Page 1
1 करण - I
१
अपूण पणे लविचक िक ंमती - I
घटक रचना
१.१. उि े
१.२. प रचय
१.३. अपूण पणे लविचक िक ंमती (अिवचल िक ंमत) Imperfectly Flexible Prices
(Sticky Price)
१.४. अपूण पध अंतग त िक ंमत िनधा रण (Price -Setting under Imperfect
Competition )
१.५. मेनू खच (Menu Cost )
१.६.
१.१. उि े:
अपूण लविचक िक ंमत ची स ंक पना जाण ून घेणे.
अपूण लविचक िक ंमत ची कारण े जाणून घेणे.
अपूण पधा अंतग त िकंमत िनि त कशी करावी ह े जाणून घेणे.
मेनू िकंमतीची स ंक पना समज ून घेणे.
१.२. प रचय :
िविवध अथ शा ा ंना अस े आढळल े आहे क अ प कालावधीत झाल े या एक ूण
मागणीतील चढउतारा ंमुळे संभा य रा ीय उ पादन आिण रोजगाराम य े िवचलन होत े.
सनातनवादी अथ शा आिण नव सनातनवादी अथ शा ा ं या मतान ुसार व ेतन-दराची
लविचकता याम ुळे एकूण मागणीत बदल झा यान े वेतन आिण िक ंमत म य े यो य तो बदल
होऊ शकतो , अशा कार े एकूण उ पादन आिण रोजगाराची पातळी कायम राखली जात े.
के स आिण यां या अनुयायां या मते वेतन आिण िक ंमती ि थर असतात. कारण एक ूण
मागणीतील कोण याही चढउताराम ुळे अ पावधीत व ेतन आिण िक ंमत वर प रणा म होत
नाही. परंतु याउलट उ पादनाची पातळी आिण रोजगार यात बदल होतो. munotes.in
Page 2
2नव सनातनवादी अथ शा तक संगत अप े ांवर आधा रत आह े. व नव सनातनवादी
अथ शा ान े पारंपा रक क ेनेिसयन तीमाना या िक ंमत ताठरत े या ग ृिहतकावर श ंका
उपि थत क न क ेनेिसयन तीमान ह े जा तीत जा त न या या य ुि वादावर आधा रत
आहे व यास स ू म अथ शा ाचा भ कम आधार नस याच े िनदश नास आणल े.
के स तीमानाचा म ु य घटक हणज े आिथ क प रि थतीतील बदला ंचे समायोजन
कर यासाठी प ैशातील मज ुरी तस ेच िकंमती या दो ही प र ढ िक ंवा मंद असतात . आता हा
पडतो क िक ंमती आिथ क प रि थतीतील बदला ंशी जुळवून घे यास प र ढ िक ंवा मंद
का असतात ? सु मअथ शा ीय िस ा ंता या मदतीन े नव क े स वादी अ यासका ंनी
अ पकालीन िक ंमत थीरत ेचे प ीकरण द े याचा य न क ेला आिण अशा कार े यास
ढ स ै ांितक पाया घातला . सू म आिथ क त वावर आधा रत अन ेक तीमाना ार े
िकंमत ची ढता प कर याचा य न क ेला आह े आिण पार ंपा रक क े स तीमाना या
तुलनेत काही स ुधारणा क ेली पर ंतु तेसु ा के स तीमाना या प ूव या चौकटीत रािहल े
आिण हण ून या ंना नव क े सवादी ितमान अस े हणतात .
नव क े सवादी अथ शा आिण पार ंपा रक क े सवादी यामधील मधील एक म ु य फरक
असा आह े क नव क े सवादी अथ शा अप ूण पधा वर आधा रत आह े तर पार ंपा रक
के सवादी ितमान प रप ूण पधा गृिहत धरत े जेथे उ पादन स ं था आड या मागणी व ा ंना
सामोर े जाते.पूण पध तील आड या मागणी व ान े हे िस होत े क , उ पादन स ं था श य
िततके उ पादन बाजारात िवक ू शकत े पण त े मागणी आिण प ुरवठा या ं या समतोलात ून
ठरले या िकमतीवरच िवकाव े लागे. तथािप , अपूण पधा मक उ पादन स ं थेचा खाली
उतरता मागणी व ह े दश िवतो क उ पादन स ं थे ारे िकंमतीत कपात झा यास यांची
िव काही माणात वाढ ेल परंतु ित पध क ंप याद ेखील यान ुसार वागतील आिण या ंचे
दरही कमी करतील , हणून िकंमती बदल यासाठी िक ंवा समायोिजत कर यासाठी वरील
क पना फायद ेशीर नाही. नवीन के सवादी ितमान तक संगतपण े काम करणा या उ पादन
सं थां या वत नावर आधा रत आह ेत.
१.३. अपूण पणे लविचक िक ंमती (अिवचल िक ंमत):
िकंमत समायोजनाची ग ृहीत गती ह े मु य व ैिश ्य के सवादी अथ शा ाला नव सनातनवादी
अथ शा ापासून वेगळे करत े. नव सनातनवादी ितमान असे गृहीत धरते क व रत व त ू
िव साठी िकंमती प ूण पणे लविचक आह ेत यामुळे म बाजारात आिण प ैशां या बाजारात
समायोज न करतात . दुसरीकड े के सवादी थ ूल अथ शाि य ितमान असे गृहीत धरत े क
िकंमती ि थर िकंवा अगदी िनि त आहेत आिण प रणाम व प त े हळूहळू बाजारप ेठ मु
करतात िक ंवा सवा त वाईट हणज े ते कायम व पी जा तीची मागणी (टंचाई) िनमा ण
क न बाजारप ेठ मु कर यास अपयशी ठरतात . िकंवा जा त प ुरवठा (बेरोजगारी ) िनमा ण
करतात .
ा. यान य ू यां या सह नव के सवादी अथ शा यांनी व त ू बाजारातील अप ूण पधा .
उदा. अ पजनािधकार , मा ेदारीय ु पधा यांचे िव ेशण केले आहे. जे हा एक ूण मागणी
म ये घट होत असत े ते हा उ पादन स ं था आप या व त ूं या िक ंमती ि थर ठ ेव याचा munotes.in
Page 3
3 य न करत असतात . उ पादन स ं थां या मागणीचा व उज या बाज ूस खाली उतरत
जाणारा असतो . जर अथ यव थ ेत िव प ुरवठा कमी एक ूण मागणीम य े घट झा यास
अशा प रि थतीत द ेखील अप ूण पध तील उ पादन स ं था आप या िक ंमती कमी करत
नाहीत . प रणामी या आपल े काही ाहक गमाव ू शकत े पण सव च ाहक गमावत नाही.
उदाहरणाथ , जे हा एक ूण मागणीत घट होईल याम ुळे टाटा ऑटोमोबाई सची कंपनी या
गाड्यांची मागणी कमी होईल , ते हा टाटा मोटस कंपनी अज ूनही प ूव या िक ंमतीवर
आप या कारची िव स ु ठेवू शकत े आिण या िक ंमती कमी क शकत नाही . मागणी
कमी होत असतानाही आहे या िकंमती ि थर राह शकतात . या मु याच े प ीकरण रचड
ॉयन या ंनी या ं या (Macroeconomics, 6th edition, 1999, p. 62 ) पु तकात क ेले
आहे. “म ेदारीवादी ित पध आिण अ पजनािधकार या ंचे उ पादना ं या िक ंमत वर
काहीअ ंशी िनय ं ण असत े. खरं तर, अशा कार या अ पादन स ं था कमी िक ंमतीला
ो साहन द े याम य े कदािचत कमक ुवत अस ू शकतात . मागणी कमी झा यास जर या ंनी
यांची ार ंिभक िक ंमत कमी क ेली नाही तर या ंची िव कमी होईल , परंतु यांनी राख ून
ठेवलेली िव त ुलनेने जा त ाथिमक िक ंमतीवर हो ईल. तसेच, जर सव उ पादन
सं थांनी या ं या स ु वाती या िक ंमती कायम ठ ेव या तर कोणतीही उ पादन स ं था
आपली िव गमावणार नाही .
वरील िवव ेचनात ून अस े ल ात य ेते क अप ूण पधा बाजारप ेठे या प रि थतीतही ज े हा
उ पादनाची मागणी कमी होत े ते हा ि थर िक ंमत िमळत े िकंवा िक ंमती कमी क े याने
फायदा होतो . अपूण पधा मक बाजारप ेठेतील उ पादन स ं था खाली उतर या मागणी
व ांना सामोर े जात अस यान े, उ पादन स ं थानी िकंमतीत घट क े यास उ पादना या
मागणीच े माण वाढ ेल आिण याम ुळे न यात काही माणात वाढ होईल . यामुळे एक मोठा
िनमा ण होतो क एक ूण मागणी घटत असताना क ंप या या ंची िक ंमत कमी का करीत
नाहीत ?
१.३.१. अपूण लविचक िक ंमती िक ंवा ि थर िक ंमतीची कारण े:
नव क े सवादी अथ शा ा ंनी ि थर िक ंमत साठी प ुढील दोन मह वाची कारण े िदली
आहेत.
१. उ पादन स ं थेने मोजल ेली िक ंमत िक ंवा िकंमती समायोिजत न कर यासाठी उ पादन
सं थेने उचलल ेली िक ंमत ही ाहका ं या स ावनाची स ंभा य हानी आह े. जे हा
उ पादन स ं था आप या उ पादना या िक ंमती वाढवत े ते हा ाहका ंची स ावना
देखील हरवली जात े. उ पादन स ं थानी वाढवल े या िकंमती म ु यत: वाढ या उ पादन
खचा मुळे होते ते हा ाहका ंना हरकत नसत े िकंवा ते समज ून घेतात. तथािप , ाहका ंना
यां या उ पादना या मागणीत बदल झा याम ुळे उ पादन स ं थेने केलेला िकंमतीतील
बदल आवडत नाही . मु यत: या कारणाम ुळेच उ पादन स ं था िकंमती ि थर ठेव यास
ाधा य द ेतात.
२. मंदी या काळात िक ंमतीत कपात कर या या िनण याची द ुसरी बाज ू हणज े, यामुळे
ित पध उ पादकाकड ून िकंमतीत जा त कपात होऊ शकत े आिण याम ुळे शेवटी munotes.in
Page 4
4 येक धोका िनमा ण करणार े िकंमत य ु स ु होत े. अ पजानािधकार बाजारात
ित पध क ंप या या ं या ित पध क ंप यां या िक ंमत या िनण यावर ल ठ ेवून
असतात , यामुळे िकंमती कमी कर याचा िनण य अिधक स ंवेधनशील बनतो .
िकंमत ि थरता िह िक ंमत बदल यासाठी य ेणा या खचा वर अवल ंबून असत े, जर िक ंमत
समायोजन खच जा त अस ेल तर िक ंमती अिधक ि थर राहतील . याचा अथ असा होतो
क एक ूण मागणीत होणा या बदला ंस िकंमत ितसाद देणार नाही िकंवा एक ूण मागणीत
होणा या बदलाम ुळे िकंमत समायोजन होणार नाही . िकंवा मागणी या चढउतारा ंमुळे िनमा ण
होणारी यापारी च े मग ती म ंदी अस ेल िकंवा अथ यव थ ेत तेजी अस ेल िकंमतीवर याचा
प रणाम होणार नाही .
१.३.२. अपूण पणे लविचक िक ंमत ितमाणाची गिणतीय मांडणी:
असे गृिहत धरल े जात े क अथ यव थ ेत मोठ ्या स ं येने उ पादन स ं था आहेत,
येकाकड े थोड्या फार माणात म ेदारी असत े, जसे एकािधकारशाही पध त का म
करणा या िक ंवा अ पजनािधकाराम य े काम करणा या उ पादन स ं था या ंची उ पादनावर
काही म ेदारी असत े. येथे Yi येक उ पादन स ं थे या मागणीच े ितिनिध व करत े. Pi
उ पादन स ं थे या उ पादनाची एक ूण िकंमत पातळी (P) आिण या उ पादनाची एक ूण
मागणी हणज े Y. येक उ पादन स ं थे या उ पादनासाठी मागणीच े सू पुढील माण े
िलिहल े जाईल .
Yi = (Pi / P) – e Y e > 1 …………. ( १)
वरील समीकरण (१) दश िवते क उ पादन स ं थे या उ पादनाची मागणी उ पादना या
संबंिधत िक ंमत वर अवल ंबून असत े (Pi/P) मागणीची िक ंमत लविचकता (e) आिण एक ूण
मागणी (Y).
ितमान स ुलभ कर या या उ ेशाने मानक ह या ंनी अस े गृिहत धरल े आहे क वा तिवक
एकूण मागणी (Y) वा तिवक प ैशा या प ुरवठ्या ार े िनि त क ेली जात े, हणज ेच Y = M /
P. सू . १ म ये M / P ऐवजी Y वापर यास . पुढील स ू .२ िमळेल.
Yi = (Pi / P) – e. M / P …………. ( २)
समीकरण २ असे दश िवते क उ पादन स ं थे या उ पादनास बाजार प ेठेत जी मागणी
असत े ती सापे िकंमत आिण एक ूण िकंमत (Pi / P ) आिण वा तिवक प ैशाचा पुरवठा (M/
P) या यावर अवल ंबून असत े.
अपूण पधा मक उ पादन स ं था ित या सीमा ंत उ पादन खचा वर आपला नफा जोडून
व तूंची िकंमत िनि त करत असत े.
Pi = e W …………. ( ३)
e -1 MPL munotes.in
Page 5
5जेथे W / MPL ही सीमा ंत िकंमत आह े आिण e / (e – 1) अिध य (mark -up) आहे.
उ पादन स ं थेचा नफा जो π ारे दश िवला जातो तो िक ंमत आिण सीमा ंत खच
यां यातील फरकास एक ूण उ पािदत िक ंवा िवक या ग े ये या व त ूं या स ंखेने गुणून
िमळवला जातो .
नफा (π) = Pi – (W / MPL) Yi …………….. ( ४)
समजा प ैशाचा प ुरवठा कमी झा याम ुळे एकूण मागणीत घट झा यास , िकंमत Pi ि थर
राहील . सू .२ नुसार म ैशाचा प ुरवठा M कमी झा यास य ेक उ पादन स ं थे या
उ पादनास असल ेली मागणी Y1 कमी होईल . याम ुळे अथ यव थ ेत मंदी स य
प रि थ ती िनमा ण होईल . उ पादन स ं थां या उ पादनास असल ेली िक ंमत ि थर राहील .
पण उ पादन स ं थांना आपली उ पादन पातळी कायम राखावयाची अस यास आप या
िकंमती कमी करा या लागतील . प रणामी िक ंमत कमी झा यास िव वाढ ून न याम य े
वाढ होईल . मानक ह या ं या मत े उ पा दन स ं थेने केलेले िकंमत समायोज नामुळे उ पादन
सं थेस दु यम फायद े िमळतात व िकंमत ि थर ठ ेव यासाठीच े छोटे कारण द ेखील िक ंमत
सामायोजनापास ून उ पादन स ं थेस दूर ठेवते.सरासरी िक ंमत पातळीण े कमी झाल े या
मागणी या प रि थतीशी ज ुळवून न घ ेत यास अथ यव थ ेत मंदी येईल. उ पादन स ं थे या
या कमी उ पादनाम ुळे (Y) नफा द ेखील कमी होईल , समीकरण (४).
जे हा मानक व िक ंमत समायोजना या खचा ची तुलना कर तात, ते हा िक ंमत कपात मध ून
िमळणा रा संभा य नफा प ुढील दोन अट न ुसार त ुलनेत अ य प अस ेल:
१. िकंमत सामायोजनाचा स ंभा य नफा अ य प असतो ज े हा चालू िकंमत आिण नफा
महा िमकरण िक ंमत यातील फरक कमी असतो . उदा: इ तम िक ंमत कमी असत े.
२. जे हा उ पादन स ं थे या उ पादना या मागणीची िक ंमत लविचकता कमी असत े ते हा
नफा वाढीसाठी िक ंमत समायोिजत करण े यो य नाही .
वरील िवव ेचानात ुन कषा ने हे ल ात य ेते क , उ पादन स ं था मागणीम य े बदल होत
असताना या ं या िक ंमती समायोिजत करत नाहीत कारण ज े हा त े िकंमती संदभा त िनण य
घेतात त े हा त े िकंमती समायोिजत कर या या बा मागणी या फाय ा ंना िवचारात घ ेत
नाहीत . या कारणा तव , एकूण िकंमत पातळी (P) आिण उ पादन स ं थां या संबंिधत
िकंमती ि थर आह ेत. अशा कार े, एकूण मागणीतील घसरणीम ुळे उ पादन कमी होत े
अथा त मंदी येते.
munotes.in
Page 6
6 वा याय :
१. अपूण लविचक िक ंमत हणज े काय?
२. िकंमत ि थर राह याची कारण े कोणती ?
३. अपूण लविचक िक ंमतीच े ितमान गिणता या व पात प करा .
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
______________ ___________________________________________
१.४. अपूण पध त िकंमत िनधा रण:
जॉज मान य ू य ां या सह इतर क े स वादी अथ शा ा ं या मत े एकूण मागणी घसरत
असताना िक ंमती समायोिजत न क े याने मंदीचे वातावरण िनमा ण होते. मंदी या काळात
उ पादन पातळी आिण रोजगाराची पातळी दो ही अगदी खालावतात , मोठ्या स ं येने
कारखान े बंद पडतात िक ंवा पूण मत ेने काम करत नाहीत . जे हा एखादी अथ यव था
आपली स ंभा य रा ीय उ पादन पातळी आिण सामािजक ्या अप ेि त प ूण रोजगार
पातळी गाठ यात अपयशी ठरत े ते हा अस े सूिचत होत े क समाज एकम ेकांम ये सम वय
साध यात अपयशी ठरला आह े. उ पादन स ं था िक ंमत समायोजन कर यास तयार नसण े
यामुळे सम वय सम या िनमा ण होत े. उ पादन स ं था आप या िक ंमती ित पध ं
उ पादक आपल े आचरण कशा कारच े ठेवतील याचा अ ंदाज बा ंधून आप या िक ंमती
िनधा रत करतात . िकंमती ठरिवताना एखादी उ पादन स ं था बाजारातील इतर उ पादन
सं था काय िक ंमत ठरव ेल याचा िवचार करतात , परंतु तरीही उ पादन स ं थां या िक ंमत
िनधा रणाचा िनण य इतर उ पादन स ं था काय िक ंमत आकारतील या अिनि तत ेवर
आधा रत असतो .
आता आप ण पाह या क ि थर िक ंमती अथ यव थ ेस मंदीकड े कसे वळवत े हे मु यतः
जे हा एक ूण मागणी कमी होत े ते हा ित प या म ये सम वय नस याम ुळे असे होते. समजा
एखा ा अ पजनािधकार अथ यव थ ेम ये “अ” आिण “ब” या दोन उ पादन स ं था
आहेत. जे हा एकूण मागणीत घट होत आहे जी पैशा या प ुरवठ्यात घसरण झा याम ुळे होत
आहे, आता य ेक उ पादन स ं थेने नफा वाढव यासाठी आ प या उ पादनाची िकंमत
कमी करावी क नाही याचा िनण य यावा लाग ेल िकंवा स याची उ च िक ंमत पातळी
कायम ठेवली पािहज े का याचा िह िनण य उ पादन स ं थेस यावा लाग ेल. तथािप , हे
ल ात घ े यासारख े आहे क उ पादन स ं थेचा नफा क ेवळ या या वतः या िक ंमती या
िनण यावरच न ह े तर इतर उ पादन स ं थे या िकंमत या िनण यावर अवल ंबून असतो .
पुढील सारणी या मदतीन े दोन उ पादन स ं थां या िकंमत या िनण यां या िविवध स ंयोजना
प क शकतो .
munotes.in
Page 7
7१.४.१. परत फ ेड सारणी (Pay off Matrix )
(र कम कोटी .)
उ पादन स ं था
“अ” उ पादन स ं था “ब” कमी क ेलेली िक ंमत उ च िक ंमत कमी क ेलेली
िकंमत उ पादन स ं था “अ” चा नफा :५० उ पादन स ं था “ब” चा नफा : ५० उ पादन स ं था “अ” चा नफा: १० उ पादन स ं था “ब” चा नफा : २५
उ च िक ंमत उ पादन स ं था “अ” चा नफा: २५ उ पादन स ं था “ब” चा नफा : १० उ पादन स ं था “अ” चा नफा: २० उ पादन स ं था “ब” चा नफा : २०
वरील परत फ ेड सारणी (Pay off Matrix ) चा अ यास क े यास अस े िदसून येईल क
दो ही उ पादन स ं था आप या स या या उ च तरावरील िक ंमती कायम ठेव याचा
िनण य घेतात व येक उ पादन स ं था येक २० कोटी पय े नफा िमळव ते. (उज या
बाजूचा तळाचा र काना पहा) कोणतीही उ पादन स ं था िकंमत कमी कर या या पया याचा
िवचार करत नाही . अशा प र ि थतीत िक ंमत या अलविचकत े मुळे उ पादन आिण
अथ यव थ ेतील रोजगारा या पातळीत घसरण होईल याम ुळे शेवटी अथ यव थ ेत मंदी
येते. दुसरीकड े, जर दो ही क ंप यांनी या ंचे दर कमी कर याचा िनण य घेतला तर य ेक
कंपनीला ५० कोट चा नफा होईल . यामुळे केवळ दोन कंप यांचा नफा व ैयि क र या
वाढणार नाही तर सामािजक इ तमता द ेखील गाठता य ेईल. हे होईल कारण दो ही
कंप यां ारे िकंमती कमी झा यान े एकूणच िक ंमत पातळीत घसरण होईल ज े शेवटी
मागणीला उ ेजन द ेईल. तर अशा प रि थतीत म ंदी येणार नाही.
पुढे, जर “अ” ने याची िक ंमत कमी क ेली तर “ब” ने आपली स याची िक ंमत उ च तरावर
ठेव यास , “अ” चा नफा . १० कोटी तर “ब” चा नफा २५ कोटी राहील . (सारणीतील
उजवीकडील वरील र काना पहा ). जे हा मंदी या कालावधीत “ब” ने याची िक ंमत कमी
केली नाही तर “अ” चा नफा ख ूपच कमी अ सेल, असे हो याच े कारण हणज े एक कमी
उ पादना ंमुळे आिण द ुसरे हणज े कमी िक ंमतीम ुळे. याच माण े, जर “ब” ने याची िक ंमत
कमी क ेली पर ंतु “अ” ने याची िक ंमत स या या उ च तरावर ठ ेवली तर “अ” चा नफा
२५ कोटी होईल आिण “ब” चा नफा . १० कोटी (सारणीतील डा याबाज ूला तळाचा
रखाना पहा). कोणतीही उ पादन स ं था मंदीला वीकृती देणार नाही पर ंतु मंदी
टाळ यासाठी या दोघा ंनाही एक काम कर याची गरज आह े. एका उ पादनस ं थेने
घेतले या िनण याचा प रणाम उ पादनस ं थेला िमळणा या िमळकत स ंध वर होईल . जे हा
उ पादन स ं था उ पादनाची िकंमत कमी करते, तर ते इतरा ंसाठी फायद ेशीर असत े कारण
फाय ा या एकि त मागणी बा त ेमुळे (जा त नफा झा याम ुळे) िमळत े. दो ही उ पादन
सं था या फायद ेशीर बा त ेकडे दुल करीत आह ेत, यामुळे यां यात कोणताही सम वय
नस याम ुळे यांना मंदीला त ड ाव े लागेल.
हे प आह े क य ेक उ पादन स ं था द ुस या उ पादन स ं था याची िक ंमत कमी
कर याची अप े ा कर ेल, हणून दो ही उ पादन स ं था या ंचे दर कमी करतील ज े केवळ munotes.in
Page 8
8वैयि क ीकोनात ूनच न ह े तर समाजा या ीकोनात ूनही ही कपात करण े इ अस ेल.
उ पादन स ं था या िक ंमत म ुळे एकूण िकंमत पातळीत घट होईल यायोग े रोजगार आिण
उ पादन या दो ही बाबतीत म ंदी टाळता य ेईल. दुसरीकड े, जर य ेक उ पादन स ं थेला
अशी अप े ा अस ेल क द ुसरी उ पादन स ं था आपली िक ंमत स या या उ च तरावर
कायमठ ेवेल तर दो ही उ पादन स ं था आप या िक ंमती स या या त ुलनेत उ च पातळीवर
कायम ठ ेवतील . यामुळे शेवटी म ंदी येते, जे वैयि क उ पादन स ं थासाठी िक ंवा संपूण
अथ यव थ ेसाठी चा ंगले ल न नाही . या दोन प रणामा ंपैक कोणताही एक प रणाम स य
असू शकतो ; नव क े सवादी अथ शा ा ं या मत े दुस या ि न कृ प रणाम हणज ेच,
सम वयातील कमतरत ेमुळे उ पादन स ं था आप या उ पादना या िक ंमती समायोिजत
करणार नाहीत याम ुळे मंदीला िनम ं ण िदल े जाईल . अशा कार े, ेगरी िलिहतात :
(Gregory Mankiw, Macroeconomics, 6th edition, p. 512.), “जर दो ही उ पादन
सं था सम वय साध ू शक या तर आप या उ पाद ना या िक ंमती कमी क न या ंना पेि त
परीणामापय त पोहोचता य ेईल.” तथािप , वा तिवक जीवनात सम वय साधन े कठीण आह े
कारण िक ंमती ठरिवणा या उ पादन स ं थांची सं या ख ूप मोठी आह े. याव न आपण असा
िन कष काढ ू शकतो क िक ंमती क ेवळ लोका ं या अप े ेमुळे ि थर िक ंवा अलविचक
असतात असतात , तरीही ि थर िक ंवा अलविचक िक ंमती कोणालाही लाभदायक नसतात .
१.५. मेनू खच (Menu Cost )
नव क े सवादी अथ शा ा ंनी असा य ुि वाद क ेला आह े क म ेनू खच हे िकंमत या
ि थरत ेचे व अलवचीकत ेचे कारण आहेत. िकंमत या अलवचीकत े मुळे अथ यव थ ेत
यापार च े िनमा ण होतात . िकंमत च े इ तम समायोजन न झा याम ुळे यापारीच े येऊ
शकतात . ेगरी मानक व या ंनी १९८५ साली “Small Menu Costs and Large
Business Cycles: A Macroeconomic Model of Monopoly” या या ं या लेखात
नमूद केले क , अलविचक िकंमती व ैयि क र या भावी पण साव जिनक र या पािह यास
कुचकामी ठ शकतात . अगदी लहान म ेनू खचा मुळेही मोठ ्या माणात न ुकसान होऊ
शकते. हे मानक व या ंनी िनदश नास आण ून िदल े आहे.
मानक व आिण इतर क े सवादी अथ शा ा ं या मते जे हा उ पादन स ं थां या
उ पादना ं या मागणीत बदल होत असतो त े हा उ पादन स ं थांना या ं या िक ंमतीत बदल
करावा अस े वाटत नाही , कारण ज े हा उ पादना ंम ये बदल कर याची मागणी क ेली जात े
ते हा या ंना िक ंमत समायोिजत कर यासाठी िक ंमत मोजावी लागत े. िकंमती
बदल यासाठी , एखा ा उ पादन स ं थेला नवीन क ॅटलॉग म ुि त क न त े आप या
ाहका ंना पाठवाव े लागेल, नवीन िव यादी आप या िव कम चा या ंम ये िवत रत करावी
लागेल. िकंमत समायोजन कर या या अशा खचा स मेनू कॉ ट हणतात . रे टॉरंट्स या
या उदाहरणा व न हा श द अि त वात आला . जे हा रे टॉरंट्स या ं या िक ंमतीत बदल
करतात त े हा या ंना नवीन म ेनू मुि त कराव े लागतील आिण यावर खच करावा लागतो .
एखादी उ पादन स ं था त े हाच आप या िक ंमतीम य े बदल कर ेल जे हा िक ंमत
कमी क े यामुळे होणारा फायदा हा िक ंमत बदल यासाठी य ेणा या खचा पे ा अिधक अस ेल. munotes.in
Page 9
9तथािप , काही अथ शा ानी नव क े सवादी अथ शा ा ंनी प ुढे ठेवले या या
ि कोनाब ल श ंका य क ेली होती . नव क े सवादी अथ शा ा ंनी अस े िनदश नास
आणून िदल े आह े क म ेनू खच ब या पैक ु लक आह ेत प रणामी एक ूण मागणी घटत
असतानाही िक ंमती अलविचक राह यास कारणीभ ूत आह ेत हा तक चुक चा आह े.
िकंमती या अलावचीकत े मुळे आिण स ंपूण अथ यव थ ेसाठी अ य ंत महागडी ठर ेल अशी
मंदी एका लहान म ेनू खचा मुळे कशी श य होईल ? असा या ंनी उपि थत क ेला. पण
मानक व आप या प ु तकात (N. Gregory, Macroeconomics, Worth Publishers
6th edition, 2003, p.510 ) असा य ुि वाद क ेला आह े िक “छोट्या चा अथ फार मह व
नसलेला असा नसतो , जरी म ेनू खच कमी असला तरी याचा स ंपूण अथ यव थ ेवर मोठा
प रणाम होऊ शकतो ”.
म ेदारी उ पा दन स ं थे या िक ंमती िनण याचे ि थर ितमान मानक व वापरत
असे, अशी उ पादन स ं था या ं या उ पादनाची िक ंमत िक ंमत आगाऊ ठरवत े आिण
लहान म ेनू खच देऊन ती बदलत े. एका म ेदारी उ पादन स ं थेला य त मागणी आिण
ि थर खच यांना त ड ाव े लागत े.
C = kqN
C = उ पादनाची एकूण नाममा खच (Total nominal cost of production )
q = उ पादनाच े आकारमान (Quantity produced )
k = ि थर िकंमत (Constant )
P = f(q)N
P = नाममा िकंमत (Nominal price )
नाममा माणात चल ह े N ारे दश िवले जात े, जे एकूण मागणी या बा पा तळीच े
ितिनिध व करत े. हे एकूण िकंमत पातळी अस याच े मानल े जाऊ शकत े.C आिण P
दो ही माणात N पय त वाढतात जी नाममा मागणीची पातळी आह े.
आता C =C/N आिण P= P/N
C= kq
P = f(q)
खाली िदल ेली आक ृती उ पादकाच े अिधश ेष (उ पादन स ं थे ारे िमळवल ेले नफा) दश वते
जे िबंदू K आिण Pm दर यान आयता या समान आह े. दुसरीकड े, देय दराप े ा
उपभो यान े उपभोगल ेली अित र उपय ु ता उपभो ाच े अिधश ेष दश वते, जी वरील
ि कोणा ार े दश िवली जात े. ाहका ंचे अिध य आिण उ पादका चे अिध य या ंची बेरीज
एकूण अिध य दश वते. munotes.in
Page 10
10भिव यातील अप ेि त एक ूण मागणी या आधार े उ पादन स ं थेला याची िक ंमत एक
कालावधी या प ुढे िनि त करण े आव यक आह े सदर िक ंमत PmNe असेल.. जर अप े ा
यो य असतील तर , आधीच े मू य p0 हे pm असेल. अ यथा ; सादर केलेली िक ंमत Pm
(Ne/N) असेल.
आकृती . १.१
१.५.१. थम प र य (First scenario ):
जे हा मानक व या ंनी पिहली घटना तपासली त े हा एक ूण मागणी N अपे ेपे ा कमी होती
आिण हण ून p0 ही Pm पे ा जा त असत े, जसे खालील आकृती म य े दश िवले आहे.
उ पाद काचे अिध य B-A ने कमी क ेले असता (कारण आधी पािहल ेला नफा आयत B
अिधक या या डावीकड े आयत ) हे सकारा मक आह े कारण Pm हणज े जा तीत जा त
नफा ा ीसाठी आकारल ेली िकंमत आहे. समाजीक क याण (िकंवा एक ूण अिध य ) B +
C ने कमी क ेले आहे आिण हण ूनच एक ूण मागणीतील स ंकुिचतत ेमुळे क या णामधील घट
ही उ पादन स ं थे या अिधश ेषातील तोट्यापे ा मोठी आह े. munotes.in
Page 11
11
आकृती . १.२
आता समजा , एखादी उ पादन स ं था z इत या म ेनू खचा वर आपली िक ंमत बदल यास
तयार आह े. यानंतर उ पादन स ं था याची िक ंमत P0 ते Pm पय त कमी क शकत े आिण
B - A इतका अित र नफा िमळव ू शकेल, यासाठी B - A > z असण े आव यक आह े.
तथािप , सामािजक िनयोजका ं या ीकोनात ून, उ पादन स ं थेने यांची िकंमत कमी क ेली
पािहज े आिण फ B + C > z इतक िक ंमत आकारली पािहज े. अशा कार े उ वणा या
िविवध प रि थती स ंबंधी मानक व यांचे िविवध ताव :
ताव १: जर उ पादन स ं थेने मागणी कमी झा यावर िक ंमत कमी क ेली तर त े
सामािजक ् या इ आहे.( जर उ पादन स ं थेने िकंमत कमी क ेली तर B – A > z
प रणामी B + C > z + A + C > z) .
ताव २: मागणीत घट झा यान ंतरही जर उ पादन स ं थेने याची िक ंमत Pm पय त
कमी क ेली नाही तर B + C > z > B + A , जरी त े सामािजक ्या इ तम असल े
तरीही याचा प रणाम िदसणार नाही कारण नवीन म ेनू छापत असताना बा फायदा
िवचारात घ ेतला जाईल C + A )
ताव ३: जर एक ूण मागणी त घट झाली तर सामािजक क या णा म ये िनिव वादपण े
कपात होत असत े. हे उ पादक आिण ाहका ं या अिध या या बेरजे ारे दश िवले
जाते. जर उ पादकान े िकंमत कपात केली तर या कपातीस केवळ म ेनू खच z असेल.
जर उ पादन स ं थेने याची िक ंमत कमी न के यास मागणीत होणा या घटीम ुळे B +
C इतक िकंमत मोजावी लाग ेल (जी कदािचत Z पे ा खूपच मोठी आह े).
munotes.in
Page 12
12१.५.२. दुसरे प र य (Second scenario ):
मानक व यां या द ुस या िव ेषणानुसार एकूण मागणीचा िव तार (N > Ne) आिण हण ून
P0 < Pm. थम, ितस या आकृतीत दाखव यान ुसार (P0 > k (N/Ne < Pm / k), या
करणात , उ पाद काचा अिधश ेष D - F ने कमी क ेला आह े, जो सकारा मक आह े (Pm
उ पादन स ं थेचा नफा मह म कर ते.) आिण समा जीक क याण E + F ने वाढिव ते.
उ पादन स ं थे या न यात मेनू खचा पे ा जा त वाढ झा यास नवीन िक ंमत िनि त क ेली
जाईल . जे हा D - F > z. अस यास उ पादन स ं था याची िक ंमत बदल ेल.
आकृती १.३
ताव ४: जर मागणीम य े वृ ी झाली आिण उ पादन स ं थांनी आप या िक ंमती
पुनर थािपत क े यास मेनू खचा मुळे सामािजक क याण कमी होईल . असे न झा यास
एकूण अिध य E + F ने वाढेल.
१.५.३. ितसर े प र य (Third scenario ):
आता, N / Ne > Pm / k, असेल आिण हण ून P0 < k अस या स काय होत े ते पाह या .
समाज क याण I - J या सकारा मक िक ंवा नकारा मक माणात कमी होईल , याम ुळे
अिनि त क याण प रणाम होतो . उ पादन स ं थेचा नफा जो आता नकारा मक आह े तो
G + H + I ने कमी होईल . जर G + H + I > z असेल तर उ पादन स ं था याची िक ंमत
Pm वर पुन था िपत कर ेल. I - J > z असे के यास सामािजक र या इ तम होईल . munotes.in
Page 13
13
आकृती . १.४
ताव ५: मागणी वाढ यान ंतर उ पादन स ं थेने याची िक ंमत प ुन थािपत क े यास
समाज क याण (एकूण अिध य ) मेनू खचा इतक े (Z)ने कमी होईल . मेनू खचा पे ा
जा त अिधश ेष कमी होणार नाही (जर उ पादन स ं थेने ि कंमत प ुनर् थािपत क ेली
नाही तर G + H + I < z , याचा अथ असा आह े क I - J < z – J – G - H < z
आिण हण ूनच सामािजक क याण घट I - J < z इतक होईल .)
ताव ६: जे हा एक ूण मागणीचा िव तार होतो त े हा एकतर क याण वाढव ू शकते
िकंवा ते कमी क शकत े, परंतु अशी वाढ िक ंवा घट कधीही म ेनू खचा पे ा जा त
होणार नाही . एकूण मागणीतील स ंकुिचतत ेमुळे क याण कमी होईल , परंतु
क याणामधील ही घट म ेनू खचा पे ा जा त अस ेल.
आप या ि कोनाच े समथ न कर यासाठी मानक व यांनी एकूण मागणी बा तेची मदत
घेतली. कोण याही म ुदतीत िक ंमत समायोिजत कर यासाठी फायद ेशीर बा व अस यास
ते ओळखण े आव यक आह े यावर या ंनी भर िदला . जे हा एका उ पादन स ं थे ारे िकंमत
कपात क े याने इतर उ पादन स ं थांचा फायदा होतो यास फायद ेशीर बा ता भाव
हणतात . जर एखा ा उ च िक ंमत आकारणा या उ पादन स ं थेने याची िक ंमत कमी
केली तर याम ुळे सरासरी िक ंमत पातळी िक ंिचत कमी होईल आिण प रणामी LM व
उजवीकड े थला ंत रत होऊन एक ूण उ प नाम य े वाढ होईल . एकूण उ प नाम य े िव तार
होत अस यान े इतर क ंप यांचा फायदा होईल . कारण याचा या ं या उ पादना ं या
मागणीवर सकारा मक प रणाम होईल . यामुळे इतर उ पादन स ं था द ेखील याचा फायदा
होत अस यान े याला एक ूण मागणी बा ता हणतात . तथािप , मानक व या मत े हा फायदा
उ पादन स ं थांना बा आह े हण ूनच या ं या उ पादना ंची िकंमती ठरवत अस ताना
उ पादन स ं था याकड े पूण पणे दुल करतात . मानक व या ं या हण यान ुसार, “उ पादन
सं था िकंमत कमी कर या या फाय ाची तुलना - उ च िव आिण नफा -व िकंमत
संयोजनासाठी य ेणा या खचा शी करत े. तरीही एक ूण मागणी बा त ेमुळे, िकंमत कपात
झाले या समाजा ला होणार े फायद े उ पादन स ं थांना िमळणा या फाय ा ंपे ा जा त munotes.in
Page 14
14असतील . िनण य घेताना उ पादन स ं था या बा त ेकडे दुल करत े, हणूनच िक ंमत कमी
करणे सामािजक ्या वांछनीय असल े तरीही म ेनू खच न दे याची इ छा नस यान े याची
िकंमत कमी कर याचा िनण य घेणार नाही . हणूनच अलविचक िक ंमती या िकंमत
ठरिवणा या साठी यो य असतात पण अथ यव थ ेसाठी अवांछनीय असतात .
१.५.४. िन कष :
वरील िवव ेचनात ून मानक व या ंनी हे िस क ेले आहे क , जे हा एक ूण मागणी िव तारत
असत े ते हा खासगी फाय ासाठी िक ंमत समायोजन उ च क ेले जाते प रंतु जे हा एकूण
मागणीम य े संकुचन होत े ते हा समायोजन कमी होत े. सामािजक िनयोजका ं या मत े िकंमती
या उ च थरावर ि थर राह शकतात पण या िन न तरावर दीघ काळ राह शकत नाहीत .
तथािप , मॅिन यू यांनी अिधक प रपूण ितमान (सामा य समतोल ) कडे देखील ल व ेधले
जे या या मत े बह धा अलविचक िक ंमतीच े उ च माण दश िवतात कारण उ पादन
सं थांतग त खरेदीमुळे िकंमत ताठरता वाढेल. हणून असा िन कष काढू शकतो क छोट ्या
मेनू खचा चा अथ मोठ्या अकाय मतेचा भाव अस ू शकतो जो िनि तपण े सामा य
समतोल म य े राहील .
आिथक धोरणा ं या यश वीत ेचा िनमा ण होतो त े हा या सम या द ूर कर याची
आव यकता असत े, सि य मौि क धोरणाची आव यकता माणक व प करतात .
खासक न , कर-आधा रत उ प न धोरण आिण इतर प ुरवठा-बाजू या धोरणा ंसार या
िकंमत या य ं णेत ल द ेणा या धोरणा ंचा उ ल ेख करतात .
वा याय :
१. अपूण पधा अंतग त िकंमत िनधा रण स ंक पना प करा .
२. उदाहरणा या मदतीन े अपूण पधा अंतग त िकंमत ठरवा .
३. मेनू खच संक पना प करा .
__________________________________________________________
_____ _____________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________________________________________________
munotes.in
Page 15
15१.६. सारांश:
१. अपूण पध या बाजार प ेठेत उतर या व पाचा मागणी व िनद िशत करतो क ,
उ पादन स ं थेने िकंमत कपात क े यास या ं या मागणीत काही माणात वाढ होत े.
परंतु इतर ती पध उ पादन स ं था द ेखील आप या उ पादना या िक ंमती कमी क
शकतात हणज ेच िकंमत बदलण े िकंवा समायोिजत करण े िह फायद ेशीर स ंक पना
नाही.
२. अपूण पध या बाजार प ेठेत उतर या व पाचा मागणी व असणा या उ पादन
सं थेने िकंमत कपात क े यास काही माणात मागणी वाढ ून नफा वाढ ू शकतो .
३. उ पादन स ं थेने िकंमत समायोिजत न कर यासाठी मोजल ेली िक ंमत िह ाहका ची
संभा य पतहानी असत े. (the potential loss of consumer’s goodwill )
४. मंदी या काळात िक ंमतीत कपात कर या या िनण यामुळे ित पध उ पादन
सं थांकडून देखील िक ंमतीत कपात होऊ शकत े आिण याम ुळे शेवटी िक ंमत य ु ाला
(price war ) सामोर े जावे लागत े.या मुळे सव् उ पादन स ं थांचे नुकसान होत े.
५. िकंमत अलविचकता ही िक ंमत समायोिजत कर या या खचा वर अवल ंबून असत े, जर
िकंमत समायोजन खच जा त अस ेल तर िक ंमत अलविचक अस ेल. याचा अथ असा
होतो क एक ूण मागणीतील बदलास िक ंमत ितसाद द ेणार नाही , िकंवा मागणी या
चढ-उतारा ंना िनमा ण होणा या यापार च ाला द ेखील िक ंमत ितसाद द ेणार नाही .
६. जर एखादी उ पादन स ं था मागणी या िकंमत लविचकता कमी असणा या
उ पादनाम य े यवहार करत अस ेल तर वाढीव नफा कमी स ंवेदन शील अस ेल
प रणामी नवीन नफाव ृ ीची पातळी बदलली जाणार नाही . (the increase in profit
is less sensitive to adjusting price to the exactly new profit -maximizing
level .)
७. एकूण मागणीत घट झा यान े उ पादन कमी होत े अथा त मंदी येते.
८. िकंमत अलवचीकता म ंदीला िनम ं ण द ेत असत े, जे ामु यान े एकूण मागणी कमी होत
असताना ित प या म ये ताळम ेळ न रािह याम ुळे उ वत े.
९. िकंमती बदल यासाठी , एखा ा उ पादन स ं थेला नवीन िक ंमत यादी (catalogue )
मुि त क न त े आप या ाहका ंना पाठवाव े लागतील , नवीन िव यादी आप या िव
कम चा या ंम ये िवत रत करावी लाग ेल. िकंमत समायोजन क र या या अशा खचा स मेनू
खच हणतात .
१०. िकंमत कमी कर याम ुळे होणा या फाय ाची (उ च िव आिण नफा ) याची
िकंमती या समायोजना या खचा शी तुलना क न उ पादन स ं था िक ंमत स ंयोजनाचा munotes.in
Page 16
16िनण य घेते. तरीही एक ूण मागणी बा त ेमुळे, िकंमत कपात झाल े यास समाजाला
होणार े फायद े उ पादन स ं थांना िमळणा या फाय ा ंपे ा जा त असतील .
११. संपूण पणे अथ यव थ ेसाठी अयो य अस या तरीही , अलविचक िक ंमती या िक ंमत
ठरिवणा यासाठी चा ंग या अस ू शकतात .
१.७. :
१. अपूण लविचक िक ंमत च े तपशीलवार वण न करा आिण अलविचक िक ंमत ची कारण े
प करा.
२. अपूण लविचक िक ंमतीच े ितमान गिणता या व पात प करा .
3. अपूण पधा अंतग त िकंमत िनधा रण प करा .
४. मेनू खचा ची संक पना सिव तरपण े मांडा.
munotes.in
Page 17
17२
अपूण पणे लविचक िक ंमती - II
घटक रचना
२.१. उि े
२.२. प रचय
२.३. वा तिवक कठोरता आिण तट थता Real Rigidity and Neutrality
२.४. चतुभु ज िकंमत समायोजन Quadratic Price Adjustment .
२.५. सारांश
२.६.
२.१. उि े
वा तिवक कठोरपणा आिण तट थत ेची संक पना जाण ून घेणे.
नाममा कठोरपणाची स ंक पना आिण याच े संतुलन समज ून घेणे.
मेनू खचा या मदतीन े चौरस िक ंमत समायोजन जाण ून घेणे.
२.२. प रचय
के सवादी अथ शा ा या मत े, चालू वेतन आिण चालू िकंमती ताठर अस यास या
प रि थतीचा वा तिवक प रणाम होतो . आपण या करणात वेतन आिण िक ंमती या
कठोरत ेचा िव तृत अ यास करणार आहोत ; याम य े अपूण पधा अंतग त अंतभू त करार ,
ाहक बाजार , सामािजक चालीरीती , काय मता व ेतन, अतग त व ब ा थ ितमान ,
inventory models, and theories of countercyclical mark ups under
imperfect competition िस ांत यांचा समाव ेश होतो . या प ीकरणात सामा य
कमतरता आह ेत; तथािप हे िस ा ंत नाममा कठोरपणाप े ा वा तिवक तेचे िस ांत आह ेत.
हणज ेच, आिथ क ि याकलापा ंमधील बदला ंना वा तिवक व ेतन िक ंवा िकंमती का ितसाद
देत नाहीत ह े ते सांग याचा य न करतात . वा तिवक अलविचकता हणज े नाममा
अलविचकता नसत े. नाममा अलवचीकत ेचे वत ं ोत असतात ; वा तिवक क ठोरता
िकतीही असली तरी िकंमती या नाममा ध या ंशी पूण पणे समायोिजत होतात .
२.३. वा तिवक कठोरता (Real Rigidity )
अथ यव थ ेत यापार च ाचा सार कर यास हातभार लावणा या य ं णेस वा तिवक
कठोरता अस े संबोधतात . यापार च ा या यश वी हो यामाग े वा तिवक कठोरता ह ेच
कारण आह े. munotes.in
Page 18
18२.३.१. वा तिवक कठोरत ेची या या :
समजा एखादी अथ यव था आप या लविचक -िकंमती या समतो लावर आहे, आता
िकंमत म य े बदल न करता प ैशांचा पुरवठा वाढला ,प रणामी एकूण उ पादन वाढ ेल. आता
येथे उ वतो क , चालू िकंमत स ंयोजनात कोणताही अडथळा य ेणार नस यास
उ पादन स ं था याची िक ंमत िकती वाढ वेल? या य ेनुसार, उ पादन स ं था वाढीव
उ पादनाम ुळे कमी माणात िक ंमत वाढव ेल, अशा प रि थतीत वा तिवक कठोरत ेचे माण
जा त असेल.
२.३.२. वा तिवक कठोरत ेचे आकृती ार े प ीकरण :
आता असा उभा राहतो िक , अथ यव थ ेतील छोट े संघष छोट े अडथळ े िनमा ण
करतील या ंचा प रणाम स ंपूण अथ यव थ ेवर मोठ ्या माणात होईल . हे प रणाम ज े हा
एकूण उ पादनात बदल होतो त े हा िक ंमत बदल या साठी उ पादन स ं थांना िमळणा या
मोबद यावर अवल ंबून असतात . उदाहरणाथ – समजा अथ यव थ ेत एकूण उ पादन कमी
झाले आह े. ते हा उ पादन स ं थांसमोर एक अडचण उभी राहत े ती हणज े, एकूण
उ पादनात घट झा यान े उ पादन स ं थे या उ पादनाची मागणी घटत े, अशा प रि थ तीत
िकंमत ि थर ठ ेवून उ पादन कमी कराव े िक िक ंमत कमी क न उ पादन कायम ठ ेवावे.
सीमांत उ प न -सीमा त खचा या आक ृतीचा वापर क न या ि थतीच े िव ेषण केले जाऊ
शकते
आकृती . २.१ munotes.in
Page 19
19सु वातीला अथ यव था समतोल अव थ ेम ये असत े, उ पादन स ं थेची उ पादन पा तळी
अशा िब ंदूवर असत े जेथे सीमा ंत खच आिण सीमा ंत उ प न समान असत े जे वरील
आकृतीम य े A िबंदू ारे द श िवले आहे. अथ यव थ े म ये एकूण उ पादनात झाल े या
आकुंचनामुळे, उ पादन स ं थेचा मागणी व बदलतो - िदले या िक ंमतीवर , उ पादन
सं थेची उ पादनाची मा गणी कमी होत े. अशा कार े, उ पादन स ं थेचा सीमा ंत उ प न
बदलला जातो . दुसरीकड े, उ पादन स ं था आपली िक ंमत बदलत नस यास , उ पादन
स या या िक ंमती या मागणीन ुसार िनि त क ेले जात े जे ि बंदू B ारे दश िव यात आल े
आहे. येथून पुढे, सीमांत उ प न हा सीमांत खचा पे ा जा त आह े, हणून उ पादन स ं थेस
िकंमत कमी कर यासाठी आिण याच े उ पादन वाढिव यासाठी संधी आहे. आता ज े हा
उ पादन सं था याची िक ंमत बदलत े ते हा त े एका िब ंदूवर उ पादन करत े जेथे सीमांत
खच सीमांत उ प ना या बरोबरीन े असत े ते िबंदू C वरती दश िव यात आल े आहे. िकंमत
कमी क े याने िमळणारा अित र नफा आिण उ पादनाच े वाढत े माण छायांिकत
ि कोणा ार े दश व यात आल े आहे.
उ पादना या मागणीत घट झा यान े याचा प रणाम मोठ ्या माणात झाला असला तरीही
याची िक ंमत कमी कर यासाठी टणकाचा ो सा हन आह े या आक ृतीम य े एक मह वप ूण
मु ा हायलाइट क ेला आह े. मूळ आिण उ च मागणी या व ेला त ड द ेणे फम न क च
पसंत कर ेल, परंतु, आता ती नवीन मागणी व वरील िब ंदू िनवड ू शकत े. िडमांड व ातील
बदल मोठ ्या माणात असला तरीही याची िक ंमत कमी क े यापास ून िमळणार े नफा कमी
अस याच े फम ला आढळ ू शकत े.
उ पादना या मागणीत घट झा यान े याचा प रणाम मोठ ्या माणात झाला असला तरीही
याची िक ंमत कमी कर यासाठी टणकाचा ो साहन आह े या आक ृतीम य े एक मह वप ूण
मु ा हायलाइट क ेला आह े. मूळ आिण उ च मागणी या व ेला त ड द ेणे फम न क च
पसंत कर ेल, परंतु, आता ती नवीन मागणी व वरील िब ंदू िनवड ू शकत े. मागणी व ातील
बदल मोठ ्या माणात असला तरीही याची िक ंमत कमी क े याणे िमळणार े नफा कमी
अस याच े उ पादन स ं थेला आढळत े.
उ पादन स ं थेला िक ंमत कमी क े यामुळे िमळणारा नफा खरोखरच छोटा अस ेल तर अशा
अनेक उ पादन स ं थेना िकंमत समायोिजत करत असताना या ं याम य े छोटा मोठा स ंघष
उ वूशकतो या मुळे एकूण मागणीम य े अडथळ े िनमा ण होऊ शकतात आिण याच े
वा तिवक प रणाम होऊ शकतात . समजा पैशा या प ुरवठ्यात घट झा याम ुळे मूलभूत
अ व थ ता उ वत आह े िकंवा इतर काही ितक ूल ि थती म ुळे एकूण मागणी त बदल
झाला आहे आिण आपण अस े समज ू या क अ या अडथ याला उ र हण ून उ पादन
सं था यांचे दर कमी करत नाहीत .
मागणी घट या या अन ुषंगाने िकंमत बदल यासाठी उ पादन स ं थाना िमळणार े लाभ -
आकृती मधी ल ि कोणाचा आकार हा एक ूण मागणीतील घट आिण सीमांत खचा या
ितसादा ं ारे िनि त केला जातो . थम सीमांत खच िवचारात घ ेत यास . उ पादन कमी
केले जात अस यान े कामगारा ंची मागणी देखील कमी केली जात े. वर या िदश ेने जाणा या munotes.in
Page 20
20 म पुरवठा व ा ंमुळे , वा तिव क वेतनात घट होते प रणामी सीमांत खचा त घट य ेते.
सीमांत खचा चे च य वत न मा ंकडे अ प अवधीत घट या उ प ना या माणावर देखील
अवल ंबून असत े; माच े सीमांत उ पादन म आदान े कमी झा यान े लवकर वाढ यास ,
वा तिवक व ेतन बदलल ेले नसल े तरीही सीमांत खचा चा व जा त उताराचा असतो .
जे हा उ पादनाम य े घट य ेते ते हा सीमा ंत खचा चे माण िजतक े कमी होत े िततक ेच याच े
मू य कमी कर यासाठी उ पादन स ं थांचे लाभ जा त अस तात.
आता सीमा ंत उ प नाचा िवचार क े यास . सीमांत उ प नाचा व डा या बाज ूला जा त
सरक या स, िकंमत कमी कर यासाठी उ पादन स ं थांचा लाभ कमी असेल. सीमांत
व ामधील बदल मागणी या लविचकत े या च य वत नावर अवल ंबून अस तो.
आकृतीम य े, उ पादन स ं थेची स याची िकंमतीत मागणीची लविचकता , एकूण उ पादन
बदलत े ते हा बदलणार नाही असे गृिहत धरल े जाते. या करणात , अि त वात असल े या
िकंमतीवरील सीमांत उ प न (जो आता कमी उ पादन पातळीशी स ंबंिधत आह े)
अथ यव था - या ीतील बदला ंचा प रणाम होत नाही . एकूण उ पादन कमी झा यास व
िव मान िक ंमतीवर मागणीची लविचकता कमी झा यास , सीमांत उ प नातील बदल जा त
असेल; जर लविचकता वाढली तर बदल कमी अस ेल.
२.४. चतुभु ज िकंमत समायोजन (Quadratic Price Adjustment ):
२.४.१. तावना :
उ पादन स ं थांमधील उ च पधा बह धा िक ंमती या पातळीवर दबाव आण यासाठी िदस ून
येते. परंतु जे हा नाममा िक ंमती या समायोजना म ये अडचणी असतात , ते हा अ प-
काळा या चलनवाढी य गितमानत ेवरील प रणाम अ प असतात . िशवाय , चलनवाढ
आिण उ पादन पातळीस बसणा या ध याना िदली जाणारी िति या स या या
पधा मक वातावरणावर अवल ंबून अस ते. नाममा िक ंमत समायोजनातील अडचण ना
सामोर े जाणा या एकािधकारशाही प धा मक उ पादन स ं थांचे वत न अन ुकूिलत
कर या साठी नव क े सवादी ितमान वापरले जात े. रचना मक बदला ं या पा भूमीवर
उ पादन स ं थां या िकंमती ठरिव या या वत नाब ल या अपे ा दश िव या जातात .
नव क ेनेिसयन स ंदभा त, दीि त आिण ि टि लटझ (१९७७) यां या मत े मागणीची
लविचकता व तूंमधील अदलाबदलीच े माण वीकारत ेर. ही लविचकता उ पादन स ं था
आप या उ पादनास िज िक ंमत आकार यास इ छ ुक असत े या याशी िवपरीत असत े.
व तूंमधील उ च आदलाबदल उ पादन स ं थांम ये उ च पातळीवरील पधा आिण कमी
इि छत िक ंमत ह े उ पादन स ं थां या िक ंमत िनि ती श म य े कपात करत े. उ पादन
सं थांमधील पध त रचना मक वाढ लविचकत े या एक -बंदीशी स ंबंिधत आह े.
या ेमवक मधील नव क े स वादी िफिल स व ासाठी सामा यत : सू म पाया हण ून
वापर या जाणा या िकंमत िनि ती तीमानाचा िवचार करतो . उ पादन स ं थां या
बाजारप ेठेतील वत नाचा अ यास कर यासाठी ह े ितमान सोयीच े आहे. munotes.in
Page 21
21२.४.२. चतुभु ज िकंमत समायोजन खच संक पना :
रोटेमबग य ांनी (१९८२ ) ‘चतुभु ज िकंमत समायोजन खच ’ (the R model) ितमान
मांडले, याम य े उ पादन सं था िक ंमती या समायोजना या खचा सह इि छत नाममा
िकंमतीला वा तिवक िक ंमतीपास ून दूर जाऊ नफा तोट ्याची त ुलना करतात . दोन िक ंमती
पैक कमी िक ंमत त े िनवडतात .
आर मॉड ेलमधील उ च पधा िफिल स व ा ंचा उतार वाढवत े. याचे कारण चत ुभु ज िकंमत
समायोजन खचा या संगी, येक उ पादन स ं थे या िक ंमती या िनण याम य े आज
आिण भिव यात ाधा य िदल ेली िक ंमत न आकार यास नफा कमी होतो . मागणीची
लविचकता जसजशी वाढत जात े आिण अथ यव था प रप ूण पध या जवळ य ेते, तसतस े
केवळ पस ंती या माक -अपची पातळी कमी होत नाही तर वेगवेग या िक ंमती द ेखील माफक
माणात कमी होतात . इ तम िक ंमतीच े समायोजन कमी झा याम ुळे शेवटचा भाग घड ून
येतो. हा भाव आर मॉड ेलमधील िक ंमत लविचकत ेस ो सािहत करतो आिण िफिल स
व ाचा उतार वाढिवतो .
िकंमती म ये बदल करत असताना एखा ा उ पादन स ं थेला सरासरी िक ंमती या त ुलनेत
या या िक ंमतीत मोठा फरक नको असतो ज ेणेक न बाजारातील वाटा कमी होऊ नय े.
संभा य बाजारातील भा ंडवली न ुकसानीची िच ंता हणज े बॉल अ ँड रोमर (१९९० ) आिण
िकमबॉल (१९९५ ) यांनी सा ंिगत यान ुसार व त ूं या बाजारप ेठेत साप े िकंमती ताठर होऊ
शकतात िक ंवा व त ूं या वा तिवक िकंमतीम य े वा तिवक कठोरता य ेउशकत े. जे हा
व तूंमधील ित थापनाची लविचकता जा त असत े, हणज े जे हा उ पादन स ं थांम ये
पधा चे माण जा त असत े ते हा बाजारातील वाटा कमी होतो . उ च पधा अिधक
वा तिवक कठोरपणा स ूिचत करते आिण िक ंमत समायोजना ंम ये िनि यता वाढवत े. हा
भाव िफिल स व ास खाली आणतो . अिधक प पण े, चतुभु ज िक ंमत समायोजन
संक पना समज ून घे यासाठी आ ही नवीन क ेनेिसयन ितमान आिण रोटेमबग (आर)
ितमान उपय ु आह े.
१. नव के स वादी ितमान :
ितिनधी गृहसं था असल े या अथ यव थ ेचा िवचार करा ज ेथे t या वेळी ज े अ पेि त
उपयोिगता ंची सवलत र कम वाढवत े:
....... १.
मािणत अथ संक पा या मया दे या अधीन मापद ंड β हा यि परक स ूट घटक आह े.
दीि त -ि टि लट ्झ ि थर -
लविचकता - ित थापन उपभोग िनद शांक, Ct(i) पिह या व त ू या चा ंग या वापराच े
ितिनिध व करत े, Ht (i) िविवध कारच े उ पादन कर यासाठी type-i माचा पुरवठा munotes.in
Page 22
22आहे i, σ > 0 हे म यवत आह े एकूण खचा या बदलीची लविचकता , Ф हे कामगारा ंची
उपयोगीता आह े. संबंिधत उपयोिगता वाढिव यासाठी अट हण जे कामगारा ं या
पुरवठ्या या िनवडीची अ ंतद शीय अट i:
.................. २.
जेथे
हा िकंमत िनद शांक आह े. Wt (i) हा
ित य ुिनट मज ुरीवरील मज ुरीचा दर आह े i. पुरवठा बाज ूला, उ पादन स ं था
एकािधकारशाही पधा मक बाजारप ेठेत काम करतात आिण म य ंतरात समान मा णात
िवतरीत क े या जातात [0; 1]. येक उ पादन स ं था i उ पादन वा ावर काम करत े
Yt(i),
.............. ३
जेथे
िह एक ूण मागणी
आहे, Pt(i) ही i उ पादन स ं थे या व त ूंची िकंमत आह े आिण Фt िह i उ पादन स ं थेची
वेळोवेळी बदलणारी मागणीची लविचकता आह े जी ि थर ि थती Ф तराभोवती चढ -
उतार करत े. उ पादनस ं था i तं ानाचा वापर क न व तूंचे उ पादन करते. () (),0 1ttYi Hi ......... ४
जेथे Ht (i) म आदान े आहेत आिण मा या स ंदभा त उ पादनाची लविचकता हणज े.
आपण ठामपण े असे गृिहतध शकतो क िविश उ पादन स ं थेचा भांडवल साठा हा ि थर
असतो .
२. रोटेमबग (R) ितमान : नाममा िक ंमत समायोजना चा चौरस खच :
रोटेमबग (१९८२ ) नुसार येक उ पादन स ं थेला नाममा िक ंमत समायोजना या
चतुभु ज खचा चा सामना करावा लागतो , जो अंितम व तू या बाबतीत मोजला जातो आिण
िदलेला असतो .
........... ५
जेथे c ≥ 0 िकंमत समायोजन खचा चे प रमाण िनि त करतो आणी
≥ 1 हा एकूण
ि थर-चलनवाढीचा दर आह े. िदले या (३), (४), (५) आिण म बाजारप ेठेतील वेतन िदल े
आहे. भिव यातील सवलती या न याची अ पेि त ब ेरीज जा तीत जा त कर यासाठी एक
उ पादन स ं था Pt(i) चा म िनवडत े. munotes.in
Page 23
23
.....६
जेथे,
या ि छक सवलत घटक आह े. समिमतीय समतोला
म ये इ तम िक ंमत Pt* ही सव उ पादन स ं थांसाठी समान अस ेल Pt*(i) = pt.
या यित र , Ht(i) = Ht, Yt(i) = Yt, Wt(i) = Wt आिण एक ूण ोत मया दा
............. ७
जेथे πt = Pt / Pt-1 हा महागाईचा दर आह े. सू ६ साठी ची अट प ुढील माण े असेल.
.... ८
जेथे μt सीमा त खचा पे ा जा त माक अप आह े
सू ८ म ये
माक -अप या वत कात दोन अटी आहेत μt पिहली अट øt / (øt -1), जी माक अप
दश िवते.
दुसरी अट
हे िकंमत समायोजनाशी स ंबंिधत िन वळ खचा चे ितिनिध व करत े. जे हा िक ंमत
ढता (c = 0), ते हा माक -अप इि छत माक -अप सारखाच अस ेल øt / (øt - 1).
२.६. :
१. वा तिवक कठोरपणाची स ंक पना िव त ृतपणे प करा .
२. चतुभु ज िकंमत समायोजनाची स ंक पना प करा .
२.७ संदभ :
1. References: Advanced Macro Economics by David Romer .
2. Macro Economics by N. Gregory Mankiw .
munotes.in
Page 24
24 करण II
३
नव सनातनवादी अथ शा - I
(New Classical Economics - I)
घटक रचना
३.० उि य े
३.१ तावना
३.२ नव सनातनवादी अथ शा ाची स ंक पना
३.३ नव सनातनवादी तक संगत य ितमान
३.४ नव सनातनवादी तक संगत या ा तीमानाच े धोरण प रणाम
३.५ DSGE संक पना आिण अथ
३.६ गितशील स ंभा यता सामा य समतोल ितमान
३.७ सारांश
३.८
३.० उि य े
तुत अ यास घटकाच े अ ययन क े यामुळे आपणास
नव सनातनवादी अथ शा ाचा ीकोन समज ेल.
स या या कालावधी या ास ंिगकत ेसाठी नव स नातनवादी अथ शा ाची , त वे
आिण धोरणा मक प रणाम जाण ून घेता येतील.
DSGE ितमानाची संक पना जाण ून घेता येईल.
३.१ तावना
१९७० या दशकात नव सनातवादी क पना उदयास य ेत हो या आिण आिथ क
ि याकलापा ंम ये कोण याही च य चढउतारा ंची या ंची स ंक पना िवव ेक आिथ क
ितिनधी या बाजार समाशोधन कर या या अन ुकूल वत ना या स ंक पन ेशी स ुसंगत
असण े आव यक होत े.
सनातनवादी िवचारा ंचे हे नवे िवधान नव सनातनवादी थ ूल अथ शा हण ून जाऊ
लागल े.नव सनातनवादी थ ूल अथ शा अम े रकन अथ त ांनी आिण िवश ेषतः ल ूकरस
आिण अज ट यांनी िवकिसत क ेले आहे. munotes.in
Page 25
25नव सनातनवादी थ ूल अथ शा ान े केि सयन तावाला आ हान िदल े क
अथ यव थ ेला ि थर कर यासाठी िवव ेकाधीत सरकारी धोरणाचा वापर क ेला जाऊ
शकतो . नव सनातनवादी यापक आिथ क त वा ंनी केि सयन िस ांता या अपयशाकड े
ल व ेधले कारण हा िस ा ंत १९६० या दशका या म यात सपश ेल अपयशी ठरला
होता. यामुळे केि सयन िव ेषणा या प ुनमु यांकनास उ ेिजत क ेले गेले.नव
सनातनवादी अथ शा ान े एक चौकट तयार क न यापक आिथ क वत न प क ेले
आहे.
अ) बाजार संशोधन करण े
आ) आशावादी वत न
३.२ नव सनातन सम अथ शा ाची स ंक पना
नवसनातन अथ शा िनिम तीची ेय ो .जे. एफ्. मुठ या ंना जात े. नव अिभजात
अथ शा ा या म ूळ संक पना या ंनी १९६१ म ये आप या ल ेखात मा ंड याच े व न
होते. ो.मुठ यांनी अस े ितपादन क ेले आह े क , १९६० या म यान ंतर हणज े
जवळपास १९६५ पासून अती चलन व ृ ी आली .१९७० या दशकात म ंिदयु
चलनवाढीवर क े स चा िस ा ंत आला . यां या िवचारसरणीला अपयश आल े व हण ूनच
या काळात प ैसावाद व म ु ावाद फोफावला व यश वी झाला.
हा याकाळातील धोरण े अपयशी झा याम ुळे नवीन अथ शा ीय स ंक पना चालना
िमळाली . यानंतर नवीन अथ शा ीय िस ा ंत मा ंड यात आल े.या िस ा ंताना िक ंवा
संक पना ंना नव सनातन अथ शा हटल े जाते.
नवसनातन अथ शा म ु उप म अथ यव था ंचे समथ न करणार े आहे. नवसनातन
अथ शा ात आिथ क संसाधना या िक ंवा साधनधना या यो य व प ुरेपूर वापर कर याची
मता भा ंडवलशाही अथ यव था ंम ये असत े हे प होत े.नवसनातन अथ शा ात ून
िस ांत भा ंडवलवादी उ पादनाच े िनयं ण कर यासाठी अ य ंत मह वा या ठरणा या
तांि क-आिथ क पर पर स ंबंध कर यासाठी अ य ंत उपय ु आह े.
नवसनातन अथ शा ा या िनिम तीची िक ंवा उदयाची कारण े अ यास यावर अस े
आढळ ून येते क ,अथ यव था ंम ये सरकारचा ह त ेप अितशय वाढल ेला होता .
के स या अथ शा ीय िवचारा ंनी ा ंती घडव ून आणल ेली होती . के स या िस ांताने
साव जिनक खचा त वाढ घडव ून आणावी व त ुटी या अथ संक पात ून हा खच करावा अस े
सुचिवल े होते. के स या उपायाम ुळे अितचलनव ृ ी झाली तस ेच दुस या महाय ु ानंतर
भांडवलवादी प ुन उ पादना या त ं ानाम य े ही सवा त मोठी सम या िनमा ण झाली व
यामुळे भांडवलाचा िवरोध आिण प ुन उ पादन त ं ाला ही िवरोध क ेला गेला. यातूनच
नव अिभजात अथ शा ाचा उदय झाला अस े हणता य ेईल.
अशा कार े के स या अथ शा ीय ा ंतीमुळे १९६५ नंतर तीन कार या ित ा ंती
िनमा ण झा या या ती ित ा ंतीत munotes.in
Page 26
26१) पैसावाद िकंवा मु ावाद या ंचे प ीकरण
२) नव अिभजात अथ शा
३) पुरवठा बाज ूचे अथ शा
या ित ही िस ा ंताचा समाव ेश आध ुिनक अथ शा ात िक ंवा के सो र अथ शा ात क ेला
जातो.
३.३ तक संगत अप े ा (Rational Expectation )
तक संगत अप े ा ख ूपच ि कोना मुळे अ पे ा कशा कार े काय करतात या कशाम ुळे
िनमा ण होतात व या अप े ा कशा कार े हाताळता य ेतील याच े प ीकरण िमळत े. अपे ा
िस ांतात द ेशातील नाग रक उपल ध असल े या आिथ क यवहार िवषयक मािहतीचा
िकंवा आिथ क िस ा ंताचा वापर करतात .
तसेच सव आिथ क यवहार करणार े अिभकत / एजंट उपल ध मािहती या साठ ्याचा
उपयोग करतात .
तक संगत अप े ांवर ीकोना या म ु य सार हणज े स व आिथ क यवहार करणार े
अिभकत / एजंट आिथ क मािहतीचा साठा व कोणत ेही आिथ क धोरण अथ यव थ ेवर
काय व कसा प रणाम कर ेल यांचा िवचार क न आपला तक संगत अप े ा ठरिवतात .
लोक तक संगत वागत अस याम ुळे यांना आप या आिथ क कृतीची यथायो य मािहती
असत े आिण या अप े े माण ेच ते वाग याचा य न करतात .
या या - ा.जे. इफ्. मुठ व िवकास :-
तक संगत व िवव ेकयु अप े ा –
“तक संगत वागणूक त व , मािहती उपल ध करण े मािहतीवर ि या करण े व ती अप े ा
बाळग याला लाग ू करण े हणज े तक संगत अप े ा िकंवा िवव ेकयु अप े ा होय ”.
के स या ंनी संयुि क अप े ा या स ंक पन ेकडे दुल केलेले होते. तक संगत अप े ांचे
मह व नव अिभजात अथ शा ाम य े जातीत जा त आह े हे प होत े संयुि क अप े ा
िस ांतात तक संगत अप े ा हा अप े ा हाताळ याचा नवा माग आहे. यामुळे अपे ांचे
प ीकरण िमळ यास मदत होत े.
नव सनातन अथ शा ात द ुसरी मह वाची स ंक पना हणज े बाजाराच े पूण िवकसन होत े
िकंवा सात यान े बाजाराचा उठाव होतो .सात यान े बाजाराचा उठाव हो याचा िस ा ंत हे
नव सनातन अथ शा ाच े एक मह वाच े मेय आह े. या िस ा ंतात वॉलटस या
अथ त ांचा सामा य स ंतुलन िस ा ंत आिण वत मानकालीन असल ेला काय म
बाजाराचा िस ा ंत या ंचे एक ीकर ण कर यात आल ेले आ ह े. िव ीय िक ंवा पैसा munotes.in
Page 27
27बाजारातील व व त ू बाजारातील व व त ू बाजारातील िक ंमती व या ंचा स ंतुलानाशी
काय म बाजाराचा िस ा ंत संबंिधत आह े. या बाजाराला य ात िललाव बाजार अस े
संबोध यात य ेते.या िस ा ंतात उपल ध मािहती व िक ंमती या ं यातील स ंबंधांचा शोध
घेतला जातो . बाजारात व त ू या िक ंमती ठरिव या या बाबतीत आव यक असल ेली सव
मािहती व ेगवान प तीन े गोळा क न तीचा व रत उपयोग करता य ेत अस ेल ते हाच
कोणताही बाजार काय म होऊ शकतो . वॉलरस या ं या मत े बाजाराच े सात यान े
िव कासन होत ग ेले तर अथ यव थ ेत बेकारी िनमा ण होणार नाही व ब ेकारी िवषयक
िफली सव ा या िस ा ंताची आव यकता भासणार नाही .
मु य ग ृिहते : (Main Postulates) : -
नवसनातन अथ शा ातील दोन मह वा या स ंक पना आह ेत. एक हणज े संयुि क
अपे ा व द ुसरी हणज े सात यान े होणा या बाजारा या उठावाची स ंक पना . या दो ही
संक पना प करताना अथ त ांनी काही ग ृिहते मानल ेली आह ेत. ती ग ृिहते
पुढील माण े -
१) तक संगत अप े ा मा ंड या या अ ता ा या मत े ,कोणतीही अथ यव था ि थर
असत े .
२) अथ यव थ ेतील रोजगार , उ प न व उ पाद नावर सरकारी क ृतीचा काहीही प रणाम
होत नाही .
३) नाग रक तक संगत वागत अस याम ुळे आप या आिथ क कृतीचा प रणाम बरोबर
हेरतात व आपली वागण ूक या माण े ठेवतात .
४) सव आिथ क अिभकत उपल ध मािहती या साठया या आधार े तक संगत अप े ा
बाळगतात .
५) देशातील नाग रक प ूव ह दूिषत नसल ेले अंदाज भिव य काळासाठी बा ंधतात .
६) देशाचे सरकार आिथ क धोरण े राबव ून लोका ंना मूख बनवू शकत े .
७) येक कालिब ंदूत बाजाराचा उठाव होतो .
८) अपे ा या ंि क मधील प ती या आिण ब ंिध त असतात .
३.४ नव सनातनवादी ीकोन धोरण स ूिचताथ (Policy Implicatio n
of New Classical Approach)
सम ी अथ शा ाचा जसजसा िवकास होत ग ेला. तसतसा अप े ांचा काय वाहक
समकालीन अथ शा ा ंना समजत ग ेला. यामुळे अपे ेचे मह व नव अिभजात स म ी हा
अथ शा ीय बा घटक आहे असे समज ून दुल केले गेले हणून नवअिभजा त सम ी
अथ शा ाचा िवकास करणार े अथ त अव थ ेतील बदलत े िवल ण करताना अप े ा या
घटका ंचा क िबंदू मानतात . munotes.in
Page 28
28आिथ क बदला ंचा अ यास करताना अप े ा हा ं घटक नव अिभजात सम ी
अथ शा ातील क िबंदू आहे. लुकास आिण सान ट तस ेच ा,मूठ यां या हण या माण े
रोख बाजाराच े भिव य अच ूक िश प वत वणे अवघड बाब आह े. यामुळे सम आिथ क
सोडिवण े गुंतागुंतीचे आहे. आिथ क यवहारब लचा अ ंदाज य ात घडणा या आिथ क
घटना या ं यात ज े फरक िनमा ण झाल ेले असतात . यां यात सम वय साधन बस याप े ा
धोरण ठरिवणार े धोरणकत उपल ध असल े या मािहती या साठयाचा उपयोग क न
धोरण ठरिवतात व आिथ क यवहाराबाबत अच ूक अंदाज बा ंधतात .
अिभमत अथ शा हणज ेच के स पूव काळात अप े ा या ि थितक हो या . तसेच यात
भिव य ह े भूतकाळातील घटना ंचा हो या . तसेच यात भिव य हे भूतकाळातील घटना ंचा
िवचार असतो अस े मानल े होते. के स िणत अथ शा अन ुकूल अप े ा (Adaptive
Expectation) या गृहीतावर भर द ेतात.
देशातील लोका ं या अन ुकूल आिथ क अप े ांत पुढील गो ी समािव असतात .
१) वत मानकालीन िनण य ह भूतकाळातील आिथ क घटका ंवर आधा रत असतो .
२) देशातील आिथ क यवहार अन ुभवान े िशकता य ेतात.
३) आिथ क अन ुमान करताना प ूव घडल े या आिथ क घटका ंचा आधार घ ेतला जातो .
अनुकूल अप े ा ठरिवताना या िक ंमतीच े अनुमान क ेले जाते, या अन ुमानातील िक ंमत
दर हा ं भूतकाळातील झाल े या बदला ंइतकाच राहील अस े गृहीत धरल े जाते. संयुि क
अपे ा मा ंडणा या अथ शा ा ंचा सूिचत अथ असा क लोका ंना चुक या अप े ांमुळे
यापारच ाची िनिम ती होत े. लोकां या मनात आिथ क ि थतीबाबत स ं म िनमा ण
झालेला असतो .देशातील अन ेक लोक ऐि छक ब ेकारी वीकारतात . अिधक चा ंगली
नोकरी िमळ या या अप े ेने कामगार व छ ेने बेकार होण े पसंत करतात . संयुि क
अपे ा िस ा ंत मांडणा या अथ त ां या मत े सरकारन े उ पादन व रोजगार िनमा ण
कर या या ीन े पैसा व राजकोिषय धोरणा या सहा यान े केलेले यं न िन भावी
ठरतात .
लुकास या ं या मत े, आिथ क यवहाराबाबत या अप े ांकडे अथ शा ा ंनी जाणीवप ूव क
ल द े याची आव यकता आह े. लुकास या ंनी अस े प क ेके आहे क , आिथ क अप े ा
या या ंि क प ती या असतात . तसेच बु ी िवरहीत असतात असा ीकोन बाळगण े
चुक चे आ ह े. िललाव बाजा र तस ेच िव ीय बाजारातील अ पे ा या ंि क व पा या
राहत नाही . तसेच िललाव बाजारातील अप े ा या भ ूतकाळावर आधा रत नसतात तर
या भिव यकाळावरच आधा रत असतात . अनुकूल अप े ांपे ा स ंयुि क अप े ा या
िभ न आह ेत.
munotes.in
Page 29
29सराव -
१) नव सनातनवादी अथ त ां या मतांमुळे तु हांला काय समजल े ते िलहा .
२) तक संगत अप े ा ितमान प करा .
३) नव सनातनवादी अथ त ांचे धोरणस ूचक प करा .
_____________________________________________
_____________________________________________
___________________________________________ __
_____________________________________________
_____________________________________________
३.५ D.S.G.E (Dynamic Stochastic General Equilibrium)
गितशील स ंभा य सामा य समतोलाची स ंक पना आिण अथ
३.५.१ तावना -
अथ शा ह े एक अथ सामािजक शा आ ह े. जे हातात असल े या मया िदत
संसाधना या मदतीन े अमया द गरजा प ूण कर यासाठी िनवडी या सम य े या स ंदभा त
मानवी वत नाचा अ यास करत े. यामुळे दुिम ळता ही स ंक पना उदयास य ेते. जेथे
मया िदत स ंसाधनाचा वापर क न समाजा या अमया द गरजा प ूण के या जा तात.
या कमतरत ेमुळे काही तयार होतात जस े क कशाच े उ पादन कराव े?
अथ शा , सू म अथ शा आिण सम अथ शा अशा दोन कारा ंम ये सम या ंचे
िवभाजन करत े. सू म अथ शा ह े य ,पेढी, ाहक , कुटुंबे अशा व ैयि क पातळीवरील
आिथ क सम यांचा अ यास करत े. तर सम अथ शा स ंपूण अथ यव थ ेचा अ यास
करते. येथे मु य भर धोरणा मक िशफारशी , सामा य िक ंमत, पातळी , रोजगार आिण
एकूण आिथ क उ पादन या ंसार या प ैलूंचे मु यांकन यावर िदल ेला आह े.
वरील उ ल ेखाव न आपण पाह शकतो क सम अथ शा एक ूण अथ यव थ े या
कामिगरीचा अ यास करत े. हे अथ यव थ े या अशा े ांम ये बदल घडव याचा
य न करत े जे थूल आिथ क उ ी ा ंम ये अडथळा आणत आह ेत.सम अथ शा ह े
यात अथ यव थ ेला िव िवध प ैलूंम ये समतोल साधण े समािव आह े अस े
उपि थत करत े. यश वी धोरण े अंमलात आण यासाठी धोरणा मक ा या ित पध
पैलूं या साम या ची यो य समज असण े खूप मह वाच े आहे. या पैलूंचे साम य समज ून
घे यासाठी अथ यव थ ेत योग करण े. प रणा म समज ून घेणे आिण या ंचे मू यमापन
करणे मह वाच े आहे. परंतु खच , वेळ आिण न ैितककारण े अशा िविवध कारणा ंमुळे हे
करणे श य नाही , अशा कार े अथ यव था समज ून घे यासाठी िवकिसत क ेले या
तीमानावर अस े यांग चालवल े जातात . munotes.in
Page 30
30हे चांग या कार े समज ून घे यासाठी आपण ित पध प ैलू असल े या धोरणा मक
ाचा िवचार क या . सरकारी खच वाढ यास अथ यव थ ेवर कसा प रणाम होईल ?
या ाच े उ र द ेणारा अ यास अस े सूिचत करतो क सरकारी खचा त वाढ क े याने
एकूण मागणी आिण उ पादन वाढ ेल याम ुळे खासगी खचा त मा घ ट होईल . याम ुळे
उ पादनात घट होईल ह े मु यतः िव ीय िदवाळखोरीम ुळे घडत े.
ितमान तयार कर याम य े िस ा ंता या काही प ैलूंचा समाव ेश असतो .कारण ितमान ह े
वा तिवक जीवनातील काही प ैलूंचे ितिनधी असल े पािहज े.तथािप या ीकोनाची
मु य सम या ही आह े क , िस ांताचा प रणाम काही बा घटका ं या भावाप े ा
मजबूत आह े क नाही ह े आप याला काळात नाही ह े आप याला कळत नाही . हे
मु यांकन गितशील स ंभा य सामा य समतोल तीमाना ार े केला जात े.
३.५.२ गितशील संभा य सामा य समतोलाचा अथ : (Meaning o f DSG E)
गितशील संभा य सामा य समतोल िक ंवा (DSGE ) िकंवा (DGE ) िकंवा (SDGE )
ितमान ह े उपयोिजत सामा य समतोल िस ा ंत आिण स ू म अथ शा ीय त वा ंवर
आधा रत आह े. आिथ क िवकास , यापार च आिण इकोनोम े ीक ितमाना ार े आिथ क
घटना ंचे प ीकरण द े याचा य न करणारी ही सम अथ शा ातील प त आह े. इतर
समतोल ितमाना माण े DSGE अनेक सू म आिथ क िनण यां या पर पर ि या ंचे
िव ेषण करत े आिण एक ूणच अथ यव थ े या वा नाच े वण न कर याच े उि ठ ेवते. हे
ितमान कामगारा ं या माग या , कामगार पुरवठा, गुंतवणूक, बचत, उपभोग , इ यादी
सम अथ शा ात अ यासल े या म ु य माणाशी स ुसंगत िनण यांचा िवचार करत े.
नावा माण ेच DSGE ितमान गितशील आह े, (ते काही कालावधीन ंतर अथ यव था
कशी िवकिसत होत े याचा अ यास करत े), तसेच अथ यव थ ेवर या िछक आघाता ंचा
प रणाम कसा होतो या व त ुि थतीला िवचार करत े. संपूण अथ यव थ ेचा एक ंदरीत
संदभ देते,तसेच वॉल रिशयन सामा य समतोल िस ा ंताचा भाग दश िवते.
३.६ गाितशील स ंभा य सामा य असमतोल ितमान े (Dynamic
stochastic General In equilibrium Models)
सम अथ शा आिण अमा अथ शा ीय संशोधनान ुसार DSGE ितमान े ह ी
बाजारप ेठेतील अथ यव था कशी काय रत असत े याचे खूप चांगले ितिनिध व करते. हे
पारंपा रक ीकोनाला असा पया यी ीकोन द ेते जे अथ यव थ ेचे ि थर ितिनिध व
करते आिण िविव ध कारणा ंसाठी वापरल े जाऊ शकत े. आिथ क धोरणाच े िव ेषण
कर यासाठी DSGE ितमान े मागणी , पुरवठा आिण पतधोरण या तीन मह वाचा आिण
पर परा ंशी स ंबंिधत बाब चा करतात . DSGE ितमाना ंची समीकरण े अथ यव थ ेतील
कुटुंबे, पेढ्या आिण सरकार या म ु य अिभक या या वत नासंबंधी या ग ृहीतका ंवर
आधा रत आह ेत. हे अिभकत जे कुटुंबसं या, पेढ्या आिण सरकार आह ेत. ते काही
सामा य समतोल िब ंदू ा होईपय त बाजारात पर परस ंबंिधत असतात . या कार या
अथ यव थ ेत अस े गृहीत धरल े जाते क , केवळ दोन कार या व त ू बाजारात असता त. munotes.in
Page 31
31एक म यवत व त ू आिण द ुसरी अ ंितम व त ू अंितम व त ूं या उ पादनात म यवत
व तूंचा वापर क ेला जातो . दुसरीकड े म यवत व त ूंचा वापर क ेला जातो . दुसरीकड े
अंितम व त ू आहेत. या अथ यव थ ेतील क ुटुंबसं थां या स या या गरजा प ूण करतात .
या ितमाना त अथ यव था ंतील िविवध क ंप यांनी उ पािदत क ेले या अ ंितम व त ूंचे
अंितम ाहक क ुटुंबसं थाच आह ेत. अथ यव थ ेत दोन कार या व त ू अस यान े
म यवत व त ू आिण अ ंितम व त ू आह ेत, हणून दोन कार या प ेढ्या असतात ,
म यवत व त ूंचे उ पादन करणा या पेढ्या आिण अ ंितम व त ूंचे उ पादना करणा या
पेढ्या या क ंप या न ंतर या ं या िभ न व त ूंची बांधणी करतात आिण बाजारात िवकतात .
मागणी प ुरवठा आिण पतधोरण या तीनही पर परा ंशी स ंबंिधत प ैलूंपैक DSGE
ितमाना ंचा पतधोरण घटक हण ून सा भा य व पाचा घटक . याचा अथ असा क ,
या तीमानाचा काही भाग आह े जो या ि छकपण े िनि त क ेला जातो . या घटना
अ यि त आह ेत आिण या ं या घटन ेची कोणतीही ि थर प त नाही . यामुळे आिथ क
चढउतार होतात आिण अथ यव थ ेत अिनि तता वाढत े.
आता अिभक या मधील स ंबंध समज ून घेत यास अिभक या ब ल गृहीतके तयार क ेली
जातात आिण यान ंतर समीकरणा ंचे वैयि क स ंच िवकिसत क ेले जातात .
मह म उपयोिगता DSGE ितमान
11 .16 16,,t
tt tMaxEt Bt C Lt
CLK
येथे t = time वेळ
E = Expectations अपे ा
B = Discount Factor – सवलत घटक
L = Number of hour work कामा या तासा ंची सं या
T = सापे जोखीम िवम ुखता
X = िमक प ुरवठ्यासह सीमा ंत अन ुपयोिगता
उ प नाच े सव ोत उ प ना या सव वापराइतक े असल े पािहज ेत कारण त े
अथ संक पा या मया दे या अधीन आह ेत. हणून कुटुंबसं था अमया द व त ूंचा उपभोग
घेऊ शकत नाहीत . अंदाजप क य मया दा DSGE ितमान
tt t t t t t tPC I W L R K
P = िकंमत पातळी
I = गुंतवणूक
W = वेतन पातळी
L = काम क ेले या तासा ंची सं या
R = भांडवल परतावा
= लाभांश
t = वेळ munotes.in
Page 32
32जे हा आपण मह म सम य ेचा िवचार करतो त े हा अस े आढळत े क (इतर सव घटक
ि थर रािह यान े) उपभोगत कोणतीही वाढ त े हाच होऊ शकत े ते हा कामाच े तास
वाढवल े जातात िक ंवा कामाच े तास जा त अ त . तपशीलवार म ु यांकनात ून अस े िदसून
येते क क ुटुंबसं थेने आजचा अित र व त ूंचा उपभोग िक ंवा भिव यातील उपभोग
यापैक एक िनवडल े पािहज े. यापैक कोणत े प रणाम अिधक खर असतील ?
उ पादन फलत DSGE ितमान
1tt t tYA K L
येथे,
Y = उ पादन / दान
t = वेळ
A = उ पादकत ेचे एकूण घटक
= भांडवलाची लविचकता
= भांडवल उ पादनाचा भाग हण ूनही िवचार िक ंवा जाऊ शकतो
आिण (१-) ह उ पादनातील िमका ंचा भाग
व तू आिण स ेवां या उ पादनासाठी पेढी भा ंडवल आिण म या ंसार या आदाना ंचा
वापर करत े. त तच उ पादन फलनात ि थर प रणाम यय िदस ून आला पािहज े. येथे
उ पादनातील वाढ ही आदाना या वाढी या माणात आह े. याव न अस े सूिचत होत े
क , आदाना ंचा कोणताही अप यय होत नाही . मह म उ पादनाचा म ु ा सा य
के यानंतर सामा यत : असे आढळत े क वा तिवक व ेतनात घट होत े. याम ुळे जा त
माणात कामगाराची मागणी क ेली जाते. हे सामा यत : कमी व ेतन दरान े होते. कारण
पेढ्या अिधक िमक घ े यास इ छ ुक असतात .
मह म नफा DSGE ितमान
max . 1
tt t t tt ttAK L P NL RKt
येथे ,
= नफा
t = वेळ
K= भांडवल
= उ पादनातील भांडवलाचा वाटा
L = म
1- = उ पादनातील माचा वाटा
P = िकंमत पातळी
W = वेतन दर
R = भांडवल परतावा
पूण पधा मक बाजारप ेठेत काय रत असताना प ेढीचे ल य जा तीत जा त नफा
कमिवण े याकड े असत े. येथे पूण पध चे गृहीतक न ेहमीच खर े नसत े, परंतु ते आदश
प रि थती आिण काय म बाजाराच े ितिनिध व करत े ह णून गृहीत धरल े जाते, पूण
पध या प रि थतीत प ेढ्या दीघ काळात कोणताही नफा कमावत नाहीत . ते हा munotes.in
Page 33
33जा तीत जा त नफा िमळिव यासाठी अिधक प ेढ्या बाजारात व ेश करतात . ते हा
बाजारप ेठ प रप ूण पध मुळे नवीन व ेिशकांना कोणत ेही अडथळ े येत नाहीत . परंतु या
कंप या बहरत व ेश करताच यांची िकंमत आधी या पातळीपय त खाली य ेते.
इ तम ि थतीत पोहच यान ंतर समतोल प रभािषत करणार े ितमानाच े स व अंतग त
घटक प ूण त: पुरती झा यावर बाजार “सामा य समतोल ” सा य कार े. मागील
उदाहरणा ंव न याचा अथ असा होतो क , ते हा िक ंमती िद या जातात , ते हा
कुटुंबसं था ह े ठरवतील क िकती ग ुंतवणूक करावी , उपभोग करावा आिण काम कराव े.
जेथे यांचे मुलभूत उि मह म उपयोिगता िमळावी अस े असेल. याचबरोबर एखा ा
पेढीला इ तम माणात म आिण भा ंडवल िनवड ून आिण िदल े या त ं ाना या अधीन
राह न आदना ं या िक ंमती घ ेऊन िकती उ पादन कराव े, असे िनण य याव े लागतील .
येथे आपण आिथ क प रि थतीवर चचा करीत आहोत . ितथे आपण आिथ क
ि याकलापा ंचा िवचार करीत आहोत आिण आिथ क धोरणा ंचे िव ेषण आिण
मू यमापन कर याचा य न करीत आहोत . असे मानल े जाते क , ितमान े DSGE
ितमान े आणखी अन ेक प रि थत ना लाग ू आह ेत, आता आपण मािहती िनिम ती
यासपीठाच े उदाहरण घ ेऊया. येथे अिधकािधक वापरकत अिधकािधक कािशत
कर याचा आिण यासपीठाची एक ूण य तता वाढिव याचा य न करीत आह ेत.
ीिमयम वापरकत हे नवीन व ैिश ्य जोडण े ही एक चा ंगली क पना अस ू शकत े का?
ीिमयम वापरक या ना अन य गट आिण व ैिश ्ये उपल ध असतील यात िनयिमत
वापरक या ना व ेश नस ेल.
जा िस ा ंत अस े सूिचत करतो क , अशा योजना वापरक या ना अन य वापरक या
गटांम ये सामील हो यास ो सािहत करतील . यामुळे ितब ता वाढ ेल . दुसरीकड े
वगळ याब ल या िच ंता, िनमा यांना नकारा मक िवचार कर यास आिण या
यासपीठाचा एक ूण वापर कमी कर यास कारणीभ ूत ठ शकतात . आता याप ैक
कोणत े प रणाम अिधक श य आह ेत. हे समज ून घे यासाठी , या DSGE ितमानाच े
मू यमापन कर यासाठी साप े बलता ल ात घ ेता वापरली ती पािहज े.
सराव :-
१) DSGE ितमाना ार े आपणा ंस काय समजल े ते िलहा .
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
_______________ ______________________________
_____________________________________________
munotes.in
Page 34
34
३.७ सारांश
सनातनवादी अथा शा ा ं या मत े, एकूण ि थर उ पादन आिण रोजगार आिण एक ूण
मागणीच े यव थापन कर यासाठी िव ीय िक ंवा आिथ क धोरणा ं या व पात सरकार
िकंवा क ीय बँके या ह त ेपाची गरज नाही .
याच माण े नवसनातनवादी अथ त ांनीही सरकार आिण म यवत ब ँकेचा ह त ेप अस ू
नये यावर आपल े मत ठामपण े मांडले आहे.
नवसनातनवादी अथ त ांनी एक ूण मागणी आिण प ुरवठा, कामगारा ंचे वेतन आिण
उ पादनाची िक ंमत पातळी यातील अप ेि त बदल या क पन ेचे समथ न केले आह े.
जेणेक न उ पादना या प ूण रोजगारा या पातळीवर समतोल प ुनस चियत होईल.
यां या ीकोनात ून अशा समानत ेमुळे तक संगत अप े ा तीमानाला नवसनातनवादी
अथ शा अस े संबोधल े जाते.
DSGE ितमानाची समीकरण े अथ यव थ ेतील म ु य अिभकत कुटुंबसं था प ेढ्या
आिण सरकार यां या वत णुक शी स ंबंिधत ग ृहीतका ंवर आधा रत आह ेत. हे अिभकत जे
कुटुंबसं था प ेढ्या आिण सरकार आह ेत. ते काही सामा य समतोल िब ंदू ा होईपय त
बाजारात एकम ेकांसोबत काया ि वत असतात .
DSGE सामा य समतोल िस ांत, सू म आिथ क त वा ंवर आधा रत इकोतोम े ीक
ितमाना ं ारे आिथ क िवकास , यापार च आिण आिथ क धोरणाच े प रणाम या ंसार या
आिथ क संक पना प कर याचा य न करत े.
३.८
१) नवसनातनवादी अथ शा ीय सिव तर या या िलहा .
२) तक संगत अपे ा ितमानावर आधा रत नवसनातनवादी अथ शा ाच े मू यमापन
करा.
३) नवसनातनवादी ि कोनाच े धोरणा मक प रणाम काय आह ेत?
४) DSGE ितमानाची िव त ृत या या करा .
munotes.in
Page 35
35४
नव सनातनवादी अथ शा – II
घटक रचना
४.० उि ्ये
४.१ तावना
४.२ सरकारी अथ संक पा ं या मया दांची संक पना
४.३ पैसा/ रोखे यां ारे अथ संक पीय त ुटीस िव प ुरवठा
४.४ अथ संक पीय त ुटीचा िव प ुरवठा
४.५ िव प ुरवठ्याचा स ंप ी प रणाम
४.६ अथ क पीय त ुटीचा िव प ुरवठा : रकाड यन समत ु यतेचा ीकोन
४.७ सारांश
४.८
४.० उि ्ये
सरकारी अथ संक पीय मया दांची संक पना जाण ून घेणे.
अथ यव थ े या अथ संक पीय त ुटीचा प ैसा/ रोखे िव प ुरवठ्याचा भाव जाण ून
घेणे.
अथ यव थ ेला अथ संक पीय त ुटीवर त ुटी या िव प ुरवठ्याचा प रणाम जाण ून घेणे.
कज िव प ुरवठ्याचा स ंप ी प रणाम जाण ून घेणे.
अथ संक पीय त ुटी या कज िव प ुरवठ्याचे रकाड यन समत ु य समज ून घेणे.
४.१ तावना
य आिण अ य कर हा सरकार या ा ीचा एक म ुख ोत आह े, या ार े ते
िविवध खचा साठी िव प ुरवठा करत े. तथािप ज े हा सरकारी खच करत े तथािप ज े हा
सरकारी खच वाढतो . ते हा सरकारला कर आकारणी या मागा ने आणखी िनधी उभारण े
कठीण जात े, हणून ते लोका ंकडून िनधी उधार घ े याचा िक ंवा अथ संक पीय त ुट भ न
काढ यासाठी नवीन प ैसे छाप याचा अवल ंब करत े. याचबरोबर करा ंम ये वाढ क े यास
अिधक काम कर यास अ ेरक ठर ेल. यामुळे बचत आिण ग ुंतवणुक वर ितक ूल munotes.in
Page 36
36प रणाम होईल . यामुळे कर च ुकवेिगरीलाही ो साह न िमळ ेल. लॅफर व ही एक
संक पना हा म ु ा समोर आणत े क एका िविश िब ंदू या पिलकड े कराचा दर वाढ यास
करां या महस ुलात घट होत े. यामुळे आपण इथ े पाहतो क सरकार या वाढल े या
खचा ला िव प ुरवठा कर यासाठी करा ं या मा यमात ून महस ूल वाढव याची प मया दा
आहे.
४.२ सरकारी / अंदाजप क साव जिनक खचा संबंधीची स ंक पना
जे हा सामा य करा ं या मा यमात ून वाढीव खचा चा िव प ुरवठा करण े शासनासाठी
अिधकािधक कठीण होत जात े, ते हा शासनाला स ंसाधना ं या मया दांचा सामना करावा
लागतो . प रणामी अ ंदाजप क य त ूट तयार हो ते, याला िव ीय त ूट अस े देखील
हणतात . साव जिनक अ ंदाजप काची मया दा अ ंदाजप कात िक ंवा िव ीय त ुटीम य े
िदसून येते.
साव जिनक अ ंदाजप क ितब ंधाचे सामा य प अस े िलिहल े जाते :
....(1)GT B M
येथे,
G = साव जिनक खच (आिण कजा वरील याज द ेयाकांसह)
t = कर महस ूल B = बाजारात ून घेतलेले नवीन कज (रोखे आिण ितभ ूती बंधप ा या िव ार े) M= साव जिनक खचा ला िव प ुरवठा कर यासाठी जारी क ेलेले नवीन छापील प ैसे
अंदाजप क य खच बंधन समीकरण (१) नुसार, एका वषा तील, सरकारी खच कर
महसूल (T) न यान े घेतलेले कज ()B ारे बाजारात ून (देशांत आिण बाह ेर दो ही )
या या रो या ं या िव ार े िव प ुरवठा क ेला जाऊ शकतो आिण नवीन जनन म प ैसा
तयार क न द ेखील करता य ेऊ शकतो यास मौि क अथ बंध अस े हणतात .
अथ संक पीय खचा बंध समीकरण अस े िलिहल े जाऊ शकत े :
.....(2)GT B M
G-T = अथ संक पीय त ूट ( याला राजकोषीय त ूट देखील हणताट ) याला रोख े
िव ार े आिण नवीन जननक म प ैशा या िनिम ती ार े ()Mसरकारन े, नवीन
कजा ारे ()Bिव प ुरवठा क ेला पािहज े, याला मौि क िव प ुरवठा अस ेही हणतात .
हणून,
अंदाजप क य त ूट = नवीन कज ( हणज ेच रो या ंची िव ) = छापील म ु ा munotes.in
Page 37
37सरकार आपली िव ीय त ुट एकतर प ैसे छापून ( याला ट ंकनलाभ द ेखील हणतात )
िकंवा साव जिनक कजा ारे िव प ुरवठा क शकत े. जे िवमा क ंप या, बँका आिण िव ीय
सं थांचा समाव ेश असल े या लोका ंना रोख े िवक या या व पात अस ू शकत े. अशा
कजा मुळे सरकारी / साव जिनक कजा त भर पडत े. सरकार आप या कजा वर दरवष
याज द ेते आिण अशा रोख े िकंवा कज रो या ं या म ुदत समा ीन ंतर मूळ र कम ेची
परतफ ेड करत े.
जे.एम. के स या ंनी आपल े मत मा ंडताना अस े ितपादन क ेले आह े क , मंदी या
प रि थतीत जी ाम ु यान े एकूण मागणी या कमतरत ेमुळे उ वत े. मांडीपास ून मु
हो यासाठी आिण प ु हा एकदा प ूण रोजगार समतोल प ुनस चियत कर यासाठी
जाणीवप ूव क/ िवमा प ु व क अथ संक प तयार कर याच े धोरण ि वकारण े आव यक आह े.
अलीकड े अ नेक अथ त अथ संक पीय त ुटीचा िव प ुरवठा कर या या यो य प ती
आिण एक ूण अथ यव थ ेवर याच े प रणाम यावर िववाद करीत आह ेत. अथ यव था
असो िक ंवा भारतासारखी िवकसनशील अथ यव था असो याकड े दुल क न दरवष
होणा या सतत या मोठ ्या अथ संक पीय त ुटीचे प रणाम आिण िव प ुरवठा कर या या
प तीवर चचा करण े अ य ंत मह वाच े आहे. यामुळे एक कड े साव जिनक कजा चा वाढता
बोजा आिण द ुसरीकड े महागाई अशी द ुहेरी सम या िनमा ण झाली आह े.
:
१) समीकरणा ं या साहा यान े सरकारी अथ संक पीय खच बांधाची स ंक पना प करा .
________________________________________________________
________________________________________________________
______________________________________________________ __
________________________________________________________
________________________________________________________
४.३ पैसा/रोखे यां ारे अथ संक पीय त ूटीस िव प ुरवठा
जनन म प ैसा (High powered money) छापून सरकार आपला वाढल ेला खच आिण
आिथ क तूट भागवत े. पैसे छापून सरकार जो महस ूल गोळा करत े, याला ट ंकनलाभ अस े
हणतात . अथ संक पीय त ूट भ न काढ यासाठी तोटा छाप ून सरकार अथ संक पीय
तूट भ न काढ यासाठी तोटा छाप ून सरकार अथ यव थ ेतील प ैशाचा प ुरवठा वाढवत े.
चलन प ुरवठा वाढव यान े चलनवाढीवर होणा या प रणामाबाबत दोन मत े समोर
ठेव यात आली आह ेत. केनेिशयन मतान ुसार, मंदी या काळात वाढल े या प ैशा या
पुरवठ्यामुळे, एकूण मागणीअभावी िमक आिण उ पादन मता दो ही िनि य
असताना , िकमती जा त वाढणार नाहीत आिण प ैशा या पुरवठ्यात वाढ झा याम ुळे
उ पादन िक ंवा उ प नात वाढ होईल . वा तव उ प नात वाढ झा याम ुळे munotes.in
Page 38
38करआकारणीचा दर पाहता , करआकारणी या व पात जा त महस ूल िमळ ेल, याम ुळे
शेवटी अ पावधीत अथ संक पातील त ूट कमी होईल . तथािप , दुस या बाज ूने पाहता जर
अथ यव था जव ळजवळ प ूण रोजगारावर काय रत अस ेल तर त ूट भ न काढ यासाठी
पैसे छापण े ही गो महागाईला ज म द ेईल. अथ संक पातील त ुटी या िव प ुरवठ्यासाठी
महसूल वाढिव यासाठी सरकारन े चलनी नोटा छाप यान े महागाई वाढ ेल आिण ती
महागाई करासारखी अस ेल. हे घड याच े मु य कारण ह णजे सरकार छापील प ैशां ारे
संसाधन े िमळिव यात स म असत े, याम ुळे भाववाढ होत े आिण लोका ंकडून ठेवले
गेले या प ैशाचे वा तिवक म ू य कमी होत े.
सव थम आपण क ेनेिशयन ितमानामधील अशी प रि थती प क या िजथ े िकंमत
पातळी िनिशत क ेली आह े आिण अथ यव था ामु यान े मागणी या कमतरत ेमुळे मंदीत
अस यान े अथ यव थ ेत संसाधना ंची उ च पातळीची ब ेरोजगारी बळ असत े.
कर फलन प ुढील माण े िलिहल े जाऊ शकत े :
()Tt y
येथे,
t = कराचा दर
y = वा तव उ प न
T = एकूण कर महस ूल
जर G हा साव जिनक खच असेल तर अथ संक पातील त ूट (BD) पुढील माण े िलिहली
जाते... ()BD G t y ------------------- (१)
जर G-t(y) =0, तर अथ संक पातील त ूट शू य अस ेल आिण हण ूनच अथ संक प
संतुिलत अथ संक प अस ेल, जर G – t (y) = 0 असेल तर ती अथ संक पातील त ूट
असेल, जी अथ संक पीय हण ून ओळखली जात े. तर शासनान े आप या त ुटीला चलन
िनिम ती ार े िव प ुरवठा क ेला. तर अ पकालीन थ ूल समतोल असा िलिहला जाऊ
शकतो : (, )YY G M(, )YY G M ------------------- (२)
आकृतीम य े दश िवलेले अ पकालीन समतोल हा एक साधा IS – LM आहे. येथे
समतोल हा उ प न Y आिण याजदर िब ंदू E वर IS आिण LM व ा या छ ेदनिबंदु ारे
िनधा रत क ेला जातो . munotes.in
Page 39
39समजा जर या सामातोलावर () 0Gt Yअसेल, या अथ संक पातील त ूट भ न
काढ यासाठी सरकार जनन म चलनिनिम ती करत े. यामुळे अथ यव थ ेतील प ैशाचा
पुरवठा वाढतो आिण LM हा नवीन ि थत LM, या उजवीकड े वळतो .
आकृती ४.१
वरील आक ृतीत अस े िदसून येते क , समतोल उ प नाची पातळी जसजशी y,पय त
वाढते तसतसा जा ते क r, पय त खाली य ेतो. येथे अस े गृहीत धरल े जात े क ,
अथ यव था म ंदीत आह े. पैशा या प ुरवठ्यातील िव ताराम ुळे मागणी वाढ ेल, परंतु
िकंमती पातळीत पातळीत वाढ होणार नाही .
अथ संक पीय त ूट भ न काढ यासाठी नवीन चलनिनिम ती केली जात े, ते हा िनि त
िकंमत पा तळीसह या स या IS=LM ितमा ंना अ ंतग त समायोजन ि या खाली
दश िवली ग ेली आह े. / [ { ( )}]dM dt p G t y / [ { ( )}]dM dt p G t y
वरील समीकरण (३) म ये य(M,G) ने बदल ून, / [ { ( , )}]dM dt P G t YM G
वरील समीकरण े (३) आिण (४) म ये जनन म प ैशाची (M), कालांतराने झाल ेली वाढ
दश िवते याम ुळे अथ संक पीय त ुटीचा िव प ुरवठा कर यास मदत होत े, जी G-t(Y) =0
असेल, तर समीकरण (३) व न dM/dt=0 चे अनुसरण करत े. munotes.in
Page 40
40वरील ितमानाम य े मंदीची प रि थती दश िवली जात अस याने अथ संक पीय त ुटीला
िव प ुरवठा कर यासाठी आधी चलनिनिम ती केली तरीही ि थर मागणी फलनासह ,
पैशा या वाढीचा दर याप े ा जा त अस यास , चलनवाढीचा प रणाम जाणव ेल.
:
१) रो या ं या िव प ुरवठ्या ार े अथ संक पीय त ुटीचा भरणा ार े आपणास काय
समजत े ते िलहा.
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
_______________________ ______________________________
४.४ अथ संक पीय त ुटीचा िव प ुरवठा
४.४.१ संक पना
सरकार रोख े जारी क न लोका ंकडून कज घेते आिण अथ संक पीय त ुट भ न काढत े.
सरकार ब ँका आिण िव ीय स ं थांसार या आिथ क म य था ंपय त याज द ेणारे हे रोखे
िवकत े. बँका जनत े या चलन ठ ेव सह सरकारन े जारी क ेले या रो या ंचे सद य व
घेतात. यामुळे अथ संक पी य तुटी या कज िव प ुरवठ्याला अथ संक पातील त ुटीचे
रोखे िव प ुरवठा अस ेही हटल े जात े. सरकारन े कजा ऊ घ ेतलेला िनधी खच
वाढिव यासाठी वापरला जातो , तथािप याचा प रणाम हणज े साव जिनक खचा त वाढ
होते, याच े अ पकालीन आिण दीघ कालीन अस े दो ही प रणाम आह ेत. सरकारी खच
ीत असला तरीही करत कपात क े यामुळेही अथ संक पीय त ूट वाढ ू शकत े. ा
तुटीसाठी द ेखील ब ँकांना िक ंवा जनत ेला रोख े जारी क न िव प ुरवठा क ेला जाऊ
शकतो . सरकारला क ेवळ जनत ेकडून घेतले या कजा वरच याज ाव े लागत नाही तर
कज घेतले या म ूळ रकम ेची परतफ ेडदेखील करावी लागत े, यासाठी भिव यात त े
जा त कर लाव ू शकत े.
केनेिशयन अथ त ा ंनी सरकारी खच ि कंवा अथ संक पीय त ुटीसाठी कज
िव प ुरवठ्या या िव तारा मक क ेनेिशयन ितमानान ुसार कजा ऊ घेतले या प ैशा या
वापरा ार े सरकारी खचा त वाढ होत े आिण तस ेच िकंमत पातळी ि थर रािह यान े खच
व (C+I+G) वर या िदश ेला सरकतो . वाढीव कज िव ाम ुळे,सरकारी खचा मुळे
उ पादनात तस ेच उ प नात वाढ होईल . जसजस े उ पादनासोबत उ प न वाढ ेल, या
दराने कर महस ूल ही वाढ ेल, याम ुळे अथ संक पीय त ुट कमी होईल आिण अथ संक प
संतुिलत अथ संक प अस ेल. हे IS – LM ितमाना ार े दश िवले जाऊ शकत े. िजथे IS munotes.in
Page 41
41आिण LM व आक ृतीत दश िवले आह ेत, जेथे उ पादनाची प ूण रोजगार पातळी
असताना Y सह अथ यव थ ेत चलन प ुरवठा क ेला जातो .
आकृती . ४.२
जरी समतोल ार ंिभक उ प न पातळीवर हणज ेच Y0 वर असला तरी सरकारी खचा त
कज -िव प ुरवठा वाढ याम ुळे IS, वर उजवीकड े व सरकल े या िदसतो , आिण LM
व मा समान राहतो . याचा प रणाम हणज े रा ीय उ प नात Y1 पय त वाढ होत े.
यामुळे सरकार या कर महस ूल वस ुलीत वाढ होईल आिण पया याने अथ संक पीय त ूट
कमी होईल आिण काला ंतराने ती नाहीशी होईल . आकृतीत दाखिव या माण े याव न
याजदरात वाढ होईल ह े िदसून येते, परंतु कज िव ाम ुळे, सरकारी खच वाढ याम ुळे
िव तारा मक प रणाम प ूण होणार नाही .
४.४.२ अथ संक पातील त ुटी या िव प ुरवठ्यावरील टीका :
कज -िव पोिषत सरकारी खच खाजगी ग ुंतवणुक वरील कज िव प ुरवठ्या या ाउड -
आउट प रणामाम ुळे मोठ्या माणावर भ न िनघतो . हा मु ा टीकाकारा ंनी मांडला आह े.
अथ संक पीय त ूट भ न काढ यासाठी सरकार िनधी कजा ऊ घेत अस यान े याजदर
वाढतात . कारण याम ुळे काज पा िनधीची मागणी वाढ ेल. याजदर वाढ याम ुळे खाजगी
गुंतवणुक त घट होईल . अशा कार े, कज िव प ुरवठ्यामुळे सरकारी खचा त वाढ होत े
याम ुळे खाजगी ग ुंतवणुक त Crowd Out िदसून येतो.
Crowding out चा प रणाम खाजगी ग ुंतवणुक वर होतो कारण सरकारी खचा तील
वाढीचा िन वळ िव तारा क प रणाम नग य आह े. याच बरोबर सरकारी खचा त
कज बुड या िव ताराम ुळे साव जिनक कज त वाढ झा याचा भार समाजाला सहन करावा
लागतो . जर अथ संक पीय त ूट कर कमी कर यासाठी कारणीभ ूत असेल, अगदी
साव जिनक खच ि थर रािह यास याजदरातही वाढ होईल याम ुळे खाजगी munotes.in
Page 42
42गुंतवणुक वर Crowding out प रणाम होईल . याचे मु य कारण हणज े कर कमी
के याने उपभोग खच वाढतो . यामुळे लोका ंची बचत कमी होत े, या कमी बचतीम ुळे
याजदर वाढतात . यामुळे खाजगी ग ुंतवणुक त घट होत े.
:
१) चलनी नोटा जारी करणा या त ुटी या िव प ुरवठ्या ार े अथ संक पातील त ूट ही
संक पना प करा .
२) अथ संक पीय त ुटीसाठी कर यात य ेणा या त ुटी या िव प ुरवठ्या या मया दा काय
आहेत?
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________ _____________________
४.५ कज -िव प ुरवठ्या या स ंप ी प रणाम (Wealth Effect of Debt
Financing)
Crowding out प रणामावर चचा करताना कजा या िव प ुरवठ्या या स ंप ी या
प रणामाकड े पूण पणे दुल केले गेले आहे. अथ संक पातील त ूट भ न काढ यासाठी
रोखे (Bonds) जारी करताना सरकार खाजगी स ंप ी िनमा ण कर यास मदत करण े. हे
मु य व े व तुि थतीकड े आहे क या ंना ते वाटप क ेले गेले आहे. अशा लोका ं ारे असे
रोखे संप ी मानल े जातात . पटीनिकन आिण डमन या ंनी या ं या प ैशा या मागणी
फलनाम य े संप ीची स ंप ीची स ंक पना सामािव क ेली आह े. यां या ितमानान ुसार,
इतर घटका ं यित र स ंप ीच े वा तिवक म ू य पैशाची मागणी ठरवत े. अथ संक पा या
रोखे िव प ुरवठ्याचा स ंप ी भाव ओळखला ग ेला, तर तो अथ यव थ े या गितशील
वत नावर मह वप ूण भाव पाडतो . अथ संक पीय त ुटीचा कज िव प ुरवठा करताना
सरकार जनत ेला रोख े जारी करत े, यामुळे लोका ंची संप ी वाढत े व पुढे पैशाची मागणी
वाढते. पैशाची मागणी वाढ यान े आिण प ैशाचा प ुरवठा ि थर रािह यान े LM व
आकृतीत दाखिव या माण े LM0 ते LM1 असा डावीकड े सरकेल.
munotes.in
Page 43
43
आकृती . ४.३
(िटप :- जे हा सरकारी खचा साठी नवीन चलनी नोटा ं या म ु णा ार े िव प ुरवठा क ेला
जातो, ते हा LM व खाल या िदश ेने हणज ेच उजवीकड े सरकेल. )
सरकारी खचा त वाढ झा यान े IS व नवीन ि थतीत हणज े IS1 ला उजवीकड े
सरकतो . याम ुळे एकूण उ प न वाढत े. अथ संक पीय त ुटीला िव प ुरवठा कर यासाठी
सरकारन े जारी क ेले या रो या ं या स ंप ी अभावाम ुळे LM व डावीकड े सरकतो .
याजदरात वाढ होत े आिण याम ुळे खाजगी ग ुंतवणुक त कमी होत े. डमन
ितमानान ुसार स ंप ीचा प रणाम ख ूप मोठा असतो आिण सरकारी खचा तील वाढीचा
िव तारा मक प रणाम भ न काढतो . आकृतीम य े दाखिव या माण े, सु वातीला
समतोल पातळी Y0 वर आह े. सरकारी खचा त वाढ झा याम ुळे रोखे जरी क न हा
िव प ुरवठा क ेला जात आह े. यामुळे IS व न IS1 ला सरकतो आिण स ंप ी या
भावाम ुळे LM व डावीकड े सरक तो. हणज ेच LM1 ला येतो. येथे आपण पाह शकतो
क , याजदर r0 ते r1 पय त वाढतात , याचा उ प ना या तरावर कोणताही प रणाम
होत नाही , जो Y0 तरावर अपरीवत त राहतो . याजदरात वाढ झा याम ुळे खाजगी
गुंतवणुक त इतक घसरण होत े क ती कज -िव ीय अथ संक पीय त ुटीचा िव ता रत
प रणाम प ूण पणे िन भ करत े. यामुळे अथ संक पीय त ूट कायम राहत े. कजा चा संचय
होत जातो आिण मग त े िनयं णहीन होत े.
munotes.in
Page 44
44४.६.१ िन कष (Conclusion)
येथे आपण पिहल े आहे क , जे हा अथ संक पीय त ूट कज -िव पोिषत असत े,
ते हा याचा अथ यव थ ेवर िव तारा मक भाव पडतो , परंतु Crowding out
प रणामाम ुळे याला आ हान द े यात आल े. तथािप , िविवध अथ त ां या मतान ुसार, कज
िव प ुरव याचा प रणाम अितशयो पूण आहे.
िकंबह ना, जे हा अथ यव था उ पना ं या प ूण रोजगार पातळीप े ा कमी दरान े
काम करत असत े, ते हा अथ संक पीय त ुटी या कज पुरवठ्या या प रणाम मया िदत
िकंवा नग य असतो . बह धा, जे हा स ंसाधना ंचा समतोल रोजगार कमी असतो आिण
यामुळे उ पादनात तफा वत असत े, यावेळी अथ संक पीय त ुट भ न काढ यासाठी
सरकार आिथ क नैरा यावर मत कर यासाठी िव प ुरवठा कर यासाठी कज रोख े
आणत े. पुरा यांव न अस े िदसून येते क , रो या ं या िव चा स ंप ी प रणाम ल णीय
नाही.
:
१) कज िव प ुरवठ्याचा स ंप ी प रणा म प करा .
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________ _____________________________________
४.६ अथ संक पीय त ुटीचा कज -िव प ुरवठा रकाड यन समत ु यतेचा
ीकोन
आिथ क धोरणावरील क ेनेिशयन मता ंवर स ु वाती या नावसनातनवादी अथ त ांनी
टीका क ेली होती कारण या ं या मत े यांना Crowding Out कडे दुल केले आहे.
जे हा िव ता रत राजकोषीय धोरणाम ुळे याजदरात वाढ होत े, ते हा Crowding Out
होते, याम ुळे शेवटी यावसाियक ग ुंतवणुक त घट होत े, यामुळे राजकोषीय िव तार
धोरणाच े प रणाम मया िदत िक ंवा कमी होतात . केनेिशयन अथ त ांनी शेवटी Crowding
Out ची व त ुि थती वीकारली आिण आता चच चे ल य ात िकती Crowding
Out होते या व त ुि थतीकड े वळल े. नवशा ीय अथ शा ा ंनी या ंचे मत प ुढे ठेवले
आिण सा ंिगतल े क , िव ीय धोरण प ूण पणे कुचकामी आह े, कारण सरकारी खचा त वाढ
झा यान े खाजगी ग ुंतवणुक त खचा त समान घट होईल , यामुळे सरकारी खचा तील
वाढीचा प रणाम तट थ होईल आिण श ेवटी एक ूण मागणीवर कोणताही प रणाम होणार
नाही. या िवरोधात क ेनेिशयन अथ शा ा ंनी अप ूण Crowding Out ______ साठी munotes.in
Page 45
45युि वाद क ेला, अशा कार े यांनी हे स य वीकारल े क जरी िव ीय धोरण या ं या
मूळ िवचाराप े ा कमक ुवत असल े तरीही काही माणात भावी असत े.
राजकोषीय धोरणावर रॉबट बॅरो आिण इतर नवीन सनातनवादी अथ शा ा ंनी टीका
केली. जर लोका ं या अप े ा तक शु असतील , तर सरकारी अथ संक पात झाल े या
कोण याही बदला ं या यां या खाजगी बचतीवर प रणाम होऊ शकतो .
उदाहरणाथ –
जर लोका ंना अथ संक पीय त ूट अस ेल, तर लोका ंना अस े वाटू शकत े क उ च
अथ संक पीय त ुट हणज े यांना भिव यात सव सरकारी कज फेड यासाठी अिधक कर
भरावा लाग ेल. हणून या ंनी आता बचत स ु केली पािहज े. दुसरीकड े जर सरकारन े
अित र अथ संक प तयार क ेला. तर लोका ंना अस े वाटू शकत े क अित र
अथ संक प िक ंवा कमी त ुटी या अथ संक पाम ुळे सरकारला िनधीची गरज नाही आिण
भिव यात कर दरात कर कपात हो याची त े अपे ा क शकतात आिण याम ुळे
अथ यव थ ेतील स या या बचतीला ो साहन िमळणार नाही .
रकाड यन समत ु यतेनुसार, तक संगत खाजगी क ुटुंबे सरकारी कज ि कंवा बचतीची
भरपाई कर यासाठी या ंची बचत बदली शकतात . १९ या शतका या स ु वातीस
(१७७२ -१८२३ ) अथ शा ड ेि हड रकाड या ं या ल ेखनाशी ही क पना स ंबंिधत
अस याने याला रकाड यन समत ु य हण ून ओळखल े जात े. जर रकाड यन
समतु यतेचा हा िस ा ंत पूण पणे खरा अस ेल, तर खाजगी सरकारी खचा त काही वाढ
झाली तर अथ संक पीय त ुट वाढ ेल याम ुळे उपभोग खचा त घट होईल याम ुळे
कुटुंबांना श य िततक अिधक बचत करता य ेईल. कारण यांना भिव यातील कर
दािय वाचा अ ंदाज अस ू शकतो . यामुळे एकूण मागणीवरील सरकारी खचा चा प रणाम
िन भ होईल आिण िव ीय धोरण प ूण पणे कुचकामी ठर ेल. रकाड यन समत ु यते या
िस ांतानुसार सरकारी कजा म ये वाढ झा यास खाजगी बचत समान माणात वाढ ेल,
तर द ुसरीकडे सरकारी कजा म ये कोणतीही घट झा यान े खाजगी बचत कमी होईल .
कधीकधी हा िस ा ंत खरा असतो तर इतरव ेळी तो अिजबात खरा शकत नाही .
४.६.१ रकाड यन समत ु यतेची या या :
येथे क पना अशी आह े क जर ाहका ंना असा अ ंदाज आह े क , यांना कर सवलत
िमळेल िकंवा कर कपात केली जाईल , याला सरकारी कजा ारे िव प ुरवठा क ेला
जाईल . तर ते भिव यातील करा ंम ये वाढ होईल , अशी अप े ा देखील करतात . याव न
आपण अस े हणू शकतो क , यांचे आ य ु यभराच े उ प न तस ेच राहत े आिण हण ून
ाहका ंचा खच ही तसाच राहील . याच माण े जर सरकारी खच जा त अस ेल, याला
कजा ारे िव प ुरवठा क ेला जात अस ेल, तर याचा अथ होईल . munotes.in
Page 46
46हा िस ा ंत खरा ठरिव यासाठी जर कर कपात उ च सरकारी कजा ारे िव प ुरवठा
क न क ेली गेली तर अशा कजा चा एक ूण मागणीवर कोणताही प रणाम होणार नाही .
कारण ाहक भिव यातील वाढी व कर भर यासाठी कर सवलत िक ंवा कपात वाचवतील .
४.६.२ रकाड यन समत ु यतेची गृहीतक े :
१) उ प न जीवन च ग ृहीतक : ाहका ंना या ं या स ंपूण जीवनात या ंचा उपभोग
खच वापरायचा असतो . अशा कार े जर ाहका ंना भिव यात करा ंम ये कोणतीही
वाढ हो याची अप े ा अस ेल तर त े यां या स या या कर कपात िक ंवा
सवलत पास ून बचत करतील ज ेणेक न त े भिव यातील कर भर यास स म
होतील .
२) तक शु अप े ा : ाहका ं या काही तक संगत अप े ा असतात . यामुळे जर काही
कर कपात अस ेल तर त े याला ितसाद द ेतात कारण क भिव यात त े कदािचत
करात वाढ हो याची द ेखील श यात असत े.
३) प रपूण भांडवली बाजार : गरज भास यास क ुटुंबे यां या उपभो य कजा साठी
कज होऊ शकतात .
४) आंतरिपढीय जनहीत : जर स या या िपढीसाठी करात कपात िक ंवा कर सवलत
असेल तर याचा अथ भिव यातील िपढ ्यांसाठी जा त कर िक ंवा वाढ होऊ शकत े.
यामुळे वत मान िपढी वत मान कर कपात िक ंवा सवलत ना ितसाद द ेईल आिण
पुढील िपढीसाठी अिधक स ंप ी वाचव याचा य न कर ेल. जेणे क न भिव यातील
कर वाढीसाठी प ैसे देऊ शकतील .
४.६.३ रकाड यन समत ु यते अंतग त कर कपातीचा प रणाम (Impact of tax
culs under Ricardian Equivalence)
आकृती . ४. ४ munotes.in
Page 47
47 रकाड यन समत ु यतेमागील त व या स या समत ु याना ार े प क ेले जाऊ शकत े:
करदरात कपात क े याने अ पावधीत िविनयोग कर यायो य उ प नात वाढ होत े. तथािप
दीघ कालीन िविनयो य कर यायो य उ प न कमी होत े.
याव न तक संगत ाहक न ेहमी िव ास ठ ेवतात क , करकपात िक ंवा करसवलत िदली
तरीही याच े आय ु यभराच े उ प न बदलणार नाही . तथािप य ात क ेवळ खाजगी
े च काही व ेळा आपली बचत समायोिजत करत े आिण सरकारी अ ंदाजप क य त ुट
आिण अिधश ेषांची अ ंशत: भरपाई करत े. जे हा अथ संक पीय त ुट मोठी असत े, ते हा
बचत वाढ याची काही िच ह े िदसतात . यू. एस.ए. मधील िविवध अ यासात ून अस े
िदसून आल े आहे क ज े हा सरकारी कज वाढत े ते हा खाजगी बचत ३० स ट्सपय त
वाढते. ९० या दशका या उ राधा त झाल े या जागितक ब ँके या अ यासातही
जगभरातील सरकारी खच आिण खाजगी बचत वत न यावर अ यास क ेला असता
असेच प रणाम िदस ून आल े आहेत.
यामुळे जे हा सरकारी अथ संक प मोठ ्या त ुटीत जातो खाजगी बचत म य े काही
माणात वाढ होत े आिण याच माण े साव जिनक अथ संक प मोठ ्या माणात अिधव ेश
ठरतो त े हा या खाजगी बचत म य े मोठी घट होत े. तथािप , असे आढळ ून आल े आहे क ,
साव जिनक कजा या त ुलनेत खाजगी बचती या ितटोल भाव एकास एक
गुणो राप े ा खूपच कमी आह े. यामुळे रकाड यन समत ु यते या अभावी िव ीय धोरण
कमी भावी ठ शकत े. याचा प रणाम य ेक देशात व ेळोवेळी अ पकालीन आिण
दीघ कालीन द ेखील भाव बदलतो .
रकाड यन समत ु यते या सम या :
रकाड यन समत ु यते या या िस ा ंताम य े िविवध सम या आह ेत.
१) ाहक िवव ेक / तक शु नाहीत : कर कपात िक ंवा कर सवलत म ुळे भिव यात
करत होईल . असा अ ंदाज अन ेक कुटुंबांना नसतो , तर द ुसरीकड े अनेक कुटुंबे
भिव यातील अथ संक पीय त ुटीचा अ ंदाज लाव ू शकत नाहीत आिण याम ुळे
भिव यातील कर वाढीचाही अ ंदाज ब ंधू शकत नाहीत .
२) जर अथ यव था िब ंदू A वर अस ेल : साव जिनक खच वाढ यान े खाजगी खचा त
घट होऊ शकत े. Crowding Out चा प रणाम असा िदस ून येतो क , जर
अथ यव था अकाय मते या ट यावर अस ेल तर खाजगी े ातील खचा त
कोणतीही घट न होता सरकारी खच वाढू शकतो .
३) करकपात वाचवली जात े ही क पना िदशाभ ूल करणारी आह े : मंदी या काळात
उपभोग घ े याची सरासरी व ृ ी कमी होऊ शकत े, तथािप ह े उपभोग या या
सीमांत व ृत पे ा वेगळे आ ह े. अ यासावर आधा रत प ुरावे अ से दश िवतात क munotes.in
Page 48
48करकपातीचा काही भाग खच करतात . यांची बदल कर याची सरासरी व ृ ी
वाढली तरी त े करकपातीचा खच करतात .
४) करकपात आिथ क वृ ीस चालना द ेऊ शकत े आिण कज घे याची आव यकता
कमी क शकत े : मंदी या काळात सरकारची कज मु यत: कमी कर महस ूल,
बेरोजगारी या लाभा ंवरील जा त खच इ यादी कारणाम ुळे वाढतात . जर कर कपात
आिण सवलत म ुळे अथ यव थ ेतील खच वाढला आिण आिथ क िवकासाला
ो साहन िमळाल े, तर या वाढीव व ृ ीमुळे कर महस ूल चा ंगला होईल . याम ुळे
सरकारी कज कमी हो यास मदत होईल . यामुळे जर अथ यव थ ेचा वृ ी दर
वाढला आिण अथ यव था म ंदीतून सावर यास स म अस ेल तर याम ुळे सरकारची
आिथ क ि थती स ुधारेल.
५) मंदीत सरकारी भा ंडवली एकािधकारशाही नसण े : मंदी या काळात िव ता रत
िव ीय धोरण हा अथ यव थ ेत खाजगी बचतीचा वापर कर याचा एक आह े, कारण
मंदी या काळात खाजगी े ातील बचत ाम ु यान े आ मिव ासा या अभावाम ुळे
वाढते. सामा यत : असे मानल े जात े क , घेऊन िव प ुरवठा क ेले या सरकारी
खचा मुळे खाजगी े ातील खचा त घट होत े. तथािप , जे हा सरकार एक ूण मागणी
वाढिव यासाठी खाजगी े ातील बचतीचा वापर करत े ते हा हे नेहमीच आव यक
नसते.
६) गुणाक भाव : साव जिनक खचा त वाढ झा याम ुळे अथ यव थ ेतील खचा तही वाढ
होऊ शकत े. याम ुळे शेवटी GDP म ये वाढ होऊ शकत े व जी अथ यव थेतील
सरकारी खचा या वाढीप े ा खूप मोठी अस ू शकत े.
१) रकाड यन समत ु यतेची संक पना प करा .
________________________________________________________
________________________________________________________
_________________________________ _______________________
________________________________________________________
_____________________________________________________
४.७ सारांश
जे हा सरकारला कर आकारणी ार े वाढीव खचा चा िव प ुरवठा कर यासाठी महस ूल
वाढवण े कठीण होत े ते हा सरकारला महस ुला या अडचण चा सामना करावा लागतो
आिण सरकारला अथ संक पीय त ुटीचा अवल ंब करावा लागतो . munotes.in
Page 49
49 अथ संक पीय त ुटीचा िव प ुरवठा दोन अ ंतग त संसाधना ार े रोखे जरी क न
िकंवा चलनी नोटा छाप ून केला जातो .
जे हा सरकार रोख े ि कंवा कज यो य रो या ंची िव िक ंवा महस ूल आ िण
खचा ची तफावत भ न काढ यासाठी बाजारात नवीन चलनी नोटा छापत े ते हा यास
पैसा/ रोखे यां ारे केले या अथ संक पीय िव प ुरवठा हणतात . पण याम ुळे
अथ यव थ ेत चलनवाढ िनमा ण होत े.
जे हा सरकार महस ूल आिण खचा तील तफावत भ न काढ यासाठी रोख े जारी
करते ते हा याला अथ संक पीय त ुटीचा रो या ं ारे िव प ुरवठा हणतात . या
प तीन ुसार सरकार अथ संक पीय त ूट दूर क शकत े िकंवा कमी क शकत े.
४.८
१) सरकारी अथ संक पीय खच बंध तपशीलवार सा ंगा.
२) आकृती या साहा यान े अथ संक पीय िव प ुरवठ्यातील रो या ं ारे िव प ुरवठा
प करा .
३) आकृती या साहा यान े अथ सं लापीय त ुटीसाठी असल े या त ुटीचा िव प ुरवठा या
संक पन ेचे प र ण करा . या या मया दा कोण या आहेत?
४) आकृती या साहा यान े कज िव प ुरवठ्याचा स ंप ी प रणाम प करा .
५) रकाड यन समत ु यता हणज े काय? रकाड यन समत ु यते या सम या कोण या
आहेत?
munotes.in
Page 50
50 करण ३
५
नव के सवादी अथ शा -I
घटक रचना
५.१ उि े
५.२ नव के सवादी अथ शा ाचा अथ आिण प रचय
५.३ मानक वच े नव के सवादी ितमान
५.४ गिणता या व पात मानक वच े नव के सवादी ितमान
५.५ नव के सवाद आिण असमतोल
५.६
५.७ संदभ
५.१ उि े:
१. नव के सवादी ितमान समजून घेणे.
२. नव के सवादी अथ शा ा अंतग त िकमत म य े िचकटपणाची स ंक पना जाण ून घेणे.
३. मेनू खचा ची संक पना समज ून घेणे
४. मानक व यां या नव के सवादी िव ेषणा या गिणती य ु प ीचा अथ लावण े.
५. असमतोलाची संक पना समज ून घेणे
५.२ नव के सवादी अथ शा :
नव केनेिसयन स ू म आिथ क िस ा ंता म ये अ प कालावधी तील िकंमत ि थरत ेचा वापर
केला आह े. अ प कालावधी तील िकंमत ि थरता हा या िस ा ंताचा पाया आह े नव
के सवादी अथ शा अपूण पध वर आधा रत आह े. अपूण पध तग त उ पादन स ं थांचा
मागणी व हा डावीकड ून उजवीकड े उतरता असतो . अपूण पध अंतग त मागणी व
उ पादन स ं थे ारे िकंमती कमी क े याने िव त काही वाढ होईल पर ंतु ित पध
उ पादन स ं था द ेखील यां या िक ंमती कमी कर याची श यता असत े प रणा मी िकंमती
बदलण े िकंवा समायोिजत करण े फायद ेशीर ठरणार नाही .
munotes.in
Page 51
51नव के सवादी तीमानाच े घटक:
१. नव के सवादी तीमान ह े अपूण पध वर िव ास ठ ेवते.
२. पूव चे के सवादी तीमान पैसा प ुरवठ्या या कठोरत ेवर आधा रत होत े. नवीन
केनेिसयन ितमान िकंमत ि थरतेवर ल क ि त करते.
३. नव के सवादी तीमान ह े वा तिवक चलांची ि थरता गृहीत धरत े जसे क वा तिवक
वेतन, एकूण मागणीतील बदला ं या त ुलनेत िकंमतीची साप े पातळी .
४. नव क े सवादी तीमान मागणी िनि ती मध ून उ प न झाल े आहे. हे ितमान असे
गृहीत धरते क उ पादन स ं था िकंमती िनधा रत करतात आिण या व त ूंची मागणी
आहे अशाच व त ूंचे उ पादन करतात . जर या ंनी या ं या िक ंमती बदल या नाहीत
तर. मागणीम य े वाढ झा यास अिधक उ पादन कर तात आिण िव कर तात.
५. नव के सवादी तीमान असे गृहीत धरत े क माची मागणी िह वा तिवक एक ूण मागणी
आिण वा तिवक व ेतनावर अवल ंबून असत े. एकूण मागणी त घट झा यास माची
मागणी कमी होऊन अिधक ब ेरोजगारी चा सामना करावा लाग ू शकतो . जर वेतन कठोर
(ि थर) नसेल तर याचा रोजगारावर प रणाम होईल आिण याम ुळे बेरोजगारी द ेखील
अिधक वाढ ेल.
५.३ मानक वच े नव क े सवादी ितमान
पारंपा रक क े सवादी ितमान असे गृहीत धरत े क उ पादन बाजारात प ूण पधा चिलत
आहे. नव क े सवादी ितमानान ुसार उ पादन स ं था पूण पधा करत नाही त. कारण
उ पादन बाजारप ेठेतील प ूण पध अंतग त एखा ा य चा िक ंवा उ पादन स ं थेचा
िकंमतीवर भाव नसतो . उ पादनाची िक ंमत िह व त ूं या मागणी आिण प ुरवठ्यावर
अवल ंबून असत े. पूण पधा मक उ पादन स ं था एकाच िक ंमतीला िचकट ून राहत नाहीत .
याउलट मानक व व इतर नव क े सवादी अथ शा अप ूण पध या बाजारप ेठेचा
पुर कार करतात . जसे िक, म ेदारी.
उ पादन बाजारात , उ पादन स ं था यां या िक ंमती ि थर ठ ेव यास ाधा य द ेतात (ि थर)
जे हा एक ूण मागणी कमी होत े. अपूण बाजारप ेठेत मागणी व खाली उतर ता असतो .
कोणतीही अि थरता अथा त बाजारप ेठे या रचन े मधील बदल दाखवतो क प ैशां या
पुरवठ्याम य े आकुंचन झा याम ुळे एकूण मागणी कमी होत े, अपूण पधा मक
बाजारप ेठेतील उ पादन स ं था िकंमत कमी करत नाही त.
याम ुळे उ पादन स ं था काही ाहक गमावू शकतात परंतु सव च नाही . रचड ोयेन
यां या मते “एकािधकारवादी ित पध आिण सामुिहक म ेदार या ंचा यां या
उ पादना ं या िक ंमतीवर काही माणात भाव असतो . िकंबह ना अशा उ पादन स ं था
आप या उ पादना या िक ंमती कमी कर यास उ स ुक नसतात . मागणी कमी झा या वर
देखील उ पादन स ं था या ं या प ूव याच िक ंमतीला िचकट ून रािह या स िव कमी munotes.in
Page 52
52होईल, परंतु यांनी ठेवलेली िव िकंमत अजूनही त ुलनेने उ च ार ंिभक िक ंमतीवर
असेल. तसेच, जर सव उ पादन स ं था आप या सु वाती या िक ंमतीला िचकट ून
रािह यास कोण याही उ पादन स ं थेची िव कमी होणार नाही ."
मेनू खच :
मेनू खच हणज े एखा ा उ पादन स ं थेला या या िक ंमती बदल याम ुळे होणारा खच .
मानक व आिण इतर नवीन क ेनेिसयन अथ शा ा ं या मत े िकंमत न बदल याच े मूळ
कारण हणज े यां या उ पादना या एक ूण मागणीत बदल झा याम ुळे, फम ला काही
समायोजन कराव े लागतात यात काही खच समा िव असतो . िकंमती बदल यासाठी ,
काही सम य ेचा सामना करावा लागतो जसे एखा ा उ पादन स ं थेला एक नवीन िक ंमत
यादी छाप ून ती या या ाहका ंकडे पाठवण े, या या िव कम चा या ंम ये नवीन िक ंमत
यादी िवत रत करण े. िकंमत समायोजन कर या या खचा चा समाव ेश कर या या णालीला
मेनू खच हणतात . बह दा उपहार ग ृहा या बाबतीत ह े घडत े. जे हा हॉट ेल िकंवा उपहार ग ृहे
िकंमती बदलतात त े हा ते नवीन म ेनू छापतात आिण यावर खच करतात .
काही क े सवादी अथ त ा ं या धारणेवर काही अथ त ा ंनी असायुि वाद क ेला िक, मेनू
खचा चे प रणाम ख ूपच सु म आहेत प रणामी एकूण मागणी कमी होत असताना
िकंमती या ि थरत े मागे ते इतके भावी कारण अस ू शकत नाही. िकंमती या ि थरत ेसाठी
नव के सवादी अथ त ा ं या प ीकरणावर टीका झाली असली तरी मानक व असा
युि वाद करतात क “लहान याचा अथ ु लक असा नाही; मेनू खच कमी असला तरी
यांचा संपूण अथ यव थ ेवर मोठा प रणाम होऊ शकतो . ”
मानक व यांनी केलेली एकूण मागणी बा त ेची िशफारस क ेली:
एकूण मागणी बा त ेचे फायद ेशीर प रणाम - याचा अथ एखा ा उ पादन स ं थेने केले या
िकंमतीचा सकारा म क प रणाम इतर उ पादन स ं थांवर होईलच अस े नाही. मानक व या
हण यान ुसार, “िकंमत कमी हो या या फाय ाची िक ंमत समायोजना या खचा शी तुलना
क न उ पादन स ं था िनण य घेते, तरीही एक ूण मागणी या बा त ेमुळे, िकंमत कपातीचा
समाजाला होणारा फायदा लाभा ंपे ा अिध क अस ेल. तर उ पादन स ं था आपला िनण य
घेताना या बा त ेकडे दुल करत े, हणून ती मेनू खच न कर याचा िनण य घेऊ शकत े
आिण िक ंमत कमी करण े जरी सामािजक ्या इ असल े तरी. िकंमती ठरवणा या ंसाठी
ि थर िकमती इ तम अस ू शकतात .”
ि थर िकमत साठी जबाबदार इत र घटक :
१. ाहका ं या स ावनाच े संभा य न ुकसान .
२. ित पध उ पादन स ं थांकडून आपेि त जा त िक ंमत कपात .
१. जे हा उ पादन स ं था उ पादनाची िक ंमत वाढवत े, ते हा ाहका ंची स ावना गमावली
जाते परंतु मंदी या काळात उ पादन स ं थेने िकंमत म य े कपात के याने असे सूिचत होत े
क ज े हा म ंदी या काळात ून अथ यव था सावर ेल ते हा िकंमत वाढेल. उ पादन खचा त munotes.in
Page 53
53वाढ झा याम ुळे बदलणारी िक ंमत ाहका ंना समजत े. परंतु असा िकंमतीतील बदल
ाहका ंवर फारसा भाव टाकत नाही हण ून िकंमतीतील बदलावर िति या िदली जा त
नाही. अशा कार े, कंप या िक ंमती ि थर ठेव यास ाधा य द ेतात.
२. िकंमती ि थर राह याची इतर िह काही कारणे असू शकतात : मंदी या काळात िक ंमती
कमी करत असताना ित पध उ पादन स ं थांडून जा त माणात िकंमती कमी होऊ
शकतात िक ंवा याम ुळे िकंमत य ु ाची प रि थती िनमा ण होऊ शकत े जी बाजारप ेठेतील
येक उ पादन स ं थेला हानी पोहोचवत े. हे सामुिहक म ेदारी या बाजाराला लागू आहे
िजथे येक उ पादन स ं था िकंमतीशी इतर घटका ंशी ती करत असतात ते हा यां या
ित पध उ पादन स ं थां या िकंमती या िन ण यावर नजर ठ ेवत असतात .
अशा कार े, आपण असा िन कष काढू शकतो क जर िक ंमत समायोजनाची वरील खच
जा त अस ेल तर िक ंमती ि थर राहतील . आिण एक ूण मागणीतील बदला ं या ितसादात
िकंमती समायोिजत होत नस यास , मागणीतील अि थरता यवसाय च ावर प रणाम
करते, याम ुळे अथ यव थ ेत तेजी आिण म ंदी येते.
५.४ गिणता या व पात मानक वच े नव क े सवादी ितमान
मानक व यांचे नव केनेिसयन मॉड ेलचे गिणतीय ितिनिध व म ूलभूत गृिहतका ंवर आधा रत
आहे. असे गृहीत ध क त ेथे मोठ्या सं येने उ पादन स ं था आहेत. येक उ पादन
सं था आपली उ पादना ंवर काही / आंिशक म ेदारी अिधकार ठ ेवतात. अशा बाजाराच े
उदाहरण हणज े म ेदारी यु पधा मक बाजार आिण सामुिहक म ेदारी बाजार होय.
येक उ पादन स ं थे या उ पादनास असणारी मागणी येणारी मागणी Yi आहे. Pi
हणज े उ पादन स ं थे या उ पादना ची एक ूण िकंमत पातळी (P) सापे िकंमत.
आिण Y ही उ पादनाची एक ूण मागणी आह े.
हणून य ेक उ पादन स ं थेसाठी मागणीच े समीकरण (/ ) 1yi Pi P eYe--------------------------- (१)
समीकरण (१) दश वते क उ पादन स ं थे या उ पादनाची मागणी या या साप े
िकंमत वर अवल ंबून असत े.
मागणीची िकंमत लविचकता (e) आिण
एकूण मागणी (Y)
हे अिधक सोप े कर यासाठी मानक व अस े गृहीत धरतात क वा तिवक एक ूण मागणी (Y)
वा तिवक पै या या पुरवठ्या ारे िनधा रत क ेली जात े, उदाहरणाथ : Y=M/P
समीकरण (१) म ये Y साठी M/P ची जागा घेते munotes.in
Page 54
541t(/ ./Yi Pi P eM P --------------------------- (२).
समीकरण (२) असे दश वते क एखा ा उ पादन स ं थेची मागणी एक ूण िकंमत ( i/P)
आिण प ैशाचा प ुरवठा ( / ) या सापे िकंमतीवर अवल ंबून असत े जी एकूण मागणी ठरवत े.
यािशवाय, उ पादन स ं थेची साप े िकंमत उ पादना या िदल े या एक ूण मागणीवर याची
सापे ि थती ठरवत े.
हणून,
Pi= e/ e−1 W/ MPL
e-/e-1 = नफा
W/ MPL = सीमांत खच .
एक उ पादन स ं थेचा नफा जो आपण ने दश वतो तो िक ंमत आिण सीमा ंत िकंमत
यां या फरकाला मागणी आिण केले या िव या ग ुणाकारान े िमळवता य ेतो.
हणून नफा () ( / )LPi w Mp Yi ---------------- (४)
आता समजा नाममा प ैशांचा पुरवठा कमी झाला याम ुळे एकूण मागणीत घट झाली ,
िकंमत अप रवित त रािहली आह े. समीकरण (२) या बाबतीत (M) म ये घट झा यावर ,
येक उ पादन स ं थे या उ पादनाची मागणी , (Y) घटेल याम ुळे मंदी येईल, येक
उ पादन स ं थेची िक ंमत अप रवित त राहील . यामुळे, मागणी कमी झा यास उ पादन
सं थांनी िकंमती कमी करण े आव यक आह े. उ पादन स ं थांनी िकंमत कमी के याने
अिधक िव आिण नफा होईल .
परंतु मानक व या अन ुसार उ पादन स ं थांनी िकंमत समायोजन क े यास क ेवळ दु यम
उ प नात वाढ होईल आिण अगदी लहान म ेनू खच ही याप े ा जा त अस ेल. यामुळे
उ पादन स ं था िकंमती समायोिजत करणार नाही त. सरासरी िक ंमतीम य े कोणताही बदल
न झा याम ुळे हणज ेच बदलल े या मागणी या अट म ुळे अथ यव थ ेत मंदी येईल. हणून
उ पादन स ं थे या उ पादनावर (Y) म ये कपात होईल, समीकरण (४) ारे मोज या
गेले या न यात घट होईल . हे ल ात घ ेणे मह वाच े आहे क मानक व प करतात क
िकंमत समायोजना या मेनू खचा या तुलनेत िकंमत कमी क े याने इ तम लाभ ख ूपच
लहान अस ेल.
दु यमते या अटी:
१. जर स याची िक ंमत आिण नफा यातील फरक - कमाल ( इ तम ) िकंमत कमी अस ेल
तर िक ंमत समायोजन कर याचा स ंभा य लाभ ख ूप लहान असेल. munotes.in
Page 55
55२. जर उ पादन स ं थे या उ पादना या मागणीची िकंमत लविचकता कमी अस ेल, तर
न यातील वाढ नवीन नफा जा तीत जा त पातळीवर समायोिजत कर यासाठी कमी
संवेदनशील असत े.
अशा कार े उ पादन स ं थां मागणीत बदल झा यावर िक ंमती समायोिजत करत नाहीत .
कारण या ं या िक ंमती संबंधी िनण य घेताना त े यां या िक ंमती समायो िजत कर याच े बा
मागणीच े फायद े िवचारात घ ेत नाहीत .
हणून वरील प ीकरणात ून, असा िन कष काढू शकतो क िक ंमत पातळी (P) आिण
सापे िकंमती समान आह ेत. अशा कार े, एकूण मागणीत घट झा यामुळे उ पादन कमी
होऊन अथ यव थ ेत मंदी येते.
िकंमत समायोजन आिण सम व याचा अभाव :
हे गिणती ्या देखील िस झाल े आहे क उ पादन स ं था एकूण मागणी कमी झाली तरी
िकंमत समायोिजत करत नाहीत , याम ुळे अथ यव थ ेम ये मंदी येते. मंदी ही अशी
प रि थती आह े जी अथ यव थ ेसाठी सामािजक ्या अिन आह े. कारण म ंदी या
काळात , आिथ क ि याकलाप म ंदावतात . कमी उ पादकता , कमी उ पादन , शेवटी रा ीय
उ प न कमी करत े
यामुळे उ पादन स ं थांम ये सम वय आव यक आह े. परंतु उ पादन स ं थांम ये सम वय
नस याम ुळे उ पादन बाजारात अिनि तता कायम राहते. इतर उ पादन स ं थांम ये
कोण या िक ंमती ठरवतील याचा इतर उ पादन स ं थांना अंदाज नसतो .
अशा कार े, मानक व या मत े, “जर दोन उ पादन स ं था सम वय साध ू शक या तर त े
दोघेही या ं या िक ंमती कमी करतील आिण पस ंती या प रणामापय त पोहोचतील .
वा तिवक जगात सम वय अन ेकदा कठीण असतो कारण िकमती ठरवणा या क ंप यांची
सं या मोठी असत े. याचा अथ िकंमती फ ि थर असू शकतात कारण लोक तशी अपे ा
करतात ,जरी याम य े कोणाच े िह िहत नाही . "
५.५ नव के सवाद आिण असमतोल
सम ल ी अथ शा ाम य े १९७० आिण १९८० या दशकाम य े सु वातीला वॉलरास
यां या यित र असमानता ि कोनान े ल णीय पर ंतु तुलनेने अ पकालीन लोकि यता
िमळवली , यानंतर तो िवचार माग े पडला कारण सम ल ी अथ शा ीय स ंशोधनान े
बाजारातील ग ृिहतका ं या आधारावर प ु हा नव के सवादी तीमानाकड े आपला मोचा
वळिवला . नाव सनातनवादी अथ शास ान ुसार िकमत आिण व ेतन हे लविचक असत े तर
नाव क े स वादी बरोबर या या अगदी उलट युि वाद करतात , हणज े िकंमती आिण /िकंवा
वेतनाम य े काही माणात कठोरता असत े, याम ुळे उ पादनाम य े अ पकालीन चढउतार
आिण या ं या मत े या आसपास ब ेरोजगारी िनमा ण होत े.
असमतोल ि कोन हा सामा य समतोल ग ृिहतकावर अवल ंबून नाही . याऐवजी ल णीय
या ऐवजी अप ूण बाजारप ेठ श यता िवचारात घेतली जात े, उदाहरणाथ : बेरोजगारी आिण munotes.in
Page 56
56 यवसाय च ातील चढउतार प कर यासाठी पुरवठा आिण मागणी या ं यातील सतत
िवचलन , बाजारा या छोट ्या घटकाकड ून रेशिनंग होणे. याव न असमानत ेचे े प
होते आिण बाजारातील ध क े, धोरण समायोजन आिण व ेतन आिण िक ंमत समायोजना ं या
प रणामी असमानत ेचे िव ेषण करत े. िवषमत ेचा ि कोन िदल ेली नव के सवादी ितमान े
ितबंधा मक आिण अनाव यक सामा य समतोल ग ृिहतकावर अवल ंबून असतात , उदा.
व तू आिण म बाजारात मागणी आिण प ुरवठ्याची समानता .
िमक बाजारप ेठेतील मह वप ूण असमतोल चौकट िह माची मागणी आिण माचा प ुरवठा
सू ानुसार ठरत े, वा तिवक रोजगार िनि त करणार े अ प कालीन त व आिण नाममा व ेतन
समायोजन समतोल जो अित र म प ुरवठ्यास मु य घटक हण ून समािव कर तो.
नाममा व ेतन समायोजन (िकंमत समायोजन ) समीकरण हे िनधा रत करत े क व ेतन हे म
बाजारातील कोण याही अित र मागणी िक ंवा पुरवठ्याशी ज ुळते. वेतन आिण िक ंमत च े
असमानत ेम ये समायोजन कर या या ि य ेला कधीकधी नाव क े सवादी उदा हरण केस
असे हटल े जाते, वेतन िक ंमतीपे ा वेगाने समायोिजत होत े.
असमतोलाच े िव ेषण सम ल ी अथ शा ा या चार िभ न घटका ंना वेगळे
करते:
१. केनेिसयन ब ेरोजगारीच े वैिश ्य हणज े व त ू आिण म बाजारात अित र पुरवठा
होय.
२. सनातनी बेरोजगारीच े वैिश ्य हणजे व त ूं या बाजारप ेठेत अित र मागणी आिण
म बाजारात अित र पुरवठा.
३. व तू आिण कामगार बाजार दो हीम य े जा त मागणी झा यास छुपी महागाई य ेते.
४. म बाजारात जा त मागणी झा यास व व त ू बाजारात अित र प ुरवठा झा यास
म साठवण / कमी खच होतो.
वेगवेग या घटका ंचा आिथ क ि याकलापा ंवर िभ न प रणाम होत असतो . केनेिसयन
बेरोजगारी या ि थती म य े शासन आिथ क आिण िव ीय उ ेजनांवर ल क ि त
करते प रणामी समतोल ि थती या िदश ेने उ पादन आिण रोजगार वाढवत े.
असमानत ेसाठी जबाबदार घटक िक ंमत आिण मज ुरी या स ंदभा त समायोिजत करण े
आव यक आह े जे केनेिसयन ितमाना म य े वाभािवकपण े मंद आह ेत.
याउलट , सनातनी बेरोजगारी या ि थती म य े शासन रोजगार वाढव यासाठी
वा तिवक व ेतन कमी कर यावर ल क ि त करत े; तसेच कामगारा ं या उ प नावरील
कर कमी कर ते.
दडपल े या महागा ई या स ंदभा त महागाई कमी कर यासाठी ितब ंधा मक आिथ क
आिण िव ीय धोरण े आव यक आह ेत.
कामगार आिण बाजारप ेठेतील समतोल प ुनस चियत कर यासाठी म साठव नुक या
संदभा त वेतनात वाढ आव यक आह े.
असमानत ेचे ितमान घटक बदलाम ुळे आंत रक ्या अर ेषीय प तीन े काय करत े.
याव न िविवध धोरण िनिम ती होत े. munotes.in
Page 57
57५.६ :
१. नव के सवादी अथ शा ा ची संक पना प करा .
२. मानक व या नवीन क ेनेिसयन मॉड ेलचे वण न करा .
३. मानक व या नवीन क ेनेिसयन मॉड ेलचे गिणतीय वण न करा .
४. नव केनेिसयन अथ शा आिण असमानत ेचे वण न करा .
५.७ संदभ
1. Mankiw N Gregory (2008),” New Keynesian Economics” The concise
encyclopaedia of economics. Library of economics and Liberty
Retrieved. 27 September, 2010.
2. Edward Shapiro Macroeconomics Analysis, 5th edition, Galgota
Publicatio n (P) Ltd, New Delhi 110002, Year 1997.
3. Romer, David, 2012, Advances Macroeconomics, McGraw -Hill, Fourth
Edition.
4. Dr H.L. Ahuja, Macro Economics Theory and Policy, S. Chand and
Company Ltd., Ram Nagar, New Delhi -110055, Fifteen Revised
Edition.
5. Wickens, Michael, 2011, Macroeconomic theory and the Dynamic
General Equilibrium Approach, Princeton university press
munotes.in
Page 58
58६
नव के सवादी अथ शा -II
घटक रचना
६.० उि ये
६.१ नव के सवादी अथ शा आिण अनेकिवध असमतोल
६.२ भौितक केनेिशयन ग ुणक प ुनर चना
६.३ महागाई चे नव के सवादी ितमान
६.४
६.५ संदभ
६.० उि ये
१. नव के सवादी अथ शा आिण अनेकिवध असमतोल संक पना समज ून घेणे
२. भौितक केनेिशयन ग ुणक प ुनर चना जाण ून घेणे
३. नव के सवादी ितमान समजून घेणे.
६.१ नव के सवादी अथ शा आिण अनेकिवध असमतोल :
जॉन एच . को ेन यां या अ यासान ुसार, जे हा न ैसिग क याज दर नकारा मक असतो
आिण नाममा दर श ू यावर अडकल ेला असतो . ते हा नव क े सवादी तीमाना या
सव साधारण उपायाम य े तरलता साप यात खोल म ंदी आिण अप फ ित पािहली .
नव के सवादी तीमान ह े सम ल ी अथ शा ाची शाखा आहे. जे के सवादी अथ शा ाला
एक सम ल ी पाया दान कर याचा य न करत े. नवीन शा ीय ि को ना माण े, नव
के सवादी िव ेषण अस े गृहीत धरत े क गृह सं था आिण उ पादन स ं था या ं या काही
तक शु अप े ा आह ेत. नव के सवादी अ यासका ंचा असा िव ास आह े क अप ूण पधा
वेतन तसेच िकंमत ि थरता आिण बाजारा पेठे या अपयशाचे इतर कार नव के सवादी
अथ यव थ ेत देखील अि त वात आह ेत कारण या घटका ंमुळे पूण रोजगार पातळी गाठता
येत नाही.
िववेकाधीन धोरण राबिव या मुळे रेषीय चत ुभु ज तक शु अप े ा ितमाना म ये अनेक
समतोल िनमा ण होऊ शकतात , एकदा ही श यता ल ात घ ेतली क धोरणकत आिण इतर
म य थ मागे पडल े या चलना ंना ितसाद द ेऊ शकतात . जे लेक आिण िकरसानोवा
यां या मतान ुसार यां या स या या व ेतनावर प रणाम करत नाहीत . munotes.in
Page 59
59एका पे ा अ िधक समतोल हणज े आिथ क ितमानाचा समतोल सांगणा या समीकरणा चे
समाधान एकापे ा अिधक चालांनी होत असण े होय. एकािधक समतोल थािनक पातळीवर
एकमेव असू शकतो िकंवा हे संतुलनाच े सात य अस ू श कते. जर समतोल थािनक
पातळीवर एकच असेल तर साधारणपण े यांची स ं या िवषम असत े. ही व त ुि थती
संगणनात (computing ) उपयोगी आह े. उदाहरणाथ खेळासाठी न ॅश समतोलाचा संच,
जर दोन श ु धोरण समतोल असतील तर िकमान एक िमि त धोरण समतोल असण े
आव यक आह े.
आधुिनक नव क े सवादी अथ शा ह े वा तिवक यवसाय च िस ा ंता ार े िवकिसत
झाले या साधना ंना १९३६ साली िस द झाल े या क े सवादी अथ शा ा या काही
म यवत िस ा ंतांशी जोड याचा य न करते.
यापार च ीकोन :
१. गृह सं था, उ पादन स ं था आिण धोरण करत े यांचे वत न.
२. काही बाजारप ेठेचे पूण व िकंवा संसाधना ंची मया दा.
३. अथ यव थ ेत चढ -उतार घडवू शकणा या एक िक ंवा अिधक बिहजा त प रवत नांची
उ ा ंती.
यापार च ीकोनाम य े नव क े सवादी अथ त ांनी सुचवलेले बदल :
१. यापार च हे प पण े िकंमती, वेतन, नाममा याज दर या संबंधी नाममा चल
सादर करत े.
२. यापार च ह े व तूं या बाजारात प रप ूण पध या ग ृिहतकापास ून दूर जात े, याम ुळे
िकंमतीवर नफा अिध य आका र यास सवलत िमळत े.
३. हे सामा यतः क ॅ वो (१९८३ ) ारे तािवत औपचा रकत ेचा वापर क न नाममा
कठोरता सादर करत े, यायोग े एकूण उ पादन स ं थांमधील काही काही उ पादन
सं थाच आप या उ पादनाची िक ंमत समायोिजत करतात .
अपूण पध ची धारणा बह त ेक वेळा म बाजारापय त वाढवली जात े याचे कारण वेतन
कठोरता होय .
नव के सवादी अथ यव थ ेचे गुणधम :
१. मौि क धोरणा तील बिहमु ख बदल , हे केवळ नाममा चालांवारच नाही तर
वा तिवक चला ंवर देखील प रणाम करतात .
२. अथ यव थ ेचा समतो लचा कोण याही ध याला ितसाद हा मौि क धो रणा या
िनयमापास ून वत ं नसतो .
नव के सवादी अथ यव थ ेचे संबंध:
१. समीकरण असे सांगते िक वत मान उ पादन आिण भिव यातील अप ेि त उ पादन
यामधील फरक व वा तिवक याज दर आिण न ैसिग क याज दर या ं यातील फरक ह े
सम माणात आह ेत. munotes.in
Page 60
60२. नव के सवादी िफिल स व ह े दश वतो क स याची महागाई िह पुढील कालावधीत
अपेि त महागाईवर आिण उ पादनातील फरकावर अवल ंबून असत े.
३. नव क े सवादी अथ यशा हे नाममा याज दर कस े िनधा रत क ेले जातात याच े
िनयम दश वते.
के सचे मूळ ितमान
आकृती . ६.१
वरील आक ृतीम य े अथ यव थ ेचा समतोल दश िवला आहे. एकूण मागणी ची सारणी
समतोल आिण याज दराच े िनयम एक करत े, महागाई आिण उ पादन या ं यातील अंतर
य त स ंबंधाला ज म द ेते, कोण याही अप े ेसाठी, NKPC (नव के सवादी िफिल स व .)
ारे दोन चलामधील सकारा मक स ंबंध दश वते, महागाई या अप े ा िद या . अथ यव थ ेचा
समतोल िब ंदू E हा AD व आिण NKPC व ां या छ ेदनिबंदू ारे िनधा रत क ेला जातो .
एकािधक समतो ला या नव के स वादी तीमानाच े दोन प रमाण :
१. बिहज त मौि क धोरण केवळ नाममा चालांनाच नाही तर वा तिवक चलांना देखील
भािवत कर ेल. व उ पादन आिण महागाई चा नैसिग क दर अप रवित त राहील .
२. चलनिवषयक धोरण प रणाम कारक ठरत े कारण उ पादन (आिण इतर वा तिवक
चाले) यांचा गैर-मौि क ध या ंना िमळणारा ितसाद, उदा: ध का जो उ पादनाची
नैसिग क पातळी आिण म यवत ब ँकेने वीकारला याजदर बदलतो .
६.२. केनेिशयन ग ुणकाची िह टेरेिसस पुनर चना (Hysteresis
Reconstructing the Keynesian multiplier):
१९८० या दशकात य ुरोपम ये "अंतग त आिण ब ा त " यं णा अि त वा त होती या
संदभा त ोफेसर ल ँचाड आिण समर या ंनी (१९८६ ) िह टेरेिसस उ च ब ेरोजगारी िह
संक पना मा ंडली
अथ शा ातील िह ट ेरेिसस हणज े अथ यव थ ेतील एखादी घटना , या घटन ेस
कारणीभ ूत असल ेले घटक काढ ून टाक यान ंतर िक ंवा तसेच ठेव यान ंतर देखील बदलत munotes.in
Page 61
61नाही. उदाहरणाथ य ाम ये बेरोजगारी या िवल ंिबत प रणामा ंचा समाव ेश अस ू शकतो
यायोग े अथ यव था स ुधार यान ंतरही ब ेरोजगारीचा दर वाढतच राहतो . िह टेरेिसस ह े
मंदी स ंप यानंतरही कामगारा ंना रोजगार द ेणारे नोकरी कौश य गमाव यापास ून
कम चा या ंम ये कायम व पी बदल दश वू शकत े.
नव क े सवादी ितमाना म ये िह ट ेरेिसस ब ेरोजगारीचा सरासरी कालावधी वाढ यान े
बेरोजगारीचा दर आिण ब ेरोजगारीचा कालावधी यामुळे कामगा रां या बाजाराशी जुळवून
घे या या काय मतेत घट होत े. उ पादकत ेची आंत रक ाधा य े आिण मौि क ध या ंमुळे
मोठा आिण अिधक सतत ितसाद िनमा ण हो यात ून हाय ट ेरेिसस िनमा ण होतो .
ितमान :
रावे ना आिण वॉ श (२०११ ) ूझ आिण ल ुिबक (२००७ ) इ यादी िनरिनरा या
अथ त ा ंनी घेतले या िनर ंतर य ना ं या योगदाना तून हे ितमान तयार क ेले गेले आहे.
गृह सं था:
पुढील उदाहरणान ुसार एक ितिनधी क कुटुंब आपला अपेि त आजीवन उपभोग उपयु ता
िकमान पातळीवर राखत असत े हे दश वते.
00
01jatt
t tCUE B Da ........................... ......1 हणज े ती थापना या आ ंत रक लविचकत ेचा िव द .
C हणज े उपभोग , Cm घरगुती बाजारप ेठेत तयार होणा या एकूण व त ू आिण Zh
बेरोजगार घरातील सद या ंची उ पादकता आह े आिण L हा रोजगार असल े या
कुटुंबाचा वाटा आहे.
अशा कार े C = Cm + Zh (l- L).
िड काऊ ंट फॅ टर, ला एक इ ंटरटे पोरल पस ंती बदल ग ुनाकान े गुणाकार क ेला
जातो, D- घरगुती अधीरत े या ध या ंमधील फरक . या चलाचा िवचार अपेि त
बचतीच े ध क े दश व यासाठी केला जाऊ शकतो , उदाहरणाथ , आिथ क संकटाचा
प रणा म.
सवलत ध का :
Dt = PD In 1TtDD ............................................ 2.
D ची सरासरी १ आहे. एखाद े कुटुंब q िकंमतीसाठी १ या मोबद् यावर िविश
कालावधीच े नाममा बॉ ड खर ेदी क शकत े आिण बाजारातील उपभोगा या उ पािदत
व तू P िकंमतीवर िमळव ू श कते. कुटुंब W इतके वेतन िमळवत े, आिण अ ंितम माल
उ पादन करणा या स ं थांकडू नफा ा करते.
यां या िनयोिजत खच मया दा munotes.in
Page 62
621mtt tt tt tPC qB wL B ............................ ३
कुटुंबांचे सव म क याण साध यासाठी
1
111()1a tt
t
tt tDCq BEDC
........ ................ ..४
जेथे1t हा महागाईचा दर t पासून 1t पय त या कालावधीसाठी आह े.
याचा अथ असा होतो क Dt मधील वाढ रो या ं या िक ंमती कमी करत े.
(िकंवा, वैकि पक र या , नाममा याज दर i वाढवत े, जेथे 1/1qt it)
म यवत व त ूंचे उ पादन :
उ पादन स ं था मज ुरांची करतात आिण र ेखीय त ं ानाचा वापर क न एकस ंध म यवत
व तूंचे उ पादन कर यासाठी याचा वापर करतात .
Yt = Zt Lt – kVt ............................................... ५
V ही र पदा ंची सं या आह े.
उ पादकता Z ची सरासरी एक आह े.
Zt = Pz In Zt -1 + ∑z , t .......................................... ६
म बाजार :
पृथ करण बा दरान े होते असे गृहीत धरल े जाते आिण कामगारा ंची सं या H ारे
िदले जाते, हणून िविश िदवशी िनय ु केलेले म t ारे दश िवले जाते.
Lt = (1 –) Lt-1 + Ht ............................. ७
कालावधी या स ु वातीस बेरोजगारा ंची सं या t ारे िदली जात े.
Ut = 1 - (1 – ) Lt1 .................................................... ८
मॅिचंग फं शनन ुसार जोड्या के या जातात
2 t
tt tHt AV U .................................... ९
A हणज े जुळणा या तं ानाची उ पादकता .
कामगार बाजारप ेठेतील कठोरता हणज े र पदा ंचे आिण ब ेरोजगारा ंचे माण /xVU
अशा कार े र जागा यश वी र या भर याची श यता 1Ax, जी x म ये कमी होत
आहे. munotes.in
Page 63
63बेरोजगार कामगारा ला Ax ारे िदलेली नोकरी िमळ याची श यता असताना ,
बेरोजगारीचा सरासरी कालावधी , M ने दश िव यान ुसार िवकिसत होतो .
1
11(1 ) 1t
tt t
tUMMU
........................... १०
ि थर ि थती दश िव यासाठी बार िच हाचा वापर कर यात य ेतो, बेरोजगारीचा ि थर
अव थ ेचा कालावधी रोजगार द े या या दारा या य तत े ारे िदला जातो . 1aMA.......... .......... ........ ११
या ि थती म य े तीमानाम य े िह टेरेसीस व ेश करत े जुळणी काय मतेत घट हण ून
बेरोजगारीचा कालावधी या नुसार वाढतो . (1 )L
teMAAyM .................. १२
जेथे Ā हा सामा यीकरण ि थरा ंक असतो त े हा y= 0 असतो त े हा बॉल 1999 या या
हण या न ुसार "िह टेरेिसस नाही " हे दश वते. िह टेरेसीस या अनुपि थतीत उ पादन
सं था र पदे झपाट्याने कमी क न ध याला ितसाद देतात याम ुळे बेरोजगारीत
वाढ होते. िह टेरेिससचा अथ असा आहे क भिव यात कामावर घ ेणे अिधक महाग होईल ,
हणून िह ट ेरेिसस या उपि थतीत कंप या स या या काळात या ं या नोकरभरतीत
कपात करणार नाहीत . िह टेरेसीस अ ंतग त र पदा ं या सहज स मायोजनाम ुळे बेरोजगारी
कमी हो याआधी अन ेक कालावधीसाठी वाढत े कारण ध का बस यान ंतर काय मता कमी
होते, िह टेरेिससचा अथ आहे क क ंप यांना नंतर या कालावधीत अिधक र जागा भरणे
आव यक आह े.
उ पादकता कमी झा याम ुळे पुरवठ्यावर नकारा मक प रणाम होऊ शकतो या मुळे शेवटी
अथ यव थ ेत चलनवाढ होत े कारण अशा भावाम ुळे आउटप ुट गॅप देखील अथ यव थ ेत
वाढतो शेवटी ट ेलर िनयमान ुसार याजदरात वाढ होत े. िह टेरेिससम ुळे, चलनवाढ आिण
याजदर या ं या ि थर ि थतीत हळ ूहळू परत य ेतात.
लविचक िकमती आिण वा तिवक मज ुरी अंतग त चिलत असणा या बेरोजगारी या दरान े
बेकारीचा न ैसिग क दर दान क ेला जाऊ शकतो , िह टेरेिससम ुळे कामावर ठ ेव या या
खचा त बदल ल ात घ ेऊन. ि टि लट ्झ (१९९४ ) या अ यासान ुसार अप ूण भांडवली
बाजार आिण ेिडट र ेशिनंगमुळे प रणाम आणखी वाढ ू शकतो मंदीमुळे, वाढीचा दर
आणखी वाढ यास अडथळा िनमा ण होतो . या यित र आवत नकारा मक मागणी
ध के, जसे क िमक बाजारातील लविचक करण धोरणा ंमुळे िनमा ण होणार े, दीघ कालीन
वाढीचा दर कमी होऊ शक तो. िह टेरेिसस व ृ क शकणार े पिहली सू म आिथ क
ि या हणज े एकूण मागणीतील घटशी स ंबंिधत कमी नविनिम ती दर, याम ुळे
उ पादकता वाढीम य े घट होत े. munotes.in
Page 64
64िह टेरेिससवरील वादाच े पुन जीवन जागितक म ंदी नंतर या कालावधीत झा याच े
पहावयास िमळत े. रा ीय उ प न , बेरोजगारी आिण इतर अन ेक आिथ क चले २००८ या
मंदीनंतर या कालावधीशी तुलना करता अजूनही आव यक दराप े ा कमी आह ेत याम ुळे
िह टेरेिससची धारणा मजब ूत हो यास मदत होत े.
६.३ महागाई चे नव के सवादी ितमान :
नव क े सवादी सम ल ी ितमान हे शै िणक अथ शा आिण क ीय ब ँकां ारे
चलनिवषयक धोरण िव ेषणासाठी एक मह वाच े काय गृह बनल े आहेत. हे म ेदारी या
पधा मक उ पादन स ं था आिण गृहसं था ारे नाममा कठोरत ेशी संबंिधत आह े जे
अिनि त अंतराने इ तम िक ंमती आिण व ेतन िनि त करतात .
नवीन क ेनेिशयन ितमानान े तीन न ेटविक ग चॅनेल सादर क ेले या ार े महागाई िनमा ण होत े.
१. उ पादन स ं था वेगवेग या व ेळी िक ंमती िनि त करत अस यान े, उ पादन स ं थांम ये
िकमती चे वैिव य िदसत े. हा िकमतीचा सार महागाई या दराबरोबर वाढतो आिण
यामुळे उ पादनातील काय मता कमी होत े.
२. म ेदारी पध या अ ंतग त या उ पादन स ं था िकंमती ठरवतात , यां या िकमती
यां या िकरकोळ उ पादन खचा पे ा जा त असतात . महागाई दराचा प रणाम
उ पादन स ं थांनी िनधा रत क ेले या सरासरी नफा िन चीतीवर होतो आिण याम ुळे
म ेदारी श म ुळे अकाय मता िनमा ण होत े.
३. महागाई या उ च तरावर , उ पादन स ं थांचे िकमतीच े िनण य तुलनेने कमी
संवेदनशील असतात . याम ुळे एकूण मागणीवर याचा प रणाम होतो , जो उ पादन
सं थे या वा तिवक िकरकोळ खचा शी संबंिधत असतो . यामुळे, चलनवाढी या उ च
दरांवर चलनिवषयक धोरण कमी भावी होत े. यामुळे महागाई उ च प रवत नशील
होते, ती खिच क असत े.
नव के सवादी िफिल स व , तक संगत अप े ांशी सुसंगत आहे. जॉन ट ेलर आिण ट ॅनले
िफशर या ंनी कॅ हो िक ंमतीचा वापर क न काही सुसू ीकरण वापरल े आह ेत, कॅ हो
िकंमती या कठोरत ेचे व प खालील माण े िदले आहे.
येक कालावधीत , फ एक या ि छक अप ूणा क (1) उ पादन सं था यांची िकंमत
पुनर थािपत क शकतात ; इतर सव उ पादन स ं था यां या िक ंमती अप रवित त
ठेवतात ज े हा उ पादन स ं था यांची िकंमत पुन था िपत करायची असत े, ते हा या ंनी हे
ल ात घेतले पािहज े क िकंमती या अनेक कालावधी साठी िक ंमत िनि त असत े हणून एक
दीघ कालावधी िनवड ून िकंमत िनि त क ेली जात े Zt जे "नुकसान सू " िकमान राखत े.
0020()( ( ) ( *)k
tt t t k kLZ B E z P ...................................... १
जेथे β शू य ते एक या म य े असत े. *tkP हा ऑि टकल िक ंमतीचा लॉग आह े जो
िकमतीत कठोरता नस यास फम t+k कालावधीम य े सेट कर ेल. munotes.in
Page 65
65इ तम प ुन था िपत िक ंमत:
इ तम म ू य Zt साठी चे वा तिवक धोरण ( हणज ेच पुन था िपत कर यासाठी उ पादन
सं थांनी िनवडल ेली िक ंमत) अगदी सो पे आहे.
1
0(2 ( ) ( * ) 0ak
tt t t k klz BEz P ...................... २
Zt अट ना ∗ + अट पास ून वेगळे के यास . ............................................... ३
01()1ak
kBB ........ .......... ४
असे समीकरण प ु हा िलहाव े लागेल.
0() *1aktt kkztBPB ....................................... ५
0(1 ( ) *aktt t kkZBB P ................ ६
वरील सव समीकरण अस े सांगतात क उ पादन स ं थेने आपली िक ंमत भिव यात
पुन था िपत कर या ची अप े ा अस या स व दर कालावधीत िक ंमत बदल या स असमथ
ठरत अस यास , उ पादन स ं था आप या िक ंमती यो य िकमती या "सरासरी " जवळ
ठेव याचा य न कर तील.
ही "संघष रिहत इ तम " िकंमत Pt हणून गृहीत धरली जाते. उ पादन स ं थां या इ तम
िकंमत धोरणाम य े िकमतीला िकरकोळ खचा वर िनि त नफा फरक हण ून सेट करण े
समािव असत े.
*ttP mC......................... ७
हणून इ तम प ुन था िपत िक ंमितच े सू पुढील माण े िलिहल े जाऊ शकत े.
0(1 ) ( ) ( )tkak
tt c kzBB E u m
........... ............८
यू- केनेिशयन िफिल स व :
कॅ हो अथ यव थ ेम ये एकूण चलनवाढीच े वत न.
एकूण िकंमत पातळी हणज े कॅ हो अथ यव थ ेम ये ही शेवट या कालावधीतील एक ूण
िकंमत पातळी आिण नवीन पुन था िपत िकंमतीची फ एक भा रत सरासरी आह े, याचा
भर ारे िनधा रत केला जातो .
1(1 )tt tPP z .............................. ९
वत मान आिण मागील एक ूण िकंमत पातळ च े समीकरण हणून पुनर् िनधा रत िकंमत य
कर यासाठी वरील समीकरणाची प ुनर चना क ेली जाऊ शकत े. munotes.in
Page 66
6611()1tt tZP P ........... १०.
इ तम पुन था िपत िकंमतीसाठी समीकरण (८), थम या छीक फरक समीकरण 1tt t tyy ax bE ............... ११
पुढील माण े सोडवता य ेईल
........................ १२
समीकरण (८) चे परी ण करताना , आपण पाह शकतो क Zt ने पिह या माचा
या ि छक फरक समीकरणाच े पालन क ेले पािहज े. yt Zt.............................. १३ ttx mc............................... १४
1 ................................ १५
b................................. १६
पुनर् थािपत िक ंमत
11(1 )( )ttz BE z B mCt ........................ १७
समीकरण (१०) म ये zt म ये बदल के यास आप याला पुढील स ू िमळत े.
111( ) ( ) (1 )( )11tt tt p tp p tBPE B M C ........................ १८
सू पुढील माण े सोपे केले जाऊ शकत े
1 (1 )(1 )
0()ttB t tBE mC P
.............. १९
िजथे = − −1 हा महागाई दर आहे. हे समीकरण यू केनेिशयन िफिल स
व हणून ओळखल े जाते. यात हटले आहे क , महागाई दोन घटका ंवर अवल ंबून असत े.
१. पुढील काळातील आप ेि त महागाई 1ttE
२. घष णरिहत इ तम िक ंमत पातळीमधील अ ंतर. tmCआिण चाल ू िकंमत
पातळीPt
0ak
tt t kya b E xkmunotes.in
Page 67
67हे प कर याचा आणखी एक माग हणज े चलनवाढ वा तिवक िकरकोळ खचा वर
1ttty Ztx mcaBbB
सकारा मकपण े अवल ंबून असत े. mCt Pt.
कॅ हो ितमानामधील उ पादनस ं था या ंची िक ंमत सीमा ंत खचा वर िनि त नफा
अिध य हण ून ठेवू इि छतात जर िकमती आिण िकमतीच े गुणो र जा त होत अस ेल.
( हणज े जर mCt Pt) तर यामुळे महागाईचा दबाव वाढेल कारण या उ पादन स ं था
िकंमती प ुन था िपत करत आह ेत.
यू केनेिशयन िफिल स व आिण ल ुकासची िटका :
उ पादन यां या स ंभा य पातळीप े ा जा त रािह यास चलनवाढीची अप े ा कालपर व े
वर जाईल ह े सव मा यपण े वीकारल े जाते आिण धोरणक या ना चलनवाढ आिण उ पादन
यां यातील समतोल िनवड यास फारसा वाव नाही .
1tt tB
यामुळे महागाईतील बदल आिण ब ेरोजगारीची पातळी या ंचा स ंबंध आह े. यू केनेिशयन
िफिल स वा ा या मते, म यवत ब ँकेने भिव यात सकारा मक आउटप ुट अंतर द ूर
कर यासाठी वतःला वचनब अ स याची घोषणा क न (आिण लोका ंचा िव ास ) कमी
चलनवाढ ताबडतोब सा य क ेली जाऊ शकत े.
लारीडा , याली आिण गता लर (१९९९ ) ने मािणत यू केनेिशयन तीमानाची एक स ंि
आवृ ी सादर क ेली आह े जी नाममा िकमती या कठोरत ेला मूत प द ेते फ मज ुरीचा
दर लविचक असतो आिण िमक बाजार न ेहमीच पूण असतो . नाममा व ेतन कठोरत ेला
समािव कर यासाठी तीमानाचा िव तार करण े आव यक आहे, परंतु समीकरणाची
णाली अिधक ि ल ठरत े.
अपूण पधा मक उ पादनस ं थांम ये, म ेदारीयु पधा मक बाजारप ेठेतील उ पादन
सं था यांचा उ पादन खच आिण भिव यातील िक ंमत यावर यां या िकमती िनि त
करतात . या आगामी काळातील िकमत ची अपेि त भावी वाटचाल िवचारात घ ेतात.
नवीन क ेनेिशयन िफिल स व (NKPC) वत मान महागाई त े भिव यातील अप ेि त
चलनवाढ .
1ttt ttBE
येथे t हे या या दीघ कालीन पातळीपास ून चलनवाढीच े िवचलन आहे. munotes.in
Page 68
68 xtहे उ पादनातील अंतर आहे, उ पादनातील स याची पातळी आिण िकमती प ूण पणे
लविचक अस या स चिलत होणा या पातळीमधील आन ुपाितक फरक आह े.
Etअपेि त काय जे t वेळेवर उपल ध असल े या मािहतीवर सशत आहे.
Utही य यय सं ा आहे जी समीकरणाशी जोडली जाते आिण खच वाढ ध याची
या या आहे.
हे एक मोजमाप आह े जो य या यि िन सवलतीच े दर मोजतो .
हे एक सकारा मक मापद ंड आह े जे उ पादन स ं थे या उ पादन काया या
वैिश ्यांवर, िविवध कार या व त ूंम ये बदल याची मता , उ पादन स ं थे या यांची
िकंमत बदल याची वार ंवारता आिण यावर अवल ंबून असत े.
नवीन क ेनेिशयन िफिल स व (NKPC) िमळव यासाठी ग ृहीतक े:
१. कॅ हो (१९८३ ) या अ यासान ुसार कोण याही कालावधीत उ पादन स ं था यां या
िकंमत म य े सुधारणा कर याची सतत श यता असत े.
२. एकतर चलनवाढीचा दीघ कालीन ड रेट शू या या बरोबरीचा असतो (युन १९९६ ),
या काळात उ पादन स ं था महागाई ारे िनधा रत दरान े यां या िकमती प ु हा इ तम
करत नाहीत .
३. नवीन क ेनेिशयन िफिल स व (NKPC) इ तम िक ंमत एकि त क न तयार क ेला
जातो – उ पादन स ं थांम ये िनण य घेणे आिण न ंतर चलनवाढी या दारा या
आसपास या प रणामी समीकरणाचा थम म अ ंदाजे घेणे, जो युन (१९९६ )यां या
संिशधना न ुसार गृहीतके वापर यािशवाय श ू य असण े आव यक आह े.
४. एकूण भांडवलाचा साठा अ पावधीत िनि त क ेला जातो , परंतु भांडवलाच े ता काळ
आिण िविवध उ पादन स ं थांम ये िवनाखच पुनिव लोकन क ेले जाऊ शकत े.
नवीन क ेनेिशयन ितमाना म ये महागाईची िक ंमत:
दीघ कालीन समतोलत ेम ये उ पाद स ं थां या िक ंमत या वत नाची अ ंमलबजावणी क न ,
अ कारी (२००४ ) नुसार नवीन क ेनेिशयन ितमाना म ये सरासरी चलनवाढ आिण
उ पादना या दर यान नकारा मक समतोल आहे हे दाखवण े श य आह े.
नकारा मक समतोल अस याची कारण े:
१. जर उ पादन स ं थांनी अनेक कालावधीसाठी या ं या िकमती िनि त क े या व महागाई
सकारा मक अस यास या ं या साप े िकमती काला ंतराने कमी होतील .
२. उ पादन स ं थां यां या िकमती ाहक पातळीवर वाढव तील जेणेक न या
सु वातीला एक ंदर िकमती या पातळीप े ा जा त असतील .
३. जे हा या ंनी या ं या िकमती थम िनधा रत के या त े हा उ पादन स ं था यां या
व तूंचे उ पादन सामािजक ्या जे इ तम आह े, यापे ा कमी करतील आिण
चलनवाढीम ुळे यांची सापे िकंमत कमी होईल , यामुळे यां या मालाच े जा त
उ पादन होईल . जर एखा ा सामािजक िनयोजकान े संसाधना ंचे वाटप क ेले तर तो munotes.in
Page 69
69िकंवा ती म ेदारी या पधा मक उ पादन स ं थे ारे उ पािदत क ेले या य ेक
कार या चा ंग या उ पादना या िकरकोळ उ पादकत ेशी बरोबरी कर ेल.
४. िकमतीचा सार ह े महागाई चे वाढत े काय आहे आिण रअल ॉस डोम ेि टक ॉड ट
(जीडीपी ) हे ि थर रा य चलनवाढीच े घटत े काय आहे.
टेलर िकंमतिनधा रण , कॅ हो िक ंमतीपे ा िकमती या साराच े प रमाणा मक प रणाम
मान े लहान आह ेत.
टेलर ाईिस ंग असे मानत े क उ पादन स ं था यां या िकमती या ि छक ऐवजी ि थर
ठेवतात, सकारा मक चलनवाढी या कालावधी या स ं येसह, सवा त कमी साप े िकमती
असल े या उ पादन स ं थांनी सरासरी ला ंबीपे ा एक कमी कालावधीसाठी या ं या िकमती
बदलनार नाहीत .
जरी िकमतीतील बदला ंमधील सरासरी कालावधी त ुलनेने कमी असला तरीही . कॅ हो
िकंमती अ ंतग त, सवा त कमी साप े िकमती असल े या उ पादन स ं थांनी यां या िकमती
अिनि त काळासाठी ि थर ठ ेव या आह ेत.
कॅ हो ाइिस ंग आिण ट ेलर ाईिस ंगमधील िकमती या सारासाठी प रमाणवाचक फरक
महागाई या क याणकारी खचा वर मह वप ूण प रणाम करतो .
चलनवाढीचा दर या मुळे सरासरी नफा अिध य कमी क ेला जातो तो तीमाना या सव
संरचना मक मापद ंडांवर अवल ंबून असतो याम य े िविवध कार या व त ूंम ये
ित थापनाची लविचकता आिण नाममा िकमती ची सरासरीचा समाव ेश होतो .
जे हा सव उ पादन स ं थां या िकमती चलनवाढी या दरान े वाढतात , ते हा िफिल स
व चा उतार हा महागाईवाढी या दारापास ून वतं असतो .
चलनवाढी या उ च दरावर चलनिवषयक धोरण कमी भावी होत े:
चलनिवषयक धोरणाची कमी झाल ेली प रणामकारकता ही चलनवाढीचा खच आह े.
अ कारी आिण रोपेल (२००६ ) दश िवते क , िववेकाधीन चलनिवषयक धोरणा ंतग त,
म यवत ब ँकेने महागाईतील फरका ंना कमी ती त ेने ितसाद द ेणे इ तम आह े.
चलनिवषयक धोरणा चे प रणाम :
या तीन मा यमात ून चलनवाढ खिच क असत े ते दीघ कालीन चलनिवषयक धोरणासाठी
(ि थर चलनवाढी या रा य पातळीची िनवड ) आिण अ पकालीन ि थरीकरण धोरण
(िकंमत- तरीय ि थरत ेची इ तम पातळी ) या दो ह वर प रणाम करतात .
नव केनेिशयन ितमाना म ये इ तम चलनवाढ :
१. वॉलमन (२००१ ) यां या मता नुसार ज े हा चलनवाढ श ू य असत े ते हा ि थर ि थतीत
िकमतीचा सार कमी क ेला जातो . नफा अिध या या िवकृतीमुळे येणारा खच munotes.in
Page 70
70महागाई पे ा कमी सकारा मक दरान े कमी क ेला जातो , महागाईचा इ तम दर
िनवडताना या दोन िवक ृत चा खच फरकान े संतुिलत क ेला पािहज े.
२. अमनोएत (२००७ ) आिण अ ल ेर आिण इ ंतेखाबी (२००६ ) यां या अ यासान ुसार
जर ता ंि क गतीचा कल दर सकारा मक अस ेल, तर व ेतन आिण िकमती या
चलनवाढीच े कल दर व ेगळे असाव ेत जेणेक न वा तिवक व ेतन आिथ क समतोल वाढ ू
शकेल. नवीन क ेनेिशयन ितमाना म ये तांि क गतीम ुळे िकमती या चलनवाढीचा
कल दर श ू याकड े कमी कर याच े फायद े वाढतात .
३. चलनवाढी या उ च दरा ंवर िफिल स व ाची पाठराखण करणे देखील चलनिवषयक
धोरणाची प रणामकारकता वाढव यासाठी अन ुकूल ठर ेल.
४. नवीन क ेनेिशयन ितमान िकंमत पातळी या प रवत नशीलत े या इ तम पातळीशी
संबंिधत आह े.
५. चांगला अथा शा ा केवळ नाममा िकमतीची कठोरता ग ृहीत धरतो आिण या ंचा
असा िव ास आह े क आिथ क धोरण . जे अथ यव थ ेला लविचक िकमत न ुसार समान
समतोल ा कर यास अन ुमती द ेते.
अशा कार े, आपण असा िन कष काढ ू शकतो क नवीन क ेनेिशयन ितमानान ुसार
महागाई या खचा ब लची आपली ग ुणा मक समज ख ूप सम ृ केली आहे. ते म यवत
बँकां ारे नजीक या भिव यासाठी अ ंदाज साधन े हण ून आिण चलनिवषयक धोरणा या
इ तम आचरणाच े िव ेषण कर यासाठी लाग ू केले जाऊ शकतात .
६.४ :
१. महागाई या स ंदभा त थूल अथ शा ीय नव क े सवादी ितमान प करा .
२. केनेिशयन ग ुणकाची िह टेरेिसस पुनर चना हणज े काय?
३. नव केनेिशयन अथ शा आिण एखािदक असमतोलाच े वण न करा .
६.५ संदभ :
1. Heijdra, Ben J. and Frederick Van Der Ploeg, 2002, Foundations of
modern macroeconomics, Oxford University press, Oxford.
2. Dr. H.L Ahuja, Macro Econ omics, Theory and policy. S. Chand and
Company Ltd. Ram Nagar, New Delhi 110055, Fifteenth Revised
Edition.
3. Edward Shapiro Macro Economic Analysis, 5th edition Galgotia
Publication (P) Ltd, New Delhi 110002, year 1997. munotes.in
Page 71
714. for module III Macro Economic New Keynesian, Arcand, J. Brezis
(1993) Disequilibrium dynamic during the great depression. J. Macro
exon 15(3) - 583-589.
5. Van Aarle, Bas (2017): Macroeconomic fluctuations in a New
Keynesian disequilibrium model, Journal of Economic structure, ISSN
2193-2409, Springer, Heidelberg, vol.
6, 155 -1 opp. 1 -20 6. Rudiger Dornbusch Stanley Fischer, Richard Startz,
Macroeconomies, Ninth edition. McGraw Hill education private
limited 2004.
7. Mankiw, N. Gregory (2008). "New Keynesian Economics "The concise
Encyclopaedia of Economics. Library of Economics and Liberty
Retrieved 27 September 2010
8. Blanchard, O.J., Khan, C.M (1980). The solution of linear difference
models under rational expectations Econometrica 48,1305 -1311
9. Jordi Gali (2012), centre de Rec erca en Economia International
10. Steve Ambler, The costs of Inflation in New Keynesian model.
munotes.in
Page 72
72 करण IV
७
सम ल ी अथ शा ीय धोरण े – I
घटक रचना
७.१. उि े
७.२. थूल आिथ क धोरण
७.३. िनयम िव िवव ेक
७.३.१. चलनिवषयक धोरणातील िनयम िव िवव ेकवाद
७.३.२. िनयम िव िवव ेक यास ंबंधी िविवध अथ शा ा ंचे ि कोन
७.४. िव ासाह ता आिण ित ा
७.४.१. िव ासाह ता आिण ित ेचे मह व
७.४.२. ित ा आिण िव ासाह ता: एक पया यी केनेिशयन ीकोन
७.५
७.१. उि े
१. थूल आिथ क धोरण समज ून घेणे
२. चलनिवषयक धोरणातील िनयम आिण िवव ेक यांचे मह व जाण ून घेणे.
३. िव ासा ह ता आिण ित ा या ं यातील स ंबंध थािपत करण े.
४. ित ा आिण िव ासाह तेसंबंधी केनेिशयन ि कोन समज ून घेणे
७.२. थूल आिथ क धोरण
थूल आिथ क धोरण आिथ क उि े सा य कर त असताना यापार च ा ंचे प रणाम
िनयंि त कर यावर ल क ि त करत े. िविश उि े सा य कर यासाठी थ ूल आिथ क
धोरणे तयार क ेली जातात . आिथ क धोरण ठरवत असताना शा त आिथ क वृ ीसाठी
ि थर आिथ क प रि थती िनमा ण कर याच े उि ठेवले जाते.
तसेच िकंमत ि थरता , पूण रोजगार पातळी , रा ीय उ प नाची पातळी वाढवण े, चालू
खा यातील िश लक , अथ यव थ ेतील सहभाग घटका ंची उपयु ता आिण जीवनमान
उंचाव यासाठी आिथ क वाढ दान करण ेअशा कारची दीघ कालीन उ प न वाढव यासाठी
अनेक दु यम उि े सु ा आिथ क धोरण तयार करत असताना ठ ेवली जातात .या धोरणा ंची munotes.in
Page 73
73रचना अथ यव थ ेमधील एकूण पुरवठा आिण एक ूण मागणीवर भाव टाक यासाठी क ेली
जाते.
राजकोषीय धोरण हे आकारल े जाणार े करांचे कार आिण तर , साव जिनक कजा चे माण
आिण व प , सरकारी खचा ची पातळी आिण रचना या मधील बदल यासंबंधी असत े.
सरकार चालू आिण भा ंडवली खचा ारे आिण अ य पण े, खच , कर, खाजगी उपभोग ,
गुंतवणूक आिण िन वळ िनया तीवरील ह ता ंतरणा या प रणामा ार े आिथ क ि याकलापा ंना
खुले ो साहन दान करत असत े. राजकोषीय धोरण ह े सरकार ार े उघडपण े िनयंि त
केलेले सम ल ी आिथ क धोरणाच े एकम ेव अंग आह े. स या या सं था मक तरत ुद नुसार,
सरकार या कर -खच -कज काय मात चढ -उतार क न एक ूण मागणी व ृ करण े हे
िव ीय धोरणाच े उि आह े. १९३० या दशकात अशा कारच े िव ीय धोरण वापर याच े
ेय जे.एम. के स या ंना जात े यांनी मौि क धोरणाला काही थ ूल आिथ क उि े सा य
कर याच े साधन हण ून संबोधल े आहे .
चलनिवषयक धोरणाची या या समि आिथ क उि े सा य कर यासाठी म यवत
बँके या प ैशा या प ुरवठ्यावर िनय ं ण ठ ेवणारे एक धोरण हण ून केली जाऊ शकत े.
पारंपा रक आिथ क धोरणा ंम ये याजदरा ंचे समायोजन , खु या बाजारातील ि या आिण
बँक राखीव िनधी िनधा रत करणे यांचा याम य े समाव ेश होतो . बाजार अिधक काय मतेने
काय रत कर यासाठी प ुरवठा-बाजूची धोरणे तयार क ेली जातात . पुरवठा-बाजूला धोरणाच े
दोन म ु य कार आह ेत. मु बाजारा या प ुरवठा बाज ूला पधा मकता वाढव यासाठी
धोरणा ं ारेकोणताही सरकारी ह त ेप नसतो . उदाहरणाथ , खाजगीकरण , िनयं णमु ,
कमी आयकर दर आिण कामगार स ंघटना ंची कमी झाल ेली श .
ह त ेपवादी प ुरवठा-बाजूचे धोरण ह े बाजार पेठे या अपयशावर मात कर यासाठी सरकारी
ह त ेप हणून वीकारल े जाते. उदाहरणाथ , वाहतूक, िश ण आिण दळणवळणावर
सरकारी खच जा त केला जातो. पुरवठा बाज ू या धोरणात खाजगी े ाला सरकारी
मालक ची मालम ा िवकण े. िनयं णमु करण े- हणज े एखा ा िविश उ ोगातील
सरकार चे अिधकार कमी करण े, यास सहसा उ ोगाम य े अिधक पधा िनमा ण
कर यासाठी मा यता िदली जात े. वषा नुवष , िनयमन आिण िनय ं णमु या समथ कांमधील
संघषा मुळे बाजारातील प रि थती बदलली आह े. आयकर दर कमी करण े. - लोकांना
अिधक कठोर प र म कर यासाठी ो सा िहत करण े, याम ुळे दान केले या मा या
तासांम ये वाढ आिण अिधक उ पादनाम ुळे कामगार प ुरवठ्यात वाढ होईल . याच माण े
महामंडळ करत कपात क े याने कंप यांना जा त नफा िमळतो तो नफा ते पुढील
गुंतवणुक साठी वाप शकतात आिण ो साहन हण ून काम करतात . म बाजारा ंची
िनयं ण मु ता- कामगार स ंघटना ंची श कमी कर ते, बेरोजगारीच े फायद े कमी कर ते,
िकमान व ेतन काढ ून टाकण े या सव सुधारणा ंचा उ ेश कामगार बाजार अिधक लविचक
बनवण े हा आहे. उदा. जे हा उ पादन स ं थांसाठी कामगारा ंना कामावर ठ ेवणे आिण काढ ून
टाकण े सोपे आिण /िकंवा व त असत े,ते हा यांना कामावर घ े याची अ िधक श यता
असत े. आिथ क बाजारप ेठा िनय ं णमु कर णे. - िव ीय बाजारा ंचे िनय ं णमु मुळे
याजदरा ंची अि थरता वाढ ू शकत े. जुलै१९९१ पूव RBI िनयमान े बँका आिण इतर
िव ीय (िडपॉिझटरी ) सं थां ारे ठेव या िविवध ेण वर भरता य ेणा या याजदरा ंवर munotes.in
Page 74
74कमाल मया दा घातली होती . स या या प रि थती म ये, यावसाियक ब ँका आिण इतर
बँिकंग सं था या ंचे याज दर िनि त क शकतात . मु यापार वाढव ला जात आह े.
यापारातील इतर अडथळ े कमी केले जात आह ेत.िविनमय दर समायोजन हा आणखी एक
धोरणा मक उपाय आह े. परक य चलन बाजा रातील मागणी आिण प ुरवठा याम ुळे ठरािवक
वेळी नाममा िविनमय दर िनधा रत होत े. िविनमय दराम य े केलेला ह त ेप ही एक
िविनमय दरा ंमधील हालचाल म ुळे होणार े मू यांकन प रणाम द ूर कर यासाठी अवल ंबलेली
ि या आह े. सदर करणाम य े िविनमय दर आिण चलनवाढया ं यातील संबंध एक समि
आिथ क धोरण उपाय हण ून पाहणार आहोत , वा तिवक जगाम य े अनेक धोरण े अंतग त
आिण बा अशा दो ही कार या अडथ या ं या अधीन असतात . सामा यतः अस े मानल े
जाते क राजकोषीय धोरण ( हणज े कर दर िक ंवा सरकारी खचा तील बदल ) याम य े
अंमलबजावणी आिण प र णाम याम य े खूप मोठे अंतर अस ते, अनेकदा अथ संक प
उिशरान े मंजूर होतात . चलनिवषयक धोरणाम य े अंमलबजावणी मधील अंतर फारच लहान
असत े, मु य व े अंतग त कालावधी कमी अस याम ुळे आिण राजकोषीय धोरणाम य े
आिथ क ि थरीकरणा यित र इतर सम या अस ू शकतात हणून, असे गृिहत ध क
केवळ मौि क धोरण उ पादन ि थर कर यासाठी वापरल े जाते.
थूल अथ शा ीय िस ांत हे सनातनी , नवसनातनी , के सवादी , नवके सवादी यांसार या
अथ शा ा या िविवध शाखा ं ारे मांडले गेले आहेत. पुढे आपण याप ैक काह चा अ यास
करणार आहोत .
७.३. िनयम िव िव वेक
अथ शा सामा यत : िनयम िक ंवा िवव ेक हण ून धोरण बनिव या या प त च े वग करण
करतात . िनयम हे वेळेची स ुसंगतता द ेतात. अ पावधीत जनत ेने मागणी क ेलेला प रणाम
दीघ काळात अप ेि त असल े या प रणामाशी सुसंगत असतो . चलनिवषयक धोरण िनयमा ंचे
खालील प ैलू आहेत - धोरण ितसाद ज े पूव िनिद योजना ंचे पालन करतात , व बाजार
पेठेला अथ यव थ े या घटका ंवर सोड याऐवजी बाजारप ेठेला िदशािनद श
देतात.अथ शा ीय िनयमा ंमुळे धोरणक या ना रोजगार वाढ स ुलभ कर यासाठी अ पकालीन
चलनवाढ यासार या सहज लोभना ंपासून दूर राहण े सोपे होते.
िनयमा ंचे कार :
अ. सतत प ैशां या वाढीचा िनयम - अथ यव थ ेची ि थती काहीही असली तरी प ैशाचा
पुरवठा ि थर दरान े वाढत राहतो . हा िनयम मागणी या चढउता राचा एकमेव ोत प ैसा
आहे असे सांगतो.
आ. काय कता िनयम - हा िनयम आिथ क धोरणान े उ पादना या पातळीवर तस ेच
चलनवाढीवर िति या िदली पािहज े.
उ पादनातील अ ंतर (y−yp) चलनवाढ (π−πT) िवचारात घेत यास (उ पादनातील अ ंतर
हणज े अथ यव थ ेचे वा तिवक उ पादन आिण स ंभा य उ पादन यां यातील फरक होय).
संभा य उ पादन हणज े एक अथ यव था ज े हा सवा िधक काय म असत े- हणज े पूण munotes.in
Page 75
75 मतेने काम करत े ते हा जा तीत जा त व त ू आिण स ेवा िनमा ण होतात . अनेकदा,
संभा य उ पादनाला अथ यव थ ेची उ पादन मता हण ून स ंबोधल े जात े. आिण
महागाईतील अ ंतर = वा तिवक जीडीपी – अपेि त जीडीपी ]
कायड या ंड आिण े कॉटया ं या हण या नुसार, (१९७७ ) िनयम हे साव जिनक
धोरणकत आिण या ं या स ंभा य क ृत वर प रणाम करणा या घटका ंचे िनरी ण
करतात .१९३० या दशकात ह े ीसायम सन े िकमती या पातळीब ल अिनि तता कमी
कर यासाठी आिण या ार े खाजगी - े ाचे िनयोजन स ुलभ कर यासाठी आिथ क िनयमा ंना
ो साहन िदल े. अशा िनयमा ंचे सव म उदाहरण िम टन डमन या ंनी िदल ेले आहे, जे
एक वाजवी धोरण हण ून सतत प ैशा या वाढीचा िनयम स ुचवतात . असा आणखी एक
िनयम ट ॅनफोड इकॉनॉिम ट जॉन ट ेलर या ंनीही तयार क ेला होता . यां या िशफारश म य े
म यवत ब ँकांनी याजदर त ुलनेने उ च (कठोर चलनिवषयक धोरण ) ठेवावेत जे हा
चलनवाढ या या ल याप े ा जा त असत े हणज े जे हा अथ यव था प ूण -रोजगार
पातळी या वर असत े आिण उलट प रि थतीत त ुलनेने कमी- याज दर ठेवावा.
धोरण ह े िनयमाच े पालन क न िक ंवा िवव ेकबु ी वाप न िनधा रत केले जावे यावर बराच
काळ वाद स ु आह े. सु वातीला अस े वाटू शकत े क िवव ेकबु ीनुसार, एखा ाला न ेहमी
िनयम पाळ याचा पया य असतो , कारण िवव ेक हा नेहमीच िनयमावर वच व गाजवत
असतो . आपण पुढे पाहणार आहोत क अस े होत ना ही, कारण कोणतीही कृती कर यास
मु अस याची मता अिन प रणाम घडव ू शकत े. त वतः िनयम ख ूप गुंतागुंतीचे असू
शकतात ह े ल ात ठ ेवून आपण अिधक ि ल िनयमा ंऐवजी सा या िनयमा ंवर ल क ि त
क पर ंतु पारंपा रक आिथ क धोरणाशी स ंबंिधत िनयम ह े अिनि तत ेवर ल क ि त
करतात . आिथ क धोरणाचा उ पादनावरील प रणाम नीट समज ला नाही तर ते धोरण ि थर
हो याऐवजी अि थर होते. िम टन डमन या िवचारात ून आल ेला हा म ु ा पुढील
िववेचनात ून अिधक प होईल .
समजा चल Xt आहे जे पॉिलसी मेकरला ि थर करायच े आहे. जे हा आिथ क धोरण लाग ू
केले जाते ते हा Zt ला या चलाच े वत न दश वू िदले आिण Ytचा धोरणावर भाव अस ू
ावा. नंतर Zt = Xt + Yt, िकंवा धोरण अ ंतग त चलाच े वत न = चलाच े वत न + चलाचे
प रणाम . ि थरीकरण धोरण क ेवळ त े हाच भावी होईल ज े हा σz
2<σx
2 िकंवा धोरण
अंतग त चलातील फरक हा धोरणाशी वायफरक कमी आह े. X, Y आिण Z या
या या ंमधून आपण पाहतो क :
Σ2
z = σ2
x + σ2
y + 2rxyσxσy
जेथे
rxyहा x आिण y मधला सहस ंबंध आह े. यामुळे धोरण फ ते हाच ि थर होईल ज े हा.
12xyyrx munotes.in
Page 76
76सव थम हे ल ात या वे लागेल क धोरण म ूलत: अथ यव थ ेतील चढउताराला य ु र
हणून िनमा ण केले जाते. दुसरे हणज े धोरण िनमा ण करत असताना ठेवले या आव यक
अटी यवहारात प ूण करण े कठीण असत े. धोरणा या प रणामा ंचे मानक िवचलन
(standard deviation )धोरण बदला यामानक िवचलना या बरो बरीचे अस यास ,
धोरण कमीतकमी अ या वेळेस यो य िदश ेने जाण े आव यक आह े ( हणज े, सहसंबंध -5
आिण-1 दर यान असण े आव यक आह े.) िवलंबां या (lags) अि त वा मुळे
अथ यव थ ेला चालना िमळ ू शकत े कारण धोरणा ंचे प रणाम आधीच स ु होत आह े िकंवा
अथ यव था िशखरावर पो होच या न ंतर ती उतरतीला लागत आहे. चलावर धोरणाच े
प रणाम िजतक े कमी असतील िततक े ही प रि थती अिधक सहजत ेने गाठली जात े.
धोरणाच े प रणाम धोरणा या िभ नत ेपे ा लहान आह ेत अस े गृहीत धरावे लागेल.
धोरण क या ची िववेकबु ी िदल े या प रि थतीला ितसाद हण ून सव म धोरण तयार
कर यासाठी यापक अवकाश दान करत े. नवीन धोरण य ेक कालावधी त अनपेि त
प रि थतीत लविचकता दान करत े. जर धोरणक या नी िवव ेक धोरण िनवडल े असेल, तर
ते भिव यातील क ृती िक ंवा ि याकलापा ंना कोणत ेही बंधन घालत नाहीत . धोरणकत
उ पादन सं था आिण सामा य लोका ं या अप े ेपे ा अिधक िव तारा मक धोरण लाग ू क
शकतात , प रणामी , आिथ क उ पादनात वाढ होईल आिण अ पावधीत बेरोजगारी कमी
होईल. जे हा प रि थती अिनि त असत े आिण धोरण -िनमा यां या घोषणा सामा य
लोकांसाठी िव ासाह असतात अशा प र ि थतीत धोरणक या ची िववेकबु ी साव जिनक
िहताची अिधक चांग या कार े सेवा क शकत े. जर या ंनी िव तारक धोरण अवल ंिबले
नाही तर यांची दीघ काळात महागाई संदभा त कामिगरी चा ंगली अस ू शकत े.
७.३.१. चलनिवषयक धोरणातील िनयम िव िवव ेकवाद :
िम क न आिण बह तेक अथ शा ानी चलनवाढी वर िनय ं ण ठ ेव यासाठी मौि क
धोरणाची रचना कर यात यावी अस े सांिगतल े आहे. याला मया िदत िवव ेक हटल े जाऊ
शकते जे पारंपा रक मु ाधोरण िनयमा ंचा आिण िवव ेकाचा समतोल साधत े. अशा कार ेते
ं ा मक िववेकाधीन धोरणाची छाप टाक ून देतात. िनयम ख ूप कठोर अस ू शकतात कारण
ते कोणतीही आकि मकता पाह शकत नाहीत , िनयमा ंची दुसरी सम या हणज े िनयम
िनण य मतेचा वापर करत नाहीत . ितसर े हणज े अथ यव थ े या रचनेची यो य मािहती न
घेता िनयम लादल े गेले तर कोणताही धोरणा मक िनण य चुक चा िस होईल.
अथ यव थ ेतील स ंरचना मक बदला ंमुळे आिथ क ितमाना मधील ग ुणकांम ये बदल घड ून
येतो, यामुळे िववेकबु ी यो य ठरत े.अशा कार या िनण यास ा ा मक - िववेकाधीन धोरण
असे हणतात .
कालावधी साठी ज े हा धोरण क या ना इ तमचलनिवषयक िनयमन िनयम िक ंवा
भिव यातील योजना आखायची असत े अशाव ेळी चलनिवषयक धोरणा या िव ासाह तेची
सम या उ वत े. अशा प रि थतीत खाजगी े ाचा समतोल राख या या गरज ेतून िनमा ण
झाले या काही मया दांनुसार चलन ािधकरणाला अिधकािधक काय कराव े लागेल. जे हा
धोरण करत े भिव यातील कालावधी साठी to+s सव क ृ धोरण िनवडतात त े हा
धोरणक या ने या कालावधीसाठी to+s धोरणाचा व ेळोवेळी खाजगी आिथ क े ा या munotes.in
Page 77
77वत नावर याचा कसा प रणाम होईल याचा िवचार क ेला पािहज े जे हा t0+s कालावधी येतो
ते हा खालील सम या उ वत े: t कालावधीसाठी िनधा रत क ेले या चलनिवषयक
धोरणाचा माग यापुढे इ तम अस ेल का? to +s कालावधीत स ुद् ा जर t0कालावधी साठी
िनधा रत क ेलेले धोरण भावीपण े राबविवल े तर ह े धोरण t0+s कालावधी साठी स ु ा
इ तम अस ेल. सामा यतः , चलनिवषयक धोरणा या त ा ं या अ यासान ुसार, असे धोरण
यापुढे इ तम राहणार नाही . ाहका ंनी घेतलेले िनण य to आिण to+s या कालावधी
दर यान घ ेतलेले असतात व त े िनण य अंमलात आल ेले असतात प रणामी , चलनिवषयक
धोरण याप ुढे यां यावर भाव टाक ू शकत नाही . अशा प रि थतीत आिथ क धोरण
िनमा याला अनेक सम या ंचासामना करावा लागतो , ता कािलक प रि थती म य े यो य
असल े या धोरण ऐवजी ते वेग या धोरणास ाधा य द ेतील. या प रि थतीत , याने
केलेली मूळ िनवड गितमानपण े िवसंगत (dynamically inconsistent ) असेल.
to कालावधीसाठी इ तम असणार े चलनिवषयक धोरण हे धोरण गितमानपण ेt0+s
कालावधी साठी साठी िवसंगत असेल. हणून मागील कालावधीत वीकारल ेले धोरण यापुढे
इ तम नस ेल.
िदले या प ीकरणात ,
(t) – पॉिलसी िनमा यां ारे कोणतीही पोिलसी तयार क ेली जात े ते हाचा कालावधी .
(t०)— पॉिलसी य ात लाग ू केली जात े तो कालावधी .
(t0+s) हा भिव या तील कालावधी आह े जेथे समान ज ेथे समान धोरण अ ाप चाल ू आहे.
सव साधारणपण े, अथ यव थ ेत काही बा व े अि त वात असतात आिण या मुळे गितमान
िवसंगती िनयंि त कर यासाठी पुरेशी साधन े उपल ध नसतात . अशी ि थती बह स ं य
अथ यव था ंम ये आढळत े.
यातून अस े िदसून येते िक जर चलनिवषयक िनण य घेणा या ने िनधा रत कालावधीचा
आदर करण े मह वाच े आहे कारण चलनिवषयक धोरणातील बदलाची िक ंमत ख ूप मोठी
असत े, असे वत न ठेव यास गितशील िवस ंगती सम या अ ास ंिगक बनत े. य ात ,
चलनिवषयक धोरण िवव ेकाधीन वातावरणात िनधा रत केले जाते याम य े िनण य अन ु मे
घेतले जातात आिण धोरणक या नी घेतले या िनण यांचा आढावा घ ेणे ही एक सामा य था
आहे. या ि थतीम य े, खाजगी म य थ आिथ क धोरण िनमा यां या भिव यातील
योजना ंचा अ ंदाज वत वतील जी धोरण े यापूव ं यो य अस याच े िस झाले आहेत या
ऐवजी नवीन धोरण लाग ू कर याची अप े ा करतील .
िकडल ँड आिण े कॉट (1977 ) असे हणतात क , िववेकाधीन वातावरणात , याम य े
धोरणकत केवळ स ि थती ल ात घ ेऊन धोरणाचा अवल ंब करतील , याचा प रणाम
सामा यतः सामािजक काय जा तीत जा त होणार नाही .फाय ांपासून सु वात क न त े
उ पादन वाढव ून अनप ेि त महागाई िनमा ण क शकत े आिण याम ुळे नैसिग क munotes.in
Page 78
78बेरोजगारी दरापे ा कमी ब ेरोजगारी दर िनधा रत क शकत े. व सरकारी महस ूल देखील
वाढवू शकतो , याचा नवीन कर उ प न आकार यासारखाच प रणाम होईल , बॅरो आिण
गॉड न (1983) दश वतात क िनयम -आधा रत चलनिवषयक धोरण वीकार यास
िववेकाधीन धोरणाप े ा कमी खच येतो. चलनिवषयक धोरण िनयम वापर या या बाबतीत ,
म यवत बँक महागाईची अशी पातळी िनवड ेल जी अप ेि त महागाईशी सुसंगत असेल.
याचा प रणाम महागाई म ुले होणार े नुकसान कमी होईल. चलनिवषयक धोरण िनयमा ं या
वापराम ुळे िववेकाधीन धोरणाप े ा अिधक समाधानकारक प रणाम िमळतात , जे िकडल ँड
आिण े कॉट या ंनी िवषद केले या िन कषा शी ज ुळतात . िववेकाधीन धोरणा या बाबतीत
चलनवाढप ूवा हाचे अि त व दोन कारणा ंमुळे उ वत े: एक व त ुि थती ही आहे क जे हा
आिथ क म य था ं या अपे ा िनधा रत क े या जातात त े हा म यवत ब ँक अप ेि त
चलनवाढीप े ा जा त चलनवाढ िनमा ण कर यास उ ेिजत होत े आिण द ुसरे कारण हणज े
म यवत ब ँक चलनवाढीचा दर शू यावर ये यास ितब ंध क शकत नाही .
याचे प ीकरण अस े आहे क चलनवाढी चा दर शू यावर आण या स ंबंधीचे चलनिवषयक
धोरण धोरणक त राबवतील याची शा ती नसत े. महागाईचा दर श ू य अस ेल आिण खाजगी
म य था ंचा अ ंदाज महागाई श ू य अस ेल असा अस ेल या गृहीतकावर आधा रत अस ेल,
असे जरी या नी जाहीर क ेले, तरीही िकंमत पातळी वाढ यास वृ करण े हे खाजगी
म य था ं या िहताच े असत े.
७.३.२. िनयम िव िवव ेक यास ंबंधी िविवध अथ शा ा ंचे ि कोन :
िनयम िव िवव ेक या वादाचा उगम ह े ी सायम स या ल ेखनात ून झाला आहे. चलन
आिण मागणी द ेय ठेवीचे माण िनि त करण े िकंवा आिथ क ािध करणान े आपली ित ा
मागे ठेवून अथ यव थ े या िविवध अव था ंम ये कोणती कारवाई क ेली जाईल याची
घोषणा करताना सव साधारणपण े धोरणा मक िनयम िनिद केला जाऊ शकतो . जरी ट ेलर
िनयमासार या समीकरणा या व पात िनयम िनधा रत केलेगेले, तरीही यासाठी
उ पादनाची नैसिग क पातळी आिण अप ेि त िक ंमती या सार या चला ंची आव यकता
असत ेव िह च ले फ अ ंदाज असतात .
जे हा अथ यव था घसरत असत े ते हा तो प ैशाचा प ुरवठा वाढवत असतो ते हा सि य
िनयम काय रत असतो व जे हा प ैशाचा प ुरवठा वािष क ठरािवक ट क ेवारीन े वाढतो त े हा
याला िनि य धोरण िनयम हणतात .
सकृत दश नी िनयम हे िनयामक असतात परंतु याप ैक काही िनयम ह े माग दश क आहेत,
याचा अथ ते धोरण क या ना अिधकच े वात ं य देतात या म ू यांचा अ ंदाज लावतात .
िनयमा ंमधला धोका हणज े िनयमा ंसाठी शासक य अिधकार बदल याची वृ ी, याम ुळे
पधा कमक ुवत होत े आिण सरकारी ि याकलापा ंचा िव तार होतो .
१९९० म ये, अमे रकेचे रा अ य जॉज एच. ड य ू. बुश यांनी कॉं ेसला िदल े या
यां या स ंदेशात "पॉिलसी ल " ऐवजी "पॉिलसी िस टीम " हा श द वापरला . िववेकबु ीने
िव ीय सं थांना आव यक जबाबदारी सोपवण े आव यक आह े जसे क फ ेडरल रझ ह
(िकंवा म यवत ब ँक) सम ी आिथ क उि े आिण धोरण े यांना यो य वाटतील अशा munotes.in
Page 79
79प तीन े ठरव यासाठी यांना वात ं य िदल े पािहज े. अथ त केनेथॲरोयां या
हण या नुसार अिनि तत ेचे जग िवव ेक धोरणा ंची मागणी करत े. िनण य हे वेळ आिण
अनुभवान ुसार स ुधारत असतात , यासाठी आव यक असणारी मािहती असत े जी फ
अनु मे उपल ध असत े.
म यवत ब ँकेसारखी िनण य घेणारी सं था, यां या समोर असल े या सम य ेचे िव ेषण
करते आिण सव म धोरणा म क कारवाईचा िनण य घेते. जे हा अथ यव थ ेत य यय
िनमा ण करणा या ारंिभक प रि थती त बदल करता य ेत नाही त े हा िवव ेकाधीन धोरण
िवसंगत ठ शकते. िकंवा जे हा धोरण प ूण वास य े यास उशीर लागतो त े हा द ूर ी
आव यक असत े. प रणामी िनयम िव िवव ेक असा वाद ायोिगकपण े चालूच राहतो .
जर प ैशाचा पुरवठा िनयिमत क ेला अस ेल, तर चलनवादी हे पैसा आिण बाजारातील
िकमती या ं यातील अंतिन िहत द ुवा शोधतात . अनुभवज य तपासणीसाठी प ैशाची या या
आिण ि थर व ेग-अिभसरण काय यांचा अ यास आव यक आह े. अशा प रि थतीत चलन
अिधक मागणी -ठेवीिह पैशाची या या िनयम ठरिव या साठी प ुरेशी नाही कारण लोक प ैसे
साठवतात (तरलत ेला ाधा य द ेतात), बरेच “पैसा स य ” पया य अि त वात अस ू
शकतात , वेतन आिण िकमतीची कठोरता अि त वात अस ू शकत े. जर मज ुरी आिण
िकमतीची कठोरता मया िदत असेल, तर एखादा िन यम काय क शकतो , पण यासाठी
याला इि वटी िक ंवा बा ँड्स सार या पया यांची आव यकता नाही; कज दीघ मुदतीची
असण े आव यक आह े जेणेक न म ु लाची परतफ ेड करण े बंधनकारक असणार नाही.
सायमन या या मतान ुसार, असे धोरण िवरोधाभासी िदसत े, कारण यासाठी एक कड े
बुि मान आिथ क यव था आिण द ुसरीकड े िनयमा ंची िव ासाह ता आव यक असत े.
िम टन डमन यांनी पैशा या प ुरवठ्यासंबंधी दोन िनयम मा ंडून या संबंधी युि वाद केला
आहे, एक “k-ट के िनयम ” आिण “ि डमन िनयम ”, याला या ंनी नंतर अन ु मे "५ ट के
आिण २ ट के िनयम " हणून संबोधल े, 5 ट के िनयमात , "पैशाचे एकूण माण द ेशांतग त
ि थरत े या आव यकता ंनुसार वयंचिलतपण े िनधा रत क ेले जात े". आंतररा ीय
प रि थतीशी सामना कर यासाठी , ि डमनन े तरल िविनमय दरासह ५ ट के िनयमाची
तरतूद दश िवली आह े. तथािप , २ ट के िनयम , अथ यव थ ेतील कठोरपणा आिण
कालावधी या ं या भावा ंिव चालतो , जे अ पकालीन आह ेत. दीघ कालीन २ ट के
िनयमान ुसार याज दर अ ंदाजे शू य हो यासाठी प ैसे तयार कर या या स ंधी याग
खचा शीबरोबरी साध यासाठी नाममा याज दर आव यक असतो . अगदी अलीकड े
जे ेनन आिण ज े. बुकानन या ंनी राजक य कारणा तव आिथ क िनयम वीकारल े आहेत
- िववेकबु ी असल ेले, म यवत ब ँकेला सामािजक ्या इ तम असल ेला चलनवाढीचा दर
िनमा ण कर याची परवानगी ा वी. जेणेक न या ंना पैशा या िनिम तीतून िमळणा या
उ प नाचा आन ंद घेता येईल.
पैशाचे काय ि थर गती ने हो यासाठीच े संशोधन दु यम होत े कारण पैशा या व ेगाचे सू
अ पावधीत प रवत नशील असत े. याऐवजी ि डमन अिधक सामा य प ुरा याकड े वळल े,
यात यांनी अनुभवज य िव ेषणासाठी थायी -उ प न स ंक पन ेचा वापर केला. Finn
Kydland आिण Edward Prescott 1977 यां या हण या नुसार, धोरण िनयम हे munotes.in
Page 80
80सामािजक क याणात स ुधारणा आणू शकतात . शासनातील बदलाम ुळे लोक या ं या
अपे ा आिण या ंचे स याच े ि न ण य बदलतात . वेगवेग या शासना या कर धोरणा ंब ल
लोकां या वेगवेग या अपे ा असतात . लोकांना अशा बदला ंची थोडीशी मािहती झा यावर ,
ते यां या अप े ा समायोिजत करतात आिण यानुसार आपल े वत न करतात . जे
अथ यव थ े या स ि थतीत समतोल साध ू शकतात िक ंवा साधू शकत नाहीत . अशा
ि थतीत काही धोरण िनयम या अथा ने अपूण असतात कारण यां या ितसादाची य ं णा
सु वाती या प रि थतीवर अवल ंबून असत े आिण यान ंतर या कालावधीत स ु वातीच े
धोरण चाल ू ठेवणे इ तम नसत े.
रॉबट जे. बॅरो आिण ड ेि हड गॉड न यांनी अस े मत य क ेले क लोक अचानक होणारी
चलनवाढ द ूर कर यासाठी या ं या चलनवाढी या अप े ा समायोिजत करतील , याम ुळे
उ च चलन प ुरवठा आिण समतोल चलनवाढीची श यता िनमा ण होईल . धोरणा मक िनयम
लागू केले अस यास ,अपे ा-आधा रत चलनवाढ होणार नाही , परंतु धोरण िनमा यांना
िनयम तोड यासाठी ो साहन िमळ ेल – कारण िफिल स व न ुसार उ च महागाई हणज े
कमी ब ेरोजगारी आिण अ िधक आिथ क वाढ होय. धोरणक त यांची " ित ा" िकंवा
"िव ासाह ता" याब ल िचंितत अस यास धोरणक त आिण जनता यां याम य े खेळासारखी
प रि थती िनमा ण होत े.
७.४. िव ासाह ता आिण ित ा :
१९८० या दशका या म यात नव सनातनी अथ शा (तक संगत अप े ा) िवकास बरोबर
- चलनिवषयक धोरणा या अंमलबजावणी या ीन े एक मह वप ूण ितमान बदल झाला ,
िजथे िकंमत ि थरता ह े म यवत ब ँकेचे मु य उि बनल े. मुथ, लुकास, साज ट आिण
वॉलेस सार या अथ त ां या काया चा उपयोग वा तिवक उ पादन आिण रोजगारावर
प रणाम कर यासाठी न ह े तर महागाई िनय ं णात ठ ेव यासाठी क ेला पािहज े यावर सहमती
झाली. िजथे मािहती म ये कोणताही अडथळा नाही . खालील ग ृिहतका ंची एकि त वीक ृती
देतात जसे क तक संगत अप े ा, संपूण पणे लविचक िकमती ग ृहीत ध न सतत बाजार
पूण वास नेणारी समतो ल अथ यव था आिण नफा व उपयोिगता वाढवणारी वत णूक,
आिथ क धोरणा या अन ुमानांब ल अन ेक मह वप ूण घटक कमी करतात . आिथ क धोरणाची
अकाय मता , उ पादन आिण रोजगार कमी आिण दीघ मुदतीसाठी महागाई वाढ
रोख याचा खच वा तिवक ि याकलापा ंवर पड तो. इ तमिवव ेकाधीन धोरणा ंमधून काल-
िवसंगती सम या सम या िनमा ण होत असत े. म यवत ब ॅंक आिण या या धोरणा ंसाठी
ित ा आिण िव ासाह ता. अनु मे तं ान आिण िनयमा ंचा िवकास ज े चलनिवषयक
धोरण ितब ंिधत करतात आिण महागाईचा प ूवा ह आिण व ेळ-िवसंगती सम या टाळ याचा
य न करतात .
नव सनातनी अथ शा ान े ल णीय गती क ेली आह े. चलनिवषयक िस ा ंतातील या
घडामोड नी क ीय ब ँकां या ित ेचे मह व आिण चलनिवषयक धोरणा या स ंचालनासाठी
यां या धोरणा ंची िव ासाह ता आिण अथ यव थ ेतील अप ेि त प रणाम यावर काश
टाकला आह े. तर िव ासाह ता आिण ित ा यास ंबंधी या नवीन ितमाना म ये न व ी न
शा ीय ग ृहीतके एक आली आह ेत. यांची रचना अ ग य आह े, याच व ेळी, ा क ेलेले munotes.in
Page 81
81प रणाम मौि क धोरण तट थत े या क पन ेशी सुसंगत बनल े आहेत, यांनी या क पन ेलाही
बळकटी िदली आह े क जर क ीय ब ँकां ारे देखरेख केलेली उि े िव ासाह मानली ग ेली
तर चलनिवषयक धोरण अिधक भावी होईल . आिण जर ह े साव जिनक धोरण म यवत
बँकांनी लाग ू केले असेल तर ती म ु यतः िक ंमति थरत ेब ल िच ंितत आह े. म यवत ब ँकांची
ित ा आिण िव ासाह ता संबंिधत कामा ं या िवकासाच े प ीकरण द ेणारी सै ांितक रचना
आिण या ंची धोरण े िववेकापे ा ‘िनयमावर’ जा त आधा रत आह ेत.
चलनिवषयक धोरणाची िव ासाह ता आिण म यवत ब ँकां या ित ेबाबतच े युि वाद
थमच फ ेलनर, िकडल ँड आिण े कॉट (1977 ) यांनी सादर क ेले –आदी िव ासाह ते या
बाबतीत फेलनर, िकडल ँड यांनी आिण न ंतर ित े या बाबतीत ब ॅरो आिण गॉड न यांनी
आपल े िवचार मा ंडले. जे हा या ंनी उ च आिण अवा ंिछत महागाई दर असणा या
अथ यव था ंचे िव ेषण क ेले. िकडल ँड आिण े कॉट आिण ब ॅरो आिण गॉ ड न या
जोड्यां या काया ारे चलनवाढी या पूवा ह आिण काळ-िवसंगती सम या ंवर उपाय
शोध यासाठी िव ासाह ता आिण ित ा ह े मु य घटका ंचे ितिनिध व करतात ह े िस
कर याचा य न क ेला. िव ासाह ता ही जाहीर ठरवल े या उि ा ची पूत ता कर यासा ठी
वतःला कटीब ठेव यासंबंधी म यवत ब ँके या मत ेवर आिण ढिन यावर जनत े या
िव ासा वर अवल ंबून आहे, हणज ेच, जर धोरण े (िकंवा योजना ) िव ासाह असतील , तर
ित ा ही जनत ेशी संबंिधत आह े. धोरणक या या ाधा या ंब ल आिण आिथ क अिधकारी
करतील या क ृत ब ल जनत ेने तयार क ेले या अप े ांवर िव ास आधा रत आह े .तर
यापुढील ित ा ही म यवत ब ँके या क ृत ब ल साव जिनक अप े ां या अधीन आह े आिण
चलनिवषयक ािधकरणा ंची चलनिवषयक धोरण े अिधक भावी होतील आिण न ंतर
म यवत ब ँकांनी या ंची ित ा मजब ूत केली आिण चलनवाढी या ि थरत ेशी स ंबंिधत
िनयम पाळ यास चा ंगली िव ासाह ता ा होईल . म यवत बँकस आिण अथ शा ा ंनी
म यवत ब ँकांसाठी या ंची धोरण े चालव यासाठी आिण या ंचे येय अिधक चा ंग या कार े
सा य कर यासाठी काही म ूलभूत त व े माग दश क हणून मा य क ेली आह ेत.
ही त व े पुढील माण े आहेत, िकमतीची ि थरता , राजकोषीय धोरण ह े चलनिवषयक
धोरणाशी स ंरेिखत असल े पािहज े, काळ-िवसंगती ही सम या िन कािशत करणे आव यक
आहे, चलनिवषयक धोरण द ूर ीच े असाव े, उ रदािय व िनि त असाव े, आिथ क धोरण
उ पादन तस ेच िकंमतीतील चढउतार आिण ि थरत ेब ल िच ंितत असाव े. िव ीय णाली ,
शा त आिथ क वाढ , कमी ब ेरोजगारीचा दर , चलनिवषयक धोरण वा तिवक याजदर आिण
अपे ां ारे काय करत े. चलनिवषयक अथ यव थ े या स ंक पना ंसह, भावी मागणी आिण
केनेिशयन त रलता ाधा य , उ पादन आिण रोजगार स ुधार याची श यता तस ेच चलनवाढ
ि थरता ह े म यवत ब ँकांचे ल य बनल े आहे. म यवत ब ँकस या ित ेची भूिमका आिण
यां या धोरणा ंची िव ासाह ता बदलण े आव यक आह े कारण दो हीचा वापर लोका ं या
अपे ांवर भाव टाक तो, याम ुळे एकूण मागणीत बदल होतो .
साव जिनक िनण यां ारे वा तिवक आिण भिव यातील आिथ क कामिगरीवर भाव
टाक यासाठी क ीय ब ँकांची िवश ेषत: चलनिवषयक धोरणाची मता , केवळ याजदरा या
भिव यातील मागा वरच न ह े तर भिव यातील रा या या ि थतीब ल तसेच
खाजगी े ा या अप े ांवर भाव टाक या या मत ेवर अवल ंबून असत े. अथ यव था पण munotes.in
Page 82
82 या कार े ते वा तव आिण भिव यातील धोरण े अंमलात आणतात , यां या घोषणा
करतात आिण यासाठी त े जनतेला उ रदायी असतात . ित ा आिण िव ासाह ते या
संक पना आिण या ंचे मह व यांचा अ यास करत असताना म यवत ब ँकांची धोरण े
तट थ नसतात हे ल ात घ ेणे आव यक आह े याचा अथ , चलनिवषयक धोरण े वा तिवक
आिण नाममा चला ंवर प रणाम करतात . म यवत ब ँके ारे ित ा िवकिसत क ेली जात े
आिण कठोर िनयम -आधा रत धोरणाची वचनब ता अप े ां या ि थतीवर आिण न ंतर
आिथ क कामिगरीवर प रणाम करत े, याला आपण "िव सनीयता सापळा " हणतो -
याम ुळे चलनिवषयक धोरण िन भ बनते जे हा आव यक अस ेल ते हा वा तिवक
ि याकला पावर भाव टाकत नाहीत .
७.४.१. िव ासाह ता आिण ित ेचे मह व :
तक संगत अप े ां या न ेतृ वाखाली समि आिथ क िस ा ंताम य े आमूला प रवत न घडल े
याच व ेळी, पुढील सम य ेतून एक नवीन चचा उ वली : आिथ क धोरणा या क ृती अन ेक
कालावधीत क े या जातात ते हा सामािजक न ुकसान कस े कमी करता य ेईल. काल-
िवसंगतीची सम या समज ून घे यासाठी खालील प रि थती सम जून घेणे आव यक आह े:
सरकार बळ घटक हणून इ तम धोरण ठरवत े आिण न ंतर धोरणा ंचे पालनकत असल े या
खाजगी े ाला आपल े हेतू जाहीर करत े; जर या धोरणावर िव ास ठ ेवला अस ेल, तर
पुढील कालावधीत ते इ तम राह शकत नाही , कारण सरकारला असे आढळ ून आल े आहे
क या या प ूव घोिषत क ेले या इ तम धोरणा या आ ासनावर परत जा या स ो साहन
िमळत आहे. या अथा ने, t कालावधी साठी सुचवलेले इ तम धोरण काल िवसंगत असत े
जर t + n कालावधीत त े प रप ूण पण िभ न इ तम धोरण स ूिचत करत े, प रणामी , काल-
िवसंगत धोरण े भिव यातील घोिषत धोरणा ंची िव ासाह ताल णीयरी या कमक ुवत करतील .
नव सनातनी ि कोना या युि वादानुसार म यवत ब ँकेची घोषणा िहधोरणाशी प ूव -
बांिधलक नस याम ुळे आिण सामा यतः या या िवव ेकािधकाराचा वापर करत अस यान े,
धोरण क या ला फसवण ूक कर यास ो साहन िमळ ते, याम ुळे घोिषत धोरण काल-
िवसंगत आिण न ंतर ग ैर-िव ासाह होईल .िववेकाधीन धोरण े महागाईचा प ूवा ह
दश िव याम ुळे इ तम पातळी या खाली प रणाम द ेतात. येथे तथाकिथत इ तम धोरण
काल िवसंगतीमुळे याची िव ासाह ता गमाव ून बसत े याम ुळे ते यवहाय िकंवा इ तम
नस याची श यता वाढत े.
िव ासाह ते संबंधी ढीवादी ीकोन :
आिथ क णाली आिण सि य धोरण े ठळकपण े ि थर आह ेत. िशवाय , हे सूिचत करत े क
आिथ क धोरण े केवळ त े हाच भावी ठरेल जे हा, धोरणक या ना उ पादन वाढीस ो साहन
दे यासाठी फसवण ूक कर यास ो साहन िदल े जाईल (अगदी िनक असल े तरीही ).
तथािप , एकदा खाजगी म य था ंनी चलनवाढीब ल या अप े ा दु त क े या िक पुढे, उ च
समतोल महागाई दरासह बेरोजगारी या या न ैसिग क दराकड े झुकते याचा अथ असा क ,
चलन ािधकरणान े िववेकाधीन अिधकारा ंसह अ ंमलबजावणी क ेले या इ तम क ृत मुळे
चलनवाढी या उ च पातळीसह अथ यव थ ेला सव क ृ समतोलत ेकडे ने याचा य न munotes.in
Page 83
83करेल. याव न असा िन कष िनघतो क मौि क प ुरवठा बा र या बदल याची श यता
आहे, बेरोजगारी चा दर नैसिग क दराप े ा कमी कर याचा य न क े याने, चलनिवषयक
धोरणाची िव ासाह ता कमी होत े कारण आिथ क म य थ अनपेि त िव तारा ंना असणार े
ो साहन ओळखतात . हणून, िव ासाह ता सुधारणा या अप े ेशी िनःस ंिद धपण े संबंिधत
आहेत क चलनिवषयक धोरण बदलणार नाही , हणज ेच, चलनिवषयक ािधकरण या या
घोषणा ंचे पालन कर ेल आिण िवव ेकाधीन क ृती अश य करणा या य ं णे या आधार े अंमलात
येईल.
अथ शा लॅकबन आिण ि ट ेनसेन यां या मत े िव ासाह तेची संक पना अथ शा ात
नीट प रभािषत क ेलेली नाही पण वेगवेग या ल ेखकांनी िव ासाह तेचा वेगवेगळे अथ लावल े
आहेत. कदािचत सवा त सामा य या या हणज े आिथ क धोरणा या वत मान आिण
भिव यातील वाटचालीब ल या समज ुती मूलत: धोरणक या नी घोिषत क ेले या धोरणा या
माणात िकती सुसंगत आह ेत यावर अवल ंबून आह े. तर ेझेन िव ासाह तेब ल दोन िभ न
धारणा मा ंडतात : पिहली हणज े धोरण क या ची िव ासाह ता हणज े धोरण िनमा ता तो जे
सांगेल तेच कर ेल आिण धोरणाची िव ासाह ता हणज े धोरण पूण वास न ेले जाईल अशी
अपे ा. नव सनातनी अथ शा असे सुचिवत े क , चलनिवषयक धोरण िव ासाह मानल े
जा यासा ठी काही िनयम पाळल े पािहज े याम य े म य थ िव ास ठ ेवतील क चलन
ािधकरण वचन मोडणार नाही . हणून, धोरण िव ासाह आह े याची प ु ी कर यासाठी
जनतेने िनयमावर िव ास ठ ेवला पािहज े आिण चलन ािधकरण आप या अपेि त
प रणामा ंपय त पोहोच याचा य न करत आ हे. मह वा या चलनिवषयक काय मा या
घटका ंम ये अपे ा चा ंग या कार े िवचारात घ ेत या जात अस यान े, िविश धोरणा या
िव ासाह तेचा अभाव व केले या अप े ांमुळे िविश य ेय गाठ यात अडथळ े येऊ शकतात.
धोरण िव ासाह तेचे िनकष (अ) अथ यव थ ेवरील प रणामा ंब ल जनत ेने केले या अप े ा
(ब) धोरणक या ची िव ासाह ता आिण ित ा (क) धोरणक या ला कोण या प रि थतीचा
सामना करावा लागतो यावर आधा रत आह े. एखाद े धोरण एका प रि थतीत यवहाय असू
शकते, परंतु इतर प रि थती म ये यवहाय असु शकत नाही, हणजे, "धोरण िनमा या या
िव ासाह तेऐवजी बा वातावरण कस े िवकिसत होईल यावर प ुढे धोरण िव ासाह आहे क
नाही याच े मू यांकन होईल."
नवसनातनी िवचारा ंनुसार िव ासाह चलनिवषयक धोरणाची खालील व ैिश ्ये आहेत:
थम, धोरणाची अ ंमलबजावणी एका वत ं म यवत बँके ारे एका िनयमा ार े केली जात े
जी मौि क ािधकरणा या कारवाईस ब ंधनकारक असत े, ती काल िवसंगतीची (time-
inconsistency ) सम या आिण चलनवाढीचा पूवा ह टाळत े; दुसरे हणज े, उ पादन
आिण रोजगार हे दीघ कालीन रोजगार आिण उ पादना या न ैसिग क दरा ंवर अवल ंबून
असतील ह े ल ात घ ेऊन महागाई िनय ं णात ठ ेव याचा य न करत े; ितसर े हणज े,
जनते या अप े ांना या या उि ात पा ंत रत करत े, आिण प रणामी , जनते या मनाम य े
िव ास िनमा ण करत े क अ ंमलात आणल ेले धोरण प ूण केले जाईल आिण श य ितत या
लवकर य ेय गाठल े जाईल , आिण जे हा ज े हा महागाईिव धोरण लाग ू केले जावे ते हा
अ पावधीत महागाई कमी कर याचा खच कमी होईल . munotes.in
Page 84
84म यवत ब ँका या ं या धोरणा ंची िव ासाह ता वाढव या साठी आिण लोका ं या अप े ांवर
प रणाम कर यासाठी िविश कारची ित ा थािपत कर याचा य न करतील .
ित े या स ंक पन ेचा िवचार म य था कडून अप ेि त असल े या क ृत या स ंदभा त केला
जाऊ शकतो ." ित ा ह े सहसा एखा ा य या िक ंवा सम ूहा या िवचारा ब ल या
सामा य धरणा ंना सूिचत करत े" म यवत ब ँकांनी िनमा ण केले या ित ेनुसार, लोक
अपे ा करतात . धोरणक या या भिव यातील क ृती. उदाहरणाथ , चलनवाढीवर कठोर
भूिमका घ े याची चलनिवषयक ािधकरणाची ित ा मजब ूत होत अस यान े, ि थर िक ंमत
वातावरण थािपत कर यासाठी आिण िटकिव या साठी भिव यातील चलन ािधकरणा या
कृत बाबत अप े ांवर िव ास ढ होत असतो . नवसनातनी अथ शा ान ुसार म यवत
बँकांना ित ा द ेते; एक स ं था यान े चलनवाढी बाबत कठोर अस याची ित मा िनमा ण
कर याचा य न क ेला पािहज े. या ि कोनान ुसार, चलनिवषयक धोरणाची िव ासाह ता
चलनवाढीिव या भिव यातील आिथ क कृत साठी साव जिनक व पा या अप े ांवर
अवल ंबून असत े.
िव ीय सं था आिण आिथ क घटक अनेकदा म यवत ब ँकांब ल िच ंितत असतात . लोक
म यवत ब ँकां या भ ूतकाळात कृतीचे िन र न करतात व क ेले या िनरी णावर आधा रत
सव उपल ध मािहती चा वापर क न भिव यातील ि याकलापा ंचा अ ंदाज बांध याचा
य न करत अस तात. यासाठी ित ा एक म ूलभूत भूिमका बजावत े हे ल ात घ ेणे मह वाच े
आहे कारण ित ा एक कारची ितमा िनमा ण करत असत े.
बॅरो आिण गॉड न यांनी सव थम धोरणक या या ित ेचे िव ेषण कर यासाठी खेळ
ितमान मा ंडले होते. बॅकस आिण ि िफलन े याम य े एक अन ंत काळ ि ितज ितमान
जोडल े (infinite time horizon model ) याम य े धोरणक या या ाधा या ंब ल
जनतेला खा ी नाही . िकडल ँड आिण े कॉट या कामात ून े रत होऊन यानंतरचे
ितमान , फेलनर यांनी मांडले या म य े ते असे सुचवतात क िव ासाह ता िमळव यासाठी
आिण ित ा मजब ूत कर यासाठी कोणताही जवळचा माग नाही हणून दो हीची िनिम ती
आिण स ंगोपन कालस ुसंगत प तीन े केले पािहज े. नवसनातनी अथ शा असे मानत े क
म यवत बँक चलनवाढ सात यान े आप या ल ापय त ठेव याचा य न करत े आिण
दीघ कालावधी म य े िकंमत ि थरत े या खचा वर आिथ क वाढीम य े अ प -मुदती या
न यासाठी दबावाच े पालन न क न या ंची िव ासाह ता आिण ित ा स ुधा शकत े.
िशवाय , चलनिवषयक धोरण एका कठोर िन यमा ार े आयोिजत क ेले जाव े जेणेक न
धोरणक या या भिव यातील क ृत ब ल जनत े या अप े ा महागाई संबंधी कठोर िनण य
घेणारी सं था अस या या ित ेशी स ुसंगत राहतील . िनिव वादपण े, िव ासाह ता आिण
ित ा याम ुळे चलनिवषयक धोरणा ं या प रणामकारकत ेम ये ल णीय स ुधारणा होऊ
शकते कारण त े भिव यातील म यवत ब ँकां या क ृत ब ल या अप े ांवर म य था ंचा
आ मिव ास वाढवतात . लविचक आिण स ु-प रभािषत िव ासाह आिथ क अिधकाया कडून
धोरण स ंकेत अिधक चा ंग या कार े समजून घेतले जातील आिण सामा यत : बाजारातील
सहभागी आिण जनत े ारे वीकारल े जातील , प रणामी अप े ां ारे अिधक भावी
चलनय ं णा आिण ज े हा ज े हा या कारच े धोरण अंमलात आणल े जाते ते हा कमी िक ंमत
कमी होत े. munotes.in
Page 85
85नव सनातनी अथ शा ीय तीमानान ुसार अनपेि त आिथ क धोरण े अंमलात आणली
जातात ते हा ब ेरोजगारी (उ पादन ) आिण चलनवाढया ं यातील समतोलाच े वण न
कर यासाठी िफिल स व ा चा वापर कर यात येतो. ही ितमान ेतक संगत ि कोनावर
आधा रत अस यान े, समतोलाच े अि त व दीघ कालीन असत े, याव न असे सुचत होते क
म यवत बँकांनीकेवळ िक ंमत ि थरत ेचा पाठप ुरावा करा . दुस या श दा ंत, चलनिवषयक
धोरणे बाजारप ेठेतील ि याकलापा ंवर प रणाम कर यासाठी वापरली जाऊ नय ेत, कारण
महागाईचा उ च दर , उ पादन आिणब ेरोजगारी चा नैसिग क दर ह े दीघ कालीन प रणाम
असतात. यामुळे, म यवत बँकांचा लौक क हा महागाईवर कठोरपण े िनयं ण ठ ेवून
बेकारीचा दर नैसिग क दराप े ा कमी ठ ेव याचा य न करणारी सं था असा असला
पािहज े, हणज ेच चलनवाढ कमी आिण ि थर ठ ेव यासाठी आिण या या धोरणा ंची
िव ासाह ता वाढव यासाठी आिथ क िनयमा ंचे कठोरपण े पालन करणारी स ं था हणून
म यवत ब ँकेने काम क ेले पािहजे.
िससू (Sicsú ) (१९९७ ) यांनी नव सनातनी आिथ क धोरणा ं या म ूलभूत गृिहतका ंवर
टीका करत असताना असा य ुि वाद क ेला क अथ यव थ ेची नैसिग क व ृ ी समतोल
ि थती ा कर याची नसत े; जरी अपे ा तक संगतपण िवषम अ सतील समतोल ि थरता
गुणधम चिलत होणार नाही. प रणामी यांची िनराशाही होऊ शकत े आिण पुढे चुका होऊ
शकतात . या च ुकांमुळे बेकारी या न ैसिग क दर कायम ठ ेव यासाठीच े मापदंड बदल ू
शकतात . िचक(Chick ) (१९८३ ) यांनी मा या िव ेषणासाठी िफिल स व ा या
वापरास िवरोध दश िवला आह े व या ंनी पया यी केनेिशयन ीकोन पुढे आणला आह े, यांनी
अथ यव थ े या सामा य काया चे ितिनिध व करणारी आिण आिथ क धोरणाला माग दश न
करणारी चौकट हण ून नव सनातनवादी िफिल स व वापर यािव द ेखील य ुि वाद
केला आह े. िलबिनओ (Libânio ) (२००८ ) चे काय अ पावधीत आिण दीघ काळात
आिथ क ि याकलापा ंसाठी एकूण मागणी मह वाची असत े या क पन ेचा शोध घ ेते, यांनी
पुढे वाढी या न ैसिग क दरा या अ ंतजा त वावर (endogeneity ) चचा केली, अलीकडील
ितमान े जी नव सनातनी गृहीतका ंवर आधा रत अथ यव थ े या काय प तीचा ( ि या )
िवचार करतात त े म यवत बँकांना चलनवाढ िनयंि त कर यासाठी काही कारच े
नाममा याजदर लाग ू कर यास आिण या ंचे पालन कर यास स ुचवतात . हे िनयम
महागाई या दबावाचा िवचार करत नस याम ुळे, कोण याही कारची चलनवाढ मागणीम ुळे
झाली आह े असे मानून अ पावधीत उ पा दन आिण रोजगाराला दोष द ेऊन त े कमी क ेले
जातात प रणामी दीघ कालीन वाढीची मता कमी होते, हणून, भिव यात याला आपण
"िव सनीयता सापळा " हणतो अशी प रि थती िनमा ण होते.
७.४.२. ित ा आिण िव ासाह ता: एक पया यी केनेिशयन ीकोन .
के सवादी अथ शा ां या मते, मौि क अथ यव थ े या स ंदभा त " भावी मागणी आिण
रोजगाराम य े च ढ-उतार होतात कारण या जगात भिव य अिनि त आिण अ ात आह े
अशा जगात य प ैसे राख ून ठेव यास िकंवा उपभोग आिण ग ुंतवणुक चे ि न ण य पुढे
ढकलण े पसंत करतात ". "मूलभूत अिनि तत े या" वातावरणात िनण य ि य ेत आिथ क
म य था ं या अपे ा आिण िव ासाची ि थती मह वप ूण भूिमका बजावत े. हणूनच, पैसा munotes.in
Page 86
86आिण मौि क धोरणे देखील मह वप ूण भूिमका बजावतात , कारण आिथ क म य थ ,
अिनि तत े या प रि थतीत उपभोग िक ंवा ग ुंतवणुक ार े व तू िवकत घे याऐवजी
तरलत ेला ाधा य द ेऊ शकतात . म यवत ब ँका या ं या ित ा आिण या ं या धोरणा ं या
िव ासाह ते या भावात ून अथ यव थ े या काय मतेवर कसा प रणाम क शकतात ह े
शोध यासाठी , आिथ क म य थ यां या अप े ा आिण या ं या या अपे ांवरील िव ासा या
ि थतीवर आधा रत िनण य कस े घेतात ह े समज ून घेणे आव यक आह े. हणून, अपे ा
आिण आ मिव ासाच े िनधा रण करणार े घटक आिण या घटका ंचा म यवत ब ँकां या ित ा
आिण िव ासाह तेवर कसा प रणाम होतो ह े जाणून घेणे आव यक आह े.
अथ त ांम ये ही एका गो ीवर सहमती आहे क अप े ा ही एक मह वाची चलनिवषयक
धोरण सारण वािहनी आह े. या अथा ने, अपे ा िनिम ती या ि य ेशी ित ा िव ासाह ता
ि पदी जो डली ग ेली आहे. या णी स ंबंिधत आिथ क िनण य घेणे आव यक आह े या णी
संपूण मािहती अि त वात नस याम ुळे, आिथ क म य थाला उपल ध मािहतीचा वापर
करावा लागतो , यां या जीवनातील स ंदभा िवषयी आिण या ं यावर भाव टाक ू शकणा या
सं थांब ल (म यवत ब ँक) यां या प ानाचा वापर करतात आिण या ंची
क पनाश स ंभा य रचनेची मािहती द ेते. या घटका ं या आधार े, ते अशा अप े ा तयार
करतात ज े यां या िनण यांना मौि क अथ यव थ ेत माग दश न करतील . या अप े ा एक
मह वाची चलनिवषयक ेषण म यम मानली जात अस यान े, म य था ना भिव यािवषयी
समान िव ास अस यास आिण या ंना अप ेि त प रणामा ंवर प ुरेसा िव ास अस यास
चलन ािधकरण या ं या उि ा ंपय त पोहोच याची श यता वाढव ेल. िचंता आिण
आ मिव ास हा आिथ क धोरणा ं या अप े े ारे सा रत हो या या ि य ेचा एक म ूलभूत
घटक आह े; ते चलनिवषयक ािधकरणा या वभावािवषयी आिण ते चलनिवषयक धोरण
कसे चालवत े यािवषयी म य था ं या समज आिण िव ासाच े माण ितिब ंिबत करत े.
म यवत ब ँकां या ित ेची स ंक पना - के सवादी ि कोना त आिथ क म य था ंची
मौि क ािधकरणा या ाधा या ंब लची धारणा , चलनिवषयक ािधकरणाकड ून अप ेि त
असल े या क ृती आिण चलन ािधकरणा ची वैिश ्य यांचा समाव ेश होतो . जे हा िववेकबु ी
अचानक बदलत े ते हा अिनि त ता िनमा ण होऊ शकतात , याम ुळे लोकां या "अपे ांची
ि थती " िबघडत े. प रणामी अिनि तता , लोकां या ानाम ुळे भािवत होत े, म यवत
बँकां या ित ेनुसार, वीकारल े या धोरणा या िव ासाह तेनुसार आिण म यवत ब ँका
या स ंदभा त काय करतात या स ंदभा त वाढ िक ंवा कमी होऊ शकत े. म यवत ब ँकांची
ित ा भ ूतकाळातील घटना ंवर अवल ंबून असली तरी भिव यातील घटना ंब ल या
अपे ांवर याचा प रणाम होऊ शकतो . यामुळे, चलनिवषयक ािधकरणान े िकमत
ि थरता आिण आिथ क वाढीशी स ंबंिधत स ं था हण ून एक ठोस ितमा िनमा ण करणे
अपेि त आह े. चलन िवषयक ािधकरणाची ित ा आिण िव ासाह ता धोरणक या या
िनयोिजत उि ा ंसंदभा तील अपे ा आिण िनधा रत धोरण प ूण वास जाईल हा
आ मिव ास यां या एक ीकरणा या ि य ेस चलना द ेतात. चलनिवषयक धोरणा ंवर आिण
म यवत ब ँकांवरील िव ास हा चलनिवषयक धोरणा या प रणामकारकत ेसाठी आव यक
आहे. आिथ क वृ ीसाठी म य था ंनी भांडवली व तू म ये गुंतवणूक करण े आपेि त आह े,
हणज ेच भिव यातील अपेि त न यासाठी याजातून िमळणार े उ प न याग यास े रत munotes.in
Page 87
87करणे आव यक आह े. चलनिवषयक आ थापन ेने ि थर िक ंमत वातावरण थािपत
कर यास स म असण े आव यक आह े चलनवाढ कमी आिण ि थर ठ ेव या या म यवत
बँकां या वचनब त ेचे ितिब ंब लोकां या अप े ांवर िदसेल. जर खाजगी े ाची अप े ा
असेल क चलनवाढ आिण िवकासाची उि े गाठली जातील , जे हा म यवत ब ँकांनी या
दो ह ब लची या ंची वचनब ता कट क ेलीपािहज े. अशा प रि थतीत यांची धोरण े इतर
आिथ क धोरणा ंशी सम विय त केली जातील व यासाठी आव यक त े य न सुसंगतपणे
राबवल े गेले तर खाजगी े िनण य घेताना या प रि थतीचा िवचार कर ेल आिण िक ंमती
समायोिजत कर याचा य न करेल. या मािहती या आधार े आिथ क म य थ महागाई
आिण मागणी वाढी संबंधी आप या अपे ा तयार कर ेल. चलनवाढ ि थरता आिण आिथ क
वाढीस चालना द ेणारी िव ासाह आिण समि वत धोरण े अंमलात आणत अस यान े
म यवत ब ँका आपली एक मजब ूत ितमा िनमा ण करतात प रणामी अिधक ग ुंतवणूक
िनण यां या िदश ेने "अपे े या ि थतीवर " भाव टाक याची या ंची मता स ुधारली जा ते.
याउलट , अिनि तत े या स ंदभा त आिण नव सनातनवादी अथ त ां या िशफारशी ग ृहीत
ध न म यवत ब ँका एक नाज ूक ित मा िनमा ण करतात याम ुळे म य था ंचे तरलता
ाधा य वाढत े कारण या ंना याजदरातील प रवत नशीलता कमी ठ ेवणे कठीण जात े.
चलनिवषयक धोरण ह े अ पा वधीत िक ंवा दीघ मुदतीत तट थ नसत े हे गृहीत ध न , लोक
केवळ महागाई संदभा त अपे ा ठ ेवत नाहीत , तर भिव यातील घटना ंमुळे या या
यवसाया या न यावर होणा या प रणामाचा अ ंदाज बा ंधतात. म यवत ब ँका वा तिवक
आिण नाममा चल बदल यात भावी ठ शकतात . मौि क धोरण तट थ नाही या
क पन ेने म यवत ब ँकांना नव सनातनी ि कोनान े तािवत क ेले या क ृतीपे ा िव त ृत
काय े दान क ेले आहे. म यवत ब ँका यांची साधन े िनवडतात आिण या ंची धोरण े इतर
धोरणा ंशी सम वय साधत चालवतात .
चलनिवषयक धोरण िव ासाह मानल े जा यासाठी ते काय म असण े गरज ेचे आहे. िससू
(Sicsú ) (२००१ ) नुसार, एक काय म चलनिवषयक धोरण ह े अ प उि गाठ याच े
ल ठेवते, यासाठीची साधन े एकम ेकां या िवरोधाभासात वापरली जा या ची श यता
कमीत कमी असते िकंवा इतर धोरण साधना ंसह येयां या पूत तेसाठी यो य साधना ंचा
वापर करत े. आिथ क म य थ आिण िव ीय बाजारा ंना धोरणक या ना अप ेि त असल े या
िदशािनद शांनुसार काय कर यास उ ु कर यासाठी प स ंकेत दे याचे काम अस े धोरण
करत असत े, अशी धोरण े संपूण आिथ क कामिगरीला हानी न पोहो चवता िविश य ेय गाठ ू
शकतात . हणून अशा कार चे काय म चलनिवषयक धोरण अिनि तता कमी
कर यासाठी , अपे ांचा सम वय साध यासाठी आिण िवपरीत पर ंतु यवहाय उि ा ंचे
पालन कर यात स म असल े या स ं थेने केले पािहज े कमी आिण ि थर चलनवाढ हे जरी
एक अितश य मह वाच े उि असल े तरी चलनिवषयक ािधकरणाच े उि तेवढ्यांपुरते
मया िदत नसाव े.
चलनिवषयक धोरण कस े चालवल े जावे आिण अथ यव थ ेवर याच े काय प रणाम होतात
यावरील वादिववा दाचा नेहमीच "िववेकाऐवजी िनयम " हा याचा गाभा रािहला आह े, याचे
याच े समथ न पुढील माण े केले जाते: अ प आिण दीघ दो ही मुदतीम य े चलनिवषयक
धोरण तट थ आह े क नाही (आिण भावी ) आहेत िकंवा नाहीत . जे लोक तट थत ेचे र ण munotes.in
Page 88
88करतात त े कठोर िनयम -आधा रत धोरण वापर या या आव यकत े या बाज ूने युि वाद
करतात (i) गितमानपण े सात यप ूण कृत चा वापर (ii) चलनवाढीचा पूवा ह टाळण े (iii)
म यवत ब ँके या उि ाची प ूत ता जी ि थर आिण कमी चलनवाढ आह े – नव सनातनी
अथ शा ान ुसार. म यवत ब ँक नेहमी कमी आिण ि थर िक ंमत पातळी तयार कर याचा
य न करतात ज े महागाईतील फरक आिण याजदरातील फर क कमी कर याचा य न
करतात जेणेक न इ तम आिथ क वृ ी ा क ेली जाऊ शक ेल तथािप याजदरा तील
फेरफार ार े कठोर आिथ क धोरण िनयमाचा वापर क न ल ात घ ेतलेली चलनवाढ कमी
कर यास आिण चलनवाढ ि थर कर यास स म आह े. िनि य उ च मते या
प रि थती चा चलनिवषयक धोरणाचा उ पादन आिण रोजगारावर प रणाम होऊ शकतो ह े
ल ात घ ेता यामुळे गुंतवणुक या िनण यांसाठी ितक ूल वातावरण िनमा ण होत अस यान े
अथ यव थ ेचा सामािजक ्या इ असल े या आिथ क वाढीचा दर कमी राह शकतो .
के सवादी ीकोन असेसूिचत करतो क पूण रोजगार आिण चलनवाढ ि थरता धोरणे ही
पुढीलतीन कार या साधना ं या स ंयोजन आिण सम वयान े अंमलात आण ली पािहज ेत:
मौि क धोरणे, िव ीय धोरण े आिण उ प न धोरण े. राजकोषीय धोरण ह े दीघ कालीन अप े ा
िटकव ून ठेव यासाठी तयार कर यात आल ेले असत े कारण रा य एकूण रा ीय उ प नाला
पािठंबा दे यास वचनब आह े. उ प नाची धोरण े िह महागाई टाळ यासाठी व ेतन/िकंमत
संबंधांचे िनयमन करतील . चलनिवषयक धोरणाची भ ूिमकाया प रि थतीत , यवहारा या
गरजांसाठी सि य िश लक दान करण े आिण ग ुंतवणुक ला धोका िनमा ण करणा या
तरलता ाधा यातील वाढ उ च याजदरा ंम ये पांत रत हो यापास ून रोखण े ही अस ेल.
ही धोरण े एकि तपण े लागू करावीत . हणून यां यापैक कोण तेही एक धोरण एकट्याने
राबिव याचा िवचार केनेिशयन अथ शा ातकेला जाऊ शकत नाही कारण तसे के यास
संकटात सापडल े या अथ यव थ ेसाठी अजून अडचणी िनमा ण होऊ शकतात .
हणून धोरणा ंची या या आिण रचना करताना खालील त वा ंचा िवचार क ेला पािहज े:
आिथ क म य था ंम ये अिधक काय मपणे, कायम व पी सम वय साध यासाठी
सं था मक रचना िनमा ण के या पािहज ेत, याम ुळे यांना सुसंगत धोरण े िवकिसत करता
येतील; अशा स ं था मक उपकरणा ंचा एक स ंच िवकिसत करण े आव यक आह े, या धोरण
िनिम ती या व ेळी िवशेष ल द ेऊन िविश धोरण े एकाक नाही तर अथ यव था िनय ंि त
कर यासाठी आिण चालव यासाठी जागितक योजन ेचा भाग हण ून िनवडली जावीत
(मौि क धोरणेही राजकोषीय धोरणे िकंवा इतर कोण याही गो पास ून वत ं नसावीत ).
के सनंतर या ि कोनाम य े चलनवाढीची अन ेक आिण िभ न कारण े िवषद कर यात
आली आहेत, आिण हण ूनच चलनवाढ अन ेक कारची आह े या मताला अन ुस न
महागाईच े वग करण पुढील माण े केले जाऊ शकत े: वेतन चलनवाढ , नफा िक ंवा
म ेदारीची चलनवाढ , आयात महागाई , मागणी चलनवाढ , घट या परता याची चलनवाढ ,
कर चलनवाढ आिण महागाईच े ध के. चलनवाढी या िविवध कारासाठी िविश
महागाईिवरोधी साधन वापराव े. उदाहरणाथ , वेतन आिण नफा , म ेदारीच े माण ,
चलनवाढ ही करण े उ प नावर आधा रत कर धोरणा ार े िनयंि त क ेली पािहज ेत; आयात
चलनवाढीबाबत , िविनमय दर , चलनिवषयक , कर आिण औ ोिगक धोरणा ंचे संयोजन
वापरल े जाऊ शकत े; केवळ िकमती या ि थरत ेसह न ह े तर स ंपूण आिथ क ि थरत ेसह munotes.in
Page 89
89वचनब राजकोषीय धोरणा ं ारे कर चलनवाढ टाळली पािहज े. पो ट-केनेिशयन त ां या
मते, मागणी महागाईचा म ुकाबला आक ुंचना मक यापक आिथ क धोरणा ं ारे केला गेला
पािहज े,मु यतः सरकारी खचा त कपात क न . पो ट क ेनेिशयन अथ त महागाईिवरोधी
सम ल ी आिथ क धोरणाप े ा बर ेच काही स ुचवतात , एकूणच सम ल ी आिथ क
कामिगरी स ुधार यासाठी , "िव ासाह ता सापळा " अि त वात य े याची श यता कमी होत े.
पया यी क ेनेिशयन ि कोनान ुसार म यवत ब ँकांनी आिथ क म य था ं या "अपे ेची
ि थती " भािवत कर याची या ंची मता स ुधारली . नंतर मौि क ह त ेपां ारे श य
ितत या जलद आिण अिधक प रणामकारकत ेसह या ंची पूव िनधा रत उि े गाठ यात यश
िमळिवल े. यांनी प रभािषत आिण मजब ूत केले पािहज े. संपूण पणे अथ यव था
सुधार यासाठी या ंची मता आिण जबाबदारी द ुल ि त न करता या ंनी या ंची ित ा
प रभािषत आिण मजब ूत केली पािहज े आिण काय म आिण िव ासाह धोरण े अंमलात
आणली पािहज ेत - याचा अथ असा क उ पादन आिण रोजगार व ेगळे केले जाऊ नय ेत.
िनःसंशयपण े, चलनिवषयक धोरण याजदरात फ ेरफार क न चलनवाढीवर भाव
टाकत ेपरंतु याचा एक ूण मागणीवर प रणाम होतो . तथािप , महागाई ही नेहमी मा गणी
वाढीशी स ंबंिधत नसत ेप रणामी यासाठी इतर कार या आिथ क धोरण ह त ेपांची
आव यकता असत े. महागाईचा सामना कर या साठी एकाच साधनावर अवल ंबून राहता
येत नाही.
चलनिवषयक धोरणासाठी ( याजदरा या िनयमा माण े) िनयमाचा अवल ंब करण े हणज े
चलनवाढी या अप े ेवर आिण न ंतर िनरी ण क ेले या चलनवाढीवर होणार े प रणाम या
संदभा त असाच एक य ुि वाद न वसनातनी अथ शा ा ांचा आहे. जे लोक चलनिवषयक
धोरण कठोर पणे राबवतात ते केवळ चलनवाढी या बाबतीत मौि क धोरणाची कामिगरी
कशी आह े यावर धोरणाच े यशापयश ठरवतात . ते वा तिवक आिथ क ि याकला पा संदभा त
मौि क धोरणाची कामिगरी िक ंवा इतर कोण याही स ंभा य आिथ क उि ासाठी अ रशः
नग य ेय देतात. हे प रणाम अ यासताना चलनिवषयक धोरणा या यशाच े आिण या या
िव ासाह तेचे मू यमापन करणा रे मापद ंड िकंवा आकड ेवारी वापरली जात नाहीत .
याजदरा या फेरफार वर चलनवाढीचा म ुकाबला कर यासाठी िनयम -आधा रत धोरण
महागाई या ि य ेसाठी जबाबदार असल े या क ंप या आिण िक ंवा बाजारा ंम ये फरक
करत नाही आिण ज े नाही . प रणामी , याजदरात वाढ क े यावर िक ंमत ि थरत ेशी
सुसंगतपण े वागणा या अन ेक कंप या द ंिडत हो तील. यापैक काही क ंप या उ च आिथ क
खच आिण कमक ुवत मागणीचा ितकार क शकत नाहीत , याम ुळे िदवाळखोरीची
ि या स ु होईल याम ुळे बेरोजगारीचा दर वाढ ेल. इतर क ंप या अज ूनही ब ेरोजगार
असल े या कामगारा ंना सामाव ून घे यासाठी आव यक असल े या ग ुंतवणुक ची जाणी व
क न द ेऊ शकतात . हणून, जे हा हे ओळखल े जाते क महागाई ि य ेची सु वात न ेहमी
मागणी वाढीस कारणीभ ूत ठ शकत नाही , ते हा त े अ चूक महागाईच े िनदान जारी
कर याची गरज िनमा ण करत े जे साधना या िनवडीसाठी िक ंवा संयोजनासाठी िनणा यक
असेल. इ म ट्स जे महागाई ि या कमी कर यास आिण ि थर कर यास मदत
करतील . munotes.in
Page 90
90 याजदरा या फेरफारवर आधा रत चलनवाढीचा म ुकाबला कर यासाठी कर यात आल ेले
धोरण महागाई साठी जबाबदार असल े या िक ंवा जबाबदार नसल े या कंप या आिण
बाजार पेठ याम ये कोणताही फरक करत नाही . प रणामी याजदरात वाढ क े यावर िक ंमत
ि थरत ेशी स ुसंगतपण े वागणा या अन ेक अ पादन स ं था दंिडत हो तात. यापैक काही
कंप या उ च आिथ क भार आिण कमक ुवत मागणीचा ितकार क शकत नाहीत , याम ुळे
िदवाळखोरीची श यता िनमा ण होत े. प रणामी बेरोजगारीचा दर वाढ ेल, इतर क ंप या
बेरोजगार अ सले या कामगारा ंना सामाव ून घे यासाठी आव यक असल ेली गुंतवणुक क
शकणार नाही . हणून, महागाई वाढीची सु वात न ेहमीच मागणी वाढीस कारणीभ ूत ठ
शकत नाही . अशा प रि थतीत महागाईच े अचूक िनदान कर याची गरज िनमा ण होते.
याचा फायदा महागाई कमी कर यास आिण ि थर कर या स मदत करतील अशी साधने
िनवडीसाठी होईल.
जे हा म यवत ब ँका केवळ चलनवाढ कमी आिण ती ि थर ठ ेव या याएकाच उि ा ने
े रत होऊन एका ठोस या ंि क याजदरा या िनयमावर काम करतात ते हा, काही व ेळा
आिथ क ि या ंम ये सहभागी होणार े गट आिण म य थ यां यातील िवतरणा मक स ंघषा या
प रणामी िक ंमत िनधा रणा या ि य ेकडे दुल केले जात े,याचा अथ हा िनयम व ेग या
अथा ने वेगवेग या जोड ्यांसह िभ न आिथ क गटा ंना भािवत करतो ; िविवध खच रचना
असणा या कंप यांवर होणार े वेगवेगळे प रणाम , या प रणामास कंप यां या िविश
कार या िति या आिण िनधी जमा कर या या ि य ेचे प रणाम . पाहता शा ीय
मागा चा अवल ंब क न आपली ितमा िवकिसत कर यासाठी अशा कारच े धोरण स ुचवले
जात नाही , कारण त े आिथ क वाढीसाठी अन ुकूल वातावरण तयार करत नाही . याऐवजी , ते
म यव त बँकांसाठी "िव ासाह तेचा सापळा " अशी प रि थती िनमा ण करतात , याम ुळे
संपूण आिथ क कामिगरी स ुधार यासाठी म यवत ब ँकांसाठी अपे े या पातळीवर ते
अ यवहाय बनत े; आपली ित ा जप यासाठी आिथ क ािधकरणान े आिथ क िवकासाला
धोका िनमा ण करणा या िनयमाचा मागोवा घ ेणे आव यक आह े.
यश वी चलनिवषयक धोरणासाठी क े सवादी ीकोन अ यासत असताना ा क ेलेली
आिथ क वाढ , ा झाल ेली चलनवाढीची ि थरता , उ पादन वाढव यासाठी वापरल ेली
थािपत मता पातळी , उ प न िवतर णातील स ुधारणा आिण अिध िहत चलन -िव ीय
णाली ि थरता ल ात घ ेतली पािहज े. क ीय ब ँकांनी या ं या धोरणा ंचा िक ंमत या
ि य ेवर होणारा प रणाम आिण अ ंतग त िनधी जमा कर यासाठी या ंचे मह व , तसेच
तरलता ाधा य आिण ग ुंतवणूक िनण य यांचा िवचार करण े आव यक आह े.
७.५ .
१. िववेक धोरण ह े धोरण िनयमाप े ा वेगळे कसे आहे, हे प करा ?
२. आिथ क सू ीकरणाम य े िव ासाह ता आिण ित ेचे मह व काय आह े?
३. केनेिशयन आिण पो ट क ेनेिशयन ि कोना तून ित ा आिण िव ासाह ता प करा ?
४. िनयम िव िवव ेकावर व ेगवेग या अथ शा ांचे मत प करा munotes.in
Page 91
91
७.६ संदभ :
1. Unconventional monetary policy , Reserve bank of Australia.
2. Lecture Notes in Macroeconomics , John C. Driscoll.
3. Rules Rather than Discretion: The Inconsistency of Optimal Plans,
Finn E. Kydland and Edward C. Prescott.
4. Reputation, credibility, and monetary policy effectiveness , Gabriel
Caldas Montes.
5. Rules vs. Discretion : the wrong choice could open the floodgates,
Mark D. Vaughan.
6. Macroeconomic theory , A Dynamic General Equilibrium Approach,
Micha el Wickens.
❖❖❖❖
munotes.in
Page 92
92८
थूल आिथ क धोरण - II
घटक रचना
८.० उि े
८.१ गितक िवसंगत बँका
८.१.१ बँका, आिथ क म य था ंम ये गितमान सुसंगतता
८.२ आिथ क म य थ आिण अपार ंप रक चलनिवषयक धोरण
८.२.१ अपार ंप रक आिथ क धोरणाची साधन े
८.३ महागाई ल यीकरण आिण िविनमय दर
८.४
८.० उि े
बँिकंग यव थ ेतील गितशील सात य आिण िवसंगतीची संक पना समजून घेणे.
अपार ंप रक आिथ क धोरणाचा भाव जाणून घेणे.
आिथ क म य थ आिण अपारंप रक चलनिवषयक धोरण यां यातील संबंध
थािपत करणे
अपार ंप रक आिथ क धोरणाची िविवध साधन े जाणून घेणे.
महागाई ल यीकरण आिण िविनमय दर यां यातील संबंध थािपत करणे.
८.१ गितशील िवसंगती
अथ शा ात , गितशील िवसंगती ही अशी प रि थती आहे याम य े िनण य
घेणार्याची ाधा य े वेळोवेळी अशा कार े बदलतात क एखादी ाधा य वेळोवेळी िवसंगत
होऊ शकते. ही संक पना समजून घे यासाठी आप याला वेळेची ाधा य े समजून घेणे
आव यक आहे. अथ शा ात , वेळेचे ाधा य हे नंतर या तारख ेला िमळ या या
तुलनेत आधी या तारख ेला चांगली िकंवा काही रोख र कम िमळा यावर
ठेवलेले वत मान सापे मू यांकन आहे. सवलती या काया म ये वेळेची ाधा य े
गिणतीय प तीन े समाव ेिशत केली जातात . वेळेचे ाधा य िजतक े जा त असेल
िततक ा ी िकंवा भिव यात देय खचा वर िदलेली सूट जा त असेल. िनण य
घेणारे वतःच वेगवेग या वेळी यांची ाधा य े बदलू शकतात , जे हा यां या
वतः या आवडी िनवडी िकंवा ाधा य े संरेिखत नसतात ते हा िवसंगती munotes.in
Page 93
93उ वत े. वेळेची िवसंगती हणज े िनण य घेणार्यां या वेगवेग या य म य े
कोणती कृती करावी याब ल मतभेद आहेत. औपचा रकपण े, येक वत:ला
िमळाल े या उपयोिगत ेवर वर वेगवेग या काळजीप ूव क काम केले या वजना ंसह
आिथ क ितमानाचा िवचार करा. या श यत ेचा िवचार करा क कोण याही
वत:साठी, उपयोिगत े या संचावर वत:ने िदलेले ाधा य दुस यान े िदले या
ाधा याप े ा वेगळे असू शकतात . येथे दोन िविश उपयोिगत े मधील सापे
ाधा य हा मह वा चा िवचार आहे. सापे ाधा य एक िदले या वत: साठी
समान अस यास आिण नंतर हे वतःह न वेग यासाठी अस यास , तर वेळेची
िवसंगती असू शकते. येथे िनण य-िनमा यांना वेळ-िवसंगत ाधा य े िनवडावी
लागतील . सव उपयोिगत े या जोड्यांचे सापे ाधा य सव समान अस यास ,
िनण य घेणार्याला वेळ-सुसंगत ाधा य े असतात .
िविवध व पा ंम ये, ‘ ेपण पूवा ह’ या प रणामा या पात गितशील
िवसंगती वाढते. वत णुक ची वृ ी हणज े यां या आगामी सीमांत उपयु ता
स या या पातळीवर आिण सात यप ूण राहतील असे गृहीत ध न चुक चा
अंदाज लावण े. उदाहरणाथ , अनपेि त मागा ने कालांतराने कोण याही वैयि क
बदलासाठी सीमांत उपयोिगता हणून यामुळे िवसंगती िनमा ण होते. ाहका ं या
आवडीिनवडी , ाधा य े आिण सवयी बदलत राहतात . तथािप , अनुभवज य
संशोधन वेळ एक सबळ गो करते ती हणज े िवसंगती ही खरे तर मानवी
पसंत म य े मानक असत े. यामुळे घेतले या िनण यांवर लोकां या वेगवेग या
य ार े िवसंगती आिण तक संगत िनवड िस ांता या वेळे या सुसंगतते या
पैलूला नकार िदला जाईल . आिथ क ितमानाम य े वेळोवेळी िनण य घे याचा
समाव ेश होतो आिण िनण य घेणारे घातांक य सवलत देतात. आिथ क
ितमानाम य े सवलती या फलनाचा वापर वेगवेग या वेळी िमळाल े या ाधा याच े
वण न कर यासाठी केला जातो. उदाहरणाथ , वेळ िवभ असेल आिण
उपयु ता वेळ-िवभा य असेल, सवलती या फलन F(t) म ये नकारा म क थम
यु प न असेल आिण Ct सह वेळेत वापर हणून प रभािषत केले असेल, तर
उपभोगा या असीम वाहात ून एकूण उपयु ता पुढील माण े दश िवली जाते:
0( 0) ( ) ( )ttt
tUC f t u C
Ct ची या या t वेळी उपभोग हणून केली जाते
सवलत फलन F(t) याम य े थम ऋणा मक यु प न आहे.
सुसंगत धोरण :
P हा 1 ते T या कालावधीसाठी धोरणा ंचा म समजूया. (कदािचत अनंत
आिण खालील उदाहरणात t ने दश िवला जाईल ) munotes.in
Page 94
94आिण D हा आिथ क अिभक या या िनण यांचा संबंिधत म आहे.
P= (p1, p2, p3……pT)
D= (d1, d2, d3… …dT)
सामािजक उि काय (S) जे सा य करायच े आहे:
S (d1, d2……dT, p1, p2…._p_T) (1)
पुढे, अिभक या चा "t" कालावधीतील िनण य सव धोरणा मक िनण यांवर तसेच मागील
धोरणा मक िनण यांवर खालील माण े अवल ंबून असतो :
dt= Dt (dt,.dt-1, p1,_…._…._p_T ) (2) ,1where T
अशा चौकटीत इ तम धोरण अि त वात अस यास , ते यवहाय P आहे जे समीकरण
(1) मया दा समीकरण (2) या अधीन आहे.
या प रि थतीत सुसंगततेची संक पना खालील माण े प रभािषत केली आहे:
धोरण P सुसंगत असेल जर, पूव िदले या िनण यांनुसार, येक कालावधी t साठी, Pt
(1) ला मह म करत असेल.
d1…dt -1 आिण ते भिव यातील धोरण िनण य (s>t साठी Ps) सारख ेच िनवडल े
आहेत.
इ तम योजन ेची िवसंगती दोन-कालावधी उदाहरणा ार े दश िवली जाते.
T=2. साठी, P2 कमाल कर यासाठी िनवडल े आहे:
S (d1, d2, p1, p2)
(3)
d1=D1(p1,p2)
आिण d2= D2(d1,p1,p2)
(4)
योजना सुसंगत अस या साठी, p2 कमाल करणे आव यक आहे (3),
मागील िनण य p1, d1 , आिण मया दा (4) िभ नता आिण आंत रक समाधान गृहीत
ध न, δS_ _δd_2_ _._ _δD_2_ _δP_2_ _+_ _δS_ _δP_2_ _=0
घातांक य सवलतीम ुळे वेळ-सुसंगत ाधा य े ा होतात . घातांक य
सवलत आिण सामा यत : वेळेनुसार ाधा य े बर् याचदा तक शु िनवड
िस ांतात गृहीत धरली जातात कारण यांचा अथ असा आहे क िनण य घेणार्
या सवा चे वत: येकाने केले या िनवड शी सहमत असेल. munotes.in
Page 95
95जोपय त उपयोिगता वत: बदलत नाहीत तोपय त य वत: साठी
आगाऊ कोणताही िनण य वैध राहील ( हणज े, एक इ तम िनवड ).
अनुभवज य संशोधन एक मजबूत गो बनवत े क वेळ िवसंगती, खरे
तर मानवी आवडीिनवड म य े मािणत आहे. याचा अथ लोकां या वत: या
वेगवेग या िनण यांमुळे मतभेद आिण तक शु िनवड िस ांता या वेळे या
सुसंगतते या पैलूला नकार देईल.
८.१.१ बँका आिण िव ीय म य था ंम ये गितशील िवसंगती: Dynamic in
consistency in Banks and Financial Intermediaries
क ीय बँका आता पारदश कतेकडे भावी धोरणआखणीच े एक मह वप ूण
साधन हणून पाहतात . िववेकबु ी वाढव यासाठी हेतूपूण लपव या या जु या
म यवत बँिकंग जगा या उलट, िनयमस श वत न कुटुंबांना, यवसाया ंना आिण
िव ीय बाजारातील सहभाग ना महागाई कमी आिण ि थर ठेव याशी सुसंगत
असल े या म यवत बँक कृत चा अंदाज घे यास ो सािहत करते.
वेळ-िवसंगतीची सम या कमी कर याचा एक भावी माग हणज े
म यवत बँकांना देणे. िकंमति थरता िटकव ून ठेवणे आिण सरकारी
ह त ेपािशवाय ल य सा य कर यासाठी म यवत बँकेचे वातं य सुिनि त
करणे हे ाथिमक ल य आहे. िकंमत ि थरत ेसाठी अशी सं था मक बांिधलक
आिथ क धोरणाची िव ासाह ता वाढवू शकते आिण याची कामिगरी सुधा
शकते.
उदाहरणाथ , माच े िवकृत कर आकारणी िकंवा ह तांतरण काय मांची
उपि थती , चलनिवषयक धोरणक या ना महागाई या अपे ांसह गितशील
िवसंगतीचा सामना करावा लागतो , कारण राजकारणी महागाई कमी कर याच े
आ ासन देतात. परंतु उ ा एकदा महागाई कमी झाली क बेरोजगारी वाढण े
(महागाई आिण बेरोजगारी यां यातील संबंध) यांसारख े नकारा मक प रणाम होऊ
शकतात . आिथ क धोरणक या नी अ पकालीन उि ा ंचा पाठपुरावा करणे
िनवड याम ुळे दीघ कालीन उि े गमावण े हणून गितशील िवसंगती वाढते.
िव तारा मक आिथ क धोरणम ुळे अ पावधीत जलद आिथ क िवकास होईल आिण
बेरोजगारी कमी होईल आिण जे पतधोरण िनद शांक िनवडतील यांना हा माग
वीकार याचा मोह होईल, जरी दीघ कालीन सकारा मक प रणामा ंम ये खासगी
े ातील िकंमती आिण पगार वाढ याम ुळे, िशिथल आिथ क धोरणाम ुळे भ न
काढल े जातील . प रणामी , दीघ कालीन महागाईत वाढ होईल, याचे नकारा मक
प रणाम आिथ क प रि थतीत बदल घडवून आणतील . मॅककॅलम या मते
म यवत बँका अ पावधीत या ता पुर या सकारा मक लोकांचे दीघ कालीन
नकारा मक प रणाम ओळख ू शकतात आिण जोपय त ते वतं आहेत तोपय त
ते टाळू शकतात . बह तेक करणा ंम ये, आिथ क धोरणक या वरील राजक य
दबावाम ुळे गितशील िवसंगती िनमा ण होते. चलनिवषयक धोरणाची गितमान
िवसंगती ही या योजना ंची अंमलबजावणी के हा कर यात आली असती या पूव
तयार केले या योजना ंपासून पूव र िवचलन असत े. चलनिवषयक धोरणातील munotes.in
Page 96
96गितमान िवसंगती या अि त वाम ुळे उ वणार े तपशील हणज े साव जिनक कजा चे
वा तिवक मू य कमी करणा या आिथ क ि याकलापा ं या ीने उप-इ तम
पातळीकड े ने या या सरकार या दबावाखाली चलनिवषयक ािधकरणाचा संदभ
आहे. जर यांनी चलनवाढ िनमा ण केली तर चालू खा याची ि थती सुधारेल
असे गृहीत ध न अवमू यनाच े चलनवाढीच े प रणाम वाढतात . क ीय बँकस
िव ासाह ता िमळिव यासाठी िकंमत ि थरत ेसाठी यांची वचनब ता करतात .
ता पुर या तेजी या अ पकालीन फाय ासाठी ते कमी चलनवाढीच े दीघ कालीन
उि सोडणार नाहीत याची खा ी करणे हा एक माग असतो . गे या चतुथा श
शतकात , या ेरक तका मुळे जगभरातील सरकारा ंना दीघ मुदती या
अिधकार ्यां या देखरेखीखाली कायद ेशीर र या अिनवाय उि ा ंसह वतं
म यवत बँकांकडे चलनिवषयक धोरण सोपव या स वृ केले आहे. रण
प रणामकारकता वाढव यासाठी क ीय बँकस मया िदत िववेक वापरतात आिण
महागाई ल यीकरणाची यव था िवकिसत करतात . याच वेळी, टेलर सार या
धोरणा मक िनयमा ंचे समथ क, तसेच िववेकबु ी आणखी मया िदत कर यासाठी
िवधायी धोरण िनयम तयार करतात. जागितक जीडीपी या सुमारे दोन तृतीयांश
उ पादन करणा या देशांम ये चलनवाढ ल यीकरण हे चिलत चलनिवषयक
धोरण आदेश आहे. महागाई ल यीकरण पारदश कता आिण सं ेषणावर अवल ंबून
असत े याम ुळे िकंमत ि थरत े या वचनब त ेवर पुनन वीन खच वाढतो .
धोरणिनमा ते िकमान पुढील अनेक वषा साठी केवळ चलनवाढीसाठी प रमाणा मक
ल य जाहीर करत नाहीत , तर ते यांचे उि सा य कर या या गतीब ल
िनयिमतपण े साव जिनकपण े अहवाल देतात. आिण, जे हा ते यांची साधन े
समायोिजत करतात , ते हा म यवत बँकस यां या वचनब ते या पूत तेवर
होणार ्या भावा या ीने यां या कृत चे समथ न करतात . मौि क धोरणा या
गितशील िवसंगतीचा ितकार कर याचा आिण महागाईचा पूव ह कमी कर याचा
एक ताव मौि क धोरण तयार कर या या िश म ंडळाचा संदभ देतो आिण
एका “पुराणमतवादी ” म यवत बँकरची अंमलबजावणी , याची या या
सामािजक बँकस पे ा जा त महागाई -िवर हणून केली जाते. हे िश म ंडळ
गितशील िवसंगतीची सम या नाहीशी करत नाही तर महागाईचा पूव ह कमी
करते. वॉ श (१९९५ ) असे सुचवतात क , ढीवादी म यवत बँकर या
पाठलागाची िचंता कर याऐवजी समाजान े कामिगरी करारा ार े आिथ क
अिधकाराला चालना िदली पािहज े, हणून जे हा तो आप या िहताचा पाठपुरावा
करतो , ते हा एकाच वेळी समाजाच े क याण जा तीत जा त होते. अशा
कराराचा फायदा असा आहे क याचा अज मािहती या िवषमत ेपासून आिण
धोरणक या नी आिथ क धोरणाची अंमलबजावणी कर यासाठी केले या
य ना ंपासून वतं असत े, केवळ आिथ क चलांब ल केले या करारा या
दािय वा ंशी संबंिधत कामिगरी पाह यासाठी साव जिनकपण े पाह यासाठी खुले
असत े. अलीकड े, जागितक जीडीपी या सुमारे दोन तृतीयांश उ पादन करणार ्
या देशांम ये महागाई ल यीकरण हे मुख आिथ क धोरण बनले आहे. िकंमत
ि थरत े या बंधनावर माघार घे याचा खच वाढिव यासाठी महागाई ल यीकरण munotes.in
Page 97
97पारदश कता आिण सं ेषणावर अवल ंबून आहे. धोरणकत िकमान पुढील अनेक
वषा त महागाईच े प रमाणा मक ल य जाहीर करतातच , पण यांचे उ ी ल ात
ये या या यां या गतीब ल ते वारंवार जाहीरपण े अहवाल देतात आिण जे हा
ते यांची साधन े समायोिजत करतात , ते हा क ीय बँकस यांची वचनब ता
सा य कर यावर याचा प रणाम होईल या ीने यां या कृत चे समथ न
करतात .
अनेक देशांम ये बँक िनयमनाचा एक भाग आहे, परंतु असे िदसून येते
क बँक बंद कर याची धोरणे देखील एका अ प “खूप-अयश वी ” सम य ेने
त आहेत: जे हा बँक अपयशाची सं या मोठी असत े, ते हा िनयामकाला
काही िकंवा सव अपयशी बँकांना बाहेर काढण े इ तम आहे, तर जे हा बँक
अपयशाची सं या कमी असत े, अपयशी बँका िटकाव ध शकल े या बँका
िवकत घेऊ शकतात . हे बँकां या सामूिहक करणाला ो साहन देते आिण
ब याच बँका एक अपयशी ठर याची जोखीम वाढवत े. अशा कार े पूव -
ि कोनात ून पूव -प ात इ तम िनयमन वेळ-िवसंगत िकंवा उप-इ तम असू
शकते. मोठ्या बँकांवर ामु यान े प रणाम करणा या अ यंत मोठ्या-अपयशी
सम य े या उलट, आपण असे िनरी ण करतो क , अयश वी होणा या
सम य ेमुळे छोट्या बँकां या सामूिहक करणाला अिधक ो साहन देऊन अिधक
प रणाम होतो.
इितहास सांगतो, िवशेषत: २००७ -२००९ या आिथ क संकटा या
िनकालात , िववेक िनयामका ंसमोरील सवा त मोठी सम या हणज े अपयशी
ठर यासाठी खूप मोठी (TBTF) आहे. आिथ क पतन आिण आणखी एक महामंदी
थांबव यासाठी , युनायटेड टेट्स आिण इतर िनयामका ंनी साव जिनक पैशाचा
वापर वारंवार सवा त मोठ्या ते सवा त जोडल े या कज दारांना आिण सवा त
जिटल म य था ंना जामीन दे यासाठी केला आहे. लोकि य आ ेपा यित र , या
खैरात म ुळे एक नैितक धोका िनमा ण झाला आहे - आिथ क बेहेमो सना
चांग या काळात जोखीम घे यास ो सािहत करणे याम ुळे यव था संकटाला
अिधक असुरि त बनते. धोरणक या ना केवळ बेलआउटवर बंदी घालणारा
कायदा मंजूर कर याच े आवाहन केले जात आहे. यू.एस. हाऊसन े मंजूर केलेला
आिथ क िनवड कायदा , नेमका हाच ीकोन घेतो. तथािप , आपण आधी
युि वाद के या माण े, हा ीकोन अपयशी ठरला आहे. माफक घोषणा ंम ये
िव ासाह तेचा अभाव असतो आिण TBTF कंप यां या जोखमी या आचरणावर
मया दा घालू शकत नाहीत .
संकटात असताना , बेलआउट ार े आिथ क अपयश टाळ यासाठी
धोरणकत मोहक दबावाखाली येतील. गरज िनमा ण झाली आहे, क भिव यातील
कायद ेमंडळ याऐवजी काहीही र क न नवीन कायद े करेल.
TBTF वेळे या सुसंगतते या सम य ेसारख े िदसत े. जर भिव यातील
संकटात , समजला जाणारा पया य हणज े आिथ क यव थ ेचे पतन आिण
नैरा य, धोरणकत ते देऊ शकत असल े या कोण याही “नो बेलआउट ” munotes.in
Page 98
98आ ासनावर परत जातील . एक पय वे क य क ीय चलन ािधकरण जे चंड
आिथ क आ थापना ंना यां या वत नाचे ि पल ओ हस संपूण पणे आिथ क
यव थ ेवर अंतभू त कर यास भाग पाडत े, याम ुळे TBTF सम या समािव
कर याची िव ासाह ता िनमा ण होईल. आम या मते, अशा राजवटीत तीन िगअस
आहेत: उ च भांडवला या गरजा या म य थांना नुकसानीपास ून वत: चा
िवमा काढ यास भाग पाडतात ; अ यंत गंभीर ितकूल प रि थतीतही भांडवल
पया तेचे र ण करणा या तणाव चाच या ; आिण एक भावी ठराव यव था जी
कमकुवत आिथ क बेहेमोथच े वयंचिलत पुनभा डवलीकरण तसेच ठराव िनधीची
ता पुरती सरकारी तरतूद दान करते. भिव यातील खैरात टाळ याची प त
हणज े पया य आिथ क ितकूल ताि वकता नाही याची खा ी करणे हे संकेत
आहेत. यावसाियक बँक, गुंतवणूक बँका, यु युअल फंड िकंवा पे शन फंड
गुंतवणूक बँका, टॉक ोकस आिण टॉक ए च ज यांसारख े आिथ क म य थ
हे आिथ क घटक आहे जे आिथ क कराराम य े दोन प ांमधील म य थ हणून
काम करते. अनेक म य थ िस य ु रटीज ए च जम य े भाग घेतात आिण
दीघ कालीन योजना ंचा वापर करतात यांचा िनधी यव थािपत करताना आिण
वाढवताना , आिथ क म य था ं या कृती आिण िव ीय े ा या वाढी ार े देशाचे
एकूण आिथ क थैय दिश त केले जाऊ शकते. िव ीय म य थ मालम ा
यव थापनापास ून सुर ा, तरलता आिण बँिकंगशी संबंिधत अथ यव थ ेपय त
सामा य ाहका ंना केल आिण मालम ा यव थापना या अनेक परतफ ेडी
देतात. िव ीय म य थ अित र भांडवल असल े या प ांकडून िनधीची गरज
असल े या प ांकडे िनधी हलवतात . ही ि या काय म बाजारप ेठ तयार करते
आिण यवसाय चालिव याचा खच कमी करते. आिथ क म य थी ार े, बचतकत
यांचा िनधी गोळा क शकतात , याम ुळे यांना मोठी गुंतवणूक करता येते,
याम ुळे ते गुंतवणूक करत असल े या घटकाला फायदा होतो. याच वेळी,
आिथ क म य थ गुंतवणूक आिण कजा या िविवध ेण म य े िनधीचा सार
क न धोका िनमा ण करतात . घरांना आिण देशांना स या या काळात
यां याकड े असल े यापे ा जा त पैसे खच कर याची परवानगी देऊन कजा चा
फायदा होतो.
८.२ आिथ क म य थ आिण अपार ंप रक आिथ क धोरण
Financial Intermediaries and Unconventional monetary
policy
चलनिवषयक धोरण आिथ क सं थांवरील प रणामा ं ारे काही माणात
वा तिवक अथ यव थ ेवर प रणाम करते. उ च-वारंवारता संगी अ यास दश िवते
क अपार ंप रक चलनिवषयक धोरणा या प रचयाचा बँकांवर आिण िवशेषतः जीवन
िवमा कंप या आिण इतर आिथ क म य था ंवर मजबूत, फायद ेशीर भाव पडला .
अपार ंप रक पतधोरण हे पारंपा रक उपाया ं या अनुषंगाने येणा या आिथ क
ािधकरणा ार े वापरले जाणार े साधन आहे. २००८ या आिथ क संकटा या munotes.in
Page 99
99काळात िबगर-मानक आिथ क धोरणा ंना मह व ा झाले जे हा पारंपा रक
पतधोरणाच े ाथिमक साधन , जे याजदरा ंचे समायोजन आहे, पुरेसे न हत े. या
धोरणा ंम ये प रमाणा मक सुलभता , पुढील माग दश न आिण संपाि क समायोजन
समािव आहे. २००८ या जागितक आिथ क संकटा या वेळी अपार ंप रक
आिथ क धोरणे िस ीस आली जे हा िवकिसत रा ां या अथ यव था
खेच यासाठी पारंपा रक आिथ क धोरणे पुरेशी न हती .
जगभरातील म यवत बँकस या मौि क धोरणा ंचा शोध घेत आहेत
याकड े एकेकाळी अपार ंप रक आिण ता पुरते हणून पािहल े जात होते ते
आता पारंपा रक आिण दीघ काळ िटकणार े अस याच े िस होत आहे.
२००८ चे आिथ क संकट आिण २०२० ,२०२१ कोरोना हायरस साथी या
रोगान े पारंपा रक आिथ क धोरणा ंपासून दूर िनवड कर यासाठी अंमलबजावणी केली
आहे. फेडरल रझ ह , युरोिपयन स ल बँक आिण यांचे बह तेक आंतररा ीय समक
मंदी आिण अप फ ती या धो यापास ून यां या अथ यव थ ेचे संर ण कर यासाठी
पूव पे ा अिधक आ मक आिण नािव यप ूण बनले आहेत. टँडड बँकेतील परक य
चलन धोरणाच े मुख टी ह बॅरो हणाल े, "२००८ या आिथ क संकटाप े ा
कोरोना हायरसच े संकट िकतीतरी पटीने अिधक िवनाशकारी आहे." "कडक आिथ क
धोरणाकड े जा यास आिथ क संकटान ंतर या कालावधीप े ा बराच वेळ आिण कदािचत
खूप जा त वेळ लागेल यावर िव ास ठेव याच े सव कारण आहे."
ऑ ेिलया, यूझीलंड आिण कॅनडा या म यवत बँकांनी यावष थमच
सरकारी रोखे खरेदी केले आिण नंतरचे कॉप र ेट कज ही खरेदी केले. दि ण को रया
आिण वीडन आिण दि ण को रया सार या देशांनी कंपनीचे रोखे आिण यावसाियक
प े खरेदी कर यास सु वात केली. अिधक म यवत बँकाही तथाकिथत फॉरवड
माग दश न वीकारत आहेत, यात गुंतवणूकदारा ंना आ ासन दे यासाठी यांना यांचे
धोरण िविश कालावधीसाठी सैल ठेवणे आव यक आहे. पारंपा रक आिथ क धोरणा ंम ये
याजदरा ंचे समायोजन , खु या बाजारप ेठेतील कामकाज आिण बँक राखीव गरजा िनि त
करणे यांचा समाव ेश आहे. अपार ंप रक आिथ क धोरणा ंम ये प रमाणा मक सुलभता ,
फॉरवड माग दश न, संपाि क समायोजन आिण नकारा मक याजदर यांचा
समाव ेश आहे. पारंपा रक आिण अपार ंप रक दो ही आिथ क धोरणा ंचा वापर
क न सरकार े आप या देशांना मंदीतून बाहेर काढू शकली .
अथ यव था मंदीतून जात असेल तर देशाची म यवत बँक िव तारा मक
पतधोरण राबवेल. अथ यव थ ेतील खचा ला चालना दे यासाठी पैसे व त कर यासाठी
याजदर कमी करणे यात समािव आहे. िव तारा मक पतधोरणाम ुळे बँकां या राखीव
गरजाही कमी होतात , याम ुळे अथ यव थेतील पैशाचा पुरवठा वाढतो . शेवटी,
म यवत बँका खु या बाजारात ेझरी बाँड खरेदी करतात , याम ुळे बँकां या रोख
साठ्यात वाढ होते. आकुंचन पाव यास याच कृती होतील परंतु उलट िदशेने. munotes.in
Page 100
100 २००८ या संपूण आिथ क संकटात जागितक अथ यव था िव तारा मक
आिथ क धोरणे राबवून आप या देशांना मंदीतून बाहेर काढ याकड े पाहत हो या . तथािप ,
मंदी इतक वाईट अस याम ुळे मािणत िव तारा मक मौि क धोरणे पुरेशी न हती .
उदाहरणाथ , या संकटाशी लढ यासाठी याजदर शू य िकंवा शू या या जवळपास खाली
आले. अथ यव थ ेत सुधारणा कर यासाठी मा हे पुरेसे न हत े. पारंपा रक आिथ क
धोरणा ंना पूरक हणून म यवत बँकांनी आप या अथ यव थ ेला आिथ क संकटात ून
बाहेर काढ यासाठी अपार ंप रक उपाययोजना राबव या .
८.२.१ अपारंप रक आ थ क धोरणाची साधने (Instruments of unconventional
monetary policy )
अपार ंप रक चलनिवषयक धोरणे प रमाणा मक सुलभीकरण (QE), फॉरवड
माग दश न, नकारा मक याज दर आिण मंदी या काळात संपाि क समायोजन यांसार या
साधना ं ारे काय करतात , म यवत बँक सरकारी रो या ं या बाहेर खु या बाजारात इतर
िस य ु रटीज खरेदी क शकते. ही ि या प रमाणा मक सुलभीकरण हणून ओळखली
जाते आिण जे हा अ पकालीन याजदर शू यावर िकंवा जवळपास असतात ते हा याचा
िवचार केला जातो. मोठ्या मंदी या काळात याजदर शू या या जवळ होते. पैशाचा
पुरवठा वाढवताना QE याजदर कमी करतो . िव ीय सं था आिण म य थ नंतर कज
आिण तरलत ेला ो साहन दे यासाठी भांडवली वाहान े भ न जातात . या काळात
नवीन पैसे छापल े जात नाहीत . असेच एक उदाहरण हणज े मंदी या काळात , यू.एस.
फेडरल रझ ह ने या या प रमाणा मक सुलभीकरण काय माचा एक भाग हणून
मॉट गेज-बॅ ड िस य ु रटीज (MBSs) खरेदी कर यास सु वात केली. QE या पिह या
फेरीत, म यवत बँकेने MBS म ये $1.25 ि िलयनची खरेदी केली या या QE
काय माचा प रणाम हणून, फेडचा ताळेबंद 2008 म ये मंदीपूव सुमारे $885 अ ज
व न $2.2 ि िलयन इतका सुधारला िजथे तो 2015 म ये सुमारे $4.5 ि िलयन इतका
झाला. अ ेिषत माग दश न ही एक प त आहे या ार े म यवत बँक भिव यातील
चलनिवषयक धोरणासाठी आपल े हेतू जनतेला कळवत े. अशी सूचना य आिण
यवसाय दोघांनाही दीघ मुदतीसाठी खच आिण गुंतवणुक चे िनण य घे यास अनुमती देते,
याम ुळे बाजारात ि थरता आिण आ मिव ास येतो. प रणामी , अ ेिषत माग दश न
स या या आिथ क प रि थतीवर प रणाम करते.
अनेक देश आिथ क संकटात नकारा मक याजदर वीकारतात . हे धोरण सूिचत
करते क क ीय बँका यावसाियक बँकांना यां या ठेव वर याज दर आकारतात . ही
क पना यापारी बँकांना खच कर यास वृ कर यासाठी आिण यांची रोख राखीव
ठेव याऐवजी कज दे यास वृ करते. नकारा मक याजदराम ुळे रोख राखीव
साठवण ुक चे मू य कमी होईल. संपाि क समायोजन हे एक अपार ंप रक आिथ क धोरण
साधन आहे. म यवत बँकांनी कज सुिवधां या िव संपाि क हणून कोणती संसाधन े munotes.in
Page 101
101 आिण मालम ा ठेव याची परवानगी आहे याची श यता देखील वाढिवली . सवा िधक तरल
मालम ा संपाि क हणून ठेव या पािहज ेत, तथािप , अशा कठीण काळात , अिधक तरल
मालम ा संपाि क हणून ठेव याची परवानगी होती. म यवत बँका नंतर या मालम ेची
तरलता जोखीम गृहीत धरतात . अपार ंप रक आिथ क धोरणाचा अथ यव थ ेवर अिन
प रणाम होऊ शकतो . जर म यवत बँकांनी QE ची अंमलबजावणी केली आिण पैशाचा
पुरवठा खूप लवकर वाढवला तर यामुळे महागाई वाढू शकते. जर णालीत खूप पैसे
असतील परंतु केवळ काही माणात माल उपल ध असेल तर असे होते. नकारा मक
याजदरा ंमुळे लोकांना बचत न कर यास आिण यांचे पैसे खच कर यास ो सािहत
क न देखील िचंता असू शकते. िशवाय , QE म यवत बँकेचे ताळेबंद वाढवत े, जे
यव थािपत कर या साठी जोखीम असू शकते आिण खाजगी े ासाठी उपल ध
असल े या मालम ेचे कार देखील नकळतपण े िनधा रत करते, संभा यत : धोकादायक
मालम ा खरेदी कर यास वृ करते.
पारंपा रक पतधोरणाइतक ेच अपार ंप रक पतधोरणाच े उ ी आहे. हे केवळ
धोरणा मक याजदरातील समायोजना ार े श य ते याजदर कमी क शकते (जे या या
भावी कमी मया देवर असू शकते). कमी रोख दरा माण े, यामुळे कज घे याची िकंमत
कमी होते, िविनमय दरावर खाल या िदशेने दबाव आणतो आिण काही मालम ेसाठी
इतरांपे ा जा त िकंमती ठरतो ( याम ुळे लोकांना कज घेणे सोपे होते आिण यांचा खच
कर याचा आ मिव ास वाढतो ). तणाव त आिथ क बाजारप ेठांना तरलता दान करणार े
अपार ंप रक धोरणा मक उपाय देखील आिथ क ि थरत ेस समथ न देतात. अ ेिषत
माग दश नामुळे चलनिवषयक धोरणा या भिव यातील भूिमकेब ल अिनि तता कमी होते.
८.२.२ अपार ंप रक आिथ क धोरणाची नकारा मक बाजू (The negative side of
unconventional monetary policy )
रोखता दान कर याकड े म यवत बँकांचा कल िव ीय सं थांचे पुरेसे बफर
ठेव यास ो साहन कमी क शकतो , याम ुळे आिथ क तणावाच े भिव यातील भाग
अिधक संभा य होऊ शकतात . बँक न याच े नुकसान आिण बँकांची कज दे याची मता
कमी करणे, हे कमी उ पादक कंप यांना सामा यत : यवहाय नसताना सु ठेव याची
परवानगी देते.
(जरी हे अशा कंप यांसाठी समप क नसले तरी जे COVID -19 या आिथ क
प रणामा ंसाठी नाही तर सामा यपण े काय करतील ) यामुळे कमकुवत आिथ क िवकास
असूनही मालम े या िकंमतीत (उदा. घरां या आिण शेअस या वाढ या िकंमत म य े)
अनाव यक वाढ होत आहे. यामुळे पतधोरण आिण िव ीय धोरणाचा भाग अ प
होऊ शकतो कारण , जर म यवत बँक कमी याजदरान े मोठ्या माणात
सरकारी रोखे खरेदी करत असेल, तर याचा अथ सरकारी खच (िव ीय
ि याकलाप ) पैसा िनिम ती ार े िव प ुरवठा केला जात आहे असा केला जाऊ munotes.in
Page 102
102 शकतो . म यवत बँके या मालम ा खरेदीमुळे समाजातील काही गटांना
अ मािणत फायदा होत अस याच े िदसून आ यास राजक य िकंवा सामािजक
तणाव िनमा ण होऊ शकतो .
८.३ महागाई ल यीकरण आिण िविनमय दर (INFLATION
TARGETING AND EXCHANGE RATE )
जर म यवत बँके या मालम े या वापराम ुळे समाजातील काही गटांना अवाजवी
फायदा होत अस याच े िदसून आले तर महागाईला ल य करणा या पा भूमीवर
धोरणा मक अंमलबजावणीत िविनमय दरासाठी राजक य िकंवा सामािजक तणाव भावी
भूिमका िनमा ण क शकतात महागाईच े उ ी आिण इतर िवचारा ंमधील संघष कमी क
शकतात . बळकट धोरण अंमलबजावणी थािपत करणे िवशेषत: महागाईला ल य
करणा या उदयो म ुख अथ यव था ंसाठी यां या धोरणा मक वारसा आिण यां या कमी
िवकिसत िव ीय बाजारप ेठेमुळे आ हाना मक असू शकते. महागाई या
ल यीकरणाखाली , याजदर हे ि याकलाप आिण महागाईवर भाव पाड यासाठी मु य
पतधोरण साधन आहे. परक य चलन बाजारातील ह त ेप श य ितत या प तशीर
मागा ने अंमलात आणला जावा, असा देशाचा समज आहे. धोरणा मक उि े, प रचालन
ि या आिण पूव र मू यमापनाशी संबंिधत िविनमय दरा या भूिमकेसाठी पारदश कता
महागाई या ल याब ल सं म िनमा ण हो याची श यता कमी करते. खरंतर, पररा
चलन धोरणा या अंमलबजा वणी या पारदश कतेला मया दा आहेत आिण देशा या
अनुभवांम ये काही यापक धोरणा मक पारदश कता प ती तािवत आहेत. सखोल
परक य चलन आिण देशांतग त चलन बाजाराची उपि थती धोरणा मक हेतूंमधील
बदला ंची प रणामकारकता वाढवत े, याम य े धोरणा मक हेतूंचे चांगले संकेत िदले
जातात . मु ा बाजारा या िवकासाम ुळे परक य चलना या ह त ेपावर जा त अवल ंबून न
राहता देशांतग त चलनिवषयक साधना ंचा वापर करणे श य होते. बे डी लािमया मौ डी
डीजेलासी यांनी केले या अ यासान ुसार, महागाई ल यीकरणाचा अवल ंब के याने
िविनमय दर पार (ERPT) आिण अि थरत ेवर कसा भाव पडला हे आप याला कळत े.
पुरावे असे सूिचत करतात क बह तेक अथ यव था ं या िव ेषण केले या िकंमत िनद शांक
ाहक आिण उ पादक दो ही िकंमत साठी लि यत महागाईचा अवल ंब के यानंतर
ERPT घसरला आहे. या यित र , प रणाम दश िवते क चलनवाढ ल यीकरण णाली
सव देशांम ये िविनमय दर अि थरता आिण चलनवाढ अि थरता कमी क शकते.
यामुळे, चलनवाढ -ल यीकरण शासनाची अंमलबजावणी िविनमय दर पास- ू आिण
िविनमय दर अि थरत े या घसरणी ार े िकंमत ि थरत ेम ये योगदान देते. 1990 या
दशकात , बर्याच देशांनी हे ल ात घेतले आहे क , म यम आिण दीघ कालावधीसाठी ,
चलनवाढीचा कमी आिण ि थर दर राखण े अ याव यक आहे. महागाई या उ च आिण
बदल या दरामुळे िकंमती या बाबतीत ितकूल सामािजक आिण आिथ क प रणाम होतात munotes.in
Page 103
103 याम ुळे संसाधन े कमी उ पादक आिण प उपभो गाकड े वळिवली जातात . याचा
प रणाम बचत आिण गुंतवणूक या खाल या पातळीत होतो याम ुळे अथ यव थ े या
दीघ कालीन वाढीवर िवपरीत प रणाम होतो. पैशा या घसर या मू यापास ून संर ण
कर यासाठी , लोक थावर मालम ेत हेज करतात आिण उपल ध आिथ क बचत कमी
करणार े मौ यवान धातू खरेदी करतात . खु या अथ यव थ ेत, यामुळे भांडवलाच े उड्डाण
होऊ शकते याम ुळे देयकांचा अशा त समतोल िनमा ण होतो. िशवाय , बेरोजगारी आिण
िकंमतपातळी यां यातील अ पकालीन यापार -तडजोडीम ुळे मुळे दीघ कालीन उ पादन
आिण रोजगाराची पातळी वाढत नाही. पैसा पुरवठा, याजदर आिण नाममा GDP
यांसार या म य थ ल या ंचा वापर वाजवी प रणाम देत नाही. प रणामी , म यवत
बँकांनी महागाई या दरालाच थेट ल य कर याची सु वात करतात .
८.३.१ िविनमय दरातील बदल Exchange rate pass -through
िविनमय दर पास- ू (ERPT) ची या या देशांतग त आिण परदेशी देशांमधील
िविनमय दरातील 1% बदलाम ुळे होणारी देशांतग त िकंमत ची ट केवारी बदल हणून
केली जाते. गत आिण उदयो म ुख बाजार अथ यव था ंसाठी िविनमय दर पास- ू कसा
िवकिसत झाला आहे ते पाह . आिथ क संकटान ंतर उदयो म ुख अथ यव था ंम ये िविनमय
दर पास ू सरासरीन े कमी झाला आहे आिण पास ूमधील ही घसरण घट या
चलनवाढीशी िनगडीत आहे. याउलट , गत अथ यव था ंम ये, िजथे महागाई सात यान े
कमी अस याकड े कल आहे, िविनमय दर पास ू देखील कमी रािहला आहे. ERPT
या उदयो म ुख अथ यव था ंम ये अलीकडील घट झाली असली , तरी उदयो म ुख
अथ यव था ंपे ा पास ू अंदाज अजूनही गत आहेत. हे प रणाम िकंमत िनि ती या
मे यू कॉ ट िथअरी या प रणामा ंशी सुसंगत आहेत: जे हा महागाई जा त असत े, ते हा
िविनमय दरबदल अिधक जलद आिण मोठ्या माणात पा रत केले जातात कारण
कंप यांना कोण याही कार े िनयिमतपण े िकंमती समायोिजत करा या लागतात . तरंगता
िविनमय दर िनयम ही चांग या कार े काय रत महागाईल यी शासन भांडवल
गितशीलत ेसाठी पूव अट आहे आिण वतं पतधोरण ि थर िविनमय दर णालीसह
सहअि त वात असू शकत नाही. महागा ई ल यीकरण आिण तरंगता िविनमय दर
यां यातील संबंधामुळे काही अथ त ा ंनी असे हटल े आहे क आयटी शासन
वीकार याचा एक खच हणज े िविनमय दरांची उ च अि थरता . िविनमय दरा या
अि थरत ेवर ल य क न महागाईच े प रणाम तपास यासाठी अनेक प ती उदयास
आ या आहेत. खरंच, अनेक अ यास महागाईअ ंतग त िविनमय दरां या अि थरत ेची
तुलना िनि त िकंवा यव थािपत िविनमय दर णालीशी करतात .
तरीही , एडवड ् स सूिचत करतात क िविनमय दर अि थरता िव ेषणासाठी या munotes.in
Page 104
104 िभ न आिथ क धोरणा ंची तुलना करणे यो य धोरण नाही. यांनी असे मांडले आहे क
चलनवाढी ल यीकरण णालीम य े िविनमया या अि थरत ेचे मू यमापन कर यासाठी
यो य ीकोन िविनमय दर शासना या भावा ंना िनयंि त क न बनवला गेला पािहज े.
िविनमय दरातील बदला ंपासून महागाईपय तचा पास ू कोण याही तुलनेने खु या
लविचक िविनमय दरा या अथ यव थ ेसाठी मह वाचा आहे. हे िविनमय दरातील
िविवधत ेपासून महागाईपय त पास ू या प रणामा ं ारे काय करते जे कोण याही तुलनेने
खु या लविचक िविनमय अथ यव थ ेसाठी मह वप ूण आहे. पास ू थेट िविनमय दरा या
हालचाल चा िकंमत वर प रणाम क न आिण अ य पण े िविनमय दरा या हालचाल चा
एकूण मागणी आिण िकंमत वर प रणाम क न काय करते. सामा यत : अनुभवज य
सािह यात असे आढळत े क िविनमय दरातील बदला ंमुळे आयात िकंमत म य े वेश
करणे हे िविवध घटक, िवशेषत: वाहतूक खच , िवतरण खच आिण िकंमतीतील
भेदभावाम ुळे एकापे ा कमी आहे. १९९० या दशकात पास ूम ये ित पट घट झाली
आहे. या घसरणी या कारणा ंम ये जगभरातील महागाई , बाजारप ेठेची िकंमत आिण
िव ासाह तेचा फायदा यांचा समाव ेश आहे. लहान ॅक रेकॉड असल े या उदयो म ुख
अथ यव था ंसाठी पास ू तुलनेने मह वाच े आहे. उदयो म ुख बाजारप ेठांम ये सामा यत :
िव ीय बाजारप ेठे या िवकासाची पातळी कमी असत े, मया िदत साधन े आिण पातळ
यापारा ार े वग कृत केले जाते, जे बा ध या ंचा सामना करताना देशांतग त उ पादन
ि थर कर यात मह वप ूण भूिमका बजाव ू शकत नाहीत . िवकासा या पातळीसह ERPT
कमी होताना िदसत े आिण मोकळ ेपणान े वाढते, आिण उदयो म ुख अथ यव था ंम ये
उ च आिण वाढीव चलनवाढ आहे, िविनमय दरातील अि थरता अिधक अनुभवली जाते
आिण अिधक डॉलर आकारल े जाते. या अथ यव था ंनी पूण वाढीव महागाई
ल यीकरण वीकारल े यांनी पास ू कमी के याच े आढळल े आहे. हे समथ न करते क
इतर अँकरसह उदयो म ुख अथ यव था ंना मोठ्या िविनमय दर पास ूचा सामना करावा
लागतो . चंड, जलद आिण अिनि त पास ू क ीय बँकांना चलनवाढीचा तर आिण
अि थरता कमी कर यासाठी थेट िविनमय दरावर भार टाकू शकतात . िविनमय दरात
बदल के याने महागाई आिण महागाई या अपे ा झपाट्याने वाढू शकतात आिण अशा
कार े म यवत बँकेला याजदर बदलून िकंवा परक य चलन बाजारात चिलत क न
िविनमय दरावर भाव पाडता येईल अशी कारवाई कर यास भाग पाडता येईल.
तथािप , हे यवहार म यवत बँक चलनवाढीवर होणा या प रणामा या वर आिण पलीकड े
िविनमय दर कायम ठेवते ही छाप दश वू शकते. परक य चलन ह त ेप उ पादन
ि थरत ेने समािव आहे. तुलनेने अ पकालीन िविनमय दरा या हालचाल या
उ पादनावर होणारा प रणाम कमी कर यासाठी िविनमय दर यव थािपत कर या चे अनेक
उदयो म ुख अथ यव था ंचे उ ी आहे.
IMF या लविचक िविनमय दरा या उदयो म ुख अथ यव था ंवरील
कम चार्यां या अहवालान ुसार असे आढळल े आहे क िविनमय दरातील अि थरता munotes.in
Page 105
105 मया िदत कर यासाठी ह त ेपाचा वापर केला जातो, जरी अशा ह त ेपाची कारण े
नेहमीच पूण पणे य केली जात नाहीत . अ यास दश िवतात क िविनमय दरातील
अि थरत ेचा यापारावर मोठा परंतु लहान नकारा मक प रणाम होतो आिण िविनमय
दराचा वापर सपाट उ पादन अि थरत ेपय त होतो आिण व तुिन हणून महागाई या
ल या या बंधनास ंदभा त ग धळ िनमा ण होऊ शकतो . लांब ॅक रेकॉड असल े या संपूण
महागाई -ल यीकरण अथ यव था तुलनेने पारदश क असू शकतात आिण िविनमय दर-
सपाट ह त ेपांची कारणमीमा ंसा बाजारा ंना प करणे सोपे जाऊ शकते. याउलट ,
चलनवाढी या उि ा ती कमी वचनब ता असल े या आिण लहान ॅक रेकॉड
असल े या अथ यव था ंना बाजाराला प वाटेल अशा कार े अि थरता सुरळीत
कर यासाठी ह त ेप करणे कठीण असत े. समजा , असा ह त ेप कायम व पी
िविनमय दरा या झट या ंसाठी असावा , याम ुळे अशा ध या ंचा कालावधी म य थी
कर याच े आ हान िनमा ण होते. आिथ क आिण संरचना मक धोरणा ंचा एक सहा यक संच
असल ेला िवकिसत देश महागाई या ल यासाठी िव ासाह वचनब ता आिण िविनमय दर
यव थािपत कर यावर कमी अवल ंबून राह याची परवानगी देतो. असे यापार तडजोड
हे िव ासाह ते या वचनब त ेचा प रणाम आहेत. उदयो म ुख अथ यव थ ेला नाममा
अँकर हणून संपूण महागाई -ल यीकरणाचा लाभ िमळिव यासाठी िव ासाह तेचा मोठा
डोस आव यक आहे, याम ुळे तरंग या िविनमय दराला परवानगी िमळत े आिण या ार े
धोरणा मक अंमलबजावणी श य होते. तसेच, लविचक िविनमय दर असल े या
अथ यव था यांनी अ ाप प महागाईच े ल य वीकारल े नाही, यांचा एकाच
नाममा अँकर या सं मणात िवचार केला जाऊ शकतो आिण हे सं मण पूण
कर यासाठी महागाई या ल यासाठी िव ासाह वचनब त ेचा पाया थािपत करणे
आव यक आहे. वेगवेग या आिथ क आिण िविनमय दरा या शासनासह
अथ यव था ंमधील िव ासाह तेतील हे फरक पाह यासाठी , वा तिवक महागाई या
बिह:पतनाम ुळे आिण दीघ कालीन थािनक चलन-नामिनद िशत सरकारी कजा या बाजार
गुणांकना ार े येथे िव ासाह ता अंदाजे ितपि त केली जाते. महागाईला ल य करणा या
अथ यव था ंना महागाईचा फटका अिधक चांगला आहे. म यवत बँक महागाई या
ल याशी िव ासाह वचनब ता क शकते अशी ल महागाईची िच हे आहेत. कमी
आिण सकारा मक महागाई उ च आिण ि थर दीघ कालीन वाढीस पािठंबा देत आहे असे
दीघ कालीन वाढीस पािठंबा देणारे पतधोरण अिधक िव ासाह असू शकते. स या या
वषा तील सवा त कमी महागाईदर महागाईला ल य करणा या गत अथ यव था ंम ये
आिण यानंतर महागाईला ल य करणा या उदयो म ुख अथ यव था ंम ये झाला आहे;
इतर अँकर असल े या उदयो म ुख अथ यव था ंम ये महागाईच े माण सवा िधक आहे.
महागाईला ल य करणा या अथ यव था ंना दीघ कालीन वदेशी चलन-नामिनद िशत
सरकारी कजा चे गुणांकन जा त आहे. असा अंदाज भिव यव ेधी आहे आिण ि थरत ेवरील
दीघ कालीन बाजारप ेठेतील िव ासा या माणात बाजारप ेठेतील समज थेट पकडतो munotes.in
Page 106
106 म यवत बँके या िव ासाह ते या बाजार -आधा रत उपाया ंचा वापर करणे ेय कर ठरेल.
वा तववादात असे उपाय केवळ काही अथ यव था ंसाठी उपल ध आहेत. यािशवाय ,
अनेक अथ यव था ंसाठी ि थर सं या मक ल ये नस याम ुळे वा तिवक िव लि यत
महागाईची तुलना वगळली जाते. महागाई या ध या ंना त ड देताना महागाई या
अपे ां या थैया चे सूचक हणज े उ पादनातील अि थरता सुरळीत कर यासाठी
िविनमय दर यव थािपत कर याचा आणखी एक चांगला उपाय असेल. आिथ क
धोरणा या या ीपलीकड े घटक ितिब ंिबत होत असल े तरी शेवटी म यवत बँकेची
जबाबदारी आहे.
महागाईला ल य करणा या गत अथ यव था ंना सवा िधक मानांकन आहे,
यानंतर महागाईला ल य करणा या उदयो म ुख अथ यव था आिण इतर अँकरसह
उदयो म ुख अथ यव था आहेत. िव ासाह तेचे हे सूचक, साधारणपण े असे सूिचत
करतात क उ च िव ासाह ता िविनमय दरासाठी छोट्या भूिमकेशी संबंिधत आहे.
महागाई ल यीकरणा या िव ासाह तेची मोठ्या माणात तपासणी केली गेली आहे.
महागाईला ल य करणा या सव अथ यव था ब याप ैक मोठ्या आिण िवकिसत
आहेत, याचा असा पुर कार आहे क महागाईला ल य कर यासा ठी आकार आिण
काहीशी गत अथ यव था आव यक आहे.
महागाईला ल य करणा या म यवत बँकेला महागाईच े ल य आिण
आव यकत ेनुसार आपली आिथ क साधन े िनि त कर यासाठी पुरेसा िववेक आिण
वाय ता अनुसरण कर यासाठी िनद शांची आव यकता आहे. एक जोमदार आिथ क
ि थती मह वाची असत े, तर चलनिवषयक धोरणात राजकोषीय ाधा य मा ंचे
वच व असायला हवे कारण उ च कज आिण कमी इितहास असल े या
देशा या िव ासाह तेलाही उपो म धोरणे हानी पोहोचव ू शकतात , राजकोषीय
यव थापन प रणाम सूिचत करतात क चलनवाढ ल यीकरण धोरणा ंची
साव जिनकपण े घोषणा केलेली अंमलबजावणी उदयो म ुख बाजारप ेठेतील म यवत
बँका, अनेकदा मोठ्या धूमधडा यात , भूतकाळातील चलनिवषयक धोरण तयार
कर यापास ून एक मह वप ूण िवचलन आहे आिण ते लि यत नसले या
उदयो म ुख बाजारप ेठांपे ा अगदी वेगळे आहे. आप या सै ांितक ितमानान े
मोज या माण े, उदयो म ुख बाजारप ेठांना ल य करणारी महागाई "शु " महागाई
ल यीकरण धोरणा ंचे अनुसरण करत नाही. याऐवजी , आप याला असे आढळत े क
धोरणा मक िनयमात बा चर खूप मह वाची भूिमका बजावतात - उदयो म ुख
बाजारप ेठांम ये म यवत बँकांना ल य करणारी महागाई ख या िविनमय दराला
प तशीरपण े ितसाद देते. महागाईल यी गटांपैक , व तूं या िनया तीत िवशेषत: जा त
माण असल ेले याजदर नॉन-कमोिडटी गहन गटापे ा वा तिवक िविनमय दर बदला ंम ये
सि यपण े अिधक बदलतात . munotes.in
Page 107
107सव साधारणपण े, िविवध ितमान े तयार करणे आिण अंदाज धोरणा ंसाठी प रणाम
मजबूत असतात .
मूलभूत व तूं या िनया तीत तुलनेने गहन असल े या आयटी धोरणा ंम ये यश वी
झाले या देशांम ये वा तिवक िविनमय दरांचा भाव मजबूत असतो . हे आ य कारक
नाही कारण हा गट यापारा या अटी आिण वा तिवक िविनमय दरातील य यया ंसाठी
सवा त असुरि त आहे. िशवाय , वा तिवक िविनमय दर ि थरीकरणामागील उि
क ीय बँक याजदर िनि तीवर अ य पण े भाव पाडताना िदसत नाही कारण हा
भिव यातील महागाईचा चांगला अंदाज आहे, जसे क महागाई हा एक चांगला अंदाज
असेल आिण म यवत बँक भिव यवाणी करत असेल तर तसे होईल हणज े वा तिवक
िविनमय दर उदयो म ुख बाजारप ेठांम ये भिव यातील महागाईचा मजबूत अंदाज नाही.
व तू धान देशांमधील वा तिवक िविनमय दर ि थरीकरण वा तिवक िविनमय
दरअि थरत ेशी संबंिधत ितकूल वा तिवक उ पादन प रणा मांशी संबंिधत अस याच े
िदसत े.
ताि वक ्या, आयटी राजवटीतील पतधोरणा या वत नाचा खरा िविनमय दर
सो या आवृ ीत सादर केला जातो, िजथे धोरणक या ना वा तिवक िविनमय दरातील
अि थरत ेची िचंता आहे. िविनमय दरातील अि थरता कमी कर याची इ छा तक शा ाच े
अनुसरण करते, क िविनमय दरातील अि थरत ेमुळे िवकसनशील देशांमधील उ पादकता
कमी होते आिण याचे ेय िव ीय वािह या ंना िदले जाते.
अि थरत ेचा ितकूल प रणाम एज सी आिण करार अंमलबजावणी खच चिलत
असल े या प रि थतीत िनधी या अपेि त खचा त वाढ हो याचा प रणाम असू शकतो ,
िव ीय यव था उथळ आहे आिण यापार मोकळ ेपणा मह वाचा आहे. कमी
आिथ क ्या िवकिसत देशांसाठी िविनमय दरातील अि थरत ेचे ितकूल प रणाम मोठे
आहेत. खिनज आिण इतर व तूं या िनया तीवर मोठ्या माणात अवल ंबून असल े या
िवकसनशील देशांम ये ही प रि थती ती केली गेली आहे. िविनमय दरातील
अि थरत ेचे समथ न कर यावर अिधक दबाव आहे, याम ुळे दरातील बदला ंची
देवाणघ ेवाण कर या या धोरणा मक िनयमाची संवेदनशीलता श यतो मोठ्या माणात
क याणकारी प रणामा ंसह वाढते.
मु य उि अ प-मुदतीत वा तिवक िविनमय दर ि थर करणे हे आहे, जेथे
पॉिलसी िनमा ते असे गृहीत धरतात क समतोल REER (वा तिवक भावी िविनमय
दर) अ यंत िनधा रत केला जातो, अशा कार े बह तेक अ पकालीन ध के िणक
अि थरत ेची पुनरावृ ी क शकतात . हे गृहीतक REER ची िचकाटी आिण समतोल
िविनमय दरांचा अंदाज लाव याशी संबंिधत यापक मानक चुका या दो ह च े ितिब ंब
आहे, अथा तच आयटी धोरणामागील म यवत बँक िविनमय दराशी संबंिधत का िनवडेल
याची इतर संभा य कारण े आहेत. हे िवशेषत: उदयो म ुख बाजारप ेठांम ये यां या उथळ munotes.in
Page 108
108 चलन बाजार , ि थर चलनवाढीचा यांचा छोटासा इितहास , अपे ेचा अँकर हणून
िविनमय दराचे मह व आिण धोरणा मक ्या मह वा या े ांम ये चलन न जुळ याची
श यता ल ात घेता हे खरे आहे. या बाबी ल ात घेता, आपण चाचणी करतो . या
माणात IT ारे धोरणा मक िनयम वीकारल े जातात कमोिडटी -क ि त िवकसनशील
देश आयटी नॉनकमोिडटी िनया तदारा ंपे ा वेगळे आहेत, कमोिडटी आयटी देशां या
िविनमय दरातील बदला ंब ल या अिधक संवेदनशीलत ेला समथ न देतात.
आपण त ा मांक ८.१ म ये एक वा तव - कालीन सांि यक य मािहती पाह या .
त ा मांक ८.१
उदयो म ुख अथ यव था ंम ये िविनमय दर मोठी भूिमका का बजावतो ?
(िव ासाह तेचे सूचक)
धोरणाच े नाव
1997 –
07
2002 –
07
2005 –
07
दीघ कालीन
थािनक - चलनाच े
मानांकन-
नामिनद िशत-
सरकारी कज
महागाईला ल य करणा या गत
अथ यव था
AAA म यक 2.3 1.9 1.8
मािणत िवचलन 1.1 1.1 1.3
महागाईला ल य करणा या
गत अथ यव था
BBB म यक 6.6 5.1 4.9
मािणत िवचलन 11.6 4.3 2.5
चलनवाढीला ल य न करणा या
उदयो म ुख अथ यव था
BB+ म यक 9.9 11.0 9.4
मािणत िवचलन 29.6 10.6 4.5
अिधिमलीत िविनमय दर
उदयो म ुख अथ यव था
BBB म यक 3.7 5.6 7.5
मािणत िवचलन 18.6 6.4 4.2
वेगवेग या आिथ क आिण िविनमय दरा या शासन असल े या अथ यव था ंमधील
िव ासाह तेतील असमानता समजून घे यासाठी , वा तिवक महागाई या बिह:पतनाम ुळे munotes.in
Page 109
109 आिण दीघ कालीन थािनक चलन नामिन द िशत सरकारी कजा या बाजार मानांकना ार े
िव ासाह ता येथे अंदाजे ितपि त केली जाते. महागाईला ल य करणा या
अथ यव था ंकडे महागाईची वाढ अिधक चांगली आहे (त ा . 1) आिथ क आिण
संरचना मक धोरणा ंचा एक समथ ना मक संच असल ेला वाजवी आकाराचा आिण
िवकिसत देश महागाई या ल यासाठी िव ासाह वचनब ता आिण िविनमय दर
यव थािपत कर यावर कमी अवल ंबून राह याची परवानगी देतो. उदयो म ुख
अथ यव थ ेला संपूण महागाईला ल य करणा या नाममा अँकरचा लाभ िमळिव यासाठी
िव ासाह तेचा मोठा डोस आव यक आहे, याम ुळे िविनमय दर तरंगत राह यास मु
होतो आिण धोरणा मक अंमलबजावणीस ही मदत होते. िशवाय , लविचक िविनमय दर
असल े या अथ यव था यांनी अ ाप प महागाईच े ल य वीकारल े नाही, यांचा
एकाच नाममा अँकर या सं मणात िवचार केला जाऊ शकतो आिण हे सं मण पूण
कर यासाठी महागाई या ल यासाठी िव ासाह वचनब त ेचा पाया थािपत करणे
आव यक आहे. वेगवेग या आिथ क आिण िविनमय दरा या राजवटी असल े या
अथ यव था ंमधील िव ासाह तेतील फरक अिधक चांग या कार े समजून घे यासाठी ,
वा तिवक महागाई या बिह:पतनाम ुळे आिण दीघ कालीन थािनक चलन नामिनद िशत
सरकारी कजा या बाजार रेिटंग ारे िव ासाह ता येथे अंदाजे ितपि त केली जाते.
चलनवाढी या ल यीकरणा या सं मणादर यान िविनमय दराची भूिमका - यावर
िनणा यक िट पणी :
िविनमय दर उदयो म ुख अथ यव था ं या धोरणा मक चौकटीत एक मह वप ूण
परंतु अप रभािषत भाग आहे यांचा िविनमय दर लविचक आहे परंतु संपूण
महागाई -ल यीकरण चौकट नाही (येथे “इतर अँकरसह उदयो म ुख अथ यव था ”
हणून संबोधल े जाते). या अथ यव था िविनमय दराचे अिधक सि यपण े
यव थापन करता त आिण धोरणा मक अंमलबजावणी परक य चलन ह त ेपावर
आधा रत असत े जी अिधक तदथ आिण कमी बाजार -आधा रत आहे. िविनमय
दर वािह या इतर अँकरसह सामा य उदयो म ुख अथ यव था ंसाठी कदािचत
मजबूत आिण अिधक अिनि त आहेत कारण ते कमी आिथ क ्या िवकिसत
आहेत, अिधक डॉल र ड आहेत आिण महागाईला ल य करणार ् या उदयो म ुख
अथ यव था ं या तुलनेत यांची एकूण िव ासाह ता कमी आहे. चलनवाढी या
ल यीकरणाकड े सं मण कर यासाठी िविनमय दरासाठी अित र सु यवि थत ,
सुसंगत आिण बाजार -आधा रत भूिमका सु करणे मह वाच े आहे. हे असेही
सुचवते क , िविनमय दराला याजदर िति य े या काया त मोठे मह व देणे
िकंवा िविनमय दराचा काया मक धोरण ल य हणून वापर करणे, याजदराच े
वच व असल े या धोरणा मक िति या काया चा वापर कर याप े ा चांगली
यापक आिथ क कामिगरी िनमा ण क शकते. देशांतग त मु ा बाजार िवकासाच े
माण हे सं मणादर यान काया ि वत ल याची िनवड आकार यास मदत करते.
कालांतराने िति या काया त िविनमय दराचे वजन कमी करणे हा महागाईला munotes.in
Page 110
110 ल य करणा या राजवटीकड े सं मण कर याचा यावहा रक माग आहे.
महागाई या िदशेने जाणा या म यवत बँकांनी सामा यत : यांचे यापक आिथ क
िव ेषण मजबूत करणे आिण धोरणा मक िनण य घे याकड े प तशीर ीकोन
िवकिसत करणे आव यक आहे. िव ीय बाजार िवकास परक य चलन
ह त ेपावर अवल ंबून राह याची गरज कमी क न आिण िनज तुक करण स म
क न धोरणा मक अंमलबजावणी सुधारतो .
८.४
अथ शा ात गितशील िवसंगती हणज े काय? बँका आिण आिथ क
म य था ंसाठी याची ासंिगकता प करा.
१. अपार ंप रक आिथ क धोरणाची साधन े आिण उि े कोणती आहेत?
२. उदयो म ुख अथ यव था ंम ये िविनमय दर आिण महागाई ल यीकरण मह वप ूण
भूिमका बजावतात , हे प करा.
३. िविनमय दर बदल गत आिण उदयो म ुख बाजार अथ यव था दो हीसाठी
संबंिधत आहे. याची कारण े प करा.
४. अपार ंप रक आिथ क धोरणाचा काही नकारा मक भाव आहे का?
References:
1. Ben S. Bernanke a nd Frederic S. Mishkin, “Inflation Targeting: A New
Framework for Monetary Policy,” Spring 1997
2. The Relationship Between Exchange Rate and Inflation Targeting in
Emerging Countries - Beldi Lamia Mouldi Djelassi
3. Inflation Targeting and Real Exchange R ate In Emerging markets -
Joshua Aizenman Michael Hutchison and Ilan Noy
4. Arrow, Kenneth,” Statistical and Economic policy”, Econometrica 25,
1957
5. A positive theory of monetary policy in a natural rate model - Barro,
Robert J., and David B Gordon.
6. Mark Stone, Scott Roger, Seiichi Shimizu, Anna Nordstrom, Turgut
Kis¸inbay, and Jorge Restrepo “The Role of the Exchange Rate in
Inflation - Targeting Emerging Economies”,
(INTERNATIONAL MONETARY FUND)
munotes.in