Page 1
1
१
िज हा शासन - भाग-I
करणाची पर ेषा
१.१ पाठची उि े
१.२ तावना
१.३ िज हा शासनास ंबंधी मूलभूत संक पना
१.४ िज हा शासन उगम व व प
१.५ िज हा शासनाची त वे
१.६ िज हा शासनाची उि े
१.७ वातं यापूव िज हा शासन .
१.८ समारोप
१.९ वा याय
१.१० संदभ ंथ
१.१ पाठची उि े
िज हा शासन या संक पन ेचा अथ समजून घेणे.
िज हा शासनाचा उगम व िवकास जाणण े.
भारता तील ामीण शासनाच े व प समजून घेणे.
िज हा शासनाची मािगल त वे उिद े समजून घेणे.
िज हा शासना या िवकासाचा आढावा घेणे.
इं जी रा या या पूव ची प रि थती पुनरावलोकन .
१.२ तावना
भारतात अित ाचीन काळापास ून शासनाचा घटक हणून िज हा मह वाचा मानला
गेलेला आहे.भारता या इितहासात िनरिनरा या राजवटीम य े िज य़ाला वेगवेग या munotes.in
Page 2
2
नावान े संबोधल गेले आहे. शासनासाठी अ यंत सोयीचा घटक हणून िज य़ाला मह व
आहे. रा यकारभारात एक िविश भ ूभाग हण ून िज य़ाच े मह व व उपाय ु ता
अन यसाधारण आह े. लोकास ंबधी शासनिवषयक अन ेक काम े पार पाडणारा िज य़ा
एक मह वप ूण घटक आह े.
रा यकारभारा या सोयीसाठी देशा या भौगोिलक े ाची शासक य घटका ंम ये िवभागणी
कर यात येत असून भारतात ि िटश राजवटी या कालख ंडात ई ट इंिडया कंपनी या
िनयं णाखालील बंगाल ांताची २४ िज ा ंम ये िवभागणी कर यात आली . १८२७
साली मुंबई ांताची १० िज ा ंम ये िवभागणी कर यात आली .
आज महारा रा याची ३६ िज ा ंम ये िवभागणी कर यात आली असून िज हा
शासन ामीण शासनाची यं णा समजली जाते. शासना या सोयीसाठी िज ाची
उपिवभागात आिण उपिवभागाची तालु यात िवभागणी कर यात येते. येक तालु यात
१०० िकंवा अिधक गावांचा समाव ेश कर यात आला आहे.
मुघल बादशहा अकबरा ं या सा ा यातही िज ाचा उ लेख कर यात आला आहे.इं ज
काळातही े ीय शासनात िज ाला ाधा य िदलेले आहे.आिण वातं यानंतर या
काळातही िज हा हा शासनाचा घटक हणून कायम आहे.
खेडयांचा िवकास हणज े एकूण भारतीय समाजाचा िवकास हे वग य महा मा गांधीचे
व न, हे व न य ात साकार यासाठी वातं य ा ीन ंतर िविवध य न कर यात
आले.वेगवेग या पंचवािष क योजन ेतून या िवकासासाठी आिधक फंडाची तरतूद कर यात
आलेली आहे.पंचायत राज या मा यमात ून िवकासयोजना तळागाळातील जनतेपय त
पोहोचिव याच े काय कर यात आले आहे. ामीण िवकासा या िविवध काय मांचा िनधी
िज हा तरावरील यं णेस उपल ध क न दे यात आला , आिण या या िविनयोगा ार े
ामीण िवकासाला चालना िमळत गेली.
भारतात पंचवािष क योजनाना १९५१ साली सु वात झाली.या पंचवािष क योजन ेत
मु यतः सामूिहक िवकास काय मांवर भर दे यात आलेला होता. परंतु या पंचवािष क
योजन ेत पािहज े तेवढे ामिवकासाच े काय होऊ शकल े नाही व हणून या योजन ेतील
अडचणी दूर सार या या ीकोनात ून दुसरी पंचवािष क योजना आखताना सवा गीण
ामिवकासाच े काय कर यासाठी अिधक स मयं णाअसावी , असा िवचार प ुढे आला .
याक रता जानेवारी १९५७ म ये बलवंतराय मेहतायां या अ य त ेखालील सिमती
नेम यात आली . या सिमतीत , फुलिसंग, बी.जी.राय, हे सभासद होते.या सिमतीन े देशा या
सव रा या ंत जाऊन लोक वयं ेरणेने समाज िवकास काया त का सहभागी होत नाहीत या
कारणा ंचा मागोवा घेतला.२४ नोव बर १९५७ रोजी ऐितहािसक अहवाल सादर क न
रा यसरकार या िवकास काया चे लोकशाही िवक ीकरण करावे, अशी सिमतीन े िशफारस
केली.
बलवंतराय मेहता सिमतीन े सतेचे लोकशाही िवक ीकरण य ात उतरिव यासाठी ि सू ी
योजना सुचिवली . ती ि सू ी योजना हणज े पंचायत सिमती , िज हा प रषद व ामपंचायत munotes.in
Page 3
3
होय. १२ जानेवारी १९५८ रोजी रा ीय िवकास मंडळा या बैठक त मेहता सिमतीन े
केले या िशफारशी मंजूर कर यात आ या . १९५२ साली है ाबाद येथे भरले या थािनक
वरा य सरकार याम यवत मंडळान े लोकशाही िवक ीकरणास पािठंबा दश िवला.
लोकशाही सं थामाफ त िवक ीकरण ि य ेला चालना िमळून आप या देशात २ ऑ टोबर
१९५८ रोजी राज थान आिण १ नो ह १९५८ रोजी म य देश या रा या ंनी पंचायती राज
सं थांची थापना केली.बयाच रा यात पंचायत राजची वाटचाल सु झाली.१ मे १९६०
रोजी मुंबईसह मराठी भािषक देश हणून महारा रा याची थापना कर यात आली .
१.३ िज हा शासन मूलभूत संक पना
ऑ सफोड श दकोशा माण े “ यािठकाणी िवशेष कारच े शासक य काय होते असा
भूभाग हणज े िज हा होय”. तर शासन हणज े काया चे यव थापन होय. हणज ेच या
िविश भूभागात या या िठकाण या लोकां या काया चे यव थापन होतअसत े, या
यव थापनाला िज हा शासन हणतात .
लोककाय अथवा िवकास काय ािशवाय करता येत नसून, असे कायद े संबंिधत देशाची
साव भौम स ा करते.संसदीय लोकशाही प तीत कायद े कर याचा अिधकार संसदेला
असतो .भारतात कायद े कर याचा अिधकार संसदेला आिण रा य िविधम ंडळाला आहे.
लोकशाहीम य े य आिण शासनाच े संबंध िनकटच े असून शासनाला य आिण मानवी
िवकासाची अनेक काय करावी लागतात , यामुळेच आधुिनक काळात जन आिण शासन यांचे
संबंध फार िनकट चे झालेले आहेत. शासनान े घेतले या िनण याची अंमलबजावणी शासन
करते.
िज हा शासनातही लोककाया या िविवध पैलूंचा िवचार होत असून वा तिवक पाहता
याअंतग त शासना या कोण या काया चा समाव ेश शासनात कर यात यावा याबदल मा
िवचारव ंतांत दुमत आहे. काही िवचारव ंतांनी केवळ काय कारी मंडळा याच काया ला
शासन हणाव े असे सुचिवल े आहे.तर काह नी शासना या ित ही िवभागा ं या काया ला
शासनाच े काय मानल े आहे. येकाने आप या सोयी माग े शासनाची या या केली
आहे.िज हा आिण शासन या दोन श दांव न आप याला िज हा शासनाची
पुढील माण े या याकरता येईल.
'जे शासन िज हा या िविश भूभागातलोक शासनाचा एक भाग मणून शासक य
काय करते या शासनाला िज हा शासन असे हणतात .'
“िज हा शासन हणज े िविश भ ूभागात वा त यास असल े या लोका ं या
िवकासासाठी उपल ध साधन -संप ीची केलेली ज ुळवाज ुळव होय .”--- डॉ.बी.एच. बारी
एस.एस. खेरा यांनी िज हा शासनाची केलेली या या ,“साव जिनक यवहारा ंचे याच
उ ेशाने िनमा ण कर यात आले या भू- देशातील यव थापन हणज े िज हा शासन
होय.” munotes.in
Page 4
4
अशा कार े “िज हा शासन ” या संक पन े या या या मधूनिज हा हा एक मह वप ूण घटक
आहे हे प होते.
आज या िज हा शासनात शासना या सव यं णा, शासक य अिधकारी , सनदी नोकर
आिण इतर अनौपचा रक संघटना , तसेच िनमसरकारी संघटना यांचा समाव ेश कर यात
येतो. याचबरोबर थािनक वाय सं था, िविवध स लागार सिम या इ. समाव ेश िज हा
शासनात होतो. अशा कार े नाग रका ंचे सोडिव यासाठी शासनान े सु केले या
ि य ेची जाणीव क न देणारा िज हा हा क िबंदू आहे.
१.४ िज हा शासन उगम व व प
िज हा शासनाचा उगम:१८५८ सालाप ूव िज हा शासन भारतात अि त वात न हत े
. पूव या काळात भारतातराज े लोकांचा काळ होता, आिण येक राजा आप या
मज माण े काय करीत असे. सवा तपिह या ंदा लॉड बेि टगने १८२८ -१८४५ या
काळात भारताची आिथ क प रि थती , दळणवळण यव था , शेती आिण समाज
सुधार यासाठी येथील अिधका या ंनी लेखन करावे असे िवचार मांडले, मा आिथ क
आिण शै िणक अडचणीम ुळे यां या य नाला यश आले नाही. लॉड मेकॉले या
काळात १८३५ या पुढे पा ा य िश णाचा सार भारतात कर यात आला .
१८५७ साली म ास , मुंबई आिण बंगाल येथे तीन िव ापीठ े उघड यात आली , िज हा
शासनात कले टर आिण डे युटी कले टर पद िनमा ण कर यात आले. या
अिधका या ंना िवभागीयआय ु ां या अधीन काम करावे लागत असे. १८२९ साली
भारतात िवभागीय आयु ाची िनयु कर यात आली .ई ट इंिडया कंपनी या काळात
कले टरला िज हा शासनाच े काय दे यात आले. या काळातपोलीस यं णेलासु ा
िज हािधका या या माग दश नाखाली काय करावे लागत असे. पोलीस यं णा हा वेगळा
िवभाग हणून १८६१ साली दे यात आला . तसेच िश ण आिणसाव जिनक बांधकाम
िवभाग १८५५ साली, फॉरे ट िवभाग १८६१ साली, शेती आिण राज व िवभाग
१८७१ साली उघड यात आले. कले टर या अिधकारात कपात क न िवशेषत
शासका ंना या या खा याच े काम दे यात आले.
लॉड रपन या योजन ेअंतग त समाजक याण काया ची जबाबदारी िज हा शासनाला
दे यात आली .कंपनी या चाट र स ट १८३३ माण े ांतीय सरकारा ंना क ीय
सरकारच े एज टकर यात आले. यामुळे िज हा शासनाच े मह व वाढल े.
१) बंगाल ा प
बंगाल ा प प ती , िज हा शासन भाडेप ीने घेतले या जमीनदारी प तीवर
आधा रत होती.ऐितहािसक प रि थती आिण राजक य स वर हे शासन
आधा रत होते.लॉड कॉन वािलस यांनी १७९३ साली जमीन महसुलासंबंिध थायी
करार केले.हेकरार जमीनदारा ंबरोबर कर यात आले होते.
munotes.in
Page 5
5
२) म ास ा प
रचना मक ्या १७७२ साली लॉड हेि टंगने बंगालम य े सु केलेले िज हा
शासन , म ासम य ेही सु कर यात आले. थािनक प रि थतीन ुसार यात बदल
कर यात आला. ेिसड सीला िज ात िवभाग यात आले. यांना तहसीलदारा या
अधीन ठेव यात आले.िज ा म ये युरोिपयन कले टरची नेमणूक कर यात
आली . याला याय कर याच े,मेिजि ट रयल आिण पोलीसच े काय ही दे यात
आले.१७८६ साली थािपत झाले या 'बोड ऑफ रेि ह य ू' व कले टर रेिझ यू या
कामाब ल जबाबदार असे.१८०३ या काय ान े कले टर या काय आिण
जबाबदाया चे िववेचन लॉड लाई ह या काळात प केले.१८१६ साली एक नवीन
कायदा कर यात आला .गाव या मु याला मु सीफ हणून ओळख यात
आले. याला काही नागरी आिण फौजदारी काय ही दे यात आली .कले टरला
मेिजि ट रयल आिणपोलीसा ंवर िनयं ण ठेव याच े काय दे यात आले.
३) बॉ बे ा प
ई ट इंिडया कंपनी या सुरतमधील फै टरीन े बॉ बे ा प ची न द
ठेवली.एकअ य आिण काही सद य िमळून शासनाच े काय करीत असत .१९ या
शतका या सु वाती याकाळात बॉ बे ेिसडे ती या काया ला सु वात
झाली.१८१८ साली माउंट एलिफ टनची डे कन या किमशनरपदी िनयु
झाली.डे कनमधील िज यात शेतकरी राहत असे.पेश यां या काळातील
शासनाम ुळे राज व प ती ीणझाली होती. या काळात िज ा या रेि ह य ू
अिधका ाला मामल ेदार हणून संबोध यात येई. मराठा राजवटीत सरकारच े
िनयं ण मामल ेदारामाफ त होत असे.एलिफ टनन े वांिशक अिधकार मा य
केले. यांनी लोकांना जहांिगरी िद या .पे शनस ् िदली.तसेच धािम क थळेसु ा
बहाल केली, यांचे काय नाना फडणीसा ंसारख ेच होते, यांनी भारतीय
अिधका या ंना राज व , तसेच यायदानाच े काय िदले. यां या मता माण े कले टरन े
लोकांना भेटून यां या अडचणी समजून यायला पािहज ेत, असे होते.१८२७ या
बॉ बे कोडा माण े कले टरला खालील अिधकार दे यात आले.
अ) जिमनीच े सव तंटे सोडिव याच े अिधकार
ब) र ते आिण पाणी वापर याम ुळे उ वल ेले सव
क) सरहदीच े सोडिव यासाठी य न करणे.
याने पिह या ंदा पोलीस काय , मेिजि ट रयल काया संबंधी पथक केले.१८३८
साली बंगाल सरकारल े एक आयोग नेमला.पोलीस यं णे या सुधारांसंबंधी या
आयोगान े अनेक सुझाव िदले मा सनदी नोकरा ंनी याची अंमलबजावणी केली
नाही.
१८४३ साली िसंध ांतात सर वा स नेिपयरन े वतं पोलीस यं णेची थापना
केली. या या काया ने भािवत होऊन १८५३ साली सर जॉज लस यांनी तेच
ा प बॉ बेसाठी वीकारल े.या यव थ ेत एका पोलीस अधी काची नेमणूक
कर यात आली . जे िज हा munotes.in
Page 6
6
मैिज ेट या अधीन काय करीत असे.तहसील पातळीवर भारतीय पोलीस
अधी का ला काम दे यात आले.िज हा शासनाच े िविवध पैलू आहेत. यातील
काही मह वप ूण पैलूचे प ीकरण खालील माण े आहे.
िज हा शासन व प
१) िज हा शासन , भारत सरकार व रा य सरकार यांची े ीय यं णा.
कम चारी स ं था(Staff agencies) सहा यक अिभकरण े (Auodilary
Agencies) आिण पं अिभकरण े हे लोक शासनाच े तीन मुख घटक
आहेत. िज हा शासन हे एक पं अिभकरण आहे.कारण शासक य
धोरण व काय मांची काय वाहीकरणारी े ीय यं णा (Field Agency)
असे याचे व प आहे.िज हा शासन े ीय शासनाचा सोिय कर
घटक आहे.कारण मु यालयात िनधा रत धोरण व काय मांची
य काय वाही िज हा शासना ार े कर यात येते. शासना या घटक
िवभागाचा लोकांशी य संबंध/संपक अस यान े शासक य धोरणातील
ुटी सव थम यां या िनदश नास येतात. शासक य धोरणािवषयीची गा-
हाणी आिण या िवषयीच े पया यी ताव िज हा शासनासमोरच
मांडलेजातात . िज हा शासन जनते या त ारी आिण ताव शासनास
सादर करते.
िज हा शासना या मा यमात ून शासक य अिधकार व जबाबदाया चे
िवक ीकरण कर या या ि य ेची सु वात १७७३ साली झाली.भारत
सरकार आिण रा य सरकार यांची लहान ितकृती असे िज हा शासनाच े
व प आहे.कारण भारत सरकार व रा य सरकार या येक िवभागाची
े ीय यं णािज हा तरावर थापन कर यात आली आहे. वातं यो र
कालख ंडात राजक य िवक ीकरणाची ि या सु झाली.पंचायती राज या
थापन े ारा लोकशाही िवक ीकरणाची ि या काया ि वत कर यात
आली .िज हा प रषद , पंचायत सिमती आिण ामपंचायत ना थािनक
व पा या िवकासिवषयक बाब ची जबाबदारी सोपिव यात आली .
१९९२ या घटना दु तीन े िज हा आिण यापे ा किन तरावर
असणा या हणज ेच तालुका आिण गाव तरावरील थािनक शासन
सं थांना शासक य यं णेतील ितसर े तर अशी मा यता िदली. आिथ क
िवक ीकरणाची ि या १९९२ साली िज हा िनयोजनाच े त व वीका न
काया ि वत कर यात आली .िज हा िनयोजन आिण िवकास सिमती
भारतातील बह तरीय िनयोजनाच े ाथिमक तर आहे.अशा कार े िज हा
शासन , भारत सरकार व रा य सरकार यांची े ीय यं णा थापन
कर यात आली .
munotes.in
Page 7
7
िज हा ामीण अथ कारण आिण राजकारणाचा क िबंदू
ा. ब. म. िसरसीकर यां या मते, िज हा प रषद आिण िज हा म यवत
सहकारी ब का ही ामीण राजकारणाची स ाक े आहेत. ामीण राजकारण
आिण अथ कारणाची िदशा िज हा तरावर िनधा रत होत असत े.
वातं यो र कालावधी तआिथ क िवकास घडवून आणणा या
नऊपंचवािष क योजना पूण कर यात आ या . ामीण िवकासा या िविवध
काय माचा िनधी िज हा तरावरील यं णेस उपल ध क न दे यात
आला , आिण या या िविनयोगा ार े ामीण िवकासाला चालना िमळाली .
िज हा म यवत सहकारी ब का आिण िज ातील अ य सहकारीस ं था
िवकास ि य ेला हातभार लावतात . अशा कार े ामीण अथ कारणाची
िदशा तरावर िनधा रत होत असत े.
महारा रा यात पंचायती राज यव थ ेची थापना १९६२ साली
कर यात आली .पंचायती राज यव थ ेअंतग त िज हा प रषद ेवर सवा िधक
मह वाची भूिमका सोपिव यात आली . यामुळे िज हा , तालुका आिण गाव
पातळीवर थािनक नेतृ वाचा उदय झाला. िज हा प रषद हे स ाक
अस याम ुळे राजकारणातील येकमह वाका ं ी य , यांचे गट आिण
राजक य प िज हा प रषद काबीज कर याचा य न करतात . यातून
राजक य पधा , गटबाजीच े राजकारण , जातीय राजकारण उ रो र ीण
होत गेले. याचा प रणाम हणज े राजक य अ थैय िनमा ण झाले आिण
याचा अिन प रणाम ामीण िवकासा या ि य ेवर झा याच े िदसून येते.
२) ामीण िवकासाची मुख यं णा
वातं यो र कालख ंडात ामीण िवकासा या ि य ेत लोकसहभाग
घडवून आण या या उ ेशाने १९५८ साली सामूिहक िवकास काय म
आिण १९५९ साली लोकशाही िवक ीकरणाची काय वाही कर यासाठी
पंचायती राज यव थ ेची थापना कर यात आली . ामीण िवकासा या
िनयोजन काय मांची काय वाही िज हा प रषद े या माग दश नाखाली
कर यात येते.१९७० या दशकात ामीण दा र य आिण बेरोजगारी
िनमू लनाच े िवशेष काय म हाती घे यात आले.या काय मां या काय वाहीत
सुसू ता आण या या उ ेशाने १९८० साली िज हा ामीण सं थेची
थापना कर यात आली . या यित र बह तरीय िनयोजना या अंतग त
िज हा िनयोजन आिण िवकास सिमतीची १९८२ साली थापना कर यात
आली . अशा कार े पंचायती राज सं था, िज हा ामीण िवकास सं था
आिण िज हा िनयोजन आिण िवकास सिमतीवर िज हा तरावरील
यं णे ारा ामीण िवकासाच े काय म राबिवल े जातात , हणज ेच ामीण
िवकास आिण यासाठी के या जाणाचा िनयोजनाचा क िबंदू िज हा
शासन आहे. munotes.in
Page 8
8
१.५ िज हा शासनाची त वे: (Principles of District Administration )
काय म शासन साठी शासनाला त वांचा आधार असावा लागतो .त वIची अंमलबजावणी
यो य त-हेने होणे आव यक आहे.यो यअ ंमलबजावणीसाठी त वांना मा यता ा क न
देणे, आिण ती यवहारात आणण े आव यक आहे.लोक शासन हे जनते या िहतासाठी
असत े आिण हणूनच क याणासाठी या त वांचा उपयोग होत असतो .
(१) संसूचन (Communication) : शासनात संसूचनास फार मह व असत े. यासाठी
संसूचनाचीआखणी यो य कार े झाली पािहज े.संघटनेत काम करीत असताना
संघटनेतील सव घटका ंम ये संसूचनाचे मा यम यो य कार े ठरिवल े गेले
पािहज े.संसूचना संबंिधत अिधकारी वगा त ते प असल े पािहज े. तांि क अिधकारी
आप या व र अिधका या ंकडून िनद श घेईल िकंवा िज ातील अिधकारी वग
िज हािधकारी यांकडून माग दश न घेईल याची प ता असली पािहज े.
(२) अिधकार सुपूद करणे(Delegation of Authority) : शासनाच े काय सतत वाढत
असत े. अशा वेळी कामाची पुनरावृ ी होऊ नये, या हेतूने अिधकारी वगा म ये स ा
अथवा अिधकारा ंचे वाटप केले जाते.जे हा हे अिधकारी सुपूद कर यात येतात ते हा
अिधकाराबरोबर जबाबदारीस ु ा सोपिवली जात असत े.
(३) उ रदािय व (Accountability): उ रदािय व हा शासनाचा एक मह वप ूण भाग
आहे. उ रदािय वाम ुळे संघटनेत िनयं णाला मह व ा होते.िनयं णािशवाय
कोणतीही संघटना यो य कार े काय क शकत नाही.िनरंकुश शासनात ग धळ
जा त होत असतो . यामुळे बळी तो कान िपळीची प रि थती िनमा ण होत असत े.अशा
प रि थतीला त ड दे यासाठी शासनाला काय ाचा आधार असण ेआव यक
आहे.कायद े, नीितिनयम , ढी-परंपरा, चालीरीती यासार या गो ी िलिखत व पात
असण े यो य असत े.िलिखत िनयमा ंमुळे यो य कार े िनयं ण ठेवता येते. याच माण े
उ रदािय व वीकारता येते.
(४) िनि त व पाच े काय े (Specific Jurisdication) : शासनाच े काय े हे िनि त
व पाच े असल े पािहज े. शासनाला याचे िनि त अिधकार व या या मया दा यांची
जाणीव असली पािहज े.संल न खा या ंना आप या पर पर संबंधाची जाणीव असली
पािहज े.
(५) प उिद े: शासनातील येक खा याची उिद े प असली पािहज ेत आिण उिद े
ा ीसाठी या प तीचा वापर केला जाईल तीसु ा प असावयास हवीत. अशा
कार या प त ेमुळे शासक य संघटनेची काय मता वाढते.
(६) सेवकवगा चे मह व: येक संघटनेत सेवकवग असतो . काम करणे अथवा काम न
करणे हे सेवकवगा वर अवल ंबून अस याम ुळे संघटनेचे खरेखुरे भिवत य या यावरच
अवल ंबून असत े.हा सेवकवग कोण याही समाजाचा एक मह वप ूण घटक असतो .
लोक शासनाचा मु य हेतू जनक याण असतो . शासना या काया चा लोकिहताशी munotes.in
Page 9
9
संबंध लावण े हे आव यक असत े.सेवकवग ही मह वाची भूिमका बजाव याच े काय
आप या हाती घेत असतो .
(७) शासक य काय व ती कर याची प ती देशातील चिलत काय ा ंवर आधा रत
आिण याला पूरक असली पािहज े.
(८) शासक य काय व काय प ती देशा या नैितक आचारस ंिहतेशी जुळणारी असली
पािहज े.
(९) नोकरशाहीत कामकाजाची फाजील चाकोरी (Red -Tape), प पात
(Favourism) यासार या दोष प
गो ी शासनात अडथळ े िनमा ण करीत असतात , यावर अ ंकुश हवा .
(१) शासक य काय स ा ढ सरकार या येयधोरणावर आधा रत असल े पािहज े.
(११) लोक शासनातील वेगवेग या संघटना ंचे काय एकमेकांशी पूरक असल े पािहज े.
(१२) स ा आिण अिधकारा ंची यो य सांगड घातली पािहज े.
१.६ िज हा शासनाची उि े:
क याणकारी रा य भारतात संिवधाना ार े थािपत उिद े सा य कर याच े िज हा
शासन भावी मा यम आहे. वातं य, समता , याय आिण बंधुभाव ही त वे भारता या
संिवधाना याउ ेश पि क त नमूद कर यात आली आहेत, ही उिद े सा य कर यासाठी ,
कर यात येणारे कायद े, शासक यधोरण आदश असून चालणार नाही, यांचे यश िकंवा
अपयश यां या काय वाहीवर अवल ंबून असत े. िज हा शासनान े िन ाप ूव क शासक य
धोरणे आिण काय म राबिवल े तरच क याणकारी रा याच े उिद सा य होऊ शकेल.
१) नाग रका ंना संिवधानान ुसार िमळाल े या मूलभूत अिधकारा ंची जोपासना करणे. यासाठी
िज ा या अंतग त कायदा व सु यव था राखण े.
२) क याणकारी रा याच े उिद सा य कर यासाठी आिथ क िनधी असण े आव यक
आहे.िज हा शासन शासनाला देय असल े या महसुलाची आकारणी व वसुली
करते.तसेच िवकासा या िविवध काय म व क पा ंची अंमलबजावणी क न देशा या
िवकासालाहातभार लावत े.
३) अ न, व , िनवारा , िश ण आिण आरो य या पाच मुलभूत घटका ंची पूत ता
करणे. यासाठी िज हा शासन दा र यिनम ू लन आिग िकमान गरजांची पूत ता या
काय मांची काय वाही करतो .
४) सामािजक याय थापन ेसाठी सामािजक , आिथ क आिण शै िणक ्या मागास
घटका ंचा िवकास करणे, आिदवासी िवकास उपाययोजना आिण अनुसूिचत जाती munotes.in
Page 10
10
वजमाती आिण मागासवग या ं या िवकासा या िवशेष काय मांची िज हा
शासनअ ंमलबजावणी करते.
५) कृषी िवकास हा ामीण िवकासाचा पाया आहे.िज हा शासन कृषी िवकास ,
मृदसंधारण, जलस ंधारण आिण त सम काय मांची काय वाही करते. योगशाळा ंम ये
िवकिसत तं ान िज हा शासन शेतकया पय त पोहोचिवत े.तसेच दु काळ , अितव ृ ी,
भूकंप यांसार या नैसिग क आप ी या काळात संकट त लोकांसाठी मदत काय
हाती घेते.
६) िवकास ि य ेत लोकसहभाग घडवून आणण े या उिद य ं या पूत तेसाठी िज हा शासन
सहकारी सं था थापन कर यास ो साहन देते. ामसभा ंना माग दश न करते आिण
यां या िवकास क पावर शासक य अथ सहा य उपल ध क न देते
१.७ वात ं यापूव िज हा शासन :
इं ज सा ा या या पूव ची प रि थती
इं जां या पूव या काळात जमीनदार लोकांचा एक वेगळा वग होता, यात सरदार यांचा
संबंच उ च कुळाशी होता.जमीनदार वा सरदार लोकांना राज व गोळा कर याची
जबाबदारी राजे लोक देत असत .तसेच यां या भागात शांतता ठेव याच े काय ही यांना
करावे लागत असे.या वगा चा संबंध जु या राजघरा या ंशी असायचा िकंवा ते या भागात
वच व ठेवणारे लोकअसायच े.एक ठरािवक र कम ते लोक सरकारी कोषागारात भरीत
असत .असा कार मुघल शासनात चिलत होता.जा त माणात असे लोक वंशानुवंश हे
काम करीत असत .अशा लोकांना जानकर हणून संबोिधल े जाई. अशा कामाम ुळे यांना एक
सामािजक दजा ा होत असे.जमीनदार वग अध सरकारी कम चारी हणून काम करीत
असत .िज ाचा काय कारी अिधकारी , याला 'फौजदार ' हणून ओळखला जाई. यां या
देखरेखीखाली जमीनदार लोक काम करीत असत .शांतता राख यासाठी जमीनदार
लोकांकडे या काळी ह यार असायच ं.तसेच काही लोकही यांचे नोकर हणून काय करीत
असत . यां या यित रक काही शेतकरीही जमीन महसूल गेला करीत असत .मा यांचा
दजा अनुवांिशक जमीनदाराप े ा खालचा होता.मा फौजदाराजवळ काया मक दजा
दोघां माण होता.िज हा शासनात दोघांना आपाप या े ात पोलीसा ंचे काय करावे
लागत असे.िज हया या मुख महसूल अिधका याला या काळात अमलग ुजार िकंवा
आमील हणून ओळख यात येत असे. याचे काम ामु यान े पडीक जिमनीला शेतीसाठी
उपयोगी क न शेतक या या िहताच े र ण करावयाच े होते याम ुळे नैसिग क आप ीत ून
लोकांना वाचिव यात मदत होते असे, अशी याला मया िदत व पात काय कारी कामे
दे यात आली होती. काही माणात तो िववादही सोडिव याच े काय करीत असे.या
अिधका याला मुघल सा ा यात िज हा शासनात मह वाच े थान न हत े.मुघल काळात
िज ा या शासनाची जबाबदारी 'नाजीम ' या अिधका याला दे यात आली होती.तो
'िदवाण ' या सहकाया ने काम करीत असे. या काळात अिधकारी आिण ने यांना वेगवेगळे munotes.in
Page 11
11
ठेव यात आले होते.िज हया तील नोकरशाही याचा आधार सेना आिण िव होता. या या
अभावाम ुळे िव कळीत झाली आिण नंतरजमीनदार लोकांची वतं हणून घोषणा केली.
ई ट इंिडया कंपनीच े काय :
१७६५ साली राजक य अि थरत े या वातावरणात ई ट इंिडया कंपनीने मुगल
बादशाह शहा आलमकह न बंगाल, िबहार आिण ओ रसाची िदवाणी घेतली.या
िदवाणीम ुळे ई ट इंिडया कंपनीला िज ातील नागरी शासनाच े अिधकार
िमळाल े.सु वाती या काळात या कंपनीने 'जैसे थेची भूिमका वीकारली . नंतर मा
यांनी युरोिपयन लोकांची पय वे क हणून िनयु केली आिण वॉरन हेि टंग या
काळात १७७२ साली या पय वे कांना कले टर' हणून मनोिनतकर यात आले.
यां या काया त बदल कर यात आला नाही.जुनी यव था तालु यात आिण िज ात
चिलत रािहली .१७७३ साली संसदीय सिमती या अहवालात हे मा य कर यात
आले क , जमीनदार आिग त सम वग आपल े वच व िटकिव यात यश वी
झाले.हेि टंग यांनीबंगाल, उदू आिण परिशयन भाषा अवगत केली, यामुळे लोकांचे
याला कळू लागल े.तो आप या िवचारात प होता.तो होिशयार होता. शासनाच े
डावपेच याला माहीत होते.यासाठी गरीब शेतकया साठी काहीतरी चांगले काय करावे,
अशी याची इ छा होती.मा याचे सव स लागार या या िवचारा ंशी सहमत
न हत े.यासाठी तो काहीही क शकला नाही.१७८६ साली वॉरन हेि टंगची जागा
जैकपरोनन े घेतली.कंपनी या नोकरा ंनी जिमनीच े खरेदी-िव यवहार सु
केले.कंपनी या नोकरा ंनी जमीनदा रांना उसने पैसे दे याचे काय सु केले आिण
सरकारम य े यां या िहता या र णाची जबाबदारीही वीकारली .सरकारला
नोकरशाही या ाचाराला कमी कर यात अपय आले. १७९३ साली भारतीय
यायाधीश याला 'मुनिसफ ' हणून ओळर यात येत असे, याची नेमणूक कर यात
आली .१८२१ साली एक कायदा कर यात आला .या काय ान ुसार ग हन र-जनरलला
कले टर िकंवा त सम रेि ह य ू मैिज ेटचे अिधकार दे याची मुभा दे यात आली .
सर थॉमस मनरोनी यांनी या अिधकाराच े समथ न केले आिण या काळातील भारतीय
राजक य प रि थतीसाठी ते पोषक रािहल े असे मत य केले जाते.१८३१ साली
बेि टग सरकारन ेसु ा याचे समथ न केले, आिण या काळातील भारतीय राजक य
प रि थतीसाठी तेपोषक रािहल े असे मत य केले.१८३१ साली बेि टग
सरकारन ेसु ा याचे समथ न केले.बेि टग या मता माण े जिमनीची न द यि गत
ठेव यात मदत करील , तसेच शेतीचाही िवकास होऊ शकेल. शासना या
आधुिनक करणात सु ा बेि टगने य न केले. याम ुळे सरकार आिण नाग रका ंत
संवाद साध यास मदत झाली.
इ.स. १७७३ या काय ा ार े चिलत असल ेली ीदल शासनप ती र केली आिण
कंपनीला वतःची शासक य यं णा थापन कर याच े आदेश िदले.कंपनी सरकारन े
ा सम य े चिलत असल े या े ीय शासनाचा वीकार केला. ा सम य े चिलत
असल े या शासक य प तीत भू देशाची Prefacture िकंवा Department म ये munotes.in
Page 12
12
िवभागणी केली आिण या े ीय घटका या शासनाची जबाबदारी prefect
(governor). या अिधका -या- कडे सोपिवलीजात असे.कंपनी सरकारन े बंगाल, िबहार
आिण ओ रसा ांताची Prefacture याधत वर Districts िज ह याम य े िवभागणी
केली आिण prefect याधत वर District Collector िज हा महसूल अिधकारी या
पदाची िनिम ती केली.१७७३ म ये अि त वात आलेली ही शासक य यं णा
हणज ेच िज हा शासन आजही भारतात काय रत आहे.ि िटश काळात ई टइंिडया
कंपनीचा मुख ितिनधी या े ात काम करीत असे, या े ात िज हा हा मुख
आधार मानला गेला. मा मान े कंपनी या सा ा याचा िव तार होत गेला आिण
१८५७ म ये अखेर ि िटशां या भारतीय सा ा या या शासनाचा आधारभ ूत घटक
िज हा शासन झाला. ारंभी या काळात िज ाचा मुख अिधकारी असल े या
कले टरकड े महसूल गोळा कर याची जबाबदारी सोपिव यात आली . पुढ या काही
वषा तिज ातील कायदा व सु यव था राख याची जबाबदारी ही िज हािधकारी वा
सनदी अिधका या यािनय ं णाखालील िज हा शासनाकड े सोपिव यात आली.
िज हा शासनाचा मुख अिधकारी असल ेला कले टर हा महसूल आकारणी व
महसूल गोळा करणे आिण शासक य कोषागारात जमा करणे ही कामे करत
असतानाच , िज हा दंडिधकारी ही भूिमका बजावताना कायदा व सु यव था राखण े
आिण यायदान करने ही जबाबदारी पार पाडत असे. कायदा व
सु यव थाराख यासाठी पोलीस दले उभार यात आली .ही यं णा िज हा शासनाचा
भाग अस यान े िज हािधका या या िनयं णाखाली काय करीत असे. यातून पुढे जेल
शासन हा वतं घटक १९ या शतकात थापन कर यात आला .तु ंगातील कै ांचे
वा य जोपास यासाठी वै क य अिधका या ंची नेमणूक कर यात
आली .कालांतराने िज ात रोगराई िनवारण आिण साव जिनक आरो य
जोपास यासाठी साव जिनक आरो य िवभाग थापन कर यात आला .१८१३
साल या काय ातील तरतुदी ार े भारतीया ं या िश णाची जबाबदारी कंपनी
सरकारन े वीकार यान ंतरिज हा िश ण अिधका याची नेमणूक कर यात
आली .अशा कार े १९ या शतकात िज हा शासनाची या ी िव तार तगेली.िविवध
िवभागा ं या काया त सम वय थािपत करणे, ही जवाबदारी िज ा चा मुख
अिधकारी असल े या िज हािधका -याकड े सोपिव यात आली .भारत सरकार व
ांितक सरकारा ंची लहान ितकृती हणज े िज हा शासन असे समीकरण थािपत
झाले.ि िटश राजवटी या अखेर िज हा शासना या अंतग त महसूल, कायदा ,
सु यव था , तु ंग, साव जिनक आरो य , िश ण , साव जिनक बांधकाम े, िश ा वाटप व
नागरी पुरवठा, जनगणना इ. बाब चा समाव ेश कर यात आला . िज हा शासन हा
ि िटश राजवटीचापायाभ ूत घटक बनला .
१.८ समारोप
िज हा शासनास ंबंधी मूलभूत संक पन ेचा िवचार करत असताना िज हा शासना या
िविवध या या , िज हा शासनाच े व प यामधील मह वाच े पैलू, यांचे प ीकरण ,
िज हा शासनाची त वे, शासनाचा हेतू इ. मु ांचा िवचार केला आहे. िज हा शासनाचा munotes.in
Page 13
13
उगम, तसेच इं जी रा या ं या पूव ची ि थती कशी होती, ई ट इंिडया कंपनीचे काय
कोणते, िज हा शासनाचा िवकास कसा झाला आिण िज हा शासनाची उिद इ.
मु ांचा िवचार करणे आव यक आहे.
१.९ वा याय
:
1) 'िज हा शासन ' या संक पन ेची या या करा आिण याच े व प प करा .
2) ि िटश काळात िज हा शासनाची उ ा ंती कसा झाला ते प करा,
3) वातं यो र काळात िज हा शासनात झाल े या बदला ंचा लेखाजोखा ा .
MCQs:
I) खालीलप ैक कोण या सिमतीन े भारतातील प ंचायती राज यव थ ेची िशफारस क ेली
आहे?
A. पंछी सिमती .
B. बळवंतराय म ेहता सिमती .
C. गांधी सिमती .
D. नेह सिमती
II) भारतातील प ंचायती राज यव थ ेत िकती तर आह ेत
A. एक- तरीय
B. ि तरीय
C. ि तरीय
D चार- तरीय
III) िज हा तरावरील महस ूल म ुख कोण आह े?
A. िज हािधकारी .
B. गटिवकास अिधकारी .
C. तहसीलदार
D. अिधकारी .
१.१० संदभ ंथ
Local Government. S.R. Maheswari Local Government in India.
Administrative Reform. P.R. Dubbashi Administrative Reforms.
Administration of Law and Order. K. K. Sharma Law and Order
Administration in India.
www.google.com
munotes.in
Page 14
14
Shri. Sarvesh Kulkarni, Central Right to Information Act 2005
Forest Right Act, Chaudhari Publications
Co-operative Act. 2009 Chaudhari Publications
Biodiversity, Act 2002 Chaudhari Publications
PESA Act 1996 Chaudhari Publications
1½ iafMr e -‘kk iapk;rjkt vkf.k xzkeh.k efgyk lqxko izdk’ku] iq.ks] es &16
2½ iafMr ih -ch- iapk;r jkT;kdMwu xzkeLFkjkT;kdMs izcksku izdk’ku bpydjth & 1994
3½ dkdMs lqjs’k & iapk;rjkt] izkph izdk’ku twu 1983
4½ foHkwrs Hkkyok & iapk;rjkT; O;oLFkk] euksfodkl izdk’k tqyS & 2001
5½ eVdj n;kuan & vkiY;k xzkeiapk;rh osu;u izdk’ku
6½ egkjk”Vª ‘kklu egkjk”Vª & ftYgk ifj”kn o iapk;r lferh vf/kfu;e & 1981 ¼fn - 4
vkWDVkscj 1999 i;ZrP;k Qsjcnyklg½
1½ MkW - ‘k- uk- uoyxqandj] Hkkjrh; ‘kklu vkf.k jktdkj.k] ujsanz izdk’ku] iq.ks -
2½ izk- ch-Vh- ns’keq[k] Hkkjrh; lafo/kku] fiaiGkiqjs] vWUM d - ukxiwj
3½ izk - ph- x- /kkaxjsdj Hkkjrh; jkT;?kVuk Lo:i vkf.k jktdj.k] eaxs’k izdk’ku] ukxiwj
4½ d` - uk- oGlaxdj ‘kkldh; ;a=.kk] egkjk”Vª fo|kihB xzaFkfuehZrh eaMG djhrk lqfopkj
izdk’ku eaMG] u kxiwj -
5½ ds -lh- dkVdj egkjk”VªkP;k ‘kklukP;k gtkj ;kstuk o dk;ZØ - panzl: izdk’ku] dqykZ &
eqacbZ-
6½ Hkkjr ljdkjP;k dY;k.kdkjh ;kstuk ekfgrh vkf.k izlkj ea=ky;] Hkkjr ljdkj -
7½ ;’knk & ;’koarjko pOgk.k fodkl iz’klu izcksf/kr] jktHkou vkoko] ck.kjs jksM & iq.ks
jktho xka/kh iapk;r ljdkj l’kDrhdj.k vfHk;ku xzkefodkl foHkkx egkjk”Vª ‘kklu
iapk;r efgyk] yksdizfruh/kh efgyk] xzkeh.k fodkl o efgyk fo”k;d fuoMd
‘kkldh; v/;kns’k ifji=ds o iapk; r efgyk yksdizfrfu/kh efgyk lanHkkZr vkgsr - &
Økarh T;ksrh -
8½ v..kk gtkjs] dsanzh; ekfgrhpk vf/kdkj] vf/kfu;e 2005
munotes.in
Page 15
15
२
िज हा शासन - II
करणाची पर ेषा
२.१ पाठlची उि े
२.२ तावना
२.३ िज हा शासनाच े घटक
२.४ िज हा शासन काय
२.५ िज हा शासन वात ं यो र घडामोडी (बदल)
२.६ समारो प
२.७ वा याय
२.८ संदभ ंथ
२.१ पाठlची उिद े
शासनाच े आव यक घटक समजून घेणे
िज हा शासनाच े घटक समजून घेणे,
वातं यो र िज हा शासनातील बदल समजून घेणे,
िज हा शासनाची काय समजाव ून घेणे.
२.२ तावना
भौगोिलक ्या शासनासाठी अ य ंत सोयीचा भाग हणज े िज हा ह े आपण पिह या
कारात पािहल े. िज ा या िठकाणी लोक शासनाची सव अिभ करण े व उपकरण े
(Agencies & Apparatus) यांची समीकरण े सु यवि थत बसवली जातात . लोकक याणा
या योजना सामा य जनत े पय त पोहोचिव याच े उ म साधन हण ून िज हा शासनाकड े
पािहल े जाते. याकरीता शासना या िविवध गट पाङल े जातात , आिण ह े गट शासक य
खा या या पान े काय रत असतात .
शासक य खा या या ही राबिवणारी यं णा कोणती असत े आिण ती कशा कार े काय
करते या सवा चा अ यास आपणास या घटकात करता येईल.सव साधारणपण े िज हा
शासनाच े काय पािह यान ंतर ते अ यंत िकचकट , गुंतागुंतीचे व याचबरोबर जबाबदारीच े munotes.in
Page 16
16
आिण मह वप ूण अस याच े आपणास आदळ ून येते. हणूनिज हािधकारी य पण े संपूण
काय क न घेऊ शकत नाही.यासाठी शासनाला शासक य काया व न काही तरांम ये
िवभाग यात येते.काही िज हा भू-भागां या ीने मोठे असतात , यावेळी शासना या
सोयीसाठी अशा िज ाला दोन िकंवा तीन िवभागा ंत िवभाग यात येते.िज हा शासनाच े
घटक समजून घेतानािवकास शासन महसूल शासन , जेल शासन , कायदा व
सु यव था अशा चार म ु य घटका ंचा ाम ु यान े िवचार हावयास हवा .या पाठाम य े
आपण िवकास शासन , महसूल आिण महसूल शासनाशी िनगिडत िविवध बाब चा
अ यास करणार आहोत . जेल शासन , कायदा व स ु यव था हेदोन घटक समािव
आहेत.
२.३ िज हा शासनाच े घटक:
िज हा शासनाच े घटक
िवकास शासन महसूल शासन जेल शासन , कायदाव
सु यव था
िज हा जमीनमहस ूल काराग ृह शासन
तालुका पाणीप ी पोलीस शासन
गाव आयकर
िव कर
यायालयीनश ु क
अबकारीकर
िज हा शासनाच े घटक
“िवकास शासन ”िवकास हणज े सामािजक व आिथ क बदल घडव ून
आणणारी साम ूिहक भागीदारीची ि या . ती अिवकिसत व िवकसनशील
देशासाठी अ य ंत मह वाची बाब आह े. हा िवकास या नोकरशाही या वा नागरी
सेवे या मा यमात ून घडिवला जातो , या शासन यव थ ेला िवकास शासन
असे थूल मानान े हटल े जाते. वातं यो र कालख ंडात िवकासाची जबाबदारी
पार पाड यासाठी िज हा , िवकासगट आिण गाव पातळीवर जी नवीन यं णा
थापन कर यात आली या यं णेस िवकास शासन असे हणतात . १९५२
साली देशा या ामीण भागाची ५०११ िवकास गटाम य े िवभागणीकर यात
आली . िवकास शासन िज हा शासना या मा यमात ून शासक य अिधकार व
जबाबदाया ंचे िवक ीकरण कर या या ि य ेची सु वात झाली. पंचायत राज
थापने ारे लोकशाही िवक ीकरण ि या काया ि वत कर यात आली . िज हा
प रषद , पंचायत सिमती आिण ामपंचायत ना थािनक व पा या munotes.in
Page 17
17
िवकासिवषयक बाब ची जबाबदारी सोपिव यात आली . िज हा िनयोजन आिण
िवकास सिमती भारतातील बह तरीय िनयोजनाच े ाथिमक तर आहेत. ामीण
िवकासा यािनयोजन काय मांची काय वाही िज हा प रषद े या माग दश नाखाली
कर यात येत असून ामीण िवकासा या िविवध काय मांचा िनधी िज हा
तरावरील यं णेस उपल ध क न दे यात आला आिण या या िविनयोगा ार े
ामीण िवकासाला चालना िमळाली . १९७० या दशकात ामीण दा र य आिण
बेरोजगारी िनमू लनाच े िवशेष काय म हाती घे यात आले. काय म काय वाहीत
सुसू ता आण या या उ ेशाने १९८० साली िज हा ामीण िवकास सं थाची
थापना कर यात आली . अशा कार े िज हा तरावरील यं णां ारे ामीण
िवकासाच े काय म राबिवल े जातात , हणज ेच ामीण िवकासा या िनयोजनाचा
क िहंदू िज हा शासन असून ामीण शासन वा तव अथा ने िज हा शासन
असत े.
१९५९ साली बलवंतराय मेहता सिमती या िशफारशीन ुसार िवकासगटातील
यं णेचे पंचायत राज म ये िवलीनीकरण कर यात आले.ि तरीय पंचायती राज
यव थ ेकडे ामीण िवकासा या िनयिमत काय मांची काय वाही कर याची
जबाबदारी सोपिव यात आली .या अंतग त खालील व पाची यं णा िनमा ण
कर यात आली .
पंचायत राज यव था
िज हा तालुका गाव
िज हा प रषद पंचायत सिमती ामपंचायत मु य काय कारी अिधकारी गटिवकास अिधकारी ामस ेवक
पंचायत राज यव था रचना
पंचायत राज यव था िवकास काय म सव लोकांपय त पोहोचिवण े आिण
िवकासाची ि या सात यान े चालू ठेवणे यासाठी याचा पाया लोकसहभाग
असावा लागतो . हा लोकसहभाग सा यकर यासाठी ामीण थािनक शासनाची
यं णा िज हा , िवकासगट व ाम अशा तीन तरांव न काम करते. ितलाच
'पंचायतराज ' असे हटल े जाते. ामीण तरावर भावी िवकासकाय मांची
आखणी व अंमलबजावणी यासाठी िवक ि त शासनप ती असे पंचायत
राजशासन यव थ ेचे व प आहे. येक िवभागातील प रि थतीन ु प
लोकां या ितिनध माफ त लोकांचा सहभाग घेऊन काम करणारीही यं णा आहे.
गावपातळीवर िविवध बाब ना अनुस न यायं णेने काम करणे अपेि त आहे. या
शासनप तीचा िव ता रत िवचार ामसभ े या मा यमात ून य होतो पंचायत
राजमधील सव च सभा ा ितिनधी मंडळे असतात . तर ामपातळीवर काम
करणारी व नाग रका ंचा य सहभाग असल ेली ामसभा मा नाग रका ंची
िचरंतन सभा असत े. या ामसभ े या मा यमात ून गाव या सू मपातळी वर munotes.in
Page 18
18
राबिव या जाणा-या योजना ंची आखणी व अंमलबजावणी अिधकलोकािभम ुख
आिण भावीपण े होऊ शकते. गावाशी संबंिधत िवकासकामा ंची िचिक सा व
परी णयासाठी आव यक वेगवेगळी मािहती जमा करणे, यांसंबंधीचचा क न
ामसभ ेने वत:चे मत व र काया लयाला कळिव या सव व र ा ंनी याची यो य
दखल घेत यास या यं णेमाफ त होणारी कामे अिधक चांगली करता येऊ
शकतात .
महारा िज हाप रषद व पंचायतसिमती अिधिनयमातील पिह या अनुसूिचत
हणज ेच िज हा यादीत नमूद केलेली एकूण१२९ काय िज हाप रषद ेकडे
सोपिव यात आली आहेत. याचबरोबर आप या उ प नामध ून आरो य , िश ण ,
वै क यस ेवा आिण सामािजक , आिथ क व सां कृितक काय हाती घे याचे
अिधकार िज हाप रषद ेस आहेत.
महसूल शासन (Revenue Admonistration )“महसूल शासन ” िज हा
शासनाचा मह वाचा भाग आहे.मराठी भाषेतील महसूल' या श द योगासाठी
सं कृत भाषेतील 'राज व हा श द योगही वापर यात येतो.'राज व ' हणज े
राजाला देय असल ेली र कम , राज व दे याचे पारंप रक कारण हणज े राजा
जेचे संर ण करतो आिण जे या उ कषा साठी य नशीलअसतो .आधुिनक
काळात देशा या संर णासाठी आिण िविवध क याणकारी उप मा ंसाठी कर
आकारणी ारा पैसा उभारला जातो. ाचीन आिण म यय ुगात जमीन महसूल हे
रा या या उ प नाच े मुख साधन असे. ामीण भागात शेती हाच लोकांचा मुख
यवसाय अस यान े शेतक या ंकडून शेतसारा गोळा कर यात येतो.महसूल या
संक पन ेची या ी आता िव तृत झाली असून यात शेतसारा यित रक
करदा या ंकडून रा याला देय असल े या सव बाब चा समाव ेश कर यात येतो.
करिनरण आिण करवस ुली ही जबाबदारी पार पाडणा या शासक य घटकाला
महसूल िवभाग िकंवा महसूल शासन हणतात , जमीन महसूल आकारण व तो
वसूल करणे यासार या कामाम ुळे िज हा मुखाला कले टर नाव दे यात आले.
वेगवेग या कारच े कर इतर अिधका -यां या सहा यान े वसूल करणे हे मह वाच े
काम यां यावर सोपिव यात आले.
िज हा शासनातील आणखी एक मह वाचा घटक माणज े 'महसूल शासन '
होय. या शासनाचा अ यास कर यासाठी यातील िविवध घटका ंचा अ यास
करणे आव यक आहे.
1. 'जमीन महसूल' हा महसुलाचा एक मोठा भाग आहे. जमीन महसूल
आकार यासाठी िज ातील यं णेचा िज हािधकारी मुख असतो . िविवध
रा या ंत, िज ात , िज ातील महसूल जमा कर या या अिधका याला
िविवध नावान े संबोिधल े जाते. उदाहरणाथ , केरळव तािमळनाड ूम ये रेवे यू
िडि हजन ऑिफसर (Revenue Division Officer) असे हणतात , तर
गुजरात रा यात यास उप-कले टर हणतात . महसूल अिधकारी munotes.in
Page 19
19
सव साधारणपण े आय.ए.एस. दजा चा अिधकारी असतो . तालुका पातळीवर
तहसीलदार हामहस ूल अिधकारी असतो . महारा ात आिण गुजरात म ये
यासमामल ेदार हणतात , तर ओ रसाम य े यांना तालुका अिधकारी
हणतात . तहसीलदारा या महसूल काया त मदत कर यासाठी एक नायब
तहसीलदार असतो . तालुका पातळी या खाली गाव घटकएक असतो .
गावात पटवारी हा अिधकारी महसूल जमा कर याच े काम करतो . या
यव थ ेत सु ा आता बराच बदल झालेला आहे. स या तलाठी हा
शासक य अिधकारी सरकारी पैसे जमा कर याच े काय करतो . तलाठयास ,
गुजरात , म य द ेश,कनाटक रा या ंत पटेल आिण ओ रसा म येमनसबदार
हणून ओळख यात येते. उ र देशात याला पूव पटवारी हणत असत .
पण आज याला लेखापाल हणून संबोधल े जाते. या सव ामअिधका या ंचे
मु य काय जिमनीच े सव रेकॉड स् अ यावत ठेव याच े असत े. वेळोवेळी
जमीनिवषयक होत असल ेले बदल उदाहरणाथ , जिमनी या खरेदी-िव
संबंधी न दीस ु ा या काया िधका-यांना ठेवा या लागतात . तहसीलदार , नायब
तहसीलदार आिण तलाठी यां या यित र आणखी काही अिधकारी जमीन
महसुला या काया तसहभागी असतात यात ामु यान े महसूल तपासणी
अिधका या चा उ लेख करता येईल.
2. पाणीप ी -दुस या गटात आपणास जलिस ंचन िवभागाचा उ लेख करता
येईल.शेतक याला आव यकत ेनुसार शेतीसाठी पाणी दे याची जबाबदारी या
िवभागावर असत े.िवशेषतः नगदी िपकांसाठी (Cash Crops) पा याची पार
मोठ्या माणात गरज असत े. या माणात पाणी दे यात येते या
आधारावर कर आकार यात येत असतो . कर आकार याची जबाबदारी
िज हािधकारी व तहसीलदार खां ावर नसून जलिस ंचनअिधका यावरच
असत े. शेती या हंगामात (अॅि क चर िसझन ) जे पाणी शेतीला दे यात आले
आहे. या या आधारावर कर आका न जलिस ंचन िवभागा तफ वसुलीचे पैसे
िज हािधकारी व तहसीलदार यांना पाठिव यात येत असत हे कर वसूल
क न घे याची जबाबदारी िज हािधका याची असत े. नायब तहसीलदार
िकंवा काही वेळी िवशेष अिधका याची नेमणूक क न शेतक याकडून जमीन
महसुलाबरोबर हे कर वसूल कर यात येत असतात . पूव काही रा या ंत हे
कर लंबरदार ' गोळा करीत असे आिण यातील आपला िह सा कापून
बाक ची र कम भरणे कठीण जात असे. स या जलिस ंचनिवषयक कायम
व पाची यं णा येक िज ात उभार यात आलेली आहे आिण यामुळे
पूव ची लंबरदार प त संपु ात आली आहे.
3. आयकर -िव कर : महसूल शासनाचा 'आयकर ितसरा मह वाचा
घटक आहे. जलिस ंचना माण े आयकर िवभागाच े अिधकारी कर आकारत
असतात . आयकर िवभागाचा संबंध क िवभागाशी असतो . यामुळे हा
िवभागच संबंिधतांकडून वतः कर गोळा करीत असत े, एखा ा य या munotes.in
Page 20
20
मालम ेसंबंधी आयकर अिधका यास संशय आ यास आयकर खाते
गु रीतीन े मािहती िमळव ून एकदम छापा घालीत असत व अशा संशियत
य याघराची झडती घेत असत . उदाहरणाथ , गुंबईतील सांता ूझ येथील
एका अितिथग ृहाची व या अितिथग ृहा या मालका या िनवास थानी
आयकर खा यान े झडती घेऊन बेिहशोबी र कम ज केली.परंतु काही वेळा
आयकर िवभागा या य नाम ुळे कर वसूल होत नसेल, तर
िज हािधका या या मदतीन े ते वसूल कर यात येत.
4. यायालयीन शु क: उदाहरणाथ , जर यायालया त एखा ा िव खटला
भरावयाचा असेल, रट अज जारी क न यावयाचा असेल, यायालयीन
िनण याची स य त हवी असेल अथवा इतरअदलाबदलीच े प दाखल
करावयाच े असेल तर या सवा साठी यायालयीन शु क आकारण े आव यक
असत े. हे कर आकार यासाठी आिण वसूल कर यासाठी िविवध अिधकारी
काय रत असतात . काही बाबतीत रिज ार हे काय करीत असतात .
काहीबाबतीत वतः नाग रकाला ही मािहती क न यावी लागत े क , यांनी
आव यकत ेनुसार यायालयीन शु क भरले आहे िकंवा नाही. जर तसे झाले
नाही तर यायालयात याला काय ाचा आधार नसतो. येक यायालयात
टॅप िव ेते असून ते िज हािधका याकड ून टैप िवकत घेतात आिण अ प
किमशनवर िवकतात .
5.अबकारी कर-हा महसूल शासनाचा सातवा मह वप ूण घटक होय. हे
अबकारी कर िविवध व तूंवर लाव यात येतात. यात ामु यान े दा ,
औषधी आिण पे ोिलयमपास ून तयार होणा या व तू इ याद चा समाव ेश
होतो. क व रा य सरकारम य े अबकारी िवभाग िदसून येतो. येक
िज ात एक अिधकारी असतो , यास 'िज हा अबकारी अिधकारी
हणतात . अबकारी कर लावण े आिण वसूल करणे अशा दो ही व पाच े
काय हा िवभाग करीत असतो .अबकारी कर ामु यान े दा कारखान े,
गोदाम यावर लावून गोळा कर यात येत असतो .अशा यवसायात
बेकायद ेशीर उ पादन होऊ नये यासाठी अबकारी िवभाग य न करीत
असतो .िज हा अबकारी अिधका याच ेकाय िज हा अिधका या या
देखरेखीखाली चालत असत े. िज ात असल े या दा गो या या
दुकानांची, िवषारी औषधालया ंची आिण यांचे परवान े तपास याची कामे
अबकारी िवभाग करीत असतो , थोड यात ामु यान े वरील सव घटक
िज हा शासनाशी िनगिडत असून ते आव यक पटक मानल े जातात .
िज हािधकारी आिण याचा सहकारी वग आिण कम चारी वग हे काय
शासक य या यो य रीतीन े पार पाडीत असतात . शांतता, सु यव था
आिणमहस ूलिवषयक काया चा अंतभा व िज हा शासनात मह वा या
ि कोनात ूनच कर यात आलेला आहे.
munotes.in
Page 21
21
जेल शासन
काराग ृह शासन :कायदा व सु यव थ ेचा िज हा शासनात आणखी एक
मह वाचा घटक हणज े जेल शासन होय. िज या या िठकागी एक मोठे काराग ृह
असत े, अशा िठकाणी दीघ कालीन िश ा झाले या गु हेगारांना ठेव यात येत
असत े. या काराग ृहात या या िज ातील गु हेगारांनाठेव यात येत असत े.पण
काही काही वेळा सुरि तत े या ि कोनात ून दुसया िज ातीलग ु हेगारांना अशा
काराग ृहात ठेव यात येत असत े. तसेच या गु हेगारांनी गंभीर व पाचा गु हा
केलेला असून या िवरोधात यायालयात खटला चालू असेल, तर अशा
आरोप नाद ेखील ाच काराग ृहात ठेव यात येत असत े. िज ाम य े
यायालयान े िदले या मृ यू या िश ेची पूत ता िज हा काराग ृहात होत
असत े.सव साधारणपण े फौजदारी यायाधीशा या (District Magistrate)
देखरेखीखाली या काराग ृहाची यव था चालत असत े.पूव िज ाचा वै क य
अिधकारी (Civil Surgeon) सु ा िज हा काराग ृह मुख हणून काम पाहत
असे.परंतु आज ही यव था बंद कर यात आली आहे.स या काराग ृह
शासनासाठी एका काराग ृह यव थापकाची (Superitendent of Jails)
तरतूद कर यात आली आहे.काराग ृह शासन हे िज हा शासनाचा एक भाग
अस याम ुळे िज हा मॅिज ेटवर या या देखरेखीची जबाबदारी असत े. एक
मह वाची बाब अशी क , पोलीस िकंवा कोणीही माणूस काराग ृहात जाऊ
शकतनाही िकंवा घालू असल े या खट यातील आरोपीला भेटू शकत नाही, जर
अशा पोिलसाला आरोपीस भेटावयाच े असेल, तर िज हा मिज ेटकडून लेखी
परवानगी घेणे आव यक असत े. यावेळी आरोपीस मृ युदंडाची िश ा दे यात
येते. यावेळी िजला अिधका -याला हजर राहणेआव यक असत े तो वतः
मृ युदंडाचा वॉरंट (Warrant) रहातो आिण आरोपीस बाधून दाखिवतो .या
मृ यूदंड प ात कोण याही कारचा दोष नाही याची पुरेपूर खा ी पट यान ंतर तो
मृ यूदंडाची आ ा देत असतो . मृ युदंड िद यान ंतर आरोपीचा मृ यू झालेला आहे
काय? याची देखील वै क य अिधकारी कडून तपास ून घेऊन खा ी क न घेत
असतो . नंतर तो आव यक याप ा-वर सही करतो .काराग ृह यव थापनाच े काय
यो य कार े होत आहे िकंवा नाही हे पाह यासाठी तो वेळोवेळी काराग ृहाला भेट
देत असतो .तेथे आरोप शी चचा करीत असतो .तसेच आरोप या िश तीची
तपासणी करीत असतो .खटला चालू असल े या आरोपीवर अ याय होऊ नये व
यास वेळेवर कोटा त हजर करता यावे यासाठी तो जेल ितिकटाची तपासणी
करीत असतो . काराग ृहातील जीवनाची जबाबदारी यावरच अस यान े
काराग ृहातार े िदले जाणार े जेवण हे यो य कारच े केले आहे िकंवा नाही याची
तपासणी कर याच े मह वाच े काय यावेच असत े. अशा सव ीने तो काराग ृहाची
यव था घोस । संर णा या संदभा त यो य आहे िकंवा नाही याचीखा ी क न
घेत असतो . िज ाम य े केवळ मोठ्याय य गु हे करतात असे नसून काही
अ पवयीन मुलेदेखील गु हा कर यात वृ होतात हणून अशा व पा या
अ पवयीन बालका ं या गु ांला 'बालग ु हेगार' असेही संबोध यात येते. munotes.in
Page 22
22
यायिवभाग :कायदा व सु यव थ ेचा आणखी एक मह वाचा घटक हणज े िज हा
शासनातील यायिवभाग व फौजदारी यायाधीश (District Magistrate)
यांचा समाव ेश होय.काय कारी मंडळ व यायम ंडळ यांचे काय े एकमेकांपासून
वेगवेगळे असल े पािहज े अशी चचा आपण नेहमी करतो . याच संदभा त िज हा
मिज ेट आिण यायम ूत यां याशी संबंिधत चचा करावी लागेल.भारतातील
संिवधानातील नीितिनद शक त वातील कलम अ वय े असे सांग यात आले आहे
क , काय कारी मंडळ व यायम ंडळ हे वेगळे असल े पािहज े. कारण यामुळेच
यायदानाच े काय यवि थत होईल.भारतीय याय यव था ि तरीय
आहे. याम य े उ च थानी सव च यायालय , म यभागी उ च यायालय आिण
खाल या पातळीवर स िज हा यायालयाची यव था कर यात आली
आहे. येक रा यान े हे दो ही िवभाग वेगवेगळे करावे, अशी सूचना क सरकारन े
वेळोवेळी केली आहे.काही रा या ंनी ती मा य केली असून काही रा या ंत हे काय
अपुरे रािहल े आहे.
३) कायदा व सु यव था िज ात शांतता राख यासाठी कायदा व सु यव था
चांग या कार े ठेव याच े काय िज हािधकारी करीत आहे.या कामासाठी
िज हािधका याला पोलीस अधी काची मदत यावी लागत े.िज यात
यायदानाच े काय कर यासाठी िज हा यायाधीश असतो .काही मह वा या
िवषया ं या संदभा त िज हािधकारी यायाधीशाची भूिमका घेत असतो .
िज ात असल े या याय िवभागाचा संबंध (District Court) देशातील
यायदान णालीशी असतो .िज ात दोन कारची यायालय े असतात . एक
िज हा यायालय आिण दुसरे स यायालय .िदवाणी फौजदारी संबंिधत सव
खट या ंचा िनकाल या िठकाणी लाव यात येतो.जमीन व महसूलिवषयक
खट या ं या बाबतीत िज हा दंडािधका -याने (DistrictMagistrate) िदले या
िनण यािव संबंिधत िज हा यायालयात अपील क शकतो .शांतता व
सु यव था राख यासाठी आणखी एक जो घटक िवशेष सहकाय करतो तो हणज े
'पोलीस ' होय. पोलीस , संघटना अिधकार व परंपरे या त वावर रा यापास ून ते
गावापय त काय करीत असत े. पोलीस खा यात पोलीस महािनरी क (IGP)
आिण पोलीस उपमहािनरी क (DIG) हे मुख अिधकारी असतात . यां या
काया त मदत कर यासाठी संपूण रा याला शासक य िवभागात वाट यात येते.
सरासरी , शासक य िवभाग िज ा या आकाराएवढा असतो .या िवभागाचा
मुख िज हा पोलीस अिध क असतो .हा िज हा पोलीस म ुख िज हातील सव
पोलीस काया सजबाबदार असतो .कायदा व सु यव थाराख या यित र याला
िदवाणी व फौजदारी गु हे याकड ेसु ा ल ावे लागत े. याला मदत कर यासाठी
उप-अधी क , सक ल इ पे टर, सब-इ पे टर आिण पोलीस दल असत े.
िविश प रि थतीन ुसार पोलीस ठा यात श े ठेव यात येत असतात . मा
िज या या िठकाणी अशी ह यार े पुरेशा माणात ठेव यात आलेली असतात .
वेळ स ंगी या भागात दंगली होतात याभागात िज हा मुख काया लयात ून munotes.in
Page 23
23
श े पाठिव यात येतात. तसेच पोलीस अिधका या ं या यायालयाशी सतत
संपक येत असतो . गु हा केले या लोकांना काय ा माण े पकड यान ंतर चोवीस
तासां या आत यायाधीशासमोर आणण े आव यक असत े.अशा य ना
यायाधीश गु ांच व प ल ात घेऊन िश ा व दंड क शकतो .तसेच सबळ
पुरावा न िमळा यास गु हेगारास सोडून देऊ शकतो .िज हा दंडािधकारी
फौजदारी शासनासाठी जबाबदार असतो .तो िज यातील शासनालाद ेखील
जबाबदार असत े.खाल या पातळीवर शांतता व सु यव था राख यासाठी येक
गावात एक चौक दार आिण पोलीस पाटील असतो . तंग वातावरणात शांतता व
सामंज याच े वातावरण कायम राहाव े व साव जिनक मालमत ेचे नुकसान होणार
नाही याची काळजी घे यासाठी तालु यातील काही ामपंचायती , वरील कारचा
ठराव संमत क न यासाठी 'द ता सिम या ' अथवा शांतता सिम या थापन
करीत असतात . यामुळे शांतता वसु यव था ठेव या या कामी िज हा
शासनाला या सिम या ंकडून अितशय मोलाचे सहकाय िमळत असत े.
पोलीस शासनाचा वािष क अहवाल िज हा पोलीस अधी क तयार करीत
असतो .अहवाल िज हािधका यामाफ त शासनाला पाठिव यात येतो.या
अहवालावर आपल े िवचार मांड याचा अिधकार िज हािधका याला दे यात
आला आहे.तसेच अहवालास ंबंधी काही सूचना असेल तर यासु ा अशावेळी
िज हािधकारी सुचवीत असतो . िज हयातील पोिलसा ंची िश त , पोलीस
ठा याला आव यक असल े या व तू, पोिलसा ंची िनयु आिण यां या कामाची
वाटणी इ यादीिवषयक पोलीस शासनाची जबाबदारी पोलीस अधी का या
अिधकार े ात येत असे. ही सव कामे िज हयात शांतता राख याकरीता
पोलीस अिध काला करावी लागतात . परंतु िज ात दंगली अथवा इतर
कारणाव न असंतोषाचे वातावरण िनपजत असेल तर यावेळी िज हा मिज ेट
व पोलस अिध क ा दो ही अिधका या ंम ये चांग या कारच े संबंध असण े
आव यक असत े. वेग प रि थतीत जमावाला पांगिव यासाठी काही वेळेस
पोिलसा ंना अ ूधूर लाठीमार तर काही वेळेला गोळीबारद ेखील कर यासाठी
िज हा अिधका -याकड ून (District Magistrate) परवानगी घेणे आव यक
असत े. िक येक वेळा असे िदसून येते क , िज हा अिधकारी हा एक त ण
अिधकारी असतो .तर िज हा पोलीस अिध क यापे ा जा त वय कर
असतो .गोळीबारा साठी या त ण अिधकायाची आ ा घेणे पोलीस अधी काला
अपमाना पद वाटते, आिण यासाठी तो याची परवानगी न घेता आप या
मना माण े वागत असतो . यामुळे या या वाग याचा प रणाम शासनावर गंभीर
व पाचा ठपका मा न जातो. िज ात मैिज ेट व पोिलसाच े काय कायदा व
सु यव थ े या ीने फारच मह वाच े अस याम ुळे पोलीस िवभागाला चातुया ने व
कुशलतेने पोलीस शासनािवषयक काय करावे लागत े. यासाठी पोलीस
खा यातील गु चर खाते िवशेष मह वाच े काय करीत असत े.गु चर िवभागाच े
काय काय म आिण चातुया चे असत े.िज हयात होणा या गु ांची दखल गु
रीतीन े घेणे यांना आव यक असत े.पण असे गु हे थांबिव या या ीने अगोदर munotes.in
Page 24
24
पाऊल उचलण े आिणग ु हेगारांना ता यात घेणे हे अितशय मह वाच े काय
असत े. हणूनच पोलीस शासनात 'गु ता बाळग णे फार मह व असत े.शासनान े
घेतले या िनण यािव गु हेगारांना गु हे न क दे याची िकंवा िनण या या
अंमलबजावणीत अडथळ ेयेऊ नये याची खबरदारी घेणे पोलीस खा या वरच
असत े.तसेच गु हेगारांना पकड यासाठी पोलीस खा यान े घेतलेला गु िनण य
गु हेगारांना कळू न दे याची द ता पोलीस यं णेवर असत े.
२.४ िज हा शासनाची काय
१) नाग रका ं या मूलभूत ह का ंचे संर णः नाग रका ंना संिवधानान ुसार
िमळाल े या मूलभूत ह का ंचे संर ण करणे हे िज हा शासनाच े मु य काय
आहे. ा मूलभूत अिधकारा ंची जोपासना करणे या काया साठी िज ात कायदा
व सु यव था ठेवावी लागत े.नाग रका ंना िदवाणी व फौजदारी यायलवकर
िमळव ून ावे लागतात .
२) महसूल वसूलीक याणकारी रा याच े उिद सा य कर या साठीआिथ क
िनधी असण े आव यक आहे.िज हा शासन , शासनाला देय असल े या
महसुलाची आकारणी व वसूली करते.याम य े रा य सरकारसाठी राज व आिण
अबकारी कर जमा कर यात येत असतो .हे काय अितशय मह वप ूण असून
िज हा शासनाला ते फार जबाबदारीन े पार पाडाव े लागत े.
३) कर आकारणी व वसूली:महसूल हा अनेक कारचा असून याम य े जमीन
महसूल, पा यावरील कर, आयकर , शेती या उ प नावरील कर, िव कर,
करमण ुक या साधना ंवरील कर, वाहनकर इ. बाबी महसुलाम य े येतात,
अबकारी करा या संदभा त औषध े आिण दा यां या वाटप व िनयं णावर कर
लाव यात येतो. िज ात असल े या दा ची दुकाने यां यावर कर आकार यात
येतो.
४) सामािजक याय थापन ेसाठी िवशेष काय मांची अंमलबजावणी
करणे.सामािजक याय थापन ेसाठी सामािजक , आिथ क आिण शै िणक ्या
मागास घटका ंचा िवकास करणे अ याव यक असत े.यासाठी िज हा शासन
आिदवासी िवकास योजना आिण अनुसूिचत जाती व जमाती आिण
मागासवग या ं या िवकासासाठी िवशेष काय मांची अंमलबजावणी करते.
५) शेतीसंबंिधत सम या सोडिवण े:शेतीिवकास हा ामीण िवकासाचा पाया
आहे. येक िज ातील लोकांचा शेती हाच मु य यवसाय अस यान े
शेतीिवषयक काया ना िज हा शासनात ामु यान े ाधा य दे यात आले
आहे.िज हा शासन कृषी िवकास , मृद संधारण, जलस ंधारण आिण त सम
काय मांची काय वाही करते. योग शाळांम ये िवकिसत ते ान हणून वेग या
शेतक या ंपय त पोहोचवत े. तसेच शेतीशीस ंबंिधत उदाहरणाथ बी-िबयाण े,
रासायिनक खते, जंतुनाशके, िपकांना पाणी दे यासंबंधी या गो ची यव था munotes.in
Page 25
25
िज हा शासन करीत असत े.तसेच दु काळ , अितव ृ ी, भूकंपसार या नैसिग क
आप ी या काळात संकट त लोकांसाठी मदतकाय कर याच े काम िज हा
शासन हाती घेते.
६) क याणकारी काय आधुिनक युगात शासनाच े काय केवळ आव यक
काया पुरतेच रािहल ेले नसून क याणकारी आिण िवकास काय करणे आधुिनक
शासन यं णेचे कत य बनले आहे. नाग रका ंचे वा य आिण ाथिमक
िश णाचा अलीकड े िवचार के यास ौढ िश णाची काळजी सरकार घेत
आहे.सामुदाियक िवकासाच े काय पंचायत राज सं थेमाफ त आिण सरकारी
सोसायटी माफ तपार पाडल े जात आहे.वरील दो ही संघटना ंशी िज हा
शासनाचा य आिण अ य संबंध आहे.
७) अ नधा य व नागरी पुरवठा िज हा शासन दा र यिनम ू लन आिण िकमान
गरजांची पूत ता या काय मा ार े अ न, व , िनवारा , िश ण आिण आरो य या
पाच मूलभूत घटका ंची पूत ता करते. येक देशात अ नधा य व नागरी पुरवठा
कर याच े काय सरकार या मुख काया चे अंग संबोिधल े जाते.भारतातस ु ा हे
काय सरकार या वतीने िज हा शासन करीत असत े.आव यक व तूंचा
साठािकती आहे, यावर या व तूंचे िनयं ण अवल ंबून असत े. जर व तू कमी
माणात उपल ध असतील आिण यामुळे खु या बाजारप ेठेत याचे भाव
आव यकत ेपे ा जा त असतील , तर या व तूंवर िज हा शासनातफ िनयं ण
ठेव यात येते आिण ती व तू सरकारी व तद ुकानांमाफ त वाट यात येते. आज
जरी व त धा य दुकानाच े काय आिण मह व कमी झालेअसल े तरी रा ा या
अ या अ न टंचाई या काळात अशा दुकानांनी भरीव काय केलेआहे.
८) नैसिग क आप ीत नाग रका ंना सहकाय कधी-कधी िज हा शासनाला
नैसिग क आप ना त ड ावे लागत े.अशा वेळी हे अनपेि त काय अिनवाय काय
होत असत े.नैसिग क आप ी िविवध कार या असतात . अनेकदा पाऊस इतका
पडतो क , याचे पांतर अितव ृ ीत होते.याउलट पाऊस पडलाच नाही तर
दु काळाची प रि थती िज ात िनमा ण होते. यामुळे लोकांचे जीवनमान
िबघडत े, अशा आपाद त िज ात िज हािधकाला तोड ावे लागत े. काही
वेळाभूकंपासार या आप ीम ुळे िज हा शासना या काया ची जबाबदारी
वाढते.काही पर पर वैमन याम ुळे शेतीमालास आग लाव याच े कार घडतात .
जातीयवादाम ुळे तणाव िनमा ण होतो.अशा वेळी िज हा शासनाला मदतीच े काय
करावे लागत े.तसेच देशातील साव ि क िनवडण ुकांतहीिज हा शासनाला
मह वाची भूिमका पार पाडावी लागत े. िज हािधकारी हा िज ाचा मु य
िनवा चन अिधकारी असून यास अचूक मतदान या ा तयार करणे, मतदान क
िनि त करणे आिण िनवडण ुक साठी अिधकारी नेमणे व ठरािवक िदवशी मतदान
शांतते या वातावरणात पार पाडून िनकाल जाहीर करणे यासार या जबाबदा या
पार पाडा या लागतात , अशा कार े िज हा शासनाचा िज ातील लोकांशी
जवळून संबंध येत असतो , लोकशाही यव थ ेत तर िज हा शासनाची munotes.in
Page 26
26
जबाबदारी अिधकच वाढते आहे. याचे कारण , लोकशाही यव थ ेत जनते या
शासनाकड ून फार मोठ्या अपे ा असतात . शासक य यं णेने आप या
सम या सोडिव यासाठी सव कारच े य न करावेत, आप या अडचण या
काळात ितने आपणास मदतीचा हात दे यासाठी पुढे यावे, असे लोकांना नेहमीच
वाटत असत े.अथा त साव जिनक यवहारात अनेक बाब चा अंतभा व होत असला
तरी या बाबी लोक शासना या त वांशी सुसंगत असा या लागतात . आप या
देशा या काय ाच े याम ुळे उ लंघन होईल अशी कोणतीही कृती िकंवा
साव जिनक यवहार िज हा शासन क शकत नाही. रा यघटन ेतील
नाग रका ं या मूलभूत
ह का ंवर गदा येईल, अशी कोणतीही कृती िज हा शासन क शकत
नाही.याचा असा क , िज हा शासनाची या ी बरीच मोठी असली तरी याला
लोक शासना या मूलभूत त वां या बंधनात राह नच आपल े काय करावे लागत े.
२.५ िज हा शासन वात ं यो र घडामोडी ( वात ं यो र बदल)
वातं यो र काळात थािनक शासनास अिधक गती आिण मह व ा झाल े;
कारण या प ूण तः िनवा िचत सद या ं या ितिनध या िनय ं णाखाली आ या .
गावातील मतदार यादीत या ं या नावाची न द झाली आह े, या सवा ची िमळ ून
ामसभा बनते.ित या वषा तून िकमान दोन ब ैठका होण े बंधनकारक
आहे. ामपंचायतीचा सरप ंच ामसभ ेचा अ य अस ून यान े ामप ंचायती या
जमा-खचा चा िहश ेब ामसभ ेसमोर ठ ेवला पािहज े. ामपंचायती माण े ताल ुका
पातळीवर ताल ुका प ंचायती , तर िज हा पातळीवर िज हा प रषदा काय रत
असतात . या सं थांची काम े पुढील माण े :(१) साव जिनक व छता व आरो य :
झाडलोट , घरगुती पाणीप ुरवठा, औषधपाणी वगैरे. (२) साव जिनक बा ंधकाम े:
र ते, गटारे वगैरे बांधणे व या ंची िनगा राखण े, अित मण े हटिवण े, िदवाब ी ,
आठवड ्याचा बाजार , सेवकवगा साठी घर े बांधणे, क डवाडा बा ंधणे वगैरे. (३)
शै िणक व सा ं कृितक का मे. (४) वसंर ण व ामर ण : ग त यव था ,
आकि मक आगीच े शमन इ यादी . (५) शासन : गावातील सव घरांना मा ंक
देणे, यांची सव मािहती स ंकिलत करण े, बेरोजगारा ंची आकड ेवारी जमिवण े,
त ार च े िनवारण व ग ंभीर बाबी व र ा ंकडे पाठिवण े, द राची अ यावत न द
करणे वगैरे. (६) लोकक याणाची काम े: जमीन स ुधारणा काय ा या अंमल-
बजावणीस स हा य करण े, अनाथ -अपंगांची सोय करण े वगैरे. (७) कृिष-िवकास :
पडीक जमीन लागवडीखाली आण याचा य न करण े, जलस ंवध न,जलिस ंचन
यांकडे ल देणे वगैरे. (८) पशुसुधारणा : कृि म र ेतन क चालिवण े, जनावरा ंची
न द ठ ेवणे वगैरे. (९) ामीण उ ोगध ं ांना उ ेजन द ेणे. (१०) िभ न सिम या
नेमून शासक य कामाचा िनयिमत आढावा घ ेणे आिण दरवष च े अंदाजप क
तयार क न त े पंचायत सिमती आिण िज हा प रषद या ं याकड े पाठिवण े आदी
शासक य काया ची यव था करण े.नगरपािलका व महानगरपािलका या नागरी munotes.in
Page 27
27
थािनक स ं थांचे शासन अन ेक बाबत त सारख ेच अस ून लोकस ं येनुसार
यात काही फरक आढळतात . शासना या सोयीसाठी महानगरपािलका ं या
शासनाच े िवक ीकरण कर यात आल े आहे. िद ली महानगरपािलका े ाचे
दहा िवभागा ंत, तर म ासच े (चे नई) उ र व दि ण अस े मु य ख ंड अस ून
येक खंड पाच े ीय िवभागा ंत आिण य ेक े ीय िवभाग दहा उपिवभागा ंत
िवक ि त क ेला आह े. े ीय िवभाग पातळीवरील शासन तराला आप या
े ाबाबत यापक अिधकार िदल ेले आह ेत. मुंबई महा -नगरपािलक ेची सतरा
िवभागा ंत शासक य यव था क ेली अस ून यावर िवभागीय अिधकारी न ेमले
आहेत. महानगरपािलका आय ु आिण िवभाग अिधकारी यां या काय कारी
सम वय साध यासाठी तीन िवभागीय उपाय ु नेमलेले आहेत. मालम ेवरील
सव साधारण कर , जकात , वाहनकर ही नागरी थािनक स ं थांची उ प नाची
साधन े असून पाणीप ुरवठा, साव जिनक व छता ,र ते, िदवाब ी , मलिनःसरण ,
िश ण , वाहतूक, सव साधारण शासन इ . खचा या बाबी होत . या था िनक
सं थांची कत ये व िवव ेकाधीन कामे य ांची यादी १९६५ या काय ान ुसार
कलम ४९ म ये न मूद केलेली आह े. यात साव जिनक र त े, िठकाण े य ांची
व छता व िदवाब ी , आग िवझिव याची यव था , ज मम ृ यूची न द ,
पाणीप ुरवठा, ाथिम क शाळा थापण े व चालिवण े, कलम १०५ म ये न मूद
केलेले आव यक त े कर बसिवण े अशी २२ कत यांची न द तस ेच २४
िववेकाधीन िवश ेष तरत ुदी आह ेत. येक नगरपािलका व महानगरपािलका
यांसाठी अन ु मे अ य व महापौर आिण उपा य व उपमहापौर अस ून अन ु मे
मु या-िधकारी व आय ु हे शासनिनय ु असतात . आयु हा अिधकारी
भारतीय शासन स ेवा ेणीतील (आय्एएस्) असतो . या अिधका या चे मु य काम
हणज े पािलका ं या कामावर द ेखरेख ठेवणे, अंदाजप क तयार क न थायी
सिमतीला सादर करण े, सव साधारण सभ ेत शासनिवषयक ा ंना उ र द ेणे,
मागतील ती मािहती प ुरिवणे इ. होय. अ य व महापौर या ंची िनवड य वा
अ य िनवडण ुक ने शासन िनण यानुसार होत े. यांना मानधन िदल े जात े.
थायी सिमती ही शासनातील म ु य घटक अस ून यािशवाय िवषय सिम या
असतात . यां या अख यारीत साव जिनक काम े, िश ण , साव जिनक आरो य ,
पाणीप ुरवठा व जलिनकास , िनयोजन व िवकास इ या द चा शासक य िवचार
केला जातो . या िवषया ंक रता आव यकत ेनुसार अिभय ंता, पाणीप ुरवठा
अिभय ंता, आरो यािधकारी ,लेखापरी क , िश णािधकारी व अ य अिधकारी व
सेवकवग शासक य कत ये बजावीत असतात .
२.६ समारोप :
िवकास शासना या स ंदभा त आपण भारतातील थािनक वरा य स ं थांचा ऊहापोह
केला. परंपरागत नोकरशाहीच िवकास काय माच े िनवा हन करीत अस याम ुळे व जनि य
लोकसहभागाचा सात यान े संकोच होत अस याम ुळे यांचे शासन लोका ं या अप े ांना पुरे
पड यास स म ठरल ेले नाही . रा य व क सरकार या नीती व धोरण े बदल यािवना munotes.in
Page 28
28
िवकास शासनाच े आ हान न या काळात प ेलता य ेणार नाही . खास क न नागरी
शासनाच े फारच िबकट झाल े आह ेत. आज भारतातील जवळपास सव च शहर े
जनते या अस ंतोषा या वालाम ुखीवर बसली आह ेत. के हा हा अस ंतोषाचा वा लामुखी
उफाळ ून याचा उ ेक व फोट होईल ह े सांगता य ेत नाही , अशी अव था आह े. न या
आिथ क सुधाराम ुळे नाग रका ंचे जीवनमान उ ंचावत आह े व या ं या नागरी स ुिवधां या
अपे ा वाढ या आह ेत, पण या प ु या कर यासाठी शासक य य ं णेत यो य त े बदल
करणे, यो य धो रणे व नीती आखण े आिण थािनक वरा य स ं थांना ख या अथा ने
बळकट व वाय करण े ही काळाची गरज बनली आह े, पण याच े पुरेसे भान क व रा य
शासनास आह े, असे हण याजोगी प रि थती नाही . या प रि थतीत िदल े या मया देत
नोकरशाहीन े िवकास शासन करण े आव यक आहे. यासाठी जनत े ती बा ंिधलक आिण
आखल े या िवकास योजना ंची या मागील त व े व उ ेश ल ात घ ेऊन यो य अ ंमलबजावणी
करणे स ि थतीतही करता य ेणे ब याच अ ंशी श य आह े, हे आ हान नोकरशाही
( युरो सी ) पेलते का ह े येणारा काळच िस करणार आह े.अशा कार े िज हा शासनाच े
घटक अ यासत असताना शासनाच े आव यक घटक, िज हा शासनाच े घटक, िज हा
शासनाची त वे, िज हा शासनाची काय इ. मु ांचा िवचार केला आहे.
अशा कार े महसूल शासनाची ऐितहािसक पा भूमी अ यासत असतानामहस ूल
शासनाची रचना, महसूल शासनाची उिद े इ. मु ांचा सिव तर िवचार केलेला आहे.
२.७ वा याय
:
1) 'िज हा शासनातील िविवध घटक प करा .
2) ७३ या घटनाद ु तीवर तपशीलवार न द िलहा .
3) वातं यो र काळात िज हा शासनात झाल े या बदला ंचा लेखाजोखा ा .
MCQs:
i) खालीलप ैक कोणता घटक िज हा शासनाचा मह वाचा घटक आह े?
A. महसूल
B. आरो य
C. िश ण
D. मनोरंजन
ii) ७३ वी घटनाद ु ती _____ शी संबंिधत आह े.
A. नगरपािलका
B. पंचायती राज .
C. रा य घडामोडी
D. संसद. munotes.in
Page 29
29
iii) गाव पातळीवरील महस ूल अिधकारी कोण आह े?
A. तलाठी
B. िज हािधकारी
C. ामस ेवक
D..पोलीस पाटील .
२.८ संदभ ंथ
Local Government. S.R. Maheswari Local Government in India.
Administrative Reform. P.R. Dubbashi Administrative Reforms.
Administration of Law and Order. K. K. Sharma Law and Order
Administration in India.
www.google.com .
भारतीय शासन - ा. ही बी. पाटील काशन के सागर
मराठ्यांचा इितहास - िजत आमर े, शेठ काशन
महारा ातील पंचायत राज व नागरी थािनक वरा य सं था - ा. डी. बी.
पाटील काशन के सागर
ाचीन भारताचा सां कृितक इितहास - गायधनी
भारतातील थािनक वशासन - ा. अ. ना. कुलकण
िज हा शासन -डॉ. दश नकार
पंचायत राज काशन -डॉ.दश नकार
munotes.in
Page 30
30
3
भारतातील महस ूल शासन -I
P`akrNaacaI $proYaa
३.१ pazacaI ]idYTyao
३.२ P`astavanaa
३.३ mahsaUla saMklpnaa
३.४ mahsaUla p`Saas anaacaI eoithaisak paEva -BaumaI
३.५ mahsaula p`SaasanaacaI ]idYTyao
३.६ MmahsaUla Pa`Saasanaacao sva$p
३.७ mahsaula p`Saasanaacao kaya -xao~ vyaaPtI varcanaa
३.८ maharaYT/atIla mahsaula p`Saasanaacao p`adoiSak ivaBaaga
३.९ svaatM~yaao%tr kaLatIla jamaIna sauQaarNaaMcaa AaZavaa
३.१० समारोप
३.११ वा याय
३.१२ संदभ ंथ
3.1 pazacaI ]idYTyao
Saasana va p`Saasana saMklp naa samajaUna GaoNao
mahsaUla p`SaasanaacaI saM klpnaa AByaasaNao .
mahsaUla p`SaasanaacaI eoithaisak paEva -BaumaI AByaasaNao .
mahsaUla p`SaasanaacaI ]idYTyao AByaasaNao .
mahsaUla p`Saasanaacao kaya-xao~ AByaasaNao .
maharaYT/atIla mahsaula p`Saasanaacao p`adoiSak ivaBaaga AByaasaNao.
munotes.in
Page 31
31
3.2 P`astavanaa
Saasana AaiNa p`Saasana hI rajya karBaaracyaa rqaacaI daona caako Asatat. rajyakarBaar
saurLIt caalavaayacaa Asaola tr hI dao nhI caakaMcaI idSaa ekca AsalaI
paihjao.p`Saasanaanao inaBaI -DpNao kama kravao ,.dbaavaacaI p`krNao inad Sa-naasa AaNaUna
dyaavaIt va Saasana vyavasqaa saxama kravaI ASaI na agarIkaMcaI Apoxaa Asato. sarkar
mhNajao Government Saasana mhNajao Governance AaiNa p`Saasanaalaa
Administration Asaa [Mga`jaI Sabdp`yaaoga vaaprlaa jaatao.Saasana AaiNa p`Saasana
hI rajya karBaaracyaa rqaacaI daona caako Asatat.rajyakarBaar saurLIt caalavaayacaa
Asaola tr hI daonhI caakaMcaI idSaa ekca AsalaI paihjao.p`Saasanaanao inaBaI -DpNao kama
kravao ,.dbaavaacaI p`krNao inadSa -naasa AaNaUna dyaav aIt va Saasana vyavasqaa saxama kravaI
ASaI naagarIkaMcaI Apoxaa Asato.sarkar mhNajao Government Saasana mhNajao
Governance AaiNa p`Saasanaalaa Administration Asaa [Mga`jaI Sabdp`yaaoga
vaaprlaa jaatao.sarkar caalavaNyaasaazI ivaivaQa p`Saasana kaya -rt Asatat %yaapOkI
BaartamaQyao p`acaIna kaLapasaUna rajyaaMcaI svatM~ mahsaUla p`Saasana vyavasqaa Aisqa%vaat
haotI.BaartIya vyavasqamaQyao rajaa haca sagaLyaa jai manaIcaa maalak Asaayacaa. ha
BausvaamaI rajaa Aaplyaa rajyaatIla p`jaolaa BaumaI ksaayalaa dot Asao AaiNa p`jaolaa %yaaMcyaa
]%pnnaatUna kahI ihssaa mahsaUla mhNaUna BaUsvaamaIlaa doNa k`mapaPt haoto.ASaa mahsaUla
AakarNyaacaI vyavasqaa p`acaIna rajyavya vasqaaMmaQyao vaogavaogaLI haotI.caMd`gauPt maaOyaa -pasaUna,
ASaaok to poSavyaaMpya -t yaa mahsaUlaaMcaI AakarNaI vaogavaogaLyaa pQd%tInao haot
haotI.%yaacaM p`maaNaIkrNa pihlyaaMda SaorSaah saurInao kolaM.puZo Baart doSaat Anaok
]darmatvaadI rajaaMnaI mahsaUla vyavasqaomaQya sauQaarNaa k$na rajya karBaar saaMBaaLlaa
AaiNa mahsaUla vasaUla krNyaacyaa Anaok prMpraMnaa ek~ k$na [Mga`jaaMnaI svat:caI ek
mahsaula yaM~Naa banaivalaI. mahsaUla p`Saasana ho BaartIya p`Saasanaaca savaa -t jaunaM p`Saasana
Aaho. [Mga`jaaMnaI sagaLyaat AaQaI baMgaalamaQyao AaplaM AiQap%ya sqaapna kolaM.itqalyaa
jamaInadaraMcyaaM maaQyamaatUna to mahsaUla gaaoLa kirt Asao. %yaa vyavasqaocaM naava %yaManaI
jamaInadarI mahsaUla vyavasqaa Asao zovalaM.jamaInadarI mahsaUla p`NaalaImaQyao [ Mg`ajaaMnaa
jaaNavalaM jamaInadarI mahsaUla v yavasqaovdaro [Mga`jaaMnaa jaast fayada haot naahI mhNauna
[Mg`ajaanaI poSavyaaMcyaa AiQap%yaaKalaI AsaNaa –yaa AaiNa dixaNaomaQyao AsaNaa –yaa, naMtr
iba`TISaaMnaI kabaIja kolaolyaa p`ataMmaQyao ek naivana mahsa ula vyavasqaa sau$ krNyaacao
zrivalao. jamaInadarI pQdtImaQyao jamaInadar Aaplaa mahsaUla p`qama sarkarlaa zoka
pQdtInao jamaa krIt Asat tr naivana pQdtImaQyao mahsaUla yaM~Naa Aist%vaat AaNalaI munotes.in
Page 32
32
%yaaca ca naava haotM mahlavaarI mahsaula yaM~Naa.ekMdirt ib a`TISa sarkarnao Aaplyaa Aaiqa -
k svaaqaa -saazI mahsaula y aM~Naot maulaBaut sva$pacao badla kolao AaiNa mahsaula p`Saasanaacyaa
jaaoravar Baartat 150 vaYao - rajyaSaasana kolao.Baartalaa svaatM~ imaLalyaanaMtr Baart
sarkarnao imaEa Aqa -vyavasqaocaa isvaka r kolaa.%yaamauLo sarkarlaa ivakasaa%mak kayaa -
saazI laagaNaara pOsaa kr $panao mahsaula yaM~Naovdara sarkarcyaa tIjaaoirt jamaa hao}
lagalaa. Baartat tIna pdrI krvyavasqaa Aaho. Baartacyaa rajyaGaTnaonao koMd`sarkarlaa
Aayakr.gauMtvaNaukIvarIla kr saMp%tIv arIla kr va vaarsaah@kanao imaLalaolyaa
saMp%tIvarIla kr . ivak`Ikr ,Aayaat kr. saovaavarIla kr AbakarI kr vasaula
krNyaacaa AiQakar idlaa Aaho.tsaoca rajyaaMnaa maalaacyaa AaMtrrajyaIya ivak`IvarIla
kr , krmaNauk kr.vyavasaaya kr. MmaV }%padnaavarIla Aba karIkr tsaoca
maalama%tocyaa hstaMtravarIla sT^p DyauTI vasaula krNyaacaa AiQakar idlaa Aaho.
yaacabaraobar rajyasarkarkDUna sqaainak svarajya saMsqaanaa maalama%ta kr va jakat kr
vasaUla krNyaacaa tsaoca paNaI va svacCtocyaa saaoyaIsaar#yaa saava -jainak saovaaMsaazI ikMmat
vasaUla krNyaacaa AaiNa Saotsaara vasaUla krNyaacaa AiQakar idlaa Aaho.
rajyapatLIvar ha mahsaUla vasaUla krNyaasaazI saxama ijalha mahsaUla p`Saasana kaya -rt
Aaho. maharaYT/ rajyaat 36 ijalho Aahot. ijalha patLIvar Asalaolyaa yaa mahs aula
p`SaasanaaSaI saamaanya janata SaotkrI SaotmajaUr yaaMcaa %yaaMcyaa dOnaMidna jaIvanaaSaI ivaivaQa
kamaamauLo inayaimat saMbaMQa yaotao.yaa SaotkrI AaiNa saamaanya janatocao p`Sna %varIt inakalaI
kaZNyaasaazI tsaoca mahsaUla p`Saasana AiQak laaoka iBamaUK kaya -xama va gaitmaana va
pardaSa-k krNyaacyaa dRiYTnao maharaYT/atIla 36 ijalhyaat mahsaula ivaBaagaanao 1
Aa^gaYT yaa mahsaula idnaacao AaOica%ya saaQaUna maharaYT/ rajyaat 2015 pasaUna maharajasva
AiBayaana sau $ kolaolao Aaho.
3.3 mahsaUla s aMklpnaa
AaQauinak yaugaat Saasana vyavasqacao kaya - vaaZt Aaho.klyaaNakarI AaiNa ivakasa kaya -
krNao AaQauinak Saasana vyavasqaocao kt -vya banalao Aaho.yaa kt -vyaacaI put -ta krNyaasaazI
SaasanaakDo Aaiqa -k inaQaI AsaNao AavaSyak Aaho.ha naIQaI gaaoLa krNyaasaazI sarkar
Aaplyaa p`jaovar inainaraLo kr laadto. kr mhNajao mahsaUla haoya. mahsaula ha Anaok
p`karcaa AsaUna yaamaQyao jamaIna mahsaUla, paNyaavarIla kr, Aayakr, SaotIcyaa
]tpnnaavarIla kr, vastu va saovaa varIla kr ,karmaNaukIcyaa saaQanaavarIla kr.[%yaadI
kr Aahot.mahsaUla ha jamaInaIvar laavalaa gaolaolaa va dr vaYaI - GaoNyaat yaoNaara saMp%tI kr munotes.in
Page 33
33
haoya. marazI BaaYaotIla ‘mahsaUla’ yaa Sabdp`yaaogaasaazI saMskRt BaaYaotIla ‘rajasva’ ha
Sabdp`yaaogahI p`calaIt Aaho.’rajasva’ mhNajao p`jaovdara rajaalaa doy a AsalaolI
r@kma.rajasva doNyaacao parMparIk karNa mhNajao rajaa ikMvaa rajya p`jaocao saMrxaNa
krtao AaiNa p`jaocyaa ]%kYaa -saazI p`ya%naSaIla Asatao.p`acaIna AaiNa maQya yaugaat
jaimana mahsaUla ho rajyaacyaa ]%pnnaacao p`mauK saaQana haoto.
A. mahsaUla p` Saasanaacaa Aqa - :
A. mahsaUla : mahsaUla hI saMklpnaa jamaIna mahsaula yaa saMklpnaopoxaa vyaapk
Aaho.ikMbahUnaa jamaIna mahsaUla ha mahsaUlaacaa ek GaTk Aaho.AaQauinak kaLat
Saasanaalaa klyaaNakarI rajyaacao svaPna saakar krNyaasaazI pOsaa hvaa Asatao.
%yaasaazI laagaNaara pOsaa p`%yaxa va Ap`%yaxa kr p`jaokDUna kr $panao gaaoLa
krNyaat yaotao
ba.rajyakarBaar caalaivaNyaasaazI janatokDUna %yaaMcyaa ]%pnnaapOkI kahI AMSa kr
mhNauna vasaUla krNaarI yaM~Naa mhNajao mahsaUla p`Saasana haoya.
k. krinaQaa -rNa AaiNa krvasaUlaI hI jabaabadarI par paDNaa –yaa GaTkalaa mahsaula
ivaBaaga ikMvaa mahsaUla p`Saasana Asao mhNatat.
ड.jamaIna mahsaUla : jamaIna mahsaUla mhNajao jamaInaIvar laavaNyaat Aalaolaa kr haoya.ha
kr jamaInaIcyaa ]%pad@tovar AaQaarIt Asatao. Baartat p`acaIna AaiNa
maQyayaugaIna kaLat rajaa ha p`jaonao Aaplyaa SaootIt ipkivalaolyaa AnnaQaanyaacaa
kahI Baaga mahsaUla mhNauna Aakart Asao.AaiNa %yaaca maaobadlyaat p`jaocaI
saMrxaNaacaI jabaabadarI rajaa isvakart Asao.%yaavaoLI rajaacaa AaiNa p`jaocaa yaa
jamaIna mahsaulaImauLo p`%yaxa saMbaMQa yaot Asao.svaamaI%vaacaa AiQakarat jamaIna mahsaUla
AakarNao AiBap`ot Asalao trI %yaasaMbaMQaIcao inaiScat inayama jaovha Aist%vaat navhto
%yaavaoLI BaUQaarkaMcyaa ]%pnnaacaa inammaa ek tRtIyaaMSa, ek catuqaa -Sa ikvha ek
pMcamaaMSa ihssaa jabardstInao jamaIna mahsaUlaIcyaa naavaaKalaI vasaula kolaa jaat Asao.
3.4 mahsaUla p`SaasanaacaI eoi thaisak paEva -BaumaI
maaNausa ranaTI AvasqaotUna baahor pDlaa.tao TaoLyaaToaLyaaMnaI rahU laagalaa AaiNa SaotI
vyavasaayaacaa SaaoQaanao maanavaI jaIvana isqar Jaalao .p`baLanao svasaamaqaa -nao duba-laaMnaa ijaMkUna
dMD Sa@tIcyaa ]pyaaogaana [traMvar svaaima%va p`sqaaipt k$na rajya inamaa -Na kolao.va
rajyaacaa karBaar sauvyavaisqat caalaNyaasaazI p`%yaok rajyaacyaa rajaaMnaI p`Saasana inamaa -Na munotes.in
Page 34
34
kolao va rajaManaI Aaplyaa p`jaocao saMrxaNaacao kaya - samaqa-pNao krNyaasaazI mahsaulaacaI
vaogaLI vyavasqaa inamaa -Na kolaI.Baartama Qyao p`acaIna kalaapasaUna rajyaaMcaI svatM~ mahsaula
vyavasqaa haotI.%yaavaoLI rajasva mhNajao kr ho f@t jamaInaIcyaa vaaprasaMbaMQaI janata
rajaalaa dot Asao. BaartIya vyavasqaomaQyao rajaa haca sagaLyaa jamaInaIcaa maalak
Asaayacaa.naagarIkaMnaa jamaIna ksaayalaa idlaI kI tao naagarIk Aaplyaa ]%pnnaamaQaUna
kahI ihssaa ha rajaalaa doNaM k`map`aPt haotM.ASaa mahsaUla AakarNaIcaI vyavasqaa p`acaIna
rajya vyavasqaaMmaQyao vaogavaogaLI haotI.caMd`gauPt maaOyaa -pasaUna ASaaok to poSavyaaMpya -t yaa
mahsaulaacaI AakarNaI vaogavaogaLyaa pQd%tInao haot haotI.%yaacaa eoithaisak AaZavaa
puZIla p`maaNao .
mahsaUla p`Saasanaacaa ]dya :. ASma yaugaatIla maaNausa TaoLyaaToaLyaaMnaI ek~ gauhot raht
Asao.kalaatMranao %yaanaI gauhot rahNao saaoDUna idlao.iSakar krNyaacyaa jaa oDInao pSaucao
palana krNyaasa va SaotI krNyaasa %yaaMnaI saurvaat kolaI. maanavaI jaIvana SaotIcaa SaaoQa
laagalyaamauLo isqar Jaalao.sqaaiyak Jaalaolyaa TaoLyaamaQyao saMGaYa - vaaZIsa laagalaa.yaa
saMGaYaa-t praBaUt Jaalaolyaa TaoLIcyaa laaokaMnaa ijaMkl aolaI TaoLI gaulaama banavaU laagalaI
yaatunaca rajas%tocaa ]V Jaalaa.rajao laaokaMcaI lahana lahana rajyao inamaa -Na JaalaI. rajya
caalaivaNyaasaazI rajyaatIla p`jaocyaa ]%pnnatIla kahI Baaga GaoNyaasa rajasa%tonao sau$
kolao mhNajaoca mahsaUla gaaoLa k rNyaasa pa`rMBa Jaalaa,,,,,, , ,qaaoD@yaat mahsaUla p`Saasanaacaa
]dya rajya sa%totUna Jaalaa.
maaOya- kaL ([ sa.pU 321 to [ sa. pU 185) : maaOya- saama`ajya mhNajao Baartacyaa
[ithasaatIla pihlao sausaMGaiTt AaiNa sauinayaMi~at Asao pihlaoca saamaa`jya haoya.[savaIsana
puva- 321 maQyao caMd`gauPt maaOya - yaanao magaQa saama`ajyaacaI saU~o hatI GaotlaI.kaOiTlyaacyaa
maaga-dSa-naaKalaI %yaaM naI rajyakarBaaracaI sauinayaMi~t yaM~Naa ]BaI kolaI AaiNa
rajyakarBaar saulaBapNao caalaivaNyaasaazI sauvyavaisqat krp`NaalaImauLo mahsaulaat vaaZ
JaalaI. yaa kaLatIla savaa -t mah%vaacaa ga`Mqa mhNajao kaOiTlyaacao ‘Aqa -Saas~’
haoya.kaOiTlyaanao ha ga`Mq a 15 ivaBaagaat ilahlaa Aaho. Aqa -Saas~ yaa ga`MqaatIla
t%vaaMcyaa AaQaaro Saasanaavdaro p`Saaisat ASaa iSastSaIr va ]icat p`NaalaIvdaro kr
mhNajao mahsaUla Aakarlaa jaa[ -.maaOya-saama`ajyaamaQyao jaimanaIcaI maaojaNaI va naaoMdNaI
zovaNyaasaazI ‘rjjaUk’ ’ naavaacaa AiQakarI naomalaa jaa[ -. kaOiTlyaacyaa Aqa -saas~amaQyao
jaimanaIcaI maaojaNaI kSaI kravaI tsaoca jamaInaIcaI p`tvaarI va savho -xaNa k$na itcao kaorDI
baagaayat Aaolasar ASaap`karo p`tvaarI k$na jimanaIcaa p`kar jamaInaIcaa p`kar isaMcana
sauivaQaa va %yaavarIla pikaMcyaa AaQaaro saotsaara kracaI inaiScatI kSaI kravaI yaavar munotes.in
Page 35
35
p`kaSaJaaot TakNyaat Aalaa Aaho.kaOiTlyaacyaa Aqa -Saas~ yaa gaM`qaacaa AaQar Gao}na
maaOya- kaLat mahsaUla AakarNaI kolaI jaat Asao.
mauGala kaL :( [ sa.pU 1540 to 1726) mauGala kaLacyaa p`SaasanaacaI savaa -t maaozI va
iTka} sva$pacaI doNagaI kaoNatI Asaola tr tI mahsaUla p`SaasanaacaI.jaimanaIcaI maalakI
va krrcanaa AsaNaarI mahsaUla pQdt idllaIcaa baadSaha SaorSahanao [.sa 1540 to
1545 drmyaana AvalaMbalaI.%yaacyaa karikd I-maQyao p`%yaok jamaInaQaarkacaI naaoMd
krNyaat AalaI.ha mahsaUla kaTokaorpNao gaaoLa kolaa jaa[ -.jamaInaQaarkacao h@k va
%yacaI jabaabadarI krar naamyaat Asao.maaogalabaadSaha Akbaranao %yaacaa maM~I taoDrmala
yaacyaa madtInao krpQd%tIcaI for]BaarNaI k olaI.%yaanao jamaIna maaojaNaIsaazI p`qamaca
kazIva saaKLIcaa vaapr kolaa.jamaInaIcyaa xao~fLasaazI ibaGaa ho pirmaaNa zrivaNyaat
Aalao va jamaInaIcaI ]%tma maQyama va inaksa yaa tIna p`karat ivaBaagaNaI krNyaat
AalaI.jamaInaIcyaa ekUNa ]%pnnaapOkI ektRitA MSa evaZa kr mhNaUna Gaotlaa jaa[ -
.%yaacao calanaamaQyao maulyaaMkna k$na maagaIla 19 vaYaa -cyaa sarasarI [tko puZila 10 vaYa -
saazI krpa~ ]%pnna zrivalao jaat Asao. Akbar baadaSahacyaa drbaarat raja
taoDrmala ha idvaaNa va vajaIr haota.%yaacyaapuvaI - ga`^D TMk raoD baaMQaNaaryaa SaorSaha
saurInaM mahsaUla p`Saasanaacyaa gaaByaalaa hat Gaatlaa haota.pNa %yaacaI rajavaT Alp
AsalyaamauLo tI ivakaisat hao} SaklaI naahI.pNa mauGala kaLat Akbaracaa idvaaNa
rajaa taoDrmala yaanaM mahsaUla p`saasanaacaI Saas~SauQd AakarNaI kolaI jaI Aaja ijalha
to gaava p`saasana klao@Tr thisaladar tlaazI jamaInaIcyaa saMdBaa -t p`calaIt Aaho. %yaa
kaLat ]Vaoga va vyaaparapoxaa jamaInaItUna jaast ]%pnna imaLt AsalyaamauLo rajavaTIcaa
Kca- BaagaivaNyaasaazI jamaIna mahsaUla ha savaa -t mah%vaacaa s~aoot haota.to rajaa AkbaranaM
horlaM AaiNa taoDrmalala %yaacaM kama idlaM.rajaa taoDrmala ha jasaa laZvayyaa tsaaca
kuSaag`a bauQdIcaa va jamaIna SaotIcaa tj& haota %yaanaM pirEamapuva -k mahsaUla p`SaasanaacaI
pQdt ivakisat kolaI.%yaacy aa mahsaUla p`SaasanaacaM savaa -t mah%vaacaM vaOiSaYTya mhNajao
jamaInaIcaM savao -xaNa haoya.taoDrmalanaM Saotsaara vasaulaIsaazI va pyaa -yaanaM p`SaasanaasaazIpNa
ek sauvyavasqaa tyaar kolaI. mauGala baadSahacaa BaUBaaga ha Anaok ‘saubaa’ mhNajao Baagaat
ivaBaajalaa. saubaa ha Anaok ‘sarkar’ va sarkar Anaok ‘prgaNaa’maQyao puZo ivaBaaijat
kolaa.prgaNaamaQyao BaaOgaaolaIk pirisqatI laxaat Gao}na Anaok gaavaMcaa samaavaoSa kolaolaa
Asaayacaa.p`%yaok prgaNyaamaQyao Saotsaara vasaulaIsaazI ‘maalagaujaar’ ho pd inamaa-Na kolaM
haotM.%yaaca p`Saasana mhNajao maalagaujaarI haoya. maalagaujaaracyaa hataKalaI Anaok
AiQakarI Asaayacao.savaa -t SaovaTcaa AiQakarI mhNajao pTvaarI ikMvaa Aajacaa tlaazI
haoya. maalagaujaar ho ]cca djaa -cao p`iSaixat AiQakarI Asaayacao.maM ~I taoDrmalacaI varIla munotes.in
Page 36
36
namaud pQdt diXaNaokDo inajaamaacaa idvaaNa Ahmadnagarcaa vajaIr AMba yaanaohI sana 1605
to 1726 yaa kaLat kahI sauQaarNaasah ivakisat kolaI.%yaaMnaI jamaIna maaojaNaIcyaa
varIla pQd%tI kayama zovalyaa.
maraza rajavaT ( [.sa.1630 to to 1818) : maraza saama`ajya [ sa 1630 to [.sa
1818 drmyaana BaartatIla ek saama`ajya haoto. marazoSaahImaQyao [maama va imarasa ho Sabd
jaimanaIcyaa mahsaUla AakarNaISaI inagaDIt haoto.yaavdaro jaimanaIcaI maalakI va mahsaUla
AakarNaIcao AiQakar doNyaa t yaot haoto.ho AiQakar vaMSaprMpragat haoto. C~ptI
iSavaajaI maharajaaMcaa kaL mhNajao 1674 pasaUna sau$ Jalaa.yaa kaLat jaimana
AakarNaIsaazI ‘KoDo’ ho ekk vaaprlao jaat Asao. pIk]%padna va krNaa –yaacaI
xamata pahUna jaimana mahsaUla AakarNaI mhNajao Sa otsaara basaivalaa jaa[ -. yaa pQd%tIlaa
‘kmaalaQaara’ mhTlao jaa[ -.p`%yaok gaavaat maamalaodar ho doSamauK doSapaMDo yaaMcao madtInao
jamaIna gaaoLa krNyaacao kama krt.dusa –yaa baajaIravaacyaa kaLat sana 1796 to 1818
maQyao hI pQdt baMd JaalaI.yaaca kaLat maamalaodar yaa pdacaa ilalaava sau$ Jaalaa.
iba`TISa kaL ( [.sa.1600 to 1757 ) :
maaogala p`Saasanaacyaa SaovaTcyaa kalaKMDat Aisqarta inamaa -Na JaalaI AaiNa Aisqartocyaa
vaatavarNaat 1765saalaI.[ -YT [MiDyaa kMpnaInao baMgaala, ibahar AaiNa Aaoirsaa yaa
rajyaacao naagarI p`Saasana tabyaat Gaotlao. [ -YT [MiDyaa kMpnaIcaa p`mauK hotU jamaIna mahsaUla
gaaoLa krNao va %yaacao ivatrNa krNao ha haota. iba`TISaaMnaI 1600 to 1757 pyaM -t
BaartIya BauBaagaavar vaca -sva saMpadna kolao.prMtU iba`TISa ho vyaaparI mhN auna ihMdUsqaanaat
Aalao haoto. %yaaMcyaa vyaaparI dRYTIkaonaatUna %yaanaaM ihMdUsqaanaatUna ]%pnna hvao haoto AaiNa
BaartamaQyao jaimana ho ]%pnnaacao mah%vaacao saaQana haoto ho %yaaMnaI horlao mhNauna iba`TISaaMnaI
]%pnna imaLivaNaokirta jaimanaIcaI Saas~SauQd pQd%tInao savao -xaNa krNyaasaazI 1767
maQyao ‘savho - Aa^f [MiDyaacaI’ sqaapnaa kolaI. sadr pdavar savho -Ar janarla Aa^f [MiDyaa
mhNauna jaomsa rnaola yaa iba`TISa AiQaka –yaacaI inayau@tI kolaI. jaomsa rnaola ilaiKt ‘
Bengals Atlas’ yaa pustkat S aMkusaaKLInao jamaInaIcaI maapo AaiNa KagaolaSaas~Iya
maaihtI yaacaa eki~t AaQar Gao}na nakaSao tyaar kolao gaolao haoto AaiNa
BaaogavaTdaraMkDuna mahsaula kr AakarNaI sau$ kolaI 1765saalacyaa Alaahbaadcyaa
thanausaar baMgaala baIhar AaiNa Aaoirsaa p`aM tat idvaaNaI mhNajaoca mahsaUla gaaoLa
krNyaacao AiQakar imaLalyaanaMtr kMpnaInao svat:caI p`SaasakIya yaM~Naa sqaapna
karNyaaeovajaI p`cailat sqaainak jamaInadarakDo hI jabaabadarI saaopivalaI.jamaInadar
AaiNa kMpnaIcyaa saMganamatamauLo kMpnaI Aaiqa -k saMkTat saapDlaI.1872 saalaI vaa^rna munotes.in
Page 37
37
hoisTMgsa yaanao mahsaUla p`ikyaomauLo kMpnaIcao inayaM~Na p`sqaaipt krNyaakirta mahsaula
AQaIxakacaI naomaNaUk kolaI.
iba`iTSakalaIna jamaIna mahsaulaIcao QaaorNa :
ib`aTISa saamaa`jya ivastaratIla marazyaaMcaI sa%ta ha savaa -t maoaza ADsar Aaho yaacaI
jaaNaIva iba`TISaaMnaa haotI.sana 1802 maQyao iba`TISaaMnaI poSavyaaMSaI vasa[ -caa th k$na
%yaaMcaI sa%ta xaINa kolaI . sana 1811 saalaI maaM}T sTuAT - elfIsTna puNyaat [Mga`jaacaa
vakIla mhNaUna hjar Jaalaa . iv`aTISaaMcaI sa%ta Baartat sqaIr JaalyaanaMtr inarinaraLyaa
izkaNaI inarinaraLyaa mahsaUla pQd%tI rabaivalyaacao QaaorNao iba`TISaanaI AaKlao.baMgaala
maQyao kayamaQaa –yaacaI pQdt tsaoca mahalavaarI pQdt laaga U kolaI.ryatvaarIcaI pQdt
mad`asa [laa#yaat kahI idvasa Agaoadr sau$ kolaI haotI. kayamaQaara pQdtI mhNajao
sarkarnao jaimanadaralaa kayamacaa mahsaUlaacaa dr zrvaUna Vavayaacaa yaa pQdtImaQyao
jaimanadar va sarkar yaMacao naato mahsaUlaabaabat Asao. rya tolaa yaoqao kahI sqaana
nasao.mahalavaarI pQd%tImaQyao eka ivaiSaYT vya@tIcaa maalakI h@k jaimanaIvar
navhta.mhN ajao yaa pQdtIt saMpUNa - gaava va sarkar yaaMcaa saMbaQa Asao.yaamaQyao sauQda
ryatolaa sqaana nasao.ryatvaarImaQyao maa~ vya@tI va sarkar ya aMcaa sabaMQa Asao. hI pQdt
sana 1818 maQyao jaovha iba`TISaanaI marazyaakDUna sa%ta kabaIja kolaI tovha sau$ kolaI .
%yaavaoLI stUAT - elaifnsTnanao maharaYT/at sarkarcyaa mahsaulaI ]%pnna vaaZivaNyaasaazI
ryatvaarI pQd%tIcaa payaa Gaatlaa.jamaIna mahsUl aacaI AakarNaI krNao saulaBa vhavao
mhNaUna iba`TISaaMcyaa karikdI -t EaI gaMuTr naavaaMcyaa AiQaka –yaanao Saas~SauQd pQd%tInao
SaotjamaInaIcaI maaojaNaI SaMkUsaaKLInao kolaI. SaMkusaaKLIsa gauMTrcaOna gauMza mhNat. sadr
saaKLI 33 fuT laaMbaIcaI AsaUna 16 Ba agaat ivaBaagalaI Aaho.%yaa p`%yaok Baagaalaa AaNaa
mhNat va gauMTrsaahobaaMcyaa naavaava$na puZo jamaIna maaojaNaIsaazI gaMuza p`cailat
Jaalaa.iba`TISa kaLat jaimana mahsaUla zrivaNyaacaa pihlaa maana puNao ijalhyaatIla
[Mdapur talau@yaatIla iBagavaNa ya oqauna EaI ip`galao naavaacyaa sahayyak ijalhaiQakarI yaaMnaI
sana 1827 maQyao imaLivalaa.inavvaL SaotIcyaa AaQaaro Saotsaara zrivaNyaacaa EaI ip`Mgalao
yaa AiQaka –yaacaa p`ya%na kahI p`maaNaat AyaSasvaI Jaalyaanao EaI gaaolDismaqa ho Aaya
.saI esa AiQakar I tsaoca k^PTna ivagaoMT [MijainaAr va lao. DovhIDsana yaa tIna
AiQaka–yaaMcaI saimatI %yaavaoLcyaa sarkarakDUna naomaNyaat AalaI. yaoNaa –yaa ADcaNaI
va p`%yaxa AnauBava laxaat Gao}na %yaaMnaI sana 1847 maQyao jamaabaMdI kamaI sayau@t p`ya%na
k$na jaa^[ -MT irpaoT - tyaar kolaa. tdnaMtr %yaa AaQaaro jaimanaIcaI maaojaNaI k$na saMpuNa -
mauMba[- p`aMtat gaujarat pasaUna baoLgaava pya -Mt jamaabaMdIcao kama sau$ krNyaat munotes.in
Page 38
38
Aalao.jamaInaIcyaa magaduranausaar p`tvaarI vagaI -krNa va %yaavar AaQaairt jamaIna mahsaUla
AakarNaIcao kama puZo caalaU zovaNyaat Aalao. saQyaa Aist%vaat AsalaolaI jaimana mahsaula
AakarNyaacaI pQdt iba`TISa rajavaTIt zrvaUna idlaolyaa pQdtInausaar Aaho.
3.5Mmahsaula p`SaasanaacaI ]idYTyao
maharaYT/ jamaIna mahsaula AiQainayama 1966 maQyao mahsaula p`SaasanaacaI KalaIla ]idYTyao
namaUd krNyaat AalaolaI Aahot tI puZIla p`maaNao
1. jamaIna mahsaUla saMihta va tdnauYaMigak inayamaap`maaNao zrvaUna idlaolyaa namaunyaat
kagadp~o tyaar krNao va AVyaavat zovaNao.
2. navaIna tyaar Jaalaolao jamaInaIcao p aoT ihssao maaojaUna %yaacao nakaSao tyaar krNao.
3. jamaIna sauQaarNaa kayaVacaI AmalabajaavanaI krNao.
4. jaimanaIba_la inamaa -Na Jaalaolao vaad imaTivaNao.
5. rajyaatIla jamaIna mahsaulaacaI vasaulaI krNao.
3.6 MmahsaUla Pa`Saasanaacao sva$p
MmahsaUla p`Saasana ha ijalha p`Saasanaacaa savaa -t mah%vapuNa - GaTk Aaho.mahsaula p`Saasanaacao
sva$p Aaklana haoNyaasaazI KalaIla mauVaMcaa ivacaar kravaa laagatao.
1. mahsaula inaQaa -rNa va vasaUlaI : mahsaula ho rajyaacyaa ]%pnnnaacao p`mauK saaQana
Aaho.Aaplyaa ivaBaagaatIla p`jaocaa klyaaNaasaazI mahsaUla p`Saasanaalaa ivaivaQa kracao
p`maaNa inaQaa -irt kravao laagato ASyaa pirisqatIt laokSaahIcaI t%vao AMigaka $na
mahsaUla p`Saasanaalaa mahsaula inaQaa -rNa va mahsaulaacaI vasaUlaI kravaI laagato .]da
kraonaacaa fTka baaMQakama xao~alaa basalaa mhNauna samayasaucakta paLuna mahsaUla
p`Saasanaanao gaolyaa vaYaI - Gar KrodI krNaa –yaa saazI maud`aMk Saulkat qaa oDI kpat kolaI
haotI %yaamauLo maubaM[ -t Garivak`ItUna 2,355 kaoTI $payaaMcaa mahsaUla Saasanaalaa p`aPt
Jaalaa Aaho. (saMdBa - laaoksa%ta dOinak idnaMak 1 jaanaovaarI 2022).
2.jamaInaIcao maaojamaap : mahsaUla p`Saasanaacaa ek Baaga mhNaUna BaUmaI AiBal aoK ivaBaaga
talau@yaacyaa izkaNaI kaya -rt Asatao.jamaIna maaojaNaIcao kagadp~ jamaInaIcao nakaSao
gaavaacao nakaSao vagaoro tyaar krNao AaiNa saurixat zovaNao, BauQaarkaMcaI jamaIna maaojaUna doNao
paoT ihsssaa maaojaNaI krNao tsaoca p`%yaok BauKMDat nakaSao tyaar krNao [%yaadI kaya -
Baaga mahsaula p`Saasanaalaa saaMBaaLavaa laagatao. munotes.in
Page 39
39
3.jaimanaIivaYayak vyavaharaMcaI naaoMd : mahsaula p`Saasanaalaa Aaplyaa ivaBaagaatIla
KrodI ivak`ItIla vyavaharaMcaI naaoMd zovaavaI laagato. karNa jamaInaIcaI Kajaga I ivak`I,
BaaDop+I, dana va baixasa vagaoro maagaa -naI eka BaaogavaTdarakDUna dusa –yaa BaaogavaTdaraMkDo
hstaMtrIt haot Asatat. hI hstaMtrNao maalama%ta hstaMtrNa kayada tsaoca BaartIya
naaoMdNaI kayaVanausaar mahsaUla p`Saasanaalaa naaoMdvaavaI laagatat.h o jamaInaIcao KrodI ivak`Icao
vyavahar haotanaa jamaInaIcao dsteovaja naaoMdvaNyaasaazI naaoMdNaI Saulk va jamaInaIcyaa
ikMmatIcyaa p`maaNaat maud`aMk Saulk vasaUla kolaI jaato.Saasanaacao dsteovaja naaoMdNaI ho
mahsaUlaI ]%pnnaacao ek saaQana Aaho.duyyama naaoMdNaI AiQakarI saaQarNa: p`%yaok
talau@yaat Asatat.
4. SaasakIya kaoYaagaar : mahsaulaI Ka%yaatfo - jamaa haoNaa –yaa va KcaI - pDNaaryaa
r@kmaaMcaa vyavahar doKIla saba T/oJrI AaiNa ijalha T/oJarIMmaQyao naaoMdvaavaNyaacao kaya -
mahsaula p`Saasanaala k ravao laagato.
3.7 mahsaula p`Saasanaacao kaya -xao~ vyaaPtI va rcanaa
ijalha p`saasanaatIla ek mah%vaacaa GaTk mhNajao mahsaUla p`Saasana haoya. mahsaUla ivaBaaga
ha rajyaacyaa p`Saasanaacaa kNaa Aaho. gaava maMDla talauka ]pivaBaaga ijalha ASaa sava -
patLIvar sava -saamaanya janatocaa jaastIt jaast saMpk - yaa ivaBaagaaSaI yaot Asatao.
mahsaula ivaBaagaacyaa kaya -t%prtomauLo SaasanaacaI janamaanasaatIla p`itmaa tyaar haot
Asato. yaa BaartIya mahsaUla p`saasanaacaI vyaaPtI Kup maaozI Aaho. yaa iva Baagaacao kaya-
xao~ vyaapk Aaho . Aaplyaa ga`amaINa ivakasa ivaYayaaSaI saMbaMiQat ga`amaINa p`Saasanaacaa
AByaasa krtanaa maharaYT/atIla mahsaula p`Saasanaacao kaya -xao~ AByaasatanaa AapNaasa
puiZla GaTkaMcaa AByaasa kravaa laagatao.
1.BaumaI AiBalaoK ivaBaa ga :manau kaLapasaUna jamaIna mahsaUla va jamaIna maalakI yaa daonhI
baabaIMSaI saamaanya janatocaa saMbaMQa Aalaolaa Aaho. BaumaI AiBalaoK ivaBaagaacao p`mauK kama
jaimanaIcaI maaojaNaI krNao ho Aaho. yaamaQyao jamaIna maaoojaNaIcao kama maharaYT/ jaim ana
mahsaUla AiQainayama 1966 cao klama 136 nausaar kolao jaato.]da .h_ kayama maaojaNaI,
paoT ihssaa ,BaUsaMpadna , ibanaSaotI maaojaNaI [%yaadI.maaojaNaI AMtI puravyaakrIta AiBalaoK
mhNaUna ]pyau@t zrtat. mMahsaUla ivaBaagaalaa laagaNaarI sava - maaihtI yaa ivaBaagaala
purivalaI jaato. talaukastravar ]pAQaIxak BaumaI AiBalaoK AiQakarI kaya -rt
Aaho. saaMp`t kaLat jamaIna maaojaNaImaQyao nava nava tM~ AvalaMibaNyaat yaot Aaho. SaMkU munotes.in
Page 40
40
saaKLI naMtr flak yaM~ ija.pI.esa. tsaoca sa^Tolaa[ -T yaa AaQaUinak yaM~ avdaro
jamaIna maaojaNaIcao kama p`gatIpqaavar Aaho.
2.‘jamaIna mahsaUla’ vasaUla krNaaro sarkarI kma -caarI: ‘jamaIna mahsaUla’ ha mahsaulaacaa
ek maaoza Baaga Aaho.jamaIna mahsaula AakarNyaasaazI ijalhyaatIla ijalhaiQakarI ha
p`mauK AiQakarI Asatao. tal auka patLIvar thisaladar ha mahsaUla AiQakarI
Asatao.maharaYTa/t AaiNa gaujarat maQyao yaasa maamalaodar mhNatat tr AaoirsaamaQyao
%yaaMnaa talauka AiQakarI mhNatat. thsaIladaracyaa mahsaUla kayaa -t madt
krNyaasaazI ek naayaba thsaIladar Asatao. talauka p atLIcyaa KalaI gaava GaTk
Asatao. gaavaat pTvaarI ha AiQakarI mahsaUla jamaa krNyaacao kama krtao. yaa
vyavasqaot sauQda Aata baraca badla Jaalaolaa Aaho,. saQyaa tlaazI ha p`SaasakIya
AiQakarI Saotsaara gaaoLa krNyaacao kaya - krtao.
3.jalaisaMcana mahs aula ivaBaaga : Saotk –yaalaa AavaSyaktonausaar SaotIsaazI paNaI
doNyaacaI jabaabadarI jalaisaMcana ivaBaagaacaI Asato. ivaSaoYat: nagadI ipkaMsaazI
paNyaacaI far maaozyaa p`maaNaat garja Asato . jyaa p`maaNaat paNaI doNyaat yaoto %yaa
AaQaaravar kr Aak arNyaat yaot Asatao. kr AakarNyaacaI jabaabadarI
ijalhaiQakarI va thsaIladar yaaMcyaavar nasaUna jalaisaMcana AiQaka –yaavar Asato.
SaotIcyaa hMgaamaat jao paNaI SaotIlaa doNyaat Aalao Aaho. %yaacyaa AaQaaravar kr
Aaka$na jalaisaMcana ivaBaagaatfo - vasaUlaIcao t@to ijalhaiQakarI va thsaIladar yaaMnaa
pazivaNyaat yaot Asatat ho kr vasaUla k$na GaoNyaacaI jabaabadarI ijalhaiQaka –yaacaI
Asato. naayaba thsaIladar ikMvaa kahI vaoLa ivaSaoYa AiQakar –yaacaI naomaNaUk k$na
Saotk–yaakDUna jamaIna mahsaulaabara obar ho kr vasaUla karNyaat yaot Asatat.
4.Aayakr ivaBaaga : mahsaUla p`saasanaacaa ‘Aayakr ’ ha itsara mah%vaacaa GaTk
Aaho. jalaisaMcanaap`maaNao Aayakr ivaBaagaacao AiQakarI kr Aakarat
Asatat.Aayakr ivaBaagaacaa saMbaMQa koMd` ivaBaagaaSaI Asatao. %ya aamauLo ha ivaBaagaca
saMbaMiQataMkDUna svat: kr gaoaLa krIt Asato.eKaVa vya@tIcyaa malama%tosaMbaMQaI
Aayakr AiQaka –yaasa saMSaya Aalyaasa Aayakr Kato gauPtrItInao maaihtI imaLvaUna
ekdma Capa GaalaIt Asat va ASaa saMSaiyat vya@tIcyaa GaracaI JaDtI Gaot Asat.
prMtU kahI vaoLa Aayakr ivaBaagaacyaa p`ya%naamauLo kr vasaUla haot nasaola tr
ijalhaiQakaryaacyaa madtInao to vasaUla krNyaat yaotat.
5. SaotI ]%pnnaavarIla kr : ha mahsaUla p`Saasanaacaa caaOqaa GaTk haoya. saaMp`t
kaLat ho kr navaInapNao nauktoca sau$ krNyaat Aalao Aahot. jyaa ijalhyaat maaozo munotes.in
Page 41
41
SaotkrI Asatat. ivaSaoYat: yaaMcaaca saMbaMQa yaa kraSaI yaot Asatao.AlpBauQark
SaotkryaaSaI yaaMcaa saMbaMQa yaot naahI.SaotI ]%pnna kracaI AakarNaI JaalyaanaMtr ho
krdoKIla jamaIna mahsaUlaabaraobar jama a krNyaat yaot Asatat.
6.nyaayaalaiyana Saulk AaiNa maud`akSaulk : jar nyaayaalayaaiva$Qd KTlaa Baravayaacaa
Asaola .irT Aja - jaarI k$na Gyaavayaacaa Asaola nyaayaalayaIna inaNa -yaacaI sa%yap`t hvaI
Asaola Aqavaa [tr AdlaabadlaIcao p~ daKla kravayaacao A saola tr hyaa savaa -saazI
nyaayaalayaIna Saulk AakarNao AavaSyak Asato. ho kr AakarNyaasaazI AaiNa vasaula
krNyaasaazI ivaivaQa AiQakarI kaya -rt Asatat.kahI baabatIt rijasT/ar ho kaya -
krIt Asatat.p`%yaok nyaayalayaat sT^p ivak`oto AsaUna to ijalhaaiQa ka–yaakDUna sT^p
ivakt Gaotat. doSaatIla kr kayadyaanausaar maalama%tocao kayadoSaIr maalak haoNyaasaazI
BaartatIla sava - Gar KrodIdaraMnaa ‘maud`ak Saulk’ hI ek AitrI@t ikMmat maaojaavaI
laagato. jaovha jamaIna yaa maalama%tocaa vyavahar haotao tovha sar kar kr Aakarto ha kr
‘maud`ak Saulk’ (Stamp Fee) mhNaUna AaoLKlaa jaatao. varIla sava - Saulk ho sarkarI
mahsaUla ]%pnnaacao saaQana Aaho.
7.AbakarI kr : AbakarI kr ha mahsaula p`Saasanaacaaca mah%vaacaa GaTk Aaho.ho
AbakarI kr ivaivaQa vastUMvar laav aNyaat yaotat. yaat p`amau#yaanao da$ ivaYaarI
AaOYaQaI AaiNa poT/aoilayamapasauna tyaar
haoNaa–yaa vastU [%yaadIMcaa samaavaoSa haotao. koMd` va rajya sarkarmaQyao AbakarI ivaBaaga
idsaUna yaotao.p`%yaok ijalhyaat ek ijalha Aba karI AiQakarI (District Exc ise
fficer) Asatao.AbakarI kr laavaNao AaiNa vasaUla krNao ASaa daonhI sva$pacao
kaya- ha ivaBaaga krIt Asatao.AbakarI kr p`amau#yaanao da$ karKanao, gaaodama yaavar
laavaUna gaaoLa krNyaat yaot Asatao.ASaa vyavasaayaat baokayadoSaIr ]%padna hao} nayao
yaasaazI AbakarI ivaBaaga p`ya%na krIt Asatao. ijalha AiQaka –yaacao kaya - ijalha
AiQaka–yaacyaa doKroKIKalaI caalat Asato.ijalhyaat Asalaolyaa taDI maaDI va
da$cyaa dukanaMacaI tsaoca ivaYaarI AaOYaQaalayaacaI AaiNa %yaaMcao prvaanao tpasaNyaacaI kamao
ijalhyaacaa p`mauK AbakarI AiQaka –yaasa kravaI laagatat.
8.gaaONa Kinaja ]%Knana prvaanaa : yaamaQyao vaaLU, ivaTBa+I, dgaDacyaa KaNaI,(Stone
Crusher) sau$ krNyaasaazI mahsaUla ivaBaagaacaI prvaanagaI AavaSyak Asato. vaOQa
AiQakaraiSavaaya eKadya naagarIkanao gaaONa Kinajaacao ]%Knana kolao tr %yaacaavar
dMDa%mak karvaa[ - krNyaacaa AiQaka r mahsaUla ivaBaagaalaa Aaho . dMD mhNauna munotes.in
Page 42
42
AakarlaolaI r@kma mahsaula Kijanyaat jamaa haot Asato tsaoca gaaONa Kinaja ]%Knana
prvaanaa Saulk sauQda mahsaula Ka%yaat sarkarI it jaaorIt jamaa haot Asatao.
9.mahsaUla nyaayaIk p`aiQakrNa ikMvaa nyaayalayao : Baartat iba`TISa saama`ajyaacyaa
kaLat mahsaula ivaYayak vaadaMcaI saunaavaNaI krNyaacaa AaiNa %yaabaabat inaNa -ya doNyaacaa
AiQakar saurvaatIcyaa kaLat ijalhaiQakaryaakDo saaopivaNyaat Aalaa haota.
kalaaMtranao yaa vaadaMcaI saunaavaNaI ijalha idvaaNaI nyaayaaiQaSaacyaa nyaayaalayaat kolaI jaat
Asao. svaatM~ao%tr kaLat kaya -karI AaiNa nyaayaivaYayak kayaa -caI farkt krNyaat
AalaI va punha ekda mahsaUla ivaYayak vadaMcaI jabaabadarI ijalha p`SaasanaakDo
saaopivaNyaat AalaI.1996 saalaI maharaYT/ jamaIna m ahsaUla nyaaiyak p`aiQakrNa sqaapna
krNyaat Aalao.yaa p`aiQakrNaat rajyaatIla mahsaUla AiQaka –yaaMcyaa inaNa -yaaiva$Qd
krNyaat Aalaolyaa puna -ivacaaracyaa yaaicakaMcaI saunaavaNaI krNyaacaa AiQakar doNyaat
Aalaa Aaho.tsaoca BauQaarNaaivaYayak ivaivaQa kaya do, kmaala BauQaarNaa kayado vatna
AaiNa [naama saMbaMQaIcao vaad yaaMcaI saunaavaNaI krNyaacaa AiQakar doNyaat Aalao Aahot.
3.8 maharaYT/atIla mahsaula p`Saasanaacao p`adoiSak ivaBaaga
maharaYT/ Saasana ho Baartacyaa piScama xao~at Asalaolyaa maharaYT/ rajyaatIla sarkar
Aaho.maharaYT/a rajyaacyaa 1 mao [.sa. 1960 raojaIcyaa sqaapnaopasaUna yaoqao svatM~
rajyaatIla sarkar Aaho. maharaYT/ Saasanaacao mahsaUla p`Saasana ivaBaagaacao kaya - saulaBa va
saao[-cao AaiNa SaIGa` gatInao vhavao yaa ]da%t hotUnao m ahsaula p`Saasanaacao p`adoiSak ivaBaaga
sqaapna kolao Aahot. maharaYT/at naagapur, AmaravatI ,maubaM[ -, pNaozaNao , naaiSak AaiNa
AaOrMgaabaad Asao saat mahsaUla ivaBaaga Aahot. tr mauMba[ - va zaNao yaa mahsaUla ivaBaagaaMnaa
ek~ k$na kaokNa ha ekca p`Sa asakIya ivaBaaga kolyaanao rajyaat saha p`SaasakIya
ivaBaaga Aahot. p`%yaok p`SaasakIya ivaBaagaasaazI maharaYT/ Saasanaatfo - ivaBaaigaya
Aayau@t naomalaa Aaho. saQyaa maharaYT/at 36 ijalho AsaUna %yaamaQyao 92 ]pivaBaaga
AaaiNa 358 talau@yaacaa samaavaoSa haotao. maharaYT/at mahsaUla kayaVatIla trtudInausaar
p`Saasanaacao Anaok Baaga krNyaat Aalaolao Aahot %yaamaQyao ‘gaava’ mhNajao savaa -t lahana
GaTk maanalaa jaatao. kahI gaavaaMcaa imaLuna ek ivaBaaga maanalaa jaatao %yaasa ‘sajaa’
mhNatat. ASaa kah I ‘sajaa’ imaLUna ‘maMDL’ mhNajao sak -la tyaar haoto. AaiNa
Anaok maMDlaacaa ek talaUka haotao. 4 to 5 talaU@yaaMcaa ek ]pivaBaaga mhNajao p`aMt
tyaar haotao. kahI ]pivaBaagaaMcaa imaLUna ijalha haotao AaiNa Asaa 36 ijalhyaacao
maharaYT/ banalao Aaho. sa amaanya janata SaotkrI SaotmajaUr yaaMcaa %yaaMcyaa dOnaMidna
jaIvanaaSaI ivaivaQa kamaamauLo mahsaUla p`SaasanaasaI inayaimat saMbaMQa yaotao.yaa SaotkrI munotes.in
Page 43
43
AaiNa saamaanya janatocao p`Sna %varIt inakalaI kaZNyaasaazI tsaoca mahsaUla p`Saasana
AiQak laaoka iBamaUK kaya -xama va gaitmaana va pardaSa -k krNyaacyaa dRiYTnao
maharaYT/atIla 36 ijalhyaat mahsaula ivaBaagaanao 1 Aa^gaYT yaa mahsaula idnaacao AaOica%ya
saaQaUna maharaYT/ rajyaat 2015 pasaUna maharajasva AiBayaana sau $ kolaolao Aaho.
3.९ svaatM~yaao%tr kaLatIla jamaIna sauQaarNaaMcaa AaZavaa :
mahsaUla yaa saMklpnaocaI vyaaPtI AaQaUinak yaugaat vyaapk JaalaI AsaUna %yaat Saotsaara
vyatIir@t krda%yaakDUna rajyaalaa doya Asalaolyaa sava - baabaIcaa samaavaoSa krNyaat
yaotao.ijalhatIla mahsaula gaaoLa krNyaacaI p`maUK jabaabadarI ijalhyaaiQaka –yaacaI
Asato.
SaotI ]% padna vaaZIlaa saahayya vhavao yaa durdRRYTInao svaatM~p`aPtI naMtr Baarta t
jamaInaivaYayak Anaok jaimainaivaYayak sauQaarNaa kolyaa va %yaasaazI BaUQaarNaxao~avar
kmaala ma yaa-da GaalaNyaat Aalyaa %yaamauLo sarkarcyaa mahsaulaI ]%pnnaavar pirNaama
Jaalaa.Saotsaara pasaUna imaLNaaro mahsaUlaI ]%pnna vaaZlao.
3.१० समारोप :
mahsaUla p`Saasana ha rajya ivakasaacaa kNaa Aaho. mahsaUla p`SaasanaasaMbaMQaI maulaBaut
saMklpnaocaa ivacaar krt Asatanaa Agaaodr Saasana va p`Saasana yaa saM klpnaa samajaUna
GaoNyaasaazI AapNa yaa p`krNaat ivaivaQa vya a#yaocaa vaoQa Gaotlaa Aaho.mahsaula
p`saasanaacaI eoithaisak paEva -BaUmaI samajaUna GaoNyaasaazI svaatM~puva -kaL va svaatM~ao%tr
kaLatIla mahsaU la p`Saasanaacyaa vy aaPtIcaa ]idYTaMcaatsaoca, p`SaasakIya p`adoiSak
ivaBaagaatuna 1 Aa^gaYT yaa mahsaUla idnaacao AaOica%ya saaQaUna rabaivalaolyaa maharaja
svaAiBayaanaacaa pramaYa- Gaotlaa Aaho.
3.११ वा याय
p`Sna 1 . bahupyaa-yaI p`Sna
1. Saotsaara ha koaNa%yaa mahsaulaaSaI saMbaiQat Aaho.
A.jamaIna ba. jala k. janaavaro D. jana.
2.kaoNa%yaa ibaTISa AiQakaryaacyaa naavaava$na jamaIna maaojaNaIcaa gauMza ha p`kar
p`calaIt Jaalaa .
A. elfIsTna ba laa^D - ka^navaalaIsa k gauMTr saahoba D.caica-la saahoba munotes.in
Page 44
44
3. kaoNa%yaa rajavaTIt [maama va imarasa ho Sabd jaimanaIcyaa mahs aUla AakarNaISaI
inagaDIt haoto .
A. marazoSaahI ba. iba`TISa k.inajaamaSaahI D.paotu-gaIja
4. rajya k arBaaracyaa rqaacaI daona caako ?
A.Saasana AaiNa p`Saasana ba. baa`hmaNa va xai~ya
k.saOinak va pOsaa D.pap va puNya
5. mahsaula mhNajao kaya ?
A. kr ba. dana k. svaaima%va D saamaaijak baaMiQalakI
p`Sna 2 raKalaIla saMklpnaa spYT kra.
\ A.Saasana.ba . p`Saasana.k.mahsaUla p`Saasana.
P`aSna 3 ra
1. mahsaUla p`SaasanaacaI vyaa#yaa saaMgaUna mahsaula p`Saasanaacao sva$p spYT kra vyaaPtI
eoithaisak
paEva-BaUmaI spYT kra.
1. mahsaula p`SaasanaacaI eoithaisak paEva -BaUmaI spYT kra
2. mahsaula p`SaasanaacaI ]idYTo saaMgaa.
3. mahsaUla p`Saasanaacao kaya -xao~ spYT kra.
4. Saasana va p`Saasana hI saMklpnaa spYT k$na yaa daohaomaQaIla Baod spYT kra.
३.१२ संदभ ंथ
1. BaartIya rajyaGaTnaa Aai Na kayad,o AiBajaIt iSaMdo ,caaNa@ ya maMDL p`kaSana .
2. maaihtI s~aot : marazI ivaSvakaoSa
3.saMdBa- saaQanaa saaPtaihk 25 DIsaobar 2021
4.ijalha p`saasana , laoKk p`a.ko Aar baMga , saagar p`kaSana puNao .
5.maharaYT/acyaa p`S aasanacaI AaoLK (sqaainak va ijalha p`Saasana) , laoKk Da^
idlaIpisaMh inakuMBa va Da^ ivajaya tuMTo , p`SaaMt p`kaSana .
6.laaok p`Saasana, p`a.baI vhI paTIla, fDko p`kaSana.
7.AaQaUinak Baart , p`a saImaa Baaosalao .kosaagar p`kaSana .
munotes.in
Page 45
45
४
भारतातील महस ूल शासन - II
pazacaI $proYaa
4.1 p`stavanaa
4º2 pazacaI ]i_YT \yao
4.3 महसूल शासनाच े घटक
4.4 महसूल शासनाची काय
4,.5 महसूल शासनय ं णा
4,.6 समारोप
4,.7 वा याय
4,.8 संदभ ंथ
4. 1º pazacaI ]i_YT \yao
महसूल शासनाच े घटक
महसूल शासनाची काय .
महसूल शासनय ं णा.
ijalha strIya mahsaUla p`Xaasanaacao GaTk spYT krNaoº
jaimanaIcao xao~fL maÜjaNyaacaI jaunaI va navaI maapo samajaUna GaoNaoº
ijalha strIya mahsaUla p`Xaasanaacao GaTk samajaUna GaoNao.
7À12 caa ]tara, gaava namaunaa ËmaaMk 8 Agaava namaunaa ËmaaMk 6 samajaUna GaoNao
4º2.p`stavanaa Á
pRqvaIcyaa pazIvarIla p`%yaok doSaat Saasana vyavasqaolaa p`jaocyaa ihtakirta Anaok kamao
kravaI la agatat. hI kamao krNyaakirta SaasanasaMsqa olaa ivaivaQa maagaa -naI pOsaa ] Baa
kravaa laagatao.kr ha % yaapOkI ek mah%vaacaa maaga - Aaho.saMskRt maQyao “kr” mhNajao
‘rajasva’. SaasakIya BaaYaot yaa kralaa mahsaUla Asao sMabaaoQaNyaat yao oto.p`jaocyaa KajagaI
]%pnnaatUna kraMcyaa $panao zraivak vaaTa GaoNyaacaa rajaalaa h@k Aaho , hI Baavanaa
Baartat pUvaa -par caalat AalaolaI Aaho.Aqava -vaodat kraMcaa ]llaoK spYTpNao munotes.in
Page 46
46
AaZLtao.Baa rtat rajaoSaahI vyavasqaot kr gaaoLa krNaarI yaM~Naa haotI. KoDo gaava ho
lahana GaT k maanalao jaa}na %yaacao svat:cao mahsaulaa saMbaMQaI inayama Asat. Baartat [Mga`ja
rajavaTIcaa Amal a sau$ Jaalyaav ar hLUhLU paScaa %ya pQd%tIvar kr vyavasqaa gaaoLa
krNaarI mahsaUla y aM~Naa ivakisat pavalaI .puZo Baartalaa svaatM~ imaLalyaavar saMivaQaana
inamaa-Na kolao.Baartacao saMivaQaana saMGarajyaa%mak Aah o. Baartacyaa saMivaQaanaatIla
krvyavasqaa va kraiQakar xao~acaI ivaBaagaNaI 1935 cyaa gavhna -maoMT Aa^f [MiDyaa
A^@Tlaa Anausa$na kolaI Aaho. koMd` va GaTk rajyao yaaMcyaa krivaYayak xao~acyaa
vaogavaogaLyaa sa UcaI krNyaat Aalyaa Aahot. AaiNa Aapaplyaa kxaotIla kr
AakarNyaacao va vasaUla krNyaacao AiQakar koMd`asa va GaTkrajyaaMnaa doNyaat Aalaolao
Aahot.%yaasaazI mahsaUla ivaBaaga ha ga`amastrapasaUna to raYT/ strapya -Mt ivastarlaolaa Aaho
tqaaip¸ ijalhastrIya mahsaUla p`Xaasana ivaBaagaacaa saMbaMQa p`%yaxa BaUQaarkaXa I yaot AsaUna
janatoXaI saoMid`ya saMbaMQa p `sqaaipt krNaara Asaa ha ivaBaaga Aahoº mahsaUla ho Xaasanaacyaa
]%pÙacao mau#ya saaQana AsaUna to ivaivaQa p`karcyaa kracyaa maaQyamaatUna sarkarcyaa
itjaÜrIt jamaa hÜt Asatoº%yaapOkI jaimanaIpasaUna imaLNaara mahsaUla ho rajyaacao mau#ya
]%pÙacao saaQana AahoºjamaIna ha naOsaiga -k GaTk AsaUna maanavaacao ]pjaIivakocao p`mauK
saaQana AahoºsaaMp`t kaLat JapaTyaanao hÜNaaáyaa AaOVÜigakrNa va XahrIkrNa p`iËyaomauLo
jamaIna yaa ]%padna GaTkalaa AnanyasaaQaarNa mah%va p`aPt Jaalao AahoºAaja %yaamauLoca
AvaOQa jamaIna hstaMtrNa yaamaQyao baonaamaI jamaIna vyavahar p`caMD p`maaNaat vaaZtanaa idsatÜ
Aahoº BaivaYyaat jaimanaItIla gaOrvyavahar samasyaa gaMBaIr sva$p QaarNa krNaar Aaho
%yaamauLo ga`amaINa Baagaacyaa ivakasa k ayaa-t saiËya AsaNaaáyaa baLIrajaasamaÜr tsaoca
ga`amaINa Baagaat kama krNaaáyaa saamaaijak saMsqaa¸ga`amaINa Baagaacaa AByaasa krNaaro
ivaVaqaI- va iXaxak yaaMnaa yaa samasyaocaa saKÜla ivacaa r kravaa laagaNaar Aahoº%yaamaULo
samaajaalaa jaimanaIcaI p`%y axa kbjao vaihvaaT ikMvaa jaimanaIvarIla AiQakar kÜNaakDo Aaho
yaaMcaI maaihtI AsaNao AavaSyak Aaho ºtsaoca jaimanaIvarIla h@k raKayacaa Asaola tr
jaimanaIvarIla kbjaa AbaaiQat raKNao va tÜ isaw krNao mah%vaacao zrto yaasaazI maalakI
h@k isaw k rNyaasaazI ja maInaivaYayak h@k naÜMdI va %yaaMcao namaunao maaihtI AsaNao
AavaXyak Aahoº
4.3.महसूल शासनाच े घटक
mahsaUla p`SaasanaamaQyao vaogavaogaLo ivaBaaga Aahot. %yaatIla p`mauK ivaBaaga KalaIla
Aahot.
1´ mahsaUla vasaulaI
2´ jamaIna maaojaNaI
3´ jamaIna vyavaharacaI naaoMdNaI
4´ Kijanaa munotes.in
Page 47
47
1´ mahsaUla vasaulaI Á
saaQaarNatÁ mahsaula vasaulaI ivaBaaga hoca mahsaula p`Saasana mhNaUna AaoLKlao jaato karNa ha
ivaBaaga p`%yaok gaavaapasaUna to rajyaacyaa rajaQaanaIpya -Mt rajyaBar psarlaolaa Aaho. haca
ivaBaaga mahsaUla p`Saasana mhNaUna AaoLKlaa jaat AsaUna yaa ivaBaagaatIla kma -caaáyaaMcaa
gaavaatIla p`%yaok BaUQaarkaMSaI saMbaMQa yaotao. janatoSaI ijavaMt saMbaMQa AsaNaara ha ivaBaaga
Aaho.karNa yaa ivaBaagaakDo mahsaUlan vasaulaIcao kau@ya kama idlaol ao Aaho. yaa iSavaaya
yaa ivaBaagaakDO ivaivaQa kamao saaopivalaolaI Aahot. sava - p`karcyaa inavaDNaukaÊ
laaoksaM#yaa gaNanaaÊ AnnaQaanyaÊ ra^kola saaKr [. AavaSyak vastUcyaa ivatrNaacaI
vyavasqaa [%yaadI.
2´ jamaIna maaojaNaI
jaimanaIcaImaÜjaNaI p`k`Iyaa Á
pOsaa gauMtivaNyaacaa ]tr jaimanaIcaI ivaËI ratÜrat hÜto Asao mhTlao jaato saaMgaayacao ta%pya - hoca kI¸ dIGa -
kalaIna gauMtvaNaUk mhNaUna svatÁcyaa maalakIcaI jamaIna AsaNao ho p`%yaokacao svaPna Asatoº
maaJaI jamaIna iktI AaiNa kuzpya -Mt AahoÆ yaacaI p`%yaokalaa ]%saukta Asatoº %yaasaazI
AapNa jaimanaIcaI maÜjaNaI krt Asatܺ
AaplyaakDo svatÁcyaa maalakIcaI Aqavaa vaiDlaÜpajaI -t jamaIna Asaola tr %yaacaI maÜjaNaI
hI Aaplyaala a kravaIca laagatoº idvasaoMidvasa jaimanaIcaa hÜNaara ivakasa¸ XahrIkrNa¸
AaOVÜigakrNa Anya ivakasaacaI kamao yaasaazI hÜNaara jaimanaIcaa vaapr¸ tsaoca
AapapsaatIla h_Icao vaad saÜDivaNyaasaazI %yaa jaimanaIcaI p`qama maÜjaNaI kÉna maUL
nakaXaacyaa AaQaa ro h_Icyaa KuNaa kayama kÉna BaUmaapkakDUna daKlao idlao jaatat.
maÜjaNaIcyaa AnauYaMgaanao ivaivaQa p`karcao AiBalaoK tyaar kÉna %yaamaQyao maÜjaNaIcao nakaXao
tyaar kolao jaatat %yaanaMtr BaUmaI AiBalaoK ivaBaagaakDo %yaaMcao saMQaarNa kolao jaatoº
jaimanaIcyaa maalakI h@kabaabatcao vaadivavaad imaTivaNyaasaazI BaUmaI AiBalaoK va BaUmaapna
AiQakarI yaaMcyaa kayaa -layaat jamaIna maÜjaNaIsaazI Aja - kravaa laagatܺ
jamaIna maÜjaNaIcaa Aja - p`aPt JaalyaanaMtr AavaXyaktonausaar maÜjaNaI fI BaÉna %yaacaI naÜMd
maÜjaNaI naÜMdvahIt GaotlaI jaatoº saMbaMiQatQaarkaMnaa AagaavaU naÜTIsaWaro kLvaUna maÜjaNaIcaI
tarIK inaiXcat kolaI jaatoº zrlaolyaa idvaXaI BaUmaapk jaagaovar yao}na p`%yaxa
kbjaodaracyaa maÜjaNaI Aja -dar¸ lagat kbjaodar va pMcamaMDLI yaaMcyaa samaxa ma ÜjaNaI
kamaasa sauÉvaat kolaI jaatoº vaihvaaTIcyaa KuNaaMvar inaXaaNa laavaUna %yaaAaQaaro Plaona
Tobalavar zovalaolyaa nakaXaa XaITvar vaihvaaTIcaI AaÌtI nagarBaUmaapna maÜjaNaIt 1º500
yaa pirmaaNaat tr XaotjaimanaIcaI maÜjaNaI 1º1000 yaa pirmaaNaat tyaar haoto. munotes.in
Page 48
48
%yaanaMtr maUL AiBalaoKacyaa AaQaaro vaihvaaTIcyaa nakaXaavar saupr [MpÜja kÉna
nakaXaavar h_Icyaa KuNaa inaiXcat kolyaa jaatat AaiNa %yaa nakaXaacyaa AaQaaravar maUL
AiBalaoKap`maaNao Aja -darasa h_Icyaa KuNaa kayama kÉna p`%yaxa jaagaovar navyaan ao
daKvalyaa jaatatº AXaa p`karo jaimanaIcyaa maÜjaNaIcaI p`iËyaa pUNa - hÜtoº
mahsaUla ivaBaagaanao yaa puZo Aaplyaa BaUimasaMdBaa -tIla sava - AiBalaoKaMcao saMgaNakIkrNa
krNyaacaohI kama hatI Gaotlao Aahoº BaUmaapkaMnaa p`iXaxaNa doNyaasaazI saovaa p`vaoXa Üp`iXaxaNa doNyaacaI yaÜjanaa AaKlaI Aahoº p`iXaxaNa ho manauYyabaL ivakasaacao mahsaaQana Aahoº kÝXalya sqaaipt kÉna %yaacaa ivakasa krNyaacyaa dRYTInao va AVyaavat
&anaaXaI sausaMgat rahNyaasaazI AaOrMgaabaad yaoqao BaUmaI AiBalaoK p`iXaxaNa XaaLa sana
1985 pasaUna sqaayaI svaÉpat sau$ Aahoº kuXala va p`iXaixat BaUmaapk mhNajao kama
caÜK va vaoLot hÜNyaacaI hmaI Aahoº
jaimanaIcao xao~fL maÜjaNyaacaI jaunaI AaiNa navaIna maapo Á
jaimanaIcyaa h@k va naÜMdI va %yaacao namaunao yaa GaTkat AapNa 7À 12 caa ]tara¸ gaava
namaUnaa ËmaaMkacao ivaivaQa p`kar AByaasalao Aahotº%yaa namaunyaat jaimanaIcao xao~fL
gauMza¸Aar ekr va h^kTrmaQyao idlaolao Asato ºpUvaI - jaimanaIcao xao~fL¸AMtr¸Qaanya
¸kapD [%yaadI gaÜYTI maÜjatanaa jaunyaa parMpairk prImaaMNaaMcaa vaapr kolaa jaat
Asaoºga`amaINa Baagaacaa AByaasa krNaaro ivaVaqaI -¸ iXaxak¸ va svayaMsaovaI saMsqaaMnaa yaaivaYayaI
saKÜla maaihtI AsaNao garjaocao Aaho %yaasaazI jaimanaIcaI jaunaI va navaIna maap o idlaI Aahot
tI puZIlap`maaNao
jaunaI maapo
3 fUT × 2 fUT Ä 6 caÝrsa fUT
9 caÝrsa fUT Ä 1 caÝrsa yaaD -
11 × 11 yaaD - Ä 121 caÝrsa yaaD -
121 caÝrsa yaaD - Ä 1 gauMza
33 fUT ×33 fUT Ä 1 gauMza
40 gauMza Ä 1 ekr
navaInaÀdXamaana pw1 maITr × 1 maITr Ä 1 caÝrsa maITsa -
10 maITsa - × 10 maITsa - Ä 100 caÝrsa maITsa- munotes.in
Page 49
49
100 caÝrsa maITsa - Ä 1Aar
40 Aar Ä1 ekr
100 Aar Ä 1 h^kTr
100 maITsa - × 100 maITsa - Ä 1 h^kTr
navyaa va jaunyaa maapaMcaa saMbaMQa
1 Aar javaLjavaL 1 gauMza
100 Aar mhNajao ADIca ekr
1 ekr mhNajao 40 gauMzoÀAar
1 ho@Tr mhNajao 100 gauMzoÀAar
3´ jamaIna vyavaharacaI naaoMdNaI
jaimanaIcyaa h@k naÜMdI va %yaaMcao namaunao Á
‘jamaIna’ ek maulaBaut ]%padk GaTk. Aqa -Saas~at vyaapk Aqaa -nao ‘jamaIna’ yaa saM&ot
SaotjamaIna Ê jaMgalaoÊ gaava va SahratIla [maartIcya jaagaa sava - p`karcaI KnaIjad`vyao AaiNa
KaNaIÊ DaoMgar Ênadyaa Êsamaud`iknaara Ê QabaQabao vagaOro sava - inasaga-%t ]%paadnaacaI saaQanao
jyaaMvar maanavaI tabaa AaiNa maanavaI h@k caalaU Saktao ASaa savaa -Mcaa samaavaoSa ha otao.
iba`iTXaaMnaI Baartavar Aaplao saama`ajya p`sqaaipt kolyaanaMtr [MglaDmaQyao laagaU AsalaolaI va
BaaMDvalaXaahI Aqa -vyavasqaolaa pÜYak AsaNaarI jaimanaIcaI naÜMd k$na zovaNyaacaI pwt
ivakisat kolaIºp`acaIna kaLat jaimanaIcyaa naÜMd I krNyaacyaa ivaiva Qa pwhÜ%yaa %yaamaQyao iba`TIXa kaLat AamaUlaaga` badla krNyaat Aalaoºiba`iTXa rajavaTImaQyao
jamaIna maÜjaNao¸ jaimanaIcaoxao~fL kaZNao¸jaimanaIcaa Xaotsaara zrivaNao yaa sava - maaihtIcaI
naÜMd kagadp~at naÜMd krNao yaacaI AavaXyakta BaasaU l aagalaIºiba`iTXa rajavaTIt
Aaplyaa Baartat inarinaraL \yaa ivaBaagaat AXyaa naÜMdI zovaNyaacyaa pwhÜ%yaaºyaaca kaLat jamaIna QaarNa krNao AaiNa Xaotsaara BarNao vaOgaro sava - baabaI
pwtXaIr pNao naÜMd krNyaasaazI mahs aUla saMihta tyaar krNyaaca o Aanaok p`ya%na Jaalaoº
ef jaI haT-naola AÐDrsana yaa iba`iTXa AiQakaáyaanao 1929 cyaa saumaarasa ek jamaIna
mahsaUla saMihta tyaar kolaIº KoDogaavasaMbaMQaIcaI sava - p`karcaI maaihtI pwtXaIrpNao jamaa
k$na %yaaMcaI vyavaisqat naÜMd krNyaasaazI %yaaMnaI i narinaraL \yaa p`karcao gaava na maunao tyaar
kolaoºyaa gaava na maunyaaMnaa ekpasaUna ivasapya -Mt inarinaraLo ËmaaMk idlao AahotºivaXaoYa
mhNajao svaatM~ p`aPtInaMtrhI 75 vaYa - Baart sarkarnao haT -naola AMDsa -caI gaava namaunaa
pwt sau$ raihlaIº%yaapOkI gaava namaunaa ËmaaMk 7¸ gaava namaunaa ËmaaMk 12¸ gaava namaunaa munotes.in
Page 50
50
ËmaaMk 6 AaiNa gaava namaunaa ËmaaMk 8 Aahoºgaava namaunao ho kÜNa%yaahI jamaInaQaarkacyaa
dRYTInao A%yaMt mah%vaacao Asatat %yaacaI maaihtI puZIla p`maaNao
7À12 caa ]tara mhNajao kayaÆ
saatbaara ]tara mhNajao jaimanaIcaa ek p`karcaa Aarsaa hÜyaº karNa ha ]tara vaa caUna
p`%yaxa jaimanaIvar na jaata %yaa jaimanaIcaa saMpUNa - AMdaja Aaplyaalaa basalyaa jaagaI imaLU
Xaktܺ maharaYT/ Xaasanaacyaa maharaYT/ jamaIna mahsaUla kayada 1971 AMtga -t
XaotjaimanaIMcyaa h@kaMbaabat ivaivaQa naÜMdI zovalyaa jaatatº yaasaazI vaogav aogaLI
naÜMdNaIpustko Asatat³rijasTr bau@sa´º yaa rijasTraMmaQyao kuLaMcao maalakI h@k¸
XaotjaimanaIcao h@k¸ %yaatlyaa ipkaMcao h@k yaaMcaa samaavaoXa Asatܺ tsaoca yaasaÜbat 21
vaogavaogaL \yaa p`karcao 'gaavacao namaunao' zovalaolao Asatatº yaapOkI 'gaava caa namaunaa' naM 7
AaiNa 'gaavacaa namaunaa' naM 12 imaLUna saatbaara ]tara tyaar hÜtܺ mhNaUna %yaa ]taáyaalaa
saatbaara ]tara Asao mhNatatº gaava namaunaa naMbar saat va gaava namaunaa naMbar baara ho
ek~ k$na %yaatIla maaihtI saatabaaáyaacyaa $pat idla I jaatoº sababa saatabaayaa - ]tara
mhNajao gaava namaunaa saat va baara yaanaaQaIla ]tara Asatܺ%yaat barÜbarInao saatbaara
]taáyaat gaavaacaa namaunaa naMbar 6 A maQaIla maaihtIsauwa samaaivaYT kolaolaI Asatoº
gaava namaunaa ËmaaMk 7 Á
Aaplyaa imaLktIcyaa baabatIt tlaazI kayaa -layaakDUna AapNa Aav aSyak tI maaihtI
imaLivaNyaacaa AiQakar BartIya naagarIkalaa Aaho.maharaYT/ jamaIna mahsaUla AiQainayama
1966 Anvayao p`%yaok gaavaatIla jaimanaIcaI kagadp~o hI %yaa gaavatIla tla azI kayaa -
layaat Asatat.%yaapokI gaava namaunaa ËmaaMk 7 yaalaa AiQakar AiBalaoK Asao
mhNatatº eKaVa vya>Icaa jaimanaIvarIla h@k ikvha maalakI dXa -ivaNyaasaazI gaava
namaunaa ËmaaMk 7 vaaprlaa jaatܺjaimanaIcao hstaMtrNa ho ivaËI¸gahaNa¸ dana ikMvaa Anya
maagaa-nao hÜt Asato %yaacaa ]lla oK yaa namaunaa ËmaaMk 7 maQyao dXa -ivalaolaA Asatܺgaava
namaunaaËmaaMk 7 maQyao mau#yatÁ tIna stMBa Asatatºpihlyaa stMBaamaQyao savaa -t varcyaa
baajaUlaa XaotjaimanaIcyaa BaUmaapna ËmaaMk ikMvha gaT ËmaaMk %yaacyaa XaojaarI BaUmaapna
ËmaaMkacaa ]pivaBaag a dXa-ivalaolaa AsatܺpuZo BaUQaarNaa pwBaUQaarNaa pwhÜyaºyaa itnhI stMBaa cyaa varIla baajaUsa gaaMvacao va talau@yaacao naava dXa -ivalaolao Asato va
KalaIla baa jaUsa XaotIcao sqaainak naava naÜMdivalaolao AsatoºkarNa eka XaotkáyaacaI jamaIna
Anaok izkaNaI ivaKurlaolaI AsalyaamauLo p`%yaok XaotIcyaa AaoLKIsaazI XaotjaimanaIMnaa
sauwa sqaainak naava p`aPt Jaalaolao AsatoºXaotIcyaa sqaainak naavaaKalaI laagavaDIsa y aÜgya
Asalaolyaa jaimanaIcao p`maaNa h^@Tr Aar AaiNa p`it Aar AXyaa tIna p`karat idlaolao
Asatoºsadr gaava namaunaa ËmaaMk namaunaa 7 maQyao laagavaDIsa yaÜgya xao~aKalaI ijarayat¸
baagaayat XaotIcao p`maaNa dXa -ivalaolao Asatoº%yaaKalaI laagavaDIsa yaÜgya nasalaolyaa munotes.in
Page 51
51
pÜTKrabaa jaimanaIcao p`maaNa dXa -ivalaolao Asatoºsadr p`maaNa laxaat Gao}na XaotsaaracaI
AakarNaI kolaI jaatoº gaava namaunaa ËmaaMk 7 cyaa maQaly aa stMBaamaQyao jamaIna
BaÜgavaTdaracao naava idlaolao Asatoº
gaava namaunaa ËmaaMk 12 Á
gaava namaunaa ËmaaMk 7 va gaavaM namaunaa ËmaaMk 12 ho bahuda ek~ca AsatatºjaimanaIcaI
naÜMd yaa dÜna p`karcyaa namaunyaat p`amau#yaanao AaZLtoº mhNaUna jaimanaIcyaa naÜMdIlaa 7
À12 cao ]taro Asao mhNatatº gaava namaunaa ËmaaMk 12 maQyao maagacyaa vaYaa -cyaa dÜn hI
hMgaamaat Gaotlaolyaa ipkaMcaI naÜMd Asato mhNaUna. yaalaa ipkaMcaI naÜMd vahI AsaohI
mhNatatºgaava namaunaa ËmaaMk 12 maQyao 1 to 14 Asao stMBa Asatatº sadr jaimanaIt
rbbaI va KrIp ipkaMcyaa laagavaDIKalaIla jaimanaIcyaa xao~acao p`maaNa dXa -ivalaolao Asatoº
tsaoca ijarayatI va baagaayatI jaimanaIcao p`maaNa dXa -ivalaolao Asato ¸mahsaUla Ka%yaacyaa
KatopustkatIla ivaivaQa p`karcyaa naÜMdI AaVyaavat zovaNao AaiNa 7À12 cao
]taroXaotkáyaanaa ]plabQa k$ na doNao ho kama gaavaatIla tla azyaacao Asatoº
gaava namaunaa ËmaaMk 6 Á
gaava namaunaa ËmaaMk 6 yaalaa forfar naÜMdvahI Asao mhNatatº sadr naÜMdvahI talau@yaacyaa
izkaNaI Asalaolyaa thsaIladaraMcyaa kcaorIt Asatoº yaa namaunyaat saurvaatIlaa maÝjao
AaiNa talauka Asao ilahlaolao Asato. maÝjao mhNajao jyaa gaavaatIla vya>Icaa ha namaunaa
Asaola %yaa gaavaacao naav a ilahUna puZo talauka ilahtat º yaa naÜMdvahIt mau#yat: caar stMBa
Asatatº pihlyaa stMBaat naÜMdIcyaa AnauËmaaMk dXa -ivalaolaa Asatܺ dusaáyaa stMBaat
XaotIcyaa maalakI h@kat jaÜ badla Jaalaolaa As atÜ %yaacaI vyavaisqat naÜMd kolaolaI
Asatoº
gaava namaunaa ËmaaMk 8A Á
gaava namaunaa ËmaaMk 8 A maQyao eKaVa [samaanao iktI jamaIna QaarNa kolaolaI Aaho AaiNa
%yaanao QaarNa kolaolyaa jaimanaIvar iktI mahsaUla va %yaavarIla ]pkr doNyaasa BaÜgavaTdar
jabaabadar Aaho. yaacaI maaihtI yaa gaava namaunyaat imaLtoº gaava namaunaa ËmaaMk 8 A
maQyao saat stMBa Asatatºpihlyaa stMBaat gaava namaunaa naMbar 7 va$na naÜMd ËmaaMk ilahlaa
jaatܺ%yaanaMtr %yaa jaimanaIcaa savho - naMbar va ihssaa naMbar dXa -ivalaolaa Asa tܺitsaáyaa
stMBaat 7À12 cyaa ]taáyaavar jao namaUd kolaolao xao~ Asato to ilahlao jaatoºyaa namaunyaat
kbajaodaraMnaI QaarNa kolaolyaa Kalasaa AaiNa [naama jaimanaI svatM~pNao daKivalyaa jaatat
tsaoca ibagar XaotIKalaIla jaimanaIcao xao~ iktI Aaho %yaacao p`maaNa dXa -ivalao jaatoºgaava at
BaUQaarkanao QaarNa kolaolyaa sava- p`karcyaa ekUNa jamaInaxao~acaI maaihtI sauwa gaava nama unaa
ËmaaMk 8 va$na ]plabQa hÜtoº
munotes.in
Page 52
52
saatbaara cyaa ]taáyaacao mah%va Á
saat baaracaa ]tara ha jaimanaIvarIla maalakI h@k kÜNaacaa Aaho ho samajaUna GaoNyaasaazI
XaasakIya AiBalaoK mahsaUla ivaBaagaatfo - idlaa jaatܺ ËmaaMk 7 va ËmaaMk 12 hI
jaimanaIcyaa maalakI h@kaMsaMbaMQaIcyaa kayaVatlaI ivaXaoYa klamao Aahotº saat baara ]ta –
yaacao mah%va puiZl a mauVacyaa AaQaaro spYT krta yao[-la.
1 jamaIna BaÜga vaTdara savao - nambar kLtÜ Á
gaava namaunaa 7 cyaa ]taáyaacyaa Davyaa baajaUsa BaUmaapna \Àsavho-ÀgaT naM va ihssaa naMº
daKivalaolaa Asatܺ sarkarnao p`%yaok jaimanaIcyaa gaTalaa ek naMbar idlaolaa Asatܸ
%yaalaa BaUmaapna ikMvaa s avho- naMbar ikMvaa gaT naMbar mhNatatº AaiNa yaa p`karatIla
jaimanaIcaa ihssaa iktvaa Aaho ho ihssaa naMbar maQyao daKivalaolao Asatoº %yaajavaLca
jamaIna jyaa p`karanao QaarNa kolaolaI Asato tI BaUQaarNa pwtI daKivalaolaI Asatoº
sadrcaI jamaIna %yaa vya> IkDo kXaI AalaI ho %yaava$na kLtoº
2ºBaÜgavaTdaracyaa jamaIna maalakI *@kacaa baÜQaÁ
BaÜgavaTadar vaga - 1 mhNajao hI jamaIna vaMXaprMpronao caalat AalaolaI¸ maalakIh@k AsalaolaI
Asatoºyaalaaca Kalasaa AsaohI mhNatatºBaÜgavaTadar vaga - 2 mhNajao sarkarnao
AlpBaUQaark ikMvaa BaUimahInaaMnaa idlaolyaa jaimanaIº ijalhaiQakayaa -MnaI prvaanagaI idlaI
trca yaa jaimanaIcaI ivaËI¸ BaaDop+a¸ gahaNa¸ dana \¸ hstaMtrNa krta yaotoº
3ºlaagavaDIcao yaÜgya xao~acaI maahItI Á
BaUmaapna ËmaaMkacao sqaainak naava yaa rkanyaa t Xaotkáyaanao Aaplyaa jaimanaIlaa naava
idlaolao Asalyaasa ³KacarÀvaaLUKaca´ ]llaoK Asatܺ%yaaKalaI jaimanaIcao 'laagavaDIcao
yaÜgya xao~' yaat ijarayat \¸ baagaayat¸ BaatXaotIcao xao~ yaacaI ekUNa naÜMd Asatoº
4º jamaInaIcao svaÉp AaNaI maalakI *@kacao Aa klana Á
'pÜT Krabaa' mhNajao laagavaDIsa pUNa -t: AyaÜgya Asao ja maI naI cao xao~ daKivalaolao
Asatoºyaat punha vaga - ³A´ mhNajao XaotatIla baaMQaÀnaalaoÀKaNaI yaaMcaa samaavaoXa hÜtܸ
tr vaga- ³ba´ maQyao rstoÊ kalavaoÊ tlaava va ivaiSaYT kamaaMsaazI ra KUna zovalaolyaa
jaimanaIcaI naaoMd Asato. %yaaKalaI ‘Aakar’Ê jaimanaIvar laavaNyaat yaoNaara kr
$.ÀpOsaomaQyao idlaolaa Asatao.gaava namaunaa 7 cyaa maQyaBaagaI maalakacao ikMvaa
kbjaodaracao naava idlaolao Asato. p`%yaxa vyavaharacyaavaoLI saatbaara ]tar a paihlaa
Asata jar jamaIna ivakt doNaaáyaacyaa naavaasa kMsa kolaa Asaola tr tÜ %yaa jaimanaIcaI
maalak naahI Asao samajaavaoº jamaIna ivaklyaavar AgaÜdrcyaa naavaasa kMsa k$na navaIna munotes.in
Page 53
53
maalakacao naava %yaaKalaI ilaihlao jaatoº maalakacao naavaaXaojaarI¸ vatu -Lat kahI ËmaaMk
idlaolao Asatat¸ %yaalaa forfar Asao mhNatat.
gaavanamaunaa 7 cyaa ]javyaa baajaUlaa BaUQaarkacyaa jaimanaIcaa KatoËmaaMk va %yaaKalaI
kÜNaacaI kuLvaihvaaT Asaola t r %yaa kuLacao naava ilaihlaolao Asato va KMDacaI r@kma
daKivalaolaI Asatoº '[tr h@k' maQyao maalamanaavaacaI naÜMd Asatoºyaa sadrat jaimanaIsaMdBaa -t Gaotlaolao kja - ifTlaolao Aaho kI naahI ho
pahayalaa imaLtoºka hI vaoLolaa saMpUNa - jamaIna na Gaota %yaatIla kahI Baagaca ivakt Gaotlaa
jaatܺ AXaa Baagaalaa tukDa Asao mhNatatº [tr h@k maQyao 'tukDobaMdI' Asao namaUd
kolaolao Asaola AaiNa jar tI XaotjamaIna Asaola tr tI XaotjamaIna tukDo paDUna ivakta
ikMvaa ivakt G aota yaot naahI.
7À12 ]tara Aa^nalaašna ksaa imaLvaavaaÆ
mahaBaUlaoK maharaYT/ BaUima AiBalaoKÁ maharaYT/ Xaasanaanao sava - XaotkáyaaMnaa va rajyaatIla
[tr naagairkaMnaa %yaaMcyaa XaotI va jaimanaIXaI saMbaMiQat kÜNa%yaahI maaihtIsaazI AiQaÌt
vaobasaašT s au$ kolaI Aahoº jyaacao naava Aahoº mahaBaUlaoK yaa pÜT -laWaro sava - XaotkrI
AaiNa [tr naagairk %yaaMcyaa jaimanaIXaI saMbaMiQat maharaYT/ BaUmaI AiBalaoK nakaXaacyaa
Aa^nalaašna Ksara¹KtavaNaI roka^D -saiht sava - maaihtI pahU Saktat.
maharaYT/ sarkarcyaa s aMkotsqaLalaa BaoT idlyaasa ikMvaa yaoqao yaa ilaMkvar i@lak kolyaasa
varIla ivaiht kolaolyaa maaihtInausaar 7À12 p`diXa -t hÜtܺ
maharaYT/ Xaasana mahsaUla ivaBaagaacaI Aa^ifiXayala vaobasaašT Aaho bhulekh.
mahabhumi.gov.in yaavar iDijaTla saašna ³iDijaTla hstaxarat´ saat baara ]plabQa
k$na doNyaat Aalaolaa Aaho AaiNa iDijaTla saašna AsalyaakarNaanao saMbaiQat tlaazI va
naayaba thsaIladaraMcaI sahI GaoNyaacaI garja nasatoº
4´ Kijanaa Á
jamaIna mahsaula ho rajyaacao mau#ya ]%pnnaÊ svaatMHyap`aPtIpUvaI - AaiNa naMtrhI baraca kaL
haoto.Aata tSaI pirisqatI raihlaolaI naahI. iba`TISa rajavaTIt AaiNa
svaatMHyap`aPtInaMtr sarkarI pOSaacaaca vyavahar sToT ba^MkokDo saupUd - krIpya-Mt pOSaaMcyaa
vyavaharasah sava - kamakaja talaukastravar thisala kayaa -layaacaa ek Baaga Asalaolyaa
ijalha T /oJarImaaf -t caalaivaNyaat yaot Aaho. mahsaula Ka%yaacao AiQakarI saba T /oJarIt
AaiNa ijalha ToJarIt naomalao jaatat fayanaansa Ka%yaacyaa inaNa -yaanausaar Aata saba ToJarI
AaiNa ijalha T /oJarIcaa karBaar svatM~pNao caalaU Aaho.sarkarI pOSaacaa vyavahar sToT
ba^Mk pahto. tovha Aata f@t rajya sarkar AaiNa koMd` sark arcyaa vyavaharacyaa naaoMdI
saba ToJarI AaiNa ijalha ToJarI yaaMcyaam aaf-t kolyaa jaatat. tovha mahsaUla Ka%yaatfo - munotes.in
Page 54
54
jamaa haoNaaáyaa va KcaI - pDNaaáyaa rkmaaMcaa vyavahar doKI la saba T /oJarI AaiNa ijalha
T/oJarImaQyao naaoMdvaavaoca laagatat.
4.4 महसूल शासनाची काय
mahsaUla p`saasana ho p`Saasanaacao pMK Asatat. ho pMK saxama AsalyaaiSavaaya sarkarI
manasaubao tDIsa jaa} Sakt naahI. mahsaula p`Saasanaacao sva$p A%yaMt vyaapk AsaUna
%yaaMcyaa kayaa -t satt vaaZ haot gaolaI Aaho. mahsaula p`SaasanaacaI kayao - puZIlap`maaNao
AahotÁ
1´ KajagaI maalakIcyaa jamaInaIcaa mahsaula drvaYaI - vasaUla krNaoÊ %yaacaI qakbaakI
rahNaar naahI yaacaI dxata GaoNao.
2´ saava-jainak vaapracyaa tsaoca sarkarI jamaInaIcao vyavasqaapna va saMrxaNa krNao
sarkarI jamaIna SaotIsaazI ibagarSaotI vaaprasaazI saava -jainak kayaa -saazI maMjaUr
krNaoÊ BaaDop+yaanao vagaOro doNao.
3´ jamaInaIcaI AVyaavat h@k naaoMd zovaNaoÊ
4´ sarkarI va KajagaI jamaInaIcaa gaaoYavaara Ka%yaap`maaNao yaabaabatcyaa zrvaUna idlaolyaa
pwtInausaar ihSaoba zovaNao.
5´ [tr Ka%yaacyaa vasaUla na haoNaaáyaa rkmaa jamaIna mahsaulaacaI baakI mhNaUna vasaUla
k$na doNao.
6´ jamaInaIcao maaojaNaI kagadp~ saurixat zovaNao to AVyaavat raKNaoÊ BaUQaarkanaI
ivanaMtI kolyaavar %yaaMcyaa jamaInaI maaojaUna doNao.
7´ KajagaI va sarkarI jamaIna mahsaula AakarNaI va vasaulaI ivaËIÊ maaDop+I vagaOro
jamaIna hstatrNao paNaIpurvaza saaQanao vagaOrob aabatcaI AakDovaarI zrvaUna idlaolyaa
namaunyaat saMkilat krNao.
8´ gaavaatIla jamaInaIcyaa hdd inaSaaNyaa zraivak kalaavaQaInao³paca vaYaa -tUna ekda´
tpasaUna %yaa saMbaMiQat mauQaarkaMkDUna AVyaavat zovaNao.
9´ jamaInaIcyaa vaapravar inayaM~Na zovaNao.
10´ sarkarI AaiNa KajagaI jamaInaItIla ]lKnana saava -jainak malas~aot AaiNa ibagar
SaotIsaazI haoNaaáyaa vaapravar inayaM~Na zovaNao.
11´ BaUmaI sauQaar kayaVacaI AMmalabajaavaNaI krNao.
12´ Saasanaanao vaoLaovaoLI saaopivalaolaI kamao par paDNao .
13´ jaatIÊ ]%pnna naagairk%vaacao daKlao doNao. munotes.in
Page 55
55
4,.5 महसूल शासनय ं णा ova काय .
ÌiYa AaiNa mahsaula ho rajyasaUcaItIla ivaYaya Asalyaanao¸ mahsaula yaM~Naa p`%yaok rajyaat
sqaapna krNyaat yaotoº p`XaasakIya yaM~Naot mahsaula ivaYayak inaNa -ya GaoNyaacaa AiQakar
rajyastravarIla yaM~Naocaa Asalaa trI p`%yaxa mahsaula inaQaa -rNa AaiNa mahsaulaacaI vasaulaI
hI jabaabadarI xao~Iya yaM~Naa par paDtoº hI yaM~Naa mahsaula ivaBaaga¸ ijalha¸ talauka
AaiNa gaava patLIvar kaya - krtoº Baartat Aaja ijalha talauka AaiNa gaava stravar
Aist%vaat AsalaolaI yaM~Naa iba`iTXa rajavaTIcyaa kalaKMDat ivakisat JaalaIº hI
yaM~Naa pirpUNa - AaiNa ]pyau> Asalyaanao¸ svaatM~ \yaÜAalaI.
Saasanaacyaa p`%yaok kayaa -t p`SaasakIya yaM~Naa ]BaarlaolaI Asato.doSa acyaa ivakasaat
iva%talaa Aqaa -t pOsaalaa AnanyasaaQarNa mah%va Aaho. hoAaoLKUna Saasana vyavasqana pOsaa
]BaarNyaasaazI krp`NaalaI ivakisat kolaI Aaho. yaa krp`NaalaIcaa karBaar
saaMBaaLNaarI yaM~Naa mhNajao mahsaUla yaM~Naa haoya. yaa mahsaUla yaM~Naot v irYz AiQaka –
yaapasaUna to kinaYz AiQakarI saovakaMcaI pdsaaopana vyavasqaa inamaa -Na kolaolaI Asato.
yaM~Naot vairYz AiQakarI Asatao va %yaacaa inayaM~NaaKalaI kinaYz AiQakarI
k`maak`maanao %yaalaa jabaabadar rahUna kaya - krIt Asatat. yaa ya~M`Naot ivaBa agaÊ
]pivaBaagaÊ ]pivaBaaga SaaKocaI inaima -tI k$na AiQakar prMpra inaiScat kolaolaI Asato.
mahsaula p`XaasanaacaI rcanaa daKivanaaraa t@ta Á
A.Ë. str yaM~Naa AiQakarIÀkma -caarI
1 rajya mahsaUla ivaBaaga mahsaUla p`Qaana saicava
2 p`adoiSak ivaBaaga ³6 ivaBaaga´ ivaBaagaIya kayaa -laya ivaBaagaIya Aayau>
3 ijalha ³36 ijalho´ ijalhaiQakarI kayaa -laya ijalhaiQakarI
4 ]pivaBaaga ijalhaiQakarI kayaa -laya ]pivaBaagaIya AiQakarI
5 thisalaÀtalauka thisala kayaa -laya thisaladarÀmaamalaodar
6 maMDla thisala kayaa-laya maMDla inairxak
7 sajaa ga`amapMcaayat kayaa -laya tlaazI
8 gaava ga`amapMcaayat kayaa -laya kaotvaala munotes.in
Page 56
56
mahsaUla p`Saasana yaM~NaotIla AiQakarI va %yaaMcaI kayao - Á
1ºivaBaagaIya Aayau> Á
BaartIya p`XaasakIya saovaotIla vairYz sanadI AiQakaáyaaMnaa Aayau> Asao mhNatatº
iba`iTXa BaartIya gavhna -r janarla laa^D - ivalyama baoMiTMga yaaMnaa Aayau> pdacaa janak Asao
mhNatatº BaartIya p`XaasakIya saovaotIla sanadI AiQakarI ho EaoNaI¹1 va EaoNaI ¹ 2 maQyao
samaaivaYT Asatatº %yaamauLo APpr Aayau> AaiNa sahayyak Aayau> Asao dÜna p`kar
Asatatº “APpr Aayau> ” pdavar inayau>I hÜNyaasaazI koMd`Iya laÜksaovaa AayaÜga
³UPSC´ BaartIya naagarI saovaa prIxaa ]Aayau>” pdavar inayau>I hÜNyaasaazI maharaYT/ laÜksaovaa AayaÜga ³ MPSC´ rajya naagarI
saovaa prIxaa ]AiQakarI gaT A ³rajapi~t´ EaoNaI¹1 maQaUna APpr Aayau> pdavar kinaYz
rajapi~tº AiQakaáyaa McaI inayau>I pdÜÙtInao kolaI jaatoº maharaYT/ Xaasanaacyaa ivaivaQa
ivaBaagaaMcao p`mauK Aayau> Asatanaa idsatatº
ivaBaagaIya Aayau@tacaI mahsaUlaivaYayak kayao - KalaIlap`maaNao
1. Aayau>anao vaYaa -tUna ekda kmaItkmaI 2 mahsaUla kayaa -layaaMcaI tpasaNaI kolaI
paihjao. %yaaba_lacaa Ahvaala SaasanaakDo ³rajya´ pazivalaa paihjao.
2. T/oJarI ³ Treasury ´ kayaa-layaacaI tpasaNaI kolaI paihjao.
3. sava- ijalha pirYadaMcaI tpasaNaI vaYaa -tUna ekda va 9 pMcaayat saima%yaa vaYaa -tUna
ekda tpasalyaa paihjaot.
4. ijal*yaacyaa mahsaulaabaabat vaaiYa -k Ahvaala rajya Saasanaalaa pazivalaa paihjao.
2ºijalhaiQakarI Á
ijalhaiQakarI ³District Collector´ ha BaartIya p`Xaasana saovaa AiQakarI ha vya>I
p`mauK Asatܺ %yaaMcaokDo saMpUNa - ijal(acyaa¸ kayada va sauvyavasqaocaIpNa j abaabadarI
Asatoº to ijalha nyaayadMDaiQakarI hI Asatatº1772 maQyao iba`iTXa gavhna -r vaarona
hoisTMgsa yaaMnaI ijalhaiQakarI pdacaI inaima -tI kolaIºjamaIna mahsaUla vasaulaIcyaa ]_oXaanao ho
pd inamaa -Na krNyaat Aalaoº yaa pdacaomahAaiNa naagarI p`XaasanaacaIjabaabadarI ijalhaiQakaáyaakDo saÜpvalaIº ijalhaiQakaáyaalaa
[Mga`jaImaQyao Collector Asao mhNatatº ha Xabd Dritrict mhNajao ijalha AaiNa
Collect mhNajao gaÜLa krNaara yaa dÜna XabdaMnaI imaLUna banalaolaa Aahoº svaatM~ \yaÜkaLat ijalhaiQakarI pdacyaa AiQakar va jabaabadarIt badla krNyaat
AalaoºjanaklyaaNaacaI saMbaMiQat Anaok kaya - %yaaMcyaakDo saÜpvaNyaat AalaIº munotes.in
Page 58
58
7. ijalha pirYad baajaar saima%yaaÊ myauinsapailaTI yaaMcyaa inavaDNaUka GaoNao va %yaavar
doKroK zovaNao.
8. janagaNanaa kaya -Ëmaavar doKroK krNao.
9. duYkaL AnnaQaanyaacaI tUTÊ pUrÊ s aaqaIcao raoga [%yaadI baabatIt ]d \BavaNaaáyaa
p`SnaaMvar taoDgaa kaZNao.
10. tu$Mga saimatIvar kama krNao.
11. saava-jainak inavaDUkaMcao vaoLI ijal(at sauvyavasqaa va %yaasaMbaMQaIcao kama.
3º]pivaBaagaIya AiQakarI :
]p ivaBaagaIya AiQakarI ³esaDIAao À es aDIema´ ivaBaagaacaa p`mauK AsaUna
]pivaBaagaIya AiQakarI ha sahayyak ijalhaiQakarI¸ Aayaeesa ikMvaa ]pijalhaiQakarI
k^Dr maQaIla Aahotº to %yaaMcyaa ivaBaagaat kaya -rt Asalaolao ]p ivaBaagaIya
nyaayadMDaiQakarI Aahotº ]pivaBaagaIya kayaa -layao ijalhaiQaka rI yaaMcaI p`itÌtI AsaUna
to p`XaasakIya vyavasqaot maQyasqa mhNaUna kaya - krtatº
p`XaasakIya saÜyaIsaazI ijal(acao tIna to caar ]pivaBaagaaMmaQyao ivaBaajana krNyaat yaotoº
]pivaBaagaacyaa mahsaula p`XaasanaacaI jabaabadarI ]pijalhaiQaka¹yaakDo saÜpivalaI jaatoº
]pijalhaiQaka pdnaama ]pivaBaagaIya AiQakarI Asao krNyaat Aalao Aahoº
]pivaBaagaIya AiQakarI ³esaºDIºAaoº´ Aaplyaa ]pivaBaagaacaa p`mauK p`Xaasak
Asatܺ sarkartfo - baÜlaNaara mahsaulaacao baabat ijalaaiQakarI AaiNa thisaladar
(aMcyaamaQyao samanvay a p`sqaaipt krNaara kayada AaiNa sauvyavasqaayaaMcaI Aaplyaa
]pivaBaagaat jabaabadarI saaMBaaLNaara AiQakarI mhNaUna AaoLKlaa j aatܺ %yaacaI p`mauK
kaya- puiZlap`maaNao.
³1´ AXaa inaQaIMcaI sqaapnaa krIla kI %yaamaQyao pMcaayatIkDo yaoNaara pOsaa jamaa hÜ šla va
Kcaa-laa laagaNaara pOsaa %yaamaQaUna kaZta yao[ -la.
³2´ sarkarcyaa AadoXaacaI yaÜgya tI AMmalabajaavaNaI Aaplyaa ]pivaBaagaat krNao¸
%yaasaazI kinaYz AiQakaáyaaMnaa AadoXa doNaoº
³3´ vaoL p`saMgaI dÝro kaZUna p`XaasakIya maaihtI gaÜLa krNao AaiNa i jalhaiQakanyaasa
saadr krNaoº
³4´ laÜkaMcyaa tËarI dUr krNao¸ %yaasaMbaMQaI Aiplaasa maanyata doNao AaiNa inaNa -ya GaoNaoº
³5´ Aaplyaa ]pivaBaagaat XaaMttolaa AaiNa sauvyavasqaolaa Qa@ka pÜhcaNaar naahI AXaI
KbardarI GaoNaoº munotes.in
Page 59
59
³6´ duYkaLp`saMgaI Aaplyaa iva BaagaatIla mahsaulaabaat laÜkaMnaa saUT yaavaI AXaI
iXafarsa krNaoº
³7´ ]pivaBaagaIya dMDaiQakarI mhNaUna BaUimaka bajaavatatº
³8´ krmaNaUk kr vasaUlaI¸ gaÝNa Kinaja kr vasaulaI¸ svast Qaanya dukana tpasaNaI
yaM~Naa¸ mahsaUla vasaUlaI rÜjagaar hmaI yaÜjan aa¸ sauiXaixat baorÜjagaar madt yaÜjanaa
[Midra Aavaara yaÜjanaa Aaidcao pya -vaoxaNa.
³9´ Xaasanaacyaa ivaivaQa straMvarIla AiQakaáyaaMmaQyao yaÜgya samanvaya raKNao va ekMdr
p`XaasakIya sausaU~ta raKNao¸
³10´ BaaDo inayaM~Na kayada¸ maharaYT/ jamaIna mahsaUla kayada [%yaadImaQyao AiBap`oma
AsalaolaI “nyaayaalaya” hI BaUimaka %yaalaa bajaavaavaI laagatoº
³11´ ivaQaanasaBaa matdarsaMGaakrIta ]p ivaBaagaIya AiQakarI ha inavaa -cana AiQakarI va
laÜksaBaa matdarsaMGaakirta sahayyak inavaa -cana AiQakarI Asata o.
4ºthsaIladar Á
maharaYT/ jamaIna mahsaUla kayada 1966 Anvayao rajya Saasana p`%yaok talaU@yaasaazI ek
‘thsaIladar ’ naomato. talaukapatLIvar Xaasanaacyaa p`mauK AiQakarI thsaIladar Asatܺ
thsaIla mhNajao vasaUlaIº %yaamauLo thsaIladar mhNajao ga`amaINa j anatokDUna kr vasaUla
krNaara AiQakarIº ga`amaINa mhNaNyaacaa ]_oXa Asaa kI¸ [tr p`karcyaa janatokDUna
kr vasaUla krNyaasa Anya AiQakarI Asatatº ijal(acyaa jyaa tukD \yaalaa AapNa
marazIt talauka mhNatÜ %yaalaa ihndIt ‘thsaIla’ mhNatatº %yaamauLo thsaIladar ha
talau@yaacaa savaÜ -cca naagarI AiQakarI Asatܺ thsaIladaralaaca ‘ maamalaodar’AsaohI naava
p`calaIt Aaho. maamalaodaracaI naomaNaUk rajya laÜk saovaa AayaÜgaakDUna hÜtoº ho gaT ‘A’
p`karcao pd Aaho.jamaIna mahsaUlaabaabat kaoNatahI Aja - sava-p`qama thsaIladarasamaaor
yaotao. maamalaodar krvasaUlaIvyaitir> talau@yaatlaI [tr Anaok sarkarI kamao krtܺ
tÜ p`saMgaI idvaaNaI davyaaMmaQyao nyaayadanahI krtÜ.
thsaIladaracaI kayao -
³1´ talauka AMtga -t jamaIna mahsaulaasaMbaMQaI sava - kayao- par paDNaoº
³2´Aaplyaa xao~aMtga -t rajya Xaasanaanao inado -iXat kolyaap`maaNao jamaIna mahsaulaacaI
AakarNaI krNao va %yaacaI vasaulaI krNaoº
³3´ ipkaMcaI AaNaovaarI ÀpOsaovaarI zrivaNyaasaazI m aMDL inarIxak va tlaaz \yaaMcaI
sahayyata GaoNaoº munotes.in
Page 60
60
³4´ maMDL AiQakarI va maMDL inarIxak yaanaa yaÜgya to maaga -dXa-na k$na puZIla kaya -
par paDNao %yaaMnaa yaÜgya to inado -Xa do}na maaihtI maagaivaNao¸ inarIxakasa AadoXa
do}na AiQakairtotIla p`%yaok gaavaaca I vaoLÜvaoLI tpasahI krayalaa saaMgaNao
³5´ %yaaMcyaa maMDlaatIla p`%yaok gaavaacyaa BaUima AiBalaoKavar doKroK zovaNaoº
³6´ eKaVa gaavaatIla laÜkaMcaI va ipkaMcaI pirisqatI jaaNaUna GaoNao.
³7´ zraivak maudtIt talau@yaacyaa saa Mi#yakI ivavarNaacao saMklan a krNyaasaazI saaMgaNaoº
³8´ saMbaMiQat kuLvaihvaaT ivaQaI va mauMbašcaa jaimanaIcao tukDo paDNyaasa p`itbaMQa
krNaara kayada 1948 yaacao ]llaMGana k$na eKada vyavahar Jaalaa Asalyaasa
%yaasaMbaMQa yaaogya tI maaihtI maagaivaNao.
³9´ naOsaiga -k Aapk$na ipkaMcyaa nauksaanaIsaMbaMQaI kccaa Ahvaala pazivaNyaasa baMQaI maMDL
inarIxakasa saaMgaNao.maDML inarIxakanao naOsaiga -k AapnauksaanaIsabaMQaI pazivalaolyaa AaKNaIvar ivacaar k$na Xaasanaacyaa inayamaaMnaa
AiQasa$na yaÜgya tI nauksaana Barpaš XaotkáyaaMnaa doNaoº
³10´ eKaVa gaavaat QarNa fuTUna Aqavaa Jaar karNaamauLo maanavaI va ivahÜNyaacaa saMBava AahoºAXaI maaihtI imaLalyaasa %yaa izkaNaI BaoT do}na
KbardarIcao ]pyaa yaÜjaNao.
³11´ jaimanaIcyaa tukD \yaava$na eKada vaad inamaa -Na Jaalyaavar BaUmaapna AiQakaáyaanao
jaimanaIcaI maÜjaNaI k$na yaÜgya inaNa -ya idlaa Asaola prMtu pxakaranao %yaacaI
AmalabajaavaNaI krNyaasa TaLaTaL kolaI Asaola tr %yaa saMbaMQaa t jaimanaIcaa
AiQakar jyaacaa Aahoº %yaasa imaLvaUna doNyaasaMbaMQaI tÜ AitËmaNaasa jaimanaIcaa
tabaa saÜDNyaacao AadoXa doNao.
³12´ talau@yaat naOsaiga -k AapijalhaiQakaáyaakDo saadr krNao.
³13´ talau@yaa t ipkaMcyaa AaNaovaarI saMbaMQaIcaI maaihtI gaÜLa k$na tI
ijalhaiQakaáyaasa purivaNao.
³14´ ijalhaiQakaáyaanao sauicat kolaolaI kayao - Aaplyaa xao~at par paDNao.
³15´ thisala kayaa -layaatIla kma -caaáyaaMnaa maaga -dXa-na krNao va %yaaMcyaavar doKroK
zovaNaoº munotes.in
Page 61
61
³16´ kÜtvaalaacaI ta%purta kaLasaazI naomaNaUk k$na %yaacyaa rjaosaMbaMQaI kaya -vaahI
krNao eKaVa kÜtvaalaa %yaacyaa naÜkrIcyaa jaagao p`saMgaÜpat dUsarI naÜkrI
krNyaasa prvaanagaI doNaoº
³17´ inavaDNaUkasaMbaMQaI talauka stravarIla p`mauK mhNaUna sava - kayao- par paDlaoº
³18´ gaavakáyaaMnaa %yaaMcyaa svatÁ cyaa ]pyaÜgaasaazI gaÝNa Kinajao¸ kaZNyaasaazI va
%yaaMcaa vaapr krNyaasaazI prvaanagaI doNaoº
³19´ talauka strava$na svast Qaanya dukanaaWaro Qaanyaacao saMivatrNa krNao¸ va svast
Qaanya dukanadaraMv ar yaÜgya to inayaM~Na zovaNaoº
³20´ Aaplyaa kaya -xao~atIla jaIvanaavaXyak vastuMcaa kaLabaajaar hÜt Asaola tr
%yaasaMbaMQaI yaÜgya to kDk ]paya yaÜjaNaoº
³21´ gaavaacyaa AiQakar AiBalaoKatIla naÜMdI duÉst krNyaasaazI tlaaz \yaaMnaa AadoXa
doNaoº
³22´ XaotIcyaa kamaasaazI sarkarI jaimanaIcaI ivalhovaaT laavaNao.
³23´ XahrI AaiNa ga`amaINa kamaasaazI Xaot jaimanaIcaa ibagar XaotjamaIna mhNaUna ta%pur%yaa
GaÜYaNaa krNaoº
³24´ AiQakar p~acao sqaanaMtr krNao ikyaa AiQakar p~acyaa laaBa p`tIcaI GaÜYaNaa
krNao.
³25´ jamaInaItIla mahsaUlaIcaI kayao -krtanaa (a kaya -vaahIsaazI AavaXyak %yaa vya>Ilaa
ikMvaa itcyaa tfo - AiQaÌt vyai>laa zraivak idvaXaI AaiNa vaoLI ]pisqat
rahNyaasaazI samansa pazivaNao.
5ºmaMDla AiQaxak Á
kahI KoD \yaacao imaLUna ek mahsaUlaI maMDL ³ rovhonyaU sak -la´ banato. yaa maMDlaacaa
AiBalaoK mahsaUla inairxakakDo ³rovhonyaU [nsp^@Tr´ Asatao. eka talau@yaat ekahUna
AiQak mahsaUlaI maMDL Asatat AaiNa to naayaba thisaladar yaaMcyaa AQaIna Asatat.
6ºsajjaa¹tlaazIÀpTvaarI Á
tlaazI³ihndIt pTvaarI´ ha maharaYT/ jamaIna mahsaUla vyavasqaotIla ek kma -caarI Aahoº
jaimanaIsaMbaMQaIcaI AiBalaoK satt AVyaavat rhavaIt mhNaUna maharaYT/ jamaIna mahsaUla
AiQainayamaanausaar Anaok p`karcyaa naÜMdva(a ivaiht krNyaat Aalyaa Aahotº gaavaat
kama krNaara tlaazI yaa gaava¹patLIvarIla naÜMdva tlaazI ha gaavaatIla sava - jaimanaIcyaa munotes.in
Page 62
62
vyavaharaMcaI naÜMd krt Asatܺ (aMcao dPtr ekUNa 1 to 21 ËmaaMkacyaa gaava namaunyaaMmaQyao
zovatܺ gaavaatIla Xaot jaimanaIcaa saat baara¸ Aaz A yaa sava - baabaI tlaa zI dot Asatܺ
mahsaula p`Xaasana vyavasqaotIla gaavapatLIvarIla GaTk tlaazI AsatÜ . tlaazI ha
mahsaUla Ka%yaacaa vaga -¹3 caa kma -caarI AsaUna %yaacyaavar najaIkcao inayaM~Naa sak -la
Aa^ifsar va %yaanaMtr thXaIladaracao Asatoº maharaYT/ mahsaUla AiQainayama 1966klama 7
³3´ Anvayao p`%yaok sajaakirta eKada ikMvaa AiQak tlaazI naomaNyaacaa AiQakar
ijalhaiQakaáyaaMnaa Aahotº tlaa zyaacaI kayao - KalaIlap`maaNao Aahot.
tlaazyaacaI kayao -
³1´ jamaIna mahsaula vasaula krNaoº
³2´ jamaIna mahsaula qakbaakIcaI jaimanaIcyaa AiQakarp~acaI naÜMd zovaNaoº
³3´ ijalhaiQakaáyaacyaa AadoXaanausaar laoKaMcaI ³AkÝMTsa´ naÜMd krNao va %yaacao
rijasTr tyaar krNaoº
³4´ saMbaMiQat KoD \yaatIla sarkarXaI janatoXaI va koMd`aXaI saMbaMiQat Asalaolaa fÝjadarI
KTlyaabaabatcao roka ^D- tyaar zovaNao.
³5´ ipkpaNyaacaI naÜMd krNaoº
³6´ Apadga`staMnaa madt krNyaasaMbaMQaIMcaI maaihtI saMbaMiQat thisaladaralaa kLivaNao
³7´ inaraQaar kuTuMbaacao savao -xaNa k$na saanauga`h Anaudana vaaTpasaazI tpisaladarasa madt
krNao.
³8´ vaaTp krNyaat Aa laolyaa Aaiqa -k madtIcaa ivainayaÜga hÜtÜ ikMvaa naahI to
thisaladarasa kLivaNao.
³9´ AavaXyaktonausaar Apadga`staMnaa %varIt va saurixat AXaa sqaLI hlaivaNao¸
³10´ gaavaatIla saaqaIcyaa rÜgaacaI maaihtI thisaladar va najaIkcyaa Aaraogya
koMd`aiQakaáyaala a pazivaNao.
7ºkÜtvaala Á kaotvaala ho pd maaogala kaLapasaUna Aist%vaat Aaho. jaagalyaa¸ ramaaoSaI
[%yaadI.maubaM[- kinaYz gaava vatnao inamau -lana kayada 1958 kayaVanausaar gaavaacyaa
laaoksaM#yaonausaar kaotvaalaacao inayaimat maanaQana GaoNaaro pd inama a-Na krNyaat
Aalao.paolaIsa paTIla AaiNa tlaazI yaaMnaa inayaimat madt krNaara kinaYz naaokr
mhNajao kaotvaala haoya.
munotes.in
Page 63
63
kaotvaala pa~ta Á
1´ kÜtvaala ho mahsaUla Ka%yaatIla savaa -t kinaYz pd Aahoº
2´ kÜtvaalaa caI naomaNaUk thisaladar krtatº kÜtvaala pdasaazI iXaxaNa 4 qaI
pasa Asaavao laagatoº
3´ kÜtvaalaaMcaI saM#yaa gaavaacyaa laÜksaM#yavar AvalaMbaUna Asato¸ maa~ eKadyaa gaavaI
ekahUna AiQak kÜtvaala naomaNyaacaa AiQakar Xaasanaacyaa prvaanagaInao
ijalhaiQa ka–yaasa Aahoº
kÜtvaala ha pUNa -vaL kama krNaara catuqa - EaoNaItIla ga`amanaÜkr Aahoº kÜtvaala ho
mahsaUla Ka%yaatIla savaa -t kinaYz pd Aahoº
kÜtvaalaaMcaI saM#yaa Á
gaavaacaI laÜksaM#yaa kÜtvaalaaMcaI saM#yaa
1000 pya -Mt 1
1001 to 3000 2
3001 huna AiQak 3
4´ kaotvaala mhNaUna naomaNaUk haoNyaasaazI saMbaMiQat vya>Icao vaya kmaIt kmaI 18 va
jaastIt jaast 40 vaYa - [tko Asaavao laagato.
5´ kaotvaalapdI naomaNaUk haoNyaasaazI saMbaMiQat vya>Inao kuLkayaVat QaarNaxao~apoxaa
AiQak jaimana maalak ikMvaa kUL yaa naa%yaanao QaarNa kolaolaI nasaa vaI.
6´ kaotvaalaacaI naomaNaUk haoNyaasaazI saMbaMiQat vya>Isa tarNaadaKla 100 $pyao va
daona jaamaIna Vavao laagatat.
7´ kaotvaalaavar najaIkcao inayaM~Na tlaaz \yaacao Asato.
8´ kayada va sauvyavasqaocyaa dRYTInao kaotvaalaavar inayaM~Na paolaIsa paTI la zovatao.
9´ kaotvaalaasa dr saha maihnyaasa 15 idvasa ikMvaa vaYaa -laa 30 idvasa Aija -t rjaa
maMjaUr haoto.kaotvaalaasa 8 idvasaaMcaI ikrkaoL rjaa doNyaacao AiQakar tlaaz \yaasa
Aaho.
10´ kaotvaalaasa Aija -t rjaa maMjaUr krNyaacao AiQakar thisaladarasa Aaho. munotes.in
Page 64
64
11´ kamaat idrMgaa[ - kolyaaba_la kaotvaalaasa inalaMibat krNyaacao AiQakar
thisaladaraMnaa Aaho.
12´ gaavapatLIvar tlaaz \yaacyaa hataKalaI mahsaUlaacao kama krNyaasaazI kaotvaalacaI
naomaNaUk krtat.
13´ kaotvaalaacyaa rjaocya a kaLat Saojaarcyaa g aavacaa kaotvaala ha %yaacao kama
pahtao.
14´ kaotvaalaasa maaisak 5000 [tko vaotna imaLto.
15´ kaotvaalaasa vayaacaI 60 vaYao - pUNa- hao[-pya-Mt pdavar rahta yaoto.
kaotvaalaacaI kaya - Á
1´ gaavacao dPtr vairYz kayaa -layaat nao AaNa krNyaacaI jabaabadarI kaotvaalaavar
Asato.
2´ gaavaatIla janmaÊ maR%yaUÊ ivavaah [%yaadIMcyaa naaoMdNaIcaI maaihtI ga`amasaovakasa doNyaacaI
jabaabadarI kaotvaalaavar Asato.
3´ gaavakáyaaMnaa caavaDI ikMvaa sajaa yaoqao baaolaivaNyaacao kaya - kaotvaala krtao.
4´ gaavaat GaDlaolyaa gaunhasaMbaMQaI paolaIsa paTlaasa maaihtI doNyaacao kama kaotvaala
krtao.
5´ pÜilasa paTlaacyaa rKvaalaItIla kOVaMvar kÜtvaala phara zovatܺ
6´ Xaot saara¸ XaasakIya doNao Ada krNyaasaazI gaavakyaa -Mnaa caavaDIvar baÜlaavauna
AaNaNaoº
7´ baovaarsa maRtdohaMcaI ivalhovaaT laavaNyaasa tsaoca Xava ivacCodnaasaazI p`ot Gao}na
jaaNyaat pÜilasaaMnaa sahayya krNaoº
8´ ApGaatI maR%yaU¸ Aaga¸ saaqaIcao rÜga yaa p`saMgaI pÜlaIsapaTlaaMnaa madt krNaoº
9´ gaavaatIla AiQakayaa -Mnaa jamaIna mahsa Ula vasaulaIsa madt krNaoº
10´ gaavaatIla AiQakayaa -Mnaa %yaaMcyaa [tr XaasakIya kamaat madt krNaoº
11´ baovaarsa maRtdohaMcaI ivalhovaaT laavaNyaasa tsaoca Xava ivacCodnaasaazI p`ot Gao}na
jaaNyaat pÜilasaaMnaa sahayya krNaoº
munotes.in
Page 65
65
8ºpÜlaIsa paTIla :
pÜlaIsa paTIla ho pd p`acaIna kaLapasaUna caalat AalaolaM Aaho º %yaa kaLI ho pd
gaavaatIla XaUr va ktR -%vaana vya>IkDo idlyaa jaašº iXavaajaI maharajaaMcyaa kaLapasaUna
tsaoca maÜgalaaMcyaa kaLapasaUna pÜlaIsa paTIla ho pd Aaist%vaat Aalao º Baartat
p`acaIna kaLa pasaUna gaavaacaa karBaar pahNyaasaazI ga`ama p`mauK Asaayacaaºiba`iTXa kaLat
kayada sauvyavasqaa AaiNa mahsaUla vasaulaIcaI jabaabadarI yaa pdakDo doNyaat AalaIº tsaoca
iba`iTXa kaLat pÜlaIsa paTIla pd vaMXa prMpragat idlao jaat Asaoº maa~ Aata
Xaasanaana o 1946 pasaUna ih vaMXa prMpragat pÜlaIsa paTIla naomaNyaacaI pwt baMd kolaIº
pÜlaIsa paTIla ivaYayaI saMixaPt maaihtI Á
● mauMbaš naagarI kayada ³baa^mbao isavhIla A^@T´¸ 1857 nausaar rajyaat pÜilasa
paTIla ho pd inamaa -Na krNyaat Aalaoº maharaYT/ maulakI pÜilasa Ai Qainayama¸
1962 Anvayao 1 jaanaovaarI 1962 pasaUna rajyaatIla vaMXaprMpragat maulakI pd r_
Jaalao.
● maharaYT/ ga`ama pÜilasa AiQainayama¸ 1967 nausaar pÜilasa paTlaacaI inayau>I kolaI
jaatoº rajya sarkar¸ ijalhaiQakarI vaa %yaaMnaI AiQakar p`da na kolyaasa
]pijalhai QakarI ikMvaa p`aMt yaa AiQakaáyaaMmaaf -t pÜlaIsa paTlaacaI inayau>I
krto.
● vayaÜmayaa-da Á pÜlaIsa paTIla mhNaUna inayau>I hÜNyaasaazI ]maodvaaracao vaya ikmaana
25 va kmaala 45 vaYao - Asaavao laagatoº
● vaotna Á pÜilasa paTlaaMcao vaotna drmaha ɺ 3¸000 ³tIna hjaar Ép yao´
● inavaDNaUk p`iËyaaÀ pa~ta Á pÜilasa paTIla yaa pdasaazI inayau>I hÜNyaakrta
%yaa ]maodvaaranao ikmaana 10 vaI [ya]maodvaarasa pÜlaIsa paTIla pdasaazI inayau>I hÜN yaasa jaast p`aQaanya idlao jaatoº
tsaoca inayau>I krt Asatanaa tI saurvaatIlaa 5 vaYa - [tkIca kolaI jaatoº tsaoca
%yaa vya>Icao gaavaat Gar va jamaIna AsaNao AavaXyak Asatoº
● pUvaI- pÜilasa paTlaacaI naomaNaUk p`%yaokvaoLI 5 vaYaa -Mcyaa pTIt vaaZivaNyaac aI trtUd
hÜtIº Aata hI naomaNaUk 10 cyaa pTIt vaaZivalaI jaatoº pÜilasa paTlaasa vayaacaI
60 vaYao- pUNa- JaalyaanaMtr pdavar rahta yaot naahIº
● Xaojaarcyaa gaavaatIla ikMvaa kmaI XaOxaiNak pa~tocyaa ]maodvaaracaI pÜilasa
paTIlapdI inayau>I krNyaasaazI iv aBaagaIya Aayau>aMcaI prvaanagaI GyaavaI laagatoº munotes.in
Page 66
66
hMgaamaI pÜilasa paTlaacaI ta%purtI naomaNaUk krNyaacao AiQakar thsaIladarasa
Aahot.
● Xaasanaacyaa navyaa QaÜrNaanausaar pÜlaIsa paTIla pdasaazI 80 gauNaaMcaI laoKI prIxaa
tr 20 gauNaaMcaI maulaaKt dyaavaI laagatoº
● prIxaot jaast gauNaaMnaI ]
kolyaa jaatoº
● pÜilasa paTlaasa %yaaMcyaa pdavyaitir> pUNa - vaoLocaI kayamasva$pI dusarI kÜNatIhI
naÜkrI krta yaot naahIº pÜilasa paTlaasa XaotI vaa [tr vyavasa aya krta yaotܸ
maa~ Asaa vyavasaaya %yaacyaa pdacyaa kt-vyaaMcyaa AaD yaota kamaa nayao.
● pÜilasa paTIla ha pUNa -vaoLcaa XaasakIya naÜkr nasalyaanao %yaalaa gaava patLIvarIla
sahkarI saMsqaaMmaQyao eKado pd vaa sadsya%va QaarNa krta yao} Xaktoº pÜilasa
paTlaasa rjaa doNyaacao AiQakar saMbaMiQat thisaladarasa Aahotº
rajya sarkarcyaa [tr XaasakIya saovakaMnaa imaLNaaáyaa savalatI pÜilasa paTlaasa imaLt
naahItº maa~ ATIMcaI pUt -ta kolyaasa %yaacyaa maulaaMnaa maÜft iXaxaNa imaLU Xaktoº pÜilasa
paTlaasa gaOrv at-NaukIbaabat Xaasana krNyaacao AiQakar ]pijalha iQakarI ikMvaa p`aMt –yaa
AiQakayaasa Asatatº gaOrvat-NaukIbaabat paoilasa paTlaasa ek vaYaa -pya-Mt saovaotUna
inalaMibat ikMvaa baDtf - kolao jaa} Sakto.
paolaIsa paTIla kaya - Á
1. gaavapatLIvar kayada va sauvyavasqao cyaa dRYTInao baMdaobast raKNao
2. gaun*yaaMSaI Kbar paoilasa zaNyaasa doNao
3. gaun*yaasa AaLa GaalaNao
4. ivanaaprvaanaa Sas~ baaLgaNyaasa manaa[ - krNao Aaid kt -vyaaMSaI paoilasa paTIla
saMbaMiQat Aaho.
5. gaavaat naOsaiga -k AapAhvaalaa vairYzaMnaa paoilasa paTIla dotao.
6. gaavapatLIvar AMlaI pdaqa - baMdI kayaVacyaa BaMga Jaalyaasa saMbaMiQat AiQakanyaasa
paoilasa paTIla Kbar dotao.
7. gaavaat AnaOsaiga -k vaa saMSayaaspd maR%yaU GaDlyaasa talauka dMDaiQakarI vaa saMbaMiQat
paolaIsa AiQakarI yaaMnaa Kbar doNyaacaI jabaabadarI paolaIsa paTlaavar Asato. munotes.in
Page 67
67
8. gaavapatLIvar va sauvyavasqaa raKNyaacyaa kayaa -t paooilasa paTlaasa kaotvaala va
kinaYz ga`amanaaokr madt krtao.
9. gaavapatLIva r kaotvaala Aaid kinaYz saovakaMkDuna AavaSyak tI kamao k$na
GaoNyaacaI jabaabadarI paolaIsa paTlaavar Asato.
10. paolaIsa paTlaacaI naomaNaUk krtanaa maagaasavagaI -ya ]maodvaarasa p`aQaanya doNyaat
yaoto. Paoilasa paTlaacyaa rjaocyaa kaLat Saojaarcyaa gaa vacaa paoilasa paTIla %yaacao
kama pahtao.
11. saNaÊ ]%savaÊ yaa~a va inavaDNaUk GaDamaaoDIvar zovaNao.
4,.6 समारोप
BaartatIla mahsaUla p`SaasanaacaI vyaaPtI koMd` sarkar pasaUna ijalha va talau@yaapya -t
psarlaolaI Aaho. ‘jamaIna’ ek maulaBaut ]%padk GaTk. Aqa -Saas~at vyaapk Aqaa -nao
‘jamaIna’ yaa saM&ot SaotjamaInaÊ jaMgalaoÊ gaava va SahratIla [maartIcya jaagaa sava - p`karcaI
KnaIjad`vyao AaiNa KaNaIÊ DaoMgar Ênadyaa Êsamaud`iknaaraÊ QabaQabao vagaOro sava - inasaga-%t
]%paadnaacaI saaQanao jyaaMvar maanavaI tabaa AaiNa maanavaI h@k caalaU Saktao ASaa savaa -
Mcaa samaavaoSa haotao. kolaIºp`acaIna kaLat jaimanaIcyaa naÜMdI krNyaacyaa ivaivaQa pwp`calaIt hÜ%yaa %yaamaQyao iba`TIXa kaLat AamaUlaaga` badla krNyaat Aalaoº iba`iTXaaMnaI
Baartavar Aaplao saama`ajya p`sqaaipt kolyaanaMtr [MglaDmaQyao laagaU AsalaolaI va
BaaMDvalaXaahI Aqa -vyavasqaolaa pÜYak AsaNaarI jaimanaIcaI naÜMd k$na zovaNyaacaI pwt va
kr vasaUlaIcaI ek p`NaalaI i vakisat kolaI va %yaalaa naava idlao mahs aula yaM~Naa. maharaYT/
rajyaatIla yaa mahsaUla p`Saasanaacao GaTk kaoNato va hI mahsaula p`Saasana yaM~Naa maharaYT/
mahsaUla 1966 cyaa kayadyaa Anvayao Saasanaalaa p`saasakIya karBaarat madt kr to
%yaasaazI Aist%vaat AsalaolaI AiQakar va jabaabadarIcaI saaopanapd prMpra inama aINa
kolaI Aaho yaacaa AaZavaa AapNa ya p`krNaat Gaotlaa Aaho.
4,.7 वा याय
bahU pyaa-yaI p`Sna :
1 ho@Tr mhNaja kItI gauMzoÀAar Æ
A. 200 gauMzoÀAar ba.100 gauMzoÀAar
k.300 gauMzoÀAar D.400 gauMzoÀAar munotes.in
Page 68
68
2.jaimanaIcyaa maalakI h@kabaabat maÜjaNaIsaazI va vaadivavaad imaTivaNyaasaazI koaNa%yaa
AiQakaryaakDo Aja - kravaa laagata Æo
A. BaUmaI AiBalaoK va BaUmaapna AiQakarI ba.gaT ivakasa AiQakarI
k. ga`amasaovak D.paolaIsa paTIla
3.kaoNa%yaa BaaYaot kralaa ‘rajasva’ Asao mhNatat Æ
A. la^iTna ba,.farsaI k. saMskRt D.dovanaagarI
p`Sna
1.ga`amanamaunaa k`maaMk 6 spYT kra
2.saatbaara ]ta –yaacao mah%va spYT kra
3.ijalhastrIya mahsaUla p`Saasanaacao GaTk spYT kra
4.mahsaUla p`SaasanaacaI kaya - saaMgaa
5. thisaladaracaI kayao - saaMgaa.
4,.8 संदभ ंथ
1. BaartIya p`saasana –p`a vhI .baI .paTIla,p`kaSana ko saagar.
2. ijalha p`saasana, laoKk p`a.ko Aar baMga, saagar p`kaSana puNao.
3. maharaYT/acyaa p`SaasanacaI AaoLK (sqaainak va ijalha p`Saasana) , laoKk Da^
idlaIpisaMh inakuMBa va Da^ ivajaya tuMTo , p`SaaMt p`kaSana.
4. laaok p`Saasana, p`a.baI vhI paTIla, fDko p`kaSana.
5. AaQaUinak Baart, p`a saImaa Baaosalao, ko saagar p`kaSana.
6. la^D laa^ja [na maharaYT/a 2017, EaI SaoKr gaayakvaaD, , yaSada puNao p`kaSana.
7. la^D [SaUja [na [MiDyaa 2016, EaI SaoKr gaayakvaaD, yaSada puNao p`kaSana.
8. la^nD ra[ -Tsa A^nD myaUToSansa, EaI SaoKr gaayakvaaD, yaSada puNao p`kaSana.
munotes.in
Page 69
69
५
कायदा आिण सु यव था शासन याियक यं णा- I
पाठाची परेषा
५.१ पाठाच े उ ेश
५.२ ा तािवक
५.३ िज ातील कायदा व सु यव थ ेची यं णा
५.४ िज ाती ल यायीक यं णा
५.५ वा याय
५.६ संदभ ंथ
५.१ पाठाच े उ ेश
िज ातील कायदा आिण सु यव थ ेची यं णा समजून घेणे
dk;nk vkf.k lqO;oLFksP;k in~/krh समजून घेणे
िज ातील यायीक यं णा समजून घेणे
५.२ ा तािवक :
भारतीय शासनात एका उदा आिण िवधायक हेतूने िज हा शासनाचीिनिम ती झाली.
ाचीन काळापास ून िज हा शासनाला एक िवशेष अिध ान ा झालेलेआहे. कायदा
आिण सु यव था राखणाराघटक हणून याला मा यता िमळाली आहे. ािधकरणा ची
शृंखला िनमा ण क न िशखराकड ून तळाकड े िनयं णाची यव था िनमा ण केली आहे. याच
शृंखले ारेतळाकड ून िशखराकड े उ रदािय व यव था थािपत केली आहे याचा पूण
भाव िज हा शासनावर पडतो .संघटन एका मत ेचे िवशेष कारण िक आपण
एकाचस ंिवधानान ुसार शािसत बनलो आहोत समान संिहता - फौजदारी ि या संिहता,
िदवाणी ि या संिहता, भारतीय दंड संिहता, सामान संिहता या अंमलबजावणीम ुळे
संघटनेत एकटा िनमा ण झाली आहे.
संपूण भारतासाठी सामान धोरण सामान काय म सामान जमीन स ुधारणा , साव जिनक
जमीनदारीची इित ी अशा काही बाबीमुळे देखील िज हा ात एकात िनम ण शाली आह े
एकतेचे एक मह वाच े कारण हणज े कम चारी वगा चा अ ंतग त वाह (Interflw of
personal) िज हा शासना या िविवध घटकातील कम चारीवग वेगवेग यािठकाणी आिण munotes.in
Page 70
70
वेगवेग या थरावर थाना ंत रत क ेला जातो . थाना ंतर आिण थला ंतर होऊनद ेखील
एका मता राखली जात े.या पा भूमीवर िज हया याकायदा आिण स ु यव थ ेचा िवचारक ेला
जातो.कायदाआिण सु यव था हाच िज हयाचा म ु य िवषय असतो .हीच िज हयाची म ुख
सम या द ेखील आह े.यासाठीच शासनाचा आटािपटा चाल ू असतो .शासन यव था
आप या परीन े सव कष यत क न शा ंतता थािपत कर यासाठी कायदा आिण
सु यव था हा िवषय हातळ याचा य नकरत े.
५.३ िज ातील कायदा व सु यव थ ेची यं णा
1- dk;nk vkf.k lqO;oLFksP;k in~/krh %&
ftYgk iz’kklukP;k eq[; mn~ns’k dk;nk vkf.k lqO;oLFkk izLFkkfir dj.ks gkp
vlrks - ftYgk dk;nk vkf.k lqO;oLFkk fuekZ.k dj.;klkBh Qkj eksBh v’kh ;a=.kk
vlrs - ;k ;a=.ksrhy vfHkdj.kkauh dk;nk vkf.k lqO;oLFksph rRos LohdkjY;kuarj
R;kauk dk;nk vkf.k lqO;oLFkslkBh dkgh i/nrh fuf’pr djrk ;kO;kr ;k
mn~ns’kkus dkgh ekxZn’kZu dsys vkgs - dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;kps rs lun’khaj
ekxZ Eg.kwu letys tkm ‘kdrkr - Jh- [ksjkauh R;kauk lwDrh (MAXIMS) EgVys vkgs -
lwDrh Eg.kys lqHkkf”krk izek.ks pkaxys okD; vFkok oDrO; - ;k fBdk. kh
fo/khlwDrhP;k Lo:ikr ;k in~/krh vlkO;kr vlk r;kapk vkxzg vkgs - ,[kk|k
pkaxY;k la’kks/kukP;k dk;kZr th Hkwfedk ^i/nrh’kkL=* vFkok ^i/nrh ehekalk*
ph (Methodology) vlrs rh Hkwfedk dk;nk vkf.k lqO;oLFksr R;k i/nrhph
vlrs - dk;Z pkaxys vkgs vkf.k vaeyctko.k h >kyh ukghrj R;k dk;kZyk dks.kh
pkaxys Eg.k.kkj ukgh - dk;ZiwrhZe/;s lk/kulqfprsyk Qkj eksBs egRo vkgs - e-
xka/khuh lk/;kP;k Js”Brscjkscjp lk/kukaps Js”Bro vlys ikfgts] vls EgVys
vkgs- lqO;ofLFkr vaeyctko.kh gk dk;nk vkf.k lqO;oLFksyk ewrZ Lo:i ns.;kpk
,d H kkx vkgs - dk;nk vkf.k lqO;oLFksps mfn~n”V izkIr dj.;kpk ,d Hkkx vkgs -
,[kknh xks”V Rofjr dj.ks Eg.kts dk;Z{kerk uOgs] gs dk;Z Rofjr djrkuk brj
nks”k tj fuekZ.k gksr vlrhy rj rh dk;Z{kerk ulwu dk;kZpk fc?kkM letyk
ikfgts - v’kk dk;Z{kersP;k ukok[kkyh dkgh yksd Lor%pk Qk;nk d:u ?ksr
vlrkr - Eg.kwu dk;nk vkf.k lqO;oLFksP;k i/nrhe/;s vfuf’prspk ekxZ
voyacwu pky.kkj ukgh rj R;klkBh dkgh fuf’pr i/nrhpk Lohdkj d:u dk;nk
vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;ke/;s dkgh enr ?ksryh ikfgts - R;k i/nrh dk;nk vkf.k
lqO;oLFkk jk[k.;kph r Ros Eg.kwu vFkok fl/nkar Eg.kwu tjh ulY;k rjh dk;nk
vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;kr R;kaps egRo] rRo fdaok fl/nkarkis{kk fuf’prp deh
ulrs - R;k i/nrh vFkok fof/klwDrh iq
2- izkf/kdkj (Authority) %&
dk;nk vkf.k lqO;oLFksr izkf/kdjkyk vxzdze ns.;kr vkyk ikfgts - izkf/kdkj o rks
okij.kkÚ;k izkf/kdkÚ;kpk ;ksX; eku Bsoyk ikfgts - R;k izkf/kdkjkpk ;ksX; rks
mi;ksx lokZauk >kyk ikfgts - munotes.in
Page 71
71
izkf/kdkj Li”V vlyk ikfgts - R;k izkf/kdkjkojhy e;kZnk fuf’pr vlY;k
ikfgtsr - izkf/kdkj Li”V fyf[kr Lo:ikr vlys ikfgts - ftrds Li”V izkf/kdkj
vlrhy frrds rs izHkkoh vlw ‘kdrkr - fyf[kr Lo:ikP;k izkf/kdkjkaph
vaeyctko.kh O;ofLFkr rj gksrsp R;kf’kok; th O;Drh izkf/kdkj okijrs frps
mRrjnkf;Rons[khy fuf’pr gksrs - rh O;Drh iz’kklukr dks.kkyk mRrjnk;h vkgs gs
Li”V gksrs - vyhdMs mRrjnkf; Ro Lohdkj.;kl yksd ?kkcjrkr - yksd’kkghr v’kh
Hkhrh fujFkZd vlrs - ^izkf/kdkj Eg.kts v’kh lRrk dh T;keqGs vkns’kkaps ikyu
dsys tkrs -* dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;kr vkns’kkaP;k ikyukyk Qkj eksBs
egRRo vkgs - dk;nk vkf.k lqO;oLFksP;k lanHkkZr izkf/kdkjkps Lo:i fuf’pr
Ogk;yk ikfgts - izkf/kdkjkph fuf’pr O;k[;k >kyh dh] vkns’k ns.;kr vMp.k ;sr
ukgh vkf.k vkns’kkaps ikyu d:u ?ksrk ;srs - vkns’kkaps ikyu >kys dh dk;nk vkf.k
lqO;oLFkk jk[k.;kr vMp.k ;sr ukgh - izkf/kdkj gk dk;Z d:u ?ks.;kpk lun’khj
Eg.ktsp dk;ns’khj ek xZ vlrks - izkf/kdkj Eg.kts dsoG lRrk u;s - (Awe)
Hkhrh;qDr vknj vlY;kus dk;|kph ;ksX; vaeyctko.kh gksbZyp vls ukgh -
izkf/kdkjkP;k ekxs izfr”Bk vkiksvki ;srs - ftrds tkLr izkf/kdkj vkf.k tkLr
eksBk ntkZ frrdk R;k inkpk vknj o izfr”Bk vlrs - vkns’kkaps ikyu d:u
?ks.;klkBh gk vknj vkf.k izfr”Bk dkekyk ;srs - ;k fBdk.kh vki.k ofMy/kkÚ;kapk
vki.k vknj djrks rks R;kauk dlkykgh vf/kdkj ulrkukpk vknj vlrks - dkgh
osGk vki.k fpUgkapk] izrhdkapk vknj djrks - mnk- jk”Vª/ot] jk”Vªh; izrhd]
jk”Vªxhr bR;knh - R;kaP;kcn~ny tks v knj izdV gksrks rks R;kauk vl.kkÚ;k
loZlk/kkj.k izfr”BseqGs Eg.kwu izkf/kdkj vkf.k izfr”Bk ;ke/;s Hksn dj.ks vko’;d
vlrs - izkf/kdkjkyk izfr”Bk feG.ks gh osxGh ckc vlrs - izkf/kdkjkpk vknj >kyk
ikfgts -
izkf/kdkjkpk vknj (Respect for Authority) ;kcn~nyps ,d m nkgj.k fnys
vkgs dh] iksfyl jgnkjh fu;a=.kkP;k dk;kZoj vkgs - rks vkiys drZO; ctkor
vkgs- R;kosGh R;kpk lokZuh vknj djko;kl ikfgts - R;k fBdk.kh iksfylkapk ‘kCn
Eg.kts dk;nk] brdk R;kP;k vkns’kkpk izHkko vlyk ikfgts - rks R;k fBdk.kh
drZO; ctkor vlrkuk dk;|kp h laiq.kZ ‘kDrh R;kP;k ikBhekxs vlrs - dk;nk
vkf.k lqO;oLFksP;k n`f”Vdksukrwu R;k iksfylkapk vknj dj.ks lokZaps drZO; Bjrs -
e/;sp ,[kknh O;Drh R;kP;k’kh gqTtr ?kkyr vlsy rj R;keqGs jgnkjh BIi
gksbZy fdaok dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;kr O;R;; ;sbZy - i.k rksp iksfyl R;k
fBdk.kkgwu cktwyk xsyk] Hkysgh ik.kh fi.;klkBh fdaok brj dkgh dkj.kkLro
R;kus vkiys drZO;kps LFkku lksMys rj R;kps rs d`R; csdk;ns’khj letys tkbZy -
rks brj fBdk.kkgwu Eg.kts useysY;k fBdk.kkiklwu nwj vlsy rj jgnkjh O;ofLFkr
gks.kkj ukgh - vi?kkr gks.;kph nkV ‘kD;rk vlrs - dk;nk o lqO;oLFkk fc?kMw
‘kdrs Eg.kts izkf/kdkjkpk okij vkiys drZO; cktkor vlrkukp djrk ;srks]
vU;= ok vU;Fkk uOgs -
izkf/kdkjkpk vknj dj.;ke/;s yksdkauh f’kLr ikGyh ikfgts - izkf/kdkjkpk mi;ksx
dj.kkjkaph vkf.k T;kaP;klkBh izkf/kd kjkpk mi;ksx gksrks vkgs v’kk nks?kkauhgh
f’kLrhps ikyu dsys ikfgts - f’kLrhP;k ikyu dj.;kus dk;nk vkf.k lqO;oLFkk munotes.in
Page 72
72
jk[k.;kps dk;Z lqdj curs - dsoG x.kos’k/kkjh vlyk Eg.kts R;kyk lRrk
xktfork ;s.kkj ukgh - R;kyk Lor% f’kLrhps ikyu djkos ykxsy - drZO;kP;k
fBdk.k h ulrkuk x.kos’k/kkjh vf/kdkÚ;kyk dkghgh egRro ulrs - rks brj
ukxfjdkaizek.ksp vlrks - Eg.ktsp x.kos’k/kkÚ;kyk Bjkofd osGh vkf.k Bjkfod
fBdk.khp Bjkfod lRrk xktfork ;srs - R;kosGh R;kyk ts izkf/kdkj izkIr gksrkr
R;kps R;kus dk;ns’khj ikyu djk;yk ikfgts - mnk- ftYg;krhy vf/kdkjh
ftYg;kr nkSjs drZO; ctko.;kr dkd: ‘kdrkr( ijarq tj dk rs [kktxh dkekfufeRr fQjr vlrhy rj R;kauk
izkf/kdkjkp mi;ksx djrk ;s.kkj ukgh -
vf/kdkjkÚ;kauh vdkj.k Hkhrh nk[kowu lRrspk okij d: u;s - izR;sd xks”V
dk;|kus djr vkgs] vls Bklwu lkaxw u;s - dkgh vf/kdkÚ;kauk vls okVrs dh]
vls dsY;kuh yksd ?kkc:u R;kauk eku nsrhy] lRrspk vknj djrhy( ijarq vls
?kMr ulrs - Eg.kwu vf/kdkÚ;kauh vkiY;k izkf/kdkjkpk vknj Bsowup okxys
ikfgts - foukdkj.k izkf/kdkjkpk cMstkoi. kk vk.k.;kps dkghgh ,d dkj.k ukgh -
lalnh; yksd’kkghr iz’kklukph tckcnkjh l;aqDri.ks eaf=ifj”knsoj vlrs]
rjhi.k eaå;kaoj oS;fDrd tckcnkjh vlrsp - R;k oS;fDrd tckcnkjhP;k
lanHkkZr rks iz’kklukdMwu ekfgrh ekxow ‘kdrks - dkgh rkrMhps fu.kZ; ?ksÅ ‘kdrks -
eaf=ifj” knsps fu.kZ; gs ‘kklukps fu.kZ; letys tkrkr - R;keqGs R;kpkgh R;ke/;s
lgHkkx vlrksp - dkgh osGk eaå;kps ,d er gksr ulrs - v’kkosGh iariz/kkukyk
iq[kklnkj o vkenkj ;k yksdizfrfu/kuka ns[k hy vf/kdkj vlrkr( ijarq R;kauk
R;kaps vf/kdkj lafo/kkukP;k pkSdVhr jkgwup okijk;ps vlrkr - R;kpk fo’ks”k ntkZ
vkf.k fo’ks”kkf/kdkj vlY;keqGs rsgh vf/kdkjhp vlrkr( ijarq izFker% rs
yksdkps izfrfu/kh vlrkr rs foljrk dkek u;s - gs izfrfu/kh tsOgk fofo/k
lfeR;ka ps lnL; vlrkr rsOgkns[khy R;kauk lRrk izkIr >kysyh vlrs - R;k
lRrspk vknj R;kauh Lor% jk[kyk ikfgts - ts.ksd:u R;kaps vuqdj.k lkekU;
ukxfjd djrhy -
lRrspk vknj Bso.;kph izo`Rrh ukxfjdkar ulsy rj dk;nk vkf.k lqO;oLFkk
jk[k.ks vR;ar dBh.k dk;Z letys tkrs - izfk/kdkjkapk okij vf/kdkjh dlk djr
vkgsr g sns[khy MksG;kar rsy ?kkywu ukxfjdkauh ikfgys ikfgts - ukxjhdkapk
ns[khy opd R;k vf/kdkÚ;kaoj vlyk ikfgts - lRrspk nq:i;ksx dj.kkÚ;k
vf/kdkjkÚ;kafo:/n U;k;ky;kdMs tk.;kpk ekxZ lkekU; ukxfjdkauk miyC/k
vlrks - R;k ekxkZpk voyac ukxfjdkauh djko;kl eqGhp gjdr ukgh( ijarq gh
ckc Eg.kkoh frrdh lksih ukgh - ftYgkiz’kklukleksj ts iz’u mifLFkr gksrkr rs
ikg.;klkBh iqT;k dk;kZlkBh izkf/kdkjkpk mi;ksx dj.;kr vkysyk vkgs] rs dk;Z ;ksX; vkgs
fdaok ukgh g s ikg.ks vko’;d vlrs - rlsp vf/kdkjkpk okij djr vlrkuk
dk;|kP;k vf/kjkT;kps (Rule of Law) mYy?kau rj gksr ukgh gs ns[khy munotes.in
Page 73
73
riklys ikfgts rlsp vf/kdkj ctko.kkjh O;Drh R;k vf/kdkjkl ik= vkgs dk \
v’kk i/nrhus ukxfjdkauh vkiyh Hkqfedk ctkoyh ikfgts -
vf/kdkj vkiY;k Lofoosdk/khu vf/kdkjkr okijyk vkgs dk; \ gs rikl.ks Qkj
vko’;d vlrs - Lofoosdk/khu vf/kdkjkP;k okijkoj ca/ku vlys ikfgts - rh
izo`Rrh iz’kklukrhy vf/kdkÚ;kauk vkiyh euekuh dj.;kph la/kh nsrs - R;kP;k
R;k Lora= okx.;keqGs i{kikr ?kM.;kph nkV ‘kD;rk vlrs - izpfy r dk;ns vkf.k
ijaijk ;kyk lksMwu izkf/kdkjkpk mi;ksx vf/kdkjkoxkZus d: u;s - vkiys
vf/kdkj dfu”BkdMs lksio;kps vlY;kl rs ns[khy dk;|kus th rjrwn dsysyh
vkgs- R;k rjrqnhuqlkjp rs izkf/kdkj iznRr dsys ikfgts - izkf/kdkjkps izR;k;ktu
dj.;kph lks; dk;|kr vFkok f u;ekr vlyh ikfgts - R;kf’kok; vkiys
vf/kdkj dfu”BkadMs lqiwnZ dj.ks ;ksX; Bjr ukgh - rh d`rh csdk;ns’khj Bjrs -
dfu”BkadMs lksifoysY;k izkf/kdkjkpk xSjokij tj R;kauh dsyk tj dk;nk vkf.k
lqO;oLFkspk iz’u fuekZ.k gksÅ ‘kdrks - Eg.kwu ;k ckcrhr izkf/kdkj okij.kkÚ ;k
vf/kdkÚ;kus n{krk ckGxyh ikfgts - izkf/kdkjkpk okij djrkuk ns[kkok ulrks -
vyhdMs vusdkae/;s gk nqxqZ.k okokij lkaHkkGwu dsyk ikfgts -
izkf/kdkjkpk xSjokij dj.kkÚ;kadMwu {kek ekx.;kpk vkxzg /k: u;s - R;keqGs
iz’kklukr okbZV ik;aMs iMw ‘kdrkr - izkf/kdkjkr oki:u ,[kkn;k vf/kdkjh
vfrjsdh Hkqfedk ?ksÅu dk;Z d: ‘kdrks vkf.k uarj pqdys Eg.kwu {kek ekxwu
eksdGk gksÅ ‘kdrks - iz’kklukr v’kk pqdhP;k i/nrhuk LFkku fnys tkÅ u;s -
izkf/kdkjkpk okij djrkuk vf/kdkjh laonsu’khy vlk ok- fpM[kksj LoHkkokus
izkf/kdkj okijY;kl xaHkhj iz’u mHks jkgw ‘kdrkr - fpMwu ,[kkns d`R; dj.ks pqdhps
Bjrs- letk ,[kknk iksfyl f’kikbZ x.kos’kkr jLR;kus pkyr vlsy rj R;kaus
yxsp fpMwu vkiyk vf/kdkj nk[ko.;kP;k HkkuxMhr iMw u;s - v’kk izlaxkrwu
ns[khy v’kka rrk fuekZ.k gksÅ ‘kdrs - ‘kkarrk o lqO;oLFkk dk;|kus izLFkkfir dsyh
tkÅ ‘kdrs( ijarq dk;|kpk vfrjsd vf/kdkÚ;kadMwu] ukxfjdkadMwu gksrk dkek
u;s- lektdaVd O;DrhaP;k dkjok;kaoj utj Bso.ksns[khy izkf/kdkjkP;k
mi;ksxkpk ,d Hkkx vkgs - osGhp vls lektdaVd lektkrwu fuoMys xsys o
gn~nikj dsys rj dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;krhy Qkj eksBk vMlj nwj gksÅ
‘kdrks -v’kk izdkjs izkf/kdkj okij.;kph i/nrh d’kh ;klaca/kh ppkZ dsyh vkgs - gh
i/nrh dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;kl vR;ar mi;qDr B: ‘kdrs -
3- izkf/kdkj णाps vko’;d ?kVd %&
izkf/kdkj णाP;k vR;ko’;d ckch] izkf/kdkj णाps lkjHkwr ?kVd vFkok vko’;d
xks”Vh (Essentials) % dk;nk vkf.k lqO;oLFksP;k i/nrhe/;s izkf/kdkjkP;k
vko’;d ckchaph ekfgrh >kyh ikfgts - izkf/kdkjkpk mi;ksx djrkuk dk;nk
vkf.k lqO;oLFksph rRos y{kkr ?ksryh ikfgts - ;k rRokpk okij djrkuk R;koj n`<
jkfgys ikfgts - rh rRos Qkjp yofpd vFkok Qkjp rkBj vlrk dkek u;s -
dk;nk vkf.k lqO;oLFkk ;ksX; izdkjs jkcork ;sbZy brir fg rRos yofpd vlyh
ikfgtsr vkf.k dk;nk vkf.k lqO;oLFk jkcforkuk vMFkGs gks.kkj ukghr brir rh munotes.in
Page 74
74
rkBj vlrk dkek u ;s- ekxs th lgk rRosa o.kZu dsyh vkgr R;k rRokadMs eqGhp
nqyZ{k gksrk dkek u;s - dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;klkBh gh rRos vR;ar
vko’;d vkgsr - R;k rRokaP;k O;frfjDr dkgh ckch ifjLFkrhuqlkj cnyr
vlrkr - R;k cnyR;k ifjLFkhre/;s R;k rRokapk okij cnywu djkok ykx sy-
ijarq] rRokauk lksMrk ;s.kkj ukgh - ,[kk|k dk;kZlkBh ykxw dsysys fu;e nqlÚ;k
dk;kZlkBh ykxw gksrhyp vls dkgh ukgh - mnkgj.kkFkZ T;k fu;ekapk mi;ksx d:u
naxy ‘kefo.;kpk iz;Ru dsyk R;kp fu;ekapk mi;ksx lai feVfo.;kr djrk
;sbZyp] vls Eg.krk ;s.kkj ukgh - ,[kknh ?kVuk dk ?kMyh frpk iw.kZ bfrgkl
rilwu fpfdRld o`Rrhus R;k ?kVusps ijh{k.k dj.ks vko’;d vlrs - loZ
n`f”Vhdksukrwu R;k ?kVusps fo’ys”k.k dsY;kl R;k ifjfLFkrhoj rkck
feGfo.;klkBh lgt iz;Ru djrk ;srkr - R;k loZ ?kVuk ‘kCnc/n dsY;k ikfgtsr -
fyf[kr ?kVuk ijr ijr okpwu R;koj dkgh mik; ‘kks/krk ;s.ks ‘kD; vlrs - dk;nk
vkf.k lqO;oLFkk jk[krkuk vkKk ns.kkjk vkf.k vkKk Lohdkj.kkjs ;kaP;kp dk;nk
vkf.k lqO;oLFksP;k vR;ko’;d rRoklaca/kh dkghgh xSjlet vlrk dkek u;s -
rRokaps ;ksX; Li”Vhdj.k ukxfjdkaukns[khy letys ikfgts - ukxfjdkapk Qk;nk
vkf.k lqO;oLFksrhy lgHkkx oklqO;oLFksrhy lgHkkx okvko’;d ckchaph veayctko.kh gks.kkj ukgh - jgnkjh fu;af=r dj.kkÚ;k
iksfylkauk jgnkjh Fkkacfo.;klkBh gkrkus b’kkjk dsyk vlY;kl okgupkydkauh
vkiyh okgus Fkkacfoyh ikfgtsr - vls tj ukxfjdkadMwu ?kMys ukgh rj
vi?kkrklkj[;k xaHkhj izlaxkyk lkeksjs tkos ykxrs - vi?kkrkeqGs dk;nk vkf.k
lqO;oLFkspk iz’u fuek.kZ gksrks - Eg.kwu ukxfjdkauh dk;nk vkf.k lqO;oLFksP;k
vaeyctko.khr ;ksX; rks lgHkkx nk[kfoykp ikfgts - ukxfjdkauh vkiys drZO;
ctko.;kr g;x; dsyh dh dk;nk vkf.k lqO;oLFkspk iz’u fuekZ.k gksrks - mnk-
,[kkn;k ukosrwu vFkok cksVhrwu izokl djrkuk R;k cksVhph {kerk fdrh vkgs gs
ikfgys ikfgts - cksVhP;k {kerslaca/kh tk ghji.ks fyfgysys vlrs - rlsp
eqacbZlkj[;k ‘kgjkrwu cgqetyh bekjrhoj tk.;klkBh vlysY;k fy¶Vph
{kerk ns[khy lkafxrsyh vFkok fyfgysyh vlrs - ;k {kersdMs ukxfjdkauh n`yZ{k
dsY;kl vi?kkr gksÅ ‘kdkrkr - ukosr vFkok cksVhr {kersis{kk tkLr yksdkauh
izos’k ?ksryk rj c ksV cqM.;kpk /kksdk vlrks - ;klkBh cksV pkydkusgh FkksM;k’kk
iS’kkP;k vfe”kkyk cGh iMrk dkek u;s - ukxfjdkaP;k lgdk;kZus izkf/kdkj णkP;k
vko’;d ckchaps Kku >kY;kl ,d pkaxY;k i/nrhus dk;nk o lqO;oLFkk
izLFkkfir djrk ;srs -
4- lgu’khyrk (Tolerance) %&
dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;ke/;s lgu’khyrk gk xq.k Qkj vko’;d vlrks(
ijarq lgu’khyrsP;k e;kZnk fuf’PNr dj.ks gh frrdsp vko’;d vlrs - dks.krkgh
fu.kZ; ?ksr vlrkuk fdrh okV ikgkoh] dks.kR;k e;kZnsi;Zar fu.kZ; ?;k;ps
Fkkacokos] ;k xks”Vhyk dk;nk vkf.k lqO;oLF ksr Qkj egRo vlrs - dks.kR;kgh
xks”VhlkBh ;ksX; osG ns.;kr vkyk vlsy rj yksd vkf.k iz’kkldh; vf/kdkjh
R;koj fopkjfofue; d: ‘kdrkr - fnysY;k osG ifjLFkrh fu;a=.kkr vkyh ulsy
rj nqljs fu.kZ; ?ksrk ;srkr fdaok nqljh mik;;kstuk djrk ;srs - munotes.in
Page 75
75
loZlk/kkj.ki.ks vls fnlwu ;srs dh] yksd ifjLFkhrh fc?kM.;klkBh iz;Ru djr
vlrkr - R;kosGh R;kauk gs lq/nk ekfgrh vlrs dh] vf/kdkjhoxZ Bjkfod
osGsi;Zar okV ikgrhy] rs lgu’khyrk nk[korhy] uarj ek= rs ek?kkj ?ksrhy]
mnk-naxyxzLr Hkkxkr ,[kknk ekspkZ Fkkcafo.;kp k iz;Ru iksfylkauh dsyk vkf.k rks
Fkkacyk rj R;k ekspsZokY;kadMwu fuosnu ?ksrys tkÅ ‘kdrs - tj ekspkZ larIr >kyk
vlsy rj iksfyl vkiyh ,d lk[kGh d:u rks ekspkZ Fkkacfo.;kpk iz;Ru
djrhy - R;kosGh rs yksd lk[kyh rksMwu iG.;kpk iz;Ru djrhy - ‘kkarrsP;k
ekxkZus ik sfylkaps dsysys iz;Ru Qlrkr - ex v’kk osGh iksfylakph lgu’khyrk
lairs o rs R;k tekokoj NMhekj djrkr - NMhekj d:ugh teko ikaxyk ukgh
fdaok R;k ekspkZus ek?kkj ?ksryh ukgh rj ek= iksfyl vJq/kwj lksMrkr - vyhdMs
cjsp yksd vJq/kqjkykgh tqekur ukghr - v’kkosGh rks teko vf/kd iz{kksHkd
curks vkf.k ghlad d`R;s d: ykxrks - foRrgkuh o thogkuh gks.;klph nkV
‘kDrrk fuekZ.k >kysyh vlrs - v’kkosGh iksfyl eWftLVªsV ¼naMkf/kdkjh½ ;kaP;k
ijokuxhus xksGhckj djrkr - xksGhckjkus ifjfLFkrh vkVksD;kr vk.kyh tkrs -
v’kk izdkjs iksyhlkaP;k dk;kZr naxy vFkok ekspkZ ;kauk lkeksjs tkrkruk
nk[kfoysyh lgu’khyrk Qkj egRokph vlrs - iksfylkauh v’kh lkgu’khyrk
nk[kfoyh ukgh rj ifjfLFkrh vR;ar xaHkhj cuw ‘kdrs - lkgu’khrsph tk.kho
vf/kdkjhoxkZyk vl.ks vko’;d vlrs - dkghosGk lgu’khrsph lhek la iY;kuarj
ns[khy dkgh dkG vf/kdkjhoxZ ifjLFkrh vkVksD;kr ;sbZy] vk’kh vk’kk ckGxwu
clrkr( ijarq vls dj.ks /kksdknk;d B: ‘kdrs - Eg.kwu ,dk fof’k”V osGsi;Zar
okV ikgkoh vkf.k dk;nk o lqO;oFksP;k n`”Vhus ;ksX; fu.kZ; ?ksÅu dk;Zokgh
djkoh - dkghosGk vf/kdkjhoxZ okVk?kkVh dj.;kpk iz;Ru djrkr - okVk?kkVh
pkysi;Zar okV ikg.ks ;ksX; B: ‘kdrs( ijarq okVk?kkVhrwu dkghp fu”iUu gksr
ulsy rj R;k okVk?kkVh iVdu Fkkacowu iqdk;nk vkf.k lqO;oLFksP;k ckch okVk?kkVhoj voyacwu Bsork ;sr ukghr - okLrfo d
ikgrk okVk?kkVh gk dk;nk vkf.k lqO;oLFkspk Hkkxp ukgh -
dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;kr fdrh e;kZnsi;aZr lgu’khyrk vf/kdkÚ;kadMs
vlkoh gs iz’kklukr vHkqou ?ksrysyk nwjn’khZ iz’kkld lgt letw ‘kdrks -
lgu’khyrk jkgwu fdrh dk;Z djk;ps gs rks mRre izdkjs tk.kr vlrks - v’kk osGh
dk;ns o fu;e dkekyk ;sr ukghr - ;ksX; iz’kkld vkiY;k dk;Zdq’kyrsP;k
tksjkoj pkaxys fu.kZ; ?ksÅ ‘kdrkr - R;kyk vko’;d ckch dks.kR;k] vuko’;d
ckch dks.kR;k ;kpk lkjklkj fopkj dsyk ikfgts - dkgh ckcrhr yofpdrk Bsowu o
lgu’khyrk nk[kowu dk;Z djr k ;srs vkf.k vpwd fu.kZ; ?ksryk tkÅ ‘kdrks( ijarq
lgu’khyrk laiY;kuarj cGkpk ;ksX; rks okij dj.ks vko’;d Bjrs vkf.k
R;kpkgh vpwd fu.kZ; iz’kklukyk ?;kok ykxrks - v’kkizdkjs lgu’khyrk gk xq.k
dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;klkBh ,d vko’;d rRo] ,d vko’;d
dk;Zi/n rh Eg.kwu dk;Z djrs -
munotes.in
Page 76
76
5- pqdk (Errors) %&
ek.klkdMwu pqdk gksÅ ‘kdrkr - vls EgVys vkgs dh ek.kwl pqdhpk iqrGk vkgs -
rsOgk dk;nk vkf.k lqO;oLFksP;k dk;kZrns[khy pqdk gksÅ ‘kdrkr - Jh-,l-,l-
[ksjk ;kauh dk;nk vkf.k lqO;oLFksP;k i/nrhpk fopkj ekMrkuk] ^pqdk* ;kcn~ny
ekaMysys fopkj Qkj egRokps vkgsr - rs Eg.krkr dh] ‘kklukdMwu pqdk gksÅ
‘kdrkr] dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;klkBh tckcnkj vl.kkÚ;k
e=;kadMwuns[khy pqdk gksÅ ‘kdkrkr] lalnns[khy pqdhps dk;ns d: ‘kdrs] rs
dk;ns loksZPp U;k;ky;kP;k iqufoZyksduklkBh ckt wyk Bsoys tkrkr -
U;k;ky;krns[khy pqdhps fu.kZ; nsrkr] rs fu.kZ; iqufuZ.kZ;kuarj nq:Lr dsys
tkrkr - R;klkBh dks.kh rjh rs fun’kZukl vk.kwu nsrks fdaok R;klaca/kh vkfiy
djrks - iksfyl vf/kdkjh vkf.k ukxfjd ;kaP;kdMwugh pqdk gksrkr - iz’kklukr
lacaf/kr O;DrhdMwu dGr udGr pqdk gksr vlrkr - pqdakf’kok; iz’kklu v’kh
dYiuk dj.ks pqdhps Bjys - rh dsoG ,d dYiuk Bjsy - th O;Drh dkghp dj.kkj
ukgh] R;k O;DrhdMwu pqdk gks.kkj ukghr v’kk pqdkalac/kh dk;nk vkf.k
lqO;oLFksP;k lanHkkZr fopkj dj.ks vko’;d vkgs - pqdk >kY;kuarj pqdk nq:Lr
dj.;klkBh osG ykxrks( ijarq R;kpk ifj.kke gksÅu xsysayk vlrks - Eg.kwu pqdk
gks.kkj ukghr ;kpk fopkj dj.ks egRokps vkgs fdaok pqdk deh d’kk djrk ;srhy]
;kpk fopkj dj.ks vko’;d vkgs - pqdkaph iqujko`Rrh VkGrk vkyh ikfgts vkf.k
tj dk rls ?kMys ukgh rj e k= Qkj xaHkhj izlxkauk lkeksjs tkos ykxsy - ;kph
[kk=h d:u ikg.ks gs ns[khy pqdhps Bjsy -
pqdk gksÅ u;sr Eg.kwu fdaok pqdk VkGY;k tkO;kr Eg.kwu iq vko’;d v lrs-dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.kkjh ;a=.kk T;kosGh dk;Z djr
vlrs R;kosGh R;k dke kr iqjs’kh dkGth ?ks.;kr vkyh vkgs fdaok ukgh gs ikg.ks
vko’;d vkgs - vf/kdkjhoxkZus ;kdMs O;ofLFkr y{k fnys ikfgts] ;keqGs loZ p
pqdk VkGrk vkY;k ukghr rj pqdhph la[;k deh djrk ;sbZy fdaok eksB;k pqdk
gks.;kps VkGrk ;sÅ ‘kdys -
pqdk deh dj.;kpk [kk=hpk ek XkZ lkafxryk vkgs dh fu.kZ; ?ksrkuk iw.kZ fu”Bus
?;kosr - fu.kZ; ?ksrkuk vkRefo’okl vlyk ikfgts dh vki.k ;ksX; vlkp fu.kZ;
?ksr vkgksr - foosdfu”B fu.kZ; vlkosr - fu.kZ; yksdfgr leksj Bsowup ?ksrys
ikfgts - rlsp fu.kZ; ?ksrkuk pqdk vlrhy rj R;k ekU; djk;yk ikg kO;kr -
R;ke/;s Qsjcny djrk ;sÅ ‘kdrks - pqdk rkRdkG ekU; dj.ks vkf.k R;ke/;s
rkcMrksc nq:LR;k dj.ks dsOgkgh ;ksX;p vlrs - nq:LrhlkBh tkLr osG ykork
dkek u;s - pqdk ekU; dj.ks Eg.kts vieku gksrks; vl okVw u;s fdaok pqdkeqGs
vkiyh dk;Z{kerk izdV gksrs vkgs vlsg h ekuw u;s - myV dk;nk vkf.k
lqO;oLFkse/;s pqdhpk ekxZ voyafcyk ukgh ;kps lek/kku feGrs vkf.k pqdk
nq:Lr dsysY;k dkekr ;’kgh feGrs -
pqdk >kY;kcjkscj R;kph pkSd’kh Ogk;yk ikfgts - dks.kR;k ifjfLFkrhr] d’kkizdkjs
rh pqd ?kMyh ;kcn~ny ekfgrh ?ksryh ikfgts - pqdkacn~nyph ekfgrh ?ksr vlrkuk
rks fo”k; izfr”Bspk d:u ?ksÅ u;s - ofj”Bkauk vls okV.;kph ‘kD;rk vlrs dh munotes.in
Page 77
77
dfu”Bkauk vkiY;k pqdkacn`ny ekfgrh >kY;kl R;ke/;s vkiyh vizfr”Bk
gksbZy( ijarq vlk fopkj dj.ks v;ksX; letys ikfgts - dkj.k dfu”B
vf/kdkjhns[khy gs letw ‘kdr hy dh] vkiY;k ofj”Bkauh eqn~nkegwu pqdk
dsysY;k ukghr - R;k pqdk dk;kZP;k vks?kkr >kysY;k vkgsr vkf.k R;k pqdk
ekU;gh djr vkgsr - rsOgk ;k xks”Vhpk foijhr ifj.kke u gksrk pkaxykp ifj.kke
gksrks- lalnh; yksd’kkghe/;s fdR;sd osGk lalnsus dsysys dk;ns U;k;ky;
?kVukckg; Bjfors - rsOgk rks lalnspk fdaok eaå;kapk vieku ulrks -
pqdakeqGs vkfFkZd uqdlku gks.;kph ‘kD;rk vlrs - R;k uqdlkuhph HkjikbZ dsyh
tkoh- uqdlkuHkjikbZeqGs O;Drhyk fnyklk feGRks - pqdk dj.kkÚ;kus
uqdlkuHkjikbZ ns.;kps VkGw u;s - rh Lo[kq’khus fnyh ikfgts - v’kk pqdk iqUgk gksÅ
u;sr ;kph dkGth ?ksryh ikfgts - pwd yio. ;kpk iz;Ru d/khgh d: u;s - ,d
pwd yio.;klkBh rh O;DRh ijr ijr pqdk djr jkgrs - v’kkosGh uqdlku vf/kd
gksrs-
[kÚ;kusp ,[kk|kps pqdys vkgs letk;yk fdaok ekU; djk;yk r;kjh
n’kZfoY;kl R;k pqdkalkBh f’k{kk dj.;kph xjt ulrs - ‘kkarrk vkf.k lqO;oLFkk
jk[k.;kr v’kk pqdk >kY;k vlrhy rj R;k {kE; dsY;k ikfgtsr - R;kps eq[;
dkj.k R;k eqn~nke Eg.kwu dsysY;k ulrkr - pqdk dj.kkÚ;k O;Drhph d`rh rikl.ks
vko’;d vlrs - T;k ek.klkdMwu lglk pqdk gksr ukgh] v’kk O;DrhdMwu tj
pwd >kyh vlsy rj R;kcn~ny R;kyk {kek dj.;kr vkyh ikfgts - ;kmyV tj
,[kknh O;Drh rhp pqd iqUgk iqUgk djr vlsy rj R;k pqdhcn~ny R;kyk f’k{kk
gks.ks vko’;d vlrs - pqdk >kY;kuarj R;k pqdkapk ifj.kke T;k O;Drhoj gksrkr
R;k O;Drhauk ;ksX; ekscnyk vFkok vkfFkZd lkgk¸; |k;yk gos - mnk-jsYos nq?kZVuk
>kY;kuarj ihfMrkauk rkRd kG lkgk¸; dsys ikfgts - v’kk enrh nsrkuk pkSd’kh
vkns’kkaph okV c?kw u;s - v’kh osGsoj enr fnY;kus dk;nk vkf.k lqO;oLFkspk iz’u
fuekZ.k gksÅ ‘kdr ukgh - vU;Fkk izdj.k fp?kG.;kph ‘kD;rk vf/kd vlrs -
vyhdMs nq?kZVuk >kyh dh enr tkfgj dsyh tkrs - gs vki.k usgehp i kgrks-
6- tckcnkjh (Responsibility) %&
yksdiz’kklukr vkf/kdkj izkIr gks.kkÚ;k vf/kdkÚ;koj tckcnkjh vlrs - izkf/kdkj
vkf.k tckcnkjh ;k ,dk uk.;kP;k nksu cktw vlrkr - dk;nk vkf.k lqO;oLFksph
,d i/nrh Eg.kwu tckcnkjhps rRo Qkj egRokps vlrs - tckcnkjh Lohdkj.ks]
tckcnkjh lksifo.ks] tckcnkjh ,dkdMwu dkbR;knh ckchpk fopkj dk;nk vkf.k lqO;oLFkspk iz’u lksMfo.;kr Qkj egRokps
Bjrks- dk;ns’khjfjR;k tckcnkjh lksiork ;srs dk \ gk Qkj egRokpk iz’u vkgs -
v’kh tjh vkiyh tckcnkjh lksifork ;sr vlsy rj tckcnk O;Drh
vkiY;kojhy loZ tkckcnkjh brjkadMs lksiowu eksdGk gksbZy - uarj rks dks.kkykgh
mRrjnk;h vl.kkj ukgh - tckcnkjh Lohdkjyh Eg.kts rh tckcnkjh fLodkj.kkl
vkiY;k ofj”Bkyk vFkkZr T;kP;kdMwu rh tckcnkjh Lohdkjyh R;kyk mRrjnk;h
vlrks - dk;nk vkf.k lqO; oLFksP;k lanHkkZr tckcnkjhps rRRo vH;kl.ks Eg.kts
tckcnkj O;Drh dks.k \ dks.k dk;ns’khj vf/kdkjh vkgs dk \ fdrh izek.kkr munotes.in
Page 78
78
tckcnkjh lksioyh \ R;k tckcnkjhuqlkj drZO;iwrhZ dsOgk] d’kh o dksBs
djko;kph bR;knh iz’u vks?kkus ;srkr - tckcnkjh lksiforkuk dsoG rksaMh v kns’k
fnys Eg.kts rh O;Drh tckcnkjh lksifo.kkÚ;kyk mRrjnkjh jkghyp vls ukgh -
dk;|kpk vk/kkj vlY;kf’kok; tkckcnkjh lksifoysyh vlsy rj vkns’k/kkjd
R;krwu cÚ;kp iGokVk dk
vusdnk dfu”BkdMs izkf/kdkj lksifoys tkrkr - izkf/kdkjkcjkscj tckcnkjhns[khy
lksifoyh tkrs - dsoG tckcnkjhp lksifoyh vlsy vkf.k R;k izek.kkr izkf/kdkj
lksifoysys ulrhy rj dfu”B vkf/kdkjh dk;Z djsy( ijarq R;kdMwu pqdk
>kY;koj rks R;k paqdklkBh tckcnkj jkg.kkj ukgh - dkj.k R;kyk dk;Z dj.;kps
izkf/kdkj uO grs- vls Eg.kwu R;krwu rks vkiys vax dkikgrk dk;|kP;k vk/kkjsp inkf/kdkjh lksifoys ikfgtsr vkf.k R;k vk/kkjsp
tckcnkjh lksiowu dk;Z iw.kZ d:u ?ksrys ikfgts - mnkgj.kkFkZ ftYgk naMkf/kdkjh
QkStnkjh izfdz;k lafgrsuqlkj vkiY;k lgdkÚ;ka dMs dkgh [kVY;kaP;k
lquko.khpsdk;Z lksiow ‘kdrks - R;kosGh R;kP;kdMs rks [kVyk lksifoysyk vkgs
R;kph tckcnkjh vlrs - ;kps dkj.k vls dh v’kk izdkjph tckcnkjh ikMr
vlrkuk T;k dk;|kapk vk/kkj ?ksmu rks rh tckcnkjh ikj ikMhy -
tckcnkjh dkgh osGk O;Drhfugk; vlrs rj dkgh tckcnkjh iw.kZ la?kVusojp
vlrs vkf.k rh la?kVuk vkiys drZO; ikj ikM.;klkBh vkiY;k dfu”B
la?kVusdms rh tckcnkjh lksifors - v’kkosGh laiw.kZ tckcnkjh R;k dfu”B
la?kVusoj ;srs - rh dfu”b la?kVuk ofj”B la?kVusyk mRrjnk;h vlrs - ijarq ;k
fBdk.kh ofj”B la?k Vuk dsoG tckcnkjh lksiowu eksdGh jkgw ‘kdr ukgh rj
frpsns[khy mRrjnkf;Ro vlrs dh lksifoysy;k dk;kZoj ns[kjs[k Bso.ks vkf.k rs
;ksX; izdkjs gkrs vkgs fdaok ukgh gs ikg.ks] rlsp R;kauk dkgh vMp.kh vlrhy rj
R;k lksMfo.ks vkf.k R;kaP;kdMwu dk;Ziw.kZ d;u ?ks.ks - dkgh osGk ,[kknh tckcnkjh
,dk la?kVusdMwu nqlÚ;k la?kVusdms lksifoyh tkrs - d/kh d/kh ,dkp la?kVusr
,dk Lrjko:u nqlÚ;k Lrjkojhy vf/kdkÚ;kdMs rh tckcnkjh lksifoys tkrs -
tckcnkjh lksiforkuk dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;klkBh useD;k dks.kR;k
izlaxh vkf.k us eD;k dks.kR;k O;DrhdMs lksiokoh gs fu’pr Ogk;yk gos - gh xks”V
tkghj >kY;keqGs tckcnkjh vlysY;k O;Drhcn~y brjkapk R;kP;koj fo’okl
clsy] R;kP;koj fu”Bk Bsoyh tkbZy - R;keqGs tckcnkjh ikj ikM.;kr R;k lokZaps
lgdk;Z feGsy vkf.k dk;nk o lqO;oLFkspk iz’u dkgh ize k.kkr feVfork ;sbZy -
,[kknk iksfyl vf/kdkjh ,[kk|k xqUgsxkjkyk vVd dj.;klkBh tkr vlsy rsOgk
R;kP;kdMs R;k O;Drhyk vVd dj.;klac/khps okWjaV vlys ikfgts - T;k
vf/kdkÚ;kus vVd okWjaV fnys vkgs rh O;Drhp R;k xqUgsxkjkP;k vVdsl
tckcnkj vlrks - okWjaV O;oLFkhr u lsy rj vVd dj.;kl xsysY;k iksfyl
vf/kdkÚ;kps dkgh pqdys rj rks R;k okWajVdMsp cksV nk[kfoy - Eg.kwu vVd okWajV
gs iw.kZ fooj.kklg vlys ikfgts] ts.ksd:u ctko.kkÚ;kyk vMp.k ;s.kkj ukgh -
munotes.in
Page 79
79
tckcnkjhe/;s vls dkgh vkns’k fnys tkrkr dh R;k vkns’kkauk dk;|kph ekU;rk
ulrs - rsOgk tckcnkjh ikj ikM.kkjk R;k vkns’kkaps ikyu djr ukgh -
yksd’kkghe/;s ukxfjdkaoj dks.kR;kgh vf/kdÚ;kdMwu cGkpk okij dj.;kl canh
vlrs( ijarq lkekU; ukxfjdkauk ;kps Kku ulrs R;keqGs ,[kk|k iksfyl
vf/kdkÚ;kus R;kyk ekjys] R;kP;koj cGkpk okij dsyk rjh rh O;DRh xIi jkgrs -
tsFks O;fDrLokraå;kph dYiuk iw.kZi.ks :tyh vkgs rsFks vls djrkuk iksfyl
vf/kdkjh fu’prp dpjsy
tckcnkjh ikj ikMr vlrkuk vk.k[kh ,d xks”V egRokph vlrs dh letk
tckcnkjhps dk;Z djr vlrkuk naxy fdaok Hk;xzLr okrkoj.k vlsy rj v’kk
izlaxh R; k vf/kdkÚ;kauk laj{k.k ns.;kr ;srs - vls laj{k.k fnY;kus dk;nk vkf.k
lqO;oLFkk jk[k.;kps dk;Z tyn vkf.k O;oLFkhr gksrs -
tckcnkjh ikj ikMr vlrkuk izkf/kdkj vkiY;kyk feGkys vkgsr] vki.k R;kpk
dlkgh mi;ksx d:] ofj”V vki.kkl QDr tckcnkjhlac/khp fopkj.kk djrhy]
R;kauh vki.kkl R;kf’kok; dkghgh fopk: u;s] v’kh o`Rrh pqdhph vlrs -
tckcnkjh ikj ikMr vlrkuk ojpsoj ofj”Bkauk R;k laca/khph ekfgrh nsr jkg.ks
vko’;d vlrs - dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;klkBh vkf.k naxyxzLr okrkoj.k
;ksX; izdkjs gkrkG.;klkBh tckcnkjhP;k ;k rR okps ;ksX; ikyu gks.ks vko’;d
vkgs-
7- vf/kdkÚ;kph mifLFkrh (The Presence of Authority) %&
dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;klkBh tks HkkSxksfyd Hkkx fuf’pr dsysyk vlrks
R;k Hkkxkr dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.kkjk vf/kdkjhoxZ rsFks mifLFkr vlykp
ikfgts - dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.kkjk oxZ Qkj dkG R;k Hkkxkrwu vuqifLFkr
jkgw ‘kdr ukgh - vls tj >kys rj dsoG dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.kkj
vFkkWfjVh ulY;keqGs R;k fBdk.kph dk;nk o lqO;oLFkk fc?kMw ‘kdrs -
dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.kkjh ;a=.kk R;k R;k Hkkxkr usgehp v lyh ikfgts -
dsoG v’kkarrk fdaok naxy fuekZ.k >kY;klp rsFks tkÅu rsFkhy ifjfLFkrh
lq/kkj.ks ;kis{kk R;k lRrsus rsFksp Bk.k ekaMys rj v’kkarrk fuekZ.k gks.;kpk /kksdk
deh gksrks - gh ;a=.kk R;k Hkkxkrp jkfgyh rj dk;nk vkf.k lqO;oLFkk izHkkfoi.ks
jkcfork ;srs vkf.k R;ke/;s vf/kd dk;Z{kerkns[khy vk.kw ‘kdrs - R;k lRrsyk
rsFks izfr”Bk feGw ‘kdrs - izfr”Bspk izHkkons[khy dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;kl
vlrks - gs vki.k ekxs ikfgys vkgs -
8- vkSfpR; (Fairness) jkLri.kk] Bhdi.kk] oktohi.kk %&
dk;nk vkf.k lqO;oLFkk Bso.;kp h izfd;k vkSfpR;iw.kZ vlyh ikfgts - rh izfdz;k
lkekU; ek.klkykns[khy jkLr vkgs vls okVys ikfgys - dk;nk vkf.k lqO;oLFkk
ikGrkuk uSlfxZd U;k;rRokauk lksMysys ukgh v’kh tk.kho Ogk;yk ikfgts -
dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[krkuk ts fu;e ikGys tkrkr rs oktoh vlys munotes.in
Page 80
80
ikfgtsr- rs fu;e U;k; vlys ikfgtsr - R;keqGs dk;nk o lqO;oLFkk jk[k.;kph
izfdz;k Bhd&Bkd vkgs vls ukxfjdkauk okVys ikfgts -
T;kaP;kfo:n~/k dkjokbZ djko;kph vlrs] R;k O;Drhyk dkj.ks nk[kfoyh
ikfgtsr - v’kh vkSfpR;iw.kZ ekfgrh ?ksmup dkjokbZ dsyh ikfgts - ,[kk|k
eWftLVsªVus xksGhckj dj.;klkj[kh ifjfLFkrh fuekZ.k >kysyh ulrkuk xksGhckj
dj.;kps vkns’k fnys vlrhy rj rh dkjokbZ oktoh ukgh - rh dkjokbZ jkLr okVr
ukgh- dk;nk vkf.k lqO;oLFkse/;s ukxfjd vkf.k vf/kdkjh ;kaP;kr O;ofLFkr
vlk lqlaokn ?kMyk ikfgts - lalwpukph lo Z lk/kus okijyh ikfgtsr -
vf/kdkÚ;kP;k o`Rrhcn~ny vkf.k d`rhcn~ny la’k;kyk oko feGrk dkek u;s -
fu.kZ; jkLr vlrhy rj ukxjhdgh R;kaP;k d`rhyk ;ksX; izfrlkn nsrkr - dk;nk
o lqO;oLFkk jk[krkuk vf/kdkÚ;kaP;k O;ogkj voktoh vlY;kl ukxfjd R;kyk
izfrlkn ns.kkj ukghr - R;kP;k izekf.kdi.kkoj o U;k;fiz;rsoj n`rjp R;kps fu.kZ; o d`rhns[khy izHkkoh B : ‘kdrs - The process of law
and order should be fair and just at every point and that
they should also be seen by the common man to be fair and
just.-S. S. Khera.
dk;nk vkf.k lqO;oLFkspk izHkko laiw.kZ iz’kklu O;oLFksoj iMrks - lkekftd vkf.k
jktdh; ifjfLFkrh R;keqGs izHkkfor gksrs - lalnh; yksd’kkghe/;s fun’kZus]
lR;kxzg] ekspkZ] tkGiksG] naxy] fglad d`R;s bR;knh ekxkZus ‘kklukoj ncko
vk.kyk tkrks - R;k nckokP;k ifj.kk ek[kkyh ‘kklu dkgh fu.kZ; ?ksrs - dk;nk
eksM.ks] v’kkarrk iljfo.ks ;k xks”Vh ljsvke dsY;k tkrkr - R;koj fu;a=.k
feGfo.ks vko’;d vlrs - R;kf’kok; dk;nk vkf.k lqO;oLFkk LFkkfir djrk
;s.kkj ukgh - yksd’kkghe/;s turk vkiyk vlarks”k [kkyhyizek.ks O;Dr djrs -
1- ljdkjP ;k ?ksrysY;k fu.kZ;koj lkoZtfudjhR;k vlarks”k O;Dr dj.;klkBh
dk;ns eksM.ks o ‘kkarrk Hkax dj.ks ;klkj[kh d`R;s djrkr - vkanksyukP;k
rhozrsoj R;k iz’ukps xkaHkh;Z ekstrk ;srs - fganhyk jk”VªHkk”ksps LFkku nsÅ u;s
Eg.kwu nf{k.ksdMs Qkj eksBs vkanksyu >kys R;kp s Qkj eksBs iMlkn laiw.kZ
iz’kldh; O;oLFksoj iMys - laiw.kZ dk;nk vkf.k lqO;oLFkk fc?kMyh gksrh -
2- lalnh; ‘kklu i/nrhe/;s ukxfjdkapk lfdz; lgHkkx vko’;d vlrks -
ukxfjd ns’kkP;k [kkl leL;soj vFkok Toyar iz’ukaoj vkiY;k Hkkouk]
vkiys fopkj O;Dr djrkr - v’kk osGh ukxfjd ‘kklukP;k Qkj toG ;srkr -
cÚ;kp osGk R;akP;k izR;{k laca/k ;srks - ljdkj ukxfjdkaP;k Hkkoukph n[ky
?ksr vlrs - ukxfjd vkf.k ‘kklu ;kaP;kr lqlaokn ?kMwu ;srks -
3- ygkulgku xks”VhlkBh dk;ns eksMY;kus Qkj eksBs uqdlku gksr ukgh - ;keqGs
usR;kauk tkx ;srs o eku feGrks - dk;ns eksM.ks Eg.kts ,[kk|k izzdj.kkckcr
ukjkth O;Dr dj.ks gks; - munotes.in
Page 81
81
५.४ िज ातील यायीक यं णा :
१६७२ म ये ग हन र जेरा ड आंिजअरन े (सुरत व मुंबई) याय यव थ े या ीने खरा
पाया घातला . याने मुंबईचे माझगाव व िगरगाव असे दोन िवभाग क न येक िवभागात
पाच यायाधीशा ंचे एक वतं यायालय िनमा ण केले.जॉज िव कॉ स यास पिहला मु य
यायाधीश हणून नेमले.या यायालयात भारतीय यायाधीशा ंचीही नेमणूक केली जाई. या
यायालयात .१५० मू यांकनापय तचे दावे चालिव याची मुभा होती.मुंबईचा डे युटी
ग हन र आिण याचे कौि सल यां यापुढे अपील चालत असे.यांिशवाय आंिजअरन े ‘जि टस
ऑफ द पीस’, ‘कोट ऑफ र वे ट’ इ. छोट्या अिधकारा ंचीही यायालय े थापन
केली. याने रा िनरप े , धम िनरपे व संपूण समानत े या त वावरील यायदानाचा
पुर कार केला. तथािप यायालया ं या यायिनण यािव डे युटी ग हन र व याचे कौि सल
यां यापुढे अपील चालत अस याम ुळे ब हंशी शासनस ं था यायस ं थेचे यायिनण य िफरवू
शकत होती. यायाधीश ई ट इंिडया कंपनीने नेमलेले अस याम ुळे कंपनीचा यां यावर
अंकुश असे.अथा तच िनिभ ड व वतं बा याच े यायाधीश कंपनीला पोषक नसत. यामुळे
यायदाना या कामात अंधःकारच होता. यातच कंपनीचे पु कळस े नोकर वतःचा खाजगी
यापार क न बेकायद ेशीरपण े भरमसाठ पैसा िमळवीत होते यांचे अनेक दावे
यायालयासमोर येत असत . यामुळे कायदा जाणणा या ंपे ा काय ाच े ान नसणा या
य चीच यायाधीश हणून िनवड हावी, असा अिलिखत िनयम कंपनी सरकार पाळू
लागल े.ही यव था जवळजवळ १६९० पय त चालू होती. यानंतर १७१८ साली एक मु य
यायाधीश व इतर नऊ उप यायाधीश असल ेले एक नवीन यायालय थापन कर यात
आले.यात पाच यायाधीश ि िटश असत आिण हे यायालय यूर या मदत िशवाय
यायादानाच े काम पहात असे.या यायालयात काय ाची पु तके, लॉ रपोट , त वक ल
वगैरे काही न हत े.गु हेगारांना अघोरी व पा या िश ा िद या जात. याही यायप तीवर
कंपनी सरकारच े िवल ण वच व होते.
यानंतर या माच १७२६ या सनदेने याय यव थ ेत थोडी सुधारणा झाली.मुंबई येथे या
सनदेने ‘मेयर कोटा ’ची थापना झाली. यात एक मेयर व इतर नऊ ऑ डरम ेन यायदानाच े
काम करीत . मेयर कोटा चे वैिश ्य हणज े यातील काही यायाधीशा ंची नेमणूक कंपनी
सरकारकड ून न होता थेट इं लंड या राजाकड ून होऊ लागली व येथील ग हन र व कौि सल
यां या यायिनण यािव इं लंड या ि ही कौि सलकड े दुसरे अपील कर याची तरतूद
कर यात आली . यामुळे थमच मुंबईतील ि िटश याय यव था व रिहवाशा ंचा इं लंड या
याय यव थ ेशी य संबंध आला आिण ख याअथा ने इं जी िवधीची पाळेमुळे
महारा ातील याय यव थ ेत ज यास ारंभ झाला.
पुढे १७९८ या सनदेने मुंबईत ‘रेकॉड्स कोटा ’ची थापना कर यात आली .एक मेयर, तीन
ऑ डरम ेन व एक रेकॉड र असे हे यायाधीश मंडळ होते.रेकॉड रला कमीत कमी पाच
वषा चा काय ा या कामकाजाचा अनुभव असावा व तो बॅ र टर असावा , अशी अट
घाल यात आली .या यायालयाला काही काळ कलक या या सव च यायालयासारख े
अिधकार दे यात आले होते. यानंतर मा १८२३ म ये मुंबईत वतं सव च यायालय munotes.in
Page 82
82
थापन कर यात आले.या यायालयात सव यायाधीश कायद ेत होते, याबरोबरच
वक लवग ही यावसाियक होता. कालांतराने महारा ातील इतरही मुलूख ि िटशा ं या
ता यात आला आिण येक िज हा तरावर िदवाणी व फौजदारी अदालत यायालय
थापन कर यात येऊन यायादानाच े काम सु झाले.
ि िटश संसदेने संमत केले या १८६१ या ‘इंिडयन हायकोट ् स ॲ ट’ अ वय े मुंबई येथे
उ च यायालय थापन कर यात आले आिण याय यव था शासन यव थ े या
वच वातून पु कळशी वतं ठेव याचा य न कर यात आला.
वातं यानंतर २६ जानेवारी १९५० रोजी भारतीय संिवधानान ुसार िद ली येथे भारताच े
सव च यायालय आिण या याखाली येक घटक रा यासाठी एक उ च यायालय
थापन कर यात आले. मुंबई येथे महारा ाच े उ च यायालय असून याची खंडपीठे
नागपूर व औरंगाबाद (अ थायी ) येथे आहेत. तसेच एक खंडपीठ पणजी (गोवा) येथे थापन
कर यात आले आहे.उ च यायालयात एक मु य यायाधीश व इतर यायाधीश असतात .
या यायाधीशा ंची नेमणूक रा पत कड ून होते. उ च यायालया या िनयं णाखाली
महारा ात येक िज ा या िठकाणी एक िज ा यायालय व याखाली तालुका
पातळीवर अनेक किन यायालय े असतात . यां या कामकाजावर उ च यायालयाच े
संपूण िनयं ण असत े.
महारा ात येक िज ा या िठकाणी िदवाणी व फौजदारी व पाचे काम
पहा याक रता मु य यायाधीश हणून िज हा व स यायाधीश असतो . या या
िनयं णाखाली अित र िज हा व स यायाधीश , सहायक िज हा व स यायाधीश ,
िदवाणी यायाधीश −व र तर, िदवाणी यायाधीश −किन तर, केवळ फौजदारी खटल े
चालिवणार े किन यायद ंडािधकारी , तालुका िठकाणच े िदवाणी यायाधीश व किन
यायद ंडािधकारी अशी मशः खालपय त रचना असत े. या सवा ची यायालयीन
अिधका रता वेगवेग या कारची असत े.
िदवाणी यायाधीश −किन तर या या यायालयात . २५,००० पय त मू यांकन
असणार े िदवाणी दावे चालतात . यािशवाय भाडे-िनयं ण, घोषणा मक ह कूमनामा
(िड ल ेरेटरी सूटस), नगरपािलका अपील े इ. दावे या यायालयात चालू शकतात . या
यायालया या यायिनण यािव िज हा यायालयात अपील करता येते यास पिहल े
अपील (फ ट अपील ) हणतात . िज हा यायालया या यायिनण यािव मुंबई उ च
यायालयात अपील करता येते व यास दुसरे अपील (सेकंड अपील ) हणतात . िदवाणी
यायाधीश −व र तर या याप ुढे .२५,००० या वरचे मू यांकन असणार े कोण याही
कारच े दावे चालू शकतात . यािशवाय िववाह , घट फोट , नादारी , पालक व ,
मृ युप माण ( ोबेट) इ. अनेक बाब स ंबंधीचे दावे चालतात . िज हा यायालयातील
कामाचा ताण कमी कर या या ीने महारा ात ब हंशी सव िदवाणी यायधीशा ंना−व र
तर उपयु बाब स ंबंधीचे दावे चालिव याची अिधका रता दे यात आली आहे. या munotes.in
Page 83
83
यायालया ंचे वैिश ्य हणज े यांनी िदले या यायािनण यािव पिहल े अपील िज हा
यायालयात करता येत नाही, तर ते उ च यायालयात दाखल क न दाद मागावी लागत े.
िज हा व स यायाधीशा या तसेच अित र िज हा व स यायाधीशा या यायालया ंत
स व पाच े (सेश स केसेस) हणज े सव साधारणपण े गंभीर व पाच े गु हे मानल ेले खून,
दरोडेखोरी, बला स ंभोग इ याद सारख े खटल े चालतात . स खटल े सोडून अ य सव
खटल े किन यायद ंडािधका या ं या यायालया ंत चालतात व या यायालया ं या याय-
िनण यािव िज हा व स यायालया ंत पिहल े अपील करता येते. स व पाच े काही
खटल े व िदवाणी अपील े चालिव याच े काम मु य िज हा व स यायाधीश हा आप या
सहायक िज हा व स यायाधीशाकड े सोपव ू शकतो . याच माण े साव जिनक िव त ,
िववाह , घट फोट , पालक व इ यादीस ंबंधी या दा यांबाबत खास कारची अिधका रता
िज हा व स यायाधीशाकड े असत े.[⟶अपील फौजदारी िविध].
यांिशवाय मालक -भाडेक संदभा तील दावे तसेच लहानलहान रकमा ंचे दावे
चालिव यासाठी िज ा या िठकाणी लघुवाद यायालय ( मॉल कॉज कोट् स)
असत े. याच माण े कामगारा ंचे दावे व सहकार िवषयक काय ातील दावे चालिव यासाठीही
िज ा या िठकाणी कामगार व सहकारी यायालय े असतात .
महारा ात १९५८ या ामपंचायत काय ान े सरकारला पाच गावांसाठी एक
यायप ंचायत नेमता येते.या यायप ंचायतीस येक ामपंचायतीन े एक सभासद िनवडून
ावयाचा असतो . यायप ंचायतीची मुदत ामपंचायती या मुदतीएवढीच असत े.िदवाणी व
फौजदारी अशा दो ही कारच े खटल े या यायप ंचायतीमाफ त चालतात . मा यांतील
वादिवषयीची िकंमत शंभर पयांपे ा कमी असावी लागत े. फौजदारी गु ाब ल
यायप ंचायतीला मया िदत अिधकार असतात . उदा., दा िपऊन गैरवत न करणे, इजा
करणे इ. गु ांब ल यायप ंचायत गु हेगारास फ दंडाची िश ा क शकते कारावास देऊ
शकत नाही. यायप ंचायत अकाय म असेलिकंवा ितने अिधकाराचा गैरवापर केला असेल,
तर सरकार ती बरखा त क शकते.
महारा ात महसूल खा यामाफ तही यायदानाच े काम केले जाते. तालु या या िठकाणी
मामल ेदार, तर िज ा या िठकाणी कले टर व ांत हे अिधकारी काम पाहतात . १९०६
या ‘मामल ेदार कोट् स ॲ ट’नुसार शेतीसाठी वापरात असल े या पा या या पुरवठा
बेकायदा बंद करणे, िकंवा हरकत घेणे, अडथळा आणण े इ याद संबंधीचे दावे या
यायालयात चालतात . कूळ काय ा या संदभा तील अनेक कारच े दावेही या यायालयात
चालतात . [⟶कृिषभूिविध].यांिशवाय महारा ात मुंबई, पुणे, नागपूर या मोठ्या शहरांत
‘लघुवाद यायालय े’ आहेत. १८८२ या ‘ ॉि हंिशअल मॉल कॉज कोट् स ॲ ट’ या दोन
काय ा वय े या यायलया ंची थापना कर यात आली. सामा यतः तीन हजार
पयांपय तचे दावे या यायालयात चालतात . मुंबई शहराम य े ही अिधका रता दहा हजार
पयांपय त वाढिव यात आली आहे.मोठ्या शहरात लहानलहान रकमा ंचे, िवशेषतः
यापारी , दावे अनेक असतात . यांचा िनकाल लवकर लागावा या उ ेशाने या यायालया ंची munotes.in
Page 84
84
थापना कर यात आली . मुंबई या लघुवाद यायालयाला भाडे-िनयं ण काय ाखालील
दावे चालिव याची खास अिधका रता िदलेली अस याम ुळे या यायालयास अन यसाधारण
मह व ा झालेले आहे. या यायालया ंनी िदले या यायिनण यािव अपीलाची तरतूद
नाही.मुंबईम य े मा या यायालया या खंडपीठाप ुढे अपील े चालिव याची तरतूद कर यात
आली आहे.मा मह वा या काय ा या मु ांवर उ च यायालयात फेरतपासणीसाठी अज
करता येतो िकंवा याहीप ुढे सव च यायालयापय त जाता येते.
मुंबईत शहर िदवाणी व स यायालय (िसटी िस हील ॲ ड सेश स कोट ) हे ही एक
यायालय यायदानाच े काम करते.१९४८ साली या खास यायालयाची थापना कर यात
आली . जंगम िमळकतीबाबतच े दहा हजार पयांवरचे व प नास हजार पयां या आतील
दावे या यायालयात चालतात . या यायालया या यायिनण यािव उ च यायालयात
अपील करता येते. यािशवाय िववाह , घट फोट , पालक व इ याद िवषयक सव दावे या
यायालयासमोर चालतात आिण महानगर यायद ंडािधकारी या या यायालयासमोर चालू
शकत नाहीत असे सव स व पाच े खटल े या यायालयासमोर चालवल े जातात .
मुंबई या उ च यायालयाची अिधका रता संपूण महारा भर असून महारा ातील सव
यायालया ंवर याचे िनयं ण असत े. उ च यायालयाच े मूल यायशाखा (ओ रजनल
साइड ) व अपील यायशाखा (अपीिलएट साइड ) असे दोन िवभाग आहेत. अपील
यायशाख ेसमोर रा यातील सव खाल या यायालया ंनी िदले या यायिनण यािव
अपील े चालतात . मूल यायशाख ेसमोर प नास हजार पयांवर या मू यांकनाच े दावे
चालतात . यािशवाय नौ-अिधकरण (ॲड्िमर टी ), कंपनी िवधी इ. काय ा ंतील वाद या
यायालयासमोर चालतात . [⟶कंपनी व िनगम कायद े]. भारतीय संिवधाना या २२७ या
अनु छेदानुसार महारा ातील सव यायालय े, ⇨ यायािधकरण े यांतील यायदान
कामकाजाची िनयमावली तयार करणे, यांचे द र तपासण े इ. सवा िधकार उ च
यायालयाला आहेत. याच माण े अपील े सोडून अ य मागा नी हणज े
⇨ याियक पुनिव लोकन ( युिडिशअल र ू) वा पुनरी ण ( रि हजन ) इ. खाल या
यायालया ंनी िदले या यायिनण यांचा पुनिव चार कर याचा अिधकार आहे.
वरीत याय िमळ या या ीने उ च यायालयाला ⇨बंदी य ीकरण , उ ेषण,
ितवेध, परमाद ेश व अिधकारप ृ छा असे पाच कारच े यायल ेख ( रट) काढ याच े
अिधकार संिवधानान े ा झाले आहेत. भारतीय संिवधाना या अनु छेद २२६ ने उ च
यायालयास िदलेले हे अिधकार अनु छेद ३२ ने सव च यायालयाला िदले या
अिधकाराप े ा यापक आहेत. संिवधाना या ितस या भागात नाग रका ंना िदले या
⟶ मूलभूत अिधकारा ंसंबंधी कोणतीही य , अिधकारी इ याद वर अ याय झाला, तर
उ च यायालया ंना आपाप या देशात यायल ेख काढून संबंिधतावरील अ याय
थोपिव याचा अिधकार आहे [ ⟶ यायल ेख]. munotes.in
Page 85
85
इतर रा या ंत नसलेले व हणून महारा ाच े वैिश ्य ठरणार े अनेक मह वाच े कायद े
महारा ात झाले आहेत. उदा., शेतक कज मु कायदा , १९४७ कूळ कायदा , १९४८
महारा शेतक आयकर कायदा , १९६२ महारा लोकाय ु व उपलोकाय ु कायदा ,
१९७१ इ यादी . १९७१ या लोकाय ु व उपलोकाय ु काय ा माण े महारा ात थमच
लोकाय ु पदी िनवृ यायाधीशा ंची नेमणूक कर यात येऊ लागली .[ ⟶ लोकपाल ].
यांिशवाय कामगारिवषयक पु कळस े कायद े महरा ातच झाले आहेत. उदा., महारा
माथाडी , हमाल व अकुशल कामगार (रोजगार िविनमय आिण क याण ) कायदा , १९६०
महारा कामगार संघटना मा यता आिण अनुसूिचत कामगार गैर था ितबंधक कायदा ,
१९७१ महारा रोजगार हमी कायदा , १९७७ इ यादी . [ ⟶ कामगार कायद े रोजगार
हमी योजना ].
महारा ा या िवधी व याय यव थ े या इितहासात अनेक िन णात कायद ेपंिडतांचा
उ लेख करता येईल उदा., ⟶िव नाथ नारायण मंडिलक , यायम ूत ⟶ कािशनाथ
यंबक तेलंग, या. ⟶महादेव गोिवंद रानडे, या.⟶नारायण गणेश चंदावरकर ,
या.एम्.सी.छागला , सर िचमणलाल ह रलाल सेटलवाड , सर िदनशा फ रद ुनजी मु ला, सर
जमशेटजी कांगा, ⟶मुकुंद रामराव जयकर , डॉ.⟶भीमराव रामजी आंबेडकर,
या.⟶ हाद बाळाचाय गज गडकर , या. य. िव. चं चूड, एच्.एम्.िसरवाई , नानी
पालखीवाला इ यादी .गे या ३० वषा या सव च यायालया या इितहासाकड े पािहल े, तर
महारा ाच े तीन िव यात कायद ेपंिडत ⟶सर ह रलाल जेिकसनदास कािनया ,
.बा.गज गडकर आिण य.िव.चं चूड, हे भारता या सर यायाधीशपदी िवराजमान झा याच े
िदसून येते.
पोलीस शासन व यं णा:
भारतीय संिवधानान ुसार साव जिनक सु यव था आिण पोलीस हे िवषय घटक रा या ं या
अख यारीतील आहेत. तथािप संिवधानातील २४९ या अनु छेदानुसार एकूण
देशिहता या ीने क सरकारला कोण याही घटक रा या या पोलीस शासनात
ह त ेप कर याची तरतूद आहे. घटक रा यात कायदा व सु यव था राखण े आिण
गु ांना ितबंध तसेच यांचे अ वेषण करणे, नाग रका ं या जीिवताच े व िव ाच े र ण
करणे, मोठया शहरांतून वाहतूक िनयं ण करणे ही सामा यतः पोलीस खा याची कामे
आहेत.
पा भूमी: महारा पोलीस शासन व यं णे या जडणघडणीत , िवशेषतः वातं यो र
काळात , पुढील काही मह वाच े ट पे पडतात : ारंभी या मुंबई इला यातील पोलीस यं णा,
ैभािषक मुंबई रा यातील पोलीस यं णा व १९६० नंतर या िव मान महारा ातील
पोलीस यं णा व यव था यांचा यात सव साधारणपण े समाव ेश होतो. munotes.in
Page 86
86
भारताला वातं य िमळाल े ते हा मुंबई इला यात पि म महारा , गुजरात , कना टक या
रा या ंतील काही िज ह े यांचा समाव ेश होता.या काळात पोलीस यव थ े या मुखपदी
पोलीस महािनरी क असे व याचे काया लय पुणे येथे होते.जानेवारी १९५७ म ये ते मुंबई
येथे हलिव यात आले.पोलीस महािनरी का या मदतीसाठी अहमदाबाद , बेळगाव आिण
मुंबई येथे तीन प र े े (र ज) होती व यांवर उपमहािनरी क पोलीस शासनाच े काम
पाही.िशवाय मुंबई येथे पोलीस आयु ाचे काया लय होते. येक िज ा या िठकाणी
पोलीस अधी क पोलीस शासनाच े काम पाही.गु हा-अ वेषण िवभाग व गु वाता यांसाठी
एकच िवभाग होता.आज िव मान असल े या खास कार या पोलीस शाखा न ह या
वाहतूक शाखा विचत आढळत िबनतारी संदेश यं णा ाथिमक अव थ ेत होती.
भारताच े संिवधान अंमलात आ यान ंतर मुंबई इला याला मुंबई रा य हण यात येऊ
लागल े. १९५६ म ये सव भािषक रा ये अि त वात आली पण मुंबई रा याचा िव तार
होऊन यात मराठी व गुजराती भािषक देश समािव कर यात आले आिण क नड
भािषक देश व बेळगाव कना टकात समािव कर यात आले. वरील ैभािषक मुंबई
रा यात मूळ इला या या देशािशवाय सौरा , मराठवाडा व िवदभ हे नवे देश
जोड यात आले.रा याची राजधानी मुंबई येथेच रािहली आिण पोलीस यव था िकरकोळ
फेरफार होऊन जवळजवळ पूव सारखीच रािहली . सौरा , मराठवाडा व िवदभ यांक रता
अनु मे राजकोट , औरंगाबाद व नागपूर येथे प र े े िनवड यात येऊन यांवर पोलीस
उपमहािनरी का ंची नेमणूक कर यात आली . मुंबई रा यात िबनतारी संदेश यं णा व मोटार
वाहन िवभाग यां यात बरीच गती झाली.
महारा रा या या िनिम तीनंतर पोलीस शासनासाठी मुंबई शहर, कोकण , पि म
महारा , मराठवाडा व िवदभ असे ादेिशक िवभाग पाड यात आले.या िवभागा ंत एकूण
२१ िज ा ंचा समाव ेश होता.या सवा वर पूव माण ेच पोलीस महािनरी काची नेमणूक
होती.मुंबई, पुणे, नागपूर व औरंगाबाद या प र े ांत पोलीस उपमहािनरी का ंची नेमणूक
होती.यािशवाय मुंबई शहर पोलीस शासनाच े काम पोलीस आयु ाकड े पूव माण ेच
सोपिव यात आले.
लोकस ं येत तसेच औ ोिगक व सामािजक ांत झाले या वाढीम ुळे पोलीस
कारभाराचाही वेळोवेळी िव तार होत गेला आिण पोलीस संघटनेत ज र ते फेरफार करणे
अप रहाय झाले. महारा ात िव मान पोलीस यं णेत ४ पोलीस आयु ालय े, ६ प र े े,
१० रा य राखीव पोिलसा ंचे गट तसेच गु हा-अ वेषण िवभाग , गु चर िवभाग , मोटार वाहन
िवभाग , िबनतारी संदेश यं णा, रे वे पोलीस यं णा, पोलीस िश ण िवभाग इ याद या
वतं शाखा आहेत. पोलीस महािनरी काला १९८२ पासून पोलीस महास ंचालक या
पदाचा इतर रा या ंतील पोलीस महास ंचालका माण ेच दजा दे यात आला व पिहल े पोलीस
महास ंचालक हणून कृ. पां.मेढेकर यांची नेमणूक कर यात आली .
महारा पोलीस शासना ंत सहा पोलीस प र े े खालील सहा िवभागा ंत िवभागली असून
यांवर येक एक उपमहािनरी क नेम यात येतो.(१) नािसक िवभाग – नािसक , munotes.in
Page 87
87
जळगाव , धुळे व अहमदनगर (४ िज ह े).(२) अमरावती िवभाग – अमरावती , अकोला ,
बुलढाणा व यवतमाळ (४ िज ह े).(३) नागपूर िवभाग – नागपूर ( ामीण ), वधा , भंडारा,
चं पूर व गडिचरोली (५ िज ह े). (४) औरंगाबाद िवभाग - औरंगाबाद , जालना , बीड, नांदेड,
परभणी , उ मानाबाद व लातूर (७ िज ह े).(५) को हाप ूर िवभाग – को हाप ूर, पुणे
( ामीण ), सातारा , सांगली व सोलाप ूर (५ िज ह े).(६) ठाणे िवभाग - ठाणे ( ामीण ), रायगड ,
र नािगरी व िसंधुदुग (४ िज ह े).
महारा ातील पोलीस दल सामा यतः इतर रा या ंतील पोलीस दलांसारख े असून
महास ंचालक व महािनरी क िवशेष व अित र महािनरी क उपमहािनरी क अधी क व
त सम दजा चे अिधकारी उपअधी क पोलीस िनरी क पोलीस उपिनरी क सहायक
पोलीस िनरी क (िबनह यारी ) िबनह यारी हवालदार िबनह यारी िशपाई ह यारी सहायक
पोलीस िनरी क ह यारी हवालदार ह यारी पोलीस िशपाई ी-पोलीस अिधकारी व
कम चारी इ. े या यात आहेत. रा यातील कायदा व सु यव था राखण े तसेच सव पोलीस
शासनाची जबाबदारी पार पाड यासाठी पोलीस महास ंचालका या मदतीला तीन िवशेष
महािनरी क नेमलेले आहेत. मु यतः आ थापना , कायदा व सु यव था राखण े, राखीव
दले, गु हा-अ वेषण व ितबंध इ. संबंिधत कामे वरील तीन िवशेष महािनरी का ंना पार
पाडावी लागतात . महारा ात उपयु सव े यांवर अिधका या ंचे व कम चा या ंचे िमळून
एकूण १,०६,२७८ एवढे सं याबळ आहे (१९८४ ). पोलीस महास ंचालका या
काया लयात नागरी ह क संर णासाठी एक खास क उघड यात आला असून तेथे गु हा-
अ वेषण व इतर कामांसाठी अ याध ुिनक गणकय ं ांची सोय आहे.
महारा ात बृह मुंबई, पुणे, नागपूर व ठाणे या मोठया शहरांत पोलीस शासनासाठी
पोलीस आयु ांची नेमणूक कर यात येते. यां यावर पोलीस महास ंचालक व
महािनरी का ंचे िनयं ण असत े.शहरांची िवभागणी प रमंडलात (झो स ) कर यात येते.
पोलीस आयु ां या हाताखाली येक प रमंडलावर पोलीस उपाय ु व यां या खाली
साहा यक पोलीस आयु हे पोलीस शासनाच े काम पाहतात . तसेच गरजे माण े पोलीस
ठाणी असतात व तेथे पोलीस िनरी क , उपिनरी क , िशपाई वगैरे कम चारी असतात .
पोलीस आयु ांना िवशेष दंडािधकार असतात . सभा, िमरवण ुका, िच पट , ह यार े इ.
बाबत त परवान े देणे व िनयं ण करणे तसेच ितबंधा मक उपाय हणून गु हेगारांना ह पार
करणे इ. कारची काय वाही पोलीस आयु व यांचे सहकारी करतात .
मुंबई शहराचा चंड िव तार व पोलीस काया ची या ी ल ात घेऊन मुंबई पोलीस
आयु ाला साहा य कर यासाठी तीन अित र पोलीस आयु नेमले आहेत. पोलीस
आयु ालय े आिण पोलीस िज ह े यांत पोलीस ठाणी असून यांवर देखरेखीक रता पोलीस
िनरी क व उपिवभागीय अिधकारी व कम चारी असतात . थािनक गु हा-अ वेषण िवभाग ,
वाहतूक शाखा , राखीव पोलीस दल, ी-पोलीस शाखा , िनयं ण क इ याद या मदतीन े
मुंबई शहराचा पोलीस कारभार सांभाळला जातो. यािशवाय बृह मुंबईतील पोलीसा ंची
सं या ठरिवण े, यांची भरती, िश ण यव था , गणवेश, श े, रजा, बद या , पदो नती इ. munotes.in
Page 88
88
सव यव था पोलीस आयु हे पोलीस महास ंचालक तथा महािनरी क या या
िनयं णाखाली पाहतात .
गु हा-अ वेषणा या बाबतीत मुंबई पोिलसा ंना फार मोठी परंपरा असून मुंबईची गु हा शाखा
( ाइम ँच) जगात िवशेष िस ी पावली आहे.ि िटशा ंनी मुंबई शहरातील पोलीस यं णेची
थापना लंडन शहरा या पोलीस यं णे माण े हणज े ⟶ कॉटल ंड याड माण ेच केली.
मुंबई गु हा शाखेचे मु य अपर आयु असून याला उपआय ु व इतर अिधकारी मदत
करतात . अ यंत गुंतागुंतीचे खून, दरोडे, अपहरण तसेच कोट्यवधी पया ंचे आिथ क
गैर यवहार , आंतरा ीय पातळीवरच े गु हे इ याद च े तपास ही शाखा करते. बोटां या
ठशां या साहा यान े गु हेगार शोधून काढण े हा िवभाग तर अ यंत िस आहे. यािशवाय
छायािच िवभाग , गणकय ं , ानपथक इ. अ याध ुिनक सोय नी यु असे िवभाग या गु हा-
शाखेत आहेत तसेच मुंबई पोलीस यं णेत िफरती पोलीस पथके, वाहतूक िवभाग ,
िवमानतळ सुर ा शाखा इ. वतं शाखाही आहेत.
महारा ात येक िज ा या िठकाणी एक पोलीस अधी क व याला मदतीस अित र
पोलीस अधी क असतात . िज ाची उपिवभागा ंत िवभागणी कर यात येऊन यांवर
उपिवभागीय अिधकारी , यांचे खाली पोलीस िनरी क व पोलीस ठा या ंवर िनरी क िकंवा
उपिनरी क अशी खालपय त मशः रचना असत े. ज र तेथे दूर े े (आऊट पो ट) असून
यांवर मुख िशपाया ं या (हेड कॉ ट ेबल) नेमणुका के या जातात . सव साधारणपण े
िज ात २० ते ३० पोलीस ठाणी असतात . गु हा-अ वेषण, गु वाता , ी-पोलीस इ.
शाखा िज ा या िठकाणी असतात . मु यालयात सु. ४०० ते १,००० ह यारी पोलीस
िशपाई असतात . कैदी नेणे-आणण े, सरकारी कोषागारा ंची तसेच मालम ेची सुरि तता ,
काराग ृहांवर पहारा इ. कामे ह यारी पोिलसा ंना करावी लागतात .
रा य सश राखीव दल:
महारा रा याच े खास वतं असे सश राखीव पोलीस दल असून १९५१ या मुंबई
रा य राखीव पोलीस दल काय ा वय े याची िनिम ती कर यात आलेली आहे.या दलातील
पोिलसा ंना ल करा माण ेच िश ण िदले जाते. रा यात राखीव पोलीस दलाच े १० गट
असून ते महारा ात सव िवखुरलेले आहेत. या दलाच े मु य पोलीस उपमहािनरी क
असून येक गटावर समाद ेशक (कमांड ट) मुख असतो . येक गटाला वाहने, िबनतारी
संदेश यं णा, णालय े इ. सुिवधा आहेत. आणीबाणी या संगी िकंवा दंगली या वेळी
रा य राखीव दलाच े हे गट िज ह े तसेच शहर पोिलसा ंना मदत करतात .
गु हा-अ वेषणिवभाग : महारा ात गु हा-अ वेषण िवभागाच े काम पोलीस
उपमहािनरी का ं या िनयं णाखाली चालत े. येक प र े ाचे पोटिवभाग असून येक
पोटिवभागावर पोलीस उपअधी क मुख असतो . या िवभागाची ादेिशक काया लये मुंबई,
पुणे, नागपूर व औरंगाबाद या मोठया शहरांत असून तेथे ानपथक ेही आहेत. पु यात गु हा-munotes.in
Page 89
89
अ वेषण िवभागा ंतग त अंगुली मु ा (िफंगर ि ंट यूरो), ह ता र व छायािच इ. क े आहेत.
मुंबई येथील गु हा-अ वेषण िवशेष शाखाही याच कारच े काय करते.
पोिलसा ंना कमीत कमी बळाचा वापर क न जा तीत जा त प रणामकारकता
साध याबाबत खास कारच े िश ण िदले जाते. यासाठी िविवध कारची श साम ी व
तं ान यांचे ान यांना िदले जाते. समाजात सतत उद्भवणार े दंगेधोपे, चळवळी , मोच ,
सभा, िमरवण ुका इ. संगी ते आप या ानाचा , कमीत कमी बळ वाप न पण कौश यान े
उपयोग क न शांतता थािपत कर याचा य न करीत असतात . तशा कारच े आदेश
पोिलसा ंना पोलीस महास ंचालकाकड ून वेळोवेळी दे यात येतात. जाितव ैमन य व
समाजक ंटक यां यातून िनमा ण झाले या दंगली मा खंबीरपण े व कठोर कारवाई क न ,
मुळातच िनपटून काढ याची द ता घे यात येते. अशा संगी ारंभी सौ य लाठीह ला ,
अ ुधूर इ. साधना ंचा ते उपयोग करतात . प रि थती आटो याबाह ेर गेली, तर यांना
गोळीबारही करावा लागत
समाजातील गुंड, दरोडेखोर, दहशतवादी , अितर ेक यां यािव मुकाबला कर यासाठी
पोिलसा ंना आधुिनक श साम ी व तं ांचा फार उपयोग होतो.गु हा-अ वेषणा या कामी
पूव पे ा आता आधुिनक श ां या तसेच तं ां या साहा यान े यांना पुरावा गोळा कर यात
पु कळच मदत होते. या ीने महारा ात १९५८ साली मुंबई येथे पिह या ंदा याय
सहायक वै ािनक योगशाळा थापन कर यात आली आिण ित या उपशाखा पुणे,
नागपूर, औरंगाबादय ेथे उघड यात आ या . या योगशाळा ंत इले ॉिनक व इतर
अ यावत उपकरण े असून आधुिनक तांि क िश ण घेतलेले वै ािनक यांत काम करतात .
जीविव ान , िवषिवभाग , र रसशा , भौितक , ेपणा इ. आधुिनक तं ांनी यु असे
िविवध सुस ज िवभाग यांत आहेत. येथे र , थुंक तसेच माती, रंग, िवष इ याद ची
परी ा व पृथःकरण क न यांची गु ांशी सांगड घातली जाते आिण या मािहती या
आधार े गु हेगारांना शोधून काढ याच े काम केले जाते. यांिशवाय या योगशाळा ंतून पोलीस
अिधका या ंना वै ािनक िश ण दे याचे वग ही नेहमी चालू असतात .
िबनतारी संदेश यं णा:
महारा ात येक िज ा या िठकाणी व मुख गावांतून िबनतारी संदेशवहनाची क े
िनमा ण कर यात आली आहेत. पोलीस संचालका या दजा चा एक अिधकारी यावर
नेमलेला असतो . महारा ात सव हणज े ७६१ पोलीस ठा या ंम ये िबनतारी संदेश यं णेची
सोय आहे.यािशवाय रा यात लाचल ुचपत व ाचार िवरोधी तसेच दा ब ंदी, गु वाता
यांसंबध ची क ेही आहेत.
मोटार वाहन : रा यात पोलीस मोटार प रवहन िवभाग असून िठकिठकाणी असल े या
यं शाळा ंतून मोटारी व जीप वगैरे वाहना ंची दु ती व देखभाल केली जाते. हा िवभाग
पोलीस चालका ंना िश णही देतो.तांि क िश ण पूण केले या कम चा या ंनाच या िवभागात
घेतले जाते. munotes.in
Page 90
90
रे वे पोलीस व वाहतूक िवभाग : रा यात रे वे वाहतूक व रा यमाग वाहतूक िनयं ण असे
दोन िवभाग असून यांवर येक एक उपमहािनरी क व मदतीसाठी पोलीस अधी क
आिण इतर कम चारी असतात . रे वे मागा ची सुरि तता , वाशा ंची सुरि तता राख याच े
काम रे वे पोिलसा ंकडे असत े. वाहतूक िवभागाकड े महामागा ची सुरि तता राख याच े तसेच
अपघात टाळण े इ. कामे असतात . रा यमाग वाहतूक शाखेत अिभया ंि क िवभाग असून
या यातफ ही अपघात कमी करणे व वाहतूक सुरळीत ठेवणे इ. कामे केली जातात .
पोलीस जनस ंपक यं णा:
महास ंचालका या काया लयात रा यपातळीवर पोलीस अधी क दजा चा जनसंपक
अिधकारी असून येक आयु ालयात उपअधी क दजा चा एक अिधकारी जनसंपक
अिधकारी हणून काम करतो . येक दोन िकंवा अिधक पोलीस टेशनसाठी िनरी क
दजा चा अिधकारी याच कामासाठी नेम यात आला आहे. येक िज ात गृह उपअधी क
या याकड े जनसंपका चे काम सुपूद कर यात आले आहे. जनतेची गा हाणी ऐकून खटल े,
गु ांचे तपास , चौकशी व इतर कामात िवलंब टाळण े आिण त ार ची चौकशी क न यांचे
िनवारण करणे, ही ा अिधका या ंची कामे असतात . महास ंचालका यातफ द ता नावाच े
मािसक चालव यात येते. यात पोलीस तपास , या कामी लोकांनी िदलेले सहकाय इ.
संबंधीचे लेख, कथा व वृ छापल े जाते.
ी-पोलीस :
ी-पोलीस ही वातं यो र काळातील एक मह वाची तरतूद होय. सव भारतात थमतः
१९५५ साली मुंबई रा यात ी-पोिलसा ंची नेमणूक कर यात आली . या शाखेत सतत
वाढ होत असून महारा ात िव मान ी-पोिलसा ंत ३ उपअधी क , १५ िनरी क , ११२
उपिनरी क , २६९ ी- मुख िशपाई (हवालदार ) व ९१४ ी-िशपाई आहेत. मुंबई, पुणे,
नागपूर या शहरांत रे वे पोलीस खा यात व बह तेक सव िज ा ं या िठकाणी ी-पोलीस
आहेत. ि या ं या संदभा तील गु हे, सम या व या संदभा तील कायद ेशीर व क याणकारी
तरतुदी इ. बाबत त ी-पोिलसा ंचा फार मोठा उपयोग होतो.
िज ा या िठकाणी ी-पोलीस पथके असून िनरी क , उपिनरी क व िशपाई अशी या
पथका ंची रचना असत े. सव साधारणपण े ी-कै ांची व मुलांची ने-आण करणे, पळवून
नेले या ि या ंचा शोध घेणे, वे याव ती व कुंटणखान े यांवर ल ठेवून लहान मुली व
जबरद तीन े पळवून आणल े या ि या ंची सुटका करणे, ी-गु हेगारांना अटक करणे,
यांची झडती घेणे, मोच , सभा यांतील ि या ंचा बंदोब त करणे, रे वे थानक आिण या ा
यां या िठकाणी मिहला वाशा ं या गैरसोयी दूर करणे, तसेच त ार ची न द घेणे इ. कामे
ी-पोिलसा ंना पार पाडावी लागतात .
munotes.in
Page 91
91
पोलीस भरती व िश ण :
येक िज ातील ह यारी , िबनह यारी हवालदार व िशपाया ंची भरती या या
िज ा ंतील पोलीस अधी क व रा य राखीव पोलीस समाद ेशक यां याकड ून केली जाते.
िशपाया ंना पुढे हवालदार , जमादार व उपिनरी क हणून पदो नती िमळू शकते.महारा
लोकस ेवा आयोग उपिनरी क व उपअधी का ं या जागेसाठी पधा परी ा घेऊन महारा
पोलीस सेवांतील अिधका या ंची िनवड करते.व र पोलीस अिधका या ंची भरती क ीय
लोकस ेवा आयोगामाफ त भारतीय पोलीस सेवेतील अिधका या ंमधून केली जाते.व र
पोलीस अिधका या ंसाठी हैदराबाद येथे िश णाची सोय आहे.
महारा ात पोलीस िश णाच े क नािसक येथे आहे.येथे उपअधी क व उपिनरी क या
अिधका या ं या तसेच हवालदार (हेड कॉ ट ेबल) यां या उजळणी अ यास माची िश ण
यव था आहे. ादेिशक िश ण शाळा खंडाळा, जालना , अकोला , नािसक व नागपूर या
िठकाणी असून तेथे िशपाई दजा या पोिलसा ंना िश ण िदले जाते.मुंबईत भरती झाले या
पोिलसा ंसाठी नायगाव येथे िश ण शाळा आहे.
क व रा य शासन संबंधात पोलीस यं णेचे मह व : भारतातील सव रा या ं या
कारभाराचा सम वय साधून देशात शांतता व सु यव था राखण े, याबाबतच े िनयोजन
तसेच रा या ंना मदत करणे इ. मह वाची जबाबदारी क शासनावर असत े. यासाठी क
शासनाची सुर ा दले, सी.बी.आय्., ⟶ सीमा सुर ा दल (बी.एस्.एफ्.), सी.आर्.पी.एफ्.
िबनतारी संदेश यं णा इ. िवभाग देशात काय करतात आिण घटक रा या ं या पोलीस
यं णेलाही साहा य करतात . अिखल भारतीय काय ा ं या अंमलबजावणीबाबत क
सरकार रा या ंना आदेश देऊ शकते. देशातील कोणत ेही रा य िकंवा काही िवभाग अशांत
िवभाग हणून जाहीर कर याचा अिधकार क ाला आहे. याच माण े रा यातील उ च
दजा या पोलीस अिधका या ंची भारतीय पोलीस सेवेतून िनवड करणे तसेच यांचे िनयं ण
करणे ह यार े, दा गोळा , यं साम ी यांबाबत रा या ंना आव यक ते साहा य व माग दश न
करणे इ. अनेक कार े क सरकार रा य सरकारा ंवर िनयं ण ठेवून देशात शांतता व
सु यव था राख याचा य न करते.
पोलीस सम या व उपाययोजना :
महारा पोिलसा ं या काही सम या आहेत. उदा., वेतन ेणी, िनवास , कामाच े तास,
पदो नती , पूरक भ े इ यादी .देशा या वेगवेग या भागांत १९७९ साली झाले या पोलीस
आंदोलनाचा प रणाम महारा ातील पोलीस यं णेवर िवशेष जाणवला नाही.याचे कारण
महारा शासनान े आप या पोिलसा ं या वेतनात या वेळी लगेच वाढ केली आिण यां या
इतरही सुिवधांसंबंधी या उपाययोजना आख या . १९७७ साली क सरकारन े नेमले या
‘धम वीर आयोगा ’ या आिण पूव रा य सरकारन े थापन केले या काही पोलीस आयोग व
सिम या ं या िशफारश न ुसार महारा शासनान े पोिलसा ं या बाबतीत अनेक तरतुदीही
के या आहेत. १९८२ साली सरकारन े नेमले या ि -सद य सिमती या िशफारश न ुसार, munotes.in
Page 92
92
महारा पोलीस कम चा या ं या सेवाशत ंत पु कळशा सुधारणा कर यात आ या तसेच
यांना अनेक सवलती उपल ध क न दे यात आ या .
सेवा बजावत असताना पोलीस कम चा यास गंभीर दुखापत झाली िकंवा मृ यू आला, तर
शासन .१५,००० पय त आिण पोलीस महास ंचालक पोलीस क याण िनधीत ून .
५,००० पय त मदत देतात. काही संगी अशा कम चा यास खास अनुदानही दे यात
येते.दहा तासांपे ा जा त वेळ काम के यास पोलीस कम चा या ंना पाच पये अ पोपहार
भ ा िदला जातो.ह यारी पोिलसा ंना दरमहा २० पये िवशेष भ ा दे यात येतो.पोलीस
कम चा या ंना वािष क ३० िदवसा ं या अिज त रजेिशवाय १५ िदवसा ंची िवशेष रजा
िमळत े.तसेच इतर सरकारी कम चा या ंपे ा पाच िदवस अिधक हणज े वषा ला २० िदवसा ंची
नैिमि क रजा िमळत े.यािशवाय पोिलसा ंना धा यखर ेदीसाठी शासनाकड ून आिथ क
साहा य ही केले जाते.
पोलीस शासनातील अपुरा कम चारीवग हा एक मह वाचा असून रा य शासनान े
याची दखल घेतलेली आहे. िशपाया ंना पदो नती िमळ यास लागणारा िवलंब
टाळ यासाठी शासनान े पोलीस हवालदारा ं या जागाही वाढिव या आहेत. जमादारा ंना
पदो नतीन े सहायक उपिनरी काच े पद दे यात येते. पोलीस फौजदारा ं या ५०% जागा
पोलीस जमादार , हवालदार आिण िशपाई यां यामध ून पदो नतीन े भर यात येतात.
यांिशवाय मुंबई, पुणे, को हाप ूर, सोलाप ूर इ. मोठया शहरांम ये पोिलसा ंना बसेसमधून
िवनाम ू य वास कर याची यव था शासनान े केली आहे.
महारा शासनान े १९८३ -८४ या अथ संक पात पोिलसा ंसाठी ११ कोटी पया ंची
तरतूद केली असून यातून यांचा िनवासाचा सोडिव यास ाधा य िदलेले आहे.
िनरी क व यां याखालील सव पोलीस कम चा या ंस शासन िनवास थान े बांधून
देते. यासाठी शासनान े एक वतं पोलीस गृहिनमा ण मंडळ थापन केले आहे.आतापय त
सु.३,२०० अिधकारी व ६०,००० पोिलसा ंना िनवास थान े उपल ध क न दे यात आली
आहेत. १९८३ म ये ३,६६९ घरांचे बांधकाम सु होते.१९८४ म ये या योजन ेसाठी
पोलीस गृहिनमा ण मंडळान े ६६६.१३ ल पया ंची तरतूद केली आहे. महारा ात
पोिलसा ंना संघटना बांध याची परवानगी दे यात आली होती परंतु या सवलतीचा दु पयोग
होऊ लाग यान े, हणज े कामगार चळवळी या धत वर संघटनेचे काय चालिव यात येऊ
लाग याम ुळे ही संघटना रीतसरपण े बरखा त कर यात आली . शासनान े सदर
संघटनेऐवजी ऑग ट १९८३ म ये येक िज ात व आयु ालयात पोलीस दलातील
सव थरांना यो य ितिनिध व देऊन ‘पोलीस कम चारीव ृंद प रषद े’ ची ( टाफ कौि सल )
थापना क न ित या ार े पोिलसा ं या िविवध सम या सोडिव याचा य न सु केला
आहे. munotes.in
Page 93
93
पोिलसा ंसाठी वै क य साहा य , यां या मुलांना शै िणक सवलती व खा यात नोकरीत
ाधा य िदले जाते. तसेच पोलीस कम चा या ंकडून िमळाल ेली वग णी व शासक य अनुदान
यांतून ‘पोलीस क याण िनधी’ उभारला जातो आिण यातून पोिलसा ंसाठी करमण ूक क े,
डा नैपु यास उ ेजन व इतर मदत दे यात येते. १९८३ म ये या िनधीत ून ४,०१०
िव ा या ना सु. २ ल पया ंची शै िणक मदत व ३०८ मृत कम चा या ं या कुटुंिबयांना
१०,५१,४०० पया ंची मदत दे यात आली . िज ा या िठकाणी असल े या पोलीस
करमण ूक क ातून कौटुंिबक तसेच सामािजक व सां कृितक काय म आयोिजत केले
जातात . यांिशवाय पोलीस खा यातील कम चा या ं या कुटुंबातील ि या ंसाठी िशवण वग ,
कु कुटपालन क , वाचनालय े, सा रता वग , बालवाडया , व त धा य दुकाने यांसारख े
क याणकारी काय ही केले जाते. मुंबईत पोलीस क याण िनधीत ून वरळी येथे एक सूितगृह
चालिवल े जाते.
रा यपाल व रा पती यां यातफ िवशेष कामिगरी बजावणा या पोलीस कम चा या ंना
ितवष पुर कार दे यात येतात.
होमगाड :
महारा पोलीस यं णेला साहा यभ ूत ठरणारी वयंसेवी संघटना हणज े नगरस ेना िकंवा
⟶ होमगाड ही होय. १९४६ साली देशाम य े पिह या ंदा मुंबईत होमगाड संघटना थापन
कर यात आली . पोलीसी कामात , िवशेषतः कायदा व सु यव था राख यात , या संघटनेची
मोठया माणात मदत होते. तसेच दु काळ , धरणीक ंप, पूर इ. नैसिग क आप या वेळी
आिण अंतग त अशांतता, जातीय दंगली, तसेच बसवाहत ूक, पाणीप ुरवठा, वीजप ुरवठा,
अि नशमन , िवमोचन , थमोपचार , णवाहन यांसार या अ याव यक सेवेत य यय
आला , तर नागरी संर ण दलाचा क िबंदू हणून काम करणे व लोकांना साहा य करणे, ही
कामे होमगाड संघटनेमाफ त पार पाडली जातात . महारा ात ही वतं व कायम
व पाची संघटना असून महासमाद ेशक (कमांड ट जनरल ) हा या संघटनेचा मुख
असतो . महारा होमगाड संघटनेचा आलेख खालील माण े आहे.
munotes.in
Page 94
94
महारा ात येक िज ा या व तालु या या िठकाणी होमगाड संघटनेची पथके असून
ामीण भागांतूनसु ा होमगाडा ची भरती केली जाते.महारा ात िव मान होमगाड संघटनेचे
सं याबल , ४५,७७० आहे (१९८४ ). यांची भरती तीन वषा या मुदतीसाठी िन काम सेवा
या माण े करार क न केलेली असत े. कत यकालावधीत होमगाडा ना िविवध कारच े भ े
िदले जातात . उदा., कत यभ ा (४ ते ८ तासांसाठी . ८ इ.) धुलाईभ ा , िश ण
कालातील िखसा भ ा, भोजन भ ा इ यादी .
काराग ृहे:
काराग ृह महािनरी क हा रा यातील काराग ृह शासनाचा मुख असून या या हाताखाली
काराग ृह उपमहािनरी क , तु ंग उ ोग अधी क आिण इतर अिधकारीवग असतो . िज हा
काराग ृहाचा मुख अधी क असतो .
काराग ृह शासना ंसाठी महारा ाच े पूव देश व पि म देश असे िवभाग पाड यात आले
असून काराग ृह उपमहािनरी का ं या िनयं णाखाली दो ही िवभागा ंतील काराग ृहांचे शासन
चालत े. महारा ात म यवत काराग ृहे, िज हा काराग ृहे- थम वग , ि तीय वग , तृतीय वग ,
तालुका उपकाराग ृहे, बो ट ल शाळा, खुली काराग ृहे, तु ंगािधकारी िश ण शाळा अशा
कारच े काराग ृहांचे वग करण कर यात आले आहे. शासनातफ िनरिनरा या सिम या नेमून
काराग ृहांची वरचेवर तपासणी केली जाते व यांत वेळोवेळी सुधारणाही कर यात येतात.
महारा ात सु. ४५ काराग ृहे (म यवत व िज हा काराग ृहे) असून या काराग ृहांतील कै ांना
िविवध कारच े उ ोगध ंदे पुरिवले जातात . उदा., हातमागावर कापड िवणण े, काराग ृह
र क, िशपाई व इतर शासक य िवभागा ं या कम चा या ंचे गणवेश िशवण े तसेच बटणे
बसिवण े, सतरंजा िवणण े, खेळणी तयार करणे, सुतारकाम , बागकाम , शेती, पु तक-बांधणी,
टॅ ज, लेसेस तयार करणे इ यादी . कै ां या माचा , यां यातील कलाग ुणांचा उपयोग
क न घेऊन यांचे पु हा यो य पुनव सन कर याचा उ ेश यामाग े आहे आिण महारा
शासनाचा काराग ृह िवभाग या ीने य नशील आहे. काराग ृहातील कै ांना सव
कार या िश णाचीही संधी उपल ध क न िदली जाते.िनर र कै ांना सा र व सा रा ंना
पुढील िश ण यावयाच े अस यास यांना ते िदले जाते.१९८३ -८४ साली महारा ातील
सु.१३,००० कै ांनी या सवलतीचा फायदा घेतला तसेच सु, २,५०० कै ांनी
योगासना या िश णाचा फायदा घेतला.को हाप ूर येथील िकशोर सुधारालयातील
िकशोरा ंना औ ोिगक िश ण सं थांम ये तांि क धंदेिश ण िदले जाते. यािशवाय कै ांना
रा यपातळीपय त डा, नाट्य इ. पधा म ये भाग घे याचीही सोय केली आहे.
खुले काराग ृह:
खुले काराग ृह ही वातं यो र भारतातील अिभनव क पना असून महारा ात १९५६
पासून या काराग ृहांची थापना कर यात येऊ लागली .या काराग ृहांतील कै ांची िनवड
अ यंत कसोशीन े कर यात येते.दीघ मुदतीच े कैदी, िवशेषतः ज मठ ेपेची िश ा झालेले, munotes.in
Page 95
95
तसेच चांगली गती दाखिवल े या कै ांनाच या काराग ृहांत वेश िदला जातो.काराग ृहांतग त
शेती, दु ध यवसाय , कु कुटपालन तसेच फळबागा , फुलबागा यांचे ान कै ांना क न
िदले जाते. शासनास १९८३ म ये ४३,८०,००० पया ंचे उ प न िनरिनरा या
काराग ृहांतील वरील उ ोगा ंतून िमळाल े. १९६८ साली थापन झालेले पैठणचे म यवत
खुले काराग ृह या ीने िवशेष िस आहे.गोदावरीवरील जायकवाडी क पा या
बांधकामावरही येथील कै ांना शासनान े काम िदले होते (१९६८ ). यांिशवाय येरवडा
तु ंगाचा शेतीमळा , सांगली िज ातील आटपाडीजवळील वतं पूर व चं पूर िज ातील
कनारगाव जंगल िवभाग या िठकाणी कै ां या खु या वसाहती असून यांना आधुिनक
सोय नी यु उ ोगध ंदे पुरिवले जातात .
५.५ वा याय :
1. िज ातीलकायदा आिण सु यव था यं णेवर सिव तर चचा करा
2. िज ातील याियक यं णेवर िटपण िलहा?
3. पोिलसा ं या सम या सांगून यावर उपाय सुचवा
4. टीप िलहा:
I. पोलीस शासन व यं णा
II. रा य सश राखीव दल
III. िबनतारी संदेश यं णा
५.६ संदभ ंथ
1. गाडगीळ ,िव. न. भारतीय याय यव था , पुणे,१९६८ .
2. चौधरी ,द ा य हरी,मुंबई ामपंचायत अिधिनयम , १९५८ ,मुंबई,१९६३ .
3. राणे,द. म. बोरोल ,य. म. मुंबई ामपंचायती िवधान , १९५८ , पुणे, १९६० .
4. बंग के. आर., िज हा शासन , िव ा बु स पि लशस , औरंगाबाद
5. जाधव तुकाराम , िशराप ूरकर महेश , भारतीय संिवधान व भारतीय राजकारण ,
Unique academy
6. महारा रा य िवधी सेवा ािधकरण , मुंबई
munotes.in
Page 96
96
६
कायदा आिण स ु यव था शासन याियक य ं णा- I
पाठाची परेषा
६.१ पाठाच ेउ ेश
६.२ ा तािवक
६.३ िदवाणी आिण फौजदारी याियक
६.४ लोकअदालत (लोक यािय क
६.५ वा याय
६.६ संदभ ंथ
६.१ पाठाच े उ ेश
िदवाणी आिण फौजदारी याियक यं णा समजून घेणे.
लोक अदालत , लोक याियक यं णा समजून घेणे.
६.२ ा तािवक
िदवाणी कायदा हा श द योग इं जीमधील ‘िसि हललॉ ’ ा श द योगास समानाथ हणून
वापर यात येत असला , तरी इं जी श द योगाचा अथ बराच यापक व थोडासा भ गळ
आहे . या मानान े मराठी श द योगाचा अथ बराच सासंकुिचत वैिश ्यपूण आिण सु प
असा आहे परंतु काय ा या िदवाणी व फौजदारी अशा दोन भागांमधील भेदा या िनदश क
अशा या या अनेक िविध ा ंनी िदले या अस या , तरी तक शा ा या कसोटीन ुसार
यांपैक एकही या या िनद ष वा समाधानकारक नस याम ुळे िदवाणी काय ाची उपयु
लविचक व नकारा मक अशी या या िदलेली आहे. ा या य ेनुसार िववाह , घट फोट ,
उ रािधकार , द किवधी , अपकृ य, संिवदा, संप ीच े ह तांतरण, करिवषयक कायद े इ.
िविध िवषया ंवरील काय ा ंचा ‘िदवाणी कायदा ’ या सं ेखाली समाव ेश होऊ शकेल. िदवाणी
व फौजदारी ा काय ा या दोन िवभागामधील भेदाची छाप जशी उपाययोजन ेवर तशीच
यायालय े व ि या िवधीवर पडलेली आढळ ून येते. उदा. रा क ुलातील अनेक देशांम ये
खाल या तरांवरील यायालया ंम ये िदवाणी यायालय व फौजदारी यायालय तसेच
दंडि या –िवषयककायदा व िदवाणी ि या िवषयक कायदा असा भेद केलेला आढळतो .
भारतीय संिवधाना या कलाम ३९(क) नुसार समाज , याय आिण िविध िवषयक मोफत
साहा य व स लािहयोजना सु केली. व १९८१ पासूनिह महारा ात सव च अमलात munotes.in
Page 97
97
आणली यासाठी रा य तरावर कायद ेमं ी अ य असल ेले महारा रा यकायद ेवीषयक
साहा य व स ला मंडळ थापन केलेतर िज हापातळीवर िज हा व स यायािधशा या
अ य त ेखाली िज हा कायद ेिवषयक सहा य व स लासिमती आिण तालुका
कायद ेिवषयक सहा य व स लासिमती थापन केली जाते
६.३ िदवाणीआिणफौजदारी याियक
1 dk;nk vkf.k lqO;oLFksP;k brj dkgh i/nrh %&
dk;nk vkf.k lqO;oLFksP;k brj i/nrhpk fopkj djrkuk xqUgklaca/khP;k rhu ckch
ifgY;k ikfgtsr - 1½ izfrca/k (Prevention). 2½ vUos”k.k ¼rikl ½
(Investigation). 3½ vfHk;ksx ¼[kVyk½ (Prosecution of Trial). ;k
R;k rhu ckch vkgsr - ;kf’kok; vk.khck.kh (Emergencies), xksGhckj
(Firing), varxZr lqj{kk ( Internal security) ;k rhu ckch vkgsr - T;kapk
dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;kr mi;ksx gkrks -
xqUgs ?kMw u;sr vkf.k okbZV d`R;s dsyh tkÅ u;sr Eg.kwu izfrca /k (Prevention)
gk mik; vlrks - xqUgk ?kMY;kuarj R;kph pkSd’kh o rikl dj.ks ;kykp vUos”k.k
(Investigation) vls Eg.krkr - riklkr o pkSd’khr xqUgk >kY;kps dkgh iqjkos
lkiMys fdaok T;k dkgh vk/kkjkoj rks xqUgk vkgs vls vkR;kP;koj vfHk;ksx Eg.ktsp (Prosecution) [kVyk nk[ky dj.ks] ;k dk;nk
vkf.k lqO;oLFksP;k i/nrh vkgsr -
dk;nk vkf.k lqO;oLFksP;k dkgh i/nrhpk fopkj xqUg;kaP;k lanHkkZr
djko;kpk vkgs - R;keqGs xqUg;kapk vFkZ o izdkj y{kkr ?ksÅ -
2½ xqUgs (Crimes) %&
Lkektkr vusd izo`Rrhps yksd jkgrkr - dkgh lR;izo`Rrhps vlrkr - dkgh
xqUgsxkjh izo`Rrhps vlrkr - xqUgsxkjh izo`RrhP;k yksdkadMwu lektkr brjkauk
vusd izdkjps =kl gksrkr - ukxfjdkauk vkiys nSuafnu thou tsx.kssns[khy dkgh
osGk dBh.k curs - dkgh osGk thforkyk vkf.k ek yeRrsyk /kksdk fuekZ.k gksrks -
[kwu] njksMs vls izdkjgh ?kMrkr - ukxfjdkauk R;kaP;k thforkph o foRrkph geh
fnysY;k ‘kklukoj R;kaps R;kckcrhr laj{k.k dj.ks drZO; vlrs - ;klkBh dk;nk
vkf.k lqO;oLFkk izLFkkfir djkoh ykxrs - xqUgkauk vkGk clkok Eg.kwu mik;
;kst.ks ] xqUgk ?kMY;kuarj R;kaph pkSd’kh oxSjs dj.ks] R;kpk rikl yko.ks]
xqUgsxkjkyk f’k{kk >kyh ikfgts ;k n`”Vhus R;kP;koj vfHk;ksx nk[ky dj.ks
R;kf’kok; ifjfLFkrh vkVksD;kr ;sr usly rj vk.khck.kh tkghj dj.ks] xksGhckj
dj.ks vkf.k varxZr lqj{kk izLFkkfir dj.;kP ;k loZ ckchdMs y{k iqjfo.ks ;k loZ
xks”Vh dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;kP;k n`”Vhus Qkj egRokP;k vkgsr -
xqUgs nksu izdkjps vlrkr -
munotes.in
Page 98
98
1½ n[kyi= xqUgs (Congnisable offence)
n[kyik= xqUgs Eg.kts ^T;k xqUg;kaph n[ky ?ks.ks vko’;d vlrs vls xqUgs* v’kk
xqUg;kr xqarysY;k O;Drhauk iksfyl okWjVf’kok; idMw ‘kdkrkr - R;ky k idMwu
R;kus dsysY;k xqUg;kpk rikl dj.ks o pkSd’kh dj.ks bR;knh izkFkfed ckch iw.kZ
d:u R;kus xqUgk dsY;kps vk[kVyk nk[ky dj.ks gs dk;nk vkf.k lqO;oLFkslkBh vko’;d vlrs - gk [kVyk ok
vfHk;ksx QkStnkjh [kVyk letyk tkrks - v’kk QkStnkjh [kVY;krwu [kwu dj.ks]
njksMs ?kky.ks] gk pksjhpkp izdkj vlrks - tsOgk 5 is{kk vf/kd yksd R;kr lkehy
gksrkr R;kyk njksMk fdaok Mkdk Vkd.ks vls Eg.krkr - pksjh] ?kjQksMh] xaHkhj
Lo:ik ph btk dj.ks] tkGiksG] yqVkywV] ekjkekjh] ykpyqpir vQjkrQj
v’kk izdkjP;k vusd xqUg;kapk leko ’ks gksrks
2½ vn[kyi= xqUgs (Non Congnisable offence)
T;k xqUg;kaph uksan dk;ns’khjfjR;k djrk ;sr ukgh ijarq] vU;k; >kysyh O;Drh
iksfyl LVs’kuyk tkÅu rdzkj uksanfors - v’kk O;Drhus vkiY;koj >kysY;k
vU;k;kph dSfQ;r iksfylkauk lkafxrysyh vlrs - iksfyl R;kP;k Eg.k.;kpk
[kjs[kksVsi.kk riklwu ikgrk - eWftLVªVdMwu vkysY;k vkns’kkaps ikyu dj.;klkBh
T;k ckcr pkSd’kh dj.;kl lkax.;kr vkys vkgs rh pkSd’kh dj.ks o
xqUg;klac a/khpk [kVyk nk[ky dj.ks - v’kk xqUg;kae/;s f’kohxkG dj.ks] ekufld
=kl ns.ks] fuankukyLrh dj. ks bR;knh ckch T;k Qkj’kk xaHkhj Lo:ikP;k ulrkr
v’kk xqUg;kauk vn[kyik= xqUgas Eg.krkr -
dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;kpk n`”Vhus nksUgh xqUg;kapk izfrca/k dj.ks] pkSd’kh
dj.ks] [kVyk Hkj.ks bR;knh i/nrhpk voyac dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;klkBh
djkok ykxrks -
3½ izfrca/k (prevention)
dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;ke/;s ‘kklukyk dk gh izfrca/kd mik; ;kstkos
ykxrk r- QkStnkjh izfdz;k lkagrkize.ks xqUgs gksÅ u;sr eg.kwu dkgh
izfrca/kkRed mik; lqpfo.;kr vkys vkgsr - ^iksfyl fu;e iqfLrdk* (Police
Manual) e/;s ik sfyl vf/kdkÚ;kauk ekxZn’kZuij vls dkgh izfrca/kkRed
mik; lkax.;kr vkys vkgsr - izfrca/kkRed mik; ek= izfpyr dk;|kauk
vuql:up vlys ikfgtsr - xqUg;kapk vkGk ?kky.;klkBh ts izfrca/kkRed fu;e
r;kj dj.;kr vkysys vlrkr R;k fu;ekaph O;ogkjkr lkaxM ?kyrk vkyh
ikfgts vkf.k v’ kh lkaxM dk;|kuqlkjp ?kkryh ikfgts - ^QkStknkjh izfdz;k
lafgrk * (Code of Criminal Procedure) fgp ize[k ^lafo/kh* vkgs r;k
lafo/khP;k vk/kkjs izfrca/kkRed mik;kaph ;kstuk dsyh tkrs -
^QkStnkjh izfdz;k lafgr* fg ,d v’kh ifjfu;e iqfLrdk vkgs R;ke/;s
naMkf/kdkÚ;kus lkoZtfud {ks=kr fuekZ.k >kys Y;k xkas/kGk’kh vls fuiVys ikfgts ]
;kckcr lnj d;|kr ‘kkarrk jk[k.;kps mik; lqpfoys vkgsr - dkgh O;DrhdMwu munotes.in
Page 99
99
‘kkarrspk llr Hkax gksr vlsy rj R;k O;Drhcjkscj dls okxkos] ;kpk mYys[k
lnj iqfLrdsr vkgs -
izfrca/kkRed mik ;kalkBh iksfylkauk dkgh dk;Z vkf.k dkgh vf/kdkj ns.;kr vkys
vkgsr - rlsp naMkf/kdkÚ;kyk ;klaca/khph ekfgrh iqjfoyh tkrs - R;k ekfgrhP;k
vk/kkjs naMkf/kdkjh fu.kZ; nsrkr - rs fu.kZ; vekU; vlY;kl lacaf/kr O;Drh
vihy d: ‘kdrs - vls fu.kZ; vfiykr xsY;koj cnysgh tk Å ‘kdrkr -
QSktnkjh izfdz;k lafgrsrhy ,d egRokph rjrwj v’kh vkgs dh] csdk;ns’khj
tekokl canh djrk ;srs - (Unlawful asscmblies) lnj dk;|krhy izdj.k
IX e/;s csdk;ns’khj tekokcjkscj d’kh dkjokbZ djkoh gs Li”V dsys vkgs -
csdk;ns’khj teko iakxfo.;klkBh cGkpk mi;ksx dsyk tkÅ ‘kdrks -
LFkkoj ekyeRrslac/kh yksdkaps raVs gksr vlrhy o R;keqGs R;k Hkkxkrhy
ifjfLFkrh va’kkr cur vlsy rj rh vpy laiRrh naMkf/kdkÚ;kyk R;k raV;kpk
fu.kZ; ykxsi;Zar] vkiY;k rkC;kr ?ksrk ;srs - la’k;kLin O;Drhauk iksfyl vVd
d: ‘kdrkr - rikl.kh d: u R;kauk lksMwu fnys tkÅ ‘kdrs - lkoZtfud
ekyeRrsps j{k.k dj.;lkBh izfrca/kkRed mi; ;kst.;kr ;sÅ ‘kdrkr - naxyh]
ekspkZ] jLrk jksdks v’kk vusd izlaxh jLR;kojhy fnos QksM.ks] clsl tkG.ks]
lkoZtfud ekyeRrsph gkuh dj.ks v’kk ?kVuk yksd djhr vlrhy rj iksfyl
R;kauk vls d`R; dj.;kl izfrca/k d: ‘kdrkr -
ukxfjdkaP;k nSuafnu thoukr lrr O;R;; vk.khr vlrhy rj R;kaP;kfo:/n
dkjokbZ dj.;kpk vf/kdkj iksfylkauk fnysyk vkgs- O;kikjhoxkZdMwu vFkok brj
dks.kdMwu Qlo.kwdhps izdkj ?kMr vlrhy rj R;k izdkjkauk vkGk ?kky.;kps
dk;Z iksfylkauk djkos ykxrs - mnk-,[kknk O;ikjh otuekis ;ksX; izdkjs Bsor
ulsy rj R;kaP;kfo:/n dkjokbZ djrk ;srs - R;kaP;koj [kVys Hkjys tkrkr o
R;kauk f’k{ kkns[khy gksÅ ‘kdrs -
^QkStnkjh izfdz;k lafgrk* e/khy lsD’ku 130] 131 vkf.k 132 e/;s
csdk;ns’khj tekofo:/n djko;kps mik; Li”V dsys vkgsr - ‘kL= o cG ;kapk
okij d: csdk;ns’khj teko ikaxfoyk tkrks -
ofj”B naMkf/kdkÚ;kus vkiY;k dfu”Bkuk ys[kh vkns’k |kos y kxrkr - R;kizek.ks
lHkk] laesyu] ;k=k jk”Vªh; l.k] fejo.kqdk v’kk izlaxh ofj”BkadMwu O;ofLFkr
lwpuk fnY;k xsY;k ikfgtsr - dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;kP;k ;k izfrca/kkRed
mik;kauk Qkj eksBs egRo vkgs -
ftYg;kr lkoZtfud fBdk.kh dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;klkBh eqacbZ iksfyl
vf/kfu;e 1951 P;k dye 37¼ 1½ vUo;s ‘kL=canh o dye 37¼3½ uqlkj
tekocanhps vkns’k ftYgkf/kdkjh nsÅ ‘kdrkr - izfrca/kkRed mi;karhy gh Qkj
egRokph rjrwn vkgs-dkj.k ;keqGs ,[kk|k fBdk.kh naxy vFkk naxyhlkj[kk izdkj munotes.in
Page 100
100
gks.kkj vkgs - v’kh Fkk sMh tjh pkgwy ykxyh rjh R;k HkkxklkBh gh dyes tkjh
d:u ‘kkarrk vkf.k lqO;oLFkk jk[krk ;srs -
FkksMD;kr vls Eg.krk ;srs dh] xqUgs ?kMw u;sr Eg.kwu izfrca/kkRed mik;
;kst.;kps vusd izdkj vkgrs - R;kiSdh dkghaph ppkZ ojhyizek.ks dsyh vkgs - gh
loZ mik;;kstuk d sY;kus dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[kyh tkÅ ‘kdrs -
4½ vUos”k.k (Investigation )
xqUg;kapk rikl vFkkZr ^vUos”k.k* gk xqUgk ?kMY;kuarjpk dk;nk vkf.k lqO;oLFkk
jk[k.;krh ,d Qkj egRokpk ?kVd vkgs - T;k xqUg;kaph n[ky dk;ns’khjjhR;k
?ksryh tkÅ ‘kdrs R;k loZ xqUg;kaph pkSd’kh dj.ks o rkil yko.ks gs ikfyl
dk;kZ rhy ,d vR;ar egRokps dk;Z letys tkrs - vn[kik= xqUg;kaph pkSd’kh
Qkj xkaHkh;kZus dsyh tkr ukgh - vn[kyik= xqUg;kalca/kh naMkf/kdkÚ;kyk
vko’;d okVr vlsy rj rks pkSd’kh dj.;kps vkf.k rikl yko.;kps vkns’k nsÅ
‘kdrks - n[kik= xqUg;kaps vUos”k.k gs iksfylkaps drZO; letys tkrs - n[kyik=
xqUg;kph ekfgrh izFke iksfyl LVs’kuyk ns.ks vko’;d vlrs - T;k O;Drhyk
vkiY;koj vU;k; >kyk vkgs vls okVrs] rh O;Drh Lor% fdaok vkiyk fe=
vFkok ukrsokbZdkarQsZ iksfyl LVs’kuyk tkÅu loZ ekfgrh nsrs - rh ekfgrh iksy hl
LVs’kue/;s Bk.ks vaeynkjkdMwu uksanowu ?ksryh vkrs - R;kyk ^,Qvk;vkj *
(First Information Report ) izFke [kcjh fjiksVZ vls Eg.krkr -
xqUg;klaca/khph lR; ifjfLFkrh R;ke/;s uksanfoyh xsY;k l iqykork ;srks vfk.k xqU gsxkjkyk rkC;kr ?ksÅu R;koj [kVyk nk[ky djrk ;srks(
ijarq nqnSo vls dh] ,Q -vk;-vkj- e/;s lR; ckchaps dFku Dofprp osGk dkgh
t.k djrkr - vusdosGk ,dkus rdzkj nk[ky dsyh Eg.kwu R;kpk fojks/kd rdzkj
nk[ky djrks - ,desdkaoj vkjksi yko.;kph t.kwdkgh pv’kkosGh lR; ekfgrh vkl.kkÚ;k O;Drh iksfyl LVs’kue/;s tkÅu rh ekfgrh
iksfylkauk nsr ukghr - v’kh ekfgrh iksfylkauk dks.kh ns.;kpk iz;Ru dsyk rj
iksfylkapk foudkj.k R;kauk =kl lq: gksrks - vkiY;kdMs gh ,d iz’kkldh;
mnklhurk vlY;kps fnlrs -
izFke [kcjh fjikVZ gkp [kÚ ;k vFkkZus xqUg;kpk ‘kks/k ?ks.;kpk L=ksr vlrks - gk
fjiksVZ ftrdk lfoLrj vkf.k ygkulgku xks”Vhph ?ksrysyk vlsy frrdk
xqUg;kpk ‘kks/k yodj ykxw ‘kdrks - Eg.kwu fjiksVZ dj.kkjk vkf.k fjiksVZ fygwu
?ks.kkjk gs nks?ksgh R;ke/;s egRokph tckcn kjh ctko.kkjs vlrkr - xqUg;kapk ‘kks/k
yko.;klkBh iksfylkauk gk fjiksVZ Qkj enr djrks - ekfgrh ns.kkjk ^fQ;kZnh* o
T;kP;k fo:/n rdzkj nk[ky dsyh vkgs R;ky k ^oknh* vlrs Eg.krkr - xqUgk
uksanhps jftLVj Bk.;kr vlrs - R;kph ,d dk;ZiqfLrdk vlrs - rks fjiksVZ
U;k;ky; krhy fu.kZ; ykxsi;Zar lkaHkkGkok ykxrks - R;k fjiksVZph izr fQ;kZnhyk
ns.ks vko’;d vkgs -
pkSd’khps dk;Z lq: >kY;kuarj iksfyl xqUgk ?kMysY;k fBdk.kh dks.kkph rjh lk{k
?ks.;kP;k iz;Rukr vlrkr - xqUgk fl/n dj.;klkBh lk{khnkjkph furkar xjt munotes.in
Page 101
101
vlrs - xqUgk dsY;kps lk{khnkjkf’kok; fl/n gksr ukgh - vusd osGk vusd ukxfjd
R;k ?kVusps lk{khnkjkf’kok; fl/n gksr ukgh - vusd osGk vusd ukxfjd R;k
?kVusps lk{khnkj vlrkr( ijarq R;kiSdh Dofprp dks.k ,[kknkble lk{k
ns.;klkBh iqdsys tkrkr - fg ckc v;ksX; vlrs - lk{khnkjkP;k lk{khus ,[kk|k O;Drhoj
vlysyk xqUgk fl/n gksbZyp vls [kk=hus lkaxrk ;sr ukgh - QkStnkj izfdz;k
lafgrsuqlkj pkSd’kh ;’kLohjhR;k dj.;klaca/khps ekxZn’kZu dsys vkgs - lk{k
ns.kkÚ;k vFkok ekfgrh iqjfo.kkÚ ;kyk dqBsgh lgh ns.;kph xjt ulrs - R;keqGs rh
O;Drh vxnh fuHkZi.ks lR; dFku djrks - v’kk izdkjP;k ekfgrhpk mi;ksx
U;k;ky;kr Qkj deh gksrks - xqUg;kaph ekghrh feGfor vlrkuk dks.kkyk
dkghgh vkfe”k nk[kork ;sr ukgh - vkfe”k nk[kfo.ks Eg.kts [kksV s iqjkos tefo.ks
fdaok [kksV;k iqjkO;kauk izksRlkgu ns.ksp gks; -
QkStnkjh izfdz;k lafgrsP;k lsD’ku 64 izek.ks iksfylkadMs ;sÅu xqUgk dcyw
djrk ;srks - Hkkjrh; ^fof/krRoehekalk* (Jurisprudence) ps ,d osf’k”V;
vkgs d h] iksfylkadMs dcqyh fnysyk tckc gk U;k;ky;kr iqjko k Eg.kwu x`ghr
/kjyk tkr ukgh - Hkkjrh; U;k;’kkL=kP;k nqlÚ;k ,dk dk;|kus ^Hkkjrh; iqjkok
dk;nk* tks fnM’ks o”kkZiklwu vfLrRokr vkgs] R;k dk;|kP;k lsD’ku 25 vUo;s
dcqyh tckc fnysY;k xqUg;kpk iqjkok lknj dj.;kps ca/ku xqUgsxkjkoj ulrs -
rikl dk;Zr iksfylkauk la ’kf;r fBdk.kh tkÅu R;k fBdk.kph tMrh ?ks.;kpk
vf/kdkj vlrkr -
dsysY;k riklkP ;k uksanh nSuafnu iqfLrdkr dsY;k ikfgtsr - pkSd’khP;k o
riklkP;k dkek ph izxrh ofj”Bkauk dGfoyh ikfgts - izR;sd vf/kdkÚ;kyk ;ksX;
vls jsdkWMZ Bso.ks vko’;d vlrs - dkgh ekfgrh iksyhl vk iY;k Mk;jhr uksan
d:u vlrkr - iksfyl rikl gk ftrdk fpfdRld i/nrhus dsyk tkrks frdk
pkaxyk ifj.kke feGrks - rikl dk;kZph ekfgrh xqIr Bsoyh tkrs - QDr
riklkP;k izxrhph ekfgrh tursyk fnyh tkrs - dkj.k dkgh xqUg;kaP;k riklkph
izxrh tk.kw u ?ks.;klkBh t.krk vkrqj > kysyh vlrs -
5½ vfHk;ksx (Prosecution) [kVyk (Trial)
iksfylkadMwu rikl dk;Z iw.kZ > kys dh] vkjksihfo:/n lkiMysY;k iqjkO;ko:u
xqUgk fl/n gksr vlsy rj vkjksi i= naMkf/kdkÚ;kdMs lknj dsys tkrs - rikl
dkGkr vkjskihyk vVd dsysys vlsy rj 24 rklkaP;k vkr R;kyk
naMkf/kdkÚ;kleksj gtj djkos ykxrs - riklkps fdaok pkSd’khps dk;Z v/kZoV jkfgys
vlY;kl i ksfyl naMkf/kdkÚ;kdMwu vkjksihyk ijr vkiY;k rkC;kr ?ksÅ
‘kdkrkr - R;kyk ^fjekaM* (Remand ijr ikBfo.ks½ vls Eg.krkr - fjekaMP;k
dkGkr rks vkjksih R;k eWftLVªsVP;k fu;a=.kk[kkyh vlrks - ;kyk U;k;ky;hu
dLVMh vls Eg.krkr - U;k;ky;hu dLVMhe/;s vkjksih vlsy rj R;k f Bdk.kh
iksfylkauk ns[khy eWftLVsªVP;k ijokuxhusp tkrk ;srs - ;keqGs ikfylkaP;k
vkR;kpkjkiklwu R;kps laj{k.k gks rs- U;k;ky;hu dksBMhe/;s fof’k”V dkeklkBh
iwoZijokuxh ?ksÅu ,[kk|kyk lksMrk ;srs - T;kosGh rikl o pkSd’kh dj.;kps dk;Z munotes.in
Page 102
102
tkLr rj R;kyk iksfyl dLVMh ns.;kps iksfylkadMu eWftLVsªVdMs fouarh dsyh
tkrs- v’kk osGh eWftLVsªVyk vkjksih iksfylkaP;k rkC;kr ns.ks vko’;d vkgs vls
okVY;kl R;k vkjksihph iksfyl dksBMh e atwj gksrs - rsFks iksfyl laiw.kZ rikl ykow
‘kdrkr - dkgh osGk [kwu fdaok njksMk v’kk izdj.kkr vkjks ihyk R;k fBdk.kh ?ksÅu
tk.;kph vko’;drk okVY;kl iksfyl cankscLr R;kyk rsFks usys tkrs - dkgh
vksG[k iVfo.;kps dk;Z iw.kZ dj.ks gk R;kekxpk mn~s’k vlrks - okLfod ikgrk
vkjksihyk U;k;ky;hu dksBMhrwu iskfyl dk sBMhr gyoys rjh R;kP;k
lqjf{krrsph tckcnkjh gh R;k n aMkf/kdkT;kphp vlrs - iskfylkauh R;k vkjksihph
pkSd’kh dj.;klkBh tkLrhr tkLr 14 fnolkapk fjekaM feGw ‘kdrks - QkStnkjh
nkos iq”dG vlkrr - eWftLVsªV fjekaMpk vtZ iw.kZi.ks o dkGthus okpwu R;kyk tj
vko’;d okVys rjp rs R;k vkjksihyk iksfylkaP;k rkC;k&dksBMhr ikB fo.;kl
vuqerh nsrkr -
rikl fdaok pkSd’kh yodj Ogkoh vls lokZaukp okVrs - iksfyl ek= rikl dk;Z
O;ofLFkr d: ‘kdys vkf.k lcG iqjkos lkiMys rj R;k vkjksihoj vkjksii=
nk[ky d:u R;kyk U;k;ky;kr gtj djr kr- gh vfHk;ksxkph i/nrh Qkj
dkGthiwoZd iw.kZ djkoh ykxrs - R;ke/;s iksfylkadMwu rikldk;kZlac/kh o
vkjksii= nk[ky dj.;ke/;s FkksMhns[khy fnjaxkbZ >kyh fda ok dkgh deh jkfgys
rj vkjksiyh R;k pk Qk;nk feGw ‘k drks vkf.k xqUgk dsysyk vlrkuk ns [khy
dsoG vkfHk;ksxkph ;ksX; izfdz;k iw.kZ u dsY;keqGs vkjksih lqVw ‘kdrks -
QkStnkjh dk;|kuqlkj dks.kR;kgh U;k;ky;kr [kVys nk[ky djrk ;srkr - T;k
U;k;ky;kr vkjksi i= nk[ky dsys vkgs rsFks U;k;ewrhZ R;k lac/khps fu.kZ; ?ksr
vlrkr - R;kauk iksyhlkaph cktw o vkjksihph cktw letwu ?ksrk ;srs - vkjksihyk
vkiyh cktw ekaM.;klkBh ofdykph enr ? ksrk ;srs - iksfylkaph cktw ljdkjh
ofdykaekQZr ekaMyh tkrs - [kVY;kph lquko.kh lq: gksrs - R;kosGh nksUgh
i{kkadMhy lk{k] iqjkos] t ckU;k] myiVrikl.kh bR;knh xks”Vh laiY;kuarj
U;k;k/kh’k vkiyk fu.kZ; lqukorkr - ;kosGh vkjksihyk f’k{kk gksÅ ‘kdrks -
vkjksihph f’k {kk fg dk;|krhy rjrqnhuqlkjp Ogkoh ykxrs - f’k{kk >kysY;k
vkjksihyk rq:axkr ikBfoys tkrs - v’kkizdkjs vkfHk;ksxkph izfdz;k iw.kZ gksrs -
dk;nk vkf.k lqO;oLFkke/;s vfHk;ksxkph i/nrh Qkj egRokph vlrs -
xqUgsxkjkaoj [kVyk pkyowu rks tj nks”kh vkikBfoys ikfgts] vls tj ukg h dsys rj vls xqUgsxkj ckgsj jkgwu dk;nk vkf.k
lqO;oLFkk u”V djrhy - Eg.kwu dk;nk vkf.k lqO;oLFksrhy gk ,d egRokpk Hkkx
vkgs-
6½ vkf.kck.kh@vkiRdkyhu ifjLFkhrh (Emergency)
dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[krkuk vusd osGk fofo/k izdkjP;k ladVakukrksaM |kos
ykxrs - uSlfxZd ladVka’kh lkeuk dj.ks rls vo?kMr vlrs( ijarq R;kghis{k k
yksdkauh naxyh] tkGiksG] ukl/kwl d:u egkHk;adj ladV mHks dsY;kl R;kpk
lkeuk dj.ks vR;ar ftfdjhps vlrs - v’kh i fjLFkhrh vlkekU; ifjfLFkrh Eg.kwu
vksG[kyh tkrs - v’kk ifjfLFkrh loZ lRrk jk”Vªh; ikrGhoj jk”VªirhdMs o jkT; munotes.in
Page 103
103
ikrGhoj jkT;ikykyk fL odkjkoh ykxrs - R;kaP;k orhus loZ iz’kkldh; vf/kdkjh
dk;Z djrkr - vkf.kck.kh ,[kk|k HkkxklkBhns[khy ykxw dsyh tkrs - dkgh osGk
vk.khck.kh ykxw dj.;kph brjgh dkj.ks vlrkr - tkrh; naxyh] iapk;rh fdaok
brj fuoM.kqdkaP;k dkGkrhy rax okrkoj.k] gR;k xksgR;] tkGiksG] lai ekspsZ
bR;knheqGs ns[khy okrokj.k rax curs - v’kkarrk fuekZ.k gksrs - v’kkosGh
lektO;oLFkk fc?kM.ks - naxyhpk ifj.kke ‘kkarrs us thou tx.kkÚ;kaoj Qkj gksrks -
T;k Hkkxkrhy ifjLFkhrh vkVksD;kr vk.k.; klkBh ^vk.khck.kh* iqdkj.ks vko’;d
vlrs R;k fBdk.kph O;ofLFkr ekfgrh ?ks.;kr vkyh ikfgts - deZpkÚ;kaP;k
laikeqGsns[khy tuthou foLdGhr gksrs - v’kkosGh iksfylkauk dk;nk vkf.k
lqO;oLFkk jk[ k.;klkBh dkgh mik; ;kstkos ykxrkr - lai ‘kkarrsP;k ekxkZus gksr
vlY;kl fo’ks”k =kl gksr ukgh - ijarq] laidjh tursph vMo.kwd d:u =kl nsr
vlrhy rj v’kkosGh iksfylkauk vk.khck.kh ykxw d:u ifjfLFkrhoj fu;a=.k
djkos ykxrs - laidkG v f/kd okfuekZ.k gk srs vkf.k uSjk’;kP;k Hkkousrwu vusd foijhr ?kVuk ?kMw ykxrkr -
v’kkosGh dk;nk vkf.k lqO;oLFkspk iz’u vkf/kd xaHkhj curks Eg.kwu rks iz’u
lksMowu ifjLFkhrh iwoZinkoj vk.k.;klkBh vk.khck.kh ykxw djkoh ykxrs -
v’kkizdkjs dk;nk vkf.k l qO;oLFkk jk[k.;kph gh ,d pkaxyh i/nrh vkgs -
7½ xksGhckj (Firing) %&
tkrh; naxyh] lai ekspZ s bR;knheqGs dkgh fBdk.kh ifjfLFkrh Qkjp fc?kMrs -
v’kkosGh R;kfBdk.kh ‘kkarrk izLFkkfir dj.ks vko?kM dk;Z vlrs - rh ifjfLFkrh
vkVksD;kr vk.k.;klkBh R;k larIr tekokyk ikaxfo.;klkBh ^xksGhckj*
(Firing) vko’;d curs - larIr teko ukl/kwl] tkGiksG d:u lokZaP;k
foRRkph gkuh djk;yk ykxrks rsOgk R;kyk xksGhckj d:up rsFkwu ek?kkjh fQjokos
ykxrs - gk dk;nk vkf.k lqO;oLFk jk[k.;krhy ‘ksoVpk iz;Ru vlrks -
xksGhckj dj.ks tsOgk iksfylkauk vifjgk;Z gk srs rsOgk R;kyk dkgh fu;ekaph iwrZrk
djkoh ykxrs - xksGhckj dj.;kps dkgh fud”k ykoysys vkgsr - R;k fud”kkoj rh
ifjfLFkrh [kjh Bjyh dh xksGhckj djrk ;rks -
xksGhckj dj.;kiwohZ iw.kZ ifjfLFkrhph ekfgrh ?ks.ks vko’;d vlrs - ifjfLFkrh
Qkjp fp[kGr pkyyh vkgs v’kh [kk=h Ogkoh ykxrs lkoZtfud ekyeRrsps Qkjp
uqdlku >kys vkgs o vk.k[khu Qkjp uqdlku gks.kkj vkgs vls okVY;kl
ifjfLFkrh fu;af=r dj.;klkBh xksGhckj dsyk tkrks - xksGhckj dj.;kiwohZ
vJq/kqjkapk iz;ksxgh dsyk tkrks - xksGhckj ,dne djrk ;sr ukgh - R;kph iwoZlwpuk
yksdkauk |koh ykxrs - lwpuk ijr ijr ns.ks vko’;d vlrs - R;keqGs yksd
xksGhckjkiwohZ vkikiY;k fBdk.kh lqjf{kr ik sgkspw ‘kdrkr - xksGhckjkP;k dehr
deh QSjh >kMkO;kr - xksGhckjkeqGs tks mn~s’k lk/; djk;pk vlrks - rks lk/;
>kyk ikfgts - tekokoj xksGhckj djrkuk djesP;k [kkyh xksGh ykxsy] ;kdMs
dVk{k vlyk ifgts - R;kp mn~s’k vlk dh] O;Drh xaHkhjjhR;k t[keh gksÅ u;s -
xksGhcjkapk ifj.kke nwjP;k yksdakojns[khy gks Å ‘kdrks - Eg.kwu rks dejs[kkypk munotes.in
Page 104
104
Hkkx y{kkr ?ksÅ up djko;kl ikfgts - xksGheqGs ,[kknh O;Drh xaHk hj t[keh
>kyh vFkok nxkoyh rj naxy vk.k[kh ok
xksGhckj dj.;kr vkyk rj R;klaca/khpk iz’u fopkj.;kr ;srks - xksGhckjkps leFkZ
[kkyhy eq|kaP;k v/kkjs dsys tkrs -
1- iksfylkauk Lor%P;k laj{k.klkBh xksGhckj dsyk] vls Eg.kVs tkrs( ijar q v’kh
ifjfLFkrh Qkjp deh osGk mn~Hkors -
2- dkgh osGk larIr teko iksfyl LVªs’kuykp ?ksjko ?kkyrks -iksfyl LVs’kuP;k
vkokjk r ?kqlqu rsFkhy okgus tkG.;kl lq:okr djrkr -
3- larIr tekokr lektdaVd ?kql rkr- v’kk O;Drh tkGiksG] ywV] NG o.kwd
;klkj[;k okbZV xks”Vh dj.;kl lq:okr djrkr - lkoZtfud fBdk.kh vusd
okgus o brj dkgh oLrwaph gksGh djrkr - v’kk osGh xksGhckjkf’kok; i;kZ;
mjr ukgh -
xksGhckjkpk fu.kZ; R;k fBdk.kh gtj vlysyk naMkf/kdkjh ?ksr vlrks - tsOgk
naMkf/kdkjh mifLFkr ulrks rsOgk ofj”B vf/kdkjh vlk fu.kZ; ?ksÅ ‘kdrks -rks
vf/kdkjh dehr deh iksfyl mifu fj{kdkP;k ntkZpk vlkok ykxrks - naMkf/kdkjh
R;k fBdk.kh ulyk rjh vafrer% dk;nk vkf.k lqO;oLFksph tckcnkjh R;kphp
vlrs - Eg.kwu vkiY;k brj loZ iksfyl lgdkÚ;kadMwu ekfgrh ?ksÅup v’kh
dkjokbZ djrks -
xksGhckj >kY;kuarj fo’ks”kr% Qsjh >kMysY;k vlY;k dh jktdh; us rs R;k
xksGhckjkP;k pkSd’khph ekx.kh djrkr - xksGhckj dj.;kbrdh xaHk hj ifjfLFkrh
fuekZ.k >kyh gksrh dk;] vlk loky d: ykxrkr - R;krwu iksfylkaph vkjsjkoh
o`Rrh fnlwu ;srs] vlsgh dkgh yksd er O;Dr djrkr - dk;nk vkf.k lqO;oLFkk
jk[krkuk iksfylkaP;k v’kk vkjsjkoh o`Rrhoj vdq’k vlkok vlkgh dkghapk mn~s’k
vlrks - iksfylkaukns[khy xksGhckj dj.;kiwohZ ‘kkarrk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;kps
loZ mik; fu”QG >kys gksrs] gs fl/n djrk vkys ikfgts - xksGhckjkph pkSd’kh
lkoZtfudfjR;k [kqY;k okrkoj.kkr >kyh ikfgts - xksGhckjkps vgoky
turslekj Bsoys xsys ikfgtsr - tursy kgh lR; ifjfLFkrh dk; vkgs] gs dGw
‘kdsy] eWftLVsªV frFks iksfylkacjkscj mifLFkr jkgwu ?kVukaph uksan Bso.;kps dk;Z
djhr vlrks - v’kkosGh xksGhckjkP;k pkSd’khP;k osGh R;kaph cktw vk.k[kh
HkDde gksrs - lkoZtfud fgrkFkZ dkgh v goky xksiuh; Bsoys tkrkr -
xksGhckjkP;k pkSd’khlkBh ‘kklu foyac ykor vlY;kps fp= usgehp fnlrs -
fo’ks”k d:u R;kcn~ny VkGkVkG dj.;kps /kksj.k Lohdkjyys vk< Grs- ;kps
izeq[k dkj.k vls dh] dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;klkBh xksGhckj dsysyk
vlrks vkf.k dk;nk o lqO;oLFkk jk[k.;kps dk;Z ‘kklukpsp vlrs - R;keqGs
dsysY;k xksGhckjkps leFkZup dsys tkrs( ijarq yksd’kkgh ‘kklu O;oLFksr fojks/kh
i{kkP;k yksdkauh fojks/k dj .;klkBh dkgh xks”Vh djkO;k ykxrkr - R;ke/;s v’kk
xaHkhjd`R;kph fopkj.kk dj.ks drZO; vlrs - xksGhckj T;k Hkkxkr >kyk rsFkhy
nqljk laraIr xV pkSd’khph ekx.kh djrks - vusdkadMwu pkSd’khph ekx.kh gksÅ
ykxyh dh] eWftLVsªV o iksfyl vf/kdkjh ?kkcjrkr - pkSd’kh vk;ksx useys tkrs - munotes.in
Page 105
105
vusd osGk iksfyl vf/kdkjhp nks”kh vlY;kps vkdkghaps R;kauk leFkZugh feGrs - ijarq R;kps dkj.kgh R;k iksfylkaph i{kikrh o`Rrh
vlrs - vlsp nqlÚ;k xVkaps Eg.k.ks vlrs - dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;klkBh
xksGhckj gh egRok ph mik;;kstuk vlrs gs ekU; djkosp ykxrs -
xksGh ckjkph pkSd’kh iw.kZ Ogk;yk ikfgts - xksGhckjkph pksd’kh fu”i{kikrhus
Ogk;yk ikfgts - pkSd’khlkBh useysY;k vk;ksxkleksj lk{k ns.kkÚ;kauh Hkkou kiz/kku
gksÅu lk{k nsÅ u;s - lR; ifjfLFkrhps ts R;kauh voyksdu dsysys v lsy rsp
R;kauh vkiY;k lk{khr lkafxrys ikfgts - [kÚ;k ifjfLFkrhph tk.kho >kY;kuarjp
iksfylkauh dk; dk; dsys ;kpsgh dFku dsys ikfgts - xksGhckjkf’kok; brj mik;
ykxw iMys ulrs dk; \ vls iz’u fopj.kkjkauh R;k fBdk.kh ifjfLFkrh cf?krysyh
ulrs vR;ar tckcnkjhus lR; ifjfLFkrh dk; gksrh gs izR;{kn’kZuh lkaxk;yk
ikfgts - xksGhckjkP;k pkSd’kh vgokykrwu fu.kZ; pwd gksrk dh cjkscj gksrk]
lkoZtfud fgrklkBh xksGhckj vko’;d gksrk dh vuko’;d gksrk v’kk izdkjps
vusd iz’u mifLFkr d:u dk;nk vkf.k lqO;oLFkk izLFkkfir dj.kkjk tks ik sfyl
oxZ vkgs R;kaP;kcn~ny uksgehp fdaok dqBykrjh jks”k O;Dr dj.;kph la/kh
letwu lk{k ns.kkjsgh dkgh deh ulrkr - R;kusgh dk;nk vkf.k lqO;oLFkk d’kh
fc?kMysyh gksrh] gs uhV riklwu R;kauh mRrjs vFkok lk{k |k;yk ik fgts- T;k
xks”Vhapk Ågkiksg pkSd ’kh vgokykr >k ysyk vlrks vkf.k T;k xks”Vhlac/kh
iksfylkaps nks”k nk[koyys vlrkr R;kpk mi;ksx iq?ks.;kr ;sÅ ‘kdrks - dkgh pqdk ?kMY;k vlrhy rj Hkfo”;kr R;k pqdk VkGrk
;srhy -
xksGhckj dj.;kph ifjfLFkrhp dk fuekZ.k djkoh ;k cktwpk fopkjgh frrdk p
egRokpk vkgs - fojks/k n’kZfo.;kps vusd lun’khj ekXkZ vlkrkuk fgald ekxZ
Lohdkj.ks gs fdrir ek.kqldhl ‘kksHk.kkjs vkgs - lektkP;k fgrklkBh dkgh
djko;kps vkgs Eg.kwu lektkykp tkG.;klkBh fu?kkysyk teko R;kyk dks.kh
vkoj ?kkykok \ vyhdMs rj dkgh la?kVuk dkgh O ;Drhfo’ks”kkapk Qkjp vknj
djrkr( ijarq jk”Vªh; egRokps Bsos T;kaps ‘kklu tru djrs v’kh fBdk.ksp
mn~/oLr dj.;kpk iz;Ru djrkr - v’kk tekokoj dks.kR;k izdkjph dkjokbZ
djkoh gk fcdV iz’u dk;nk vkf.k lqO;oLFksr fuekZ.k >kyk ikfgts - xksGhckj
usgehp vko’;d v lrks v ’kh ckc ukgh( ijarq vyhdMs ‘kkluns[khy brds nqcZy
cuysys vkikpkj.k djrs - y”djkyk cksyfo.;kus naxy vkVksD;kr ;sbZyp( ijarq lhesoj
dks.kh vdze.k dsys rj R;kosGh dk; djkos] ;kph dkgh mik;;kstuk lke kU;
jktdh; O;oLFksr vkgs dk; \ ;kpsgh ijh{k.k Ogk;yk ikfgts - rRor% dk;nk
vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;kr xksGhckj gh i/nrh vFkok mik; vR;ar egRokpk vkgs -
xksGhckjkrhy ,d egRokpk eq|k vlk dh] lkoZtfud lqjf{krsP;k n`f”Vdksukrwu
xksGhckj djko;kpk >kY;k dks.krs ladsr ikGkosr ;kph Li”V tk.kho xksGhckj
dj.kkÚ;k vf/kdkÚ;kyk vlkohp ykxrs - nqljh xks”V v’kh dh] x ksGhckj ljG
tekokojp djkok dh g osr xksGhckj dsY;kl tekokygh y{kkr ;sbZy dh iksfyl
vkrk cGkpk okij dj.kkj vlwu] xksGhckjkph gh iwoZlqpuk vkgs - ;k loZ
lwpusuarjg h teko ikaxyk ukgh rj letkos dh tekokr fuHkhZM o fu/kM;k munotes.in
Page 106
106
Nkrhph yksd vkgsr - vFkok Nqis lektdaVd vkgsr - naxyhP;k dkj.kko:u gs
ns[khy gsjrk ;srs - teko tj rlwHkjns[kh y cktwl tk;yk r;kj ulsy rj
xksGh ckjkf’kok; nqljk i;kZ;p iksfylkadMs ulrks - fc?kMysyh ifjfLFkr h
vkVksD;kr vk.k;klkBh gk ,d ‘ ksoVpk vkf.k mRre mik; vkgs] vls vusdkaps
er vkgs -
8½ varxZr lqjf{krkr (Internal Security )%&
dk;nk vkf.k lqO;oLFkk jk[k.;klkBh varxZr lqjf{krk vklkoh ykxrs -
lqjf{krse/;s ^xqIrkrk* gh ,d egRokph ckc vkgs - varxZr lqjf{krrk gs
Lokra å;iwoZ dkGkr fczfV’kkaps dk;Z gksrs- vki.k vkrk lkoZHkkSe jk”Vªkr vkgksr -
varxZr lqjf{krrk jk[k.ks gs vkiys drZO; vkgs - ftYgk iz’kklukoj ;kph Qkj
eksBh tckcnkjh ;srs - lhesoj ;q/n vlsy] uSlfxZd vkiRrh vlsy] vFkok
nq”dkGkph ifjLFkhrh vlsr v’kk loZ izlax h R;k ladVkauk rksaM |k;ps >kY;kl
varxZr lqjf{krrk vlyh ikfgts - vraxZr lqjf{krkr izLFkkfir dj.;ke/;s
naMkf/kdkjh] iksfyl] brj iz’kkldh; vf/kdkjh ;k lokZps leUo; o lgdk;kZaps
lca/k vlkos ykxrkr - HkDde v’kh lalwpukph O;oLFkk mHkh dsyh ikfgts -
varxZr lqjf{krr slkBh dk;|kps vf/kjkT; vlys ikfgts - lalwpukP;k
O;oLFkscjkscj R;k O;oLFkse/;s ukxfjdkapk lgHkkx vlyk ikfgts - vkikiY;k
ftYg;krhy lkoZtfud egRokP;k okLrw o oLrawps laj{k.k dj.;kP;k fopkjkl
izk/kkU; fnys ikfgts - R;kauk /kDdk iksgkspyk dh lkoZtfud ‘kkarrk Hkax ikors -
vusdkapk jks”k vksoLrwyk {krh iksgksprk dkek u;s - gh vR;ar egRokph ckc varxZr lqjf{ krrslac/kh
lkafxrsyyh vkgs - vkir~dkyhu ifjfLFkrhr T;k yksdkauk Hk;kud v’kk ladVkus
?ksyysys vkgs R;krwu R;kap h eqDrrk fdaok lqVdk dj.;kpk iz;Ru ftYgk
iz’kklukus rkcMrksc djk;yk gok - ts.ksd:u varxZr lqjf{krrk vckf/kr jkgrs
vkf.k dk;nk vkf.k lqO;oLFkk izLFkkfir gksÅ ‘kdrs -
dk;nk vkf.k lqO;oLFkse/; s Jh-,l-,l-[ksjk;kauh Lora=i.ks th Lo;alsoh
la?kVukapk mYys[k dsysy k ulyk rjh R;kaps egRo R;kauh fo’kn dsys vkgs -
vyhdMs v’kk la?kVukaps izLFk cjsp okdk;Z d:u ‘kkarrsus thou tx.;kP;k ekuoh O;ogkjkyk gkrHkkj ykorkr -
iksyhl] y”dj vkf.k lkekU; ukxfjd v’kh frUgh ‘kfDrLFkkus vkg sr] T;kaP;k
‘kDrhus dk;nk vkf.k lqO;oLFkk vHkax vkf.k v[kaM Bsork ;srs - okLrfod ikgrk
Jh-[ksjk gs iz’kklukps fopkjoarp ekukos ykxrkr - dkj.k Hkkjrkr ifgY;kankp
ftYgk iz’kklukpk brdk ckjdkbZus vH;kl d:u ftYgk iz’kklukph rRos] i/nrh
v’kk ckchlaca/kh fl/nkar :ikus ekaM.kh d syh vkgs - Jh-[ksjk gs Hkkjrkps dWfcusV
lfpo jkfgys - ns’kkP;k iz’kklukrhy lokZsPp o loSJs”B inkaoj dk;Z dj.kkjs
¼15&4&1962 rs 18&11&1964½ rs vR;ar dq’ky o fopkjoar iz’kkld gksrs
िदवाणी आिण फौजदारी याियक
fnok.kh [kVys & mPp U;k;ky;kps fnok.kh vihykps vf/kdkj{ks= iq
Page 107
107
djkjkr Bjysyh jDde gh vf/kd vlsy rj dk;nk vkf.k rF; ;k nksUgh
iz’ukackcr ftYgk U;k;ky;s] vfrfjDr ftYgk U;k;ky;s vkf.k brj nq¸;e
U;k;ky;kauh fnysY;k vkns’k vkf.k fudkykfojks/kkr FksV mPp U;k;ky;ke/;s
izFke ;kfpdk nk[ky djrk ;srs -
dsoG dk;|kpk iz’u ¼rF;kpk iz’u uOgs½ ftYgk fdaok brj nq¸;e
U;ky;kaP;k vkns’k ok fudkyke/;s varHkwr vlsy rj mPp U;k;ky;kr nqljs
vihy djrk ;srs -
dydRrk] eaqcbZ vkf.k enzkl mPp U;k;ky;kae/;s U;k;ky;karxZr vihykph
rjrqn dsysyh v kgs- mPp U;k;ky;kpk tsOgk ,[kknk U;k;k/kh’k [kVY;kpk
¼izkjafHkd ok vihykP;k vf/kdkj {ks=kk[kkyhy½ fuokMk nsrks rsOgk R;k
fu.kz;kfojks/kkr R;kp U;k;ky;krhy foHkkxh; [kaMihBkdMs vihy djrk ;srs -
iz’kkldh; fdaok brj U;k;kf/kdj.kkauh fnysY;k fu.kZ;kP;k fojks/k kr R;k
jkT;krhy mPp U;k;ky;kP;k foHkkxh; [kaMihBkdMs (division bench)
vihy djrk ;srs - 1997 lkyh loksZPp U;k;ky;kus U;k;kf/kdj.kkauk mPp
U;k;ky;kP;k ?kVukRed vkns’k ns.;kP;k (Writ) vf/kdkj {ks=k[kkyh
vk.kys - R;keqGs U;k;kf/kdj.kkP;k fu.kZ;kfojks/kkr lq:okrh yk lacaf/kr mPp
U;k;ky;kdMs u tkrk FksVi.ks loksZPp U;k;ky;kdMs nkn ekxrk ;sr ukgh -
¼v½ QkStnkjh [kVys & mPp U;k;ky;kps QkStnkjh vihykps vf/kdkj{ks=
iq lkr o”kkZis{kk vf/kd dkGkP;k dkjkok;kph f’k{kk l= U;k;ky; fdaok
vfrfjDr l= U;k;ky;kus fnysyh vlY;kl R;k fojks/kkr mPp
U;k;ky;kdMs vihy djrk ;srs - l= U;k;ky;kus fdaok vfrfjDr l=
U;k;ky;kus Qk’khph f’k{kk ¼nsgnaMkph½ fnysyh vlsy rj R;k nks”kh O;Drhus
vihy dsys fdaok ukgh dsys rjh f’k{ksph veayctko.kh gks.;kiwohZ frph
fuf’prh mPp U;k;ky;kdMwu dj.;kr ;srs-
QkStnkjh dk;ns lafgrse/;s ¼1973½ uewn dsysY;k dkgh fof’k”V
[kVY;kae/;s lgk¸;d l= U;k;k/kh’k] egkuxh; naMkf/kdkjh fdaok brj
naMkf/kdkjh ¼U;k;hd½ ;kauh fnysy;k fuokM;kfojks/kkr mPp U;k;ky;kdMs
vihy djrk ;srs -
i;Zos{k.kkps vf/kdkj{ks= & mPp U;k;ky;kP;k HkkSxksfyd vf/kdkj{ks=ke/;s
¼viokn dsoG y”djh U;k;ky;s fdaok U;k;kf/kdj.k½ ;s.kkÚ;k loZ U;k;ky;kaps
vkf.k U;k;kf/kdj.kkaP;k dk;kZoj i;Zos{k.k dj.;kpk vf/kdkj lacaf/kr mPp
U;k;ky;kyk vkgs- gk vf/kdkj iq izR;kxeuklkBh vkokgu dj.ks -
loZlk/kkj.k fu;ekoyh r;kj dj.ks vkf.k tkjh dj.ks( R;kaps O;ogkj vkf.k
dk;Zi/nrhckcr izdkj uewn dj.ks - munotes.in
Page 108
108
iqLrds] uksanh vkf.k fg’kksc dks.kR;k izdkjs Bsoys tkosr ;kps izk:I lkax.ks -
dfu”B U;k;ky;kps dk;ns’khj izWDVh’kuj] vf/kdkjh] dkjdwu vkf.k
vaeynkj ;kaps osru fuf’pr dj.ks -
mPp U;k;ky;kpk i;Zos{k.kkpk vf/kdkj gk dsoG iz’kkldh; ulwu rks U;kf;d
Lo:ikpk ns[khy vkgs -
nq¸;e U;k;ky;kaoj fu;a=.k & nq¸;e U;k;ky;kaojhy mPp U;k;ky;kps
iz’kkldh; fu;a=.k vkf.k
brj vf/kdkj iq jkT;kP;k U;kf;d lsosdfjrk ,[kk |k O;Drhph ¼ftYgk
U;k;k/kh’kkaO;frfjDr½ fu;qDrh fdaok ftYgk U;k;k/kh’kkaph fu;qDrh] cnyh
vkf.k c
jkT;kP;k U;kf;d lsosrhy lnL;kaph cnyh] cvkf.k f’kLr b -ckch gkrkG.ks -
dfu”B U;k;ky;ke/;s vfuf.kZr vl.kkÚ;k [kVY;ke/;s dk;|kpk le{k
eqn~nk fughr vlsy vkf.k R;kckcr ?kVuspk vUo;kFkZ ykok;pk vlsy rj rks
[kVyk mPp U;k;ky; dkdkU;k;ky;kdMs ijr ikBow ‘kdrs -
loksZPp U;k;ky;kus ?kksf”kr dsysyk dk;nk Hkkjrkrhy loZ U;k;ky;kaoj
ca/kudkjd vlrks] R;kizek.ksp mPp U;k;ky;kpk dk;nk frP;k HkkSxksfyd
dk;Z{ks=krhy nq¸;e U;k;ky;kaP;k dk;kZoj ca/kudkjd vlrks -
vfHkys[kkps U;k;ky; & vfHkys[kkps U;k;ky; Eg.kwu mPP U;k;ky;kyk nksu
vf/kdkj vlrkr -
mPp U;k;ky;kps dk;ns] dk;Zi/nrhfo”k;d fu;e vkf.k U;k;fuokMs ;kaph
dk;eLo:ih uksan Bsoyh tkrs - ;k vfHkys[kkauk iqjkO;kRed ewY; vlwu
dfu”B U;k;ky;kae/;s lknj dsY;kl R;kckcr vk{ksi ?ksryk tkr ukgh -
R;kauk dk;n s’khj iwoZnk[kyk vkf.k dk;ns’khj lanHkZ Eg.kwu ekU;rk feGkysyh
vkgs-
U;k;ky;kP;k voekuklkBh lk/kk dkjkokl fdaok naM fdaok nksUgh izdkjP;k
f’k{kk ns.;kpk vkf/kdkj vkgs - vfHkys[kkps U;k;ky; Eg.kwu mPp U;k;ky;
Lor%ps fu.k;Z ] vkns’k vkf.k U;k;fuokMs ;kaps iq ufoZyksdu d: ‘kdrs -
jkT;?kVusus mPp U;k;ky;kauk iqufoZyksdukpk fof’k”V vf/kdkj fnysyk ukgh -
U;k;ky;hu iqufoZyksdukpk vf/kdkj & mPp U;k;ky;kpk iqufoZyksdukpk
vf/kdkj Eg.kts dsanz vkf.k jkT; ljdkj ;k nksgksauh fnysys dk;Zdkjh vkns’k vkf.k
dk;|kaph ?kVukRedrk rikl.;kpk vf/kdkj gks; - ;kckchph rikl.kh djr munotes.in
Page 109
109
vlrkuk] R;k ckch tj jkT;?kVusps mYya?ku dj.kkÚ;k vkU;k;ky; R;k voS/k] v?kVukRed vkf.k csdk;ns’khj ?kksf”kr d: ‘kdrs -
ifj.kkeLo:i] R;kaph vaeyctko.kh ljdkj d: ‘kdr ukgh - jkT;?kVuse/;s
^U;k;ky;hu iqu foZyksdu* vlk Bjkfod ‘kCn ;kstysyk ulyk rjh dye 13]
dye 32 vkf.k dye 226 uqlkj mPp U;k;ky;yk Li”Vi.ks iqufoZyksdukpk
vf/kdkj fnysyk vkgs - fiof/keaMGh; dk;ns vkf.k dk;Zdkjh vkns’kkaP;k
?kVukRedrsyk iq‘kdrs -
ewyHkwr gDdkaph ¼Hkkx 3½ ik;eYyh >kyh vlY;kl]
vlk dk;nk fdaok vkns’k ns.;kph vf/klRrk ulrkukgh rks dsysyk ok fnysyk
vlYlkl] vkf.k
rs jkT;?kVusrhy rjrqnha’kh folaxr vlrhy rj -
1976 lkyP;k 42 O;k ?kVuknq:Lrhus mPp U;k;ky;kaP;k iqufoZyksdukP;k
vf/kdkjkapk ladksp dj.;kr vkyk gksrk - dks.kR;kgh dsanzh; dk;|kps iqufoZyksdu
dj.;kiklwu mPp U;k;ky;kauk eTtko dj.;kr vkyk gksrk - rFkkfi] 1977
lkyP;k 43 O;k ?kVuk nq:Lrhus ewGfLFkrh dk;e dsyh -
iwosZdMhy jkT;kalkBh uohu mPp U;k;ky;
iwoZsdMhy ef.kiwj] es?kky; o f=iqjk ;k jkT;kae/;s mPp U;k;ky;kph Lora=i.ks
LFkkiuk dj.;kr vkyh - ;klkBh vko’;d vj.kkjs fo/ks;d lalnsP;k nksUgh
lHkkx`gkauh 16 es 2012 e/;s ikfjr dsys - The North -Eastem Areas
(Recorganisation) and other Related Laws ( Amendmen t) Bill –
2012 ;k ukokus gs fo/ks;d yksdlHkse/;s 11 es jksth vkf.k jkT;lHkse/;s 16 es
2012 jksth izfl/n >kys - ;k fo/ks;dkuqlkj mPp U;k;ky;kph LFkkiuk dze’kk
baQkG] f’kyhax vkf.k vkxjrGk ;k jkt/kkuhP;k fBdk.kh dj.;kr vkyh -
;kvk/kh iwosZdMhy jkT;kalkBh dsoG vklkee/khy xqokgkVh ;sFksp mPp U;k;ky;
LFkkfir gksrs - xqokgkVh mPp U;k;ky;kph [kaMihBs dksfgrk] ,stkWy vkf.k bVkuxj
;sFks vkgsr - ;k fo/ks;dkyk jk”Virhauh 4 twu 2013 jksth laerh fnsY;kus
Hkkjrkrhy mPp U;k;ky;kaph ,dw.k la[;k 21 o:u 24 >kyh - ;k O;frfjDr
gj;k .kk vkf.k xksok ;k nksu jkT;kauhgh Lora= mPp U;k;ky;kph ekx.kh dsysyh
vkgs-
६.४ लोकअदालत (लोक याियक )
yksd U;k;ky;kph jpuk & dye 19
;k vf/kfu;ekrhy dye 19 vUo;s jkT; vf/klRrk vkf.k ftYgk vf/klRrk]
loksZPp U;k;ky; fo/kh lsok lferh] mPp U;k;ky; fo/kh lsok lferh vkf.k
rkyqdk fo/kh lsok lferh] R;akuk ;ksX; okVsy v’kk dkyko/khdjhrk vkf.k fBdk.kh
yksd U;k;ky; xBhr d: ‘kdrkr - izR;sd yksd U;k; k;yke/;s ¼v½ lsokjr o munotes.in
Page 110
110
lsokfuo`Rr U;k;ky;hu vf/kdkjh] ¼c½ uewn dsys vlsy R;kizek.ks ^rj O;Drh(
vlrkr -
loksZPp U;k;ky; fo/kh lferhOnkjs vk;ksftr dsysY;k yksd U;k;ky;ke/khy
^brj O;Drhapk* vuqHko vkf.k ik=rk dsanz’kklu HkkjrkP; ljU;k;k/kh’kka’kh
lYYelyr d:u ue wn djsy - l/;k jk”Vªh; fo/kh lsok vf/klRrk fu;ekrhy
¼1995½ fu;e 13 e/;s v’kh ik=rk uewn dsysyh vkgs - rh iqv½ fo/kh O;olk;kpk lnL;(ok
c½ fo/kh lsok ;kstuk vkf.k dk;ZdzekaP;k vaeyctko.khe/;s fo’ks”k LokjL;
vlysyh [;kruke O;Drh( ok
d½ vuqlfpr tkrh] vuwlqfpr tekrh] fL=;k] ckyds] xzkeh.k vkf.k ‘kgjh
dkexkj ;kaP;klg nqcZy ?kVdkaP;k mUurhlkBh > V.kkjk@jh [;kruke lkekftd
dk;Zdrk@dk;ZdrhZ -
;k dyekrhy [kaM ^c* e/;s mYys[k dsysY;k ^brj O;Drhpk* vuqHko vkf.k
ik=rk gh jkT;’kklu m Pp U;k;ky;kP;k eq[; U;k;k/kh’kk’kh lYyk elyr
d:u uewn djsy -
६.४.१ izyafcr izdj.kkaph n[ky vkf.k fu/kkZj.k &dye 20
v½ vtkZOnkjs &1½ yksd U;k;ky;kdMs izdj.k lksifo.;kr ;kos] ;kckcr lacaf/kr
izdj.kkrhy loZ i{kdkjkaph lgerh vl.ks -2½ ,[kk|k i{kdkjkus U;k;ky;kdMs
vtZ d:u lacaf/kr izdj.k yksd U;k;ky;kdMs lqiwnZ dj.;kfo”k;h fouarh dsyh
vkf.k fujkdj.kkP;k ‘kD;rsckcr U;k;ky; ld`r n’kZuh lek/kkhu vlsy(
c½ Suo Moto - yksd U;k;ky;kus n[ky ?ks.;kbrir ,[kknk fo”k; vuq:i
vlY;kckcr U;k;ky; lek/kkhu vlsy rj] v’kksosGh U;k;ky; loZ
i{kdkjkauk vkiyh cktw ekaM.;kph la/kh nsr lacf/kr izdj.k yksd U;k;ky;kdMs
lqiwnZ djrs - yksd U;k;ky; xBhr dj.kkjh vf/klRr ;k lferh fooknkrhy
dks.kR; kgh i{kdjkP;k vtkZo:u lacaf/kr fookn yksd U;k;ky;kdms lqiwnZ d:
‘kdrs -
yksd U;k;ky; frP;kdMs lanfHkZr dsysyh izdj.ks tynxhrus fudkykr
dk<.;kph dk;Zokgh djsy -
fo/kh] U;k;] lerk vkf.k ;k rRokauh izsfjr gksÅu yksd U;k;ky;kus dke
djkos -
i{kdkjkae;s le> ksrk@rMtksM ok fuiVkjk ;k VII;koj iksgksp.;klkBh iz;Ru
dj.ks -
munotes.in
Page 111
111
dks.krhgh rMtksM ok fuiVkjk@fujkdj.k >kys ukgh rj izdj.k ewG
U;k;ky;kdMs ijr ikBfoys tkrs - R;kuarj lacaf/kr izdj.kkph dk;Zokgh yksd
U;k;ky;kdMs lqiwnZ dsysY ;k VII;kiklwu iw
६.४.2 fuokMk tkghj dj.ks & dye 21
yksd U;k;ky;kpk izR;sd fuokMk gk fnok.kh U;k;ky;kpk vkns’k ekuyk tkbZy -
izR;sd fuokM;koj fooknkrhy loZ i{kdkj vkf.k yksd U;k;ky;kP;k iWusy
eaMG e/khy lokZauh Lok{kjh dj.ks vko’;d vkgs -
izR;sd fuokMk gk U;k;ky;hu vfHkys[kkpk Hkkx curks -
izR;sd fuokMk gk oxhZd`r vkf.k lqcks/k vlkok
izR;sd fuokmk gk izksnsf’kd Hkk”k ok baxzthe/s; vlkok -
fuokM;kph izek.kd`r izr loZ i{kdkjkauk eksQr ns.;kr ;koh -
yksd U;k;ky;kus fnysyk izR;sd fuokMk gk vafre v kf.k loZ i{kdkjkaoj
ca/kudkjd vlkok vkf.k R;k fuokM;kP;k fojks/kkr dks.kR;kgh U;k;kykr
vihy djrk ;sr ukgh -
U;k;ky;kiq^U;k;ky; ‘kqYd vf/kfu;e] 1970 vUo;s tek dj.;kr vkysys dks.kR;kgh
U;k;ky;kps ‘kqYd i jr dj.;kr ;srs -
६.४.3yksd U;k;ky;kps vf/kdkj ¼dye 22½
1½ [kVyk pkyforkuk] iqlafgrk ¼1908½ varxZr fnok.kh U;k;ky;kizek.ks vf/kdkj vlrkr&
v½ dks.kR;kgh lk{khnkjkyk leUl ikBfo.ks] mifLFkr Hkkx ikM.ks vkf.k ‘kiFksoj
frph@R;kph rikl.kh dj.ks -
c½ dks.kR;kgh lkoZtfud vfHkys[k ok nLr,sot ok dks.kR;kgh U;k;ky;kdMwu
izr izkIr dj.ks -
d½ izfrKki=koj iqjkos izkIr dj.ks -
M½ dks.krsgh lkoZtfud vfHkys[k ok nLr,sot ok dks.kR;kgh U;k;ky;kdMwu izr
izkIr dj.ks -
b½ fofgr dsysyk vlk brj fo”k;
2½ frP;kiwU;k;ky; frph Lor%ph dk;Zi/nrh uewn d: ‘kdrs -
3½ Hkkjrh; naM lafgrsrhy dye 1993]219 vkf.k 228 P;k vFkkZraxZr yksd
U;k;ky;kiwekuyh tkrs - munotes.in
Page 112
112
4½ QStnkj izfdz;k lafgrsrhy dye 195 vkf.k 26 O;k izdj.kkuqlkj izR;sd
yksd U;k;ky;kyk fnok.kh U;k;ky; ekuys tkbZy -
६.४.4LFkk;h yksd U;k;ky;
2002 lkyP;k nq:Lrh vf/kfu;ekUo;s izdj.k 6 ^v* pklekos’k d:u ^LFkk;h
yksd U;k;ky;kph* la dYiuk ifjfpr dj.;kr vkyh - lkoZtfud mi;qDr
lsokaP;k (Public Utility Services - PUS) laca/kkrhy fo”k;kps fu/kkZj.k
dj.;klkBh dasnz ok jkT; vf/klRrk vf/klwpusOnkjk dks.kR;kgh fBdk.kh ^LFkk;h
yksd U;k;ky;kph* LFkkiuk d: ‘kdrkr -
lkoZtfud mi;qDr lsokae/;s iqv½ ifjogu lsok%
c½ Mkd] rkj ok nwj/ouh lsok%
d½ tursyk oht] izdk’k vkf.k ik.kh iqjoBk dj.ks%
M½ loZtfud Conservancy fdaok vkjksX;j{k.kkph O;oLFkk
b½ foek lsok vkf.k dsanz ok jkT; ‘kklukus vf/klwfpr dsysy;k v’kk brj lsok -
;k vf/kfu;k ekrhy dye 22c¼1½ e/;s U;k;ky;kyk vlysyh loZ vf/kdkj gs
LFkk;h yksd U;k;ky;kykns[khy vlrkr
LFkk;h yksd U;k;ky;kph la?kVukRed lajpuk
;k vf/kfu;ekrhy dye 22 c ¼2½ vUo;s LFkk;h yksd U;k;ky;kph jpuk
iqv/;{k & ,[kknh O;Drh ftYgk U ;k;k/kh’k ok vIij ftYgk U;k;k/kh’k vlsy ok
jkfgysyh vlsy ok ftYgk U;k;k/kh’kkis{kk ofj”B ntkZps U;k;ky;hu in /kkj.k
dsysyh vlsy rj rh O;Drh LFkk;h yksd U;k;ky;kph v/;{k vlrs -
lnL; & dsanzh; vf/klRrsP;k f’kQkj’kho:u dsanz ljdkj vkf.k jkT; vf/klRrsP;k
f’kQkj’kho:u jkT; ljdkj lkoZtfud mi;qDr lsokae/;s iqjslk vuqHko
vlysY;k nksu vU; O;Drhauk lnL; Eg.kwu ukefunsZ’ku djrs -
LFkk;h yksd U;k;ky;kus izyafcr izdj.kkaph n[ky ?ks.ks - ¼dye 22 ¼d½ ½
1½ dks.kR;kgh U;k;ky;kiq,s izyafcr ulysY;k ijarq lkoZtfud mi;qDr
lsokackcr vlysY;k fooknkP;k fujkdj.kklkBh dks.krkgh i{kdkj LFkk;h yksd
U;ky;ky;kdMs d: ‘kdrks -
2½ la;qfDr ul.kkÚ;k xqUg;kckcrps fookn gkrkG.ks LFkk;h yksd U;k;ky;kP;k
vf/kdkj {ks=kr ;sr ukgh -
3½ 10 yk[kkis{kk vf/kd ewY; vlysY;k ekyeRrsckcrP;k foonkph izdj.ks ;k
U;k;ky;kyk gkrkgrk ;sr ukghr - munotes.in
Page 113
113
4½ foonkpk fuiVkjk dj.;klkBh ,dnk vtZ LFkk;h yksd U;k;ky;k dMs lqiwnZ
dsY;kuarj R;kp fo”k;kckcr i{kdkj dks.kR;kgh U;k;ky;kdMs vtZ d:u
nkn ekxw ‘kdr ukgh -
LFkk;h yksd U;k;ky;kh dk;Zi/nrh ¼dye 22 ^d* vkf.k ^M*½& ,[kk|k
fooknkps fujkdj.k dj.;klkBh LFkk;h ykd U;k;ky; tsOgk vtZ Lohdkjrs
rOgk&
1½ izR;sd i{kdkjkauh ys[k h Lo:ikr loZ rF;s] fooknkps Lo:i] leFkZukFkZ o
fojks/kh eqn~ns LFkk;h U;k;ky;kyk lknj dj.;kps rh funsZ’k nsbZy - ;kf’kok;
dks.kR;kgh VIi;koj i{kdkjkauk vfrfjDr fuosnu nk[ky dj.;kl lkafxrys
tkÅ ‘kdrs -
2½ rF;kaP;k leFkZukFkZ ok foonkyk v/kkj Eg.kwu i{kdkj dks .krsgh nLr,sot ok
vlk brj iqjkok lknj d: ‘kdrkr -
3½ ys[kh fuosnu] nLr,sot ok vlk brj iqjkok n[ky dsY;kuarj R;kaph ,d izr
nqlÚ;k i{kdkjkyk lknj djkoh ykxrs -
६.५ वा याय
1. िदवाणी आिण फौजदारी याियक यं णा प करा
2. लोक यालयाची रचना प ट क न लोक यालयाच े अिधकार सांगा?
3. िटपा िलहा :
1 LFkk;h yksd U;k;ky;
2 yksd U;k;ky;
3 vUos”k.k
4 xqUgs
६.६ संधभ सूची
1. गाडगीळ ,िव. न. भारतीय याय यव था , पुणे,१९६८ .
2. चौधरी , द ा य हरी, मुंबई ामपंचायत अिधिनयम , १९५८ ,मुंबई,१९६३ .
3. राणे,द. म. बोरोल ,य. म. मुंबई ामपंचायती िवधान , १९५८ , पुणे, १९६० .
4. बंगके. आर., िज हा शासन , िव ाब ु स पि लशस , औरंगाबाद
5. जाधवत ुकाराम , िशराप ूरकरमह ेश , भारतीय संिवधान व भारतीय राजकारण ,
Unique academy
6. महारा रा य िवधीस ेवा ािधकरण ,मुंबई
munotes.in
Page 114
114
७
ामीण िवकासाच े िनयोजन - I
पाठाची रचना
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ िनयोजन संक पना
७.३ िनयोजनाची पुढील वैिश ्ये
७.४ िनयोजनाची मह व/आव यकता .
७.५ भारतातील िनयोजन ि य ेचे बदलत े व प
७.६ भारतातील िनयोजन कार
७.७ िज हा िनयोजन यं णा
७.८ िज हा िनयोजन यं णेची रचना व काय .
७.९ सारांश
७.१० वा याय
७.११ संदभ सूची
७.० उि े
िनयोजनाची संक पना अ यासता येईल.
िनयोजनाची आव यकता ल ात घेता येईल.
भारतातील िनयोजन ि य ेचे बदलत े व प अ यासता येईल.
बह तरीय िनयोजन संक पना समजाव ून घेता येईल.
िज हा िनयोजन यं णेची काय प ती समजाव ून घेता येईल.
िज हा िनयोजन यं णेतील १९९२ नंतरचे बदल समजाव ून घेता येतील.
munotes.in
Page 115
115
७.१ तावना
भारत एक िवकसनशील रा आहे. भारतात नैसिग क व मानवीय संसाधन मोठ्या माणात
आहेत. तरी आपल े रा ीय उ पादन व उपभोग कमी आहे. आजही आप या देशाचे दरडोई
उ प न िवकिसत द ेशातील स ेवा सुिवधां या त ुलनेत फारच कमी आहे. यामुळे देशाचा
संतुिलत िवकास होऊ शकला नाही. देशात बेकारी, अध बेकारीची ि थती कायम आहे.
आज जगाम य े आपली गती समाधानकारक असली तरीm आपण सव लोकांना
गरजेनुसार पुरवठाक शकत नाही. दा र य , अ ान , ढीपर ंपरा आिण संप ीच े असमान
िवतरण आजही िदसून येते. या सव सम या ंबिघत यावर असे ल ात येतेक ,
िवकासाक रता एका समि वत प तीचीआव यकताआह े. यात ून रा ाला जलद आिण
संतुिलत िवकास साधता आला पािहज े, व मु य सम या कमी हायलाह या त.
िनयोजनाची ऐितहािसक पा भूमी - भारतात िनयोजनास ंबंधी िवचार १९३४ साली
िस भारतीय इंिजनीअर व राजनीित सर एम. िव र ै याने भारताचा आिथ क िवकास
या आप या पु तकात (A Planned Economy for India) याचा उ लेख केला आहे.
भारतीय अथ यव थ ेक रता िनयोजना या आव यकत ेवर भर देताना, ते हणाल े भारताचा
आिथ क िवकास फ िनयोिजत प तीन ेच श य आहे. १९३४ -३५ म ये भारतीय
अिधव ेशना या वािष कबैठक त यावर मोकळी चचा झाली. यानंतर पंिडत जवाहरलाल
नेह ं या अ य त ेखाली थापन केले या रा ीय योजना सिमती या बैठक त आिथ क
िनयोजनाला यावहा रक प दे याचे काय म आख यात आले. परंतु दुस या महायु ा या
काळात हे य न सफल होऊ शकल े नाहीत .
भारतान े १९५० साली वीकारल े या िनयोजनाची सु वात , रिशयात १९२५
सालीसु झाल े या धत वर आधारीत होती. सोि हएत रिशयान े क ा मक िनयोजनाचा
वीकार क न कृषी े , संर ण, उ ोग आदी े ात ल णीय गती केली होती. भारतात
१५ माच १९५० साली िनयोजन मंडळाची थापना कर यात आली . भारतात क ा मक
िनयोजना या मया दा ल ात घेता िवक ि त िकंवा बह तरीय िनयोजनाचा वीकार कर यात
आला . १९५१ साली पिहली पंचवािष क योजना राबिव यात आली . िनयोजनाचा आराखडा
तयार करताना व पंचवािष क योजना तयार करताना देशात उपल ध असल ेली नैसिग क व
मानवी साधनस ंप ी ल ात घेतली गेली.
७.२ िनयोजन संक पना
आज २१ या शतकात िनयोजन हे साव ि क झाले आहे. अथ शा ा ंनी यािवषयी य
केलेले िवचार पुढील माण े -
१) रा ा या आिथ क िवकासासाठी केवळ बाजारय ं णेवर िवसंबून नराहता िविश उि े
ठरवून ती गाठ यासाठी इ या आिथ क धोरणा ंचा आराखडा तयार करावयाचा व या
आराखड ्यानुसार िवकास साध याचा य न करावयाचा , याला 'िनयोजन ' असे
हणतात . munotes.in
Page 116
116
२) डॉ. हॅ रस यां या मते, “िनयोजन हणज े उ प न आिण िकमती या संदभा त िनयोजन
अिधका या ं ारे िनि त केले या उिद ा ंसाठी साधना ंचे िवतरण करणे होय."
३) ा. रॉिब स यां या मते, “वा तवात संपूण आिथ क जीवनच िनयोजनान े यु
असत े.िनयोजन करणे हणज े िविश उ ेशाने, अिभवचनान े काय करणे आिण िनवड
करणे होय. िनवड हे आिथ क ि यांचे सार आहे."
४) एच.डी. िडक नसन यां या मते, "आिथ क िनयोजन हणज े अथ यव थ ेतील मह वाच े
िनण य घेणे होय. कशाच े आिण िकती माणात उ पादन करावयाच े, कसे, कोठे आिण
के हा उ पादन करावयाच े, उ पादनाच े िवतरण कोणाम य े करावयाच े याबाबतच े सव
िनण य एखा ा िनि त सभे ारे संपूण अथ यव थ ेचे िवचारप ूव क आिण यापक सव ण
क न या या आधार े घेतले जातात .
५) भारतीय िनयोजन मंडळा या मते,"आिथ क िनयोजन हणज े िनि त केले या सामािजक
उ ेशां या संदभा त मह म िहतासाठी साधना ंची जुळवाज ुळवी आिण वापर कर याचा
एक माग आहे. िनयोजन या संक पन ेत दोन मुख घटक आहेत.
i) या या पूत तेसाठी य न करावयाच े आहेत अशा अपेि त उि ा ंचा एक म आिण
ii) उपल ध साधना ंचे आिण या या िवतरणाच े ान.
वरील िनयोजना ं या या या ंव न िनयोजनाची पुढील वैिश ्ये सांगता येतील.
७.३ िनयोजनाची पुढील वैिश ्ये
१) आिथ क सव ण (Economic survey) - या अथ यव थ ेसाठी िनयोजन केले
जाते या संपूण अथ यव थ ेची पाहणी अथवा सव ण करणे, देशातील एकूण जमीन व
अ य नैसिग क साधनस ंप ी, रा ीय उ प न -वाढीचा दर, लोकस ं या व
लोकस ं यावाढीचा दर, शेती, उ ोग आदी े े व यांची अव था , िव स ं था, यापार ,
वाहतूक दळणवळण इ यादी सवा गीण पाहणी के याख ेरीज िनयोजन अश य आहे.
२) िनधा रत अिधकारी सं था (Determinate Authority) - िनयोजन करणारी एक
िनि त
अिधकारी सं था असण े आव यक आहे. जी म यवत सं था संपूण देशाचे िनयोजन करेल.
भारतीय िनयोजन मंडळ ही अशाच कारची अिधकारी सं था आहे.
३) पूव िनि त उि े (Defined Social Ends) - कोण याही अथ यव थ ेचे िकंवा
देशाचे िनयोजन करताना भारतीय िनयोजन मंडळान े सांिगत या माण े पूव िनि त उि े
डो यासमोर अस याख ेरीज िनयोजन करता येत नाही. उि प असली क ती
गाठ याचा सवा त जवळचा माग आखण े िनयोजन मंडळाला श य होते. उदा. जलद
आिथ क िवकास , बेकारी िनमू लन, ग रबी हटाव ही काही उि े भारताबाबत सांगतायेतील. munotes.in
Page 117
117
४) साधनस ंप ीची जुळवाज ुळव (Organising Resources) - आिथ क सव णा या
आधार े
िनदश नास येणारी साधन -संप ी, िदले या उि ा ंसाठी जा तीत जा त काटकसरीन े आिण
काय म प तीन े कशी वापरता येईल हे ठरिवल े जाते. वा तव साधनस ंप ीची जुळवाज ुळव
केली जाते. साधनस ंप ी एक आण यासाठी पैशा या व पातील भांडवलाचा िवचार
केला जातो.
५) अ म ठरिवण े (Concious Choice of Priorities) - उि े अथवा सा य े अनंत
असतात साधनस ंप ी िवचारात घेऊन कोणत े सा य हाती यावयाच े हे जाणीवप ूव क
ठरिवल े जाते. उदा. भारतात एकदम सगळे आधुिनक उ ोग सु करणे श य नाही. हणून
थम मूलभूत, काही भांडवली व अ य उ ोग , उपभो य व तूंचे उ ोग इ यादी मवारी
ठरिवण े हा िनयोजनाचा भाग आहे.
६) उ पादनिवषयक िनण य घेणे (Decision of Production) - अिनयोिजत
अथ यव थ ेत उ पादन कशाच े, िकती करावयाच े वगैरे िनण य बाजारय ं णे या मदतीन े
वैयि क उ पादक घेतात. िनयोिजत अथ यव थ ेत मा हे िनण य म यवत अिधकारी
सं था घेते. मवारी पाह न कशाच े उ पादन िकती माणात व कोठे यावयाच े हे ठरिवल े
हणज े यं -सामु ी व थोडे िमक वाप न तं ाने क दो हीचा सम वय साधून मध या
तं ाने करायच े याचा िनण य यावा लागतो .
७) बाटणीचा िवचार (Considering Distribution) - उ पादन कशाच े करावयाच े
व याच माण े याचे वाटप कसे करावयाच े हे ठरिवल े जाते. अथा त हे उ पादन लोकांम ये
कसे वाटाव े हे योजनाकारा ंना ठरवाव े लागत े.
८) समयब काय म (Time -bound Programme) - ठरिवल े या उि ा ं या
पूत साठी हणज े, यांची जा तीतजा त माणात पूत ता हो यासाठी साधनस ंप ीपास ून
मवारीन े उ पादन केले जाते. िनयोजनकार येक उि प ूत क रतािनयोजनब
कालख ंड घेतात,
उदा. पाच वष , दहा वष हणज ेच येक काय माला समयब ता हवी. कालावधी िनि त
करणे हे िनयोजनाच े शेवटचे वैिश ्य आहे.
अशा त-हेने, संपूण अथ यव थ ेचा िवचार क न िवकासासाठी वाटचाल कशी करावयाची हे
तपशीलवार आगाऊ ठरिवण े हा िनयोजनाचा अथ आहे.
भारतातील िनयोजन :
भारतातील लोकशाही त वावर आधा रत िनयोजनाची वैिश ्ये पुढील माण े -
१) भारतात लोकशाही िनयोजनात खाजगी े , साव जिनक े , सहकारी े अशी
िविवध े आढळतात . या सवा गीण े ांचा िवचार िनयोजनात केला जातो. munotes.in
Page 118
118
२) उ ोगाची िविवध े े अस याम ुळे उ पादनाच े िनण य िवक ि त प तीन े घेतले जातात .
३) बाजारातील काही व तू िनयंि त ठेव याचा य न केला जातो. बह तांशी जीवनाव यक
व तूंची िकंमत िनयंि त ठेव याचा य न िनयोजनकार करतात .
४) जनतेचा सहभाग हा देशा या िवकासात वातं यानंतर आव यक होता. तसेच
दीघ काळपारत ं यात रािहल े या लोकां या अपे ा वातं यानंतर वाढ या हो या .
हणून लोकांचा िवचार , यां या सूचना व जनतेचा सहभाग भारतीय िनयोजनात ल ात
घेतला जातो.
५) भारत वतं झाला ते हा भारताची आिथ क ि थती खूपच मागासल ेली होती. वाढती
लोकस ं या, मागासल ेली शेती, उ पादनाची जुनाट तं े, ग रबी, अ ान इ यादी क रता
िनयोजनासारखा सात यप ूण इलाजच गुणकारी ठरेल, असे कोणालाही वाटेल.
७.४ िनयोजनाची आव यकता / मह व (Need of Planning)
जगातील सव च देशांना िनयोजनाची आव यकता असत े. जगातील देश गरीब असो िकंवा
ीमंत असो. भांडवलवादी असो िकंवा समाजवादी िकंवा िम अथ यव था असणारा िकंवा
अगदी खुली अथ यव था असणारा असो. स ि थतीत िनयोजन ही येक देशासाठी
अ याव यक गरज बनली आहे. आजच े युगच िनयोजनाच े युग आहे. िनयोजना या
आव यकत ेचीकारण े पुढील माण े आहेत.
१) भांडवलवादी अथ यव थ ेतील दोष दूर करणे - आिथ क िवषमता , अिमका ंचे शोषण ,
आिथ क एकािधकार , ाहका ंचे शोषण इ यादी भांडवलवादी अथ यव थ ेतील दोष दूर
कर यासाठी िनयोजनाची आव यकता असत े. कारण िनयोजनात उ पादन व िवतरण यावर
सरकारच े िनयं ण असत े.
२) संतुिलत िवकास - िवकसनशील अथ यव थ ेत काही देश व उ ोगा ंचाच िवकास
हो यास वाव असतो . या देशात नफा िमळतो तेथेच गुंतवणूक केली जाते. इतर देशांचा
यामुळे िवकास होत नाही. यामुळे असंतुिलत िवकास हो याची श यता असत े.परंतु अशा
कारच े असंतुलन दूर क न िनयोजना ार े संतुिलत िवकास साधता येतो.
३) साधनस ंप ीचा यो य वापर - िवकसनशील देशातील नैसिग क साधनस ंप ीचा पुरेपूर
व पया वापर होत नाही. प रणामी जलद गतीने िवकास (अथ यव थ ेचा) होत नाही.
िवकसनशील अथ यव थ े या जलदगतीन े िवकास हो याक रता िनयोजनाची आव यकता
आहे.
४) रोजगारात वाढ - िवकसनशील देशात बेकारीच े माण जा त असत े. नवनवीन
उ ोगा ंची थापना क न रोजगारात वाढ कर यासाठी िनयोजनाची आव यकता असत े.
५) आिथ क थैय - िवकसनशील देशात रोजगार िनिम तीतून आिथ क थैय साध याचा
य न केला जातो व रोजगाराची िनिम ती िनयोजना ार े केली जाते. munotes.in
Page 119
119
६) लोकस ं या वाढ - िवकसनशील देशात लोकस ं या वाढीचा अ यंत िबकट
असतो .लोकस ं या अित र अस यान े व तू व सेवांचा सतत तुटवडा भासत असतो .
मागणीआिण पुरवठ्यात सतत असंतुलन असत े. ते हा िविवध व तूंचे उ पादन
वाढिव यासाठी तसेच यां या या य िवतरणासाठी िनयोजनाची आव यकता असत े.
७.५ भारतातील िनयोजन ि य ेचे बदलत े व प
सामािजक व आिथ क बदल घडवून आण यासाठी िनयोजन एकतं आहे. या तं ाचा
यश वी वापर रिशयात १९२७ पासून टॅिलन या राजवटीत केला होता. रिशयात
ह कूमशाही अस यान े रिशयातील िनयोजन प त एक तरीय आिण क ा मक व पाची
होती. रिशयात केवळ क ीय पातळीवर के या जाणा या या िनयोजनास रिशयात
टॅिलनला िवरोध झाला नाही. कारण रिशयात सा यवादी प ाची ह कूमशाही होती. अ यंत
मागास कृषी धान आिण कमकुवत रिशयाच े आधुिनक, उ ोग धान ल करी महास ेत
पांतर करता आले. यामुळे िनयोजनाची उपयु ता जगातील सव च देशांना समजू
लागली . यानंतर महायु ामुळे मु अथ यव थ ेचा वीकार कर यात आला. बाजारप ेठा
िमळिव यासाठी येक देशात िनयोजनाचा वीकारकर यात आला . हणून िनयोजनाची
संक पना २० या शतकात वीकार यात आली .
भारतात १९५० -६० या दशकात क ा मक व पाच े िनयोजन होते. िनयोजनाची यं णा
एक तरीय होती. १५ माच १९५० साली िनयोजन मंडळाची थापना कर यात आली .
पिह या दोन पंचवािष क योजना केवळ क ीय पातळीवर तयार कर यात आ या हो या.
नंतर रा यक या या ल ात आले क , िनयोजन िनण य ि य ेत रा या ंचा सहभाग असावा .
या उ ेशाने १२ ऑग ट १९५० रोजी रा ीय िवकास प रषद ेची थापना कर यात आली.
देशा या िविवध रा या ं या िवकासिवषयक गरजा वेगवेग या आहेत. या जाणीव ेतूनच
ितस या पंचवािष क योजन ेतक ाची योजना (Central Plan) आिण रा या ं या योजना
(State Plans) अशी िवभागणी कर यात आली. येक रा या या गरजा िविभ न
अस यान े रा या ं या गरजा रा या ंनीच तयार करा यात असे ठरले गेले. यानुसार रा य
सरकारा ंना िनयोजनाची यं णा थापन कर याच े िनद श िदले. यानुसार १९६४ साली
रा य तरीय िनयोजन यं णा थापन कर यात आ याआिण एक तरीय िनयोजना या
जागी ि तरीय िनयोजनाची सु वात झाली. पुढे या संक पन ेतूनच बह तरीय िनयोजनाची
गरज भास यान े िवक ि त िकंवा बह तरीय िनयोजन ि य ेची सु वात केली.
७.६ भारतातील िनयोजन कार
अ) िवक ि त िनयोजन बह तरीय िनयोजन ब)क ि तखंड तरीय िनयोजन .
अ) िवक ि त िनयोजन बह तरीय िनयोजन
िनयोजन एक तरीय आिण बह तरीय असू शकते. यावेळी िनयोजनिवषयक िनण य
घेणा या अिधकाराच े क ीकरण कर यात आले असेल, तर यास एक तरीय िकंवा
एकक ि त िनयोजन असे हणतात . याउलट , यावेळी िनयोजनिवषयक िनण य घेणा या munotes.in
Page 120
120
अिधकाराच ेिवक ि करण कर यात आले असेल आिण एकापे ा अिधक तरावर िनयोजन
ि य ेसंबंधीचे िनण य घेतले जात असतील या ि य ेस बह तरीय /बह क ि तिनयोजन असे
हणतात . भारतात क तरीय , आंतररा य तरीय , रा य तरीय , िज हा तरीय िनयोजन
कर यात आले आहे. हणज ेच एकाह न अिधक तरावर केले जाणार े िनयोजन हणज े
बह तरीय िनयोजन होय.
बह तरीय िनयोजना या या या
१) "जे िनयोजन एकापे ा अिधक तरावर केले जाते यास बह तरीय िनयोजन असे
हणतात ."
२) " या िनयोजन ि य ेत िनण य आिण अंमलबजावणीिवषयक अिधकार येक
तरातील यं णेस असतात या िनयोजन ि य ेस बह तरीय िनयोजन असे
हणतात ."
३) बह तरीय िनयोजन हे संवादा मक व पाच े असत े. तर क ा मक िनयोजन हे
आदेशा मक व पाच े असत े.
भारतीय बह तरीय िनयोजनाच े वैिश ्ये :
बह तरीय िनयोजन हणज े एकापे ा अिधक तरावर केले जाणार े िनयोजन होय. भारतात
िनयोजनाची िनण यिवषयक ि या रा ीय , रा य आिण िज हा अशा तरांवर िनयोजन
आिण िवकासिवषयक काय केले जाते. भारतीय िनयोजनाची वैिश ्ये पुढील माण े सांगता
येतील
१) एकाप े ा अिधक तरावर केले जाणार े िनयोजन - बह तरीय िनयोजनातील 'बह ' हा
श द अनेक वचनी आहे हणज े भारतातील िनयोजन फ क तरावर केले जात नाही. तर
ते रा य, िज हा तरावरद ेखील केले जाते. क , रा य आिण िज हा तरावरिनयोजनाची
वतं यं णा अि त वात आहे.
२) भारतीय प तीच े िनयोजन - पा ा य लोकशाहीवादी िवचारसरणीन ुसार िनयोजन
आिण ह कूमशाही या एकाच ना या या दोन बाजू आहेत. भारताम य े िनयोजन आिण
लोकशाही या दोह म य े सुवण म य काढ यात आलेला आहे. बह तरीय िनयोजना ार े
िनयोजना या ि य ेत लोकशाही िवक ीकरण राजक य व पाच े आिण िवक ा मकिक ंवा
बह तरीय िनयोजन आिथ क व पाच े आहे.
३) िवक ि त िनयोजन - िम आिण िवक ि त िनयोजनास बह तरीय िनयोजन हणतात .
कारण या ि य ेत िनयोजनिवषयक िनण य घे या या अिधकारा ंचे िवक ीकरण कर यात
आलेले असत े. िविवध तरावर थापन कर यात आले या िनयोजन यं णेस आपाप या
िनयोजन व िवकास संबंधीचे िनण य घे याचा अिधकार दे यात आलेलाअसतो .
४) सहभागा मक िनयोजन - बह तरीय िनयोजनात येक तरावरील लोकांना
िनयोजनिवषयक ि य ेत सहभागी क न घेतले जाते. थािनक लोकांना munotes.in
Page 121
121
थािनकसम या ंची मािहती अस यान े िवकासा या ीनेकोण या िवषयास ाधा य ावे
याची जाणीव यांना असत े व याचा वापर अिधक प रणामकारक िनयोजनात केला जाऊ
शकतो .
५) े ीय िनयोजन - े ीय िनयोजन ही बह तरीय िनयोजनाची एक मूलभूत
संक पनाआह े.प रणामकारक िनयोजनाक रता हाती घेत या जाणा या े ांचा भौगोिलक
िव तार मया िदत असावा . िनयोजन मंडळान े एका िवकासगटाच े े ९००० चौ.िक.मी.
पे ा अिधक नसाव े, अशी िशफारस केली आहे. भारतात े ीय िनयोजनाची संक पना
ट याट यान े िवकिसत होत गेली. िनयोजनाच े े मया िदत असेल, तर
अिधकप रणामकारक िनयोजन करता येते.
६) िवचार िविनमया ार े िनयोजन - बह तरीय िनयोजन रा ीय ादेिशक आिण थािनक
पातळीवर असल े या नेतृ व व अ य भावी गटाशी िवचारिविनमय क न चच या
मा यमात ून सोडिवल े जातात .
बह तरीय िनयोजनाची गरज :
भारतासार या खंड ाय देशाक रता बह तरीय िनयोजन केवळ आव यक आहे असे
नाही तर ते इ आहे. भारतासार या खंड ाय देशात िनरिनरा या भौगोिलक देशा या
सम या व गरजा िविवध आहेत. यामुळे क ि त िकंवा एक तरीय िनयोजन क न देशा या
िवकासाच े व गतीच े सुटू शकत नाहीत यामुळे िस ांितक ्या तसेच
यावहा रक ्या बह तरीय िनयोजन आव यक आहे. बह तरीय िनयोजनासाठी
आव यकता पुढील माण े आहे.
१) अिधकारा ंचे िवक ीकरण - भारतान े लोकशाही शासनप तीचा वीकार के यानंतर
स ेचे व अिधकारा ंचे िवक ीकरण पंचायतराज सं थां या माफ त कर यात आले असून
आिथ क व िनयोजना मक बाब क रता बह तरीय िनयोजनाच े सू वीकारल े आहे. कारण
आिथ क लोकशाहीची संक पना बह तरीय िनयोजना ार े सा य करता येईल.
२) मािहती गोळा करणे व ितचे िव ेषण सुलभ –िनयोजन यश वीहो याक रता अचूक
मािहती उपल ध असावी लागत े. याक रता शासक य यं णा िविवध कारची मािहती
वआकड ेवारी गोळा करणे, या मािहती व आकड ेवारी या आधार े िनयोजनाची िदशा व
उि े आिण काय म िनधा रत क ले जातात . परंतु उपल ध असल ेली मािहती जर चुक ची
असेल, आकड ेवारी फसवी असेल, तर यां या आधार े घे यात आलेले िनण य देखील
चुक चे ठरतात . भारतासार या भौगोिलक िविवधता असल े या देशात मािहती व
आकड ेवारी गोळा करणे अ यंत कठीण व खिच क आहे. एवढे क नही अचूक मािहतीगोळा
केली जाईल याची खा ी नसणे, दोन पंचवािष क योजन ेत िदसून आले. १९६० नंतर
िवक ि त िनयोजनाचा वीकार कर यात आला आिण थािनक लोकां या सहभागान े
आव यक ती मािहती व आकड ेवारी गोळा केली जाऊ लागली . यामुळे अिधक अचूक व
कमी खचा त मािहती व आकड ेवारी उपल ध होऊ लागली . munotes.in
Page 122
122
३) िनयोजना या ि य ेत लोका ंचा सहभाग - पंचायत राज यं णेस लोकशाही
िवक ीकरणअस े हटल े जाते. िवकास काय माची जबाबदारी गाव, िवकासगट आिण
िज हा पातळीवर थािनक नेतृ वावर सोपिव यात आली. तर थािनक नेतृ वाला
थािनकसम या ंची व प रसराची अिधक अचूक मािहती अस याम ुळे या प रसराचा
िवकास कोण या प तीन े कर यात यावा, कोण या काय मांना अ म दे यात यावा व
कोण या काय मावर िकती िनधी खच कर यात यावा ही िनि त कर याची
मताद ेखील या ं याजवळ असत े. यातूनच िवक ि त िनयोजन हा िवचार पुढे आला .
४) थािनक साधनसाम ु ीचा पया वापर -
थािनकरी या उपल ध असल े या साधनसाम ु ी आिण मनु यबळाची रा ीय पातळीवरील
िनयोजनकाराप े ा थािनक नेतृ वास अिधक चांगली मािहती असत े. यां या ानाचा
फायदा िनयोजन ि य ेत क न घेता येईल व साधनस ंप ीचा अिधक काय म उपयोग
क न िवकासाचा वेग वाढवता येईल.
५) ादेिशक असमतोल कमी करणे - भारतात िवकासातील असमतोल ही गंभीर सम या
आहे. उदा, महारा , गुजरात , पंजाब, केरळ ही िवकिसत रा ये आहेत. तर िबहार , उ र
देश, आसाम इ यादी काही रा ये मागासल ेली आहेत. बह तरीय
िनयोजना यामा यमात ून लोकशाही िवक ीकरणान े ादेिशक असमतोल कमी करता येईल.
ब)क ि त/खंड तरीय िनयोजन .
खंड तरीय िनयोजन हणज े रा ीय िवकासासाठी आव यक असल ेले क प व काय म
कोणत े व त े रा ा या कोणकोण या द ेशांत कसकस े काय वाहीत आणावयाच े, याचा
आराखडाच होय . अशा िनयोजनात िविवध िवकास क पा ं या िक ंवा सामािजक
सुखसोय या थानिनि तीस मह वाच े थान ा होत े. याचा सामािजक व आिथ क
प र यय कमीत कमी अस ेल आिण या या उभारणीत ून या द ेशा या िवकासास प ुढे
चालना िमळ ेल अशा त ह ेने कोण याही क पाची थानिनि ती करावी अस े मानल े जाते.
अशा थानिनि तीकरणास ंबंधी बराच स ै ांितक अ यास होत अस ून ‘क - थान िस ा ंत’
(स ल ल ेस िथअरी ) आिण ‘िवकास - तभं िस ा ंत’ (डे हलपम ट पोल िथअरी ) यांचा
क प थानिनि ती या स ंदभा त िक य ेकदा आधार घ ेतला जा तो.
अथा त हे करीत असताना , िविवध द ेशांतील योजना ंचा पर परा ंशी सम यय साधला
पािहज े व या रा ीय तरावरील िनयोजनाशीही स ुसंगत अस या पािहज ेत. ादेिशक
तरावरील योजन े या उि ा ंचा रा ीय योजन े या उि ा ंशी मेळ घाल ून हे साधता य ेते.
ितसरा ट पा हणज े या उि ा ं या प ूत साठी काय म आखण े. सुसंगत काय मांची सुयो य
आखणी क न या ंचा अ म व थान िनि त कराव े लागत े. तसेच ठरिवल ेले काय म
अंमलात आण यासाठी ज र ती शासनय ं णा उभी करावी लागत े. शासनय ं णेचे व प ह े
योजन े या गरजेनुसार ठरत असत े. तसेच ती िनमा ण करताना क ीकरण वा िवक ीकरण हा
तर सोडवावा लागतोच ; िशवाय योजन े या काय वाहीसाठी करा या लागणा या
िव य थ ेिवषयीही िनण य याव े लागतात . munotes.in
Page 123
123
७.७ िज हा िनयोजन यं णा
िज हा िनयोजन - भारता या शासक य यं णेतील पायाभ ूत ादेिशक घटक िज हा आहे.
बह तरीय िनयोजन ि य ेत िज हा या ादेिशक े ा या िवकासासाठी जे िनयोजन
कर यात येते यास िज हा िनयोजन असे हणतात . िज हा िनयोजनाची संक पना िवशद
करताना िनयोजन मंडळान े असे मत य केले होते क , “िज ा या ादेिशक े ात
उपल धअसणा या नैसिग क साधनस ंप ी आिण मनु यबळाचा पया उपयोग क न
िज ातील लोकसम ुदायाचा िवकास सा य कर याची ि या हणज े िज हा
िनयोजन होय." रा ीय आिण रा य तरावरील िनयोजन ि य े माण ेच िज हा तरीय
िनयोजनात उपल ध असल े या साधनस ंप ी आिण मनु यबळाचा आढावा घेतला जातो.
िज ा या िवकासिवषयक गरजािनधा रत के या जातात . िवकासाच े अ म िनि त केले
जातात . साधनस ंप ीची जुळवाज ुळव केली जाते आिण िनधा रत कालावधीत िवकासाची
उि े सा य कर याचा य न केला जातो. िज ा या िनयोजन आिण िवकास
ि य ेबाबत िनण य लोक ितिनधीमाफ त व याची शासक य यं णा या िनण यांची
काय वाही करते. अशा कार े िज हा तरावरील िनयोजन ि य ेत िनण य घेणे आिण
िनण यांची काय वाही करणे या दो ही कृती के या जातात .
िज हा िनयोजन हे वा तव अथा ने िज ा या तालु यांचे िनयोजन असत े. हणज ेच
िज ाच े उपघटक असल े या सव तालु यांम ये िवकासाची योजना तयार कर यात येते
आिण सव तालु यां या िवकासासाठी या सम िनयोजनास िज हा िनयोजन असे
हणतात .
सम िज ा या िवकासिवषयक गरजांचा िवचार कर यात येतो, आिण यानुसार
तालु यां या िवकास आराखड ्यात सम वय थािपत कर यात येतो. ही जबाबदारी पार
पाड यासाठी येक िज ात िज हा िनयोजन िवभाग (District Planning Cell)
थापनकर यात आला आहे. हा िवभाग िज हा िनयोजन अिधका या या माग दश नाखाली
काय करणारा िवशेष ांचा गट आहे. यात अथ त , सांि यक िवशारद आिण भौगोिलक
िवशारदा ंचा समाव ेश
असतो . हा िवभाग पंचायत सिमती या गटिवकास अिधका या ं या सहकाया ने तालु याची
िवकास
योजना तयार करतो . सव तालु यां या िवकास योजना ंवर आधा रत िज ा या िवकास
योजना
आराखडा तयार कर यात येतो आिण िज हा िनयोजन सिमती समोर सादर कर यात येतो.
िज हा िनयोजन यं णेची काय प ती :
िनयोजन मंडळान े िज हा िनयोजनाची काय प ती तयार केली आहे. यातील माग दश क
त वान ुसार िज ा या िवकासाचा आराखडा िज हा िनयोजन यं णे ारे तयार कर यात
येतो. munotes.in
Page 124
124
१) ाथिमक आराखडा (Preliminary Framework) - ाथिमक आराखडा तयार
करणे हणज े भिव याब ल अंदाज, उि े, अपे ा आिण अ म यां यास ंबंधी एक थूल
मसुदा तयार करणे हे काम पार पाड यासाठी पुढील बाबी करा या लागतात .
(अ) सं याशा ीय मािहतीची को क े भरणे.
(ब) िज हा िवकासा या िविवध बाजूसंबंधी िटपण े तयार करणे तसेच िज ा या िविवध
उपिवभागातील प रि थती आिण सम या , िज ात चालू असल े या योजना ंचे यश,
उिणवा , पुढील पाच वषा तील कृती िकंवा काय मांब ल सूचना इ यादी िवषय समािव
केलेले असतात
२) सुधा रतआराखडा (Revised Framework) - सुधा रत आराखड ्याम य े सु ा
भिव यकाळास ंबंधी उि े, अपे ा अ म ठरवून िदले जातात . हे काम तीन पाय या ंनी केले
जाते.
(अ) िवकासगट अिधका या ंशी चचा केली जाते.
(ब) य काम करणा या िकंवा कृितशील सि य लोकां या गटांशी चचा केली जाते. उदा.
शेतकरी , उ ोजका ंचा समूह, िनरिनरा या संबंिधत सं थां या ितिनध शी चचा केली
जाते. उदा. सहकारीस ं थांचे ितिनधी , थािनक वरा य सं थांचे ितिनधी , बँका आिण
पंचायत राज सं थांचे ितिनधी यां याशी चचा केली जाते.
३) दीघ कालीन आिण अ पकालीन यूहरचना - िज हा िनयोजन यं णेत िज ातील
उपल ध साधनस ंप ी व मनु यबळाचा िवचार क न दीघ कालीन तसेच काही अ पकालीन
यूहरचना तयार के या जातात . याक रता िज ातील िविवध िवभागा ंतील अिधका या ंशी
चचा केली जाते. तसेच िज ातील िविवध िवभागा ं या अिधका या ंची संयु सभा
घेऊन या ं याशी एकि तपण े चचा केली जाते.
४) योजना िकंवा योजन ेची परेषा तयार करणे - हे काम चार ट यात ून पार पाडल े जाते.
(अ) िज ाची िविवध उप द ेशात िकंवा उपिवभागात िवभागणी केली जाते. हे उप द ेश
िकंवा ादेिशक उपिवभाग एकिजनसी िकंवा एकसंध असतील . कृषी हवामान व
आिथ क ीन े असे उपिवभाग पाडल े जातात .
(ब) नकाशा िव ेषणा या साहा यान े स या अि त वात असल े या िवकासा या पातळीचा
अंदाज घेतला जातो. या भागात असल े या सामािजक व आिथ कप रि थतीच े मू यमापन
केले जाते. चालू असल े या िवकास -काय मां या यशापयशाचा आढावा घेतला जातो.
(क) िवकासासाठी योजना िकंवा क प तयार कर याच े काम केले जाते. याम य े िविवध
ादेिशक उपिवभागासाठी िवकासाची यूहरचना ठरिवली जाते. याक रता मु य यवसाय व
जोड यवसाया ंचा शोध घेतला जातो आिण यां या िवकासासाठी संरचना मक आधार
आिण सेवांचा पुरवठा केला जातो. munotes.in
Page 125
125
(ड) सव योजना एक जमा क न योजन ेचा आराखडा तयार केला जातो. योजन ेत सुसंगती
आणली जाते. िविवध े ांत एका मीकरण क न योजना सुसंवादी केली जाते.
५) योजन ेला अंितम व प देणे - यात दोन ट पे असतात (अ) िज हािधकारी हा िज हा
प रषद ेचा अ य , अिधकारी सं थांचे ितिनधी यांची सभा घेऊन अंितम योजना सादर
केली जाते. (ब) यानंतर व र रा य पातळीवरील संबंिधत अिधका या ंशी चचा
क नयोजन ेत आव यक अस यास बदल केले जातात .
७.८ िज हा िनयोजन यं णेची रचना व काय
७३ या घटनाद ु तीन ुसार िज हा िनयोजन आिण िवकासाची जबाबदारी पंचायत राज
सं थांकडे सोपिव यात आली . यानुसार २००० साली िज हा िनयोजन िवकास सिम या
बरखा त कर यात आ या . यां या जागी लोक ितिनधी बह सं य असल ेली
िज हािनयोजन सिमती थापन कर यात आली आहे. िज ातील पंचायती व
नगरपािलका यांनी तयार केले या योजना एकि त कर यासाठी आिण संपूण िज ासाठी
िवकास योजन ेचा मसुदा तयारकर यासाठी आिण या याशी संबंिधत िकंवा तदनुषंिगक
बाब साठी तरतूद कर यासाठीमहारा शासनान े ९ ऑ टोबर १९९८ रोजी महारा
िज हा िनयोजन सिमती (रचना व कामे) अिधिनयम १९९८ मंजूर केला. याम य े सुधारणा
कर यासाठी "महारा िज हा सिमती (रचना व कामे) (सुधारणा ) अिधिनयम २००० "
िदनांक ४ मे २००० रोजी िस कर यात आला ,
िज हा िनयोजन सिमतीची रचना: िज हा िनयोजन सिमतीम य े कमीत कमी ३० व
जा तीत जा त ५० सद य असतील .
१. २० लाखा ंपय त लोकस ं या असणा या िज ासाठी ३० सद य
२. २० ते ३० लाख लोकस ं या असणा या िज ासाठी ४० सद य
३. ३० लाखा ंपे ा अिधक लोकस ं या असणा या िज ासाठी ५० सद य असतील .
पदिस सद य - िज ाचा पालकम ं ी या सिमतीचा पदिस अ य व िज हािधकारी
पदिस सिचव असतो . िज हा प रषद ेचा मु यािधकारी , िज हा प रषद ेचा अ य ,
उपा य ,तीन िवषय सिम या ंचे सभापती व तीन पंचायत सिमतीच े सभापती यांचे सद य
असतात . या यित र िज ातील सव महानगरपािलका व नगरपािलका ंचे ितिनधी
सद य असतात . िज हा तरावरील िवकासाशी संबंिधत खा या ंचे अिधकारी आिण शेती,
सहकार , समाजस ेवा, उ ोग इ यादी े ांतील काही नामवंत य ची िबगर-शासक य
सद य हणून नेमणूक कर यात येते.
िज हा िनयोजन सिमती या कोण याही बैठक स अ य गैरहजर अस यास , सिमतीच े
सद य आप यामधील एकाची सभेचा अ य हणून िनवड क शकतील . munotes.in
Page 126
126
िज हा िनयोजन सिमतीम य े िनवडण ुक ने भरावया या जागांम ये अनुसूिचत जाती,
अनुसूिचतजमाती , मागासवग व ि या ंसाठी या या माणात जागा राखीव ठेव यात
आ या आहेत.
सद या ंना काढून टाकण े - रा यशासन , राजप ातील अिधस ूचने ारे िज हा िनयोजन
सिमती या सद याला पुढील बाबतीत पदाव न काढू शकेल.
१) संबंिधत सद या ं या महानगरपािलका , नगरपािलका अथवा िज हा प रषदा ंमधील
योजना अथवा काय मात प रयोजना अथवा कामाम य े आिथ क िहतस ंबंध
अस यास .
२) अि त वात असल े या काय ामधील तरतुदीत अ वय िश ापा , नैितक अधःपतनाचा
अंतभा व असल े या अपराधाबदल दोषी अस यास .
३). िनवडण ूक िवनंती अजा या याय चौकशीत ाचाराबल दोषी अस यास . िज हा
िनयोजन सिमतीची कामे। रा यशासन अिधस ूचना ार े खाली नमूद केलेली सव अथवा
काही कामे िज हा िनयोजन सिमतीकड े सोपवील .
१) िज हयातील पंचायती आिण नगरपािलका ंनी तयार केले या िज हा वािष क योजना
िवचारात घेणे आिण एकि त करणे व संपूण िज ासाठी िवकास योजन ेचा मसुदा
तयार
२) पंचायत नी आिण नगरपािलका ंनी तयार केले या पंचवािष क योजना आिण स यकदश
योजना िवचारात घेणे आिण संपूण िज ासाठी पंचवािष क योजना आिण स यकदी
मसुधाचे सम वय करणे व ती तयार करणे,
३) िज हा वािष क योजन ेचा गतीचा आढावा घेणे आिण सिनय ं ण करणे,
४) रा य शासनान े घालून िदले या माग दश क त यान ुसार िज हा वािष क योजन े या मंजूर
तरतुद चे पुनिव िनयोजन कर याची सूचना करणे,
५) िवकास योजन े या मंजूर मसु ाची अ य ा ंमाफ त रा य शासनाकड े िशफारस करणे
७.९ सारांश
वातं यो र कालख ंडापास ून भारतात १५ माच १९५० रोजी िनयोजन मंडळाची थापना
केली गेली. लोकशाही िवक ीकरणाला मह व देऊन रा ीय , आंतररा य , रा य, िज हा
तरावर िनयोजनाची ि या राबिवली गेली. बह तरीय िनयोजन ि य ेचा वीकार क न
िज हा िनयोजन यं णा रा ीय िनयोजन व रा य िनयोजन यं णे माण ेच िनमा ण केली
गेली. munotes.in
Page 127
127
येक तरावरील यं णेला वाय अिधकार , िनण य वातं य व पुरेसे आिथ क पाठबळ
िदले गेले. भारतातील शासक य यं णेतील पायाभ ूत ादेिशक घटक िज हा आहे.
याच माण े िज हा िनयोजन यं णेस िवकासा या ि य ेत समािव कर यात आले आहे.
७.१० वा याय
१) भारतीय िनयोजनाची संक पना प करा,
२) बह तरीय िनयोजनाची वैिश ्ये िवशद करा,
३)बह तरीय िनयोजनाची वैिश ्ये प करा.
४) िज हा िनयोजन यं णेची काय प ती िलहा.
५) िटपा िलहा
१) िज हा िनयोजन सिमतीची रचना.
२) ामीण िवकासासाठी िनयोजन ,
७.११ संदभ सूची
१) बंग के. आर. - भारतातील थािनक वशासन िवशेष संदभ महारा रा य, ी. मंगेश
काशन – नागपूर - २००५
२) पाटील बी.बी. - भारतीय शासन आिण राजकारण - फडके काशन , को हाप ूर -
२००६
३) पाटील ही. बी. - महारा ातील पंचायत राज व नागरी थािनक वराज सं था -
के.सागर पि लक ेशन, पुणे - २००५
४) पवार जे.ई.. ही. ए., यादव चं शेखर - पंचायत राज सं थांचे शासक य व आिथ क
यव थापन , यशवंतराव च हाण िवकास शासन बोिधनी , पुणे - ०७. २००४
५) वाउबु े बी.एसी., भरतकर एस.आर. - िवक ि त िनयोजन , यशवंतराव च हाण िवकास
शासन बोिधनी , पुणे - ७ - २००४
६) कुलकण अ.ना, - भारतातील थािनक वशासन िव ा काशन , नागपूर - २०००
७) कानेटकर मेधा - भारतीय िनयोजनाची प नास वष - ी. साईनाथ काशन , नागपूर -
२००७
munotes.in
Page 128
128
८
ामीण िवकासाच े िनयोजन - II
पाठाची रचना
८.१ उि े
८.२ तावना
८.३ िज हा िनयोजनातील १९९२ नंतरचे बदल
८.४ ामीण िनयोजना त लोक-सहभागा ची गरज.
८.५ लोकसहभागाच े मह व -
८.६ लोकसहभागा या उदासीनत ेची कारण े
८.७ लोकसहभाग वाढिव याच े उपाय
८.८ लोकसहभाग आिण वयंसेवी सं थांची भूिमका
८.९ वयंसेवी सं थां या काया या मया दा
८.१० सारांश
८.११ वा याय
८.१२ संदभ सूची
८.१ उि े
ामीण िवकासातील िनयोजनात लोकसहभागाच े मह व समजाव ून घेता येईल.
लोकसहभागातील अडथळ े न वाढिव याच े उपाय अ यासता येतील
ामीण िवकासातील वयंसेवी सं थांची भूिमका अ यासता येईल.
वयंसेवी सं थां या काया या मया दा अ यासता येतील.
वयंसेवी सं था करीत असल ेली कामे अ यासता येतील.
८.२ तावना
लोकशाहीम य े जनतेचा सहभाग अितशय मह वाचा असतो हे आता सव मा य झाले आहे.
आमंडसार या रा यशा ाला सहभाग सं कृती (Participatary Culture) असा
श द योग करावा लागला . याचा अथ राजक य ि य ेत जनतेचा अथ पूण सहभाग
(Meaningful participation of the people in the political process) अशा
कारचा अथ पूण सहभाग पा ा य देशात आपणास िदसून येतो. तेथे शासक व जनता munotes.in
Page 129
129
यां याम य े संसूचनाची (Political Communication) साधन े मोठ्या माणात िवकिसत
झालेली असतात .
िवकसनशील देशात मा अशी प रि थती नसते. आमंड या बाबतीत आ ांिकत सं कृती
(subject culture) असा श द योग करतो . अशा देशात राजक य संसूचनाची अनेक
साधन े िवकिसत झालेली असतात . परंतु बह सं य लोकांना याची जाणीव नसते. तेथील
लोक ढी , परंपराि य असतात . या देशातील लोक वतः पुढाकार घेऊन एखाद े कृ य
कर याप े ाकोण या तरी ने यामाग े जाणे पसंत करतात . साहिजकच यामुळे जनतेचा
सहभाग ख या अथा नेनसतो . सा रत ेचे माण अ प असत े. जनता व शासन यां याम य े
खूपच अंतर असत े. आमंड या मते रा यक या ची एक िनराळीच सं कृती
असत े.िवकसनशील देशातील जनतेने जा तीत जा त माणावर राजक य ि य ेत
सहभागी हावे यासाठी शासन व शासन यांनी य न करणे आव यक असत े. असा
सहभाग वाढला क िवकासा या ि य ेला ही गती येईल. अ यथा केवळ शासक य िकंवा
शासक य काय म हणज े एकमाग ि या होईल.
८.३ िज हा िनयोजनातील १९९२ नंतरचे बदल
िज हा िनयोजन यं णेत १९९२ नंतरचे जे मूलभूत बदल झाले आहेत. ते
ामीणिवकासासाठी या िनयोजनात मह वाच े प रवत न िनमा ण करणार े हणून ओळखल े
जातात िज हा िनयोजन यं णेत पंचायत राज यव थ ेची मह वाची भूिमका
सु वातीपास ूनच रािहली आहे. ७३ या घटनाद ु ती नंतर पंचायत राज यव थ ेतील
िनयोजनाला अिधकच बळकटी ा क न िदली आहे.
पंत धान पी. ही. नरिसंहराव यां या कारक द त स ट बर १९९१ म ये लोकसभ ेत पंचायत
रा यास ंबंधीचे घटनाद ु ती िवधेयक मांडले. या िवधेयकारा लोकसभ ेने २२ िडस बर
१९९२ रोजी, तर रा यसभ ेने यास २२ िडस बर १९९२ रोजी मा यता िदली. २४ एि ल
१९९३ पासून काय ाची अंमलबजावणी सु झाली. भारतीय संिवधाना या २४३ या
कलमात पंचायत राज यव थ ेची तरतूद २४३ ते अनु छेद २४३ (ओ) कर यात आली
आहे. या काय ान ुसार भारतीयस ंसदेत ११वे प रिश जोड यात आले आहे. यानुसार
ाम, तालुका िज हा पातळीवर िनयोजन केलेले आहे.
७३ या घटनाद ु तीन ुसार िज हा िनयोजन आिण िवकासाची जबाबदारी पंचायत राज
सं थांकडे सोपिव यात आली . यानुसार २००० साली िज हा िनयोजन िवकास सिम या
बरखा त कर यात आ या . यां या जागी लोक ितिनधी बह सं य असल ेली
िज हािनयोजन सिमती थापन कर यात आली आहे. िज ातील पंचायती व
नगरपािलका यांनी तयार केले या योजना एकि त कर यासाठी आिण संपूण िज ासाठी
िवकास योजन ेचा मसुदा तयारकर यासाठी आिण या याशी संबंिधत िकंवा तदनुषंिगक
बाब साठी तरतूद कर यासाठीमहारा शासनान े ९ ऑ टोबर १९९८ रोजी महारा
िज हा िनयोजन सिमती (रचना व कामे) अिधिनयम १९९८ मंजूर केला. याम य े सुधारणा munotes.in
Page 130
130
कर यासाठी "महारा िज हा सिमती (रचना व कामे) (सुधारणा ) अिधिनयम २००० "
िदनांक ४ मे २००० रोजी िस कर यात आला ,
िज हा िनयोजन सिमतीची रचना: िज हा िनयोजन सिमतीम य े कमीत कमी ३० व
जा तीत जा त ५० सद य असतील .
१. २० लाखा ंपय त लोकस ं या असणा या िज ासाठी ३० सद य
२. २० ते ३० लाख लोकस ं या असणा या िज ासाठी ४० सद य
३. ३० लाखा ंपे ा अिधक लोकस ं या असणा या िज ासाठी ५० सद य असतील .
पदिस सद य - िज ाचा पालकम ं ी या सिमतीचा पदिस अ य व िज हािधकारी
पदिस सिचव असतो . िज हा प रषद ेचा मु यािधकारी , िज हा प रषद ेचा अ य ,
उपा य ,तीन िवषय सिम या ंचे सभापती व तीन पंचायत सिमतीच े सभापती यांचे सद य
असतात . या यित र िज ातील सव महानगरपािलका व नगरपािलका ंचे ितिनधी
सद य असतात . िज हा तरावरील िवकासाशी संबंिधत खा या ंचे अिधकारी आिण शेती,
सहकार , समाजस ेवा, उ ोग इ यादी े ांतील काही नामवंत य ची िबगर-शासक य
सद य हणून नेमणूक कर यात येते.
िज हा िनयोजन सिमती या कोण याही बैठक स अ य गैरहजर अस यास , सिमतीच े
सद य आप यामधील एकाची सभेचा अ य हणून िनवड क शकतील .
िज हा िनयोजन सिमतीम य े िनवडण ुक ने भरावया या जागांम ये अनुसूिचत जाती,
अनुसूिचतजमाती , मागासवग व ि या ंसाठी या या माणात जागा राखीव ठेव यात
आ या आहेत.
सद या ंना काढून टाकण े - रा यशासन , राजप ातील अिधस ूचने ारे िज हा िनयोजन
सिमती या सद याला पुढील बाबतीत पदाव न काढू शकेल.
१) संबंिधत सद या ं या महानगरपािलका , नगरपािलका अथवा िज हा प रषदा ंमधील
योजना अथवा काय मात प रयोजना अथवा कामाम य े आिथ क िहतस ंबंध
अस यास .
२) अि त वात असल े या काय ामधील तरतुदीत अ वय िश ापा , नैितक अधःपतनाचा
अंतभा व असल े या अपराधाबदल दोषी अस यास .
३). िनवडण ूक िवनंती अजा या याय चौकशीत ाचाराबल दोषी अस यास . िज हा
िनयोजन सिमतीची कामे। रा यशासन अिधस ूचना ार े खाली नमूद केलेली सव अथवा
काही कामे िज हा िनयोजन सिमतीकड े सोपवील .
१) िज हयातील पंचायती आिण नगरपािलका ंनी तयार केले या िज हा वािष क योजना
िवचारात घेणे आिण एकि त करणे व संपूण िज ासाठी िवकास योजन ेचा मसुदा
तयार munotes.in
Page 131
131
२) पंचायत नी आिण नगरपािलका ंनी तयार केले या पंचवािष क योजना आिण स यकदश
योजना िवचारात घेणे आिण संपूण िज ासाठी पंचवािष क योजना आिण स यकदी
मसुधाचे सम वय करणे व ती तयार करणे,
३) िज हा वािष क योजन ेचा गतीचा आढावा घेणे आिण सिनय ं ण करणे,
४) रा य शासनान े घालून िदले या माग दश क त यान ुसार िज हा वािष क योजन े या मंजूर
तरतुद चे पुनिव िनयोजन कर याची सूचना करणे,
५) िवकास योजन े या मंजूर गसु ाची अ य ा ंमाफ त रा य शासनाकड े िशफारस करणे.
िनयोजन मंडळान े िज हा िनयोजनाची काय प ती तयार केली आहे. यातील
माग दश क त वान ुसार िज ा या िवकासाचा आराखडा िज हा िनयोजन यं णे ारे
तयार कर यात येतो.
िनयोजन मंडळान े िज हा िनयोजनाची तयार केलेलीकाय प ती
१) ाथिमक आराखडा (Preliminary Framework) - ाथिमक आराखडा तयार
करणे हणज े भिव याब ल अंदाज, उि े, अपे ा आिण अ म यां यास ंबंधी एक थूल
मसुदा तयार करणे हे काम पार पाड यासाठी पुढील बाबी करा या लागतात .
(अ) सं याशा ीय मािहतीची को क े भरणे.
(ब) िज हा िवकासा या िविवध बाजूसंबंधी िटपण े तयार करणे तसेच िज ा या िविवध
उपिवभागातील प रि थती आिण सम या , िज ात चालू असल े या योजना ंचे यश,
उिणवा , पुढील पाच वषा तील कृती िकंवा काय मांब ल सूचना इ यादी िवषय समािव
केलेले असतात
२) सुधा रत आराखडा (Revised Framework) - सुधा रत आराखड ्याम य े सु ा
भिव यकाळास ंबंधी उि े, अपे ा अ म ठरवून िदले जातात . हे काम तीन पाय या ंनी केले
जाते.
(अ) िवकासगट अिधका या ंशी चचा केली जाते.
(ब) य काम करणा या िकंवा कृितशील सि य लोकां या गटांशी चचा केली जाते. उदा.
गत शेतकरी , उ ोजका ंचा समूह, िनरिनरा या संबंिधत सं थां या ितिनध शी चचा केली
जाते. उदा. सहकारी
सं थांचे ितिनधी , थािनक वरा य सं थांचे ितिनधी , बँका आिण पंचायत राज
सं थांचे ितिनधी यां याशी चचा केली जाते.
३) दीघ कालीन आिण अ पकालीन यूहरचना - िज हा िनयोजन यं णेत िज ातील
उपल ध साधनस ंप ी व मनु यबळाचा िवचार क न दीघ कालीन तसेच काही अ पकालीन
यूहरचना तयार के या जातात . याक रता िज ातील िविवध िवभागा ंतील अिधका या ंशी
चचा केली जाते. तसेच िज ातील िविवध िवभागा ं या अिधका या ंची संयु सभा
घेऊन या ं याशी एकि तपण े चचा केली जाते. munotes.in
Page 132
132
४) योजना िकंवा योजन ेची परेषा तयार करणे - हे काम चार ट यात ून पार पाडल े जाते.
(अ) िज ाची िविवध उप द ेशात िकंवा उपिवभागात िवभागणी केली जाते. हे उप द ेश
िकंवा ादेिशक उपिवभाग एकिजनसी िकंवा एकसंध असतील . कृषी हवामान व
आिथ क ीन े असे उपिवभाग पाडल े जातात .
(ब) नकाशा िव ेषणा या साहा यान े स या अि त वात असल े या िवकासा या पातळीचा
अंदाज घेतला जातो. या भागात असल े या सामािजक व आिथ कप रि थतीच े मू यमापन
केले जाते. चालू असल े या िवकास -काय मां या यशापयशाचा आढावा घेतला जातो.
(क) िवकासासाठी योजना िकंवा क प तयार कर याच े काम केले जाते. याम य े िविवध
ादेिशक उपिवभागासाठी िवकासाची यूहरचना ठरिवली जाते. याक रता मु य यवसाय व
जोड यवसाया ंचा शोध घेतला जातो आिण यां या िवकासासाठी संरचना मक आधार
आिण सेवांचा पुरवठा केला जातो.
(ड) सव योजना एक जमा क न योजन ेचा आराखडा तयार केला जातो. योजन ेत सुसंगती
आणली जाते. िविवध े ांत एका मीकरण क न योजना सुसंवादी केली जाते.
५) योजन ेला अंितम व प देणे - यात दोन ट पे असतात (अ) िज हािधकारी हा िज हा
प रषद ेचा अ य , अिधकारी सं थांचे ितिनधी यांची सभा घेऊन अंितम योजना सादर
केली जाते. (ब) यानंतर व र रा य पातळीवरील संबंिधत अिधका या ंशी चचा
क नयोजन ेत आव यक अस यास बदल केले जातात .
ामीणिवकासासाठीच िनयोजनच े
१) ि तरीय पंचायत राज - ७३ या घटनाद ु तीन ुसार येक घटक रा यात
गाव,तालुका व िज हापातळीवर ामीण िवकासासाठी िनयोजन कर यात आले आहे.
पंचायत राज सं थांची िनिम ती केली गेली आहे.
२) ामसभा - ामपातळीवर ामसभ ेची १९९२ नतर िनिम ती क न गावातील योजना व
काय मास ंदमा त (गावा या ) िनयोजन केलेले आहे. कलम २४३ (अ) नुसार ामसभ े या
िनिम तीची व अिधकाराची तरतूद केलेली आहे.
३) पंचायतीची रचना - ामीण िवकासाच े िनयोजनात सुसू ता व सुलगीकरण याये
याकरता कलम २४३ (क) म ये पंचायतीची थापना केलेली आहे. ामपातळीवरील सवा त
किन तर हणून ामपंचायती ओळख या जातात . संपूण गावाच े व प रसराच े िनयोजन
हे ामपंचायतीकड ून होत असत े.
४) आर णाची यव था - भारतीय रा यघटन े या २४३ (ड) नुसार पंचायत रा यातील
सं थांम ये ामीण समाजा या सवा गीण िवकासाकरीता अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत
जमाती , मागासवगा ना लोकस ं ये या माणात राखीव जागा ठेव याची तरतूद केलेलीआह े. munotes.in
Page 133
133
५) पंचायत राज सं थांचा काय काल - कलम २४३ (इ) नुसार ७३ या
घटनाद ु तीन ुसार ामीण िवकासा या िनयोजनाक रता पंचायत राज सं थांचा काय म
हा पाच वषा क रता िनि त कर यात आला आहे.
६) पंचायत राज सं थांचे अिधकार व काय - िज हा िनयोजन यं णेतील िनयोजन
ि य ेत पंचायतराज सं थांचे अिधकार व काय िनि त केलेले आहेत. आिथ क िवकास ,
सामािजक याय, यासाठी योजना तयार करणे आिण अशा योजना ंची अंमलबजावणीकरण े.
या संबंधी २९ िवषया ंची यादी संिवधाना या ११ या अनुसूचीत िदलेली आहे.
७) आिथ क अिधकार - ामीण आिथ क, सामािजक , शै िणक व आरो यिवषयक सवा िगण
िवकासाक रता िज हा िनयोजनात पंचायत राज सं थांना आपाप या काय े ात कर
व पात आिथ क अिधकार दान कर यात आले आहेत.अशा रीतीन े पंचायत राज सं थेचे
िनयोजन यव थापन हे िज हा िनयोजनात १९९२ नंतर ७३ या घटनाद ु तीन ुसार
कर यात आलेले आहे.
८.४ ामीण िनयोज नात लोक-सहभागा ची गरज:
िनयोजन करत असताना काही मूठभर य थ लोकांनी लोकांसाठी िनयोजन न करता
लोकसहभागात ून लोकां या गरजा समजाव ून घेणे, या गरजांनुसार िनयोजन करणे व या
सेवांवर लोकसहभागामध ून देखरेख ठेवणे या ि य ेला िवक ीत-लोकसहभागी िनयोजन
ि या असे हणतात .
अथ कारणाच े उदारीकरण व म ु यापाराच े धोरण याम ुळे अिधकारा ंचे िवक ीकरण मोठ ्या
माणात चाल ू झाल े. स या या घडामोड कड े पाहता िवक ीकरण फ राजकारणाप ुरते
मया िदत न राहता त े यव थापन , अथ कारण व शासन या घटका ंम ये देखील आह े.
अिधक ठोस बोलायच े झा यास िवक ीकरण हणज े िनयोजनाच े ह क वािम व , िनण य
घे याचा अथवा िनयोजन व यव थापन कर याचा अिधकार क शासन व या ं या
िवभागाकड ून थािनक वरा य स ं था, पंचायतराज स ं था, शासना या खाल या दजा चे
िवभाग , िनमशासक य म ंडळ, िवभागीय म ंडळ िक ंवा वय ंसेवी सं था या ंना िदल े जाणे.
८.५ लोक-सहभागाच े मह व
लोकसहभागाच े िवकास ि य ेतील थान मह वाच े आहे. महारा ातील अहमदनगर हा
तसा दु काळी िज हा हणून िस आहे. ये समाजस ेवक ी. अ णा हजार नी
राळेगणिस ीचा िवकास हा लोकसहभागात ून घडवून आणला व ामीण िवकासाच े आदश
मॉडेल हणून आज राळेगणिस ी जग िस आहे. याच माण े अहमदनगर िज ातील
िहवरेबाजारच े सरपंच ी. पोपटराव पवारा ंनीसु ा लोकसहभागात ून गावाचा सवा गीण
िवकास साधलाआह े. याव न जर िवकास ि य ेत लोकसहभागाच े मह व खालील माण े
िवशद करता येईल. munotes.in
Page 134
134
१) योजन ेम ये एक व चैत य िनमा ण कर यासाठी - राजक य व िवकास ि य ेत जर
लोकांचा सहभाग व सहकाय नसेल तर ती ि या िनज व वाटते. लोकां या सहभागाम ुळे
या ि या ंना िजवंतपणा येतो. चैत य ा होते. तसेच जनतेला यामुळे अशा काय मात ,
घोरणात आपुलक आहे असे िदसून येते. रा ाकड ून जनते या काही अपे ा असतात . या
फल ूप हाय या असतील , तर लोकसहभाग आव यक आहे. यामुळे अशा काय मांना
जनतेचा पािठंबा व मा यता आहे असे िदसून येते. यामुळे शासनाकड ून काहीतरी लादल े
जावे यावर भर दे यापे ा जनतेकडून उ फ ूत पणे सहभाग यावा याची काळजी घेतली
पािहज े.
२) सामािजक बदलासाठी आव यक - िवकसनशील देशात समाजाच े आधुिनक करण
कर याच े मह वाच े काम असत े. परंतु ते काम िततकेच अवघड असत े. यामुळे राजक य
य न केवळ अपुरे पडतात .देशा या पुनर चनेम ये जनतेचा सहभाग असण े आव यक
असत े. तसे के यामुळे जनता वतःच , वतःची िश पकार होते. हवा तसा िवकास ितला
घडवून आणता येतो. यामुळे िवकासा या िनरिनरा या ट यावर जनतेचा सहभाग
असल ेला चांगले असत े. िवकासाच े िनरिनराळ े काय म व योजना तयार करताना व याची
काय वाही करताना जनतेचा सहभाग यास िदसला पािहज े. यामुळे िवकास काय म हा
दुस याचा आहे. आपला या याशी संबंध नाही. अशी भावना लोकांम ये ये िवधायक
बळवंतराय मेहता सिमतीन ेसु ा समाजिवकास व रा ीय िव तार योजना अपयशी
ठर यामागच े मुख कारण जनतेचा असहभाग व काय माब ल असल ेली उदासीनता असे
हटल ेहोते. भारताच े पिहल े पंत धान पंिडत जवाहरलाल नेह एकदा हणाल े होते,
"शासनाला वतः या जबाबदारीवर काही गो ी करता येतील. परंतु िवकासाची दीघ कालीन
व िटकाऊ व पाची फळे चाखायची असतील , तर शासनाच े य न व जनतेचा सहभाग
याम य े समतोल साधला पािहज े." िवशेषतः सामािजक बदलासार या गो ी जनतेवर लादून
होत नाहीत . बदल या प रि थतीची दखल घेऊन जनतेनेआधुिनक मू यांचा वतःह न
वीकार केला तर समाज ख या अथा ने िवकिसत होतो व गती करतो .
३) जनत ेचे क याण व भरभराटीसाठी - िवकसनशील देशात िवकासाची क पना
यापकअथा ने घेतली जाते ित याम य े जीवना या सवा गीण िवकासाचा िवचार केला
जातो. यामुळे रा उभारणी या काया त नाग रका ंना सहभागी हो याची पूण संधी
िमळत े.जनतेत उ साह िनमा ण होतो. याचा उपयोग िवकासकाया साठी चांग या कार े
क न घेता येतो. जनतेचे सहकाय ामु यान े थािनक पातळीवरील काय मापास ून
चांग या कार े िमळवता येते. अशा वेळी शासनान े आिथ क मदत ावी व जनते या
उ फ ूत सहकाया चा उपयोग क न यावा . यामुळे जनतेलाही असे वाटते क ती
वतः या िवकासात सहभागी होत आहे. ामीण िवकासा या न या
संक पन ेतलोकसहभागाला अितशय मह वाच े थान दे यात आले आहे. यानुसार
महारा रा यात शासनान े जल वरा य , हगणदारीम ु गाव, संत गाडगेबाबा व छता
अिभयान इ यादी ामीण िवकासाच े काय म लोकसहभागात ून पूण वास नेले आहेत.
४) लोका ं या जीवनमानात वाढ होते - िवकसनशील देशा या सवा िगण िवकासाक रता
लोकां या जीवनमानात वाढ होणे अपेि त असत े. वग य राजीव गांधी यांनी पंत धान munotes.in
Page 135
135
असताना आप या भाषणात हटल े होते क , देशात क पातळीवर जे हा
ामीणग रबाक रता एक पया खच केला जातो यापैक फ पंधरा पैसेच ामीण भागात
जाऊन पोहोचतात . ामीण िवकासात जर लोकसहभाग वाढला , तर राबिवल े या योजना व
काय मांना िजवंतपणा येणार आहे. अशा योजना व काय म यश वी झाले तर लोकां या
जीवनमानात वाढ होईल.
८.६ लोकसहभागा या उदासीनत ेची कारण े
लोकांचा िवकास ि य ेतील सहभागा या अभावाला उदासीनता असे हणतात . भारताला
वातं य ा ी होऊन ६४ वष झाली तरी ह या या माणात िविवध सरकारी योजना व
काय मांम ये जनतेचा सहभाग पुरेशा माणात िदसून येत नाही. गाव, खेड्यात राबिव या
जाणा या िविवध योजना गावक या ंना सरकारी मालक या वाटतात . भारतीय जनतेचे
असल ेलेअ ान हे याक रता मुख कारण , तर सरकारी कामांब ल लोकां या मनात
असल ेली अना थाहोय , ामपंचायत , पंचायत सिमती , िज हा प रषद , नगरपािलका ,
महानगरपािलका इ यादी संदभा त असाच अनुभव येतो.
१) कमी राजक य जागृती - भारतात ामीण लोकांम ये िनर रता जा त आहे. आता
कुठेभारतात िश णाचा सार होतो आहे. अ ानाम ुळे लोकांना कमी राजक य
जाणीव ,जागृती आहेत. यामुळे लोकसहभागाचा अभाव आहे.
२) पारतं याचा प रणाम - भारतात १५० वष कालावधीपय त परक या ंचे रा य होते.
याचाद ूरगामी प रणाम भारतीय समाज यव थ ेवर झालेला आहे. सरकारब लचा हा िव ास
कालांतराने ढ होत गेला यामुळे शासनाब ल आपुलक न वाटता नाराजी व नंतर या
काळात संताप वाटू लागला . िदवस िदवस शासन व जनता यांतील अंतर वाढत गेले.
३) परावल ंबनाची सवय - सव िवकास , सव काही गो ी शासनान े िकंवा आणखी कोणीतरी
करा यात असे ितला वाटते व यातूनच असहा यता , परावल ंिब व, उदासीनता ,
िन काळजीपणा असे दुगु ण वाढत गेले याचा प रणाम हणज े िवकासकाया त सात यता
व थायी िवकास ि य ेला अडथळ े येत आहेत.
८.७ लोकसहभाग वाढिव याच े उपाय
िवकास काय मांना यश यावयाच े असेल, तर जनता उदासीन राह न चालणार नाही.
िवशेषत- आधुिनक काळात अनेक िठकाणी क याणकारी रा याची क पना वीकारल ेली
आहे. भारतात लोकशाहीची क पना जनतेपय त पोहोचव ून राबवायची असेल, तर
लोकसहभाग अितशय आव यक आहे. याक रता पुढील उपाया ंचा िवचार करावा लागेल.
१) संघटना मक पातळीवर बदल - लोकां या उदासीनत ेचे मह वाच े कारण हणज े
आिथ कतरत ुद ची कमतरता , पुरेसे अिधकारी नसणे, अपुरी नागरी सेवा क े, याक रता
संघटना मक पातळीवर बदल करणे गरजेचे आहे. munotes.in
Page 136
136
२) सेवाभावी सं था - पा ा य देशात सेवाभावी सं था जनते या सहकाया साठी व
सहभागासाठी य न करताना िदसतात . या सेवाभावी सं था लोकशाही शासनस ं थेची
पाळेमुळे ढ करतात . अमे रकेसार या देशात कायद ेपंिडत, इंिजनीयअस , िश क , डॉ टस
यां या यावसाियक सं था या काया साठी वाह न घेताना िदसतात . सेवाभावी सं था
आप या यवसायाशी एकिन असतानाच िशवाय मिहला मंडळ, युवक मंडळे, िविवध लब
इ याद या मा यमात ून समाजप रवत नासाठी मदत होईल व याचबरोबरिवकासकाया त
नाग रका ंना सहभाग वाढिव यात यांची मदत होईल.
३) नाग रका ंना िश ण देणे -लोकसहभाग वाढवायचा असेल व िवकास ि य ेचा
वेगवाढिव याक रता लोकांना िवकासकाया त सहभागी हो याबाबत िवशेष िश ण देणे
आव यक आहे. दश ने, व तुसं हालय े, ामीण नृ य गीते, पुि तका ,नकाश े यांचा वापर
क न घेता येईल.
८.८ लोकसहभाग आिण वयंसेवी सं थांची भूिमका
तावना वातं यो र कालख ंडापास ून ामीण भागात िवकासाची काय करणा या
(NonGovernment Organization) (NGOs) यांना मराठीम य े वयंसेवी
सं था/संघटना हणतात . ामीण िवकासा या ि य ेत यां या सहभागाला अिधक ृत
मा यता शासनान े िदली आहे. िविवध शासक य योजना व काय मांची काय वाही कर याची
जबाबदारी वयंसेवी सं थांकडेसोपिव यात आली आहे. वयंसेवी सं था याचा अथ
सेवाभावी वृ ीने कोण याही न याची अपे ा न करता काम करणा या खाजगी सं था,
यां यावर बा िनयं ण नसते, आयकरात यांना सूट िदली जाते. अशा सं था जनतेकडून
वग णी, देणगी, मदत गोळा करतात अनुदाने िमळवतात व आपला कारभार करत असतात .
वयंसं थांमधील सभासद हे वे छेने सहभागी झालेलेअसतात . समाजकाया त रस
असल ेले काय कत वयंसेवी सं थांचे सद य असतात . यामुळे िवकासकाया त शासनास या
सं थांचा फार चांगला उपयोग होतो. यामुळे अनेक िठकाणी अशा सं था आिण शासन
पर पर सहकाया ने काम करताना िदसतात . अशा व पा या वयंसेवी सं था िवकिसत
रा ात अिधक काय रत आहेत व या िवकसनशील देशांना सहकाय करताना िदसून येतात.
वयंसेवी सं थांची िवकास ि य ेतील भूिमका पुढील माण े प करता येईल.
१) जनत ेचा सहभाग िमळवण े - िवकसनशील देशात समाज प रवत नाचे मोठे काम असत े.
परंतु अशा कामात सव कारभार रा यावर टाकून चालणार नाही. यात जनतेचाच सहभाग
कसा आव यक असतो याचे िववेचन आपण केलेले आहे. िवकास काया चा पायामजब ूत
कर यासाठी वयंसेवी सं थांचे जाळे िवणल े पािहज े. यामुळे मोठ्या माणात जनता अशा
काय मात सहभागी होईल.
२) ामीण िवकासासाठी आव यक - भारता या िवकासकाया त ामीण िवकासाला
अन य मह व आहे याचा िवचार अनेक वेळा झाला आहे. वयंसेवी सं थांचे ितिनधी
ामीण जनतेला जागृत कर याच े काम करतात . बदल या प रि थतीची यांना जाणीव
क न देतात व जनतेचा जा तीत जा त सहभाग कसा वाढेल याकड े ल देतात. munotes.in
Page 137
137
सो याश दा ंत सांगावयाच े झाले तर ामीण िवकासाच े काय म लोकि य करावयाच े काम
वयंसेवी सं थांना करावे लागत े.
३) लोकशाही र णासाठी आव यक - लोकशाहीम य े स ेचे िवक ीकरण करणे
आव यकअसत े. शासनाच े अिधकार मा िदवस िदवस वाढत चालल े आहेत. वाढते काय े
व वाढते अिधकार यामुळे शासना या य -अ य दबावाप ुढे यि वात ं याची जपणूक
कशी करावी हा सव च देशांत पडलेला आहे. अशा वेळी वयंसेवी सं थालोकशाही या
नागरी वातं या या र णाच े काम फार प रणामकारकरी या क शकतात .
४) पूरक भूिमका - क याणकारी रा य या क पन ेत रा याच े काय े वाढत असल े तरी
रा यद ेखील कमी पडते. यामुळे रा या या काय े ाबरोबर काही कामे असतात क जी
वयंसेवी सं थांना करता येतात. अशी कामे रा या या काया ला उपयु पूरक ठ
शकतात . उदा. कुटुंब िनयोजनाच े काम शासन घेऊ शकते. यातही वयंसेवी सं था अशी
कामे क शकतात क जे रा याला करता येणार नाही. ख या अथा नेकुटुंबिनयोजनाच े
मह व लोकांम ये लोकि य कर याच े काम वयंसेवी सं था क शकतात
५) स े या क ीकरणावर िनयं ण - शासना या वाढ या अिधकारा ंवर िनयं ण
राह यासाठी वयंसेवी सं थांचा उपयोग होऊ शकतो . अशा सं था जनतेला जा तीत
जा त सहभाग कर यासाठी वृ करतात व यामुळे जनतेला पदोपदी राजक य िश ण
िमळत े. यामुळे क ीय पातळीवरील व ांतीय पातळीवरील स ेचे िवक ीकरण झाले
पािहज े. परंतु याचबरोबर ही स ा वयंसेवी सं थांनाही िमळाली पािहज े. अशा कार े
वयंसेवी सं थांचा दुहेरी उपयोग होतो. एका बाजूने स ेचे िवक ीकरण होते, तर दुस या
बाजूला या जनतेचा सहभाग वाढिवतात .
६) नवनवीन काया ची ि ितज े - वयंसेवी सं थां या काया चा याप जसजसा वाढत जातो
तसतसा जनते या दैनंिदन व पा या अनेक त ारी कमी होत जातात . कारण या
सं थां या कामाम ुळे शासनावरील कामाचा ताण कमी होत जातो. याचबरोबर वयंसेवी
सं थांचे काय ऐि छक व पाच े अस यान े जर ते चांगले चालत असेल तर याकड े
बुि मान लोक आकृ होतात . या सव ि य ेमुळे या सं था जनतेचा वाढ या
माणातिव ास संपादन करतात . याचा उपयोग या सं थांना वाढ या काया साठी होऊ
शकतो . या स ंगी संशोधन क न काया ची नवनवीन ि ितज े धुंडाळू लागतात .
सामािजक ,आिथ क, शै िणक , आरो यिवषयक प रवत नाचे काय याबाबत वयंसेवी सं था
कामेकरताना िदसतात .
७) आधुिनक करण व सामािजक प रवत नाचे साधन - भारतासार या िवकसनशील
देशातसामािजक प रवत न, आधुिनक करण यांची फार आव यकता असत े. यासाठी
वयंसेवी सं था हे अितशय मह वाच े साधन आहे. भारतात भारतस ेवक समाज , रा स ेवा
दल, युवक ांतीदल , भूदान संघ यासार या सं थांनी मह वाची भूिमका बजावली आहे.
यात याचे ि कोन िनरिनराळ े असल े तरी या आपआप या परीने सामािजक प रवत नाचे
काम करत असतात . munotes.in
Page 138
138
शासन या सं थां या मदतीन े व सहकाया ने िवकास काय म पार पाडू शकते. उदा.
सा रता सार, रोग िनमू लन, अंध ा िनमू लन, रोटरी लब, लाय स लब, जाय टस ्
लब, मिहला मंडळे, भजनी मंडळे, यायामशाळा इ. या सार या काही सं था
िवकासकाया त हातभार लावताना िदसतात . िव ापीठ े, महािव ालय े व इतर िश णस ं था
याही आपाप या परीने िवकास काय म हाती घेऊ शकतात . उदा. ौढ िश ण , ामीण
पुनर चना, वृ ारोपण , कुटुंबिनयोजन , र दान यासारख े रा ीय ्या मह वाच े
काय महाती घेतले जातात . िश ण , बालक याण , आिदवास साठी सुधारणा काय म,
आरो य सुधारणा यासाठी चच , खालसा यासार या धािम क सं था काय करताना िदसून
येतात.
८.९ वयंसेवी सं थां या काया या मया दा
भारतातील वयंसेवी सं था व संघटना ं या काया या काही मया दादेखील आहेत
यापुढील माण े
१) नेतृ व : लोकशाही या यशि वत ेसाठी सव तरावर ते नेतृ व असाव े लागत े. भारतात
याबाबत सव बरीच मोठी उणीव भासत े. वातं यपूव व काही काळ वातं यो र
कालख ंडात वयंसेवी सं थांनी िविवध व पाची कामे अंगीकारली होती. परंतु
अलीकड या कालख ंडात वयंसेवी सं थांची सेवाभावी वृ ी लोप पावत चालली आहे.
सव जण वाथ व स े या मागे लागल े आहेत असे वाटते. अशा व ृ ीने
िवकासकाया चीफारच मोठी हानी होत आहे.
२) साधना ंची कमतरता - वयंसेवी संघटना ंना करता ये यासारखी कामे खूप आहेत.
िवशेषतः वातं यो र काळात तर या कामांचा याप खूप वाढला आहे. परंतु याचबरोबर
दुस या बाजूला अशी अडचण येते क वाढ या कामाला लागणारा पैसा पुरेसा पडत नाही.
यामुळे चांगली गुणव ा , शासक य कौश य व यावसाियक पदे यांची िन प ी होऊ
शकत नाही.
३) जनत ेचा पुरेसा सहभाग िनमा ण कर यात अपयश - वयंसेवी सं थांचा जसा हावा
तसा
उपयोग होताना आढळ ून येत नाही. वा तिवक या संघटना ंचा दबाव राजक य स ा पध वर
पडावा अशी अपे ा होती. याच माण े जनते या त ारी या संघटना ं या मा यमा ार े कमी
हा यात अशीही अपे ा होती. परंतु असे होताना िदसत नाही. वयंसेवीसंघटना जनतेचा
पुरेसा सहभाग िनमा ण कर यात अपयशी ठर या आहेत.
४) सम वयाचा अभाव - िविवध वयंसेवी संघटना ंम ये व वयंसेवी संघटने या
सभासदा ंम ये सम वयाचा अभाव िदसून येतो. अनेक संघटना एकाक पण े काम करताना
िदसतात . याचा शासना या धोरणावर काहीही प रणाम होत नाही. अशा एकाक पण े काम
करणा या वयंसेवी सं थेम ये सम वयाचा अभाव असतो व अशा संघटना ंचा रा ीय
िवकासावर फारसा प रणाम होत नाही. munotes.in
Page 139
139
५) कामाची िदखाऊ वृ ी - अनेक वेळा केवळ चारासाठी अगर िस ीसाठी वयंसेवी
संघटना वाढ या जातात यांचे खरेखुरे व अपेि त असल ेले उि या संघटना चालका ंना
ठाऊकही नसते. केवळ िदखाऊपणा व काही लोकांनी समाजात िमरिव यासाठी अशा
संघटना चालिव या जातात .
वयंसेवी सं था करीत असल ेली कामे
िवकसनशील देशात वयंसेवी सं था िविवध कारची कामे करताना िदसतात . याम य े
आपद ् तांसाठी काम करणा या वयंसेवी सं था, िवकास काय म करणा या ,
आरो य े ात काम करणा या , शेती े ात काम करणा या , समाजप रवत नासाठी काम
करणा या , महापूर, दु काळ , भूकंप, सुनामी इ यादी नैसिग क आप ीवर काम करणा या
अशा अनेक कारच े काम करणा या वयंसेवी सं था आप याला िदसून येतात. वयंसेवी
सं थां या काया चे िवभाजन पुढील माण े करता येईल
१) भौितक व पाची कामे - या कामाम य े रा उभारणीसाठी व िवकासासाठी
लागणा या भौितक व पा या कामांचा समाव ेश होतो.उदा. र ते-बांधणी, पाटबंधारे,
औ ोिगक उभारणी , बी-िबयाण े, खते, पंप इ यादी सारखी उ पादन े तयार करावयाची कामे.
याकामा ंचा जनतेशी य -अ य संबंध येत असतो . र तेबांधणी, पूल, हॉि पटल े बांधणे
यांसारखी कामे करणा या वयंसेवी सं था भारतात फारशा नाहीत . मा शेतीिवषयक कामे
करणा या सं था यामानान े ब याच आहेत. भारतातील ह रत ा ंती घडून ये याम य े
वयंसेवी सं थांची भूिमका मोठी आहे. कृषी े ात यांचे संशोधन ही मह वाच े
आहे.शेतीिवषयक कामे करणा या वयंसेवी सं था कॅनडा, युरोप, जम नी देशात ब याच
आहेत. यामुळे तेथे शेतीत भरभराट झालेली आहे.
२) सं थांचा िवकास व सां कृितक कामे - वयंसेवी सं थांचा सां कृितक काया वर भर
असतो . यामुळे िनधी गोळा करणे, काय म आयोिजत करणे, अ यासगट थापन करणे,
नाटक , संगीत इ यादी काय मांचा समाव ेश होतो. समाजातील डॉ टस ,
इंिजनीअस ,वक ल , यापारी इ यादी लोक एक येऊन सां कृितक व पाची कामे हाती
घेतात.
३) शै िणक सं था - पूव ाथिमक , ाथिमक , मा यिमक व महािव ालय तरावर
वयंसेवी
सं थांनी केलेले काय वाखाण यासारख े आहे. अनेक िठकाणी या सं था िविवध त-हे या
शै िणक सं था चालिवतात . शासनान े यांचे मह व ओळख ून या सं थांना पुरेशी आिथ क
मदत िदली पािहज े. िविवध रा या ंतील वयंसेवी सं थांचे कामकाज वेगवेग या व पाच े
आहे. महारा ा या संदभा त जवळजवळ ८०पे ा जा त महािव ालय े खाजगी
सं थांनीचालिवली आहेत. याम य े गोखल े ए युकेशन सोसायटी , रयत िश ण सं था,
डे कन ए युकेशन सोसायटी यांचे काय उ लेखनीय आहे. १९६६ या िश ाण सिमतीन े
खाजगी सं थां या शै िणक काया ची शंसा केली आहे. एकट्या शासन यव थ ेला munotes.in
Page 140
140
िश णाची एवढी मोठी जबाबदारी पेलता आली नसती . ती जबाबदारी वयंसेवी सं थांनी
पार पाड याचा य न केलेला आहे.
४) ामीण िवकास - ामीण िवकासासाठी पंचायत राज ही अिधक ृत शासक य सं था
आहे. परंतु याचबरोबर अनेक वयंसेवी सं था या कामात शासनाला मदत करीत असतात
याकड े दुल करता येणार नाही. अ यथा एकट्या शासनावर ामीण िवकासाची व पंचायत
राजची पूण जबाबदारी पडली असती . ामीण भागात िदवस िदवस सेवाभावीस ं थांचे जाळे
िवणल े जाऊ लागल े आहे. या आपाप या प तीन े िविवध कामे करतातचिशवाय इतर कामे
करतात . उदा. ामीण लोकां या मूलभूत गरजा भागिव यासाठी य न करतात . िश णा या
सोयी उपल ध क न देणे व वैयि क आरो याकड े ल पुरिवणे. कुटुंबिनयोजना या
कामाचा सार करणे व याचे मह व जनतेला पटवून देणे. ही सव कामे पंचायत राज सं था
अनेक कारणा ंमुळे क शकत नाही. यातील एक हणज े शासनाकड े यासाठी लागणारा
पुरेसा पैसा नसतो . दुसरी गो या कामासाठी लागणार े तळमळीच े काय कत शासनाकड े
नसतात .
८.१० सारांश
िवकसनशील देशात िनयोजनाला अन यसाधारण मह व आहे. िनयोजन व िवकास ि य ेत
भारतासार या लोकशाही यव था असल े या देशात लोकसहभागाची गरज आहे.
िवकासाची काय ही लोकांसाठी असतात याची जाणीव लोकांना होणे गरजेचे आहे.
याचबरोबर िचर थायी िवकासाची संक पना सा य करावयाची असेल, तर िवकास व
िनयोजन ि य ेत याच माण े वयंसेवी संघटना ंम ये लोकसहभागाची गरज आहे. ामीण
िवकासा या काया त वातं यपूव व उ र कालख ंडात वयंसेवी संघटना ंनी नेहमी मह वाची
भूिमका पार पाडलीआह े. ामीण िवकासा या ि य ेत लोकसहभाग व वयंसेवी सं थांचा
काय भाग मह वप ूण असणार आहे यात शंका नाही.
८.११ वा याय
१) लोकसहभागाच े ामीण िवकासातील मह व प करा.
२) लोकसहभागा या उदासीनत ेची कारण े िलहा.
३) ामीण िवकासा या िनयोजनातील वयंसेवी सं थांची भूिमका प करा.
४) वयंसेवी सं थां या मया दा िलहा.
िटपा िलहा
१) लोकसहभाग
२) वयंसेवी सं थांचे मह व
३) वयंसेवी सं थां या मया दा,
munotes.in
Page 141
141
८.१२ संदभ सूची.
१) बंग के. आर. - भारतातील थािनक वशासन िवशेष संदभ महारा रा य, ी. मंगेश
काशन - नागपूर - २००५
२) पाटील बी.बी. - भारतीय शासन आिण राजकारण - फडके काशन , को हाप ूर -
२००६
३) पाटील ही. बी. - महारा ातील पंचायत राज व नागरी थािनक वराज सं था -
के.सागर पि लक ेशन, पुणे - २००५
४) पवार जे.ई.. ही. ए., यादव चं शेखर - पंचायत राज सं थांचे शासक य व आिथ क
यव थापन , यशवंतराव च हाण िवकास शासन बोिधनी , पुणे - ०७. २००४
५) वाउबु े बी.एसी., भरतकर एस.आर. - िवक ि त िनयोजन , यशवंतराव च हाण िवकास
शासन बोिधनी , पुणे - ७ - २००४
६) कुलकण अ.ना, - भारतातील थािनक वशासन िव ा काशन , नागपूर - २०००
७) कानेटकर मेधा - भारतीय िनयोजनाची प नास वष - ी. साईनाथ काशन , नागपूर -
२००७
munotes.in