Marathi-Vadmyacha-Ithias-3-munotes

Page 1

11
efveyebOe Jee*dce³e (1874 -1960)
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GodosMe
1.1 ÒemleeJevee
1.2 cejeþer efveyebOee®eer ÒesjCee DeeefCe HejbHeje
1.3 cejeþer efveyebOe (1818 les 1920)
1.3.1 1818 les 1874 ³ee keÀeUeleerue cejeþer efveyebOe
1.3.2 1874 les 1920 ³ee ke ÀeUeleerue cejeþer efveyebOe
1.3.3 mel³eMeesOekeÀ -ye´eïeCesÊej ®eUJeUerleerue cejeþer efveyebOe
1.3.4 oefuele ®eUJeUerleerue efveyebOekeÀej
1.4 cejeþer efveyebOe (1920 les 1960)
1.4.1 cejeþer efveyebOeeb®ee Òeiele keÀeU
1.4.2 cejeþer ueefuele efveye bOe
1.4.3 ñeerefueefKele cejeþer efveyebOe
1.5 meceejesHe
1.6 meboYe&
1.7 vecegvee ÒeMve
1.0 GÎsMe
1) cejeþer efveyebOe Jee*dce³ee®eer ÒesjCee Je HejbHeje mecepesue.
2) 1818 les 1920 ³ee keÀeUeleerue efveyebOeeb®es mJeªHe DeeefCe DeeMe³e ue#eele ³esF& ue.
3) 1920 les 1960 ³ee keÀeUeleerue efveyebOeeb®es mJeªHe DeeefCe DeeMe³e ue#eele ³esF&ue.
4) 1818 les 1960 ³ee keÀeUeleerue efveyebOeeb®es cejeþer meeefnl³e DeeefCe mebmke=Àleermeeþer®es ³eesieoeve
ue#eele ³esF&ue.
5) mel³eMeesOekeÀ, oefuele ®eUJeUe rleerue, m$eerefueefKele DeeefCe ueefuele efveyebOee®es cenÊJe ue#eele ³esF&ue.
1.1 ÒemleeJevee ë
cejeþer Jee*dce³ee®³ee Feflenemeele ce jeþer efveyebOeeuee JesieUs cenÊ Je ÒeeHle Peeu³ee®es ue#eele
³esles. meceepeÒeyeesOeve keÀjC³eemeeþer cejeþer efveye bOee®ee meeOeve cnCetve GHe³eesie keÀjC³eele Deeuee.
DebOeÞe×e, ª{er, HejbHeje DeeefCe De%eeveJemLee ³eele De[keÀuesu³ee pevelesuee MeneCes keÀjC³eemeeþermunotes.in

Page 2

2efveyebOeemeejKes ogmejs meeOeve veJnles. cejeþer ieÐeuesKeveele efveyebOe Jee*dce³eeuee efJeMesDeens. cegUele efveyebOe ne Jee*dce³eÒekeÀej cejeþerceO³es Fbûepeer meeefnl³ee®³ee Heefj®e³eeletve Deeuesuee Deens.
`efveyebOe' ne Meyo cejeþer Demeuee lejer l³ee®ee Òeke=ÀleerOece& ne HeeM®ee ʳe Deens.
efveyebOeeuee Fbûepeer YeeMeyoeJe©ve cejeþerle `efveyebOe' ne Meyo DeJemLeebleefjle Peeuee. cee$e efveyebOe ne uesKeveÒekeÀej mebmke=Àle
veener. mebmke=ÀleceO³es `yebOe³egkeÌle', `ye ×DemeCes', `yeebOeuee peeCes' ³ ee DeLee&ves efveyebOe ne Meyo JeeHejuee
iesuee Deens. cenevegYeeJe Jee*dce³eele `veeryebOe keÀe{efJeues' Demee GuuesKe Dee{Ulees. `veeryebOe' ³ee®ee DeLe&
keÀe³eoe DeLeJee efve³ece keÀe{uee Demee neslees. l³eecegUs mebmke=Àle Jee cejeþer Yeepeele neslee, ³ee®es meboYe& meeHe[le veenerle. l³eecegUs efveyebOe ne Jee*dce³eÒekeÀej HetCe&le: HeeM®ee ʳe Deens
Demes cnCelee ³esles.
efveyebOe cnCepes efJeefMe<ì efJeefJe®eej e®esÒeefleHeeove Demeles. efveyebOekeÀeje®es J³eeqkeÌleceÊJe l³eele Òeefleefyebefyele nesle Demeles. l³eecegUs
Meem$e DeeefCe meeefnl³e ³ee oesvner Debieeves efveyebOe Jee*dce³e DeekeÀejeme ³esle Demeles. l³eeceOetve l³ee l³ee
keÀeU eleerue ÒeMve DeeefCe l³eeJejerue Ghee³e³eespevee ceeb[u³ee peeleele. cejeþer efveyebOee®ee Fefleneme
mecepetve Iesleuee lej l³ee l³ee keÀeUeleerue meceepepeerJeve, MeemeveefJeceveesJe=Êeer, efveyebOekeÀejeb®eer efJe®eej¢<ìe r ³ee®ee MeesOe Ieslee ³eslees. cejeþer efveyebOeeletve ceeb[uesues efJe®eej ns
Heg{erue Òel³eskeÀ keÀeUemeeþer efoMeeoMe&keÀ þ© MekeÀleele.
cejeþer efveyebOee®ee Fefleneme mecepetve Iesleevee efveyebOee®eer Òeke=Àleer DeejbYe keÀeUele pe Meer nesleer
leMeer Heg{erue keÀeUele jeefnuesueer veener, efle®³eele JesUesJesUer yeoue Peeues Deensle, nsner ue#eele ³esles.
l³eecegUs cejeþer Jee*dce³ee®ee Fefleneme ue#eele Iesleevee cejeþer efveyebOee®ee Fefleneme DeY³eemeCes cnCepes
Yeejleer³e ÒeyeesOevee®eer HejbH eje DeY³eemeC³eemeejKes Deens. Heg{erueÒeceeCes efveyebOe Jee*dce³e ,cejeþer efveyebOe
³eeb®ee keÀeueKeb[efvene³e, DeeMe³e -efJe1.2 cejeþer efveyebOee®eer ÒesjCee DeeefCe HejbHeje
cejeþer Jee*dce³ee®³ee Feflenemee le efMeJekeÀeueerve `Dee%eeHe$e' DeeefCe Heg{erue keÀeUele
efueefnuesu³ee `yeKejer' ³eeb®ee DeHeJeeo JeieUlee meJe& $eHeÐeuesKeve®e Peeuesues Dee{Ules. cenevegYeeJe
Jee*dce³eele `ueer Ue®eefj$e' ne ieÐe ûebLe Dee{Ulees. ner ieÐeuesKevee®eer HejbHeje Heg{s e fJekeÀefmele Peeueer
veener. l³eemeeþer Fbûepeer meÊes®ee Go³e JneJee ueeieuee DeeefCe SkeÀesefCemeeJes MelekeÀ Gpe[eJes ueeieues.
ieÐeuesKevee®ee l³eelener efveyebOeuesKevee®ee Go³e nesCes ns l³ee l³ee osMeemeeþer Jew®eeefjkeÀles®ee DeejbYe
ceeveeJee ueei elees. keÀejCe efveyebOe ne ÒekeÀej YeeJevesHes#ee Jew®eeefjkeÀlesuee DeefOekeÀ peJeU keÀjerle Demelees.
cejeþer Jee*dce³eele efveyebOe Jee*dce³eeves ÒeJesMe kesÀuee lees Fbûepeer meeefnl³ee®³ee Heefj®e³eecegUs, l³eecegUs
Fbûepeer meeefnl³eeleerue efveyebO ee®ee Heefj®e³e keÀ ªve I³eeJee ueeielees.
Fbiueb[ceO³es meesUeJ³ee MelekeÀele cee³ekesÀue SeqkeÌJece efme³ej [s ceeBlesve ne ÖeWÀ®e meeefnefl³ekeÀ
nesTve iesuee. l³eeves 1580 ceO³es 2 Je 1588 ceO³es 1 Demes leerve Keb[ efueefnues, l³eeletve `Smee³e'
neuesKeveÒekeÀej ue@efìve Yee

Page 3

3ueneve nesles. `Dee@HeÀ Dee³e[suevesme', `Dee@HeÀ ÖeWÀ[efMeHe', `Dee@HeÀ SkeÌmeefÒeDevme' DeMee efJeefuenerle Demes. lees mJele :®e l³ee®³ee uesKevee®ee efJeJee®ekeÀ l³ee®³ee uesKeveeuee efceUeues. Demes Demeues lejer Heefnuee Fbûepeer efveyebOekeÀej cnCetve ÖeÀevmeerme
yeskeÀe@ve ³ee®ee GuuesKe kesÀuee peelees.
ÖeÀevmeer me yeskeÀe@ve ³eebves `Smee³e' nîee MeyoeSsJepeer `Smes' ne Meyo JeeHe©ve uesKeve kesÀues.
ÒeLece ue@efìveceO³es efuentve veblej l³ee®es FbûepeerceO³es ªHeeblejCe kesÀues. 1612 les 1625 ³ee keÀeUele
yeskeÀe@ve ³eeves Smes efueefnues. ceeBlesve Deelceefve<þ lesves efveyebOe efuen erle neslee lej yeskeÀe@ve ne Jemlegefve <þHeCes
uesKeve keÀjerle neslee . l³eeves Jew³eeqkeÌlekeÀ DevegYeJeeHes#ee l³eeleerue efJe®eejebvee DeefOekeÀ cenÊJe efoues.
yeskeÀe@ve veblej Deye´ence keÀeGueer ³eeves iebYeerj Òeke=Àleer®eer efveyebOej®evee kesÀueer. l³eeveblej [@efveDeue
ef[HeÀes ³eeves efveyebOe efueefnues. pee@ve efceuìve ³eeves meeceeefpekeÀ megOeejCeeefJeIeìmHeÀesì ne keÀe³eÐeeves Ieslee ³eeJee, efMe#eCe ns ceeveJeer YeeJevesves efoues p eeJes, DeMee efJeuesKeve kesÀues. Heg{s pee@ve [^e³e[ve ³eeves efveyebOeuesKeve kesÀues.
DeþjeJ³ee MelekeÀele peesmesHeÀ De@ef[meve DeeefCe efj®e[& efmìue ³ee pees[mebHeeokeÀebveer
efve³elekeÀeefuekeÀeletve efveyebOe efueefnues. 17 11 ceO³es meg© kesÀuesu³ee `mHeskeÌìsìj' ³ee efve³elekeÀeefuekeÀeletve
l³eebveer efveyebOe efueefnues. veeìkeÀ, leceeMee, yee³ekeÀeb®ee HesnjeJe, veJeje -yee³ekeÀes®eer Yeeb[Ceb DeMee efJeefJeOe
efJe`jBiuej', `Ssæ[uej' ³ee He$eebletve `efJeÐee', `Oece&' ³ee mebyebOeeves efveyebOe efueefnues. l³eeveblej ieesu[efmceLe
³eeves `efmeìerPeve Dee@HeÀ o Jeu[&' ceOetve uesKeve kesÀues. efue. nbì ³ee ®es efveyebOe efJeef#eHle efJeDemee³e®es. SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀele Fbiueb[ceO³es `®eeume& ueBye', nwpeefueì, pesHeÀjer, cesHeÀe@ues, keÀeuee&Fue,
ce@L³et Devee&u[, pee@ve cee@jues, Deej.S®e. nìve ³eeb®³eemeejKes efveyebOekeÀej efuen erle nesle s. ³ee®e keÀeUele
Yeejleele cejeþer efveyebOee®ee Go³e Peeuee.
Fbûepe Yeejleele Deeues DeeefCe Yeejleele l³eelener ceneje<ì^ele veJes Jeejs Jeent ueeieues. Demes
Demeues lejer Yeejleer³e ceeCetme HeejbHeefjkeÀ ceeveefmekeÀlesle De[keÀuesuee neslee. DebO eÞe×e, yeeueefJeJeen,
meleerÒeLee, pejþkegÀceejer efJeJeen, DeMee efkeÀl³eskeÀ Deefve<ì ÒeLee, HejbHeje nesl³ee. peeleer³elee keÀþesjHeCes
HeeUueer peele nesleer. ®eelegJe&C³e& J³eJemLesleerue Keeue®³ee peeleeRvee Je efm$e³eebvee efMe#eCe Ieslee ³esle veJnl es.
Fbûepeer me ÊescegUs veJeerve meeefnl³e, mebmke=Àleer Yeejleer³eebvee mecepetve Deeueer. F&mì Fbef[³ee kebÀHeveerves
melej eJ³ee MelekeÀele íeHeKeevee megª kesÀuee neslee. Fbûepeeb®es Mew#eefCekeÀ OeesjCe GoejHeCee®es nesles. l³eebveer
Yeejleele Je=ÊeHe$ esner megª kesÀueer. ef¸emleer efceMevejer DeeHeu³ee Oecee&®ee Òemeej keÀjerle nesleer. ³ee meJee¥®ee
HeefjCeece Yeejleer³e Heefnu³ee efMeef#ele efHe{eRJej Peeuee. l³eebveerner Je=ÊeHe$es meg ªkesÀueer. 6 peevesJeejer
1832 jespeer yeeUMeem$eer peebYeskeÀje bveer `oHe&Ce' ns Heeef#ekeÀ meg ªkesÀues DeeefCe `cejeþer efveyebOee®ee pevce
Peeuee .%eeveÒemeeje®³ee nsletves cejeþer Je=ÊeHe$eebveer mebmeej Leeìuee neslee. %eeveoeve keÀjC³eemeeþer, yeesOe
osC³eemeeþer, meceepee®eer megOeejCee keÀjC³eemeeþer, meceepee uee peeie=le keÀjC³eemeeþer Je=ÊeHe$eeletve efveyebOe
Jee*dce³ee®ee pevce Peeuee Deens. '(2009 :ceesjs efiejerMe, He=. 30)
SketÀCe®e cejeþer efveyebOe ne Fbûepeer meeefnl³e -mebmke=Àleer®³ee ÒesjCesletve efueefnuee iesuee Deens.
DeejbYeer Yeemebmke=ÀleercegUs oerHetve iesuesu³ee Heefnu³ee efHe{erves mJeyeebOeJeebvee efMeef#ele, MeneCes keÀjC³eemeeþer efveyebOe ³eemunotes.in

Page 4

4Jee*dce³eÒekeÀeje®ee DeeOeej Iesleuee. ieÐeuesKeve ns mejU DeLe& ÒekeÀì keÀjles, l³ee ¢<ìerves efveyebOeeletve
Lesì DeeMe³e, efJe®eej ÒeefleHeeove keÀjCes meesHes iesues.
1.3 cejeþer efveyebOe (1818 les 1920)
DeY³eemee®³ee mees³eermeeþer cejeþer efveyebOee®eer oesve keÀeueKeb[ele efJeYeeieC eer keÀjlee ³esF&ue.
1818 les 1874 ne cejeþer efveyebOee®ee `DeJJeue keÀeU 'DeeefCe 1874 les 1920 ne cejeþer
efveyebOee®ee `efJekeÀeme keÀeU 'cnCelee ³esF&ue. Òemlegle efþkeÀeCeer 1818 les 1874 ³ee keÀeUeleerue cejeþer
efveyebOe keÀesCel³ee DeeMe³eemen Dee efJe1.3.1 1818 les 1874 ³ee keÀeUeleerue cejeþer efveyebOe
1818 les 1874 ³ee keÀeUeleerue efveyebOe Jee*dce³eeletve lelkeÀeueerve Fbûepeer jepeJeì,
Fbûepee®eer efJe®eejmejCeer, ceneje<ì^er³e pe erJeveeJej veJepeerJevee®es Peeuesues HeefjCeece, Dee¬eÀceCe l³eecegUs
l³eeb®³ee efJe®eejele nesCeejs yeoue ³ee®es ef®e$e mHe<ìHeCes efometve ³esles. DeejbYeer®es ieÐeuesKeve ns YeemJeªHee®es nesles. meoeefMeJe keÀeefMeveeLe í$es ns Fbûepeer ef Me#eCe Iesleuesues Heefnu³ee efHe{erleerue ûebLekeÀej ,
l³eebveer 1828 ceO³es `yeeUefce$e Yeeie 1' ns HegmlekeÀ efueefnues, `ef®eu[^vedme ÖeWÀ[' ³ee Fbûepeer HegmlekeÀe®es
les YeeDev³ee³ee®es HeefjCeece ns JeeF&ì nesleele, DeMee yeesOeHej efJeme.keÀe. í$es ³eebveer `veereflekeÀLee', `JesleeU Hebb®eefJeMeer' ns ûebLener efueefnues. ³ee uesKeveeme efveyebO ec n C e l e e
³esle veener.
ceesumeJeLe& -keBÀ[er ³eebveer `Fbûepeer -cejeþer keÀesMee®es 'keÀece megª kesÀues nesles. l³eemeeþer keBÀ[er
³eebvee HejMegjeceHeble iees[yeesues ³eebveer ceole kesÀueer. 1854 ceO³es l³eebveer `veJeveerle' ne keÀeJ³eûebLe
efueefnuee cee$e efveyebOeuesKeve kesÀues veener. nefj kesÀMeJe Heþejs ³eebveer cee$e Yee1833 ceO³es l³eebveer `efme×HeoeLe& efJe%eeveMeem$eefJe1827 ceO³es `jmee³eveMeem$eefJeûebLe efuentve Fbiueb[ osMee®eer leeW[Dees UKe cejeþer YeeefÒekeÀeefMele Peeuesuee `³eeef$ekeÀ ¬eÀceCe' ne GÊece YeeveerefleûebLe 'ne ûebLe cejeþer DeeCeuee. l³eeb®ee 1851 ®ee `osMeJ³eJenej J³eJemLee' ne ûebLe efJeefJeOe
efJeuesKeve l³eebveer kesÀues Deens.
yeeUMeem$eer peebYeskeÀj ³eebveer 6 peevesJeejer 1832 jes peer `oHe&Ce' ns Heeef#ekeÀ megª keÀ©ve
cejeþer efveyebOee®ee Hee³ee Ieeleuee. `oHe&Ce' ceOeerue mebHeeokeÀer³e, mHetÀì uesKe Je Jee®ekeÀeb®eer He$es cnCepes
cejeþer efveyebOeuesKevee®ee DeejbYe nes³e. Meb. iees. legUHegUs mHe<ì Meyoele efueefnleele, ’ oHe&Ce veeJee®³ee
Heeef#ekeÀele efueefnuesues ÒeejbYeer®es ÒeemleeefJekeÀ mJeªHee®es uesKe `DeeÐe cejeþer efveyebOe' ³ee HeoJeerme lelJele:
Hee$e þjleerue Demes Jeeìles. “(1966 : legU HegUs Meb.iees. ,He=. 5)
yeeUMeem$eer peebYeskeÀj ³eebveer efJeefJeOe efJeefveyebOe veeJe efceUeues veJnles. `efve³elekeÀeefuekeÀ uesKeebHeemetve pes mJeeLe& nesleele l³eebefJe

Page 5

5osMeebleerue jep³ejerleerle yeoue keÀjC³eemebyebOeer ³e lve', `MeslekeÀjer ueeskeÀebme mejkeÀej®es GÊespeve ', `efJeÐee
ns yeU Deens', `jnoejer pekeÀeleer', `efnbogmLeeveeleerue vee®e leceeMes ne iegueeceefiejer®ee SkeÀ ÒekeÀej Deens'.
DeMeec e n Ê JeHetCe& efJenesleer. yeeueefJeJeen, pejþkegÀceejer efJeJeen ³eeceeies De%eeve -DebOeÞe×e Deens Demes l³eebvee Jeeìle nesles.
osMee®eer Òeieleer nesle D emeleevee meeceev³e pevelesuee megKe efceUeues Heeefnpes, kesÀJeU cetþYej
ueeskeÀebvee megKe efceUtve GHe ³eesiee®es veener, Demee efJe®eej peebYeskeÀj ceeb[le nesles. ueeskeÀebvee ceeefnleer
osC³eemeeþermeg×e les efuen erle nesles. `Òee®eerveOece& Je efnbot Oece&' nîeeuesKeveele keÀve&ue Jeeveme kesÀve[er ³eeb®³ee
ûebLeeefJeles efueefnleele, ’pekeÀeleer Yeejer DeeefCe meJee&me meejK³ee veenerle, efJeuee³eleer ceeue pekeÀeleer -jnerle Deensle
DeeefCe les kegÀMeeue peeJeg osleele, Hejbleg ieeJeþer ceeue p³eebme meebYeeUtve, DeeÞe³e efouee Heeefnpes neslee,
l³eeJejer Yeejer keÀj Ieeleues Deens. “(1950 :peebYeskeÀj yeeUMeem$eer, He=. 53) ³eeJe©ve Mes lekeÀN³ee®es
og:Ke les ceeb[le nesles ns ue#eele Ieslee ³esles.
1840 ceO³es peebYeskeÀjebveer `efoioMe&ve' ns ceeefmekeÀ megª kesÀues. l³eeleerue `DeeMee' ne efveyebOe
ceevemeMeem$eer³e efJe®eej ceeb[Ceej eDeens. DeveweflekeÀ Jele&ve ns osMeemeeþer ne efvekeÀejkeÀ Deens Demee efJe®eej
l³eebveer ceeb[uee. efJeÐee ns yeU Deens, iegueeceefiejer ner meJee¥meeþer veeMekeÀejkeÀ Deens, efJeÐesJee®etve pees
ceveg<³e lees HeMet Deens ,DeMeer YetefcekeÀe l³eebveer ceeb[ueer. l³eecegUs DeJJeue Fbûepeer keÀeUeleerue SkeÀ cenÊJee®es
DeeefCe DeeÐe efveyebOekeÀej cnCetve yeeUMeem$eer peebYeskeÀj ³eeb®ee GuuesKe keÀjeJee ueeielees.
oeoesyee Heeb[gjbie leKe&[keÀj ³eebveer 1849 ceO³es `Hejcenbme meYee' mLeeHeC³eele Heg{ekeÀej
Iesleuee. 1848 ceO³es mLeeHeuesu³ee `%eeveÒem eejkeÀ ceb[Uer'®³ee cejeþer efJeYeeiee®es les DeO³e#e nesles.
1836 ceO³es l³eebveer `cejeþer YeeJe Yee`efJeÐes®³ee ueeYeeefJe`³ecegCeeHe³e&ìve' (1857) ³ee keÀeobyejerle l³eebveer SkeÀ mebmke=Àle uesKe pees[uee, l³ee®es cejeþer Yee(HegveefJe&JeenefJe`³eMeesoe Heeb[gjbieer' veeJeeves ìerkeÀe efueefnuee, ner ìerkeÀe cnCepes meceer#eelcekeÀ uesKe Deens.
iees. vee. cee[ieeJeke Àj ³eebveer DeeHeu³ee uesKeveeletve Meem$eer³e efJe®eej ceeb[ues. 1851 ceO³es
`me=<ìerleerue ®ecelkeÀej' ne ûebLe l³eebveer efueefnuee. cejeþer %eeveÒemeejkeÀ ceeefmekeÀeletvener l³eebveer efveyebOe
efueefnues. `megef®eYetle&HeCee', `$eÝCeeefve êesCe' , `cegbyeF&®es JeCe&ve' DeMee HebOe jebHes#ee DeefOekeÀ ûebLeebceOetve l³eeb®es efJe®eej mecepetve Iesl ee ³esleele.
Jele&veeletve®e meg Ke efceUefJelee ³esles ne l³eeb®³ee efveyebOeeleerue keWÀ êJeleea efJe®eej Deens. l³eebveer GÐeesiee®ee
HegjmkeÀej kesÀuee. Meem$eer³e efJemesJeveele ³esCeeN³ee HeoeLe& Je HeÀUYeep³eebefJeJ³emeveeefJejesOeer efJe®eej ceeb[ues. l³eeb®³ee efveyebOeele meceepemegOeejCes Hej efJe®eejner Dee{Uleele. l³eecegUs
cejeþer efveyebOe Jee*dce³eeleerue iees.vee. cee[ieeJekeÀj ³eeb®es ³eesieoeve ue#eele I³eeJes ueeieles.
efcemesme HesÀjej ³ee ef¸emleer uesefKekesÀves 1835 ceO³es `kegÀìgbyeÒeJele&veveerefle' ne efveyebOe efueefnuee.
kegÀìgbyeeleerue meom³eebveer SkeÀceskeÀebefJe

Page 6

6ûebLeeJe©v e cejeþerle efueefnuee Deens. GHeosMeHejlee ne l³eeb®³ee uesKevee®ee efJeMesYeeT cenepeve nsner efuen erle nesles. ieesefJebo efJeÇue kegbÀìs cnCepes YeeT cenepeve ³eebveer 1841 ceO³es
`ÒeYeekeÀj' ns meeHleeefnkeÀ megª kesÀues. efnb og Oecee&Jej nesCeeN³ee efìkesÀuee l³eebveer GÊej efoues. meceepeeleerue
De®ejì ®eeueeRJej l³eebveer efJe®eej ceeb[ues. Fbûepeer jep³eHe×leerJej l³eebveer ìerkeÀe kesÀueer. cejeþerJej
DemeCeejs Òesce J³ekeÌle kesÀues. ef Me#eCeeefMeJee³e meceepe peeiee nesCeej veener Demes l³eebvee Jeeìle nesles. Fbûepeer
efMekeÀCeeN³ee bkeÀ[tve cejeþer®eer nesCeejer DeJensuevee l³eebveer menve kesÀueer veener. `HegveefJe&Jeen ÒeefleyebOeecegUs
DeveLe&' ³ee efveyebOeele l³eebveer HegveefJe&Jeene®es meceLe&ve kesÀues. SketÀCe® e cejeþer YeeFbûepeer jep³eHe×leerJej ìerkeÀe keÀjCeeje efveyebOekeÀej cnCetve Yee Tcenepeve ³eeb®eer veeWo I³eeJeer ueeieles.
³ee keÀeUele efveyebOe Jee*dce³eele GuuesKeveer³e Yej ìekeÀCeeN³eebceO³es ueeskeÀefnleJeeoer ieesHee Un e f j
osMecegKe ³eeb®eer veeWo I³eeJeer ueeieles. l³eebveer `ÒeYeekeÀj' He$eeletve 1848 les 1850 ³ee ojc³eeve 108
He$es efueefnueer. l³eebvee `MeleHe$es' cnìueer peeleele. l³eeb®es Òel³eskeÀ MeleHe$e cnCepes efveyebOe nes³e. l³eeletve
l³eebveer m$eerefMe# eCe, yeeueefJeJeen, kesÀMeJeHeve, HegveefJe&Jeen DeMee efJekeÀce&þ ª{eRvee l³eebveer otj kesÀues. `efJevebleer efJeMesye´eïeCeeb®³ee Jele&vee®ee l³e ebveer keÀ[keÀ Meyoele mecee®eej Iesleuee Deens. `efnbog ueeskeÀ ns DeepekeÀeueHe³e¥le
iee{ efveêsle Deensle, leer peeC³eeme yengle ûebLe Je yengle %eeve Hemejues Heeefnpes' (1967 :osMecegKe
ieesHeeU njer, He=. 10) Demee efJe®eej l³eebveer ceeb[uee. Heejb HeefjkeÀ ª{er ÒeLeebvee l³eebveer vekeÀej efouee.
ûebLeÒeeceeC³eeuee efJejesOe kesÀuee. Oecee&®eer J³e eHekeÀ mebkeÀuHevee l³eebveer ceeb[ueer. peeefleYesoe mekeÀe³e
DeeOeej? ne ÒeMve l³eebveer GHeefmLele kesÀuee. l³eebveer Fbûepeer jepeJeìer®es mJeeiele ke sÀues. `Feflenemee®eer
peeCeerJe, Oece& efJeDeelceHeefj#eCe ³ee yeeyeeRcegUs ueeskeÀefnleJeeoeRvee cejeþer meeefnl³eeceO³es ceevee®es mLeeve efceUeues Deens.'
(200 9c e e s j se f i e j e r M eH e = .8 3 )
DeJJeue Fbûepeer keÀeUele ke=ÀkeÀjeJee ueeieues. ef¸emleer Oecee&®³ee Jee{l³ee Òe®eejeuee jesKeC³eemeeþer l³eebveer 1852 ceO³ es
`efJe®eejuenjer' ns He$e me gªkesÀues. l³eeletve meeceeefpekeÀ efJeceOetve l³eebveer 25 efveyebOe efueefnues; l³eeme `cejeþer J³eekeÀjCeeJejerue efveyebOe' Demes veeJe efoues. YeeSsefleneefmekeÀ ¢<ìerves DeY³eeme keÀjC³ee®eer l³eeb veer YetefcekeÀe Iesleueer. `efJeÐeeveboeefJel³eebveer efJeÐes®es cenÊJe HeìJetve efoues. `DeveskeÀefJeÐee cetuelelJe mebûen' ³ee ûebLeele l³eebveer efJeefJeOe
Meem$eebceOeerue efme×eble mHe<ì kesÀues. cejeþer YeeDemes efJe³ee keÀeUele efJeceeb[le nesles. l³eebveer efnbot Oecee&®eer yeepet Iesleueer. DeefleMe³e keÀÆjlesves l³ee®ee HegjmkeÀej kesÀuee. `JesoeskeÌle
Oece&ÒekeÀeMe' (1859), `megKeoe³ekeÀ jep³eÒekeÀjCeer efveyebOe' (1867), `menpeefmLeleer®ee efveyebOe'
(1868), `JesoeskeÌle Oecee&®ee efJe®eej Je ef¸emleer cele Keb[ve' (1874) DeMee efveJe[keÀ ûebLeebceOetve
l³eebveer Hegjesieeceer efJe®eejebvee Oeeefce&keÀ HeefjYeeHegve© ppeerJeve JneJes ner YetefcekeÀe l³eebveer Iesleueer lej ueeskeÀMeener jep³ekeÀejYeeje®eerner yeepet Iesleueer.
l³eebveer DeeoMe& jep³ee®eer ceeb[uesueer mebkeÀuHevee efJeMesveener, jepee ne JebMeHejbHejsves veJns lej meJee¥letve efveJe[eJee ner YetefcekeÀe l³eebveer Iesleueer. ³eeJe©ve l³eeb®³ee
efJe®eejeleerue oesve ìeskeÀ menpe ue#eele ³esleele.munotes.in

Page 7

7³ee keÀeueKeb[eleerue DeefleMe³e cenÊJee®es efveyebOeuesKekeÀ cnCetve peesleerjeJe HegÀues ³eeb®ee GuuesKe
keÀjeJee ueeielees. DebOeÞ e×e, ª{er, HejbHeje DeeefCe HeesLeerefve<þ meceepeeefJe©× l³eebveer uesKeve kesÀues.
l³eeb®³ee efveyebOeele efJeJeskeÀefve<þ efJe®eej Dee{Ulees. `iegueeceefiejer' (1873), `HegCes mel³eMeesOekeÀ
meceepee®ee efjHeesì&' (1875), `mel³eMeesOekeÀ meceepee®³ee ef lemeN³ee Jeeef(1876), `HegCes mel³eMeesOekeÀ meceepee®ee efveyebOe Je JekeÌle=lJe meceejbYe' (1877), `nbìj efMe#eCe
Dee³eesieeHeg{s meeoj kesÀuesues efveJesove' (1882), `MeslekeÀN³ee ®ee Demet[ '(1883), `meeJe&peefvekeÀ
mel³eOece&' (1891) ³ee ûebLee bceOetve peesleerjeJe HegÀues ³eeb®es efJe®eej mecepetve Ieslee ³esleele.
peesleerjeJe HegÀues ³eeb®³ee efveyebOeeletve J³eeqkeÌlemJeeleb$³e, m$eerefMe#eCe, ke=Àv³ee³e, mecelee, ueeskeÀMeener ³ee efJeYejuesu³ee uesKekeÀeb®³ee Heefjefouesues GÊej ceeefce&keÀ mJeªHee®es Deens. `... GbìeJe©ve MesUîee JeUCeeN³ee ûebLekeÀejeme Je ceesþceesþîee
meYeemLeeveer DeeieblegkeÀ YeepeeseflejeJe ,He=. 344) Demee ÒeMve l³eebveer GHeefmLele kesÀuee. `MeslekeÀN³ee®ee Demet[ 'ceOetve l³eebveer
Yeejleer³e MeslekeÀjer DeeefCe Mesleer ³ee efJejeneleele, MeslekeÀN³eebvee efMe#eCe efoues Heeefnpes DeMeer YetefcekeÀe l³eebveer ceeb[ueer. uee@[& ceskeÀe @ues ³e eb®³ee
`efMe#eCeefJel³eebveer DeeHeu³ee uesKeveeletve Oeeefce&keÀ efJe®eej ceeb[ues. mel³e cnCepes Oece&, l³eecegUs
mel³eevegmeej Jele&ve keÀjC³eeJej l³eebveer Yej efouee. Jesoebvee otj keÀ©ve, oe veOecee&®ee efOekeÌkeÀej keÀ©ve,
efveefce&keÀe®ee mJeerkeÀej keÀjCeejs peesleerjeJe HegÀues ns yeb[Keesj efveyebOekeÀej nesles. l³eebveer efye´efìMe jepeJeìer®es
mJeeiele kesÀues Demeues lejer l³eeb®³eeJej efìkeÀener kesÀueer. efJeÐesmeeþer ueeskeÀue HebÀ[ ieesUe keÀjCes, pekeÀeleer
yemeJeCes, pebieueeJej DeefOekeÀej mLeeHeCes DeMee Fbûepeer Jele&veecegUs MeslekeÀN³ee®³ee og:Keele Yej He[ueer
Demes efJeJes®eve l³eebveer kesÀues. efJeDeensle. l³eecegUs meeceeefpekeÀ megOeejCes®ee DeeefCe MeslekeÀN³eeb®³ee Òeieleer®ee efJe®eej ceeb[Ceejs peesleerjeJe
HegÀues ³eeb®es efveyebOeuesKeve Heg{erue efHe{îeebvee efoMeeoMe&keÀ þjleele.
peesleerjeJe HegÀues ³eeb®³ee MeeUsleerue cegke Ìlee meeUJes ner DemHe=M³e peeleerleerue efJeÐeeLeeaveer ,efleves
Je³ee®³ee DekeÀjeJ³ee Je`%eeveeso³e' ceO³es lees Òeefme× Peeuee. Òel³e#e F&MJejeyejesyej mebJeeo keÀ©ve efle ves keÀener ÒeMve GHeefmLele
kesÀues. efvemeie&le: meJe&peCe meceeve Demetvener ne YesoYeeJe keÀe? JesoeÒeceeCes Jele&ve keÀjCes ne ye´eïeCeeb®ee
Oece& Deens, Demee Oece& Flejebvee keÀe veener? ceeCemeebvee Oece& Demeuee Heeefnpes, ns meebieleevee cegkeÌle
efueefnles, ’cegmeueceeve ueeskeÀ kegÀjeCee®³ee DeeOeejs keÀ©ve Je Fbûepe ueeskeÀ yewyeuee®³ee DeeOeejs keÀ©ve,
DeeefCe ye´eïeCe ueeskeÀ JesoeOeejs keÀ©ve ®eeueleele... ns YeieJeeve legpekeÀ[tve Deeuesuee keÀesCelee Oece& lees
Deecneme keÀUerJe, cnCepes D eecner meJe& l³eeb®³eemeejK³ee jerleerves DevegYeJe IesJet...“ (1991 : meeU Jes
cegkeÌlee, He=. 747) ner ceeieCeer keÀjleevee cegkeÌlee HesMeJeeF&le cenej -ceebieebJej efkeÀleer Del³ee®eej nesle neslee
³ee®es JeCe&ve keÀjles. HesMeJeeF&Hes#ee FbûepeMeener ®e ebieueer Deens Demes cegkeÌleeuee Jeeìles. ³ee efveyebOee®³ee MesJeìer
³eeJej Ghee³e meg®eefJeleevee %eeveªHeer DeewFeflenemeele cegkeÌlee meeUJes efn®³ee efveyebOee®eer veeWo keÀjeJeer®e ue eieles.munotes.in

Page 8

8leejeyeeF& efMebos ³eebveerner 1882 ceO³es `m$eer -Heg©meceepee®es keÀe³e&keÀlex yee Hetpeer nefj efMebos ³eeb®³ee keÀv³ee cnCepes leejeyeeF& efMebos. m$eerJej nesCeeje Dev³ee³e,
efm$e³eebvee De euesueer og:Keo efmLeleer ³eeme keÀesCe peyeeyeoej Deens, ³eeefJemeojerue efveyebOe Deens. De%eeve, Oece& DeeefCe Heg©iegueeceefiejerceO³es peiele Deens, Demes leejeye eF¥vee Jeeìles. efñe³eebvee %eeveeHeemetve Jebef®ele þsJeues, Heg©l³eeb®³ee mees³eer®es Oece&ûebLe efueefnues l³eeletve yeeueefJeJeen, kesÀMeJeHeve, yentHelveerkeÀ lJe, HegveefJe&Jeen ÒeefleyebOe,
pejþ kegÀceejer efJeJeen DeMee ÒeLee efvecee&Ce kes Àu³ee ³eeJej l³eebveer ÒekeÀeMe ìekeÀuee Deens. ñeer HeefleJe´lee
DemeeJeer, n ermekeÌleer Heg©ceneYeejle, jecee³eCe, meble meeefnl³e DeeefCe cejeþer meeefnl³eeleerue oeKeues e foues Deens le. ñeerJeeoer
®eUJeU vemeleeveener ñeerJeeoer efJe®eeje®es Òeefleefyebye Jejerue efveyebOeele He[u³eeves nîee efveyebOee®es cenÊJe
Jee{ues Deens.
efJepejþkegÀceejer efJeJeen DeMee ÒeMveebJej efJe®eej ceeb[ues. `ye´eïeCe keÀv³ee efJeJeen efJe®eej' (1864), `Heg©metkeÌle J³eeK³ee' (1864), `efJeOeJee efJeJeen' (1865), `mce=efleMeem$e J³eeK³eeve' (1873),
`MetêOece&' (1873), `efm$e³eeb®es DeefOe keÀej -J³eeK³eeve' (1875) DeMee DeveskeÀ uesKeve
J³eeK³eeveeletve l³eebveer ñeer megO eejCesmeeþer Je meceepe megOeejCesmeeþer efJe®eej ceeb[ues.
yeeyee Heodcevepeer ³eeb®³ee `³ecegCeeHe³e&ìve' nîee keÀeobyejer®ee GuuesKe kesÀuee peelees, cee$e l³eeb®es
efveyebOeuesKevener Òeefme× Deensle ns ue#eele I³eeJes ueeieles. 1851 ceO³es l³eebveer efJeefJeOe efJemJeleb$eHeCes efveyebOe efueefnues, l³eeleerue SkeÀef$ele efveyebOee®³ee HegmlekeÀeme l³eebveer DeejbYeer `meJe&mebûener'
SsJepeer veblej `efvey ebOeceeuee' ns veeJe efoues. yeew×, ef¸eM®eve, efnbot, HeejMeer, cegefmuece DeMee Oecee&efJel³eebveer efJe®eej ceeb[ues. 1852 ceO³es l³eebveer `ñeer efJeÐeeY³eeme' ne efveyebOe efueefnuee. l³eele
ñeermegOeejCesefJekeÀpe& keÀe{tve meCe meepeje keÀjC³eeefJenîee efveyebOeeletve l³eebveer J³eefYe®eeje®ee efveñeerefMe#eCe, yeeueefJeJeen, meodJele&ve DeMee efJeuesKekeÀ yeeyee Heodcevepeer ³eeb®es efveyebOe Jee*dce³ee®³ee Feflenemeeleerue ³eesieo eve mJeerkeÀejeJes ueeieles.
³ee keÀeUele YeeT oepeer uee[, efJe.vee. ceb[efuekeÀ, Jeeceve Deeyeepeer cees[keÀ, ³eeb®esner keÀener
efveyebOe Òeefme× Peeues nesles. YeeT oepeer uee[ ³eebveer HegjeCeJemlet mebMeesOeve DeeefCe Jee*dce³eeJej efJe®eej
ceeb[u es. efJe.vee. ceb[efuekeÀ ³eebveer Òee®eerve HejbHejs®ee DeefYeceeve J³ekeÌle kesÀuee. Jeeceve Deeyeepeer cees[keÀ
³eebveer megOeejCeeJeeoer efJe®eej ceeb[ues. ³eebceO³es [e@. jeceke=ÀJesieUe efJe®eej ceeb[l eevee Dee{Uleele. ÒeeLe&vee meceepee®es mJeªHe mecepeeJes ³eebmeeþer l³eebveer uesKeve
kesÀues, J³eeK³eevesner efoueer. Òee®eerve Yeejleer³e efJeÐesefJeYeeb[ejkeÀjeb®es `ceneYeejlee®ee keÀeU' (1873), `Þeerke=À`efnbogmLeeveeleerue Jeso HeþCe' (1874) ³eeefMeJee³e `Jesoepe Fve Fbef[³ee' ns uesKe ue#eCeer³e Deensle.
`Yeejlee®ee meeceeefpekeÀ Fefleneme' ³ee ûebLeeletve l³eebveer peeeflemebmLesefJe`ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCee®eer O³es³e Je GefÎ<ìîes' ne efveyebOe l³eeb®eer efMe#eCeefJeOeeefce&keÀ meboYee&le l³eebveer SkesÀMJejJeeo ceeb[uee cee$e HeejbHeefjkeÀ F&MJejYekeÌleeruee efJejesOe kesÀuee.munotes.in

Page 9

9veeje³eCe ceneosJe He jceevebo GHe&À ceecee Hejceevebo ³eebveer `FbogÒekeÀeMe' DeeefCe `vesefìJn
DeesefHeefve³eve' ceOetve uesKeve kesÀues. `cejeþer %eeveÒemeejkeÀ meYes®eer meÐe:efmLeleer' (1856), `F&(1857), `ÒeHeb®eemeeþer keÀener efJe®eej' (1857), `efmebOe Je lesLeerue ueeskeÀ' (1863) ³ee cenÊJeHetCe&
®eej efveyebOeele ceecee Hejceevebo ³eeb®es efJe®eej ue#eele ³esleele. peesleerjeJe HegÀues ³eeb®³eeMeer l³eeb®es Jew®eeefjkeÀ
celeYeso Demeues lejer efJeMesDeieoer®e ue#e osle veenerle. pesCeskeÀ©ve cejeþer megOeejle veener, FlekesÀ®e veener, Hejbleg leer efyeIe[les Je
leerle Heg³eeJe©ve l³ee b®es mJeosMeeefYeceeve DeeefCe mJeYeev³ee. ceneosJe ieesefJebo jeve[s ³eeb®es efveyebOe ns mecevJe³eJeeoer YetefcekesÀletve DeeefJeDeensle. pegves DeeefCe veJes ³eeb®ee cesU les Ieeuele nesles. ceeCetme ne me Je& ¢<ìerves Gvvele Peeuee Heeefnpes Demes
l³eebvee Jeeìle nesles. l³eeb®es jepekeÀer³e efJe®eej ns peneue lej meeceeefpekeÀ efJe®eej ns ceJeeU mJeªHee®es
nesles. les GoejceleJeeoer ¢<ìerves meYeesJeleeuekeÀ[s Heenele nesles. cejeþîeeb®³ee FeflenemeyeÎue l es Òesce
J³ekeÌle keÀjleele. `le©Ce efMekeÀuesu³ee ueeskeÀeb®eer keÀle&J³es' (1859), `ÒepeeJe=×er®es og(1864) ³ee efveyebOeele les SkeÀeeflcekeÀ ¢<ìerves efJe®eej ceeb[leele. meble SkeÀveeLeeb®³ee DeesJ³eebOeejs l³eebveer
YeeieJele Oece& mHe<ì kesÀuee. pecee kesÀuesu³ee mebHeÊeerHes#ee cevee®eer Meg×er HeÀej DeeJeM³ekeÀ Demeles Demee les
efJe®eej keÀjerle.
³ee keÀeUele keÀeefMeveeLe yeeUke=À(1872) ne uesKe efueefnuee. l³eeHetJ eea 1869 ceO³es l³eebveer `JesoebefJeFbûepeer keÀeUele cejeþer keÀeobyejer ner keÀuHeveejc³eele De[keÀueer Deens, JeemleJe peerJeve kegÀþsner Dee{Ule
veener ³eeefJe`efJeef®e$eHegjer', `cegkeÌleeceeuee', `meguees®evee', `jlveÒeYee', `cees®eveie[' nîee keÀeobyeN³eebleerue Gleejs efoues
Deensle. `MeebkegÀleue', `cegêeje#ekeÀ', `kegÀceej mebYeJe' nîee veeìkeÀebOeejs l ³eebveer veeìîeJee*dce³eeJej
ÒekeÀeMe ìekeÀuee Deens. veeJeue Je veeìkeÀ nîeemebyebOeer efveyebOe efuentve keÀe.yee. cejeþs ³eebveer cejeþer
meceer#es®eer JesieUer efoMee metef®ele kesÀueer Deens.
je. efYe. iegbpeerkeÀj ³eebveer DeeHeu³ee efveyebOeeletv e cejeþer Yeel³eebveer 1867 ceO³es `efJeefJeOe %eeveefJemleej' ns ceeefmekeÀ megª kesÀues. `yebieeueer J³eekeÀjCe', `keÀeve[er
Yee(1869), `Yeejle Keb[e®³ee efveke=À<ìeJemLes®eer keÀejCes Je GlkeÀ`efJeÐeeyeg×er®³ee keÀeceer Deece®eer DeveemLee' (1887) DeMee DeveskeÀ efveyebOeele l³eeb®eer YetefcekeÀe J³ekeÌle
Peeueer Deens. `Yeejle Keb[eceO³es SkeÀ Yee³ee efveyebOeele l³eebveer J³ekeÌle kesÀuesuee cejeþer YeeYeeceeb[ues. osMeer Yeenîee efveyebOeele ceeb[ues. ³eeefMeJee³e l³eebveer ñeerefMe#eCeemebyeOeevesner efJe®eej ceeb[ues Deensle.
1818 les 1874 ³ee keÀeueKeb[ele ceneosJe ieesefJebo keÀesunìkeÀj, kesÀ©veevee ue#ceCe í$es,
jIegveeLeMeem$eer YeemkeÀj iees[yeesues, Jeeceve oepeer DeeskeÀ, meKeejece ceveesnj oeref#ele, jeceke=À

Page 10

10efJeMJeveeLe, veerUkebÀþ peveeo&ve keÀerle&ves, efJevee³ekeÀ peveeo&ve keÀerle&ves, YeemkeÀj oeceesOej HeeUbos ³eebveerner
DeeHeu³ee Hejerves efveyebOe Jee*dce³eele Yej Ieeleueer.
SkebÀojerle 1818 les 1874 ne cejeþer efveyebOe Jee*dce³ee®ee Heefnuee c enÊJee®ee ìHHee ceevelee
³eslees. DeJJeue Fbûepeer keÀeU Demetvener cejeþer efveyebOee®ee Giece DeeefCe l³ee®eer peesHeemevee efkeÀleer
mJeleb$eHeCes Peeueer ns mecepetve ³esles. peebYeskeÀj, leKe&[keÀj, cee[ieeJekeÀj, YeeT cenepeve,
ueeskeÀefnleJeeoer, ke =ÀmeceepemegOeejCeeHej ceeb[uessues efJe®eej lej peesleerjeJe HegÀues, cegkeÌlee, leejeyeeF& efMebos ³eebveer mel³eMeesOekeÀer³e
YetefcekesÀletve ceeb[uesues efJe®ee j mecepetve IessCes cnCepes cejeþer efveyebOe Jee*dce³eeleerue efJeefJeOe efJe®eej ÒeJeen
mecepetve IesC³eemeejKes Deens. ³ee keÀeUele Yeejleer³e meceepeJ³eJemLesleerue efJeefJeOe ÒeMveebJej efveyebOe
efueefnues iesues. Deefve<þ ª{er, ÒeLee, HejbHeje, ñeer efMe#eCe, %eeveepe&vee®es cenÊJe, mJeOece& -
mJeYeemeeefnl³e ³ee mebyebOeeves efveyebOekeÀej efueefnle nesles. HejbHejs®ee DeefYeceeve DeeefCe Fbûepeer veJeefJe®eejeb®es
DeekeÀefveyebOeebletve meceesj ³esles.
1.3.2 1874 les 1920 ³ee keÀeUeleerue cejeþer efveyebOe
1874 les 1920 ³ee keÀeueKeb[ele c ejeþer efveyebOe Jee*dce³eeves ceeieerue keÀeUe®³ee leguevesves
efJeefJeOe #es$eele ceeie&¬eÀceCe kesÀues. 1874 ceO³es efJemegª keÀ©ve jepekeÀer³e efJe®eejeuee ÒeeOeev³e efoues. l³eecegUs ef ìUkeÀ -DeeiejkeÀjebmeejKes efveyebOeuesKekeÀ
Go³eeme Deeues. efMe.ce. HejebpeHes, ve.ef®eb. kesÀUkeÀj, De.ye. keÀesunìkeÀjebmeejKes mJeOece&, mJeYeemJeosMe ³eebefJemebMeesOevee®ee ceeie& mJeerkeÀejuee. osMeYekeÌleer®ee G®®eej DeefOekeÀlesves nesT ueeieue e. ³ee keÀeUeleerue keÀener
cenÊ JeHetCe& efveyebOeuesKekeÀeb®³ee efveyebOeeb®es DeeMe³e -ªHe Heg{erueÒeceeCes ue#eele Ieslee ³esF&ue.
efJe`efveyebOeceeuee' ns ceeefmekeÀ megª kesÀues. ueeskeÀeble je<ì^Jeeo ªpeeJee ³eemeeþer meele Je®eeueJeues. 1880 ceO³es efìUkeÀ -DeeiejkeÀjeb®³ee ceoleerve s`v³et FbiueerMe ne³emketÀue' megª kesÀues.
efJeÐeeL³ee¥ceO³es je<ì^Jeeo, Oecee&efYeceeve Jee{eJee ³eemeeþer Òe³elve kesÀues. `cejeþer YeeefmLeleer' ne l³eeb®ee Heefnuee efveyebOe lej `Deece®³ee osMee®eer efmLeleer' ne MesJeì®ee efvey ebOe. osMeeefYeceeve ne
l³eeb®³ee efveyebOeeleerue keWÀêJeleer& efJe®eej Deens. efveyebOeceeuesceOetve l³eebveer SketÀCe 74 efveyebOe efueefnues. YeeJee*dce³e, Fefleneme, meceepe, celeKeb[ve DeeefCe ûebLeHe jer#eCe ³ee Debieebveer l³eebveer efJe®eej ce eb[ues. ` efJeÜlJe
DeeefCe keÀefJelJe ', `Jee®eve' ³eebletve Jee*dce³eeefJeiees<ìer®ee mee#eele DevegYeJe keÀJeerme Deieoer DeJeM³e Heeefnpes“ (1993 : ef®eHeUtCekeÀj efJe40) l³eebv eer `pee@vmeve®es ef®eefj$e' efueefnues. l³eeb®es `Fbûepeer Yee`Yeeceeb[leele. `Deece®³ee osMee®eer efmLele er', `mebHeÊeer®ee GHeYeesie' Je `ueeskeÀYe´ce' ³ee efveyebOeele l³eeb®es
meceepeefJeDeeefCe mJeYeeveeWo Iesleueer peeles.munotes.in

Page 11

11ueeskeÀceev³e yeeU iebieeOej efìUkeÀ ³eebveer ef®eHeUtCekeÀjeb®³ee efJe®eejebvee J³eeHekeÀ ªHe efoues.
mJejep³e n sefìUkeÀeb®³ee uesKeCeer®es ceO³eceleea met$e nesles. l ³eebveer meceepemegOeejCesuee efJejesOe kesÀuee.
ñeerefMe#eCeeHes#ee mJejep³e cenÊJee®es ceeveues. mebceleerJe³ee®³ee keÀe³eÐeeuee efJejesOe kesÀuee. osMeeleerue
efmLeleer, osMeYeekeÀUeJeer ³eem eeþer l³eebveer `kesÀmejer' megª kesÀues. osMee®³ee Òeieleeruee keÀesCeleer ûenCe sueeieueer Deens le,
³eeefJeyejesyej l³eebveer `cejeþe' nsner He$e meg ªkesÀues nesles. efye´efìMeeb®³ee veeskeÀjMeenerJej l³eebveer peesjoej ìerkeÀe
kesÀueer. `Gpee[ues HeCe met³e& kegÀþs Deens?', `mejkeÀej®es [es kesÀefþkeÀeCeeJej Deens keÀe³e?', `legcner
DeeHeu³ee nelee ves pesJeCeej keÀe veener?', `ne cneleej®eeU keÀe Heesj KesU?' Demes efkeÀleer lejer yesOe[ keÀ
ÒeMve l³eebveer efye´efìMeebvee efJe®eejues. yeepee© -keÀejkegÀveer le³eej keÀjCeeN³ee efMe#eCeeHes#ee je<ì^er³e
efMe#eCeeJej l³eebveer Yej efouee. `mJeosMe, mJeY eeefìUkeÀ Keb[ -4, He=. 926) Demes l³eebvee Jeeìles. JesoeskeÌle ÒekeÀjCeele l³eebveer jepeveekeÀejues. SketÀCe meceepemegOeejCesHes#ee osMe megOeejCesuee efìUkeÀebveer efoue sues cenÊJe ns efJeMesIesC³eemeejKes Deens.
ieesHeeU ieCesMe DeeiejkeÀj ³eebveer cee$e DeeHeu³ee efveyebOeeletve jepekeÀer³e efJeefJel³eebveer jepekeÀer³e efJeefJe®eej ceeb[ues. mJeOecee&leerue oesYetefcekesÀletve les efueefnle nesles. `F<ì Demesue les yeesueCeej DeeefCe meeO³e Demesue les keÀjCeej' Demes l³eeb®³ee
efJe®eejeb®es mJeªHe nesles. Hegjesieeceer efJe®eej DeeefCe J³eeqkeÌlemJeeleb$³ee®es HegjmkeÀlex cnCetve l³eebvee DeesUKeues
peeles. ueeskeÀefMe#eCe DeeefCe meceepemegOeejCee ³eeJej l³eebveer efveyebOeeletve efJe®eej ceeb[ues. ueeskeÀeb®³ee
ceveeleerue Keesìîee, Dee®ejì peeTve keÀuHevee DeeOegefvekeÀlee ³eeJeer ³eemeeþer l³eebveer efMe#eCeeuee ÒeeOeev³e
efoues. ª{er DeeefCe DebOesÞe×sefJe©× DeeiejkeÀj Hesìtve Gþleele. ³eeefMeJee³e DebiejKee keÀmee DemeeJee,
efñe³eebveer pees[e keÀesCelee IeeueeJee, DeMee ueneve -meneve ÒeMveebefJeefJeJeskeÀJeeo ne l³eeb®³ee uesKevee®ee Hee³ee neslee. Oecee &leerue keÀce&keÀeb[ecegUs ceveg<³eeme og:Ke ÒeeHle nesles
Demes l³eebvee Jeeìles. l³eebveer megOeejkeÀeb®es yeesuekesÀ, Jeeieles DeeefCe megOeejCeeefvebokeÀ Demes leerve Jeie& kesÀues.
efnbotOecee&leerue efMeceiee ne meCe meJee&le ueppeemHeo Deens, ns l³e ebveer HeìJetve efoues. ñeerJeiee&efJeefueefnleele, ’peesHe³e¥le ñeer peeleerefJeveener, peesHe³e¥le ñeer cnCepes Òepeveve ³eb$e nes³e, peesHe³e¥le ñeer legce®eer oemeer nes³e, leesHe³e¥le ne
GÎeceHeCee Je yesMejceHeCee peeCes HeÀej keÀþerCe Deens.“ (1984 : DeeiejkeÀj iees.ie. ,Keb[ 1, He=.
269) l³eebveer mebceleer Je³ee®³ee keÀe³eÐee®ee HegjmkeÀej kesÀuee. l³eecegUs DeeiejkeÀjeb ®eer veeWo
yegef×ÒeeceeC³eJeeoer efveyebOekeÀ ej cnCetve kesÀueer peeles.
³ee keÀeUele efMeJejece ceneosJe HejebpeHes ³eebveer DeeHeu³ee efveyebOeeletve ÒeKejHeCes mJeosMeefve<þe
J³ekeÌle kesÀueer. `mJejep³e', `Jebos ceelejced' Demes M eyo G®®eejC³eeme yeboer nesleer, l³ee keÀeUele cnCepes
1898 ceO³e s l³eebveer `keÀeU' ns He$e meg ªkesÀues. l³eebveer meMeñe ¬eÀebleer®es meceLe&ve kesÀues. pevelesle
mJeeleb$³eeb®eer DeekeÀeb#ee efvecee&Ce kesÀueer. le©Ce Òesefjle Peeues. Fbûepe mejkeÀejves `keÀeU' Jej yeboer Ieeleueer.
efMe.ce. HejebpeHes ³eebveer ÒeecegK³eeves jepekeÀer³e efJeceeCemeebvee GÎsMetve Deens leDemes Jeeìle nesles. cee$e l³eeceOetve efye´efìMe veerefle®³ee efJe©× efJe®eej
ceeb[C³ee®es meeceL³e& nesl es. l³eecegUs J³eepeeskeÌleer®³ ee DeeOeejs les efuen erle nesles ns ue#eele ³esles.munotes.in

Page 12

12ogJeeìsk eÀjer' DeMee Meyoele les Fbûepeeb ®ee GuuesKe keÀjerle. `Oe´gJee®eer iees<ì Keesìer®e Dem eueer Heeefnpes' ³ee
efveyebOeele les Yeejleer³eebvee FbûepeebefJe©× yeb[ keÀjC³eeme Òesefjle keÀjleele. l³eemeeþer SkeÀles®es leÊJe les
uesKeveeletve ceeb[leele. jepekeÀer³e megOeejCee vekeÀes lej mJeeleb$³e nJes Deens, nîee keWÀêeYeesJeleer
efMe.ce.Hejeb peHes ³eeb®es efveyeb Oe Dee{Utve ³esleele.
ve.ef®e.kesÀUkeÀj ³eebvee efìUkeÀebveer HegC³eeuee yeesueeJetve Iesleues. 1897 ceO³es `kesÀmejer' Je
`cejeþe' ®eer peyeeyeoejer l³eeb®³eekeÀ[s Deeueer. Heg{s 1910 les les 1932 ³ee keÀeUele les `kesÀmejer'®es
mebHeeokeÀ nesles. `efHeMeJ eer®es leeW[ keÀesCee®³ee neleeb le jenCeej?', `efouueer®ee yeeoMeener ojyeej',
`mJejep³e, ye´eïeCe Je ye´eïeCeslej' DeMee efveyebOeeletve l³eeb®eer efJe®eejmejCeer mecepetve Ieslee ³esles.
ieleJewYeJee®ee DeeefCe osMee®ee DeefYece eve les J³ekeÌle keÀjleele. `ye´eïeCeebveer ye´eïeCeslejebvee efMe#eCejefnle
þsJeues ³ee cnCeC³eeme keÀener®e DeeOeej veener .' (1938 : kesÀUkeÀj ve.ef®e. Keb[ 4, He=. 519) DeMeer
YetefcekeÀe les ceeb[leele. `kegÀUkeÀCeeaueerueece=le' ³eeH e Ð eû e b L e e ® ³ e eH e j er#eCeele l³eebveer mel³eMeesOekeÀ meceepe Je
jepeefìUkeÀ efJe®eejeb®ee Jeejmee Heg{s ®eeueefJeCeejs efveyebOe uesKekeÀ cnCetve ve.ef®e.kesÀU keÀj ³eeb®³eekeÀ[s Heenlee
³esles.
De®³egle yeUJeble keÀesunìkeÀj ³eebveer 1915 Heemetve `mebosMe' ns He$e megª kesÀues. `osMee®³ee
mJeeleb$³ee®eer ®eUJeU 'ne efJe(1922) ³ ee efveyebOe ele les cnCeleele, ’`mebosMe' efnbogmLeeve®³ee mJe leb$eleskeÀefjlee pevceuesuee Deens.“
(1933: keÀesunìkeÀj De.ye. ,He=. 216) l³eeb®³ee ¢<ìerves meceepemesJee cnCepes mJeeleb$³eemeeþer Òe³elve
keÀjCes, l³eemeeþer ®eUJeU keÀjCes DeeefCe l³eevegm eej meceepepeeie=leer keÀjCes. l³eeb®³ee efveyebOeele efMeJeepeer
cenejepe, jeceoeme, ueeskeÀceev³e efìUkeÀ ³eeb®³eeefJekeÀu³eeCeemeeþer, l³eeb®es je<ì^er³e efnle peHeC³eemeeþer osMeYekeÌleer DeeefCe mel³eefve <þe ³eele Jee{ Peeueer
Heeefnpes Demes l³eebvee Jeeìles. l³eeb®³ee efveyebOe uesKeveele JewefJeO³e nesles, Demes Demeues lejer mJeeleb$³eÒeeHleer
ns GefÎ<ì l³eebveer mees[ues veJnles. DeeO³eelce, HegjeCe, Oece&, mJejep³e, ³eebmen Iejiegleer JeKeepeieer
efJemJeOecee&®ee DeefYeceeve ue#eele ³eslees. l³eeb®³ee efveyebOeeb®eer Meeref®e©ì', ` cegb[eJeUer yeebOegve yemeues ', `efìUkeÀ yeeUble Peeues', `jepeeuee ceekeÀ[ ®eeJeues', `legcner Heg©keÀer yee³ekeÀe', `npeeceleer keÀe keÀjlee?' ner MeerJ³ekeÌleerJej ce=l³et uesKener efueefnues Deensle. `cebefoj ÒeJesMee®ee ÒeMve mees[JeC³eemeeþer Òel³eskeÀ ieeJeele
efMeJeepeer cenejepeeb®es SkeÀ cebefoj yeebOetve l³eele meJee¥vee meejKes nkeÌkeÀ ÐeeJes, DeMeer YetefcekeÀe IesTve leer
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebvee keÀUJeueer. SketÀCe mJej ep³eeefJel³eeb®eer veeWo I³eeJeer ueeieles.
ke=ÀkesÀueer. l³eebveer efìUkeÀeb®³ee met®evesvegmeej 1897 He emetve `kesÀmejer' meeþer uesKeve kesÀues. ef®eHeUtCekeÀj -
efìUkeÀeb®ee Jeejmee Heg{s ®eeueJeCeejs efveyebOekeÀej cnCetve l³eeb®³eekeÀ[s Heeefnues peeles. `mJejep³ee®eer
efMe<ìeF&' ³ee efveyebOeele l³eebveer efìUkeÀeb®ee iegCeieewjJe kesÀuee Deens. l³eebveer efìUkeÀebJej Flej DeveskeÀ efveyebOe
efueefnues. mJeeleb$³ee®ee efJe®eej l³eeb®³ee efveyebOeele tve J³ekeÌle Peeuee Deens. efìUkeÀeb ÒeceeCes®e l³eebveer cenelceemunotes.in

Page 13

13ieebOeer ³eeb®³eeJejner efveyebOe efueefnues. `cenelcee ieebOeer ³eeb®ee mebosMe' ³ee efveyebO eele l³eebveer Meeblelee
DemenkeÀej, keÀe³eosYebie ns je<ì^emeeþer GHe³egkeÌle þjsue Demee efJe®eej ceeb[uee.
³ee keÀeUele `kesÀmejer' Je `keÀeU' ceOeerue efveyebOeeMeer veeles ÒemLeeefHele keÀjCeejs efveyebOe YeemkeÀj
yeUJeble YeesHeìkeÀj ³eebveer efue efnues. l³eebveer 1 905 ceO³es `Yeeuee' ns He$e megª kesÀues. `cee³eosMee®³ee
efnleemeeþer Yeeuee ne keÀece keÀjCeej' ner YetefcekeÀe IesTve l³eebveer efJe®eej ceeb[ues. l³eeb®es efveyebOe ns
ÒeecegK³eeves jepekeÀer³e mJeªHee®es nesles. l³ee le efnbot Oecee&®ee DeefYeceeve neslee. `vejkeÀe®ee ojyeej' ne
efveyebOe l³eebveer efueefnuee. `veeefMekeÀ keÀìe®ee Keìuee' (1910) nîee efveyebOe elel³eebveer pe@keÌMeve®³ee
nl³esefJeìesHeer', `pesJeCeeJeUerleerue êesCe DeeefCe Jeeìîee' Demes KegmeKegMeerle uesKener efueefnues.
n. vee. DeeHeìs ns keÀeobyejerkeÀej Demeues lejer l³eebveer `keÀjceCetkeÀ' nîee meeHleeefnkeÀeletve
efveyebOener efueefnues. `cegueebme Lee s[e GHeosMe' ³ee Yeeceveesjbpeveeletve ÒeyeesOeve ne l³eeb®³ee uesKevee®ee efJeMesmeceepemegOeejCes®eer leUceU nesleer. `cejeþer®ee DeY³ eeme', `efJeoiOe Jee*dce³e', `mene DebYeieele legkeÀejece
cenejepe', `nem³e' ns l³eeb®es keÀener efveJe[keÀ efveyebOe l³eeb®³eeleerue efve yebOe uesKekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊ Je
oMe&efJeleele.
jepeejeceMeeñeer YeeieJele ³eebveer `Deece®eer osMeerYeel³eebveer je<ì^er³e YeeefJeef®eefkeÀlmee', `mebmke=Àle Yee`cejeþer®ee SkeÀ ke@ÀLesefuekeÀ YekeÌle' nîee efveyebOeele l³eebveer HeÀeoj mìerHeÀve ³eeb®³eeefJe`®eelegJe&C³e& ce³ee me=<ìce' (1902) nîee efveyebOeele l³e ebveer JesokeÀeUele ®eej JeCee&le meceepe efJeYeeieuee
neslee Hejbleg peeleer³elee veJnleer, ³eeefJeYeeieJele `efJeJeen Je ueive', `efJeOeJeeefJeJeen' Demes efveyebOe efuentve megOeejkeÀer efJe®eej ceeb[leele. `efJeOeJee
yeeU Demees J ee Òeew{ Demees efle®³ee ueiveeme Meeñee®eer De[keÀeþer efyeueketÀue veener' (1979 :YeeieJele,
Keb[ 4, He=. 2 55) Demes meebiele ñeerefMe#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee les ceeb[leele.
ÞeerOej J³ebkeÀìsMe kesÀlekeÀj ³eebveerner efveyebOe efueefnues Deensle. `k esÀlekeÀj uesKemebûen' ³eele les
Òeefme× Deensle. `jepeJee[s ³eeb®ee r peerJeveHe×leer', `Jee*dce³eesHe emeves®ee Oeboe', `efmevescee®ee Oeboe', `yeeue
mebj#eCe', `efñe³eeb®es mebmeejMeem$e', `cegbyeF& Menjeleerue MejerjefJe¬eÀ³e' DeMee uesKeebceOetve kesÀle keÀjeb®es
meceepeMeem$eer³e efJe®eej mecepetve Ieslee ³esleele. ue.je. HeebieejkeÀj ns efìUkeÀ -ef®eHeUtCekeÀjeb®³ee
efJe®eejOeejsle yemeCeejs efveyebOekeÀej. HeejceeefLe&keÀ DeeefCe Oeeefce&keÀ Je=Êeerves les efJe`cegceg#et' n smeeHleeefnkeÀ 1907 ceO³es megª kesÀues. l³eeletve l³eebveer mJeOece&Òeerleer ceeb[ueer. SkeÀ Heg©SkeÀe®e ñeeryejesyej lej SkeÀ m$eerves SkeÀe®e Heg©ceeb[le nesles. l³eecegUs Oeeefce&keÀ mJe ªHee®es efveyebOeuesKeve keÀjCeejs HeebieejkeÀj DeMeer l³eeb®eer veeWo Ieslee
³esles. Jee.ce. peesMeer ³eebveer cee$e `efJe®eejmeeQo³e&' ³ee uesKemebûeneleerue keÀener uesKeele Jee*dce³eerve ÒeMveebJej
®e®ee& kesÀueer Deens. `cenekeÀeJ³e', `[e@. kesÀlekeÀj ', `ve.ef®e.kesÀUkeÀj' ³eeefJecegUele keÀeobyejeruesKeve keÀjCeeN³ee Jee.ce.peesMeer ³eebveer efveyebOe uesKeve keÀjeJes ns efJeMes

Page 14

14efJe.keÀe. jepeJee[s ³eebveer FeflenemeefJeceO³es l³eebveer `YeeYeeoerIe& ÒemleeJevee efueefnueer. `cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves' 2 2 Keb[ele Òeefme× keÀ©ve l³ee bvee
pees[uesu³ee efJemle=le DeY³eemeHetCe& ÒemleeJevee cnCepes meceepe, YeeefveyebOe Deensle. YeeÒeoMe&vee®³ee meeOeveeb®eer Gl¬eÀebleer' nîee efveyebOeele efJe#esHemeeOeveeb®ee, yeenîe HeoeLee¥®ee meesoenjCe
GuuesKe leskeÀjleele. Jee*dce³ee®eer J³eeK³ee keÀj leevee les efueefnleele, ’ceveg<³e peeleer®³ee cegKeeletve pes pes
cnCetve meeLe& Je mebHetCe& efJeOeeve MeyoªHeeves Yetle, Jele&ceeve Je YeefJe<³ekeÀeUer yeensj He[ues, He[les Je He[sue
les les meJe& Jee*dce³e n es³e.“ (1959 : jepeJee[s efJe .keÀe.,H e = .1 0 5) meeefnl³euesKeveekeÀ[s les
je<ì^e®³ee Òeieleer®es meeOeve cnCetve Heenleele. `keÀeobyejer' ³ee efveyebOeeceO³es l³eebveer keÀeobyejer®ee Fefleneme
meebefiele uee Deens. cejeþer efJeÐeeHeerþ Peeues Heeefnpes Demes l³eebvee Jeeìles. l³eebveer Feflenemee®ee rner ceerceebmee
kesÀueer Deens. `efnbogmLeeveeleerue Dee³e& ueeskeÀeb®ee JeCe&', `Deece®eer HegjeCes Je Demeerefj³eebleerue veJes MeesOe',
`ceie ye´eïeCe keÀesCe?', `ceieOe', `veì DeeefCe efveef®íefJe' DeMee efveyebOeeletve l³eebveer efJeefJeOe JebMee®ee
Fefleneme ceeb[uee Deens. l³eebveer `Debl³eepees ×ej' ne efveyebOe 1909 ceO³es efueefnuee. DemHe=M³elee
efveJeejCeeHes#ee p³eel³egkeÀueeskeÀeb®eer ceespeoeo' ³ee efve yebOeele l³eebveer ce nveer³e J³ekeÌleeR®eer veeWo Iesleueer Deens. l³ee ³eeoerle
me³eepeerjeJe iee³ekeÀJee[ ³eeb®es veeJe Deens cee$e jepeveeJe veener. SketÀCe®e jepeJee[s ³eeb®es Fefleneme mebbMeesOeveeleerue ³eesieoeve GuuesKeveer³e mJeªHee®es Deens.
cejeþer efveyebOee®³ee Feflenemeele l³eeb®³eecegUs FeflenemeefJeveener.
JeemegosJe Meem$eer Kejs ³eebveerner Fefleneme mebMeesOeveHej uesKeve kesÀues Deens. l³eeb®es efveyebOe
ceeefnleerHetCe& Deensle. l³eebveer efueefnuesu³ee HesMeJeskeÀeueerve FeflenemeeJej ceeb[uesues efJe®eej ue#eele
IesC³eemeejKes Deensle. l³eebveer efueefnuesu³ee Fefleneme mebMeesOeveHej uesKeeb®es yeeje Keb[ GHeu eyOe Deensle.
`F®euekeÀjbpeer mebmLeevee®ee Fefleneme', `efcejpe ÒekeÀjCe', `nwoj DeuueerJejerue eflemejer mJeejer',
`nefjJebMee®eer yeKej', `veeveeb®ee DeefOekeÀej³eesie' DeMee uesKeveele l³eeb®eer uesKeve¢<ìer efkeÀleer leìmLe
nesleer ³ee®ee Òel³e³e ³esl ees. Yeejlee®ee³e& ef®ebleeceCe efJevee³ekeÀ JewÐe ³eebveerner SsefleneefmekeÀ uesKeve kesÀues.
`efveyebOe DeeefCe YeeDeeefCe ceneje<ì^ ³ee efJe1874 les 1920 ne cejeþer efveyebOe Jee*dce³ee®ee efJekeÀeme keÀeU ceevelee ³eslees. mJeosMe,
mJeYeeJe DeeefCe mJeOecee&®ee DeefYeceeve ³ee keÀeUele J³ekeÌle Peeuee. Fbûepeer jepeJeìer®es ogceeb[C³eele Deeues. jepekeÀer³e efJ e®eejeuee DeefOekeÀeefOekeÀ cenÊ Je osC³eele Deeues. meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ
DeeefCe jepekeÀer³e efJe®eejeb®eer Ke[epebieer ³ee®e keÀeUele DeefOekeÀ Peeueer. DeeOegefvekeÀles®³ee ¢<ìerves ne
keÀeueKeb[ cenÊJeHetCe& þjuee. meeefnl³e ÒekeÀejeceO³es ¬eÀebeflekeÀejkeÀ yeoue Peeues. efJeefJeOe efJe®eejOeejs®es
efveyebOe ³ee keÀeUele efueefnues iesue s. DeJJeue Fbûepeer keÀeU ceeies He[tve cejeþer efveyebOee®ee mJeleb$e keÀeU
DeMeer DeesUKe ³ee keÀeUeves keÀª ve efoueer.munotes.in

Page 15

151.3.3 mel³eMeesOekeÀ -ye´eïeCes lej ®eUJeUerleerue cejeþer efveyebOe
1873 ceO³es peeseflejeJe HegÀues ³eebveer `mel³eMeesOekeÀ meceepe' mLeeHeuee. l³eevegmeej Deveske À
efJe®eejJeble efJe®eej -Jele&ve keÀjerle nesles. Heg{s mel³eMeesOekeÀ ®eUJeUeruee `ye´eïeCesÊ ej ®eU®eU er'®es mJeªHe
ÒeeHle Peeues. MetêeefleMet êebJej nesCeeje Dev³ee³e efveyebOeeletve ceeb[uee iesuee. Òel³eskeÀ #es$eeleerue ÒemLeeefHele
Jeiee&®eer cekeÌlesoejer veekeÀejueer peele nesleer. DeeHeu³ee celee®ee Òemeej keÀjC³eemeeþer `oerveyebOet',
`efoveefce$e', `peeie=leer', `veJe³egie', `mel³eJeeoer', `ef®eefkeÀlmekeÀ', `ye´eïeCe -ye´eïeCesÊej', `efMeJeepeer'
DeMeer Je=ÊeHe$es keÀe{C³eele Deeueer. l³eeletve ke=ÀHeeìerue, efovekeÀjjeJe p eJeUkeÀj, ÞeerHelejeJe efMebos, osJejeJe veeF&keÀ, YeemkeÀjjeJe peeOeJe, ÒeyeesOevekeÀej
kesÀ.meer. þekeÀjs, Jeeue®ebo keÀesþejer, peeie=leerkeÀej YeieJeble yeUJeble HeeUskeÀj, kesÀMeJejeJe pesOes,
kesÀMeJejepe yeeie[s, MebkeÀjjeJe ceesjs, ieCeHelejeJe pee OeJe, yeeUemeensye Heeìerue DeMee efkeÀleer lejer
uesKekeÀebveer efveyebOeuesKeve kesÀues. l³eeleerue keÀener efveyebOe uesKevee®ee Dee{eJee Heg{erueÒeceeCes Ieslee ³esF&ue.
ke=Àl³eeb®³eeJej Peeuee neslee. mel³eMeesOekeÀ efJe®eej keÀe³ee&®ee Òemeej JneJee ³eemeeþer l³eebveer 1877 ceO³es
`oerveyebOet' ns He$e meg© kesÀues. `yeUeryee Heeìerue' ner l³eeb®eer keÀeobyejer. l³eeb®es meceûe Jee*dce³e ÒekeÀ eefMele
Peeues Deens. l³eeleerue efveyebOe -YeenesC³eemeeþer efJe®eej ceeb[ues Deensle. MeslekeÀN³eeb®eer neueeKeer ceeb[leevee Fbûepeer jep³ee®es les mJeeiele
keÀjleele. De%eeveeJe mLesle De[keÀuesu³ee MeslekeÀN³eebvee l es cnCeleele, `MeslekeÀN³eebvees [esUs GIe[e'
De%eeve, DebOeÞe×e, Oeeefce&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ iegueeceefiejercegUs efveêerleeJemLesleerue MeslekeÀjer peeiee
JneJee Demes l³eebvee Jeeìle nesles. l³eemeeþer efMe#e Ce ns SkeÀcesJe ceeO³ece Demeu³ee®es les meebieleele.
cegueebÒeceeCes cegueeRve erner efMe#eCe Iesleues Heeefnpes ns meebieleevee les ye´eïeCe Jeiee&®es oesYe³e Ieeuetve, mJele:®es Þes<þlJe ieepeefJeCeeN³ee ye´eïeCe Jeiee&®ee les mecee®eej Iesleele. l³eecegUs peesleerjeJe
HegÀues ³eeb®³eeveblej mel³eMeesOekeÀer efJe®eejeb®ee Òemeej keÀjCeejs efveyebOekeÀej cnCetve l³eeb®eer veeWo Ieslee ³esles.
veeje³eCe cesIeepeer ueesKeb[s ns mel³eMeesOekeÀ ®eUJeUerleerue cenÊJee®es keÀe³e&ke Àlex efJe ®eejJeble.
YeeueskeÀjebveer megª kesÀuesues `oerveyebOet' yebo He[ues, les 1880 ceO³es cegbyeF& ³esLetve l³eebveer meg© kesÀues.
mel³eMeesOekeÀ efJe®eejeb®ee Òemeej ke ÀjC³ee®es O³es³e GjeMeer yeeUiet ve les efuen erle nesles. 1884 ceO³es l³eebveer
`efceuenB[me DemeesefmeSMeve' ner keÀeceieej mebIeìvee mLeeHeve kesÀueer. DeeHeu³ee uesKeveele l³eebveer `efiejCeer
keÀeceieejeb®³ee meYee' ³eeefJenesCeeje Dev³ee³e GI e[ keÀjlees. He@ÀkeÌìjer De@keÌì®eer DebceueyepeeJeCeer nesle veener ³eekeÀ[s les ue#e JesOetve
Iesleele .mel³eMeesOekeÀ ceb[Uer ner ye´eïeCeslej ueeskeÀeb®es ceeveJeer nkeÌkeÀ ÒeeHle keÀjC³eemeeþer efvecee&Ce Peeueer
Deens Demes l³eebvee Jeeìles. OevegOee &jer ³eebveer pevekeÀespeer efMebos ³eeb®³eeefJeDeeJe[tve l³ee®ee HejeceMe& ueesKeb[s ³eebveer SkeÀe uesKeele Iesleuee Deens. `Heesueerme ,j³ele DeeefCe mejkeÀej',
`peeefleYeso, DeHeceeve Je Goejlee', `ÒeeflemHeO³ee&®eer me Yee'³ee uesKeele l³eebveer ceeb[uesues efJe®eej ns
meeJe&ef$ekeÀ mJeªHee®es Deensle.
cegkegbÀo Heeìerue ns mel³eMeesOekeÀ ®eUJeUerleerue ogmeN³ee efHe{erleerue efveyebOe uesKekeÀ. l³eeb®es
pevekeÀ Je[erue ke=ÀDeveg³ee³eer nesles. nîee oesIeeb®³ee efveOeveeveblej 1910 ceO³es l³eebveer yebo He[uesues `oerveefce$e' meg© kesÀues.
l³eeletve Yeì -ye´eïeCe Je keÀce&þ ueeskeÀebJej nuues ®e{Jeues. ye´eïeCeer Je®e&mJeeefJe©× ef ueefnleevee l³eebveer
mJeHe#eeleerue Heg{eN³eebefJe©×ner efueefnues. peesleerjeJe HegÀues, pevekeÀ -oÊekeÀ Je[erue ³eeb®ee mel³eMeesOekeÀermunotes.in

Page 16

16Jeejmee l³eebveer Heg{s ®eeueJeuee. l³eeb®³ee HeM®eele l³eeb®ee cegueiee Deeyeemeensye Heeìerue ³eebve er`oervemesJee '
He$e keÀe{tve ne Jeejmee Heg{s ®eeuet þsJeuee.
YeieJeble yeUJeble Hee UskeÀj ³e ebveer `peeie=leer' ns He$e megª keÀ©ve yegef×Jeeoer efJe®eejeb®es efveyebOe
efueefnues. ueeskeÀeb®³ee efJe®eejeuee ®eeuevee osTve ceeveC³ee®eer Òeefle<þeHevee keÀjeJeer ³ee nsletves les efuen erle
nesles. mJeyeebOeJeeb®ee ceeieemeuesHeCee otj Peeuee Heeefnpes Demes l³eebvee Jeeìle nesles. efMe#eCe ns
meceepeesVe ³evee®es meeOeve Deens Demee efJe®eej les ceeb[leele. Mesleer GÐeesieeyejesyej®e ogmejs Oebosner
MeslekeÀN³eebveer m eg© kesÀues Heeefnpes Demes HeeUskeÀj meebiele. mJeOecee&leerue oesDemelees, efnbot Oecee&®³ee DeHe³eMee®es KeeHej yeew× Oecee&Jej HeÀes[Ces ns mel³eeuee Oe©ve veener, ne efJe®eej
l³eebveer `yeew× Oecee&Jejerue ye´eïeCeer D ee#esHe' ³ee efveyebOeele ceeb[uee. `DemHe =M³eebvee meg×e mJejep³e Heeefnpes'
³ee efveyebOeele [e@. yeeyeemeensye Deebye[skeÀjeb®³ee efJe®eejeb®es l³eebveer meceLe&ve kesÀues Deens. ³eeJe©ve
mel³eMeesOekeÀer efJe®eejebvee J³eeHekeÀ keÀjCeejs efveyebOeuesKe keÀ cnCetve HeeUskeÀjebkeÀ[s Heenlee ³esles.
ÞeerHelejeJe efMebos ³eeb®es efveyebOener mel³eMeesOekeÀ ®eUJeUerMeer veeles meebieleele. meeceeefpekeÀ Je
Oeeefce&keÀ ÒeMveebmen jepekeÀejCeeJejner l³eebveer efJe®eej ceeb[ues. 1919 ceO³es l³eebveer `efJepe³ eer cejeþe' ns
He$e megª kesÀues. l³eeletve efueefnuesu³ee efveyebOeele l³eeb®eer mJeleb$e efJe®eejmejCeer Dee{Utve ³esles.
`efJepe³eer cejeþe' ceOetve efJeefJeOe mel³eMeesOekeÀer efJe®eejJeble efuen erle nesles. Heg{s yeeUemeensye
Heeìerue ³eebveer `mel ³eJeeoer' ceOetve uesKeve kesÀues. efovekeÀjjeJe peJeUkeÀj, kesÀ.meer. þekeÀjs, efke.je.efMebos,
kesÀMeJejeJe yeeie[s, MebkeÀjjeJe ceesjs DeMeer DeveskeÀ ceb[Uer `efJepe³eer cejeþe' ceOetve efuen erle nesleer. ³ee
meJee¥veer yentpeve meceepee®³ee efnleemeeþ er uesKeve kesÀues.
SketÀCe®e mel³eMeesOekeÀ ®eUJeUerves cejeþer meeefnl³eeuee DeveskeÀ efveyebOe uesKekeÀ efoues. l³eebveer
efJeefMe<ì Jeiee&®³ee cekeÌlesoejerefJe©× uesKeve kesÀues. Oece&efJe®eejele megmebieleHeCee DeeCeuee. ye´eïeCes lejeb®³ee
efMe#eC ee®ee ÒeMve ceeb[uee. MeslekeÀjer DeeefCe keÀeceieej ³eeb®³ee efnleekeÀ[s mejkeÀejves DeeefCe mJele:
MeslekeÀjer Je keÀeceieejebveer ue#e efoues Heeefnpes ³eekeÀ[s ue#e JesOeue s.yengpeve meceepee®³ee DeOeesieleerceeieerue
keÀejCes MeesOetve les meJee¥Heg{ s ceeb[ueer. peesleerjeJe HegÀues ³eeb®³eeefJeefveyebOekeÀej nesles. Oece&ûebLeebveer yentpeve meceepeeJej Dev³ee³e kesÀu³ee®eer YeeJevee les J³ekeÌle keÀjerle nesles.
efMe#eCeecegUs DeveskeÀ ÒeMve meg ìt MekeÀleele ³eeJej l³eebveer Yej efou³ee cegUs mel³eMeesOekeÀ -ye´eïeCesle j
®eUJeUerleerue efveyebOe Jee*dce³ee®ee mJeleb$e efJe®eej Peeuee Heeefnpes.
1.3.4 oefuele ®eUJeUerleerue efveyebOekeÀej
oefuele ®eUJeU ner [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeves Òesefjle Peeuesue er Demeueer lejer Deebyes[k eÀj
HetJe& keÀeUelener leer megª nesleer. ieesHeeUyeeyee JeuebiekeÀj, efMeJejece peeve yee keÀebyeUs, efkeÀmeve HeÀeiet
yevemees[s ³eebveer DeeHeu³ee Hejerves oefuele ®eUJeU megª þsJeueer nesleer. `cetkeÀvee³ekeÀ' Go³eeme ³esC³eeH etJeea
`meeceJebMeer³e efce$ e', `efvejeefÞele efnbo veeieefj keÀ' DeMeer DeveskeÀ cegKeHe$es oefuele ®eUJeUermeeþer mLeeHeueer
nesleer. `Deeefo efnbot', `ie©[', `mecelee', `oefueleyebOeg', `HeefleleHeeJeve', `oefuelemesJekeÀ', `oefuele
efveveeo', `De©Ce', ` ®eesKeecesUe' DeMee He$eebceOetve oefuele ÒeMveebJej uesKe efueefnues peele nesles. l³eeleerue
keÀen er efveyebOekeÀejeb®es keÀle=& lJe Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esles.munotes.in

Page 17

17ieesHeeUyeeyee JeuebiekeÀj ns 1886 ceO³es efye´efìMe uekeÀe³ee&meeþer oeKeue Peeues. 1890 ceO³es l³eebveer `Devee ³e& oes1888 ceO³es `efJeìeU efJeOJebmeve' ner Heef$ekeÀe keÀe{tve efJe®eej ceeb[ues. `DeeHeu³ee yeebOeJeebvee Oece& cnCepes
keÀe³e ns lejer efJeMeo keÀjeJes cnCetve `efnbot Oece&oHe&Ce' veeJee®eer HegefmlekeÀe efueefnueer'. (1990: Deebyes[keÀj
yeeyeemeensye, He=. 8) `oerveyebOet', `megOeejkeÀ' ceOetvener les efuen erle nesles. `efJeìeU efJeOJebmeve' ³ee
HegefmlekesÀle l³eebveer efnbo t Oecee&®ee Del³ebeflekeÀ DeefYeceeve yeeUieCeeN³eebvee meJJeerme ÒeMve efJe®eejues Deensle.
Jeso, mce=leer, ieerlee, mebleJee*dce³e, HegjeCes ³eeleerue oeKeues osTve les cele ceeb[le. mJeyeebOeJeebceO³es peeie=leer
³eeJeer ³eemeeþer les efueefnle nesles. efnbot Oecee&leerue KegU®eì iees<ìeR®ee les efveoxMe keÀjleele. l³eeJe©ve DeeÐe
oefuele uesKekeÀ cnCetve l³eeb®ee GuuesKe keÀjlee ³eslees.
efMeJejece peeveyee keÀebyeUs ³eebveer 1904 ceO³es `ÞeerMebkeÀj ÒeemeeefokeÀ meecesJebMeer³e efnleef®eblekeÀ
efce$e meceepe' ner mebmLee mLeeHeueer. 1908 ceO³es `meesceJebM eer³e efce$e' ns ceeefmekeÀ megª kesÀues.
mJemeceepe eleerue oesJesM³ee J³eJemee³e, yeUerÒeLee, ce= lecebmeenej, DemJe®ílee DeMee efJejep³ee®es l³eebveer mJeeiele kesÀues. `HegÀkeÀì DeeefCe mekeÌleer®es efMe#eCe', `Deece®³ee megOeejCesmeeþer mejkeÀejves
keÀe³e keÀjeJes?', `Deece®³ee Fbûepeer jep³eeuee Go b[ Dee³eg<³e os!', `J³eefYe®eej', `efJeJeeneslHeÊe er',
`yengYee³ee&lJe', `yentYele=& keÀlJe' ns l³eeb®es efveyebOe cenÊJee®es efJeefkeÀmeve HeÀeiet yevemees[s ³eebveer 1910 ceO³es `efvejeefÞele efnbog ve eieefjkeÀ' ns meeHleeefnkeÀ megª
kesÀues. Heg{s 1913 ceO³es `efJeìeU efJeOJebmeve' DeeefCe 1918 ceO³es `cepeotj Heef$ekeÀe' ner Je=ÊeHe$es meg©
kesÀueer. l³eeceOetve l³eebveer HeejbHeefjkeÀ ª{eR®es efJeOJebmeve kesÀues. keÀ<ìkeÀjer Jeiee&®es og:Ke l³eebveer ceeb[ues.
DeeHeues yeebOeJe ns ef nbot Demetvener efvejeefÞele Deensle, efvejeOeej Deensle Demes l³eebvee Jeeìle nesles.
l³eeb®³eemeesyele ieCesMe DekeÀepeer ieJeF& nsner efuen erle nesles. ieJeF& ³eebveer 1920 ceO³es `yeefnceeefmekeÀ DecejeJeleer ³esLetve megª kesÀues. D eebyes[keÀjHetJe &keÀeUeleerue oefuele efveyebOekeÀejebveer
mJemeceepeeleerue yeebOeJeeb®es og:Ke efveyebOeeletve ceeb[ues.
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj ³eebveer 1920 ceO³es `ce tkeÀvee³ekeÀ' ns Heeef#ekeÀ megª kesÀues.
1927 ceO³es `yeefnmebHeeokeÀ lJeeKeeueer `mecelee' ns efv e³elekeÀeefuekeÀ megª kesÀues. l³eeceOetve l³eebveer efueefnuesues DeûeuesKe,
mHetÀìuesKe, ce=l³etuesKe ³eebceOetve l³eeb®eer efJe®eej¢<ìer mecepetve Ie slee ³esles. l³eeb®es efveyebOeuesKeve ns
ceeCemeeuee ceeCetme cnCetve peieC³eemeeþer efueefnC³eele Deeues Deensle. ceeCemeeJej ueeouesueer iegueeceer l³eebveer
GIe[ kesÀueer. l³eeb®³eeJej nesCeejs Dev³ee³e ceeb[tve, l³eeletve yeensj He[C³ee®³ee Ghee³e³ees pevee les ceeb[le
Demele. DeeHeu³ee efveyebOeele l³eebveer meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, jepekeÀer³e, Mew#eefCekeÀ ÒeMveebJej ®e®ee& kesÀueer
Deens. l³eeb®es efveyebOeuesKeve veJemeceepe efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee ÒesjCesletve DeeefJe[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebveer efHele=$eÝCe, osJe$eÝCe, $eÝef$eÝCe HesÀ [ues Heeefnpes Demes meebefieleues . ns meebieleevee ueewefkeÀkeÀ $eÝCe cnCepes meceepe$eÝCe ns mHe<ì
keÀje³euee les efJemejle veenerle. `DemHe=M³ele e Je mel³eeûene®eer `efme×er' ³ee efveyebOeele l³eebveer mel³e cnCepes
keÀe³e, mel³eeûen cnCepes keÀe³e, lees kegÀCeer keÀMeemeeþer keÀje³e®ee? ³eeefJe `efnbog®es Oece&Meem$e, l³eeb®es #es$e DeeefCe l³ee®es DeefOekeÀejer' ³e e efveyebOeele l³eebveer ef nbot meceepe Je
DemHe=M³elee ³eeefJe

Page 18

18efnbot meceepe ®eebieu³ee iegCeebmeeþer cegkeÀuee Deens Demes l³eebvee Jeeìles. les cnCe leele, ’efnbog meceepe ne
DeveskeÀ Jeyeeyeemeensye, He=. 208(6))
cenej Jeleve ns DemHe=M³eeb®³ee ÒeieleerceOeerue De[LeUe Deens, l³eeletve uee®eejer ³esles Dem es [e@.
yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebvee Jeeìles. `keÀekeÀiepe&vee' ³ee efveyebOeele l³eebveer jepekeÀjCeeN³eeb®ee mecee®eej Iesleuee Deens. mJeeleb$³e, mecelee, yebOeglee ³eebmen `meeceeefpekeÀ v³ee³e' ³ee leÊJeeme
l³eebveer cenÊJe e foues. ®eelegJe&C³e&J³eJemLee, peeefle³elee, DemHe=M³elee mebHeueer Heeefnpes, J³ekeÌle er®ee
mJeeefYece eve Jee{ uee Heeefnpes, efMe#eCe IesTve mebIeefìle Peeues Heeefnpes, Dev³ee³eeefJe©× mebIeHeeefnpes, DeeHeCe ceeCetme Deenesle ³ee®es Yeeve þs Jeues Heeefnpes ³ee ¢<ìerves les efuen erle nesles. l³eeb®ee Òel³eskeÀ
DeûeuesKe ne GÊece efveyebOee®ee vecegvee Deens. l³eecegUs cejeþer efveyebOe Jee*dce³ee®³ee Feflenemeele
efveyebOeuesKekeÀ [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj DeMeer veeWo IesCes Deiel³ee®es þjles.
SkebÀoefjle oefuele ®eUJeUerleerue efveyebOe ns Yeejleer³e meceepeJ³eJemLes®eer ef®eefkeÀlmee keÀjleele.
meeceeefpekeÀ efJeDemHe=M³elee efveJeejCe ne ÒeejbYeer®³ee efveyebOekeÀejeb®ee nslet neslee, Heg{s meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, DeeefLe&keÀ
DeeefCe jepekeÀer³e meceles®eer ceeieCeer keÀjCeeves efveyebOe efueefnues iesues. l³eeleueer efJeJeskeÀefve<þ ef®eefkeÀlmee
cejeþer efveyebOeeuee JesieUîee JeUCe eJej vesles.
1.4 cejeþer efveyebOe (1920 les 1960)
1920 les 1960 ne cejeþer efveyebOee®ee Òeiele keÀ eU ceevelee ³eslees. ye´eïeCesle j ®eUJeU,
mJeeleb$³ee®eer ®eUJeU, Deebyes[keÀjer ®eUJeU, ceekeÌme&Jeeoer ®eUJeU, MeslekeÀjer -keÀeceieej ®eUJeU,
meb³egke Ìle ceneje<ì^e®eer ®eUJeU, efnboglJeJeeoer ®eUJeU, ieebOeerJeeoer ®eUJeU DeMee DeveskeÀ ®eUJeUer ³ee
keÀeUele efvecee&Ce Peeu³ee nesl³ee . l³ee l³ee ®eUJeUeruee Devegmeª ve uesKekeÀ efuen erle nesles. cejeþer efveyebOe
DeeMe³e¢<ìîee mebHeVe nesle neslee l³eeÒ eceeCes DeefYeJ³ekeÌleer®³ee Debieevesner l ees efJekeÀefmele nesle neslee. cenefJeÇue jecepeer efMebos, efJevee³ekeÀ oeceesoj meeJejkeÀj, Þeer. ce. ceeìs, o.kesÀ. kesÀUkeÀj, ef Jeveesyee YeeJes,
oeoe Oecee&efOe keÀejer, meeves ieg©peer, keÀekeÀemeensye keÀeuesuekeÀj, Heg.ie. menñeyeg×s, ie.$³eb. cee[KeesuekeÀj
³eeb®³eemeejKeer ceb[Uer efveyebOe uesKeve keÀjerle nesleer. l³eecegUs ne keÀeU cejeþer efveyebOeemeeþer Òeiele keÀeU
neslee. ³ee keÀeUeleerue Heg{erue efveyebOekeÀejeb®³ee efveyebOee®ee DeeMe³e m ecepetve Ieslee ³esF&ue.
1.4.1 cejeþer efveyebOeeb®ee Òeiele keÀeU
efJeÇue jecepeer efMebos ³eebveer `Yeejleer³e DemHe=M³eles®ee ÒeMve' ceeb[uee. `efJe.je.efMebos ³eeb®es uesKe,
J³eeK³eeves Je GHeosMe' ne ûebLe Òeefme× Deens. l³eeb®³ee `jespeefveMeer' ceOetve l³eeb®es Oece&efJemecepetve Ieslee ³esleele. SkesÀMJejer Oece&HebLe l³eebvee ceev³e neslee. `cegjUer mees[C³ee®eer ®eeue', `MeslekeÀjer
Jeiee&®es ÒeMve', `cegueeR®es efMe#eCe', `DemHe=M³elee efveJeejCe' DeMee efJeceeb[ues. 1933 ceO³es l³eebveer `Yeejleer³e DemHe=M³eles®ee ÒeMve' ne ûebLe efueefnuee. `GÊej³egieerve DeLeJee
DeJee&®eerve DemHe=M³elee' ³ee ÒekeÀjCeele cenjep³ek eÀlex DemeeJesle DeeefCe les Oecee&ves yeew× DemeeJesle. `jepekeÀejCe' ³ee ÒekeÀjCeele les cnCeleele, ’cenej
peele ceneje<ì^ele cegK³e yeueglesoej cnCetve®e veJns lej Jeleveoej cnCetve veebole nesleer. nîee mebyebOeer pesmunotes.in

Page 19

19HegjeJes DeÐeeefHe legjUkeÀ Dee{Ul eele les HeÀej cenÊJee®es Deensle. ..“(1976 : efMebos efJe.je., He=.
152) DemHe=M³elee ner mebmLee Deens, Demes l³eebvee Jeeìles. efle®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer les HeeefCeveer,
GHeefvenesle veener?' nîee efveyebOeele l³eebveer meceepemegOeejkeÀeb®³ee Oecee&efJevcegKelesJej ÒekeÀeMe ìekeÀuee.
HejefkeÀ³eebHes#ee DeeHeCe mJekeÀer³e Me$etbHeemetve DeefOekeÀ meeJeOe Demeues Heeefnpes, Demee efJe®eej ce eb[uee.
`cejeþer Jee*dce³e: leÊJe%eeve DeeefCe meceepeMeem$e' nîee efveyebOeeble l³eebveer mecekeÀeueerve le©Ce
meeefnefl³ekeÀebvee HetJe&ûen mees[tve, ceeefnleeruee DevegYeJee®eer pees[ osTve efueefnC³ee®eer efJevebleer kesÀueer. efJeefJeOe
ÒeMveeb®eer Gk eÀue Yeejleer³e HeeleUerJej keÀjCeejs efveyebOekeÀej cnCetve l³eeb®ee GuuesKe keÀjlee ³eslees.
efJevee³ekeÀ oeceesoj meeJejkeÀj ³eebveer `efce$e cesUe' Je `DeefYeveJe Yeejle' DeMee mJeeleb$³e
®eUJeUeRceO³es menYeeie Iesleuee. `efnboglJe', `efnbogje<ì^ o Me&ve', `efnbogHeleHeeoMeener', `ceuee keÀe³e
l³ee®es', `peel³eg®ísokeÀ efveyebOe', `#e -efkeÀjCes', `efnboglJee®es Heb®eÒeeCe', `ieebOeerieeWOeU' DeMee ÒekeÀej®³ee
uesKeveeletve l³eeb®es efJe®eej mecepetve Ieslee ³esleele. mJeeleb$³ee®eer Deeme, ÒeKej osMe eefYeceeve DeeefCe
meceepeefnlee®eer leUceU l³eeb®³ee efveyebOeeletve J³ekeÌle Peeueer Deens. Fbûepeer jep³e, HejkeÀer³e Dee¬eÀceCe
³eeb®es Yeejleer³e mebmke=ÀleerJej Peeuesues Dee¬eÀceCe ³ee®ee les efveefJeMJee® ee osJe' ³ee efveyebOeele l³eeb®eer F&MJejeJej®eer efve<þe J³ekeÌle Peeueer Deens. `osJee, legPeer ueefuele
keÀueekegÀmejer Heentve Oev ³e, osJee, Oev³e legPeer! Jeejs Jee!... Deecner ceeCemes osJee, legPeer ueskeÀjs Deenesle. let
Deece®eer Kejer ceelee Deensme.' (1973: meeJejkeÀj efJe.oe. He=. 23) Demee efJeMJeeme les J³ekeÌle
keÀjleele. HeesLeerefve<þlesHes#ee efJe%eeveefve<þsuee l³eebveer cenÊJe efoues. `³eb$e' nîee efveyebOeele l³eebveer
³eb$eyeUe®es cenÊJe efJeMeo kesÀues Deens. peeefleYeso cees[C³eemee þer ª{eR®³ee yes[îee lees[C³eeme les
meebieleele. JesoeskeÌleyeboer, J³eJemee³eyeboer, mHeMe& efyeboer, efmebOegyeboer, Megef× yeboer, jesìeryeboer DeMee yebOeveeme les
mJeosMeer yes[îee cnCeleele. `ieesHeeueve nJes ieesHetpeve veJns' Demee efJe®eej les ceeb [leele. `jCeefMebie' ³ee
mebûenele l³eeb®eer Feflenem eefJemeeJejkeÀjebveer cejeþer efveyebOeebletve efJe%eeveefve<þ efJe®eejner ceeb[ues ³eekeÀ[s ogue&#e keÀjlee ³esle veener.
Þeer. ce. ceeìs ³eebvee Mewueeroej Deens cnCetve DeesUKeues peeles. `efJe®eejcebLeve',
`efJe®eejMeueekeÀe', `efJe®eejiegbHeÀe', `meeefnl³eOeeje' DeMee efveyebOemebûeneletve l³eeb®eer efJe®eejOeeje ue#eele
³esles. Jew®eeefjkeÀ DeeefCe ueefuele DeMee oes vner Debieebveer l³eeb®es efveyebOe DeeefJe`efJe®eejiegbHeÀe' ³ee mebûeneleerue efveyebOeele l³eebveer keÀener Jeeoûemle cegÎs GHeefmLele kesÀues Deensle.
`¬eÀebeflekeÀejkeÀeb®ee yeef#eme -meceejbYe' ³ee efveyebOeeletve l³eebveer one cenveer³e J³ekeÌleeRefJeef®e$eiegHlee®³ee leeW[tve Òel³eskeÀe®³ee efJe®eejeJej cele ceeb[ues Deens. peesleerjeJe HegÀues ³eeb®³eeefJeef®e$eiegHle cnCelees, ’³eebveer efueefnuesues Jee*dce³e meodefYe©®eeruee mees[tve Deens D eeefCe l³eele Oecee&®eer,
DeJeleejer Heg©He=.163) ³ee®ee DeLe& Þeer. ce. ceeìs ³eebvee peesleerjeJeeb®eer YeeYeerceHeg©efceUeu³eeveblej ueeskeÀMeener, mecelee, meceepemegOeejCee nesF&ue ³eeJej les efJeMJeeme þsJeleele. SketÀCe®e
Þeer.ce. ceeìs ³eeb®es efvey ebOe ueefuele DeeefCe Jew®eeefjkeÀles®³ee Debieeves efueefnues peele nesles.
o.kesÀ. kesÀUkeÀj ³eebveer ÒeecegK³eeves YeeweflekeÀJeeoer -efJe%eeveefve<þ efveyebOe efueefnues.
`keÀeJ³euees®eve', `mebmke=Àleer mebiece', `mebmke=Àleer DeeefCe efJe%eeve', `J eeoUer Jeejs' ner l³eeb®eer uesKevemebHeoe .
DeeHeu³ee efveyebOeeletve l³eebveer Meem$eer³e efJe

Page 20

20l³eeb®ee GHe³eesie meceepeeuee nesle Demelees, l³eecegUs meebmke=ÀeflekeÀ peerJevener yeouel es Demes l³eebvee Jeeìles.
Meem$eer³e efJemee©ve JeCe&veHej efJeJes®eve les keÀjleele. cejeþer efveyebOe Jee*dce³eele efJe%ee veefve<þ efveyebOe efueefnCeeN³ ee
o.kesÀ. kesÀUkeÀjeb ®ee GuuesKe keÀjeJee ueeielees.
Dee®ee³e& efJeveesyee YeeJes ³eeb®³ee efveyebOeeletve peerJevee®es meKeesue ef®ebleve Dee{Ules. cenelcee ieebOeer
³eeb®eer ÒesjCee DeeefCe Deeuesues DevegYeJe ³eeletve l³eeb®³ee uesKeveele `Deefnbmee ' ns cetu³e DeeefJeDeens. `ieerlee ÒeJe®eves', `efJe®eej HeesLeer', `ceOetkeÀj', `efmebneJeueeskeÀve', `peerJeve¢<ìer' ³ee ûebLeebceOeerue
uesKeebvee efveyebOee®es ªHe efceUeues Deens. mesJee, Deeoj, %eeve, peerJeve, kegÀìgbye ³eeefJeDel³eble keÀesceuelesves keÀjleele. `mesJee peJeUtve Deeoj og©ve DeeefCe %eeve Deeletve 'ns meebieleevee
efJeveesyeebceOeerue yeesOeÒeOeevelee menpe ue#eele ³esles.
oeoe Oecee&efOekeÀejer ³eeb®es efveyebOe Òeew{ mJeªHeele Jee®ekeÀebHeg{ s ³esleele. ³egeqkeÌleJeeo Je leke&Àefve<þe
ns l³eeb®³ee uesKevee®es efJeMesceeiee&Jej', `oeb[e®es mvesnoMe&ve' ns l³eeb®es ûebLe. `meJeexo³eoMe&ve' ne l³eeb®³e e J³eeK ³eeveeb®ee mebûen.
ieebOeerJeeo DeeefCe pe³eÒekeÀeMe ³eeb®es ¬eÀebleerefJe®eej ³eeb®ee Dee{U l³eeb®³ee ef®ebleveeletve ue#eele ³eslees. efJeceeb[Ceer keÀjleevee keÀener JesUe l³eebveer efJeveesoe®esner meenîe Iesleues Deens.
meeves ieg©peer ³eebvee `mebJesoveMeerue efveyebOekeÀej' cnCetve DeesUKeeJes ueeieles. ceguee -cegueebJej Òesce
keÀjCeeje ne efveyebOekeÀej nUJes ceve GIe[ keÀjlees. efkeÀMeesjJe³eerve cegueebJej mebmkeÀej keÀjC³ee®eer leekeÀo
l³eeb®³ee uesKeveele Deens . peerJeveeleerue ce bieue DeeefCe ÒemeVe #eCeebJej l³eebveer Deleesveele Òesce kesÀues.
`Yeejleer³e mebmke=Àleer'ceOetve les Òee®eerve mebmke=ÀleerJej ÒekeÀeMe ìekeÀleele. l³eeb®³ee efveyebOeeefJece.cee. DeeUleskeÀj cnCeleele, ’efJeveesyee YeeJes, oeoe Oecee&efoke Àejer DeeefCe keÀekeÀemeensye keÀeuesuekeÀj
³eeb®³eeveblej meeves ieg©peeR®³ee efveyebOee®ee efJe®eej keÀjeJe³ee®ee cnCepes ceneefJeÐeeue³eeceOetve ÒeeLeefcekeÀ
MeeUsle Deeu³eemeejKes Jeeìles.“ (1949: DeeUleskeÀj, He=. 198) ³ee celeele v³etvelee Jeeìle Dem eueer
lejer mebmkeÀejMeerueles®³ee ¢<ìerves meeves ieg©peer ³eeb®es efveyebOe ns cenÊJee®es Deensle.
keÀekeÀemeensye keÀeuesuekeÀj ³eeb®³eeJejner ieebOeerJeeoe®ee ÒeYeeJe neslee. oÊee$e³e yeeUke=ÀcnCepes®e keÀekeÀemeensye keÀeuesuekeÀj ³eebveer `pee rJeveeleerue Deevebo' ³ee ûebLeele DeeHeues efJe®eej -efvejer#eCe
J³ekeÌle kesÀues Deensle. ` efnb[uei³ee®ee Òemeeo '³ee HegmlekeÀele l³eeb®es leg© bieeleerue DevegYeJe mecepetve Ieslee
³esleele. `ueeskeÀefMe#eCe', `veJeYeejle'ceOetve l³eebveer efJeefJeOe efJ e`peerJeveefJenej', `peerJeve DeeefCe meceepe', `meceepe DeeefCe meceepemesJee' ³ee uesKeveeletve l³eebveer
meeceeefpekeÀ efJeDemele.
[e@. Heg.ie. menñeyeg×s ns yeg×erJeeo, je<ì^YekeÌleer DeeefCe %eeveefve<þe ³ee efJe®eejebveer YeejeJeuesues
nesles. `Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meeceeefpekeÀ' ne l³eeb®ee efveyebOemebûen, J³ekeÌleer DeeefCe meceepe ³eeJej ÒekeÀeMe
ìekeÀCeeje Deens. J³ekeÌle er®³ee HejmHej J³eJenejeletve meceepe DeekeÀejeme ³esle Demelees Demes l³eebvee Jeeìles.
yegef×uee Heìuesu³ee lekeÀe&vegmeej keÀer meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀervegmeej Jele&ve keÀjeJes? DeMee ÒeMveeb®ee JesOe les
Iesleele. meceepe keÀejCe Je jepekeÀejCe ³ee oesneWvee les HejmHej Hees

Page 21

21meeceeefpekeÀ HegC³e' ne l³eeb®ee efveyebOe GuuesKeveer³e mJeªHee®ee Deens. l³eecegUs leke&ÀMeg× ceeb[Ceer keÀjCeejs
efveyebOekeÀej cnCetve [e@. menñeyeg ×s ³eeb®eer veeWo I³eeJeer ueeieles.
ie.$³eb. cee[KeesuekeÀj ³eebveer 1944 Heemetve uesKeveejbYe kesÀuee. mebHeeokeÀer³e uesKe, ìerkeÀe,
Jee*dce³eerve -meceer#eelcekeÀ uesKe ³eebceOetve l³eeb®es efJeefJeOe efJe`Jee*dce³e efJeueeme', `DeJeMesuesKemebûen .meb³egkeÌle ceneje<ì^e®³ee ®eUJeUerle les menYeeieer Peeues nesles. `HeKejCe' ³ee uesKe mebûenele
l³eebveer mJeeleb$³eHetJe& keÀ eUeleerue Ie[ecees[er, mJejep³e ®eUJeUer ³eeefJeceeb[Ceerle l³eebveer `ceneje<ì^e®es SkeÀerkeÀjCe DeeefCe cejeþJee[îee®eer mJele$eblee'®ee cegÐeebJejner Yej efouesuee
Deens. cenelcee ieebOeerSsJepeer megYeekeÀjleele. l³eeb®es efveyebOe Jew®eeefjkeÀ DeeefCe YeeJeefvekeÀlesves meceesj ³esleele.
SketÀCe®e 1920 les 1960 ne keÀeueKeb[ efJeMesnesleer, 1947 ceO³es mJeeleb$³e efceUeues, Yeejleer³e mebefJeOeevener efceUeues, efMe#eCee®ee Òemeej nesle neslee,
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebveer Oecee¥lej kesÀu³eecegUs meceepe {JeUtve efveIeeue e neslee, ueeskeÀceev³e
efìUkeÀeb veblej cenelcee ieebOeerkeÀ[s mJejep³e ®eU JeUer®eer Oegje Deeueer nesleer. ³ee meJe& yeeyeeR®ee HeefjCeece ne
efJe®eejJeble, uesKekeÀ, keÀe³e&keÀlex ³eeb®³eeJej nesle neslee. cejeþer efveyebOeeceO³es ³ee meJee¥®es Òeefleefyebye Dee{Utve
³esles. efnboglJeefve<þe, efJe%eeveefve<þe, DemHe=M³eefveJeej Ce, YeeweflekeÀJeeoer ¢ef<ìkeÀesCe ³ee efJeceleÒeefleHeeove ne ³ee keÀeUe®ee efJeMesefveyebOee®es efJeMes`ueefueleefveyebOe' ne mJeleb$e efveyebOee®ee ÒekeÀej efceUeuee. vee.meer. HeÀ[kesÀ DeeefCe efJe.me. Keeb[skeÀj ³eebveer
`ueefuele efveyebOee'meeþer efouesues ³eesieoeve mJeleb$eHeCes DeY³eemeC³ee®eer iejpe Deens. DeveskeÀ efm$e³e ebveer ³ee
keÀeUele uesKeve kesÀues Deens.
1.4.2 cejeþer ueefuele efveyebOe
1920 veblej cejeþer efveyebOeeceO³es ueefuele efveyebOee®ee Go³e Peeuee. 1926 ceO³es `jlveekeÀj'
ceeefmekeÀeletve vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eebveer `iegpeiees<ìer 'efueefnu³ee. l³eele cejeþer ueefuele efveyebOee®eer
ÒeejbYeeJemLee meeHe[les. efJe.me. Keeb[skeÀj ³eebveer ³ee ÒekeÀeje®es keÀes[keÀewlegkeÀ kesÀues. l³eemeeþer `Jewveles³e'
ceOetve l³eebveer uesKeve kesÀues.
ueefuele efveyebOe ne mJewj keÀuHeveeefJeu eeme DeeefCe Deelceef ve<þ ef®e$e Ce ³eeb®³ee DeeOeejs DeekeÀejeme
³eslees. uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee ceveceeskeÀUe DeeefJeef®eÊeJesOekeÀ, Jee®ekeÀebvee DeekeÀefnes³e. leke&ÀMeg× ÒeefleHeeove ìeketÀve YeeJeefvekeÀlesves efJeÒeyeesOevener keÀ ªMekeÀlees. DeelcekeÀLeve, Deelce®eefj$e ³ee ÒekeÀejeleerue Deelceefve<þe ueefuele efveyebO eele
Dee{Ules. Heg{erueÒeceeCes keÀener efveJe[keÀ ueefuele efveyebOekeÀejeb®³ee uesKe vee®eeH e j e c e M e &I e s l e e³ e s F & u e .
vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eebveer `jlveekeÀj' ³ee ceeefme keÀeletve `iegpeiees<ìer' efuent ve `ueIegefveyebOee'me Jeeì
ceeskeÀUer keÀ©ve efoue er. `megnem³e' (1926) ne l³eeb®ee Heefnuee ueefuele efveyebOe. `iegpeiees<ìer'
(1933), `veJ³ee iegpeiees<ìer' (1937), `Oetce´Jeue³es' (1940) ³ee mebûeneletve l³eeb®es ueIegefveyebOe
Jee®eeJe³eeme efceUleele. `Ssve Heb®eefJeMeer', `De%eevee®eer cenleer', `S keÀeoMeer', `oener oener MebYej',munotes.in

Page 22

22`oesjerJej JeeUCeejs keÀHe[s', ` meke&Àme®ee lebyet ', `Heefnuee Heeb{je kesÀme' DeMee ueIegefveyebOeeletve vee.meer.
HeÀ[kesÀ peerJeveekeÀ[s DeefleMe³e ieceleerves Heenleele. cneleejHeCee®eer Heefnueer efveMeeCeer cnCetve l es Heeb{N³ee
kesÀmeekeÀ[s yeIeleele. MesJeìer MejerjeHes#ee ceve le©Ce Demeles Demee efveJeeUCeejs keÀHe[s' ³ee ueIegefveyebOeele keÀuHekeÀles®ee JeeHej kesÀuee Deens. JeeUCeejs keÀHe[s HejmHejebMeer yeesuele
Deensle. l³e eb®eer YeekeÀjleele. l³eecegUs SkeÀe®e JesUer megKeo, ÒemeVe DeeefCe leeefÊJekeÀ DevegYetleer ceeb[Ceejs uesKekeÀ cnCetve
vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eeb®³ee uesKeveekeÀ[s He enlee ³esles.
efJe.me. Keeb[skeÀj ³eebveer 1927 ceO³es `Jewveles³e' ³ee meeHleeefnkeÀeletve `jeveHegÀues' nîee
Meer(1940), `DeefJeveeMe' (1941), `ceboeefkeÀveer' (1942), `cebefpeN³ee' (1946), `keÀuHekeÀlee'
(1945), `eflemeje Òenj' (1947), `cebPeOeej' (1959), `efPeceefPece' (1961) ns l³eeb®es mebûen
Òeefme× Deensle. menpemegueYelesves les ceeveJeer peerJeveeleerue ueneve ueneve Ieìvee Òemebie ceeb[l eele.
`ceneHetj' ceO³es l³eebvee yeeueJee[er®³ee DeeþJeCeer mcejleele. ke=ÀkewÀueeme efMeKej, jeJemeensye ceb[efuekeÀ, De.ye. keÀesunìkeÀj, lewcegjefuebie DeMee J³ekeÌleeRHe³e¥le ÒeJeeme
keÀjleele. ueIegefveye bOeele DeefleMe³e ceeskeÀUsHeCeeves, DeveewHe®eeefjkeÀlesves ieHHee ceejlee ³esleele, ³ee®ee DevegYeJe
Keeb[skeÀjeb®es ueefuele efveyebOe Jee®etve ³eslees.
Deveble keÀeCeskeÀj ns HeÀ[kesÀ -Keeb[skeÀjeb®es mecekeÀeueerve uesKekeÀ .l³eeb®es `efHekeÀueer He eves'
(1934), `efMebHeues DeeefCe ceesleer' (1936), `legìuesues leejs' (1938), `GIe[îee efKe[ke̳ee'
(1944) DeeefCe `ÒekeÀeMee®eer oejs' (1980) ns ueIegefveyebOe mebûen ÒekeÀeefMele Deensle. Debleceg&Ke ¢<ìer,
efceefMkeÀue Je=Êeer DeeefCe efJeveesoer YeeJe ne l³eeb® ³ee uesKevee®ee efJeMesDeeefLe&keÀ ÒeMveebJejerue l³eeb®es ueefueleefveyebOe GHeneme -GHejesOe ³eeb®³eecegUs Jee®ekeÀef Òe³e Peeues Deensle.
`J³eJeefmLeleHeCee®es Oe[s', `HeUC³ee®eer keÀuee', `oesve ®eeke sÀ', `êesCe cesCeyel³ee' ³eemeejKes keÀener
ueIegefveyebOe efJe®eejÒeOeeve Deensle.
ueefuele efveyebOe efueefnCeeN³ee efveyebOeÒekeÀejele vee.ce. meble, efJe.Hee b. oeb[skeÀj, iees. je. oes[kesÀ,
efJe.ue. yeJex, kegÀmegceeJeleer osMeHeeb[s, FjeJeleer keÀ Jex ³eeb®eener GuuesKe keÀjeJee ueeielees. Heg{s ce.vee. De oJeble
³eebveerner ueefuele efveyebOe efueefnues. 1945 veblej ogiee& YeeieJele, efJeboe keÀjboerkeÀj, vee.ie. ieesjs, ieb.Yee.
efvejblej, YeieJeble osMecegKe, De.Jee. Jeìea Demes efkeÀleer lejer ue sKekeÀebveer ueefuele efveyebOe efueefnues Deens le.
Deefveue DeJe®eì ³eeb®³ee ueefuele ieÐee®ee mJeleb$e DeY³eeme keÀjlee ³eslees.
1.4.3 ñe erefueefKele cejeþer efveyebOe
cejeþer efveyebOee®ee Fefleneme DeY³eemeleevee efm$e³eebveer efueefnuesu³ee efveye bOeeb®ee mJeleb$e efJe®eej
keÀjlee ³eslees. cegUele®e efm$e³eebvee efMe#eCee®eer yeboer nesleer. Heg{s efMe#eCe efceUeues lejer l³eebvee J³ekeÌle
nesC³ee®ee DeefOekeÀej veJnlee. J³ekeÌle nesleeveener l³ee DeejbYeer Ieeyejle, ueepele. Heg{s cee$e veJ³ee
peeefCeJescegUs efñe³ee J³ekeÌle nesle iesu³ee. efveyebOe Jee*dce³eelener l³eebveer ³eesieoeve efoues. l³eeefJeDee{eJee Heg{erueÒeceeCes Ieslee ³eslees.
cejeþerleerue efm$e³eebveer efueefnuesuee Heefnuee efveyebOe ne YeeceO³es Fbiueb[®³ee efJeog

Page 23

23Education and Discipline’ ³ee Fbûepeer ûebLee®³ee DeeOeejs `kegÀìgbye ÒeJele&veveerefle' ne efveyebOe
efueefnuee. kegÀìgbyeeleerue meom³eebveer Hejm HejebMeer keÀmes Jele&ve keÀjeJes ³ee®es efJeJes®eve l³eebveer kesÀues Deens.
kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®³ee Jele&vee®ee HeefjCeece ne kegÀìgbye, meceepe DeeefCe osMeeJej neslees Demes l³eebvee
Jeeìles. Yeejleer³e kegÀìgbyemebmLesceOeerue oesefJe®eej¢<ìer Dee{Ules. efcemesme HesÀjej nîee Yeejleer³e vemeu³ee lejer cejeþer YeeHeefnuee efveyebOe ceeveeJee ueeielees.
Yeejleer³e ñeer efveyebOekeÀej cnCetve cegkeÌlee meeUJe s efn®es veeJe I³eeJes ueeieles. peesleerjeJe HegÀues
³eebvee r 1848 ceO³es HegCes ³esLes megª kesÀuesu³ee MeeUsle cegueer efMekeÀle nesl³ee. l³eeleerue cegkeÌlee meeUJes nîee
cegueerves `ceebiecenejeb®³ee og:KeeefJem$eerves efueefnuesuee ne cejeþerleerue Heefnuee efveyebOe nes³e. SkeÀ eMetê peeleerleerue ñeer®³ee Jesovee ³ee
efveyebOeele Deensle. FlejebÒeceeCes ceebie cenejebvee mJeleb$e Oece& DeeefCe Oece&ûebLe veener ³eeefJel³eebveer J³ekeÌle kesÀueer Deens. ³ee efveyebOeele cegkeÌleeves HesMeJeeF&®es kesÀuesues JeCe&ve lelkeÀeueerve meeceeefpekeÀ
efmLeleer oMe&efJelees. DemHe=M³e Jeiee&ves efMe#eCe Iesleues lejl³eeb®³eeJejerue peveeJe jebÒeceeCes nesCeejs Dev³ee³ e
otj nesleerue Demee efJeMJeeme cegkeÌlee J³ekeÌle keÀjles. Yeejleer³e DeeÐe ñeer efveyebOekeÀej cnCetve cegkeÌlee meeUJes
efn®ee GuuesKe keÀjCes ¬eÀceÒeeHle þjles.
peesleerjeJe HegÀues ³eebveer meeefJe$eeryeeF¥vee efMekeÀJetve efMeef#ekeÀe kesÀues. me eefJe$eeryeeF& HegÀues ³eeb®es
keÀeJ³euesKeve Òeefme× Deens. l³eebveer efueefnuesu³ee He$euesKeveele efveyebOe Jee*dce³ee®es efJeMesleejeyeeF& efMebos ³eebveer 1882 ceO³es `ñeer -Heg©meceepee®es keÀe³e&keÀlex yeeHetpeer nefj efMebo s³eeb®eer keÀ v³ee cnCepes leejeyeeF& efMebos. celeueyeer, mJeeLeea Heg©Jeiee&ves Oetle&HeCes Oece&ûebLe j®etv e efm$e³eebvee iegueece kesÀues, ³eeefJeefveyebOeele kesÀueer Deens. efm$e³eeb® ³eeDebieer DeveskeÀ ogieg& Ce Demeu³ee®es oeKeJeues peeles Hejbleg Heg©ogieg&CeebkeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles, ³eekeÀ[s leejeyeeF& ue#e JesOeleele. De%eeve, Oece& DeeefCe Heg©IeìkeÀebcegUs efm$e³ee cee veefmekeÀ iegueeceefiejerle peiele Deensle Demes leejeyeeF¥vee Jeeìles. ³ee efveyebOeele
l³eebveer jecee³eCe, ceneYeejle, meble Jee*dce³e ³eeleerue GoenjCes osTve DeeHeues cele mHe<ì kesÀues Deens.
ñeerJeeoer mece er#esuee Hee³ee IeeueCeeN³ee leejeyeeF& efM ebos ³eeb®ee GuuesKe ìeUlee ³esle veener.
cejeþer efveyebOe ne efve³elekeÀeefuekeÀe®es DeHel³e Deens. 1832 ceOeerue `oHe&Ce' ceOetve l³ee®eer
DeejbYeer®eer DeJemLee Dee{Utve ³esles. cejeþer efve³elekeÀeefuekeÀe®³ee Feflenemeele efm$e³eeb®esner ³eesieoev e
ue#eele ³esles. meeefJe$eeryeeF& HegÀues HegCes efJeÐeeHeerþele veeruee megjsMe DeY³ebkeÀj ³eebveer `ñeer mebHeeefole
efve³elekeÀeefuekesÀ :SkeÀ ef®eefkeÀlmekeÀ DeY³eeme' (1850 les 1950) ³ee efJeHeerS®e .[er.meeþer MeesOeÒeyebOe HetC e& kesÀuee Deens. ³ee DeY³eemeele efve³elekeÀeefuekeÀebceOetve uesKeve keÀjCeeN³ee
efñe³eeb®es, mebHeeokeÀe®es efJemle=le efJeJes®eve kesÀues Deens. efve³elekeÀeefuekeÀeletve DeveskeÀ efñe³ee J³ekeÌle nesl³ee.
ñeerJeiee&meeþer cnCetve meg ªPeeuesues Heefnu es efve³elekeÀeefuekeÀ cnCepes `Dee³e&Yeefieveer' ns DeeveboeryeeF& uee[
³eebveer 188 6ceO³es meg ªkesÀues. les keÀener efoJemeebveer yebo He[ues. Heg{s 1889 ceO³es `ceeCekeÀyeeF& uee['
³eebveer les Hegvne meg© kesÀues. ³ee ceeefmekeÀele efHejespeyeeF& keÀ esþejer, meesv³eeyeeF& iee[skeÀj, Sce.Jner. Oegjboj
nîee efm$e³ee efuen erle nesl³ee . 1895 ceO³es ke=ÀHegC³eent ve meg© kesÀues. keÀeefMeveeLe jIegveeLe efce$e ³eeb®³ee Helveer ceveesjceeyeeF& ef ce$e ³eebveer 1901 ceO³es
`ceneje<ì^ ceefnuee' ns ceeefmekeÀ cegbyeF&ntve megª kesÀues. l³eeleDeeveboeryeeF& keÀeUsues, uenevegyeeF& keÀesþejsmunotes.in

Page 24

24nîee efñe³ee efuen erle nesl³ee. 1902 ceO³es `leejeyeeF& veJeuekeÀj' ³eebveer cegbyeF&ntve `mJeosMe Yeefieveer' n s
ceeefmekeÀ meg© kesÀues. Heg{s 1909 ceO³es mejmJeleer JewÐe ³eebveer ieesJ³eentve `Òee®eerÒeYee' ns ceeefmekeÀ meg ª
kesÀues. 1916 ceO³es meerleeyeeF& meeJeble ³eebveer cegbyeF&ntve `ie=efnCeer -jlve -ceeuee' ns ceeefmekeÀ megª kesÀues.
ceeF& JejsjkeÀj ³ee bveer 1933 ceO³es `ceefnuee' ns ceeefmekeÀ cegbyeF&ntve meg© kesÀues. l³eele l³eebveer `OJeveeruesKe'
ns meoj efuentve efñe³eebJejerue Del³ee®eejeJej ÒekeÀeMe ìekeÀuee.
kegÀcegefoveer Kesj ³eebveer 1935 ceO³es cegbyeF&ntve `J eeefiJeueeme' ns ceeefmekeÀ megª kesÀues. `yeeF&' ne
Meyo DeeHeu³ee veeJeeHeg{s efueefnC³ee®eer ®eeue yebo keÀjeJeer Demes l³eebveer meebefieleues. 1941 ceO³es `Yeefieveer'
ns efve³elekeÀeefuekeÀ meg© Peeues. veefueveer meensyejeJe efMebos ³eebveer Yeefieveer®es mebHeeove kesÀues. 19 41 ceO³es
`pewve ceneje<ì^ ceefnuee' ns ceeefmekeÀ meesueeHetjntve meg© Peeues. megceleeryeeF& Mene ³eebveer `cebefoj' veeJee®es
ceeefmekeÀ cegbyeF&ntve meg© kesÀues. yentpeve meceepeeleerue efñe³eeb®es peerJeve l³eele Dee{Ules. `Jeefvelee efJeMJe' ns
ceeefmekeÀ 1948 ceO³es efveIeeues. [e@. ®ebêkeÀuee neìs ³eebveer les mebHeeefole kesÀues. efñe³eeb®³ee Flej
ÒeMveebyejesyej Deejesi³eefJeñeerefMe#eCe, meeceeefpekeÀ megOeejCee, efJeJeenefJeceeb[ues. l³eeleerue efveJe[keÀ efveyebOeuesefKekeÀeb®ee mebef#eHle Dee{eJee Heg{erueÒeceeCes Ieslee ³esF&ue.
keÀeMeeryeeF& keÀeefveìkeÀj ³eebveer cejeþerletve ieÐeuesKeve kes Àues Deens. keÀeefMeyeeF& ³ee Heb{jHetj®es
ke=ÀDeeJe[ efvecee&Ce Peeueer. Heleer ieesefJebojeJe keÀeefveìkeÀj DeeefCe l³eebveer efceUtve `efveyeb Oe®ebefêkeÀe' ns
efve³eleke ÀeefuekeÀ megª kesÀues. l³eebveer keÀLee, keÀeobyeN³ee efueefnu³ee. DeveskeÀ ceeefmekeÀebletve mHetÀì uesKevener
kesÀues. l³eebveer [e@. DeeveboeryeeF& peesMeer ³eeb®es ®eefj$e efueefnues. l³eeb®ee `keÀeue®³ee efñe³ee Je Deepe®³e e
efñe³ee' ne efveyebOe Òeefme× Deens. l³eeJesUer lees `megyeesOe Heef$ekesÀle' íeHetve Deeuee neslee.
1886 ceO³es DeeveboeryeeF& uee[ ³eebveer `Dee³e& Yeefieveer' ns ceeefmekeÀ meg© kesÀues. l³eeceOetve
l³eebveer `ueivee®³ee ®eeueer', `ueJekeÀj ueive k eÀjC³ee®eer ®eeue' DeMee efJeYeefieveer' yebo He[u³eeveblej ceeCekeÀyeeF& uee[ ³eebveer les 1889 ceO³es meg© kesÀues. l³eebveer `efMeJeCekeÀecee®ee
ceeie&' ³ee uesKeele G®®eJeieea³e iejerye efñe³eeb®³ee DeLee&pevee&efJe< e³eer efJe®eej ceeb[ues Deensle. 21 cee®e&
2015 jespeer®³ee `ueeskeÀmeÊee' ceO³es `efm$e³ee efuent ueeieu³ee' ³ee uesKeele [e@. mJeeleer keÀJex ³eebveer
efm$e³eeb®³ee ieÐeuesKeveeefJe`efHejespeyeeF& keÀesþejer', meesv³eeyeeF& iee[skeÀj, ueerveeyeeF& MeecejeJe, meerleeyeeF& ueeb[ies Fl³eeoer
uesefKekeÀeb®eer Heefnueer efHe{er efve³elekeÀeefuekeÀebletve Heg{s ³esle nesleer' (https ;//www.loksatta.com)
Demes cnìues Deens
keÀeble eyeeF& leKe&[keÀj ³eebveer `efñe³eeb®eer efmLeleer' ne uesKe efuentve pejþkegÀceejer efJeJeen eJej
ìerkeÀe kesÀueer . one Jemeebielee ³esle veener. l³eecegUs ef le®es nesCeejs vegkeÀmeeve Ye©ve keÀe{lee ³esle veener. keÀebleeyeeF& leKe&[keÀj
³eebveer ne efJeyeeueefJeJeen DeeefCe pejþkegÀceejer efJeJeen ³eebme `je#emeer efJeJeen' Demes cnìues Deens. `yeeueefJeJeen' ³ee
uesKeele meerleeyeeF& ueeb[ies ³eebveer cegueeR®³ee DeeF& -Jeef[ueebvee oes

Page 25

25SketÀCe®e ñeerefueefKele cejeþer efveyebOee®ee Fefleneme ceesþe vemeuee lejer lees ogue&ef#ele
keÀjC³eeFleHe le veener. Yeejleer³e mebmke=ÀleerceO³es efñe³eebvee efceUeuesues og³³ece mLeeve, Heg©J³eJemLee ³eecegUs leer J³ekeÌle nesT MekeÀle veener. efleuee efMe#eCeeHeemetve Jebef®ele þsJeues nesles. p³eeJesUer
efleuee efMe#eCe efceUeues, meceepemegOeej Cesmeeþer Heg©mebHeeove #es$eelener leer Glejueer. l³eeletve efñe³eebveer efJeefJeOe ÒeMveebJej uesKeve kesÀues. cegkeÌlee meeUJes,
meeefJe$eeryeeF& HegÀues, leejeyeeF& efMebos, keÀeefMeyeeF& keÀeefveìkeÀj, DeeveboeryeeF& Je ceeCekeÀyeeF& uee[, keÀebleeyeeF&
leKe&[keÀj, efHejespeyeeF& keÀesþejer, meesv³eyeeF& iee[skeÀj, meerleeyeeF& ueeb[ies, megMeeruee peeOeJe, [e@.
®ebêkeÀuee neìs, ceeF& JejsjkeÀj, leejeyeeF& veJeuekeÀj, ceveesjceeyeeF& efce$ e, veefueveer efMebos, DeMee efkeÀleerlejer
efñe³eebveer DeeHeu³ee uesKeveeletve m$eerJeiee&®es ÒeMve ceeb[ues. Heg{erue keÀeUele FjeJeleer keÀJex, ogiee&yeeF&
YeeieJele ³eeb®³eemeejK³ee HeefjHekeÌke efJe®eej ceeb[CeeN³ee efveyebOekeÀej nesTve iesu³ee. Dee pener DeveskeÀ efñe³ee
efuenerle Deensle.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ñeerJeeoer meeefnl³e ®eUJeUerleerue efveyebOee®ee Dee{eJee I³ee.
1.5 meceejesHe
`cejeþer efveyebOe Jee*dce³ee®ee Fefleneme' ne ceneje<ì^e®³ee meJee¥ie erCepe[CeIe[ Ceer®ee mee#e eroej
Deens. HeÐeuesKeveeb®eer HeÀej ceesþer HejbHeje Demeuesu³ee meeefnl³eele ieÐeuesKeve l³eelene r efveyeb Oe uesKeve ns
HeÀej GefMeje megª Peeues. `ueerUe®eefj$e 'DeeefCe `yeKej Jee*dce³e' ³eeb®eer mece=× ieÐeuesKeve HejbHeje Heg{s
efJekeÀefmele Peeueer veener. l³eemeeþer Fbûepeer meÊes®ee Go³e JneJee ueei euee.F b û e p e e rm e e e f n l ³ e e ® ³ e e
Heefj®e³eeves De ejbYeer YeemJeleb$eHeCes Jee®ekeÀebHeg{s Deeuee.
efveyebOe ne Jee*dce³eÒekeÀej mejU DeLe& mHe<ì keÀjCeeje Demeu³eecegUs efveyebOe uesKekeÀebveer
DeeHeeHeu³ee keÀ eUeleerue ÒeMve efveyebOeeletve ceeb[ues. Fbûepeer mebmke=Àleer®³ee leguevesves DeeHeCe HeÀej ceeies
Deenesle, DeeHeuee meceepe, osMe ceeies Deens ³ee®eer peeCeerJe Heefnu³ee efHe{erleerue efMeef#e leebvee Peeueer. l³eebveer
meceepemegOeejCesuee cenÊJe efou es. l³eemeeþer veJeveJeerve ceeefnleer osMeyeebOeJeebvee osC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.
efMe#eCeeefMeJee³e lejCeesHee³e veener ne Òel³eskeÀ keÀeueKeb[eleerue ÒeMve cejeþer efveyebOee®³ee keWÀêmLeeveer
jeefnuesuee Deens. De%eeve, DebOeÞe×e, Deefve<ì ª{er -ÒeLee-HejbHeje, ®eelegJe&C³e&J³eJemLee,
DemHe=M³elee, oefuele -ñeerJeiee&®es efMe#eCe, ³eebceO³es De[keÀuesu³ee ceneje<ì^er³e meceepeeuee yeensj
keÀe{C³eemeeþer efveyebOe uesKekeÀebveer DeeHeues efJe®eej ceeb[ues. HejefkeÀ³eeb®³ee meÊesKeeueer DeeHeuee efJeke Àeme
nesCeej veener DeMeer YetefcekeÀe IesTve uesKeve Peeues. l³eeletve mJeosMe, mJeYeeDeefYeceeve J³ekeÌle keÀjCeejs uesKekeÀ Heg{s Deeues. HeejceeefLe&keÀ efJe®eejeyejesyej®e YeeweflekeÀ Je efJe%eeveeleerue
peeefCekee J³ekeÌl e keÀjCeejs efveyebOe uesKekeÀner ³ee keÀeUele Dee{Uleele. MeslekeÀjer -keÀeceieej ke iee&®³ee
GVeleermeeþer®ee efJe®eej cejeþer efveyebOeeletve ceeb[uee peele neslee. SketÀCe®e `cejeþer efveyebOee®ee DeY³eememunotes.in

Page 26

26keÀjCes cnCepes ceneje<ì^e®³ee pe[CeIe[er®ee Mee sOe IesCes Demes cnCelee ³esles. Flej Jee*dce³eÒekeÀejeb®³ee
leguevesves cejeþer efveyebOee®ee Godiece DeeefCe efJekeÀeme ne osMee®³ee efmLeleerieleer®ee HeefjÒes#³e Deens ³ee®eer veeWo
IesCes DeeJeM³ekeÀ þjles.'
1.6 meboYe&
1. [e@. ceesjs, efiejerMe :`cejeþer efveyebOe : Godiece D eeefCe efJekeÀeme ',mJeªHe ÒekeÀeMeve, Deewjbieeyeeo,
2009
2. [e@. legUHegUs, Meb.iees. :`cejeþer efveyebOee®eer Jeeì®eeue ': efJeoYe& cejeþJee[e yegkeÀ kebÀHeveer,
veeieHetj, 1966
3. peebYeskeÀj, ie.ieb. mebHee. :`Dee®ee³e& yeeUMe em$eer peebYeskeÀj ³eeb®es peerJeveJe=Êe Je uesKemebûen Keb[
2': ueeskeÀefMe#eCe keÀe³ee&ue³e, HegCes, 1950
4. efÒe³eesUkeÀj, De.keÀe. mebHee. :`ueeskeÀefnleJeeoerke=Àle efveyebOe mebûen ': Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cegbyeF&,
1967
5. HeÀ[kesÀ, ³e.efo. (mebHee) : `cenelcee HegÀues ieewjJe ûebLe ': nefj vejkesÀ: ce.je.mee.meb. ceb[U, cegbyeF&,
1991
6. kegÀuekeÀCeea, Heg.yee. : ` ceecee Hejceevebo DeeefCe l³eeb®ee keÀeueKeb[ ': Heg. yee. kegÀuekeÀCeea, cegbyeF&,
1993
7. ef®eHeUtCekeÀj, efJeyegkeÌme, HegCes 1993
8. DeeiejkeÀj, ieesHeeU ieCesMe : `DeeiejkeÀj Jee*dce³e Keb[ -1': ce.je.mee.me. ceb[U, cegbyeF&
1984
9. kesÀUkeÀj, ve.ef®eb. : `meceûe k esÀUkeÀj Jee*dce³e Keb[ 4 ':ceveesnj ûebLeceeuee ÒekeÀeM eve, HegCes,
1938
10.ieês, Deveble nefj (mebHee.) : `De®³eglejeJe keÀesunìkeÀj mceejkeÀ, ûebLe Yeeie 1 ': cegbyeF& 1933
11.jepeJee[s, efJe. keÀe. :`jepeJee[s uesKe mebûen ': meeefnl³e DekeÀeoceer, veJeer efouueer, 1949
12.cetve, Jemeble (mebHee) : `[e@. Deebyes[keÀ jeb®es yeefnMeemeve, cegbyeF& ,1990
13.efMebos, efJe.je. : `Yeejleer³e DemHe=M³eles®ee ÒeMve ': ceneje<ì^ Meemeve, cegbyeF&, 1976
14.meeJejkeÀj, efJe.oe. : `meeJejkeÀjeb®es efveJe[keÀ Jee*dce³e `: ce@pesefmìkeÀ Òe keÀeMeve, cegbyeF& 1973
15.Þeer. ceeìs. ce.:`efJepeej iegbHeÀe ':p e ³ e ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, 19 55
16.[e@. DeUleskeÀj, ce. cee. :`cejeþer efveyebOe ': megefJe®eej ÒekeÀeMeve, veeieHetj -HegCes, 1949
17.`ñeer mebHeeefole efve³elekeÀeefuekesÀ ': SkeÀ ef®eefkeÀlmekeÀ DeY³eeme : (DeÒekeÀeefMele Heer.S®e[er. MeesOe -
veeruee megjsMe DeY³ebkeÀj, meeefJe$eeryee F& HegÀues HegCes efJeÐeeHeerþ, 2005)
18.https://www.Loksatta.com/chaturang.news/women -began -to-
write -1083682, 6 ef[meWyej 2020 jespeer Yesìmunotes.in

Page 27

271.7 vecegvee ÒeMve
De) oerIeexÊejer ÒeMve :
1) 1874 les 1920 ³ee keÀeUeleerue cejeþer efveyebOee®es mJeªHe mHe<ì keÀje.
2) oefuele ®eUJeUerleerue efveyebOekeÀejeb®ee Heefj®e³e legce®³ee Meyoele keÀ©ve Ðee.
3) mel³eMeesOekeÀ ye´eïeCeslej ®eUJeUerleerue cejeþer efveyebOeeb®e e Dee{eJee I³ee.
4) 1920 les 1960 ³ee keÀeUeleerue cejeþer efveyebOekeÀejeb®eer DeesUKe keÀ©ve I³ee.
ye) efìHee efuene.
1) cejeþer efveyebOee®ee Òeiele keÀeU
2) cejeþer ueefuele efveyebOe
3) m$eerefueefKele cejeþer efveyebOe
4) De.ye. keÀesunìkeÀj ³eeb ®es efveyebOeefJeMeskeÀ) SkeÀe Jeeke̳eele Gllejs efuene.
1) ke=À2) jepeejeceMeem$eer YeeieJele ³eebveer 1892 ceO³es keÀesCelee efveyebOe efueefnuee?
3) leejeyeeF& efMebos ³eeb®³ee efveyebOee®es veeJe keÀe³e?
4) DeeÐe oefuele efveyebOekeÀej cnCetve keÀesCee®ee GuuesKe kesÀuee peelees?

munotes.in

Page 28

28IeìkeÀ 2
keÀefJelee ë (1874 -1920)
IeìkeÀ j®evee ë
2.0. GefÎäîes
2.1. ÒemleeJevee
2.2. Ieìke À efJeJes®eve
2.3. meceejesHe
2.4. meboYe&ûebLe
2.0. GefÎäîes ë
Òemlegle Yeeieele DeeHeCe cejeþer keÀeJ³ee®ee 1880 les 1920 He³e¥le®ee keÀeueKeb[
DeY³eemeCeej Deenesle. DeY³eemeeceeieerue GefÎäîess Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1) cejeþer keÀeJ³ee®³ee y eouee®es mJeªHe mecepetve IesCes.
2) Òee®eerve cejeþer keÀeJ³e uesKevee®es mJeªHe mecepetve IesCes.
3) Òemlegle keÀeueKeb[eleerue kesÀMeJemegleeb®³ee keÀeJ³euesKevee®es mJeªHe Je JesieUsHeCe mecepetve IesCes.
4) Òemlegle keÀeueKeb[ele uesKeve keÀjCeeN³ee keÀJeeR®³ee keÀeJ³euesKevee®es Je ³eesieoevee®es mJeªHe
mecepetve IesCes.
5) Òemlegle keÀeueKeb[eleerue keÀeJ³ee®eer JewefMeäîes keÀesCeleer ³ee®ee MeesOe IesCes Je cejeþer keÀeJ³ee®³ee
efJekeÀemee®es mJeªHe mecepetve IesCes.
ner GefÎäîes vepejsmeceesj þsJetve Òemlegle keÀeJ³euesKeve keÀeueKeb[e®ee DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee
Deens. cejeþer keÀeJ³ee®³ee Feflenemeeleerue ³ee keÀeueKeb[e®³ee ³eesieoevee®es mJeªHe mecepetve IesCes ne
SketÀCe®e DeY³eemee®ee GÎsMe Deens.
2.1. ÒemleeJevee ë
cejeþer keÀeJ³ee®es meeceev³eleë Òee®eerve Je DeJee&®eerve Demes oesve keÀeueKeb[ He[leele. Òel³eskeÀ
keÀeueKeb[ele efJeefMeä ìHH³eeJej keÀeJ³euesKevee®³ee mJeªHeele HeÀjkeÀ He[le iesuee Deens. l³ee l³ee
keÀeUyeouee®es mJeªHe mecepetve Iesleues keÀer ne HeÀjkeÀ ue#eele ³eslee s. cejeþer keÀeJ³ee®ee Fefleneme mecepetve
IesC³eemeeþer keÀeJ³euesKeveeleerue ns yeoue ue#eele IesCes iejpes®es Deens. cejeþer keÀeJ³ee®ee Fefleneme cnCepes
SketÀCe®e keÀeUeuee meeceesN³ee peeCeeN³ee keÀJeer Je l³eeb®es keÀeJ³euesKevee®³ee Je=Êeer ³eeb®³e e DeekeÀuevee®ee
DeY³eeme Deens. Òemlegle keÀeueKeb[e®ee DeY³eeme osKeerue DeeHeCeeme ³ee®e ¢efäkeÀesveeletve keÀjeJe³ee®ee
Deens. DeMee ÒekeÀejs Feflenemee®ee MeesOe Iesleevee keÀeUe®³ee HeìeJej Ie[CeeN³ee ke=ÀleeR®ee Jele&ceevekeÀeueervemunotes.in

Page 29

29meboYee&le MeesO e IesCes Je ef®eefkeÀlmee keÀjCes osKeerue DeHesef#ele Demeles. ns meg×e Òemlegle IeìkeÀeY³eeme
keÀjleevee O³eeveele þsJeeJe³ee®es Deens.
2.3. IeìkeÀefJeJes®eve ë
cejeþer keÀeJ³eeuee DeveskeÀ MelekeÀeb®eer HejbHeje Deens. ner HejbHeje DeefJeeq®íVe mJeªHe ele iesu³ee
MelekeÀe®³ee DeejbYeer DeeHeu³ee neleer He[uesueer nesleer. Òee®eerve keÀeUele cejeþer keÀeJ³eeves DeeHeuee þmee
GceìJeuesuee neslee. Flej ÒekeÀejeb®³ee leguevesle cejeþer keÀeJ³e efveef½ele®e JeeKeeCeC³eepeesies nesles.
meeceeefpekeÀ ieleerefJ eOeeRceOeerue DeeHeues mLeeve cejeþer keÀeJ³eeves oeKeJetve efoues nesles. Òee®eerve cejeþer
keÀeJ³ee®es ns mJeªHe mecepetve IesCes ³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens keÀer pesCes keÀªve DeeHeCeeme 1880 ®³ee
ìHH³eeJej Demes keÀe³e Ie[ues keÀer p³eecegUs ³ee ìHH³e eJej®³ee keÀefJeleskeÀ[s efJeMescnCetve®e ÒeLeceleë Òee®eerve cejeþer keÀefJeles®es mJeªHe Lees[ke̳eele mecepetve IesT.
2.3.1. Òee®eerve cejeþer keÀeJ³ee®es mJeªHe ë -
Lady of the lake Princess Heroic epic Òee®eerve cejeþer keÀe J³ee®eer HejbHeje,
meble, Heble Je leble ³ee leerve Yeeieele ÒeecegK³eeves efJeYeeieuesueer Deens. meble HejbHeje ner YekeÌleerHejbHeje cnCetve
osKeerue DeesUKeueer peeles. ³ee keÀeueKeb[eleerue mebleeb®es ³eesieoeve ns DeefJemcejCeer³e Deens.
YekeÌleerHej bHejsleerue Òel³eskeÀ meblee®eer keÀeceefiejer GuuesKeveer³e Demeu³eeves®e l³ee l³ee mebleeb®³ee
keÀeJ³euesKeveeves Je l³eeb®³ee ÒeYeeJeUerves DeeHeuee SkeÀ keÀeueKeb[ efvecee&Ce kesÀuee. pemes keÀer, Þeer. meble
%eeveséej, meble veeceosJe, meble SkeÀveeLe Je meble legkeÀejece ³ee mebleeb®³ee DeYebiej®evee ³ee efJeefMeä
keÀeUe®³ee ÐeeslekeÀ Deensle. l³eeb®³ee ÒeYeeJeeletve DeveskeÀ mebleebveer uesKeve kesÀues Je cejeþer keÀeJ³eeme DeeHeues
³eesieoeve efoues. YekeÌleerHejbHejsleerue keÀeJ³euesKevee®es mJeªHe ns DeeO³eeeqlcekeÀ nesles. jecee³eCe, ceneYeejle,
YeeieJele ³eeleerue osJeosJeleeb®³ee keÀLee Je Ieìvee ³ee ce. YekeÌleer Je cees#e ns nslet l³eeceeies nesles.
l³eeveblej®³ee Hebef[leer keÀeJ³ee®es mJeªHe leÊJeefJeJes®eve Je Heebef[l³eoMe&ve ns nesles. l³ eebveerosKeerue
keÀeJ³eefveefce&leermeeþer HegjeCe meeefnl³e, Jeso Je Meem$es ³eeb®ee DeeOeej Iesleuee. ³ee Hebef[leebvee mebmke=Àle
meeefnl³e peJeU®es Jeeìues. ³ee keÀeueKeb[ele osKeerue ceesjesHebleebmeejK³ee Hebef[leebveer DeeHeu³ee
keÀeJ³euesKeveeves e fJeefMeä keÀeU J³eeHeuee. Meeefnjer keÀeJ³eeleerue ueeJeCeer Je HeesJee[e ³eebveer DeefOekeÀeefOekeÀ
ceeCemee®³ee peJeU peeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. yeesOe, ÒeJe®eve, ceeie&oMe&ve ³eeyejesyej®e ceveesjbpeve ns
osKeerue ³ee keÀeUe®³ee keÀeJ³euesKeveemeceesj® es GefÎä nesles. DeLee&le®e l³eeme ce³ee&oe nesl³ee. lejerner ³ee
keÀeUeleerue keÀeJ³euesKeveeves efveef½ele®e ceeveJeer ceveeleerue Me=bieej Je Jeerjjmee®ee HeefjHeesp³ee keÀeueKeb[e®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. l³ee®eer HeeMJe&Yetce er cnCetve DeeHeCe Òee®eerve cejeþer
keÀeJ³ee®es mJeªHe Heeefnues. lejerner meg©Jeeleeruee®e ns ue#eele IesCes iejpes®es Deens keÀer DeeHeCe pejer Demes
Yeeie keÀjle Demeuees lejer les kesÀJeU DeY³eemee®³ee mees³eermeeþer Demeleele.
1875 ceO³es osKeerue Y ekeÌleer HejbHeje mlees$es, Heos, DeYebie ³eeb®³ee mJeªHeele DeefmlelJeele
nesleer. Hebef[leer HejbHeje ueewefkeÀkeÀ efJemJeªHeele DeefmlelJeele nesleer. DeOe&ueewefkeÀkeÀ Je DeOe&He ewjeefCekeÀ DeMee mJeªHeele ceesjesHebleer HejbHeje keÀe³ece
nesleer. yeeHetmeensye kegÀ©boJee[keÀj, jepee ìer. ceeOeJejeJe, Heg. yee. peesMeer ns ceesjesHebleer mebÒeoe³eeleerue
keÀJeeR®es keÀeJ³euesKeve megª nesles. cee$e Meeefnjer HejbHeje DeefmlelJeele Demeueer lejer efMeäceev³e veJnleer.
Hejbleg ³ee meceûe keÀeJ³euesKeve ÒeJeenele yeoue ne 1874 Heemetve megª Demeuesu³ee keÀener yeoueebveermunotes.in

Page 30

30Ie[Jetve DeeCeuee. ne yeoue þUkeÀHeCes 1885 ceO³es ¢M³e Peeuee. SketÀCe®e cejeþer meeefnl³eele Yee³egie cn Cetve DeesUKeuee peeCeeN³ee keÀeUe®ee HeefjCeece cnCetve cejeþer keÀeJ³eelener keÀener Yeemeeefnl³e efvecee&Ce Peeues. mebmke=ÀleJeªve eEkeÀJee lelme¢M³e ûebLeebJeªve keÀener YeeHejMe§jeceHeble leel³ee iees[yeesues ³eeb®es keÀ eJ³e l³eebveer kesÀuesu³ee mebmke=Àle veeìkeÀeb®³ee YeeMueeskeÀe®³ee DevegJeeoe®³ee mJeªHee®es nesles. ke=ÀDev³eeskeÌleer ³eeb®eer Yee$eÝlegmebneje®³ee OeleeaJej `$eÝlegJeCe&ve 'ne Yeemebmke=ÀleceOetve Deeuesues nesles. Hejbleg Fbûepeer keÀeJ³ee®es Yeeþjues. mkeÀe@쮳ee ³ee ûebLee®es `owJemesveer' ³ee veeJeeves ÒeOeeve ³eebveer YeekeÀeJ³ee®es keÀerefle&keÀj ³eebveer YeeYeeFbûepeer keÀefJeles®ee Heefj®e³e Peeuee. Yeeueeieues. ³ee Oeleer&Jej keÀener keÀeJ³eÒe³eesie cejeþerle Deeues. kegbÀìs ³eebveer `jepee efMeJeepeer '®³ee efveefceÊeeves ne
keÀeJ³eÒekeÀej cejeþerle DeeCeuee. ³ee keÀeJ³euesKeveele ÒeLece®e efvejuebke=Àle YeeHebef[leer Je Meeefnjer keÀeJ³euesKevee®³ee Oeleer&Jej ne YeeLees[smes veeJeerv³e DeeefCe m$eerefJe`kegÀmegceebpeueer 'ns keÀeJ³e osKeerue efJeMescnCeeJe³eeme nJeerle. ³ee®e Fbûepeer meeefnl³ee®³ee YeeeEkeÀJee l³eemeeþer®eer Yetceer le³eej kes Àueer Demes cnCeeJes ueeieles.
2.3.2. 1885 les 1920 keÀeueKeb[ ë
1885 les 1920 ne DeJee&®eerve cejeþer keÀefJelesleerue ¬eÀebeflekeÀeue cnCetve DeesUKeuee peelees.
ner ¬eÀeble erJe keÀeU ÒeecegK³eeves kesÀMeJemegle ³ee keÀJeer®³ee veeJes DeesUKeueer peel es. ³ee keÀeUele kesÀMeJemegle
mecekeÀeueerve keÀener keÀJeer keÀeJ³euesKeve keÀjerle Demeues lejer ne keÀeU kesÀMeJemegleeb®³ee veeJes®e DeesUKeuee
peelees. ³eeceeies osKeerue keÀejCes Deensle. ³ee keÀeUele kesÀMeJemegle mecekeÀeueerve vee. Jee. efìUkeÀ J e
efJevee³ekeÀ ns keÀeJ³euesKeve keÀjle nesles. Hejbleg l³eeb®eer keÀefJelee keÀLeveHej nesleer. keÀLeveHejlee Je
keÀLeelcekeÀlee ns efle®es efJeMeskeÀJeeR®³eeJej Fbûepeer keÀeJ³ee®ee HegDeesUKeueer peeles. Deelee DeeHeCe ne keÀeU ¬eÀebleer keÀeU cnCetve keÀe DeesUKeuee peelees? ³ee ¬eÀebleer®es
mJeªHe keÀMee ÒekeÀej®es nesles? DeeefCe ³ee ¬eÀebleerve s cejeþer keÀeJ³eele keÀesCelee yeoue Ie[Jetve DeeCeuee?
³ee®ee DeY³eeme keÀª.
¬eÀebleer®es yeerpe Fbûepeer keÀeJ³eJee*dce³ee®³ee Jee®eve -DeO³e³eveele nesles. ³ee keÀeUele DeveskeÀ
keÀJeeRveer Fbûepeer keÀeJ³ee®eer YeekesÀMeJemegleebmeejKee ogmeje keÀesCeleener keÀeJ³euesKekeÀ Deelceue#eer keÀefJeles®³ee HeefjCeece#es$eele Demeuesuee
efomele veener. cnCetve ner ¬eÀebleer l³eeb®³ee veeJes DeesUKeCes JeeJeies þjle veener. keÀejCe ¬eÀebleer®es
keWÀêmLeeve®e keÀefJeles®³ee ceeO³eceeletve DeelceeefJekeÀefJelesle ÒeYeeJeerHeCes ³eslees. ³ee®es mJeªHe DeeHeCe Heg{s HeenCeej Deenesle®e Hejbleg keÀeJ³e Deelceue#eer
yeveu³eeves keÀLeveHe j Je JeCe&veHej Demeuesues cejeþer keÀeJ³e keÀLeelcekeÀlesHeemetve JesieUs Peeues. efleuee efle®ee
mJeleë®ee ®esnje meeHe[C³eeme ceole Peeueer Je cejeþer keÀefJelesves DeeHeuee mJeleë®ee ®esnje YeeJekeÀefJeles®³ee
ceeO³eceeletve MeesOeuee. kesÀMeJemegleeb® ³ee keÀefJelesletve l³eeb®ee keÀeJ³eefJeJesieUe neslee ns ue#eele ³esles. ³eemeeþer l³eeb®³ee keÀJeer DeeefCe keÀeJ³eemebyebOeer®³ee DeveskeÀ keÀefJeleemunotes.in

Page 31

31DeY³eemelee ³esleerue. l³eeb®³ee keÀeJ³euesKevee®eer Tpee&®e veJeer ve keÀener keÀjC³ee®eer nesleer. vesefCeJesle
HetJe&HejbHejs®es HeeMe lees[C³ee®eer le³eejer ®eeuet nesleer. Fbûepeer keÀeJ³eJee®evee®³ee Je DeY³eemee®³ee HeefjCeeceeves
l³eeme Tpee& ÒeeHle Peeueer Je cejeþer keÀefJeles®³ee yeoueeme osKeerue ieleer efceUeu eer. l³ee Tpex®eer
DeefYeJ³ekeÌleer cnCepes®e ner ¬eÀebleer cnCeeJeer ueeiesue. cejeþer keÀefJeles®es ¬eÀebleerHetJe&mJeªHe Je GÊej mJeªHe
ue#eele Iesleues lejer kesÀMeJemegleeb®³ee keÀefJelesves cejeþer keÀefJelesle keÀesCelee yeoue Ie[Jetve DeeCeuee Je l ³eeme
¬eÀebleer keÀe cnCeeJe³ee®es ³ee®eer keÀenerSkeÀ keÀejCes ue#eele ³esleele.
2.3.3. cejeþer keÀefkeles®es ¬eÀebleerHetJe&mJeªHe ë -
*keÀeJ³euesKevee®es Oeeefce&keÀ, HeewjeefCekeÀ keÀener ÒeceeCeele SsefleneefmekeÀ efJe*keÀeJ³eekeÀ[s meeOeve cnCetve Heeefnues peeF&. DeO³eelceefJeJes®eve, yeesOe DeeefCe GHeosMe, oerIe& DeLeJee
ueIeg keÀLeeefveJesove, veeìîeÒemebie ef®e$eCe, efvemeie&JeCe&ve F. keÀe³e& keÀeJ³eeuee keÀjeJeer ueeiele.
*oerIe& DeeefCe keÀLeveelcekeÀ keÀefJelee
*De#eji eCeJe=Êes, DeesJeer, DeYebie ³ee j®evee ÒekeÀejele keÀefJelee efueefnueer peele.
*DeueewefkeÀkeÀ efJecejeþer keÀefJeles®es ¬eÀebleer veblej®es mJeªHe ë -
*keÀJeer®eer mJeleë®eer, l³ ee®³ee YeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleerme eEkeÀJee Ieìveeme nesCeejer Òeefleef¬eÀ³ee
DeelceuesKeve cnCetve DeesUKeueer peeles.
*³ee keÀefJeles®es mJeªHe mHetÀì DeeefCe YeeJeieerleelcekeÀ nesles.
*keÀeJ³euesKeveemeeþer cee$eeJe=Êes Je peeleerÒekeÀej ³eeb®ee JeeHej kesÀuee iesuee.
*ueewefkeÀkeÀ, meeceeefpekeÀ, mecekeÀeueerve efJe*³ee keÀefJelesves DeelceefJene Yeso ue#eele Iesleuee keÀer ¬eÀebleer cejeþer keÀefJeles ®³ee yee¿eebie DeeefCe Deblejbie ³ee oesneWceO³es
Ie[tve Deeueer. cnCetve®e ner ¬eÀebleer HeefjHetCe& nesleer Demes cnìues peeles.
1885 les 1920 ne DeJee&®eerve ceje þer keÀefJelesleerue ¬eÀebeflekeÀ eue Hemleerme JekeÀeUele keÀeJ³eues KekeÀeb®³ee oesve efHe{îee Peeu³ee.
Heefnueer efHe{er ë -kesÀMeJemegle Je mecekeÀeueerve vee. Jee. efìUkeÀ, ceeOeJeevegpe, oÊe, efJevee³ekeÀ, ue#ceeryeeF&
efìUkeÀ ³ee keÀJeeR®eer.
*³ee efHe{erves meceepeefJe*³ee efHe{erves meeceeefpekeÀ ª{eRefJeª× yeb[ keÀjC³ee®³ee Je=Êeerme ÒeejbYe kesÀuee.
ogmejer efHe{er ë -ieeseEJeoeûepe, jWoeUkeÀj, yeer, yeeuekeÀJeer ³ee keÀJeeR®eer. ner efHe{er 1910 veblej yenjeme
Deeueer. ³ee efHe{erleerue Òece gKe keÀJeer 1920®³ee megceejeme efoJebiele Peeues. l³eecegUs ³ee efHe{er®ee keÀeU
1920 He³e¥le ceeveuee peelees.munotes.in

Page 32

32*³ee efHe{erves m$eerefJe*Me=bieej jmeeuee JeUCe ueeJeues. DeebleefjkeÀ YeeJevesme cnCepes®e Òesceeme cenÊJe efoues. peJeU®³ee
J³ekeÌleerefJeÒesceeefYeJ³ekeÌleer nesT ueeieueer.
*mebkeÀes®ee®eer Je DeHejeOee®eer YeeJevee peeTve jefmekeÀ ceveeleerue YeeJevee efìHeleevee ceeskeÀUsHeCee
Deeuee .
³ee mJeªHeeJeªve ue#eele ³esles, keÀer Heefnu³ee efHe{e rves veJeerve j®evesuee ÒeejbYe keÀªve efouee
DeeefCe ogmeN³ee efHe{erves leer ¢{cetue kesÀueer.
2.3.4. kesÀMeJemeglekeÀeueerve keÀefkelee ë -
cejeþer keÀefJelesuee kesÀMeJemegleeb®ee keÀeJ³eefJe Heefj®e³eeletve Deeuesuee neslee. lelkeÀeueerve keÀefJelesleerue yeoue lelkeÀeueerve meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerMeer
iejpe cnCetve Peeuee keÀe? ³ee ÒeMvee®es GÊej osleevee®e kesÀMeJemegleebvee r cejeþer keÀefJelesle ¬eÀebleer Ie [Jetve
DeeCeueer keÀer veener? ³ee ÒeMvee®es GÊej o[uesues Deens. lemesner keÀesCeleener keÀeU yeoueeme DevegketÀue
vemelees lej lees DevegketÀue keÀªve I³eeJee ueeielees. ne keÀeU ¬eÀebleerkeÀeU Je ³ee keÀeUeleerue keÀef Jelee
¬eÀebleerkeÀeueerve keÀefJelee cnCetve DeesUKeueer peeles. HetJe&keÀefJelesntve ³ee keÀeUeleerue keÀefJeles®es JesieUsHeCe
ue#eele Iesleues keÀer ³ee keÀefJelesves Ie[Jetve DeeCeuesu³ee yeoueeme ¬eÀebleer keÀe cnCeeJe³ee®es ns ue#eele ³esles.
³ee keÀ eUele keÀefJeles®³ee Deblejbie Je yee¿ejbie cnCepes®e DeeMe³e -efJeIe[tve Deeues. meenefpekeÀ®e Òel³eskeÀ keÀeUeÒeceeCes yeoue mJeerkeÀejCes lelkeÀeueerve meceepeceveeme Je
jefmekeÀceveeme keÀþerCe iesues Hejbleg l³eeletve®e keÀefJeles®ee efJekeÀeme osKeerue nesle Deeuesuee Deens ns ue#eele
þsJeeJe³eeme nJes.
2.3.4.1. Deblejbieeleerue yeoue ë -
2.3.4. De) meceepeefJelelkeÀeueerve meceepe ne De%eeve, DebOeÞe×e, efJeYeejleer³e meceepeceve ®egkeÀer®³ee Oeeefce&keÀ keÀuHeveeb®³ee Deenejer iesues nesles. ³eecegUs®e meceepe DeeHeu³ee
meceepeefJekeÀemee®³ee O³es³eeHeemetve {Uuesuee neslee. Fbûepeer jepeJeìerves veJ³ee cetu³eJ³eJemLes®eer DeesUKe
keÀª ve efouesueer Demeueer lejer Òel³e#e peerJeveele l³ee®es Dee®ejCe nesle veJnles. DeMee HeefjefmLeleerle
kesÀMeJemegleebveer keÀeJ³euesKeveemeeþer ÖeWÀ®e jep³e¬eÀebleerves efouesueer mecelee, mJeeleb$³e Je yebOeglee ner leÊJe$e³eer
mJeerkeÀejueer. J³eeHekeÀ meceleeyeg×er ne kesÀMeJemegleebcegUs®e ³ee keÀeUeleerue keÀeJ³euesKevee®ee efJeMesm$eerefJemJeeleb$³ekeÀuHevesceO³es ª{erHeemet ve mJeeleb$³e ner meeceeefpekeÀ mJeeleb$³ee®eer keÀuHevee ÒeYeeJeer nesleer. ³esLes
`mHetÀefle&', `veJee efMeHeeF&' ³ee keÀefJelee GoenjCeeoeKeue Heenlee ³esleerue. lemes®e Heg{s osKeerue omeje
(ieeseEJeoeûepe), Oece&Jeerj (yeeuekeÀJeer), jCeefMebie (efìU keÀ), [bkeÀe (yeer) ³ee keÀefJelee ³ee®e Oeleer&Jej
efueefnu³ee iesu³ee. oerveoefuele, ogkeÀeJ³euesKevee®es efJemHeä nesles.munotes.in

Page 33

33ye) mJejep³e Òesce ë -
HeejbHeefjkeÀ keÀefJelee ner F&éejefJekeÀefJelesle Oece&ÒesceeHes#ee Yeej®evee keÀjCeejs mJejep³e ns Oece&efJekeÀefJelesuee peesMe efouee. ³eecegUs cejeþîeeb®³ee GppJeue YetlekeÀeueerve Feflenemeeuee GpeeUe efceUeuee. ³ee
mJeªHee®³ee efJevee³ekeÀ keÀJeeRveer `keÀesþuee efMeJeepeer jepee' DeeefCe `nleYeeefieveer' ³ee keÀefJelee efueefnu³ee.
YeemeeJejkeÀj ³eebveer ³ee ÒekeÀej®es keÀeJ³e mece=× kesÀues. mJeeleb$³ee®³ee ÒeyeU F®ísletve ³ee keÀeUeleerue DeMee
mJeªHee®eer keÀefJelee efueefnueer iesu³ee®es ue#eele ³esles.
keÀ) me=äerÒesce ë -
³ee keÀeUele me=ä erefJekeÀeUe®es efJeMesme=äerleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀeJej mJeleb$eHeCeeves keÀefJelee efueefnC³ee®eer He×le ª{ Peeueer. kes ÀMeJemegleebveer ³ee
efJel³eeb®³ee keÀefJekeÀuHeveebveer me=äer ner MekeÌleer Deens Demes mecepetve efle®³ee DeveskeÀ ieg{eb®eer GkeÀue keÀjC ³ee®ee
Òe³elve kesÀuee. l³eebveer me=ä erefJeDeelcemeele kesÀueer. l³eeb®³ee mecekeÀeueerve efìUkeÀebveer cee$e me=äerleerue HetÀue ns yeesOee®es ÒeleerkeÀ ceeveues.
cee$e ³ee ke ÀeUeleerue Flej keÀJeeR®³ee leguevesle yeeuekeÀJeeR®es me=ä erÒesce efvens&legkeÀ DeeefCe GlkeÀì nesles.
l³eebveer me=äer ner Meg×les®es Je ceebieu³ee®es ÒeleerkeÀ ceeveues. kesÀMeJemegleebHes#eener l³eeb®es me=ä erÒesce G lmHetÀle&,
Deke=Àef$ece DeeefCe efpe Jneȳee®es nesles.
[) iet{iegbpeveelcekeÀ keÀefJelee ë -
kesÀMeJemegleebveer cejeþer keÀefJelesuee efouesueer ner KetHe ceesþer osCe Deens. l³eebveer `njHe uesues Þes³e',
`PeHetPee&' ³ee keÀefJeleebceOetve ieg{elce DevegYeJe meebefieleues Deensle. ³eeletve ³ee keÀeUele efìUkeÀebveer
`keÀesueenue -ceewve-ieeve' ieeef³eues. keÀJeer yeer ³eebveer `eEHeiee' DeeefCe `®eeHeÀe' ³ee keÀefJelee efueefnu³ee.
ieeseEJeoeûepeebveer `HegÀìkeÀer leHesueer' efueefnueer. ³ee keÀefJeleebceOetve DeO³eelce J³eefleefjkeÌle peerJ eveefJemJeleb$e leeefÊkekeÀ efJe®eej ³eslees. kesÀMeJemegleHetJe&keÀeueerve keÀJeeRveer Demes Òe³elve kesÀuesues veJnles. eEkeÀyengvee
Demes keÀener Demet MekeÀles ³ee®eer keÀuHeveener l ³eebvee vemeeJeer. cnCetve®e iet {iegbpeveelcekeÀ keÀefJeles®³e e³ e e
ÒeJeeneves cejeþer keÀefJelesuee efoMee osC³ee®es keÀece kesÀues.
kesÀMeJemeglekeÀeueerve keÀefJelesleerue yee¿eebie yeoue ns ue#eCeer³e Je mHeäHeCes ¢<ìerme ³esCeej nesles.
2.3.4.2. yee¿eebie yeoue ë -
De) mHetÀì j®evee ë -
HetJe&keÀeUeleerue k eÀefJelee ner keÀLeeefveJesoveelcekeÀ Je ÒemebieJeCe&veelcekeÀ Demeu³eeves efJemleejeves
ceesþer nesleer. Hejbleg kesÀMeJemeglekeÀeueerve keÀefJelee DeelceefveJesoveelcekeÀ cnCepes®e YeeJeveeb®³ee GÃeje®eer
Demeu³eeves efJemleejeves ueneve nesleer. HetJeer &®³ee keÀefJelesleerue JeCe&ves Je HeeuneU keÀceer Peeuee. ³eeme®e
mHetÀì keÀefJelee cnCeleele. HetJeer&®³ee oerIe& keÀefJeles®es ns ueneve mJeªHe jefmekeÀebvee DeeJe[ues vemeu³eeves
efìkeÀener Peeueer.munotes.in

Page 34

34ye) cee$eeJe=Êeeb®ee JeeHej ë -
³ee keÀefJelesleeru e DeeCeKeer SkeÀ yee¿eªHeeleerue yeoue cnCepes ner keÀefJelee De#ejieCeJe=ÊeekeÀ[tve
cee$eeJe=ÊeelcekeÀ Peeueer. veJeerve keÀefJelee ke=Àef$ece vemeu³eeves efleuee ne yeoue ceeveJeuee. kesÀMeJemegleebveer ner
cee$eej®evee Fbûepeer He×leerJej vesC³ee®es men slegkeÀ Òe³elve kesÀues. l³eele HeeoekegÀuekeÀ (8 +8c e e $ e e )D e e e f C e
yeeueevebo (8 +6 cee$ee) ³ee ®ejCeeb®ee GHe³eesie HegJesieJesieȳee ueebyeer®³ee ®ejCeeb®ee GHe³eesie kesÀuee. SkesÀkeÀe keÀ[J³eele ³esCeeN³ee ®ejCeeb®eer mebK³ee keÀceer
DeefOekeÀ keÀªve l³ee keÀ[J³eebceO³esner Jewef®e$³e meeOeues. DeMee ÒekeÀejs keÀefJeles®³ee yebOeeceO³es Fbûepeer
Oeleea®eer efJeefJeOeleener kesÀMeJemegleebveer DeeCeueer. veJeerve íboesj®evesceO³es HeìJeOe&veebveer ³ee Òe³eesieebvee ceev³elee
osCeejer veeJes kesÀMeJemegleeb®³ee keÀefJeleebJeªve osTve l³eeb®ee ieewjJe kesÀuee Deens. `Gvceveer', `PeHetPee&',
`M³eeceeje Ceer', `cenleer', `me=efäuelee' DeMeer leer veeJes Deensle. kesÀMeJemegleebveblej DeveskeÀ keÀJeeRveer
efve³e&cekeÀ j®evee keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. Hejbleg kesÀMeJemegleebveer efve³e&cekeÀ j®evee kesÀueer veener. ³eeceO³es
jWoeUkeÀj Je Iebì³³ee vee³e[t ³eeb®ee efJeMeskeÀ) megve erle ë-
megveerle ne keÀeJ³eÒekeÀej cejeþerle DeeCeC³ee®es Þes³e kesÀMeJemegleebvee efoues peeles. ³ee
keÀeJ³eÒekeÀejeves efJe®eejebefkeÀle YeeJevesuee keÀefJelesle mLeeve efceUJetve efoues .l ³ e e b ® e e r `ce³egjemeve DeeefCe
leepeceneue' ner keÀefJelee cejeþerleerue Heefnues megve erle nes³e. ³eeveblej l³eebveer meele -Deeþ megefveles efueefnueer.
l³eeb®es DevegkeÀjCe keÀªve ieeseEJeoeûepe, yeeuekeÀJeer, leebyes ³eebveer megefvelej®evee kesÀueer. jefJeefkeÀjCe ceb[Ueves
³ee®ee peesjoej HegjmkeÀej kesÀuee Je DeJee&®eerve keÀeUele ³ee keÀeJ³eÒekeÀejeme yenj Deeuee.
[) efJeueeefHekeÀe ë -
ne Fbûepeerletve cejeþerle Deeuesuee DeeCeKeer SkeÀ keÀeJ³eÒekeÀej nes³e. Fbûepeer Fueerpeer ³ee
keÀeJ³eÒekeÀej e®³ee leguevesle cejeþerleerue ³ee keÀeJ³eÒekeÀeje®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. cejeþerceO³es Òemlegle
keÀeueKeb[eleerue ueWYes ³eeb®ee `MeeskeÀeJele&', DeeieeMes ³eeb®ee `yeekeÀefJelee F. ®ee GuuesKe ³ ee meboYee&le keÀjlee ³eslees. ³ee keÀeJ³eÒekeÀeje®³ee mJeYeeJeeÒeceeCes iebYeerj
efJe®eejeuee efJeueeefHekesÀceO³es mLeeve osCeejs `yeeeqkeÌueälescegUs les osKeerue mejme Jeeìle veener. l³ee ¢äerves `MeeskeÀeJele&' mejme Deens. efJeueeefHekeÀe cnCepes
ogëKeÒekeÀìve ³ee DeLee&ves ceesiejs ³eebveer yejer®e DeMee ÒekeÀej®eer keÀefJelee efueefnueer. Hejbleg leer meeJe&peefvekeÀ
efþkeÀeCeer yeel³eeb®eer keÀefJelee oKeue IesC³eepeesieer Deens.
F) GHeneme keÀeJ³e ë -
ns keÀeJ³e efJeveesoer keÀefJeles®³ee peJeU peeles. ns keÀeJ³e cnCepes SkeÀÒekeÀej®eer meeceeefpekeÀ
efìkeÀe®e Demeles. ³ee keÀeJ³eÒekeÀej e®es ÒeJele&keÀ Je HejbHeje ®eeueefJeCeejs keÀJeer ceesiejs ns nesle. l³eebveer
`HeoJeer®ee Hee[Jee', `DeefYeveJe Oece&mLeeHevee' DeeefCe `cesLeepeer®eer cepeueme' ner leerve oerIe& GHenemeelcekeÀ
keÀeJ³es efuentve mejkeÀejer HeoJeerkeÀjlee nHeeHeues uesceveg<³e, meveeleveer Je=Êeer®es ueeskeÀ DeeefCe peneue
jepekeÀejCee®es Deveg³ee³eer ³eeb®³eeJej GHenemee®es Mem$e ®eeueefJeles. ³eemJeªHee®eer `megOeejkeÀ' Je
`vekegÀueebkeÀj' ner keÀeJ³es HeìJeOe&veebveer efueefnueer.munotes.in

Page 35

35F&) efMeMegieerle ë -
cegueeb®³eekeÀ efjlee keÀener Jee*dce³eefveefce&leer keÀjC³ee®³ee nsletves DecesefjkeÀve efceMeve `yeeueyeesOecesJee'
ns efve³elekeÀeefuekeÀ 1873 Heemetve keÀe{erle. efìUkeÀebveer ef¸emleer Oece& mJeerkeÀeju³eeveblej l³eebveer mJeleë
³ee efve³elekeÀeefuekeÀemeeþer keÀeJ³ euesKeve kesÀues. keÀJeer oÊe DeeefCe yeeuekeÀJeer ³eeb®³eekeÀ[tvener yeeuekeÀefJelee
efuentve Iesleueer Je cejeþerleerue ³ee keÀeJ³euesKeve ÒekeÀejeme ÒeejbYe Peeuee. efìUkeÀebveer keÀefJelee yeeueceve
mecepetve IesC³eeSsJepeer leer l³eebvee yeesOe keÀjC eejer, keÀewlegkeÀ keÀjCeejer nesleer. Hejbleg oÊe Je yeeuekeÀJeeR®³ee
efMeMegieerleebveer Òeew{eb®³ee ceveelener mLeeve efceUefJeues.
¬eÀebleer®³ee ÒeYeeJeeletve cejeþer keÀefJelesle keÀener cenÊJeHetCe& yeoue Peeues. l³eeletve megveerle,
efJeueeefHekeÀe , efMeMegieerle ³eemeejKes keÀeJ³eÒekeÀej efvecee&Ce Peeues Je Heg{erue keÀeUele DeefOekeÀ yenjues. ³ee
meJe&®e yeoueeb®eer DeesUKe keÀªve Iesleueer. kesÀMeJemegleeb®eer ¢äer peerJevee®³ee iebYeerj yeepetkeÀ[s DeefOekeÀ
JeUCeejer, DeeefCe l³eeb®eer ÒeefleY ee ª{ efJe®eej mees[tve DeefOekeÀ mJeleb$eHeCes efJenej keÀjCeejer DeeefCe
efJekeÀefJelesJej DeefOekeÀ Peeues. ³ee keÀefJelesves J³ekeÌleer®³ee YeeJeve ebvee cenÊJe osTve efJe®eejebHes#ee
mebJesoveMeeruelesMeer keÀefJeles®ee mebyebOe pees[tve efouee. ueewefkeÀkeÀ peerJevee®³ee veJ³ee peeefCeJeebveer peieC³eekeÀ[s
Je YeJeleeueekeÀ[s Heeefnues peeT ueeieues. meceepe Je J³ekeÌleerceve mJeeleb$³e, yebOeglee, mecelee ³ee veJ³ee
DeeOegefvekeÀ cetu³eebveer Òesefjle Peeues. l³eeDevegmeeQo³e&ueeuemee, ÒesceHetpeve, meeceeefpekeÀ ª{eRefJeª×®eer yeb[Keesjer, otj®³ee YetlekeÀeUe®es DeekeÀieefnjer Je DeveekeÀueveer³e Goemeervelee, iet{iebgpeve ner ³ee keÀefJeles®es efJeMes1885 les 1920 ³ee ¬eÀebleerkeÀeueeleerue keÀefJelee veJeerve keÀefJelee cnCetve DeesUKeueer peeles.
³ee veJeerve keÀefJeles®es ÒeefleefveOeer cnCetve Þeer. cee[KeesuekeÀj ³eebveer kesÀMeJemegle, efìUkeÀ, efJevee³ekeÀ,
ieeseEJeoeûepe DeeefCe yeeuekeÀJeer ³eeb®ee `DeeOegefvekeÀ keÀefJeHeb®ekeÀ' Demee GuuesKe kesÀuee. DeeOegefvekeÀ ³ee
Meyoeb®ee JeeHej l³eebveer kesÀJeU keÀeueJee®ekeÀ ¢äîee kesÀuee vemeeJee. keÀ eJ³eeleerue veJeervelJee®ee efJe®eej
l³eebvee DeHesef#ele DemeeJee. Demes Demeues lejer kesÀJeU ³ee Hee®e keÀJeer®ee `DeeOegefvekeÀ keÀJeer 'cnCetve efJe®eej
keÀjlee ³esle veener Demes je. Þeer. peesie ³eeb®es cele Deens. keÀJeer efJevee³ekeÀeb®es meeceeef pekeÀ efJe®eej
HetJe&HejbHejsleerue nesles cee$e les kesÀMeJemegleeb®³ee meeceeefpekeÀ efJe®eejebveer ÒeYeeefJele nesles. l³eeb®eer
DeelceuesKeveelcekeÀ keÀefJelee osKeerue HeÀej veener. ³eeHes#ee keÀJeer yeer DeeefCe jWoeUkeÀj ³eeb®ee ³ee
keÀefJeHeb®ekeÀe le meceeJesMe nesCes iejpes®es nesles Demes Jeeìles. keÀejCe keÀJeer yeer ³eebveer veJeerve keÀefJeles®ee
mHeäHeCes kewÀJeej Iesleuee neslee. SkeÀ `keÀceuee' ns Lees[ smes oerIe& keÀeJ³e mees[u³eeme l³eeb®eer mHetÀì keÀefJelee
YeeJeieerleelcekeÀ nesleer. me bmke=Àleevegmeejer jWoeUkeÀjebveer osKeerue ueJekeÀj®e veJeerve mebÒeoe³eeceO³es ÒeJesMe
kesÀuee Je YeeJeieerleelcekeÀ keÀefJelee efueefnueer. keÀJeer ceeOeJeevegpe ³eebveener veJeerve keÀefJeles®es HeeF&keÀ
mecepeeJe³eeme nJes. DekeÀeueer efoJebiele keÀJ eer oÊe ³eeb®³eekeÀ[tve DeeCeKeer j®evee Peeu³ee Demel³ee lej les
osKeerue ³ee keÀeUele meceeefJeä Peeues Demeles. keÀJeer veeiesMe mJeleëme mHeäHeCes veJeerve mebÒeoe³ee®es
Deveg³ee³eer mecepele. ÒesceefJemegª kesÀueer. l³ee®ee HegjsHetj GHe³eesie keÀjCeejs ieeseEJeoeûepe cejeþer keÀefJelesleerue `Òescee®es Meenerj' yeveues. les
mJeleëme `kesÀJeMemegleeb®ee me®®ee ®esuee' mecepele. efvemeie&Òescee®es DeefOekeÀ ceOegj, efp eJneȳee®es Je
meeQo³e&HetCe& JeCe&ve keÀjCeeN³ee yeeuekeÀJeeR®³ee keÀefJelee ns ³ee keÀeUe®es ceesþs ³eMe Deens. DeMeeÒekeÀejs 1920
He³e¥le veJeerve keÀefJelee ®eebieueer®e ªpeueer nesleer. lejerner HejbHejsÒeceeCes keÀeJ³ej®evee keÀjCeejs ueWYes,
megcevl e, meeOegoeme, Devebleleve³e ns keÀJeer nesles. ³eeb®³ee keÀeJ³euesKeveeJej Fbûepeer keÀefJeles®ee keÀesCeleener
HeefjCeece Peeuee veener. ³ee keÀJeeR®eer mHetÀì keÀefJelee YeeJeieerleelcekeÀ veJnleer. HeejbHeefjkeÀ He×leer®³eemunotes.in

Page 36

36keÀJeeR®eer YeeDemes. ³ecekeÀevegÒe eme®ecelkeÀej ³eeb®es ÒeoMe&ve l³eele Demes. YejHetj DeLe&yeesOe osCeeN³ee ìerHeebveer keÀefJelesleerue
ÒemeeoiegCeeb®ee DeYeeJe oMe&efJeuee. c ee$e YeeGuuesKeveer³e Deens. ³ee keÀJeeR®eer YetefcekeÀe GHeosMee®eer nesleer. `cenejeä^YeekeÀjCeeN³ee Deeþues ³eeb®eer `ceensj®es cetU' DeeefCe `meemej®eer HeeþJeCeer' ³ee cegueeRvee GHeosMe keÀjCeeN³ee
keÀefJelee IejeIejele Heesnes®eu³ee. iees. efJe. keÀevesìkeÀj ³eeb®eer `mebceesnveuenjer' ner ef®ebleveHej Je
efJe®eejÒekeÀìve keÀjCeejer keÀefJelee JesieUer Je GuuesKeveer³e þjueer. efYe[s ³eebveer efkeefJeO e, oerIe& DeeefCe mHegÀì
keÀefJelee efueefnueer ,Hejbleg leer meeOeer meesHeer vemeu³eeves ³eMe efceUJe tMekeÀueer veener. meejebMe, ner pegveer
HejbHeje kesÀMeJemegleeb®³ee®e veJns, lej l³eeb®³ee Heg{erue efHe{er®³ee keÀeueele DeeefCe veblejner keÀener k eÀeue ®eeuet
nesleer. l³eeveblej leer HeÀej®e #eerCe Peeueer Je nUtnUt veäner Peeueer.
2.3.5. Yee. je. leebyes Je Flej cenÊJee®es keÀJeer ë -
DeJee&®eerve keÀefJeles®ee eflemeje keÀeueKeb[ ne 1920 les 1945 ne Deens. Hejbleg ogmeN³ee DeeefCe
eflemeN³ee keÀeueKeb[euee pees[Ceejs Þeer. `®ebêMesKej ' efMeJejece ieesNns (1873 -1937) DeeefCe Þeer.
YeemkeÀj jece®ebê leebyes (1874 -1941) ns oesve cenÊJee®es keÀJeer nesle. ieesNns ns iegpejele ceOeerue
ye[esos ³esLes DeeefCe leebyes ns ceO³eÒeosMeeleerue iJeeunsj, Fbotj, osJeeme, Oeej Fl³eeoer cejeþer mebmLeeveer
ÒeosMeeceO³es jentve keÀeJ³euesKeve keÀjle nesles. ns oesIesner ` jepekeÀJeer ' cnCetve ye[esos DeeefCe iJeeunsj ³esLes
ceev³elee HeeJeues. ³ee oesIeebveener kesÀMeJemegleeb®es iegªlJe ve mJeerkeÀejlee DeeHe ueer j®evee ®eeueefJeueer.
®ebêMesKej ns DeJee&®eerve Hebef[leer HejbHejs®es veJe erve keÀeueeleerue Þesÿ ÒeefleefveOeer nesles. l³eebveer ÒeemebefiekeÀ
keÀefJelee yeN³ee®e efueefnu³ee. l³eeb®³ee yeN³ee®eMee keÀefJelee ªHeeblejCeelcekeÀ nesl³ee. l³eeb®³ee k eÀefJelesle
YeeJeelcekeÀ Yeeie Del³euHe Demes. DeeoMe&Jeeoer mebÒeoe³eeleerue De#ejieCeJe=Êeeb®ee ÒeYeeJe neslee. Meyoeb®eer
meceHe&keÀ efveJe[, J³eekeÀjCee®eer Meg×lee, Je=Êeeb®eer efveoexefJev³eeme, Dev egÒeemeeb®eer ceeOeg³e&HetCe&, HeCe meb³ece³egkeÌle meeOevee F. iegCeefJeMesveìuesueer Deens. veJeerve HejbHejs®ee mJeerkeÀej ve keÀjleener l³eebveer veJeerveeme Deeoj JeeìeJeer DeMeer keÀeceefiejer
kesÀueer.
leebyes ns Je =Êeerves jesceBefìkeÀ nesles. l³eecegUs keÀefJelee mHegÀì, YeeJeieerleelcekeÀ Je DeelceuesKeveelcekeÀ
Deens. l³eeb®³ee keÀefJeles®es ìsefvemeve®eer ieerles DeeefCe ye´eTefvebie®eer veeìdîeieerles ³eeb®³eeMeer veeles pegUles.
l³eebveer keÀesCee®³eener Deene jer ve peelee DeeHeu³ee mJeleb$e keÀeJ³euesKeveeves cejeþer keÀefJelesceO³es
ieerlemebÒeoe³e efvecee&Ce kesÀuee. veeìîemebieerleeleerue ieerleÒesceeletve ÒesjCee IesTve cejeþerle veeìdîeieerleHejbHeje
ªpeefJeueer. leebyes kesÀMeJemegleebHeemetve JesieUs þj leele les l³eeb®³ee ieerlej®evescegUs. keÀueeJeeoer, meeQo³e&Jeeoer
ner l³eeb®eer DeesUKe Deens. kesÀMeJemegleebÒeceeCes ªef{Yebpeve Jee megOeejCeevegketÀue keÀefJelee efueefnCes ne l³eeb®ee
nslet veJnlee. l³eecegUs l³eeb®eer keÀefJelee J³eeqkeÌleJeeoer Pe eueer. Hejef®eÊeÒeJesMe ne l³eeb®³ee YeeJekeÀefJeles®ee
efJeMesÒesceieerleeleerue vewjeM³ee®eer YeeJevee leeby³eeb®³ee keÀefJelesle ³esle veen erle. l³eeb®³ee keÀefJelesle Òescee®eer DeveskeÀ
YeeJeHetCe& ef®e$es jbieJeuesueer Deensle.munotes.in

Page 37

372.3.6. jefJeefkeÀjCeceb[U ë -
HegC³eeceO³es Jee*dce³eÒesceer ueeskeÀeb®eer `ÞeerMeejoecebefoj' veeJee®eer SkeÀ mebmLee Jee*dce³eefJeefJe®eejkeÀe³e& keÀj le nesleer. l³eeleerue keÀJeeR®ee `jefJeefkeÀjCeceb[U 'veeJee®ee ieì neslee. l³eeb®³eeceeHe&Àle
keÀeJ³eÒekeÀeMevee®es keÀe³e& megª kesÀues .³ee ceb[Ueves HeVeemeHes#ee DeefOekeÀ keÀeJ³emebûen ÒekeÀeefMele kesÀues.
1920 ceO³es keÀeJ³euesKeve keÀjle DemeCeeN ³ee efiejerMe, ³eMeJeble, ceeOeJe p³egefue³eve, keÀeJ³eefJenejer ³eebveer
peveceevemee®eer HekeÀ[ Iesleueer vemeu³eeves keÀeJ³eme=äerle þUkeÀ Demes keÀJeer efomele veJnles. DeMee keÀeUele
³ee ceb[Ueves 1920 ®³ee Debleeme kesÀMeJemeglekeÀeueerve Òeeefleefve efOekeÀ keÀJeer efoJebiele Peeu³eeveblej cejeþer
keÀeJ³eme=äerle efvecee&Ce Peeuesuee DeOeej otj keÀjC³ee®es cenÊJee®es keÀe³e& kesÀues. keÀeJ³emebûen
ÒekeÀeMeveeyejesyej®e ³ee ceb[Ueleerue keÀJeeR®³ee keÀeJ³eefJeÒeJeen mece=× keÀjC³eeme ceole Peeueer. ³ee keÀJeerceb[UeceO³es mLeeHeves®³eeJesUer ceeOeJe p³egefue³eve (cee.
$³eb. HeìJeOe&ve), efiejerMe (Meb. kesÀ. keÀevesìkeÀj), ³eMeJeble (³e. efo. HeW{ejkeÀj), Þeer. yee. jeve[s Je meew.
ceveesjceeyeeF& jeve[s, ie. $³eb. cee[KeesuekeÀj, o. ue. ieesKeues DeeefCe veeìdîeíìekeÀej efoJeekeÀj ner
ceb[Uer nesleer. ceeOeJe p³egefue³eve, efiejerMe DeeefCe ³eMeJeble ³eebveer ³ee keÀeUele Delegueveer³e Demes
keÀeJ³euesKeve kesÀues. l³eeb®ee mebIeefìleHeCes keÀeJ³eu esKevee®ee Òe³elve efJeMesceb[Ueleerue Flejebveer mJeleb$eHeCes ieÐeuesKeve megª þsJeues. mHetÀì YeeJeieerleuesKekeÀ cnCetve ns leervener
keÀJeer veJeerve keÀefJeles®³ee mebÒeoe³eeleerue Deensle. l³eeb®eer meceepeefJekesÀMeJemegle -ie[keÀjer ³eeb®³eeMeer mebJeeoer nesleer. ³ee keÀJeeRveer DeeOeer®³ee keÀefJelesme DeefOekeÀ J³eJeefmLele ªHe
efoues. leerceO³es efJeefJeOelee DeeCeueer. leer DeekeÀvesTve Heesnes®eefJeueer. kesÀMeJemegleeb®ee ÒeYeeJe HeejbHeefjkeÀ keÀefJelesmeeþer FlekeÀe veJeKee DeeefCe DeeJneveelcekeÀ
neslee keÀer l³eeb®³ee ÒeYeeJeeletve keÀefJelee mJewjHeCes efueefnueer iesueer. ³ee keÀefJeles®es J³eJemLeeHeve Je efJeml eej
keÀjC³ee®es keÀece jefJeefkeÀjCeceb[Ueleerue keÀefJelesves kesÀues.
ceeOeJe p³egefue³eve ³eebveer mHegÀì YeeJeieerleelcekeÀ DeeefCe oerIe& Keb[keÀeJ³eelcekeÀ DeMee oesve
ÒekeÀej®eer keÀefJelee efueefnueer. p³egefue³eveebFlekeÀer megefveles keÀesCeer efueefnueer vemeeJeerle. ³ee megefveleeb®eer ceeb[Ceer
SKeeÐee keÀLee mJeªHeele keÀªve l³eebveer `legìuesues efoJes' ne mebûen ÒekeÀeefMele kesÀuee. p³egefue³eveeb®³ee
cegUs ³ee keÀeUele megefveleeb®³ee j®evesuee yenj Deeuee. l³eeb®eer iePeue mJeªHee®eer m HegÀì keÀefJelee
`ieppeueebpeueer' ³ee mebûenele Deens. HeÀejMeer keÀefkeles®ee Heefj®e³e ³eemeeþer cenÊJee®ee þjuee. cejeþer
keÀefJelesleerue ie Peue j®evesuee l³eeb®³eecegUs®e yenj Deeuee. ³ee J³eefleefjkeÌle®eer keÀeJ³ej®evee `mJeHvejbpeve'
DeeefCe `ceOe guenjer' ³ee mebûeneletve Deeueer. ceeOeJe p³egefue³eve ns G Êeeve DeeefCe GlkeÀì ÒesceYeeJevescegUs®e
DeefOekeÀ DeesUKeues peeleele. l³eebvee `ÒeCe³eHeb{jer®ee JeejkeÀjer' cnCetvener mebyeesOeues peeles. l³eebveer
ÒesceefJeoMe&efJeCeejs `vekegÀueeuebkeÀej' DeMeer Keb[keÀeJ³es efueefnueer. l³eeb®³ee oesve -leerve ªyee³eeb®³ee Yeecejeþerleerue ªyee³eeb®³ee uesKeveeuee ®eeuevee efoueer.
keÀJee re f i e j e r M e³ e e b v e e ro s K e e r u em e g efveles, iePeue efueefnueer. meIeesìerJe Meyoj®evee Je J³eJeefmLele
ceeb[Ceer®eer YeeJeieerlej®evee kesÀueer. YeeJeieerleeleerue meb³ele YeeJevesce gUss Òescee®ee GlkeÀì DevegYeJe keÀceer®e
efceUlees. Leesj J³ekeÌleer, Deeoj veer³e mLeues Je Jeemlet, efvemeiee&leerue megboj mLeues Je ¢M³es F. l³eeb®³ee
Deeoje®ee Je YekeÌleer®ee efJeKeb[keÀeJ³eebveer meeceeefpekeÀ Keb[keÀeJ³eeme ®eeuevee efoueer ns l³eeb®e s Þes³e nes³e. l³eebveer Keb[keÀeJ³eele
DeveskeÀ ieerleeb®ee JeeHej kesÀuee. ne DeeoMe& l³eebveer ìsefvemevekeÀ[tve Iesleuee DemeeJee. l³eeb®³ee `Svee@keÀmunotes.in

Page 38

38Dee[&ve' ³ee oerIe& keÀefJeles®ee l³eebveer DevegJeeo kesÀuee Deens. efJeHegue, ies³e, megJ³eJeefmLel ej ® e v e en sl ³ e e b ® ³ e e
keÀefJeles®es cegK³e efJeMesefJeHegue mHegÀì j®evee kesÀueer. l³eeb®³ee YeeJeieerleebceO³es GlkeÀìlee Deens. `pe³ecebieuee' ns l³eeb®es ke ÀLeekeÀeJ³e
Glke=Àä YeeJeieerlemebûen®e Deens. `yeefvoMeeUe' Je `keÀeJ³eefkeÀjerì' ner oerIe& keÀeJ³es l³eebveer ceb[Ue®³ee
keÀJeeR®³ee ÒesjCesletve efueefnueer. YeeJeieerleevegketÀue `í$eHeleer efMeJeje³e' ns cenekeÀeJ³ener j®eues.
jefJeefkeÀjCeceb[Ue®³ee ³ee leerve keÀJeeRveer `veJeerve keÀJeeR®eer ÒeefleYee oerIe& Je cenekeÀeJ³euesKeveeme meceLe&
vemeles' ne l³eeb®³eeJej®ee Dee#esHe ³eMemJeerefjl³ee Kees[tve keÀe{uee Deens. ³ee keÀJeeR®³ee Keb[keÀeJ³eebveer
Flej keÀJeeRvee oerIe&j®evesme ÒeJe=Êe kesÀues.
jefJeefkeÀjCe ceb[Ue®es keÀe³e& ns cejeþer keÀefJeles®³ee J³eJemLeeHeves®³ee ¢äervess cenÊJee®es jeefnues.
*³ee keÀJeeRveer keÀefJepeveeb®³ee yeensjerue efMeef#ele Jeiee&le osKeerue cejeþer keÀefJelee vesTve Heesnes®eJeueer.
*keÀeJ³eiee³evee®es ³eMemJ eer Òe³eesie kesÀues. l³eemeeþer ies³e keÀefJeles®ee mJeerkeÀej kesÀuee.
*³ee keÀeueKeb[ele efJeefJeOe keÀeJ³eÒekeÀejele keÀeJ³euesKeve Peeues. pemes keÀer, iepeue, megve erle,
Keb[keÀeJ³es, peveHeoieerles, Òesceieerles. ³ee efveefceÊeeves efJeefJeOe YeeJ eveeb®eer DeefYeJ³ekeÌleer keÀefJeles®³ee
ceeO³eceeletve nesT MekeÀles ³ee®eer DeesUKe Peeueer.
*veJ³ee®ee mJeerkeÀej keÀjleevee Je=ÊeMeg× Je J³eekeÀjCeMeg× j®evee osKeerue kesÀueer iesueer.
*keÀeJ³ej®evesle keÀuee¢äer®es cenÊJe keÀenerSkeÀ ÒeceeCeele D eesUKeues iesues.
*keÀeJ³eefJekesÀMeJemegleeb®³ee keÀefJelesves cejeþer keÀefJelesle ¬eÀebleer Ie[Jetve DeeCeueer. l³ee ÒeYeeJeeletve DeveskeÀebveer
keÀeJ³euesKeve kesÀues. Demes Demeues lejer kesÀMeJemeglekeÀeueerve efJeK egjuesu³ee Je DemHeä jeefnuesu³ee
keÀeJ³eefJeMesp³eecegUs ¬eÀebleerkeÀeueerve keÀefJelee DeefOekeÀ efJemleejle iesueer.
2.6.1. jefJeefkeÀjCe ceb[Ueleeru e Flej DeveskeÀ keÀJeer ë -
jefJeefkeÀjCe ceb[Ueleerue ³ee ÒecegKe keÀJeeRyejesyej®e Flej DeveskeÀ keÀJeeR veer cenejeä^e®³ee efJeefJeOe
Yeeieeletve keÀeJ³euesKeve kesÀues. l³eeb®³eeJej kesÀMeJemegleebHeemetve leeby³eebHe³e¥le DeveskeÀeb®ee ÒeYeeJe jeefnue e.
jefJeefkeÀjCe ceb[Ue®³ee meesyele®e ³ee keÀJeeR®³ee keÀeJ³euesKevee®es cenÊJe cejeþer keÀeJ³eseflenemee®³ee ¢äerves
GuuesKeveer³e Deens. l³eeceO³es kesÀMeJemegleebHeemetve mHetÀleea Iesleuesues oef#eCe cenejeä^eleues keÀJeer
`keÀeJ³eefJenejer 'ns SkeÀ n esle. l³eebveer 1920®³ee megceejeme Òeefme×er efceUefJeueer. kesÀMeJemegleer
j®eveeÒekeÀejele®e l³eebveer ye ngleebMe j®evee kesÀueer. ceveeleerue YeeJeves®eer mejU DeefYeJ³ekeÌleer, l³eemeeþer
meeOeer HeCe peesjoej Yeel³eeb®eer j®evee nesleer. `keÀeJ³eefJenej' ne l³eeb®ee meceepemegOeejCes®eer keÀUkeÀU J³ekeÌle keÀjCeeje mebûen
nes³e.
njer meKeejece ieesKeues ³eebveer osKeerue HegC³eele jentve kesÀMeJemegle He×leer®eer keÀefJelee efueefnueer.
l³eeb®eer keÀefJelee meeO³ee efJeGHeosMe Je yeesOeHej Peeueer. l³eemeeþer meeOeer, efvejuebke=Àle Yeel³eeb®eer keÀefJelee veJnleer. Hejbleg ner keÀefJelee DeekeÀveener.munotes.in

Page 39

39³ee keÀeUele leeby³eeb®es mebmkeÀej DemeCeejs Þeer. Jee. iees. cee³eosJe Je keÀJeer De%eeleJe emeer ns oesve
keÀJeer nesle. l³eebveer leeby³eeb®es mebûen ÒekeÀeefMele kesÀues. cee³eosJe ³eebveer kesÀMeJemegle Je efìUkeÀ ³eeb®³ee
mebmkeÀeje®eer keÀefJelee efueefnueer. l³eebveer efìUkeÀeb®³ee efMeMegieerleeb®³ee DeekeÀueeskeÀefÒe³e kesÀueer. l³eeb®³ee Òeew{ ieerleele efJeefJeOelee DeefOekeÀ nesleer. keÀ©Ce, Jelmeue YeeJe DemeCeejer lemes®e
efJeveeso osKeerue DemeCeejer leer keÀefJelee nesleer. oerIe& meeceeefpekeÀ Keb[keÀeJ³esner efueefnueer. keÀJeer
De%eeleJeem eer ³eebvee leeby³eeb®³ee ieerleHe×leer®es DeekeÀjefJeefkeÀjCeceb[Ue®es mecekeÀeueerve Demetvener efJevee³ekeÀebÒeceeCes Heejleb$³e DeeefCe osMee®eer DeJevele efmLeleer ner
l³eeb®³ee keÀefJ eles®es efJekeÀefJelee mHegÀì YeeJeieerleeb®³ee mJeªHee®eer Deens.
³ee keÀeUeleerue SkeÀ ueeskeÀefÒe³e keÀJeer cnCepes Òe. kesÀ. De$es ns nes³e. ³eeb®³eeJe jerue ie[keÀN³eeb®ee
ÒeYeeJe mHeä ue#eele ³eslees. l³eebvee efJeveesoer Je efJe[byeveelcekeÀ keÀeJ³euesKeveemeeþer ueeskeÀefÒe³elee efceUeueer
Je cejeþerleerue DeMee mJeªHee®³ee keÀeJ³euesKevee®es ÒecegKe m$eesle yeveues. l³eebveer jefJeefkeÀjCe ceb[UeJejl eer
Je Flej DeveskeÀ J³ekeÌleeRJejleer efJe[byeveelcekeÀ keÀeJ³euesKeve kesÀues. l³eeb®³ee efJe[byeveelcekeÀ
keÀeJ³euesKevee®ee `PeW[t®eer HegÀues' ne mebûen Òeefme× Deens. efJeoYee&leerue DeevebojeJe ìskeÀe[s ns
ieeseEJeoeûepeeb®³ee efHe{erleerue Demeues lejer l³eebveer jefJeefkeÀjCeceb[Ue®³ee keÀeUele DeeHeues keÀeJ³euesKeve
kesÀues. keÀeJ³eiee³eve ueeskeÀefÒe³e keÀjCeejs keÀJeer cnCetve l³eeb®eer keÀeJ³eseflenemeeleerue veeWo cenÊJee®eer Deens.
`Deeveboieerles' cnCetve ner ieerles DeesUKeueer peeleele. o gmejs efJeoYe& keÀJeer cnCepes keÀefJeYetns nes³e. l³eebveer `keÀeJ³ekeÀevleekeÀej' ³ee veeJeeves Keb[keÀeJ³e Òeefme× kesÀues. l³eebveer keÀeJ³eekeÀefjlee ieÐee®ee
GHe³eesie kesÀuee. DeJee&ef®eve cejeþerleerue ieÐekeÀeJ³eeme l³eebveer ®eeuevee efoueer Demesner cnCelee ³esles. ner
ÒesjCee l³eebveer jeEJeêveeLeeb®³ee `ieerleebpeueer®eer 'ieÐeele Peeuesu³ee YeemecekeÀeueerve keÀJeer vee. kesÀ. yesnjs ns osKeerue SkeÀ nesle. l³eebveer mebK³esves efJe Hegue Je mHetÀì keÀeJ³e efueefnues.
l³eebveer kesÀMeJemegleebvee efJekeÀJeer pe. kesÀ. GHeeO³es ns nesle. efJeveeso keÀeJ³euesKeveevess l³eebveer ueeskeÀefÒe³e lee efceUefJeueer. l³eeb®ee
`HeesHeìHeb®eer' ne mebûen ÒekeÀeefMele Deens. l³eeb®es `®eeue®eueeT YeieJeÃerlee' ns efJe[byeve keÀener Jesieȳee®e
Oeleea®es efJe[byeve Deens. l³eeceO³es l³eebveer ogmeN³ee DeO³ee³eeleerue YeieJeblee®³ee GHeosMeemeeþer jebie[î ee
Yee2.6.2. jeä^er³e keÀefJelee ë -
jefJeefkeÀjCe ceb[Ue®³ee DeeOeer®³ee efHe{erleerue meeJejkeÀj ³eeb®eer keÀeJ³ej®evee ³ee keÀeUele
ÒekeÀeMeele Deeueer. meeJejkeÀjeb®³ee keÀeJ³ej ®evesJej ceesjesHeble Je efceuìve ³eeb®ee ÒeYeeJe Deens. l³eeb®ee oerIe&
keÀeJ³euesKeveekeÀ[s keÀue neslee. l³eebveer mHetÀì keÀefJeleener cenekeÀeJ³ee®³ee Mewueerle®e efueefnueer. ³eeJeªve
ue#eele ³esles, keÀer YeJ³eesoe Êeles®es l³eebvee DeekeÀmegOeejkeÀe®eer nesleer. ueeefuel³eeHes#ee Deespe Je ieewjJe ³eebveer l³eeb®eer keÀefJelee Òesefjle Deens. l³eecegUs®e
l³eeb®³ee ÒeefleYes®ee ceeskeÀUsHeCee njJeuee iesuee Deens Demes cnCelee ³esle s.`ieesceblekeÀ' ³ee
cenekeÀeJ³euesKevee®³ee GÊejeOee&le l³eebveer Fbûepeer `yue@keÀ Jnmexme '®ee DeeOeej `Jewvee³ekeÀ Je=Êe' ³ee veeJeeves
Iesleuee. meeJejkeÀjebveer mJeeleb$³eÒeerleer, HetJe&Feflenemeeleerue Ieìvee Je ³eeb®³eeefJeHeje¬eÀceeuee GÊespeve DeeefCe l³eeyeÎue®ee DeeMeeJeeo DeMee DeeMe³ee®eer jeä^er³e keÀefJelee efueefn ueer. keÀJeer
efJevee³ekeÀ ³eeb®eer ner HejbHeje meeJejkeÀjebmeesyele keÀJeer ceeOeJe, keÀJeer og. Dee. efleJeejer, De%eeleJeemeer, keÀJeer
ieeseEJeo ³eebveer Hegä kesÀueer. keÀJeer ieeseEJeo ³eebveer cesȳeeleerue Heoeb®³ee mJeªHee®eer j®evee kesÀueer. l³eebveermunotes.in

Page 40

40jeä^er³e keÀefJelee DeefOeke̳eeves efueefnueer. l³eeceO³es cejeþîeeb®eer mebûeeceieerles, PeeMeer®eer mebûeeceosJelee,
efMeJeÒeleeHe, jeC ee ÒeleeHeeEmen F. keÀeJ³es efueefnueer. ³ee keÀefJelesle DeLee&Hes#ee DeeJeepe DeefOekeÀ Demeu³eeves
meeceev³epeveeHe³e¥le jeä^er³e keÀefJelee Heesnes®eefJeC³ee®es Þes³es keÀJeer ieeseEJeo ³eeb®³eekeÀ[s peeles. keÀJeer ceeOeJe
³eebveer ³eeHes#ee mejme jeä ^er³e keÀefJelee efueefnueer. cejeþîeeb®³ee Feflenemeeleerue keÀeJ³eevegketÀue ÒemebieebJejleer
l³eebveer efueefnuesueer keÀefJelee Meeefnjer mJeªHee®eer Deens. leer mee#esHeer Deens. l³eecegUs l³eeb®³ee keÀefJelesle
jeä^er³e keÀefJelesleerue YeeJeves®ee D eeJesMe keÀenerJesUe keÀceer efomelees. ÒeceeCe YeeDeeìesHeMeerj ceeb[Ceer ³ee keÀueeiegCeebkeÀ[s l³eeb®es ue#e Demes. SsefleneefmekeÀ keÀeJ³euesKeveemeeþer cejeþer
keÀeJ³euesKeveele l³eeb®eer DeesUKe Deens. l³eeb®ee `efnjJes l eUkeÀeskeÀCe 'ne mebûen Òeefme× Deens.
2.6.3. ûeeceerCe ieerles ë -
jefJeefkeÀjCe ceb[U ns HegC³eele Go³eeme Deeues. ³ee ceb[Ue®³ee ÒesjCesletve HegC³eeleerue keÀener
leªCeebveer keÀeJ³eeefveefce&leer kesÀueer. efiejerMe Je ³eMeJeble ³eebveer ûeeceerCe ieerles efueefnueer. l³eeceO³es ûeeceerCe
JeeleeJejCeemeesyele ûeeceerCe YeeosKeerue DeMee ÒekeÀej®eer ieerles efueefnueer. `jevepeeF&' ³ee veeJeeves leer ÒekeÀeefMele Deensle. l³eeceO³es
DevegYeJee®ee DeeefCe DeeHeguekeÀer®ee efpeJneUe Deens. cee$e ûeeceerCe YeeþeskeÀU ³eebveer ûeeceerCe YeekeÀJeeR®³ee DeMee keÀefJeleeb®ee mebûen `megieer' ³ee veeJeeves ÒekeÀeefMele keÀªve ³ee keÀeJ³eÒekeÀejeme GÊespeve
efoues.
2.6.4. keÀefCekeÀe ë -
ieesefHeveeLe leUJeUkeÀj ³eebveer `keÀefCekeÀe' ne keÀeJ³eÒekeÀej ª{ kesÀuee. ³ee ÒekeÀeje®es cetU
jeEJeêveeLee bveer peHeeveer `ìebkeÀe' ³ee keÀeJ³eÒekeÀeje®eer `keÀefCekeÀe' ³ee veeJeeves yebieeueerceO³es DeeCeuesu³ee
keÀefJelesle Deens. efiejerMeeb®³ee DevegmejCeeves efueefnuesueer keÀefJelee l³eebveer `ogJee¥kegÀj' ³ee veeJeeves mebûeefnle
Deens. megefveles, DeY ebie, efJekeÀefJeleebHes#ee l³eeb®es JesieUsHeCe ³ee keÀefCekeÀebceOetve peeCeJeles. Hee®e eEkeÀJee mene YetHeefle -peeleerceOeerue eEkeÀJee
efleuee peJeU ³esCeeN³ee H ebkeÌleerceO³es SKeeoe YeeJeveebefkeÀle efJe®eej Lees[dîeeMee keÀueeìCeermen ÒekeÀì keÀjCes
ns ³ee keÀefCekeÀeb®es mLetue mJeªHe Demeles. leerceO³es keÀesìerleerue DeLe&®ecelke=Àleer vemeles eEkeÀJee
megYeeefmJeªHee®eer nesleer. Heg{s keÀener keÀeueeveblej keÀJeer kegÀmegceeûepe ³eebveerner Deä®ejCeer `peerJeveuenjer' efuentve
$egefìle keÀefJeles®ee DeeCeKeer SkeÀ vecegvee ª{ kesÀuee. leLeeefHe ³ee meJe& $ egefìle j®eveeÒekeÀejeble YeeJeves®ee
Hegje DeeefJecegkeÌle®íboe®³ee Heg{erue peceev³eele efle®ee HeÀejmee DeJeuebye Peeuee veener. ªyee³ee, iePeue DeeefCe megefveles
³eeb®esner keÀejeefiejer®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeu³eeves Demes®e Peeues. leebyes He×leer®eer ieerlekeÀefJelee cee$e ³eeHes#ee
DeefOekeÀ keÀeueHe³e¥le efìkeÀueer. keÀejCe leerceO³es j®evee megueYelesyejesyej®e ies³eleener nsleer DeeefCe
jsef[De escegUs efleuee yeje®e keeJe efceUeuee. yeesjkeÀj, mebpeerJeveer cejeþs DeeefCe cebiesMe Hee[ieeJekeÀj
³eeb®³eecegUs keÀeJ³eÒeefleÿener efceUeueer. FlekesÀ cee$e Kejs keÀer ³ee keÀeUele DeveskeÀ keÀeJ³eÒekeÀej efJemleejle
iesues lej keÀener veJ³eeves nelee Uues iesues.munotes.in

Page 41

41ne meceûe keÀeJ³eÒeJeen meeQo³e&Jeeoer keÀefJeles®ee nesslee. pegv³ee HejbHejsuee Kebef[le keÀªve veJ³ee
keÀeJ³e ÒeJe=Êeer mJeerkeÀejleevee ³ee keÀefJelesJej DeveskeÀ Deej esHe Peeues Je efle®³eeefJekesÀu³ee iesu³ee. efle®³ee ÒesceeefYeJ³ekeÌleeryeÎue Dee#esHe Iesleues iesues. pemes keÀer ieeseEJeoeûepe DeeHeu³ee
Òes³emeerkeÀ[s ®egbyeve ceeieleele, ceeOeJe p³egefue³eve `ÒeCe³eHeb{jer®es JeejkeÀjer ' Deensle. kesÀMeJemegleeb®³ee
keÀefJelesle cee$eeoesDeeoMe&Jeeoer keÀer JeemeveelcekeÀ DemeeJes, jefJeefkeÀjCe ceb[Ue®eer keÀefJelee Mueerue keÀer DeMueerue, meebkesÀeflekeÀ
keÀer mHeä, DeeMeeJeeoer keÀer efvejeMeeJeeoer DeMee DeveskeÀ c egodo³eebJeªve meceer#ekeÀele JeeoefJeJeeo Peeues.
cee$e jefJeefkeÀjCe ceb[Ue®³ee keÀefJelesle one HebOeje JekeÀeue cejeþer keÀefJelesle Deesnesìer®eer DeJemLee efvecee&Ce Peeueer. DeMee keÀeUele c ejeþer keÀefJelesuee
veJemebefpeJeveer osC³ee®es keÀece keÀJeer Deefveue, keggÀmegceeûepe Je keÀJeer yeesjkeÀj ³eebveer kesÀues. ner efHe{er
mJeeleb$³eHetJe& keÀeUeleerue Deens. ³ee efHe{erves mJeeleb$³eHetJe& HebOeje JekeÀeJ³euesKeve kesÀues. mJeeleb$³eesÊej keÀefJeles®³ee keÀeueKeb[e®eer megªJeele meeOeejCeleë ³ee keÀJeeR®³ee
keÀeJ³euesKeveeletve nesles.
2.7. mJeeleb$³eesÊej keÀefJeles®ee keÀeueKeb[ ë -
keÀJeer keggÀmegceeûepeeb ®³ee ’Heefnu³ee `peerJeveuenjer' mebûeneleerue kesÀMeJemegleebÒeceeCes meeceeefpekeÀ
DeeMe³e DeeefCe DeespeesiegCe³egkeÌle Mewueer efomele Demeueer lejer veeefMekeÀ®³ee meeJejkeÀj DeeefCe ieeseEJeo ³eeb®³ee
keÀefJeles®es mebmkeÀej DemeeJes Demes Jeeìles. lejerner keggÀmegceeûepeeb®³ee keÀ efJelesves mJeleb$eHeCes DeeHeueer íeHe
efceUefJeueer. meeceeefpekeÀles®es Yeeve DeeefCe leelkeÀeefuekeÀ Ieìvee Je Òemebieeb®³ee ceeO³eceeletve ef®ejblevee®ee JesOe
IesCes ns l³eeb®³ee keÀeJ³ee®es efJeMesmJeeleb$³eÒesce ³eebveer ceveeuee mHegÀjCe Je efoueemee osTve lees keÀeU YeejeJetve ìekeÀuee. meefceOee, efkeÀveeje,
cesIeotle, cejeþer ceeleer, mJeiele, efncejsogo&c³e DeeMeeJeeo, YeJ³eefoJ³eles®eer Dees{, meeceeefpekeÀ efJeoMe&ve ner l³eeb®³ee keÀeJ³euesKevee®eer JewefMeäîes Deensle.
yeesjkeÀjeb veer’leeby³eeb®ee ieerlemebÒeoe³e DeefOekeÀ mece=× kesÀuee. De eveboYewjJeer, ef®e$eJeerCee,
ieerleej DeeefCe ®ew$eHegveJe “ns l³eeb®es ®eej mebûen Deensle. Òesce DeeefCe efvemeie& ns l³eeb®³ee keÀefJeles®es
efpeJneȳee®es efJeefJeefMeä lebêerleerue l³eeb®eer keÀeJ³eJe=Êeer iet{lee efvecee&Ce keÀjCeejer Deens. DeO³eelceÒeJeCe DeMeer Deens. l³eebveer
cejeþerleerue meeQo³e&Jeeoer keÀefJelesleerue YeeJeveeb®ee DeeefJeieesceblekeÀer³e keÀefJelesves ÒeLece®e keÀefJelesle ÒeeosefMekeÀ keÀefJeles®ee Òeeble efvecee&Ce kesÀuee. ieesceblekeÀer³e
MeyokeÀUsleerue veeoceOegjlee DeeefCe meeiejer efvemeie&meeQo³ee&ves DeesLebyeuesues DevegYeJe DeeCeues. ieescebleeleerue
DeeOege fvekeÀlee DeeefCe YeeJeefvekeÀlee ³eeb®es meen®e³e& l³eeb®³ee keÀefJelesle Deens. efle®³eele efvemeie&meeQo³e& Je
DeO³eelceÒeJeCe iet{ eflelekeÀe®e ceeskeÀUe Me=bieejYeeJe Deens. jme, ªHe, iebOeeb®³ee DeveskeÀ Òeefleceebveer cejeþer
keÀefJeles®eer Òeeflece eme=äer Je MeyokeÀUe mebHeVe kesÀueer. ³ee Òeeflecee mebieerleeuee DeefOekeÀ peJeU®³ee Deensle. les
peerJevee®es `YeeskeÌles Je YekeÌle' cnCetve DeesUKeues peeleele. yeesjkeÀj DeeefCe kegÀmegceeûepe ³eebveer
veJekeÀefJeles®³ee keÀeUelener meeQo³e&Jeeoer ke ÀefJeles®eer Oeeje Jeenleer þsJeC³ee®es keÀece kesÀues.munotes.in

Page 42

42keÀJeer Deefveue ³ee efJeoYee&leerue keÀJeer®³ee keÀefJelesves yee¿eªHee®³ee ¢<ìerves cejeþer keÀefkelesJej
cetueieeceer HeefjCeece kesÀuee. l³eebveer 1920 ceO³es keÀeJ³euesKeveeme megªJeele keÀsuee r. jefJeefkeÀjCeceb[Ue®³ee
YejYejeìer®³ee keÀeUele Òeefme× Peeuesuee l³eeb®ee Heefnuee keÀefJeleemebûen mJeleb$e keÀeJ³eJe=Êeer®eer peeCeerJe
keÀªve osCeeje Deens. l³eeb®eer Kejer DeesUKe l³eebveer keÀeJ³euesKeveemeeþer kesÀuesu³ee cegkeÌleíboe®³ee
JeeHeje meeþer Deens. l³eecegUs®e les HetJe&HejbHejsHes #ee DeefOekeÀ ÒeYeeJeerHeCes DeelceeefJel³eeb®³ee `Òesce DeeefCe peerJeve', `Yeivecetefle&', `efveJee&efmele ef®eveer cegueeme' ³ee oerIe& keÀefJeleebveer cegkeÌleíboeme
efveef½ele Je efm Lej mJeªHe efoues. veJekeÀefJeles®³ee ªHeefme×erceO³es cegkeÌleíboe®es ÒeJele&keÀ keÀJeer Deefveueeb®ee
ceesþe Jeeìe Deens. Deefveueebvee efJeoYee&leerue keÀJeer Jee. vee. osMeHeeb[s ³eeb®esner meene³³e ³eekeÀeceer Peeues.
`meebieeleer 'DeeefCe `oMeHeoer 'ns l³eeb®es mJeeleb$³eesÊej keÀeJ³emebûen nesle. oerIe& ef®ebleveelcekeÀ Keb[keÀeJ³es
megª kesÀueer. Òe#eesYejmee®ee HegjmkeÀej kesÀuee. ceeveJeleeJeeo DeeefCe ¬eÀebleer ³eeb®ee O³eeme Oejuee.
YeeJeveeefJeDeefYeJ³ekeÌleer keÀjCeeje `HegÀueJeele' ne mebûen cenÊJee®ee Deens. mJeeleb$³eesÊej keÀefJelesle meceepeeefYecegKe
Je=Êeer®³ee Deensle. Deelceceive meeQo³e& ns l³eeb®³ee ef®eblevee®es Je J³eeHekeÀ meceepeeefYecegK eles®es JewefMeädîe
Deens. ns meeQo³e& peieC³eeuee efoueemee osles.
cejeþer keÀefJelesuee mece= ×keÀjC³ee®es keÀece jefJeefkeÀjCeceb[Ueveblej®³ee kegÀmegceeûepe, yeesjkeÀj Je
Deefveue ³eeb®³eemeesyeles DeveskeÀebveer kesÀues. l³eeleerue kegÀmegceeûepe Je yeesjkeÀj ³eeb®³ee meeQo³e&J eeoer keÀefJeles®eer
Oeeje mece= d× nesle iesueer. yeesjkeÀjeb®³ee ÒesjCesletve Hee[ieebJekeÀjebveer kesÀuesu³ee keÀeJ³ej®evesves cejeþer
keÀefJelesuee yejs®emes mece=× kesÀues. vee. Ie. osMeHeeb[s Je jepee ye{s lemes®e ceeUJ³ee leerue keÀeUsues DeeefCe
cejeþJee[dîeeleerue keÀevle ³eebveer osKeerue ³ee®e mJeªHee®es keÀeJ³euesKeve kesÀues. Jee. je. keÀevle ³eeb®es
ªêJeerCee, Jeepeueer efJepes®eer ìeUer, Jesueebìer, cejCeiebOe, oesvegueer ns mebûen ³ee keÀeUele efveIeeues.
meeQo³e&J eeoer Je=Êeer®ee ne keÀJeer veJekeÀeJ³ee®es mebmkeÀej DemeCeeje neslee. l³eeb®eer keÀefJelee efJekeÀemeesvcegKe
Deens. l³eebveer cegkeÌleíboeleerue J³eeHekeÀ ceeveJeleeJeeoer keÀefJelee efvecee&Ce kesÀueer. `veeieemeekeÀer®es DebOe' eEkeÀJee
`®ekeÀcekeÀ Pe [ueer Deens ceeleer®³ee ceveele' ³ee keÀefJelee efJekeÀemeoMe&ve Deensle. l³eebveerner efvekegbÀyeebÒeceeCes
HeewjeefCekeÀ keÀLeebJejerue keÀLeelcekeÀ eEkeÀJee ef®ebleveieYe& oerIe&keÀeJ³esner efueefnueer. `cejCeiebOe'ceO³es l³eebveer
JesieUer Gb®eer ieeþu esueer Deens. ³ee®e mebÒeoe³eeleerue keÀJeer efvekebgÀye ³eebveer YeeJeieerlej®eves®es efJeefJeOe ÒekeÀej
Deelcemeele kesÀues. l³eeb®³ee keÀefJelesle DeesJeer, ieerle, cegkeÌleíbo, keÀefCekeÀe, megefveles ns meJe&®e ³esleele. efvekegbÀye
³eeb®eer keÀefJele e veeiej Deens. leer mee#esHeer, [esUme, veepetkeÀ Je nUgJeej Deens. efvemeie&ªHeeb®eer megyekeÀ ef®e$es
Je Òescee®ee DeeefJeHegjeCekeÀLeeb®ee DevJe³eeLe& ueeJeuesuee Deens. ner ³ee keÀeUeleerue cejeþer meeefnl³ee®eer ÒeJe=Êeer nesleer. efJe. ce.
kegÀuekeÀCeea ³eebveer osKeerue jefJeefkeÀjCeceb[UekeÀ[tve mHetÀleea IesTve keÀeJ³euesKeve kesÀues. l³eebveer DeveskeÀ
DeeefCe veJeveJeerve ÒeLeebceOet ve keÀener keÀener G®euetve DeeHeueer keÀefJelee ue#eCeer³e yeveefJeueer. l³eeb®eer keÀefJelee
meeOeer Je ceeskeÀUer Deens. meesp pJeU Je=Êeer®eer Je Þe×Meerue Deens. mJeeleb$³eHetJe&keÀeUeleerue meeQo³e&Jeeoer
Oeejsleerue keÀJeeRle ueeskeÀkeÀJeer ceveceesn ve ³eeb®es mLeeve JewefMeäîeHetCe& Deens. jefJeefkeÀjCe ceb[UkeÀeueeleerue
l³eeb®eer yesyebo Mewueer®eer Je mebkesÀlecegkeÌle keÀefJelee GuuesKeveer³e Deens. mebkesÀle cees[Ceejer yeb[Keesjer efle®³eele
Deens lejerner efle®eer DeesUKe meeQo³e&Jeeoer®e Deen s ns efJeMesmebûen l³eebve ekeÀeJ³eseflenemeele mLeeve efceUJetve oslees. l³eeb®es `³egiee³egieeb®es menÒeJeemeer' ns Keb[keÀeJ³e
veJekeÀeJ³ee®³ee ÒeJele&vee®es Þes³e IesCeejs Deens. l³eeb®eer yesítì, jbiesue, GÎce MeyokeÀUe ner FlekeÀer JesOekeÀ,
ÒeYeeJeer DeeefCe veeefJeC³eHetCe& Deens keÀer veJekeÀefJelesleerue mebleHle keÀJeeRveener ner keÀefJelee ÒesjkeÀ Jeeìles.
`DeeOegefvekeÀ JeeequcekeÀer' Demee p³eeb®ee GuuesKe kesÀuee peelees lesie. efo. cee[ ietUkeÀj osKeerue ³ee
keÀeUeleerue cenÊJee®es keÀJeer nesle. veJekeÀJeeRveer ieerlekeÀej Demee l³eeb®ee GuuesKe keÀªve l³eebvee efnCeJeues.munotes.in

Page 43

43Hejbleg l³eeb®es `ieerle jecee³eCe' 1956 ns l³eekeÀeUeleerue meJee&le ueeskeÀefÒe³e keÀeJ³e nesles. ³eeleerue megYei e
ieerles meeceev³eeleerue meeceev³eeHe³e¥le Heesnes®eueer. Demmeue ueeskeÀmeeefnl³eeJej Heesmeuesueer l³eeb®eer MeyokeÀUe
HejbHejeiele cejeþer meceepeeuee YegjU Hee[Ceejer nesleer. mebmkeÀejMeerue Je HejbHejsle jceuesu³ee keÀJeerceveeves
vesnceer®e ueeske Àceevemeele efpeJneȳee®es mLeeve efceUefJeues Deens. l³eeb®eer keÀefJelee DeeOegefvekeÀlesyeÎue
efJevcegKe DemeCes ns efle®³eeleerue JewiegC³e ceeveues peele Demeues lejer les®e efle®³ee ueeskeÀefÒe³eles®es keÀejCe
Deens. DeeOegefvekeÀ veJekeÀeJ³eeMeer og jeJee þsJetve JeenCeejer ner ueeskeÀkeÀeJ³ee®eer Oeeje Deens. ner keÀefJelee
DeeMe³eevess keÀenerMeer mLetue Je mHe<ì HeCe ÒemeVe, ueef[JeeU, ÒeemeeefokeÀ, ies³e Je ceOegj JeUCee®eer Deens.
DeekeÀeMeJeeCeer Je otjoMe&ve Üeje leer DeefOekeÀ ueeskeÀeefYecegK e yeveueer. jepee ye{s, keÀJeer mebpeerJe, meesHeeveosJe
®eewOejer, Heer. meeJeUejece, peieoer Me Kesyet[keÀj, iebieeOej cenebye js, Meebleejece veeboieeJekeÀj F. JeÀJeer
eEkeÀJee ieerlekeÀej ³ee®e Oeejsle meceeefJeä nesleele. keÀeue¢äîee Fbefoje meble, He¨e e ieesUs Je mebpeerJeveer
cejeþs ³eeb®eener meceeJesMe mJeeleb$³eHetJe& Je mJeeleb$³eesÊej keÀeJ³euesKeve keÀjCeeN³ee efHe{erle keÀjeJee ueeielees.
jefJeefkeÀjCeceb[Ue®³ee ÒesjCesletve Meeblee MesUkesÀ ³eebveer keÀeJ³euesKeve kesÀues. l³eebveer ieerle j®ev esletve DeceeHe
ueeskeÀefÒe³elee efceUefJeueer. cejeþceesUer MeyokeÀUe, ef®e$ece³e Mewueer DeeefCe jsKeerJe j®evee ns JewefMeäîe
Deens. JeDeesJee r DeYebieeoer íbo DeeefCe meesHeer cee$eej®evee ³eeb®ee mJeerkeÀej kesÀuee. l³eeb®eer veepetkeÀ YeeJeeefYeJ³ekeÌleer
mJeleb$e þmee GceìJeCeejer Deens. `menJeeme' ne 1941 meeue®ee keÀeJ³emebûen Heleer Helveer Demee oesIeebveer
efceUtve efueefnuesu³ee keÀefJ eleeb®ee Deens. l³eeb®³ee keÀeJ³euesKeve MewueerJej cejeþer m$eerieerlee®es mebmkeÀej
Deensle. Mesuee 1951, ceWoer 1955, ce=iepeU 1957, jbieyeeJejer 1964 Je yeengu³ee 1972 ns
l³eeb®es mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue mebûen nesle. l³eeb®eer keÀefJelee jsKeerJe Je Deelceefveÿ Deens. mebpeerJeveer
cejeþs ³eebveer 1932 Heemetve keÀeJ³euesKeveeme ÒeejbYe kesÀuee. jefJeefkeÀjCe ceb[Ue®³ee mebmkeÀejeleerue ies³e Je
ceOegj DeMeer l³eeb®eer YeeJeieerles Deensle. ³ee keÀeueKeb[eleerue m$eer keÀJeef³e$eeRveer HegªkeÀeJ³euesKeve keÀªve DeeHeues mJeleb$e mLeeve efvecee&Ce kesÀues. mJeeleb$³eesÊej keÀeUele ÒeYee ieCeesjkeÀj ³eeb®ee
J³eleerle, DevegjeOee Heesleoej ³eeb®ee ke@ÀkeÌìme HeÌuee@Jej DeeefCe ceefuuekeÀe DecejMesKe ³eeb®ee JeeUt®ee
efÒe³ekeÀj, osn$eÝlet, ceneveiej, ceeCetmeHeCee®es efYebie yeoueu³eeJej “ns mebûen DeeHeu³ee mJeleb$e
keÀeJ³euesKeveMewueerves JewefMeäîeHetCe& Deensle. ³ee keÀeUele He¨ee ueesketÀj, efMejermegMeeruee Heieeefj³ee, Debpeueer þkeÀej, ÒeYee ieCeesjkeÀj, ceefuuekeÀe DecejMesKe ³eebveer keÀeJ³euesKeve kesÀues.
efMejerDeke=Àef$ece Je YeeJeeslkeÀì Deens. `ne³eketÀ' ne veJee keÀeJ³eÒe keÀej l³eebveer cejeþerle DeeCeuee ns l³eeb®es Þes³e
GuuesKeveer³e Deens. mejesefpeveer yeeyej ³eebveer ueeskeÀieerleeb®es m$eerOeve mebûeefnle keÀjC³ee®es KetHe ceesuee®es
keÀe³e& kesÀues. cejeþer keÀefJelesle ceefuuekeÀe DecejMesKeves m$eer®³ee ¢efäkeÀes veeletve jsKeeìuesues ceneveiej
JewefMeäîeHetCe& Deens. l³eeb®eer Oee[meer Òeeflecee Je cegkeÌle peerJevemebJesove cejeþer keÀefJelesle mJeleë®es mLeeve
efvecee&Ce keÀjCeejs Deens. efle®es keÀeJ³epeie ns meJe&mJeer veJ³ee cetu³eebJej DeeOeejuesues Deens. m $eerJeeoe®³ee
Go³eeveblej m$eer®³ee ¢äerves GYeejuesues Hegªnesle. l³eecegUs®e m$eerJeeoer cnCetve keÀenerJesUe keÀJeef³e$eeRvee DeJnsjues iesues lejer ³ee keÀJeef³e$eeRveer cejeþer
keÀefJele sle m$eerJeeoer keÀefJeles®eer SkeÀ Oeeje efvecee&Ce kesÀueer Je cejeþer keÀefJelesuee mece=× kesÀues.
³ee keÀeUele keÀJeer ³eeb®es mecekeÀeueerve Jee. vee. osMeHeeb[s ³eeb®eener Guues Ke³ee keÀeUele
cenÊJee®ee þjlees. j®evesleerue Òe³eesieMeeruelee Deee fCe DeeMe³eeceOeerue ef®ebleveHejlee ³ee efJeMeskeÀefJelee JesieUer þjles. l³eeb®es `keÀHeìJesOe' ns veeìîekeÀeJ³e cejeþer keÀefJelesle GuuesKeveer³e Je veJeerve Deens.
ce{xkeÀjebmeesyele DeveskeÀebveer neleeUuesu³ee mebieereflekesÀuee o sKeerue veeìîekeÀeJ³ee®es meeQo³e& Je ueeskeÀefÒe³elee
ueeYeueer veener. 1920 ns 1045 ³ee keÀeueKeb[ele iePeue, megveerle, ieerles, veeìîeieerles, ûeeceerCemunotes.in

Page 44

44ieerles,efMeMegieerles, efJeveeso -efJe[byeve -GHeneme keÀeJ³es, ªyee³ee, keÀefCekeÀe F. $egefìlekeÀe J³eÒekeÀej DeeefCe
ieÐekeÀeJ³e Demes DeveskeÀ keÀeJ³eÒekeÀej GÃce HeeJetve mece=× Peeues. DeesJeer -DeYebieeoer pegv³ee íboe®eener
veJeerve YeeJeveeefJeoerIe& keÀefJeleener efueefnueer iesueer. DeveskeÀ meiee&lcekeÀ meeceeefpekeÀ Keb[keÀeJ³eeyejesyej®e vegmel³ee
YeeJeieerleebveer yeveuesues keÀeJ³e `pe³ecebieues' efvecee&Ce Peeues. ueneve HeCe efve³eefcele Keb[keÀeJ³eebveer yeveuesueer
`MeefMeceesnve' meejKeer o erIe& keÀLeekeÀeJ³es efueefnueer iesueer. keÀceer peemle ueebyeer®³ee mHegÀì keÀeJ³eKeb[eb®es
`efJejnlejbie' HeeneJe³eeme efceUles. DeveskeÀ meg efveleebveer ye× Demes keÀLeekeÀeJ³ener j®eues iesues. SsefleneefmekeÀ
oerIe&keÀLee j®eu³ee iesu³ee. mecejieerle s efueefnueer iesueer. Got&, yebieeueer, eEnoer ³ee Yeejleer³e YeeFbûepeer, ÖeWÀ®e, mHe@efveMe, jefMe³eve, peHeeveer F. efJeosMeer YeeDeMee He×leerves ne keÀeU keÀeJ³ej®evesleerue Jewef® e$³eeves mece=× Peeuee. ³ee keÀeUele DeuebkeÀejeb®es DeekeÀkeÀenerÒeceeCeele jeefnu³eeves ®eebieueer j®evee keÀªvener keÀener keÀJeer ueeskeÀefÒe³elesHeemetve otj jeefnues.
keÀeneR®³ee pegv³ee mebmkeÀejebveer DeelceeefJepeerJeveeleerue meJe&®e YeeieebJej cenÊJee®ee HeefjCeece kesÀuee. meeefnl³eele ner Ieìvee efveefce&leerÒeef¬eÀ³esuee ieleer
osCeejer þjueer. 1945 veblej®ee keÀeU DeveskeÀ meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ I e[ecees[eRveer
Òesefjle Peeuee. l³eeceO³es 1950 ceO³es osMeele ueeskeÀMeener®es Peeuesues ÒemLeeHeve cenÊJee®es Deens.
l³eeveblej 1948 cenelcee ieebOeerpeeR®eer nl³ee, 1948 nwêeyeeo®ee cegeqkeÌlemebûeece, 1960 meb³egkeÌle
cenejeä^e®eer mLeeHevee, 1962 ®eer ve®es Dee¬eÀceCe, 1971 yeebieuee osMemeesyele®eb ³eg×, 1975 ®eer
DeeCeeryeeCeer DeeefCe meJee&le cenÊJee®eb cnCepes 1956 meeueer [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebveer kesÀuesueb
Oecee¥lej, ieesJ³ee®eb mJeeleb$³e, meeefnl³e DekeÀeoceer®eer mLeeHevee, efle®³ ee Yeeef³eespevee, meeefnl³e, mebmke=Àleer ceb[Ue®eer mLeeHevee, Devegoeves, jep³e Jee*dce³e HegjmkeÀej F. ieesäerner
mJeeleb$³eesÊej Ie[ecees[er®e Deensle. ³ee meJe&®e Ieìveeb®ee keÀeJ³eefveefce&leerceO³es ceesuee®ee menYeeie Dee ns.
³ee®ee®e HeefjCeece cnCetve ³ee keÀeUele meeleMesJej keÀJeeR®es oer[ npeejeJej keÀefJeleemebûen Òeefme×
Peeu³ee®eer veeWo Jee*dce³eseflenemeele Deens. DeuebkeÀejÒe®egj, ieerleelcek eÀ, efveJesoveelcekeÀ, JekeÌle=l JeHetCe&,
megyeesOe keÀeJ³ej®evee DemeCe ejs ns mebûen Deensle. ueeskeÀefÒe³e Hejbleg HeejbHeefjkeÀ JeUCee®eer yeeUyeesOe DeMeer
keÀefJelee nesleer. ³ee keÀefJelesuee JeUCe osCeejer mJeleb$e Je=Êeer®eer keÀefJelee veJekeÀefJeles®³ee ªHeeves Go³eeuee
Deeueer. keÀefJelee veJekeÀefJeles®³ee efoMesve s iesueer lejer ueeskeÀceeveme meeQo³e&Jeeoer ³egieele jceCeejs jeefnues.
veJekeÀefJeles®³ee keÀeUelener DeMee ÒekeÀej®eer j®evee nesle nesleer. Hejbleg l³eemeesyele®e mJeleb$e Je=Êeer®³ee
keÀJeeRveer ³ee keÀeUeuee DeekeÀej osC³ee®es keÀece kesÀues. les 19 45 ®³ee Deieesoj Je veblejner uesKeve keÀjle
nesles. DeefveueebHeemetve meeOeejCeleë efle®ee efJe®eej kesÀuee peelees. jsies, kegÀmegceeûepe, yeesjkeÀj, ceveceesnve
³eebveer efleuee Heg{s vesues.
2.8. veJekeÀefJelee ë -
cejeþer keÀefJeles®³ee ÒeebieCeele ³ee®e ojc³eeve cenÊJee®eer Ieìvee Ie[ueer leercnCepes yee. meer
ce{s&keÀjeb®eer keÀefJelee .nerkeÀefJelee veJekeÀeJ³ee®eer ÒeJele&keÀ Deens. l³eeb®³ee keÀefJelesves cejeþer keÀefJelesuee
jesceBefìkeÀleskeÀ[tve JeemleJeekeÀ[s JeUefJeues. ns JeemleJe ³eb$ e³egieeleerue nesles. DeeHeu³ee veJekeÀefJeles®es ÒeJele&ve
mJeeleb$³eÒeeHleer®³ee jepekeÀer³e Ieìvessves Peeuesues veener. les efÜleer³e cene³eg×eleerue `ceeCegmekeÀer®³ee
efJe[byevee'letve Peeuesues Deens. ³eg×esÊej JeweféekeÀ peeefCeJee cejeþer keÀefJel esves Deelceefveÿ Je=Êeer ÒeJe=Êeerletve
mJeerkeÀejues. ce{s&keÀjebHetJeea cejeþer keÀefJelesves Demes l³ee l³ee keÀeUeleerue DeeIeele meesmele mJeleële Je
keÀeJ³eme=äerle yeoue Ie[Jetve DeeCeuee Je keÀeJ³eeuee ÒeJeeefnle þsJeues. De$es `PeW[t®eer HegÀues' 1932,munotes.in

Page 45

45keÀeCeskeÀj `®eebojele' 1933, jsies `meeOevee' Je Flej keÀefJelee 1931, Deefveue `efveJee&efmele ef®eveer
cegueeme' 1940, ceveceesnve `³egiee³egieeb®es menÒeJeemeer' 1946 ³ee keÀJeer Je l³eeb®³ee ³ee keÀeJ³eke=ÀleeRveer
cejeþerleerue veJekeÀefJeles® es ÒeJele&ve kesÀues Je ³egieÒeJele&ve Ie[efJeues. ³eeceO³es ce{s&keÀjeb®eer keÀefJelee ner osKeerue
³egieÒeJele&keÀ Deens. leer ogmejer Jee*dce³eerve keÀeJ³e¬eÀebleer nesleer. 1945 veblej®³ee cejeþer keÀefJeles®³ee
HejbHejsleerue YeeJeieerleelcekeÀlee, {e syeU YeeJevee, mLetue DeuebkeÀeefjkeÀ ceeb[Ceer, keÀuHeveejc³elee,
DeeefJeìeUtve keÀefJelee JeemleJeekeÀ[s JeUueer. veJekeÀefJelesves DeeefJeDeeefJekeÀefJelesletve HekeÀ[ues. YeeJetkeÀ DeeMeeJeeoeHes#ee JeemleJeoMeer& efvejeMeeJeeo keÀCeKej ceveesJe=Êeerves
mJeerkeÀejuee. ³ee keÀefJelesves ceeveJee®es SkeÀekeÀerHeCe, DeieeflekeÀlee Je DeLe&Metv³e peieC³eeuee ef®eef$ele keÀªve
keÀefJelesuee me®®ee metj efouee. ³eb$e³egieerve Òeeflecee cejeþerle DeeCeu³ee. peerJevee®es JesieUs DeekeÀueve keÀªve
efoues. ceeCemee®³ee megHle, DeOe&megHle cevee®es Yeeve DeeCetve efoues. ner DeveesKeer mebJesoveMeeruelee cejeþeruee
veJeer nesleer. l³eecegUs HeejbHeefjkeÀ DeefYeª®eeruee ce{xkeÀjer mebJesoveMeeruelee ve ª®eCes DeeefCe l³eeb®eer keÀefJelee
ve keÀUCes mJ eeYeeefJekeÀ nesles. DeeoMe&Jeeoer DeeefCe mJeHvejc³e meebkesÀeflekeÀ DeefYeª®eer®³ee ceb[Uerveer
`veJekeÀefJeles'uee keÀ[e[tve efJejesOe kesÀuee. lemee efJejesOe kesÀMeJemegleeb®³ee keÀefJelesuee Peeuee veener. keÀejCe
l³ee keÀeUeleerue Jee®ekeÀ, uesKekeÀ Je meceer#ekeÀ ns meerefcele Je SkeÀe®e Fbûepeer meeefnl³ee®³ee HejbHejsJej
Heesmeuesues nesles. efMeJee³e kesÀMeJemegleebHetJeea efkeÀceeve ®eeUerme JeHee³ejJe megª Peeuee neslee. Gueì jefJeefkeÀjCe ceb[Ue keÀ[tve veJekeÀefJeleskeÀ[s Peeuesues efmLel³eblej leguevesves
DeekeÀeqmcekeÀ®e Demes nesles. Hejbleg ³ee keÀefJelesleerue veJ³ee Òeeflecee Je veJ³ee peerJeveevegYeJee®³ee me=äerves
jefmekeÀebMeer menpemebJeeo jeefnuee veener. keÀejCe leer HejbHejsle cegju esueer veJnleer. 1947 les 1960 ne
veJekeÀefJeles®³ee ÒeYeeJee®ee keÀeU neslee. ³ee keÀeUele leer ®eebieueer®e cejeþer keÀefJelesle ªUle iesueer.
l³eecegUs®e ce{xkeÀjebvee cee$e 1960 veblej®e ceev³elee efceUeueer. l³eeHetJeea l³eebb®eer keÀefJelee efJeJeeÐe ®e
jeefnueer. JeweféekeÀ peeefCeJesletve nesCeejer ÒemHegÀjCes DeeefCe mJeeleb$³eeves ieefleceeve yeveuesu³ee DeeefLe&keÀ
meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeletve efvecee&Ce Peeuesu³ee ÒeJe=Êeer Demes oesve ÒeJeen ³ee veJekeÀefJelesle ÒeJeeefnle jeefnues.
’cejeþe r keÀefJelesuee veJelee osT HeenCeejer mJeleb$e Je=Êeer®³ee keÀJeeR®eer keÀJeer DeefveueebHeemetve®eer
SkeÀ Oeeje nesleer. l³ee®e Oeejssleerue HegªceggefkeÌleyeesOe ns oesve keÀJeer cnC epes veJekeÀefJeles®³ee keÀeUeleerue oesve mJeleb$e Je=Êeer®es keÀJeer nesle. Deieoer
JesieJesieȳee ÒeJe=Êeer®es ns keÀJeer Demeues lejer veJekeÀefJeles®³ee ÒeJele&veele l³eeb®ee ceesuee®ee Jeeìe Deens. Heg.
efMe. jsies ³eeb®es Heefnues leerve keÀefJeleem ebûen mJeeleb$³eHetJe& keÀeUele Òeefme× Peeues. lej oesuee 1950,
iebOejsKee 1956, HegkeÀeJ³emebûen mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue Deensle. jsi³eeb®eer keÀefJelee meveeleve Je efvel³evetl eve Deens.
l³eecegUs®e efle®eer mJeeleb$³ee®³ee mebyebOeele efJeYeeieCeer keÀjlee ³esle veener. ner DeefYepeele JeUCee®eer keÀefJelee
Deens. DeuHee#ejer, Deelceceive, Keeveoeveer JeUCe, mebmke=ÀleÒe®egj MeyokeÀUe ns efle®es efJeMesl³eebveer Mey o¬eÀer[e keÀjle efJeefJeOe mebJesoveeb®es ÒeefleceeJewYeJe GYeejues. cejeþer keÀeJ³eele yeesjkeÀj Je jsies
³eeb®eer mJeleë®eer DeMeer keÀeJ³eYeeles MeyoevegYeJeer keÀJee r cnCetve DeesUKeues peeleele. Meyoebvee HegjefJeuesu³ee mebJesoveebcegUs l³eeb®eer keÀefJelee
cnCepes `HeeefLe&Je Fbefê³e mebJesoveeb®eer ieeLee' cnCetve DeesUKeueer peeles. meceer#ekeÀ cnCeleele, `Meyoeb®³ee Je
Meyomebnleeb®³ee veeoªHeelcekeÀ mebJesÐe Me keÌleeR®ee peCet keÀener Deke&À®e keÀe{tve les SkeÀ veeiej Demee
MeyoyebOe le³eej keÀjleele Je l³eeÜejs DeveskeÀ meeoHe[meeo³egkeÌle DeMee Decetle& Je ceveesjce ceveesJemLee
meekeÀej keÀjerle Demeleele. l³eebveer efMeefuHele kesÀuesueer DevegYetleer cejeþe r keÀeJ³e#es$eele DeHetJe& nes³e.'munotes.in

Page 46

46jsi³eeb®³ee efveJe[keÀ keÀefJeleeb®ee mebûen `megËoieeLee' (1975) ne iebieeOej Heeìerue ³eebveer mebHeeefole
kesÀuee Deens. iebieeOej Heeìerue cnCeleele, keÀer jsi³eeb®³ee ÒeefleYesves m$eer®³ee Mejerjcevee®es veeveeefJeO ei e g C e
Jes®etve SkeÀ keÀueeHetCe& m$eer -Òeeflecee, cnCepes®e m$eer®es pe Cet SkeÀ veJes efceLe efvecee&Ce kesÀues Deens. ner m$eer
efJeefJeOeªHeer m$eer -meeQo³e&, mepe&ve, ceeo&Jes, Òesce, keÀece, keÀªCee, os³elee, Deevebo, mJe®íbolee Deeoer
m$eeriegCeebve er veìuesueer Deens.
Mej®®ebê ceggefkeÌleyeesOe ³eeb®es `veJeer ceUJeeì' (1949) Je `³eeef$ekeÀ' (1964) ns cenÊJee®es
mebûen Deensle. ns meec³eJeeoer efJe®eejOeejsleerue keÀJeer Deensle. les cejeþerleerue efveÿeJeble ceekeÌme&Jeeoer keÀJeer
Deensle. l³eeb veer DeeHeu³ee keÀeJ³euesKeveeves kegÀmegceeûepe, keÀeCeskeÀj ³eeb®³ee Deesmejl³ee meec³eJeeoer
keÀefJelesuee peesce efouee. veJekeÀefJeles®eer meeceL³es& mecepetve IesTve HeCe l³ee OeejsMeer SkeÀªHe ve neslee
mJeleb$e JeUCeeves ,meec³eJeeoer peeefCeJesves keÀeJ³e keÀjCeejs cegdeqkeÌleyeesOe ns mJeeleb$³eesÊej cenÊJee®es keÀJeer
nesle. `ce{xkeÀjeb®³ee keÀeJ³eeleerue veweflekeÀ efvejeMee J³eeqkeÌleJeeoer ceeveJeleeJeeoeletve pevceeuee Deeuesueer Deens
Je l³eeb®es keÀeJ³e NnemeMeerue keÀeJ³eHejbHejsle yemeCee js Deens' DeMeer l³eebveer ceekeÌme&Jeeoer ceerceebmee kesÀueer.
l³eeb®es keÀefJeles®es ceeveJeleeJeeoer efJeMuesmeec³eJeeoer ¢ä erletve meceäer®eer mebkeÀuHevee ceeb[ueer.
DeefleMe³e met# ce YeeJemebJesoveeb®eer, Deelceefveÿ DeMeer YeeJeJesOekeÀ veJekeÀefJelee meoevebo jsies
³eebveer efueefnueer. efJeef#eHle Hejbleg JewefMeäîeHetCe& DeMeer ner keÀefJelee Deens. `De#ejJesue', `iebOeJe&',
`osJeeHeg{®ee efoJee', `Jes[îee keÀefJelee' ns l³eeb®e s keÀeJ³emebûen nesle. l³eeb®eer keÀefJelee Heewjel³e les Hee½eeÊ ³e
meboYee¥veer mece=× Deens. l³eecegUs leer DeefOekeÀ met#ce Je DeLe&ieYe& Deens. efle®³eeceO³es HetjsHetj DeeMe³eeleerue
veeJeerv³e Deens. l³eeb®³ee keÀeJ³euesKevee®eer Mewueer efJeef#eHle Je eflejkeÀme Deens. efle®³eeceO³es DeefYeJ³ekeÌleer®³ee
DeveskeÀ Meke̳elee Deensle. pegv³ee keÀefJelesMeer keÀesCelee®e mebbyebOe oeKeJelee ³esCeej veener Fleke̳ee Jesieȳee
Jeeìebveer Òe³eesie keÀjerle l³eebveer cejeþer keÀefJelee Heg{s vesueer. l³eeb® ³ee keÀeJ³euesKeve Mewueerves DeeMe³e Je
DeefYeJ³ekeÌleer®es mece=× oeueve GIe[s kesÀues.
veJekeÀefJelesuee efJejesOe keÀªve pegv³ee HeejbHeefjkeÀ JeUCee®eer SkeÀ Oeeje nesleer. efle®³eemeesyele®e
veJekeÀefJeles®eer efveJe[keÀ JewefMeäîes Deelcemeele keÀ ªve HeCe DeeHeues cetueleë efYeVe Demeuesues JesieUsHeCe
keÀe³ece efìkeÀJetve þsJeCeejer DeeCeKeer SkeÀ Oeeje nesleer. ³ee Oeejsleerue veJekeÀefJeles®³ee ÒeebieCeeleerue
`ef$eJesCeerOeeje' cnCetve DeesUKeueer peeCeejer eEJeoe keÀjboerkeÀj, Jemeble yeeHeì D eeefCe cebiesMe Hee[ieeJekeÀj
³eeb®eer keÀefJelee cenÊJee®eer Deens. mJeeleb$³eHetJe& keÀeUele jefJeefkeÀjCe ceb[Ue®³ee keÀJeeRveer keÀeJ³eiee³eveeÜeje
keÀefJelee ueeskeÀefÒe³e kesÀueer Je meeceev³e kee®ekeÀeHe³e¥le vesueer; lej Jejerue leerve keÀJeeRveer keÀeJ³eJee®eveeÜeje
keÀefJelesuee ueeskeÀefÒe³e yeveefJeues. keÀeJ³eiee³evee®eer peeiee keÀeJ³eJee®eveeves I³eeJeer ner Ieìvee osKeerue yeoueleer
keÀeJ³eJe=Êeer ue#eele DeeCettve osCeejer Deens. ³eeb®³ee keÀefJelesves cejeþer meceer#esle pegveer keÀefJelee DeeefCe veJeer
keÀefJelee DeMeer ®e®ee& ®eeuet Peeueer ner ³ee keÀefJelesmeboYee&le DeeCeKeer SkeÀ veeWo IesC³eepeesieer yeeye nes³e. ns
leervener keÀJeer JesieJesieȳee ÒeJe=Êeer®es Deens. ef®ebleveMeeruelee DeeefCe Òee³eesefiekeÀlee ns efle®es JewefMeäî en e s ³ e .
keÀeCeskeÀj, kegÀmegceeûepe, cegeqkeÌleyeesOe ³eeb®³ee meec³eJeeoer keÀefJeles®³ee Oeejsuee eEJeoe keÀjboerkeÀj
³eeb®³ee keÀefJelesves peesce efouee. `mJesoiebiee' (1949), `ce=ÃbOe' (1954) ns oesve keÀeJ³emebûen l³ee®es
ÐeeslekeÀ nes³e. meeceeefp ekeÀ Je jepekeÀer³e efJe`Jeeìe[dîee' (1959) ³ee keÀefJelesHeemetve les meec³eJeeoeHeemetve ogjeJeues. l³eeveblej l³eebveer cegkeÌlemegveerles,munotes.in

Page 47

47leeueef®e$es, efJeªefHekeÀe F. Deeke=ÀleerefJeYeeJeves®eer GlkeÀìlee DeeefCe Òe³eesieMeerue veeJeerv³e ³ee Debieebveer eEJeoebveer cejeþer keÀefJelesuee Heg{s vesueer.
Jemeble yeeHeì ³ee meceepeeefYecegKe Je=Êeer®³ee keÀJeerves osKeeru e DeejbYeer meceepeJeeoer efJe®eejmejCeer
mJeerkeÀejueer. pegvee Meeefnjer {bie DeeefCe veJeer meceepeJeeoer peeCeerJe ³eeb®ee cesU l³eeb®³ee keÀefJelesle Deens.
l³eeb®³ee keÀefJelesle veeìîece³e ceeb[Ceer ³esles. `efyepeueer', `meslet', `meefkeÀvee', `cee vemeer' ns l³eeb®es mebûen
nesle. mecetnYeeJe Deesmeju³eeveblej l³eebveer `ceevemeer®³ee' ªHeeves meb³ele, GlkeÀì ceeefuekeÀekeÀefJelee
efueefnueer. ceesnkeÀ ,Demmeue, cejeþceesUer MeyokeÀUe DeeefCe veeìdîeHetCe& j®eveeyebOe ³ee ¢<ìerves l³eeb®eer
keÀefJel ee ue#eCeer³e Deens.
cebiesMe Hee[ieeJekeÀj ns mebJesoveemece=× keÀJeer nesle. lejue Je keÀesceue YeeJevee, efvemeie&mebJesove
DeeefCe keÀesJeȳee Je veepetkeÀ ÒesceYeeJevee ³eeb®³ee DeveskeÀ íìebveer l³eeb®eer keÀefJelee ceesnkeÀ yeveuesueer Deens.
keÀesceue YeeJeJe=ÊeeR®eer DeefYeJ³ekeÌleer ne l³eeb®ee eEHe[ Deens. `Oeejeve=l³e ',`efpeHmeer ',`íesjer ',
`Jee$eefìkeÀe ',`meueece ',`iePeue 'ns l³eeb®es keÀener megªJeeleer®es mebûen nesle. `efJeot`iePeue' ³ee mebûenele l³eebveer mJeeleb$³ eesÊej peerJeveeleerue jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ efJeDeeefCe efJeoejkeÀ Yee<³e kesÀues. nuekeÀeHegÀuekeÀe efJeveesoer JeUCee®ee `Jee$eefìkeÀe 'ne mebûenner JesieUe Deens.
GoemeyeesOeele efJe[byeveelcekeÀ keÀeJ³e kesÀues. l³eeb®eer meeceeefpekeÀ peeCeerJe Menjer JeUCee®eer, JejJej®³ee
efJejesOe efJemebieleerHegjleer ce³ee&efole Deens. l³eecegUs GHejesOe, GHeneme, efJe[byeve ns®e efle®es mJeªHe jenles.
DeeOegefvekeÀ keÀefJelee DeeefCe veJekeÀefJelee ³eele HeÀejmee HeÀjkeÀ veener. DeeOegefvekeÀ keÀefJelesves
meeceeefpekeÀ efJemegª þsJele veJekeÀefJelesves J³ekeÌleer DeeefCe meceepe ³eeb®ee DeefOekeÀeefOekeÀ ueeskeÀMeener cetu³eeb®³ ee DeeOeejs
DevJeskeÀefJelesle efJe®eejeuee ÒeeOeev³e efceUeu³eeves efle®³eeleerue ies³elee keÀceer Peeueer. veJekeÀefJelee veJeer þjle s
efle®³eeleerue Òeefleceeb®³ee veJesHeCee DeeefCe ue#eJesOekeÀHeCeeceO³es l³ee meeQo³ee&Hes #ee meceHe&keÀlesuee DeefOekeÀ
cenÊJe osCeeN³ee Deensle. Yeuesner ³ee efle®³ee iegCeecegUs Je efle®³eeleerue veJesHeCeecegUs jefmekeÀ Jee®ekeÀ
efle®³eeHeemetve Debl ej þsJetve jeefnuee lejer veJekeÀefJelee mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue meceûe meeceeefpekeÀ,
jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ Je YeeweflekeÀ DeeMe³eeuee keÀJesle IesCeeje Deens. veJekeÀefJeles®es DeemLeemLeeve ns meceûe
HeefjefmLeleerleerue ceeveJe ne Deens. l³eece gUs veJekeÀefJelesle HeefjefmLeleerceO³es Dee{UCeejer efJeHeÀuelee,
pegiegHmeeoe³ekeÀ yeerYelmelee, keÌJeef®ele DeefMueuelee, Ieesj efJeJeemleJeJeeoer Deens l³eecegUs ns Ie[les. veJesHeCee ne Òeeflece ebceOetve keÀer DeeMe³eeletve J³ekeÌle JneJee ³eeyeeyele
³eekeÀeUele DeveskeÀ celes J³ekeÌle Peeueer. ce{xkeÀjebveer Òeefleceebvee cenÊJe efoues lej ³e.efo. YeeJ³eebveer DeLe&
ne®e Deelcee, Òeeflecee ns Mejerj Deens Demes cnìues. veJekeÀefJelesefJekeÀeJ³eÒe³eespeveeceO³es keÀeJ³eJe=Êeer meeceeJeuesu³ee Demeleele. cnCepes®e keÀJeer keÀesCel³ee keÀejCeemeeþer
keÀeJ³euesKeve keÀjlees. Òee®eerve keÀeUeHeemetve veJekeÀeJ³eeHe³e¥le Heeefnues lej ner Òe³eespeves JesieJesieUer Deen sle
Je l³eevegmeej keÀeJ³eJe=Êeer osKeerue yeouele iesu³ee Deensle. HetCe&leë DeeO³eeeqlcekeÀ DeeefCe veweflekeÀ
DeefOe<þevee®eer keÀefJelee DeeOegefvekeÀ keÀeUele veJ³ee JeUCeeJej Deeueer. efleves Deelcees×ej cnCepes®e keÀeJ³e
DeMeer YetefcekeÀe Iesleueer . ner YetefcekeÀe keÀeJ³euesKeve ns mJeeLe& keÀer HejeLe& Demee ÒeMve efvecee&Ce keÀjles.
kesÀMeJemegleebveer keÀeJ³ee®es Òe³eespeve cnCetve DeveskeÀ ieesäer meebefieleuesu³ee Deensle. DeeOegefvekeÀ keÀefJeles®³ee
Je=Êeer ³ee mJeeLe& DeeefCe HejeLee&®³ee m eerceejsDemes DeY³eemeeDebleer ue#eele ³esles. Hejbleg veJekeÀeJ³eele cee$e keÀjboerkeÀjebveer keÀeJ³e efueefnCes SJe{er®emunotes.in

Page 48

48keÀJeer®eer peyeeyeoejer Demeles Demes ceeveleele. je. Þeer. p eesie ³eebveer veJekeÀeJ³ee®³ee Je=Êeer oesve Yeeieele
efJeYeeieu³ee Deensle. l³eeleerue Heefnueer cnCepes DeeHeueer keÀefJelee cnCepes ceveeleerue DeLe& Flejebme
menpeHeCes mebHetCe& DeeefCe mHeäHeCes mecepeuee®e Heeefnpes Demes veener ner Je=Êeer nes³e. ogmejer cnCepes DeeHeues
keÀeJ³e ns mJeeLe& Demeu³eeves DeeHeu³ee DeelceesÃejele Keemeieer DeeefCe meeJe&peefvekeÀ Demes Üw leceeveC³ee®es
keÀejCe veener; meejs®e Keemeieer Deens ner Je=Êeer. ³ee Je=ÊeeRveer veJekeÀefJelesle ogyeexOelee DeeefCe DeeqMueuele e
JeeìeJ³ee DeMee DeLee&ueener JeeJe efceUeuee. Òescee®³ee DeefYeJ³ekeÌleerleerue mebkeÀes®e kesÀMeJemeglekeÀeueeHeemetve®e
yeepetuee He[le Deeuee. Òescee®eer MeejerefjkeÀ yeepet efle®³ee YeeJeefvekeÀ yeepetFlekeÀer®e cenÊJee®eer Demeles. leer
ve ogue&ef#e lee efle®ee GuuesKe veJekeÀefJelesceO³es nesT ueeieuee. l³eecegUs®e efle®³eeJej DeeqMueueles®ee DeejesHee
kesÀuee peelees. Me=bieejeleerue G Êeevelee Jee peieC³eeleerue efyeYelmelee leer meejKeb®e ceeveles. meJe&®e mel³e
megboj Demes veJekeÀefJelee ceeveles . ³ee keÀeJ³eJe=Êeer keÀeJ³ee®ee DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleerceOetve efometve
³esleele. veJekeÀefJelesleerue Òeefleceeb®³ee veJeervelesves DeeefCe efle®³eeleerue ogyeexOelesves efle®ee meceepeeMeer DemeCeeje
peJeUerkeÀer®ee meebOee legìuee. l³ee®es Ske À keÀejCe keÀeJ³eJe=ÊeerceO³es Peeuesu³ee yeoueelener Deens.
veJekeÀefJelesle HetJeea®³ee DeveskeÀ ieesäer efomele veener. veJekeÀefJelee DeeMe³ee®³ee DeefYeJ³ekeÌleermeeþer cegkeÌleíbo
ne SkeÀ®e ÒekeÀej ceeveles keÀer keÀe³e DeMeer HeefjefmLeleer Deens. j efJeefkeÀjCe ceb[Uele DeveskeÀ
keÀeJ³eÒekeÀejebceOetve uesKeve Peeues. keÀeJ³eÒekeÀejeb®³ee ¢äerves jefJeefkeÀjCe ceb[Ue®ee keÀeU mece=× neslee.
lemes ³ee keÀeUele DeveskeÀ j®eveeÒekeÀej keÀeJ³euesKeveemeeþer JeeHejues iesues veenerle. j®eveecetuekeÀ
DeuebkeÀejebvee efvejesHe efceUeuee. efJejesOee®³ee DeeYeemeeHes#ee Jee l³eemeeþer DeuebkeÀejeb®eer ³eespevee
keÀjC³eeHes#ee Òel³e#e efJejesOe keÀjC³eeJej®e veJekeÀefJelee Yej osles. veJekeÀefJelesle DeefYeJ³ekeÌleer®³ee ¢äerves
Òeeflecee veeJeerv³eeuee®e DeefO ekeÀ cenÊJe efceUeu³ee®es efomeles. ³ee keÀeUele DeefYeJ³ekeÌleer®es Òe³eesie ns HeÀej®e
DeuHe Deensle. veJekeÀefJelesle keÀeJ³e DeefOekeÀ®e íesìs nesle iessues. keÀeJ³eÒemeej Je keÀeJ³ee®³ee ueeskeÀefÒe³eless®es
keÀe³e& keÀjC³eeme veJekeÀefJelee Òe³elveMe erue jeefnueer veener. ns meJe& cegÎs veJekeÀefJelesleerue $egìer cnCetve Heenlee
³esle veenerle lej les efle®es HetJe&HejbHejsntve JesieUsHeCe Deens, ns ue#eele I³eeJe³eeme nJes.
cegeqkeÌleyeesOeebveer veJekeÀefJelesceO³es oesve Oeeje Demeu³ee®es cnìues . l³eeb®³ee celes veJekeÀeJ³eele SkeÀ
efJeHeÀueleeJeeoer keÀJeerb®eer Je ogmejer DeeMeeJeeoer keÀJeeR®eer DeMee oesve Oeeje Deensle. efJeHeÀueleeJeeoer Oeejs®eer
efJe®eejmejCeer ner J³ekeÌleerJeeoer Je DenbJeeoer Deens, Deyegef×Jeeoer Deens Demes l³eebvee Jeeìles. efle®ee
ceeveJ³eeJej efJeéeeme veener. l³eele DeeMeeJeeo vemetve leer Dev³ee³e Je efJekeÀjles. leer $e³emLee®eer GHenemeelcekeÀ YetefcekeÀe Iesles. leer leg®íleeJeeoer Deens. ce{xkeÀj Je l³eeb®es Deveg³ee ³eer
³ee Oeejs®es ÒeefleefveefOelJe keÀjleele Demes l³eebvee Jeeìle DemeeJes. lej ogmejer keÀeJ³eOeeje ¢{ DeeMesJej
HeÀesHeÀeJeCeejer, meceepeJeeoer Jee ceeveJeleeJeeoer, meceogëKeer menÒeJeeMee®eer YetefcekeÀe IesCeejer, ceeveJee®³ee
YeefJeleJ³eeyeÎue meg peeCe efJeéeeme DemeCeejer DeMeer Deens. ner keÀefJelee menevegYetleerves ceeveJeer YeeJeveeb®eer
efvejefvejeUer mel³e meceesj DeeCeles. cegefkeÌleyeesOeeb®³ee celes ³ee Oeejs®es ÒeefleefveOeer keÀJeer Deefveue Je les mJeleë
DemeeJesle. Hejbleg ³ee oesvene r Oeeje meeceeefpekeÀles®eer oKeue Iesleele ns cenÊJee®es. veJekeÀefJeles®ee efJe®eej
keÀjleevee cegeqkeÌleyeesOeeb®es ns efJeJes®eve meceesj þsJeCes iejpes®es Deens. keÀejCe Feflenemee®ee SkeÀebieer Jee
He#eHeeleer DeY³eeme keÀjlee ³esle veener. veJekeÀef JelesefJeDevJes

Page 49

49DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Òee®eerve cejeþer keÀe J³ee®es mJeªHe mHe<ì keÀje.
2.3. meceejesHe ë
Òee®eerve keÀeUeHeemetve veJekeÀefJelesHe³e¥le®ee keÀeJ³ee®³ee Feflenemee®ee ne Ie eìc e e b [ C ³ e e ® e eÒ e ³ e l v e
Deens. FLes keÀe ner þUkeÀ keÀJeer Je l³eeb®³ee keÀe³ee&®³ee DeeOeejs keÀeJ³esefleneme Heeefnuee Demeuee lejer
l³eeb®³eemeesyele®e DeveskeÀ íesìs ceesþs keÀJeer efJeefJeOe Yeeieeletve keÀeJ³euesKeve keÀjle nessles ns ue#eele
I³eeJe³eeme nJes. Deepe®³ee keÀefJeles®es ªHe ns ³ee Òel³eskeÀ keÀeUeleerue DeeJneveebvee efouesu³ee Òeefle meeoeletve
efvecee&Ce Peeuesues Deens. keÀefJeles®³ee efveefce&leerle keÀJeer p³ee keÀeUele Je p³ee HeefjefmLeleerle uesKeve keÀjlees
l³ee®ee ÒeYeeJe KetHe ceesþe Demelees. SkeÀe®e efJe®eejOeejs®³e e DeeOeejs Fefleneme leHeemelee ³esle veener.
Òel³eskeÀ keÀeUele DeveskeÀ efJe®eejOeeje keÀe³e&jle Demeleele Je l³eeb®eer DeY³eemeeceO³es oKeue IesCes iejpes®es
Demeles. ³ee meJe& cegodo îeeb®³ee DeeOeejs 1920 Heemetve®³ee keÀeJ³ee®ee veJekeÀefJelesHe³e¥le® ee efJe®eej kesÀuesuee
Deens.
2.4. meboYe&ûebLe ë
1) iee[ieerU, me. je. ,`cejeþer keÀeJ³ee®es ceeveob[ 'Keb[ ogmeje, He¨eiebOee ÒekeÀeMeve, HegCes -
ÒeLeceeJe=Êeer 2005.
2) peesie, je . Þeer. Je Flej, `Òeoef#eCee Keb[ 1 keÀeJ³e '-je. Þeer. peesie, keÀ e@efvìvesvìue ÒekeÀeMeve,
HegCes, Hee®eJeer DeeJe=Êeer 1972.
3) IeJeer, jJeeRê Je Flej, `Òeoef#eCee Keb[ 2 mJeeleb$³eesÊej keÀefJelee '-jJeeRê IeJeer, keÀe@efvìvesvìue
ÒekeÀeMeve, HegCes, Hegveceg&êCe -2004.
4) meês, kesÀMeJe ,`keÀefJelesleerue DeeOegefv ekeÀJeeo 'Meyoeue³e ÒekeÀeMeve, ÞeerjeceHet j,Heefnueer DeeJe=Êeer
2000.
vecegvee ÒeMve ë -
De) oerIeexÊejer -
1) kesÀMeJemeglekeÀeueerve keÀefJeles®es Deblejbieeleerue yeoue mHeä keÀje.
2) jefJeefkeÀjCe ceb[Ueleerue keÀJeer Je l³eeb®³ee keÀefJeles®es mJeª He mHeä keÀje.
3) mJeeleb$³eesÊej cejeþer keÀefJeles®³ee keÀeueKeb[eleerue cenÊJee®es keÀJeer Je l³eeb®³ee keÀefJeles®eer
JewefMeäîes meebiee.
4) 1885 les 1920 ³ee keÀeueKeb[eleerue keÀJeer Je keÀefJeles®es mJeªHe mHeä keÀje.munotes.in

Page 50

50ye) efìHee efuene.
1) jefJeefkeÀjCe ceb[U
2) jeä^er³e ieerle
3) keÀJeer Deefveue
4) veJekeÀefJeleekeÀej -Mej®®ebê cegeqkeÌleyeesOe
keÀ) SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs efuene.
1) keÀefCekeÀe ne keÀeJ³eÒekeÀej keÀesCeer ª{ kesÀuee?
2) jefJeefkeÀjCe ceb[U keÀesþs Go³eeme Deeues?
3) yee. Ye. yeesjkeÀj ³eebveer keÀesCee®ee ieerlemebÒeoe³e DeefOekeÀ mece=× kesÀuee?
4) Mej®®ebê cegeqkeÌleyeesOe ns keÀesCel³ee efJe®eejOeejsleerue keÀJeer nesle?


munotes.in

Page 51

51IeìkeÀ 3
keÀeobyejer ë (1874 -1920) (1920 -1960)
IeìkeÀ j®evee ë
3.0 GÎsMe
3.1 ÒeemleeefJekeÀ
3.2 1874 les 1920 ³ee keÀeueKeb[eleerue keÀeobyejer
3.3 ûeeceerCe JeemleJee®es ef®e$eCe keÀjCeejer keÀeobyejer
3.4 meceejesHe
3.5 meboYe&ûebLe
3.6 mejeJeemeeþer ÒeMve
3.0 GÎsMe
1) 1874 les 1920 ³ee keÀeueKeb[eleerue keÀeobyejer®es mJeªHe DeY³eemeCes.
2) ³ee keÀeueKeb[ele efueefnu³ee iesuesu³ee keÀeobyeN³ee b®ee DeeMe³e, efJe3) ³ee keÀeueKeb[eleerue keÀeobyejerkeÀejeb®eer Je l³eeb®³ee keÀeobyeN³eeb®eer DeesUKe keÀªve IesCes.
4) lemes®e GÊejesÊej keÀeueKeb[ele keÀeobyeN³eebceO³es Peeuesu³ee yeouee®es mJeªHe O³eeveele IesCes.
3.1ÒeemleeefJekeÀ
Òemlegle IeìkeÀele 1874 les 1960 ³ee keÀeueKeb[eleerue cejeþer keÀeobyejer®ee Dee{eJee
I³eeJe³ee®ee Deens. meoj Dee{eJee Iesleevee ³ee efJemle=le keÀeueKeb[e®es oesv e Yeeie kesÀues Demetve Heefnu³ee
Yeeieele 1874 les 1920 DeeefCe ogmeN³ee Yeeieele 1920 les 1960 ³ee keÀeueKeb[eleerue keÀeobyejer®es
mJeªHe DeY³eemeeJe³ee®es Deens.
Heefnu³ee Yeeieele ÒeeOeev³eeves n. vee. DeeHeìs, yee. me. ie[keÀjer, veeLeceeOeJe, Jee. ce. peesMeer, je.
efJe. efìkesÀkeÀj, vee. n. DeeHeìs. menkeÀejer ke=ÀkeÀeefveìkeÀj Fl³eeoer DeveskeÀ cenÊJee®³ee keÀeobyejerkeÀejeb®ee meceeJesMe neslees. lej ogmeN³ee Yeeieele
ÞeerOej J³ebkeÀìs Me kesÀlekeÀj, vee. meer. HeÀ[kesÀ, efJe. me. Keeb[skeÀj, Yee. efJe. JejsjkeÀj, ie. $³eb.
cee[KeesuekeÀj. Heg. ³e. osMeHeeb[s, j. Jee. efoIes, ie. ue. þeskeÀU, Þeer. vee. HeW[mes, efJeYeeJejer
efMeªjkeÀj, efJeÞeece yes[skeÀj, iees. veer. oeb[skeÀj, J³ebke ÀìsMe cee[ietUkeÀj, G×Je MesUkesÀ Fl³eeoer
DeveskeÀ keÀeobyejerkeÀejeb®ee meceeJesMe neslees.munotes.in

Page 52

523.21874 les 1920 ³ee keÀeueKeb[eleerue keÀeobyejer
1874 ve blej®³ee keÀeUeleerue cenÊJee®es keÀeobyejerkeÀej cnCetve n. vee. DeeHeìs ³eeb®ee GuuesKe
keÀjeJee ueeiesue. lelHetJeea meoj keÀeueKeb[eleerue keÀeobyejerkeÀejebkeÀ[s JeUC³eeHetJeea n. vee. DeeHeìsHetJe&
cejeþer keÀeobyejer®ee Lees[ke̳eele HejeceMe& I³eeJee ueeiesue.
keÀeobyejer ne SkeÀ DeeOegefvekeÀ ueefuele meeefnl³eÒekeÀej Deens. Fbûepeer meeefnl ³eeletve ÒesjCee IesTve
keÀeobyejer ne meeefnl³eÒekeÀej Yeejleer³e meeefnl³eele SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le efvecee&Ce Peeuee.
mebmke=Àle keÀLeemeeefnl³eeletve eEkeÀJee ueeskeÀmeeefnl³eeletve keÀeobyejer®ee pevce Peeuee Demes cele keÀener
ìerkeÀekeÀej ceeb[leele. cee$e keÀeobyejer ³ee mJeleb$e ueefuele meeefnl³eÒekeÀeje®es Fbûepeer keÀeobyejerMeer DeefOekeÀ
meec³e Deens. Lees[ke̳eele Fbûepeer meeefnl³ee®³ee Heefj®e³eeletve cejeþerle DeveskeÀ meeefnl³eÒekeÀej Deeues.
l³eeceO³es keÀeobyejer ³e e meeefnl³eÒekeÀeje®eener meceeJe sMeneslees.
cejeþer Yeepee@ve yev³eve®³ee `efHeueefûecme Òeesûesme' ³ee keÀeobyejer®ee `³eeef$ekeÀ¬eÀceCe' ne DevegJeeo kesÀuee. l³eeveblej
yeeyee Heocevepeer ³eebveer 1857 ceO³es efueefnuesueer `³ecegveeHe³e&ìve' ner cejeþerleerue Heefnueer mJeleb$e
keÀeobyejer nes³e. l³eeHeeþesHeeþ `cegkeÌleeceeuee' 1861 (ue#ceCeMeem$eer nUyes), `cebpegIees(vee. me. efjmeyet[), `cees®ev eie[' 1871 (je. efYe. iegbpeerkeÀj) `efJeef®e$eHegjer' 1870 (kesÀ. ue.
peesjJeskeÀj) `®ebêÒeYeeefJejnJeCe&ve' 1873 (meeUtyeeF& leebyekeskeÀj) Fl³eeoer DeveskeÀ keÀeobyeN³ee ÒekeÀeefMele
Peeu³ee. JejerueHewkeÀer DeveskeÀ keÀeobyeN³ee efueefnu³ee iesu³ee Dee nsle. leLeeefHe `³ecegveeHe³e&ìve' meejK³ee
JeemleJeJeeoer keÀeobyeN³eebveer n. vee. DeeHeìs ³eeb®³ee meeceeefpekeÀ keÀeobyejermeeþer ³eesi³e Yetceer efvecee&Ce kesÀueer
Demes cnCelee ³esF&ue.
1874 Heemetve cejeþer meeefnl³e#es$eele veJes cevJeblej DeJele jues. efveyebOeeuee efJeef®eHeUtCekeÀjebveer, keÀefJelesme kesÀMeJemegleebveer, veeìkeÀeme DeCCeemeensye efkeÀueexmkeÀjebveer DeeefCe keÀeobyejerme
n. vee. DeeHeìs ³eebveer veJes ªHe DeeefCe veJee DeLe& efouee. HeefjCeeceer l³ee l³ee meeefnl³e ÒekeÀejebceO³es
Deecetueeûe HeefjJele&ve Peeues. meceepepeerJeveele efvecee&Ce Peeuesu³ee veJ³ee peeie=leer®es ns meebmke=ÀeflekeÀ HeÀefuele
nesles.
vn. vee. DeeHeìs
nefjYeeT DeeHeìs ³eebveer `ceOeueer efmLeleer', `ieCeHelejeJe' (DeHetCe&), `ceer', `³e MeJeblejeJe
Kejs', `peie ns Demes Deens', `HeCe ue#eele keÀesCe Ieslees!', `cee³es®ee yeepeej', `Deepe®e' (DeHetCe&)
Fl³eeoer DeveskeÀ keÀeobyeN³ee efuentve SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&leerue cenejeä^e®³ee
meceepepeerJevee®es ef®e$eCe kesÀues D eens. `ceOeueer efmLeleer' ner nefjYeeT ³eeb®eer Heefnueer keÀeobyejer. leer
jsvee@u[me®³ee `efcemìjerpe Dee@HeÀ Deesu[ ueb[ve' ®es ªHeeblej Deens. ner keÀeobyejer 1885 ceO³es
`HegCesJewYeJe' ceOetve ¬eÀceMeë Òeefme× Peeueer.
nefjYeeTb®³ee meJe& keÀeobye N³eebceO³es `HeCe ue#eele keÀesCe Ieslees!' ner keÀeobyejer DeefOekeÀ ®eef®e&ueer
iesueer Deens. ³ecegvee veeJee®³ee SkeÀe efJeOeJesves efueefnuesues ns Deelce®eefj$e Deens Demee DeeYeeme efvecee&Ce
keÀªve efueefnu³ee iesuesu³ee ³ee keÀeobyejeruee Deelce®e efj$ee®es FlekesÀ menpe HeefjceeCe ueeYeues Deens keÀer n.munotes.in

Page 53

53vee. DeeHeìs ³eebveer l³eeJej DeeHeues veeJe keÀe efueefn ues Demee ÒeMve keÀener Yeeye[îee Jee®ekeÀebveer kesÀuee neslee
Demes GuuesKe efceUleele. n. vee. DeeHeìs ³ecet®³ee YeeJeYeeJeveebMeer efkeÀ leer mecejme Peeues nesles ns®e
³eeJeªve mHeä nesles. `³eMeJeblejeJe Kejs' ³ee keÀeobyejerlener `ceOeueer efmLeleer' ÒeceeCes HegCes Menjeleerue
meceepeefmLeleer®es Jemlegefve<þ ef®e$eCe nefjYeeTbveer kesÀues Deens.
Lees[ke̳eele, nefjYeeTbveer DeeHeu³ee keÀeobyeN³eebletve kesÀuesues meceepeef®e$eCe meoeefMeJeHesþer
meceepeeHegjles ce³ee&efole Demeues lejer l³ee peerJeveef®e$eCeeuee Demeuesueer Keesueer ue#eCeer³e Deens. keÀeUe®³ee
DeesIeele nesT ueeieuesu³ee SkeÀ$e keggÀìgbye He×leer®ee Nneme DeeefCe meg OeejCeeJeeoecegUs J³eefkeÌleJeeoer
peeefCeJeeb®ee nesT ueeieuesuee Go³e ³ee meeceeefpekeÀ meb¬eÀceCee®es ÒeefleeEyeye nefjYeeTb®³ee keÀeobyejerle
Gceìues Deens. ’FlekeÀe meceepeeefYecegKe uesKekeÀ ³ee keÀeUele efvecee&Ce JneJee ns l³ee keÀeUeuee pemes
Yetce³ee&oe ³eLee³eesi³e Meyoele oeKeJetve efou³ee Deensle. `ieCeHelejeJe' veblej Òeefme× Peeuesu³ee `keÀce&³eesie'
³ee keÀeobyejer®ee vee³ekeÀ ®ebêMesKe j meceepemegOeejCeeJeeoer efJe®eejebHes#ee jeä^megOeejCeeJeeoer efJe®eejebkeÀ[s
DeefOekeÀ PegkeÀuesuee Deens ns veeWoJeu³eeveblej og. keÀe. meble efueefnleele, ’DeeiejkeÀjeb®³ee efJe®eejeleerue
J³ekeÌleerJeeoeHes#ee ef®eHeUtCekeÀjeb®³ee Je l³eeb®³ee Deveg³ ee³eebleerue jeceoemeer Je=Êeer®ee HegjmkeÀej l³eebvee
DeefOekeÀ peJeU®ee Jeeìuee Demes efometve ³esles.“
DeJJeue Fbûepeer keÀeUele efceue, mHesvmej Deeoer efJe®eejJebleebcegUs ceeveJeleeJeeo, mJeeleb$³e,
mecelee, yebOeglee Deeoer DeeOegefvekeÀ cetu³es ªp eueer. l³eeb®ee HeefjCeece nefjYeeTb®³ee keÀeobyeN³eebJej Peeuessuee
efometve ³eslees. nefjYeeT ns yeesOeJeeoer Demeues lejer GLeU yeesOeJeeoer veenerle eEkeÀJee l³eebvee ke=ÀefleMeerue
megOeejkeÀner cnCelee ³esle veener, Hejbleg lelkeÀeueerve megOeejCeeJe eoer JeeleeJejCee®ee SKeeÐee uesKekeÀe®³ee
ceveeJej keÀesCelee HeefjCeece nesT MekeÀlees ³ee®es Glke=Àä GoenjCe cnCepes n. vee. DeeH eìs ³eeb®es
J³eeqkeÌleceÊ Je nes³e.
efveyebOeceeues®³ee Go³eeveblej cenejeä^ele jeä^Jeeoer efJe®eejeb®es Jeejs Jeent ueeieue s. DeeleeHe³e¥le
Fbûepeeb®es les ®eebieues Demes cnCeCeeje, v³etveieb[eves Heíe[uesuee megefMeef#ele Jeie& DeeHeu³ee osMee®ee
SsefleneefmekeÀömeebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee MeesOet ueeieuee. efìUkeÀeb®³ee peneue jepekeÀeCee®eener ³eele ceesþe Jeeìe
neslee. leMee le®e mJeeceer efJeJeskeÀevebo ³eeb®³eemeejKes eEnot Oecee&®es ÒeefleefveOeer DecesefjkesÀHe³e¥le peeTve eEnot
Oecee&®eer Üener efHeÀjJetve Deeues nesle s. ner meebmke=ÀeflekeÀ HeeMJe&Yetceer SsefleneefmekeÀ keÀeobyejer®³ee Go³eeme
keÀejCeerYetle þjueer. l³e e®eÒeceeCes mecekeÀeueerve uesKekeÀeb®es mkeÀe@ì, jsvee@u[dme ³eeb®³ee keÀeobyejer®es Jee®eve
SsefleneefmekeÀ keÀeobyeN³eeb®³ee Go³eeme HetjkeÀ þjles. mkeÀe@ì, jsvee@u[dme ³eeb®eer SsefleneefmekeÀ keÀeobyejer ner
meebmke=ÀeflekeÀ Hegve©lLeevee®³ee ÒesjCes letve DeeefCe jbpevee®³ee veJ³ee iejpesletve efvecee&Ce Peeuesueer nesleer. n.
vee. DeeHeìs ³eeb®eer SsefleneefmekeÀ keÀeobyejer ner Go³eeme ³esleevee ns®e Ie[ues Deens. ces[espe ìsuej®³ee `efìHet
megueleeve' ³ee keÀeobyejer®ee mebef#eHle DevegJeeo keÀªve n. vee. DeeHeìs ³eebveer DeeHeu³ee SsefleneefmekeÀ
keÀeobyejeruesKeveeuee ÒeejbYe kesÀuee. Fefleneme DeeefCe oblekeÀLee ns l³eeb®³ee SsefleneefmekeÀ keÀeobyejer®es
DeeOeejmlebYe Deensle. `GHeCe eEmen iesuee' ³ee meJe& keÀeobyeN³eeb®³ee efveefce&leerÒesjCee ner®e Deens. ³ee keÀeobyeN³eebletve l³eebveer ÒeeOeev³eeves
efMeJekeÀeueerve Fefleneme Jee®ekeÀebmeceesj þsJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. `cnwmetj®ee JeeIe', `ªHeveiej®eer
jepekeÀv³ee', `JeýeeIeele' ³ee keÀeobyeN³eebvee cenejeä^eyeensjerue Feflenemee®eer HeeMJe&Yetceer Deens. ³eener
keÀeobyeN³eeb®es mJeªHe DeeefCe nslet JejerueÒeceeCes®e Deens.munotes.in

Page 54

54nefjYeeTbveer cejeþer keÀeobyejeruee Òeefleÿe DeeefCe ueeskeÀefÒe³elee efceUJetv e efou³eeves ³ee keÀeUele
DeveskeÀ keÀeobyejerceeuee Go³eeme Deeu³ee. ³ee keÀeobyejerceeueeb®eer veeJes Heeefnueer lejer l³ee ceeueebceOetve
Òeefme× nesCeeN³ee keÀeobyeN³eeb®es mJeªHe DeeefCe GefÎäs ue #eele ³esleele. ³ee ceeueebceOetve MeskeÀ[es keÀeobyeN³ ee
Òeefme× Peeu³ee Deensle. Heesleoej ³eeb®eer ceveesjbpekeÀ Je veerleerHej HegmlekeÀceeuee, keÀeobyejer keÀuHeleª
HegHegmlekeÀceeuee, %eeveefce$e H egmlekeÀceeuee, iegCeeieeseEJeo HegmlekeÀceeuee, kegÀìgbyeefMe#eCeceeuee, megjme
ûebLeceeuee, mejme Jee *dce³e jlveceeuee Fl³eeoer ceeueebceOetve ³ee keÀeobyeN³ee Òeefme× Peeu³ee Deensle. yeesOe
DeeefCe jbpeve ns oesvner GÎsMe meceesj þsJetve ³ee keÀeobyeN³ ee efueefnu³ee iesu³ee. keÀe. j. efce$e, efJe. meer.
iegpe&j, yeeUke=ÀÞeer. vee. lee[He$eerkeÀj, o. efYe. jCeefoJes, ke=À. kesÀ. ieesKeues, efYekeÀepeer iee sHeeU efYe[s, leel³ee vesefceveeLe
HeebieU, je. Jee. keÀesþejer, yeeUke=ÀpeevekeÀeryeeF& osmeeF&, ³eMeesoeyeeF& Yeì, efieefjpeeyeeF& kesÀUkeÀj Fl³eeoer DeveskeÀ uesKekeÀ -uesefKekeÀ e³ e e
ceeueebceOetve uesKeve keÀjleevee efomeleele. nefjYeeTb®³ee keÀeUele Go³eeme Deeuesu³ee ³ee keÀeobyejerceeuee
Heg{s DeveskeÀ JepeesMeer, ÞeerOej J³ebkeÀìsM e kesÀlekeÀj ³eeb®es keÀeobyejer uesKeve megª Peeues. l³eeb®³eekeÀ[s JeUC³eeHetJeer& ³ee
keÀeUeleerue DeeCeKeer keÀener uesKekeÀeb®ee HejeceMe& IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
vyee. me. ie[keÀjer
yeeUke=À`efJeÜeve meesyeleer keÀer kegÀMeue ie=efnCeer', `cetKee&®ee MeneCee' Fl³eeoer keÀeobyeN³ee efueefnu³ee. SKeeoe efJeceveeMeer efveef½ele keÀªve keÀeobyejeruesKeve keÀjeJes DeeefCe l³eeletve keÀenerlejer yeesOeHej mebosMe ÐeeJes Demes
ie[keÀjer ³eeb®³ee keÀeobyejer®es mJeªHe Deens. GoenjCeeLe&, `megOeejCes®ee ceO³ekeÀeue' ³ee keÀeobyejerceO³es
efJeOeJee HegveefJe&Jeen ne efJeefvejefvejeȳee mJeYeeJee®³ee Demetve l³eeleerue ceveesjces®es Jele&ve DevegkeÀjCeer³e Deens. ueeruee®es Jele&ve #ec³e
Deens lej yekegÀUeleeF&®es Jele&ve l³eep³e Deens DeMeer ceeb[Ceer ie[keÀjer ³eebveer kesÀueer Deens. ie[keÀjer ns
l³eekeÀeUe r `efJeoYee&®es nefjYeeT' cnCetve DeesUKeues peele.
vmenkeÀejer ke=ÀmenkeÀejer ke=ÀkeÀeobyejeruesKekeÀ Deensle. l³eebveer `ner Òescee®eer cetme keÀer Heg©mebmeej keÀer vejkeÀJeeme?', `Deelcees×ej', `mebkeÀì keÀer meewYeei³e?', `ceeveeHeceeve', `meb¬eÀeble',
`efMekeÀueer HeCe ®eerpe kesÀues', `DeeOegefvekeÀ mJe³ebJej', `®ew$ee®ee ceefnvee', `DeHeceevee®ee ceeve' Fl³eeoer
DeveskeÀ k eÀeobyeN³ee efueefnu³ee Deensle. l³eeb®³ee keÀeobyeN³eeb®es mJeªHe meeceev³eleë kegÀìgbyekeÀLee Demes Deens.
ceeHeÀkeÀ megOeejCeeJeeoe®ee HegjmkeÀej keÀjCeeN³ee menkeÀejer ke=ÀyeesOeJee oer ¢ef<ì keÀesve kegÀþsner {Ut efouesuee veener.
vveeLeceeOeJe
veeLeceeOeJe ³eebveer `ÒesceJes[e', `HejJee®eer ieesä DeLeJee peie ns Demes®e', `yebieeu³eeleerue Heefnues
iegHle ceb[U DeLeJee nsce®ebê jesefnCeer', `ceÐeHeeveefveìesUer', `efJenbieJe=bo', `ûenoMes®ee HesÀje', `owJee®ee KesU', `osMecegKeJee[er', `efJeceues®eer ûenoMee',
`[e@keÌìj' Fl³eeoer meeceeefpekeÀ keÀeobyeN³ee efueefnu³ee Deensle. veeLeceeOeJe ³eeb®³ee keÀeobyeN³eener yeesOeJeeoermunotes.in

Page 55

55GefÎäs mec eesj þsJetve efueefnuesu³ee kegÀìgbyekeÀLee Deensle. mecekeÀeueerve meceepepeerJeveeleerue m$eerefMe#eCee®ee
ÒeMve l³eeb®³ee `[e@keÌìj' ³ee keÀeobyejerle Deeuesuee efomelees. megefMeef#ele m$eerves DeefMeef#ele Heg©keÀjeJes keÀer keÀª ve³es ³ ee ÒeMveeuee GÊej osC³eemeeþer ner keÀeobyejer efueefnueer iesueer. `ceÐeHeeveefveÞeerefveJeemejeJe' ner keÀeobyejer lelkeÀeueerve megefMeef#ele Jeiee&le ceÐeHeevee®es pes J³emeve yeeskeÀeUt ueeieues nesles
l³ee®es ef®e$eCe keÀjC³eemeeþer efueefnu eer iesueer Deens. Fbûepeeb®es DebOeevegkeÀjCe ve keÀjlee megefMeef#eleebveer
DeeHeu³ee pegv³ee Hejbleg ®eebieu³ee HejbHeje peesHeemeu³ee Heeefnpesle Demee efJe®eej veeLeceeOeJeebvee ceeb[e³e®ee
Deens. veeLeceeOeJeebveer n. vee. DeeHeìs ³eeb®³ee HejbHejsle Yej IeeueCeejer efJeHegue SsefleneefmekeÀ keÀeobyejer
efueefnueer Demetve l³eeb®eerner veeWo IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. `le©Ce jepeHeg$e mejoej', `efMeJeepeer
cenejepeeb®es Deejceej DeLeJee meeJeȳee leeb[sue' ³ee Kesjerpe `mJejep³eceeuee' ner efMeJeMeener ®ee Fefleneme
jsKeeìCeejer keÀeobyejerceeuee l³eebveer efueefnueer Deens. jsvee@u[dme®³ee `kesÀvesLe' ³ee keÀeobyejerJej DeeOeejuesueer
`keerjOeJeue' ner keÀeobyejer l³eebveer efueefnueer Deens. Feflenemeeuee keÀuHeveejc³e yeveJetve Jee®ekeÀebmeceesj þsJeC es
ns®e l³eeb®³ee SsefleneefmekeÀ keÀeobyejer®es mJeªHe Deens.
vÒeYeekeÀj Þeer. Yemes
Òe. Þeer. Yemes ³eebveer YeejleieewjJe ûebLeceeuesletve keÀener keÀeobyeN³ee efueefnu³ee Deenssle. `jpeveer'
³ee yebefkeÀce®ebê ³eeb®³ee keÀeobyejer®es l³eebveer cejeþ er ªHeeblej kesÀues Deens. veeJeerv³ee®es DeekeÀ³eeb®³ee keÀeobyejer®ee efJeMesÒe³elve l³eebveer kesÀuee Deens. lej `Òescecebefoj' ³ee keÀeobyejerle De O³eelce ne efJel³eeefMeJee³e `meceepekebÀìkeÀ DeLeJee JesCet', `keÀce&HeÀue', `ÒeCe³eHebkeÀ' DeMee keÀener meeceeefpekeÀ keÀeobyeN³ee
l³eebveer efueefnu³ee Deenssle.
vkeÀe. j. efce$e
keÀe. j. efce$e ³ee keÀeUeleerue efJeH egue uesKeve keÀjCeejs uesKekeÀ DeeefCe `ceveesjbpeve' ³ee
ceeefmekeÀe®es mebHeeokeÀ Deensle. l³eebveer DeveskeÀ yebieeueer keÀeobyeN³eeb®eer YeeDeensle. peesiesvêveeLe ®eÆesHeeO³ee³e, ®eC[erMejCe mesve, leejkeÀveeLe ieb ieesHeeO³ee³e DeMee keÀener yebieeueer
uesKekeÀeb®³ee keÀeobyeN³eeb®e erªHeeblejs l³eebveer kesÀueer Deensle.
vkee. iees. DeeHeìs
DeeHeìs ³eebveer yeesOeJeeoer GefÎä meceesj þsJetve keÀener keÀeobyeN³eeb®eer ªHeeblejs kesÀueer Deensle.
GoenjCeeLe&, efce mesme nsvjer Jeg[®³ee `efcemesme n@ueeryeì&vme ì^yeue' ³ee keÀeobyejer®es l³eebveer ªHeeblej kesÀues
Demetve l³ee keÀeobyejer®es Meerueerve' ³ee keÀeobyejer®es l³eebveer `cee efCekeÀyeeie' ns ªHeeblej kesÀues Deens.
vefJe. meer. iegpe&j
yebieeueer keÀeobyeN³eeb®es ³eMemJeer DevegJeeokeÀ DeeefCe ªHeeblejkeÀej cnCetve efJe. meer. iegpe&jeb®ee
GuuesKe keÀjlee ³esF&ue. l³eebveer jcesMe®ebê oÊe ³eeb®³ee SkeÀe ueeskeÀefÒe³e keÀeo byejerJeªve `peerJevemebO³ee',
veVeerneue yeb[esHeeO³ee³e ³eeb®³ee SkeÀe keÀeobyejerJeªve `Òescemeb³eesie', jeKeeueoeme ye@vepeer& ³eeb®³ee SkeÀe
SsefleneefmekeÀ keÀeobyejerJeªve `MeMeebkeÀ' DeMeer keÀener ªHeeblejs kesÀueer Deensle. leme s®e yeeyet peueOej mesve
³eeb®³ee `DeYeeieer' ³ee keÀeobyejer®es ªHeeblej l³eebveer `nleYeeefieveer' ³ee MeerÒeYeelekegÀceej cegKepeea ³eeb®³ee `jlveoerHe' ³ee keÀeobyejer®esner l³eebveer ªHeeblej kesÀues Demetve l³ee ªHeebleje®es
Meer

Page 56

56vef®eb. efJe. JewÐe
1914 ceO³es ef®eb. efJe. JewÐe ³eeb®eer `ogozJeer jbiet' ner SkeÀ SsefleneefmekeÀ keÀeobyejer Òeefme× Peeueer
Demetve ³ee keÀeobyejerefJeefJeOeJee Demetve pevceeHeemetve®e ogozJe efle®³ee HeeþerMeer ueeieuesues Deens. leer efpeLes peeF&ue efleLes ogozJeer
Ieìvee Ie[leele DeeefCe l³eeletve jbiet®eer keÀLee Ie[le peeles. ef®eb. efJe. JewÐe ³eebveer H eeefveHele®³ee
FeflenemeeMeer jbiet®³ee keÀLes®eer meebie[ Ieeleueer Demetve Òel³eskeÀ Ieìvesuee efle®³ee ogozJeer peerJevee®eer
HeeMJe&Yetceer osC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.
vvee. n. DeeHeìs
nefjYeeTb®³ee veblej®³ee efHe{erleerue cenÊJee®ee uesKek eÀ cnCetve vee. n. DeeHeìs ³eeb®ee GuuesKe
keÀjlee ³esF&ue. megOeejCeeJeeo cnCepes HeeM®eeʳeeb®es DebOeevegkeÀjCe, mJewje®eej, J³emeveerHeCee, DeefMeä
Jele&ve DeMeer keÀenerlejer ®egkeÀer®eer OeejCee ³ee uesKekeÀeves keÀªve Iesleueer Deens. `ve HeìCeejer ieesä'
³eemeejKeer keÀeobyejer efuentve pejþ -kegÀceejer efJeJeene®ee ÒeMve neleeUCeejs DeeefCe veerjsmeejKeer yeb[Keesj
veeef³ekeÀe GYeer keÀjCeejs DeeHeìs HeeM®ee ʳe efJe®eejeb®ee DeeefCe megOeejCeeb®ee ÒeJeen LeesHeJeuee Heeefnpes,
SJe{s®e veJns lej DeeH eu³ee meceepee®³ee efnleemeeþer les DeeJeM³ekeÀ®e Deens. Demes ÒeefleHeeove keÀjleevee
efomeleele. `Gcepe He[sue lej' ³ee keÀeobyejerle l³eebveer Hee½ee ʳeeb®es DeebOeUs DeveggkeÀjCe keÀª ve³es Demes
cele ceeb[ues Deens. `keÀuHeveeef®e$e DeLeJee DeJee&®eer ve jecejep³e' ³ee keÀeobyejerleerue vece&oe ner
megOeejCeeJeeoer efHel³ee®eer cegueieer Demeu³eecegUs®e mJewje®eejer yeveueer Deens Demes®e uesKekeÀeuee meg®eJee³e®es
Deens keÀer keÀe³e Demes Jeeìt ueeieles. Hejbleg MesJeìer leer meÜJele&veer yeveles. kegÀ megceeJeleer osMeHeeb[s ³eebveer
cnìu³eeÒeceeCes vece&os®³ee ef®e$eCeele veeje³eCe njeRveer megOeejkeÀer ®eeȳeebvee veeceesnjce keÀªve yeeUyeesOe
mebmkeÀejeb®es Je®e&mJe ÒemLeeefHele keÀjC³ee®eer DeeHeueer newme HetCe&HeCes YeeieJetve Iesleueer Deens. peC et keÀe³e kesÀues
cnCepes DeJee&®eerve jecejep³e efvecee&Ce nesF&ue ns®e l³eebvee ³esLes meebiee³e®es Deens. Kesjerpe `keÀHeìpeeue',
`YegjU', `Ëo³ee®eer Þeercebleer' DeMee DeveskeÀ meeceeefpekeÀ keÀeobyeN³ee l³eebveer efueefnu³ee.
ceerjs®ee pejþ Heleer De eHeu³ee DeuHeJe³eerve Helveer®ee efJeJeen efleuee DevegªHe Demeuesu³ee
le©CeeMeer keÀªve osC³ee®ee ceveeso³e J³ekeÌle keÀjlees ner ieesä keÀesCeeueener HeìCeej veener, ³ee®eer vee. n.
DeeHeìs ³eebvee Kee$eer®e nesleer. cnCetve®e lej l³eebveer ³ee keÀeobyej eruee `ve HeìCeejer ieesä' ns veeJe efoues
Deens. l³eeKesjerpe l³eebveer `Hebpeeye®ee ue{Je³³ee MeerKe', `jpeHegleeb®ee Yeer`DeeEpeke̳eleeje', `mebefOekeÀeue' DeMee keÀener SsefleneefmekeÀ keÀeobyeN³ee efueefnu³ee Demetve Jee®ek eÀebceO³es
jeä^er³e peeefCeJes®ee HeefjHeesvJee. ce. peesMeer
nefjYeeTb®³ee meeceeefpekeÀ keÀeobyeN³ee ns meb¬eÀceCekeÀeueerve meceepeJeemleJee®es SkeÀ ªHe Deens.
lej Jeeceve ceunej ³eeb®³ee keÀeobyeN³ee ns l³ee®es ogmejs ªHe Deens. nefjYeeTb®³ee keÀeUele Go³eeme
Deeuesu³ee veJeceO³eceJeiee&le megOeejCeeJeeo, efMe#eCeÒemeej DeeefCe leppev³e efJe®eejÒeef¬eÀ³ee Jesieele megª
Peeuesueer efomeles. Jeeceve ceunej ³eeb®³ee keÀeobyejerle efle®ee Heg{®ee ìHHee efJekeÀefmele Peeuesuee efometve ³eslees.
F&éeje®es DeefmlelJe, lees meiegCe Deens keÀer efveieg&Ce, GHe³egkeÌleleeJeeo, osMeÒesce, Oece&Òesce, m$eer -
mJeeleb$³e, efJeOeJeeefJeJeen, m$eer®³ee ueivee®eer Je³eesce³ee&oe, Meejerj DeeefCe DeMeejerjÒesce Fl³eeoer ÒeMveeb®eer
®e®ee& Jeeceve ceunej ³eebveer DeeHeu³ee keÀeobyejerceO³es Ie[Jetve DeeCeue erDeens. GoenjCeeLe&, m$eerves
HegveefJe&Jeen keÀjC³eele keÀener®e efvebÐe veener. eEkeÀyengvee efleves efÜHeeflekeÀÊJe mJeerkeÀejC³eele keÀener®e iewj veenermunotes.in

Page 57

57ns HeìJetve osC³eeme eþer DeeefCe l³eeuee Meem$ee®ee HetCe& DeeOeej Demeu³ee®es efme× keÀjC³eemeeþer l³eebveer
`DeeÞecenefjCeer' ner keÀeobyejer efueefnueer. `megMeerues®ee osJe' ³ee keÀeobyejerle oie[euee osJe ceeveCeeN³ee
megMeerues®ee O³es³e ne®e osJe ceeveC³eeHe³e¥le®ee Je w®eeefjkeÀ ¬eÀceefJekeÀeme jsKeeìuee iesuee. lemes®e peerJeveele
keÀuesuee cenÊJee®es mLeeve Demeues lejer veerleerHes#ee les Jej®es veener ne efJe®eej ceeb[C³eemeeþer `Fbot keÀeUs
mejuee YeesUs' ner keÀeobyejer efueefnueer iesueer.
Jeeceve ceunej ³eeb®ee r keÀeobyejer cnCepes mel³e, meewpev³e DeeefCe meeQo³e& ³ee leÊJe$e³eer®ee
efJeueesYeveer³e DeeefJeGÓJeCeeN³ee ®e®ee¥ceO³es DeefOekeÀ jceues. lejerner l³eebve er Iesleuesuee ceeveJeer cevee®ee þeJe l³eeb®³ee
keÀeobyeN³eeb®eer peces®eer yeepet Deens. (GoenjCeeLe& `Fbot keÀeUs mejuee YeesUs') l³ee ¢<ìerves Heenlee Jeeceve
ceunej ³eeb®eer keÀeobyejer ne nefjYeeTb®³ee keÀeobyejer®ee efJekeÀeme Deens. Hejbleg ner keÀ eobyejer meMekeÌle
meceepeef®e$eCeele GCeer He[les ns veeWoefJeCes ³esLes DeeJeM³ekeÀ þjles.
Lees[ke̳eele efvekeÀeobyejer®³ee ceeO³eceeletve leÊJe®e®ee& Ie[Jee³e®eer Deens. l³e eb®ee ne nslet®e cegUele keÀeobyejer®³ee Òeke=ÀleerMeer
efJemebJeeoer Deens. l³eecegUs J³eefkeÌlejsKee, leÊJe®e®ee& DeeefCe peerJeveJeemleJee®es ef®e$eCe ³eele efJemebJeeoe®es
leeCe efvecee&Ce nesleele.
vejnj kegÀ©bokeÀj ³eebveer Jeeceve ceunej ³eeb®³ee k eÀeobyejerefJeJeeceve ceunej ³eebveer peerJevee®³ee DeJeueeskeÀve DeekeÀueveele nefjYeeTb®³ee Heg{s oesve HeeJeues ÒeJeeme kesÀuee
DeeefCe nefjYeeTb®³ee JeemleJeJeeoe®ee efJekeÀeme l³eeb®³ee keÀeobyejerle nesle es.nerpeces®e eryeepet veceto
keÀªvener vejnj kegÀ©bokeÀj ³eebvee HeÀej ceesþe efJemleerCe& ÒeosMe l³eeb®³ee DeekeÀueve DeJeueeskeÀvee®³ee
yeensj®e jeefnuee Deens ns ceev³e keÀjeJes ueeieues Deens.
3.3ûeeceerCe JeemleJee®es ef®e$eCe keÀjCeejer keÀeoby ejer
DeJJeue Fbûepeer keÀeU ne ÒeecegK³eeves YeeDeveskeÀ Fbûepeer ûebLeeb®eer DeeefCe keÀeobyejer Deeoer meeefnl³e ÒekeÀejeb®eer YeekeÀeobyejer ³ee meojeKeeueer DeveskeÀ keÀefuHele keÀLee efueefnu³ee iesu³ee. l³eeb®ee efveoxMe DeeHeCe ³eeHetJeea
kesÀuesuee Deens®e. ³ee®e keÀeUele cenelcee HegÀues ³eebveer cejeþer Jee®ekeÀeb®es ue#e ûeecepeerJeveekeÀ[s JeUJeCeejs
uesKeve kesÀues. l³eeb®ee `MeslekeÀN³ee®ee Deemet[' ne ûebLe ³ee ¢äerves cenÊJee®ee Deens. l³ee¢äerves 1888
ceO³es efueefnueer iesuesueer. `yeUeryee Heeìerue' ner keÀeobyejer ue#eCeer³e þjles. cegUele `oerveefce$e' ceO³es SefÒeue
1888 les peguew 1888 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeuesueer ner keÀeobyejer DeueerkeÀ[s®e Gpes[ ele Deeueer Demetve
meerleejece je³ekeÀj ³eebveer mebHeeefole kesÀuesu³ee `ke=ÀmeceeefJeä Peeuesueer Deens. cegUele ner keÀeobyejer 1877 ceO³es®e efueefnueer iesuesueer Deens Demes je³ekeÀj
³eebveer cnìues Deens. ³ee keÀeobyejer®es uesKekeÀ ke=ÀÒeYeeefJele Peeuesues efJe®eejJeble uesKekeÀ Deensle. cegUele ³ee keÀeobyejer®es Meer1874 ®ee ogiJeener mJeleë uesKekeÀ YeeueskeÀj ³eebveer efoueer Deens. ³ee keÀeobyejer®eer oKeue cejeþer meceer#ekeÀebveer HeÀejMeer
Iesleuesueer veener. l³eecegUs®e l³eeveblej DeveskeÀ Je

Page 58

58³eeb®eer `efHejepeer Heeìerue' (1903) ner keÀeobyejer Heefnueer ûeeceerCe keÀeobyejer cnCetve GuuesefKeueer peeles
Demes efometve ³esles.
`yeUeryee Heeìerue' ner keÀeobyejer Sket ÀCe ®eej Yeeieele efJeYeeieuesueer Demetve Heefnu³ee Yeeieele
Kes[îeeleerue peerJevee®es JeCe&ve DeeefCe yeUeryee Heeìuee®³ee HeeìeruekeÀer®ee Fefleneme Deeuesuee Deens. ogmeN³ee
Yeeieele uesKekeÀeves yeUeryee®ee Je l³ee®³ee kegÀìgbyee®ee Heefj®e³e keÀªve efouesuee Deens. eflemeN³ee Yeeieele
yeUeryee®³ee YeeF&yeboeb®³ee meYes®es JeCe&ve Deeuesues Deens. yeUeryee DeeHeu³ee MeslekeÀjer yeebOeJeebvee GHeosMeHej
efJeJes®eve keÀjlees. ns efJeJes®eve cenelcee HegÀuesÒeefCele meeJe&peefvekeÀ mel³eOecee&vegmeej Dee ns. ner keÀeobyejer
íesìsKeeveer Demeueer lejer l³ee keÀeUeleerue SketÀCe®e yengpeveeb®eer ogjeJemLee ÒekeÀì keÀjles. mJeleë je³ekeÀj
³eebveer cnìu³eeÒeceeCes `yeUeryee Heeìerue' ner SkeÀ ªHekeÀkeÀLee Deens.
OevegOee&jer THe&À je. efJe. efìkesÀkeÀj ³eebv eer efueefnuesueer `efHejepeer Heeìerue' ner cenÊJee®eer ûeeceerCe
keÀeobyejer cnCelee ³esF&ue. ner keÀeobyejer 1903 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeueer. ogefHejepeer Heeìerue DeeHeu³ee kegÀìgbyee®eer DeeefCe Flej MeslekeÀN³eeb®eer keÀMeer Jeeleenle Peeueer Deens ³ee®eer
keÀneCeer meebielees. leer®e keÀneCeer uesKekeÀ DeeHeu³ee Meyoele ³ee keÀeobyejerle keÀLeve keÀjlees. lelkeÀeueerve
ûeeceJ³eJemLee, ieeJekeÀeceieejeb®es SkeÀceskeÀebMeer Demeuessues mebyebOe, Menjer Heeb{jHesMee uees keÀeb®eer
MeslekeÀjerJeiee&keÀ[s HeenC³ee®eer mebkegÀef®ele Je=Êeer lemes®e mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eeb®eer uee®eKeesjer Fl³eeoer
DeveskeÀ yeeyeer ³ee keÀeobyejerle uesKekeÀeves ceeb[u³ee Deensle. SketÀCe lesje ÒekeÀjCeele efJeYeeieuesueer ner
keÀeobyejer û eecepeerJeveeMeer efveieef[le DeveskeÀ ÒeMveebvee nele Ieeueleevee efomeles.
veqm$e³eeb®es keÀeobyejeruesKeve
eqm$e³eeb®es keÀeobyejeruesKeve ne ³ee keÀeueKeb[eleerue DeefleMe³e cenÊJee®ee cegÎe Deens. cegUele ³ee
keÀeUele m$eerefMe#eCeeyeeyele meceepe ele yejer®e Goemeervelee nesleer. leLeeefHe cenelcee HegÀues DeeefCe Dev³e
keÀener meceepemegOeejkeÀebveer m$eerefMe#eCeemeeþer ®eUJeUer kesÀu³eecegUs keÀener ÒeceeCeele m$eerefMe#eCeeuee
®eeuevee efceUeueer. l³eecegUs®e keÀener uesefKekeÀe Go³eeuee Deeues u³ee efomeleele. meeUtyeeF& leebyeJeskeÀj ³eeb®ee
efveoxMe ³eeHetJeea Deeuesuee Deens®e. l³eebveer efueefnuesu³ee `®ebêÒeYeeefJejnJeCe&ve' ³ee keÀeobyejer®ee efveoxMe
DeeHeCe ³eeHetJeea kesÀuesuee Deens®e. l³eebveer `eEnogmLeeveeleerue leeje' ner DeeCeKeer SkeÀ keÀeobyejer efueefnueer
Deens. ³ee keÀeobyejer®³ee veeef³ekesÀ®eer penepeeletve ÒeJeeme keÀjle Demeleevee HeleerMeer leeìeletì nesles.
l³eeveblej efMe#eCe®e efleuee peieC³ee®ee ceeie& oeKeJeles. Heg{s efle®eer Depetve SkeÀe m$eerMeer Yesì nesles. oes Ieer
efceUtve ueeskeÀefMe#eCee®es Je´le Iesleele. DeMeeÒekeÀejs meeUtyeeF& ³eebveer efMe#eCee®es cenÊJe HeìJetve osCeejer
keÀeobyejer efueefnueer Deens.
vieesoeJejeryeeF& Hebef[le
`Òeerleer®ee ceesyeouee DeLeJee HegkeÀeobyejer 1890 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeueer. ³ee keÀeobyejerle l³eebveer SkeÀe mejoejHeg$ee®eer ÒescekeÀLee DeeefCe
Meew³e&keÀLee JeCe&ve kesÀuesueer Deens. yeb[Keesj cnCetve IeesefJeveceeuee veeJee®eer SkeÀ le©Ceer HeÀeMeer®³ee efMe#esHeemetve Jee®eJeles DeeefCe l³ee®³eeJej Òesce keÀª ueeieles.
l³ee®³eemeeþer leer jepeHeg$eeueener vekeÀej osles DeeefCe l³eeuee meebieles keÀer Òescee®ee ceesyeouee Òesce ne®e Deens.
ÒesceeJee®e tve Òesce efceUle veener. lesJne mJeleë jepeHeg$e Jeveceeuee DeeefCe HegDeeCelees. ³eeefJe

Page 59

59Dee³e&osMeyeebOeJe nes, legcneme pej mebmeejele megKee®eer F®íe Oeje³e®eer Demesue lej eqm$e³eebme megefMe#eCe
osTve l³eeme %eeve ÒeeHleer keÀªve osC³eeefJevFbefojeyeeF& njerHetjkeÀj
1911 ceO³es FbefojeyeeF& njerHetjkeÀj ³eebveer `owJeueeruee' ner keÀeobyejer e fueefnueer Demetve leer
yejer®eMeer Deelce®eefj$eelcekeÀ mJeªHee®eer Deens. keÀejCe ³ee keÀeobyejerleerue Ieìveebvee uesefKekesÀ®³ee
peerJeveele Ie[uesu³ee keÀener ieesäeR®ee DeeOeej Deens. GoenjCeeLe&, uesefKekeÀe Heg$e eEkeÀJee keÀv³ee ³ee
oesIeebkeÀ[s m eejK³ee®e ¢äerves Heenles. cegueeR®³eener pevcee®ee Deevebo ceeveles. Þee×keÀcee&Jej Ke®e&
keÀjC³eeSsJepeer leer jkeÌkeÀce MeeUsuee oeve keÀjles. SJe{s ÒeeieeflekeÀ efJe®eej ceeb[tvener MesJeìer YeefJeleJ³ee®es
le[eKes, keÀeue -uenjeR®es ieesles DeeefCe ce= l³et®eer DeìUlee Deecner efvecetìHeCes meesmeueer Heeefnpes Demee mebosMe
osTve `owJeueeruee' ner keÀeobyejer mebHeles.
vpeevekeÀeryeeF& osmeeF&
peevekeÀeryeeF& osmeeF& ³ee osKeerue ³ee keÀeUeleerue ueeskeÀefÒe³e uesefKekeÀe Deensle. `ie=nue#ceer',
`leepeceneue', `ÒesceU meJele', `meewYeei³eefleuekeÀ', `HeeefleJe´l³ee®eer keÀmeesìer', `®eeªiee$eer DeLeJee
DeebiuemeÊes®ee Go³ekeÀeue' DeMee keÀener keÀeobyeN³ee l³eebveer efueefnu³ee Deensle. DeeHeues keÀeobyejeruesKeve
keÀjleevee l³eebveer yebieeueer keÀeo byeN³eeb®ee DeeoMe& meceesj þsJeuesuee Deens. yeesOeJeeoer ¢efäkeÀesve l³eeb®³ee
keÀeobyejerle meJe&$e efometve ³eslees. GoenjCeeLe& `ÒesceU meJele' ³ee keÀeobyejerle uesefKekesÀves oesve meJeleer
Deeveboeves SkeÀ$e jenleele Demes oeKeJeues Deens. l³eemeeþ er l³eebveer DeMeer keÀener efyevelees[ HeefjefmLeleer
efvecee&Ce kesÀueer keÀer ³ee oesvner eqm$e³ee SkeÀ$e ³esCes efkeÀleer DeHeefjne³e& Deens ns Jee®ekeÀeuee menpe HeìeJes. ³ee
keÀeobyejer®ee vee³ekeÀ ceveesnj Jeef[ueeb®³ee F®íscegUs efJeceueeMeer efJeJ een keÀjlees. veblej keÀeueeblejeves
efMe#eCeemeeþer lees Menjele ³eslees. lesLes efMekeÀle Demeleevee ueeruee ³ee le©Ceer®³ee Òesceele He[lees. DeeHeues
ueive Peeues Deens ³ee®ee megieeJeener lees efleuee ueeiet osle veener. ³eesiee³eesie Demee keÀer ueer uee®³ee DeeF&®ee
DeblekeÀeU peJeU ³eslees lesJne cejCeMe³³esJej Demeleevee leer ueerueeuee ceveesnj®³ee mJeeOeerve keÀjles. MesJeìer
ceveesnj veeFueepeeves efle®³eeMeer ueive keÀjlees. l³eeveblej ueeruee DeeefCe efJeceuee ³ee oesvner meJeleer
Deeveboeves c eveesnj®ee mebmeej keÀjleele. ³esLes efJeJeeefnle Heg©m$eerMeer efJeJeen keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej efyevele¬eÀej mJeerkeÀejuee peelees. m$eeruee cee$e l³eeefJe©× keÀenerner
le¬eÀej ve keÀjlee meJeleer®ee mJ eerkeÀej keÀjeJee ueeielees. ³eeJeªve ³ee keÀeUeleerue keÀener eqm$e³eeb®eer
ceveesJe=Êeer HeejbHeefjkeÀ efJe®eejebJej®e Heesmeueer iesuesueer nesleer ns efometve ³esles.
peevekeÀeryeeF& osmeeF& ³eeb®³ee®e `meewYeei³eefleuekeÀ' ³ee keÀeobyejerleerue ³ecet ®ee veJeje De®eevekeÀ
veenermee neslees. lees YesìeJee cnCetve ³ecet meewYeei³eefleuekeÀ ns Je´le keÀjles. Heg{s veJeN³ee®eer Yesì Peeu³eeJej
leer ³ee Je´lee®eer meebielee keÀjles DeeefCe keÀeobyejer mebHeles. Heg©ceveeJej keÀmes HekeÌkesÀ efìketÀve nesles ns®e ³eeJeªve efometve ³esles.
`ie=nue#ceer' ³ee keÀeobyejerle l³eebveer ngb[e He×leer®eer Deefveälee ceeb[C³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.
`cetkeÀveeef³ekeÀe' ³ee keÀeobyejerle l³eebveer SkeÀe cegke̳e e DeeefCe yeefnN³ee cegueer®eer keÀLee meebefieleueer Deens.
cegkeÀer -yeefnjer DeeefCe ªHeeves meeceev³e DeMee YeeieerjLeer®es ueive þjle veener. efle®³eentve ueneve Demeuesueer
yenerCe cee$e megboj Demeles. efle®es ueive þjles lesJne ieeJeeleues ueeskeÀ c eesþîee cegueer®³ee DeeOeer OeekeÀìer®es
ueive þjues cnCetve l³ee kegÀìgbyeeuee JeeUerle ìekeÀleele. lesJne YeeieerjLeer®es Je[erue ueivee®³ee JesUer
YeeieerjLeeruee yegjKee Ieeuetve yeesnu³eeJej GYes keÀjleele DeeefCe DeMee jerleerves YeeieerjLeer DeeefCe efJeÐeeOejmunotes.in

Page 60

60³eeb®es ueive nesles. ³eeletve cegueer®ee mebmeej Heg{s keÀmeener nesJees eEkeÀJee efleuee Heefjl³ekeÌlee cnCetve peieC³ee®eer
JesU ³esJees, efleuee efveoeve kegbÀkeÀJee®ee Oeveer efceUeuee Heeefnpes ³eemeeþer Oe[He[Ceeje yeeHe efometve ³eslees .
nsmeg×e lelkeÀeueerve meceepeefmLeleer®es JeemleJe ef®e$e Deens Demes cnCee³euee nJes.
eqm$e³eeb®³ee keÀeobyejeruesKevee®es mJeªHe Heeefnues lej mHeäHeCes efometve ³esles keÀer l³eebvee Heg©Òeeslmeenve ueeYeues Deens. ³ee keÀeUeleerue m$eermeg×e Heg©Demeu³eeves efle®³eeJej Heg©lejer osJeOece&, ª{erHejbHeje ve mees[CeeN³ee eqm$e³ee ³ee keÀeobyeN³eebceOetve Yesìleele. efMe#eCe ecegUs eqm$e³ee
mJeleb$e nesleerue Heg©mJeªHee®³ee m$eer J³eeqkeÌlejsKee jiebefJeu³ee iesu³ee Deensle.
vkeÀeMeeryeeF& keÀeefveìkeÀj
keÀeMeeryeeF& keÀeefveì keÀj ¿ee ³ee keÀeueKeb[eleerue cenÊJee®³ee uesefKekeÀe Deensle. l³eeb®³ee
keÀeobyeN³ee Flej uesefKekeÀeb®³ee leguevesle efvejeȳee þjleele. `jbiejeJe' ³ee keÀeobyejerle l³ee cnCeleele,
efMekeÀuesueer ³ee®ee DeLe& vegmeles efuene³euee, Jee®ee³euee ³esCes SJ e{s®e veener lej efJe®eejelener l³eeyejesyej
megOeejCee Peeueer Heeefnpes Je l³eeÒeceeCes Jele&veele yeoue Peeuee Heeefnpes lej®e l³ee®ee GHe³eesie. cnCepes®e
efMe#eCeeyejesyej efJe®eejele megOeejCee Peeueer Heeefnpes ne efJe®eej ceeb[tve keÀeMeeryeeF& keÀ eefveìkeÀj ³eebveer l³ee
¢äerves DeeHeues keÀeobyejeruesKeve kesÀues Deens. keÀeMeeryeeF& nefjYeeT DeeHeìs DeeefCe keÀeMeeryeeF¥®es Heleer
ieeseEJeojeJe keÀeefveìkeÀj ³eeb®³ee ÒeeslmeenveecegUs®e efMekeÀu³ee Je `jbiejeJe' ner keÀeobyejer nefjYeeTb®³ee
ÒeeslmeenveecegUs efueefnueer iesueer ns Kejs, Hejbleg keÀeMeeryeeF¥®eer mJeleb$e efJe®eej keÀjC³ee®eer PesHe ue#eCeer³e
Deens. efMe#eCeeletve mJeleb$eHeCes efJe®eej keÀjC³ee®ee DeelceefJeMJeeme keÀeMeeryeeF¥meejK³ee HeÀej®e Lees[îee
uesefKekeÀebveer ³ee keÀeU ele efceUJeuesuee efomelees. mJeleë keÀeMeeryeeF¥vee efMe#eCe Iesleevee Je efMe#eCe
Iesleu³eeveblejner KetHe®e ceeveefmekeÀ $eeme menve keÀjeJee ueeieuee Deens. l³eecegUs meemegjJeeefMeCeer,
Heefjl³ekeÌlee, HeÀmeuesu³ee efJeOeJee ³ee eqm$e³eeb®³ee meesyele ®e efMe#eCe Iesleu³eecegUs meceepeele Je kegÀìgbyeele
ìerkeÀeefJeHejbHejeb®ee efJe®eej keÀjCeejer l³eeb®eer `jbiejeJe' ner Heefnueer keÀeobyejer 1903 ceO³es Òeefme× Peeueer. ³ee
keÀeUeleerue le©Ce mJele뮳ee ueiveeefJemeeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®es Yeeve keÀeMeeryeeF¥veer J³ekeÌle kesÀues Deens. keÀeobyejer®ee vee³ekeÀ jbiejeJe
veeskeÀjermeeþer HejosMeele peelees. ueivee®³ee JesUer lees DeeefCe l³ee®ee YeeT DeeHeu³ee JeOetb®eer efveJe[
mJele뮳ee celeeÒeceeCes keÀjleele. ³ee keÀeUe®³ee meboYee&le keÀeMeeryeeF¥veer kesÀuesues ns ef®e$eCe efveef½ele®e
l³eeb®³ee mJeleb$e efJe®eejeb®eer p eeCeerJe keÀªve osCeejs þjles.
`HeeueKeer®ee ieeW[e' ner l³eeb®eer ogmejer keÀeobyejer 1928 ceO³es Òeefme× Peeueer Demeueer lejer
efle®eener efJe®eej ³esLes®e keÀjCes mees³eer®es þjsue. ner keÀeobyejer cnCepes keÀesCee SkeÀe leeF¥veer efuentve þsJeuesues
®eefj$e Demetve les DeeHeu³eeuee ³eesiee³eesieeves efceUeues Deens Demee DeeYeeme keÀeMeeryeeF¥veer efvecee&Ce kesÀuee
Deens. JeemleJeeYeeme efvecee&Ce keÀjC³ee®eer ner lelkeÀeueerve uesKekeÀeb®eer vesnceer®eer He×le Deens. nefjYeeTbveer
p³eeÒeceeCes `HeCe ue#³eele keÀesCe Ieslees?' ner keÀeobyejer efueefnleevee ns keÀesCee ³ecegvee veeJee®³ee
yeeueefJeOeJes®es Deelce®eefj$e Deens Demee DeeYeeme efvecee&Ce kesÀuee Deens. lemee®e DeeYeeme keÀeMeeryeeF¥veer
efvecee&Ce kesÀuee Deens. keÀeobyejer®eer efveJesefo keÀe ÒeJeeme keÀjerle Demeleevee efleuee HeeueKeer®ee ieeW[e ³ee
mebmLeeve®es veeJe SskeÀe³euee efceUles. ns veeJe SsketÀve efleuee GlmegkeÀlee Jeeìles Je l³eeHeesìer leer l³ee ieeJeeueemunotes.in

Page 61

61peeTve Heesnes®eles. lesLes iesu³eeJej efleuee l³ee mebmLeevee®³ee je Ceer®eer ceeefnleer efceUles. efleLeu³ee®e SkeÀe
MeeUsle efleuee jeCeer®es ®eefj$e efceUles ns ®eefj$e cnCepes®e `HeeueKeer®ee ieeW[e' ner keÀeobyejer nes³e.
uesefKekesÀves ³ee keÀeobyejerle mJeHveeb®ee DeeOeej Iesleuesuee Deens. ³ee keÀeobyejerleerue vee veeuee
l³ee®es Deepeesyee mJeHveele ³esTve l³ee®³ee yeefnCeer®³ee peyeeyeoejer®eer peeCeerJe keÀ©ve osleevee cnCeleele
keÀer, Deelee efleuee efMe#eCe osTve ³eesi³e keÀjC³ee®e keÀece legPeb Deens. peyeeyeoejer keÀUC³eemeeþer
%eeveeefMeJee³e ceeie& veener. l esJne let®e les keÀece kesÀueb Heeefnpes. let DeY³eeme keÀªve DeeHeueer
efJeéeefJeÐeeue³ee®eer MesJeì®eer Hejer#ee Heeme Peeueeme cnCepes les®e keÀece keÀj. HeeueKeer®ee ieeW[e ³ee
mebmLeeveele leeF& m$eer -Heg©menkeÀe³e& efceUles. eqm$e³eebvee mJeeleb$³e, efMe#eCe, ceeueceÊesle meceeve nkeÌkeÀ Je veeskeÀN³ee efou³ee peeleele.
l³eecegUs Heg©Jee{tve HeeueKeer®ee ieeW[e ns mebmLeeve DeeefLe&keÀ¢äîee mebHeVe yeveles.
mebmLeevee®eer YeeweflekeÀ Òeieleer kesÀu³eeveblej leeF¥®³ee ceveeuee ceveëMeebleer®eer Dees{ ueeieles. Hegvne
SkeÀoe Deepeesyee veevee®³ee mJeHveele ³esTve legPe er keÀeceefiejer Peeueer cnCetve meebieleele. l³ee®e JesUer leeF&
Je cevet (keÀeobyejer®eer efveJesefokeÀe) ³eebveener leMeer®e mJeHves He[uesueer Demeleele. l³eeveblej DeeHeueer
keÀeceefiejer Heej Hee[u³ee®³ee Deeveboele mebmLeevee®ee meJe& keÀejYeej meuu eeieej ceb[UeJej meesHeJetve
®eewIespeCe Deelceeveboemeeþer He=LJeerÒeoef#eCesuee efveIetve peeleele. efveIeC³eeHetJeea leeF& meesv³ee®eer HeeueKeer
efmebnemeveeJej þsJeles. DeMeerner HeeueKeer®ee ieeW[e ³ee mebmLeeve®eer keÀLee Deens. Flej mecekeÀeueerve
keÀeobyejeruesefKekeÀeb®³ee leguevesle keÀeMeeryeeF& keÀeefveìkeÀj ³eeb®³ee keÀeobyeN³eebceO³es mJeleb$e efJe®eejeb®eer ®ecekeÀ
efometve ³esles. Hejbleg HeejbHeefjkeÀ efJe®eejmejCeer®ee Heie[e l³eener ìeUt MekeÀu³ee veenerle. keÀejCe HeeueKeer®ee
ieeW[e ³e e mebmLeeveele SkeÀerkeÀ[s m$eer -Heg©megª Demeleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ûeeceerCe peerJevee®es JeemleJeef®e$eCe keÀjCeejer yeUeryee Heeìerue ³ee keÀeobyejer®ee Dee{eJee I³ee.
3.4meceejesHe
³ee mebHetCe& keÀeUe®ee efJe®eej keÀjlee yeouel³ee meceepeJeemleJee®es SkeÀ HeÀej ceesþs DeeJneve
cejeþer ceeCemeemec eesj GYes Deens Demes efometve ³esles. ³ee keÀeUeleerue meceepe meb¬eÀceCeeJemLesletve ceeie&¬eÀceCe
keÀjle neslee. cejeþer keÀeobyejer®³ee ¢äervesner ne keÀeU meb¬eÀceCeeJemLes®ee eEkeÀJee efmLel³ebleje®ee Deens.
j®evee¢äîee keÀLeskeÀ[tve keÀeobyejerkeÀ[s DeeefCe DeeMe³e¢äîee DeÓgleekeÀ[tve JeemleJeleskeÀ[s Jeeì®eeue
keÀª HeenCeeN³ee ³ee keÀeUeleerue keÀeobyejerJee *dce³ee®³ee ÒeJeenele yejs®e ®e{ -Gleej vepejsme He[leele les
³eecegUs®e. ³ee keÀeueKeb[eleerue yengleskeÀ uesKekeÀ keÀceer -DeefOekeÀ ÒeceeCeele njerYeeTb®es DevegkeÀjCemunotes.in

Page 62

62keÀjleevee efomeleele; Hejbleg iegCeJeÊes®³ee ¢äerves l³eeb®³ee DeemeHeeme peeCeejer keÀeobyejer SkeÀener
uesKekeÀeuee Ie[Jelee Deeueer veener. nefjYeeTb®eer keÀeobyejerner iegCeJeÊes®³ee ¢äerves HeÀej Þesÿ opee&®eer
Deens Demes ce gUer®e veener. vejnj kegÀ©bokeÀjebveer cnìu³eeÒeceeCes Flejeb®³ee leguevesle nefjYeeTb®es Demeuesues
ceO³eceHeCe ner®e l³eeb®eer Gb®eer þjueer. leLeeefHe DeeOeer®³ee Je mecekeÀeueerve Flej uesKekeÀeb®³ee leguevessle
keÀeobyejer®³ee meeceeefpekeÀ Òeke=Àleer ®es Yeeve yeeUieCeeje Je DeeHeu³ee keÀeobyejerle les oeKeJetve osCeeje
SketÀCe®e ®eebieuee keÀeobyejerkeÀej cnCetve nefjYeeTb®ee GuuesKe keÀjeJee ueeiesue nsner efveefJe&Jeeo. keÀeobyejer
cnCepes keÀefuHele ieesä, jbpevee®es kesÀJeU SkeÀ meeOeve ne ¢efäkeÀ esve jÎyeeleue þjJetve nefjYeeTbveer
DeeHeu³ee meeceeefpekeÀ keÀeobyejer®es uesKeve kesÀues. keÀeobyejer cnCepes meceepeef®e$e ner peeCeerJe l³eeb®³ee®e
keÀeobyejerle ÒeLece efometve Deeueer. keÀeobyejer ner mecekeÀeueerve meeceeefpekeÀ peerJevee®ee omleSs Jepe Demelees ner
peeCeerJe efJe. keÀeW. DeeskeÀ, keÀeMeeryeeF& keÀeefveìkeÀj DeeefCe nefjYeeT ³eeb®³ee keÀeobyejerle efometve ³esles. vee.
n. DeeHeìs, veeLeceeOeJe Demes keÀener keÀeobyejeruesKekeÀ DeeMe³e DeeefCe efJeDeensle . Hejbleg l³eeb®³ee keÀeobyejer®eer j®evee Heenlee l³eebveer `cegkeÌleeceeuee' HejbHejs®ee Jeejmee ®eeueJeuee
Demetve HeÀ[kesÀ -Keeb[skeÀj ³eeb®³ee keÀeobyejermeeþer DevegketÀue HeeMJe&Yetceer efvecee&Ce keÀªve þsJeueer Deens Demes
cnCeeJes ueeieles. ³ee ke ÀeUele 1879 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeuesueer ce. efJe. jneUkeÀj ³eeb®eer `veeje³eCejeJe
DeeefCe ieesoeJejer' ner keÀeobyejer meeceeefpekeÀ keÀeobyejer cnCetve GuuesefKeueer peeles. leLeeefHe efleuee
meeceeefpekeÀ keÀeobyejer cnCeles ³esF&ue keÀe Demee ÒeMve He[lees. keÀejCe leer keÀeobyejer MeskeÌmeefHeDej®³ee
`Dee@Lesuuees' ³ee veeìkeÀe®es kesÀJeU keÀeobyejerªHeeblej Deens Demes efometve ³esles.
efJe. keÀe. jepeJee[s ³eebveer DeeHeu³ee `cejeþer keÀeobyejer' ³ee efveyebOeele ³ee keÀeUeleerue
keÀeobyejerefJe< e³eer Del³eble cenÊJee®es cegdodos ceeb[ues Deensle. jepeJee[s efueefnleele, ’DeueerkeÀ[erue yeN³ee®e
DeÓgle keÀeobyeN³ee Je JeemleefJekeÀ keÀLeevekesÀ HetJeea®³ee DeÓgle Je JeemleefJekeÀ ieesäeRÒeceeCes®e HejYeeûebLeeb®eer ªHeeblejs, YeeDemmeue Hetpee veJns.“ jepeJee[s ³eeb®ee DeefYeÒee³e Del³eble HejKe[ Deens ³eele MebkeÀe®e veener. leLeeefHe,
nefjYeeTb®ee cee$e l³eebveer ieewjJeeves GuuesKe kesÀuee Deens. meceepeele Glke=Àä efJe®eejeb®ee Òemeej
keÀjC³eeme keÀeobyejer meejKes ogmejs me eshes meeOeve veener Demes l³eeb®es mHeä cele Deens. les keÀe³e& nefjYeeT
³eeb®³ee keÀeobyejerves meeO³e kesÀues Deens Demee l³eeb®ee DeefYeÒee³e Deens.
Lees[ke̳eele, meoj keÀeueKeb[eleerue n. vee. DeeHeìs, yee. meb. ie[keÀjer, menkeÀejer ke=Àiees. DeeHeìs, veeLeleceeOeJe, Òe. Þeer. Yemes, efce$e, ke=ÀkeÀeMeeryeeF& keÀeefveìkeÀj, ieesoeJejeryeeF& Hebef[l e, je. efJe. efìkesÀkeÀj Fl³eeoer DeveskeÀ uesKekeÀ DeeefCe
uesefKekeÀeb®³ee keÀeobyeN³ee®ee Dee{eJee DeeHeCe Iesleuee. meeceeefpekeÀ keÀeobyejer®³ee veeJeeKeeueer
MeskeÌmeefHeDej®³ee veeìkeÀeb®eer keÀeobyejerªHe ªHeeblejs megª Demeleevee DeeefCe SketÀCe® e cejeþer keÀeobyejerle
Fbûepeer keÀeobyejer®eer meeceev³e DevegkeÀjCes megª Demeleevee Fbûepeer ueefuele DeeefCe Jew®eeefjkeÀ meeefnl³eeletve
Deeuesu³ee DeeOegefvekeÀ peeefCeJee He®eJetve Hejbleg l³ee®e JesUer Fbûepeer keÀeobyejer®³ee ÒeYeeJeeletve yeensj He[tve
nefjYeeTbveer DeeHeueer meeceeefpekeÀ keÀeobyejer Ie[efJeueer. l³eeb®³ee keÀeobyeN³eeb®eer DeeMe³emet$es ue #eele Iesleueer
lejer l³eebvee DeeHeu³ee meceepe efmLeleer®es efkeÀleer GÊece Yeeve nesles ns efometve ³esles. megOeejCeeJeeoe®ee
®egkeÀer®ee DeLe& IesTve Fbûepeeb®³ee DebOeevegkeÀjCeekeÀ[s efveIeeuesu³ee veJeefMeef#ele efHe{er®eer ÒeJeenHeeflele
ceeveefmekeÀlee, megOeejCeeJeeoe®ee keÀeU Demetvener eqm$e³eeb®eer nesle Demeuesueer kegÀ®ebyeCee Demes SleÎsMeer³e
meboYe& neleeUtve l³eebveer cejeþer keÀeobyejeruee cejeþer ceeleerle GYes kesÀues. l³eeb®³ee DevegYeJeefJeéeeuee
ceO³eceJeieer&³e ce³ee&oe Deensle ns Kejs, Hejbleg l³eentve J³ekeÌle Peeuesueer peerJevepeeCeerJe Del³eble meKeesue
DeeefCe keÀueelce Deens. l³eeb®³ee SsefleneefmekeÀ keÀeobyejer keÀ[sner mecekeÀeueerve keÀeUele Go³eeme Deeuesu³eemunotes.in

Page 63

63meebmke=ÀeflekeÀ jeä^Jeeoe®ee Jee *dce³eerve DeeefJeuesKekeÀebveer mece=× kesÀueer, Hejbleg cetU nslet meHeÀue nesC³eeSsJepeer l³eeletve jbpeveJe eo®e ÒeyeU nesle iesuee.
DeeefCe l³ee®ee Deefveä HeefjCeece nesTve Heg{erue keÀeUele JeemleJeefveÿ meeceeefpekeÀ keÀeobyejer®ee ÒeJeen
#eerCe nesle iesuee.
v1874 les 1920 ³ee keÀeueKeb[eleerue efveJe[keÀ cejeþer keÀeobyeN³eeb®eer met®eer
ÒekeÀeefMel em e e u e keÀeobyejer®es veeJe keÀeobyejerkeÀej / uesKekeÀ
1874 Meb=ieejcebefpejer ie. efJe. keÀeefveìkeÀj
1874 ÒesceyebOeve veeje³eCe oeceesoj ³eesieer
1876 JemeblekeÀesefkeÀuee veejes meoeefMeJe efjmeyet[
1878 jlveÒeYee ue#ceCeMeem$eer nUyes
1879 veeje³eCejeJe DeeefCe ieesoeJejer ce. efJe. jneUkeÀj
1879 efce$e®ebê Heeb. iees. HeejKeer
1881 Meb=ieejMesKej yee. vee. jeJe
1881 efMejmlesoej efJevee³ekeÀ keÀeW[osJe DeeskeÀ
1883 efMe#ekeÀ Üe. vee. jCeefoJes
1884 efMeueeefol³e MebkeÀj ceesje jeve[s
188 5 ceOeueer efmLeleer n. vee. DeeHeìs
1885 cebpegUe ie. vee. ieebieCe
1885 jepeHeg$e jepenbme De. kesÀ. oHlejoej
1888 yeUeryee Heeìerue ke=À1893 HeCe ue#³eele keÀesCe Ieslees ! n. vee. DeeHeìs
1895 ³eMeJeblejeJe Kejs n. vee. DeeHeìs
1895 ceer n. vee. DeeHeìs
1895 ueeueve yewjeieerCe efo. iees. JePes
1897 HeeefveHele®eer ceesnerce vee. efJe. yeeHeì
1898 JeeF&keÀj Yeìpeer OevegOee&jer (je. efJe. efìkesÀkeÀj)
1899 peie ns Demes Deens n. vee. DeeHeìs
1899 kesÀJeU mJejep³eemeeþer n.vee. DeeHeìs
1899 ef®elegjie[®ee Jes{e vee. efJe. yeeHeì
1902 ªHeveiej®eer jepekeÀv³ee n. vee. DeeHeìs
1903 ie[ Deeuee HeCe efmebn iesuee n. vee. DeeHeìs
1903 jbiejeJe keÀeMeeryeeF& keÀeefveìkeÀj
1903 efHejepeer Heeìerue OevegOee&jer (je. efJe. efìk esÀkeÀj)
1906 megOeejCes®ee ceO³ekeÀeue yee. meb. ie[keÀjer
1906 ogozJeer Òesce³eesie yee. meb. ie[keÀjer
1906 Deepe®e n. vee. DeeHeìs
1908 met³eexo³e n. vee. DeeHeìsmunotes.in

Page 64

641908 HejJee®eer ieesä DeLeJee peie ns Demes®e veeLeceeOeJe
1908 ÒesceJes[e veeLecee OeJe
1909 keÀeefuekeÀecetleea (ye´eBPe mì@®³et) iees. vee. oeleej
1909 peerJevemebO³ee (jcesMe®ebê oÊe) efJe. meer. iegpe&j
1909 Deefpebke̳eleeje vee. n. DeeHeìs
1910 meceepekebÀìkeÀ DeLeJee JesCet Òe. Þeer. Yemes
1910 ceÐeHeeveefve1910 Òescemeb³eesie (veefVeneue yeb[esHeeO³ee³e) efJe. meer. iegpe&j
1911 mebmeej keÀer mebv³eeme Yee. efJe. JejsjkeÀj
1911 owJeueeruee Fbefoje nefjHetjkeÀj
1912 efJeueemecebefoj (ke@Àveveyejer neTme) iees. vee. oeleej
1912 JemeF &®ee Jes{e Devemet³eeyeeF& osMeHeeb[s
1913 JeerjOeJeue (kesÀvesLe ë jsveesu[dme) veeLeceeOeJe
1913 ner Òescee®eer cetme keÀer Heg©1913 ceePeer keÀneCeer menkeÀejer ke=À1913 ne mebmeej keÀer vejkeÀJeeme? menkeÀe jer ke=À1913 peie ns ef$eefJeOe Deens meer. kesÀ. oeceues
1913 DeJee&®eerve jecejep³e vee. n. DeeHeìs
1913 FbêYegJeve iegne iees. vee. oeleej
1913 keÀHeìpeeue vee. n. DeeHeìs
1913 ueebíerle ®ebêcee vee. n. DeeHeìs
1914 efMekeÀueer HeCe ®eerpe kes Àues menkeÀejer ke=À1914 efJeÜeve meesyeleer keÀer kegÀMeue ie=efnCeer yee. meb. ie[keÀjer
1914 meeJeȳee leeb[sue veeLeceeOeJe
1914 Yeer1914 ogozJeer jbiet ef®eb. efJe. JewÐe
1914 YegjU vee. n. DeeHeìs
1914 keÀuHeveeef®e$e DeLeJee DeJee&®eerve jecejep³e vee. n. DeeHeìs
1914 mebmeej Demeej (ÒeYeelekegÀceej cegKepeea) efJe. meer. iegpe&j
1914 ceeveeHeceeve menkeÀejer ke=À1914 DeHeceevee®ee ceeve menkeÀejer ke=À1915 jepekegbÀJej menkeÀejer ke=À1915 JeýeeIeele n. vee. DeeHeìs
1915 mJeieea³eÒesce (ì^sPej Dee@HeÀ nsJeve ë cesjer
keÀe@jsueer)ke=À. kesÀ. ieesKeues
1915 jeefieCeer Jee. ce. peesMeer
1915 ie=nue#ceer peevekeÀeryeeF& osmeeF&
1915 jpeveer (yebefkeÀce®ebê ®e@ìpeer&) Òe. Þeer. Yemes
1915 Òescecebefoj Òe. Þeer. Yemesmunotes.in

Page 65

651915 DeHejeOe keÀesCee®ee? cee. oe. DeeUleskeÀj
1915 je@³ekeÌueye DeLeJee meesvesjer ìesUer veeLeceeOeJe
1915 owJee®ee KesU veeLeceeOeJe
1915 mebkeÀì keÀer meewYeei³e? menkeÀejer ke=À1915 efJenbieJeb=o veeLeceeOeJe
1915 ûenoMes®ee HesÀje veeLeceeOeJe
1916 DeeÞecenefjCeer Jee. ce. peesMeer
1916 MeeefHele cenejeä^ menkeÀejer ke=À1916 leepeceneue peevekeÀeryeeF& osmeeF&
1916 jnm³eYeso (je@³e neTme Huee@ì) iees. vee. oeleej
1916 Hegjer newme efHeÀìueer efieefjpee yeeF& kesÀUkeÀj
1916 MeMeebkeÀ (jeKeeueoeme ye@vepeea) efJe. meer. iegpe&j
1916 Hebpeeye®ee ue{Je³³ee MeerKe vee. n. DeeHeìs
1916 meceLe&efMe<³e vee. n. DeeHeìs
1917 Deuuee nes DekeÀyej vee. meer. HeÀ[kesÀ
1917 PeekeÀueer cetþ efJe. Jee. n[He
1917 mewleeveer ®ekeÌkeÀj efYe. iees. efYe[s
1917 ieesoeJejer FbefojeyeeF& menm$eyeg×s
1917 efJeceues®eer ûenoMee veeLeceeOeJe
1917 efÒe³ebJeoe keÀe. j. efce$e
1917 ÒesceU meJele peevekeÀeryeeF& osmeeF&
1917 megneefmeveer veeLeceeOeJe
1917 keÀce&HeÀue Òe.Þeer. Yemes
1918 ogëKeeDebleer megKe Jee. iees. DeeHeìs
1918 nleYeeefieveer (DeYeeieerë yeeyet peueOej mesve) efJe. meer. iegpe&j
1918 cetKee&®ee MeneCee yee. meb. ie[keÀjer
1918 [e@keÌìj (Yeeie 1) veeLeceeOeJe
1918 meewYeei³eefleuekeÀ peevekeÀeryeeF &o s m e e F &
1919 [e@keÌìj (Yeeie 2) veeLeceeOeJe
1919 jepeHeg$eeb®ee Yeer1919 HeeefleJe´l³ee®eer keÀmeesìer peevekeÀeryeeF& osmeeF&
1920 [e@keÌìj (Yeeie 3) veeLeceeOeJe
1920 veefueveer Jee. ce. peesMeer
1920 HeewefCe&ces®ee ®ebê (jl veoerHeë ÒeYeelekegÀceej
cegKepeea)efJe. meer. iegpe&j
1920 ueeK³ee yeejieerj ef®eb. Jee. cegpegceoej
1920 ®ee©iee$eer DeLeJee DeebiuemeÊes®ee
Go³ekeÀeuepeevekeÀeryeeF& osmeeF&
1920 efoJ³eueeJeC³e efJe. Jee. n[Hemunotes.in

Page 66

661920 cetefle&ceble iegueeceefiejer (D ebkeÀue ìe@cme
kesÀefyeve)ke=À. kesÀ. ieesKeues
1920 ÒeCe³eHebkeÀ Òe. Þeer. Yemes
3.5m e b o Y e & û e b L e
1) kegÀ©bokeÀj ,vejnj, `Oeej DeeefCe keÀeþ ', osMecegKe DeeefCe kebÀHeveer HegCes, DeeJe=Êeer ®eewLeer 1998.
2) meble, og. keÀe., `cejeþer m$eer ',H e ¨ e iebOee ÒekeÀeMeve HegCes, DeeJe=Êeer ogmejer 2003.
3.6vecegvee ÒeMve
De) oerIeexÊejer ÒeMve -
1) n. vee. DeeHeìs ³eeb®³ee keÀeobyejer®es mJeªHe efJeMeo keÀje.
2) veeLeceeOeJe ³eeb®³ee keÀeobyejer®eer JewefMeäîes meebiee.
3) meoj keÀeueKeb[eleerue eqm$e ³eeb®³ee keÀeobyeN³eeb®ee Dee{eJee I³ee.
4) meoj keÀeueKeb[eleerue ûeeceerCe keÀeobyejer®es mJeªHe meebiee.
ye) SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs efuene.
1) 1841 ceOeerue keÀesCee®³ee keÀeobyejer®ee DevegJeeo `³eeef$ekeÀ¬eÀceCe' Demee kesÀuee iesuee?
2) keÀesCel³ee keÀeobyejerkeÀejeuee `efJeoYee&®es nefjYeeT' Demes veeceeefYeoeve efceUeues ?
3) `megefMeef#ele m$eerves DeefMeef#ele Heg©osCeejer keÀesCeleer keÀeobyejer veeLeceeOeJeebveer efueefnueer?
4) Òe. Þ eer. Yemes ³eebveer keÀesCel³ee ûebLeceeuesletve keÀeobyeN³ee efueefnu³ee?
keÀ) efìHee efuene.
1) keÀeobyejerkeÀej veeLeceeOeJe
2) keÀeobyejerkeÀej vee. n. DeeHeìs
3) oesve m$eer keÀeobyejerkeÀej
4) ûeeceerCe ef®e$eCe keÀjCeejer keÀeobyejer






munotes.in

Page 67

673.1
1920 les 1960 ³ee keÀeueKeb[eleerue cejeþer
keÀeobyejer®es mJeªHe
IeìkeÀ j®evee ë
3.1.1 ÒemleeJevee
3.1.2 Þeer. J³eb. kesÀlekeÀj
3.1.3 vee. meer. HeÀ[kesÀ
3.1.4 efJe. me. Keeb[skeÀj
3.1.5 Yee. efJe. JejsjkeÀj
3.1.6 efJe. Jee. n[He
3.1.7 ie.$³eb. cee[KeesuekeÀj
3.1.8 Heg. ³e. osMeHeeb[s
3.1.9 jIegJeerj meeceble
3.1.10 o. j. keÀJeþskeÀj
3.1.11 meeves ieg©peer
3.1.12 cegkegbÀojeJe Heeìerue
3.1.13 vee. efJe. kegÀuekeÀCeea
3.1.14 j. Jee. efoIes
3.1.15 ie. ue. þeskeÀU
3.1.16 yeer. jIegveeLe
3.1.17 Þeer. vee. HeW[mes
3.1.18 efJeYeeJejer efMeªjkeÀj
3.1.19 Dev³e uesefKekeÀe
3.1.20 iees. veer. oeb[skeÀj
3.1.21 J³ebkeÀìsMe cee[ietUkeÀj
3.1.22 G×Je MesUkesÀ
3.1.23 ceekeÌme&Jeeo DeeefCe cejeþer keÀeobyejer
3.1.24 keÀener Dev³e keÀeobyejerkeÀej
3.1.2 5meceejesHe
3.1.26 1920 les 1960 ³ee keÀeueKeb[eleerue efveJe[keÀ keÀeobyeN³ee®eer met®eermunotes.in

Page 68

683.1.27 meboYe&
3.1.28 HetjkeÀ Jee®eve
3.1.29 mejeJeemeeþer ÒeMve
3.1.1 ÒemleeJevee
p³ee keÀeUele keÀeobyejer®es Jee®eve DeefMeä DeeefCe ®eesjìsHeCee®es efveoMe &keÀ ceeveues peele nesles,
l³ee keÀeUele nefjYee Tbveer keÀeobyejeruesKeve DeeefCe keÀeobyejerJee®eve ³ee ieesäeRvee meeceeefpekeÀ Òeefleÿe
efceUJetve efoueer. l³eeb®es DevegkeÀjCe keÀjle DeveskeÀ megOeejCeeJeeoer uesKekeÀebveer cejeþer keÀeobyejer®ee
Jee®ekeÀJeie& Jee{Jeuee. Hejbleg l³eeb®³eeHewkeÀer SkeÀeueener nefjYee Tb®³ee Heg{®eer cepeue ieeþlee Deeueer veener.
nefjYee TbcegUs meceepeeefYecegKe Peeuesueer cejeþer keÀeobyejer GÊejesÊej Hegvne SkeÀoe meceepeefJevcegKe nesTve
jbpevee®es meeOeve yeveueer. l ³eecegUs n. vee. DeeHeìs ³eeb®³ee veblej®eer `meeceeefpekeÀ' ³ee Meer³esCeejer cejeþer keÀeobyejer ne meeceeefpekeÀ keÀeobyejer®ee efJekeÀeme vemetve lees efle®³ee Feflenemee®ee Fefleneme
Deens, Demes Jee. ue. kegÀuekeÀCeer& ³eebveer cnìues Deens. kegÀìgbyeef®e$eCe DeeefCe meceepeef®e$eCee®ee DeYeeJe,
JeemleJeekeÀ[s Heeþ efHeÀjJetve ÒeCe³eef®e$eCeeme efouesues ÒeeOeev³e, keÀe³e meebefieleues ³eeHes#ee keÀmes meebefieleues
³eeuee®e efouesues DeefleefjkeÌle ceeefnleer Fl³eeoer oesie[keÀjer, vee. n. DeeHeìs ³eebveer kesÀuesueer nefjYee T®eer DevegkeÀjCes mees[ueer lej HeÀ[kesÀ -Keeb[skeÀj Deeoer
uesKekeÀeb®eer leLeekeÀefLele meeceeefpekeÀ keÀeobyejer cnCepes vee. n. DeeHeìs ³eebveer Ie[Je uesu³ee cejeþer
meeceeefpekeÀ keÀeobyejer®³ee DeOeesieleer®ee Fefleneme Deens, Demes efvejer#eCe Jee. ue. kegÀuekeÀCeea ³eebveer
veeWoefJeues Deens.
1920 veblej®³ee keÀeUele megª Peeuesues Heeb{jHesMee ceO³eceJeieea³e meceepepeerJevee®es
efmLel³eblej ne fjYeeTbveblej®³ee leLeekeÀefLele meeceeefpekeÀ keÀeobyejerle DeeHeCeeme efkeÀleHele peeCeJeues, Demes
ÒeMve GHeefmLele keÀªve Heefnu³ee cene³egd×eveblej SkeÀ$e kegÀìgbyeHe×leeruee nUtnUt megªbie ueeieuee ns Kejs
Demeues lejer, l³eeveblej®es meceepepeerJeve J³ekeÌleer DeeefCe kegÀìgbye ³eeb®³ee menpeerJeveeletv e DeekeÀej Iesle Deeues
Demelee vee l³ee®es ef®e$eCe cee$e ³ee meeceeefpekeÀ cnCetve DeesUKeu³ee peeCeeN³ee keÀeobyejerle Deeuesues veener .
ner JemlegefmLeleer veeWoJetve Jee. ue. kegÀuekeÀCeea Heg{s ef ueefnleele, ’¿ee veblej®³ee keÀeUeleerue DeveskeÀ
keÀeobyejerkeÀejebvee DeeHeCe meeceeefpekeÀ keÀeobyeN³ee efueefnlees, DeeHeCe nefjYee Tbvee®e ieg©mLeeveer ceevelees
Demes ÒeeceeefCekeÀHeCes Jeeìuesues Demeues lejer Òel³e#eele l³eeb®³ee keÀeobyeN³ee®eer ye wþkeÀ yeoueueer. efle®³eele
YeesJeleeue®³ee meceepepeerJeveemebbyebOeer®³ee -ceie les J³ekeÌleer, kegÀìgbye eEkeÀJee meceepe ¿ee keÀesCee®esner peerJeve
Demees -kegÀlegnueeuee, iebYeerjHeCes kesÀuesu³ee ef®ebleve -efvejer#eCeeuee, keÀceer keÀceer cenÊJe ÒeeHle nesle iesues Je
l³ee®eer peeiee `peerJeveJeeo', `keÀueeJeeo', `JeemleJeJeeo' Je `O³es³eJeeo' Demeu³ee veeJeebveer DeesUKeu³ee
peeCeeN³ee ¢ efäkeÀesCeebMeer mebye× Demes efJeefMeä HeefjCeece meeOet HeenCeeN³ee ke=Àef$ece ef®e$eCeebveer Iesleueer
peeT ueeieueer cnCetve lej nefjYee Tbveblej®³ee cejeþer keÀeobyejeruee `meeceeefpekeÀ '¿eeveeJeeves mebyeesOeleebvee
nefjYeeF¥veer l³ee GHeeOeeruee DeeHeu³ee keÀeobyejeruesKeveeves ÒeeHle keÀªve efouesuee DeLe& DeeHeCe yeoueerle
veJns efJeìeUerle -Deenesle De mes meejKes Jeeìu³eeJee®etve jenle veener. “1 9 2 0v e b l e jG o ³ e e m e
Deeuesu³ee ieebOeerÒeCeerle ûeeceJeeoecegUs ûeeceerCe peerJeveekeÀ[s ue#e JesOeues iesues DeeefCe l³ee®ee HeefjCeece
keÀeobyejerJee *dce³eeleerue meceepeef®e$eCeeJej efometve ³esT ueeieuee. DeveskeÀ keÀejCeebveer mJeeleb$³eesÊej
keÀeUeleerue cejeþer keÀeobyejer®ee ®esnjeceesnje yeje®e yeoueuesuee Demeuee lejer cejeþer keÀeobyejer®eer veJeermunotes.in

Page 69

69Heneì Gpee[e³euee 1960 He³e¥le Jeeì HeeneJeer ueeieueer. SjJeer cejeþer keÀeobyejer Depetvener HeÀ[kesÀ -
Keeb[skeÀjer jbpeveJeeoe®³ee meeKejPeesHesle®e Deens.
3.1.2 Þeer. J³eb. kesÀlekeÀj
kesÀlekeÀjeb®eer keÀeobyejer ne meJe&meeOeejCeHeCes nefjYee T DeeefCe Jeeceve ceunej ³eeb®³ee
keÀeobyejer®ee Heg{®ee ìHHee Deens Demes ceeveues peeles. nefjYee Tmeeceeefpe keÀ megOeejCeeb®ee HegjmkeÀej
keÀjC³eemeeþer efuenerle nesles Demes cnìues lej kesÀlekeÀj ns l³ee meeceeefpekeÀ megOeejCeeb®ee cenejeä^er³e
peerJeveeJej Peeuesuee Fäeefveä HeefjCeece leHeemeC³eemeeþer efuenerle nesles Demes cnCeeJes ueeiesue.
megOeejCeeJee oe®es cenejeä^er³e meceepepeerJeveeJej Peeuesues HeefjCeece kesÀlekeÀjebveer DeeHeu³ee keÀeobyeN³eeletve
jbieJeues. lemes®e Deveewjme mebleleer, Yeejleer³e Demetvener efJeosMeele JeemleJ³e keÀjCeeN³ee ueeskeÀeb®³ee mecem³ee
Demes keÀener ÒeMve l³eebveer De eHeu³ee keÀeobyeN³eeletve neleeUues. `ieeW[Jeveeleerue efÒe³ebJeoe' ner l³eeb®eer
Heefnueer keÀeobyejer. ³ee keÀeobyejer®³ee ceeO³eceeletve DemHeefMe&le jeefnuesuee veeieHetj Òeeblee®ee Heefjmej cejeþer
keÀeobyejerle ÒeLece®e Deeuee. `Hejeieboe DeeefCe Yee jleer³e meceepee®eer mejn ×' ner l³eeb®eer keÀeobyejer
DecesefjkesÀle iesuesuee Je lesLes keÀe³ece Peeuesuee eEkeÀJee keÀe³ece nesT HeenCeeje pees megefMeef#ele Yeejleer³eeb®ee
Jeie& Deens, l³ee®³ee efJe®eejewIee®eer efveoMe&keÀ Deens. `ye´eïeCe keÀv³ee' ³e e keÀeobyejerletve Òe®eefuele
meceepeJ³eJemLesle Deveewjme mebleleer®es meeceeefpekeÀ YeefJeleJ³e keÀe³e ne ÒeMve kesÀlekeÀjebveer neleeUuee Deens.
meceepeele ceele=meÊeekeÀ J³eJemLesuee Hegvne Òeefleÿe ÒeeHle Peeueer Heeefnpes, Deveewjme mebleleer efJeJee neslHeVe
mebleleerle me eceeJeueer peeCes keÀþerCe Deens, Demee efJe®eej l³eebveer `efJe®e#eCee' ³ee keÀeobyejerlener ceeb[uee
Deens. `DeeMeeJeeoer DeLeJee SkeÀe ÒeJeenHeeflelee®es ®eefj$e' ³ee keÀeobyejer®ee vee³ekeÀ DecesefjkesÀle peel ees. Heg{s
mebv³eeme oer#ee IesTve DeeHeu³ee osMeeuee megKemebHeVe yeveefJeC³ee®es DeeMeeJeeoer mJeHve Henele Yeejleele
Hejlelees. Hejbleg Yeejleele Deeu³eeJej l³ee®ee Ye´ceefvejeme neslees. `ieeJemeemet' ³ee keÀeobyejerle Fbiueb[ceOeerue
Yeejleer³eeb®³ee peerJeveJeemleJee®es ef®e$eCe kesÀlekeÀj jsKeeìleele.
keÀeobyejerkeÀej cnCetve kesÀlekeÀjeb®es cenÊJee®es ³eesieoeve cnCepes l³eebveer cejeþer keÀeobyejeruee
meoeefMeJeHesþsyeensj keÀe{ues. DeveskeÀ osMeeb®es, DeveskeÀ JeCee¥®es, Oecee¥®es DeeefCe mebmke=Àleer®es ueeskeÀ l³ eeb®³ee
keÀeobyejerle ef®eef$ele Peeues Deensle. Flej uesKekeÀ leeefÊJekeÀ ÒeMveeb®eer ®e®ee& Ie[Jeerle nesles eEkeÀJee
jbpeveJeeoer YetefcekeÀe IesTve ÒescekeÀLee jbieJeerle nesles l³ee keÀeUele kesÀlekeÀj Heeb{jHesMee peerJevee®eer meercee
Deesueeb[tve D eveewjme mebleleer®es, mLeueebleefjleeb®es, meceepeeleerue peeleer³e JeemleJee®es DeeefCe JejJej®³ee
megOeejCeeb®³ee efJeHeÀueles®es ef®e$eCe keÀjerle nesles.
3.1.3 vee. meer. HeÀ[kesÀ
HeÀ[kesÀ ³eeb®eer keÀeobyejer cnCepes Hee½ee ʳe meeefnl³eeletve efP ejHele Deeuesu³ee J³eefkeÌleJeeoer
peeefCeJeeb®ee ìeskeÀe®ee DeeefJeJeemleJeeHeemetve HetCe&HeCes íeìuesues keÀeobyejer®es Yegb[s peie efvecee&Ce kesÀues. ÒeCe³eef®e$eCe, ®eìkeÀoej
efveJesoveMewueer, DeekeÀkeÀener ojeje efvecee&Ce kesÀuee keÀer, HeÀ[ke̳eeb®³ee HeeþesHeeþ uesKeve keÀª ueeieuesu³ee DeveskeÀ uesKekeÀebvee
³ee®e JeeìsJeªve ®eeueeJes ueeieues. meeceeefpekeÀ keÀeobyejerkeÀej cnCetve `³egieÒeJele&keÀ' þjuesu³ee HeÀ[ke̳eebveermunotes.in

Page 70

70`Deuuee nes DekeÀyej' ¿ee ªHee bleefjle mJeªHee®³ee J³eepewefleneefmekeÀ keÀeobyejerHeemetve DeeHeu³ee
keÀeobyejeruesKevee®ee ÒeejbYe kesÀuee.
`kegÀu eey³ee®eer oeb[er' ner l³eeb®eer megªJeeleer®eer keÀeobyejer. l³eeveblej Deeuesu³ee `peeotieej' ³ee
keÀeobyejerle l³eeb®³ee keÀeobyejeruesKevee®es meJe& efJeMesGYe³eHe#eer ceveesjbpeve ns®e HeÀ[ke̳e eb®³ee keÀeobyejer®es GefÎä Deens DeeefCe les GefÎä vepejsmeceesj þsJetve®e
l³eebveer ³ee keÀeobyejer®eer j®evee kesÀueer Deens. HeeefLe&Je JewYeJeeHes#ee cevee®eer Þeercebleer ner®e Kejer oewuele Deens
ne efJe®eej HeìJetve osC³eemeeþer l³eebveer `oewuele' ner keÀeobyejer efueefnueer. `DeìkesÀHeej' ³ee keÀeobyejerle
HeÀ[ke̳eebveer megOeerj ne eEnot le©Ce DeeefCe ceervee#eer ner ceg efmuece le©Ceer ³eeb®eer ÒescekeÀLee jbieJeueer. oesies
efYeVeOeceer&³e Demeu³eeves l³eeb®es efceueve nesle veener. DeeHeu³ee Ò escekeÀLee jbieefJeleebvee Hegªmeceepeeleerue ª{ veereflekeÀuHeveebvee pejener OekeÌkeÀe ueeieCeej veener ³ee®eer HetCe& keÀeUpeer HeÀ[kesÀ Iesleele.
`efvejbpeve' ³ee keÀeobyejerleerue vee³ekeÀ Helvee Heemetve mebmeejmegKe efceUle veener cnCetve ogmeN³ee m$eer®³ee
Òesceele He[lees. efJeJeeefnle Heg©les HeÀejMee jbieJele veenerle. `ÒeJeemeer' meejK³ee keÀeobyejerle DeMeer SKeeoogmejer veeef³ekeÀe ³esles. Hej bleg
lesLesner efle®ee Heleer ogä Demelees cnCetve leer HejHeg©meg×e SkeÀ ceeveJeer DeefmlelJe Demeuesueer J³ekeÌleerDeens, efleueener jeie, ueesYe, Òesce F. YeeJevee Demeleele ns
ceev³e veJnles, l ³ee meceepeele m$eerner Òesce keÀª MekeÀles, Òemebieer DeeHeues Òesce J³ekeÌle keÀª MekeÀles DeeefCe
leMeer®e JesU Deeueer lej l³ee®³ee HeefjHetleeameeþer yeb[ner keÀª MekeÀles ns HeÀ[ke̳eebveer `DeKesj®es yeb[' ³ee
keÀeobyejerletve oeKeefJeues. l³eeb®³ee `G×ej' ³ee keÀeobyejerle eqm$e³eebvee DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e
efceUeu³eeefMeJee³e l³ee meceLe& nesCeej veenerle ne Heefjef®ele cegÎe ³eslees.
HeÀ[ke̳eeb®³ee meeceeefpekeÀ cnCeJeCeeN³ee keÀeobyejerle meceepeJeemleJe vemeles Demes jepekeÀer³e
cnCeJeCeeN³ ee keÀeobyejerle jepekeÀejCe vemeles. `ÒeJeemeer' ner l³eeb®eer yeng®eef®e&le jepekeÀer³e keÀeobyejer.
mJeeleb$³e®eUJeUerle G[er ceejCeeN³ee jepeeYee Tmejbpeeces ³ee osMeYekeÌlee®eer ner keÀLee Deens. Hejbleg
l³ee®³ee peerJeveele mecejÒemebieeSsJepeer ÒeC e³eÒemebie®e DeefOekeÀ ³esleele. mecejYetceer ³ee keÀeobyejerlener
mJeeleb$³e®eUJeUer®eer íe³ee He[ueer Deens. Hejbleg leer ÒescekeÀLesuee GþeJe osC³eeHegjleer®e. `Gvceeo' ³ee
keÀeobyejer®ee vee³ekeÀ keÀeceieejeb®es Heg{ejHeCe keÀjerle DeeHeu³ee meceepee®e e ÒeJeeme meceepe meÊee JeeoekeÀ[s
Peeuee Heeefnpes, Demee O³eeme Ieslees. Hejbleg les meieUs ÒescekeÀLesHeg{s og³³ece þjles. jepekeÀer³e keÀeobyejer
efuentve®e oeKeJelees ³ee efpeÎerves HeÀ[ke̳eebveer `MeekegbÀleue' ner keÀeobyejer efueefnueer. osMeele meg ªD e m e u e s u ³ e e
jepekeÀer³e ®eUJeUer®ee ieewjJe keÀjCes DeeefCe ueeskeÀeb®³ee ceveele osMeYekeÌleer®eer YeeJevee peeie=le keÀjCes ne ³ee
keÀeobyejer®ee nslet neslee. Hejbleg Òel³e#eele efvecee&Ce Peeueer Deens SkeÀ efvemlespe ÒescekeÀLee. cegUele meceepeele
HeefjJele&veJeeoer peeefCeJee ªpeJet HeenCeeN³ee DeeefCe l³eemeeþer Òel³e#e keÀener keÀe³e& keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeRefJel³eeb®³ee ceveele eflejmkeÀej®e neslee. `ner keÀe keÀuHeogjcee®eer HeÀUb?', `SkeÀ neslee ³egJejepe' ¿ee
keÀeobyeN³eeletve l³eebveer í$eHeleer Meent ³eeb®eer Òeeflecee peeCeerJeHetJe&keÀ efJeHe³e&mle DeMeer®e ef®eef$ele kesÀueer Deens.
`Òeefle%ee' ner keÀeobyejer efuentve l³eebveer je. mJe. mebIeeefJepeerJeveMeesOe ne HeÀ[ke̳eeb®ee n slet veener®e. l³eebvee keÀje³e®es Deens les HeÀkeÌle Jee®ekeÀeb®es jbpeve.
l³eemeeþer l³eebveer ©Hemegboj vee³ekeÀ -veeef³ekeÀe, Òesce DeeefCe Heje¬eÀce, osMeYekeÌleer, mel³eeûen, legªbieJeeme ,
mecekeÀeueerve efJe®eejÒeJeen ³ee meJe& ieesäer meeOeveebmeejK ³ee JeeHeju³ee. l³eeb®³ee JeeHeje®esner leLeekeÀefLele
GlkebÀþeJeOe&keÀ leb$e yeveefJeues DeeefCe cejeþer keÀeobyejer®es leLeekeÀ efLele ³egie Ie[efJeues.munotes.in

Page 71

713.1.4 efJe. me. Keeb[skeÀj
HeÀ[kesÀ -Keeb[skeÀj keÀeUe®ee efJe®eej keÀjlee Demes peeCeJeles keÀer, l ³ee keÀeUele HeÀ[ke̳eebvee
keÀueeJeeoer DeeefCe Keeb[skeÀjebvee peerJeveJeeoer ceeveues iesues. Hejbleg ne Jeeo yeepetuee þsJetve Heeefnues lej
oesIesner jbpeveJeeoer þjleele ner JemlegefmLeleer Deens. HeÀ[kesÀ GIe[ jbpeveJeeoer Deensle lej Keeb[skeÀj
yeesOeeuee jbpekeÀ mJeªHe efoues Heeefnpes, Demes cnCele jbpeve®e keÀjleele. osMeemeeþer l³eeie, meceepekeÀe³e&,
O³es³eefve<þe ner lelkeÀeueerve meceepee®eer mJeHves nesleer. leer Keeb[skeÀjebveer meceepeeuee HegjJeueer.
Keeb[skeÀjeb®eer `Ëo³ee®eer nekeÀ' ner keÀeobyejer le©Ceebveer mebHeÊeerkeÀ[s OeeJeC³eeSsJepeer DeeHeu³ee
Ëo³ee®eer nekeÀ SskeÀeJeer ne efJe®eej ceeb[C³ee®ee Òe³elve keÀjles. `keÀeb®evece=ie' ³ee keÀeobyejerkej ieebOeerJeeoer
efJe®eejeb®ee ÒeYeeJe Deens. `GukeÀe' ner keÀeobyejer cnCepes Gukes À®³ee GodOJemle Òescee®eer keÀneCeer Deens.
`oesve ceves' ³ee keÀeobyejerle Òescee®ee ef$ekeÀesCe meekeÀejle Demeleebvee meceepeef®e$eCe ieewCe þjues Deens. `oesve
Oe´gJe' ³ee keÀeobyejerle Þeercebleer DeeefCe ieefjyeer ns oesve Oe´gJe Deensle, ne efJe®eej Keeb[skeÀjebvee J³ekeÌle
keÀje³e®ee Deens. `efnjJee ®eeHeÀe' ceOeerue cegkegbÀo keÀebyeUs ne vee³ekeÀ uesKekeÀ cnCelees cnCetve kegÀCeyeer Deens
Demes mecepee³e®es. keÀejCe l³eeb®³ee J³eeqkeÌleceÊJeele kegÀþuesner kegÀCeyeerHeCe efomele veener. `¬eÀeQ®eJe Oe'ner
l³eeb®eer yejer®e ueeskeÀefÒe³e þjuesueer keÀeobyejer. `keÀþesj yegef×Jeeo DeeefCe YeeJeveeefveÿ yegef×Jeeo ³eeleerue
mebIepesJne J³eeHekeÀ ceeveJelesJej Òesce keÀª ueeiesue lesJne®e Òesce ner SkeÀ Dece=le Jesue þjsue, Demee efJe®eej l³eebveer
`Dece=leJesue' ³ee keÀeobyejerle ceeb[uee Deens. `³e³eeleer' ner kegÀþu³eener DeLee&ves HeewjeefCekeÀ keÀeobyejer veener.
HegjeCekeÀeueerve peerJeveJeem leJee®es DeekeÀueve Jee DeeefJemeb³ece ³ee efJe®eeje®³ee ceeb[Ceermeeþer ³e³eeleer®eer keÀLee meeOeve cnCetve JeeHejueer iesueer Deens. Yeejleer ³e
mebmke=ÀefleÒeCeerle DeeoMe& cetu³es, Þe×e efJemeªv e megKeJeeoe®³ee Heeþerceeies OeeJeCeeN³ee DeeOegefvekeÀ
keÀeUeleerue ceeveJeeuee meb³ecee®ee mebosMe osC³eemeeþer ³ee keÀeobyejer®es uesKeve Peeues Deens. les mJeleë®e
cnCeleele keÀer, ’ner ³e³eeleer®eer keÀecekeÀLee, Meefce&<þs®eer ÒescekeÀLee, osJe³eeve er®eer mebmeejkeÀLee DeeefCe
keÀ®ee®eer YeeqkeÌleieeLee Deens.“ `Heeb{js {ie' ³ee keÀeobyejerletve efveë meÊJe nesle iesuesu³ee ceO³eceJeieea³e
meceepee®es ef®e$eCe l³eebveer kesÀues Demetve, l³eeyeeyele l³eeb®ee Ye´ceefvejeme Peeuesuee efomelees. lejerner ne
ceO³eceJeieer&³e DeefYeceeve `DeÞet' ceO³es Hegvne J³ekeÌle Peeuesuee Deens.
1942 les 1953 ³ee keÀeUele Keeb[skeÀjebveer SkeÀner keÀeobyejer efueefnuesueer veener. ³ee keÀeUele
ogmejs cene³eg×, 1942 ®ee mJeeleb$³eue{e. Yeejleer³e mJeeleb$³eÒeeHleer DeM ee efkeÀleerlejer cenÊJee®³ee
Ie[ecees[er Ie[u³ee. Hejbleg l³eeb®es ÒeefleeEyeye Keeb[skeÀjeb®³ee keÀeobyejerle He[uesues veener. YesokeÀ JeemleJeeuee
meeceesje peeT ve MekeÀuesuee ne uesKekeÀ `³e³eeleer' ®³ee ªHeeves HetJee&oMee¥®³ee ef®e$eCeele DeefOekeÀ jceuee.
Demes Demetvener Deepener Keeb[skeÀjeb®³ee keÀeobyeN³eebvee Jee®ekeÀJeie& ceesþe Deens. Flej DeveskeÀ Yeejleer³e
Yee3.1.5 Yee. efJe. JejsjkeÀj
nefjYee Tveblej®es JeemleJeJeeoer keÀ eobyejerkeÀej cnCetve JejsjkeÀjeb®ee efveoxMe keÀjeJee ueeiesue.
veeìkeÀkeÀej cnCetve veeJeeªHeeuee ³esle Demeleebvee®e JejsjkeÀjebveer `mebmeej keÀer mebv³eeme', `ef®eceCeer' ³ee
keÀeobyeN³ee efueefnu³ee. Hejbleg keÀeobyejer®³ee #es$eele l³eeb®es veeJe Òe efle<þe HeeJeues les 1928 meeueer Òeefme×munotes.in

Page 72

72Peeuesu³ee `efJeOeJeekegÀceejer' ³ee keÀeobyejercegUs. efJeOeJeeb®³ee ÒeMveebkeÀ[s menevegYetleerves Heenle Demeleebvee
DekeÀjeJ³ee JeDeens. l³eebveer ner keÀeobyejer ieleYele&=keÀe ³ee ìesHeCeveeJeeves Òeefme× kesÀueer. Oece& DeeefCe ª{er ³eecegUs efvecee&Ce
Peeuesueer efJeDeens. ³eecegUs®e `efJeOeJeekegÀceejer' ceOeerue ceLet DeeefCe `ieesot ieesKeues' ceOeerue ieesot Heg©meceepeJ³eJemLesuee DeeJneve os Tve DeeHeues J³eeqkeÌlecelJe Ie[Jeleebvee efomeleele.
SkeÀerkeÀ[s m$eermJeeleb$³ee®ee Hegjm keÀej keÀjCeejs JejsjkeÀj ogmejerkeÀ[s `HejleYesì' ³ee
keÀeobyejerle HeejbHeefjkeÀ JeUCee®eer m$eerHee$es jsKeeìleebvee efomeleele. `ceer jecepeesMeer' ³ee keÀeobyejerleerue
ieebOeerJeeoer vee³ekeÀ Kes[îeele peeTve Jesoeb®ee DeY³eeme keÀjle ûeecemegOeejCe e keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
`OeeJelee Oeesìe' ³ee keÀeobyejerle ceekeÌme&Jeeoer efJe®eej Deensle, He jbleg JejsjkeÀjeb®eer ¢äer meJe¥ keÀceekeÌme&Jeeoer Deens Demes peeCeJele veener. efiejCeer ceeuekeÀe®ee cegueiee keÀeceieejeb®es peerJeve mecepe eJetve
IesC³eemeeþer keÀeceieejJemleerle jenlees ner keÀuHevee®e DemebYeeJ³e DeeefCe JeemleJeeuee mees[tve Deens.
`HeÀeìkeÀer JeekeÀU', `ceer jecepeesMeer', `meele ueeKeeleerue SkeÀ' ³ee keÀeobyeN³eeletve JejsjkeÀjebveer
ûeecepeerJevee®es ef®e$eCe kesÀues Deens. DeeHeu³ee uesKekeÀer³e keÀejefkeÀoeale JejsjkeÀjebveer DeveskeÀ
veeìkeÀebyejesyej®e DeveskeÀ keÀeobyeN³ee®es DevegJeeoner kesÀues. JejsjkeÀjeb®³ee keÀeobyejerJee *dce³eele SkeÀ meueie
peerJeve¢äer Òel³e³eeme ³essle vemeueer lejer JejsjkeÀjeb®eer keÀe obyejer ce³ee&efole ÒeceeCeele keÀe Demesvee
meceepeJeemleJeeefYecegKe Deens Demes cnCelee ³esF&ue.
3.1.6 efJe. Jee. n[He
veeLeceeOeJe, veeje³eCe njer DeeefCe efJe. Jee. n[He ³eeb®³ee keÀeobyejerJee *dce³eele iegCeelcekeÀ¢<ìîee
HeÀejmee HeÀjkeÀ veener. ’n[Heeb®es uesKeve yejs®e Gl¬eÀebefleMeerue Deens . l³eeb®³ee ÒeLeceeJemLesleerue ke=À leer Je
l³eeb®³ee Deepe®³ee meeceeefpekeÀ eEkeÀJee jepekeÀer³e keÀeobyeN³ee ³eeb®³ee ojc³eeve l³eebveer yejs®e Deblej keÀeHeues
Deens. JesieJesieȳee efJe®eejmejCeer mecepet ve IesTve l³eeb®eer oKeue IesC³ee®eer MekeÌleer l³eebveer ÒeeHle keÀªve
Iesleueer Deens. ÒeLeceeJemLesleerue l³eeb®³ee keÀeobyeN³eele Jewveerefleefve³eceeb®ee HegjmkeÀej Je mJewje®eeje®ee efveDeYeeefJeleHeCes Je GlkeÀìHeCes Jee®ekeÀeb®es ue#e Devee®eeje®³ee jc³elesJej efKeUJeues peeles.“ kegÀmegceJeleer
osMeHeeb[s ³eebveer kesÀuesu³ee ³ee efJeJes®eveele n[Heeb®³ee keÀeobyejeruesKevee®es mJeªHe meejebMeª Heeves ûebefLele
Peeues Demetve, les vepejsmeceesj þsJetve®e l³eeb®³ee keÀeobyejer®ee Dee{eJee I³eeJee ueeielees.
`PeekeÀueer cetþ', `JeekeÀ[s HeeTue', `yenkeÀuesueer leªCeer', `efveJeUuesueer leªCeer', `FMkeÀe®ee
H³eeuee', `jeCeer ceer jKesueer', `meeQo³ ee&®eer yeeie', `ueiveueeb®íve', `yeeF&ueJes[e', `efoJ³eueeJeC³e',
`ceemlejerCe keÀeketÀ' ¿ee l³eeb®³ee keÀeobyeN³eeb ®eer veeJes Jee®eueer lejer l³eeb®³ee keÀeobyejer®es mJeªHe keÀmes Deens
les ue#eele ³esles.
3.1.7 ie. $³eb. cee[KeesuekeÀj
Heje¬eÀce De eefCe ÒeCe³e ns Jee®ekeÀevegjbpevee®es ÒecegKe IeìkeÀ Deensle. ns nsªve cee[KeesuekeÀjebveer
DeeHeu³ee keÀeobyeN³eeletve ¬eÀebleer®es DeekeÀ

Page 73

73ef®e$eCes kesÀueer Deensle. cee[KeesuekeÀjeb®eer efJe®eejÒeCeeueer eEnoglJeJeeoer Demeu³eecegUs les ieebOeer DeeefCe
ieebOeerJeeoeuee efJejesOe keÀjCeeN³ee meMem$e ¬eÀebefleJeeoer vee³ekeÀeb®es HegveëHegvne ef®e$eCe keÀjleebvee efomeleele.
meMem$e ¬eÀebefleJeeoer ®eUJeUerefJeHeefnu³ee keÀeobyejerHeemetve®e efometve ³esles. ³ee keÀeobyejerleerue keÀe@uespekegÀceej ®ebêMesKej ne ¬eÀebeflekeÀejer
efJe®eejebveer YeejeJeuesuee le©Ce Deens. efìUkeÀebefJeefJeef#eHle ie=nmLe Jeeìleele. `cegkeÌleelcee' ner cejeþerleerue Heefnueer jepekeÀer³e keÀeobyejer ceeveueer peeles.
³eeveblej `keÀeblee', `veJes mebmeej' ³ee keÀeobyeN³eeletve meMem$e ¬eÀebefleJeeoer leªCee®es ef®e$eCe ³esles. `keÀeblee'
ceO³es meceepeJeeoer leÊJe%eevee®ee HegjmkeÀej keÀjC³ee®ee Òe³elve l³eebveer kesÀuee Deens lej `MeeHe', `ognsjer
peerJeve' ³ee keÀeobyeN³eeletve l³eeb®es ceekeÌme&Jeeoer leÊJe%eevee®es DeekeÀ`®eboveJee [er' ³ee keÀeobyejerle l³eebveer oefuele peerJevee®es ef®e$eCe keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. `Yebieuesues
osTU' ³ee keÀeobyejerle l³eebveer efJeJeenmebmLee ner HeefJe$e Demeueer lejer Deepe efleuee Yebieuesu ³eeosJeUe®eer
keÀUe ÒeeHle Peeueer Deens, Demee e fJe®eej J³ekeÌle kesÀuee Deens. `[ekeÀyebieuee' meejK³ee keÀeobyejerletve
mKeueveMeerue eqm$e³eeb®eer DeeefCe mJewje®eeje®eer peer JeCe&ves ³esleele leer Heenlee l³eeb®ee GÎsMe Heg©jbpeve ne®e Deens Demes Jeeìles.
meMem$e ¬eÀebleer ns c ee[KeesuekeÀjeb®es mJeHve nesles. les®e l³eebveer ³eLeeMeke̳eHeCes keÀeobyejerle
jbieJeues. SkeÀe keÀeobyejerle meceepeJeeo, ogmeN³ee keÀeobyejerle meMem$e ¬eÀebefleJeeo, eflemeN³ee keÀeobyejerle
ceekeÌme&Jeeo, l³ee meJee¥®³ee pees[eruee ieebOeerJeeoe®ee eflejmkeÀej DeeefCe peneue celeJeeoe®ee HegjmkeÀej Demes
ceesþs efJeef®e$e DeeefCe yengjbieer ¢M³e cee[KeesuekeÀjeb®³ee keÀeobyejerJee *dce³eele efometve ³esles.
3.1.8 Heg. ³e. osMeHeeb[s
HeÀ[kesÀ -Keeb[skeÀj -cee[KeesuekeÀj ³ee ueeskeÀefÒe³e keÀeobyejeru esKekeÀeb®³ee keÀeUele DeeHeueer
mJeleb$e Jeeì ®eesKeeUCeeje keÀeobyejerkeÀej cnCetve Heg. ³e. osMeHeeb[s ³eeb®ee efveoxMe keÀjeJee ueeiesue. l³eebveer
`yebOeveeb®³ee HeueerkeÀ[s', `megkeÀuesues HetÀue', `efJeMeeue peerJeve', `keÀeUer jeCeer', `meoeHegÀuee r', `veJes
peie', `Deengefle', `YesjerIeesyegef×peerJeer Jeiee&®es, l³ee®³ee yegef×Jeeoer DeeoMeexvcegKe keÀuHeveeb®es DeeefCe Deelceefve<þ peeefCeJeeb®es
Òeefleefve efOelJe keÀjCeeN³ee ³ee keÀeobyeN³ee Deensle. `yebOeveeb®³ee HeueerkeÀ[s' ner keÀeobyejer efueefnleebvee
meeceeefpekeÀ peeCeerJe J³ekeÌle keÀjCeejs Heg. ³e. osMeHeeb[s `megkeÀuesues HetÀue' DeeefCe `meoeHegÀueer' ³ee
keÀeobyeN³eeletve Deelceefveÿ peeefCeJe eb®ee DeeefJepeerJeve' DeeefCe `keÀeUer jeCeer' ³ee keÀeobyeN³eeletve Hegvne J³ekeÌleer DeeefCe meceepe ³eeb®³eeleerue
HejmHejmebyebOeeb®ee ceeieesJee Iesleebvee efomeleele. `veJes peie' ³ee keÀeobyejerle l³eebveer He@ÀefmePece DeeefCe
meceepeJeeo ³ee jepekeÀer³e efJe®eejÒeCeeueerleerue mebIel³eebveer SkeÀ efoJ³e ÒescekeÀLee JeCe&ve keÀjC³eemeeþer efueefnueer Demetve, efleuee Yeejle er³e DeeO³eeeqlcekeÀ
leÊJe%eevee®eer Heeée&Yetceer efoueer Deens. `YesjerIeesDeMeeskeÀeves kesÀuesu³ee Oece&Ieescejeþer keÀe obyejer JeemleJeekeÀ[s Heeþ efHeÀjJetve keÀuHeveeefJeéeele jceceeCe Peeuesueer nesleer l³ee
keÀeUele Heg. ³e. osMeHeeb[s ³eebveer J³ekeÌleer DeeefCe meceepe ³eeb®³eeleerue HejmHejmebyebOe MeesOeC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee ns cenÊJee®es Deens.munotes.in

Page 74

743.1.9 jIegJeerj m eeceble
jIegJeerj meeceble ³eeb®eer `GHekeÀejer ceeCemes' ner ®eej Keb[ele efueefnueer iesuesueer keÀeobyejer ³ee
keÀeueKeb[eleerue SkeÀ ue#eCeer³e keÀeobyejer cnCeeJeer ueeiesue. `ÒeJeemeeleerue meesyeleer', `DeYe´Heìue',
`DeekeÀeMeiebiee', `IejesIej®³e e osJeer' ³ee ®eej Keb[ele leer ÒekeÀeefMele Peeueer. p³ee keÀeUele J³eeqkeÌleJeeoer
DeeefCe jbpeveJeeoer keÀeobyeN³ee®ee megUmegUeì Peeuesuee neslee l³ee keÀeUele jIegJeerj meecebleebveer ner
kegÀìgbyekeÀLee efueefnueer Deens. ª{ leb$e veekeÀeªve efueefnu esu³ee ³ee keÀeobyejeruee lesJe{s®e meeceeefpekeÀ
HeefjceeCener ueeYeues Deens. DeªCe þeketÀj ³ee ef®e$ekeÀeje®³ee peerJevekeÀneCeer®³ee efveefceÊeeves SkeÀe
ceO³eceJeieer&³e DeefJeYekeÌle kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleeR®³ee HejmHej YeeJemebyebOeeletve Ie[le p eeCeejs ÒeoerIe&
peerJeveveeìîe ³ee keÀeobyejerle jsKeeìC³ee®ee Òe³elve meecebleebveer kesÀuee Deens.
3.1.10 o. j. keÀJeþskeÀj
keÀJeþskeÀjebveer `efJeKegjuesues Òesce', `Gcee[uesu³ee YeeJevee', `jsMecee®³ee ieeþer', `ceboe',
`Meeueve', `DeeYeeUe®eer meeJ eueer' F. DeveskeÀ keÀeobyeN³ee efueefnu³ee. meJe&meeOeejCeHeCes ÒeCe³e DeeefCe m$eer -
Heg©iegbleeiegble ne ³ee keÀeobyeN³ee®ee cenÊJee®ee ef ®e$eCeefJeceO³es ns®e Ie[ues Deens. jsKee megMeerue ³ee le©Ceer®es jcesMeJej efvejefleMe³e Òesce pe[ues Deens. Hejbleg jcesMe
cee$e M³eeceeJej Òesce keÀjlees Deens. Hejbleg p³ee M³eeceeJej lees Òes ce keÀjlees efle®ee efJeJeen ogmeN³eeMeer®e neslees.
SkebÀojerle jsKee megMeerue keÀe³e DeeefCe jcesMe keÀe³e ÒesceÒekeÀjCeele De³eMemJeer þjleele DeeefCe ogëKe
Yeesieleele. ³ee keÀeUele keÀeobyejeruesKekeÀ keÀmee mebYe´ceeJemLesle meeHe[uee neslee ³ee®es® e ns efveoMe&keÀ Deens.
3.1.11 meeves ieg©peer
HeÀ[kesÀ, Keeb[skeÀj, cee[KeesuekeÀj ³eebveer cejeþer keÀeobyejer®es #es$e Hegjles keÀeyeerpe kesÀuesues
Demeleebvee `M³eece®eer DeeF&', `Oe[He[Ceejer cegues', `¬eÀebleer', `meleer', `Hegvepe&vce', `iees[ M esJeì',
`jecee®ee Mesuee' F. DeveskeÀ keÀeobyeN³ee efuentve meeves ieg©peeRveer DeeHeuee mJeleë®ee mJeleb$e Jee®ekeÀJeie&
efvecee&Ce kesÀuee. ceele=Òescee®es cenvcebieue mlees$e cnCetve `M³eece®eer DeeF&' ³ee keÀeobyejer®eer ³eesi³elee efveefJe&Jeeo
Deens. ner keÀeobyejer efkeÀleerner Jee®ekeÀefÒe³e þjueer Demeueer lejer cejeþer keÀeobyejermeceer#esle cee$e efle®eer
GHes#ee®e Peeueer. `Oe[He[Ceejer cegues' ³ee keÀeobyejerle mJeeJeuebyeve, mesJee, l³eeie, ef®eÊeMeg×er, ÒeeLe&vee
³eeÜejs efJeÐeeL³ee¥®es peerJ eve Ie[Jet HeenCeeN³ee mJeeceepeer ³ee efMe#ekeÀe®eer keÀLee ³esles. ³ee keÀeobyejerle
ieebOeerJeeoer efJe®eejebveer YeejeJeuesu³ee lelkeÀeueerve efMe#ekeÀ DeeefCe efJeÐeeLeea Jeiee&®³ee YeeJeveeb®es ef®e$eCe Deeues
Deens.
3.1.12 cegkegbÀojeJe Heeìerue
DeJJeue Fbûepeer keÀeUeleu³ee HegC³ee®es DeeefCe lesLeerue meeceeefpekeÀ JeemleJee®es GHejesOeelcekeÀ
He×leerves JemlegefmLeleerefveoMe&keÀ ef®e$eCe keÀjCeejer keÀeobyejer cnCetve mel³eMeesOekeÀ cegkegbÀojeJe Heeìerue ³eeb®eer
`{{d{eMeem$eer Hejevves ner keÀeobyejer cenÊJee®eer þjles. Hejbleg efle®ee GuuesKe kegÀþsner Dee{Ule veener.munotes.in

Page 75

75HesMeJeeF&®³ee keÀeUele ³eceotleeb®³ee ieHeÀueleercegUs ®egketÀve ³eceueeskeÀer iesuesu³ee {{d{eMeem$eer ³eceotleebveer®e
efouesu³ee DeeMJeemeveeÒeceeCes MebYej JekeÀmee YeebyeeJetve peelees ³ee®es ns keÀuHekeÀleeHetCe& ef®e$e Deens. keÀeobyejer®ee yeepe efJeveesoer DeeefCe GHejesefOekeÀ
Deens ns ³esLes JesieUs meebiee³e®eer iejpe veener. HegC³eele e fvecee&Ce Peeuesueer megOeejCeeJeeoe®eer nJee,
HegveefJe&Jeene®³ee Ieìvee, meesJeȳeeDeesJeȳee®ee megìuesuee OejyebOe ns meejs Heentve {{d{eMeem$eer peeieespeeie
yesMeg× He[leele. l³eeletve DeveskeÀ efJeveesoer Òemebiener GÓJeleele. cegkegbÀojeJeeb®³ee me l³eMeesOekeÀer yeeC³eecegUs
les lesJe{s®e efJeKeejer DeeefCe GHejesOeHetCe&ner Peeues Deensle.
3.1.13 vee. efJe. kegÀuekeÀCeea
vee. efJe. kegÀuekeÀCeea ³eebvee `Kes[tle me=äer®es keÀeobyejerkeÀej' Demes cnìues iesues. Hejbleg l³eeb®³ee
keÀeobyeN³ee®ee m eceeOeevekeÀejkeÀ HejeceMe& Iesleuee iesuee veener. HeÀ[ke̳eeb®eer ueeskeÀefÒe³elee HewÀueeJet
ueeieC³ee®³ee keÀeUele lelkeÀeueerve Flej DeveskeÀ uesKekeÀebÒeceeCes l³ee ueeìsJej Deeª{ ve neslee vee. efJe.
kegÀuekeÀCeea ³eebveer peerJeveevegYeJee®³ee Jesi eJesieȳee Jeeìe ®eesKeeUC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. l³eeb®³ee ÒeefleYes®ee
lees Oece&®e Deens. Goe. keÀeceieej peerJevee®ee JesOe IesC³eemeeþer l³eebveer `cepetj' ner keÀeobyejer efueefnueer. lej
ûeecepeerJevee®ee JesOe IesC³eemeeþer `keÀmes efoJeme peeleeru e', `efMeHeeF&', `ceeefCekeÀ' ³ee keÀeobyeN³ee efueefnu³ee.
Kesjerpe l³eebveer `v³ee³e', `mebmeejele' (keÀäer Je[erue) ³ee keÀeobyeN³ee efueefnu³ee Deensle.
3.1.14 j. Jee efoIes
1939 ®³ee ef[meWyejceO³es j. Jee. efoI³eeb®eer `HeeCekeÀUe' Òeefme× Peeueer DeeefCe cejeþ er
keÀeobyejerle Heefnu³eeboe®e ûeeceerCe peerJevee®ee megiebOe ojJeUuee. `HeeCekeÀUe' ®³ee keÀLeevekeÀeme
mepeueHetjYeesJeleer®³ee jc³e efvemeiee&®eer DeeefCe ûeeceerCe peerJevee®eer HeeMJe&Yetceer ueeYeueer Deens. MeslekeÀN³eeb®es
efvemeiee &Jeuebyeer peerJeve, l³eeb®es oeefjêîe, l³eeb®³ee Dee³eg<³eeJej He[uesuee meeJekeÀejer HeeMe, Yetefcenerve
DeJemLesle nesCeejer leejebyeU, ogJewcevem³es, l³eeletve GÓJeCeejs mebIeûeeceerCe peerJeve mee#eele nesles. `mejeF&' ner efoI³eeb®eer meJee&le ueeskeÀefÒe³e þjuesueer keÀeobyejer. ceveesnj -
uee[er ³eeb®³ee ÒescekeÀLesuee `mejeF&'le ceO³eJeleea mLeeve Deme ues lejer Flej DeveskeÀ Hee$e -Òemebieeb®³ee Je
efvemeie&JeCe&veeb®³ee ceeO³eceeletve efoI³eebveer jevemejer®es ûeecepeerJeve meekeÀej kesÀues Deens. jevemejer ns keÀeskeÀCe
Yeeieele me¿eeêer®³ee kegÀMeerle Jemeuesues efvemeie&jc³e Kes[s Deens. veblej l³eeb veer `efvemeie&keÀv³ee jevepeeF&'
DeeefCe `ieeveuegyOee ce=ieve³evee' ³ee J³eepewefleneefmekeÀ keÀeobyeN³ee efueefnu³ee. `DeeF& Deens Mesleele'®³ee
ªHeeves les Hegvne ûeecepeerJeveekeÀ[s JeUues. ner mecekeÀeueerve JeemleJee®es ef®e$eCe keÀjCeejer Glke=Àä û eeceerCe
keÀeobyejer Deens. peerJeveMeesOe DeeefCe peerJeveoMe&ve ner®e ³ee keÀeobyejer®eer efveefce&leerÒesjCee Deens. `He[ js
HeeC³ee' 1958 ceO³es Òeefme× Peeueer. meblet ceiej ³ee cejeþceesȳee MeslekeÀN³eeuee keÀWêmLeeveer þsJetve ner
keÀeobyejer efuee fnueer iesueer. mebleJee *dce³eeJej p³ee®ee ceveëeEHe[ Heesmeuee iesuee Deens Demee meeceev³eeleuee
Demeeceev³e meblet ³ee keÀeobyejerle efoI³eebveer GYee kesÀuee Deens. ceeveJeer MekeÌleerHes#ee ÒeefleketÀue efvemeiee&Meer
l³eeves efouesuee mebIeDemHe=M³eles®ee ÒeMve neleeUuee Deens.munotes.in

Page 76

76`mejeF&' DeeefCe `DeeF& Deens Mesleele' ³ee keÀeobyeN³eeletve efoI³eebveer keÀelekeÀjer, þeketÀj ³ee
DeeefoJeemeer peceeleeR®³e e peerJevee®es ef®e$eCe kesÀues nesles. l³eeb®eer `meesvekeÀer' ner keÀeobyejer me¿eeêerleerue
þeketÀj peceeleer®es DeeefCe ceO³e Yeejleeleerue ieeW[ DeeefoJeemeeR®es peerJeve ef®eef$ele keÀjles. efoI³eebveer
ceO³eceJeieea³e peerJeveef®e$eCeele De[keÀuesu³ ee cejeþer keÀeobyejeruee DeeMe³ee®³ee Debieeves veJeer efoMee
osC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. HeefjCeeceer, l³eeb®³ee keÀeobyejerle JeemleJeJeeoer DeeefCe jesce@BefìkeÀ DeMee oesvner
ÒeJe=Êeer®eer mejefcemeU Peeuesueer efometve ³esles.
3.1.15 ie. ue. þeskeÀU
j. Jee. efoIes ³eeb®³ee `HeeCekeÀUe' DeeefCe `mejeF&' cegUs®e þeskeÀUebvee uesKevee®eer ÒesjCee efceUeueer
DemeeJeer. vegkeÀles®e 1942 ®es Deeboesueve nesTve iesues nesles. ³ee keÀeUele ¬eÀebefleefmebn veevee Heeìerue
³eeb®³eemeejK³ee vesl³eebveer meelee je efpeunîeele ÒeeflemejkeÀej®eer mLeeHevee keÀªve Fbûepeer mesvesuee DeeJneve
efoues nesles. Yetefceieleeb®³ee ®eUJeUeRveer meeje cenejeä^ IegmeUtve efveIeeuee neslee. jepekeÀer³e DeboeOegboer®ee
HeÀe³eoe IesTve keÀeneRveer ojes[sKeesjer megª kesÀueer nes leer. Yetefceieleeb®³ee DeeefCe ojes[sKeesjeb®³ee keÀLee
SskeÀC³eele ueeskeÀebvee jme JeeìCes mJeeYeeefJekeÀ nesles. DeMee keÀeUele `ieeJeiegb[' ves iegCeepeer DeeefCe pe³eJeble
³ee oesve YeeJeeb®eer jesceeb®ekeÀ keÀLee meeoj kesÀueer. 1960 ceO³es l³eeb®ee r `efþCeieer' ner ogmejer keÀeobyejer
Òeefme× Peeueesr.
3.1.16 yeer. jIegveeLe
yeer. jIegveeLeebveer `yeeyet o[kesÀ', `cnCes ue{eF& mebHeueer', `Dee[ieeJe®es ®eewOejer', `peieeuee
keÀUueb Heeefnpes' F. keÀeobyeN³ee efueefnu³ee. osMekeÀe³ee&meeþer mJele ëuee Jeentve IesCeeN³ee le©Cee®eer keÀLee
`yeeyet o[kesÀ' ³ee keÀeobyejerle l³eebveer JeefCe&uee Deens. `Dee[ieeJe®es ®eewOejer' ner keÀeobyejer cejeþJee[îee®³ee
ûeeceerCe Yeeieeleerue ®eewOeN³eeb®³ee DeveskeÀ efHe{îeeb®eer keÀneCeer Lees[ke̳eele meebietv e peeles. ³eg×keÀeUele
ìb®eeF&®³ee HeefjefmLeleerle meeceev³e ceeCetme keÀmee MeesmebHeueer' ³ee keÀeobyejerle Deeues Deens.
3.1.17 Þeer. vee. HeW[mes
mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue cenÊJee®es keÀ eobyejerkeÀej cnCetve HeW[Meeb®ee GuuesKe kesÀuee peelees.
Hejbleg `Suieej', `jLe®e¬eÀ' ³ee keÀeobyeN³e e®ee DeHeJeeo JeieUuee lej KegÎ HeW[mes ³eeb®eer keÀeobyejer
jbpeveJeeoer HejbHejsle peeTve yemeueer Deens ns `ieejbyeer®ee yeeHet' ³ee keÀeobyejerves ef me× kesÀues Deens. DeeefCe
HeVeeme JeHe[uesuee veener nsner peeCeJeles. keÀeskeÀCe®ee efvemeie&mece=× ÒeosMe lesLeerue ceeveJeer peerJeveemen ÒeYeeJ eerHeCes
ef®eef$ele kesÀu³eecegUs ÒeeosefMekeÀ keÀeobyejerkeÀej cnCetve HeW[Meeb®eer Òeeflecee le³eej Peeueer Deens. `Suieej' ner
keÀeskeÀCeeleu³ee meeKejHeW[er ³ee Kes[îeele Ie[Ceejer jIet DeeefCe keÀeoj ³ee oesve efYeVeOeceea³e megMeerue
efpeJeeb®eer ke ÀLee Deens. `n ÎHeej' ceO³es DeeHeu³ee DeeefCe DeeHeu³eemeejK³ee DeveskeÀ efJeÐeeL³ee¥®³ee ceveeJej
mJeeefYeceevee®es mebmkeÀej keÀjCeeN³ee jepesceemlejeb®eer peerJevekeÀneCeer HeW[Meebvee meebiee³e®eer Deens.
HeW[Meeb®³ee Flej kegÀþu³eener keÀeobyejerHes#e e `ieejbyeer®ee yeeHet' ³ee keÀeobyejeruee DeefOekeÀ ueeskeÀefÒe³eleemunotes.in

Page 77

77efceUeueer. yeeHet meeceuee®³ee keÀle&=lJee®eer ner keÀLee ieejbyeer®³ee peerJeveele SJe{er ceesþer þjles keÀer l³eeuee
ueeskeÀ DeHeÀeì yeeHet cnCet ueeieleele. `nl³ee' ³ee keÀeobyejerle HeW[Meebveer ye´e ïeCeer mebmkeÀejeb®³ee
oyeeJeeKeeueer peieCeeN³ee, Hejbleg l³eeletve yeensj HeenCeeN³ee nl³ee ³ee yeeuekeÀe®ee Heewieb[eJemLesHe³e¥le®ee
peerJeveÒeJeeme ef®eleejuee Deens. peerJevemebIekeÀeobyejerle uesKekeÀeves ef®eef$ele kesÀuee Deens. `jLe®e¬eÀ' ner HeW[Meeb®eer DekeÀeoceer HegjmkeÀejÒeeHle
keÀeobyejer. keÀeskeÀCeeleu³ee pegv³ee JeUCee®³ee ceO³eceJeieea³e ye´eïeCe kegÀìgbyeeleerue m$eer®eer ner MeeskeÀevle
keÀneCeer Deens. `j Le®e¬eÀ' veblej l³eebveer ³eg×es Êej keÀeUeleerue ceneveiejer³e ®eeU mebmke=Àleer®es ef®e$eCe
keÀjC³eemeeþer `ueJneUer' DeeefCe keÀeceYeeJeves®ee MeesOe IesC³eemeeþer `Dee@keÌìesHeme' ³ee keÀeobyeN³ee
efueefnu³ee. DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele l³eebveer `legbyee[ ®es Keesle' ner efÜKeb[elcekeÀ oerIe& keÀeobyejer efueefnueer
Deens. ³ee keÀeobyejerle l³eebveer legbyee[®³ee Keesleeb®ee ®eej efHe{îeeb®³ee Fefleneme keÀLeve kesÀuee Deens.
3.1.18 efJeYeeJejer efMeªjkeÀj
efm$e³eeb®³ee YeeJeYeeJeveebvee DeeefCe yeouel³ ee keÀeUele GHeefmLele Peeuesu³ee ÒeÍveebvee efJeYeeJejer
efMeªjkeÀjeb®³ee keÀLee -keÀeobyejerle ÒeLece®e GlkeÀì DeefYeJ³ekeÌleer ueeYeueer. efMe#eCeecegUs peeie==le DeeefCe
cnCetve®e yeb[Keesj Peeuesu³ee m$eercevee®ee lees GÃej neslee. efJeYeeJejer efMeªjk eÀjebveer efJeJeeneefMeJee³e
ceele=lJe ÒeeHle keÀ© HeenCeeN³ee De®eues®eer J³eeqkeÌlejsKee `efnboesUîeeJej' ³ee keÀeobyejerletve meekeÀej kesÀueer
Deens. Heefjl³e keÌl³eeb®³ee cevee®³ee ef®ebOe[îee meceepeemeceesj ceeb[eJ³ee ³ee nsletves `efnboesUîeeJej' ³e e
keÀeobyejer®eer efveefce&leer Peeueer Deens. ³eeveblej®³ee `efJejuesues mJeHve' ³ee keÀeobyejer®eer veeef³ekeÀe jesefnCeer
efn®³ee og:Kee®eer Òele Lees[er efvejeUer Deens. JewMeeKe®eer men®ejer JneJes ns efle®es mJeHve Deens. Hejbleg lees
DeelceefJeMJeem ec e e $ ee f l e ® ³ e eþ e ³ e e rv e e n e r .` p e e F&' ceOeerue pee F&ner osKeerue DeveskeÀ efJeJeb®eveebveer DeeefCe
og:Kece³e Ieìveebveer ûeemeuesueer Deens. efMe#eCe veener, kegÀìgbyemegKe veener DeMee ÒeefleketÀue HeefjefmLeleerle
neueDeHes<ìe meesmele cegueebmen Dee ³eg<³e kebÀþCeb efleuee Yeeie He[leb. `efnboesUîeeJej', `efJejuesues mJeHves' ³ee
keÀeobyeN³ee efuentve efm$e³eeb®³ee J³eLeeJesovesuee MeyoªHe keÀjCeeN³ee efJeYeeJejeRveer `yeUer' ³ee keÀeobyejerle
iegvnsieej cnCetve IeesefkegÀceejerceelee, DeefJeJeeefnle Òeew{e, Heefjl³ekeÌlee, mekesÀMee efJeOeJee ³ee efJeuesKeveeyejesyej®e iebYeerj Jew®eeefjkeÀ uesKeve keÀjCeeN³ee yeeUlee F&Kejs ³eeb veer keÀv³eeMeeUsleerue DeeHeu³ee
veeskeÀjer®ee efJe®eej keÀ©ve®e keÀoeef®ele efJeYeeJejer efMeªjkeÀj ns ìesHeCeveeJe Iesleues DemeeJes. DeHes#esÒeceeCes
l³eeb®³eeJej yejer®e ìerkeÀe Peeueer. Deieoer mJele:®eer Òesle³ee$eener l³eebvee HeneJeer ueeieueer.
3.1.19 Dev³e uesefKekeÀe
1920 veblej®ee keÀeueKeb[ m$eermecem³eeb®³ee ¢<ìerves DeefOekeÀ peìerue yeveuee neslee.
m$eerefMe#eCeecegUs efvecee&Ce Peeuesues DeveskeÀ ÒeMve Deelee veJ³eeves meceesj ³esle nesles. ³ee keÀeUeleerue
m$eerefueefKele keÀeobyeN³ee ceOetve Deeuesu³ee efJekeÀesCel³ee ÒeMveebvee leeW[ osle peiele nesleer ns ue#eele ³esles.
efJeYeeJejer efMeªjkeÀjeb®³ee HejbHejsleerue uesefKekeÀe cnCetve ieerlee meeves ³eeb®ee Guue sKe keÀjeJee
ueeiesue. Òe®eefuele meceepeJ³eJemLesves m$eeruee efouesues og³³ece mLeeve DeeefCe m$eer cnCetve efle®eer nesCeejermunotes.in

Page 78

78kegÀ®ebyeCee ne l³eeb®³ee ef®eblevee®ee efJeJe=#e', `u eeflekeÀe', `HesÀjerJeeuee', `DeeefJeDeveskeÀ keÀeobyeN³ee l³eebveer efueefnu³ee. peevekeÀeryeeF& osmeeF& ³eebveer ngb[e He×leer®ee efve`ie=nue#ceer' ner keÀeobyejer efueefnueer. `ÒesceU meJele', `meewYeei³e efleuekeÀ', `HeeefleJe´l³ee®eer keÀmeesìer' ³ee
keÀeobyeN³eeletve peevekeÀeryeeF& osmeeF& meveeleve m$eerOecee&®ee HegjmkeÀej keÀjleevee efomeleele. kegÀcegefoveer
ÒeYeeJeUkeÀjeb®³ee `kegÀmkeÀjuesueb Ûo³e' ³ee keÀ eobyejerlener ne®e efJekeÀeobyejerle kegÀcegefoveer ÒeYeeJeUkeÀj Deeblejpeeleer³e efJeJeene®ee HegjmkeÀej keÀjleele, Hejbleg DeeblejOeceea³e
efJeJeene®ee cee$e efvemJeerkeÀeªve DeeHeues peerJeve Ie[JeeJes, Demee mebosMe l³ee osleele. ³eMeesoeyeeF& Yeì ³eebveer `cegueeb®es yeb['
ceOetve efJeOeJeeb®eer ogjJemLee keÀLeve kesÀueer Deens. MeebleeyeeF& veeefMekeÀkeÀj ³eebveer `ne®e keÀe Oece&?' ³ee
keÀeobyejerle peeleer³elesmeejK³ee ieleevegieeflekeÀ efnbot ®eeueerjerleeR®ee efveueivemebyebOe p eceefJeC³eele l³ee keÀeUele cegueeR ®es efMe#eCe nsner keÀmes De[®eCeer®es þjle nesles, ns l³eeb®³ee
`ueiv ee®ee yeepeej' ceO³es efometve ³esles. `Hegmeuesu³ee jebieesUîee' ³ee keÀeobyejerle l³eebveer Heefjl³ekeÌlee
m$eer®³ee peerJeveeuee efkeÀleer Ye³eeJen JeUCe ueeiet MekeÀles ns oeKeJetve efoues. `ef®eKeueeleues keÀceU' ceO³es
Deveewjme mebleleer®ee ÒeMve ³e slees. MeebleeyeeF&®³ee `keÀerleea' ³ee keÀeobyejerle ®eebYeej meceepeeleerue le©Ceer®eer
keÀLee ³esles. keÀceueeyeeF& yebyesJeeues ³eebveer `yebOecegkeÌlee' ceO³es IeìmHeÀesìe®eer DeeefCe Heesìieer®eer DeeJeM³ekeÀlee
ÒeefleHeeove kesÀueer. FbefojeyeeF& me nm$eyeg×s ³eebveer `ieesoeJejer' ceO³es yeeueefJeJeene®ee efveefJeJeene®ee HegjmkeÀej kesÀuee lej m$eer -Heg©keÀeobyejer efueefnueer. l³eebveer `kesÀJeU O³es³eemeeþ er' ³ee keÀeobyejerle efJeJeen mebmLes®eer DeveeJeM³ekeÀlee
ÒeefleHeeove kesÀueer Deens. keÀceueeyeeF& meesnesveer ³eebveer `kegÀþs?' ³ee keÀeobyejerle efMe#eCeemeeþer Oe[He[CeeN³ee
mejue®eer keÀLee JeCe&ve kesÀueer Deens.
ceeueleeryeeF& oeb[skeÀjebveer `F&efm$e³eeb®³ee keÀce&keÀLee meebefieleu³ee Deensle. lej `efnje DeeefCe ieejieesìer' ³ ee keÀeobyejerletve l³eebveer ceg ueeb®es
mebieesHeve keÀjCes ns DeeF&®es keÀle&J³e Deens, ne efJeueeì' DeeefCe ueeruee osMecegKe ³eeb®³ee `oesve Ie[er®ee [eJe' ³ee keÀeobyeN³eeletve efJeceeb[ueer iesueer Deens. m$eerkeÀ[s YeesieJemlet cnCetve HeenCeeN³ee ueyOe Òe efleef<þleeb®es yegjKes HeÀe[C³eemeeþer
Meeefueveer legUHegUs ³eebveer `ueHeuesues iegvnsieej' ner keÀeobyejer efueefnueer.
Òescee kebÀìkeÀ ³ee ieebOeerJeeoer efJe®eejebveer YeejeJeuesu³ee uesefKekeÀe Deensle. `keÀece DeeefCe keÀeefceveer'
³ee keÀeobyej erle l³eebveer efJeJeenes Êej vewef<þkeÀ ye´ïe®e³e& Je´lee®ee DeJeuebye keÀjCeeN³ee cegkegbÀo ³ee ieebOeerJeeoer
le©Cee®eer keÀLee meebefieleueer Deens. lelkeÀeueerve megefMeef#ele le©Ce ieebOeerJeeoer efJe®eejebveer keÀmee YeejeJeuee
neslee ns l³eeb®³ee `De efive³eeve' ³ee keÀeobyejerle efometve ³esles. Heg©®eeuelees, Hejbleg m$eer leMeer Jeeieueer lej leer cee$e mJewefjCeer þjles. ³ee OeesjCeeefJe©× ue{e osCeeje vee³ekeÀ
DeeveboeryeeF& pe³eJeble ³eeb®³ee `peieeMee r yeb[Keesjer' ³ee keÀeobyejerle ³eslees. mJeeleb$³eesllej keÀeUele
Kes[îeeleerue yengmebK³e ³egJekeÀ Jeie& Heesìe®eer KeUieer YejC³eemeeþer Je ieeJeeleerue Yeeb[Ceebvee kebÀìeUtve
MenjekeÀ[s keÀmee OeeJe Iesle neslee, ³ee®es ef®e$e Meeblee MesUkesÀ ³eebve er `Dees{' ³ee keÀeobyejerletve GYes kesÀues
Deens.
SkebÀojerle efJeYeeJejer efMeªjkeÀj ³eeb®ee DeHeJeeo JeieUlee ³eener keÀeUeleerue yengmebK³e
m$eerefueefKele keÀeobyejer Heg©

Page 79

79Deensle. efleuee veJ³ee efJe®eejeb®es DeekeÀ³esT MekeÀueer veener.
3.1.20 iees. veer. oeb[skeÀj
Òee®eerve Yeejleer³e mebmke=Àleerves efouesu³ee cetu³eeb®eer He[Pe[ nesl e® e e u e u e e rD e e n sn sH e e n t v e
oeb[skeÀj J³eefLele nesleele. Òee®eerve Yeejleer³e ûeeceJ³eJemLee efJekeÀue Peeuesueer Heentve l³eebvee `He[IeJeueer'
meg®eles, lej pegveer ûeeceJ³eJemLee efìkeÀefJeC³ee®eer Oe[He[ keÀjCeeje OeeW[er l³eeb®³ee `HeJeveekeÀeþ®ee O eeW[er'
³ee keÀeobyejer®ee vee³ekeÀ neslees. oeb[skeÀj KeN³ee DeLee&ves `efMelet' ³ee keÀeobyejercegUs meeefnl³eme=<ìerle
DeesUKeues peeT ueeieues. l³eeDeeOeer l³eebveer `efyebot®eer keÀLee', `leg[Jeuesueb IejkegÀue' DeeefCe `efmebOegkeÀv³ee'
³ee keÀeobyeN ³ee efueefnu³ee nesl³ee. ³ee keÀeobyeN³eeletve ceneje<ì^eHeemetve megotj DeMee ÒeosMeeleerue
ueeskeÀpeerJeve ef®eef$ele keÀjCeejs oeb[skeÀj `efMelet' ®³ee ªHeeves ceneje<ì^eleerue ûeeceerCe peerJeveekeÀ[s JeUeues.
meeefÊJekeÀ , meesMeerkeÀ, yeeueefJeOeJee e fMelet DeeefCe yesojkeÀej Hejbleg Deble³ee&ceer ÒesceU efJemet ³eeb®³ee efJeHeÀue
Òeerleer®eer ner keÀe©C³eHetCe& MeeskeÀkeÀLee Deens. `HetCee&cee³e®eer ueskeÀjb' ceOetve oeb[skeÀjebveer JeNne[er
ueeskeÀpeerJevee®eer Òeefleleer Ie[efJeueer Deens. oeb[skeÀj eb®³ee efvemeie& Jes[îee ceveeves `cee®eerJejuee yegOee' ner
keÀeobyejer Ie[efJeueer. keÀeobyejer®ee vee³ekeÀ yegOee®es ceeleerMeer, me=<ìerMeer, YeesJeleeue®³ee ÒeeefCepeerJeveeMeer pes
Deletì veeles pe[ues Deens l³ee®es Òel³e³ekeÀejer ef®e$eCe oeb[skeÀje bveer kesÀues Deens. JesieJesieUîee DevegYeJee®ee
MeesOe IesC³ee®eer efpeÎ Demeuesu³ee oeb[skeÀjebveer `pewle js pewle' ceO³es þekeÀj ³ee DeeefoJeemeer peceeleer®³ee
JevepeerJevee®³ee HeeMJe&YetceerJej veei³ee DeeefCe ef®ebOeer ³eeb®eer ÒescekeÀLee ef®eef$ ele kesÀueer Deens.
oeb[skeÀjeb®³ee efMeJekeÀeueerve meceepee®es ef®e$eCe keÀjCeeN³ee keÀeobyeN³ee ne mJeleb$e efJeJes®evee®ee
efJekeÀeobyeN³eeb ®³ee ceeO³ecee letve l³eebveer efMeJekeÀeue GYee kesÀuee Deens. YeeF&yebokeÀer®eer DeeHemeeleueer Yeeb[Ces
DeeefCe megueleeveer peguetce ³eele ceeJeU cegueKeeleerue meceepepeerJeve keÀmes nesjHeUtve efveIele nesles ³ee®es ef®e$e
³ee keÀeobyeN³eeletve l³eebveer jsKeeìues Deens.
3.1.21 J³ebkeÀìsMe cee[ietUkeÀj
cee[ietUkeÀjebveer DeeHeu³ee keÀLee -keÀeobyejerletve JesieJesieUîee mJeªHee®es peerJeveef®e$eCe kesÀues
Demeues lejer l³eeb®³ee meeefnl³ee®eb cegK³e DevegYeJeefJeMJe ceeCeosMeer peerJeveJeemleJe ns®e Deens. oefuel e
peerJeve ne l³eeb®³ee DeveskeÀ keÀLeeb®ee efJekeÀueeJeblee®eer keÀLee JeCe&ve keÀjles. `yeveiejJee[er' ves ÒeeosefMekeÀ keÀeobyejer®ee veJee ceeveob[ efvecee&Ce kesÀuee.
yeveiejJee[er ns SkeÀ mecetnpeerJeve peieCeejs Kes[s Deens. lees SkeÀ ieeJeJee[e Deens. lesLeerue ceeCemeeb®ee
J³eJemee³e®e l³eebvee mecetnpeerJeve peiee³euee Yeeie Hee[lees Deens. ns peerJeve jepeejece meeQoCeerkeÀj ³ee
efMe#ekeÀe®³ee cegKeeletve efveJesefole kesÀues peeles. `JeeJeìU', `keÀesJeUs efoJeme' DeeefCe `keÀ©Cee<ìkeÀ' ³ee
l³eeb®³ee keÀeobyeN³ee Deelce®eefj$eelcekeÀ Deensle. `me Êeeblej' ner DeelcekeWÀefêlelesHeemetve cegkeÌle Deens.
`JeeJeìU' ceO³es ieebOeer nl³escegUs ûeeceerCe Yeeieele ye´eïeCe meceepeeJej pes ieb[e blej keÀesmeUues l³ee®es
ef®e$eCe cee[ietUkeÀjebveer kesÀues Deens.munotes.in

Page 80

80ceeCeosMeer peerJeveJeemleJe ne cee[ietUkeÀjeb®³ee meeefnl³ee®ee cegK³e efJemeeefnl³e kesÀJeU ceeCeosMekeWÀêer veener. JesieJesieUîee mJeªHee®es DevegYeJe l³ eebveer lesJe{îee®e meceLe&HeCes
DeefYeJ³ekeÌle kesÀues Deensle.
3.1.22 G×Je MesUkesÀ
keÀeweflekeÀ ³ee efMebHeer kegÀìgbyeeleu³ee m$eerves peieC³eemeeþer kesÀuesu³ee Oe[He[er®eer keÀLee G×Je
MesUkesÀ ³eebveer `Oeie' ³ee keÀeobyejerle ceeb[ueer Deens. peieC³ee®³ee ÒeeLeefcekeÀ ÒeMveebveer efle®es DeeefCe efle®³ee
kegÀìgbyee®es peerJeve SJe{s ûeemetve ìekeÀues Deens keÀer, MesJeìHe³e¥le l³eeletve leer yeensj He[t MekeÀueer veener.
HeefjefmLeleerefJe©× leer SkeÀekeÀerHeCes Pegbpele jeefnueer DeeefCe MesJe ìer HejeYetle Peeueer. YeeûeeceerCe peerJevee®es ef®e$eCe ³ee ¢<ìerves ÒeeosefMekeÀles®es jbie JeeieefJeCeejer ûeeceerCe keÀeobyejer cnCetve `Oeie' ®es
ceesue efveefJe&Jeeo Deens. MesUke̳eeb®eer `[eefUbyee®es oeCes' ner keÀeobyejer ueeruee OeeveesjerkeÀj ³ee leceeMee
keÀueeJeble m$eer®eer keÀneCeer Deens. leceeMee keÀueeJebleeb®³ee DeeMee -DeekeÀeb#ee, DeeHemeeleerue nsJes -oeJes Je
mHeOee&, l³eeb®³eekeÀ [s HeenC³ee®ee meceepee®ee ¢ef<ì keÀesve, efveiejie ÆHeÀ[ceeuekeÀ DeeefCe l³eeb®eer
uegyee[ CetkeÀ keÀjCeejs efLeSìj ce@vespej, l³eeb®³eeJej nesCeejs Del³ee®eej F. DeveskeÀ yeeyeeR®es leHeMeerueJeej
ef®e$eCe MesUke̳eebveer ³ee keÀeobyejerle kesÀues Deens. `Oeie' meejKeer Þes<þ keÀuee ke=Àleer efueefnCeeje ne uesKekeÀ
Heg{s GojefveJee&nemeeþer `ue s[erpe nesmìsue' meejK³ee jbpekeÀ keÀeobyeN³ee efuent ueeieuee, ns uesKekeÀe®³ee
veJns lej DeeHe u³ee Jee*dce³eerve mebmke=Àleer ®³ee DeOe:Heelee®es ue#eCe Deens.
3.1.23 ceekeÌme&Jeeo DeeefCe cejeþer keÀeobyejer
meeceev³ele: 1945 ®³ee megceejeme keÀener uesKekeÀ ceekeÌme&Jeeoe®³ee ÒesjCesletve ûeeceerCe DeeefCe
DeeefoJeemeer peerJevee®³ee ef®e$eCeekeÀ[s JeUeues. DeeefoJeemeeR®es ÒeMve mecepeeJetve IesC³eemeeþer, l³eeb®³ee
ÒeMveebvee Jee®ee HeÀes[C³eemeeþer Meb.je. efYemes, Þeerjece DeF&vvejos, He.ef$e. me nm$eyeg×s, Jee. ye. keÀefCe&keÀ
³eebveer keÀeobyejer uesKeve kesÀues. efYemes ³eebveer `pebieueeleerue íe³ee' ner keÀeobyejer efuentve peceerveoej Je
J³eeHeejer efYeuue -HeeJeN³eeb®eer keÀMeer HeÀmeJeCetkeÀ keÀjleele DeeefCe l³eecegUs l³eebvee keÀmes nueeKe er®es peerJeve
peieeJes ueeieles ns oeKeJetve efoues. `meeJeueer®³ee Gvnele' ner Þeerjece De Êejos ³eebveer efueefnuesueer Yee Tb®³ee
Ye´ceefvejemee®eer keÀLee Deens. keÀeBûesmeceO³es jentve efYeuue -HeeJeN³eeb®ee G×ej keÀjCes DeMeke̳e Demeu³ee®eer
Òeef®elee r YeeTbvee Deeueer Deens. MesJeìer DeeefoJeemeeRveer ueeue yeeJeìîeeKeeueer SkeÀ®e Deeues Heeefnpes, Demee
mebosMe De Êejos ³eebveer efouee Deens. He.ef$e b. menm$eyeg×s ³eebveerner DeeHeu³ee `Heefnueer meueeceer' ceO³es ne®e
mebosMe efouee Deens. ³ee keÀeob yejerle cee F&®³ee vesle=lJeeKeeueer mJeeleb$³eue{e nes Tve DeeefoJeemeer mJeleb$e
Peeuesues efomeleele. `Òenej' ³ee keÀeobyejerle keÀesUmeeYeÆerle keÀece keÀjCeeN³ee keÀelekeÀN³eeb®³ee
HeefjefmLeleer®es DeeefCe l³eebveer [e@. cebieue Je JeerCee ³eeb®³ee ves le=lJeeKeeueer efouesu³ee efJepe³eer ue{eF&®es ef®e$eCe
Deeues Deens. efJe.Jee. n[He ³eeb®eer `DeVeoelee GHeeMeer' ner keÀeobyejer ceekeÌme&JeeÐee®³ee ÒesjCesletve efueefnueer
iesueer. peguetce Demeenîe Peeu³eeJej iejerye MeslekeÀjerner pegueceer peceerveo eje®ee keÀmee Ketve keÀ ªMekeÀleele
ns oeKeJetve osC³eemeeþer n[Heebveer ner keÀeobyejer efueefnueer. ceekeÌme&Jeeoer ÒesjCee ìeUtve efueefnueer iesuesueer
Jee.ye. keÀefCe&keÀeb®eer `Jee[ieerCe' ner keÀeobyejer cegUele Heue& yekeÀ®³ee `o ceoj' ³ee keÀeobye jer®es ©Heeblej
Deens. leLeeefHe, mJeleb$eHeCee®ee DeeYeeme efvecee&Ce keÀjC³eele keÀefCe&keÀ ³eMemJeer Peeues Deensle.munotes.in

Page 81

813.1.24 keÀener Dev³e keÀeobyejerkeÀej
Þeer. ke=À. keÀesunìkeÀj ³eeb®eer `M³eecemegboj' ner oefuele peerJevee®es ef®e$eCe keÀjCeejer cejeþer
meeefnl³eeleerue Heefnueer keÀeobyejer cnCelee ³esF&ue. `ogìHHeer keÀer ognsjer' ner l³eeb®eer DeeCeKeer SkeÀ keÀeobyejer
mecekeÀeueerve meceepeJeemleJee®es GHejesefOekeÀ ef®e$eCe keÀjles. efJe. efJe. yeeskeÀerue ³eeb®³ee `HeÀesue DeeMee',
`Deeyee' , `ÜbÜ', `kegÀyesj keÀer jbkeÀ', `let efleLeb ceer', `yesyeer®eer yeefnCe' ³ee keÀeobyeN³eeceOetve meeOeejCeHeCes
JeemleJeJeeoer He×leerves®e peerJeveef®e$eCe Deeues Deens. ieebOeerJeeoeves Òesefjle Peeuesu³ee ie.je. JeeefUbyes
(jeceleve³e) ³eebveer ûeecee rCe peveles®ee G×ej JneJee ³ee leUceUerletve `ceesefnl³eeb®eer cebpegUe', `Keje
G×ej', `meeKejieesìer', `Òeefceueeyesve', `iepeeYee T' ³ee keÀeobyeN³ee efueefnu³ee. oe.ve. efMeKejs ³eeb®eer
`DeeF&®eer ke=ÀHee ' ieebOeerJeeÐee®³ee ÒesjCesletve efueefnueer ies ueer. efJe.Jee. efMejJee[keÀjebveer `JewkeÀeobyejerle ieebOeerJeeoer efJe®eeje®³ee ÒeYeeJeeletve SkeÀe efMe#ekeÀe®³ee peerJeveele keÀmes Deecetueeûe HeefjJele&ve
nesles ³ee®es ef®e$eCe kesÀues Deens. lej `peevnJeer' ³ee keÀeobyejerle l³eebveer c eeCetme ne vewmeefie&keÀ YeeJeYeeJeveeb®es
oceve keÀ© MekeÀle veener ns oeKeJetve osC³eemeeþer cenbleeb®eer J³eeqkeÌlejsKee GYeer kesÀueer Deens.
cee.oe. DeeUleskeÀj ³eebveer `DeHejeOe keÀesCee®ee', `ueefuelee', `Meebleejece', `cegkeÌleyebOe' F.
keÀeoby eN³ee efuentve meeceeefpekeÀ yeouee®es ef®e$e jsKeeìC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. je.Mee. Heeìerue ³eebveer
`meerlee' ner keÀeobyejer efuentve ûeecees×ej keÀmee keÀjlee ³esF&ue ³eeefJece{xkeÀjeb®³ee `leebye[er ceeleer' ³ee keÀeobyejerle ³eg×keÀeueerve ûeeceerCe JeeleeJejCe Òeefleefyebefyele Peeues Deens.
ogmejs cene³eg× DeeefCe OejCe yeebOeC³ee®eer ³eespevee ³eecegUs Kes[îeeleu³ee MeslekeÀN³eeb®³ee peerJeveeJej pes
Deefve<ì HeefjCeece Peeues l³ee®es ef®e$eCe keÀjC³eemeeþ er yee.meer. ce{xkeÀjebveer `HeeCeer' ner keÀeobyejer efueefnueer.
efJe. ue. yeJex ³eebveer `ceg®e kegbÀo ojer' ner keÀeobyejer efuentve leUkeÀeskeÀCe®³ee peerJevee®es oMe&ve Ie[efJeues Deens.
ve.ef®eb. kesÀUkeÀjebveer `keÀeskeÀCe®ee Heesj' ³ee keÀeobyejeru ee keÀeskeÀCeer keÀesUerJemleer®³ee meeiejer peerJevee®eer
HeeMJe&Yetceer efoueer Deens. Yee.o. Kesj ³eebveer ` ¬eÀebleer®³ee JeeìsJej' ner yes®eeUerme®³ee Deeboesuevee®eer
HeeMJe&Yetceer Demeuesueer keÀeobyejer efueefnueer. yee.Ye. yeesjkeÀjeb®³ee `YeeJeer Ce', `ceeJeUlee ®ebê',
`DebOeejeleerue Jeeì' ³ee keÀeobyeN³ee ieesceblekeÀer³e peerJevee®eer HeeMJe&Yetceer IesTve peeleele. ce.Yee. Yeesmeues ns
³ee keÀeueKeb[eleerue DeeCeKeer SkeÀ GuuesKeveer³e uesKekeÀ Deensle. l³eebveer ÒeeO³eev³eeves ûeecepeerJevee®e s
ef®e$eCe kesÀuesues Deens. ce.Yee. Yeesmeues ³eebveer mJeeleb$³eHetJe& keÀeUeHeemetve efve<þeHetJe&keÀ ûeeceerCe keÀLee -
keÀeobyejeruesKeve kesÀues Deens. l³eeb®eer mecejebieCe ner Heefnueer keÀeobyejer 1941 ceO³es Òeefme× Peeueer lej
`Iemejiegb[er' ner ® eewLeer keÀeobyejer 1963 ceO³es Òeefme× Peeueer. ojc³eeve l³eebveer `GIe[îee peieele' ner
GuuesKeveer³e keÀeobyejer efueefnueer. ³eeefMeJee³e 1939 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeuesueer `jCeebieCe' ner efJeÞeece
yes[skeÀj ³eeb®eer cenÊJee®eer keÀeobyejer ³ee keÀeu eKeb[ele ÒekeÀeefMele Peeuesueer Deens. ogmeN³ee cene³eg×e®³ee
HeeMJe&YetceerJej SkeÀe penepeeJej Ie[Ceejer ÒescekeÀLee keÀeobyejerle yes[skeÀjebveer ef®eef$ele kesÀueer Deens.
ceneje<ì^er³e le©Ce ®e¬eÀ Oej DeeefCe p³et le©Ceer n@ ìe& ³eeb®eer ner ÒescekeÀne Ceer Deens. efnìuejMeenerce gUs
efveJee&efmele Peeuesueer n@ ìe& ®e¬eÀOejJej peerJe DeesJeeUtve ìeketÀ Heenles Hejbleg l³eeb®es ceerueve nesT MekeÀle
veener. ³ee keÀeueKeb[eleerue SkeÀ cenÊJee®eer keÀeobyejer cnCetve `jCeebieCe' ®ee GuuesKe keÀjeJee ueeiesue .
Leesj uesKekeÀ DeCCeeYee Tmeeþs ³eeb®es keÀeobyejeruesKeve ³ee keÀeUele meg© Peeues. l³eebveer
1960 veblej®³ee keÀeUele efJeHegue keÀeobyejeruesKeve kesÀues Deens. ieeJeeieeJeeb®³ee DeeefCe IejeC³eeb®³ee
DeeHemeeleerue Jewjeb®³ee keÀneC³ee ne DeCCeeYe eTmeeþW®³ee DeveskeÀ keÀeobyeN³ee®ee efJe`ef®e$ee', `HeÀefkeÀje', `Jewpe³eblee', `ceekeÀ[er®ee ceeU', `DeeJe[er', `Jewj', `jeveiebiee', `HeePej',munotes.in

Page 82

82`ceemlej', `JeejCes®ee JeeIe', `®ebove', `Deueietpe', `kesÀJe[îee®eb keÀCeerme', `ef®eK eueeleerue keÀceU' F.
DeveskeÀ keÀeobyeN³ee efueefnu³ee Deensle.
®ebêkeÀeble keÀekeÀes[keÀj ³eebveer `ieesceblekeÀe peeiee nes' ³ee keÀeobyejerletve ieesJ³ee®³ee mJeeleb$³ee®ee
ÒeMve Je osJeoemeeR®es ÒeMve ³ee efJekeÀeobyejerletve mJeeleb$³eesÊej keÀeUele keÀeceieej ®eUJeUer®es ÒemLeeefHele jepekeÀejCeele Peeuesues ªHeeblej
DeOeesjsefKele kesÀues Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) J³ebkeÀìsMe ceeb[ietUkeÀjeb® ³ee`yeveiejJee[er '³ee keÀeobyejer®ee Dee{eJee I³ee.
3.1.25 meceejesHe
meoj Dee{eJ³eele He=<þmebKes®eer ce³ee&oe Heenle e meJe&®e uesKekeÀeb®³ee keÀeobyeN³ee®ee HejeceMe& Ieslee
Deeuesuee veener. 1920 les 1960 ³ee keÀeueKeb[eleerue cejeþer keÀeobyejerkeÀej ¢ef<ì#esHe ìekeÀu³eeveblej
meJe&meeOeejCeHeCes Demes efometve ³esle keÀer, ne keÀeU ÒeefleefYeVelesves iepeyepeuesuee D eeefCe
keÀeobyejerefveefce&leer®³ee ¢<ìerves efJeHegueles®ee Demeuee lejer ³ee keÀeUeleerue keÀeobyejer ner ceO³eceJeieea³e
peeefCeJeeb®eer efveefce&leer Deens. kesÀlekeÀj, Jejs jkeÀj, jIetJeerj meeceble, efJeYeeJejer efMeªjkeÀj, j.Jee. efoIes,
ie.ue. þeske ÀU, Þeer.vee. HeW[mes, cee[ietUkeÀj ³eeb®³eemeejKes keÀenerMee efvejeUîee peeefCeJee J³ekeÌle keÀ©
HeenCeejs uesKekeÀ ³ee keÀeUele efomele Demeues lejer SkebÀojerle ³ee keÀeueKeb[eJej HeÀ[kesÀ -Keeb[skeÀj -
cee[KeesuekeÀj ³eeb®ee®e ÒeYeeJe efometve ³eslees. l ³eeb®³ee keÀeobyeN³ee cnCepes megKeJeeoe®³ee Deenejer iesuesu³ee
meceepeefJevcegKe J³eeqkeÌleJeeoer peeefCeJeeb®eer HeefjCeleer Deens. meeceeefpekeÀ JeemleJeeHeemetve DeeefCe meboYee&Heemetve
HetCe&HeCes efJeueie Demeuesues ÒeCe³eef®e$eCe ne J³eeqkeÌleJeeo er peeefCeJeeb®ee GLeU DeeefJe1920 veblej®ee keÀeueKeb[ jepekeÀer³e¢<ìîee mJeeleb$³e Deeboesuevee®³ee ®eUJeUeRveer OeieOeiele
Demetvener 1920 veblej®³ee keÀeUele jepekeÀer³e ³ee MeerDeLee&ves jepekeÀer³e veener®e, Demee efvecejeþer keÀeobyejer keÀLeevekeÀ ÒeOeevelesSsJepeer J³eeqkeÌleoMe&veÒeOeeve DeefOekeÀ Peeueer. l³ee®es keÀejCe Fbûepeer
meeefnl³e DeeefCe efJe®eeje b®ee ÒeYeeJe ns Deens. DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleerveblej ³egjesHeele efvecee&Ce Peeuesu³ee
J³eeqkeÌleJeeoer peeefCeJee lesLeerue meeefnl³eeHeemetve ÒekeÀjepeJeìerle cejeþer meeefnl³eelener efPejHele D eeu³ee. cejeþer keÀeobyejer®eer meceer#eener GÊejesÊej
J³eeqkeÌlejsKeveeuee DeefOekeÀ cen ÊJe osT ueeieu³eeves uesKekeÀner J³eeqkeÌleJeeoer peeefCeJeebvee cenÊJe osle iesues.
meoj keÀeueKeb[ele J³eeqkeÌleJeeoer peeCeerJe FlekeÀer ÒeyeU þjueer keÀer, J³ekeÌl eerYeesJeleeue®es meeceeefpekeÀ
JeemleJe®e GHesef#eues iesues. l³eecegUs ³ee keÀeUele Glke=À<ì meeceeefpekeÀ efkebÀJee jepekeÀer³e keÀeobyejer HeÀejMeer
efvecee&Ce Peeueer veener. efm$e³eeb®eer og:Kes ceeb[C³ee®ee yeneCee keÀjerle efJeJeenesÊej Òesce, efÜH eeflvekeÀlJe,munotes.in

Page 83

83J³eefYe®eej, mJewje®eej ³ee iees<ìeR®eer JeCe&ves keÀjC³eele Deeueer. meceepeeleerue MeesefuesKekeÀeb®es ue#e JeUues, Hejbleg l³ee®es Þes³e uesKekeÀebvee vemetve l³ee keÀeUele Heefjef®ele Peeuesu³ee
meec³eJeeoeuee De eefCe veJ³eeves Go³eeme Deeuesu³ee ieebOeerJeeoeuee Deens. ³ee keÀeUeleerue J³eeqkeÌleJeeoer
peeefCeJeeb®³ee ÒeYeeJeecegUs meec³eJeeoer peeCeerJener cnCeeJeer lesJe{er ÒeieuYe Peeueer veener.
kesÀlekeÀj, jIegJeerj meeceble, efoIes, efMeªjkeÀj ³eeb®³eece gUs cejeþer keÀeobyejer ceO³eceJeieea³e
peerJevekeÀ#es®³ee yeensj He[ueer. efle®ee Deeme JeemleJeef®e$eCeekeÀ[s PegkeÀuee. lejerner ³ee keÀeUeleerue cejeþer
keÀeobyejer ÒeeOeev³eeves ceO³eceJeieea³e DeeefCe keÀjceCetkeÀÒeOeeve DeMeer®e jeefnueer, ns mel³e veekeÀejle ³esle
veener.
3.1.26 1920 les 1960 ³ee keÀeueKeb[eleerue efveJe[keÀ keÀeobyeN³ee®eer met®eer
ÒekeÀeMeve Je1920 ÒeCe³eYebie Meejoemegle
1920 veiejleejkeÀe o.efYe. jCeefoJes
1920 efoJ³eueeJeC³e efJe.Jee. n[He
1920 efvejYe´®ebê efJe.Jee. n[He
1920 ef$eJesCeer efJe©× eflejbieer meecevee efYe.iees. efYe[s
1921 DemleÒee³e Yeevet o.efJe. HejebpeHes
1921 mJejep³ee®ee ÞeerieCesMee veeLeceeOeJe
1921 cegueeb®es yeb[ DeLeJee Òeefle%eeYebie ³eMeesoeyeeF& Yeì
1922 JeerjefJeJeen ue#ceCe veeje³eCe peesMeer
1922 JeerjefJepe³e ue#ceCe veeje³eCe peesMeer
1922 Fbûepeeb®ee HejeYeJe De.ye. keÀesunìkeÀj
1922 meeHelveYeeJe veeLeceeOeJe
1923 peeogieejerCe efJe.Jee. n[He
1923 mJejep³ee®ee keÀejYeej veeLeceeOeJe
1923 efMeJeMeener®ee MegYeMekegÀve efJe.Jee. n[He
1923 ceePee mece´eì efJe.Jee. n[He
1924 JeekeÀ[s Hee Tue efJe.Jee. n[He
1924 DeIeesj HeelekeÀ peevekeÀeryeeF& osmeeF&
1924 yenkeÀuesueer le©Ceer efJe.Jee. n[He
1925 mJe³ebmesJekeÀ veeLeceeOeJemunotes.in

Page 84

841925 yeeF&ueJes[e efJe.Jee. n[He
1925 cepetj vee.efJe. kegÀuekeÀCeea
1925 efveJeUuesueer le©Ceer efJe.Jee. n[He
1925 kegÀueey³ee®eer oeb[er vee.meer. HeÀ[kesÀ
1925 ogìHHeer keÀer ognsjer? Þeer. F&. keÀesunìkeÀj
1925 M³eecemegboj Þeer. F&. keÀesunìkeÀj
1925 F1925 cetkeÀveeef³ekeÀe peevekeÀeryeeF& osmeeF&
1926 ieeW[Jeveeleerue efÒe³ebJeoe Þeer. J³eb. kesÀlekeÀj
1926 Hejeieboe Þeer. J³eb. kesÀlekeÀj
1926 DeeMeeJeeoer Þeer. J³eb. kesÀlekeÀj
1926 ef®eceCeer Yee.efJe. JejsjkeÀj
1926 HesMeJeeF&®es HegC³eenJee®eve efJe.Jee. n[He
1926 keÀewcegoer MeebleeyeeF& veeefMekeÀkeÀj
1927 mJeeOeerve mebmeej ke=À. He. Keeef[uekeÀj
1927 yebOeveeb®³ee HeueerkeÀ[s Heg.³e. osMeHeeb[s
1927 ceePes jecee³eCe veejes DeHHeepeer legUpeeHegjkeÀj
1927 G×e j vee.meer. HeÀ[kesÀ
1927 jepeceelee efpepeeyeeF& ³eMeesoeyeeF& Yeì
1927 mJejep³ee®eer mLeeHevee veeLeceeOeJe
1928 peeotieej vee.meer. HeÀ[kesÀ
1928 efJeOeJeekegÀceejer Yee.efJe. JejsjkeÀj
1928 HeeueKeer®ee ieeW[e keÀeMeeryeeF& veeefMekeÀkeÀj
1929 ueivee®ee yeepeej MeebleeyeeF& veeefMekeÀkeÀj
1929 oewuele vee.meer. HeÀ[kesÀ
1929 keÀeUs HeeCeer efJe.oe. meeJejkeÀj
1930 ye´eïeCe keÀv³ee Þeer. J³eb. kesÀlekeÀj
1930 mJejep³eeleerue mebkeÀì veeLeceeOeJe
1930 HeÀesue DeeMee efJe.efJe. yeeskeÀerue
1930 efkeÀMeesjer®es Ûo³e efoJeekeÀj ke=À

Page 85

851930 ne®e keÀe Oece&? MeebleeyeeF& veeefMekeÀkeÀj
1930 OeeJelee Oeesìe Yee.efJe. JejsjkeÀj
1930 Ûo³ee®eer nekeÀ efJe.me. Keeb[skeÀj
1931 ceesefnl³eeb®eer cebpegUe jeceleve³e (ie.je. JeeefUbyes)
1931 DeeefmlekeÀ meevesieg©peer
1931 DeìkesÀHeej vee.meer. HeÀ[kesÀ
1932 ieesot ieesKeues Yee.efJe. JejsjkeÀj
1932 O³es³eekeÀ[s vee.kesÀ. yesnjs
1933 cegkeÌleelcee ie.$³eb. cee[KeesuekeÀj
1934 meerceesuuebIeve cees.ie. jebieCeskeÀj
1934 HejleYesì Yee.efJe. JejsjkeÀj
1934 oesve Oe´gJe efJe.me. Keeb[skeÀj
1934 GukeÀe efJe.me. Keeb[skeÀj
1934 efnboesUîeeJej efJeYeeJejer efMeªjkeÀj
1935 HesÀjerJeeuee ieerlee meeves
1935 efJejuesues mJeHve efJeYeeJejer efMeªjkeÀj
1935 veJeueHetj®ee mebmLeeefvekeÀ ve.ef®eb. kesÀUkeÀj
1935 GIe[PeeHe Yee.efJe. JejsjkeÀj
1935 M³eece®eer DeeF& meeves ieg©peer
1935 kegÀueowJele Yee.efJe. JejsjkeÀj
1936 MeeHe ie.$³eb. cee[KeesuekeÀj
1936 efJekeÀejer Jeelmeu³e Yee.efJe. JejsjkeÀj
1936 keÀeefMcejer iegueeye vee.meer. HeÀ[kesÀ
1936 efJe®e#eCee Þeer. J³eb. kesÀlekeÀj
1937 ce=iepeU cees.ie. jebieCeskeÀj
1937 keÀeUs HeeCeer efJe.oe. meeJejkeÀj
1937 Oe[He[Ceejer cegues meeves ieg©peer
1937 ÒeJeemeer vee.meer. HeÀ[kesÀ
1938 ceeJeUlee ®ebê yee.Ye. yeesjkeÀj
1938 mecejYetceer vee.meer. He À[kesÀmunotes.in

Page 86

861938 oesve ceves efJe.me. Keeb[skeÀj
1938 efnjJee ®eeHeÀe efJe.me. Keeb[skeÀj
1938 HeeCekeÀUe j.Jee. efoIes
1939 Hegvepe&vce meeves ieg©peer
1939 jCeebieCe efJeÞeece yes[skeÀj
1939 megKee®ee MeesOe efJe.me. Keeb[skeÀj
1939 efjkeÀecee osJneje efJe.me. Keeb[skeÀj
1940 Heefnues Òesce efJe.me. Keeb[skeÀj
1940 DeeefmlekeÀ meeves ieg©peer
1940 PebPeeJeele efJe.efJe. yeeskeÀerue
1940 cegKeJeìs ie.$³eb. cee[KeesuekeÀj
1940 meele ueeKeeleerue SkeÀ Yee.efJe. JejsjkeÀj
1940 je#emeefJeJeen Þeer. kes À. #eerjmeeiej
1941 ceele=cebefoj ceeueleeryeeF& oeb[skeÀj
1941 peUuesuee ceesnj efJe.me. Keeb[skeÀj
1942 je$eer®ee efoJeme yee.me. ce{xkeÀj
1942 keÀeskeÀCe®ee Heesj ve.ef®eb. kesÀUkeÀj
1942 JeejCes®³ee KeesN³eele DeCCeeYee Tmeeþs
1942 keÀeQ®eJeOe efJe.me. Keeb[skeÀj
1942 keÀece DeeefCe keÀeefceveer Òescee kebÀìkeÀ
1943 leebye[er ceeleer yee.meer. ce{xkeÀj
1943 ®eboveJee[er ie.$³eb. cee[KeesuekeÀj
1943 lespeefmJeveer ceeueleeryeeF& oeb[skeÀj
1943 mejeF& j.Jee. efoIes
1944 memesefceje $³eb.efJe. mejosMecegKe
1945 ieeJeiegb[ ie.ue. þeskeÀU
1946 keÀceUe®eb peeUb mejesefpeveer yeeyej
1946 Jew1946 Peguelee ceveesje Yee.efJe. JejsjkeÀj
1946 JeýeuesKe ceeueleeryeeF& oeb[skeÀjmunotes.in

Page 87

871946 efJePeleer p³eesle Meeblee MesUkesÀ
1947 efþieU efJe.efJe. yeeskeÀerue
1947 keÀespeeefiejer Meeblee MesUkesÀ
1948 keÀeìsjer ceeie& ceeueleeryeeF& oeb[skeÀj
1948 HeeCeer yee.meer. ce{xkeÀj
1949 efmebOegkeÀv³ee iees.ve er. oeb[skeÀj
1950 nÎHeej Þeer.vee. HeW[mes
1950 YeeJeerCe yee.Ye. yee sjkeÀj
1950 yeUer efJeYeeJejer efMeªjkeÀj
1950 let Yesìe³euee vekeÀes nesleeme mejesefpeveer yeeyej
1950 Dees{ Meeblee MesUkesÀ
1950 [eWyeeN³ee®ee KesU YeeTHeeO³es
1950 Heg{®eb HeeTue J³ebkeÀìsMe cee[ietUkeÀj
1950 pesnueced vee.meer. HeÀ[kesÀ
1951 ef®e$ee DeCCeeYee Tmeeþs
1952 peevnJeer efJe.Jee. efMejJee[keÀj
1952 ieejbyeer®ee yeeHet Þeer.vee. HeW[mes
1953 ceneveoer®ee leerjeJej ogiee& YeeieJele
1953 efMelet iees.veer. oeb[skeÀj
1953 peeF& efJeYeeJejer efMeªjkeÀj
1954 ef#eÒee Mej®ebê cegeqke ÌleyeesOe
1954 DeÞet efJe.me. Keeb[skeÀj
1955 yeveiejJee[er J³ebkeÀìsMe cee[ietUkeÀj
1955 pewle js pewle iees.veer. oeb[skeÀj
1955 He[IeJeueer iees.veer. oeb[skeÀj
1955 HeJeveekeÀeþ®ee OeeW[er iees.veer. oeb[skeÀj
1955 efueueer®es HetÀue iebieeOej ie e[ieerU
1956 DeeF&Deens Mesleele j.Jee. efoIes
1956 keÀuHeves®³ee leerjeJej efJe.Jee. efMejJee[keÀj
1957 ceeCegmekeÀer®eer nekeÀ MebkeÀjjeJe Kejelemunotes.in

Page 88

881957 kegÀCee SkeÀe®eer Ye´ceCeieeLee iees.veer. oeb[skeÀj
1958 He[ js HeeC³ee j.Jee. efoIes
1958 cee®eerJejuee yegOee iees.veer. oeb[skeÀj
1958 HetCee&cee³e®eer ueskeÀjb iees.veer. oeb[skeÀj
1959 HeÀefkeÀje DeCCeeYee Tmeeþs
1959 Jewpe³eblee DeCCeeYee Tmeeþs
1959 yeejer jCeefpele osmeeF&
1959 ³e³eeleer efJe.me. Keeb[skeÀj
1960 Oeie G×Je MesUkesÀ
196 0 ceePee ieebJe jCeefpele osmeeF&
1960 DeekeÀeMee®eer HegÀues ie.efo. cee[iegUkeÀj
1960 DevveHetCee& ®ebêkeÀeble keÀekeÀes[keÀj
1960 efþCeieer ie.ue. þeskeÀU
1960 HetCe&Heg©1960 ceneosJelee megceleer #es$ecee[s
3.1.2 7meboYe&
1)kegÀuekeÀCeea , Jee.ue., `meeefnl³e : MeesOe DeeefCe yeesOe ', Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve ,cegbyeF&, DeeJe=Êeer ogmejer
1995 .
2) osMeHeeb[s ,kegÀmegceeJeleer, `cejeþer keÀeobyejer®es Heefnues MelekeÀ ', cegbyeF&, cejeþer meeefnl³e mebIe, DeeJe=Êeer
ogmejer 1975 .
3.1.2 8HetjkeÀ Jee®eve
1) þeketÀj ,jJeeRê, `cejeþer keÀeobyejer : meceepeMeem$eer³e meceer#ee ', efoueerHejepe ÒekeÀeMeve, Òee.efue. HegCes
2) osMeHeeb[s, kegÀmegceeJeleer, `cejeþer keÀeobyejer®es Heefnues MelekeÀ, 'cegbbyeF&, cejeþer meeefnl³e mebIe.
3)kegÀ©bokeÀj, vejnj, `Oeej DeeefCe keÀeþ, 'osMecegKe DeeefCe kebÀHeveer, HegCes.
4) yeebefoJe[skeÀj, ®ebêkeÀeble, `cejeþer keÀeobyejer®ee Fefleneme ', cesnlee HeefyueefMebie neTme, HegCes.
5) kegÀuekeÀCeea, Þeer. cee. `keÀeobyejer meceer#ee ', Gvces6) yeebefoJe[skeÀj, ®ebêkeÀeble, `cejeþer keÀeobyejer : ef®ebleve DeeefCe meceer#ee ', cesnlee HeefyueefMebie neTme,
HegCes.
7) nmlekeÀ, G

Page 89

893.1.2 9vecegvee ÒeMve
1) Þeer. J³eb. kesÀlekeÀj ³eeb®³ee keÀeobyejer®es mJeªHe mHe<ì keÀje.
2) 1920 veblej®³ee m$eerefueefKele keÀeobyejer®eer JewefMe<ì efJeMeo keÀje.
3) HeÀ[kesÀ -Keeb[skeÀj ³eeb®³ee keÀeobyejer®es mJe©He mHe<ì keÀje.
4) 1920 veblej®³ee keÀeueKe b[eleerue jbpeveJeeoer keÀeobyejer®ee Dee{eJee I³ee.
5) 1920 veblej®³ee keÀeobyejerleerue meceepe peeefCeJee efJeMeo keÀje.





munotes.in

Page 90

90IeìkeÀ -4
®eefj$e -Deelce®eefj$e (1874 -1960)
IeìkeÀ j®evee :
4.1 GefÎ<ìs
4.2 ÒeemleeefJekeÀ
4.3 efJe4.3.1 ®eefj$e ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®ee Heefj®e³e
4.3.2 ®eefj$e Jee*dce³e ÒekeÀeje®es mJeªHe Je l³ee®es efJeMes4.3.3 cenÊJee®es ®eefj$ekeÀej DeeefCe l³eeb®es ®eefj$e uesKeve
4.3.4 Deelce®eefj$e ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®ee Heefj®e³e
4.3.5 Deelc e®eefj$e ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®es mJeªHe -JewefMe<ìîes
4.3.6 Deelce®eefj$e uesKekeÀeb®eer cejeþerleerue HejbHeje
4.4 meceejesHe
4.5 HetjkeÀ DeO ³e³eve
4.6 vecegvee ÒeMve
4.1 GefÎ<ìs
³ee IeìkeÀe®es DeO³e³eve kesÀu³eeveblej DeeHeu³eeuee -
®eefj$e -Deelce®eefj$e ³ee Jee*dce³e ÒekeÀejeb®ee Heefj®e³e keÀ©ve Ieslee ³esF&ue.
®eefj$e uesKevee®es leb$e Je ³ee uesKeve ÒekeÀeje®es mJeªHe mecepeeJetve I eslee ³esF&ue.
Deelce®eefj$e ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®es mJeªHe mecepeeJetve Ieslee ³esF&ue.
1874 les 1960 ³ee keÀeUele efueefnu³ee iesuesu³ee ®eefj$e Jee*dce³ee®ee DeY³eeme keÀjlee ³esleerue
1874 les 1960 ³ee keÀeUele cejeþerle efueefnu³ee iesuesu³ee Deelce ®eefj$e Jee*dce³ee®ee DeY³eeme
keÀjlee ³esleerue.
®eefj$e -Deelce®eefj$e ³ee Jee*dce³e ÒekeÀejebletve Ie[Ceejs peerJeveoMe&ve Je DevegYeJeefJeÍJee®es JesieUsHeCe
peeCetve Ieslee ³esF&ue.
®eefj$e -Deelce®eefj$e Jee*dce³e ÒekeÀejeb®es mJeªHe -efJeMesHejbHeje meebielee ³esF&ue.munotes.in

Page 91

914.2 ÒeemleeefJekeÀ
keÀesCel³eener meeefnl³eke=Àleer®ee meeQo³ee&lcekeÀ, keÀueelcekeÀ MeesOe Iesleevee p³ee meeefnl³e ÒekeÀejele
efle®eer j®evee, ceeb[Ceer Peeueer Deens, l³ee meeefnl³ e ÒekeÀeje®eer keÀener leeefÊJekeÀ DeesUKe, Heefj®e³e keÀ©ve
IesCes DeY³eemee®³ee, Jee*dce³eerve DeekeÀuevee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®es þjles. meeefnl³eke=Àleer®ee DevegYeJe,
efle®ee DeemJeeo, meceer#ee Jee cetu³eceeHeve ke Àjleevee efveefÍ®ele keÀener leÊ Jesue#eele I³eeJeer ueeieleele.
®eefj$e -Deelce®eefj$e ³ee meeefnl³e ÒekeÀeje®ee Heefj®e³e keÀ©ve Iesleevee ³ee meeefnl³e ÒekeÀeje®eer mebkeÀuHevee,
l³ee®es mJeªHe, cetueYetle IeìkeÀ, l³ee®es ÒekeÀej -GHeÒekeÀej Je l³ee®eer iegCe JewefMe<ìîes ³eeefJeDeHesef#ele Deens. efMeJee³e ³ee oesvner meeefnl³e ÒekeÀejele Peeuesueer meeefnl³e efveefce&leer ,l³ee®eer HejbHeje
efJe®eejele IesCes cenÊJee®es þjsue. l³ee®eyejesyej Dev³e meeefnl³e ÒekeÀejeHes#ee ®eefj$e -Deelce®eefj$ee®es
Demeuesues JesieUsHeCe u e#eele IesCes iejpes®es þjles. DeY³eemee®³ee ³ee Yeeieele Jejerue cegÐeeb®eer ®e®ee& Je
efJeJes®eve kesÀues Deens.
efJemeeefnl³eÒekeÀej ner mebkeÀuHevee :
meeefnl³eÒekeÀej cnCepes meeefnl³ee®es JeieeakeÀjCe nes³e. ³ee JeieeakeÀjCeeme eþer®eer keÀener efveefÍ®ele
leÊJes DemeeJeer ueeieleele. keÀuesvegmeej ner leÊ Jes efYevve -efYevve mJeªHee®eer Demetve keÀeUevegmeej leer
yeouele Demeleele. Goe. ef®e$ekeÀuee, ve=l³ e, mebieerle, JeemlegkeÀuee .³ee Òel³eskeÀ keÀues®³ee leeefÊJekeÀ
efJe®eejeletve l³eeb®es efJeefJeOe ÒekeÀejele JeieeakeÀjCe kesÀues iesues Deens. meeefnl³ekeÀues®ee efJe®eej kesÀuee lej
Òee®eerve keÀeUeHeemetve Deepeleeiee³ele l³ee -l³ee keÀeueKeb[ele meee fnl³eÒekeÀejeyeeyele DeveskeÀ ÒeMve
GHeefmLele kesÀues iesue s. cegUele meeefnl³ee®es ÒekeÀej ceeveeJesle keÀer ceevet ve³esle FLeHeemetve lej keÀesCeles cegK³e
DeeefCe keÀesCeles GHeÒekeÀej ceeveeJesle? ³eeyeeyele celeYeso Dee{Utve ³esleele.
cejeþer mee efnl³eele keÀLee, keÀefJelee, keÀeobyejer, veeìkeÀ, ueefueleieÐe, ®eefj$e -Deelce®eefj$e,
efJeveeso, J³ekeÌleeref®e$e, ÒeJeemeJeCe&ve Demes ueefuele meeefnl³ee®es ÒekeÀej -GHeÒekeÀej ª{ Deensle. Òee. iees.
cee. HeJeej ³eeb®³ee celes, meeefnl³eÒekeÀej ner meb keÀuHevee efmLej veJns. keÀeUeÒeceeCes, iejpesÒeceeCes,
DeefYe©®eerÒeceeCes leer yeouele Deeuesueer Deens. SkesÀkeÀ meeefnl³eÒekeÀej Iesleuee lejer l³ee mebkeÀuHeves®³ee
DeeMe³e -ceeb[Ceerlener keÀeUevegmeej yeoue nesle ieuesuee efomelees.
4.3 efJe4.3.1 `®eefj$e' ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®ee Heefj®e³e
®eefj$e cnCepes SkeÀe ceeCemee®³ee peerJevee®ee efkebÀJee peerJeveKeb[e®ee `Je=Êeeble' meebieCeejer SkeÀ
mepe&veMeerue keÀueeke=Àleer Demeles. DeLee&le ne Je=Êeeble Demeu³eecegUs pes Ie[ues, pes mel³e Deens DeeefCe pes
Òel³e#e JeemleJe Deens, l³eeHeemetve ®eefj$ekeÀej cegUer®e otj peeT MekeÀle veener. ®eefj$e uesKeveele efveKeU
Demes mel³e Deeues Heeefnpes. l³eele Lees[ermeg×e keÀuHekeÀlee Iegmelee keÀecee ve³es. ®eefj$e ne SkeÀ J³ekeÌleer®³ee
peerJevee®ee Je=leeble Demelees. leMeer®e leer SkeÀ mepe&veMe erue keÀueeke=Àleerner Demeles. ³ee Jee*dce³eerve
keÀueeke=Àleeruee Je=Êeeblee®es veeles Demeu³eeves l³eeceO³es kesÀJeU ke=Àef$ecelee DeeCetve ®eeuele veener lej l³eele
DeefOekeÀeefOekeÀ efpeJeb leHeCee, YeeJeYeeJeveeb®ee DeeefJe

Page 92

92l³eeyeÎue®eer ceeb[Ceer DeeefCe DeemJeeo Demee DevegYeJe ®eefj$ekeÀejekeÀ[tve ceeb[uee iesuee Heeefnpes. cnCepes les
®eefj$e jefmekeÀefÒe³e Je Jee®eveer³e þjsue.
keÀesCelesner ®eefj$e leerve Debieebveer yeveles. J³eeqkeÌlelJe, peerJeve¬eÀce DeeefCe HeefjefmLeleer. p³ee
J³ekeÌleer®es ®eefj$e jsKeeìe³e®es Deens efleLes J³eeqkeÌlelJe keÀeueeveg¬eÀces yeouele iesuesues Demeles. les yengoe efmLej
Demele veener. keÀeU peme e yeouele peelees l³eeÒeceeCes l³ee J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleceÊJeele Peeuesues yeoue,
efJekeÀeme Je HeefjJele&ve ³ee®³ee veesboermeg×e ®eefj$ekeÀej Iesle Demelees. efMeJee³e peerJeve¬eÀcee®³ee meJe&
cenÊJee®³ee veeWoer keÀueelcekeÀ mJe©Heeves Iesle Heefje fmLeleerveg©He l³ee J³ekeÌleer®es Dee³eg<³e keÀmes Ie[le iesues,
³ee meieUîeeb®³ee veeWoer ®eefj$ekeÀej ®eefj$eeletve keÀjerle Demelees. ®eefj$e uesKeveele meg©Jeeleeruee ®eefj$e
vee³ekeÀe®eer efveJe[ nesles. p³ee®³ee peerJeveeyeÎue efJemleejeves efuene³e® es Deens, l³ee®es peerJeve l³eeyeÎue®eer
ceeefnleer, Ieìvee -Ie[ecees[er, Òemebie l³ee J³ekeÌleer®es keÀe³e&, HeefjefmLeleer, ³eesieoeve ³ee meJee¥®ee DeY³eeme Je
l³eeleerue yeejkeÀeJes peeCetve IesCes cenÊJee®es þjles. l³eeleerue mel³elee He[leeUtve l³ee I eìvee
Ie[ecees[eR®³ee veeWoer ®eefj$eele Ieslee ³esleele.
®eefj$e DeeefCe Deelce®eefj$e meec³e -Yeso :
®eefj$e DeeefCe Deelce®eefj$e ³eeb®³eeleerue meec³e -Yeso ue#eele Iesleevee meJee&le cenÊJee®ee cegÎe
ue#eele ³eslees lees ne keÀer, ®eefj$e DeeefCe Dee lce®eefj$e ³eeb®³eele SkeÀe ceeCemee®es peerJeve efkebÀJee peerJeveKeb[
IesTve l³ee®ee Je=Êeeble meebieCes ns cenÊJee®es keÀe³e& oesvner efþkeÀeCeer Ie[le Demeles. Jee®ekeÀe®³ee ceveele
l³eeyeÎue efpeJneUe Je kegÀletnue efvecee&Ce nesle Demeles. peerJeveev egYeJe ®eefj$e DeeefCe Deelce®eefj$e
oesvnerlener J³ekeÌle nesle Demelees. lejerner ®eefj$euesKeveele uesKekeÀ ogmeN³ee®ee Je=Êeeble meebiele Demelees lej
Deelce®eefj$e uesKeveele mJele:®ee Je=Êeeble, mJele:®³ee DeeþJeCeer DeeefCe Deeuesues DevegYeJe, Ie[t ve iesuesu³ee
Ieìvee ³eeyeÎue®es efvejer#eCe ³eeJej Yej osleDemelees.
Demes Demeues lejer ®eefj$eele uesKekeÀ ogmeN³ee®ee Je=Êeeble meebielees DeeefCe Deelce®eefj$eele let
mJele:®ee Je=Êeeble meebielees ³ee oesvnerlener cetueYetle mJeªHee®ee Yeso Deens Demes mHe<ìHeCes cnCelee ³esF&ue.
DeeHeCeeme efkebÀJee DeeojCeer³e JeeìCeeN³ee J³ekeÌleeryeÎue efle®³ee DeepeHe³e¥le®³ee Jeeì®eeueeryeÎue efle®³ee
keÀe³e&keÀle=&lJe eyeÎue keÀueelcekeÀ mJeªHeele ÒesjCeeoe³eer DeMeer ceeb[Ceer ®eefj$euesKeve eletve nesle Dem eles.
®eefj$eele cegK³e DeeOeej meeOevemeeceûeer®ee Demelees DeeefCe Deelce®eefj$eele cegK³e DeeOeej DeeþJeCeeR®ee
Demelees .³eeJe©ve ®eefj$e DeeefCe Deelce®eefj$e ner SkeÀe J³eeHekeÀ Jeiee&le meeefnl³e ÒekeÀejele meceeefJe<ì nesle
Demeueer lejer ner oesvn er SkeÀ veJns l³eeb®³eele pemes meec³e Deens lemee Yesoner Deens.
4.3.2 ®eefj$e Jee*dce³e ÒekeÀeje®es mJeªHe Je l³ee®es efJeMes®eefj$e cnCepes SkeÀe J³ekeÌleer®³ee peerJevee®ee meJe&meeOeejCeHeCes {esyeU Demee Fefleneme Demelees.
Ie[tve iesuesu³ee Ieìvee, Iesleuesues Deveg YeJe, kesÀuesues keÀe³e& -keÀle=&lJe ³ee®ee SkeÀ keÀueelcekeÀ DeeefJe®eefj$eeletve J³ekeÌle neslees. l³eecegUs ®eefj$evee³ekeÀe®³ee peerJeveeleerue efJeefJeOe Ieìvee, Òemebie, Ie[ escees[er
l³ee®³ee J³eeqkeÌleceÊ Je efJekeÀemee meeþer keÀMee HeeskesÀuesues DeueewefkeÀkeÀ Demes keÀe³e& ³ee meJe& ¢<ìerves ®eefj$e vee³ekeÀe®³ee Dee³eg<³eeJej ÒekeÀeMe ìekeÀC³ee®ee
Òe³elve ®eefj$e uesKeveeletve neslees. ®eefj$e ns efpeJeble J³ekeÌleer®es Demeu³eecegUs l³ee®ee DeeOeer, Deble Je ceO³e
³eevegmeej l³ee®eer j®evee nesle Demeles. efJeefJeOe meboYe& l³eele ³esle Demeleele.munotes.in

Page 93

93DeeHeCeeme efÒe³e efkebÀJee DeeojCeer³e JeeìCeeN³ee J³ekeÌleeryeÎue efle®³ee peerJevekeÀe³ee&yeÎue
DeeþJeCeeR®³ee ªHeeves efle®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeuee meekeÀej keÀjCes ner ÒesjCee ®eefj$e uesKeveeceeies efomeles.
l³eecegUs DeeHeu³eekeÀ[erue pegves HeesJee[s, Jeerj Heg©HeeJeuesu³ee, efJeMesceO³e³egieerve cejeþer HejbHejsle meble ®eefj$eeletve l³ee -l³ee mebleeb®³ee keÀe³e&keÀle&=lJee®ee JesOe Iesleuee iesuee.
cenevegYeeJe mebÒeoe³eeleerue `ueerUe®eefj$e ',JeejkeÀjer mebÒeoe³eeleerue veeceosJeeb®es DeYebie, legkeÀejeceeb®es
DeelceefveJesoveHej DeYebie ³eeb®ee GuuesKe keÀjlee ³eslees. cejeþerleerue ®eefj$e uesKevee®eer HejbHeje yeejeJ³ee
lesjeJ³ee MelekeÀeHeemetve meebielee ³esles. cenevegYeeJe mebÒeoe³eeleer ue `ueerUe®eefj$e' ne cejeþerleerue DeeÐe
®eefj$eûebLe cnCetve DeesUKeuee peelees. cenevegYeeJe mebÒeoe³ee®es mebmLeeHekeÀ Þeer ®e¬eÀOej mJeeceer ³eeb®³ee
ueerUe cnCepes DeeþJeCeer l³eeb®³ee DeveskeÀ efMe<³eebveer ®eefj$e ªHeeves SkeÀef$ele kesÀu³ee. ueerUe ®eefj$ee®eer
efJeYeeieCeer SkeÀe keÀ, HetJee&Oe& Je GÊejeOe& DeMee leerve efJeYeeieele Demetve ³ee letve lelkeÀeueerve meeceeefpekeÀ,
meebmke=ÀeflekeÀ, jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ peerJeve J³eJemLes®eer ceeefnleer DeY³eemelee ³esles. Òee®eerve keÀeUele
efueefn ueer iesuesueer ner ieÐe Je HeÐe ®eefj$es ceeefnleerHetCe& Demetve leer Jee®ekeÀebvee GHe³egkeÌle ceeefnleer osCeejer Je
ÒesjCee osCeejer þjueer.
4.3.3 cenÊJee®es ®eefj$ekeÀej DeeefCe l³eeb®es ®eefj$e uesKeve :
F.me. 1818 ceO³es HesMeJeeF& mebHeu³eevebl ej Fbûepeer jepeJeì meg ªPeeueer. Fbûepeer efMe#eCee®ee
DeejbYe Peeuee. Fbûepeer YeeefHe{er Fbûepeerleerue keÀLee, keÀeobyejer, veeìkeÀ, efveyebOe Jee*dce³e ³ee ®³eeMeer Heefjef®ele nesle iesueer. nUtnUt
Fbûepeer ûebLeeb®es cejeþerle YeeFbûepeer Yee³eebveer F.me. 1852 ceO³es `mee@¬esÀìerme®es ®eefj$e' Fbûepeerletve cejeþerle YeeceneosJe Meem$eer keÀesunìkeÀj ³eebveer 1849 ceO³es `keÀesuebyeme®ee Je=Êeeble' cejeþerle YeeÒeefme× kesÀuee n eslee. SkeÀe DeLee&ves Fbûepeer meeefnl³eeMeer Je YeeûebLeeb®eer cejeþerle ®eefj$e -Deelce®eefj$e sYeeHeg{erue keÀeUele 1860 -70 ®³ee megceejeme keÀLee, keÀeobyejer, veeìkeÀ ns Jee*dce³e ÒekeÀej
mJeleb$eHeCes neleeUCeeN³ee cejeþer ûebLe uesKekeÀebveer ®eefj$e Jee*dce³ee®³ee #es$eelen mJeleb$e uesKeveeuee
meg©Jeele kesÀueer. ce. efJe. ®eewyeU ³eebveer 1871 meeueer `jeceoeme', 1972 meeueer `SkeÀveeLe' Je
1877 meeueer `legkeÀejec e' DeMeer leerve ceneje<ì^er³eve mebleeb®eer ®eefj$es Òeefme× kesÀueer. 1873 meeueer je.
Heeb. DeepejskeÀj ³eebveer efJeefueefnC³ ee®eer ner HejbHeje nUtnUt megª Peeuesueer efomeles. DeLee&le®e mJeleb$e ®eefj$e uesKeveeyejesyej
Yeeef®eHeUtCekeÀj ³eeb®³ee uesKeCeerletve F.me. 1874 Heemetve `efveyebOeceeues'®³ee cee O³eceeletve peer
meeefnl³eefJekesÀuesueer efomeles. efJelejer p³eeuee ®eefj$e cnCelee ³esF&ue Demee `[e@. pee@vmeve' ³eeb®³eeJejerue ÒeoerIe& efveyebOe l³eekeÀeUer efJeMescenÊJee®ee þjuee. l³eeveblej ef®eHeUtCekeÀjeb®es menkeÀejer MebkeÀj legkeÀejece MeeefUûeece ³eebveer `mesveeHeleer
yeeHet ieesKeues' ³ eeb®es ®eefj$e 1877 meeueer efueefnues. ³ee ûebLeeyejesyej vee. efJe. yeeHeì ³eebveer Leesjues
yeepeerjeJe meensye ³eeb®es ®eefj$e (1879), efYe.Oees. efvejieg[keÀj ³eebveer `HejMegjeceYeeT HeìJeOe&ve' ³eeb®es
®eefj$e Demes ®eefj$e ûebLe Òeefme× Peeues.munotes.in

Page 94

94SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee DeKesjerme ceneje<ì^eleerue meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, jepekeÀer³e
megOeejCee b®³ee ¢<ìerves pes DeveskeÀ cenÊ JeHetCe& yeoue Ie[ues l³ee®ee ÒeYeeJe DeeefCe HeefjCeece meeefnl³eefveefce&leer
Je ®eefj$e uesKeveeJejner Peeue suee efomelees. 1857 ®³ee GþeJeeveblej meeceeefpekeÀ megOeejCeeb®ee,
®eUJeUeR®ee veJ³eeves Go³e nesCes, DeeHeueer YeeveJeer ÒesjCee efvecee&Ce nesCes ³ee Ieìvee ®eefj$e uesKeveemeeþer cenÊ Jee®³ee þju³ee. mJeosMeeefYeceeveeletve
jepeejeceMeem$eer YeeieJele ³eebveer efMeJeí$eHeleer (1899), mebYeepeer (1892) DeeefCe jepeejece
(1892) DeMeer cejeþe í$eHeleeR®eer ®eefj$es efuentve Òeefme× kesÀueer. Feflenemee®es DeY³eemekeÀ
JeemegosJeMeem$eer Kej s ³eeb®es veevee HeÀ[Ceerme ³eeb®es ®eefj$e (1982) efJeMeso.ye. Heejmeveerme ³eebveer `PeeMeer®e erjeCeer ue#ceer meensye ³eeb®es ®eefj$e' efuentve Òeefme× kesÀues. mJeosMeer³e
Fefleneme Òesceeves Òesefjle nesTve Feflenemeeleeru e Òeefme× J³ekeÌleeR®eer ®eefj$es ³ee keÀeUele efueefnueer iesueer.
l³eele ÒeecegK³eeves je. efJe. efìkesÀkeÀj GHe&À OevegOee&jer ³eebveer efueefnuesu³ee ueneve -ceesþîee ®eefj$eele Metj
ue#ceeryeeF& (1892), peJeeveceo& cejeþe pevekeÀespeer efMebos (1892), Deefnu³eeyeeF& nesUkeÀj
(1895) ner ®eefj$es efJeMesieewjJe keÀjCes ne GÎsMe ³ee ®eefj$e uesKeveeceeies efomeuee .
SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®ee DeKesj®ee keÀeueKeb [ ceneje<ì^eleerue jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ
pevepeeie=leer®ee Je HeefjJele&vee®ee keÀeueKeb[ neslee. efJemeeceeefpekeÀ megOeejCeeb®ee Òe³elve Heg{s ueeskeÀceev³e efìUkeÀ, iees. ie. DeeiejkeÀj ³eebveer ®eeuet þsJeuee.
je<ì^er³e meYes®³ee mLeeHevesyejesyej®e Yeejleer³eeb®³ee ceveele veJ³ee DeekeÀeb#ee DeefOekeÀ Gb®eeJele iesu³ee.
ceneje<ì^ele peCet veJes ³egie DeJelejues nesles. ³ee®e keÀeUele ueeskeÀceev³e efìUkeÀ ³eeb®es keÀe³e& Yejele
Demeleevee l³eeb® eer ueneve -ceesþer ®eefj$es Òeefme× Peeueer. yeeUMeem$eer peebYeskeÀj, efJepe³e keÀerle&ves, Jeeceve
efMeJejece DeeHeìs ³eebmeejK ³ee uesKekeÀebveer uesKe Òeefme× J³ekeÌleeR®eer ®eefj$es ³ee keÀeUele efueefnueer nesleer.
efMeJee³e jepekeÀer³e peeie=leer®ee HeefjCeece cnCetve osMeYekeÌleeb®eer ®eefj$ener efueefnueer peeT ueeieueer. Heg{s 20
J³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleerme p³ee jepekeÀer³e Ieìvee Ie[ecees[er Ie[le nesl³ee l³ee®ee HeefjCeece
meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e yeoue eceO³es efomele neslee. l³eeletve®e Le esj osMeYekeÌleeb®eer ®eefj$es efueefnC³eeme
DeefOekeÀ ÒesjCee efceUeueer. Jee.oe. cegb[ues ³eebveer `keÀeJntj GHe&À Fìueer®ee jeceoeme' (1916),
vesHeesefue³eve yeesveeHeeì& (1916) Je `efÒevme efyemceeke&À' (1917) DeMeer leerve ³egjesefHe³eve vesl³eeb®eer ®eefj$es
efueefnueer. ³ee meJe&® e® e e f j $ eu e s K e v e e l e t v eH e e Í ® e e Ê ³e osMeYekeÌleebveer je<ì^ G×ejemeeþer kesÀuesu³ee Òe³elveeb®ee
DeeoMe& le©Ce efHe{ermeceesj þsJeCes ne®e GÎsMe Demeuesuee efomelees.
efJeDeefYeceeve peeie=le nesTve uesKeveeuee SkeÀ ®eebieueer®e ÒesjCee efceUeueer. l³eeletve Òee®eerve keÀJeeR®eer ®eefj$es
efueefnC³ee®eer ÒesjCee IesTve ue.je. HeebieejkeÀj ³eebveer `ceesjesHeble : ®eefj$e De eefCe keÀeJ³e efJeJes®eve'
(1908), `SkeÀveeLe ®eefj$e '(1910) `%eevesÍJej ®eefj$e '(1912), `legkeÀejece ®eefj$e '
(1920) Demes ®eefj$e ûebLe efueefnues. ³eeefMeJee³e Heg{erue keÀeUele `cejeþer Jee*dce³ee®ee Fefleneme '³ee
efJemle=le ûebLeeb®es leerve Yeeien er Òeefme× kesÀues. meble meeefnl³ee®ee l³eebveer kesÀuesuee DeY³eeme DeeefCe mebleeb®³ee
®eefj$ee®ee Iesleuesuee efJemleejeves ceeieesJee ne l³eeb®³ee uesKeve Mewueer®ee, DeY³eemee®ee cenÊJee®ee
DeeefJeefceUefJeues. `mebleÞes<þ legkeÀejece' ne l³eeb®ee mJeleb$e ®eefj$eûebLe 1935 Peeueer Òeefme× Peeuee. Heg{erue
keÀeUele Meb.Jee. oeb[skeÀj, Yee.Jee. Yeì, ve.j. HeÀeìkeÀ Fl³eeoer uesKekeÀebveer meble®eefj$es e fueefnuesueer
efomeleele.munotes.in

Page 95

95ueeskeÀceev³e efìUkeÀeb®³ee n³eeleerle l³eeb®eer keÀener ®eefj$es Òeefme× Peeueer. l³ee®eyejesyej l³eeb®³ee
ce=l³etveblejner keÀener uesKekeÀebveer l³eeb®³ee ®eefj$e Je keÀe³ee&mebyebOeer®es ûebLe efueefnuesues Deens. ³ee ûebLee leuee
cenÊJee®ee ûebLe cnCepes ve.ef®e. kesÀUkeÀj ³eebveer efueefnuesues `efìUkeÀ ®eefj$e' nes³e. ³ee ®eefj$ee®ee Heefnuee
Yeeie 1923 ceO³es Je Heg{erue oesve Yeeie 1928 ceO³es Òeefme× Peeues. ³ee®e keÀeUele Òeefme× Peeuesuee
ogmeje cenÊJee®ee ®eefj$eûebLe cnCepes ve.j. HeÀeìkeÀ ³eeb®ee `v³ee³ecetleea jeve[s ³eeb®es ®eefj$e' (1924)
ne nes³e. v³ee. jeve[s ³eeb®³ee ³ee J³ekeÌleerpeerJevee®ee Je lelkeÀeueerve meceepeefmLeleer®ee met#ce DeY³eeme
keÀ©ve HeefjÞeceHetJe&keÀ efueefnuesues Demes ns meJeexlke=À<ì ®ee fj$e Deens Demes ceeveues peeles. 1936 ceO³es oe.
vee. DeeHeìs ³eebveer `ye[esÐee®es me³eepeerjeJe cenejepe' ³eeb®es efJemle=le ®eefj$e Òeefme× kesÀues. 1950 meeueer
ie.ieb. peebYeskeÀj ³eebveer `yeeUMeem$eer peebYeskeÀj -peerJeveJe=Êeeble Je uesKemebûen' n eû e b L el e e r v eK e b [ e l e
Òeefme× kesÀuee. 1947 meeueer efMe.ue. keÀjboerkeÀj ³eebveer `meeJejkeÀj ®eefj$e' efueefnues.
Òee®eerve meble keÀJeeR®³ee ®eefj$eeÒeceeCes®e DeJee&®eerve keÀeUeleerue ûebLekeÀejeb®eer ®eefj$esner Òeefme×
Peeuesueer Deensle. DeMee ®eefj$eebceOetv e l³eeb®³ee J³ekeÌleeref®e$eCee yejesyej®e ³eeb®³ee Jee*dce³eerve
keÀe³e&keÀle=&lJee®eener Dee{eJee Iesleuesuee efomelees. p³eeceO³es `jece ieCesMe ie[keÀjer ³eeb®es ®eefj$e'
(1959), `vee.meer. HeÀ[kesÀ : J³ekeÌleer DeeefCe Jee*dce³e '³ee ®ee fj$e ûebLeeletve l³eeb®³ee keÀe³e&keÀle&=lJee®ee
MeesOe IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee iesuee. 1920 les 1960 ³ee keÀeueKeb[ele ñeer ®eefj$ekeÀejebkeÀ[tve HeÀej
mebK³esves ®eefj$euesKeve Peeuesues efomele veener. 1931 ceO³es JesCetyeeF& Heevemes ³eebveer `nefjY eeT DeeHeìs'
³eeb®es ®eefj$e efueefnues. ogiee&yeeF& peesMeer ³eebveer `Jeerj JeecevejeJe peesMeer' ³eeb®es ®eefj$e 1940 ceO³es
efueefnues. keÀeMeeryeeF& keÀeefveìkeÀj ³eebveer DeeveboeryeeF& peesMeer ³eeb®es ®eefj$e efuentve Òeefme× kesÀues Deens.
SketÀCe ®e efJeefJeOe #es$eeleerue ceev³eJej J³ekeÌleeR®eer ®eefj$es 1874 les 1960 ³ee keÀeUele Òeefme× Peeuesueer
Deensle. keÀeUeyejesyej yeoueuesueer jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer, Ie[le iesuesues yeoue
Je l³eevegmeej l³ee -l³ee keÀe ueKeb[ele GuuesKeveer³e Demes meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, jepekeÀer³e Je
GuuesKeveer³e keÀe³e& kesÀuesu³ee cenveer³e J³ekeÌleeRyeÎue ,l³eeb®³ee peerJeve keÀe³ee&yeÎue®ee efJemleejeves Dee{eJee
®eefj$e uesKeveeletve uesKekeÀebveer Iesleuesuee efomelees .
4.3.4 Deelce®eefj$e ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®ee Heefj®e³e :
veeìkeÀ, keÀefJelee, keÀeobyejer, ueefueleieÐe ³ee meeefnl³eÒekeÀejebyejesyej®e ®eefj$e ³ee
meeefnl³eÒekeÀeje®ee keÀenermee Heefj®e³e DeeHeu³eeuee Peeuesuee Deens. Deelee `Deelce®eefj$e' ³ee
meeefnl³eÒekeÀeje®ee Heefj®e³e keÀ ªve Iesleevee ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®eer mebkeÀuHevee, l³ee®es keÀener cetueYetle
IeìkeÀ, l³ee®eer JewefMe<ìîes Je l³ee®ee Fefleneme ³eeefJemeeefnl³eÒekeÀeje®eer DeesUKe keÀ ©ve Iesleevee®e Deelce®eefj$e uesKekeÀeb®eer cejeþerleerue HejbHeje DeeHeCe
efJe®eejele IesCeej Deensle. l³ee ¢<ìerves efJeÐeeLee¥vee ³ee meeefnl³eÒekeÀej®eer leeW[ DeesUKe keÀ ªve osCes,
l³ee®³ee mJeªHe -efJeMesÒemlegle efJe1) Deelce®eefj$e : SkeÀ ieÐeelcekeÀ meeefnl³eÒekeÀej.
2) Deelce®eefj$e : ³ee meb%es®ee / mebkeÀuHeves®ee DeLe&.
3) Deelce®eefj$e ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®es mJeªH e.
4) Deelce®eefj$e uesKeveeceeieerue ÒesjCee.
5) Deelce®eefj$ee®es IeìkeÀ -efJe

Page 96

961) Deelce®eefj$e : SkeÀ ieÐeelcekeÀ meeefnl³eÒekeÀej :
meeefnl³eÒekeÀej cnCepes meeefnl³ee®es JeieeakeÀjCe nes³e. keÀLee, keÀefJelee, keÀeobyejer, veeìkeÀ,
ueefueleie Ðe, ®eefj$e -Deelce®eefj$e, efJeveeso Demes ueefuele meeefnl³ee®es ÒekeÀej -GHeÒekeÀej ª{ Deensle.
Òee. iees. cee. HeJeej ³eeb®³ee celes, meeefnl³eÒekeÀej ner mebkeÀuHevee efmLej veJns. keÀeUeÒeceeCes,
iejpesÒeceeCes, DeefYe©®eer ÒeceeCes leer yeouele Dee uesueer Deens. SkesÀkeÀ meeefnl³eÒekeÀej Iesleuee lejer l³ee
mebkeÀuHeves®³ee DeeMe³e -ceeb[Ceerle yeoue nesle iesuesuee efomelees. Deelce®eefj$e ne SkeÀ mJeleb$e
meeefnl³eÒekeÀej ceeveeJee keÀer ceevet ve³es ³eeyeeyele DeY³eemekeÀebceO³es cee$e celeYeso De ensle. keÀLee, keÀefJelee,
keÀeobyejer,veeìkeÀ ³eeb®³eemeejKee®e ne meeefnl³eÒekeÀej Deens keÀe? l³ee®es cnCetve JesieUsHeCe keÀesCeles?
l³ee®eer mJeªHe -JewefMe<ìîes keÀe³e Deensle? ³eemeejKes ÒeMve GHeefmLele nesleele. ³eeyeeyele YetefcekeÀe
ceeb[leevee G DeY³eemekeÀeb®ee keÀue Deens lej keÀeneR®³ee celes, DeeMe³e, j®evee, ceeb[Ceer Je Yeemeeefnl³eÒekeÀeje®es keÀesCelesner efveefM®ele meb kesÀle efvecee&Ce ve Peeu³eecegUs l³eeuee meeefnl³eÒekeÀeje®es mJeªHe
ÒeeHle Peeuesues veener. efMeJee³e mepe&veMeerue uesKeveeceeies peMee Jee*dce³eerve ÒesjCee -peeefCeJee Demeleele leMee
Deelce®eefj$eHej uesKeveeletve l³ee peeCeJele veenerle.
[e@. Dee vebo ³eeoJe DeeHeu³ee `Deelce®eefj$e ceerceebmee' ³ee ûebLeele cnCeleele, Deelce®eefj$e ne
meeefnl³eÒekeÀej DeeHeCe ceeveuee lejer ueefuele meeefnl³ee®es mJeªHe pemes keÀefuHele JeemleJe ³ee ÒekeÀeje®es
Demeles lemes Deelce®eefj$e -DeelcekeÀLevee®es mJeªHe vemetve les Òel³e#eeleerue JeemleJe ³ee mJeªHee®es Demeles.
efMeJee³e Jee*dce³eerve keÀueelcekeÀ Yeemeeefnl³eÒekeÀej JeemleJeJeeoer þjlees. yeN³ee®eoe lees ueefuele ieÐee®ee SkeÀ GHeÒek eÀej ceeveuee peelees.
2) Deelce®eefj$e : ³ee meb%es®ee / mebkeÀuHeves®ee DeLe& :
Deelce®eefj$eHej uesKeve DeveskeÀ veeJeebveer DeeHeu³eemeceesj ³esles. `Deelce®eefj$e', `DeelcekeÀLeve',
`DeelcekeÀLee', `DeelceefveJesove', `mJekeÀLeve' DeMee meb%ee l³e emeeþer JeeHeju³ee peeleele. Yeejleer³e
Òee®eerve efkebÀJee ceO³e³egieele `Deelce®eefj$e' ner Jee*dce³eerve mebkeÀuHevee Yeejleer³e meeefnl³eele veJnleer.
`®eefj$e' efkebÀJee `®eefjle' ner mebkeÀuHevee cee$e ª{ Demeuesueer efomeles. Heg{s 19 J³ee MelekeÀe® ³ee
ceO³eeHeemetve cejeþerle ³ee Jee*dce³eÒekeÀejele uesKeve nesT ueeieues. Fbbûepeerle `Dee@ìesyee³eesûeeHeÀer' ne Meyo
l³eemeeþer ª{ Deens. l³ee®ee DeLe&ner `mJele:®e mJele:®³ee peerJevee®ee keÀe{uesuee DeeuesKe' Demee®e
neslees. l³eeuee®e cejeþerle Deel ce®eefj$e ne MeyoÒe³eesie ª{ Peeuee Deens. `Deelce®eefj$e',
`DeelcekeÀLeve', `DeelcekeÀLee' ³ee SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee meb%ee Jeeìle Demeu³ee lejer l³eele DeLe&HetCe& DeMee
efYevve íìe Deensle. l³eecegUs Deelce®eefj$eHej uesKevee®es pes DeveskeÀ ÒekeÀej mebYe Jeleele les SkeÀceskeÀeme
HetjkeÀ Demeues lejer les SkeÀceskeÀeb®es He³ee&³e þ© MekeÀle veenerle.
³eemeboYee&le Demesner cnìues peeles keÀer, Deelce®eefj$e ns meJe&meeOeejCeHeCes Gleej Je³eele efueefnues
peeles. cee$e DeelcekeÀLeve efueefnC³ee®es Je³e efveefM®ele keÀjlee ³esle veener. les uesKekeÀmeeHes#e Demeles. cnCepes
l³ee®ee efveCe&³e IesC³ee®es mJeleb$e uesKekeÀeuee Demeles. oefuele meeefnl³e ÒeJeemeele efJeHegue DeelcekeÀLeves
efueefnueer iesueer. l³eeletve cejeþerle `DeelcekeÀLeve' ner meb%ee ª{ Peeueer Deens. SjJeer Deelce®eefj$e ner®e
meb%ee JeeHejele nesleer. `DeelcekeÀLee', `DeelceefveJesove', `Deelcemce=leer' F. meb%ee DeelcekeÀLeve ³ee
meb%esuee He³ee&³e cnCetve JeeHeju³ee peeleele. `DeelceMeesOe' ner meb%eener ³ee ÒekeÀej®³ee uesKeveemeeþe rmunotes.in

Page 97

97JeeHejueer peeles. l³ee®ee DeLe& `mJele:®ee MeesOe', `mJe'®ee MeesOe Demee Iesleuee peelees. p³eele `ceer'
yejesyej®e kegÀìgbye, meceepe, mebmke=Àleer, peerJevecetu³es ³eeb®eener meboYe& ³eslees.
[e@. meoe keÀ Nne[s ³eebveer `DeelcekeÀLee' ner meb%ee JeeHejueer Demetve leer Deelce®eefj$e ³ee
meb%es®eer®e He³ee&³eer meb%ee Demeu³ee®es cnìues Deens. DeMeeskeÀ Heeìerue ³eebveer cee$e `mJekeÀLeve' ne keÀenermee
JesieUe MeyoÒe³eesie l³eemeeþer JeeHejuee Deens. [e@. ³eMeJeble ceveesnj ³eebveer `mJekeÀLeve' m eb%es®ee HegjmkeÀej
keÀjleevee oefuele DeelcekeÀLeveeb®ee meboYe& efouee Deens. DeY³eemekeÀebceO³es ³ee meb%esyeeyele JejerueÒeceeCes
celeYeso Demeues lejer `DeelcekeÀLeve' ner meb%ee Deepe meJe&ceev³e Peeuesueer efomeles. [e@. iebieeOej
HeeveleeJeCes, Òee . ®ebêkegÀceej veueies ³ee DeY³eemekeÀebveerner ner®e meb%ee ceev³e kesÀueer Deens. cnCetve®e leer
Gef®ele, DeeMe³eHetCe& Je DeLe&Jeener Jeeìles.
SketÀCe®e DeelceHej uesKeveemeeþer DeMee efJeefJeOe meb%ee efJe®eejele Iesleevee l³eeleerue met#ce Yesoner
ue#eele I³ee³euee nJesle. JesieJesieUîee meb%ee ³ee uesKeveÒekeÀejemeeþer JeeHeju³ee peele Demeu³ee lejer l³ee
meJee¥®ee cetueeOeej `ceer' ne®e Demelees. ns cee$e efveefM®ele. ³ee meeefnl³eÒekeÀej®eer leeefÊJekeÀ ®e®ee& keÀjleevee
l³eeleerue ueeefuel³e, ke ÀuHekeÀlee, uesKeveeceeieerue YetefcekeÀe, JeemleJelee, mepe&veMeeruelee ³ee DeeOeejs l³ee®ee
efJe®eej nesCes DeHesef#ele Deens, Demes Jeeìles.
3) Deelce®eefj$e ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®es mJeªHe :
cejeþer meeefnl³eele Deelce®eefj$e, DeelcekeÀLeve ³ee meee fnl³eÒekeÀeje®es mJeleb$e mLeeve Deens.
l³eeuee ÒeoerIe& DeMeer HejbHejener Deens. efMeJee³e ³ee meeefnl³eÒekeÀejekeÀ[s Jee®ekeÀeb®ee keÀue DeefOekeÀ PegketÀ
ueeieuesuee Deens. DeelcekeÀLeveeb®es Jee®eve keÀjCeeje Jee®ekeÀJeie& Jee{lees Deens. l³ee®es keÀe jCe meceepeeleerue
meeceev³e J³ekeÌleerbHeemetve les Demeeceev³e keÀe³e&keÀle=&lJe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerb®³ee uesKeve ke=Àleerletve ceeveJeer
cevee®eer Je ceeveJeer peerJevee®eer peer DeveskeÀjbieer ©Hes J³ekeÌle nesleele. leer Jee®ekeÀebvee ÒesjCeeoe³eer Je
cenÊJee®eer Jeeìleele. p³eeletve Jee®evee®ee DeueewefkeÀkeÀ Deevebo lej efceUlees®e HeCe l³ee®eyejesyej Òeeslmeenve
efceUles, yeesOe Ie[lees. KeN³ee DeLee&ves `efJe®eejefJeJeskeÀ' peeie=le nesC³eeme ceolener nesles. l³eecegUs®e
DeelcekeÀLeveHej ûebLeeb ®eer cejeþer meeefnl³eele meelel³eeves Yej He[les Deens.
[e@. Deevebo ³eeoJe `Deelce®eefj$e' ³ee meeefnl³eÒekeÀej®es mJeªHe mHe<ì keÀjleevee Demes
cnCeleele -
ceer ceeCetme ³ee veel³eeves ceeP³ee peerJeveele peer keÀener DeepeJe jJeeì®eeue kesÀueer l³ee
Jeeì®eeueerleerue ceePeer efmLeleerieleer cnCepes megKe -og:Ke, DeeMee -DeekeÀeb#ee, efJekeÀeme -efJemleej, YeeJe -
mel³es, ke=Àleer -keÀcex, ³eMeeHe³eMe, Oe[He[, ³eeb®ee `ceer' uee keWÀêmLeeveer Oe©ve keÀe{uesuee DeeuesKe cnCepes
Deelce®eefj$e, DeelcekeÀLe ve Demeles.
cejeþer Deelce®eefj$eHej uesKeve keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeRceO³es jepekeÀer³e #es$eeleerue J³ekeÌleer,
meceepemesJekeÀ, [e@keÌìj, efMe#ekeÀ, ÒeeO³eeHekeÀ, JekeÀerue, v³ee³eeOeerMe, Heesefueme DeefOekeÀejer, GÐeespekeÀ,
KesUe[t, He$ekeÀej, veeìd³ e Je efmeveskeÀueeJeble, uesKekeÀ, Jew%eeefvekeÀ DeMee efYevve -efYevve #es$eeleerue
J³ekeÌleeR®ee meceeJesMe neslees. `DeelcekeÀLeve efueefnCeejer J³ekeÌleer meJe&meeOeejCeHeCes DeeHeu³ee peerJeveefJeDevegYeJeeb®es Je l³ee DevegjesOeeves DeeHeu³ee J³eeqkeÌlecelJee®es uesKeve©Heeves oMe&ve Ie[efJeles' Demes efJeJes®eve
Òee. je.ie. peeOeJe ³eebveer cejeþer efJeMJekeÀesMeele (Keb[ -2) kesÀues Deens.munotes.in

Page 98

98³ee meeefnl³eÒe keÀeje®es mJeªHe ue#eele Ieslee vee Demes ue#eele ³esles keÀer, Deelce®eefj$e e®es keWÀê
uesKekeÀ mJele:®e Demelees. l³ee J³ekeÌleer®es peerJeveoMe&ve lej l³eeletve Ie[les®e HeCe l³ee®eJesUer l³ee
keÀeUeleerue ceeveJeer cevee®ee Fefleneme mecepetve IesC³ee®³ee ¢<ìerves les DeelcekeÀLeve GHe³egkeÌle þjles.
DeelcekeÀLeveeletve l³ee meceepeefmLe leerle J³ekeÌleeR®³ee Jeeìîeeuee Deeuesues meceepepeerJeve, l³eeleerue
leeCeleCeeJe, mebIeDemeueer lejer meJe& yeepetbveer MeesYeeue®ebê HeÀ[kesÀ ³eeb®es cele cenÊJee®es þjles.
4) Deelce®eefj$e uesKeveeceeieerue ÒesjCee :
Deelce®eefj$e keÀe efueefnues peeles? l³eeceeieerue ÒesjCee keÀesCel³ee? ³eeyeeyele efJe®eej keÀjlee
Deelce®e efj$e ns meeOesmegOes efvece&U DeelceefveJesove Demeles, Demes cnCelee ³esF&ue. uesKekeÀeuee DeeHeu³ee
peerJevee®eer keÀneCeer, DeeHeues DevegYeJe, DeeHeueer megKe -og:Kes, DeeHeues ³eMeeHe³eMe meebiee³e®es Demeles.
ceeueleeryeeF& yes[skeÀj ³eeb®³ee celes , ’Deelce®eefj$es lesJneb®e efueefnueer peeleele, pesJne uesKekeÀ -
uesefKekesÀuee DeeHeu³ee Dee³eg<³eele keÀenerlejer meebieC³eemeejKes Deens Demes Jeeìles. keÀOeer mJele:®³ee
keÀle&yeieejer®ee DeefYeceeve Demelees lej keÀOeer mJele:®³ee og:Kee®eer, mebIePeeuesueer Demeles.“
DeelcekeÀLeve -Deelce®eefj$e uesKeveeceeieerue ÒecegKe ÒesjCee ner DeelceMeesOee®eer Demeles. ne MeesOe
keÀOeer HegjsMee ÒeeceeefCekeÀHeCes, ceve:HetJe&keÀlesves Iesleuee peelees lej keÀOeer Dee ³eg<³eeleerue mebmcejCeer³e
Ieìveeb®³ee efveJesoveeJej®e DeefOekeÀ Yej efouee peelees. DeelceHejer#eCe, Jele&veeceeieerue keÀejCeceerceebmee,
l³eeb®es efJeMuesmeceepeemeceesj þsJetve le©Ce efHe{erkeÀ[tve, Jee®ekeÀebkeÀ[tve, meceepeekeÀ[tve l³ee®es DevegkeÀjCe JneJes ner
ÒesjCeener l³eeceeies Demeles. efMeJee³e Jee®ekeÀebvee l³eeletve Òeeslmeenve efceUeJes. DeMeer DeHes#eener OJeefvele nesles.
DeelcekeÀLeves F lej keÀesCel³eener ÒesjCesves efueefnueer peele Demeueer lejer l³ee -l³ee keÀeUeleerue ceeveJeer
meceepee®ee Fefleneme mecepetve IesC³ee®³ee ¢<ìerves keÀ®®eer meeceûeer cnCetve leer cenÊJee®eer þjleele, Demes
cnCelee ³esF&ue.
efJeMesþjles. `DeelceÒesce' ner ceeCemee®³ee peerJevee®eer cetueYetle ÒesjCee yeN³ee®e DeelcekeÀLeveebceO³es ÒeYeeJeer
þjuesueer Deens.
5) Deelce®eefj$ee®es IeìkeÀ -efJeDeelce®eefj$ee®³ee efJekeÀjCes ns Demeles. `ceer'®es ceeveJeer peerJeve De®etkeÀHeCes meebieCes, peerJevee®es mJe -mJeªHe MeesOeCes ne
DeelcekeÀLevee®ee efJeDeelce®eefj$ee®es IeìkeÀ :
1) `ceer' / `mJe' ®es mel³ekeÀLeve
2) JeemleJeleemunotes.in

Page 99

993) meYeesJeleeue®eer ceeCemes (J³ekeÌleeroMe&ve)
4) Ieìvee -Ie[ecees[eR®es Òemebieef®e$eCe
5) mebJeeo Je Yee6) JeeleeJe jCe efveefce&leer
keÀesCel³eener Deelce®eefj$eHej uesKevee®ee DeefJeYeep³e IeìkeÀ cnCepes l³ee DevegYeJeeb®es efveJesove
keÀjCeeje `ceer' ne Demelees. DeelcekeÀLeve ns `ceer' ves peerJeveYej kesÀuesu³ee Jeeì®eeueer®es, peerJeveÒeJeemee®es
meef®e$e oMe& ve Demeles. DeeHeueer Peeuesueer pe[CeIe[Ce, DevegYeJe, efJe®eej, peeefCeJee, cetu³e ³eeyeeyele®es
³eMeeHe³eMe mel³ekeÀLeveeletve uesKekeÀ meebiele Demelees. l³eecegUs meenefpekeÀ®e l³eele JeemleefJekeÀlee ³esles. pes
Ie[ues les pemes®³ee lemes meebieC³ee® ee nslet l³eeceeies Demelees.
mJele:yejesyej®e meYeesleeue®eer ceeCemes, meceepe, efvemeie& ³eeb®esner ef®e$eCe DeelcekeÀLeveeletve
J³ekeÌle nesle Demeles. DeelceoMe&vee yejesyej®e J³eeqkeÌleoMe&ve -meceepeoMe&ve Ie[JeC³ee®ee Òe³elve
uesKekeÀekeÀ[tve ne slees. J³ekeÌleer®es efvemeie& Je l³ee®³eeMeer pes mebyebOe ÒemLeeefHele nesleele, l³eeueener MeyoªHe
osC³ee®ee Òe³elve DeelcekeÀLeveeletve neslees. peerJevee®eer ner Jeeì®eeue, ne ÒeJeeme kesÀJeU SkeÀìîee®ee Demele
veener. Dee³eg<³ee®³ee efJeefJeOe ìHH³ee Jej ceeies JeUtve Heenleevee peeCeJeuesu³ee YeeJemel³ee®ee lees DeeuesKe
Demelees. l³eecegUs l³eele mJele:yejesyej®e meYeesJeleeueer ceeCemes, ueeYeuesueer HeefjefmLeleer, peerJeveeleerue
®e{Gleej ³ee yeeyeerner l³eele vekeÀUle ³esleele. efkebÀyengvee l³ee ³ee³euee®e nJ³eele, keÀejCe p³ee keÀeUele
J³ekeÌleer®³ee peerJevepeeefCeJee Ie[u³ee l³ee keÀeUe®es meboYe&ner Jee®ekeÀebmeceesj ³esCes iejpes®es Demeles.
Deelce®eefj$eeleerue Ieìvee -Ie[ecees[er®es ef®e$eCe ns l³eeuee efpeJebleHeCee ÒeeHle keÀ©ve osle
Demeles. mJele:Meer mebJeeo meeOeleevee®e uesKekeÀ Jee®ekeÀebMeer vekeÀUleHeCes mebJeeo keÀjle Demelees.
efveJesokeÀe®³ee YetefcekesÀletve ns meJe& keÀLeve keÀjleebvee Jee®ekeÀebvee efKeUJetve þsJeC³ee®eer #ecelee ³ee uesKeveele
Demeles. cnCetve®e Deelceke ÀLesves Jee®ekeÀefÒe³e þjleele.
4.3.5 Deelce®eefj$e ³ee Jee*dce³e ÒekeÀejer mJeªHe -JewefMe<ìîes :
keÀefJelee, keÀLee, keÀeobyejer, veeìkeÀ ³ee Òel³eskeÀ meeefnl³eÒekeÀej®ee leeefÊJekeÀ / mew×ebeflekeÀ
efJe®eej keÀjleevee l³ee -l³ee meeefnl³eÒekeÀeje®ee r cnCetve keÀener Keeme mJeªHe -JewefMe<ìîes meebefieleueer
peeleele. l³ee ¢<ìerves Deelce®eefj$e ³ee meeefnl³eÒekeÀej®eer keÀener JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes -
1. `mJe-©Hee®eer ieÐeelcekeÀ DeefYeJ³ekeÌleer' ns Deelce®eefj$e ³ee meeefnl³eÒekeÀej®es meJee& le cenÊJee®es
JewefMe<ìîes nes³e. l³ee®es ns cenÊJee®es J³eJe®ísokeÀ ue#eCe®e nes³e. Demes cnCelee ³esF&ue.
2. Deelce®eefj$eeletve uesKekeÀ DeeHeueer peerJevekeÀneCeer meebiele Demeu³eeves l³eele efJeÍJeemeen&lee Je
peJeUerkeÀ DeefOekeÀ Demeles.
3. Deelce®eefj$ e efueefnCeeje uesKekeÀ / uesefKekeÀe `keÀeue®³ee' peerJeveeyeÎue efuen erle Demelees. lees
ielekeÀeU l³ee®³eemeceesj Demeuee lejer l³eele SkeÀ ®ewlev³e, SkeÀ DeelceMeesOe Demeu³eeves lees
JewefMe<ìîeHetCe& þjlees.munotes.in

Page 100

1004. J³eeqkeÌleoMe&veeyejesyej®e Deelce®eefj$e eletve J³eeHekeÀ DeMeer keÀewìgbefyekeÀ, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ
cetu³eelcekeÀlee l³eeletve J³ekeÌle nesles. ®eefj$eelcekeÀ DeeHeues peerJeveevegYeJe keÀLeve keÀjerle Demeuee
lejer meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ meboYee&efMeJee³e les J³ekeÌle n esle veenerle.
5. mel³ekeÀLeve Je JeemleJelee ns Deelce®eefj$ee®es cenÊJee®es efJeMesmeebieC³ee®ee Òe³elve Je JemlegefmLeleeroMe&keÀ YetefcekeÀe ®eefj$e uesKekeÀe®eer Demeles.
6. Flej Jee*dce³e ÒekeÀejebmeejKee keÀuHeveeefJeueeme , meeQo³eoMe&ve ³ee IeìkeÀebvee l³eecegUs DeeHeesDeeHe®e
Lees[s otj þsJeues peeles.
7. `DevegYeJe efJeÍJee®es ÒekeÀìerkeÀjCe' Deelce®eefj$e ³ee meeefnl³eÒekeÀejele cenÊJee®es ceeveues iesues
Demeu³eeves DeeHeesDeeHe Flej IeìkeÀebvee HeÀej cenÊJe ve oslee SkeÀ keÀueeke=Àleer cnCetv ee f l e u e e
Jee®ekeÀebkeÀ[tve cenÊ Je efoues peeles.
8. DeeHeu³ee peerJeveefJeoMe&ve cnCepes l³ee®es DeelcekeÀLeve Demeles.
9. Deelce®eefj$eHe juesKeve eceeies De elceeefJeDeLe&HetCe&lee, mJevegYeeJeeleerue efveJe[er®eer ¢<ìer, uesKeveefJeJewefMe<ìîes þjleele.
10.Deelce®eefj$ee®es keWÀê uesKekeÀ mJele:®e Demel ees. lejerner mJele:®³ee peerJevee®es DeefueHleHeCeeves
Ie[Jeuesues les oMe&ve Demeles. lemes les DemeeJes ner DeHes#ee Demeles. DeMee uesKeveele uesKekeÀ
ceevemeMeem$eer³e ¢<ìîee mJe -Heemetve JesieUe nesTve Ie[uesu³ee IeìveeÒemebieekeÀ[s leìmLeHeCes
Heent MekeÀlees.
11.Deelce®eefj$eHej uesKevee®es pes DeveskeÀ ÒekeÀej mebYeJeleele les SkeÀceskeÀebme HetjkeÀ Demeues lejer
SkeÀceskeÀeb®es He³ee&³eer þ ªMekeÀle veenerle. l³eeleerue Òel³eskeÀ uesKeve ÒekeÀej ogmeN³eebHes#ee JesieUe
Demeu³ee®es peeCeJeles.
12.Deelce ®eefj$eHej uesKeve keÀjCeejer J³ekeÌleer ª{ DeLee&ves meeefnefl³ekeÀ®e Demeles Demes veener.
jbieYetceer, ueefuelekeÀuee, ¬eÀer[e, efJe%eeve, jepekeÀejCe, meceepemesJee ³ee #es$eebleerue veeceJeble
J³ekeÌleeRveerner Deelce®eefj$eHej uesKeve kesÀuesues Deen s. efJeefJeOe peeleer -peceeleeRleerue®e veJns lej
efJeefJeOe Oeeefce&keÀ meceepeieìebceOetvener Deelce®eefj$es -DeelcekeÀLeves efueefnueer iesueer Deensle. ³eeletve
efJeefJeOe ÒeeosefMekeÀ ieì, l³eeb®³ee yeesueerYee³eeb®ee mecevJe³e SkeÀÒekeÀejs Ie[le iesuee. efJeefJeOe m$eer -Heg©DeeHeu³ee DevegYeJeeuee MeyoªHe efoues Deens. keÀener DeelcekeÀLeveeb®³ee yeeyeleerle `MeyoebkeÀve' ne
He³ee&³ener mJeerkeÀejuesue eD e e n s .
4.3.6 Deelce®eefj$e uesKekeÀeb®eer cejeþerleerue HejbHeje
Deelce®eefj$e ne SkeÀe ¢<ìerves meesHee Je ogmeN³ee ¢<ìerves DeefleMe³e keÀþerCe Demee uesKeve ÒekeÀej
Deens. Deelce®eefj$ee®ee efJeIeìvee -Ie[ecees[er ³eeb®eer vescekeÀer ceeefnleer uesKekeÀeefMeJee³e ogmeN³ee keÀesCeeueener Demele veener. l³eecegUs
Deelce®eefj$e uesKeveeceO³es SkeÀ ÒekeÀej®eer Jemlegefve<þlee ³esles. ef®ebleveMeerue ¢ef<ìkeÀesveeletv e Je Debleceg&Ke
YeeJevesves DeeHeu³ee HetJee&³eg<³eekeÀ[s [eskeÀeJetve Heenleevee uesKekeÀ Ie[tve iesuesu³ee Ieìvee -Ie[ecees[er,
ÒesjCeeoe³eer DevegYeJe, peerJevee®eer Jeeì®eeue ³eeyeÎue leìmLe YetefcekesÀves Deelce®eefj$e uesKeveele mJele:ueemunotes.in

Page 101

101J³ekeÌle ke Àjerle Demelees. mJele:®³ee peerJeveevegYeJee®es, J³eeqkeÌleefJekeÀemee®es ef®e$eCe keÀjCes ner leMeer Heeefnueer
lej DeeJneveelcekeÀ DeeefCe keÀþerCe iees<ì Deens. leìmLe YetefcekesÀletve mJele:keÀ[s yeIeCes ns SJe{s meesHes
vemeles. pes Deelce®eefj$eelet ve uesKekeÀeuee meeOee³e®es Demeles. cnCetve®e Deelce®eefj$e uesKeveeceO³es
keÀþerCeHeCee Demelees, Demes cnCelee ³esF&ue.
Deelce®eefj$eeletve DeeHeues DevegYeJe keÀLeve keÀ©ve þsJeC³ee®eer ÒeLee Je HejbHeje cejeþerceO³es
veJeerve veener. Deelce®eefj$e ne ®eefj$ee®ee®e SkeÀ ÒekeÀej Òeiele mJeªHeele Fbûepeer keÀeueKeb[ele meg ª
Peeuee Demeuee lejer l³ee®³eener DeeOeer meble veeceosJe, meble legkeÀejece, yeefnCeeyeeF& ³eebveer ÒemebieHejlJes
DeelceHejuesKeve kesÀuesues Deensle. Fefleneme keÀeUelener DeMee Ò ekeÀej®es DeelceJe=ÊeHej uesKeve Peeuesues
DeeHeu³eeuee efomeles. p³eeuee KeN³ee DeLee&ves Deelce®eefj$e cnCelee ³esF&ue Demes Heefnues uesKeve DeeÐe
cejeþer J³eekeÀjCekeÀej oeoesyee Heeb[gjbie ³eeb®es `Deelce®eefj$e' ne ûebLe kesÀJne efueefnuee iesuee ns vekeÌkeÀer
meebielee ³esle veener. F.me. 1868 Heemetve l³eeb®³ee ce=l³etHe³e¥le cnCepes 1882 He³e¥le ³ee ûebLeele oeoesyee
Lees[er Lees[er Yej Ieeuele iesues Deensle Demes efomeles. 1887 ®³ee megceejeme efueefnuesues `De©Ceeso³e' ns
yeeyee He¨evepeer ³eeb® es Deelce®eefj$e Jee®eveer³e Deens.
efJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleerme v³ee. jeve[s ³eeb®³ee Helveer jceeyeeF& jeve[s ³eebveer
menpeerJeveeleu³ee DeeþJeCeer `Deece®³ee Dee³eg<³eeleerue keÀener DeeþJeCeer' ³ee veeJeeves 1910 meeueer
ûebLeª Heeves Òeef me× kesÀu³ee. Heg{s 1927 ceO³es `ceePeer pevceþsHe' ns efJe.oe. meeJejkeÀj ³eeb®es
Deelce®eefj$e, ue#ceeryeeF& efìUkeÀ ³eebveer efueefnuesueer `mce=efleef®e$es' (1934), ue.je. HeebieejkeÀj ³eeb®es
`®eefj$e®ebê' (1938) DeeefCe ve.ef®e. kesÀUkeÀj ³eeb®es `ie leiees<ìer' (1939) ner cenÊJee®eer
Deelce®eefj$es þjleele.
Heg{erue keÀeUele Þeer. ke=À. keÀesunìkeÀj ³eeb®es `DeelceJe=Êe' (1935) vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eeb®es
`ceeP³ee meeefnl³e mesJesleerue keÀener mce=leer', ³e.iees. peesMeer ³eeb®es `ogOee®eer Ieeiej' (1955) DeMeer
cenÊJee®eer Deelce®eefj$es efueefnueer iesueer. Þeer. ce. ceeìs ³eebveer efueefnues `ef®e$eHeì : ceer Je ceuee efomeuesues
peie' (1957) ns SkeÀ vecegvesoej Deelce®eefj$e Deens. efMe#eCe Je meceepekeÀe³ee&le Þeer. ce. ceeìs ³eebvee
Deeuesues yejs-JeeF&ì DevegYeJe l³eebveer ³ee ûebLeele meebefieleuesues Deensle. ³ee®eyejesyej keÀce&Jejer efJeþdþue
jecepeer efMebos ³eebveer `ceeP³ee DeeþJeCeer Je DevegYeJe' ³ee Deelce®eefj$eele ûebLeªHeeves Òeefme× kesÀu³ee.
SketÀCe®e Deelce®eefj$e uesKevee ®eer ner HejbHeje cejeþerle ÒeoerIe& mJeªHeele DeeHeu³eeuee efomeles.
cejeþerle efm$e³eebveer efueefnuesueer ®eefj$es HeÀej Lees[er®e Deensle Hejbleg Deelce®eefj$e efueefnC³ee®eer ÒeJe=Êeer cee$e
ñeeruesefKekeÀebceO³es DeueerkeÀ[s Jee{erme ueeieuesueer efo meles. DeveskeÀ efm$e³eebveer DeeHeu³ee Dee³eg<³eeleu³ee
DeeþJeCeeRvee Deelce®eefj$ee®³ee ªHeeves TpeeUe efouesuee efomelees. ³ee meJe& DeeþJeCeer Meyo©He keÀjC³ee®ee
Òe³elve m$eerDeelce®eefj$e uesefKekeÀebveer kesÀuesuee Deens. SketÀCe®e efJeefJeOe #es$ee leerue ceev³eJejebveer DeeHeu³ee
HetJe& Dee³eg<³eeleu³ee DeeþJeCeeRvee Meyo ªHe osC³eemeeþer neleeUuesuee Deelce®eefj$e ne Jee*dce³eÒekeÀej
cejeþer meeefnl³eele l³ee -l³ee ìHH³eebJej veeJeeªHeeuee Deeuesuee efomelees. Deelce®eefj$e ne Jee*dce³e ÒekeÀej
DeefOekeÀeefOekeÀ ueeskeÀefÒe³e nesle Demeu³ee®es les ef®evn nesles.munotes.in

Page 102

102DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ®eefj$e DeeefCe Deelce®eefj$eeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.
4.4 meceejesHe
Lees[ke̳eele, ®eefj$e -Deelce®eefj$e ns meeefnl³eÒekeÀej cejeþer meeefnl³e HejbHejsle JesieJesieUîee
keÀeueKeb[ele DeveskeÀ Debieeves efJekeÀefmele nesle iesues. l³ee -l³ee ìHH³eebJej DeveskeÀ meboYee&le mecekeÀeueerve
HeefjefmLeleer Je meeOeveeb®³ee DeeOeejs ®eefj$e -Deelce®eefj$ekeÀejebveer ³ee meeefnl³eÒekeÀejele ceesuee®es ³eesieoeve
efoues. keÀeUeyejesyej DeveskeÀ Debieebveer ns oesvner meeefnl³eÒekeÀej efJekeÀefmele nes le iesue. FlekeÀer efJeefJeOelee ³ee
meeefnl³eÒekeÀejele Deens. efJeHegue uesKeve ³ee oesvner meeefnl³eÒekeÀej Peeuesues Deens. DeveskeÀ DeY³eemekeÀebveer
lemee Òe³elvener kesÀuesuee Deens. ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®eer JewefMe<ìîeHetCe&lee Je l³ee®es JesieUsH eCe MeesOeCes
cnCetve®e cenÊJee®es þjles.
4.5HetjkeÀ DeO³e³eve / DeefOekeÀ Jee®eveemeeþer HegmlekesÀ
1.YeeieJele, Þeer. Heg. (mebHee.) : `meeefnl³e : DeO³eeHeve DeeefCe ÒekeÀej' -ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&,
Heefnueer DeeJe=Êeer, 1987.
2.ieesKeues, o.ve. :`®eefj$e -ef®ebleve' -ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, Heefnueer DeeJe=Êeer, 2000.
3.Òeoef#eCee : Keb[ Heefnuee -(DeJee&®eerve cejeþer meeefnl³ee®ee ef®eefkeÀlmekeÀ Dee{eJee) -
keÀe@efvìvesvìue ÒekeÀeMeve, HegCes, Òe.Dee. 1941.
4.nmlekeÀ, GHeefnueer DeeJe=Êeer, 2006.
5.[e@. ³eeoJe, Deevebo : `Deelce®eefj$eceerceebmee' -cesnlee HeefyueefMebie neTme, HegCes, Heefnueer DeeJe=Êeer,
1998.
6.[e@. kegÀuekeÀCeea, Je. efo. : `cejeþe r meeefnl³e : efJeceMe& DeeefCe efJeceMe&keÀ' -He¨eiebOee ÒekeÀeMeve, HegCes,
Heefnueer DeeJe=Êeer, 2001.
7.[e@. peeOeJe, ceveesnj : `oefuele efm$e³eeb®eer DeelcekeÀLeves : mJeªHe DeeefCe ef®eefkeÀlmee' -megefJeOee
ÒekeÀeMeve, HegCes, Heefnueer DeeJe=Êeer ,2 0 0 1 .
8.`cejeþer efJeMJekeÀesMe' -Keb[ -2, marathivishwakosh.maharashtra.gov.in -
Jesye DeeJe=Êeer.munotes.in

Page 103

1034.6vecegvee ÒeMve
De) oerIeexÊejer ÒeMve :
1.®eefj$e -Deelce®eefj$e ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®eer mJeªHe -JewefMe<ìîes Lees[ke̳eele mHe<ì keÀje.
2.®eefj$e -Deelce®eefj$e ³ee meeefnl³eÒekeÀejeb®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve l³ee ceeieerue ÒesjCee
Lees[ke̳eele efJeMeo keÀje.
3.ieÐe meeefnl³ee®ee SkeÀe cenÊJee®ee GHeÒekeÀej cnCetve ®eefj$e -Deelce®eefj$e ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®es
mJeªHe mHe<ì keÀje.
4.Deelce®eefj$e ner meb%ee mHe<ì keÀ©ve l³eeyeeyele Demeuesueer efJeefJeOe celeceleeblejs ³eeyeeyele Lees[ke̳eele
®e®ee& keÀje.
5.Deelce®eefj$e ne cejeþerleerue SkeÀ cenÊJee®ee ieÐeelcekeÀ meeefnl³eÒekeÀej Deens, ³ee efJeOeevee®eer ®e®ee&
keÀje.
ye)efìHee :
1.®eefj$e -Deelce®eefj$e ³ee meb%ee / mebkeÀuHeveeb®ee DeLe&
2.Deelce®eefj$e SkeÀ ieÐemeeefnl³e GHeÒekeÀej
3.Deelce®eefj$e uesKeveeceeieerue ÒesjCee
4.cejeþerleerue megª Jeeleer®eer ®eefj$es
5.Deelce®eefj$eeleerue `ceer' ®es mJekeÀLeve















munotes.in

Page 104

104Sce.S. Yeeie -1, me$e -1
cejeþer DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. 3
cejeþer Jee*dce³ee®ee Fefleneme -1,
Hejer#ee mJeªHe
De) Debleie&le ®ee®eCeer Hejer#ee -40 iegCe
Dee) me$eeble Hejer#ee -60 iegCe
(SketÀCe iegCe : 60)
met®evee : 1) meJe& ÒeMve mees[efJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
2) Debleie&le He³ee&³e ue#eele I³eeJesle.
3) ÒeMveebmeceesjerue DebkeÀ iegCe oMe&efJeleele.
Òe. 1 De) 1874 les 1920 ³ee keÀeUeleerue cejeþer efveyebOee®es mJeªHe mHe<ì keÀje. (15)
efkebÀJee
Dee) mel³eMeesOekeÀ ye´eïeCeslej ®eUJeUerleerue c ejeþer efveyebOee®ee Dee{eJee I³ee.
Òe. 2 De) jefJeefkeÀjCe ceb[Ueleerue keÀJeer Je l³eeb®³ee keÀefJeles®es mJeªHe mHe<ì keÀje. (15)
efkebÀJee
Dee) 1885 les 1920 ³ee keÀeueKeb[eleerue keÀJeer Je keÀefJeleeb®es mJeªHe ,JewefMe<ìîes mHe<ì
keÀje.
Òe.3 De) Þeer. J³eb. kesÀlekeÀj ³eeb®³ee keÀeobyejer®es mJeªHe mHe<ì keÀje. (15)
efkebÀJee
Dee) HeÀ[kesÀ -Keeb[skeÀj ³eeb®³ee keÀeobyejer®es mJeªHe mHe<ì keÀje.
Òe. 4 De) ®eefj$e -Deelce®eefj$e ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®es mJeªHe Je JewefMe<ìîes meebiee. (15)
efkebÀJee
Dee) Deelce®eefj$e uesKeveeceeieerue ÒesjCee mHe<ì keÀ ªve Deelce®eefj$eeleerue `ceer' ®es mJekeÀLeve
³ee®es mHe<ìerkeÀjCe Ðee.
vecegvee ÒeMveHeef$ekeÀemunotes.in