Marathi-literature-paper-VII-munotes

Page 1

1
1
meeefnl³e meceer#ee efJe ®eej (1874 les 1960)

IeìkeÀ j®evee :

1.1 GefÎ<ìs
1.2 ÒemleeJevee
1.3 1874 les 1920 ³ee keÀeueKeb[eleerue meceer#ee efJe®eej
1.4 1950 veblej®eer ce{XkeÀjesÊej cejeþe r veJe-meceer#ee, meeefnl³e efJe®eej
1.5 1874 les 1960 ³ee keÀeueKeb[eleerue meeefn l³e meceer#ee DeeefCe me eefnl³e efJe®eeje®eer
JewefMe<ìîes
1.6 1920 les 1960 ³ee keÀeUeleerue ceje þer meeefnl³e meceer#ee JewefMe<ìîes
1.4 meceejesHe
1.5 ÒeMveeJeueer
1.6 meboYe&ûebLe met®eer

1.1 GefÎ<ìs

 1874 les 1920 ³ee keÀeueKeb[eleerue meeefnl³e efJe ®eej DeeefCe meceer#ee efJe®eeje®es mJeªHe
mecepeeJetve IesCes.
 1920 les 1940 ³ee veJemeeefnl³e keÀeUeleerue meeefnl³ e efJe®eej DeeefCe meceer# ee efJe®eeje®es mJeªHe
mecepeeJetve IesCes.
 1940 les 1960 ³ee ce{xkeÀjesÊej keÀeueKeb[eleerue meee fnl³e efJe®eej DeeefCe meceer#ee efJe®eeje®es
mJeªHe mecepeeJetve IesCes.
 ³ee keÀeueKeb[eleerue meeefnl³e efJe®eej DeeefCe meceer #es®³ee efJeefJeOe ÒeJeen D e e e f C e e f m L e l ³ e b l e j e ® e e
DeeuesKe ceeb[Ces.
 ³ee keÀeueKeb[eleerue meeefnl³e efJe®eej DeeefCe meceer #ee efJe®eej Ie[JeCeeN³ee me ceer#ekeÀeb®es ³eesieoeve
DeOeesjsefKele keÀjCes.

1.2 ÒemleeJevee

m e e e f n l ³ e e ® e s i e g C e e f J e M e s < e , c e t u ³ e e f v e keÀl³ee DeeOeejs meceer#ee efkebÀJee meeefn l³e efJe®eej le³eej nesCes ner meeefnl³ e J³eJenejeleerue SkeÀ Gl¬eÀeble nesle munotes.in

Page 2

2
peeCeejer Òeef¬eÀ³ee cnìuee r Heeefnpes. Jee*dce³ee®ee Fefleneme efu eefnle Demeleevee meeefnl³ee®es mJeªHe,
Òe³eespeve DeeefCe cetueleÊJe efJe®eej ne l³ee l³ee keÀeUeleerue keÀuee-meebmke= ÀeflekeÀ efmLel³eblejeletve
DeekeÀejeuee ³esle Demelees ns efJemejlee ³esl e veener. l³eevegmeej 1874 les 1960 ne keÀeueKeb[
DeeOegefvekeÀ cejeþer meeefnl³e DeeefCe meeefnl³e efJe®eeje®³ee efJekeÀeme¬eÀc eeuee efveoxefMele keÀjCeeje Deens. ³ee
keÀeueKeb[e®es DeY³eemee®³ee mees³eermeeþer Jeie eakeÀjCe keÀje³e®es þjJeues lej 1874-1920-1940 les
1960 Demee meeefnl³e J³eJeneje®ee keÀeU DeeefCe ÒesjCesle erue efmLel³eblejs DeeHeCe DeOeesjsefKele keÀ©
MekeÀlees. 1874 les 1960 ne D eeOegefvekeÀ cejeþer meeefnl³ee®³ee pe [CeIe[Ceer®ee keÀeueKeb[®e ceeveuee
peelees. DeeOegefvekeÀ cejeþer meeefn l³ee®eer mee#e 1885 ceO³es kesÀMeJe megleeb®³ee keÀefJelesle DeeefCe njer
veeje³eCe DeeHeìs ³eeb®³ee keÀeobyejerle peMeer Òeef leefyebefyele Peeueer leM eer®e 1940-45 ®³ee veblej
yee.meer.ce{xkeÀj DeeefCe DejefJebo ieesKeues, J³ebkeÀìsMe cee[iegUkeÀj , iebieeOej iee[ieerU, ³eeb®³ee
meeefnl³eefveefce&leer®es `veJemeeefnl³e' ner mebkeÀ uHevee efvecee&Ce kesÀueer. lej 1950-1960 ns oMekeÀ
meeefnl³e efveefce&leerleerue Òe³eesieMe eruelee DeeefCe meeefnl³ee®ee veJee cetu ³eefJe®eej ³eeb®eer GYeejCeer keÀjCeeje
efomelees. 1950 veblej ûeeceerCe DeeefCe oefuele Demes meeefnl³ee®es veJes ÒeJe en osKeerue DeekeÀej Iesle nesles.
`DeeOegefvekeÀ meeefnl³e' DeeefCe `veJemee efnl³e' ³ee cetu³eelcekeÀ yeoue oMe&Je CeeN³ee mebkeÀuHevee Deensle. p³ee
1874 les 1960 ³ee peJeUpeJeU Meleke Àe®³ee keÀeueKeb[el eerue cejeþer meeefnl³eefJe®eeje®³ee DeeefCe
meceer#eeefJe®eeje®ee Gl¬eÀeble ne sle peeCeeje ÒeJeeme oMe&Jeleele.

1.3 1874 les 1920 ³ee keÀeueKe b[eleerue meceer#ee efJe®eej

F b û e p e e r j e p e m e Ê e s v e s e f o u e s u ³ e e m eeJe&ef$ekeÀ efMe#eCe DeeefCe efve³ele keÀeefuekeÀeb®³ee ÒekeÀeMeveecegUs
Yeejleele ÒeyeesOeve³egie efvecee&Ce Peeues. 1874 veblej®³ee keÀeueKeb[ele kesÀMeJemegleeb®³ee keÀefJelesves DeeefCe
njer veeje³eCe DeeHeìs ³eeb®³ee keÀeobyejer lemes®e efkeÀueexmkeÀjeb®³ee `meewYeê' veeìkeÀeves DeeOegefvekeÀ cejeþer
meeefnl³ee®ee efJekeÀeme-efJemleej Ie[J euee. FnueeskeÀefve<þe, J³eeqkeÌlemJeeleb $³eleeJeeoer peeCeerJe, JeemleJeJeeoer
peerJeveef®e$eCe DeeefCe meeceeefpekeÀ megO eejCeeJeeoer efJe®eejÒeCeeu eer DeMeer meeefnl³e ue #eCes ³ee keÀeUeleerue
meeefnl³eele efomeleele. Òemlegle keÀeueKeb[eHetJeea®ee keÀeueKeb[ ne Yeeneslee. ³ee keÀeUele HegmlekeÀ Hejer#eCe DeMee ªHeel e meceer#ee Ie[le nesleer. %eeveeso³e (1842), cejeþer
%eeve ÒemeejkeÀ (1850), efJeefJeOe %eeveefJemleej (1867) , DeMee efve³elekeÀeefuekeÀebveer pegv³ee - veJ³ee
meeefnl³ee®es HeefjMeerueve keÀ©ve cejeþe r meceer#eeefJe®eeje®eer He e³eeYejCeer kesÀueer. ³ee y eeyele keÀe. yee. cejeþs
³eeb®ee `%eeveeso³e' ves íeHeuesuee `vee Jeue Je veeìkeÀ' (1872) ne efveyebO e DeeefCe ceneosJe ceesjsÍJej kegbÀìs
³eebveer `jepee efMeJeepeer' (1869) ³ee ÒeoerIe& keÀeJ³eeuee efue efnuesueer ÒemleeJevee ³eebvee cejeþer meceer#ee
efJe®eeje®es HetJe&jbie cnCelee ³esF&ue. lemes®e `efJeefJeOe %eeveefJ emleej' ³ee efve³elekeÀeefuekeÀeceOeerue je. efYe.
iegbpeerkeÀj ³eeb®³ee uesKee®es mecekeÀeueerve meceer #ee efJe®eej Ie[JeC³eele ceesþs ³eesieoeve Deens. 1867-
1900 ³ee keÀeUele je. efYe. iegbpeerkeÀj ³eebveer veJ³ee-pegv³ee keÀeJ³eûeb LeebJej DeveskeÀ meceer#eeHej uesKe
efueefnues. ³eele [e@. keÀevnesyee jCeíes[oeme keÀerefle&keÀj ³eebveer efueefnuesu³ee `Fbefo je' ³ee keÀeJ³emebûeneJejerue
ìerkeÀeuesKe mee#esHeer meceer#es®es oMe&ve Ie[Jelees. `ceesjesHebleeb®eer keÀefJelee ' (1867) ³ee meceer#eCeele
meeefnl³ee efJeDeeefCe ceesjesHeble' (1879) ³ee uesKeel etve oesve keÀJeeR®³ee legueveelcekeÀ DeY³eemee®eer veJeer Jeeì efvecee&Ce
kesÀueer.
munotes.in

Page 3

3
` e f J e e f J e O e % e e v eefJemleej' ÒeceeCes `efveyebOeceeu ee', `kesÀmejer', `megOeejkeÀ' ³ee
efve³elekeÀeefuekeÀebceOetve cejeþer meeefnl³e, meceer#ee ef Je®eeje®eer ®e®ee& Peeuesueer e f o m e l e s . e f J e < C e g M e e m $ e e r
ef®eHeUtCekeÀjebveer, efveyebOeceeuesle (1874) Jee*dce³e efJecejeþer meceer#es®ee Hee³ee YekeÌkeÀce ke sÀuee. efveyebOeceeues®³ee Heefnu³ee®e Debk eÀele `cejeþer YeeefmLeleer' ne uesKe ÒekeÀeefMele Peeuee neslee. l³ee®ey ejesyej `efJeÜlJe DeeefCe keÀefJelJe ', ceesjesHebleeb®eer keÀefJelee
ns efveyebOe GuuesKeveer³e Deensle. `ì scHesmì' DeeefCe `leeje veeìkeÀ' ³eebJe jerue iegCeûeenkeÀ Hejer#eCes cejeþer
meceer#eeefJe®eejele ªpeJeueer. HeewJee&l³e Je ÒeeÍ®eel³e meeefnl³eMeem$ee® eer ³eesi³e leer meeb ie[ Ieeuele cejeþer
meeefnl³e efJe®eej Ie[JeC³eele efJeHebOejeJ³ee DebkeÀele Deeuesuee l³eeb®ee `ûebLeeJej ìerkeÀe' ne uesKe ûebLem eceer#es®eer mew×ebeflekeÀ ceeb[Ceer
keÀjCeeje Deens. ìerkeÀekeÀej ne efve :He#eHeeleer Je mHe<ìJekeÌlee DemeeJee Demee Deeûen l³eebveer yeeUieuee.
meeefnl³e meceer#esletve GÊece meeefnl³e efveefce&leer, YeeDeMeer DeHes#ee efJe
u e e s k e À c e e v ³ e e f ì U k e À ³ e e b ® ³ e e ` k e s À m ejer-cejeþe' ³ee efve³e lekeÀeefuekeÀebveer FeflenemeeefJeje<ì^er³e peeCeerJe efvecee&Ce keÀ©ve SsefleneefmekeÀ meeefnl³eefveefce&leeruee ÒesjCee efoueer. l³ ee®eÒeceeCes ieesHeeU
ieCesMe DeeiejkeÀj ³eeb®³ee `meg OeejkeÀ' ³ee efve³elekeÀeefuekeÀeletve, yege f×efve<þ ceeveJeleeJee oer meceepeesVeleer®es
efJe®eejcebLeve Ie[le nesles. DeeiejkeÀjeb®³ee `megOeejkeÀ' c e O e e r u e e f v e y e b O e e b ® e e k e s À M e J e m e g l e , n . v e e . D e e H e ì s
³eeb®³ee meeefnl³e efveefce&leer Jej Jew®eeefjkeÀ ÒeYeeJe efomelees. DeeiejkeÀ jeb®es `keÀefJe, keÀeJ³ e Je keÀeJ³ejefle'
(1886-87), `MeskeÌmeefHeDej, YeJeYetleer, keÀeefue oeme' ³eeb®ee GuuesKe cejeþer meceer#es®³ee
Feflenemeeleerue GuuesKeveer³e efveyebO e cnCetve kesÀuee peelees. ³ee efveye bOe uesKeveeves meeefnl³eMeem$eer³e
efme×ebleeuee Devegme©ve Jee*dce³ee®es efJeÍuesDeeiejkeÀjebveer l³eeb®³ee efJe keÀejefJeueefmele ¿ee veeìkeÀemeeþer efueefnu esueer ÒemleeJevee, ³ee keÀeUeleerue cejeþer
meceer#es®ee cetu³eeoMe& cnCelee ³esF&ue. DeeiejkeÀjeb®³ee efJe®e ejeb®ee ÒeYeeJe y eeUieCeeN³ee keÀJeer kesÀMeJemetle
³eeb®³ee `veJee efMeHeeF&', `legleejer', `i eesHeÀCe', `Deecner keÀesCe?', `mHetÀle ea', `njHeues Þes³e', `keÀefJeles®es
Òe³eespeve' ³eebmeejK³ee keÀefJelee keÀuee DeeefCe keÀues®es Òe³e espeve DeeefCe meeefnl³eefveefce &leer Òeef¬eÀ³esefJepeeCeerJe ³eebefJe
1 8 7 4 l e s 1 9 2 0 ¿ e e k e À e u e K e b [ e l e e r u e m e c e e r # e s ® ³ e e meboYee&le DeejbYeer ne fjYeeT DeeHeìs ¿eeb®es
veeJe ÒeecegK³eeves I³eeJes ueei esue. nefjYeeTbveer `kesÀmejer' ceO³es efueefnuesu³ee keÀeueer oeme Je YeJeYetleer ³eeb®³ee
mebyebOeeleerue uesKeeletve l³eeb®³ee meceer#ee¢<ìer®ee Òel³ e³e ³eslees. `efJeoiOe Jee*dce³e' cnCepes keÀe³e? ³ee
efJemeb%eeb®es mHe<ìerkeÀ jCe les keÀjleele. Fbûepeer me eefnl³ee®³ee ÒeYeeJeeletve ef vecee&Ce Peeuesu³ee veJe-
meeefnl³eÒekeÀeje®eer ceerceebmee ner ³ee keÀeUeleerue meee fnl³eefJe®eeje®eer cetueÒesjCee efomeles. Feflenemee®ee³e&
efJe.keÀe. jepeJee[s ³eebveer `keÀeo byejer' (1902) ³ee uesKeeletve keÀeoby ejer meeefnl³eÒekeÀeje®ee leeefÊJekeÀ
HejeceMe& Iessleuee. l³eebveer DeodYegle Je JeemleefJekeÀ Demes keÀeobyeN³eeb®es JeieeakeÀjCe kesÀues. keÀeobyejerleerue
DeodYegle Je keÀeuHeefvekeÀ me=<ìer, efle®ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJej erue ÒeYeeJe, keÀeob yejerj®eves®es cece&
cejeþerleerue DeodYegle Je JeemleefJekeÀ keÀeobyeN³ee, ¿ eebmeejKes DeveskeÀ cegÎs ¿ee uesKeele jepeJee[îeebveer
efJeJesef®eues Deensle. keÀeobyejer ³e e Jee*dce³eÒekeÀeje®eer ner cenÊJeHetCe& meceer#ee nes³e. `jeceoeme', `cejeþer
íbo' ¿ee efJe munotes.in

Page 4

4
1 8 9 0 v e b l e j Þ e e r H e e o k e = À < C e k e À e s u n ì k e À j ³ e e b v eer `efJeefJeOe %eeveefJemleej' ceOetve je. efYe.
iegbpeerkeÀjeb®eer HejbHeje ®eeu eJele veeìkeÀeb®eer meceer#eCes efueefnueer. `HeCe ue#³eeble keÀesCe Ieslees', `mebieerle
meewYeê', `jeefieCeer Je efle®eer YeeJ eb[s' Demes DeveskeÀ Hejer#eCeelcekeÀ uesKe l³eebveer efueefnues. l³eeb®³ee
veeìîemeceer#es®es JewefMe<ìîes cnCepes v e e ì d î e k e = À l e e r l e e r u e i e g C e o e s < e e b ® e s efJeMuesÒekeÀejelcekeÀ met#ce Debies efJeMe o nesleele. veeìkeÀe®es mebefJeOeeve, veeìkeÀe®eer Î=keÀ ÞeeJ³e Debies,
mJeYeeJeef®e$eCe Fl³eeoer Ie ìkeÀebmeesyele veeìkeÀe®eer YeekeÀjleele. lemes®e SsefleneefmekeÀ - meec eeefpekeÀ veeìkesÀ ³eeb®eer j®evee keÀM eer DemeeJeer DeMeer meJee¥ieerCe ®e®ee&
keÀesunìkeÀjeb®³ee veeìîe-efJe®eejele DeekeÀejeuee Deeues ueer efomeles.

cejeþer meeefnl³e meceer#ee ner meee fnl³eÒekeÀeje®³ee Devegmebmke=Àle DeeefCe HeeÍ®eel³e meeef nl³eMeem$ee®ee mebkeÀuHeveeJ³etn Gu eie[le veJ³ee pegv³ee meeefnl³ee®es
meeQo³e&Meem$eer³e efJeJes®eve ³ee keÀeUele Ie[le nesles. efJeefJeOe %eevee fJemleej ceOeerue (1867-1937)
meceer#eCeele mebmke=Àle keÀJeer DeeefC e l³eeb®³ee keÀefJelee ³eebvee DeefOe keÀ mLeeve efomeles. p³eele l³ee l³ee
keÀJeer®³ee keÀeueKeb[e®ee, ®eefj$ee®e e DeeefCe keÀeJ³ee®ee Deblejbie - yeefnj biee®ee met#ce DeY³eeme keÀjC³ee®eer
leUceU efomeles. `mebmke=Àle keÀefJe-keÀe efueoeme' Je `keÀefJeÞes<þ keÀeefueoeme DeeefCe MeekegbÀleue veeìkeÀ ³eeb®es
mebef#eHle JeCe&ve' Demes keÀeueeroemee®³ee keÀeJ³ee ye Îue®es oesve uesKe (1876) l³ ee®e yejesyej YeJeYetleer,
yeeCe YeÆ, ÞeernceOeerue meceer#ekeÀ vee.ce. efYe[s ³eeb®³ee `keÀuee Je efle®es cenÊe' ( 1925) ³eeb®³ee uesKeeletve mebmke=Àle
DeeefCe HeeÍ®eel³e meeefnl³eMeem$eer³e efme×eble J³etne ®³ee meeefnl³ee®ee keÀuee cnCetve efJe®eej keÀjC³eeb®eer
ÒesjCee J³ekeÌle nesles lemes® e Jee.ye. HeìJeOe&ve ¿eebveer keÀeJ³e De eefCe keÀeJ³eeso³e (DeeJe=Êeer ogmejer, 1921)
¿ee DeeHeu³ee ûebLeeletve DeJee&®eerve ke ÀefJeles®ee HegjmkeÀej Je efJeJes®eve kesÀ ues. mebmke=Àle meeefnl³eMeem$eeleerue
jme efme×eble DeeefCe HeeÍ®eel³e meeefnl³ eeleerue keÀªCejme ceerceeb mee ³eeJej efJeefJeOe me ceer#ekeÀ efJe®eejcebLeve
keÀjleevee efomeleele.

cejeþer meeefnl³e meceer#ee efJe®eeje®³ee ³ee Heefnu³ee ìHH³eeJej ceje þer meeefnl³eele ªpeCeeN³ee
mJe®íboleeJeeo, MeeskeÀeeflcekeÀe ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®³ ee DevegHeefjCeece DeMee efJe
1 9 2 0 l e s 1 9 6 0 H e ³ e ¥ l e k e À u e e J e e o k e À e r p e e r J e v e Jeeo ³ee keÀeJ³eÒe³eespevee®³ee meboYee&le
Jee*dce³eerve Jeeo®e®ee& cejeþer mece er#ee DeeefCe meeefnl³eefJe®eeje®ee ne ogme je ìHHee nes³e. meeefnl³ee®ee nslet
keÀesCelee, meeefnl³e DeeefCe veerleer ³ eeb®ee HejmHej mebyebOe keÀe³e ³eeefJeIe[ueer. meeefnl³e ns keÀeueefve<þ keÀe r Deelceefve<þ, keÀueeJebleeuee DeefYeJ³ ekeÌleer®es mJeeleb$³e Demeles keÀe?
DeMee ÒeMveebYeesJeleer cejeþer meeefn l³eefJe®eej Ie[le neslee. meeefnl³eeves k e s À J e U j b p e v e , k e s À J e U Ò e y e e s O e v e
yeeUiet ve³es. keÀueeHeCe peHeeJes lej ner keÀueelcekeÀlee keÀesCel³ee IeìkeÀ eletve J³ekeÌle nesles les mHe<ì
keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer meceer#ekeÀebJej ³esTve He[les. ³ee keÀeUele ceekeÌme &Jeeo, ieebOeerJeeo Je veJeceleJeeo
DeMee efJe®eejmejCeer meceep eele ªpele Demeleevee je<ì^er³e O³es³eJeeo, meceepees×ej, veweflekeÀ efMe#eCe DeMee
meeefnl³eekeÀ[tve DeHes#ee J³ekeÌle nesT ueeieu³ee nesl³ee. Jeeceve ceunej peesMeer, ve.ef®eb. kesÀUkeÀj, Þeer.
J³eb. kesÀlekeÀj mecekeÀeueerve uesKekeÀ eb®³ee meeefnl³eeletve Jee®ekeÀe®es Gody eesOeve, GoeÊe iegCee b®eer peesHeemevee
DeMee DeeMe³ee®es meeefnl³e efvecee&Ce kesÀues. peerJeveJeeoe®ee He gjmkeÀej keÀjCeeN³eebceO³e s efJe.me.Keeb[kesÀj ns
DeûeCeer nesles. lej keÀuesmeeþer keÀuee ner YetefcekeÀe Þeer. ke=À. keÀesunìkeÀj ebveer ÒemLeeefHele k e s À u e e r D e e e f C e
vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eebveer leer Iees

Page 5

5
Kejs cnCepes keÀuee keÀer peerJeve ef Me#eCe ns meeefnl³ee®es Òe³eespeve He jmHejefJe©× veener. keÀues®es ÒeOeeve
Òe³eespeve ns GoyeesOeve efkebÀJee cetu³e efMe#eCe vemetve les meeO³e Deens. ns meJe&ceev³e Peeues DemeeJes. HeCe
keÀueecetu³e meebieC³ee®³ee Òe³elveele `keÀmes meebefieleues' ³eeuee `keÀe³e meebieefleu³ee Hes#ee' Jej®e{ HeCe osleevee
`leb$eJeeoeuee' ®eeuevee efce Ueueer. keÀener keÀeU SkeÀ mebYe´cee®eer DeJemLee efvecee&Ce Peeueer. lejerner ³ee
®e®exletve®e cejeþer meeefnl³eefJe ®eej Gl¬eÀeble nesle neslee.

efpeJeveJeeoer meeefnl³ee fJe c e j e þ e r m e e e f n l ³ e e f J e ® e e j e u e e i e e f l e c e eve keÀjCeejer SkeÀ yeeye cnCepes peerJeveJeeoer YetefcekesÀves jme
efme×eblee®eer pees[ osTv e meeefnl³eÒe³eespeve DeeefCe D eemJeeoe®³ee Òeef¬eÀ³es®eer kesÀ uesueer veJeer ceeb[Ceer.
ve.ef®eb. kesÀUkeÀj ³eebveer ye[esÐee® ³ee meeefnl³e mebcesueveele (1921) jmee vegYeJee®eer `meefJekeÀuHe meceeOeer'
®eer GHeHeÊeer meebefieleuesueer Deens. peer `efveefJe&Ive jmeveelcekeÀ' meceeOee rJemLee vemetve `meefJekeÀuHe meceeOeer'
Deens. DeMee meeefnl³ee®³ee jmeevegYeJeel e `menevegYeJe' ie=nerle Oe©ve `vewefle keÀ' efkebÀJee meeef ÊJekeÀ meceeOeeve
ÒeeHle nesCes DeMeer DeemJeeoe®eer Sk eÀ peerJeveJeeoer GHeHeÊ eer ceeb[ueer Deens. ceje þer meeefnl³eefJe®eejele ner
peerJeveJeeoer meeefnl³eefJe(1931) ³ee ûebLeele l³eebveer peerJeve Jeeoe®ee HegjmkeÀej kesÀ uee Deens. cejeþer meeefnl³eMeeñeer³e ÞeerOej
J³ebkeÀìsMe kesÀlekeÀj ¿eeb®eer Jee*dce³eerve ¢<ìer cegK³e le: meceepeMeem$eer³e nesleer. l³eebveer efueefnuesu³ee
ceneje<ì^er³eeb®es keÀeJ³eHejer#eCe ( 1928) ¿ee ûebLeele DeebiueHetJe& cen eje<ì^eleerue Jee*dc e³eeefYeª®eer®ee
Fefleneme pemee meebefieleuee Deens leme e®e keÀJeer cejeþer keÀefJeles®eer Mewu eer DeeefCe meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer
³eeb®³eeleerue DevJe³eeLe& ueeJeC³ee®ee l³eeb®ee Òe³elve meceepeMeem$eer³e mec eer#esuee efoMee osCeeje þjlees.

ceekeÌme&Jeeoer meceer#eeefJe®eejeMeer Heefj®e³e :
k e À u e e e f k e b À J e e m e e e f n l ³ e k e = À l eer ³ee efJeefMe<ì ÒekeÀej®³ee m eeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer DeeefCe
efJe®eejmejCeer®³ee ÒeYeeJeeletve efvecee& Ce nesleele, lemes®e YeeweflekeÀ efJeke Àeme, mLeuekeÀeueefve<þlee ³eebceO³es
meeefnl³emeceer#es®es meej le ÊJe meeceeJeues Deens. keÀuee efkebÀJee meeefnl³ee®³ee cetu ³eceeHevee®eer keÀmeesìer ner
Jeieea³e peeCeerJe Demeles Demes c eeveCeeN³ee JeemleJeJeeoe®ee r GYeejCeer ueeuepeer He W[mes ³eeb®³ee `meeefnl³e
DeeefCe meceepe peerJeve' (1935) ³ee ûe bLeele Peeueer Deens. cejeþer meceer#e eefJe®eejeuee ³ee ûebLeeves ®eeuevee
efoueer Demes cnCelee ³esF&ue. HeW[mes ³eeb®³ee meebÒeoeef³ekeÀ ceekeÌme&Jeeoer YetefcekesÀleerue ®eekeÀesjerye×lee
veekeÀe©ve keÀues®³ee cetu³eceeHevee®ee efvekeÀDeeefCe meeefnl³eefJeDeeefCe meceepepeerJeve' ner uesKeceeuee efueefnueer. `J³eeqkeÌle efJekeÀeme Je Jeie&efJejesOepev³e Òe®eefuele Je
Òeefleef<þle meeceeefpekeÀ peeefCeJee ³eeb®³ ee Dev³eesv³e mebIenesleer. ³ee®e keÀeUele meeves ieg©peeRveer ìe@uemìe @³e®³ee `keÀuee cnCepes keÀe³e?' (1943) ¿ee ûebLeeb®ee
cejeþer DevegJeeo keÀ©ve peerJeveJeeo e®eer HeeþjeKeCeer kesÀu eer. meceepee®³ee peerJeveele ceeCegmekeÀer DeeefCe
ceebieu³ee®ee HeefjHees
³ e e c e e k e Ì m e & J e e o e ® ³ e e m e e e f n l ³ e e f J e < e ³ e k e À efJe®eejeb®³ee Heefj®e³eeves meeefnl³ee®³ee
meceepemebyebefOelJeeefJe`ceekeÌme&Jeeoer meceer#e eefJe®eej efvecee&Ce nesT MekeÀuee veener.'


munotes.in

Page 6

6
mebmke=Àle meeefnl³eMeem$eeleerue efJe®e ej cejeþerle DeeCeC³ee®es keÀe³e& :
m e b m k e = À l e m e e e f n l ³ e M e e m $ e e l e e rue efme×ebleeb®ee Jeejm ee ®eeueJele cejeþer me eefnl³eefJe®eej le³eej
nesT MekesÀue keÀe DeeefCe lees DeeOegefvekeÀ meeefnl³ee® es meceer#eCe, cetu³eceeHevee me GHe³egkeÌle þjsue keÀe?
³eeefJemeceer#es®³ee ceeieerue HeJee&Heemetve®e efomelees. Þeer. ke=À. keÀe sunìkeÀj, ve. ef®eb. kesÀUkeÀjebveerner mebmke=Àle
meeefnl³eMeem$eeleerue jmeJ³eJemLes® ee efJe®eej Keesueele peeTve kesÀu ee neslee. Yeejleer³e veeìdîeMeem$e
(1928) ieesoeJejer kesÀlekeÀj DeeefCe `mebmke=Àle meee fnl³eMeem$ee®ee Fefleneme' (1931) Heeb. Jee. keÀeCes,
`keÀeJ³eeuees®eve' (1931) o. kesÀ. kesÀUkeÀj ³ee ûebLeebmeesyele `D eefYeveJe keÀeJ³eÒekeÀeMe' (1930) ³ee
je.Þeer. peesie ³eeb®³ee ûebLeeb®ee GuuesK e keÀjlee ³esF&ue. je. Þeer. peesie ³ eebveer DeeJeM³ekeÀ efleLes HeeÍ®eel³e
mebkeÀuHeveeb®ee meceeJesMener efJeJes®eveele kesÀuee De ens. l³ee ceeie®ee GÎsMe ce jeþer meeefnl³eefJe®eejeuee
mew×ebeflekeÀ ®eewkeÀì ÒeeHle keÀ©ve osC³ee®ee Òe³elve cn Cetve®e Heenlee ³esF&ue.

ce{xkeÀjeb®es me eefnl³eMeem$e :
y e e . m e e r . c e { x k e À j ³ e e b v e e r 1935 les 1955 ³ee Jeerme JemeeQo³e&Meem$eer³e uesKeve kesÀues. `Jee*dce³eerve cenelcelee' ne `men îeeêer' ceeefmekeÀ e®³ee 1935, 1936
DeeefCe 1939 ³ee DebkeÀebceOetve Òeefme× Peeuesuee oerIe& efveyebOe cejeþer J ee*dce³e Fbûepeer Je e*dce³eeJej Heg<ì
Peeues Demetve Deelceefve<þ Demes ce jeþer Jee*dce³e efvecee&Ce nesC³ee®eer iejpe J³ekeÌle keÀjCeejs Deensle.
`meeQo³e& DeeefCe meeefnl³e' (1955). ³ee ûebLeeletve me eefnl³e DeeefCe keÀuee efJeefJeceMe& IesC³eele Deeuee. ce{xkeÀjeb veer ceeb[uesues ns meeefnl³eMeem$e meeefnl³ee®es keÀueelcekeÀ efkebÀJee
meeQo³ee&lcekeÀ ³ee HeeleUerJej efJeÍueskeÀjles.

1) meeefnl³ee®es ceeO³ece
2) meeefnl³e efkebÀJee keÀuee efveefce&leer®eer Òeef¬eÀ³ee
3) ue³eleÊJe
4) keÀues®eer Meg×lee De eefCe efle®eer meebmke= ÀeflekeÀ HeÀueÞegleer

l³eeb®eer meeQo³e&efJeDemetve efle®³ee efveefce&leer®ee GÎsMe megbo j Jemlet®eer efveefce&leer DeeefCe meeQo³ ee&vegYeJe IesCes ne Demelees. ueefuele
meeefnl³e ne keÀues®ee ÒekeÀej Demetve meeefnl³eke=Àleer®es De beflece IeìkeÀ cnCepes Meyoebve er efveoxefMele kesÀuesues
YeeJeveejbefpele DeLe& nes³e l³eeb® eer pegUCeer mebJeeo-efJejesOe-mecelee sue DeMee ue³e leÊJeebveer nesles.
mebJesovee®³ee iegCeebveer Je l³eeb®³ee®e HeÀkeÌle mebJeeo-efJejesOe ue³e eves peer YeeJevee GlHeVe nesles leer
meeQo³e&YeeJevee. ne DevegYeJ e mJe³ebHetCe& Demelees. ueefuele Jee*dce³ eke=Àleer®³ee Ieeìe®eer meefJemlej ®e®ee&
ce{xkeÀj keÀjleele. lemes®e YeeJeveeefve<þ meceevelesle k e À e J ³ e e l e e r u e v e J e e r v e l e e m eeceeJeuesueer Demeles Demee
efme×eble l³eebveer ceeb[uee. ³ee efme×ebleveecegUs meeefnl³eleÊJe efJe®e ejeHes#ee meeefnl³eke= Àleer®³ee mJeªHeeuee
DeefOekeÀ cenÊJe ÒeeHle Peeues. SkeÀ k e À u e e k e = À l e e r c n C e t v e m e e e f n l ³ e k e = À leerkeÀ[s HeenC³ee® eer ¢<ìer cejeþer
meeefnl³eefJe®eejeuee efceUeueer. ce{xkeÀjeb ®³ee meeQo³e&Meem$eer³e ce eb[Ceer®eer Heg{®³ee keÀeUeleerue meceer#ekeÀebveer
keÀmetve ef®eefkeÀlmee kesÀueer. keÀueek e=Àleer®³ee j®eves®es efve³ece mJeleb$e Demeleele. efle®³ee cetu³eceeHevee®es
efvekeÀce{xkeÀjer meeQo³e& ceer ceebmesves kesÀues.
munotes.in

Page 7

7
kegÀmegceeJeleer osMeHeeb[s ³eeb®eer mecevJe³eJeeoer me ceer#eCeelcekeÀ ceeb[Ceer :
c e j e þ e r m e c e e r # e s ® ³ e e S s e f l e n e e f m e k e À e f J e k e À e m e ¬ e À c ee®ee DeY³eeme keÀjleevee ke gÀmegceeJeleer osMeHeeb[s
³eeb®³ee meceer#ekeÀ cnCetve ³eesieoevee®ee GuuesKe keÀjCes De eJeM³ekeÀ Deens. meeQo³e&cetu ³eebmeesyele meeceeefpekeÀ
DeeefCe ceevemeMeem$eer³e cetu³e¢< ìer®ee DeJeuebye keÀjerle peerJe vemeeHes#e DeMee ìerkeÀeefJe®eej
kegÀmegceeJeleeryeeF&veer meekeÀejuee. `Heemebie' (1954), `cejeþer keÀeobye jer : Heefnues MelekeÀ' (1953) ³ee
meceer#ee ûebLeeleerue uesKe me eQo³e& DeeefCe peerJeveJeeo ³e eb®ee mecevJe³e J³ekeÌle keÀjl eele. kegÀmegceeJeleer yeeF¥®³ee
`veJeYeejleeleerue keÀuee DeeefCe ceO³ec e Jeie&' ³ee uesKeele l³eeb®eer mece keÀeueerve meeefn l³e J³eJenejekeÀ[s
HeenC³ee®eer GoejceleJeeoer efJe ®eejmejCeer J³ekeÌle nesles. `mecekeÀeueerve ceO³eceJeie& DeeefCe yengpeve meceepe ns
efJejesOeer Deensle GÐee®es peerJeve ns Dece³ee&o DeMee yengpeve meceepee®³ ee leeueeJej ®eeueCeej Deens.
l³eecegUs Jeiee&Jeiee&®³ee SkeÀerkeÀjCee®³ee keÀe³ee&le Gl ejues Heeefnpes. meebmke=Àe flekeÀ ³egleer GYe³eHe#eer
keÀu³eeCeÒeo nesCeej Deens. yengpev eeb®³ee peerJeveekeÀ[s meÛo³elesves Hene³euee efMekeÀues Heeefnpes.'
kegÀmegceeJeleeryeeF¥®³ee ¢<ìîee DeeefCe mecevJe³eJeeoer Yete fcekesÀves cejeþer meceer#ee peerJevekeWÀêer kesÀueer.

1.4 1950 veblej®eer ce{XkeÀjesÊej ceje þer veJe-meceer#ee, meeefnl³e efJe®eej

1945 ®³ee megceejeme veJemeeefnl ³e efvecee&Ce Peeu³eeJej meeefnl ³e-meceer#ee efJeÍJeele SkeÀ
efmLel³eblej efvecee&Ce Peeues. iebieeOej iee[ieerU, Jee.ue.keg ÀuekeÀCeea, efo. kesÀ. yes[skeÀj, cegeqkeÌleyeesOe ³eebveer
cejeþer meceer#ee DeeefCe meeefnl³emJeªHe e f J e ® e e j e J e j e f ® e b l e v e , e f J e Í u e s < e CeelcekeÀ ÒeefleHeeove keÀjle veJe-
meceer#eeefJe®eeje®eer pe [CeIe[Ce kesÀueer.

veJe-meceer#es®³ee efJekeÀeme¬eÀceele iebieeOej iee[ie erU ³eeb®³ee meceer#esuee ceesuee®es mLeeve Deens.
veJelee meceer#esletve ÒemLeeefHele keÀjC³ee®es keÀe³e& l³eebv eer kesÀues. ce{xkeÀjHetJe& le b$eJeeoeuee l³eeb®ee efJejesOe
neslee. l³ee®eÒeceeCes j®eveeyebOe ieewCe þjJetve peerJeveeMe³eeuee ieewjJeCeeN³ee peerJeveJeeoeueener les veekeÀejle
nesles. l³eeb®³ee `jme®e®ex®eer De[ieU' ³ee uesKeeves meceer#eeefJeÍJee®es ue#e J e s O e t v e I e s l e u e s . j m e c e e r c e e b m e e ,
veweflekeÀ cetu³ekeÀuHevee ³eebveer meee fnl³ee®es DeekeÀueve, cetu³eceeHeve nesT MekeÀle veener ns l³eebveer Deeûeneves
ceeb[ues. meeefnl³ecetu³e mecepetve Iesleevee uesKekeÀe®ee r mebJesoveMeeruelee DeeefCe l³eeleerue leeefÊJekeÀ J³etn
³eebvee les cenÊJe osleele. keÀueeJeble ke Àueeke=Àleerletve SkeÀ DevegYeJeeb®eer me bieleer efvecee&Ce keÀjerle Demelees. ³ee
efJeefMe<ì DevegYeJeeb®³ee mebieleerceOetve peer YeeJemel³ee®eer Òeleerleer Jee®ekeÀ euee ³esles, leer®e me eQo³e& Òeleerleer
nes³e. DeMeeÒekeÀejs iebieeOej iee[ieerU ³eebveer DeeHeueer me eQo³e& efJece{xkeÀj, Heg.efMe. jsies, Fbefoje meble, J³ebkeÀìsMe cee[iegUkeÀj ³eeb®³ee meeefnl³ee®eer Òe l³e#e meceer#ee kesÀueer
Deens. l³ee®eÒeceeCes meeefnl³ee®es c eeveob[ meejK³ee ûebLeeleerue meee fnl³e®e®exletve `jCeebieCe' meejK³ee
keÀeobyejeruee Jee*dce³eerve ceneveles® ee efvekeÀ(mel³ekeÀLee 1950) efveoxefMele keÀ©ve l³eeb®³ee meceer #ee¢<ìerves cejeþer meeefnl³ eeleerue veJelesuee DeeefCe
Òe³eesieMeeruelesuee cetu³eelcekeÀ efveke Àmeeefnl³eÒekeÀej mJeªHe ceerceeb mesuee ÒeeOeev³e efceUeues.

m e c e e r # e s u e e e f J e Ð e e Y e e m e e ® ³ e e ® e e w k e Àìerle Òeefle<þe efceUJetve osC³ee le Jee.ue. kegÀuekeÀCeea ³eeb®³ee
meceer#ee uesKevee®es keÀe³e& ceewefuekeÀ Deens. `HeefjHetCe& meceer#ekeÀ' cnCetve l³eebvee DeY³eemekeÀebve er ieewjefJeuesues
efomeles. keÀueeJeeoer Yetefcekes Àletve meeefnl³eke=Àleer®es efJeMesmeeefnl³ee®eer SkeÀ megmebiele J³eJem Lee®e ueeJeueer. `meeefnl³ee®eer JewefÍ JekeÀlee les YeeJemel³ee®³ee DeeOeejs munotes.in

Page 8

8
ÒemLeeefHele keÀ© Heenleele. peerJeve oMe&ve Ie[JeCes, YeeJemel³ee®³ee Òel³ e³e osCes ns keÀues®es Òe³eespeve
ceeveu³eecegUs l³eebveer cetu³eceeHeveemee þer DeveskeÀ meboYe&met®ekeÀlee, peerJeve mevcegKelee ³ee cetu³eeb®ee meceeJesMe
kesÀuee.'
i e e [ i e e r U D e e e f C e J e e . u e . k e g À u e k e À C e e a ³ e e b ® ³ e e Y e t e f c ekesÀle meec³e efomeles. HeÀkeÌle iebieeOej iee[ieerU
p³eeÒeceeCes HeejbHeefjkeÀ mec eer#ee efJe®eej veekeÀejleele l³eeSsJepeer Jee.ue.k egÀuekeÀCeea l³eebvee DeeOegefvekeÀ
DeLe&HetCe&lee osleele. Goe. jme. keÀuHevesuee DeeOegef vekeÀ efvekeÀMeeskeÀeeflcekeÀebHegjleer ce³ee&efole ve þsJelee efle®ee meJe &®e meeefnl³eeuee ueeiet He[sue Demee DeLe&efJemleej kesÀuee.
iebieeOej iee[ieerU DeeefCe Jee.ue.kegÀuekeÀCeea oesIesne r keÀueeJeeoer Demetvener me eefnl³emeceer#ee keÀjleevee
Òel³e#e-DeÒel³e#eHeCes peerJeve Jeeoer cetu³eeb®ee DeeOeej Iesleele. keÀueeJ eeo keÀer peerJeveJeeo mJeerkeÀejeJee ³ee
efJeÒeJeen DeeCeC³eele Þeer. HeeO³eebveer Yeei e Iesleuee Hejbleg 1942 ceO³es Òeefme× Peeuesu³ee `keÀues®eer ef#eeflepes'
³ee HegmlekeÀele HeeO³eeb®eer cetU Yetefc ekeÀe yeoueueer les efveYexU Deeke=ÀleerJ eeoer Peeues.' (meec³ eJeeoer meceer#ee -
[e@. efJe.me.peesie) DeMeeÒekeÀejs c ejeþer meceer#eeefJe®eej keÀuee keÀer peerJeveJeeo ³ee YetefcekesÀyeeyele
oesuee³eceeve efomelees.

m e c e k e À e u e e r v e m e c e e r # e k e À H e g . e f M e . j s i e s ³ e e b ® e e r Y e t e f c e k e À e k e À u e e J e e o e r , ª H e J e e o e r D e e n s . k e s À J e U
Deeke=Àleeruee cenÊJe osCeejer YeeJeeve gYeeJee®ee DeeOeej ve Ieslee meeefnl³ eke=Àleer®eer J³eJ emLee ueeJeC³ee®ee
Òe³elve keÀjleele. HeCe l³eeb®ee meceer#eeefJe® eej DeefOekeÀ mebefoiOe, ogyeexOe Peeuee.

peerJeveJeeoekeÀ[tve ceekeÌme&Jeeoer efme×ebleekeÀ[s :
³ e s L e J e j ® ³ e e ® e ® e x l e k e À u e e J e e o e r Y e t e f c e k e À e I e s C eejs meceer#ekeÀ peerJeveJeeoer cetu³eeb®ee Òel³e#e-
DeÒel³e#e DeeOeej Iesle keÀues®es Devesk eÀebieer cetu³e, peerJeveeleues mLeeve , cenÊJe mHe<ì keÀjleevee efomeleele.
keÀuesleerue mel³e `YeeJemel³e', `mLe uekeÀeueefvejHes#e mel³e' DeMee me b%ee keÀues®es mel³e megmHe<ì keÀ©
MekeÀle veenerle. keÀueeJeeoer YetefcekesÀletve meceûe Yete fcekesÀ®es DeekeÀueve keÀ©ve IesC³eemeeþer l³eeb®³eekeÀ[s
keÀesCelee efJe®eejJ³etn neslee Demes ef omele veener. ³eeGueì peerJeveJeeoer me eefnl³eefJe®eej Deef OekeÀ J³eeHekeÀ,
Òe³eesieMeerue nesTve pegv³ee-veJ³ee meeefnl³ee®es meceepeu e#³eer efJeÍuesmegKeìCekeÀj `ceneje<ì^er³e meble ce b[Ue®es SsefleneefmekeÀ keÀe³e&' (1 948) DeeefCe ieb.y ee. mejoej `meble
Jee*dce³ee®eer meeceeefpekeÀ HeÀueÞeg leer' (1950) ³ee ûebLeebceOetve meble ®e UJeU DeeefCe meble Jee*dce³e ³eeb®es
cetu³eceeHeve keÀjleele. [e@. og.keÀe. meble ³eeb®ee `m eeefnl³e DeeefCe mebmke=Àleer' (1950) ³ee ûebLeebceOetve
meec³eJeeoer ÒeYeeJeeletve `meeefnl³ee®eer Ssefleneefmeke À YeeweflekeÀJeeoer ef®eefkeÀl mee keÀjleele. ns cejeþer
meec³eJeeoer meceer#eeefJe®eej efJekeÀefmele nesle Deme u³ee®eer mee#e Deens. ³ee m eeefnl³ee®³ee meceepeue#³eer
meeefnl³e efJe®eejeuee efo. kesÀ. yes[skeÀ j DeeefCe cegeqkeÌleyeesOe ³eebveer mew× ebeflekeÀ ®eewkeÀì efoueer. p³eecegUs
meceepeMeem$eer³e meceer#eeHe×le ©{ nesT ueeieueer. ef o. kesÀ. yes[skeÀj ³e eb®ee meeefnl³eefJe®eej
`meeefnl³eefveefce&leer Je meceer#e e' (1954) ³ee HegmlekeÀeletve J³ek eÌle Peeuee Deens. keÀuee DeeefCe
ceeveJeefveefce&le %eeve, l³eeb®es mecetn p e e r J e v e D e e e f C e Þ e c e ³ e e b ® ³ e e l e e r u e D e v e g y e b O e p e e s [ l e , ` k e À u e e J e b l e
JeemleJeeuee®e Ie[Jetve keÀuee ªHee®eer efveefce&leer keÀjlees' Demes efo.kesÀ. ye s[skeÀj ceeveleele. `keÀueeke=Àleer ne
keÀueemJeªHeMeem$ee®ee efJekeÀueemJeªHeMeem$eeleerue Yeejleer³e Òe ces³e Deens Demee JesieUe ¢ef<ìkeÀes ve l³eebveer ceeb[uee. meeefnl³e
meceer#es®es mJeªHe keÀmes DemeeJes ³ee® eer ceeb[Ceer l³eebveer kesÀue er Deens. meeefnl³ee®³ee efveefce&leer Òeef¬eÀ³esefJeDeeHeueer YetefcekeÀe ceeb[leevee l³eebveer ue³e leÊJe efkebÀJee jme ³eeb®³eeHes#ee JesieUs Demes peerJeveJeeoer keÀues®es
mebIeìve leÊJe efoues. les cnCepes `ceeveg

Page 9

9
keÀueeJeblee®³ee peerJeve¢ef<ìuee Deeef Ce DeefYeJ³ekeÌleer #ecelesuee cenÊJe efoues. `ceneve meeefnl³e ns vesnceer
meeceeefpekeÀ ÒesjCeebceOetve®e efvecee&Ce ne sle Demeles, keÀJeer veJeerve peerJeve e®es mJeHve keÀeJ³eeletve jsKeeìle
Demeleele keÀeU yeouele Demelees lemes keÀeJ³e Deeef Ce keÀeJ³e¢<ìer osKeerue yeouele Demeles.' DeMeer
meeefnl³eeefJeDeefYeª®eer ceeefmekeÀele Òeefme× Peeu esu³ee uesKeele ceeb[ues Deens.

1 8 7 4 H e e m e t v e m e c e e r # e e e f J e ® e e j, meeefnl³emJeªHe efJe®eej Ie [C³ee®ee ÒeJeeme DeY³eemeuee.
keÀener meceer#ee ûebLeebb®ee He efj®e³e keÀ©ve Iesleuee. l³ee Je©ve DeeOegefvekeÀ meeefnl³e e®ee mJeªHe efJe®eej DeeefCe
meceer#ee efJe®eej ner Jee*dc e³eerve efve³elekeÀeefuekeÀeb®eer osCeieer De ens Demes cnCeeJes ueeiesue. efJeefJeOe%eeve
efJemleej DeeefCe efveyebOeceeuee ³ee efve³elekeÀeefuekeÀeb®es ³e esieoeve DeeHeCe veeWoJeues. c ee$e efJeJes®evee®³ee DeesIeele
keÀener cenÊJee®³ee efve³elekeÀeefuekeÀeb®ee meboYe& osle e Deeuee veener. pemes cejeþer M e e u e e H e $ e k e À , c e e e f m e k e À
ceveesjbpeve, keÀjceCetkeÀ, ÒeefleYe e, ceneje<ì^ meeefnl³e Heef$ekeÀe, DeefYeª®eer, ³egieJeeCeer, veJeYeejle,
mel³ekeÀLee, ueefuele DeMee DeveskeÀ Je e*dce³eerve efve³elekeÀeefuekeÀebveer c ejeþer meceer#eeefJe®eej Ie[Jeuee Deens.
ceneje<ì^ele Jee*dce³eerve mebmke=Àleeruee ³ee efve³elekeÀeefuekeÀebveer Ie[Jeues.

ueIeg Deefve³elekeÀeefuekeÀeb®es me ceer#ee efJe®eejeuee ³eesieoeve :
J e e * d c e ³ e e r v e e f v e ³ e l e k e À e e f u e k e À e b v e e r c e j e þ e r m e ceer#eeefJe®eej Ie [Jeuee HeCe 1955 ®³ee DeemeHeeme
SkeÀ Jee*dce³eerve yeb[Keesjer keÀjCeejer uesKekeÀ, meceer#e keÀeb®eer efHe{er efvecee&Ce Pe eueer. yeouel³ee meeceeefpekeÀ,
meebmke=ÀeflekeÀ JeemleJeeves ÒemLeeef Hele Peeuesu³ee Jee*dce³eerve mebmke=À leeruee DeeJneve efoues. `efJeefJeOe
meeceeefpekeÀ ®eUJeUer, Jee*dce³eerve Jeeo DeeefCe Yetefcek eÀebceOetve ueIegDeefve³elekeÀeefuekeÀeb®ee Go³e Peeuee.
Meyo, efoMee (1955) ³ee ueIegDee fve³elekeÀeefuekeÀebHeemetve 1960 H e ³ e ¥ l e p e J e U p e J e U l e s J e e r m e
ueIegDeefve³elekeÀeefuekesÀ efvecee&Ce Peeu eer. ³ee ueIegDeefve³elekeÀeefuekeÀebceOet ve efueefnu³ee peeCeeN³ee meeefnl³ee®eer
mee#esHeer ìerkeÀe Peeueer. HeCe `keÀueeJeb lee®es mJeeleb$³e', keÀueeke=Àleer SkeÀ ef Je®eej Demes cegeqkeÌleyeesOee®es uesKe
`jbie' ceOeerue DebkeÀele Òe keÀeefMele Peeuesues efomel eele. Jee®ee ceOeerue Yeeue® ebê vescee[s ³eeb®ee `nuueer
uesKekeÀe®ee uesKekeÀjeJe neslees, lees keÀe?' (1960) meejK³ee uesKeeb ®eer oKeue cejeþer meceer#esves
Iesleueer. efo. kesÀ. yes[skeÀj ³eeb®³ ee `ceeieesJee', leelHe³e& ³ee ueIegDeef ve³elekeÀeefuekeÀebveer meeceeefpekeÀ-
jepekeÀer³e efJeuesKeve ieesHeeueyeeyee Je uebiekeÀj, efkeÀmeve HeÀe iegpeer yevemees[, Jeeceve keÀ[&keÀ ³ eebveer efve³elekeÀeefuekeÀebceOetve
kesÀues Deens®e. HeCe pevemeeefnl³e, De#ej JewoYeea lemes® e DeefmceleeoMe& meejK³ee ue IegDeefve³elekeÀeefuekeÀebveer
ûeeceerCe DeeefCe oefuele meee fnl³e efveefce&leer DeeefCe meceer#esuee veJeer efoMee efoueer Deens. l³eecegUs
ueIegDeefve³elekeÀeefuekeÀeb®ee Go³e ³ee J ee*dce³eerve Ieìves®eer veeWo meceer#es® ³ee SsefleneefmekeÀ efJekeÀeme¬eÀceele
I³eeJeer ueeieles®e.'

1.5 1874 les 1960 ³ee keÀe ueKeb[eleerue meeefnl³e meceer#ee DeeefCe meeefnl³e
efJe®eeje®eer JewefMe<ìîes

 1874 les 1920 ³ee keÀeueKeb[eleerue meeefnefl³ekeÀ D eeefCe meceer#ekeÀeb®³ee efJe®eejeb®ee Heefj®e³e
keÀ©ve Iesleuee. DeeOegefvekeÀ cejeþer meeefnl³ ee®³ee pe[CeIe[Ceer®³ee ³ee keÀeUele uesKekeÀ,
efJe®eejJeble, meceer#ekeÀ DeMee Yetefcek eÀebceO³es SkeÀªHelee efvecee&Ce Peeues ueer efomeles. mec eepee®³ee veweflekeÀ
pe[CeIe[Ceer®es ceeO³ece cnCetve meeefnl³ eekeÀ[s HeenC³ee®eer ¢ef<ì efomeles. munotes.in

Page 10

10
 JeemeeneflekeÀ ceeveefmekeÀlescegUs efvecee&Ce Peeu esu³ee FbûepeOeepeeaCe, me gOeejCeeJeeoer efkebÀJee
HegveªppeerJeveJeeoer ÒeJe=Êeer® ee ÒeYeeJe meeefnl³e efJe®eejeJ ejner He[uesuee efomelees.
 ³ee meceer#ee efJe®eejele ÒeecegK³ee ves `keÀeobyejer', keÀLee, keÀefJel ee ³ee meeefnl³eÒekeÀejefJecetu³eefJe®eej Ie[uee. kesÀMeJemeglee b®³ee DeeOegefvekeÀ keÀefJeles®³ee efve efceÊeeves keÀefJel es®es veeefJeC³e,
keÀeJ³ee®eer cetu³es, keÀeJ³ee®es DeeM e³e - DeefYeJ³ekeÌleer®eer JewefMe<ìî es ³eeJej meeefnl³e ®e®ee& Ie[ueer.
íbo, DeLe&, ceeOeg³e& F. iegCeeb®esner m e e w b o ³ e & e f v e e f c e & l e e r ® ³ e e ¢ e f < ì v e s cenÊJe ceev³e keÀjleevee keÀJeer®eer
Deelceefve<þe cenÊJee®eer ceeveueer peeT ueeieueer . veeìkeÀ DeeefCe keÀeoby ejer efJe®eej ne meg×e
meceer#esletve keÀmee efJekeÀefmele nesle De meu³ee®eer Jej ®e®ee& kesÀueer Deens®e.
 MeskeÌmeefHe³ej®³ee ncuesì Jejerue `efJekeÀejefJeueefmele' ns YeeefveefceÊeeves `Yee meceepee®³ee veweflekeÀ pe[CeIe[Ceer®es ceeO³ece Demee ³ee keÀeUeleerue ueefuele meeefnl³eekeÀ[s
HeenC³ee®ee ¢ef<ìkeÀesve efomelees. efJe. keÀe. jepeJe e[s, Þeer. J³eb. kesÀlekeÀj ³ e e b v e e r m e e e f n l ³ e e ® e e r
meboYe&³egkeÌlelee mHe< ì kesÀueer Deens.

1.6 1920 les 1960 ³ee keÀeUeleerue ce jeþer meeefnl³e meceer#ee JewefMe<ìîes

 cejeþer meceer#eeefJe®eeje®eer Hee³eeY ejCeer nesleevee iegCeoesHeeM®eel³e meeefnl³eMeem$e ³eeb®ee DeeOeej Iesle meeefnl³ee®es meeQo³ e& leÊJe Gueie[tve oeKeJeC³ee®ee
Òe³elve ³ee keÀeUeleerue meceer#ekeÀebveer kesÀuee ³ee ®e®e xle meceer#es®eer keÀeìskeÀesj ®eewkeÀì vemeueer lejer
ÒeejbYe keÀeueerve ÒeefleYeeJeb leeb®eer Jew®eeefjkeÀ ceeb[Ceer cnCetve cenÊJe Deens®e. keÀues®es Òe ³eespeve ÒeyeesOeve
keÀer ceveesjbpeve, keÀues®ee DeemJeeo keÀer GHe³egkeÌlelee DeMee Lees[îee mebefoiOeles®³ee ÒeJeeneletve cejeþer
meceer#ee keÀuee DeeefCe peer JeveJeeo DeMee meeefnl³eefJeþsHeueer Demes cnCelee ³esF&ue.
 meceûe ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejJ³etn mecepetve IesTve `c eekeÌme&Jeeoer meceer#eeefJe® eej' efvecee&Ce keÀjC³ee®ee
Òe³elve Peeuee. HeCe ceekeÌme&Jeeoer ef me×ebleeHes#ee mel³e-ef MeJe-meewbo³e& ³ee peerJe vecetu³eeb®ee DeefOekeÀ
ÒeYeeJe peerJeveJeeoer mece er#ekeÀebJej jeefnuee.
 yee.meer. ce{xkeÀj ³eebveer 1935 les 1955 ³ee Jeerme JemeeQo³e&Meem$eer³e uesKeve keÀ©ve meeefnl³ee®³ee mebIeì ves®es ®es keÀueelcekeÀ leÊJ e cnCetve ue³e leÊJee®eer
®e®ee& kesÀueer. ªHeJeeoe®³ee le ÊJeevegmeej ³eeletve cejeþer mec eer#ee meeefnl³eÒekeÀej mJeªHe
efJe®eejekeÀ[tve meeefnl³ee®³ee meeQo³ e&Jeeoe®eer ®e®ee& keÀ© ueeieues.
 ce{xkeÀjesÊej veJe-meceer#e keÀ mJee³eÊeJeeoer keÀuee efJekeÀuee-peerJeveJeeo, ueewefke ÀkeÀleeJeeoer-DeueewefkeÀkeÀleeJeeoer DeM ee oesve Oe´gJeeb®³ee ojc³eeve®e cejeþer
meceer#eeefJe®eej oesu ee³eceeve jeefnuee.

DeMeeÒekeÀejs DeeHeCe peJeUpeJeU SkeÀe MelekeÀeleer ue cejeþer meeefnl³e meceer#ee efJe®eeje®ee JesOe
Iesleuee. mebmke=Àle DeeefCe HeeM®eel ³e efJe®eejJ³etneletve ¢ef<ì efceUJ ele cejeþer meceer #ee efJe®eeje®eer
pe[CeIe[Ce nesle Demeuesueer efomeles. meeefnl³ee®es Òe³eespeve, meeefnl³eÒek eÀej ef®eefkeÀlmee, uesKekeÀe®es
mJeeleb$³e, meeefnl³ee®³ee HeefjCeece DeMee ÒeMveeb®ee efJe ®eej keÀjleevee cejeþer meceer #ee je. Yee. HeeìCekeÀj
³eebveer JeeHejuesu³ee meb%esÒe ceeCes `efÜOe´gJeelcekeÀ' mJeªH ee®eer Ie[uesueer efomeles. munotes.in

Page 11

11
DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :
1) 1874 les 1920 ³ee keÀeueKeb[elee rue cejeþer meeefnl³e meceer#es® eer Jeeì®eeue mHe<ì keÀje.






2) veJemeceer#es®es mJeªHe mHe<ì keÀje.






3) 1950 veblej®³ee cejeþer meceer#ekeÀeb®³ee ³eesieoevee®ee Heefj®e³e keÀ©ve Ðee.






1.4 meceejesHe

1 4 J ³ e e M e l e k e À e H e e m e t v e c e j e þ e r meeefnl³ee®eer efveefce&leer Peeu eer Demeueer lejer, cejeþer®es
meeefnl³eMeem$e DeekeÀejeuee ³esC³eeme 19 Jes MelekeÀ Gpee[ues. lemes Hene lee meble-Heble-leb$e keÀJeeRveer
DeeHeu³ee meeefnl³e j®evesletv e meeefnl³eefJeefvecee&Ce nesC³eemeeþer meeefnl³ee®es Heef jefMeueve, meceer#eCe, cetu³eceeHeve ne sCes ner meeefnl³ee®³ee efJekeÀemee®eer
Òeiele DeJemLee cnCeeJeer ueeiesue. Fb ûepeer meÊes®³ee Jemeenle keÀeUele efvecee&Ce Peeuesu³ee meebmke=ÀeflekeÀ
mebIeefomeles. cejeþer meeefnl³eeleerue me ceer#eeefJe®eej keÀmee Ie[le iesuee ns DeY³eemeleevee DeeHeCe 1874 les
1960 cnCepes peJeUHeeme SkeÀe MelekeÀeleerue cejeþer me eefnl³e meceer#eeefJe®eeje®ee JesOe Iesleuee. mebmke=Àle
DeeefCe Fbûepeer DeMee oesve YeeIe[Jeuee Deens. ìerkeÀe, efJeMuesIesleevee efomeles. Dee#esHe-Jeeo-efJeJeeo DeeefCe cele ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþ er Ghe³eespeve Demee efJekeÀeme¬eÀce
³ee ÒeJeemeele efomelees.

m e b m k e = À l e D e e e f C e H e e M ® e e l ³ e efJe®eej J³etneletve ¢<ìer efceUJel e cejeþer meceer#ee efJe®eeje®eer
pe[CeIe[Ce Peeueer. Yeejleer³e meeefnl³e Meem$e ns keÀuee DeeefC e peerJeve ³eeyeeyele me cevJe³eJeeoer efJe®eej
ceeveCeejs Deens. lej HeeM®eel³e meeefnl ³eMeem$e keÀuee DeeefCe peerJeve ³eeb®³e eefJe

Page 12

12
Iesle. ³eecegUs cejeþer meceer#eeefJe®ee j Ie[le Demeleevee SkeÀJeeke̳elee efvec ee&Ce nesle veener. ke Àuesmeeþer keÀuee
keÀer, peerJeveemeeþer keÀuee ns Jew® eeefjkeÀ ÜbÜ HeÀej keÀeU cejeþer meceer #esle efìkeÀues veener. meeefnl³ee®es
Òe³eespeve, meeefnl³eÒekeÀej ef®eefkeÀlmee, uesKekeÀe®es mJeeleb$³e meeefnl³ee®ee HeefjCeec e DeMee ÒeMveeb®ee efJe®eej
keÀjleevee cejeþer meceer#ee je.Yee. HeeìCekeÀj ³eebveer Je eHejuesu³ee meb%esÒe ceeCes efÜOe´gJeelcekeÀ mJeªHee®eer
Ie[uesueer efomeles.

1.5 meboYe&ûebLe met®eer

1. kegÀuekeÀCeea iees.ce., `cejeþer meceer#es®eer Jeeì®eeue' - mvesnJeOe&ve ÒekeÀeMeve, HegCes
2. iee[ieerU iebieeOej, Ke[keÀ DeeefCe He eCeer, Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve 1960.
3. peesie, je. Þeer. Òeoef#eC ee, Keb[ Heefnuee (Dee. He e®eJeer) keÀe@efvìvesvìue ÒekeÀeMeve, veeieHegj
4. [e@. peesie, efJe.me., ceekeÌme&Jeeo DeeefCe cejeþ er meeefnl³e, efJepe³e ÒekeÀeMeve, veeieHegj
5. osMeHeeb[s kegÀmegceeJeleer - Heemebie (Dee . meneJeer) ceewpe Òe keÀeMeve, Dee@iemì 2000
6. HeeìCekeÀj, je. Yee., meeefnl³e efJe®eej DeeefCe meeQ o³e&Meem$e- (Òe. DeeJe=Êe er) ceewpe ÒekeÀeMeve.
7. efMejJee[keÀj kesÀ.jb. - ceekeÌ me&Jeeoer meeefnl³eefJe ®eej, keÀe@vìervesvìue ÒekeÀeMeve, 1980
8. meeQo³e& efJe®eej cegbyeF& cejeþer meeefnl³e mebIe cee®e& 1983.

1.6 ÒeMveeJeueer

1. meeefnl³e meceer#es®es mJeªHe mHe<ì keÀje.
2. ce{xkeÀj ³eeb®ee meceer#ee efJe®eej mHe<ì keÀje.
3. 1920 les 1960 ³ee keÀeueKeb[eleerue mec eer#es®eer JewefMe<ìîes efuene.
4. meeefnl³e meceer#ee efJe®eejele cenÊJee® es ³eesieoeve keÀesCee®es Deens?
5. veJemeceer#es®es mJeªHe mHe<ì keÀje.
6. ìerHee Ðee.
1) peerJeveJeeo
2) ceekeÌme&Jeeo
3) meceer#ee
4) efve³elekeÀeueerkeÀ









munotes.in

Page 13

13
2
keÀLee : (1874 les 1920)

IeìkeÀ j®evee :

2.1 GefÎ<ìs
2.2 ÒemleeJevee
2.3 Yee2.4 nefj veeje³eCe DeeHeìs ³eeb®eer keÀLee : mJeleb$e cejeþer keÀLes®ee ³egieejbYe
2.5 meceejesHe
2.6 ÒeMveeJeueer
2.7 meboYe&ûebLe met®eer

2.1 GefÎ<ìs

 cejeþer keÀLes®eer HejbHeje mecepetve IesC³eeme ceole nesF&ue.
 cejeþer keÀLes®ee ÒeejbYe-ceO³e-DeeOeg efvekeÀles®eer DeesUKe nesF&ue.
 mJeleb$e cejeþer ke ÀLes®eer legcneuee DeesUKe nesF&ue.
 Yee
2.2 ÒemleeJevee

Ò e e ® e e r v e k e À e U e l e Y e e j l e e r ³ e m e c e epeele keÀLee ceewefKeke À DeeefCe efueefKele DeMee oesvner ªHeele
DeefmlelJeele nesleer. jecee³eCe, ceneYeejle ns cetuele: k e À L e e û e b L e n e s l e s . e f M e J e e ³ e H e g j e C e s , G H e e f v e < e o s ,
Heb®eleb$e, keÀLeemeefjlmeeiej, peelekeÀke ÀLee Fl³eeoer ûebLeªHeele efueefnueer iesuesueer efJeHegue keÀLee nesleer.
ceO³e³egieerve meeefnl³eele cenevegYeeJe er³e uesKekeÀebveer DeveskeÀ ueeskeÀk eÀLeeb®³ee DeeOeejs HebLeer³e leÊJe%eeve
keÀLeve kesÀues. cee$e mJeleb$e cejeþer keÀLee DeJJeue Fbûepeer keÀeueKeb[eH eemetve efueefnueer peeT ueeieueer. ³ee
keÀLes®ee ÒeJeeme Yeeefomelees. keÀLes®³ee ³ee efJekeÀeme¬eÀcee®ee Ssef leneefmekeÀ Debieeves efJe®eej keÀjlee ³esF&ue.




munotes.in

Page 14

14
2.3 Yee
veereflekeÀLee :
F b û e p e e r e f M e # e C e e ® ³ e e k e À e U e l e M e e u e s ³ e e f M e # e Cee®eer iejpe cnCetve mebmke =Àle, Fbûepeer, Dejyeer,
HeÀejmeer Fl³eeoer YeeyeeUMeem$eer peebYeskeÀj, ke=À yeeHeì Fl³eeoer DeveskeÀ uesKekeÀebve er ³ee keÀeUele ueneve cegueeb®³ee cev eeJej mebmkeÀej JneJesle cnCetve Dev³e
YeekesÀu³ee. cegêCekeÀues®³ee efJekeÀemeeyej esyej HeeþîeHegmlekesÀ efvecee&Ce keÀ jCes DeefOekeÀ mees³eer®es Peeues. meve
1806 ceO³es lebpeeJej ³esLeerue mejHeÀ espeer jepes ³eebveer `FmeeHeveerl eer' ®es cejeþer Yee`yeeueyeesOe cegkeÌleeJeuee r' ³ee veeJeeves Òeefme× kesÀueer. ns cejeþerleerue iees<ìeR®es Heefnues He gmlekeÀ nes³e. l³eeveblej
JewpeveeLe Hebef[le ³eebveer `efmebneve meve yeÊeerMeer', `efnlees HeosMe', `veerefleoHe&Ce' ner HegmlekesÀ 1824 ceO³es
YeekeÀeMeerveeLe í$es ³eebveer `yeeueefce$e' (Yeeie 1), `JesleeU Heb®eefJeMeer' ns ûe bLe efuentve Òeefme× kesÀues. ³e e
meeN³ee yeesOekeÀLee, veereflekeÀLee nesl³ee. `Heb®eleb$e' ns HeeþîeHegmlekeÀ cnCetve Fbûepe er jepeJeìerleerue Meeues³e
mlejeJej JeeHejues iesu esues Heefnues HeeþîeHegmlekeÀ nes³e.

e f ¸ e m l e e r e f c e M e v e j e r u e e s k e À e b v e e r n e r Oece&Òemeejemeeþer ef¸emleer DeÓgle , ®ecelkeÀeefjkeÀ keÀLee YeekesÀuesu³ee efomeleele. `yee@cyes ì^@keÌì D eeefCe yegkeÀ meesmee³eìer' ves `ueskeÀje®eer Heefnueer HeesLeer', `D eece®ee YeJ³e
G×jCeeje pees ³esMet ef¸emle' Fl³eeoer HegmlekesÀ Òeefme× kesÀueer. ³ee He gmlekeÀeb®es ÒecegKe GÎsMe Oece&ÒeeLe&vee,
leÊJe%eeve ³eeÜejs Oece&Òemeej keÀjCes ne neslee. 1857 ceO³es ceneje<ì^ele Pe euesu³ee cegbyeF& efJeÐeeHeerþe®³ee
mLeeHevesveblej DeMeer Hegmleke sÀ YeeFbûepeer Fl³eeoer YeemeeceeefpekeÀ JeemleJeeMeer keÀesCeleener Lesì mebyebOe veJnlee. meceepee®³ee DeeoMe& keÀuHevee, meeceeefpekeÀ
veerefleceÊee DeeefCe meceepe yeebOeCeer meeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee iegCeeb®es YejCe-Heesefvecee&Ce Peeues nesles.

³ e e ® e k e À e U e l e H e e w j e e f C e k e À D e e K ³ e eveeb®³ee DeeOeejs keÀener uesKekeÀeb veer ceO³e³egieerve keÀeUeleerue
yeKejuesKevee®es DeeoMe& IesTve `yek eÀemegje®eer yeKej', `®ebênem³e ye Kej', `veUjepee®eer yeKej' Fl³eeoer
yeKejer efueefnuesu³ee efomeleele. ³ee yeKejerceOetve íesìîee íesìîee iees<ìer meebefieleu³ee iesu³ee.
DeÓglejc³eles®ee DeeOeej IesTve efueefnu esu³ee HeÀejMeer Yee`neefleceleeF& ®eefj$e', `Dejyeer iees<ì er', `HeefMe&³eve veeFìdme' Fl³eeoer He ÀejMeer keÀLeeb®eer Yeecee$e ke=Àiees<ìer' ns YeekeÀeUeleu³ee uesKekeÀebveer DeMee megjme iees<ìer efueefnC³ee®es Òe³elve kesÀues. `cejeþer Yeens oeceues Je efmevekeÀj ³eeb®es HegmlekeÀ lemes®e `ceneje <ì^ YeekesÀMeJejeJe jIegveeLe Mesì ®eeW®es ³eeb®eer HegmlekesÀ ceveesjbpekeÀ keÀLee efveefce &leer®ee nslet þsJetve efueefnueer iesuesu eer
efomeleele. meKeejece HejMegjece Hebe f[le ³eebveer `Mesjeme meJJeeMesj' Je `efJeue#eCe v³ee³e®eeleg³e&' ner oesve
GuuesKeveer³e Yee munotes.in

Page 15

15
m e e j e b M e n e k e À e U v e e r e f l e k e À L e e D e e e f Ce yeesOekeÀLee efveefce&leer®ee neslee. ceveesjbpekeÀ He×leerves iees<ìer
meebietve, YeeyeN³ee®eJesUe keÀLeeuesKeveele DeÓglejc³eles®ee DeeOeejner Iesleuee iesuee. cee$e ner keÀLee veereflekeÀLeeb®es
Dee³eles GHeueyOe Demeuesues keÀLeeyebO e IesTve leer HeÀkeÌle Yeecejeþer keÀLee cnCetve ceeveCes ³eesi³e veJns. yengleebMe ke ÀLeeb®ee DeeMe³e HejY eeneslee. l³eecegUs l³ee keÀLeebleerue yees Oe ne SketÀCe meceepe peerJeveemeeþer ke Àmee GHe³egkeÌle neslee, ns efJe®eejele
IesTve keÀLeekeÀejebveer ner Yeenesles. nefjYeeT HetJe& keÀeUeleerue ner keÀLee yeeu³eeJ emLesleerue keÀLee nesleer. ke ÀLee SkeÀ Jee*dce³eÒekeÀej
cnCetve ª{ nesC³ee DeeOeer®es ns keÀLes®es ªHe nesles. lemes®e ³ee keÀLes®ee Yeeefef®eb®eesUe neslee. Heg{erue keÀeUele njer veeje³eCe DeeHeì s ³eebveer mekeÀme keÀLee efu eefnueer. cejeþer keÀLes®³ee
efJekeÀemeeleerue les cenÊJ ee®es efmLel³eblej nesles.

2.4 nefj veeje³eCe DeeHeìs ³e eb®eer keÀLee : mJeleb$e cejeþer keÀLes®ee ³egieejbYe

m J e l e b $ e c e j e þ e r k e À L e s ® e e Ò e ejbYe njer veeje³eCe DeeHeìs ³eeb®³ ee keÀLeeuesKeveeHeemetve Peeuee.
l³eebveer `keÀjceCetkeÀ' ns efve³elekeÀeef uekeÀ meg© kesÀues. l³eeceO³es DeeHeu ³ee `mHegÀìiees<ìer' Òeefme× kesÀu³ee.
1890 Heemetve cejeþer ueIegkeÀLes®ee ke ÀeU meg© Peeuee. DeÓglejc³elesHeeme tve cejeþer keÀLesuee cegkeÌleer
osTve efleuee JeemleJeeefYecegKe keÀjC³ee®es Þes³e nefjY eeTb®³ee keÀLeeuesKeveeuee ÐeeJes ueeieles. l³eeb®³ee
mHegÀìiees<ìercegUs keÀLee ueeske ÀefÒe³e Peeueer. mHegÀìiees<ì eRyejesyej l³eebveer oerIe&keÀL eener efueefnu³ee. YeeefDeJekeÀeMee®³ee ¢<ìerves nefjYeeTb®³ee oerIe&keÀLee ³ee ueIegkeÀeobyeN³ee Jeeì eJ³eele DeMee Deensle. l³eecegUs ³ee
keÀeUeleerue SkeÀ DeûeieC³e keÀLee keÀej cnCetve nefjYeeTb®es®e veeJe I³eeJes ueeieles. `keÀjceCetkeÀ' ³ee
efve³elekeÀeefuekeÀeveblej keÀeefMeveeLe jIegveeLe efce$e ³eebveer `ceeefmekeÀ ce veesjbpeve' ns efve³elekeÀeefuekeÀ meg©
kesÀues. 1910 les 1926 ³ee keÀeUele `ceee fmekeÀ ceveesjbpevee' ceOetve Devesk eÀeb®³ee keÀLee Òeefme× Peeu³ee.

nefjYeeT ³eeb®eer oerIe&keÀLee :
n e f j Y e e T b v e e r ` o g i e e & l e e F & ® e e r D e e s JeeUCeer', `Hee[J³eeuee Yesì', `Lee s[îee ®egkeÀer®ee Ieesj HeefjCeece',
`DeHekeÀeje®eer HesÀ[ GHekeÀejeves', ` k e À e U l e j c e e s þ e k e À þ e r C e D e e u e e ' , `Kejer keÀer Keesìer' Fl³eeoer
oerIe&keÀLee efueefnu³ee. `keÀmes efoJem e iesues', `YegleeìkeÀer®es Iej' ³e emeejK³ee jnm³ekeÀLeener efueefnu³ee.
megceejs 35 les 48 He=<þeHe³e¥le efueefnu esu³ee ³ee keÀLee DeesIeJel³ee efveJeso veMewueercegUs Jee®eveer³e Peeu³ee
Deensle. jnm³ece³elee, SsefleneefmekeÀ me boYe& DeeefCe efJeveesoer Mewueer®ee JeeH ej ³eecegUs ³ee keÀLeeb®eer jbpekeÀlee
Jee{ueer Deens. nefjYeeTbvee r `DeepekeÀeue®³ee iees<ìer' ³ ee Meerl³eeb®³ee Dev³e keÀLee ³ee `mHegÀìkeÀ Lee' ³ee veeJeeves Òeefme× kesÀu³ee Deensle. DeMee oesvner ÒekeÀej®³ee
keÀLeeuesKeveecegUs nefjYeeTbvee DeeOegefvekeÀ ce jeþer keÀLes®es pevekeÀ Demes cnìues peeles.

n e f j Y e e T n s c e O ³ e c e J e i e e a ³ e p e e r J e v e e ® e s Y e e < ³ e k e Àej nesles. l³eebveer DeeHeu³ee oerIe&keÀLeebceOetve
ceO³eceJeieea³eeb®³ee peerJevee®es Jeemle JeoMeea ef®e$e jsKeeìues Deens. Jeemle Jeefve<þe Je mebYeJeveer³elee ner oesve
leerve leÊJes l³eeb®³ee ue sKeveeceeies Demeuesueer efomeleele. `Hee[J ³eeuee Yesì' ³ee keÀLes leerue ke=ÀkeÀe³ee&ue³eeleerue Jeefj<þebMeer Yeeb[Ce keÀjleele. l³eecegUs l³eebvee veeskeÀjer uee cegkeÀeJes ueeieles. ³ee®es og:Ke
menve ve Peeu³eecegUs les Iejeletve He jeieboe nesleele. veblej®³ee keÀeUele SkeÀe mves¿ee®³ee DeeûenecegUs Hegvne
veeskeÀjer keÀ© ueeieleele. HeCe Iejer peele veenerle. l³ee bvee peerJeveele DeveskeÀ me bkeÀìebvee meeceesjs peeJes munotes.in

Page 16

16
ueeieles. MesJeìer l³eeb®eer Je kegÀìgbe fye³eeb®eer Yesì ³eesiee³ee sieeves Hee[J³eeuee nesles. Demee megKeelce MesJeì les
keÀjleele. `ogiee&leeF&®eer Dees JeeUCeer' ³ee keÀLesle ogiee&leeF ¥®es yebOet efJeÍJeveeLe ³eebve e DeeHeueer yenerCe efJeOeJee
Peeu³ee®es mJeHve He[les. l³ee mJeHveel e les efle®³ee kesÀMeJeHevee®ee Òemebie Heenleele. l³ee ke=Àl³ee®eer l³eebvee
®eer[ ³esles. HeCe l³eeyejesyej l³eeb®ee mJeHveYebie neslees. l³eeveblej les ogiee&leeF&uee DeeHeu³ee Iejer IesTve
³esleele. `Kejer keÀer Keesìer' ³ee keÀLesle oeefiev³eeb®³ee nJ ³eemeecegUs nesCeeN³ee efJeJeeoeb ®es ef®e$eCe l³eebveer kesÀues
Deens. `keÀeU lej ceesþe ke ÀþerCe Deeuee' ner ne fjYeeTbveer efueefnuesueer Heef nueer ûeeceerCe keÀLee. cejeþer
ûeeceerCe keÀLes®³ee ef®e$eCee®ee ne ÒemL eeveefyebot nes³e. ogvesTve efJekeÀeJes ueeieleele. DeMeer veecegnefjYeeTbveer ³ee keÀLesle kesÀues Deens.

n e f j Y e e T b ® ³ e e ³ e e o e r I e & k e À L e s l e e r ue Ieìvee-Òemebie mebYeJeveer³eles®³ ee leÊJeebveer SkeÀpeerJe Peeuesues
efomeleele. YeesJeleeue®³ee JeemleJe p eerJeveeleerue Hee$eeb®es mJ eYeeJeefJeMesDeensle. GoenjCeeLe& YeeJepe³eer®ee p ee®e meesmetve keÀesCeekeÀ[sner l³ee®eer Jee®³elee ve keÀjlee DeHekeÀeje®eer
HesÀ[ GHekeÀejeves keÀjCeejer iebiegyeeF&, yee³ekeÀes®³ee v eeoer ueeietve DeÒel³e#eHeCes yeefnCeer®³ee ceguee®³ee Je
yeeHee®³ee nÊesme keÀejCeerYetle Peeuesues ieesefJebojeJe, ieefjyeerv es mebmeej keÀ©ve ceguee bvee JeUCe ueeJeCeejer
jeOeeyeeF& DeMeer meJe&meeceev³e iegCeeJei egCeebveer mebHeVe DemeCeejer, JeemleJe Je eìeJeerle DeMeer H ee$es nefjYeeTbveer
jsKeeìueer. efveJesovee®ee HeeuneUHeCee, Ieìvee Òemebieeb®eer j s u e ® e s u e , e f J e < e ³ e e b ® e e r HegvejeJe=Êeer Demes oesl³eeb®³ee keÀLesle Dee{Uues lejer ce O³eceJeieea³eeefJeFl³eeoercegUs DeeefCe peerJeveeleerue keÀeªC³e MeesOeCeejer ¢ef<ì ³eecegUs n e f j Y e e T b ® e e r k e À L e e m e b m c e j C e e r ³ e
Peeueer Deens.

nefjYeeT ³eeb®eer mHegÀìiees<ì :
` e f [ m H e s e f H M e ³ e e ' n e r H e e f n u e e r m H e g À ì i e e s < ì n e f j YeeTbveer 1910 ceO³es efueefnueer. ueIegkeÀLes®eer
DeveskeÀ JewefMe<ìîes DemeCeejerner keÀLee nefjYeeTb®³ee keÀLeeuesKevee®ee Deesveecee cnCelee ³esF&ue. mJele:uee
keÀesCelee lejer jesi e Peeuee vemeleevee lees Peeuee Deens Demee Keesìe mecepe keÀ©ve l³eeJ ej efJe®eej keÀjle
jenCeeN³ee ke=Àke=Àke=Àjesi³ee®eer ef®eÇer l³eebvee efou ³ee®es ue#eele ³esles. l³eeveblej ke=Àyeensj ³esleele. `KeeMeer lees[', `Hegjer newme efHe Àìueer', `Heefnues Yeeb[ Ce', `ieefjyeer®ee mebmeej',
`GHekeÀeje®eer HesÀ[', `ieesoeJejerves ke Àe³e kesÀues' Fl³eeoer l³eebveer Guue sKeveer³e keÀLee efueefnu³ee Deensle.
jnm³ece³e IeìveeÒemebie, J³eeqkeÌle ef®e$eCeeuee meJee&ef OekeÀ cenÊJe, keÀueeìCeer leb$e, mJeleb$e
J³eeqkeÌleceÊJee®³ee efñe³ee Fl³eeoer efJeMesDeensle.

n e f j Y e e T b v e e r D e e H e u ³ e e k e À L e e u e s K e vee®ee ÒecegKe nslet veerefleyeesOe ³ee þsJeu³eecegUs l³eeb®³ee keÀLee
meeceeefpekeÀ JeemleJe Je meeceeefpekeÀ v eerleer®ee HegjmkeÀej keÀj leevee efomeleele. `Heefnues Yeeb[Ce' ³ee keÀLesle
veJeefJeJeenerle veJeje-yee³ekeÀes®ee megKee®ee mebmeej meg© Demeleeveener Sk eÀ efoJeme veJeje yee³ekeÀesuee ve
meebielee®e veeìkeÀeuee peeC³ee®eer eflekeÀerìs keÀe{lees. H ejbleg l³ee®eJesUer Helveer De eHeu³ee ceensjer peeC³ee®eer
meJe& le³eejer keÀjles. ³eecegUs oesIeeb®e s keÀ[eke̳ee®es Yeeb[Ce ne sles DeeefCe Helveer ceens jer efveIegve peeles. leer
Hejle Deeu³eeJej veJeN³ee®eer De epeer efleuee DeeHeuee Heleer Iejeletve Yeeb[Ce keÀ©ve ke ÀeMeeruee efveIetve iesuee. munotes.in

Page 17

17
lees Deeuee®e veener. l³eecegUs De eHeu³eeuee DeepeerJeve SkeÀìsHeCee menv e keÀjeJee ueeieuee, ³ee®eer iees<ì
meebieles. ³eecegUs l³eeb®es ceve HeefjJ ele&ve nesles. l³eeveblej oesIesner veJeje-yee³ekeÀes Heg{s keÀOeerner Yeeb[C eve
keÀjC³ee®ee efveOee&j keÀjleele. `GHekeÀe je®eer GÊece HesÀ[' ³ee keÀLesle i eesefJebojeJe ³eebveer Keesìe ®eskeÀ
JeþJeu³ee®ee DeejesHe v³ee³eeue³ eele efme× neslees. HeCe SkeÀ Je=× i e = n m L e v ³ e e ³ e o evee®³ee DeeOeer
v³ee³eeOeerMeeves lees ®eskeÀ DeeÞeceeleer ue efJeÐeeL³ee¥ves JeþJeu³ee®es meebie leele Je DeeHeu³ee Deepeejer ceguee®eer
megÞeg
nefjYeeTb®³ee ueIegkeÀLee Heeune UerkeÀ nesle veenerle. ceespeke̳ ee Ieìvee-Òemebie eb®³ee DeeOeejs
l³eebveer ner mHegÀìkeÀLee efueefnueer De ens. les keÀLeej®evesceO³es GlkebÀþe l eeCetve jnm³ece³elee Jee{Jele vesleele.
efoJeekeÀj ke=ÀnefjYeeTbvee meeceeefpekeÀles®es efve KeU Yeeve nesles. l³eeb®eer ceveesJe =Êeer meeceeefpekeÀ megOeejCeeJeeoer
Demeu³eecegUs kegÀìgbyeeleerue og:KeekeÀ[s l³eebveer Deelce er³elesves Heeefnues Deens. ceeCemeeceeCemeeb®³ee ceveeleerue
ke=ÀHeCe efveIetve peeJes Demes l³eeb vee Jeeìles (KeeMeer lees[), meeceeef pekeÀ veerefleceÊee, %eeve DeeefCe
keÀueelcekeÀlee ³eeb®ee mebiece l³eeb®³ee keÀLesletve Peeu ee Deens. l³eeb®³ee keÀLesefJecnCeleele, ’nefjYeeTb®eer YeeIejiegleer Je Hee$eeb®³ee mJeYeeJeeMeer megmebiele DeMee mebYeejmeHeefjHeesJeeJe[s veener efkebÀJee HeeuneefUkeÀe®ee kebÀìeUe veener.“ nefjYeeTb®³ee keÀLeeuesKevee leerue mJeeYeeefJekeÀlesves
efJe
menkeÀejer ke=À k e À j c e C e t k e À k e À e U e l e m e n k e À e j e r k e = À < C e e b v e e r D e e H eues keÀLeeuesKeve meg© kesÀues nesles. meceepe
peeie=leer®³ee GÎsMeeves l³eebveer keÀLeeu esKeve kesÀu³eecegUs l³eeb®³ee keÀLee yees OeÒeOeeve nesleer. ceO³eceJeieea³eeb®³ee
peerJeveeleerue efJeefJeOe mecem³ee l³eebveer DeeHeu³ee keÀLes®³ee keWÀêmL eeveer þsJeu³ee. meeOeer keÀLeevekesÀ,
meJe&meeceev³e Hee$es Je l³eeb®³ee peerJeveeleerue mecem³eeÒeOeeve Ieìvee- Òemebie ³eeletve l³eeb®eer keÀLee
DeekeÀejeuee Deeuesueer efomeles. ueeske À efMe#ekeÀe®³ee, ÒeyeesOeke Àe®³ee YetefcekesÀletve les keÀLeeuesKeve keÀjleele.
meceepeeleerue Deefve<ì ®eeueerjerleer, ef JeIeelekeÀ HejbHeje ³eeb®ee efJejesOe ns met$e l³eebveer DeeHeu³ee keÀLes®³ee
keWÀêmLeeveer þsJeues Deens. l³eecegUs l³eeb®³ee keÀLee Heeune UerkeÀ efveJesovee®es HeCe Je w®eeefjkeÀlesves DeekeÀejeuee
Deeuesu³ee efomeleele. `keÀpeeie meemet' ³ee keÀLesle l³eebveer efJeJeene®ee Dev eeJeM³ekeÀ leHeMeerue Yejuee Deens.
`mebmeej keÀer vejkeÀJeeme' ³ee keÀLesle les meeceeefpekeÀ , Oeeefce&keÀ, jepekeÀer³e ef JeDeveeJeM³ekeÀ leHeMeerue osleele. DeveeL e yeeefuekeÀeÞece Je l³eeb® eer J³eJemLee, ueeskeÀmes Jee meceepe, HeeÍ®eel³e
megOeejCee, ®eneie=ns Fl³eeoer efJeefJe Oe efJeJepee Peeueer Deens. Jee*dce³eÒekeÀejeb®³ ee ¢<ìerves menkeÀejer ke =ÀkegÀìgbyeJ³eJemLee Je efle®³eeleerue me ewneo&HetCe&lee efìketÀve þsJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer yeesOeÒeOeevelee
les keÀLesletve ceeb[leevee efomeleele.

n e f j Y e e T b v e e r m e g © k e s À u e s u ³ e e ` k eÀjceCetkeÀ' ³ee ceeefmekeÀeletve l³eeb®³ee DeveskeÀ keÀLee Òeefme×
Peeu³ee. l³eecegUs keÀLes®ee Jee®ekeÀ Jeie& Jee{t ueeieuee l³eeveblej 1895 ce O³es keÀeefMeveeLe jIegveeLe efce$e
³eebveer `ceeefmekeÀ ceveesjbpeve' ns efve³e lekeÀeefuekeÀ meg© kesÀues. keÀe.j. efce$e ³eeb®eer ¢ef<ì Òe³eesieMeerue nesleer.
Heg{s one JekesÀues. Heefnuee efoJeeUer DebkeÀ 19 09 ceO³es íeHetve efoJeeUer DebkeÀe®eer HejbHeje efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀece munotes.in

Page 18

18
ceveesjbpeveves®e kesÀues. lemes®e keÀener efJeMes1895 ceO³es Peeueer Demeueer lejer 1910 ve blej ³ee efve³elekeÀeefuekeÀeves keÀL eeÒeefme×er®es ceewefuekeÀ keÀe³e&
kesÀues. 1910 les 1926 He³e¥le®ee ke ÀeueKeb[ ne `ceveesjbpeve keÀe ueKeb[' cnCetve ieCeuee iesuee.

ceveesjbpevee®³ee ÒeejbYeer®³ee keÀe Uele keÀLesHes#ee keÀeobyejeruesKeve De efOekeÀ cenÊJee®es ceeveues peele
nesles. ³ee keÀeUele keÀLee Òeefme× nesle nesl³ee. l³ eeb®es mJeªHe cee$e DeefleMe³e yeeUyeesOe nesles.
`megJeeefmeveer', `Jeecevemeglee' Fl³eeoer ìesHeCeveeJ es OeejCe keÀ©ve jbpeveÒeOeev e, HeeuneUerkeÀ keÀLee
efueefnu³ee peele nesl³ee. ³ee keÀLee meceepeeuee yeesOe osC³eemeeþer efueef nu³ee peele nesl³ee. l³ee®eyejesyej
keÀener ÒeCe³ekeÀLee meg×e Òeefme× nesle nesl³ee. Heleer-HelveerceOeerue efJele g<ì, mecepe-iewjmecepe Je MesJeìer
SkeÀceskeÀebceOeerue iewjmecepe otj nesTve megKeelce Me sJeì. DeMee DeeMe³emet$eeYee sJeleer keÀLee j®eu³ee peele
nesl³ee. l³eecegUs ³ee keÀLee ke=Àef$e ce Peeu³ee Deensle. ceO³eceJeieea³e meceepee®es ef®e$eCe keÀjC³eeJej ³ee
keÀLeeb®ee DeefOekeÀ Yej neslee. ueive, ngb[e, meemegjJeeme, ñeer efMe#eCee® ee ÒeMve Demes efJeefJeOe efJekeÀLesves neleeUues. l³eecegUs 1910 He³e¥le ueIegkeÀLes®es mJeªHe keÀenermes {esyeU nesles. nefjYeeTb®eer keÀLee
mees[u³eeme Dev³e keÀLeekeÀejeb®es uesKeve ns og³³ece opee&®es uesKeve nesles.

efJe.meer. iegpe&j :
k e À e . j . e f c e $ e ³ e e b ® ³ e e v e b l e j e f J e . m eer. iegpe&j ³eebveer ceeefmekeÀ cev eesjbpeve l³ee efve³elekeÀeefuekeÀe®es
keÀener keÀeU mebHeeove kesÀues. iegpe&jeb veer megceejs meneMes keÀLee efueefnu³ ee. cee$e `êe#eeb®es Ieesme' ne SkeÀ®e
mebûen Òeefme× Deens. l³eele kesÀJeU DekeÀje keÀLee meceeefJe<ì Deensle. `cev eesjbpeve', `jlveekeÀj',
`³eMeJeble' Fl³eeoer ceeefmekeÀeletve l ³ e e b ® ³ e e k e À L e e Ò e e f m e × P e e u ³ e e . Ò e ejbYeer l³eebveer nefjYeeTbmeejK³ee
oerIe&keÀLeener efueefnu³ee. l³eeleerue D e v e s k e À k e À L e e ³ e e Y e e < e e b l e e f j l e , ª H e e b l e e f j l e m J e ª H e e ® ³ e e D e e n s l e .
yebieeueer meeefnl³eeleerue ÒeYeelekegÀc eej cegKepeea ³eeb®³ee keÀLeeuesKevee ®ee ÒeYeeJe l³eeb®³ee Jee*dce³eerve
J³eeqkeÌleceÊJeeJej He[uee neslee. l³eecegUs cegKepeea ³eeb®³ee keÀLeeb®eer Yee`Òescee®ee HeefjCeece', `MeeskeÀ#e esYe' Fl³eeoer keÀLee l³eebveer yebieeueer Ye enem³e' ner l³eeb®eer keÀLee W.W. Jacobs ³eeb®³ee keÀLesJej yesleuesueer Deen s. ³ee keÀLesle cegbyeF&leerue ®eeU
peerJevee®es ef®e$eCe l³eebveer kesÀues Deens. ³eeefMeJee³e `Heg©Fl³eeoer DevegJeeefole keÀLee efueefnu ³ee. iegpe&jeb®eer efvejer#eCeMekeÌleer met#ce Demeu³eecegUs JeemleJee®es
³eLeesef®ele ef®e$e l³eeb veer jsKeeìues Deens.

` I e e l e J e e j ' , ` p e i e o b y e e ' , ` e f o H e e s ì e r', `Heg©Pee[', `MesJeì®es nem³e', `³ eesieoMe&ve' ³ee l³eeb®³ee keÀLee j®eveekeÀewMeu³e Je Y e e < e e M e w u e e r ® ³ e e ¢ < ì e r v e s
ue#eCeer³e Peeu³ee Deensle. `njJeuesu eer Debieþer' ner keÀLee ³eesiee³eesieev es Yejuesueer, jbpeveÒeOeeve Peeueer
Deens. efovekeÀj Heble Je ieesefJebojeJe ³ee oesve meceJe³eerve efce$eebceO³es ne r keÀLee Ie[les. ³eelee rue efovekeÀj Heble
ns iejerye Deensle. lej ieesef JebojeJe ns Þeerceble Deensle. SkeÀ efoJeme ieesefJebojeJe ³ eeb®³ee Iejer efovekeÀjjeJeebvee
cespeJeeveer Demeles. l³ee®e JesUer ieesef JebojeJe ³eeb®³ee cegueeb®eer Debieþer nj Jeles. cnCetve meJee¥ Jej mebMe³e Iesleuee
peelees. Òel³eskeÀe®es efKemes leHeemeues peeJesle Demes þjles. HeCe DeeHeu³eeJej DeefJeMJeeme oeKeJeuee cnCetve
efovekeÀjjeJe DeeHeues efKeme s leHeemeC³eeme efJejesOe keÀjleele DeeefCe I e j e r e f v e I e t v e p e e l e e l e . ³ e e I e ì v e s ® e e
l³eeb®³ee ceveeJej efJeHejerle HeefjCeece neslees. HeÍ®eeleeHeeves les ieeJe me es[tve efveIetve peeleele. Heg{s DeveskeÀ
Jeveeleeruee DeeHeueer metve keÀ©ve IesC³ee® es Je®eve osleele. HeCe l³ee DeeOeer®e efovekeÀjjeJe ce=l³eg HeeJeleele. Heg{s munotes.in

Page 19

19
efJeJeen neslees DeeefCe keÀLee mebHeles . ³eesiee³eesie, mJeHveeUtHeCee, ceeefce&keÀ mebJeeo ³ee JewefMe<ìîeebveer ner keÀLee
³egkeÌle Demeuesueer efomel es. `MesJeì®es jnm³e' ner keÀLeener Deme s ³eesiee³eesie Demeuesueer efomeles.

m e c e e p e e l e e r u e G o e Ê e l e s ® e s , Y e J ³ e l e s ® e s o M e & v e i e gpe&jebveer Ie[Jeues veener. cee$e jbpeveÒeOeevelee,
ueeefuel³eHetCe& YeekeÀuHeveejc³elee, ÒeCe³e YeeJeveeb®es ef®e$ eCe efJeveeso efveefce&leer, me bJeeoeleerue Òel³e³ekeÀeefjl ee ³eecegUs iegpe&jeb®eer
iees<ì Jee®ekeÀefÒe³e þjueer. cejeþer k e À L e s ® ³ e e e f J e k e À e m e e l e n e r k e À L e e cenÊJee®eer Yej Ieeueleevee efomeles.
iegpe&jebveer cejeþer keÀLesuee jbpevee®es cetu³e ef oues DeeefCe efleuee Jee® ekeÀefÒe³e yeveJeueer.

ÞeerHeeoke=À u e I e g k e À L e e u e e s k e À e f Ò e ³ e n e s C ³ e e ® ³ ee keÀeUele ÞeerHeeoke=Àceunej peesMeer, efMe.ce. HejebpeHes Fl³ eeoer uesKekeÀebveer keÀLeeu esKeve kesÀues. keÀesunìke Àjebveer `ieeCeejs ³eb$e',
`Heleer ne®e ñeer®ee DeuebkeÀej', `m ebHeeefokeÀe' Je `iejerye efye®eejs Hee[me' Fl³eeoer ue#eCeer³e keÀLee
efueefnu³ee. `ieeCeejs ³eb$e' ³ee keÀLes leerue vee³ekeÀ efovekeÀ jjeJe ceele=MeeskeÀeves efJekeÀue neslees. l³eeJej®ee
efJejbiegUe cnCetve mebieerle SskeÀC³ee®es þjJelees Je mebefielee®³ee efJeefJeOe OJ eefvecegefêkeÀe SkeÀ$e jenlees. MesJeìer
GÊece ieeCes ieeCeeN³ee cegueerMeer®e ueiv e keÀjC³ee®ee efveÍ®e³e keÀjlees. DeMee cegueer®ee MeesOe Iesle lees SkeÀe
ieeJeer peelees DeeefCe efleuee ceeieCeer Ieeuetve efle®³eeMeer efJeJeen keÀjlees. `Heleer ne®e ñeer®ee DeuebkeÀej' ³ee
keÀLesleerue oecHel³e He jmHejeJej SkeÀefve<þ Òesce keÀj leele. `iejerye efye®eejs Hee[me ' ³ee keÀLesleerue mebHelejeJe
nefjCeer®³ee Hee[meeuee DeeHeu ee HetJe&pevceer®ee uee[keÀe cegueiee ceevel eele. `mebHeeefokeÀe' ³ee keÀLesle Heleer
jIegveeLejeJe DeeHeu³ee DeefMeef#ele Helveer®ee l³eeie keÀjleele. veblej l e e r e f M e # e C e I e s T v e l ³ e e b v e e
De[®eCeer®³ee keÀeUele mebHeeove mene³³ e keÀjles Je J³eJemee³e meeJejles. cn Cetve efle®³eeMeer pegUJetve Iesleele.
keÀuHekeÀ Ieìvee Òemebieeb®eer ceeefuekeÀe, MeeskeÀelcelee, Ye eJeHetCe&lee ³ee DeeMe³e efJeMe skeÀLee HeeuneUerkeÀ Demetvener Jee®eveer³e Peeueer Deens. MeeefyokeÀ keÀesìîee, DeuebkeÀejÒe®egj YeekeÀLesle JeeHejleele.

ve.ef®e. kesÀUkeÀj :
v e . e f ® e . k e s À U k e À j ³ e e b v e e r c e e s p e k e Ì ³ e e ® e k e À L e e e f ueefnu³ee. `ceePeer Deeieiee [er keÀMeer ®egkeÀueer',
`keÀHe[îeeb®eer Deoueeyeoue', `Deefu eie[ efkeÀuu³eeleerue jnm³e', `meec eeefpekeÀ ®eeueerjerleeR®ee HeÀjkeÀ',
`Me=bieej mebcesueve', `ieerle ejeJe' Fl³eeoer keÀLeebceOetve l³eeb®³ee ÒeefleYes®eer mee#e He ìles. `keÀHe[îeeb®eer
Deoueeyeoue' ³ee keÀLesle mewv³eeleer ue efMeHeeF& keÀHe[îeeb®eer Deoueeye oue keÀ©ve Iejer ce=l³etMeer Pegbpele
Demeuesu³ee DeeHeu³ee DeeF&®eer Yesì I e s l e e s J e H e j l e k e w À o K e e v ³ e e l e p eeTve #ecee ceeielees. `meeceeefpekeÀ
®eeueerjeRleeR®ee HeÀjkeÀ' ³ee keÀLesle HeeÍ®eel³e Je HeewJee&l³e osMeeleerue ®eeueerefjleerc eOeerue HeÀjkeÀ l³eebveer
jbpekeÀlesves jbieJeuee Deens. l³eeb®eer keÀLee HeejbHeefjke À JeUCee®eer Je HeeuneUerkeÀ Deens. HeCe menpe meeOes
mebJeeo, J³eeqkeÌleef®e$eCe keÀewMeu³e Je efJeveesoer ¢<ìer ³eecegUs keÀLee Jee®eveer³e Peeu³ee Deensle.

efMeJejece ceneosJe HejebpeHes :
³ e e ® e k e À e U e l e ` k e À e U ' ³ e e e f v e ³ e l e k e À e e f u e k e À e ® e s mebHeeokeÀ efMeJejece ceneos Je HejebpeHes ³eebveer
jepekeÀer³e DeeMe³ee®eer keÀLee efueef nueer. jepekeÀer³e Òe#eesYe, GlkeÀì os MeeefYeceeve, efye´efìMe mejkeÀejJej
kesÀuesueer ÒeKej ìerkeÀe DeMeer DeeMe³em eg$es l³eeb®³ee keÀLeebceOetve efomeleele . `Deece´Je=#e', `SkeÀe efiejCeerleerue
keÀeceieeje®eer iees<ì', `SkeÀe ³ee$ eskeÀ©®ee ÒeJeeme', `SkeÀ keÀejKeevee' , `HejMejece Je HeesHeì', `ÒeYeekeÀj
Hebleeb®es efJe®eej' Fl³eeoer keÀLeebceOetve l³eebveer mecekeÀeueerve jepekeÀ ejCeeefJe

Page 20

20
Deensle. met®ekeÀ efveJesoveeletve Je m e b J e e o e l e t v e F b û e p e e r m e Ê e s e f J e © × DeeHeueer YetefcekeÀe les ceeb[leele.
GlkeÀìlee, keÀuHeveeefJeueeme ³ee DeeM e³e iegCeeb®ee HeefjHeesefveJesove leb$eecegUs l³eeb®eer keÀLee Jee*dce³eerve mekeÀm elesntve otj peeles. jepekeÀer ³e celeÒekeÀìerkeÀjCeemeeþer
l³eebveer keÀLeeyebOee®es GHe³eespeve kesÀues Deens. GHen eme, GHejesO³ee®eer Oeej Jee{ Jetve meeceev³e ceeCemee®³ee
ceveele Fbûepeer meÊesefJeuesKeveeceO³es neslee.

Jeeceve ceunej peesMeer :
J e e c e v e c e u n e j p e e s M e e r n s ³ e e k e À e U e l e u e s l e Ê J e e f ® e blekeÀ keÀeobyejerkeÀej Deen sle. l³eebveer `veJeHegkeÀjb[keÀ' Je `efJe®eej efJeueeme' ns oesve keÀLeemebûen ef ueefnues. l³eeb®eer keÀLee Heejb HeefjkeÀ JeUCee®eer Deens.
`oesve mJeosMeer®ee ue{e', `®eee fj$³e¬eÀebleer' ³ee keÀLeebceOetve l³eebveer keÀeobyejerÒeceeCes leÊJeef®ebleve kesÀues
Deens. `yee³ekeÀebvee GpeJ³ee [esUî eeves efomele veener', `otmeje SkeÀ M e e m $ e e r ³ e ® e c e l k e À e j D e n b k e À e j ' ,
`De¢M³e keÀjCeejer Debieþer' ³ee keÀLeebceO etve l³eebveer J³ekeÌleer mJeYeeJeelee rue efJemebieleer®es ceeefce&keÀ oMe&ve
Ie[efJeues Deens. l³eebveer keÀener efJe veesoer keÀLeener efueefnu³ee Deensle.

v e e ì î e í ì e k e À e j e f o J e e k e À j l³eebveer meceepeeleerue oebefYekeÀHeCee, efJemebieleer ³eeJej ÒekeÀeMe
ìekeÀCeeN³ee keÀener keÀLee efueefnu³ee Deensle. `Denes c e u e e J e e ® e l e e ³ e s l e b ³ e ! ' , `Heesje®ee veeo, Peeueb!',
`efoJee ceesþe keÀmee Peeuee' Fl³eeoer l³eeb®³ee keÀLee ue#eCeer³e Deensle. peerJeveeleerue keÀeªC³e, GlkeÀìlee
³eeb®es oMe&ve l³eebveer Ie[Jeues Deens. ³eeefMeJee³e ³ee keÀeUele mejmJeleer kegÀceej, Jee. vee. osMeHeeb[s Fl³eeoer
uesKekeÀ efueefnleevee efomeleele. cee$e ³ee uesKekeÀeb®es keÀLeeu esKeve ns meebkesÀeflekeÀles le De[keÀuesues efomeles.

ñeerefueefKele keÀLee :
³ee keÀeUelener uesefKekeÀebveer ueIegkeÀLes®³ee ÒeJeenele cenÊJee®eer Yej Ieeleuesueer efomeles.
`Jeecevemeglee', `megneefmeveer' ³ee ìesHe CeveeJeeves keÀener uesefKekeÀe keÀLeeuesKe ve kesÀues. `Jeecevemeglee' ³eebveer
`veeieHeb®eceer', `efMe<³e' ³ee keÀLee ef ueefnu³ee. cee$e keÀeMeeryeeF& keÀeefveìk eÀj, meew. efieefjpeeyeeF& kesÀUkeÀj,
DeeveboeryeeF& efMekexÀ ³ee uesefKekeÀebv eer keÀewìgbefyekeÀ peerJeveeJej keÀLeeue sKeve kesÀues les DeefOekeÀ ceewefuekeÀ
Demeuesues efomeles. veerefleyeesOe, meeceeefpekeÀ ÒeMvee b®eer ceeb[Ceer ner DeeMe³em eg$es l³eeb®³ee keÀLeeceOetve
ceeb[uesueer efomeleele.

k e À e M e e r y e e F & k e À e e f v e ì k e À j ³ e e b v e e r ` ® e e b o C ³ e e l e e r u e ieHHee' Je `efMeUesH³ee®³ee iees<ìer' ns oesve
keÀLeemebûen efueefnues. Oeeefce&keÀ Je vewe flekeÀ efJe®eejeb®es ÒeefleHeeove l³eebveer DeeHeu³ee keÀLeebceO etve kesÀues Deens.
Òescee®eer cenleer, oeª®es ogefueefnu³ee. l³eeb®³ee keÀLesleerue J³ eeqkeÌleef®e$eCe Je efveJesove He×leer HeejbHeefjkeÀ Demeuesueer efomeles.

m e e w . e f i e e f j p e e y e e F & k e s À U k e À j ³ e e b v eer `Yeeie 1 Je 2' DeeefCe `kesÀJeU efJeÞeebleermeeþer' Demes leerve
keÀLeemebûen efueefnues. peerJeveekeÀ [s HeenC³ee®eer HeejbHeefjkeÀ ¢<ìer Demeu³eecegUs l³eeb®³ee keÀLesleerue
DeeMe³emet$es ner HeejbHeefjke À Peeueer Deensle. HeeÍ®eel³e mebmke=Àleer® ee DeeHeu³ee kegÀìgbyeJ³eJemLesJej Deefve<ì
HeefjCeece nesle Deens, ns efkebÀJee ve J³ee efMe#eCeecegUs Deepe®³ee efñe³ee ³e e DeJ³eJenejer yevele Deensle, Demes
l³eebvee Jeeìles. l³eeb®eer keÀLeener þeskeÀUsy eepe Je meebkesÀeflekeÀ Peeuesueer efomeles.
munotes.in

Page 21

21
DeeveboeryeeF& efMekexÀ ³eeb veer meeceeefpekeÀ veweflekeÀ yeesOeemeeþer ke ÀLee efueefnu³ee. l³eeb®eer `yesiece efoue
Deeje' ner keÀLee KetHe ieep eueer. keÀLeevekeÀeleerue iegbleeiegble, jnm³eÒ eOeeve Ieìvee-Òemebie ³e ecegUs ner keÀLee
JesOekeÀ Peeueer Deens. Dev³e keÀLeeuesefKekeÀebHes#ee Deeveboe ryeeF& efMekexÀ ³eeb®es keÀLeeuesKeve keÀLee efJekeÀemee®³ee
¢<ìerves cenÊJeHetCe& þjues Deens.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :
1) Yee





2.5 meceejesHe

n e f j Y e e T b b ® ³ e e m H e g À ì i e e s < ì e r H e e m e t v e m e g © P e e u e s ueer keÀLee efJe.meer. ie gpe&j ³eeb®³ee m e b H e t C e &
iees<ìerceO³es HejeJeefle&le Peeueer. ³ee keÀeueKeb[eleerue keÀLee efJekeÀeme e®ee cenÊJee®ee ìHHee ceevelee ³esF&ue.
mJeleb$e Jee*dce³eÒekeÀej cnCetve ³ee keÀeUele keÀLesu ee Òeefle<þe efceUeueer. nefj YeeT, efJe.meer. iegpe&j,
menkeÀejer ke=ÀkeÀLesuee Òeefle<þe ÒeeHle keÀ©ve efouee r. Heg{s efoJeekeÀj ke=Àl³ee®eer HeeÍJe&Yetceer ³ee keÀeUeleu³ee uesKekeÀebveer efve cee&Ce kesÀuesueer efomeles. keÀL esleerue HeeuneU keÀceer nesle
peeTve keÀLee ueIegkeÀLeskeÀ[s PegkeÀ ueer. DeefleefjkeÌle yeesOeÒeOeevelee keÀceer nesle peeT keÀLesuee jbpeve
ÒeOeeveles®es mJeªHe Deeues. ns ³ee keÀeueKeb[ e®es cenÊJee®es JewefMe<ìîe cnCelee ³esF&ue.

2.6 ÒeMveeJeueer

1. mJeleb$e cejeþer keÀLee kesÀJn eHeemetve meg©Jeele Peeueer.
2. efJe.meer. iegpe&j ³eeb®ee Heefj®e³e Ðee.
3. `keÀeU' ³ee efve³ele keÀeefue keÀ keÀesCeer meg© kesÀues?
4. ìerHe efuene.
1) nefj veeje³eCe DeeHeìs
2) efMe.ce. HejebpeHes

2.7 meboYe&ûebLe met®eer

1. je. Þeer. peesie Je Flej, mebHee., `Ò eoef#eCee', Keb[ Heefnuee, keÀe@efvìv esvìue ÒekeÀeMeve , Dee. Hee®eJeer,
1997.
2. Dee. vee. osMeHeeb[s, `DeeOege fvekeÀ cejeþer Jee*dce³ee®ee Fefleneme' Yeei e 1 Je 2.
munotes.in

Page 22

22
2De
keÀLee : (1920 les 1960)

IeìkeÀ j®evee :

2De.1 GefÎ<ìs
2De.2 ÒemleeJevee
2De.3 ueIegkeÀLee
2De.4 ÒeeosefMekeÀ keÀLee
2De.5 efJeveesoer keÀLee
2De.6 veJekeÀLeskeÀ[s Jeeì®eeue
2De.7 meceejesHe
2De.8 ÒeMveeJeueer
2De.9 meboYe&ûebLe met®eer

2De.1 GefÎ<ìs

1. 1920 les 1960 ³ee keÀeueKeb[eleeru e keÀLeeJee*dce³e mecepetve IesC³eeme ceole nesF&ue.
2. keÀLes®³ee JesieJesieUîee ÒeJ eene®eer DeesUKe nesF&ue.
3. veJekeÀLes®eer DeesUKe nesF&ue.
4. 1920-1960 ³ee keÀeueKeb[eleerue JesieJesieUîee keÀL eeceOeerue HeÀjkeÀ DeY³eemelee ³esF&ue.
5. cejeþer keÀLes®³ee yeouel³ee mJeª Hee®es DeO³e³eve nesF&ue.

2De.2 ÒemleeJevee

Ò e m l e g l e Ò e k e À j C e e l e D e e H e C e 1 9 2 0 l e s 1 9 6 0 ³ee keÀeueKeb[ele cejeþer keÀLes®³ee
pe[CeIe[Ceerle keÀesCekeÀesCel³ee uesKekeÀ ebveer DeeHeu³ee keÀLeeuesKeveeves Ye j Ieeleueer ³ee®ee ef Je®eej keÀjCeej
Deenesle. 1920 HetJe& keÀeueKeb[ele keÀLee Jee*dce³ee®ee r efveefce&leer DeuHe Òec eeCeele nesleer. ner keÀLee
YeeJ³eeJeneefjkeÀ %eeve DeeefCe ceveesjbpeve Demes efle®es ceeH eÀkeÀ Òe³eespeve nesles. lelkeÀeueeleerue `keÀjceCetkeÀ',
`ceeefmekeÀ ceveesjbpeve', `%eeveeso³e', `e fJeefJeOe %eeveefJemleej', `efveyebOe ®e befêkeÀe', `veJe³egie', `ef®e$ece³e
peiele' Fl³eeoer efve³elekeÀeefuekeÀebceOetve Dejyeer-HeÀejm eer, ef®eveer, mebmke=Àle D eeefCe Fbûepeer keÀLeeb®eer
YeeefJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee Heefnu³ee oMekeÀ eHeemetve keÀLee SkeÀ mJeleb$e Jee*dce³ eÒekeÀej cnCetve efJekeÀefmele nesT munotes.in

Page 23

23
ueeieuee. DeMee keÀLesuee mJeleb$e cejeþer keÀLes®es ªHe os C³ee®es Òe³elve njer v eeje³eCe DeeHeìs ³eebveer
DeeHeu³ee keÀLeeuesKeveeves kesÀuesues efomeleele. nefjYeeTb®³ee keÀLeeuesK eveele keÀLee efJekeÀemee®³ee KegCee
þUkeÀHeCes peeCeJet ueeieuesu³ee nesl³ee. l³eeb®³ee ÒeYeeJee letve Heg{erue keÀeUeleerue DeveskeÀ keÀLeekeÀej efuent
ueeieuesues efomeleele. nefjYeeTb®³ ee mHegÀìiees<ìer®es veblej®³ee keÀeUe le ueIegkeÀLesle ªHeeblej Peeues.
1920 les 1960 ne keÀeueKeb[ ueIegkeÀLes®³ee ÒeejbYek eÀeU neslee. ³ee keÀeueKeb[e®³ee GÊejeOee&le
veJekeÀLee DeJejleueer. ner keÀLee DeeMe³e DeeefCe Deeke=Àe fleyebOee®³ee ¢<ìerves efYeVe nesleer. ³ee®ee efJe®eej
DeeHeCe Heg{erue efJeJes® eveele keÀjCeej Deenesle.

³ e e k e À e U e l e e f o J e e k e À j k e = À < C e , efJe.meer. iegpe&j, DeeveboeryeeF& ef MekexÀ Fl³eeoer keÀLeekeÀejebyejesyej®e
efo. yee. ceeskeÀeMeer, ³e.iees. peesMeer , vee.meer. HeÀ[kesÀ, efJe.me. Keeb[skeÀj DeMee DeveskeÀ ke ÀLeekeÀejebveer ³ee
keÀeUele keÀLeeuesKeve kesÀues. v e e . m e e r . H e À [ k e s À ³ e e b v e e r ueIegkeÀLes®es leb$eceb$e Fbûepeer meceer#esletve cejeþer
meceer#esle ÒeJeeefnle kesÀues. ñeer keÀLeekeÀejebveer DeeHeues YeeJeefJeÍJe, meebmeeefjkeÀ megKeog:Kes keÀLesletve
ceeb[ueer. ³ee®e keÀeUele ÒeeosefMekeÀ peerJeveevegYeJe ke ÀLes®³ee keWÀêmLeeveer Deeues. ³eeletve veJes DeJekeÀeMe
cejeþer keÀLesuee ÒeeHle Peeues. ³eg×esÊej keÀeUele yeou euesu³ee meeceeefpekeÀ efmLel ³ebleje®ee DeeefCe ceeveJeer
DeefmleÊJee®ee JesOe veJekeÀLesves Iesleu ee ³ee meeN³ee HeefjJele&vee®ee efJe®eej He g{erue efJeJes®eveele kesÀuee Deens.

2De.3 ueIegkeÀLee

efoJeekeÀj ke=À e f o J e e k e À j k e = À < C e ³ e e b ® e e r k e À L e e u e I e g k e À L e s ® e e ³ e g i eejbYe Deens. nefjYeeTveer mHegÀìkeÀLee efueefnueer.
efJe.meer. iegpe&j ³eebveer efle uee mebHetCe& iees<ìerle HejeJeef le&le kesÀues. lej efoJeekeÀj ke=ÀªHe efoues. 1922 ceO³es efoJeekeÀj ke=À®eeueuesues ceeveJee®es peerJeve DeefYeJ³ ekeÌle keÀjCes ns ueIegkeÀLes®es cegK³e keÀe³e& Deens' Demes l³eebveer mJele:
cnìues Deens. efoJeekeÀj ke=Àner l³eeb®eer Heefnueer keÀLee 1922 ceO³es Ò e e f m e × P e e u e e r . l ³ e e v e b l e j l ³ e e b v eer DeveskeÀ keÀLee efueefnu³ee.
`meceeOeer DeeefCe Flej keÀLee' (1 927), `ªHeieefJe&lee DeeefCe mene iees<ìer' (1941) lej `cenejeCeer
DeeefCe Flej keÀLee' (1955) Demes efoJeekeÀjeb®es l eerve keÀLeemebûen Òeefme× Peeues. efoJeekeÀjHetJe&
keÀeueKeb[eleerue keÀLee HeeuneUerkeÀ IeìveeÒeOeeve D eeefCe DeÓglejc³elesJej Yej osCeejer nesleer. keÀeªC³e
DeeefCe efve³eleerJeeoe®ee ceesþe ÒeYe eJe keÀLesJej neslee. GlkeÀì lee, DeekeÀosC³ee®es Òe³elve kesÀues peele nesles. ³ee keÀLes®³ee ªH eele HeefjJele&ve Ie[JeC³ee®es keÀe³e& efoJeekeÀjeb®³ee
uesKeCeerves kesÀues. Del³eble meb³eceer ieg{, lejue YeeJeveeb®es meeQo³e& meek eÀejCeejs keÀLesleerue Ieìvee-Òemebie,
J³eeqkeÌleef®e$eCe, DeJekeÀeMe ³eeb®eer SkeÀ elcelee meeOeCeejer keÀLee l³eebveer efueefnueer. keÀe J³eelce Mewueer, met®ekeÀ
JeeleeJejCe efveefce&leer, YeeJeveeb®es nUgJeej ef®e$eCe ns l³eeb®³ee ke ÀLeeuesKevee®es efJeMes
meeceeefpekeÀ ÒeyeesOeve efkebÀJ ee ceveesjbpeve DeMee ÒesjCee efoJeek eÀjeb®³ee keÀLesmeceesj veJnl³ee.
GlkeÀì YeeJeveeb®³ee DeeefJe< keÀeje®eer ÒesjCee l³eeb®³ee keÀLeeuesKeveec eeies Demeuesueer efom eles. keÀueeJeeoe®³ee
Deenejer ve peelee l³eebveer keÀLesuee keÀueelceke À ªHe efoues. `DebieCeeleeru e HeesHeì', `meceeOeer',
`ce=Ceeefueveer®es ueeJeC³e', `ob[keÀe jC³eeleerue ÒeCeef³eveer', `Jes[îee® eer keÀneCeer', ³ee l³eeb®³ee keÀLee
keÀueelcekeÀlee, keÀeJ³eelcekeÀlee Fl³eeoer iegCeebveer mece =× Peeu³ee Deensle. yeeueceeveme ef®eef$ele keÀjCeejer
l³eeb®eer `DebieCeeleerue Hees Heì' ner keÀLee YeeJemHeMeea Deens. MesDej yeepeeje®³ee keÀeceele iegbleuesu³ee veevet munotes.in

Page 24

24
YeeF¥vee ceele=efJenerve SkegÀuel³ee cegu ee®³ee Jeemeuu³ee®eer YetkeÀ YeeieJeC³eeme JesU veener . HeefjCeeceer HeesHeì ne
³eeb®ee cegueiee l³eeb®³ee Jeemeuu³eemeeþer le[HeÀ[le jenlees. l³ee®ee r meeJe$e DeeF& l³ee®es meeblJeve keÀª
Heenles. HeCe Jeef[ueeb®³ee®e menJeemee®ee Deeûen OejCeeje HeesHeì efvejeMe neslees D eeefCe SkeÀ efoJeme Deepeejer
He[lees. DebieCeeletve ³es-pee keÀjCeeN³ ee yeeueefce$eebceO³es l³ee® es ceve jcele veener. l³ee®ee Deepeej yeUeJele
peelees. efHebpeN³eele De[ketÀve þsJeuesu ³ee HeesHeìeuee lees SkeÀ efoJeMeer cegk eÌle keÀjlees DeeefC e Jeef[ueeb®es veeJe
Iesle ³esle lees DeeHeuesner ÒeeCel³eeie keÀjlees. efHele=Òesceemeeþer Deemegmeue sues efvejeieme yeeueceve Je l³ee®ee
keÀe©CeHetCe& MesJeì ³eecegUs ner keÀLee D e l ³ e b l e Ò e Y e e J e e r P e e u e e r D e e n s . k e ÀesCel³eener ³eesiee³eesieeefMeJee³e,
keÀeueeìCeerleb$eeefMeJee³e keÀLee ÒeYeeJeer nesT MekeÀles ns ³ee keÀLesves efme× kesÀues.

` o b [ k e À e j C ³ e e l e e r u e Ò e C e e f ³ e v e e r ' n e r k e À L e e o s J e Je´le, om³etkeÀv³ee veeruece D e e e f C e D e e ³ e & k e À v ³ e e
$eÝlee ³eeb®³eeleerue ef$eJesCee r ÒesceyebOee®eer keÀLee Deens. oesIeeR®es osJe Je´leeJej efve:mmeerce Òesce pe[les. leer
SkeÀceskeÀebvee mebkeÀìeletve Jee®eJeleele. HeCe efpeJe e®³ee Yeerleerves om³etb®³ee jep³eeletve otj peeleevee
[eWieje®³ee keÀ[îeeJejerue SkeÀe ef®eb®eesUîee JeeìsJej $e Ýlee oesIeeb®ee nele PeìketÀv e Keesue ojerle mJele:uee
PeesketÀve osTve DeeHeues p eerJeve mebHeJeles. veeruece DeeefCe osJeJe´l e ³eeb®³eemeeþer $eÝlee DeeHeues peerJeve
meceefHe&le keÀjles, Demes met$e ³ee keÀLes le efoJeekeÀj ke=ÀYeeJeYeeJevee, ÒeCe³e, efvemeiee& ®³ee jewê ªHee®es ef®e$eCe ³ee IeìkeÀeletve nesles. YeeJ eieYe&lee, veeìîece³elee ³ee
iegCeecegUs ner keÀLee mece=× Peeueer Deens.

` c e = C e e e f u e v e e r ® e s u e e J e C ³ e ' ³ e e k e À L e s l e e f l e ® e e e f Òe³ekeÀj DeMeeskeÀ ³eeb®e s ef®e$eCe Deeues Deens.
yeeueHeCeeHeemetve SkeÀceskeÀeJej efvemmeerce Òesce keÀjCeeN³ ee ³ee peerJeeb®eer leeleelet ì nesles. mebMe³e, MeguuekeÀ
³eesiee³eesie ³eeletve GÓJeue sues DeHemecepe ³eecegUs DeMeeskeÀ®³ee peerJevee®es ceelesjs nesles. DeeHeu³ee
ueeJeC³eecegUs DeMeeskeÀ®es peerJeve G×Jemle Peeues ³ee peeefCeJesves Kebi ele peeTve ce=Ceeefueveer ce=l³etuee
keÀJeìeUues.

e f o J e e k e À j e b ® ³ e e k e À L e s l e e r u e J ³ e e qkeÌlejsKee DeefleMe³e nUJ³ee, YeeJ eÒeOeeve DeeefCe ogyeUîee Deensle.
J³eeJeneefjkeÀ peieeuee leeW[ oslee ve D e e u ³ e e c e g U s c e e s [ t v e H e [ C e e N ³ e e , keÀescespetve peeCeeN³ee, Goemeerves
Iesju³ee peeCeeN³ee Deensle. Demes Deme ues lejer efoJeekeÀj ke=Àl³eeb®³ee keÀLesleerue efñe³ee mJele:®³ee Òeke=ÀleerOecee&ÒeceeCes Jele&ve keÀjleel e. efoJeekeÀjeb®³ee ke ÀLes®eer YeemeeOeer lejer ÒeYeeJeer HeefjCeecekeÀejkeÀ Deens. DeejbYe DeeefCe MesJeì HeefjCeecekeÀejk eÀ keÀjC³eele efoJeekeÀjeb®³ee
uesKeCeer®es meeceL³e& Deens. keÀLesleerue Hee$es veepetkeÀ, keÀesceu e YeeJeveeb®es oMe&ve Ie[e fJeleele. Jee®ekeÀeb®³ee
ceveeJej SkeÀ®e SkeÀ mebmkeÀej keÀjC³ee® ³ee nsletves DevegketÀue DeMeer Hee$es Je l³eebvee DevegkegÀue Demes Ieìvee
Òemebie ³eeb®eer ³eespevee keÀjC³ ee®es keÀewMeu³e efoJeekeÀjeb®³ ee keÀLesle efometve ³esles.

efJe.me.Keeb[skeÀj :
e f J e < C e t m e K e e j e c e K e e b [ s k e À j n s e f o J e e k e À j e b v e e mecekeÀeueerve keÀLeekeÀej nesles. 1933 ceO³es `Iej
kegÀCee®es' ner l³eeb®eer keÀLee Heefnueer Òeefme× Peeueer. jlveekeÀj, p³eeslmvee, efkeÀu eexmkeÀj ³ee ceeefmekeÀeletve
l³eebveer efJeHegue keÀLeeuesKeve kesÀues. HeÀ[kesÀ ³eeb®³ee ke ÀLeeuesKevee®ee ÒeefleJeeo cnCet ve l³eebveer peerJeveJeeoe®ee
Deeûen Oejuee. Keeb[skeÀjeb®³ee Jee* dce³eerve J³eeqkeÌleceÊJeeJej jece ieCesMe ie[keÀjer, ÞeerHeeo ke=ÀkeÀesunìkeÀj ³eeb®³ee uesKevee®ee ÒeYeeJe He[uee nesl ee. lemes®e cenelcee ieebO eer, DeeiejkeÀj ³eeb®³ee
Jew®eeefjkeÀlesMeer l³eeb®eer yeebefOeueke Àer nesleer. meenefpekeÀ®e l³eeb®³ee keÀLes le O³es³eefve<þe, meeceeefpekeÀlee ³ee munotes.in

Page 25

25
cetu³eebyejesyej®e keÀuHevee ®ecelke=Àl eer, efJeveeso ns iegCe Dee{Uleele. l³ eecegUs Keeb[skeÀj ³eeb®eer keÀLee
Jew®eeefjkeÀlesHes#ee jbpeveekeÀ [s®e DeefOekeÀ PegkeÀles.

` v e J e e c e e f u u e k e À e ' n e l ³ e e b ® e e H e e f n u e e k e À L eemebûen 1925 ceO³es Òeefme× Peeuee. lej `Òemeeo'
ne MesJeì®ee mebûen 1956 ceO³es Deme s l³eebveer DeveskeÀ keÀLeemebûen ef ueefnues. 1930 He³e¥le®³ee keÀeUele
Keeb[skeÀj ³eeb®eer keÀLee ke=Àef$ece jbpeveÒeOeeve, D e e u e b k e À e e f j k e À , M e y o n J ³eeme Demeuesueer nesleer.
`DeebOeUîee®eer YeeTyeer pe', `peebYeUer®eer MeeUe leHe emeCeer', `efMe<³ee®eer efMeke ÀJeCeer', `YeeJee®ee YeeJe' ³ee
l³eeb®³ee keÀLeeJej iegpe&jeb®³ee Je efoJ eekeÀj ³eeb®³ee keÀL eeuesKevee®ee ÒeYeeJe Demeuesu ee efomelees. `peebYeUer®eer
MeeUe leHeemeCeer' ³ee keÀLesle keÀece®egk eÀejHeCee keÀjCeeN³ee efMe#ekeÀeb®³ee Je le&ve efJemebieleerJej l³eebveer Yee<³e
kesÀues Deens. 1930 veblej®³ee keÀeUele Keeb[skeÀj ³eebveer efueefnuesueer keÀLee leb$eM eg×, efJeDemeuesueer efomeles. `cegkesÀ Òesce', `Ö eÀeF[ DeeefCe ceekeÌme&', `H eÀeìkesÀ Meì&', `ieej Jeej e' ³ee l³eeb®³ee keÀLee
Jejerue iegCeJewefMe<ìîeebveer ³egkeÌle Demeuesu³ee efomeleele. YeeJ eefJeJeMelee DeeefCe keÀuHeve eefJeueeme ns keÀLes®es
DeeOeer®es iegCe otj mee©ve l³eebveer meceepe oMe&ve Ie[efJeues Deens. `m eceeOeerJejerue HegÀue s', `ve efomeCeeje
HeeTme' ³ee keÀLeebletve peerJeveeleu³ee efJeefJeOe ÒeMveebJej keÀLeelce Yee<³e kesÀuesues ef omeles. peerJeveevegYeJeebvee
ªHekeÀelcekeÀles®³ee HeeleUerJej vesTve J³ekeÌle keÀjC³ee®eer Mewueer Keeb[ske Àjebveer ³eele keÀeUele Deelcemeele
kesÀuesueer efomeles.

c e n e ³ e g × e ® ³ e e e f J e ¬ e À e U D e e I e e l e e l e t v e n e s l e i e s u e s u ³ ee meeJe&ef$ekeÀ DeMee vewe flekeÀ DeOe:HeleveecegUs
J³eefLele nesTve Keeb[skeÀjebveer 1941 les 46 ³ee keÀeueKeb[ele keÀLeeu esKeve LeebyeefJeues nesles. 1946
veblej l³eebveer Hegvne keÀLeeuesKeveeuee ÒeejbYe kesÀuee. me ceepeeuee efJekeÀemeefJecegKe ke ÀjCeeN³ee Je=Êeer-ÒeJe=Êeer®ee
GHeneme l³eebveer veblej®³ee keÀeUeleerue keÀLee uesKeveeletve kesÀuee Deens. `leerve peies' ³ee keÀLesle l³eebveer
iejerye Þeerceble DeeefCe ceO³ eceJeieea³e ³eeb®³ee peerJeveeJ ej Yee<³e kesÀues Deens. `m egHeejer®es Ke eb[', `keÀ{er
Yeele', `nJeeueoeje®ee mel³eeûen' Fl³eeo er keÀLeebceOetve l³eebveer efJevees oer Mewueer®ee JeeHej k e s À u e e D e e n s .
Keeb[skeÀjebveer ªHekeÀkeÀLee efueefnu³ee. Keueerle efpeye´eve ³eeb®³ee ªH ekeÀkeÀLeeb®³ee OeleeaJej Keeb[skeÀjebveer
ªHekeÀkeÀLeeb®es efJeMJe meekeÀej kesÀue s Deens. `keÀefuekeÀe' DeeefCe `ceesl³ee®es e f H e k e À ' n s l ³ e e b ® e s o e v e ª H e k e À
keÀLeemebûen Òeefme× Deensle. `leerve keÀueeJeble', `Deejmes ceneue', `OejCee rkebÀHe', `ceesl³ee®es efHekeÀ' ³ee
l³eeb®³ee keÀener ue#eCeer³e ªHekeÀkeÀL ee nesle. DeeoMe&Jeeo, mel³elee, keÀuHe veeefJeueeme ns l³eeb®³ee uesKevee®es
iegCe ³ee keÀLeebceOetve efomeleele. cee$e DeefleefjkeÌ le keÀuHeveeefJeueeme, jbpe keÀlee, DekeÀejCe Deeuesues
leÊJeef®ebleve, DeuebkeÀeefjkeÀlee, Heeu neUerkeÀlee l³eecegUs Keeb[skeÀj ³eeb® eer keÀLee ke=Àef$ece nesle peeles.

vee.meer. HeÀ[kesÀ :
v e e j e ³ e C e m e e r l e e j e c e H e À [ k e s À ³ e e b ® e e r 1 9 2 6 H e e m etve DeeHeu³ee keÀLeeuesKe veeuee ÒeejbYe kesÀuee.
HeÀ[kesÀ ³eeb®³ee uesKeveeJej HeeM®eel³e meceer#ee efJe®eejeb ®ee oeì ÒeYeeJe neslee. Dees. ns ve´er, ceesS[iej De@ueve Hees ³ee HeeÍ®eel³e mec eer#ekeÀeb®³ee meceer#ee efJe®eejeletve l³eebveer DeeHeu³ee keÀLeeuesKevee®ee
¢ef<ìkeÀesve yeveJeuee. DeeHeu³ee `ueI egkeÀLee leb$e DeeefCe ceb$ e' ³ee ûebLeele l³eebveer ueIegkeÀLes®eer leb$es
meebefieleueer Deensle. `Meke̳e efle leke̳ee HeefjCeecekeÀejkeÀleerves keÀc eerle keÀceer Hee$eeb®³ee mene³³eeves
meebefieleuesueer SkeÀ®e SkeÀ iees<ì cnCepes ueIegkeÀLee' DeMeer ueIegkeÀLes®eer J³eeK³ ee l³eebveer kesÀueer Deens.
GlkebÀþeJeOe&keÀ efveJesove, efJemce³ek eÀejkeÀ Ieìvee-Òemebie, iegbleeiegble, e f v e j i e e þ , G k e À u e D e M e e r j ® e v e e
DemeeJeer. keÀLes®ee ÒeejbYe DeekeÀuesKeveemeeþer Oejuee. HeÀ[ke WÀ®eer ¢<ìerner jbpeveJeeoer nesleer. l³eecegUs keÀLee Jee®evee®es Jee®ekeÀebvee
megKekeÀejkeÀ Deevebo efceUeJee Demes l³eeb®es cnCeCes nesles. munotes.in

Page 26

26
D e M e e l e b $ e J e e o e u e e Ò e c e e C e c e e v e t v e l ³ e e b v e e r m J e l e : ® e k e À L e e u e s K e v e kesÀues. `HeÀ[keÌ ³eeb®³ee-ieesìer
Yeeie SkeÀ' ³ee Heefnu³ee keÀLeemebûeneHeemetve `yeepetyebo' ³ee mebûeneHe³e¥le l³eebveer 28 keÀLeemebûen efueefnues.
`efJeue#eCe DeesJeeUCeer', `Iees keÀLee l³eebveer DeeHeu³ee leb$eMeg× peeefCeJesletve efueef nuesu³ee efomeleele. ³ee keÀLee b®ee DeejbYe DeeefCe MesJeì
DeekeÀkeÀuebkeÀ OegTve keÀe{C³ee®ee yeesOe ke Àjleele. `ceerje', `ueIegkeÀLes®eer DeKesj', `Keeueer Òesce keÀLee' ³ee
keÀLeebceOetve l³eeb®³eele leb$ekeÀew Meu³ee®eer mee#e Heìles. `ceeCetme peiele es keÀMeemeeþer' ner SkeÀ ue#eCeer³e
keÀLee l³eebveer efueefnueer. ³ee keÀLesleerue keÀejkeg Àveer Dee³eg<³eeuee kebÀìeUues uee DeMeeskeÀ Deelcenl³ee
keÀjC³ee®ee efJe®eej keÀj lees. lej peieC³ee®eer leerJe´ F® íe Demeuesuee ye@vepeea uee@ìj er ueeieueer ns mecepelee®e
niesuesu³ee DeMeeskeÀ®eer Deelcenl³ee jsuJ esuee GMeerj Peeu³eecegUs ìUles DeeefCe lees keÀe³e e&ue³eele npej neslees.
peerJeve cejCee®³ee ³ee JewefMe<ìHetCe& leCeeJee®es ef®e$eCe keÀ©ve ³ee keÀLesuee HeÀ[kesÀ JesieUs HeefjCeece ÒeeHle
keÀ©ve osleele. ìeF&HejeF&ìj®³ee De Keb[ efìkeÀefìefkeÀletve peieC³ee® ee kebÀìeUJeeCesHeCee, efvejmelee,
meÊJenervelee HeÀ[kesÀ ³eebveer jsKeeì ueer Deens. ³eb$ekeÀeU DeeefCe ceev eJeer DeefmleÊJeue#³eer peeCeerJe ³ee
keÀLesle ÒeYeeJeerHeCes J³ ekeÌle Peeueer Deens.

H e À [ k e s À ³ e e b v e e r D e e H e u ³ e e k e À L e s l e t v e e f J e e f J e O e ÒekeÀej®eer ceeCemes jsKeeì ueer. l³eebveer ÒescekeÀLee
efueefnu³ee. yebefomle j®evee, ÒeCe³emegK ee®ee Òel³e³e osCeejs mebJeeo, ueeefuel³e HetCe& HeCe meeOeer YeeefJeveeso ner HeÀ[kesÀ ³eeb®³ee keÀLee ue sKevee®eer JewefMe<ìîes meeb ielee ³esleerue. keÀueeJeeoe® ee DeefleefjkeÌle Deeûen
Oeju³eecegUs l³eeb®eer keÀLee ke=Àef$ece Peeueer Deens. Deefleefjk eÌle jbpekeÀlesJej Yej efou³eecegUs keÀLeeleb$ee®³ee
®eewkeÀìerle De[ketÀve Kegjìueer iesueer Demes cnCelee ³esF&ue.

H e À [ k e s À - K e e b [ s k e À j ³ e e b ®³ee keÀeUele ³e. iees. peesMeer, Jeeceve ®eesjIe[s, efJe. Jee. yeeskeÀerue, Yee.
efJe. JejsjkeÀj, o.j. keÀJeþskeÀj De mes DeeCeKeer keÀener uesKekeÀ keÀLeeue sKeve keÀjleevee efomeleele. HeÀ[kesÀ-
Keeb[skeÀjebb®³ee keÀLeeuesKeveeletve c ejeþer keÀLee mee®esyebo ne sT ueeieu³ee®eer ef®evns efomele Demeleevee efleuee
mee®esyeboHeCeeletve ceeskeÀUs ke ÀjC³ee®es ue#eCeer³e Òe³elve ³ ee uesKekeÀebveer kesÀues.

³e.iees. peesMeer :
³ e e b v e e r D e e H e u ³ e e k e À L e e u e s K e v e e u e e 1 9 2 9 H e e m e t v e meg©Jeele kesÀueer. 1940 He³e¥le l³eebveer megceejs
oesveMes keÀLee efueefnu³ee. ³e. iees. peesMeer ³eeb®³ee keÀLes leerue peerJeveevegYeJe ceO³eceJeieea³e Jeleg&Uele
keÀewìgbefyekeÀ Jeleg&Uele efHeÀjCeejs ne sles. cee$e HeejbHeefjkeÀ Sk eÀ$e kegÀìgbye He×leer {e meUle Demeleevee l³eeleerue
meewneo&HetCe&lee, YeeJeefvekeÀ efpeJneUe mebHele Demeleevee lees peHeC³ee®ee Òe³elve l³eeb veer kesÀuesuee efomelees.
DeMee mebyebOeeletve Deeuesues leeCe-leCeeJe peesMeer ³eeb®³ee keÀLesceO³es Òeieì Peeues Deensle. `MesJei³ee®ee MeWiee',
`JeefnveeR®³ee yeebie[îee', `keÀesmeUuesueer efYeble', `D eeF&' ³ee l³eeb®³ee keÀLesleer ue DevegYeJe keÀewìgbefyekeÀ
efpeJneUîeeves Yejuesues Deensle. Jeef nveer, ceeF&, ceOegjekeÀekeÀer DeMee J³ eeqkeÌlejsKee ÒeYeeJeer Peeu³ee Deensle.
keÀewìgbefyekeÀ keÀLesÒeceeCes ³e.iees. peesMeer ³eebve er leeefÊJekeÀ efJe®eejÒeOeeve keÀLee efueefnueer. `Oece& ner DeHetÀ Dee ns'
³ee keÀLesle kesÀJeU megKeeHeYeesie ceeCemeeuee Debeflece meceeOeeve osT MekeÀle veenerle, owJe Gueìues Je meJe&
DeeMe³emLeeves keÀesmeUueer keÀer Oecee&®³ee Je osJee®³ee keÀuHeves®eer DeHetÀ ceeCemeeu ee DeeJeM³ekeÀ Jeeìles. Demes
ef®ebleveMeerue DevegYeJe les ceeb[lee le. `ÒeJeemeer', `cneleej e J³emeveer efce$e', `DeK esj®es leÊJe%eeve' ³ee
l³eeb®³ee keÀLee ef®ebleveieYe& Peeu³ee Deensle. HeÀ[kesÀ -Keeb[skeÀj ³eeb®ee leb$eJee oe®ee GHeneme keÀjC³eemeeþer
l³eebveer `%eeveyee legkeÀejece' DeeefCe `ìseqkeÌvekeÀ' ³ ee keÀLee efueefnu³ee. peesMeer ns meveeleveer Je=Êeer®es munotes.in

Page 27

27
keÀLeekeÀej nesles. l³eecegUs l³eeb®³ee keÀLeebceOetve meveel eveerHeCee®ee kewÀJeej Iesleu esuee efomelees. DeveskeÀ
³eesiee³eesieeves l³eeb®eer k e À L e e Y e j u e s u e e r D e e n s . ³ e e s i e e ³ e e s i e o w J e er Demeu³ee®es ³esLes keÀLes®³ee efveJesoveele
YeemeJeleele. ³e.iees. peesMeer ³eeb®eer keÀLee keÀLeevekeÀÒ eOeeve Demeuesueer efomeles. HeÀ[kesÀ-Keeb[skeÀj ³eeb®³ee
keÀLesleerue ³eebef$ekeÀlee l³eebveer GIe [ kesÀueer cee$e l³eeb®eer keÀLee Heg{s DeeJe[l³ee keÀuHeveeb®³ee DeeJelee&le
De[ketÀve meebkesÀeflekeÀ Peeuee r l³eecegUs l³eeb®³ee keÀLeeuesK eveeuee ce³ee&oe He[u³ee.

efJe.Jee. yeesefkeÀue :
y e e s k e À e r u e ³ e e b ® e e r k e À L e e ³ e . i e e s . peesMeer ³eeb®³ee ³ee ke ÀLesMeer meeOec³e& meebi eCeejer Deens. ³e.iees.
peesMeer ³eebveer kegÀìgbye J³eJemLesJej Ye e<³e kesÀues. lej yeesefkeÀu eebveer kegÀìgbye J³eJemLesJej ìerkeÀe kesÀ uesueer efome les.
meeceev³e keÀewìgbefyekeÀ peerJeve, leªCe pees[H³eeb®es me bmeej ns efJe`yesyeer' ner keÀeskeÀCemLe-os MemLe efJeJeene®³ee efJecegueieer' ³ee keÀLesle SkeÀe ogozJeer cegueer®es ef®e$eCe les keÀjleele. mebJ eeoe®ee JeeHej, iees<ìer JesuneUHee,
HeeuneUerkeÀ meeOeer mejU uesK eve Mewueer ns yeeskeÀerueeb®³ ee keÀLes®es efJeMescegkeÌleHeCes jsKeeìleele. `ieejeb®ee JeyeesefkeÀueebveer efueefnues. 1940 veblej peerJeveeleerue keÀe©C³e, efvecveJeieea³ e ceeCemeeb®³ee peerJeveeleerue og:Kes
l³eebveer jsKeeìuesueer efomeleele.

³ e e ® e k e À e U e l e o Ê e t j I e g v e e L e k e À J eþskeÀj ns ceO³eceJeieea³e peerJevee® es ef®e$eCe keÀjleevee efomeleele.
keÀe©C³e DeeefCe YeeJe J³eekegÀUlee l³ eebveer keÀLesletve ÒeeOeev³eeves ef ®eleejueer. `kegbÀ keÀJee®ee keÀjb[e',
`HeeKejb', `oie[eJej®eer jsIe' ³ee l³eeb®³ ee keÀLeeblegve GlkeÀì YeeJe J³eekegÀUl es®eer efJeefJeOe ªHes ef®eef$ele
Peeueer Deensle. ieefjyeeb®es MeesmeesefMekeÀ ceeCemes ef®eef$ele Peeueer D eensle. kegÀìgbye J³eJemLes®es YejCeHee s³eeJej nesle Demeles, Demee DeeMe³e l³eeb®eer keÀLee metef®ele keÀjles.

Deveble keÀeCeskeÀj :
D e v e b l e k e À e C e s k e À j n s m e e c e e e f p e k e À J e e m l e J e e ® e e D e e e f Jel³eebveer 1925 Heemetve keÀLeeuesKeveeuee meg©Jeele kesÀ ueer. `peeiel³ee íe³ee', `ceesjefHemes', `keÀeUer
cesngCeer', `efoJ³ee Jejleer DebOesj' DeeefCe `Gpes[e®eer Pee[s' ns l³eeb®e s Hee®e keÀLeemebûen Òeefme× Deensle.
ÒeejbYeer®³ee l³eeb®³ee keÀLesle HeeuneUe rkeÀHeCee, ³eesiee³eesie, DeÓglejc³ele e ns keÀLeeefJeMes1935 Heemetve l³eeb®eer keÀLee DeeMe³e¢<ìîee DeefOekeÀ mece=× nesle iesueer. ³eb$e³egieeuee yeUer He[uesues
keÀeceieej, oefuele ceeCemeeb®es keÀ<ìÒ eo peerJeve, Heesìemeeþer JesM³ee J³eJemee³e keÀjCeeN³ee efñe³ee ³eeb®es
ef®e$eCe l³eebveer DeeHeu³ee keÀLesle tve kesÀues Deens. JeemleJeJeeoer ef Je®eejmejCeer®³ee ÒeYeeJeeletve l³eebveer
keÀLeeuesKeve kesÀues. `keÀeMceerjer iegu eeye', `Kejs Peeuesues mJeH ve' ³ee keÀLeeletve JeemleJe peerJevee®es efJeoejkeÀ
ef®e$e l³eebveer jsKeeìuesues efomeles. `efoJ³eeKeeueer De bOesj' ³ee l³eeb®³ee keÀLeemebûenele SkeÀmet$elee DeeCeueer
Deeueer Deens. meÃgCeebvee ³eMe ogieg& Ceebvee DeHe³eMe, DeeUMeer og:Keele DeeefCe GÐeesieer megKeer Demes DemeeJes
Demes l³eebvee Jeeìles. HeCe peiee®ee De vegYeJe Gueìe ³eslees. ns meg$e les D eeHeu³ee keÀLeebceOetve JeeHejleele. ³ee
meg$ee®³ee DeeOeejs ceeveJeer peerJeveeleer ue efJemebieleer l³eebveer efJeoejkeÀ He ×leerves jsKeeìueer Deens. l³eeb®³ee
keÀLesleerue Hee$es ÒeYeeJeer Demeuesueer efomeleele. `peUuesu eer í$eer', `keÀeUer cesngCeer' ³ee keÀLeebceOetve efJeveesoer
Mewueer®ee Òel³e³e ³eslees. keÀeCeskeÀjeb ®³ee keÀLee mebK³esves Lees[îee Demeu³ee lejer Yeeb[JeueMeener peieeHeg{s
uee®eej yeveuesu³ee oefueleeb®³ee peerJev eeleerue JeemleJe ef®e$eve kesÀu³eecegUs l³eeb®eer keÀL ee ceewefuekeÀ yeveles.
munotes.in

Page 28

28
Þeer.ce. ceeìs :
Þ e e r . c e . c e e ì s ³ e e b ® e e ` G H e s e f # e l e e b ® e s D e b l e j b i e ' n e mebûen ³ee keÀeUele Òeefme× Peeuee. ceeìs ³eeb®eer
meeceeefpekeÀ ¢<ìer efvekeÀesHe nesleer l³eebvee oefueleebefJ ekeÀe³e&#es$e ns oefueleJemleer ns®e Demeu³eecegUs l³ eebveer lesLeerue DevegYeJe ÒeebpeUHeCes meeceeefpekeÀ
keÀe³e&keÀl³ee¥®³ee ceveesYetefcekesÀlet ve jsKeeìues Deensle. `ke=ÀmeieepeeryegJee', `veejUKeesN³eeleerue efHeN³ee' ³ee l³eeb ®³ee keÀLee oefuele-ûeeceerCe ke ÀLes®ee ceeveob[ þjeJ³eele
DeMee Deensle. ceeìs ³eeb®³ee keÀLes uee SkeÀ SsefleneefmekeÀ HeefjÒes#e D e m e u ³ e e c e g U s F e f l e n e m e k e À e U e l e
Ie[uesu³ee oefuele Jesoveeveeb l³eebveer MeesOekeÀ Je=Êeerves keÀLee DeeMe³ ee®ee Yeeie yeveJeues Deens. JeemleJee®es
ÒeKej Yeeve ne l³eeb®³ee keÀLeeuesKev ee®ee cenÊJee®ee ef JeMes
Yee.efJe. leLee ceecee JejsjkeÀj :
c e e c e e J e j s j k e À j ³ e e b v e e r G H e s e f # e l e e b ® ³ e e , c e g p e j e b ®³ee peerJeveeJej keÀLee efueefnu³ee. meeceeefpekeÀ
peeCeerJe, Dev³ee³ee®ee ÒeeflekeÀej keÀjC³ ee®eer Je=Êeer ns efJeMesl³eeb®eer keÀLee keÀenerMeer Òe®eejkeÀe r mJeªHee®eer nesleer. `³ee l³eeb®³ee keÀLee ue#eCeer³e Deensle. ÒeemeeefokeÀ meeOeer mejU Yeeef®e$es ner JejsjkeÀj ³eeb®³ee uesKevee®ee r JewefMe<ìîes Deensle. Òe®eejkeÀer DeefYeefveJesM e DeeefCe HeeuneUerkeÀ
Yee
2De.4 ÒeeosefMekeÀ keÀLee

e f J e e f M e < ì Ò e o s M e e l e e r u e u e e s k e À p e e r J e v e e ® e s , l e s L e e r u e m e bmke=Àleer®es ef®e$eCe keÀjCes ns ÒeeosefMekeÀ keÀLes®es
ÒecegKe Òe³eespeve Demeuesues efomeles. cejeþe r keÀLeeÒeJeenele 1930 les 1950 ®³ee ojc³eeve cejeþer
keÀLes®es efJeÍJe ÒeeosefMekeÀ keÀLesves mece=× nesle iesues . cenelcee ieebOeer®³ee `Kes[îeek eÀ[s ®euee' ³ee ceb$eecegUs
ûeeceerCe ÒeeosefMekeÀ mebJesoveMeeruelee peeie=le nesTve efve efce&leerkeÀ[s JeUuesueer efom eles. ieesceblekeÀ, keÀeskeÀCe
DeeefCe nwojeyeeo ³esLetve lesL eerue ÒeosMe peerJevee®es ef®e$e keÀLesletv e Gceìuesues efomeles. ³eeceO³es ue#ceCejeJe
mejosmeeF&, efJe.me. megKeìCekeÀj, yeer. jIegveeLe, j. Jee. efoIes, ie.ue. þeskeÀ U Fl³eeoer uesKekeÀeveer
cenÊJeHetCe& ÒeeosefMekeÀ keÀLee efueefnueer.

ue#ceCejeJe mejosmeeF& :
i e e s c e b l e k e À e ® ³ e e H e e Í J e & Y e t c eerJej keÀLeeuesKeve keÀjCeeN³ee ue #ceCejeJe mejosmeeF& ³eeb®es
`keÀuHeJe=#ee®³ee íe³esle' DeeefCe `c eesnesj' ns oesve keÀLeemebûen ³ee keÀe Uele Òeefme× Peeues. ieesceblekeÀ
ÒeosMeeleerue efvemeie& meeQo³ e&, mebmke=Àleer DeeefCe lesL eerue peerJeve l³eebveer DeeH eu³ee keÀLeebletve ceeb[ues.
ieesceblekeÀeleerue oeefjêîe, Þe =bieej, osJeoemeer meejK³ee ® eeueerjerleer ³eeb®es ef®e$eCe les keÀjleele. `ceesefnveer',
`{emeUuesues yegªpe', `cee³es®ee Jeejmee' ³ee keÀLee leerue J³eeqkeÌleef®e$eCe ÒeYeeJeer Peeues Deens.
`keÀewcee³e&Yebie' ner keÀLee GÊeeve Þe =bieeefjkeÀ Òemebie Demeuesueer Peeueer D e e n s . ` D e v e e r l e e r ® e s e f o J ³ e ' ³ e e
keÀLesleerue veeef³ekeÀe DeeHeu³ee efÒe ³ekeÀje®³ee Òesceemeeþer DeOe &veive DeJemLesle yeebOe keÀece meg© Demeuesu³ee
Fceejleer®³ee eflemeN³ee cepeu³eeJej peeles Je Òescee®ee Y e ´ c e e f v e j e m e P e e u ³ e e J e j ³esLetve G[er IesTve
Deelcenl³ee keÀjles. mejosmeeF& ³eeb®³ee keÀLee ñeer-Heg©efomeleele. efvemeie& DeeefCe peerJe vee®ee YeeJeHetCe& mebJeeoner l³eebv eer ef®eef$ele kesÀuee Deens.
munotes.in

Page 29

29
efJe.me. megKeþCekeÀj :
m e g K e þ C e k e À j n s i e e s c e b l e k e À e l e e r u e ogmejs ÒeeosefMekeÀ keÀL eekeÀej Deensle. megKeþ CekeÀj ³eeb®eer keÀLee
meceepeeleerue efJeefJeOe ÒeMve neleeU C³ee®ee Òe³elve keÀjles. `me¿eeêer®³ee Hee³eL³eeMeer' ne l³eeb®ee keÀLee
mebûen ³ee keÀeUele Òeefme× Peeuee. ieesceblekeÀeleerue meeceeefpekeÀ jepeke Àer³e DeeefCe DeeefLe&ke À HeefjefmLeleercegUs
Yej[u³ee iesuesu³eeb®³ee peerJeveeJej l³eebveer Yee<³e kesÀues Deens. `l eece´Heì', `keÀjb[e', `ceneHetje®eer
efMekeÀJeCe', `keÀìt keÀle&J³e' ³ee l³eeb®³ee keÀener ue#eCeer³e keÀLee cnCetve meebielee ³esleerue. ieesceblekeÀeleerue
peerJevee®es Òel³e³ekeÀejer ef®e$eCe l³eeb veer YeeJeHetCe&lesves kesÀues Deens.

yeer. jIetveeLe :
y e e r . j I e g v e e L e n s ³ e e k e À e U e l eerue DeeCeKeer SkeÀ ue#eCeer³e Òe eosefMekeÀ keÀLeekeÀej Deensle.
nwojeyeeokeÀ[erue efvepeeceer jepeJeìerleerue meceepe peerJeveeJej l³eebv eer DeeHeu³ee keÀLeebletve Yee<³e kesÀues
Deens. 1930 les 53 ³ee keÀeUele l³eeb®es meele keÀL eemebûen Òeefme× Peeues. l³eeb®³ee keÀLeebceOeerue
DeeMe³emet$es Heenlee efnbot-cegmueerce me bIemJeHvejbpevee®³ee DeeJelee&le meeHe[u eer Demeleevee yeer. jIegveeLeebveer ef leuee JeemleJeoMeea keÀ©ve cejeþer
keÀLesuee JewYeJe ÒeeHle keÀ©ve efoues. c eesuekeÀjerCe, Pee[gJeeues, efMeHeeF&, cepe tj DeMee efvecvemlejer³e ueeskeÀeb®es
peerJeve l³eebveer DeeHeu³ee keÀLes®³ee keWÀêmLeeveer DeeCeues Deens. ceveesef JeÍuesDeblece&vee®ee MeesOe Iesleuee. oeefjêîeecegUs efJeoejkeÀ p e e r J e v e p e i e C e e N ³ e e m e c e t n e e fJeuesKeveeletve menevegYetleer J³ekeÌle kesÀueer Deens.

` k e À e U e r j e O e e ' , ` K e e ì k e À e ® e e r iee³e', `kegÀ$es', `efveª× p eerJeve' ³ee keÀLee ñeerÒeOeeve
peerJeveevegYeJe ceeb[CeeN³ee Deensle. `yesiece mekeÀervee' ³ee keÀLesleerue meKeg cenejerCe Je `efve©× peerJeve'
ceOeerue cegceleepe ³ee efñe³ee lelkeÀeuee rve meceepe peerJeveeleerue DeieeflekeÀl ee J³ekeÌle keÀjleev ee efomeleele. ³ee
efñe³eebvee DeveskeÀ keÀeceefHemeeì c eeCemeeb®ee meecevee keÀjeJee ueeielees. l³eeb®³eeMeer pegUJetve Iesle peerJeve
kebÀþeJes ueeieles. DeMeer DeHeefjne³e&le e les J³ekeÌle keÀjleele. DevegYeJee®ee vescekeÀe DeeJ eekeÀe, keÀLeevegYeJee®eer
vescekeÀer ceeb[Ceer, ñeer peerJeveeleerue oenkeÀ og:Keebve gYeJe, DeeflejskeÀer keÀeceJ eemevee, ceveesefJeÍueskeÀe©C³eHetCe& YeeJepeerJeve D eeefCe keÀ<ìkeÀjer GHesef#eleeb®ee efJekeÀLee mece=× Peeueer Deens.

j.Jee. efoIes DeeefC e ie.ue. þeskeÀU :
j . J e e . e f o I e s k e À e s k e À C e ® ³ e e H e e Í J e &YetceerJej ÒeeosefMekeÀ keÀLee efueef nleevee efomeleele. ceveeuee YegjU
Hee[Ceejer jbpekeÀlee DeeefCe HeeuneUerk eÀlee ns l³eeb®³ee keÀLes®es efJeMesHeewefCe&cee' ³ee keÀLee keÀeJ³eelcekeÀl esves Yejuesu³ee Deensle. Ssefleneefmeke À keÀeUeleerue ÒeCe³ee®es ef®e$eCe
keÀjleevee l³eebveer keÀuHeveejc³eles®ee megjsKe DeeefJeûeeceerCe meceepee®es ef®e$eCe l³eebveer `kegÀU keÀe³eoe DeeefCe iegU keÀe³eoe ' ³ee `nefcej nÆ' keÀLesletve kesÀuee
Deens. efoIeW®³ee keÀLee jbpeveJeeoev es Yejuesu³ee Deensle. ceneje<ì^e®³ ee peeveHeo peerJevee®es ef®e$eCe
keÀjCeejs þeskeÀU ns ogmejs ÒeeosefM ekeÀ keÀLeekeÀej Deensle. þeskeÀUî eebveer Kes[îeeleerue Ieìvee Òemebie
DeÓglejc³eles®³ee Debieeves ceeb[ues Deensle. `keÀ[gmeeKe', `oewuelepeeo e', `ieesHeÀCe iegb[e' ³ee l³eeb®³ee
keÀLee Jejerue JewefMe<ìîeebveer ³egkeÌle D e m e u e s u ³ e e e f o m e l e e l e . k e À u H e v e e c e ³ e l ee ³eebveer Yeejuesu eer DeeMe³emeg$es,
DeJekeÀeMe, efvemeie& Je ceeveJ eer peerJeve ³eeb®ee cesU meeOeC³ee®ee Òe³elv e l³eebveer DeeHeu³ee Òe l³eskeÀ ÒeeosefMekeÀ
keÀLesletve Ieeleuesuee efomelees.
munotes.in

Page 30

30
2De.5 efJeveesoer keÀLee

³ e e ® e k e À e U e l e e f J e v e e s o e r k e À L e e c e e s þ î e e Ò e c e e C e e l e efueefnueer iesueer. HeÀ[ kesÀ-Keeb[skeÀj ³eebveer
DeeHeu³ee keÀLeebceOetve efJeveesoer Ie ìvee-Òemebie GYes kesÀues nesles®e. cee$e l³eeveblej®³ee keÀeUele ef®e.efJe.
peesMeer, Òe.kesÀ. De$es, vee.OeeW. leec nvekeÀj Fl³eeoer uesKekeÀebveer mebHetCe & efJeveesoer keÀLee efueefnueer. meceepe
peerJeveeleerue efJeefJeOe efJeef®e$e Ieìvee-Òemebie, J³ekeÌleer®³ee peerJeveel eerue, mJeYeeJeeleerue efJemebieleer ³ee
uesKekeÀebveer vescekesÀHeCeeves nsjueer D e e e f C e l ³ e e b v e e k e À L e e e f J e < e ³ e y e v e e f J e ues. keÀener efJeveesoer keÀLeeceOetve
keÀeªC³ee®³ee íìener Heene³euee efceUl eele. ³ee keÀeUele efJeveesoer keÀLee DeuHe Demeueer lejer cejeþer®³ee
efJekeÀemeele ³ee keÀLesves Yej Ieeleueer Deens.

ef®e.efJe. peesMeer :
e f ® e . e f J e . p e e s M e e r n s e f J e v e e s o e r uesKeve HejbHeje efvecee&Ce keÀjCeejs ce nÊJee®es uesKekeÀ Deensle. l³eeb®es
15 keÀLeemebûen Òeefme× Deen sle. JeemleefJekeÀlee DeeefCe mJeeYeeefJeke Àlee ³eeb®ee cesU meeOeCeeje Òemebieefve<þ
Je mJeYeeJeefve<þ efJeveeso l³eeb veer jsKeeìuee Deens. meceepe peerJeveeleerue efJemebieleer vescekeÀer nsªve Jee®ekeÀebvee
efJe®eej mevcegKe keÀjC³eeme l³eebv eer Yeeie He[ues Deen s. `iegb[îeeYeeT®ee Deepeej' , `DeKesj ueive peceueb',
`JejmebMeesOeve', `mHe<ìJekeÌlesHeCee®es Ò e ³ e e s i e ' ³ e e l ³ e e b ® ³ e e ieepeuesu³ee keÀLee nesl e. l³eeb®³ee keÀLesleerue
efJeveeso efvece&U Deens. l³eele keÀìtl ee, eflejmkeÀej veener. l³eecegUs Jee®ek eÀebvee efveYexU Deevebo ³ee keÀLee
osleele. JeemleJelee ne l³eeb®³ee efJeveesoe®ee Hee³ee D eens. ef®eceCejeJe, iegb[îeeYeeT, KeeveeJeUJeeu³ee yeeF&
ner l³eeb®eer ceevemeHee$es KetHe®e Jee®ekeÀefÒe³e Pe eueer Deensle.

Òe. kesÀ. De$es :
Ò e . k e s À . D e $ e s ³ e e b v e e r e f J e v e e s o e r k e À L e e e f u e e f n u e e r. l³eeb®³ee keÀLeeuesKeveeJ ej keÀesunìkeÀj, ie[keÀjer
³eeb®³ee uesKevee®ee ÒeYeeJe neslee. keÀe sìeryeepeHeCee, keÀuHeveeefJeueeme Deeef Ce Gûe GHejesOeeves De$es ³eebveer
keÀLee efueefnueer Deens. `iegÊe eleerue veejo', `peeyegbJeble ob Êecebpeve', `HegCesje r ìebiesJeeuee', `ye´B[er®eer yeeìueer'
³ee l³eeb®³ee keÀLee KetHe ieepeu³ee. `HeeþerJej®es JeU', `mecegêe®eer osCeie er', `ceneHegjele yeg[euesuee efJe³ee keÀLee keÀeªC³ee®ee Òel³e³e osleele. mJewj keÀesìîee keÀjC³ee®³ee Je=ÊeercegUs De$es ³eeb®eer keÀLee keÀener JesUe
keWÀê njJetve yemeles. ne l³eeb®³ee uesKevee®ee oes
J e j e r u e k e À L e e k e À e j e b y e j e s y e j ® e v e e . O e e W . l e e c n C e k e À j ³eeb®³ee efJeveesoer keÀL ee cenÊJeHetCe& Deensle.
l³eebveer oepeer ner SkeÀ keWÀêJeleea J³ eeqkeÌlejsKee efvecee&Ce keÀªve Òemebieefve <þ efJeveeso efvecee&Ce kesÀuee Deens.
MeecejeJe DeeskeÀ ³eebveer `®eesjyeepeejeleerue ef®epee', `c eeueiee[er', `yeeYetUJeveele' ns efJeveesoer keÀLeemebûen
efuentve Jee®ekeÀeb®es jbpeve kesÀues. DeeskeÀeb®ee efJeveeso ne mJeleb$e D eeefCe ceewefuekeÀ mJ eªHee®ee neslee. ³ee
keÀLeekeÀejebyejesyej oÊet yeeboskeÀj, ke @ÀHìve efuece³es, efJe. cee. HeìJeOe&ve ³eebveerner keÀLeeuesKeve kesÀues. ³ee
keÀeUeleerue efJeveesoer keÀLee DeeHeu³ee Je sieUîee mJeªHeeves ue #eJesOeer þjueer.

efñe³eeb®es keÀLeeuesKeve :
e f M e # e C e e ® ³ e e Ò e m e e j e c e g U s v e J e e f M e # e C e I e s l e u e s u e e r ñeer mJe DeeefCe meceepe p eerJeveekeÀ[s [esUmeHeCes
Heent ueeieueer. Heg©keÀener uesefKekeÀebveer lej GIe[HeCes uesKeveefve<ì yeb[ HegkeÀe©ve ñeer-Heg ©efomeles. kegÀceeefjkeÀeb®es ÒeMve, He g©

Page 31

31
mebyebOe, ÒeCe³ee®ee efle{e, efveKeU ÒeCe³eeefJeDeeHeu³ee uesKeveeletve neleeUues. ke gÀmegceeJeleer osMeHeeb[s, efJeYeeJejer efMeªjkeÀj ceeueleeryeeF& oeb[skeÀj
DeeefCe DeeveboeryeeF& efke ÀueexmkeÀj ³ee uesefKekesÀves ³ee keÀeUele ue#eCeer³e keÀLeeuesKeve kesÀues.

kegÀmegceeJeleer osMeHeeb[s :
k e g À m e g c e e J e l e e r o s M e H e e b [ s ³ eebveer 1931 les 1948 ³ee keÀeUele leerve keÀLeemebûen efueefnues.
l³eeb®³ee keÀLeeb®es `oerHekeÀUer' (1934), `oerHeoe ve' (1945) DeeefCe `ceesUer' (1946) ns mebûen
ÒekeÀeefMele Peeues. ³ee leerve mebûeneleerue keÀLeeb®eer mebK³ee megceejs 35 FlekeÀer®e Deens. ueIegkeÀLes®ee ª{
j®eveeyebOeentve l³eebveer JesieUîee mJeª Hee®eer keÀLee efueefnueer. meeQo³ee &mekeÌleer DeeefCe ef®ebleveMeeruelee,
YeeJekeÀesceuelee ³ee iegCeeb®ee mecevJe³ ekeÀ kegÀmegceeJeleer yeeF¥®³ee keÀLeeues Keveele Peeuesuee efomelees. l³eeb®eer
ÒeefleYee ceeveJeer peerJevee®es efJeefJeOe meboYee&ves oMe& ve Ie[Jeleevee efomeles. yee¿e meboYee&Hes#ee J³ekeÌleer®³ee
cevee®³ee HeeleUerJej Ie[CeeN³ee efJeefJe Oe Deeboesueveeb®ee JesOe l³ eebveer Iesleuee Deens. kegÀmegceeJeleeryeeF¥vee
ceeCemeeefJeDeens, ÞecepeerJeer Jeiee&leerue Yew³ee n s H e e $ e ³ e s l e s , l e j M e s l e k e À N ³ e e ® e e r cegueieer oce[er efkebÀJee Jeje[eleu³ee
Dee[ieeJeele jenCeeje oeoepeer ®eebYeej DeMee meJe& peerJeveeleerue J³ee qkeÌleef®e$eCe l³eebveer kesÀues Deens.
kegÀmegceeJeleeryeeF¥®³ee keÀLeebceOetve YeeJeeslkeÀìlesves jbieJeuesueer J³eeqkeÌ leef®e$es Deensle. `veoerefkeÀveejer',
`oce[er', `ieJelee®es Heeles', `meceeblej jsl³ee YeJ³e peerJeveoMe&ve Ie[Jeleele . l³eebveer keÀLeebceOetve Ie[Jeuesue s meceepeoMe&ve keÀueelcekeÀles®ee
efJeue#eCe Òel³e³e osCeejs D eens. Jee.ue. kegÀuekeÀCeea cnCeleele l³eeÒec eeCes l³eeb®es uesKeve mJeleb$e Deens.

k e À c e u e e y e e F & e f ì U k e À ³ e e b v e e r 1 9 3 2 H e e m e t v e k e À L eeuesKeveeuee ÒeejbYe kesÀ uee. `Ûo³eMeejoe' ³ee
l³eeb®³ee keÀLeemebûeneletve l³eebveer ³eeb®³ee peerJeveeJ ej nUtJeej Meyoeble Yee<³e ke sÀues Deens. `Ûo³e Meejoe',
`DeelceeHe&Ce', `Deelceoeve' ³ee ue#eCeer³e keÀLee l³eebveer efueefnu³ee. ñeer®eer yege f×ceÊee Þes<þ keÀer meeQo³e&
Þes<þ ³ee®eer ®e®ee& l³eebveer ³ee keÀLeebletve kesÀueer Deens.

c e g k e Ì l e e y e e F & o e r e f # e l e ³ e e b v e e r ke=À`Deefve©× ÒeJeen' ns l³eeb®es oesve keÀLeemebûen Òeefme× Deensle. l³eeb veer DeeHeu³ee keÀLeebceOetve veJe
efJe®eejeb®³ee ñeer®es ef®e$e jbieJeuesu es Deens. cee$e oesvner uesefKekeÀe cejeþ er keÀLesle HeÀej JesieUîee ÒekeÀej®eer
Yej Ieeueleevee efomele veenerle.

efJeYeeJejer efMeªjkeÀj :
D e e H e u ³ e e k e À L e e b c e O e t v e Ò e e w { k e g À ceeefjkeÀeb®³ee ÒeMveebvee yeb[KeesjHeCes Jee®ee HeÀes[C³eeN³ee efJeYeeJejer
efMeªjkeÀj ³ee uesefKekeÀe ³ee keÀeueKeb[eleerue kegÀme gceeJeleer osMeHeeb[s ³eeb®³ee veblej®³ee cenÊJee®³ee
uesefKekeÀe nesle. 1933 ceO³es Òeefme × Peeuesu³ee l³eeb®³ee `keÀUîeeb®es efve:ÍJeeme' ³ee keÀLeemebûenele
meceepee®ee HeejbHeefjkeÀ ceveesJe=Êeeru ee l³eebveer yeb[KeesjHeCes {U Hees nes®eJeuesuee efomelees. meceepee®eer
HeejbHeefjkeÀ ceveesJe=Êeer kegÀceeefjkeÀeb®e er ceeveefmekeÀ DeeefCe MeejerefjkeÀ keÀeW[ er keÀjles. ³ee®es Òel³e³ekeÀejer ef®e$ e
l³eebveer GYes kesÀues Deens. l³eecegUs me ceepee®³ee efJeke=Àle ìerkesÀueener l³eebv ee meeceesjs peeJes ueeieues. yeeUtleeF&
Kejs ns l³eeb®es ueiveeHetJeea®es veeJ e Je ueiveeveblej®es ceeueleeryeeF& ye s[skeÀj. l³eebveer meceepee®ee jesKe
DeesUKetve DeeOeer®e `efJeYeeJejer ef MeªjkeÀj' ns ìesHeCe veeJe OeejCe keÀ©ve keÀLeeuesKeve kesÀues. ñeer®³ee
ceveeefJe©×®ee efJeJeen, Òesce efJeJeen, efJepeeleer³e Je Dev³e Oeceea³e Heg©JewJeeefnkeÀ peerJevee®ee mecem³ee ÒeeOeev³eeves efJeYeeJejer yeeF¥veer jsKeeìu³ee. Jeef[ueeb®es keÀpe& HesÀ[C³eemeeþer munotes.in

Page 32

32
DeeHeu³ee ueivee®eer F®íe ceveele®e efpejJeeJeer ueeieC es, DeeF&®³ee J³eefYe®eejer De meC³eecegUs þjuesues ueive
cees[Ces, Jeef[ueeb®³ee meeceeefpekeÀ Ò eefle<þs®³ee Keesìîee keÀuHeveecegUs De eJe[uesu³ee leªCeeM eer efJeJeen ve
keÀjlee ³esCes DeMee kegÀceeefjkeÀeb®³ee cevee®ee Deme¿e keÀeW[ceeje l³eebveer J³ek eÌle kesÀuee Deens. `let DeeF& keÀer
oeJesoejerCe', `yeeyeeb®ee mebmeej ceePee keÀmee nes Ceej?', `Òesce ns efJeDeMee keÀLeeb®³ee MeerkeÀLeeb®eer YeepeeCeJetve osCeejer Deens. ns m e e c e e e f p e k e À ® e e u e e r j e r l e e r e f J e j e s O e e l e u e s n s y e b [ l ³ e e b v e e r m e b ³ e l e H e C e s c e e b [ u e s .
GlkeÀìlee, ÒeebpeUlee ns l³eeb®³ee uesKeveMewueer®es iegCe menpeHeCes ue#eele ³esleele. cejeþer meeefnl³eele Heg{s
ñeerJeeoe®eer ®eUJeU megª Peeueer l³ee® eer DeveskeÀ yeerpes efJeYeeJejer efMe ªjkeÀj ³eeb®³ee uesKeveele efomeleele.
l³eeb®eer keÀLee ³ee keÀeueKeb[eleerue cenÊJee®eer keÀLee þjles.

c e e u e l e e r y e e F & o e b [ s k e À j ³eebveer 12 keÀLeemebûeneletve ñeer®³ee JewJ eeefnkeÀ peerJeveeJej Yee<³e kesÀues
Deens. `keÀLeeceeueleer', `Òeeflecee', `y eeF&®³ee iees<ìer', `efJeJeeneveblej' Fl ³eeoer keÀLeemebûeneletve l³eebveer
ñeer peerJevee®ee DeeuesKe ceeb[uee. DeeveboeryeeF& efkeÀueexmkeÀj ³eebveer cee$e DeeHeu³ee `D eblejbie' DeeefCe
`p³eesleer' ³ee oesve keÀLeemebûeneletve ñ eer peerJeveeleerue efJeefJeOe Ûo³ebiece Òe mebieeb®eer ceeb[Ceer kesÀuesueer efomeles .
met#celee, GlkeÀìlee ner l³eeb®³ee uesKevee ®eer JewefMe<ìîes meebielee ³esleerue.

2De.6 veJekeÀLeskeÀ[s Jeeì®eeue

Jeeceve ®eesjIe[s :
J e e c e v e ® e e s j I e [ s ³ e e b v e e r c e j e þ e r k e À L e s u e e k e À L e e v e k e Àe®³ee yebOeveeletve cegkeÌle kesÀues DeeefCe efleuee
ueesYeme keÀeJ³eelce keÀLes®es HeefjCee ce ÒeeHle keÀ©ve efoues. efoJeekeÀj ke=ÀGlkeÀìleel³eeb®³ee keÀLesle Deeueer Deen s. `megFl³eeoer meele keÀLeemebûen l³eebveer efueefnues. JewJeeef nkeÀ YeeJeveebHeemetve efJeef JeOe ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ
YeeJeveeb®ee DeeuesKe l³eebveer DeeH eu³ee keÀLeebceOeerue DeveskeÀ Ie ìvee-Òemebieeletve ceeb[uee Deens.
DevegYeJeefve<ìlee, DeelceHejlee, YeeJ eebvegkegÀuelee ns efJeMes`mecegêe®es HeeCeer', `YeekeÀjer', `ieesje r yee³ekeÀes', `veJ ³ee ª{er' Fl³eeoer DeveskeÀ keÀLeebceOetve l³eebveer
GHesef#eleeb®³ee peerJeveeleerue keÀeªC ³ee®es oMe&ve Ie[efJeues Deens. `D ecejJesue', `ceeCetme keÀe j[lees',
`peerJeve le³eemeer keÀesCe Ieeueer', `i ebiee osKeerue Deeìueer', `efceþe®es LeWye' Fl³eeoer keÀLeebceOetve met#ce
YeeJeveeb®es keÀeJ³eelce oMe&ve Ie[efJeues Deens. l³eeb®³ ee `njerKe' keÀLesleerue nmeN³ ee, `DeefleLeer osJees YeJe'
³ee keÀLesleerue HewkegÀ, `Ieej' ceOeerue meew. ueeruee osMeHeeb[s, `i eesjer yee³ekeÀes' ceOeerue meKeg, `Hee³eele keÀeìe
efpeJeeuee J³eLee' ceOeerue je cepeer ceemlej DeMee DeveskeÀ J³eeqkeÌlejsK ee ®eesjIe[s ³eebveer efpeJeble kesÀu³ee
Deensle.

Y e e j l e e r ³ e m e b m k e = À l e e r D e e e f C e c e nelcee ieebOeeR®eer efJe®eejmejCeer ³ee iees<ìeRvee l³ eebveer DeeHeu³ee
meeefnl³eele vekeÀUle cenÊJe efoues Deen s. ®eesjIe[s ³eebvee ueeskeÀpeerJeveeefJeueeskeÀpeerJevee®³ee DeY³eemekeÀe®ee neslee . l³eecegUs peeveHeo peerJevee®es me t#ce ef®e$eCe l³ee b®³ee keÀLee Je
keÀLeeJeekeÀeMeele Peeuesues efom eles. l³eeb®³ee efJeefJeOe keÀLeebceOetve efveme iee&®eer ceesnkeÀ JeCe&ves Deeueer Deensle.
Je=Êeer ef®ebleveMeerue Demeu³eecegUs ke ÀLeebceOetve ef®ebleveMeerueles®ee Òel³e³ e ³eslees. cee$e l³eeb®³ee keÀLesleerue
Yee<³e ns yeesOeJeeoer vemeles, lej les DeebleefjkeÀ Òes jCesves yeensj He[tve keÀLes®³ee ieeY³eeMeer SkeÀªHe Peeuesues munotes.in

Page 33

33
Demeles. ®eesjIe[s ³eebveer veJekeÀLesmeeþ er megHeerkeÀ Yetceer efvec ee&Ce kesÀueer. l³eebveer keÀLes®³ee DeefYeª®eer®eer veJee r
yeerpes Hesjueer cnCetve l³eeb®eer keÀLee ceewefuekeÀ þjles.

veJekeÀLee :
m e e c e e e f p e k e À H e e f j J e l e & v e D e e e f C e J e e*dce³eÒekeÀeje®ee efJekeÀeme ³eeb® ee meelel³ee®ee DevegyebOe jeefnuee
Deens. 1940-45 ®³ee ojc³eeve cejeþer keÀLesle Decegueeûe HeefjJele&ve meg© Peeues . ³ee HeefjJele&veeceeies
³egOeesÊej keÀeUe®es meboYe& nesles. ogmeN³ee cene³eg×eveb lej nesjHeUuesues meceepepeerJe ve DeveskeÀ iees<ìeRveer
{JeUtve efveIeeues. SkeÀerkeÀ[s meeceev³eeb®³ee J³eLee -Jesovee lej ogmejerkeÀ[s mJ eeleb$³eÒeeHleer®es mJeHve
HetCe&lJeekeÀ[s peele Demeu³ee®ee D eevebo Yeejleer³eeb®³ee ceveele efve cee&Ce Peeuee neslee. ceekeÌme&Jeeo,
ieebOeerJeeo, yegef×ÒeeceeC³eJ eeo, Yeeb[JeueMeener Fl³eeoer ¢ef<ìkeÀesCe m e e e f n l ³ e e l e t v e Ò e k e À ì n e s T u e e i e u e s
nesles. ceneieeF&, yeskeÀejer Demes Òe Mve meceepeceveeuee Yes[meeJele nesles . DeewÐeesieerkeÀjCe D e e e f C e J e e { l e s
MenjerkeÀjCe ³eecegUs ceO³ece Jeiee&ceO³ es Jee{ nesle nesleer. ÖeÀeF&[, ceekeÌme &, Sbpeue, yeskesÀCe, mHesvmej, efceue,
DeeF&vmìeF&ve ³eeb®³ee veJeefJe®eejeO eeje Yeejleer³eebvee Heefjef®ele ne sl³ee. ceeveJeer peerJeveeleerue
DeO³eelceJeeoe®ee ÒeYeeJe keÀc eer nesTve F&nJeeoe®ee, YeeweflekeÀJeeoe® ee ÒeYeeJe peveceevemeeJej Jee{le neslee.
peerJevee®eer efvejLe&keÀlee, efJemebieleer , #eCeYebiegjlee ÒekeÀceleueyeerHeCee, YeeweflekeÀ me gKeueeuemee ³eebveer ûeemele ® eeueues nesles. ³ee HeeÍJe&Yetce erJej veJekeÀLee DeekeÀejeuee
³esT ueeieueer nesleer.

iebieeOej iee[ieerU, DejefJebo iees Keues, Heg©ns uesKekeÀ veJekeÀLes®es ceevekeÀjer nesles. l³eebveer DeeHeuee DeJekeÀeMe DeeefCe mecekeÀeU keÀLesletve J³ekeÌle
keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eecegUs DeepeJej®³ee keÀLee uesKeveeceeieerue DeeMe³e ªHee®eer peeCeerJe yeouele
iesueer. Heg{s kesÀ.pe. Hegjesefnle, efo. yee. ceeskeÀeMeer, Mejo®ebê ef®ejcegues ³eeb®eerner keÀLee veJekeÀLesle ieCeueer
peeT ueeieueer. cee$e ÒeejbYeer Jejer ue ®eej ceev³eJej uesKekeÀebveer veJe keÀLesuee DeekeÀej efouee. iee[ieerU,
YeeJes, ieesKeues DeeefCe cee[ietUkeÀj ³eeb veer DeeHeues peerJeveef®ebleve DeeefCe ef®e$eCeMewueer ³eec eO³es HejbHejsntve
JesieUsHeCe DeeCeues. Òel³eskeÀe®eer ke ÀLeelce peeCeerJe mJe³ebYet nesleer. ne r keÀLee mel³ekeÀLee, DeefYeª®eer,
meeefnl³e ³ee ceeefmekeÀebceOetve Jee®ek eÀebHe³e¥le iesueer. peerJeve JeemleJee® es ÒeKej oMe&ve ns ueIegkeÀLes®es
ÒesjCeemLeeve þjues. jbpeve, yeesOe, keÀu eelcekeÀlee ³eeHes#ee meKeesue DeeefCe iegbl eeiegbleer®³ee ceeveJ eer YeeJeveeb®es
oMe&ve Ie[efJeCes ns ³ee keÀL eeuesKevee®es cetuenslet nesles. vee.meer. He À[kesÀ ³eebveer keÀLeeuesKeveele DeeCeuesuee
leb$eJeeo ³ee uesKekeÀebveer otj meeª ve keÀLeeuesKeveele DeefOekeÀeefOeke À mJeeYeeefJekeÀlee, menpelee DeeCeueer.
keÀLeevekeÀe®es mleesce keÀceer keÀ©ve m e g j e f ® e l e k e À L e e v e k e À e e f M e J e e ³ e k e À L ee meekeÀej nesT ueeieueer. Òel³e#e
Ieìvee-ÒemebieeHes#ee ceeveefmekeÀ HeeleUerJej Ie[CeeN³ee Ieìv ee-Òemebieevee DeeefCe cevees efJeÍuesÒeeOeev³e efceUeues.

i e e [ i e e r U e b ® ³ e e ` e f k e À [ u e s u e e r c e e C e m e s ', `®egkeÀuesueer ÒescekeÀLee' ³ee keÀLee, DejefJebo ieesKeues ³eeb®eer
`keÀeskeÀje®eer keÀLee' Heg.Yee. YeeJes ³eeb®³ee `Heefnuee He eTme', `Hegvepe&vce', `YekeÌ leer', `mJeHve' ³ee keÀLee,
cee[ietUkeÀjeb®eer `ceeCeosMeer ceeCemes' ceOeerue keÀLee DeeOeer®³ee keÀLeeues Kevee®es mebkesÀle GOeUtve osCeeN³ee
þju³ee. l³eecegUs Jee®ekeÀ-meceer#ekeÀeb®es ue#e ³ee keÀLesves JesOetve Iesleues. yee.meer. ce{xkeÀj ³eebveer iee[ieerU
³eeb®³ee keÀLesJej meceer#ee uesKeve ke sÀues. lej iee[ieerU ³eebveer YeeJes , ieesKeues ³eeb®³ee keÀLeeuesKevee®eer
meceer#ee kesÀueer. `Jee*dce³eerve cenelc elee' ³ee MeerveeefJev³ee®eer J³eeK³ee keÀjleevee Deme s cnìues Deens keÀer, ’efJe®eej Je YeeJevee ³eeb®³ee ogo&ceveer³e,
KeUeUer®³ee ueeìebJej ÒeJeenevegªH e GmeUCeeje, Òel³eskeÀ #eCeeuee efveje Us ceveesnejerlJe OeejCe keÀjCeeje, munotes.in

Page 34

34
MegYe´ HesÀme cnCepes®e ef®ejkeÀeuee rve veeJeerv³e nes³e Demes veeJeerv³e DevegYeJee®eer SkeÀªHelee, leeoelcelee
DeeefCe Deelceefve<þlee ³eeletve ³esles.“

veJe keÀLesletve DeeMe³e DeefYeJ³ekeÌleer®³ee iejs vegmeej YeeveeieHegjer, DeefnjeCeer, ceeueJeCeer ³ee yeesueerªHeeb®e s GHe³eespeve keÀLesletve nesT u e e i e u e s . G H e ce e , ª H e k e À ,
ÒeleerkeÀ, Òeeflecee ner Yeemeb%eeÒeJeen, keÀeJ³eleÊJeef®ebleve ³ eebvee keÀLeeyebOeele mLeeve efceUeue s. veJekeÀLes®³ee DeMee efJeefJeOe
JewefMe<ìîeecegUs keÀLee Jee*dce³eÒek eÀejeuee HeefjHetCe&lee De eefCe mece=×lee ³esle iesueer. ³eeveblej DeeHeCe
veJekeÀLeekeÀejeb®³ee keÀLee uesKevee®ee Dee{eJee IesT.

ÒecegKe veJekeÀLeekeÀej :
iebieeOej iee[ieerU :
1 9 4 5 v e b l e j c e j e þ e r k e À L e e m e e e f n l ³ e e l e p e s u e s K e k e À veJekeÀLes®ee ÒeJeen ef vecee&Ce keÀjCeejs þjues
l³ee uesKekeÀebceO³es iebieeOej iee[ieerU ³eebvee ÒecegKe mL eeve efoues peeles. iee[ieer Uebvee veJekeÀLes®es ÒeCesles
ceeveues iesues Deens. l³eeb®³ee keÀLesle ceveesefJeÍuesCeeJej Yej efou ee iesuee Deens. lemes®e efJeke=Àle ceveesJe=Êeer®es
oMe&ve, De®eeì keÀuHeveeefJeueeme ³eeceg Us iee[ieerU ³eeb®³ee keÀLesJej Devesk eÀ Dee#esHe Iesleu es iesues. cee$e
DeeHeu³ee DevegYeJeebMeer ÒeeceeefCekeÀ jenle iee[ieerUebveer keÀLeeuesKeve ke sÀues. iee[ieerU ³eebveer DeeHeu³ee
keÀLesle ceO³eceJeieea³e ceeCemeeb®³ee p eerJeveeleerue DevegYetleerMetv³elee, ef keÀ[ke̳ee ceveesJe=Êeer, keÀeceJeemevee
DeeefCe veeveeefJeOe efJeke=ÀleeR®ee Mees Oe Iesleuee. `efÒe³ee DeeefCe ceebpej' ner l³eeb®eer Heefnuee r keÀLee 1940 ceO³es
`Jee*dce³eMeesYee' ³ee ceeefmekeÀele Òeefme× Peeueer. Heg{s 1940 ceO³es `c eevemeef®e$e' ne l³eeb®ee Heefnuee
keÀLeemebûen Òeefme× Peeuee. `keÀ[t DeeefCe iees[', `ieg CeekeÀej', `efie®eefce[', `ieeU DeeefCe HesÀme', `efìbyes'
³eemeejK³ee keÀLee l³eebveer ³ee®e keÀeUe le efueefnu³ee. `efyeve ®esnN³ee®eer m e b O ³ e e k e À e U ' , ` e f i e ® e e f c e [ ' ³ e e
keÀLeebceOetve ceneveieje®³ee iepeyepeeìelener ceeCemee®es SkeÀekeÀerHeCe keÀmes Meeyetle jenles, ³ee®es ef®e$eCe
l³eebveer kesÀues Deens.

c e O ³ e c e J e i e e a ³ e m e c e e p e e l e H e e f j e f m LeleercegUs, J³ekeÌleerJej Jejerue yebOeveecegUs, meeceeefpekeÀ ª{er Je
veerleer keÀuHevee DeeefCe oeefjêîeecegUs J³ekeÌleer®³ee peerJeveele Deeuesueer ³eebef$ekeÀlee, l³ee®³ee HeefjCeeceeletve
Deeuesueer cegoe&[ ceeveefmekeÀlee, mebJ esoveMetv³elee iee[ieerU ³eebveer ÒeeOeev ³eeves jsKeeìueer Deens. l³eeb®³ee
keÀLesleerue ceeCemes DeeHeu³ee YeesJeleeue®³ee cevee®es ceCeYej DeesPes IesT ve ogyeUîee ceeveefmekeÀlesves peieleele.
ceO³eceJeieea³e peieleele. ce O³eceJeieea³e peerJevee®eer De Le&Metv³elee, efveue&ppeHeCee ³eeb®es keÀªCeef®e$e l³eebveer
`efkeÀ[uesueer ceeCemes', `ogyeUe Jeeje Yeuesues Meer[', `megKeer ceeCemes' ³ ee ³ee keÀLeebceOetve jsKeeìues Deens.
ceeCemeeb®³ee ceveele o[uesu³ee Jeemevee YeeJeveebcegUs peerJe veele efvecee&Ce Peeuesueer efJe ke=Àleer l³eebveer ef®eef$ele
kesÀueer Deens. l³eecegUs l³eeb®³ee keÀL esleerue Hee$es uee®eej, nem³eemHeo ke=Àleer keÀjleel e. cee$e l³eele l³eeb®³ee
peerJeveeleerue keÀeªC³e®e DeefOekeÀebMeeves Yejuesues Deme les, ³ee®ee vescekeÀe Òel³eskeÀ iee[ieerU ³eeb®eer keÀLee
osles.

iee[ieerU ³eeb®³ee keÀLes®ee cenÊJee®ee Hewuet cnCepes l³eebveer kesÀuesues yeeueceevemee®es ef®e$e nes³e.
`keÀyeglejs', `Iejeleuee ®e esj', `M³eece®es iegefHele', `veJeerv e efve³ece' Fl³eeoer keÀLeebceOetve
ceveesefJeÍuesiee[ieerUîeebveer ef®eef$ele kesÀues Deensle. ner yeeueYee Jevee®eer me=<ìer iee[ieerUeb® ³ee keÀLeeuesKevee®es Keeme
Demes JewefMe<ìîe Deens. munotes.in

Page 35

35
m e t # c e e f v e j e r # e C e M e k e Ì l e e r c e g U s e f v e J e s o v e e l e l e H e M e erue YejC³ee®eer Keeme Me wueer iee[ieerU ³eebveer
Deelcemeele kesÀueer nesleer. DeMee leHe MeerueeceOetve DeLee&®eer DeveskeÀ Je ue³es les Jee®ekeÀeb®³ee ceveele GYeer
keÀjleele. `efkeÀ[uesueer ceeCemes', `meebieeJee' `efMekeÀ JeCe' Fl³eeoer DeveskeÀ keÀL eebceOetve l³eebveer met#ce
HeeleUerJej peeTve keÀLee efveJesove ke sÀues Deens. DeveskeÀ GHecee, GÊÒes#eeveer les Yeel³eecegUs l³eeb®³ee Yee®esnN³ee®eer mebO³eekeÀeU', `HeeJemee Uer nJee' ³ee keÀLee DeMee DeefYeJ³ekeÌleerceOeerue veeefJev³eeyejesyej
keÀueelcekeÀ meeQo³ee&ves me ce=× Peeu³ee Deensle.

Ò e ³ e e s i e M e e r u e l e e n e i e e [ i e e r U e b ® ³ e e k e À L e s ® e e D e bieYetle efJeMesveJeveJeerve Òe³eesie l³eebveer yeb[KeesjHeCes kesÀues. keÀLeevekeÀe®es keÀLesJe j®es Òeeyeu³e Pegiee©ve efyevekeÀLeevekeÀeb®eer
keÀLee l³eebveer efueefnueer. `ceeCetme Hejer DeeefCe keÀemeJe ' ³ee keÀLes®es efve³eleer, peerJeves®íe DeeefCe ceeCetme
Demee ªHekeÀYeeJe GYee kesÀue e. `keÀepeJee' ³ee keÀLesle peerJevee®es Je efJe¬eÀeU ceeCemeeb®es ef®e$e l³eebveer
jsKeeìues. iee[ieerUeb®³ee MewueerefJe< e³eer ce.vee. DeoJeble cnCeleele, ’y es[j Òe³eesieMeeruelee, efmleefcele
keÀjCeejer DebleefJe&jesOee®eer ceeb[Ceer, efvejefvejeUîee HeeleUerJe©ve DevegYeJe IesC³ee®eer He×l eer, DeefYeJ³ekeÌleer®es
JesieUs leb$e, DeÓglee®ee DeveskeÀ JesUe Iesleuesuee D eeMe³e Je DevegYeJee®eer mece =×lee ³eele ³esCeeje Òel³e³e
³eecegUs iee[ieerUeb®³ee keÀLes®ee I eeì Deieoer efvejeUe Peeuee Deens.“

o e s v e c e n e ³ e g × e v e b l e j y e o u e u e s u³ee meeceeefpekeÀ peeef CeJee DeeefCe J³ekeÌle ermebyebOeeJej®eer,
cetu³eNnemee®³ee peeefCeJes®eer keÀLee ie e[ieerUeveer efueefnueer. SkeÀe efJeefMe <ì ®eewkeÀìerle keÀeW[uesu³ee #egê
peerJeeb®es, l³eeb®³eeleerue ef Jeke=Àleer®es efJejeì oMe&ve ne sles. ³eemeeþer l³eebveer eflele keÀer®e mebJeeoer DeefJeHe×leer mJeerkeÀejueer. ceeCemeeb®es ceeveef mekeÀ HeeleUerJej®es Òe®íVe efkeÀ[ue sHeCe l³eebveer DeeH eu³ee keÀLes®³ee
keWÀêmLeeveer þsJeues. ceO³eceJeieea³e peer Jeveeleerue cetueYetle ÒeMve ceeb[tve l³ee bveer mebefceÞe peerJevee®es efJeefJeOe
ªHeeefJe
DejefJebo ieesKeues :
D e j e f J e b o i e e s K e u e s n s v e J e k e À L e s ® e s D e e C e K e e r S k e À ceevekeÀjer Deensle. i eesKeues ³eeb®³ee keÀLesJej
Keeb[skeÀj, ®eesjIe[s DeeefCe ³e. iees. peesMeer ³eeb®³ee keÀLeeuesKevee®es mebmkeÀej Demeuesues efomeleele. cee$e
l³eebveer ³ee uesKekeÀeb®es DebOeevegkeÀ jCe kesÀues veener. `keÀeskeÀje®eer keÀL ee' ner l³eeb®eer He efnueer keÀLee 1945
meeue®³ee `mel³ekeÀLee' ³ee ceeefmekeÀ ele Òeefme× Peeueer. ceO³eceJeieea³e ke gÀìgbyeeleerue DekeÌkeÀe DeeefCe Je[ej
meceepeeleerue megvkeÀer ³eeb®³ee Hejcev eÒeJesMeeletve ner keÀLee efueefnueer . `vepejeCee' ³ee keÀLeemebûeneHeemetve
`ceb$ecegiOe' (1969) ³ee keÀLeemebûeneHe³e¥le l³eebveer 21 keÀLeemebûen efueefnues. ³ee meeN³ee uesKeveele
meceepee®³ee efJeefJeOe mlejeleerue J³ekeÌleeR®es l³eeb®³ee Deve skeÀefJeOe mJeYeeJeefJeMesñeerÒeOeeve DevegYeJeefJeMJe ns ieesKeues ³eeb®³ee keÀLes®es ÒecegKe keWÀê De ens. `efceueve' ³ee keÀLesle megceleeruee
mìsMeveJej DeeCee³euee iesuesu³ ee cegkegbÀoe®es Deblejbie l³eebveer keÀu eelcekeÀlesves jsKeeìues Deens. ñeer®es
ceeveme#es$e ne l³eeb®³ee uesKev ee®ee ÒeYeeJeer ef®e$eCeefyebot jeefnuee Deens. `efoJ³e' keÀL esleerue ÒemegefleJesoveebveer
efJeJnUCeejer meiegCee, cegbyeF&®³ee ª# e ³eebef$ekeÀ peerJeveeuee ogYebieuesue er cebpegUe, `vekeÀej' keÀLesleerue
DeeMee-efvejeMes®³ee ceeveefmekeÀ Deeb oesueveele De[keÀuesueer meoeHegÀueer, `DeveeefcekeÀe' mebûeneleerue Demcele,
Heeª, kegÀmebgyeer ³eeb®eer ce vees%e ef®e$eCes l³eeb®³ee keÀL eebceOeerue DevegYeJ eefJeMJee®eer ñeerÒe Oeevelee Òel³e³eeuee
DeeCetve osleele.
munotes.in

Page 36

36
i e e s K e u e s ³ e e b ® ³ e e k e À L e s l e e r u e k e À L eeefJeÍJe J³eeHekeÀ Je me ce=× Deens. DeveskeÀ p eeleer DeeefCe peerJeve
mlejeleerue ceeCemes l³eeb®³ee keÀLeebceOetv e Yesìleele. cene³eg×, yeskeÀejer, ye s®eeUerme®es ®eues peeJe Deeboesueve,
peeleer³e obieueer, osMee®eer HeÀeUCeer, c e n e i e e F & , i e e b O e e r J e O e D e m e s D e v e skeÀ meeceeefpekeÀ ef JekeÀLeebceOetve jsKeeìues Deensle. efve cvemlejeleerue keÀ<ìkeÀjer, efYekeÀeje r, yeskeÀej, Gveeì ueeskeÀebHeemetve,
keÀe³ee&ue³e les JesM³eeie=ns ³ee He³e¥le® es DeJekeÀeMe l³eebveer keÀL esletve ef®eef$ele kesÀues D eensle. ieesKeues ³eeb®³ee
keÀLesleerue J³eeqkeÌlejsKee efJeefMe<ì HeefjefmLeleerle meeHe[uesu³ee DeeefCe mebIemeeceev³eeleerue Demeeceev³elJe Òeieì ke ÀjCeeN³ee Demeleele. l³ee keÀOeer u eeskeÀefJeue#eCe efJeef#eHle og:Keeves
efHe®euesu³ee mebJesoenerve Demeuesu³ee efom eleele. ieesKeues ³eeb®³ee keÀLes®eer efveJesoveMewueer DeekeÀDeesIeJeleer Deens. J³eeHekeÀ keÀLeeefJe ÍJe, mebmcejCeer³e J³eeqkeÌlejsKee, HejceveÒ eJesMee®es meeceL³e&, efJeefJeOeebieer
peerJeveoMe&ve, meeceev³eeleerue Demeec eev³elJe nsjCeejer ¢<ìer ³eecegUs iees Keues ³eeb®³ee keÀLee mece=× Peeu³ee
Deensle.

Heg© H e g . Y e e . Y e e J e s n s n e r v e J e k e À L e s ®es SkeÀ ceevekeÀjer ceeveues iesues . ÒeCe³e YeeJeves®³ee efJeefJeOe íìe
l³eebveer DeeHeu³ee keÀLesletve jsKeeìu³ee. ñeer-Heg©keÀeceJeemevee, Òesce ³eeb®es peerJeveele DemeCeejs mLeeve, l³eeb®ee DeveskeÀ ©Heele nesC eeje DeeefJejsKeeìuee. ³ee DevegHeeTme' (1946), `mJeHve' (1948), `melejeJes Je(1953), `cegkeÌleer' (1954), `osJneje' (1956) , `ªHe' (1956), `Jewjer' (1962) Fl³eeoer
keÀLeemebûen l³eebveer ³ee keÀeueKeb[ele efueefnues. meÊej®³ee oMek eÀeHe³e¥le ³eeb®es keÀLeeuesKeve DeJ³eenle meg©
nesles.

Ò e C e ³ e Y e e J e v e s l e e r u e c e g i O e c e v e e s J e =Êeer®es ef®e$eCe l³eebveer DeveskeÀ keÀL eebceOetve kesÀues. `meÊejeJes Jener ³ee DevegJeefnveerefJeDeens. ÒeCe³e YeeJeves®³ee ef®e$eCeeyejesyej®e YeeJes ³eeb ®³ee meeceeefpekeÀ cevee®ee DeeefJekeÀLeebceOetve Peeuee Deens. `osJn eje' ³ee keÀLesle les IeìmHeÀesìe®ee ÒeMve Ye[keÀ jerleerves jsKeeìleele.
`HeÀeìuesues DeekeÀeMe' Deee fCe `þjerJe þMee®eer iees<ì' ³ee keÀLeebletve meeceeefpekeÀ peerJev eeleerue efJemebieleer,
mJeeLeea Je=Êeer, ueyee[er®es oMe&ve Ie [efJeleele. HeeÍ®eeʳeeb®³ee Jele&vee®es D e b O e e v e g k e À j C e k e À j C e e N ³ e e J e j l e s
keÀþesj Òenej keÀjleele. lej keÀener ke ÀLeebletve l³eebveer peerJevee®³ee YeJ³el es®esner oMe&ve Ie[efJeues Deens.
`cegeqkeÌle' ³ee keÀLesle HeÀeMeer peeC eeN³ee SkeÀe osMeYekeÌlee®³ee cevee®es, l³ ee®³ee efJe®eejeb®es, l³ee®³ee YeeJeveeb®es
efJeMeeue, Ye³eevekeÀ efleleke sÀ®e keÀªCe oMe&ve YeeJes ³e ebveer Ie[efJeues Deens.

Y e e J e s ³ e e b ® ³ e e k e À L e s l e m e b J e s o v e M e e r u e , Y e e J e v eeÒeOeeve, GlkeÀì mJeYeeJee® eer Hee$es Yesìleele.
mJeeleb$³eÒeeHleer®³ee ojc³eeve efvecee&Ce Peeuesu³ee efnbot - cegmeueceeveebceOe erue mebIeDeens. ñeer-Heg©efJeYeeJevee jsKeeìles lej keÀOeer meeceeefpe keÀ cevee®es oMe&ve Ie[efJeles. J³eeqkeÌl eef®e$eCeele l³eebveer keÀeJ³eelce Je=Êeer
peHeueer Deens. met#ce ceveesefJeÍues³eeb®eer keÀLee iee[ieerU DeeefCe iees Keues ³eeb®³ee keÀLesHes#ee DeeHeues JesieUsHeCe jeKeleevee efomeles.
munotes.in

Page 37

37
J³ebkeÀìsMe cee[ietUkeÀj :
û e e c e e r C e p e e r J e v e e v e g Y e J e e b ® e s e f ® e $eCe keÀjCeejs cee[ietUkeÀj ns DeeHeu ³ee DeveesK³ee keÀLeveMewueercegUs
DeeefCe DevegYeJeefJeÍJeecegUs veJekeÀL es®es ceevekeÀjer þjues. cee[ietUkeÀj ³eeb®³ee KetHe DeeOeer Heemetve ûeeceerCe
peerJeveevegYeJe J³ekeÌle keÀjCeejer keÀLee efueefnueer peel e nesleer. cee$e cee[ietUkeÀj ³eeb®³ee keÀLeeuesKeveeves
ûeeceerCe peerJeveef®e$eCee®es me Je& mebkesÀle cees[tve keÀe{ues DeeefCe Demmeue ûeeceerCe p eerJeve DevegYeJee®es oMe&ve
Ie[Jeues. DeeOeer®³ee ûeeceerCe peerJevee®³ee ef®e$eCeeleerue k e = À e f $ e c e l e e , D e e f l e j b e f p e l e l e e , Y e e J e v e e Ò e O e e v e l e e
veekeÀe©ve cee[ietUkeÀjebveer meeceeefpekeÀ efJeYeeJee®es JeemleJeoMeea ef®e$eCe kesÀue s. ceeCeosMeer ceeCemes Je l³eeb®es Devesk eÀ ÒekeÀej®es mece m³eeûemle peerJeve
l³eebveer DeeHeu³ee keÀLes®³ee keWÀêmLeeveer þsJeues. l³ee b®eer Hee$es ceeCeosMee®³ee ke Àmeoej ceeleerletve efvecee&Ce
Peeueer Deensle. lesLeerue jbieªHeemen leer ef®eef$ele nesleele. ceeCeosMee®ee DeJekeÀeMe DeeefCe J³eeqkeÌlepeerJeve
³eeb®eer DeefYevvelee³ee ef®e$eCeele D eeHeu³ee ÒeeosefMekeÀ jbie{bieemen cee[ ietUkeÀjebveer jsKeeìueer. ceeCeosMeer
ceeCemeeb®³ee ªHeeves cee[ietUkeÀj me veeleve ceeveJeer og:Ke, Jesovee J³ekeÌ le keÀjleevee efomeleele. DeeHeu³ee
Jeeìîeeuee Deeuesueer og:K³es efJe veele¬eÀej menve keÀje³e®eer Demee ³ee ceeCemeeb®ee mJeYeeJe efleLeu³ee
Heefjefmleleerves®e yeveJeuesuee Deens. oeefjêîe, efJe`iees[s HeeCeer' ³ee keÀLesle cenej meceepeeleerue ueeskeÀebJ ej nesCeeje Dev³ee³e l³eebveer jsKeeìuee Deens. veecee
Jnueejeuee peeleerJe©ve meJeCe & ceeCemes ueeLeeyegk e̳eebveer ceejneCe keÀjleele. os Jee meìJee cenejeuee ieeJeele
Deeuesuee DeefOekeÀejer efMeJ³eeb®eer u eeKeesueer Jeenlees. peeleer³e efJecee[ietUkeÀj vescekesÀHeCeeves nsªve l³eebvee keÀLeeªHe osleele. Del³eble meeO³ee JeemleJeJeeoer Mewueerle
Jee®ekeÀebMeer mebJeeo meeOeu³eeÒeceeCes cee[ietUkeÀj uesKeve keÀjleele. ûeeceer Ce og:Kee®es Yee<³ekeÀej ner l³eeb®eer
Òeeflecee l³eeb®³ee keÀLeeuesKeveeletve GYeer jenles.

c e e [ i e t U k e À j e b ® ³ e e J ³ e e q k e Ì l e e f ® e $ e C e e l e J e w e f J e O ³ e D e e n s . l ³ e e b ® ³ e e k e À L e s leerue Hee$es keÀCeKej,
keÀ<ìeUt, Glmeener, F&ceeveer Deensle. lemes®e Oetle&, ye oceeMe, Gvcele, efvejeMe DeeefCe efJeêesner Deensle.
ieebOeernl³es®eer PeU Hees®euesuee yev³ee yeeHet leeuesJeej ye´eïeCe Deens. ce =l³et peJeU Deeu³eeJejner mebHeÊeeruee
keÀesCeer Jeejme veener cnCetve keÀeUîee DeeF&Jejerue efve<þ scegUs peceerve efJekeÀle veener. ceemlej ieeJe mees[tve
peeCeej ³eecegUs leeìeletì nesCeej ³ ee peeefCeJesves ieUîeele He[tve j[Ceeje Pesu³ee, osJeer®eer ueme Ðee³euee
Deeuesu³ee [e@keÌìjebveer De ÒeeceeefCekeÀHeCee®ee DeejesHe keÀ©ve efMeJ³ eeb®ee Yeef[ceej ke ÀjCeeN³ee [e@keÌìjJej
Hee³eleeCe HesÀketÀve ceejCeeje os Jee meìJee cenej ³ee meeN³ee® e J³eeqkeÌleef®e$eCeele cee[ie tUkeÀjebveer efpeJebleHeCee
DeeCeuee Deens.

c e e C e o s M e e r c e e C e t m e l ³ e e b ® e s u e e s k e À c e e v e m e , u e e s k e Àmecepegleer, Dee®eej efJe ®eej, De%eeve, oeefjêîe,
ûeeceerCe HeeleUerJejerue jepek eÀejCe DeMee veevee efJe`v³ee³e', `Dee@ef[ì' ³ee keÀLee bceOetve Kes[îeeleerue J³ekeÌ leer SKeeÐee efJejesOeele keÀm ee v³ee³e ceeieleele ³ee®es
ef®e$eCe kesÀues Deens. ceeªleer®³ee os JeUe®³ee Hee³ejeruee nele ueeJetve Kees ìer MeHeLe Iesleueer keÀer mebkeÀìs
³esleele. DeMeer DebOeÞe×e, ieeJeele Yeuesceesþs Jeevej De eues keÀer ceeªleer Deeuee De mes ceeveCes, Yeglee®ee Heoj
³ee keÀLes®ee veeveeuee Deeu esuee Yeglee®ee DevegYeJe, keÀjCeer keÀªve O e e W [ e r u e W i e e j e v e s y e b [ î e e v n e J ³ e e J e j
mees[uesu³ee efHelejebveer kesÀue sues DeÓgle ®ecelkeÀej DeMee DeveskeÀ iees<ìer cee[ietUkeÀjebveer ®eeleg³e&HetCe& jerleerves
iegbHeÀues Deensle.

c e e [ i e t U k e À j e b ® ³ e e k e À L e s l e ûeeceerCe YeeefvejefvejeUîee GHecee, GlÒes#ee lemes®e JeekeÌÒe®eej, efMeJ³ee, ue eskeÀeseqkeÌle ³eeletve ûeeceerCe peerJevee®ee munotes.in

Page 38

38
Òel³e³el³eebveer efouee Deens. `cneleejHeCeecegUs leer efJe UîeemeejKeer JeekeÀueer nesleer ', `ceesceerve® ³ee Heesjeuee
l³eebveer jeveele efveIeeuesu³ee efJe b®eJeemeejKee þsJeuee', `l³ee®eb ke ÀeUerpe yes[keÀem eejKes G[îee ceeª
ueeieueb' DeMee ªHekeÀelcekeÀ YeejsKeeìles. efveJesoveele ceeCeosMeer yees ueer®ee JeeHej cee[ietUkeÀjebveer ®e HeKeueHeCes kesÀuee Deens. ûeeceerCe
peerJevee®es ef®e$eCe cee[ietUkeÀj DemeebkesÀleerkeÀ He×leerves keÀjleel e. ûeeceerCe ceeCemee®³ee peerJeveeMeer
megKeog:Kee®eer DeeMee-DeekeÀeb#eeMeer, D ee®eej efJe®eejebMeer, nsJ³eeoeJ³eeMeer me bIecee[ietUkeÀj ³eebveer efueefnueer. l³ee cegUs l³eeb®es keÀLeeefJeÍJe mebHeVe peeues Deens. cee[ ietUkeÀj mJele: lesLeerue
peerJeveeMeer mecejme Peeues Deensle ³e e®eer mee#e l³eeb®eer keÀLee osles.

J e j e r u e ® e e j v e J e e k e À L e e k e À e j e b v e e r 1 9 4 5 l e s 6 0 ³ee keÀeUele cejeþer keÀLee mece=× keÀjC³ee®es
ceewefuekeÀ keÀe³e& kesÀues. Òel³eskeÀe®eer keÀLeeuesKevee®ee r OeeìCeer JesieUer Deens. peer JeveevegYeJeeb®es JesieUsHeCe
meeN³eebveer DeeHeu³eeHejerves peHeC³ee® ee Òe³elve kesÀuee Deens. J³ekeÌleer®³ee D e y e e s O e c e v e e H e e m e t v e m e c e e p e e ® ³ e e
meJe& mlejeleerue peerJeve J³eJenejeb®ee Me esOe les ³ee keÀLeebceOetve ³esleele. ne r meceûeles®eer peeCeerJener keÀLes®³ee
efJekeÀemeeuee Hetjke À þjueer Deens.

veJekeÀLesveblej®eer keÀLee :
v e J e k e À L e e k e À e j e b v e e r p e s c e n Ê J e e ® e s k e À e ³ e & k e s À u e s les DeeCeKeer efJemleejC³ee®es keÀe³e& l³eeb®³ee keÀener
mecekeÀeueerve keÀLeekeÀejebveer kesÀuesu es efomeles. l³eeceO³es efo.yee. ceeske ÀeMeer, Mejo®ebê ef®ejcegues, kesÀ.pe.
Hegjesefnle Demes keÀLeekeÀej Heg{s Deeu es. veJekeÀLeekeÀejeb®³ee keÀLeeuesKeve e®ee ÒeYeeJe l³eeb®³ee keÀLeeuesKeveeJej
neslee. cee$e l³eeb®³ee peeefCeJee nUtnUt JesieUîee nesle iesu³ee. Me wueer®eer efJeefJeOelee ³ee uesKekeÀebveer peHeueer.
³ee keÀLeekeÀejeb®³ee uesKevee®ee Dee{ eJee Heg{erue efJeJes®eveele IesT.

Meebleejece leLee kesÀ.pe. Hegjesefnle :
k e s À . p e . H e g j e s e f n l e ³ e e b v e e r ` M e e b leejece' ³ee ìesHeCeveeJeeves keÀLeeues Keve kesÀues. l³eeb®eer `YesojsKee'
ner Heefnueer keÀLee 1940 ceO³es `me¿ eeêer' ³ee ceeefmekeÀeletve Òeefme× Pe eueer. DeeefoJeemeer Je HeeÍ®eeʳe
mebmke=Àleer ³eeleerue veweflekeÀ meec eeefpekeÀ ª{e®eej, ñeer-Heg©Òe³elve l³eebveer DeeHeu³ee ke ÀLeeuesKeveeletve kesÀuee Deens. `meb$³eeb®e er yeeie' ne l³eeb®ee keÀLeemebûen 1942
ceO³es lej `ceveceesj' ne keÀLeemebûen 1946 ceO³es Ò e e f m e × P e e u e e . e f o J e e k e À j e b ® ³ e e k e À L e s l e e r u e
YeeJeveebefJeÒeCe³eeefJepeHeues. `efMejJee' ³ee keÀLeemebûeneHe emetve `®ebê ceePee meKee' ³ee keÀL eemebûeneHe³e¥le l³eebveer mekeÀme
keÀLeeuesKeve kesÀues. kegÀìgbye meceepe DeeefCe je<ì^ ³eebveer peHeuesueer mebmke=À leer peerJeve peeefCeJee meewneo&HetCe&
ceeveJeer mebyebOe ³eeb®es Òel³e³ekeÀejer ef®e$eCe l³eebveer kesÀues. meeceeefpeke À cetu³eYeeJee®eer peHeCetkeÀ keÀjCeeN³ee
keÀLee Meebleejece ³eebveer efue efnu³ee. Meebleejece ³eebveer oerIe&keÀeU ue sKeve kesÀues. l³eeb®es `efMejJee', `íU',
`Oece&', `ueeìe', `peerJeve', `peefc eveerJej®eer ceeCemes', `®ebê ceePee meKee', `®esìtkeÀ', `jsuee@ jsuee@'
Fl³eeoer HebOeje keÀLeeme bûen Òeefme× Deensle.

` ® e b ê c e e P e e m e K e e ' ³ e e k e À L e s l e e r u e v e e e f ³ e k e À e D e e p e e j e r D e m e l e e v e e e f K e [keÀerletve Deeuesu³ee
®ebêÒekeÀeMee®ee Peesleeves ÒeYeeefJele nesles. lees ÒekeÀe Me DebieeJej IesC³eemeeþer Debi eCeele ³esles Je Guneefmele
ceveeves ®ebêeuee Yesìe³euee peeles. `efveJeeje', `efMebies' , `JeeIe' Fl³eeoer keÀLeebceOetve YeeJekeÀeJ³eelcelee Je
lejueles®ee Òel³e³e les osleele. meveel eve ceeveJeer mebyebOe ne l³eeb®³ee ke ÀLeeuesKevee®ee keWÀêJeleea efJe

Page 39

39
jeefnuee Deens. l³eeb®³ee keÀLesle leeu esJeej Heeìerue, osMecegKe, Jeleve oej ³eeb®es ef®e$eCe ³esles. lemes®e
Meslecepetj, HeesìeLeea , JesM³ee, ÒeeO³eeHekeÀ, JekeÀe rue, meceepemesJekeÀ, [e@keÌ ìj ³eeb®es ef®e$eCe ³esles.
mJeeleb$³eHetJe& keÀeUeleerue peerJeve mebmke=Àleer DeeefCe ³eg×es Êej meceepepeerJeve l³eebveer DeeHeu³ee keÀLesletve
ef®eef$ele kesÀues Deens. lejer l³eeb®³ ee keÀLesle ceO³eJeleea met$e ns meve eleve ceeveJeer mebyebOe ns®e jeefnues.
l³eeb®³ee keÀLesleerue Hee$es mJeeLe &, uebHeìlee, mKeueveMeeruelee, yese fHeÀkeÀerjHeCee DeMee veeveeefJeOe
efJekeÀejJeemeveebveer ³egkeÌle Demeleele. l³ee®eyejesyej HeM®eeleeHe, ceeCegmekeÀe r, efJeOee³ekeÀ meec eeefpekeÀ peeCeerJe,
meewneo&HetCe&lee, veelesmebyebOe ³ee® eer peeCe DemeCeejer Hee$esner Meebleejece ³eebveer DeemLeeefJ eDeensle. `Oece&' ³ee keÀLesleerue Debpev eer, meKeejece ner efJeefMe<ì cetu³eek eÀjerlee peieleele Je l³ee®e cetu³eebvee
meeceesjer peeleevee ce=l³et H eeJeleele. `jeOeeyeeF&' keÀLesleerue efle® ee veJeje oesve cegueebvee efle®³ee Heojele
ìeketÀve mebv³eemeer neslees. HeCe leer cegueeb®ee meebYeeU k e À © v e m e b m e e j m e e J e j l e s . Yeejleer³e kegÀìgbyekeÀLes®es
ceveesnejer efJeMJe Meebleejece ³eeb®³ee keÀLesle DeJeleju es Deens. Yeejleer³e kegÀìgby eJ³eJemLes®es j#eCe keÀjCeejer
peeCeerJe ³ee Hee$eeceO³es efomeles. Oece& DeeefCe efnboglJ eJeeoer peeefCeJeeb®ee ÒeYeeJener ³ee keÀLeebceOeerue Hee$eeJej
Demeuesuee efometve ³eslees. Meebleejec e ³eeb®eer keÀLee DeelceÒel³e³eebveer Yeejuesueer Deens. keÀeJ³eelcekeÀlee,
ef®ebleveMeeruelee, JesuneUHeCee ns l³ eeb®³ee Yee
efo.yee. ceeskeÀeMeer :
e f o . y e e . c e e s k e À e M e e r n s 1 9 4 0 v e b l e j ® ³ e e k e À e U e leerue cenÊJee®es keÀLeekeÀej þjleele. l³eeb®es
`ueeceCeefoJee' (1941) `keÀLee ceesef nveer' (1953) DeeefCe `Deeceeso me gveemeer Deeues' (1960) Demes
leerve keÀLeemebûen Òeefme× Peeues. Heefnu³ee keÀLeemebûeneHeemetve GÊejesÊej l³eeb®eer keÀLee mekeÀmeHeCes
efJekeÀefmele nesle iesueer. J³ekeÌleer®³ee Deblece&vee®ee JesOe IesC³ee®es efJeue#eCe meeceL³e & l³eeb®³ee keÀLesle efometve
³esles. lejue YeeJeef®e$eCe, Ieìvee- Òemebieeleerue veeìîe l³eeb®³ee `D eeceeso megveemeer Deeues' ³ee
keÀLeemebûeneceO³es Òel³e³ekeÀeefjjerl³ee Deeues Deens. met®ekeÀlee efkebÀJee ªHee®es efJeefJeOe Òe³eesie ns l³eeb®³ee
uesKevee®es efJeMeskeÀLeebceOetve l³eeb®es l³eebveer yeeueceev eefmekeÀles®es met#celesves ef®e$eCe kesÀue s Deens. `[eWiej ®e{C³ee®es efoJeme'
³ee keÀLesceO³es ce=l³et®es Ye³e ot j meeªve [eWiej ®e{Ceejer cegues ogo& c³e F®íeMekeÌleer Òeieì keÀjleele.
l³eeb®³ee keÀLeebceOetve ce=l³et®es meboYe& ³esleele. peerJeve eleerue efJemebieleer l³eebveer DeefueHleHeCes Je keÀenerMee
efceefMkeÀueHeCes DeewHejesefOekeÀ Mewu eerle J³ekeÌle kesÀueer Deens.

meoevebo jsies :
m e o e v e b o j s i e s n s v e J e k e À L e e k e À e j e b ® ³ ee Deeiesceeies efueng ueeieuesues cenÊJee®es uesKekeÀ Deensle. `®ebê
meeJeueer keÀesjlees', `ceePee yeeHe c eejlees l³ee®eer iees<ì', `H eeGlke=À<ì keÀLee nesle. l³eeb®³ee keÀL eeleerue ceeCemes meeceev³e ceveesOecee&He s#ee JesieUîee ÒekeÀej®ee ceveesOece&
IesTve ³esleele. Hee$eeb®³ee efJeef#e Hle cevee®ee JesOe l³eebveer Iesleuee D e e n s . j n m ³ e c e ³ e , Y e e J e v e e Ò e O e e v e ,
ceveesefJeMueskeÀjCeejer, keÀeJ³eelce Je ®ecelke=ÀleerHe tCe& keÀLee jsies ³eebveer efueefnueer. cee$e jsi³eeb®eer keÀLee ueeskeÀefÒe³e
veJnleer, leer iebYeerj Jee®ekeÀeb He³e¥le ce³ee&efole jeefnueer.

Þeer.pe. peesMeer :
Þeer. pe. peesMeer ³eebveer ceO³eceJeieea³e peerJe veeJej Yee<³e keÀjCeejer keÀLee efueefnueer. cee$e
peerJeveeleu³ee efJeefJeOe mece m³ee, yeoueleer peerJevecetu³es, YeeJeYeeJeveeb ®eer iegbleeiegble l³eebv eer keÀuHekeÀleeHetCe&
DeeefCe keÀueelcekeÀjerl³ee jsKeeìueer Deens. `Heeb {jHesMee' 1947 ne l³eeb®ee Heefnuee®e keÀLeemebûen munotes.in

Page 40

40
Jee®ekeÀeb®es ue#eJesOe osCeeje þjuee. l³eeb®³ee keÀLeeefveJesovee®eer Mewueer pegveer®e jeefnu³eecegUs keÀLee meeceev³e
Peeueer Deens.

³ e e l e k e À e u e e l e c e n e o s J e M e e m $ e e r p e e s M e e r ³ e e b v e e r i e esceblekeÀe®³ee HeeMJe&YetceerJej keÀLeeuesKeve kesÀues.
lesLeerue ceeCetme, l³eeb®³ee Yeeef`jkeÌlee®ee mebIeDeensle.

JemebgOeje HeìJeOe&ve Je meefjlee HelkeÀer :
J e m e g b O e j e H e ì J e O e & v e ³ e e b v e e r v e J ³ ee - pegv³ee mebieceeJej®eer keÀLee efueefnueer Deens. `MeesOe' ³ee
keÀLeemebûenele l³eebveer ceeveJeer peerJev eeleerue DemeeOeejCe ®ecelke=Àl eer J³ekeÌle kesÀueer. ñeer®eer efJeefJeOe mJeªHeer
og:Kes l³eebveer keÀLes®³ee keWÀêmLe eveer þsJeueer Deensle. `meeHeUe', ` Y e e i ³ e ' , ` m e j u e e ' , ` D e v e e e f c e k e À e '
Fl³eeoer keÀLee ñeerpeerJeveeleerue jeie-ueesYe, l³eeie-menveMeeruelee, m eeceL³e&-ogye&uelee ³eeb®es oMe&ve
Ie[efJeleele. l³eeb®³ee `meeHeUe', `IesCeskeÀjer' ³ee ªHekeÀkeÀLee Deensle. k e À e J ³ e e l c e k e À l e e D e e e f C e
ÒeleerkeÀelcekeÀlee ns l³eeb®³ee ke ÀLes®es ÒecegKe efJeMes
m e e f j l e e H e l k e À e r ³ e e b v e e r c e g K ³ele: ñeer peerJeveeleerue og:KeYeeJ eeuee DeeHeu³ee keÀLesle ÒeeOeev³e
efouesues efomeles. Òeew{ kegÀceeefjkeÀeb®es ÒeMve, efveHege f$ekesÀ®es og:Ke l³eebveer DeeHeu ³ee keÀLesletve ceeb[ues. `yeeje
jeceeb®es osTU' ne l³eeb®ee keÀLeemebûen Òe³eesieMeeruelee Òeieì keÀjCeeje D eens. ns mebJeeo, mJeiele ³eeb®ee
JeeHej l³eebveer efveJesoveemeeþer kesÀuee Deens. meb³eleHeCee, DeefueHl ee ns l³eeb®³ee keÀLeeuesK evee®es efJeMes
F b e f o j e m e b l e , M e e b l e e M e sUkesÀ, efMejerkeÀLeeuesKeveeuee meg©Jeele kesÀuesueer efomeles. Fbefoje mebleeb®es `Meeceueer' Je `keÀoueer' Deme s oesve mebûen ³ee
keÀeUele Òeefme× Peeues. ³ee meeN³ee uesefKekeÀebveer DeeHeu³ee keÀLeebceO etve ñeer peerJeveeleerue keÀeªC³e,
ñeermegueYe YeeJeYeeJevee jsKeeìu³ee Deensle.

³ e e ® e k e À e U e l e Ò e e o s e f M e k e À - û e e c e e r C e k e À L e s u e e y e nj Deeuee. efJeveesoer ke ÀLee efueefnueer peeT
ueeieueer. ûeeceerCe ÒeeosefM ekeÀ keÀLeekeÀejebceO³es MebkeÀj Heeìerue, o. cee. efcejemeoej, ceveesnj leunej,
Deevebo ³eeoJe, je. jb. yeesje[s, ceOegkeÀj kesÀ®es Demes Devesk eÀ keÀLeekeÀej Heg{s Deeues.

MebkeÀj Heeìerue :
M e b k e À j H e e ì e r u e ³ e e b v e e r k e = À < e e r p e e r J e v e e l e e r u e DeveskeÀ Ieìvee ÒemebieebJej Yee<³e keÀjCeeN³ee keÀLee
efueefnu³ee. `JeUerJe' ne l³eeb®ee Heefnuee keÀLeemebûen. D e e H e u ³ e e k e À L e e b c e O e t v e l³eebveer Fjmeeue ûeeceerCe
ceeCemee®es efJeveesoer Mewueerle ef®e$eCe kesÀues Deens. l³eeb®³ee `veeìkeÀ', `JeeIe ieeJ eele ³eslees', `leceeMee' ³ee
keÀLeebceOetve KesUkeÀj efceMkeÀerue Mewueer®ee Òel³e³e ³eslees. `Ke·e', `Yeej', `Yeg pebie' ³ee l³eeb®³ee iebYeerj
peerJeveveeìîee®ee Òel³e³e osleele. `om eje', `ceensj' ³ee keÀLeebceOetve ûeec eerCe ñeer®es meesefMekeÀHeCe jsKeeìues
Deens. efvemeie&, ÒeosMe DeeefCe ceeC etme ³eeb®³ee Deeblej meby ebOeeJej MebkeÀj Heeìerue ³eeb®eer keÀLee ÒekeÀeMe
ìekeÀles.


munotes.in

Page 41

41
o.cee. efcejemeoej :
o . c e e . e f c e j e m e o e j ³ e e b ® e e r k e À L e e e f J e v e e s o e r { b i e e ® e e r n e s l e e r . ûeeceerCe peerJeveeleerue efJemebieleer,
ceeCemeeb®ee FjmeeueHeCee, yesjkeÀerHeCee l³ eebveer {bieoej Mewueerle keÀLeve kesÀuee Deens. `J³ebketÀ®eer efMekeÀJeCeer'
³ee keÀLesleerue J³ebketÀ l³ee®eer efMe keÀJeCeer IesCeeN³ee efMe#ekeÀeuee®e yeensj K³eeueerHeCee®es Oe[s oslees. efMeJee³e
veevee Iees[kesÀ, YejHetj pesJeCeeje oecet Ye[peer J³eeqkeÌl ejsKee l³eebveer efJeveesoer He ×leerves jsKeeìu³ee Deensle.
DevegYeJee®eer jbpekeÀlee DeeefCe Ieìv ee-Òemebieeleerue veeìîe efcejemeoej ebveer DeeHeu³ee keÀLeebceOetve
vescekesÀHeCeeves jsKeeìues Deens.

DeCCee YeeT meeþs :
DeCCee YeeT meeþs ns ³ee keÀeueKe b[e®³ee GÊejeOee&leerue SkeÀ cenÊ Jee®es keÀLeeuesKekeÀ Deensle.
l³eebveer peerJeveJesOeer keÀLee efueefnueer. l³eeb®eer H eefnueer keÀLee 1949 ceO³es Òeefme × Peeueer. lej `KegUbJee[er'
³ee Heefnuee keÀLeemebûen 1957 ceO³es ÒekeÀeefMele P eeuee. `yeejyeeO³ee kebÀpeejer' ne ogmeje keÀLeemebûen
1960 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeuee. He g{erue keÀeUele l³eebveer 53 keÀL eemebûen efueefnues. l³eebveer
ieeJekegÀmeeyeensj®eer DeeefCe Heesìe® eer YetkeÀ YeeieefJ eC³eemeeþer Menje®³ee DeeÞe³eeuee ³esTve PeesHe[HeÆerle
jeneCeejer ceeCemes l³eeb®³ee peerJevemebIe< ee&meefnle keÀLes®³ee ke WÀêmLeeveer DeeCeueer. mebIekeÀLeeb®ee Deelcee Deens. l³eeb®³ee keÀL esleerue J³eeqkeÌlejsKee meeceeefpekeÀ efJe mebleeHe J³ekeÌle keÀjleele. l³eeb®³ee He efnu³ee keÀLeemebûene®³ee ÒemleeJevesl e Òe. kesÀ. De$es efueefnleele, ’ner
peieC³eemeeþer ue{CeeN³ee ceeCemeeb®eer keÀLee Deens. ner keÀ®e KeeCeejer, nej ceeveCeejer ceeCemes veenerle. ³ee
meJee¥vee ceeveeves peiee®es Deens DeeefCe D e e ¬ e À c e k e À J e = Ê e e r M e e r e f v e k e À j e v e s ue{tve ³ee meecev³eele efpebkeÀe³e®es
Deens.“ DebOeÞe×eefJeDeCCeeb®³ee keÀLesves cejeþer keÀLesuee DeHeefjef®ele peiee®es oMe&ve Ie[efJ eues. meceepeeves p³eeb®es ceeCetmeHeCe
veekeÀejues l³ee ceeCemeeb®³ee keÀLee l³ eebveer efueefnu³ee. peieC³eeleu³ee ve weflekeÀlesuee DeCCeeveer meJee&efOekeÀ
cenÊJe efoues. meeceeefpekeÀ mecelee, mJeeleb$³e DeeefC e yebOegYeeJee®ee Deeûen keÀLeeuesKeveeletve Oejuee.
JewefMe<ìîeHetCe& J³eeqkeÌlejsKe e, JesieJeeve Ieìvee-Òemebie, ef®ebleveMee ruelee ³eecegUs l³eeb®eer keÀLee DeeHeues
JesieUsHeCe jeKeles.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :
1) 1940 les 60 ³ee keÀeueKeb[ele keÀesCel³ee uesK ekeÀebveer keÀLee uesKeveele Yej Ieeleueer.






2De.7 meceejesHe

1 9 2 0 H e e m e t v e 1 9 6 0 H e ³ e ¥ l e c e j e þ e r keÀLee efJeefJeOe Debieebveer efJeke Àefmele nesle iesueer. J³ekeÌleer,
kegÀìgbye DeeefCe meceepe ³eeleerue Devesk eÀ Jele&veJ³eJenej ³ee keÀeUeleerue ke ÀLeekeÀejebveer keÀLes®³ee keWÀêmLeeveer
DeeCeues. ceeveJeer cevee®³ee ef JeefJeOe DeJemLee, Deblece&vee® es efJeefJeOe efJeYe´ce ef®eef $ele kesÀues. peerJeveeleerue
keÀeªC³e, SkeÀìsHeCee, #egêlee, ieleevegieeflekeÀlee ³eeb®³ee efJe efJeOe HewuetbJej Yee<³e kesÀ ues. DeveskeÀ uesKekeÀebveer munotes.in

Page 42

42
mJele:®eer Mesueer efJekeÀefmele kesÀueer. Yeeveblej®³ee keÀeUele veJekeÀLes®ee yenj De esmejuee. mJeeleb$³eÒeeHleerveblej cene veiejs efJemleejle iesueer, ceeveJeer
DeefmleÊJee®es ÒeMve DeefOekeÀ®e peef ìue nesle iesues. HejbHeje DeeefCe DeeO egefvekeÀlee ³eeleerue leCeeJe Jee{t
ueeieuee. Kes[esHee[er efMe#eCee®ee Òe meej nesle iesuee l³eecegUs meceepeele erue GHesef#ele mlejeleerue uesKekeÀ
DeeHeu³ee peerJeveevegYetleervee meeefnl³ eeletve ÒeKejHeCes DeefYeJ³ekeÌle keÀ© u eeieues. l³eecegUs meeþveblej cejeþer
keÀLesves Hegvne veJes ªHe OeejCe kesÀues.

2De.8 ÒeMveeJeueer

1) Lees[ke̳eele Gêejs Ðee.
1) ueIegkeÀLes®ee keÀeU keÀesCel ee GoenjCeemenerle mHe<ì keÀje.
2) ÒeeosefMekeÀ keÀLes ®ee Dee{eJee I³ee.
3) keÀesCel³eener ®eej efJeveesoe r keÀLeekeÀeje®ee Heefj®e³e Ðee.
4) kegÀmegceeJeleer osMeHeeb[s ³eeb®³ee keÀLee uesKevee®eer Je wefMe<ìîes efuene.
2) SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs Ðee.
1) Þeer. ce. ceeìs ³eeb®es HetCe& veeJe keÀe³e?
2) ceecee JejsjkeÀj ³eebveer ÒeLece keÀesCee®³ ee peerJeveeJej DeeOeeefjle keÀLee efueefnu³ee.
3 ) v e e . m e e r . H e À [ k e s À ³ eeb®es HetCe& veeJe keÀe³e?
4 ) u e I e g k e À L e s ® e e r m e g © J e e l e k e À e s C e e r k e s À u e e r ?
3) ìerHee efuene.
1 ) Þ e e r . c e . c e e ì s
2 ) c e e c e e J e j s j k e À j
3 ) D e v e b l e k e À e C e s k e À j
4 ) e f J e . m e . K e e b [ s k e À j

2De.9 meboYe&ûebLe met®eer

1. je. Þeer. peesie Je Flej, `Ò eoef#eCee', Keb[ Heefnuee, mebHee. keÀe@e fvìvesvìue ÒekeÀeMeve, Dee. Hee®eJeer,
1997.
2. Dee. vee. osMeHeeb[s, `DeeOege fvekeÀ cejeþer Jee*dce³ee®ee Fefleneme' Yeei e 1 Je 2.
3. meeþs, DeCCee YeeT, `mebYee







munotes.in

Page 43

43
3
नाटकः (१८७४-१९२०) (१९२०-१९६०)

घटक रचना
३.१ उि᳎᳥ े
३.२ पर्ास्तािवक
३.३ िवषय िवव ेचन
३.३.१. नाटक या सािहत् यपर्काराच् या िविवध अभ् यासकांनी केलेल् या
व् याख् या-
३.३.२ नाटक सािहत् यपर्काराचे स् वरूप-िवश ेष-
३.४ - १८७४-१९२० या कालख ंडातील मराठी नाटक
३.४.१ मराठी नाटकाची प ूवर्परंपराः
३.४.२. संगीत नाटक प ूवर् परंपरा-
३.४.३.संगीत नाटका ंची परंपरा व ितचा उत् कषर्
३.५- १९२०-१९६० या कालख ंडातील मराठी नाटक
आपली पर्गती तपासा
३.६ समारोप
३.७ संदभर्गर्ंथसूची
३.८ नमुना पर्श् न

३.१. उि᳎᳥ े :

संबंिधत घटकामध् ये आ प ण न ा ट क य ा स ा ि ह त् यपर्काराबाबतच े ि व वेचन
पाहणार आहोत. या घटकाच े अध्ययन क ेल्यानंतर आपल्याला प ुढील उिद्दष् टे साध् य
करता येतील.
 नाटक या वा᭽मयपर्कारा ंचा पिरचय करून घ ेता येईल.
 नाटक या सािहत् यपर्कारातील ल ेखन आिण सादरीकरण याच े स्वरूप समजाव ून
घेता येईल.
 मराठी सािहत् यातील नाटक या सािहत् यपर्काराची पर ंपरा अभ् यासता येईल.
 १८७४ ते १९६० या काळात िलिहल्या ग ेलेल्या मराठी नाटका ंचा अभ्यास करता
येतील.
 तसेच िवसाव् या शतकातील १९२० त े १९६० या काळातील मराठी नाटका ंचा
अभ्यास करता य ेतील.
 या दोन् ही कालखंडातील नाटक या वाङ्मय पर्कारातील िविवध नाटका ंचा, त् यातील
िवषय-रचन ेनुसार होणा-या पर्कारा ंचा िवचार करता य ेईल. munotes.in

Page 44

44
 या दोन् ही कालखंडातील नाटका ंमध् ये झालेल् या स् वरूप बदलाचा , नाᲷ परंपरेच् या
िवकासाचा कर्म आपल् याला नᲂदिवता य ेईल.

३.२. पर्ास्तािवक -

मराठीमध् ये क थ ा, किवता, कादंबरी, चिरतर्, आत् मचिरतर्, पर्वासवणर्न या
सािहत् यपर्कारापर्माण ेच नाटक हा अत् यंत महत् त् वाचा सािहत् यपर्कार आह े. नाटक हा
सािहत् यपर्कार जसा िलिखत वाङ्मयपर्कार आह े तसाच तो सादरीकरणाचाही पर्कार
आहे. नाटक ही सादरीकरणाची कला असल् याने त् याचे स् वरूप संवादात् मक असते. हे
मराठी नाटकाची पर ंपरा ही पर्ाचीन आह े. पूवᱮ नाटक हा वाङ्मयाचा िकवा
सािहत् याचा वेगळा पर्कार म् हणून पिरिचत नव् हता. पण एक सादरीकरणाची
कलापरंपरा म् हणून ितचे स् वरूप अिस्तत् वात होते. संस् कृत नाटकांपासून याचा पर्ार ंभ
सांिगतला तरी त् याही आधीपास ून लोककला पर्कारातील लोकनाᲷ हा पर्कार मातर्
अिस्तत् वात होता. त् यानंतरच् या काळात इ ंगर्जी सािहत् याच् या पिरचयान े नाटक हा
सािहत् याचा वेगळा पर्कार म् हणून रूढ होऊ लागला व स ंस् कृत व इंगर्जी भाषेतील
नाटकांचे अनुवाद मराठीमध् ये होऊ लागल े. दरम् यान १८४३ मधील िवष् णुदास भावे
यांचे ‘सीता-स् वयंवर’ हे मराठीतील पिहल े नाटक म् हणून मान् यता पावल े. पण अस े
असले तरी त् याही आधी त ंजावरच् या राजांनी िलिहल ेल् या नाटका ंना पर्थम मान् यता
देण् याचा िवचार अलीकडच् या संशोधनातून पुढे येत आहे. एकूणच मराठी नाटकाची
परंपरा पर्ाचीन आह े. नाᲷग ुणांचा शोध घ ेत गेला तर आपल् याला या
सािहत् यपर्काराचा पर्ार ंभिबदू हो लोकसािहत् यातील लोकनाᲷात ून सापडतो. सदरील
घटकामध् ये नाटक या सािहत् यपर्काराच् या अभ् यासाची व् याप् ती मयार्िदत असल् याने इथे
१८७४ ते १९२० व १९२० त े १९६० या कालख ंडातील नाटकाच् या इितहासाचा ,
त् यातील िवषयव ैिवध् याचा िवचार करणार आहोत.

३.३. िवषय िवव ेचन -

३.३.१. नाटक या सािहत् यपर्काराच् या िविवध अभ् यासकांनी केलेल् या व् याख् या-
१. मराठी िविकपीडीयावरील व् याख् या- नाटक म्हणजे ि ज वंत, मृत, पौरािणक,
ऐितहािसक िकवा काल्पिनक ᳞क्ती िकवा पर्ाणी यांच्या भूिमका करणाऱ्या नटा ंनी
रंगमंचावर सादर क ेलेली, बहुधा संवादात्मक, अिभनयमय , नृत्यमय िकवा
का᳞ात्मक कलाक ृती असू शकते. (नाटक - िविकपीिडया ( wikipedia.org) ) १
२. पारम्पिरक सन्दभ र् मᱶ, नाटक, का᳞ का एक रूप ह ै (दृष्यका᳞)। जो रचना शर्वण
᳇ारा ही नहᱭ अिपत ु दृि᳥ ᳇ारा भी दश र्कᲂ के हृदय मᱶ रसानुभूित कराती ह ै उसे
नाटक या द ृश्य-का᳞ कहत े हᱹ। (नाटक - िविकपीिडया ( wikipedia.org) )२
३. वाङ्मयीन स ंज्ञा संकल् पना कोशामध् ये नाटकाची िदल ेली व् याख् या- ‘ज् यात पर्िस᳍
कथानक व िवषय असतात , नायक पर्िस᳍ व उदात् त असतो, ज् यात िदव् य
व् यक् तᱭचा आशर्य घ ेतलेला असतो, जे िविवध पर्कारच् या िवभूतᱭनी आिण सम ृ᳍ी,
िवलास इत् यादी गुणांनी युक् त असते, अंक आिण पर्व ेशक यांनी समृ᳍ असते, नाना munotes.in

Page 45

45
पर्कारचे रस, भाव, आिण चेि᳥त असल ेले, पुष् कळ पर्कार े सुख व दुःख यांच् या
उत् पत् तᱭनी घडल ेले र ा ज ा चे च ि र त अ स त े तेच नाटक होय. ’ (पृ. २३०)३ या
व् याख् येमध् ये न ा ट क ा चे क थ ा न क, पातर्े, अंक, पर्वेश, िविवध रस , भाव यांच् या
जुळणी तून नाटक साकार होत असल् याचे सूचन आले आहे.

एकूणच वरील व् याख् यांमधून नाटक ही स ंकल् पना िकती गोष् टᱭच् या
एकितर्करणान े बनत असत े याची जाणीव होत े. तसेच नाटक या सािहत् यपर्काराच् या
वेगळेपणाचे सूचन यातून होते.

३.३.२ नाटक सािहत् यपर्काराचे स् वरूप-िवश ेष-
नाटक या सािहत् यपर्काराची स ंिहता िजतकी महत् त् वाची असत े िततकेच ितचे
पर्योगरूप. कारण नाटकाच् या सादरीकरणािशवाय नाटकाची स ंिहता अथर्पूणर् ठरत
नाही. कथा , कादंबरीच् या संिहतेपर्माणे नाटकाची स ंिहताही केवळ वाचली असता
ितच् यातून िमळणारी अन ुभूती ही संकल् पनात् मक असते. तर नाटक ज ेव् हा रंगमंचावर
सादर होत असत े तेव् हा मातर् द ृक आिण शर्ाव् य माध् यमातून नाटकाची स ंवेदनात् मक
अनुभूती येण् यास मदत होत असत े. त् यामुळे नाटकाची िनिमती ही सादरीकरणाला
कᱶिदर्भूत ठेवून होत असत े. आिण त् यामुळेच ती संवादात् मक असते. अशी संवादात् मक
संिहता पातर् े आपल् या अिभनयाच् या माध् यमातून रंगमंचावर सादर करत असतात.
‘‘नाटक या स ंज्ञेचा मूळ अथर् अिभनय करण े असा आह े. ‘नट’ हा संस्कृत शब्द मुळात
पर्ाकृतातील अस ून तो ‘नतर्’ (म्हणजे नाचणारा) या स ंस्कृत शब्दाचा अपभर् ंश होऊन
पर्ाकृतात आला.म ूळ अथार्पर्माणे प ा ह त ा न ा ट क य ा श ब् द ा च ा अ थ र् न ा च णे अ स ा च
आहे. नट म्हणज े अ ि भ न य क र ण ा र ा , सᲂग करणारा व नाटक म्हणज े न ा Ჷ रू प ा न े,
सᲂगाच्यारूपान े दाखिवणे वा सादर करण े असा अथर् रूढ झाला. इ ंगर्जर्ीतील ‘डर्ामा’ हा
शब्द मूळ गर्ीक ‘डर्ॅन’ (Dran) या शब्दावरून आल ेला असून त्याचा अथ र् कृती करणे (टू
डू) असा आह े.’’4 (नाटक – मराठी िव᳡कोश पर्थमाव ृᱫी (marathi.gov.in) ) म् हणजेच
नाटक या शब् दाचा अथर्च अिभनयाशी जोडल ेला आहे आिण त् याच् या सादरीकरणाला
त् यामध् ये अनन् य साधाराण महत् त् व आहे. या सादरीकरणासाठी र ंगमंचीय व् यवस् था
म् हणजेच नेपथ् य, पर्काशयोजना , वेशभूषा, रंगभूषा, संगीत िकवा ध् वनीयोजना व
कलाकारांचे हावभाव ह े सवर् घटक उपयोगी ठरत असतात.

मुळात नाटक ही ही साम ूिहकतेने आ ि व ष् कृत होणारी कलाक ृती आहे.
नाटककार, नाटकातील पातर् े, िदग् दशर्क व नाटकाच् या सादरीकरणासाठी उपय ुक् त इतर
व् यक् ती यांच् या संयुक् त सहभागान े त् याचे सादरीकरण होत असत े. त् यामुळे ती समूहाने
केली जाणारी व सम ूहासाठी सादर होणारी कला िकवा सािहत् यकृती ठरते. इतर
सािहत् यपर्कारापर्माण े य ा स ा ि ह त् यपर्काराचेही आिद, मध् य व अंत असे ट प् पे म ा न ले
जातात. नाटकातील कथानकाच े सादरीकरण या तत् त् वानुसारच होत असत े. नाटक या
सािहत् यपर्काराचे िवशेष आपल् याला पुढीलपर्माणे नᲂदिवता य ेतील.

 नाटकाची स ंिहता-
‘नाᲷपर्योगाला आधारभ ूत असणारे िलिखत स् वरूपातील शब् दरूप नाटक म् हणजे
नाᲷसंिहता िकवा पाᲹ होय ’ (पृ.२५१) अशी नाटकाच् या संिहतेची व् याख् या संज्ञा-munotes.in

Page 46

46
संकल् पना कोशामध् ये येते. नाटकाच् या सादरीकरणासाची एक स ंिहता असत े. त् याच् या
आधारानेच ती रंगमंचावर साकारत असत े. पण कथा, कादंबरी या सािहत् यपर्कारापेक्षा
नाटकाच् या संिहतेचे स् वरूप वेगळे असते. नाटकाची स ंिहता ही प ूणर्पणे संवादात् मक
असते. नाटक सादरीकरणादरम् यान होणा-या घडामोडᱭच े, हालचालᱭच े, पातर्ांनी
रंगमंचावर पार पाडायच् या कायार्चे, ध् वनी, पर्काश योजन ेचे त प श ी ल स ंिहतेमध् ये
नाटककार द ेत असतो. त् यांनी िदलेल् या सुचनेनुसार रंगमंचावर सादरीकरण होत
असते. नाटकाचा िदग् दशर्क िकत् येकदा या म ूळ संिहतेमध् ये बदल करत असतो. अशा
बदललेल् या शब् दारूपाला ‘रंगसंिहता’ असे म् हटले ज ा ते. नाटकातील कथानकाच् या
िकवा सादरीकरणाच् या स् वरूपावरून ही र ंगसंिहता तयार होत असत े.

 पर्योगशीलता-सादरीकरणः
मराठी िवश् वकोशामध् ये अ से म् हटले आ हे क ी, नाटकाला सािहत् यपर्कार
म् हणण् यापेक्षा त् याला दृकशर्ाव् य कलापर्कार म् हणावे. कारण नाटक या शब् दाचा ध् वनीत
होणारा अथ र् ह ा अ ि भ न य क र ण े य ा च् याशी जोडल ेला आहे. म् हणजेच नाटक या
कलापर्काराच् या मुळाशी नाᲷ हा घटक काय र्रत असतो. इतर सािहत् यपर्कारापर्माण े
नाटकातूनही मानवी जीवनाच े, त् यातील स ंघषार्चे, पर्ेमाचे व ए कंदर िविशष् ट
कथानकाच े सादरीकरण होत असत े. ते सरळसोट प᳍तीन े त् याचे िनवेदन यामध् ये केले
जात नाही. िकवा नाटकाच े स् वरूप हे केवळ पुस् तकी नाही. तर त् याच् या पर्योगाला ,
सादरीकरणाला महत् त् व असते. संवादांच् या माध् यमातून दोन व् यक् तᱭमधील नात े, संघषर्,
पर्ेमभाव याच े स ा क्ष ा त ी क र ण ह ो त अ स त े. पूवᱮच् या लोकनाᲷात ूनही अशा
जीवनानुभूतीच् या सादरीकरणासाठी एखा᳒ा कथ ेचे न ा Ჷ ा त् मक सादरीकरण होत
असे. हीच मूळ पर्ेरणा नंतरच् या िवकिसत नाटकाच् या िठकाणीही िदसत े. नाटकातील
कथानक, ितच् यातील पातर् े िकवा पर्स ंग हे सवर् घटक शब् दरूपातून आिवष् कृत होतात.
म् हणजे ितची शब् दसंिहता असत े. तर नाटकातील पर्काशयोजना , ध् वनी, नेपथ् य या
गोष् टी अशािब्दक अस ून त् या पर्योगाशी स ंबंिधत असतात. त् यामुळे नाटक हा जसा एक
सािहत् यपर्कार आह े तसाच तो पर्योगरूप कलापर्कारही आह े. म् हणून ितचे स् वरूप हे
ि᳇िवध मानल े जाते.

 नाटकाचे संवादात् मक स् वरूपः
कथा, कादंबरी या सािहत् यपर्कारापर्माण े न ा ट क ा म ध् येही एक कथानक
गोवलेली असते. पण कथा , कादंबरीमध् ये क थ ा न क ज स े स र ळ प ण ा न े, िनवेदनाच् या
आधारे स ांिगतले ज ा ते त से ते न ा ट क ा म ध् ये स ांिगतले ज ात न ा ह ी . न ा ट क ा म ध् ये त ी
पातर्ांच् या संवादातून व् यक् त होत असत े. खरी िकवा किल्पत पातर् े याजून त् यांच् यामध् ये
संवाद घडव ून आणून कथानकाच े स ा द र ी क र ण ह ो त अ स त े. संवाद हा नाटकाच् या
अिभव् यक् तीचा महत् त् वाचा गाभा असतो. म् हणजेच नाटकातील िनव ेदनाचे स् वरूप हे
संवादात् मक असते.

 नाटकातील पातर्िचतर्णः
नाटकातील कथानकाच े सादरीकरण ज् या िविशष् ट व् यक् ती अिभनयाच् या
माध् यमातून करत असतात त् यांना नट िकवा नाटकातील पातर् े अ से म् हटले ज ा ते.
पातर्ांच् या संवादातून नाटकाच् या कथानकाला गती िमळत असत े. तर त् यांच् या munotes.in

Page 47

47
अिभनयात ून नाटककाराला अिभपर् ेत असणा-या व् यक् तᱭची हुब ेहुबे आ कृती त् या
रंगमंचावरून सादर करत असतात. त् यांच् यािठकाणच् या अिभनयाम ुळेच पर्ेक्षकांची
नाटकातील रुची ही वाढत असत े. मराठीतील अन ेक नाटके व त् यातील लोकिपर्य
झालेली पातर्े आ प ल् या सवार्ंच् या लक्षात य ेतील. उदा.नटसमर्ाट नाटकातील आप् पा
बेलवलकर, िकवा शर्ीराम लाग ू, मोहन आगाश े, रोिहणी हटट ंगडी यांच् या रंगमंचावरील
भूिमकांनी नाटकातील पातर्ा ंना आजच् या लोकांच् या मनामध् ये िजवंत करून ठेवल् याची
उदाहरणे आपल् याला सापडतात.

 नाटक या सािहत् यपर्काराचे िविवध पर्कारः
नाटकामध् ये ह ा त ा ळ ल् या गेलेल् या िवषयावरून , त् याच् या सादरीकरणावरून ,
त् याच् या स् वरूपावरून , त् याच् या कालख ंडावरून, सादरीकरणाच् या कालावधीवरून
म् हणजेच लांबीवरून नाटक या सािहत् यपर्काराचे वेगवेगळे पर् क ा र अ भ् यासकांनी
सांिगतलेले ि द स त ा त . य ा पर् क ा र ा ंबाबत अभ् यासकांमध् ये ए क म त न ा ह ी .
िवषयसुलभीकरणासाठी अन ेकांनी हे पर्कार योिजल ेले िदसतात. ह े पर्कार पुढीलपर्माणे
योिजले आहेत.

अ) िवषयान ुसार-
१. ऐितहािसक नाटक े
२. पौरािणक नाटक े
३. सामािजक नाटक े
४. िवनोदी िकवा मनोर ंजनात् मक नाटके
५. कादंबरीवरून आल ेली नाटके
६. न-नाᲷ
७. शोकाित्मका
८. सुखाित्मका
९. कौटुंिबक नाटक े
१०. अद्भुतरम्य नाटक े
११. राजकीय नाटक े
१२. िमथक नाटक े

ब) सादरीकरणावरून िकवा सादरीकरणाच् या स् थळावरून-
१. रंगमंचीय नाटक
२. पटांगण, देवळासमोरील जागा , झाडाच् या पारावर सादर होणरी लोकनाᲷ े
३. पथनाᲷ िकवा सडक नाटक
४. िरगण नाᲷ
५. िनकट-मंच नाटक
६. मुक् त नाᲷ
७. मूकनाᲷ

क) कालखंडानुसार-
१. लोकनाᲷ
२. संगीत नाटक munotes.in

Page 48

48
३. अिभजात नाटक
४. आधुिनक नाटक

ड) नाटकाच् या लांबीवरून-
१. नाᲷछटा (दहा िमिनटा ंपासून ते २० िमिनट े)
२. एकांिकका िकवा एका ंक ( अधार् तास ते ४० िमिनट े)
३. दीघार्ंक (एक तास त े दीड तास)
४. नाटक (3 त े 6 तास)
५. नाᲷतर्यी (तीन नाटका ंच् या सादरीकरणाचा काळ)

३.४. १८७४-१९२० या कालख ंडातील मराठी नाटकः

मराठी नाटकाचा इितहास आपण सदरील घटकात पाहत असताना १८७४
पूवᱮही मराठी सािहत् यात नाटक या सािहत् यपर्काराची काही प ूवर्परंपरा होती का
याचा िवचार आपल् याला इथे करणे अभ् यासाच् या दृष् टीने महत् त् वाचे आहे.

३.४.१ मराठी नाटकाची प ूवर्परंपराः
म र ा ठ ी न ा ट क ा च ी प र ंपरा पािहली तर आपल् याला संस् कृत नाटकांचा इितहास
तपासावा लागतो. कारण स ंस् कृत मधील इसवी सन प ूवर् दोनशे ते इसवी सन दोनश े
या कालखंडातील नाटका ंचा व त् याच् या पर्योगांची मािहती भरतम ूनी यांनी त् यांच् या
‘नाट्शास् तर्’ या गर्ंथामध् ये नᲂदिवली आह े. म् हणजे संस् कृत भाषेतील नाटकाची पर ंपरा
ही मराठी नाᲷपर ंपरेचा पर्ारंभिबदू मानता य ेईल. या गर् ंथामध् येच भरतमुनी यांनी
नाटकाला ‘पाचवा वेद’ असे म् हटले आ हे. या गर्ंथातील पर्ाचीन नाटक े म् हणून
अश् वषोधांच् या बौ᳍ धमा र्तील िशकवणी स ंदभार्तील नाटका ंचा उल् लेख करता य ेतो.
तर त् यानंतर कािलदासाच े ‘शाकुंतल’ हा महत् त् वाच् या संस् कृत नाटकाचा उल् लेख करता
येतो. त् यांची सवर् नाटके शृंगारपर्धान होती. त् यानंतर भास, शूदर्क, चारुदत् त, भवभूती
यांच् या नाटका ंचा उल् लेख करता य ेईल. ही पर ंपरा संस् कृत नाटकांची होती.
त् यानंतरच् या व आधीच् याही काळामध् ये लोकनाᲷाचा ओघ जनमनात होता. पण
त् याला िवधᱭची जोड असल् याने ते नाटक या सािहत् यपर्कारात गणता य ेत नाही. पण
इंगर्जी सािहत् याच् या पिरचयाप ूवᱮ आठराव् या शतकामध् ये तंजावरच् या भोसल े
घराण् यातील राजा ंनी अनेक नाटके िलिहल् याचा इितहास आह े. त् यांच् या पन् नासएक
नाटकांचा उल् लेख सापडतो. त् यातील ‘ल᭯ मीकल् याण’ (इ.स. १७९० ) हे पिहले नाटक
म् हणून गणले जाते. या सवर् पाश् वर्भूमीवर मराठीमध् येही नाटक िलिहल े जाऊ लागल े
होते. त् यामुळे मराठी भ ू मीतले पिहले नाटक् म् हणून िवष् णुदास भावे यांच् या ‘सीता-
स् वयंवर’ (१८४३) या नाटकाला मान िमळतो. सदरच् या घटकामध् ये आ प ण
नाटकाच् या इितहासातील १८७४ त े १९६० या कालख ंडातील नाटकाचा पर्वास दोन
टप् प् यांमध् ये अभ् यासणार आहोत. त् यामुळे या कालख ंडावरती पर्ाम ुख् याने भर देण् यापूवᱮ
हा नाटक पर ंपरेचा ओझरता िवचार आपल् याला पर्थम करण े इथे भाग पडत े.

आपल् याला अभ् यासाठी न ेमलेला पिहल् या टप् प् यातील कालख ंड १८७४ त े
१९२० पय र्ंतचा आहे. म् हणजेच एकोिणसाव् या शतकाचा कालख ंड. हा कालख ंड munotes.in

Page 49

49
म् हणजे मराठी वाङ्मयाला इ ंगर्जी वाङ्मयाचा झाल ेला पिरचयाचा कालख ंड होता.
याच पिरचयात ून मराठीमध् ये कादंबरीसारखा सािहत् यपर्कार रूढ झाला व न ंतरच् या
काळामध् ये नाटकासारखा सािहत् यपर्कारही पिरचयात आला.
१. १८४३ ते १८८०- स ंगीत नाटक प ूवर् परंपरा- िवष् णुदासी प᳍तीची नाटक े व
भाषांतिरत िकवा ब ुकीश नाटक े,
२. १८८० ते १९२०- स ंगीत नाटका ंची परंपरा व ितचा उत् कषर्

कालखंडाचे मोजमाप काट ेकोर करता य ेत नसल् याने १८७५ प ूवᱮपासून सुरू
असणारी नाᲷपर ंपरा ही १८७५ न ंतरही पर्वाहीत रािहल ेली आहे. त् यामुळे १८७५
पूवᱮच् या व ती प ुढे चालू असणा-या पर ंपरेचा धावता आढावाही आपल् याला इितहास
समजून घेताना घ् यावा लागतो. त् यातील पिहला टप् पा-

३.४.२. संगीत नाटक प ूवर् परंपरा-
िवष् णुदास भाव े य ांच् या १८४३ सालच् या संगीत ‘सीता-स् वयंवर’ या
नाटकामुळे त् यांना मराठीतील आ᳒ नाटककार मानल े जाते. त् यांची नाटके म् हणजे
मराठीतील कीत र्नपरंपरेचे नाᲷरूप होत े. पुराणातील एखादी कथा कीत र्नातून कथन
केली जात असत े त् यापर्माणेच त् यांच् या नाटकाच े स् वरूप होत े. म् हणून त् यांच् या
नाटकाला ‘नाᲷाख् यान’ असे म् हटले जाते. पुराणातील कथा कीत र्न, पर्वचन याच् या
आधाराने व जनमानसा ंच् या धािमक शर्᳍ा िटकवण् याचे काम त् यांच् या नाटकात ून होते
होते. समाजाच् या आवडीपर्माण े त् यांच् या नाटकांची रचना आिण िवषय ठरत असत.
त् यामुळे त् यांची सवर् नाटके ही पुराणावर आधारल ेली होती. काही कालावधीन ंतर मातर्
त् यांच् या या नाटका ंचा ओघ ओसरू लागला.

य ा क ा ल ख ंडातील महत् त् वाचे न ा ट क म् हणजे म ह ा त् मा ज् योतीबा फ ुले य ांचे
१८५५ मधील ‘तृतीयरत् न’ हे नाटक होय. पण ह े नाटक १९७९ पय र्ंत त् याची िलिखत
आवृत् ती उपलब् ध नसल् याने म र ाठ ी न ा Ჷइ ि त ह ा स ा त ून हे नाव फारस े समोर आल े
नाही. या नाटकाला सामािजक कर्ा ंितकारी आशयाची पाश् वर्भूमी होती. भारतीय
जातीव् यवस् थेची उतरंड अधोरेिखत करणार े ते असल् याने ‘दिक्षणा पर्ाईज किमटीन े’ हे
नाटक अिभरुचीस अपातर् ठरवल् याने हे नाटक खूप दुलर्िक्षत रािहल े होते. पण हे मराठी
नाᲷपरंपरेतील एक महत् त् वाचे नाटक म् हणून आपल् याला इथे उल् लेख करणे महत् त् वाचे
ठरते.

१८५५ सालच े ग ो . म . म ा ड ग ा व क र य ा ंचे ‘व् यवहारोपयोगी नाटक ’(१८५५)
मराठीतील पिहल े ि ल ि ख त न ा ट क व ‘तृतीयरत् न’ (१८५६) हे म र ाठ ी त ी ल द ुसरे
िलिखत नाटक होय. तर िवष् णुदास भावे य ांचे १ ८ ४ ३ म ध ी ल पर् य ो ग रू प ‘सीता
स् वयंवर’ (१८४३) हे पिहले नाᲷाख् यान होय. स ंदभर्-िवकीपीिडया.

 फासर्-
१८६५ नंतर मातर् नाटकाच् या गंभीर स् वरूपाला डावल ून मराठीमध् ये ‘फासर्’
हा पर्कार रूढ झाल ेला िदसतो. इ ंग् लडमध् ये अ से फासर् केले ज ा त अ स त . त ी
एकपर्कारची स ुखाित्मका अस े. हलके-फुलके िवषय त् याच् यातून हाताळल े जात असत.
फासर् या इंगर्जी शब् दासाठी मराठीमध् ये पर्हसन असा शब् द उपयोिजला जातो. हा शब् द munotes.in

Page 50

50
पर्थम भरतम ुनᱭनी त् यांच् या गर्ंथामध् ये योजून शु᳍ पर्हसन व स ंकीणर् पर्हसन अस े त् याचे
दोन पर्कारही सा ंिगतलेले आ हेत. यामध् ये ह ा स् यरसाचे उ प य ो ज न अ ि ध क त ेने ह ो ते
म् हणून त् याची व् याख् या होताना प ुढीलपर्माणे होते. ‘फासर् म् हणजे केवळ िवनोदी
स् वरूपाचे पर्हसनवजा असल ेले नाᲷ’ होय. मराठीत अमरच ंदवाडीकर नाटक म ुंडळीने
मुंबई येने १९ जानेवारी १८५६ रोजी पौरािणक आख् यानाच् या जोडीला फास र् करून
दाखवल् याचा उल् लेख संज्ञा- संकल् पना कोशामध् ये येतो. हास् यिनिमतीसाठी फास र् ची
योजना होत असल् याने ध ा व प ळ, गैरसमज, फसवा-फसवी , वेᲽावाकᲽा म ुदर्ा व
हालचाली, ᳇यथᱮ बोलण े असे फासर्चे स् वरूप होते. पण काही फास र् मधून िवनोद व
रंजनासोबतच सामािजक स ंदेश देणे, व् यक् तᱭमधील स् वभावदोष दश र्िवणे असे काही
महत् त् वाचे िवषयही हाताळल े गेले.

 बुकीश नाटक ेः
या नाटकांनाच ग᳒प᳒ात् मक पौरािणक स् वरूपाची नाटक े म् हटले जाते. त् यांचे
स् वरूप हे भाषांतिरत व रूपा ंतिरत असे होते. मराठी लोकनाᲷपर ंपरेपर्माणे सादर
होणारी िवष् णुदास भावे यांच् या नाटकांना समांतर अशी काही नाटक े िलिखत रूपात
येऊ लागली होती. ती िलिखत असल् यानेच त् यांना ‘बुकीश नाटक े’ असे संबोधले गेले.
ही नाᲷभाषा ंतरे मूळ संस् कृतमधील व इ ंगर्जीतील लोकिपर्य नाटक े ह ो त ी . अ श ा
िलिखत स् वरूपाच् या नाटकांचे पर्योग होतच होत े असे नाही. पुराणातील एखादी कथा
घेऊन पातर्ांच् या करवी त े कथानक गीतमय प᳍तीन े वदवून घेणे हे त् यांचे पर्ाथिमक्
स् वरूप होते. या प᳍तीन े त् यांचे िलिखत रूप साकारत अस े.

यामध् ये १ ८ ५ १ म ध ी ल ‘पर्बोधचंदर्ोदय’ हे स . ब . अ म र ा प ूरकर व रावजी
बाबूजीशास् तर्ी बापट या ंनी संस् कृतवरून भाषा ंतिरत केलेले नाटक् येते. तर बळव ंत
पांडुरंग िकलᲃस् कर यांचे १ ८ ८ ० म ध ी ल क ा ि ल द ा स ा च् या ‘शाकुंतल’ य ा संस् कृत
नाटकाचे भाषांतर येते. हे नाटक संगीत नाटक होत े. तसेच परशुरामतात् या गोडबोल े
यांनी भाषांतिरत केलेली ‘वेणीसंहार’, ‘मृच् छकिटक’, ‘पावर्तीपिरणय नागान ंद’ ह ी
नाटके येतात. या कालख ंडात कृष् णशास् तर्ी राजवाड े, गणेशशास् तर्ी लेले, िशवरामशास् तर्ी
पाळंदे अ श ा क ा ह ी न ा ट क क ा र ा ंनीही अशी भाषा ंतिरत नाटक े ि ल ि ह ल ी . य ा ंनी
रूपांतिरत केलेली ही नाटक े केवळ संस् कृत भाषेतील नाटक े होती . पण न ंतरच् या
काळामध् ये म ा तर् इ ंगर्जीतील ‘अ◌ॅथेल् लो’ ( १८६७), ‘ स् तर्ी न् यायचातुयर्’-
आ.िव.पाटकर (मूळ नाटक ‘द मचर्ंट ऑफ व् हेिनस-१८७१ ) ‘िवजयिशग ’-का.गो.नात ू
(मूळ नाटक- ‘ज् युिलयस सीझर ’-१८७२), ‘तारा’-िव.मो.महाजनी (मूळ नाटक-
‘िसबेलाइन’१८७९), ‘वादळ’(१८७५) यासारख् या नाटकांचीही रूपा ंतरे झाली व ती
िवशेष गाजली. सा ंगलीकर, इचलकरंजीकर, पुणेकर अशा काही नाटकम ंडळᱭनी त् यांची
यशस् वी पर्योगही क ेले. आतापयर्ंतच् या या संस् कृतमधून मराठीत रूपा ंतिरत झाल ेल् या
नाटकांमध् ये सूतर्धार व िवद ुषकाची भूिमका ठरल ेली असायची. पण इ ंगर्जीतील नाटक े
जेव् हा भाषांतिरत झाली त ेव् हा त् याच् यामध् ये ही पातर्े नसत. त् यामुळे याची अन ुकृती
यानंतरच् या नाटकामध् ये िदसू लागली. कथा जरी प ुराणातील असली तरी स ूतर्धार व
व िवदूषक नाटकात ून हळूहळू कमी होत ग ेले.
munotes.in

Page 51

51
या काळातच समा ंतर प᳍तीन े भाषांतिरत िकवा रूपा ंतिरत नाटकाप ेक्षा
स् वतंतर्पणाने न ा ट के ि ल ि ह ण् यावर भर वाढत ग ेला. ही नाटक े ऐ ि त ह ा ि स क घ ट न ा ,
सामािजक व किल्पत स् वरूपाचे घ ट न ा पर् स ंग यांच् यावर बेतलेली होती. त् यामध् ये
१८६१ मधील िवनायक जनाद र्न कीतर्ने यांचे ‘थोरले माधवराव प ेशवे’ या नाटकाला
मराठीतील ‘पिहल् या स् वतंतर् ऐितहािसक ’ नाटकाचा मान िमळाला. थोरल े माधवराव
पेशवे यांच् या जीवनावर आधािरत अस े हे ऐितहािसक आह े. हे नाटक म् हणजे एक
शोकांितक आहे. या नाटकामध् ये लोकनाᲷामध् ये असतात तस े सूतर्धार व िवद ूषक ही
पातर्ेही येतात. त् यामुळे इंगर्जीतील नाटक हा सािहत् यपर्कार व भारतीय पर ंपरेतील
लोकनाᲷपर्णीत रचनात ंतर् हे िवशेष या नाटकाच े आपल् याला इथे नᲂदिवता य ेते. याचे
एक िमशर्ण या नाटकामध् ये आ प ल् याला िदस ून येते. यांच् याबरोबरच ‘झाशीच् या
राणीचे न ा ट क’ (१८७०) ‘नारायणराव प ेशवे य ांचे न ा ट क’ (१८७०), ‘सवाई
माधवरावा ंचे नाटक’(१८७१) ही नाटके या कालख ंडातीलच आह ेत. इितहासातील
पराकर्मᱭचे जीवनचिरतर् उलघड ून दाखवण् याची पर्ेरणा या नाटका ंमध् ये िदसते. तर
सामािजक िवषयावरील ‘स् वैरसकेशा’ (१८७१), ‘मनोरमा’ (१८७१) ही नाटके होत.
या काळामध् ये स् तर्ी पर्श् नांची चचार्, सामािजक समस् या, वेगळ्या पौरािणक व
ऐितहािसक कथानक े ह ा त ा ळ ण े अ से ि व ष य ब द ल न ा ट क ा ंमध् ये ह ो ऊ ल ा ग ल े. याच
धतᱮवर मराठीमध् ये संगीत नाटका ंचा उदय झाला आिण तो प ुढे िवकिसत होत ग ेला.

३.४.३.संगीत नाटका ंची परंपरा व ितचा उत् कषर्
१८८० पूवᱮची नाटक े ही पौरािणकत ेशी अिधक बा ंधील होती. अथा र्त
यानंतरच् या नाटकात प ुराणातील कथा समािवष् ट होत होत् या पण प ुराणकथांना
संगीताच् या आधारान े विणले असल् याने या कालख ंतातील नाटकामध् ये संगीत ही गोष् ट
अत् यंत महत् त् वाची ठरत ग ेली. या नाटक पर ंपरेच् या पर्ारंभातील महत् त् वाचे नाटककार
म् हणजे अण् णासाहेब िकलᲃस् कर (१८४३-१८८५). त् यांनी वेगळ्या धाटणीची नाटक े
िलिहली. त् यांच् या ‘संगीत शाकुंतल’ व ‘संगीत सौभदर् ’ या नाटकाम ुळे त् यांना ‘संगीत
नाटकाचे आ᳒ पर्वत र्क’ मानले जाते. इंगर्जी नाᲷिवश ेष व मराठी स ंगीत-गीत पर ंपरा
असे िमशर्ण त् यांच् या या नाटकात ून दृश् यमान होत े. त् यांच् या ‘शाकुंतल’ या नाटकाचा
पर्योग हा त् याकाळी लोकिपर्य ठरला होता. महाभारतातील स ुभदर्ाहरणाच् या कथेचा
आधार घेऊन त् यांनी ‘संगीत सौभदर् ’ ची रचना क ेलेली आहे. ही दोन् ही नाटके तेव् हा
अत् यंत लोकिपर्य ठरली होती. ओवी , पदे, लावणी अशा छ ंदांचा आधार घ ेऊन ही नाटक े
त् यांनी संगीतमय बनव ून अजरामर बनिवल े होती.

िश. म. परा ंजपे म् हणजेच िशवराम महाद ेव परांजपे होत. यांनाच ‘काळकतᱷ’
असे म् हटले जाते. कारण त् यांनी ‘काळ’ नावाचे परखड मराठी व ृत् त् पतर् सुरू केले होते.
यांनी ‘पिहला पांडव’ (१९३१) हे स् वतंतर् धाटणीच े पौरािणक नाटक िलिहल े. हे त् यांचे
नाटक कणा र्च् या जीवनावर आधािरत होत े. त् यांनी शेक् सिपअरच् या ‘मॅक् बेथ’ या
नाटकाच् या आधारान े ‘मानाजीराव ’ (१८९८) व अ◌ॅिडसन याच् या ‘केटो’ या नाटकावर
आधािरत ‘रामदेवराव’ (१९०६) ही नाटके ि ल ि ह ल ी . त् या काळातील त े अ त् यंत
महत् त् वाचे नाटक म् हणून गणले जाते.
munotes.in

Page 52

52
या कालखंडातील महत् त् वाचे नाटककार म् हणून गो. ब. देवल यांचे नाव घेतले
जाते. पुण् यात वास् तव् यास असताना त् यांनी परशुरामतात् या गोडबोल े यांनी अनुवािदत
केलेल् या वेणीसंहार या नाटकामध् ये अ श् वत् थामाची भ ूिमका केली होती तर
महादेवशास् तर्ी कोल् हटकर यांच् या अनुवािदत ‘अथेल् लो’ मध् ये अिजतिसगची भ ूिमका
केली होती. या दोन् ही भूिमका त् यावेळी खूप गाजल् या होत् या. १८८० साली
‘िकलᲃस् कर नाटक म ंडळ’ स् थापन झाल े होते त् यामध् ये त् यांनी नाᲷपद े रचली होती.
िकलᲃस् करांच् या ‘शाकुंतल’ नाटकाची पद ेही त् यांनी िलिहली होती. त् यानंतर स् वतंतर्
अशी सात नाटक े र च ल ी . ट ॉ म स स द न र्कृत ‘द फेट्ल मॅरेज’ वरून गॅिरकने त य ा र
केलेल् या ‘इझाबेला’ वरून त् यांनी ‘दुगार्’ (१८८६), शेक् सिपअरच् या ‘ऑथेल् लो’ वरून
‘झुंझारराव’(१८९०), मफ᳹ आिण मोल् येर यांच् या ‘ऑल इन द रᱼग ’ आिण ‘गॉनारेल’
यावरून ‘फाल् गुनराव अथवा तसिबरीचा घ ेटाळा’ (१८९३) , ‘मृच् छकिटक’ (१८८९),
‘िवकर्मोवर्शीय’ (१८८९) व ‘शापसंभर्म’ (१९००) व ‘संगीत शारदा ’ (१८९९) त् यांच् या
‘फाल् गुनराव’ या नाटकावरून न ंतर ‘संशयकल् लोळ’ (१९१६) ही नाटके ि ल ि ह ले.
त् यांच् या ‘मृच् छकिटक’, ‘झुंझारराव’ व ‘संशयकल् लोळ’ या नाटकांचे पर्योग िवश ेषकरून
गाजले. माणसांचा संशयी स् वभाव व त् यातून होणा-या घोटाळ्याची म ंमत त् यांनी
संशयकल् लोळातून दाखवली आह े. गो. ब. द ेवलांनी त् यांच् या नाटकात ून सामािजक
िवचारांना मांडण् याचा पर्यत् नदेखील केला. ‘संगीत शारदा ’ या नाटकात ून
जरठकुमारीिववाहासारखी सामािजक समस् या अत् यंत पर्भावीपण े म ांडली. त् यांची
बहुतांश नाटके रूपांतिरत असली तरी त् यांनी त् या नाटकांना महाराष् टर्ीय संगीताची
जोड देऊन नाटका ंना लोकांच् या पसंतीस उतरवल े होते. हे त् यांच् या नाटकाच े मोठे शर्ेय
होते. गो. ब. द ेवल यांनी जसे स ा म ा ि ज क पर् श् न नाटकात ून हाताळल े त् यापर्माणे
वा.ना.डᲂगर े य ांचे ‘संगीत वसंतोत् सव’(१८८७), पु. भा. डᲂगर े य ांचे ‘जरठो᳇ार’
(१८९०), मो. िव. िशगण े यांचे ‘कन् यािवकर्यदुष् पिरणाम’ (१८९५) ही नाटके होत.
‘संगीत सािवतर्ी ’ (१८८६) या अण् णा मातर्ंड जोशी या ंनी िलिहलेल् या नाटकात ून असाच
सामािजक स ुधारणांवर भाष् य करणारा िवषय हाताळल् याचे िदसते.

ग ो . ब . द ेवलांच् या बरोबरच शर्ीपाद कृष् ण कोल् हटकर य ांची नाटकेही या
काळात िवश ेष गाजलेली िदसतात. ‘संगीत वीरतनय ’(१८९६) हे त् यांचे पिहले नाटक
होय. ‘मूकनायक’ (१९२२), ‘गुप् तमंजुषा’(१९०३), ‘मितिवकार ’ (१९०७), ‘पर्ेमशोधन’
(१९११), ‘वधूपरीक्षा’ (१९१४), ‘सहचािरणी ’ (१९१८), ‘जन् मरहस् य’ (१९१८),
‘पिरवतर्न’ (१९२३), ‘िशवपािवत्र्य ’ (१९२४), ‘शर्मसाफल् य’ (१९२९), ‘मायािववाह ’
(१९४६) इतके िवपुल पर्माणात त् यांनी नाᲷल ेखन केलेले िदसते. नाटकातील व ेगळ्या
वळणाचे संगीत व संवाद हे त् यांच् या नाटकांचे िवशेष होते. पारशी आिण ग ुजराती
रंगभूमीवर ज् या नाटकाच् या चाली लोकिपर्य होत् या त् या आपल् या नाटकात आणण् याचा
यशस् वी पर्यात् न त् यानी संगीता᳇ारे केलाहोता. खटक ेबाज व कोटीपर्धान या त् यांच् या
नाटकाच् या संवादिवशेषाचा पर्भाव त् यांच् या नंतरच् या नाᲷल ेखनावर झाला होता.
समाजातील वास् तवाचे उपहासात् मक िचतर्ण त् यांनी नाटकात ून केले. आणखी एक
िवशेष म् हणजे त् यांची नाटके पौरािणक िकवा ऐितहािसक िवषयावर ब ेतलेली नव् हती
तर कल् पनारम् य अशा कथानकाची रचना त् यांनी त् यांच् या नाटकात ून केलेली होती. munotes.in

Page 53

53
यातून त् यांनी िवनोदी स् वरूपाची उपकथानक े व पातर्े मराठी नाᲷस ृष् टीला पिरिचत
करून िदली होती.

कृष् णाजी पर्भाकर खािडलकर हे या कालख ंडातील महत् त् वाचे नाटककार होत.
त् यांनी पंधराएक नाटक े िलिहली. त् यामध् ये ‘कांचनगडची मोहना ’(१८९८), ‘सवाई
माधवराव या ंचा मृत् यू’(१९०६), ‘बायकांचे बंड’(१९०७), ‘सं.कीचकवध ’ (१९०७),
‘भाऊबंदकी’ (१९०९), ‘संगीत मानापमान ’ (१९११), ‘संगीत पर्ेमध् वज’ (१९११),
‘संगीत िव᳒ाहरण ’ (१९१३), ‘सत् वपरीक्षा’ (१९१५), ‘संगीत स् वयंवर’ (१९१६),
‘ितर्दंडी संन् यास ’ (१९२३), ‘सवतीमत् सर’(१९२७), ‘संगीत मेनका’(१९२६) ही नाटके
येतात. त् यांची नाटके प ौ र ा ि ण क व ऐ ि त ह ा ि स क क थ ा स ूतर्ाला हाताळणारी होती.
त् यातील ‘कीचकवध’, ‘भाऊबंदकी’ ही नाटके ज र ी पुराण व इितहास कथावर
आधारलेली असली तरी त् या कथांचे नाते वतर्मानाशी जोडण् याचा पर्यत् न त् यांनी यातून
केलेला आहे. ही नाटक े राजकीय जीवनावर भाष् य करणारी होती. याच े कारणही
तत् का लीन राजकीय चळवळ जोम धरत होती. त् यामुळे र ा ज क ी य व ा त ा व र ण ा च ा
पिरणाम या नाटका ंवर जाणवतो. त् यामुळे राजकीय अस ंतोष िनमार्ण करणारी नाटक े
म् हणून अशा नाटका ंवर िबर्िटश सरकारन े १ ९ १ ० म ध् ये बंदी घातली होती. या
नाटकातील िकचक म् हणजे ि बर् ि ट श अ ि ध क ा र ी क झ र्न असल् याची कल् पना त् यामागे
होती. पण या ब ंदीमुळे पुन् हा एकदा ही नाटक े पाहण् याची आका ंक्षा पर्ेक्षकांत मूळ धरत
असे. तसेच त् यांच् या नाटकातील स ंगीताची मोहनीही त् या काळातील पर्क्षका ंना नाटक
बघायला ख ेचून आणत अस े.

संगीत परंपरेतील नाटककार राम गणेश गडकरी हे नाव आपल् याला त् यांच् या
नाटकामुळेच सुपिरिचत आह े. ‘गोिवदागर्ज ’ य ा ट ो प ण न ा व ा ंनी काव् यलेखन तर
‘बाळकराम’ या नावान े िवनोदी ल ेखन केलेले आपल् याला िदसत े. १९१३ सालच े
‘पर्ेमसंन् यास’ हे त् यांचे पिहले नाटक होय. ‘पुण् यपर्भाव’, ‘एकच प् याला’ ‘भावबंधन’,
‘राजसंन् यास’ ही त् यांची महत् त् वाची नाटक े. तर ‘वेᲽांचा बाजार’ हे त् यांचे पर्हसनवजा
नाᲷ होत े. पण त् यांच् याकडून हे नाटक अप ूणर् िलिहलेले होते. जे त् यांच् या पश् चात
त् यांचे ि म तर् ि च त ा म ण र ा व क ो ल् हटकर यांनी पूणर् केले. (संदभर्-मराठी िवश् वकोश-
पर्थमावृत् ती) त् यांचा मूळ स् वभाव हा कवीचा असल् या कारणान े त् यांच् या
नाटलेखनामध् ये काव् यमयतेची झाक वाचका ंना जाणवल् यािशवाय राहत नाही. तस ेच
नाटकातील स ंवादातून कोटीपर्धान व उपहासात् मक वाक् ये यातून त् यांच् या िठकाणच् या
िवनोदी वृत् तीची जाणीव होत े. ‘एकच प् याला’ सारखे त् यांचे नाटक हे केवळ दारूच् या
दुष् पिरणामाच े सामािजक िचतन मा ंडणारे नाटक केवळ सामािजक िवषय आह े म् हणून
अजरामर झाल े न ा ह ी . त र त् यातील िसध ू, गीता, तळीराम या पातर्िचतर्णाम ुळेही
अजरामर झाली. नाटकातील ‘तळीराम’ या पातर्ाच् या स् वभावदशर्नामुळे मराठीमध् ये
अती दारूच े व् यवन असणा-या व् यक् तीला दारूडा म् हटल् यापेक्षा त् याला तळीराम
म् हणण् याचा पर्घात या नाटकातील पातर्िचतर्णाम ुळेच पडला. हा एक
वाक् यपर्चारासारखा मराठीमध् ये रूढ झालेला िदसतो.

अशा काही नाटककारा ंनी एकापेक्षा अनेक नाटके या काळात िलिहली , पण
काही नाटककारा ंनी एखाद-द ुसरेच नाटक िलहून आपल े कौशल् य आजमावल् याचे याच munotes.in

Page 54

54
काळात िदसत े. उदा. गोपाळ गण ेश आगरकर या ंनी ‘हॅम् लेट’ या नाटकाच े
‘िवकासिवलिसत ’ (१८८३) आिण वा.बा.क ेळकर यांचे ‘तर्ािटका’ (१८९२) असे केलेले
भाषांतर यामध् ये येते. स् वतंतर्पणाने ि ल ि ह ण ा र े व ा सुदेवशास् तर्ी खरे य ांचे
‘गुणोत् कषर्’(१८८५), ‘िशवसंभव’(१९१९), ‘उगर्मंगल’(१९२२) ही त् यांनी नाटके होत.
न. िच. क ेळकर यांचे ‘तोतयाचे बंड’, वासुदेवशास् तर्ी खरे य ांचे ‘िशवसंभव’, वीर
वामनराव जोशी या ंचे ‘राक्षसी महत् त् वाकांक्षा’, य. ना. िटपणीस या ंचे ‘शहािशवाजी ’
ही काही ऐितहािसक महत् त् वाची नाटक े य ा क ा ळ ा त ि ल ि ह ल ी ग ेली. तर काहᱭनी
सामािजक समस् या हाताळणारीही नाटक े िलिहली. ज् यामध् ये ‘स् तर्ी िव᳒ा व ैिचतर्
पर्दशर्न’ (१८८३), ‘रंगी नायकीण ’ (१८८५), ‘सटवाजीराव ढमाल े’ (१८८५), ‘फॅशनेबल
वाइफ’ (१८८५), ‘तरुणी िशक्षण नािटका ’ (१८८६), ‘संमितकाय᳒ाच े नाटक’ (१८९२)
ही नाटके ह ो त . त र स ंत तुकारामांच् या जीवनावर ‘तुकाराम’ (१९०१), संत
नामदेवांच् या जीवनावर ‘नामदेव’(१९०४), ‘संत दामाजी ’ व ‘संत तुकाराम’ अशी
काही संतचिरतर्पर नाटक ेही या काळात िलिहली ग ेली.

एकूणच या काळामध् ये बहुिवध िवष य हाताळणा री व नाटक ही पर ंपरा
समृ᳍ करणारी नाटक े ि ल ि ह ल ी ग ेली. ऐितहािसक व पौरािणक कथािवषया ंच् या
बरोबरच सामािजक समस् या, राजकीय घडमोडी व वत र्मानावर भाष् य करणार े
नाᲷिवषय या नाटकात ून उद्धृत होऊ लागल े. या नाटकाचा म ुख् य अिभव् यक् ती दुवा
हा संगीत असल् या कारणान े मराठी संगीताला व गायनकल ेला अननत् यसाधारण स् थान
या काळात िमळाल े. त् यामुळे नाटकात काम करणार े नट हे केवळ अिभनयसम ृ᳍
नव् हते तर ते उच् च पर्तीचे गायकही होत े. तसेच नाटकाच् या संिहतेबरोबरच र ंचमंचीय
व् यवस् थेमध् येही काही बदल या काळात क ेले गेले. भव् य देखाव् यांची रचना करून
पर्ेक्षकांना आकिषत करण े हे त् यामागचे सूतर् होते. त् यामुळे रंगमंचावर देखील
असामान् य अशा स् वरूपाचे बदल होत ग ेलेले िदसतात. या काळात नाटक सादर
करणा-या कलाकारा ंच् या समूहाला ‘नाटक मंडळी’ असे संबोधण् यात येई. उदा.
इचलकरंजीकर नाटकम ंडळी, सांगलीकर नाटकम ंडळी, गंधवर् नाटकमंडळी इ.

३.५. १९२०-१९६० या कालख ंडातील मराठी नाटकः

१९२० ते १९६० या कालख ंडामध् ये नाटकाची िवकासर ेषा अत् यंत कमालीन े
बदलताना िदसत े. याला अन ेक सामािजक व राजकीय घडामोडी कारणीभ ूत होत् या.
१९२० ते १ ९ ४ ५ ह ा क ा ल ख ंड इंगर्जी सत् तेचा अंतीम कालख ंड होता. भारतीय
स् वातंत्र्यचळवळीन े अ ि ध क ज ो म ध र ल ा ह ो त ा . ग ा ंधᱭ-नेताजी सुबासचंदर् बोस-डॉ.
आंबेडकर यांची िवचारसरणी , माक् सर्वाद व समाजवाद , बेकारी-महागाई यासारख े
पर्श् न, दुसरे जागितक महाय ु᳍ाचे पडसाद अशा अन ेक गोष् टᱭचे िमशर्ण या काळात
समाजावर पर्भावी होत े. त् यांचा पिरणाम साहिजकच सािहत् यसृष् टीवर होत होता.
नाटकही त् यातून सुटले न ा ह ी . ि श क्ष ण व िशक्षणाच े म ा ध् यम, िनयतकािलक े,
आकाशवाणी , ध् वनीमुदर्णाची सोय , बोलपटांची िनिमती यामध् ये कमालीचे बदल झाल े.
रेिडओच् या माध् यमातून बालनाᲷ , नभोनाᲷ, लोकसंगीत, राष् टर्ीय कायर्कर्म, संिगतीका
यांचे सादरीकरण होऊ लागल े. हे बदल मराठीतील इतर सािहत् यपर्कारांनी आत् मसात munotes.in

Page 55

55
करून ते शब् दातून अिभव् यक् त होऊ लागल े. त् यामुळेच १९४५ या सालान ंतरची कथा
ही ‘नवकथा’ व किवता ही ‘नवकिवता’ म् हणून ओळखू लागली.

मनोरंजनाच् या माध् यमांमध् ये वाढ झाल् याने नाटकाची लोकिपर्यता १९२०
नंतर कमी होऊ लागली होती. पण जी काही नाटक े या काळान ंतर िनमार्ण झाली
त् यामध् ये रूढ नाटका ंपेक्षा बरेच पिरवतर्न झाले होते. त् यामुळेच नाटक स् वतःचा तग
धरू शकल े. हे पिरवतर्न नाटकाच् या सादरीकरणापास ून ते ितच् या संिहतालेखनापयर्ंत
झाले. हा बदल काळा-पा ंढरा असा काट ेकोर नसला तरी ितच् या िवकसत रूपात ून तो
हळू ह ळू घ ड त ा न ा ि द स ू ल ा ग ल ा ह ो त ा . १ ९ २ ० प ा स ून दहा ते पंधरा वषार्मध् ये
नाटकातील स ंगीताचे पर् म ा ण ज ैसे थे ह ो ते. पण नंतर नाटकाच् या िवषयाला ,
कथानकाला महत् त् व पर्ाप् त होऊन स ंगीताचे पर्माण कमी कमी होऊ लागल े. याला
अजून एक गोष् ट कारणीभ ूत होती आिण ती म् हणजे िचतर्पट माध् यम. आतापय र्ंतचा
िचतर्पट हा म ूकपणे सादर होत होता. पण प ुढे मातर् तो बोलपट होऊ लागला. त् यामुळे
िचतर्पटातूनही संगीताची एक व ेगळी रीत िनमा र्ण होऊ लागली. यास् तवच
नाटकातील स ंगीताची कात हळ ूहळू झ डू ल ा ग ल ी व न ा ट क े क म ी संगीत िकवा
गरजेपुरते संगीत अशा प᳍तीन े साकारू लागली. काही नाटककारा ंनी मु᳎ामहून कमी
संगीताची व कमी ला ंबीची नाटक े र च न् याच् या शैलीवर भर िदला. क ेवळ
मध् यमवगᱮयांपुरते मयार्िदत असणार े नाटक नंतर तळागाळातील लोका ंपयर्ंत पोहचू
लागले. याच काळात बालग ंधवर् व मास् टर िदनानाथ या ंचे स् तर्ीपातर्ांचे अिभनय िवश ेष
गाजले.
िवसाव् या शतकाच् या पर्ारंभी लेखन करणार े म ह त् त् वाचे न ा ट क क ा र म् हणजे
भागर्वराम िवᲸल वर ेरकर अथार्त भा. िव. वर ेरकर होत. त् यांचे पिहले नाटक म् हणजे
१९०८ मधील ‘कुंजिवहारी’ हे होय. तर त् यांचे गाजलेले व १९१८ मध् ये रंगभूमीवर
आलेले पिहले नाटक - ‘हाच मुलाचा बाप ’(१९१७) हे होय. त् यांनी ३६ नाटक े व सहा
नािटका िलिहल् या व यातील बहुता ंश नाटकांचे िहदीमध् ये अनुवाद झालेले आहेत.
‘संन् याशाचा स ंसार’ (१९२०), ‘सत् तेचा गुलाम’(१९३२), ‘तुरुंगाच् या दारात’(१९२३),
‘करीन ती प ूवर्’(१९२७), ‘सोन् याचा कळस ’ (१९३२), ‘भूिमकन् या सीता’(१९५०),
‘िजवािशवाची भ ेट’(१९५०), ‘अपूवर् बंगाल’(१९५३) ही नाटके खूप गाजली. त् यांचे
नाᲷलेखन हे सामािजक पर्श् नांना हाताळणार े होते. हुंडाप᳍त, िववाह व स् तर्ीिवषयक
समस् या असे स ा म ा ि ज क ि व ष य ा ंना त् यांची नाटके ि भ ड त ा न ा ि द स त ा त . त े उ त् तम
अनुवादक असल् याने इतर भाष ेतील अनेक सािहत् याच् या अनुवादातून अनेक िवषयांना
ते िभडले होते. त् याचा पिरणाम त् यांच् या िविवध िवषया ंना हात घालणारी नाटक े
मराठी सृष् टीला िमळाली.

माधवराव नारायण जोशी यांनीही याच काळात नाᲷल ेखन केलेले िदसते.
त् यांना सवार्िधक ख् याती िमळाली ती ‘स् थािनक स् वराज् य अथवा स ं.म् युिनिसपािलटी ’
(१९२५) या िवनोदी नाटकाम ुळे. म् युिनिसपािलटीत िनवड ून गेलेल् या सदस् याचा
गैरकारभार िवड ंबनात् मक प᳍तीन े त् यांनी यातून कथन क ेला आहे. या वेगळ्या
िवषयामुळे व नाटकातील बोलीभाष ेचा वापर, नाटकातील उपहासात् मक रचना ,
पर्ासािदक प᳒रचना याम ुळे हे नाटक अिधक लोकिपर्य झाल े. याव् यितिरक् त त् यांची
‘सं.कृष् णिवजय’ (१९११), ‘कणार्जुर्न’ (१९१०), ‘सं.आनंद’(१९२३), ‘िगरणीवाला munotes.in

Page 56

56
अथवा मालक मज ूर’(१९२९), ‘पुनजर्न् म ऊफर् सािवतर्ी’(१९३१), ‘पैसाच पैसा’(१९३५),
‘पर्ोफेसर शहाण े’(१९३६), ‘मोरांचा नाच’(१९३८), ‘व-हाडचा पाटील ’(१९२८) इ.
त् यांनी चौिवस ेक नाटके िलिहली. त् यांच् या बहुतांश नाटकांचे पर्योग झाल े होते. त् यांच् या
कादिकतᱮत साधारण तीस वष ᱷ त् यांची नाटके रंगभूमीवर होत होती.

 ‘नाᲷमन् वंतर’ संस् थेची स् थापनः
१९२० नंतर मराठी नाᲷस ृष् टीला एकपर्कारची म ंद गती पर्ाप् त झाली होती.
याची काही कारण े आपण वर नᲂदवल ेली आहेत. १९३३ ला ‘नाᲷमन् वंतर’ ही संस् था
स् थापन झाली. ही एक पर्योगशील नाᲷस ंस् था होती. या स ंस् थेमध् ये के. नारायण काळ े,
अनंत काणेकर, शर्ी. िव. वत र्क, केशवराव दात े, केशवराव भोळ े, ज् योत् स् नाबाई भोळ े
आदी मान् यवर होत े. नाटकाच े नेपथ् य, अिभनय, पाश् वर्संगीत, पर्काशयोजना या
घटकांना भव् यतेपेक्षा वास् तावािभमुख बनिवण् याचा पर्यत् न या संस् थेकडून सादर होणा-
या नाटकात ून होऊ लागला. या स ंस् थेच् या वतीने शर्ी. िव. वत र्क यांचे ‘आंधळ्यांची
शाळा’ या नाटकाचा १९३३ मध् ये पर्योग झाला. त् यांनतर ‘तक्षिशला’, ‘लपंडाव’ व
‘उसना नवरा ’ या नाटका ंचे पर् य ो ग ह ी य ा स ंस् थेने केले. िवशर्ाम ब ेडेकर यांचे
‘बर्ᳬकुमारी’ हे पौरािणक कथ ेचा नवअन् वयाथर् सांगणारे नाटक याच काळातील होत े.
अनंत काणेकर यांनी ‘घरकुल’(१९४१) व ‘पतंगाची दोरी ’ (१९५१) ही नाटके
िलिहली. प ुढे दोन वषा र्ंनी ही नाᲷस ंस् था जरी ब ंद पडली तरी पर्.क े.अतर्ᱶसारख् या
पर्भृतᱭनी या स ंस् थेने घालून िदलेली परंपरा पुढे चालू ठेवली.

िवष् णू हिर Ბधकर - ‘आग-याहून स ुटका’ (१९३१) , ‘बेबंदशाही’ (१९२४) व
‘महारथी कण र्’ ही त् यांची महत् त् वाची नाटक े होत. या दोन् ही नाटकात िशवाजᱭच् या
भूिमकेला अिधक वाहवा िमळत असल् याने त् याच् यावर बंदी येण् याची वेळ आली. त ेव् हा
Ბधकर या ंनी िशवाजी राज ᱶसोबत और ंगजेबाचे महत् त् व पटवून देणारे संवाद नाटकात
वाढवले व त् यांनी त् याचे पर्योग पुढे चालू ठेवले.

पर्. के. अतर्े हे म र ा ठ ी त ी ल ए क म ह त् त् वाचे लेखक होत. नाटकाव् यितिरक् त
त् यांनी िवडंबनपर लेखन, कथालेखन, पटकथालेखन, संवादलेखन, आत् मचिरतर्,
बालवाङ्मय , वैचािरक सािहत् य, किवता, अनुवाद इ. महत् त् वाचे सािहत् यपर्कारही त् यांनी
अत् यंत कौशल् यपूणर्तेने हाताळलेले आहेत. त् यांनी िवपुल असे नाᲷलेखन केले आहे.
त् यांच् या नाटकावर नॉव ᱷिजयन नाटककार इब् सेन व फर्ᱶच नाटककार मोिलयर या ंच् या
नाᲷतंतर्ाचा व ल ेखनशैलीचा पर्भाव होता. मराठीत नव् याने रुजू झालेल् या फासर् या
कलापर्काराला त् यांनी महाराष् टर्ीय रूपात साकार क ेले. ‘अशी बायको हवी ’, ‘उ᳒ाचा
संसार’, ‘एकच प् याला-िवडंबन’, ‘कवडीचुंबक’, ‘गुरुदिक्षणा’, ‘घराबाहेर’, ‘जग काय
म् हणेल’, ‘डॉक् टर लागू’, ‘तो मी नव् हेच’, ‘पराचा कावळा ’, ‘पािणगर्हण’, ‘पर्ल् हाद’,
‘पर्ीितसंगम’ ‘बुवा तेथे बाया’, ‘बर्ᳬचारी’, ‘भर्माचा भोपळा ’, ‘मी उभा आह े’, ‘मी मंतर्ी
झालो’, ‘मोरूची मावशी ’, ‘लग् नाची बेडी’, ‘वंदे म ा त र म्’ ‘वीरवचन’, ‘साष् टांग
नमस् कार’ इ. त् यांची नाटके होत. त् यांच् या नाटकामध् ये िदलखुलास िवनोदाला वाव
होता. िकबहुना िवनोद हा त् यांच् या काही नाटका ंचा पर्मुख िवशेष होता. तर उ᳒ाचा
संसार’ सारखी त् यांची नाटके म् हणजे शोकाित्मक ेचे ज् वलंत उदाहरण ठरतात. तस ेच munotes.in

Page 57

57
िविवध मानवी स् वभावदशर्न त् यांच् या नाटकात ून घडते. संवादशैली व िवनोदी श ैलीने
त् यांनी या वृत् तीवर भाष् य केलेले ि द स ते. नाटकातील गडक-या ंच् या नाटकापर्माण े
संगीत न राहता त् याचे पर्माण कमी कमी होऊ लागल े.

म. गो. रांगणेकर- ‘सं. आशीवार्द’ (१९४१), ‘सं.कुलवधू’ (१९४२), ‘कन् यादान’
(१९४३) ‘अलंकार’ (१९४४), ‘ संगीत विहनी ’ (१९४५), ‘सं. एक होता म् हातारा’
(१९४८), ‘ सं.कोणे ए के क ा ळ ी’ (१९५०), ‘ जयजयकार ’ (१९५३), ‘ धाकटी
आई’(१९५६) ‘सं.अमृत’(१९५८), ‘भटाला िदली ओसरी ’(१९५६), ‘आले देवाजीच् या
मना’ (१९६९), ‘माझे घर’, ‘माहेर’, ‘भाग् योदय’, ‘रंभा’ इ. िवपुल असे लेखन त् यांनी
केलेले िदसते. त् यांच् या ‘कुलवधू’ या नाटकामध् ये काम करत असल ेल् या ज् योत् स् ना भोळे
यांनी पाचवार साडी न ेसली म् हणून त् यावेळी खूप वाद झाल े होते.

नाᲷछटाकार िदवाकर- शंकरकािशनाथ गग ᱷ ऊफर् िदवाकर या ंनी मराठीमध् ये
‘नाᲷछटा’ हा पर्कार रूढ व लोकिपर्य क ेला. ‘‘नाᲷछटा म् हणजे एक पर्संग, एक पातर्,
बोलणेही एकाच पातर्ाच े, पण दुसर-या एखा᳒ा िकवा अन ेक व् यक् तᱭशी ती बोलत े आहे
असा देखावा, आिण त् यातून मनोगत व् यक् त करण् याची प᳍त होय. ’’ अशी व् याख् या
नाᲷछटेची केली जाते. (संदभर् http://bookstruck ) या नाᲷछटा ंचे स् वरूप एकपातर्ीच
असते. पण त् या एकाच पातर्ाच् या संवादातून अनेक पातर्ांचे सूचन होत असत े.
इंगर्जीतील मोनोलॉग या पर्कारावरून नाᲷछटा ह े नाव सुचिवले गेले. िदवाकरा ंनी
िविवध िवषया ंवरील व भावभावना ंचे, मानवी गुंत् यांचे िचतर्ण करणा-या पन् नासेक
नाᲷछटा िलिहल् या. मानवाच् या दैनंिदन जीवनात य ेणा-या भावना-उत् साह, खेद, हषर्,
आश् चयर् यांचे िजवंतपण त् यांच् या नाᲷछटात िदसत े. तसेच मानवी िकर्या-पर्ितिकर्या ,
स् वभावातील िवस ंगती, मानवी जीवनातील िनरथ र्कता, िनराशा, असंब᳍ता याच े
िचतर्ही िदवाकरा ंच् या नाᲷछटात ून येताना िदसत े. नंतरच् या काळात नाटककार
िवजय तᱶडुलकर यांनी या नाᲷछटा ंचे सरगर्हण प ुस् तकरूपाने मांडलेले िदसते.

िव.वा.िशरवाडकर हे ज्ञानपीठ प ुरस् कार िमळवणार े हे मराठीतील पर्ितभाव ंत
लेखक होत. त् यांच् या इतर ल ेखनाबरोबरच त् यांचे नाᲷलेखनही मौिलक स् वरूपाचे
आहे. त् यांनी पर्थम किवता हा सािहत् यपर्कार हाताळला तर न ंतर नाटक. ‘दूरचे िदवे’
(१९४६) हे त् यांचे पिहले नाटक अस ून ते अनुवािदत होत े. वैजयंती’(१९५०), ‘कᲅतेय’
(१९५३) ‘ययाित आिण द ेवयानी’ (१९६८), ‘दुसरा पेशवा’ (१९४७), ‘वीज म् हणाली
धरतीला’ (१९७०) ही नाटके िलिहली. यातील ‘कᲅतेय’, ‘ययाित आिण द ेवयानी’ ही
नाटके पौरािणक कथानकावर आधारल ेली आहेत. तर ‘दुसरा पेशवा’, ‘वीज म् हणाली
धरतीला’ ही दोन नाटक े ऐितहािसक नाटक े आहेत. शेक् सिपअर या ंच् या ‘मॅक् बेथ’ या
नाटकाचे ‘राजमुकुट’(१९५४) व ‘ऑथेल् लो’ या नाटकाच े ‘नटसमर्ाट’ (१९६१) असे
अनुवाद केले आहेत. ही नाटक े होत. त् यांच् या नाटकावर खािडलकरा ंच् या नाटका ंचा
पर्भाव जाणवतो. आध ुिनकतेची झाक त् यांच् या नाटकात ून दृश् यमान होत े. त् यांच् या
सवर्च नाटकात ून भारतीय पर ंपरेतून येणा-या मूल् यांची जाणीव वाचका ंना होत राहत े.
तर यांच् या सोबतच पु.ल.देशपांडे य ांची ‘तुका म् हणे आ त ा’ (१९४८), ‘अमंलदार’
(१९५२), ‘भाग् यवान’ (१९५३), ‘तुझे आहे तुजपाशी’ (१९५७) ही नाटके या काळात munotes.in

Page 58

58
गाजली. यातील ‘तुज आहे तुजपाशी’ चे पर्योग खूप लोकिपर्य झाल े. ‘तो मी नव् हेच’ हे
त् यांचे ए क प ा तर् ी न ा ट क आ ह े. या नाटकादरम् यानच ‘िफरता रंगमंच’ ही संकल् पना
आली. नाटस ंिहतेची वैिशष् टयपूणर् र च न ा, त् यातील स ंवाद, पातर्िचतर्ण ,
सादरीकरणातील न ेपथ् ययोजना या सवर् घटकांमुळे नाटकाला आकष र्क रूप पर्ाप् त
झाले होते.

पुरुषोᱫम दारव्ह ेकर यांनी एकूण अकरा नाटक े िलिहली. त् यामध् ये ‘अबोल
झाली सतार ’ ही एकांिकका िलिहली. ‘चंदर् नभीचा ढळला ’, ‘पृथ् वी गोल आह े’,
‘अष् टपैलू अगर्णी’, ‘नयन तुझे जादूगार’, ‘घनश् याम नयनी आला ’ व ‘कᲷार काळजात
घुसली’ ही महत् त् वाची नाटक े होत. त् यांचे ‘कᲷार काळजात घ ुसली’ हे नाटक् िवशेषतः
गाजले. ते स् वतः नाटक िदग् दशर्क असल् याने नाᲷलेखनामध् ये त् यांनी िवशेष बदल
केलेले िदसतात. त् यांच् या नाटका ंनी मराठी पर् ेक्षकांची अिभरुची बदलण् यास भाग
पाडले. त् यांनी नाᲷल ेखन व नाᲷ िदग् दशर्नाने व् यावसाियक र ंगभूमी िवशेष
गाजिवली.

या दरम् यान मधुसुदन कालेलकर य ांनीदेखील नाᲷल ेखन केलेले ि द स ते.
त् यांची एकूण २९ नाटक े पर्िस᳍ आह ेत. ‘िदवा जळू दे सारी रात ’, ‘अपराध मीच
केला’, ‘ही वाट दूर जाते’, ‘आसावरी’, ‘अबोल झालीस का ’, ‘या घर आपल ंच आहे’,
‘अमृतवेल’, ‘उ᳒ाचे जग’ (१९४३) ही महत् त् वाची नाटक े होत. ‘िदल् या घरी तू सुखी
रहा’ हे त् यांचे नाटक िवश ेष गाजले. तर ‘ही शर्ᱭची इच् छा’ हे माधवराव प ेशवे यांच् या
जीवनावरील ऐितहािसक स् वरूपाचे नाटकही ख ूप गाजले. ‘उ᳒ाचे जग’ या नाटकात ून
राष् टर्उभारणीसाठी आवश् यक असणा-या म ूल् यांचे िचतर्ण आल े आहे. तर ‘अखेरचं बंड’
या ना. सी. फडक े यांच् या कादंबरीवरून त् यांनी ‘हे फूल चंदनाचे’ हे नाटक िलिहल े.
नाटक पर्ेक्षकांच् या मनाची पकड घ ेणारी कथानक े व कथानकाला गितमान करणार े
संवाद हे त् यांच् या नाᲷल ेखनाचे िवशेष होत. नाटकाबरोबरच त् यांची िचतर्पटल ेखनही
केले आहे. त् यांच् या या काया र्ची नᲂद ग.िद.माडग ूळकरांनी एका ल ेखात घेतली आहे. ते
म् हणतात- ‘‘मी िचतर्पटात यशस् वी झालो, पण नाटकात अयशस् वी. आमच े व संत
कानेटकर नाटकात यशस् वी पण िचतर्पटात अयशस् वी. पण आमचा मध ु कालेलकर हा
नाटक व िचतर्पट दोन् हᱭकडे यशस् वी व सरस ठरला. ’’ (संदभर्- कृष् णकुमार गावंड,
महाराष् टर् टाईम् स, ‘आठवणᱭचा स ुरेख गोफ’ िद.९ नोव् हᱶ. २०१४ )

मराठी कथा व काद ंबरी मध् ये अव् वल स् थानावर असल ेले िव. स. खा ंडेकर व
ना. सी. फडक े यांनीदेखील काही नाटक े या काळात िल िहली. खांडेकरांचे ‘रेकाचे
राज् य’ व ना. सी. फडक े यांची ‘युगांतर’(१९३१), ‘संजीवनी’, ‘तोतया नाटककार ’,
‘काळेगोरे’ ही नाटके िलिहली. या दरम् यानचे अजून एक महत् त् वाचे नाटककार म् हणजे
शं. गो. साठे ऊफर् शंकर गोिवद साठ े होय. त् यांची ‘छापील संसार’, ‘धन् य मी, कृताथर्
मी’, ‘पहाटेची चाहूल ’, ‘मना सज् जना’, ‘मराठीिचय े न ग र ी’, ‘ससा आिण कासव ’,
‘स् वप् नीचे हे धन’ ही नाटके होत.
munotes.in

Page 59

59
बबन पर्भू यांनी फासर् हा पर्कार अिधक लोकिपर्य क ेला. त् यांनी युरोपीय
फासर्च् या पर्भावात ून मराठीत द ेशी स् वरूपाची फास र्ची रचना घडव ून आणली व
लोकिपर्य क ेली. त् यांचे ‘झोपी गेलेला जागा झाला ’ (१९५८), ‘िदनूच् या सासूबाई
राधाबाई’ (१९६०) हे त् यातील ितरकस िवनोदश ैलीमुळे अ ि ध क ग ा ज ल े गेले.
याव् यितिरक् त त् यांची ‘घोळात घोळ ’, ‘चोरावर मोर ’, ‘पळा पळा कोण प ुढे पळे तो’,
‘माकड आिण पाचर ’ हीही त् यांची महत् त् वाची नाटक े होत. (‘झोपी गेलेला जागा
झाला’ या त् यांच् या फासर्ब᳎ल जयंत पवार या ंनी िवश् लेषणपूवर्क लेख िलिहला आह े.
ज् यातून फासर् ही संकल् पना समज ून येते. (संदभर्- https://maharashtratimes.com/drama/-
/articleshow/ 11394764. cms )

यानंतरचे महत् त् वाचे व व् यावसाियक र ंगभूमीवर यशस् वी ठरलेले नाटककार
म् हणजे वसंत कानेटकर होय. त् यांनी जवळजवळ तीस ेक नाटके िलिहली अस ून त् यांची
बहुतांश नाटके ही १९५५ न ंतरची आह ेत. असे असले तरी त् यांच् या नाटकांचा िवचार
आपण इथे करू शकतो. ‘वेᲽाचे घर उन् हात’ हे त् यांचे पिहले नाटक १९५७ सालातील
आहे. त् यानंतर त् याचे कौटुंिबक स् वरूपाचे -‘पर्ेमा तुझा रंग कसा’ (१९६१), पौरािणक
स् वरूपाचे मत्स्यगंधा (१९६४) , ऐितहािसक स् वरूपाचे ‘राजगडाला ज ेव् हा जाग य ेते’
(१९६२), चिरतर्ात् मक स् वरूपाची- ‘िहमालयाची सावली ’ (१९७२) व ‘कस्तुरीमृग’
(१९७६), ‘िवषवृक्षाची छाया ’, ‘लेकुरे उदंड झाली’ सारखे’ संगीतपर्धान नाटक अशी
वैिवध् यपूणर् न ा ट के ि ल ि ह ल ी . त र ‘अशर्ूंची झाली फ ुले’ य ा न ा ट क ा प ा स ून ‘सरकता
रंगमच’ आला. व् यावसाियक र ंगभूमीवर यशस् वी ठरणार े िवषय त् यांनी नाटकात ून
हाताळले असले तरी नाटकाच् या रचनेमध् ये त् यांनी स् वतंतर् वृत् तीच् या नाᲷकत् यार्ची
पर्योगशील भ ूिमकाही पार पाडल ेली िदसते. यांच् या बरोबरीन ेच दुसरे नाव येते ते
िवजय तᱶडुलकर यांचे. त् यांचेही नाᲷल ेखन हे १९५५ न ंतरचेच आहे. मराठीतील
िनिभड िवषया ंना हाताळणार े तᱶडुलकर हे ए क अ ि त श य म ह त् त् वाचे लेखक होत.
‘शर्ीमंत’ हे त् यांचे १९५५ च े नाटक होय. त् यानंतर ‘शांतता कोटर् चालू आहे’, ‘िगधाडे’,
‘सखाराम बाइन् डर’, ‘िमतर्ाची गोष् ट’, ‘बेबी’, ‘कन् यादान’, ‘घाशीराम कोतवाल ’
यासारखी ग ंभीर िवषय हाताळणारी नाटक े त् यांनी रंगभूमीला िदली. ‘सेक् स’ आिण
‘व् हायोलेन् स’ सारखा िवषय नाटकाच् या माध् यमातून हाताळण् याचा पर्यत् न त् यांनी
नाटकातून केला. तसेच महाराष् टर्ाच् या लोकरंगभूमीवरील साधना ंचा पर्योगशीलत ेने
त् यांनी नाटकात ून वापर केलेला िदसतो.

एकूणच या कालख ंडातील नाटकाचा िवकासकर्म हा गितमान होताना
िदसतो. या कालख ंडात अनेक नाटककारा ंनी आपले शर्ेय पणाला लावल ेले िदसते.
संबंिधत घटकात सव र्च नाटककारा ंची नᲂद घ ेतली गेलेली नसली तरी या काळातील
महत् त् वाच् या व नाटकाच् या इितहासाला कलाटणी द ेणा-या नाटककारा ंची व त् यांच् या
नाटकांची दखल मातर् घ ेतलेली आहे. या कालख ंडातील नाटकाच े ि व शेष म् हणजे
सुरुवातीच् या टप् प् यातील संगीत नाटक या काळाच् या अखेरच् या टप् प् यात पर्ायोिगक ,
व् यावसाियक व ग ंभीर िवषया ंना हाताळणा-या नाटकात रूपा ंतिरत होताना िदसत े.
नाटकातील िवषय , त् याची मांडणी, कथानक, सादरीकरणातील न ेपथ् य, पर्काशयोजना ,
संगीत, अिभनय यासारख् या अनेक गोष् टी दरम् यान बदलत ग ेल् या. हे स वर् ब द ल munotes.in

Page 60

60
एकपर्कारे ब ा ᳭ स ा म ा ि ज क व स ा ंस् कृितक बदला ंचे सूचनही करत होत े.
स् वातंत्र्यपर्ाप् तीचा लढा व िविवध िवचारसरणी समाजामध् ये दृढ होत होती. त ेव् हा
नाटकासारखा थ ेट पर्ेक्षकांशी संपकर् साधणारा द ुवा न बदलण े शक् य नव् हते. त् यामुळे
नाटकांचे िवषय बदलल े. तसेच त् या िवषया ंना योग् य न् याय देणारी सादरीकरणाची
प᳍तही बदलली होती. या सव र् बदलामुळे नाटक पुराण व इितहासात अिधक न
गुंतता ते अिधक समाजािभम ुख होत गेलेले िदसते.

१८८० ते १९६० या कालख ंडातील स् तर्ी नाटककारः
नाटक ही पर्योगरूप कला आह े. त् यामुळे नाटक ही क ेवळ िलिखत स ंिहतेत
उपलब् ध असण् यापेक्षा ितचे पर्योग होण े ही अत् यंत महत् त् वाची गोष् ट मानली जात े.
त् यामुळे न ा ट क ा च् या सबंध इितहास पािहला असता नाटक या सािहत् यपर्काराकड े
िस् तर् या फारशा वळताना िदसत नाहीत. कथा , किवता, कादंबरी, आत् मचिरतर् ह े
सािहत् यपर्कार स् तर् ि◌यांनी िजतक् या पर्माणात हाताळल े आ हेत िततक् या त् या
नाᲷलेखनात रुची दाखवत नाहीत. त् यामुळे म ो ज क् याच स् तर् ि◌यांनी नाᲷल ेखन
केलेले िदसते. एका सव ᱷक्षणात पुरुष नाटककारा ंची संख् या ३०० इतकी आह े तर स् तर्ी
नाटककार क ेवळ ६० असल् याचे स ांिगतले आ हे. त् यामुळे य ा द ो न् ही कालख ंडात
नाᲷलेखन करणा-या स् तर्ी नाटककारा ंचा िवचार इथ े आपण एकितर्तपण े करणार
आहोत.

नाᲷलेखनाची स ुरुवात एकोिणसाव् या शतकाच् या मध् यपूवर् क ा ल खंडातच
झाली असली तरी या शतकाच् या शेवटच् या टप् यावर स् तर् ि◌यांनी नाᲷल ेखन करायला
सुरुवात केली होती. यातील दोन नाव े महत् त् वाची. एक काशीबाई फडक े व दुस-या
सोनाबाई िचमाजी क ेरकर या होत. या कालख ंडात त् यांनी नाᲷल ेखन केलेले िदसते.
काशीबाई फडक े यांनी १८८७ साली ‘संगीत सीताश ु᳍ी’ हे नाटक् िलिहले. हे नाटक
पुराणातील राम-रावणाच् या कथेवर आधारल ेले न ा ट क आ ह े. िकलᲃस् करी संगीत
नाटकाचा पर्भाव या नाटकावर जाणवतो. तर गोव् यातील कलाव ंत समाजात जन् म
घेतलेल् या सोनाबाई क ेरकर यांनी एक ऐितहािसक वळणाच े नाटक िलिहल े ज् याचे नाव
होते ‘संगीत छतर्पती स ंभाजी’(१८९६). १८९१ मधील आत् माराम मोर ेश् वर पाठारे
यांनी िलिहल ेल् या ‘संगीत संभाजी’ या नाटकची पर् ेरणा घेऊन त् यांनी हे न ा ट क
िलिहल् याचे सांिगतले जाते. (संदभर्- िविकिपडीया)

नाटकाच् या इितहासात िहराबाई प ेडणेकर यांचे नाव िवसाव् या शतकातील
पिहल् या स् तर्ी नाᲷकत् यार् म् हणून घेतले जाते. त् या मूळच् या कोकणातील असल् या तरी
त् यांनी िशक्षणसाठी म ुंबई जवळ क ेली होती. त् यामुळे म र ा ठ ी त ी ल अ न ेक मातब् बर
नाटककार, िदग् दशर्कांच् या पिरचयात त् या आल् या. यामध् ये गो.ब.देवल, अण् णासाहेब
िकलᲃस् कर, राम गणेश गडकरी, शर्ी. कृ. कोल् हटकर यांची पर्ामुख् याने नावे येतात. या
सवर् मंडळीकडून स् फूतᱮ घेऊन त् यांनी ‘जयदर्थ िवड ंबन’ (१९०४) नावाचे ि ल ि ख त
स् वरूपातील नाटक िलिहल े. पण ते रंगमंचावर आल े नाही. हे नाटक पुराणातील
पांडव, दर्ौपदी व जयदर्थच् या कथेवर आधारेले आहे. त् यांनतर ‘संगीत दािमनी ’ हे त् यांचे
नाटक पुस् तकरूपाने १९१२ मध् ये आले असले तरी ते रंगमंचावर १९०८ मध् येच आले
होते. हा कालख ंड पाहता स् तर्ी िलिखत ह े प ि ह ले न ा ट क म ा न ल े ज ा ते. munotes.in

Page 61

61
‘लिलतकलादश र्न’ कंपनीकडून या नाटकाच े पर्योग झाल े व ते लोकिपर्यही झाल े. पुढे
त् यांनी संत मीराबाईच् या जीवनावरही नाटक िलिहल े. पण त् याला फारशी पर्िस᳍ी
िमळू शकली नाही. या मराठीतील पहल् या नाटककार या नात् याने पुढे नाटककार
वसंत कानेटकर यांनी त् यांच् यावर आय ुष् यावर आधारीत ‘कस् तुरीमृग’ नावाचे नाटक
िलिहले. (संदभर्- िविकिपडीया)

या ितन् ही िᳫ यांची नाटके ही अनेक अभ् यासकांनी पिहली नाटक े असे आप-
आपल् या संशोधनात नᲂदिवल ेले आ हे. त् यानुसार काहᱭनी काशीबाई फडक े य ांना
पिहल् या स् तर्ी नाटककार मानल े तर काहᱭनी सोनाबाई क ेरकर यांना मानले. पण
नाटकाच् या लेखन कालावधीवरून सोनाबाई क ेरकर यांचे पिहले िलिखत नाटक मानल े
जाते. जे की १८९६ मध् ये पुस् तकरूपाने आले. पण या दोन् ही नाटकांच् या पर्योगांबाबत
कुठेही िलिहलेले आढळत नाही. तर रामक ृष् ण िनपाणीकर या ंनी िलिहलेल् या लेखामध् ये
िहराबाई प ेडणेकर यांना पिहल् या स् तर्ी नाᲷकत् यार् असे मानले आहे. कारण त् यांचे
पिहले नाटक १९०४ मध् ये िलिखत स् वरूपात आल े होते. व नंतर त् यांच् या संगीत
दािमनी या नाटकाच े पर्योग १९१२ मध् ये झालेही होते. म् हणून नाटकाची स ंिहता व
ितचे पर्योग याला महत् त् व देऊन ते िहराबाई प ेडणेकर यांना पिहल् या स् तर्ी नाटककार
मानतात. (स ंदभर्-‘मराठीतील पिहल् या स् तर्ी नाटककार कोण होत् या?’’- रामकृष् ण
िनपाणीकर)

िगरीजाबाई क ेळकर या मराठीतील महत् त् वाच् या स् तर्ी नाᲷकत् यार् होय. त् यांनी
‘पुरुषांचे बंड’ हे नाटक िलिहल े. ज् याची संिहता ही १९१३ मध् ये पर्कािशत झाली.
िविकपीडीयावर या नाटकाची िनिमती , ितचे स ा द र ी क र ण य ा ब ा ब च ा इ ि त ह ा स
नᲂदिवलेला िदसतो. तो असा- की िगरीजाबाई क ेळकर यांनी नाटकाच् या पूवᱮही इतर
सािहत् यपर्कार हाताळल े होते. वाचन व ल ेखनाची आवड व सातत् यातून त् यांनी नाटक
हा सािहत् यपर्कारही यशस् वीरीत् या हाताळला होता. ह े त् यांचे प ि ह ले न ा ट क
खािडलकरा ंच् या ‘बायकांचे बंड’ या १९०७ मध् ये रंगभू मीवर लोकिपर्य झाल ेल् या
संगीत नाटकाला िदल ेले सडेतोड उत् तर होते. िगरीजाबाईंच् या या नाटकाच े पर्योग
‘भारत नाटक ’ कंपनीच् या य. ना. िटपणीस या ंनी केले. पर्थम या नाटकाचा कता र् हा
िननावी असल् याने पर्ेक्षक या नाटकाच् या नाटककाराचा शोध घ ेत असत. पण १९१३
मध् ये ते पर्कािशत झाल् यानंतरच नाᲷकता र् कोण आह े हे पर्ेक्षकांना कळू शकले. या
नाटकाच् या संिहतेची पर्स् तावना शर्ी. क ृ. कोल् हटकरांनी िलिहली आह े. त् यांनंतर त् यांची
‘आयेषा’, ‘मंदोदरी’, ‘राजकुंवर’, ‘वरपरीक्षा’, ‘सािवतर्ी’ ‘हीच मुलीची आई ’ इ. नाटके
त् यांनी िलिहली.

आनंदीबाई िकलᲃस् कर यांनी पिरतक् त् या व पर्ौढ क ुमािरकांच् या जीवनावर
‘नव् या वाटा’ (१९४१) नावाचे नाटक िलिहल े. िववाहप᳍तीतील दोष नष् ट करून
स् तर्ीजीवनात स ुख यावे य ा स ा ठ ी न व् या वाटांची कशी गरज आह े हे त् यांनी या
नाटकाधार े पटवून देण् याचा पर्यत् न केला. इंिदराबाई प ᱶडसे यांचे ‘कुलभूषण’ (१९३३),
इंदुमती देशमुख यांचे ‘शीला’ (१९४९), उमाबाई सहसर्ब ु᳍े य ांचे ‘संगीत
काहूर’(१९४८), ‘संगीत लोकराज् य’(१९४८) इ. महत् त् वाच् या नाᲷकत् यार् होत. मराठीत
कमलाबाई िटळक या ंचे न ा व क थ ा क ा र म् हणून जास् त पिरिचत आह े. कारण स् तर्ी munotes.in

Page 62

62
जीवनाचे भाविवश् व त् यांनी आपल् या सवर्च कथांमधून रेखाटले आहे. पण त् यासोबतच
त् यांनी नाटक हा पर्कारही हाताळला. या ंची ‘उतावळी सास ू’, ‘झोपडपᲵीतील िझप-
या’ ही महत् त् वाची नाटक े होत.

शकुंतला परा ंजपे य ा म र ा ठ ी त ी ल ए क म ह त् त् वाच् या लेिखका.
संततीिनयमाब᳎ल त् यांनी केलेले काम हे एकमेवाि᳇तीय आह े. त् यांनी अनेक लेख व
कथासंगर्ह िलिहल े आहेत. त् यांनी फर्ᱶच नाटकावरून ‘सोयरीक’, ‘चढाओढ’ ही पर्हसन
स् वरूपाची नाटक े िलिहली. ही पर्हसन े पुरुषपातर् नसणारी आह ेत. ‘पांघरलेली कातडी ’
हे सामािजक आशयाच े संगीत नाटक िलिहल े. यातील ‘पांघरलेली कातडी ’चे पर्योग
आकषर्क स् वरूपाचे झाल् याचे त् यांची मुलगी व ज् येष् ठ नाᲷकत् यार् सई परांजपे यांनी
लोकसत् ता मधील एका ल ेखात सांिगतले आहे.

बाळूताई खरे ऊफर् मालतीबाई ब ेडेकर ऊफर् िवभावरी िशरुरकर या ंनी एकूण
पाच नाटक े िलिहलेली आहेत. ‘पारध’, ‘विहनी आली ’, ‘िहरा जो भ ंगला नाही ’ हे
नाटक िलिहल े आहे. त् यांच् या ‘पारध’ या नाटकाला म ुंबई सािहत् य संघाचा पुरस् कार
िमळाला आह े. तर ‘िहरा जो भ ंगला नाही’ या नाटकाच े १९६९ पास ून साधारणतः
२५ पर्योग झाल े. वेगळ्या िवषयाला हाताळणार े आिण नाᲷत ंतर्ाचा कौशल् यपूणर्
वापर हे त् यांच् या नाटकाच े खास वैिशष् Ჷ होय. यान ंतरच् या स् तर्ी नाटककत् यार् म् हणजे
प᳑ा गोळे व सिरता पदकी. सरीता पदकी या ंची ‘स् वप् न’(१९५५), ‘रायगडावरील
एक रातर् व इतर नािटक ’ ही नाटके होत. तर सिरता पदकी या ंची ‘खून पहावा करून ’
हे ‘नॉट इन द ब ुक’ या इंगर्जी नाटकाचा अन ुवाद, ‘बाधा’(१९५५) ‘सीता’ ही नाटके
होत. यातील ‘सीता’ नावाचे नाटक अत् यंत महत् त् वाचे. भारतीय स् तर्ी जीवनावरील
पुरुषी सत् तेचा दबाव त् यांनी या नाटकात ून रेखाटला आह े. ज्योत्ᳩा द ेवधर यांची
‘कल् याणी’, ‘िदपदान’, ‘िनणर्य’ ही नाटके ह ो त . य ा ंच् यानंतरच् या काळात स ुमती
क्षेतर्माडे, लीला फणसळकर , िशरीष पै, ज् योत् स् ना, वसुंधरा पटवध र्न यांनी नाटके
िलिहली. एक ूणच स् तर्ी नाटककरा ंनी १९६० पय र्ंतच् या काळात िवषयद ृष् Ჷा व
तंतर्दृष् Ჷा नाटक हा कलापर्कार अत् यंत सामथ् यार्ने ह ा त ा ळ लेला िदसतो. म् हणूनच
नाटक या वाङ्मयाच् या िवकासकर्मात स् तर् ि◌यांच् या नाटकाची व ेगळे न ᲂ द घेणे
महत् त् वाचे ठरते.

आपली पर्गती तपासा.
1. तुम् ही पािहलेल् या कोणत् याही नाटकाच े सादरीकरण , नेपथ् य व इतर वैिशष् टये यांचे
िवश्र्लेषण करा.
--------------------------------------------------------------- ---------------------------
--------------------------------------------------------------- ---------------------------
--------------------------------------------------------------- ---------------------------
--------------------------------------------------------------- ---------------------------
--------------------------------------------------------------- ---------------------------


munotes.in

Page 63

63
३.६ समारोपः

प ि ह ल् या कालख ंडातील नाटका ंमध् ये पौरािणक व ऐितहािसक िवषया ंवरील
नाटके अ ि ध क तेने िदसतात. पण त् याचबरोबर कल् पनारम् य व सामािजक-राजकीय
पर्श् नांना हाताळणारीही व ेगळ्य वळणाची नाटक े याच काळात काही नाटककारा ंनी
िलिहली. कोल् हटकर, गडक-यांच् या नाटकात ून गुंतागुंतीचे कथानक हाताळल े गेले आहे.
पण भव् य आिण बदलत् या देखाव् यांची नवी रचना त् यांनी रंगभूमीवर आणली होती.
तसेच सामािजक िवषया ंनी हाताळणारी कथानक ेही त् यांच् या या नाटकात ून मांडली
गेली. स् वामीिनष् ठा, स् वाथर्त् याग, पतीशी एकिनष् ठ असणे य ा स ा र ख ी क ा ह ी म ा न व ी
मूल् यांवरही त् यांनी यातून जोर िदला. म् हणूनच गडक-या ंचे ‘एकच प् याला’ सारखे
नाटक हे दारूचे दुष् पिरणाम काय असतात याच े सूचन करणार े आहे.

य ा प ि ह ल् या टप् प् यातील सव र्च नाटके ही संगीतपर्धान नाटक े असल् याने ितथे
अथार्तच संगीताला, गायनाला अनन् यसाधारण महत् त् व होते. त् यामुळे नाटकामध् ये काम
करणारी नट म ंडळी ही क ेवळ अिभनय करणारीच असली पािहज ेत असे नव् हते. तर
त् यांना संगीताची जाण असण े व गाता य ेणे हीदेखील पूवर्अट पूणर् करावी लागत होती.
त् यांच् या गायनावर नाटकाची ख् याती सवर्दूर पसरत अस े. अिभनयाप ेक्षा नटाच् या
गायनावरून नाटकाची ग ुणवत् ता ठरिवण् याचा पर्घात याच काळात होता.
िकलᲃस् करांच् या नाटकापास ून गायक असणा -या नटालाही अत् यंत महत् त् वाचे स् थान
नाटकात अस े. तसेच खटकेबाज संवादांची रचना करून पर्क्षका ंच् या वाहवा िमळवण े हे
काही नाटका ंचे िवशेषही िदसत े. िकलᲃस् कर, राम गणेश गडकरी या ंच् या काळापय र्ंत
संगीत नाटकाला ख ूपच ख् याती होती. या सवा र्ंनी संगीत नाटकाला एका उ ंचीवर
नेऊन ठेवले. पण नंतरच् या काळात मातर् र ेिडओ, िचतर्पटासारखी माध् यमे नाटकावर
पिरणाम व पर्भाव टाक ू लागली. नाटकातील स ंगीताचे पर्माण कमी होऊ लागल े,
नाᲷतंतर्ामध् ये फ र क प ड ू ल ा ग ल ा . न ा ट क ा च् या संगीतापासून ते अिभनय, नेपथ् य,
पाश् वर्संगीत या सवार्ंमध् ये ब द ल घ ड ू ल ा ग ल ा . न ा ट क ा ंचे ि व ष य प ौ र ा ि ण क ,
ऐितहािसकत ेतून सामािजकत ेकडे वळू लागले. संगीत नाटका ंचे पर्माण कमी होऊन
नाटकामध् ये वेगवेगळे पर्योग केले जाऊ लागल े. पुरुषांच् या बरोबरील या काळाच् या
दोन् ही टप् प् यांवर स् तर् ि◌यांनीही नाᲷल ेखनामध् ये आपला कृितशील सहभाग नᲂदिवला.

ए क ूणच या काळाच् या या दोन् ही टप् प् यांवर नाटकाच् या पर्ारंभापासून त् याच् या
िवकासकर्मात कमालीच े ब द ल ह ो त ग ेलेले ि द स त ा त . स ंगीत नाटकापास ून पर्ारंभ
झालेली मराठी र ंगभूमी नंतरच् या काळात पर्योगशीलत ेकडे, िवषयिविवधत ेकडे व
तंतर्ात् मक बदलाकड े सरकत ग ेलेली िदसते. पौरािणक व ऐितहािसक िवषयापास ून
बदलत ती मानवी जीवनाच् या अिस्तत् ववादी व सामािजक िवषया ंमध् ये अगर्ेसर होत
गेली. ही पुढील नाᲷपवा र्ला चालना करून द ेणारी सुरुवात होती. काळभान व
मानवी जीवनातील वास् तवाला स् वीकारून नाटकान े आ प ले वेगळेच रूप प ुढील
काळात साकार क ेले. त् यामुळे न ा ट क य ा स ा ि ह त् यपर्काराच् या िवकासातील हा
महत् तवाचा टप् पा ठरतो.
munotes.in

Page 64

64
३.७ संदभर् गर्ंथसूचीः

१. नाटक - िविकपीिडया ( wikipedia.org)
२. https://www.google.co.in/url?sa= t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&c
d=&cad=rja&uact= 8&ved= 2ahUKEwiG 1efngrvyAhVh 7XMBHdc-
DGMQFnoECAQQAQ&url=https% 3A%2F%2Fhi.wikipedia.org% 2F
wiki% 2F%25E0%25A4%25A
8%25E0%25A4%25BE% 25E0%25A4%259F%25E0%25A4%25
95&usg=AOvVaw 2ZGPaCxQ 5TUNmZ 9Fjjgowq
३. गणोरकर, पर्भा, (संपा.)- Ôवाङ्मयीन स ंज्ञा-संकल् पना कोशÕ, ग. रा.भटकळ
फाउण् डेशन, मुंबई. प.आ.२००१.
४. नाटक–मराठी िव᳡कोश पर्थमाव ृᱫी -
https://www.google.co.in/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=we
b&cd=&cad=rja&uact= 8&ved= 2ahUKEwiG 1efngrvyAhVh 7XM
BHdc-
DGMQFnoECAUQAQ&url=https% 3A%2F%2Fvishwakosh.mar
athi.gov.in% 2F19512%2 F&usg=AOvVaw 1g_T7_zD0qbv
TwRzXzbS_C
५. https://mr.vikaspedia.in/education/ 93893e93993f92494d92f93e9
3593f93792f940-
93893094 d93591593 e939940/93893 e93993f92494d92f93f915/
93694d93094092 a93e926-91594393794 d923-
91594b93294d93991f915930
६. https://mr.wikipedia.org/wiki/%E 0%A4%AE%E 0%A4%B9%E0
%A4%BE%E 0%A4%A4%E0%A5%8D%E 0%A4%AE%E 0%A4
%BE_%E 0%A4%AB%E 0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A5%87
७. http://bookstruck.app/book/ 160
८. पर्दिक्षणा ख ंड १
९. https://www.google.co.in/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=we
b&cd=&cad=rja&uact= 8&ved= 2ahUKEwjC_L-
vx8nyAhWBgtgFHfvABEAQFnoECAMQAQ&url=https% 3A%2
F%2Fwww.facebook.com% 2F347824388603057%2 Fposts% 2F
351745988210897%2 F&usg=AOvVaw 0tmYSE 8x6SvWXyDSGv
u7sY
१०. आठवणᱭचा स ुरेख गोफ-
https://maharashtratimes.com/editorial/samwad/book-
review/articleshow/ 45083560. cms
११. िनपाणीकर , र ा म क ृष् ण -
https://mr.quora.com/%E 0%A4%AE%E 0%A4%B0%E0%A4%BE
%E0%A4%A0%E0%A4 munotes.in

Page 65

65
%BE%E 0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2-
%E0%A4%AA%E 0%A4%B9%E0%A4%BF%E 0%A4%B2%E0
%A5%8D%E 0%A4%AF%E 0%A4%BE-
E0%A4%B8%E0%A5%8D%E 0%A4%A4%E0%A5%8D%E 0%A
4%B0%E0%A5%80
१२. परांजपे, सई - https://www.loksatta.com/v ishesh-news/shakuntala-
paranjpe- 349727/

३.८ नमुना पर्श् न

अ. दीघᲃतरी पर्श् न.
१. संगीत नाटकाची पर ंपरा स् पष् ट करा.
२.१९२० त े १९६० या कालख ंडातील तीन नाटककारा ंची त् यांच् या नाᲷक ृतीसिहत
ओळख करून ᳒ा.
३. मराठी नाटकाची प ूवर्परंपरा तुमच् या शब् दात स् पष् ट करा.

ब. टीपा िलहा.
१. नाᲷमन् वंतर संस् था
२. नाटककार म. गो. रा ंगणेकर
३. नाटककार मध ुसुदन कालेलकर

क. एका वाक् यात उत् तरे ᳒ा.
१. नाᲷमन् वंतर ही संस् था कधी स् थापन झाली?
२. मराठीतील पिहल् या ऐितहािसक नाटकाच े नाव काय?
३. कोणत् या नाटकाच् या पर्योगान ंतर सरकता र ंगमंच आला?






munotes.in

Page 66

66
4
पर्वासवणर्न १८७४ त े १९६०


4.1 ÒemleeJevee
4.2 ÒeJeemeJeCe&ve ³ee Jee* dce³e ÒekeÀeje®es mJeªHe
4.3 ÒeJeemeJeCe&ve cnCepes keÀe³e?
4.4 ÒeJeemeJeCe&ve ³ee Jee*dce³eÒekeÀeje®³ee uesKeveeceeie®³ee ÒesjCee
4.5 F.me. 1874 HetJeea®³ee ÒeJeem e JeCe&veeb®es mJeªHe
4.6 F.me. 1874 les 1920 ³ee keÀeueKeb[elee rue ÒeJeemeJeCe&veeb®eer Jeeì®eeue
4.7 F.me. 1920 les 1960 ³ee keÀeueKeb[elee rue ÒeJeemeJeCe&veeb®eer Jeeì®eeue
4.8 meceejesHe
4.9 meboYe& ûebLe
4.10 mJeeO³ee³e

4.1 ÒemleeJevee

पर्वासवणर्न हा लिलतग᳒ात समािव᳥ होणारा एक महत्त्वाचा वाङ्मयपर्कार
आहे. आधुिनक मराठी सािहत्यातील तो एक महत्त्वाचा सािहत्यपर्कार आह े. मानवी
मनाच्या एका स्वाभािवक पर्व ृᱫीतून पर्वासवण र्नपर लेखन होत असत े. आपण
पािहलेला पर्देश, तेथील लोकजीवन , िनसगर्, पर्वासातील अन ुभव, सुखाचे, संकटाचे
पर्संग इतरांना सांगावेत, आपल्या आन ंदामध्ये इतरांना सहभागी करून घ्याव े ᳭ा
स्वाभािवक पर्व ृᱫीतूनच हे लेखन केले जाते. मराठीमध्य े भारत भर्मण , तीथर्यातर्ा व
परदेश भेटी आदᱭच्या िनिमᱫान े पर् व ा स व ण र्ने ि ल ि ह ल ी ग ेलीआहेत. ᳭ा
पर्वासवणर्नांपैकी१८७४ त े १९६० या कालख ंडातील काही पर्वासवण र्नांचा पिरचय
या घटकात आपल्याला करून घ्यावयाचा आह े. त्याअगोदर पर्वासवण र्न या वाङ्मय
पर्काराचे स्वरुप समज ून घेणे गरजेचे आहे.

4.2 ÒeJeemeJeCe&ve ³ee Jee* dce³e ÒekeÀeje®es mJeªHe

पर्वास ही मानवी जीवनाची एक म ुलभूत पर्ेरणा आहे. पर्वासात ज े पर्त्यक्ष
पािहले आिण अन ुभवले ते लेखनरूपाने मांडणे म्हणजेपर्वासवणर्न होय.पर्वासातील
िविवध अन ुभवांचे व स् तुिन᳧ कथन म्हणज े पर् व ा स व ण र्न होयअस े त् य ा चेस्वरूप
आहे.पर्वासवणर्नात पर्वासवण र्नकाराच्या पर्वासातील अन ुभवांचेकथन येते. ते करताना
कल्पनेने पुन्हा सगळा पर्वास अन ुभवावा लागतो. पर्वासातीलअन ुभवांचा पुनशᲃध munotes.in

Page 67

67
आिण शब्दा ंवाटे त्यांची करावयाची असल ेली पुनरर्चना ही पर्िकर्यापर्वासवण र्नाला
लािलत्याच्या िदश ेने नेते. ᳭ा पर्िकर्य ेत पर्वासवण र्नकाराच्या स ंवेदनशील᳞िक्तमत्वाला
अपिरहायर् म ह त्त् व अ स त े. यामुळे ए क ा च स् थ ळ ा च े वेगवेगळ्या
पर्वासवणर्नकाराचेअनुभव वेगवेगळे ि द स त ा त . पर् व ा स व ण र्न हा सािहत्यपर्कार कथा ,
कादंबरीयासारख्या कथनात्मकनाही. त्यात स्वतःशी जवळीक साधली जात े.
काहीअंशी तो आत्मचिरतर्ाशी जवळीक साधता ंना िदसत असला तरी आत्मचिरतर्
आिण पर्वासवण र्न यांत मुलभूत फरक आह े. आत्मकथनातला 'मी' आिण
पर्वासवणर्नातला'मी' यांत सू᭯म भेद असतो. पर्वासवण र्नातला मी स्वतःिवषयी कमी
तर त्याने अनुभवलेल्या पर्देशािवषयी, त्यातल्या समाजािवषयी, स ंस्कृतीिवषयी आिण
त्यातील बारका᳞ा ंिवषयी जास्त सा ंगत असतो. त्याच े हे स ांगणे पर् थ म पुरुषी
िनवेदनातून वाचका ंसमोर उलगडत जात े.त्याचे हे स ांगणे त् य ा चे स् व ा नुभवावर
आधारीत असत े.

4.3 ÒeJeemeJeCe&ve cnCepes keÀe³e?

इंगर्जी सािहत्याच्या पिरचयात ून मराठीत पर्वासवण र्न हा पर्कार उदयाला
आला. पर्वासात ज े पर्त्यक्ष पािहल े त्यातून आलेले अनुभव लेखनरूपाने मांडणे म्हणजे
पर्वासवणर्न होय. इ ंगर्जीत पर्वासाला Journy िकवा Travel अस े श ब् द व ा प र ल े
जातात. डॉ. वस ंत सावंत यांनी आपल्या ‘पर्वासवण र्न:एक वा᲼य पर्कार या गर् ंथात
पर्वासवणर्न हा शब्द पर्वास + वण र्न या दोन शब्दापास ून बनलेला आहे. पर्वास हा
शब्द पर् + वस ् अशा मूळ संस्कृत धातूपासून बनलेला असून पर् म्हणज े दूर आिण वस ्
म्हणजे राहणे. म्हणजे दूर राहणे असा अथ र् सांिगतलेला आहे. पर्वास या शब्दाच े
आणखी अथ र् प ा ह त ा प र द ेशसंचार, देशाटन, गमन, भटकंती असेही अथर् ि न घ त ा त .
थोडक्यात सा ंगावयाचे झाल्यास "परद ेश संचार करून िकवा परद ेशात राहून िकवा
स्वदेश सोडून अन्यतर् ग ेल्यावर त्याच े व णर्न ज्याला य ेत असेल, ते ख ऱ् य ा अ थ ा र्ने
पर्वासवणर्न होय.” अशी ᳞ाख्या वस ंत सावंत नᲂदवतात. पर्वासवण र्नाला पर्वासव ृᱫ,
पर्वासिचतर्णात्मक ल ेखन, पर्वासिचतर्ण , पर्वासवणर्न व पर्वास ल ेखन असेही
शब्दपर्योग वापरल े जातात. या सवा र्ंचा अथर् पर्वासात पािहल ेला िकवा घडल ेल्या
गो᳥ᱭचा व ृᱫांत असा होतो. पर्वासवण र्न करतांना पर्वासी, पर्वास आिण पर्द ेश हे तीन
महत्त्वाचे घटक िवचारात घ्याव े लागतात.

‘मराठी पर्वासवण र्न स्वरूप आिण स ंकल्पना’ या ल ेखात डॉ. द. क े. गंधारे
पर्वासवणर्न म्हणजे काय हे सांगताना पुढीलपर्माणे िव᳣ेषण करतात. “पर्वासवण र्नात
पर्वासी, पर्वास व स्थळ या तीन घटका ंना िवशेष महत्त्व असत े. पर्वास पर्त्य ेक ᳞क्ती
करत असत े; परंतु पर्वासवण र्न हे पर्त्येकालाच जमत े असे नाही. पर्वासवण र्न करणे ही
एक कला आह े. पर्वासवण र्नात स्वतःचा एक अन ुभव असतो. म्हण ून वा. ल. क ुलकणᱮ
म्हणतात, "पर्वासिचतर्णात्मक ल ेखन हे स्वभावतच:च पर्थमप ुरुषी असत े. लिलत
लेखनात 'मी' त्वाला महत्त्व असत े तसे पर्वासवण र्नात पर्वासिवषयक अन ुभव 'मी'च्या
शब्दात मा ंडत असतो. म्हण ून 'मी'च्या भाषेत ᳞क्त होणारा अन ुभव पर्वासवण र्नाचा
पर्ाणभूत घटक असतो” . munotes.in

Page 68

68
पुढे ते म्हणतात, पर्वासवण र्नाचे महत्त्व लेखकाच्या ᳞िक्तमत्वाशी िनगिडत
असते. यािवषयी म.म. पा ंडुरंग काणे म् ह ण त ा त, "देश तेच असले त र ी पर् व ा श ा ंनी
पािहलेली शहरे व संस्था िभ᳖ असतात आिण पर्त्य ेक पर्वाशाचा द ृि᳥कोन, अनुभव
आिण िवचार िभ᳖ असण्याचा स ंभव असतो." म्हणज ेच लेखकाचे ᳞िक्तमत्त्व सम ृ᳍
असेल तर पर्वासवण र्न िततकेच समृ᳍ होत असत े.

पर्वासवणर्नात लेखक व पािहल ेले देश या दोघा ंचेही कलात्मक दश र्न
घडावयास हव े. कलात्मकता नस ेल तर ते लेखन पर्दशर्नवजा होऊ शकत े. म्हणून लेखक
व पर्देश या दोन्ही घटका ंचे कलात्मक दश र्न घडिवणे हा पर्वासवण र्नाचा आत्मा आह े.

पर्वासवणर्न किवतेसारखीच एक स्वत ंतर् िनिमती आह े असे पु. ल. देशपांडे
नमूद करतात. पर्वासवण र्नासाठी पर्ितभा असावी लागत े. त्यामुळे स ा ि ह त् य क ृती
वाङ्मयीनद ृष्Ჷा शर्े᳧ ठरते. पर्वासवण र्नात एक नविनिमती असत े. यािवषयी वा. ल.
कुलकणᱮ िलिहतात , "चांगल्या पर्वासिचतर्णात्मक ल ेखनात नुसते वणर्न वा िनव ेदन
कधीच नसत े. तर त्यात एक पर्कारची नविनिमती असत े. ही िनिमती अन ुभवाची
असते. पर्वासवण र्नपर वाङ्मयिनिमती ही वास्तवाशी िनगिडत असत े. हा पर्वासी
लेखक पर्वास करून आपल े अनुभव मांडत असतो. त्याच्या ल ेखन िनिमतीत त्याच े
संवेदनशील मनडोकावत असत े. पर्वासाचा अन ुभव आठव ून तो उत्कटपण े ᳞ क्त
करावा लागतो.यात ून पर्वासवण र्नकाराचे ᳞िक्तमत्व साकारत असत े.

4.4 ÒeJeemeJeCe&ve ³ee Jee*dce³eÒek eÀeje®³ee uesKeveeceeie®³ee ÒesjCee

कुठल्याही सािहत्याच्या िनिमतीमाग े ि न ि ᳟ त अ श ा पर् ेरणा असतात.
पर्वासवणर्न हा सािहत्यपर्कारही याला अपवाद नाही. भारतात इ ंगर्जपूवर्
कालखंडातही ᳞ापार-उदीम, द ेशाटन या अन ुषंगाने आपला इतर द ेशांशी व तेथील
लोकांशी संबंध येत होताच. या स ंबंधातूनच पर्वासवणर्न हा वाङ्मयपर्कार िवकिसत
झालेला िदसतो. इ ंगर्जांच्या आगमनाम ुळे भ ा र त ा त ी ल स ा म ा ि ज क - स ा ंस्कृितक
पिरिस्थतीत अम ुलागर् बदल झाल े.त्यांनी दळणवळण , मुदर्णकला, िशक्षण यासारख्या
पायाभूत सुिवधाआपल्याकड े ि न म ार्ण केल्या. यात ून भारतीया ंचा पर्वासाकड े
पाहण्याचा द ृि᳥कोन बदलला. भारतीय लोकही पर्वास करू लागल े. ᳞ापार, िशक्षण
या अनुषंगाने सुरवातीला पर्वास क ेला जावू ल ा ग ल ा . पर् व ा स व ण र्न हा दैनंिदन
जीवनाचा अिवभाज्य भाग बनला.ज्ञानदान व ज्ञानगर्हणाची पर् ेरणा, भाषांतराची
पर्ेरणा, िनयतकािलकात ून िमळालेली पर्ेरणा या पर्ेरणातून पर्वासवण र्न हा वाङ्मयपर्कार
बहरला अस े म्हणता येईल.

हा वाड;मयपर्कार िवकिसत होण्यामाग े पाश्च्यात्य राज्यकत्या र्ंचा आपल्याशी
आलेला संबंध अनेक अथार्ने पर्ेरणादायी ठरला. इ ंगर्जी िशक्षणाम ुळे भारतीयांच्या कक्षा
वृंदावत होत्या. िशक्षणासाठी परद ेशी गेलेल्या तत्कालीन लोका ंनी आपल्या
पर्वासातील अन ुभवांचे िववेचन करावयास स ुरवात केली. ते ज्या पर्देशात गेले तेथील
सामािजक- आिथक- सा ंकृितक पिरिस्थतीच े आहे असे वणर्न त्यांनी केले. हे वणर्न
वास्तववादी होत े. ज्ञानाचा व मनोर ंजनाचा हेतूही या पर्वासवण र्नामागे होता.या munotes.in

Page 69

69
पर्ेरणांबरोबर त्या काळातील इ ंगर्जी व परकी भाषा ंतून पर्वासिवषयक महत्त्वाच्या ,
गर्ंथांची भाषांतरे करण्याची पर् ेरणा िदसून येते.

4.5 F.me. 1874 HetJeea®³ee ÒeJe eme JeCe&veeb®es mJeªHe

पर्वासवणर्न या सािहत्यपर्काराच े स्वरूप आिण पर् ेरणा अभ्यासल्यान ंतर आता
आपणास १८७४ प ूवᱮ मराठीत पर्िस᳍ झाल ेल्या पर्वासवण र्नाचा संिक्ष᳙ आढावा
घ्यायचा आह े. इ.स.१८०० त े १८७४ या कालख ंडात मराठीत हाताच्या बोटावर
मोजता येतील इतक ेच पर्वासवण र्ने अ स ल् य ा च े ल क्ष ा त य ेते. मराठीतील भाषा ंतर
युगापासून ते पंिडता रमाबाई या ंनी िलिहल ेल्या पर्वासवण र्ना पयर्ंतचा काळ य ेथे
गृहीत धरता य ेतो.

‘इंग्लंड देशाचे वणर्न’ हे नाना नारायण या ंनी भाषांतिरत केलेले (१८३५)
मराठीतील पिहल े पर् व ा स व ण र्न आहे.भाषांतरयुगातील हा स्वत ंतर् गर्ंथ पिहले
पर्वासवणर्न म्हणून ओळखण्यात य ेतो. तर 'काशीपर्वास ' म्हणजे ‘महायातर्ावण र्न’ हे
(१८५२) साली पर्िस᳍ झाल ेले श ा म र ा व म ो र ो ज ी य ा ंचे पर् व ा स व ण र्नआहे. मराठी
भाषेतील हे पिहले स्वतंतर् पर्वासवण र्न होय अस े मानण्यात य ेते. गं.बा. सरदार या ंनी
या पर्वासवण र्नास मराठीतल े पिहले पर्वासवण र्न म्हंटले असले तरी त्यात वाड:मयीन
सᲅदयार्चा अभाव आह े अ सेही मत नᲂदिवल े आ हे. तर क᳙ान क ुकसाहेब यांनी
िलिहलेले व स द ा ि श व ग ण ेशशाᳫी ल ेले य ांनी भाषांतिरत (१८५३) क ेलेले
‘जलपयर्टनाचा वृतांत’ हे पुस्तक देखील पर्वासवण र्नात समािव᳥ होणार े आहे. १८६३
साली जग᳖ाथ िवठोबा क्षतर्ी या ंनी िलिहल ेले ‘गोकणर् महाबळे᳡राचे यातर्ेपर्करणी
वृᱫांत’ हे पर्वासवण र्न पर्िस᳍ झाल े. भास्कर हिर भागवत या ंनी मराठीत भाषा ंतिरत
केलेले मुळचे गुजराथी भाष ेतील करसनदास म ुळजी यांनी िलिहल ेले 'इंग्लडातील
पर्वास' हेपर्वासवणर्न (१८६७) पर्िस᳍ झाल े. हे पुस्तक म्हणज े भाषांतरयुगाचे
पर्ितिनिधत्व करणार े पर् व ा स व ण र्न आहे. या गर्ंथात 'पर्वास' गर्ंथभर असून त्यातून
गर्ंथलेखक व इंग्लडमधील पर्द ेशाचे िचतर् पाहावयास िमळत े. याच काळातशर्ी. गणपत
मोरोबा िपतळ े यांनी भाषांतिरत केलेले 'राणीचे पुस्तक' (इ.स. १८७१) ह े महत्त्वाचे
पर्वासवणर्न आहे. वृतांत िकवा मािहती द ेणे हाच या गर् ंथाचा उ᳎ेश िदसतो. हिर गण ेश
पटवधर्न यांनी िलिहल ेले 'काशीयातर्ा ' - (इ.स. १८७२) य ह े पर्वासवण र्न मराठीतील
पिहले पतर्रूप पर्वास वण र्न आहे.१८७४ प ूवर् काळातील या पर्वासवण र्नांचा आढावा
घेतला असता लक्षात य ेते .

4.6 F.me. 1874 les 1920 ³ee keÀeueKeb[el eerue ÒeJeemeJeCe&veeb®eer Jeeì®eeue

१८७४ ते १ ९२ ० य ा क ा लख ंडातील पर्वासवण र्नांचा आढावा आपल्याला
आता घ्यायचा आह े. या कालख ंडातील पर्म ुख पर्वासवण र्नांमध्ये १ ८ २ ३ स ा ल ी
िवष्णूभट गोडस े य ांनी िलिहल ेले ‘ म ा झ ा पर् व ा स ( स न १ ८ ५ ७ स ा ल च् य ा ब ंडाची
हकीकत)’, प ंिडता रमाबाई या ंचे ‘ इंग्लंडचा पर्वास’ भाग पिहला (१८८३),
गौरीशाᳫी अन ंतशाᳫी या ंचे ‘यातर्ा कल्पकता’ (१८८४), गण ेश सदािशव ल ेले यांचे munotes.in

Page 70

70
‘तीथर्यातर्ा पर्बंध’ (१८८५), प ंिडता रमाबाई या ंचे ‘युनायटेड स्टेटसची लोकिस्थती
आिण पर्वासव ृᱫ, भाग पिहला’ (१८८९), रा.भ. पावगी या ंचे ‘िवलायतचा पर्वास’
भाग १,२ (१८८९,१८९२), गोिवद बाबाजी जोशी या ंचे ‘थोडासा पर्वास’ (१८९१),
‘लाहोरचा पर्वास’ (१८९५), ‘ग ेल्या तीस वषा र्ंपूवᱮचे लोक व त्या ंच्या समजुती अथवा
माझ्या पर्वासाची हकीकत’ )१८९६), िवᲸल अण्णाजी मड ूकर यांचे ‘शर्ी बाहुबली
यातर्ोत्सव’ (१८९१), बाळ ग ंगाधर िटळक या ंचे ‘मदर्ास, िसलोन व बर्म्हद ेश येथील
पर्वास’ (१९००), रामराव मध ुसूदन कोणर े य ांचे ‘ म ा थेरानचा पर्वास’ (१८९६)
इत्यादᱭचा िवचार करता य ेतो.

१८५७ च्या ब ंडाचा पर्वासान ुभव गोडस ᱶ भटजᱭना अन ुभवायला िमळाला
त्याचे वणर्न करतांना त्यांनी इितहास, समाजशाᳫ आिण चिरतर् या अन ुषंगाने तो
काळ वाचका ंसमोर उभा क ेला आहे. अस्सल अन ुभव, पर्ांजळ िनवेदन शैलीचे वेगळेपण
या वैिशष्Ჷांमुळे हे मराठीत म ैलाचा दगड ठरल ेले पर्वासवण र्न आहे. तो मांडताना
त्यांचा चौकस, साहसी, रोखठोक, हजरजबाबी स्वभाव साकार झाला आह े. पंिडताबाई
रमाबाई या ंनी आपल्या पर्वासवण र्नात इंग्लंडला जाण्याची कारण े व ितथपय र्ंतच्या
पर्वासातील अन ुभवांचे िचतर्ण क ेले आहे. त्यातून पर्वासाच े िवलोभनीय दश र्न तर
घडतेच िशवाय ल ेिखकेच्या पर्वासातील मनोवस्थ ेचे, िचतनशीलत ेचेही दशर्न घडिवते.

गणेश सदािशव शाᳫी ल ेले यांनी इ.स. १८८५ साली िलिहल ेल्या 'ितथर्यातर्ा
पर्बंध' हा गर्ंथ म्हणजे इ ि त ह ा स आ ह े. नावापर्माण े य ा गर्ंथाचे रु प - पर् ा ब ंिधक
आहे.“युनायटेड स्टेटसची लोकिस्थती आिण पर्वासव ृᱫ -भाग १" ह े पंिडता रमाबाई
यांचे पर् व ा सव ण र्न अमेिरकेवरील मराठी भाष ेतील पिहल ेच पर्वासवण र्न आहे. गर्ंथ
त्यातला एक आह े. अमेिरकेची तत्कालीन मािहती यात ून िमळते. एकाचव ेळी
पर्वासवणर्नाचे, आत्मचरीतर्ाच े, समाजशाᳫाच े आिण राजकीय, आिथक व धािमक
इितहासाच े रंग त्यातून खुलून िदसतात.

या कालखंडातीलएक महत्त्वाच े पर्वासवणर्नकार म्हणज े शर्ी. गोिवद जोशी ह े
होय. त्यांनी िलिहल ेल्या वेगवेगळ्या पर्वासवण र्नांमधून पतर्रूप, रोजिनशी या
रूपबंधांचा त्यांनी केलेला वापर महत्त्वप ूणर् वाटतो.

१८९८ साली व न ंतर रा᳦ीय सभ ेच्या कामािनिमᱫ लोकमान्य िटळक या ंनी
केलेल्या मदर्ास, िसलोन व बर्म्हद ेश येथील पर्वासावर आधारीत अस े ᳞ाख्यानरुपी
पर्वासवणर्न म्हणजे'मदर्ास, िसलोन व बर्ᳬद ेश येथील पर्वास ' हे पर् व ास व ण र्न होय.
िटळकांनी या तीनही द ेशांतील समाजाच े केलेले सू᭯म िनरीक्षण त्या ंच्या ᳞िक्तमत्वाच े
वेगळेपण अधोरेिखत करणार े आहे.

इ.स. १८८३ त े १९०० या कालख ंडातील पर्वासवण र्ने ही एका स्वरुपाची
िदसत नाहीत. ᳞ाख्यानरुपापास ून किवतेसारख्या तरल रुपापय र्ंत अशी वेगवेगळ्या
रुपातील पर्वासवण र्ने या कालख ंडात िलिहल ेली आहेत.

इ.स. १९०१ त े १९२० या दोन दशकाच्या कालख ंडातही अन ेक दजᱷदार
पर्वासवणर्ने िलिहली आह ेत.या कालख ंडातील उल्ल ेखनीय पर्वासवण र्नकार म्हणज े पर्ा. munotes.in

Page 71

71
गोिवद िचमणाजी भाट े, पर्ा. पांडुरंग दामोदर ग ुणे, सौ. पावर्तीबाई िचटनवीस इ. होय.
यांच्यािशवाय यादव श ंकर बावीकर या ंचे 'दोनशे वषार्पूवᱮ पृथ्वीपर्दिक्षणा करणाऱ्या
पर्वाशाचे 'िहदुस्थानातील पर्वासव ृᱫ' (इ.स. १९०१) साळ ूबाई बलवंत कलभंडे यांचे
‘काशीयातर्ा’ (इ.स. १९०७) , ग.पां. नाटेकर उफर् हंस यांचे "कैलासमानसरोवर दश र्न"
(इ.स. १९१०) , माईसाहेब घोरपडे यांचे 'आमचा िवलायतचा पर्वास ' (इ.स. (१९१४) ,
नर नारायण बाबासाह ेब इचलकर ंजीकर यांचे 'िबर्िटश लोका ंचा जीवनकर्म व चािरत्र्य '
(इ.स. १९१९) आिण रामच ंदर् शामराव मान े यांचे 'युरोपच्या पर्वासाच े िसहावलोकन '
(इ.स. १९२०) ही महत्त्वाची पर्वासवण र्ने आहेत.शर्ी भाटे, व पावर्तीबाई िचटनवीस व
नाटेकर यांचा अपवाद सोडल्यास वीस वषा र्तील ही पर्वासवण र्नेही वृतांतवजा अस ून
तीथर्यातर्ांची, स्थानांची मािहती द ेणे हेच त्यांचे कायर् आहे.

4.7 F.me. 1920 les 1960 ³ee keÀeueKeb[el eerue ÒeJeemeJeCe&veeb®eer Jeeì®eeue

पर्स्तुतच्या कालख ंडातील पर्वासवण र्नांचा आढावा घ ेता असे लक्षात येते की
या काळातील पर्वासवण र्ने ही पर्ामुख्याने मािहती, ज्ञान आिण मनोर ंजन या उि᳎᳥
डोळ्यांपुढे ठेवून िलिहली ग ेली आहेत.

पर्ा. गो. िच. 'भाटे य ांनी िलिहल ेली ‘पर्वासव ृᱫमाला पुष्प १’, ‘पुष्प २’,
‘िहदुस्थानचे नंदनवन’ आिण इतर अशी प ंधरा पर्वासवण र्ने ह ी य ा क ा ळ ा त ी ल
महत्त्वाची पर्वासवण र्ने आ हेत. इ.स. १९२१ त े १ ९ ४ ४ अ श ा ि व स् त ृत काळाच्या
दरम्यान त्या ंनी ती िलिहली आह ेत. शर्ी भाट े यांनी आपल्या प ंधरा गर्ंथामधून पर्देश
आिण स्थळा ंचे िचतर्ण पर्भावीपण े केल्यामुळे त्यात लेखक िदसत नाही तर ल ेखकाची
बिहमुर्ख दृ᳥ी िदसून येते. वाचकांचे िनखळ मनोर ंजन करणे व त्यांच्यात पर्वासाची
आवड िनमा र्ण करणे हे ध्येय त्यांच्या लेखनामागे िदसून येते.

याच काळात न.िच.क ेळकर यांचे 'िवलायतची बातमीपतर् े' (इ.स. १९२२),
शर्ी.रा.िटकेकरयांची'िसहाला शह ' (इ.स. १९३०), 'बर्ᳬी बंडाळीचे बर्ᳬपुराण' (इ.स.
१९३१), 'मुसलमानी म ुलुखातील मुशाफरी' (इ.स. १९३१) ही तीन पर्वावण र्ने, ग.स.
मराठे यांचे 'थािलपीठ उफ र् िवलायतिवहार ' (१९२१), म.म. काण े यांचे 'युरोपचा
पर्वास' (इ.स. १९३८) पर्वासवण र्ने पर्िस᳍ झाल ेली आहेत.

सािहत्यसमर्ाट न. िच. क ेळकर यांचे पर् व ा स व ण र्न म्हणजे अ नेक पतर्ांतून
साकार झाल ेले पर्वासवण र्न आहे. लंडनवरून 'केसरी' साठी त्यांनी स्वतः िलिहल ेली
बातमीपतर्े त्यात समािव᳥ झाल ेली िदसतात. शर्ी. रा. िटक ेकर यांनी न. िच. क ेळकर
यांच्या पर्ेरणेमुळेच पर्वासवण र्ने ि ल ि ह लेली होती. त्या ंचे 'िसहाला शह ' हे
अफगािणस्थान व वाय᳞ सीमापर्ा ंत या पर्ाता ंचे ऐितहािसक व वण र्नात्मक िवव ेचन
करणारे पर् व ा स व ण र्न आहे, तर 'मुसलमानी म ुलखातली म ुशाफरी' हे प तर् रू प
पर्वासवणर्न आहे.'बर्ᳬी बंडाळीचे बर् ᳬ पुराण' या पर्वासवण र्नात बर्ᳬद ेशातील
तत्कालीनब ंडाचे कथन आल ेले आहे. वकर्ोक्तीप ूणर् व उपहासात्मक भाषाश ैलीमुळे हे
पर्वासवणर्न लक्षणीय झाल ेले िदसते. munotes.in

Page 72

72
गणेश सदािशव मराठ े हे म र ा ठ ी त ी ल प ि ह ल े ि व न ो द ी पर् व ा स व ण र्नकार
आहेत.नमर्िवनोद आिण उपहास या ंच्या साहाय्यान े ते वाचकांना गुंतवून ठेवतात.
'िवलायतिवहार ' मधूनवाचकांना तेथील पर्देशाचा िवनोदप ूणर् रीतीने पर्त्यय घडतो.
तसेच जमर्न येथील िव᳒ाथ्या र्ंचे ᳇ं᳇यु᳍, बोनमय य ेथील नाताळ , व्हेिनस, फ्लॉरेन्स,
इटाली येथील कलावादी रिसक जीवनाचा पर्त्यय य ेतो.

म. म. काण े यांचे 'युरोपचा पर्वास ' (इ.स. १९३८) ह े देखील पतर् पर्वासवण र्न
आहे. ‘िकलᲃस्कर’ मािसकामध्य े ते पिहल्यांदा पर्कािशत झाल े. काणे यांनी युरोपच्या
आपल्या पर्वासात नऊ-दहा द ेशांना भेटी िदल्या, ितथली शहर े पािहली त्याब᳎लची
िटपणे ि ल हू न त े आ प ल् य ा म ुलांना पतर्ा᳇ार े प ा ठ ि व त . य ा पर् व ा स व ण र्नाची शैली
रिसकाची आिण प ंिडताचीही आह े. त्यामुळे हे पर्वासवणर्न एका पंिडताचे पर्वासवणर्न
आहे.

वरील लेखकां᳞ितिरक्त याच कालख ंडात शर्ी. बा. ग. चव्हाण या ंचे ‘कािश्मरी
फुलांची पखरण ', शर्ीमती शा ंता नािसककरा ंचे ‘म्हैसूरकडील पर्वास’, िव. क ृ. जोशी
यांचे 'माझा िवलायतचा पर्वास ', नानासाहेब िशदे यांचे 'मी युरोपात काय पािहल े' हे
दैनंिदनी स्वरुपातील पर्वासवण र्नांचाही उल्ल ेख आपणास करावा लागतो. भाट े, काणे,
गुणे य ांची पर्वासवण र्ने ह ी य ा क ा ल ख ंडातील महत्त्वाची पर्वासवण र्ने आ हेत. हा
पर्वासाच्या द ृ᳥ीने 'पर्बोधन युगांचा' कालखंड होता.

इ.स. १९४० त े १९६५ या कालख ंडातील 'पर्वासवणर्न' ᳭ा वाङ्मयपर्काराच्या
दृ᳥ीने अत्यंत महत्त्वाचा कालख ंड म्हणावा लाग ेल. या कालख ंडात पर्वासवण र्नाच्या
िनिमतीच्या उच्चा ंक गाठलेला िदसतो. तस ेच वाङ्मयीन द ृ᳥ीने िलिहलेली पर्वासवण र्ने
आपल्या कलात्मक उ ंचीचा पर्त्यय द ेताना िदसतात. पर्वासवण र्न हा एक स्वत ंतर् लिलत
वाङ्मयपर्कार याच कालख ंडात रुढ झाला. या कालख ंडात अनेक शर्े᳧ पर्वासवण र्नकार
पर्वासवणर्नाची िनिमती क ेलेली िदसून येते. त्याचाही आढावा घ ेणे गरजेचे आहे.

पर्ा. अनंत काणेकर यांचे 'धुक्यातून लाल ताऱ्याकड े' (१९४०), 'आमची माती
आमची माणस े' (१९५०), 'िनळे डᲂगर तांबडी माती' (१९५७), 'सोनेरी उन्हात पाच ूची
बेटे' (१९५९), 'रक्ताची फुले' (१९५९), 'खडक कोरतात आकाश ' (१९६४) इत्यादी
पर्वासवणर्ने इ. स. १९४० त े १९५९ कालख ंडात पर्कािशत झाली आह ेत.

पर्ा. काणेकरांनी पर्देश वैिशष्Ჷे व ि न स ग र् वैिशष्Ჷे हेरून आपल्या
पर्वासवणर्नापर पुस्तकांना नावे ि द लेली आहेत. त्यामुळे पुस्तकांच्या शीषर्कातही
का᳞ात्मता आह े. 'धुक्यातून लाल ताऱ्याकड े', 'सोनेरी उन्हात पाच ुची बेटे' व 'खडक
कोरतात आकाश ' ᳭ा ितन्ही पर्वासवण र्नांमध्ये अनुकर्मे युरोप व रिशया , कोलंबो व
हाँगकाँग-मलाया आिण अम ेिरका या द ेशांतील पर्देश आिण पर्वास िचितर्त झाल ेला
िदसून येतो. तर 'आमची माती आमच े आकाश' व 'िनळे डᲂगर', 'तांबडी 'माती' ᳭ा
पर्वासवणर्नात उᱫर आिण दिक्षण भारताचा पर्वास िचितर्त झाल ेला आहे.
munotes.in

Page 73

73
काणेकरांच्या 'धुक्यातून लाल ताऱ्याकड े’ या पर्वासवण र्नात त्यांचे ᳞िक्तमत्व
पर्देश व पर्वास या ंत िमसळून ᳞क्त होत े, पण तरीही त्यात कलात्मक तटस्थता
राखलेली िदसून येते. त्यामुळेच एका अप ूवर् पर्वासवण र्नाचा दजा र् ᳭ा पर्वासवण र्नास
िमळालेला आहे. तसेच काणेकरांचे 'आमची माती आमच े आकाश' हे उᱫर भारताच्या
पर्वासावर आधारल ेले पर्वासवणर्न काणेकरांची अिभजात कलाद ृ᳥ी ᳞क्त करत े. तसेच
त्यांची बहुशर्ुतताही ᳞क्त करत े.

मराठीतील पर्वासवण र्नकारांमधील आणखी एक महत्त्वाच े पर्वासवण र्नकार
म्हणून काकासाह ेब कालेलकरमहत्व अधोर ेिखत करण े गरजेचे आहे. 'लोकमाता अथा र्त
भारतवषार्तील न᳒ा ंचे वणर्न' (१९३८), 'िहमालयातील पर्वास ' (१९३९), 'आमच्या
देशाचे द शर्न' (१९४३), 'भिक्तर कुसुमे' (१९४४), 'लाटांचे त ांडव' (१९४५),
'जीवनलीला ' (१९५८), 'भारत दश र्न खंड १ ते ४(१९६१-१९६६) , ही त्यांची
पर्वासवणर्ने आ हेत.त्यांच्या पर्वासवण र्नपर लेखनाचा खास िवश ेष म्हणज े
रा᳦वादाच्या पर् ेरणेतून त्यांचे हे लेखन झालेले आहे. त्यातून भारत द ेशाची संस्कृती
साकार झाल ेली िदसून येते.कालेलकरांच्या वरील पर्वासवण र्नांपैकी 'जीवनलीला ' हा
गर्ंथ त्यांच्या पर्वासल ेखनाचे पर्भावीपण े पर् ि त ि न ि ध त् व क र त ा न ा ि द स त ो . त् य ा ंच्या
᳞िक्तमत्वाच े सखोल दश र्न 'जीवनलीला ' तून वाचकाला घडत े. एक पर्गल्भ िवचारव ंत,
एक तत्त्विचतक , कवी, साधक, भाषाममर्ज्ञ हे त् य ांच्या ᳞िक्तमत्वातील प ैलू ᳭ ा
पर्वासवणर्नातून साकारल ेले आ हेत. त्यामुळे 'जीवनलीला ' हा गर्ंथ मराठी
पर्वासवणर्नाच्या वाटचालीतील महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो. शर्ी. काल ेलकरांनी
पर्वासवणर्न या वाङ्मयपर्काराला खास प ृथगात्मता िमळव ून तर िदली , पण
त्याचबरोबर एक पर्गल्भ वाङ्मयपर्कार म्हण ून त्याची महᱫाही वाढिवली.

आपल्या व ेगळ्या पर्वासवण र्नांनी वेगळी वाट चोखाळणार े रा. िभ. जोशी ह े
देखील याच कालख ंडातील महत्त्वाच े पर् व ा स व ण र्नकार आह ेत. त्याच्या ‘वाटचाल '
(१९५३) आिण 'मजल दरमजल ' (१९६१) या गर् ंथानी पर्वासवण र्न या वाङ्मयपर्काराला
एक खास रूप पर्ा᳙ करून िदल े आहे. रा. िभ. जोशᱭच्या तटस्थ स ंयत व अिभजात
वृᱫीचे पर्ितिबब त्या ंच्या लेखनात पडल ेले िदसते.'वाटचाल' मध्ये रा. िभ. जोशी या ंनी
'पर्वास' हा घटक क ᱶदर्भागी ठेवून आपल्या स ंयत शैलीने जे स्थलपर्देश िचतर्ण क ेले आहे,
त्यामधून एका तटस्थ कलाव ंताची भूिमकाच स्प᳥ होत े. रा. िभ. जोशी उᱫम िनव ेदक,
भाष्यकार, सु᭯म िनरीक्षकअस ून त्यांनी गितमान व शब्दिचतर्ात्मक श ैलीचा वापर
केल्याने य ा लेखनास कलात्मता पर्ा᳙ झाल ेली िदसून येते.'मजल दरमजल ' या
पर्वासवणर्नातून रा. िभ. जोशी या ंनी पर्वासल ेखन हा वृतांतात्मक, भाष्ययुक्त, व लिलत
िनबंधाला जवळ जाणारा एक व ेगळा वाङ्मयपर्कार आह े य ा च ी ज ा ण ी व म र ा ठ ी
सािहत्याला करून िदली. तस ेच केलेला पर्वास शब्दात कसा पकडावा , त्या पर्वासाच े
हुबेहूब पर्त्ययकारी िचतर् कस े काढावे, त्यासाठी गितशील , भाषाशैलीचा वापर कसा
करावा, तसेच एखा᳒ा अज्ञात ख ेᲽालासु᳍ा त्याचे अिस्मतादश र्क गिहरे रूप कसे ᳒ावे
याचा उᱫम नम ुना म्हणजे वरील पर्वासवण र्न होय.
munotes.in

Page 74

74
रा. िभ. जोशᱭची ही दोन्ही पर्वासवण र्ने कलापूणर् तर आहेत. पण ती व ेगळी
वाट चोखाळणारी आह ेत. याच कालख ंडात पर्वासवण र्न या वाङ्मयपर्काराच्या
जडणघडणीला हातभार लावणार े महत्त्वाचे लेखक म्हणज े गंगाधर गाडगीळ होय.
त्यांची 'गोपुरांच्या पर्देशात' आिण ‘साता सम ुदर्ापलीकडे’ ही दोन गाजल ेली
पर्वासवणर्ने आहेत.कलापूणर्व नवतापूणर् हे त्याचे िवशेष आहेत. 'गोपुरांच्या पर्देशात'
मध्ये दिक्षण भारतातील िनळ्याभोर आकाशावरील द ेखावे आिण त्यावरील िशल्प े,
त्यांची गोपुरे यात गाडगीळ हरव ून जातात. एकल ेखरुप व पर्दीघ र्लेखरुप पर्वासवण र्न
यांचे िमशर्ण 'गोपुरांच्या पर्देशात' या पर्वासवण र्नात झाले आहे. पर्वासिवषयक व पर्द ेश
िवषयक उत्कट जािणव ेचा आिवष्कार पर्स्त ुत पर्वासवण र्नात झाल ेला िदसून
येतो.गाडगीळा ंचे 'सातासमुदर्ापलीकडे' हे पर् व ा स व ण र्न म्हणजे म र ा ठ ी व ा ङ्म य ा त ी ल
पर्वासवणर्नपर कलाक ृतीचा एक उᱫम नम ुना ठरावा इतक्या उ ंचीचे हे पर्वासवण र्न
आहे. या पर्वासवण र्नातून गंगाधर गाडगीळ एक उत्कट कवी , एक भाष्यकार , एक
िनवेदक, व एक उᱫम भाषाश ैली लाभल ेला लेखक म्हणून सामोरे येतात. तसेच
अिल᳙पणे आपलेपण न्याहाळ ून पाहाणारा व ेध घेणारा व जीवनातील छोᲷा मोᲹा
िवसंगतीवर बोट ठ ेवून िवनोदिनिमती साधणारा ल ेखक म्हणून आपल्या समोर य ेतात.

शर्ी. पु. ल. देशपांडे यांची 'अपूवार्ई' (१९६०) व 'पूवर्रंग' (१९६३) हीदोन्ही
पर्वासवणर्ने पर्वासवण र्नया सािहत्य पर्कारात म ैलाचा दगड ठरल ेली आहेत. पु.लं.च्या
पि᳟म देशाच्या पर्वासावरील ‘अप ूवार्ई’ हे पर्वासवण र्न आहे. युरोपातील इ ंग्लंड,
पॅिरस, जमर्नी, स्कॉटलँड या देशाचा हा पर्वास आह े. या देशांतील वेगळेपण अत्यंत
नािवन्यपूणर् त रीही सव र्सामान्यांना आवडेल अशा प᳍तीन े म ांडल्याने 'अपूवार्ई' हे
मराठीतील जास्तीत जास्त वाचल े गेलेले पर्वासवणर्न आहे.

'पूवर्रंग' मध्ये पु.लं.नी पूवᱷकडील बँकॉक, बाली, हᱼगकᱼग, जपान या द ेशांचा
केलेला पर्वास आिण त ेथील राजकीय, सा ंस्कृितक बदल या ंचे दशर्न घािवले आहे. पु.ल.
देशपांडे य ा च् य ा द ो न् ह ी पर् व ा स व ण र्नांकडे प ा ि ह ले अ स त ा अ स े ल क्ष ा त य ेते क ी य ा
पर्वासवणर्नांनी मराठी पर्वासवण र्नात िवनोदी पर्वासवण र्नांची एक पर ंपरा न᳞ान े
सुरू केलेली िदसते.

‘तोकोनोमा’ (इ.स. १९६१) ह े पर्भाकर पाध्य े यांचे मराठी सािहत्यात अत्य ंत
गाजलेले पर्वासवणर्न आहे. पर्वासाच्या िनिमᱫान े पाध्ये यांनी जवळजवळ अध्या र्पेक्षा
अिधक जग पालथ े घातले आहे.'नवे जग नवी िक्षितज े’ (१९५४) 'अगस्तीच्या अ ंगणात'
(१९५७) 'उडता गािलचा ' (१९५९) 'िहरवी उन्ह े' (१९६४) ही त्या ंची अन्य काही
पर्वासवणर्ने आहेत.

'तोकोनोमा' मध्ये प ा ध् ये य ांनी पर्वासात जाणवल ेला जपान, त्याची
सांस्कृितक, सामािजक िस्थती या ंचे दशर्न घडिवल े आहे. जपानी लोका ंचे आदरितथ्य
करण्याची प᳍त, त्या ंची ᳞ापारी व ृᱫी, तेथील वास्त ुकला, रचनाक ृती आदᱭच े
पर्त्ययकारी वण र्न केले आ हे. जपानमधील व ेगवेगळ्या पर्द ेशातून िहडताना ,
वेगवेगळ्या स्थळा ंना भेटी देताना त्यांना भेटलेला जपानी माण ूस हा उ᳒मशील ,
राजभक्त, हाडाचा रचनाकार , ᳞ापारीवृᱫीचा, रिसक कलािपर्य , सािहत्यपर्ेमी, िफरस्ता munotes.in

Page 75

75
देवभोळा, भूतवेडा, अितथ्यशील , त्यागी तसाच ᳞सनी , व भोगी असा अन ुभवास येतो.
जपानी ᳫी तर त्या ंना मूितमंत संस्कृती वाटते.

इ.स. १९४० त े इ.स. १९६५ या कालख ंडात या लोकिपर्य पर्वासवणा र्चे
स्वरूप आपण समज ून घेतले. याच काळात शर्ीमती कमला फडक े यांची 'ितर्वᱶदर्मची
सफर' (इ.स. १९४७) व ‘उटकम ंडची यातर्ा’ (इ.स. १९६७), शर्ी. गो. िन. दा ंडेकरांचे
'नमर्देच्या तटाकी ' (इ.स. १९४९), वास ुदेव बळवंत किणक या ंची 'लोकशाहीच े माहेर'
(इ.स. १९५६) व 'िवषवृᱫाच्या पलीकड े' (इ.स. १९५७), शर्ी. शिशका ंत पुनवर्सू
यांचे'उब आिण गारठा ' (इ.स.१९५७), शर्ी. जयव ंत दळवᱭचे'लोक आिण लौिकक ' (इ.स.
१९५८), शर्ी. अरिवद गोखल े यांचे 'अमेिरकेस जावे पाहून' (इ.स. १९५९), वस ंत
अवसरे िलिखत'िभक्षूच्या पर्देशात' (इ.स. १९६२) व 'लाल नदी िनळ े डᲂगर' (इ.स.
१९६४), शर्ी रम ेश मंतर्ी यांची'थंडीचे िदवस' (१९६३) व 'नवरंग' (१९६३) ही दोन
पर्वासवणर्ने, पर्ा. बाळ गाडगीळ या ंच्या 'िसगरेट आिण वस ंत ऋतू' (१९६४) , प ंिडत
महादेव शाᳫी जोशी या ंचे 'तीथर्रुप महारा᳦ भाग १-२ , व 'महारा᳦ाची धारातीथ र्'
भाग १ व २, काकासाह ेब गाडगीळ या ंचे 'मुठा ते मेन' हे जमर्न देशाच्या भेटीवरील
पर्वासवणर्न, शर्ीपाद जोशी या ंचे 'दिक्षणेतील यक्षभ ूमी', 'बाळवंटातील चंदर्कोर', 'तांबडी
माती... िहरव े माड', 'पूवार्चलाची मुशाफरी' 'भारतभर्मण ' (भाग १ ते ७), शर्ी ज्ञान े᳡र
नाडकणᱮ या ंचे 'िवलायती वारी ' इत्यादी पर्वासवण र्ने महत्त्वाची आह ेत.

पर्वासवणर्न या सािहत्यपर्काराच्या द ृ᳥ीने १९४० नंतरचा कालख ंड हा अत्यंत
महत्वाचा आह े. पर्वासवण र्नांची वाढती स ंख्या आिण त्याला वाचका ंचे िमळणारे बळ
यामुळे पुढील काळात हा सािहत्यपर्कारात अिधकािधक भर पडत ग ेली असे िदसते.

4.8 meceejesHe

पर्वासवणर्न हा लिलत सािहत्यापर्कारामधील एक महत्वाचा सािहत्यपर्कार
आहे. लघुिनबंध िकवा लिलत िनब ंधाच्या बंधात समािव᳥ होणारा हा लोकिपर्य पर्कार
आहे. एखा᳒ा पर्ितभाशाली ᳞िक्तमत्वान े ए ख ा ᳒ ा पर् द ेश, स्थळ आिण घटन ेचा
घेतलेला वेध वा अन ुभवांचा मांडलेला पट म्हणज े पर्वासवण र्न होय. हा अन ुभव
मांडताना लेखक आपल े िचतन पर्भावी भाष ेच्या सहाय्यान े अिभ᳞क्त करीत असतो.
रोजिनशी, िटप्पणी, मािहतीपर नᲂदी या ंच्या माध्यमात ून नवख्या पर्द ेशाब᳎ल तेथील
समाज- स ंस्कृतीब᳎ल वाचका ंना अवगत करण्याच े क ा म पर् व ा स व ण र्नकार करीत
असतो. पािहल ेल्या पर्देशाब᳎लची त्याची भावगभ र् जाणीव त्यात ून ᳞क्त होत असत े.
पर्वासवणर्न ही वास्तवाशी िनगिडत असल ेली एक वाङ्मय घटना आह े. एखा᳒ा
पर्देशिवषयक जािणव ेच्या आिवष्काराची उत्कटता पटल्यािशवाय ल ेखक लेखन करत
नाही. पर्वासवण र्नात िनरीक्षण , स्मरण व उत्कटता या गो᳥ी महत्त्वाच्या असतात.
समाजजीवनाचा एक पट पर्वासवण र्नातून उलगडत जात असतो. मराठी सािहत्यात
आधुिनक काळात या वाड:मय पर्काराची ओळख आपल्याला झाली. अस े असले तरी
पर्वासवणर्ने िलिहण्यास स ुरवात झाल्या पास ून आजतागायत िविवध कारणा ंनी आिण
गरजेतून हा सािहत्यपर्कार बहरत ग ेला यात शंका नाही. munotes.in

Page 76

76
4.9 meboYe& ûebLe

1. पर्वासवणर्न एक वाङमयपर्कार , वसंत सावंत,महारा᳦ राज्य सािहत्य वस ंस्कृती
मंडळ, मुंबई.
2. मराठी वाङ्मयकोश ख ंड ४ समीक्षा स ंज्ञा, िवजया राजाध्यक्ष राज्य सािहत्य व
संस्कृती मंडळ, मुंबई
3. द.के.गंधारे, ‘मराठी पर्वासवण र्न स्वरूप आिण स ंकल्पना’ (ल ेख), मराठी वाड;मय
पर्कार: स्वरूप, स ंकल्पना व वाटचाल, शब्दालय पर्काशन, जान ेवारी २०१७.
4. वा.ल. कुलकणᱮ,वाटचाल (र.िभ.जोशी), (पर्स्तावना), म ुंबई १९५६
5. आधुिनक मराठी वाड:मयाचा इितहास (१८०० त े १ ९ २ ० ) , स ंपा भारत
हंडीबाग, सदािशव सरकट े, एज्युकेशनल पिब्लशस र्, औरंगाबाद.

4.10 mJeeO³ee³e

दीघᲃᱫरी पर᳤्
१. पर्वासवणर्न या सािहत्य पर्काराची स ंकल्पना स्प᳥ करा.
२. पर्वासवणर्न म्हणजे काय ते सांगून १८७४ त े १९२० या कालख ंडातील मराठी
सािहत्यात िलिहल्या ग ेलेल्या पर्वासवण र्नांचा आढावा घ्या.
३. १९२० ते १९६० या कालख ंडातील पर्वासल ेखनामागील पर् ेरणा कोणत्या होत्या
याचे सिवस्तर िवव ेचन करा.
टीपा ᳒ा
१. गंगाधर गाडगीळ या ंची पर्वासवण र्ने
२. पु.ल.देशपांडे यांच्या पर्वासवण र्नाचे वेगळेपण





munotes.in