Page 1
1 १
कृषी धोरणा ंचा आढावा - (भाग ए क)
घटक रचना :
१.० पाठाच े उ ेश
१.१ तावना
१.२ कृषीिवषयक धोरण
१.३ कृषी धोरणाची उि े
१.४ कृषी धोरणाची आव यकता
१.५ कृषी धोरणाची वात ं यपूव काळातील ि थती
१.६ कृषी धोरणाची वात ं यो र का ळातील ि थती
१.७ भारतीय क ृषी धोरणातील ुटी
१.८ कृषी धोरण यश वी कर यासाठी उपाययोजना
१.९ ह रत ा ंती
१.१० ह रत ा ंतीची कारण े
१.११ ह रत ा ंतीचे प रणाम
१.१२ ह रत ा ंतीचे सकारा मक प रणाम
१.१३ ह रत ा ंतीचे िन कष
१.१४ वा याय
१.० पाठाच े उ ेश
कृषी धोरणाची उि े व आव यकता अ यासण े.
कृषी धोरणा या वातं यपूव व वातं यो र का ळातील प रि थतीचा थोड यात
आढावा घ ेणे.
कृषी धोरणातील ुटी ल ात घ ेऊन क ृषी धोरण यश वी कर यासाठी उपाययोजना
आखण े. munotes.in
Page 2
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
2
१.१ तावना
भारत हा क ृषी धान द ेश आह े. भारता या एकूण लोकस ं येपैक ७०% लोकस ं या ही
ामीण भागात उपजीिवक ेचे साधन हण ून शेतीवर अवल ंबून आह े. भारतीय श ेतीचे
परंपरागत व प आिण उदरिनवा हाचे साधन या दोन कारणा ंमुळे शेती यवसाय हा
यवसाय न मानता उपजीिवक ेचे साधन मानल े जात े. जगातील २/३ लोकांचा म ु य
यवसाय श ेती अस ून शेती यवसायाच े वत ं अथ शा िनमा ण झाल े आिण िवकिसत
झाले आहे. देशा या रा ीय उ प नाम य े भारतीय श ेतीचा वाटा सु वातीला ५०% होता
आज तो ३२% वर आला आह े. ामीण भागातील जनता श ेतीवर अवल ंबून अस यान े शेती
यवसाय हा भारती य अथ यव थ ेचा आ मा समजला जातो . देशाची वाढती लोकस ं या,
अ नधा याचा , जमीन स ुधारणा , ामीण ब ेरोजगारी , शेतमाल िवपणन , ामीण
कज पुरवठयाचा , पशुसंवध न, साठवण ूक सोयी , उ ोगासाठी लागणारा क चा माल इ .
या स ंदभा त शेती यवसायासमोर अ ा प काही अन ु रत आह े. शेती यवसाया या
गतीिशवाय द ेशाची गती होणार नाही आिण द ेशाची गती कर यासाठी श ेती यवसायाची
गती करण े आव यक आह े. हणून ह रत ा ंतीचा योग यश वी कर यात आला . या
अनुषंगाने ह रत ा ंतीपूव काळ, ह रत ा ंतीनंतरचा का ळ, उदारीकरणाचा का ळ असा
अ यासासाठी , सोयीसाठी कालख ंड पाड यात आला आह े. कोण याही द ेशा या
आिथ क िवकासा या ीन े िनयोजन िक ंवा धोरण ही अ य ंत आव यक बाब आह े.
िनयोजना या मा यमात ून देशाचा िवकास घडव ून आण यासाठी धोरणा मक िनण य
घे याची आव यकता असत े. भारतास वात ं य ा झा यान ंतर भा ंडवलशाही
आिण सा यवादी अथ यव था ंचा वीकार न करता िम अथ यव थ ेचा वीकार
केला. िम अथ यव थ ेत सरकारी मालक च े उ ोग , खाजगी उ ोग आिण स ंयु े
असे तीन े ाचे अि त व आढ ळून येते. आिथ क िनयोजना या मा यमात ून देशा या
सवा गीण िवकासाच े धोरण िनि त कर यात आल े.
भारता या श ेती े ा या स ंदभा त सरकारची भ ूिमका ही मह वप ूण रािहल ेली आह े. भारतीय
शेती उ ोग हा द ेशातील पायाभ ूत उ ोग मानला ग ेला तरी वा तं यपूव काळात ि िटशांचे
भारतीय श ेती या स ंदभा तील धोरण अन ुकूल नस याच े िदसत े. भारतीय श ेती िनसगा वर
अवल ंबून होती . यामुळे शेतीची उ पादकता कमी याम ुळे शेतक याचे दा र य मोठया
माणात िदस ून येते. भारतीय श ेतीला वात ं यपूव काळात ि िटशांकडून भांडवल प ुरवठा
न झा यान े सावकारा ं या िप ळवणुक ला चालना िम ळाली. वातं य ा ीन ंतर श ेती े ात
सुधारणा घडव ून आण यासाठी प ंचवािष क योजना ंमधून िवश ेष ल क ीत कर यात आल े.
१.२ कृषीिवष यक धोरण
भारतीय श ेती या स ंदभा त धोरणा ंचा आढावा घेताना वात ं यपूव काळ आिण
वातं यो र का ळ असा कालख ंड िवचारात यावा लागतो . वातं यपूव काळ ि िटश
सरकारचा का ळ समजला जातो . भारतात ि िटशां या आगमनाचा उ ेश यापार करण े हा
होता. ि िटशांनी भारतातील क चा माल इ ं लंडम य े नेऊन यावर ि या क े या व ि या munotes.in
Page 3
कृषी धोरणा ंचा आढावा - (भाग एक)
3 के यानंतरचा प का माल भारतीय बाजारप ेठेत आण ून िव कर याच े काय सु
केले. यामुळे भारतातील श ेती े ाचा िवकास होऊ नय े अशीच भ ूिमका ि िटशांची
रािहली . ि िटशांचे धोरण ह े शेतीिवकासाला ितक ूल होत े. भारतीय श ेतीचे िनसगा वरील
अवल ंबून राह याचा कार हा ि िटश धोरणाचाच एक भाग समजला जातो . ि िटशांनी
भारतात क ेले या व ेगवेग या सुधारणा िवचारात घ ेत यास व ेगवेग या न ांवर धरण े
बांध याच े काम ि िटशांनी केले असत े तर भारत हा जगातील सवा िधक स ुजलाम ् सुफलाम ्
देश रािहला असता . भारतीय श ेती ही प ूण पणे ि िटशां या का ळात िनसगा वर अवल ंबून
होती. यामुळे शेतीची उ पादकता कमी होती . शेतीम य े भांडवलाचा अभाव ,
पारंप रक श ेती प त , कज पुरवठ्याचा अभाव , म य था ंचे वच व, वाढती लोकस ं या,
कज बाजारीपणा , सावकारी कज िपळवणूक करणार े इ याद म ुळे भारतीय श ेतक यांची
आिथ क ि थती दयनीय होती . ि िटशांनी शेती िवकासाकड े ल न िद यान े भारतात
जे हा सतत द ु काळ पडू लागल े व श ेतकरी स ंघिटत होऊ लागला हण ून १८८० म ये
दु काळ आयोगाची थापना ि िटश सरकारन े केली. या आयोगान े शेती या िवकासाकड े
रचना मक ीन े बघाव े हण ून िशफारशी क े या. या िशफारशीन ुसार रा याम य े शेती
िवभाग थापन कर यात आला . वातं य ा ीन ंतर श ेती िवकासाला चालना
दे यासाठी भारत सरकारन े शेती िवकासाच े अनेक काय म हाती घेतले. भारत हा
शेती धान द ेश आह े. भारतीय अथ यव था ही श ेती धान आह े आिण शेतक या ं या
सम या सोडिव यािशवाय व ामीण भागाचा िवकास क े यािशवाय द ेशाचा आिथ क िवकास
होणार नाही हा म ूलमं पंिडत जवाहरलाल न ेह यांनी मनाशी बा ळगला.
१.३ भारती य कृषी धोरणाची उि े
भारतातील श ेतीिवषयक धोरणाची उि े खालील माण े :
अ) अ नधा या या उ पादनात वाढ क न देशाला वावल ंबी बनिवण े.
ब) देशातील लोका ंना यो य िकमतीत अ नधा य ा होईल अशी यव था करण े.
क) देशातील उ ोगास लागणारा क चा माल प ुरेशा माणात िनमा ण करण े.
ड) देशातील श ेती आिण उ ोग े ात रोजगार उपल ध कर याची यव था करण े.
इ) दूध, भाजीपाला आिण फ ळे इ यादी या पुरवठ्यात वाढ करण े.
फ) देशा या एकूण रा ीय उ प नात वाढ करण े.
१.४ कृषी धोरणाची आव यकता
शेती या धोरणाची आव यकता प ुढील का रणांसाठी ितपािदत कर यात आली .
१) शेतीसाठी भा ंडवलाचा प ुरवठा :
देशात श ेतीसाठी पाणीप ुरवठया या सोयी िनमा ण कर यासाठी मोठया माणात श ेती या
धोरणाची आव यकता प कर यात आली . भांडवल प ुरवठयातून कालव े, बांध, र ते, munotes.in
Page 4
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
4 गोदाम आिण उपनिलका िनमा ण कर यावर भर दे यात आला . शेती धोरणात
पाणीप ुरवठया या सोयीवर िवश ेष ल प ुरिव यात आल े.
२) शेती संशोधन :
शेतीशी स ंबंिधत व ेगवेग या सम या ंचा िवचार क न या सम या सोडिव यासाठी तस ेच
अिधक उ पादन घ े यासाठी कोणकोण या े ात स ंशोधन करण े आव यक आह े याबाबत
िनण य घे यात आला . शेतीिवषयक धोरणाम ुळे संशोधनाला चालना िम ळाली.
३) दु काळिवषयक धोरण :
भारतीय श ेती ही प ूण पणे िनसगा वर अवल ंबून अस याम ुळे पाऊस पडला तर श ेतीतून
उ पादन आिण पाऊस न पड यास द ेशात द ु काळाची प रि थती अस े िच वात ं यो र
काळात िनमा ण झाल े. भारतात मोठया माणात श ेतीसाठी उपय ु ठरणारी श ेतजमीन
असताना क ेवळ पाणीप ुरवठया या सोयी उपल ध नस याम ुळे देशात द ु काळाची
प रि थती िनमा ण होत े याचे भान आिण जाणीव रा यक या ना झा याम ुळे शेतीिवषयक
धोरणात द ु काळिवषयक बाब ना मह व द े यात आल े.
४) बंध थ व था :
कोणत ेही धोरण तयार करत असताना या धोरणा या भावी अ ंमलबजावणीसाठी आिथ क
तरतूद करण े आव यक असत े. आिथ क तरत ुदीिशवाय कोणत ेही धोरण तयार जाहीर क ेले
जात नाही . शेतीिवषयक आव यकता प करताना व ेगवेग या काया साठी लागणारी
बंध यव था आिण शा सक य यव थ ेवर या धोरणात भर द े यात आला .
५) भूसंर ण आिण स ुधारणा :
जिमनीची उ पादकता वाढिव यासाठी हा काय म सु कर यात आला . याम य े जिमनीच े
सपाटीकरण , बंिडंग करण े इ. उ पादकतािवषयक काया या ीन े शेतीिवषयक धोरणाची
आव यकता आह े.
६) पीक संर ण :
शेतक या ंना िपकावरील रोगाच े िनय ं ण कस े कराव े याबाबत माग दश न, मदत
कर या या ीन े शेतीिवषयक धोरण आव यक आह े.
७) यापारी िपकांचा िवकास :
शेतक या ंची आिथ क ि थती स ुधार यासाठी आिण सरकारला उ प न ा क न दे या या
ीने यापारी िपक े मह वाची असतात . यापारी िपका ंचा िवकास कसा करावा या स ंदभा त
माग दश न कर यासाठी श ेतीिवषयक धोरणाची आव यकता आह े.
आपली गती तपासा :
: भारतीय क ृषी धोरणाची उि े सांगून याची आव यकता सा ंगा. munotes.in
Page 5
कृषी धोरणा ंचा आढावा - (भाग एक)
5 १.५ कृषी धोरणाची वात ं यपूव काळातील ि थती
िशवकालीन कृषी धोरण
https://shetimitra.co.in
िशवकालात य श ेतात राबणारा रयत हाच खरा िशवकालीन श ेतीचा आधार होता व
याचा यवसाय हा समाजातील मह वाचा मानला जात होता कारण याच े उ प न ह ेच
रा याच े उ प न होत े तसेच शेतक या ं या य ुवा िपढीत ून सै य िमळत अस े हणून िशवाजी
महाराजा ंनी शेतकया साठी अन ेक योजना राबव या हो या . यासाठी िशवाजी महाराजा ंनी
जिमनीची यो य कार े मोजमाप क न या या माती माण े जिमनीच े कार करत वग वारी
क न यावर िपक पाहणी कर याची यव था क ेली होती आिण यावरच सारा आकारला
जात अस े.
भारतात ज े हा सतत द ु काळ पडू लागला याव ेळेस शेतक या ंनी केले या आ ंदोलनाम ुळे
सन १८८० म ये ि िटशांनी दु काळ आयोगाची थापना क ेली. या आयोगान े ि िटश
सरकारन े शेती या िवकासाकड े रचना मक ि कोनात ून बघाव े आिण श ेती या
िवकासासाठी उपाययोजना करा यात अशी िशफारस क ेली. या िशफारशीन ुसार
रा याम य े शेती िवभाग थापन कर यात आला .
१८८९ म ये डॉ. वIलकर आिण १८९० म ये िसमला प रषद ेने भारतीय श ेती या
िवकासाबाबत अन ेक उपाय स ुचिवल े याकड े ि िटशांनी दुल केले.
वेगवेग या रा यात शेतक या ं या झाले या िनदश नामुळे सहकारी त वावर काही स ं था
थापन कर यात आ या . १९०४ म ये सहकाराचा कायदा सव थम म ंजूर कर यात
आला . १९०३ म ये महारा ातील प ुसद य ेथे कृषी संशोधन स ं थेची थापना कर यात
आली . १९०५ म ये क आिण रा यातील क ृषी िवभागा त सम वय थािपत
कर यासाठी क ृषीिवभागाच े पुनस घटन कर यात य ेऊन अिखल भारतीय क ृषी बोड थापन
कर यात आल े. एडवड मॅ लॅगन सिमती या िशफारशीन ुसार सहकार े ा या िवकासाला
चालना िम ळाली. यातून शेतीला कज पुरवठा करणा या अनेक सं था सहकार त वा वर
थापन कर यात आ या .
१९२६ म ये शाही क ृषी आयोगाची थापना कर यात आली . या आयोगास शाही किमशन
असेही हणतात . या आयोगान े केले या िशफारशीन ुसार भारतातील भ ूसुधारणेची munotes.in
Page 6
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
6 जबाबदारी सरकारवर सोपिव यात आली , तसेच भारतीय क ृषी संशोधन प रषद ेची थापना
कर यात आली .
१९३५ म ये भारतीय रझ ह बँकेची थापना कर यात आली . १९३७ म ये देशातील
सव च ा ंताम य े शासन णाली अि त वात आली . ांतीय शासन णाली या अ ंतग त
रा यात म ंि मंडळे बनिव यात आली . या मंि मंडळाने रा याम य े शेतीसुधारणा , शेतीला
कज िवषयक धोरण , याजदराच े िनयमन , ामीण िश ण , शेतमजुरा या िनयमात स ुधारणा
इ यादी अन ेक उपाय स ुचिवल े.
https://www.youtube.com
डॉ. आंबेडकर या ंना ामीण समाज यव थ ेची जाण होती . िततकेच शेतीब लही भान होत े.
शेतीचे िच बदलल े पािहजे, याबाबत त े आ ही होत े. देशात श ेती, शेतकरी आिण श ेतीशी
संबंिधत सम ूहाचा िवचार छ पती िशवाजीमहाराज , महा मा फ ुले, शाह महाराज आिण डॉ .
आंबेडकर या ंनीच क ेला. अवघे २७ व े वयात डॉ . आंबेडकरा ंनी देशातील श ेती आिण
शेतकरी या ंचे संशोधन क न ‘लहान श ेतक या ं या सम या आिण उपाय ’ हा शोधिनब ंध
िलिहला . शेतीसाठी जमीन व पाणी ह े मु य घटक आह ेत. पा यािशवाय श ेतीचा िवकास
अश य आह े. शेतक याला शा त पाणी िमळण े गरज ेचे आह े. पा यािशवाय उ पादकता
वाढण े आिण श ेतक या ंचा आ íथक तर उ ंचावण े श य नाही ह े यांनी ि िटश सरकार या
िनदश नास आण ून िदल े होते.
आपली गती तपासा :
: वातं यपूव काळातील भारतातील श ेतीिवषयक धोरणाची थोड यात मािहती सा ंगा.
१.६ शेतीिवष यक वात ं यो र काळातील ि थती
वातं य ा ीन ंतर भारतान े शेती या िवकासा या आिण श ेती या ि थरत ेला मह व िदले.
देशा या रा ीय उ प नाम य े शेती िवकासाच े योगदान मह वाच े आह े याची जाणीव
सरकारन े ठेवली. अथ यव थ ेतील इतर े ाची मागणी हणज े अ नधा य होय . इतर
े ाला अ नधा य आिण क या मालाचा प ुरवठा करणार े ोत हण ून शेती े ावर ल
क ीत कर यात आल े. देशात अ नधा याची सम या िनमा ण झा याम ुळे शेतीिवषयक
धोरणात ांितकारी बदल कर याची आव यकता िनमा ण झाली . munotes.in
Page 7
कृषी धोरणा ंचा आढावा - (भाग एक)
7 १९४८ म ये 'आिथ क धा य िपकवा मोहीम ' सु कर यात आली . १९४९ म ये
अ नधा यात भारताला वावल ंबी कर याच े य न सु झाले. देशातील उ ोगा ंसाठी
आिण िनया तीसाठी क या मालाच े उ पादन वाढिव यावर भर द े यात आला .
कृ ण माचारी सिमतीन े केले या िशफारशीन ुसार भारताच े शेतीिवषयक धोरण िनि त
कर यात आल े. १९५१ साली पिहली प ंचवािष क योजना सु झाली. १९५७ म ये
भारत सरका रने खा आिण श ेती मं ालयाची थापना क ेली. अ नधा याची आयात व
िवतरणाच े काय या म ं ालयाकड े सोपिवल े. शेती िवकासा ंम ये शेती संशोधन , शेतीिश ण व
चार पश ुपालन आिण म य यवसायाची जबाबदारी इ यादी काय सोपिवली .
यािशवाय सामािजक वनीकरण , शेती अथ शा , सांि यक य मािहती आिण
आंतररा ीय श ेती स ंघटनाची जबाबदारी याच िवभागाकड े सोपिव यात आली .
रासायिनक खत े व िवतरण , शेतीिवपणन , सहकार , लघुिसंचन व जमीन स ुधारणा इ . काय
या िवभागाकड े सोपिव यात आली . १९५१ ते ५७ या कालख ंडात द ेशातील व ेगवेग या
रा या ंत कृषी िव ापीठा ंची थापना कर यात आली . याम य े जबलप ूर, जालंदर, पंतनगर ,
कोईमत ूर इ यादी िठकाणी क ृषी िव ापीठ े थापन कर यात आली . १९५८ म ये पुणे येथे
संशोधन स ं थेची थापना व क ीय ॅ टर स ंघटन स ं था थापन कर यात आली .
१९६५ -६६ म ये रा य थानात कालवा े ात ज ेतसा य ेथे दुसरा श ेतीफाम सु कर यात
आला . उ पादन तरावर ेणीकरण , िनयंि त बाजार , सहकारी बाजार थापना कर यात
येऊन उ पादनावर सरकारकड ून लेबल लाव याच े काय याच कालावधीत सु झाले.
१९५५ म ये सरकारन े शेतीिवषयक धोरण प केले यान ुसार श ेती उ पािदत व त ूचे
मू य ि थर ठ ेव यासाठी िवपणन , साठवण ूक, कज पुरवठा, जमीन स ुधारणा , शेतीचे
पुनस घटन यावर भर द े यात आला . १९६३ म ये शेती उ पादक बोड थापन कर यात
आले. या बोडा या िशफारशीन ुसार ितस या पंचवािष क योजन ेत शेतीला अ म द े यात
आला . १९६५ म ये भारतीय खा महाम ंडळाची थापना कर यात आली . या
महामंडळाकडे खा पदाथा ची खर ेदी, साठवण ूक, वाहतूक, िव आिण िवतरण इ यादी
काय सोपिव यात आल े. १९६६ म ये देशात ह रत ा ंतीचा योग सु कर यात आला .
यानंतर धवल ांती, िनल ा ंती, िपवळी ांती, सोनेरी ांती घड ून आली . वेगवेग या
पंचवािष क योजना ंमधून शेतीिवकासाच े नवनवीन उप म व धोरण े आख यात आली .
१.७ भारती य कृषी धोरणातील ुटी
भारत सरकारन े जाहीर क ेले या श ेतीिवषयक धोरणात प ुढील ुटी आढ ळून येतात.
१) भारतात होणा या ाचाराम ुळे लहान लहान श ेतकया ची उप े ा होत े. यांना
शेतीिवषयक बी -िबयाण े, खते, यो य भावात उपल ध होत नाही . शेती या ह ंगामात
िबया या ंची टंचाई िनमा ण केली जात े. यामुळे शेतक या ंचे आिथ क शोषण होत े व
भूिमहीन श ेतमजुरांची अव था दयनीय होत अस याच े िदसून येते.
२) शेतीचे एकूण उ पादन वाढिव यासाठी ेरणांचा अभाव िदस ून येतो.
३) सरकारन े जाहीर क ेलेले जमीनिवषयक स ुधारणा काय म यश वी झाल े नाहीत .
जिमनीिवषयक स ुधारणा स ंदभा त लाग ू केलेले काय अमलात य े यापूव च यामध ून
पळवाट शोध यात आ या . munotes.in
Page 8
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
8 ४) शेतक या ंना दे यात येणा या सुिवधा प ुरेशा नाहीत , तसेच शेतीला लागणारा कज पुरवठा
आिण उपल ध भा ंडवल याम य े सम वय आढ ळून येत नाही .
५) जलिस ंचना या योजना प ुरेशा माणात उपल ध नाही . शेतीसाठी असल े या जिमनी या
२८% भागात जलिस ंचना या सोयी उपल ध नाहीत . हणजेच भारतीय श ेती अज ूनही
िनसगा वर अवल ंबून आह े.
६) अ नधा य व श ेती मं ालयाशी स ंबंिधत व ेगवेग या िवभागाम य े (सहकारी , िवपणन ,
खत आिण रसायन े, शेतीसंशोधन , पशुपालन , म यउ ोग इ . म ये सम वयाचा अभाव
आहे.)
१.८ शेतीिवष यक धोरण यश वी कर यासाठी उपाययो जना
सरकारन े जाहीर क ेले या श ेतीिवषयक धोरणास यावहा रक व प िदले पािहज े.
शेतीशी स ंबंिधत व ेगवेग या सहकारी िवभाग आिण या ं या काया त सम वय थािपत
कर यात यावा .
चहा या बगी याजव ळ असल ेली जमीन श ेतीयो य कर यात यावी .
शेतीिवषयक व ेगवेग या संशोधनाच े प रणाम शेतक यांपय त पोहोचतील अशी यव था
पंचायतरा य यव थ े या मा यमात ून केली पािहज े.
ामीण भागात स ंशोधनिवषयक गती मािहती हो यासाठी मािहती क सु करावे.
शेतक या ं या जीवनात सात य िनमा ण हाव े हण ून पीक िवमा योजना सु केली
पािहज े.
सहकारी स ं था आिण ब ँकां या मा यमात ून शेतक या ंना यो य माणात कज पुरवठा
कर यावर भर िदला पािहज े. यामुळे शेतक या ंची सावकारा या पाशात ून मु ता होईल .
सव रा या ंम ये अ नधा या या िकमतीत समतोल थािपत कर यासाठी य न क ेला
पािहज े.
शेतमाला या िकमती व आ धारभूत भाव जाहीर करताना उ पादन खचा चा िवचार
कर यात यावा .
सहकारी व सरकारी प तीन े शेती पदाथा ची खर ेदी आिण िव यव था कर यात
यावी.
सहकारी स ं थे ारे अ नधा याची खर ेदी कर यात यावी . वाहतुक या साधना ंम ये
सुधारणा घडव ून आणण े. लघुिसंचन योजना ंचा िवकास करण े.
िवकिसत द ेशातील श ेतीिवषयक स ुधारणा ंचा अ यास क न याचा उपयोग भारतीय
शेती सुधारणेसाठी करण े.
भारतीय श ेती या स ंदभा त धोरणा ंचा आढावा घ ेताना वात ं यपूव काळ आिण
वातं यो र का ळ असा कालख ंड िवचारात यावा लागतो . िव ा या ना अ या सासाठी
अिधक सोयीच े जावे हणून ह रत ा ंतीपूव काळ, ह रत ा ंतीनंतरचा का ळ, उदारीकरणाचा
काळ अशा तीन कालख ंडांत िवभागणी क ेली आह े. वातं यपूव काळ हा ि िटशांचा का ळ
समजला जातो . भारतात ि िटशां या आगमनाचा उ ेश यापार करण े हा होता . यापारी
हणून आल े आिण रा यकत बनल े हे वा य ि िटश धोरणाच े व भ ूिमकांचे िव ेषण munotes.in
Page 9
कृषी धोरणा ंचा आढावा - (भाग एक)
9 कर यासाठी उपय ु ठरत े. ि िटशांनी भारतातील क चा माल इ ं लंडम य े नेऊन
यावर ि या क े या व ि या क े यानंतरचा प का माल भारतीय बाजारप ेठेत
आणून िव कर याच े काय सु केले. भारतातील श ेती े ाचा िवकास होऊ नय े
अशीच भ ूिमका ि िटशांची रािहली . ि िटशांचे धोरण ह े भारतीय श ेती िवकासाला ितक ूल
होते. भारतीय श ेती ही प ूण पणे ि िटशां या का ळात िनसगा वर अवल ंबून होती याम ुळे
शेतीची उ पादकता कमी , शेतीम य े भांडवलाचा अभाव , पारंप रक श ेती प त ,
कज पुरवठ्याचा अभाव , म य था ंचे वच व, वाढती लोकस ं या, शेतक या ंचे दा र य ,
शेतक या ंचा कज बाजारीपणा , भारतात सतत पडणार े दु काळ, अ नधा य सम या ,
शेतक या ंचे सावकारा ंकडून होणार े शोषण व िप ळवणूक, ि िटशांनी न ेमलेले आयोग ,
आयोगान े नेमले या िशफारश कड े ि िटशांनी म ु ामह न क ेलेले दुल इ यादीम ुळे
वातं यपूव काळात भारतीय श ेतीचा िवकास झाला नाही .
वातं य ा ीन ंतर भारतान े शेती या िवकासाला आिण श ेती या ि थरत ेला मह व िदल े.
शेतीिवषयक धोरण भारतीय अथ यव थ े या ीन े मह वाच े आह े. वातं य ा ीन ंतर
वेगवेग या पंचवािष क योजना ंचे युग सु झाले. िनयोजनका ळात भारतीय श ेती
िवकासासाठी , उ पादन वाढीसाठी , शेती स ुधारणेसाठी िविवध योजना व उप म हाती
घे यात आल े. शेती आयोग न ेम यात आल े. शेतीम य े आध ुिनक य ं व त ं ाचा अवल ंब
कर यात य ेऊ लागला . शेतीम य े आम ूला व पात बदल घड ून आला . देश
अ नधा या या बाबतीत वय ंपूण झाला . ह रत ा ंती, धवल ा ंती (दुध उ पादन ), िनळी
ांती (मासे उ पादन ), िपवळी ांती (तेलिबया उ पा दन), सोनेरी ा ंती (फळांचे उ पादन )
इ यादी मा यमात ून शेती उ पादन व उ पादकता , शेती िवकास व स ुधारणा ंची िविवध धोरण े
आख यात आली याचा थोड यात आढावा या करणात घ े यात आला आह े.
वा या य :
१) भारतीय क ृषी धोरणाची उि े सांगून भारतीय क ृषी धोरणाची आव यक ता प करा .
२) भारतीय क ृषी धोरणाच े वात ं यपूव काळातील ि थतीच े वण न करा .
३) भारतीय क ृषी धोरणाच े वात ं यपूव काळातील प रि थतीच े थोड यात वण न करा .
४) भारतीय क ृषी धोरणातील ुटी सा ंगून भारतीय क ृषी धोरण यश वी कर यासाठी उपाय
सुचवा.
उि े :
१) ह रत ा ंतीची स ंक पना समजाव ून घेणे.
२) ह रत ा ंतीची कारण े व त वा ंचा अ यास करण े.
३) ह रत ा ंतीचे भारतीय श ेती व अथ यव थ ेवरील प रणाम समजाव ून घेणे.
४) ह रत ा ंतीचे िन कष अ यासण े.
munotes.in
Page 10
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
10 १.९ ह रत ा ंती (Green Revolution )
तावना :
ांती हणज े अचानक झाल ेला बदल , असा बदल हा राजक य , सामािजक िक ंवा आिथ क
अथवा सा ं कृितक अस ू शकतो .
ह रत ा ंतीची सु वात सव थम उ र अम े रकेत १९४० -४१ म ये झाली . तेथे शेती
उ पादनात वाढ कर या या ीन े नवनवीन शोध लाव यात आल े. शा ीय आिण
वै ािनक प तीन े शेती कर यात य ेऊन शेती उ पादनात वाढ कर यात आली . उ र
अमे रकेतील हा भाव जगातील इतर द ेशांनी अन ुभवला याच े अनुकरण आप या द ेशात
क न शेती उ पादनात वाढ कर या या ीन े शेतीिवषयक स ंशोधनाला चालना द े यात
आली .
ह रत ांतीचा अथ :
ि िटशां या का ळात शेतीिवषयक उ पा दनाकड े यांनी ल न िद यान े वात ं यो र
काळात भारतात अ नधा य ट ंचाई िनमा ण झाली . अ नधा याची मोठया माणावर आयात
करावी लाग यान े भारताचा आ ंतररा ीय यापारतोल , यवहारतोल ितक ूल झाला .
यामुळे शेतीिवषयक उ पादन वाढीसाठी नवीन प त , चांग या व उ म कार या
िबया या ंचा वापर , रासायिनक खत े आिण पाणीप ुरवठया या सोय चा िवकास
कर यावर भर द ेऊन श ेती या उ पादनात ा ंितकारक बदल घडव ून आण यासाठी
य न कर यात आल े. या य नालाच ह रत ा ंती िकंवा भारताच े नवीन क ृषी धोरण अस े
हणतात .
ह रत ा ंती हणज े केवळ शेतीचे परंपरागत व प बदलण े असा नस ून याम ये शेती या
परंपरागत व पातील बदलाबरोबरच जा तीत जा त उ पादनासाठी व ेगवेगळे
शेतीिवषयक योग अिभ ेत आह ेत.
ह रत ा ंतीमुळे मोठया माणात स ुधा रत िबयाण े, आधुिनक उपकरण े, रासायिनक वापर,
िसंचना या सोयी , पीक स ंर ण, भूसंर ण, यो य हमी म ू यांची खा ी आिण अिधक
उ पादन देणा या बी-िबया या ं या नवीन जाती शेतक या ंना पुरव यात आ या . munotes.in
Page 11
कृषी धोरणा ंचा आढावा - (भाग एक)
11 यामुळे उ पादनात ल णीय वाढ झाली . १९५० -५१ ते १९६६ -६७ या १६ वषा त शेती
उ पादनात आम ूला आिण ा ंितकारक बदल झाल े. १९६७ -६८ म ये भारतीय श ेती
उ पादनात झाल े या आम ूला बदलास ह रत ा ंती अस े हणतात . ह रत ा ंतीमुळे
शेती उ पादन आिण उ पादकत ेम ये २५% पे ा अिधक वाढ झाली .
१.१० ह रत ांतीची कारण े िकंवा जबाबदार घटक िकंवा ह रत ांतीची
त वे
शेतीचा जलद गतीन े िवकास करण े, परंपरागत ज ु या उ पादन प तीचा याग क न नवीन
उ पादन प ती या साहा यान े नवीन उ पादन वाढिवण े हणज े ह रत ा ंती होय .
पंचवािष क योजना का ळात शेती िवकासाला ाधा य द े यात आल े. ह रत ा ंतीची भा रतात
खरी सु वात १९६५ म ये झाली . शेती उ पादना या स ंदभा त नवनवीन शोध लाव ून
वै ािनक प तीन े शेती करण े, शेतीिवषयक स ंशोधन क न उ पादनात वाढ करताना ज ु या
शेतीप ती नवीन प तीशी ज ुळत असतील तर या समािव क न ह रत ा ंतीचा योग
कर यात आला . ह रत ांतीची कारण े िकंवा ह रत ा ंतीला जबाबदार असल ेले घटक िक ंवा
ह रत ा ंतीची त व े पुढील माण े सांगता य ेतील.
१) सुधा रत बी -िबयाणे :
ह रत ा ंतीचे हे पिहल े त व िक ंवा घटक आह े. शेतीमध ून उ पादन घ े यासाठी चा ंग या
दजा चे बी-िबयाण े शेतीसाठी प ुरिवणे आव य क आह े. सुधा रत बी -िबयाण े चांग या दजा ची
असतील तर चा ंगली िपक े येतात.चांग या दजा या िबया या ंचा एक ूण उ पा दनावर
सकारा मक प रणाम होतो . हणून चांग या दजा चे िबयाण े उ पािदत कर यासाठी सरकारन े
सीडस ् फाम तयार क ेले. देशातील क ृषी िव ापीठा ंनीसु ा अनेक िपका ंसाठी स ुधा रत व
संशोिधत िबयाण े तयार क ेली.
२) कमी काला लावधीत अिध क उ पादन देणा या पीकजात चा शोध :
शेती यवसायाम य े कमी कालावधीम य े जा तीत जा त उ पादन द ेणाया िबयाणा ंचा शोध
संशोधन स ं थांनी लावला . याम य े कृषीिव ापीठ े आिण क ृषी स ंशोधन िव ा पीठांची
भूिमका मह वप ूण रािहली . तीन मिह या ंत िपकाच े उ पादन होईल अशा प तीन े गह ,
तांदूळ, वारी आिण मका इ . िपकां या नवीन जाती िवकिसत कर यात आ या . या
िपकांचे िबयाण े शेतीम य े उपयोगात आणल े आिण एक ूण उ पादनात वाढ झाली .
३) जलिस ंचना था सोयीचा िव कास :
भारतीय श ेती ही िनसगा वर अवल ंबून आह े. अपेि त पज यमान न झा यास
शेतक या या त डच े पाणी प ळते. अितव ृ ी झा यास प ुरामुळे िपकाच े नुकसान होत े.
शेतीमध ून मह म उ पादन घ े यासाठी जलिस ंचना या सोयी उपल ध होण े
आव यक आह े. पाणीप ुरवठ्यािशवाय श ेती या एक ूण उ पादनात वाढ होत नाही .
भारतात मोठया धरणाच े क प , म यम पाटब ंधारे योजना , कालव े, तलाव , िविहरी ,
पाणी अडवा पाणी िजरवा , कूपनिलका इ . योजना ंतग त िसंचना या सोय वर ल क ीत
कर यात आल े. यामुळे भारतात ह रत ा ंती होऊ शकली . munotes.in
Page 12
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
12 ४) शेतीम य े आधुिनक उपकरणे आिण यं ाचा उप योग :
शेतीमधील एक ूण उ पादनात वाढ कर यासाठी श ेतीचे पूण िकंवा अंिशक या ंि क करण होण े
आव यक आह े. शेती उ पादन वाढव यासाठी ॅ टर, पेरणीयं , कापणीय ं , मळणीयं ,
पाणीप ुरवठ्यासाठी वीज िक ंवा िडझेल पंप, वाहतुक साठी ॅ टर इ . चा उपयोग करण े
अिभ ेत असत े. शेतीम य े आध ुिनक उपकरणा ंचा उपयोग क े यास एक ूण उ पादन खच
कमी होतो . एकूण उ पादनात वाढ होत े आिण शेतक या ंचे न याच े माण वाढत े.
५) पीक रोगिन यं ण :
शेतीम य े लागवड क े यानंतर उगवणा या िपकांवर िविवध रोग पडतात . यामुळे िपकांची
वाढ चा ंग या प तीन े होत नाही . लहान म ुलांची स ु ढ आिण सश वाढ हावी हण ून
लहान म ुलांना या माण े िविवध लसी िद या जातात याच माण े िपका ंचे रोगापास ून
संर ण कर यासाठी रोगिनवारण आव यक आह े. यासाठी व ेगवेग या औषधा ंचा व
क टकनाशका ंचा उपयोग क ेला जातो . संशोधन स ं थांनी िपका ंवरील रोगा ंचे िनवारण
कर यासाठी व ेगवेगळी औषध े शोध ून काढली आह ेत. या औषधा ं या फवारणीम ुळे
िपकांवरील रोगा ंचे िनयं ण होऊन एक ूण उ पादनात वाढ हो यास मदत होत े. िपकांवरील
रोगिनवारण हा ह रत ांतीचा जबाबदार घटक समजला जातो .
६) रासायिनक खतांचा वापर :
लहान म ुलांची वाढ हो यासाठी या माण े यांना टॉ िनक िदल े जाते या माण े शेतातील
िपकांची यो य वाढ हो यासाठी व एक ूण उ पादनात वाढ कर यासाठी रासायिनक खता ंचा
उपयोग आव यक ठरतो . ह रत ा ंतीचा घट क हण ून रासायिनक खताचा वापर िवचारात
घेतला जातो . रासायिनक खता या वापराम ुळे िपकांची वाढ चा ंगली होत े. जिमनीची
सुपीकता वाढत े याम ुळे एकूण उ पादनात वाढ होत े.
७) जिमनीच े परी ण :
शेतजिमनी या मातीच े नमुने घेऊन यांचे शेतजिमनीत परी ण क ेले जात े.
परी णान ंतर कोणती श ेतजमीन कोण या िपकासाठी उपय ु आह े याबाबतचा िनण य घेता
येतो.
८) यो य बाजारभाव :
ह रत ा ंती यश वी हो यासाठी िक ंवा कर यासाठी एक ूण उ पादनाम य े वाढ कर याची
ेरणा िदली जात े. शेतक यान े उ पािदत क ेले या श ेतमालास यो य िक ंमत ा हो याची
हमी िम ळते. शेती या एक ूण उ पादनात वाढ होत े आिण उ पादनात झाल े या वाढीम ुळे
शेतीमालास यो य िक ंमत ा होत े. सहकारी िवपणना या मा यमात ून शेतक या ंना
उ पािदत क ेले या मालास यो य िक ंमत ा क न दे यासाठी य न क ेला जातो .
munotes.in
Page 13
कृषी धोरणा ंचा आढावा - (भाग एक)
13 ९) जिमनीच े संर ण :
सात यान े होणा या जंगलतोडीम ुळे आिण प ूरप रि थतीम ुळे जिमनीच े नुकसान होत े यास
जिमनीची ध ूप अस े हणतात . जिमनीची ध ूप थांबव यासाठी जमीन स ंर णाच े िविवध
काय म सरकारन े हाती घ ेतले आहेत. जमीन स ंर णाच े काय म हा ह रत ा ंतीचा योग
समजला जा तो. हा योग यश वी कर यास सरकारन े वेगवेगळे काय म हाती घ ेऊन
भावी प तीन े हे काय म राबव यात आल े आह ेत. यामुळे शेतक या ं या आिथ क
सुधारणा व श ेतीचा आिथ क िवकास हो यास मदत झाली . अ नधा या या बाबतीत
वयंपूण ता आिण नवीन ता ंि क ानाचा िवकास याम ुळे शेतीचे यापारीकरण हो यास मदत
झाली. औ ोिगक करणासाठी लागणारा क चा माल मोठया माणात उपल ध झाला .
या सव कारणा ंमुळे देशात ह रत ा ंती होऊ शकली . या सव कारणा ंना ह रत ा ंतीची त व े
असेही हणतात .
आपली गती तपासा :
: ह रत ा ंतीची कारण े सांगा.
१.११ ह रत ा ंतीचे प रणाम (गुण - दोष - मया दा) (Effect of Green
Revolution )
ह रत ा ंतीचा द ेशा या आिथ क िवकासावर आिण सामािजक े ावर व ेगवेग या
प तीन े भाव झाला आह े. ह रत ा ंतीचे सकारा मक आिण नकारा मक अस े दो ही कारे
प रणाम झाल े.
१.१२ ह रत ा ंतीचे सकारा मक प रणाम / ह रत ा ंतीचे गुण /
ह रत ा ंतीमुळे झाल ेले फायद े
१) आिथ क भाव :
ह रत ा ंतीमुळे देशा या ग हा या आिण भाता या उ पादनात ा ंती झाली . शेती
उ पादकत ेत ित ह े टर वाढ झाली . १९६० -६१ म ये भाता चे ित ह े टरी उ पादन
१०१३ िकलो ॅम होत े ते १९९६ -९७ म ये हे उ पादन १८७९ िकलो ॅमपय त वाढल े.
ग हा या स ंदभा तही १९६० -६१ म ये ित ह े टरी ८५१ िकलो असल ेले ग हाच े उ पादन
१९९६ -९७ म ये २६७१ िकलो ॅमपय त वाढल े. ह रत ा ंतीचा हा आिथ क भा व फार
मह वाचा आह े. मागील १० वषा त एकंदरीतच श ेती उ पादनात ल णीय वाढ झाली .
२) उ पादन त ं ात बदल :
ह रत ा ंतीमुळे शेती उ पादनाच े तं बदलल े. वाहतूक, खत उ पादन आिण रसायन े
याम य े मोठया माणात बदल झाला . शेती उ पादनाची िव य आिण बाजार यव था
यातील बदलाम ुळे रोजगारा या स ंधीत वाढ झाली .
munotes.in
Page 14
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
14 ३) ित ह े टरी उ पादन खच कमी :
ह रत ा ंतीमुळे शेतीचे उ पादन वाढल े. यामुळे उ पादन खच कमी झाला . वेग या
श दात श ेती या उ पादनात वाढ झा यान े ित ह े टरी खच कमी होऊन श ेती
उ पादना या िनया तीला चालना िम ळाली. यामुळे िवदेशी चलनाची ा ी हो यास मदत
झाली.
४) शेती े ास क चा माल :
देशातील अन ेक उ ोग ह े शेती उ पादनावर आधा रत अस यान े या उ ोगा ंना लागणारा
क चा माल आयात करावा लागत अस े. ह रत ा ंतीमुळे शेतीम य े उ पािदत झाल ेला
शेतीमाल हा देशातील उ ोगाला क चा माल हण ून पुरिवला जाऊ लाग याम ुळे औ ोिगक
े ास लागणारा क चा माल आयात कर याची गरज उरली नाही .
५) सामािज क भाव :
ह रत ा ंतीवर सामािजक घटका ंचा भाव ाम ु यान े आढ ळून येतो. या सामािजक
घटका ंचा िवचार करत असतानाच ाद ेिशक असंतुलन, भांडवलशाही क ृषीचा िवकास , भू-
सुधार काय मावर भाव , ामीण भागात ब ेरोजगारीत वाढ , ामीण लोकस ं येचे शहराकड े
थला ंतर इ यादी घटका ंवर सकारा मक भाव पडला .
६) अ नधा या या बाबतीत व यंपूण ता :
ह रत ा ंतीवर सामािजक घटका ंचा भाव ाम ु याने आढ ळून येतो. मा याचबरोबर
अ नधा या या बाबतीतील वय ंपूण ता हाद ेखील एक मह वाचा फायदा िक ंवा ग ुण
ह रत ा ंतीचा आहे. ह रत ा ंतीमुळे भारत हा वय ंपूण झा याची घोषणा कर यात आली .
भारत हा श ेती धान द ेश असताना श ेतमालाची आयात भारताला करावी लागत हो ती. ही
नामु क द ूर हो यास ह रत ा ंतीच उपय ु ठरली .
७) ादेिशक असंतुलन द ूर हो या स मदत :
देशातील लघ ु आिण सीमा ंत शेतक या ं या गरजा यापारी ब ँकां या मा यमात ून पूण होऊ
लाग यान े भारतातील सावकारी प तीच े वच व कमी झाल े.
८) थला ंतरात घट :
ह रत ा ंतीमुळे उ पादन प तीत आम ूला बदल झा याम ुळे शेती िवकासावर ल क ीत
कर यासाठी ामीण भागाकड ून शहरी भागाकड े होणार े थला ंतर कमी झाल े. शहरी
भागात ून बरीच क ुटुंबे आप या म ूळ गावी श ेती कर यासाठी थला ंत रत झाली .
ह रत ा ंतीचा हा आिथ क आिण सामािज क भाव हा द ेशा या आिथ क िवकासाला गती
देणारा ठरला अस े हटल े जाते.
munotes.in
Page 15
कृषी धोरणा ंचा आढावा - (भाग एक)
15 ह रत ा ंतीचे नकारा मक प रणाम / ह रत ांतीचे दोष / ह रत ांती या मया दा :
ह रत ा ंतीचे देशातील अ नधा य , नवीन ता ंि क ान , शेती िश णाचा िवकास , शेतीचे
यापारीकरण , आिथ क िव कासात वाढ , उपभो य व त ू या मागणीत वाढ , शेतक या ं या
आिथ क ि थतीत स ुधारणा इ यादी सकारा मक प रणाम असल े तरी नकारा मक
बाब चा हणज ेच ह रत ा ंती या मया दांचा िवचार मह वाचा आह े ही बाब प ुढील माण े :
१) अ नधा या ची आ यात :
भारत अ नधा या या बाबतीत वय ंपूण झाला अस े हटल े तर ह े िवधान प ूण पणे चुक चेही
होत नाही िक ंवा पूण पणे बरोबर आह े असेही हणता य ेणार नाही . मागील वष भारतान े
ऑ ेिलयात ून आयात क ेलेला गह िवचारात घ ेता अ नधा या या बाबतीतील
भारताची पराधीनता िनदश नास य ेते.
२) िविश वगा स फायदा :
ह रत ा ंतीमुळे कृषी या उ पादकत ेत वाढ झाली आह े. कृषीमालाची िनया त क न परक य
चलनाची ा ी झाली आह े. शेतक या ं या पीक घ े या या ि कोनात बदल झाला आह े.
कृषीमाल िनया तीकड े शेतकरी ल प ुरवू लागला आह े. य ात ह र त ांतीचा फायदा
म यम व उ च भ ूधारक शेतक या ंना झाला आह े.
३) रोजगारा या संधीत वाढ :
ह रत ा ंतीमुळे कृषीचा आिण द ेशाचा स ंतुिलत िवकास होत आह े काय ? हाही य ेक
नाग रका या मनात दोन कार या अव था िनमा ण क न देणारा आह े. ह रत ा ंतीमुळे
शेतकया या राहणीमानात बदल झाला अस ून ामीण भागातील रोजगारा या स ंधी कमी
झा या आह ेत.
४) सव सामा या ंना लाभदाथ क नाही :
ह रत ा ंतीमुळे कृषी औ ोिगक उ ोगा ं या िवकासाला यो य ती चालना िम ळाली अस ून
कृषी े ात ग ुंतवणूक वाढली आह े, तसेच कृषीम य े खताचा वापर , सुधा रत िबया या ंचा
वापर वाढला आह े. परंतु खता ं या आिण बी -िबया या ं या वाढ या िकमती सव सामा य
शेतक या ंना परवडणाया नस यान े ते अजूनही पर ंपरागती बी -िबयाण े वापरतात ह े स य
वीकारण े आव यक आह े. यामुळे ह रत ा ंतीचा लाभ सव सामा या ंना िमळाला नाही असे
हटल े जाते.
५) यसनाधीनत ेत वाढ :
कृषी यवसायाम य े प रवत नाची लाट ही ह रत ा ंतीमुळे िनमा ण झाली अस ून कृषी
उ पादकत ेत वाढ झाली आह े. यामुळे शेतक या ं या अनाव यक खच कमी झाला अस ून
बचतीम य े वाढ झा याच े िदसून येत आह े. बचतीम य े वाढ झा यान े शेतक या ंना कृषीम य े
दीघ कालीन स ुधारणा कर यास वाव िम ळाला आह े. यामुळे शेतक या ं या जीवनस ंघष
कमी झाला . याचबरोबर द ळणवळण साधना ंचा िव तारही झाला आह े याम ुळे munotes.in
Page 16
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
16 गावागावात , खेडोपाड यात, ग लीबो ळात बीयरबार , दा ची दुकाने उभी रािहल ेली िदसतात .
बह सं य श ेतकरी श ेतीतून िमळालेला हा फायदा बचत कर याऐवजी दा , तमाशा यावर
खच करतात यातून यसनाधीनता वाढत आह े.
६) िविश िपका या उ पादनात वाढ :
ह रत ा ंतीमुळे गह , वारी , भात, बाजरी आिण मका या िपका ं या उ पादनात वाढ झाली .
शेती या इतर उ पादना या स ंदभा त फारस े ल िदल ेले नाही . असा आ ेप
ह रत ा ंती या मया दां या स ंदभा त केला जातो .
७) शेतीवरील अवल ंबन :
ह रत ा ंतीमुळे उ पादनात ल णीय वाढ झाली आह े. शेती ही फायद ेशीर आह े हा समज
यामुळे वाढला . उपजीिवक ेचे साधन हण ून शहराकड े थला ंत रत झाल े या य परत
आप या गावी आ याम ुळे शेतावरील या ंचे अवल ंबन वाढल े. शेतीवर या ंचा अित र
बोजा पडला अस े टीका मक िवधान ह रत ा ंती या मया दांचा िवचार करताना क ेले जाते.
८) बेरोजगारीत वाढ :
ह रत ा ंतीमुळे उ पादन ि य ेत नवीन ता ंि क ान यं साम ी , पाणीप ुरवठा,
सुधा रत बी -िबयाण े इ. चा वापर क े यामुळे शेतीचा जलद िवकास झाला . शेती कर या या
परंपरागत प तीऐवजी नवीन त ं , मं आिण य ं ाचा अवल ंब झा यान े शेतीवर काम
करणा या घटकास रोजगार उपल ध हो यास अडचणी िनमा ण झा या . एक य ं अन ेक
य च े काय एकाच िदवसात प ूण करत े. यामुळे गत शेतक या ंनी शेतात श ेतमजुरांऐवजी
यं ाचा उपयोग क ेला. यामुळे शेतमजुरांना रोजगार न िम ळा याने ते बेरोजगार झाल े.
पया याने बेरोजगारीत वाढ हो यास ह रत ा ंतीस जबाबदार मानल े जाते.
९) िनया त सम या :
ह रत ा ंतीमुळे शेती या उ पादनात मोठया माणात वाढ झा यान े अ नधा याच े आिण
अ न धा या यित र इतर व तूंचे अित र उ पादन िनमा ण झाल े. या अित र
उ पादना या साठवण ुक ची यव था नस यान े िनया त कर या या स ंदभा त िनमा ण
झाले. कारण गत द ेशाम य े अ नधा या ंचे मोठया माणात िवप ुल साठ े अस यान े भारतीय
शेती उ पादनास अप े े माण े मागणी न रािह यान े िनया तिवषयक सम या िनमा ण झाली .
१०) रासायिनक खतांचे दु प रणाम :
भारतीय श ेती िनसगा वर अवल ंबून होती . ह रत ा ंतीमुळे पाणीप ुरवठया या सोयीत वाढ
झा यान े खरीप िपका ंसोबतच र बी िपक े मोठया माणात घ े यास सु वात झाली.
यासाठी मोठया माणात रासायिनक खता ंचा आिण औषधा ंचा उपयोग उ पादन वाढीसाठी
कर यात आला . शेतजिमनीला कोण याही खताची आव यकता िविश मया देपुरतीच
असत े. यापे ा जा त खताचा उपयोग क े यास श ेतीची उ पादन मता कमी कमी होत
जाते, यास जिमनीचा कस अस े हणतात . रासायिनक खता या अित र वापराम ुळे
शेतजिमनीचा कस कमी झाला . munotes.in
Page 17
कृषी धोरणा ंचा आढावा - (भाग एक)
17 ११) फवारणी औषधा ंचा दु प रणाम :
उ पादनवाढीसाठी वापर या त येणा या औषधा ंचा िपका ंवर, बांधावर असल े या ग वतावर
प रणाम झाला . हे गवत खाऊन अन ेक पश ू मृ युमुखी पडल े. तसेच औषध फवार या या
बाबतीत शेतक या ंना फारस े ान नस यान े य ा ं या शरीर वा यावर औषध े
फवारताना द ु प रणाम झाल े.
१२) ओिलता या अपु या सोयी :
ह रत ा ंतीम य े ओिलता ं या सोयी मह वा या समज या जातात . जेथे ओिलता ं या सोयी
नसतील यािठकाणी श ेतकरी एका िपकाप े ा अिधक िपक े घेऊ शकत नाही . या
शेतक याकडे ओिलता ं या सोयी उपल ध नाहीत या ंना ह रत ा ंतीचा फायदा होऊ शकला
नाही.
१३) िनस व अ नधा य :
ह रत ा ंतीमुळे अिधक उ पादन द ेणा या नवीन स ंक रत िबया या ंचा शोध लाव यात आला .
या िबयाणा ंपासून ा होणार े अ नधा य साि वक आिण पौि क समजल े जात नाही . हे
अ नधा य िनस व अ नधा य समजल े जाते. या अ नधा याची ग ुणव ा कमी दजा ची आह े.
अ नधा याच े उ पादन वाढल े तरी िनस व आिण कमी जीवनस व असल े या अ नधा याचा
उपयोग करावा लागत अस यान े य या शरीरावर आरो यदायी प रणाम िदस ून येत
नाही. आपण व त ू घेताना आजही गावठी व त ू, शेतातील मध , गावठी अ ंडी इ यादीची
मागणी करतो . गह घेतानाद ेखील क याणसोना , मोती इ . ची मागणी क ेली जात े.
१४) िकमतीत घट :
ह रत ा ंतीमुळे शेती या उ पादनात मोठया माणात वाढ झाली आह े. शेती या
परंपरागत उ पादन प तीचा याग क े यामुळे हे श य झाल े आह े. उ पादनात वाढ
झा याम ुळे पुरवठा वाढला आह े. पुरवठयात वाढ झा याम ुळे आिण मागणी कमी झा याम ुळे
िकमतीत अथ शा ीय िनयमान ुसार घट झाली हा ह रत ा ंतीचा प रणाम मानला जातो .
१५) थायी सुधारणा ंकडे दुल :
ह रत ा ंतीमुळे शेतकरी उ पादन वाढव यासाठी व ेगवेग या उ पादनत ं ाचा अवल ंब करतो .
कमीत कमी कालावधीत जा तीत जा त उ पादन द ेणा या िपकाची लागवड करतो . यामुळे
शेतीमधील थायी स ुधारणा ंकडे यांचे ल राहत नाही . शेती ही िनसग द द ेणगी असली
तरी याम य े थायी स ुधारणा व ेळोवेळी आव यक आह े. ह रत ा ंतीमुळे शेतक या ंचे
थायी स ुधारणा ंकडे दुल झाल े.
आपली गती तपासा :
: ह रत ा ंतीचे प रणाम सा ंगा.
munotes.in
Page 18
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
18 १.१३ ह रत ांतीचे िन कष
ह रत ा ंती हणज े जलद िवकास होय . ह रत ा ंतीमुळे शेतीचे तं , यं आिण म ं
बदल यास मदत झाली . ह रत ा ंतीचे िन कष थोड यात प ुढील माण े सांगता य ेतील.
१) ह रत ा ंतीमुळे शेतक या ंचे शेती उ पादन वाढल े.
२) ह रत ा ंतीमुळे शेतक या ंचा जीवनमानिवषयक दजा उंचावला , तसेच कौट ुंिबक
बचतीम य े वाढ झाली .
३) शेतक या ंना ा झाल े या अित र उ पादनाम ुळे दीघ कालीन स ुधारणा कर यास
वाव िम ळाला.
४) शेतक या ं या एकूण उ प नात वाढ झा यान े यांचा जीवनस ंघष कमी झाला .
५) ह रत ांतीमुळे शेतक या ं या मानिसकत ेत बदल झाला . यामुळे भारतीय नाग रक
हणून असल ेले ह क आिण अिधकारा या जािणव ेतून ामीण भागात
दळणवळणा या साधना ंचा िव तार या ंनी क न घेतला.
६) ह रत ा ंतीमुळे कृषी िव ापीठा ंवरील जबाबदारी वाढली . कृषी िव ापीठान े कृषी
िवकासाला आिण नवनवीन क ृषी संशोधनाला िश ण िव तार स ेवा काय मा या
मा यमात ून चालना िदली .
७) भारतीय श ेती े ा या िवकासाम य े ह रत ा ंतीमुळे नवीन ेरणा िनमा ण झाली आिण
शेतक या ंचे मनोबल वाढल े.
८) ह रत ा ंतीचे फायद े सव शेतक या ंना न होता काही िविश शेतक या ंनाच झाल े.
९) ह रत ा ंतीमुळे शेतमजूर लाभा ंपासून वंिचत रािहल े व या ं यात ब ेरोजगारीची
अव था िनमा ण झाली .
१०) ह रत ा ंतीनंतर या का ळात देशात श ेती यवसायाशी िनगिडत अन ेक घोटा ळे
झाले. याम य े अ नधा य आयात (कांदा, बटाटा ), खत घोटाळा, साखर
घोटाळा, पािक तानात ून साखर आयातीच े करण इ यादी .
११) ह रत ा ंतीमुळे काही िनवडक िपका ं याच उ पादनात वाढ झाली याम य े
ामु यान े गह , तांदूळ आिण त ेलिबया इ . समाव ेश होतो .
१२) रासायिनक खता या सतत या वापराम ुळे कृषी उ पादकत ेवर भाव प डला व
अित र उ पादन साठवण ुक साठी स ं हण यव थ ेचा अभाव िनमा ण झाला .
१३) ह रत ा ंतीमुळे काही िनवडक िपका ं या उ पादनात वाढ झाली . यात ाम ु यान े
गह , तांदूळ, तेलिबया इ यादीचा समाव ेश होतो .
१४) अनेक शेतक या ंकडे पाणीप ुरवठया या सोयी नस यान े ि कंवा पाणीप ुरवठया या
अपु या सोय म ुळे एकापे ा अिधक िपक े घेता येत नाहीत .
१५) भारतीय लोकस ं यावाढीचा दर उ पादन वाढीप े ा जा त अस यान े भारताची
अ नधा या या बाबतीतील वय ंपूण ता न जाणवणारी िदस ून येते.
१६) शेतमाला या िकमतीबाबत अवा तिवक आिण च ुक चे धोरण ह े िनवडक
शेतक या ंनाच फायद ेशीर ठरल े. munotes.in
Page 19
कृषी धोरणा ंचा आढावा - (भाग एक)
19 १७) ह रत ा ंतीमुळे ामीण जीवनातील ेष आिण म सराच े वातावरण िनमा ण झाल े.
यातून वेगवेग या कार या जाद ू या काराला चालना िम ळाली. वत: या
सुखापे ा इतरा ं या स ुखामुळे य द ु:खी झा या . यातूनच ेष आिण म सराच े
वातावरण िनमा ण झाल े. या स ंदभा त वत मानप ातील बात या अिधक मािहती
दे यास उपय ु ठरतील .
ह रत ा ंती या स ंदभा तील वरील सव िन कष सकारा मक आिण नकारा मक या ंचे िम ण
असून ह रत ा ंती या त वाचा फायदा घ े यासाठी म धान त ं ाचा वापर ,
शेतक या ंवरील कजा चा भार कमी करण े, गरजेनु प यं ाचा वापर , नैसिग क आप ी
यव थापन , कृषीसाठी आव यक अवजार े िनिम तीचे कारखान े याबाबत का ळजीपूव क
िनण य घेत यास ह रत ा ंती ही लाभदायक ा ंती आह े असे सवा ना िनि तपण े वाटेल.
१.१४ वा याय
१. ह रत ा ंतीचा अथ सांगून ह रत ा ंतीचे गुण-दोष सा ंगा.
२. ह रत ा ंती हणज े काय? ह रत ा ंती या प रणामा ंची साधक -बाधक चचा करा.
३. ह रत ा ंतीची स ंक पना प क न ह रत ा ंतीची त व े प करा .
४. ह रत ा ंतीचे टीका मक म ू यमापन करा .
❖❖❖❖
munotes.in
Page 20
20 २
कृषी धोरणा ंचा आढावा - (भाग दोन )
घटक रचना :
२.० पाठाच े उ ेश
२.१ तावना
२.२ पंचवािष क योजन ेतील क ृषीिवषयक धोरण
२.३ ह रत ा ंतीपूव काळ - १९५० ते १९६५
२.४ ह रत ा ंतीनंतरचा का ळ - १९६६ ते १९९०
२.५ उदारीकरणाचा का ळ - १९९१ या प ुढे
२.६ पंचवािष क योजना ंचा शेतीिवषयक धोरणा ंचा सारा ंश
२.७ भारतीय श ेती े ा या िवकासासाठी भिव यकालीन धोरण
२.८ रा ीय क ृषी धोरण - २०००
२.९ वा याय
२.० पाठाच े उ ेश
पंचवािष क योजन ेतील क ृषीिवषयक धोरणा ंचा योड यात आढावा घ ेणे.
ह रत ा ंतीपूव व ह रत ा ंतीनंतर या कालख ंडातील क ृषीिवषयक धोरणा ंची योड यात
मािहती समजाव ून घेणे.
भारतीय श ेतीिवषयक िवकासासाठी भिव यकालीन धोरणा ंची मािहती क न घेणे.
रा ीय क ृषी धोरण २००० ची मािहती अ यासण े.
२. १ तावना
वातं य ा ीन ंतर द ेशात व ेगवेग या पंचवािष क योजना ंचे युग सु झाले.
वातं य ा ीन ंतर द ेशाची िव कटल ेली सामािजक व आिथ क घडी स ुि थतीत
आण यासाठी साम ूिहक िवकास काय म सु कर यात आला व न ंतर रा ीय िव तार
काय म सु कर यात आला . ामीण शासन व शासना या ीन े पंचायत
रा य यव थ ेची थापना कर यात आली .
munotes.in
Page 21
कृषी धोरणा ंचा आढावा -
(भाग दोन )
21 म. गांध नी द ेशाचा िवकास करावयाचा अस ेल तर ामीण भागाचा िवकास यम झाला
पािहज े असे हटल े होते. ामीण भागाचा िवकास करावयाचा हणज े ामीण भागातील
शेतीचा िवकास करण े आव यक आह े. वातं यपूव काळात भारतातील ि िटशांचे
शेतीिवष यक धोरण उदासीन होत े याम ुळे भारतीय श ेतीचा िवकास झाला नाही . देशाला
वातं य िम ळा यानंतर लोका ंची अ नधा याची गरज प ूण कर यासाठी , शेती
उ पादनवाढीसाठी , शेतीला ि थरता ा कर यासाठी , शेतीम य े आम ूला व पात
बदल कर यात आल े या ीने भारतान े कृषीिवषयक धोरण व ेगवेग या पंचवािष क
योजनात ून िनि त क ेले.
https://www.nitinsir.in
भारतातील वाढ या लोकस ं ये या अ नधा याची गरज व उ ोगा ंना लागणारा क चा माल
पुरिवणे याकामी भारतीय श ेतीची भ ूिमका मह वप ूण आह े. देशा या आिथ क िवकासात
शेतीला अन यसाधारण मह व आह े. शेती उ पादन व उ पादकता वाढिव यासाठी
शेतीम य े नवीन य ं व तं ानाचा अवल ंब कर यात आला . कृषी िवकासासाठी आयोग
नेम यात आल े. शेती िवकासासाठी व ेगवेग या योजना व उप म आख यात आल े.
२.२ पंचवािष क योजनेतील कृषीिवष यक धोरण
वेगवेग या पंचवािष क योजन ेत िक ंवा योजनाका ळात िक ंवा िनयोजन का ळात
कृषीिवषयक धोरण राबिव यात आल े. या धोरणातील काही मह वा या बाब चा िवचार
मांड यात आला आह े. अ यासा या सोयीसाठी हण ून पंचवािष क योजन ेतील क ृषीिवषयक
धोरणाची तीन ट या ंत िकंवा कालख ंडांत िवभागणी कर यात आली आह े.
अ) ह रत ा ंतीपूव काळ – १९५० ते १९६५
ब) ह रत ा ंतीनंतरचा का ळ – १९६६ ते १९९०
क) उदारीकरणाचा का ळ – १९९१ या प ुढे
२.३ ह रत ांतीपूव काळ - १९५० ते १९६६
वातं यो र का ळात देशात सरकारन े शेती या िवका सा या ीन े अनेक धोरणा मक
िनण य घेतले. देशा या रा ीय उ प नाम य े शेती िवकासाच े योगदान मह वाच े आह े.
लोकस ं येची अ नधा याची मागणी आिण उ ोग े ाला क या मालाचा प ुरवठा
कर यासाठी श ेती े ावर ल क ि त कर यात आल े. देशात अ नधा याची सम या िनमा ण munotes.in
Page 22
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
22 झा याम ुळे शेतीिवषयक धोरणात ा ंितकारक बदल िनमा ण कर याची आव यकता िनमा ण
झाली. यासाठी १९४८ म ये 'अिधक धा य िपकवा मोहीम ' राबिव यात आली . यानंतर
देशात प ंचवािष क योजन ेचे युग सु झाले.
१) पिहली प ंचवािष क योजना – १९५१ ते ५६ :
पिहली प ंचवािष क योजना ही १ एि ल १९५१ साली सु झाली. या योजन ेत शेती
िवकासाला ाधा य द े यात आल े. अ नधा या या बाबतीत वावल ंबी होण े आिण क या
मालाच े उ पादन वाढिवण े ही दोन उि े िनि त कर यात आली . एकूण पंचवािष क
योजन े या रक मेपैक ३१% र कम श ेती आिण श ेतीिवषयक काय मासाठी म ंजूर कर यात
आली . या योजन ेत शेतीमाला या उ पादनात १८% वाढ झाली . यामुळे १९५४ मधील
अ नधा यावरील िनय ं णे उठिव यात आली . १९५५ म ये नवीन श ेतीिवषयक धोरण
जाहीर कर यात आल े. शेतमाला या िकमती यो य त रावर कायम ठ ेवून साठवण ूक,
िवपणन , पुरवठा, जमीन धारण ेतील दोष द ूर कर यावर ल क ि त कर यात आल े.
२) दुसरी प ंचवािष क योजना – १९५६ ते १९६१ :
दुसरी प ंचवािष क योजना १ एि ल १९५६ पासून सु झाली. पिह या योजनेत शेती
िवकासाला अप ेि त यश ा झाल े कारण ए कूण उ पादनात १८% वाढ झाली . हणून
दुस या पंचवािष क योजन ेत शेती िवकासा या स ंदभा त शेतीचा िवकास क न यो य
माणात क चा माल प ुरिवणे, शेतमाला या िनया तीत वाढ करण े आिण अ नधा यासोबत
यापारी िपका ंचे (चहा, कॉफ , तंबाखू, रबर इ यादी ) शेती या उ पादन प तीत स ुधारीत
तं ाचा अवल ंब करण े इ यादी उि ा ं या प ूत तेसाठी या योजन ेत एकूण तरत ुदीपैक २०%
र कम ग ुंतिव यात आली . या पंचवािष क योजन ेत शेतीला िनसगा ची सा य न लाभ यान े
हणज ेच ितक ूल पज यमानाम ुळे शेती उ पादनात वाढ झाली नाही . अ नधा याची
परदेशातून आयात करावी लागली . अशोक म ेहता यां या अ य त ेखाली अ नधा य
चौकशी सिमती िनय ु कर यात आली . या सिमतीन े अ नधा य िकमती िनय ंि त
ठेव यासाठी अन ेक िशफारशी क े या.
३) ितसरी प ंचवािष क योजना – १९६१ ते १९६६ :
ितसरी प ंचवािष क योजना १ एि ल १९६१ पासून सु झाली. या योजन ेत
शेतीिवकासाला ाधा य द े यात आल े. या योजन ेत शेतीिवकासाच े सहा काय म मह वाच े
होते.
सामुदाियक िवकास आ ंदोलन सु करणे.
सहकारी स ं थांची थापना क न सहकारी श ेती लोकि य करण े.
शेतीम य े आधुिनक य ं व त ं ा या वापरावर भर द ेणे.
िव तृत शेती काय मावर ल क ि त करणे.
िव यो य श ेतमाला या प रमाणात वाढ करण े.
शेती उ पादक स ं थेचा िवकास करण े.
या योजन ेत शेतीिवकास काय मावर एक ूण योजन े या २०% र कम खच कर यात आली . munotes.in
Page 23
कृषी धोरणा ंचा आढावा -
(भाग दोन )
23 २.४ ह रत ांतीनंतरचा िवकास – १९६६ ते १९९०
अ नधा याची सम या , देशात पडणार े दु काळ, आयात कराव े लागणार े अ नधा य इ यादी
िविवध कारणा ंमुळे शेती े ात आम ूला व पाच े बदल करण े आव यक होत े. शेती
उ पादनात वाढ घडव ून आण या या ीन े य न कर यात आल े. १९६६ म ये देशात
ह रत ा ंतीचा योग यश वी कर यात आला . िनयोजन का ळात या कालख ंडात
शेतीिवकासा या ीन े खालील उप म िक ंवा धोरण आख यात आल े.
१) तीन ए कवष य योजना १९६६ , ६७, ६८ :
१९६२ म ये चीनच े भारतावर आ मण आिण १९६५ म ये पािक तानच े भारतावर
आ मण झा याम ुळे शेती आिण औ ो िगक े ाला िदल े जाणार े ाधा य स ंर ण े ास
दे यात आल े. संर ण े ाम य े वयंपूण ता ा कर यावर भर द े यात आला . १९६५ -
६६ म ये देशात द ु काळी प रि थती िनमा ण झाली . शेती या एक ूण उ पादनात झाल ेली
घट िवचारात घ ेऊन परद ेशातील अ नधा या ची आयात करावी लागली . १९६५ -६६ म ये
अ नधा या या उ पादनावर ल क ि त कर यात आल े. तीन एकवष य योजना ंवर एक ूण
िवकास काया या २४ ट के र कम श ेती े ासाठी ग ुंतिव यात आली . १९६६ -६७
म ये देशात ह रत ा ंतीला स ु वात झाली . शेतीम य े अिध कािधक उ पादन ा
करावयाच े असेल, तर चा ंग या दजा चे सुधा रत बी -िबयाण े, खते, पाणीप ुरवठा य ं , सुधा रत
अवजार े, िपकांवरील रोग ितब ंधा मक औषध े इ यादीचा वापर करण े आव यक आह े
आिण ह रत ा ंतीचा म ूलमं शेतक यांम ये जाग कता िनमा ण कर यासाठी वापर यात
आला . या तीन वषा त यो य माणात पज यमान झा यान े शेती उ पादनात वाढ झाली .
२) चौथी प ंचवािष क योजना – १९६९ ते ७४ :
या योजन ेत शेती िवकासाला ाधा य द े यात आल े. या योजन ेत शेतीिवकासा या स ंदभा त
पुढील उि े िनि त कर यात आली होती .
१. पुढील दहा वषा त (१९७९ पय त) शेतीतील उ पादनात दरवष ४ ट के दरान े वाढ
करणे.
२. अ नधा या या बाबतीत द ेशाला वय ंपूण करण े.
३. १९७० -७१ पय त अ नधा याची आयात ब ंद करण े.
४. लहान श ेतक यांना शेती या िवकासकाया त सहभागी हो यासाठी ो साहन द ेणे.
चौ या प ंचवािष क योजन ेत शेती िवकासावर एक ूण योजन े या २४% खच िनि त कर यात
आला . या योजन ेम ये शेतक यांना आध ुिनक िबयाण े, यं , उपकरण े, औजार े इ. वापर श ेती
काया त कर यासाठी ो साहन द े यात आल े, परंतु या योजन ेत शेती उ पादनातील वाढीच े
उि सा य होऊ शकल े नाही. अ नधा या या िकमतीम य े वाढ झाली . अ नधा याची
गरज भागिव यासाठी आयात करावी लागली .
३) पाचवी प ंचवािष क योजना – १९७४ ते ७९ :
या योजनाका ळात देशात आणीबाणी लाग ू कर यात आली याम ुळे शेतीिवकासा या
संदभा त राबिव यात आल ेले काय म आिण पज यमानातील अिनयिमतपणा याम ुळे munotes.in
Page 24
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
24 शेती उ पादनात चढ -उतार िनमा ण झाल े. या योजन ेम ये जमीन स ुधारणा काय माची
अंमलबजावणी , शेतमाला या िकमतीस ंबंधी धोरण स ु ढ बनिवण े, सहकारी ब ँका आिण
िव ीय स ं थामाफ त शेतीला होणा या कज पुरवठयात वाढ करण े, रासायिनक खता ंचा
शेतीम ये जा तीत जा त उपयोग क न एकूण उ पादनात वाढ करण े आिण
पाणीपुरवठया या सोयीत वाढ करण े. या योजन ेत शेतीिवकास काया वर एक ूण योजना
खचा या २०.५ ट के खच िनि त कर यात आला . परंतु अिनयिमत पज यमानाम ुळे शेती
उ पादनात चढ -उतार झा याच े िदसून येते. या योजन ेचा एक ूण खच ४२,३३० कोटी
िनि त कर यात आला होता.
४) सहावी प ंचवािष क योजना – १९८० ते ८५ :
आणीबाणीचा कालावधी स ंप यान ंतर देशात झाल े या लोकसभ े या िनवडण ुक म य े जनता
प ाच े सरकार १९७७ म ये स ेवर आिण मोरारजी द ेसाई प ंत धान झाल े. पाचवी
पंचवािष क योजना प ूण हो यासाठी एका वषा चा कालावधी िश लक असताना जनता
प ा या सरकारन े एक वष अगोदरच हणज े १९७८ ते १९८३ या पाच वषा या
कालावधीसाठी सहावी प ंचवािष क योजना तयार झाली . जनता प ातील वादाम ुळे मोरारजी
देसाइना राजीनामा ावा लागला आिण का ँ ेस या पािठ ं याने चरणिस ंग सरकार स ेवर
आले. जनता प ाच े सरकार एक ूण २८ मिहने स ेवर होत े. लोकसभ े या म ुदतपूव
िनवडण ुका झा या आिण १९८० म ये काँ ेस आय प स ेवर आला व इ ंिदरा गा ंधी पु हा
पंत धान झा या . िनयोजनम ं ी योग मकवाना या ंनी सहा वी पंचवािष क योजना र क न
१९८० ते ८५ या कालावधीसाठी न यान े सहावी प ंचवािष क योजना तयार क ेली. या
योजन ेत शेती या स ंदभा त पुढील उि े िनि त कर यात आली .
शेतीिवषयक स ेवांचा पुरवठा कर यासाठी क ृषी सेवा क थापन कर यास मदत करणे.
एकाि मक ामी ण िवकास काय मा ार े आिथ क या दुब ल, शेतमजूर, भूिमहीन , ामीण
कारागीर , अनुसूिचत जाती -जमाती या लोका ंना आिथ क मदत करण े, शेतीसाठी कज
पुरवठयात वाढ करण े.
ामीण भागात साठवण ुक ची यव था क न शेतक यांना शेतमाला या िवपणनासाठी मदत
करणे, शेती य वसायाम य े पीक िवमा आिण पश ुिवमा योजना सु करणे आिण सु
असल े या योजना ंचा िवकास करण े.
शेती आिण श ेतीपूरक यवसाया ंम ये ामीण ब ेरोजगारा ंना रोजगार उपल ध क न देणे.
जमीनवाटपा या स ंदभा तील जमीन स ुधारणा काय म व चकब ंदी काय म भावी प तीन े
राबिव णे.
ामीण भागातील जनत े या िकमान गरजा ंची पूत ता हो यासाठी ा यिमक सोयी उपल ध
क न देणे तसेच ौढ िश ण , िप या या पा याची सोय , ामीण आरो य , ामीण र त े,
ामीण िव ुतीकरण आिण सकस आहार इ . योजना राबिवण े.
या योजन ेत एकूण खच १०९९५३ कोटी िनि त कर यात आला होता .
munotes.in
Page 25
कृषी धोरणा ंचा आढावा -
(भाग दोन )
25 ५) सातवी प ंचवािष क योजना – १९८५ ते १९९० :
सात या प ंचवािष क योजन ेत शेतीिवकासा या स ंदभा त पुढील उि े िनि त कर यात
आली .
१. अ नधा या या उ पादनावर भर द ेणे.
२. शेतीची एक ूण उ पादकता वाढिव यावर ल क ि त करणे.
३. शेती े ात जा तीत जा त रोजगार िनमा ण कर यावर भर द ेणे.
४. या योजन ेतील एक ूण खच १८०००० कोटी िनि त कर यात आला .
२.५ उदारी करणाचा िवकास – १९९१ या पुढे
भारताम य े उदारीकरणा या धोरणा या ि य ेला १९७५ पासून स ु वात झाली .
१९८० -८५ या का ळात उ ोगा ंची प धा मक व ृ ी वाढावी व काय मता वाढावी यासाठी
उदारीकरणाच े धोरण वीकार यात आल े. औ ोिगक घरा या ंना या ं या परवाना मत ेपे ा
२५% अिधक िव ताराला परवानगी द े यात आली . १९८५ -९१ या का ळात भारतीय
अथ यव था ही जागितक अथ यव थ ेशी जोड याचा य न कर यात आला .
अथ यव थ ेम ये संरचना मक बदल कर यात आल े. काय मता स ुधार यासाठी
पधा मक वातावरण िनमा ण कर यात आल े. १९९१ या आिथ क धोरणाम ुळे आिथ क
उदारीकरणाला चालना िम ळाली. नवीन औ ोिगक धोरण वीकार यात आल े. िनयोजन
काळात या कालख ंडात शेतीिवकासा या ीन े खालील धोरण े आख यात आली .
१) आठवी प ंचवािष क योजना १९९० ते ९५ :
आठ या पंचवािष क योजन ेत शेती िवकासा या संदभा त िनण य घेताना जागितक करणाची
ि या व उदारीकरणाच े धोरण भारतात वीकार यात आल े. या धोरणाचा भाव आठ या
पंचवािष क योजन ेवर िदस ून येतो. आठ या प ंचवािष क योजन ेत शेती िवकासा या स ंदभा त
पुढील उि े िनि त कर यात आली होती .
१. अ नधा या या बाबतीत वय ंपूण ता िनमा ण करण े.
२. शेतमजूर, लहान श ेतकरी आिण ामीण भागातील कारागीर या ंना सामािजक याय
दे या या ीने आिथ क मदत करण े.
३. अ नधा या या बाबतीत वय ंपूण ता ा कर यासाठी श ेती या िवकासावर ल क ि त
करणे.
४. पूण रोजगार ा कर यासाठी रोजगारा या स ंधी उपल ध करण े.
५. सहकारी स ं था आिण प ंचायतराज स ं थां या काया म ये यापकता िनमा ण कर णे आिण
भांडवल िनिम तीचा दर वाढिवण े.
२) नववी प ंचवािष क योजना – १९९७ ते २००२ :
या योजनाका ळात शेतीिवकासा या स ंदभा त पुढील उि े िनि त कर यात आली .
१. कृषी िवकासाचा दर ४.५ ट के िनि त कर यात आला . munotes.in
Page 26
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
26 २. ित ह े टरी उ पादनाची िक ंमत १५३२६ व न १७६८८ कर याचा िनण य घे यात
आला .
३. एकूण लागवडीखालील े १९०५ लाख ह े टर व न १९९३ हे टर कर याचा िनण य
घे यात आला .
४. शेतीम य े खत आिण रसायनाचा उपयोग १४३.३ लाख टन ऐवजी २०० लाख
कर याच े उि िनि त कर यात आल े.
५. शेती े ात िविवधता िनमा ण कर यावर भर द े यात आला .
३) दहावी प ंचवािष क योजना – २००२ ते २००७ :
या योजन ेत शेतीिवकासा या स ंदभा त पुढील उि े िनि त कर यात आली .
१. साखर कारखा या ंचा समतोल िवकास आिण आजारीपण द ूर हो या या ीन े ऊस
उ प नावर ल क ि त कर याचा िनण य घे यात आला .
२. शेतक यांना स ुरि तता दान करणारी िवमा योजना लाग ू कर यात आली . िवमा
ह याची ५० ट के र कम माफ कर याचा िनण य घे यात आला .
३. वारी , मका, बाजरी , गह इ . जीवनाव यक व त ूं या उ पादनात यापकता
िनमा ण कर यावर भर द े यात आला .
४. शेती े ात ऊजा िनिम ती या ीन े बायोग ॅस स ंयं ा या थापन ेवर व ैकि पक
ऊजा ोत हण ून भर द े याचे उि िनि त कर यात आल े.
५. िपकांचे संर ण कर यासाठी पीक स ंर ण काय म यापक व पात हाती घ े याचा
िनण य घे यात आला .
६. रा ीय जल े िवकास काय म तयार कर यात य ेऊन एक ूण
जलिस ंचनाखालील श ेतजिमनीच े े वाढिव याच े उि िनधा रत कर यात आल े.
७. देशातील व ेगवेग या न ा पर परा ंशी जोड याचा आिण सम ुहाला जाणार े पाणी श ेती या
कामात आिण जल वाहत ुक या ीन े वळिव याची योजना तयार कर यात आली .
१९९१ नंतर भारतान े आिथ क उदारीकरणा या धोरणाचा अवल ंब केला. यामुळे शेती,
उ ोग आिण यापार या े ांवर याच े प रणाम झाल े. आिथ क उदारीकरणाम ुळे भारतीय
शेती े ाला नवीन स ुसंधी ा झाली . शेती े ातील िव िवधता आिण न ैसिग क अन ुकूलता
यामुळे शेती उ पादनात भारताला फायदा झाला . भारताची श ेतमालाची िनया त वाढली .
गह , तांदूळ, चहा, कॉफ , कापूस, रबर, फळे व भा या या श ेतमाला या बाबतीत
भारताला उदारीकरणा या धोरणाचा ख ूपच फायदा झाला . या क ृषी माला या िक मती
आंतररा ीय बाजारप ेठेपे ा भारताम य े तुलनेने कमी आह े यांची िनया त वाढली व याम ुळे
भारताला बह मोल अस े परक य चलन ा करण े श य झाल े. उदारीकरणा या धोरणाम ुळे
औ ोिगक उ पादन सरासरी दर वाढला . १९९१ -९२ ते १९९६ -९७ या का ळात हा दर
वािष क ६ ट के होता. १९९५ -९६ म ये हा दर १२% पय त वाढला . उदारीकरणाम ुळे
खाजगी ग ुंतवणूक वाढली . परक य सहयोगी स ं थांचा िव तार झाला व परक य
बाजारप ेठेत भारताचा व ेश झाला . पधा मक वातावरणान े खाजगी े ाची
गितशीलता वाढली . या धोरणान े आंतररा ी य यापारािवषयी उदारीकरणाच े धोरण
वीकार यात आल े. िवदेशी यापार म ु कर यात आला . यासाठी िविवध योजना munotes.in
Page 27
कृषी धोरणा ंचा आढावा -
(भाग दोन )
27 आख यात आ या . आयात करात कपात क न मु धोरण वीकार यात आल े,
िनया तीवरील िनय ं णे िशिथल कर यात आली . या सव गो म ुळे भारताचा िव देश यापार
वाढला . आयात आिण िनया त यांचे माण २२% पय त वाढल े. या धोरणाम ुळे आयात व
िनया तीमधील घटका ंम येही बदल झाला . पूव भारता या िनया तीत श ेतमालाचा िह सा
१८% होता तो आता २२% पय त वाढला . कारखानदारी व त ूंची िनया त ७८% झाली.
अशा रीतीन े उदारीकरणा या आिथ क धोरणाम ुळे भारता या आ ंतररा ीय यापा या या
िदशेने बदल घड ून आल े.
आपली गती तपासा :
: शेतीिवषयक धोरणा ंचे मह व सा ंगा.
२.६ पंचवािष क योजनांचा शेतीिवष यक धोरणा ंचा सारा ंश
भारता या १० पंचवािष क योजना ंम ये शेतीिवकासा या संदभा त वेगवेगळे काय म
राबिव यात आल े. या काय मांचा आढावा प ुढील माण े घेता येईल.
१. शेतजिमनीची उ पादकता वाढिव यासाठी भ ूसंर ाचा काय म राबिव यात
आला . जमीनस ुधारणा काय मांतग त जमीनदारी प तीच े उ चाटन , कूळ कायद े,
कमाल भ ूधारण कायदा , चकबंदी कायदा अमलात आण यात आला .
२. ामीण भागातील श ेतीची स ुपीकता िवचारात घ ेऊन पाणीप ुरवठया या सोयी
उपल ध क न दे यात आ या व िव त ृत शेती घ े याचा काय म राबिव यात
आला .
३. योजना का ळात श ेती या स ंदभा त पाणीप ुरवठया या सोयी तलाव , िविहरी ,
कूपनिलका , उपसा जल िसंचनाचा इ . चा िवकास कर यात आला .
४. योजना का ळात शेतीला खतप ुरवठा कर यासाठी रासायिनक खताच े कारखान े सु
कर यात आल े. शेतक यांना कजा ची यव था कर यात आली व रासायिनक
खता या िनया तीवर ब ंधने टाक यात आली .
५. शेतक यांना सुधा रत िबयाण े उपल ध क न दे यासा ठी रा ीय बीज
महामंडळाची थापना व बीज िनिम ती क ाची थापना कर यात आली . बी-
िबयाणा या स ंदभा त भारत वय ंपूण झाला .
६. िपकांवर पडणा या रोगांचे िनयं ण कर यासाठी क ीय पीक स ंर ण क ाची थापना
कर यात आली . ही स ं था िपकावरील रोगा ंचे िनय ं ण कर यासाठी
शेतक यांना माग दश न करत े.
७. क सरकारन े अ नधा या या उ पादनात वाढ कर यासाठी पीक पधा आयोिजत
क न जा तीत जा त उ पादन घ ेणा या शेतक यांसाठी रोख ब ीस योजना सु
केली आह े. तसेच शेतक यांसाठी क ृषीपंिडत ही पदवी िदली जा ते.
८. आचाय िवनोबा भाव े य ांनी सु केले या भ ूदान च ळवळीम ये ा झाल े या
जिमनीच े भूिमहीन श ेतमजुरांना ह ता ंतरण कर यासाठी भारत सरकारन े कायदा
केला. munotes.in
Page 28
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
28 ९. १ जानेवारी १९६५ रोजी भारतीय अ नधा य महाम ंडळाची थापना क ेली.
१०. शेतक यांना रोख उ प न द ेणारे ऊस , कापूस, यूट, तेलिबया इ . िपका या
िवकासा या योजना अन ेक रा या ंत सु कर यात आ या .
११. १९६३ म ये शेती पुनिव महाम ंडळाची थापना कर यात आली . हे महाम ंडळ
शेती, पशुपालन , दु ध यवसाय , कु कुटपालन आिण म य यवसायाला म यम व
दीघ कालीन कज पुरवठा करत े.
१२. शेती ारे उ पािदत होणा या िपकां या आधारभ ूत िकमती दरवष क सरकारकड ून
क ीय मू य आयोग थापन कर यात आला व क ीय मू य आयोगा ार े
शेतमाला या िकमतीच े िनधा रण केले जाते.
१३. ामीण भागातील श ेतमजुरां या उ प नात ि थरता िनमा ण हावी हण ून िकमान
वेतन कायदा कर यात आला .
१४. ामीण भागात द ु धिवकास िवकिसत कर यासाठी पश ुपालनाची सोय ,
पशुपालन , पशुपैदास, सहकारी खर ेदी संघ थापन कर यास सरकारन े ो साहन व
आिथ क पाठब ळ उपल ध क न िदले.
१५. शेतीशी स ंबंिधत असल ेला वनिवकास काय म, वृ ारोपण , वनसंर ण,
वनसंशोधनाच े वेगवेगळे काय म क सरकारन े सु केले. वनसंशोधनासाठी
डेहराडून येथे संशोधन स ं था थापन कर यात आली .
भारतीय श ेती िवकासा या स ंदभा त क सरकारन े वेगवेग या पंचवािष क योजना ंमधील
अनेक मह वप ूण काय म भावी प तीन े राबिव याच े वरील सव बाबीव न प होत े.
२.७ भारती य शेती े ा या िवकासासाठी भिव यका लीन धोरण (Policies
for Development of Agricultural Sector in India )
ा तािव क :
भारतातील क ृषी िवकासा या स ंदभा त िवचार करत असताना सरकारन े काळजीपूव क काही
िनण य घेणे अ य ंत आव यक आह े. कृषी िवकासा या ि य ेत शासनाची भ ूिमका अ य ंत
मह वाची आह े. कृषी िवकास ही दीघ कालीन ि या आह े. १९९० नंतर सु झाले या
जागितक करणा या ि य ेमुळे आंतररा ीय तरावरील अन ेक देश व या द ेशांचे कृषी
उ पादन भार तीय बाजारप ेठेत दा खल होत आह ेत. जागितक यापार स ंघटने या
मा यमात ून कृषी िवकासावर अन ेक कारची स ंकटे िनमा ण हो याची श यता त ा ंकडून
वत िवली जात े.
शेती े ा या िवव सासाठी धोरणा म क िशफारशी :
भारतीय श ेती े ा या िवकासासाठी प ुढील धोरण राबव यास िक ंवा उपाययो जना क े यास
अपेि त यश िम ळ याची अिधक श यता राहील .
munotes.in
Page 29
कृषी धोरणा ंचा आढावा -
(भाग दोन )
29 १) कृषीला कज पुरवठा :
सरकारन े भू-तारण, अिधकोष , रा य सहकारी अिधकोष , िज हा सहकारी म यवत
अिधकोष व ख ेड्यातील सहकारी स ं था या ं यामाफ त कज पुरवठयाचे काम मोठया
माणावर सु केले आहे. सरकार श ेतक यांना पंिपंग सेटस्, िव ुत मोटार , ऑईल इंिज स
िवकत घ े यासाठी ट ेट बँक ऑफ इंिडया व सहकारी ब ँकेतफ कज देते. १९६९ साली
भारतातील १४ बँकांचे रा ीयीकरण क ेले. येक बँके या शाख ेत एक श ेतीिवभाग
उघड यात आला आह े व या िवभागा ार े शेतक यांना श ेती काया साठी कज पुरवठा
कर यात आल ेला असला तरी कज पुरवठा करत असताना अन ेक कार या ता ंि क बाब ची
पूत ता करावी लागत े. शेवटी ’भीक नको , पण क ु ा आवर “ या हणी माण े शेतकरी कज
घे याचे टाळतात. यामुळे यांना कृषीचा अप ेि त िवकास करता य ेत नाही . यासाठी
भारत सरकार रझ ह बँक ऑफ इंिडया आिण द ेशातील िविवध रा य े यांनी एकि त य ेऊन
सू ब काय म तयार करण े आव यक आह े.
२) शेतीचे व प बदल या ची गरज :
ाचीन का ळापासून भारतीया ंचा श ेती हा म ुख यवसाय आह े. भारतीय लोका ं या
उपजीिवक ेचे ते मुख सा धन अस यान े भारतीय अथ यव थ ेत शेतीस अन यसाधारण व
आगळे मह व आह े. वातं य ा ीप ूव भारतीय श ेती मागासल े या ि थतीत होती . ि िटश
राजवटीत श ेती िवकासाकड े कोणत ेच ल द े यात आल े नाही. शेतकरी वग गरीब व द र ी
अव थ ेत अस यान े सावकार व महा जनां या जा यात अडकला होता व तो कजा तून
सुटका क न ् शकला नाही . शेतीचा आकारही फार लहान होता . शेती िवख ुरलेली होती व
आजही आह े. बह तांश शेतकरी अिशि त , अ ानी अस यान े शेती या नवीन प तीचा
उपयोग करीत न हत े. शेतक यांना उ म कारच े बी-िबयाणे, खते, शेतीची आध ुिनक य ं े
व उपकरणाच े कोणत ेही ान यांना न हत े. जगा या त ुलनेत भारतात श ेतीची
उ पादन मता फार कमी होती . देशातील अ नधा याची मागणी प ूण कर यासाठी त े
िवदेशातून आयात क ेले जाते.
देशा या फा ळणीने शेती अथ यव था िव क ळीत झाली . पूव बंगालम य े तांदूळ
उ पादक द ेश, पंजाबचा गह उ पादन द ेश पािक तान या वाट ्याला ग ेला. यामुळे
अ नधा य ट ंचाई िनमा ण झाली . कृषी िवकास अप ेि तपण े न हो या या कारणामाग े
पाऊस , जिमनी या उव रत श चा हा स, नैसिग क कोप , दुब ल पश ू, क टक व टो ळां ारे
िपकांची ती , खेड्यातील प रि थती सावकार व महाजना ंचे ाब य , अिशि तपणा व ान
दुब ल शेतकरी , सामािजक पर ंपरा, कोट कचे यांवरील खच , कुटुंबाचे िवघटन , भा यवादी
शेतकरी , िनयोजन व िनयमाचा अभाव , जबाबदारीचा अभाव , ारंिभक तयारीत दोष , कमी
ती या भ ूमीवर लागवड , शेती स ंशोधनाकड े दुल , शेतमाल िव यव थ ेत दोष ,
कज पुरवठयाचा अभाव , उ पादनाची ाचीन प ती , दा र याचे दु च , वाहतूक साधना ंचा
अभाव , शेतीतील िमका ंची कमी , उ पादन मता , शेतीत थायी िवकासाचा अभाव ,
जिमनीच े िवभाजन , शेतीवर लोकस ं येचा अिधक भार , दर हे टरी कमी उ पादन , सुधा रत
िबयाणाचा अभाव , खताची कमतरता , भांडवलाचा अभाव , जमीन धारण ेची प ती इ यादी
कारण े मुख आह ेत. कृषीचा आिथ क िवकास कर यासाठी या कारणा ंवर भावी उपाय
शोधण े आव यक आह े, तसेच शेतक यां या क ृषीिवषय क ि कोनात बदल घडवण े
आव यक आह े. munotes.in
Page 30
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
30 ३) कृषी उ पाद कता वाढीसाठी अप ुरी उपा ययोजना :
कृषी उ पादन वाढीसाठी सरकारन े य न करण े आव यक आह े. यात रासायिनक खत े,
सुधा रत िबयाण े, ामीण भागात यापारी ब ँकां या शाखा , पीक स ंर ण काय म, शेतकरी
िश ण व भ ेट योजना इ . उपाय स ुचवता य ेतील.
आतापय त कृषी िवकासासाठी ज े य न झाल े ते पुरेसे नाहीत . यात क ृषी स ंशोधन
काया चा िव तार व िवकास , कृषी िवपणनात बदल , िव ान िन श ेती, शेतक यांना मोफत
िश ण व िश ण यासारख े काय म राबवल े, मा याम ुळे कृषी उ पादकता िततक शी
वाढली नाही . याबरोबर अन ेक सम या ंवर भावी उपाय करण े आव यक आह े जे अितशय
कठीण आह े, यात श ेतीचा आकार बदलण े, म य था ंची समा ी करण े, िव काया वर
खच कमी करण े, व तुपुरवठ्यावर िनय ं ण ठ ेवणे, शेतकया ची सौदा मता वाढवण े इ.
ीने य न आव यक आह ेत, तरच अप ेि त यश ा होऊ शक ेल.
४) कृषी म उ पाद कता :
भारतीय क ृषी तं पार ंप रक अस यान े शेती उ पादन अ प आह े. शेतीत काम करणा या
मजुरांचीही उ पादन मता कमी आह े. यामुळे दरडोई उ पादन फारच कमी आह े. जगात
भारतीय श ेत िमका ंची उ पादकता सवा त कमी आह े. भारतात ही फ १०५ डॉलर
वािष क अस ून पि म जम नीत ३४९५ डॉलर वािष क हणज े भारता या ३३ पट नी जा त
आहे. जोपय त कृषी िमका ंची उ पादकता वाढणार नाही तोपय त कृषीचा प ूण िवकास
होणार नाही हण ून या स ंदभा त धोरणा मक िन ण याची आव यकता आह े.
५) सामािज क परंपरांचा कृषी िवकासावरील भाव :
भारतीय श ेतीवर व श ेतक यांवर था -परंपरा या ंचा अन यसाधारण भाव आह े. जवळ पैसा
नसतानाही या क ु- थांचे पालन करण े अ याव यक समज ून शेतकरी ब ँकांकडून कज न
िमळा याने सावकारा ंकडून कज घेतात आिण कजा या जा यात अडकतात . उ प नाच े
दुसरे साधन नसत े, कजा चे वाढत े माण याचा िवपरीत प रणाम श ेतीवर होतो . या सवा ची
यो य जाणीव श ेतक यांना क न देणे आव यक आह े.
६) कोट कचे यां या कामामुळे कृषीकडे दुल :
भारतातील बह स ं य श ेतकरी अिशि त अस यान े लहानसहान बाब व न वाद होऊन त े
कोटा त जातात . कोट कचेरीत प ैशाचा अप यय होऊन या याकड े आिथ क चणचण उ वू
लागत े. गावातील भा ंडणे, वाद यावर श ेतक याचा वेळ आिण प ैसा खच होऊन श ेतीकड े
दुल होत े, प रणामी श ेती उ पादनात घट होत े. यासाठी सरकारमाफ त जनजाग ृती
हो याची आव यकता आह े.
७) भा यवादी श ेतकरी :
भारतीय श ेतकरी मह वा कां ी नस ून भा यवादी आह ेत. वत: या काय मतेपे ा याचा
भा यावर िव ास असतो . क , काम न करताही भा यात अस ेल तरच कोणत ेही काय
यश वी होऊ शकत े असा या ंना िव ास वाटत असतो . यामुळे शेतकरी श ेतात िततक ेसे
य न करत नाहीत . यामुळे शेती उ पादन घटत े.
munotes.in
Page 31
कृषी धोरणा ंचा आढावा -
(भाग दोन )
31 ८) कुटुंबाचे िवघटन :
संयु / एक क ुटुंबप तीचा हास आज मोठया माणात होत आह े. यामुळे कुटुंबातील
शेतीचे लहान लहान त ुकड्यांम ये वाटप होत आह े. यामुळे शेती उ पादन मोठया माणावर
घटत आह े. वारसा ह काम ुळे शेतीचे अफायद ेशीर त ुकडे मोठया माणावर होत आह ेत.
यामुळे कृषी िवकासापास ून अशी त ुकड्यांमधील भारतीय श ेती दुल ि त राहत आह े.
९) उ पािदत माला या मू याबाबत ि थरत ेचा अभाव :
कृषी िवकासात क ृषी उ पािदत मा ला या म ू याबाबत िक ंवा िकमतीबाबत ि थरता असण े
आव यक आह े. कृषी माला या िकमतीचा भाव इतर माला या िकमतीवर पडतो . कृषी
माला या िकमतीत वाढ झा यास इतर माला या िक ंमती वाढतात व क ृषी माला या िकमती
घट यास इतर व त ूं या िकमतीही घटतात . यासाठी सरकारमाफ त कृषी माला या
आधारभ ूत िकमती जाहीर क े या जातात . मा ह े धोरण राबवताना या धोरणातही अन ेक
ुटी िनदश नास येतात. कृषी माला या िकमती ि थर ठ ेव यास आपोआपच द ुस या
व तूं या िकमती ि थर राहतील व द ेशात आिथ क थािय व िनमा ण होईल .
१०) पशूंसाठी चारा :
भारतात अ नधा य उ पादनास ाधा य िदल े जात े. हे उ पादन करत असतानाच
अ नधा यापास ून मानवा या ीन े जे टाकाऊ पदाथ आहेत याचा उपयोग पश ूंसाठी चारा
हणून केला जातो . पीक कापणी -मळणी करत असताना याचा उपयोग पश ूंसाठी वष भर
चारा कसा प ुरेल या ीन े शेतकरी िवचार करतो . गायी-बैल यांचा होणारा उपयोग याप े ाही
याकड े धािम क ीन े जा त पािहल े जात े. पशूं ारे अ न , दूध, लोणी, तूप इ. िमळते.
यापास ूनही श ेतकया ना उ प न िम ळते. यामुळे याकड े पूरक यवसाया या ि कोनात ून
पाह न याचा िवकास करण े आव यक आह े.
११) दुब ल शेतकरी सबल कर यासाठी य न :
भारतीय श ेतकरी कजा त ज मतो , वाढतो आिण कजा तच मरतो अस े हटल े जाते. यातून
याचे आिथ क दौब य िनदश नास य ेते. दुब लतेमुळे याला सकस आहार िम ळत नाही .
आिथ क दौब यामुळे याला शारी रक व मानिसक दौब य य ेते. याला पोटभर अ न
िमळत नाही . कज बाजारीपणाम ुळे मानिसक तणाव य ेतो. या सवा चा िवपरीत प रणाम होऊन
तो शेतीचा िवकास साध ू शकत नाही स ंगी आ मह याही करतो . यासाठी यापारी ब ँका,
सहकारी ब ँका, पतपुरवठा स ं था या ं या धोरणात प रवत न होण े आव यक आह े.
१२) संर णा या ीन े कृषीचा वापर :
भौगोिलक या िवचार क े यास भारता या तीनही बाज ूने समु अस यान े समु सीमे या
संर णाप े ा उव रत भागा या स ंर णासाठी मोठया माणात क ृषीयो य जिमनीचा वापर
होतो. याचा उपयोग क ृषी काया साठी झा यास क ृषी उ पादना त वाढ होईल . मा स ंर ण
हे मह वाच े अस यान े या जिमनी क ृषी उ पादनाप े ा स ंर णासाठी वापरण ेच यो य व
िहतकारक आह े.
munotes.in
Page 32
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
32 १३) वाहत ूक साधना ंचा िवकास :
ामीण भागात आजही दलाल िक ंवा यापारी ह े खेड्यात जाऊन क ृषी माल कमी िकमतीत
खरेदी करतात . शेतकरीही वत :ची व कुटुंबाची गरज भागव या साठी कमी िकमतीस माल
िवकतात . वाहतुक या साधना ंचा अभाव अस यान े शेतकरी गावातच माल िवकतात .
वाहतुक या साधनात सा ंि यक य आकड ेवारी अिधक असली तरी य ात मा
व तुि थती व ेगळी आहे. अपुरी वाह तूक यव था व र या ंची गैरसोय याम ुळे शेतमालास
कमी िक ंमत िम ळते, यासाठी काय म वाहत ूक यव था व र या ं या सोयी करण े आव यक
आहे.
१४) आंत रक यापाराकडे ल द ेणे :
भारतातील आिथ क िनण य हे सव सामा य श ेतक यांपे ा उ ोगपत या िहताला ाधा य
देणारी ठरतात . याचा फायदा श ेतक यां ा उ ोगपत नाच होतो . उ ोगपती
कारखा यात उ पािदत होणा या व तूंची िनया त होणा या अन ुषंगाने शासनाकड ून सवलती
ा क न घेतात. उ ोगपती स ंघिटतपण े शासनाबरोबर चचा करतात , तर भारतीय
शेतकरी हा अस ंघिटत आह े, यामुळे शासना या कोण याही धोरणावर श ेतक याचा भाव
पडत नाही . कृषीमालाची िव द ेशांतग त बाजारप ेठेतच होत े. देशांतग त बाजारप ेठा या
कृषीिनिम त व त ूं या आह ेत. याची खर ेदी-िव यापारी व दलाला ंवर अवल ंबून असत े. या
यापाराकड े शासनाच े दुल होत आह े. यामुळे अंतग त यापार हा द ुल ि त रा ह नये याकड े
ल िदल े पािहज े.
१५) आिथ क िनयोजना या यशासाठी य न :
भारता या आिथ क धोरणा ंचा व प ंचवािष क योजना ंचा आढावा घ ेत यास यात क ृषी
िवकासाला अन यसाधारण मह व िदल े आहे. परंतु य ात मा ही उि े पूण करता
आलेली नाहीत . सरकारी धोरणे काय मपण े राबव याचा अभाव आिण न ैसिग क
आप ी याम ुळे कृषीिवषयक स ंपत नस ून वाढतच आह े. यामुळे अध िवकिसत िक ंवा
िवकसनशील अशा भारतातील िक ंवा भारतासार या इतर द ेशातील क ृषीिवषयक ाच े
जोपय त समाधान होत नाही तोपय त देशाचा िवकास होऊ शकत नाही . यामुळे देशातील
आिथ क िनयोजन व आिथ क य े ये धोरण े यश वी कशी होतील , स मपण े कशी राबवता
येतील याकड े ल द ेणे आव यक आह े.
१६) कृषीमाला या िव थव थ ेत सुधारणा :
भारतीय क ृषी िवकासातील अड यळा हणून कृषीमाला या िव यव थ ेचा िवचा र
करावा लागतो . कृषीमाला या िव यव थ ेत ाम ु यान े शेतक यां या स ंघटनेचा अभाव ,
गावात उ पादन स ुरि त ठ ेव याची साठवण ूक यव था नाही , म य था ंचे भ ु व,
शेतक यांना िव कल ेचे ान नाही, दळणवळणाची अप ुरी साधन े या सवा मुळे शेतक यांना
यां या मालास यो य भाव िम ळत नाही . यासाठी वाहत ूक साधना ंचा िवकास ,
सहकारी िवपणन स ं थांना ो साहन , िवपणन सव ण इ यादी यश वी य न होण े
आव यक आह े.
munotes.in
Page 33
कृषी धोरणा ंचा आढावा -
(भाग दोन )
33 १७) सहकारी िवपणन स ं थां या काय प तीत बदल :
देशात मोठया माणावर सहकारी िवपणन स ं थांची थापना कर यात य ेत आह े. मा या
सं थां या काय प तीत अन ेक दोष अस यान े कृषी िवकासाला यामाफ त अप ेि त सहकाय
िमळत नाही तरीही क ृषी माला या िव स ंदभा त श ेतमाल उ पादनाच े िविभ न
व तूं या िवपणनािवषयी अन ेक सव ण कर यात आल े आहे. हे सव य न यश वी
झा यास श ेतमाल िवपणना या स ंदभा त शेतक यांना मदत हो याची श यता आह े.
१८) िनयंि त बाजारप ेठेची काय प ती :
भारत सरकारन े शेतमाल अिधिनयम म ंजूर क न िनयंि त बाजारासाठी एका ब ंधन
सिमतीची थापना क ेली आह े. कृषी मालाची साठवण ूक कर यासाठी रा य सरकारा ंनी
ामीण भागात भा ंडारगृह थापन कर या या योजन ेस ार ंभ झाला . क ीय भा ंडार
महामंडळाची थापनाही शासनान े केलेली आह े. मा भारताच े िवशाल भौगोिलक े
िवचारात घ ेता या स ं थांची काय मता कमी पडत े. यामुळे या सं थांचा अिधक
माणात स ं या मक व रचना मक िवकास होण े, यांची काय प ती यापक होण े
आव यक आह े.
१९) मािणत वजन े आिण वाहत ूक साधना ंचा िवकास :
१ एि ल १९५८ पासून व त ुमापन कर याक रता म ेि क प ती स ंपूण देशात लाग ू केली
आहे. संपूण भारतात या णालीचा अवल ंब केला जात असला तरीही ामीण भागात
आजही श ेर, पाव, भांडे इ याद चा वापर क न कृषी मालाची द ेवाण-घेवाण क ेली जात े
यामुळे शेतक यांना कृषीमालाचा अप ेि त मोबदला ा होत नाही . वाहतूक साधना ंची
अकाय मता व र या ंचा अभाव याम ुळे कृषी िवकासाला खी ळ बसते. या सवा चा िवकास
होणे आव यक आह े.
२०) माला या ेणीकरण व माणी करणाबाबत धोरण :
भारत सरकारन े १९३७ म ये शेतमाल ेणीकरण व िव अिधिनयम म ंजूर केला. या
अिधिनयमा ंतग त िवपणन िनरी णात ेणीकरणान ंतर यावर Agmark लेबल लाव यात
येते. मा माणीकरणात व ेणीकरणात ाम ु यान े िशि त व अन ुभवी कम चाया चा
अभाव , सभासदात अ ामािणकपणा , यापाया चा िवरोध , भांडवलाचा अभाव , भांडारगृहांचा
अभाव , संघटनेचा अभाव , िवपणना या आधारभ ूत बाब ची म ंदगतीन े गती इ यादी सम या
मह वा या आहेत यावर उपाययोजना करण े आव यक आह े.
२१) कृषी यांि क करणाला म या िदत यश :
कृषी काया त या ंि क करणाचा उपयोग हणज े शेतीची काम े ही ब ैलगाडी , बैल, नांगर
इ यादीऐवजी काम े मानवीय माऐवजी या ंि क साधना या साहा यान े करण े होय .
मा यांि क करणा मुळे बेरोजगारीम य े वाढ , शेतीचा छोटा आकार , मोठया माणात
भांडवलाचा अभाव , मोठया माणातील पश ुधन, शेतक यांमधील अिशि तपणा , यं ांसाठी
लागणा या पे ोल, िडझेल या िकमतीत भरमसाट वाढ याम ुळे लहान श ेतक यांना िक ंवा
गरीब श ेतक यांना याचा िततकासा फायदा होत ना ही िकंवा याचा फायदा घ ेता येत नाही .
उदरिनवा हापुर या असल े या शेतीत या ंि क करण श य होत नाही . यासाठी श ेती या munotes.in
Page 34
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
34 यांि क करणा या ि य ेत साम ूिहक श ेतीचा य न झा यास कमी खच आिण अिधक लाभ
होऊ शक ेल व श ेतीचा िवकास होऊ शक ेल.
अशा कार े पावल े उचल या स न क च क ृषी े ाचा िवकास होईल .
शेती अथ शा ह े सामािजक शा ाच े उपयोिजत े अस ून या शा ात आपण श ेतीचे
अथ शा , भारतीय अथ यव थ ेत शेतीची भ ूिमका, उ पादन आिण उ पादकता , जमीन
सुधारणा , ह रत ा ंती, शेतमाल िवपणन , शेतीसाठी कज पुरवठा, शेतमाला या िकमती ,
शेती े ातील अि थरता आिण ि थरत ेसाठी य न , शेतमजूर, शेतीमधील दा र य ,
सामुदाियक िवकासाच े काय म, कृषी स ंशोधन आिण क ृषी िश ण , शेती आिण
वनिवकासाच े धोरण व ह े धोरण यश वी कर यासाठी या उपाययोजना िवचारात घ ेत या.
शेतीचे अथ शा अ यासत असताना या सव बाब चा का ळजीपूव क अ यास झा यास या
िवषयाचा अथ बोध आपणास िनि त झाला अस ेल अस े वाटत े.
आपली गती तपासा :
: भारतीय श ेती े ा या िवकासासाठी कोणती धोरण े राबिवण े आव यक आह े ते
िलहा.
२.८ रा ीय कृषी धोरण - २०००
भारतात १९५१ पासून आिथ क िनयोजनाला स ु वात झाली . भारता या आिथ क
वृ ीसाठी क ृषी िवकास ही अ याव यक बाब आह े. कृषी हा भारतीय अथ यव थ ेचा कणा
आहे. जगा या भौगोिलक े ापैक २.४२% े फळ भारतात आह े आिण १६.७%
लोकस ं या भारतात आह े. लोकस ं येचा िवचार करता अ ापही भारतातील ५८.४%
लोकांना रोजगार प ुरिव याच े काय कृषी े करीत आह े. मानवी अ नाची ा यिमक गरज
कृषी े पूण करत े. तसेच अन ेक उ ोगा ंना क चा माल प ुरिव याच े काय कृषी े ातून
होते. या कृषी मालावर अन ेक उ ोग अवल ंबून असतात . यामुळे कृषी हाच खरा म ूलभूत
यवसाय आह े.
१९५० -५१ म ये रा ीय उ प नातील क ृषीचा वाटा ५६.५% होता, तो २००५ -०६ म ये
२३% झाला. याव न अस े िदसून येते क , रा ीय उ प नातील क ृषीचा उ ोग व स ेवांचा
वाटा वाढत आह े. तरीही भारतातील बह स ं य लो कांचे उदरिनवा हाचे साधन श ेती व
संबंिधत लोका ंना रोजगार प ुरिव याच े काय कृषी े करत े. आिथ क िवकासात
कृषीचे योगदान अ यासताना क ृषी े ातून अ नधा य प ुरवठा, उ ोगा ंना क या मालाचा
पुरवठा आिण ामीण भागातील लोका ंना रोजगार व भा ंडवल िन िम तीला हातभार , तसेच
सामािजक मह व जोपास यात क ृषी े ाचे योगदान मह वप ूण आहे.
भारतात ह रत ा ंतीमुळे कृषी या उ प नात वाढ घड ून आली . ह रत ा ंतीनंतर अन ेक
सं था मक स ुधारणा घड ून आ या . नवीन बी -िबयाणा ं या जातीचा शोध , क टकनाशक े,
जलिस ंचनाचा अित र वापर याम ुळे जिमनीचा पोत खराब होतो . ब याच िठकाणी जमीन
ारयु बनत ग ेली. यामुळे शेतीचा शा त िवकास करण े आिण उ पादन व उ पादकत ेत
वृ ी घडव ून आणण े हे धोरणक या समोर एक आ हान होत े. देशातील वाढ या
लोकस ं येला अ नधा याची गरज प ूण करण े, तसेच शेतीचा शा त िवकास घडव ून आणण े munotes.in
Page 35
कृषी धोरणा ंचा आढावा -
(भाग दोन )
35 गरजेचे होते. हणून भारतीय श ेतीचा िवकास कर यासाठी २८ जुलै २००० म ये "रा ीय
कृषी धोरण " ते हाचे कृषीमं ी मा . िनतीशक ुमार या ंनी धोरण जाहीर क ेले. या धोरणाची
उि े खालील माण े:
रा ीय कृषी धोरणाची उि े :
१. दरवष ४% कृषी या व ृ ीचा दर सा य करण े.
२. अ न व पोषक आहाराची स ुर ा िनमा ण करण े.
३. भारतातील सव देश व श ेतक यांची यापक व ृ ी सा य करण े.
४. साधनसाम ु ीचा काय म व यो य वापर करण े.
५. कृषीमधील व ृ ी बाजारािधि त करण े.
६. कृषी माल िनया तीस उ ेजन द ेणे.
७. शेतीचा िचर थायी िवकास घडव ून आणण े.
रा ीय कृषी धोरणाची व ैिश ये :
१) शा त श ेतीचा िवकास :
देशात उपल ध असल ेली साधनसाम ु ी याचा उपयोग , या रीतीन े वत मानका ळातील
िपढीन े घेतला याच रीतीन े िकंवा िजतकाच भिव यकालीन िपढीला साधनसाम ु ीचा
उपयोग घ ेता आला पािहज े यास शा त िवकास हणतात .
भारतीय श ेतीम य े दीघ कालीन आिण सात यप ूण िवकास घडव ून आणण े यावर या धोरणात
भर दे यात आला . कृषी या उ पादन व उ पादकत ेत वृ ी घडव ून आणत असताना काही
माणात जिमनीचा पोत िक ंवा कस कमी होतो . िसंचना या अित र वापराम ुळे जमीन
ारयु होत े, शेतीम य े सात यप ूण िवकास कर यासाठी उपाययोजना कर यात आल ेली
आहे. याम य े माती स ंर ण, पा याचा यो य प तीन े वापर करण े, जैिवक त ं ानास
उ ेजन द ेणे, तसेच पडीक जमीन लागवडीखाली आणण े, िम व आ ंतरपीक घ ेणे इ या दी
बाब वर या धोरणात भर द े यात आला . शेतीचा शा त िवकास घडव ून आण यास य न
कर यात आल े.
२) अ न व आहारिवष यक सुर ा :
१९७० पय त भारत हा अ नधा या या बाबतीत वय ंपूण न हता . ह रत ा ंतीनंतर शेती या
आदानात बदल झाल े याम ुळे उ पादनात व ृ ी झाली . भारत हा अ नधा या या बाबतीत
वयंपूण झाला . देशातील वाढ या लोकस ं येला अ नधा याची गरज क ृषी े पूण करत े.
देशातील सव लोका ंना सव वेळी पोषक अ न उपल ध क न दे यास क ृषी े मह वाची
भूिमका बजावत े. आधुिनक बी -िबया या ंची उपल धता आिण प शुपालन व द ु ध
यवसायाचा िवकास करणे गरज ेचे आहे. तसेच अ नधा यात व ृ ी घडव ून आण यासाठी
िपकां या नवीन जातीचा िवकास करण े मह वप ूण आहे.
munotes.in
Page 36
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
36 ३) तं ान िनिम ती व ह ता ंतरण :
कृषी उ पादनात वाढ घडव ून आण यासाठी श ेतीत या ंि क स ुधारणा करण े आव यक ठरत े.
शेतीम य े बदल कर यासाठी श ेतीिवषयक व स ंशोधनात स ुधारणा घडव ून आण याच े येय
ठरिव यात आल े. भारताम य े कृषी उ पादनात ाद ेिशक असमतोल िदस ून येतो ह े
कमी कर यासाठी द ेशिनहाय िविवध िवभागा ंतील हवामान ल ात घ ेऊन स ंशोधन करण े,
शेतीम य े नावी यप ूण सं था मक बदल घडव ून आणण े हे या धोरणात ठरिव यात आल े.
४) शेतीमधील ग ुंतवणूक :
ामीण भागाचा िवकास घडव ून आण यासाठी आिण ाद ेिशक असमानता कमी
कर यासाठी , शेतीम य े गुंतवणूक वाढिव यासाठी या क ृषी धोरणात िविवध
उपाययोजना स ुचिव या आह ेत याम य े ामु यान े कृषी संशोधनाला ो साहन द ेणे आिण
बाजारातील खाजगी ग ुंतवणुक स उ ेजन द ेणे, भारतात कोरडवाह श ेतीचे माण
अिधक आह े. यासाठी जलिस ंचनिवषयक सोयीत वाढ करण े आिण ामीण
िव ुतीकरणावर भर द ेणे.
५) आदाना ंचे यव थापन :
कृषी मालाच े उ पा दन कर यासाठी आव यक अशी आदाना ंची आव यकता असत े.
आदाना ं या साहा यान े कृषी मालाच े उ पादन क ेले जाते. उदा. बी-िबयाण े, रासायिनक
खते, िकटकनाशक े इ यादी . परंतु कृषी उ पादन करीत असताना आदाना ंचे यव थापन
करणे गरज ेचे असत े. या आदाना ंचा यो य वापर क े यास क ृषी उ पादन यो य प तीन े
हो यास मदत होत े जर क ृषी उ पादनासाठी लागणारी आदान े (Input ) चा बेसुमार वापर
के यास क ृषी उ पादनावर , तसेच शेती िवकासावर िवपरीत प रणाम घड ून येतात. शेतीचा
शा त िवकास कर यासाठी आिण क ृषी उ पादनात वाढ घडव ून आण यासाठी आदाना ंचे
यव थापन यो य रीतीन े घडव ून आण यास या धोरणात भर द े यात आला .
६) जोखमीच े यव थापन :
भारतातील बह ता ंश श ेती ही मा स ून या पावसावर अवल ंबून आह े. भारतीय
शेतकया ना पेरणीपास ून ते हंगामापय त आिण यान ंतर अन ेक जोखम ना त ड ाव े लागत े.
हणून शेतकरी जी जोखीम प क न कृषी मालाच े उ पादन घ ेतात. या जोखीम यव थापन
घे यासाठी काही उपाययोजना या क ृषी धोरणात कर यात आ या आह ेत.
i) कृषी िवमा धोरण लाग ू करण े.
ii) कृषी माला या िकमती सरकारन े हंगामाप ूव जाहीर करण े.
iii) यूनतम क ृषीमू य आिण मह म क ृषीमू य सरकारन े घोिषत करण े.
iv) कृषी माला या िकमत म य े चढ-उतार होतात यावर िनय ं ण ठ ेवणे. इ यादी बाबी
शेतक यां या ीन े या धोरणात ठरिव यात आ या आह ेत.
munotes.in
Page 37
कृषी धोरणा ंचा आढावा -
(भाग दोन )
37 ७) सं था म क रचना :
ामीण भागाचा िवकास घडव ून आण यासाठी रा ीय क ृषी धोरणाम य े जमीन
सुधारणा , ामीण कज आिण सहकारी े ातील स ुधारणा कर यात आ या आह ेत.
अ) जमीन स ुधारणा :
i) देशातील जिमनीच े एक ीकरण करण े.
ii) अित र जमीन भ ूिमहीन व श ेतमजुरांना िवत रत करण े.
iii) कूळकाय ात स ुधारणा घडव ून आणण े.
iv) पु षां माण ेच जिमनीचा मालक ह क ि या ंनासु ा द े यात यावा ह े या धोरणात
ठरिव यात आल े.
ब) ामीण कज :
शेती उ पादनाला चालना द े यासाठी ामीण भागातील पत पुरवठयात वाढ घडव ून आणण े.
ामीण भागात ब ँकिवषयक स ुिवधांचा िव तार क न ामीण भागातील बचत व ग ुंतवणुक स
ेरणा द ेणे.
क) ामीण भागाचा िव कास घडव ून आण यासाठी सहकार े मह वाची भ ूिमका बजावत े.
यासाठी सहकारी े ा या िवकासावर भर द े यात आला .
आपली गती तपासा :
: रा ीय क ृषी धोरणाची व ैिश ये सांगा.
रा ीय कृषी धोरणाच े मू यमापन :
नवीन रा ीय क ृषी धोरणात ह रत ा ंती, धवल ा ंती, िनळी ांती, िपवळी ांती
(तेलिबया उ पादन ), सोनेरी ा ंती (फळांचे उ पादन ) इ यादी मा यमात ून भरघोस
उ पादन वाढीची खा ी िदल ेली अस यान े या धोरणात स र ंगी िकंवा इं७धनु य ा ंतीची
खा ी िदल ेली आह े. यामुळेच या धोरणात -
i) करार श ेतीला उ ेजन द ेणे आिण अिधकािधक खाजगी े ाचा सहभाग वाढिवण े.
ii) कृषी े ातील वािष क वृ ी दर ४% पे ा जा त सा य कर यावर भर द ेणे.
iii) शेतक यांना शेतमाला या िकमतीची हमी द ेणे व िकमतीच े संर ण करण े.
iv) सव शेतक यांना सव िपका ंकरीता रा ीय िवमा योजना लागू करण े.
२८ जुलै २००० म ये सरकारन े जे रा ीय क ृषी धोरण जाहीर क ेले. या धोरणात जी
कृषीिवषयक उि े होती ती उि े खालील माण े सा य झाल ेली िदस ून येत नाहीत . कृषी
उ पादनात अप े े माण े वृ ी झाल ेली िदसत नाही . कारण या धोरणात अन ेक उिणवा िक ंवा
दोष होत े ते पुढील माण े :
i) या धोरणात दरवष वािष क वृ ी दर ४% सा य कर याच े उि े ठेव यात आल े होते
मा ह े उि े सा य करण े श य झाल े नाही. munotes.in
Page 38
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
38 ii) समानत ेवर आधा रत क ृषी िवकासाकड े दुल झाल े यामुळे कृषी े ाम य े ादेिशक
असमतोल िनमा ण झाला .
iii) देशातील लहान , सीमांत व अ पभ ूधारक श ेतक यांकडे या धोरणात द ुल झाल े.
iv) करार श ेतीचा अवल ंब के यामुळे ामीण ब ेकारीत वाढ झाल ेली िदस ून येते.
v) जमीनिवषयक स ुधारणा करण े हे या धोरणात सा य करता आल ेले नाही.
vi) शेतीचा शा त िवकास करण े हे अपे े माण े सा य करता आ लेले नाही.
vii) रा ीय क ृषी धोरणात जाहीर कर यात आल े या उि ा ंची प ूत ता िक ंवा
अंमलबजावणी यं णेत अभाव िदस ून आला .
भारतीय श ेती या स ंदभा त धोरणा ंचा आढावा घ ेताना वात ं य ा ीन ंतर भारतीय क ृषी
धोरणा ंची िवभागणी तीन कालख ंडांत केली आह े. ह रत ा ंतीपूव काळ, ह रत ा ंतीनंतरचा
काळ व उदारीकरणाचा का ळ असे ट पे पाड यात आल े आहेत. िनयोजनका ळात दहा
पंचवािष क योजना का ळात भारतीय क ृषी धोरणा ंचा थोड यात आढावा घ े यात आला
आहे, तसेच भारतीय श ेती े ा या िवकासासाठी भिव यकालीन धोरण काय असाव े
याचाही िवचार मा ंड यात आला आह े.
२.९ वा या य
१. भारतातील ह रत ा ंती पूव काळातील श ेतीिवषयक धोरणा ंचा थोड यात आढावा या .
२. भारतातील ह रत ा ंतीनंतर या का ळातील भारतीय क ृषी धोरणा ंचा थोड यात
आढावा या .
३. उदारीकरणा या का ळातील भारतीय क ृषी धोरणाचा थोड यात आढावा या .
४. पंचवािष क योजना का ळातील भारतीय क ृषीिवषयक धोरणाची चचा करा.
५. योजना का ळातील क ृषीिवषयक धोरणा ंची चचा करा.
६. रा ीय क ृषी धोरण - २००० यावर सिव तर टीप िलहा .
❖❖❖❖ munotes.in
Page 39
39 ३
भारती य कृषी संशोधन प रषद (ICAR )
घटक रचना :
३.० पाठाच े उ ेश
३.१ तावना
३.२ भारतीय क ृषी संशोधन प रषद ेची काय
३.३ भारतीय क ृषी संशोधन स ं था
३.४ भारतीय स ं थांची काय
३.५ संशोधन काय करणारी म ंडळे
३.६ शेती संशोधन काया ची गती
३.७ शेती संशोधना चे मह व
३.८ वा याय
३.० पाठाच े उ ेश
भारतीय क ृषी संशोधन प रषद े या काया चा आढावा घ ेणे.
भारतीय क ृषी संशोधन प रषद ेचा अ यास करण े.
भारतीय श ेती या िवकासातील क ृषी संशोधनाच े मह व अ यासण े.
भारतीय क ृषी संशोधन स ं थांचा अ यास करण े.
भारती य कृषी स ंशोधन प रषद (ICAR ) Indian Co uncil of Agric ulture and
Research
३.१ तावना
शेती िश णा या स ंदभा त उ पादन वाढिवण े, शेती िवकासाच े काय म राबवण े,
शेतक यांना शा ीय मािहती द ेणे, शेतीशा ाच े िश ण द ेणे, आधुिनक प तीन े शेती करण े,
बुि मान त णा ंना शेती यवसायाकड े आकिष त क न शेती शा ाच े िश ण द ेणे या ीन े
शेती िश णाच े मह व आह े. शेती िश णासोबतच श ेती या स ंशोधना या स ंदभा त िवचार
केला जातो . शेती िश ण द ेणा या वेगवेग या घटका ंवर स ंशोधन क ेले जात े. भारतीय
अथ यव थ ेचा शेती हा पाया अस याम ुळे शेती े ाम य े संशोधनास अ य ंत मह वाच े
थान आह े. munotes.in
Page 40
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
40 आज देश पातळीवर भारतीय कृषी संशोधन प रषद (ICAR ) ही कृषी आधारीत
संशोधन स ं था अस ून आय .सी.ए.आर.चे मु यालय नवी िद ली येथे आ ह े. भारतीय
कृषी स ंशोधन प रषद ही भारत सरकार या कृषी मं ालय , भारत सरकार या कृषी
संशोधन आिण िश ण िवभाग (DARE ) अंतग त वाय स ं था आह े. ही सं था स ंपूण
देशात फलो पादन , म य पालन आिण ाणीिव ान यासह -कृषी े ातील संशोधन आिण
िश णाच े सम वय , माग दश न आिण यव थापन करणारी सव च सं था आहे.भारतीय
कृिष अन ुसंधान प रषद ेने आप या स ंशोधन आिण त ं ान िवकासा ार े
भारतातील ह रत ा ंती आिण यान ंतर या क ृषी े ात घडामोडी घडव ून आण यात
अ णी भ ूिमका बजावली आह े. भारतीय क ृषी संशोधन प रषद (ICAR ) आिण रा ीय
कृषी स ंशोधन आिण िश ण णाली मोठ ्या माणावर , समाजा या क याणासाठी
िव ाना या गतीचा उपयोग कर यासाठी किटब आह ेत.
भारतीय क ृषी संशोधन प रषद (ICAR) उि े शा त श ेतीसाठी स ंशोधन आिण त ं ान िवकास योजना , उप म, सम वय आिण
ो साहन .
दज दार मानव स ंसाधन िवकास स म कर यासाठी क ृषी िश णाला मदत , देणे
आिण सम वय साधण े.
कृषी-आधा रत ामीण िवकासासाठी त ं ानाचा वापर , अवल ंब, ान यव थापन
आिण मता िवकासासाठी ंटलाइन िव तार .
कृषी संशोधन , िश ण आिण िव ताराम य े धोरण , सहकाय आिण स लामसलत .
https://www.youtube.com
३.२ भारती य कृषी संशोधन प रषद ेची काय
शाही आयोगा या िशफारशीन ुसार भारतात क ृषी संशोधन प रषद थापन कर यात आली .
ही प रषद प ुढील काय करत े.
१. कृषी व क ृषीिवषयक स ंशोधन कर या या िविवध स ं थांना अन ुदान द ेते. munotes.in
Page 41
भारती य कृषी संशोधन
प रषद (ICAR )
41 २. कृषी िव ापीठ े, कृषी महािव ालय े आिण इतर स ं थांनी लावल े या शोधा ंचे एक ीकरण
कर याच े ICAR काय करत े.
३. कृषी िव ापीठ े, महािव ालय े व इतर िश ण स ं थांची मता ल ात घ ेऊन
िविवध स ंशोधनाच े िवषय या ंना सुचिवत े.
४. शोधिवषयक मा िहतीम य े शोधिवषयक मािहती य श ेतीम य े कोण या प तीन े
उपयोगात आणता य ेतील यासाठी साम ूिहक िवकास काय मां या मा यमात ून
शेतक यांना मािहती पोहोचिव याच े काय करत े.
५. शेतीम य े योग यश वी हो यासाठी िविवध स ंशोधकान े केले या यश वी योगाची
एकि त मािहती कािशत करत े, तसेच आकाशवाणीव न यश वी योगाच े सारण
केले जाते.
६. पशुपालनास ंबंधीचे धोरण िनि त क न यासंबंधीची आकड ेवारी एकि त क ेली जात े.
३.३ भारती य कृषी संशोधन स ं था
भारतात श ेती िश ण आिण स ंशोधना या स ंदभा त भारतीय क ृषी संशोधनाची भूिमका
अ यंत मह वाची आह े. यासोबतच श ेतीिवषयक स ंशोधनासाठी भारतीय क ृषी सं था
काय रत आहे. या स ं थेची थापना १९०३ म ये िबहारमधील य ेथे कर यात आली .
१९६४ म ये भारतीय क ृषी संशोधन स ं थेचे मु य काया लय प ुसा य ेथून िद ली य ेथे
हलिव यात आल े. या सं थेची काय पुढील माण े :
१. शेतीची उ पादकता वाढव यासाठी नवनवीन िपका ंचे कार शोध ून काढण े.
२. इतर स ंशोधन स ं थांना आिण क ांना उपयु ठरणार े पीक कार , संशोधन िवषय
इ यादी िनि त करण े.
३. शेतीशा ातील उ च िश णाची सोय िनमा ण करण े.
४. शेतीिवषयक स ंशोधन का या ला चालना द ेणे.
५. क व रा य सरकार या क ृषी िवभागा ंना तांि क स ला द ेणे.
इतर स ंशोधन स ं था :
भारतात श ेती संशोधना या स ंदभा त भारतीय क ृषी संशोधन प रषद आिण भारतीय क ृषी
संशोधन स ं था काय करीत आह ेत. या दोन म ु य स ं थां यित र खालील स ं था श ेती
संशोधनाच े काय करतात .
१. महारा : क ि य बटाटे संशोधन स ं था, पुणे.
२. ओ रसा : क ि य तांदूळ संशोधन स ं था, कटक .
३. आसाम : चहा स ंशोधन क , टोकलाई .
४. तािमळनाडू : भारतीय ऊस स ंशोधन स ं था, कोईमत ूर.
५. कना टक : रा ीय द ु ध यवसाय स ंशोधन स ं था, बंगलोर.
६. उ र देश : भारतीय साखर स ंशोधन स ं था, कानप ूर.
७. छ ीसगढ : वनसंशोधन स ं था, डेहराडून. munotes.in
Page 42
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
42 ८. कना टक : म यवत भाजीपाला स ंशोधन स ं था, कुलूमनाली .
९. कापूस संशोधन स ं था, मटुंग.
१०. भारतीय लाख स ंशोधन स ं था, नामकूर.
११. भारतीय पश ुसंशोधन स ं था, इ जतनगर .
३.४ संशोधन स ं थांचे काय :
इतर स ंशोधन स ं थांतग त तांदूळ, बटाटा , चहा, दु धिवकास , ऊस, साखर , कापूस, वन,
पशुसंशोधन , भाजीपाला , लाख स ंशोधन इ . सं थांचा समाव ेश केला जातो . या स ं था
पुढील कारच े काय करतात .
१. चांग या कार या बी -िबयाणा ंची िनिम ती करण े. उदा. बटाटा , चहा, तांदूळ, ऊस इ .
२. िपकांवर येणा या रोगांवर िनय ं णाथ उपाय शोधण े. उदा. तांदूळ, बटाटा , चहा, ऊस इ .
३. रोगिनरोधक िबया ंचा शोध लावण े. उदा. ऊस, लाख, भाजीपाला .
४. उ पादना या शा ीय प तीचा शोध लावण े.
५. शेतीसाठी आव यक य ं ाचा शोध लावण े.
६. पशू रोगावर िनय ं ण कर याच े उपाय शोधण े. उदा. भारतीय पश ू संशोधन स ं था,
इ जतनगर .
https://hindi.krishijagran.com
व तू सिम या :
शेतीम य े उ पािदत होणा या िविवध व त ूं या स ंदभा त संशोधन करण े आव यक आह े.
िविवध व त ू व िपका ंम ये ऊस , कापूस, यूट, तेलिबया इ . भारत सरका रने या
व तू संशोधनास ंदभा त संशोधन क व उपक े थापन क ेली आह ेत. या सिम या ंवर होणारा
खच िविश व त ूवर कर आका न केला जातो . भारतातील सहा म ुख व त ू सिम या
पुढील माण े :
१. भारतीय क ि य तेलिबया सिमती
२. भारतीय क ि य नारळ सिमती
३. भारतीय क ि य ऊस सिमती
४. भारतीय क ि य तंबाखू सिमती munotes.in
Page 43
भारती य कृषी संशोधन
प रषद (ICAR )
43 ५. भारतीय क ि य कापूस सिमती
६. भारतीय क ि य यूट सिमती
या सिम या स ंशोधन काय व शेती िवकासासाठी य न करतात .
३.५ संशोधन काय करणारी म ंडळे
भारतात स ंशोधन काय कर यासाठी काही म ंडळे थापन कर यात आली आह ेत या त
पुढील म ंडळांचा समाव ेश होतो .
१) चहा म ंडळ २) कॉफ मंडळ ३) रबर म ंडळ
३.६ शेती संशोधन काया ची गती
वरील सव संशोधन स ं था क सरकारच े कृषी मं ालय आिण भारतीय श ेती स ंशोधन
सं थां या माग दश नाखाली या सव सं थांचे काय करत े. या सव सं थांनी केले या
संशोधनाचा आढावा प ुढील माण े घेता येईल.
१. संशोधन स ं थांनी नवनवीन िठकाणच े िबयाण े शोधण े व अिधक उ प न द ेणा या
िविवध िपका ं या जाती शोधण े. तीन मिह या ं या का ळात पीक िनघ यासाठी वारी ,
मका, बाजरी इ. िबयाणा ंचा शोध लावला .
२. तीन मिह या ं या का ळात पीक द ेणा या कापसाच े नवीन बी शोधल े व ला ंब धा याची
कापसाची जात शोध ून काढली .
३. फळ व भाजीपा या या कमी कालावधीत जा तीत जा त पीक द ेणा या िपकां या
जाती शोधण े.
४. जिमनीची त आिण ग ुणव ा िवचारात घ ेऊन कोणत े पीक घ ेतले जाऊ शकते
याबाबत या स ं थांनी माग दश न केले.
५. पशुपालन , पशूरोग िनम ू लन आिण पश ूं या नवीन जाती िनमा ण कर याच े िविवध
योग यश वी क ेले. उदा. जस गायी , अिधक द ूध देणा या हशी, वनसंर ण आिण
जिमनीची झीज था ंबव यासाठी कोण ते धोरण राबवण े आव यक आह े याबाबत
माग दश न केले.
६. म यपालन व म यश ेतीचा िवकास हा श ेती संशोधन स ं थांमुळेच झाला .
७. शेती िश ण व स ंशोधन स ंदभा तील योग क ाची सं या वाढव यात आली .
८. जमीन आिण हवामान अ ंदाज य कर यासाठी हवामानशा िवकिसत क ेले व
मािहती द ेणा या सं था थापन कर यात आ या . उदा. पु यातील हवामानशा
क .
९. कमी का ळात जा तीत जा त गह या िपका या जाती शोध ून काढ या .
कु कुटपालन यवसायाचा िवकास स ंशोधनाम ुळेच झाला .
१०. गोडया पा यातील व सम ु ातील म यपालनाची स ंशोधन यव था हा श ेती
संशोधनाचाच भाग समजला जातो . munotes.in
Page 44
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
44 ११. संशोधन स ं थां या मा यमात ून रोग िपका ंवर संशोधन कर यात आल े.
१२. भारतीय श ेती संशोधनास ंदभा त वरील सव बाबी मह वा या आह ेत, परंतु संशोधनात
केलेले योग श ेतक यांपय त पोहोचत नाहीत .
शेतक यांना याचा लाभ िम ळत नाही . संशोधनावर क ेलेला खच जा त य ेतो आिण
संशोधनास ंबंधीची ा यि क े शेतक यांना माहीत होत नाहीत . शेती स ंशोधनात
असल ेले राजकारण आिण िश ण द ेणा या सं थांम ये असणा या सम वयाचा अभाव
यामुळे शेती संशोधनाचा फाय दा शेतक यांना झाल ेला नस याच े िदसून येते. यावर उपाय
शोधून शेतक यां या सामािजक व आिथ क जीवनात गती िनमा ण कर यासाठी श ेती
िश ण व स ंशोधनावर भर द ेणे आव यक आह े.
३.७ शेती संशोधनाच े मह व
१) उ पादनात वाढ :
शेती संशोधनाम ुळे शेती अ यावत प तीन े कशी करावयाची या स ंदभा त माग दश न ा
होते. शेतीचे एकूण े फळ, िपकां या स ुधा रत जाती लागवड करताना यावयाची
काळजी, िपकांची देखभाल , पीक स ंर ण, िकडा िनय ं ण, खते व औषधा ंचा वापर , शेतीचे
नवनवीन त ं ान, नवीन वाणा ंचा शोध , जैिवक त ं ान, उतीस ंवध न इ यादी
गो या वापराम ुळे शेती उ पादनात वाढ हो यास मदत होत े.
२) शा ी य व अ यावत बान :
शेती संशोधनाचा मह वाचा उ ेश शेतक यांना शेतीिवषयक शा ीय ान देणे हा आह े. शेती
यवसाय हा सवा त ाचीन यवसाय समजला जातो . आधुिनक का ळात हा यवसाय
शा श ु प तीन े करण े आव यक आह े. देशा या रा ीय उ प नातील श ेती यवसायाची
भूिमका, वाढती लोकस ं या आिण अ नधा याची गरज या सव बाब चा िवचार करता
शेतक यांना शेतीिवषयक शा ीय ान देणे आव यक आह े. शेती यवसाया ंम ये शेतीचे
दरहे टरी उ पादन घ ेताना यावयाची का ळजी, िपकांची लागवड , सुधा रत बी -िबयाण े, खते
व औषधा ंचे माण , शेतमालाची िव , शेतीसंबंधी िनयोजन , नैसिग क प रि थती ,
यांि क करण , िसंचन यव था , पशुपालन , लघु व कुटीर उ ोग , शेतमाल िव यव था
आिण पतस ं था इ . मा यमात ून शेतीचे अ यावत ान व शा ीय ान दे यासाठी श ेती
संशोधक मह वाच े आहे.
३) शेती िव कासाचे काय म राबिवण े :
शेतीचा िवकास क न उ पादन वाढिव यासाठी व ेगवेग या पंचवािष क योजना ंम ये अनेक
काय म राबिव यात आल े आहेत. हे काय म राबिव या साठी ामीण भागात व ेगवेग या
कम चा यांची आव यकता आह े. यामुळे कम चा यां या मा यमात ून वेगवेगळे काय म
भावी प तीन े राबिव यासाठी कम चा यांना िश ण द ेणे आव यक आह े. हे
िश ण द ेताना श ेतीिवषयक स ंशोधन प ुरिवणे अ य ंत आ व यक आह े. कम चारी
िशि त नस ेल तर श ेतक यां या सम या आिण अडचणी सोडिवता य ेणार नाहीत हण ून munotes.in
Page 45
भारती य कृषी संशोधन
प रषद (ICAR )
45 कृषी िवकासाच े काय म राबिव यासाठी शासक य य ं णेला श ेतीसंशोधनाच े मह व
समजाव ून सांग यासाठी ता ंि क ान वाढिव यासाठी श ेती संशोधनाची गरज आह े.
४) शेतीशा ाची मािहती :
शेती हा भारताचा म ु य यवसाय आह े. एकूण लोकस ं येपैक ७०% लोकस ं या ामीण
भागात राहत े. शेती हा भारतीय अथ यव थ ेचा आ मा आिण औ ोिगक करणाचा पाया
अस यान े यासाठी लागणार े भांडवल आिण मप ुरवठा श ेती े ातून ा होतो . यामुळे
शेतीला भारतीय अथ यव थ ेत मह वाच े थान आह े. शेतीिवषयक व ेगवेग या संक पना
मांडणी, आिण िवकास हा श ेतीशा ाचा पाया समजला जातो . याम य े उ पादन ,
शेतमालाच े एक ीकरण , साठवण ूक, शेती ि या , जमीन स ुधारणा , पाणीप ुरवठा, शेतीसाठी
लागणारी अवजा रे व य ं , खते व औषध े, शेती प ूरक यवसाय इ यादी सव
संक पना ंशी शा श ु मािहती ही श ेतीशा ाशी स ंबंिधत अस यान े शेती संशोधनाच े
मह व अन यसाधारण आह े.
५) आधुिनक प तीन े शेती कर याची ि या :
भारतीय अथ यव थ ेत शेती े ाचे असलेले थान आिण िनसगा वर अवल ंबून असणारी
शेती याम ुळे िनमा ण होणार े वेगवेगळे इ यादी ा ंची सोडवण ूक कर यासाठी श ेतीची
उ पादकता वाढिव यासाठी , वेगवेग या िपकांचे कार शोध ून काढण े, वेगवेग या जाती
शोधून स ला द ेणे, वेगवेग या सं थांची मता िवचारात घ ेऊन स ंशोधनाच े िवषय स ुचिवण े,
संशोधन करण े, संशोधनाच े एक ीकरण करण े आिण आध ुिनक प तीन े शेती क न
उ पादनात वाढ करण े हे शेती संशोधनाच े मह व आह े.
६) बुि मान त णांना शेतीिश णाच े व संशोधनाच े ान :
शेतकरी क ुटुंबातील ब ुि मान त णा ंना शेतीशा ा चे िश ण िद यास श ेतीशा ाची अ ाव त
मािहती या ंना ा होईल . संशोधनाच े ान ा झा याम ुळे आधुिनक प तीन े शेती
कर याची ेरणा िनमा ण होईल . शेती िवकासा या व ेगवेग या काय मात ून एक ूण
उ पादनात कोण या प तीन े वाढ करावयाची याबाबत या ं या स ंक पना प होऊन
चांगले शेतकरी िनमा ण होऊ शकतील हण ून शेती संशोधनाची गरज आह े.
७) शेती िश ण द ेणा या सं था :
शेतीचा िवकास कर यासाठी भारत सरकारन े वेगवेग या रा या ंनी वेगवेगळे काय म तयार
क न राबिवल े आहेत. काय म राबिव यासाठी त , तं , शा , िशि त कम चारी
आिण स ेवकांची यव था भासत े यां या मा यमात ून शेतीिवषयक योजना , काय म,
शा ीय ान शेतक यांपय त पोहोचिवता य ेते हण ून आध ुिनक आिण शा ीय
प तीच े शेतीिवषयक िश ण श ेतकया ना दे यासाठी शेती संशोधनाची आव यकता आह े.
शेती िव ालय े, शेती मा यिमक शा ळा, शेतक शा ळा, कृषी महािव ालय े, जनता
महािव ालय े इ याद माफ त शेतीिवषयक िश ण िदल े जाते.
munotes.in
Page 46
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
46 ८) कृषी दश न :
शेतीचे ान शेतक यांना व इतर गरज ू घटका ंना हाव े हणून क आिण रा य सरका रकडून
येक रा यात क ृषी दश नाचे आयोजन क ेले जात े. या दश नाम य े नवनवीन शोध ,
नवीन श ेती तं , शेती कर याची स ुधा रत प त , सुधा रत बी -िबयाण े, अवजार े, खते,
औषध े, यं साम ु ी इ यादी ा याि क े क न दाखिव यात य ेतात याम ुळे शेतक यांना
नवीन ान ा होत े.
तसेच कृषीिव ापीठ , आकाशवाणी , दूरदश न, कृषी सहली , कृषी चचा स , या यान े,
मािसक े इ यादीम ुळे शेती िवषयाच े ान शेतक यांना िदल े जाते.
भारतीय अथ यव थ ेत शेतीचे मह व अन यसाधारण आह े. अ नधा याच े उ पादन व
उ ोगा ंना क या मालाचा प ुरवठा याकामी श ेतीची भ ूिमका मह वाची आह े या ीन े
शेतीची उ पादन व उ पादकता वाढिवण े, शेती िवकासाच े काय म राबिवण े, शेतक यांना
शा ीय मािहती द ेणे, शेती शा ाच े िश ण व स ंशोधन ा करण े यासाठी क ृषीसंशोधन
सं था याची काय , उ ेश, मह व, कृषी संशोधनाची गती आद ची मािहती या पाठात
दे यात आली आह े.
३.८ वा या य
१. भारतीय क ृषी संशोधन प रषद ेचे उ ेश व काय सांगा.
२. भारतीय क ृषी संशोधन प रषद े या काया या गतीचा थोड यात आढावा या .
३. कृषी संशोधनाच े शेती िवकासातील मह व सांगा.
४. भारतीय क ृषी संशोधन प रषद ेवर सिव तर टीप िलहा .
❖❖❖❖
munotes.in
Page 47
47 ४
महारा ातील कृषी िव ापीठ े आिण कृषी िव ान क
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ कृषी िश ण व आन ुषंिगक
४.३ कृषी िव ापीठ े व थापना
४.५ कृषी िव ापीठाची रचना
४.६ कृषी िव ापीठ थापन कर याच े उ ेश
४.७ कृषी िव ापीठाची इतर उि े
४.८ कृषी िव ापीठाची काय
४.९ कृषी िव ापीठिनहाय म ुख कृषी संशोधन क प
४.१० कृषी िव ापीठ े व अंतग त महािव ालय े
४.११ कृषी िव ान क ांचे
४.१२ कृषी िव ान क ामाफ त उ ेश
४.१३ कृषी िव ान क ामाफ त वय ंरोजगार / यवसाय िश ण
४.१४ कृषी िव ान क ांचे संचलन आिण यव थापन
४.१५ िश णा या ना सुिवधा व िश ण
४.१६ वा याय
४.० उि े
कृषी िव ापीठ आिण क ृषी िव ान क ाचे मह व समजाव ून घेणे.
कृषी िव ापीठाची रचना अ यासण े.
कृषी िव ापीठाच े उ ेश समजाव ून घेणे.
कृषी िव ापीठाची उि े अ यासण े. munotes.in
Page 48
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
48 कृषी िव ापीठाची काय अ यासण े.
कृषी िव ापीठिनहाय म ुख संशोधन क पाचा अ यास करण े.
कृषी िव ान क ाचे उ ेश अ यासण े.
कृषी िव ान क ां या उप मा ंची मािहती िम ळवणे.
कृषी िव ान क ांचे संचलन आिण यव थापन अ यासण े.
कृषी िव ापीठ े व अंतग त असणाया महािव ालया ंची मािहती िम ळिवणे.
४.१ तावना
खंड ाय भारताचा श ेती हा फार प ूव पास ून अथ यव थ ेचा कणा समजला जात आह े.
शेती े ावर अवल ंबून असणा या लोकांची स ं या ६७ ट के आहे. शेती े ातील शा
आिण कला या ंचे आपणाला व ेिदक का ळापासून संदभ सापडतील . ह रत ा ंतीम य े
िशि त मन ु यबळ हा एक म ु य घटक होता आिण याम ुळेच भारत अ नधा या या
बाबतीत वय ंपूण बनला आिण भारतीय अथ यव था िवकिसत हो यास गती िम ळाली.
आप या द ेशाम य े कृषी िश णासाठी मजब ूत अशी यव था िनमा ण कर यात आली आह े.
वातं य िम ळाले ते हा आप या द ेशाम य े फ १७ कृषी महािव ालय , ३
पशुमहािव ालय े आिण एक क ृषी अिभया ंि क करण महािव ालय अि त वात होत े.
आप या द ेशा या क ृषी िश णातील तातडी या आिण भिव यकालीन गरजा भागिव या या
ीने भारत सरकारन े वेळोवेळी पावल े उचलली आह ेत. यासाठी आव यकत े माण े
आयोगाची िक ंवा सिमतीची थापना क न याबाबतचा अ यास क ेला गेला आिण या
आयोगा या िक ंवा सिमती या िशफारसीन ुसार क ृषी े ातील िश ण स ुधारणा व
बळकटीकरण यासाठी डोस उपाययोजना क े या ग े या. संयु भारत अम े रका गटा या
िशफारशीन ुसार (१९५५ आिण १९५८ ) आप या द ेशाम य े उ च िश णासाठी वत ं
सं था सु कर याचा िनण य घे यात आला . या का ळातील म ैलाचा दगड ठरावा असा एक
िनण य घे यात आला आिण या िनण यानुसार भारतीय कृषी अन ुसंधान स ं थेम ये पद य ु र
िश णाची स ु वात कर यात आली (१९५८ ) तर द ेशाम य े पंतनगर य ेथे पिह या क ृषी
िव ापीठाची थापना (१९६० ) कर यात आली .
यानंतर या का ळात आप या द ेशाम य े कृषी िश ण े ाम य े फार मोठी ा ंती घड ून
आली . आज आप या द ेशाम य े एकूण ४४ कृषी िव ापीठ े, कृषी िव ाशाखा असल ेली पाच
म यवत िव ापीठ े, एक म यवत क ृषी िव ापीठ िव ापीठाचा दजा असल े या भारतीय
कृषी अन ुसंधान प रषद े या चार रा ीय स ं था अशा एक ूण ५४ सं था आह ेत. यात ून
कृषी आिण अन ुषंिगक िवषया ंम ये पदवीप ूव व पद य ु र िश ण िदल े जाते. यापैक चार
कृषी िव ापीठ े महारा ात या ं या हवामान व माती पीकप तीन ुसार थािपक क ेलेली
आहेत.
munotes.in
Page 49
महारा ातील कृषी
िव ापीठ े आिण कृषी
िव ान क
49 भारतीय रा ीय तरावर चार मोठया सं था अस ून या ंना िव ापीठाचा दजा ा आह े.
या स ं था खा लील माण े-
१) भारतीय क ृषी अन ुसंधान स ं था, नवी िद ली .
२) भारतीय द ु धसंशोधन स ं था कन ल, ह रयाणा
३) भारतीय पश ुवै क य स ंशोधन स ं था, इ जतनगर , बरेली, उ र द ेश
४) क ि य म यिश ण स ं था वस वा , मुंबस -५८.
यािशवाय तीन पार ंप रक िव ापीठा ंम ये कृषी िव ा शाखा आह ेत.
१) बनारस िह द ू िव ापीठ , बनारस , उ र द ेश
२) िव भारतीय िव ापीठ
३) उ र-पूव ड गरी िव ापीठ
महारा ह े भारतातील इतर रा या ं माण ेच कृषी धान अथ यव था असल ेले रा य आह े.
साहिजकच -
महारा ातील आिथ क, सामािजक आिण सा ं कृितक प रवत नाचा क ृषी िवकासाशी
िनकटचा स ंबंध आह े. कृषी े ात गती क े यािशवाय रा याची गती िक ंवा िवकास होऊ
शकत नाही ह े ओळखून महारा ात १९६७ साली ग ुढीपाड या या श ुभ-मुह ता वर कृषी
िव ापीठाची थम थापना कर यात आली . यानंतर रा याची भौगोिलक प रि थती ,
हवामान व श ेती यवसायातील िविवधता िवचारात घ ेऊन रा या या चार िवभागा ंसाठी
वतं कृषी िव ापीठा ंची थापना कर यात आली . या िव ापीठा ंम ये पदवीप ूव िश ण
घे याची स ुिवधा उपल ध आह े. ही कृषी िव ापीठ े अशी आह ेत. महा मा फ ुले कृषी
िव ापीठ राह री , डॉ. पंजाबराव द ेशमुख कृषी िव ापीठ , अकोला , डॉ. बाळासाहेब साव ंत
कोकण क ृषी िव ापीठ , दापोली आिण मराठवाडा क ृषी िव ापीठ , परभणी . या
िव ापीठा ंम ये कृषी, उ ानिव ा , वनशा , म य िव ान , अ नत ं ान , वन पती
जैवतं ान , कृषी अिभया ंि क , गृहिव ान आिण क ृषी यवसाय यव थापन या
िवषया ंम ये पदवीप ूव िश ण घ े याची सोय आह े.
महारा ातील चारही क ृषी िव ापीठा ंम ये पदवीप ूव िश ण यावयाच े झा यास
गुणव ेनुसार थ ेट व ेश िदला जातो . यासाठीची व ेश ि या महारा ान
मंडळा या सहयोगान े महारा क ृषी िश ण व स ंशोधन प रषद प ुणे यां यामाफ त राबिवली
जाते. शा शाख ेतील बारावी परी ा उ ीण झाल ेले िव ाथ या व ेश ि य े ारा
िविवध पदवीप ूण अ यास मा ंना व ेश घेऊ शकतात . यासाठी या ंनी संचालक , (िश ण )
महारा क ृषी िश ण व स ंशोधन प रषद भा ंबुडा , भोसल े नगर, पुणे-४११००७ या याशी
संपक साधावा . तसेच या व ेश ि य ेची संपूण मािहती व ेबसाईटवर उपल ध असत े.
munotes.in
Page 50
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
50 ४.२ कृषी िश ण व आन ुषंिगक
क ि य कृषी मं ालया या अख यारीत १९७३ म ये 'कृषी संशोधन आिण िश ण िवभागा '
ची रचना क ेली गेली. या िवभागाकड ून भारतीय क ृषी संशोधन प रषद ेस (Indian Council
of Agricultural Research ) सव कारच े शासक य साहा य उपल ध क न िदले जाते.
ही प रषद रा ीय तरावर क ृषी संशोधन व िश ण काय मास उ ेजन व साहा य द े याचे
काय करत े. रा य पात ळीवरील तीस क ृषी िव ापीठ े व इंफाळ (मिणपूर) येथील क ीय कृषी
िव ापीठ त तच भारतीय क ृषी स ंशोधन स ं था (Indian Agricultural Research
Institute ) नवी िद ली , भारतीय पश ुवै क य स ंशोधन स ं था (Indian Veternary
Research Institute ) इझतनगर , उ र द ेश, रा ीय द ु धसंशोधन स ं था (National
Dairy Research Institute ) कना ल- ह रयाना आिण क ि य म य िव ान िश ण स ं था
(Central Institute of Fisheries Education ) मुंबई या चार रा ीय स ं थांमाफ त कृषी
े ातील श ै िणक काय मांची अंमलबजावणी क ेली जात े.
रा यात स या चार क ृषी िव ापीठ अस ून या िव ापीठा ंमधून कृषी व स ंबंिधत
िवषयामधील पदवी व पदिवका अ यास म चालिवल े जातात . या यित र क ृषी े ाशी
संबंिधत स ंशोधनकाया सही ही िव ापी ठे मोलाचा हातभार लावीत असतात . या चार क ृषी
िव ापीठा ं यित र भारतातील ितसर े व महारा ातील पिहल े पशू व म य िव ान
िव ापीठ नागप ूर येथे ( थापना सन २००१ ) काय रत झाल े आह े. महारा क ृषी िश ण व
संशोधन प रषद (मु यालय -पुणे) या उ च तरीय स ं थेमाफ त उपरो िव ापीठा या
कामकाजाम य े सम वय साधला जातो व अ यास म आिण स ंशोधन काय म या ंचे
िनयोजन क ेले जाते.
४.३ कृषी िव ापीठ े व थापना
कृषी िव ापीठ िठकाण काय े थापना वष थापना
आधार १)महा माफ ुले कृषी िव ापीठ राह री,
िज. नगर (पि म महारा )
पुणे,सातारा , सांगली,
को हाप ूर,नगर, सोलाप ूर,
धुळे, नंदुरबार, नािसक ,
जळगाव १९६९ लॅ ड ॅ ट
कॉलेज,
धत वर
२) पंजाबराव
देशमुख कृषी
िव ापीठ अकोला ,
िज.
अकोला , अकोला ,अमरावती ,
यवतमा ळ, बुलढाणा ,
वधा , नागपूर, चं पूर,
भंडारा, गडिचरोली ,
वािशम ,ग िदया
(िवदभ ) १९६९ लॅ ड ॅ ट
कॉलेज,
धत वर
munotes.in
Page 51
महारा ातील कृषी
िव ापीठ े आिण कृषी
िव ान क
51 ३) कोकण
कृषी िव ापीठ दापोली ,
िज.
र नािगरी ठाणे, रायगड , र नािगरी ,
िसंधुदुग , मुंबई, मुंबई उपनगर िज ाक रता
(कोकण िवभागाक रता ) १९७२ लॅ ड ॅ ट
कॉलेज,
धत वर
४) मराठवाडा
कृषी िव ापीठ परभणी ,
िज.
परभणी औरंगाबाद , जालना , बीड,
उ मानाबाद ,
लातूर,नांदेड, परभणी ,
िहंगोली १९७२ लॅ ड ॅ ट
कॉलेज,
धत वर
५) महारा
पशुवै क
म य िव ान
िव ापीठ नागपूर संपूण महारा २०००
(१७/११/२०
०००) लॅ ड ॅ ट
कॉलेज,
धत वर
४.४ कृषी िव ापीठाची रचना
कृषी िव ापीठाची रचना कुलपती
उपकुलपती उपकुलगु रा यपा ल
कृिषमं ी िव ापीठ कृषी िव ापीठ
िश ण ब ळ
शि शाली बनिवण े शासन व
न दणी
करणे आिथ क
िनयोजन व
अंमल बजावणी संचालक संशोधन संचालक िव तार काय संचालक
िश ण , अिध ाता कुलसिचव िनयं क munotes.in
Page 52
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
52
४.५ कृषी िव ापीठ थापन कर याचे उ ेश
कृषी आिण क ृषी यवसायाशी िनगिडत सम यािवषयी एकि तपण े िवचार क न या
सोडव यासाठी वत ं कृषी िव ापीठा ंची थापना कर यात आली .
सहयोगी स ंशोधन
संचालक गृहशा सहयोगी अिध ता
पशुवै क य
दु ध
शा कृषी कृषी
अिभया ंि क
िवभाग म ुख
ा यापक
सहयोगी ा यापक
कृषी अिधकारी
कृषी पय वे क
कृषी सहा यक
माळी, शेतमजूर मु य उ ेश कृषी संशोधन कृषी िश ण कृषी िव तार
१) पीक स ंशोधन
२) फळ संशोधन
३) भाजीपाला स ंशोधन
४) पशुखा स ंशोधन
५) दु ध यवसाय स ंशोधन
६) गृह, आहारिवषयी स ंशोधन
७) म यश ेती संशोधन १) कृषी पदवी , पद य ु र
२) पशुसंवध न, पशुवै क य पद य ु र
३) दु ध यवसाय पद य ु र
४) म यिवभाग पद य ु र
५) गृहशा पद य ु र
६) कृषी अिभया ंि क पद य ु र
७) उ ानिव ा
८) िन न तरीय िश ण १) िव तार गट
२) िव तार िश ण योजना
३) रा ीय ा यि क योजना
४) योगशा ळेतून शेतीकड े
५) िश ण स ं था
६) िश ण व भ ेट योजना
७) एक िखडक योजना
८) कृषी िव ान क ांचे
९) सारण क ांचे
१०) आकाशवाणी , दूरदश न
११) शेतकरी म ेळावे
१२) शेती िदन
१३) गाठीभ ेटी
१४) सभा, समूहचचा
िव तार स ेवा क ा यि क
आिण चाच या संशोधन क कृषी महािव ाल य
ामस ेवक िश ण क
कृषी पदिवका
माळी िश ण
पशुधन पय वे क
दु ध व पश ुशा
कु कुटपालन शेतकरी munotes.in
Page 53
महारा ातील कृषी
िव ापीठ े आिण कृषी
िव ान क
53 ४.६ कृषी िव ापीठाची इतर उि े
१) शेती व श ेतीला प ूरक शा इ . िवषया ंची मािहती द ेणे.
२) शेती त सम िवषय या ंचे ान आिण स ंशोधन या ंचा िवकास करण े.
३) शेती या िविवध शा ातील िश णाचा िवकास करण े आिण याम य े सम वय साधण े.
४) कृषीिव तार करण े आिण चालल े या कामात मा ग दश न करण े.
कृषी िव ापीठ : घटना
महारा क ृषी िव ापीठ अ ॅ ट १९९० साली िस झाल ेला आह े. या काय ातील
मह वा या तरत ुदी िनरिनरा या १६ भागात अ ंतभू त केले या आह ेत. कृषी िव ापीठा या
घटनेत एकूण १४७ कलमा ंचा समाव ेश आह े. यांचा संबध खालील मा णे.
भाग न ं. थराच े नाव कलम न ं.
भाग न ं. १ ाथिमक व पाच े १ ते २८
भाग न ं. २ घटना , अिधकार आिण िव ापीठातील
कम चा यांचे कत य ३ ते १५
भाग न ं. ३ िनवडण ूक नामिनद शक प त ६ ते २४
भाग न ं. ४ िव ापीठातील सभा २५ ते ३९
भाग न ं. ५ शै िणक अिधकारी , िवभाग म ुख,
ा यापक व िव ापीठातील इतर
समतु य अिधकारी ४० ते ५९
भाग न ं. ६ िव ापीठातील इतर अिधकारी वग ६० ते ७०
भाग न ं. ७ िव ापीठातील िव ाशाख ेचे पदािधकारी ७१ ते ८०
भाग न ं. ८ िव ापीठातील सहा यक कम चारी ८१ ते ८९
भाग न ं. ९ सभेला हजर राह या साठी सद या ंना
दे यात य ेणारा भ ा ९० ते ९१ भाग नं. १० िव ापीठ स ुधारणा व िव ाथ क याण
इ याद साठी द ेण या, बि स े, पा रतोिषक े
िश यव ृ ी इ. ९२ ते ९३ भाग न ं. ११ सुचना, िशकवण , िव ा या या परी ा इ . ९४ ते ९९ भाग न ं. १२ पदवी द े याबाबतच े िनयम व इतर १०० ते १११ munotes.in
Page 54
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
54 भाग न ं. १३ उपकुलगु यां या कामकाजाबाबत या
अटी व िनयम ११२ भाग न ं. १४ सव साधारण ११३ ते १३२ भाग न ं. १५ िव ापीठातील कम चाया चे पगार , इतर
भ े, रजा, सव साधारण कामा या अटी व
िनयम १३३ ते १४६ भाग न ं. १६ सुधारणा व द ु ती १४७
आपली गती तपासा -
१) कृषी िव ापीठाची उ ी े प करा .
४.७ कृषी िव ापीठाची कामे / काय
भारता या श ेती िवकासात क ृषी िव ापीठा ंचे मोठे योगदान आह े. कृषी िव ापीठा ंची कृषी
िश ण , संशोधन आिण िव तार िश ण ही अ य ंत मह वाची काय समजली जातात .
आप या द ेशातील क ृषी िव ापीठ े कृषी आिण त ुषंिगक िवषया ंम ये िश ण द ेणे
शेतक यां या गरजा ंवर आधा रत स ंशोधन क न सुधा रत तं ान िवकिसत करण े आिण
िव ापीठा या काय े ात िव तार िश ण उप माच े आयोजन करण े अशा कारची काय
करीत असता त.
िश ण :
देशातील सव कृषी िव ापीठा ंमधून कृषी आिण आन ुषंिगक िवषयाम य े पदवीप ूव व
पद य ु र िश ण िदल े जात े. आज या यव थ ेतून दरवष १५०० पदवीधर , ११०००
पद य ु र आिण १००० आचाय पदवीधारक िव ाथ िनमा ण होतात .
पदवीप ूव अ यास म :
देशातील सव कृषी िव ापीठा ंमधून मु य व े पुढील िवषयामधील पदवीपय तचे िश ण िदल े
जाते.
१) कृषी
२) उ ानिव ा
३) वनशा
४) म यिव ान
५) गृहिव ान munotes.in
Page 55
महारा ातील कृषी
िव ापीठ े आिण कृषी
िव ान क
55 ६) रेशीम स ंगोपन
७) कृषी अिभया ंि क
८) दु धतं ान
९) अ नशा व तं ान
१०) कृषी िवपणन
११) बँक ग आिण सहकार
१२) जैवतं ान
१३) कृषी आ िण यवसाय यव थापन
पद य ु र अ यास म :
रा ीय पात ळीवर एक ूण २० मु य िवषया ंम ये पद य ु र िश ण घ े याची सोय उपल ध
आहे. याम य े पुढील िवषया ंचा समाव ेश आह े.
१) वन पती ज ैवतं ान
२) वन पतीशा
३) भौितकशा
४) क टकशा आिण स ू कृमीशा
५) कृषीिव ा
६) सामािजकशा
७) सं याशा
८) उ ानिव ा
९) वनशा /कृषीविनक शा
१०) कृषी अिभया ंि क आिण तं ान
११) जलशा आिण त ं शा
१२) गृहिव ान
१३) ाणी ज ैवतं ान
१४) पशुवै कशा
१५) ाणीशा
१६) म यशा
१७) दु धशा
१८) दु धतं ान
१९) अ नशा तं ान
२०) कृषी यवसाय यव थापन
munotes.in
Page 56
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
56 संशोधन :
देशातील य ेक क ृषी िव ापीठ आप या काय े ातील भौगोिलक प रि थती व
शेतक या या गरजा या ंचा अ यास क न िविवध स ंशोधन क प राबवीत असत े.
याच माण े रा ीय तरावरील द ेशाचे शेतीबाबतच े धोरणही िवचारात घ ेतले जात े.
शेतक यां या गरजा ंवर आधा रत स ंशोधन क न शेतक यांना स ुधा रत त ं ाना या
िशफारसी क े या जातात . याम य े ामु यान े जिमनीच े आरो य व यव थापन , िविवध
िपकांचे सुधा रत व स ंक रत वाण , िविवध िपका ं या लागवड प ती काढणीप ात तं ान,
िवपणन व साठवण ूक तं ान , सुधा रत िबयाण े, कलम े / रोपे िनिम ती तं ान , जैवतं ान ,
सुधा रत क ृषी अवजार े / यं े, पशु- प यां या िविवध जाती , पशु यव थापन प ती ,
म यस ंवध न, तं ान यासार या त ं ानाचा समाव ेश होतो .
िव तार िश ण :
कृषी िव ापीठाम य े िवकिसत क ेलेले तं ान शेतक यांपय त पाहोचिव यासाठी
िव ापीठामाफ त या ं या काय े ाम य े िविवध िव तार िश ण उप मा ंचे आयोजन क ेले
जाते. याम य े िश ण , शेतकरी सहली , ा यि क े, शेतकरी म ेळावे, गटचचा शेतक या या
शेतांना भेटी, समूह मा यमा ंचा वापर यांसार या उप मा ंचा समाव ेश असतो . भारतीय क ृषी
अनुसंधान प रषद , नवी िद लीत फ सव कृषी िव ापीठा ंम ये कृषीतं ान मािहती क ाची
थापना कर यात आली आह े. याम य े शेतक यांना एकाच िठकाणी क ृषी तं ानाब लची
मािहती िम ळू शकते व िव ापीठ िनिम त कृषी िनिव ा व उ पादन ेही िमळू शकतात . अशा
तह ने कृषी िव ापीठ े शेती े ात फार मह वाची भ ूिमका बजावीत अस ून कृषी आधा रत
भारतीय अथ यव था मजब ूत कर यासाठी ठोस पावल े उचलीत आह ेत.
आपली गती तपासा -
१) कृषी िव ापीठाची काय थोड यात सा ंगा.
४.८ िव ापीठिनहा य मुख कृषी संशोधन क प
महा मा फुले कृषी िव ापीठ राह री
१) पि म घाट िवभाग , िवभागीय क ृषी संशोधन क प , इगतप ुरी, िज. नािशक (भात,
फलो ान व वनश ेती)
२) उपपव तीय िवभाग , िवभागीय क ृषी संशोधन क , शेडापाक , को हाप ूर (जैिवक क ड
िनयं ण)
३) पि म महारा म ैदानी िवभाग , िवभागीय फ ळ संशोधन क , गणेशिखंड, पुणे.
४) अवष ण वण े , िवभागीय क ृषी संशोधन क , सोलाप ूर (कोरडवाह श ेती)
५) ऊस स ंशोधन क पाडेगाव, िज. सातारा .
६) कृषी संशोधन क जळगाव (गळीतधा य , कापूस, केळी)
७) कृषी संशोधन क िनफाड , िज. नािशक (गह ) munotes.in
Page 57
महारा ातील कृषी
िव ापीठ े आिण कृषी
िव ान क
57 मराठवाडा कृषी िव ापीठ , परभणी
१) म य महारा पठारी िवभाग , िवभागीय क ृषी संशोधन क , औरंगाबाद
डॉ. पंजाबराव द ेशमुख कृषी िव ापीठ , अकोला
१) म य िवदभ िवभाग , िवभागीय क ृषी संशोधन क , यवतमा ळ.
२) पूव िवदभ िवभाग , िवभागीय क ृषी संशोधन क , िसंदेवाही, िज. चं पूर.
डॉ. बाळासाहेब साव ंत कोकण कृषी िव ापीठ , दापोली
१) ादेिशक फ ळसंशोधन क व गुला , िज. िसंधुदुग
२) ादेिशक क ृषी संशोधन क कज त, िज. रायगड
३) खार जमीन स ंशोधन क , पनवेल, िज. रायगड
४) ादेिशक नार ळसंशोधन क भाट्ये, िज. र नािगरी
५) आंबा संशोधन क , रामे र, ता. देवगड, िज. िसंधुदुग
६) तारापोरवाला सागरी जीवशा स ंशोधन क , बां ा, मुंबई.
७) सुपारी स ंशोधन क , ीवध न, िज. रायगड
८) सागरी -जीव शा ीय स ंशोधन क , र नािग री.
४.९ कृषी िव ापीठ े व अंतग त महािव ाल ये
महा मा फुले कृषी िव ापीठ , राह री
१) कृषी महािव ालय , पुणे.
२) कृषी महािव ालय , कृषी िवकास ित ान, बारामती , िज. पुणे.
३) कृषी महािव ालय , मु.पो. िशवनगर , ता. कराड , िज. सातारा .
४) कृषी महािव ालय , भारती िव ापीठ , कडेगाव, िज. सांगली.
५) कृषी महािव ालय , माळिशरस , िज. सोलाप ूर.
६) कृषी महािव ालय , नािशक .
७) फलो ान महािव ालय , फलटण , िज. सातारा .
८) फलो ान महािव ालय , वडाळा, िज. सोलाप ूर.
९) फलो ान महािव ालय , शहादा , िज. नंदुरबार.
१०) कृषी अिभया ंि क महा िव ालय , को हाप ूर.
११) कृषी अिभया ंि क महािव ालय , पंचवटी, नािशक . munotes.in
Page 58
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
58 १२) कृषी अिभया ंि क महािव ालय , जळगाव.
१३) जैवतं ान महािव ालय , लोणी, ता. राहता , िज. अहमदनगर .
१४) कृषी पणन यवसाय महािव ालय , िपंपरी, पुणे.
१५) अ ना तं ान महािव ालय , कराड , िज. सातारा .
१६) कृषी महािव ालय , बनपुरी, ता. फलटण , िज. सातारा .
१७) कम वीर काकासाह ेब वाघ क ृषी महािव ालय , पंचवटी, नािशक .
१८) कृषी महािव ालय , को हाप ूर.
१९) कृषी महािव ालय , धुळे.
२०) कृषी महािव ालय , राह री
२१) कृषी महािव ालय (फलो ान ), पुणे.
२२) डॉ. अ णासाह ेब िशंदे कृषी-अिभया ंि क महािव ालय , राह री, िज. अहमदनगर .
२३) पद य ु र कृषी महािव ालय , राह री, िज. अहमदनगर .
२४) कृषी महािव ालय (पद य ु र), पुणे.
२५) डॉ. अ णासाह ेब िश ंदे कृषी-अिभया ंि क (पद य ु र) महािव ालय , राह री, िज.
अहमदनगर .
डॉ. पंजाबराव द ेशमुख कृषी िव ापीठ , अकोला
१) कृषी महािव ालय , अकोला .
२) कृषी महािव ालय , नागपूर.
३) आनंद िनक ेतन कृषी महािव ालय , वरोरा, िज. चं पूर.
४) ी िशवाजी क ृषी महािव ालय , अमरावती .
५) ी िशवाजी क ृषी महािव ालय अमरावती -अंतग त कृषी िव ाशाखा , लर
इि टट ्यूट, अमरावती .
६) कृषी अिभया ंि क महािव ालय , अकोला .
७) पद य ु र िश ण सं था (कृषी महािव ालय ) अकोला .
८) वनिव ा महािव ालय , अकोला .
९) उ ानिव ा महािव ालय , अकोला .
१०) वामी िवव ेकानंद कृषी महािव ालय , िववेकानंद नगर ता . मेहेकर, िज. बुलढाणा .
११) वातं यवीर जी . आय. कृषी महािव ालय , जळगाव-जामोद , िज. बुलढाणा .
१२) मारोतराव वादाफ ळे कृषी महािव ालय , उमरी, ता. कळंब, िज. यवतमा ळ.
१३) कृषी महािव ालय , दार हा , िज. यवतमा ळ. munotes.in
Page 59
महारा ातील कृषी
िव ापीठ े आिण कृषी
िव ान क
59 १४) रामकृ ण बजाज क ृषी महािव ालय , िपंपरी, िज. वधा .
१५) ी िशवाजी उ ानिव ा महािव ालय , अमरावती .
१६) सौ. वसुधाताई अ नत ं ान महािव ालय , अमरावती .
१७) कृषी अिभया ंि क महािव ालय , जळगाव-जामोर , िज. बुलढाणा .
१८) ी िशवाजी ज ैव-तं ान महािव ालय , अमरावती .
१९) मसाफ य फाऊ ंडेशन, अ न-तं ान महािव ालय , घातख ेड, िज. अमरावती .
मराठवाडा कृषी िव ापीठ , परभणी
१) कृषी महािव ालय , परभणी .
२) अ नतं महािव ालय , परभणी .
३) कृषी जैव-तं ान महािव ालय , लातूर.
४) कृषी महािव ालय , लातूर.
५) कृषी अिभया ंि क व तं ान महािव ालय , परभणी .
६) गृहिव ान व अ नतं महािव ालय , परभणी .
७) कृषी अिभया ंि क महािव ालय , परभणी .
८) कृषी महािव ालय , उ मानाबाद .
९) कृषी महािव ालय , अंबेजोगाई , िज. बीड.
१०) उ ानिव ा महािव ालय , परभणी .
११) कृषी महािव ालय , बदनाप ूर, िज. जालना .
१२) दादासाह ेब पाटील क ृषी महािव ालय , दहेगाव, िज. औरंगाबाद .
१३) राजीव गा ंधी कृषी महािव ालय , परभणी .
१४) उ ानिव ा महािव ालय , गेवराई-तांडा, िज. औरंगाबाद .
१५) कृषी महािव ालय , नायगाव -बाजार , िज. नांदेड.
डॉ. बाळासाहेब साव ंत कोकण कृषी िव ापीठ , दापोली
१) कृषी महािव ालय , दापोली .
२) कृषी अिभया ंि क व तं ान महािव ालय , दापोली .
३) वनशा महािव ालय , दापोली , िज. र नािगरी .
४) म य महािव ालय , िशरगाव , िज. र नािगरी.
५) शरदच ं जी पवार उ ानिव ा महािव ालय , खरवत े-दिहवली , ता. िचपळूण, िज.
र नािगरी .
६) गोिवंदराव िनकम क ृषी महािव ालय , मांडक -पालवण , ता. िचपळूण, िज. र नािगरी . munotes.in
Page 60
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
60 ७) कृषी महािव ालय , सरळगाव, ता. मुरबाड, िज. ठाणे.
८) छ पती िशवाजी क ृषी महािव ालय , िकल स , ता. मालवण , िज. िसंधुदुग .
९) एस.एस. पाटील क ृषी पणन व यवसाय यव थापन महािव ालय पनव ेल, िज.
रायगड .
१०) शरदच ं जी पवार अ नतं महािव ालय , खरवत े, िज. र नािगरी .
११) डॉ. बुधाजीराव क ृषी अिभया ंि क व तं ान महािव ालय मा ंडक पालवण , ता.
िचपळूण, िज. र नािगरी .
१२) कृषी अ नशा तं ान महािव ालय , सरळगाव, ता. मुरबाड, िज. ठाणे.
१३) कृषी महािव ालय , सांगुळवाडी, ता. वैभववाडी , िज. िसंधुदुग .
१४) कृषी पणन व यवसाय यव थापन महािव ालय , िकल स ,ता. मालवण , िज.
िसंधुंदुग .
रा या तील भात -संशोधन क े
१) कृषी संशोधन क , कज त. िज. रायगड .
२) िवभागीय क ृषी संशोधन क , श डापाक , िज. को हाप ूर.
३) िवभागीय क ृषी संशोधन क , इगतप ुरी, िज. नािशक .
४) कृषी संशोधन क , वडगाव माव ळ, िज. पुणे.
५) कृषी संशोधन क , लोणाव ळा, िज. पुणे.
६) कृषी संशोधन क , राधानगरी , िज. को हाप ूर.
७) पेरसाळ संशोधन क , परभणी , िज. परभणी .
८) कोरडवाह सा ळ संशोधन क , तुळजापूर, िज. उ मानाबाद .
९) रा ीय क ृषी संशोधन क प , िसंदेवाही, िज. चं पूर.
१०) रा ीय क ृषी संशोधन क प , तारसा , िज. नागपूर.
११) रा ीय क ृषी संशोधन क प , साकोली , िज. भंडारा.
४.१० कृषी िव ान क
‘कृषी िव ान क ’ ही शेती िश णातील एक नवीन स ंक पना आह े. जागितक क त च े
शेतीशा डॉ. एम.एस. वामीनाथन या ंची ही म ूळ क पना अस ून ती म ूत
व पात आण यामाग े भारतीय क ृषी अनुसंधान प रषद ेचे उपमहास ंचालक डॉ . सी. साद
यांचे प र म कारणीभ ूत आह ेत. शेती यवसाय हा िव ानावर आधा रत आह े. य
ा यि का ंतून िव ानाचा िश णा ार े सार होऊन श ेती उ पादन वाढाव े िकंवा शेती
यवसाय वय ंरोजगार िनमा ण हावा हा क ृषी िव ान क ामागील म ूळ हेतू आहे. munotes.in
Page 61
महारा ातील कृषी
िव ापीठ े आिण कृषी
िव ान क
61
https://www.krishisahara.com
आप या भारताम य े अ नसुरि तत े या बाबतीत १९६५ साली ह रत ा ंतीसारखी
चांगली स ुधारणा घडव ून आणली . यांचा सवा ना आन ंद आह े. हे श य हो याच े कारण क ृषी
संशोधन , कृषी िश ण आिण क ृषी िव ता र यात चा ंगला सम वय साध ू शकलो . जरी ह े झाले
असल े तरी ८० ट के कोरणवाह श ेती आिण सामा य श ेतकरी यापास ून वंिचत रािहल े.
कारण क ृषी े ात मौ यवान अस े संशोधन झाल े आहे. यापैक बर ेचशे संशोधन अ ाप
गरजू शेतक यांपय त पोहोचल ेच नाही . यासाठी अशा श ेतक याजवळ उपल ध
असल े या साधनसाम ु ीचा िवचार क न यां या गरज ेवर आधा रत असल े या य -
ा यि का ार े शेतीिवषयक िश ण िद यास उ पादनात वाढ होत े. हे ल ात घ ेऊन
भारतीय क ृषी अन ुसंधान प रषद ेने कृषी िव ान क , हे कृषी संशोधन आिण िव तार काय
करणा या सं था याम य े सम वय साध याच े काय करत े. या सवा चा िवचार क न डॉ.
मोहन िस ंग मेहता सिमतीमाफ त कृषी िव ान क थापन कर याची िशफारस क ेली आिण
ायोिगक त वावर पा ँडेचरी य ेथे पिह या क ृषी िव ान क ाची थापना १९७४ रोजी क ेली
आिण भारतीय क ृषी अन ुसंधान प रषद ेने गोखल े ए य ुकेशन सोसायटीच े कृषी िव ान क
देशातील द ुसरे आिण रा यातील पिहल े क हणून १ एि ल १९७७ साली कोसबाड िहल ,
ता. डहाण ू येथे सु केले. भारतात स या य ेक िज ासाठी एक क ृषी िव ान क ांचे सु
कर या चा भारत सरकारचा मानस अस ून पाच या प ंचवािष क योजन ेपय त १८ कृषी िव ान
क ां या थापन ेला म ंजुरी दे यात आली , तसेच १९८४ म ये उ च त रय म ू यमापन
सिमतीत फ देशाम य े आणखी क ृषी िव ान क े थाप याची िशफारस कर यात आली .
स या द ेशाम य े ५७१ कृषी िव ान क े अि त वात आह ेत.
४.११ कृषी िव ान क ाचे उ ेश
सु वातीस क ृषी िव ान क थापन ेमागे उ ेश हा होता क , शेतक शा ळा अथवा क ृषी
महािव ालयामधील अ यास म हा चाकोरीब असतो . वेशाक रता उम ेदवारा ंची
शै िणक अह ता व वय िवचारात घ ेतले जात े. शेती करणार े बह ता ंशी श ेतकरी अिशि त
आिण वय कर असतात . उ पादन वाढीसाठी या ंना ता ंि क िव ानाची गरज भासत े. हे
शेतकरी श ेतक शा ळेत िकंवा कृषी महािव ालयात जाऊ शकणार नाहीत अशा श ेतक यांना
यां या गरज ेनुसार िश ण द ेऊन याच े उ पादन वाढाव े िकंवा वय ंरोजगार िनिम तीचे
काय कृषी िव ान क करीत अस े. क ांतील काय कौश यावर आधा रत अस याम ुळे
बौि का ंवर भर न द ेता य ा यि का ंवर भर िदला जात असतो . आता यान ुसार प ुढील
उ ेश ठरिव यात आल े आहेत. munotes.in
Page 62
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
62 १) प रि थतीन ु प कृषी तं ान शोध याक रता े चाच या ंचे आयोजन करण े.
२) िविवध िपका ंची आिण उ ोगा ंची श ेतक यां या श ेतावर उ पादन मता
तपास यासाठी ा यि का ंचे आयोजन करण े.
३) शेतातील आध ुिनक तं ान आिण कौश य या ंची अ यावत मािहती हो यासाठी
शेतकरी िश णाच े आयोजन करणे.
४) आधुिनक तं ान िवकासाची ओ ळख हो यासाठी िव तार अिधका यांना िश ण
देणे.
५) िज ातील क ृषी आिथ क यव था स ुधार यासाठी आध ुिनक त ं ानाचे क
उभारण े.
६) कृषी िव तार उप मा ंचे आयोजन करण े.
७) िबयाण े, रोपे, कलम े यांचे उ पादन करण े.
अशी िविवध उ ी े ठरिव यात आली . तसेच श ेती व श ेतीपूरक यवसायातील
उ पादनात वाढ करण े, ामीण भागात वय ंरोजगार िनिम ती करण े आिण ामीण समाजाचा
आिथ क आिण सामािजक दजा उंचावण े अशी उि े आहेत.
कृषी िव ान क ा या काया म ये थापन ेपासून आतापय त अस ं य बदल झाल े आहेत. या
सग याचा िवचार क न कृषी िव ान क ाची संक पना मा ंडायची झा यास 'कृषी िव ान
क हे िज हा पात ळीवर िव ताराच े काम करणारी अितशय मह वाची य ं णा आह े.' िवशेष
हणज े समाजा या श ेवट या घटकापय त पोहोचणारी अशी क ृषी िव ान क ही सं था
आहे, क जी अ यावत क ृषी तं ान आहेत ते वेगवेग या ा यि कामाफ त वेगवेग या
सू म श ेती प तीम य े अमलात आण याच े काय हे कृषी िव ान क करते.
आपली गती तपासा -
१) कृषी िव ान क ाचे उ ेश प करा .
४.१२ कृषी िव ान क ांमाफ त वयंरोजगार / यवसाय िश ण काय म
१) कु कुटपालन
२) रोपवािटका यव थापन
३) अळंबी उ पादन
४) गांडूळ खत व बीज प ैदास िनिम ती
५) औषधी वन पती लागवड
६) दु ध उ पादन
७) वराहपालन
८) शेळीपालन munotes.in
Page 63
महारा ातील कृषी
िव ापीठ े आिण कृषी
िव ान क
63 ९) फळे आिण भाजीपाला ि या
१०) िबजो पादन त ं
११) आधुिनक श ेतीसंबंधी िश ण
१२) सुधा रत प तीन े भात लागवड
१३) गळीत धा य , कडधा य , िपके लागवड
१४) फळे आिण भाजीपाला लागवड
१५) एकाि मक क ड , अ नधा य यव थापन
१६) पीक स ंर ण
१७) मधुमि का पालन
१८) रेशीम उ ोग
अशा िविवध उप मावर , िश ण काय मावर भर द े यात य ेतो.
वरील िश णाबरोबर च कृषी िव ान क ांम ये नवीन स ंक पना राबिव याच े काय
पुढील माण े चालू आहे.
१) थािनक पात ळीवर उपल ध ोताचा िवश ेषत: जमीनीचा वापर क न एखाद े कृषी
तं ान थािनक पात ळीवर चाचणी या मा यमात ून घेणे.
२) दुसरे मह वाच े काय हणज े वेगवेग या िपकांवरती थम ा यि क े घेऊन
उ पादनास ंबंधी मािहती िम ळिवणे आिण या क ृषी त ं ानाब लचा श ेतक याचा
अिभ ाय िम ळिवणे.
३) िव तार काय करणार े कम चारी/सं था या ंना वेळोवेळी अ यावत क ृषी तं ानाब ल
िश ण द ेणे.
४) शेतकरी , ामीण य ुवक या ंना लघ ू आिण दीघ मुदतीच े कृषी तं ानाब ल यावसाियक
िश ण द ेणे. यायोग े कृषी तं ान य काम क न अनुभवणे आिण या माफ त
शेतीचे उ पादन वाढवण े व श ेतकरी आिण ामीण य ुवकांना रोजगार िम ळवून देणे.
थोड यात लघ ू आिण दीघ मुदतीचे कृषी आिण क ृषी सल न बाबतीत रोजगारािभम ुख
िश ण श ेतक यांना उपल ध क न देणे असे नावी यप ूण उप म स या क ृषी िव ान
क ाकडून राबिवल े जात आह ेत.
४.१३ कृषी िव ान क ांचे संचलन आिण य व थापन
कृषी िव ान क ही योजना क ीय कृषी खा या या भारतीय क ृषी अन ुसंधान प रषद ेची
असून याक रता श ंभर ितशत आिथ क साहा य या प रषद ेकडून िदल े जात े.
यव थापनाची जबाबदारी रा य शासनाची क ृषी िव ापीठ े अथवा ामीण िवकासात
उ लेखनीय काय करणा या वयंसेवी सं थेकडे सोपिव यात आल ेली असत े. क ाचे काय
लोकािभम ुख होऊन त े कृषी उ पादन वाढीशी िनगिडत असाव े हण ून काया चे िनयोजन
कर याक रता एक ' थािनक यव थापन सिमती ' असत े. यव थापक य स ं थेचे मुख munotes.in
Page 64
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
64 या सिमतीच े पदिस अ य असतात आिण क ृषी खात े, पशुसंवध न खात े, ामीण िवकास
खाते, भारतीय क ृषी अन ुसंधान प रषद , कृषी िव ापीठातील ितिनधी , िज हा प रषद ेचे
मु य काय कारी अिधकारी , िज हा क ृषी अिधकारी , दोन गितशील श ेतकरी , दोन
समाजस ेवक आिण सामािजक काय करणाया मिहला इ यादी या सिमतीच े सद य असतात .
सिमती या सभा वषा तून दोन अथवा तीन वेळा भरतात . यात क ां या कामाच े मू यमापन
आिण िनयोजन ठरिवल े जाते.
४.१४ िश णा या ना सुिवधा व िश ण
कृषी िव ान क ातील ा यापक ख ेड्यात जाऊन त ेथील उपल ध साधनस ंप ी आिण
गरजेवर आधा रत सव ण करतात . अ यासा या आधारावर िश ण वगा चे आयोजन
करतात आिण लाभा या ना िश णासाठी उ ु करतात . या प ु ष-मिहला ंना
शेतीिवषयक िश ण हव े अस ेल त े क ांशी स ंपक साधतात . िश ण उपय ु व
प रणामकारक हाव े हण ून िश णा या ची सं या प ंचवीसपय त ठेवली जात े. िश ण
काळात िश णा या ची िनवासाची आिण भोजनाची यव था िवनाम ू य केली जात े. मा
वासखच िश णा या ना वत : करावा लागतो .
शेती, फळबागा, दु ध यवसाय , कु कुटपालन , गृहिव ान , म य यवसाय यासार या
यवसायाच े िश ण द े याची सोय असत े. अ यास वगा चा कालावधी एक िदवसापास ून
तीन मिह या ंपय त अस ू शकतो . िश णाच े आयोजन क ा या े ावर क ेले जात े.
काही श ेतक यां या आिण िवश ेषत: मिहला ं या अडचणी ल ात घ ेऊन स ंगी गावातील
गितशील श ेतक याकडे िश ण वग आयोिजत क ेले जातात . अशा कारच े िश ण फार
भावी आिण उपय ु , प रणामकारक असत े.
४.१५ वा याय
१. कृषी िव ापीठाची थापना कर यामागील उ ेश सांगून काय प करा .
२. कृषी िव ापीठाची रचना सा ंगून कृषी िव ापीठाची उि े प करा .
३. कृषी िव ान क ांचे उ ेश सांगून कृषी िव ान क ामाफ त िद या जाणा या िश णाची
सिव तर चचा करा.
४. कृषी िव ान क ाची भूिमका प करा .
५. कृषी िव ापीठाची भ ूिमका प करा .
❖❖❖❖
munotes.in
Page 65
65 ५
कृषी िवभाग
(महारा शासन )
घटक रचना :
५.० कृषी खा याची प ुनर चना
५.१ े ीय तर
५.२ मंडल तर
५.३ तालुका तर
५.४ उपिवभागीय तर
५.५ िज हा तर
५.६ िवभागीय तर
५.७ आयु ालय तर
५.८ वा याय
५.० पाठाच े उ ेश
महारा शासना या क ृषी िवभागाची मािहती िम ळवणे.
महारा शासना या क ृषी िवभागाची रचना अ यासण े.
कृषी खा या या सव तरा ंचा अ यास करण े.
कृषी शासनाचा अ यास करण े.
५.१ तावना
इ. स. १८८१ या द ु काळ आयोगा या अहवालान ुसार क ृषी खा याची थापना ज ुलै
१८८३ म ये कर या त आली होती . कृषी खा या या थापन ेपासून ते १९६९ पय त या
खा याला क ृषी िव तार , कृषी िश ण व क ृषी संशोधन ह े मुख काय करावी लागत होती .
१९६९ साली महारा ात पिह या ंदा कृषी संशोधन व िश णासाठी प ुणे येथे एका क ृषी
िव ापीठाची थापना कर यात आली . रा यातील पज यमान , हवामान , जिमनीची पोत
यामधील िविवधता ल ात घ ेता य ेक िवभागासाठी त ेथील प रि थतीला अन ुस न
तं ान िवकिसत कर यासाठी अकोला , परभणी व दापोली य ेथे आणखी तीन क ृषी munotes.in
Page 66
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
66 िव ापीठ े थापन कर यात आली . कृषी े ात उपल ध झाल ेले नवीन तं ान जलद
गतीने शेतक यां या श ेतात पोहोचाव े यासाठी इ . स. १९८१ -८२ साली जागितक ब ँके या
साहा यान े िश ण व भ ेट योजना राबिव यात आली . ही योजना याव ेळी बेनार या
नावान ेदेखील िस होती . या योजन ेअंतग त शेतक यांना िश ण द े याचा एक यापक
काय म क ृषी िव ापीठामाफ त हाती घ े यात आला . याचबरोबर श ेतक यां या
कृषीिवषयक अडचणी ल ात घ ेऊन िनरिनरा या िपकांचे उ पादन कस े वाढवाव े याची
ा यि क े दाखिव यासाठी या ंना मोठया माणात क ृषी िव ापीठा या ा यि क क ाला
भेट देऊन यांना ो सािहत कर याचा य न याच योजन े या मा यमात ून कर यात आला .
मृद् व जलस ंधारण या सारखी काय एकेरी प तीन े न करता ती एकाि मक प ती ने करण े
आव यक असत े. हे ल ात घ ेऊन १९८३ पासून मृद् व जलस ंधारण िवभागा या
कामासाठी पाणलोट े िवकासाची स ंक पना प ुढे आली . स या म ृद् व जलस ंधारण ही
काय एकाि मक त वावर पाणलोट े िवकासा या आधारावर क ेली जातात . शेतजिमनी या
मातीच े परी ण तस ेच प ृथ करण क न रा या या िनरिनरा या भागांत िपका ंची
संरचना कशी असावी ? यासाठी शासनान े यो य त े य न केले. याचबरोबर रा यातील
जलिस ंचनाच े अनेक काय म हाती घ े यात आल े. जलस ंधारणाम य े पावसाच े पाणी वाया
जाऊ नय े हणून शासक य पात ळीवर यापक य न कर यात य ेत आह ेत. यामुळेच मृद्
व जलस ंधारण ही दो ही काय एकाि मक त वावर क ेली जातात .
महारा ा तील हवामान िनरिनरा या फळिपकांसाठी पोषक अस याम ुळे फलो पादन
िवकासावर ल क ि त कर याचा िनण य घे यात आला . यासाठी रा य शासनान े मं ालय
पातळीवर एक वत ं िवभाग उघडला आह े. या िवभागास फलो पादन व सामािजक
वनीकरण हण ून ओ ळखले जाते. फलो पादनासाठी एक स ंचालनालय प ुणे येथे िनमा ण
कर यात आल े अस ून यात क ृषी खा यातील कम चारी व अिधकारी ितिनय ु वर
पाठिवल े आहेत. स या फलो पादन िवभाग हा क ृषी खा याला जोड यात आला आह े.
मा फलो पादन स ंचालनालय अज ूनही वत ं पणे काय रत आह े.
महारा रा या या कृषी िवकासा या ीन े जलस ंधारण काया चे मह व ल ात घ ेऊन इ.
स. १९९२ म ये मं ालय तरावर वत ं जलस ंधारण िवभाग िनमा ण कर यात आला . या
िवभागाअ ंतग त संचालक , भूजल सव ण स ंचालक , सामािजक वनीकरण , मु य अिभय ंता,
लघुपाटबंधारे आिण स ंचालक म ृद्संधारण व पाणलोट े यव थापन या ंची
काया लये जलस ंधारण िवभागा या िनय ं णाखाली द े यात आली आह ेत. या
िवभागातद ेखील क ृषी खा यातील कम चारी थला ंत रत कर यात आल े आहेत. हणज ेच
मूळ कृषी खा यातील अिधकारी थला ंत रत कर यात आल े आहेत. हणज ेच मूळ कृषी
खा यातील अिधकारी व कम चारी आता तीन वत ं संचालनालयाम य े काम करताना
आढळतात. असे असल े तरी ह े सव अिधकारी व कम चारी म ुळात कृषीखा यातील अस ून
यांची एकच ज े ता स ूची आह े. हे सव अिधकारी क ृषी आय ु ा या िनय ं णाखाली काम
करतात .
इ. स. १९८२ म ये जरी फलो पादन स ंचालनालय िनमा ण कर यात आल े असल े तरी
िज हा तर वग ळून व रोपवािटका वग ळून फलो पादन स ंचालनालया या िनय ं णाखाली munotes.in
Page 67
कृषी िवभाग (महारा शासन)
67 े ीय पात ळीवर वत ं कम चारी वग नाही. महारा ात इ . स. १९८० पय त फलो पादन
िपकाखाली १.४० लाख ह े टर े होते. इ. स. १९९० म ये ते जवळजवळ २.५० लाख
हे टर इतक े झाल े. महारा ात फलो पादन काया ने रोजगार हमी योजन ेशी सा ंगड
घात याम ुळे रा या या फ ळिपकां या े ात व उ पादनातद ेखील भरीव वाढ झा याच े
िदसून येते. महारा ात नव या प ंचवािष क योजन ेअखेर जवळजवळ १४ लाख ह े टर े
फळिपकाखाली आण याचा य न शासन करीत आह े.
जागितक यापाराम य े झाल ेले बदल व द ेशातील म ु अथ यव थ ेचे धोरण याम ुळे
फलो पदना या े ात क ेवळ वाढ क न चालणार नाही तर यासाठी याची उ पादकता व
गुणव ाद ेखील वाढीस लागली पािहज े. या स ंदभा त महारा शासनान े एक
मह वाका ं ी फलो पादनाचा काय म हाती घ ेतला अस ून याचा लाभ िक ंवा फायदा
जा तीत जा त श ेतक यांना िम ळावा हण ून यासाठी े ीय य ं णा आध ुिनक त ं ानाने
सुस ज व काय म करण े आव यक आह े. कारण स याची सरकारची य ं णा उपरो
जबाबदारी पार पाड यास अप ुरी आह े. अथा त यासाठी े ीय पात ळीवर अिधकारी व
कम चा या या न यान े नेमणुका करा या लागतील . कारण काय भार टा ळणे या पुढील का ळात
यो य होणार नाही . शासक य फलो पादन खा या या म ं ालयातील पातळीवर असल े या
संघटनेला यासाठी अिधकारी व कम चा यांची ५००० नवी पद े िनमा ण करावी लागतील ,
असा अ ंदाज य क ेला आह े. परंतु स या या रा याची आिथ क प रि थती ल ात घ ेऊन
महारा शासन एवढ ्या मोठया सं येने ही पद े िनमा ण होऊ द ेणार नाही .
एकाि मक पाणलो ट े यव थापनाखाली जमीन व यावर यावयाची िपक े याचा एकि त
िवचार करण ेदेखील आव यक आह े. महारा ात स या म ृद्संधारण व पाणलोट े
यव थापन ह े संचालनालय वत ं अस याम ुळे या स ंचालनालयामाफ त जमीन
सुधार याची जी काम े केली जातात याचबरोबर पा या चा काटकसरीन े वापर क न पीक
यव थापन कशा कार े कराव े याचा फारसा िवचार क ेला जात नाही .
महारा ात स या े ीय पात ळीवरील काम करणा या कम चा यांचे काय े जा त गावच े
अस याम ुळे व ित ही िवभागा ंचे वतं कम चारी याम य े काय रत अस याम ुळे शेतक यांना
शेतीिवषयक कामासाठी या ित ही काया लया या कम चाया शी स ंपक साधण े अवघड जात
आहे. महारा ा या क ृषी खा याच े मंडळ व ताल ुका तरावर काया लय नस याम ुळे
शेतकया ना आप या श ेतीिवषयक बाब साठी िज हा तरावर असल े या आप या
काया लयाशी स ंपक ठेवावा लागतो . तो या ं या ीन े गैरसोयीचा होतो आिण हण ून या
ित ही िवभागाला एक क न शेतक यांना अिधक चा ंग या कार े सेवा देता येईल. या
उ ेशाने महारा शासन ग े या अन ेक वषा पासून िवचार करीत आह े. दर यान या का ळात
मृद्संधारण व पाणलोट े यव थापन स ंचालनालय व क ृषी आय ु या ं याकड े येक
५००० े ीय कम चारी आह ेत. हणज ेच सरासरी य ेक ७ ते ८ गावे िकंवा ११,५०० ते
२०,००० खातेदार या ं यामाग े जलस ंधारणाच े काम करणाया कृषी साहा यकाच े माण
येते. याच माण े मृद्संधारणाच े काम करणाया कृषी सहा यकाच े माण य ेते. याच माण े
मृद्संधारणाच े काम रोजगार हमी योजन ेशी िनगिडत अस याम ुळे ही काम े ठरािवक
े ातच हाती घ े याची व ृ ी वाढत आह े. यामुळेच या दो ही यं णाच े एक ीकरण क ेले munotes.in
Page 68
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
68 तर दर क ृषीसहा यकामाग े तीन त े चार गाव े व ७०० ते ९०० खातेदार अस े माण य ेईल व
यामुळेच शासना या ीन े ते काम काय म ीन े करता येईल.
महारा ात स या सिचवालयीन पात ळीपासून उपिवभागीय पात ळीपय त अिधकारी /
कम चारी एक ूण पदा या त ुलनेत या ंची उपल धता ३० ट के असून मा एक ीकरणान ंतर
तालुका ते गाव पात ळीवर स ुमारे ८१ ट के अिधकारी / कम चारी उपल ध आह ेत याम ुळे
यांना य ेक गावास सतत भ ेट देणे सोयीच े जाते. सतत भ ेटीमुळे हे अिधकारी व कम चारी
कृषी, फलो पादन व म ृद्संधारणाबाबत श ेतक यांना स ला द ेऊन मदत क शकतात .
स या या प रि थतीत या क ृषी साहा यका ंना मृद्संधारण िश ण द े यात आल े आहे.
यांची जर िव तार य ं णेत बदली क ेली तर या ंना िदल े या िश णाचा उपयोग होत नाही .
हीच बाब िव तार य ं णेतील कम चाया या बाबतीत द ेखील लाग ू पडत े. यामुळे खा या या
फेररचन ेम ये े ीय कम चाया ना ित ही कारची काय करावी लागत अस यान े यांना
िदलेले िश ण वाया जाणार नाही . इ. स. १९८० सालापय त संचालनालय क ृषी हे कृषी
फलो पादन व म ृद्संधारण अशी ित ही य ं णेचे मुख होत े. फलो पादना या िवकासासाठी
रा या म ये फार मोठी मता अस याम ुळे यावर खास ल प ुरिव यासाठी महारा
शासनान े इ. स. १९८२ म ये फलो पादनासाठी एक वत ं संचालनालय िनमा ण केले
याच माण े मृद् व जलस ंधारणा या कामाकड े अिधक ल द े यासाठी शासनान े इ. स.
१९९२ म ये मृद् व जलस ंधारण काया साठी एका स ंचालकाची न ेमणूक क न यासाठी एक
नवीन स ंचालनालय िनमा ण केले. हे संचालनालय सिचवालयीन पात ळीवर सिचव ,
ामिवकास व जलस ंधारण या ं या िनय ं णाखाली ठ ेव यात आल े.
महारा ा या क ृषी शासनात १९ जून १९९४ म ये संचालक (कृषी) हे पद उ नत क न
ते कृषी आय ु या पदाम य े पांत रत कर यात आल े. या ित ही स ंचालनालयात काम
करणाया वर सव साधारण शासक य िनय ं ण आह े. तथािप , दैनंिदन िनय ं णाच े काम
संचालक वत ं पणे करीत असतात . हणज ेच एकि त स ंवग व एकि त य े ता स ूची
शासक य िनय ं णासाठी तीन व ेगवेग या यं णा अस याम ुळे शासक य अडचणी मोठया
माणात िनमा ण होऊ लाग या .
महारा ात या ित ही स ंचालनालयाखाली एक ूण २,२०० काया लये आह ेत. यापैक
उपिवभाग तर व याप े ा व र तरावर य ेक संचालनालयाची वत ं काया लये आहेत.
एकाच कामासाठी ित ही स ंचालनालया ंमाफ त वेगवेग या प तीन े प यवहार व स ंपक
कर यात येत होता . यामुळे अनेक वेळा एकाच कामाची प ुनरावृ ी होऊन शासक य
खचा त मोठया माणात वाढ होत होती . काया लयांची स ं या वाढ याम ुळे प यवहार ,
फॅ स, फोन, वाहने व वाहना ंवरील इ ंधनखच मोठया माणात होत होता .
गॅट कराराम ुळे (GATT ) जागितक यापाराम य े मोठा बदल होऊन द ेशाने मु
अथ यव था अवल ंब याच े धोरण वीकार याम ुळे कृषी े ात द ेखील प ुढील का ळात
िवकासाला फार मोठी स ंधी िनमा ण झाली आह े. या स ंधीचा फायदा श ेतक यांना
दे याक रता कृषीखा याची यं णा स म करण े आव यक झाल े आह े. यामुळेच
जागितक करणाच े आ हान समथ पणे पेल यासाठी क ृषीखा यातील स या या य ं णेम ये
आमूला बदल करण े आव यक आह े. munotes.in
Page 69
कृषी िवभाग (महारा शासन)
69 वरील सव बाब चा अगदी खोलवर जाऊन िवचार क न महारा शासनान े कृषी,
फलो पादन व म ृद्संधारण आिण पाणलोट े यव थापन या ित ही य ं णांचे एक ीकरण
कर याचा िनण य इ. स. १९९८ साली घ ेतला व यालाच क ृषीखा याची प ुनर चना
हणून ओ ळखले जात े. या िनण यानुसार क ृषी आय ु , पुणे हे या ित ही िवभागा ंचे
शासक य म ुख अस ून या ं या िनय ं णाखाली क ृषीखा याची प ुनर चना कर यात आली
आहे.
५.२ कृषीखा या ची पुनर चना
इ. स. १९९८ या क ृषी पुनर चनेम ये खालील बाबी िक ंवा तर मह वाच े मानल े जातात .
५.३ े ीय तर
गावपात ळीवर सरासरी तीन त े चार गावा ं या सम ूहासाठी एका कृषीसाहा यकाची
नेमणूक कर याचा िनण य घे यात आला . या कृषीसाहा यकाकड े सरासरी १,०००
शेतकरी क ुटुंबे िकंवा सरासरी १,५०० हे टर िनख ळ पेरणी े ातील फलो पादन
मृद्संधारण व क ृषीयोजन ेतील सव काय सोपिव यात आली . तीन त े चार गावा ंपैक
कृषीसाहा यकाच े काया लय कोण या गावात असाव े य ा स ंधीचा िनण य रा या या
कृषीआय ु ांनी यावा , असे यात नम ूद कर यात आल े.
५.४ मंडल तर
१२ कृषी साहा यका ंचे काय े िमळून हणज ेच ३६ ते ४८ गावांसाठी एक म ंडल काया लय
या प ुनर िचत योजन ेनुसार कायम कर यात आली . मंडल काया लयाचा म ुख
कृषीअिधकारी न ेम यात य ेऊन म ंडलाचा सव कारभार या ं याकड े दे यात आला . मंडल
कृषी अिधका यां या िनय ं णाखाली चार क ृषीपय वे क म ंडल तरावर न ेम यात
आले. मंडल काया लयात वरील माण े तांि क अिधकाया िशवाय एक किन िल िपक, दोन
अनुरेखक, एक िशपाई अशा पाच कम चा यांची देखील न ेमणूक कर यात आली . या मंडल
कृषी अिधका याला या या का या लयावर होणारा खच कर यासा ठी, तसेच कम चा या ंचे
आव यक त े सव अिधकार द े यात आल े.
५.५ तालुका तर
रा यातील य ेक ताल ु यासाठी क ृषीखा या चे एक वत ं काया लय ताल ु या या
मु यालया या िठकाणी थापन कर यात आल े. तालुका काया लयाचा म ुख हण ून कृषी
खा यातील वग दोन या स ंवगा तील अिधकारी न ेम यात य ेऊन याला ताल ुका क ृषी
अिधकारी हण ून संबोध यात य ेऊन ताल ु यातील सव अिधकारी व कम चा यांवर
िनयं ण कर याच े अिधकार द े यात आल े. तालुका कृषी अिधका यां या िनय ं णाखाली
इतर ११ अिधकार व कम चारी प ुढील माण े आह ेत. एक क ृषी अिधकारी , एक क ृषी
साहा यक , एक साहा यक अधी क दोन व र िलिपक , एक व र िलिपक , एक किन
िलिपक , एक अन ुरेखक, एक वाहनचालक , दोन िशपाई व एका पहार ेकरी अशा ११
कम चा यां या न ेमणुका ताल ुका क ृषी अिधका या या काया लयासाठी कर यात आ या . munotes.in
Page 70
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
70 मंडल क ृषी अिधकारी या माण ेच ताल ुका कृषी अिधकाया ला देखील कम चा याचे वेतन व
भ े व शासक य काया वर खच कर याच े अिधकार द े यात आल े. तालु यातील म ंडल क ृषी
अिधकारी , कृषीपय वे क व क ृषीसाहा यक याचबरोबर इतर काया लयीन कम चा यावर
तांि क व शासक य िनय ं ण ठ ेव याची जबाबदारी या ं यावर टाक यात आली . तालुका
कृषी अिधका यांना कृषी िनिव ाच े गुणव ा िनय ं ण कर यासाठी िनरी क हण ून देखील
घोिषत कर यात आल े.
५.६ उपिवभागी य तर
रा या या भौगोिलक प रि थतीचा िवचार क न दोन त े पाच ताल ुके िमळून एक प रभाग
िनमा ण कर यात आल े. या उपिवभागाचा म ुख हण ून महारा कृषीसेवेतील वग एक
ेणीचा अिधकारी न ेम यात आला याला उपिवभागीय क ृषी अिधकारी हण ून संबोध यात
आले. उपिवभागीय क ृषी अिधका या या काया लयात प ुढील २२ कम चारी न ेम यात य ेतात.
याम य े दोन महारा क ृषीसेवेतील वग दोनच े अिधकारी , दोन क ृषीपय वे क, एक
कृषीसाहा यक , एक अधी क , एक साहा यक अधी क , एक व र िलिपक , चार किन
िलिपक , दोन अन ुरेखक, एक लघ ुटंकलेखक, दोन वाहनचालक , तीन िशपाई , एक पहार ेकरी
व एक मा ळी अशी २२ पदे उपिवभागीय क ृषी अिधका या या काया लयासाठी िनि त
कर यात आली . उपिवभागीय सव तालुका कृषी अिधकारी व म ंडल क ृषी अिधकारी व इतर
कम चा यांवर ता ंि क, शासक य िनय ं ण उपिवभागीय अिधका याचे असत े. उपिवभागात
असल े या फ ळरोपवािटका ताल ुका बीजग ुणक क , कृषीिचिक सालय व ा यि क क
अशा सव काया लयावर याच े य िनय ं ण थािपत कर यात आल े. उपिवभागीय क ृषी
अिधकारी या ंना कृषी िनिव ाचे गुणव ा िनय ं ण कर यासाठी अित र िनरी क हण ून
देखील घोिषत कर यात आल े. याच माण े खाजगी रोपवािटकाक रता परवाना अिधकारी
हणून यालाच अिधकार द े यात आल े.
उपिवभागाअ ंतग त िश ण मािसक व पाि क चचा व या अन ुषंगाने कृषी िव ापीठाशी
संपक ठेव याची जबाबदारी या यावर टाक यात आली . या या काय े ातील क ृषी
उ प न बाजार सिम या ंशी सम वय साध ून दैनंिदन बाजाराबाबतची मािहती श ेतक यांपय त
पोहचिव याची जबाबदारीस ु ा या ं यावरच टाक यात आली .
५.७ िज हा तर
महारा ात स या िज हा तरावर म ुख कृषी अिधकारी फलो पादन , उपसंचालक ,
िवभागीय म ृद्संधारण अिधकारी व िज हा िबयाण े अिधकारी अशा अन ेक अिधका यांची
काया लये आहेत. िज हा तरावरील या सव काया लयाच े एक ीकरण क न िज ासाठी
एक नवीन काया लय सु कर यात याव े व या काया लयाचा म ुख हण ून महारा
कृषीसेवा वग एक मधील सवा त य े अिधका याची नेमणूक कर यात यावी व याला
अधी क क ृषी अिधकारी हण ून संबोध यात याव े असे कृषीखा या या प ुनर चनेत नम ूद
कर यात आले आहे. महारा ातील सव िज ात आता एकच क ृषीिवषयक काया लय
असून या काया लयात प ुढील माण े अिधकारी व कम चारी न ेम यात आल े आहेत. याम य े
एक थम ेणीचा व चार ि तीय ेणीचे महारा क ृषीसेवेतील अिधकारी न ेम यात आल े munotes.in
Page 71
कृषी िवभाग (महारा शासन)
71 आहेत, यािशवाय सा ंि यक काया साठी महारा क ृषीसेवा वग दोनमधील अिधकारी
एक अिधकारी व चार याच स ेवेतील वग दोन अिधका यांची नेमणूक कर यात आली आह े.
यािशवाय पाच क ृषीपय वे क, एक त ं अिधकारी , एक साहा यक सा ंि यक , दोन
कृषीसाहा यक , एक साहा यक शासन अिधकारी , एक अधी क , चार व र िलिपक व
नऊ किन िलिपक , एक आर ेखक व एक अन ुरेखक, एक िच कार , एक लघ ुलेखक व तीन
वाहनचालक अस े तृतीय ेणीतील कम चारी िनय ु कर यात आल े असून चत ुथ ेणीतील
कम चारी हण ून एक द री िनय ु कर यात आल े असून चत ुथ ेणीतील कम चारी ह णून
एक द री , १० िशपाई , १ रखवालदार व १ माळी असे १७ चतुथ ेणीचे कम चारी िज हा
अधी क क ृषी अिधका या या काया लयात न ेम यात आल े आह ेत. अशा कार े िज हा
अधी क क ृषी अिधका या या काया लयात सव अिधकारी व कम चारी िम ळून एकूण ५७
कम चारी वगा ची नेमणूक कर यात य ेते.
िज हा अधी क क ृषी अिधकारी या ंना कृषी फलो पादन व म ृद्संधारण या यित र
िज ातील क ृषी िवभागाअ ंतग त काया लय, योगशा ळा, कृषीिचिक सालय ,
फळरोपवािटका , तालुका बीजग ुणन क व इतर ा यि क क े इ याद वर िनय ं ण ठ ेवावे
लागते. यािशवाय िज ा ंतग त कृषीयोजना ंशी स ंबंिधत सव खात े सं था, बँका व
कृषीिव ापीठ या ं याशी सम वय साध याची जबाबदारी याचीच राहत े. महारा ात िज हा
तरावर आता यापार एक श ेती हा क न यान े सु होत अस याम ुळे कृषीमालाची िनया त
वाढावी हण ून शेतक यांना यो य त े माग दश न कर याची जबाबदारी अधी क क ृषी
अिधका यावर टाक यात आली आह े. िज ातील िज हा प रषद े या क ृषीिवकास
अिधका या या काया वर िनय ं ण ठ ेव यासाठी जबाबदारीद ेखील या ं यावरच टाक यात
आली आह े. िज हा क ृषी अिधका री यांना वग चार स ंवगा चे िनयु अिधकारी हण ून घोिषत
कर यात आल े आहे.
५.९ िवभागी य तर
महारा रा यात स या िवभागीय तरावर अधी क , कृषी अिधकारी , अधी क ,
फलो पादन अिधकारी , िवभागीय क ृषीसहस ंचालक व काही िठकाणी ाद ेिशक
मृद्सव ण अिध कारी अशी वत ं अिधकारी आह ेत. या सव काया लयाच े एक ीकरण
क न िवभागीय तरावर वत ं काया लये थापन कराव े व काया लयाच े मुख हण ून
महारा क ृषीसेवा वग एक म य े उ च व ेतन ेणीतील क ृषी सहस ंचालक या स ंवगा तील
कृषी अिधका याची न ेमणूक क न यांना िवभागीय क ृषीसहस ंचालक या पदनामान े
ओळखले जात े. महारा ात ही िवभागीय काया लये खालील आठ िठकाणी िनमा ण
कर यात आली आह ेत.
१) ठाणे
२) नािशक
३) पुणे
४) को हाप ूर
५) औरंगाबाद munotes.in
Page 72
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
72 ६) लातूर
७) अमरावती
८) नागपूर
िवभागीय क ृषीसहस ंचालक काया लयात खाली दश िव या माण े अिधकारी व कम चारी
िनयु कर यात आल े आहेत.
पद सं या कृषीसहस ंचालक १ अधी क क ृषी अिधकारी १ महारा क ृषीसेवा वग एक (सांि यक ) १ महारा क ृषीसेवा वग दोन ९ महारा क ृषीसेवा वग दोन (सांि यक ) १ महारा क ृषीसेवा वग दोन (किन ) १२ कृषीपय वे क ५
वरील सव पदे तांि क व पाची असून ती सव कृषी पदवीधरा ंम येच भरली जातात .
पद सं या
शासन अिधकारी १
साहा यक शासन अिधकारी ३
साहा यक अधी क ४
व र अधी क ६
किन िलिपक २० आरेखक १ अनुरेखक २० लघुलेखक (उ च ेणी) २ लघुलेखक (िन न ेणी) ३ कृषी अिभय ंता १ किन अिभय ंता १
आर. एफ. ओ. १
वाहनचालक ५
नाईक / द री १३
िशपाई २
रखवालदार २
ि वपर १
माळी २ साहा यक ल ेखािधकारी ३
( ोत : कृषी पुनर चना जी . आर. १९९८ ) munotes.in
Page 73
कृषी िवभाग (महारा शासन)
73 अशा कार े य ेक िवभागीय सहस ंचालका या काया लयात १२२ अिधकारी व
कम चारी न ेमले जातात . िवभागीय क ृषीसहस ंचालका ंनी कृषी, फलो पादन , मृद्संधारण
तसेच मृदसव ण या कामा यित र आप या िवभागातील िश ण काय शाळा, मृदसव ण
व चाचणी योगशा ळा इ यादी क ृषीिवषयक बाब वर शासक य व ता ंि क िनय ं ण ठेवणे
आव यक असत े. तसेच िवभागाअ ंतग त कृषीयोजना ंशी िनगिडत सव खाती स ं था, बँका व
कृषी िव ापीठ े य ां याशी सम वय साध याची जबाबदारी सहस ंचालकास पार पाडावी
लागत े. िवभागात न यान े सु केले या यापार म श ेती, क प अ व ेषण िवभाग यावर
देखील िनय ं ण तोच ठ ेवतो.
िवभागीय क ृषीसहस ंचालक या ंना िवभागीय तरावरील वग तीन स ंवगा चे
िनयु अिधकारी हण ून घोिषत कर यात आल े आहे. तसेच क टकनाशक कायदाअ ंतग त
परवाना अिधकारी व खत िनय ं ण अिधिनयमा या अन ुषंगाने पूण िनण य देणारा ािधकारी
हणून घोिष त कर यात आल े आहे. अशा कार े िवभागीय क ृषी शासनात सहस ंचालकाची
भूिमका अितशय मह वाची अस ून याला आपला अिधकािधक व ेळ िनरिनरा या काया या
सम वयासाठी ावा लागतो .
आपली गती तपासा :
: कृषी खा या या े ीय तर , तालुका तर आिण िवभागीय तराबाबत चचा करा.
५.९ आयु ालय तर
स या आय ु ालय तरावर क ृषी आय ु व स ंचालक , मृद्संधारण पाणलोट े
यव थापन , संचालक , फलो पादन अस े तीन वत ं काया लये असून याम य े आता बदल
कर यात आला आह े. संचालक म ृद्संधारण पाणलोट े यव थापन तसेच
संचालक , फलो पादन या ं या काया लयाच े एक ीकरण क न ते कृषीआय ु ां या
िनयं णाखाली काय रत आह ेत.
कृषी आय ु ालयाची प ुनर चना क न याम य े खालील १० िवभाग थापन कर यात आल े
आहेत.
१) संचालक (िव तार व िश ण )
२) संचालक (मृद् व जलस ंधारण)
३) संचालक (फलो पादन )
४) संचालक (िनिव ा व ग ुणिनय ं ण)
५) संचालक (िनयोजन व सम वय )
६) कृषीसहस ंचालक (आ थापना )
७) मु य सा ंि यक
८) उपयु (कृषी गणना )
९) मुख सहिनय ं ण व म ू यमापन
१०) उपसंचालक (िवशेष वेतन)
वरील िवभा गांची मािहती प ुढील माण े दे यात आली आह े. munotes.in
Page 74
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
74 १) संचालक (िव तार व िश ण) :
संचालक , कृषीिव तार व िश ण या ंनी कृषी, फलो पादन व म ृद्सव ण व चाचणी
याचबरोबर ताल ुका बीजग ुणन क , ा यि क क , कृषी िचिक सालय े अशा सव
िवषया या िश ण सम वयाच े काय कराव े लागत े. तसेच वरील ित ही िवभा ंगा या
िव तार काया वर िनय ं ण ठ ेव याची जबाबदारी या ंचीच असत े. याला क व रा य
पुर कृत पय वे ण काय मावर िनय ं ण ठेवून या ं या काया चे पय वे ण कराव े लागत े.
२) संचालक (मृद् व जलस ंधारण ) :
संचालक म ृद् व जलस ंधारण या ंना म ृद्संधारण, पाणलोट े यव थापन , कृषी
अिभया ंि क योजना , काय शाळा, आदश गाव योजना , पाणलोट े यव थापनाशी
संबंिधत क व रा य सरकार या प ुर कृत योजना ंचे िनयं ण कराव े लागत े.
३) संचालक (फलो पादन ) :
महारा ात ग े या काही वषा पासून फलो पादना या का या ला चालना िम ळाली अस ून
यासाठी आतापय त वेगळे संचालनालय का य रत होत े. परंतु कृषीखा या या प ुनर चनेनुसार
संचालक ह े फलो पादन , रोपवािटका , क व रा य प ुर कृत योजना , कृषीिवश ेष क व
फलो पादना या इतर बाब वर िनय ं ण ठ ेवतात.
४) संचालक (िनिव ा व गुणिनयं ण) :
िनिव ा व ग ुणिनय ं ण स ंचालक क ृषीिवषयक िनिव ा ंचा प ुरवठा व या ं या
गुणिनय ं णाबाबत सव संबंिधत कामावर िनय ं ण ठ ेवतो.
५) संचालक (िनयोजन व सम व य) :
कृषीखा या या प ुनर चनेनंतर क ृषीफलो पादन , मृद्संधारण अशा सव काया चे
एक ीकरण होत आह े. यामुळे या ित ही िवभागा ं या एकि त िनयोजनास िवश ेष मह व
ा झाल े आहे. कृषीिवभागाशी स ंबंिधत असल ेले इतर सव िवभाग उदा . भूजल सव ण,
वनिवभाग , सहकार , िसंचन, पणन, ऊजा अशा अन ेक खा याशी क ृषीखा याचा स ंबंध येत
असतो . हा संचालक श ेतक यांचे िहत ल ात घ ेऊन क व रा य सरकारला अप ेि त
असल े या योजना तयार क न यांची अ ंमलबजावणी करतो , तसेच आय ु ालय व
आयु ालयामाफ त राबिव यात य ेणा या सव योजना ं या आिथ क बाब स ंबंधीचे
हाताळतो. याचबरोबर क ृषीखा या त न यान े सु कर यात आल े या क प अ व ेषणा या
कामावर िनय ं ण ठ ेवतो. या स ंचालका या िनय ं णाखाली ज े अन ेक कम चारी व
अिधकारी काम करतात या सव कम चा यांना व अिधका यांना माग दश न कर याच े काम
याचेच असत े. रा य क ृषी आय ु ाला अन ेकदा रा यात व रा याबाह ेर वारंवार दौर े कराव े
लागत अस याम ुळे या संचालकाला या या अन ुपि थतीम य े सव काया ची जबाबदारी पार
पाडावी लागत े.
munotes.in
Page 75
कृषी िवभाग (महारा शासन)
75 ६) कृषीसहस ंचालक (आ थापना ) :
कृषीसंचालक आय ु ालया या िनय ं णाखालील अिधकारी व कम चा यां या
आ थापनािवषय क बाब ची अ ंमलबजावणी करतो . कृषी खा यातील अिधकारी व
कम चा यां या बद या , रजा, वािष क वेतन वाढ , तसेच या ं या य े तास ूची संबंधीचे
सहसंचालका ार े हाताळली जातात .
७) मु य सांि यक :
कृषीखा यातील स ंपूण संगणक य मािहती जमा क न अशा मािहतीच े िनयं ण करण े हे
मु य सा ंि यक च े मह वाच े काम असत े. पीक िवमा योजन े या अ ंमलबजावणीची
जबाबदारी द ेखील याच अिधका याकडे असत े.
८) उपयु (कृषीगणना ) :
यां याकड े रा यातील क ृषीगणना का या ची स ंपूण जबाबदारी असत े. कृषीगणन ेम ये
रा यातील श ेतकरी , याची जमीन धारणा , या या श ेतीतील िपक े, िपकांचे े , उ पादन
अशा सव बाबी उपाय ु ा या िनय ं णाखाली द े यात आ या आह ेत.
९) मुख सहिन यं ण व म ू यमापन :
यां याकड े कृषीखा यामाफ त राबिव यात य ेणा या िविवध योजना ं या म ू यमापनाची
जबाबदारी टाक यात आली आह े. क व रा य सरकारमाफ त या व ेगवेग या
योजना क ृषीखा या ार े राबिव या जातात या िकतपत सा य होतात ह े पाह याच े काम
सहिनय ं ण व म ू यमापन म ुख यांचे असत े.
१०) उपसंचालक (िवशेष वेतन) :
उपसंचालका या या अिधका याला द ता पथक हण ून देखील ओ ळखले जात े.
कृषीआय ु ालया या काया लयात ह े द तापथक िनमा ण कर यात आल े आह े. या
पथकाचा म ुख उपस ंचालक हाच असतो . कृषीखा यातील कोण याही योजना ं या कामाशी
आकि मत तपासणी क न तो आपला तपासणी अहवाल रा या या क ृषी आय ु ांना सादर
करतो .
५.१० वा या य :
१) महारा शासना या क ृषी िवभा गाची मािहती सा ंगा.
२) तालुका तरावरील कम चारी आिण अिधकारी या ंची मािहती ा .
३) उपिवभागीय तरावर काय रत असणा या अिधका याची काय सांगा.
४) िवभागीय तरावर अिधका याची काम े प करा .
५) आयु तरावर श ेती या कोण या कामा ंचा समाव ेश होतो त े सांगून या ंची सिव तर
चचा करा.
❖❖❖❖ munotes.in
Page 76
76 ६
शा त शेती / िचर थायी शेती
घटक रचना :
६.० पाठाच े उ ेश
६.१ तावना
६.३ संक पना
६.४ शा त श ेतीचे व प
६.५ शा त श ेतीप तीची या ी
६.७ शा त श ेतीप तीचा अवल ंब कर याच े माग
६.८ शा त श ेतीचे फायद े
६.९ बागायत व िजरायत श ेतीमधील सम या ंचे गंभीर व प
६.१० शा त श ेतीसाठी ल व ेधी बाबी
६.११ शा त श ेतीसाठी रा ीय पाणलोट िवकास हा मह वाचा काय म
६.१२ वा याय
६.० पाठाच े उ ेश
शा त श ेती संक पना अ यासण े.
शा त श ेतीचे व प आिण या ी समजाव ून घेणे.
शा त श ेतीचे फायद े समजाव ून घेणे.
शा त श ेतीप ती अवल ंब कर याच े माग कोणत े आहेत ते पाहण े.
६.१ तावना
भारतात श ेती हा म ुख यवसाय अस ून शेती उ पादन वाढिव याच े य न सतत स ु
आहेत. िवशेषत: वातं यानंतर १९६५ या दर यान िपका ं या स ंक रत व स ुधा रत
वाणांमुळे ह रत ा ंती झाली व क ृषी उ पादनात भरीव वाढ झाली . यानंतर मा ख ूप
य न क न सु ा कृषी उ पादन वाढीत अप े े माण े यश िम ळाले नाही व ह े उ पादन १७
ते १८ कोटी टना ंपय त ि थरावल े आह े. देशाची २००० साली झाल ेली १०० कोटी
लोकस ं या िवचारात घ ेता यासाठी लागणा या २० ते २२ कोटी टन अ नधा य munotes.in
Page 77
शा त शेती /
िचर था यी शेती
77 उ पादनाचा प ला गाठण े ज रीच े होते. यामानान े भारतात आज श ेतीसाठी उपय ु
असल े या २६.६ कोटी ह े टर े ाम य े फारशी वाढ हो याची श यता नस यान े उपल ध
े ातूनच ही अ नधा याची वाढ करावी लाग ेल. यासाठी पीक उ पादन वाढीचा सव कष
काय म घ ेणे गरज ेचे आहे. आज या उपल ध े ातून पीक उ पादनाची वाढ करताना
जिमनीची स ुपीकता कमी होणार नाही व एक ूण कृषी यवसायात ि थरता य ेईल याकड े
कटा ान े ल ाव े लाग ेल. अशा कार या क ृषी उ पादनातील वाढी या सम या
अमे रका, युरोप या ंसार या िवकिसत द ेशांबरोबरच भारतासार या िवकसनशील
देशातही भास ू लाग या आह ेत. कृषीमाल उ पादनास लागणारा वाढता खच व मालास
िमळणा या कमी िकमती याम ुळे शेतक यांना श ेती उ ोग करण े कठीण होत अस ून
यापास ून बचाव हो यासाठी कमी खचा या पया यी शेतीप तीचा अवल ंब करावा लागणार
आहे. ामीण भागातील जीवन कठीण झाल े असून ते सुधार यासाठी व दीघ काळ ि थर
राह यासाठी शा तश ेती प तीचा अवल ंब करावा लाग ेल यासाठी पार ंप रक व स ुधा रत
शेतीप ती व यात अलीकडील का ळात नवीन त ं ानामुळे झालेले बदल याचा अ यास
क न नवीन शा त श ेतीप त वीकारावी लाग ेल.
६.२ संक पना
शा त श ेती या स ंक पना प ुढील माण े करता य ेतील.
१) भावी िपढीसाठी आव यक असल े या म ूलभूत ोता ंना कोण याही व पाची हानी
पोहोच ू न द ेता वत मान िपढी या गरजा भागिव यासाठी अवल ंब यात आल ेली श ेती
प त हणज े शा त श ेती होय .
२) पया वरण स ंतुलनाबरोबर न ैसिग क साधना ंचा वापर क न आिथ क ्या फायद ेशीर व
िटकाऊ क ृषी उ पादन कर यासाठी या श ेती कामाचा समाव ेश केला जातो यास
शा त श ेती (स टेनेबल अ ॅ ीक चर ) असे हणतात .
३) शा त श ेती हणज े जमीन , िपके, वने पशुधन, मासे, पया वरण इ यादी प ुनिज िवत
कर याजोग े ोता ं या तवारीचा घसारा न होऊ द ेता स ंतुिलत यव यापन क न
वत मान व भावी िपढीसाठी अ न , व व िनवारा या ंचा पुरवठा करण े होय.
४) शा त श ेतीला स ि य शेती, नैसिग क शेती अस ेही ह णतात . शा त श ेतीत पया वरण
संतुलनाला जा त मह व िदल े जाते हणून ितला पया वरणीय श ेती हणतात . शा त
शेतीसाठी अ न ये यव यापनासाठी स ि य पदाथ मु य ोत हण ून वापरतात
हणून शा त श ेतीस स ि य शेती अस ेही ह णतात . परंतु काही शा ां या मत े
रासायिनक खता ंिशवाय क ेलेली शा त श ेतीची स ंक पना च ुक ची ठ शकेल. हणून
शा त श ेतीसाठी एकाि मक अ न याचे य व यापन करण े मह वाच े ठरत े. हणून
बया च शा ां या मत े शेती ही एकाि मक िकमान िनिव ा व भरप ूर उ पादन द ेणारी
शेती प त आह े.
munotes.in
Page 78
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
78 ६.३ शा त श ेती प तीच े व प व उ ेश
शा त श ेती ताि वक िवचारसरणीवर अवल ंबून असणारी श ेतीप त आह े. सामािजक
प रि थती व पया वरण समतोल यावरही भर िदला जातो . या प तीत कामाचा आराखडा
व यव यापन अस े ठेव यात य ेते क , याम ुळे नैसिग क बाबीच े संर ण होऊन पा याचा
साठा वाढ ून वाया जाणा या पदाथा चे माण कमी होऊन व पया वरण स ुधा न एकूण शेती
उ पादन दीघ कालावधीसाठी िकफायतशीर होत े. अशा शा त प तीत सकस अ नधा य
उ पादन होऊन मन ु य व ा या ंचे आय ु यमान स ुधारते. या शा त प तीत रासायिनक
पदाथा वर उदा . खते, क टकनाशक े, संजीवक े इ याद वर जा त माणात अवल ंबून न
राहता िपका ंचे टाकाऊ पदाथ , पालापाचो ळा व जनावरा ं या मलम ू ाचा उपयोग आिण
एकाि मक तण , क ड व रोग िनय ं ण यांवर जोर िदला जातो . या प तीब ल अन ेक
कार या ताि व क भूिमका शा ा ंनी मा ंड या अस ून याप ैक कॅनडामधील शा डॉ.
हील या ंनी १९८५ म ये शा त श ेतीप तीतील बदल कर यासाठी तीन पया य मह वाच े
आहेत.
१) चिलत प तीची काय मता वाढवण े :
यासाठी न ेहमी या प तीत बदल क न महाग व द ुिम ळ व तूंचा यो य कार े उपयोग करण े
उदा. खते, मातीत ब ॅड प तीन े देणे, िकडी या उप वावर ल ठ ेवणे व बंदोब त करण े,
पीक लागवडीची सव कामे वेळेवर करण े.
२) रासायिनक पदाथा या वापराऐवजी स ि य पदाथ वापरण े :
याम य े न ि थरीकरणासाठी िजवाण ू संवध के वापरण े, क डनाशक औषधाऐवजी
परोपजीवी क टका ंचा वापर क न क ड िनय ं ण करण े, मशागतीसाठी त थाचा क ुळव
वापरण े इ यादी .
३) शेती सम या समजाव ून या सोडिव या साठी यो य ते फेरफार करणे :
यात श ेती आिथ क ्या परवड ेल व पया वरण िबघडणार नाही ह े पािहल े जात े. दुस या
महायु ानंतर िनरिनरा या देशांत उद ् व त जीवनमान स ुधार याच े बरेच य न झाल े.
जिमनी व हवामानाचा अ यास क न पीक उ पादन वाढीसाठी न या िदशा द े याचा य न
झाला. नंतर १९७० या दर यान वाढ या लोकस ं येमुळे अ नधा याची गरज
भागिव यासाठी पीक स ुधारणा व स ंक रत िबयाणाम ुळे ह रत ा ंती झाली . परंतु या य नात
वाढ या माणात खत े व औषध े यांचा वापर झा यान े व याचा ितक ूल प रणाम जमीन व
पया वरणावर झा यान े शेती उ पादनात शा ती रािहली नाही . गे या तीन दशका ंत
औ ोिगक वाढीम ुळे यात द ूषणाची भर पडली . तसेच अली कडे पृ वीचे तापमान वाढण े,
ओझोन कमी होण े, आ ल पाऊस , नैसिग क बाबी या सम या व वाढती लोकस ं या याम ुळे
आंतररा ीय क ृषी संशोधन स ं थे या ता ंि क स लागार सिमतीन े १९८७ साली स ुचिवल े
क , या पूव या य ना ंत अ नधा य उ पादन वाढीवर व ग रबी कमी कर या वर भर िदला
असून नैसिग क बाब कड े संधारण व दीघ काळ सुयो य यव यापन या ंकडे कमी माणात
ल िदल े गेले या सम य ेब ल अन ेक बैठका व चचा स होऊन १९९० या दर यान munotes.in
Page 79
शा त शेती /
िचर था यी शेती
79 शा त श ेती प तीचा अवल ंब क न मनु य ा याच े जीवनमान पया वरण न िबघडिवता
सुधारणे व ते भिव यातील िपढीसाठी दीघ काळ िटकव ून ठेवणे यावर भर द े यात यावा अस े
ठरले. जागितक अ न व क ृषीसं था यांनी १९८९ म ये शा त श ेतीब ल अस े सुचिवल े
होते क , यापुढे शेती या यश वी यव यापनेसाठी मन ु य ा या ं या बदल या गरजा ंची
दखल घ े याची गरज अस ून या बरोबरच पया वरणात स ुधारणा व न ैसिग क बाब च े संर ण
करणे आव यक आह े. यू. एस. एड. यांनी १९९० म ये शा त श ेतीप तीचा उ ेश पु हा
उपल ध होणा या नैसिग क बाबी याम ुळे अ न आिथ क उ पादकता व जीवनमान स ुधारणे
व भिव यका ळात िटकिव यासाठी स ुयो य य व यापनाचा अवल ंब कर याची
आव यकता आह े असे सुचिवल े.
या प तीतील सम या ंची फेरआखणी क न व यो य त े बदल क न शेतीस शा ती
आण यात य ेते. तसेच वृ लागवड व कायम व पी वन पती वाढव ून शा त श ेतीप तीत
ि थरता आणता य ेते. अशा दीघ काळ प तीचा अवल ंब करणे ज री आहे. या कार े
कॅनडात जव ळजवळ ४००० शेतक यांनी शा त श ेतीप तीचा अवल ंब केला अस ून युरोप
अमे रकेत हजारो श ेतकरी याम य े सहभागी होत आह ेत. यासाठी जागितक पया वरण
आिण स ुधारणा सिमती या ंनी १९८७ साली आप या अहवालात अस े नमूद केले आहे क ,
’आजची आिथ क गती ही उ ा या िवकासास िकतपत वाव द ेणारी ठरणार आह े हे ल ात
घेऊन नवीन प तीच े अनुकरण क ेले तर भिव यका ळात शेती शा त होईल . या प तीस
सामािजक , आिथ क व सा ं कृितक बाब चा िवचार क न यापास ून उ पादकता वाढव ून व
याम य े ि थरता आण ून शा त श ेतीचे िनयोजन करावयास हव े“.
आपली गती तपासा :
: शा त श ेतीचे व प व उ ेश करा .
६.४ शा त श ेतीची या ी
शा त श ेती प त अवल ंब यासाठी पाणलोट े यव यापन, एकाि मक अ न ये
यव यापन काय म पाणी यव यापन, एकाि मक तण यव यापन, मूळ आनुवंिशक
ोता ंचे संवध न आिण एकाि मक क ड व रोग यव यापन या यव यापन प त चा
काटेकोरपण े वापर क ेला जातो . सदर यव यापन प तीचा म ूळ उ ेश हणज े मया िदत
रासायिनक िनिव ा जा तीत जा त श ेती उ पािदत िनिव ा ंचा वापर क न िवना द ूषण व
नैसिग क साधनस ंप ीला कोणतीही हानी न पोहोचता शा त उ पादन घ ेणे हे आहे.
१) पाणलोट े यव यापन :
पाणलोट े यव यापनांतग त सवा त मह वाची क ृती हणज े कोरडवाह श ेतीसाठी म ृद् व
जलस ंधारणाची काम े करण े, जिमनी या मत ेनुसार ितचा उपयोग करण े, पडीत जिमनीच े
यव यापन करण े, वृ लागवड करण े व पीक उ पादन प त चा अवल ंब करण े होय.
munotes.in
Page 80
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
80 २) िपकांचे आनुवंिशक गुणधमा चे संवध न करणे :
दीघ कालावधीपय त सुधा रत जात चा वापर क े यामुळे आनुवंिशक ग ुणधम ढासळतात व
यामुळे जिमनीची उ पादन मता कमी हो ते. यासाठी िपका ंचे आन ुवंिशक ग ुणधमा चे
संवध न करण े गरजेचे आहे.
३) मशागत :
शा त श ेतीत अ ंतग त के या जाणा या मशागती या कामा ंचा उ ेश हणज े जिमनीची ध ूप
कमी करण े, तणिनयं णासाठी स ुधा रत त ं ानाचा वापर करण े व िविश कालावधीत
स ि य पदाथा चे िवघटन घडव ून आणण या सू मजीवा ंसाठी अन ुकूल / पया प रि थती
िनमा ण क न िवघटना या ि य ेला चालना द ेऊन व अ नघटक / अ न यांचे च कायम
चालू ठेवणे शा त श ेती ार े केले जात े. जिमनीचा वरचा ८ स .मी. थर ज ैिवक
ि याशीलत ेसाठी उ म असतो . याचे संवध न करण े शा त श ेती अंतग त केले जाते.
४) अ न यांचे यव थापन :
शा त श ेती मु यत: अ न यांचा पुरवठा कर यासाठी स ि य पदाथा वर अवल ंबून असण े
आिण सदर स ि य पदाथ , शेणखत , कंपो ट खत व िहरव ळीचे खत या मा यमात ून उपल ध
होत असतात . शा त शेतीप ती स ु वाती या का ळात अ न यांचा पया पुरवठा
कर यासाठी स ि य खतांबरोबर थोड ्याफार माणात रासायिनक खता ंचा पुरवठा करण े
गरजेचे ठरते. अ न याचे च स ंतुिलत कर यासाठी श ेती उ पािदत अ ॅझोला, िनळ िहरवे
शेवाळ, अॅझेटोबॅ टर, रायझोखीयम व इतर ज ैिवक खता ंचा वापर कर यात य ेतो.
जिमनीची स ुपीकता िटकिव यासाठी िपका ंची फेरपालट हा उप मही राबिवला जातो .
५) काय म पाणी थव यापन :
पाणी यव यापनाने पावसाच े पाणी व िस ंचनाच े पाणी यव यापन अशा दोन कारा ंत
िवभागणी करता य ेऊ शकत े. पावसाच े पाणी अडवून ते िपका ंसाठी प ुरिवणे व
बा पो सज नाचा व ेग कमी करण े. िसंचना या पा याच े यव यापन यो य व ेळाप क व िपकात
पया माणात पाणी द ेणे याचा समाव ेश होतो . जा त पा याम ुळे दलदल , ारता व
खारटपणा वाढणार नाही यािवषयी का ळजी घेतली जात े.
६) तण यव थापन :
तण िनय ं णासाठी मशागत , यांि क, जैिवक व रासायिनक पदाथा चा समाव ेश होतो . शा त
शेतीम य े मशागत , यांि क व ज ैिवक प तीवर जा त भर िदला जातो . िपकांची फेरपालट
मशागत व ख ुरपणी या ार े तणांचे चांग या कार े िनयं ण करता य ेते. ठरािवक मया देपय त
व ठरािवक का ळासाठी तणा ंमुळे अ न याचे च , िकडिनय ं ण म ृद्संधारण व स ि य
पदाथा या माणात स ुधारणा घडव ून आणता य ेते.
munotes.in
Page 81
शा त शेती /
िचर था यी शेती
81 ७) क ड यव थापन :
ठरािवक प तीन े साकारल े या क ृषीप रि थतीन े स ि य शेतीम य े वन पती व क ड
यां यातील िविवधत ेमुळे क ड व रोगा ंचा ाद ुभा व कमी माणात िदस ून य ेतो.
चिलत श ेतीप तीप े ा शा त श ेतीत पश ुधनाला कमी माणात रोगा ंचा ाद ुभा व होतो .
याचे मह वाच े कारण हणज े चांग या तीच े खा िम ळणे हे आहे.
शा त श ेती प तीत एकाि मक क ड िनय ं ण व क ड ितकारक जात चा समाव ेश केला
जात अस याम ुळे रासायिनक क टकनाशका ंचा वापर कटा ान े टाळला जातो . शा त श ेती
प तीम य े िवषारी रसायना ंऐवजी वन पतीज य क टकनाशक व जीवाण ू, बुरशी इ यादी
सू म िजवा ंचा वापर क न क ड व रोगा ंचे िनयं ण केले जाते.
८) िपकांची फेरपालट :
शा त श ेतीसाठी उ म अशी िपका ंची फेरपालट प त िनवडण े खूप मह वाच े आह े.
जिमनीची स ुपीकता िटकिव यासाठी क ड , रोग व तणा ंचे िनय ं ण यासाठी िपका ंची
फेरपालट करण े मह वाच े आ ह े. येक पीक फ ेरपालटीसाठी डा ळवग य िपका ंची गरज
असत े आिण या ंचे ३० ते ५० ट के माण असाव े लागत े. िम पीक प त जनावरा ंची
चराई प त या गो ी शा त श ेती या यशि वत ेसाठी ख ूप आव यक आह े.
आपली गती तपासा :
: शा त श ेतीची या ी प करा .
६.५ शा त श ेती प तीचा अवल ंब कर याचे माग
शा त श ेतीप तीबा बत अन ेक कार े िवचार करावयास हवा . पया वरण, अथ ,
सामािजक व सा ं कृितक स ुधारणा या उ पादनािशवाय अन ेक जम े या बाज ू होत तस ेच
यातून उ पादन , फायदा आिण ि थ रता या ंचे एकूण तं ान िवकिसत कर यात य ेते.
स याची आिथ क प रि थती स ुधार यासाठी कमी खचा चे तं ान शेतक यांना उपल ध
क न देणे गरज ेचे आह े. कृषी उ पादन वाढीसाठी जिमनीची स ुपीकता िटकिवण े
मह वाच े असून तो शा त श ेती िनयोजनाचा पाया आह े. यािशवाय स प रि थतीत
शा त श ेती खालील बाब म ुळेच मह वाची वाट ू लागली आह े.
१) स या या श ेतीप तीन े जमीन आिण पा याची त खालावत आह े.
२) शेतीमालास बाजारात िक ंमत कमी िम ळते व शेतीवरील खच वाढला आह े.
३) शेतीमाल िवकत घ ेणाया ची चा ंग या ती या मालाची मागणी .
४) खेड्यातील जनजीवन , रोजगार आिण एक ूण प रि थती खालावत आह े.
या प रि थतीत स ुधारणा कर यासाठी अस े सुचिव यात आल े आह े क , िनसगा तील
समतोल न िबघडिवता , शा त श ेती योजना प तीचा अवल ंब करावा व यात जिमनीची
सुपीकता िटकव ून व पा याची साठवण क न पीक उ पादन याव े यासाठी अन ेक उपाय
सुचिव यात आल े आहेत. यात - munotes.in
Page 82
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
82 १) जिमनीची स ुधारणा करण े.
२) कंपो ट, शेणखत , िहरवळीची खत े तयार करण े, स ि य पदाथा चा आ छादन हण ून
वापर करण े.
३) पीक, फेरपालट करताना कडधा य िपका ंचा समाव ेश करण े.
४) खते ावया या प ती चे तं ान िवकिसत करण े.
५) मशागती या प तीत बदल करण े.
६) रासायिनक पदाथा िशवाय क ड , रोग व तण िनय ं णाच े तं ान िवकिसत करणे.
७) सुधा रत अवजारा ंचा वापर करण े.
८) जैिवक खत े तयार क न याचा वापर करण े.
९) भूमी उपयोिगत ेनुसार जिमनीचा वापर करण े याचा समाव ेश होतो .
िवकिसत द ेशातही या प तीचा अवल ंब क न शा त श ेती कर याच े य न स ु आहेत.
यासाठी ५ ते ६ वषा चा कालावधी लागतो . यात पीक प तीत बदल , यो य मशागत ,
रासायिनक पदाथा चा वापर कमी िक ंवा बंद करण े, शेणखत , कंपो ट, िहरवळी या खताचा
वापर वाढिवण े यावर भर िदला जातो , तसेच एक ूण शेतीवरील होणा या खचा त बचत
कर याकड े ल द ेऊन न ैसिग क श ेतीप तीची योजना आखली जात े व या माण े
अंमलबजावणी केली जात े.
६.६ शा त शेतीचे फायदे
१) पया वरणाच े संतुलन राखण े हा शा त श ेतीचा मह वाचा फायदा आह े.
२) शा त श ेतीसाठी पीक उ पादन खच कमी असतो .
३) शु पया वरण व कोणत ेही हािनकारक नसल ेले अ न उ पादन शा त श ेतीसाठी
शेती ार े िदले जाते.
४) िन वळ सामािजक नफा जो असतो तो शा त श ेती प तीत वाढतो .
५) ितकूल हवामान व बाजारभावाम ुळे होणार े नुकसान शा त श ेती ार े टाळता येते.
आपली गती तपासा :
: शा त श ेती प तीचा अवल ंब कर याच े माग सांगून फायद े प करा .
६.७ बागायत व िजरा यत शेतीमधील सम या ंचे गंभीर व प
बागायत े ासाठी िवहीर व काल या ंमधून पाणीप ुरवठा होतो . काल याखालील े ात
पाणी आव यकत ेपे ा जा त माणात वापरल े जात अस ून याचा ितक ूल प रणाम
जिमनी या स ुपीकत ेवर होतो . िवशेषत: का या खोल जिमनीत पा याचा िनचरा चा ंगला होत
अस यान े पाणी जा त माणात साठ ून दलदल होत े, तसेच जिमनीत ार साठतात .
यामुळे जिमनीच े भौितक ग ुणधम िवशेषत: माती या कणा ंची रचना िबघड ून कमी होत े.
यात हवा -पाणी ख ेळते न रािह यान े िपका ं या म ुळांची वाढ चा ंगली होत नाही . याचा
प रणाम पीक उ पादन घट यावर होतो . यामुळे पा यापास ून फायदा हो याऐवजी तोटा
होतो. हणून ह ली या पाणी द े या या प तीत ख ूपच बदल करावयास हवा . यो य munotes.in
Page 83
शा त शेती /
िचर था यी शेती
83 कारची जमीन बा ंधणी क न वाही पाणी , िठबकिस ंचन, तुषार िस ंचन या ंसार या नवीन
प त चा अवल ंब क न पा यासार या मह वा या बाबीचा िक फायतशीर उपयोग
करावयास हवा . पा यािशवाय बागायत श ेतीत क ृषीउ पादन वाढीसाठी खत े व औषध े
यांचा मोठ ्या माणावर उपयोग झा यान े पया वरणात बदल जिमनीची वाढती ध ूप,
अ न यांचे नुकसान , स ि य कबा चे कमी माण , जिमनी घ होणे इ. सम या िनमा ण
झा या . जिमनीची स ुपीकता दीघ काळ िटकली नाही व एक ूण प रि थतीचा प रणाम होऊन
पीक उ पादन वाढी या सम या िनमा ण झा या . बागायत श ेतीतील उ पादन दीघ काळ
िटकिव यासाठी व ेगवेग या िठकाणाचा अ यास क न सुयो य यव यापन ठेव याची गरज
भासू लागली .
महारा ातील िजरायत े ाचे माण ८७% आहे. या े ात पाऊस कमी व
अिनि त अस यान े पीक उ पादन कमी य ेते. जिमनीची सतत ध ूप होत अस यान े ितची
खोली कमी होऊन स ुपीकता व उ पादकता कमी झाली आह े. यािशवाय अध ूनमधून
अवष णाची प रि थती य ेते. उंच भागातील जिमनीची ध ूप होऊन माती सखल
भागात साचत े व िनचराबरोबर नस यास यात पाणी साठत े. याबरोबरच जिमनीत
ाराच े माणही वाढत े व बागायत े ा माण े येथेही जिमनी चोपण होतात . अशा जिमनीत
िनचरा काढ ून, ार कमी क न व जमीन स ुधारके वाप न िपकांची लागवड करावी लागत े.
या भागात िप या या पा याचा ही ग ंभीर आह े व याची ती ता उ हा यात जा त
जाणवत े. यासाठी म ृद्संधारण व जलस ंवध न काम े होती घ ेऊन पाणलोट े िवकास
करावयास हवा . अशी काम े घे यापूव जिमनीचा स ह े क न कामाच े व प िनि त कराव े.
जिमनीची स ुपीकता पाह यासाठी माती परी ण करण े आव यक आह े. येक
िज ात माती परी णासाठी शासना या योगशा ळा असून माती परी ण मोफत क ेले
जाते. माती परी ण क न जिमनीची आ लता िक ंवा िव लता , ारांचे माण , अ न याची
उपल धता , िनचरा , चुनखडीच े माण इ . मािहती िम ळते. याआधार े पीक िनयोजन क न
स ि य व रासायिनक खता या मा ा ठरिवता य ेतात. आतापय त अन ेक मातीच े नमुने
तपास यान ंतर अस े िदसून आल े आहे क , न व फ ुरद या ंचा सुपीकता िनद शांक कमी
झाला आह े व याकड े ल द ेऊन न व फ ुरद खता ंचा वापर करण े ज रीचे आह े.
यािशवाय काही िठकाणी स ू म अ न याचा उपयोगही आव यक आह े.
शा त श ेतीप तीत पीक उ पादनासाठी खता ं या वापराब ल मािहती द ेताना बॉ िलंग फॉड
यांनी १९९१ म ये असे िनदश नास आणल े क , िपकांनी शोष ून घेतले या अ न यापैक
फुरद व पालाश या ंचा जिमनीस प ुरवठा फारच कमी माणात होतो याम ुळे शेतीची
प रि थती खालावली आह े. तसेच या िठकाणी मातीची ध ूप होत े व अ न याचा प ुरवठा,
खता ार े बरोबर होत नाही . अशा िठकाणी जिमनी दीघ काळ शा त राहण े कठीण आह े.
यात स ुधारणा कर यासाठी श ेतावरील स ि य पदाथ , जनावराच े मलम ू यांचा पुरेपूर उपयोग
करावयास हवा . तसेच शहरातील कच यापासून चांगले कंपो ट खत तयार कर याचा मोठा
काय म घ ेऊन याचा श ेती सुधार यासाठी उपयोग करावयास हवा .
munotes.in
Page 84
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
84 ६.८ शा त श ेतीसाठी ल व ेधी बाबी
जिमनीच े यव यापन स ुधा न, पीक प तीत यो य त े बदल क न व खता ंचा यो य
माणात वापर क न उपयोग म ते माण े िपका ंचे िनयोज न कराव े. जिमनीची ध ूप होऊ
नये हणून खास ल द ेणे ज आह े. यो य मशागत , धूप ितब ंधक िपका ंची लागवड व
स ि य खताचा भरप ूर वापर क न जिमनीची स ुपीकता िटक वावी. जिमनीतील हवा , पाणी,
स ि य पदाथ व खिनज े या घटका ंचे माण २५, २५, ५ व ४५ ट के राहील अस े पाहाव े
यामुळे जिमनीची उ पादकता चा ंगली राहत े. रासायिनक खता ंबरोबर ह े टरी १० ते १५
टन श ेणखत िक ंवा कंपो ट पावसा या या स ु वातीस वापराव े. यािशवाय ताग , चवळी,
ि ल रिसिडया , सुबाभूळ यांचा िहरव ळीची खत े हण ून उपयोग करावा , तसेच िपका ं या
फेरपालटीत कडधा य िपका ंचा समाव ेश क न न खतावरील बचत करावी .
िजरायत व बागायत े ासाठी चारही क ृषी िव ापीठा ंनी या पीक प ती िशफारस क े या
आहेत या ंचा अवल ंब क न पीक उ पादन वाढिवल े पािहज े. वारी , बाजरी , भुईमूग,
सूय फूल, कापूस व त ूर या िपका ंची आत ंरपीक प त मटक , ह लगा व पा याची उपल धता
पाह न खरीप व र बी ह ंगामात पीक िनयोजन कराव े. राह री य ेथील याबाबतच े योग फारच
बोलक े आहेत. जेथे बारमाही पाणी उपल ध आह े तेथे ख रपाम य े संक रत वारी व र बी
हंगामात पानकोबी आिण उ हा यात चारा पीक हण ून चव ळी ही बह पीक प त
आिथ क ्या फारच फायद ेशीर होत े. यासार या स ुधा रत प तीचा अवल ंब मा फारच
कमी माणात होत आह े. एका अ यासात अस े िदसून आल े क , गे या अन ेक वषा त
िवशेषत: िजरायत श ेतीत जिमनीचा वापर व चिलत पीक प त यात फारसा फरक झाला
नाही. यासाठी नवीन त ं ानाचा सार त ळागाळातील श ेतक यांपय त झाला पािहज े व
नवीन पीक प तीचा अवल ंब केला पािहज े. जेथे पाणी स ि य पदाथ व शेण उपल ध आह े
तेथे गांडुळाचा उपयोग क न जिमनीची स ुपीकता वाढवली पािहज े. जिमनीची मशागत
कमीत कमी माणात क न व खच आव यकत े माण े क न शेतीम य े शा ती आणली
पािहज े. यासाठी श ू य िक ंवा कमी उ पादक मशागत व कमी व त ू वापरण े या प तीत यो य
ते बदल क न याचा वापर क ेला पािहज े.
जिमनीचा यो य वापर कर यासाठी ई रन आिण िवरमणी या ंनी १९९० म ये
सुचिव या माण े :
१) अशा त जिमनी िपकासाठी न वापरता या न ैसिग क ि थतीत ठ ेवणे.
२) उथळ माळरान जिमनीम य े मृद्संधारण क न धा य त ुटवडा प रि थतीत िपक े घेणे.
३) लागवडीखालील जिमनीची ध ूप कमी क न व खराब जिमनी ची सुधारणा क न िपके
घेणे.
४) मु य जिमनी ( ाईम ल ँडस्) म ये सव िभ त द ेऊन स ंशोधना या आधार े पीक
प तीचा अवल ंब क न जा तीत जा त उ पादन काढण े या बाब चा अवल ंब
शेतक यांनी करण े ज रीच े आहे.
munotes.in
Page 85
शा त शेती /
िचर था यी शेती
85 अथा त श ेतीम य े अस े बदल करताना श ेतक यांना अन ेक अडचणी येतात.
शेतक यांची आिथ क व सामािजक प रि थती , य अवल ंब कर यासाठी यो य
तं ानाचा अभाव , लागवडीस लागणा या व तूंचा अप ुरा पुरवठा व यातील अडथ ळे,
अिनि त पाऊसमान व जिमनी या स ुपीकता व उ पादकत ेमधील मया दा या सवा चा
प रणाम होऊन श ेतक यांना इ छा अस ूनही अप े े माण े यश िम ळत नाही . यावर शा त
शेती प तीचा अवल ंब करण े हाच उपाय आह े.
आपली गती तपासा :
: शा त श ेतीसाठी ल व ेधी बाबी कोण या ?
६.९ शा त श ेतीसाठी रा ी य पाणलोट िव कास हा मह वाचा काय म
शा त श ेती प तीत जिमनी ची सुपीकता व उ पादकता िटकिव यासाठी मातीची ध ूप कमी
करणे व अ न याचे नुकसान होऊ न द ेणे यासाठी जिमनी या उताया माण े बांधबंिद ती
क न सवा गीण यव यापन ठ ेवावे. तसेच स ि य खताचा भरप ूर उपयोग करावा . माती
परी ण क न आव यकत े माण े रासायिनक ख ते माफक माणात वापरावी . भू तर,
भूजल, भूमी उपयोग व वन पतीची वाढ याचा मातीची ध ूप व पा याच े नुकसान आदी
जिमनीतील पा या या पात ळीशी संबंध पाह न पाणी िनचरा व साठवण आदी बा ंधबंिद तीच े
े आकार , या ी व आिथ क बाज ू पाह न एक ूण यव यापन कराव े या एका ि मक पाणलोट
े सुधारणेमुळे जिमनीची स ुपीकता व उ पादकता िटकत े. पाणी व मातीची ध ूप कमी होत े
व धरणातील गा ळाचे माण कमी होत े. जिमनीतील ार व दलदल कमी होत े. तसेच
जिमनी या मत ेनुसार भ ूमी उपयोग क े यामुळे पीक, गवत व व ृ लागवड होऊन एक ंदर
पया वरण स ुधारते. यामुळे पशुप ी व व य ा या ंची वाढ व क ृषी उ पादनही वाढत े तसेच या
पाणलोट स ुधारणेत शेतक यांचा सहभाग अस यान े यां या पाह यात ह े सव बदल य ेतात व
आिथ क आिण सामािजक गती होत े. भारतीय क ृषी संशोधन व अन ुसंधान प रषद या ंनी
१९७२ पासून देशातील िनर िनरा या हवामान िवभागात २४ िठकाणी एकाि मक स ंशोधन
क प घ ेतले. या िठकाणी हवामान , जिमनी उतार , िनचरा , वन पती , भू तर व भ ूजलाचा
अ यास क न जिमनीचा उपयोग मत ेनुसार जिमनी , पाणी व पीक यव यापन घ े यात
आले. या िठकाणच े अनुभव तस ेच भारतीय कोरडवाह श ेती संशोधन सं था, हैदराबाद
येथील आ ंतररा ीय इ स ैट सं था यांनी केलेले संशोधन या ं या अन ुभवांव न भारत
सरकारन े देशातील ७०% पावसावर अवल ंबून असणा या शेती सुधारणेसाठी पाणलोट े
िवकास काय म १९९० -९५ या आठ या प ंचवािष क योजन ेत मोठ ्या माणावर घ ेतला.
यातील अन ुभवाव न ७ या प ंचवािष क योजन ेत १९ रा या ंत व ९९ िज ा ंत रा ीय
पाणलोट िवकास काय म घ े यात आला . यामुळे कृषी िव ापीठ , शासन व काही
िबनसरकारी वय ंसेवी सं था यांनी पाणलोट े िवकास काया तील य न श ेतीम य े
शा ती आण यास िनि त उपयोगी झाल ेत. रा ीय पाणलोट िवकास काय मात ामीण
िवकास काय माची प ुनर चना क न यापक ीन े कृषी िवकासाकड े ल द े यात आल े.
पाणलोट िवकासातील काही िठकाण या काय मांचा आद श क प हण ून उ लेख करावा
वाटतो . अहमदनगर िज ातील को हेवाडी, सोलाप ूरमधील सास ुरे, बीडमधील munotes.in
Page 86
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
86 पडळिश ंगी, अकोला य ेथील मानोली व और ंगाबाद जव ळ या आडगाव ख ुद ,
अहमदनगरमधील रा ळेगणिस ी या िठकाण या काया तील मािहती इतरा ंना उपय ु होत
आहे. मानोली य ेथील खस गवताच े जैिवक बा ंध उपय ु ठरल े आहेत. याबरोबर उतारास
आडवी मशागत व प ेरणी क े यामुळे पाणी वाह न जा याच े माण ४९% कमी झाल े आहे व
मातीची ध ूप हे टरी ११ टनांपासून १ टनापय त खाली आली . वारी व बाजरी िपका ंचे
उ पादन १४ ते २० ट या ंनी वाढल े आह े. पडळिशंगी येथील जलस ंवध न कामाम ुळे
िविहर ची स ं या ६ व न २० पय त वाढली याम ुळे बागायत े ात वाढ झाली . िपकांचे
उ पादन वाढल े तसेच दु ध व म य यवसायात वाढ होऊन रोजगार २७६०० मनु यबळ
झाले व दरमाणशी वािष क उ प न . १५८७ व न ७७५० पय त वाढल े. को ह ेवाडी
पाणलोटात सवा गीण क ृषी िवकासाम ुळे पाच वषा त एक ूण उ प न . ३ लाखा ंव न ७
लाखा ंपय त वाढल े. या काय मात मराठवाडा श ेती साहा यक म ंडळाचे काम श ंसनीय
असून याचा लाभ सव शेतक यांना झाला . खरीप व र बी ह ंगामात िपकाखालील े ात
अनु मे २०३ व ३४३ हे टर वाढ होऊन नवीन पीक प तीचा अवल ंब के याने पीक
उ पादन ितपटीन े वाढल े. आडगाव य ेथील म ृद्संधारण व जलस ंवध न कामाम ुळे व
एकाि मक य नाम ुळे दर ह े टर उ पादन वाढीत ि थरता आली अस ून एक ूण शेती
यवसाय शा त होत आह े.
शा त श ेतीब ल या या मािहतीचा िवचार करता अस े िदस ून आल े आह े क ,
शेतक यांना चिलत श ेती प तीत बदल स ुचिवताना काही बाबतीत का ळजी घेणे ज ीच े
आहे. शेतक याची आिथ क व सामािजक प रि थती पाह न आिण उपल ध साधन े व
जिमनीची पाहणी क न पया वरणाचा समतोल राहील अशा श ेती प तीची गरज आह े.
एकंदर श ेती यव थापनेत कृषी हवामान िवभागान ुसार बदल स ुचवून कृषी िव ापीठा या
साहा यान े पाणलोट े िवकास योजना ंमाफ त शा त श ेती प तीचा ५ ते ६ वष
कालावधीसाठी पाठप ुरावा क ेला पािहज े. शेतकरी कमी खचा ची, मालाला चा ंगला
बाजारभाव िम ळणारी, नवीन त ं ानास साथ द ेणारी, नैसिग क बाब च े संर ण करणा री
कायम व पी व दीघ काळ उपयोगी पडणारी अशी नवीन शा त शेती प त आन ंदाने
वीकारतील . शेतक यांना क ृषी, सहकार , िसंचन, वीज इ यादी े ांतील सवा या
सहकाया ची ज री आहे. यामुळे शेती यवसायास चालना िम ळून देशाची सवा गीण गती
होईल.
६.१० वा या य
१. शा त श ेतीची स ंक पना सा ंगून शा त श ेतीचे मह व िवशद करा .
२. शा त श ेतीचे व प सा ंगून या ी प करा .
३. शा त श ेती प तीचा अवल ंब कर याच े माग सांगून शेती या फाय ाची चचा करा.
४. शा त श ेती प तीत ल व ेधी बाबीची चचा करा.
५. शा त श ेतीसाठी रा ीय पाणलोट े िवकास हा मह वाचा काय म आह े, चचा करा.
❖❖❖❖ munotes.in
Page 87
87 ७
स ि य शेती
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ स ि य शेतीची ि थती
७.३ रा याच े स ि य शेतीिवषयक धोरण
७.४ संक पना
७.५ स ि य शेतीची त व े
७.६ स ि य पीक उ पादन यव थापनाची व ैिश ्ये
७.७ पीक प तीत बदल करण े- स ि य शेतीची ग ु क ली
७.८ वा याय
७.० उि े
स ि य शेतीची आजची ि थती अ यासण े.
रा याच े स ि य शेतीिवषयक धोरण समजाव ून घेणे.
स ि य शेतीची स ंक पना समजाव ून देणे.
स ि य शेतीची त व े पाहण े.
स ि य पीक उ पादन यव थापनाची व ैिश ्ये अ यासण े.
७.१ ता वना
स ि य श ेतीची िक ंवा नैसिग क शेतीची स ंक पना ही आिशया ख ंडातील द ेशांमधून पुढे
आलेली आह े. भारतातील आिण चीनमधील श ेतक या ंना ही कला फार प ूव पास ून
जोपासली आह े, वाढवली आह े. रासायिनक खता ंचा शोध लाग याप ूव शेती ही स ि य
प तीन ेच केली जात अस े. आजही दुग म भागात आिण कोरडवाह े ावर अितशय कमी
माणात िक ंवा नग य रासायिनक िनिव ा ंचा वापर क ेला जातो . munotes.in
Page 88
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
88 स ि य शेती ही शा त श ेतीची प त अस ून िनसगा तील िविवध त वावर आधा रत आह े. या
शेती प तीत महागड ्या व घातक रासायिनक िनिव ाचा वापर टा ळून नैसिग क
साधनसाम ु ीचे संवध न, पया वरणाच े संर ण व मानवी आरो यास स ुरि तता यासाठी
दीघ कालीन िनयोजनाचा समाव ेश केला जातो . हणज ेच नैसिग क साधनस ंप ी या
घटका ंचा गुणा मक दजा घस न देता उ पादन पात ळी सतत उ च राख याचा य न
केला जातो . शेतीतील क कमी क न गुंतागुंत कमी क ेली जात े व पया वरणातील द ूषण
कमी क न िनसगा चा समतोल राखला जातो . शेतीवरील खचा त कपात क न िन वळ
नपÌयाचे माण वाढवल े जाते.
https://www.agrimoderntech.in
चांग या तीच े अ न तयार करण े हे तर स ि य शेतीचे मुख उ ी आहे. यासाठी
रासायिनक खता ंचा वापर टा ळून शेतीत अथवा क ृषी आिण त सम उ पादना ंवर आधा रत
उ ोगामध ून िनमा ण झाल े या स ि य पदाथा चा अिधकािधक व काय म प तीन े वापर
करतात . यासाठी श ेतातील काडीकचरा , घसकट े, तण, जनावरा ंचे मलम ू , अवशेष इ यादी
शेतात अथवा शेताबाह ेर कुजवून स ि य खतांची िनिम ती केली जात े. शेतात ताग , धैचा
यासार या िहरव ळी या िपका ंची िबयाणी पे न ती जिमनीत गाडली जातात . काही तण े मुळे
िपकांशी पधा करीत असली तरी जिमनी या खाल या थरा ंमधील अ नघटक वर
आण यास उपयोगी पडतात . पावसाच े पाणी जिम नीत म ुरिव यास व मातीची ध ूप कमी
कर यास मदत करतात . यां या जिमनीवरील स ंर ण आ छादनाखाली मातीत राहणार े
िविवध सजीव वाढत असतात . ते जिमनीवरील स ि य पदाथ कुजवून ूमसची िनिम ती
सात यान े करीत राहतात . तणे जा त वाढली तर ती उपट ून शेतात पसरिवली जातात .
अशा कार े तणांचा काय म वापर क ेला जातो .
डाळीवग य िपका ंमुळे जिमनीत न ाच े ि थरीकरण मोठया माणात होत अस याम ुळे या
िपकांचा अंतभा व पीक प तीम य े केला जातो . न ि थरीकरणाच े माण वाढ यासाठी या
िपकां या िबया यावर िविवध जीवाण ू संवध कांचा अथवा ज ैिवक खता ंचा वापर क ेला जातो .
जैिवक क ड िनय ं ण त वा ंचा अवल ंब क न िवषारी रसायन े कमीत कमी वापरली जातात .
अशा कार े रोग व िकड चा ाद ुभा व िकमान पात ळीखाली ठ ेवला जातो . रासायिनक
सं ेरके अथवा भ ूसुधारके अिजबात न वापरता जिमनीत घात या जाणाया ुमसमधील
घटका ंमधून याची काय ा क ेली जातात . अशा कार े उ पादन साधना ंची गुणव ा तर
राखली जात ेच, परंतु याचबरोबर ितक ूल प रि थतीतही पीक उ पादनाच े थैय
राख यास मदत होत े. या श ेती प तीम य े मातीच े व पा याच े संवध न साधल े जात े. munotes.in
Page 89
स ि य शेती
89 िसंचना या पा याच े ोत वाढिवल े जातात . पा याचा हा स था ंबवून कोण याही कार े
जल ोता ंचे दूषण होणार नाही याची का ळजी घेतली जात े. तसेच कृषी उ पादन करीत
असताना वातावरणात कोण याही कारच े दूषण होणार नाही याची का ळजी घेतली जात े.
जैिवक िविवधता िटकव ून भूतलावर अि त वात असणाया वन पती व ाणी या ंचे संर ण
केले जात े. या श ेती प तीत पश ुसंवध नाची सा ंगड श ेती उ पादनाशी घातली जात े.
यासाठी जनावरा ं या वाढीस स ुयो य वातावरण िनमा ण क न पशुपालन व
दु ध यवसाय वाढिवला जातो . जनावर े सतत गोठ ्यात बा ंधून न ठ ेवता या ंना
नैसिग क वातावरणात वाढिवल े जाते. शंभर ट क े स ि य प तीन े िनमा ण केलेला सकस
आहार या ंना दे यात य ेतो. नैसिग क जनन प तीचा अवल ंब करतात . िनसग पचारान े
आजारी आिण जखमी जनावरा ंना बर े केले जात े. जनावरा ंचे हाल होणार नाहीत याची
काळजी घ ेतली जात े. अशा कार े उ पादन साधना ंची गुणव ा राख ून पीक व द ु ध
उ पादनाच े थैय राख यात य ेते.
माणीकरण हा स ि य शेतीचा मह वाचा घटक आह े. माणीकरण ही ाहकाला उ पािदत
अथवा ि या क ेले या स ि य शेतमाला या ग ुणव ेची िदल ेली हमी आह े. तुम या
माणप ावर िव ास ठ ेवूनच ाहक स ि य उ पादन खर ेदी करीत असतो . या अन ुषंगाने
शेतक याने कोण या िनिव ा िकती माणात व क े हा वापर या याची तपशीलवार मािहती
न दवहीत िलह न ठ ेवावी लागत े. ि या करणा याने ि य ेसाठी कोण या प तीचा वापर
केला. याच माण े पुरवठादार आिण िव ेता या ंनी वेळोवेळी पूत ता करावी लागणारी
कागदप े, नमुने, रेकॉड स ठेवून याची तपासणी क न यावी . या ीन े स ि य शेतीचा
आराखडा तयार करण े, यो य िनिव ा ंचा वापर क न पुरवठादार व ाहका ंनी एक मेकांशी
करार करण े या बाबी आव यक आह ेत. माणीकरण करणा या सं था आपल े िनरी ण
आिण अिधकारी य श ेतावर पाठव ून उ पादना या , ि य े या आिण िव या
काळात तपासणी करतात . स ि य शेतमालाच े व िनिव ाचे योगशा ळेत पृथ करण क न
यात काही द ूषके नस याची खा ी करतात . मगच माणप िदल े जाते. स ि य मालाच े
माणीकरण कर याची जबाबदारी अप ेडा, कॉफ बोड , मसाला बोड , चहा बोड , नारळ
िवकास बोड , कोको आिण काज ू बोड या सहा स ं थांकडे सोपिवल ेली आह ेत. महारा
रा यातील और ंगाबादमधील म े. इकोसट आिण म ुंबईतील म े. कं ोल य ुिनयन सिट िफकेशन
या सं थांना माणीकरणासाठी मा यता द े यात आल ेली आह े.
७.२ स ि य शेतीची ि थती
लॉड नॉथ कोट या ं या ‘शेतीकड े पहा’ या पु तका ंम ये यांनी स ि य श ेतीची स ंक पना
मांडली आह े. िवसा या शतकात जपानम य े सन१९४० म ये ‘मासानोब ु फुकुओका ’ या
सू म जीवशा ान े ‘मृदा शा ’ आिण ‘पीक रोग शा ’ यांचा अ यास क न आध ुिनक
शेती ब ल काही आ ेप न दवल े. यांनी सलग ३० वष नैसिग क शेतीचा अ यास क न
शेती प ती िवकिसत क ेली. तीच प ुढे ‘फुिकओका श ेती प त ’ हणून ओळखल े जाऊ
लागल े. यांनी आप या ‘वन ॉ र ेवो युशन’ या पु तका ंम ये नैसिग क शेती िवषयक
मािहती िलिहली आह े. munotes.in
Page 90
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
90 आज जगात स ि य शेती अन ुसरणार े एकूण १२० देश आह ेत. स ि य शेतीची जागितक
बाजारप ेठ मोठी अस ून सन २००४ या आकड ेवारीन ुसार ती २७८ कोटी अम े रकन डॉ लर
इतक होती . स ि य शेतीखाली ३१० लाख ह े टरह न अिधक े ाची न द झाली होती .
युरोप सम ूहातील द ेश व अम े रकेम ये या बाजारप ेठेची वृ ी १५ ते ३० ट या ंनी वाढत
असून सन २०१० ची स ि य बाजारपेठ सुमारे १००० कोटी अम े रकन डॉ लर इतक
वाढणार आह े. स ि य प तीन े घेत या जाणा या िपकांत चहा , कॉफ , तांदूळ, गह , मसाला
िपके, डाळी, आंबा, केळी, अननस , काजू, अ ोड इ . फळिपके तसेच भाजीपाला ,
सोयाबीन , कापूस व औषधी वन पती या िपका ंना िनया तीस वाव आह े. िनया त के या
जाणाया स ि य उ पादनात स ि यमध, बासमती ता ंदूळ, तीळ, मसा याच े पदाथ , अ ोड ,
काजू, आं याचा रस , फळाची सरबत े, लोणची , पापड, वनौषधी या ंचा समाव ेश होतो .
भारतात ून स ि यमाल िनया त होणार े मुख देश हणज े अमे रका, इं लंड, जम नी, ा स,
इटली , वीडन , िबे जयम , नेदरलँड हे युरोपीयन द ेश व जपान , कॅनडा, िसंगापूर, दि ण
आि का, म यप ूव य द ेश व ऑ ेिलया ह े होत. या देशाम य े सन २००५ साली भारतात ून
सुमारे १८८ लाख अम े रकन डॉ लर इत या रकम ेचा माल िनया त झाल ेला होता . या
िनया तीत सात यान े वृ ी होत अस ून आप या द ेशाला अिधक परक य चलन िम ळणार
आहे.
आपली गती तपासा -
१) स ि य शेतीचे व प प क न आजची ि थती सा ंगा.
७.३ रा या चे स ि य शेतीिवष यक धोरण
महारा रा याम य े स ि य शेतीखाली ६.५० लाख ह े टर े ाची न द कर यात आल ेली
आहे. परदेशी बाजारप ेठेबरोबर आप या द ेशात स ि य शेती मालाला थािनक
बाजारप ेठसु ा उपल ध होऊ लागल ेली आह े. कारण द ेशातील धिनकवग दूिषत
अ नािवषयी जाग क होऊ लागला आह े. स ि य माला या माणीकरणाचा खच कमी
के यास या मालाची िव आप या द ेशातस ु ा वाढ ू शकत े. यासाठी क शासना या
अथ मं ालयान े स ि य उ पादनासाठी तयार क ेले या काय मांतग त रा ीय मानक े
तयार क ेलेली आह ेत. या मानका ंनुसार माणीकरण क े यास स ि य शेतमालास मोठया
माणावर द ेशांतग त बाजारप ेठ उपल ध होऊ शकत े. एका अ यासकान ुसार म ुंबई-पुणे-
चे नई-है ाबाद , बंगळूर, अहमदाबाद , िद ली व कोलकाता या आठ मोठया शहरांसाठी
सुमारे ५६२ कोटी पये िकमती या स ि य अ नपदाथा ची गरज आह े. या स ि य
शेतमालात ताजा भाजीपाला व िविवध फ ळांचा समाव ेश अिधक अस ून याखोलाखाल द ूध
व दु ध उ पादना ंना मागणी िदस ून आली . याच माण े स ि य तांदूळ, गह , बेकरी उ पादन े व
तेल यांनाही चा ंगली मागणी आह े. अशा कार े स ि य उ पादना ंना असणारी वाढती मागणी ,
यांना िम ळणारे जादा दर व उ पािदत होणार े दूषके िवरिहत अ न या बाब चा िवचार
करता स ि य शेतीस अन ुकूल आह े. यामुळे स ि य मालाचा दजा राख ून माणीकरण
कर याची यव था कर या साठी महारा रा य शासनात फ पुणे येथील मॉ फ, धुळे येथील
सग , नािशक य ेथील लोबल यासार या स ेवाभावी स ं थांना ो साहन द े यात आल ेले
आहे. या सं थां या सभासदा ंना तस ेच रा य शासना या क ृषी िवभागातील अ िधकारी व munotes.in
Page 91
स ि य शेती
91 कम चा यांना िश ण द े यात य ेते. या कम चाया कडून पुढे स ि य शेतक यांना िशि त
कर यात य ेते.
आपली गती तपासा -
१) रा याच े स ि य शेतीिवषयक धोरण थोड यात सा ंगा.
७.४ संक पना
स ि य शेती प ती म ुलत: भारत आिण चीन या द ेशांत सु न् झाली . भारतात स ि य
शेतीमाला या उ पादनाला ो साहन द े यासाठी क सरकारन े रा ीय स ि य उ पादन
काय म (एन.पी.ओ.पी.) सु केला. यानंतर द ेशभरातील श ेतकरी स ि य प ती या
मालाच े उ पादन घ े याकड े वळले. अलीकडील का ळात स ि य माला या िनया तीला
चांग या स ंधीही िनमा ण झा या आह ेत. क शासना या वािण य म ं ालया ंतग त नवी
िद लीमधील क ृषी अ न ि या उ पादन े िनया त िवकास ािधकरण (अपेडा) सं थेने
िनया तीसाठी प ुढाकार घ ेतलेला आह े. अपेडा या स ि य िवभागातफ ' ेसनेट' नावाची
ऑनलाईन स ेवा णाली सु कर यात आल ेली आह े. भारतीय स ि य मालाला िविवध
देशात बाजारप ेठ खुली हावी या मालाची िव ासाह ता जगभरातील ाहका ंम ये वाढावी
आिण पया याने स ि य शेतीला व ेगाने चालना िम ळावी हा ेसनेटचा म ुख उ ेश आह े.
स ि य मालाची िनया त करणा या येकास आता ' ेसनेट' न दणी करण े बंधनकारक
राहणार आह े. उ पादक त े ाहक या साख ळीत य ेक ट यावर मालावर द ेखरेख व
िनयं ण ठ ेव यासाठी ही प त उपयोगी ठरणार आह े. एनपीओपी अ ंतग त स ि य प तीन े
स ि य उ पादन े तयार कर याच े िनकष व िनयम तयार कर यात आल ेले आह ेत. ही
माणक े अम े रका क ृषी िवभाग (यूएसडीए ) ि व झल ड, नेदरलँ ड, आदी
िनया तीसाठी मह वा या असल े या द ेशांनी वीकारल ेले आह ेत. यामुळे एनपीओपीच े
माणप घ ेतले या श ेतक यांकडील स ि य माल या देशांकडून वीकारला जातो . ेसनेट
प तीम ुळे िनया त वाढीस अिधक चालना िम ळेल याम ुळेच आता श ेतक यांना स ि य
शेती या माणीकरणािवषयी व स ि य उ पादना या आ ंतररा ीय बाजारािवषयी अिधक
मािहती असण े गरजेचे आहे.
या स ि य शेतीची स ंक पना प ुढील त वा ंवर आधा रत आह े.
१) िनसग वत:च स ि य शेती कर यसाठी एक आदश गु आहे.
२) संपूण स ि य शेतीचा हास होत नाही . आज या गरजा भागिव यासाठी मातीला िनक ृ
होऊ द ेत नाही हणज ेच मातीची स ुपीकता कायम ठ ेव यास मदत करत े.
३) या प तीम य े शेतजमीन एक िजव ंत घटक मानला जातो.
४) मातीतील फायद ेशीर स ू म िजवाण ूंचे कसेही क न र ण करायलाच पािहज े.
५) संपूण जिमनीच े वातावरण हणज े जिमनी या रचन ेपासून जिमनीवरील आ छादनापय त
स ि य शेतीसाठी मह वाच े आहे.
munotes.in
Page 92
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
92 स ि य शेतीची या या :
शेतावरील टाकाऊ स ि य पदाथ व जैिवक खता ंचा वापर क न कालांतराने होत जाणारी
संपूण पणे, वयंपूण , वयंिवकासासाठी , वयंपोषी श ेती प त हणज ेच स ि य शेती होय .
स ि य श ेती हणज े नैसिग क साधनाचा वापर क न औषध , खते तयार करण े व
पारंपा रक िबयाणाचा वापर क न क ेलेली िवषम ु हणज ेच रसायनाचा वापर टाळ ून
केलेली श ेती हणज े स ि य श ेती होय . स ि य श ेती हणज े परंपरागत श ेती होय . शेती
करताना रसायनाचा वापर न करता क ेवळ श ेतातील िपका ंचे अवश ेष, शेण, गोमू व
नैसिग क साधना ंचा वापर क न स ि य श ेती केली जात े.
७.५ स ि य शेतीची त व े
नैसिग क शेती प ती या म ु य त वा ंना कोण याही कारचा ध का न लावता काही बदल
क न स ि य शेतीचा अवल ंब करण े श य आह े. रासायिनक श ेतीकड ून स ि य शेतीकड े
जावयाच े अस यास ती ा कालाव धी ३ ते ५ वषा चा असतो . यासाठी यो य या
सं थेकडे न दणी करण े आव यक असत े आिण स ि य शेतीतील य ेक गो ीची न दणी ,
न दणी प ु तकात करण े गरज ेचे असत े. तसेच उ पािदत मालाच े माणीकरण करण े
आव यक आह े.
स ि य शेती प तीची त वे खालील माण े ठरिव ता येतील
१) जिमनीची कमीत कमी मशागत करण े. मशागत करताना ॅ टरऐवजी ब ैलाचा वापर
करणे.
२) रासायिनक खता ंऐवजी स ि य खतांचा वापर करण े स ि य खत श ेताबाह ेर तयार क न
टाकण े िकंवा शेतीम य ेच स ि य पदाथा चा आ छादन हण ून वापर क न तेथेच स ि य
खत िनिम ती करण े.
३) रासायिनक क टकनाशका ंऐवजी ज ैिवक क टकनाशका ंचा वापर क न पीक स ंर ण
करणे.
४) शेतीमधील तणा ंचे िनयं ण मज ुरा ारे करण े. तणनाशका ंचा वापर करण े.
५) पीक प ती , आ छादनाचा वापर आिण इतर त ं ानाचा वापर करण े.
६) जमीन सजीव ठ ेव यासाठी िजवाण ू, खते, गांडूळखत या ंचा वापर क रणे.
७) िहरवळीची खत े, कंपो ट खत े यांचा मोठया माणात वापर करण े.
आपली गती तपासा -
१) स ि य शेतीची स ंक पना प करा .
munotes.in
Page 93
स ि य शेती
93 ७.६ स ि य पीक उ पादन य व थापनाची व ैिश ये
१) जिमनीची कमीत कमी मशागत करण े.
२) सव कारची श ेती प ती वीकारण े.
३) स ि य पदाथा चा वापर व प ूण पणे कुजले या स ि य खतांचा वापर ,गांडूळ खताचा वापर .
४) िपकांची फेरपालट , िम िपक े घेणे, आंतरिपक े घेणे.
५) िहरवळीचे खत वाप न शेती करण े.
६) जैिवक खता ंचा वापर .
७) तणांचे आ छादन करण े.
८) क ड िनय ं ण/ यव थापन .
९) पा याचा काय म वापर .
७.७ पीक प ती त बदल करणे- स ि य शेतीची ग ु िक ली-िविवध िप के
घे याची कृषी प ती
स ि य शेती प तीची एकाच व ेळी िविवध िपक े घेणे िकंवा वेगवेग या वेळी िविवध िपक े घेणे
हे सवा त मह वाच े वैिश ्य आह े. िम श ेती प तीम ुळे कब हणाची ि या वाढीस लागत े.
तसेच अ न यासाठी होत असल ेली पधा कमी हो यास मदत होत े. ि दल िपक े िकंवा
डाळवग य िपक े वातावरणातील न ि थर करतात . हेच न सोबत घ ेतले जाणार े पीक
िकंवा यान ंतर घेत या जाणा या िपकांसाठी उपल ध क ेले जाते.
िपकांची फेरपालट मु य िपक े फेरपालट िपक े
१) गह मका, वारी , बाजरी , तूर, मूग, उडीद
२) भात गह व उ हा ळी मूग
३) मका गह , बटाटा , मूग, तूर, भाजीपाला
४) कापूस वारी , मका
५) मका वारी , हरभरा , वाटाणा
६) सोयाबीन गह , कांदा, लसूण, भाजीपाला
७) बटाटा / गह उडीद , भुईमूग
https://www.tv9marathi.com munotes.in
Page 94
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
94 िविवध िपक े घेत याम ुळे क ड िनय ं णाला मदत होत े. वातावरणाची प रि थती आिण
शेतकया या गरजा ंना अन ुस न िम श ेती प तीम य े शेतकरी व ेगवेग या कार े शेती
करतात . यापैक काही प ती प ुढील माण े आहेत.
िम श ेती व आ ंतरपीक :
उदा. तुरीत म ूग व वारीसारखी आ ंतरिपक े घेतली तर म ूग वारीला जगवत े व वारी व म ूग
तूरीला जगवतात . याच माण े कापसाच े, उडीद , तूर व गावरान वारी व चव ळी ही
आंतरिपक े घेतली तर चव ळी वारी या ओ ळीला, उडीद , तुरीला व वारी त ुरीसह सव च
आंतरिपक े कपाशी िपकाला जगवतात . यालाच िपका ंचे सहजीवन हणतात .
आ छादन :
आ छादन ह े शेतजिमनीला माय ेचे पांघ न घात यासारख ेच असत े. परंतु तेवढे
आ छादन ायला सतत त े उपल ध हायला पािहज े. हणूनच आ छादनाला लागणारा
जैवभार जाग ेवरच िनमा ण करण े आव यक आह े. आ छादनाला सजीव आ छादनाम य े
जमीन झाक ून टाकणार े आंतरिपक े यावीत . परंतु सजीव आ छादन फ ह ंगामा माण े
उपल ध अस ू शकत े. मा ह ंगामान ंतर आ छादनासाठी स ुका ज ैवभार, काडीकचरा , िपकांचे
उरलेले अवश ेष यांची उपल धता जाग ेवरच करण े आव यक आह े. हणूनच आ ंतरिपका ंची
लागवड करण े गरजेचे आहे.
अशा कार या सव उपाययोजना ंचा अवल ंब क न आज स ि य शेती करण े अवघड नाही .
िपकांना आव यक असल े या अ न यांचा िवचार क न ती अ न ये कोण या कार े
िपकास उपल ध क न देता येतील याचा िवचार करण े आव यक आह े. स ि य शेतीम य े
पशुप यांचा सहभाग मह वा चा आह े. कारण ह े एक न ैसिग क च आह े. ते पूण केले तरच
च चालू राहत े. या च ाचा एक आरा कमी झाला तरी च कोलमडत े. आज एकाच
कार या श ेतीप तीम य े शेती यवसाय िकफायतशीर रािहल ेला नाही . स ि य
शेती ार े जिमनीची स ुरि तता , उ पादन खचा त कपात आिण जिमनीची उ पादकता कायम
िटकिवण े श य आह े. यामुळेच या श ेतीला आपण शा त श ेती हण ू शकतो .
७.८ वा या य
१. स ि य शेतीची स ंक पना सा ंगून स ि य शेतीचे मह व सा ंगा.
२. स ि य शेतीचे व प सांगून रा याच े स ि य शेतीिवषयक धोरण प करा .
३. स ि य शेतीची त व े सांगून स ि य पीक उ पादन यव थापनाची व ैिश ्ये सांगा.
❖❖❖❖
munotes.in
Page 95
95 ८
ह रतग ृहे
घटक रचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ ह रतग ृह या या
८.३ ह रतग ृहाचे फायद े
८.४ ह रतग ृह तं ान
८.५ ह रतग ृहाची उपय ु ता
८.६ ह रतग ृहाचे कार
८.७ ह रतग ृह उभारताना िवचारात यावयाच े घटक
८.८ ह रतग ृह उभारताना यावयाची का ळजी
८.९ ह रतग ृह ( ीन हा ऊस) शेतीची व ैिश ये
८.१० वा याय
८.० उि े
ह रतग ृह संक पना समज ून घेणे.
ह रतग ृहाचे फायद े जाणून घेणे.
ह रतग ृह तं ान समजाव ून घेणे.
ह रतग ृह कार आिण याची उपय ु ता पाहण े.
ह रतग ृह उभारतानाच े घटक आिण व ैिश ये अ यासण े.
८.१ तावना
आप या द ेशाम य े शेतीसाठी लागणार े घटक अन ुकूल असताना ह रतग ृह वापर याची
गरज आह े काय, हा न ेहमीच िवचारला जातो . या ाच े उ र द े यासाठी अन ेक गो ची
मीमांसा करावी लागत े. आप याकड े बारमाही स ूय काश उपल ध आह े, परंतु काशाची
ती ता कमी -जा त होत असत े. यामुळे िमळणारा स ूय काश िपकाला पोषक अस ेलच अस े munotes.in
Page 96
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
96 नाही. िपका या गरज ेनुसार स ूय काशाच े िनय ं ण ह रतग ृहा ार े श य आह े. आप या
देशाची लोकस ं या १०० कोट वर आह े. उपल ध जमीन आिण पाणी यात भिव यात वाढ
होणार नाही िक ंबह ना यात घट हो णार आह े. पारंप रक श ेतीतून वाढणा या लोकस ं येला
अ न पुरिवणे अवघड होणार आह े. यासाठी श ेतीची उ पादन मता वाढिवण े गरजेचे आहे.
याम य े ह रतग ृहाचा वापर करावा लागणार आह े. टोमॅटो, िमरची िपका ंचे ह रतग ृहातील
उ पादन ह े टरी ४०० ते ५०० मेि क टन एवढ े असत े. हणज ेच नेहमी या पार ंप रक
प तीप े ा िकतीतरी पटीन े ते जा त आह े. फुलशेतीसाठी ह रतग ृह तं ान वरदान ठरणार
असून फुले िनया त क न देशाला च ंड परक य चलन ा होऊ शकते. स याचा त ण
वग शेतात काम कर यासाठी उ स ुक अस ू शकत नाही . कारण श ेती करताना िदवस -रा ,
ऊन-पावसाच े भान ठ ेवून चालत नाही , तसेच प र म क न ही यो य मोबदला िम ळत नाही .
यामुळे या त ण वगा ची शहराकड े धाव आह े. ह रतग ृहातील श ेती हणज े एक ध ंदा आह े.
याची सा हणज े देशातील मोठमोठ े औ ोिगक घराण े, आंतररा ीय क ंप यास ु ा
ह रतग ृहातील श ेतीकड े वळ या आह ेत. ह रतग ृहातील श ेतीला पार ंप रक श ेतीपे ा कमी
जागेत व कमी मात ून जा त उ पादन िम ळते. यामुळे ामीण य ुवकांना रोजगारा या स ंधी
उपल ध क न दे याचा एक मह वाचा पया य ठ शकेल, तसेच शासनाकड ून या
बाबतीत अन ुदान व िश ण सहज उपल ध क न िदले जात आह े.
८.२ ह रतग ृहाची या या
ह रतग ृह हा एक कारचा सा ंगाडा िक ंवा घडण अस ून ते पारदश क पदाथा ने झाकल ेले
असत े व याम य े एक िक ंवा अन ेक वातावरणीय घटक प ूण िकंवा अंशत: िनयंि त क न
पीक स ंवध न केले जाते.
ह रतग ृह
https://agriculturegu ruji.com
८.३ ह रतग ृहाचे फायदे
१) ह रतग ृहामुळे िपकांचा अितउ णता , अितथ ंडी, अितव ृ ीपास ून बचाव करता य ेतो.
२) बाजारप ेठेतील मागणी माण े िपके काढता य ेतात.
३) िपकांना आव यक असणार े हवामान ह रतग ृहाम य े कृि मरी या तयार करता य ेते.
४) पारंप रक हवामाना यित र भाजीपाला , फुले आिण फ ळाची शेती करता य ेते.
५) रोग आिण क डम ु , रोपवािटका तयार करता य ेते.
६) लागवडीयो य इ ंच इंच जिमनीचा वापर क न उ पादनाम य े ९-१० पटीने वाढ
करता येते. munotes.in
Page 97
ह रतग ृहे
97 ७) पा याची बचत क न चांग या तीच े उ पादन घ ेता येते.
८) वष भर िनयिमत मालाचा प ुरवठा क न अिधक नफा िम ळिवता येतो.
९) संक रत िबयाण े तयार कर यासाठी ीन हाऊन अ य ंत उपय ु आह े.
१०) शहराजव ळ शेती अस यास ीन हाऊस फारच िकफायतशीर असत े.
११) लागवडीस यो य -अयो य नापीक जिमनीवर ीन हाऊस उभा न भरपूर उ पादन
घेता येते.
१२) िनया त म उ पादनासाठी ीन हाऊस लागवडीिशवाय पया य नाही.
१३) ामीण ब ेरोजगारा ंना रोजगाराची स ंधी िमळू शकते.
आपली गती तपासा -
१) ह रतग ृहाचे फायद े सांगा.
८.४ ह रतग ृह तं ान
ीन हाऊस हणज े ह रतग ृह. िनयंि त वातावरणात श ेती कर यासाठी ह रतग ृह तयार
करतात . िनरिनरा या कारच े सािह य वाप न (लाकूड, लोखंड, गॅ हानाइ ड
टील इ यादी ) तयार क ेलेला घरासारखा सा ंगडा हणज े ह रतग ृह होय . सांगड्यात
पारदश क व त ूंचा वापर छ प र हण ून केला जातो . उदा. काच पॉ िलइिथलीन िफ म .
पॉिल हेनील अ ॅ रटेट िफ म , फायबरच े प े िकंवा अ ॅ ेिलक. छपरासाठी वापरावया या
व तूनुसार ह रतग ृहाला काचग ृह, पॉिलहाऊस , फायबर हाऊस इ यादी नावा ंनी संबोधल े
जाते. िपकां या वाढी या ीन े वातावरण हणज े सूय काश , तापमान , हवेचे घटक व
वाढीच े मा यम होय . वातावरणा या पीक वाढीवर होणाया प रणामाब ल बर ेच संशोधन
केले गेले आहे. यानुसार अन ुकूल वातावरण िनिम तीमुळे पीक उ पादनात भरघोस वाढ
होते असे िदसून आल े आह े. ह रतग ृहात ब ंिद त जाग ेमुळे वरील वातावरण घटका ंवर
िनयं ण करता य ेते. ह रतग ृहाचा वापर हॉ लंड, इं लडं , पेन इ यादी थ ंड हवामाना या
देशांत केला जातो . कारण थ ंड हवामान व अप ू या सूय काशाम ुळे बा वातावरणात श ेती
करता य ेत नाही . बंिद त जाग ेम ये िपका ंसाठी पोषक वातावरण प ुरिव या या य नात ून
ह रतग ृह तं ानाचा उदय व िवकास या द ेशांम ये झाला . इ ाईलसार या द ेशाम य े
शेतीसाठी पोषक हवामान नस याम ुळे ह रतग ृहाचा वापर मोठया माणात क ेला जात आह े.
कारण , इ ाईल हा वा ळवंटी द ेश आह े. हणज ेच शेतीसाठी ितक ूल वातावरण असणा या
देशात ह रतग ृह तं ान वापरल े जाते. आप या द ेशात सव साधारणत : शेतीसाठी लागणार े
घटक अन ुकूल असताना ह रतग ृहाचा वापर कर याची गरज आह े काय , हा न ेहमी
िवचारला जातो . या ाच े िनरसन कर यासाठी अन ेक गो चा ऊहापोह करावा लाग ेल.
८.५ ह रतग ृहाची उप यु ता
१) आप याकड े बाराही मिहन े सूय काश उपल ध आह े-परंतु सूय काशाची ती ता कमी -
जा त होत असत े. िमळणारा स ूय काश िपका ंना पोषक अस ेलच अस े नाही .
सव साधारणत : िपकांना गरज असणारा स ुय काश आप याकड े उपल ध असतो ; munotes.in
Page 98
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
98 परंतु जानेवारी-मे या दर यान गरज ेपे ा जा त ती त े या स ूय काशाच े िनय ं ण
करणे आव यक आह े.
२) शेती हा यवसाय हण ून वीकारणार े फार कमी लोक आह ेत. स याचा त ण वग ही
शेतीकाम क र यास उ स ुक नाही . शहरातील िनरिनरा या उ ोगध ं ात श ेतक यांची
मुले नोकरी िम ळिव यासाठी धडपडत असतात . याचे कारण हणज े शेती हा
िकफायतशीर ध ंदा नाही . शेती करताना िदवस -रा , ऊन-पाऊस , िचखल इ यादी
बाब चा िवचार न करता राबाव े लागत े. िशवाय मा ंचा मोबदला ह णावा त ेवढा
आकष क नसतो . शेतीतून िम ळणारे उ प न तोकड े असत े. याउलट प रि थती
शहरातील उ ोगध ं ात असत े. काम करणा यांचे तास ठरािवक असतात . ठरलेला
पगार मिह या या िविश तारख ेला िम ळतो. हे असे टाळायचे असेल तर श ेती हा ध ंदा
िकफायतशीर होण े गरज ेचे आहे. ही मता ह रतग ृहातील श ेतीत आह े. याची सा
हणज े देशातील मोठ मोठया नावाजल े या क ंप या ह रतग ृहातील श ेतीकड े वळत
आहेत. ह रतग ृहात पार ंप रक श ेतीपे ा तुलनेने कमी म लागतात . बंिद त जाग ेवर
कमी े ावर श ेतीची काम े चालत असतात . स ि थतीत ामीण भागातील
त णा ंना शेतीतच ग ुंतव यासाठी ह रतग ृहातील श ेती हा ह कमी पया य ठ शकेल.
३) वातावरण िनय ं ण : ह रतग ृहाम य े पीक वाढीसाठी आव यक वातावरण घटक ,
सूय काशाची ती ता , तापमान , आ ता , पाणी, खते व काब न डाय ऑ साईड
यांचे िनयं ण क ेले जात े. कमी े ामुळे व बंिद त जाग ेमुळे हे श य होत े.
िपकां या गरज ेनुसार वरील घटका ंचे िनयं ण क े यामुळे उ पादनात वाढ होत े व
मालाची तही स ुधारली जात े.
४) बाहेरील वातावरणातील हव ेम ये ३०० पी.पी.एम. कब पातळी असत े. ह रतग ृहामुळे
रा ी या व ेळी वन पत नी केले या उ सज नामुळे िमळालेला काब न-डाय-ऑ साईड
ह रतग ृहातच साठिवला जातो . यामुळे सकाळ या व ेळी कब पातळी १,०००-१,२००
पी.पी.एम. एवढी होत े. यामुळे काश स ं ेषणा या ि य ेत ३-४ पटीने वाढ होऊन
िपकां या उ पादनात न ेहमीपे ा ४-५ पटीने वाढ होत े. मालाची तही स ुधारते.
५) फुले व भाजीपाला िनया तीसाठी च ंड वाव आह े. परंतु यासाठी श ेतीमालाची त उ च
दजा ची असावी लागत े. िनया तीम य े आपण फार माग े आहोत . भारत व हॉ लंड यांचे
फुलशेतीखालील े जव ळपास सारख ेच आह े. परंतु भारताचा जागितक बाजारप ेठेत
फुलां या िनया तीत वाटा ०.१ ट याप े ा कमी आह े. तर हॉ लंडचा ७० ट के आहे.
कोलंिबयासार या अम े रक द ेशाचा वाटा १० ट के आहे. यां या मागच े कारण
हणज े हॉलंड, कोलंिबयाम य े फुलांची श ेती ह रतग ृहात क ेली जात े. युरोपम य े
िहवा यात कडक थ ंडीमुळे भाजीपाला आिण फुलांचे उ पादन कमी माणात
होत अस याम ुळे आप या द ेशाला िनया तीसाठी चा ंगली स ंधी उपल ध आह े. यासाठी
मालाची त चा ंगली राख यासाठी ह रतग ृहातील श ेती करण े आव यक आह े.
६) बराचसा भाजीपाला व फ ुले आप याकड े हंगामान ुसार बाजारप ेठेत उपल ध
असतात . दराम य े भरप ूर चढउतार होत असतात . उदा. टोमॅटोचा भाव नो ह बर-
िडस बर व ज ुलै- ऑग टम य े िकलोला १५-१६ पये होतो . ढोबळी िमरची munotes.in
Page 99
ह रतग ृहे
99 िहवा यात बाजारप ेठेत िवश ेष िदसत नाही . हणज ेच यापारी ीन े शेती करायची
झा यास बाजारप ेठेतली श ेतीमालाच े भाव ल ात घ ेऊन िबगर ह ंगामात िविश
िपकांना या ं या गरज ेनुसार पोषक वातावरण िनिम ती करावी लाग ेल. हणूनच
ह रतग ृह शेतीला फायदा आह े. शहरांना भाजीपाला व फ ुलांची गरज बाराही मिहन े
असत े. शहराजव ळील ामीण भागात ह रतग ृह उभा न उ पािदत माल शहरा ंम ये
खपिवला जाऊ शक ेल.
आपली गती तपासा -
१) ह रतग ृहाची उपय ु ता सा ंगा.
८.६ ह रतग ृहाचे कार
१) टने स (बोगदा ) :
िपकांची थ ंडीपास ून िकंवा धु यापास ून, नैसिग क आप ीपास ून थोड ्या कालावधीसाठी
संर ण कर यासाठी लोख ंडी पाईप वाकव ून आव यकत ेनुसार ला ंबी, ंदी ठेवली जात े.
िविश काळासाठी िपका ंचे संर ण करता य ेते. फेन व प ेडप त टन े स कारातील
हाऊस ेस मोठया माणात अ नधा य उ पादनासाठी वापरतात .
२) ाउंड टू ाउंड ीन हाऊस :
या कार चे ीन हाऊस टील पाईप आिण पॉ िलिथनच े १ िकंवा २ आवरण े
वाप नबांधतात . जिमनीलगत असल े या या कार या ीन हाऊससाठी श यतो
लोखंडी न या वाप न सांगाडा तयार करतात . याम य े हवा ख ेळती राह यासाठी फायबर
लासचास ु ा वापर क ेला जातो . सव साधारणपण े या कारची आदश ीन हाऊस ेस ९६
फूट लांब ३० फुट ंद व म यभागी १० ते १२ फूट असतात . ब याच वेळा जिमनी या
उतारान ुसार ला ंबी जा तीत जा त १०० ते १४० फुटांपय त वाढवली जात े. ीन
हाऊस या बाज ूस व वरील छतावर हवा ख ेळती राह यासाठी झडपा ठ ेव याची गरज
असत े. या कार या ीन हाऊस ेसम य े मह वा चा दोष हणज े या या बाज ूला पॉ िलिथन
िकंवा फायबर ला सचा वापर क े याने याला झाडा ंचा जोरदार ध का बसण े धो याच े
असत े. ही प रि थती टा ळ यासाठी जिमनीपास ून ीनहाऊसचा पाया ३ ते ४ फुटाने
वाढवावा . जवळजवळ टने ससारखी असणारी ही ीनहाऊस ेस गुलाब, कान सन, शेवंती,
जरबेरा यासारखी फ ुले आिण टोम ॅटो, ढोबळी िमरची , युरोिपयन म ुळे, गाजर, काकडी
यांसारखी भाजीपा याची िपक े घे यास उपय ु असतात .
३) गॅबल टाईप ीन हाऊस :
या कार या ीन हाऊस ेसम य े बाजूची उंची ८ फूट व म यभागी १२ ते १४ फूट असत े.
या कारच े ीन हाऊस ेस बांधताना गोल िक ंवा चौकोनी लोख ंडी पाईपचा याच माणे
मांडणी आडवी उभी कर यास िक ंवा सा ंगाडा उभा कर यास गोल िक ंवा इं जी ८
आकारा या पिल नचा वापर क ेला जातो . या ीन हाऊस ेस या छताचा भाग आिण बाज ूचा
भाग हा फायबर लास , पॉिल लास िक ंवा पॉ ली काब न ेट शीटचा वापर क न झाकला munotes.in
Page 100
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
100 जातो. अशा कार े चकाकणा या येक सािह या या मा ंडणीच े वेगवेगळे कार असतात .
उतर या छताची आदश ीन हाऊस ेस ही मोठया माणावर फायबर लासचा उपयोग
क न झाकली जातात . अशा ीन हाऊस ेसची ला ंबी साधारणपण े १०८ ते १२० फूट व
ंदी २९ फूट असत े. अशा कार या ीन हाऊस ेसचे आकारमान या िठ काणी ती बा ंधली
जातात या िठकाण या प रि थतीवर अवल ंबून असत े. अशी ीन हाऊस ेस थ ंड
हवामाना या िठकाणी यो य समजली जातात . कारण त ेथे होणा या बफ वृ ीस ग ॅबल ीन
हाऊसच े छ पर चा ंग या कार े त ड द ेऊ शकत े.
४) कॉ सेट ीन हाऊस :
या कार या ीन हा ऊसम य े वरील छ पर ह े अध वतु ळाकार अस ून ती एकम ेकांना
जोडल ेली असतात . अध वतु ळाकार छ पर आिण बाज ू हे पॉिलिथन आिण फायबर लास
िकंवा पॉलीिथन काब न ेटने झाकल ेले असतात . अशा कार या ीन हाऊसचा आकार ९६
ते १२० फूट लांब आिण २९ फूट ंद आिण बाज ूची उंची ८ फूट व म यभागी १२ ते १४
फूट इतक े असत े. या कार या ीन हाऊस ेसचे आकारमान भौगोिलक प रि थतीन ुसार
बदलत े. कॉ सेट कार या ीन हाऊस ेससाठी छत झाक यासाठी ग ॅबल कारच े लॅि टक
अगर फायबर लास िक ंवा पॉली काब न ेटचे शीटस कमी लागतात .
५) रजेस अॅड फरोज ी न हाऊस :
या कारातील ीन हाऊसची म य उ ंची ६ ते १८ फूट आिण गटरची उ ंची ही १० ते १२
फूट राख यात य ेते. वर या बाज ूला ३ ते ४ फुटावर लाि टकच े आ छादन नसत े. यामुळे
लाि टक हाऊसमधील गरम हवा ही वर यावर िनघ ून जात े आिण आतील झाडा ंना इजा
पोहोचत नाही . सव कारची फ ळझाडे यात वाढिवता य ेतात.
आपली गती तपासा -
१) ह रतग ृहाचे कार सा ंगा.
ह रतग ृह ( ीन हाऊस ) शेतीची व ैिश ये :
जगाम य े ५०पे ा जा त द ेशांम ये ीन हाऊस शेती केली जात े. याम य े हॉलंड,
इ ाईल , कोलंिबया, इं लंड, जम नी, रिशया , अमे रका, चीन, इटली , जपान , केिनया
इ यादी द ेशां या ाम ु यान े कंप यां आह ेत. शेतक यांचा सहभाग अज ूनही नग य
आहे. ीन हाऊसमधील िपक े िनवडताना ीन हाऊसच े े व उ ंची याचबरोबर िपकाच े
अथ शा या गो चा िवचार करावा लागतो . ह रतग ृहाम य े पुढील िपक े फायद ेशीररी या
घेता येऊ शकतात .
भाजीपाला : टोमॅटो, ढोबळी िमरची , काकडी , वाटाणा , लॉवर, कोबी, घेवडावग य
भा या , वांगी, िमरची , भ डी, मुळा.
फळे : ॉबेरी, किलंगडे munotes.in
Page 101
ह रतग ृहे
101 फुले : गुलाब, शेवंती, कानैशन, जरबेरा, अॅ थु रयम, िलिलयम व सव का र या
रोपवािटका .
ीन हाऊस उभारणी व आतील स ुिवधांचा खच हा भारतीय श ेतक या या आिथ क
कुवतीचा िवचार करता फारच जा त आह े. ह रतग ृहाचा िवचार करताना वातावरण िनय ं ण,
रोपे व क ृषी िनिव ांचासु ा खच िवचारात यावा लागतो . सव साधारणत : भांडवली
गुंतवणूक ित चौरस फ ुटाला प ुढील माण े आहे.
अंशत: िनयंि त ह रतग ृह : पये ८०-९०/-
पूण िनयंि त फॅन व पॅड ह रतग ृह : पये १२० ते १२५/-
ीन हाऊस उभारणीन ंतर पीक कारान ुसार चार त े सहा मिह या ंनी उ पादन सु होते.
पीक उ पादनात ४-५ पटीने वाढ ग ृहीत ध न िबगर ह ंगामी िपकांचे िनयोजन क न वषा तून
तीन िपक े गृहीत धर यास क ेलेली भा ंडवली ग ुंतवणूक उ प न देत राहत े. ह रतग ृहात कमी
अंतरावर िपक े घेता येतात. उदा. बाहेरील वातावरणात ग ुलाबाची लागवड ६० स िटमीटर x
६० स िटमीटर अ ंतरावर क ेली जात े. परंतु ह रतग ृहातील अ ंतर १५ स िटमीटर x १८
स िटमीटर असत े. हणज ेच कमी अ ंतरावर िपक े घेऊन े ाचा १०० ट के वापर
काय मतेने करता य ेतो. ह रतग ृहात ित एकरी मज ुरांची आव यकता जा त आह े. कारण
िपकांची/झाडांची ित एकरी स ं या जा त असत े. यांची देखभाल , वातावरणिनिम ती व
िनयं णासाठी मज ूर लागतात . ह रतग ृहात फ ुलशेतीसाठी एकरी ८ मजूर लागतात , तर
पारंप रक श ेतीसाठी २-३ मजूर पुरेसे असतात .
ह रतग ृहातील श ेतीम य े इतर ध ं ा माण े गुंतवणूक व उ प न यांचे ठोस भाक त करता येते.
दैवी अथवा िनसग कृपेवर ते अवल ंबून नाही . गॅट करारान ुसार जागितक बाजारप ेठेचे दरवाजे
खुले झाल ेले आहेत. शेतीला आ मिनभ रता ा क न दे यासाठी उ म तीचा माल व
भरपूर उ पादन काढण े गरजेचे आहे. यासाठीच ह रतग ृहात श ेती कर याची गरज आह े.
आपली गती तपासा -
१) ह रतग ृह शेतीची व ैिश ये सांगा.
८.७ ह रतग ृह उभारताना िवचारात या वयाचे घटक
१) जागेची िनवड :
जागा ही सपाट असावी . भौितक प रि थतीन ुसार पि म ेकडे िकंवा नैऋ यकड े दाट झाडी
िकंवा ड गर असावा याम ुळे ह रतग ृहाचे वा यापासून संर ण होत े.
२) माती :
ह रतग ृहातील मातीचा साम ू ६ ते ७.५ या दर यान असावा . मातीची वीजरोधकता एकप े ा
कमी असा वी. ाराच े माण कमी असाव े.
munotes.in
Page 102
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
102 ३) पाणी :
ह रतग ृहातील िपका ंसाठी ह े टरी जव ळजवळ एक लाख िलटरपय त दररोज पा याची गरज
असत े. यामुळे चांग या कार े मुबलक पाणी उपल ध असाव े.
४) र ता :
ह रतग ृहातून उ पािदत झाल ेला माल बाजारप ेठेत पाठिव यासाठी चा ंगला र ता उ पल ध
असावा .
५) वीज :
िपकांना िठबक िक ंवा सू म िस ंचना ार े दररोज पाणी द ेणे गरज ेचे आह े, तसेच औषध
फवारण े शीतग ृह इ. साठी िवज ेची गरज असत े. यामुळे अखंिडतपण े वीजप ुरवठा
असण े आव यक आह े.
६) ह रतग ृहाची िदशा :
बाराही मिहन े सूय काश म ुबलक माणात उप ल ध हो यासाठी िदशा दि ण -उ र असावी .
यामुळे झाडांची सावली एकम ेकांवर पडत नाही .
८.८ ह रतग ृह उभारताना या वयाची काळजी
१) एक प ॅन असल े या, ह रतग ृहाची िदशा प ूव -पि म व एकाप े ा जा त प ॅन
असल े या ह रतग ृहाची िदशा दि ण -उ र असावी .
२) वा यापासून संर ण हो या या ीन े ह रतग ृहाचा यो य तो आकार िनवडावा आिण
ह रतग ृहा या बाज ूला ३० मीटर अ ंतरावर झाडाचा ताटवा असावा .
३) ह रतग ृहाचा सा ंगाडा वजनान े हल या असणा या, पृ भाग समपात ळीत असणा या
व तूपासून तयार करावा .
४) छ परावरील िफ म चा ंगली ओढ ून व बा ंधून यावी .
५) छताचा उतार २० ते २५ िड ी एवढा असावा .
६) ह रतग ृहाची उ ंची ४ ते ५ मीटर ठ ेवून आकारमान जा तीत जा त मोठ े होईल अस े
पाहाव े.
७) वायुिवजनासाठी िविवध ट या ंवर मा ंडणी क ेलेली सोय असावी .
८) सांगाड्या या भागाम ुळे उ णता वाढ ू नये व तो भाग ग ंजू नये हणून सव भागांवर रेड
ऑ साईड व पा ंढरा रंग ावा .
९) ह रतग ृहातील आ ता व तापमान िनय ंि त कर यासाठी फॉ ग स/िम टस बसिवल ेले
असाव े.
१०) तापमान कमी कर या या ीन े छता या वर या बाज ूला सावली पाडणा या
जा यांचा वापर करावा .
११) छतावरील पाणी वाह न जा यासाठी यो य उतार असावा .
munotes.in
Page 103
ह रतग ृहे
103 अ) छता या आकारानुसार ीन हाऊसच े कार
१) ह प टाईल कारच े ह रतग ृह २) टुसड फ कारच े ह रतग ृह ३) गॅबल ेम ह रतग ृह
८.९ वा या य
१. ह रतग ृह संक पना प करा .
२. ह रतग ृहाची या या सा ंगून ह रतग ृहाचे फायद े सांगा.
३. ह रतग ृहाचे तं ान काय आह े ते सांगून ह रतग ृहाची उपय ु ता प करा .
४. ह रतग ृहाचे कार सा ंगून कोण या कारच े ह रतग ृह कोण या उ पादनासाठी उपय ु
आहे ते सांगा.
५. ह रतग ृह उभारताना िवचारात यावयाच े घटक कोणत े ? ते सांगून ह रतग ृह शेतीची
वैिश ये सांगा.
❖❖❖❖ munotes.in
Page 104
104 ९
ऊितस ंवध न
घटक रचना :
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ ऊितस ंवध न हणज े काय?
९.३ ऊितस ंवध न योगशा ळेतील सोयीस ुिवधा
९.४ ऊितस ंवध नात वाढ मा यम े
९.५ वा याय
९.० उि े
ऊितस ंवध न संक पना समजाव ून घेणे.
ऊितस ंवध नाचे फायद े जाणून घेणे.
ऊितस ंवध न योगशा ळेत कोणकोण या सोयीस ुिवधा असण े आव यक आह ेत ते
अ यासण े.
ऊितस ंवध नातील वाढ मा यमा ंचा अ यास करण े.
९.१ तावना
वन पती ऊितस ंवध न तं ानाचा िवकास २० या शतका या स ु वातीस झाला .
िवभेिदत वन पती प ेशीची, पुनप रवत नाने संपूण वन पतीच े रोप तयार कर याची मता ही
फ वन पती -पेशीलाच लाभल ेली द ेणगी समजली जात े. पेशी िक ंवा रोपा ं या
लहानशा भागापास ून वन पतीची प ूण वाढ हो या या , तसेच पेश चे गुणन कर या या िक ंवा
पेशीपास ून वन पतीच े काियक ूण तयार कर या या या मतेचा उपयोग , जैवतं ान
िकंवा िजन ेिटक इ ंिजनीअ र ंग तं ाचा एक अिवभा य भाग झाला आह े. DNA म ये बदल
घडले या एका वन पती प ेशीपास ून (ए स ल ँट ारे) पूण वाढल ेले रोप कर यासाठी
ऊितस ंवध न तं ाचा वापर क ेला जातो . यापारी माणात ठरािवक ग ुणधमा ची एक सारखी
रोपे काियक ग ुणनान े िव साठी वाढवण े हा ऊितस ंवध नाचा श ेतीमधील मह वाचा उपयोग
आहे. या खेरीज रोप प ैदाशी या िनरिनरा या प तीत हणज े उ प रवित त पेशी शोध ून रोप े
िमळवण, वाण स ं ह, साठवण व ूणवध न, काियक ूणिनिम ती, परागकोश व परागापास ून
थम एक ग ुिणत व न ंतर ि ग ुिणत रोप े िमळवणे, रोगमु रोप े, एकसारखी िदसणारी व munotes.in
Page 105
ऊितस ंवध न
105 एकाच व ेळी प रप व होणारी रोप े िमळवणे, पेशीवध नातून िनरिनरा ळी दुिम ळ, महाग रसायन े
िमळवणे इ यादी अन ेक मह वाच े उपयोग ऊितस ंवध न त ं ाशी जोडल ेले आह ेत. गे या
काही दशका ंत कृषी उ पा दन वाढव यासाठी अन ुवंशक य ग ुणधमा नी सरस ठरल े या
िपकां या न या जाती व या ंना अन ु प अशा न या पीक लागवडी या प ती वापर यात
आ या आिण या ंचा चा ंगलात सार झाला . स या पीक प ैदाशी या प तीन े
(Corpbreeding techniques ) तयार क ेले या पाणी व खतांचा
https://mr.vikaspedia.in
चांगलाच ितसाद द ेणा या गह व भाता या ब ुट या जाती काढल े या आह ेत, तसेच
संकरजोम असल े या बाजरी , वारी , मका, कापूस, सूय फूल, टोमॅटो इ यादी िपका ं या
संक रत जाती व या जातीला यो य अशा मशागती या नवीन प ती शोध ून या चाही सार
कर यात आला , व जगाम य े आिण िवकसनशील भारताम य े याचा वापर झाला आिण
हणूनच गह , वारी , तांदूळ या िपका ं या बाबतीत ल णीय वाढ झाली व ह रत ा ंती झाली
असे आपण हणतो . तरीपण इ .स. २००० पय त वाढत जाणा या लोकस ं येला
पोस याला , हे य न अप ूरे पड याची श यता आह े आिण हण ूनच क ृषी उ पादनाचा वेग
वाढव यासाठी नवीन त ं ानाचा वापर कर यािशवाय पया य नाही .
अलीकड े उदयास आल े या ऊितस ंवध न (Tissue Culture ) व अन ुवंशक य
अिभया ंि क (Genetic Engineering ) या जीव त ं ाना या शाखामधील तं ा ार े
िपकां या अिधक उ पादन द ेणा या जाती तयार क न पीक उ पादनात आम ूला वाढ
घडवून आण यात आशा िदस ू लाग या आह ेत. गे या पाच दशकात झाले या स ंशोधना ंतून
ऊितस ंवध न या त ं ाचा िवकास झाल ेला आह े व या त ं ाचा, पीक स ुधारणा व
अिभव ृ ीसाठी उपयोग क ेला जात आह े. अनुवंशक य अिभया ंि क त ं ामुळे सजीवात
नवीन ग ुणधम असल ेले जीव (genes घालण े श य होत आह े व यासाठी ऊितस ंवध न
तं ाची मोलाची मदत होत े. या नवीन त ं ा ार े मोठी ह रत ा ंती होईल अशी आशा
आहे. ऊितस ंवध न त ं ाचा उपयोग वन पतीची अिभव ृ ी कर यासाठी होतो . असा
बया च लोका ंचा गैरसमज आह े. तर काहीजण हणतात क , ऊितस ंवध न तं अवल ंबन सु
झा यावर चिलत वन पती प ैदाशीची प त (Present Techniques of Plant
Breeding ) बंद करावी लाग ेल ही ग ैरसमज ूत आह े. munotes.in
Page 106
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
106 ९.२ ऊितस ंवध न हणज े काय?
सजीवा ं या प ेशी कल (Protoplasts ) पेशी सम ूहांनी बनल े या ऊती (Tissues ) तसेच
संघिटत उतीपास ून बनल े या अवयवा ंची काचपा ात आव यक अ नघटक यांनी यु
अ नमा यमावर िनज तुक अव थ ेत ठरावीक तापमान , काश द ेऊन वाढ करण े व वन पती
तयार करण े या तं ास एकि त वन पती ऊितस ंवध न (Plant Tissues ) हणतात .
https://www.plantcelltechnology.com
९.३ ऊितस ंवध न योगशाळेतील सो यीसुिवधा
ऊितस ंवध न योगशा ळेत पुढील मह वा या सोयी असण े गरजेचे असत े.
१) मा यमे तयार कर याची खोली :
यात वाढ मा यम े तयार करण े व ती िनज तुक करण े यासाठी लागणारी भा ंडी, काचपा े,
बर या , परी ान या, पे ी लेट्स हे सािह य , तसेच धु याची व वा ळव याची सोय असत े.
या योगशा ळेत शेतीपेटी, तराज ू, आटो ल े ह, शेगड्या, शेकर, टरस पी एच मीटर
हॅ यूम पंप, इन य ुबेटर काच ेची व धात ूची उ व पातन उपकरण े इ यादी असतात .
२) ा स फर खोली :
यात ल ॅिमनर लो ट ेबल व खोलीतील हवा िनज तुक कर या या सोयी असतात . या लॅिमनर
टेबल या ह डम य े िनज तुक वातावरणात ध ुऊन िनज तुक केलेला ए स ल ॅट, क चर बरणी ,
पे ी लेट याम य े टाकला जातो .
३) क चर खोली :
यात िनज तुक वातावरणात ठरावीक उ ण तापमानात व ठरावीक काशात वाढमा यमात
ए स ल ॅट असल े या बर या वाढीसाठी साठव या जातात .
आपली गती तपासा -
१) ऊितस ंवध न संक पना प करा .
munotes.in
Page 107
ऊितस ंवध न
107 ९.४ ऊितस ंवध नात वाढ मा य मे
ऊितस ंवध न वाढ मा यम े अितशय मह वाची ठरतात यात वन पतीस लागणार े
अकाब नी व काब नी पदाथ , वाढस ं ेरके व अगर पावडर या ंचा समाव ेश असतो . अगरम ुळे
मा यम ज ेलीसारख े घ होते. अकाब नी पोषकात C, H, O, याबरोबरच , N, P, S, Ca
Mg fe Mn , Cu, Zn B Mb अशा एकूण १५ मूल यांचा पुरवठा क ेला जातो . काब न
ोतात न , व काब न B1 B3B5B6 तसेच ही ि हट ॅिम स व अिमनो आ ल े लुकोज, सु ोज,
ु टोज असा शक रा ोत आिण ज र पड यास क ेिसन हाय ोल ेज, कोकोनट िम क
यांसार या पदाथा चा समाव ेश केला जातो . िनरिन रा या वन पत या वाढी या गरजा
वेग या असतात . यासाठी अन ेक वाढ मा यमा ंतून ठरावीक वाढ मा यम िन वडावे लागत े.
वाढ स ं ेरकात ऑि झन , सायटोकायनीन आिण िजबर ेलीनचा वापर करावा लागतो . 2, 4-
D चा वापर कॅसल वाढीसाठी , आयबीए एनएए या ऑि झनचा वापराम ुळे ये यासाठी केला
जातो. येक वाढ मा यमाच े पा यात ावण झा यान ंतर ते १२१० सेि सअस तापमानास
२० िमिनट े 'ऑटो ल े ह' केले जाते.
पुढील त याम य े ऊितस ंवध न योगशा ळेत नेहमी वापर यात य ेणा या वाढ मा यमाची
घटना िदली आह े. यातील M. S. वाढ मा यम अिधकािधक वापरल े जाते.
ऊितसंवध नासाठी न ेहमी वापर या त येणारी काही वाढ मा य मे
घटक माण (िम. ॅ./िल.)
मुरािशग े
आिण क ूग
(MS) मा यम गॅ बोग आदीच े
मा यम हाईट यांचे
मा यम
Na3NO4 1650 - -
KNO3 1900 3000 80
Ca (NO3) 4H2O - 300.0
CaO.2H2O 440 150 -
MgSO4.7H2O 370 500 720
KH2PO4 170 - -
Na2SO4.2H2O - - 200
(NH)2 SO4 - 134 -
NaH2PO42H2O - 150 16.5
KCL - - 65
KI 0.83 0.75 0.75
BO3 6.2 3.0 1.5
MnSO4.4H2O 22.30 - 7.0
MnSO4.H2O - -
ZnSO4.2H2O 8.6 2.0 2.60
Na2MO4.2H2O 0.25 0.35 - munotes.in
Page 108
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
108 CuSO4.5H2O 0.025 0.25 -
FeSO4.7H2O 27.80 27.80 -
Sucrose 30000 .00 - -
Inositol 100. 100.0 -
Nicotinic acid 0.5 1.0 0.5
Thaimine HCL 0.1 10.0 0.5
Glyceine 2.0 - 3.0
Indol Acitic acid 0.3/3.0 -
Kintein 1.0/2.0
PH 5.7 5.7 5.7
ऊितस ंवध न योगशा ळेत रोप े तयार क न यांची जिमनीत लागवड कर याप ूव या ंना
बा वातावरणातील िवषम तापमान , आ ता , काश , अ नप ुरवठा इ याद साठी तयार
करावे लागत े. यांची मुळे जिमनीत ून अ न घ े यासाठी तयार व स म हावी लागतात ,
तसेच जिमनीत लाव याएवढा या ंचा आकार ठरािवक का ळात मोठा हावा लागतो व िवश ेष
ल द ेऊन क ड - रोगांपासून र ण कराव े लागत े, याला रोपाच े हाड िनंग हणतात . हे
िनयंि त प रि थतीत एकसारख े हो यासाठी पॉ लीहाऊस िक ंवा ५०% ते ७५% शेडमेट
हाऊस या ंची गरज लागत े.
ऊती स ंवध न तं ाचे अनेक उपयोग आह ेत. या तं ाचा उपयोग िवश ेषक न जीवशा व
वै कशा ात होतो . वयोवृ ी, पोषण, लसिनिम ती, ज मजात रोगा ंचे िनदान , इंि यांचे
रोपण, कक रोग स ंशोधन व गभ पोषण या े ांत ऊती स ंवध न तं ाम ु यान े वापरल े
जाते. पेश या चयापचयावर एखा ा घटकाचा प रणाम पाहण े, सामा य िक ंवा
कक रोगा या प ेश वर औषधा ंचा होणारा प रणाम पाहण े, योगशाळ ेत वचा तयार करण े
इ. बाबी ऊती स ंवध नामुळे श य झा या आह ेत. भाजल े या णा या वचारोपणासाठी
ऊती स ंवध ना ार े िनमा ण केलेली वचा वापरली जात े. अनेक य ना न े े म
अपारदश क झा याम ुळे अंध व आल ेले असत े. हैदराबाद य ेथील एका यात न े
संशोधन स ं थेम ये ने े मा या म ुलपेश पास ून पूण ने े म तयार कर यात यश
िमळाल े आहे. या तं ाचा वापर क न आजपय त सातश े य ना ी िमळाली आह े.
९.५ वा या य
१. ऊितस ंवध न संक पना प करा .
२. ऊितस ंवध नाचे फायद े सांगा.
३. ऊितस ंवध न योगशा ळेत कोणकोण या सोयी -सुिवधा असण े आव यक आह े चचा करा.
munotes.in
Page 109
ऊितस ंवध न
109 ९. ६ संदभ ंथ
१) िभसे िवण शामस ुंदर (फे ुवारी 2020 ) : कृिष ि या उ ोगाची गरज , मह व आिण
िनवडक पदाथ िनिम तीचा अ या स, अ कािशत क ृिष िव ान पदवी क प ,
य.च.म.मु.िव., नािशक
२) फळबाग उ पादन पदिवका (2017 -18) : फळांची काढणी , हाताळणी व िव यव था ,
पाठ्यपुि तका -1, य.च.म.मु.िव., नािशक (AGR -208)
३) फळबाग उ पादन पदिवका (2017 -18) : फळांची काढणी , हाताळणी व िव यव था ,
पाठयपुि तका -2, य.च.म.मु.िव., नािशक (AGR -208)
४) डॉ. कटके शैल (स ट बर 2019) :
अ न-तं ान महािव ालय , व.ना.म.कृ.िव., परभणी , कृिष पणन िम
५) www.fao.com
www.agrowon.com
https://marathi.krishijagran.com/agriculture -processing
https://ahd.maharashtra.gov.in
❖❖❖❖
munotes.in
Page 110
110
१०
गटशेती / समूह शेती
घटक रचना :
१०.० पाठाच े उ ेश
१०.१ तावना
१०.२ गटशेती संक पना – या या
१०.३ गटशेती योजन ेचे व प व अ ंमबजावणी
१०.४ गटशेतीचे फायद े
१०.५ गट श ेतीची आव यकता
१०.६ शेती े ात मिहलांचा सहभाग
१०.७ वा याय
१०.८ संदभ ंथ
१०.० पाठाच े उ ेश
गटशेती संक पना अ यासण े.
गटशेती योजन ेचे व प व अ ंमबजावणी आढावा घ ेणे.
गटशेतीचे फायद े अ यासण े
शेती े ात मिहला ंचा सहभाग जाणून घेणे
१०.१ तावना
भारत हा क ृिष धान द ेश आह े. आप या द ेशातील 70 ट के लोकस ं या श ेती यवसायावर
अवल ंबून आह े. यामुळे क व रा य पातळीवर श ेती िवकासा या िविवध योजना राबिव या
जातात . यापैक एक मह वाची योजना हण ून गटश ेती योजना ओळखली जात े. शेतकरी
बांधवांना गटश ेती या मा यमात ून वतःचा िवकास करता यावा , गटाचा िवकास हावा ,
शेती उ पादनाचा खच कमी क न श ेती अिधक फायद ेशीर कशी करता य ेईल यासाठी munotes.in
Page 111
गटशेती / समूह शेती
111 गटशेतीस चालना द े यासाठी शासनान े 24 जुलै 2017 रोजी " गटशेतीस ो साहन व
सबलीकरणासाठी श ेतक या ं या गटश ेती चालना " ही योजना काया ि वत क ेली.
https://www.agrowon.com
क सरकार या ि कोनाला अन ुस न महारा रा यातील श ेतक या ंचे उ प न द ु पट
कर यासाठी महारा सरकार या वतीन े गटश ेती योजना राबिवली जात आह े. शेतक या ंची
जमीन कमी अस याम ुळे यां या श ेती उ प नात वाढ कर यासाठी गटश ेती योजन ेअंतग त
कामाच े िनयोजन व आध ुिनक श ेती तं ान ही काळाची गरज आह े. यासाठी रा यातील
शेतक या ंना गटश ेती योजन ेमाफ त ो साहन द े याचे काम महारा सरकार करत आह े.
लोकस ं यावाढीम ुळे शेतजिमनीच े सात यान े तुकडीकरण व आ ंतरिवभाजन होत अस ून
ितची धार मता िदवस िदवस कमी होत चालली आह े. कृषी गणन े या कािशत क ेले या
2010 -11 या अहवालातील आकड ेवारीन ुसार महारा ात 2070 -71 या वष
धारण मता 4.28 हे टर ित खात ेदार होती . ती सात यान े कमी कमी होत जाऊन 2010
- 11 म ये 1.44 हे टर ित खात ेदार झाली . काही िठकाणी तर ही धारण मता क ेवळ 11
ते 15 गुंठे इतक कमी रािहली आह े. यामुळे शेती करण े आिथ क ्या परवडत नाही .
अशा लहान े ातून उ प न घ ेणे शेतक या ंना कठीण जात े. या सव सम या ंवर गटश ेती हा
खा ीलायक उपाय आह े.
गटशेतीमुळे आध ुिनक त ं ानाचा वापर क न श ेती उ पादन वाढवता य ेते. तसेच
शेतीम य े उ च त ं ान , यांि क करणाचा अवल ंब क न श ेती यवसाय खा ीशीरपण े
सुलभ करता य ेईल. सामुिहकरी या श ेतमालाची िव क े यामुळे उ पादन व वाहत ूक
खचा त बचत होऊन क ृषी मालाला यो य िकंमत िमळ यास गटश ेती उपय ु ठ शकत े.
गटशेती हणज े केवळ श ेती करण े न हे तर यात िविवध यवसाया ंचासु ा समाव ेश केला
जातो. शेतक या ंचे उ पादन वाढव ून या ं या उ प नात कशी वाढ होईल हा यामागचा उ ेश
आहे. याम य े कु कुटपालन , रेशीम यवसाय , म य यवसाय , दु ध यवसाय , रोपवािटका ,
मधुमि का पालन , रोपवािटका , इ यादी जोडध ं ांचा समाव ेश होतो .
शेतकरी सम ूहा या गरज ेनुसार श ेतक या ंचे उ पादन द ु पट कर यासाठी , पीक उ पादन
वाढव यासाठी , िनिव ा , िश ण , िसंचन, यांि क करण , काढणी प ात त ं ान, कृषीमाल
ि या व पणन इ यादी बाबी मह वा या ठरतात . रा यातील श ेतक या ंची जमीनधारणा
कमी अस याम ुळे शेतक या ं या उ प नात भरीव वाढ हो यासाठी साम ूिहक श ेती कर याची munotes.in
Page 112
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
112 आधुिनक प ती व िनयोजनाची आव यकता आह े. या ीन े शेतकरी गटामाफ त
गटशेतीस ो साहन द े यात य ेणे आव यक आह े.
१०.२ या या
१) एका सम ूहातील श ेतक या ंनी एक य ेऊन िशवारातील भौगोिलक े ांम ये
सामुिहकरी या िनयोजनब द श ेती करण े, शेती उ पादनावर ि या व म ू यवध न
करणे, एकि त खर ेदी - िव करण े, शेती या यावसाियक जीवनप ती ार े वतःची
व गटाची उ नती व िवकास घडव ून आण याची ि या हणज े गटश ेती होय .
२) गटशेती हणज े शेतक या ंची वतःची जमीन वतः न करता अन ेक शेतक या ंनी एक
येऊन श ेती िशवारातील सल न भौगोिलक े ांम ये साम ुिहकरी या शेती करण े,
शेतीपूरक यवसाय करणे, शेती स ंबंधी इतर उ पादनावर ि या करण े, याचे
मू यवध न करण े, शेती उ पादना ंचे िवपणन करण े व श ेतक या ं या सम ूहा या
मा यमात ून आिथ क गती करण े हणज े गटश ेती होय .
३) एका सम ूहातील श ेतक या ंनी एक य ेऊन िशवारातील भौगोिलक े ात साम ूिहक श ेती
करणे, शेती उ पािदत मालावर ि या व म ु यावध न करण े, एकि त िवपणानासाठी
सामूिहक व पाची यव था करण े या सव मा यमात ून गट सम ूहाचा िवकास घडव ून
आणण े हणज े समूह िकंवा गटश ेती होय .
४) अ प व अ य प भ ूधारक श ेतक या ंनी एक य ेऊन आपली जमीन , शेती उ पादन व
याची िव साम ुदाियक र या क न या ं या माचा या ंना मोबदला द ेऊन
िमळणा या न यात ून या ंना या ं या जमीन व िनिव ा ं या माणान ुसार न याची
वाटणी क न श ेती कर या या प तीला गटश ेती हणतात .
१०.३ गटशेती योजन ेचे व प व अ ंमबजावणी
गटशेती योजन ेचा लाभ यावयाचा अस ेल तर महारा सहकारी स ं था अिधिनयम 1960
िकंवा कंपनी न दणी अिधिनयम 1956 या काय ातील तरत ुदीनुसार श ेतकरी उ पादक
कंपनी हण ून शेतकरी गटाची न दणी करण े गरज ेचे आहे. न दणी क ुठे व कशी करावयाची
यासाठी आप या ताल ु यातील क ृषी िवभागातील कृषी अिधकारी काया लयाम य े चौकशी
क न मािहती यावी .
गटशेतीसाठी 20 शेतकरी गटा या मा यमात ून िकमान 100 एकर े ावर श ेतीक रता
गटामाफ त िविवध क ृषी व क ृषीपूरक उप म क प व पात राबिव यास रा य
सरकार याला मा यता द ेते. 100 एकर े ाम य े या िठकाणी स ुरि त भाजीपाला ,
सुरि त फ ुलिपक े अशा िपका ंचे उ पादन घ ेतात. यां या एका सम ूह गटाच े
पॉलीहाऊस िक ंवा शेडनेटचे एकूण े 25 एकर अस यास व 4 उपगटा ंचे एकूण े
100 एकर अस यास सदर योजन ेचा लाभ घ े यास गट पा ठरतात .
munotes.in
Page 113
गटशेती / समूह शेती
113 गटशेती योजन ेअंतग त येक गटाला कमाल एक कोटी पया ंचे अनुदान दोन वषा त
दे यात य ेते. यासाठी जा तीत जा त 200 पा श ेतकरी गटा ंची िनवड कर यात
येते.
क प म ंजूर झा यान ंतर क पाचा आराखडा तयार क न 20%, 30%, 30% व
20% असे चार ट यात अन ुदानाच े ह े गटांना दे यात येतात.
गटशेती योजन ेचा लाभ घ ेणा या गटा ंना पिहला मा ंक (25 लाख .), दुसरा मा ंक
(15 लाख .) व ितसरा मा ंक (5 लाख .) अशी पा रतोिषक े दे यात य ेतात.
गट श ेती कशी करायची यासाठी गट श ेती कर याच े एक मॉड ेल तयार कर यात य ेते.
गटशेती या मा यमात ून शेतकरी गटाला श ेतीबरोबरच श ेती पूरक यवसाय , िवपणन
या बाब च े मह व समजाव े त सेच शेतक या ंनी याचा अवल ंब करावा या उ ेशाने पशू
संवध न, दु ध यवसाय , म य यवसाय इ यादी आदश नमुना क पा ंचा समाव ेश
कर यात य ेणार आह े.
गटशेतीम य े शेतक या ंना श ेतीसाठी लागणारी िविवध कारची अवजार े, यं े
इ यादीचा समाव ेश कर यात आला आह े.
या योजन तग त सहभागी होणा या श ेतक या ंनी आ मा स ं था, महारा सहकारी
सं था अिधिनयम , १९६० अथवा क ंपनी अिधिनयम , १९५८ या तरत ुदी अंतग त
शेतकरी उ पादक गट /कंपनी हण ुन न दणी करण े आव यक राहील . तसेच या
योजन ेअंतग त लाभ िमळ याक रता श ेतकरी गटा या सव सद या ंचे आधार मा ंक
बँक खा याशी स ंल न असण े अिनवाय राहील .
सद या - समुह शेतीचा योग ायोिगक त वावर कर यात य ेत अस यान े एका
समुहातील श ेतक या ंनी एक य ेऊन एका िशवारातील स ंल न भौगो िलक े ाम य े
सामुहीक र या िनयोजनब द श ेती कर यसाठी े ा या िनवडीस मा यता द े यात य ेत
आहे.
सदर योजन ेअंतग त साम ुहीक िस ंचन स ुिवधा (उदा. शेततळे िनमा ण करण े, सु म
िसंचन, उपसा िस ंचन, खाजगी िवहीर व प ंपसेट, पाईप लाईन बसवण े, संपुण े ावर
सु म िस ंचन अवल ंब क न अटोमायझ ेशन ( वयंचिलत स ु मिस ंचन प त ) सामुिहक
प तीन े य ांि क करणा ार े मशागत करण े, लहान श ेती य ं े, िपक स ंर ण सय ं
इ यादी गो ी सहजपण े करता य ेणार अस याम ुळे समुह शेतीत थम सलग े ास
ाधा य द े यात य ेईल.
गट श ेती या योजन ेअंतग त क प व पात उप म राबिव यात य ेतील. सदर
योजन ेअंतग त गठीत झाल े या श ेतकरी गटास िश ण व माग दश न तस ेच सू म munotes.in
Page 114
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
114 िसंचन, कृिष अिभया ंि क , काढणी प ात ि या व हाताळणी त ं ान व श ेतमालाच े
िवपणन याक रता चिलत योजन ेअंतग त ाधा यान े लाभ द े यात याव ेत.
शेतक या ं या गटा ंना गतीशील श ेतीचे तं ान द े याक रता श ेतीिवषयक ता ंि क
स लागाराची स ेवा उपल ध क न द े यात य ेणार आह े. याक रता क ृिष िवभागाच े
अिध क क ृिष अिधकारी दजा चे िव तार अिधकारी व स ंबंिधत क ृिष िव ापीठाच े
कुलगु यांनी नामिनद िशत क ेलेले त ांचे माग दश नाखाली श ेतकरी गटा ंना आव यक
िश ण , यांना लागणार े तांि क माग दश न तस ेच या ंना लागणा या साम ुिहक स ुिवधा,
उदाहरणाथ - सामुिहक िस ंचन स ुिवधा, कृिष यं े, काढणी प ात ि या करण े,
साठवण ुक क रता गो डाउन इ यादी ची आव यकता िनि त कर यात य ेईल. तसेच
य गत लाभाची योजना उदाहरणाथ - सु म िस ंचन, खाजगी िवहीर व प ंपसेट,
शेततळी , लहान श ेती यं े, िपक स ंर ण सय ं इ यादी ची आव यकता त ा ं या
तांि क स यान े िनि त करण े अपेि त आह े. शेतक या ं या गटांना गतीशील श ेतीचे
तं ान द े याक रता श ेतीिवषयक ता ंि क स लागाराची स ेवा ही साम ुिहक व पान े
उपल ध क न द े याचे तािवत आह े. या श ेतकरी गटाना शासना या
योजन ेअंतग त परद ेशी त ं ांची स ेवा उपल ध क न द े यात य ेणार आह े, अशा
क पाक रता परदेशाचे त ा ंकडुन िशफ़ारश कर यात य ेणारे तं ान आपल े
हवामान व इतर बाबी ल ात घ ेता उपय ु अस याची िशफ़ारश क ृिष िव ापीठा ं या
त ांकडुन क न घ ेणे आव यक राहील .
शेतीपूरक जोडध ंदा जस े क , सामुिहक गोठा , दु ध ि या अवजार े, म यपालन ,
मधुमि का पालन , रेिशम उ ोग , कु कुटपालन तस ेच माग ेल याला श ेततळे,
जलस ंपदा िवभागाकडील काम े इ यािद काय म क ृिष संल न स ंबंिधत िवभागाकड ून
या िवभागा या चिलत िनकषा माण े समुह गटास ाधा यान े उपल ध क न
दे यात याव ेत. याबाबत क पाम य े िनि त क े यानुसार स ंबंिधत िवभागाकड ून िनधी
उपल ध होत नस यास सम ुहासाठी िनि त क ेले या . १ कोटी या िनधीमया देत या
योजन ेतून अन ुदान उपल ध क न द े यात याव े.
या योजन ेअंतग त दयावयाच े अनुदान ह े केवळ साम ुिहक व पा या काय मासाठी
अ मान े गटा या ब ँक खा यावर द े यात य ेईल. वैयि क व पा या क पातील
घटका ंसाठी तस ेच य गत लाभा या योजन ेक रता या योजन े या चिलत
िनकषा माण े देय अन ुदान लाभाथ गटा ं या सद या ंना थ ेट आधार स ंल न ब ँक
खा यात DBT दारे दे यात य ेईल.
सदर योजन े या अ ंमलबजावणीसाठी श ेतक या ंचे समुह व गट श ेतीस चालना द ेणे या
योजन ेसाठी लवकरच नवीन ल ेखाशीष िनमा ण कर यात य ेईल.१३) पीक पदधती व
शेतीचा कार िवचारात घ ेऊन गट श ेतीसाठी आदश नमुना क प (Model ) तयार
करावा व यात पश ुसंवध न, दु ध यवसाय व म य यवसाय िवभाग व र ेशीम उ ोग इ
िवभागा या आदश नमुना क पाचा समाव ेश कर यात यावा .
सदरह योजन ेत शेती अवजार े बँकेचा समाव ेश कर यात यावा . munotes.in
Page 115
गटशेती / समूह शेती
115 १०.४ गटशेतीचे फायद े -
१) गटशेती साम ूिहकरी या क ेली जात अस याम ुळे शेतीम य े उ च त ं ान व
आधुिनक करणाचा अवल ंब कर यात य ेतो.
२) उ पादन खच कमी होऊन उ पा दनात वाढ होत े.
३) सामूिहकरी या मालाची िव क े यामुळे शेतक या ंना शेतमालाची िक ंमत चा ंगली
िमळत े.
४) वाहतूक खच कमी होतो .
५) मोठ्या माणात भा ंडवल उभारणी करता य ेते.
६) शेतमालावर ि या करता य ेते.
७) शेतमालाच े मू यवध न करता य ेते.
८) शेतीपूरक यवसाया ंचा िवकास करता येतो.
९) आंतरिवभाजन व त ुकडीकरणावर ितबंध होतो .
१०) नाबाड माफ त कज पुरवठा उपल ध होतो .
११) शासनामाफ त अन ुदान ा होत े.
१२) शेतमालाला यो य िक ंमत ा होत े.
१३) समूह शेतीमुळे उ च त ं ान व या ंि क करणाचा अवल ंब क न यवसाय फायद ेशीर
हो यास मदत होत े.
१४) सामूिहक र या श ेतमालाची िव क े याने उ पादन वाहत ूक खचा त बचत होऊन
न यात वाढ होत े.
१५) शेतमालावर ि या क न या ंचे मू यवध न करण े श य होत े.
१६) गटशेतीमुळे पशुपालन यवसाय , म य पालन , रेशीम यवसाय , मधुमि का
पालन अस े शेती पूरक ध ंदे करण े श य होत े.
१७) शेतक या या जीवनमानात वाढ होत े.
१८) गटशेतीमुळे शेतक या ंम ये समूह श चा िवकास होता .
१९) गटशेतीमुळे यावसाियक श ेती करण े श य होत े.
२०) गटशेतीमुळे नैसिग क साधन स ंप ी व श ेतीसाठी लागणारी िविवध आदान े य ांचा
काय म उपयोग क न घ ेणे श य होत े. munotes.in
Page 116
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
116
https://www.youtube.com
१०.५ समूह / गट श ेतीची आव यकता
१) जिमनीच े सात यान े होत असल ेले िवभाजन /तुकडे लोकस ं यावाढी बरोबरच श ेतीची
धारण मता िदवस िदवस कमी होत चालल ेली आह े. कृिषगणन े या कािशत क ेले या
सन २०१० -११ या अहवालान ुसार महारा ात सन १९७० -१९७१ या वष
असल ेले ४.२८ हे टरची धारण मता सात यान े कमी होऊन सन २०१० -२०११
म ये ती १.४४ हे टर ित खात ेदार इतक कमी आह े. काही िठकाणी तर ती ११ ते
१५ गुंठे इत या कमी आकारावर श ेती कस यासाठी सलग े िश लक रािहल ेले
आहे. अशा प रि थतीत एवढ ्या छोट ्या े ावर श ेती क न व आिथ क ्या
िकफायतशीर उ पादन घ ेणे अ य ंत िजिकरीच े ठरत आह े. या सव सम या ंवर साम ुहीक
शेतीप दती ार े व एक क े या जाणा -या े ामुळे गटांम ये आध ुिनक त ं ान द ेणे
सोईच े ठरते.
२) उ च त ं ान व या ंि क करणाचा अवल ंब क न श ेती यवसाय स ुकर करण े (Ease of
Doing Farming )- शेतीमध या उ पादनाची अिनि तता , तसेच वाढ या
शहरीकरणाम ुळे ामीण भागात ुन शहराकड े होत असल ेले थला ंतर याम ुळे शेती
े ाम य े कुशल तस ेच अक ुशल मन ु यबळाची कमतरता जाणवत आह े. हणून
याक रता या ंि क करण व ता ंि क माग दश नाची आव यकता आह े ते सामुिहक र याच
करणे सोयीच े होईल . जिमनीची श ेतक याकड े असल ेली व ैयि क धारणा कमी
झा यान े याला या या श ेतावर उ च त ं ान तस ेच या ंि क करणाचा अवल ंब
वैयि क र या करण े आिथ क ्या परवडत नाही . सामुहीक श ेती के याने व उ पादन
खचा त काटककर क े याने या सम य ेवर सहज र या तोडगा िनघ ु शकतो .
३) िवपणन प तीचा अवल ंब यि गत तरावर श ेतक याच े उ पादन कमी अस यान े
याला या या उ पािदत क ेले या मालाच े िवपणन यो य र या करता य ेत नाही .
प रणामी , याला कमी भावात याचा माल िवकावा लागतो . यामुळे या या मालाला
वाजवी भाव िमळत नाही . मा , सामुहीक श ेती प तीन े उ पािदत क ेले या मालाच े
एकि त र या िवपणन क े याने वाहत ुक तील व काढनी प ात होणार े नुकसान टाळ ुन
उ पादन खचा तील बचत वाढव ून दुरवरची बाजारप ेठ काबीज करता य ेणे श य होणार
आहे. munotes.in
Page 117
गटशेती / समूह शेती
117 ४) काढणी प ात ि या करण े ब याच व ेळा िनसगा कडून िमळाल ेली साथ , शेतक या ंचे
अथक य न व क ृिष े ावर िनयोजन क न श ेतक याच े उ पादन अप े ेपे ा जा त
आ यास बाजारभावात घसरण होऊन श ेतक यास कमी भाव िमळतो . नाशव ंत
उ पादन जस े क भाजीपाला , फळे, यांचा अिध क साठा झा यास न ुकसान हो याची
श यता िनमा ण होत े, अशा व ेळी काढणी प ात ि य ेचा अवल ंब के यास
शेतक यास यो य भाव िमळ ु शकतो . तसेच ि या उ ोगाम ुळे पा ा द ेशातील
योगिस द त ं ान आप या रा यातील गटा ंम ये वापरता य ेईल व एकि त श ेती
िवकिसत करता य ेईल.
५) ि या उ ोग व म ु यवध न - मोठ्या भा ंडवल व उ पादनाअभावी छोटया श ेतक-यांना
उ पािदत मालावर ि या करण े, याचे मु यवध न करण े श य होत नाही . मा ,
सामुहीक श ेती ार े ाथिमक ि या तस ेच मालाच े मु यवध न शेतावरच करता य ेणार
आहे व गुंतवणुकदारा ंना शेतकरी गटाकड ून एकाच िठकाणी क चा माल िमळ ून ि या
उ ोगास चालना िमळ ेल.
६) शेती पूरक जोडध ंदा साम ुिहक श ेतीधील लागवडीयो य जमीनीवर िविवध िपका ंचे
उ पादन घ े याबरोबरच उपय ु जोडध ंदा हण ुन पश ुपालन , रेशीम यवसाय ,
म य यवसाय , दु ध यवसाय , मधुम ीकापालन व रोपवाटीका तयार करण े इ. बाबी
आव यक आह ेत. मा , मनु यबळाची वानवा याचबरोबर जिमनीची कमी धारण मता
यामुळे शेतकरी पश ुपालनापास ुन दुर चालल ेला आह े. प रणामी , स ि य खताची
उपल धतता कमी होत अस यान े जिमनीचा कस कमी होव ुन उ पादकता क मी होण े,
रासायिनक खता ंचा वापर वाढण े प रणामी उ पादन खच वाढण े या द ु च ाम य े
स ि थतीत श ेतकरी व श ेती यवसाय अडकला आह े. या सम य ेवर साम ुहीक श ेती
प तीम य े पशुधनाच े एकि त यव थापन क न उपाय िमळण े सहज श य आह े.
वरील सव घटका ं या एकि त प रणामा मुळे शेतक-यांचा उ पादन खच कमी होव ुन िन वळ
उ प न वाढ यास मदत होणार आह े. यामुळे सामुहीक श ेतीचा अवल ंब करण े ही काळाची
गरज ठरत आह े.
१०.६ शेती े ात मिहला ंचा सहभाग
ामीण भागात शेती हा मु य यवसाय आहे. शेती हे उदरिनवा हाचे साधन , रोगाराची
उपल धता क न दे याचा माग . ामीण भागात ीया मु यतः शेती यवसायात काम
करताना आढळतात . या शेतकरी हणून िकंवा शेत मजूर हणून काम करताना िदसतात .
शेतीम य े काम करणा या ि या ंची सं या मोठी आहे परंतु म बाजारप ेठेत याची
यो य कार े न द घेतली जात नाही. तसेच ि या ं या शेतकामाकड े बघ याचा ीकोन
शा ीय व अचूकपणे न द घेवून यो य कार े मू यमापन कर याचा नाही.
munotes.in
Page 118
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
118
https://www.dhanvapasi.com
सव साधारणपण े ी मश कड े पहा या या ीकोनाची वैिश ये :-
१) ि मया घरकाम क न उरले या वेळात काम करीत अस यान े यां या कामाच े
व प हे अंशतः अध वेळ असे असत े.
१) २ वतः या शेतावर काम कर यासाठी ि या ंची मश व वेळ खच होतो. याला
मह व िमळत नाही. याची न द होत नाही. ते 'पेड़ 'नस यान े िकंवा यांना वतः या
शेतावर काम के याचा मोबदला िमळत नस यान े यां या कामाकड े दुल होते.
२) ि या ं या कामाचा दजा किन मानला जातो. पु षा या मानान े या कमी
काय मतेने करतात .
३) कौटुंिबक जबाबदा या व मुलां या संगोपनात यांना अिधक रस अस यान े शेती
ि या ंम ये पूरेपूर मन ओतून व सु श चा वापर कर याम य े या पारंगत
नसतात .
४) शा ररीक क ा या कामात ि या मागे पडतात .
५) शेती व कृिषमधील नवीन तं , उ पादनातील आधुिनक बदल, अ ावत व आधुिनक
यं व तं ान वापर याच े कौश य व मता यां या सकड े नसतात .
६) शेतीकाम व या अनुषंिगक कामात यांचे थान दु यम असत े.
७) ि या ं या कामात ून िमळाल ेले उ प न हे दु यम व कमी मह वाच े मानल े जाते. केवळ
यां याच क ा या उ प नात ून कुटुंबाचे पालनपोषण होऊ शकत नाही अशी
समाजमा यता आहे.
८) ि या ंकडे िनण यश कमी अस याम ुळे पेरणीचा , कोळपणी , कापणी वगैरेबाबतीत
चुका हो याची श यता असत े.
९) आिथ क वावल ंबन, वातं य संपूण जबाबदारी या ीन े शेतीची जबाबदारी घे याचे
साम य ि या ंकडे कमी असत े.
१०) बौ ीक ्या ी पु षात फरक नाही हे िव ानान े व संशोधनान े मा य केले आहे.
गरोदरपणा , बाळंतपण व बालस ंगोपनाम ुळे ि या ंना काही काळ शेतीकामात ून
वतःला बाजूला करावे लागत े हे मा य असल े तरी ती कामे अनु पादक नाहीत हे
मा य करायला हवेच. तसेच ि या ं या शेतीकामातील उ पादकता व munotes.in
Page 119
गटशेती / समूह शेती
119 काय मतेब ल पारंप रक ीकोन चुक चा आहे हे आता ि या ंनी िस क न
दाखिवल े आहे. ि या ंची 'ि येिट हीटी ' वाढत आहे. सं या मक व गुणा मक ्या
आव यक तेवढी सज नशीलता ि या ंम ये येत आहे.
शेतीम य े ि या ंचे माण मोठे आहे. िशवाय हे ल ात यायला हवे क , ि यांचा सहभाग
हा सांि यक या ीने नेहमीच काही अंशी वेग या ीकोनात ून मोजला जातो. सव
कार या सांि यक पाह या ंम ये जो ीकोन ि वकारला जातो तो नेहमीच ि या ंचा
सहभाग कमी असतोच अशा पारंप रक गृिहतावर आधारल ेला असतो . असे भ ाचाय , एस
१९८५ : जैन डी १९८२ यांनी नमूद केले आहे.
ि या ंचा सहभाग िबनचूकपणे न आजमाव यात या या ंमधील ुट ची पूव हांची जोड
आहे. कारण मबाजारप ेठेत शेती- ि या ंसाठी पूव तयारी हणून घरात जी कामे केली
जातात ती घरातली कामे अनु पादक मानली जातात . पेर यासाठी बी-िबयाणा ंची व छता ,
तवारी व साठवण या कामाची न द कुठेही घेतली जात नाही. पेरणी याव ेळी ि या ंचे
सहा य घेतले जातेच पण याचेही मोजमाप होत नाही. खुरपणी, ढेकळं फोडण े, िनंदणी,
बांध- बंिद ती , शेताम य े धा य पेरणीपूव वाळल े या पूव पीकाच े बुडके, तण, घाण वेचणे ही
कामे ि या करीत आहेत. काढणी या ि य ेम येही यांचा सहभाग मोठा आहे पण यांचे
मापन व मू यमापन यो य कार े होत आहे का? याची न द आता यायला हवी. परंतु
ि या ं या काम कर या या मतेवर िव ास नस यान े यां या वाट्याला हलक कामे,
थोड्या मजुरीवर व हंगामाप ुरतीच कामे दे याची वृ ी आढळत े. ि या ंना रोजंदारी
व पाच ेच काम िदले जाते. कायम नोकर वा याला ॲटचड लेबर हणून मोठे शेतकरी
काम दे याचे नाकारतात .
िबगर शेती े ात तर ी कामगारा ंचे माण कमी कमी होताना प िदसते असे त ांचे मत
आहे (अंबभार १९७५ : िमना ए १९७९ ) कारािगरी व िबगर शेतक यवसायात ि या ंचा
वाटा वसाहतवादा या काळातच कमी होत गेला होता. यामुळे शेती व शेतीशी संबंिधत
कामांवर अवल ंबून रहाणा या ि या ंचे माण वरवर पाहता वाढत असल ेले िदसत े. कारण
मु यतः वारी , बाजरी , तांदूळ वगैरे अ धा याची िपके घेतली जातात ितथेच मजूर ि या ंचे
माण वाढल ेले आहे. कापूस, भूईमूग, तंबाखू वगैरे नगदी िपके घेतली जातात ितथेही ि या
मजुरीच करताना आढळतात . (आचाय व पानवलकर , १९८९ ) शेतकरी ि या अशी
वतं संक पना अजुनही िवकिसत झालेली नाही. हणज ेच ि या ंना वतं पणे शेतकरी
असा दजा दे याची गरज असून तसे िबनचूक, काटकोर वग करण केले जाणे आव यक
आहे.
ि या ंचा शेती यवसायातील आिण शेतीपूरक यवसायातील सहभाग हा अटळ आहे
आिण तो वाढतही आहे.
शेती यवसायाशी िनगिडत असल े या अनुषंिगक यवसायातही ि या ंची भूिमका मह वाची
ठरत आहे. पुढील शेतीपूरक े ाम य े उप मशीलता , तं ानाचा वापर शा ीय प ती
आिण उ पादकता आ मसात क न ि या यश वी ठ लाग या आहेत.
munotes.in
Page 120
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
120 १) कु कुट पालन पो ी फािम ग (Poultry Farmin g)
२) गायी हशी पालन / दु ध यवसाय / डेअरी फािम ग (Dairy Farming)
३) वराह पालन (Piggery)
४) शे या पालन (Sheep Rearing)
५) उंदीर पालन (Angora Rabbits)
६) मासेमारी/ म य पालन (Fish Farming)
७) मधुमि का पालन (Bee -Keeping)
८) आळंबी शेती (Mushroom Growing
९) फलो पादन (Hort iculture)
१०) फुल शेती (Floriculture)
ि या ंची शेतीम य े असल ेली योगदानाची केवळ थूलमानान े क पना व िवधान े क न
चालणार नाही तर याचे यो य कार े सव ण करणेही ज रीच े आहे. शेती व शेतीअन ुषंिगक
े ात ि या ंचे िकती मतास खच होतात ? यांची उ पादकता िकती? यापास ून िमळणार े
वा तव उ प न िकती? शेती उ पादनात यांचा िकती सहभाग आहे? शेतीवर आधा रत व
शेतमाल ि या उ ोगात ी मश च े योगदान िकती? वगैरेसार या संदभा त
आकड ेवारी व शा ीय प तीन े संशोधन होणे अ याव यक आहे. या ीने ि या ं या
सहभागा या िन कषा चे अहवाल आज जरी नेमकेपणान े उपल ध नसले तरी ि या ंची
कृिष े ातील कामे व योगदान नाकारता येणार नाही.
शेतमजूर व शेतकरी ि या ंना इतर े ां माण े कृषी े ातही दु यम थान िदले गे याने
कृषी े ातील तं वै ािनक बदल आिण अ ावत ान यां यािवषयीची मािहती यां यापय त
पोहचिव याकड े गांभीया ने पािहल े जात नाही. शासनान े िश ण व िव तार काय ,
कृषीिश ण , मािहती व कौश य े ात हो यासाठी घेतले क जाणार े प रसंवाद व चचा स े,
कृती काय म व ा यि के, कृषी दश न वगैरेम ये ि या ंना सहभागी क न घेणे आव यक
आहे. जागितक करण , उदारीकरण , मु अथ यव था , आयात -िनया त िनब िधिवरिहत ,
परदेशी य गुंतवणुक स मुभा, बह उ ेशीय कंप यांचा िशरकाव , कृषीमाल व ि या व तु
खा पदाथा या िनया तीस वाव इ यादी बाब चा ामीण जीवनावर खूप मोठा प रणाम होत
आहे. शेती व शेतमाल ि या े ात नावी यप ूण बदल, तं वै ािनक सुधारणा आिण
उ पादन प तीत येवू घातल ेले बदल या बाबी आप या कृषी अथ यव थ ेपासून आता फार
दूर राह शकत नाहीत . यासाठीच कृषी अथ यव थ ेत मोलाच े योगदान करणा या शेतकरी व
शेतमजूर ि या ंना कृषी प रवत नापास ून दूर ठेवणे अ यंत घातक ठरेल.
कृषी अथ यव थ ेचे मह व आप या देशात नाकारता येणार नाही एवढेच न हे तर औ ोिगक
े िवकिसत होत गेले तरी शेतीचे मह व कमी होणार नाही. भारतासार या खंड ाय व munotes.in
Page 121
गटशेती / समूह शेती
121 चंड लोकस ं ये या देशात अ नधा याची मागणी पूण कर यासाठी आिण उ ोगध ं ा या
गतीसाठी , क या मालाचा पुरवठा हो यासाठी शेती यवसायाच े थान मह वप ूण आहे.
हणूनच ामीण भागातील शेतकरी व शेतमजूर ि या ं ना सा र करणे, शेती संबंिधत
कौश य वाढवणार े िश ण देणे ही काळाची गरज आहे.
ीया ंचे शेती यवसायातील मह व :-
१) शेतमजूर ि या ंचे अिधक माण
२) ी शेतकरी
३) शेती ि या उदयोगात सहभाग
४) शेती िनण य ि य ेत सहभाग
५) शेतमालाची िव
६) शेतीपूरक यवसायात सहभाग
७) पशुपालनात ि या ंचा सहभाग
८) म यश ेती व मासेमारी यवसायात सहभाग
९) शा त शेतीचा िवकास
१०) अ नस ुर ा व परसबाग
११) शेती या िविवध काया त सहभाग - पेरणी, मळणी , रोपणी , िसंचन यवसथा ,
साठवण ूक, कापणी इ यादी .
शेती यवसायातील ि या ंचा सहभाग मया दा/ ुटी/ दोष/ उिणवा :-
१) ि या घरकाम क न उरले या वेळात काम करीत अस यान े यां या कामाच े
व प हे अंशतः अध वेळ असत े.
२) ीया ं या मांची न द न घेता, पैसे न देता दुल केले जाते.
३) कामाचा दजा किन - पु षा या मनाने अकाय म
४) शेती ि या ंम ये पुरेपूर मन लावून व सु श चा वापर यात पारंगत नसतात .
५) शा ररीक क ा या कामात ि या मागे पडतात .
६) शेतीमधील नवीन तं ान , नवीन बदल, आधुिनक शेतीचे कौश य व मता
ि या ंकडे नसतात .
७) शेती व अनुषंिगक कामात ि या ंचे थान दु यम असत े. munotes.in
Page 122
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
122 ८) ि या ं या शेती कामात ून िमळालेले उ प न तुटपुंजे असत े. यामुळे कुटुंबा या
आिथ क गरजा पूण भागिव या जात नाहीत .
९) िनण य मता कमी यामुळे शेती उ पादनाबाबत अंदाज चुक याची श यता जा त
असत े.
१०) आिथ क वावल ंबन व कुटुंबाची जबाबदारी घे याचे साम य ि या ंम ये कमी असत े.
शेती यवसायात ि या ंचा सहभाग वाढव यासाठी उपाय :-
१) ी शेतकरी सं येत वाढ करणे
२) कृषी े ातील तांि क व अ यावत ान ि या ंपय त पोहोचिवण े
३) कृषी िश ण व कृषी िव तार करणे
४) पीक ा यि क े व िश ण
५) चचा स े व सहली
६) कृषी दश ने
७) ीयां या सा रत ेचे माण वाढवण े
८) ी पु ष समानता
९) आिथ क वावल ंबन व वातं य
१०) कृषी उ प नात वाढ
११) कृषी ि या उ ोगात वाढ
१२) कृषी िव ापीठान े यवसाियक ि या ंची सं या वाढिव यासाठी य न करणे
१३) कृषी व गृह िव ान िश णात वाढ करणे
१४) ि यांची काय मता व उ पादकता वाढिवण े
१५) रा यातील येक कृषी िव ापीठा ंमधून कृषी साय स महािव ालय सु करणे व
याम य े ि या ंना ३० ते ४०% राखीव जागा ठेवणे.
१६) ादेिशक तरावर ि या ंसाठी कृषी अ यासाक े थापन कर यात यावी.
१७) कृषी यवसाियक त णी िनमा ण करणे
१८) सार मा यमा ं या साहा यान े ामीण ि या ंसाठी ी सबलीकरण , अथ कारण व
शेती े ातील काय सा रत करावे.
१९) जनजाग ृती munotes.in
Page 123
गटशेती / समूह शेती
123 2011 या जनगणन ेनुसार देशातील 65 ट के ि या शेतीम य े गुंतले या आहेत. हेच
माण पु षांसाठी 49.8 ट के आहे. पण ‘शेतकरी ’ हटल े क आप या डो या ंसमोर काय
िच उभे राहते? याचा संबंध आहे तो जिमनी या मालक शी . आप या िपतृस ाक
यव थ ेम ये मिहला अनेकदा जिमनीवरील अिधकारापास ून वंिचत राहतात आिण ' या या
नावावर सातबारा तो शेतकरी ' या िनयमाम ुळे शेतीम य े एवढे क क नही यांना शेतकरी
हणून ओळख िमळत नाही. 2015 -16 या कृिषगणन े माण े रा यातील भूधारक मिहला ंचे
माण केवळ 15 ट के आहे. शेतकरी हणून ओळख नस यान े यांना योजना , िश ण े,
कज , िनिवदा इ यादी गो चाद ेखील लाभ िमळू शकत नाही.
शेतीमधील मिहला ंचा सहभा ग िदवस िदवस वाढत आहे. जंगले न हो यान े, शेतीमधील
नािपक वाढ यान े, तसेच एकंदरीत ामीण -आिदवासी े ातील कामाची उपल धता कमी
होत गे याने ामीण भागात ून शहरी भागात पु षांचे थला ंतर वाढत गेले. प रणामी
मिहला ंवर शेतीची जबाबदारी मा वाढत गेली. मुळातच ि या ंवर असणार े घरातील कामाच े
ओझे, घराबाह ेर या यां या वावरावर असणारी बंधने, मया िदत िश ण यांमुळे रोजगारा या
संधी यां यासाठी कमी असतात . या कारणान ेही या गावी आप या घरीच अडकतात .
एक कड े शेतीची जबाबदारी आिण दुसरीकड े संसाधना ंवर अिधकार नाही अशी काहीशी
प रि थती आज िदसून येते.
इतकेच न हे, तर शेती आिण पाणी यां याशी संबंिधत सं थांम ये मिहला ंचा सहभागद ेखील
अ य प िदसतो . उदाहरणाथ , काल या या पाणी यव थापनासाठी या पाणी वापर सं था
सु के या जातात , यांत काय ान े मिहला ंना ितिनिध व िदले आहे. असे असतानाही
बह तेक पाणी वापर सं थांम ये मिहला ंची नेमणूक केवळ काय ाच े बंधन हणून केलेली
िदसत े, य ात मा यांना यव थापनात सहभागी क न घेतले जात नाही. अथा त
महारा ात िसंिचत शेतीचे माण 20 ट या ंपे ा अिधक नाही.
एकंदरच शेतीम य े ि या ंचे माण वाढत असल े तरी िजथे िसंिचत / बागायती शेती आहे
ितथे पु षांचे वच व आहे आिण कोरडवाह शेती मा ि या ंची असेच िच िदसून येते.
कोरडवाह भागांम ये पु षांनी कामासाठी थला ंतर के याने अनेकदा मिहला ंवर शेतीची
जबाबदारी येते. िसंचनाची सोय उपल ध नस यान े या भागात मजुरीदेखील पुरेशी िमळत
नाही. पूव वषा तून दहा मिहने काम िमळायच े. ते आता सहा मिह या ंवर आले आहे असा
अनुभव शेतमजुरी करणा या मिहला सांगतात. यामुळे अनेकदा मिहला ंनादेखील
उपजीिवक े या शोधात थला ंतर करावे लागत े.
तसेच शेतीम ये कोणती िपके यावीत याब लही मिहला ंची पु षांपे ा वेगळी मते असतात
असे अनेकदा जाणवत े. कुटुंबा या अ नाची आिण पोषणस ुर ेची जबाबदारी मिहला ंवर
अस यान े शेतीत िनदान काही माणत अ नधा य , भाजीपाला करावा असा मिहला ंचा
य न असतो . तसेच खावटीसाठीच े धा य आिण भाजीपाला िपकवताना स ि य प तीचा
वापर करणेही अनेक मिहला पसंत करतात . परंतु मिहला ं या या कार या शेतीला सरकारी
योजना ंचे कुठलेही पाठबळ िमळत नाही. यातच मिहला शेती या बरोबरीन े करत असल ेली
इतर पुन पादक कामे जसे क - चारा आिण जळण आणण े, गुरांची देखभाल करणे, munotes.in
Page 124
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
124 घरातील वयंपाक आिण इतर कामे करणे या िबनमोला या कामांची गणतीच कोठे होत
नाही. मिहला ंवर याच अशा सव कामांचे ओझे िकतीतरी पट नी वाढत राहते.
अथा त मिहला शेतकरी हा काही एकसंघ गट नाही. या िठकाणी शेतकरी असे हणत
असताना शेती आिण शेतीसंल न उपजीिव केवर अवल ंबून असणा या सव मिहला –
शेतकरी , शेतमजूर, वनउपज गोळा करणा या , मासेमार, पशुपालक या सवा चा याम य े
समाव ेश होतो. या येक गटाचे वेगळे आहेत. तसेच अ पभ ूधारक , आिदवासी , दिलत
यांची आिण एकट्या मिहला शेतक या ंची वंिचतता इतर मिहला शेतक या ं या तुलनेत
अिधक आहे. एकट्या मिहला शेतक या ंचे माण महारा ात मोठे आहे. िवशेषतः
मराठवाड ्यातील आिण िवदभा तील आ मह या त भागांम ये आज िकतीतरी एकट्या
मिहला शेती करत आहेत. पुरेशा संसाधना ं या अभावी , कुटुंबा या आिण समाजा या
िवरोधाला त ड देत, एकट्याने शेती करणे या मिहला ंसाठी सोपे नाही. कज , िनिवदा ,
बाजारप ेठ इ याद साठीच े यांचे पया य इतर मिहला ंपे ाही कमी होतात .
आप ी या काळात या मिहला ंची मुळातील वंिचतता कशी वाढत जाते याचा यय या वष
कोरोना साथीम ुळे आला . लॉकडाऊनम य े आले या अडचणी , रोजगा राचा अभाव ,
शेतीमधील वाढल ेले कज , यानंतर झाले या अितव ृ ीमुळे ओढवल ेले नुकसान या सव
गो म ुळे आज या मिहला शेतक या ंचे संकट अिधक वाढल े आहे. यातच स या क
सरकारन े लागू केले या तीन काय ा ंमुळे यांची प रि थती अिधक िबकट हो याची
श यता िनमा ण झाली आहे.
नवीन काय ा ं या िवरोधात सु असल े या शेतकरी आंदोलना या िनिम ान े शेतक या ंचे
अनेक पु हा एकदा ऐरणीवर आले आहेत... परंतु या चच म ये मिहला शेतक या ंचा
मा काहीसा दुल ि त रािहला आहे. शेती, जंगल, मासेमारी, पशुपालन यांवर अवलंबून
असणा या क करी जनतेला मोठ्या अ र ाला सामोर े जावे लागत आहे. भूिमहीना ंची वाढती
सं या आिण याला जोडूनच ामीण बेरोजगारी , शेतीतील नािपक आिण वाढती
कज बाजारी , शेतकरी आ मह या , नैसिग क संसाधना ंचा होणारा हास आिण
िवकास क पा ं या नावाखाली संसाधनांचे खासगीकारण , शेतक या ंची होणारी लूट या सव
प रि थतीला सरकारची अनेक धोरणे कारणीभ ूत आहेत आिण या पा भूमीवर आता
बदल या हवामानाचाद ेखील संदभ आहे.
आज शेतक या ंना भेडसावणार े हे तर मिहला शेतक या ंसमोर आहेतच... िशवाय
याचबरोबर मिहला शेतकरी हणून यांचे वेगळे आहेत. जिमनीवर अिधकार नसणे,
शेतीसंबंधी योजना ंचा लाभ न िमळण े, शेती-पाणी यांसंबंधी सं थां या यव थापनात
सहभाग नसणे, शेती या बरोबरीन े घरातील कामांचे ओझे याचबरोबर एकूण िपतृस ाक
यव थ ेमुळे यां यावर येणारी बंधने यांमुळे ‘मिहला शेतकरी ’ हणून यांचे वेगळे आहेत
हे ल ात घेऊन या ीने माग याद ेखील करा या लागतील .
मिहला शेतक या ंना गरज आहे ती सं था मक सुरि तत ेची. संसाधना ंवर अिधकार आिण
यां या यव थापनातील िनण य ि य ेम ये सहभाग , शेती सुलभपण े कर यासाठी िनिवदा,
िसंचन आिण कज यांचा पुरवठा, यां या मालाला बाजारप ेठ, हमीभावान े यां या मालाची
थािनक पातळीवर खरेदी, शा त शेतीला ो साहन , थला ंतर होऊ नये यासाठी गावात munotes.in
Page 125
गटशेती / समूह शेती
125 कामाची उपल धता या यां या मुख गरजा आहेत. यां या या गरजा पूण क न , शेती
े ात यां यासाठी अनुकूल प रि थती िनमा ण करणे गरजेचे आहे. यव था मक
पातळीवर ठोस उपाययोजना क न अंमलबजावणी के यािशवाय आज असल ेले शेतकरी
मिहला ंचे िच बदलणार नाही.
१०.७ वा याय
१) गटशेतीचा अथ सांगून गटशेतीचे फायद े सांगा.
२) गटशेती योजन ेचे व प व अ ंमबजा वणी साधक -बाधक चचा करा.
३) गट श ेतीची आव यकता प करा .
४) शेती े ात मिहला ंचा सहभाग Iचे मू यमापन करा .
१०.८ संदभ ंथ
१) िभसे िवण शामस ुंदर (फे ुवारी 2020 ): कृिष ि या उ ोगाची गरज , मह व आिण
िनवडक पदाथ िनिम तीचा अ या स, अ कािशत कृिष िव ान पदवी क प ,
य.च.म.मु.िव., नािशक
२) फळबाग उ पादन पदिवका (2017 -18): फळांची काढणी , हाताळणी व िव यव था ,
पाठ्यपुि तका -1, य.च.म.मु.िव., नािशक (AGR -208)
३) फळबाग उ पादन पदिवका (2017 -18): फळांची का ढणी, हाताळणी व िव यव था ,
पाठ्यपुि तका-2, य.च.म.मु.िव., नािशक (AGR -208)
४) डॉ. कटके शैल (स ट बर 2019):
५) अ न-तं ान महािव ालय , व.ना.म.कृ.िव., परभणी , कृिष पणन िम
६) www.fao.com
७) www.agrowon.com
८) https://marathi.krishijagran.com/agriculture -processing
❖❖❖❖
munotes.in
Page 126
126 ११
अ न व फळ ि या उ ोग व प व मह व
घटक रचना :
११.० पाठाच े उ ेश
११.१ तावना
११.२ कृषीमाल ि या उ ोग संक पना
११.३ जगातील फळ े व भाजीपाला ि य ेची ि थती
११.४ भारतातील क ृिषमाल ि या उ ोग
११.५ कृिषमाल ि या ंमुळे होणार े फायद े
११.६ शेतमाल ि या उ ोगाच े मह व
११.७ उ ोग स ु कर यासाठी क प अहवालात
११.८ कृषीमाल ि या उ ोगा ंसमोरील अडथळ े / आ हान े
११.९ कृषीमाल ि या उ ोगा ंसाठी स ंधी
११.१० वा याय
११.११ संदभ ंथ
११.० पाठाच े उ ेश
कृषीमाल ि या उ ोग संक पना समजाव ून घेणे.
जगातील फळ े व भाजीपाला ि य ेची ि थती मािहती क न घेणे
भारतातील क ृिषमाल ि या उ ोग आढावा घ ेणे.
कृिषमाल ि या ंमुळे होणार े फायद े अ यासण े.
शेतमाल ि या उ ोगाच े मह व अ यासण े.
उ ोग स ु कर यासा ठी क प अहवालात समजाव ून घेणे.
कृषी ि या उ ोगा ंसाठी स ंधी अ यासण े.
munotes.in
Page 127
अ न व फळ ि या उ ोग
व प व मह व
127 ११.१ तावना
भारतासार या कृिष धान देशत कृिष उ ोग मह वाच े आहेत. अजूनही भारतातील ७०
ट के लोक सं या शेतीवर अवल ंबून आहे. साधारणतः ७५ ट के लोकस ं या ामीण
भागात राहाते. यासाठी ामीण भागातील बेरोजगारी दूर कर यास हे कृिष ि या उ ोग
मह वाच े आहेत. भारतारखा िवशाल देशात िविवध हवामानावर आधा रत उ ोग देशा या
िविवध भागात आढळतात . भारत हा जगातील मुख फळे व भाजीपाला उ पादक देश
आहे. फळां या िवपणनात काढणीन ंतरचे यव थापन अ यंत मह वाच े असून याम य े
तवारी , पॅक ग, ी-कुल ग, साठवण , ि या , वाहतूक व िव यव थ ेचा समाव ेश होतो.
काढणी प ात यव थापनातील ुटीमुळेच आप या देशात दरवष साधारणपण े 1 लाख
कोट च े नुकसान होत आहे.
भारतात कृिष मालावर ि या कर याच े माण हे 2 ते 3 ट के आहे. तर तेच माण
िवकिसत रा ांम ये 40 ट के आहे. शेतमाल ि या ही मह वाची बाजार सेवा आहे.
शेतक या ंनी बाजारप ेठेम ये क चा माल िव साठी ने यापे ा मालावर ि या क न माल
िवक यास चांगली िकंमत (दर) िमळत े. या ीकोनात ून भारतातील शेतमाल ि या
उ ोगा ंना शासनामाफ त अनुदान (सबसीडी ) देऊन कृिष उ ोगा ंना मोठी चालना दे यात
येत आहे. याच अनुषंगाने शेतमाल ि या उ ोगात वाढ हावी, शेतीचे उ पादन दु पट
होईल, कामगारा ंना रोजगार उपल ध होईल, शेतक या ंचे उ प न वाढ यास मदत होईल
यातून शेतक या ंना आशादायी िदलासा िमळेल यामुळेच कृिषमाल ि या उ ोग मह वाच े
ठरतात . कृिष अ न व फळ ि या उ ोग हणज ेच कृषी माल ि या उ ोग होय.
https://marathi. krishijagran.com
११.२ कृषीमाल ि या उ ोग संक पना
कृषी माल ि या उ ोग हणज े काय ? कृिष मालावर ि या करणारी कारखानदारी
अथवा कृिष मालाचा क चा माल " हणून वापर करणार े कारखान े यांना कृिष ि या
उ ोग असे जाते. काही वेळा शेतीला पूरक असणा या उ ोगा ंचाही समाव ेश कृिष ि या
उ ोगात (Agro -industries) केला जातो. यूट, कापूस, तवा, रबर, चहा, कालो, कोको,
हे शेती मालावर आधा रत असणार े उ ोगा ंची काही उदारण े आहेत.
उसाचा वापर क न गुळ, खांडसरी व साखर यांचे उ पादन होते. या व तूंचे उ पादन होत
असताना यातून िनघणा या 'टाकाऊ गो चा वापर अ कोहल , कागद , ॲिसिटन , munotes.in
Page 128
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
128 यासार या दु यम व तूंची िनिम ती होते. महारा ात सहकारी साखर कारखा या ंनी बरीच
गती केलेली आहे. िवशेषतः बलवान व दुब लांना िवकासाची समान संधी व गतीचा
आ मिव ास िनमा ण करणारी सहकारी चळवळ या उ ोगात उ फ ूत पणे आ त वात
आली आहे.
कापसात ून सरक काढून याचे िजिनंग व ेिसंग क न यां या गाठी बांधणार े उ ोग
िवकिसत झाले आहेत. िशवाय देशात सूत िगर या व कापड िगर या अि त वात येऊन
हजारो ामीण कामगरा ंना रोजगारा या नवीन संधी उपल ध झा या आहेत. हातमाग
यवसायाच े ामीण भागात िवक ीकरण झाले आहे.
कापसापास ून काढल े या सरक पाला तीळ, जवस, करडी , एरंडी, अंबाडी इ यादी सार या
तेलिबया ंचे उ पादन देशा ' माणावर होते. यापास ून तेल काढ याच े उ ोग मोठ्या
माणात सु होऊ लागल े आहेत. या िबयांपासून काढल े या तेलाचा- वापर क न
वन पती तूप, साबण , औषध े इ यादी उ पादन केले जाते.
तंबाखू पासून तपक र , जदा , िवड्या, िसगार ेट, पे ट इ याद ची िनिम ती केली जाते. िवड्या
तयार कर याचा कुिटरो ोगात महारा ातील अनेक ामीण भागात चांग या कार े
िवकिसत झाला आहे. यामुळे ामीण मिहला ंना मोठ्या माणा ंत रोजगार संघी उपल ध
झा या आहेत. शेतीमध ून िपकणा या व तूंना ि या क न अनेक व तूचे उ पादन करता
येते िविवध कार या फळांवर ि या क न लोणची , मुरांबे, जेली, साँस, इ याद ची
िनिम ती करणार े असं य छोटे-छोटे घरगुती उ ोग सु करता येतात. चहा, कॉफ , रबर या
उ ोगाम ुळे ड गराळ भागांचा िवकास झाला आहे. िशवाय यां या िनया तीपास ून देशाला
दुिम ळ असे परक य चलन िमळत े. यूट उ ोग तर भारतातील खूप पूव पास ूनचा उ ोग
असून यापास ून पीती, गोणपाट , गालीच े यासार या व तूंचे उ पादन केले जाते. यूट
उ ोग हा आधुिनक प तीन े केला जात असून याचे शहरी भागात क ीकरण झाले आहे.
या उ ोगाची िनया त मता अिधक आहे. लाकडापास ून कातडी कमिव याचा यवसायास
लागणा या व तू िमळतात. पाईन सार या कोिनफ ेरस वृ ापास ून िडंक, रेबी स, टार,
टप टाइन सारख े पदाथ िमळतात . टप टाइन रेझीन पासून िमळत े. ते गां या या कारखा यात
उपयोगी पडते.
भारत, ीलंका, इ यादी सार या देशात िसकांना या झाडाची लागवड करतात . यां या
सालीपास ून हेमले रयावर उपयोगी असे औषधी य िमळते. तसेच जंगल िवभागाला
औषधी वन पतीचा वापर औषध उ ोगात केला जातो. कोको या झाडा या पानांपासून
कोकेन िमळत े. कापरा या झाडापास ून कापूर िमळतो . स दय साधन े, साबण , फोटक
एका लाि टक व पलने तयार कर यासाठी वापरला जातो. कठीण लाकूड इंधनासाठी
वापरल े जाते. दारात ामु यान े मऊ लाकूड वापरल े जाते. मऊ लाकडाना बांधणी
यवसायात वापर केला जातो. िशवाय , पेट्या, नागकाड ्या, फिन चर व कागद कारखा यात
लागणारा लगदा तयार कर यासाठीही याचा होतो. लाकडा मधील से युलोजपास ून रेयॉन
लाि टक छाया िच णासाठी या िनिफत रोग, फोटा या ा या वाटर यांची बॅचे तयार
करतात . चंदा या लाकडाचा सुगंधी ये उदब या, इ यादी या मी साठी उपयोग केला
जातो. यामुळे ामो ोगा ंना चालना िमळत े. munotes.in
Page 129
अ न व फळ ि या उ ोग
व प व मह व
129 भारतात जागितक करण धोरण वीकार याम ुळे आंतररा ीय यापारा या क ा ंदाव या
आहेत. जागितक बाजारप ेठेत कृषी ि याय ु पदाथ जा त माणात येत आहेत व याची
मागणी सु ा मोठ्या माणात वाढत आहे. स या देशात उ पािदत होणा या ि याय ु
पदाथा म ये टोमॅटो केचअप, आंबागर, फळांचे रस, फळे, जॅम, जेली, लोणची व सरबत
यांचा मुख वाटा आहे.
https://www.safefoodfactory.com
यािशवाय फळांचा गर, वाळिवल ेला व अितथ ंड तापमानात सुकिवल ेला भाजीपाला ,
डबाबंद अिळंबी, पा याचा अंश काढून टाकल ेले फळांचे रस यांसार या पदाथा ची यात भर
पडते आहे.
भारत गे या 30 वषा पासून थोड्या माणावर का होईना ि याय ु पदाथा ची िनया त करत
आहे. िनया त होत असल े या पदाथा म ये कैरीची चटणी , लोणच े, फळांचे रस व गर, डबाबंद
व सुकिवल ेली अिळंबी तसेच गोठवल ेली व डबाबंद फळे यांचा वाटा मुख आहे. आंबा
गराला सौदी, कुवेत, नेदरलँड व हाँगकाँगम य े मागणी आहे. लोणच े व चट या अमे रका,
इं लंड, जम नी व सौदीम य े लोकि य आहेत. टोमॅटो, पे ट, जॅम, जेली वर सासारख े पदाथ
देखील अमे रका, रिशया , इं लंड, इ. देशांम ये िनया त होतात . भारतातील एकूण फळे आिण
भाजीपाला उ पादना ंपैक फ केवळ 2 ट केच कृिष मालावर ि या केली जाते. ह ली
ाहका ंची खा पदाथा ब लीची बदलती मानिसकता , सवय, गितमान जीवन प ती ,
वाढती ि याश इ याद म ुळे ि याय ु खा पदाथा ची मागणी दरवष 10 ट यांपय त
वाढत जात आहे. यामुळे पुढील कालावधीम य े कृिषमाल ि या उ ोग उभारण े तसेच
शेतक या ं या शेतमालाला चांगला यो य तो दर देणे ही येणा या काळाची गरज बनत चालली
आहे. यासाठी शेतक या ं या मुलांनी एक येऊन शेतक या ंना तार यासाठी ि या
उ ोगाची मुह त मेढ रोवली पािहज े, जेणे क न शेतकरी समृ होईल.
munotes.in
Page 130
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
130 ११.३ जगातील फळे व भाजीपाला ि य ेची ि थती
जगात फळे व भाजी पा यावर ि या करणार े अनेक देश असून यांपैक आघाडीवर
असल ेले देश िफलीपाई स 78 ट के, ाझील 70 ट के, अमे रका 65 ट के, मलेिशया 3
ट के, भारत 2 ट के इत या माणात ि या केली जाते. यामुळे भारतात शेतमाल
ि या , उ ोगाची या ी आिण मह व अस याच े िदसून येते.
त ा . 1
जगातील फळे व भाजीपाला ि या करणा या देशांची ि थती दश िवणारा त ा.
अ. .
देश शेकडा माण
1 िफलीपाई स 78
2 ाझील 70
3 अमे रका 65
4 मलेिशया 03
5 भारत 02
( ोत: कृिष पणन िम मािसक : जून, 2019)
११.४ भारतातील कृिष माल ि या उ ोग
कृिष ि या उ ोगा ंची या ी संपूण जगभर पसरल ेली आहे. वातं यो र काळात भारतात
या उ ोगा ंची या ी िनमशहरी आिण ामीण भागात पसर या चे िदसून येते. भारतात कृिष
ि या उ ोगा ंची सं या 27,479 इतक आहेत यापैक सवा िधक हणजे, 6,313 (23
ट के) उ ोगाची सं या एकटया आं देशात आहे. तािमळनाड ू म येही सं या 4,000
(15 ट के), पंजाबम ये 2,285 (8 ट के) तर महारा ा कृिष ि या उ ोगाची सं या
2,252 (7 ट के) इतक आहे. याचाच अथ , महारा या उ ोगा ंची आज पीछेहाट
झा या चे िदसून येते. महारा ात केळी, मोसंबी, सं ी, ा े, डािळंब यांसार या फळांचा
उ पादनही अिधक होत असताना ि या उ ोगा ं या अभावाम ुळे शेतक या ंची ससे होलपट
होताना िदसत े. आं देशा सारं या रा या ंनी या उ ोगासाठी सवलती आिण पायाभ ूत
सुिवधा उपल ध क न िद यान े मोठया माणात या रा यात ि या उ ोगाची उभारणी
झाली आहे मा , ि या उ ोगासाठी अनुकूल वातावरण तयार करणे फारस े वार य न
दाखव या ने गुंतवणूकदार या उ ोगाकड े फारस े आकिष त होताना िदसत नाहीत . असे
असल े तरी भारता या ामीण िवकासासाठी अशी उ ोगा ंची िनतांत गरज आहे.
munotes.in
Page 131
अ न व फळ ि या उ ोग
व प व मह व
131 त ा . 2
भारतातील कृिषमाल ि या उ ोगाची सं या व शेकडा माण दश िवणारा त ा
अ. . देश शेकडा माण
माण
1 आं देश 6313 23
2 तािमळनाड ू 4000 15
3 पंजाब 2285 8
4 मलेिशया 2252 7
( ोत: कृिष पणन िम मािसक : जून, 2019)
वरील त ा . 2 हा भारतात कृिष ि या उ ोगा ंची सं या व शेकडा माण दश िवत
आहे. कृिषपणन िम , 2019 या आकड ेवारी नुसार भारतात कृिष ि या उ ोगा ंची एकूण
अंदाजे सं या 27,479 इतक आहे. कृिषमाल ि या उ ोगात ून शेतीला यवसाियक दजा
देणे अ यंत गरजेचे झाले आहे. इतर उ ोगाला या सवलती िद या जातात या शेती
यवसायाला िमळा या तरच शेतीमालावर आधा रत ि या उ ोग उभरण े श य होईल .
यामुळे शेतीला चांगले िदवस येऊ न बळीराजाचा सवा गीण िवकास हो याक रता फार मोठा
हातभारला गेल. तर शेतक या ं या गटाने एक येऊन शेतकरी उ पादक कंप यांची थापना
क न ि या उ ोग सु के या स ा प तीन े तो जा त फाय ाचा ठरेल. शेतमाल
ि या उ ोगाचा फार मोठया माणावर ामीण भागात िव तार के यास ामीण
अथ यव थ ेचे िच बदलत े. या ीन े असे उ ोगध ंदे मह वप ूण ठरतात . शेतमाल ि या
उ ोग उभार यासाठी क चामाल , बाजारप ेठ, ाहक व िव हे मुख घटक असून
याक रता िव यव थापन व आप या े ातील पध कांचा अ यास करणे गरजेचे आहे.
तसेच शेतमालाच े माक िटंग, जािहरातीकरण , आिण ॉ ड ग अ यंत मह वाच े आहे.
याक रता वेगळे आिथ क िनयोजन करायला पािहज े. तसेच यवसायातील आदश , तं व
अनुभवी य कड ून माग दश नही शेतक या ंनी घेतले पािहज े. अशा कार े यो य ते िनयोजन
के यास शेतमाल ि या उ ोग उभारण े सोपे होईल.
आप या देशाम य े काढणी प ात तं ानाभावी 25 ट के शेतमालाची नासाडी िकंवा
खराबी होते. याला कृिषमाल ि या उ ोगाची साथ िमळा यास याम ये िनि तपण े घट
होईल. स या या प रि थतीम य े देशात फूड ोसेिसंग इंड ीज (FPI) े ाम य े वेगाने
वाढ होत अस याच े िदसून येत आहे. या मा यमात ून जवळपास 31 लाख कोटी पया ंची
उलाढाल होत आहे. वष 2020 पय त कृिषमाल ि या केले या शेतमालाची उलाढाल
अंदाजे 62 लाख कोटी पया ंपय त जा याची श यता एका खाजगी सव णात ून य
कर यात आली आहे. यामुळे भिव यात कृिषमाल ि या उ ोगाला चंड मागणी राहणार
आहे. यात मुळीच शंका नाही.
munotes.in
Page 132
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
132 ११.५ कृिषमाल ि या ंमुळे होणार े फायद े
१) नाशव ंत मालाचा नाश थांबवता येतो.
२) फळांची व भाजीपा या ंची िटकवण मता वाढवता येते.
३) कृिषमालाच े मू यवध नात वाढ करता येते.
४) कृिषमाल ि या उ ोगाम ुळे ामीण बेकारी व दा र य कमी करता येते.
५) शेतीम य े असल ेले मनु यबळ याम य े काही माणात वग कर यात येते.
६) कृिषमाल ि या उ ोगाम ुळे बाजारप ेठांचा दजा वाढतो .
७) शेतमाल ि या उ ोगाम ुळे बाजारप ेठांचा िवकास होतो.
८) देशा या िनया त वृ ीला चालना िमळत े.
९) कृिष ि य ेम ये उ पादनाम य े िविवधता आणता येते.
१०) देशा या आिथ क िवकासाला चालना िमळत े.
११) कृिषमाल ि या उ ोगामुळे शेतकरी व उ ोजका ंचे आिथ क सश करण होते.
भारतातील नाशव ंततेसाठी ि या तर:-
1 फळे आिण भा या 2%
2 समु ी उ पादन
23%
3 कु कुट 6%
4 मांस 21%
5 डेअरी 35%
( ोत: कृिष पणन िम मािसक : जून, 2019)
११.६ शेतमाल ि या उ ोगा चे मह व
भारतात तसेच महारा ात शेतमाल ि या उ ोगाला अन यसाधरण मह व आहे. कारण
भारतातील महारा हे मह वा चे शेती धान रा य हण ून ओळखल े जाते. महारा ाम य े
िविवध कार या शेतमालाच े उ पादन घेतले जाते व यामुळे येथे मोठया माणात ि या
कर या साठी लागणारा क चा माल उपल ध होत असतो . मा ि या करणा या
उ ोगकाची कमतरता अस या चे िदसून येते. यामुळे येथील क चा माल हा बाहेर देशात
जाऊन यापासून िविवध मू यविध त पदाथ िनिम ती क न पाच ते दहापटीन े उ प न munotes.in
Page 133
अ न व फळ ि या उ ोग
व प व मह व
133 िवदेशी देशातील उ ोजक वाढवत आहेत. यामुळे ि या उ ोगाला व पदाथ िनिम तीला
िवशेष मह व आहे. भारतात मैसूर येथे अ न ि या व कृिष उ पादनावर मोठया माणावर
संशोधन केले आहे. फळांवर ि या के याने िविवध व तूंची िनिम ती करता येते हे या
सं थेने िस केले आहे.
फळे भाजी पाला ि य ेचे वग करण :-
आंबा : लोणच े, प हे, रस, आंबा पावडर , प प, कॅनरस, जॅम, कॅश, आंबा
ले स, टॉफ .
सं ी : रस, सॉ ट ि ंक.
मोसंबी : मोसंबी अक , आ ल , मोसंबी या सालीपास ून स दय साधन े.
िच कू : ले स, पावडर , िम क शेक, टोफ , जॅम इ.
डािळंब : अनारदाना , रस, चूण , दमा व खोक याची औषध े, स दय साधन े.
ा : रस, बेदाणा, मनुका, वाईन.
पपई : पेपेन पावडर , टू ी ुटी.
केळी : वेफस , पावडर .
बोर : बोर पावडर , बोरकुट, म ाक
िलंबू : रस, लोणच े, सायि क आ ल .
जांभूळ : रस, िसरप, जॅम, पावडर
पे : पावडर , पेय, जेली.
बटाटा : वेफस , िफंगर िच स, बटाटा पावडर
टोमॅटो : यू र, सॉस, सू स, पावडर
शेवगा : बी पावडर , पानाच े पावडर , पानाचा रस, बेन ऑईल .
कांदा : कांदा पावडर , मसाला पावडर , मसाला कांदा.
लसूण : लसूण पावडर , पे ट लसूण.
भ डी : भ डी पावडर
िमरची : िमरची पावडर , लोणच े, ठेचा.
गाजर : गाजर पावडर , भाजी इ यादी .
िसताफळ : पावडर , प प, युस. munotes.in
Page 134
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
134 अंजीर: सुके अंजीर ि या
https://agrostar.in
वरील सव फळांवर व भाजीपा या ंवर ि या क न अनेक कारच े उपपदाथ तयार करता
येतात. िशवाय बाजाराम य े अशा व तूंना चांगली मागणी आहे. अ न ि या उ ोगाला
ामीण भागाम य े फारच मोठा वाव व संधी आहे. यासाठी महारा रा यातील कृिष
िव ापीठ े, उ पादक , िनमा ते, अ न ि या उ ोजक , तसेच या िवषया ंमधील त
(ए पट ) ा यापका ंनी, धोरणकत यांनी आपल े योगदान देणे आव यक आहे. भारता या
ामीण अथ यव थ ेचा ख या अथा ने िवकास करावयाचा असेल तर या शेतमाल ि या
उ ोगाबाबतच सरकारच े धोरण उदार असल े पािहज े. िशवाय या कृिष ि या उ ोगासाठी
िविवध सोयी-सुिवधा, सवलती देणे, पायाभ ूत सुिवधा उपल ध करणे यावर भर देऊन याचे
िवक ीकरण के यास , भारता या आिण रा या या ामीण अथ यव थ ेवर िनि तच मोठे
अपेि त बदल घडून येतील असे मला वाटते. हणूनच कृिषमाल ि या उ ोगही
शेतक या ंसाठी एक संधी तर आहेच. यापे ाही शेतक या ंना वाचव या साठी, आिथ क
संकटात ून बाहेर काढ यासाठी कृिष ि या उ ोग उभारणी करणेही काळाची गरज बनली
आहे.
भारतीय नाग रका ंची जीवनश ैली बदलत असून, ‘रेडी टू इट’ आिण ‘रेडी टू कुक’ अशा
उ पादना ंना ाहका ंची मागणी आहे. शेतीमाल ि या उ ोगात येणा या उ ोजका ंनी
हॅ यूम यू पॅिकंग, नाय ोजन पॅिकंग, रटॉच टेच टेबल पाऊच , ले झी पॅक, टे ापॅक
यांसार या पॅिकंग तं ांचा वापर के यास भारतीय उ पादन े जगभरात िवकली जाऊ
शकतात . तसेच, ि या उ ोगा ंनी फूड से टी टँडड आिण ड य ू टी यू ओ या टँडड चा
काटेकोर वापर करावा . अ य प जमीन धारणेमुळे एकटा शेतकरी उ ोजक होऊ शकत
नाही. यासाठी शेतक यांनी एकि तपण े गटा या मा यमात ून कंपनी थापन करणे आव यक
आहे. अनेकांनी एक येऊन ि या उ ोग उभार यास धोके कमी होतात . शेतक यांनी गट
थापन क न ि या उ ोग सु के यास सहकारी प तीन े तो अिधक फायद ेिशर
ठरतो.
ि या उ ोगासाठी वाव:-
भारताची आजची ि थती कृषी आधा रत उ ोगा ंसाठी अनुकूल आहे. युरोपीय रा ांम ये
एकच पीक मोठ्या े ावर घेतले जाते. भारताम य े रा य िनहाय पीक िविवधता अस यान े
भारतात ि या उ ोगासाठी क या मालाची उपल धता सहज होऊ शकते यामुळे munotes.in
Page 135
अ न व फळ ि या उ ोग
व प व मह व
135 शेतकरी मोठ्या िज आिण क ांनी अ नधा याच े उ पादन घेतो. काढणी प ात तं ाना
अभावी दरवष २५ ट के शेतमालाची नासाडी होत असत े हणुनच यास ि या
उ ोगाची जोड िमळा यास या माणात नि कच घट होईल तसेच शेतक या ंसाठी एक नवी
बाजरप ेठ उपल ध होईल. आज वनवासी तसेच खेडोपाडी पायाभ ुत सुिवधांचा हणावा तसा
िवकास झालेला नाही, वीज, पाणी, र ते यांपासुन अनेक खेडी अजुन वंचीत आहेत,
यामुळेच तेथे औ ोिगक धंदे अजुन िवकसीत झाले नाहीत . आिण हणुनच रोजगारा या
संधी तेथे उपल ध नाहीत . शेतमाल ही ामीण भागात सहज उपल ध होणारी गो असून
अ प सुिवधांम ये आपण ि या उ ोग सु क शकतो . यामाफ त आपण आप याबरोबर
इतरांना देिखल रोजगार उपल ध क न देऊ शकतो . या अनुषंगाने ि या उ ोग े ात
३० ट या ंनी वाढ होत आहे. स या भाजी पा या या िनज लीकरणाच े िविवध तं ान
उपल ध होत आहे. याच माण े फळांपासुन प प, रस, जॅम, वॅश बनिवण े इ. तसेच
वेफस , फरसाण बनिवण े याच माण े लोणच े, मुरंमुरंबा बनिवण े असे अनेक पया य शेतमाल
ि या ंम ये उपल ध आहेत. याच माण े सोयाबीन दुध, दुध पावडर , सोया पनीर ,
तांदळापास ुन पोहे, पापड, दुधापास ुन िविवध ि या पदाथ ही बनवता येऊ शकतात .
भारतीय नाग रका ंची जीवनश ैली बदलत असून, ‘रेडी टू इट’ आिण ‘रेडी टू कुक’
उ पादना ंना ाहका ंची मागणी आहे. शेतीमाल ि या उ ोगात येणा या उ ोजका ंनी
हॅ यूम यू पॅिकंग, नाय ोजन पॅिकंग, रटॉच टेच टेबल पाऊच , ले झी पॅक, टे ा पॅक
यांसार या पॅिकंग तं ांचा वापर के यास भारतीय उ पादन े जगभरात िवकली जाऊ
शकतात . तसेच, ि या उ ोगा ंनी फूड से टी टँडड आिण ड य ू टू यू ओ या टँडड चा
काटेकोर वापर करावा . अ य प जमीन धारणेमुळे एकटा शेतकरी उ ोजक होऊ शकत
नाही. यासाठी शेतक यांनी एकि तपण े गटा या मा यमात ून कंपनी थापन करणे आव यक
आहे. अनेकांनी एक येऊन ि या उ ोग उभार यास धोके कमी होतात . शेतक यांनी गट
थापन क न ि या उ ोग सु के यास सहकारी प तीन े तो अिधक फायद ेिशर ठरतो.
स ल फूड टे नॉलॉिजकल रसच इि टटयूटमाफ त (सी एफ टी आर आय) ि या
उ ोगा ंसाठीची यं े व तं ान उपल ध आहे.
भांडवलाची उपल धता :-
ि या उ ोग सु सुकर याआधी मोठ्या माणावर आिथ क तरतूद करावी
लागत े, यासाठी िव प ुरवपुठा करणा या सरकारी बँका िकंवा सहकारी
िव स ं थांकडून कज घेणे म ा ठरते. लघु उ ोगा ंक रता सुिशि त
बेरोजगारा ंसाठी क तसेच रा यशासना या िविवध कज योजना उपल ध आहेत.
ि या उ ोगा ंसाठी क आिण रा य शासना या भरपूर योजना आहेत. तसेच
ि या उ ोग सु सुकर यासाठी िविवध बँका, नाबाड या मा यमात ून िविवध
योजना ं ारे आिथ क सहा य , सवलती उपल ध आहेत.
शेतीचा िवकास , स मी करणासाठी शेतावरच ि या , तवारी , पॅिकंग, शीतग ृहां
गृहांसाठी नाबाड िव प ुरवठा करत आहे. अ यास दौरे, िश ण , मता वृ ीसाठी
नाबाड शेतक यांना, गटांना आिथ क सहा य उपल ध क न देत आहे. munotes.in
Page 136
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
136 शेती बरोबरच शेती यित र ामीण कारािगरा ंना यां या यवसाय , उ पादन
िवपणनासाठी िविवध योजना सरकार राबवत आहे.
गट शेतीसाठी ही चांग या पत पुरवपुठ्या या योजना नाबाड माफ त उपल ध
आहेत.
आव यक कागदप ा ंची पूत ता के यास क प खचा या ७० ते ८० ट के कज
बँकांकडुन न क च िमळत े.
यश वी उ ोजक हो यासाठी :-
ि या उ ोग उभारणीसाठी भांडवल, क चा माल, बाजारप ेठ, ाहक व िव
यव था हे मु य घटक आहेत. िव यव थापनाचा प रपूण अ यास करणे गरजेचे
असून, पध कांचा अ यास असला पािहज े.
ि या केले या शेती मालाच े माक िटंग, जािहरात आिण ँिडंग मह वाच े असून,
यासाठी मोठ्या माणावर आिथ क पाठबळाची गरज आहे.
यवसायातील अनुभवी य कड ून जा तीत जा त अनुभव ऐकून यावा .
उ ोगात जोखीम घेणे आव यक .
यवसायाच े बारकाव े, यशापयश या गो च े सखोल ान प के असल े पािहज े.
स याच े युग माहीती आिण तं ानाच े आहे, अशा युगात जर आप याला जगाबरोबर
चालायच े असेल तर या माहीती आिण तं ानाचा उपयोग यवहारी जीवनात
करावाच लागेल.
११.७ उ ोग स ु कर यासाठी क प अहवालात
उ ोग सु कर यासाठी क प अहवालात तािवत उ ोगास ंबंधी सिव तर मािहती
समािव करावी . सदर उ ोग आिथ क ्या कसा स म ठरणार आहे, तसेच घेतलेले कज
कशा कार े परत केले जाईल याबाबत िव सं थेला खा ी पटवून ावी. यावसाियकान े
क प अहवाल िज हा उ ोग क ामाफ त बँकेकडे िकंवा िव सं थेकडे कज मंजुरीसाठी
सादर करावयाचा असतो . िव सं थेकडून कज िमळिव यासाठी यांना तािवत
उ ोगा ंबाबत सिव तर क प अहवाल सादर करावा लागतो . हा उ ोगा संबंिधत असेल
तर संबंधी या संपूण तांि क बाबी, जागा, वीज, क चा माल, यं साम ी , भांडवल, कुशल
व अकुशल कारागीर , कम चारी वग व यावर होणारा खच तसेच तािवत उ पादनाची
मागणी व पुरवठा या संबंधी या बाबीत पासून घेणे आव यक आहे. उ ोग सु कर यासाठी
क प अहवालात तािवत उ ोगा संबंधी सिव तर मािहती समािव करावी . सदर
उ ोग आिथ क ्या कसा स म ठरणार आहे, तसेच घेतलेले कज कशा कार े परत केले
जाईल याबाबत िव सं थेला खा ी पटवून ावी. याम य े पुढील बाबी समािव
असा यात . munotes.in
Page 137
अ न व फळ ि या उ ोग
व प व मह व
137 i ) उ ोगाची ओळख :
उ ोगाची िनि ती करताना थम बाजारप ेठेचे स ह ण करणे अ यंत ज रीच े असत े.
तािवत उ ोगा ार े कोणत े ि या पदाथ तयार कर या त येणार आहेत या संबंधी मािहती
यावी . हे पदाथ जगात तसेच देशात कोठे आिण िकती माणात तयार होतात , यांचे
उ पादन िकती होते, िविनयोग कसा होतो, तसेच आप या प रसरात सदर उ ोग उभारण े
कसे गरजेचे आिण फायद ेशीर राहील याबाबत खुलासा करावा . जे पदाथ तयार करायच े
तािवत आहे, यां या ि या तं ानाची मािहती थोड यात नमूद करावी . कोण या
अ न धा यावर तसेच फळे व भा या ंवर ि या करणार , येका पासून कोणत े ि या
पदाथ तयार केले जाणार , यांची ि या प ती , माणीकरण , त िनयं ण आिण पॅकेिजंग
यासार या बाबी प करा यात . याच बरोबर संबंिधत ि या उ ोगा बाबत शासक य
धोरण, चिलत फायद े, उपल ध सवलती यांचा उ लेख करावा . तािवत उ ोगाच े
पंजीकरण केले अस यास याबाबतची सिव तर मािहती ावी. उ ोग वतः एकटे िकंवा
खासगी कंपनी थापन क न करणार अस यास उ ोजक हणून आपली वतःची िकंवा
कंपनी या मु य वत क संचालकाची वैयि क मािहती समािव करावी . उ ोग सहकारी
आहे वा खासगी , हे प करावे. खासगी उ ोग असेल तर तो अिधक भावीपण े कसा
चालेल याबाबत सिव तर मािहती , तसेच तािवत खासगी उ ोग यश वी हो याची खा ी
क न ावी.
ii) उ ोगाच े िठकाण व काय े :
यवसायासाठी लागणारी जागाही वतः या मालक ची असावी . जर दुस या या नावावर
असेल, तर याबाबतच े संमती प क प अहवाला सोबत जोडाव े. तािवत उ ोगा या
िठकाणाचा प ा नमूद क न सदर जागा मोठ्या शहरास रे वे, प के र ते यांनी कशी
जोडल ेली आहे हे नमूद करावे. उ ोगाची जागा मोठ्या शहरापास ून श यतो जवळ आिण
दळणवळणास सोयीची असावी . सदर िठकाणा या सभोवताल या ७५ ते १०० िक.मी.
प रसरातील शेतीमाल (फळे, भाजीपाला व अ नधा य ) तािवत ि या उ ोगासाठी
वापरला जाईल . काढणी नंतर हा माल कमीत कमी वेळेत व खचा त ि या युिनटम य े
पोहचून यावर पुढील ि या सु करणे कसे फाय ाच े आहे, याबाबत सिव तर मािहती
ावी.
iii) क या मालाची उपल धता :
ि या युिनट या प रसरा या हवामानािवषयी मािहती देऊन ते आव यक शेती मालासाठी
कसे उपयु यु आहे याबाबत उ लेख करावा . या मालाची ि या करावयाच े तािवत
आहे; या येक िपकाखालील प रसरातील लागवड े , जाती, एकूण उ पादन , उ पादक
शेतकरी , यांचे सरासरी बाजारभाव , हमीभाव देऊन खरेदी होणार असेल तर न क केलेले
बाजारभाव यांिवषयी मािहती ावी. यािशवाय उ ोगासाठी लागणारी इतर संयं े, संर क
रसायन े, खा र ंग, पॅिकंग सािह य , लेबल यां या उपल धत े िवषयी उ लेख करावा .
munotes.in
Page 138
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
138 iv) ि या उ ोगाची िकंमत व आिथ क उपल धता :-
ामु यान े क पास लागणारी जमीन , क पाच े बांधकाम , ि या व साठवण ुक साठी
लागणारी संयं े, इतर साधन े उदा. िवजेचे सािह य , जनरेटर, पाणी , ि या युिनट,
फिन चर , योग शाळेक रता लागणारी उपकरण े व सािह य , पंजीकरण , उ ोगास लागणार े
त माग दश न, तसेच क प चालिव यास लागणारा दैनंिदन िकंवा मािसक क चा माल,
मजूर यां या खचा चा तपशील ावा. याव न क पाची एकूण िकंमत काढावी . एकूण
लागणा या िकमतीप ैक िकती कज बँकेकडून घेणार आिण िकती वतःिक ंवा भाग
भांडवलात ून उभारणार याचा तपशील ावा. याच माणे दैनंिदन िकंवा मािसक
खचा साठी कशा कार े तरतूद केली आहे, हे प करावे. क पासाठी ावया या
कजा साठी तारणाची काय यव था आहे याचा उ लेख करावा .
v) आिथ क ्या उ ोग िटक याची व वाढ याची श यता :
याम य े उ ोग य ात कधी सु होणार, उ पादन मता , युिनट या मतेचा वापर,
प या माला या िव ची िकंमत, एकूण िव , िव साठी येणारा खच , क या मालाची
खरेदी िकंमत, एकूण खरेदी, कजा वरील याज, कज फेडीचा तपशील , वािष क नफा- तोटा
प क, अपेि त िश लक , मालाची िव कर याची प त आिण तपशील या बाब चा
समाव ेश करावा .
vi) इतर बाब चा तपशील :
याम य े क पासाठी लागणारी वीज, ती कोठून िमळणार , वीज उपल ध नस यास
पया यी जनरेटरची यव था तसेच याचा खच , पा याची उपल धता आिण याचा खच ,
सांडपा याची यव था आिण याचा खच , लागणारे मजूर तसेच यांचे पगार यासार या
बाब चा समाव ेश करावा .
िन कष : तािवत ि या उ ोग कसा उपयोगी व आिथ क ्या परवडणारा आहे, याचे
तांि क तसेच आिथ क िनयोजन उ म कार े कसे केले आहे व तो िनि तपण े कसा यश वी
हो याची श यता आहे याची वाही ावी. कृषी ि या उ ोगा संबंधी क प
अहवालातील मह वा या गो ी तािवत उ ोगाची सव साधारण ओळख उ ोगाच े
िठकाण आिण काय े क या मालाची उपल धता ि या उ ोगाची िकंमत व आिथ क
उपल धता आिथ क ्या उ ोग िटक याची तसेच वाढ याची श यता उ ोगासाठी
लागणा या वीज, पाणी, सांडपाणी यव थापन , मजूर यांचा तपशील असावा .
थोड यातपण मह वाच े :-
१) क प अहवाल हा कृषी ि या यवसायातील त य या स यान े तयार
करावा . अशा त य स उ पादन मतेनुसार यवसायासाठी लागणारी इमारत ,
संसाधन े, उ पादन मतेनुसार लागणारा क चा माल, उ पादन मताप ूण
कर यासाठी लागणारा कम चारी वग , कुशल व अकुशल कामगारया ंची प रपूण मािहती
असत े. यामुळे क प अहवाल तयार करताना चुका होणार नाहीत . munotes.in
Page 139
अ न व फळ ि या उ ोग
व प व मह व
139 २) क प अहवाल तयार के यामुळे आपणास उ ोगाच े तािवत व प यानात येते.
आपला उ ोग यश वी हो यासाठी यो य खबरदारी घेणे सोपे जाते.
३) यवसायासाठी इमारत अथवा शेड बांधताना हळूहळू उ पादन मता वाढ यान ंतर
याम य े मिशनर चा िव तार कर यास वाव असावायाची द ता यावी . सुरवाती स
कमीत कमी उ पादन मता गृहीत ध न हा यवसाय सु के यास नंतर हळूहळू
िव नुसार उ पादन मता वाढिवता येते
४) क प अहवाल तयार के यानंतर यावसाियकान े हा क प अहवाल िज हा उ ोग
क ामाफ त बँकेकडे िकंवा िव सं थेकडे कज मंजुरीसाठी सादर करावयाचा असतो .
११.८ कृषीमाल ि या उ ोगा ंसमोरील अडथळ े/ आ हान े
१) लहान आकारा या कंप या: भारतीय अ न ि या कंप या लहान आहेत आिण या
जागितक बह रा ीय कंप यांशी पधा क शकत नाहीत या मोठ्या माणात
गुंतवणूक करतात .
२) भारतात चांग या योग शाळांचा अभाव : अ न िनया तीसाठी उ च - गुणव े या
मानका ंची मागणी असत े. अ नातील जडधात ू आिण इतर िवषारी दूिषत पदाथ
तपास यासाठी भारतात चांग या योग शाळांचा अभाव आहे.
३) कुशल मनु य बळाचा अभाव .
४) यो य ीचा अभाव आिण यो य वेळी सरकारकड ून पािठं याचा अभाव.
५) वाहतुक या चांग या सुिवधांचा अभाव .
६) साठवण सुिवधा आिण चांग या उ पादन तं ाचा अभाव .
७) संघिटत िकरकोळ िव चा अभाव .
८) पुरवठा साखळीतील मया दा.
९) गुणव ेत मया दा.
१०) आधुिनक िनयमा ंचा अभाव .
११.९ कृषी माल ि या उ ोगा ंसाठी संधी
१) मुख अ न उ पादक हणून भारताच े थान :- दूध, आले, केळी, पे , पपई, आंबा
इ याद या उ पादनात भारत पिह या मांकावर आहे. तांदूळ, गह , बटाटा , ऊस, काजू,
चहा इ याद या उ पादनात भारत दुस या मांकावर आहे. कॉफ , तंबाखू, मसाल े, िबयाण े
इ याद या उ पादनात ते अ वल 5 देशांपैक एक आहे. एवढ्या मोठ्या क या माला या
आधाराम ुळे, आपण सहजपण े जगातील खा पदाथा चे अ ग य पुरवठादार बनू शकतो . munotes.in
Page 140
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
140 २) भारतातील संसाधना ंचा फायदा :- िविवध अ न िपकां या लागवडीसाठी िविवधमातीच े
कार आिण िविवध हवामान , मासेमारीसाठी उपयु असल ेली लांब िकनारी रेषा, पाळीव
ा या ंचा मोठा ोत इ.
३) रोजगार वाढण े:- 10 लाखाह न अिधक नवीन रोजगार िनमा ण हो याची अपे ा आहे.
४) थला ंतर रोखण े :- ामीण भागात रोजगार उपल ध क न देते, यामुळे ामीण
भागात ून शहरीकड े होणार े थला ंतर कमी होते. शहरी करणाच े सोडवण े श य.
५) अ न महागाईवर अंकुश :- नासाडी िकंवा म यम माणसा या सम या दूर करते.
अ नधा य महागाईला आळा घालतो . खा े तर महागाईवरही अ य िदलासा .
६) पीक िविवधीकरण :- लांब शे फ लाइफम ुळे, शेतकरी यां या उ पादना ंम ये
िविवधता आणू शकतात .
७) मागणीची संभा यता :- 2015 पय त 250 अ ज डॉलर आिण 2020 पय त 350 अ ज
डॉलर पय त पोहोच याची अपे ा आहे. त ण लोकस ं या, म यम वग , वाढणार े उ प न ,
िवभ कुटुंबे, सार मा यमा ंचा वेश इ यादी सकारा मक घटक हणून ऊपय ु आहेत.
८) अ न ि य ेला चालना दे यासाठी सरकारी उप म :- एफ डी आय आकिष त करणे,
उ पादन शु कात कपात इ यादी सार या िविवध सरकारी उप मा ंमुळे अ न ि य ेला
चालना िमळाली आहे.
९) भारतीय जीडीपी वाढीसाठी आव यक :- कृषी े ातील अ न ि या उ पादन हे
जीडीपी या जवळपास 10% आहे. यात अिधक मता आहे.
कृषी उ पादनआिण कृषी माला संबंिधत ांती :-
१) गुलाबी ांती - मांस आिण कु कुट उ पादन .
२) लाल ांती - मांस आिण टोमॅटो उ पादन .
३) गोल ांती - बटाटा ांती.
४) िस हर फायबर ांती - कापूस ांती.
५) रौ य ांती - अंडी/ पो ी उ पादन .
६) पांढरी/ शु ांती - दूध/ दु ध उ पादन (ऑपर ेशन लड).
७) िपवळी ांती - तेलिबया ंचे उ पादन .
८) सदाह रत ांती - शेतीचा सवा गीण िवकास .
९) िनळी ांती - म य उ पादन .
१०) तपिकरी ांती - लेदर / कोको उ पादन . munotes.in
Page 141
अ न व फळ ि या उ ोग
व प व मह व
141 ११) गो डन फायबर ांती - यूट उ पादन .
१२) सुवण ांती - एकंदर फलो पादन िवकास / मध उ पादन .
१३) ह रत ा ंती - सव साधारणपण े शेती.
११.१० वा याय
१) कृषी माल ि या उ ोग संक पनचा अथ सांगून ि या उ ोगाच े मह व प
करा.
२) भारतात कृषी माल ि या उ ोगा ंसाठी असल े या संधीचा आढावा या.
३) कृिषमाल ि या ंमुळे होणार े फायद े सांगा.
४) शेत माल ि या उ ोग स ु कर यासाठी क प अहवाल कसा तयार करावा
यावर साधक बाधक चचा करा.
११.११ संदभ ंथ
१) िभसे िवण शामस ुंदर (फे ुवारी 2020): कृिष ि या उ ोगाची गरज , मह व
आिण िनव डक पदाथ िनिम तीचा अ या स, अ कािशत क ृिष िव ान पदवी क प ,
य.च.म.मु.िव., नािशक
२) फळबाग उ पादन पदिवका (2017 -18): फळांची काढणी , हाताळणी व
िव यव था , पाठ्यपुि तका -1, य.च.म.मु.िव., नािशक (AGR -208)
३) फळबाग उ पादन पदिवका (2017 -18): फळांची काढणी , हाताळणी व
िव यव था , पाठ्यपुि तका -2, य.च.म.मु.िव., नािशक (AGR -208)
४) डॉ. कटके शैल (स ट बर 2019) :
अ न-तं ान महािव ालय , व.ना.म.कृ.िव., परभणी , कृिष पणन िम
५) www.fao.com
६) www.agrowon.com
७) https://marathi.krishijagran.com/agriculture -processing
munotes.in
Page 142
AGRICULTURE AND ITS SIGNIFICANCE
IN RURAL DEVELOPMENT
मराठी पांतर
वेळ : - ३.०० तास गुण - ७०
सूचना :- १. सव आव यक आह ेत.
२. सव ांना समान ग ुण आह ेत.
. १ ह रत ा ंतीचा अथ सांगा व याच े गुण - दोष प करा .
िकंवा
ह रत ा ंतीनंतर या काळातील क ृषीिवषयक धोरणा ंवर चचा करा.
.२ कृषी िव ान क ाची ामीण िवकासातील भ ूिमका प करा .
िकंवा
महारा शासना या क ृषी िवभागाची रचना व काय िवषद करा .
. ३ स ि य श ेतीचा अथ सांगून याच े घटक प करा .
िकंवा
ऊती स ंवध नाची स ंक पना प क न याच े मह व सा ंगा.
. ४ गटशेतीचा अथ सांगून याच े मह व प करा .
िकंवा
कृषी ि या उ ोगाची स ंक पना प करा व मह व सा ंगा.
. ५ खालीलप ैक कोण याही दोह वर टीपा िलहा .
अ) ह रत ा ंतीची कारण े
ब) भारतीय क ृषी संशोधन प रषद ेची काय
क) स ि य श ेतीचे माणीकरण
ड) िजवाण ू खते
munotes.in