Page 1
1 मॉडयुल I
१
अथ शा आिण या या प ती
(ECONOMICS AND ITS METHODS)
घटक रचना :
१.० उि य े
१.१ सू म अथ शा
१.१.१ सू म अथ शा ाचे व प
१.१.२ सू म अथ शा ाचा अथ
१.१.३ सू म अथ शा ाची व ैिश ्ये
१.१.४ सू म अथ शा ाच े मह व
१.१.५ सू म अथ शा ा या मया दा
१.२ मूलभूत आिथ क सम या
१.३ व तूिन अथ शा आिण आदश वादी अथ शा
१.४ सारांश
१.५ सरावासाठी
१.० उि ्ये (OBJECTIVES)
सू म अथ शा ाचा अथ व वैिश य े अ यासण े.
सू म अथ शा ाच े व प व मह व समज ून घेणे.
सू म अथ शा ा या मया दा अ यासण े.
मूलभूत आिथ क सम या अ यासण े.
व तुिन अथ शा आिण आदश वादी अथ शा यातील फरक समजाव ून घेणे.
१.१ सू म अथ शा (MICRO ECONOMICS )
अथ शा ीय िव ेषण प तीचा अ यास करताना तो दोन ीकोनात ून केला जातो .
यातील पिहला ीकोन स ू मल ी होय . दुस या ीकोनास सम ल ी िक ंवा थ ूल
ीकोन अस े नाव िदल े जाते. अथ शा ीय अ यासा या या प ती हळूहळू उ ा ंत होत
गे या आह ेत. सू म आिथ क िव ेषण प तीचा वापर हा काल मान े अिभजातवादी munotes.in
Page 2
सू म अथ शा -I
2 अथ शा ा ं या का ळचा हण ून अिधक प ूव चा मानला जातो . अथा त १७ ते १९ या
शतका या का ळात इं लड, ांस , जम नी, इटली या य ुरोिपयन द ेशात या अ यासप तीचा
अिधक माणात वापर होत होता . परंतू अध ूनमधून मा थस , मा स यांसार या
अथ शा ा ंनी या याच जोडीला थ ूल अथ शा ीय िव ेषणाचाही वापर क ेलेला होता .
िवसा या शतकात द ेखील क े या प ूव ि वडीश अथ शा िवकस ेल, कॅसेल तसेच
ि टीश अथ शा रॉ बट सन् हां े य ांनीही स ू म िव ेषण त ं ाबरोबरच थ ूल
अथ शा ा चाही वापर क ेलेला िदसतो . ांस या िनसग वादी अथ शा व े ने याने देखील
सम अथ शा ीय िव ेषणाचा म ु यत: वापर क ेला होता . अलीकड या काळात सव च
मुख अथ शा गरज व सोई माण े य ा दो ही अ यास त ं ाचा वापर करतात .
अथ शा ीय अ ययनाम य े ा दो ही स ंक पना अ य ंत मह वा या अस ून अथ शा ा या
उगमापास ून अ ययन करताना या प ती ार े अ ययन कर यात आल े. मूलत: सू म
(Micro ) िव ेषणाचा अथ लहान घटक भागा ंचा अ यास करण े व थूल िव ेषणाचा
(Micro ) अथ एकूण िकंवा सम प र ि थती चा अ यास करण े.
१.१.१ सू म अथ शा ाचे व प (Nature of Micro Economics ) :
अथ यव थ ेतील लहानातील लहान घटका ंचा वत ं पणे अ यास करणा या िव ेषण
प ती ला सू मल ी अथ शा अस े हणतात . Micro या ीक भाषेतील श दाचा अथ
अितशय सू म अगर लहानात लहान असा भाग होय . सू म अथ शा , एखा ा द ेशातील
िविश यि , िविश उ ोगस ं था, िविश उ ोग िविश व त ू इ याद चा अ यास स ू म
प तीन े केला जातो . याचाच अथ असा क अथ यव थ ेत जे अनेक घटक असतात
यापैक एखा ा िविश घटका ंची चचा केली जात े. अथ यव थ ेतील सू म घटकाचा
अ यास क न या या वत णूक िवषयी िवव ेचन करणार े शा हणज े सू मल ी अथ शा
होय. ा. िज. लन र यां या मते, अथ यव थेचे जणूकाही स ू म दश कातून िनरी ण क न
अथ यव थ े या शरीरातील य ेक पेशीचा अ यास स ू म अथ शा ात क ेला जातो . उदा.
उपभो याची व ैयि क वत णूक, वैयि क मागणी , वैयि क प ुरवठा, एखा ा उ ोगस ं थेचा
उ पादन खच , व तुची िक ंमत, कामगारा ंना िदली जाणारी मज ूरी, जमीन मालकाचा ख ंड,
भांडवलदारा ंचे याज , संयोजकाचा नफा इ यादीची वत ं पणे चचा केली जात े.
ॲडम ि मथला सू म अथ शा ाचा आ वत क हणतात . कारण १९ या शतकात ॲडम
ि मथ पास ून सू म अथ शा ा या अ यासाची स ु वात झाली . यानंतर रकाड , जे.बी.से.
ो. िमल, मॉरीस डॉ ब, बोि ड ंग, डॉ. माश ल, िपंगू, िह ो . सॅ यूए सन , ीमती जोन
रॉबी सन इ यादी अथ शा ा ंनी याचा िवकास क ेला आह े.
१.१.२ सू म अथ शा ाचा अथ (Meaning of Micro Economics) :
ा. बोि ड ंग यां या मते, ’सू म अथ शा हणज े एका िविश प ेढीचा, िविश कुटुंबाचा,
यि गत िक ंमत मज ुरी, उ प न , वैयि क उ ोग आिण िविश व त ू यांचा अ यास होय .“
मॉ रस या ं या मत े, ’अथ यव थ ेचे सू मदश अ ययन हणज े सू म अथ शा होय .“ munotes.in
Page 3
अथ शा आिण या या प ती
3 ा. लन र यां या मते, ’अथ यव थ ेचा ज ैिवक णालीत एक यि िक ंवा कुटुंब हण ून
उ ोगस ं था उ पादकाची भ ूिमका बजावतात . अथ यव थ ेतील या उलाढालीच े सू म
दश काखाली िनरी ण कर याचा य न सू म अथ शा करत े.“
वरील या या या अ यासात ून खालील गो ी ल ात य ेतात.
१) सू म अथ शा ात एखा ा गटाचा अ यास क ेला जातो . तो एकक वत ं आह े असे
मानून अ यास क ेला जातो .
२) कोण याही घटकाचा वत ं पणे अ यास क ेला जातो .
३) कोण याही एका घटकाचा अ यास करताना या गटाची या या सक ुंिचत क ेली जात े.
१.१.३ सू म अथ शा ाची वैिश य े (Feature s of Micro Economics) :
१) सू म अथ शा ात एका घटकाचा अ यास क ेला जातो .
२) सू म अथ शा अथ यव थ ेचे सू म प तीन े अ ययन करत े.
३) सू म अथ शा ात िविश घटकाचा अ यास करताना मह मतेचे त व िवचारात घ ेतले
जाते.
४) सू म अथ शा एका गटाचा अ यास करताना या गटाची या या स ंकुिचत करीत
असत े.
५) अ यासासाठी घ ेतले या व ैयि क एककावर काय करणार े इतर घटकच घटका ं या
काया चा या एककावर होणारा प रणाम या ंचा अ यास सू म अथ शा करत े.
थोड यात सू म अथ शा ात आिथ क घटका ंचा वैयि क पात ळीवर अ यास क ेला जातो
हणज ेच सू म अथ शा ह े अथ यव थ ेचे सू म प तीन े अ ययन करणार े शा आह े.
आपली गती तपासा
१) सू म अथ शा हणज े काय?
२) सू म अथ शा ाची व ैिश ्ये कोणती ?
१.१.४ सू म अथ शा ाच े मह व (Significance or Important of Micro
Economics ) :
सू म अथ शा ीय प तीच े िववेचन ह े सै ांितक यवहा रक ्या उपय ु व मह वाच े आहे.
या प तीच े मह व प ुढील माण े सांिगतल े जाते.
१) यि गत आिथ क सोडिव यासाठी :
कोण याही अथ यव थ ेतील यि समोर अन ेक आिथ क असतात . सू म
अथ शा ा या अ यासान े यि गत समज ू शकतात . समज यावर त े munotes.in
Page 4
सू म अथ शा -I
4 सोडिव यासाठी उपाययोजना करता य ेतात. यि क ुटुंब, उ ोगस ं था या ंना आपल े
आिथ क सोडिव यासाठी या प ती या अ यासान े माग दश न होत े.
२) आिथ क धोरण ठरिव यासाठी :
सू म अथ शा द ेशाला आिथ क धोरण ठरिव यासाठी उपय ु ठरत े. सू म अथ शा ा या
अ यासान े उ पादनातील मह म काय मता कोण या घटका ंवर अवल ंबून असत े हे
समजत े. यामुळे अकाय मता द ूर कर यासाठी यो य उपाय सरकारला योजता य ेतात.
३) देशा या आिथ क िवकासाला उपय ु :
देशातील यि गत घटका ंचा िवकास झाला नाही तर द ेशाचा िवकास होणार नाही . सू म
अथ शा ा या अ यासान े यि गत घटका ंचा िवकास करता य ेतो व पया याने देशाचा
िवकास होतो . उदा. देशातील श ेतकरी , कामगार वग , उ ोगपती , भांडवलदार वग य ां या
आिथ क वत नाचा अ यास सू म अथ शा ात करता य ेतो.
४) अथ यव थ ेचे काय समजत े :
खु या अथ यव थ ेत अस ं य उ पादक व उपभो े असतात . तसेच अस ं य व त ू व सेवांचे
उ पादन क ेले जाते. उ पादन साधनाच े व घटका ंचे वाटप कस े कराव े. उ पािदत व त ू व
सेवांचे वाटप उपभो या ंम ये कसे कराव े इ यादीच े ान िक ंमत य ं णेमाफ त होत े. व तूं या
िकंमतीचा अ यास क ेला जातो .
५) आिथ क क याण :
सू म अथ शा ात य ेक यि च े उ प न , उपभोग , बचत, उ ोगस ं थेचे उ पादन
इ यादीचा अ यास क ेला जातो . याव न द ेशाची अथ यव था िवकिसत आह े िक
मागासल ेले आहे हे समजत े. देशातील य ेक यि च े उ प न बचत व उपभोग अिधक
असेल तर अथ यव था िवकिस त आह े असा िन कष िनघतो . थोड यात द ेशातील लोका ंचे
आिथ क क याण िकती माणात सा य झाल े हे समजत े.
६) उ ोगा ंना उपय ु :
लॉड के स या मत े, सू म अथ शा ह े येका या िवचार साधना ंचा आव यक भाग आह े.
आंतररा ीय यापार उ पादन साधना ंची िक ंमत, साव जिनक आय यय इ यादी ा ंची
सोडवण ूक कर यास सू म अथ शा मदत करत े.
१.१.५ सू म अथ शा ा या मया दा (Limitation s of Micro Economics ) :
सू म अथ शा प ती आिथ क िव ेषणात मह वाची असली तरी या प ती या काही
मया दा आह ेत या प ुढील माण े.
munotes.in
Page 5
अथ शा आिण या या प ती
5 १) संपूण अथ यव थ ेचा अ यास करता य ेत नाही :
सू म अथ शा ात एका िविश घटकाचा अ यास क ेला जातो . उदा. एक ाहक एका
व तुची िक ंमत, वैयि क उ ोगस ं था इ यादी . यामुळे िविश घटका ंबाबत अ ययन
करता य ेते. परंतू यापक ीने िवचार क े यास स ंपूण अथ यव थ ेचा अ यास करता य ेत
नाही. थोड यात सू म अथ शा ा या सहा यान े यि गत िन कष काढल े जातात त े संपूण
समाजाला िक ंवा अथ यव थ ेला उपय ु ठरत नाहीत .
२) अवा तव ग ृिहते :
सू म अथ शा ा या सहा यान े आिथ क िव ेषण करताना अन ेक गो ी ग ृिहत धर या
जातात . उदा. पूण पधा , पूण रोजगार , उ पादक घटका ंची गित मता इ यादी . वा तिवक
पाहता ही ग ृिहतकेच का पिनक व पाची आह ेत. यामुळे यांचा आधारावर काढल ेले
िन कष चूिकचे असतात . सू म अथ शा ह े चूिक या ग ृिहतका ंवर आधारल ेले आहे.
३) मह वाच े अ यासण े अश य :
संपूण देशा या ीकोनात ून काही ा ंचा अ यास करण े मह वाच े असत े. उदा. एकुण
रा ीय उ प न , रा ीय उ प नाची वाटणी , देशातील पतप ैसा एक ूण रोजगार , साव जिनक
िव यवहा र, आिथ क िवकास इ यादी . मह वा या घटकाचा अ यास सू म अथ शा ात
केला जात नाही . कारण ह े अथ शा यि गत घटका ंचा अ यास करत े. यामुळे या
अथ शा ाची यावहा रक उपय ु ता मया िदत होत े.
४) अिव सनीय िन कष :
सू म अथ शा ा या अ यासात अन ेक सा ंि यक आकड ेवारीचा आधार घ ेतला जातो . पण
ही आकड ेवारी िव सनीय नसत े. यामुळे अशा अिव सनीय आकड ेवारी या आधार े
काढल ेले िन कष अिव नीय ठरतात .
५) अिनि तता वाढ यास कारणीभ ूत :
सू म अथ शा अ ययनाची िह प त अिनि तता वाढिव यास कारणीभ ूत ठरत े. कारण
याम य े यि गत घटका ंचा अ यास क ेला जातो . आिण यि गत िन कष एकि त क न
देशाचे िन कष आह ेत अस े मानण े चुक चे ठरत े. सू मल ी अथ शा ाचा आधार घ ेऊन
देशपात ळीवरील िन कष काढण े हणज े अिनि ता िनमा ण करण े होय.
१.३ मूलभूत आिथ क सम या (Basic Economic Problems)
आप या व त ू व सेवां या गरजा प ूण कर यासाठी उपल ध स ंसाधन े एक क न उ पादन
करणे हा य ेक अथ शा ीय काया चा मु य उ ेश आह े. अ न, व व िनवारा या म ुलभूत
गरजा मानवी जीवन जग यासाठी आव यक आह ेत. मानवी जीवन आरामदायी हो यासाठी
इतर अन ेक गो ी गरज े या असतात . गरजा प ूण कर यासाठी लागणा या ोता ंची
उपल धता ही गरजा ं या त ुलनेने कमी आह े. संसाधना ंचा/ ोता ंचा अभाव ह े सव
अथ शा ीय सम या ंचे मूळ कारण आह े. यामुळेच पुढे िनवडीची सम या िनमा ण होते. munotes.in
Page 6
सू म अथ शा -I
6 संसाधना ं या म ुबलकत े या अभावाम ुळे लोका ंनी तस ेच समाजान े काय घ ेतले पािहज े व काय
सोडून िदल े पािहज े याची िनवड करण े भाग पडत े. एखादा समाज ज ेवढा मोठा असतो
तेवढ्याच या या िनवडी ा अस ं य व जटील असतात . शेवटी, खालीलप ैक तीन
कार या आिथ क सम या उ वू शकतात .
१. आपण कोण या व त ू व स ेवांची िनिम ती केली पािहज े व ती िकती माणात
असावी ?
संसाधना या म ुबलकत े या अभावाम ुळे कोणताही समाज आप याला पािहज े या व त ू
पािहज े ितत या माणात तयार क शकत नाही . यामुळेच पुढील म ु य उ वतो .
कोण या व त ू व सेवा ा जा त गरज े या आह ेत? येक समाजान े आप याकड े उपल ध
असल े या स ंसाधना ंचा यो य वापर क न कोण या व त ूंचे िकती माणात उ पादन झाल े
पािहज े ते ठरिवल े पािहज े. आव यक व त ूंचे अिधक उ पादन करायच े क च ैनी या व त ूंचे
अिधक उ पादन करायच े हे ठरिवले पािहज े. तसेच उपल ध स ंसाधन े शेतमालासाठी
वापरावीत क उ ोग ध ं ासाठी वापरावीत , िश णाला ाधा य िदल े पािहज े क आरो य व
ल करी स ेवांसाठी वापरली जावी ह े ठरिवण े गरजेचे आहे.
२. दुसरी मह वाची सम या हणज े या व त ू व सेवांचे उ पादन कस े कराव े?
व तू व सेवांचे उ पादन ह े उ पादनाच े घटक जस े जमीन , म, भांडवल व उ ोग ह े एक
क न क ेले जाते. यासाठी ह े घटक एक कस े कराव ेत ? िकती माणात कराव ेत ? जा त
माचा िक ंवा मज ुरांचा वापर करावा क य ं ांचा वापर करावा ? उ पादनासाठी कोण या
उपल ध त ं ानाचा वापर करावा ? अशा कार या सम या ंचा सामना करावा लागतो .
३. ितसरी सम या हणज े ा व त ू व सेवांचे उ पादन कोणासाठी करायच े हे ठरिवण े.
व तू व स ेवांचे िविवध कार े िवतरण क ेले जात े. अथ यव थ ेत िकती मालाच े उ पादन होते ? समाजातील कोण या घटका ंना िकती माणात या मालाच े िवतरण होत े ? या मालाच े
िवतरण कस े होते? कोण या य ना कमी तर कोण या य ना याचा जा त लाभ
होतो? अथ यव थ ेतील य ेक य ला िकमान व त ू व स ेवांचा लाभ िमळतो आह े क
नाही? तो िमळ यासाठी स ुिनि त िनयोजन आह े क नाही ? या कार या सम या ंचा
सामना करावा लागतो .
अशा कार े येक अथ यव थ ेला संसाधना या यो य वाटप कर या या सम य ेचा सामना
कारावा लागतो . हणूनच द ुिम ळ संसाधना ंचे यो य वाटप व अ ंितम व त ू व स ेवांचे यो य
िवतरण या म ुलभूत अथ शा ीय सम या आह ेत.
मुलभूत आिथ क सम या ंचा सामना कर यासाठीच े िविवध ीकोन
सव समाज हे तीन कार या आिथ क सम या ंना सामोर े जातात . या सम या ंचा सामना
कसा करायचा हे या समाज यव थ ेने ठरिवल े या आिथ क उि ा ंवर व िवचारधार ेवर
अवल ंबून असत े.
munotes.in
Page 7
अथ शा आिण या या प ती
7 १. क ि य िनयोिजत आिथ क यव था :
क ि य िनयोिजत आिथ क यव थ ेत सव संसाधन े ही सरकार या िकंवा रा या या मालक
ची असतात . खाजगी संसाधन े व मालम ेला ा कार या यव थ ेत काहीही वाव नसतो .
सव जिमनी ,घरे, कारखान े, वीज क े, वाहतूक यव था ही सरकार या हणज ेच लोकां या
मालिकची असतात .
रा ीय उ प नाच े व संप ीच े समान िवतरण हावे, हे या यव थ ेचे मु य उि ्य आहे.
या यव थ ेत उ पादनास ंबंधी सव िनण य हणज ेच कशाच े उ पदन यावे, ते कसे यावे,
िकती माणात यावे, याचे वाटप कसे झाले पािहज े यासंबंधीचे सगळे िनण य हे सरकार घे
ते. हणूनच उ पादनास ंबंधीचे िनण य हे जटील व पाच े असतात . ही यव था नोकरशाही
व पाच े अस याम ुळे िनण य हे बदल या व पाच े, जटील व वेळ लावणार े असतात .
कामगारा ंना यांची उ पादकता व मता ल ात न घेता समान वेतन िदले जाते. यामुळेच
कठोर प र म कर याची यांची तयारी नसते.
या यव थ ेत उ पादनास ंबंधी सव िनण य हणज ेच कशाच े उ पदन यावे, ते कसे यावे, िक
ती माणात यावे, याचे वाटप कसे झाले पािहज े यासंबंधीचे सगळे िनण य हे सरकार घेते.
हणूनचउ पादनास ंबंधीचे िनण य हे जटील व पाच े असतात .ही यव था नोकरशाही व
पाचे अस याम ुळेिनण य हे बदल या व पाच े, जटील व वेळ लावणार े असतात .कामगारा ंना
यांची उ पादकता व मता ल ात न घेता समान वेतन िदले जाते. यामुळेच कठोर प र
म कर याची यांची तयारी नसते.या यव थ ेत नफा कमावण े हा हेतू नस याम ुळे नवक प
नांचा अभाव असतो . याचा िवपरीत परीणाम कंप यां या काय मतेवर होतो. ा कंपं यांम
ये तयार झालेला माल हा सहसा िनकृ दजा चा असतो . तसेच हा माल िविवध कारचा न
स याम ुळे एकाच कार या मालाम ुळे ाहका ंना चांग या कार े उपभोग घेऊन याचा आनं
द िमळवता येत नाही. चीनची अथ यव था ही क ि य िनयोिजत अथ यव थ ेचे उ म उदाह
रण आहे.
२. बाजार / िवपणन अथ यव था :
ही अथ यव था िनरंकुश अथ यव थ े या िस दा ंतावर आधारीत आहे. याचाच अथ ,
सरकार या कोण याही िनयं णािशवाय लोक बाजारात यवहार क शकतात .
संसाधना ं या वाटपाम य े बाजार श चा हणज ेच मागणी व पुरवठा यांतील अिनय ंि त
बदला ंचा मोठा सहभाग असतो . यामुळेच मागणी व प ुरवठयातील बदला ं या आधार े
बाजारातील िनण य हे सहज व पटकन घ ेतले जातात . सरकारची यामधील भ ूिमका ही
िनयंि त असत े. या यव थ ेम ये िनवड व उ ोगा ंचे वात ं य आह े. ाहक आपल े उ प न
आप या मज माण े खच क शकतात . तसेच उ ोजक आपली खाजगी स ंसाधन े भरपूर
नफा कमाव यासाठी वाप शकतात . या य व थेम ये ाहक हा राजा असतो . या या
इ छा व मज ल ात घ ेऊन व त ू व स ेवांचे उ पाद न केले जात े. उ ोजक जा त नफा
कमाव या या उ ेशाने नवीन क पना राबवतात . या यव थ ेचे आणखी एक मह वाच े
वैिश य हणज े पधा . पध मुळे उ ोगा ंमधील काय मता वाढ यास मदत होत े. युनायटेड
टेट्स ऑफ अम े रका ह े या यव थ ेचे उ म उदाहरण द ेता येईल. munotes.in
Page 8
सू म अथ शा -I
8 या यव थ ेचे काही दोष आह ेत. सवा त थम दोष हणज े या यव थ ेम ये याच व त ू व
सेवांची िनिम ती होत े या उ पादकाला जा त नफा िमळव ून देतात. याम य े लोकोपयोगी
व तू हणज ेच उ ान े, र ते यांना मह व िदल े जात नाही . तसेच गुणव ा वाढवणा या सेवा
हणज े िश ण व आरो य ह े अिवकिसत असतात . दुसरीकड े, हानीकारक व त ू जसे, श े,
मादक पदाथ , िसगार ेट्स या जा त नफा द ेणा या व त ूंचे जा त माणात उ पादन घ ेतले
जाते. उ ोजक नफा वाढिव यासाठी उ पादन खच कमी कर यासाठी नकारा मक बा ता
िनमा ण हो याकड े दुल करतात . अशा कार या उ पादनाच े परीणाम सव समाजाला
भोगाव े लागतात . उ ोग अशाच स ंसाधना ंचा वापर करतात याम ुळे यांना जा त नफा
होतो. याचा परीणाम दुस या संसाधना ं या वापरावर होतो . ती स ंसाधन े एकतर कमी
िकंबह ना वापरातच य ेत नाहीत . या यव थ ेत ाहक हा राजा आह े असे हटल े जाते परंतु
ख या अथा ने उ पादक हा राजा असतो . तो या या मज न े व त ूंचे उ पादन घ ेतो व
ाहकाला या व त ूंचे सेवन कर यास भाग पाडतो . बाजार अथ यव थ ेत म ेदारी
थािपत होत े. या म ेदारी श सरकार या िनय ं णा या अभावाम ुळे ाहका ंचे शोषण
करतात . या यव थ ेचा दुसरा दोष हणज े रा ीय उ प न व स ंपि च े िवषम वाटप हा
आहे. या यव थ ेमुळे ीमंत व गरीब लोक या ंमधील दरी वाढते.
३. संिम अथ यव था :
य ात श ु द व पातील िनयोिजत व बाजार अथ यव था नसत े तर स ंिम व पातील
अथ यव था अि त वात असत े. तथािप , काही अथ यव था ंम ये सरकारच े वच व, तर
काही अथ यव था ंम ये खाजगी उ ोगस ं थांचे वच व अ सते. संिम अथ यव थ ेम ये
सहसा दोन े असतात , साव जिनक व खाजगी े . खाजगी े ाचे िनयं ण ह े य ार े
होते. बाजार अथ यव थ ेची बरीच व ैिश ्ये यात िदस ून येतात जस े क खाजगी मालम ा ,
उ पादक व ाहका ंचे आिथ क वात ं य, मु य हेतू नफा कमावण े, पधा इ.
या े ात बाजार यव थ ेतील दोषही िदस ून येतात जस े क साव जिनक व त ूंसाठी
तरतुदीचा अभाव असण े व समाजा या िहताचा िवचार न करता वत : या वाथा चा िवचार
क न उ पादन घ ेणे. साव जिनक े ासंबंिधत सव िनण य हे सरकार घ ेते. अनेक िवकिसत व
उदयो म ुख अथ यव था ंम ये या े ाची भ ूिमका अ य ंत मया िदत आह े. तथािप , हे े या
व तूंची िनिम ती करत े या व त ुं या िनिम तीत खाजगी े ाचा काहीही फायदा नसतो . हे
े ाहका ंचे व एक ूणच समाजाच े बाजार अथ यव थ े या िव परीत प रणामा ंपासून संर ण
कर यासाठीच े कायद े अंमलात आणत े. म ेदारी या परीणामा ंपासून ाहका ंचे र ण
कर यासाठी म ेदारी िवरोधक व िनय ं क काय ा ंची अ ंमलबजावणी करत े. तसेच
दूषणाला आळा घाल यासाठी , यापारा या अन ुिचत प दत पास ून समाजाच े िहत
जप या चे कायद ेही अंमलात आणत े.
१.३ व तूिन अथ शा आिण आदश वादी अथ शा (POSITIVE
ECONOMICS AND NORMATIVE ECONOMICS )
अथ शा ाचा िवचार वा तिवक अथ शा आिण आदश वादी अथ शा अशा दोन
ीकोनात ून केला जातो . अथ शा ह े वा तिवक अथ शा आह े िक, आदश वादी munotes.in
Page 9
अथ शा आिण या या प ती
9 अथ शा आह े. याबाबत अथ शा ा ंम ये मतभेद केला जातो . अथ शा ह े केवळ
वा तववादी शा होय . असे जु या इ ं ज सनातनप ंथीय अथ शा ानी मानल े. जम नीतील
ऐितहािसक स ं दायातील अथ शा ा ं या मत े, अथ शा ह े आदश वादी शा आह े.
वा तिवक अथ शा व त ूि थती काय आह े? याचा अ यास करत े. याउलट आदश वादी
अथ शा व त ूि थती कशी असावी ? यािवषयी मािहती द ेते. वा तिवक अथ शा
येयाबाबत िक ंवा उि ा ंबाबत तट थ असत े. याउलट आदश वादी अथ शा व त ूि थती
कशी असावी , यासंबंधी मािहती द ेते.
ा. रॉिब सन े ‘An Essay on the Nature and Significance of Economic
Science’ हा ंथ िलिह यान ंतर अथ शा ह े वा तिवक अथ शा आह े क आदश वादी
अथ शा आह े, हा वाद प ु हा स ु झाला . रॉबी सन या मत े, अथ शा ह े वा तववादी
शा आह े आिण आपल े हे मत मा ंडताना या ं या समथ नाथ यांनी पुढील कारण े िदलेली
आहेत.
१) व तूि थती काय आह े हे अथ शा ान े सांगावे, ती कशी असावी ह े सांगू नये.
२) अथ शा ह े भावना ंवर आधारीत नाही , तर त े इतर शा ा माण े तक शु िवचारावर
आधा रत आह े हणून यास वा तिवक अथ शा हणाव े.
३) वा तिवक आिण आदश वादी अस े दो ही ीकोन अथ शा ान े ि वकार यास याम ुळे
लोक च ुक या मागा ने जा याची श यता असत े. हणून अथ शा ह े फ वा तिवक
अथ शा आह े.
थोड यात , अथ शा ह े वा तिवक शा आह े ते व तुि थतीच े वण न करत े. चांगले काय?
वाईट काय ? हे ते सांगत नाही . सभोवताल या अन ेक घटका ंचे, घटना ंचे सू म िनरी ण
क न या ंची मा ंडणी कर याच े काम अथ शा करते. हणज ेच अथ शा ह े व त ूिन
शा आह े.
अथ शा आदश वादी शा आह े का?
रॉबी सन सार या अथ त ांनी अथ शा ह े वा तववादी शा आह े, असे मानल े त र
यां या टीकाकारा ंनी अथ शा ह े आदश वादी शा आह े अस े मत य क ेले. ा.
हॅि क या मत े, अथ शा ह े नीतीशा ापास ून वेगळे करता य ेत नाही . अथ शा ह े पुण पणे
वा तववादी अस ू शकत नाही . कारण अथ त स ु ा एक य असत े. यामुळे
वाभािवकच व त ूि थतीचा अ यास करीत असताना या या भावना ंचा, पुव हाचा िक ंवा
मतांचा या अ यास िवषयावर भाव पड ू शकतो . हणूनच अथ शा ाचा अ यास
आदश वादी ीकोनात ून सु ा करण े आव यक ठरत े.
अथ शा ह े आदश वादी शा आह े कारण -
१) अथ शा ाचा अ यास िवषय मानव आह े याम ुळे व तुि थतीचा अ यास करताना
भावना ंचा थोडा तरी प रणाम होणारच . munotes.in
Page 10
सू म अथ शा -I
10 २) अथ शा ान े काय आह े? हे प क े यानंतर ज े आहे ते चांगले आहे िक वाईट आह े हे
सांिगतल े गेले नाही तर अथ शा ह े िनरथ क शा ठर ेल. कारण ब या वाईटाचा िवचार
न झा यास िहतकर अस े आिथ क धोरण ठरिवताच य ेणार नाही .
३) अथ शा ाचा अ यास िवषय मानव आह े. मानव हा भावना धान ाणी आहे, यामुळे
अ ययन करताना मानव आप या िस ा ंता या प रणामाब ल प ूण पणे तट थ राह
शकणार नाही .
या सव िववेचनाव न असा िन कष िनघतो िक , अथ शा ह े फ वा तिवक अथ शा
नाही, तर ते आदश वादी द ेखील आह े.
वा तिवक अथ शा व आदश वादी अथ शा यांमधील फरक :
त ा . १.१
वा तिवक अथ शा आदश वादी अथ शा
१) वा तिवक अथ शा ह े व त ूि थती
काय आह े याचे वण न करत े. 1) आदश वादी अथ शा व त ूि थती
कशी असावी याबाबत माग दश न
करते.
2) वा तिवक अथ शा ात उपल ध
मािहती या आधार े स यता
पडता ळून पहाता य ेते. 2) आदश वादी अथ शा ात स यता
पडता ळून पहाण े श य नसत े.
3) वा तिवक अथ शा य
व तूि थतीशी स ंबंिधत असत े. 3) आदश वादी अथ शा िनतीवादाशी
संबंिधत असत े.
4) वा तिवक अथ शा ाची स ु वात
ॲडमि म थ पास ून झाली . 4) आदश वादी अथ शा ाची स ु वात
डॉ. माश ल ा . िह स या ं यापास ून
झाली आह े.
5) उदा. इतर प रि थती ि थर
असताना िक ंमत व मागणी स ंबंध
य त असतो . . 5) उदा. जीवनाव यक व त ू या िकमती
िनयं णात असा यात .
आपली गती तपासा :
१) आदश वादी अथ शा व वा तिवक अथ शा यांमधील फरक सा ंगा.
२) खालीलप ैक वा तिवक आिण आदश वादी शा ाची वा य कोणती त े ओळखा.
अ) ी िश ण समाजासाठी उ म आह े.
आ) येकास ाथिमक आरो य स ेवा िमळा यात मग ते यासाठी प ैसे भरोत िकंवा नाही . munotes.in
Page 11
अथ शा आिण या या प ती
11 इ) दा आरो या स अपायकारक आह े.
ई) पा याचा साठा मया िदत असला तरी पा यासाठी लोका ंकडे पैसे मागण े हा ह क नाही .
उ) सरकारन े गरीबा ंना मदत करावी .
ऊ) अंदाजप कातील त ूट कमी कर यासाठी जा त दरा ने कर आकारणी करावी व
साव जिनक खचा त घट करावी .
१.४ सारांश (CONSLUSION )
सू म अथ शा : सू म अथ शा हणज े एका िविश उ ोगस ं था, िविश क ुटुंबाचा,
वैयि क िक ंमत, वैयि क उ प न व व ैयि क उ ोग आद चा अ यास होय .
वा तिवक अथ शा ह े व तुि थती काय आह े, याचे वण न करत े.
आदश वादी अथ शा ह े व तुि थती कशी असावी , याबाबत माग दश न करत े.
आदश वादी अथ शा ह े य व त ुि थतीसोबत , तर आदश वादी अथ शा ह े
िनितवादाशी सब ंिधत असत े.
१.८ सरावासाठी (PRA CTICE QUESTIONS )
१) सू म अथ शा ाचा अथ सांगून सू म अथ शा ाची व ैिश य े प करा.
२) सू म अथ शा ाच े व प व मह व प करा .
३) सू म अथ शा हणज े काय? सू म अथ शा ा या मया दा प करा .
४) मूलभूत आिथ क सम या ंची चचा करा.
५) व तुिन आिण आदश वादी अथ शा ाचा अथ सांगून यांतील फरक प करा .
munotes.in
Page 12
12 २
अथ शा ीय िव ेषणाची साधन े
(TOOLS OF ECONOMIC ANALYSIS )
घटक रचना :
२.० उि ्ये
२.१ तावना
२.२ आलेख
२.२.१ एकचलीय आल ेख
२.२.२ ि चलीय आल ेख
२.३ उतार
२.४ फलन
२.५ अवरोध
२.६ आकृ या
२.७ सिमकरण
२.८ सारांश
२.९ सरावासाठी
२.० उि ्ये (OBJECTIVES )
अथ शा ा या आल ेख (एकचलीय आल ेख व ि चलीय आल ेख) या साधना ंचा अ यास
करणे.
आकृ या व सिमकरण या साधना ंचा अ यास करण े.
उतार, फलन व अवरोध या अथ शा ीय िव ेषणा या साधना ंचा अ यास करण े.
२.१ तावना (INTRODUCTION )
अथ शा ा सार या सामािजक शा ा या अ यासात अन ेक सा ंि यक य आिण गिणतीय
संक पना आिण साधना ंचा वापर वाढत आह े. आधुिनक अथ शा िशक यासाठी
सं याशा आल ेख, गिणतीय स ू , समीकरण े इ यादी साध नांचा वापर करतात . तुत
करणात आपण आल ेख, उतार, व , फलन या साधना ंचा अ यास करणार आहोत .
munotes.in
Page 13
अथ शा ीय िव ेषणाची साधन े
13 २.२ आलेख (GRAPH )
अथ शा ीय अ यासात दोन चलातील स ंबंध दश िव यासाठी वापरल े जाणार े साधन हणज े
आलेख होय . अमुत अथ शा ीय स ंक पनाना म ूत प द ेणारे साधन हणज े आल ेख होय .
यावेळेस फलन स ंबंध आक ृती या आधार े िकंवा आल ेखा या आधार े हणज ेच व ा या
आधार े दश िवला जातो या प तीला आल ेखा मक प त हणतात . दोन चलातील
काया मक स ंबंध दाखव यासाठी आल ेखाचा अवल ंब केला जातो . तसेच आल ेख
सामा या ंना समज यास सोप े असतात . आलेखामुळे संक पना अिधक प होत े. आलेख
काढ यासाठी आल ेखप ा चा अवल ंब केला जातो .
आकृती २.१
वरील आल ेखात X सरळरेषा काढली जात े ितला काटकोनात छ ेदणारी Y रेषा काढली
जाते. या दोन अ ा या छ ेदनिबंदूस आर ंभिबंदू अस े हणतात . X या धन िक ंमती
आरंभिबंदू या उजवीकड े तर ऋणिक ंमती आर ंभिबंदू या डावीकड े असतात . याच माण े Y
या धन िक ंमती आर ंभिबंदू या वर या बाज ूस व ऋण िक ंमती आर ंभिबंदू या खाल या
बाजूस घेत या जातात याम ुळे आकृतीचे चार भाग पडतात .
२.२.१ एकचलीय आल ेख (GRAPH OF SINGLE VARUABLE ) :
पुढील आक ृ याम य े सव सामा यपण े काढल े जाणार े तीन आल ेख दश िवले आहेत.
१) पिह या आल ेख वत ु ळाकृती या सहा यान े दश िवला आह े. याम य े भारताचा श ेती
उ ोग व स ेवा े ाचा िह सा दश िवला आह े.
२) दुसरा आल ेख त ंभा या सहा यान े दश िवला आह े. याम य े िविवध द ेशाचे एका िविश
कालख ंडातील य च े उ प न दश िवले आहे.
३) ितसरा आल ेख रेषे या सहा यान े दश िवला आह े. एक आल ेख फ एकाच
चलघटकािवषयी मािहती द ेतो हण ून याला एकचलीय आल ेख अस े हणतात . munotes.in
Page 14
सू म अथ शा -I
14 १) आकृती २.२
वतु ळाकृती
२) आकृती २.३
तंभालेख
३) आकृती २.४
रेषा आल ेख
munotes.in
Page 15
अथ शा ीय िव ेषणाची साधन े
15 २.२.२ ि चलीय आल ेख (GRAPH OF TWO VARIABLES )
अथ त दोन चलघटकातील स ंबंधांचा अ यास करतात , हणून एकाच आल ेखात दोन चल
घटक दश िवले जातात .
पुढील को कात व ेगवेग या उ प न पातळीला आिण व ेगवेग या िकंमतीला व त ूसाठी
असणारी मागणी िकती आह े हे दाखिवल े आहे.
त ा . २.१
िकंमत
( पये) वेगवेग या उ प न पात ळीला M व तूसाठी मागणी १०,००० पये १५,००० पये २०,००० पये
१० २ नग ३ नग ५ नग ९ ४ नग ५ नग ७ नग ८ ७ नग ९ नग १२ नग ७ १० नग १३ नग १५ नग ६ १४ नग १६ नग १९ नग ५ १८ नग २० नग २४ नग मागणी व
D2D2 मागणी व DD मागणी व
D1D1
आकृती २.५
munotes.in
Page 16
सू म अथ शा -I
16 वरील आक ृती DD हा मागणीव दश वला आह े. हा मागणी व १५,००० पये उ प न
असताना M व तूसाठी व ेगवेग या िकंमतीला िकती मागणी अस ेल हे दश िवते. वरील
मागणी व ाव न प होत े. िकंमत कमी असताना मागणी जा त असत े हणज ेच िकंमत व
मागणी ऋणा मक स ंबंध असतो . याच माण े उपभो या या उ प नात वाढ झाली तर
मूळ याच िक ंमतीचा उपभो ा जा त नगची खर ेदी करतो . यामुळे मागणी व उजवीकड े
सरकतो व उपभो या या उ प नात घट झाली तर उपभो ा याच िक ंमतीला कमी नग
खरेदी करतो . यामुळे मागणी व डावीकड े सरकतो, हे पुढील आक ृतीत दश िवले आहे.
आकृती २.६
१५,००० पये उ प न असतानाचा मागणी व DD आहे, तर २०,००० पये
असतानाचा मागणी व D1D1 आहे. िकंमत ि थर असताना उ प न वाढ यान े मागणी
व उजवीकड े सरकला . उ प न १०,००० पये असतानाचा मागणी व D2D2 आहे.
उ प नात घट झाली असता मागणी घटत े हण ून मागणी व D2D2 असा डावीकड े
सरकतो .
२.३ उतार (SLOPE )
दोन चल घटका या िक ंमती आल ेखावर थापन क े यानंतर वेगवेगळे िबंदू िमळतात, हे िबंदू
एक जोडल े असता व िम ळतो. हा व दोन कारचा असतो .
१) रेखीय व
२) अरेखीय व
१) रेखीय व - रेखीय व ाचा उतार एका घटकातील बदलान े दुस या घटकाची जागा
घेत याच े दश िवत असतो . उदा. X या िक ंमतीतील बदलान े X व तू या मागणीत बदल
घडून येतो. हे आक ृतीत िक ंवा आल ेखात दश िवताना दो ही अ ावर घडणार े बदल
आप याला दाखवाव े लागतात . munotes.in
Page 17
अथ शा ीय िव ेषणाची साधन े
17 १) रेखीय व ा चा उतार मोज यासाठी Y चलातील बदलाच े X चलातील बदलाशी
गुणो र काढल े जाते.
सू :
®eueeleeu r e yeoueGleej®eueeleeu r e yeoueY=X
आकृती २.७
बाजू या आक ृतीत AB हा मागणी व आह े. या व ाचा उतार मोज यासाठी Y चलातील
बदलाच े X चलातील बदलाशी ग ुणो र काढल े जाते.
रेषेचा उतार ®eueeleerue yeoue®eueeleeu r e yeoueY=X
NM=NP
जर व र ेखीय अस ेल तर उतार मोज यासाठी पुढील स ु ांचा अवल ंब केला जातो .
DeejY b e ey f eo b tHeemetve De#eeJejerue DeblejGleejDeejbYe efyeo b H t eemetve De#eeJejerue Del b ej Y=X
रेखीय उतार दोन कारच े असतात .
१) धना मक उतार
२) ऋणा मक उतार
१) धना मक उतार - X आिण Y अ ावर दश िवले या दोन चलातील सब ंध समान
असतील तर उतार धना मक असतो . उदा. पुरवठा व िक ंमत या दोन चला तील सब ंध
धना मक असतो हण ून हा व डावीकड ून उजवीकड े वर सरकत जातो .
munotes.in
Page 18
सू म अथ शा -I
18 आकृती २.८
आकृतीत प ुरवठा व दश िवला अस ून िकंमतीतील वाढी बरोबर प ुरवठ्यात वाढ होत े हणून
पुरवठा व डावीकड ून उजीवकड े वर सरकत जातो .
२) ऋणा मक उतार - X आिण Y अ ावर दश िवले या दोन चलातील सब ंध िव
असतील तर उतार ऋणा मक असतो . उदा. िकंमत व मागणी स ंबंध िव असतो हण ून
हा व डावीकड ून उजवीकड े खाली घसरत जातो .
आकृती २.९ Y
XOefkeÀbceleHegjJeþeDD
आकृतीत मागणी व दश िवला अस ून िकंमतीतील वाढी बरोबर मागणीत घट होत े हणून
मागणी व डावीकड ून उजीवकड े खाली सरकत जातो .
२) अरेखीय व ( Non Linear Curve ) :
जर अर ेखीय व िदल ेला अस ेल तर या व ाचा उतार िभ न िब ंदूत िभ न असतो . अशा
प रि थतीत एका िविश िब ंदूत या व ाचा उतार मोज यासाठी या िब ंदूतून पश क न
जाणारी एक पश रेषा X आिण Y अ ापय त का ढली जात े व या पश रेषेचा उतार
हणज ेच या िब ंदूम ये या व ाचा उतार होय .
munotes.in
Page 19
अथ शा ीय िव ेषणाची साधन े
19 आकृती २.१०
आकृतीत C िबंदूत MN या अर ेखीय व ाचा उतार प ुढील स ु ा या आधार े काढला जातो .
२.४ फलन (FUNCTION )
अथ शा ात अन ेक चल े अ यासली जातात ही सव चले सतत बदलत असतात . तरीस ु ा
ती एकम ेकांशी सब ंिधत असतात . अशा अन ेक चलातील पर पर स ंबंध प करणा या
िवधानास फलन अस े हणतात . काही चल े वत ं तर काही दुस या चलांवर िवस ंबून
असतात . िवसंबून असणा या चलातील बदल ह े मूळ वतं चलातील बदलान ुसार घड ून
येतात.
उदा. X आिण Y हे दोन स ंच आह ेत. X हे फलनाच े काय े आिण Y हे Domain
(आवाका ) ेणी आह े असे असेल तर Y =२ + ३X हे फलन समीकरण आह े.
X चे मू य १, २, ३, ४, ५, ६, ७ असताना Y चे मू य िकती अस ेल व Y या म ु याक
िकतीन े वाढ िकंवा घट होत े हे आप याला प ुढील को कात दश िवता येईल.
त ा . २.२
X Y = 2 + 3X वाढ / घट Y
1 Y=2+ 3 × 1 =5 --
2 Y=2+ 3 ×2 =8 3
3 Y = 2 + 3×3 = 11 3
4 Y = 2 + 3×4 = 14 3
5 Y = 2 + 3×5 = 17 3
6 Y = 2 + 3×6 = 20 3
7 Y = 2 + 3×7 = 23 3 munotes.in
Page 20
सू म अथ शा -I
20 वरील समीकरणाव न अस े आढळले क X ची िकंमत १ ने वाढत े ते हा Y ची िकंमत ३ ने
वाढते. या दरान े Y म ये वाढ होत े. याला फलनाचा चढ (Slope ) असे हणतात .
आकृती २.११
चलातील बदलाचा दराला फलनाचा चढ हणतात . जे हा चला या म ू यात बदल घड ून
येतो ते हा X व Y या चलातील बदला ंचे गुणो र िवचारात घ ेतात. आिण याचा चढ
िनि त करतात . चढ हा िविश अ ंतर दश िवतो. दोन िब ंदूतील बदलाच े माण हणज े चढ
होय.
उतार (Slope) =YX (येथे Y ची िकंमत ि थर दरा ने बदलत आह े)
उतार 3(Slope) =1YY चलातील बदल
XX3Slope चलातील बदल
जे हा एखा ा चलातील बदलाम ुळे दुस या एखा ा चलात ि थर दरान े बदल घड ून येतो
ते हा यास र ेिखय फल न अस े हणतात . जे हा हा बदल चढ या दरान े होतो त े हा यास
धन फलन हणतात . तर ज े हा बदल घट या दरान े होतो त े हा यास ऋण फलन हणतात .
जे हा एखादी र ेषा X िकंवा Y अ ाला छ ेदून जात े. या छ ेदन िब ंदूस अंतरछेद / अंत:खंड
(Intercept ) असे हणतात .
पुढील आक ृतीत X अ ावर X चलमू य आिण Y अ ावर Y चलमू य दश िवले आहे. X चे
मू य ० असतात Y चे मू य २ आहे हणून २ हा अंतरछेद आह े. X या म ू यात १ ने वाढ
होत असताना Y या म ु यात ३ ने वाढ होत आह े. अशा कार े X या म ु यात १ ने वाढ
होत असताना Y या म ु यात जी वाढ होत े ितलाच उतार अस े हणतात . munotes.in
Page 21
अथ शा ीय िव ेषणाची साधन े
21 उदा. 7X असताना Yची िकंमत आल ेखा या सहा यान े काढा . उदा. 62Yx
जे हा 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7Xअसताना Y चे मू य आिण Y या म ु यातील वाढ िक ंवा
घट पुढील को कात दश िवली आह े.
त ा . २.३
X Y = 6 - 2X वाढ / घट Y
1 Y=6- 2 × 1 =4 2
2 Y=6- 2 ×2 =2 2
3 Y=6- 2 × 3 =0 2
4 Y=6- 2 ×4 =- 2 2
5 Y=6- 2 × 5 =- 4 2
6 Y=6- 2 × 6 =- 6 2
7 Y=6- 2 × 7 =- 8 2
8 Y = 6 - 2×8 = -10 2
9 Y = 6 - 2×9 = -12 2
10 Y = 6 - 2×10 = -14 2
या फलनाचा आल ेख पुढील माण े आप याला काढता य ेईल.
आकृती २.१२
munotes.in
Page 22
सू म अथ शा -I
22 उप म :
िदले या फलनाचा अ ंत:खंड व चढ शोधा 2Y = 2 + 3x X = 0,1, 2,3, 4,5 साठी घ ेऊन आल ेख काढा . तसेच Y मधील वाढ Y शोधा. 2Y=2+x असा फलनस ंबंध आह े X = 0,1, 2,3, 4,5 असताना Y चे मू य शोधा .
पुढील को का या आधार े आप याला Y चे मू य शोधता य ेईल.
त ा . २.४ X 2Y = 2 + 3x
0 2Y=2+3 0 2 0 2
1 2Y=2+3 1 =2+3=5
2 2Y = 2 + 3 2 = 2 +12 = 14
3 2Y = 2 + 3 3 = 2 + 27 = 29
4 2Y = 2 + 3 4 = 2 + 48 = 50
5 2Y = 2 + 3 5 = 2 + 75 = 77
6 2Y = 2 + 3 6 = 2 +108 = 110
आकृती २.१३
munotes.in
Page 23
अथ शा ीय िव ेषणाची साधन े
23 वरील आल ेखाव न एक गो प होत े क X म ये १ ने वाढ होत असताना Y चलातील
मू यात होणारा बदल ि थर नाही . हणज े या आल ेखात फलनाचा उतार ि थर नाही .
वरील आल ेखात X म ये एक एकक बदलान े होणाया भ् मधील बदल ि थर नाही . ० ते १
पय त X म ये झाल ेली वाढ भ ् म ये २ ते ५ हणज े ३ दाखवत े तर १ ते २ म ये झाल ेली
वाढ Y म ये ५ ते १४ हणज े ९ दश िवते. येथे फलनाचा चढ हा ि थर नाही . तर तो X
नुसार बदलतो .
अथ शा ा या अ यासात दोन चलातील सब ंध दश िव यासाठी न ेहमी वापरल े जाणार े
साधन हणज े आल ेख होय . आलेखा या वापरान े अथ शा ीय चलातील सब ंध समजण े
अिधक स ुलभ होत े. अमुत अथ शा ीय स ंक पनाना म ूत प द ेणारे साधन हणज े आल ेख
होय.
२.५ अवरोध (Intercept)
आलेखा या पाय याशी असल े या आड या र ेषेला ' ' िकंवा X अ तर डा या बाज ूला
असल े या उ या र ेषेला 'य' िकंवा Y अ अस े संबोधतात . अथ शा ाम य े साधारणपण े
Y अ ावर व त ूंची िकंमत दश िवली जात े तर X अ ावर व त ूंचे माण दश िवले जाते.
अवरोध हा एक असा िब ंदू आहे िजथ े आल ेखावरील र ेषा X अ िक ंवा Y अ ाला
ओला ंडते िकंवा छेदून जात े. गिणतीय भाष ेम ये, X अवरोधाची िक ंमत ही X असत े जे हा
y = 0 . तसेच Y अवरोधाची िक ंमत y असत े जे हा x = 0. आलेखावरील दोन र ेषा
या िठकाणी एकम ेकांना छेदतात , या िब ंदूला छ ेदनिबंदू हणतात . या आधी या भागात
उतार हणज े काय ह े आपण पािहल े आहे. हे आपण खालील उदाहरणा या ार े समजाव ून
घेऊ.
समजा , y = mx + b
X हणज े उतार व y हणज े अवरोध
हे आपण खालील प ुरवठा व ा या सहा यान े समजाव ून घेऊ.
व तूंचा पुरवठा व िक ंमत या ं याम य े सकारा मक स ंबंध अस याम ुळे आल ेखावरील प ुरवठा
व ाचा उतार हा वर चढणारा असतो . जे हा प ुरवठा समीकरण ह े रेषीय असत े ते हा त े
पुढील माण े असत े:
P = a + b Qs
जेथे, a हा Y अ ा या (कोणीही िवक ू शकेल अशी िक ंमत) बाजूचा अवरोध आह े.
तसेच b हा रेषेचा उतार आह े. खालील आक ृतीम य े ते दश िवले आहे.
वरील आक ृतीम य े, कोणीही िवक ू शकेल अशी सवा त कमी िक ंमत . ५०/- आहे तर १००
नग िवक यासाठी लागणारी िक ंमत . २५०/- आहे. munotes.in
Page 24
सू म अथ शा -I
24 २.६ आकृ या (Diagrams )
अथ शा ीय िवव ेचनात दोन िक ंवा अिधक चाला ंतील काया मक स ंबंध दश िव यासाठी
आकृती हे देखील एक मह वप ूण साधन वापरल े जात े. आकृती या मा यमात ून दोन
चालांतील स ंबंध िच मय प तीन े दश िव याचा य न क ेला जातो .
येथे आपण कॉब -ड लस उ पादन फळा ची आक ृती पाह .
आकृती . २.१४
२.७ समीकरण (Equation )
दोन चला ंमधील स ंबंध जे हा गिणतीय प तीन े मांडला जातो त े हा समीकरणाची मदत
घेतली जात े. सािमकारा ं या मा यमात ून अन ेक परावल ंबी चल े व वावल ंबी चल े यां यातील
पर पर स ंबंध प क ेला जातो . समीकरणात दोन चला ंमधील स ंबंध दश िव या साठी ‘=’ हे
िच ह वापरल े जाते.
उदा. ()Df p
येथे, D = मागणी
f = काया मक फल
p = िकंमत
वरील समीकरणान ुसार मागणी क िक ंमतीवर अवल ंबून असत े. हणज ेच िकंमतीत बदल
झा यास मागणीवरही भाव पडल े हे या समीकरणात ून समजत े.
असे असल े तरी स मीकरण े नेहमी स य ठरतीलच अस े नाही . चलांना िदल े या
मू यानुसारच ती स य ठरतात . munotes.in
Page 25
अथ शा ीय िव ेषणाची साधन े
25 उदा. 39x हे समीकरण त े हाच स य ठर ेल जे हा 6x असेल.
थोड यात समीकरणा ं या मा यमात ून आपणा ंस दोन िक ंवा याप े ा अिधक आिथ क
चलांतील स ै ांितक स ंबंध थोड यात मा प पण े मांडता य ेतात. हणूनच अथ शा ीय
िस ांताम य े समीकरणा ं या वापरास मह व ा झाल े आहे.
२.८ सारांश (CONCLUSION )
आिथ क िस ा ंत प करताना आध ुिनक आिथ क िव ेषणात गिणतीय व भ ूमीतीय
साधना ंचा वापर क ेला जातो . यामुळे गिणतीय व भ ूिमतीय साधना ार े अथ शा ीय म ेयांना
सै ांितक व प य ेते. आकृ या ार े आिथ क िस ा ंत आपणास अिधक अच ूकपणे मांडता
येतात.
२.९ सरावासाठी (PRACTICE QUESTIONS )
१) एकचलीय व ि चलीय आल ेखाचे वण न करा .
२) उतार यावर िटप िलहा .
३) आलेखाचे अथ शा ातील मह व प करा .
munotes.in
Page 26
26 मॉडयुल II
३
अथ शा ाची त व े – I
(PRINCIPLES OF ECONOMICS -I)
घटक रचना :
३.० उि य े
३.१ तावना
३.२ यि ना भ ेडसावणार े प रणाम वाटप
३.३ िनण य ि य ेतील स ंधी खचा चे मह व
३.४ िववेक यि आिण िसमा त लाभ
३.५ लोभनास ितसाद
३.६ समारोप
३.७ सरावासाठी
३.० उि य े (OBJECTIVES)
अथ शा ातील म ूलभूत त वाचा अ यास करण े.
य पर परिवरोधी त वा ंचा सामना कसा करतात ह े समजाव ून घेणे.
संधी खच िनण यावर कसा प रणाम करतो त े अ यासण े.
िसमांत लाभ त वाचा अ यास करण े.
यि लोभनास कसा ितसाद द ेतात ह े समजाव ून घेणे.
३.१ तावना (INTRODUCTION )
इतर सामािजक शा ा माण ेच अथ शा ह े सु ा एक मा यता पावल ेले सामािजक शा
आहे. समाजा या आिथ क यवहारा ंचा िव ेषणासाठी अथ शा ाचा वापर मह वाचा आह े.
मानवा या गरजा अमया द आह ेत. परंतू या गरजा प ूण कर यासाठी असल ेली भ ूमी,
नैसिग क साधनस ंप ी, क चामाल , भांडवलीसाधन े वगैरे उ पादन साधनसाम ु ी दुिम ळ व
मया िदत आह े. मया िदत साधनसाम ु ीचा यि प ुरताच मया िदत नाही तर एक ूण
समाजा या ीन े तो मह वाचा आह े. दुिम ळ साधनसाम ु ीचा मह म समाधान
िमळिव या या ीन े कसा वापर करायचा असा िनमा ण होतो . यालाच आिथ क munotes.in
Page 27
अथ शा ाची त व े – I
27 हणतात . साधनसाम ु ी या द ुिम ळतेतून िविव ध मूलभूत आिथ क िनमा ण होतात . या
ांची अथ यव थ ेला सोडवण ूक करायची असत े. उदा. कोण या व त ूचे उ पादन कराव े?
उ पादन कस े कराव े? उ पादन कोणासाठी कराव े? दुिम ळ साधनस ंप ी वापर प ुण पणे केला
जातो ना ? साधनस ंप ीचा अप यय होत नाही ना ? असे अथ यव थ ेपुढे असतात .
अथ यव थ ेला हे मुलभूत आिथ क सोडिव यासाठी य न कराव े लागतात .
साधनस ंप ी मया िदत अस यान े लोका ंना ह या असणा या व तू व सेवांचे उ पादन करण े
अश य असत े. आिण हण ूनच द ुिम ळ साधनसाम ु ीचे यव थापन कस े होते याचा अ यास
अथ शा करत े. समाज यव थ ेम ये साधनसाम ु ीचे वाटप क ुटूंब आिण स ं था या
सामुिहक क ृतीतून होत असत े. हणून लोक िनण य कसा घ ेतात? पर परा ंशी संवाद कसा
साधतात ? लोभनास ितसाद कसा द ेतात? बाजार य ं णेत सरकारची भ ूिमका काय
असत े? बाजारय ं णे माफ त आिथ क यवहाराच े संघटन कस े होते. सम अथ यव था कशी
काय करत े? बाजार यव थ ेत िकंमती कशा िनि त होतात ? याचा अ यास अथ त करीत
असतात .
अथ शा ही मान य िव ेतील एक मह वाची ानशाखा आह े. अथ शा ातील म ूलभूत त व े
समजून घेत यािशवा य संबंिधत अथ शा ीय योजना तयार करण े श य होणार नाही . जर
अथ शा ीय योजना च ुक या असतील तर लोका ंना मोठ ्या संकटाना त ड ाव े लागेल
हणून या करणात आपण अथ शा ा या म ूलभूत दहा त वाप ैक चार त वाचा अ यास
करणार आहोत . ही त व े लोक िनण य कस े घेतात? हणज ेच अथ यव थ ेतील य गत
िनण य ि य ेशी ही त व े संबंधीत आह ेत. ही त व े पुढील माण े आहेत.
त व १ य ना भ ेडसावणार े प रणाम वाटप / सममू यन, यापरब ंदी.
त व २ िनण य ि य ेतील स ंधी खचा चे मह व .
त व ३ िववेक य िसमा ंत त वाचा िवचार करतात .
त व ४ लोक लोभनास ितसाद द ेतात.
३.२ यि ना भ ेडसावणार े प रणाम वाटप (TRADE OFFS FACED
BY INDIVIDUALS )
त व १ य ना भ ेडसावणार े प रणाम वाटप / सममू यन, यापरब ंदी / पर पर िवरोधी त व
Principle 1 – Trade offs Faced by Individ uals.
दैनंिदन जीवनात यि ला अन ेक कार या प रणाम वाटपा या सम य ेला सामोर े जावे
लागत े. हणज ेच सामा यपण े आपणाला आवडणारी व त ू िमळिव यासाठी आप याकडील
दुसरी व त ू ावी लागत े. यालाच अथ शा ात समम ू यन हणतात . एखादी गो
िमळिव यासाठी आप याला दुस या एखा ा व त ूचा याग करावा लागतो . या
व तूि थतीला अथ शा ात यापारब ंदी पर पर िवरोधी त व अस े हणतात . munotes.in
Page 28
सू म अथ शा -I
28 दैनंिदन जीवनात आपण अन ेक कार या प रणाम वाटपाला सामोर े जातो . उदा. तु ही
अथ शा ा या अ यासासाठी त ुमचा व ेळ खच केला तर त ु हाला ि केट मॅच खेळता येणार
नाही. हणज ेच एक गो श य झाली तर द ुसरी सा य होत नाही . ि केट मॅच खेळ याने
तु हाला मानिसक समाधान िम ळेल. पण अ यास न क े याने नुकसान होईल कारण
अ ययन कर यात अडथ ळे येतील. थोड यात एकात वाढ झाली असता दुस यात घट
हाते.
समजा क ुटूंबाचे उ प न कस े खच करायच े असा िनण य कुटूंब मुखाला यायचा आह े.
समजा यान े दैनंिदन गरजा अ न , व , िनवारा या खचा बरोबर कार खर ेदी करायची
ठरवली तर भिव यासाठी बचत करता य ेणार नाही आिण म ुलां या उ च िश णावर प ैसा
खच करता य ेणार नाही . हणज ेच एका व तूवर जा त प ैसे खच केले तर दुस या व तूवर
कमी खच कराव े लागतील . साधन े मया िदत आिण पया यी उपयोगाची असतात . यामुळे या
साधना ंचा वापर एका पया यासाठी क े यास दुस या पया यासाठी याचा याग करावा लागतो .
तु ही जर िप चर बघायचा ठरवला तर त ु हाला अ या स करता य ेणार नाही , सं याका ळी
तु ही रोज एक तास फ ेरफटका मार यास जाता पण एक िदवशी याचव ेळी टी. ही.
पहा याच े ठरवल े तर फ ेरफटका मारता य ेणार नाही . हणज ेच प रणाम वाटपाची सम या
िनमा ण होत े.
अथ यव थ ेचा िवचार करता व ेगवेग या प रणाम वाटपाला त ड ाव े लागत े. उदा.
सरकारन े पैसा न ॅशनल पाक साठी खच करावा िक समाजा या जीवनाव यक गरजा
भागिव यासाठी खच करावा हा िनण य सरकारला यावा लागतो . कारण न ॅशनल पाक वर
जा त प ैसा खच केला तर समाजा या जीवनाव यक गरजा ंवर कमी प ैसा खच होईल .
सरकारन े यु सािह यावर जा त खच केला तर अ न धा यावर कमी खच करावा लाग ेल.
यु सािह यावर कमी खच केला तर द ेशा या स ंर णाचा िनमा ण होईल आिण
जीवनाव यक व त ूवर कमी खच केला तर लोका ंचा रहाणीमानाचा दजा खालाव ेल.
हणज ेच देशा या स ंर णासाठी य ु सािह यावरील खच आव यक आह े. तर रहाणीमानाचा
दजा उंचाव यासाठी अ नधा यावरील खच आव यक आह े. हणज ेच प रणाम वाटपाची
सम या िनमा ण होत े.
समाज यव थ ेला आणखी एका प रणाम वाटप सम य ेला त ड ाव े लागत े आिण ती हणज े
काय मता आिण समता होय .
काय मता - काय मता ह णजे दुिम ळ साधनस ंप ी या सहा यान े मह म समाधान ा
करणे.
समता - समता हणज े उपल ध साधनस ंप ीच े समाजाम य े समान वाटप करण े होय.
देशा या सरकारला दा र ्य रेषेखालील लोका ंसाठी क याणकारी योजना स ु कराय या
आहेत. यासाठी सरकार ीम ंतावर य कर आकारत े आिण िमळणा या महसूलाचा वापर
गरीबा ं या क याणासाठी करत े. यावेळी प रणाम वाटपाची सम या िनमा ण होत े. कारण
ीमंतावर कर आकार याम ुळे ीमंताचे उ प न घटत े. यामुळे या या काय मतेवर
प रणाम होतो . परंतू यासाठी सरकार ग रबाच े क याण साध या कडे दुल क शकणार munotes.in
Page 29
अथ शा ाची त व े – I
29 नाही. कारण समाजाम य े याचव ेळी चांगले िनण य घेता येतात िक ज े हा या याकड े इतर
अनेक पया य उपल ध आह ेत.
आधुिनक समाज यव थ ेत व छ पया वरण आिण औ ोिगकरण यात प रणाम वाटप िदस ून
येते. दूषण होऊ नय े, पया वरण व छ रहाव े यासाठी उ ोग शहरात थापन कर यावर
बंधने येतात पर ंतू याम ुळे उ पादन , उ प न , रोजगार यात घट घड ून येते.
अशा कार े यि समाज , आिण अथ यव था या सवा नांच प रणाम वाटपा या सम य ेला
त ड ाव े लागत े.
कृती - तुम या रोज या जीवनातील यापारब ंदी / पर परिव रोधी त व े सांगा.
उदाहरण :
१) अमीतन े मोबाईल खर ेदी करायचा ठरवला तर याला ब ूट खर ेदी करता य ेणार नाहीत .
२) तु ही स ं याका ळी बागेत िफरायला ग ेलात तर त ु हाला याचव ेळी अ यास करता
येणार नाही .
३) धम शाळाम ये राहणा या साधूचा भौितक जगाशी काहीही स ंबंध नसतो . ते आपला सव
वेळी अ याि मक कामासाठी खच करतात . ते सका ळी लवकर उठतात , नान क न
ाथ ना करतात आिण जा त व ेळ अ याि मक ंथाचे वाचन कर यात घालवतात .
जा त व ेळ अ याि मक ंथांचे वाचन करायच े अस ेल तर ाथ नेसाठी िक ंवा
झोप यासाठी या ंना कमी व ेळ ावा लाग ेल.
४) तु ही श ेतात ता ंदळाचे िपक घ ेता तर याच श ेतात ग हाच े पीक घ े याची स ंधी गमवता .
५) जर त ु ही िम ा ंसोबत एक िसन ेमा पहायला जायचा ब ेत करता त े हा त ु ही व ेळ खच
करता जो त ु ही इतर क ुठ याही गो ीसाठी खच केला असता . हणज ेच तु हाला एक
संधी िमळते ते हा त ु ही द ुसरी स ंधी गमवत असता .
३.३ िनण य ि य ेतील स ंधी खचा चे मह व (SIGNIFICANCE OF
OPPORTUNITY COST IN DECISION MAKING )
त व २ िनण य ि य ेतील स ंधी खचा चे / वैकि पक खचा चे मह व .
Principle 2 – Significance of opportunity cost in Decision Making.
दैनंिदन जीवनात आपण ज े हा एखादी ि या करतो त े हा द ुसरी गो कर याची स ंधी
आप याला सोड ून ावी लागत े. जे हा आपण एखादी गो खर ेदी करतो त े हा आप याला
िकंमत मोजावी लागत े आिण ही िक ंमत हणज े जी द ुसरी गो आपण सोड ून िदल ेली असत े.
याची िक ंमत असत े यालाच स ंधीखच हणतात . ीमती रॉ बीनसन या ं यामत े एखादा
उ पादन घटक एखा ा िविश उपयोगात िक ंवा उ ोगात रहावा हण ून जी िक ंमत ावी
लागत े या िक ंमतीला स ंधी खच िकंवा वैकि पक खच हणतात . munotes.in
Page 30
सू म अथ शा -I
30 उदा.
१) एक एकर श ेतात काप ूस पेरला अस ता ६०,००० पये उ प न िम ळते. तर
कापसाऐवजी गह प ेर या तर ५०,००० पये उ प न िम ळते. हणज ेच ६०,००० कापूस
िमळिव याकरता ५०,००० पये ग हाचा याग करावा लागतो . हणून काप ूस उ पादनाचा
संधीखच ५०,००० पये आह े. थोड यात जगात कोणतीही गो फ ुकट िम ळत नाही .
तु हाला काही फायदा हवा असेल तर दुस या कोण यातरी स ंधीस म ुकावे लागत े. आिण
हणूनच िनण य घेत असताना यि िम ळणारा फायदा आिण गमवावा लागणा या
संधीपास ून िमळणारा फायदा या ंची तुलना करत असतो आिण या आधार े कोण या स ंधीची
िनवड करायची याचा िनण य घेतो.
२) एखा ा यावसाियक ख ेळाडू देशासाठी ख ेळ याचा िनण य घेतो त े हा तो कॉ लेज
िश णाची स ंधी गमावतो . परंतू यावसाियक ख ेळातून याला जा त लाभ िम ळतात. आिण
कॉलेजला जा याचा याचा स ंधी खच जा त असतो . कारण याला िश णासाठी फ ,
पु तके, वासखच इ यादी वर ख च करावा लागतो . हणून लाभ ही खचा ची िकंमत असत े.
यानुसार िनण य घेतला जातो .
संधी खच हणज े स या िविश वापरात अस याम ुळे दुस या सव म स ंधीब ल सहन
करावे लागणार े नुकसान होय .
३) जर त ु ही प ैसा आिण व ेळ िसनेमा पहा यासाठी घालवता तर त ू ही तो व ेळ घरी
पु तक वाच यासाठी घालव ू शकत नाही. तसेच िसन ेमा पहा यासाठी जो पैसा वापरता
याचा वापर दुस या कारणासाठी करता य ेत नाही .
४) तु ही ठरवता आहात स ु ीतील सहलीसाठी महाब ळे रला िफरायला जायच े. तु हाला
वासखच , हॉटेल खच यासाठी भरप ूर पैसे खच कराव े लागतील . पण स ु ीतील सहलीत ून
िमळणारा आन ंद हा मानिसक अस ेल. अशा प रि थतीत लाभ आिण खच य ांची तुलना
तु ही कशी कराल ?
जे हा लाभ मानिसक असतो त े हा त ु ही िवचार करता स ु ीतील सहलीवर प ैसा खच करावा
का या प ैशातून एखादा मोबाईल खर ेदी करावा . याम ुळे मला लाभ जा त िम ळेल.
थोड यात य स ंधीची िनवड करत असताना िमळणा या लाभाचा आिण करा या
लागणा या खचा चा िवचार करत े.
५) आपण ज े हा आईि म खातो त े हा आपण त े पैसे दुस या कुठ यातरी गो ीवर खच
कर याची स ंधी गमावतो . आपण तो आन ंद गमावतो कारण आपण यावर प ैसा खच क
शकत नाही . कारण आपला द ुसरा उ म पया य हणज े आईि म खा यासाठीचा स ंधी
खच होय. साहिजकच आपण आईि म खा यासाठी त े हाच प ैसा खच करतो ज े हा
आईि म खा यासाठीचा स ंधी खच हा यापास ून िमळणा या आनंदापे ा जा त नसतो .
६) तु ही बाजारात ख रेदी कर यासाठी जाता त ु हाला िचकन आिण चीज खर ेदी
करावयाच े आहे. पण त ुम याकड े एकच व त ु खरेदी कर यासाठी प ूरेसे पैसे आहेत. दोन munotes.in
Page 31
अथ शा ाची त व े – I
31 पया यातून एकाची िनवड करायची अ सते ते हा त ुम या खच होणा या पैशाचे मू य काय
आहे हे िवचारात घ ेऊनच प ैसे खच कराव े लागतात .
मया िदत आिण पया यी उपयोगाची साधन े असतात . यामुळे तु हाला कोण या पया यासाठी
कमी खच येईल आिण समाधान जा त िम ळेल याचा िवचार क न िनण य यावा लागतो .
७) तु हाला उ च िश णासाठी कॉ लेजला व ेश यावयाचा आह े. यामुळे तु हाला बौि क
लाण होईल . चांगली नो करी िम ळेल. उ च पगाराम ुळे ित ा वाढ ेल. पण याचव ेळी
कॉलेजची फ , पु तके, हॉ टेल खच , जेवण खच , इ. चा िवचार करावा लाग ेल. परंतू
कॉलेजला वेश घेतला नाही तरी ज ेवण खच , रहाणीमान खच करावा च लाग ेल. याच माण े
कॉलेजला जर ग ेले नाहीतर अ यासासाठी खच होणा या वेळात एखादी नोकरी पकडली तर
पैसे िमळतील. थोड यात कॉ लेजला जाव े िकंवा नाही हा िनण य घेत असताना स ंधी
खचा चा िवचार करावा लागतो .
थोड यात एक गो ा कर यासाठी द ुस या संभा य व त ू या उ पादनास म ुकावे लागत े.
याचा याग करावा लागतो . ता पय एक व त ू ा कर यासाठी द ुस या संभा य व त ूचा
याग करावा लागतो . अशा खचा च संधी याग खच हणतात .
संधी खच ही मह वाची अथ शा ी य संक पना आह े. िमसेन जोन रॉ बीनसन या ंनी आध ुिनक
खंड िस ा ंत मांडताना या स ंक पन ेचा वापर क ेला आह े. िनण य ि येत संधी खच ,
संक पन ेस फार मह व आह े. व तू या िक ंमत िनधा रण ि य ेत देखील स ंधी खच िवचारात
घेतला जातो . कमी लाभ िम ळवून देणा या उ पादनाकड ून जा त लाभ िम ळवून देणा या
उ पादनाकड े उ पादन घटक व ळव या या ीन े संधी खच संक पन ेस मह व आह े.
कृती - खालील उदाहरणातील स ंधी खच ओळखा.
१) एका जाग ेवर शा ळॎ आहे ती आता र े वे क पाम य े पांतरीत होणार आह े.
२) एका श ेतक याला दोन एकर गह उ पादनात ून ३०,००० पये उ प न िम ळते तरी तो
या जिमनीवर काप ूस उ पादन घ ेतो.
३) मी मा इया वािष क परी ेआधी सं याका ळी अ यास करण े िनवडतो . ते हा टी . ही. वर
ि केट सामन े दाखिवल े जाणार आह ेत. मी ि क ेटचा चाहता आह े.
३.४ िववेक यि आिण िसमा ंत लाभ (RATIONAL PEOPLE AND
MARGINAL PROFIT )
त व ३ िववेक य िसमा ंत त वाचा िवचार करतात .
Principle 3 – Rational p eople think at the Margin.
िववेकानुसार िनण य घेणारे लोक न ेहमच िसमा ंत लाभ हा िसमा ंत खचा पे ा जा त आह े ना?
याचा िवचार क नच िनण य घेतात.
munotes.in
Page 32
सू म अथ शा -I
32 उदा.
१) कंपास बॉ स उ पादन कर यासाठी य ेणारा खच १०० पये आहे आिण ती एक क ंपास
बॉ स बाजारात १४० पया ंना िवकली जाते. अशा ि थती त िवव ेक उ पादक न क च
कंपास बॉ सचे उ पादन करणार . कारण याम ुळे याला ४० पये नफा िम ळतो. याउलट
जर कंपास बॉ सची िक ंमत ८० पये झाली तर िवव ेक उ पादक क ंपास बॉ सचे उ पादन
करणार नाही . कारण एक क ंपास बॉ स उ पादन कर यासाठी य ेणारा खच हणज े िसमा ंत
खच १०० पये आहे. आिण क ंपास बॉ स ८० पया ंना िवकला जातो हणज ेच याला
२० . तोटा होतो . हणज ेच िसमा ंत खच हा िसमा ंत लाभाप े ा जा त अस यान े उ पादक
कंपास बॉ सचे उ पादन करणार नाही .
२) समजा एक तास जादा अ यास क े याने तु हाला २ मा स जादा िम ळतील. परी ा
जवळ आली असताना एक तास जादा अ यास क न २ मा स जादा िम ळिवणे मह वाच े
आहे. आिण जादा मा स िमळा याने तु ही आन ंदी होता . पण समजा यासाठी जा ती या
जागरणाम ुळे तुमची झोप कमी होऊन त ु ही उदास होऊ शकता . तु ही जा त तास अ यास
करावा का नाही ह े एका गो ीवर अवल ंबून असत े ती हणज े ते जा तीच े दोन मा स तुम या
कमी झोप ेमुळे होणा या ासाप े ा वरचढ असतील तर कधी कधी लोका ंचा ग ध ळ उडतो
िनण य घेणे अश य होत े.
३) दादर या होलस ेल मा केटम ये कांदे १० . िकलो आह ेत आिण िव ो ळी या
माकेटम ये १५ . िकलो का ंदे आहेत तर िव ो ळी या माण ूस का ंदे खरेदीसाठी दादर या
माकेटम ये जाणार नाही कारण दादर िव ो ळी रे वे ितिकटचा िवचार करता िव ो ळीतच
कांदे खरेदी करण े फाय ाच े ठरेल.
४) एका य कड ून तु हाला १५०० . येणे आह े. आिण त े िमळिव यासा ठी दुस या
शहरात जाव े लागत े. दुस या शहरात जा यासाठी य ेणारा खच १७०० पये असेल तर
आपल े पैसे आण यासाठी त ु ही द ुस या शहरात जाणार नाही कारण वासखच िमळणा या
उ प नाप े ा जा त आह े.
सव साधारणपण े वरील सव उदाहरणात यि िसमा ंत लाभ त वाचा िव चार क न िनण य
घेते. जर िसमा ंत लाभ िसमा ंत खचा पे ा जा त अस ेल तर तो िनण य िवव ेक आिण यो य
आहे असे हणता य ेईल.
उदाहरण :
१) तु ही एक कंपास बॉ स आिण एक मोबाईल िवकत घ े याचे ठरवता . तुम या
घराजव ळ या द ुकानात मोबाईल फोन १०,००० पया ंना तर क ंपास बॉ स २५०
पया ंना िम ळतो. तुम या घरापास ून २ िक.मी. दुर या द ुकानात मोबाईल फोन ९७००
पया ंना तर क ंपास बॉ स २५० पया ंना उपल ध आह े. या द ुकानात जा यासाठी
तु हाला २०० पये वास खच येतो. तर त ु ही कमी िक ंमतीसाठी या द ुकानात जाल
का? िनण य या . munotes.in
Page 33
अथ शा ाची त व े – I
33 २) तु ही एक क ंपास बॉ स आिण एक मोबाईल िवकत घ े याचे ठरवता . तुम या
घराजव ळील दुकानात मोबाईल फोन १०,००० पया ंना तर क ंपास बॉ स ३५० पया ंना
आहे. दोन िकलो मीटर द ुर या द ुकानात मोबाईल फोन १०,००० पया ंना पण क ंपास
बॉ स ५० पया ंना आह े. या द ुकानात जा यासाठी त ु हास ५०० पये वास खच
येईल. कमी िक ंमतीसाठी या द ुकानात जाव े का? िनण य या .
३) ललीताब ेन ेस िव े या आह ेत. या शहरात घरोघरी िफ न ेस िव च े काम
करतात या ंचे ाहक शहरात सव पसरल ेले आहेत. एक ाहक फोन क न दोन ेसची
मागणी करतो . दोन ेस िवकल े तर लिलताब ेनला ४०० . नफा िम ळतो पण ाहक द ूर
रहात अस यान े ाहकापय त पोहच यासाठी २०० पये वास खच येतो. अशा ि थतीत
लिलताब ेन काय िनण य घेतील?
४) म नुभाई हा ट ॅ सी ाय हर आह े. िदवसभर ट ॅ सी चालव ून तो थक ून गेला आह े. तो
घरी जा याचा िनण य घेतो. तरीस ु ा एक वासी याला िवन ंती करतो क , दुस या िठकाणी
जायच े आह े. टॅ सीभाड े १००० . होणार असत े. आिण ट ॅ सी ाय हरला एक तास
आणखी ट ॅ सी चालवावी लागणार असत े. वासी १००० पया या बदली वासी ११००
पये दे यास तयार आह े. म नुभाईला १०० पयाची कदर आह े याच माण े एक तास
जादा आरामाची पण गरज आह े. म नुभाई काय िनण य घेईल?
३.५ लोभनास ितसाद (RESPONSE TO INCENTIVES )
त व ४ लोक लोभनास ितसाद द ेतात.
Principle 4 – People respond to Incentives.
माणस े चालताना ितसाद द ेतात. य खच आिण लाभाची त ुलना क न िनण य घेत
असतात . याचाच अथ लोक उ ेजनास िक ंवा लोभनास ो साहन द ेतात. मुलांना
सांिगतल े जाते चांगला अ यास क े यास चा ंगले मा स िमळतील आिण त ुला ब ीस िम ळेल.
अशा ि थतीत ब ीसा या अप े ेने मुल अिधक अ यास कर यास वृ होतात . िजथे
िमळणारे ब ीस वाढत जात े ते यशाची श यता जा त असत े. असे घडत े कारण लोक
चालताना ितसाद द ेतात. बढती िम ळ यासाठी चालना ही य ला या ं या मत ेपे ा
अिधक काम कर यास व ृ करत े. य खच आिण लाभाचा िवचार क न िनण य घेतात.
उदा.
१) बाजारात हाप ूस आ ं याची िक ंमत वाढत े ते हा ाहक द ेवगड हाप ूस आ ंबा खर ेदी
कर याऐवजी थािनक आ ंबा खर ेदी करण े पसंत करतात . कारण यात ाहका ंना
पया यी आ ंबा कमी िक ंमतीत उपल ध होतो . थोड यात अथ यव था कशी काय करत े
हे समज यासाठी आ ं याची बाजारप ेठ हा म ह वाचा घटक ठरतो .
२) शेतकरी श ेतात काबाडक करतो कारण याला अप े ा असत े िक या या िपकाला
भरपूर नफा िम ळेल. जर िक ंमत वाढ ून नफा िम ळ याची श ेतकया ला आशाच िदसत
नसेल तर तो जा त क करणार नाही . सव चजण चालताना ितसाद द ेतात. munotes.in
Page 34
सू म अथ शा -I
34 ३) समाजात सभ ेला वेळेवर ये याचे फायद े जा त असतील तर माणस े सभेला वेळेवर
येतील. जर वेळेवर न य े याचे फायद े जा त असतील तर लोक व ेळ पाळणार नाहीत .
आधुिनक बाजार अथ यव थ ेची रचना ही फार ग ुंतागुंतीची आह े. पण लोका ंना ह या
असल े या सव गो चा ती प ुरवठा करत े.
४) मला भ ूक लागली आह े आिण समोरच इडली , डोसा टॉ ल आह े. मी दुकानात जाऊन
इडली , डोसा खातो याचा अथ मा यावर या ेमाने दुकानदारान े दुकान काढल े असा
होत नाही तर द ुकानदाराला नफा िम ळतो हण ून यान े दुकान स ु केले आहे.
५) सव साधारणपण े य होणा या तोट्यापे ा जा त फाय ाचा िव चार करत े.
करदा याना कर भर यास आवडत नाही . कारण कर च ुक याम ुळे होणारा फायदा
जा त अस ेल तर य कर च ूकव याचा य न करतात . या उलट जर कर
चुकिव यावर सरकारन े जबरद त द ंड आकारला तर कर च ुकिव याच े माण न क च
कमी होईल . आधुिनक अथ यव थ ेत य चालता ना ितसाद द ेतात हा
अथ यव थ े या चालन ेतील मह वाचा घटक आह े. आधुिनक बाजार अथ यव थ ेची
रचना ही फार ग ुंतागुंतीची आह े. पण लोका ंना ह या असल े या सव गो चा ती प ुरवठा
करते.
६) उदा. ३०० पेजीस नोटब ुक पािहज े आहे. मला ती ट ेशनरी या द ुकानात सहज िम ळू
शकेल. दुकानदारान े ती नोटब ुक का ठ ेवली. कारण याला या या िव त ून नफा
िमळेल. नोटबुक िव स ठ ेव यामागचा द ुकानदाराचा उ ेश माझी गरज भागिवण े या
पे ा याला उ प न िम ळिवणे हा आह े. थोड यात उ प न िम ळिवणे ही ेरणा याला
नोटबुक दुकानात िव स ठ ेव यास व ृ करत े.
७) ेरणा जशा चा ंग या असतात तशा ग ैरदेखील असतात . उदा. अ न स ुर ा धोरणाम ुळे
दा र ्य रेषेखालील लोका ंना व त दरान े अ नधा य उपल ध क न िदल े जात े.
प रणामी क ुपोषणाच े माण कमी होत े. परंतू या धोरणाच े ऋणा मक लोभन हणज े
लोकांची जादा क कर याची व ृ ी कमी होत े. केवळ आठ त े दहा िदवस काम क ेले
तरी स ंपूण मिहनाभर प ुरेल इतक े अ नधा य या ंना िम ळेल. हणून आप या
उ प नात वाढ क न त े दा र ्य रेषे या वर य े याचा य न करणार नाहीत .
ि या -
१) कमी पगार िम ळणारे कामगार ह े जा त पगार िम ळणा या कामगारा ंपे ा कमी काय म
असतात .
२) मुंबईम य े गोिव ंदा पथकाना िमळणा या बि सा ं या र कम ेत िदवस िदवस वाढ होत
आहे. यामुळे गोिवंदा पथका ं या स ं येत तस ेच दहीह ंडी या थरा ंम येही िदवस िदवस
वाढ होत आह े.
munotes.in
Page 35
अथ शा ाची त व े – I
35 ३.६ समारोप (CONCLUSION )
या करणाम य े आपण अथ यव थ ेतील यि गत िनण य घे या या ि य े या चार
त वाचा अ यास क ेला. पिह या त वाम य े यि ला समम ू यन िक ंवा प रणाम वाटपाला
कसे त ड ाव े लागत े याचा िवचार क ेला तर दुस या त वाम य े संधी खचा चे मह व
अ यासल े आिण ितस या त वाम य े िववेक य िसमा ंत त वाचा िवचार कसा करतात
याचा अ यास उदाहरणा या सहा यान े केला. चौ या त वाम य े य य लोभनास
ितसाद कसा द ेतात ह े अ यासल े.
३.७ सरावासाठी (PRACTICE QUESTIONS )
१) यि गत िनण य ि य ेतील अथ शा ाची चार त व े सांगून याप ैक कोण याही एका
त वाच े सिव तर प ीकरण करा .
२) प रणाम वाटप हणज े काय? प रणाम वाटप त व प करा .
३) संधी खच हणज े काय? िनण य ि य ेतील स ंधी खचा चे मह व प करा .
४) लोक लोभनास ितसाद द ेतात याच े समथ करा.
५) िनण य ि य ेम ये संधी (वैकि पक ) खच कसा प रणाम करतो त े दोन उदाहरणा या
सहा यान े प करा .
६) ो साहनाला / लोभनाला लोक ितसाद द ेतात. हे तीन उदाहरणा या सहा यान े
प करा .
munotes.in
Page 36
36 ४
अथ शा ाची त व े-II
(PRINCIPLES OF ECO NOMICS -II)
घटक रचना :
४.० उि ्ये
४.१ तावना
४.२ िविनमयापास ून लाभ
४.३ बाजारामाफ त आिथ क यवहाराच े संघटन व लाभ
४.४ बाजार य ं णेत सरकारची भ ूिमका
४.५ राहणीमानाचा दजा आिण उ पादन
४.६ चलन स ं थेतील वाढ आिण ि फती
४.७ ि फती आिण ब ेरोजगारी
४.८ समारोप
४.९ सरावासाठी
४.० उि ्ये (OBJEVTIVES )
बाजार य ं णेत सरकारची भ ूिमका अ यासण े.
सम अथ यव था कशी काय करत े हे समजून घेणे.
चलन स ं येतील वाढ आिण िक ंमतवाढ स ंबंध अ यासण े.
ि फती आिण ब ेरोजगारी यातील स ंबंध अ यासण े.
४.१ तावना (INTRODUCTION )
पिह या करणात आपण लोक िनण य कस े घेतात याचा अ यास क ेला. अथ यव था हा
लोकांचा असा गट असतो क जो आप या जीवनमाना या स ंदभा त एक दुस याशी संवाद
साधतो . अथ शा ाची त व े भाग - २ या करणाम य े आपण लोक पर परा ंशी संवाद कसा
साधतात याचा अ यास करणार आहोत .
१) िविनमयापास ून लाभ िक ंवा यापार य ेकासाठी चा ंगला असतो .
२) आिथ क उप म बाजारा या मा यमात ून आयोिजत करण े अिधक काय म असत े. munotes.in
Page 37
अथ शा ाची त व े – II
37 ३) खाजगी बाजाराच े उ पादन स ुधार यात सरकारची भ ूिमका मह वाची असत े.
या तीन त वाम य े लोक पर परा ंशी स ंवाद कसा साधतात ह े आपण पहाणार आहोत .
हणज ेच त व पाच , सहा आिण सात ही त व े लोक एक दुस याशी स ंवाद कशी साधतात
या याशी स ंबंधीत आह ेत.
सम अथ यव था कशी काय करत े याचा अ यास आपण त व आठ , नऊ आिण दहा या
तीन त वाम य े करणार आहोत . त व आठ म य े राहणीमा नाचा दजा उ पादनावर अवल ंबून
असतो याचा अ यास करणार आहोत . त व नऊ म य े चलन स ं येतील वाढ आिण ि फती
तर त व दहा म य े ि फती आिण ब ेरोजगारी या ंचा अ यास करणार आहोत .
४.२ िविनमयापास ून लाभ (PROFIT FROM EXCHANGE )
त व ५ यापार य ेकासाठी चा ंगला असतो .
Priciple 4 –Trade can make everyone better off.
जागितक पध त य ेक देश दुस या देशाचा पध क असतो ह े खरे असेल तरी यापारात
दो ही द ेशांना लाभ िम ळतो. कारण य ेक देशा या न ैसिग क प रि थतीत फरक असतो .
हणून िविश द ेशात िविश व त ू कमी िक ंमतीत तयार होत े. उदा. नागपूर म य े सं ी,
बां लादेशात ताग , आसाम म य े चहा इ .
यापाराचा प रणाम क ुटूंबावर द ेखील होतो . कारण क ुटूंबे कमीत कमी िक ंमतीत जा तीत
जा त समाधान िम ळव याचा य न करतात . यापाराम ुळे िवशेषीकरण श य होत े आिण
येक देशाला ह या या व तू उपल ध होतात .
उदा.
१) राजू आिण अिमत ह े दोघ िम आह ेत. ते व तीग ृहात िश णासाठी राहतात. राजू उ म
जेवण बनवतो तर अमीत खोली साफ कर याच े काम कमी व ेळात करतो . जर अमीतन े
जेवण बनव याच े ठरिवल े तर राज ू पे ा याला जा त व ेळ लागतो आिण राज ूने म साफ
करायची ठरवली तर याला अमीतप े ा जा त व ेळ लागतो .
समजा दोघा ंनी िवश ेषीकरण करायच े ठरवल े हणज े राजू वत :साठी आिण अिमतसाठी
जेवण बनवणार आिण अमीत आपली व राज ूची खोली साफ करणार तर राज ू व अमीत
दोघेही आपल काम कमी व ेळात करतील दोघा ंनाही फायदा होईल आिण अिधक व ेळ
अ या सासाठी िम ळेल.
जसे य च े तसेच देशाचे देखील असत े, येक देशाची काही व त ू उ पादना या बाबतीत
अनुकूलता असत े. या द ेशात िविश उ पादनाला अन ुकूल प रि थती असत े तो द ेश या
उ पादन िवश ेषकरण करतो . आिण आप या द ेशात जी व त ू जा त खचा त उ पादन होत े
ती व त ू बा द ेशातून आयात करण े पसंत करतात .
२) िवशेषीकरणाम ुळे कमी व ेळात जा त उ पादन होत े आिण दो ही द ेशाचा फायदा होतो .
भारतातील अन ुकूल नैसिग क प रि थती ता ंदूळ उ पादनास फायद ेशीर अस यान े भारत
तांदळाचे उ पादन कमी व ेळात कमी खचा त मोठ ्या माणात घेतो आिण आसाम म य े munotes.in
Page 38
सू म अथ शा -I
38 चहा या उ पादनास अन ुकूल प रि थती अस यान े आसाम चहाच े उ पादन कमी खचा त
घेतो. आसाम आिण भारत या दोन द ेशांनी चहा आिण ता ंदूळ या उ पादनास िवश ेषीकरण
के यास याचा फायदा दो ही द ेशांना होतो . थोड यात यापाराम ुळे दो ही द ेशाचा फायदा
होतो.
३) ा स कामगाराप े ा प ेनचे कामगार कापड कमी व ेळात बनवतात . तर ा स कामगार
पेन या कामगाराप े ा वाईन कमी व ेळात बनिवतात . अशा ि थतीत ा स वाईन
उ पादनात आिण प ेनचे कापड उ पादनात िवश ेषीकरण कराव े. दो ही द ेशांना कमी खचा त
उ पादन िम ळेल. यािशवाय दो ही द ेशातील ाहका ंना कमी िक ंमतीत व त ू िमळा याने
दो ही द ेशाचा फायदा होईल .
४) उदा. एक िश ंपी ८ तासात दोन ेस िशवतो . एका ेसची िशलाई ५०० अस ेल तर
दोन ेस पास ून याला १००० . िमळतील. आिण िश ं याला एका व ेळ या ज ेवणासाठी
आव यक ता ंदूळ िपकिव यासाठी १० तास लागतात . तांदूळ एकवेळ या ज ेवणासाठी एक
िकलो लागतात . असे गृिहत धरल े आह े. तांदळाची िक ंमत ५० . िकलो आह े. अशा
ि थतीत ८ तास िश ंपी काम क न १००० पये िमळिवणे जा त चा ंगले. कारण १० तास
काम क न िश ंपी फ एकच िकलो ता ंदूळ िमळिवणार . हणून िशं याने तो या यवसायात
जा त पार ंगत आह े या यवसायातच जा त व ेळ खच करण े. आिण शेतक या कडून तांदूळ
खरेदी करण े यो य ठर ेल. या दो ही यि ंना या ं या व त ू आिण स ेवा या िविनमयात ून जो
लाभ होतो याला यापारात ून होणारा फायदा अस े हणतात . य मा णे उदाहरण दोन
आिण तीन म य े प क े या माण े रा ा ंनाही यापारात ून फायदा होतो . ते या व त ू या
उ पादनात पार ंगत आह ेत ती एखा ा महागड ्या व त ू या बद यात िवकत घ ेणे जा त यो य
ठरते. यापाराम य े होणा या न याम ुळे बाजार अि त वात य ेतात. आिण िव िनमयात ून
लोकांचे जीवन स ुखकर बनत े.
कृती :
१) सव च बाबतीत वय ंपूण ता ही य या बाबतीत चा ंगली क पना आह े असे तु हास
वाटते का? देशा या स ंदभा त तुमचे मत काय आह े?
२) पो टाची ितिकट े गोळा कर याचा छ ंद असल ेली माणस े सतत दुस या बरोबर
ितिकटा ंची अदलाबदल क रतात. हा िविनमय कोणाला लाभदायक अस ेल.
४.३ बाजारामाफ त आिथ क यवहाराच े संघटन व लाभ
(ORGANIZATION AND PROFIT OF ECONOMIC
TRANSACTION BY MARKET )
त व - ६ आिथ क उप म बाजारा या मा यमात ून आयोिजत करण े आिथ क काय म
असत े.
Priciple 6 – Markets are us ually a good way to organize economic
activity. munotes.in
Page 39
अथ शा ाची त व े – II
39 अथ शा ा या अ यासात बाजार या स ंक पन ेस िवश ेष मह व ा झाल े आह े. बाजार
हणज े असे िठकाण िक ज ेथे ाहक व िव ेते एकम ेकां या स ंपका त येऊन व त ुंची खर ेदी
िव करतात . ा. बेनहॅम यां या मते, जे हा एखा ा व त ूचे ाहक आिण िव ेते य ांना
एकि त आण याचा एक ूण यव थ ेला बाजार हणतात . बाजारप ेठेचे वग करण व ेगवेग या
कार े केले आहे.
१) व तुनूसार वग करण - बाजारात िवक या जाणा या व तुनूसार बाजाराच े वग करण
केले जाते. उदा. कापड बाजार , धा य बाजार इ यादी .
२) कालख ंडानूसार वग करण - याम य े कालख ंडानुसार अित अ प कालख ंड, अ प
कालख ंड, िदघ कालख ंड आिण अित दीघ कालख ंड अस े िवभाजन क ेले जाते.
३) थलान ुसार वग करण - बाजारा या िठकाणान ुसार बाजारप ेठेचे वग करण क ेले जाते.
उदा. थािनक बाजारप ेठ, रा ीय बाजारप ेठ, आंतररा ीय बाजारप ेठ इ यादी .
४) पध नुसार वग करण - बाजारातील पध या माणाव न बाजारप ेठेचे वग करण क ेले
जाते. उदा. पूण पधा , म ेदारी, म ेदारी य ु पधा , अ पािधकार इ यादी .
अिलकड े बाजार ह े भौितक िक ंवा आभा सी देखील असतात . याम य े आभासी बाजारप ेठेचे
उदाहरण हणज े इंटरनेट वरील खर ेदी होय .
बाजारप ेठेम ये ाहक आिण िव ेते दोघेही मह वाच े असतात . बाजारात िव ेते आिण
ाहक या ं या स ंयोगात ून िकंमती ठरतात . ाहक व िव ेते यांचा ऐि छक िविनमय दोघाना
तसेच अथ यव थेला देखील फायद ेशीर होतो .
आज सव च देशांनी बाजार यव थ ेचा ि वकार क ेला आह े. बाजार अथ यव थ ेत सव िनण य
उ पादनस ं था आिण क ुटुंबसं था घ ेतात. उ पादनस ं था कोणत े उ पादन घटक वाप न
कोण या व त ूचे उ पादन यायच े हे ठरवतात तर क ुटुंबसं था कोण या व त ू आप या
उ प नात ून खर ेदी करावया या ह े ठरिवतात . उ पादनस ं था आिण क ुटुंबसं था या
दोघां या िनण यातून व त ू व स ेवांची िक ंमत ठरत े. बाजारातील व त ू या िक ंमती िनि त
िकंवा बदल या असतात . बाजारप ेठा ाहक व उ ोजक या ं या पय त भौितक मािहती
पुरव या चे काम करतात .
उदा. ाहका या उ प नात वाढ झाली तर ाहक उ च तीच े धा य खर ेदी करतील .
बाजारात कोलम हा बारीक उ च ितचा ता ंदुळ उपल ध आह े. याची िक ंमत जा त आह े
आिण द ूसरा जाडा किन तीचा ता ंदूळ उपल ध आह े. याची िक ंमत कमी आह े.
ाहका ं या उ प नात वाढ झा याम ुळे ाहक उ च ितचा कोलम ता ंदुळ खरेदी करतील .
वाभािवक जाड ्या ता ंदळाची मागणी कमी होईल . िकरको ळ िव े याकड े जाड्या ता ंदळाची
मागणी कमी झा यान े तांदळाचा साठा पड ून राहील . िकरको ळ िव ेते घाऊक
िव े याकडून आिण घाऊक िव ेते शेतक या कडून कोलम ता ंदळाची मागणी वाढवतील .
यामुळे कोलम ता ंदळाची मागणी वाढ ेल. याउलट प रमल ता ंदळाची मागणी कमी झा यान े
वाभािवक जाड ्या ता ंदळाची िक ंमत घट ेल. जाड्या ता ंदळाचे उ पादन करणा या
शेतकया ना यो य िक ंमत न िम ळा याने शेतकरी कोलम ता ंदळाचे उ पादन करतील . munotes.in
Page 40
सू म अथ शा -I
40 थोड यात बाजारप ेठेमुळे ाहक कोलम ता ंदळाला जा त मागणी करीत आह ेत. ही मािहती
शेतकया पय त पोहचिवण े श य होत े. जर बाजारप ेठा नसतील तर श ेतकया ना जाड ्या
तांदळाची मागणी घटली ह े समजणार नाही . वाभािवक श ेतकरी याच ता ंदळाचे उ पादन
करतील आिण श ेतकया ना नुकसान सहन कराव े लागेल. यासाठीच बाजार यव था ख ूप
मह वाची ठरत े. यामुळे ाहक व िव ेते एक य ेऊन िविनमय करतात . बाजारप ेठे िशवाय
मागणी व प ुरवठा यात समतोल साधण े कठीन असत े. अथ यव था ही एक जटील स ं था
आहे. कारण याम य े हजारो व त ुं या द ेवाण-घेवाणीचा अ यास क ेला जातो . बाजारप ेठेम ये
वेगवेग या व तूची खर ेदीिव क ेले जाते. परंतू ाहका ंची बदलती मागणी व आव यकता
यांची कोण याही कारची प ूण मािहती सरकारला नसत े.
आदेश अथ यव था हणज े या अथ यव थ ेत मागणी व प ुरवठा या ंचे आयोजन क ीय
सरकार या आदेशाने केले जाते. तेथे बाजारा या स ंदभ घेतला जात नाही . पण बाजारा या
अभावाम ुळे व आद ेश अथ यव थ ेमुळे काही व त ुची िव न झा यान े यांचा साठा वाढतो .
यािठकाणी कोण या व त ूचे िकती उ पादन यायच े याचा िनण य सरकारी खाती घ ेतात. या
िठकाणी बाजारय ं णा काय म नसत े. यामुळे अित र प ुरवठा होतो . आिण ाहकाच े पुरेसे
समाधान होत नाही . हणून अथ तं ानूसार आिथ क उप म ह े क ीय सरकारप े ा
बाजारा या काय णालीन े आयोिजत करण े हे अिधक काय म राहील .
उदा.
१) बाजारात महाग िक ंमतीला ता ंदूळ व गह उपल ध असतील . पण ग रबा ंना महाग ता ंदूळ,
गह खर ेदी करण े परवडणार नाही . वाभािवक त े गरज ेपे ा कमी ता ंदूळ व गह खर ेदी
करतील . यामुळे याना प ुरेसा आहार िम ळणार नाही व क ुपोषण होईल . यांची शारी रक
मता कमी होऊन अथ यव थ े या उ पादन ि य ेवर नकारा म क प रणाम होईल . हे यो य
नाही. यामुळे बाजारभाव कमी दराला ता ंदूळ, ग हाचा प ुरवठा र ेशिनंग दुकानात ून ग रब
नाग रका ंसाठी करण े गरजेचे आहे. सरकारी स ेवा व व त ूचा पुरवठा हा अ ंशत: सरकारकड ून
होणे गरजेचे आहे. साव जिनक व त ूं या प ूत तेची जबाबदारी सरकारला उचलावी ला गते. या
व तू या प ुरिव याकरता सरकारला अथ संक पात तरत ूद करावी लागत े. कारण ग रब
लोकांना या व त ू आव यक असतात . पण या ं या त ुटपुं या उ प नात या खर ेदी करण े
श य नसत े.
२) रा ीय स ंर णाचा द ेशा या सव नाग रका ं या र णासाठी वापर क ेला जातो . यापासून
कुणाला व ंिचत ठ ेवता य ेत नाही . कोणा एका नाग रकाला जा त स ंर ण आिण दुस याला
कमी स ंर ण अस े होत नाही . या बाबतीत खाजगी बाजार अयश वी ठरतात . सरकारी
सेवेसाठी कोणालाही िक ंमत मोजावी लागत नाही िक ंवा कोणाला व ंिचत ठ ेवता य ेत नाही .
आिण हण ूनच अशा स ेवा पुरवठ्यास बाजारय ं णा अपयशी ठरत े. सव सामा यपण े िवचार
केला तर आिथ क उप म व काय प ती बाजारा या मा यमात ून अिधक काय म प तीन े
आयोिजत होतात तर इतर कोण याही पया यी आयोजान े आिथ क उप माची काय मता
कमी होत े.
munotes.in
Page 41
अथ शा ाची त व े – II
41 उप म :
१) तुम या प रसरातील दोन साव जिनक व त ूची उदाहरण े ा.
२) भारतातील ाथिमक िश ण प ूण पणे खागजी बाजारप ेठेवर सोपवाव े असे तु हास वाटत े
का?
३) समजा खाजगी बाजारप ेठेऐवजी सरकारन े नाग रका ंना मोबाईल वाटप कर याचा िनण य
घेतला तर काय होईल अस े तु हाला वाटत े?
४.४ बाजार य ं णेत सरकारची भ ूिमका (ROLE OF GOVERNMENT
IN MARKET )
त व - ७ खाजगी बाजाराच े उ पादन स ुधार यात सरकारची भ ूिमका मह वप ूण आहे.
Principle 7 – Government can sometimes impove market extremes
गत द ेशाम य े बाजारय ं णाही िवकासाच े इंिजन हण ून ओळखली जात े. हणूनच खाजगी
बाजाराच े आयोजन क ेले जात े. परंतू खाजगी बाजार यव थ ेत सम या िनमा ण होतात .
उदा. दूषण, बेरोजगारी , गरीबी इ यादी . अशा सम याच े िनराकरण कर यासाठी सरकार
बाजार य ं णे या काया त ह त ेप करत े. सरकारन े अथ यव थ ेत ह त ेप कर याची दोन
कारण े आहेत. ती हणज े समता िनमा ण करण े आिण काय मता वाढवण े होय.
पूण पध या अभावाम ुळे आिथ क गती सा य हो यासाठी बाजार यव था अयश वी
ठरते. जे हा बाजारप ेठेत पूण पधा अि त वात नसत े ते हा बाजारय ं णेतील स ुधारणेत
अडथ ळे येतात. अशाव ेळी सरकारला बा जार य ं णेत ह त ेप करावा लागतो .
अयश वी बाजार य ं णेची साधन े :
१) अयश वी पधा - पूण पध अभावी बाजारय ं णा अयश वी ठरत े. कारण म ेदारी
अ पािधकार िक ंवा म ेदारीय ु पध त व त ू या िक ंमती जा त असतात . बाजारात कमी
उ पादन आिण िक ंमत जा त असत े. याउलट प ूण पध तील उ पादक एकिजनसी उ पादन
करतो आिण िक ंमत व िसमा ंत खच यांचा समतोल साध ेपय त उ पादन वाढव ू शकतो . पूण
पध त P = AR = AC = MR = MC ही समतोलाची अट असत े तर अप ूण पध त MR
= MC समतोलाची अट असत े. हणज ेच अप ूण पध त उ पादन साधनाचा यो य वापर होत
नाही. यामुळे साधनस ंप ी अप यय होतो . ाहका ंचे शोषण होत े आिण अकाय म उ पादन
होते. वाभािवक बाजारय ं णा अकाय म ठरत े हण ून सरकारचा ह त ेप आव यक
असतो .
२) अपूण मािहती - पूण पध तील ाहका ंना सरकार व काम गार आिण उ पादन स ं था
यांना बाजारप ेठेचे पूण ान असत े. पण अप ूण पध त अप ुया बाजार य ं णेमुळे काय णाली
िन पयोगी ठरत े. अशा ि थतीत सरकारला बाजारप ेठेत ह त ेप करावा लागतो . munotes.in
Page 42
सू म अथ शा -I
42 ३) बा ता - बाजार यव थ ेत पूण पधा आिण प ूण मािहती अस ून सु ा बाजार घटकाम ुळे
बाजारय ं णा अपयशी ठरत े. बा ता ही सकारा मक व नकारा मक असत े. सकारा मक
हणज े िमळणारे बा लाभ होय . उदा. वृ ारोपण , वै िकय स ुिवधा, दुषणिवरोधी
उपाययोजना इ यादी होय . नकारा मक हणज े बा खच होय . उदा. दुषणाम ुळे
नाग रका ं या आरो यावर होणारा प रणाम इ यादी . अशा ि थतीत सरकारला ह त ेप
करावा लागतो .
४) साव जिनक व त ू - साव जिनक व त ूं या िनिम तीमूळे सु ा बाजार यव था अयश वी
ठरते. साव जिनक व त ू हणजे अशा व त ू क या ंचा उप भोग एकाच व ेळी सव
समाजाकड ून सार याच माणात घ ेतला जातो . साव जिनक व त ू िनिम तीचा िसमा त खच
हा अिधक या य साठी श ू य असतो . कारण आपण या यि ना सामािजक
उपभोगापास ून वंिचत ठ ेऊ शकत नाही .
साव जिनक व त ूंचा फायदा सवा नाच होत अस याम ुळे येक य या व त ूची िक ंमत
दे यास तया र नसतो . आिण िक ंमत न द ेणाया ला व त ू या उपभोगापास ून दूर ठेवता य ेत
नाही. हणूनच साव जिनक व त ू उ पादनात बाजारय ं णा अपयशी ठरत े आिण सरकारला
ह त ेप करावा लागतो .
ा. सॅ युअलसन या ं यामत े जर अथ यव था काय मपण े चालवायची अस ेल तर
कोण याही द ेशातील सरकारला मह वा या जबाबदा या ि वकारा या लागतात .
१) साधनसाम ु ी या वापरात काय मता िनमा ण करण े.
२) उ प न व स ंप ी या वाटपातील िवषमता कमी करण े.
३) थैया सह आिथ क िवकास िनमा ण करण े.
पूण पधा का पिनक अस याम ुळे बाजार य ं णेला अ पयश य ेते. हणून अथ यव थ ेत
सरकार या ह त ेपाची गरज असत े.
अयश वी बाजार यव था द ूर कर यासाठी आिण अथ यव थ ेची गती वाढव यासाठी
सरकारची भ ूिमका मह वाची असत े.
१) बाजार णालीम ुळे साधना ंचे िवतरण यो य होत े. ाहका ंना ह या या व त ू पुरिव या
जातात . बाजारात ाहक व िव ेते दोघा ंनाही बाजाराच े पूण ान असण े आव यक
असत े. अपुया मािहतीम ुळे बाजारय ं णा अपयशी ठरत े. हणून सरकारला ह त ेप
करावा लागतो .
२) साव जिनक व त ूचा वापर सव समाज करतो . परंतू िकंमत द े यास सव जण तयार
नसतात . यामुळे बाजारय ं णा अयश वी ठरत े. अशा प रि थतीत ग ुणव े या व त ूची
िकंवा सवलती या दरातील व त ूचा पुरवठा कर यासाठी सरकारची गरज असत े. munotes.in
Page 43
अथ शा ाची त व े – II
43 ३) उ प न व स ंप ी या वाटपातील िवषमता द ूर कर यासाठी सरकार या ह त ेपाची
गरज असत े. सरकार व खाजगी मालम ेवर िनय ं ण ठेवते. िकमान व ेतन कायदा
म ेदारी िनय ं ण कायदा या ंचा अवल ंब करतात .
४) आिथ क िवकासाला गती ा क न द े यास बाजारय ं णा अपयशी ठरत े. ते हा
सरकार या ह त ेपाची गरज असत े.
५) रोजगार वाढ , आिथ क वृ ी, गरीबी िनम ू लन अशी उि ्ये गाठ यासाठी सर कारी धोरण े
आख यासाठी सरकारी ह त ेपाची गरज असत े.
काही अथ तं ा या मत े बाजार य ं णा अपयशी ठरत े तसे सरकार स ु ा अपयशी ठरत े. जरी
सरकार साव जिनक व त ूंचा सव नाग रका ंसाठी प ुरवठा करत अस ेल तर तरीद ेखील यो य
माणात आव यक या साव जिनक व त ूंचा पुरवठा कर यास अपयशी ठरत े. कारण यास
िनरिनरा ळे घटक कारणीभ ूत ठरतात जस े वाया ग ेलेली गुंतवणूक अप यय , ाचार इ यादी .
उदाहरण - सरकार गोरग रबा ंना व त दरात धा य उपल द क न द ेते. सरकार ग रब
लोकांना अ नधा याकरता अन ुदान द ेते. परंतू ग रब कोण ह े पिहल े शोधून काढण े आव यक
आहे. यासाठी सरकारी कम चारी वगा वर अवल ंबून रहाण े गरज ेचे आह े. जर सरकारी
कम चाया नी ग रब कोण ह े यो य कार े शोधल े नाही आिण कम चाया नी ग रबा ंचे अनुदान
यां या वत : या फाय ासाठी द ुसरीकड े वळवले तर अन ुदानाचा उपयोग होणार नाही .
यावर उपाय हण ून भारतात ग रबाची अन ुदानाची र कम थ ेट या ं या ब ँके या खा यावर
जमा क ेली जात े.
उदा.
१) भारतातील साव जिनक णालय ग रबा ंना पुरेशा माणात व ै िकय स ेवा पुरिवतात का ?
या याऐवजी खाजगी णालय े असावीत काय ?
उ र : खाजगी णालय े वै िकय स ेवांचा पुरवठा करतात . परंतू हा प ुरवठा ीम ंताना
उपयोगी असतो . कारण या व ै िकय स ेवांची िक ंमत जा त असत े. ग रबा ंना या स ेवा
परवडणाया नसतात . हे जे हा सरकार या ल ात य ेते ते हा क सरकार ाथिमक आरो य
सेवांचा व त दरात सवा साठी प ुरवठा करत े. साधार णपणे साव जिनक व त ूचा पुरवठा
सरकार करत े. कारण खाजगी बाजारप ेठेत सामािजक ह ेतूने पुरिवले या व त ू खूपच कमी
असतात . तसेच सरकारन े पुरिवले या साव जिनक व त ू देखील साव जिनक मागणी प ूण क
शकत नाहीत . भारताची लोकस ं या जा त अस यान े भारतातील साव जिनक णाल य
ग रबा ंना पुरेशा वै िकय स ेवा पुरिव यास असमथ ठरतात . याच माण े खरे गरीब कोण
आहेत िक या व ै िकय स ेवांचे व त दरात गरज आह े. यांना शोध ून काढ यासाठी
अिधकारी वग आिण कम चारी वग यां यावर अवल ंबून रहाव े लागत े. ते अिधकारी ामािणक
असतीलच अस े नाही. यामुळे भारतातील साव जिनक णालय ग रबा ंना पुरेशा माणात
वै िकय स ेवा पुरिव यात असमथ ठरतील आिण खाजगी णालय असली तरी यातील
जा त िक ंमती या व ै िकय स ेवा ग रबाना परवडणार नाहीत . आिण जर का या व ै िकय
सेवा ग रबाना परवड या नाहीत तर त े सेवाचा लाभ घ ेणार नाहीत . यामुळे या यि ची
शारी रक मता कमी होईल . याचा प रणाम अथ यव थ े या उ पादन ि य ेवर होईल . हा munotes.in
Page 44
सू म अथ शा -I
44 उ पादन ि य ेवरील नकारा मक प रणाम होऊ नय े हणून सरकारला ाथिमक आरो य
सेवा बाजार भावाप े ा कमी दरात साव जिनक णालयात उ पल ध क न द ेणे गरजेचे आहे.
उप म प करा :
१) एअर इ ंिडयाच े खाजगीकरण हाव े का?
२) जर रा ीय स ंर ण दलाच े खाजगीकरण झाल े तर काय होईल ?
३) महारा रा य प रवहन महाम ंडळा या ऐवजी खाजगी बस ेस चालव यात या यात
का?
४) भारतातील साव जिनक आरो य क े ग रबा ंना काय मपण े वै िकय स ेवा पुरिवतात
का? या याऐवजी खाजगी आरो य क े असािवत का ?
४.५ राहणीमानाचा दजा आिण उ पादन (STANDARD OF LIVING
AND PRODUCTION)
त व - ८ देशातील लोका ंचे रहाणीमान व त ू आिण स ेवां या िनिम ती मत ेवर अवल ंबून
असत े.
Priciciple 8 – A Country;s standard of living depends on its ability to
produced goods and services.
जगातील व ेगवेग या देशातील लोका ं या रहाणीमानात फरक असतो . एखा ा िदल े या
वेळेस देशातील रहाणीमान ह े याव ेळेस देशातील य ेक नाग रका ंमागे िकती व त ू आिण
सेवांचा प ुरवठा उपल ध आह े यावर ठरत े. रहाणीमान ह े सव साधारणपण े देशातील
लोकस ं येसाठी उपल ध असल ेले अ न , व तू, िनवारा , करमण ूक ची साधन े, औषध ,
पायाभ ूत सुिवधा या घटका ं या उपल धत ेवर अवल ंबून असत े. सव साधारणपण े देशा या
रहाणीमानाचा दजा हा दोन गो वर अवल ंबून असतो .
१) देशात उ पादन झाल े या व त ू व सेवा.
२) देशात उपल ध असल ेली लोकस ं या.
बदल या कालमानान ूसार एखा ा द ेशातील लोका ं या रहाणीमानात मोठ ्या माणात फरक
आढळतो. याचे मुख कारण हणज े उ पादकता होय . उ पादकता हणज े ती मतास
िनमा ण होणा या व तू व स ेवांचा दर होय . या द ेशातील िमका ंची उ पादकता जा त
असत े या द ेशातील रहाणीमान उ च दजा चे असत े तर या द ेशातील िमका ंची
उ पादकता कमी असत े या द ेशातील रहाणीमान हल या दजा चे असत े. याच माण े
उ पादनवाढीचा दर उ च असताना स ु ा रहाणी मानाचा दजा खालावल ेला आढ ळतो याच े
कारण हणज े - munotes.in
Page 45
अथ शा ाची त व े – II
45 १) या द ेशातील लोकस ं या वाढीचा व ेग उ पादन वाढीचा व ेगापे ा जा त असत े. या
देशांना लोकस ं या वाढी या व ेगापे ा उ पादन वाढीचा दर उ च ठ ेव यात अपयश
आलेले असत े.
२) रहाणीमानाचा दजा खालाव याच े आणखी एक का रण हणज े यु , नैसिग क आप ी ,
राजक य अि थरता इ यादी .
३) परदेशातील व ेगाने बदलणार े रहाणीमान होय .
रहाणीमानाचा दजा उ च ठ ेव यासाठी काही द ेश उ पादनवाढीचा व ेगावर ल क ि त
करतात . परंतू ठरािवक लोका ं या रहाणीमानाचा दजा उ च असतो . बाक लोक
सव सामा य जीवन जगत असतात . परंतू सरासरी रहाणीमानाचा दजा उ च आढ ळतो.
रहाणीमानाचा दजा उंचाव यासाठी द ेशातील िनयोजनकारकाना उ पादकता वाढवावी
लागत े. यासाठी कामगारा ंना चा ंगले िश ण ाव े लागत े. नवीन त ं ानाचा वापर श य
हो यासाठी अिधक भा ंडवल िनिम ती क रावी लागत े. कामगारा ंना उ च िश णासाठी
परदेशात पाठवाव े लागत े. हणज े िनयोजनकारकाना भौ ितक आिण मानवी भा ंडवलात
गुंतवणूक करावी लागत े.
या द ेशातील कामगार ित मतास जा त माणात व त ू व स ेवा िनमा ण करतात या
देशातील लोका ंचे रहाणीमान उ च असत े. थोड यात देशातील रहाणीमानाचा दजा हा या
देशा या रा ीय उ पादनावर अवल ंबून असतो .
उदाहरण १
अमे रकेम ये उ पादन वाढीचा दर उ च आह े.
अमे रकन नाग रका ंना वेतन उ च िम ळते.
वेतनदर उ च अस याम ुळे अमे रकन नाग रका ंचा रहाणीमानाचा दजा उ च आह े.
अमे रकन लोक गाडी , ऊ. न्. खरेदी क शकतात आिण उ च व ेतनाम ुळे पोि क
अ न, फळे, दुध, अंडी, मांस अिधक खर ेदी करतात . वाभािवक अम ेरीकन
नाग रका ंचा रहाणीमानाचा दजा उ च असतो .
: तु ही आिण त ुम या आईविडला ं या िक ंवा आजी आजोबा या रहाणीमानाचा
दजा म ये फरक आह े का? फरक अस यास हा फरक का िनमा ण झाला ?
रहाणीमानाचा दजा त होणारा बदल बया च वषा नंतर झाला आह े.
देशा या उ पादन मत ेत वाढ झाली आह े.
पिह या िपढीप े ा या िपढीत िश णाचा दजा उ च अस यान े वेतन दर उ च आह े.
वेतनदर उ च अस यान े उ प न पात ळीत वाढ झाली आिण या िपढीतील य अ न ,
व , िनवारा , िश ण , मनोरंजन, आरो य ह े घटक उ च दजा चे उपभोग ू लागल े. यामुळे munotes.in
Page 46
सू म अथ शा -I
46 यांचा रहाणीमानाचा दजा उ च आह े. थोड यात या िपढीजव ळ उ च दजा चे िश ण
अस यान े उ पादकत ेत वाढ झाली . यामुळे पिह या िपढीप े ा रहाणीमानाचा दजा
उ च आढ ळतो.
उप म :
१) तुम या पालका ंशी व घरातील व ृ लोका ंशी चचा करा आिण या ं या िपढीपास ून ते
तुम या िपढीपय त रहाणीमानात काय बदल झाल े यावर द ताऐवज तयार करा .
२) तु हाला काय वाटत े, जर त ुम या जीवनातील रहाणी मानात झाल े या स ुधारणेचा
समाजातील सव घटका ंना फायदा होईल ? तुम या उ राला प ुरावा ा .
४.६ चलन स ं थेतील वाढ आिण ि फती (INCREASE IN
CURRENCY SYSTEM AND INFLATION )
त व - ९ यावेळी सरकार मोठ ्या माणात चलनिनिम ती करत े याव ेळी िकंमतवाढ घड ून
येते.
Principle 9 – Priciple Rise when G overnment Prints too much money .
देशात ग रबी मोठ ्या माणात अस ेल तर सव साधारणपण े असा िवचार क ेला जातो िक
लोकांकडे पैसे नाहीत . खरेदी श नाही हण ून लोक गरीब आह ेत. अशा प रि थतीत
बँकांनी मोठ ्या माणात नोटा छाप ून गरीबा ंना वाट या तर ग रबी द ूर होईल का ? ग रबी द ूर
होणार नाही . कारण जर अिधक नोटा छाप ून ग रबा ं या हातात प ैसा आला . यामुळे ग रब
यि जीवनाव यक व त ूना मोठ ्या माणात मागणी करतील . परंतू पैशाचा प ुरवठा या
माणात वाढला या माणात जीवनाव यक व त ूचा पुरवठा वाढणार नाही . यामुळे जा त
पैसा कमी जीवनाव यक व त ूचा पाठलाग कर ेल. यामुळे जीवनाव यक व त ूं या िक ंमतीत
मोठ्या माणात वाढ होईल . वाढ या िक ंमतीला जीवनाव यक व त ू खरेदी करण े
सव सामा य नाग रका ंना परवडणार नाही . आिण वाभािवकपण े जीवनाव यक व त ू आिण
सेवांपासून ग रब यि व ंिचत राहती ल.
य ात ज े हा अथ यव थ ेत पैशा या प ुरवठ्यात वाढ होत े ते हा व त ू व सेवां या िक ंमती
वाढतात . पण जर उ पादन साधन े पूण रोजगार अव थ ेत नसतील तर वाढती मागणी प ूण
कर यासाठी उ पादन साधन े उपयोगात य ेतात याम ुळे व तू व सेवा या उ पादनात वाढ
होते. याच माण े उ पादन साधना या वापराम ुळे रोजगारात द ेखील मोठ ्या माणात वाढ
होते. आिण ग रबी द ूर हो यास मदत होत े.
अमेरीकन अथ शा आयिव ग िफशर या ंनी आप या १९११ साली िस झाल े या
The Purchasing Power Of Money या ंथात चलन स ं यामान िस ा ंत मांडला.
पैशा या स ं येत झाल े या बदलान ुसार याच माणात िक ंमत पात ळीत बदल घड ून येतो.
िफशर या मत े, ’इतर प रि थती कायम असताना प रचलनातील प ैशा या स ं येत वाढ
झाली असता िक ंमत पात ळीत याच माणात वाढ होत े आिण प ैशा या म ू यात याच munotes.in
Page 47
अथ शा ाची त व े – II
47 माणात घट होत े. पैशा या स ं येत घट झाली असता याच माणात िक ंमत पात ळीत घट
होते व पैशा या म ू यात वाढ होत े.“ याचाच अथ असा िक , पैशाची स ं या द ु पट झाली
असता िक ंमत पात ळीत दु पट होत े व पैशाचे मू य िनमपट होत े. याउलट प ैशा या स ं येत
िन यान े घट झाली असता िक ंमत पात ळीही िन यान े कमी होत े व पैशाचे मू य द ु पट
होते.
उदा.
१) अथ यव थ े या आिथ क यवहारात मोठ ्या माणात प ैसा अस ेल तर उपभो या या
उ प नात वाढ होईल . उपभो े िविवध व त ुसाठी मागणी वाढवतील . कारण उपभो याची
खरेदी श वाढ ेल. अशा ि थतीत प ुरवठा ज र ि थर अस यान े उ पादक मागणी
पुरव यास असमथ ठरतील . हणून उ पादक िक ंमत वाढवतील व याचा प रणाम हणज े
भाववाढ होईल .
ि या : entoe भाववाढ हणज े काय?
काही िविश कालख ंडाकरता व त ू व स ेवां या िक ंमतीत वाढ होत े याला भाववाढ
हणतात .
भाववाढ होत े ते हा व तू व सेवां या िक ंमती वाढतात पण प ैशाचे मू य घटत े.
उपभो े व तू व सेवांची खर ेदी कमी करतात .
चलनातील प ैशा या स ं येत या माणात वाढ होत े या माणात िक ंमतपात ळी वाढते
व अथ यव थ ेत भाववाढीची प रि थती िनमा ण होत े.
उदाहरण - २
अथ यव थ ेत जर खूप िशंपी बेरोजगार असतील . िशं याकड े क या मालाचा भरप ूर पुरवठा
असेल. अशा ि थतीत सरकारन े बँकेला सा ंगून पैशाची छपाई क ेली आिण ह े जादा प ैसे
ग रबा या हातात िदल े तर काय होईल ?
उ र -
ग रबा ं या हातात प ैसा आ यान े ग रब य ती र कम कपड े खरेदीसाठी वापरतील .
िशं याला वाढीव मागणी िम ळेल.
िशं याला काम िम ळा याने रोजगार वाढ ेल.
रोजगारात वाढ झा यान े ग रबाना उ प न िम ळेल आिण गरीब य आपला प ैसा
कपड्यावर खच करतील . ते हा िश ं याकड े न वापरल ेले जे कपड े असतील त े संपतील .
पण यान ंतर मा मागणी वाढली तर िक ंमती वाढतील . munotes.in
Page 48
सू म अथ शा -I
48 थोड यात अशा कार े पैशाचा वाढता प ुरवठा बाजारातील व त ूची िक ंमत वाढवतो
आिण सवा त मह वाच े हातात प ैसा आला तरी गरीब यि सव च पैसा कपड ्यावर खच
करणार नाही .
४.७ ि फती आिण ब ेरोजगारी (INFLATION AND NEMPLOYMENT )
त व - १० ि फती आिण ब ेरोजगारी यातील अ पकालीन प रणाम वाटपाला समाजाला
त ड ाव े लागत े.
Principle 10 – Society faces a short -run trade of between inflation and
unempolyment.
महागाई आिण ब ेकारी यातील अ यो य स ंबंध आपणास वाढ या ब ेरोजगारीचा दर हा
महागाई वाढवतो अस े प करत े. लंडन क ूल ऑफ इकॉनॉिम स य ेथे ा. ए. ड य ू,
िफिल स या ंनी १९५८ म ये (इ.स. १८६१ -१९५७ या का ळातील) इं लडमधील व ेतन
दरातील बदलाचा सखोल अ यास क ेला. या अ यासात या ंना इं लंडम य े वािष क भाववाढ
व वािष क बेरोजगारी यात िनकटचा स ंबंध अस याच े आढळते. ा. ए. ड य ू िफिल स या ंनी
भाववाढ व ब ेरोजगार यातील य त स ंबंध प क ेला आह े. हणज ेच जे हा भाववाढ उ च
पातळीवर असत े ते हा ब ेरोजगारीच े माण अ प असत े. याउलट ज े हा भाववाढ उ च
पातळीत असत े ते हा बेरोगगारीच े माण अ य प असत े. ते हा बेरोजगारी च ंड असते. या
दो ही सम या ंवर उपाय शोधताना सरकारला प ुढील िनण य याव े लागतात .
सरकारला ब ेरोजगारीवर िनय ं ण आणायच े आहे तर या ंना भाववाढ सोसावी लागत े.
भाववाढ िनय ं णात आणायची तर ब ेरोजगारी सहन करावी लागत े.
भाववाढ व ब ेरोजगारी यात पर परिवरोधी स ंबंध अस यान े भाववाढीवर स ंपूण िनयं ण
ठेवता य ेत नाही िक ंवा बेरोजगारीच े समूळ उ चाटण करता य ेत नाही .
सरकारला भाववाढ सहन क न काही माणात ब ेरोजगारीवर िनय ं ण िम ळिवणे श य
आहे.
भाववाढ आिण ब ेरोजगारी यातील पर पर य त स ंबंध य कर यासाठी िफिल स
यांनी एका व ाचा वापर क ेला या व ाला िफिल स व हणतात .
munotes.in
Page 49
अथ शा ाची त व े – II
49 आकृती ४.१ बेरोजगारीचा दर - िफिल स व ातील समायोजन
आकृतीत OX अ ावर ब ेरोजगारीचा दर OYअ ावर भाववाढ दश िवली आह े. भाववाढ
शू य पात ळीवर आह े. R हा मूळचा समतोल िब ंदू आहे. समजा सरकारन े िव तारीत मौ ि क
धोरण आकारल े तर सम मागणीत वाढ होईल . यामुळे उ पादनात वाढ होईल . हणून
अथ यव था P िबंदूत जाईल . P िबंदूतील भाववाढ ही R िबंदूतील भाववाढी प े ा जा त
आहे. वाभािवक व त ू या िक ंमतीत वाढ होईल . परंतू सम मागणीत वाढ झा यान े
उ पादनात वाढ हो ऊन रोजगारात वाढ होईल . बेरोजगारीचा दर न ैसिग क बेरोजगारीचा दर
(M) पे ा कमी होईल . अशा कार े P िबंदूत बेरोजगारी R िबंदूपे ा कमी मा भाववाढ
अिधक राहील . मा य ेथे ि थरता होत ेच अस े नाही.
सारांश :
कमी ब ेरोजगारी जा त भाववाढ .
बेरोजगारी व भाववाढ य त संबंध
भाववाढ िनय ं णासाठी मौि क धोरणाचा अवल ंब, बेरोजगारी , वेतनवाढ आिण भाववाढ
यां यातील समम ू यन िक ंवा प रणाम वाटप .
यावेळी बेकारीचा दर कमी असतो . यावेळी वेतनवाढीचा दर जा त असतो . याउलट
बेरोजगारीचा दर जा त असताना व ेतनवाढीचा दर कमी असतो . मासाठी अ सणारी
मागणी परो व पाची असत े. अथ यव थ ेतील ब ेरोजगारीचा दर मागणीच े ितिब ंब मानता
येते. िफिल स व हा ब ेरोजगारीचा दर व भाववाढ यातील स ंबंध प करतो .
उदाहरण - १
२००८ -२००९ म ये अथ यव थ ेम ये अमेरीके या िव ीय अ र आल े.
िव ीय यव था कोसळली आिण श ेअस माक ट तोट्यात ग ेले. munotes.in
Page 50
सू म अथ शा -I
50 बेरोजगारीत वाढ झाली USA सरकारन े करात घट क ेली आिण साव जिनक
खचा त वाढ क ेली.
Apex बँकेने USA मधील प ैशा या प ुरवठ्यात वाढ क ेली.
उि ्ये बेरोजगारी कमी करण े हे होते.
ि या :
अमे रकन सरकारन े अिधक आल ेला पैसा य वसायात ग ुंतवला . पैशाचा वापर नवीन फॅ टरी
सु कर यासाठी क ेला. यामुळे उ पादन मत े म य े वाढ झाली . याचा फायदा कोणाला
झाला? समाजाला उ पादनात वाढ झाली हण ून फुकट ज ेवण िम ळेल का?
अमे रकन े अिधक प ैसा बचत क न फॅ टरीम ये गुंतवला याम ुळे उ पादन मता
वाढली.
वाभािवक अिधक उ पादन कर यासाठी िमका ं या रोजगारात वाढ झाली .
िमका ं या व ेतन दरात वाढ झाली .
िमका ंना अिधक व ेतन िम ळा याने िमका ंनी आपला उपभोग खच वाढिवला आिण
पािहज े या व त ू खरेदी के या.
अशा कार े अ पका ळात बेरोजगारी , वेतनवाढ , भाववा ढ यातील द ुहेरी संबंध िदस ून येतो.
सरकार खच र कम ेत बदल क न करा या दरात बदल क न आिण नवीन नोटा ंची िनिम ती
क न चलनि फती आिण ब ेरोजगारी या ंचा एकि त प रणाम साध याचा य न करत े.
मौि क व राजकोषीय धोरणा या यश वी प रणामकारकत ेवर अथ यव थ ेचे यश अवल ंबून
असत े.
४.८ समारोप (CONCLUSION )
अ याध ुिनक ग ुंतागुंतीचा आिण भावी आिथ क िव ेषणासाठी अथ शा ा या त वाचा वापर
केला जातो .
सदर करणाम य े लोक पर परा ंशी स ुसंवाद कसा साधतात यािवषयी आपण प ुढील तीन
त वाचा अ यास उदाहरणा या सहा यान े केला आह े ती त वे पुढील माण े आहेत.
त व - ५ यापार य ेकासाठी चा ंगला असतो .
त व - ६ आिथ क उप म बाजारा या मा यमात ून आयोिजत करण े अिधक काय म असत े.
त व - ७ खाजगी बाजाराच े उ पादन स ुधार यात सरकारची भ ूिमका मह वप ूण असत े. munotes.in
Page 51
अथ शा ाची त व े – II
51 सम अथ यव था कशी काय करत े या स ंदभा त मह वा या असणाया तीन त वाचा
अ यास द ेखील आपण या करणात क ेला आह े ती त व े पुढील माण े आहेत.
त व - ८ देशातील लोका ंचे रहाणीमान व त ू आिण स ेवां या िनिम ती मत ेवर अवल ंबून
असत े.
त व - ९ यावेळी सरकार मोठ ्या माणात चलनिनिम ती करत े याव ेळी िकंमतवाढ घड ून
येते.
त व - १० ि फती आिण ब ेरोजगारी यातील अ पकालीन प रणाम वाटपाला समाजाला
त ड ाव े लागत े.
४.९ सरावासाठी (PRACTICE QUESTIONS )
१) यापार सवा साठी चा ंगला असतो उदाहरणा या सहा यान े प करा .
२) लोक पर परा ंशी स ुसंवाद कसा साधतात ह े स ांगणारी अथ शा ाची दोन त व े प
करा.
३) सम अथ यव था कशी काय करत े हे सांगणारी अथ शा ाची दोन त व े प करा .
४) आिथ क यवहाराच े संघटन कर यात बाजार य ं णेची भूिमका प करा .
५) लोकांचे राहणीमान व त ू व सेवां या उ पा दनांशी कस े संबंिधत असत े ते प करा .
६) चलन स ं येतील वाढ आिण ि फती यातील स ंबंध प करा .
७) चलन ि फती आिण ब ेरोजगार यातील अ पकालीन प रणाम वाटप प करा .
८) िटप िलहा .
१) खाजगी बाजार आिण सरकारची भ ूिमका
२) चलनवाढ आिण िक ंमतवाढ स ंबंध
३) ि फती आिण ब ेरोजगार
४) बाजारय ं णेचे अपयश
munotes.in
Page 52
52 मॉड्यूल III
५
बाजारप ेठा, मागणी व पुरवठा व बाजार समतोल
(MARKETS, DEMAND AND SUPPLY )
घटक रचना :
५.० उि ्ये
५.१ बाजारप ेठ हणज े काय?
५.२ पधा हणज े काय?
५.३ मागणी व
५.३.१ मागणीचा िस ा ंत
५.३.२ वैयिक्तक मागणी िव बाजार मागणी
५.३.३ मागणी व ावर होणा -या हालचाली / मागणीतील िवचलन
५.३.४ मागणी व ातील अ ंतरण
५.४ पुरवठा व
५.४.१ बाजार प ुरवठा आिण व ैयि क प ुरवठा
५.४.२ पुरवठा व ातील अ ंतरण
५.५ बाजार समतोल स ंक पना
५.६ समतोला या बदला या िव ेषणाच े तीन ट प े
५.७ कमाल मया दा िकंमत व िक मान मया दा िकंमत
५.८
५.० उि ्ये (OBJECTIVES )
बाजारप ेठ ही स ंक पना अ यासण े.
मागणीचा िस ा ंत व मागणी व समज ून घेणे.
वैयि क मागणी व बाजार मागणी या स ंक पना अ यासण े.
मागणी व ावरील हालचाली व अ ंतरण या ंचा आढावा घ ेणे. munotes.in
Page 53
बाजारप ेठा, मागणी व पुरवठा व बाजार समतोल
53 पुरवठा व व प ुरवठा व ातील अ ंतरण समज ून घेणे.
बाजार प ुरवठा व व ैयि क प ुरवठा अ यासण े.
बाजार समतोल स ंक पना समज ून घेणे.
बाजार समतोला या िव ेषणा या आढावा घ ेणे.
कमाल मया दा व िकमान मया दा िकंमती अ यासण े.
५.१ बाजारप ेठ हणज े काय? (WHAT IS MARKET )
बाजारप ेठे ही एक िव िश जागा िक ंवा िठकाण आह े जेथे ाहक व िव ेता हे एकि त य ेऊन
व तू िकंवा सेवा यां या खर ेदी वा िव चा यवहार क शकतात .
बाजारप ेठ ही स ंक पना द ेश, रा य, देश व आ ंतरदेश अशा िविवध तरा ंवर काय रत
असत े.
५.२ पधा हणज े काय? (WHAT IS COMPETITI ON)
पधा हणज े एकाच कार या व त ू आिण स ेवा देणाया ित पधा म ये जा तीत जा त
मोबदला , नफा व बाजारातील वाटा िम ळव याची धडपड होय .
बाजारातील पधा उ ोगा ंना अिधकािधक व त ू िव कर यासाठी िवपणना या म ुलभूत
चार घटका ंचा हणज ेच व त ू, थल, जािहरात व िक ंमत याचा अिधकािधक वापर कर यास
उ सुक करत े. पुण पधा ही आदश बाजारप ेठ मानली जात े. पुण बाजारप ेठेतील काही
वैिश ्ये :
१) खरेदीदार , िव कार व ाहक या ंना एकम ेकांब ल स ंपूण मािहती .
२) िव साठी या सव व तू सार याच असतात .
३) एकच िकंमत
४) िन:प ाहक
५) आगमन व िनग मनाच े वात ं य
६) मोठ्या माणातील िव ेता, हणून जा त पधा
अशा कार े िजतक े िव दार जा त िततक जा त पधा . हणूनच 'एकािधकार पधा ' या
बाजार स ंरचनेत एकच िव ेता अस यान े तेथे पध क व पधा दो हीही अि त वात
नसतात .
आपली गती तपासा :
१) बाजारप ेठ ही स ंक पना प करा .
२) पधा हणज े काय? munotes.in
Page 54
सू म अथ शा -I
54 ५.३ मागणी व (DEMAND CURVE )
५.३.१ मागणीचा िस ा ंत :
डॉ.अ ेड माश ल यांनी मागणीचा िस ा ंत खालील माण े मांडला आह े.
’बाजारातील इतर सव गो ी ि थर असताना िव ेय व त ू या िक ंमतीत घसरण झा यास
या या मागणी या माणात वाढ होत े, आिण व त ू या िक ंमतीत वाढ झा यास या या
मागणी या माणात घट होत े. येथे इतर गो ी हणज े ाहकाच े उ प न , पया यी व त ूंची
िकंमत, प रपूरक व त ूंची िक ंमत, आवड व ाधा य , जािहरात इ यादी . मागणीचा िस ा ंत
हा मागणी क ेले या व त ूंची स ं या व मागणीच े माण या ंमधील पर परािवरोधी स ंबंध
दश िवतो, हे आपण मागणी व ा ार े प क शकतो .”
त ा . ५.१
मागणी अन ुसूची
िकंमत मागणी १० १० ९ १२ ८ १४ ७ १६
वरील त ा हेच दश वतो क , जे हा व त ूची िक ंमत कमी होऊ लागत े, व तु या
मागणीची स ं या वाढ ू लागत े. हाच त ा वाप न प ुढील आल ेख तयार करता य ेईल.
आकृती ५.१
मागणी व
munotes.in
Page 55
बाजारप ेठा, मागणी व पुरवठा व बाजार समतोल
55 वरील आक ृतीत ' ' अ ावर मागणीची स ं या तर 'य' अ ावर व त ूची िकंमत घ ेतली आह े.
या दोघा ंम ये य त स ंबंध अस या कारणा तव मागणीचा व खाल या िदश ेने सरकतो .
मागणी व ाचा चढ उतार ऋण अस यासाठी म ूख दोन प रणाम जबाबदार आह ेत.
१) वा तिवक उ प न प रणाम
२) पया यी प रणाम
१) 'वा तिवक उ प न प रणाम ' - ाहका या उ प नात काहीही बदल झाला नाही प ण जर
व तूं या िक ंमती वाढ या तर याच े वा तिवक उ प न घटत े. आिण हण ूनच याची
मागणीची स ं या घटत े.
२) 'पया यी प रणाम ' - जे हा एखा ा व त ूची िक ंमत वाढत े, ाहक गरज भागिव यासाठी
या या पया यी व त ूला ाधा य द ेते आिण हण ून या व त ूची िक ंमत वाढली याची
मागणी घटत े.
वरील दो हीही प रणामा ंमुळे मागणीचा िस ा ंत प होतो . या दो ह ही प रणामा ंना
एकि तपण े 'िकंमत प रणाम ' असेही संबोधल े जाते.
५.३.२ वैयि क मागणी िव बाजार मागणी (Individual demand versus
Market demand ) :
बाजार मागणी हण जेच िविश व त ू िकंवा सेवांसाठी असणाया सव य या व ैयि क
मागणीची ब ेरीज होय . हेच खालील त या या सहा यान े प करता य ेईल. समजा A
आिण B हे दोनच ाहक बाजारात आह ेत तर या दोन ाहका ंची िम ळून बाजार मागणी
कशी तयार होत े हे आपणाला प ुढील माण े पाहता य ेईल.
त ा . ५.२
य गत आिण बाजार मागणी स ूची
िकंमत A ची मागणी B ची मागणी बाजार मागणी
(A ची मागणी + B ची मागणी )
5 6 10 16
10 5 8 13
15 4 6 10
20 3 4 7
25 3 2 5
munotes.in
Page 56
सू म अथ शा -I
56 य गत मागण ची ब े रज क े यानंतर बाजार मागणी िम ळते हण ूनच य गत मागणी
िनधा राचे जे घटक असतात त ेच घटक बाजार मागणी िनधा रत करतात .
आकृती ५.२
यि गत व मागणी व
वरील आक ृतीत A आिण B या मागणी व ाची आडवी ब ेरीज क े यानंतर D M हा बाजार
मागणी व िम ळतो. हा बाजार मागणी व िक ंमतीत बदल होत असताना एक ूण मागणी
कशी बद लते हे दश िवतो.
५.३.३ मागणी व ावर होणाया हालचाली / मागणीतील िवचलन (Movement
Along the demand curve ) :
इतर प रि थती ि थर असताना व त ु या िक ंमतीत बदल झा याम ुळे मागणीत चढउतार
होतात त े हा याला मागणीतील िवचलन अस े हणतात . मागणीतील िवचलन दोन कारच े
असत े.
१) मागणीतील िव तार िक ंवा सरण : इतर प रि थती ि थर असता व त ूं या िक ंमतीत
घट झा यान े मागणीत वाढ होत े, ते हा यास मागणीतील िव तार िक ंवा सरण अस े
हणतात .
२) मागणीतील स ंकोच िक ंवा आक ूंचन : इतर प रि थती ि थर असताना व त ुं या
िकंमतीत वाढ झा यान े मागणी कमी होत े ते हा यास मागणीतील स ंकोच िक ंवा
आकूंचन अस े हणतात . मागणीतील िव तार व स ंकोच प ुढील आक ृती ार े प करता
येईल.
munotes.in
Page 57
बाजारप ेठा, मागणी व पुरवठा व बाजार समतोल
57 आकृती ५.३
मागणीतील िव तार व स ंकोच
वरील आक ृतीत A िबंदूवर व त ूंची िकंमत १५ पये असून मागणीची स ं या ६ आहे. जे हा
व तूची िक ंमत १५ पया ंव न १० पया ंवर घसरत े ते हा मागणी स ं या ६ व न ८ वर
जाते. येथे मागणी व A िबंदूव न B िबंदूवर खाल या बाज ूला सरकतो . यालाच मागणी
व ातील िव तार अस े हणतात . याऊलट ज े हा िक ंमत १५ पया ंव न २० पया ंपय त
वाढते, ते हा मागणी ६ व न ४ वर घटत े. प रणामी मागणी व A िबंदूव न C िबंदूकडे
वर या िदश ेने सरकतो , यालाच मागणीतील स ंकोच हणतात . मागणी िव तार व स ंकोच
दो हीही एकाच मागणी व ावर दश िवले जातात .
५.३.४ मागणी व ातील अ ंतरण (Shift in demand curve ) :
िकंमत ि थर असताना इतर प रि थतीत बदल झा याम ुळे मागणीत चढउतार होतात त े हा
या बदलास मागणीतील थला ंतर िक ंवा अ ंतरण अस े हणतात . मागणीतील अ ंतरण
पुढील माण े दोन कारच े असत े :
१) मागणीतील व ृ ी िक ंवा वाढ : िकंमत ि थर असताना इतर घटकात बदल झा याम ुळे
जे हा मागणी वाढत े यास मागणीतील व ृ ी िक ंवा वाढ अस े हणतात .
२) मागणीतील घट िक ंवा हास: िकंमत ि थर असताना इतर घटकात बदल झा याम ुळे
जे हा मागणी कमी होत े, ते हा यास मागणीतील हास िकंवा घट अस े हणतात .
उदाहरण : समजा बाजारात व त ुं या िक ंमती ि थर आह ेत पण ज े हा लोका ंचे उ प न
वाढते ते हा, यासच िक ंमतीत त े जा त स ं येने मागणी करतात यास मागणीची व ृ ी अस े
हणतात , याउलट ज े हा उ प न कमी होत े ते हा मागणी या स ं येत घट होत े. यास
मागणीतील घट हणतात ह े बदल आक ृती या सहा यान े पुढील माण े दाखवता य ेतील.
munotes.in
Page 58
सू म अथ शा -I
58 आकृती ५.४
मागणीतील व ृ ी व घट
वरील आक ृतीम य े िकंमत २० पया ंवर ि थर आह े व ३० ही मागणीची स ं या आह े
(मागणी व d0 do) जे हा लोका ंचे उ प न वाढत े ते हा या ंची मागणीची स ं या वाढत े व
मागणी व d0 d0 व न d1 d1 उज या बाज ूला वर थला ंतरीत होतो . या बदलास
मागणी ची वृ ी हणतात . याउलट उ प न घट या ने मागणी व डा या बाज ूला d2 d2
असा सरकतो या बदलास मागणीतील घट अस े हणतात .
५.४ पुरवठा व (SUPPLY CURVE )
पुरवठा : पॉल सॅ युअलसन या ं या मत े, 'बाजारात अि त वात असल े या िक ंमतीला
िव ेता िव साठी इ छ ुक असल े या व त ुंची नगस ं या यातील स ंबंध हणज े पुरवठा
होय.'
पुरवठ्याचा िनयम : पुरवठ्याचा िनयम हा डॉ. अ ेड माश ल या ंनी १८९० म ये
आप या 'अथ शा ाची म ुलत व े' या ंथात मा ंडला. यां या मत े ’इतर प रि थती ि थर
असताना अिधक िक ंमतीला जा त नगस ं या िव साठी आण या जातात व कमी
िकंमतीत कमी नगस ं या िवि साठी आण या जातात .“
munotes.in
Page 59
बाजारप ेठा, मागणी व पुरवठा व बाजार समतोल
59 पुरवठा व :
त ा . ५.३
पुरवठा प क व तुची िकंमत ( पये) पुरवठा (नग) ० ० ५ १ १० २ १५ ३ २० ४ २५ ५ ३० ६
वरील प का या सहा यान े आपण प ुरवठा व प ुढील माण े काढू शकतो .
आकृती ५.५
पुरवठा व
वरील आक ृतीम य े -अ ावर प ुरवठा नगस ं या तर य -अ ावर व त ुची िक ंमत दश िवली
आहे. जे हा व त ूची िकंमत ५ पये आहे ते हा १ नग व त ू पुरिवली जात े. जसजशी िक ंमत
वाढते पुरवठा स ं याही वाढत जात े व ज े हा िक ंमत ३० पये होते. पुरवठा स ं या ६
नगापय त वाढत े. अशा कार े व त ुची िक ंमत आिण प ुरवठा दश िवणार े िबंदू थापन क न
एक जोड यास हा प ुरवठा व िम ळतो. िकंमत आिण प ुरवठा स ं या याम य े सरळ संबंध
अस या कारणा तव प ुरवठा व वर या िदश ेने सरकतो .
munotes.in
Page 60
सू म अथ शा -I
60 ५.४.१ बाजार प ुरवठा आिण वैयि क प ुरवठा :
१) वैयि क प ुरवठा : वरील प ुरवठा व स ंक पना , पुरवठा व व आक ृती ५.४ मधील
पुरवठा व , वैयि क प ुरवठा हण ून ा धरावा .
२) बाजार प ुरवठा : िविश कालावधीत िविवध िक ंमत पात ळीला बाजारातील सव
िव े यांनी िवि साठी आणल े या नगस ं या दश िवणार े प क हणज ेच बाजार प ुरवठा
प क होय . वैयि क प ुरवठ्याची ब ेरीज क ेली असता बाजार प ुरवठा प क िम ळतो
त ा . ५.४
बाजार प ुरवठा प क :
पेि सलची िकंमत ( पये) A चा पेि सल पुरवठा (नग) B चा पेि सल पुरवठा (नग) पेि सलचा बाजार पुरवठा (नग) ५ १ ३ ४
१० २ ५ ७
१५ ३ ७ १०
२० ४ ९ १३
२५ ५ ११ १६
३० ६ १३ १९
आकृती ५.६
वैयि क व बाजार प ुरवठा व
वरील आक ृतीत ए A हा A चा पुरवठा व आह े. तसेच SB हा B चा पुरवठा व आह े. A
आिण B चा पुरवठा व ाची आडवी ब ेरीज क े यानंतर SS हा बाजार प ुरवठा व िम ळतो. munotes.in
Page 61
बाजारप ेठा, मागणी व पुरवठा व बाजार समतोल
61 ५.४.२ पुरवठा व ातील अ ंतरण :
िकंमत ि थर असताना इतर प रि थतीत बदल झा याम ुळे पुरवठ्यात चढउतार होतात ,
या बदला ंना पुरवठ्यातील अ ंतरण िक ंवा थला ंतर अस े हणतात . पुरवठ्यातील अ ंतरण
पुढील माण े दोन कारच े असत े.
१) पुरवठ्यातील वाढ / वृ ी : “िकंमत ि थर असताना इतर घटकात अन ुकूल बदल
झा याम ुळे, जसे उ प न घटका या िक ंमतीत घट , करा या माणात घट , तांि क
सुधारणा , इ. मुळे पुरवठा वाढतो यास प ुरवठ्यातील वाढ िक ंवा वृ ी अस े हणतात .”
२) पुरवठ्यातील घट : ’िकंमत ि थर असताना इतर घटकात ितक ूल बदल झा याम ुळे,
जसे उ पादन घटका या िक ंमतीत वाढ , जुने उ पादन नग इ यादीम ुळे पुरवठा कमी होतो
यास प ुरवठ्यातील घट िक ंवा हास असे हणतात .“
पुरवठ्यातील वाढ आिण घट प ुढील आक ृती या सहा यान े प करतात .
आकृती ५.७
बाजार स ंतुलन
वरील आक ृतीत OX अ ावर व त ुची पुरवठा स ं या आिण OY अ ावर व त ुची िक ंमत
आहे. मुळ िकंमत २० पये असताना ६ नग व त ूचा पुरवठा झाला . िकंमत ि थर असताना
इतर घटका ंत अन ुकूल बदल झा यान े पुरवठा स ं या ४ व न ६ वर पोहोचत े व पुरवठा व
S1, व न S2 वर सरकतो . हा बदल हणज ेच पुरवठ्यातील व ृ ी होय . याउलट इतर
घटका ं या ितक ूल बदला ंमुळे याच िक ंमतीत व त ुची पुरवठ्या सं या ६ व न ४ वर
घटते. पुरवठा व S1 व न डावीकड े S3 वर सरकतो , या बदलास प ुरवठ्यातील घट अस े
संबोधतात .
munotes.in
Page 62
सू म अथ शा -I
62 ५.५ बाजार समतोल स ंक पना (CONCEPT OF MA RKET
EQUILIBRIUM )
आतापय त आपण मागणी आिण प ुरवठा या ंचे वात ं य र या िव ेषण क ेले. आता या ंचा
एकि त िवचार क न बाजारप ेठेत व त ु व सेवांची समतोलीन िक ंमत आिण नगस ं या कशी
िनि त होत े हे पुढील माण े अ यासता य ेईल.
समतोल हणज ेच अशी प रि थती क , यात पुरवठा आिण मागणी समान असत े. पुरवठा
आिण मागणी समान असताना जी िक ंमत िनि त होत े ितलाच समतोल िक ंमत हणतात .
खालील आक ृतीत बाजार प ुरवठा व व बाजार मागणी व या िब ंदूत छेदतात या
िबंदूला बाजार समतोल अस े हणतात . या छेदन िब ंदूत जी िक ंमत असत े ितला समतोली त
िकंमत आिण छ ेदन िब ंदूतील नगस ं येला समतोलीन नगस ं या अस े हणतात .
आकृती ५.८
आकृतीत DD - मागणी व आिण SS -पुरवठा व E या िबंदूत पर परा ंना छेदतात . या
िबंदूव न प ेि सलची समतोल िक ंमत २० पये आिण समतोल नगस ं या ८ इतक आह े.
समतोलीन िक ंमतीला प ुरवठा नगसं या व मागणी नगस ं या समान आह ेत.
समतोल िक ंमतीपे ा जा त िक ंमत आकार यास , उदा. पये, २५ अशाव ेळी पुरवठा
नगसं या वाढत े. (िबंदू - B) पण मागणी नगस ं या कमी होत े. (िबंदू - A) प रणामी अित र
पुरवठ्याची प रि थती िनमा ण होत े. याउलट ज े हा िक ंमत १५ पये आकारली जात े ते हा
मागणी नगस ं या वाढत े (िबंदू - D) पुरवठा नगस ं या कमी होत े (िबंदू - C) प रणामी
अित र मागणीची प रि थती िनमा ण होत े. हणूनच मागणी आिण प ुरवठा व ावर िब ंदू
यित र कोण याही िब ंदूवर बाजार असमतोल होतो आिण अित र मागणी िक ंवा
पुरवठ्याची प रि थती िनमा ण होत े.
munotes.in
Page 63
बाजारप ेठा, मागणी व पुरवठा व बाजार समतोल
63 ५.६ समतोला या बदला या िव ेषणाच े तीन ट प े (THREE STEPS
TO ANALYSE CHANGES IN MARKET EQUILIBRIUM)
समतोलीत िक ंमत आिण नगस ं या, पुरवठा आिण मागणी व ा या प रि थतीवर अवल ंबून
असत े. यापैक कोण याही एकात िक ंवा दोहोत एखा ा घटनेमुळे बदल झा यास बाजार
समतोलात बदल घड ून येतो. प रणामी समतोलीत , िकंमत आिण नगस ं या स ु ा बदलत े.
अशा बदला ं या िव ेषणाला त ुलना मक ि थतीशील अस े हणतात . या बाजार समतोलात
कशा कार े बदल घड ून येतो याच े िव ेषण प ुढील तीन ट यात करता य ेते.
१) मागणीती ल बदल
२) पुरवठ्यातील बदल
३) मागणी व प ुरवठा दोह तील बदल
१) मागणीत बदल झा याम ुळे बाजार समतोलातील बदल (Change in Market
equilibrium due to shift in demand ) :
िदले या िक ंमतीला इतर कोण याही घटकात बदल झा याम ुळे मागणी वाढणार अस ेल तर
मागणी व वर या िदश ेने उज याबाज ूला सरकतो . प रणामी समतोलीत िक ंमत आिण
नगसं येत वाढ घड ून येते. उदा. सणास ुदीला फ ुलांची मागणी ख ुप असत े, पुरवठा
नेहमी माण ेच अस याकारणान े बाजारातील फ ुलां या िक ंमतीत वाढ होताना िदसत े.
आकृती ५.९
वरील आक ृती या सहा यान े मागणी व ा या थला ंतराबरोबरच प ुरवठा व ावरील
िवचलन स ु ा प करता य ेते. यावेळी फुलांची मागणी वाढत े याव ेळी मागणी व dd
वर या बाज ूला d1 d1 असा सरकतो पण प ुरवठा तोच अस यान े फुलांची िक ंमत ३०० munotes.in
Page 64
सू म अथ शा -I
64 पया ंव न ४०० पया ंवर जात े. परंतु िकंमत वाढत असताना प ुरवठ्यात द ेखील वाढ हो ते
यास प ुरवठ्याचे िवचलन हणज ेच पुरवठ्याचा िव तार अस े हणतात .
२) पुरवठ्याचे थला ंतर झा याम ुळे बाजार समतोलातील बदल (A change in
market equilibrium due to a shift supply) :
कोण याही घटन ेमुळे िदले या िक ंमतीला प ुरवठा नागस ं येत घट झाली तर प ुरवठा व
डा या बाज ूला सरकतो . प रणामी समतोलीन िक ंमत वाढत े व नगस ं येत घट होत े. उदा.
समजा अितपावसाम ुळे िकंवा दु काळ प रि थतीम ुळे ग हाच े िपक घटत े पण याचा
प रणाम या ं या िक ंमतीवर होतो व िक ंमती वाढतात .
आकृती ५.१०
वरील आक ृती म य े SS हा मुळ पुरवठा व आह े पण काही कारणा तव ज े हा ग हाच े
उ प न घटत े ते हा ग हाचा प ुरवठा व डा या बाज ूला SS व न S1 S1 वर सरकतो .
समतोल E व न E1 वर सरकतो . प रणामी िक ंमत २०० पया ंव न ३०० पया ंवर
पोहोचत े प रणामी ग हा या मागणीतही घट होत े.
३) मागणी आिण प ुरवठयातील बदल (Chan ge in demand and supply ) :
कोण याही घटन ेमुळे पुरवठा व मागणी या दोघा ंम येही अन ुकूल बदल घड ून आ यास
िकंमत प ुव वत होत े पण तस े न झा यास व पर पर िवरोधी बदल झा यास समतोलीन
िकंमत बदलत े.
munotes.in
Page 65
बाजारप ेठा, मागणी व पुरवठा व बाजार समतोल
65 आकृती ५.११
वरील आक ृतीत dd आिण SS हे अनु मे मुळे मागणी व व पुरवठा व आह ेत. जे हा
मागणी व प ुरवठा दो हीही वाढतात त े हा dd आिण SS उज या बाज ूला अन ु मे d1d1
S1 S1 असे सरकतात व िक ंमत प ूव माण े ३० पया ंवर ि थरावत े. हाच बदल िव
िदशेतील बदलान ेही दाखवता य ेतो.
५.७ कमाल मया दा िक ंमत व िकमान मया दा िक ंमत (PRICE CELLING
AND FLOOR PRICING)
मु पधा बाजारात मागणी आिण प ुरवठा एकि तपण े व तू िकंवा सेवेची समतोलीत िक ंमत
ठरवतात . ही प त आदश आह ेच पण अशा म ु बाजारात ठरवल े या समतोलीन
िकंमतीम ुळे ाहक िक ंवा िव ेता या ंवर ितक ूल प रणाम होत अस ेल िकंवा ही िक ंमत
यां यासाठी अयो य अस ेल तर सरकार ह त ेप क न िक ंमतीवर िनय ं ण िम ळवून यो य
ती िकंमत ठरवतो . जर ाहका ंची संघटना दबाव आण यात यश वी झाली तर ाहका ंसाठी
फायद ेशीर कमाल िक ंमत ठरव ून िदली जात े. या िकंमतीपे ा जा त िक ंमत आकारता य ेणार
नाही हण ून ितला कमाल िक ंमत मया दा (Price Celling ) असे हणतात . याउलट
िव े यांची स ंघटना यश वी झाली तर सरकार कायद ेशीर िकमान िक ंमत मया दा ठरव ून
देतो, यापे ा कमी िक ंमत आकारता य ेत नाही हण ून याला िकमान मया दा (Price Floor )
असे हणतात . याचे प रणाम प ुढील माण े िवचारात घ ेता येतात.
१) कमाल मया दा िकंमतीच े बाजार िन प ीवर कस े प रणाम होतात ? (How Price
Celling affects market outcomes ) :
यावेळी सरकार ाहका ं या बाज ूने िवचार क न कमाल मया दा िक ंमती ठरव ून देईल
यावेळी दोन श यता िनमा ण होतात . १) समजा सरकार ने ४० पये ितनग कमाल
मया दा िकंमत ठरव ून िद याम ुळे समतोलीन िक ंमत मया दा कमाल मया दा िकंमतीपे ा कमी
राहील . यामुळे कमाल मया दा िक ंमत ब ंधनकारक राहणार नाही . कारण कमाल मया दा
िकंमतीचा काहीच प रणाम िदस ून येणार नाही . २) समजा सरकारन े २० पये ितनग
िकंमत ठरव ून िदली . समतोलीन िक ंमत ३० पये, ितनग अस याम ुळे आता कमाल munotes.in
Page 66
सू म अथ शा -I
66 मया दा िकंमत ब ंधनकारक अस ेल. या िकंमतीला व त ुची मागणी जा त आिण प ुरवठा कमी
रािहल . प रणामी व त ुं या त ुटवडा िनमा ण होईल व काही लोका ंना खर ेदी करायची
असताना स ु ा उपल ध होणार नाहीत .
कमाल मया दा िकंमतीम ुळे व तुची टंचाई िनमा ण होईल याम ुळे िनयंि त ब तीचा वापर
करावा लागल े या व त ु या त ुटवड्यामुळे बाजारात असणा या व तु िमळव यासाठी
चुक चा माग ही अवल ंबला जाऊ शकतो . हणूनच याव ेळी सरकार पधा मक बाजारात
बंधनकारक िक ंमत मया दा लादत े याव ेळी व तुचा तुटवडा िनमा ण होतो आिण िव ेते
टंचाई असणारी व त ू मोठ्या स ं येने असणाया संभा य ाहका ंना िनय ंि त प तीन े
िवकतात . कमाल मया िदत िक ंमतीम ुळे िनयं ण य ं णा िवकिसत होत अस ेल तर विचतच
इ असत े. अकाय मता िनमा ण होत े कारण याम ुळे ाहका ं या व ेळेचा अप यय होतो . मु
पधा मक बाजारातील िनय ं ण य ं णा ही काय म आिण य िनरप े असत े. यावेळी
बाजारात समतोल असतो याव ेळी कोणताही ाहक क जो बाजार िक ंमत द े यास तयार
असतो याला ती व त ु िमळते कारण म ु बाजारा त व त ुचे वाटप बाजार िक ंमतीला होत
असत े.
आकृती ५.१२
बंधनकारक नसल ेली कमाल मया दा िकंमत :
वरील आक ृतीत व त ुची समतोलीत िक ंमत ३० पये ित नग इतक आह े. सरकारन े
कमाल मया दा िकंमत ४० पये ितनग िनि त क ेली. कमाल मया दा िकंमत ही समतोलीत
िकंमतीपे ा जा त अस याम ुळे या िकंमतीचा भाव िदस ून येणार नाही याम ुळे ३० पये
ितनग या बाजार िक ंमतीलाच मागणी व प ुरवठ्यात समतोल थािपत होईल . या
समतोलव थ ेत पुरवठा नगस ं या आिण मागणी स ं या दो हीही समान हणज ेच १०० नग
इतक आह े.
munotes.in
Page 67
बाजारप ेठा, मागणी व पुरवठा व बाजार समतोल
67 आकृती ५.१३
बंधनकारक कमाल मया दा :
वरील आक ृतीत समतोलीत िक ंमत २० पये ितनग इतक आह े. सरकारन े कमाल मया दा
िकंमत १० पये ितनग िनि त क ेली आह े. ही कमाल मया दा िक ंमत समतोलीत
िकंमतीपे ा कमी अस याम ुळे बाजार िक ंमत १० पये ितनग या समतोलीत िक ंमतीपे ा
कमी अस याम ुळे बाजार िकंमत २० पये ितनग अशी राहील आिण फ ६० नगां या
पुरवठा होत व ४० नगांचा तुटवडा आह े.
वरील उदाहरणा न एक सामा य िन कष िमळतो, यावेळी सरकार पधा मक बाजारप ेठेत
कमाल मया दा िकंमत ब ंधनकारक र या ठरव ून देतो याव ेळी व तुचा तुटवडा िनमा ण होतो .
आिण िव त े मोठ्या स ं येने खरेदी मता असणाया ाहका ंना तुटवडा असणारी व त ु
िनयंि त प तीन े िवकतात . कमाल मया दा िकंमत प तीन े ही िवतरण य ं णा इ छ ेिव
असत े. िदघ काळातील ती अकाय ण असत े कारण याम य े ाहका ंचा ख ुप वेळ वाया जातो .
तसेच िव ेता िव े यांमाफ त भेदाभेद केला जातो िक ज े ाहका ं या ि कोनात ुन अयो य
असत े.
२) िकमान मया दा िक ंमतीच े बाजार िन प ीवर कस े प रणाम होतात ? (How Price
Floor affect market outcomes ) :
यावेळी सरकार ाहका ं या बाज ूने िवचार क न िकमान मया दा िकंमत ठरव ून देते याव ेळी
दोन श यता िनमा ण होतील . समजा सरकारन े २० पये ितनग िकमान मया दा िकंमत
ठरवून िदली . समतोलीन िक ंमत २० पये ितनग अस याम ुळे िकमान मया दा िकंमतीचा
बाजार िक ंमतीवर काहीच प रणाम होणार नाही . हे पुढील आक ृतीने प होत े.
munotes.in
Page 68
सू म अथ शा -I
68 आकृती ५.१४
बंधनकारक नसल ेली िकमान मया दा िकंमत :
वरील आक ृतीम य े व तुची समतोलीन िक ंमत ३० पये ितनग इतक आह े व समतोलीन
पुरवठा व मागणी १०० नग आह े. सरकारन े िकमान मया दा िकंमत २० पये ितनग इतक
िनि त क ेली. ही िकमान मया दा िक ंमत समतोलीत िक ंमतीपे ा कमी आहे. यामुळे या
िकंमतीचा समतोलीत बाजार िक ंमतीवर काहीच प रणाम होणार नाही . बाजार िक ंमत व
मागणी प ुरवठ्यात समायोजन घडव ून आण ेल व याम ुळे समतोलीत मागणी व प ुरवठा
नगसं या १०० इतक च राहील .
आकृती ५.१५
बंधनकारक िकमान मया दा िकंमत :
वरील आक ृतीत व त ुची समतोली त बाजार िक ंमत ३० . ितनग इतक आह े. सरकारन े
िकमान मया दा िक ंमत ४० पये ितनग इतक िनि त क ेली जी समतोलीत बाजार
िकमंतीपे ा जा त आह े. हणून आता बाजार , िकंमत ४० पये ितनग इतक राहील . या
िकंमतीला १२० नगसं ये या प ुरवठा आह े. परंतु मागणी फ ८० नगसं येची अस यान े
४० नगसं येचा वाढावा बाजारात होईल . अशा कार े जर िकमान मया दा िक ंमत munotes.in
Page 69
बाजारप ेठा, मागणी व पुरवठा व बाजार समतोल
69 बंधनकारक अस ेल तर प ुरवठ्यात वाढावा िनमा ण होतो िकमान मया दा िक ंमती या
प रि थतीत काही िव ेते यां याकडील सव उ पादनातील िव क शकत नाही .
५.८ (QUES TIONS )
१) बाजारप ेठ हणज े काय?
२) पधा हणज े काय?
३) टीप िलहा : मागणी व
४) वैयि क मागणी व बाजार मागणीतील फरक प करा .
५) टीप िलहा :
१) मागणीतील िवचलन
२) मागणीतील अ ंतरण
६) बाजार प ुरवठा व व ैयि क प ुरवठा या ंतील फरक प करा .
७) टीप िलहा :
१) पुरवठा व
२) पुरवठा व ातील अ ंतरण
८) बाजार समतोलाची स ंक पना प करा .
९) समतोला या बदला या िव ेषणाच े तीन ट प े प करा .
१०) टीप िलहा :
१) कमाल मया दा िकंमत
२) िकमान मया दा िकंमत
११) कमाल मया दा िकंमतीचा बाजार िन प ीवर कसा प र णाम होतो .
१२) िकमान मया दा िकंमती या बाजार िन प ीवरील प रणाम प करा .
munotes.in
Page 70
70 ६
मागणीची लविचकता
(ELASTICITY OF DEMAND)
घटक रचना :
६.० उि ्ये
६.१ मागणीची लविचकता
६.२ मागणीची िक ंमतसाप े लविचकता
६.३ मोज या या प ती आिण मागणीची िक ंमतसाप े लविचकता
६.४ मागणीची उ प न लविचकता
६.५ मागणीची ितरकस लविचकता
६.६ मागणीची लविचकता वत न
६.७ सारांश
६.८ सरावासाठी
६.९ संदभ सूची
६.० उि ्ये (OBJECTIVES )
मागणीची िक ंमत साप े लविचकता अ यासण े.
मागणीची िक ंमतसाप े लविचकता मोज या या प त चा अ यास करण े.
मागणीची उ प न लविचकता अ यासण े.
मागणीची ितरकस लविचकता अ यासण े.
मागणीची वत न लविचकता अ यासण े.
६.१ मागणीची लविचकता (ELASTICITY OF DEMAND )
मागणी या लविचकत ेचा िस ा ंत डॉ.माश ल यांनी िदला . मागणी या िस ा ंताव न िक ंमतीत
बदल होत असताना मागणीत बदल होतो ह े समजत े. परंतु या बदलाच े माण प होत
नाही आिण हण ूनच मागणीची लविचकता या बदलाच े माण िनि त करतो .
व तु या मागणीतील बदलाच े मागणी या िनधा रक घटका या बदलाशी असल ेले माण
हणज े मागणीची लविचकता होय .“ munotes.in
Page 71
मागणीची लविचकता
71 मागणी या लविचकत ेचे कार :
१) मागणीची िक ंमत लविचकता
२) मागणीची उ प न लविचकता
३) मागणीची छ ेदक िक ंवा ितरकस लविचकता
४) मागणीची उ ेजना मक लविचकता .
६.२ मागणीची िक ंमतसाप े लविचकता (PRICE ELASTICITY OF
DEMAND )
डॉ.माश ल या ं या मत े, ’व तु या िक ंमतीत झाल े या बदलाचा प रणाम हण ून व त ु या
मागणीत ज े माणशीर बदल होतात या ंचे गुणो र हणज ेच मागणीची िकंमतसाप े
लविचकता होय .“
ceeieCeel r eeu r e ÒeceeCeMeerj yeoueceeieCee® r ee r ek f eÀbcelemeeHes#e ueJeef®e keÀleeefkeÀbceleerleerue ÒeceeCeMeej r yeoue QPEP=QPQP=QPQP=PQ
येथे EP= मागणीची िक ंमतसाप े लविचकता
AQ= मागणीतील बदल
Q= मुळ मागणी
AP= िकंमतीतील बदल
P= मुळ िकंमत
उदा. खालील मािहती या आधार े मागणीची िक ंमत-सापे लविचकता काढा .
िकंमत ( पये) मागणी (नगसं या) 10 (P 1) 50 (Q 1)
15 (P 2) 40 (Q 2)
मागणीतील बदल 2140 - 50 = -10Q=Q Q
िकंमतीतील बदल 2115-10 = 5P=P P munotes.in
Page 72
सू म अथ शा -I
72 मुळ मागणी 50Q=
मुळ िकंमत 10P=
10 105 502
50.4QPEP=PQ=
=
,
६.३ मागणी या िकंमतसाप े लविचकता मोज या या प ती
(METHODS OF MEASURING RICE ELASTICITY OF
DEMAND )
मागणी या िक ंमतसाप े लविचकता मोज या या प ती (Method of measuring price
elasticity of demand) ) :
१) शेकडा प त (Percentage Method) :
ceeieCeel r eeu r e Mek s eÀ[e yeoueceeieCeer®eer ueJee® f ekeÀleeefkeÀbceleerleerue MeskeÀ[e yeoue
QPEP=PPQP=PQ
उदा. समजा िक ंमतीत १० ट के बदल घड ून आला व याचा प रणाम हण ून मागणीत
सु ा १० ट या ंचा बदल झाला तर वरील स ु ा माण े लविचकता प ुढील माण े :
10EP= 110
हा गुणांक एक आह े हणून मागणी एकक लविचक आह े. (जे हा गुणांक एकप े ा कमी असत े
ते हा मागणी एकक कमी लविचक असत े. उदा. ०.५, ०.६, ०.९, इ.)
२) िबंदू प ती (Point Method) :
(Lower segment)(Upper segment)ceeieCeeJ r e¬eÀeJejeu r e efyeboH t eemev t e®e e Keeue®ee YeeieceeieCeer®ee r ueJeef®ekeÀleeceeieCeerJe¬eÀeJejeu r e efyeboH t eemetve®e e Jej®ee Yeeie
munotes.in
Page 73
मागणीची लविचकता
73 आकृती ६.१
१) A िबंदूत मागणीची िक ंमत लविचकता (मागणी अगिणत लविच क आह े)
२) R िबंदूत मागणीची िक ंमत लविचकता (मागणी अिधक लविचक आह े)
३) S िबंदूत मागणीची िक ंमत लविचकता (मागणी एकक लविचक आह े)
४) T िबंदूत मागणीची िक ंमत लविचकता (मागणी कमी लविचक आह े)
५) B िबंदूत मागणीची िक ंमत लविचकता (मागणी लविचक नाही आह े)
3) एकुण खच प ती (Total Ou tlay Method):
मागणीची लविचकता मापन कर या ची सवा त सोपी प त हण ून डॉ.माश ल या ंनी
एकूण खच प त स ुचिवली आह े.
जर िक ंमत कमी होत असताना एक ूण खच वाढत अस ेल तर मागणीची िक ंमत
लविचकता एक प े ा जा त असत े.
जर िक ंमत कमी होत असताना एक ूण खचा त काहीच बदल होत नसेल तर मागणी
िकंमत लविचकता एक असत े.
जर िक ंमत कमी होत असताना एक ूण खच घटत अस ेल तर मागणीची िक ंमत
लविचकता एकाप े ा कमी असतो . हेच पुढील त या या सहा यान े मागणी या
लविचकत ेचे मापन करता य ेईल.
munotes.in
Page 74
सू म अथ शा -I
74 त ा . ६.१
एकूण खच आिण िक ंमत लवचिकता
व तुची िकंमत
( पयात ) व तुची मागणी
(नगसं या) एकूण खच
( पयात ) िकंमत लविचकता
५० ४० २००० जा त लविचकता e1 ४० ६० २४००
५० ४० २००० एकक लविचकता e1 ४० ५० २०००
५० ४० २००० कमी लविचकता e1 ४० ४५ १८९०
जा त लविचक मागणी : (EP >1):
व तुची िक ंमत कमी होत असताना या व त ुवरील एक ूण खचा त वाढ होत अस ेल आिण
िकंमत वाढत असताना एक ूण खचा त घट होत अस ेल तर व त ु या मागणीची लविचकता
एकापे ा जा त असत े. वरील त यात व त ुची िकंमत ५० पया ंव न ४० पया ंवर जात े
व मागणी ४० व न ६० अशी वाढली आह े व एक ूण खचा त २००० पया ंव न २४००
पये अशी वाढ झाली आह े.
एकक लविचक मागणी : (EP=1) :
व तुची िक ंमत कमी होत असताना िक ंवा वाढत असताना एक ूण खचा त कोणताही बदल
होत नस ेल हणज े एकूण खच ि थर अस ेल ते हा व तु या मागणीची लविचकता एक
असत े.त यात व त ुची िक ंमत ५० पया ंव न ४० पया ंपय त कमी झा यान ंतर स ु ा
एकूण खच २००० पये ि थर आह े.
कमी लविचक मागणी (EP<1) :
व तुची िकंमत कमी होत असताना व त ुितल एक ूण खचा त घट होत अस ेल आिण िक ंमतीत
वाढ होत असताना एकूण खचा त वाढ होत अस ेल तर व त ु या मागणीची लविचकता एक
पे ा कमी असत े. त यात िक ंमत ५० पया ंव न ४० पये अशी कमी झा यावर
मागणीत ४० नगांव न ५० नग अशी वाढ झाली पर ंतु ए कूण खच २००० पया ंव न
१८९० पये असा कमी झाला .
िकंमत आिण एक ूण खच यातील स ंबंध आकृती या सहा यान े पुढील माण े प करता
येईल;
munotes.in
Page 75
मागणीची लविचकता
75 आकृती ६.२
वरील आक ृती X अ ावर खच आिण भ ् अ ावर िक ंमत दश िवली आह े dc या वर या
भागात िक ंमत कमी होत असताना एक ूण खच वाढत आह े. हणज ेच िकंमत आिण एक ूण
खच यात य त स ंबंध आह े हणून मागणी जा त लविच क आह े. cd या मध या भागात
िकंमत कमी होत असताना िक ंवा वाढत असताना एक ूण खच ि थरच आह े हणून मागणीची
िकंमत लविचकता एक आह े. ab या खाल या भागात िक ंमत कमी होत असताना एक ूण
खच कमी होत आह े. कारण िक ंमतीतील बदला या त ुलनेत मागणीतील बदल कमी आह े.
हणून मागणी कमी लविचक आह े.
६.४ मागणीची उ प न लविचकता (Income Elasticity of Demand )
िकंमती या यित र व त ू या मागणीवर ाहका ं या उ प नाचा मोठा भाव पडत असतो .
सव साधारणपण े उ प न आिण मागणी या ंम ये धना मक स ंबंध असतो . हणज ेच
उपभो याच े उ प न वाढ या स मागणी वाढत े. याउलट उ प न घात यास मागणीत घट
होते. किन व त ू तसेच िगफ ेन व त ू याला अपवाद असतात .
मागणीची उ प न लविचकता हणज े मागणीतील बदलाच े माण आिण उ प नातील
बदलाच े माण या ंतील ग ुणो र होय . ा. टोिनअर आिण ह ेग यां या मत े, उपभो या या
एका िविश व त ूं या खर ेदीचा या या उ प नातील बदलाला असणारा ितसाद हा
मागणीची उ प न लविचकता दश िवतो. थोड यात उपभो या या उ प नात होणारा
माणशीर बदल व याम ुळे मागणीत होणारा माणशीर बदल या ंचे गुणो र हणज े
मागणीची उ प न लविचकता हो य.
munotes.in
Page 76
सू म अथ शा -I
76 सू पान े,
=
YQYEQY
QYEYQY
QYEYYQ
VV
V
V
VceeieCeel r eeu r e Mek s eÀ[e yeoueceeieCee® r ee r GlHevve ueJeef®ekeÀlee GlHevveeleeu r e MeskeÀ[e yeoue
याम य े,
YE उ प न लविचकता QVमागणीतील बदल Q मूळ मागणी YV उ प नातील बदल Y मूळ उ प न
उदा. समजा उपभो याच े उ प न ३०,००० . व न ४०,००० . पय त वाढल े, ते हा
जर उपभो ा व त ूची मागणी २०० नगांव न ३०० नगांपय त वाढिवत अस ेल तर अशा
प रि थतीत मागणीची उ प न लविचकता प ुढील माण े काढता य ेईल.
YQYEYQV
V
100 30,00010,000 2003
2
1.5YE मागणीची उ प न लविचकता = 1.5
उ प न लावाचीकात ेचे कार (Types of Income Elasticity ) :
साधारणत : उ प न लविचकत ेचे कार पाच कार पडतात .
i. ऋणा मक उ प न लविचकता (Negat ive Income Elasticity )
ii. शू य उ प न लविचकता (Zero Income Elasticity ) munotes.in
Page 77
मागणीची लविचकता
77 iii. एकक उ प न लविचकता (Unitary Income Elasticity )
iv. एकापे ा जा त उ प न लविचकता (Income Elasticity is greater than one )
v. एकापे ा कमी उ प न लविचकता (Income Elasticity is lesser than one)
१) ऋणा मक उ प न लविचकता 0YE(Negative Income Elasticity ) :
जे हा उपभो या या उ प नातील बदला या उलट िदश ेने व त ू या मागणीत प रवत न
होतो त े हा मागणीची उ प न लविचकता ऋणा मक असत े. ब याच व ेळा उ प नातील
वाढीबरोबर माग णीत घट झा याच े िदस ून येते ते हा ऋणा मक उ प न लविचकता
िनदश नास य ेते. सामा यत : िनकृ व त ूं या बाबतीत मागणीची लविचकता ऋणा मक
िदसून येते.
२) शू य उ प न लविचकता 0YE (Zero Income Elasticity ) :
जे हा उपभो या या उ प नात बदल होव ून देखील मागणीत बदल होत नाही त े हा
मागणीची उ प न लविचकता श ू य असत े, तट थ व त ूं या मागणीची लविचकता श ू य
असत े.
उदा. िमठाची मागणी ाहका या उ प नात िकतीही वाढ झाली तर िमठाची मागणी बदलत
नाही.
३) एकक उ प न लविचकता 1YE (Unitary Income Elasticity ) :
जे हा उपभो या या उ प नातील बदलाच े माण ह े या या मागणीतील बदला या
माणाएवढ े असत े ते हा मागणी या उ प नाची लविचकता एकक असत े. समजा
उपभो याच े उ प न १०% नी वाढल े व याचा प रणाम हण ून उपभो या या मागणीत
१०% नी वाढ झाली तर या व त ू या मागणीची उ प न लविचकता ही एकक असत े.
४) एकाप े ा जा त उ प न लविचकता (1 )YE (Income Elasticity is
greater than one )
जे हा उपभो या या उ प नात झाल े या श ेकडा बदलाप े ा उपभो या या मागणीतील
शेकडा बदल जा त अस ेल ते हा मागणी या उ प नाची लविचकता एकाप े ा जा त असत े.
उदा. समजा उपभो या या उ प नात १०% नी वाढ झाली व याचा प रणाम हण ून
उपभो या या मागणीत १५% नी वाढ झाली तर यास मागणी या उ प नाची एकाप े ा
जा त लविचकता अस े हणतात .
५) एकापे ा कमी उ प न लविचकता 1YE(Income Elasticity is lesser than
one)
जे हा उपभो या या उ प ना या वाढी या बदलाप े ा उपभो या या मागणीतील बदल
कमी अस ेल ते हा मागणी या उ प नाची एकाप े ा कमी लविचकता असत े. ब याच व ेळा munotes.in
Page 78
सू म अथ शा -I
78 उपभो याच े उ प न जा त वाढत े, ते हा मागणी या उ प नाची लविचकता एकाप े ा कमी
असत े.
उदा. समजा उपभो याच े उ प न २०% नी वाढल े व याचा प रणाम हण ून
उपभो याची मागणी १५% नीच वाढत अस ेल तर मागणीची उ प न लविचकता एकाप े ा
कमी आह े असे हटल े जाते.
वर िव ेषण क ेले या मागणी या उ प न लावा चीकात े या पाच कारा ंचे िव ेषण एकाच
आकृती या सहा यान े पुढील माण े करता य ेईल.
आकृती . ६.३
वरील आक ृतीत ox अ ावर मागणी दश िवली अस ून oy अ ावर उ प न दश िवले आहे.
आकृतीम य े उ प न लविचकता दश िवणार े पाच व ेगवेगळे लविचकत ेचे D1, D2, D3, D4 व
D5 हे व दश िवले आहेत. यापैक D1 हा व ऋणा मक उ प न लविचकता दश िवतो, D2
हा व श ू य उ प न लविचकता दश िवतो. तर D3 हा व एकाप े ा कमी उ प न
लविचकता दश िवतो. आकृतीम य े D4 हा एकक उ प न लविचकता व अस ून D5 ा
व ा ार े एकाप े ा जा त उ प न लविचकता दश िवली आह े.
६.५ मागणीची ितरकस लविचकता (Cross Elasticity of Demand )
व तूची िकंमत आिण ाहका ंचे उ प न ाचबरोबर इतर व त ूं या िक ंमतीत होणार े बदल ह े
सु ा मागणीवर प रणाम करतात . य यवहारात व त ूला असणा या मागणीवर इतर
व तू या िक ंमतीम य े होणा या बदलाचा प रणाम होत असतो . उदा. मोटार सायकल या
िकमतीम य े घट झा यास मोटार सायकलची मागणी वाढ ेलच याचबरोबर प े ोलचीही
मागणी वाढ ेल. अशी अन ेक उदाहरण े आपणास उदाहरण े आपणास द ैनंिदन यवहारात
पहावयास िमळतात . अथा त हाच स ंबंध मागणी या छ ेदक लविचकत े या स ंक पन ेतून प
केला गेला आह े.
एखा ा व त ू या िक ंमतीतील बदलाम ुळे दुस या अ य व त ू या मागणीत ज े हा बदल होतो
ते हा यास मागणीची छ ेदक अथवा अ यो य लविचकता अस े हणतात . फ यु सन या ं या munotes.in
Page 79
मागणीची लविचकता
79 मते, ‘y’ व तू या िक ंमतीत ज े हा बदल होतो त े हा ‘x’ व तू या मागणीत होणा या बदलाच े
माण मागणीची छ ेदक लविचकता दश िवते.
''=''x
yJemle® t ³ee ceeieCeerleeu r e ÒeceeCeMeej r yeoueceeieCeer®ee r ísokeÀ ueJe®eef®ekeÀlee Jemlet®³ee efkeÀbceleerleerue ÒeceeCeMeej r yeoue
%
%xxyyQEPVV
yxxyyxxyyxxyPQQPPQQPPQQP
VVVV
VV
yx
xyyxPQEPQV
V
वरील स ू ात,
xyE मागणीची छ ेदक लविचकता yQV xव तू या मागणीतील बदल
xQxव तू या िक ंमतीतील बदल
yPYV व तू या िक ंमतीतील बदल
yPY व तूची मूळ िकंमत
उदा. समजा कॉफ या १०० ॅम या प ॅकेटची िक ंमत 50 . व न ६० . इतक वाढली
पण याचा प नाम हण ून चहाची िव २००kg इतक वाढली . याव न आपणास
मागणीची छ ेदक लविचकता प ुढील माण े काढता य ेईल. 50 50200 10xyE
541.25 मागणीची छ ेदक लविचकता = 1.25
munotes.in
Page 80
सू म अथ शा -I
80 मागणी या छ ेदक लविचकत ेचे कार (Types of Cross Elasticity of Deman d)
मागणी या छ ेदक लविचकत ेचे पुढील मह वाच े तीन कार पडतात .
i. धना मक छ ेदक लविचकता (Positive Cross Elasticity )
ii. ऋणा मक छ ेदक लविचकता (Negative Cross Elasticity )
iii. शू य छेदक लविचकता (Zero Cross Elasticity )
१) धना मक छ ेदक लविचकता (Positive Cross Elasticity ) :
एका व तू या िक ंमतीत होणा या बदला या िदश ेने दुस या व त ू या मागणीत बदल
झा यास मागणीची छ ेदक लविचकता धन असत े. असा अन ुभव पया यी व त ूं या बाबतीत
येतो.
उदा. जे हा चहाची िक ंमत वाढत े ते हा कॉफ ची मागणी वाढत े. अथा त चहा या िक ंमतीत
झालेला प रणाम हण ून कॉफ ची मागणी वाढत े.
ऋणा मक छ ेदक लविचकता (Negative Cross Elasticity )
शू य छेदक लविचकता )Zero Cross Elasticity )
धना मक छ ेदक लविचकत ेचे तीन उप कार पडतात .
i. एकापे ा जा त अ यो य / छेदक लविचकता (1 )xyE
ii. एकक जा त अ यो य / छेदक लविच कता (1 )xyE
iii. एकापे ा कमी अ यो य / छेदक लविचकता (1 )xyE
धना मक छ ेदक लविचकता आक ृती या सहा यान े पुढील माण े प करता य ेईल.
आकृती . ६.४
वरील आक ृतीत ox अ ावर ‘y’ व तूची मागणी दश िवली आह े तर oy अ ावर ‘x’ व तूची
िकंमत दश िवली आह े. ‘DD’ या व ा ार े मागणी या लविचकत ेची धना मक छ ेदक munotes.in
Page 81
मागणीची लविचकता
81 लविचकता दश िवली आह े. आकृतीत दश िव या माण े ‘x’ व तू या िक ंमतीत PP1 एवढी
वाढ झाली असता याचा प रणाम हण ून y व तू या मागणीत QQ1 एवढी एवढी वाढ
झा याच े िदसून येते. या िठकाणी मागणी या लविचकत ेची धना मक छ ेदक लविचकता
ययास य ेते. अथा त येथे x व y या दोन पया यी व त ू आहेत.
२) ऋणा मक छ ेदक लविचकता (Negative Cross Elasticity )
जे हा x व तू या िक ंमतीतील बदला या िव िदश ेने y व तू या मागणीत बदल घड ून
येतो ते हा मा गणीची छ ेदक लविचकता ऋणा मक असत े. अथा त जे हा x व तूची िक ंमत
वाढते ते हा y व तूची मागणी घटत े याउलट ज े हा x व तूची िकंमत घटत े ते हा y व तूची
मागणी वाढत े. पुरक व त ू या स ंदभा त मागणीची ऋणा मक छ ेअक लविचकता अन ुभवास
येते.
उदा. पे ोलची िक ंमत वाढ या स मोटारगाडीची मागणी घटत े याउलट प े ोलची िक ंमत
घट यास मोटारगाडीची मागणी वाढत े.
वरील िव ेषण आक ृती या सहा यान े अिधक प करता य ेईल.
आकृती . ६.५
वरील आक ृतीत ‘DD’ व ा ार े ‘x’ व ‘y’ व तूंमधील मागणी या लविचकत ेची ऋणा मक
छेदक लविचकता दश िवली आहे. आकृतीत दश िव या माण े x व तू या िक ंमतीत PP1
एवढी घट झाली असता याचा प रणाम हण ून y व तू या मागणीत QQ1 एवढी वाढ
झा याच े िदसून येते. अथा त ‘x’ व ‘y’ या येथे पूरक व त ू आहेत.
३) शू य छेदक लविचकता (Zero Cross Elasticity )
जर एका व त ू या िक ंमतीतील बदलण े दुस या व त ू या मागणीत काहीही बदल होत
नस यास मागणीची छ ेदक लविचकता श ू य असत े. दोन व त ूंम ये काहीही स ंबंध munotes.in
Page 82
सू म अथ शा -I
82 नस यास एका व त ू या िक ंमत बदलाचा द ुस या व त ू या मागणीवरील भाव श ू य
असतो .
वरील िव ेषण आक ृती या सहा यान े अिधक प करता येईल.
आकृती . ६.६
वरील आक ृतीत DQ हा व मागणीची श ू य छेदक लविचकता दश िवतो. कारण x व तूची
िकंमत OP व न OP1 एवढी घातली , मा तरीही y व तू या मागणीत कोणताही बदल
झाला नाही .
मागणीचा छ ेदक लविचकता प ुढील त या या सहा यान े थोड यात प करता य ेईल.
त ा . ६.२
मागणी या छ ेदक लावाचीकात ेचे कार
लविचकत ेचा कार ‘x’ व तू या
िकंमतीतील बदल ‘y’ व तू या
मागणीतील बदल व तूचा आकार
१. धना मक वाढ
घट वाढ
घट पया यी व त ू
२. ऋणा मक वाढ
घट घट
वाढ पूरक व त ू
३. शू य वाढ
घट ि थर
ि थर असंबंिधत व त ू
munotes.in
Page 83
मागणीची लविचकता
83 ६.६ मागणीची वत न लविचकता (Promotional Elasticity of
Demand )
अ पािधकार आिण म ेदारीय ु पधा या अ य ंत मह वा या बाजाररचना आह ेत. या
दो ही पधा मक बाजारप ेठेत उ ोगस ं था एकम ेकांना पया यी असणा या व त ूसेवांचे
उ पादन करतात . अशा बाजारप ेठांत िवशेषत: अ पिधकारात गळ ेकापू पधा असत े.
येक उ पादक आपली व त ू इतर उ पादना ं या त ुलनेत कशी े आह े हे पटवून दे याचा
य न करत असतो . यासाठी जािहरातीचा अवल ंब केला जातो . जािहरातीवर भरमसाठ
खच करणा याउ पादकाला आपण क ेले या जािहरातीम ुले मागणी त िकती वाढ होत े हे
मािहती क न घ े यात सार य असत े. अथा तच जािहरातीवरील खच आिण मागणीतील
बदल यातील पर पर स ंबंध वत न/ वृ ी लविचकता या स ंक पन े या सहा यान े प क ेला
जातो.
“जािहराती या खचा त बदल झाला असता व त ू या िव त व प रणाम मागणीत जो बदल
होतो यास मागणीची वत न लविचकता अस े हणतात .” थोड यात व त ूची िव आिण
जािहरात खच यांचे गुणो र हणज े मागणीची वत न लविचकता होय .
सू पात ,
सू पान े,
= eJ f e¬eÀeleeu r e ÒeceeCeMeej r yeoueceeieCeer®ee r ÒeJeleve ueJee® f ekeÀlee peeen f jele Ke®eeleeu r e ÒeceeCeMeej r yeoue
%
%xAxSeAVV
xxxx
xxxxSASASASA
VV
V
V xxAxxSAeASV
V
वरील स ू ात,
Ae वत न लविचकता
xSV X व तू या िव तील बदल
xSXव तूची मूळ िव
xAXV व तू या जािहरात खचा तील बदल
xAXव तूचा मूळ जािहरात खच munotes.in
Page 84
सू म अथ शा -I
84 मागणी या वत न लविचकत ेचे कार (Types of Promotional Elasticity of
Dedmand ) :
मागणी या वत न लविचकत ेचे कार प ुढील माण े सांगता य ेतील. मागणीची वत न
लविचकता श ू यापास ून ते अ नात पय त ((0e ते )e बदलत े.
१) शू य वत न लविचकता ( 0)Ae:
जे हा जािहरात क न अथवा जािहरात खचा त बदल होव ूनही व त ू या िव त कोणताही
बदला होत नाही त े हा अशा व त ू या मागणीची वत न लव िचकता श ू य असत े.
२) एकक वत न लविचकता (1 )Ae :
जे हा व त ू या जािहरातीवर क ेले या खचा या सम माणात व त ूची मागणी वाढत े ते हा
यास मागणीची एकक वत न लविचकता अस े हणतात .
३) एकाप े ा जा त वत न लविचकता (1 )AE :
जे हा व त ू या जािहरातीवर क े या जाणा या खचा पे ा व त ूची मागणी जा त माणात
वाढत अस ेल तर यास एकाप े ा जा त वत न लविचकता अस े हणतात .
४) एकाप े ा कमी वत न लविचकता (1 )Ae :
जे हा जािहरात खचा तील बदला या िद शेने परंतु जािहरात खचा या माणाप े ा कमी
माणात व त ू या िव त घड ून येतो ते हा मागणीची वत न लविचकता एकाप े ा कमी
असत े.
वृ ी लविचकता श ू य होण े आटव ऋण होण े हणज े जािहरातीवरील खच अनु पादक ठरण े
अथवा जािहरात खचा मुळे न यात घट होण े असा होतो. अथा त जािहरात खच मया देत
ठेवला तर ाहका ंचा सकारा मक ितसाद िमळ ून िव त वाढ होत े मा एका िविश
मया देनंतर जािहरात खच के यास िव त वाढ होत नाही .
मागणीची वत न लविचकता प ुढील आक ृती या सहा यान े अिधक प करता य ेईल.
आकृती . ६.७
munotes.in
Page 85
मागणीची लविचकता
85 वरील आक ृतीत ‘ox अ ावर िव खच तर ‘oy’ अ ावर व त ूची िव दश िवली आह े.
आकृतीत दश िव या माण े सु वाती या कालावधीत िव खच केला नाही तरी िव होत े.
नंतर िव खचा त वाढ झा याम ुळे व त ू या िव त वाढ होत जात े. एका िविश
मया देनंतर िव उ चतम िशखर गाठत े. मा यान ंतर जािहरातीवर क ेले या खचा चा
फारसा फायदा होत नाही . कारण न ंतर या काळात हणज े m2 नंतर िव खचा त वाढ
झाली तरी िव त वाढ न होता घटत जाताना िदस ून येते.
वरील आक ृतीव न समजत े क ,m1 ते m2 पय त जािहरात ख चा तील बदल िव त मोठ ्या
माणार घडव ून आणतात . मा यान ंतर क ेलेला जािहरात खच मागणीत हास घडव ू
आणतो . हणज ेच व त ू या मागणीवर जािहरात खचा चा कोणताही प रणाम होत नाही .
६.७ सारांश (SUMMARY )
िकंमत हा मागणीवर प रणाम करणारा अ य ंत मह वाचा घटक आह े. असे असल े तरी
उपभो याच े उ प न , पया यी व प ूरक व त ू या िक ंमतीतील बदल , उपभो या ं या आवडी -
िनवडी , फॅशन, सरकारी धोरण ,इ. घटका ंचाही मागणीवर प रणाम होतो . िकंमत बदलली क
मागणी बदलत े हे मागणी या िस ा ंताव न समजत े मा िक ंमतीत श ेकडा बदल झाला व
याचा प र णाम हण ून मागणीत श ेकडा िकती बदला झाला ह े आपणास मागणी या
लविचकत ेव न कळत े. ते हा मागणीची लविचकता स ंक पना अथ शा ीय िवव ेचनात
अ यंत मह वाची मानली जात े. मागणी या लविचकता मापना या अन ेक प त चा िवकास
झा याम ुळे अथ शा ीय िवव ेचन स ुलभ झाल े आहे.
६.८ सरावासाठी (QUESTIONS )
१) मागणीची िक ंमतसाप े लविचकता हणज े काय? सांगून मापन प ती प करा .
२) मागणीची उ प न लविचकता प करा .
३) मागणीची ितरकस लविचकता प करा .
४) मागणीची वत न लविचकता प करा .
६.९ संदभ सूची (REFERENCES )
१) सू म ल ी अथ शा , डॉ.देशमुख, डॉ.. िवभुते, शेठ काशन , मुंबई.
२) N. Gregory Mankilo, Principles of Microeconomics, Cengage
Learing,2015.
३) H.L. Ahuja, Advance Economic Theroy, S.Chand.
४) ा. राम द ेशमुख, आधुिनक उ चतर आिथ क िस ा ंत, िव ा काशन , नागपूर
munotes.in
Page 86
86 मॉड्यूल IV
७
उपभो याची वागण ुक – I
(CONSUMER BEHAVIOUR -I)
घटक रचना
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ उपयोिगता िव ेषण
७.३ उपयोगीत ेचे सं या मक व मा मक मापन
७.४ समवृ ी व िव ेषण
७.५ समवृ ी नकाशा
७.६ िसमा त पया यता द र
७.७ समवृ ी व ाची व ैिश य े
७.८ िकंमतरेषा
७.९ उपभो याचा समतोल
७.१०
७.० उि य े (OBJECTIVES )
सं या मक उपयोगीत ेचे माश लची स ंक पना समजाव ून घेणे.
समवृ ी व िव ेषण ज े.आर. िह स आिण ॲलन या ंचा ीकोन अ यासण े.
समवृ ी वा ाची व ैिश य े समजाव ून घेणे.
िकंमतरेषा व समव ृ ी व ा या सहा यान े, उपभो या या समतोल अभा सान े.
िकंमत प रणाम हणज े उ प न प रणाम व पया यता या ंची बेरीज असत े हे समजव ून
घेणे.
िकंमत उपभोग व ान ुसार मागणी व ाची िनि ती करण े.
उपभो या या स ंतोषािध याची स ंक पना अ यासण े.
munotes.in
Page 87
उपभो याची वागण ुक – I
87 ७.१ तावना (INTRODUCTION )
इतर सामािजक शा ा माण े अथ शा स ु ा मा यता पावल ेले शा आह े. समाजा या
आिथ क यवहारा ं या अ यासासाठी अथ शा ाचा वापट मह वाचा ठरतो . कोण याही
अथ यव थ ेत उपभो याच े थान मह वाच े असते. जी य व त ू व सेवांचा उपभोग घ ेते
ितला उपभो ा हणतात . उ भो या उपयोिगता असल े या व त ू व स ेवांचा गरजा
भागिव यासाठी वापर करतो . उपभो या ं या गरजा अमया िदत असतात पर ंतु उ प नाची
साधन े म य ा िदत असतात . आप या मया िदत उ प नात ून उपभो ा अिध कािधक गरजा
भागवून मह म समाधान िमळिव याचा य न करतो . आप या मया िदत उ प नात ून
उपभो याला अमया द गरजा भागिव यासाठी कोण या व त ू व स ेवांची िनवड करायची
याचे िनण य याव े लागतात . कोण याही अथ यव थ ेतील उपभो ा उपयोग िवषयक िनण य
घेताना िविवध व तू व सेवांमधून िनवड अथ यव थ ेतील उपभो ा उपयोग िवषयक िनण य
घेताना िविवध व त ू व स ेवांमधून िनवड करताना कशी वत णूक करतो याच े प ीकरण
कर यासाठी अथ शा ात स ं यावाचक उपयोिगता ीकोन , मवाचक उपयोिगता आिण
कट पस ंती ीकोन मा ंड यात आल े आहेत. हे ीकोन प ुढील माण े आहेत.
१) सीमांत उपयोिगता िव ेषण – डॉ. आ ेड माश ल Marginal Utility Analyasis
Dr. Marshall
२) समवृ ी व िव ेषण – ा. िह स आिण ॲलन Indifference Curve Analysis –
Prof-Hicks & Allen
३) कट पस ंती ीकोन – ा. सॅ युएल सन Revealed Preference Theory –
Prof. Samuelson
या करणात आपण पिह या दोन कारा ंचा अ यास आहोत .
७.२ उपयोिगता िव ेषण (UTILITY ANALYSIS )
उपयोिगता ही अथ शा ातील म ुलभूत संक पना आह े. डॉ. माश ल या ंनी आप या
अथ शा ाची म ूलत व े या ंथात ही स ंक पना १८९० म ये मांडली. यां या मत े
उपयोिगता एक स ं या मक आह े.
डॉ. माश ल यांनी उपयोिगत ेची या या प ुढील माण े केली आह े –
“व तू व स ेवेम ये मानवी गरज प ूण कर याची जी मता असत े ितला उपयोिगता
हणतात .”
उपयोिगता ही एक अ य स ंक पना आह े. िजला कोणत ेही भौितक िक ंवा मूत प नसत े.
उपयोिगता हणज े मानवी मनात िनमा ण झाल ेली का पिनक क पना असत े. याला
व तूची गरज िनमा ण होत े यालाच उपयोिगता जाणवत े. व तूंची का पिनक ज ेवढी जा त
तेवढी या व त ूस िकंमत द े यास उपभो ा तयार होतो . हणज ेच उपयोिग ता व िक ंमत
यांचा िनकटचा स ंबंध आह े. munotes.in
Page 88
सू म अथ शा -I
88 ७.३ उपयोिगत ेचे सं या मक आिण मा मक मापन (CARDINAL
AND ORDINL UTILITY )
डॉ. माश ल यां या मत े सं या मक मापन हणज े १,२,३,४,........... २५ इ यादी होय . डॉ.
माश ल या ं या मत े उपयोिगत ेचे सं या मक व पात मापन करता येत. तसेच दोन
उपयोिगता ंची तुलना करता य ेते. उदा. उपभो याला x व तूपासून २५ मा ा उपयोिगता
िमळत े. तर y व तू पासून मा ा उपयोिगता िमळत े हणज े x पे ा y पासून िमळणारी
उपयोिगता जा त आह े. परंतु व त ूपासून िमळणार े समाधान ही एक आि मक अव था
आहे. वेगवेग या य ना सार याच व त ूपासून िमळणार े समाधान व ेगवेगळे असत े िकंवा
एकाच या ीला सार याच व त ूपासून वेगवेग या व ेळेस िमळणार े समाधान सारख ेच
नसते. कारण उपयोिगता ही य , िठकाण , तसेच वेळ यावर अवल ंबून असत े.
या अथ शा ाला उपयोगीत ेचे सं या मक मापन श य न हत े या अथ त ांनी दजा िन
ीकोन मा ंडला. या यामत े िविवध व त ूपासून िमळणा या उपयोगीता ंचे मवाचक मापन
करता य ेते. यां या मत े उपभो याला x व तूपे ा y व तू या उपभोगात ून अिधक
समाधान िमळत े. यामुळे पिहला , दुसरा अशी मवारी लावता य ेते.
डॉ. माश ल यां या स ं या मक उपयोिगता िव ेषणावर टीका क न ा . िह स व ा . ॲलन
यांनी मवाचक उपयोिगत ेचे िव ेषण मा ंडले तेच िव ेषण अथ शा ात समव ृ ीव
िव ेषण हण ून मा य पावल े.
७.४ समवृ ी व िव ेषण (INDIFFERENCE CUR VE ANALYSIS)
७.४.१ तावना (INTRODUCTION )
माश ल णीत उपयोिगता िव ेषणातील दोष दाखव ून समव ृ ी व िव ेषण मा य क ेले
जाते. उपयोिगता स ं या मक ीकोनात ून मोज याप ुव उपयोिगत ेचे मोजमाप दश
करणे या त वावर समव ृ ी व िव ेषण आधारल ेले आहे.
या िव ेषणाची मा ंडणी सव थम ो . एजवथ यांनी १८८१ म ये यां या Mathematical
Physical या पु तकात क ेली. यानंतर १८९२ म ये अमे रकन अथ शा ो . िफशर
यांनी समव ृ ी व ाचा वीकार क ेला. १९०६ म ये इटािलयन अथ शा प ॅरेटोने
आप या Mauelde Economics Politique या पु तकात समव ृ ी व िव ेषणां ारे
मू य िस ा ंत मांडला. १९१३ म ये ो. जॉ सन या ंनी समव ृ ी व ाच े ि थर उपयोिगता
व या नावान े प ीकरण क ेले. १९३४ म ये ो. िह स आिण ो . ऐलेन Economics
यांनी मािसका या फेबृबारी या अ ंकात A Reconsideration of the Theory of Value
या लेखाम य े सै ांितक मा ंडणी क ेली. १९३९ म ये ो. िह स या ंनी आप या Value
and Capital या पु तकात समव ृ ी व िव ेषणाची सिव तर रतीन े मांडणी क न
समवृ ी व ाला आध ुिनक व प िदल े.
“सारखीच समाधानाची पातळी दश िवणा या दोन िभ न व त ूं या गटा ंना समव ृ ी िब ंदू
हणतात . व या समव ृ ी िब ंदू या माग हणज ेच समव ृ ी व होय .” munotes.in
Page 89
उपभो याची वागण ुक – I
89 ७.४.२ या या (Defination ) :
समवृ ी व हणज े अशा अन ेक िबंदूंचा सम ूह होय क जो दोन व त ू या अशा अन ेक
जोड्यांचे ितिनिध व करतो क या उपभो यास उपयोिगत ेची िकंवा समाधानाची समान
पातळी िमळव ून देतात.
एकाच समव ृ ी व ावरील सव या सव िबंदू हे समान समाधान पातळी य करतात . दोन
िभ न व त ूं या अशा अन ेक जोड ्या असतात क ज े आपणास समान समाधानाच े िबंदू
िमळवून देतात. अशा िब ंदूंना जोडल े असता आप याला समव ृ ी व िमळतो .
उदा. आप याला प ुढील को का या आधार े समव ृ ी व काढता य ेईल.
७.४.३ समवृ ी व (Indifference Curve ) :
त ा . ७.१
व तूगट x व तूचे नग y व तूचे नग
A 1 25
B 2 20
C 3 16
D 4 13
E 5 11
F 6 10
आकृती . ७.१
munotes.in
Page 90
सू म अथ शा -I
90 आकृतीत ox अ ावर x व तू आिण oy अ ावर y व तू दश िवली आह े. दोन िभ न
व तू या अशा अन ेक जोड ्या को कात दश िव या आह ेत या समान समाधान िमळव ून
देतात. A व तूगटात (१ x चा नग + २५ y चे नग) F व तूगटात (६ x चे नग + १० y चे
नग) अशाच जोडया B,C,D,E या व त ूगटात आह ेत. हे सव समूह जोडल े आ ाटा
आप याला समव ृ ी व िमळत े. या समव ृ ी वा ावरील सव समूह उपभो यास समान
समाधान द ेतात.
७.५ समवृ ी व ा ंची नकाशा (INDIFFERENCE CURVE MAP )
समवृ ी व ा ं या नकाशात एकाप े ा अनेक समव ृ ी व ाचा समाव ेश होतो . िविवध
समाधाना या पात या दश िवणार े व एकि त काढ यास समव ृ ी व ा ंचा दश िवला आह े.
आकृती ७.२
वरील आक ृतीत ox अ ावर x व तू आिण oy व तू दश िवली आह े. IC1 ते IC4 हे चार
समवृ ी व दश िवले आहेत. व IC2 व IC1 व हा IC1 पे ा अिधक समाधानाची
पातळी दश िवतो हणज ेच य ेक वर या पातळीवरील समव ृ ी व हा अिधक समाधान
दश िवतो.
७.६ िसमा त पया यता दर (MARGINAL RATE OF
SUBSTITUTION)
समवृ ी व िव ेषणात िसमा त पया यता दर स ंक पन ेस अन य सा धारण मह व आह े.
जे हा दोन व त ू (x आिण y) उपभोग या जातात त े हा x व तूचे अिधकािधक नग ा
कर यासाठी उपभो यास y व तू या काही नागा ंचा याग करावा लागतो . हणज ेच x
व तूचे आिण y व तू यां यात जो िविनमय दर असतो . या दरास िसमा त पया यता दर
असे हणतात . िसमा त पया यता दाराची स ंक पना प ुढील को का या सहा यान े
समजाव ून घेता येईल. या को क पाह . munotes.in
Page 91
उपभो याची वागण ुक – I
91 त ा . ७.२
व तूगट x व तूचे नग y व तूचे गट िसमा त पया यता दर
A 1 25 -
B 2 20 05
C 3 16 04
D 4 13 03
E 5 11 02
F 6 10 01
वरील को काव न प होत े क व त ूगट A म ये 1x =25y अशी ि थती आह े. व तूगट
B म ये x चा नग जा त िमळिव यासाठी उपभो ा y या 5 नगांचा याग करतो . यामुळे
याचे समाधान समान राहत े. व तूगट C म ये x चा नग एक नग जा त िमळिव यासाठी
उपभो ा y या 4 नगांचा या ग करतो . हणज ेच x चा नग िमळिव यासाठी y या कमी
नगांचा याग कर ेल. अशा रतीन े व तूगट B,C,D व E िमळिव यासाठी अन ु मे 5, 4, 3,
2, 1 अशा नगा ंचा याग कर ेल. हणज ेच x या वाढ या उपयोगा बरोबर िसमा त पया यता
दर हा मश कमी होत जाईल . िसमा य परयाता दर कमी होत जाण े ही समव ृ ी व
िव ेषणातील अ य ंत मह वाची आिण म ुलभूत व पाची स ंक पना व पाची आह े.
िसमा त पया यता दर घटत जातो . कारण x व तू या साठ ्यात वाढ होत जात े तशी याला
x व तू पास ून िमळणारी उपयोिगता उ रो र कमी होत जात े. याउलट y व तू या
साठ्यात होणा या घटीम ुळे y व तूची उपयोिगता वाढत जात े. पुढील आक ृती या सहा यान े
घट या िसमा त पया यता दराच े प ीकरण द ेता येईल.
आकृती ७.३
munotes.in
Page 92
सू म अथ शा -I
92 उपभो ा हा िब ंदू A पासून B पय त B पासून C पय त C पासून D पय त D पासून E पय त
E पासून F पय त F पासून G पय त G पासून H पय त H पासून I पय त य ेक वेळी x चा
एक नग जा त ा करतो पर ंतु याला y चे काही नग य ेक वेळी यामागच े लागतात . x
चा एक नग अिधक िमळिव यासाठी y व तूं या कमीत कमी नगा ंचा याग करतो . यालाच
घट या िसमा त पया यता दराचे त व अस े हणतात . उपभो ा BC एवढ्या x या जा त
नगासाठी AB एवढ्या y या नगाचा याग करतो . येकवेळी
हा घटत जातो . MRSyxyx
MRS – िसमा त पया यता दर - बदल MRSAB DC EF HGxyBC DE FG GI
येकवेळी गुणो र कमी कमी होत जात े यालाच घट या िसमा त पया यता दराच े त व
असे हणतात .
७.७ समवृ ी व ा ंची वैिश य े (PROPERTIES OF INDIFFERENCE
CURVE) :
समवृ ी व ाची काही मह वाची व ैिश य े पाहताना समव ृ ी व ा या िव ेषणाची ग ृहीतके
आपण पाहणार आहोत .
गृहीतक े (Assumptions ) :
१) उपभो ा हा यवहारी अस ून तो दो ही व त ू या अिधक नगा ंना ाधा य द ेतो.
२) उपभो याला बाजारातील व त ूं या िक ंमतीची प ूण मािहती असत े.
३) उपभो याच े उ प न ि थर आह े. या या आवडी -िनवडी म य े बदल होत नाही .
४) उपभो याची िनवड स ुसंगत व पाची आह े. याचा अथ उपभो यान े एकदा घ ेतलेला
िनण य बदलता य ेत नाही .
५) उपभोगातील व त ू या पूण त िवभाजीय असतात .
६) घटता िसमा त पया यता दर अन ुभवास य ेतो.
munotes.in
Page 93
उपभो याची वागण ुक – I
93 वैिश य े (Features ) :
१) समवृ ी व आर ंभ थानाशी बिहव असतात –
समवृ ी व आर ंभ थानाशी बिहव असतो याच े प ीकरण घट या िसमा त पया यता
दारा या आधार े देता येतो. उपभो यान े एका व त ूचा उपयोग कमी क े याने समाधानाची
जी हानी होत े ती भ न काढ यासाठी उपभो ा द ुस या व त ू या अिधक नगा ंचा उपयोग
घेतो हण ून समव ृ ी व आर ंभ थानाशी बिहव असतो .
आकृती ७.४
आकृतीम य े x अ ावर x व तू y अ ावर y व तू आिण y अ ावर y व तू दश िवली आह े.
IC या व ान े दोन व त ूं या िविवध गटा ंपासून समान समाधान द ेणारे गट दश िवले आहेत.
उपभो ा oy3 पासून oy2 पय त y व तूचा उपभोग कमी करतो त े हा तो x व तूचा
xx1पय त वाढवतो . याचा अथ उजवीकड े सरकताना व ाचा उतार मशः कमी होत जातो
हणून समव ृ ी आर ंभ थानाशी बिहव असतो .
२) समवृ ी व डावीकड ून उजवीकड े खाली सरकणारा असतो –
उपभो यास समाधानाची पातळी कायम ठ ेवायची अस यान े उपभो यान े एका व त ूचे
जा त नग जर यावयाच े ठरिव यास यास द ुस या व त ूचे नग कमी याव े लागतील .
सोबत या आक ृतीव न ही गो प करता य ेईल.
munotes.in
Page 94
सू म अथ शा -I
94 आकृती ७.५
वरील आक ृतीव न अस े िदसून येते क उपभो ा x व तूचे नग अिधक खर ेदी कर यासाठी
y व तू या नगा ंचा याग करतो . x व तूचा उपयोग y1y2 ने कमी हो तो. यामुळे उपभो ा
समवृ ी व ाव न खाली य ेतो. घट या िसमा त पया यता दराम ुळे समव ृ ी व डावीकड ून
उजवीकड े खाली सरकणारा असतो . जर तो तसा नस ेल तर तीन श यता आढळतात .
अ) समवृ ी व डावीकड ून उजवीकड े वर चढत जाणारा असतो .
ब) समवृ ी व ox अ ास स मांतर असतो .
क) समवृ ी व ox अ ास ल ंब प असतो .
वरील तीन श यता पडताळून पाह .
अ) समवृ ी व डावीकड ून उजवीकड े वर चढत जाणारा असतो .
आकृती ७.६
munotes.in
Page 95
उपभो याची वागण ुक – I
95 समवृ ी व घना मक चढ असणारा अस ू शकत नाही . कारण वरील आक ृतीत सम ूह A
पे ा सम ूह B हे दो ही िब ंदू उपभो या स समान समाधान द ेणारे नस यान े समव ृ ी व
डावीकड ून उजवीकड े चढत जाणारा असणार नाही .
ब) समवृ ी व ox अ ास समा ंतर अस ेल.
आकृती ७.७
वरील आक ृतीत ox अ ास समा ंतर समव ृ ी व काढला आह े. या आक ृतीत y व तूचे नग
ि थर असताना x चे नग वाढत जातात . A, B व C हे तीन सम ूह िमळतात . A पे ा B
समुहात िमळणार े समाधान जा त आह े तर B पे ा C समूहात िमळणार े समाधान जा त
आहे. B आिण C समूहात y चा याग न करता x चे अिधक नग िमळतील . प रणामी ा
िठकाणी समाधानाची पातळी समान आह े असे मानण े चुक चे ठरते.
क) समवृ ी व ox अ ास ल ंब प अस ेल :
आकृती ७.८
समवृ ी व ox अ ास ल ंब प असत नाही आिण जर तो ल ंब प अस ेल तर x व तू या
उपभोगत बदल उपभोगात बदल न होता y व तू या उपभोगात वाढ होत जात े. यामुळे A
पे ा B समूहात आिण B पे ा C समूहात अिधक समाधान िमळत े. हणज ेच येथे
समाधानाची पातळी समान नस यान े व ox अ ास ल ंब प अस ू शकत नाही .
समवृ ी व ox अ ास ल ंब प नसतो . समांतर नसतो तस ेच तो डावीकड ून उजवीकड े वर
चढत जाणारा नसतो याचाच अथ तो डावीकड ून उजवीकड े खाली घसरत जाणारा असतो . munotes.in
Page 96
सू म अथ शा -I
96 ३) सामा य ि थतीत समव ृ ी व समा ंतर नसतात .
आकृती ७.९
समवृ ी व िवव ेचन घट या िसमा त पया यता दरावर आधा रत आधा रत आह े.
साहिजकच पया यता दर िभ न असणार े व समा ंतर नसतात .
४) उजवीकड े समव ृ ी व समाधानाची उ च पातळी दश िवतात :
दोन िभ न तरावरील समव ृ ी व ह े समाधानाची िभ न पातळी य करतात . आरंभ
िबंदू या जवळ असणारा समव ृ ी व कमी समाधान तर आर ंभिबंदुपासून दूर असणारा
समवृ ी व अिधक समाधान य करतो . हे पुढील आक ृतीव न प करता येईल.
आकृती ७.१0
आकृतीम य े IC1 व ाप े ा IC2 व उ च तरावर आह े. प रणामी B िबंदूत A िब दुपे ा x
व y चे अिधक नग उपल ध होतात . यामुळे यापास ून अिधक समाधान िमळत े. हणूनच
उजवीकड े समव ृ ी व समाधानाची उ च पातळी दश िवतात .
५) दोन समव ृ ी व एकम ेकास छ ेदत नाहीत :
दोन समव ृ ी व ह े नेहमी िभ न दहा ची समाधानाची पातळी दश िवतात , यामुळे ते
एकमेकांना छेदत नाहीत .
munotes.in
Page 97
उपभो याची वागण ुक – I
97 आकृती ७.११
आकृतीम य े IC1 आिण IC2 हेर समव ृ ी व एकम ेकांना C िबंदू या िठकाणी पश
करतात . वरील आक ृतीव न अस े अनुमान िनघत े क A = B परंतु व त ूसमूहात A
व तूसमूहापे ा व त ू अिधक माणात िमळत े हणज ेच दोन समव ृ ी व एकम ेकांस पश
करीत नाहीत .
७.८ िकंमतरेषा (Price Line or Budget Line )
उपभो ा हा न ेहमीच मह म समाधान िमळिव यासाठी वर या समव ृ ी व ावर राह याचा
य न करत असतो . उपभो याला व त ू या खर ेदी या िनण य घेत असताना आप या
जवळील उ प नाचा िवचार करा वा लागतो . यानंतर बाजारातील िक ंमती समज यावर
याला आप या खर ेदीश चा अ ंदाज य ेतो.
या या :
िकंमती ि थर असताना उ भो याकडील उ प ना या सहा यान े तो खर ेदी क इि छत
असल े या दोन व ेगवेग या व त ूंचे सव संयोग दश िवणारी र ेषा हणज े िकंमत रेषा होय.
िकंमत र ेषा ही उपभो याच े उ प न आिण दोन व त ूं या िक ंमतीवर अवल ंबून असत े.
िकंमत रेषेची संक पना प ुढील उदाहरणा या सहा यान े प करता य ेईल.
उपभो याच े दरिदवशीच े उ प न 60 . आहे. x व तूची िक ंमत 15 . तर y व तूची
िकंमत 10 . आहे. उपभो या चे सव उ प न x व तूवर खच करावयाच े हटल े त र
(15x4=60 .) उपभो ा x व तूचे 4 नग आिण y व तूचे शू य नग खर ेदी करतो . याउलट
उपभो यान े सव उ प न y व तूवर खच करावयाच े ठरवल े तर (10x6=60) y व तूचे 6
नग आिण x व तूचे शू य नग खर ेदी करतो . 6 आिण 4 या दोन श यता दश िवणारी र ेषा
काढली असता ितला िक ंमत रेषा हणतात . पुढील आक ृतीत िक ंमतरेषा दश िवली आह े.
munotes.in
Page 98
सू म अथ शा -I
98 आकृती ७.१२
PL ही िकंमतरेषा आह े. उपभो याच े उ प न आिण x व y व तू या स ंदभा त िकंमत रेषा
काढली आह े. िकंमतरेषा अस े दश वते क उपभो ा y व तूचे 6 नग आिण x व तूचे शू य
नग िक ंवा x व तूचे शू य नग खड करतो . PL या िकंमतरेषे या बाह ेर असणा या e हा िबंदू
उपभो ा खर ेदी क शकत नाही कारण उपभो याला उ प ना या बाह ेर तो िब ंदू आहे
तसेच d समूह खर ेदी केला तर उपभो ा सव उ प न खच करीत नाही .
िकंमत रेषा चढ व आकार (Slope and Position of the Price Line)
िकंमत रेषेचा आकार व चढ दोन घटका ंवर अवल ंबून असतो .
१) उपभो याच े उ प न
२) व तू या िक ंमती
वरील दो ही गो ीत बदल झाला असता िक ंमत रेषेचा आकार व चढ बदलतो .
१) उ पना ंतील बदला ंचा िक ंमतरेषेवरील प रणाम :
आकृती ७.१३
munotes.in
Page 99
उपभो याची वागण ुक – I
99 उपभो याच े उ प न आिण दोन व त ूं या (x,y) िकंमती या स ंदभा त PL ही िकंमतरेषा
काढली आह े. आता x व y या दोन व त ूं या िक ंमती ि थर राह न उपभो याच े उ प न
वाढल े तर म ूळ िकंमतरेषा उजवीकड े P1L1 ही नवीन िक ंमतरेषा सं िमत होईल . याउलट
उपभो या चे उ प न कमी झा यास नवीन िक ंमतरेषा म ूळ िक ंमतरेषे या डावीकड े
थला ंत रत होईल . जे हा िक ंमतरेषे या उजवीकड े थला ंत रत होत े ते हा उपभो याला
दो ही व त ूचे अिधक नग िमळतात आिण ज े हा नवीन िक ंमतरेषा मूळ िक ंमतरेषे या
डावीकड े थला ंतरीत होत े ते हा उ पभो याला दो ही व त ूचे नग उपभोगता य ेतात.
२) िकंमतीतील बदलाचा िक ंमत रेषेवरील प रणाम
िकंमतरेषेवर उपभो याला उ प नातील बदलाचा जसा प रणाम होतो तसाच तो व त ू या
िकंमतीतील बदलान ेही होतो .
अ) x व तू या िक ंमतीतील बदल आिण िक ंमतरेषा
उपभो याच े उ प न आिण y व तूची िक ंमत ि थर असताना x व तू या िकमतीतील
बदलाम ुळे िकंमत रेषेत कसा बदल होतो त े पुढील आक ृतीत दश िवले आहे.
आकृती ७.१४
आकृतीम य े मूळ िकंमतरेषा PL ही आह े. x व तूची िकंमत कमी झाली तर िक ंमतरेषा PL1
अशी म ूळ िकंमतरेषे या उजवीकड े सरक ेल याम ुळे उपभो या स x व तूचे अिधक नग
िमळतील . याउलट x व तूची िक ंमत वाढ यास नवीन िक ंमतरेषा PL2 होईल. अशा
ि थतीत उपभो याला व त ूचे कमी नग िमळतील .
ब) y व तू या िकमतीतील बदल आिण िक ंमतरेषा :
उपभो याच े उ प न आिण x व तूची िक ंमत ि थर असताना y व तू या िक ंमतीती ल
बदलाम ुळे िकंमतरेषेत कसा बदल होतो त े पुढील आक ृतीत दश िवले आहे. munotes.in
Page 100
सू म अथ शा -I
100 आकृती ७.१५
वरील आक ृतीत PL ही मूळ िकंमतरेषा आह े. y व तूची कमी झाली असता िक ंमतरेषा मूळ
िकंमतरेषे या वर या बाज ूला सरकत े ती P2L होय. या िठकाणी उपभो यास y व तूचे
अिधक नग िमळतील . याउलट y व तूची िकंमत वाढ यास नवीन िक ंमतरेषा मूळ िकमततर
रेषे या खाल या बाज ूस सरक ेल ती हणज े P1L होय. या िठकाणी व त ूचे कमी नग
िमळतील .
७.९ उपभो याचा समतोल (CONSUMER’S EQUILIBRIUM)
उपभो ा आपल े उ प न दोन व त ूवर खच क न जा तीत जा त समाधान कस े िमळेल हे
समवृ ी व िव ेषणा या सहा यान े प करता य ेते. आपल े मया िदत उ प न ल ात
घेऊन उपभो ा िक ंमती पाह न व त ूंची खर ेदी मह म समाधान िमळिव यासाठी कशा
कार े करतो ह े दश िवले जाते.
उपभो याला दोन व त ूपासून अगर दोन व त ूसमूहापास ून जा तीत जा त समाधान
िमळत अस ेल तर तो याचा समतोल िब ंदू होय, जे हा उपभो ा समतोल ि थतीत असतो
ते हा याला आपला िनण य बदलावा x व y व तूं या खर ेदीची प ुनर चना करावी अस े याला
वाटत नाही . अथा त मह म समाधान िमळिव यासाठी ाहक वर या समव ृ ीव ाकार
पोहोचतो . ते हाच तो समतोल अव थ ेत असतो .
िकंमतरेषा आिण समव ृ ी व ा ं या नकाशा या सहा यान े आपणास समतोल प करता
येईल.
munotes.in
Page 101
उपभो याची वागण ुक – I
101 गृिहते :
१) उपभो याला व त ूं या िक ंमती मािहत अस ून या बदलत नाहीत .
२) ठरािवक काळात उपभो या या दो ही व त ूंचा पस ंती म कायम अस ून तो बदल
नाही.
३) समवृ ी वा ा ंचा नकाशा िदल ेला असतो .
४) उपभो ा आपल े सव उ प न दोन व त ूवर खच करतो .
५) दो ही व त ू िवभाजनशील आिण एकिजनसी असतात .
६) उपभो ा अिधकािधक समाधान िमळिव याचा य न करतो .
उपभो याचा समतोल प कर यासाठी िक ंमतरेषा आिण समव ृ ी व ाचा नकाशा एक
काढावा लागतो .
आकृती ७.१६
आकृतीम य े ox अ ावर x व तू आिण oy अ ावर y व तू दश िवली आह े. PL ही
िकंमतरेषा अस ून IC1, IC2 हे IC3 तीन समव ृ ी व आह ेत. हे व उपभो या या
समाधानाची पातळी दश िवतात . आकृतीम य े B हा िबंदू IC3 वर अ सून तो िक ंमतरेषे या
बाहेर आह े. यामुळे उपभो ा आप या उ प नात तो सम ूह खर ेदी क शकणार नाही .
िकमतर ेषेवर C, A व D हे तीन सम ूह आह ेत पण उपभो ा आपली पस ंती C आिण D
समूहास द ेणार नाही . कारण त े IC1 वर आह ेत. उपभो ा यवहारी अस यान े तो वर या
समवृ ी व ा वरील A हा सम ूह पस ंत कर ेल. कारण या िब ंदूत IC2 व आिण िक ंमतरेषा munotes.in
Page 102
सू म अथ शा -I
102 एकमेकांस पश करतात . A िबंदू या िठकाणी िक ंमत र ेषेचा कल आिण समव ृ ी व ाचा
कल समान असतो . हणज ेच A हा उपभो याचा समतोल िब ंदू होय. समवृ ी व ाचा कल
= िकंमत रेषेचा चढ xyPMRSxyP
A या िब ंदूत उपभो ा x व तू या OM नगांचा आिण y व तू या नगा ंचा ON नगांचा
उपयोग होतो . उपभो या या समतोल साध यासाठी िक ंमतरेषा समव ृ ी व ास पश
क न ग ेली पािहज े. आिण या िब ंदूत समव ृ ी व बिहव असला पािह जे कारण जर
समवृ ी व बिहव नस ेल तर िसमा त पया यता दर घटता असणार नाही .
आकृती ७.१७
वरील आक ृतीत IC1 आिण IC2 हे दोन समव ृ ी व आह ेत तर PL ही िकंमतरेषा आह े.
समवृ ी व IC1 वरील B व C िबंदूत उपभो या या समतोल साधला जाणार नाही . या
दो ही िब ंदूत िकंमतरेषा समव ृ ी व ास पश करीत असली तरी या िठकाणी समतोल
साधत नाही कारण समव ृ ी व आर ंभ थानाशी अ ंतग ल अस यान े समतोल साधत
नाही. परंतु A िबंदूत IC2 व PL िकंमतरेषेस पश करतो त े हा तो आर ंभ थानाशी
बिहव असतो , या िठकाणी िसमा त पया यता दर घटत xyPMRSxyPअस यान े
तेथे समतोल थािपत होतो .
अशा कर े या पातळीस िक ंमतरेषा आिण समव ृ ी व या ंचा कल सारखा असतो आिण
समवृ ी व ाचा िसमा त पया यता दर घटत असतो याम ुळे अशा ि थतीत उपभो या चा
समतोल थािपत होतो .
munotes.in
Page 103
उपभो याची वागण ुक – I
103 ७.१० (QUESTIONS )
१) समवृ ी व प करा .
२) िटपा िलहा
a. समवृ ी व ाचा नकाशा
b. सीमांत पया यता दर
c. िकंमत रेषा
३) समवृ ी व ाची या या द ेवून समव ृ ी व ाची व ैिश य े िवशद करा .
४) उपभो याच े संतुलन आक ृती या साहा या ने प करा .
munotes.in
Page 104
104 ८
उपभो याची वागण ुक – II
(CONSUMER BEHAVIOUR -II)
घटक रचना
८.१ तावना
८.२ उ प न प रणाम
८.३ पया यता प रणाम
८.४ िकंमत प रणाम
८.५ िकंमत उपभोग वा ान ुसार मागणी वा ाची िनि ती
८.६ उपभो याच े संतोषािध य
८.७ सारांश
८.८
८.१ तावना (INTR ODUCTION )
आपण उपभो याच े उ प न व व त ूं या िक ंमती ि थर आह ेत अस े समज ून याचा समतोल
कसा साधला जातो याची चचा केली. तथािप , उपभो या या उ प नात बदल होतो .
व तूं या िक ंमतीतही बदल स ंभवतो . ते हा याच े प रणाम उपभो या या सा तोलावर
होऊन याचा स मतोल कसा साधतो ह े पाहण े आव यक आह े या तीन प रणामा ंची सिव तर
चचा आपण करणार आहोत .
८.२ उ प न प रणाम (INCOME EFFECT )
उपभो या या उ प नात बदल झा याम ुळे या या एक ूण समाधानावर जो प रणाम होतो .
यास उ प न प रणाम अस े हणतात . व तूं या िक ंमती ि थर रािह या असता
उपभो या या उ प नात बदल झा याम ुळे याचा व त ूं या खर ेदीवर जो प रणाम होतो तो
उ प न प रणाम होय . य च े उ प न वाढ यास तो दो ही व त ू पूव पे ा अिधक खर ेदी
करेल याम ुळे ते वर या समव ृ ी व ावरील जाईल या या एक ूण समाधानात वाढ होईल .
याउलट उ प नात घट झा यास तो दो ही व त ू पूव पे ा कमी खर ेदी कर ेल. तो खाल या
समवृ ी व ाकार य ेईल. यामुळे उपभो या या एक ूण समाधानात घट होईल .
व तू या िक ंमती ि थर असताना उपभो या या उ प नात वाढ झाली असता याचा
उपभो या या मागणीवर जो प रणाम होतो यास उ प न प रणाम हणतात . munotes.in
Page 105
उपभो याची वागण ुक – II
105 व तूं या िक ंमती कायम अस ून उपभो या या उ प नात वाढ झाली असता िक ंमतरेषा
उजवीकड े सरकत े. नवीन िक ंमतरेषा वर या पातळीवरील समव ृ ी व ाला पश करेल
यामुळे उपभो या या समाधानात वाढ होईल . पुढील आकृती या सहा यान े उ प न
प रणाम प करता य ेईल.
आकृती ८.१
आकृतीम य े ox अ ावर x व तू आिण oy अ ावर y व तू दश िवली आह े. P1L1, P2L2,
P3L3, P4L4 या चार िक ंमतरेषा आह ेत. तर IC1 ते IC4 हे चार समव ृ ी व आह ेत.
P1L1 या पािह या िक ंमतरेषेस IC1 हा व E1 िबंदूत पश करतो . ते हा उपभो ा OA1,
एवढे x व तूचे तर OB एवढे y व तूचे नग खर ेदी करतो .
जर उपभो याच े पैशातील उ प न वाढल े तर िक ंमतरेषा P2L2 होईल व ा िक ंमतरेषेस
दुसरा समव ृ ी व E2 िबंदूत पश करेल. ते हा उपभो ा OA2 एवढे x व तूचे तर OB2
एवढे y व तूचे नग खर ेदी कर ेल. याला प ूव पे ा अिधक समाधान िमळ ेल. जर
उपभो याच े उ प न वाढत ग ेले तर िक ंमत र ेषा P3P3, P4L4 अशी उजवीकड े सरकत
जाईल . व समतोलाच े िबंदू E3, E4, िमळतील . वाढत जाणा या उ प न बरोबर िमळणार े E1,
E2, E3, E4 हे समतोल िब ंदू जोडल े असता डावीकड ून वर जाणारा व िमळतो , ा व ास
उ प न उपभोग व अस े हणतात . हा व उ प नातील बदलाचा उपभोगावर होणारा
प रणाम दश िवतो.
सामा य व तूबाबत असणारा उ प न उपभोग व डावीकड ून उजवीकड े वर चढत जाणारा
असतो . सामा य व त ू हणज े उ प न वाढीबरोबर या व त ूंची खर ेदी वाढत े.
सव साधारणपण े िनकृ ती या िगफ ेन व त ू हणतात . यां या बाबत उ प न प रणाम
वेगळ असतो . अशा व त ू या बाबतीत उ प न वाढ यावर य िगफ ेन व त ूची खर ेदी munotes.in
Page 106
सू म अथ शा -I
106 कमी करतात व दज दार व त ू िमळिव याचा य न करतात . पुढील आक ृतीम य े x ही व त ू
िनकृ दजा ची आह े. उ प न वाढल े असता उपभो ा x या व त ूचा उपभोग कमी क न y
या उ च दजा या व त ूचा उपयोग वाढवतो .
आकृती ८.२
वरील आक ृतीत x िनकृ व त ू तर y े व त ू आहे. उ प न वाढत जात े तशी िक ंमतरेषा
P1L1, P2L2, P3L3 अशी उजवीकड े सरकत े व पािह या , दुस या व ितस या समव ृ ी
व ास अन ु मे E1, E2, E3 िबंदूत पश करत े.
E2 िबंदूचा िवचार करता उपभो ग x व तूचा OA2 तर y व तूचा OB1, उपभोग होतो .
उ प न वाढल े असता िक ंमतरेषा P3L3 होते ा िक ंमतरेषेस IC3 समवृ ी व E3 िबंदूत
पश करतो . उ प न वाढ ून सु ा x िनकृ व त ू अस यान े उपभो ा x व तूचा उपभोग
A2A1 ने कमी करतो तर y व तू े अस यान े याचा उपयोग B1B2 ने वाढवतो . यामुळे
िमळणारा ICC उ प न उपभोग व y अ ा या िदश ेने मागे सरकतो .
पुढील आक ृतीत जर x व y यापैक एक व त ू िगफेन कारातील अस ेल तस ेच सामा य
व तू याबाबत ICC व कसा अस ेल ते दश िवले आहे.
आकृती ८.३
munotes.in
Page 107
उपभो याची वागण ुक – II
107 ICC1 हा व सामा य व त ूबाबत काढला आह े. ICC2, हा व x व तू िनकृ असताना
काढला आह े तर ICC3 हा व y व तू िनकृ असताना काढला आह े.
८.३ पया यता प रणाम (SUBSTITUTION EFFECT)
उपभो याच े उ प न ि थर राह न व त ूं या िक ंमतीतील साप े बदलाम ुळे उपभो या या
समाधान ि थर असत े याला पया यता प रणाम हणतात . िकंमतीतील साप े बदलाम ुळे
समाधानात वाढ िक ंवा घट होत नाही .
उपभो ा आपली समाधानाची पातळी कायम ठ ेवतो. संतुलन याच समव ृ ी व ावर घड ून
येते. फ स ंतुलन िब ंदूम ये मा बदल घड ून येतो.
टोिनयर व ह ेग यां या श दात “जे हा िकमतीतील साप े बदलाचा उपभो या या
समाधानावर अन ुकूल िकंवा िक ंवा ितक ूल प रणाम घड ून येत नाही . परंतु याला दोन
व तूं या खर ेदीम य े नवीन साप े िकंमतीन ुसार बदल करावा लागतो . याला पया यता
प रणाम हणतात .
या या :
उपभो याच े वा तव उ प न आिण समाधान पातळी कायम असताना इतर व त ू या
तुलनेत एखा ा व त ू या बदलाम ुळे ित या मागणीत घड ून येणारा बदल हणज े पया यात
प रणाम होय ,
उदा. उपभो ा x व y या दोन व त ूंचा उपभोग घ ेतो. उपभो याच े उ प न ि थर आह े.
अशा ि थतीत जर जर y व तूची िक ंमत ि थर राह न x या िक ंमतीत घट झाली तर
उपभो ा x व तूचे पूव पे ा जा त नग खर ेदी क शकतो . कारण x व तूची िकंमत कमी
झा यान े उपभो या या वा तव उ प नात वाढ होत े. असह ि थतीत उपभो याच े
वाढल ेले वा तव उ प न काढ ून घेऊन याला म ुळ याच समव ृ ी व ावर ठ ेव यासाठी
या या प ैशातील उ प नात घट करावी लाग ेल. हणज ेच िकंमतरेषेत बदल करावा लाग ेल.
पुढील आक ृती या सहा यान े पया यता प रणाम प करता य ेईल.
आकृती ८.४
munotes.in
Page 108
सू म अथ शा -I
108 वरील आक ृतीत ox अ ावर x व तू आिण oy अ ावर y व तू दश िवली आह े.
उपभो याच े उ प न आिण दोन व त ूं या िक ंमती यास ंदभा त PL ही िकंमतरेषा काढता
येते. या िकंमत रेषेस पिहला IC1 व E1 िबंदू पश करतो त े हा उपभो ा x व तूचे ON
नग तर y व तूचे OM नग खर ेदी करतो आता उपभो याच े उ प न व y व तूची िक ंमत
ि थर आह े. आपण x व तू या िकमतीत घट झाली याम ुळे नवीन िक ंमतरेषा PL1होईल .
या िकंमतरेषेस IC2, व E2 िबंदूत पश करेल. E2 िबंदूत उपभो या चा समतोल साधला
जाईल . िन वळ पया यता प रणाम माप यासाठी उपभो या या वा तव उ प नात ज ेवढी
वाढ झाली त ेवढ्या माणात या या उ प नात घट करावी लाग ेल. यामुळे िकंमतरेषा
P2L2 होईल. ही िकंमतरेषा PL1, ला समा ंतर असण े गरजेचे आहे ही नवीन िक ंमत रेषा IC1,
व ास E3 िबंदू पश करत े. या E3 िबंदूत उपभो या या नवीन समतोल ा होतो . या
संतुलन ि थतीत उपभो ा x व तूचे ON नग उपभोगतो तर हणज े x ची िक ंमत कमी
झा याम ुळे यान े x व तूचा उपभोग NN1 ने वाढवला तर y व तूचा उपयोग MM1 ने कमी
केला. E1, ते E3 या एकाचा समवृ ी व ावरील हालचालीत पया यता प रणाम दाखवता
येतो.
८.४ िकंमत प रणाम (PRICE EFFECT )
िकंमत प रणाम हा समव ृ ी व िव ेषणातील एक अ य ंत मह वाचा प रणाम आह े. इतर
व तू या िक ंमती कायम असताना जर एखा ा व त ू या िक ंमतीत बदल घड ून आला तर
याचा उपभो या या उपभोगावर कसा प रणाम घड ून येतो हे िकंमत प रणामा त दश िवले
जाते.
“िकंमत प रणाम हणज े िकंमतीत झाल े या बदलाम ुळे व तू या मागणीवर होणारा
प रणाम .”
िकंमत प रणाम हा य ात दोन प रणामा ंनी बनल ेला िदस ून येतो ते हणज े उ प न
प रणाम व पया यता प र णाम होय . एक तर व त ूची िकंमत कमी झाली तर या हा प रणाम
उपभो या या वा तव उ प नात वाढ होत े आिण द ुसरे हणज े ती वाट ू दुस या व त ू पे ा
व त वाटत े.
उपभो याच े उ प न ि थर आह े. उपभो याला मह म समाधान िमळवायच े आह े.
उपभो या या आवडी िनवडी कायम आह ेत. x व y या दोन वाट ू असून y ची िकंमत ि थर
आहे आिण x व तूची िक ंमत कमी होत े. अशा ग ृहीत प रि थतीत िक ंमत प रणामाच े
प ीकरण प ुढील माण े देता येईल.
munotes.in
Page 109
उपभो याची वागण ुक – II
109 आकृती ८.५
वरील आक ृतीत ox अ ावर x व तू आिण oy अ ावर y व तू दश वली आह े. उपभो याच े
उ प न आिण दोन व त ू या िकमती यास ंदभा त PL ही िकंमतरेषा काढता य ेईल. या िकंमत
रेषेस IC1 व E1 िबंदूत पश करतो त े हा उपभो ा ON नग x व तूचे आिण OM नग
व तूचे होते. उपभो याच े उ प न आिण y व तूची िक ंमत ि थर असताना x ची िक ंमत
कमी झाली तर उपभो ा x चे अिधक नग व त ुलनेने y चे कमी नग खर ेदी कर ेल.
उपोभो या या वा तव उ प नात वाढ झा यान े उपभो ा प ुढील समव ृ ी व ाकार
जाईल . उ प नात वाढ झा यान े नवीन िक ंमतरेषा PL1 होईल. या िक ंमतरेषेस IC2 व
E2 व E2, िबंदूत पश करतो त े हा उपभो ा x व तूचा ON होतो हणज े x व तू व त
झा यान े x व तूचा उपभोग NN1 ने वाढवतो आिण y चा उपभोग MM1 ने कमी करतो .
अशा कार े x व तूची िकंमत घटत ग े यास आपणास समतोलाच े अनेक िबंदू िमळतील . हे
िबंदू जोडल े असता जो व िमळतो याला िक ंमत उपभोग व हणतात . आकृतीम ये E1,
E2, E3 हे िबंदू जोडल े असता आपणास िक ंमत उपभोग व िमळतो . हा व िक ंमतीतील
बदलाचा उपभोगावर होणारा प रणाम दश वतो.
िकंमत प रणाम हा उ प न प रणाम आिण पया यता प रणाम या ंचा िमळ ून बनतो .
िकंमत प रणामा ं या दोन अव था असतात .
१) पािह या अव थ ेत उ प न प रणाम घड ून येतो.
२) दुस या अव थ ेत पया यता प रणाम घड ून येतो.
यामुळे िकंमत प रणाम हा उ प न प रणाम आिण पया यता प रणामा या ब ेरजेएवढा
असतो .
िकंमत प रणाम =उ प न प रणाम +पया यता प रणाम ह े पुढील आल ेखात प क ेले आहे.
munotes.in
Page 110
सू म अथ शा -I
110 आकृती ८.६
P1L1 ही मुळची िक ंमतरेषा असताना उपभो याचा उपभो या या समतोल E1 िबंदूत
होतो. कारण या िक ंमतरेषेस IC व E1 िबंदूत पश करतो .
१) िकंमत प रणाम :
उपभो याच े पैशातील उ प न आिण y व तूची िक ंमत ि थर असताना जर x व तू या
िकंमतीत घट झाली आिण िक ंमतरेषा PL2 अशी उजवीकड े सरकेल नवीन िक ंमतरेषेस IC2
व E2 िबंदूत पश करतो आिण नवीन समतोल थािपत होतो . या ि थतीत उपभो ा x
व तूचे OQ3नग खर ेदी करतो या या समाधानात वाढ होत े कारण तो वर या समव ृ ी
व ाकार असतो , तसेच x व तू या उपभोगात Q1Q3 ने वाढ होत े Q1Q3, हा िक ंमत
प रणा म होय .
२) पया यता प रणाम :
िकंमतीतील बदलाम ुळे x व तूचा उपभोग Q1Q3 , एवढा वाढला . याम य े पया यता प रणाम
िकती आह े हे पाह यासाठी P1L2 या िक ंमतरेषेला समा ंतर अशी P2L3 ही ितप ूरक
भरपाई र ेषा काढली .
x व तू व त आिण y व तू तुलनेने महाग अस यान े उपभो ा x व तूचा उपभोग
वाढवतो . तर y व तूचा उपभोग कमी करतो . P2L3 िकंमतरेषा IC2 या समव ृ ी व ाला
E3 िबंदूत पश करत े. हणून E3 हा उपभो याचा स ंतुलन िब ंदू होय. अशा कार े E1
िबंदुपासून E3 िबंदूकडे होणारा उपभो याचा वास हणज े पया यता प रणाम होय , या
ि थतीत x व तूचा उपभोग Q1Q2 ने वाढवतो .
munotes.in
Page 111
उपभो याची वागण ुक – II
111 उ प न प रणाम :
ितप ूरक िक ंमत र ेषे या आधार े उपभो याच े कमी कर यात आल ेले उ प न जर परत
परत द े यात आल े तर उपभो ा द ुस या समव ृ ी व ावरील (IC2) E2 िबंदूत जाईल . E3 ते
E2 हा उपभो याचा वास हणज े उ प न प रणाम होय .
अशा कार े िकंमत प रणाम प ुढील दोन अव थाकड े िदसून येते.
१) E1 िबंदूपासून E2 या स ंतुलन िब ंदूकडे झाल ेला उपभो याचा वास उ प न
प रणाम होय .
२) E1 िबंदुपासून E3 या स ंतुलन िब ंदूकडे झाल ेला उपभो याचा वास पया यता
प रणाम होय . या दोघा ंना िन वळ प रणाम हणज े िकंमत प रणाम होय .
िकंमत प रणाम = उ प न प रणाम + पया यता प रणाम
Q1Q3 = Q2Q3 + Q1Q2
८.५ िकंमत उपभोग व ान ुसार मागणी वा ाची िनि ती (DERIVATION
OF DEMAND CURVE FROM PRICE CONSUMPTION
CURVE)
िकंमत उपभोग व ान ुसार मागणी मागणी व आपण काढ ू शकतो पण यासाठी खालील
तीन ग ृहीत प रि थती अि त वात असण े आव यक आह े.
१) उपभो याची पस ंती ि थर असावी .
२) उपभो याच े उ प न मया िदत असाव े.
३) इतर व त ूं या िक ंमती ि थर अस या पािहज ेत.
PCC व ापास ून मागणीव कसा काढला जातो त े उदाहरणा या सहा यान े पाह . उदा.
उपभो याच े पैशातील उ प न १००० . आहे. तो x व तूचे नग खर ेदी क इि छतो . x
या य ेक नगाची िक ंमत १०० . आहे.
आकृती या A िवभागात ox अ ावर x व तू आिण oy अ ावर प ैशातील उ प न दश वले
आहे. PL ही मूळ िकंमतरेषा अस ून उपभो ा x व तूचे १० नग खर ेदी क शकतो . (10 x
100 = 1000) सु वातीस PL िकंमतरेषा E िबंदूत IC1 व ास पश करत े ते हा उपभो ा
x व तूचे OM नग खर ेदी क शकतो .
जर x ची िकंमत 50 . झाली तर उपभो ा x व तूचे २० नग खर ेदी क शकतो . (20 x
50 = 1000 ) आता िक ंमतरेषा PL1 उजवीकड े सरकेल तर िक ंमत रेषेस IC2 व E1 िबंदूत
पश लारतो . आता उपभो ा x व तूचे ON नग खर ेदी क शकतो आता x ची िक ंमत
कमी झा यास उपभो ा x व तूचे अिधक नग खर ेदी क शकतो . (40 x 25 = 1000 ) तो
x व तूचे OR नग खर ेदी क शकतो . munotes.in
Page 112
सू म अथ शा -I
112 आकृती ८.७
आकृती या A िवभागातील E1, E2, E3 हे िबंदू जोड यास आपणास PCC व िमळतो .
संबंिधत िक ंमतीत B िवभागात जर A, B, C हे िबंदू जोडल े तर आपणास (मागणी व )
िमळतो . हा व डावीकड ून उजवीकड े खाली उतरणारा असतो . हा व ऋणा मक
आकाराचा आह े. कारण मागणी व िक ंमत या ं यात न ेहमीच य त स ब ध असतो .
८.६ उपभो याच े संतोषािध य (Consumer’s Surplus )
आधुिनक आिथ क िव ेषणात स ंतोषािध य स ंक पना मह वप ूण मानली जात े ही स ंक पना
डॉ. माश ल यां या नावान े ओळखली जात े. सव थम ही स ंक पना च अथ शा डय ुिपट
यांनी १९४४ म ये मंडळी. परंतु याच े िव ेषण शा ीय न हत े. डॉ. माश ल यांनी शा ीय
ीकोनात ून उपभो याच े संतोषािध य ही स ंक पना म ंडळी. डॉ. माश ल या ंनी ही
संक पना आप या ‘Principles of Economics’ या ंथात अिधक िवकिसत व पात
मांडली.
munotes.in
Page 113
उपभो याची वागण ुक – II
113 संतोषािध य :
“उपभो ा एखा ा व त ूला देत असल े या वा तव िक ंमतीपे ा या व त ूपासून िमळाल ेले
समाधान ह े जा त असत े, यास स ंतोषािध य अस े हणतात .”
डॉ. अ ेड माश ल :
“एखा ा व त ूिवना राह याऐवजी व त ूची खर ेदी कर यासाठी उपभो ा जी िक ंमत द े यास
तयार असतो आिण य ात तो जी िक ंमत देतो. या िक ंमतीतील अ ंतर ह ेच अित र
समाधानाच े आथ क मापन होय , यालाच उपभो याच े संतोषािध य हणतात .”
ा. मेहता :
“आप याला व त ूपासून जी उपयोिगता िमळत े व यासाठी जो याग करावा लागतो या
दोहोतील फरक हणज े संतोषािध य होय .”
ा. जे आर. िह स :
“उपभो याच े संतोषािध य हणज े व त ू या नागा ंचे िसमा त मू य व ितला य ात
िदली जाणारी िक ंमत या ं यातील फरक होय .”
खालील उदाहरणा या सहा यान े उपभो याच े संतोषािध य ही स ंक पना अिधक चा ंग या
रीतीन े आपणास प करता य ेईल.
उदा. तु ही एखादा ेस खर ेदी कर यासाठी बाह ेर पडता त े हा 1000 . खच कर यास
तयार आहात . परंतु य ात द ुकानात जाऊन त ु ही िक ंमत बाबत ज े हा चौकशी करता
ते हा त ु हाला ेस ८०० . िमळतो . हणज ेच तु ही द े यासाठी १००० . तयार होता .
परंतु य ात त ु हाला ेस ८०० . िमळतो . २०० तु हाला स ंतोषािध य िमळत े.
संतोषािध याची स ंक पना डॉ . माश ल या ं या घट या िसमा त उपयोिगत े या त वावर
आधा रत आह े. या त वान ुसार उपभो ा ज े हा व त ूं या काही नगा ंचा एका पाठोपाठ एक
अशा माण े उपभोग होत असतो . तशी या व त ूपासून िमळणारी िसमा त उपयोिगता
घटत जात े. ा ि थतीत व त ू या नगापास ून िमळणारी िसमा त उपयोिगता आिण िक ंमत
समान होत े. तेथे उपभो ा आपला उपभोग था ंबवतो. परंतु या पूव या नगापास ून िमळणारी
िसमा त उपयोिगता िक ंमतीपे ा अिधक अस यान े उपभो यास ज े अिध य व पाच े
समाधान िमळत े, यास डॉ . माश ल उपभो याच े संतोषािध य अस े हणतात .
उदा. समजा उपभो ा खर ेदी करत असल े या एका नगाची िक ंमत १०० . अस यास
उपभो याला िकती स ंतोषािध य िमळत े ते पुढील उदाहरणा या सहा यान े प करता
येईल.
munotes.in
Page 114
सू म अथ शा -I
114 त ा . ८.१
व तूचे नग िकंमत पय े िसमा त उपयोिगता उपभो याच े संतोषािध य
1 100 200 100
2 100 150 50
3 100 120 20
4 100 100 00
एकूण ४ 400 570 170
उपभो यास पािह या नगापास ून िसमा त उपयोिगता २०० िमळत े. परंतु तो द ेत
असल ेली िक ंमत १०० . आहे. याला िमळणार े संतोषािध य (२०० – १००) १०० .
आहे. दुस या लग ेच ितस या नगापास ून िमळणार े समाधान स ु ा देत असल े या िक ंमतीपे ा
जा त आह े. चौ या नगाला ावी लागणारी िक ंमत १०० . आहे आिण िमळणारी िसमा त
उपयोिगता १०० आहे. दो ही समान अस यान े उपभो ा उपभोग था ंबवतो. अशा कार े
उपभो याला १०० + ५० + २० = १७० एवढे संतोषािध य िमळत े.
पुढील आक ृती ार े ही स ंक पना प करता य ेईल.
आकृती . ८.८
आकृतीम य े ox अ ावर नगस ं या आिण oy अ ावर िक ंमत आिण िसमा त उपयोिगता
दश िवली आह े. MM हा व िसमा त उपयोिगता दश िवणारा व आह े. OR एवढी munotes.in
Page 115
उपभो याची वागण ुक – II
115 नगसं या खर ेदी कर यास उपभो ा OMQR एवढी िक ंमत ावयास तयार आह े. परंतु तो
य ात OPQR एवढी िक ंमत द ेतो. यामुळे उपभो यास िमला े संतोषािध य र ेखांिकत
भागने दश िवले आहे.
उपभो याच े संतोषािध य = उपभो ा ावयास तया र असल ेली िक ंमत– य िक ंमत
= OMQR – OPQR
उपभो याच े संतोषािध य = PMQ
गृिहते :
१) उपभो याच े उ प न , आवडी िनवडी ि थर आह ेत.
२) उपभो ा एकाव ेळी एकाच व त ू खरेदी करतो .
३) िहस स ंक पना घट या िसमा त उपयोिगत े या त वा वर अवल ंबून आह े.
४) उपयोिगता मापनीय अस ून ितच े पैशा या व पात मापन क ेले जाऊ शकत े.
५) पैशाची िसमा त उपयोिगता ि थर असत े.
संतोषािध य स ंक पन ेवरील िटका :
१) संतोषािध याची स ंक पना अवा तव ग ृिहतावर अवल ंबून आह े. उदा. पैशाची िसमा त
उपयोिगता ि थर नसत े. उपयोगीत ेचे अचूनच मापन करता य ेत नाही . इ.
२) ित े या आिण जीवनाव यक व त ूं या बाबतीत उपभो याच े संतोषािध य मोजण े
अ यंत कठीण आह े. अशा व त ूस उपभो ा उपभो ा िकतीही प ैसा खच कर यास
तयार असतो .
३) उपभो या या उ प नात खचा त व स ंवेदनाम य े बदल होत अस याम ुळे उपभो यान े
उपभो याच े संतोषािध य मोज यात अडचणी य ेतात.
४) ा. िनकोलसन या ंनी संतोषािध या या स ंक पन ेला अ यवहा रक व ामक मानल े
आहे. कारण या या मत े दोन द ेशातील सारख े उ प न असणा या य समान
नसतात .
मह व :
१) सै ांितक ीन े ही स ंक पना मह वाची आह े कारण आप याला उपयोिगता म ू य
आिण िविनमय म ू य यातील फरक प करता य ेतो. कारण आप या जीवनात अन ेक
अशा व त ूचा उपयोग करतो क या ंचे िविनमय म ू य या ं या उपयोग म ू यापे ा
फारच कमी आह े. उदा. वत मानप , आगप ेटी, मीठ इ .
२) आंतररा ीय यापा रापास ून िमळणा या फाय ाच े मापन करता य ेते. munotes.in
Page 116
सू म अथ शा -I
116 ३) म ेदाराला आप या व त ूची िक ंमत ठरिव यासाठी या स ंक पन ेचा उपयोग होतो .
संतोषािध य कमी अस ेल तर तो मालाची िक ंमत कमी आकारतो आिण स ंतोषािध य
जा त असल े तर तो आप या मालाची अिधक िक ंमत आका न अिधक नफा िमळव ू
शकतो .
४) दोन देशां या आिथ क िवकासाची त ुलना कर यासाठी उ य ु त.
५) अथ मं यास कर आकारताना उपय ु ठरत े. उपभो याच े संतोषािध य प ूण पणे काढून
घेतले जाणार नाही याची खबरदारी घ ेता येते.
६) मू यभेद धोरण ठरिवताना म ेदार उपभो याच े संतोषािध य या स ंक पन ेचा उपयोग
होतो.
७) सरकारिनिम त िकंमत िवषयक धोरणाचा समाजातील िविवध घटकावर होणारा प रणाम
ा स ंक पन े या सहा यान े अजमावता य ेतो.
८.७ सारांश (SUMMARY )
उपभो या ं या स ंतोषािध या या स ंक पन ेवर िटका कर यात आली तरी ही स ंक पना
फोल नस ून मह वाची आह े. ो. डी. एच. रॉबट सन या ंनी तर अस े हटल े आहे क , “जर जर
आपण या िस ा ंतापास ून अिधक अप े ा केली नाही तर बौि क पान े ही स ंक पना
अ यासप ूण आहे आिण यावहा रक काया म ये माग दश न कर या या ीन े उपय ु आह े.”
संतोषािध य ही स ंक पना सरकारला आिथ क धोरण ठरिवता ना, अिभय ं यास कर
आकारताना , म ेदारास िक ंमत आकारताना उपय ु ठरत े. ही स ंक पना अथ शा ात
मह वाची अस यान े Indifference Function Club चे मुख सद य ो . िह स आिण
ॲलन या ंनी उपभो या या स ंतोषािध यान े मापन समव ृ ी व ा या सहा यान े केले आहे.
यांनी संतोषािध याच े िनरिनराळ े चार कार मानल े आहेत. ते हणज े १) िकंमत अितप ूरक
बदल २) िकंमत समम ू य प रवत न ३) प रमाण अितप ूरक बदल ४) प रमाण समम ू य
प रवत न होय . या चार कारच े प ीकरण ो . िह स या ंनी Review of Economics
Studies म ये ‘The Four C onsumer Surpluses’ हा लेख िलह न क ेले आहे.
८.८ (QUESTIONS )
१) उपयोिगत ेची संक पना प करा .
२) सं या मक आिण मा मक उपयोिगता यातील फरक सा ंगा.
३) घट या िसमा त पया यता दराच े त व आक ृतीस प करा .
४) समवृ ी वा ाची व ैिश ्ये िलहा .
५) िकंमत र ेषा ही संक पना प क न यात कसा बदल होतो त े आकृतीसह प
करा.
६) िकंमत प रणाम ही स ंक पना प करा . munotes.in
Page 117
उपभो याची वागण ुक – II
117 ७) उपभो याचा समतोल आक ृतीसह प करा .
८) िकंमत उपभोग व ान ुसार मागणीव ाची िनि ती करा .
९) उपभो याच े संतोषािध य ही स ंक पना प करा .
१०) उपभो या या संतोषािध याच े मह व सा ंगा.
११) संतोषािध या या स ंक पन ेवरील िटका ंची चचा करा.
िटपा िलहा .
१) समवृत व त ा
२) िकंमत रेषा
३) िकंमत प रणाम , व आिण मागणी व
४) उपभो या या समतोल
५) ाधा य पातळी
munotes.in