnip of Tongue grafting
७) मूळ कलम - Root grafting
८) कोय कलम - Tone grafting
९) अंकुर कलम - Tone grafting
१) पाचर कलम -
ही कलम कर याची फार ज ुनी प त आह े. पा ा य द ेशाम य े या प तीचा वापर ज ु या
झाडांचे पांतर नवीन झाडाम य े कर यासाठी क ेला जातो . झाडांना फूट याय या आधी munotes.in
Page 84
ामीण िवकास
84 हणज ेच झाड े सु ाअव थ ेत असताना या काळाम य े या कारच े कलम क ेले जाते. या
कार े कलम कर यासाठी कलम फा ंदी सु अव थ ेत हणज ेच डोळ े न फुटलेली घेतली
जाते. मोठ्या कोयलाचा वापर खोडावर छ ेद घे यासाठी करतात . व न छ ेद ५ ते ७
स .मी खोडावर बरोबर मधोमध खोडाचा परीघ बा ंधून घेतात व याम य े २ िकंवा ३
फां ा िक ंवा कलम फा ं ा या पाचरी बसिवतात . यासाठी आव यक ती कलम फा ंदी
पाचर तया र कर यासाठी ६ ते १० स .मी. लांबीची फा ंदी घेतात. अशा फा ंदीवर दोन त े
तीन डोळ े असण े आव यक असत े. कलम फा ंदीची पाच े खुंटावर बसिव यान ंतर त े
एकजीव हो यासाठी का या या दोरीन े खुंटावर बा ंधून काढतात . यामुळे कलम फा ंदीची
पाचर ख ुंटाम य े नीट बस ून खुंट व कलम फा ंदीचे विध ण ू पेशीजाल ह े एकजीव होतात व
कलम फा ंदी वाढावयास लागत े.
या प तीचा वापर आप या द ेशाम य े फारसा क ेला जात नाही . युरोपीय द ेशाम य े
सफरच ंद या सार या फळझाडाम य े कलम कर यासाठी या प तीचा वापर क ेला जातो .
२) बगल कलम -
ही कलम प त ाउन ा ट माण े असत े. या प तीम य े सव झाड कापत नाहीत झाड
तसेच ठेवून या झाडा या खोडावर कलम ख ुंट्या ाउन ाफट प तीन े बसिवतात .
बसिवल े या कलम ख ुंट्या या जग यान ंतर झाडाचा भाग हा काप ून टाकला जातो . मा
ाऊन ा टम य े या माण े कलम फा ंदी जगली नाही तर थ ेट झाड मरत जात े.
या माण े या प तीम य े झाड मरत नाही .
अलीकडील काळाम य े आं या या झाडाम य े या प तीचा वापर क ेला जातो . रायवळ
आं या या झाडाच े पांतर जाितव ंत आं या या झाडाम य े करता य ेणे श य होत आह े
या प तीन े कलम कर यासाठी कलम करणा या य ला फार मोठ ्या माणावर
आ मसात क ेले पािहज े या प तीन े कलम कर यासाठी सव थम कलम फा ं ांची िनवड
यो य प तीन े केली पािहज े. तसेच या प तीत कलम कर यासाठी यो य ह ंगामाची िनवड
करणे हणज ेच ही कलम े यो य ह ंगामातच केली पािहज ेत.
या प तीम य े कलम क े यानंतर पाचर बसिवल े या कलमाचा भाग मोकाट
जनावरा ंपासून वाचिवला पािहज े. याचबरोबर कलम क े यानंतर जगल े या फा ं ा ा
आधार द ेऊन िटकिव या पािहज ेत. कलम क ेलेले पूण जग यान ंतर ख ुंट अंI याचा भा ग
हा काळजी प ूव क काप ून टाकावा .
३) ब ेस कलम -
या कलम प तीचा वापर काही ज ु या झाडा ं या म ुळात रोग झा यास , बुरशी आ यास
अवजार लाग ून खराब झा यास िक ंवा उ ंदारासार या झाडामधील ा या ंनी इजा
के यास यापास ून हे झाड म न जाणार े असत े. अशा व ेळी या झाडा ंना वाचिव यासाठी
या प ती या कलमाचा वापर क ेला जातो . झाडाचा ख ुटाचा भागा या मु यां, कुज या
आिण श ड्या कडील भाग शाब ूत अस यास म ुळाकडील भाग खराब झा यास ही प त
वापरावी या कलम प तीम य े झाडा या म ुळांची स ुधारणा श य होत े. या कलम munotes.in
Page 85
फलो ानाची िविवध त ं े
85 प तीम य े झाडा या खाली या जाती या ख ुंटाची रोप े लावतात िक ंवा जल ेले छाटे हे
मूळ झाडा या सालीम य े कलम क न बसवाव े हे कलम जग यान ंतर खोडाजवळचा
खराब भाग हा चा ंगला होतो . नवीन बसिवल े याच कलम क ेले या रोपावाट े मूळ झाडाला
जा त अ नाचा पा याचा प ुरवठा होतो . झाडाचा प ूण कायापालट करणारी ही प ती
आहे. मा ह े कलम करत असताना कलम कर यासाठी वापरली जाणारी रोप े ही म ूळ
झाडाला अन ु प अशीच असावी . उदा. सं िकंवा मोस ंबी या झाडाला अशा कारच े
कलम करत असताना र ंगपूर लाइम िक ंवा जंबेरी रोप लावावी .
या कलम प तीम य े सव थम खराब झाल े या भागावर उभा छ ेद ावा तो १५ स .मी.
पय तचा असावा असा छ ेद िदल े या खुंटा या सालीम य े कलम फा ंदीची तयार काडी
याम य े बसवावी .
४) बीज कलम -
या कलम काराचा वापर झाडा या खोडा या जखमा द ु त कर यासाठी क ेला जातो .
या झाडा या म ु या या ब ेस ाफट ग माण े खराब झाल े या नसतात . झाडाची साल
जर ब ुरशीने उंदीरानी िक ंवा जंगली जनावरा ंनी जखमा झाल े या असतील तर या नीट
कर यासाठी या प तीचा वापर होतो . झाडा या सालीला ख ूपच इजा झाली अस ेल तर
मा काही व ेळा झाड म न जात े. कारण झाडा ं या पानावाट े मुळांना सालीवाट े होणारा
अ नप ुरवठा ब ंद होतो याम ुळे झाड म न जात े.
या प तीम य े खोडाचा खराब झाल ेला सालीचा भाग हा काढ ून टाकावा यान ंतर
खोडा या सालीत बसिव यासाठी कलम फा ंदी या काड ्या तयार करा यात या काड ्या
दो ही बाज ूने पाचरीसार या टोकदार करा यात यान ंतर कलम फा ं ा या खोडा या छ ेद
घेतले या सालीत बसवा यात व यान ंतर िख या ंचा वापर क न कलम फा ंदी या
काड्या या खोडा या सालीम य े बसवा यात . या नंतर .. या व सुतळीन े बांधुन टाकाव े.
काही िदवसा ंनंतर सव कलम एकजीव होऊ न खराब झाल ेला भाग द ु त होतो .
मु यां ारे आलेले पाणी जिमनीतील पाणी या ंचा पाना ंना पुरवठा होतो आिण पाना ार े
तयार झाल ेले अ न म ुळांना िमळत े.
५) भेट कलम -
या प तीन े कलम करीत असताना यासाठी फा ं ाची िनवड करत असताना या फा ं ा
एक वष वया या असा यात . तसेच खुंट व कलम फा ंदी यांचे वय व जाडीही साधारणत :
सारखीच असावी . कुंडी व मड याम य े लावल ेले एक वष वयाच े रोप ह ेसु ा ख ुंट हण ून
वापरतो तरी चालत े.
खुंट रोप ह े मातृवृ ा या जवळ आण यासाठी मात ृवृ ा या खाली मा ंडव तयार करावा
यावर ख ुंट झाडाच े मडके ठेवावे व खुंट रोप व मात ृवृ ा या कलम फा ंदी जवळ असाव ेत
यांनतर कलम फा ंदी व ख ुंट फांदी या ं या वर ५ स .मी. लांबीचा उभा व आडवा असा
छेद यावा मा ह े छेद सपाट व एकम ेकास सारख े असाव ेत. दो ही छ ेद घेतले या फा ं ा
एकमेका या छ ेदाजवळ आणून सोपटान े बांधून याव ेत यावर स ुतळीन े घ बा ंधावे या munotes.in
Page 86
ामीण िवकास
86 दो ही छ ेदाम य े अिजबात मोकळी फट ठ ेवू नये. असे रािह यान े या फा ंदया एकजीव
होणार नाहीत . खुंट झाडाला िनयिमत पाणी िद यान े २ ते ३ मिह याम य े या फा ं ा
एकजीव होतात . असे झा यावर कलम फा ंदीचा थोड ्या थोड ्याच िदवसा ं या अ ंतराने
छेदून कलम फा ंदीला ख ुंट झाडापास ून दूर करावी . यानंतर ख ुंट झाडाचा वरचा भाग
कापून टाकावा आिण क ेलेले भेटकलम सावलीम ये वाढवाव े. याची ६ मिह या ंपय त
काळजी यावी .
६) जीभली कलम -
हा भेट कलमाचाच एक कार आह े. खुंट फा ंदी व कलम फा ंदी या दो ही फा ं ाना
आकाराचा छ ेद देतात. या कलमाम य े एकम ेकांना जोडणारा विध णू पृ भागाच े तीन भाग
असतात . यामुळे या कलमाम य े खुंट फा ंदी व कलम फा ंदी हे फार लवकर एकजीव
होतात या प तीन े कलम कर यासाठी अिधक कौश य आ मसात करण े गरजेचे आहे.
तसेच ही थोडी िकचकट अशी क ृती आह े. यापुढे ही प त फार िस झाल ेली नाही ,
तसेच सा या भ ेट कलमाम य े यशि वताही १००% अस यान े िजभली कलमसार या
प तीचा वा पर फारसा क ेला जात नाही .
७) मूळ कलम -
या कलम काराम य े सव मुळांचा ख त हणून वापर करतात िक ंवा मुळां या छाट ्यांचा
वापर करीत असतात या म ूळ कलम प तीम य े ामु यान े िजबाली कलम कार या
प तीचा वापर करतात या प तीचा ब ेच ाि ट ंग अस ेही हणतात . या प तीचा वापर
खास क न फळझाडाची कलम े कर यासाठी क ेला जातो . भारताम य े या प तीचा
फारसा वापर क ेला जात नाही .
८) कोय कलम -
ही कलम प ती ाम ु यान े आंबा िपकाम य े वापरली जात े याम य े मातृवृ ाची ज ून अशी
िनरोगी काडी िज यावर चा ंगले फुगलेले डोळे आ हेत अशी काडी १० ते १५ स .मी.
लांबीची िनवडली जात े. या काडी या जाडी एवढीच जाडीची ख ुंट काडी िनवडतात .
कलम करावया या काडीस पाचरीसार या ५ ते ६ स .मी. लांबीचा घ ेतात. नंतर
खोडा या मधोमध त ेवढाच काप होऊन या कापाम य े काडीचा पाचर बसव ून घ
लाि टक प ीन े बांधून टाकतात . यासाठी पॉिलथीन प ी ही २ स .मी. ३० स .मी. ंदी
अशी असावी कलम बा ंध यान ंतर कलम झाल ेला जोड हा ला टीक या िपशवी म ये
िकंवा मड याम य े कोयीसह लावावा . अशा कार े तयार क ेलेले कलम ह े १० ते १५
िदवसा न ंतर कलम फा ंदीला पालवी फ ुटते. पालवी न फ ुट यास आिण कलम क ेलेली
फांदी वाळ यान ंतर कलम अयश वी झाल े असे समजाव े.
९) अंकुर कलम -
या प तीम य े ८ ते १० िदवसाअगोदर अ ंकुरले या रोपावर या प तीन े कलम करतात .
कलम कर यासाठी जोमदार वाढणार े लालसर , िपवळसर र ंगाचे रोप िनवडतात . या munotes.in
Page 87
फलो ानाची िविवध त ं े
87 कलम काराच े कलम कर यासाठी जी काडी िनवडली जात े यावर अवल ंबून आह े.
कलम कर यासाठी िनवडक अशा काड ्या या या . काडी ही ज ुनी व गद िहरवा र ंगाची
असावी काडी ही १० ते १५ स .मी. लांबीची यावी मा कलम फा ंदी/काडी या वर
असल ेला डोळा हा फ ुगलेला असावा . अंकुर कलम तयार करत असताना ६ ते ८ स .मी.
अंतरावर छाटावा व रािहल े या भागा या बरोबर म यावर उभा भाग ५ ते ६ स .मी. पय त
यावा . काडी या दो ही बाज ूला ५ ते ६ स .मी. तीरका काप देऊन काडीची पाचर
तयार करावी . नंतर पाचरीसारखी काडी छ ेद घेतले या ख ुंटाम य े सा या पॉिलथीन
प ीने घ बा ंधावी. कलम बा ंधत असताना दो ही भाग यवि थत ज ुळतील याची
खबरदारी यावी . कलम न ेहमी सावलीत ठ ेवून याला पाणी घालाव े. खुंटावर य ेणारी फ ूट
काढून सकाळी अशा प तीन े तार क ेलेले कलम ह े ३ आठवड ्यांत फुटते.
२) डोळे भ न अिभव ृ ी :
अिभव ृ ी या िविवध प तीम य े डोळे भ न अिभव ृ ी ही एक प ती आह े. ही प त
भेट कलम प तीप े ा वेगळी मह वाची अशी प त आह े. कलम कर यासाठी जी फा ंदी
िनवडल ेली असत े या कलम फा ंदीवरती ४ ते ५ डोळे असतात . मा डोळ े भ न
अिभव ृ ी प तीम य े एका व ेळेला एकच डोळा वापरला जात अस याम ुळे अिभव ृ ीसाठी
अनेक काड ्या उपल ध होत असतात . काड्यांची बचत होत े. डोळे भ न अिभव ृ ी
प तीम य े खुंट झाडाकड े फांदी यावी लागत नाही . डोळे भर या या ख ुंट झाडाकड े
डोळे सहजपण े नेता येतात. तसेच ते लांबपय त या अ ंतरावर न ेता येणे श य होत े हे
करत असताना मा डोळ े असल े या काड ्या या वाळणार िक ंवा सुकणार नाही याची
खबरदारी यावी लागत े. या प तीन े िलंबू झाड े, आंबा, बोर या झाडाम य े अिभव ृ ी
कता य ेते. या प तीन े कलम करत असताना झाडाची साल सहजपण े पुरेल असा
झाडवाढी या अव थ ेम ये डोळे काढता य ेतात. मा डोळ े भरत असताना ख ुंटे झाडाची
अव थाही साल स ुट यासारखी असावी . जेणेक न ख ुंटा या सालीम य े डोळा सहजपण े
बसवता य ेईल. डोळे कर या या प तीम य े डोळा भर णे ही सवा त चांगली चिलत
प त आह े. या प तीन े डोळे भर याम ुळे डोळे जग याच े माण े हे ९० ते १००% आहे.
या प तीम ुळे कोव या फा ं ावर डोळ े भ न ज ु या झाडा ंचे चांग या जाती पा ंतर
करणे श य होत े. या प तीम ुळे हणज ेच डोळ े भर याम ुळे खुंटास डो याचा संयोग
जा त चा ंग या कार े घडून येतो. यामुळे िनघाल े या नवीन फा ं ा या वा यान े मोडत
नाहीत , तसेच याव ेळेला कलम फा ं ाचा त ुटवडा असतो अशा व ेळेला भेट कलमाप े ा
डोळे क न कलम करण े सोयीच े व व त पडत असत े.
डोळे भर या या िविवध प ती :
अ) टी िकंवा िश ड प तीन े डोळे भरणे
ब) पॅच प तीन े डोळे भरण े
क) रग प तीन े डोळे भरण े
ड) लुट प तीन े डोळे भरण े munotes.in
Page 88
ामीण िवकास
88 इ) िचप प तीन े डोळे भरण े
ई) फोक ट प तीन े डोळे भरण े.
अ) टी िकंवा िश ड प तीन े डोळे भरण े -
या प तीम य े खुंट झाडावर डोळा भरत असताना ख ुंट झाडावर चा कूने ही आकाराचा
काप घ ेताना यान ंतर पा सली या जाडी या आकारा या फा ंदीवरील स ु े असल े या
पण चा ंगला फ ुगलेला डोळा घ ेतात तो िश ड प तीन े कलम फा ंदी क न काढ ून घेतात.
डो या या खाली अधा इंच खोलीवर डोळा काढतात हा डोळा फा ंदी या खाल या
भागासह पोहोच या नंतर खोडाचा भाग काढ ून टाकतात खोडावर ही आकाराचा काप
घेत यावर चाक ू या माग या बाज ूने खुंट फादीवरील साल स ैल करतात आिण िश ड
आकाराचा अ ंश साळीत बसिवतात न ंतर डोळा उघडा ठ ेवून डो या या वरचा व खालचा
भाग हा पॉिलथीन या प ्याचा वापर क न बा ंधून टाकतात . डोळा जग यावर ख ुंटा या
शेड्याकडचा भाग छाट ून टाकतात . असे खुंट यावर नवीन झाडाची िनिम ती होत े.
ब) पॅच प तीन े डोळे भरण े -
या प तीन े डोळे भर याची प त ही िश ड प तीन े डोळा कर यासारखीच आह े. या
प तीम य े डोळे काढ याची प त व डो याचा आकार या बाबीम य े फरक आह े. या
प तीम य े डोळा भर यासाठी जो डोळा काढल ेला असतो या डो याची साल ही
चौकोनी आकाराची असत े आिण या डो याची साल ही चौकोनी आकाराची असत े
आिण या ख ुंटावर हा डोळा बसवावयाचा आह े या ख ुंटाची सालही याच आकाराची व
मापाची काढण े गरजेचे आहे. खुंटावर या या जाग ेवर डो याच े िठगळ घ बसव ून याव े व
यानंतर ते काळजीप ूव क बांधून याव े.
ही प ती डोळा उिशरा फ ुटणारी तस ेच कलम कर याची कठीण प त आह े.
क) रग प तीन े डोळे भरण े -
पॅच प ती आिण रग प ती याम य े फारसा फरक नाही . या प तीम य े डो या या
सालीची स ंपूण गोल सालही कलम फा ंदीव न काढ ून घेतात आिण न ंतर ती साल
डो यासह ख ुंट फांदीवर तशीच आकाराची साल काढ ून टाकतात व साल काढल े या
िठकाणी कलम फा ंदी वरती साल बसव ून टाकतात . साधारण कमी जाडी या हणज े २ ते
२.१ स .मी. फांदीवर या प तीन े डोळे भरल े जातात . या प तीन े बोर या झाडावरती
डोळा बा ंधला जातो .
ड) लुट प तीन े डोळे भरण े -
ही प त प ॅच प ती या कारासारखी आह े. या प तीम य े खुंटाची गोल साल
काढतात . याच सारखी कलम फा ंदीवरील डोळ े असल ेली साल काढतात . ही आकारात
काढल ेली साल डो यासह ख ुंट झाडावर काप घ ेतले या भागावर बसिवतात . या munotes.in
Page 89
फलो ानाची िविवध त ं े
89 प तीत ख ुंटावरील सालही स ंपूण गोलाकार न काढता साली या कापा या खालील व
वरील भागास जोडणा या ख ुंटा या प रघास १/८ ंदीची सालीची प ी ठ ेवतात .
इ) िचप प तीन े डोळे भरण े -
या प तीचा उपयोग या कलम फा ंदी या डो याची साल सहजपण े सुटत नाही .
यावेळेस या प तीचा उपयोग करतात . या प तीत डोळा बा ंध यासाठी या २.५ स .मी.
पे ा जा त आसाची फा ंदी घ ेतली जात नाही . डो या खाल ून साली खाल या
लाकडाम य े थोडा छ ेद घेऊन चाक ूने डोळा कलम फा ंदी या लाकडासह व ेगळा क न
खुंट फांदीवर २ ते ३ स .मी. लांबीचा छ ेद घेऊन हा छ ेद साली खाल या लाकडात थोडा
िशरेल इत या खोल घ ेतला जातो . कलम फा ंदीसारखा छ ेद घेऊन तो भाग काढ ून याला
कलम फा ंदीचा डोळा बसिवतात . डोळा बा ंधताना मा िवश ेष काळजी घ ेणे, जेणेक न
विध णू पेशीजाळ हे सुकणार नाही . यानंतर अस े सोपटान े ि कंवा लाि टक प ीन े
बांधावे.
ई) फोरकट प तीन े डोळे भरण े -
या प तीन े डोळे भरण े ही प त खास क न आ ं या या अिभव ृ ीक रता िवकिसत
कर यात आली . या प तीत कलम फा ंदीतून या २.५ स .मी. लांबीचा १.२५ स .मी.
आकाराचा ला ंब असल े या सालीचा त ुकडा काढ ून घेतात ख ुंट झाडा या सालीवर २.५
स .मी. लांबी या एकम ेकास समा ंतर असा एकम ेकापास ून ५.५ अंतरावर दोन उ या िचरा
पाडा यात . या िचरा या मा यमावर आडवी िचर छ ेदून ती साल ल ब ू ावी . डो यासह
काढल े या सालीसह िठगळ हे या ख ुटावर तयार क ेले या ल ब या साली या जागी
बसवावा व तो ल बणारा सालीचा त ुकडा डो यावर झाकणासारखा बसवावा न ंतर
सोपटान े ब ांधून यावा एक मिह यान े तो उघड ून पाहाव े व डोळा िहरवा अस ेल तर
ल बता सालीचा त ुकडा काप ून टाकावा डोळा जाऊन िहरवा रािह यास ख ुंटा या
झाडाचा वरचा भाग काप ून टाकावा अस े के याने डोळा जोरदारपण े वाढतो . डोळा न
जग यास या जागी द ुसरा डोळा बसवावा .
३) दाब कलमान े अिभव ृ ी :
मातृवृ ा या फा ंदीस म ुळे फुटून तयार झाल ेले झाड हणज े दाब िक ंवा ुटी कलम होय .
मुळे फुट यान ंतर म ुळे फुटले या खोडा या भागात म ुळी िक ंवा दाब कलम अस े
हणतात . या कलम प तीम य े मातृवृ ा या कलम फा ं ास कलम कर याअगोदर
मु या फ ुटतात . कधी-कधी नैसिग क रीतीन े या म ु या फ ुटतात . यातून नवीन झाड
तयार होत े. छाटे प तीन े अिभव ृ ी करत असताना झाडापास ून कलम क े यानंतर
यांना मु या फ ुटतात . फांदीस म ु या फ ुट यासाठी साल काढण े यास खाचा पाडण े,
चाकूने छेद देणे िकंवा जाखक सारखा छ ेद देणे या सारख े सं कार कराव े लागतात अस े
के यानंतर स ं करण क ेले या भाग जिमनीम य े गाडून टाकावा हणज े या रका या
मु या फ ुटतात . munotes.in
Page 90
ामीण िवकास
90 या प तीच े मह व हणज े या वन पती छट ्यांनी सहजासहजी जत नाहीत या
वन पती त ुटी िकंवा दाब कलमानी सहज जतात . या कलमा या सव प ती सो या
असून या कोणालाही सहज वापरात आणता य ेतात. छाटे प तीन े अिभव ृ ी
कर याप े ा या प तीन े अिभव ृ ी करण े सोप े जात े. काही बाबतीत अगदी कमी
अवधीम य े या प तीत मोठ े झाड िमळत े मा या प तीम य े छाटे िकंवा डोळ े यापे ा
कमी झाड े िमळतात .
दाब कलमाच े िविवध कार :
अ) श डे दाब कलम
ब) दाब कलम
क) माऊट दाब कलम
ड) सफ टाइन दाब कलम
इ) चर दाब कलम
ई) गुटी कलम
अ) श डे दाब कलम -
या प तीन े कलम करत असताना मात ृवृ ा या फा ंदीचा श डा हा जिमनीम य े दाबून व
यास म ूळ फुटू देतात या क रता फा ंदीचे टोक ह े वाकव ून मा यमात गाडतात
मा यमा या स ंपका त आ याम ुळे फांदी या जिमनीतील टोकास म ु या फ ुटतात . युरोपीय
देशाम य े लॅकबेरी, मुज बेरीन, रासबेरी या प ती या अिभव ृ ीक रता वापर करतात .
आप याकड े या प ती चा वापरस ु ा केला जात नाही .
ब) दाब कलम -
या कलम प तीम य े एक वष वयाची साधारणत : पेि सली या आकाराची फा ंदी िनवड ून
ती जिमनीम य े गाडतात अस े करत असताना या फा ंदीवरील सव पाने काढून टाकतात .
या फा ंदी या खाल या भागास फा ंदी या टोकाकड या िदश ेने िजभलीसारखा छ ेद देतात.
तो छेद साधारण २.५ स .मी. ५ स .मी. लांबीचा असावा , छेद घेतलेला भाग उघडI
राहाव I हणून याम य े बारीक काडी घालावी . िजभलीसारखा छाट िदल या भाग
मा यमाम य े पु न टाकावा व यावर दगड ठ ेवतात. िजभळीचा भाग सतत मा यमाम य े
रािह याम ुळे आिण याला पाणी िद याम ुळे अशा प रि थतीत या भागास २ ते ३
मिह या ं या कालावधीत म ु या फ ुटतात . पावसा या या स ु वातीस या प तीन े कलम े
तयार करावीत . साधारणत : झाडांना जोरदार वाढ असत े व हव ेम ये आ ता असत े अशा
वेळीच या प तीन े कलम े तयार करावीत .
पे , िचकू, डािळंब, ा े अनेक शोभ े या व ेली जाई , चाफा यासार या िपका या
अितव ृ ीक रता या प तीचा वापर करता य ेतो. munotes.in
Page 91
फलो ानाची िविवध त ं े
91 या प तीन े कलम े तयार करत असताना मातीम य े पा याचा िनचरा होईल व मातीम य े
हवा ख ेळती राहील याची खबरदारी यावी .
फांदीला प ुरेशी म ुळे फुट यान ंतर फा ंदी मातृवृ ापास ून वेगळी करावी यासाठी थम
छोटा काप यावा न ंतर काही िदवसा ंनी याच जागी द ुसरा धाप छ ेदून मात ृवृ ापास ून
दाब कलम व ेगळे कराव े.
क) माऊट दाब कलम -
या प तीत झाड ह े जिमनी या थोड ्या उंचीवर काप ून काढतात . झाड स ु अव थ ेत
असताना याची छाटणी कर तात. काही िदवसा ंनी या झाडाला ध ुमारे फुटतात अशा
धुमारे फुटले या फा ं ां या तळाशी मातीचा िक ंवा मा यमा ंचा ढीग करतात . यामुळे
िनमा ण झाल े या या ध ुमा यांना मु या फ ुटतात . फुटलेले धुमारे माती या ग ुणधमा त
अस याम ुळे सूय काशा या अभावाम ुळे मुळया फुट यास मदत होईल . धुमारे हे कोवळ े
असताना साधारण या ंची उंची २० ते २५ स .मी. असताना ध ुमा या या म ुळाशी मातीचा
ढीग तयार करावा , मुळे फुटलेले धुमारे काढ यान ंतर पु हा नवीन फ ुटावे/ धुमारे येतात
अशा व ेळी पु हा मातीचा ढीग तयार करावा हणज े परत या ंना मु या फुटतात .
ड) सफ टाइन दाब कलम -
दाब कलमाचा हा कार आह े. या काराम य े झाडा ंची फा ंदी दोन -तीन िठकाणी मातीत
गाडतात यापास ून ३ ते ४ कलम े िमळत असतात . फांदीला या िठकाणी म ुळे फुटणे
आव यक आह ेत अशा िठकाणी िजभळीसारखा घाप यावा िक ंवा या फा ंदीवरील साल
काढून टाकावी . आिण ती फा ंदी गाडावी . मु या फ ुट या यान ंतर मात ृवृ ा या
फांदीपास ून ती कलम े अलग करावीत . या झाडा ं या फा ं ा ला ंब िमळतात अशा
झाडां या अिभव ृ ीक रता या प तीचा वापर करता य ेतो.
इ) चरदाब कलम -
या प तीम य े लहान चरा या तळाशी मात ृवृ ाची फा ंदी ३० ते ४५ अंतरावर ितरपी
लावतात . या चराम य े मातृवृ वाकव ून यावर माती घालतात . असे के यामुळे या
फांदीस म ु या फ ुटतात तस ेच गाडल े या नवीन फा ं ा/खोडांना फा ं ा फ ुटतात .
रोपवािटक ेम ये १ वष वय असल ेले मातृवृ ४५ ते ७५ स .मी. अंतरावर ३० ते ४५
अंशांचा कोन क न लावतात . यासाठी तयार क ेलेले च रे हे १२० ते १५० स .मी.
अंतरावर कराव ेत मात ृवृ हे ामु यान े ४५ ते स .मी. अंतरावर पिह या वष छाटाव ेत
नंतर मात ृवृ ाची वाढ होऊ ाव ेत अस े वाढिवल ेले मातृवृ हे चरास झाडान े वाकवह न
५ से.मी. खोलीवर दाब ून गाडाव ेत, यावर माती , भुसा व इतर मा यमा ंनी आ छादन
ावे. मातृवृ ा या आड या फा ं ापास ूनचे धुमारे हे तळ झाकल े जातील अशा रीतीन े
मा यमा या थराम य े खंदकात टाकाव ेत. पुढील वष ध ुमासावत टाकल ेली माती
काढावी अशा व ेळी धुमा-यां या तळाशी म ु या फ ुटले या असतात .
munotes.in
Page 92
ामीण िवकास
92 ई) गुटी कलम -
या कलम प तीन े कलम कर यासाठी १ वष वयाची रसदार फा ंदी िनवडावी . या
िठकाणी कलम बा ंधावयाच े आहे या िठकाणाची फा ंदीवरील पान े काढून टाकावीत . गुटी
बांध यासाठी जागा िनि त करत असताना श ड्यापास ून खाली साधारणत : ४५ ते ६०
स .मी. अंतरावर िनि त करावी कलम बा ंधावया या मात ृवृ ा या फा ंदीवरील साधारण
२.५ स .मी. लांबीची गोलाकार साल काढावी अथवा ग ुटी बा ंधावया या फा ंदीला छाट
घेतला तरी चालतो . झाडा या फा ंदीला चा ंग या कार े मु या य ेत नसतील तर या
िठकाणी सजीवका ंचा वापर करावा न ंतर या िठका णी ओलसर श ेवाळ गुंडाळून यावर
लाि टक कागद ग ुंडाळावा मा यान ंतर लाि टक कागदाची वरची -खालची टोक े
सुतळीन े घ बा ंधून टाकावीत . फांदीला म ु या फ ुट यान ंतर खाल ून हळ ूहळू छाट द ेऊन
मातृवृ ापास ून गुट्या अलग करा या . गुट्या कुंडीत अगर िपशवीत लावत असलात त र
काढून अथवा यान ंतरच लाि टक या िपश याम य े गुट्या असल ेली रोप े लावावीत .
४) परावत त खोड े व मुळापास ुन अिभव ृ ी :
परावत त खोड े व मुळापास ून अिभव ृ ी याम य े ामु यान े कंद, गड्डा, ंथीखोड , मुळ
खोड, आभासी क ंद यापास ून अिभव ृ ी केली जात े. वन पती चे हे अवयव हणज ेच खोड
व मूळचे प रवत त Modified भाग असतात . या भागाम य े िनसग त: अ न साठव याची
रचना क ेलेली आह े. अशा कारची रचना ही िनसगा ने खास अिभव ृ ीसाठीच क ेलेली
आहे. कंद आिण गड ्डे वेगळे करता या यात ून अिभव ृ ी करता य ेते. िवभ करणान े हे
अवयव व ेगळे काढता य ेतात. याच माण े परावत त अवयवा ंचे िवभाजन क न या
अवयवा ंचा वापर अिभव ृ ी करता य ेतो.
अ) कंदा ार े अिभव ृ ी
ब) गड्डा ार े अिभव ृ ी
क) ंथी खोडा या वापरान े अिभव ृ ी
ड) ंथी मु यापास ून अिभव ृ ी
इ) आभासी क ंदा ार े अिभव ृ ी.
अ) कंदा ार े अिभव ृ ी -
कंद हे परावत त खोड असत े. या खोडाभोवती जाड अस े मांसक श क असतात . या
श काम य े अ न साठिवल ेले असतात . या श का या ब ेग याम य े छोट े छोट े कंद
असतात . ही श क जिमनीम य े तयार होतात . या कंदा ार े अिभव ृ ी करत असताना ह े
कंदांना थोडा िव ाम द ेणे गरज ेचे असत े. सुमारे ४५ िदवस क ंदाना िव ाम िद यास
कंदापास ून उगवण मता चा ंगली िमळत े. ट्युिलप, डॅफोिडल , लीली, िनशीग ंध यांची
अिभव ृ ी या प तीन े केली जात े.
munotes.in
Page 93
फलो ानाची िविवध त ं े
93 ब) गड्डा ार े अिभव ृ ी -
गड्डा हे परावत त खोड असत े. या परावत त खोडाभोवती रोट कासारखी पान े असतात .
हे परावत त खोड अस याम ुळे लहान प ेरे असतात . या खोडाम य े वन पतीच े अ न
साठिवल ेले असत े. गड्या या वर या बाज ूस खोडाच े वेल असत े. या गड ्यात बगल अ ंकुर
असतात . तसेच जु या गड ्ड्यावर लहान -लहान गड ्डे असतात त े वेगळे क न याचा
वापर लागवडीसाठी केला जातो . या गड ्ड्याची लागवड क े यानंतर १ ते २ वष
जिमनीम य े वाढ यान ंतर याला फ ुले येतात. काही िपकाम य े छोटे असतील तर या
गड्याचे तुकडे क न या त ुकड्याचा वापर अिभव ृ ीसाठी करतात . उदा. गॅडीओली
तसेच केळी या घडIची सु ा तुकडे क न वापर अिभव ृ ीक रता क न घ ेणे मा त ुकडे
केले या गड ्यानंतर बुरशीनाशक पावडर लावण े गरजेचे असत े.
क) ंथी खोडा या वापरान े अिभव ृ ी -
ंथीखोड हणज े जिमनीम य े वाढणार े परावत त खोड होय . या परावत त खोडाम य े
अ न साठा क ेलेला असतो . यामुळे मांसल असत े. खोडाला असणार े सव अवयव ह े ंथी
खोडाला असतात . ंथी खोडा या वरती असल ेले डोळे हणज े पेरे असतात . ंथी
खोडाची अिभव ृ ी करताना या खोडावर आल ेले डोळे ठेवून या ंथी खोडाच े िवभाजन
करतात . सुमारे ३० ते ५० ॅम वजनाच े तुकडे करण े आव यक व या माण े तुकड्यास
एकतरी डो ळा असावा .
बटाटा िपकाम य े या प तीन े अिभव ृ ी करतात . बटाट्याचे केलेले तुकडे हे १५.५
तापमानात साठव ून ठेवणे. यासाठी अ ता ही ९०% असावी ज ेणे क न ह े तुकडे २ ते ३
िदवस साठिव याम ुळे या यावर स ुबरायझोरान होत े. यामुळे यांचा बुरशी पास ून बचाव
होतो. कॅिलिडयमची अिभव ृ ी या प तीन े होणे.
ड) ंथी मु यापास ून अिभव ृ ी -
काही वन पती म ु या ंथील म ु याम य े अ नाचा साठा असतो . या ंथील म ु या
य ात मा म ुळांचा गुणधम असल े या असतात . या मु याना पेरे नसतात . मा
यावर क ेसाळ मु या असतात .
ंथीक म ु यापास ून अिभव ृ ी करत असताना याची िवभागणी क न लागवड करतात .
आप याकड े रताळ े, डेिलया, शोभे या पानाच े ट्युबरस िबगोिनया या ंचे अिभव ृ ी या
प तीन े केली जात े.
इ) मूळ खोडा ार े अिभव ृ ी -
मूळ खोड ह े ब-यांच वेळा जिमनीत समा ंतर वाढत राहत े तसेच ते काही व ेळा जिमनी या
आतम य े सु ा वाढत असत े. मूळ खोड ह े अ ंद असत े. यावर आख ूड अस े पेरे
असतात . अिभव ृ ी करत असताना म ूळ खोडाच े िवभाजन करतात आिण याचा वापर munotes.in
Page 94
ामीण िवकास
94 अिभव ृ ीकरीता करतात . उदा. बांबू कद ळी आल े या िपका ंची अिभव ृ ी ही या प तीन े
केली जात े.
ई) आभा सी कंदा ार े अिभव ृ ी -
आभासी क ंद हणज े काही वन पतीम य े अ नसाठा असल ेले अवयव असतात . या
अवयवा ंचा उपयोग अिभव ृ ीसाठी क ेला जातो . आकोडची अिभव ृ ी करीत असताना
ियपका ंचे काही अवयव ह े आभासी क ंद असतात . ते खोडाच ेच भाग फ ुटलेले असतात .
यासाठी आभासी क ंदाचे िवभाजन क ेले जाते. मा ह े करत असतात ह े आभासी क ंद
सु ाव थ ेत असत े वेळीच कराव े.
६.४ वा याय
१) अिभव ृ ी या िविवध प ती िवशद करा .
२) कलम कर याच े िविवध कार प करा .
६.५ संदभ सूची
१) फळबाग त व े आिण प ती अ . य.पाटील कॉ टीन टल काशन प ुणे १९९३ .
२) रोपवा िटका स ंगोपन अ . य.पाटील , कॉ टीन टल काशन प ुणे १९८४ .
munotes.in
Page 95
95 ७
फलो ान िवकासासाठी शासक य योजना
घटक रचना
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ फलो ान काय मािवषयी मािहती
७.३ वा याय
७.० उि े
फलो ान काय मािवषयी मािहती अ यासण े.
७.१ तावना
महारा शासना या िविवध योजना काया ि वत अस ून याम य े फलो ान िवकासासाठी
शासनान े एक मह वाका ं ी योजना राबिवली आह े.
कोरडवाह जिमनीवर फळश ेतीला ो साहन द े यासाठी या योजन ेची अ ंमलबजावणी
खास क न क ेली आह े. महारा रा यान े आप या रा याम य े असल े या जिमनीची
गुण वैिश ्ये ल ात घेतली अस ून पडणा या पावसाच े माण कमी भा ंडवली खचा चा
िवचार क ेला अस ून आ ंबा, काजू, फणस , सीताफळ , सं ी, मोसंबी, िचकू, पे , बोर
यांसार या फळा ं या श ेती िवकासासाठी १९९० -९१ पासून स ंपूण रा यात
राबिव यासाठी हा मह वाका ं ी काय म स ु केला.
या काय मा या अ ंमलबजावणीम ुळे रा यातील कोरडवाह श ेतीवरचा भार हलका होणार
आहे. तसेच असल े या श ेतीला िनवारा िमळणार आह े. रा याम य े असल ेले शेतकरी ज े
फ कोरडवाह श ेतीवर अवल ंबून आह ेत अशा श ेतक या ंची आिथ क ि थती स ुधारणार
आहे. याचबरोबर ामीण भागाचा िवकास हो ऊन पया वरणाचा िनि त समतोल साधला
जाईल .
७.२ फलो ान काय मािवषयी मािहती
रा याम य े असल े या अ य प व लहान भ ूधारका ंसाठी ज े कोरडवाह श ेतीवर प ूण पणे
अवल ंबून आह ेत अशासाठी हा काय म राबिवला जाणार आह े. काय मा चा लाभाथ
हणून आिदवासी आिण अन ुसूिचत जातीच े शेतकरी व नवबौ जाती या श ेतक या ंचा munotes.in
Page 96
ामीण जीवन
96 अ मान े िवचार क ेला जाणार आह े. १० गुंठ्यापास ून ते २५ एकर श ेती असल े या
लहान -मोठ्या श ेतक या ंना या योजन ेचा फायदा घ ेता य ेतो. मा अ नधा न
उ पादनासाठी वापरात असल े या जिमनी वर योजन ेअंतग त करावयाची फळव ृ ांची
लागवड करता य ेत नाही . या योजन ेचा फायदा घ े यासाठी हणज ेच या योजन ेअंतग त
लागवड करावयाची असल े यास श ेत जमीन एकाप े ा जा त खात ेदारां या नावावर
अस यास या खात ेदारांची स ंमती घ ेणे आव यक आह े. योजन ेसाठी कागदप े सादर
करत असताना गाव नम ुना . ७/१२ व ८ अ तस ेच खात ेदाराच े हमीप सादर करण े
अग याच े आहे.
या योजन ेचा फायदा ामपंचायत िव त काय ाखालील स ं था, सहकारी न दणीस ं था
यांना घेता येईल. सहकारी साखर कारखान े व सूतिगर याना वगळ यात आल े आहे.
फलो ान योजन ेअंतग त समािव क ेले या फळझाडा ंची नाव े - आंबा, काजू, िचकू,
नारळ, फणस , सं ी, मोसंबी, पपई, पे , डािळंब, अंजीर, िचंच, सीताफळ , रामफळ ,
आवळा , कवट, बोर, जांभूळ, चारोळी , कोकतसेच सम, िलची इ .
पडणा या पावसाच े माण , रा याम य े असल े या जिमनीच े कार अशा स व कार या
हवामानाम य े येणा या फळा ं या जात चा समाव ेश या योजन ेम ये कर यात आला आह े.
या योजन ेचा मु य उ ेश रा या या ामीण भागाम य े या श ेतक या ंना पूण वेळ रोजगार
उपल ध होत नाही , अशांना वय ंम रोजगार उपल ध क न द ेणे हा आह े. हा उ ेश
सा य हो यासाठी या योजन ेची सा ंगड रोजगार हमी यो जनेसाठी घाल यात आली आह े.
ामीण भागातील अन ुसूिचत जाती , अनुसूिचत जमाती , िवभ जाती , अ य प -अ प
भूधारक या ंना मोठ ्या माणावर फायदा हावा यासाठी िवश ेष य न कर यात य ेतात.
https://www.cottonplant.co.in
योजन ेअंतग त िमळणा या अन ुदानाच े माण :
फलो पादन वाढीसाठी राबिव या जाणा या या योजन ेसाठी अन ुसूिचत जाती , अनुसूिचत
जमाती , नवबौ व िवम ु भट या जमाती तस ेच अ य प , अ प व म यम श ेतकरी या ंना
तसेच ामप ंचायती व िव त काय ाखाली या स ं थांची न दणी झाली आह े, अशा
न दणीक ृत सरकारी सं थांना १००% अनुदान िदल े जात े. मा मोठ ्या भ ूधारक
शेतक या ंना एक ूण खचा या ७५% अनुदान िदल े जाते. munotes.in
Page 97
फलो ान िवकासासाठी शासक य योजना
97 अनुसूिचत जाती , अनुसूिचत जमाती व नवबौ व भट या जमाती या श ेतक यां या
जिमनीवर तस ेच अ य प व अ प भूधारक श ेतक या ं या जिमनीवर १००% अनुदान
राबिवल े जाईल . लागवडीसाठी आव यक ती कलम े, रोपे, खते, औषध े शेतक यास
पुरिवली जातील . झाडे लावण े, झाडांना पुरण घालण े, पाणी द ेणे, कुंपण करण े व आतील
मशागती या मज ुरीची िक ंमत ही १००% अनुदानान े भागिवली जाईल . लागवडीपास ून
तीन वषा म ये ट याट या ने हणज ेच पिह या वष ५०%, दुस या वष २५% आिण
ितस या वष २५% अनुदान एक ूण खचा वरील अनुदानाची र कम श ेतक या ंना अदा
केली जाईल .
ही योजना इतर श ेतक या ं या श ेतावरही राबवली जाईल मा मज ुरीपोटी होणारा खच हा
१००% दे यात य ेईल तस ेच सािह य साम ीवरील एक ूण खचा या ७५% अनुदान
दे यात येईल. मा ितस या ट याम य े दे यात य ेणारे अनुदान ह े शेतक या या श ेतावर
लाव यात आल े या रोपा ं या िजव ंत राह यावर व वाढीवर अवल ंबून राहील . या
पाठीमागील भ ूिमका हणज े अशा कार े शासना या सहकाया ने लागवड क रत असताना
शेतक यान े वत : रोपे लागवड क न या रोपा ंचे पालनपोषण कराव े. अशी अप े ा
ठेव यात आली आह े. मा श ेतक याला श ेतावर रोपाची लागवड क े यानंतर श ेतक यान े
शेवट या दोन वषा म ये लागवडीकड े दुल करण े आिण लावल े या झाडा ंची मर तूक
झा यास , तर या ला गवडीवर कर यात आल े या अन ुदान खच हा या याकड ून वस ूल
कर यात य ेणार आह े.
लागवडीसाठी या अटी : या योजन े या लागवडीसाठी लाभाथ वर काही मह वा या
जबाबदा या सोपिव यात आ या आह ेत या प ुढील माण े –
अ) लागवड करायची जमीन ही लाभाथ या नाव े असली पािहज े.
आ) लाभाथ वत : या योजन ेम ये लागवडीपास ून सहभागी होणार अस याच े
संमतीप क याने देणे अ याव यक आह े.
इ) शासनान े ठरवून िदल ेली खच माणक े ही लाभाथ ला मा य अस ून िनि त क ेले या
खचा पे ा अिधक खच झा यास याची जबादारी ही लाभाथ वत : या खचा त
करणा र आह े.
ई) लाभाथ श ेतक यांने आपण आिण आप या कुटुंबातील काय म य रोजगार हमी
योजन ेअंतग त मािणत मज ूर घोिषत कराव े लागेल. तसेच वत : या श ेतावरील काम
थम ाधा यान े अगोदर पार पाडाव े लागेल व इतर काम े नंतर वीकारता य ेतील.
उ) शेतक यांस आप या श ेतजिम नीम य े कलम लागवड करावी लाग ेल. शेता या
बांधावर लागवड या योजन ेअंतग त करता य ेणार नाही .
munotes.in
Page 98
ामीण जीवन
98 ऊ) या योजन ेअंतग त लागवडीची सव पूव हंगामी काम े, खड्डे खोदण े, झाडाची लागवड ,
झाडांना पाणी द ेणे, झाडांना खत े घालण े, झाडांवर क टकनाशक े फवारण े, झाडांचे
संर ण करण े इ. कामे लाभाथ न े वत: करायची आह ेत.
ऋ) अनुदानाची र कम ही लाभाथ या नाव े बँकेत जमा होणारी अस यान े यान े रा ीय
बँकेत आपली नाव े खाते उघड याची आव यकता आह े.
ऌ) योजना राबिव यासाठी लाभधारकान े सहकाय केले नाही तर योजना राबिव यासाठी
झालेला खच याजासह लाभ धारका कडून वस ूल केला जाईल . तसेच याप ुढे याला
कोण याही कारच े अनुदान करणार नाही .
लाभाथ स ं थे या जबाबदा या :
अ) लाभाथ स ं था या ामपंचायतीन े या काय माम य े सहभाग घ े याकरता िविहत
नमु यात ठराव क न घ ेणे गरजेचे आहे.
आ) सहकारी स ं थेचे अ य आिण स िचव, ामपंचायतीच े सरप ंच व ामस ेवक या ंनी
या या वा रीन े करारनामा क न यावा .
इ) लाभाथ स ं थेने लागवडीसाठी आव यक ती कागदप े जमा करायची अस ून या ंनी
अहवाल तयार क न यावयाचा आह े. तसेच कामा या माणात वषा तून २ वेळा
संबंिधत यं णने क न िनरी ण क न घ ेऊन अन ुदान अदा द े यात येईल.
ई) लागवडीचा काय म अयश वी झा यास सव र कम याजासह स ं थेकडून वस ुल
कर यात य ेईल.
योजना राबिव याची प त :
फळबाग लागवडीचा हा काय म क ृषी संचालनालयातफ िश ण व भ ेट योजना , जल
संधारण , संचालनातफ त सेच फलउ पा दन स ंचालनालयातफ संयु री या राबिवला
जात आह े. या काय मासाठी लागणारी रोप े ही फलउ पादन िवकास क ृषी िव ापीठ े
न दणीक ृत खाजगी रोपवािटका या ं यामाफ त पुरिवली जातात . तर खतासाठी व
औषधासाठी माणप ह े कृषी उ पादन िवभागाकड ून िदल े जाते.
हा काय म शेतक-यां या शेतावर राबवताना प ुढील कारची काय वाही क ेली जात े.
अ) फलझाडा या लागवडीचा काय म राबिव यासाठी सव थम श ेतक याची प ूव संमती
घेतली जाईल .
आ) शेतक याची स ंमती घ ेत यान ंतर लागवड क पाचा तपशील एक ूण लागवड े या
लागवड े ाचा ७/१२ व ८ अ चा उतारा इ . गो चा ाम ु यान े िवचार क ेला
जाईल . munotes.in
Page 99
फलो ान िवकासासाठी शासक य योजना
99 इ) या काय मा या खचा ला ता ंि क मा यता म ुख कृषी अिधकारी िश ण व भ ेट
योजना (िव तार ) िवभागीय म ृदसंधारण अिधकारी (मृदसंधारण) व िज हा फलो ान
उपसंचालक ह े देतील िज हािधकारी ह े शासक य मा यता देतील. तर िवभागीय
वरील क ृषी सहस ंचालक (िव तार ) कृषी अिधकारी फलो ान ह े या या िवभागातील
काय मावर शासक य व ता ंि क िनय ं ण ठेवतील .
७.३ वा याय
१) महारा शासना या फळबाग लागवड योजन े िवषयी मािहती िलहा .
७.४ संदभ सूची
१) कृषी यवसाय , भोसले, काटे, दामजी , फडके काशन िडस बर २००९.
munotes.in
Page 100
100 ८
वनांची संक पना , व प आिण कार
घटक रचना
८.० उि े.
८.१ तावना .
८.२ वनांची संक पना .
८.३ वनांचे व प .
८.४ वनांचे कार .
८.५ सारांश.
८.६ दीघ री .
८.० उि े
१) वनां या िविवध स ंक पना समजव ून घेणे.
२) वनां या व पा चा अ यास करण े.
३) भारतातील वना ंचे िविवध कार जाण ून घेणे.
८.१ तावना
पया वरण स ंतुलना या ीन े जंगलाच े अन यसाधारण मह व आह े. लाकूड, कागद , खैर,
िडंक, का या , मध, लाख उपल ध तस ेच जिमनीची ध ूप थांबिवणे व पुरावर िनय ं ण
ठेवणे याम य े जंगलाचा फारच मो ठा वाटा असतो . भारतात एक ूण २३% भूभागावर
जंगल आह े. वनांचा मानवी समाज यव थI आिण अथ यव थ ेशी नेमका काय स ंबंध आह े
आिण वन े ही मानवी िहतस ंबंधाशी कशा तह ने िनगिडत आह ेत हे समजाव ून घेणे
आव यक आह े. वने ही एक बह मोल न ैसिग क देणगी आह े. जगा या इितहा सात या या
िठकाणी ज ंगलाचा स ंहार झाला या या िठकाणी मानवी अि त वाला धोका िनमा ण
झा याची व या द ेशातील मानवी स ं कृती न झा याची उदाहरण े आहेत.
८.२ वनांची संक पना
सव साधारणपण े व न, जंगल िक ंवा अर य हटल े क , दाटीन े वाढल े या झाडा ंचे िच
आप यासमो र उभ े राहत े. मा दाटीन े वाढणारी झाड े जर एखा ा बाग ेत असतील तर munotes.in
Page 101
वनांची संक पना ,
व प आिण कार
101 याला कोणी वन स ंबोधत नाही . कारण तक शु व शा ीय ि कोनात ून िवचार क ेला
तर वन े आिण झाड े यां या पर पर स ंबंधावर आधारल े या झाडा या सव सामा य
क पनेबाबत काही िनमा ण होतात . केवळ झाड े अस याचा िनकषच वनांचे अि त व
िस करीत असतील तर नवीन झाडा ंची लागवड कर यासाठी ज ुनी झाड े कापून िकंवा
मुळातच झाड े नसल े या पर ंतु जंगलान े यापल े या जागा या ंना वन हणता य ेईल का?
अशा कार या श ंका िनमा ण होतात . पूव या काळात व स याही िनरिन रा या द ेशात
वन या श दाचा वापर करताना झाडा ं या अि त वाला कमी -अिधक मह व िदल े आहे.
ि टनमधील ाचीन काय ात तस ेच भारतातील काही स ं थानात राजा ंसाठी िशकार
कर यासाठी राख ून ठेवले या सव देशांना 'वन' असे हणत असत.
इं जीत Forest श द हा Fores या लॅिटन श दापास ून आला आह े. याचा अथ बाहेरचे,
यातील बाह ेरचे हणज े गाव सीमेबाहेर जो भू-भाग आह े तो भू-भाग.
'वन' या अथा ने वापर यात य ेणारी ज ंगल ही स ं ा भारतीय भाष ेत जशी ढ आह े तशीच
ती इं जी भाष ेतही आह े. मा इ ं जी भाष ेत केवळ अिनय ंि तपण े वाढत असणा या
नैसिग क वन पती गटा ंनाच जंगल हण ून संबोधल े जाते आिण जाणीवप ूव क यव थापन
असणा या वना ंचा उ ल ेख या भाष ेत Forest या श दान े केला जातो . यव थापना या
आिण शासना या सोयीसाठी मोठमोठ े वृ िवरिहत भ ू देश यवहारात वना ंत समािव
केलेले असल े तरीही वना ंचे वैिश ्यपूण मूलभूत व सव क व प दश िवणारी अशी
या या ठरवण े शासना या ीन े आव यक आह े. अशा कारची एक चिलत आिण
बह मा य या या प ुढील माण े सांगता य ेईल. या भ ूभागात मोठी झाड े ामु यान े
आढळतात अशा व ृ , वेली, वन पती ग टांनी आ छादल े या िव त ृत भू- े ाला 'वन'
असे समजतात .
या या य ेम ये फ झाडा ं याच अि त वाला मह व िदल ेले नाही , तर झाड े हा एक ूण
वन पती गटा ंतील एक म ुख घटक अस याला मह व िदल े आहे. तसेच अशा वन पती
गटाने यापल ेला द ेश िव त ृत अस यावरही भर िदला आह े. यामुळे वनांची पया वरण
िवषयक प रणामकारक व ैिश ्ये ल ात य ेतील. वनांचे शा ीय व प ल ात घ ेत यास
हेही प होत े क , बगीचे ि कंवा मळ े, शहरातील उ ान े र या या कड ेला लावल ेली
झाडे यांचा समाव ेश वनात होऊ शकत नाही .
तथािप अलीकड े 'वन' या श दाचा अथ फार यापक ि कोनात ून केला जातो . वनाम य े
अनेक कारच े वृ , झुडुपे, वेली व इतर वन पती , ाणी, जीवज ंतू या सजीव गो ी
याच माण े माती , दगड, रासायिनक य े, पाऊस , पाणी, वीज, काश अशा िनज व
गो ीचाही अंतभा व केला जातो .
व यजीव (संर ण) अिधिनयम , १९७२ या अिधिनयमान ुसार (िद. ९ स ट .१९७२)
' ाणी' यात जल थल वासी प ी , ाणी आिण सरपटणार े ाणी आिण या ंची िप ल े
आिण प ी व सरपटणार े ाणी तस ेच या ं या अ ंड्याचाही समाव ेश होतो . वनात
राहणा या ा िजवा ंचे र ण कर याची जबा बदारी पार पाडण े िजिकरीच े होत आह े. munotes.in
Page 102
ामीण िवकास
102 शेकडो वष िनसग त: जंगल ह े एका िविश िठकाणी ि थर झाल ेले असत े. वन हे नैसिग क
उ पादनाच े एक मौ यवान साधन आह े.
नवीन वन े थािपत करण े आिण याच े व न ैसिग क वना ंचे संशोधन करण े, यां या
िवकास व िनरिनरा या उि ा ंसाठी या ंचे कुशलतेने यव थापन करणे या संबंधीचे ान
व तं या ंचाच समाव ेश असल े या शा ाला वनिव ान अस े हणतात . इतर
शा ा माण ेच वनिव ानाची घडण िनरी णा या योगा ार े ा झाल ेले िन कष
तपास ून व यास ंबंधीचे िस ा ंत आिण िनयम या ंची पर पर स ुसंगत मा ंडणी क न
या या कर यात आल ेली आह े. वनिव ानाला वनशा वनिव ा िक ंवा विनक अस े
हणतात . ख या अथा ने वनीकरण ही एक आध ुिनक त ं णाली आह े. वनांचे शा श ु
प तीन े यव थापन क न या ंचा िवकास घडव ून आण यासाठी िशि त त ं ानाची
आव यकता असत े. हणून बह त ेक देश वनिव ानाच े िश ण द ेणा या स ं था िक ंवा
िव ापीठातील अ यास म अि त वात आल े. याच माण े िव ाना या िवकासासाठी
वनसंशोधन वन यव था या ंनाही त ं युगात मह वाच े थान आह े.
८.३ वनांचे व प
भारतात १९८८ या रा ीय वन धोरणान ुसार, देशा या भौगोिलक े फळा या ३३%
वन आिण व ृ लागवड कर याच े उि िनि त क ेले आहे.
महारा रा या या े फळा या २१% तर द ेशा या े फळा या ८% जंगल आह े.
भारतात एक ूण २३% भूभागावर ज ंगल आह े.
संयु रा स ंघा या अ न व क ृषी सं थेने (FAQ) केले या अ ंदाजान ुसार २०१० म ये
जगात ४.०३ अ ज ह े टर जमीन ज ंगलाखाली होती .
वनसंवध नाचे मह व ल ात आ याम ुळे यां या क लीच े माण ग े या दशकापास ून ५.२
दशल ह े टर एवढ े कमी झाल े आहे. आधी ह े माण ८.३ दलल ह े टर एवढ े होते.
चीन व भारतासार या मोठ ्या देशात २००० ते २०१० या काळात वना ंचे माण वाढल े
आहे.
चीनम य े हे वाढीच े माण ितवष १.६% तर भारतात ०.५% इतके आहे.
वीडनम य े सवा िधक वनस ंवध न (६८.७%) होते तर नायज े रयाम य े सवा िधक वन े
तोडली जातात . या देशात आता फ एकदशा ंश भूमीवर ज ंगल उरल े आहे.
भारतातील काही म ुख रा य े व क शािसत द ेशातील वना ंची ट क ेवारी –
रा यवना ंचे े फळ (चौ. िकमी) ट केवारीत माण -
आ द ेश - ६३, ८१४, २३.२०
अ णाचल द ेश - ५१, ५४०, ६१.५५ munotes.in
Page 103
वनांची संक पना ,
व प आिण कार
103 छ ीसगड - ५९,७७२ , ४४.२१
िद ली - ८५,५.७३
िबहार - ६४,७३६.८७
िहमाचल द ेश - ३७,०३३ , ६६.५२
म य द ेश - ९४,६८९ , ३०.७२
महारा - ६१,९३९,२०.१३
िमझोरम - १६,७१७,७९.३०
अंदमान आिण िनकोबार - ७१,७१८६.९३
(संदभ : भारतीय वन खा याचा २००९ चा अहवा ल)
जंगले ही 'जगाची फ ु फुसे' आहेत.
महारा ात २०% वन े आह े. नागपूर िवभागात रा या या ३८% वन े आह े.
देशा या वन े ाचा ८% भाग महारा ात आह े. वृ रोपण व वनस ंवध नाम य े उ म काय
करणा या स ं था व य ना ो सहना मक वन ी प ुर कार महारा शासनातफ िदला
जातो. महारा ात सवा त जा त वन े असल ेला िज हा - गडिचरोली (२१%)
महारा ातील िज ा ंत सवा त कमी वन उ मानाबाद िज ात आह े. सागाची वन े
ामु यान े चं पूर, गडिचरोली , ठाणे, अमरावती , यवतमाळ िज ा ंत आह ेत.
वना या या य ेव न आपणा ंस वनातील अ य िजवा ंिवषयी मािहती असण े गरजेचे आहे.
महारा ा या स ंदभा त िवचार करावयाचा झा यास महारा ातील व य ाणी जीवन
अितशय सम ृ आह े. येथे व य ा या ं या ८५ जाती, सरपटणा या ा या ं या ८७
जाती, प यां या ४९७ जाती, क टका ं या २५,००० पे ा अिधक जाती सापडतात .
१०० वषा पूव सोलाप ूर व उ मानाबाद िज ा यित र सव िज ा ंम ये वाघ सापडत
असत . आता मा च ं पूर, भंडारा, मेळघाटच े राखीव ज ंगल व दि ण कोकण सोड ून इतर
िठकाणाह न वाघाच े उ चाटन झाल े आहे. िबबटे भरपूर नसल े तरीही अध ूनमधून या ंचे
अि त व जाणवत े. घाटावरील तस ेच चं पूर, भंडा या या ज ंगलाम य े व य ाणीजीवन
अजूनही तग ध न आह े. या ज ंगलाम य े सांबर, िचतळ , नीलगाय , चौिशंगा, िपसोरा ,
अ वल े, तरस, सायाळ इ यादी ाणी िदसतात .
न व द ुिम ळ होणा या ा यांना वाचिव यासाठी शासनान े काही जंगलांचे प े अभयार य े
हणून राख ून ठेवली आह ेत. या ज ंगलात िशका याला ब ंदी असत े. शासना या वन
संर ण व स ंवध न मोिहम ेचा हा एक उप म आह े.
munotes.in
Page 104
ामीण िवकास
104 खिनजस ंप ी :
रा या या एक ूण े फळाप ैक स ुमारे १२.३३% े खिनजय ु आह े. देशा या खिनज
उ पादनात महारा ाचा वाटा स ुमारे ३.३% या आसपास आह े. बॉ साईट , मँगनीज ,
कोळसा , लोह खिनज , चुनखडीचा दगड , डोलोमाईट , िसिलका , ोमाईट , ऑकर ही
मुबलक माणात सापडणारी खिनज े तर इ म ेनाईट, कॉनई डम ्, िज सम ्, अ क ,
वॅराइटस ्, ॲ वे टॉस , वाळू, टंग टन , सोने, िकमती खड े इ यादी मया िदत माणावर
िमळणार इतर खिनज े आहेत. ही मु यत: र नािगरी , िसंधुदुग , नागपूर, चं पूर, भंडारा व
यवतमाळ िज ा ंत िमळतात .
आपली गती तपासा :
: वनां या िविवध स ंक पना सा ंगा.
८.४ वनांचे कार
तावना :
भू देशाचा िव तार आिण सम ु सपाटीपास ूनची उ ंची याबाबत या यापक क ाम ुळे
आप या द ेशातील वना ंत अन ेक कारच े वैिव य िदस ून येते. भूरचना जिमनीचा कार ,
हवामान आिण िवश ेषत: मानवी ह त ेप या घटका ंचा स ंयु भावान ुसार आप या
कडील वना ंचे अि त व व स यि थ ती िनि त झाली आह े. स या वना ंचे अि त व ह े
ड गराळ भागात िटक ून असल ेले मोठ्या माणात िदसत े.
वनांचे कार :
भारतीय वन अिधिनयम १९२७ नुसार वना ंचे संर ण कर यासाठी वना ंची तीन कारा ंत
वग वारी क ेली आह े.
१) आरि त वन े (Reserved Forests)
२) संरि त वन े (Prot ected Forests)
३) अवग य वन े (Un-alloted Forests)
आरि त वनाम य े लोका ंना कोणत ेही ह क िदल ेले नसतात . परंतु काही सवलती िद या
जाऊ शकतात . संरि त वना ं या बाबतीत सव ह क व सवलती लाग ू असतात . संरि त
वने पूव या काळी राज े राजवाड े, जमीनदार या ं या मालक ची होती.
या दोन वन कारा ं िशवाय तर वन े 'अवग क ृत वने' हणून गणली जातात .
अलीकडील आकड ेवारीन ुसार भारतातील ६७८.३३ ल ह े टर (६.७८.३३३ चौ.
िक.मी.) हणज े देशातील एक ूण भौगोिलक े ा या २०.६४ ट के े वन या आह े.
याला अितघनदाट वन े हणता य ेईल अस े े ५१,२८५ चौ.िक.मी. हणज े देशा या munotes.in
Page 105
वनांची संक पना ,
व प आिण कार
105 एकूण भौगोिलक े ा या १.५६% असून तुलनेने कमी घनदाट वन े ३.३९.२७९
चौ.िक.मी. हणज े ए कूण भौगोिलक े ा या १०.३२% आहे. मु वन द ेश
२.८७,६६९ चौ.िक.मी. हणज े ८.७६% आहे. मॅ ो ह वना ंचा द ेश एक ूण भौगो िलक
े ा या ०.१४% असून झाडा -झुडपाखालील िकरकोळ वन द ेश ३.०४% आहे.
थूलमानान े पज यमाना या फरकान ुसार वन रचन ेत प बदल आढळतात . हणून
त ा ंनी वना ंचे वग करण करताना ाम ु यान े हवामान िनदश क संबोधने वापरली
आहेत. यानुसार भारतीय वना ंचे पुढील माणे मु य वन कार पडतात .
अ) सदाह रत पज य वन े
ब) अध सदाह रत वन े
क) आ सदापण (पानगळीची वन े)
ड) कोरडी सदापण वन े
इ) काटेरी वन े
फ) समशीतो णीय वन े -
अ) सदाह रत पज य वन े -
जागितक वन कारा ंपैक 'िवषुववृ ीय पज यवन े' या कारात या वना ंची गणना होत े.
देशातील एक ूण वन े ाचा फार लहान भाग हा या कारचा आह े. मु यत: केरळ व
कना टकातील पि म घाटाचा द ेश ईशा य भारतातील आसाम , नागाल ँड हे ड गराळ
देश आिण अ ंदमान-िनकोबार ीपसम ूह यांत ही वन े आढळतात . येथील सरासरी
पज यमान स ुमारे २५०० िमिलिलटर िक ंवा याह न अिधक असत े आिण वष भर हव ेत
उ णता व दमटपणा जाणवतो . वनांची अन ेक तरीय रचना िनरिनरा या जात या झाड े,
झुडपे, वेली, बांबू, वेत, गवते, पॅरासाइटस या ं या िवप ुलतेतून जाणवत े. तसेच अन ेक
कार या व यपश ुप ी व क टका ंची ही मह वाची ि य थान े आ ह ेत. या वनात
आढळणा या म ु य व ृ जातीत महो गनी, एबनी, रोजवूड, िशसम , धूप, पडॉक , रबर व
वेत यांची गणना होत े.
ब) अध सदाह रत वन े -
या वन कारात बह तेक वृ सदाह रत असतात , पण काही जात या झाडा ंची िविश
ऋतूत जा त पानगळ होऊन अ पकाळ या जात च े वृ पण हीन असतात . हणून या
वनांना (सेमी ए हर ीन ) अध सदाह रत अस े हणतात . साधारणत : १००० ते २५००
िमलीिलटर पज यमान असणा या े ात हा वन कार आढळतो . देशातील बह त ेक
सदाह रत पज य वना ं या े ालगत ही वन े आढळतात . महाबळ े र व माथ ेरान या
पठारावरही हा वन कार िदसतो . सदाह रत पज य वनाइतक य ेथे वन पती कारा ंची
मुबलकता नसत े व व ृ ांची उ ंची व व ृ सम ुदायांची घनताही कमी असत े. या वन munotes.in
Page 106
ामीण िवकास
106 कारात आढळणार े मुख वृ हणज े बहेडा, अजु न, हलदू, अमारी , अंजली, जांभूळ,
फणस , बीजासाल , धूप, होिपया , भा या , आंबा, िहरडा , नाना, कुंकू, सादडा , सावर ह े
होत.
क) आ सदापण (पानगळीची वन े) -
अध सदाह रत वन देशाखालोखाल पज यमाना या हणज े साधारणत : १२५० ते
१९०० िमिलमीटर सरासरी पज यमान असणा या भागात हा वन कार आढळतो . यात
स ा ी पव ता या प ूव कडील पज यछाया द ेशाचा काही भाग , उ र द ेशापास ून ते
पूव कडील आसामपय त या िहमालया या पाय याचा सव तराई द ेश व म य द ेश,
िबहार , ओ रसा व महारा ातील काही भाग या ंचा समाव ेश होतो . पि म व म य भारतात
सागवा न तर प ूव व उ र भारतात साल ह े आ कदापण वनातील सवा त मह वाच े वृ
आहेत. याखेरीज, धावंडा, सादडा , कुंभी, बाबू, िशसव , सूया , कुसुम, िबजासाल , िहरडा ,
जांभूळ, ितवस , बेहेडा, या वृ जातीही य ेथे आढळतात . यो य व पोषक पया वरण
असणा या े ात प ूण वाढी या झाडा ंची उंची ३० ते ३५ िमटरपय त असत े व अशा
भागात वनाची रचना ि तरीय िदस ून येते. मा िवश ेष अन ुकूलता नसणा या भागातील
वनात अशा ि तरीय रचना जाणवत नाही व झाड े कमी उ ंचीची असतात . या वनात
वृ ांची घनता म यम कारची अस ून झाडाखालील जिमनीवर कर वंद, टणटणी
यासारखी िविवध कारची झ ुडुपे व व ेली तस ेच गवत जोमान े वाढत अस याम ुळे
पावसा यात वनास घनदाटपणाच े व प य ेते. परंतु मुख वृ जात या पानगळी या
मोसमात दाटपणाचा अभाव नाहीसा होतो .
ड) कोरडी सदापण वने -
महारा ातील वना ंचा बह त ेक सव देश या कारात मोडतो . यािशवाय ग ुजरात , म य
देशचा बरासचा भाग , तािमळनाड ू, कना टक, ओ रसा , िबहार व उ र द ेश यातही ही
वने आढळतात . येथील पज यमान सरासरी ७५० ते १२५० िमिलमीटर असत े.
कोरड्या मोसमा या स ुरवातीपास ून यातील बह त ेक झाडा ंची पानगळ होऊ लागत े आिण
िहवा या याम यपय त संपूण वनात क ेवळ झाडा ंचे बुंधे व रका या फा ं ा असतात . झाडे
व इतर वन पत ची िवश ेष दाटी नसणा या या वन कारात झाडा ंची उंचीही स ुमार असत े
व वनात तरीय रचना जाणवत नाही . सागवान , िशरीष , बाभूळ, अंजन, मोह, चंदन,
सालई , सावर, ट भुण , अग त , आपटा या ंचा येथील म ुख वृ जात त समाव ेश होतो .
तसेच पळस , कांचन, गराडी इ यादी लहान झाडा ंचे व झुडपांचे आिण मारव ेल, ितरवाडी
वगैरे गवता ंचे कार या वनात आढळतात .
इ) काटेरी वन े -
हा वन कार सरासरी ७५० िमिलमीटर या आत पज यवृ ी असणा या भागात
आढळतो. लहान लहान े ावर हा वन कार द ेशातील अन ेक भागात िवख ुरलेला आह े.
िवशेषत: राज थान , गुजरात , महारा , म य द ेश, ओ रसा , कना टकाचा उ र भाग ,
आ द ेश, वगैरे रा यात हा कार काहीशा िव त ृत माणात आढळतो . कोरड्या munotes.in
Page 107
वनांची संक पना ,
व प आिण कार
107 वातावरणात दीघ काळ जग ू शकणा या वन पत चा इथ े जा त माणात आढळतात . यात
बाभळी , िहरवी , िशंदी, बोरी, गराडी , चारोळी , चंदन, सालई , घायपा त, नागफणी या ंचा
समाव ेश होतो .
फ) समशीतो णीय वन े -
हा वन कार िहमालय पव ता या भागात आढळतो . पज यमान , समु सपाटीपास ूनची
उंची तस ेच ड गर उताराची िद शा या घटका ंचे तेथ या वनरचन ेवर आढळणा या वन पती
कारावर स ु प , प रणाम या वन कारात िदस ून येतात. िहमालया या बाह ेरील
(दि ण ेकडील ) रांगा या टाप ूत जा त व ृ ी होत े व आतील रा ंगा या द ेशात उ र ेकडील
पज यमान मश : कमी होत जात े व याही पलीकडील भागात कोरड े वातावरण व
अितशय थ ंड हवामान तस ेच िहमव ृ ी या बदल या हवामान गमका ंनुसार वन पत चा
कार व वनरचना बदलत जाताना िदसत े. समु सपाटीपास ून या िविश उ ंची या
मया देपलीकडील भागात वन पती िवरळ व ख ुरट्या आढळतात व याही पलीकड े
अिजबात नसतात . समु सपा टीपास ून कमी उ ंची या द ेशात ओक , अ ोड , चे टनट या
ंदपण व चीरपाईन या स ूचीपण जाती आढळतात . याह न जा त उ ंची या टाप ूत
देवदार, लूपाईन, ूस, फर या फ स ूचीपण जातीची वन े असतात . तर अती उ ंच
भागात भ ूज प , युिनअर व ख ुजे व बफा ने वाकल ेले ह डोड े ॉन या वन पती
आढळतात .
वरील सहा वन काराख ेरीज लहान माणावर आढळणार े काही िविश कारही
भारतात आढळतात . यात सम ु काठ , न ांची मुखे व खाड ्यां या द ेशातील 'भरती-
ओहोटी वन कार ', िनलिगरी व पळणी ट ेकड्यांवरील 'शोला वन े, िशलाँग व उ र
भारतातील 'पव तीय उपो ण पज य वन े' अशा काही व ैिश प ूण वन पती सम ुदायांचा
अंतभा व होतो .
महारा ाचा िवचार करावयाचा झा यास महारा ात प ुढील माण े वन पत च े मुख
कार व आढळणार े वन द ेश पाहावयास िमळतात .
महारा ातील वन द ेश आिण वन पत च े मुख कार - हे खालील माण े प करता
येतील.
अ) उ णकिटब ंधीय सदाह रत वन े
ब) उ ण किटब ंधीय िनमसदाहरीत वन े
क) उप उ ण किटब ंधीय सदाहरीत वन े
ड) उ ण किटब ंधीय आ पानझडी वन े
इ) उ ण किटब ंधीय पानझडी वन े
ई) उ ण किटब ंधीय काट ेरी वन े munotes.in
Page 108
ामीण िवकास
108 फ) खाडीकाठची खाजगी वन े
ग) नदीकाठची वन े
महारा ात २०% वन े आह े. नागपूर िवभागात रा या या ३८% वन े आह े.
देशा या वन े ा या ८% भाग महारा ात आह े. वृ रोपण व वन पत म य े उ म काय
करणा या स ं था व य ना ो साहना मक 'वन ी प ुर कार ' महारा शासनातफ
िदला जातो . महारा ात सवा त जा त गडिचरोली या िज ात वन े आह े तर सवा त
कमी वन े हे उ मानाबाद िज ात आह े. सागाची वन े ामु यान े चं पूर, गडिचरोली ,
अमरावती , यवतमाळ , ठाणे या िज ा ंत आह ेत.
महारा ात हवामानातील फरकान ुसार वन पतीम य े िविवधता आढळत े. जंगलांचे
माणही सव सारख े नाही . दाट ज ंगले मु यत: स ा ी व प ूव िवदभा तील च ं पूर
िज ात आढळतात . स ा ी पठारी भागाकड े पावसाच े माण कमी होत े. व जंगलही
िवरळ होतात . महारा ा या एक ूण े फळा ंपैक २१% जमीन ही ज ंगल या आह े.
असा सरकारी अ ंदाज आह े.
महारा ातील व नांचे आढळणार े िविवध कार आिण िविवधता या ंचे अि त व जिमनीचा
मगदूर, थािनक प रसरात असल ेली भौगोिलक ि थती , चढउतार , पज यमान ,
समु सपाटी पासून या उंचीवर अवल ंबून असल ेले िदसतात . वनां या जडण -घडणीत
वरील न ैसिग क घटका ं माण ेच काही अन ैसिग क कारणा ंचाही समाव ेश होतो . जसे क ,
बेकायदा जंगलतोड , वणवे, अिनब ध गुरे-ढोरे यांची चरIई इ. या कारणा ंमुळे िव मान
वनां या कारात प ूण पणे आिव कार झाल ेली वने फारच विचत िठकाणी अितद ुग म
िठकाणी द ेवराईत ून आढळतात . शा ीय ्या महारा ातील वना ंचे ढोबळमानान े
खालील कार सिव तरान े पाह या.
१) उ ण किटब ंधीय सदाह रत वन े -
२५० ते ३०० से.मी. जा त पावसा या द ेशात ही अर य े ामु यान े आढळतात .
स ा ी या घाटमा यावर , पि म उतारावर व िवश ेषत: दि ण कोकणात अशा कारची
जंगले आढळतात . रान आ ंबा, जांभूळ हे मोठे वृ , रानकेळी, कारवी , नेचे इ यादी झ ुडपे
आिण व ेत यांचीही बरीच गद या ज ंगलात आढळत े. या ज ंगलातील लाक ूड कठीण
अस यान े आिथ क ्या िततक ेसे मह वा चे नाही.
२) उ ण किटब ंधीय अध सदाहरीत वन े -
१५० ते २०० सेमी पाऊस असल े या द ेशात या कारची ज ंगले आढळतात . उ ण
किटब ंधीय सदाह रत अर य े व पानझडी व ृ ांची अर य यामधील जोड भागात अशी
अर य े आहेत. ही तुटक व पात स ा ी या पि म उतारावर पाय याकडी ल भागात व
खंडाळा सार या िठकाणी घाटमा याकडील भागात आढळतात . या कार या अर यात
सदाह रत व पानझडी या दो ही कारच े वृ आढळतात . िकंडाळ, शेवरी, आइन , ह दू, munotes.in
Page 109
वनांची संक पना ,
व प आिण कार
109 कदंब व काही माणावर बा ंबूही या ज ंगलाम य े ामु यान े आढळतो . या जंगलामधील
काही जाती आिथ क या मह वा या आह ेत.
३) उ ण किटब ंधीय काट ेरी खुरट्या वन पत ची वन े -
पठारी द ेशातील ८० स .मी. कमी पावसा या द ेशात वन पत च े माण ह े िवरळ आह े.
या भागातील कमी व नापीक जमीन ही अशा कार या वन पती उगव याच े मुख
कारण आह े. पुणे, नगर, सांगली, सातारा या िज ा ं या प ूव भागात व सोलाप ूर, पि म
िवदभ , मराठवाड ्यात अशा कार या वन पती आढळतात . काटेरी खु या वन पती व
या याबरोबर माळरान े, गवताळ भाग अस े य सव पाहावयास िमळत े. बाभूळ, बोर,
िनंब हे वृ आिण तारवड , टाकळा , िनवडुंग इ यादी झुडपे व अन ेक कारची गवत े या
भागात मोठ ्या माणात आढळतात .
४) पानझडी व ृ ांची अर य े -
पि म घाटा या प ूव स १०० ते १५० स .मी. पावसा या द ेशात ही ज ंगले आढळतात .
कोरड्या हव े या काळात बा पाच े माण िटकव यासाठी या कारची झाड े आपली पान े
गाळतात . या कार या अर याच े पावसा या माणान ुसार आ पानझडी अर य े व शु क
व पानझडी अर य े असे दोन कार पडतात . ग िदया , चं पूर व भ ंडारा िज ह े, स ा ी
पूव उतार , महादेव, ह र व सातमळग ंगा, धुळे िज ातील सातप ुडा, पव तीय भाग ,
ठाणे िज ाचा ड गराळ द ेश या भागात ही ज ंगले आहेत. साग, आइन , िहरडा , कुसुम,
आवळा , शेवरी, िशरीष , पळस, खैर, अंजन, िशसव इ यादी जातीच े वृ या ज ंगलाम य े
िदसतात .
५) सदाह रत वन े -
महारा ात हा कार फारच त ुरळक आढळतो . साधारणत : १२०० ते १४०० स .मी.
उंचीवरील िवप ुल पज यमाना या द ेशात ज ेथे थािनक भ ूभागाला स ंर ण आह े. अशा
दुग म पठारी अथवा द याखो यात ून सदा िहरवीगार असल ेली वन े आढळतात . या भागात
पज नमान ३६० ते ६०० स .मी. असत े. या कारची वन े महाबळ े र, खंडाळा, माथेरान,
भीमाश ंकर, आंबोली अशा िठकाणी मोठ ्या माणावर आढ ळतात . पठारावर जरी व ृ ांची
उंची कमी असली तरी द याखो यातून हेच वृ भरप ूर उंच झाल ेले िदसतात . या वना ंत
खालील सदाह रत व ृ मु य व े क न आढळतात . जांभूळ, पारजाब , िहरडा , अंजर,
आबंगा, लालद ेवदार वग ैरे झाडे तर फा ंगडा, रामेण, बामणी , िदंडा, सुरंगी, फापटी वग ैरेची
झुडपे आढळतात . िवकिसत झाल े या उ ंच वृ ां या ज ंगलात ओबळ , गारबी, पळसव ेल,
वाटोळी वग ैर या व ेली पाहावयास िमळतात .
६) िनमसदापण वन े -
सदाह रत वना ं या खाल या बाज ूस जेथे पज यमान २०० ते ३६० स .मी. आहे आिण
उ णतामान थोड ेसे जा त असल े या कोकणचा द ेश, घाटमा या या नजीकचा द ेश
जेथे साधारणत : िहरवीगार राहणारी अर य े असतात . या ज ंगलात उ ंच वृ , नेहमी munotes.in
Page 110
ामीण िवकास
110 पानझडी असतात . मा म यम आकारा या व ृ ां या जातीम य े सदाह रत व ृ ांचा भरणा
अिधक असतो . उंच वृ ाम य े िकंजळ, नाणा, ऐन, सावड , बेहडा, जांबत, िहनई वगैरे वृ
तर म यम व ृ कारात झाडोराच े माण अिधक आढळत े. सदाह रत वना ं माण े
आिथ क ्या या वना ंपासून फारस े उ प न िमळत नाही . परंतु स ा ी या उतारावरील
जिमनीची ध ूप थांबिव या या ीन े या वना ंचे फार मह व आह े.
७) आ पानझडी वन े -
घाटमा या व न खाली उतर यावर सदापण वना ं या खालील बाज ूस ड गर उतारा ंवर
काही व ेळा सपाटीवरस ु ा या कारची वन े आढळतात . पज यमान १५० ते २००
स .मी. िनच याची जमीन , उ णतामान याम ुळे सागवान व ृ असल ेली पानझडी व ृ ांची
जंगले या भागात मोठ ्या माणात आढळतात . जिमनी या मगद ुरा ामाण े झाडो याची
उंची ३० - ३५ मीटरपय त अस ू शकत े. यापारी ्या अशा वना ंचे मह व फारच आह े.
वन यव थापना या ीन े अशा िकमती वना ंची खास द ेखभाल क ेली जात े. उंच
वृ ाम य े सागवान व या या बरोबरच िशसम , सावर, बीजा, हळदू, कळंब, ऐन, ब डारा ,
िशरीष , अज न, सादडा , धावडा इ यादी उपय ु वृ सापडतात . सागवान व ृ ांचे
इमारत च े लाकूड व इतर मोठ ्या माणातील उपयोगाम ुळे सागवानच े इतर जात या
इमारती माला ंपे ा िक य ेक पटीन े अिधक उ प न अस याम ुळे वन यव थापनाम य े
यां याकड े जा त ल पुरिवले जाते. अशा वनात न ेहमी पाणी असणा या ओढ ्या या
काठी साधारणत : बांबूची बेटे मोठ्या माणात आढळतात .
८) शु क पानझडी व ृ वने -
या कार या वना ंम ये पानझडी व ृ ांचे माण सवा त जा त असत े. उ हा याम य े तर
अशा वना ंम ये सव च वृ ांचे पण हीन झाडे ीस पडतात . अशा रानात सागवान व ृ ही
आढळतात . पण या ंची त एवढी चा ंगली नसत े. ितवस , असाणा , सावर, चारोळी ,
आवळा , बेहडा, कोिशंब, श दरी, पळस, चेरा, धामण , ट बुणी, बारत डी वग ैरे कारच े वृ
सापडतात . बाक या झाडोया त बोर , बाभूळ, आपटा , कुंडा, तांबरट वग ैरे म यम
आकाराच े वृ अथवा झ ुडपे मोठ्या माणात आढळतात . इमारती लाकडा या ीन े या
कार या वना ंना कमी मह व असल े तरी भरप ूर जळाव ू, सरपणाचा लाकडा ंचा पुरवठा
करणारी ज ंगले हणून ही रान े उपय ु मानली जातात . अशा त-ह या रानातील व ृ ांची
वाढ अितशय हळ ू होत अस यान े तर अिनब ध लाक ूडतोड स ु झाली तर सव देश
वैरण रकामा हो यास व ेळ लाणार नाही . अशा वनात दु यम व पाच े उ प न द ेणा या
वन पती होऊ शकतात . त दू, गवते, औषधी वन पती इ यादी लाव ून अशा ज ंगलांचे
मह व वाढिवता य ेईल.
९) मॅ ॅु ह कारची अर य े -
िकनारप ीलगत सम ु काठ या दलदली या द ेशात व खI या जिमनीत म ॅ ॅु ह
(खारफ ुटी) कारची ज ंगले आढळतात . याम य े िचपी , मारांडी झ ुडपे, ितसव ृ , ितवर
इ यादी फ खा या जिमनीत वाढणा या जाती या कारात आढळतात . munotes.in
Page 111
वनांची संक पना ,
व प आिण कार
111 जंगलाखाली असल े या एक ूण देशापैक ८०% अिधक जा त द ेश वनखा या या
ता यात आह े. यातील जवळजवळ ६५% ते ७०% जंगले राखीव व सुरि त आह ेत.
१०) खाडीकाठची खाजण वन े -
कोकण द ेशातील काही खाड ्यां या आसपास पाणथळ अथवा गाळ असल े या
भूभागात खाजण िक ंवा खारफ ुटीची ज ंगले आपणा ंस आढळतात . भरती या वेळी जमीन
ही खा या पा याखाली असत े. अशा रानातील व ृ ांची उ ंची ४ ते ६ मीटर असत े.
पाणथळ जिमनीम ुळे वृ ां या आसपास जिमनीत ून बाह ेर आल ेली सन म ुळे िदसतात .
अशा वनरा ईपासून जळाऊ लाक ूड चांगले िमळत े. या भागात वाढणा या वन पत पास ून
टॅनीन िमळत अस यान े कातडी कमावण े, मासेमारीची जाळी ध ु याक रता याचा उपयोग
केला जातो .
११) नदीकाठची वन े -
बारमाही पाणी असणा या न ा ं या अथवा ओढ ्यां या काठी अ ंद उंच-सखल भागात
अशा कारची वन े ामु यान े आढळतात . गाळाची माती व पा याची िवप ुलता याम ुळे या
वनांची वाढ चा ंगली होत े. काही व ेळा अशा िठकाणी असणा या द ेवराया ंमधून ३०-४०
मीटर उ ंचीचे वृ आढळतात . अशा राना ंतील झाडो यात न ेहमी िहरव ेगार असणार े वृ
असतात . उदा. करंज, आंबा, जांभूळ, बाभळीची वन े चांगली पोसतात . अशा राना ंतून
आिण िवश ेषत: देवराया ंतून व छ पा याच े झरे आढळतात .
१२) खुरटी वन े -
अितशय कमी पज यमाना या व न ेहमी पा याच े अवष ण असल े या द ेशात ख ुरट्या,
काटेरी वन पती आढळतात . चराऊ ा या ंपासून बचाव कर यासाठी , तसेच पा याच े
दुिभ य टाळ यासाठी अशा वन पती ख ु या व ती ण काट े असल े या आढळतात . तरी
पण मानव इ ंधना क र ता अशी झ ुडपेदेिखल काढ ून नेतो आिण याम ुळे आधीच व ैरण
असल ेला भ ूभाग अिधकच उजाड होत असतो . वाळव ंटी हवामानास उपय ु अशा
वन पत ची अशा िठकाणी प तशीरपण े लागवड करण े अिधक उपय ु ठरत े कारण
यामुळे या िविश भागाचा मोठ ्या माणात िवकास हो यास मदत होईल .
३) वनशेती -
समु िकना यावरील र ेत म य े काही िठकाणी ग ेली िक य ेक वष वन िवभागातफ
खुरसणीची लागवड क ेली जात े. यापैक काही लागवडीची स ु वात १९८९-९० साली
झाली अस ून ही लागवड यापारी ्या िकफायतशीर समजली जात े. आपण जस े
िनयिमतपण े पीक काढतो . याच माण े १५-२० व षा या आवत नानंतर वृ तोड क न
पुन लागवड आयोजन काय वन िवभागातफ होत असत े. ह ली सामािजक वनीकरण
क पाखाली िठकिठकाणी जनत े या सहकाया ने वृ लागवड , वृ संवध न व स ंर ण या
गो च े मह व पटत चालल े आहे. युकॅिल स , सुबाभुळ, िवलायती बाभ ूळ वग ैरे जलद munotes.in
Page 112
ामीण िवकास
112 वाढणा या व इ ंधना या ीन े िकफायतशीर असणा या व ृ जात ची लागवड स ु झाली
आहे. याला मया िदत माणात यशही य ेऊ लागल े आहे.
वनशेती -
वनशेती हा श द आपणास ऐकताना व ेगळा वाट ेल कदािचत उ स ुकता आपणा ंम ये
िनमा ण होईल आिण त े जाणून घे यास आपणास वनशेती हणज े काय त े समजाव ून घेणे
गरजेचे आहे.
एकाच जिमनीवर अ नधा य द ेणारी िपक े तस ेच जळण , लाकूड, फळे आिण
पशुपालनासाठी चारा अस े िविवध उ पादन द ेणा या झाड े-झुडपांची एकि त िक ंवा
मवार प तीन े अलगपण े लागवड क न जिमनीची उ पादकता वाढिवणा या जमीन
यव था पन प तीस 'वनशेती' हणतात . हणज े या प तीमध ून एकाच जिमनी या
तुकड्यांतून अ नधा य पीक घ ेतले जात े, इमारतीसाठी वा इतर कारणा ंसाठी लाक ूड
िमळवता य ेते, सरपणा ंसाठी लाक ूड व जनावरा ंसाठी चाराही िमळिवता य ेतो. या प तीत
चारा व अ नधा य पीक ह ंगामान ुसार काढल े जाते. तर झाड े ही अन ेक वषा साठी ठ ेवली
जातात . वनशेती ही ाम ु यान े कोरडवाह श ेतामधील हल या , उथळ अथवा ारय ु
जिमनीमध ून यो य यव थापना ार े केली जात े. शेतमालकास याम य े वष भर रोजगार
उपल ध होतो . यामुळे अिधक उ प न िमळिव याचा हा एक माग आहे.
वनशेतीचे कार -
वनशेतीत लागवड करावयाची झाड े आिण याम य े यावयाची िपक े, गवते याव न
वनशेती या प तीम य े कार पाडल े आहेत ते पुढील माण े.
१) कृषी-उ ान -कुरण :-
या प तीम य े म यम ती या जिमनीत आ ंबा, िचंच, सीताफळ , बोर यासार या
फळझाडा ंची मोठ ्या माणात लागवड करतात व स ु वातीची ३-४ वष हरभरा , गह , मूग,
वाल, तूर, भात, भाजीपाला यासारखी िपक े झाडा या मध या प ्यात घ ेतात. झाडांचा
डोलारा मोठा झा यावर झाडा या मध या आळीत पट ्यात धा याऐवजी गवताची िपक े
घेतात.
२) उ ान श ेती :-
याम य े फळझाडा ं या िप कांबरोबर भाजीपाला व या या भागात य ेणारी धा य व
कडधा या ंचीही िपक े घेतली जातात . यामुळे फळझाडा ंसाठी य ेणा या उ पादन खचा त
बचत होत े.
३) कृषी-वनरोपण :-
या प तीम य ेसु ा म यम ती या जिमनीत झाडा ंबरोबर धा य िपका ंचा समाव ेश केला
जातो. munotes.in
Page 113
वनांची संक पना ,
व प आिण कार
113 ४) वृ -शेती :-
या प तीत उपय ु झाडा ंची लागवड क ेली जात े.
५) उ ान - कुरण प ती :-
फळझाडा ं या िपकाबरोबर गवत व चा याची िपक े घेतली जातात . यात सीताफळ , बोर,
रामफळ या ंसारखी फळझाड े लावतात व मध या जाग ेत सुधा रत गवताची लागवड
करतात . गवताचा उपयोग िविवध कारणा ंसाठी क ेला जा तो.
६) वनीय - कुरण :-
हल या व उथळ जिमनीत चारा द ेणारे वृ व क ुरण याम य े उपय ु गवताची लागवड
कर यात य ेते. याम य े अंजन, सुबाभुळ, रामकाठी , शेवरी, िशसू, बाभूळ, िटंभूण
यासार या झाडा -झुडपांची तर पवना , टायलो , ड गरी , रानमुरा यासार या स ुधा रत
गवतांची लागवड मोठ ्या माणात कर यात य ेते.
वनशेती कर याबाबत काही ग ैरसमज आह ेत हण ून वनश ेती ही स ंक पना आजही
फारशी लोकमा य झाल ेली िदस ून येत नाही . पारंपा रक कारची श ेती करणार े आप या
शेतातून अशा कारची श ेती करताना नाख ूष असतात या ंचे गैरसमज प ुढील माण े
सांगता येतील.
अ) झाडा या सावली या सािन याम य े येणारे पीक कमी य ेते. तसेच यो य स ूय काश
न िमळा यान े पीक कमी य े याचा धोका अिधक असतो . हे जरी खर े असल े, तरी
शेतातील सव झाड े सरळ ७-८ फुटांपय त वाढव ून मगच या या फा ं ा पस
ा या . िविश प तीन े झाडे वाढिव यास हा धोका कमी करता य ेतो.
आ) दुसरी एक भीती श ेतक या ं या मनात असत े ती हणज े, झाडां या पसरणा या
मु यांमुळे झाडा या जवळ लावल ेले रोप नीट वाढत नाही . पण मोठ ्या झाडा ंची मुळे
कशी पसरतात याचा िवचार होण े गरजेचे आहे. पूण अ यास क े यावर अशा झाडा ंची
मुळे खोलवर जातात . यामुळे भीती बाळग याच े कारणच उरत नाही .
इ) ितसरी भीती लावल े या झाडा ंवर प ी बसतात . हंगामी व पा या धा यावर
आलेले पीक प ी फ त क शकतात . अथा त उ पादकाच े मोठे नुकसान होऊ
शकते.
हेही खर े आह े, पण ह े टाळता य े यासारख े आह े. िपकाम य े दाणे भर याप ूव , झाडे
सवळून (ढाळून) टाकावी . तसेच हाकार े चालवण े, फटाक े वाजवण े, गोफण मारण े, मोठे
आवाज काढण े यामुळे प ी धा यिपका ंवर था ंबत नाहीत त े पळून जातात . प रणामी
िपकांचे र ण होत े. munotes.in
Page 114
ामीण िवकास
114 वनशेती कर यासाठी स ंभI य गैरसमज टाळल े तर न क च श ेतक या ं या कमी उ पा दन
व उ प न द ेणा या जिमनी या फायद े िमळव ून देतील. शेतक या ंची आिथ क ि थती
सुधा शकत े. वनशेतीमुळे अजून काही फायद े होतात त े पुढील माण े.
१) जनावरा ंना वष भर लागणारा चारा उ पादन करता य ेतो. कारण या प तीत चा याची
िपके व चारा द ेणा या झाडा -झुडपाची लागवड क न ती वाढवता य ेतात.
२) कमी ित या जिमनीत अ नधा याची िपक े घेतली तर ती फायद ेशीर होत नाहीत .
यामुळे अशा कार या जिमनीत य ेणारी गवत े, झाडे-झुडपे लावली तर लावल ेली
इतर झाड े मोठी होई पय त थोडेबह त उ प न िमळत े. नंतर झाडा ंपासून वषा नुवष
उ प न िमळत े.
३) जमीन मालकाला वत :चे घ र, गोठा, लाकडी अवजार े, व तू तयार कर यासाठी
लाकूड लागत े. तीही गरज या या वत : या श ेतात तयार होणा या लाकडापास ून
भागिवली जाऊ शकत े. इतरांनाही िव क न उ प नात भर टाकता य ेते.
४) गावाकड े अनेक कारच े कुिटरो ोग चाल ू असतात . याला क चा माल प ुरिवणा या
हणून अशा कार या वनश ेत चा उपयोग होऊ शकतो . उदा. वेतकाम , बांबूकाम
(बु डकाम ) िवडी उ ोग , फिन चर तयार करण े, लाकडी ख ेळणी, शो या व त ू तयार
करणे, मूत तयार करण े इ यादी .
५) ड गर उतार , टेकडीवरील उतार यावर असल े या जिमनीची पावसा या त होणारी
धूप मोठ ्या माणात रोखली जाऊ शकत े.
६) पया वरण स ंतुलन राख यास मोठ ्या माणात मदत होत े. हवेत द ूिषतपणा व
तापमान आ ता याम य े संतुलन साध यास मोठी मदत होत े. तसेच पावसाच े
पडणार े पाणी सहज वाह न न जाता जिमनीत म ुरते आिण त े िपका ं या वाढीसाठी
उपयोगी ठरत े. जिमनीचा हास हो याच े माण था ंब यास मदत होऊन जिमनीचा
पोतही स ुधारतो . हणज ेच काय जिमनीच े वाळव ंटीकरण हो याच े माण मोठ ्या
माणात कमी हो यास मदत होत े.
७) वनशेतीम य े फळझाडा ंची लागवड मोठ ्या माणात क ेली जात े. यामुळे फळा ंचे
उ पादन िवक ून शेतक यास उ प नात भर घालता य ेते. फळाचा आहारातही
समाव ेश झा याम ुळे आरो यातही स ुधारणा होत े.
८) वनशेती के यामुळे उतारावरील जमीन , उघडे माळ (पडीक जमीन ) झाकल े जातात .
शेते िहरवीगार सदाबहार िदसतात . वनांची शोभा वाढिवता य ेते. मा झाड लावताना
ती कोणती लावावीत ह े आधी ठरलेले हवे. यासािठ काही गो ी न क च िवचारात
या या लागतील . जमीन , हवामान , पावसाच े माण , तापमान , झाडांची उपयोिगता
व मागणी .
उदा. अ) सरपणा ंसाठी व घरकामासाठी इतर कामासाठी उपय ु असल ेली झाड े -
याम य े िशसवी , बाभुळ, तुती, पळस, िलंबू, िशरीष , शेवरी, बकाणा . munotes.in
Page 115
वनांची संक पना ,
व प आिण कार
115 ब) औ ोिगक व यापारी ि कोनात ून उपय ु झाड े. औ ोिगक ्या - खैर (काथ),
कुमुम (लाख), अजु न (औषधी व रसायन े), त डूल, िटंभुणी (िवडीची पान े), पळस
(प ावळीव टोपी ) भ डा - पांगर, बांबू, अडुळसा.
मृद्संधारणेसाठी - सुबाभूळ, िनलिगरी , िशसवी , पोपनार , शेवरी सुबाभुळ.
फळझाड े - िचंच, आंबा, सीताफळ , रामफळ , मह आ , करंजा, िबबा इ यादी .
९) एकंदरीत श ेतक या ंना झाड े लागवडी या , मशागती या , राखणी या कामाम ुळे
रोजगार मोठ ्या माणात उपल ध होऊ शकतो . तसेच वनश ेती करणा यास
झाडांपासून िमळणारा िविवध व पाचा माल - फुले, फळे, लाकूड तोडण े िकंवा
कापण े, यांची िव करण े या कामात ून मोठ ्या माणावर रोजगार उपल ध होऊ
शकतो .
पिडत जिमनीचा प ुरेपूर उपयोग क े यास आिण या स ंक पन ेला मोठ ्या माणात
तळागाळात ून ो साहन व य क ृतीची जोड िमळा यास यावर आधा रत उ ोग व
ि या उ ोगांचा याच प रसरात न क च िवचार स ु होईल . िनकृ जमीन , पा याचा
अभाव , वगैरे कारणा ंसाठी म ृ यूला जवळ करणा या श ेतक यात न क च िह ं मत य ेऊन
आपल े सुखी जीवनाचा आन ंद इतरा ंना सा ंगू शकेल. हे करताना िनसगा चा समतोल
साध यास मोठी मदत न क च होईल . हणूनच तर वनशेतीची स ंक पना ही फारच
उपयु वाटत े. मा याम य े लोकसहभागाची िनता ंत गरज आह े.
आपली गती तपासा :
: वनशेती हणज े काय ? याचे कार सा ंगा.
८.५ सारांश
वने ही बह मोल न ैसिग क देणगी आह े. अशा या वना ंवर आधा रत अन ेक कारच े उ ोग
चालतात . सरका रने वेळोवेळी कायद े क न या वना ंचे संवध न कर याचा य न क ेला
आहे. ाकृितक भौगोिलक रचन ेनुसार येक िठकाणी वेग या व पाची ज ंगले
पाहावयास िमळतात . आपणही आप या परीन े या वना ं या जडण -घडणीत , यां या
संगोपनात , संर णात हातभार लावण े अ य ंत गरज ेचे आह े. ही आपली न ैितक
जबाबदारीच आह े.
८.६
१) वनांची संक पना सा ंगून वना ं या व पािवषयी मािहती ा .
२) वनांचे िविवध कार सिव तरान े सांगा.
३) वनशेती संक पन ेची सिव तरान े चचा करा.
munotes.in
Page 116
116 ९
वनांचे य - अ य उपयोग
घटक रचना
९.० उि े.
९.१ तावना .
९.२ मुख व य उ पाद न संक पना .
९.३ गौण िक ंवा िकरकोळ व य उ पादन े.
९.४ वनांचे य -अ य उपयोग .
९.५ सारांश.
९.६ दीघ री .
९.० उि े
१) वनापास ून िमळणा या य उ पादना ंचा अ यास करण े.
२) वनांचे अ य फायद े जाणून घेणे.
९.१ तावना
वनांचा मानवी समाज यव थ ेशी आिण अथ यव थ ेशी फार मोठा स ंबंध आह े. वने ही
संप ी िनिम तीचे व मानवी जीवन सम ृ कर याच े मह वा चे साधन आह े. वातावरणाचा
समतोल राख ून पृ वीवरील चराचरा या अि त वाला थ ैय ा क न द ेणारी वन े ही
एक बह मोल न ैसिग क देणगी आह े. अशा या वना ंचे य फायद े पुढील माण े सांगता
येतील.
जंगल उ पादन िक ंवा व य उ पादनाच े दोन कार आह ेत.
९.२ मुख व य उ पादन े
जंगलापास ून िमळणार े लाकूड हे सवा त मह वाच े िकंवा म ुख व य उ पादन आह े.
लाकडाच े अ नेक कारच े उपयोग असतात . यापैक इमारतीला व बा ंधकामासाठी
लागणार े लाकूड मौ यवान व मह वाच े असत े. यािशवाय इमारती लाकडाप े ा कमी
दजा चे लाक ूडसु ा लहानलहान त ुकड्या या व पात फिन चर िक ंवा पेटारे तयार munotes.in
Page 117
वनांचे य –
अ य उपयोग
117 कर यासाठी वापरतात . यािशवाय लाकडाचा उपयोग सरपण हण ून होतो िक ंवा कोळसा
तयार कर यासाठी होऊ शकतो . या लाकडाप ैक अिधक कठीण लाक ूड इमारतीसाठी
िकंवा औ ोिगक उपयोगासाठी वापरतात . याच माण े अस े कठी ण लाक ूड रे वे
ळावरील ि लपर तयार कर यासाठी करता य ेतो. मऊ लाक ूड लगदा क न यापास ून
कागद बनिव यासाठी वापरल े जाते.
९.३ गौण िक ंवा िकरकोळ व य उ पादन े
लाकूड सोड ून जंगलापास ून िमळणार े बाक सव उपयोगी पदाथ िकरकोळ व य उ पादन े
िकंवा गौण व य उ पा दने मानल े जातात . अशा ाकार या उ पादनात अन ेक कार या
पदाथा चा समाव ेश होतो . ही उ पादन े गौण मानली असली तरी या ं यापास ून देशाला
करोडो पया ंचे उ पादन िमळत े. जंगलात ून काही पदाथ हे जंगलापास ून िमळतात , काही
ा या ंपासून तर काही खाण पास ून पासून िमळतात . याम य े लोख ंड, तांबे, सोने, चांदी
इ. मह वा या धात ूंचा समाव ेश होत नाही . कारण यासाठी फार मोठी य ं साम ु ी आिण
गुंतागुंतीचे तं ान लागत े. चुनखडी िक ंवा दगड , कोळसा इ यादी सामा य तीच े
सहजपण े जंगलात िमळ ू शकणार े खिनज पदाथ जंगल उ पादनात समा िव करतात
िकरकोळ व य उ पादन े :
याम य े पुढील कारची उ पादन े येतात.
१) तंतुमय पदाथ आिण ि थती थापक पदाथ
२) गवत, बांबू आिण व ेत
३) अक , चंदन
४) कातडी कमिव याची आिण र ंगिव याची साधन े
५) ग द िक ंवा िडंक आिण खळ
६) औषध े, मसा याच े पदाथ आिण ज ंतुनाशक
७) खा पदाथ
८) पाने
९) ाणीज य पदाथ , खिनज पदाथ आिण इतर पदाथ
मह वाची म ुख व य उ पादन े :
इमारती लाक ूड फिन चरसाठी वापरल े जाणार े लाक ूड, कोळसा तयार कर यासाठी
लागणार े लाकूड आिण सरपणासाठी वापरल े जाणार े लाकूड इ. सव कारच े लाकूड हे
मुख व य उ पादन आह े. जंगलापा सून लाक ूड िमळिव याचा उ ोग हा पिह या
मांकाचा उ ोग मानला जातो . लाकूड उ पादन या या खालोखाल द ुस या मा ंकाचे
आहे. इमारतीसाठी , बांधकामासाठी , फिन चरसाठी िक ंवा उ ोगध ं ासाठी वापरल े
जाणार े जे लाकूड असत े याला औ ोिगक लाक ूड अस े हणतात . अशा लाक डापास ून munotes.in
Page 118
ामीण िवकास
118 क व रा य सरकारला करा या पात अिधक उ प न िमळत े. फिन चरसाठी िक ंवा
बांधकामासाठी सामा यत : कठीण लाक ूड उपयोगी पडत े. साग, साल, देवदार, पाईन,
िशसव , िस वर , फर, ओक, आंबा, बाभूळ, बेल इ. झाडे मह वाची आह ेत.
१) साग :
साग ह े फार उपय ु लाक ूड आह े. हे सुंदर िटकाऊ अस यान े फिन चर व बा ंधकामासाठी
वापरतात . देशातील सागा या लाकडाचा दजा भारतीय सागाप े ा अिधक चा ंगला
मानतात . भारतात सागा या ज ंगलाची झाड े फार अस ून या ंची िनगा राखली जात नाही .
यामुळे दजा कमी होतो . सागाच े लाक ूड महारा ातील कोकण िवभागा या चारही
रा या ंत िमळत े. यािशवाय सागाची लागवड ही म ु यत: कमी पा या या िठकाणी व
उतारा या जिमनीवर करतात . सागा या झाडापास ून चा ंग या दजा चे लाक ूड
िमळिव यासाठी याला औषध मारण े, पाणी द ेणे, यांची यो य कार े देखभाल करण े
आव यक आह े. नािशक , धुळे, जळगाव , चं पूर, गडिचरोली या िज ातही अशा
कारच े लाकूड िमळत े. महारा ािशवाय कना टक, गुजरात , म य द ेश, िबहार आिण
बांगला या रा यात सागाच े उ प न िमळत े. सागा या लाकडापास ून जहाजाच े डेक, डोल,
काठ्या, मि छमारी जहाज े, बैलगाड ्या, नांगर इ. शेतीची अवजार े आिण र े वे ळावरील
ि लपस वगैरे बाबी तयार होतात .
२) साल :
साल या व ृ ांचे लाकूड कठीण आिण भ ु या रंगाचे असत े. हे लाकूड उ र द ेश, म य
देश, िबहार , बंगाल, आसाम या रा यात ज ंगलामध ून िमळ ू शकत े. या लाकडाचा
उपयोग र े वेचे ि लपस , बैलगाड ्या, शेतीची अवजार े इ यादीसाठी करतात . आिदवासी
आिण ामीण भागातील लोक घर बा ंधणीसाठी या लाकडाचा उपयोग करतात . या
जंगला या स ंर णासाठी आिदवास ची आ ंदोलन े झाली आह ेत.
३) पाईन :
पाईन या झाडाच े दोन कार आहेत, देवदार व चीड पाईन . चीड पाईन ही झाड े
समिशतो ण हवामानात वाढतात . िहमालया या उतरणीवर सम ु सपाटीपास ून सुमारे
१८०० मीटर उ ंचीवर वाढ ू शकतात . का मीर , िहमाचल द ेश, पंजाब आिण उ र द ेश
रा या ंतील िहमालया या रा ंगातील ज ंगलापास ून हे लाकूड िमळत े. ही झाड े उंच वाढतात
व या ंची झाड े गोलाकार ड ेरेदार असतात . यापास ून लांब व ंद फ या िमळ ू शकतात .
पेटारे, खोके, टेबले, इ. कामासाठी या ंचा उपयोग होतो . या झाडा या खोडापास ून खळ
िमळत े. यापास ून टप टाईन तयार करतात .
४) देवदार :
देवदार ह े झाड समिशतो ण हवामानात वाढत े. समु सपाटीपास ून ५० ते २४०० मीटर
एवढ्या उंची या द ेशात हे झाड वाढ ू शकत े. महारा ासह का मीर , पंजाब, िहमाचल
देश व उ र द ेश या रा या ंत याच े उ पादन होत े. उ र िवभागात सव लाकडाचा munotes.in
Page 119
वनांचे य –
अ य उपयोग
119 वापर जा त माणात होतो . हे लाकूड िटकाऊ व भु या रंगाचे असत े आिण यावर
थोडीशी िनळसर छटा असत े. या लाकडात थोडासा त ेलाचा अ ंश असतो . यामुळे
याला चा ंगला वास य ेतो. पलंग, टेबले, पेट्या इ. फिन चरसाठी घरबा ंधणीसाठी आिण
रे वे या ड यांसाठी ह े लाकूड वापरतात .
५) िशसव :
हे उ ण किटब ंधात वाढणार े झाड आह े. याचे लाक ूड कठीण व िटकाऊ असत े.
महारा , कना टक, तामीळनाड ू, पंजाब आिण उ र द ेश या रा या ंत ही झाड े वाढतात .
लाकडावरील कोण याही कोरीव कामासाठी िक ंवा न ीकामासाठी या या इतक े उ म
लाकूड नाही . खुच , टेबल, कपाट े, पलंग, दरवाज े इ. कारच े उ म फिन चर यापास ून
तयार होत े. जुने वाड े ि कंवा राजवाड े िकंवा मोठ ्या इमारती , फिन चरसाठी ,
घरबांधणीसाठी ह े लाकूड वापरतात .
६) ओक :
ओक या झाडाच े लाकूड देशातील अन ेक रा या ंत िमळत े. हे लाकूड व त अस यान े
पेटारे, खोके, सामा य दजा चे फिन चर आिण बोटीसाठी फ या इ यादी कामासाठी या
लाकडाचा उपयोग होतो .
७) बाभूळ :
भारता या कमी पावसा या देशात ह े लाकूड उपल ध असत े. बाभळीच े लाकूड कठीण
व िटकाऊ असत े. या लाकडाला क डही कमी लागत े. बैलगाड ्या, यं े, नांगर, शेतीची
इतर अवजार े वगैरे कामासाठी बाभळीच े लाकूड वापरतात . या लाकडाचा द ेशा या
अनेक भागात इ ंधन हण ूनही बाराही मिहन े उपयोग करात . शेता या बा ंधावर कुंपण
हणून या झाडा या फा ं ा उपयोगी पडतात . कुंपण हण ून या झाडा या फा ं ा उपयोगी
पडतात . बाभळी या खोडाची साल कातडी कमािव यासाठी उपयोगी पडत े.
८) आंबा :
हे फळझाड असल े तरी याचाही लाकडा या फिन चरसाठी , अवजारा ंसाठी उपयोग होतो .
तसेच कमी पावसा या द ेशात वाढणा या कड ुिलंबा या लाकडाचा स ु ा श ेती या
अवजारा ंसाठी िक ंवा िकरकोळ फिन चरसाठी उपयोग होतो .
९) कोळसा उ ोग :
ऐन, खेर, िकंजळ अशा अन ेक जंगली झाडा ंपासून कोळसा तयार क ेला जातो . कोळसा
तयार कर या या लोभान े जंगल तोड फार मोठ ्या माणावर होत आह े. या प र ि थतीचा
पया वरणावर वाईट प रणाम होत आह े. हणून लाक ूड व कोळसा याला पया यी इंधन
शोधून काढल े आ हे. (गोबर ग ॅस, बायोग ॅस, सूय चूल) इंधनाचा प ुरवठा वाढिव यासाठी
सामािजक वनीकरणाची चळवळ वाढवून अिधक झाड े लावण े आिण इ ंधनाचा जा त munotes.in
Page 120
ामीण िवकास
120 काय मतेने वापर होऊ शक ेल. अशी चूल तयार करण े वगैरे मागा नी जंगलाच े संर ण
करता य ेऊ शकत े.
ब) गौण िक ंवा िकरकोळ व य उ पादन े :
लाकूड उ पादना या मानान े कमी उ प न यात ून िमळत े. परंतु यां यापास ूनसु ा
सरकारला िक य ेक कोटी पय े उ प न िमळत े, लाकूड िकंवा कोळसा सोड ून बाक सव
व य उ पा दनांना गौण व यउ पादन े अस े हणतात . यातील काही उ पादन े
वन पतीपास ून तर काही ा यापास ून िमळतात आिण काही पदाथ िकरकोळ खिनज
पदाथ जंगलातील जिमनीपास ून िमळतात . या उ पादना पैक काही गौण व य उ पादन े
जंगलापास ून फुकट गोळा क ेली जातात . काही उ पादन े, सरका र या परवानगीन े
सवलती या दरान े िवकली जातात . काही उ पादन े मौ यवान असतात . या उ पादना ंचे
पुढील कार े िव ेषण करता य ेईल.
१) तंतुमय आिण ि थती थापक पदाथ :-
जंगलातील काही झाडा ंपासून तंतू िकंवा धाग े िमळतात आिण या ं यापास ून दो या िक ंवा
दोरख ंड तयार कर ता य ेतात. ताड कमी पावसा या द ेशात कोण याही ओसाड
जिमनीत वाढत े. यापास ून दो या िक ंवा दोरख ंड तयार क ेले जातात . सामा यत : जंगली
झाडांपासून िमळणार े धागे जाड िक ंवा भरड व पाच े असतात . तलम आिण मऊ धागा
तयार क शकत े. यापास ून तयार क ेले या धा याचा मास े पकड या साठी, जाळे
िवण यासाठी उपयोग होतो . नायलॉनसार या क ृि म धा याची जाळी वापरात
आ यापास ून हा ध ंदा माग े पडत आह े. सावरी या ब डापास ून मऊ काप ूस िमळतो . या
कापसा या ऊशा व गोधड ्या बनिवतात . कपोक या झाडापास ून एक ि थती थापक
पदाथ िमळतो . याचा वापर जहाजावरील जीवन र क प े तयार कर यासाठी होतो .
वायुल हे मूळचे मॅि सकोमधील झाड आह े. याची लागवड आता भारतातही काही
िठकाणी क ेली जात े. या यापास ून रबरसारखा ि थती थापक पदाथ िमळतो . रबराला
पया यी हणून वापर होऊ शकतो .
२. बांबू, गवत व व ेत :-
जंगलात अन ेक कार चे गवत वाढत े. यापैक ज े गवत ग ुरे खाऊ शकतात याचा चारा
हणून उपयोग होतो . काही कार या गवतांचा, घरे शाकार यासाठी िक ंवा छपरा ंसाठी
उपयोग होतो . गवताचा उपयोग कागद कारखा यात क चा माल हण ून वापरतात .
गवतापास ून चटयास ु ा बनिवतात . सबाई नावाच े गवत िहमालया या उतरणीवर
असल े या द ेशातून अन ेक रा या ंत वाढत े. उ र द ेश, पि म ब ंगाल िहमाचल द ेश,
इ यादी रा या ंत हे गवत िमळत े. ओ रसा आिण म य द ेश या रा यातील ज ंगलातस ु ा
सबाई गवत वाढत े, हे गवत क चा माल हण ून कागद कारखा याला प ुरिवले जाते.
वाळा - हे जंगली गवतच आह े. वा याची म ुळे सुगंधी असतात . पूव िवज ेचे ख ांब
नसताना वा या या म ुळाचे पडदे तयार कर यासाठी याचा वापर होत अस े. यावर पाणी
मा न गारवा आणला जात अस े. वा यापास ून तयार क ेलेले पडदे, िखड या , दरवाजा ंना munotes.in
Page 121
वनांचे य –
अ य उपयोग
121 उ र भारतात लावल े जातात. पा यात टाक या वर पा यात थ ंडावा आिण स ुगंध येत
असतो . उ हा यात याचा वापर करतात . वा याचा आय ुव िदक औषधातही उपयोग क ेला
जातो. वा या या म ुळाचा अक काढून यापास ून सुगंधी अ र तयार कर याचा ामो ोग
राज थान आिण म य द ेश या रा या ंत चालतो .
लेमन ास - हा गवताचा कार आह े. हे गवत स ुगंधी असत े. आिण यापास ून 'लेमन ास '
नावाच े तेल िमळत े. या त ेलाम य े सुमारे ८०% िसटरॉल नावाचा पदाथ असतो .
यापास ून 'अ' जीवनस व तयार होत े. डो यां या रोगावर याचा उपयोग होतो .
शरीरावरील जखमा ंसाठी व ेदना म मलम तयार कर यासाठी त ेलाचा वापर क ेला जातो .
या तेलाची िनया त ि टन , ा स , जपान , अमे रका या द ेशांना केली जात े. लेमन ासच े
उ पादन ाम ु यान े केरळ रा यातील पि म घाटा या ज ंगलात होत े.
िस ेिनला : हेसु ा स ुगंधी गवत आह े. याचा स ुगंधी पदाथ तयार कर यासाठी उपयोग
होतो.
बांबू : हीसु ा तृण वगा तील वन पती . फ गवताप े ा बराच अिधक काळ हणज े ४०
वष ब ांबू िटकून राह शकतात . भारतातील बह त ेक जंगलामध ून बांबू या िनरिनरा या
कार या स ुमारे १०० जाती सापडतात . उ ण किटब ंधातील पानझडी व ृ ां या
कोण याही अर यात बा ंबू वाढू शकता त. बांबू या काही जाती काट ेरी असतात . काटेरी
बांबू ओ रसा , आसाम आिण दि ण भारतातील रा या ंत िमळतात . इतर रा या ंत काट े
नसले या जाती आह ेत. अनेक िठकाणी मोठ ्या माणावर ज ंगलतोड झा यान े ब ांबूचे
उ पादन कमी होत आह े व या ंची िकंमत वाढत चालली आह े. Bamboo id poo r man
timber बांबूची घर े बांध यासाठी अन ेक कारा ंनी उपयोग होतो . घराचा सा ंगाडा तयार
करणे, छ पर घालण े, िभंती तयार करण े यासाठी बा ंबू वापर यात य ेतो. वारंवार प ूर
येणा या भागातील घर े बांबू या साहा यान े बांधली जातात . बु डकामाच े मोठ्या माणात
उ ोगही बा ंबूपासून केले जातात .
बांबू या कोव या क बाचा वापर खा ासाठी क ेला जातो . याम य े ब ांबू या क बाची
भाजी, लोणच े आिण इतर पदाथ तयार होत आह े. ग रबांचे उदारिनवा हाचे साधन हण ून
बांबूकडे पािहल े जात े. बांबूला ३० ते ४० वषा नी फुले येतात. हे खेड्यातील लोक
दु काळाच े िच ह समजतात . बांबूचा आध ुिनक उ ोगध ं ातही उपयोग होतो . बांबूपासून
लांब तंतू िनघू शकतात आिण यापास ून कागद तयार करता य ेतो. 'रेऑन िक ंवा कृि म
रेशीम तयार कर या या िगर याम य े लगदा तयार कर यासाठी बा ंबूचा उपयोग करतात .
कागद कारखा यात ह ली बा ंबूची ट ंचाई भास ू लाग यान े मु ाम बा ंबूची लागवड
कर याच े य न चाल ू आहेत.
वेत : वेत हेसु ा तृण वगा तील झाड आह े. आसाम , बंगाल, उ र द ेश, अंदमान आिण
िनकोबार ब ेटे या द ेशात व ेत वाढतात . वेतापास ून छड ्या, छ यां या म ुठ्या, दो या
फिन चर इ. तयार क ेले जाते.
munotes.in
Page 122
ामीण िवकास
122 चंदन : चंदन ह े उ ण हवामानात वाढणार े लहान आकाराच े बाराही मिहन े िहरव ेगार
असणार े जंगली झाड आह े. याची म ु ाम लागवड क ेली जात े. हे परजीवी झाड आह े.
चंदनाचे लाक ूड स ुगंधी असत े. भारतातील कना टक रा यात आिण तािमळनाड ू
रा या या उ र भागात याची वाढ होत े. या झाडाचा उपयोग कोरीव कामासाठी तस ेच
चंदनाची लहान म ुळे व तुकडे यां या पास ून तेल काढल े जाते. हा सरकारी मालक चा
उ ोग आह े. आयुव िदक औषध े व साबण े, स दय साधन े, सुगंधी य े हणून चंदनाचा
वापर क ेला जातो . परदेशात याची िनया त केली जात े.
कातडी : कमिव या ची आिण र ंगिव याची साधन े -
काही झाडा ंपासून 'टॅटीन' नावाचा पदाथ िमळतो . हा पदाथ असल ेली झाड े कातडी
कमिव यासाठी उपयोगी पडतात . यासाठी सवा त िस असल े या व कोण याही
जंगलात िमळणार े 'िहरडा ' हे झाड उपय ु आह े. िहरड्या या म ुळांचा अक काढून याचा
उपयोग करतात . कातडी कमिव यासाठी तस ेच पावडर तयार कर यासाठी वापरता य ेते.
याची परद ेशात िनया तही क ेली जात े. परंतु िहरड ्यांचे माण कमी होत चालल े आहे.
ह ली भारतात ून क या कातड ्याची िनया त कमी झाल ेली आह े. िहरड्यांचा उपयोग
अनेक आय ुव िदक औषधात क ेला जातो . कारण िहरड ्यात र ेचक ग ुणधम आहेत
बाभळी या झाडाचा उपयोग कातडी कमाव यासाठी करतात . खैर एक ज ंगली झाड
आहे. खैरा या लाकडाच े तुकडे पा यात उकळ व यावर या पा याला चॉकल ेटी रंग येतो
या र ंगात व त ू िटकिव याचा ग ुणधम असतो .
िडंक, राळ आिण त ेलयु राळ :-
िडंक व राळ हे झाडापास ून िमळणार े पदाथ आह ेत. दो ही पदाथ हणज े झाडा ं या
खोडापास ून पसरणार े एक कारच े ाव आह ेत. झाडां या खोडावरील साल खरडली
तर यामध ून हे पदाथ पाझरतात . िडंक हा पदाथ 'बाभूळ' पासून िमळतो . राळ आिण
तेलयु राळ हा पदाथ पाईन व ृ ापास ून िमळतो . तेलाचा अ ंश काढ ून घेत यावर
टप टाईन िमळत े. याचा िविवध उ ोगासाठी उपयोग होतो .
िविवध औषध े, मसा याच े पदाथ :-
मसा या या पदाथा ची झाड े ामु यान े उ ण हवामानात आढळतात . तर अन ेक झाड े
मोठ्या झाडा ं या सावलीत वाढतात . ही मूळची ज ंगली झाड े असली तरी याचा
बाजारभाव जा त अस यान े याची म ु ाम लागवड क ेली जात े. लवंग, वेलदोडा ,
जायफळ इ यादी िपक ेही मसा याची िपक े आ हेत. अनेक आिदवासी लोक ह े उ प न
जंगलात ून िमळवत असतात . अलीकड े बागायती श ेती हण ून या िपका ंना मह व ा
झाले आहे. आयुव दात अन ेक जंगलातील झाडा ंना मह व आह े.
munotes.in
Page 123
वनांचे य –
अ य उपयोग
123 सप गंधा :-
हे पि म घाटातील ज ंगलात सव वाढणार े जंगली झ ुडूप आह े. अिधक र दाबावर
चांगले औषध हण ून आय ुव दात याचा वापर होतो .
अनंत मूळ :-
र श ु कर यासाठी आिण पौि क औषध हण ून याचा उपयोग होतो .
गुळवेल - आिण अड ुळसा :-
या झाडा ंचा खोक यावर औषध हण ून उपयोग होतो .
कडू िकरायत े आिण कड ुिलंब :-
या झाडापास ून िमळणारा पाला कोण याही कार या आजारावर ग ुणकारी ठ शकतो .
प रपाठ :-
याचा गोवर , कांज या यासार या आजारावर उपयो ग होतो .
वाविड ंग :-
याचा ज ंतावर मोठ ्या माणावर वापर क ेला जातो . तसेच भुई आवळा , शेवगा, ी,
तुळस यासार या अन ेक वन पत चा आय ुव दात मोठ ्या माणात समाव ेश होतो . वनात
अशा वन पती मोठ ्या माणात आढळतात .
िवषारी औषध े :-
धो यासारखी िवषारी वन पतीही व नांम ये मोठ्या माणात आढळतात .
खा पदाथ :-
जंगलाम य े अनेक कार या झाडा ंपासून मानवास खा यायो य फ ुले, फळे, मुळ
आढळतात . उदा. अ ोड , बदाम, कोकम वग ैरे. अळंबीचा वापर भाजीसाठी क ेला जातो .
ािणज य पदाथ , खिनज पदाथ आिण स ंक ण पदाथ :-
जंगलापास ून िमळणा या सव ािणज य पदाथा पैक 'लाख' हा पदाथ अ य ंत मह वाचा
आहे. हा पदाथ एक कार या िकड ्यापास ून िमळतो . पळस, बोर इ . सार या ज ंगलात
वाढणा या अन ेक झाडा ं या कोव या फा ं ावर लाख ेचे िकडे आिण अ या व ती क न
राहतात . मह वाच े कागदप आिण व तू िसलब ंद कर यासाठी लाख ेचाच उपयोग
करतात . जंगलात रानटी मधमाशा ंची पोळी असतात . आिदवासी जमाती रानावना ंत
िफ न ही मध व म ेण जमा करतात . मधाला औषध हण ून आय ुव दात फार मोठ े मह व
आहे. munotes.in
Page 124
ामीण िवकास
124 ऐनसार या झाडावर र ेशीम िकड े मोठ्या माणात वाढतात . यापास ून जरा कमी दजा चे
भरड र ेशीम िमळत े. मा त ुती या झाडावरील र ेशीम िकड े मा प ूण पणे माणसाळल ेले
असतात .
वाघ, ह रण, सांबार, ग डा या ा या ं या कातडीचा वापर शोिभव ंत व त ू तयार
कर यासाठी होतो . तसेच अन ेक ा या ंची िश ंगे औषध हण ून उपयोगी पडतात .
िहमालयातील एका जाती या हरणांपासून क त ुरी हा उ स ुगंधी पदाथ िमळिवता य ेतो.
मृत ह ीपास ून हि तद ंत िमळिवता य ेतात.
जंगलात ून सामा य दजा चे खिनज पदाथ िमळतात . उदा. घरे बांध यासाठी दगड , खडी,
डांबर, चुनखडी आिण अ कही सव सामा य खिनज े जंगल जिमनीत िमळतात . संक ण
पदाथा त व छतेसाठी वापर याच े रठा व िशक ेकाई ह े पदाथ जंगली झाडा ंपासून
िमळतात . काही झाडा ंची फळ े िकंवा िबया अल ंकारासाठी उपयोगी पडतात . उदा. गुंज,
ा , भ ास .
वने हणज े एक वरदान आह े. 'वृ लावा मो िमळवा ' हे आता आपण य क ृतीत
आणल े पािहज े.
९.४ वनांचे य -अ य उपयोग
वनांचे य फायद े
पृ वीचे आरो य राख याम य े वने अितशय मह वाची भ ूिमका बजावत असतात . एक मोठ े
झाड छोट ्या-छोट्या वन पती , क टक , ाणी-प ी या ंना आसरा द ेते. िवषारी काब न
डाय-ऑ साइड शोष ून घेऊन जागितक तापमानवाढ कमी करत े आिण ाणवाय ू
असल े या ऑि सजनच े उ सज न करत े. वनांमुळे जिमनीची ध ूप रोखली जात े. जिमनीत
पाणी म ुरते व पूर-दु काळ या ंसार या आप ी रोख यास मदत होत े. तसेच वना ंपासून
फळे-फुले, औषध े, मसाल े, रंग, जनावरा ंसाठी चारा , जळणासाठी , िनरिनरा या व त ू
बनिव यासाठी आिण घरबांधणीसाठी लाक ूड िमळत े. अशा कारची जवळपास ५०
हजार कोटी पया ंची साधनस ंप ी भारतातील वन े दरवष आप याला दरवष उपल ध
क न द ेतात. वनांचे य -अ य उपयोग अनेक आहेत.
इंधनाचा प ुरवठा :-
वनालगत या भागात अज ूनही मोठ ्या माणात सरपणासाठी लाकडा चा वापर क ेला
जातो. कोळसा तयार कर यासाठीस ु ा मोठ ्या माणावर लाकडाचा वापर क ेला जातो .
कोळशाचा वापर अन ेकिवध िवकासा मक काया साठी क ेला जातो . उदा. रे वे,
वीजिनिम ती औ ोिगक ि या े ांत लाकडी कोळशाचा वापर क ेला जातो . यात िस ंमेट
िनिम ती लोख ंड, िटटॅिनयम व पोलाद ि या , िम धात ू उ पादन , कॅि शयम
काबा इडसारख े रासायिनक पदाथ तयार करण े, लाकडी कोळसा तयार कर या या
नवीन त ं प तीचा वापर क ेला तर यापास ून डांबर ि ओसोट , मेथॅनॉल व ॲस ेिटक
ॲिसड ही मौ यवान उ पादन े िमळू शकतात . munotes.in
Page 125
वनांचे य –
अ य उपयोग
125 रोजगारीच े साधन :-
वनांचा उपयोिगत ेचा आणखी एक प ैलू सहसा ल ात य ेत नाही . परंतु स ि थतीत
िवकसनशील द ेशात तो अ य ंत ल णीय व मह वाचा आह े. तो हणज े रोजगार उपल ध
क न द े याची वनांची मता . वन िव ाना या योगात वना ं या स ंर ण, संवध न िकंवा
िवकासासाठी जी जी काम े करा वी लागतात या सव कामा ंना मोठ ्या माणावर
मनु यबळ लागत े. अथा त या े ातून रोजगाराची स ंधी उपल ध हो याच े माणही
अिधक आह े.
आपली गती तपासा :
: वनांचे य फायद े सांगा.
९.४.१ वनांचे अ य उपयोग
वनांपासून य उपयोगा मा णे अ य ही उपयोग आह ेत. वनांमुळे मानवी जीवनावर
फार मोठा प रणाम होतो . वनांचा िव व ंस झा यास मानवी अि त वाला धोका िनमा ण
हो याची श यता आह े. वनांचे अ य फायद े पुढील माण े सांगता य ेतील.
१) सूय काशाची खरता कमी हो यास मदत :
थंडी या िद वसात वना ंनी य ु असणारा भाग इतर भागा ंपे ा उबदार अस याच े
आप याला जाणवत े. याचे कारण अस े क स ूया चे िकरण ज े हा झाडा ंनी यापल े या
देशावर पडतात . ते हा थम याची आच झाडा ं या मा यावर ि थरावत े. वृ मा या ंची
झाडा या पानाचा आकार व रचना तस ेच पाना ची उ णता शोष ून घे याची मता
यानुसार कमी -अिधक माणात स ूय िकरणा ंतील उ णत ेची खरता कमी होऊन मग त े
काशिकरण खालील जिमनीवर पोहोचतात . सूय काशाची खरताही अशा दाट
वृ ा छािदत द ेशात जिमनीवर काशिकरण पोहोच ेपय त ५० ते ६०% िनकामी होते.
झाडांनी यापल े या द ेशात िदवसा स ूय िकरणा ं या उ णत ेपासून जिमनीचा बचाव होतो
तर रा ी ही जमीन इतर उघड ्या जिमनी माण े थंड होत नस यान े वन या जिमनीच े व
तेथील हव ेचे तापमान िक ंिचत अिधक असत े.
२) वातावरणात समतोल राख यास मदत :
वना छािदत भागात वातावरण सम िशतो ण कारच े असत े. हवेतील काब नडाय -
ऑ साईडच े माण कमी हो यास मदत होत े.
३) हवा श ु ीकरणास मदत :
वनांमुळे हवेतील द ूिषत घटका ंवर िनय ं ण राहत े व हवा मानवी उपयोगासाठी जा त
व छ व िनकोप राहत े. वन पती स ूय काशात काब नडाय ऑ साईड शोष ून घेतात व
यावरील ि य ेनंतर ाणवाय ू बाहेर सोडतात . हे सवा ना माहीत आह े. जम नीत काही
वषा पूव झाडाच े एक स ंर ण िवध ेयक सादर करताना काही उ ोधक आकड ेवारी िदल ेली munotes.in
Page 126
ामीण िवकास
126 होती. यानुसार, १८ ते २० वष वयाच े एक झाड ६८ िकलो ध ुरळा व २५००० िक.मी.
चे अंतर कापताना एक मोटार वाहन िजतका द ूिषत वाय ू हवेत सोडत े िततका द ूिषत वाय ू
दरवष शोष ून घेऊ शकत े आिण याच अवधीत ह े झाड २८ िकलो श ु ाणवाय ू बाहेर
सोडत असत े.
४) पावसाच े माण वाढत े :
जंगलाम ुळे पावसाच े माण वाढत े िकंवा जंगलाची तोड क ेले या द ेशात पाऊस कमी
पडतो . याबाबत हवामा न त ा ंनी बर ेच योग क ेले. मा ह े ख रे आह े क , वना या
ह ीपाशी व वना ं या आत या भागात पडणा या पावसाच े माण ह े ब ा हेर या भागात
पडणा या पावसाप े ा २५% पय त जा त अस ू शकत े.
५) हवेतील दमटपणा व आ ता :
सापे आ ता वनात सरासरी ३ ते १०% पय त जा त असत े. घनदाट वना ंतील हव ेचा
ओलावा हा जिमनी या प ृ भागावर सवा त जा त असतो . तर झाडा या श ड्याकड या
भागात तो सवा त कमी असतो . याच माण े वना छािदत टाप ूत जिमनीच े बा पीभवन
उघड्या जिमनीप े ा ३३ ते ५०% नी कमी होत े. कारण झाडा ं या मा याच े आिण
जिमनीवरील पा यापाचो याच े अशी दोन स ंर क आवरण े वन द ेशातील जिमनीला
उपल ध असतात .
६) बा पीभवनाला आळा बसतो :
वनां या स ंर क प ्यामुळे वा या या गतीला पायब ंद घात याम ुळे शेती या िपका ंचे
नुकसान तर वाचत ेच. पण हवामानातही स ू म अस े फरक पडतात . कारण या मुळे
बा पीभवनाचा व ेग व मा ंक कमी होतो , तापमानही कमी होत े आिण साप े आ ता
वाढते. हवामानात जर फरक पडला क , बा पीभवनाचा व ेग व माणावर फरक पडतो .
वनांमुळे बा पीभवन हो याच े थांबते.
७) वादळी वा यापास ून संर ण :
तापमान , पाऊस , आ ता याच माण े वाहणा या वा यावरही वना ंचा भाव अस तो. वृ
मा याशी घनता , आकार व झाडा ंची उंची यान ुसार वा याची गती वन द ेशात १० ते
६०% नी कमी होत े. वनाचा स ंर क प ा जर वा या या िदश ेने काटकोनात अस ेल तर
वा यापास ून िमळणार े संर ण म ु यत: झाडा या उ ंची या तीसपट अ ंतरापय त भावी
असत े. एवढेच न ह े तर या िदश ेकडून वार े वाहतात या बाज ूलाही झाडा या उ ंची या
३ ते ५ अंतरापय त अशा वा यापास ून संर ण िमळत े. हणज े सव साधारणपण े ४० फूट
उंचीचा वनाचा स ंर क प ा असला तर प ्याचे अलीकड े १२० ते २०० फूट व
पलीकड े सुमारे ८०० फुटापय त वा याचा उप व होत नाही .
munotes.in
Page 127
वनांचे य –
अ य उपयोग
127 ८) जिमनीची ध ूप कमी होत े :
उ ण व कोरड ्या द ेशात वा याम ुळे जिमनीची फार मोठ ्या माणावर ध ूप होत े. माती या
कणांवर या माण े वाहणा या पा याचा प रणाम होतो . तसाच वाहणा या वा याचाही
होतो. जिमनीची ध ूप थांबिव याचा उपाय हणज े वनांची मोठ ्या माणात लागवड करण े.
९) पाणी अड यास मदत होत े :
ड गर उताराव न सपाट वाह न जाणार े पाणी अडवल े नाही तर पा याच े फार मोठ े दुिभ
िनमा ण होत े. अशा िठकाणी वना ंचा िवकास क े यास झाडा या म ुळांमुळे मोठ्या माणात
अडथळ े िनमा ण होऊन पाणी अडिवता य ेते.
१०) भूगभा तील पा याची पातळी उ ंचावत े :
वृ ांमुळे पावसाच े पाणी संथ गतीने जिमनीवर पडत े. अनेक कारच े अडथळ े िनमा ण
झा याम ुळे अडथ या या जागा , ओ यािच ंब होतात . मातीच े थर, वरचे थर ज े हा ओल े
िचंब होतात याव ेळी पाणी जिमनी या खाल या थराकड े िझरप ू लागत े. अिधक पाऊस
पडतो याव ेळी वाहाची गती रोख यासाठी अन ेक कारच े अडथळ े कामी य ेतात आिण
वाहाची गती म ंद होत े. पाणी जिमनीत म ुर यास अिधक अवधी िमळतो व भ ूगभा तील
पा याची पातळी उ ंचावत े.
११) वन पती भा ंडार व व यजीवा ंचे आ य थान :
अनेक कारच े पशुप ी, वन पती , िकटक े, जीवाण ू यांचे आ य थान हण ून वना ंना
अन य साधारण मह व आह े. वने ही मानवी जीवन अिधक सम ृ करतात . याच माण े
अनेक जैव घटका ंचे र णही या वना ंमुळे होते.
१२) आिदवासी समाजा या ीन े वनांचे मह व :
आप या द ेशातील ल ावधी आिदवास या ीन े वने ही जीवन -मरणाची बाब आह े.
आिदवास ची व ैिश ्यपूण व मौ यवान सा ं कृितक िविवधता िटकवायची अस ेल ते
आतापय त दुल ि त असल े या या समाज घटकाला रा ा या म ु य वाहात थाियक
क न यावयाच े असेल तर या ंना वनिवकासा या काया त मह वाचा सहभाग व आदराच े
थान द ेणे व यासाठी या ं या व ती थाना या प रसरात वन े अ याहतपण े जोपासण े
आव यक आह े.
९.५ सारांश
थोड यात / सारांशाने असे सांगता य ेईल क , जंगलांचे अनेक फायद े आहेत. जिमनीची
धूप कमी करण े, पुरावर िनय ं ण, हवामानात समतो ल आणण े, ाणी व वन पत ची
जपणूक करण े हे मुख फायद े होतात . यािशवाय इमारत , जळण , फिन चरसाठी घर े,
शाकारणीसाठी लाक ूड, िनरिनरा या कारची त ेले, खैर, िडंक, काथा, मध, लाख इ .
अनेक गो ी ज ंगलापास ून िमळतात . महारा ात लाक ूडतोडीचा यवसाय munotes.in
Page 128
ामीण िवकास
128 कं ाटदारीप तीन े चालतो . पाईन, खैर, िशसव , साग, बाभूळ इ. जातीच े लाकूड कठीण
अस याम ुळे याचा वापर इमारती या लाकडासाठी , फिन चर व श ेतीची अवजार े तयार
कर यासाठी क ेला जातो . जंगलाचा द ुसरा म ुख उपयोग कागद िनिम तीसाठी होतो .
उदा. चं पूर िज ात ब लाप ूर (कागजनगर ) येथील का गद िगर यांना लग ासाठी
लागणा या क या मालाचा प ुरवठा आज ूबाजूं या ज ंगलात ून केला जातो . आपट ्याची व
ट भुण ची पान े िवड्या वाळ याक रता उपयोगात आणली जातात . महाबळ े र प रसरात
मधुमि कापालन यवसाय चालतो . शेकडो कार या औषधी वन पती , िडंक व मध
महारा ा त सव गोळा क ेला जातो . कोकण द ेशात कारव चा उपयोग घरा ं या िभ ंती
बांध यासाठी , शेतीतील व ेलवग य वन पत ना ला आधार द े यासाठी , नारळ व
ताडा या या झाव या ंचा उपयोग घर े शाकार यासाठी क ेला जातो . लाकूड कापणी या
५० पे ा जा त िगर या महारा ा त आह ेत. याचा जा त भरणा म ुंबई व नागप ूर या
िठकाणी आह ेत. होड्या तयार कर याचा उ ोग िकनारी भागात मोठ ्या माणात चालतो .
उदा. वसई ताल ु याचा िकनारी भाग , सावंतवाडी व प ेण येथे लाकडी ख ेळणी तयार
कर याचा उ ोग आह े. लोकसहभागात ून वनस ंवध न के यास न क च वना ंपासून
िमळणारा फायदा सव च उपभोग ू शकतील .
https://streams7news.com/
“राखूया शा त वनस ंपदा, होईल शा त स ुखी जीवन ”.
९.६ दीघ री
: वनांपासून होणा या य व अ य उपयोगा ंची चचा करा.
munotes.in
Page 129
129 १०
वनिवकासासाठी उपाययोजना
घटक रचना
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ वनिव व ंसाचे दु प रणाम
१०.३ वनिव व ंसामुळे कोकण भागात झाल ेले दु प रणाम
१०.४ वनिवकासासाठी उपाययोजना
१०.५ सामािजक वनीकरण
१०.६ वनशेती
१०.७ सारांश
१०.८ संदभ ंथ
१०.० उि े
१) वनिव वंसाची कारण े अ यासण े.
२) वनिव वंसा या द ु प रणामाची मािहती क न घ ेणे.
३) वनिव वंसाचे कोकण िवभागात झाल ेले दु प रणाम अ यासण े.
४) वनसंवध नासाठी शासनान े केले या उपाययोजना ंची मािहती द ेणे.
५) सामािजक वनी करणाच े मह व जाण ून घेणे.
६) वनशेतीचे फायद े समजाव ून देणे.
१०.१ तावना
मानव ाणी आप या उपयोगासाठी , वाथा साठी िवकासा या नावाखाली अन ेक वेळा
ज रीप े ा जा त झाड े तोडत असतो . लोकस ं या वाढत आह े. यामुळे अशा
लोकस ं येचा बोजा श ेतजिमनीवर पडत असतो आिण हळूहळू शेतजिमनी या जवळपास
असल े या ज ंगलाम य े माणसाच े अित मण स ु होत े. शेती कर यासाठी , घरे
बांध यासाठी माणस े जंगलात िश न झाड े तोडतात आिण जमीन मोकळी करतात . munotes.in
Page 130
ामीण जीवन
130 हळूहळू या जिमनीवर आपला ह क गाजवायला स ुरवात करतात . बांधकामासाठी ,
आप या घरात अ न िशजव यासा ठी जळाऊ लाक ूड या दो ही कामासाठी मोठ ्या
माणावर झाड े तोडली जातात . खेड्यात राहणा या लोका ंची जनावर जंगल जिमनीवर
चर यासाठी सोडली जातात . माणसा माण े ा या ंची स ं याही वाढत अस यान े
ा या या अितर ेक चर याम ुळे जंगलांचा नाश होत असत . जंगलाम य े उ हा या या
िदवसात अन ेक वेळा आगी (वणवा) लागतात . यामुळे झाडा ंचा मोठ ्या माणात नाश
होतो. एखा ा ज ंगलात झाडावर रोग िक ंवा क ड पड याम ुळेसु ा झाडांचा मोठ ्या
माणात नाश होतो . अशा अन ेक िविवध कारणा ंमुळे मोठ्या माणात ज ंगलाचा नाश होत
आहे. यामुळे अनेक का रचे दु प रणाम आपणा ंस जाणवतात . काही प ुढील माण े
सांगता य ेतील.
१०.२ वनिव व ंसाचे दु प रणाम
१) भूपृ ावरील वाईट प रणाम :
जंगलांचा नाश झा यान े िकंवा मोठ ्या माणात व ृ तोड झा यान े वादळी वा या -पावसान े
मोठ्या माणात जिमनीची ध ूप होत े. जिमनीवरचा स ुपीक थर याम ुळे वाह न जातो . जमीन
नापीक बनत े.
२) हवामानात बदल :
जंगलाचा नाश झा याने हवामानात बदल घड ून येतो आिण हा बदल बह धा हािनकारक
असतो . जंगलतोडीम ुळे अितकडक उ हाळा , उकाडा अथवा थंडी अशी हवामानाची
िवषमता वाढ यान े बदल होऊ शकतात .
३) पा याम ुळे होणारी जिमनीची धूप :
झाडांची मोठ ्या माणात तोड झा याने पावसा या पा यान े होणारी जिमनीची ध ूप वाढत
जाते. ड गरा या उतरणीव न पावसाच े पाणी जोरान े खाली वाहत य ेते. यामुळे
जिमनीचा वरचा थर वाह न जातो , ड गरावरच े कडे कोसळण े, जमीन खचण े, मोठे खडक-
कोसळण े असे कार घडतात .
४) पज यमान कमी होत े:
जंगलाचा िव व ंस झा यान े या द ेशातील पावसाच े माण हळ ूहळू कमी होत जात े. झाडे
उ वासावाट े पा याची वाफ बाह ेर सोडतात . यामुळे हवेतील ओलावा वाढतो आिण
आ ता वाढ यान े पाऊस पड ू शकतो . मा झाड े तोड यान े हवा कोरडी बनत े. हवेतील
ओलावा कमी झा यान े पावसाच े माण कमी होत े आिण द ु काळाचा धोका वाढतो .
५) वा याम ुळे होणारी जिमनीची ध ूप:
झाडांमुळे वादळी वार े रोखल े जाऊ शकतात . झाडे मोठ्या माणात न होत
अस याम ुळे जोरान े वाहणार े वारे रोखणार े अडथळ े नाहीस े होतात . यामुळे शेत- munotes.in
Page 131
वनिवकासासाठी उपाययोजना
131 जिमनीवरच े पृ भागावरील मातीच े बारीक आिण स ुपीक कण वा यान े वाह न जातात
आिण जिमनीची मोठ ्या माणात ध ूप होत े.
६) िहरवळी या खता ं या अभावी जिमनीची सुपीकता कमी होत े :
वारा, वादळ , पाऊस इ . अनेक कारणा ंनी झाडा ं या फा ं ा आिण पान े व स ुकलेला
पालापाचोळा जिमनीवर पडतो . या पा लापाचो या या क ुज याम ुळे जिमनीत न ैसिग क
रीतीन े न िक ंवा नाय ोजन िमळतो . यामुळे जिमनीची स ुपीकता वाढत जात े. परंतु झाडे
तोड यामुळे अशा कारचा न ैसिग क खतांचा पुरवठा ब ंद होतो आिण जिमनीची स ुपीकता
कमी होत े.
७) पुराचा वाढता धोका :
माणाबाह ेर झाड े तोड या ने पुराचा धोका वाढतो . ड गरा या उतरणीवर असल ेले जंगल
तोड याम ुळे ड गरमा यावर पडणार े पावसाच े पाणी व ेगाने खाली वाहत य ेते व याबरोबर
माती- दगड-ध डे खाल या भागात साच ून राहतात . यामुळे वाहणा या ना याची ,
ओढ्याची प ुढे नदी या पा ाची खोली कमी होऊन उथळ हो त जात े व पावसान े पुरा या
पा ाची उ ंची उ ंचावत े. प रणामी प ुराने पाणी ला ंबवर पसरत जात े. यामुळे मोठ्या
माणावर मन ु यहानी , जनावरा ंची हानी , घरादारा ंची व िपका ंची हानी /नासडी होत े असे
दु प रणाम ओढवतात . वाढ या माणावर य ेणा या महाप ुरा या तडा याम ुळे पूर
िनवार या या काया साठी देशाला कोट ्यवधी पया ंचा मोठा खच करावा लागतो . जंगल
तोडीम ुळे जर ड गरमा यावर अचानक पाऊस पडला तर आक मात य ेणा या प ुराचा
धोकाही प ु कळ वाढतो .
८) व य जीवन धो यात य ेते :
जंगलाची मोठ ्या माणावर तोड झा यान े जंगला या आ या ला राहणारे अ यंत दुम ळ
ाणी, प ी, सरपटणार े जीव, फुलपाखर े, बह पयोगी वृ / वन पती या ंचे माण कमी
होत जात े. वा पूण न झा याचीही उदाहरण े आहेत. यामुळे िनस गाचा समतोल िबघडतो .
याबाबत शा ाच े असे मत आह े क , जंगलातील ाणी जीवन हणज ेच सव कारचे
व यजीव , जंतू, वन पती जीवन स ुरि त राहण े हे या द ेशा या समतोल िवकासाच े
ल ण आह े. या उलट व य जीवाम य े असंतुलन होत अस ेल तर या द ेशाचा िनसग
समतोल िबघडतो . यामुळे देशाचा समतोल िवकास चा ंग या कार े होऊ शकत नाही .
९) वाळव ंटीकरण वाढत े :
कमी पावसा या देशात असल ेली ज ंगले तोडली ग े यामुळे जिमनीवरील ज ंगलाच े
आ छादन िनघ ून जात े. तो द ेश अिधक कोरडा पडतो आिण पावसाच े माण कमी होत
गे याने चांग या द ेशाचे वाळव ंटात पा ंतर होत े. वाळव ंटी द ेशाची वाढ होऊ नय े
यासाठी प ु हा झाड े लाव ून िहरव े प े िकंवा िहरवे देश तयार कर या या योजना
आखा या लागतात . munotes.in
Page 132
ामीण जीवन
132 १०) भूगभा तील पा याची पातळी कमी होत े :
चंड माणात ज ंगले आिण झाड े तोड याम ुळे जिमनीवरील आ छादन िनघ ून जात े.
जमीन उघडी पडत े. उ हा याम य े बा पीभवन अिधक माणात होत े. जिमनीत ओलावा
कमी कमी होत असतो . जिमनीतील पा याची पातळी खाली जात े. यामुळे िविहरी जा त
खोल खणा या लागतात . जिमनीवरील पाणी कमी झा यान े उ हा यात िविहरी
आट याच े माण वाढत े.
११) समाजाला आव यक असल े या व त ूंची टंचाई :
आप या द ेशातील बह स ं य लोक ख ेड्यात / ामीण भागात राहतात . वयंपाकासाठी
इंधन हण ून लाकडाचा वापर करतात . खेड्यातील आिण शहरातील लोका ंना घर
बांधणीसाठी इमारती लाक ूड, फिन चर, शोभे या व त ूंसाठी लाकडाची गरज असत े.
तसेच जनावरा ंना चा याची गरज असत े. या सव गो ी ज ंगलापास ून िमळ ू शकतात . जंगले
तोड याम ुळे माणस े आिण जनावर े यां यासाठी आव यक असल े या व त ूंची टंचाई
भासत े.
१२) हवेचे दूषण वाढत े :
जंगलतोडीम ुळे हवेचे दूषण वाढत े. िदवसा काश असताना झाड े काब नडाय ऑ साइड
वायू घेतात आिण ऑि सजन सोडतात . याचबरोबर पा याची वाफ बाह ेर सोडली जात े.
यामुळे हवेचे दूषण कमी होऊन ह वा शु होत े. झाडे तोडली तर या न ैसिग क ि य ेला
अडथळा य ेतो. शहरातील कारखा यात ून बाह ेर पडणारा काब नडाय ऑ साईड वाय ू,
धुरांतील िविवध वाय ू यामुळे मोठ्या माणावर द ूषण होत े. हे दूषण कमी कर यास
झाडे लावण े आिण यो य स ंगोपनान े वाढिवण े हा एक चा ंगला माग आहे. मोठी झाड े आिण
उ ान े ही शहरा ंची जणु फु फुसे होत. या सव ीन े िवचार करता ज ंगलतोड था ंबिवणे
आिण अिधक झाड े लावण े अ य ंत आव यक आ हे.रा ीय प ूर आयोगान े न ा ं या
उगमाजवळील झाड े तोड यान े न ांना येणा या महाप ुरात दरवष भर पडत आह े. असा
िन कष काढला आह े. हणून न ा ं या उगमाजवळील ड गराळ द ेशातील जंगलतोड
थांबिवणे आिण वनीकरण स ु करण े हे उपाय कराव े अशी स ूचना या आयोगान े केली
आहे.
वातावरणातील बदलाच े प रणाम जगभरात जाणव ू लागल े आ ह ेत. भारतात याच े
प रणाम िहमालयावर होत अस याच े पया वरण आिण वन मं ालया या अहवालात नम ुद
कर यात आल े आहे. वाढता मानवी ह त ेप व ग ुरां या ब ेसुमार चराईम ुळे िहमालयातील
जंगलांना धोका अस याच े हा अहवाल सा ंगतो.
आपली गती तपासा :
: जंगलतोडीम ुळे होणार े दु प रणाम प करा .
munotes.in
Page 133
वनिवकासासाठी उपाययोजना
133 १०.३. वनिव व ंसामुळे कोकण िवभागात झा लेले दु प रणाम
तावना :
कोकण िवभाग हणज े एक िच ंचोळी िकनारप ी आह े. पूव िदशेला दि णो र पसरल े या
स ा ी या पव तरांगा आिण पि म िदश ेला अरबी सम ु ाचा िकनारा या ं या मध या
अ ंद भागात कोकणाचा समाव ेश होतो . उ र कोकणातील ठाण े आिण रायगड िज ा त
समु आिण पि म घाट यातील अ ंतर स ुमारे ५० ते ६० मैल आह े आिण दि ण
कोकणातील र नािगरी आिण िस ंधुदुग या दो ही िज ा ंत पि मघाट आिण सम ु िकनारा
यां यातील अ ंतर ३० ते ४० मैल आह े. स ा ी या अन ेक लहान -सहान ड गरा या
रांगा कोकणातील चारही िज ा ंत वेड्यावाकड या पसरल े या िदसतात . ड गराळ
भागात सपाट जिमनीच े माण कोकणात कमी आह े. िवशेषत: र नािगरी िज ात आिण
िसंधुदुग िज ात फारच कमी आह े. स ा ी पव ताची सरासरी उ ंची २.५ ते ३ हजार
फूट आह े आिण या पव तात उगम पावल े या श ेकडो लहान -लहान न ा सुमारे ४०-५०
मैल अंतरपार क न अरबी सम ु ाला िमळतात . या ४०-५० मैला या अ ंतरात नदीच े
पाणी स ुमारे २ ते २.५ हजार फ ूट खाली उतरत अस यान े नदी या पा याला व ेगही
भरपूर असतो . िशवाय या पा याचा प ुरवठा फ चार मिहन े होत असतो . िशवाय
कोकणात पाऊस ७० ते १०० इंच अस या ने पावसा याच े चार मिहन े सव न ा द ुथडी
भ न वाहत असतात . पावसा यान ंतर पाणी अगदी कमी होत े आिण उ हा यात बह त ेक
न ा कोरड ्या पडतात . आप या या कोकण प रसरात मोठ ्या माणात न ैसिग क जंगले
होती. मा िवकासा या नावाखाली ज ंगलाच े माण कमी होत आह े. ठाणे, िसंधुदुग
भागात मुंबई सार याभा गात सरकारी मालक ची थोडी ज ंगल पाहावयास िमळतात .
(उदा. ठाणे िज ातील स ंजय गा ंधी रा ीय उ ान ) मुंबईसार या शहरा या
आजूबाजू या प रसरात मोठ ्या माणात शहरीकरण होत आह े. उपनगरे उदयास य ेत
आहेत. अशाव ेळी वना ंचे माण िदवस िदवस कमी होत चालल ेले जाणवत े. तसेच
शेतजिमनी या िवकासासाठीही ज ंगलतोड मोठ ्या माणात होत आह े. र नािगरी ,
िसंधुदुग िज ा ंत अन ेक ड गर खाजगी मालक च े आ ह ेत. ड गरावर प ूव साग , खैर
इ यादी अन ेक उपय ु जंगली झाड े होती. परंतु इमारती लाकडासाठी साग , कात तया र
कर यासाठी ख ैर, सरपण व कोळसा िमळव यासाठी इतर ज ंगली झाड े मोठ्या माणावर
तोडली ग ेली व आजही तोडली जात आह ेत.
१) इंधनासाठी वापर :-
आजही कोकणात मोठ ्या माणात सरपणासाठी लाकडाचा वापर क ेला जातो .
ग रबीम ुळे, दया खोया त राहणा या लोका ंना/स ा ी या कपारीत राहणा या लोका ंपय त
आजही इ ंधन हण ून इतर बाब चा मोठ ्या माणात प ुरवठा होत नाही . तसेच (लोकांना)
यांना परवडतही नाही . अशाव ेळी बह ता ंश माणात सरपणासाठी क ेवळ लाक ूड वापरल े
जाते.
munotes.in
Page 134
ामीण जीवन
134 २) वणवे:-
ड गर भागात उ हा यात वणव े लाग याच े माणही मोठ े आहे. यामुळे वनसंपदेचा नाश
झालेला िदसतो .
३) अिधकारी वगा चे दुल :-
वणवे लागतात याची खबर िमळताच यो य ती क ृती शासक य अिधकारी वगा कडून केली
जात नाही . तसेच वृ तोडीवर िनयं ण नाही. यामुळे जंगलाच े मोठ्या माणात न ुकसान
होत आह े.
४) अमया िदत चराई :-
जनावरा ंचे पालन पोषण क न मा ंसासाठी िक ंवा दुधासाठी यवसाय करणा या लोका ंची
मानिसकता अलग व पाची आह े. सकाळी या जनावरा ंना चर यासाठी ज ंगल प रसरात
सोडून िदल े जाते. ही गुरे आप या वगृही सं याकाळी परत य ेतात. संपूण िदवस ही ग ुरे
जंगलात िफरत असतात . मोकाट चरा ई प ती ही मो ठ्या माणात वापरली जात े.
यामुळे वनांचा हास हो यास मदत हो ते.
५) केवळ व ृ ांसाठी व ृ लागवड :
अिधक प ैसा िमळव ून देणा या व ृ ांची आप या मालक या े ावर यापारी त वा ंवर
लागवड क ेली जात े. उ पादन घ े यासाठी या व ृ ांची पूण वाढ झा यान ंतर तोड केली
जाते. हणज े यापारी त वा ंवर व ृ फाय ासाठी लागवड क े यामुळे वनांचा हा स
हो यास मदत होत े.
६) वाढत े शहरीकरण :
मुंबईसारख े शहर ह े कोकण िवभागात आह े. मुंबईचा मोठ ्या माणात िवकास होत आह े.
या शहरात नोकरीसाठी य ेणा याची सोय हो यासाठी रायगड , ठाणे यासार या िज ात
उपनगर े अि त वात य ेत आह ेत. या प रसरात असणारी वन े/जंगले शहरीकर या या
िवकासा या नावाखाली तोडली जात आह ेत. यासार खी अनेकिवध कारणा ंनी जंगलांचा
हास होत आह े.
जंगलतोडीच े कोकणात झाल ेले दु प रणाम :
कोकणातील न ा स ा ी या घाटमा या वर या द ेशात उगम पावतात या द ेशात प ूव
घनदाट ज ंगले होती. यापैक बरीच ज ंगले तोडली ग े याने घाटमा यावर पडणार े पाणी
ड गर मा याव न व ेगाने खाली वाहत य ेते. सुमारे २०० ते ४०० से.मी. पाऊस पडत
अस यान े खाली वाहत य ेणा या पावसा या पा याला च ंड वेग असतो . जंगलतोड
झा यान े या वाहाबरोबर ड गरावरील माती आिण दगड गोट े खाली वाहत य ेतात. झाडे
तोड याम ुळे सैल झाल ेले मोठे खडक स ु ा ड गराव न खाली कोसळतात . अलीकड े
दरड कोसळ याच े माण िदवस िदवस वाढत आह े. तसेच व न व ेगाने वाह न आल ेली munotes.in
Page 135
वनिवकासासाठी उपाययोजना
135 माती, दगड-गोटे हे खाली नदीपा ात िक ंवा शेतजिमनीत पसरतात वा नदीला प ूर येऊन
शेतजिमनीत महाप ुराचे पाणी ध ुसून नुकसान होत े. चांगली मशागत क ेलेली जमीन याम ुळे
िनकामी होत े. काही िठकाणी कोकणातील ड गरमा यावर पाय या पाडून शेतजमीन
तयार केलेली आहे. वेगाने येणा या पा याबरोबर गाळही येऊन पड यान े अशा श ेतातील
चांग या स ुपीक जमनीची ध ूप होते. सुपीक जातीचा ४ ते ५ इंचाचा थर तयार
हो यासाठी स ुमारे ४०० वष लागतात . परंतु अशी जमीन िन पयोगी हो यास एक
जोराचा पाऊसस ु ा पुरेसा होतो. कोकणात पाऊस जा त अस यान े जिमनीवर पडणार े
पावसा या पा याच े थ ब आकारान े मोठे असतात . यामुळे जिमनी नापीक झा या आह ेत.
नदी या काठावर असल ेले सुरि त ब ंधारे गाळ साच याम ुळे िनकामी होतात .
कोकणातील बाळकोट , र नािगरी , दाभोळ , मालवण इ यादीवर चा ंगली ब ंदरे अशा कार े
िनकामी झाली आह ेत. यामुळे सागरी वाहत ुक वरही प रणाम झाला आह े.
न ां या म ुखाशी असल े या खाड ्या म यो पादनासाठी स ुरि त जागा असतात . परंतु
पावसाम ुळे येणारे गढूळ पाणी आिण गाळ या ं यामुळे या खाड ्या उथळ झाल े या आह ेत.
तसेच माशा ंचे जनन उ पादनही कमी झाल े आ ह े. याचा प रणाम हण ून खाडी या
त डाशी होणारी मास ेमारी कमी फायद ेशीर झाली आह े.
कोकणातील जंगलतोडीम ुळे िनरिनरा या कार े उपयोगी पडणार े दुम ळ ज ंगली झाडे
कमी झाल ेली आह ेत. यामुळे अशा कारच े जंगली उ पादन घटक चालल े आहे. उदा.
िशकेकाई, खैर, रीठा यासारखी उपय ु झाड े आिण सप गंधा वग ैरे औषधी वन पती
दुम ळ झाल ेली आहेत.
आपली गती तपासा .
: वनसंहाराम ुळे कोकण िवभागात झाल ेले दु प रणाम प करा .
१०.४ वनिवकासासाठी उपाययोजना
तावना :
रा ीय धोरणान ुसार व शा ीय ि कोनात ूनही एक ूण े फळाप ैक िनदान ३३% े
जंगलाखाली असाव े असे मानल े जाते. परंतु महारा ात ह े माण फ २९% इतकेच
आढळत े. सव भारताची सरासरी २३% आहे. उप हा ार े घेतले या छायािच ान ुसार
रा यातील फ ९% े य वनाखाली आह े. गे या काही दशकात वाढ या
लोकस ं ये या दबावाम ुळे फार मोठ ्या माणावर ज ंगले तोडली ग ेली. तसेच
जाळ यासाठी , र यासाठी मोठ ्या माणावर झाड े तोडली ग ेली. शहरा या भरमसाठ
वािढत या लगतची ज ंगले न झाली . धरण योजना पार पाडताना वन े ावर आ मण
होते. यािशवाय ब ेदरकारपण े गुरे चार यान ेही जंगलाच े अतोनात न ुकसान होत े.
जंगलाखालील लागवड िक ंवा पडीक व कमी ती या जिमनीवर क ेलेली यु यािल टस
सुबाभूळ या ंची जिमनीच े े वाढिव यासाठी सव पात यांवर य न हायला हव ेत.
िकनारप ीलगत प ुळण मातीत क ेलेली खुरसणी ची लागवड कर यासाठी वय ंसेवी munotes.in
Page 136
ामीण जीवन
136 सं थाच ेही साहा य मोठ ्या माणावर घ ेतले जात आह े. वनमहो स वाक रता लागणारी
रोपे व या ंचे वाटप कर यासाठी रा यातील वनिवभागान े रा यभर रोपवािटका िनमा ण
के या आह ेत. तेथे रोपांची िनवड , लागवड , िनगराणीस ंबंधी मािहती िमळत े. रा यात
अशा स ुमारे ३३० रोपवािटका आह ेत. सन १९७४ म ये महारा वनिवकास म ंडळाची
थापना झाली आह े.
वात ं यो र काळातील वनिवकास धोरणातील काही मह वाच े ट पे :
ि िटश काळात स ु वातीस वनिवषयक अस े काही खास धोरण आखल ेले न हत े. तथािप ,
वनिवषयक काया चे मह व जाण ून इ.स. १८४७ साली म ुंबई ा ंतासाठी प ुणे येथे
भारतातील पिह या व र वनिधका -यांचे काया लय सु झाल े. याबरोबरच वना ंबाबत
ठोस उपाययोजना कर यास स ु वात झाली . असे हण यास हरकत नाही .
१९४२ म ये, मुंबई वन िनयमान ुसार राखीव व स ंरि त वनात िशकार करण े व बंदुक ने
नेम ध न मारण े यास मनाई कर यात आली . तसेच नदी या िक ंवा पा या या वाहात
िवष घालण े, सु ंगाची दा उडिवण े िकंवा यातील कोणताही फोटक पदाथ उडिवण े
िकंवा वनातील पा यातील मास े मार यासाठी टोप याच े िकंवा इतर सापळ े लावण े, फास
लावण े, जाळे टाकण े तसेच मांसभ क जनावरा ंखेरीज आिण अ वल व ड ु कर याख ेरीज
पा यावरील िक ंवा पा याकड े जाणा या र या वरील प ा ंची िशकार कर यास मनाई
केली होती .
१) १९५१ -१९५२ चे वनिवषयक धोरण :
मुंबई व य जनावर े व प ी स ंर ण अिधिनयम , १९५१ (िद. २४ जुलै १९५१ ) हा
अिधिनयम स ंपूण महारा रा यास लाग ू केला गेला. या अ वय े 'िशकार करण े याचा
अथ , कोण याही प तीन े कोण या ही जनावरा ंची िकंवा प ा ंची िशकार करण े, याला ठार
मारणे िकंवा पकडण े असा होईल व या स ं ेत याला ठार मारण े िकंवा पकडण े िकंवा
या या शरीराचा कोणताही भाग िक ंवा याची अ ंडी िकंवा घरट े घेणे िकंवा ती न करण े
िकंवा ती उ त करण े यासाठी क े या जाणा या येक य ना ंचा समाव ेश अस ेल.
हणज े िशकार या श दाचा अथ काय आह े हे या िनयमा ार े सांिगतल े गेले.
वांतं यो काळात वन िवकास कर याची आव यकता यानात आ याम ुळे सन
१९५२ म ये केले या वनधोरणान ुसार ज ंगलाखालील े हळ ूहळू वाढव ून ते १००
दशल ह े टर कर याच े ठरिव यात आल े. यानुसार वन संवध नासाठी िनरिनराळ े
काय म हाती घ े यात आल े. याचवष हणज े १९५२ म येच वनमहो सव या वािष क
काय मास स ु वात झाली .
२) वनजीव (संर ण) अिधिनयम १९७२ (िद. ९ स टे. १९७२)
याम य े व यजीव -व य ाणी , प ी व वन पती आिण यास ंबंधी या सव िवषया ंशी
िनगिडत असल े या बाब च े संर ण कर यासाठी हा अिधिनयम लाग ू कर यात आला . हा
अिधिनयम ज म ू व का मीर ख ेरीज सव रा या ंत लाग ू कर यात आला . munotes.in
Page 137
वनिवकासासाठी उपाययोजना
137 ३) रा ीय क ृषी आयोग -१९७६
वनसंप ी िवकासासाठी वन े व वन यव थ ेचा उ म आढा वा घेऊन अन ेक िशफारशी
करणारा हा एक मह वाचा अहवाल आह े. या अहवालात सामािजक वग करण , च
शेतीवरील िनय ं ण, आिदवास या ीन े योजना, यव थापन , िश ण इ. संबंधी
सिव तर धोरणा मक िदशा दाखिवली आह े. कृषी आयोगा या मह वा या स ूचना
वीका न शासना ने यां या अ ंमलबजावणीस स वात क ेली. अनेक नवीन काय म
हाती घ े यात आल े. यातील एक मह वाचा भाग हणज े सामािजक वनीकरण काय म.
हा मोठ ्या यु पातळीवर राबिव याच े धोरण आख यात आल े.
४) १९८० चा वन (संर ण) अिधिनयम :
यानुसार वनजिमनीचा उपयोग वन े तर जिमनी या उपयोगासाठी कर यावर िनब ध
घाल यात आल े. यामुळे वन जिमनीच े संर ण हो यास मदत झाली .
५) वन िवषयक धोरण १९८६ :
या वन धोरणान े ाथिमक उि हणज े पया वरणाच े संर ण आिण ाक ृितक ि थतीशी
समतोल साधण े. वन पती , ाणी आिण मानव या सजीव गो च े जीवन या गो वर
अवल ंबून आह े. या गो ची जपण ूक हा या धोरणाचा म ुख उ ेश आह े. वने आिण
उपवन े यापास ून उ प न िमळवण े, तद्संबिधत यापारात ून आिथ क फायदा िमळवण े हे
उ ेश गौण ठरिवल े गेले आहेत.
या वन नीतीत वर नम ूद केले या उ ेशानुसार वना ंचे जतन करण े, पया वरणाचा समतोल
राखण े, वनांतील ज ैविविवधत ेचे रा ीय स ंप ी हण ून संर ण करण े, न ा, द या,
खो यातील जिमनीची ध ूप थांबिवणे, राज थानातील वाळव ंट व सम ु िकना यावरील
वाळू या आ मणा ंचा वेग रोख ून धरण े, वनांची उ पादन मता वाढिवण े इ यादी बाब चा
समाव ेश या धोरणात क ेला आह े. िवशेषत: जनते या सहभािगत ेवरही या धोरणात मोठ ्या
माणात भर द े यात आला आह े.
७) नवे वनधोरण सन १९९८ :
ामीण भागातील दा र ्यरेषेखालील लोक व वना ंम ये राहणा या आिदवासी जाती -
जमाती या सहयोगान े खालावत चालल े या वना ंचा दजा सुधारावयाचा व याचा लाभ
िकंबह ना िमळणार े उ प न या ंना ावयाच े या व पा या काय मास या वन नीतीत
िवशेष मह व द े यात आल े आहे. अशा कार या काय मांमुळे िवरळ होत चालल ेली वन े
घनदाट बनिवण े आिण वन या े वाढिवण े या उ ेशाबरोबरच भ ूिमहीन ब ेरोजगार,
munotes.in
Page 138
ामीण जीवन
138 आिदवासी वा वग क ृत जाती-जमाती या ंना रोजगार िमळव ून देणे त सेच वनो पादनात
काही वाटा द ेऊन वनीकरणास उ ेजन द ेणे. असे बह र ंगी उ ेश सा य होतात .
महारा ासह द ेशातील अन ेक रा या ंत अशा कार े वनीकरणात जनत ेस सहभागी क न
घेतले जाते.
७) रा ीय वन आयो गाची थापना :
भारतीय वन अिधिनयम १९२७ संमत झा या न ंतर या काळात आतापय त वनिवषयक
संक पना ंम ये अनेक मूलभूत बदल झाल े असून या अिधिनयमात स ुधारणा करण े
गरजेचे बनल े. या पा भूमीवर पया वरण व वनम ं ालयान े ७ फे ुवारी २००३ रोजी
रा ीय वन आयोगाची थापना क न आयोगाकड े वन व व य ाणी या स ंदभा तील
काय णालीच े पुनिव लोकन कर याची जबाबदारी सोपिवली आह े. या आयोगाचा वाढीव
काय काल ३१ माच २००६ पय त संपणे अिभ ेत होता .
८) १० या योजन ेचे उि :
१० या प ंचवािष क योजन ेने सन २००७ पय त हणज े योजन ेअखेर एकूण भौगोिलक
े ाशी असल ेले वन या े ाचे माण २५% वर ने याचे उिद क ेले होते, हेही या
िठकाणी ल ात ठ ेवणे अग याच े आहे.
९) वनिवषयक रा ीय क ृती काय म :
वनिवकासाची एक सव समाव ेशक दीघ कालीन व धोरणा मक योजना हण ून २० वष
मुदतीचा वनिव षयक रा ीय क ृषी काय म (National Forestry Action
programme -NFAP ) देशात राबिवला जात आह े. देशाचे एक-तृतीयांश भौगोिलक े
वनांखाली आणण े या धडक काय मांतग त उि आह े.
१०) महारा रा य वनधोरण - २००८ :
या अ वय े रा यातील ३३% भौगोिलक े वृ ां या या ीखाली आण याचा य न
रा य शासनातफ केला जाईल ज े रा ीय वन धोरण १९८८ या उि ा या न ुसार
असेल. ३३% वृ या ीच े उि सा य कर यासाठी िज हावार योजना बनिव या
जातील अस े ठरिव यात आल े आहे. या वनधोरणाची उि े थोड या त पुढील माण े
सांगता य ेतील.
१) सव पिडक , िनकृ आिण अन ु पादक जिमनीच े जल व म ृद्संधारण हो यासाठी
पाणलोट े िनहाय प ुनव नीकरण करण े.
२) प रि थतीन ु प समतोल िटक ून राह यास आिण पया वरणीय थ ैय अबािधत
राह यास , नैसिग क आिण मानविनिम त वना ंचे पुरेशा शा शु यव थापन त ं ाचा
वापर क न या ंचे संवध न आिण शा त िवकास घडव ून आणण े.
३) वनजिमन ची व वना ंतील व ृ ांची उ पादन मता वाढिवण े. munotes.in
Page 139
वनिवकासासाठी उपाययोजना
139 ४) सामािजक व क ृषी वनीकरणा ार े जनत ेला व िवश ेष क न भ ूिमहीन व द ुब ल गट
तसेच ि या या ंना सहभागी क न सव उपल ध सर कारी, सामूिहक व खाजगी
जिमनीवरील वन या ी मोठ ्या माणात वाढिवण े.
५) पूर आिण द ु काळ यावर मात कर यासाठी तस ेच जलाशयाच े गाळ भर यापास ून
वाचिव यासाठी जल व म ृद्संधारण कामा ार े न ा , तलाव आणी जलाशया या
पाणलोट े ाची होणारी जिमनीची ध ूप थांबवून पडीक हो यापास ून वाचिवण े.
६) दीघ कालीन योजना व क ृती काय म बनव ून व यजीव व ज ैिवक िविवधत ेचे संर ण
व िवकास करण े.
७) ामीण े ातील ग रबा ंची आिण आिदवासी जनते या जळाऊ लाकडाबाबत ,
चा याबाबत , वनोपजाबाबत असल े या म ूलभूत गरजा भागिवण े आिण या
वनोपजाबाबतची मागणी व पुरवठा यातील त ूट कमी करण े.
८) लाकूड व लाकडाची उ पादन े यांस पया यी व त ूंचा वापर जा तीत जा त वाढव ून व
उपल ध वन उपजा ं या यो य वापराला उ ेजन द ेऊन वना ंवरील ज ैिवक भार कमी
करणे. यो य वन यव था पनाची त व े अवल ंबून महारा रा याच े वनधोरण न क च
मह वपूण कामिगरी भिव यात क शक ेल. वनिवषयक शासक य धोरणाबरोबरच
इतरही उपाययोजना स ुचिवता य ेतील.
१) उ ोगीिभम ुख वनिवकास :-
याम य े वन उ पादनावर आधा रत उ ोगा ंचा िवकास अिभ ेत आह े.
२) ितब ंध वनिवकास :-
याम य े पूर िनय ं ण, मृद्संधारण असे काय म घ ेता येतील.
३) व य ाणी व प रसर स ंर ण :-
उदा. फेिलडी या मांजर कुळातील वाघ हा सवा त मोठा ाणी आह े आिण आपला रा ीय
ाणी आह े. या स ंर णही ज ंगलातील वनसंपदा, व यजीव आिण ज ैिवक िविवधत े या
संवध नासाठी मोलाची बाब आह े. वाघांचा अिधवास घनदाट ज ंगलात अस या कारणान े
या िठकाण या जिमनीची ध ूप होत नाही . प रणामी पा याच े ोत कायम राहतात .
न ांचा उगम स ुरि त राहतो . मानव आिण व यजीव स ंघष टाळ यासाठी थािनका ंसाठी
िविवध काय म घ ेऊन या ं यात जन जाग ृती करण े गरजेचे आहे.
४) िनसग पय टन यवसायास स ंधी :-
िनसग पय टनाची स ंक पना िदवस िदवस लोकि य होत आह े. या िनसग पय टनाचा लाभ
सव समाजाला , ामु यान े वनप रसरात वा त यास असल े या थािनक जनत ेला
अिधक लाभ िमळत आह े. वनिवभागान े थािनक य ुवकांना िव ासात घ ेऊन गाईड
असोिसएशनची थापना क ेली आह े. यामुळे वनात य ेणा या पय टकांना हे युवक munotes.in
Page 140
ामीण जीवन
140 उ मरी या गाईड करीत आह ेत. प रणामी पय टकांकडून संरि त े ातला अनाव यक
ह त ेप टाळला जात आह े. जंगल िटकल े तर पय टक य ेतील ही भावना य ुवकांत िनमा ण
होत आह े. रोजगार िनिम तीसोबत स ंवध नािवषयी जनमानसातही जनजाग ृती कर ता येते.
५) सामािजक विनकरण क प :-
याम य े गरजे या ीन े वनिवकास अप ेि त आह े. ही चळवळ मोठ ्या माणात राबिवली
जात आह े.
६) आिदवास ना अिधकार :-
वनप रसरात आिदवासीची व ती मोठ्या माणात असत े. यांची उपजीिवका ही
वनावरती ाम ु यान े आधा रत असत े. आिदवा स ना या ं यासाठी असल े या
साधनस ंप ीची वत : राखण कर याच े अिधकार िदल े तर वनस ंपदेचे मोठ्या माणात
संर ण हो यास मदत होईल .
७) वनसंशोधन :
जंगलाचा न ेमका उपयोग माहीत नसणार े याचा काय उपयोग असा करीत असतात .
न या िनण याने (२००८ ) जंगलातील न ैसिग क संप ीच े िनयोजन व स ंशोधन क न
उपयोग दाखिवता य ेतील. फॉरे ट ही संक पना ब ंद होऊन फॉरे टचा उपयोग प ुढे
आणता य ेईल. यो य िनयोजनाच े िविवध कार या वनस ंशोधनास चालना िमळ ेल.
औषधी वन पत या स ंशोधनावर भर िद यास याचा उपयोग मोठ ्या माणात होईल .
मा तस े होणे गरजेचेच आह े.
८) उ खननास म जाव करता य ेईल :-
जनजाग ृती ार े मोठ्या माणात होणार े जंगलातील उ खनन रोखल े जाईल . उदा.
राधानगरी अभयार यातील बॉ साईटच े उ खनन , गो यातील मायिन ंग क प .
९) जबाबदारीची जाणीव हवी :-
वृ रोपण , “पाणी अडवा पाणी िजरवा ” तसेच ा णी स ंर णासाठी अन ेक सेवाभावी
सं था, िव ाथ प ुढाकार घ ेताना िदसत आह ेत. ही अगदी त ु य बाब आह े. मा या
चळवळीत सवा नी आपली जबाबदारी ओळख ून आप या परीन े भाग घ ेणे अग याच े आहे.
आसाम मधील जडाव पय ंग यांचे प ु े या म यभागातील र ेताळ जिमनीच े पांतर
िवरल ज ंगलात क ेले हे य न वाखाण यासारख े आ ह ेत, िस ब ंगाली कवी कमल
च वत या ंचे वनीकरणच े य न , उ रा ंचलमधील जगत िस ंग, राज थानमधील
चोगालाल सोनी अथक प र मान े वाळव ंटात छोट े मृगजळ तयार क ेले. यासारख े अनेक
िनस ग ेमी आपाप या परीन े वन िनिम ती, संवध न, र ण कर याची जबाबदारी वीकारत
आहेत. आपणही आप या परीन े या चळवळीत सहभागी होऊन य क ृती करण े
गरजेचे आहे. munotes.in
Page 141
वनिवकासासाठी उपाययोजना
141 १०) इमारती लाक ूड व इतर वनोपज े वापरात कपात करण े :-
अि त वात असल े या वना ंवरील ताण कमी कर याक रता इमारती लाक ूड आिण
जळाऊ लाक ूड यास पया यी ठरणा या बाबीस चालना द ेऊन यास ो सािहत करण े
गरजेचे आहे. उदा. इमारती लाकडास बा ंबूचा पया य, जळाऊ लाकडाऐवजी बायोग ॅस,
सौर ऊजा , मशानभ ूमीसाठी स ुधा रत त ं ानय ु शवदािहनीचा वापर कर यावर भर ,
मु गुरे चराई ऐवजी कापा आिण या या धत वर चा रा यव थापन , यासाठी ामीण
िवकास , पशुसंवध न खात े, अपांरप रक ऊजा ोत यव थापन आिण वन िवभाग या ंचा
सम वय आव यक आह े.
यासारख े अनेक उपाय आपणा ंस सा ंगता य ेतील. िवकासा या एक ूण गरजा ल ात घ ेता
पया वरणातील वन पती या घटका ंवर याप ुढे नेहमीच ताण पडणार आहे. यामुळे वनांचा
किष क वापर क न यात ून उ पादन आिण उ प न वाढ या माणावर अप ेि त असल े
तरी यावर क े हा तरी मया दा या पडणारच आह ेत. ते हा काला ंतराने न ाय होणा या
मह वा या उ पादन घटका ंना कृि म पया य शोधण े अटळ राहील . कागद िगर या ंम ये
बांबू ऐवजी कृि म धा याचा लगदा , उसाची िचपाड े िकंवा तांदूळ साफ के यावर उरणा या
तूस यांचा यापारी त वा ंवर वापर क े यास वन पत वरील ताण न क च हलका होईल .
याहीप े ा मह वाच े हणज े शहरी व ामीण जनत ेची जळाऊ लाकडाची गरज ही
गोबरग ॅस, नैसिग क वाय ू आिण सौरश ची उपकरण े यासार या मागा नी काही माणात
भागिवली ग ेली तरच प रि थती काब ूत राह यास मदत होईल .
सरकारतफ वनमहो सव , व यजीवन स ाह , वनिदन , पया वरण िदन साजर े केले जातात .
वृ रोपणा या मोिहमा आख या जातात . वृ िदंडी काढ या जातात . याम ये
वयंसाहा यता गट सद य , िव ाथ या ंना सहभागी क ेले जात े. तसेच दश ने,
या यान े, िफ म शो , लाईड शो , प रसंवाद, दौरे, टी ही, वहीवरती छापील मािहती
पुर कार , चार या ंची जोड िदली जात आह े आिण ही न क च त ु य बाब आह े.
युनो को या माना ंकनाम ुळे वनसंप ी िटक यास न क च मदत होईल . महारा ासाठी
ही त ु य बाब आह े.
११) काब न टॅ सची मा ा :-
काब न डाय ऑ साईडसार या ीन हाऊस ग ॅसमुळे िनमा ण झाल े या लोबल वॉिम ग
आिण हवामान बदलाची सम या सोडिव यासाठी जगभरात िच ंता य होत आह े. मा
ऑ ेिलयासार या द ेशाने काब न कर लावला आह े. पया वरण र ण आिण स ंवध नाची
जबाबदारी पाहता हा ट ॅ स लाग ू कर यात आला आह े. िवशेष हणज े कराचा प ैसा ीन
टे नॉलॉजी तस ेच पया वरण र णासाठी वापरला जाणार आह े. मुंबईम य े सु ा दुचाक
वाहने आिण मोटार गाड्यांवर काब न कर आकारावा आिण या ं या उ प नात ून वना ं या
ह रतकरणाचा काय म हाती यावा . अशी िशफारस २००५ म ये वन खा यान े केली
होती. िविश िक .मी. अंतरापे ा जा त मोटर वापर यास वाहन चालका ंवर काब न
टॅ सचा हा ताव होता . काब न कर वस ूल कर यासाठी 'महारा ी काब न िलिमट ेड'
या न या साव जिनक उप माची थापना करावी अशी स ूचनाही याम य े होती . munotes.in
Page 142
ामीण जीवन
142 ऑ ेिलया माण े आपणही काब न टॅ सची मा ा लाग ू क न पया वरण र णासाठी व
संवध नासाठी हातभार लाव ू शकतो .
आपली गती तपासा :
: २००८ चे महारा रा य वनधोरण सा ंगा.
१०.५ सामािजक वनीकरण
तावना :
१९७६ या रा ीय क ृषी आयोगा या िशफारशीन ुसार सामा िजक वनीकरण ही स ंक पना
शासनान े अंमलात आण याचे ठरिवल े. कारण वनिवकास धोरणात ठोस बदल
सुचिवणारा हा मह वाचा अहवाल होता . शासनालाही वन -हासाची दखल यावी लागली .
हे यान ुसार िदस ून येते. यानुसार िबगर वन े ासाठी , शासक य जिमनी , गावा या
सामूिहक जिमनी (गावरान े, ामपंचायती या जिमनी ) यासाठी वनीकरण योजना हाती
घे यात आ या .
अलीकड या काही वषा त सामािजक वनीकरणा या स ंक पन ेला फार मह व ा झा ले
आहे. सामािजक वनीकरणाची एक शा ंततामय चळवळ द ेशात चाल ू आहे. सामािजक
वनीकरणात समाजा या गरजा आिण सामािजक म ू ये ल ात घ ेऊन झाड े लावण े आिण
यो य या माण ेच झाड े तोडण े ही क पना अिभ ेत आह े. जंगलामध ून माणसा ंना आिण
जनावरा ंना अन ेक कारच े फायद े िमळत असतात . िशवाय सामािजक जीवन आिण
समाजाची नीितम ू ये यांचेही संर ण होत असत े. हणून या ीन े झाडा ंची लागवड
करणे आिण या वनीकरणा ं या काय माला सामािजक प रणाम िमळव ून देणे हे
सामािजक वनीकरणाच े एक उि आह े. सामािजक वनीकरणा ंम ये वनीकरणा ं या
अिधक फाय ाबरोब र समाजा या फाय ाचा सु ा िवचार क ेलेला असतो .
https://www.yo ळtळbe.com/
सामािजक वनीकरणाची या या :
देशाम य े शेती या आिण ामीण िवकासा या सव ांचा सखोल अ यास कर यासाठी
भारत सरकारन े रा ीय क ृषी आयोग या नावाचा आयोग न ेमला होता . या आयोगान े munotes.in
Page 143
वनिवकासासाठी उपाययोजना
143 १९७६ साली आपला सिव तर अहवाल भारत सरकारला सादर क ेला. आयोगान े
वनीकरणा या ा ंचाही अ यास क ेला आह े आिण सामािजक वनीकरणा ंना मह व िदल े
आहे. आयोगा या मतान ुसार साम ूिहक वनीकरण हणज े गावामधील सामाईक
मालक या जिमनी , ओसाड जिमनी , जंगलतोड झा यान े मोक या पड ले या जिमनी
आिण गाव या व तीजवळ असल े या श ेतक या या मालक या रकामी पडल े या
जिमनी अशा कार या जिमनीवर इ ंधन, चारा, गवत आिण सामा य उपयोगाच े लाकूड
िमळू शकेल. अशा झाडा ंची लागवड करण े. रा ीय क ृषी आयोगान े सामािजक
वनीकरणाला िवकासा या काय मात अ य ंत मह वाच े थान िदल ेले आहे. या आयोगाच े
मत ामीण जीवनावर सामािजक आिण आिथ क चांगला प रणाम घडवून आणणारा
सामािजक वनीकरणासारखा द ुसरा उ म काय म नाही . संप ी या स ंर णासाठी
सामािजक वनीकरण हा उ म काय म आह े. कारण अिधकािधक उपय ु झाड े
लाव या ची चळवळ जोरात चाल ू झाली तर ज ंगलाच े संर ण करण े अिधक सोप े होऊ
शकते.
सामािजक वनीकरणान े आप या द ेशातील वनस ंवध नाची या ी वाढवल ेली आह े आिण
याचबरोबर ख ेड्यातील जनत ेची ही जबाबदारी वाढल ेली आह े. सामािजक वनीकरणाचा
काय म यश वी कर यासाठी ख ेड्यातील लोका ंना अशी उपय ु झाड े लाव या या
आिण लावल े या झाडा ंचे संर ण कर या या सहभागािशवाय व मदतीिशवाय सामािजक
वनीकर णाचा कोणताही काय म यश वी होऊ शकणार नाही . हणून या ीन े
सामािजक वनीकरणा या आणखीन या या क े या ग े या आह ेत.
१) सामािजक वनीकरण हणज े लोका ंनी सामूिहक क ृती क न क ेलेले वनीकरण .
२) सामािजक वनीकरण हणज े लोका ंचे, लोकांनी, लोकांसाठी क ेलेले वनीकरण .
३) सामािजक वनीकरण हणज े िनकृ िकंवा नापीक जिमनीवर लोका ंनी, लोकां या
(गावक या ंनी) फाय ासाठी क ेलेले वनीकरण .
सामािजक वनीकरणाची उि े -
सामािजक वनीकरणा या काय मात ून पुढील उि े सा य कर याची आव यकता
आहे.
१) जंगलाच े संर ण:-
आप या द ेशात ज ंगलाची मोठ ्या माणावर क ल होत आह े. जंगलाच े माण कमी -कमी
होत आह े. हणून जंगल स ंर णासाठी सामािजक वनीकरणाची ज री आह े.
२) जंगलापास ून उ पादन िमळवण े:-
खेड्यापाड ्यातील जनत ेला इंधनासाठी , साधी घर े, शेतीची अवजार े, यासाठी लाक ूड
आिण जनावरा ंसाठी चारा ज ंगलात ूनच िमळतो . या कारच े उ प न िमळिव यासाठी
सामािजक व नीकरण आव यक आह े. munotes.in
Page 144
ामीण जीवन
144 सव साधारण वनीकरण आिण सामािजक वनीकरण यातील फरक :
१) सव सामा य वनीकरण हणज े जी जमीन सरका रने जंगल जमीन हण ून घोिषत
केलेली असत े. या जिमनीवर झाड े लावण े. सामािजक वनीकरणाची क पना मा
यापे ा यापक आह े. सामािजक वनीकरण हणज े खेडेगावातील साव जिनक
मालक या िक ंवा खाजगी मालक या मोक या पडल े या िक ंवा िनक ृ जिमनीवर
उपयोगी झाड े लावण े.
२) परंपरागत प तीन े केलेले सामा य वनीकरण ज ंगल जिमनीवर क ेले जाते. या जंगल
जिमनी लोका ंपासून दूर असतात . यामुळे जंगले आिण मन ु य व ती एकम ेकांपासून
दूर राहतात . सामािजक वनीकरणाम य े मनु यव ती या जवळपास असल े या
जिमनीवर झाड े लावली जातात . यामुळे सामािजक वनीकरणा म ये माणस े आिण
झाडे यांचा िनकटचा स ंबंध येतो.
३) परंपरागत सामािजक वनीकरणाम य े एकतर असल ेली जंगले सांभाळून ठेवणे हणज े
जंगलाच े संर ण करण े हा उ ेश असतो िकंवा सागासार या या झाडाला भरप ूर
िकंमत आह े अशा झाडा ंची लागवड क न यापारी त वा ंवर पैसा िमळवण े हा उ ेश
असतो िक ंवा अस ू शकतो . सामािजक वनीकरणा ंम ये लोका ं या उपयोगाची झाड े
लावल ेली असतात . यामुळे ही सामािजक लोकािभम ुख चळवळ आह े. याम य े
लोकां या क याणाचा अिधक िवचार क ेला जातो .
सामािजक वनीकरणाच े फायद े :
१) सामािजक वनीकरणाम य े जी झाड े लावली जातात . ती लोका ंना उपयोगी पडतात .
छोट्या-छोट्या उपभोगाच े इमारती लाक ूड अशा ज ंगलात ून िमळत े. यापास ून
खेड्यांतील लोका ंना श ेतीची अवजार े आिण साधी घर े तयार करता य ेतात.
जवळपास या ख ेड्यातील लोका ंना जळणासाठी लाक ूड िमळत े आिण या ंनी
पाळल े या जनावरा ंना चारा िमळ याची सोय होत े.
२) रोजगार िनिम ती आिण उ प न : सामािजक वनीकरणा या चळवळीम य े उपय ु
झाडे लावण े हा म ु य काय म असतो . यामुळे अनेक लोका ंना रोजगार िमळ ू
शकतो . उदा. झाडे लाव यासाठी खड ्डे खणण े, रोपे तयार करण े, रोपांची लागवड
करणे, यांना पाणी घालण े, झाडांचे संर ण करण े आिण यांची वाढ करण े ही काम े
माणसा ंनीच करावयाची असतात . यामुळे जंगल संर ण हा म धान उ ोग ठरतो .
याम य े अनेकांना रोजगार िमळ ू शकतो . आिण ज ंगल स ंप ीम ुळे यां या उ प नात
भर पड ू शकत े.
३) पया वरण स ंर ण: सामािजक वनीकरणाम ुळे पया वरणाचा समतोल कायम राहतो
आिण िनसगा चे संर ण होत े आिण अस े झाल े तरच द ेशातील अ न उ पादनही
ि थर राह शकत े. यामुळे मानवी जीवनाचा दजा कायम राह शकतो . munotes.in
Page 145
वनिवकासासाठी उपाययोजना
145 ४) उपयु झाडा ंचे सात यान े उ पादन : सामािजक वनीकरणाम य े लावल े या
झाडांची यो य प तीत मा मान े तोड क े यास आिण तोडल े या जा गी मा मान े
पु हा लागवड क े यास या ज ंगलापास ून उपय ु लाक ूड इंधन आिण चारा या ंचे
सतत उ पादन िमळ ू शकत े.
वनिव तार : या माण े सामािजक वनीकरणाची ज री असत े. या माण े शहरी आिण
िनमशहरी भागा ंम येसु ा झाड े लाव याची ज री असत े. खेड्याम य ेसु ा सव साधारण
उपयोगा या झाडा ंबरोबर फळा ंचे उ पादन द ेणारी झाड ेसु ा मोक या जिमनीवर वाढवता
येतात िक ंवा शेतजिमनीचा काही भाग मोठ ्या वृ ां या लागवडीसाठी राख ून ठेवता य ेतो.
याला िनरिनरा या कारची नाव े देऊन या चळवळीचा सार क ेला जातो .
वनिव तार िक ंवा Extens ion forestry हणज े वनांची लागवड मानवी व ती या जवळ
करणे, आिण या ं या लागवडीचा चार व सार करणे. वनिव तार हास ु ा सामािजक
वनीकरणा या चळवळीचाच एक भाग आह े. रका या पडल े या जागा िक ंवा िनक ृ
जिमनीवर इ ंधनासाठी उपयोगी पडणारी झाड े, इमारती , लाकूड देणारी झाड े, िहरवा
पाला प ुरिवणारी झाड े आिण माणसा ंना फळ द ेणारी झाड े अशी झाड े एक लावता य ेतात.
याला 'िम वनीकरण ' असे हणतात . जवळजवळ ३०% मोकळी जमीन अशा
वनीकरणा या कामासाठी वापरता य े यासारखी आह े. रा ीय क ृषी आयोगान े अशी
सूचना क ेली आह े क , वनिव तारासाठी येक गावाला कमीत कमी २० हे टर जागा
राखून ठेवलीच पािहज े आिण या जाग ेवर लवकर वाढ होणारी झाड े लावली पािहज ेत.
वनिव ताराचा आणखी एक मोठा भाग िक ंवा माग हणज े देशामधील र ते आिण रा ीय
महामाग यां या दो ही बाज ूला झाड े लावण े. यामुळे सावली िमळत े आिण स दय वाढत े.
जलिस ंचन योजना ं या काल यां या दो ही बाज ूला झाड े लाव यास काल या ंचे संर ण
होते. बा पीभवन कमी होत े. सावली व स दया चा लाभ होतो आिण जिमनीत िझरपणा या
पा याचा उपयोग होतो . रे वे मागा याही दो ही बाज ूला झाड े लावता य ेतात. जपान म य े
दोन ळां या मध या जाग ेतसु ा शोिभव ंत फुलांची झुडपे लावली जातात .
१०.६ वनशेती
शेतजिमनीचा काही भाग हा मोठ ्या उपय ु वृ ां या लागवडीखाली राख ून ठेव यास
याला 'वनशेती' असे हणतात . धा या या आिण रोख िपका या श ेती माण े उपय ु
जंगली झाडा ंची वनश ेती सु ा माणसाला आिथ क ्या फायद ेशीर होऊ शकत े. धा य
िपके िकंवा रोखिपक े यां या ऐवजी मोठ ्या फळझाडा ंची लागवड क न यापास ून उ प न
िमळिव यास याला व ृ शेती िक ंवा Tree Farming असे हणतात . फळझाडा ंपासून
भरपूर उ प न िमळत अस यान े वृ शेतीसु ा फायद ेशीर ठ शकत े आिण कमी
कसा या िन पयोगी जिमनीस ु ा उपयोगात य ेऊ शकतात . कोकणातील उ ंच-सखल
आिण िन पयोगी जिमनीम य े आंबा, काजू, फणस , कोकम , नारळ, सुपारी, मसा याची
झाडे, िचकू, पे , िलची वग ैरे फळ झाडा ंपासून भरप ूर उ प न िमळिवता य ेते.
munotes.in
Page 146
ामीण जीवन
146 वनिव ताराच े फायद े -
१) मया िदत जिमनीत ून अिधक उ पादन : देशातील जिमनीचा प ुरवठा मया िदत आह े.
याच जिमनीत ून जंगलाची वाढ क न हणज े वनीकरण क न आप याला अन ेक
कारच े उ पादन वाढ या माणात िमळ ू शकत े.
२) जिमनी या उपयोगातील लविचकता : िनरिनरा या द ेशात असल े या जिमनी
सुपीक िक ंवा नापीक असतात . जिमनीचा उ ंच-सखलपणा आिण अ ंतर याम य ेही फरक
असतो . अितशय उतारा या जागी ज ंगलात वाढ ू शकणारी झाड े लावण े आिण या
ड गरमा याच े संर ण करण े फायद ेशीर असत े. यापे ा कमी उतारा या जागी सामािजक
वनीकरणासाठी झाड े लावण े फाय ाच े ठरते. याह नही कमी उ तार असल े या अिधक
चांग या दजा या जिमनीत फळझाडा ंची लागवड करण े लाभदायक ठरत े आिण सवा त
कमी उतार असल े या आिण स ुपीक असल े या जिमनी चा शेतीसाठी उपयोग करण े
चांगले असत े. वन िव तारा या चळवळीम ुळे जिमनीचा एकाच कार े उपयोग न होता
जिमनी या उपयोगात लविचकता राह ते आिण माणसा ंचा फायदा होतो .
३) जिमनीपास ून अिधक आिथ क उ प न : सुपीकत ेचा िक ंवा नापीकत ेचा काहीच
िवचार न करता सरसकट सव जिमनीचा श ेतीसाठी उपयोग करण े फायद ेशीर नसत े.
जिमनी या मगद ुरा माण े जिमनीचा यो य वापर क े यास अन ेकांना रोजगार िमळ ू शकतो .
४) रोजगार िनिम ती: वनिव ताराम ुळे अनेकांना रोजगार िमळ ू शकतो .
५) शेती आिण वनीकरण या ंचा सम वय : सामािजक वनीकरण आिण वनिव तार
के याने शेती आिण वनीकरण सम वय होता आिण दो हीही फायद े समाजाला िमळतात .
६) अिधक उ पादनासाठी स ंरचना : जंगल स ंवध नामुळे, सामािजक वनीकरणाम ुळे
आिण वनिव ताराम ुळे आप या द ेशातील उ पादन वाढीसाठी लागणारी स ंरचना तयार
होऊ शक ेल.
७) इंधनासाठी लागवड : देशाम य े खेड्यापाड ्याम य े ाम ु यान े लाकडावरच
वयंपाकासाठी इ ंधन हण ून वापर क ेला जातो . जंगलतोडीम ुळे इंधनासाठी उपयोगी
पडणा या लाकडा या ट ंचाईत वाढ होत चालली आहे. हणून ाम ु यान े इंधनासाठी
उपयोगी पडणा या स ु , सुबाभूळ इ यादी झाडा ंची लागवड करण े आिण यापास ून
सरपणाच े लाकूड िमळिवण े याला इ ंधनासाठी लागवड अस े हणतात .
वनीकरण काय माची सरकारन े ठरिवल ेली उि े :
योजना आयोगान े ६ या प ंचवािष क योजन े या म सु ाम य े वनीकर णाची उि े िदलेली
आहेत ती प ुढील माण े:
१) पया वरणाच े संर ण
२) इंधन, चारा आिण ख ेड्यातील लोका ंना लागणा या इतर उपयोगी व त ूंचा पुरवठा. munotes.in
Page 147
वनिवकासासाठी उपाययोजना
147 ३) ामो ोग , लघूउ ोग आिण काही मोठ े उ ोग या ंना लागणा या क या मालाचा
पुरवठा.
वर ठरिवल े या उ ेशा माण े गती साध यासाठी सरकारन े लोका ंकडून वग करण
करणा या काय माला फार मह व िदल ेले आ ह े. यामुळे सरकारी वन िवभागाबरोबर
लोकां या मदतीन े सामािजक वनीकरणाला उ ेजन द े याचे सरकारन े ठरिवल ेले आहे .
'एक म ूल एक झाड ' वगैरे घोषणा अशा काय मांना उ ेजन द े यासाठीच आह ेत.
याचबरोबर द ेशाम य े बेकारीची सम या अितती अस यान े वनिवकासामध ून
खेड्यापाड ्यातील जा तीत जा त लोका ंना रोजगारी िमळव ून दे याचे य नही सरकारन े
चालू केले आ ह ेत. जंगलसंवध न हा म धान उ ोग मानला जातो . यामुळे जंगल
वाढिवणा या कामाम य े आिण ज ंगलावर आधारल ेला उ ोग चालिव या या कामाम य े
केला जातो .
करमण ुक साठी व ृ लागवड :
शहरात व ृ लागवड करण े मह वाच े ठरते. शहरांतील घाईगद च े जीवन जा णा-यां ना वृ
िवरंगुळा देतात. कारखा यात ून, वाहना ंतून बाह ेर पडणा या ध ुरामुळे व इतर का रे होणार े
दूषण कमी कर यासाठी बागा तयार करण े, उ ोग तयार करण े, र या या कड ेला
वृ रोपण करणे यांचा यात समाव ेश होतो .
वनीकरणासाठी यो य व ृ ांची िनवड :
िविश द ेशातील हवामान , जमीन इ यादी अनेक बाब चा िवचार क न यो य व ृ ांची
िनवड करावी लागत े. सामािजक वनीकरणा या काय मात लावावयाच े वृ काही िविश
कारच े असाव े लागतात . या जाती कणखर , जलद वाढणा या , कमी पा यावरही तग
धरणा या , िवषम हवामानातही जगणा या असा यात .
ढोबळमानान े उपय ु ता कारान ुसार व ृ ांचे वग करण प ुढील माण े केले जाते.
१) शेती अवजार े, इमारती बा ंधकामासाठी उपय ु वृ जस े सागवान , बांबू, िशसव ,
िनलिगरी , सुबाभूळ इ यादी .
२) जळणासाठी उपय ु झाड े जसे सु , ऑ ट े्रिलयन बाभ ुळ, िनलिगरी , कडुिनंब,
िशसू इ यादी .
३) सावलीसाठी मोठी झाड े जसे िशरस , िशसव , कडुिनंब, रेन- ी, पे टोफोरम , करंज
इ यादी.
४) फळझाड े ज शी आवळा , आंबा, फणस , िचकू, िलची, जांभूळ, मोह, सीताफळ वग य
झाडे.
५) चा यासाठी उपय ु वन पती जस े सुबाभूळ, अंजन, िशसू इ यादी . munotes.in
Page 148
ामीण जीवन
148 ६) शोभेसाठी झाड े ज शी सुबाभूळ, अंजन, अशोक , ऑ ेिलयन बाभ ूळ, काशीद ,
कांचन, पंगारा, गुलमोहर , अमलताशा , िस वर ओक इ .
महारा ातील वनीकरण -
रा यात वनजिमन वर तस ेच साव जिनक जिमनीवर वनीकरणाच े काय म राबिव यात
येत आह ेत. या काय मा या अ ंमलबजावणीत वनिवभाग व महारा वनिवकास
महामंडळ मह वाची भ ूिमका बजावतो . इंधन व चारा -वैरण या ंची गरज भागिव यासाठी
सामािजक वनीकरण िवभा ग मह वाची भ ूिमका बजावतो . सन २००५ -२००६ म ये
२,२५६ हे टर साम ुदाियक े ावर व ृ रोपण क ेले गेले. खाजगी जिमनीवर व ृ ारोपण
कर यासाठी ३.३१ कोटी रोपा ंचे वाटप क ेले गेले.
https://www.myhindistat s.com
पया वरणाच े संतुलन राख यासाठी शासनान े वन े ातील िनब ध घातल े आ ह ेत.
साहिजकच याम ुळे वृ तोड अ य प माणातच क ेली जात े. सन २००६ - २००७
म ये इमारती लाकडाच े सुमारे १.२५ लाख घनमीटर इतक े उ पादन अस ून या ंचे
अंदािजत म ू य ६० कोटी पये इतके आहे.
१०.७ सारांश
जंगलतोडीच े भिव यात च ंड दु प रणाम होणा र आह ेत. सरकारन े वात ं यपूव
कालख ंडात (ि िटश कालख ंड) हे ओळखल े होते आिण हण ूनच जाणीवप ूव क य न
यावेळेपासून होत आह ेत. िविवध वनर णाथ कायद े वळोव ेळी झाल े आहेत. सामािजक
वनीकरणाची स ंक पना मोठ ्या माणात राबिवली जात आह े. लोकसहभाग िमळव याचा
य न क ेला जात आह े. िनसग ेमी, पया वरणवादी या ंनी काळाची पावल े ओळख ून
आपाप या परीन े वनर णाथ , वन िवकासासाठी काय करीत आहेत. भूतकाळात मानवी
क याणासाठी वना ंची अ य ंत गरज आह े. याह नही जा त आज मानवी सम ृ ीसाठी
न हे, तर मानवी अि त व कायम व पी रा ख यासाठी वना ंची गरज आह े. यासाठी
आपण आप या परीन े खारीचा वाटा उचलण े अग याच े आहे.
munotes.in
Page 149
वनिवकासासाठी उपाययोजना
149 १०.८ संदभ ंथ
१) के. सागर क ृषी - िवषयक घटक के.सागर पि लक ेशन, पुणे- ३०
२) घ. भ. दशपु े - वना ी आिण वनिव ान कॉि टन े टल काशन , िवजयनगर , पुणे - ३०
३) व य जीव स ंर ण, ॲड.अभया श ेलकर,
नािशक लॉ हाऊस , औरंगाबाद
४) िव तार िश ण स ंचालन - कृषी दश नी
महा मा फ ुले कृषी िव ापीठ
munotes.in